अथ प्रथमाध्याये प्रथमः पादः 
पदमञ्जरी
वृद्धिरादैच् ॥ १।१।१॥
त्रिपदमिदं सूत्रम्--वृद्धिः, आद्, ऐज् इति । अत्र चाकारः
प्रयोगस्थैराकारैरर्थवान् । जात्यभिप्रायं चैकवचनम् ।
ऐच्छब्दस्तु ऐकारौकाराभ्याम् । संज्ञिनोर्द्वित्वेऽपि द्विवचनं न
भवति; द्वयोरप्येकशब्दरूपरूषितत्वेनैक्यमापन्नयोरिवाभिधानात्
। एवं सर्वेष्वेव प्रत्याहारेष्वेकवचनं द्रष्टयम् । समाहारद्वन्द्वो
वा--आदैजिति । 
"द्वन्द्वाच्चुदषहान्तात् समाहारे" इति समासान्तस्तु न भवति;
समासान्तविधेरनित्यत्वात् । अनित्यत्वं च "द्वित्रिभ्यां पाद्दन्मूर्द्धसु"
इति मूर्द्धन्शब्दस्य निर्द्देशादवसीयते । अन्यथा "द्वित्रिभ्यां ष
मूर्ध्नः" इति षप्रत्ययान्तत्वान्मूर्धेष्विति निर्द्देश्यं स्यात् ।
आदैच्छब्दात्समासत्वादर्थवत्वाद्वा विभक्त्युत्पतौ "चोः कुः "
पदस्येति कुत्वं प्राप्तम्, अयस्मयादित्वेन भत्वान्न हि भविष्यति;
छन्दोवत्सूत्राणि भवन्ति । वृद्धिशब्दस्य त्रयीशब्दानां प्रवृत्तिरिति
पक्षे "वृधु वृद्धौ" इत्यस्माद्भावे क्तिनि व्युत्पत्तिः,
अभेदोपचाराच्च वृद्धियुक्तेष्वादैक्षु वृत्तिः । न चैवं
लक्षणयैवादैक्षु वृद्धिशब्दस्य वृत्तिसिद्धेः सूत्रस्यानर्थक्यम्;
नियमार्थत्वात् । अन्यथा वर्द्धनक्रियायोगिष्विकारादिषु प्लुतेषु च
वर्तेत । मा तत्र वर्तिष्ट, आदैक्ष्वेव वर्ततामिति नियमः ।
चतुष्टयीपक्षे तु कथम्, यावतश्च संज्ञात्वेन विनियुक्ते सति
"सिचि वृद्धिः" इत्यादौ प्रदेशान्तर एव वृद्धिशब्दस्यादैक्षु
प्रवृत्तिर्युक्ता, न त्वत्रैव संज्ञाविनियुक्तिकाले ? उच्यते; "नित्यः
शब्दार्थसम्बन्धः" इति दर्शनेन क्वचिदपि पुरुषव्यापारात्प्रअग्
वाचकः सन् पुरुषव्यापारेण वाचकः क्रियते । अतः सर्वे शब्दाः
संज्ञारूपेण सर्वानर्थान् प्रतिपादयितुं समर्थाः । तत्रानियतार्थेन
व्यवहारासिद्धेर्नियमार्थ एव पुरुषव्यापारः--मया प्रयुक्तस्य
वृद्धिशब्दस्यादैजर्थ इति । एवं तावत्पदार्थो व्याख्यातः ।
वाक्यविषयाः पुनरष्टौ विकल्पाः-अनर्थकम्, साध्वनुशासनम्,
प्रयोगनियमार्थम्, आदेशार्थम्, आगमार्थम्, विशेषणार्थम्,
तद्गुणाध्यारोपार्थम्, संज्ञार्थमिति । तत्रानर्थकाभिधानं
प्रमादाश्रयदोषादनवधानादशक्तेर्वा भवति । न चैतच्चतुष्टयं
भगवतः सम्भवति; आचार्यो हि दर्भपवित्रपाणिः शुचाववकाशे
प्राङ्मुख आसीनो मङ्गलपूर्वकं महता प्रणिधानेन सूत्राणि
प्रणीतवान् । तत्राशक्यं वर्णेनाप्यनर्थकेन भवितुम्, किं
पुनरियता सूत्रेण ! साध्वनुशासनमपि न भवति,
सिद्धत्वाद्वृद्धिशब्दस्य क्तिन्नन्तत्वात्, आदैच्छब्दस्य चार्थवत्वात् । ननु
छन्दोवद्भावेन सूत्र एव प्रयोगः सिद्ध्यति, सूत्राद्वहिरपि
कुत्वाभावार्थं निपातनमेतत् स्यात्, उच्यते;
वृद्धिशब्दस्यैवमनन्वयप्रसङ्गः, संभूयकारित्वं च पदानां
व्युत्पत्तिसिद्धम्, अतो नायं पक्षः । नापि प्रयोगनियमार्थम्, यत्र
हि सहप्रयोगप्रसङ्गस्तत्र नियमः कर्तव्यः । न च
वृद्ध्यादैच्छब्दयोः सहप्रयोगप्रसङ्गः,
विनियोगात्प्रागसम्बन्धाद् उतरकालं वृद्धिशब्देनैव गतत्वात् । किं
च नेह प्रयोगनियम आरभ्यते । नन्वारभ्यते,"परश्च" इति ? पदस्य
नारभ्यते । पदस्याप्यारभ्यते "उपसर्जनं पूर्वम् " इति ?
ययोरैकपद्यं नास्ति तयोर्नारभ्यते । तयोरप्यारभ्यते "ते
प्राग्धातोः" "कृञ्चानुप्रयुज्यते लिटि" इति ?
नैवंविधेनोच्चारणेनारभ्यते । एवमप्यारभ्यते
"विदाङ्कुर्वन्त्वित्यन्यतरस्याम्" इति ? नात्र केवलः प्रयोग एव
नियम्यते, किन्तु आमादिकमपि विधीयते, अतः केवलस्य
प्रयोगनियमस्य साक्षादुच्चारणेन क्वचिदप्यभावान्नायं
प्रयोगनियमः । आदेशार्थमपि न भवति;
स्थान्यर्थाभिधानसमर्थस्यैव ह्यादेशत्वम् । न च वृद्धिशब्द आदैचाम्,
ते वा तस्यार्थमभिधातुं समर्थाः । निर्देशाच्च; यदयं "सिचि
वृद्धिः" "यातिवातिद्राति" "रायः"ङावः" इत्याह, ततो ज्ञायते--न
वृद्धिशब्द आदैचां ते वा तस्यादेशाः इति । अथादैच्शब्दस्य
वृद्धिशब्द आदेशः कस्मान्न भवति, न ह्यत्र किं चिल्लिङ्गमस्ति ?
सत्यम्; अयं तु पक्षो न संभवत्येव, ऐच्छब्दो ह्यादिरन्त्येनेति
संज्ञात्वेन विनियुक्तः कथमस्य स्वरूपस्य ग्रहणम्; अशब्दसंज्ञेति
निषेधात् । एतैरेव लिङ्गैरागमार्थत्वं न भवति । षष्ठ।ल्भावाच्च,
"पूर्वौ तु ताभ्याम्" इति पञ्चम्याः षष्ठ।ल्र्थोऽवगम्यते ।
टित्वादिलिङ्गाभावाच्च, न हि तद्रहितः कश्चिदागमो दृष्टः ।
विशेषणत्वमपि न भवति, असंभवादप्रयोजनत्वाच्च । न ह्यस्ति
संभवो वृद्धशिब्दश्चासावादैच्छब्दश्चेति, नापि वर्द्धनक्रियाऽऽदैज्
इति । एवं विशेषणे च प्रयोजनमपि नास्ति । एतेन
तद्गुणाध्यारोपोऽपि निरस्तः । यथा हि सिंहो माणवक इति
सिंहगुणा माणवके आरोप्यन्ते, नैवमत्र सम्भवः प्रयोजनं वाऽस्ति;
अतः पारिशेष्यात्संज्ञासंज्ञिसम्बन्ध एवेत्यालोच्याह-ऽवृद्धिशब्दऽ
इत्यादि । विपर्ययस्तु न भवति--वृद्धिशब्दः संज्ञी, आदैचः संज्ञेति ।
स हि त्रिधा स्यात्--आदैजित्ययं शब्दः, आ ऐ औ इत्ययं समुदायः,
ते वा प्रत्येकमिति । तत्रादैच्छब्दस्तावन्न सम्भवति; ऐजित्यस्य
संज्ञाशब्दत्वात्, स्वरूपग्रहणासम्भवात्, गौरवाद्, अनावृतेश्च ।
आवर्तिन्यो हि संज्ञा भवन्ति, वृद्धिः शब्दश्चावर्तते; नादैच्छब्दः ।
नापि समुदायः, गौरवादनावृतेश्च । अस्तु तर्हि प्रत्येकम्,
लाघवादावृतेश्च--"अष्टन आ विभक्तौ", "पूतक्रतोरै च" "मनोरौ
वा " इति ? न; प्रयोजनमन्तरेणैकस्यानेकसंज्ञाकरणस्यायुक्तत्वात्,
न ह्ययं वृद्धिशब्दः सहस्रेण नामभिः स्तोतव्यः । शब्देनार्थस्य
संज्ञात्वं मा विज्ञायीति शब्दग्रहणम्, एतच्चार्थे
व्यवहारासम्भवाल्लभ्यते । तदिह वृद्धिशब्दः संज्ञात्वेन विधीयत
इति समुदायेनानर्थकादिपक्षनिरासः । वृद्धिशब्द इत्यनेन
विपर्ययनिरासः । वृद्धिशब्दः संज्ञा, न पुनरादैच्छब्द इति
वचनव्यक्त्या शब्दग्रहणेनार्थनिरासः-वृद्धिशब्दः संज्ञा न पुनरर्थ
इति । यत्र समुदायस्य कार्यमिच्छति करोति तत्र प्रयत्नम्--"उभे
अभ्यस्तम्" इति । तत्र ह्युभे ग्रहणं समुदितप्रतिपत्यर्थम् । अन्वर्थां वा
महतीं संज्ञां करोति-"हलोऽनन्तराः संयोगः" इति । इह तु
महासंज्ञाकरणं मङ्गलार्थम् । अत एव प्रथममुच्चारणम्; अन्यथा हि
सतः कार्यिणः कार्येण भवितव्यमिति "अदेङ् गुणः"
इत्यादिवन्निर्दिश्येत । अतो यत्नाभावात्प्रत्येकमेव संज्ञा ।
किञ्च--लौकिकप्रयोगे व्यवस्थितानामादैचां संज्ञया भवितव्यम् ।
न च समुदायस्य क्वचित्प्रयोगः, अतोऽसंभवादपि प्रत्येकमेव संज्ञा
। लिङ्गाच्च-किं लिङ्गम् ? "प्रस्थे वृद्धमकर्क्यादीनाम्"
"मालादीनां च" इति । इदं हि "मालाप्रस्थः" इत्यादाववृद्धमिति
पर्युदासे प्राप्ते वचनम्,अतः प्रत्येकमेव संज्ञा तदाह-प्रत्येकमिति
॥
तत्रापि त्रयः प्रकाराः-लुगादिसंज्ञावतद्भावितानामेव,
टिसंज्ञावद्वाऽतद्भावितानामेव, अनुनासिकादिसंज्ञावदुभयेषां
वेति । तत्र यदि तद्भावितानामेव--ये वृद्धिसंज्ञया भाव्यन्ते,
तेषामेव स्यात्, शालीयो मालीय इति छाए न स्यात्; आम्रमयं
रैकुलमयम्--वृद्धलक्षणो मयण् न स्यात्; आम्रगुप्तायनिः--"उदीचां
वृद्धात्" इति फिञ् न स्यात् । अथातद्भावितानामेव--गार्गीयः,
ऐतिकायनीयः, औपगवीयः-छाए न स्यात् ; अतो
दोषदर्शनादगृह्यमाणविशेषत्वाच्चोभयेषां
संज्ञेत्याह-ऽसामान्येनेऽति । आकारोऽनण्त्वादेव न भिन्नकालानां
ग्राहक इति न तन्निवॄत्यर्थं तपरत्वम्, नापि गुणान्तरयुक्तानां
ग्रहणार्थम् । अभेदकत्वाच्च गुणानाम्, लोके हि मुण्डेनापि चौर्ये
कृते संजातकेशोऽपि प्रत्यभिज्ञाय निगृह्यते । तथा "अडुदातः"
इत्युदातवचनं लिङ्गम्, अन्यथा ह्युदातगुणमेवाटमुच्चारयेत् ।
अतोऽनर्थकं तपरकरणमित्यत आह--ऽतपरकरणमिऽति । तश्चासौ
परश्च तपरः, तस्य करणमुच्चारणम्, आकारात्परस्य
तकारस्योच्चारणमित्यर्थः । अथ वा-तः परो यस्मादिति
तद्गुणसंविज्ञानो बहुव्रीहिः,
तकारसहितस्याकारस्योच्चारणमित्यर्थः । ऽऐजर्थमिऽति । ऐचोरर्थः
प्रयोजनं यस्य ततथोक्तम् । "तपरस्तत्कालस्य" इत्यत्र तः परो
यस्मादिति बहुव्रीहिराश्रितः । तत्कथं
तपरकरणमैजर्थमित्याशङ्क्य पञ्चमीसमासोऽपि तत्राश्रित इति
दर्शयति-ऽतादपि परऽ इति । इतिकरणो हेतौ । यस्मात् तादपि
परस्तस्मादैजर्थ इति । ऐजर्थत्वमेव
प्रकटयति--ऽखट्वैलकादिष्विऽति । असति तपरकरणे
त्रिमात्रचतुर्मात्रयोरप्यैचोः सवर्णग्रहणेन ग्रहणाद् वृद्धिसंज्ञा
स्यात्, ततश्च वृक्षैलकः, वृक्षौदनः, खट्वैलका, खट्वौदन इति
त्रिमात्रचतुर्मात्रस्थानिनोस्त्रिमात्रचतुर्मात्रावेवैकारौकारौ
स्यातामिति तन्निवृत्यर्थं तपरकरणम् । आश्वलायन इत्यादीनि
तद्भावितानामाकारादीनां क्रमेण रूपोदाहरणानि ।
अश्वलेतिकशब्दौ नडादी । उपमन्युशब्दो बिदादिः । लक्षणस्य
बहुविषयत्वसूचनार्थं चतुर्थस्योदाहरणस्योपन्यासः ।
आकारस्यातद्भावितस्य कार्योदाहरणमाह--ऽशालीयः, मालीयऽ इति ।
ऐकारौकारयोस्त्वतद्भावितयोरुदाहरणं रैकुलमयं
नौकुलमयमिति, वृद्धलक्षणो मयड् भवति ॥
अदेङ् गुणः ॥ १।१।२ ॥
पूर्वेण तुल्यमेतत् । ऽतपरकरणं त्विह सर्वार्थमिऽति । न तु
पूर्ववदन्यतरार्थमिति तु शब्दस्यार्थः । असति हि तस्मिन्
दीर्घप्लुतयोरपि गुणसंज्ञा स्यात्; ततश्च तरतीति कदाचिदकारः
स्यात्, कदाचिदाकारः, रपरत्वे कृत
एकस्याध्यर्धमात्रत्वादपरस्यार्धतृतीयमात्रत्वात् । न चाकारस्य
वृद्धिसंज्ञा बाधिका; एकसंज्ञाधिकारादन्यत्र संज्ञासमावेशात् । एङश्च
त्रिमात्रचतुर्मात्रस्य गुणसंज्ञायाम्-रथेषा,खट्वेषा, अश्वोढः,
वडवोढ इति त्रिमात्रतुर्मात्रौ स्याताम् । तरितेत्यादीनि
तद्भावितानामदेङं क्रमेण रूपोदाहरणानि । पचन्ति
जयन्तीत्यकारस्य कार्योदाहरणे । अत्रान्त्यकारे परतः शबकारस्य
"अतो गुणे" इति पररूपं भवति ।
एकारस्यातद्भावितस्योदाहरणम्-ऽअहं पचे ऽइति । ओकारस्य तु न
संभवति ॥
इको गुणवृद्धी ॥ १।१।३ ॥
ऽपरिभाषेयमिऽति । नाधिकारः; अस्वरितत्वात्, असंयुज्यनिर्देशाच्च
। अधिकारे हि "इको गुणवृद्धी न धातुलोपः" इति संयुज्यैव
निर्दिशेत् । नापि विधिः, "इकः स्थाने गुणवृद्धी भवतः" इति
लक्षणान्तरेण विधास्यामानत्वात् । ननु यदायं स्वतन्त्रो विधिस्तदा
तेष्विक इत्यस्योपस्थापकाभावाद् यातेत्यादावनिकोऽपि विधिः
स्यात्, इह तु सार्वधातुकाद्यभावेऽपि दधि मध्वित्यादौ विधिरस्तु ?
एवं तर्हि गुणवृद्ध्यधिकारे पुनर्गुणवृद्धिग्रहणान्न विधिः । यद्यपि
प्रकृतं गुणवृद्धिग्रहणं संज्ञापरम्, इह
त्वनुवृत्तिसामर्थ्यात्संज्ञिपरं भविष्यति । "अदेङ् गुणः" इत्यत्र
चानुवर्तमानमपि वृद्धिग्रहणं न संबध्यते,
अन्यवचनाच्चकाराकरणाच्च । अन्या हि तत्र गुणसंज्ञोच्यते, चकारश्च
न क्रियते; अतो विधिपक्षे पुनर्गुणवृद्धिग्रहणं न कर्तव्यम् । अत
एवाधिकारोऽपि न भवति । परिभाषायां तु तस्यां
विशिष्टविषयत्वसिद्धये कर्तव्यं तदिति वक्ष्यामः । अतः
परिभाषेयम् ।
योगो वायं व्यपदिश्येत, सूत्रं वा, तत्कथम् "इयम्" इति
स्त्रीलिङ्गनिर्द्देशः ? उच्यते-यथायं योगः, यथा वा सूत्रमिदम्,
एवं परिभाषापि, तत्सामानाधिकरण्यादियमिति निर्देशः । ननु
परिभाषात्वं विधित्सितम्, इदंशब्दस्तु उद्देशकः, सिद्धरूपस्य
चोद्देशः, सूत्ररूपता योगरूपता वा सिद्धेति पुनरप्युद्देशकस्य
स्त्रीलिङ्गानुपपतिः । कश्चिदत्र परिभाषेयमित्यनूद्य
स्थानिनियमार्थता विधीयते-"येयं परिभाषा सा
स्थानिनियमार्थेति, न तु परिभाषारूपता विधीयते" इत्याह, स
वाच्यः-"असिद्धं परिभाषात्वं कथमनूद्यते" इति । अव्यापकश्चायं
परिहारः शमर्थः पदविधिः" इत्यादौ । तत्र
परिभाषेयमित्येतावच्छ्रूयते, न पुनरेतदर्थेति । वयं तु
ब्रूमः-निर्दिश्यमानप्रतिनिर्दिश्यमानयोरैक्यमापादयन्ति सर्वनामानि
पर्यायेण तल्लिङ्गभाञ्जि भवन्ति । तत्र यथा "अणौ यत्कर्म णौ
चेत्स कर्ता" इति कर्माकारपरामर्शिनोऽपि तच्छब्दस्य विधीयमानस्य
कर्त्राकारस्य लिङ्गं भवति, तद्वदिहापि सूत्रमेवोद्दिश्यत
इदंशब्दस्य विधीयमानपरिभाषाकारस्य लिङ्गं भविष्यति ।
ऽस्थानिनियमार्थेऽति । इगाख्ये स्थानिनि गुणवृद्ध्योर्नियमोऽर्थः उ
प्रयोजनं यस्याः सा तथोक्ता । "द्वन्द्वे घि" इत वृइद्धिशब्दस्य
पूर्वनिपातः प्राप्तः सूत्रनिर्देशेन नित्यं बाध्यते;"धर्मादिषु
उभयम्" इति वचनादिति सूचयन्नाह-ऽवृद्धिगुणाऽवित्यादि ।
किं पुनरनेन ग्रन्थेनोच्यते ? ननु नियमरूपेणास्य सूत्रस्य
प्रवृत्तिरिति; यथा "एच इग्घ्रस्वादेशे" ह्रस्व आदिश्यमान एच इगेवेति ।
यद्येवम्, अनियमप्रसङ्गे नियम इति
"सार्वधातुकार्धधातुकयोः","सिचि वृद्धिः" इत्यत्रैव स्यात्, अत्र
ह्यसत्यस्मिन्योगेऽलोऽन्त्यस्य भवन्तौ
वृद्धिगुणावनन्त्यस्याविशेषितत्वादिकश्चानिकश्व प्राप्नुतः, न तु
मिदिमृजिपुगन्तलधूपधर्च्छिदृशिक्षिप्रक्षुद्रेष्वपि।
अत्रालोन्त्यस्येत्यनिक एव प्रसङ्गः । अथ सर्ववाक्यानां
सावधारणत्वात् प्राप्तमेवावधारणमिक एवेत्येव शब्देनाभिधीयते,
न पुनर्नियमोऽनेन प्रदर्श्यते; यथा-"तपस्तपः कर्मकस्यैव" इति ।
अतो विधिरूपेणैवास्य व्यापारो विवक्षितः, परिभाषात्वाच्च
गुणवृद्धिविधेः संस्कारकं विध्यन्तरमिदम्, यथा "इद्गोण्याः"
इत्यादेः"अलोऽन्त्यस्य" इत्ययमिति पक्षः । ततो
नाप्राप्तायामलोऽन्त्यपरिभाषायामियमारभ्यमाणा तस्या बाधिका
स्यात् । ततश्च यत्रैषा, न तत्र सा प्रवर्तेतेति जुसि गुणो यथेह
भवति--अबिभयुः अबिभरुरिति, एवमनेनिजुः पर्यवेविषुरत्रापि
प्राप्नोति । "सार्वधातुकार्धधातुकयोः" यथेह भवति चेता
स्तोतेति; एवमीहिता, ऊहिता, उम्भिता अत्रापि प्राप्नोति ।
अथ तु सामान्यविशेषयोरसम्भवे बाध्यबाधकभावः; अस्ति चात्र
सम्भवो यद् अलोऽन्त्यस्य गुणवृद्धी स्याताम् इकश्च, ततः "जुसि च"
इत्यादौ गुणवृद्धिलिङ्गादिक्परिभाषाप्युपतिष्ठत, अङ्गस्येति
स्थानषष्ठीनिर्देशात्, "अलोऽन्त्यस्य" इत्येषापि । तत्र च न
समुच्चयोऽङ्गान्त्यस्यानिकोऽपि गुणो भवति, तदवयवस्य
चेकोऽनन्त्यस्यापीति । नापि
विकल्पः;कदाचिदङ्गान्त्यस्यानिकोऽपि,
कदाचितदवयवस्येकोऽनन्त्यस्यापीति, एकत्वात् षष्ठ।ल्र्थस्यैक एव हि
सकृच्छ्४%अताया अङ्गस्येति षष्ठ।ल अर्थः-स्थानेयोगो वा थ
अवयवयोगो वा, न द्वौ समुच्चितौ नापि विकल्पितौ । तत्र
यद्यङ्गस्येत्येतत्पूर्वमिक इत्यनेन वैयधिकरण्येन
संबध्येत-"अङ्गस्य य इक्, तस्य गुणः" इति,
ततोऽलोऽन्त्यस्येत्येतदनन्वितं स्यात् । अतः
पूर्वमलोन्त्यस्येत्यनेन संबध्यते, स चान्त्येका विशेष्यते
"अङ्गान्त्यस्येको गुणः" इति । यद्वा-इकाऽङ्गं विशिष्यते,
विशेषणेन च तदन्तविधिः-इगन्तस्याङ्गस्येति । एवमपि हि
स्थानषष्ठीत्वानपायादलोन्त्यस्येत्यव्याहतप्रसरं
सर्वथाङ्गान्त्यस्येको गुण इति जुसि सार्वधातुकार्धधातुकगुणे
न कश्चिद्दोषः । मिदादिषु पूर्वोक्तेन प्रकारेण
द्वयोरन्वयासंभावदन्यतरद्धातव्यम् । तत्राविशेषादुभयमपि
त्यज्येत, उच्येते च वृद्धिगुणौ "मृजेर्वृद्धिः" "मिदेर्गुणः" इति,
तौ सर्वादेशौ स्याताम् । अतो विधिरूपेण नियमरूपेण वास्य
सूत्रस्य व्यापारो नाभ्युपगन्तव्यः, किं तर्हि ? अनेन क्रियते
पदोपस्थापनम्; यत्र ब्रूयाद् गुणो भवतीति, वृद्धिर्भवतीति;
तत्रेक इत्येतत् षष्ठ।ल्न्तं पदमुपतिष्ठतामिति । "अलोऽन्त्यस्य"
इत्यस्य तु वाक्यभावः । एवं हि विज्ञायमाने "सिचि वृद्धिः" इत्यादौ
यत्रान्त्य इक् संभवति, तत्रेक इत्येतेनोपस्थितेनाङ्गे विशेषिते
तदन्तविधौ सतीगन्ताङ्गस्य गुण इति वाक्यव्यापारे परिनिष्ठते
पश्चादलोऽन्त्यस्येत्येतदिगन्तस्य प्राप्तं गुणं
ततोऽपकृष्याङ्गान्त्यस्य विधते, न त्विक
इत्यस्योपस्थानवेलायामुपतिष्ठते । "मिदेर्गुणः" इत्यादौ तु
यत्रान्त्य इङ् न संभवति तत्राङ्गेनेकि विशेषितेऽङ्गस्येको
गुण इति वाक्यव्यापारे परिसमाप्ते स्थानषष्ठ।ल्भावात्स्वयं न
प्रवर्तते, न त्विक इत्यनेन सहोपतिष्ठते,
येनाविशेषादुभयोर्निवृत्तिः स्यादिति सिद्धमिष्टम् ।
वृत्तिकारेण त्वस्य सूत्रस्य प्रयोजनं पिण्डीकृत्य
प्रदर्शितम्-सर्वथान्त्यस्य वाऽनन्त्यस्य वेक एव गुणवृद्धी भवतः, न
त्वक्षरव्यापारः । अत एव ऽवेदितव्यौऽ इत्याह । अक्षरव्यापारप्रदर्शने
तु इक एव स्थाने भवत इत्येतावद्वक्तव्यं स्यात् । ऽस्वसंज्ञया
शिष्यमाणाऽविति । वृद्धिर्भवति गुणो भवतीत्येवं
विधीयमानावित्यर्थः ।
ऽइक इति किमिऽति । प्रधानावयवाक्षेपेण समुदायस्यैवाक्षेपः-सूत्रं
किमर्थमित्यर्थः । ऽआत्सन्ध्यक्षरेऽत्यादि । ननु "गापोष्टक्" इति टकः
कित्करणं सामग इत्यादावाल्लोपे च सिद्धं स्यात् सामग इति । तथा
ग्लायतीत्यादौ सन्ध्यक्षराणामप्युपदेशसामर्थ्याद् गुणो न
भविष्यति, इतरथा प्रक्रियालाघवार्थमेकारमेवोपदिशेत् ।
"जनेर्डः" इति डित्करणाद्व्यञ्जनानामपि गुणो न भविष्यति ।
यदि हि तस्य स्याद्, अर्द्धमात्रस्य मात्रिकेऽकारे गुणे कृते सिद्धं
स्यादुपसरज इति । यद्येवम्,मिदेर्गुणोऽन्त्याद्व्यावर्तितः
सर्वादेशः स्यात् । किं च गमेरप्ययं डो भवति, तस्य च स्थानत
आन्तर्यादोकारो गुणः स्यात्;
रैनौग्लौशब्देभ्यश्चाचाराक्विबन्तेभ्यस्तृजादौ गुणप्रसङ्गो
यद्यभिधानमस्ति; तथा चितः, चिनुतः,भिन्नः, बेभिद्यते इत्यादौ
"क्ङिति च" इति प्रतिषेधार्थमपि गुणस्येग्लक्षणत्वमेषितव्यम् ।
अथ वृद्धिग्रहणं किमर्थम् ? "मृजेर्वृद्धिः" इको यथा स्यात्,
अलोऽन्त्यस्य मा भूत् । योगविभागात्सिद्धम्--"मृजेर्वृद्धिरचः",
मृजेरचो वृद्धिर्भवति, अङ्गाक्षिप्तेन प्रत्ययेनाचो विशेषणात्
ङ्यमार्ट्" अटो न भविष्यति, सिचि वृद्धिस्तर्ह्यकारस्य मा भूत्,
अचिकीर्षीत् । अतो लोपो भविष्यति,
"ण्यल्लोपावियङ्यण्गुणवृद्धिदीर्घेभ्यः पूर्वविप्रतिषिद्धम्?" इति
वचनात्, यथा-चिकीर्षक इति । आकारस्य नास्ति विशेषः;
सग्विधानादसंभवश्च । एजन्तमपि न संभवति; आत्वविधानात् ।
रैनौग्लोशब्दानामाचारक्विबन्तानामविशेषः, गोशब्दस्य
क्विबन्तस्य "आञ्त इद्धातोः" इत्यतः "धातोः" इत्यनुवृतेः धातुरेव
यो धातुरिति विज्ञानात् सिचि वृद्ध्यभावः । अभैत्सीदित्यादौ
"सिचि वृद्धिः" इत्यनेन व्यञ्जनस्य नाप्राप्तायां वृद्धौ विधीयमाना
हलन्तलक्षणा वृद्धिर्बाधिका, ङेटि" इत्ययं च निषेधो यावती
हलन्तस्य वृद्धिः, सिचि वृद्धिरिति वा, हलन्तस्याच इति वा, सा सर्वा
न भवतीति विज्ञायते । तेन अनर्दीदित्यादौ अन्त्यस्य वृद्धिर्न
भविष्यति । तदेवम् "इको वृद्धिर्यथा स्याद् अदेङ्व्यञ्जनानां मा
भूद्" इत्येवमर्थं तावद् वृद्धिग्रहणं न कर्तव्यम् । एवं तर्हि
मृज्यते, मृष्ट इत्यादौ "क्ङिति च" इति प्रतिषेधार्थं
मृजेर्वृद्धेरिग्लक्षणत्वम् । इदमपि
योगविभागात्सिद्धम्--मृजेर्वृद्धिरित्यस्यानन्तरमजादौ क्ङिति
वेति वक्तव्यम्--परिमृजन्ति परिमार्ज्जन्ति,परिममृजतुः
परिममार्जतुरित्येवमर्थम् । तत्र योगविभागः-"अजादौ क्ङिति
मृजेरचो वृद्धिर्भवति" । किमर्थमिदम् ? नियमार्थम्--क्ङिति
यदि भवति अजादावेवेति । तेन मृज्यते मृष्ट इत्यादौ न
भविष्यति, ततो वा, अजादावपि विकल्पेनेति । सिचि वृद्धेस्तर्हि
प्रतिषेधार्थमिग्लक्षणत्वम् । "णु स्तुतौ" "धू विधूनने" कुटादी,
न्यनुवीद् न्यधुवीद् । अत्राप्यन्तर्भूतसिज्मात्रापेक्षत्वादन्तरङ्ग
उवङ् सिति हलन्तत्वात् ङेटि" इति निषेधः । यदि सिच्यन्तरङ्गं
भवति, अचैषीद् अहौषीद् अहौषीद्-गुणः स्यात् । अस्तु, तस्यैव
वृद्धिः करिष्यते ? अकार्षीदित्यादौ हलन्तलक्षणा वृद्धिः,
अतारीदित्यादौ हलन्तलक्षणायाः ङेटि" इति प्रतिषेधे "अतो
हलादेः " इति विकल्पं बाधित्वा "अतो लरन्तस्य" इति नित्या वृद्धिः ।
अलावीदित्यादावुवर्णान्तेषु सेटि सिच्यन्तरङ्गत्वाद्
गुणावादेशयोः कृतयोरपि "अतो लरन्तस्य" इत्यत्र वकारस्यापि
लुप्तनिर्दिष्टत्वान्नित्या वृद्धिः । यद्येवम्, मा भवानवीत्,
अमवीदित्यत्रापि तर्हि वकारप्रश्लेषान्नित्या वृद्धिः स्यात् ।
सिच्यन्तरङ्गं भवतीत्युक्ते "ह्म्यन्तक्षण" इत्यत्र णिश्विग्रहणं न
कर्तव्यम्; औनयीत्?, अश्वयीदित्यत्रान्तरङ्गत्वाद्
गुणावयादेशयोः कृतयोर्यान्तानां नेत्येव सिद्धत्वात् । तत्स्थाने
"अविमवीङिवेशयिष्यामः-"अतो लरन्तस्य" इत्यत्र वकारप्रश्लेषेण
प्राप्तवृद्धिरविमव्योर्नेति । तदेवमनर्थकं वृद्धिग्रहणम् ? 
नानर्थकम्, सिच्यन्तरङ्गस्य प्रवृत्तिमाश्रित्य हि वृद्धिग्रहणं
प्रत्याख्यायते,यदि च सिच्यन्तरङ्गं स्यात् चिनीप्रभृतिभ्यो
यङ्गलुगन्तेभ्यश्चिरिणोतिजिरिणोतिभ्यां च लुङ् इसिचि
अचेचायीद्; अनेनायीद्, अचिरायीद्, अजिरायीदिति? न स्याद्;
गुणायादेशयोः कृतयोः यान्तानां नेति प्रतिषेधप्रसङ्गाद् ।
इग्लक्षणायां तु सिचि वृद्धौ तयैवान्तरङ्गं बाध्यते, यदि स्याद्,
न क्वापि सिचीगन्तमङ्गं भवेत्, ततश्चाचिरायीदित्यादि सिद्धम् ।
यथा च तया गुणायदेशौ बाध्येते, एवं न्यनुवीदित्युवङपि
बाध्येत । अतः प्रतिषेधार्थमपि वृद्धेरिग्लक्षणत्वमेषितव्यमिति
सर्वमवदातम् । एवं बहुवक्तव्यत्वाद् वृत्तिकारेण वृद्धिग्रहणस्य
प्रयोजनं न दर्शितम् ।
अथ कथं स्वसंज्ञया शिष्यमाणावित्येष विशेषो लभ्यते
इत्याह-ऽगुणवृद्धिग्रहणमिऽत्यादि । इह पूर्वसूत्राभ्यां
गुणवृद्धिग्रहणमनुवर्तते । तेनैवादेङमादैचां च ग्रहणे सिद्धे
यत्पुनर्गुणवृद्धिग्रहणं तत्स्वसंज्ञया विधाननियमार्थम्; अन्यथा
प्रकृतंगुणवृद्धिग्रहणं तटस्थमुपलक्षणं स्याद्--ऽवस्तुतो ये
गुणवृद्धी तद्विधौऽ इति । स तु विधिर्गुणवृद्धिशब्दाभ्यां
प्रकारान्तरेण वेत्येव विशेषो नाश्रितः स्यात्,
पुनर्गुणवृद्धिग्रहणसामर्थ्यातु शब्दव्यापारोऽप्याश्रीयते--गुणवृद्धी
ये गुणवृद्धी, एवं शब्दिते ये गुणवृद्धी इत्यन्यतरस्य
गुणवृद्धिग्रहणस्य स्वरूपप्रधानत्वं सम्पद्यते । तेनायं विशेषो
लभ्यत इत्यर्थः । अन्यथा "अचश्च" इत्यस्य स्वसंज्ञया विधाने नियमस्य
"दिव उत्" इत्यादिष्वगुणवृद्धिसंज्ञकेषु; तत्संज्ञेषु च यत्रेङ् न
संभवति "अष्टन आ विभक्तौ" इत्यादौ, तत्र चरितार्थत्वात् "दिव
औत्" इत्यादिषु गुणवृद्धिसंज्ञकेषु यत्रेक् संभवति तत्रायं
नियमः स्यात् । द्यौः पन्थाः, सः,इममिति । स इत्येतदनुदाहरणम्,
न ह्यत्रेगस्ति ।
एवं प्रकटितोऽस्माभिर्भाष्ये परिचयः परः ।
तस्य निःशेषतो मन्ये प्रतिपतापि दुर्लभः ॥
न धातुलोप आर्धधातुके ॥ १।१।४ ॥
"दुरीणो लोपश्च" दुःशब्द उपपदे इणो धातोरप्रत्ययो भवति,
धातोश्च लोपः । दुःखेन ईयतेउप्राप्यते दूरमित्यत्र यद्यपि
कृत्स्नस्य धातोर्लोपः संभवति, तथाप्येवंविषये गुणवृद्ध्योः
प्राप्त्यभावादेकदेशे धातुशब्दो वर्तत इत्याह--धात्वेकदेश इति ।
"धातुलोप" इति तत्पुरुषे सति आर्द्धधातुकग्रहणं लोपविशेषणम्,
गुणवृद्धिविशेषणम्, उभयविषेषणं वा-इति त्रयः कल्पाः । तत्र यदि
लोपविशेषणम्--आर्द्धधातुकनिमिते धातुलोपे सति यत्किञ्चिद्
निमिते गुणवृद्धी न भवत इत्यर्थः स्यात् । ततश्च प्रेद्धम् इत्यत्र
प्रपूर्वादिन्धेः क्तप्रत्यये तन्निमिते नलोपे सति प्राप्नुवत
आद्गुणस्यापि निषेधः स्यात् । यद्यपीक इत्यनुवर्तते, तथापि
द्वयोः षष्ठीनिर्द्दिष्टयोः स्थाने भवन्नन्यतरव्यपदेशं लभत इति
स्यादेव । न चेह सूत्रे "इक" इत्यस्य रूपपरत्वे प्रमाणमस्ति ।
उतरसूत्रे तु प्रमाणं वक्ष्यामः । ननु "पूर्वं धातुः साधनेन
युज्यते" इत्यस्मिन् दर्शने
प्रथमोपनतक्तप्रत्ययापेक्षत्वादुपधालोपोऽन्तरङ्ग इति तदपेक्षः
प्रतिषेधोऽप्यन्तरङ्गः, "पूर्वं धातुरुपसर्गेण युज्यते" इति तु
दर्शने प्रथमोपनतोपसर्गापेक्षत्वाद् गुणोऽन्तरङ्गः, ततश्च
"असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे" इति प्रतिषेधो न भविष्यति ?
नैतदस्ति; ङाजानन्तर्ये" इति निषेधात् । अथ
गुणवृद्धिविशेषणमार्द्धधातुकग्रहणम्, ततोऽयमर्थः
स्यात्--यत्किञ्चन निमिते धातुलोपे सत्यार्द्धधातुकनिमिते
गुणवृद्धी न भवत इति ; तदा प्रेद्धमित्यत्र दोषो न,
गुणस्यातन्निमितत्वात्; किन्तु क्नोपयतीत्यत्र "क्नूयी शब्दे"
इत्यस्माण्णिचि पुकि च यलोपे पुगन्तलक्षणस्य गुणस्य निषेधः
स्याद् । अत उभयविशेषणम्--आर्द्धधातुकनिमिते धातुलोपे
सत्यार्द्धधातुकनिमिते गुणवृद्धी न भवत इति ।
तत्र सकृच्छ्४%अतस्योभयविशेषणत्वमेव तावद् दुर्लभम् ? अथापि
स्याद्, एवमपि लोपगुणवृद्धीनामेकार्द्धधातुकनिमितत्वं न लभ्यते
। ततश्च विभज्यान्वाख्यानपक्षे भेद्यत इत्यत्र भिदेर्ण्यन्तात्कर्मणि यकि
भिद् अ इ अ य इति स्थिते नित्यत्वात्पूर्वं णिलोपे कृते यकमपेक्ष्य
प्रवृते? प्रत्ययलक्षणेन णिचमपेक्ष्य प्राप्नुवतो गुणस्य निषेधः
स्याद्, द्वयोरप्यार्द्धधातुकनिमितत्वादिति तत्पुरुषे सति सर्वथा
दोषं दृष्ट्वाऽऽह--ऽतस्य लोपो यस्मिन्निऽति । अस्मिन्पक्षे
धातोर्लोपो यस्मिन्निति अन्यपदार्थभूतेनार्द्धधातुकेन लोपो
विशेष्यते, साक्षाच्च गुणवृद्धी, धातोर्लोपो यस्मिन् तस्मिन्निति ।
एकार्द्धधातुकनिमितत्वं च लोपगुणवृद्धीनां लभ्यत इति न कश्चिद्
दोषः । ऽते न भवतऽ इति । अनेन गुणवृद्ध्योरयं निषेधः, न
पूर्वसूत्रव्यापारस्येति दर्शयति । पदोपस्थापनं हि
पूर्वसूत्रव्यापारः । न चैवम्भूत आर्द्धधातुके तस्य प्रसङ्गः,
"दीधीवेवीटाम्" इति चासम्बद्धं स्यादुपस्थाननिषेधे । ऽलोलुवऽ
इत्यादि । लूपूभ्यां यङ्, द्विर्वचनम्, "गुणो यङ्लुकोः" गुणे
निषिद्धे उवङ् । ऽमरीमृज ऽइति । "रीगृदुपधस्य च" । लोलूयादिभ्य
इत्यादिना सूत्रार्थमुदाहरणेषु दर्शयति । ननु च यङ्कारस्यातो
लोपे कृते तस्या स्थानिवत्वादेव गुणवृद्धी न भविष्यतः,
यथा--पापचक इति "अत उपधायाः" इति वृद्धिः, न ह्यत्रानेन निषेधः
सिध्यति, किं कारणम् ? अनिग्लक्षणत्वात् । नालोपो लभ्यते,
"यङेऽचि च " इति समुदायलुका प्रतिपदविहितेन बाधितत्वात् ।
योगविभागात्सिद्धम्--अतो लोपो भवत्यार्द्धधातुके, ततो "यस्य"
य इत्यस्य समुदायस्य योऽकारस्तस्यापि लोपो भवति ।
किमर्थमिदम् ? विशेषविहितेन समुदायलुकाऽतो लोपो मा
बाधीति । तेन स्थानिवत्वादेव गुणवृद्धी न भविष्यतः । यथैव तर्हि
गुणवृद्धी न भवत एवं चेक्षियः, चेक्रियः, लोलुवः, तोष्टुअवः,
सुश्रुव इतीयणुवङवप्यच्प्रत्ययमपेक्ष्य न स्याताम् । मा भूतामचि,
य एव त्वसौ स्थान्यकारस्तदाश्रयौ भविष्यतः । स हि यकारे लुप्ते
प्रत्ययसंज्ञकः । ननु क्षेत्रियः तोष्टुअव इत्यत्रान्तरङ्गानपि विधीन्
बहिरङ्गो लुग् बाधत इति अकृत्सार्वधातुकयोर्दीर्घात् प्रागेव
यङे लुकि कृते स्थानिवद्भावे सत्यपि चेक्षि अ अ, तोष्टुअ अ अ इति
स्थिते स्थान्यकारेण सह लघूपधमङ्गं संजातमिति अच्प्रत्यये गुणः
स्यादेव ; न अन्तरङ्गावियणुवङै भविष्यतः, अशिश्रियद्
अदुद्रुवद् इति यथा । अतः स्थानिवत्वादेव सिद्धम्, नार्थोऽनेन ?
उच्यते; सर्वत्र दीर्घान्तेषु ह्रस्वान्तेषु चेयणुवङेः कृतयोः
पुनर्लघूपधलक्षणो गुणः प्राप्नोति । न च पुनरपि
स्थानिवद्भावः, आदिष्टादचः पूर्वत्वात् । किञ्च यद्यतो लोपः
क्रियेत, जङ्गम इत्यत्र "गमहन्" इत्युपधालोपः स्यात् ।
अथात्रानङीति प्रतिषेधस्तर्हि दरीदृश इत्यत्र "ऋदृशोः" इति गुणः
स्याद्; देद्य इत्यत्र "दीङे युडचि" इति युट् स्यात्; सनीस्रंसः,
दनीध्वंस इत्यत्र "अनिदिताम्" इत्युपधालोपः स्यात्; यायावर
इत्यादिष्वाकारलोपः स्यात् । यदा पुनर्योगविभागमकृत्वा
विशेषविहितः समुदायलुक् क्रियते, तदा हलचोरादेशस्य
स्थानिवत्वाभावादुपधालोपादयो न भवन्तीत्यवश्यं समुदायस्य
लुगेषितव्यः । एवं च लोलुव इत्यादावपि गुणवृद्धी स्यातामिति
सूत्रमपि कर्तव्यम् ॥ ऽलूञ् लवितेऽति । प्रागेव धातुसंज्ञाया
भवन्ननुबन्धलोपो धातुलोपो न भवति । ऽरेडसीऽति । "रुष रिष
हिंसायाम्" । "अन्येभ्योऽपि दृश्यन्ते" इति विच्, वेरपृक्तस्य
लोपः--न धातुलोपो भवति ।
नन्वसत्यपि धातुग्रहणे
लुप्यतेऽस्मिन्नित्यधिकरणसाधनलोपशब्दस्याश्रयणादनैमितिकेऽनुबन्धप्रत्ययलोपे न भविष्यति । तत्र लोपशब्दो हि संज्ञाशब्दः, कथमस्याधिकरणसाधनता लभ्यते । ऽरोरवीतीऽति । "रु शब्दे" यङ्लुकि तिपि रूपम् । नन्वसत्यप्यार्धधातुकग्रहणे धातोर्लोपो यस्मिन्निति बहुव्रीहिर्विज्ञास्यते, रोरवीतीत्यत्र च यङ्लुगनैमितिकः । न ह्यार्द्धधातुकग्रहणं बहुव्रीहित्वे प्रमाणम्; सत्यपि तस्मिंस्तत्पुरुषसम्भवात् । इदं तर्हि प्रयोजनम्--"तुर्वी थुर्वी धुर्वी हिंसार्थाः", मुर्छा मोहसमुच्छ्राययोः, तेभ्यो यङ्लुगन्तेभ्यस्तिबादौ सार्वधातुके परतो राल्लोपे तोतोर्ति मोमोर्तीत्यादौ छरवोर्लोपस्य गुणस्य चैकनिमितत्वान्निषेधः स्यादेव । ऽइक इत्येवेऽति । इक इत्यस्यानुवृत्तिं प्रति न शङ्का कार्येत्येवशब्दस्यार्थः । अतः अभाजि, राग इति "भञ्जेश्च चिणि", "घञि च भावकरणयोः" इत्युपधालोपः ॥
प्रक्रियातर्कगहनप्रविष्टो हृष्टमानसः ।
हरदतहरिः स्वैरं विहरन् केन वार्यते ॥
क्ङिति च ॥ १।१।५ ॥
क्ङिद्ग्रहणं यदि विधीयमानस्य प्रतिषेधस्य विशेषणं
स्याद्--गुणवृद्धी क्ङिति न भवत इति, ततो विधिसंस्पर्शात् "
तस्मिन्निति निर्दिष्टे पूर्वस्य" इत्यस्योपस्थानात् क्ङित्यनन्तर एव
प्रतिषेधः स्यात् । यद्यपि प्रतिषेधस्य विधानदशायां पौर्वापर्यं न
संभवति, तथा निषेध्यमानयोर्गुणवृद्ध्योरपि; तथापि स्थानिन
इकोऽनन्तरे क्ङिति प्रतिषेधः स्यात् । एवं हि
विधानोतरकालमपि तावद् गुणवृद्ध्यभावरूपस्य प्रतिषेधस्य
क्ङिदनन्तरः सम्भवति, "इको यणचि" इत्यादावप्येतावदेव
पौर्वापर्यं यद्विधानदशायां तु स्थानिनः, उतरकालं तु विधेयस्य ।
यदा त्वनूद्यमानयोर्गुणवृद्ध्योर्विशेषणम्-क्ङिति सति ये
गुणवृद्धी प्राप्नुतस्ते न भवत इति,
तदाऽनुवादकत्वातस्मिन्नित्यादिकायाः परिभाषाया अनुपस्थानम् । न
हि "क्ङिति सति ये गुणवृद्धी" इत्युक्ते विधिव्यापारेण क्ङितः
कश्चित् संस्पर्शः । विध्यङ्गभूताश्च परिभाषास्तत्रैवोपतिष्ठन्ते
नानुवादे, तस्यापि परार्थत्वाद्,द्वयोश्च परार्थयोः परस्परं
सबन्धाभावात्; अन्यथा "वृद्धिर्यस्याचामादिस्तद्वृद्धम्"
इत्यत्रेक्परिभाषोपस्थाने शालीय इति वृद्धसंज्ञाया
अभावातल्लक्षणश्छाए न स्यात् । तथा च "उदीचामातः स्थाने" इति
स्थानेग्रहणं कृतम्-आतः स्थाने योऽकार इत्यनुवादकत्वात् "षष्ठी
स्थानेयोगा" इति स्थानेयोगो न लभ्येतेति । अतोऽस्मिन् पक्षे
क्ङितीति सति सप्तमी "यस्य च भावेन" इति । किङितोर्हि
सतालक्षणेन भावेन गुणवृद्ध्योः प्राप्तलक्षणो भावो लक्ष्यते,
निमितस्य च सतया निमितिनः प्राप्तिर्लक्ष्यत इति "क्ङिति सति ये
गुणवृद्धी प्राप्नुतः " इत्यस्य "क्ङिन्निमिते ये गुणवृद्धी प्राप्नुतस्ते
न भवत" इत्यर्थो भवति । भिन्नः, मृष्ट इत्यादौ चोपधाया अपि
प्राप्नुवन्त्यौ गुणवृद्धी क्ङितं निमितमाश्रित्य प्राप्नुत
इत्येतत्सर्वमालोच्याह--निमितसप्तम्येषेति । निमितात्सप्तमी
निमितसप्तमी, पञ्चम्यर्थे शेषत्वेन विवक्षिते पष्ठीसमासः ।
क्ङिन्निमिते इति । एतेन गुणवृद्धिविशेषणं क्ङिद्ग्रहणमिति
दर्शयति । ननु च विधीयमानतया प्राधान्यात्
प्रतिषेधस्यैवैतद्विशेषणं युक्तम्, नैतदस्ति; यत्र हि गुणः
कृतात्मसंस्कारः प्रधानोपकाराय महते प्रभवति, तत्रात्मनोऽपि
संस्कारमनुभूय प्रधानेन सम्बध्यते, यथा-पानीयमेलादिसंस्कृतं
पुरुषेण । उक्तं च-
"गुणः कृतात्मसंस्कारः प्रधानं प्रतिपद्यते । 
प्रधानस्योपकारे हि तथा भूयसि वर्तते ॥" इति ।
इह च गुणवृद्ध्योः क्ङिद्ग्रहणेन विशेषितयोर्महान्
प्रधानप्रतिषेधस्योपकारो भवति; व्यवहितस्यापि तत्सिद्धेः । ऽभिन्नऽ
इति-"रदाभ्याम्" इति नत्वम् । ऽमृष्टऽ इति - व्रश्चादिना षत्वम् ।
ऽचिन्वन्तीऽति-"सार्वधातुकमपित्" "हुश्नुवोः सार्वधातुके" ।
यद्येषा निमितसप्तमी, शचङन्ते दोषः; "धि धारणे" "रि
गतौ"तुदादी ताभ्यां तिपि "तुदादिभ्यः शः" "णिश्रिद्रुस्रुभ्यः कर्तरि
चङ्" धि अ ति, रि अ ति, श्रि अ त्, द्रु अ त्, इति स्थिते
शचङ्न्तस्याङ्गस्य तिपि लघूपधलक्षणश्च गुणः प्राप्नोति, शचङेः
परतः पूर्वस्य सार्वधातुकलक्षणश्च, तत्र शचङ्निमितस्यैव
प्रतिषेधः स्याद्, न तिङ्निमितस्य । पक्षान्तरे तु
तिङ्निमितस्यापि गुणस्य शचङेः परतः प्रतिषेधो लभ्यते । न
वा बहिरङ्गलक्षणत्वाद्वहिर्भूततिबाश्रयो गुणो
बहिरङ्गोऽन्तर्भूतशचङ्निमिताभ्यामियणुवङ्भ्यां बाधिष्यते ।
"ग्लाजिस्थश्च ग्स्नुः" इत्यत्र वक्ष्यति--"गिच्चायं प्रत्ययो न कित्,
तेन स्थ ईकारो न भवति" इति,"ग्स्नोर्गित्वान्न स्थ ईकारः" इति च ।
ततश्च भूष्णुरित्यत्र प्रतिषेधो न स्यादित्यत
आह--ऽगकारोऽप्यत्रेऽत्यादि । ऽचर्त्वे भूतःऽ-चर्त्वं प्राप्तः । अत
एव गकरप्रश्लेषात् संख्यातानुदेशो न भवति; अन्यथा क्ङितौ
द्वौ, गुणवृद्धी अपि द्वे इति संख्यातानुदेशः प्राप्नोति-किति
गुणस्य, ङिति वृद्धेरिति । ज्ञापकाद्वा, यदयं "मिदेर्गुणः" इति
श्यनि ङिति गुणं शास्ति, तज्ज्ञापयत्याचार्यः-ङात्र संख्यातानुदेशो
भवति" इति । यदि तर्हि क्स्नुप्रत्ययो गिद्, भूष्णुरितीट्
प्राप्नोति, नैष दोषः; "र्श्युकः किति" इत्यत्रापि
गकारश्चर्त्वभूतो निर्दिश्यते, सौत्रत्वाच्च निर्देशस्य
चर्त्वस्यासिद्धत्वात्प्राप्तमपि "हशि च" इत्युत्वं न भवति, "कुप्वोः"
इति विसर्जनीयश्च भवति । ऽकामयतेऽ इति-"कमेर्णिङ्" ।
ऽलैगवायनऽ इति-लिगुशब्दात्ङडादिभ्यः फक्" इति फक् ।
"ओर्गुणः" इति गुणस्य प्रतिषेधः कथं न भवति यावतोकार इगेव ?
नैतदस्ति; अत्र हि चकारः क्रियते, स इत्यर्थो विज्ञायते, तेनेक
इतीमं शब्दमुच्चार्य विधीयमानयोर्गुणवृद्ध्योः प्रतिषेधः, न
चैवमोर्गुणः । मृजेरित्यादि । इह त्रिमुनि व्याकरणम्, यथोतरं
च मुनीनां प्रामाण्यमिति दर्शनस्थितिस्तेन सूत्रकारेणानुक्तं
वार्तिककार आह,तदुक्तं च दूषयति, एवं भाष्यकारो वार्तिककारेण
। व्याख्यातृत्वमपि द्वयोश्चास्तीत्येतावत्,?
"यस्मिन्विधिस्तदादावल्ग्रहण" इत्यनेन तदादिविधौ
सिद्धेऽप्यादिग्रहणं मुख्येऽजादौ यथा स्याद्
व्यपदेशिवद्भावेनाजादौ मा भूत् । तुन्दपरिमृजः, यूयं
ममृज, त्वया ममृजे । ऽसंक्रमो नामेऽत्यादि । संक्रामतोऽपक्रामतो
गुणवृद्धी अस्मादिति कृत्वा । ऽलघूपधगुणस्याप्यत्र प्रतिषेधऽ इति।
अत्र सूत्रे लघूपधगुणस्यापि प्रतिषेधः, न तु
"सार्वधातुकार्द्धधातुकयोः" इत्येतस्यैवेत्यर्थः । अनेन
निमितसप्तम्याः फलं दर्शितम् । अत्र इत्यनेन सूत्रं निर्दिश्यते । इह
अचिनोदिति ङितो लिङस्तिबादेशः, स्थानिवद्भावाद् ङिदिति
गुणप्रतिषेधः प्राप्नोति, इह "अचिनवम्" इति ङितो लिङे मिपि
तस्यापि स्थानिवद्भावपरम्परया ङित्वाद् गुणिप्रतिषेधः
स्यादित्यत आह-ऽअचिनवमिऽत्यादि । यदि ङिति यत्कार्यं तद् इङितो
लकारस्यादेशे स्थानिवद्भावात्स्यात्, यासुटो चनमनर्थकं
स्याद्; लिङे ङित्वादेवि तदादेशेषु ङित्कार्यस्य सिद्धत्वात् ॥
दीधीवेवीटाम् ॥ १।१।६॥
ऽदीधीवेव्योऽरिति । "दीधीङ् दीप्तदेवनयोः" "वेवीङ् वेतिना
तुल्ये" इत्येतयोः । अथ दीङ् क्षये" "धीङ् अनादरे" "वेञ्
तन्तुसन्ताने" वी गत्यादिषु"-एतेषां ग्रहणं कस्मान्न भवति ?
दीङस्तावन्न भवति, "मीनातिमिनोतिदीङं ल्यपि च" इति
चकारेणैज्विषय आत्वविधानात् । वेञोऽपि न भवति,
गुणप्राप्त्यभावात्, नैतदस्ति; चकारस्तावन्मीनातिमिनोत्यर्थः
स्यात्, दीङेऽपि ग्रहणं ल्यबर्थं स्यात्, वेञोऽपि प्रवेयमित्यत्र
"ईद्यति" इति ईत्वे कृते गुणः प्राप्नोति । एवं तर्हि चतुर्णां
ग्रहणेऽभिप्रेते, असन्देहार्थं "वीवेधीदीटाम्" इति ब्रूयात् ।
किञ्च-"अवयवप्रसिद्धेः समुदायप्रसिद्धिर्बलीयसी" । ऽइटश्चेऽति ।
आर्धधातुकस्येडित्यागमस्य । ननु धातुसाहचर्यात् "इट किट गतौ"
इत्यस्य धातोर्ग्रहणं युक्तम्, सत्यम्; प्रसिद्ध्यतिशयादागमस्य
ग्रहणम्, आगमो हि प्रसिद्धतरः । शास्त्रेऽल्पाचरत्वेन
पूर्वनिपाताभावाच्च धातुरिट्, दीधीवेव्योस्तु
धातुत्वात्प्रकृतित्वाद् "अभ्यर्हितं च" इति पूर्वनिपातः । अथ
दीधीवेव्योः किमर्थं ग्रहणं, यावता छान्दसावेतौ च्छन्दसि च
दृष्टानुविधिः, दृश्यते च गुणः "होत्राय वृतः कृपयन्नदीधेत्",
"अधीधयुर्दाशराज्ञः" इति, अतस्तयोरनर्थकः प्रतिषेधः ?
केचिदाहुः-"आदीध्यनमावेव्यनम् इत्युदाहरतो वृत्तिकारस्य
नानयोश्छान्दसत्वमभिप्रेतम्, अन्यथा हि च्छन्दस्येव
किंचिदुदाहार्यम्" इति, इदं तु वार्तिकविरुद्धम्;
यदाह-"दीधीवेव्योश्छन्दोविषयत्वाद् दृष्टानुविधानाच्च
च्छन्दस्यदीधेददीधयुरिति च गुणदर्शनादप्रतिषेधः" इति । ऽ
आदीध्यनमिऽति । ल्युटि "एरनेकाचः" इति यणादेशः । ऽकणितेऽति ।
"कणिरणी शब्दार्थौ" लुटि तिपौ डादेशस्तासि टिलोपः, कणित् अ
आ इति स्थिते तकारन्तं लघूपधमङ्गमिति प्राप्तस्य गुणस्य
प्रतिषेधः । ननु च ङेड्वशि कृति" इत्यत इडित्यनुवर्तमाने
"आर्धधातुकस्येट्" इति पुनरिड्ग्रहणम् "इडेव यथा स्याद्,
विकारो मा भूद्" इत्येवमर्थं भविष्यति । यद्येवम्; अलावीत्,
पिपठिषतेः क्विपि पिपठी रित्यत्र "अकः सवर्णे दीर्घः"
"र्वोरुपधायाः" इति च दीर्घो न स्याद् । अङ्गप्रकरणे नियमादाङ्ग
एव विकारो निवर्त्यते, इह च पिपठिषतेरप्रत्यये नपुंसके जसः
शिः, अतो लोपस्य स्थानिवत्वान्नुम्न भवतीति शान्तमहतः" इति
दीर्धत्वं न भवतीति पिपठिषि ब्राह्मणकुलानीति भवति ॥
हलोऽनन्तराः संयोगः ॥ १।१।७ ॥
अन्तरमवकाशाविधिपरिधानान्तर्द्धिभेदतादर्थ्ये ।
च्छिद्रात्मीयविनाबहिरवसरमध्येऽन्तरात्मनि च ॥
इत्यन्तरशब्दोऽनेकार्थः । इह च्छिद्रवाचिनो ग्रहणम्;
इतरेषामसम्भवात् । न विद्यतेऽन्तरं येषां तेऽनन्तराःउनिश्च्छिद्राः ।
एतमेवार्थं व्यक्तेन शब्दान्तरेण
दर्शयति-ऽभिन्नजातीयैरज्भिरव्यवहिताः श्लिष्टोच्चारिताऽ इति ।
एवम्भूता हि हलो निश्च्छिद्रा भवन्ति भिन्नजातीयैरिति वचनं तत्रैव
व्यवधानप्रसिद्धेः । श्लिष्टोच्चारिता इति वचनादवग्रहेऽपि संज्ञा न
भवति-अप्स्वित्यप्सु, विद्यते ह्यत्रान्तरमर्द्धमात्राकालः । ऽसंयोगऽ इति ।
यद्येकैकस्य हलः शिलष्टोच्चारितस्यैषा संज्ञा स्याद् ? इह च
निर्यायादित्यत्र प्रत्येकं संज्ञित्वे सति रेफे यकारः संयोग इति
"वान्यस्य संयोगादेः" इत्येत्वं स्यात् । समुदायस्य संज्ञित्वे "अचो
रहाभ्याम्" इति यकारस्य सत्यपि द्विर्वचने
तस्यासिद्धत्वादेत्वाभावः, इह च संस्कृषीष्ट "ऋतश्च संयोगादेः"
इतीट्, संस्क्रियत इति "गुणोऽर्तिसंयोगाद्योः" इति गुणः,
दृषत्करोतीति ककारसंनिधौ दकारस्य संयोगाद्योः"? इति
लोपः स्यात्, निर्यात इति शंयोगादेरातः" निष्ठानत्वं स्यात्;
समुदाये तु संज्ञिनि नैते दोषा इत्यालोच्याह--ऽसमुदायः
संज्ञीऽति ।
महासंज्ञाकरणमन्वर्थसंज्ञाविज्ञानार्थम्-शंयुज्यन्तेऽस्मिन्मिथो
हलः" इति । नैरन्तर्यं च श्रुतं संज्ञिरूपेऽनुप्रविशतीति युक्तम् ।
प्रत्येकपक्षे तु तदुपलक्षणं स्याद् । अतः समुदाय एव संज्ञी युक्त
इति भावः । "हलः" इति बहुवचननिर्द्देशाद् द्वयोः संज्ञा न
स्यादित्याशङ्क्याह--ऽजातौ चेऽति । च शब्दो यस्मादर्थे,
यस्माज्जातौ बहुवचनम्, तेन द्वयोर्बहूनां चेति ।
अथ यत्र बहवो हलः संश्लिष्टास्तत्र किं द्वयोर्बहूनां चाविशेषेण
संज्ञा ? आहोस्विद्वहूनामेव ? यदि बहूनामेव, इह
"मस्जिनशोर्झलि" इत्यन्त्यादचः परे नुमि मन्स्ज् इति स्थिते
नसजानामेका संज्ञा, न तु सजयोरिति श्कोः संयोगाद्योः"
इति सलोपो न स्यात्, नैष दोषः; मस्जेरन्त्यात् पूर्वं
नुमेषितव्यः, मग्न इत्युपधालोपो यथा स्यात्; अन्यथा
द्वयोस्संज्ञाश्रयेण सत्यपि संयोगादिलोपे तस्यासिद्धत्वान्नलोपो न
स्याद् । इह तर्हि निर्ग्लेयात्, संस्वरिषीष्ट, संस्वर्यते,
निर्ग्लान इति एत्वेड्गुणनिष्ठानत्वानि न स्युः ? अस्तु
तर्ह्यविशेषेण, कुतः ? निश्च्छिद्रत्वस्याविशेषात् !न च
द्विर्वचनन्यायेन समुदायस्यैव स्यादिति वाच्यम्; यथा द्विर्वचनं
समुदायावयवैकाचोर्युगपत् कर्तुमशक्यम्, नैवमत्राशक्तिः,
यथा च समुदाये द्विरुक्तेऽवयवा अपि द्विरुक्ता भवन्ति--वृक्षः प्रचलन्
सहावयवैः प्रचलतीति न्यायेन , न च तथेह समुदाये प्रवृतया
संज्ञयाऽवयवानां तत्कार्यसिद्धिः । अतो नायं द्विर्वचनन्यायस्य
विषयः । अतोऽविशेषेण द्वयोर्बहूनां चेति स्थितम् । यद्येवम्,
इन्द्रमिच्छति इन्द्रीयति, ततः सन् इन्दिद्रीयिषतीत्यत्र द्वौ
संयोगौ-नदौ, दरौ च; तत्र ङ न्द्राः" इति प्रतिषेधो
नकारवद्दकारस्यापि स्यात् । न वाज्विधेः, अजादेरिति वर्तते, तत्र
कर्मधारयात् पञ्चमी, आदेरचः परे नदरा न द्विरुच्यन्त इत्यर्थः ।
ऊग्नि?रित्यादीनि रूपोदाहरणानि । ऽतिलान्त्स्त्र्यावपतीऽति ।
"हे मपरे वा" इति वर्तमाने "डः सि धुट्" इति च ङश्च" इति
धुट् चर्त्वम् । तत्र यदा न धुट्, तदा नसतरयाः; यदा धुट्
तदा नतसतरयाः । ऽतितौच्छत्रमिऽति । "तनोतेर्डौः सन्वच्च" इति
डौप्रत्ययः, व्यस्तोच्चारणसामर्थ्याद् गुणाभावः, सन्वद्भावाद्
द्विर्वचनमित्वं च, टिलोपः । ऽसंयोगान्तलोपः स्यादिऽति ।
यद्यचोरप्यनन्तरयोः संयोगसंज्ञा स्यादिति भावः । ननु च "छे च"
इति तुकि कृते तकारः पदान्तो न संयोगः, नैतदस्ति, "छे च"
इत्ययं तुग् ह्रस्वमात्रभक्तो न तदन्तग्रहणेन गृह्यत इति पदं
संयोगान्तमेव । पचतीति रूपप्रत्युदाहरणम् । पनसमिति
कार्यप्रत्युदाहरणम् । ऽस्कोस्संयोगाद्योरिति लोपः स्यादिऽति ।
यदि सकारमकारयोः सान्तरयोरपि संयोगसंज्ञा स्यादिति भावः
॥
मुखनासिकावचनोऽनुनासिकः ॥ १।१।८ ॥
यद्यत्र "मुखं च नासिका च" इति द्वन्द्वः स्याद्, "द्वन्द्वश्च प्राणितूर्य"
आदिसूत्रेणैकवद्भावः स्यात्, ततश्च श नपुंसकम्" इति
नपुंसकत्वे, "ह्रस्वो नपुंसके" इति ह्रस्वत्वे च ऽमुखनासिकवचनःऽ
इति प्राप्नोतीत्युतरपदलोपिनं तत्पुरुषं दर्शयति-ऽमुखसहिता
नासिकेऽति । ऽतयोच्चार्यतऽ इति । एतेन "कृत्यल्युटो बहुलम्"
इति कर्मणि ल्युट्ंअ दर्शयति । "तया" इति करणे कर्तरि वा तृतीया;
करणस्यैव कर्तृत्वेन विवक्षणात् । सूत्रेऽपि "मुखनासिकावचनः"
इति "कर्तृकरणे कृता बहुलम्" इति तृतीयासमासः, षष्ठीसमासो
वा । ऽअनुस्वारस्यैव हि स्यादिऽति । तस्मिन्नुच्चार्यमाणे नासिकाया
एव व्यापारो न मुखस्य, तेन तस्यैव स्याद्, न तु ञमङणनानाम्,
नाप्यभ्र आÄ अप इत्यस्य; तदुच्चारणे मुखस्यापि
व्यापारादित्येवकारेण दर्शयति । ननु यथा "प्रासादवासिन
आनीयन्ताम्" इत्युक्ते ये प्रासाद एव निवसन्ति, ये च प्रासादे भूमौ
च, ते द्वयेऽप्यानीयन्ते, प्रसादवासान्वय उभयेषामस्तीति,
तथेहापिङासिकावचनः" इत्युक्ते यः केवलनासिकावचनः, यश्च
मुखनासिकावचनः-उभयोरपि ग्रहणं भविष्यति; नासिकान्वयस्य
विवक्षितत्वात् । तत्किमुच्यतेऽनुस्वारस्यैव हि स्यादिति,
अनुस्वारस्यापि हि स्यादिति तु वक्तव्यम् ? उच्यते; इह त्रीणि
दर्शनानि-कृत्स्न एवानुनासिको मुखेन नासिकया चोच्चार्यते,
पूर्वो भागो मुखेन परो नासिकया, विपरीतं वा ।
नासिक्यभागानुरागाच्चेतरोऽपि भागस्तद्वदेव भासते इति ।
तत्रोतरस्मिन्दर्शनद्वये नासिकान्वयस्य
भागविषयत्वान्नासिकावचनग्रहणेनोभयवचनो न गृह्यते इति
सुष्ठूअक्तम्--ऽअनुस्वारस्यैव हि स्यादिऽति । ऽकचटतपानां मा
भूदिऽति । ते हि मुखेनैवोच्चार्यन्ते इत्यसति नासिकाग्रहणे
तेषामेव स्यात्, ततश्च तर्प्तुमिति "अनुदातोपदेश"
इत्यनुनासिकलोपः स्यात्,"ओदनपक्" इति "अनुनासिकस्य क्विझलोः
क्ङिति" इति दीर्घः स्यादिति
महासंज्ञाकरणमन्वर्थसंज्ञाविज्ञानार्थम्-"अनु पश्चान्मुखस्य नासिका
व्याप्रियते यस्मिन्",ङासिकाया वा पश्चान्मुखं व्याप्रियते यस्मिन्"
इति । तेन भागविषयो नासिकाव्यापार इति सूचनात्
प्रासादवासिन्यायस्यायमविषय इत्युक्तं भवति ।
तुल्यास्यप्रयत्नं सवर्णम् ॥ १।१।९ ॥
तुल्यशब्दोऽयं यद्यपि तुलया संमितं तुल्यमिति ङौवयोधर्म" इति
यतमुत्पाद्य व्युत्पाद्यते, तथापि व्युत्पत्यर्थमेव तुलोपादीयते,
रूढशब्दस्त्वयं प्रवीणः, प्रतिलोमादिवदित्याह-ऽतुल्यशब्दः
सदृशपर्यायऽ इति । ननु ङौवयोधर्म" इत्यत्र वक्ष्यति--"यथा तुला
द्रव्यान्तरं परिच्छिनति, तथा तुल्यामपि सादृश्येन
परिच्छिनतीत्येततुलया तुल्यस्य साधर्म्यम्" इति, सत्यम्; न ह्यएवं
लौकिकाः प्रतियन्ति । तथा हि -"तुल्य" इत्युक्ते शदृश" इति प्रत्ययो
भवति, न तु कश्चिदवयवार्थः प्रतीयते । ऽआस्ये भवमास्यमिऽति ।
लोकसिद्धं तावदास्यमोष्ठात्प्रभृति प्राक्काकलकाद्-अस्यन्ते
क्षिप्यन्तेऽनेन वर्णा इति कृत्वा । काकलकं नाम ग्रीवाया उन्नतप्रदेशः
। इह तु तस्मिन्नास्ये भवमास्यमित्यर्थः । "दिगादिभ्यो यत्"
"शरीरावयवाच्च" इति यत्प्रत्ययः । किं
पुनस्तदित्याह--ऽताल्वादिस्थानमिऽति । यस्मिन्वर्णा निष्पद्यन्ते तत्
स्थानम् । आदिश्ब्देन नासिकादीनां ग्रहणम् । नासिकापि न बाह्या
वर्णोत्पतिनिमितम्, किं तर्हि ? अन्तरास्ये चर्मविततमस्ति,
पणवचर्मवत्, तत्संबद्धा रेखा नासिका, तस्यां वायुनाऽभिहतायां
वर्णोत्पतिः । यदि पुनर्लौकिकमास्यं गःह्यएत, तदा
तुल्यास्यप्रयत्नमिति द्वन्द्वगर्भो बहुव्रीहिः स्यात्-आस्यं च प्रयत्नश्च
आस्यप्रयत्नौ, तौ तुल्यौ यस्येति; त्रिपदो वा बहुव्रीहिः - तुल्य
आस्य प्रयत्नो यस्येति । तत्र द्वन्द्वगर्भे आस्यग्रहणं व्यर्थं स्यात्,
सर्वेषां हि ततुल्यम् । विसर्जनीयस्यैकीयमतेनोरस्यत्वात्
सावर्ण्याभावेऽपि न दोषः, त्रिपदे तु बहुव्रीहावास्येन प्रयत्नस्य
विशेषितत्वादास्याद्वाह्याः प्रयत्ना हापिता भवन्ति, किन्तु
ताल्वादिस्थानं तुल्यत्वेनाविशेषितं स्यात् । ततश्च
भिन्नस्थानानामपि जबगडदानां सवर्णसंज्ञा प्राप्नोति । तत
ऊर्ग्ज इति "झरो झरि" इति गकारस्य जकारे लोपः स्याद् ।
अतस्तद्धितान्तस्यैव ग्रहणम् । तत्रापि यदि द्वन्द्वगर्भो बहुव्रीहिः
स्यात्, स्थानेन प्रयत्नो न विशेषितः स्यात्; ततश्च
ककारङ्कारयोर्मिथः सवर्णसंज्ञा न स्यात्; बाह्यप्रयत्नस्य भिन्नत्वात्
। ततश्च शङ्कितेति "अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः" इति ङ्कारो न
स्यात् । अथ सत्यपि बाह्यप्रयत्नभेदे आभ्यन्तरस्य
प्रयत्नस्याभेदमाश्रित्य संज्ञा स्यात्, चकारशकारयोरपि
सत्याभ्यन्तरभेदे बाह्याभेदमाश्रित्य सवर्णसंज्ञा प्राप्नोति । ततश्च
अरुश्च्योततीति वक्ष्यमाणप्रत्युदाहरणं नोपपद्यते इतीमं दोषं
दृष्ट्वा त्रिपदोऽयं बहुव्रीहिरिति दर्शयति--ऽतुल्य आस्ये प्रयत्नो
यस्येऽति । तद्धितान्त आस्यशब्दो न
स्वाङ्गवाच्येवेति"अमूर्द्धमस्तकात्" इत्यलुङ्न भवति ।
नन्वस्मिन्नपि पक्षे भिन्नविभक्तिकत्वात् प्राधान्याच्चास्यं
तुल्यत्वेनाविशेषितं स्याद्; नैवात्रास्यं तुल्यतया विशेष्यते,
भेदनिबन्धना हि तुल्यता । न च कखगघङं भिन्नं स्थानम्,
एकत्वात्कण्ठस्य, किन्तु तद्धितान्तस्यास्यशब्दस्याश्रयणसामर्थ्यादस्य
इत्येकत्वं विवक्षितम् । तेनैकस्मिन्नेव ताल्वादिके स्थाने यः
प्रयत्नः, स तुल्यो ययोरित्याश्रयणान्न कश्चिद्दोषः । ऽसमानजातीयं
प्रतीऽति । एतच्च संज्ञाविधानसामर्थ्याल्लभ्यते, अन्यथा
यत्किञ्चनवर्णापेक्षया तुल्यास्याप्रयत्नत्वेन सवर्णत्वे लब्धे
तदाश्रयमन्यस्यापि कार्यं स्यात्, सवर्णसंज्ञाविधानमनर्थकं स्यात् ।
न च रेफोष्मनिवृत्यर्थं वचनम्; रेफस्यापि रेफः सवर्ण एव,
एवमूष्मस्वपि द्रष्टव्यम् । संबन्धिशब्दत्वाद्वा सम्बन्धिशब्दो हि
तुल्यास्यप्रयत्नशब्दः, ततश्च यथा तुल्याय कन्या दातव्येत्युक्ते दात्रा
तुल्यायेति गम्यते, तथेहापि । अथ वा, महती संज्ञा क्रियते;
अन्वर्था यथा विज्ञायेत-समानएऽस्य वर्णः सवर्ण इति । यदि च
समानजातीयमेव प्रति सवर्णसंज्ञा भवति, एवं समानोऽस्य वर्णो
भवति ।
ऽचत्वारऽ इत्यादि । द्विविधाः प्रयत्नाः-बाह्याः, आभ्यन्तराश्च ।
तत्राभ्यन्तराश्चत्वारो वृतौ दर्शिताः । आभ्यन्तरत्वं
पुनरेषाम्-स्थानकरणव्यापारेण; उत्पत्तिकाल एव भावात् । स्थानं
ताल्वादि, करणं जिह्वाया अग्रोपाग्रमध्यमूलानि । बाह्याः
पुनरेकादश-विवारः, संवारः, श्वासः, नादः, घोषः, अघोषः,
अल्पप्राणः, महाप्राणः, उदातः, अनुदातः, स्वरितश्चेति । बाह्यत्वं
पुनरेतेषाम्--वर्णनिष्पतिकालादूर्ध्वं वायुवशेनोत्पतेः । तत्र
स्पृष्टकरणाः स्पर्शाः, कादयो मावसानाः स्पर्शाः । स्पृष्ट्ंअ
स्पृष्टतागुणः, करणं कृतिरुच्चारणप्रकारः, स्पृष्टतानुगतं करणं
येषां ते तथोक्ताः । एवमन्यत्रापि - ईषत्स्पृष्टकरणा अन्तःस्थाः;
यरलवा अन्तःस्थाः । विवृतकरणा ऊष्माणः स्वराश्च; शपसहा
ऊष्माणः, स्वराः सर्व एवाचः । वर्गाणां प्रथमद्वितीयाः;
शषसविसर्जनीयजिह्वामूलीयोपध्मानीयाः; यमौ च प्रथमद्वितीयौ;
विवृतकण्ठाः, श्वासानुप्रदानाः अघोषाः; वर्गयमानां
प्रथमेऽल्पप्राणाः, इतरे महाप्राणाः । वर्गाणां तृतीयचतुर्थाः,
अन्तःस्थाः, हकारानुस्वारौ,यमौ तृतीयचतुर्थौ संवृतकण्ठा
नादानुप्रदाना घोषवन्तश्च । वर्गयमानां तृतीया अन्तःस्था
अल्पप्राणाः, इतरे महाप्राणाः । यथा तृतीयास्तथा पञ्चमाः,
आनुनासिक्यमेषामधिको गुणः । तत्र यमा नाम
वर्गेष्वादितश्चतुर्णां पञ्चमेषु परतः त एव नासिक्या भवन्ति ।
तद्यथा--पलिक्रीरिन्, चख्नतुः, आग्मन्नायः, जघ्नतुः,
अप्नस्वतीमित्यादि? । य एते द्विविधाः प्रयत्नाः, तेषामिह
सवर्णसंज्ञायामाभ्यन्तराः स्पृष्टतादयश्चत्वार एवाश्रीयन्ते, न
विवारादयो बाह्याः; आस्यग्रहणेन तेषां निवर्तितत्वात् । अ अ अ
इत्यादि । अत्र सवर्णसंज्ञो भवतीति प्रकृतं बहुवचनान्तं
विपरिणतमनुषज्यते, त्रयोऽकारा मिथः सवर्णंसंज्ञा भवन्तीत्यर्थः ।
कथं त्रयोऽकाराः, यावता प्रत्युच्चारणं भेदेऽनन्ताः, अभेदे त्वेक
एव ? तत्राह--ऽउदातेऽति । अनेन प्रकारेण त्रय इत्यर्थः । एवं च "त्रयः"
इत्यस्य "त्रिविधा"इत्यर्थो भवति । तत्राकुहविसर्जनीयाः कण्ठयाः,
इचुयशास्तालव्याः, उपूपध्मानीया ओष्ठयाः, ऋटुअरषा मूर्द्धन्याः,
लृतुलसा दन्त्याः, एऐ कण्ठ।ल्तालव्यौ, ओऔ कण्ठ।लेष्ठयौ,
वकारो दन्तोष्ठयः-इत्येवं तुल्यस्थानप्रयत्नाः सर्वेऽकारादयो
मिथः सवर्णसंज्ञा भवन्तीति । ऽअन्तःस्था । द्विप्रभेदाऽ इति । अत्रापि
पूर्ववदनुषङ्गः, अन्तःस्था इत्युक्तेऽपि रेफनिवृत्यर्थं स्वरूपेण
पठति । ऽयवला ऽइति । ऽरेफोष्मणां सवर्णा न सन्तीऽति ।
विजातीयाभिप्रायमेतत् । सजातीयास्तु
रेफोष्माणस्तुल्यस्थानप्रयत्नास्सवर्णा भवन्त्येव । तत्र रेफस्य
तावद्यवला भिन्नस्थाना ऋटुअरषा भिन्नप्रयत्ना अन्ये भिन्नस्थानप्रयत्नाः ।
एवमूष्मणामपि सवर्णाभावो वेदितव्यः ।
ऽवर्ग्यऽ इत्यादि । वर्गे भवो वर्ग्यः, दिगादित्वाद्यत् ।
ऽवर्ग्येणऽ--स्ववर्गान्तःपातिना । तद्यथा ककारः खकारेण ।
ऽतर्प्तेऽति । "तृप् प्रीणने" । ऽइचुयशानामिऽति । एषां मध्ये
येषां प्रसङ्गः, तेषां मा भूदित्यर्थः । ऽअरुश् श्च्योततीऽति । 
"श्च्युतिर् क्षरणे" । अरुःशब्दस्य रुत्वविसर्जनीययोः "वा शरि" इति
सकारः, तस्यापि श्चुत्वे शकारः ।
ऽऋकारलृकारयोरिऽति । स्थानभेदान्न प्राप्नोतीत्यारम्भः ।
श्रुतत्वाच्चानयोरेवमिथः सवर्णसंज्ञा विधीयते, न त्वेतयोरन्येन
सह । ऽहोतृकारऽ इति । कथं पुनरत्र समुदायिनोऽन्तरतमो
भवति न समुदायस्य, तत्रापि ऋकारस्यैव न लृकारस्येत्यत
आह-ऽउभयोरिऽत्यादि । उभयोरन्तरतमो दीर्घो न सम्भवति,
लृकारस्यापि दीर्घो न सम्भवतीत्यत आञ्कार एव भवत्युभयोरित्यर्थः
। ननु च नैतत्सवर्णसंज्ञायाः प्रयोजनम्, कथम् ? "अकः सवर्णे"
इत्यत्र तु वक्ष्यति "ऋति ऋ वा वचनम्, लृति लृ वा वचनम्" इति ।
तत्र चायमर्थः-अकां सवर्णे ऋति परतो वा ऋ भवति; द्विमात्रोऽयम्,
मध्ये द्वौ रेफौ तयोरेका मात्रा,अभितोऽज्भक्तेरपरा,
ईषत्स्पृष्टश्चायम् । तत्र प्रयत्नभेदादृकारेणाग्रहणाद्
अनण्त्वाद्दीर्घसंज्ञाया अभावादप्राप्तोऽयं विधीयते । लृति लृ वा
वचनमित्ययमपि द्विमात्र ईषत्स्पृष्टश्च, मध्ये द्वौ लकारौ,
तयोरेका मात्राऽभितोऽज्भक्तेरपरा । पूर्ववदप्राप्तौ विधीयते ।
तत्र ऋति ऋ वा वचनमित्यत्र वाशब्दो दीर्घस्य समुच्चयार्थः,
तेनाप्राप्त एव दीर्घो भविष्यति । ननु यद्यविधायैव सवर्णसंज्ञां
तदुच्यते, ततोऽक इति सम्बन्धादङ्मात्रस्य लृति तत्कार्य स्याद्
दध्य्लृकारो मध्व्लृकार इति, संज्ञाविधाने तु ऋकार
ऋकारस्यैव सवर्ण इति तत्रैव व्यवस्थितं भवति । तस्मादविधेया
सवर्णसंज्ञा ? न विधेया, यदेतद् ऋतीति "एतदृत इति वक्तव्यम्,
सवर्ण इत्येव, ऋकारस्य ऋकार एव सवर्णः" इति ऋत्येव भविष्यति ।
तत लृति, ऋत इत्येव । इदं चासवर्णार्थम्, तेन लृति रूपद्वयं
सिद्धम्-होतृकारः, होत्लृकार इति । तन्न वक्तव्यं भवति । कथम्
? ऋ वा वचनम्, लृ वा वचनमिति ब्रुवतापि तयोरच्त्वं
वक्तव्यम्; अन्यथा विधानमात्रमनयोः स्याद्, न त्वच्कार्यः प्लुतः ।
सति त्वच्त्वे ताभ्यां त्रिमात्रयोरपि सावर्ण्याद् ग्रहणे सति
प्लुतसंज्ञा भवतीति प्लुतसिद्धिः । एवं च होतृ ऋकार इति
ऋकारयो रेफद्वययुक्तत्वाद्विवृतत्वाच्च कदाचिद्रेफद्वययुक्त ऋ
भविष्यति, कदाचिद्विवृतः शुद्धो दीर्घः । लृकारेऽपि
कदाचिदृकारान्तरतम ऋकारः, कदाचिद् लृकारान्तरतम लृकार
इति, सत्यम्; सवर्णसंज्ञायां तन्न वक्तव्यं भवति, तद्वोच्येत, इदं
वा, को न्वत्र विशेषः । इदं वाऽवश्यं वक्तव्यम्, इदमपि सिद्धं भवति
"ऋत्यकः" - खट्वालृकारः, मातृलृकारः । "वा
सुप्यापिशलेः"-उपलृकारीयति, उपाल्कारीयतीति ।
ऋदिताम्लृदितां च धातूनां
पृथगुपदेशसामर्थ्यादनुबन्धकार्याणअमसङ्करः ॥
नाज्झलौ ॥ १।१।१० ॥
अत्राज्झलौ न केनापि सवर्णसंज्ञौ भवत इति तावदर्थो न भवति;
संज्ञाया निर्विषयत्वात् । एतावन्तो वर्णा अचश्च हलश्च ।
नाप्यचामज्भिर्हलां हल्भिः सवर्णत्वनिषेधः; अत एव निर्देशात् ।
अन्यथाऽकारस्याकारे दीर्घो न स्यान्नाजिति, नाप्यज्झलाविति
पूर्वसवर्णः । तस्मादचां हलां च मिथः सवर्णसंज्ञा निषिध्यते ।
तत्र च यद्यपि ङाज्झलौ" इति सामान्येनोक्तम्,
तथाप्यकारहकारयोरिकारशकारयोश्च प्राप्तिरिति तत्रैव निषेधः
। यद्येवम्, नाण्शलाविति वक्तव्यम् ? न तावदेवं लाघवे विशेषः ।
किं च प्रागुक्तं पक्षद्वयं सम्भाव्येत । ऽअच्च हल् चेऽति । अनेन
नात्राज्झलोर्निर्देश इति दर्शयति । तत्रापि न दोषः कश्चित्, किन्तु
पक्षान्तरसम्भावनैव । तुल्यास्यप्रयत्नाविति प्रसङ्गे हेतुमाह ।
सवर्णदीर्घत्वं न भवतीति प्रतिषेधस्य फलं दर्शयति । ननु
दीर्घविधावचीत्यनुवर्तते, तच्चावश्यमनुवर्त्यम्, कुमारी शेते
इत्यत्र मा भूदिति, न ह्यात्रानेन निषेधः सिद्ध्यति । किं कारणम् ?
वाक्यापरिसमाप्तेः । इह हि वर्णानामुपदेशः पूर्वम्, तत इत्संज्ञा,
ततः "आदिरन्त्येन सहेता" इति प्रत्याहारः, ततः ङाज्झलौ" इत्यस्य
निष्पतिः, तस्मिंश्च निष्पन्ने सत्यपवादविषयपरिहअरेणेष्टविषये
सवर्णसंज्ञा प्रवर्तते, न त्वेतत्सूत्रनिष्पतिसमये । ततश्च
"अणुदित्सवर्णस्य च" इत्येतत् स्वाङ्गभूतेषु
उपदेशेत्संज्ञाप्रत्याहारसवर्णत्वेषु निष्पन्नेषु "अस्य च्वौ"
इत्यादिषु वर्तते, न त्वङ्गेषूपदेशादिष्विति ङाज्झलौ"
इत्यगृहीतसवर्णानामचां ग्रहणमिति सिद्धम् । अवश्यं
चागृहीतसवर्णानामेवाचां ग्रहणमेष्टव्यम्, अन्यथा ह्यजिति गृह्यमाण
इकारः शकारस्य? ग्राहकः स्यात् । न चास्मिन्नपि सूत्रेऽयमेव
निषेधः, स्वात्मनि क्रियाविरोधात् । अतोऽज्ग्रहणेनापि शकारस्य
ग्रहणम्, हल्षु चोपदेशाद्धल्ग्रहणेनापीति शकारद्वयस्य मिथः
सवर्णसंज्ञा न स्यात् । ततश्च "परःशतानि कार्याणि" इत्यत्र
शतात्पराणि, शतादधिकानीति विगृह्य "कर्तृकरणे कृता बहुलम्"
इति बहुलवचनात्समासे पारस्करादित्वात्सुटि कृते "अनचि च" इति
शकारस्य द्विर्वचने परश्श्शतानीति स्थिते मध्यमस्य शकारस्य 
"झरो झरि सवर्णे" इति लोपो न स्यादिति सर्वदा
शकारत्रयश्रवणप्रसङ्गः । अतोऽगृहीतसवर्णानामचां
ग्रहणादीकारशकारयोरप्रतिषिद्धं सवर्णत्वमिति "कुमारी शेते"
इत्यत्र मा भूदिति दीर्घविधौ "अचि " इत्यनुवर्त्यं
तदनुवृत्तिसामर्थ्याच्चाजेव योऽज् न कथञ्चन हल्, तत्रैव
दीर्घत्वविज्ञानाद्धकारशकारयोरकारेकाराभ्यां सावर्ण्येन
ग्रहणादच्त्वे सत्यपि हल्त्वस्यापि भावाद्दीर्घाभावः सिद्धः, सत्यम्;
अज्ग्रहणमप्यन्यार्थमनुवर्त्यम्, इदमपि वैपाशो मत्स्यः, आनडुहं
चर्म्मेत्यत्र यस्येति लोपाभावार्थं कर्तव्यं दण्डहस्तो
दधिशीतमित्येतदुभयथापि सिद्ध्यतीति
प्रदर्शनार्थमुदाहरणद्वयमुपन्यस्तम् । ऽवैपाशा ऽइति -भवार्थेऽण् ।
ऽआनडुहमिऽति-विकारे "प्राणिरजतादिभ्योऽञ्" ॥
ईदूदेद् द्विवचनं प्रगृह्यम् ॥ १।१।११ ॥
अत्र चत्वारः पक्षाः सम्भवन्ति-ईदादि विशेष्यम्, द्विवचनं
विशेषणम्, तत्र द्विवचनान्तत्वमीदादेर्न सम्भवतीति
द्विवचनसंज्ञकमीदादि प्रगृह्यमिति प्रथमः पक्षः । ईदादि विशेषणम्,
द्विवचनं विशेष्यम्, विशेषणेन तदन्तविधावीदाद्यन्तं द्विवचनमिति
द्वितीयः पक्षः । प्रत्ययग्रहणपरिभाषया तदन्तविधौ सति पश्चाद्
द्विवचनान्तस्येदादिभिर्विशेषणादीदाद्यन्तं द्विवचनान्तमिति तृतीयः
। ईदादिविशिष्टेन द्विवचनेन तदन्तविधावीदाद्यन्तं यद्
द्विवचनम्, तदन्तं प्रगृह्यमिति चतुर्थः । तत्राद्ये पक्षे-अग्नी, वायू,
खट्वे इत्यादावेव स्यात्; एकादेशस्य परं प्रत्यादिवद्भावेन
द्विवचनमीदादीति, पचेते पचेथे पचावहे
इत्यादावेकारमात्रस्याद्विवचनत्वान्न स्यात् । तृतीये
तु-कुमार्योरगारं कुमार्यगारम्, वध्वोरगारं वध्वगारम्;
इत्यत्रापि स्यात्-एतद्धि प्रत्ययलक्षणेन द्विवचनान्तमीदाद्यन्तं च श्रूयते
। यथा हि "तावकीनः" इत्यादावादेशेन संख्याविशेषो व्यज्यते,
तथेहापि सत्यां प्रगृह्यसंज्ञायां प्रकृतिभावेन द्वित्वमभिव्यज्येतेति
स्याद् द्विवचनान्तस्यापि समासः । चतुर्थे
कुमार्यगारमित्यादावप्रसङ्गः; द्विवचनस्यानीदाद्यन्तत्वात्,
किन्त्वशुक्ले शुक्ले समपद्येतां शुक्ल्यास्तां वस्त्रे-अत्रापि प्राप्नोति,
कथम् ? शुक्लशब्दाद्वस्त्रवृतेर्द्विवचनमौ, ङपुंसकाच्च" इति
शीभावः, ततश्च्विः, शीशब्दस्य शुपो धातु" इति लुक्, "अस्य
च्वौ" तद्धितान्तत्वात्सुः, अव्ययत्वाल्लुक्; अत्र शीशब्द ईकारान्तं
द्विवचनम्, तदन्तश्च समुदायः प्रत्ययलक्षणेनेति प्रगृह्यसंज्ञा
प्राप्नोति । अयं च तृतीयेऽपि पक्षे समानो दोषः । किं
च-संज्ञाविधौ प्रत्ययग्रहणे तदन्तविधिप्रतिषेधात्
तदन्तपक्षोत्थानमेव नास्ति, अतो द्वितीयं पक्षमाश्रित्याह-ऽईद् ऊद्
एद् इत्येवमन्तं द्विवचनमिऽति । नन्वस्मिन्नपि पक्षे ईदूतोः
केवलयोरेव संभव इत्यग्नी इत्यादिकं यद्यपि सिध्यति,
तथाप्येकारान्तस्य तु द्विवचनस्य "पचेते" इत्यादौ सम्भवातत्रैव
स्यात्, न खट्वे इत्यादौ; व्यपदेशिवद्भावेनात्रापि भविष्यति ।
किं पुनरत्र प्रमाणमयमेव पक्ष आश्रीयत इति ?
तृतीयचतुर्थयोस्तावदसम्भव एव; संज्ञाविधौ प्रत्ययग्रहणे
तदन्तविधिप्रतिषेधात् । संज्ञायाश्च संज्ञ्यपेक्षायामनन्तरश्रुतं
द्विवचनमेव संज्ञीत्युक्तमिति प्रथमस्याप्यसम्भवः । अत्र चतुर्थः
पक्षोऽसम्भवादेव निरस्तः; न दोषवत्वात् । शुक्ल्यास्तां वस्त्र इत्यत्र
हि "अन्तरङ्गानपि विधीन् बहिरङ्गो लुग्वाधते" इति
अन्तरङ्गमपि शीभावं बाधित्वा शुपो धातु" इति लुकि
कृतेऽनीकारान्तं द्विवचनं भवति । अग्नी इत्यादौ प्रगृह्यत्वात्
"प्लुतः प्रगृह्या अचि" इति प्रकृतिभावः । प्रत्युदाहरणेषु तदभावात्
स्वरसन्धिः । तपरकरणं गुणान्तरभिन्नानां तत्कालानां
ग्रहणार्थमिति चेत्, न; अभेदकत्वाद् गुणानाम् । भिन्नकालानां
निवृत्यर्थमिति चेत्, न; ईदूतोरनण्त्वात् ।
स्यादेतत्-जातिपक्षे यद्यपि दीर्घोच्चारणसामर्थ्यात् प्रयत्नाधिक्यात्
अकुर्वह्यत्रेत्यादौ ह्रस्वानां न स्यात्, प्लुतानां तु स्यादेव । एकारस्य
त्वण्त्वादपि प्लुतस्य प्रसङ्गः, अतः प्लुतनिवृत्यर्थं
तपरकरणमिति, तन्न; इष्टत्वात् । 
किमर्थं पुनः प्लुतानां प्रगृह्यसंज्ञेष्यते ? प्रगृह्याः प्रकृत्येति
प्रकृतिभावो यथा स्यात् । मा भूदेवम्, प्लुतः प्रकृत्येत्येव
भविष्यति । यत्र तर्हि प्लुताश्रयः प्रकृतिभावः
प्रतिषिध्यते-"अप्लुतवदुपस्थिते" इति, तत्र प्रगृह्याश्रयः प्रकृतिभावो
यथा स्याद् अग्नी३ इतीति । इह च अग्नी३
अप्रगृह्यस्येत्यनुनासिकपर्युदासो यथा स्यात् । अतः प्लुतानामपि
प्रगृह्यसंज्ञाया इष्टत्वान्न तन्निवृत्यर्थमपि तपरकरणमित्यत
आह-ऽतपरकरणमसन्देहार्थमिऽति । असति हि तस्मिन् समाहारद्वन्द्वे
नपुंसकह्रस्वत्वे च कृते य्वीति निर्देशे सन्देहः स्यात् ।
इतरेतरयोगाद्वन्द्वेऽपि सन्देह एव । तस्मादसन्देहार्थं तपरकरणम्
। यद्यसन्देहार्थमपि तपरत्वं क्रियते, तदेव प्लुतस्येष्टां संज्ञां
व्यावर्तयति,तत् प्लुतस्य कथं संज्ञा ? मा भूत् प्लुतस्य, तस्य
त्वसिद्धत्वात् स्थानिनि प्रवृता संज्ञा स्वारसन्धिमनुनासिकं च
प्रतिभन्त्स्यति, सिद्धः प्लुतः स्वरसन्धिषु,प्लुतः प्रकृत्येति
लिङ्गात् । अन्यथा कार्यिणोऽसत्वात्कस्य प्रकृतिभावो विधीयते !
यस्य च विकारप्रसङ्गः, प्लुतप्रकरणे तस्य प्रकृतिभावो विधेयः,
प्लुतस्यासिद्धत्वेन तस्य विकाराप्रसङ्ग इति प्लुतस्यासतः
प्रकृतिभावविधानमनुपपन्नम् । अस्तु, स्वरसन्धिप्रकरणे प्लुतः
सिद्धः, संज्ञाविधावसिद्धः । संज्ञाविधौ च सिद्धः, कथम् ? कार्यकालं
संज्ञापरिभाषम्, ततश्च प्रगृह्याः प्रकृत्येत्यत्रास्योपस्थानात्
संज्ञापि स्वरसन्धिप्रकरणान्तर्गता । एवं तर्हि सिद्धः प्लुतः
स्वरसन्धिष्विति नाश्रीयते, प्लुतभावी प्रकृत्येति स्थानिन एव
प्रकृतिभावो विधास्यते ? एवमप्यनुनासिकपर्युदासो न सिध्यति,
कार्यकालपक्षे संज्ञायामपि प्लुतस्य सिद्धत्वात् । एवं तर्हि
"यथोद्देशं संज्ञापरिभाषम्" ततश्चास्मिन् प्रदेशे संज्ञायां
क्रियमाणायां प्लुतस्यासिद्धत्वात् स्थानिनि प्रवृता संज्ञा
स्वरसन्धिमनुनासिकं च प्रतिभन्त्स्यति । ननु यद्यपि संज्ञायामसिद्धः
प्लुतः, अनुनासिकपर्युदासे तु सिद्धः, ततश्च यस्यानेन संज्ञा कृता
द्विमात्रस्य, न सोऽनुनासिकविधिं प्रति स्थानी, किन्तु त्रिमात्र एव । न
च स्थानिवद्भावातस्यापि प्रगृह्यत्वम्, अल्विधित्वात् । अवश्यं च
"सिद्धः प्लुतः स्वरसन्धिषु" इत्याश्रयणीयम्, दण्ड-आ३ढकमिति
प्लुतस्य सवर्णदीर्घेण निवृत्तिर्यथा स्यात् । तथा च "अङुण्" इत्यत्र
सर्वैरेव ग्रन्थकारैरुक्तम् । तथा सुश्लोका३ इति
सउश्लोकेति--अत्रापि "अप्लुतवदुपस्थिते" इति प्लुताश्रये
प्रकृतिभावे प्रतिषिद्धे गुणो भवन् प्लुतमेव निवर्तयति, न तु
स्थानिनम्; अन्यथा ह्यादेशरूपे प्लुतः श्रूयेत । तदिह यथोद्देशेऽपि
संज्ञापरिभाषे, कथमिवेष्टसिद्धिः ? कथं वा ग्रन्थेषु
पूर्वापरविरोधपरिहारः ? इति विपश्चितः प्रष्टव्याः ।
ऽमणीवादीनामिऽति ।शिद्धये" इति शेषः । न पुनर्मणीवादीनामपरः
प्रतिषेधो विधेयः । न चेदं वचनम्,
भाष्यवार्तिककाराभ्यामपठितत्वात्; किन्तु मणीवादीनां निर्वाहः
कर्तव्य इत्यर्थः । तत्र "मणीवोष्ट्रस्य लम्बेते" इत्यत्र
वाशब्दस्योपमानार्थस्य प्रयोगः । रोथसीवेत्यादौ
थछान्दसत्वादिति निर्वाहः ॥
अदसो मात् ॥ १।१।१२ ॥
"स्वरितेनाधिकारः" इत्यत्र द्वौ पक्षौ-अर्थाधिकारः,
शब्दाधिकारश्चेति । तत्रार्थाधिकारो नाम-यस्य यस्मिन्सूत्रे
स्वरितत्वं प्रतिज्ञातं तत्र तस्य योऽर्थः स उतरत्राधिक्रियत इति ।
शब्दाधिकारस्तु स एव
शब्दोऽविवक्षितार्थोऽधिकृतस्ततत्सूत्रानुगुणमर्थं प्रतिपादयतीति ।
तत्रार्थाधिकारे पूर्वत्रेदादिभिस्तदन्तं प्रत्यायितम्, इहानुवृतम्
"मात्" इत्यनेन विशेष्येतेति "अमुकेऽत्र" इत्यत्रापि प्रसङ्गः,
शब्दाधिकारे त्विदादिमात्रस्येहानुवृतस्यापि विशेष्याभावादसति
तदन्तविधौ "मात्" इत्यनेन विशेषणाददोष इति
तमाश्रित्याह-ऽतस्मात्परे ईदूदेदन्ताऽ इति । ऽप्रगृह्यसं ज्ञाऽ इति ।
प्रगृह्यशब्दः संज्ञा येषां ते तथोक्ताः । यद्यपि पूर्वसूत्र एव
प्रगृह्यशब्दः संज्ञात्वेन विनियुक्तः, तथापीह संज्ञिनो न प्रत्याययति;
स्वरूपपदार्थकस्यैव तस्येहानुवृतेः । किमर्थमिदमुच्यते, यावता
स्त्रीनपुंसकयोर्द्विवचने मुत्वस्यासिद्धत्वेऽप्येकारान्तत्वात्
पूर्वेणैव सिद्धा संज्ञा; स्वरसन्धिप्रकरणे च
मुत्वस्यासिद्धत्वादेकारस्यैव विकारप्रसङ्गे प्रकृतिभावोऽपि
सिद्धः,अनुनासिकपर्युदासश्च कार्यकालपक्षे लिङ्गत्रयेऽपि द्विवचने
सिद्धः ? "अणोऽप्रगृह्यस्य" इत्यत्रोपस्थितेन पूर्वसूत्रेण संज्ञायां
क्रियमाणायां मुत्वस्य सिद्धत्वात् ।
अतोऽनुनासिकपर्य्युदासेऽद्विवचनार्थोऽयमारम्भः, प्रकृतिभावे तु
पुंसि द्विवचनार्थश्च । नन्वारब्धेऽप्यस्मिन्यथोद्देशपक्षे संज्ञायां
कर्तव्यायां मुत्वमीत्वयोराश्रयात्सिद्धत्वेऽपि स्वरसन्धिप्रकरणे
तयोरसिद्धत्वादयावेकादेशप्रसङ्गः, अमी आसते इत्ययादेशः, अमू
आसाते इति पुंस्यावादेशः, अमी अत्र इति "एङः पदान्तादति"
इत्येकादेशः । न च संज्ञाया वैयर्थ्यम्;
अनुनासिकपर्युदासेनार्थवत्वात् । तत्र हि कर्तव्ये
मुत्वमीत्वयोरसिद्धत्वाभावाद्ययोरनेन संज्ञा कृता तावेव ?न, न
तं प्रति । कार्यकालपक्षे तु संज्ञायामपि कर्तव्यायामाश्रयात्
सिद्धत्वं नाश्रयणीयम्;"अणोऽप्रगृह्यस्य" इत्यत्रोपस्थितेऽस्मिन् कर्तव्ये
मुत्वमीत्वयोः सिद्धत्वात्, तावता चास्य चरितार्थत्वात् ।
तदेवमुभयोरपि पक्षयोः स्वरसन्धिः स्यादेव ? उच्यते;
यद्यनुनासिकपर्युदास एव प्रयोजनमभविष्यद्
"अणोऽप्रगृह्यस्यानुनासिकोऽदसो न " इत्येवावक्ष्यत् । अमुके,
अमुयेत्यादावनण्त्वादनवसानत्वाच्चाप्रसङ्गः । अतः
संज्ञारम्भसामर्थ्यात् प्रकृतिभावार्थत्वमप्यस्य विज्ञायते, तच्च
स्वरसन्धिप्रकरणे मुत्वमीत्वयोः
सिद्धत्वमन्तरेणानुपपन्नमित्युभयोरपि पक्षयोः
सामर्थ्यादसिद्धत्वबाधः ।
ऽमादिति किमिऽति । "अदस" इति षष्ठी, अमी अमू इत्यत्र च
मूत्वमीत्वयोः स्थानिनावेकादेशावन्तवद्भावाददस्-शब्दग्रहणेन
गृह्यएते इति तदादेशयोरपि तद्ग्रहणेन ग्रहणादस्ति
तावदिष्टसिद्धिः । एदिति च निवर्तिष्यते, न च मात्परावीदूतौ
सम्भवत इत्यतिप्रसङ्गोऽपि नास्तीति प्रश्नः । ऽअमुकेऽत्रेतिऽ ।
एकयोगनिर्द्दिष्टानामेकदेशानुवृत्तिर्दुर्ज्ञानेति भावः । न च
मादित्यस्मिन् सत्यपि एद्ग्रहणसामर्थ्यादत्र प्रसङ्गः; मादित्यस्य
वैयर्थ्यप्रसङ्गात् । न च विकल्पः; अतुल्यबलत्वात् । तद्धि पूर्वत्र
चरितार्थम्, मादिति त्वकृतार्थम् । न चानुवृत्तिसामर्थ्यम्;
अन्यानुरोधेनाप्यनुवृत्तिसम्भवात् ॥
शे ॥ १।१।१३ ॥
"शे" इति श्रुतेरविशेषात् "काशे","कुशे" इत्यत्रापि प्रसङ्ग इति
मत्वा पृच्छति--किमिदमिति । सुपामादेश इति । काशे तैत्यत्र तु
लाक्षणिकत्वादग्रहणमिति भावः । युष्म इति । षष्ठीबहुवचनस्य
"सुपां सुलुक्" इत्यादिना शे आदेशः,"शेषे लोपः" । अस्मे इति ।
चतुर्थीबहुवचनस्य शे । त्वे मे इति । सप्तम्येकवचनस्य
त्वमावेकवचने । असमे इन्द्राबृहस्पती इति ।
छान्दसमुदाहरणमित्युक्त्वा, इतरतु लोकिकमनुकरणमित्युक्तेन
युष्मे वाजबन्धवः, त्वे रायः, मे राय इत्येषामप्यनुकरणत्वमुक्तं
स्याद् । अतो यदत्रेतरदिति विवक्षितं तत्स्वरूपेण पठति । युष्मे
इतीत्यादि । लौकिकमनुकरणमित्यनेन च सूत्रस्यावश्यारभ्यात्वं
दर्शंयति । "अस्मे इन्द्राबृहस्पती" इत्यादि छान्दसत्वादपि सिद्ध्येत्
। इदं तु पदकारैरिति परं प्रयुज्यमानं लौकिकम्, अतो न
छान्दसत्वात्सिद्धिरिति ॥ 
निपात एकाजनाङ् ॥ १।१।१४ ॥
" व्याहरति मृगः", "व्यवहृपणोः समर्थयोः" इति निर्देशादेकाजिति
कर्मधारयः, न बहुव्रीहिरित्याह-एकश्चासाविति । यद्येवम्,
तएकग्रहणमनर्थकम्, निपातोऽजित्येवास्तु, तत्र निपातेनाज्
विशिष्यते । निपातसंज्ञकोऽजिति विपर्ययस्तु न भवति; "अजन्तो
निपातः" इति व्यावर्त्याभावाद् हलन्तानां सत्यसति वा प्रगृह्यत्वे
विशेषाभावात् । ननु पुरोस्तीति हलन्तस्य प्रकृतिभावाद्रो रुत्वं
न स्यात्,नैतदस्ति; प्रगृह्यसंज्ञायां रुत्वस्यासिद्धत्वात्, सकारस्य च
कार्यान्तराप्रसङ्गात् । ननु चेदमस्ति प्रयोजनमचा निपातस्य
विशेषणे किम् ? अजन्तस्य यथा स्याद्, अज्मात्रस्य मा भूत् इति । एवं
सत्यनाङित्यनर्थकं स्यात्, अतो निपातेनाज् विशेष्यते, नार्थ
एकग्रहणेन, न; अच्समुदायनिवृत्यर्थं तर्ह्येकग्रहणम् ऐउ अपेहीति
समुदायस्यैव स्याद्, नावयवानाम्; एकाज्द्विर्वचनवदजन्तस्यैव
प्रकृतिभावः स्यात्, पूर्वयोस्तु स्वरसन्धिः स्यात् । ननु च
निपातोऽजिति चैकत्वस्य विवक्षितत्वात् समुदायस्य न भविष्यति,
एवं तर्ह्यच्समुदायग्रहणशङ्कानिरासार्थमेकग्रहणं कुर्वन्
ज्ञापयति-"वर्णानिर्द्देशेषु व्यक्तिसंख्या न विवक्ष्यते, जातिरेव
निर्द्दिश्यते" इति । तेन दम्भेर्हल्ग्रहणस्य
जातिवाचकत्वात्सिद्धमित्युपपन्नं भवति । 
निपात इति किमिति । निपातस्यैवैकाचोऽर्थवत्वसम्भव इति प्रश्नः ।
चकारारात्रेति--कृञो लिटि तिपो णल् । अन्वयव्यतिरेकाभ्यां
प्रत्ययस्याप्यर्थवत्वमिति भावः । आकारोऽत्र ङिद्विशिष्ट उपातः,
प्रयोगे च न क्वचिन् ङ्कारः श्रूयते । अतोऽर्थवशेन इङ्त्वाइङ्त्वे
व्यवस्थापयति ।
ईषदर्थ इत्यादि । ईषदर्थे-आ अ उष्णाः उ ओष्णः । आङीषदर्थ इति
चोक्तम् । क्रियायोगे - आ अ इतः उ एतः । प्रादिषु पठितः ।
मर्यादाभिविधौ चेति । समाहारद्वन्द्व आगमस्यानित्यत्वान्नुमभावः ।
मर्यादासहितो वाऽभिविधिः । मर्यादायाम्- आ अ उदकान्ताद् उ
ओदकान्तात् । अभिविधौ - आ अ अहिच्छत्राद् उआहिच्छत्रात् । आह च
--"विना तेन मर्यादा, सह तेन इत्यभिविधिः" ।
"आङ्मर्यादाभिविध्योः" इति च ङिन्निर्द्दिष्टः पूर्वप्रक्रान्तस्य
वाक्यस्यान्यथात्वद्योतनाय आकारः प्रयुज्यते-आ एवं नु मन्यसे, नैवं
पूर्वममंस्थाः, संप्रति त्वेवं मन्यसे इति । तथा स्मृतेः सूचकः
आकारः प्रयुज्यते, ततः स्मृतोऽर्थो निर्दिश्यते-आ एवं किल तदिति
॥
ओत् ॥ १।१।१५ ॥
ननु चाहोप्रभृतयो निपातसमाहाराः, अह अ उ उ अहो,
उताआहोऊताहो, अथाऊअथो, या अ उ उयो, न अ उ उ नो, मा अ उ उ मो,
च अ उ उचो; यद्यप्यर्थभेदो न प्रतीयते, तथाप्यनर्थकानामपि
निपातानां दर्शनात् समाहारत्वं नानुपपन्नम्,
ततश्चादिवद्भावात् पूर्वेणैव सिद्धा प्रगृह्यसंज्ञा, यथा--"एषो उषा
अपूर्व्या" इति । एषा अ उ उ एषो इत्याशङ्क्य, एकनिपाता इति
दर्शयति--ओदन्तो यो निपात इति । चादिषु तथा पाठादिति भावः
। समाहारपक्षे च आहो इतीत्यादौ "उञः" "Äष्" इत्ययं विधिः
प्राप्नोति । अथापि समाहार, एवमपि सूत्रं कर्तव्यम् "ओ
चित्सखायम्" "ओ षुं वर्तमरुतः" इत्याद्यर्थम् । आ अ उ उ ओ
इत्यत्रान्तवद्भावादनाङिति प्रतिषेधः प्राप्नोति, अत्रापि पर्युदासे
सिद्धम्; आङ्नाङेरेकादेश आदिवद्भावादनाङ्ग्रहणेन गृह्यत इति
। इहानदोऽदोऽभवदिति ? च्व्यन्तत्वान्निपातत्वेऽडपि
प्रतिपदोक्तस्यौकारस्य ग्रहणान्न भवति । एवमप्यगौर्गौः समपद्यत
गोभवदित्यत्र प्राप्नोति; गौणमुख्ययोर्मुख्ये कार्यसंप्रत्ययान्न
भविष्यति । अत्र हि जड।लदिधर्मेणारोपितगोत्वे वाहीके गोशब्दो
वर्तते इति गौणार्थत्वमस्य । कथं तर्हि गौर्वाहीकस्तिष्ठति, गां
वाहीकमानयेति वृद्ध्यात्वे भवतोः ? उच्यते; स्वार्थे
प्रवृतात्प्रातिपदिकाद्विभक्तावुत्पन्नायां कार्येषु कृतेषु
शब्दान्तरसन्निधानादत्र गौणत्वं प्रतीयते । कारकाणामपि हि
क्रियया सम्बन्धः, न परस्परेण; गामानय, वाहीकमानय,
गौस्तिष्ठति, वाहीकस्तिष्ठतीति । पश्चातु वाक्योपन्यासात्
सामानाधिकरण्याद्गौणार्थे प्रादुर्भावो भवति । इह तु
गौणार्थप्रादुर्भावादुतरकालं च्व्यन्तत्वे सति
प्रगृह्यसंज्ञाप्राप्तिरिति विशेषः । अतः पदकार्येष्वेवायं न्यायः, न
प्रातिपदिककार्येष्विति सिद्धम् ।
संबुद्धौ शाकल्यस्येतावनार्षे ॥ १।१।१६ ॥
"संबुद्धौ" इत्यनेनाऽनूद्यमान ओकारो विशेष्यते, अतः
क्ङितीतिवन्निमितसप्तमीयमित्याह--संबुद्धिनिमित इति ।
परसप्तम्यां तु त्रपो इतीत्यादौ नपुंसके न स्यादिति भावः ।
अवैदिक इति । अनाष इत्यस्यार्थमाह, ऋषिर्वेदः तदुक्तमृषिणेत्यादौ
दर्शनात् । ननु च
गवित्ययमाहेत्यत्रानुकार्येणार्थवत्वात्प्रातिपदिकत्वे सति विभक्त्या
भाव्यमित्यत ताअह --अत्रेत्यादि । अत एव हि
विभक्त्यभावादपदान्तत्वाच्छाकल्यस्यापि प्रत्युदाहरणे "लोपः
शाकल्यस्य" इति लोपो न भवति ।
भेदस्याविवक्षितत्वादिति । भेदनिबन्धनो हि
प्रतिपाद्यप्रतिपादकभावः, स तस्मिन्नविवक्षिते न भवति । असत्यर्थवत्व
इति । यद्यनर्थकः; कथं तर्हि प्रयुज्यते ? प्रयोजनवत्वात्,
प्रयोजनमनुकार्यप्रतीतिः । यद्यप्यभिधानव्यापारो नास्ति, तथापि
तदानीमुच्चारितं रूपं सादृश्यादनुकार्यप्रतिपतिपरम्, भेदश्च
सन्नेव न विवक्षित इति अनुकार्यस्यापशब्दत्वेऽपि नास्यापश्बदत्वम् ।
शाकल्यग्रहणं विभाषार्थमिति । तत्र बह्वृ चाः प्रगृह्यमेवाधीयते,
तैतिरीयास्त्वप्रगृह्यम् ।
अञः ॥ १।११७ ॥
यद्ययमेको योगः स्याद् "अञ Äष्" इति यथापठितं सूत्रकारेण, ततः
"उञः" इत्यस्य श्रुतेनादेशेन सम्बन्धः स्याद्, न प्रगृह्यसंज्ञया; सा तु
"निपात एकाजनाङ्" इति नित्यैव स्यात्, शाकल्यश्रुत्यनुवृत्या
चादेशे विकल्पिते रूपद्वयमेव स्याद्- उ इति, Äष् इतीति; न तु
वितीति तृतीय । अतो विभज्य व्याचष्टे । तत्र यद्यपि पूर्वसूत्रेषु
सामानाधिकरण्येन निर्देशात्प्रदेशेष्विव प्रगृह्यशब्दो
द्विवचनाद्यभिधेयः, तथापीह षष्ठीनिर्देअषात्स्वरूपपदार्थकः सम्पद्यते ।
अत एवाह--उञः प्रगृह्यसंज्ञा भवतीति । प्रगृह्यमित्येषा संज्ञा
भवतीत्यर्थः । पुर्वत्र तु द्विवचनं प्रगृह्यसंज्ञं भवतीत्युक्तम्, अनेन
च प्रगृह्यसंज्ञाया एव विकल्पनाद्- उ इति, वितीति साधितं रूपद्वयम्
॥
Äष् ॥ १।१।१८ ॥
शाकल्यस्य मतेन प्रगृह्यसंज्ञकश्चेति । अनेनास्मिन्नपि योगे
द्वयमप्येतदनुवर्त्यमिति दर्शयति । यदि "शाकल्यस्य" इति
नापेक्ष्येत तदा प्रगृह्यस्योञो नित्यमादेशः स्यात्, अनुवृतस्य
प्रगृह्यशब्दस्य पष्ठ।ल्न्ततया विपरिणामात्, ततश्च Äष् इति, वितीति
द्वे एव रूपे स्याताम्; उ इतीति न स्यात् । शाकल्यग्रहणेन तु
विकल्पे सति तदपि भवति । तथा प्रगृह्यग्रहणाननुवृतौ
प्रगृह्याप्रगृह्ययोरप्यादेशे विकल्पः स्यात् । तत्र प्रगृह्यस्यादेशेऽपि
सिद्धमिष्टम्, अप्रगृह्यस्य तु यण् सानुनासिको वकारः स्यात् । अतः
प्रगृह्यग्रहणमप्यनुवर्त्यम् । त्रीणि रूपाणीति । त्रीण्येव रूपाणि
भवन्ति । त्रीणि च भवन्तीत्यर्थः । इह यदेतनूÄ पदकारैरुच्यत
इत्यनुकरणे "यरोऽनुनासिकेऽनुनासिको वा " इत्येष विधिर्भवति
। 
ईदूतौ च सप्तम्यर्थे ॥ १।१।१९ ॥
शाकल्यस्येताविति निवृतमिति । अस्वरितत्वात् । इह चश्ब्देन
प्रत्नेन प्रकृतमनुकृष्यते, तत्र संज्ञाया अननुवृतौ विधेयं
नास्तीति सैवानुकृष्यते । मामक्यां तन्वामिति प्राप्त इति ।
सप्तम्यर्थं दर्शयति । मामकीतनूशब्दौ शुपां सुलुक्" इति
लुप्तसप्तमीकौ । मामकी इति, तनू इतीति । कार्योदाहरणे । गौरी
अधिश्रित इति तु संहितापाठेऽपि कार्योदाहरणमिति । स एव तत्र
दर्शतः ।
अग्ना भवातीति । रूपप्रत्युदाहरणम्, कार्यं तु पदकाले ।
धीतीत्यादि । धीति-मति-सुष्टुअतिशब्देभ्यः परस्य तृतीयेकवचनस्य
पूर्वसवर्ण ईकारः, तद्दर्शयतिधीत्या, मत्येत्यादिना । वाप्यश्वः,
नद्यातिरिति । शंज्ञायाम्" इति सप्तमीसमासः । अथ
क्रियमाणेऽप्यर्थग्रहणे कस्मादेवात्र न भवति, अस्ति ह्यत्रापि सप्तम्यर्थः
? उच्यते; जहत्स्वार्था वृत्तिरिति पक्षे
समासस्यैवार्थवत्वात्पूर्वोतरपदयोर्वर्णवदानर्थक्यमिति
सप्तम्यर्थो नास्ति । अजहत्स्वार्थायामपि वृतावुपसर्जनपदं न
स्वार्थमात्रे पर्यवस्याति; किन्तु तत्संसृष्टे प्रधानार्थे ।
तत्रार्थग्रहणसामर्थ्याद्यावानर्थो वाक्ये सप्तम्यन्तेनाभिधीयते
केवलोऽसंसृष्टरूपस्तसयैव ग्रहणमिति संसृष्टे न भविष्यति ।
तपरकरणं गुणान्तरभिन्नानां तुल्यकालानां ग्रहणार्थमिति चेत्,
न; अभेदकत्वाद् गुणानाम् । भिन्नकालानां प्लुतानां
निवृत्यर्थमिति चेत्, न; अनण्त्वादसंभावाच्च । न हि
सप्तम्यर्थवृत्ति प्लुतान्तं सम्भवतीत्यत आह-तपरकरणमित्यादि ।
ईदूतावित्यादि । "ईदूतौ सप्तमी" इत्येवास्तु, ङार्थोऽर्थग्रहणेन ।
लुप्तेऽर्थग्रहणाद्भवेदिति । असत्यर्थग्रहणे संज्ञाविधौ
प्रत्ययग्रहणे तदन्तविधिप्रतिषेधात् सप्तम्या एव संज्ञा स्यात्,
ततश्च शोमो गौरी अधिश्रितः" इत्यत्र न स्याल्लुप्तत्वात् ।
अर्थग्रहणे त्वर्थनिमितेयं संज्ञा, न तु प्रत्ययश्रवणनिमिता । अतः
"लुप्तेऽर्थग्रहणाद्भवेत्"। नात्र सप्तमी लुप्यते, पूर्वसवर्णोऽत्र
भवति-सुपां सुलुगिति । ततोऽकः सवर्णे दीर्घत्वेन
तस्यादिवत्वात् सप्तमीग्रहणेन ग्रहणाद् अस्त्येव सप्तमीति
शङ्कतेपूर्वस्य चेदिति । दूषयति-आडाम्भाव इति । यदि ह्यत्र
पूर्वसवर्णः स्यात्, दीर्घा देशं बाधित्वाऽऽडामौ स्याताम्, अतो
लुगेव युक्तः । तस्मादर्थग्रहणं कर्तव्यम् ? न कर्तव्यम्,
यस्मात्सर्वत्रैव लुका भाव्यमिति न क्वचित्सप्तम्यस्ति । उच्यते
चेदम्-"तत्र वचनसामर्थ्यात्संज्ञाविधावपि तदन्तविधिर्भविष्यति ।
नेदं वचनाल्लभ्यम्,यतो वचनाद्यत्र दीर्घत्वं तत्रैव स्याद्-दृतिं न
शुष्कं सरसीशयानम् " इति । अत्र हि सरः शब्दात्परस्य ङिशब्दस्य
"इयाडियाजीकाराणामुपसङ्ख्यानम्" इतीकारे कृते सप्तम्येव
श्रूयते इति तत्रैव स्याद्, न गौरी इत्यादौ । तत्रापि सरसी यदि ।
तत्रापि सिद्धम्, कथम् ? यदि सरसीशब्दो विद्यते । असंदिग्धे
संदिग्धाभधानमेतद्, शास्त्राणि चेत्प्रमाणं स्युरिति यथा । अस्ति च
सरसीशब्दः, दक्षिणापथे महान्ति सरांसि शरस्यः" उच्यन्ते । ततश्च
सरसीशब्दोऽपि लुप्तसप्तमीक एवेति वचनातदन्तविधिरित्येतदेव
स्थितम् । एवं तर्हि-ज्ञापकं स्यातदन्तत्वे । "ईदूदेद्" इत्यत्र
चत्वारः पक्षा उपन्यस्ताः, तत्र तदन्तत्वे इत्यनेन
तृतीयचतुर्थपक्षावुपलक्षयति । तत्र ज्ञापकं स्याद्-इह प्रगृह्यप्रकरणे
प्रत्यलक्षणं न भवतीति; यदि स्यात्, पूर्वोक्तन्यायेन संज्ञाविधौ
प्रत्ययग्रहणे तदन्तविधेराश्रयणात् लुप्तायामपि सप्तम्यां
प्रत्ययलक्षणेन सप्तम्यन्तमिति संज्ञा भविष्यति, किमर्थग्रणेन ? तेन
तदन्तत्वे यो दोष उक्तः-प्रत्ययलक्षणेन संज्ञा प्राप्नोति, स न
भवतीति संज्ञाविधौ प्रत्ययग्रहणे तदन्तविधेरभावादेव
तदन्तपक्षस्तत्र नैव स्थित इत्याह--मा वेति ॥
दाधा घ्वदाप् ॥ १।१।२० ॥
किमिदं प्रयोगस्थानामनुकरणम्-प्रयोगे ये दाधारूपाः श्रूयन्ते,
ते घुसंज्ञा भवन्तीति ? आहोस्वित् उपदेशे धातुपाठेऽपस्थितानां
यावतामनुकरणं दाधारूपं संभवति तेषामिति ? किं चातः ? यदि
प्रयोगस्थानामनुकरणम्, शिति न प्राप्नोति, दो-प्रणिद्यति,
देङ्-प्रणिदयते, दाण्-प्रणियच्छति, धेट्-प्रणिधयति; किं कारणम्
? अदाधारूपत्वात् । प्रणिदाता प्रकणिधाता इत्यादावेव तु स्यात् ।
किमुच्यते शिति न प्राप्नोतीति, यावता
दोदेङ्धेटामशित्यप्यात्वे कृतेऽपि लाक्षणिकत्वान्न प्राप्नोति ?
नैष दोषः; "गामादाग्रहणेष्वविशेषः" इति दोदेङे
तावद्गृह्यएते । अस्याश्च परिभाषाया दैपः पित्वं लिङ्गम्; अन्यथा
हि लाक्षणिक्त्वादेवास्य ग्रहणं न भविष्यति । "दो दद् घोः" इत्यत्र
च "दः" इत्येतद्धेण्निवृत्यर्थं सतस्य घुसंज्ञां ज्ञापयति,
दधातेस्तु "दधातेर्हिः" इति ह्यादेशाविधानादेव
दद्भावाप्रसङ्गः । यदि "गामादाग्रहणेष्वविशेषः" तर्हि
अर्थवत्परिभाषापि निवर्तेत, तत्र को दोषः ? प्रनिदारयति-अत्रापि
प्राप्नोति । अस्तु, णत्वं कस्मान्न भवति ? "उपसर्गात्" इत्यनुवर्तते,
सम्बन्धिशब्दश्चायमुपसर्ग इति, तस्मादेवं विज्ञास्यामः-गदादीनां य
उपसर्गस्तत्रस्थान्निमितादुतरस्य तानेव गदादीन्प्रत्युपसर्गस्य
नेरिति । प्रनिदारयतीत्यत्र च यं प्रत्युपसर्गो नासौ दारूपः, यश्च
दारूपः न तं प्रत्युपसर्गः, तस्यानर्थकत्वाद् । अतः शित्येव दोषः ।
उपदेशस्थानां त्वनुकरणे दोदेङ्धेडनुकरणानामपि "आदेच
उपदेशेशिति" इत्यात्वसद्भावातेषां दाण्दाञ्धाञां च सर्वेषां
सिद्ध्यति । आत्वधिषयेऽप्येकदेशविकृतस्यानन्यत्वात् सिद्धम् ।
सर्वेषां च स्वरूपेणानुक्रियमाणत्वात्
लक्षणप्रतिपदोक्तयोर्निरनुबन्धकेति च परिभाषयोरनुपस्थानम्,
नापि प्रनिदारयतीत्यत्र प्रसङ्गः, न हि "दीङ्"
इत्येतदनुकरणस्यात्वमस्ति । कृतात्वमपि
किञ्चिन्मात्रसाधर्म्यादनुकरणं न विरुध्यते, यथा गवित्ययमाहेति
कृतावादेशमपि गोशब्दस्येति निर्दोषं द्वितीयं
पक्षमाश्रित्याह-दारूपाश्चत्वार इत्यादि । एवं च
दीङेऽनुकरणस्यात्वाभावात् तृजादिषु "मीनातिमिनोतिदीङम्"
इत्यात्वे दारूपस्यापि घुसंज्ञा न भवति, प्रनिदाता-णत्वं न भवति ।
उपादास्तास्य स्वरः शिक्षकस्य-श्थाध्वोरिच्च" इतीत्वं न भवति ।
केचितु संज्ञामिच्छन्ति । तेषामप्युपादास्तेत्यत्र न भवति, "
सन्निपातलक्षणो विधिरनिमितं तद्विघातस्य" इति ।
ठ्प्रणिददातीत्यादौ नेर्गदेति णत्वम् । प्रणिद्यतीति-"ओतः श्यनि" । 
दातं बर्हिरति । लूनमित्यर्थः । घुसंज्ञाया अभावाद् "दो दद् घोः
" इति न भवति । अवदातमित्यत्र च "अच उपसर्गातः" इति न भवति ।
ननु दाब्दैपोरननुकरणादेव न भविष्यति, अस्मदायतं
खल्वनुकरणं दाप्दैपोर्न करिष्यामः, तन्न; असति
तस्मिन्प्रतिपदोक्तमेव दाधारूपमनुकरणं गृह्यते । सति तु तस्मिन्
यावतामनुकरणं दाधारूपं सम्भवति लाक्षणिकं प्रतिपदोक्तं वा,
तावतां सर्वेषामनुकरणं भवति । "उदीचां माङे व्यतीहारे" इति
च मेङः कृतात्वास्य निर्द्देशो
ज्ञापयति-ङानुबन्धकृतमनेजन्तत्वम्" इति । न हि "माङ् माने"
इत्यस्य व्यतीहारे वृत्तिः सम्भवति, तेन दैपः पकारे श्रूयमाण
एवात्वं भवतीति अदाबिति प्रतिषेधो भवति । संज्ञाप्रवृत्तिसमये च
यद्दाब्रूपम्, तस्य प्रतिषेध इति प्रणिदापयतीत्यत्र प्रगेव पुकः
प्रवृतां घुसंज्ञामाश्रित्य णत्वं भवति । "दाधा घ्वपित्" इति
वक्तव्यम्, पित् घुसंज्ञो न भवतीति । बकारो वा द्वयोरनुबन्धः,
सूत्रमपि बकारान्तमेव पठितव्यम् । भाष्यवार्तिकविरोधस्तु
महापदमञ्जर्यामस्माभिः प्रपञ्चितः ॥
आद्यन्तवदेकस्मिन् ॥ १।१।२१ ॥
"द्वन्द्वे घि" इत्येतद्वाधित्वा "अजाद्यदन्तम् " इत्यन्तशब्दस्य पूर्वनिपातः
प्राप्नोऽस्मादेव निर्द्देशान्न भवति । न चात्यन्तबाधः,
अन्तादिवच्चेति लिङ्गात् । असहायस्येत्यादिना सूत्रारम्भस्य
प्रयोजनमाह । सति परस्मिन् यस्मात्पूर्वं नास्ति स आदिः, सति च
पूर्वस्मिन्यस्मात्परं नास्ति सोऽन्तः, तदेतदुभयमसहाये न
सम्भवति । तस्मादाद्यन्तयोर्यान्युपदिष्टानि उक्तानि कार्याणि
तान्यसहायस्यापि यथा स्युरित्ययमारम्भः ।
असहायस्येत्यनेनासहायवचन एकशब्दो न संख्यावचन इति दर्शयति
। बहुष्वपि व्यवस्थितस्यैकत्वसंख्यास्तीति "एकस्मिन्" इति व्यर्थं
स्यादिति भावः । "एकस्मिन्" इत्युपमेये सप्तमीश्रवणादुपमानस्यापि
सप्तमीसमर्थतेत्याह-सप्तम्यर्थे वतिरिति । वर्तमानादिति शेषः ।
"तत्र तस्येव" इति इवार्थे वतिः । पूर्वं त्वसहायस्येति षष्ठीनिर्देशः
सप्तम्यर्थस्यैव शेषरूपविवक्षया । कार्यार्थत्वात्सर्वातिदेशानां
प्राधान्यात्कार्यातिदेशोऽयमित्याह-कार्ये भवतीति । ।
आद्यन्तवद्व्यपदेशो निमितम् । "पूर्ववत्सनः" इति तु निर्मूलम्,
व्यपदेशातिदेशे हि कुरुते, कुर्वे इत्यादौ अन्तवद्व्यपदेशेऽपि
अन्त्योऽजादिरस्येत्येवं रूपस्य बहुव्रीह्यर्थस्याभावाट्टिसंज्ञाया
अभावे टेरेत्वं न स्यात् । कुर्वाते इत्यादौ तु दृष्टस्य
टेरेत्वाख्यस्य कार्यस्यातिदेशे न दोषः । आभ्यामिति । अत्र द्वे
अन्तत्वे उपयुज्येते-आकारान्तस्याङ्गस्यालोऽन्त्यस्य दीर्घ इति ।
सभासन्नयन इति । असत्येकग्रहणे यत्रादिव्यपदेशो नास्ति
मध्येऽसहाये च सोऽतिदेशस्य विषयः ।
"वृद्धिर्यस्याचामादिस्तद्वृद्धम्" इत्यत्रादिग्रहणस्याप्येतदेव
व्यावर्त्यमिति विकल्पः स्यात्-कदाचिद् वृद्धसंज्ञा, कदाचिन्न इति ।
तस्मादाकारमाश्रित्य पक्षे वृद्धसंज्ञा न भवतीति ग्रन्थार्थः ॥
तरप्तमपौ घः ॥ १।१।२२ ॥

तरप्तमपौ घः ॥ १।१।२२ ॥
तरतेः "ऋदोप्" इत्यपि गुणे भूतपूर्वेण पकारेण यद्यपि तरबिति
रूपं भवति, तथापि तमपा साहचर्यात् प्रत्ययस्यैव ग्रहणमित्याह
--तरपतपौ प्रत्ययाविति । तेन नद्यास्तरो नदीतर इति ह्रस्वो न
भवति । अथ वा तरबिति रूपाश्रय संज्ञा, रूपनिर्ग्रहश्च प्रयोगे
उपदेशे वा । तत्र न क्वचित्प्रयोगे तरबिति रूपमस्तीत्युपदेशगतं
गृह्यते । न चात्रौपदेशिकं तरब्रूपमस्ति, सत्यामपि वा घसंज्ञायां
न दोषः, ह्रस्वत्वं हि समानाधिकरणे स्त्रीलिङ्गे विधीयते ।
आतिशायनिकप्रकरण एव तादी घः, पितौ घ इति वा कर्तव्ये
प्रकरणोत्कर्षेण संज्ञाकरणमन्योऽपि तरबस्तीति सूचनार्थम्, तेन
"अल्पाच्तरम्" "लोपश्च बलवतरः" इत्यादौ स्वार्थे तरप् सिद्धो
भवति ॥
बहुगणवतुडति संख्या ॥ १।१।२३ ॥
यद्यपि "वतुडती" इति संज्ञाविधौ प्रत्ययग्रहणम्, तथापि केवलयोः
प्रत्यययोः संज्ञायां प्रयोजनाभावात् तदन्तयोरेव ग्रहणम् ।
वहुकृत्व इत्यादि-शंख्यायाः क्रयाभ्यावृत्तिगणने
कृत्वसुच्,"शंख्याया विधार्थे धा" "बह्वल्पार्थात्" इति वर्तमाने
"संख्यैकवचनात्" इति शस् । शंख्याया अतिशदन्तायाः कन्" ।
तावत्कृत्व इति-"यतदेतेभ्यः परिमाणे वतुप्", "आ सर्वनाम्नः" ।
कतिकृत्व इति--"किमः संख्यापरिमाणे डति च" ।
बहुगणशब्दयोरित्यादि । कथं पुनर्गहणं नास्ति ?
संख्येत्यन्वर्थसंज्ञेयम् संख्यायतेऽनयेति संख्येति । न च यो
वैपुल्ये बहुशब्दः--बहुरोदन इति, संख्येये वा गणशब्दः-इक्षूणां
गण इति, नाभ्यां संख्यायते । यदि तर्हि संख्यावाचिनोरेव ग्रहणं
किमर्थं तयोरिह संज्ञा विधीयते ! यावता संख्याप्रदेशेषु
लौकिक्यपि संख्या गृह्यते; अन्यथा पञ्चकः, सप्तक इत्यादौ शंख्याया
अतिशदन्तायाः" इति कन् न स्यात्,"अतिशदन्तायाः" इति च
प्रतिषेधोऽनर्थकः स्यात्, शास्त्रीयायाः संख्यायास्तिशदन्ताया
अभावादित्यत आह--भूर्यादीनामित्यादि । एतेन
नियमार्थमेतयोर्ग्रहणमिति दर्शयति । तुल्यजातीयापेक्षत्वाच्च
नियमस्य; भूर्यादीनामेवानियतबहुत्वाचिनां निवृत्तिः,
नाबहुत्वविषययोर्द्व्येकशब्दयोः, नापि नियतबहुत्ववाचिनां
त्र्यादीनाम्, तदाह--भूर्यादीनामिति ।
अघपूर्वपदश्चेति । अर्धशब्दः पूर्वपदं यस्य, स च पूरणप्रत्यान्तः;
पूरणप्रत्ययान्तस्यार्धशब्दः पूर्वपदं सम्भवति, समास एव हि
पूर्वपदं सम्भवति । अर्घपञ्चमशूप इति । अर्ध पञ्चमं येषामिति
वहुव्रीहिः । अर्धपञ्चमैरर्धाधिकैश्चतुर्भिः शूर्पैः क्रीत इति
"तद्धितार्थ" इति समासः । "शूर्पादञन्यतरस्याम्" इति विहित
स्याञष्ठञो वा "अध्यर्धपूर्वद्विगोः" इति लुक् । कथं पुनर्लुक्,
यावता नायं समासः नापि कन् ? समासकन्विध्यर्थमिति
सम्बन्धसामान्ये षष्ठी, तेन समासे विधीयमाने समासनिमिते
वान्यस्मिन्विधीयमान इत्यर्थः ।
ष्णान्ता षट् ॥ १।१।२४ ॥
इह कस्मान्न भवति-विप्रुषः, पामान इति ? सङ्ख्येति वर्तते । ननु
च तत्सङ्ख्याग्रहणं संज्ञाप्रधानम्, इहानुवृतमपि ष्णान्तानां
संज्ञामेव विदध्याद्, न तु ष्णान्तेत्यस्य विशेष्यं समर्पभेद्; अत
आह--स्त्रीलिङ्गनिर्देशादिति । "ष्णान्ता" इत्यत्र स्त्रीलिङ्गस्य
विशेष्यापेक्षायां सम्बध्यमानं प्रदेशेष्विव संज्ञिप्रधाने
भविष्यतीत्यर्थः । अत एवात्रान्तग्रहणम् । इतरथा वर्णग्रहणे सर्वत्र
तदन्तविधिरित्येव सिद्धम् ।
इह कस्मान्न भवति-शतानि, सहस्राणि ? नुमि कृते तस्य
पूर्वभक्तत्वान्नान्ता सङ्ख्या भवति । अस्तु, लुक्कस्मान्न भवति ?
सर्वनामस्थानसन्निपातकृतो नुम् न तद् विहन्ति । अथेह कथं
संज्ञा-अष्टानामिति ? कथं च न स्यात् ? अष्टन् अ आम् इति स्थिते
परत्वान्नित्यत्वाच्च "अष्टन आ विभक्तौ" इत्यात्वे
कृतेऽनान्तत्वादसत्यां संमज्ञायां नुड् न स्यात्, अष्टनो
दीर्घग्रहणं ज्ञापकम्-कृतात्वस्याप्यष्टनः संज्ञा भवतीति । एतच्च
तत्रैवोपपादयिष्यामः । यद्वा, प्रागेव विभक्त्युत्पतेरनुद्दिश्य
प्रयोजनविशेषं षट्संज्ञा भविष्यति । सा च कृतेऽप्यात्वे न
निवर्तते ॥
डति च ॥ १।१।२५ ॥
डत्यन्ता च या संख्येति । अनेन संख्याग्रहणानुवृत्तिं दर्शयति ।
असत्यां ह्यनुवृतौ पातेर्डतिः पतयः-अत्रापि स्यात् । अथेह
संख्याग्रहणानुवृतावपि कस्मादेवात्र न भवति, सामान्येन हि डतेः
संख्यासंज्ञा विहिता ? उच्यते; संख्यासंज्ञायां हि वतुना
साहचर्यातद्धितस्य डतेर्ग्रहणम्, न त्वौणादिकस्य ॥
क्तक्तवतू निष्ठा ॥ १।१।२६ ॥
इह क्तक्तवतुरूपाश्रयेयं संज्ञा, रूपनिर्ग्रहश्च प्रयोगे उपदेशे वा
भवति । न च प्रयोगे सानुबन्धकं रूपमस्तीत्युपदेशगतं ग्राह्यम् ।
तत्र ङपुंसके भावे क्तः" "ञीतः" इति क्तस्य क्वचिदुपदेशोऽस्ति ।
यदि तस्यैव स्याद्, लिङ्गान्तरे,कालान्तरे धात्वन्तरे च न स्यात्
। क्तवतोस्तु न क्वचिदुपदेशः, तत्केनविहितयोः क्तक्तवत्वोरेषा
संज्ञा विधीयते ? अनयैव संज्ञया । वक्ष्यति--निष्ठेति । यद्येवम्,
इतरेतराश्रयः प्राप्नोति-विहितयोः संज्ञा, संज्ञया च विधानमिति,
नैष दोषः; भाविनी संज्ञा विज्ञायते सूत्रशाटकवत् ।
तद्यथा-कश्चित्कञ्चित् तन्तुवायमाह-अस्य सूत्रस्य शाटकं वयेति । स
पश्यति-यदि शाटको न वातव्यः; अथ वातव्यो न शाटकः; शाटको
वातव्यश्चेति विप्रतिषिद्धम्; स मन्ये वातव्यो यस्मिन्नुते शाटक
इत्येतद्भवतीति । तद्वदिहापि तौ भूते काले भवतः,
ययोर्विहितयोर्निष्ठेत्येषा संज्ञा भविष्यतीति ॥
सर्वादीनि सर्वनामानि ॥ १।१।२७ ॥
द्वन्द्वतत्पुरुषयोरुतरपदलिङ्गत्वेन नपुंसकत्वायोगाद्
बहुवचनासंभवाच्च सर्वादीनीति बहुव्रीहिरित्याह-सर्वशब्द
इत्यादि । आदिर्येषामिति । यद्येवं
बहुव्रीहेरन्यपदार्थप्रधानत्वात्सर्वशब्दोपलक्षितानां
विश्वादीनामेव संज्ञा स्याद्, नोपलक्षणस्य सर्वशब्दस्य । यथा
चित्रगुरानीयतामित्युक्ते अस्य ता गावः स एवानीयते, न चित्रा गाव
इत्याशङ्क्याह-तानीमार्नति । अत्र "तानि" इत्येव सिद्धे इमानीति
प्रत्यक्षविषयेणेदंशब्देन गणपठितेषु सर्वशब्दस्यान्तर्भावं
सूचयन् तद्गुणसंविज्ञानं बहुव्रीहिं दर्शयति । तस्य उ
अन्यपदार्थस्य, गुणःउवर्तिपदार्थः, सोऽपि कार्यी संविज्ञायते
यस्मिन् बहुव्रीहौ स तद्गुणसंविज्ञानः । मत्वर्थे हि बहुव्रीहिः ।
भूमादिषु च मतुब् विधीयते । तद्यत्र स्वस्वामिभावादिसम्बन्धः
प्रवृत्तिनिमितम्, न तत्रोपसर्जनस्य कार्ययोगः ।
यथा-गोमन्तमानयेति, संभवति ह्यरण्यावस्थिताभिरपि गोभिः
स्वस्वामिभावः । यत्र तु संयोगसमवाययो रन्यतरत्
प्रवृत्तिनिमितम्, तत्र स्वभावादेवोपसर्जनस्यापि कार्योयोगः,
यथा-दण्डिनमानय, विषाणिनमानयेति , नो खलु गृहावस्थितेन
दण्डेन दण्डसंयुक्तः पुरुषो भवति । एवं बहुव्रीहावपि-चित्रगुः,
शुक्लवासा इति । इहाप्यादिशब्दोऽवयववचन उद्भूतावयवभेदः
समुदायः समासार्थः, तत्र समुदायस्य युगपल्लक्ष्ये
प्रयोगाभावतदन्तर्भूतानां संज्ञा भवन्ती विश्वादीनामिव
सर्वशब्दस्यापि भविष्यति । अत्र च लिङ्गम्-"अदः सर्वेषाम्" इति
निर्देशः, "आमि सर्वनाम्नः सुट्" । सर्वे इति--"जसः शीः ।
पूर्वयोस्तूपन्यासो जसन्ततामस्य दर्शयितुम् । सर्वस्मै
इत्यादि--शर्वनाम्नः स्मे" "ङसिङ्योः स्मात्सिनौ" ।
उभशब्दो द्विवचनविषये एव प्रयुज्यते, असति द्विवचने नैव
प्रयुज्यते, न हि भवति उभौ पुत्रावस्य उभपुत्र इति उभयशब्दोऽत्र
तत्स्थाने भवति उभयपुत्र इत्यादि । न च द्विवचने
किञ्चित्सर्वनामकार्यमस्ति;
स्मैप्रभृतीनामेकवचनबहुवचनविषयत्वात्, काकचोश्च नास्ति
विशेष इति तस्येह पाठे प्रयोजनमाह-उभशब्दस्येत्यादि । उभाभ्यां
हेतुभ्याम्,उभयोर्हेत्वोरिति तृतीयाषष्ठयौ भवतः ।
उभयेषाम्, उभयस्मिन्निति । उभाववयवावस्येति व्युत्पाद्यमान
उभयशब्दो यदा तिरोहितावयवभेदं समुदायमाचष्टे तदैकवचनं
भवति-उभयो मणिरिति । यदा तु वर्गद्वयारब्धे समुदायिनि
वर्तमानो वर्ग्यभेदानुगतं समुदायमाचष्टे तदा
बहुवचनम्-उभये देवमनुष्या इति ।
डतर-डतमेति । संज्ञाविधौ प्रत्ययग्रहणेऽपि तदन्तयोर्ग्रहणम्;
केवलयोः प्रयोजनाभावात् ।
वक्ष्यमाणेनेति । "प्रथमचरम्" इत्यादिना । सर्वशब्दपर्यायस्येति ।
अस्ति च सर्वशब्दपर्यासः समशब्दः ङभन्तामन्यके समे","मा नो
वृकाय वृक्ये समस्मै","उरुष्याणोऽघायतः समस्मात्", "उतो
समस्मिन्नाशिशी हि नो वसो," "मा नः समस्य दूढयः" इति यथा ।
एतच्च शर्वेषां नामानि" इत्यन्वर्थसंज्ञाकरणाल्लभ्यते । स एव हि
समशब्दः सर्वेषां नाम भवति यः सर्वशब्दपर्यायः । यद्यन्वर्थसंज्ञा,
"पूर्वपदात् संज्ञायाम्" इति णत्वं कस्मान्न भवति ? अस्मादेव
निपातनात् । यदि शर्वादोति सर्वनामानि",तर्हीहापि
प्राप्नोति-सर्वो नाम कश्चित् तस्मै सर्वाय देहीति, इह चातिक्रान्तः
सर्वस्मै अतिसर्वाय देहीति; तस्मात्संज्ञानामुपसर्जनानां च
सर्वादीनां संज्ञाप्रतिषेधो वक्तव्यः । न केवलं संज्ञायाः, पाठोऽपि
तेषां गणे नास्तीति वक्तव्यम्; संज्ञामात्रप्रतिषेधे हि
सर्वनामप्रयुक्तमेव कार्यं तेषां न स्यात् । पाठाश्रयं तु
स्यादेव--"त्यदादीनामः" तन्नामकः कश्चित्,तत्स,तदौ, तदः;
अतिक्रान्तस्तमतितत्, अतितदौ, अतितदः; "अदड्डतरादिभ्यः
पञ्चभ्यः", कतरमतिक्रान्तं ब्राह्मणकुलमतिकतरमिति ।
संज्ञाप्रतिषेधस्तावन्न वक्तव्यः ।
अभिव्यक्तपदार्था ये स्वतन्त्रा लोकविश्रुताः ।
शास्त्रार्थस्तेषु कर्तव्यः शब्देषु न तदुक्तिषु ॥
तत्र यथा बाहुर्नाम कश्चितस्यापत्यं बाहवः, "बाह्वादिभ्यश्च" इतीञ्
न भवति संज्ञा, श्वशुरस्यापत्यम् "राजश्वशुराद्यत्" न भवति,
धान्यमातुः स्वसा, "मातुपितृभ्यां स्वासा" इति षत्वं न भवति;
एवमिहापि संज्ञाभूतानां सर्वादीनां संज्ञा, तन्निबन्धनं च कार्यम्,
अन्तर्गणकार्यं च न भविष्यति ।
यद्वा-"व्यवस्थायाम्" इत्यत्र "असंज्ञायाम्" इति विभज्यते, तेन च
गणपाठो विशेष्यते-यान्येतान्यनुक्रान्तानि सर्वादीनि
तान्यसंज्ञायां द्रष्टव्यानीति । उपसंर्जनप्रतिषेधोऽपि न कर्तव्यः,
सर्वादीनां संज्ञा विधीयते, तत्र कः प्रसङ्गो यत् सर्वाद्यन्तस्य
स्यात् ? सर्वशब्दस्य तु सत्यामपि संज्ञायामङ्गस्यासर्वनामत्वात्
स्मायाद्यप्रसङ्गः । यद्येवम्, परमसर्वस्मै इत्यादावपि न स्याद्;
यतो यदङ्गं न तत्सर्वनाम, यच्च सर्वनाम न तदङ्गमिति । मा
भूदङ्गं सर्वनाम, तावयवस्यैव तु स्रवनामत्वे "अङ्गाधिकारे
तस्य च तदुतरपदस्य च" इति समुदायस्य च कार्यं भविष्यति;
यथा--अस्थ्यादीनामनङ् परमास्थ्नेति । न
चैवमत्यस्थ्नेत्यादिवदतिसर्वायेत्यादावुपसर्जनेऽपि
प्रसङ्गोऽर्थद्वारकस्य सम्बन्धस्याश्रयणात्सर्वनामार्थगतमेकत्वादिकं
या विमक्तिराहेति; यथा-"अष्टाभ्य औश्" "षड्भ्यो लुक्" इति
परमाष्टौ परमपञ्चेत्यादौ भवति, प्रियाष्टानः प्रियपञ्चान
इत्यादौ न भवति; तद्वदत्रापि । "त्यदादीनामः"
इत्याद्यन्तर्गणकार्यमप्येवमेव द्रष्टव्यम् । यतु रूपाश्रयं कार्यम्
"युष्मदस्मदोरनादेशे" इति, न पाठाश्रयम्, नापि संज्ञाश्रयं
तदस्थ्याद्यनङ्वदुपसर्जनएऽपि भवति । यतूपसर्जनदशायाः प्रागेव
प्राप्तं तदपि भवति अतिक्रान्तो भवकन्तमतिभवकानिति,
तस्मान्नार्थस्तदन्तस्य संज्ञया, उच्यते; अव्ययसर्वनाम्नामित्यकच्
परमभवकानिति तदन्तान्न स्यात् । "पञ्चम्यास्तसिल्" परमसर्वतः,
"सप्तम्यास्त्रल्" परमसर्वत्र,"आ सर्वनाम्नः" "विष्वग्देवयोश्च
टेरद्र।ल्ञ्चतौ वप्रत्यये" परमतद्र।ल्ङ् परमयद्र।ल्ङ्त्यादिउ न
स्यादिति तदन्तस्य संज्ञेषितव्या । कथं पुनरिष्यमणापि लभ्यते ?
ज्ञापकादिति वक्ष्यामः । ततदन्तस्य च भवन्ती परमसर्वादिवद्
अतिसर्वादेरपि स्यादिति उपसर्जनप्रतिषेधोऽपि वक्तव्यः ? न
वक्तव्यः, अन्वर्थसंज्ञाविज्ञानादेव सिद्धम् । वृतौ हि
प्रधानार्थसंसर्गादुपसर्जनानि न सर्वार्थानि, यथासम्भवं च
सार्वार्थ्यामिति प्रत्यक्षपरोक्षतादिविषेषवाचित्वेऽपि
तदिदमादीनां भवत्येव । अन्वर्थत्वादेव च संज्ञाभूतानामपि
संज्ञाभावः । एवं तावत्संज्ञानिबन्धनं स्मायाद्यौपसर्जनानां
निबारितम् । त्यदाद्यन्तर्गणकार्यं तु स्यादेव; पाठस्य स्थितत्वात् ।
एवं तर्हि तन्त्रावृत्येकशेषाणामन्यतमाश्रयणाद् द्वितीयोऽपि
सर्वनामशब्द उपातः, तेन पाठो विशेष्यते-यानि सर्वेषां नामानि
तानि सर्वादीनीति, तेन सर्वादिपाठोपजीवनेन
प्रवर्तमानमन्तर्गणकार्यमपि व्यवस्थास्यते । यद्वा-संज्ञाया
अन्वर्थत्वाततत्संबन्धयोग्यानां सर्वार्थानां
तावत्पाठोऽवश्याभ्युपगन्तव्यः । ततश्च प्रकारान्तरजुषां पाठे
प्रमाणाभावादेव सिद्धः पाठात्पर्युदासः ॥
विभाषा दिक्समासे बहुव्रीहौ ॥ १।१।२८ ॥
अत्र समासावयवानां सर्वादीनां संज्ञा विकल्प्यत इत वृतौ लक्ष्यते,
यथाह- दिगुपदिष्ट इत्यादि । दिशामुपदिष्ट उक्ते
"दिङ्नामान्यतराले" इत्यस्मिन्समासेऽवयवत्वेन वर्तमानानीत्यर्थः
। न चावयवानां संज्ञाविकल्पे किञ्चित्प्रयोजनमस्ति, स्मायादिकं
तावदङ्गाश्रयम्, काकचोश्च नास्ति विशेषः,
दिग्वाचिनामकारान्तत्वात् । शर्वनाम्नो वृत्तिमात्रे" इति
पूर्वपदस्य पुंवद्भावोषऽपि न प्रयोजनम्, तत्र हि मात्रग्रहणं
क्वचित्सर्वनामत्वेन दृष्टानां संप्रत्यसर्वनामत्वेऽपि यथा स्यात्,
तथा च दक्षिणपूर्वाया इति संज्ञाभावपक्षेऽपि भवति ।
स्यादेतत्--अवयवानामेव संज्ञा, कार्यं तु "अङ्गाधिकारे तस्य च
तदुतरपदस्य च" इति । एवमपि दक्षिणपूर्वतः, दक्षिणपूर्वत्रत्यत्र
तसिलादयो न स्युः; तस्मात्सर्वाद्यन्ते बहुव्रीहौ संज्ञा विकल्प्यते ।
"सर्वादीनि" इत्ययं तु वृत्तिग्रन्थः शर्वाद्यन्ते प्रवर्तमाना संज्ञा
सर्वादीन्यपि गोचरयति" इत्येवंपरो व्याख्येयः । यद्वा--अवयवानां
संज्ञाविधानेन तदन्तस्यापि सिद्ध्यति, तदन्तविधेरभ्युपगमादिति
।
समासग्रहणं किमिति । न बहुव्रीहिः समासत्वं व्यभिचरतीति प्रश्नः
। दक्षिणदक्षिणस्यै इति । "एकं बहुव्रीहिवत्" इत्यनुवृतौ "आबाधे
च" इति दक्षिणशब्दस्य द्विर्वचनम् ङ बहुव्रीहौ" इत्ययमपि निषेधो
न भवति, तत्रापि समासाधिकारात् । दक्षिणोतरपूर्वाकणामिति ।
असति बहुव्रीहिग्रहणे यथा ङ बहुव्रीहौ" इति प्रतिषेधं बाधते,
एवं "द्वन्द्वे च" इत्येतमपि बाधेत । अथ क्रियमाणऽपि बहुव्रीहिग्रहणे
या पूर्वा सोतरा यस्योन्मुग्धस्य तस्मै पूर्वोतराय देहीत्यत्र
कस्मान्न भवति ? प्रतिपदोक्तो यो
दिक्समासः-"दिङ्नामान्यन्तराले" इति, तस्य ग्रहणम् । यद्येवम्,
तत एव हेतोर्द्वन्द्वे न भविष्यति ? सत्यम्; उतरार्थमवश्यं कर्तव्यं
बहुव्रीहिग्रहणमिहापि विस्पष्टार्थं भविष्यतीति मन्यते ॥
न बहुव्रीहौ ॥ १।१।२९ ॥
अत्र वृतौ द्विधा सूत्रार्थो लक्ष्यते--बहुव्रीहाविति
निषेधाधिकरणम्-बहुव्रीहि संज्ञा न भवति, बहुव्रीह्याधारा संज्ञा न
भवतीति; बहुव्रीहेः संज्ञा न भवतीति । सर्वाद्यधिकरणं
वा--बहुव्रीहौ यानि सर्वादीनि तानि सर्वनामसंज्ञानि न भवन्तीति
। तत्र सर्वनामसंज्ञायाम् इत्यादिनाऽऽद्यं पक्षं द्वितीयं सूत्रार्थं
दर्शयति । कथं पुनर्ज्ञायतेऽभ्युपगतस्तदन्तविधिरिति ? अत एव
निषेधात् । द्वितीयं सूत्रार्थं दर्शयति--बहुव्रीहावित्यादि ।
प्रथमस्योदाहरणमाह--प्रियविश्वायेति ।
"सर्वनामसंख्ययोरुपसंख्यानम्" इति सर्वनाम्नः पूर्वनिपाते
प्राप्ते "वा प्रिययस्य" इति प्रियशब्दस्य पूर्वनिपातः । द्व्यन्यायेति
। शर्वनामसंख्ययोः" इति द्व्यन्ययोः पूर्वनिपाते प्राप्ते
परत्वात् सङ्ख्यायाः पूर्वनिपातः । द्वितीयस्योदहरणमाह--इह
चेति । अत्र च प्रतिषेधोऽयमारभ्यत इत्यनुषङ्गः; अत्रासति
निषेधेऽकचि सति त्वकत्पितृको मकत्पितृक इति प्राप्नोति, सति
तु "प्रागिवात्कः" इति के सति "प्रत्ययोतरपदयोश्च" इति
त्वमादेशयोस्त्वत्कपितृको मत्कपितृक इति सिद्ध्यति ङद्यःतश्च"
इति समासान्ते कपि । ननु च बहुव्रीहावयं निषेधः, इह च प्रागेव;
ततस्त्वकं पताऽस्यि अहकं पिताऽस्येति वाक्यावस्थायामेवाकच्
प्राप्नोति ? एवं तर्हि प्रतिषेधसामर्थ्यात् यद्वाक्योपमर्देअन
बहुव्रीहिर्भवति तस्यामेवावस्थायां निषेधो भविष्यति । अत्र च
प्रथमः सूत्रार्थस्तदन्तविविज्ञापनायैवोपन्यस्तः, न तु
प्रियविश्वायेत्यादौ समुदायस्य संज्ञाप्रसङ्गः; असर्वार्थत्वात्, यथा
अतिसर्वायेत्यादौ ।
बहुव्रीहाविति वर्तमाने पुनर्बुहुव्रीहिग्रहणं
किमर्थमित्याह--बहुव्रीहावित्यादि वस्त्रान्तरवसनान्तरा इति ।
वसनमन्तरं येषामिति बहुव्रीहौ द्वन्द्वः । अत्रासति
बहुव्रीहिग्रहणे वर्तमानद्वन्द्वाश्रयो निषेधः स्यात्, ततश्च जसि
विभाषा स्यात् । पुनर्बहुव्रीहिग्रहकणातु यदन्तो द्वन्द्वः,
सोऽन्तरशब्दो बहुव्रीहेः पूर्वमत्रासीद् इति बहुव्रीह्याश्रयो नित्य
एव निषेधो भवति । इदं तु "तदन्तस्य संज्ञानिषेध" इति
प्रथमपक्षानुरोधेन प्रत्युदाहरणम् । न त्वत्र प्रसङ्गः;
असर्वार्थत्वात् । वसन्त्यस्मिन्निति वसनं गृहम्, तेन
"विरूपाणामपि समानार्थानाम्" इत्येकशेषाभावः ॥
तृतीयासमासे ॥ १।१।३० ॥
समासे इति, वर्तमाने इत्यादि । मुख्यस्यैव ग्रहणे प्राप्ते
गौणस्यापि ग्रहणार्थं पुनः समासग्रहणमित्यर्थः । न च
तृतीयासमासमात्रार्थे वाक्ये प्रसङ्ग इत्याह--पूर्वसदृशेत्यादि ।
एतच्च लक्षणप्रतिपदोक्तपरिभाषया लभ्यते । त्वयका, मयकेति ।
"युष्मदस्मदोस्तृतीयैकवचने","त्वमावेकवचने", "योऽचि"
सुबन्तयोः प्राक् टेरकच् ॥
द्वन्द्वे च ॥ १।१।३१ ॥
अयं समुदायस्यैव निषेधो नावयवानाम्, कुतः ? त्यादादीनां
तावत् "त्यदादीनि सर्वैर्नित्यम्" इति एकशेषेण भाव्यम्, प्राक् च
त्यादादिभ्योऽकारान्ताः,तत्र न काकचोर्विशेषः; शर्वनाम्नो
वृत्तिमात्रे पुंवद्भावः" त्विष्यत एव-दक्षिणोतरपूर्वाणामिति,
सोऽयं प्रतिषेधो ज्ञापयति-"अस्ति सर्वनामसंज्ञायां तदन्तविधिः"
इति ॥
विभाषा जसि ॥ १।१।३२ ॥
जसः कार्य प्रति विभाषेति । तत् कथम् ? व्यवस्थितविभाषेयम् ।
यद्वा, जसीति कार्यापेक्षयाधिकरणसप्तमी--जसाधारं यत्कार्यं
शीभावाख्यं तत्र कर्तव्य इति । अन्ये त्वाहुः- जस ई जसी
शब्दरूपापेक्षया नपुंसकह्रस्वत्वे सप्तम्या लुका निर्देशः-जस ईकारे
कर्तव्य इति । किं पुनः कारकणमेवं व्याख्यायते ?
तत्राह--अकझीति । हि शब्दो यस्मादर्थे । यद्यविशेषेण विकल्पः
स्यात्, कतर कतम अस् इति स्थिते कुत्साद्यर्थविवक्षायां
यस्यामवस्थायामकज्विधिं प्रति संज्ञा स्यात्, ततश्च
तन्मध्यपतितत्वातद्ग्रहणे शीभावः स्यात्; के तु सति न भवति ॥
प्रथमचरमतयाल्पार्धकतिपयनेमाश्च ॥ १।१।३३ ॥
उभयशब्दस्येत्यादि । उभाववयवावस्य "उभादुदातो नित्यम्" इति
तयपोऽयजादेशः । स्थानिवद्भावाद्भवत्ययं तयबन्तः, तथापि
गणे पाठाद् नित्यैव संज्ञा भवति । ननु गणे
पाठस्योभयस्मिन्नुभयेषामित्यादिरवकाशः, इह तयब्ग्रहणस्य
द्वितये द्वितया इति, उभयशब्दाज्जस्युभयप्रसङ्गे परत्वादियमेव
विभाषा प्राप्नोति, नैष दोषः; अन्तरङ्गा नित्या संज्ञा
विभक्त्यनपेक्षत्वादिति सैव प्रवर्तते ।
काकचोर्यथायोगं वृत्तिरिति । नेमशब्देऽकचो वृत्तिः, अन्येषु
कस्येत्येष यथायोगार्थः । कः पनर्दोषो नेमशब्दे, यदि जसः
कार्यं प्रति न स्यात्, पक्षे कोऽपि स्यात् ? अस्तु; नेमके,
नेमकाः"-नित्येऽप्यकचि तस्य तद्ग्रहणेन ग्रहणादस्मिन् विकल्पे
सति एतद्रूपद्वयं भवत्येव, सत्यम्; प्रथमादिषु पक्षेऽकज्न
भवतीत्येवम्परो ग्रन्थः ॥
पूर्वपरावरदक्षिणोतरापराधराणि व्यवस्थायामसंज्ञायाम् ॥ १।१।३४
॥
असंज्ञायामिति । संज्ञायामसत्याम्, पूर्वादयश्चेत्संज्ञारूपा न
भवन्तीत्यर्थः । व्यवस्था उ नियमः, स चात्रार्थादवध्यपेक्ष
इत्याह-स्वामिधेयापेक्ष इत्यादि । पूर्वादीनां शब्दानां स्वाभिधेयो
दिग्देशकालस्वभावोऽर्थस्तमपेक्षते, तेन वापेक्ष्यते यः स
स्वाभिधेयापेक्षः । अवधिः उ मर्यादा; पूर्वदेशस्य यत्पूर्वत्वं
तत्परदेशमपेक्ष्य भवति, परस्यापि यत्परत्वं तत्पूर्वदेशम् । एवं
दिक्कालयोरपि द्रष्टव्यम् ।
तस्मात्पूर्वादिशब्दवाच्योऽर्थोऽवश्यमवधिं कञ्चिदपेक्ष्य भवति । तत्र
योऽयमपेक्षाया नियमः सा व्यवस्थेति तावद्विवक्षितम् । तस्यां
गम्यमानायां पूर्वादिशब्दानां स्वाभिधेय एव वर्तमानानामियं
संज्ञा भवति, न तु वाच्यायाम् ।
प्रवीणा इत्यर्थ इति । अनेन व्यवस्थाभावमाह । न हि प्रवीणशब्द
सापेक्षमर्थमाचष्टे । सत्यामेव व्यवस्थायामित्यनेनान्वर्थतां
दर्शयति । सुमेरुमवधिमपेक्ष्य कुरुषूतरशब्दो वर्तते, अत्र जसः
कार्यं प्रतीति नोक्तम्; विशेषाभावात् ॥
स्वमज्ञातिधनाख्यायाम् ॥ १।१।३५ ॥
अज्ञातिधनाख्यायामित्यस्यार्थमाह-न चेदित्यादि । यत्र
शब्दान्तरनिरपेक्षः स्वशब्दो ज्ञातिधने स्वरूपेणाचष्टे तत्रासौ
संज्ञारूपेण प्रवर्तते । आत्माया इत्यर्थ इति । पुत्राणां गवां सत्यपि
ज्ञातिधनत्वे न तेनाकारेण तत्र वर्तते, किन्त्वात्मीयाकारेणेत्यर्थः
। आख्याग्रहणे त्वसति ज्ञातिधनयोः पर्यवसानादत्रापि प्राप्नोति ।
धूमायन्त इत्यादि । यथोल्मुकान्यश्लिष्टानि असंहतानि धूमायन्ते,
संहतानि प्रज्वलन्ति; तद्वत् ज्ञातयोऽपीत्यर्थः । स्वा ज्ञातय इति ।
स्वशब्दस्यानेकार्थस्य व्यक्तीकरणाय पर्यायस्यापि ज्ञातिशब्दस्य
प्रयोगः, स एव तु न प्रयुक्तः; निरङ्कुशाः कविवाच इति ॥
अन्तरं बहिर्योगोपसंव्यानयोः ॥ १।१।३६ ॥
बहिरित्यनावृतो देश उच्यते । बहिरित्यनेन योगो बहिर्योग
इतीतिशब्दाध्याहारेण विगृह्य समासः । स चानावृतस्य बाह्यस्य
वस्तुनो भवति । उपसंवीयते विधीयते
वासोऽन्तरेणेत्युपसंव्यानम्, कर्मणि ल्युट् । नगरबाह्या इति ।
बहिर्योगं दर्शयति । परिधानीयमन्तर्वासः, प्रावरणीयं बहिर्वासः
। अन्तरे तापस इति । अत्र संज्ञाभावाद् णेóः स्मिन्न भवति । "जसि" इति
वर्तमाने कथं सप्तमान्तं प्रत्युदाहरणे दीयत इत्यत
आह--गणसूत्रस्य चेत्याद । गणसूत्रमप्येवमेव पठ।ल्ते ।
कस्मात्पुनरप्रस्तुतस्य गणसूत्रस्य प्रत्युदाहरणं दीयते, न सूत्रस्य ?
"अपुरीति वक्तव्यम्" इति वक्ष्यति, तद् गणसूत्रविषयं यथा
स्यादिति; तस्यायं प्रस्तावः । सूत्रस्याप्यनया दिशा प्रत्युदाहरणं
गम्यत इति न पृथग्दर्शितम् । अन्तरायामिति ।
प्राकाराद्वहिर्वर्तिन्यामित्यर्थः । यद्यपि गणसूत्रेऽन्तरशब्दः पठ।ल्ते,
तथापि तस्यैव सर्वनामत्वात् टापा सहैकादेशोऽपि तद्ग्रहणेन
गृह्यत तैति स्यात् प्रसङ्गः । लिङ्गविशिष्टपरिभाषया वा
टाबन्तस्यैव संज्ञाप्रसङ्गे वचनम् । विभाषाप्रकरण इत्यादि ।
यथायमर्थः सिद्ध्यति, तथा "विभाषा द्वितीयातृतीयाभ्याम्" इत्यत्र
वक्ष्यामः ॥
स्वरादिनिपातमव्ययम् ॥ १।१।३७ ॥
तसिलादिरिति । "पञ्चम्यास्तसिल्" इत्यारभ्य "एधाच्च" इत्येतदन्तः ।
शस्तसी -- "बह्वल्पार्थाच्छस्", प्रतियोगे "पञ्चम्यास्तसिः" ।
संख्यायाः "क्रियाभ्यावृत्तिगणने कृत्वसुच्","द्वित्रिचतुर्भ्यः सुच्" ।
आस्थालाविति । "इण आसिः" अयाः,"प्रत्नपूर्व"-त्वं प्रत्नथाः ।
च्व्यर्थाः-शंपद्यकर्तरि च्विः""विभाषासातिः कार्त्स्ये","देये त्रा
च", अमु चच्छन्दसि","किमेतिङ्व्ययघादामु" । निपाता वक्ष्यन्त इति ।
अथ किमर्थं स्वरादीनां पृथग्ग्रहणं क्रियते, ते चादिष्वेव
पठ।लेरम् ? न; चादीनामसत्ववचनानां निपातसंज्ञा, स्वरादीनां
पुनः सत्ववचनानामसत्ववचनानां चाव्ययसंज्ञा-स्वस्ति वाचयति,
स्वः प्रश्येति । क्रियासम्बन्धेऽनेकशक्तिदर्शनात् सत्ववाचित्वम् । अथ
"प्राग्रीश्वरान्निपाताः स्वरादीनि चादयोऽसत्वे" इत्येवं सूत्रन्यासः
क्रियेत, कः पुनरत्र विशेषस्तत्र वा स्वरादिग्रहणं क्रियेत ? अत्र वा ?
किं च ङिपात एकाजनाङ्" इति प्रगृह्यसंज्ञा स्वरादीनामप्येकाचां
प्रसज्येत-"किमोऽत्","दक्षिणादाच्", "एकाच्च तद्धितः";
केन्प्रभृतयस्तु कृत एकाचस्सन्ति । अथ "चादिरेकाजनाङ्" इति
क्रियते तदा चादीनामसत्ववचनत्वं विशेषणं न लभ्यते ? नैष
दोषः; "चादयोऽसत्वे" इत्यत्रासत्वाग्रहणं चादीनां पाठविशेषणम्,
यथा-"तिङे गोत्रादीनि" इत्यत्र कुत्सनाभीक्ष्ण्यग्रहणं गोत्रादीनाम्,
तेन यत्र यत्र चादिग्रहणं तत्र सर्वत्र विशिष्टनामेव ग्रहणम्,
तत्रायमप्यर्थः--"उभे संज्ञे न कर्तवंये भवतः-अव्ययम्, निपातः"
इति । कथम् ? "प्राग्रीश्वरान्निपाताः" इति वा "अव्ययानि" इति वा सूत्रं
कर्तव्यम्, ततः स्वरादीनि "तद्धितश्चासर्वविभक्तिः" यावद्
"अव्ययीभावश्च" इति, ततः "चादयोऽसत्वे" इत्यारभ्य यावद्
"अधिरीश्वरे", विभाषा कृञि" इति; तत्र यस्मिन् प्रदेशे निपातग्रहणं
तत्र चादिग्रहणमस्तु, अव्ययप्रदेशेष्वव्ययग्रहणं निपातग्रहणं चेति,
ततु तथा न कृतमित्येव ।
अव्ययमित्यन्वर्थसंज्ञति । सदृशम् इत्यादि । श्रुतिश्चेयमाथर्वणी
प्रणवविद्यायां त्रिषु लिङ्गेषु स्त्रीपुन्नपुंसकेषु सदृशम्,
लिङ्गविशेषप्रतिपादनेऽसामर्थ्यात् । विभक्तिष्वति । कारकेषु
वचनेष्विति । एकत्वादिसंख्यासु, अव्ययीभावस्य
शक्तिलिर्ङ्गविशेषयोगेऽपि वचनादव्ययत्वम्"यस्मान्न व्येति नाना
न गच्छति यत्वधर्मान्न गृह्णातीत्यर्थस्ततस्मादव्ययम्" इति ।
यच्छब्दरूपं न व्येति तदव्ययमिति वा । किं पुनः
प्रयोजनमन्वर्थसंज्ञाकरणे ? उपसर्ज्जनप्रतिषेधः-अत्युच्चैसौ,
अत्युच्चैस इति । अतिक्रान्तप्रधानस्यात्र सत्वधर्मपरिग्रहात् उच्चैःशब्दः
पठ।ल्ते, कः प्रसङ्गस्तदन्तस्य ? एतज्
ज्ञापयत्याचार्यः--"अस्त्यव्ययसंज्ञायां तदन्तविधिः" इति । तेन
परमस्वः, परमोच्चैरिति स्वरादिप्राधान्ये तदन्तस्यापि भवति ।
कुशब्दः स्वरादिषु पठितव्योऽव्ययसंज्ञार्थः ॥
तद्धितश्चासर्वविभक्तिः ॥ १।१।३८ ॥
इह यद्यपि संज्ञाविधौ प्रत्ययग्रहणे तदन्तविधिप्रतिषेधस्तथापि
केवलस्य तद्धितस्य संज्ञायाः प्रयोजनाभावात् तदन्तविधिर्विज्ञायत
इत्याह-तद्धितान्तः शब्द इति । अकच् तावत्प्रातिपदिकस्य सुबन्तस्य वा
विधीयते । "अव्ययादाप्सुपः" इत्यत्राप्यव्ययाद्विहितस्य सुपो लुक्,
न तु परस्य; अत्युच्चैसावित्यादावपि प्रसङ्गात् । "तत्पुरुषे
तुल्यार्थ",ङाव्ययदिक्च्छब्द","खित्यनव्ययस्य" इत्यत्रापि
पूर्वपदस्याव्ययस्य ग्रहणम् । सर्वा विभक्तिर्यस्य सम्बन्धिनी न
भवति सोऽसर्वविभक्तिः ।
किं पुनरिदं तद्धितस्य वशेषणम् ? आहोस्वितदान्तस्य ? कथञ्चेदं
तद्धितस्य विशेषणम्, कथं वा तदन्तस्य ? यदि सर्वा विभक्तिर्यस्य
सम्बन्धिनी न भवति--कारणत्वेन यस्योत्पतौ सर्वा विभक्तिः कारणं
न भवति, यथा "पञ्चम्यास्तसिल्" इत्यादाविति कार्यमन्यपदार्थः,
तदा तद्धितस्य विशेषणं भवति--तद्धितस्यैव ह्युत्पत्तिर्न तदन्तस्य ।
एवंविशिष्टेन तद्धितेन तदन्तविधौ-तादृशतद्धितान्तोऽव्ययमित्यर्थो
भवति । अथ तु सर्वा विभक्तिर्यस्य कार्यत्वेन सम्बन्धिनी न
भवति-यस्मात्सर्वा विभक्तिर्नोत्पद्यत इति कारणमन्यपदार्थः, तदा
तदन्तसाय विशेषणं भवति । न हि
तद्धितमात्राद्विभक्तियुत्पत्तिप्रसङ्गः । तत्र पूर्वस्मिन् पक्षे विना,
नानेत्यत्र न स्याद्; न हि विनञ्भ्यमामित्यत्र प्रतिनियता
काचिद्विभक्तिराश्रीयत इति सर्वविभक्त्यन्ताभ्यां विनञ्भ्यां नानाञौ
भवतः । अव्ययेभ्यस्तु निः सङ्ख्येभ्यः सामान्यविहिताः स्वादयो
विद्यन्त एवेति पक्षे येऽपि भवदादिप्रयोगे तसिलादयो
विधीयन्त--"इतराभ्योषऽपि दृश्यन्त" इति, तेऽपि स भवाÄस्ततो
भवांस्तं भवन्तं ततो भवन्तमित्यादिसर्वविभक्त्यन्तेभ्य उत्पद्यन्त इति
तत्रापि न स्यात् । "तस्यापत्यम्""तत्र भवः" इत्यादौ च
षष्ठ।लदिकैकैव विभक्तिर्निमितम्, न तु
सर्वेतत्यौपगवादावतिप्रसङ्गश्चेति द्वितीयं
पक्षमाश्रित्याह--यस्मादित्यादि । तत इत्यादौ "प्राग्दिशो विभक्तिः"
इति तसिलादीनां विभक्तित्वात्यदाद्यत्वम् ।
कथं पुनरेतेऽसर्वविभक्तयः; यावता यत्र च सङ्ख्या सम्भवति
तत्रायमुपदेशाः, अव्ययेभ्यस्तु निःसङ्ख्येभ्य इत्यस्मिन्पक्षे
"अव्ययादाप्सुपः" इति ज्ञापकाश्रयणे च सर्वविभक्तयः; अथ
सङ्ख्याकर्मादयश्च स्वादीनामर्थास्तेन सहास्यैकवाक्यतेति पक्षः,
ततोऽविभक्तित्वमेवासत्वभूतार्थानामापद्येत ? उच्यते;
"द्व्येकयोर्द्विवचनैकवचने" इत्यत्रैकस्मिन्नित्यपनीय "एकवचनम्"
इति पृथक् सूत्रं कर्तव्यम्, ततः "द्विबह्वोर्द्विवचनबहुवचने" इति,
ततश्चैकवचनमेकस्मिन्नपि भविष्यति, सङ्ख्याकर्माद्यभावे
चाप्राप्तप्रापणार्थत्वादेकवचनमित्यस्य सूत्रस्य, द्वित्वबहुत्वयोस्तु
प्राप्तं द्विवचनबहुवचनाभ्यां बाध्यते, ततश्चासत्ववचनेभ्योऽपि
सप्तानां विभक्तीनां सप्ताप्येकवचनानि भवन्ति ।
अव्ययीभावादप्येवमेव, तावतापि नाव्ययीभावात्
"तृतीयासप्तम्योः" इत्यस्योपपतेः,
तदिदमुच्यते-"एकवचनमुत्सर्गतः करिष्यते" इति । एवं स्थिते
यस्मात्सर्वा विभक्तिर्नोत्पद्यत इत्येकवचनेन
विग्रहोऽवयवकार्त्स्न्यवृत्तिः सर्वशब्दो यस्य त्रिकस्य विभक्तिशंज्ञा
विहिता तन्निरवशेषं यस्मान्नोत्पद्यते, किन्तु तदेकदेश
एवत्यर्थस्तदाह--यस्मान् सर्वा विभक्तिरिति । यदि तु सर्वा
विभक्तय इति बहुवचनेन विगृह्यएत ततः सर्वान्नीन इतिवत् प्रकार
कार्त्स्न्यऽपि सर्वशब्दस्य संभवाद् एकवचनमात्रोत्पतावपि सर्वा
विभक्तयः, सप्ताप्येकवचनान्यसत्ववचनेभ्य उत्पद्यन्त इति न
स्यादसर्वविभक्तित्वमिति भावः । इह "तेनैक दिक्""तसिश्च"
इत्येकस्मिन्नर्थे विधीयमानयोरप्यण्तसोरण् द्रव्यप्रधानः, तसिस्तु
द्रव्योपसर्जनतृतीयार्थप्रधान इति तस्यासत्ववचनता ।
तद्धित इति किमिति । असर्वविभक्तिरव्ययमित्येवास्तु, मा
भूत्सर्वमेय प्रकरणं ये हि स्वरादयः, ये च निपाताः, ये च
कृन्मेजन्ताः, ये च क्त्वादयः, यश्चाव्ययीभावः, सर्वे तेऽसर्वविभक्तय
इति प्रश्नः । एकः द्वौ, बहव इति । एतेभ्योऽपि सप्तस्वपि
विभक्तिष्वेकैकमेव वचनमुत्पद्यत इति स्यादतिप्रसङ्ग इति कर्तव्यं
तद्धितग्रहणम् । तस्मिंश्च कृते प्रकरणमपि कर्तव्यमिति भावः ।
विशत्यादयस्तु कृतैकशेषा द्विवचनबहुवचनान्ता अपि भवन्तीति
नासर्वविभक्तयाः । एवं द्वयत्रयोभयशब्दा अयजन्ताः । एवमपि
गोदयोरदूरभवो ग्रामः "अदूरभवश्च" इत्यणः "वरणादिभ्यश्च" इति
लुपि युक्तवद्भावात् सर्वासु विभक्तिषु
द्विवचनस्योत्पतेरस्त्यतिप्रसङ्गः । स्यादयं पर्यनुयोगः--यदि
तद्धितान्तो गोदशब्दः,वयं तु "लुब्योगाप्रख्यानाद्" "योगप्रमाणे
च तदभावे दर्शनं स्याद" इत्यधीयाना नैवं पर्यनुयोज्याः; एवमपि
शङ्खायास्संज्ञासङ्घसूत्राध्ययनेषु" संज्ञायां स्वार्थ उत्पाद्यः,
पञ्चैव पञ्चकाः शकुनयः--अत्र प्राप्नोति, पचतिरूपं
पचतिकल्पमित्यादौ च एकवचनमेवोत्पद्यत इति स्यादेवातिप्रसङ्गः
। तस्मातद्धितानां पाठ एवाश्रयणीयः, तदाह--शिद्धं तु
पाठातसिलादयः प्राक् पाशपः, शस्प्रभृतयः प्राक् समासान्तेभयः,
मान्तः कृत्वोर्थाः, तसिवती नानाञाविति" ॥
कृन्मेजन्तः ॥ १।१।३९ ॥
अत्रापि पूर्ववतदन्तस्य संज्ञेति स्थिते मेजन्तग्रहणं कदन्तस्य
विशेषणम्--"कृदन्तम्मेजन्तमब्ययम्" इति । कृत एव वा-कृद्यो
मेजन्तस्तदन्तमव्यमिति । तत्राद्यो पक्षे प्रतामौ प्रतामः, लवमाचष्टे
इति णिचि क्विपि णिलोपे ऊठि "एत्येधत्यूठ्सु" इति वृद्धौ
लौरत्रापि प्राप्नोति, भवति ह्यएतत् प्रत्ययलक्षणेन कृदन्तम्,
मेजन्तं च श्रूयत इतीमं दोषं दृष्ट्वा द्वितीयं पक्षमाश्रित्याह--कृद्य
इति । नन्वत्रापि कारयाञ्चकार--आमन्तस्य न प्राप्नोति, पूर्वत्र तु
लिटः कृत्वात्सिद्धम्, अत्रापि स्वरादिष्वामिति पाठात् सिद्धम् ।
अथापि तत्र तद्धितस्य पाठः; एवमपि कृदन्तत्वादुत्पन्नानां सुपाम्
"आमः" इति लुग्भविष्यति, "लेः" इति हि तत्र नानुवर्तते ।
स्वादुङ्कारमिति । श्वादुमि णमुल्"
स्वादुमित्यर्थग्रहणात्सम्पन्नङ्कारमित्यपि भवति, स्वादुमिति ।
निपातनात्पूर्वपदस्य मान्तत्वम् । "येन विधिस्तदन्तस्य" इत्येव
सिद्धेरपार्थकमन्तग्रहणं तत्राह-अन्तग्रहणमित्यादि । नित्ययोगे
बहुव्रीहिविज्ञानादौपदेशिकप्रतिपतिः । आधय इति ।
आङ्पूर्वाद्धाञः "उपसर्गे घोः किः",चतुर्थ्येकवचने "घेर्ङिति"
आधये, भवत्ययं संप्रत्येजन्तः, नोपदेशे । एवं
चिकीर्षवे-करोतेः सन्नन्तात् शनाशंसभिक्ष उः ", कुम्भकारशब्दः
कर्मण्यणन्तः "बहुवचने झल्येत्", अत्राव्ययसंज्ञायाम् "अव्ययात्"
इति लुक् स्यात्, सन्निपातपरिभाषयाऽप्येतत्सिद्धम्, तथा
लक्षणप्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्यैवेति । अन्तग्रहणं तु यत्नान्तरं
द्रष्टव्यम् ॥

अव्ययीभावश्च ॥ १।१।४१ ॥
लुङ्मुखस्वरोपचारा इति । अत्र मखस्वरोपचारौ निवर्त्यपानतया
प्रयोजनम्, मशकार्थो धूम इतिवत् । लुक् प्रवर्त्यमानतया ।
उपाग्नीति । अव्ययादिति लुक् । पूर्वपदप्रकृतित्वर एवेति ।
समासस्वरेणान्तोदातत्वम् । उपपयः काम इति ।
"शीलिकामिभिक्षाचरिभ्यो णः" कर्मणि घञन्तेन वा बहुव्रीहिः, अत्र
मुखस्वरनिवृत्तिरेव साक्षात्प्रयोजनम्, लुक् तु
"नाव्ययीभावादतोऽम्" इति विशेषप्रतिषेधात् सिद्धः, "अतः
कृकमिकंस" इत्यत्र च "अनुतरपदस्थस्य" इति वर्तते ।
नन्वन्यदप्यव्ययकार्यं सम्भवति-उपाग्निकमित्यकच्, उपकुम्भमन्य इति
मुम्प्रतिषेधः, उपकुम्भीभूत इति "अस्य च्वौ"
इतीत्वस्योपसङ्ख्यानिकः प्रतिषेधः, उपाग्न्यधीयानेति
"सुबामन्त्रिते" इत्यस्यौपसंख्यानिकः प्रतिषेधः, तत्कुतोऽयं
कार्यनियम इत्यत आह - सर्वमिदमित्यादि । इह चेत्यादिना ङ
लोकाव्यय" इत्यत्र यद्वक्ष्यति --"अव्ययप्रतिषेधे
तोसुन्कसुनोरप्रतिषेधः" इति, तस्यावक्तव्यतां दर्शयति ॥
शि सर्वनामस्थानम् ॥ १।१।४२ ॥
कुण्डानीति । "जश्शसोझ शिः" शर्वनामस्थाने" इति वर्तमाने
"नपुंसकस्य झलचः" इति नुम् । शर्वनामस्थाने चासम्बुद्धौ" इति
दीर्घो यद्यपि "जसः शीः" ङपुंसकाच्च" इति विहितस्य शीशब्दस्य
शब्दलूपापेक्षया नपुंसक ह्रस्वत्वे "शि" इति रूपं सम्भवति, तथापि
लाक्षणिकत्वान्न तस्य ग्रहणम्, सर्वनामस्थानप्रदेशेषु शिग्रहणे
सुटो ग्रहणं न स्यात् । शिसुटोरिति वचने नपुंसकसुटोऽपि
ग्रहणं प्राप्नोति, अतः संज्ञा तावत्कर्तव्या । किमर्थं तु महती
क्रियते ? के चिदाहुः-सर्वनाम तिष्ठत्यस्मिन्नति
सर्वनामसोथानम्, नाम प्रतिपदिकम्,
सर्वशब्दोऽवयवकार्त्स्यवचनः सर्वावयवयुक्तं यत्र नाम
तिष्ठतीत्यर्थः, तेनान्यत्र न्यूनं नाम तिष्ठतीत्यर्थो गम्यते, किं
सिद्धं भवति ? "उपेयुषः" इत्यादौ सम्प्रसारणे कृते
पूर्वकृतस्येटो निवृत्तिः सिद्धा भवति; अन्यथा
निवृत्तिकारणाभावात् अवतिष्ठेतेति । एवं तु कस्मिन् प्रातिपदिके
किं न्यूनमिति न ज्ञायेत ! तस्मात्पूर्वाचार्यानुपालब्धुमेषा महती
संज्ञा प्रणीता ॥ 
सुडनपुंसकस्य ॥ १।१।४३ ॥
सुडिति पञ्च वचनानीति । अनेनौटष्टकारेण प्रत्याहारः, न
टाशब्दस्येति दर्शयति । आदिरन्त्येनेत्यत्रान्त्यत्वप्रयुक्ता यस्येत्संज्ञा
तेन प्रत्याहारः । लकारे त्वकारस्येत्संज्ञाविधानसामर्थ्यात्
प्रत्याहार इति भावः । नपुंसकादन्यत्रेति । अनेन पूर्युदासतां
दर्शयति । प्रज्यप्रतिषेधे हि कुण्डानि तिष्ठन्तीति जसः शौ, पूर्वेण
या प्राप्तिस्तस्या अपि प्रतिषेधशङ्कायाम् "अनन्तरस्य विधिर्वा
भवति प्रतिषेधो वा" इति परिहर्तव्यं स्याद्,
असमर्थसमासश्चाश्रयणीयः स्यात् । नपुंसके न विधिरिति ।
स्त्रीपुंससम्बन्धिनः सुट उपादानाद् । न प्रतिषेध इति ।
विधिप्रधानत्वात् पर्युदासस्य । तेनेत्यादि । यत एवं
नपुंसकेनास्य व्यापारः तेन जसो यः शिस्तस्य पूर्वेण संज्ञा
भवतीति । सामनी इति । नपुंसकाच्चेति शीभावः । "विभाषा
ङिश्योः" इत्यिल्लोपाभावे दीर्घो न भवति ॥
न-वेति विभाषा ॥ १।१।४४ ॥
नवाशब्दोऽयमेकनिपातोऽप्यस्ति प्रतिषेधवावी, नवोक्तार्थत्वादिति
यता, तस्य ग्रहणे "विभाषादिक्समासे" इति प्रकृते " न बहुव्रीहौ"
इति प्रतिषेधोऽनर्थकः स्याद् । विभाषाप्रदेशेषु च न शब्द
एवोपादेयः स्याद् । अत एव संख्यावाचिनो नकारान्तस्याप्यग्रहणम्
। प्रत्यग्रस्त्रीलिङ्गवचनोऽपि न गृह्यते; प्रदेशेष्वसम्भवात् । न हि
"विभाषा श्वेः" इत्यादौ विधेयस्य नवपुराण्त्वं स्त्रीलिङ्गता वा
सम्भवति । तस्मान्निपातसमुदायोऽयमित्याह-नेति । प्रतिषेध
इत्यादि । तयोः प्रतिषेधविकल्पयोरित्यनेनार्थयोरेषा संज्ञेति
दर्शतम् । ननु च श्व रूपं शब्दस्य" इति वचनान्नवाशब्दयोरेव
ग्रहणं युक्तम्, तत्राह-इतिकरण इत्यादि । कर्माणि ल्युट्,
इतिश्चासौ करणश्च सोऽर्थस्य संज्ञिनो निर्देशो यथा
स्यादित्येवमर्थः । इतिशब्दो हि पदार्थविपर्यासकृत् । तत्र लोके
बाह्यार्थप्रधानेषु शब्देष्वितिशब्दः प्रयुक्तः, अर्थपदार्थकत्वात्
प्रच्याव्य शब्दपदार्थकत्वे व्यवस्थापयति गौरित्ययमाहेति । इह तु
व्याकरणे श्वं रूपम्" इति वचनात् स्वरूपपदार्थः । ततश्च
नवाशब्दाभ्यां परत्र प्रयुक्त इति शब्दस्तौ
स्वरूपपदार्थकत्वात्प्रच्याव्यार्थपदार्थकत्वे व्यावस्थापयति ।
तस्मादर्थयोरेव संज्ञा ।
विभाषाप्रदेशेषु इत्यादिना प्रतिषेधविकल्पयोरेकस्मिन्नेव योगे
सहोपस्थापनं विषयभेदेनेति तं दर्शयति । तथा सति
विषयभेदो दुर्ज्ञानः स्यादिति भावः । तत्रेत्यादिना पूर्वं
प्रतिषेधः प्रवर्तते, पञ्चाद्विकल्प इति दर्शयति । यदि तु पूर्वं
विकल्पः प्रवर्तेत पश्चात्प्रतिषेधः, ततो विकल्पप्रवृत्तिरनर्थिकैव
स्यात् । आनुपूर्वी च संज्ञाविधिवाक्ये श्रुतैव
प्रदेशवाक्येष्वप्याश्रयितुं युक्ता । उभयत्रविभाषाः प्रयोजयन्तीति ।
प्राप्तविभाषायामप्राप्तविभाषायां च संज्ञाकरणस्यानुपयोगात् ।
तथा हि--प्राप्तविभाषायां तावद् "विभाषोपपदेन प्रतीयमाने"
इति श्वरितञितः" इत्यादिना नित्यमात्मनेपदे प्राप्ते विभाषा
विधीयते । विभाषाशब्दश्चायं "वा" "अन्यतरस्याम्"
इत्यादिवद्विकल्पवाचित्वेन प्रसिद्धः । तेन भावाभावयोः
प्रतिपादितयोर्भावांशस्य प्राप्तत्वादभावांशपरता विज्ञायते,
भावांशः स्थित एव । अप्राप्तविभाषायामपि "विभाषोर्णोः"
इत्यभावांशस्य प्राप्तत्वाद् भावांशपरता विज्ञायते "विभाषा श्वेः"
इत्यत्र तु यदि विधिमुखेन विभाषा श्रुतिः प्रवर्तते, पित्स्वेव
संप्रसारणं विभाषा स्यात्, कित्सु तु यजादित्वान्नित्यमेव स्यात् ।
अथ प्रतिषेधमुखेन प्रवृत्तिस्तदा कित्स्वेन विकल्पः स्यान्न पित्सु ।
न च शक्यं वक्तुम्--पित्सु विधिमुखेन प्रवर्तते, कित्सु
प्रतिषेधमुखेनेति; एकत्वाद्वाक्यस्य तस्य चान्यतरविकल्प
एवोपक्षीणत्वात् । संज्ञाकरणे तु पूर्वं प्रतिषेधे कित्सु प्रवृते
किदकिदाख्यो लिट् सर्व एव समीकृतो भवति;
सर्वस्यासम्प्रसारणनिमितत्वात् । ततो विकल्पः सर्वत्र विधिमुखेन
पक्षे सम्प्रसारणं सम्पादयति । एतच्च--"आकृतौ पदार्थे समुदाये
सकृल्लक्षणं प्रवर्तते" इति दर्शने प्रयोजनम् । यदा तु प्रतिलक्ष्यं
"विभाषा श्वेः" इत्यस्य व्यापारः, तदा क्वचिद्विधिमुखेन
क्विचितप्रतिषेधमुखेन प्रवर्तत इति संज्ञाकरणमन्तरेणापीष्ट्ंअ
सिद्ध्यति । तता च "हृक्रोरन्यतरस्याम्" इत्यादावन्यतरस्यांग्रहणे
वा ग्रहणे चोभयत्रविभाषास्विष्टसिद्धः । सूत्रारम्भे तु संज्ञाप्यर्थः,
विभाषेत्यर्थः । संज्ञा नवार्थयोरिति व्याख्येयम् । शुशावेति ।
श्वयतेर्लिटि तिपो णलि सम्प्रसारणे वृद्ध्यावादेशौ ॥
इग्यणः सम्प्रसारणम् ॥ १।१।४५ ॥
यणः स्थान इति । कथं पुनरनुवादे स्थानसम्बन्धो लभ्यते ? "षष्ठी
स्थानेयोगा" इत्यत्राधिकारात् । भूत इति ।
कार्यान्तरार्थमनूद्यमानो भूतः, विधेयस्तु भावती, तत्र च संज्ञिनो
भावित्वात् संज्ञापि भविन्येव । यथा-अस्य सूत्रस्य शाटकं वयेति ।
"वचिस्वपियजादीनां किति" तद्भवति यस्य भूतस्य सम्प्रसारणसंज्ञा
भवतीति । इष्टम्, उप्तमिति । "वचिस्वपि" इत्यादिना सम्प्रसारणम् ।
गृहीतमिति । "ग्रहिज्या" इत्यादिना । "ग्रहोऽलिटि दीर्घः" ।
केचिदित्यादि । एवंवदतां भाविनी संज्ञा नाश्रयणीया,
स्थानेयोगश्च लभ्यते । "इग्यणः" इत्यत्र
भवतीत्यध्याहारात्पूर्वसूत्राच्चेतिकरणानुवृतेर्यणः, स्थाने
इग्भवतीति योऽयं वाक्यार्थ इत्यर्थो लभ्यते । कथं
पुनरर्थद्वयमेकस्य सूत्रस्य भवति ? तन्त्रेण,आवृत्या वा । अस्य च
लिङ्गं विभक्तिविशेषनिर्देशः । यदयं "ष्यङः सम्प्रसारणम्"
इत्यादौ भाव्यमानविभक्त्या निर्देशां करोति, ततो
ज्ञापयति--वाक्यार्थः संज्ञेति । न हि तत्र वर्णस्य सम्भवः ।
"सम्प्रसारणस्य" इत्यादौ तु भूतविभक्त्या निर्देशात् ज्ञायते --वर्णः
संज्ञीति । न हि तत्र वाक्यार्थः सम्भवति । तत्रेत्यादिना
द्वयोरर्थयोर्विषयविभागेनोपस्थानं दर्शयति । अदुहितरामिति ।
दुहेर्लङ् किर्मकर्तरि उतमैकवचने इटि ङ दुहस्नुनमाम्" इति
यकि प्रतिषिद्धे शब्लुकि अदुहि इति स्थिते "तिङ्श्च" इति तरपि
"किमेतिङ्व्ययघाद्" इत्याम् । तत्र लकारस्य यणः स्थाने इङ्विहित
इति संप्रसारणसंज्ञायाम् "हलः" इति दीर्घत्वं प्राप्नोतीति
चोद्यमपाकरोति । सङ्ख्यातानुदेशादिति । तरप
उपन्यासोऽङ्गसंज्ञार्थः । सङ्ख्यासाम्यात् संख्यातानुदेशे सति
यकारस्थानिकस्येकारस्य संज्ञया भाव्यम्, अयं तु लकारस्थानिकः ।
द्यौभ्यामित्यत्र "दिव उत्" इत्युत्वे यणादेशे "हलः" इति दीर्घत्वं
प्राप्तंतपरकरणान्न भवति । अक्षद्यूः, अक्षद्यौवौ, अक्षद्यौव इत्यादावूठः
संप्रसारणसंज्ञायाम् शंप्रसारणाच्च" इति पूर्वरूपत्वं प्राप्तम्
"वार्णादाङ्गं बलीयः" इति उवङ बाध्यते ॥
आद्यन्तौ टकितो ॥ १।१।४६ ॥
अत्र द्वौ पक्षौ सम्भवतः-संज्ञा स्यात्, परिभाषा वेति । तत्र
संज्ञापक्षेऽयमर्थः-टकिताविति कर्मधारयः, इत्संज्ञकौ टकारककारौ
आद्यन्तयौः संज्ञेति । तत्रेडित्यत्राद्यर्थेन टकारेण बहुव्रीहौ
इकारादिः शब्दो गृहीत आदेशो विधीयमानस्तव्यस्य स्थानेऽन्तरतम
इतव्यो भवतीति सिद्धमिष्टम् । एवं षुक्यन्तवचनेन ककारेण
बहुव्रीहौ षकारान्तो गृहीत आदेशो भियो भीष् भवतीति
सिद्धम् ।
नन्वस्मिन्पक्षे संज्ञा संज्ञिप्रत्यायनार्था, संज्ञिनं प्रत्याय्य स्वयमेव
निवर्तिष्यत इति किमिद्ग्रहणेन, टकावित्येवास्तु ? उच्यते;
इत्संज्ञकत्वेन देशविशेषो लक्ष्यते, तेनेत्संज्ञकस्य यो
देशस्तद्देशावस्थितौ टकौ संज्ञे भवत इति आलजाटचौ "ठस्येकः"
इत्यादौ टकौ संज्ञे न भवतः । अस्मिन्पक्षे दोषः,
"लुङ्लङ्लृङ्क्ष्वडुदातः" इत्यडित्यकारादेरादेशस्य
विधानातस्यैवोदातत्वमलोऽन्त्यस्य स्याद्, नाकारस्य ? नैष दोषः;
"अडुदातः" इति त्रिपदो बहुव्रीहिः-उदातोऽकार आदिरस्येति ।
विशेषणस्याप्युदातस्य सौत्रः परिनिपातः । एवमपि
--"आडजादीनाम्" इत्यत्रोदातग्रहणमेवानुवर्तत इति
बहुव्रीहेरसम्भवाद्दोषः,
तस्मात्परिभाषापक्षमाश्रित्याह-"आदिष्टिद्भवतीति । परेण
परिभाषाप्रकरणेन साहचर्यादिति भावः । यद्वा-"षष्ठी स्थानेयोगा"
इत्यत्रेदमनुवर्त्यम्, अत एवाह-षष्ठीनिर्द्दिष्टस्येति । तेन
"चरेष्टः","आतोऽनुपसर्गे कः" इत्यादयः प्रत्यया आद्यन्तभूता न
भवन्ति । एवमपि "गापोष्टक्" "व्रीहिशाल्योर्ढक्" इत्यत्र प्रसङ्गः,
तत्र टकष्टित्वकित्वयोगे परत्वादन्त्यः स्यात्, नैष दोषः;
"पुरस्तादपवादा अनन्तरान्विधीन् बाधन्ते न परान्" इति । एवमयं
स्थानेयोगं बाधते, न प्रत्ययपरत्वम् । भीषयत इति । "ञिभी
भये", णिच् । "भियो हेतुभये षुक्" "भीस्म्योर्हेतुभये" ॥
मिदचोऽन्त्यात् परः ॥ १।१।४७ ॥
"अचः" इति निर्धारणे षष्ठी, जातावेकवचनमित्याह--अचामित्यादि ।
अत्रापि जातौ बहुवचनम् । यदि पुनरन्त्यादित्यानया
समानाधिकरणा पञ्चमी स्यात्, ततो हरन्तेष्वस्याः प्रवृत्तिर्न
स्यात् । ततश्च ङुपंसकस्य झलचः" इति नुमिहैवान्त्यात्परः स्यात्
कुण्डानीति, यशांसीत्यत्र त्वलोऽन्त्यस्य स्यात्; एवं "शे
मुचादीनाम्" इत्यादौ । ततश्च तेषु मित्वमनर्थकं स्यादिति भावः
। समानजातीयस्यैव निर्द्धारणं भवतीत्यन्त्योऽप्यजेव विज्ञायत
इत्याह-अन्त्यादचः पर इति । पुरस्तादपवादन्यायेन
स्थानेयोगत्वस्यैवायमपवादो युक्त इत्या
शङ्क्याह--रथानेयोगप्रत्ययपरत्वस्यापवाद इति । स्थानेयोगश्च
प्रत्ययपरत्वं चेति समाहारे द्वन्द्वः । "तृणहः "इति निर्देशात्
श्नमो मकारो न श्रवणार्थः, अतो मित्करणसामर्थ्यात्
प्रत्ययपरत्वस्याप्ययमपवादौ युक्त इति भावः । मस्जेरित्यादि ।
"मस्जिनशोर्झलि" तैति नुम् यद्यन्त्यादचः परः स्यात् ततो
निष्ठायां मन्स्ज इति स्थिते श्कोस्संयोगाद्योरन्ते च " इति
सलोपो न स्यात् । वहूनां समुदाये समुदायस्यैका संयोगसंज्ञा
न द्वयोर्द्वयोरित्यस्मिन् पक्षे सत्यपि वा सलोपे
तस्यासिद्धत्वादनुपधानकार इति "अनिदिताम्" इत्यनुषङ्गलोपए
न स्यात् । नकारस्योपधायाः " अनुषङ्गः" इति पूर्वाचार्याणां
संज्ञा । तस्माज्जकारात्पूर्वो नुम् कर्तव्य इत्यर्थः । 
मग्न इति । "ओदितश्च" इति निष्ठानत्वम्, तस्यासिद्धत्वात्कुत्वम् ।
अत्र "आद्यन्तौ टकितौ" इत्यतः "अन्त" इत्यनुवृतौ पूर्वस्य सङ्घातस्य
मिदन्तावयवो भवति । "आदि" इत्यनुवृतौ तत्र सन्निहितस्य
परस्यादिर्भवति । अथोभयं निवृतं ततोऽभक्त इति त्रयः पक्षाः ।
तत्राभक्ते--ताता पिण्डानामिति नलोपो न स्यात् । तच्छब्दात्
"जश्शसोः शिः" तानि "शेश्च्छन्दसि बहुलम्" इति शेर्लुक् ।
वहंलिहः, अर्भ्रलिहः-"वहाभ्रे लिहः" इति खशि "अरुर्द्विषदजन्तस्य मुम"
इति मुम् । अस्यापदान्तत्वादनुस्वारो न स्यात् । त्रपुणी इत्यत्र
परत्वान्नित्यत्वाच्च नुमि कृते तेन व्यवधानादौङः शीभावो न
स्यात् । अथ परादिः-त्रपुणे, "घेर्ङिति" इति गुणः प्राप्नोति,
अतिसखीनि-शख्युरसम्बुद्धौ" इति णिद्वद्भावे "अचो ञ्णिति" इति
वृद्धिः प्राप्नोति । त्रपुणि, "अच्च घेः", शुचीनि, ङोपधायाः" इति
दीर्घत्वं न प्राप्नोति । ताता पिण्डानामिति नलोपः वहंलिह
इत्यनुस्वारः । तस्मात्पूर्वान्त एवायं मिदेषितव्यः ॥
एच इग्घ्रस्वादेशे ॥ १।१।४८ ॥
परिभाषेयं स्थानिनियमार्था । "ह्रस्वो नपुंसके"
इत्यादाववुपतिष्ठते । इहैचां पूर्वो भागो मात्रात्मकः
कण्ठ।लेऽकारसदृशाः । एदैतोरुतरस्तालब्य इकारसदृशः ।
ओदौतोरोष्ठ।ल् उकारसदृशः । एवमवयवसमाहारात्मनामेचां
ह्रस्वशासनेषु समुदायान्तरतमस्याभावाद् अवयवान्तरतमो ह्रस्वो
भवन् कदाचिदकारः स्यात्, कदाचिदिकारोकारौ; मा
कदाचिदकारो भूदित्येवमर्थमिदमारभ्यते, तदाह--इगेव ह्रस्वो
भवतीति । यदि त्वयं विधिः स्यात्, तदा ह्रस्वादेश इति
विषयोपलक्षणमेतत्स्याद्--यस्मिन्विषय एचो ह्रस्वादेशप्रसङ्गस्त
त्रेग्भवतीति । ततश्च दीर्घाणां स्थाने दीर्धा एवकः स्युः
सवर्णग्रहणात्, नैषदोषः;"भाव्यमानोऽण् सर्वर्णान्न गृह्णाति"
"भाव्यमानोऽप्यकारः सवर्णान् गृह्णाति" "दिव उत्"
इतितपरकरणाद् अमूभ्यामितिवत्; तथैचामिकां च साम्यात्
संख्यातानुदेशोऽपि स्याद्, आदेशग्रहणं चानर्थकं स्यात् । तत
आदेशग्रहणसामर्थ्याद् ह्रस्वादेशे ह्रस्वदेशनकाल इक्कर्तव्यः,
ह्रस्वादेशं कुर्वन्निकं कुर्यादित्यर्थः । यद्वा -आदिश्यत इत्यादेशः,
ह्रक्वश्चासावादेशश्च ह्रस्वादेशः । निर्द्धारणे सप्तमी,
जातावेकवचनम् । आदिश्यमानेषु ह्रस्वेषु मध्ये इगेव ह्रस्वो
भवतीति सर्वथा नियमरूपेणास्य प्रवृत्तिः । प्राप्तिपूर्वकश्च नियम
इति ये प्राप्ता अन्तरतमास्तेष्वेव नियमः । न च ऋकारलृकारौ
प्राप्ताविति कुतो यथासङ्ख्यम् ? कुतो दीर्घप्रसङ्गः ? एवं
चेणित्येव सिद्धे इग्ग्रहणं परेण मा भूदिति । अतिरि । अतिनु ।
रायमतिक्रान्तं नावमतिक्रान्तं ब्राह्मणकुलमिति प्रदिसमासे
नपुंसकह्रस्वत्वम् । उपग्विति । अव्ययीभावः । रैशब्दश्च्छन्दस्येवेति
भाष्यम् । एकारस्याप्रसिद्धत्वादुदाहरणं न प्रदर्शितम् ।
हेशब्दमतिक्रान्तं ब्राह्मणकुलमतिहि । अतिखट्व इति । उपसर्जनह्रस्वः ।
देश्वदेतेति । आमन्त्रिताद्यौदातत्वम् । देवद३त । "गुरोरनृत"
इत्यादिना प्लुतः ॥
षष्ठी स्थानेयोगा । योगनियमार्थेति । यद्यपि षष्ठी
स्थानेयोगैवेत्यस्यां वचनव्यक्तौ यत
एवकारस्ततोऽन्यत्रावधारणमिति षष्ठीनियमः श्रुत्या प्रतीयते
तथापि स्थाननिमितक एव सम्बन्धः षष्ठ।ल वाच्य
इत्यर्थात्सम्बन्धनियमोऽपि भवतीति भावः । योगे वा नियमो
योगनियमः । यदि योगनियमः क्रियते लोकेऽपि नियमः
प्राप्नोति, अवयवषष्ठ।लदयश्च न सिद्ध्यन्ति; ततश्च "शास
इदङ्हलोः" शासेश्चान्त्यस्य स्यादुपधामात्रस्य च, "ऊदुपधाया
गोहः" गोहेश्चान्त्यस्य स्याद् उपधामात्रस्य च, तत्राह-इह शास्त्रे या
षष्ठ।ल्नियतयोगेति । एतेन शास्त्रेऽयं नियमः,
शास्त्राङ्गत्वात्परिभाषाणाम्; तत्राप्यनियमप्रसङ्ग इति दर्शयति ।
अनियमप्रसङ्गे नियमः कर्तव्यो लोकवत्, तद्यथा-लोके ग्रामान्तरं
जिगमिषुः कश्चित्कञ्चिदाह-"पन्थानं मे भवानुपदिशतु" इति, स
यत्र संदेहः, पथि द्वैविध्यात्,
तत्रैवोपदिशति-"अमुष्मिन्नवकाशेऽनेन पथा गच्छ" इति; एवमिहापि
"अस्तेर्भूः" अस्तेः स्थानेऽनन्तरो वेति संदेहे नियमः क्रियते -
स्थानेयोगैवेति । एतदेव स्पष्टयति-स्थानेयोगस्य निमितभूत इति
। निमितभूते, निमितत्वं प्राप्ते । निमितग्रहणं कुर्वन् श्थाने"
इति निमितसप्तमीति दर्शयति ।
स्थानशब्दोऽयमस्त्यपकर्षवचनः-गोस्थानेऽश्वो बध्यतामिति, अस्ति च
निवृत्तिवचनः-श्लेष्मणः स्थाने कटुअकमौषधमिति, अस्ति च
प्रसङ्गवचनः--दर्भाणां स्थाने शरैः प्रस्तरितव्यमिति, तदिह
चरमस्य ग्रहणमित्याह--स्थानशब्दश्चेति । चशब्दोऽवधारणे
भिन्नक्रमश्च वाचीत्यस्यानन्तरं द्रष्टव्यः । प्रसङ्गवाच्येवेति
कथमिवेत्याह--यथेति । निवृत्तिवाची न गृह्यते,
अस्तेरुपदेशसामर्थ्यात् । न ह्यार्धधातुके निवर्तितस्य सार्वधातुके
श्रवणमुपपद्यते, न हि मथुरायां व्यापादितः स्रुघ्ने जीवति ।
नाप्यपकर्षवचनः, न ह्यर्थेन नित्यसम्बद्धस्य ततोऽपकर्षः सम्भवति ।
नाप्यार्द्धधातुकादपकर्षः, न हि नित्ये प्रकृतिप्रत्ययसमुदाये
प्रकृतेरपकर्षः सम्भवति । स्वाभाविक एव ह्यस्तेरप्रयोग आर्द्धधातुके
भूशब्द स्य च प्रयोगोऽनेन प्रकारेणान्वाख्यायते, अतः प्रसङ्गः एव
स्थानम् । प्रसङ्गः प्राप्तिः, अस्तेः प्राप्तौ भूः प्रयोक्तव्य इत्यर्थः ।
अस्तिनार्थं प्रतिपादयितुमुद्यौक्त आर्द्धधातुके विषये भवतिना
प्रतिपादयेदिति यावत् । प्रसङ्गसम्बन्धस्येत्यादिना
सूत्रार्थमुद्राहरणे दर्शयति । ब्रुव इत्युपलक्षणम् ।
किं पुनर्बहवः षष्ठ।ल्र्था यत इदमुच्यत इत्यत आह --बहवो हीति ।
एकशतं षष्ठ।ल्र्थाः तत्र स्वस्वामिभावादयः शब्दे न सम्भवन्ति,
समीपादय एव तु सम्भवन्तीत्यतो यावन्तः शब्दे सम्भवन्तीत्युक्तम् ।
व्यवहितमपि समीपं भवतीत्यनन्तराद्भेदेनोपादानम् ।
स्थानेयोगेत्यसमासश्चेद् योगेति स्त्रीलिंगं षष्ठीशब्देन च
सामानाधिकरण्यमनुपपन्नम् । समासेऽपि तत्पुरुषश्चेत् तौ च
पूर्वोक्तदोषौ, सप्तम्या लुक्प्रसङ्गश्च, बहुव्रीहावपि
लुक्प्रसङ्गोऽनिवार्य एवेत्यत आह--षष्ठी स्थानेयोगेत्यादि ।
यद्वा--अयोगेति पदच्छेदः । न विद्यते योगो यस्याः साऽयोगा । तत्र
योगः मन्तरेण षष्ठ।ल एवाभावाद् विशिष्टो योगो यस्या
नास्तीत्यर्थः । एवं च कृत्वासंदेह एवोपस्थानमित्येवं सर्वत्र सिद्धं
भवति । अथ वा - योगवती योगा, षष्ठ।लश्चावश्यम्भावी योग इति
सामर्थ्याद् भूम्नि मत्वर्थीयोऽकारः, बहवो योगा यस्याः सन्तीति ।
अस्मिन्नपि पक्षे सन्देहविषय उपस्थानमिति सिद्धम् ।
भाष्ये सूत्रं प्रत्याख्यातम्, कथम् ? "अस्तेर्भूः" इत्यत्र सन्देहः
--स्थानेऽनन्तरः, समीप इति ? लक्ष्यानुरोधात् स्थान इति
व्याख्यास्यामः । इदं तु षष्ठ।ल्न्तं यथा स्थानेन युज्येत; अतः
षष्ठयुच्चारिता । तेन ङिर्द्दिश्यमानस्यादेशा भवन्ति" इति
सिद्धं भवतीति । तत्र सूत्रे षष्ठ।ल्न्तं गृह्यते--षष्ठ।ल्न्तमेव
निर्द्दिश्यमानं स्थानेन युज्यते, न तु प्रतीयमानमिति । तेन
"पादः पत्" इत्यस्यायमर्थः--पादन्तस्याङ्गस्य यो।वयवः पाच्छब्दः
सूत्रे षष्ठ।ल निर्दिष्टः, तस्य पच्छब्द आदेशः, न तु प्रतीयमानस्य
तदन्तस्येति ॥
स्थानेऽन्तरतमः ॥ १।१।५० ॥
यद्ययं स्वतन्त्रो विधिः स्याद्, अत्रापि प्राप्नोति - दघि, मघु । अस्तु;
न कश्चिदन्य आदेशः प्रतिनिर्द्दिश्यते, तत्रान्तर्यतः स एव तस्य
भविष्यति, न; तस्याप्यन्य इत्यनवस्थाप्रसङ्गात् । प्रयोजनमन्तरेण
हि प्रवर्तमानमसकृदपि प्रवर्तते । ततश्च सर्वस्य
निवृत्युन्मुखत्वादर्थप्रत्यायनाय प्रयोगो न स्यात् । अपि च बिसं
मुसलमित्यादौ यदा समुदायस्य समुदायस्तदा
सकारमात्रस्यानादेशत्वात् षत्वाप्रसङ्गेऽपि सकारमात्रस्य सकार
इति षत्वं प्राप्नोति । अतः परिभाषाप्रकरणात् परिभाषेयं यत्र
स्थानषष्ठी तत्रोपतिष्ठते । तेन विधिवाक्यानामनेन
सूत्रेणैकवाक्यत्वाद् विधानकाल एवान्तरतम आदेशो विधीयत
इत्याह--स्थाने प्राप्यमाणानामिति । अत्रैवशब्दाप्रयोगात्
प्राप्यमाणानामिति वचनच्च विशिष्टविधिरेवायम्, न नियमः ।
अर्थात्वनन्तरतमव्युदास इति दर्शितं भवति । अन्तरतम
इत्यस्यार्थमाह--सदृशतम इति । कुतश्चेति । शब्दत्वस्य
साधारणत्वात् प्रापतिस्विकविशेषस्य चासाधारणत्वात् प्रश्नः ।
वतण्डी चासौ युवतिरिति । विग्रहवाक्यम्, इतरदुदाहरणम् । अत्र
वतण्डस्यापत्यं स्त्री "वतण्डाच्च" "लुक् स्त्रियाम्" इति यञो लुक्,
शार्ङ्गरवादिपाठान्ङीन् । "पएटायुवति" इति समासे सति
पुंवत्कर्मधारयेति पुंशब्दो निर्द्दिश्यमानो वतण्डापत्यवाचिनो
वतण्डशब्दस्यतदपत्यवाची वातण्ड।ल्शब्दो भवति । चकारस्येत्यादि ।
अल्पप्राणत्वादिकं सवर्णसंज्ञायामुक्तम् । अमुष्मै, अमूभ्यामिति ।
अदसश्चतुर्थ्येकवचने त्यदाद्यत्वम्, शर्वनाम्नः स्मै", भ्यामिशुपि
च" इति दीर्घत्वम् ।
स्थान इति वर्तमान इति । पूर्वसूत्राद् । यद्यपि तत्र समस्तम्,
तथापि स्वरितत्वानुषङ्गादनुवृत्तिरिविरुद्धा । पुनः
स्थानेग्रहणमिति । प्रकृतेन हि स्थानशब्देन स्थाने
प्राप्यमाणानामित्ययमर्थो लभ्यते, अयं तु ताल्वादिस्थानवचनो
वाक्यभेदेन सम्बध्यते, स्थानैऽन्तरतमो भवति । यत्रानेकमान्तर्थं
तत्र स्थानकृतान्तर्थमाश्रीयत इति वाक्यभेदस्य च तमब्ग्रहणं
लिङ्गम् । स्थानकृत एव हि सादृश्ये गृह्यमाणे
सादृश्यान्तरपरित्यागात् तमब्ग्रहणं व्यर्थमेव स्यात् ।
तमब्ग्रहणं किमिति । सुमदृश्यव्यवहारदर्शनात् तमब्ग्रहणमिति
भावः । सोष्मणः, सोष्माण इत्यादि । ऊष्मशब्दोऽत्र गुणमात्रवचनः ।
इतिकरणो हेतौ । यस्मादूष्मगुणयुक्ताः, तस्मादूष्मगुणयुक्तस्य
हकारस्य द्वितीयाः प्रसक्ता इत्यर्थः । "शादय ऊष्माणः सस्थानेन
द्वितीया हकारेण चतुर्थाः" इति शिक्षा । अत्रोष्मशब्दो गुणवचनः,
सस्थानेनेति इत्थंभूतलक्षणे तृतीया । हशषसाः खच्छादीनां
द्वितीयानां स्थाना यथा ते ऊष्माण एवं द्वितीया अपीत्यर्थः ।
फकारस्य सस्थान ऊष्मा नास्ति, तस्मातस्य विशेषत ऊष्मत्वं वक्तव्यम्
। हकारेण चतुर्था इति, यथाहकार ऊष्मा एवं तेऽपीत्यर्थः । एवं
नादवतो नादवन्त इतीत्यत्रापि हेत्वर्थो योज्यः । इह इष्टम्,
उप्तम्--आन्तर्यतोऽर्द्धमात्रस्य व्यञ्जनस्यार्द्धमात्रेक् संप्रसारणं
प्राप्नोति; इह च दध्यत्र, कुमार्यत्र,
ब्रह्मबन्ध्वर्थम्--मात्रिकद्विमात्रिकत्रिमात्रिकाणामिकां
मात्रिकद्विमात्रिकत्रिमात्रिका यणः प्राप्नुवन्त्यान्तर्यतः । नैव लोके
वेदेऽर्द्धमात्र इगस्ति, नापि मात्रिको द्विमात्रिको वा यण्, योऽस्ति
स भविष्यति । इहान्तरतमशब्दः सप्तम्यन्तोऽपि पठितो भाष्ये ।
"स्थानेऽन्तरतम उरण् रपरः" इति संहितापाठोऽनित्यः" तत्र
पदच्छेदे सप्तम्यन्तमपि सम्भवति । तत्र चायमर्थः-षष्ठीति
वर्तते,अन्तरतमो य आदेशस्य स्थानी, तत्र षष्ठी, तस्यादेश इति
"अकः सवर्णे दीर्घः" इत्यादौ विधीयमानस्य दीर्घस्यान्तरतमे
स्थानिन्यक इति षष्ठ।लेपसंहारात् सिद्धमिष्ठम् । तथा "वान्तो यि
प्रत्यये" इत्यत्रैव इत्यनुवृतायाः षष्ठ।ल
वान्तादेशस्यान्तरतमयोरोदौतोरुपसंहारात् सिद्धम्,
इतरथैज्मात्रस्य वान्तादेशः स्यात् । अत्र यक्षे दोषः -"इको यणचि"
इति यणो येऽन्तरमा इकस्तत्र षष्ठीति दध्यत्रेत्यादावेव स्यात्,
कुमार्थत्रेत्यादौ न स्यात् । तथा "इको गुणवृद्धी"
गुणवृद्ध्योर्येऽन्तरतमा इकस्तत्र षष्ठीति इहैव स्याद्-नेता,
लविता, नायकः, लावकः; चेता, स्तोता, चायकः, तावक इत्यत्र न
स्यात् । एवं दोषवत्वादस्य पक्षस्य यथाव्याख्यातमेव साधीयः ।
"वान्तो यि प्रत्यये" इत्यत्र परिहारं वक्ष्यति ॥
उरण् रपरः ॥ १।१।५१ ॥
अत्र चत्वारः पक्षाः सम्भवन्ति--"उः स्थाने रपरोऽण् भवतीत्यनेन
रपरत्वविशिष्टोऽण् भाव्यते" इति प्रथमः पक्षः । "उः स्थानेऽणेव
भवति,स च रपर इति अणनण्प्रसङ्गेऽण् नियम्यते, तस्य च रपत्वं
विधीयते" इति द्वितीयः पक्षः । "य उः स्थानेऽण्विधीयते इत्यनूद्य तस्य
प्रसङ्गावस्थायामेव रपत्वमात्रं विधीयते" इति चतुर्थः पक्षः । तत्र
प्रथमपक्षे--नाप्राप्तेषूदातादिषु विधीयमानोऽण् तेषां बाधकः
स्यात्, तैरनवरुद्धस्य विषयस्याभावात् । एवं हि तदा वचनव्यक्तिः,
षष्ठीनिर्द्दिष्टमात्रस्याभावान्नादेशोऽन्तरतमो भवति, ऋवर्णस्य
त्वण् रपर इति, ततश्च कृतिरित्यत्र "ञ्नित्यादिर्नित्यम्" इति
प्राप्तमृकारं बाधित्वाण् रपरः स्यात्; प्रकृतमिति शेषनिघातः
स्वरितश्च, नृÄः पाहीति पूर्वसवर्णदीर्घत्वमनुनासिकं च
बाधित्वाण् रपरः स्यात्, कर्ता, कारक इति च गुणवृद्धी
बाधित्वाऽण् भवन्नकार एवेति नियमाभावादिकारोकारावपि रपरौ
स्याताम्; ये चामी प्रातिपदमुः स्थान आदेशाः "आञ्त इद्धातोः"
इत्यादयः-तेषु रपरत्वं न स्यात् ।
द्वितीये तु कामं गुणवृद्ध्योर्दोषो न स्यात् । तथा हि --
"सर्वेषु गुणवृद्धिसंज्ञकेषु प्राप्तेषु अणेव भवति" इति
नियमादकाराकारावेव गुणवृद्धी रपरे भवत इति सिद्धं
कर्तेत्यादि, शास्त्रान्तरेण योऽण् प्रसक्तः स एव नियमादपि
भवतीतीकारोकारावपि न प्राप्नुतः । ननु "अनुयमप्रसङ्गे
नियमः" इति वृद्धावेव स्याद्, अस्ति तत्रानियमप्रसङ्ग इति कृत्वा;
गुणस्तु कर्तेत्यादौ मात्रिकस्य मात्रिकोऽकार एव
प्राप्नोति;तरितेत्यादौ द्विमात्रस्य द्विमात्र एव भवेद्, अणेवेति त्र
नियमाभावात् तरितेत्यादावेणेóव गुणः स्यात्; कर्तेत्यादौ तु
यद्यप्यकार एव गुणो लभ्यते, तस्य रपत्वं तु न लभ्यते, यो
ह्यणनण्प्रसङ्गेऽणेवेति भवतीति नियमतो योऽण् तस्यैव रपरत्वं
विहितम्; अतो निमयमपक्षेऽपि गुणविषये दोषस्तदवस्थ एव ?
उच्यते, द्वे एते परिभाषे आदेशनियमार्थे--श्थानेऽन्तरमः" इति च
"उरण् रपरः" इति च । तत्र पूर्वस्या अवकाशः "चजोः
कुघिण्ण्यतोः" इत्यादि, अस्या अवकाशो यत्रान्तरतम्ये विशेषो
नास्ति, यथा तारक इत्यादौ, वृद्धीनां कर्ता तारितेत्यादौ । गुणो
भवतीत्युक्ते सर्वेषु गुणेषु प्राप्तेषु श्थानेऽन्तरतमः" इति
नियमोऽस्तु, "उरण् रपरः" इति वा परत्वात् "उरण्रपरः"
इत्ययमेव भविष्यति । अतः सुष्ठूअक्तम्-ङियमपक्षे गुणविषये न
कश्चिद्दोषः" इति । किन्तूदातादिषु दोषस्तदवस्थ एव स्यात्,तथा
हि-कृतिरित्यादावुदातो भवतीत्युक्ते सर्वेषदातसंज्ञकेषु
प्राप्तेषु परत्वादनेनाण एवोदाताः स्युः ते च रपराः ।
एवमनुदातादिष्वपि द्रष्टव्यम् । ये च प्रतिपदामादेशाः "ऋत
इद्धातोः" इत्येवमादयः, तेष्वनियमप्रसङ्गाभावादस्ति नियमे
रपत्वं न स्यात्, तदाह--"उरण् रपरवचनमन्यनिवृत्यर्थं
चेदुदातादिषु दोषः" इति ।
तृतीय पक्षे उदातादिषु न दोषः; ञ्नित्यादिभिरन्तरतमस्यैव
विधानात् । किरतीत्यादौ च न दौषः । गुणवृद्ध्योरुक्तदोषः
स्यादेव, तथा हि--विहितस्य पश्चादनेन रपरत्वं विधीयते,
विधानकाले त्वान्तर्यतो मात्रिकस्य; मात्रिके गुणे रपरे
कर्तेत्यादि यद्यपि सिध्यति, तरितेत्यादौ त्वेणेóव गुणः स्याद्;
वृद्धिषु च विधानसमये कस्याश्चिदान्तर्याभावात् तिसृषु
प्रवृतास्वाकारस्याण्त्वात् रपरत्वे कारकस्तारक इति यद्यपि
सिद्धति, वायकस्तावक इत्यद्यनिष्टमनुसज्यत एव । अत एवमेतेषु
पक्षेषु दोषसद्भावाच्चतुर्थं पक्षमाश्रित्याह--
उः स्थानेऽण्प्रसज्यमान एवेत्यादि । एतच्च
स्थानद्वयग्रहणानुवृतेर्लभ्यते । तत्रैकमुः स्थाने योऽण् विधीयत
इत्यनुवादेऽपि स्थानसम्बन्धलाभाय । द्वितीयं तु सोऽण् प्रसङ्ग एव
प्रसज्यमानावस्थायामेव रपरो भवतीति रपरत्वस्य
कालविधानार्थम् । श्थानेऽन्तरतमः" इत्यत्र हि यद्यपि ताल्वादिवचनः
स्थानशब्दः, तथापि न तेनात्र कश्चिदर्थोऽस्तीति प्रसङ्गवचन एवेह
सम्पद्यते । एवं च गुणवृद्ध्योः प्राप्त्यवस्थायामेवाणो परपाः
सम्पन्ना इति प्रमाणतोऽन्तरतमावेण्èóचौ बाधित्वा स्थानतोऽन्तरतम
एव भविष्यतीति न कश्चिद्दोषः । न
चानेकाल्त्वात्सर्वादेशप्रसङ्गः; आनुपूर्व्या सिद्धेः ।
यदाङ्गस्येति षष्ठी अन्त्येऽल्यनुसंहृता तदायमुः स्थाने, यदायमुः
स्थाने तदा रपरः, यदा रपरस्तदानेकालिति न पुनः परावृत्य
सर्वादेशो युज्यते ।
द्वैमातुर इति । "मातुरुत्सङ्ख्यासम्भद्रपूर्वायाः" । खेयमिति । "ई
च खनः" । सौधातकिरिति । शुधातुरकङ् च " ।
अत्रायमकङदेशोऽनण्त्वाद्रपरो न भवति । अथ योऽत्राण् स परः
कस्मान्न भवति ? अनादेशत्वात्, समुदायो ह्यत्रादेशः । यद्येवम्,
खट्वर्श्य इत्यादावपि रपरत्वं न स्यात्, पूर्वपरयोर्हि
समुदायोऽत्र स्थानी नावयव ऋकारः, उच्यते; पूर्वपरयोरिति
द्विवचननिर्द्दिशातयोरेव स्थानित्वं न समुदायस्य, अनुर्देअशात् ।
अत एव द्वयोः स्थानिनोर्भिन्नादिषु नत्ववत् द्वावादेशौ सायाताम्
इति तत्रैकग्रहणं क्रियते । तत ऋकारस्यापि स्थानित्वमस्त्येव ।
तदिदमुच्यते-"यो ह्युभयोः स्थाने भवति लभते
सोऽन्यतरब्यपदेशम्" इति । अतस्तत्रापि रपरत्वं भविष्यति ॥
अलोऽन्त्यस्य ॥ १।१।५२ ॥
"अलः" इति जसन्तं चेदयमर्थः स्यात्-अलात्मका आदेशा अन्त्यस्येति ।
तत्र रहोरजसां लोपः सर्वादेशः स्याद्--नीरजीकरोतीति ।
अन्त्यस्य चविशेषितत्वात् "वसुस्रंसुध्वंस्वनडुहां दः" इति दत्वं
पदस्याप्यन्त्यस्य स्यात्--परमानडुद्भ्यामिति । असन्देहार्थं
चालोऽन्त्यस्येति वाच्यं स्याद् । अतोऽलोन्त्यस्येत्यनेन
सामानाधिकरण्यात् षष्ठ।ल्न्तमिति स्थितम् । यदि "षष्ठी
स्थानेयोगा" इत्येनैकवाक्यताऽस्य स्यात्, ततोऽयमर्थः स्यात्--"इह
शास्त्रे या काचन षष्ठी सान्त्यस्यालो भवति सा स्थानेयोगा इति ।
ततश्च "आर्द्धधातुकस्येड्वलादेः"
इत्यस्याप्यन्तेऽल्यनुसंहारादार्द्धधातुकान्त्यस्यैवेट् स्यात्, स च
भवन् "आद्यन्तौ टकितौ" इत्यन्त्यात्प्राक् स्यात् । "आद्यन्तौ टकितौ"
इत्यनेन हि स्थानेयोगात्वमेव षष्ठ।ल बाध्यते, न
पुनरन्त्येऽल्यनुसंहारोऽपि । अतो भिन्नं वाक्यम्,
तदाह--षष्ठीनिर्दिष्टस्येत्यादि । सामान्यवचनेऽपि "षष्ठी
स्थानेयोगा" इत्याधिकारात् स्थान षष्ठीनिर्दिष्टस्येति वेदितव्यम्;
अन्यथा षष्ठीमात्रस्याधिकारे यस्य षष्ठोनिर्दिष्टस्य यत्कार्यं
यथाभूतमुच्यते--आदेशरूपम्, ताअथगमरूपं वा, ततथाभूतमेव
तदन्तस्य भवतीत्यर्थः स्यात् । ततश्च स एव दोषो य
एकवाक्यतायाम् । अतः "षष्ठी स्थानेयोगा" इति सर्वमनुवर्त्यम् ।
अयञ्चार्थो भवति--श्थानषष्ठीनिर्दिष्टस्य यदुच्यते ततदन्त्यस्यालो
भवति, न तस्य कृत्स्नस्य" इति । सोऽयं कार्यस्यान्त्येऽल्यनुसंहारो
वृत्तिकारेण दर्शितः ।
यद्वा-"या स्थानेयोगा षष्ठी साऽन्त्यस्यालः" इति षष्ठ।ल
एवानुसंहारो वेदितव्यः । अत्र पक्षे "डिच्च" इत्यस्यायमर्थः -"यत्र
ङिदादेशो इविधीयते तत्र या षष्ठी सान्त्यस्यालः" इति । एवं सर्वत्र ।
कार्यानुसंहारे तु यताश्रुतमेव षष्ठयाः स्याद्, अनुसंहारे
"डिच्च" इत्यादावसङ्गतिः । अतः कार्यानुसंहारो वृत्तिकारेण
दर्शितः ॥
ङ्च्चि ॥ १।१।५३ ॥
होतापोताराविति । "ऋतो ङिसर्वानामस्थानोयः"इति गुणः ।
"अप्तृन्" इत्यादिना दीर्घः । मातापितराविति । "पितामात्रा"
इत्येकशेषाभावपक्षेऽभ्यर्हितत्वान्मातुः पूर्वनिपातः;
"पितुर्दशगुणं माता गौरवेणातिरिच्यते"। अथ तातङ्न्त्यस्य
कस्मान्न भवति ? तत्राह--तातङीत्यादि । अनन्यार्थङ्त्वेष्विनङदिषु
चरितार्थमेतद् गुणवृद्धिप्रतिषेधार्थतया चरितार्थङ्त्वे तातीङ्
परेण "अनेकाल्शित्सर्वस्य" इत्यनेन बाध्यत इत्यर्थः ।
ननूत्सर्गापवादयोरयुक्तो विप्रतिषेधः, अतुल्यकक्षत्वात्, न
चान्तरेण सर्वादेशतां गुणवृद्धिप्रतिषेधार्थत्वस्योन्मेष एति
चरितार्थत्वमपि ङ्त्विस्य चिन्त्यम् ? न ब्रूमो
गुणवृद्धिप्रतिषेधार्थस्य निश्चितत्वाद् दुर्बलं ङ्त्विमिति; कि तु
सर्वादेशेऽपि तातङ् गुणिवृद्धिप्रतिषेधः प्रयोजनं सम्भाव्यते ।
तावता च कियानपि विलम्बो भवति । अनङदिषु सर्वादेशत्वे न
किञ्चिन् ङ्त्विस्य प्रयोजनमिति सर्वादेशार्थतासम्भावनापि
नास्तीति । तेष्वेव सहसा प्रवर्तते । ततश्च त्रिप्रतिषेधोपपतिः ।
अथ वा - "एरुः" इत्यस्यानन्तरम् "तुह्यएस्तातङशिषि" इति वक्तव्यम्,
एरित्येव । एवं वक्तव्ये ङ्त्किरणं गुणवृद्धिप्रतिषेधार्थमेवेति
निश्चितमिति विप्रतिषेधोपपतिस्तदाह--तातङ् इङ्त्किरणस्य
सावकाशत्वाद्विप्रतिषेधात्सर्वादेश इति । 
अथ वा - यथोपदर्शितं गुणवृद्धिप्रतिषेधार्थत्वं
सर्वादेशतामन्तरेण नोपपद्यत इति अन्तरेणैव विप्रतिषेधं
सर्वादेशस्तातङ् भवति ॥
आदेः परस्य ॥ १।१।५४ ॥
शास्त्रे न क्वचित्परस्येत्युच्चार्य्य कार्यं विधीयत इति
निर्विषयमेतदित्यभिप्रायेणाह--क्व चेति । यत्रेत्यादि ।
पञ्चमीनिर्देशेषु "तस्मादित्युतरस्य" इति परस्य कार्यं विधीयत
इत्यर्थः । आसीन इति । "आस उपवेशने" अनुदातेत् । द्वीपमिति ।
द्विधागता आपो।स्मिन्निति "ऋक्पूरब्धूःपथामानक्षे" इति अकारः
समासान्तः ॥
अनेकाल्शित्सर्वस्य ॥ १।१।५५ ॥
अनेकालग्रहणं किमर्थम् ? "अस्तेर्भूः" सर्वस्य यथा स्यात्,
अलोऽन्त्यस्य मा भूत्; नैतदस्ति प्रयोजनम्; "ङ्च्चि"
इत्येतन्नियमार्थं भविष्यति--"यद्यनेकालन्त्यस्य भवति, ङ्देवि" इति ।
एवमप्यसत्यनेकाल्ग्रहणे "अतो भिस ऐस्" इत्यादिषु
पञ्चमीनिर्देशेष्वनेकालप्यादेश आदेः परस्य स्यात्, सति तु
तस्मिन् द्वावेतौ "अलोऽन्त्यस्य" इत्यस्यापवादौ--"आदेः
परस्य","अनेकाल्शित्सर्वस्य" इति; तत्र "आदेः परस्य"
इत्यस्यायमवकाशो य एकालदेशो लोपो वा--"ई दासः"
"बहोर्लोपो भू च वहोः" आसीनः, भूयान् ; "अनेकाल्शित्सर्वस्य"
इत्यस्यावकाशो यत्र पञ्चमीनिर्देशो नास्ति-"अस्तेर्भूः" । इहोभयं
प्राप्नोति-"अतो भिस ऐस्",
अपवादविप्रतिषेधादनेकाल्शित्सर्वस्येत्ययमेव भवतीति
सिद्धमिष्टम् ।
शिद्ग्रहणं किमर्थम् ? "जसः शी" सर्वस्य यथा स्यात्,
अनेकालित्येव भविष्यति, शकारे लुप्ते नानेकाल्,
आनुपूर्व्यात्सिद्धम् । यदायं सर्वादेशस्तदा प्रत्ययः, यदा
प्रत्ययस्तदेत्संज्ञा, यदेत्संज्ञा तदालोपः, यदालोपस्तदैकाल्
तदिह सर्वादेशत्वमन्तरेण नैकाल्त्वमुपपद्यते । इह तर्हि "इदम
इश्" "इदं किमोरीश्कीः" ? अत्र ह्यन्तरेणापि सर्वादेशतां
प्रगेवेत्संज्ञा भवति । नन्वत्रापि शकारः प्रयोजनान्तराभावाद्
अनेकाल्त्वमादेशस्य संपाद्य निवर्तिष्यते । इह तर्हि
"घ्वसोरेद्धावभ्यासलोपश्च" इति ? लोपः शित्सर्वस्य यथा स्यात् ।
"इदम् इश्" इत्यादावपि प्रयोजनाभावदित्संज्ञैव शकारस्य न
स्यादिति श्रवणप्रसङ्गः ॥
स्थानिवदादेशोऽनल्विधौ ॥ १।१।५६ ॥
ननु तत्स्थानापन्नस्य तद्धर्मलाभो लोकवेदयोः सिद्ध एव । लोके
तावदेकस्मिन्नुपाध्याये मृते
तत्स्थाननिविष्टस्याप्यबिवादनाद्यौपाध्यायधर्मलाभो भवति, एकस्मिंश्च
राजनि प्रोषिते तत्स्थानेऽभिषिक्तस्य तत्पुत्रादेरपि तद्धर्मलाभो
भवति । वेदेऽपि व्रीहिस्थानपतिता वीवारादयोऽवघातादीन्
व्रीहिधर्मान् लभन्ते । तद्वदत्राप्यस्तिस्थानापन्नो भूरस्तिधर्मान्
धातुत्वादीन् लप्स्यते,
नार्थोऽनेनेत्याशङ्क्याह--स्थान्यादेशयोरित्यादि ।
अयमभिप्रायः--उपाध्यायत्वप्रयुक्ता उपाद्यायधर्मा
राजधर्माश्चाभिषिक्तत्वप्रयुक्ता व्रीहिधर्माचापूर्वसाधनत्वनिबन्धनाः,
न ततत्स्वरूपनिबन्धना इति युक्तं तत्प्रकारजुषो भवन्तीति । इह तु
स्वं रूपमितिवचनादस्त्यादिस्वरूपनिबन्धना धातुत्वादयो धर्मा न
भवनाद्यर्थाभिधानलक्षणकार्यप्रयुक्ताः, तच्च स्वरूपमादेशानां
नास्तीति तत्स्थानापन्नानामपि न स्युरिति तदाह--पृथक्त्वादिति ।
रूपभेदादित्यर्थः ।
नन्वेतत्प्रकारजुषोऽपि तत्स्थानापन्नस्य तद्धर्मलाभो दृष्टते, यदा
ह्युपाध्यायः शिष्येण यज्ञार्थमुपनिमन्त्रितः कार्यव्यासङ्गात्
स्वशिष्यमन्यं प्रेरयति तदा स तत्र
गत्वाऽग्रासनादीनुपाध्यायधर्मान् लभते,
अत्राप्युपाध्यायप्रतिनिधित्वात् तद्बुद्ध्यैव तद्धर्मा अनुष्ठीयन्ते;
एवं कृते तु सत्युपाध्याय इति न तत्स्थानापन्नतया, न चैवमत्र
संभवतीत्यारब्धव्यमेव सूत्रम् ।
युष्मदस्मदोरादेशनिषेधात्सिद्धम् । यदयं
"युष्मदस्मदोरनादेशे" इत्याह, तज् ज्ञापयति-"भवति
स्थानिकृतमादेशः" इति; अलाश्रये चाप्रसङ्गः, "अदो जग्धिः"
ल्यब्ग्रहणात् । यदि हि स्थान्यलाश्रयमप्यादेशे स्यात् कितीत्येव
सिद्धे ल्यब्ग्रहणनर्थकं स्यात्, सत्यम्; "उतरार्थं तावत्
स्थानिवदादेश इति वक्तव्यम् । अजादेशस्य विषयविशेषे स्थानिवत्वं
वक्ष्यामि, पदान्तादिविधिषु प्रतिषेधं वक्ष्यामि" इति । सोऽन्यार्थः
सन्निहैव क्रियते लिङ्गानाश्रयणाय ।
षोढातिदेशः-निमितातिदेशः, व्यपदेशातिदेशः, शास्त्रातिदेशः,
रूपातिदेशः, तादात्म्यातिदेशः, कार्यातिदेश इति । तत्र
निमितमशक्यमतिदेष्टुंअ ब्राह्मण्यवत्, न हि
ब्राह्मणस्याग्रभोजनादिनिमितं ब्राह्मण्यं वचनशतेनापि
क्षत्रियेऽतिदेष्टुंअ शक्यते । "पूर्ववत्सनः" इत्यत्रापि न प्रकृतिगतं
निमितं ङ्त्वाइदि सनन्तेऽतिदिश्यते, किन्तु प्रकृतिगतमेव तत्
सना व्यवधानेऽप्यात्मनेपदनिमितमिति । एतावता
निमितातिदेशवाचोऽयुक्तिः ।
व्यपदेशातिदेशः संज्ञापक्षान्न भिद्यते, तत्र च वतेरानर्थक्यं वक्ष्यते,
कः पुनरायुष्मतो व्यपदेशोऽभिप्रेतः ? किं स्थानीति व्यपदेशः,
यथा "आद्यन्तवदेकस्मिन्"इत्यत्र व्यपदेशातिदेशपक्षः ? उत स्थानिनो
ये व्यपदेशा धातुरङ्गमित्यादयः, त आदेशस्य भवन्ति ? इति ।
पूर्वः पक्षो भवतोऽप्यनभिप्रेतः, द्वितीयस्य तु संज्ञापक्षान्महान्
भेदः । तथाहि --संज्ञापक्षे यत्र स्थानिरूपमुच्चार्य्यते "आङे
यमहनः " इत्यादौ, तत्रैव कार्यं स्याद्, न
धातोस्तव्यादयोऽह्गस्येनादय इत्यादौ; न ह्यत्र संज्ञात्वेन
विनियुक्तमस्त्यादि स्थानिरूपमुच्चारितम्; यच्चोच्चारितं न सा
संज्ञा, ताअदेशस्यैव कार्यं स्याद् न स्थानिनः, न हि संज्ञोच्चारिता
स्वयं कार्येण युज्यते, स्थानिनस्तु व्यपदेश
आदेशस्तयातिदिश्यमाने धातोस्तव्यादयोऽङ्गस्येनादय इत्यादौ
स्थान्यादेशयोरुभयोरपि कार्यं सिद्ध्यति; उभयोरपि
व्यपदेशसद्भावात् । "आङे यमहनः" इत्यादिकं तु
स्थानिस्वरूपनिबन्धनं कार्यमादेशस्य न स्यात्,न ह्यत्र
काश्चिद्व्यपदेशो य आदेशस्यातिदिश्येत । अथापि श्वं रूपम्"
इति वचनाद्धन्नित्यपि हन्तेर्व्यपदेश इति तस्मिन्नतिदिष्टे कार्यं
सिध्यतीत्युच्यते; एवमपि पूर्वोक्तस्तावद्विशेषो विद्यत
इत्यास्तामेतत् ।
अप्रधानत्वातु व्यपदेशो न भवति । अत एव शास्त्रातिदेशोऽपि न
भवति । स्थानिरूपे चाऽतिदिश्यमान आदेशविधानं व्यर्थं स्यात् । न
च वचनद्वयप्रामाण्याद्विकल्पः, "वा लिटि" इति विकल्पारंभात् ।
तादात्म्यातिदेशोऽसंभवान्न भवति, द्वयोर्हि
सहावस्थितयोरन्योऽन्यतादात्म्यमतिदिश्यते, सुबामन्त्रितयोरिव,
इह त्वादेशेन स्थानी निवर्तित इत्यसंभवः । अतः
पारिशेष्यात्प्राधान्याच्च कार्यातिदेशोऽयम्,
तदाह-स्थान्याश्रयकार्यमिति, स्थान्याश्रयेषु कार्येष्विति च ।
तात्पर्यतश्चायं कार्यातिदेशो वर्ण्यते । अक्षराणि त्वादेशः
स्थानिना तुल्यं वर्तत इत्येतावत्येव पर्यवसितानि । केन तु
प्रकारेण तुल्यत्वमित्यपेक्षायां तत्कार्यापत्येति तदाह--स्थानिना
तुल्य वर्तत इति । स्थानिवदिति । स्थान्याश्रयेष्विति । बहुव्रीहिः ।
अनल्विधावित्यस्यार्थमाह--अनलाश्रयेष्विति । एतेन विधीयते इति
विधःउ कार्यम्, अलाश्रयो विधिरल्विधिरित्युतरपदलोपी समास
इति दर्शयति । किमर्थं पुनरुतरपदलोपाश्रयणम् ? स्यादेतत्-सति
तस्मिन्, यश्चालि विधिः, यश्चालो विधिः,यश्चालः परस्य
विधिः-यजेः क्तः, इष्टः, क इष्ट इत्यत्र संप्रसारणस्य स्थानिवत्वात् को
यष्टेत्यादिवत् "हशि च"इत्युत्वं प्राप्तं न भवति, स इष्ट इत्यत्र
"एततदौः" सुलोपो न भवति । अलो विधिः - द्यौकामः, उकारस्य
"लोपो व्योर्वलि" इति न भवति । उत्वं तु "अहर्विमलद्यौ" इत्यत्र
चरितार्थम् । अलः परस्य विधिः-द्यौः, पन्थाः, सः-हल्ङ्याबिति
लोपो न भवति । अला विधिः-व्यूढोरस्केन । अत्र शोऽपदादौ" इति
वसर्जनीयस्य स्थाने विहितस्य स्थानिवत्वात्
विसर्जनीयस्याटसूपदेशाद् "अड्व्यवाये" इति णत्वं प्राप्तं न
भवति । अतः सर्वविभक्त्यर्थसंग्रहाथंमुतरपदलोपाश्रयणम् ।
अन्यथा हि षष्ठीसमास एवाश्रीयतेऽल्स्थानिक एव विधिराश्रितः
स्यादिति, तन्न; सम्बन्धसामान्ये षष्ठ
ईविज्ञानादपि सर्वविभक्त्यर्थसंग्रहस्य सिद्धत्वात् । अनुवादे हि
स्थानेयोगाभावात् सर्वोऽल्सम्बन्धी विधिः प्रतिपत्स्यते । एवं
तर्हि यत्र गुणभावेनाप्यलाश्रीयते, तत्रापि निषेधो यथा
स्यात्-प्रपठ।लेति, अत्र हि वलादेरिति प्रत्ययः प्राधान्यनाश्रितः, वल्
तु गुणभावेनेति अप्राधान्यान्न स्यात् । उतरपदलोपे तु भवति;
अलाश्रयत्वादिड्विधेः । यद्यलाश्रयेषु स्थानिवत्वं न भवति,
वृक्षाय--शुपि च" इति दीर्घो न स्यात्; यञादौ
सुपीत्यलाश्रयत्वात् । अरुदितामित्यत्र सार्वाधातुकस्य
तसस्तामादेशे 
"रुदादिभ्यः सार्वधातुके " इति वलाश्रय इण् न स्यात्, अत
आह-स्थान्यलाश्रयाणीति । स्थानिनोऽल् स्थान्यल्, स आश्रयो येषां
तानि तथोक्तानि ।
अयमभिप्रायः-यथा गुरुपद्गुरुपुत्रे
वर्तितव्यमन्यत्रोच्छिष्टभोजनात् पादेपसंग्रहणाच्चेति अतिदेशे
प्रवृते, यदा गुरुपुत्रः स्वयं गुरुर्भवति तदोच्छिष्ट्ंअ भुज्यते
पादौ चोपसंगृह्यएते, तत्कस्य हेतोः ? अतिदेशेनैक्वाक्यतामापन्नः
प्रतिषेध आतिदेशिकीमेव प्राप्तिं प्रतिषेधतीति,
तथेहाप्यातिदेशिक एवाल्विधिः प्रतिषिध्यते । न च वृक्षाय,
अरुदितामित्यत्रातिदेशापेक्षा; स्वयमेव यञादित्वाद्वलादित्वाच्च ।
ततश्च यत्र स्थानिन एवालाश्रीयते स एव निषिध्यते, यथा-प्रपठ।लेत्यत्र
। न ह्यत्र ल्यप् स्वयं वलादिरिति । ननु च गुरुपुत्रस्य स्वयं गुरुत्व
उच्छिष्टभोजनादौ न मात्रयाप्यतिदेशापेक्षा, इह तु सत्यपि स्यमेव
यञादित्वे नान्तरेणातिदेशं दिर्घः सिद्ध्यति; असुप्त्वात् ।
अरुदितामित्यत्रापि सत्यपि स्वयं
वलादित्वेऽसार्वधातुकत्वादतिदेशेनैव वेट् प्रार्थनीयः, सत्यम्;
द्वे कार्ये-सुप्संज्ञा च, दीर्घत्वं च । न हि "प्रयोगसमवाय्येव
कार्यमतिदेश्यम् " इति नियमोऽस्ति, यतु शास्त्रीयं
तदेवातिदिश्यते । न च सुप्संज्ञाऽलाश्रयेति; तस्यामतिदिष्टायां
स्वाश्रयं यञादित्वमाश्रित्य दीर्घत्वं भविष्यति ।
अरुदितामित्यत्राप्यातिदेशिकं सार्वधअतुकत्वं स्वाश्रयं च
वलादित्वमाश्रित्येड् भविष्यति । 
ननु च वृक्षायेत्यत्र स्थानिन एकारस्याल्त्वातदाश्रयं
सुप्त्वमलाश्रयमेव, उच्यते; कार्यापेक्षमल्विधित्वं
नोदाहरणापेक्षम् । एतदुक्तं भवति--यस्मिन् कार्ये विधीयमानेऽल
एवासाधारणं किञ्चिद्रूपं निमितादिरूपेणाश्रीयते--"हशि" "हलि"
"व्योर्वलि""हल्ङ्याब्भ्यः""अड्व्यवाये" इति - स एवाल्विधिः;
"सुपि च" इत्यत्र तु नैवंविधं किञ्चिदस्ति, केवलं
वृक्षायेत्यत्रोदाहारणेऽलात्मकः स्थानीतेयतावत्
किमुदाहरणमिति प्रश्नः । धात्वाद्यादेशाः प्रयोजनमित्युतरम् । तत्र
"प्रयुज्यतेऽनेनेति प्रयोजनम्" उदाहरणं न प्रयुज्यत
इत्यर्थात्प्रश्नानुरूपं प्रतिवचनम् ।
ननु चास्तिब्रुवोरार्द्धधातुके परत आदेशाभ्यां भाव्यम्, तत्
किमतिदेशेनेत्यत आह--आर्द्धधातुके विषय इत्यादि ।
दाधिकम् । दध्नि संस्कृतम् "दध्नष्टक्" । अव्ययादेश इति ।
क्त्वामात्रस्य ल्यबादेशः, क्त्वान्तस्याव्ययसंज्ञा, स कथमव्ययादेशः,
तस्मात् क्त्वाग्रहणेन ल्यपो ग्रहणातदन्तस्यापि संज्ञा
भवतीत्येवम्परमेतत् । तत्रापि "कृद्ग्रहणे गतिकारकपूर्वस्यापि
ग्रहणम्" इति प्रस्तुत्येति संघातस्य भवति ।
वक्करणं किमिति । विनापि तेन तदर्थो गम्यते, यथा
ङ्त्किदित्यादाविति प्रिश्नः ।
स्थानीत्यादि । असति वत्करणे संज्ञाप्रकरणत्वात् स्थान्यादेशस्य
संज्ञा विज्ञायेत, मैवं विज्ञायीति वत्करणमित्यर्थः । किमर्थं पुनः
स्थान्यादेशस्य संज्ञा नेष्यत इत्याह--स्वाश्रयमपीति । संज्ञायां हि
स्थानिस्वरूपनिबन्धनम् "आङेयमहनः" इत्यादि कार्यमादेश एव
स्याद्, न स्थानिनि; न हि संज्ञोच्चारिता स्वयं कार्येण युज्यते ।
"आत्मनेपदेष्वन्यतरस्याम्" इति च विषयसप्तमी विज्ञायते ।
स्वाश्रयमपीति । कोऽर्थः ? स्थानिन्यपीत्यर्थः । तथा चोतरग्रन्थे
"उभयत्र" इति सप्तमीनिर्द्देशः ।
आदेशग्रहणं किमिति । यथा "पितृवत्स्थूलः" इत्युक्ते
सम्बन्धिशब्दात्पुत्र इति मम्यते, तथेहापि स्थानिवदित्युक्ते क
इत्यपेक्षायाम् "यदपेक्षं स्थानित्वं स एवा देशः" इति गम्यत प्रश्नः ।
आनुमानिकस्येत्यादि । द्विविधो हि आदेशः--प्रत्यक्षश्च "अस्तेर्भूः"
इत्यादिः, आनुमानिकश्च "एरुः" इत्यादिः । अत्रेकारेणेकारान्तः
स्थान्यनुमीयते, विषणेनेव गौः । उकारेण चोकारान्त आदेशः
ततस्तेस्तुरिति सम्पद्यते । तत्रासत्यादेशग्रहणे प्रत्यक्षस्यैव ग्रहणं
स्यान्नानुमानिकस्य, पुनःश्रतेस्तु व्याप्त्यर्थत्वात् आदेशमात्रं
स्थानिवद्भवति । तेन पचत्वित्यत्र "तिङ्न्तं पदम्" इति पदसंज्ञा
सिद्धा भवति । ननु चेकारमात्रस्योकारमात्रमादेशोऽस्तु, किं
तदन्तानुमानन ? एवं हि "एरुः" इत्येतच्च यथाश्रुतमेव व्याख्यातं
भवति; आदेशग्रहणं च न कर्तव्यं भवति,
"एकदेशविकृतिस्यानन्यत्वात् पदसंज्ञा भविष्यति । एवं तर्हि
पुनःश्रुतिरेव लिङ्गम्, एकदेशविकारः शास्त्रे नाश्रीयत इति,
तेन--
सर्वे सर्वपदादेशा दाक्षीपुत्रस्य पाणिनेः ।
एकदेशविकारे हि नित्यत्वं नोपपद्यते ॥
इति सिद्धं भवति ।
द्यौपिथित्यदादेशा इति । "दिव औत्",
"पथिमथ्युभुक्षामात्","त्यदादीनामः-इत्येते । ननु सामान्यातिदेशे
विशेषानतिदेशः, ततश्च यथा ब्राह्मणवदस्मिन् क्षत्रिये वर्तितव्यमिति
ब्राह्मणमात्रकार्यमेव भवति, न माठरादिविषेषकार्यम्; तथा
"स्थानिवदादेशः" इत्युक्ते यः स्थानी यदाकारविशिष्टः सूत्रे
श्रूतस्तदादेशस्य तदाकारप्रयुक्तेनैव कार्येण भवितव्यम् । "क्त्वो
ल्यप्" इत्यत्र च वस्तुस्थित्या सन्निहितमपि वलादित्वं स्थानिरूपेण
नाश्रितम् । तथा हि-इडादिरपि क्त्वा भवत्येव,क्त्वा केवलोऽपि
दत्वायेति यगन्तोऽपि, इष्ट्वीनमिति मान्तोऽपि; तत्र
क्त्वामात्रप्रतिबद्धं यत्कार्यं कृत्वप्रत्ययत्वादि,
तदादेशेऽतिदिश्यताम्, वलादित्वस्य तु कुतोऽतिदेशः ? एवं क
इष्ट इत्यादावपि च यण इक् भवति, दिवोऽलोऽन्त्यस्योत्वौत्वे
भवतः, पथ्यादीनामन्त्यस्याद्भवति, त्यदादीनामन्त्यस्याकारः,
विसर्ज्जनीयस्य सत्वमित्येवं यणादिरूपेण स्थानिन आश्रयणम् ।
ततश्च ततदाकारप्रयुक्तस्यैव कार्यस्यापि अतिदेशः, न
हल्त्वादिविशेषनिबन्धनस्येति नार्थोऽनल्विधावित्यनैन । यत्र तर्हि
विशेषरूपमेव स्थानित्वेनाश्रीयते, यथा-"च्छ्वोः शूठ" इति
वकारः, तत्र तत्कार्यमादेशस्य मा भूद्-अक्षद्यौउभ्याम् । वलि लोपो
न भवति ।
अथात्रापि वकारान्तस्याङ्गस्यालोऽन्त्यस्योडिति रूपेण स्थानिन
आश्रयणम्, एवमपि विशेषातिदेशज्ञापनार्थमिदमुच्यते; अन्यथा
ल्यपो वलादित्ववत् कित्वस्याप्यतिदेशो न स्यात्,
देवित्वेत्यादावकितोऽपि क्त्वः सम्भवात् । अनुबन्धाश्च
स्थानिन्यसन्त एव कार्येषु युज्यन्त इति तत्कार्येष्वनल्विधाविति
निषेधो न भवति । लिङ्गाच्च । यदयं शेर्ह्यपिच्च" इत्याह,
तज्ज्ञापयति-भवत्यनुबन्धकार्याणामतिदेश इति ॥
अचः परस्मिन् पूर्वविधौ । अच इति स्थानिनिर्देश इति ।
यद्यप्यनूद्यमानादेशविशेषणत्वात् स्थानषष्ठी न लभ्यते, तथाप्यचो
य आदेश इत्युक्ते तत्स्थानिक एव प्रतीयत इति । परस्मिन्निति
निमितभावे सप्तमी, न परसप्तमी; परशब्देनैव
परत्वस्योक्तत्वात्, परस्मिन्य आदेश इति अनुवादत्वाच्च, किति ये
गुणवृद्धी इतिवत्; पूर्वविधाविति विषय इति प्रकृतत्वात्
स्थानिवत्वस्य । 
पूर्वविधौ कर्तव्ये स्थानिवदिति । एवं पदतात्पर्यं दर्शयित्वा
वाक्यार्थमाह--अजादेश इतायदि । किमर्थमिदमुच्यते, पूर्वत्र
स्थानिकार्यमादेशेऽतिदिष्टम्, इह तु स्थानिनि सति पूर्वस्य
यत्कार्यं तदादेशेऽपि सति पुर्वस्य भवतीत्यतिदिश्यते । ननु
तत्रापि स्थानिनिमितमन्यस्य तदप्यतिदिश्यते, यथा वृक्षायेति
"सुपि च" इति दीर्घत्वम् ? एवं तर्ह्याल्विध्यर्थमिदम् । तथा
हि-वव्रश्चेत्युदत्वे ङ संप्रसारणे संप्रसारणम्" इति वकारस्य
संप्रसारणप्रतिषेधः स्थान्यलाश्रयोऽस्माद्वचनाद्भवति । इदं च
शंप्रसारणे परः प्रतिषेधः" इति पक्षे प्रयोजनम्,
शंप्रसारणभाविनि यण्येव प्रतिषेधः" इति तु पक्षे न प्रयोजनम् ।
इहाचितीकः, बहुचितीक इति चितेः कपि दीर्घत्वे कृते
"ह्रस्वान्तेऽन्त्यात्पूर्वम्" इति स्थान्यलाश्रयः स्वरो भवति । एवं
यातेर्यङ्न्तात् क्तिचि अतो लोपे यलोपविधिं प्रति
स्थानिवत्वनिषेधाद् यलोपे च या या ति इति स्थिते
यङ्कारलोपस्य स्थानिवत्वात् "आतो लोप इटि च" इत्याकारलोपे
पुनर्यलोपे यातिरिति भवति । न च पुनराकारलोपः, पुनश्च
यलोप इति प्रत्ययमात्रस्य श्रवणप्रसङ्गः, आल्लोपस्य
स्थानिवत्वाच्चिणोलुङ्न्यायेनासिद्धत्वाद्वा । तथा च वरेविधौ
स्थानिवत्वं निषिध्यते-यायावर इति । स्थानिवद्भावादातो लोपो
मा भूदिति । तथा तिष्ठ
तेर्यङ्न्तात् क्तिच्, अल्लोपयलोपयोस्तेष्ठीति स्थिते अल्लोपस्य
स्थानिवत्वादियङ् भवति, तथा चोतरसूत्रेकण्डूअतिरित्यत्र
उपङ्प्रसङ्गं चोदयित्वा "अस्तु तस्यैव च्छ्रवोः शूडित्यूठ
करिष्यते" इत्युक्तम्, इयङ् चि कृते यलोपे च तेष्ठितिरिति भवति
। न च पुनरियङ्, आदिष्टादचः पूर्वत्वात् । तथा पेपीयतेः क्तिचि
अल्लोपयलोपयोः "एरनेकाचः" इति यणि यलोपे पेप्तिरिति भवति
। "शो तनूकरणे" यङ्न्तात् क्तिचि अल्लोपयलोपाल्लोपेषु
पूर्वत्राद्धीये न स्थानिवदिति स्थानिवत्वनिषेधाच्छशां ष इति षत्वे
शाष्टिरिति भवति । एवं चिचीयतेश्चेक्तिरित्येषा दिक् ।
तथा तितौमाचष्ट इति णिचि टिलोपस्य स्थानिवत्वादयो
ञ्णितीत्यस्याभावे "अतः उपधायाः" इति स्थान्यलाश्रया वृद्धिर्भवति ।
न चात्र क्विलुगुपधात्वेत्युपधाविधि प्रति स्थानिवत्वनिषेधः, तस्य
प्रत्ययविधिविषयत्वात्, सत्यां च वृद्धौ पुकि सति तितापयतीति
भवति । न च पुक्यपि स्थानिवत्वम्; आदिष्टादचः पूर्वत्वात् । ननु
पूर्वस्य कार्ये कर्तव्ये सति स्थानिवत्वेन भवितव्यम्, अत्र च सर्वत्र
स्थानिवत्वे सति पूर्वस्य कार्यप्राप्तिरिति इतरेतराश्रयम् । नात्र
स्थानिवत्वात् प्रगेव पूर्वस्य कार्ये प्राप्ते स्थानिवत्वम्, किं तर्हि ?
प्राग्वा पश्चाद्वा पूर्वस्य कार्ये पूर्वस्य कार्ये चिकीषिते । अत एव
वरेविधौ स्थानिवत्वनिषेधः । तदेवमल्विध्यर्थमिदम् ।
किञ्च--ब्राह्मणवदस्मिन्क्षत्रिये वर्तितव्यमित्यत्र ब्राह्मणाश्रयं कार्यं
प्राप्यते, न तु स्वाश्रयं युद्धादिकं व्यावर्त्यते । पूर्वसूत्रेऽपि
स्थान्याश्रयं प्राप्यते, न स्वाश्रयं व्यावर्त्यते, यथा--वृक्षायेति
दीर्घत्वमादेशाश्रयं भवति; भविता, भवितुम्, भवितव्यमिति गुणः
। इह तु स्थान्यलाश्रयमेवेष्यते, स्वाश्रयं नेष्यते । तथा च
पटयतीति टिलोपे कृते प्राप्ता उपधावृद्धिर्न भवति, अवधीदिति
हलन्तलक्षणा, बहुखट्वक इति "ह्रस्वान्तेऽन्त्यात्पूर्वम्" इतिस्वरो न
भवति, वाय्वोर्यलोपो न भवति, तन्वन्तीतीण् न भवति । एवं
बहूनि स्वाश्रयनिवृत्तिरुदाहरणानि । अत एव द्वर्वचनादिविधौ
स्थानिवत्वनिषेधः । अतोऽजादेशः परनिमितकः पूर्वस्य विधौ
स्थानिवदेव यथा स्यात्, मा भूत्स्वयं निमितमिति
नियमार्थमपीदमारब्धव्यम् ।
कथं पुनरेकेन यत्नेनोभयं लभ्यम्, विधिश्च, नियमश्च ?
विधिग्रहणसामर्थ्यादिति तन्निरूपणे वक्ष्यामः । अथ वा - विधिग्रहणं
विधिमात्रे स्थानिवद्भावा यथा स्यादशास्त्रीयो च विपरीते च ।
तेन पटयतीत्यादौ स्थानिनि दृष्टो
वृद्ध्यभावादिरशास्त्रीयोऽप्यतिदिश्यते । तत्र वृत्तिकारेण
यत्नसाध्यत्वादशास्त्रीयोदाहरणनि दर्शितानि । विधिशब्दः
कर्मसाधनः, पूर्वस्येति शेषलक्षणषष्ठी; पूर्वस्य व्यवस्थितस्य सतः
सम्बन्धिनि कार्ये कर्तव्ये इति । पूर्वत्वं त्वत्राजपेक्षमाश्रीयते;
नादेशापेक्षम्, निमितापेक्षं वा । न चाजपेक्षे पूर्वत्व विधिशब्दो
भावसाधनः सम्भवति । बावसाधने हि तस्मिन्, पूर्वस्येति कर्मणि
षष्ठीविज्ञानात् पूर्वस्मिन्विधात्व्ये स्थानिवदित्यर्थः स्याद् ।
अवस्थिते चाचि ततः पूर्वं किञ्चि द्विधेयं भवति, इह चादेशाः
स्थानिवदिति वचनात् आदेशेन स्थानी निवर्तित इति नायमर्थः
सम्भवति । अत्रादेशः परनिमितकः, तस्यैवादेशस्य स्थानिभूतो
योऽच्, ततः पूर्वस्मिन् विधातव्य इति । तथा हि-"अचो य आदेशः"
इत्यादेशात्प्रागवस्थानूद्यते, ततश्च संनिधानात्
प्रतीयमानमवधित्वमपि तदवस्थस्यैवाचो युक्तम् । अत
एवोच्यते-"योऽनादिष्टादचः पूर्वस्तस्य विधिं प्रति स्थानिवद्भावः"
इति । आदेशनमादिष्ट्ंअ तदकृतं यस्य सोऽनादिष्टः, अकृतादेशादचः
पूर्वस्येत्यर्थः । आदेशात्प्रागवस्थायामिति यावत् । न चास्या
अवस्थायाः पूर्वस्मिन् विधातव्ये तदादेशः स्थानिवदिति सम्भवति
। ननु कर्मसाधनेऽप्यजादेशः स्थानिवद्भवति-अकृतादेशाचः
पूर्वस्य विधाविति नायमर्थः सम्भवति, स्थानिवद्भावदशायामच
आदेशेन निवर्तितत्वात् । नात्र सम्प्रत्यचः पूर्वस्येत्ययमर्थः, किं
तर्हि ? अचोऽवस्थानदशायां पूर्वत्वेन
दृष्टस्याजवस्थाप्रभृतिपूर्वस्येत्यर्थः । तदेवमजपेक्षस्य
पूर्वत्वस्याश्रयणात् कर्मसाधन एव विधिशब्दः । कि पुनः
कारणमजपेक्षमेव पूर्वत्वमाश्रीयते, न पुनरादेशापेक्षं
निमितापेक्षं वा ? उच्यते; तदपेक्षे पूर्वत्वे वैयाकरणः, सौवश्व
इत्यत्र स्थानिवद्भावादैचोरायावौ प्राप्नुतः, तावपि हि
यणादेशातन्निमिताच्च परस्मादचः पूर्वस्य कार्यम् । न च
वाच्यम्--शत्यपि
स्थानिवत्वेऽन्तर्भूताज्निमिततयाऽन्तरङ्गयोरायावोः
कर्तव्ययोर्बहिभूततद्धितापेक्षतया
बहिरङ्गावैचावसिद्धावित्यायावौ न भविष्यतः" इति; ङाजान्तर्ये
बहिरङ्गप्रक्लृप्तिः" इतिवचनात् । यथा-अक्षद्यौउरिति
बहिर्भूतक्विबवेक्षोऽप्यूडन्तर्भूताजपेक्षेयणि नासिद्धो भवति ।
अजपेक्षे तु पूर्वत्वे वि अ आकरणः, सु अ अश्व इत्यजवस्थायां
य्वोरभावेनैचोरदर्शनादप्रसङ्गस्तदाह-"अचः
पूर्वत्वविज्ञानादैचौः सिद्धम्" इति । किं च --निमितापेक्षे पूर्वत्वे
द्वाभ्याम्, देयम्, लवनमित्यत्रात्वेत्वगुणाः स्वनिमितात्पूर्वेषां
स्वेषामेव कार्येषु दीर्घगुणावादेशेषु स्थानिवत्स्युः ।
तथोभयोरपि पक्षयोरपीपचदित्यादौ शन्वल्लघुनि" इति
सन्वद्भावो न स्यात्; उपधाह्रस्वस्य स्थानिवत्वादलघूपधत्वात् ।
अजपेक्षे तु पूर्वत्वे पाचि अ अत् इति स्थिते द्विर्वचनमुपधाह्रस्वत्वं
णिलोपः-इत्येतेषु प्राप्तेषु परत्वादन्तरङ्गत्वाच्च णिलोपे कृते
पर वान्नित्यत्वाच्च ह्रस्वत्वे च पश्चाद् द्विर्वचनेऽभ्यासस्य
स्थानिनोऽचः पूर्वत्वेनादृष्टत्वान्नास्ति स्थानिवद्भावः । तथा च
तत्र तत्रोच्यते-"योऽनादिष्टादचः पूर्वस्तस्य विधिं प्रति
स्थानिवद्भाव आदिष्टाच्चैषोऽचः पूर्वः" इति । तस्मादजपेक्षमेव
पूर्वत्वम् । यद्येवम्, तन्वन्तीत्यत्रेटि कर्तव्ये यणः स्थानिवत्वं न
स्यात्, तन् उ अन्तीत्यजवस्थायां यत्पूर्वमङ्गं न तस्येट्, किं तर्हि
? ततः परस्यादेशस्यैव । निमितापेक्षे तु यणो
निमितादन्त्यकारात्पूर्वस्य तस्यैव यण इड् विधेय इति कर्मसाधने
भावसाधने च विधिशब्दे स्थानिवत्वं लभ्यते । आदेशापेक्षेऽपि
भावसाधने यणः पूर्वत्वेनेटो विधेयत्वात्सिध्यति, नैष दोषः,
"आर्द्धधातुकस्येड्" इत्यत्र "एकाच उपदेशे" इत्यतः "उपदेशे"
इत्यनुवृतेरुपदेशे वलादेरिड् भविष्यति; तत्राप्युपदेश
इत्यनुवृतेः । एवमपि चोरिष्यत इत्यादौ वलादिलक्षणे चिण्वदिटि
च प्राप्ते नित्यत्वाच्चिण्वदिडिति । वक्ष्यति-ङित्यश्चायं
वल्निमितविघाती" इति,तन्नोपपद्यते; उक्तेन प्रकारेण
वलादिलक्षणस्यापीटो नित्यत्वात् । एवं तर्हि अहिरङ्गस्य
यणोऽसिद्धत्वादिडभावः ।
यद्वा-पूर्वस्माद्विधिः पूर्वविधिरिति पञ्चमीसमासोऽप्याश्रीयते,
तेन पूर्वस्मादङ्गादिटो निमितत्वेननाश्रितात्परस्य यण इति
कर्तव्ये स्थानिवद्भविष्यति ॥ कानि पुनः
पञ्चमीसमासप्रयोजनानि ? इदं तावत्प्रयोजनम्-तन्वन्तीति । किञ्च
बेभिदिता, मार्थितिकः, अपीपचन् । बेभिद्यतेर्यङ्न्तातृचि अल्लोपस्य
स्थानिवत्वान्न भवति, नैतदस्ति; बेभिद्य तृ इति स्थितेल्लोपश्च
पाप्नोति इट् च; परत्वादिट् । नित्योऽल्लोपः-कृतोऽपीटि
प्राप्नोति; इट् पुनरनित्यः, न हि कृतेऽल्लोपे प्राप्नोति,
नित्येनाल्लोपेन बाध्यते । यस्य च निमितं लक्षणान्तरेण न
विहन्यते तद् नित्यम्, अत उभयोर्नित्ययोः परत्वादिडेव
भविष्यति । इदं तर्हि मथितं पण्यमस्य माथितिक इति ठस्येकादेशे
कृते, यस्येति लोपे चेकस्य स्थानिवद्भावेन ठग्रहणेन ग्रहणात्
"इसुसुक्तान्तात्कः" इति कादेशः प्राप्नोति, यस्येति लोपस्य
स्थानिवद्भावान्न भवति । एतदपि सन्निपातपरिभाषया ठस्येति
वर्णग्रहणेनाल्विधित्वेन स्थानिवद्भावाभावाद्वा सिद्धम् । इदं तर्हि
अपीपचन्, अपीपचाअन् इति स्थितेऽन्त्याकारस्य चङ्कारस्य च "अतो
गुणे" इति पररूपत्वे तस्य परं प्रत्यादिवद्भावाज् झिग्रहणेन
ग्रहणे सति सिजभ्यस्तविदिभ्यश्च" इति जुस् प्राप्नोति,
णिलोपस्यैकादेशस्य वा स्थानिवद्भावान्न भवति ।
तदेवमजपेक्षमेव पूर्वत्वमाश्रीयते; विधिशब्दश्च कर्मसाधनः,
शेषषष्ठ।ल च समास इति न कश्चिद् दोष इति स्थितम् ।
पट।ल्तीति । णाविष्ठवदिति टिलोपः । अवधीदिति । "हनो वध
लिङ्" "लुङि चि" इति वधादेशः । हलन्तलक्षणेति । "वदव्रज" इत्यत्र
हलन्तस्येत्यनुवृतेर्हलन्तलक्षणा । बहुखट्वक इत्यत्र
"स्वरदीर्घयलोपेषु लोपाजादेशो न स्थानिवद्" इति वचनात्
स्वरविधावप्यत्र स्थानिवत्वं भवत्येव ।
प्रश्न इति । "यजयाचयत" इत्यादिना नङ्, "च्छ्रवोः शूठ" इति च्छस्य
शः । तुकि न स्थानिवद्भवतीति । तुकि कर्तव्ये न
स्थानिवद्भवतीत्यर्थः । नन्वन्तरङ्गत्वात् पूर्वं तुका भाव्यम्,
तत्र चैकं निमितीकृत्य युगपदाङ्गवार्णयोः प्रसङ्गः, तत्र
वार्णादाङ्गं बलीयः, यथा-करोतेर्लिटि णलि कृ अ इति स्थिते,
गौरित्यत्र सावकाशाम् "अचो ञ्णिति" इति वृद्धिं
बाधित्वाऽन्तरङ्गत्वात्प्राप्तं यणं वृद्धिरेव बाधते, प्रश्न इत्यत्र तु
शस्य नङ् निमितं तुकस्तु च्छः, भिन्नकाला चानयोः प्राप्तिरिति
नायमस्या विषय इति तुकि सति "च्छ्वोः शूठ" इत्यत्र
सतुक्कच्छकारनिर्देशेन तस्यैवादेशः एवं च सत्यापि स्थानिवत्वे
सतुक्तच्छग्रहणेन शो गृह्यते, न केवलं च्छग्रहणेनेति कुतस्तुकः
प्रसङ्गः ! अत एव नङे ङ्त्विमपि विश्न इति गुणो मा भूदिति,
तस्मादप्रत्युदाहरणमेतदिति प्रत्युदाहरणान्तरमाह-आक्राष्टामिति ।
श्पृशमृशकृषतृप्दृषां सिज् वा वक्त्व्यः" इति क्सापवादः पक्षे
सिच् । अनुदातस्येत्यम्, यणि "वदव्रज" इति वृद्धिः । "पूर्वत्रासिद्धे
न स्थानिवद्" इति वचनादत्राप्यतृप्यन्नाह--आगत्येति । "वा ल्यपि" ।
युवजानिरिति । बहुव्रीहौ पुंवद्भावः, युवतिशब्दस्य
वयोवचनत्वेनाजातिवाचित्वात् "जातेश्च" इति प्रतिषेधो न भवति
। यलोपे न स्थानिवदिति । ननु योऽत्रादेशो नासौ लोपस्य
निमितम्, तस्य वल्मात्रनिमितत्वात्; यश्च निमितं नकारः
नासावादेश इति स्थानिवत्वं न भविष्यति । न च जायाशब्दस्य
जनेरौणादिके यङ्प्रत्यये "ये विभाषा" इत्यात्वे च
व्युत्पादितत्वाद् निङ्ः स्थानिवत्वे सत्यातो लोपप्रसङ्गः, न
ह्युणादिषु व्युत्पत्तिकार्यमवश्यं भवति, अत
उदाहरणानतरोपन्यासः--वैयाघ्रपद्य इति । व्याघ्रस्येव पादावस्येति
"पादस्य लोपोऽहस्त्यादिभ्यः" इत्यपरनिमितः "गर्गादिभ्यो यञ्" ।
ननु सत्यपि स्थानिवत्वे वचनात् पद्भावो भविष्यति; यद्येवम्,
पादे इत्यत्रापि प्राप्नोति; सति तु परस्मिन्नत्यस्मिन्वैयाघ्रपद्य इत्यत्र
पद्भावस्य चरितार्थत्वाद् पादे इत्येकादेशस्य स्थानिवत्वात्
पद्भावाभावः । कथं पुनरेकादेशस्य स्थानिवत्वम्, न ह्ययमच
आदेशः, किं तर्हि ? अचोः उच्यते; वर्णनिर्देशेषु जातिग्रहणाद्, "अच"
इत्येकत्वास्याविवक्षितत्वाद् अचोरप्यादेशः स्थानिवत् । द्वयोरपि
वा स्थानित्वे यदेकस्य स्थानित्वं तदाश्रयं तस्य स्थानिवत्वं
भविष्यति । अत एव श्रायसौ, गौमतौ, चातुरौ, आनुडुहाविति
श्रायसादिभ्योऽणन्तेभय औप्रत्यय एकादेशस्यादिवत्वात् प्राप्तौ
नुमामौ न भवतः; उदकं वहति, "कर्मण्यण्" संज्ञायामुदभावः,
सप्तम्येकवचन एकादेशस्यादिवत्वाद्भत्वे सति प्राप्तः "वाह ऊठ"
न भवति उदवाहे इति । आदीघ्य इति । अदादित्वाच्छपो लुक् ।
परस्मिन्नत्युच्यमाने स्यानिवद्भावाभावात् कृते टेरेत्वे लोपो
न प्राप्नोति । टेरेत्वं तु कृताकृतप्रसङ्गित्वान्नित्यमिति तदेव
भवति । ननु च परस्मिन्नत्यसति शब्लुकोऽपि स्थानिवत्वात्
तद्व्यवधानादेव लोपो न भविष्यति, न;
"क्विलुगुपधात्वचङ्पनिह्रनिर्ह्रासकुत्वेषु" इति लुका लुप्तस्य
स्थामिवत्वप्रतिषेधात् ।
हे गौरिति । "गोतो णित्" । बाभ्रवीया इति । बभ्रोरपत्यमिति
"मधुबभ्व्रोर्ब्राह्मणकौशिकयोः" इति यञ्, "ओर्गुणः","वान्तो यि
प्रत्यये" इत्यवादेशः । अवादेशो न स्थानिवद्भवतीति । ननु
चासत्यपि स्थानिवद्भावे संनिपातपरिभाषया न भवितव्यमेवात्र
यलोपेन, नैतदस्ति; "अचः" इत्ययं संघातो यादिसन्निपातकृतः; न
च स लोपस्य निमितम्, किं तर्हि ? वकारमात्रम् । यद्येवम्,
स्थानिवद्भावस्याप्यप्रसङ्गः, योऽत्रादेशो नासावाश्रीयते,
यश्चाश्रीयते नासावादेशः । नैवेय इति । निपूर्वाद्धाञः "उपसर्गे
घोः किः","आतो लोपः","द्व्यचः" "इतश्चानिञः" इति ढक् । ननु च
पूर्वस्मादपि विधौ स्थानिवत्वमुक्तम्, तत् कथमेतानि
प्रत्युदाहरणानि ? नैष दोषः; अत्राप्यजपेक्षस्य पूर्वस्याश्रयणाद्
योऽनादिष्टादचः पूर्वस्ततः परस्येति । एवमपि हे गौरित्यत्र
प्राप्नोति व्यवहितेऽपि परशब्दवृतेर्गकारात्परस्य सोर्लोपः,
एवमितरयोरपि, नैतदेवम्; पूर्वस्य विधिरिति षष्ठीसमास
एवायम्, तत्रानुवादत्वात् स्थानषष्ठ।ल्भावात् सम्भन्धसामान्ये
षष्ठी-पूर्वसम्बन्धिनि विधाविति । सम्बन्धश्च द्विविधः-कार्यित्वेन,
निमितत्वेन वा । यत्र कार्यित्वेन स पूर्वस्य विधिः, यत्र
निमित्तत्वेन स पूर्वस्मात्; ततश्च योऽनादिष्टादच
पूर्वस्तन्निमितत्वेनाश्रित्य यत्कार्यं प्राप्तं स एव पूर्वस्माद्विधिः,
यथा-अपीपचन्निति । अत्र हि योऽनादिष्टो णिच् चङ् वा, ततः
पूर्वमपीपच् इत्येवाभ्यस्तं परस्य झेर्जुसो निमितम् ।
तन्वन्तीत्यत्र योऽनादिष्टोऽच् उप्रत्ययस्ततः पूर्वं यत्
तन्निमितत्वेनाश्रीयते तद्विधावङ्गस्येत्यनुवृतेः । एतदेव
तत्राङ्गाधिकारस्य प्रयोजनम् । हे गौरित्यादौ तु
योऽनादिष्टादचः पूर्वो गकारादिर्न तत्सम्बुद्धिलोपादेर्निमितम्,
यच्च निमितमोकारादिर्नासावनादिष्टादचः पूर्व इति न दोषः ।
इह तर्हि वेतस्वानिति, टिलोपस्य पूर्वविधौ स्थानिवत्वात्
सकारात्पूर्वस्यानुपधात्वाद् "मादुपधायाः" इति वत्वं न स्यात् ।
न च स्थानिवद्भावेन सन्निहितमकारमपेक्ष्याकारान्तादिति लभ्यते,
तस्यानादिष्टादचः पूर्वत्वाभावात् तदपेक्षत्वे स्थानिवद्भावात्,
नैष दोषः; "पूर्वत्रासिद्धे न स्थानिवतद्" ।
विधिग्रहणं किम्, ननु पूर्वसूत्रादेवानुवर्तते ?
समासद्वयपरिग्रहार्थम् । असति हि तस्मिन् पूर्वस्येत्युक्ते
पूर्वस्माद्विधौ न स्यात्, पूर्वस्मादित्युक्ते पूर्वस्य विधौ न
स्यात्, नैतदस्ति; पूर्वस्येत्युक्तेऽपि अनुवादत्वात्
स्थानषष्ठ।ल्भावात् सर्वः पूर्वसम्बन्धी विधिः प्रतिपत्स्यते । एवं
तर्हि विधिमात्रे स्थानिवद्यथा स्यात् शास्त्रीये विपरीते च ।
यद्वा-विधिग्रहणं द्वितीयो यत्नः, तत्राचः परिस्मिन्पूर्वस्येत्येको
योगः, विधावित्येव । तेन वव्रश्चेत्यादौ स्थान्यलाश्रयमतिदिश्यते
। ततो विधौ, अचः परस्मिन्पूर्वस्येत्येव,
नियमार्थमेतत्-अजादेशः परनिमितकः पूर्वविधौ स्थानिवदेव, न
तु स्वयं निमितमिति । तेन पटयतीत्यादि सिद्धं भवतीति ।
नन्वसत्यपि द्वितीययत्ने यथा चोलवत् काश्मीरेषु व्रीहयः,
मरुभूमिवदस्मिन्प्रदेशेजलमित्यादौ दृष्टान्ते प्रसिद्धस्य
भावस्याभावस्य वा यथादर्शनमतिदेशः, एवमत्रापि भविष्यति ?
विषम उपन्यासः; युक्तं तत्र भावस्यैवाभावस्यैव च प्रसिद्धत्वाद्, इह
तूदाहरणभेदेन भावाभावयोः प्रसिद्धावपि श्थानिवदादेशः"
इत्युक्तेऽश्रुतक्रियापदेषु वाक्येषु भावतीत्येवाध्याहारस्य
प्रसिद्धत्वाद् भावातिदेशः स्याद् इत्यलमितप्रबन्धेन ॥
न पदान्तद्विर्वचनवरेयलोपस्वरसवर्णानुस्वारदीर्घजश्चर्विधिषु ॥
१।१।५८ ॥
द्विर्वचने यलोपादौ च तावत् तदेव विधेयम्, न तु तस्य
व्यवस्थितस्य किञ्चित् । कौ स्त इत्यादौ तु पदान्तस्य सतः
कार्यमावादि पदान्तस्य वाऽऽवादेर्विधानमित्युभयथा सम्भवः । एवं
वरेविधावपि । तथापि सर्वग्रहाय भावसाधन एव विधिशब्दः ।
एतेष्विति । पदान्तादिविधेयभेदेन भिन्नानि यानि विधानानि
एतेष्वित्यर्थः । पूर्वविधावित्यादि । यद्यपि व्याकरणे न पदानि
संस्क्रियन्ते, न वाक्यम्, तथापि वाक्यगते स्त इत्यादिके पदे
व्युत्पाद्यमाने कावित्यादेः पदस्यासत्यपि निमितत्वे
सन्निधानमविरुद्धम् । ततश्चानादिष्टादचः पूर्वत्वसम्भवादस्ति
स्थानिवत्वप्रसङ्ग इति भावः ।
दध्यत्रेति । स्थानिवद्भावप्रतिषेधसामर्थ्याद् "असिद्धं
बहिरङ्गमन्तरङ्गे" इत्येतदपि न प्रवर्तते । शच्यावित्यादावपि
बहिर्भूताजपेक्षत्वाद्यण् बहिरङ्ग एव "वर" इति निपातनादलुक् ।
यायावर इति । ङित्यं कौटिल्ये गतौ" इति यङ् । अतो लोपः
परनिमितक इति । " आर्द्धधातुके" इति परसप्तमीपक्ष इति भावः ।
तथा च "अनुदातेतश्च हलादेः" इत्यत्रादिग्रहणम् । असति हि तस्मिन्
हलन्तादिति विज्ञायेत, ततश्च जुगुप्सनो मीमांसन इत्यत्र युज्न
स्यादिति । यदि च सा विषयसप्तमी स्यात्, प्रगेव
प्रत्ययोत्पतेरतो लोपे सति हलन्तत्वादत्रापि युच् सिद्धः स्यात् ।
यतु "अचो यत्" इत्यत्र वक्ष्यति--"अज्ग्रहणं किम्, यावता
हलन्ताण्ण्यं वक्ष्यति ? अजन्तभूतपूर्वादपि यथा स्याद्-दित्स्यम्,
धित्स्यमिति । तद्विपयसप्समीपक्ष इति वेदितव्यम् । परसप्तमीपक्षे
हि प्राक्प्रत्ययोत्पतेरतो लोपाभावादनुपपन्नं तत्स्यात् ।
कण्डूअयतेः क्तिनि कृत इति । "क्तिन्नावादिभ्यो वक्तव्यः" इत्यनेनेति
भावः । "क्तिचि" इति तु युक्तः पाठः । कण्डूअतिरित्यत्राल्लोपस्य
स्थानिवत्वादुवङ् प्राप्नोति, अस्तु; च्छवोः शूठ" इत्यूट्
भविष्यति । न चोठ।ल्पि स्थानिवत्वम्, आदिष्टादचः पूर्वत्वात् । अत
एवोठः पुनरुवङ् न भवति ।
परसवर्णे न स्थानिवद्भवतीति । ननु श्नसोरल्लोपे कृते
पश्चादनुस्वारो भवन्नादिष्टादचः पूर्व इति कथमस्य परसवर्णे
कर्तव्ये स्थानिवत्वप्रसङ्गः ? स्यादेतत्स्थानिनो
नकारस्यानादिष्टादचः पूर्वत्वादादेशोऽनुस्वारोऽपि
स्थानिवद्भावादनादिष्टादचः पूर्व इति, तन्न; न ह्यनादिष्टादचः
पूर्वत्वं नाम शास्त्रीयं यदतिदिश्येत । एवं तर्ह्यनादिष्टादचः
पूर्वत्वापेक्षेऽचः परस्मिन्नत्यतिदेशे कर्तव्ये स्थानिवदादेश
इत्येतत् प्रवर्तते, अतः सवर्णग्रहणं कृतम् ।
शिषन्तीति । यद्यपि शिण्ढैइत्येवानुस्वारविधेरप्युदाहरणम्,
तथापि तस्मिन्नेवोदाहृते परसवर्णविधौ स्थानिवत्वनिषेधः, तस्य
स्थानिनोऽनुस्वारस्यापि विधौ स्थानिवत्वप्रतिषेधमन्तरेणानुपपन्न
इति पृथगनुस्वारग्रहणं न कर्तव्यमित्याशङ्का निराकरणाय
केवलानुस्वारोदाहरणं दर्शितम् ।
प्रतिदीव्नेति । प्रतिपूर्वाद्दिवेः
"कनिन्युवृषितक्षिराजिधन्विद्यौप्रतिदिवः" इति कनिन्प्रत्ययः
भस्येत्यधिकृत्येति । परनिमितकत्वोपपादनार्थः ।
किमिदमुक्तम्हलि चोपधायां चेति दीर्घत्वं न स्यादिति,
उपधायाञ्चेत्येतल्लेखकैः प्रमादाल्लिखितम्, तथा चोपधायाञ्चेत्यत्र
वक्ष्यति-प्रतिदीव्नेत्यत्र "हलि च" इति दीर्घत्वमिति ।
अस्माद्वचनाद्भवतीति । ङ भकुर्छुअराम्" इति तु प्रतिषेधो
रेफवकारान्तस्य भस्येत्यत्र न प्रवर्तते ।
झलो झलीति सलोप इति । सकारे सिचो लोप इत्येततु नाश्रीयते,
तस्मिंस्त्वाश्रिते छान्दसत्वाद्वर्णलोपः ।
बहुखट्वक इति । अत्र स्थानिवद्भावद् "ह्रस्वान्तेऽन्त्यात्पूर्वम्"
इति खकारा कारस्योदातत्वं न भवति,"कपि पूर्वम्" इत्येतदेव तु
भवति । किर्योः, गिर्योरिति । "कृग्रोरिच्च" इति व्युत्पत्तिपक्ष
एतदुदाहृतम् । "उपाधायाञ्च" (८।२।७८) इत्यत्रत्वव्युत्पत्तिपक्षमाश्रित्य
वक्ष्यति--"उणादयोऽव्युत्पन्नानि प्रातिपदिकानि, इति
किर्योगिर्योरित्यादिषु दीर्घो न भवति" इति ।
"क्विलुगुपधात्वचङ्परनिर्ह्रासकुत्वेष्वजादेशो न
स्थानिवद्भवति" इति वक्तव्यम् । क्वि-क्वौ यद्विधीयते तत्र कर्तव्ये
यत्र कुत्रचित् कृतोऽजादेशो न स्थानिवद्भवतीति; लवमाचक्षाणो
लौः, अत्र णिचि यष्टिलोपः, यश्च क्वौ णिलोपस्तदुभयमपि
"च्छवोः शूठ" इति वकारस्य क्विनिमिते ऊठि कर्तव्ये न
स्थानिवद्भवतीति "एत्येधत्यूठसु" इति वृद्धिः । ये तु "क्वौ
लुप्तं न स्थानिवत्" इति पठन्ति तेषामेतन्न स्यात् । तथा
पिपठिषतेः क्वौ, अतो लोपे नपुंसके बहुवचने जसिझल्लक्षणे
नुमि जस्निमितेऽपि कर्तव्येऽयो लोपस्य स्थानिवत्वनिषेधः स्यात्,
क्वौ कृतत्वात् । क्वौ विधिं प्रतीत्यत्र तु पक्षे प्रतिषेधो न भवति,
पिपठीषि ब्राह्मणकुलानि, नुम्यसति शान्तमहतः" इति दीर्घत्वं न
भवति । देवयतेद्यौउÇरित्यत्रोभयथापि सिध्यति । लुक्-लुका लुप्ते
न स्थानिवत्, आमलक्या विकारफलम् ङित्यं वृद्धशरादिभ्यः" इति
मयटः "फले लुक्" "लुक्तद्धितलुकि" इति ङीपो लुक् परिनिमितकः
यस्येति लोपे न स्थानिवद् भवति । केचित्वेतदर्थं सूत्रे वराई उ
वरे इति ईकारप्रश्लेषं वर्णयन्ति, ईविधिं प्रति न स्थानिवदिति ।
उपधात्वेउपधात्वे कर्तव्ये न स्थानिवत् । परिखअशब्दाच्चातुरर्थिके
णिकृते पारिखे भवः पारिखीय इति "वृद्धादकेकान्तखोपधात्" इति
छाए न स्यात्, आकारलोपस्य स्थानिवत्वादनुपधाखकार इति ।
प्रत्ययविधिविषयं चैतत्, यत्रोपधासंज्ञानिबन्धन प्रत्ययो
विधातुमिष्यते तत्रैवेत्यर्थः, घटयतीत्यादौ तु तन्न भवति ।
चङ्परो ये निर्हासो ह्रस्वस्तत्र न स्थानिवद्भवति--वादितवन्तं
प्रयोजितवान् अवीवदद् वीणां परिवादकेन, योऽसौ णौ
णिर्लुप्यते तस्य स्थानिवद्भावाद् णौ चङ्युपधाया ह्रस्वो न
स्यात्, यश्चङ्परो णिर्न तस्मिन्नङ्गस्योपधा,
यस्मिंश्चाङ्गस्योपधा न चङ्पर इति । कुत्वम्--पाचयतेः क्तिचि
पाक्तिः । कुत्वमुपलक्षणम् । लेहयतेर्लेढिः, दोहयतेर्दोग्धिः,
याचयतेर्याक्तिः, वेशयतेर्वेष्टिरित्यादि ॥
द्विर्वचनेऽचि ॥ १।१।५९ ॥
"अचः परस्मिन्" इत्यत्र "योऽनादिष्टादचः पूर्वः" इति स्थितम् ।
साच्कस्य द्विर्वचनं न त्वचः पूर्वस्येत्यप्राप्तं स्थानिवत्वं विधीयते,
रूपातिदेशार्थ च ।
अत्र षट् पक्षाः सम्भवन्ति । अचीत्यादेशोपलक्षणम्, द्विर्वचन इति
विषयनिर्देशः, अचि योऽजादेशः स द्विर्वचने स्थानिवद्भवतीति
प्रथमः पक्षः । अचीत्येतदपि स्थानिवद्भावेनैव सम्बध्यते, द्विर्वचन
इति विषयनिर्देशाद्, द्विर्वचने कर्तव्येऽजादेशः
स्थानिवद्भवत्यचि पर इति द्वितीयः । द्विर्वचननिमितत्वादजेव
द्विर्वचनग्रहणेन विषेष्यते,
द्विर्वचनमस्मिन्नस्तीत्यर्शाअद्यच्प्रत्ययान्तेन वा, अधिकरणसाधनेन वा,
आदेशोपलक्षणम्, द्विर्वचननिमितेऽचि योऽजादेश- स स्थानिवदिति
तृतीयः । एवं विशेषितं वाज्ग्रहणं स्थानिवद्भावस्य विशेषणम्,
अजादेशः स्थानिवद्भवति द्विर्वचननिमितेऽचि परत इति चतुर्थः ।
द्विर्वचनग्रहणमा वर्तते, तत्रैकेनाज्विशेष्यते, परेण विषयी
निर्दिश्यत इति स्थिते तद्विशेषितमज्ग्रहणं स्थानिवद्भावस्य
विशेषतणम्, द्विर्वचने कर्तव्येऽजादेशः स्थानिवद्भवति
द्विर्वचननिमितेऽचि परत इति पञ्चमः । एवमेव
स्थितेऽज्ग्रहणमादेशोपलक्षणम्, द्विर्वचननिमितेऽचि योऽजादेशः
स द्विर्वचने कर्तव्ये स्थानिवद्भवतीति षष्ठः ।
अत्राद्ये पक्षेऽचो द्विर्वचनेनाविशेषितत्वाद् द्विर्वचननिमितेऽप्यचि
आदेशः स्यानिवत्स्यात्, ततश्चाचिकीर्तद् इत्यत्र णिचि "उपधायाश्च"
इतीत्वस्य "चङ्" ईति द्विर्वचने स्थानिवद्भावादचकीर्तदिति स्यात्
। दुद्यौउषति--ऊठि यणादेशः स्थानिवत्स्यात् । भवनमिच्छति,
भवनीयतेः सन्, बिभवनीयिषति-ल्युटि कृतयोर्गुणावादेशायोः
स्थानिवत्वे बुभवनीयिषतीत्यनिष्ट्ंअ रूपं प्राप्नोति । द्वितीये तु
अचिकीर्तदित्यत्र न दोषः, इत्वस्य तकारेण व्यवहितत्वात्
स्थानिवद्भावभाजो ह्यादेशस्य
स्थानिवत्वविधानवेलायामच्यचनन्तरे स्थानिवत्वेन भवितव्यम् ।
एवं ह्यचि परतः स्थानिवद्भावः कृतो भवति । दुद्यौउषतीत्यादौ तु
स्यादेव । ययावित्यत्र "आत औ णलः" इत्यौकारेण वृद्धौ कृतायां
संप्रत्यादेशात्परोऽज्नास्तीति स्थानिवत्वं न स्यात् ।
जग्मतुरित्यादौ च "गमहन" इत्युपधालोपस्य व्यवहितत्वान्न स्यात्
। तृतीये तु कालावधारणं कर्तव्यम्, अन्यथा
द्विर्वचनादुतरकालमपि स्थानिरूपमेवावतिष्ठेत । चतुर्थे तु
ययौ, जग्मतुरित्यादौ पूर्वोक्तन्यायेन स्थानिवद्भावो न
प्राप्नोति, कालावधारणं च कर्तव्यम् । पञ्चमेऽपि ययौ,
जग्मतुरित्यादौ न स्यात्, अत एतेषु पक्षेष्वेवं दोषसम्भवात्
षष्ठ्ंअ पक्षमाश्रित्याह-द्विर्वचननिमितेःऽचीत्यादि । अत्र हि पक्षे
द्विर्वचनेनाचो विशेषणादचिकीर्तत्, दुद्यौउषति,
बिभवनीयिषतीत्यादौ न दोषः । आदेशोपलक्षणत्वाच्च
ययावित्यादावपि न दोषः पुनश्च द्विर्वचनग्रहणात्
कालावधारणमपि लभ्यते । ननु "द्विर्वचननिमितेऽचि योऽजादेशः"
इत्युच्यमाने नुनावयिषति, चक्षावयिषति, पुस्फारयिषतीत्यादौ
णेरद्विर्वचननिमितत्वातन्निमितावादेशः, आकारश्च न
स्थानिवत्स्यात्; ततश्चाभ्यास उकारो न श्रूयेत, नैष
दोषः;"पुयण्जि" इति ज्ञापकाद् द्वित्वनिमितेऽपि णौ
स्थानिवत्वापायात् । तथा हि- न हि णौ कृतस्य
स्थानिवद्भावमन्तरेण ओः पराः पुयण्ज्योऽवर्णपराः सम्भवन्ति;
पिपविषति, यियविषति-इत्यत्र सम्भव इति चेत्, किमेतावता
पुग्रहणं प्रत्याहारग्रहणं जग्रहणं चार्थवद्भवतीति ?
ज्ञापकमुक्तार्थस्य यद्येवम्; अचिकीर्तदित्यत्रेत्वस्य
स्थानिवत्वादचकीर्तदिति स्यात्, नैष दोषः; ज्ञापकस्य
तुल्यजातीयापेक्षत्वात् यत्रोतरभागस्याद्योऽवर्णपरो भावस्तत्रैव
स्थानिवत्वज्ञापनात् । नन्वेवमपि "ओः पुयण्" इत्यत्र
णेरित्यश्रवणात्सामान्येन द्वित्वनिमितं स्थानित्वं विज्ञायेत,
ततश्च विभवनीयिषतीत्यत्रापि स्यात्, न ह्यत्राजमात्रं
द्विर्वचननिमितम्, क्व तर्हि स्यात् ? चकार, चक्रे इत्यादौ ह्यज्मात्रं
प्रत्ययः । स्यादेतत्-परस्मिन्नित्यनुव-तमचीत्यनेन विशेष्यते, तत्र
यस्मिन्विधिस्तदादावल्ग्रहणमिति तदादिविधिर्भवति । अजादौ
परस्मिन्निति द्विर्वचननिमितत्वेनापि अजाद्येव विशेष्यत इति ।
एवमपि चक्रतुरित्यत्र स्यात्, यद् द्विर्वचननिमितमजादि न
तदादेशस्य निमितम्; अच्येव यणो विधानात् । यच्चादेशस्य
निमितं न तद् द्विर्वचनस्य निमितम्; पपतः चख्नतुरित्यादावेन
तु स्यात् । किञ्च "यस्मिन्विधिः" इति वचनाद्यत्र किञ्चिद्विधीयते
तत्रैव तदादिविधिः, इह तु अचि योऽजादेश
इत्यनुवादत्वातदादिविधेरेवासम्भवस्तस्यमादजेव गृह्यते, न
तदादिः, उच्यते; चक्रतुरित्यादावतुसोद्विर्वचनं प्रति
निमितत्वेनाश्रयणेऽप्यचि परत्रावस्थिते द्विर्वचनं
दृष्टमित्येतावताजेव द्विर्वचननिमितमित्युच्यते । समुदायेऽप्ययं
द्विर्वचनशब्द उपचारेण प्रवर्तते । एवमपि पपतुरित्यत्र न स्यात्,
आल्लोपस्याजादिनिमितं नाज्मात्रम्, नैष दोषः; "अचि योऽजादेशः"
इति कोऽर्थः ? अचि यो दृष्ट इत्यर्थः । यश्चाचि विधीयते,
यश्चाजादौ-द्वावपि अचि दृष्टावेवेति सर्वत्र सिध्यति । अथ
वा-अजादावाल्लोपो न हलादौ, तत्र प्राप्ताप्राप्तविवेकेनाच एव
मिमितत्वम् । द्विर्वचन एव कर्तव्य इति
एवकारेणैतद्दर्शयति--द्विर्वचनग्रहणमचं विशिनष्टि,कालं
चावधारयतीति । एकस्योभयसम्बन्धे हि भवति एवकारः-देवदतो
ग्रामं गच्छतु स एव गामानयत्विति । यद्यत्रापि पूर्ववत्कार्यातिदेशः
स्यात्; चक्रतुरित्यादावनच्कत्वादप्राप्तं द्विर्वचनं
स्थानिवद्भावाद् भवदपि यणाद्यादेशयुक्तस्यैव स्यादित्यभयासे
स्थानिरूपं न श्रूयेत, तदर्थमाह-रूपातिदेशश्चायमिति । "च"
शब्दोऽवधारणे । कथं पुनरवगम्यते रूपातिदेशोऽयमिति ?
अज्ग्रहणात् । तद्धिजेघ्रीयत इत्यत्र "ई घ्राध्मोः" इति हलादौ
विहितस्येत्वस्य स्थानिवत्वं मा भूदित्येवमर्थं क्रियते । यदि च
रूपं स्थानिवत्, ततोऽसत्यज्ग्रहणे घ्राय्घ्रीय्ध्माय्ध्मीय्
इति द्विर्वचनं स्यादिति तन्नवृतयेऽजग्रहणमर्थवद् भवति । अथ
हि--कार्यं स्थानिवद् भवति, तस्य सत्यपि स्थानिवत्वे
ईकारयुक्तस्यैव द्विर्वचनमिति नार्थोऽज्ग्रहणेन । भसेस्तु क्वसौ
"घसिभसोर्हलि" इत्युपधालोपे कृते सत्यसति वा
द्विर्वचनेभ्स्वानिति श्रुतौ विशेषाभावः । छान्दसच क्वसुः,
च्छन्दसिदृष्टानुविधानमतो ज्ञापकमेवाज्ग्रहणम् । तत्र यद्यपि
स्थान्येव स्वरूपमापद्यते,
तथाप्यातिदेशिकानातिदेशिकरूपभेदाश्रयस्तु वतिर्द्विर्वचन एव
कर्तव्य इत्येतदेव स्पष्टयति । नियतकाल इति । कृते द्विर्वचने
इत्यादिना नियतकालत्वमेव दर्शयति । यदि कृते द्विर्वचने
पुनरादेशरूपमेवावतिष्ठते, यथा--चक्रतुरित्यादौ
द्विर्वचनादूर्ध्वं पूर्वं कृतो यणादेश एव श्रूयते तथा
निन्यतुरित्यादावपि द्विर्वचनात्पूर्वमेकाच्त्वादि, यङदेशे कृते
स्थानिवद्भावाद् द्विर्वचनेऽपि पूर्वप्रवृत इयणेóव स्यात् । अस्तुः
तस्य "असिद्धवदत्राभात्" इत्यसिद्धत्वाद् "एरनेकाचः" इति यणि सति
श्रवणं न भविष्यति । यद्वा-पूर्वप्रवृतोऽपीयङ् द्विर्वचनकालेऽपहृत
इति पुनः प्रवर्तयितव्यः, तस्यां च दशायाम नेकाच्त्वाद्यणा बाध्यते
। यद्येवम्, इयेष उवोषेति इषेरुषेश्च लिटि तिपि णलि
प्रवृत्त्स्यापि गुणस्य द्विर्वचनकालेऽपहृतत्वात्कृते द्विर्वचने पुनः
प्रवृत्तिः, ततश्चानादिष्टादचः पूर्वत्वेनाभ्यासो दृष्ट इति
तस्याभ्यासस्य उवङ् किर्तव्ये गुणस्य स्थानिवद्भावादसवर्णं इति
प्रतिषेधः स्यात् । असवर्णग्रहणसामर्थ्यात्स्थानिवत्वं न भविष्यति ।
अस्त विचनस्यावकाशः-इयर्ति, इयृतः । ह्यएकमुदाहरणमसवर्णेग्रहणं
प्रयोजयति । यद्येतावत्प्रयोजनं स्यात्, अर्तावित्येव ब्रूयात् । कि
तर्ह्युच्यते--द्विर्वचने पुनरादेशरूपमेवावतिष्ठत इति, अत्र हि
"पुनः" शब्दाद्, "अवतिष्ठते" इति वचनाच्च
पूर्वकृतस्यैवादेशस्योन्मज्जनमेवोक्तं प्रतीयत इति ? नायमर्थः;
अपि तु कृते द्विर्वचने स्थानिरूपं नावतिष्ठते यत्प्राप्तं
तद्भवतीत्येवंपरमेतत् ।
अल्लोपेत्यादि । उपलक्षणमेतत् । ततुरिः, पपुरिरित्यदौ "आञ्त
ईद्धातोः" "उदोष्ठ।ल्पूर्वस्य" "बहुलं च्छन्दसि" इति इत्वोत्वयरपि
स्थानिवत्वं भवति ।
आटिटदिति । अटतेर्ण्यन्ताल्लुङ् चिङ् "इजादेर्द्वितीयस्य" इति
टिशब्दस्य द्विर्वचनम्, "आडजादीनाम्" । निनायेत्यादि । "णलुतमो
वा" इति यदा णित्वं नास्ति तदा गुणः, णित्वपक्षे वृद्धिः ।
नेनैलोलाइति द्विर्वचनमिति । गृणवृद्ध्योस्तु स्थानिवद्भावे
विशेषाभावान्नोक्तः ।
जग्ले, मम्ल इति । भावे लिट्, अनैमितिकमात्वम्, शिति तु
प्रतिषेध इत्यात्वस्य स्थानिवत्वं न भवति । श्रवणमित्यादि । यदि
कालो नावधार्येत, तदोतरकालमपि स्थानिरूपं प्रसज्येत,
ततश्चाकारस्य श्रवणे सति परेण सह "वृद्धिरेचि" इति वृद्धिः स्यात्
। इहाधिजगे इति "गाङ्लिटि" इति द्विलकारनिर्देशेन लकारादौ
लिटि गाङदेशविधानादज्निमितत्वाभावात् स्थानिवत्वाभावः ॥
अदर्शनं लोपः ॥ १।१।६० ॥
इह दर्शनं ज्ञानमुपलब्धिः । तच्च
शब्दानुशासनप्रस्तावाच्छब्दविषयं सच्छ्रवणं भवतीत्याह-अश्रवणमिति
। श्रवणं च श्रोतृव्यापारः, तन्निषेधे "लोपो व्योर्वलि" इत्यस्य
वकारयकारौ वल्परौ न श्रोतव्यावित्यर्थः स्यात् । ततश्च
प्रयोक्तृव्यापार उच्चारणमनिषिद्धं स्यात् । असति श्रवणे
उच्चारणमनर्थकमेव स्यादिति श्रवणनिषेधेन
तद्धेतुभूतमुच्चारणमेव निषिद्धं भवतीत्याह-अनुच्चारणमिति ।
"लोपो व्योर्वलि" इत्यस्य कोऽर्थः ? वकारयकारौ वल्परौ
नोच्चारयितव्याविति । अनेनापि प्रकारेणास्मिन्विषये तयोरभाव
एव व्याख्यापितो भवति, न हि विद्यमानयोरनुच्चारणमुपपद्यत
इत्याह-अभाव इति । स्वाभाविक एवाभाव इत्यर्थः । विनाश इति ।
कार्यशब्ददर्शन एतत् । अनर्थान्तरमिति । शब्दविषयाणामेषामर्थो
न भिद्यत इत्यर्थः । श्वं रूपम्" इति वचनाद् अदर्शनशब्दस्यैव
संज्ञायां लोपप्रदेशेषु अदर्शनशब्द एवादेशः स्यादित्यत आह--एतैः
शब्दैरिति । एतच्च ङवेति विभाषा" इत्यत इतिकरणानुवृतेर्लभ्यते
। अथ वा-महती संज्ञा क्रियते, अन्वर्था यथा विज्ञायेत-लोपनं लोप
इति । न चादर्शनशब्दो लोपनक्रिया भवति । यद्येवम्,
प्रदेशेष्वेवार्थग्रहणमस्तु, किं संज्ञया ? तन्न; असति संज्ञाकरणे
श्वं रूपम्" इति वचनात् प्रदेशेषु लोपशब्द एवादेशः स्यात् ।
सति त्वशब्दसंज्ञेति निषेधान्न स्वरूपग्रहणं भवति । न शब्दस्येति ।
अर्थसिद्धमप्येतद्विस्पष्टार्थ पुनरुक्तम् । ननु
विधिप्रदेशेष्वितरेतराश्रयः प्राप्नोति-सतोऽदर्शनस्य संज्ञा,
संज्ञया चादर्शनं भाव्यत इति, तन्न; न हि
लोपविधानात्प्रगसदेवादर्शनं वचनेन भाव्यते,
अनित्यत्वप्रसङ्गात्, किं तर्हि ? सदेवादर्शनं
साधुत्वेनान्वारूयायते । यद्येवम्, सर्वस्य स्वविषयादन्यत्र
स्वभावतोऽदर्शनमस्तीति लोपसंज्ञा स्यात् । ततश्च दधि, मध्विति
णिचोऽदर्शनस्य लोपसंज्ञायां प्रत्ययलक्षणेन वृद्धिः स्यात् ।
अङ्गस्य वृद्धिः, अङ्गसंज्ञा च विधानप्रतिबद्धा । क्विपस्तर्ह्यदर्शनस्य
लोपसंज्ञायां तुक् प्राप्नोति, तत्राह-प्रसक्तस्येति । एवं
मन्यते-श्थाने" इति वर्तते; स्थानं च प्रसङ्गः; तेन प्रसङ्गे
यददर्शनं तस्य लोपसंज्ञा, न च दधीत्यत्र क्विपः
केनचित्प्रसङ्गोऽस्ति । एवमपि ग्रमणीरित्यत्र
कर्मधातुकर्तृसन्निधानादस्ति अणः प्रसङ्ग इति तददर्शनस्य
संज्ञायां वृद्धिः स्यात् । योऽत्राणः प्रसङ्गः, क्विपा सोऽपाह्रियते ।
सामान्यशास्त्रं हि विशेषसन्निधौ तद्व्यतिरिक्त एव विषये प्रतीतिं
जनयति । तेन शत्सूद्विष" इत्यस्य सन्निधौ "कर्मण्यण्" इत्यनेन
नयतेरण् भवतीति बुद्धिरेव न जन्यते ॥
प्रत्ययस्य लुक्शलुलुपः ॥ १।१।६१ ॥
"अदर्शनम्" इति सम्बन्धात् "प्रत्ययस्य" इति कर्मणि षष्ठी । यदि
प्रत्ययादर्शनस्य लुगदिसंज्ञासङ्करः प्राप्नोति, विधानदशायां
यया कयाचन संज्ञया भावितस्य प्रत्ययादर्शनस्यानुवादप्रदेशेषु
यत्किञ्चनसंज्ञोच्चारणेऽपि ग्रहणप्रसङ्गः, ततश्च-अतीति लुक्संज्ञाया
भावितस्यापि शपोऽदर्शनस्य "श्लौ" इत्यत्र ग्रहणाद् द्विर्वचनं
स्यात्; जुहोतीति-"उतो वृद्धिर्लुकि हलि" इति वृद्धिः स्यात्;
हरीतक्या फलानि-"लुक्तद्धितलुकि" इति ङीषो लुक् स्यात्;
"लवणाल् लुक्" लवणस्सूपः, युक्तवद्भावः स्यात्; तथा
लोपसंज्ञया भावितस्यापि लुक्संज्ञाया अगोमति गोमती सम्पन्ना
गोमतीभूता ब्राह्मणीति च्वेर्लोपे "लुक् तद्धितलुकि" इति लुक्
स्यादित्यत आह-अनेकसंज्ञाविधानाच्चेत्यादि ।
यद्यतद्भावितस्याप्येताः संज्ञाः स्युः, नेकसंज्ञाकरणमनर्थकं स्यात्
। एकामेव संज्ञां कृत्वा तयैव सर्वाणि कार्याणि विधीयेरन् !
तस्मादनेकसंज्ञाविधानाद्यया संज्ञया यददर्शनं भवतितं तस्यैव सा
संज्ञेति संज्ञानां सङ्करो न भवति । यद्येवम्,
विधिप्रदेशेष्वितरेतराश्रयः प्राप्नोति । न चात्र नित्यतया
परिहारः सम्भवाति; अदर्शनमेव हि नित्यम्; न
पुनर्लुगादिसंज्ञया भावितम् । तत्र यदि तया संज्ञया
भावितस्यादर्शनस्य सा संज्ञेति, व्यक्तमितरेतराश्रयो भवति,
तत्राह-विधिप्रदेशेषु चेति । अदिप्रभृतिभ्यः परस्य शपस्तद्भवति,
यस्य भूतस्य लुक्संज्ञा भविष्यतीत्येवं भाविन्याः संज्ञाया विज्ञानान्न
भवतीतरेतराश्रयत्वदोषः । लोपसंज्ञात्वदर्शनमात्रस्य विधीयत
इति लुगादिसंज्ञाविषयेऽपि भवत्येव । न च लुगादिसंज्ञाभिबधिः;
एकसंज्ञाधिकारादन्यत्र संज्ञानां समावेशात् । अत एव " न
लुमताङ्गस्य" इति निषेधः । वरणा इति । "अदूरभवश्च" इत्यणः
"वरणादिभ्यश्च" इति लुप् ।
प्रत्ययग्रहणं किमति । न तावदप्रत्ययनिवृत्यर्थम्; लुग्, अणिञोः,
तद्राजस्य यञञोश्च, शपः, यङः, सिचः, लेः, सुपः इति सर्वत्र
प्रत्ययस्यैव निर्देशाद्, अनुवादेषु च तद्भावितस्यैव तस्य
संप्रत्ययात् । "गोस्त्रियोरुपसर्जनस्य" इत्यत्र योगो
विभज्यते--"गोरुपसर्जनस्य स्त्रियाः" इति, "लुक् तद्धितलुकि" इति
स्त्रिया इत्येव;गोरिति निवृतम्; इतरथा कृतेऽपि प्रत्ययग्रहणे
गमेर्डो लुक् स्यात्, "कंसीयपरशब्ययोर्यञञौ लुक् च" इत्यत्र
ङ्याप्प्रातिपदिकाधिकारात् कंसीयपरशव्ययोः
प्रतिपदिकात्परस्य भागस्य लुग्विज्ञास्यते, न प्रकृतिभागस्य; अन्यथा
कृतेऽपि प्रत्ययग्रहणे कमेः सः कंसः, परान् शृणाति परशुरिति
उकारसकारयोर्लुक् स्यात्, अतोऽप्रत्ययनिवृत्यर्थ तावत्प्रत्यग्रहणं
न कर्तव्यम् । यत्र तर्हि न
कश्चिन्निर्दिश्यते--"अत्रिभृगुकुत्सवसिष्ठगोतमाङ्गिरोभ्यश्च" इति,
अत्र प्रत्ययप्रतिपत्यर्थं प्रत्ययग्रहणं भविष्यति ? नैवम्; तत्रापि
"यस्कादिभ्यो गोत्रे" इत्ययो गोत्रग्रहणानुवृतेरत्र्यादिभ्यो गोत्रे
यो विहितस्तस्य लुक्, तथा "जनपदे लुप्" इत्यत्र
"ङ्याप्प्रातिपदिकातप्रत्ययः " इत्यनुवृतेः जनपदे विहितस्य
चातुरर्थिकप्रत्ययस्यैव लुप् । "लवणाल्लुक्" इत्यदिष्वपि
प्रकृतस्य, अतः प्रत्ययस्य प्रतिपत्यर्थमपि न कर्तव्यं भवति । सर्वत्र
चात्र्यादिभ्यः प्रतिपदिकाल्लवणादिति पञ्चम्यधिकारेण सन्निहितस्य
षष्ठआआ प्रकल्पयिष्यति, सा चानियतयोगत्वात् स्थानषष्ठी
भविष्यतीति स्थानषष्ठीप्रतिपत्यर्थमपि प्रत्ययग्रहणं न कर्तव्यं
भवति ।
एवं तर्हि सर्वादेशार्थं प्रत्ययग्रहणम्; असति तस्मिन्
"यञञोश्च",शुपो धातु प्रातिपदिकयोः" इत्यादिषु यत्रानेकाल्
प्रत्ययः, तत्रालोऽन्त्यस्य स्यात्, "लवणाल्लुक्" इत्यादौ तु आदेः
स्यात्; सति तु प्रत्ययग्रहणे तत्सामर्थ्यात् सर्वादेशो
लुगादिर्भवति ? ज्ञापकात्सिद्धम्, यदयम् "घोर्लोपो लेटि वा" इति
लोपे प्रकृते "लुग्वा दुहदिह" इति लुकं
शास्ति,तज्ज्ञापयति--"लुगादयः सर्वादेशाः" इति । "अलोऽन्त्यस्य"
ह्यदर्शनं प्रकृतेन लोपेनापि सिद्धम् । विपर्ययस्तु न भवति,
"घोर्लोपः" इत्यत्र तावदसंजातविरोधित्वाद् "अलोऽन्त्यस्य" इति
प्रवर्तते, पश्चाल्लुग्ग्रहणं तस्यैव सर्वादेशतां गमयति ।
सामान्येन च ज्ञापकं समर्थयिष्यते--"लोपव्यतिरिक्तमदर्शनं
सर्वादेशः" इति । अतः सर्वादेशार्थमपि प्रत्यग्रहणं न कर्तव्यमिति
प्रश्नः ।
इतरोऽपि विदिताभिप्रायः परिहरति । आगस्तयः कुण्डिना इति ।
असति प्रत्ययग्रहणे आगस्त्यकौण्डिन्ययोरित्यत्र "लुगणिञोः" इत्यतो
लुग्ग्रहणमनुवर्तते वा ? न वा ?
अनुवृतौ--स्थानिनौ द्वौ, लुका सह त्रय आदेशा इति वैषम्यादसति
यथासङ्ख्ये एकैकस्य त्रय आदेशाः पर्यायेण स्युः ।
ततश्चागस्तयोऽपि कुण्डिनाः स्युः, कुण्डिनाश्चागस्तयः स्युः । लुक्
च क्रियमाणो यदि ज्ञापकात्सर्वादेशः, तत उभयत्रापि
विभक्तिमात्रश्रवणप्रसङ्गः ।
अथ निवृतम्--ततोऽगस्तयः, कुण्डिना इत्यत्र न कश्चिद्दोषः ।
अगस्तीनां छात्रा आगस्तीया इत्यत्र तु प्राग्दीव्यतीयेऽजादौ प्रत्यये
विवक्षितेऽप्यगस्त्यादेशस्य नि,एधाभावात् प्रवृताववृद्धत्वाच्छाए न
स्यात्; प्रत्ययग्रहणे तु सति
लुग्ग्रहणानुवृत्याऽऽगस्त्यकौण्डिन्ययोः प्रत्ययांशस्य लुग्न भवति ।
परिशिष्टयोर्भागयोर्यथासंख्यमगस्तिकुण्डिनचावित्यर्थः सम्पद्यते;
तेनगस्तयः, कुण्डिना इति च सिद्ध्यति । प्राग्दीव्यतीये च
विवक्षिते "गोत्रे लुगचि" इति लुकि प्रतिषिद्धे
तत्सन्नियोगशिष्टत्वादगस्त्यादेशेऽपि निवृते आगस्त्यशब्दस्य
वृद्धत्वाच्छे कृते शूर्यतिष्यागस्त्य" इति यलोपे चगस्तीया इति
सिद्ध्यति । कौण्डिन्ये च नास्ति विशेषः, निवृतेऽपि
कुण्डिनजादेशे कौण्डिन्यशब्दादपि "कण्वादिभ्यो गोत्रे" इति अणि
कृते "आपत्यस्य" इति यलोपे कौण्डिना इत्येव भवितव्यम् । अत
आगस्त्यकौण्डिन्ययोरित्यत्रावश्यमनुवर्त्यं लुग्ग्रहणम् । ततश्च
पूर्वोक्तदोषपरिहाराय प्रत्ययग्रहणमपि कर्तव्यम् ।
वयन्तु ब्रूमः-शर्वादेशार्थमपि प्रत्ययग्रहणं सामान्येन
ज्ञापकमगतिकगति" इत ॥
प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणमिति ॥ १।१।६२ ॥
सूत्रारम्भस्य प्रयोजनमाह--प्रत्ययनिमितमित्यादि ।
लक्षणशब्दोऽयमस्ति भावसाधनः प्रादुर्भाववचनः, अस्ति च
करणसाधनो निमितवचनः । तत्राद्यस्य ग्रहणे प्रत्ययलोपे सति
प्रत्ययस्य प्रादुर्भावो भवतीत्यर्थः स्यात् । तत्र लुप्तस्यैव प्रत्ययस्य
पुनः प्रादुर्भावविधौ लोपविधिर्व्यर्थः स्यात् । ननु च यः
प्रत्यस्यैव लोपः "णेरनिटि" इत्यादि, तस्य वैयर्थ्यं नामास्तु; यस्तु
"टेः" इत्यादिना सामान्येन विहितः, स यदा प्रत्ययस्य
भवति--भिक्षुमाचष्टे भिक्षयतीति, तदा तस्य पुनः प्रादुर्भावेऽपि न
तस्य वैयर्थ्यम्; उप्रत्यये चरितार्थत्वात् । एवं तर्हि लुप्तस्यैव
प्रत्ययस्य पुनः प्रादुर्भाव इष्टे, न प्रत्ययस्य लोप इति
वक्तव्यम्--सामान्यविहितो लोपः प्रत्ययस्य न भवतीति ।
अथ प्रत्ययान्तरस्य लुप्तप्रत्ययनिमितकस्य पादुर्भावो विधीयते,
यथा--ग्रामणीरिति क्विपो लोपे तन्निमितस्य सोर्विधिः । एवमपि
"प्रत्ययलोपे प्रत्यय" इत्येव वक्तव्यम्--प्रत्ययस्य लोपे न
तन्निमितकः प्रत्ययो भवतीति । अतो निमितपर्यायेण लक्षणशब्देन
बहुव्रीहिः, कार्यं चान्यपदार्थं इत्याह--प्रत्ययहेतुकं कार्यमिति ।
प्रत्यासतेश्च यः प्रत्ययो यस्य कार्यस्य निमितं तस्य लोपेऽपि
तद्भवतीत्यर्थः ।
पदसंज्ञा भवतीति । ननु च स्थानिवद्भावेनापि सिद्धा पदसंज्ञा,
इह तर्हि ता ता पिणाडानामिति-तच्छब्दात्परस्य जसः शिः,
"शेश्च्छन्दसि बहुलम्" इति लोपे ङपुंसकस्य झलचः" इति नुम्,
"सर्वनामस्थाने" इति दीर्घश्च भवति; अनड्वान्-- सोर्लोपे
नुम्भवति; अधोक्--अड्गुणौ भवतः; न्यमार्ट्-मृजेर्वृद्धिः;
उन्देर्लङ् इतिलोपे श्नमाटौ भवतः; "श्नान्नलोपः"--औनत्;
अग्निचित्-क्विपो लोपे तुग्भवति ? एतान्यपि स्थानिवद्भावेनैव
सिद्ध्यन्ति; अल्विधित्वात् । सर्वत्रैवाल्मत्रप्रत्ययः, तदाश्रयो
विधिरल्विधिरिति । नैतत्सुष्ठूअच्यते, उक्तं हि कार्यापेक्षमल्विधित्वं
नोदाहरणापेक्षमिति । नुमादिविधौ च सर्वत्र शास्त्रे
यद्रूपमाश्रीयते--सर्वनामस्थाने सार्वधातुके पिति कृति
सुप्तिङ्न्तमिति, साधारणं तदलश्चानलश्च । केवलं ताता
पिण्डानामित्याद्यौदाहरणेऽर्थादलात्मकं तदित्येतावत् ।
इह तर्हि अतृणेट्-"तृहि हिसायाम्", लङ्, तिप्, श्नम्,"इतश्च"
इतीकारलोपः, तकारस्य हल्ङ्यादिलोपे हलादौ पिति
सार्वधातुके विधीयमानोऽल्विधिः "तृणहैम्" अस्माद्भवति;
तथा आशीरित्यत्र "शास ईदङ्हलोः" इतीत्वं लुप्तेऽपि क्विपि भवति
। ननु च "वर्णाश्रये नास्ति प्रत्ययलक्षणम्"; नैवंविधं वचनमस्ति ।
द्वितीयस्य प्रत्ययग्रहणस्य प्रयोजनमिदं पठ।ल्ते - अत्र हि "
प्रत्ययलोपे तल्लक्षणम्" इत्येव सिद्धे पुनः प्रत्ययग्रहणाद्यत्र
प्रत्ययस्यैवासाधारणं रूपं निमितत्वेनाश्रीयते सुपि सार्वधातुके
कृति सुप्तिङ्न्तमिति तदेव यथा स्यात् । तेन
गोहितमित्यवादेशो न भवति । न हि "एचोऽयवायावः" इत्यत्र
प्रत्ययस्यासाधारणं किञ्चिद्रूपमुपातम्, किन्त्वचीति यदुपातं
तद्गवे हितमित्यस्मिन्नुदाहरणे अर्थात्प्रत्ययात्मकमित्येतावत् ।
इत्वेमागमयोस्तु हलादौ क्ङिति हलादौ पिति सार्वधातुक इति
प्रत्यय एव प्राधान्येन निमितम्, हल् तु तद्विशेषणमिति नेमौ
वर्णाश्रयौ । तस्मादल्विध्यर्थमिदमारब्धव्यम् ।
यद्येवम्, भसंज्ञाङीप्ष्फेषु दोषः । भसंज्ञायां तावद्-राज्ञः
पुरुषो राजपुरुष इति श्रूयमाणे प्रत्यये यथा संज्ञा भवति, एवं
लुप्तेऽपि स्यात् । ततश्च तया पदसंज्ञाया बाधितत्वाद् लनोपो न
स्यात् । ननु च द्वे अत्र पदसंज्ञे--स्वादाविति च, सुप्तिङ्न्तमिति च
। तत्र या स्वादौ पदमिति पदसंज्ञा, साऽपवादभूतया बाध्यते; या
तु शुप्तिङ्न्तम्" इति पदसंज्ञा, सा न बाधनीया, यथा--श्रूयमाणे
प्रत्यये "राज्ञः" इति समुदायस्य ? नैतदेवम्; श्रूयमाणे प्रत्यये
ततः पूर्वस्य भागस्य भसंज्ञा, समुदायस्य तु विसर्जनीयान्तस्य
पदसंज्ञेति युक्तम्-विभिन्नावधिकया भसंज्ञया पदसंज्ञा न बाध्यत
इति । लुप्ते तु प्रत्यये यस्यैवावधेः स्वादौ पदमिति
पदसंज्ञा,सुबन्तं पदमित्यपि तस्यैवावधेः पदसंज्ञा । तत्रैवावधौ
भसंज्ञा भवन्ती यथाऽयवदत्वात् स्वादिलक्षणां पदसंज्ञां बाधते,
तथा सुबन्तलक्षणामपि परत्वाद्वाधते ।
एवं तर्हि ङ लुमताङ्गस्य" इति प्रतिषेधाद् भसंज्ञा न भविष्यति,
यचीति सप्तमीनिर्देअषात् । ततः पूर्वस्य भागस्य वस्तुतोऽस्य
प्रवर्तमाना भसंज्ञाप्यङ्गकार्यमेव । एवं च बुध्वा ङ
ङिसंबुद्ध्योः" इत्यत्र ङै नलोपः प्रतिषिध्यते, यदि
प्रत्ययलक्षणेन भसंज्ञा स्याद्, अपवादत्वादेवार्द्रेअ चर्मन्निति नलोपो
न भविष्यतीति किं तेन प्रतिषेधेन ? इह तर्हि चित्रायां जाता
"चित्रारेवतीरोहिणीभ्यः स्त्रियामुपसंख्यानम्" इत्यणो लुकि
"लुक्तद्धितलुकि" इति टापि लुप्ते, चित्र इति स्थिते
प्रत्ययलक्षणेनाणन्तत्वात् ङीप् प्राप्नोति, नैष दोषः;
"टिड्ढाणञ्" इत्यत्र "अतः" इत्यनुवर्तते, तत्र चाणाकारो
विशेष्यते--अणोऽकार इति, ततश्चाकार एव ङीपो निमितम्; अण् तु
तद्विशेषणमिति प्रत्ययलक्षणत्वाभावाद् ङीबभावः ।
इह तर्हि वतण्डस्यात्यं स्त्री "वतण्डाच्च" इत्यञः "लुक् स्त्रियाम्" इति
लुकि वतण्डी-शार्ङ्गरवादिलक्षणं ङीनं बाधित्वा "प्राचां
ष्फस्तद्धितः सर्वत्र" इति सर्वत्रग्रहणस्य पूर्वत्रापकर्षात्प्राचां मतेन
यञन्तलक्षणः ष्फः प्राप्नोति, यथा आवट।लच्चापं वा बाधित्वा ष्फ एव
भवतीति ? नैष दोषः; अत्रापि यञाकारो विशेष्यते-यञोऽकार
इति, यञवयवो योऽकारस्तदन्तादिति । तेनात्राप्यकार एव
निमितम्, तद्विशेषणन्तु यञिति ष्फो न भवति । अयं तर्हि
दोषः-परिवीरिति, परिपूर्वाद्ध्येञः क्विपो लोपे यजादित्वात्
संप्रसारणे पूर्वत्वे च तुक् प्राप्नोति, "हलः" इति दीर्घश्च; तत्र
विप्रतिषेधेन दीर्घ इष्यते, स विप्रतिषेधो न सिद्ध्यति ।
किङ्कारणम् ? इह प्रत्ययलोपे सर्वाणि प्रत्ययाश्रयाणि कार्याणि
पर्यवसन्नानि, तान्यनेन प्रत्युत्थाप्यन्ते, अनेनैव तुक्, अनेनैव
दीर्घः-तदेकयोगलक्षणयोरयुक्तो विप्रतिषेधः ? नैष दोषः;
अवस्थिते प्रत्यये, तन्निबन्धनं यत्कार्यं भवत्येव तदेवानेन लुप्ते
तस्मिन् प्रत्युत्थाप्यते, न तु यस्य प्राप्तिमात्रं तदपि ।
परिवीयेत्यादौ श्रूयमाणे प्रत्यये दीर्घ एव परत्वाद् भवति, न
तुक्; ततश्चात्रापि यदि क्विबेवास्थास्यद्, दीर्घ एवाभविष्यदिति स
एवानेन प्रत्युत्थाप्यते । तदेवमारब्धव्यं सूत्रं न कश्चिद्दोष इति
स्थितम् ।
अत्रोच्यते--यदुक्तं "तृणह इम्" हलाश्रय इति; नायं हलाश्रयः,
हलीति निवर्तिष्यते । यदि निवर्तते, तृणहानि--अत्रापि प्राप्नोति ?
नाभ्यस्तस्याचीत्यतो नाचीत्यनुवर्तते, ततश्चानल्विधित्वात्
स्थानिवद्भावेनैव सिद्ध इमागमः । आशीरित्यत्रापि "आसासः
क्वावुपसंख्यानम्" इत्यस्माद् वचनात्सिद्धमित्वम् । आरब्धेऽपि
खल्वस्मिंस्तदवश्यं वक्तव्यम् । यदि तावत् "शास इदङ्हलोः" इत्यत्र
शासिमात्रस्य ग्रहणम्, ततो नियमार्थम् "आशासः क्वावेव यथा
स्याद्, आशास्त इत्यादा मा भूत्" इति । अथ यस्माच्छासेरङ्
विहितस्तस्य ग्रहणम्, ततो यथाऽऽशास्त इत्यादौ न भवति तथा
क्विप्यपि न स्यादिति विध्यर्थमिदम् । इह तर्हि बिदस्यापत्यानि
बहूनि "अनुष्यानन्तर्ये बिदादिभ्योऽञ्" बिदाः, बिदानामपत्यं
युवा, "अत इञ्", तस्य ण्यक्षत्रियार्षञितः" इति लुकि कृते, अञो
गोत्रबहुत्व उत्पन्नस्य लुकि प्राप्ते"गोत्रेऽलुगचि" इति प्रतिषेध
इष्यते, सोऽजादाविति लुप्तेऽप्यस्माद्वचनाद्भवति ? एतदपि नास्ति
प्रयोजनम्; अचीति विषयसप्तमी, तेन गोत्र इति विवक्षितेऽनुत्पन्न
एव लुकि प्रतिषिद्धे पश्चादिञो लुगिति सिद्धमिष्टम् ।
तदेवमल्विधेः कस्यचिद् दर्शनात् स्थानिवद्भअवेनैव सिद्धमिति
नार्थोऽनेन ।
एवं तर्हि नियमार्तमिदम्-"प्रत्ययलोपे प्रत्ययलक्षणमेव यथा स्यात्
प्रत्ययाप्रत्यलक्षणं मा भूत्" इति । एतदुक्तं भवति--यस्मिन्कार्ये
विधीयमाने प्रत्ययस्यैवासाधारणं किञ्चिद्रूपं निमितत्वेनाश्रीयते,
तदेव प्रत्ययलोपेऽपि भवति, न पुनः प्रत्ययाप्रत्यसाधारणं
रूपमाश्रित्य यद्विधीयते तदिति । तेन शोभना दृषदो यस्य
सुदृषदिति शोर्मनसी अलोमोषसी" इत्युतरपदाद्यौदातत्वं न
भवति । अन्यथा लुप्तेऽपि जसि स्थानिवद्भावेनासन्तमुतरपदमिति
स्यात्प्रसङ्गः । प्रत्ययलक्षणं तु न भवति, "अनिनस्मन्ग्रहणान्यर्थवता
चानर्थकेन तदन्तविधिं प्रयोजयन्ति" इत्यस्मातस्य ग्रहणात् ।
वृत्तिकारेण तु " नियमार्थमप्येतत् प्रत्ययलोपे सर्वत्र प्रवर्तते"
इति मत्वोक्तं पदसंज्ञा भवतीति । आघ्नयेति । "आङे यमहनः" ।
संग्मीयेति । शमो गम्यच्छि" इत्यात्मनेपदम्, "इटोऽत्", बहुलं
च्छन्दसि" इति शपो लुक्, उभयत्र "गमहन" इत्युपधालोपः ॥
न लुमताङ्गस्य ॥ १।१।६३ ॥
"लुमता" इति लुशब्दो यस्मिन्नस्ति स लुमानुलुगादिः संज्ञाशब्दः ।
करणे च तृतीया, लोपे च करणत्वम् । "प्रत्ययलोपे" इत्यनुवृतेः
लुमता शब्देन प्रत्ययलोपे सति अङ्गस्य प्रत्ययलक्षणं कार्यं न
भवति । तत्र च प्रत्यासतेर्लुप्तप्रत्ययापेक्षया येनाङ्गसंज्ञा
प्रतिलब्धा तस्य तन्निमितं कार्यं न भवतीस्यर्थः । एतदेव वस्तुतो
दर्शयति --लुमता लुप्ते प्रत्यये यदङ्गमिति । तेनोत्क्रामेत्यत्र
"अतो हेः" इति लुकि कृते परस्मैपदापेक्षया ययङ्गंशबन्तं न
तस्य दीर्घत्वम्, यस्य च दीर्घत्वं न तत्परस्मैपदापेक्षयाङ्गम् ।
किं तर्हि ? शबपेक्षयेति निषेधाभावात् प्रत्ययलक्षणेन "क्रमः
परस्मैपदेषु" इति दीर्घो भवति, तथा "गमेरिट् परस्मैपदेषु"
ङ वृद्भ्यश्चतुर्भ्यः" इटो विधिप्रतिप्रेधौ जिगमिष विवृत्सेति
परस्मैपदलुक्यपि भवतः । लुमता लुप्ते परस्मैपदे यदङ्गं
सनन्तं न तस्येटो विधिनिषेधौ, किं तर्हि ? सकारादेः
प्रत्ययस्येति । इदं चान्यदस्मिन् ग्रन्थे
दर्शितम्-नाङ्गस्येत्यनेनाङ्गाधिकारः प्रतिनिर्दिश्यते ङ लुमता
लुप्ते प्रत्यये आङ्गं भवति" इति, किं तर्हि ? लुमता लुप्ते प्रत्यये
यद्ङ्गं तस्याङ्गमनाङ्गं च सर्वं प्रतिषिध्यते इति । तेन
गर्गाः, बिदाः-यञञोर्लुक्, उष्ट्रग्रीवः-"इवे प्रतिकृतौ" इति कनः
"देवपथादिभ्यश्च" इति लुप्, पन्थाः प्रियोऽस्य
पथिप्रियः--शुपोधातु" इति सर्वनामस्थानस्य लुक् । अत्र
"ञ्नित्यादिर्नित्यम्","पथिमथोः सर्वनामस्थाने" इति
चाद्यौदातस्यानाङ्गस्यापि निषेधो भवति ।
सप्तमीनिर्द्देशाद्ध्येतद्वस्तुतोऽङ्गस्य कार्यम् । तथाऽहर्ददाति
- "रोः सुपि" इति रत्वप्रतिषेधो न भवति । यद्यनाङ्गमपि
प्रतिषिध्यते, अवधि भवता दस्युः, आगायि भवता ग्रामः, अध्यगायि
भवताऽनुवाकः; लुङ् पिरतोऽङ्गस्य विधीयमाना हनिणिङदेशाः
"चिणो लुक्" इति लुङे लुकि न स्युः । न लुङ् हिनिणिङदेशा
विधीयन्ते, किं तर्हि ? लुङ् यिदार्धधातुकं तत्र । ततश्च लुङि
यदङ्गं चिणन्तं न तस्य हनिणिङदेशाः, यस्य च ते न
तल्लुक्यङ्गमिति निषेधाभावः ।
इह तर्हि "मा हि दातां सर्पिरागच्छेत्" इति सिजामन्त्रितयोर्लुकि
सति "आदिः सिचोऽन्यतरस्याम्""आमन्त्रितस्य च" इति आद्यौदातत्वं न
स्यात् ? नैतदङ्गस्य चिणन्तं कार्यम्, किं तर्हि ? तदन्तस्य;
षष्ठीनिर्देशात् । तेन पयः सामेत्यादौ पदसंज्ञा च भविष्यति ।
ननु यद्यपि तदन्तस्याद्यौदातत्वम्, पदसंज्ञाऽपि, तथा लुप्ते इदानीं
प्रत्यये वस्तुतोऽङ्गस्य प्राप्नुत इति भवितव्यं निषेधेन ? नात्र
लुप्ते प्रत्यये यदङ्गस्य प्राप्तं तन्निषिध्यते, किं तर्हि ?
अवस्थितेऽपि प्रत्यये यततः पूर्वस्याङ्गस्य कार्यं तन्निषिध्यते ।
वृक्षा मा हि लाबिष्टामित्यादौ च श्रूयमाणो प्रत्यये तदन्तस्यैव
पदसंज्ञा स्वरश्चेति लुप्तेऽपि भविष्यतः । एवं च राज्ञः पुरुष इति
श्रूयमाणे ङसि, ततः पूर्वस्य भसंज्ञा न तदन्तस्येति
अङ्गकार्यत्वात् लुप्तेऽपि तस्मिन् प्रत्ययलक्षणेन प्राप्ताऽनेन
निषिध्यते ॥
इह तर्हि अत्रेरपत्यानि "इतश्चानिञः" इति ठकः "अत्रिभृगु" इति लुकि
कृते अत्रय इति तद्धितस्य "कितः" इत्यन्तोदातत्वं स्यात्,
तदन्तकार्यत्वात्, नैषदोषा; तद्धितस्यैवान्तोदातत्वम्, न
तदन्तस्य ।
इह तर्हि सर्वः स्तोमो यस्य सर्वस्तोमः-शर्वस्य सुपि"
इत्याद्यौदातत्वं न स्यात्, सुपीति सप्तमीनिर्द्देशात् ? कर्तव्योऽत्र
यत्नः । यत्नश्च-सर्वस्य सुप इति षष्ठीनिर्द्देशः षष्ठीनिर्दशे तु
तदन्तकार्यत्वात् सिच्स्वरवत् सिध्यति । ननु द्वयोरिप
पक्षयोः-अभूवन्, प्रत्ययलक्षणेन जुस्प्राप्नोति, "आतः" इति नियमान्न
भविष्यति ।
इह तर्हि देवदतं याजयाञ्चकार--"आमः" इति लुकं बाधित्वा
परित्वातिबाधिषु कृतेषु तेषां च लुकि प्रत्ययलक्षणेन
तिङ्न्तत्वादामन्तस्य च विधातः, ततः परस्यानिघातश्च प्राप्नोति,
लेरित्यनुवृतेर्लावस्थायामेव लुग्भविष्यति । इह च देवदतो
युष्मत्पुत्र इति षष्ठन्तस्य विधीयमानौ वांनानौ "द्वितीयास्थायोः
इति स्थग्रहणान्न भवतः । षष्ठीचतुर्थीद्वितीयास्ववस्थानं
श्रूयमाणस्यैव सम्भवति ।
इह तर्हि परमवाचा, परमगौदुहा, परमलिहा, परमदण्डिना,
परमदिवापरमकुमार्येति समासार्था या विभक्तिः,
तामाश्रित्योतरपदस्य पदसंज्ञायां प्राप्तयाम्, "चोः कुः",
"दादेर्धातोर्घः","हो ढः ", नलोपः प्रतिपदिकान्तस्य" "दिव
उत्","इकोऽसवर्णे शाकल्यस्य ह्रस्वश्च" इति -एते विधयः प्राप्नुवन्ति
नैष दोषः; भसंज्ञाविषये तावत्सैव पदसंज्ञां बाधिष्यते । ननु च
समुदायस्य पदसंज्ञा स्वादिष्वति प्राप्ता सा तुल्याविधिकया
भसंज्ञया बाध्यताम्, या तुतरपदस्य सुबन्तमिति प्राप्त सा कथं
बाध्यते, भिन्नावधित्वात् ? एवं तर्हि शुप्तिङ्न्तम्" इत्यतः
सुबन्तमित्यनुवर्तनीयम्, ततश्चायमर्थो
भवति-"यजादावसर्वनामस्थाने परतः पूर्वस्समुदायो भसंज्ञो
भवति । तत्र च समुदाये यत्सुबन्तं वर्तते तदपि भसंज्ञं भवति
यजादावनन्तरे" इति । तत्र च समुदायस्य भसंज्ञा प्रधानशिष्टा,
अवयवस्य त्वन्वायशिष्टा । यत्र च सुबन्तं पश्यति तत्र तस्यापीति,
तेन राज्ञ इत्यादौ सुबन्ताभावेऽपि भवति । सुबन्तसद्भावे तु
तस्य समुदायस्य चेति विवेक्तव्यम् । सर्वनामस्थानेऽपि
"असर्वनामस्थाने" इति प्रतिषेधात् पदसंज्ञा न भविष्यति । ननु
"स्वादिषु" इति या प्राप्तिः समुदायस्य, तस्या एव स प्रतिषेधः,
नेत्याह; तत्रापि सुबन्तमित्यनुवर्तते, प्रसज्यप्रतिषेधश्चाश्रीयते,
तत्सामर्थ्यात् "अनन्तरस्य विधिर्वा भवति प्रतिषेधो वा" इति
नाश्रीयते; ततश्चायमर्थो भवति--शर्वनामस्थाने परतः पूर्वसय्
समुदायसंय स्वादिष्विति प्राप्ता पदसंज्ञा न भवति । तत्र च
यत्सुबन्तमवयवत्वेन वर्तते, तस्य सुबन्तस्य पदसंज्ञा न भवति"
इति । यद्येवम्; सुवाक्, सुराजेति सावपि समुदायस्यावयवस्य च
स्वादिष्विति वा सुबन्तमिति वा पदसंज्ञाया अभावात् कुत्वादि न
स्यात् । एवं तर्हि "असर्वनामस्थाने" इत्यत्र उतरसूत्राद्यचीत्यपकृष्यते,
ततो यजादौ सर्वनामस्थाने या च यावती च पदसंज्ञा, सा सर्वा
प्रतिषिध्यते; सौ तु स्वादिष्विति च सुबन्तमिति च भवत्येव ।
यद्येवम्, श्रूयमाणएऽपि सौ पूर्वस्य पदसंज्ञा प्राप्नोति, तत्र को
दोषः ? "एचोऽप्रगृह्यस्य" इत्यत्र पदान्तग्रहणं चोदयिष्यति-भद्रं
करोषि गौरित्यत्र मा भूदिति । तत्र क्रियमाणेऽपि पदान्तग्रहणे
प्लुतविकारः प्राप्नोति, नैष दोषः;
वाक्यपदयोरन्त्यस्येत्येवमेतद्विज्ञायते, तदेवं समासेषूतरपदस्य
पदत्वं नास्तीति स्थितम् । यद्येवम्, दधिसेचौ, दधिसेचः
शात्पदाद्योः" इति षत्वनिषेधो न प्राप्नोति, नैवं
विज्ञायते-पदस्यादिः पदादिः, पदादेर्नेति, कथं तर्हि ? पदादादिः
पदादिः, दादेर्नेति । कथमग्निषु, वाक्षु, त्वक्षु ? सात्प्रतिषेधो
ज्ञापयतिस्वादौ यत्पदं ततः परस्य नेति । अवश्यं च
पदादादिरित्येवं विज्ञेयम्, अन्यथा "गतिकारकोपपदानां
कृद्भिः सह समासवचनं प्राक् सुबुत्पतेः" इति यत्र
सुबन्तमुतरपदं तत्र प्रतिषेधो न स्यात् ।
इह तर्हि बहुसेचौ, बहुसेचम्, बहुचोऽपदत्वात्, प्रतिषेधो न
प्राप्नोति, वक्तव्यमेवैतत् "बहुच्पूर्वस्य न" इति, तत्रायं
सूत्रन्यासः-साते सः षत्वं न भवति, ततो "बहुचः",बहुचः परस्य
षत्वं न भवति; आदिग्रहणं न कर्तव्यम्, "आदेः परस्य" इत्येव
सिद्धम् । तदिदं बहुज्ग्रहणेन निमातव्यम् ।
कार्यते, हार्यते इति । ण्यन्तात्कर्मणि लकारः, यक्, णिलोपः ।
ननु चात्रान्तरङ्गा वृद्धिरुत्पन्नमात्र एव णौ भवति, लोपस्तु यकि
भवन् बहिरङ्गः । एवं तर्हि विभज्यान्वाख्यानपक्षे
एतत्प्रत्युदाहृतम् ॥
अचोऽन्त्यादि टि ॥ १।१।६४ ॥
अन्ते भवोऽन्त्यः दिगादित्वाद्यत्, अन्त्यादिति बहुव्रीहिः ।
यद्यप्यचामित्येतदपेक्षोऽन्त्यशब्दस्तथापि सम्बन्धिशब्दत्वेन
नित्यसापेक्षत्वादिविरुद्धः समासः निर्धारणे षष्ठीति । यद्येवं
निर्द्धारणस्यानेकाश्रयत्वाद् अच इत्येकवचनमुनपपन्नम्,
तत्राह-जाताविति । योऽन्त्योऽजिति ।निर्द्धारणस्य
सजातीयविषयत्वादजिति लभ्यम् । इच्छब्द इत्यादि रूपोदहरणम् ।
कार्यं त्वग्निचि तमाचष्टे णिचि "णाविष्ठवत्" इति टिलोपः ।
पचेते इत्यादि कार्योदाहरणम् ॥
अलोऽन्त्यात्पूर्व उपधा ॥ १।१।६५ ॥
समुदाय एवान्त्यो भवतीत्याह--धात्वादाविति । "अलः" इति जसन्तं
चेद् अन्त्यस्याविशेषितत्वात् समुदायादपि पूर्वस्य संज्ञायां शिष्ट
इति शकारस्येत्वं स्याद्, असन्देहार्थमलित्येव च ब्रूयाद्;
अतोऽन्त्यादित्यानया समानाधिकरणा पञ्चमीत्याह--अन्त्यादल इति ।
यद्येवम्, पूर्वस्याविशेषितत्वात् समुदायस्यापि संज्ञायां शिष्ट
इति " शा" इति समुदायस्येत्वं प्राप्नोति, "अलोऽत्यस्य" इत्यन्त्यस्य
भविष्यति । ङानर्थकेऽलोन्त्यविधिरनभ्यासविकारेषु", तत्र
यथा-आभ्यामित्यत्र "हलि लोपः" इद्रूपस्य विधीयमानो लोपोऽन्त्यस्य
न भवति, तथात्रापि न स्याद्; अतोऽलोऽन्त्यात्पूर्वोऽलिति
आह-अलेवेति । एवकारः पौनर्वचनिकः, यथान्त्योऽल्, एवं
पूर्वोऽप्यलेवेति । कथं पुनर्द्धितीयसल्ग्रहणमन्तरेणायमर्थो
लभ्यते ? लोकतः । लोके ह्यमीषां ब्राह्मणानामन्त्यात्पूर्व
आनयतामित्युक्ते एक एवान्त्यात्पूर्वोऽनन्तर आनीयते, न समुदायः ।
संयोगोपधग्रहणं कृञर्थमित्यत्रावयवधर्मेण समुदायस्य
संयोगस्योपधाव्यपदेशः । अकार इत्यादीनि रूपोदाहरणानि ।
कार्यं तु पाचक इत्यादौ "अत उपधायाः" इति वृद्धिः । भेदक इत्यादौ
"पुनगन्तलघूपधस्य च" इति गुणः । शिष्ट इति । शासेर्निष्ठा,
"शास इदङ्हलोः" इतीत्वम्, "शासिवसिघसीनां च" इति षत्वम् ॥
तस्मिन्निति निर्दिष्टे पूर्वस्य ॥ १।१।६६ ॥
इतिकरणस्य गौरित्ययमाहेत्यादौ स्वरूपपदार्थकत्वेन
व्यवस्थापकत्वादर्शनात् "तस्मिन्नणि च"
इत्यत्रोपातस्यैदमनुकरणम्, ततश्च तत्रैवास्य प्रवृत्तिः स्याद् ।
अस्ति च तत्र व्यवच्छेद्यं हे यौष्माकीणमस्मभ्यं देहि, आस्माकीनं
युष्मभ्यं ददामीति परनिवृत्तिः, तामिनां
भ्रान्तिमपाकरोति--तस्मिन्निति सप्तम्यर्थनिर्देश इति । एतेन
"तस्यापत्यम्" "तत्र भवः" इत्यादिवत् स्वतन्त्रस्य सर्वनाम्नोऽयं
निर्देशः, तद्वदेव तस्मिन्निति सामान्यविशेषणमचि,
हलीत्यादीनामुपलक्षणम्; न त्वनुकरणमिति दर्शयति ।
एतच्चेतिकरणाल्लभ्यते । स हि पदार्थविपर्यासकृत् । शास्त्रे च
स्वारुपपादर्थः, तस्य विपर्यासोऽर्थपदार्थकता । यदि च "तस्मिन्नणि
च" इत्यत्रैवैतदुपास्थास्यत तत्रैव पूर्वग्रहणमकरिष्यतेति भावः ।
किमर्थं पुनरिदमारभ्यते ? "इको यणचि" इत्यादौ सन्देहः-किं
सत्सप्तमी ? किं वा गङ्गायां घोष इति वदौपश्लेषिकाधिकरणे
सप्तमी ? इति । तत्र सत्वं परस्य च पूर्वस्य च सम्भवति,
एवमुपश्लेषोऽपि । तत्र पूर्वस्य परस्य च व्यवहितानन्तरस्य यण्
प्राप्तः, दध्युदकादिषु तु युगपदेकस्य
कार्यित्वनिमितत्वायोगात्पर्यायेण यण् प्राप्तः; इष्यते च पूर्वस्यैव
स्यादनन्तरस्यैवेति, तत्र निमार्थमिदम्--सप्तमीनिर्देशे पूर्वस्य
भवति अनन्तरस्यैवेति । "इको यणचि" इत्यादेश्च सकृत्प्रवृत्तिः, सा
चेवं विशोषितेति न क्वाप्यनिष्टशङ्का । तत्राद्यं नियमं
दर्शयति-पूर्वस्यैवेति । व्यावत्यं दर्शयति-नोतरस्येति ।
पचत्योदनमिति । यद्यप्यत्रानियमप्रसङ्गो नास्ति, तथापि "इको
यणचि" इत्यस्मिन्सूत्रेऽनियमप्रसङ्गे नियमः क्रियत इत्येतदपि
भवत्येवोदाहरणम् । द्वितीयं नियमं दर्शयति-निर्दिष्टग्रहणमिति
। दिशिरुच्चारणक्रियः, निःशब्दो नैरन्तर्ये, निरन्तरं दिष्टो
निर्दिष्ट इत्येवमानन्तर्यमर्थो भवति, तत्रैवं वचनव्यक्तिः-अचि
हलीत्यादौ पूर्वस्यैव कार्यं भवति, तत्र निर्दिष्टे उ निरन्तर
एवोच्चारित इति तत्रार्थात्पूर्वस्यानन्तरस्येत्यर्थो भवति ।
तदाह-व्यवहितस्य मा भूदिति । अन्यथा व्यवहिते मा भूदिति
वक्तव्यम्; पूर्वपदस्य व्यवहितेऽपि वृतेस्तस्य प्रसङ्गात् ॥
तस्मादित्युतरस्य ॥ १।१।६७ ॥
निर्दिष्टग्रहथणमनुवर्तत इति । तेनात्रापि व्यवहिते कार्यं न
भवतीति भावः । अत्रापि इतिपरत्वादनुकरणमिति कस्याचिद् भ्रान्ति
स्यात्; "तस्मान्नुड् द्विहलः" इत्यत्र "अत आदेः" इति
दीर्घत्पूर्वस्याङ्गस्यासम्भवात् प्रयोजनाभावात् यद्यपि
तस्यानुकरणं न भवति; "तस्माच्छसो नः पुंसि" "तस्मान्नु डचि"
इत्यत्र तु व्यवच्छेद्यमस्ति, उच्चारितोऽनुपलभ्यते, गौरनश्व इति
पूर्वस्य मा भूदिति, अतस्तयोरेवेदमनुकरणमिति तामिमा
भ्रान्तिपाकरोति-तस्मादिति पञ्चम्यर्थनिर्देश इति । एतेन
पूर्वससूत्रवत् स्वतन्त्रस्य सर्वनाम्नोऽयं निर्देशः । तद्वदेव च
तस्मादिति सामान्यमतिङ् इत्यादीनां विशेषाणामुपलक्षणम्, न
त्वनुकरणमिति दर्शयति । एतच्छेतिकरणाल्लभ्यत इत्युक्तम् ।
किमर्थंम पुनरिदमारभ्यते ? "तिङ्ङतिङः" इत्यादौ
कारकविभाक्तेरसम्भावद्दिग्योगलक्षणा पञ्चमीति,
दिक्च्छब्दस्त्वध्याहार्यः; तत्र पूर्वोतरशब्दयोरध्याहारः
सम्भवतीति नियमार्था परिभाषेयम् । तदाह--उतरस्यैव कार्यमिति
। तदेवं पूर्वस्य चास्य च वृत्तिकारेण नियमार्थत्वं दर्शितम् ।
षष्ठीप्रक्लृप्तिपक्षोऽपि भाष्ये प्रदर्शितः । कथम् ? "षष्ठी" इति
वर्तते, सप्तम्यर्थनिर्देशे पूर्वस्यानन्तरस्य षष्ठी ।
पञ्चम्यर्थनिर्देशे, उतरस्यानन्तरस्य षष्ठीति; तत्र "इको यणचि"
इत्यादौ यत्र पूर्वमेव षष्ठी विद्यते तत्र पूर्वस्यानन्तरस्य,
नोतरस्यानन्तरस्य सा षष्ठीत्युच्यते । "आने मुक्" "ईदासः"
इत्यादौ तु यत्र षष्ठी नास्ति, तत्र षठ।ल्पि प्रकल्प्यते सा
चानियतयोगत्वात् स्थानषष्ठी भवति । यस्य च स्थानषष्ठी स्यैव
कार्यमिति सर्वत्र कार्यनियमोऽपि सिध्यति । यत्र तूभयनिर्देश स्तत्र
याऽनवकाशा सा इतरस्याः षष्ठआआ प्रकल्पयति, यथा-"आने मुक्" इति
सप्तमी ङिरवकाशा "अतो येयः" इति पञ्चम्याः पूर्वसूत्रे
सावकाशायाः । एवम् " ई दासः" इति पञ्चमी "आने मुक्" थैति
सप्तम्याः,उभयोस्त्वनवकाशयोः परत्वात्पञ्चमी सप्तम्याः षष्ठी
प्रकल्पयति, यथा-"आमि सर्वनाम्नः सुट्" इति सर्वनाम्न इति
पञ्चम्यनवकाशामीति सप्तम्या अनवकाशायाः । अथ सप्तम्युतरार्था
तथाप्यादित्यनुवृतया पञ्चम्या समानाधिकरणा शर्वानाम्नः" इति
पञ्चम्यपि सावकाशा षष्ठआआ प्रकल्पयति । एवं नियमपक्षेऽपि
परत्वानवकाशत्वाभ्यां व्यवस्थां द्रष्टव्य । "दीर्घाच्छे तुग्भवति"
इत्यत्र षष्ठयाः स्थाने पञ्चमीव्याख्यानाद् दीर्घस्यैव तुक् भवति,
न तु च्छस्य; तथा च शुराच्छाया" इति निर्देश उपपद्यते ॥
स्वं रूपं शब्दस्याश्बदसंज्ञा ॥ १।१।६८ ॥
स्वरूपस्य पर्यायाणां च ग्रहणे प्राप्ते नियमार्था परिभाषेयम् ।
शास्त्राङ्गत्वाच्च परिभाषाणां शास्त्र एव नियमः, न लोक
इत्याह--शास्त्रे स्वमेवेत्यादि, ग्राह्यमिति । "ग्राह्मम्" इति णिजन्ताद्
यत्, एतच्चाध्याहारेण लब्धम् । शब्दस्येति "कृत्यानां कर्तरि वा"
इति षष्ठी, शब्दः स्वमेव रूपं ग्राहयति बोधयतीत्यर्थः । संज्ञापक्षे
तु वृतावेव शब्दः संज्ञानुच्चारणं च नोपपद्येत । सूत्रे
षष्ठीनिर्देशोऽपि नातीव युक्तः स्यात्; संज्ञासंज्ञिसम्बन्धे प्रायेण
सामानाधिकरण्यदर्शनात् । रूपशब्देन चेहाग्निशब्दत्वादिकं
शुकसारिकापुरुषादिभिरुदीरिता सुभिन्नासु शब्दव्यक्तिषु समवेतं
सामान्यमिभिधीयते । "अग्नेर्ढक्" इति सूत्रकारेण या
व्यक्तिरुच्चारिता, तस्याः सर्वोच्चारणेष्वनुगतं सामान्यं
वाच्यमित्यर्थः । सामान्यस्य कार्ययोगो व्यक्तिद्वारक इति तेन
तेनोच्चारिताया स्तस्यास्तस्या व्यक्तेर्ढग् भवतीत्यर्थः सम्पद्यते ।
एवकारस्य व्यच्छेद्यं दर्शयति--न बाह्यएऽर्थ इति । शब्दसंज्ञां
वर्जयित्वेति । शब्दसंज्ञासु स्वरूपं ग्राह्यं नभवतीत्यर्थः ।
अनियमप्रसङ्गे नियमः कर्तव्यस्तं दर्शयति-शब्देनेत्यादि । लोके
गौरुपलभ्यतामित्युक्तेऽर्थ एव कार्ययोगो गम्यते, न हि
शब्दरूमुपलभ्य कृती भवति; व्याकरणे तु
प्रत्ययविधानादिकार्यमर्थे न सम्भवति, तेन सह
पौर्वापर्यायोगात् । तेन "अग्नेर्ढक्" इत्युक्ते लोकवदर्थ एव
तावत्प्रतीयते, तत्र सम्भवो नास्ति; अतस्तद्वाचिनां सर्वेषां
सम्प्रत्ययः स्याद्, यथा-आकृतियोदनायां व्यक्तीनाम्, मा भूदेष
दोषः; उपातादेव यथा स्यादिति नियमार्थमिदमारभ्यत इत्यर्थः ।
औदश्वित्कमिति । उदश्विति संस्कृतमिति सप्तमीसमर्थाट्टक्,
"इसुसुक्तान्तात्कः" ।
घुग्रहणेष्वित्यादि । अन्यथा "उपसर्गे घोः किः" इति किप्रत्ययो
धातोरेव घोः शब्दार्थत्स्यात्, न तु दाधाभ्यः । "ई हल्यघोः"
इत्यत्र तु घुशब्दस्यानाकारान्तत्वाद्दाधानामेव ग्रहणं सिध्यति ।
कुमारीघ इत्यत्र "घरूप" इति ह्रस्वप्रसङ्गः ।
ननु च प्रदेशेषु संज्ञिसम्प्रत्यायनार्थं संज्ञाकरणमिति सामर्थ्यात्
स्वरूपग्रहणं न भविष्यति, नैतदस्ति; उभयगतिरिह शास्त्रे
सम्भवतीति सङ्ख्याकर्मकरणादिष्विव स्वरूपस्य संज्ञिनश्च प्रदेशेषु
ग्रहणं स्यात् । ज्ञापकात्सिद्धम्; यदयं "ष्णान्ता षट्" इति
षकारान्तायाः सङ्ख्यायाः षट्संज्ञां विदधाति,
तज्ज्ञापयति-संज्ञाशब्दो न स्वरूपग्राहक इति । अन्यथा "षड्भ्यो
लुक्""षट्चतुर्भ्यश्च" इत्यादौ स्वरूपस्यापि षडित्यस्य ग्रहणात्
षकारान्तायाः सङ्ख्यायाः षट्संज्ञां न विदध्यात् ।
ननु च षकारान्ता संज्ञा षकारान्तस्य कार्यमिष्यते, संज्ञापि
षकारान्तैव; अतो नार्थोऽशब्दसंज्ञेत्यनेन ? सत्यम्;
प्रतिपतिगौरवपरिहारार्थः प्रतिषेधः । शब्दशब्देन
चाभेदीपचारात् व्याकरणमुच्यते, शब्दे संज्ञा शब्दसंज्ञा; एवं च
कर्मकरणमित्यादिष्वर्थसंज्ञास्वपि शास्त्रीयासु स्वरूपग्रहणं न भवति
।
अथ रूपग्रहणं किमर्थम्, इह यावता
प्रतीतावुपदेशानपेक्षत्वादसाधारणत्वान्नित्यसम्बन्धित्वाच्च तदेव
शब्दस्य स्वार्थो हि स्वप्रतीतौ सम्बन्धग्रहणमपेक्षते, पर्यायैरपि
प्रत्यायनात्साधारणश्चानित्यसंबन्धश्चानुकरणदशायामभावात्, न
चार्थो ग्राहकः शक्यते कर्तुम्, ग्राह्यत्वे च सूत्रमनर्थकं स्यादिति
नार्थो रूपग्रहणेन ? एवं तर्ह्योतज् ज्ञापयति--शास्त्रे स्वरूपेण
समानकक्ष्योऽर्थः" इति । तेनार्थवद्ग्रहणेनानर्थकस्येत्युपपन्नं
भवति । तत्र ज्ञापकादर्थोऽपि ग्राह्यः; स्वं रूपमिति वचनाद् । रूपं
चेति सामर्थ्यादर्थवतो रूपस्य ग्रहणम् । तेन काशे कुशे इत्यत्र
"शे" प्रगृह्यसंज्ञाभावः सिद्धः ।
सितद्विशेषाणामिति वार्तिकं व्याचष्टे-सिन्निर्देशः कर्तव्य इति ।
वृक्षस् इत्येवम् । ततो वक्तव्यमिति । स्वं रूपमित्यस्यानन्तरम् ।
ननु किं प्रयोजनमित्युक्ते वृक्षादीतिवक्तव्यम्,
किमुच्यते-वृक्षाद्यर्थमिति ? वृक्षादिषु प्रयोजनमस्येत्युक्ते वृक्षाद्यस्य
प्रयोजनमित्यर्थादुक्तं भवतीत्यदोषः । अस्यार्थस्य न्यायतः सिद्धिं
विभाषेत्यत्र वक्ष्यामः ।
पित्पर्यायवचनस्य चेति । चकारात्स्वस्वरूवस्य विशेषाणां च । इदं
वाचनिकमेव । जित्पर्यायस्येत्यास्यापि न्यायतः सिद्धिं वक्ष्यामः ।
झितस्य चेति । इदं वाचनिकमेव । मृगपक्षिणस्तु पिन्निर्देशः कर्तव्य
इत्याहुः । अथैकस्येति । इयमिष्टिरेव ॥
अणुदित्सवर्णस्य चाप्रत्ययः ॥ १।१।६९ ॥
संज्ञासूत्रमेतत् न परिभाषा; प्रसिद्धार्थविनियोगात् । परेण
णकारेणेति । एतच्च "लण्" इत्यत्र प्रतिपादितम् । स्वस्य च रूपस्येति
यद्यपि प्रथमान्तं प्रकृतम्, तथापि सवर्णस्य चेति षष्ठ।ल्न्तस्यानन्तरं
श्रूयमाणश्चशब्दोऽन्यस्य षष्ठन्तस्याभावात् तस्यैव षष्ठ।ल्न्ततां
प्रकल्पयतीति भावः । प्रत्ययं वर्जयित्वेति । तेन तत्रोच्चारितमेव
रूपं गृह्यते । "आद् गुणः" इत्यादि । यथेह भवति देवेन्द्र इति, एवं
खट्वेन्द्र इत्यादावपि भवति । अस्य च्वो । यथेह भवति
शुक्लीभवतीति, एवं मालीभवतीत्यादावपि भवति । यस्येति च ।
यथेह भवति दाक्षिः प्लाक्षिरिति, एवं चौडिर्बालाकिरित्यादावपि
भवति । जूडाबलाकाशब्दौ बाह्वादी ।
ननु च "अकः" "अचि" इत्यादौ प्रत्याहारग्रहणे कथं
मध्यवर्तिरिकारादिभिस्सवर्णग्रहणम्, उच्चारितो हि संज्ञाशब्दः
संज्ञिनं प्रत्याययति, न च मध्यवर्तिनामुच्चारणमस्ति । ते
ह्यगादिसंज्ञाभिः संज्ञित्वेन प्रत्याय्यन्ते, क्व तर्हि स्यात् ? "अस्य
च्वौ" "यस्येति" यत्र संज्ञाया उच्चारणमस्ति । प्रत्याहारे चाद्यो वर्ण
उच्चारितत्वात्सवर्णग्रहाहकः । स्यादेतत्-अक्षरसमाम्नाय उच्चारिता
इकारादयः सवर्णानां ग्राहका इति । अगादिचोदनासु
ईकारादयोऽपि ह्रस्ववत्संज्ञित्वेनैव प्रतीयन्ते त्विकारादिभिः
प्रतीतैः प्रत्याय्यन्त इति, न; अपरकालत्वात् । इह
वर्णानामुपदेशस्तावद्, उपदेशोतरकाला इत्संज्ञा,
इत्संज्ञोतरकालमादिरन्त्येनैतत्प्रवर्तते, ततोऽण् सवर्णस्येति ।
तदनेनोपदेशादिष्वङ्गेषु निष्पन्नेषु अन्यत्र "अस्य च्वौ" इत्यादौ
सवर्णानां ग्रहणं भवति, नाङ्गेषु, नापि स्वात्मनि; अनिष्पन्नत्वात्
। यदि त्वस्मिन्नपि सूत्रे सवर्णग्रहणं
स्यात्,"आदृगमहनः","आञ्दोरप्" इत्यादौ अकारादयोऽपि सवर्णान्
गृह्णीयुः । अतोऽस्मिन् सूत्रेऽक्षरसमाम्नोये चागृहीतसवर्णानां
ग्रहणम् । ततश्च तदेव स्थितम् प्रत्याहारेषु मध्यवर्तिभिः
सवर्णग्रहणं न स्यादिति, नैष दोषः; उच्चार्यमाणैरेव
प्रत्यायकैर्भवितव्यमिति नास्ति नियमः, बुद्ध्युपारूढास्तु
प्रत्यायकाः । अस्ति च मध्यवर्तिनां बुद्ध्युपारोहः, ततश्च
संज्ञित्वेन प्रत्याय्यमानस्यापि प्रत्यायकत्वं भविष्यति । अत्र
ज्ञापकम्--"दीर्घाज्जासि च" इति प्रतिषेधः । स हि कुमार्यावित्यादौ
"प्रथमयोः पूर्वसवर्णः" इति दीर्घो मा भूदिति । तत्र चाक इति
वर्तते । खट्वे इत्यादौ तु ङादिचि" इत्येव सिद्धः प्रतिषेधः ।
"दीधीवेवीटाम्""ल्वादिभ्यः" इत्यादयश्च निर्द्देशा
एवमेवोपपद्यन्ते,यदि मध्यवर्तिभिरपि सवर्णग्रहणं भवति ।
स्वरानुनासिकेत्यादिरुदातः सूत्रे गृहीतः स्वरान्तरभिन्नमपि
गृह्णाति, एवमनुदातस्वरितौ च । तथा सानुनासिको
निरनुनासिकम्, सोऽपि तम् ।
दीर्घो न भवतीति । असति त्वप्रत्यय इत्यस्मिन् प्रत्ययेनापि
सवर्णग्रहणात् दीर्घोऽपि स्यात् । अत्यल्पमिदमुच्यते-"अप्रत्ययः" इति,
"अप्रत्ययादेशटित्किंन्मित इति वक्तव्यम्" । प्रत्यये प्रत्युदाहृतं तत्र ।
आदेशे-"इदम् इश्",इतः; इह विशेष विहितत्वात्त्यदाद्यत्वं
बाधित्वा त्रिमात्रिक आदेशः प्राप्नोति । टिति--"आर्द्धधातु कस्येड्
वलादेः", पठितेति दीर्घोऽपि स्यात् । "ग्रहोऽलिटि दीर्घः"
इत्येततु ग्रहेर्दीर्घ एव, न ह्रस्व इति नियमार्थं स्यात् । "वृतो वा"
इत्येतदपि ववरिथेति लिटि दीर्घो मा भूदित्येवमर्थं स्यात् ।
किति-"भुवो वुग्लुङ्लिटोः" बभूव, अनुनासिकोऽपि स्यात् ।
मिति-"अम् सम्बुद्धो" हे अनड्वन्, आमपि स्यात्, एवं तर्ह्यप्रत्यय
इति नेह संज्ञाग्रहणम्, किं तर्हि ? अन्वर्थग्रहणम्-प्रतीयते विधीयत
इति प्रत्ययः, भाव्यमानः सवर्णान्न गृह्णातीत्यर्थः । इशादयोपि
भाव्यन्ते । संज्ञाप्रत्ययस्य तु नावश्यकः प्रतिषेधः ।
येनार्थम्प्रतियन्ति स प्रत्ययः, न हि
दीर्घप्लुतयोरर्थस्याभिधानमस्ति । "कुहोः श्चुः" इत्यादौ
भाव्यमानस्याप्युदित्वासामर्थ्यादप्रत्यय इति निषेधाभावः । तथा च
पठ।ल्ते-"भाव्यमानोऽण् सवर्णान्न गृह्णाति" इति ॥
तपरस्तत्कालस्य ॥ १।१।७० ॥
तः परो यस्मादिति बहुव्रीहिं दर्शयति । तादपि परस्तपर इति
पञ्चमीतत्पुरुषम् ॥ स पुनरस्मादेव निपातनाद्वेदितव्यः ।
एकस्यापि तपरशब्दस्य तन्त्रावृत्योरन्यतराश्रयणादर्थभेदो न
विरुद्धः । तत्र बहुव्रीहेर्लिङ्गम्--"अतो भिस ऐस्" इति
तपरकरणम् । तत्पुरुषस्य लिङ्गम्-वृद्धिरादैच्" इत्यैजर्थं हि
तदित्युक्तम् ।
तपरो वर्ण इति । वर्णस्यैव सवर्णंसम्भवाद्वर्ण इत्युक्तम् ।
तत्कालस्येति बहुव्रीहिः-स कालोऽस्येति । अयुक्तोऽयं निर्देशः ।
तदित्यनेन तपरो वर्णः परामृश्यते, प्रसिद्धपरिमाणा च क्रिया
प्रसिद्धपरिमाणस्य क्रियान्तरस्य परिच्छेदिका । कालो
यथा--दिवसमधीत इति, दिवसशब्देनोदयादिरस्तमयान्त
आदित्यगतिप्रबन्ध उच्यते । स चाध्ययनस्य परिच्छेदकत्वात् कालः;
वर्णस्तु क्रियात्मको न भवतीत्ययुक्तं वर्णवाचिनस्तच्छब्दस्य
कालशब्देन सामानाधिकरण्यम् ? एवं तर्ह्युतरपदलोपी समासो
द्रष्टव्यः, उष्ट्रमुखवत् । गम्यमानार्थत्वाच्च प्रयोग एव लोपः,
यथा-उष्ट्रो मुखमस्येत्येव विग्रहः । न च प्रणी प्रण्यन्तरस्य
मुखमिति सामर्थ्यात् सादृश्यप्रतीतिः । उष्ट्र इव मुखमस्येति
मुखेनैव मुखस्य सादडश्यं प्रसिद्धम्, न कृत्स्नेनोष्ट्रेणेति
सामर्थ्यादयमर्थो भवति-उष्ट्रमुखमिव मुखमस्येति । एवमिहापि
वर्णः कालो न भवतीति सामर्थ्यातदीया क्रियान्तरेण निमेषादिना
परिच्छिन्ना सती वर्णान्तरस्य परिच्छेदिकेति वर्ण एव परिच्छेदक
इत्युच्यते । स कालोऽस्येत्यस्य कोऽर्थः ? तत्कालसंबन्धिनी क्रिया
परिच्छेदिका अस्येत्यर्थः । एतदेव दर्शयति--आत्मनेत्यादिना ॥
तपरवर्णसन्नधावुच्चारितोऽप्ययमात्मशब्दस्तत्सहचरितायामुच्चारणक्रियायां वर्तते, वर्णेन क्रियायास्तुल्यत्वानुपपतेः । यादृशी तपरस्य वर्णस्योच्चारणक्रिया निमेषादिपरिच्छिन्ना, तादृश्युच्चारणक्रियाऽस्येत्यर्थः ।
गुणान्तरयुक्तस्येति । यद्ग्रणक उपातस्ततो
गुणान्तरयुक्तस्येत्यर्थः । किं पुनरिदं नियमार्थम् ?
अहोस्विद्विध्यर्थम् ? तत्राणित्यनुवृतौ नियमार्थम्-तपरो
वर्णस्तत्कालस्यैवेति । निवृतौ विध्यर्थम् । तत्राद्ये पक्षे "आतो
धातोः", "आतां पुङ्णौ" "यस्येति च"
"विड्वनोरनुवासिकस्यात्" इत्यादौ "भेदका गुणाः" "इत्यस्मिन्
दर्शने यद्ग्रणक उपातस्ततो गुणान्तरयुक्तस्य ग्रहणं न स्यादिति
द्वितीयं पक्षमाश्रित्याह-विध्यर्थमिति । अत्र हेतुमाह-अणिति
नानुवर्तत इति । यदि विध्यर्थमिदम्, ततोऽस्यानण्सु
चरितार्थत्वादण्सु पूर्वमेव प्रवर्तेत, तत्राह-अणामन्येषांचेति ।
एतदेव विशदयति-अतो भिस ऐसित्येवमादिष्विति । न प्रवर्तत
एवेति । परेणानेन बाधितत्वादिति भावः । विरोधो ह्यत्र
वर्तते-पूर्वसूत्रेण ह्यष्टादशानां ग्रहणम्, अनेन तु षण्णामिति ।
किमुदाहरणमिति । अभेदकत्वात् गुणानामनण्सु सिद्धमिति प्रश्नः,
अण्सु भिन्नकालनिवृत्यर्थं तावदारब्धव्यं सूत्रम् । तदेवानण्स्वपि
विधिमुखेन प्रवर्तमानमिष्ट्ंअ साधयतीत्युतरम् ।
विड्वनोरनुनासिकस्यादिति । कस्य पुनरत्र सवर्णस्य
ग्रहणमिष्यत इति चिन्त्यम् । तस्मादुपलक्षणमेतत् । "आतो धातोः"
"यस्येति च" इत्यादावेव प्रयोजनम् ।
तत्कालस्येति किमिति । प्रधानावयवद्वारेण सूत्रमेवाक्षिप्यते ।
खट्वामिरिति । वर्णाश्रयविधावन्तादिवद्भावो न भवति ॥
आदिरन्त्येन सहेता ॥ १।१।७१ ॥
इदमपि संज्ञासूत्रम्, आद्यन्तयोर्मध्यापेक्षत्वान्मध्यवर्तिनां संज्ञित्वं
विज्ञायते, श्वं रूपम्" इत्यनुवृतेः स्वरूपस्य
चेत्याह-मध्यवर्तिनामिति । यद्यप्याद्यन्ताववयवा अवयविनः
समुदायरूपस्य सम्बन्धिनौ तथापि तस्य युगपल्लक्ष्ये
प्रयोगाभावात्समुदायिनां संज्ञेति दर्शयति-वर्णानामिति । स्वस्य
च रूपस्येति । स्वरूपमादेरेव गृह्यन्ते, नान्त्यस्य; अप्राधान्यादिति
दध्यत्रेति केवल एव यकारः प्रवर्तते, न णकारेण सहितः ।
सहग्रहणादाद्यन्तौ समुदितौ संज्ञेति समुदायादेव विभक्तिर्भवति
"इको यण्" इति, नादिमात्रात् । टा इत्यनेन ग्रहणं मा भूदिति ।
तावतोऽवधेरविवक्षितत्वान्नायमन्त्यः "टाङसिङसामिनात्स्यः"
"द्वितीयाटौस्वेनः" इति तृतीयैकवचनस्यासौ विशेषणार्थः ॥
येन विधिस्तदन्तस्य ॥ १।१।७२ ॥
स्वरूपविधिपरिहारायायमारम्भः । इदमपि संज्ञासूत्रम् । येनेति
करणे तृतीया । विधीयत इति विधिः, कर्मसाधनः किप्रत्ययः ।
विधिर्विधीयत इति । वधिशब्देन विधानयोग्यं वस्त्वभिधीयते, तस्य
सांप्रतिकक्रियाविशेषद्योतनायाख्यातप्रयोगः । आसने आस्ते, करणेन
करोतीतिवत् । तदन्तस्येसि बहुव्रीहिः । तदित्यनेन येनेति
निर्दिष्टः शब्दो निर्दिश्यते, तदाह--आत्मान्तस्येति ।
अन्तशब्दस्यावयववाचित्वातदाक्षिप्तस्य समुदायस्येयंसंज्ञेत्याह
--समुदायस्य संज्ञा भवतीति । अवश्यलाव्यमिति ।
मयूरव्यंसकादित्वात्समासः, "लुम्पेदवश्यमः कृत्ये" इति मलोपः ।
अथेह कस्मादेजन्तस्य संज्ञा न भवति "एचोऽयवायावः" इति, किं
स्यात् ? अनेकाल्त्वादयादयः सर्वादेशाः स्युः; ततश्च
चयनलवनादिष्वयनमिति प्राप्नोति,
प्रकरणादिवशाच्चाक्षादिवदर्थविशेषावगतिः स्यात्, नैष दोषः;
"निर्दिश्यमानस्यादेशा भवन्ति" इत्येवं भविष्यन्ति । अथ वा-यथा एचा
तदन्तविधिः, एवमयादिभिरपि भविष्यति । एवमपि"आद् गुणः" इत्यत्र
आदित्यवर्णान्तो गृह्यते, अचीति चाजादेरिति खट्वेन्द्र
इत्यादाववर्णान्तस्य समुदायस्याजादेश्च गुणप्रसङ्गः ।
षष्ठ।ल्निर्देशान्निर्दिश्यमानस्येत्यपि नास्ति । एवं तर्हि नैवंविधोऽस्य
विषयः । येनेति करणे तृतीयेत्युक्तम्, करणं च परतन्त्रम्;
कर्त्रधिष्ठितस्यैव करणत्वात् । न च "एरच्" इत्यादाविकारादीनां
पारतन्त्र्यम्, धात्वादीनां च स्वातन्त्र्यं स्वरूपतोऽवभासते ।
वा स्यादिति । वृक्षादीनामतो विवक्षानिबन्धनं तदुभयमिति ।
विशेषणत्वेन विवक्षितं परतन्त्रमप्रधानम्, विशेष्यत्वेन विवक्षितं
स्वतन्त्रं प्रधानम् । तेन विशेषणं विषेष्यस्य तदन्तस्य संज्ञेत्युक्तं
सम्भवति । विशेष्यसन्निधौ च विशेषणं भवति, सन्निधिश्च
कुत्रचित्साक्षान्निर्देशेन, यथा-"ईदूदेद्द्विवचनम्" इति द्विवचनस्य ।
क्वचिदधिकारद्यथा-"एरच्" इति धातोः । क्वचिदाक्षेपाद्, यथा-"इको
झल्" इति सना धातोः । "एचोऽयवायावः" इत्यादौ न
कथंचिद्विशेष्यसंनिधिरिति नैतत्प्रवर्तते । यदि विशेषणं
तदन्तस्य संज्ञा, ततः "उदोष्ठ।ल्पूर्वस्य" इत्यत्र ऋकारस्तदन्तस्य
धातोः संज्ञेति ओष्ठ।ल्पूर्वग्रहणं धातोरेव विशेषणं स्याद्, न
ञकारस्य; संज्ञायाः संज्ञिप्रत्ययनार्थत्वात् । ततश्चेह
स्यात्-सङ्कीर्णमिति; पूर्तमित्यादौ च न स्यात् । एवम् "उतश्च
प्रत्ययादसंयोगपूर्वाद् " इत्यत्रासंयोगपूर्वग्रहणमङ्गस्य
विशेषणं स्यात्, नोतः, नैष दोषः; इयं हि संज्ञा
गुणप्रधानभावापेक्षा ततश्च "उतश्च प्रत्ययाद्" इत्यादौ
विशेषणसम्बन्धवेलायां गुणभावास्फुरणातमनुभूय पश्चात्
विशेष्येण सम्बन्धे संज्ञा भवति ।
समासेति । अनेनैतदाह-श्रितादयो पश्चात् विशेष्यास्तद्विशेषणं च
सुप् । एवं ङडादिभ्यः फक्" इत्यादौ नडादिविशेष्यं प्रातिपदिकं
विशेषणमिति । कष्ट्ंअ परमश्रित इति । श्रितान्तमेतत्सुबन्तं न
भवतीति सम्बुद्ध्यन्तं पठितव्यम्, तद्धिप्रत्ययलक्षणेन सुबन्तं
भवति श्रितान्तं च श्रूयते ।
नेत्याहेति । कः पुनराह ? उतरवादी, आचार्यो वा ।
उगिद्वर्णेति । उगिता वर्णेन च प्रातिपदिकं विशेष्यमित्यर्थः ।
यस्मिन्विधिरिति तदन्तविध्यपवादस्तदादिविधिः, अतो
विशेषणेनैव भवति ॥
वृद्धिर्यस्याचामादिस्तद् वृद्धम् ॥ १।१।७३ ॥
समुदायस्यैवाचामादिः सम्भवतीति स एव यस्येत्यनेनोच्यत
इत्याह--यस्येति समुदाय उच्यत इति । संज्ञिनिर्देशार्थं चेदम्;
अन्यथा तच्छब्देन किं परामृश्यते, तदित्यस्यानुपादाने वृद्धेरेव
सा वृद्धसंज्ञा स्यात् । अचां मध्य इत्यादि । अत्र
यस्येत्यस्याचामित्यनेन सम्बन्धः, आदिश्च निर्धार्यते, वृद्धिर्विधेयो
धर्मः । आदिशब्दश्चोपक्रमवचनः-उपक्रम्यत इत्युपक्रमः, प्रथम
उच्चार्यत इत्यर्थः । यस्य समुदायस्य सम्बन्धिनामचां मध्ये प्रथमत
उच्चार्यमाणो वृद्धिसंज्ञक इत्यर्थः । अचामिति जातौ बहुवचनमिति ।
तेन द्वयोरपि भवतीति भावः । एकस्यापि व्यपदेशिवद्भावाद्
भवति । शालीय इति । अत्र समुदायस्य हलादित्वेऽप्यजपेक्षया
प्रथमोऽच् वृद्धिरिति संज्ञा भवति । ननु च निर्द्धारणस्य
तुल्यजातीयविषयत्वान्निर्द्धार्यमाण आदिरप्यजेव प्रतीयते, न वा
आकारोऽच्; अक्षरसमाम्नायेऽनुपदेशात् । कथं तर्हि सोमपं
ब्राह्मणकुलमिति अच्कार्यं ह्रस्वत्वं भवति; सवर्कणग्रहणात्, न
त्वच्त्वात् । इहापि तर्हि सवर्णग्रहणाभावात्प्रतीयते । अस्तु,
तथाप्रतीयमान एव सवर्णं ग्रहीष्यति यथाज्ग्रहणे मघ्यवर्तीकारादिः
। किञ्च-अचामिति निर्द्धारणाअश्रये तावदकारस्योच्चारितत्वाद्
आकारोऽपि प्रतीयते । तेन
निर्द्धार्यमाणस्याप्याकारादेस्तथाभूतमेवाच्त्वं प्रतीयत इति
यत्किञ्चिदेतच्चोद्यम् ।
वा नामधेयस्येति । नामधेयशब्दः साङ्केतिकेषु रुढः ।
देवदतीया इति । काश्यादिषु देशवाची देवदतशब्दः पठ।ल्ते ।
"एङ् प्राचां देशे" इति वृद्धसंज्ञकः काश्यादिभिः
साहचर्यादित्यदेशवाचिनश्च्छ एव भवति । वाहीकग्रामवाचिनो।षपि
देवदकतशब्दसर्यानादित्वेनासाङ्केतिकत्वाद् अप्राचां
देशवाचित्वाच्च वृद्धसंथज्ञाया अभावात् काश्यादिलक्षणौ ठञ्ञिठौ
न भवतः ।
गोत्रान्तादित्यादि । गोत्रशब्देन गोत्रप्रत्ययान्तं गृह्यते,
तदन्तादसमस्तवत् केवलात् गोत्रान्ताद्यः प्रत्ययो भवति स एव
तदन्तादपि भवतीत्यर्थः । 
घृतरौढैइया इति । रूढऋस्यापत्यम् "अत इञ्"
शौषिकेष्वर्थेष्विञश्चेत्यणः ङ द्व्यचः प्राच्यभरतेषु" इति
निषेधाद् "वृद्धाच्छः" । एवं वृद्धाम्भीयाः-अम्भसोऽपत्यम्
शम्भूयोऽम्भसोः सलोपश्च" इति बाह्वादिषु पाठादिञ्, सलोपश्च
। ओदनपाणिनीया इति । पणिनोऽपत्यमित्यण् "गाथिविदथि" इति
प्रकृतिभावात् "टेः"च इति टिलोपाभावः, पाणिनस्यापत्यं पणिनो
युवेति इञ्, तस्य छात्रा इति विवक्षिते "यूनि लुग्" इति इञो लुकि
कृतेऽपि प्रत्ययलक्षणेन "इञश्च" इत्यण् प्राप्तो गोत्राधिकारान्न
भवति । "कण्वादिभ्यो गोत्रे " इत्यत्र तावत् पारिभाषिकं गोत्रं
गृह्यते तदेव "इतश्च" इत्यत्राप्यनुवर्तते, तेन यूनीञ् न भवति ।
कश्यपशब्दो बिदादिः, कतशब्दो गर्गादिः, जिह्वाचपलो
हरितभक्षश्च कात्यस्ततोऽणेन भवति । कः पुनरत्र
प्रत्ययातिदेशप्रस्तावः, यावता शेषाधिकारे प्राग्दीव्यतोऽणेत्र
चैतद्वक्तव्यम् ? सत्यम्; कैश्चितु गौत्रान्तस्य वृद्धसंज्ञा विहिता,
एवमपि वृद्धाम्भीया इति सिद्धेः । वार्तिककारस्तु--"वृद्धसंज्ञायां
सत्यां पिङ्गलकाणवस्य छात्राः पैङ्गलकाण्वा इति "वृद्धाच्छः"
स्यात् । प्रत्ययातिदेशे तु "कण्वादिभ्यो गोत्रे" इत्यण् लभ्यते" इति
मन्यमानः पूर्ववाक्येन परमतमुपन्यस्यानेन वाक्येन निरस्यति
स्म; तदेव पठितं वृत्तिकारेण ॥ 
त्यदादीनि च ॥ १।१।७४ ॥
उतरार्थमिति । तत्र प्रयोजनवत्वात् यस्याचामादिरेङिति
सम्बन्धसम्भवाच्च । इह तु न सम्बध्यत इति । अयोग्यत्वाद्
निर्द्धारणस्य सजातीय वषयत्वात् त्यदादीनां चाजात्मकत्वाभावाद्
न ह्यस्ति सम्भवः । यस्याचामादयस्त्यदादय इति । न च त्यदादिस्थेऽचि
त्यदादिशब्दो वर्तत इति क्लिष्टकल्पनायुक्ता;
उतरार्थमप्यनुवृत्तिसम्भवात् । तदुक्तम् - उतरार्थमनुवर्तत इति ।
त्यादायनिरति । "उदीचां वृद्धादगोत्राद्" इति फञ्,
"प्रत्ययोतरपदयोश्च" ॥
एङ्प्राचां देशे ॥ १।१।७५ ॥
प्राचां देशाभिधान इति । प्राचि देशे ये वसन्ति ते प्राचः
पुरुषास्तेषां सम्बन्धी यो देशस्तदबिधान इत्यर्थः । एतेन श्रुतस्य
विशेषणं प्राचां ग्रहणं नाचार्याणामिति दर्शयति । तथा हि सति
मतेनेत्यध्याहार्यं स्यादिति भावः । एणीपचनीय इत्यादि ।
एणीपचनादिभ्यश्च्छः । दैवदता इति । "वाहीकग्रामेभ्यश्च" इति
वृद्धादिति विहितौ ठञ्ञिठौ न भवतः । काश्यादिपाठादपि न
भवतः; तत्रापि वृद्धाधिकारात् । एवं क्रोडो नाम ग्रामस्तत्र भवः
क्रौड इत्यणेव भवति । कुणिना तु प्राचांग्रहणमाचार्यनिर्देशार्थं
व्याख्यातम्, बाष्यकारोऽपि तथैवाशिश्रियत् । तेन सेपुरं
स्कोनगरं च वाहीकग्रामौ, तत्र "वाहीकग्रामेभ्यश्च" इति ठञ्ञिठौ
भवतः--सैपुरिकी, सौपुरिका; स्कौनागरिकी, स्कौनगरिका । अस्य
व्यवस्थितविभाषाविज्ञानाच्च
क्रोडदेवदतशब्दयोरप्राग्देशवाचिनोष्ठञ्ञिठौ न भवतः ।
शैषिकेष्वेवार्थेष्वियं वृद्धिसंज्ञेष्यते । तेनापत्यविकारयोः
"उदीचां वयवस्थितविभाषयैव सिद्धम् । वृत्तिकारपक्षे त्वेत्सर्वं
वचनात्साध्यम् । गौमता इति ।
गोमती प्रग्देशे नदी देशग्रहणेन न गृह्यते, ङदीदेशोऽग्रामाः"
इति नद्याः पृथग्ग्रहणात् "एड् प्राचां देशे" "उदीचां
वृद्धादगोत्राद्" इत्यादिषु प्रागुदञ्चौ श्रुतौ,
तयोर्विभागज्ञानार्थमाह-प्रागुदञ्चाविति । शरावती नाम नदी
उतरपूर्वाभिमुखी, तस्या दक्षिणपूर्वंस्यां दिशि व्यवस्थितो देशः
प्राग्देश; उतरपरस्यामुदग्देशः, तौ शरावती विभजते; तया
मर्यादया तयो र्विभागो ज्ञायते । क्षीरोदकमिति ।
"जातिरप्राणिनाम्" इत्येकवद्भावः । क्वचित् "क्षीरोदके" इति
पाठातत्र नियतव्यक्तिविवक्षया जातिपरत्वाभावाद् द्विवचनम् ।
किमर्थं विभजते ? विदुषां शब्दसिद्ध्यर्थम् । यद्यपि नद्या
एवमुद्देशो न भवति --विदुषां शब्दा व्यवस्थिताः सिद्ध्यन्ति;
तथापि तया हेतुभूतया व्यवस्थितं शब्दसाधुत्वमिति
उद्देशोऽध्यारोप्यते । सैवंभूता सा नोऽस्मान् पातु । क्वचित्
प्रागुदीचाविति पाठः, तत्र "अच्प्रत्यन्ववपूर्वात्"
इत्यत्राजितियोगविभागादच्प्रत्ययः । "उद ईत्" इतीत्वम् ।
प्रगुदीचमिति पाठे समाहारद्वन्द्वः ।
"द्वन्द्वाच्चुदषहान्तात्समाहारे" इति टच् । क्वचित् प्रागुदीच इति
पाठः, तत्रावयवबहुत्वस्य समुदाय आरोपः
प्राग्देशान्नुदग्देशाÄश्चेत्यर्थः ॥
इति हरदतमिश्रविरचितायां पदमञ्जर्या प्रथमध्यायस्य 
प्रथमः पादः समाप्तः 
। । ।अथ प्रथमाध्याये द्वितीयः पादः

गाङ्कुटादिभ्योऽञ्णिनिङ्त् ॥ १।२।१ ॥

कुट आदिर्येषामिति बहुव्रीहावन्तर्वर्तिन्या विभक्त्या पदत्वेऽपि
जश्त्वं न भवति; अनुक्रियमाणरूपविनाशप्रसङ्गात् । अथ वा ऽकुट
कौटिल्येऽ इति धातुपाठे योऽकारस्तेन सह सानुबन्धानुकरणं
द्रष्टव्यम् ।
अत्र चत्वारः पक्षाः सम्भवन्ति-इत्संज्ञकेन ङ्कारेण सह
सम्बन्धप्रतिपादनम्, ङितो वा इविधिः, संज्ञाकरणम्, तद्वदतिदेशो
वेति । तत्राद्ये पक्षे गाङ्कुटादिभ्यः परोऽञ्णितप्रत्ययो इङ्द्
उइत्संज्ञकङ्कारयुक्तः, इत्संज्ञको ङ्कारस्तस्यास्तीत्यर्थः । अत्र
येषामस्ति ङ्कारो यङदीनां तेषु व्यर्थोऽनुवादः, येषां नास्ति
तव्यादीनां तेषु मिथ्योद्यमित्युपक्रिममात्रमयं पक्षः ।
अथ द्वितीयः ? ऽगाङ्कुटादिभ्यःऽ इति पञ्चम्या ऽअञ्णित्ऽ इति
प्रथमायाः षष्ठ।लं प्रकल्पितायां ङिदादेशः प्राप्नोति । अत्र प्रथमाया
न च वैयर्थ्यम्, लाघवार्थंत्वात् । तत्र ङिदिति कर्मधारये,
असमासे वा ऽआदेः परस्यऽ इति तव्यादीनामादेण्Çóकारः प्राप्नोति,
कथं पुनरित्संज्ञको नामादेशः स्यात् स्वयं निवृत्यभिमुखः ? को
दोषः ? स्थानिनं निवर्त्य निवर्तिष्यते !
स्यादेतत्-इद्ग्रहणसामर्थ्यादादेशो न भविष्यति, आदेशत्वे हि
ऽलशक्वतद्धितेऽ इत्येव सिद्धेत्संज्ञेत्यागमो ङ्कारो विधास्यत इति,
तन्न; अनेनेत्संज्ञा यथा स्यात् तेन मा भूदित्येवमर्थमिद्ग्रहणं
स्यात् । कः पुनरत्र विशेषस्तेन वा सत्यामनेन वा ? अयमस्ति
विशेषः-तेन सत्यां लोपः स्यात्, अनेन पुनर्नं । तस्येति
प्रकृतपरामर्शात् तस्यैतस्य प्रकृतस्येत्संज्ञकस्येति । एवं च
श्रूयमाण एव ङ्कारे ङ्त्कार्याइणि भवन्ति । तत्र ऽनेड्वशि कृतिऽ
इत्यत्र वरमनादौ कृतीति यदि परिगणनम्, तदात्र
प्रतिषेधाभावात् कुटिङ कुटिङ्मिति प्राप्नोति । अथ तु
सम्भवोदाहरणप्रदर्शनम्, तदात्रापि प्रतिषेधात् कुट्ङ
कुट्ङ्मिति प्राप्नोति । बहुव्रीहौ तु येऽमी प्रसिद्धा ङ्तिश्च
ङदयस्य एव तृजादीनामादेशाः स्युः । न चान्तर्यतो व्यवस्था, यत्र
खल्वन्तरतमस्यानन्तरतमस्य च प्रसङ्गस्तत्रान्तरतमपरिभाषा । न
चात्रान्तरतमानां तव्यङदीनां प्राप्तिः; लोके शास्त्रे वा
तेषामप्रसिद्धेः । न चान्तरतमपरिभाषैव तान् कल्पयितुमर्हति;
नियामकत्वातस्याः । सन्तु वा तव्याङ्दयः, तेऽपि त्वादेशा भवन्तः
ऽडिच्चऽ इत्यन्त्यस्यैव स्युः । ननु च नात्र श्रौतः स्थान्यादेशभावः, किं
तर्हि ? गाङ्कुटादिभ्यः परोऽञ्णित्प्रत्ययो इङ्द्
इत्संज्ञकङ्कारयुक्त इति सिद्धानुवादमात्राक्षरव्यापारः । स तु
सिद्धानुवादौ विधानमन्तरेण नोपपद्यते इति ङ्कारस्येत्संज्ञकस्य
विधिः कल्प्यते । किमतः ? यद्येवम्, इदं ततो भवति
विधिवाक्यस्याश्रुतत्वात् क्व परिभाषाङ्गतामुपेयात्--ऽषष्ठी
स्थानेयोगाऽ इति वा, ऽआदेः परस्यऽ इति वा, ऽडिच्चऽ इति वा ?
नैतदस्ति, यस्मात् षष्ठीप्रकल्पेनेन श्रौत एव स्थान्यादेशभाव
उपपादितः । अस्तु वा कल्पितविधानम्, य एव त्वसौ विधिः कल्प्यते,
तत्रैव परिभाषाङ्गभावमुपैति; विध्यङ्गत्वात्परिभाषाणाम् ।
परिभाषाः खलु विधेरङ्गभूता
अनुवादवाक्यश्रुतार्थान्यथानुपपत्या विधिवाक्यमेव कल्पन्ते इति
सर्वथा दुष्ट एवायं पक्षः ।
संज्ञाकरणे ऽक्ङिति चऽ इत्यत्रास्य ग्रहणं न स्यात्;
संज्ञारूपस्यानुच्चारितत्वात् । ङ्च्छिब्दः संज्ञा, डिच्छब्दश्चोच्चारितः
प्रत्येकसम्बन्धमपीद्ग्रहणं किद् यस्येत्येतावदेव सम्पादयेत् ।
न बान्वर्थाऽवयवद्वययुक्ता संज्ञेति प्रत्यभिज्ञाभावात्
क्ङ्त्प्रिदेशेष्वस्य ग्रहणं न स्यादेव । तथा केवले ङ्च्छिब्द
उच्चारिते तस्यैव ग्रहणं स्याद्, नयङदीनाम्; कृत्रिमाकृत्रिमयोः
कृत्रिमे कार्यसम्प्रत्ययात् । ततश्च ग्रहिज्यादिसम्प्रसारणं
गृह्णातीत्यादावेन स्याद्, न जरीगृह्यतेत इत्यादौ । न च
यङदीनां ङ्त्कारिणस्य वैयर्थ्यम्; क्ङ्त्प्रिदेशेषु यत्र संज्ञारूपं
न प्रत्यभिज्ञायते तत्र ग्रहणार्थत्वात् । ननु चैवं गाह्कुटादिभ्यः
परस्य ङ्त्सिंज्ञाविधानमनर्थकमापद्यते, कथम् ? क्ङ्तिप्रदेशेष्वस्य
ग्रहणं नास्तीत्युक्तमेव । केवलश्च हिच्छब्दो ग्रहिज्यादिसूत्र एव, न
च तत्र गाङ् गृह्यते, नापि सर्वे कुटादयः, किं तु व्यतिरेक एव
सत्यम्; न्यायागतेऽर्थे किं कुर्मः ! त्यज्यतामयं पक्षः ।
तदेवमेतेषां पक्षाणां दुष्टत्वात् चतुर्थं
पक्षमाश्रित्याह-अतिदेशोऽयमिति । इङदेशो गृह्यते इति ।
ऽइङ्श्चऽऽगाङ् लिटिऽ ऽविभाषा लुङ्लृङेःऽ इति विहितः ।
ङ्कारस्यानन्यार्थत्वादिति । इङदेशस्य हि यो ङ्कारस्तस्यैतदेव
प्रयोजनम्--इह तस्यैव ग्रहणं यथा स्यादिति । अथ सामान्यग्रहणं
कस्मान्न भवति ? असमानत्वादादेशस्य । ङ्कारोऽन्यार्थः;
आत्मनेपदस्य स्थानिवद्भावेनैव सिद्धत्वात्, धातोस्तुचरितार्थः ।
यद्येवम्, आब्ग्रहणे चाप एव ग्रहणं प्राप्नोति,
पकारस्यानन्यार्थत्वात्,न; एवं हि चापोऽनुबन्धावनर्थकौ
स्याताम्, टापश्च टकारः । अतो यच्च यावच्च समानं सम्भवति
चरितार्थपित्वमचरितार्थपित्वमपि तत्सर्वमाश्रीयते, न
चाब्रूपमेवयावत् । कुङ्शब्द इति । तदनन्तरं वृत्करणाद्
ऽआकूतम्ऽ इति प्रयोगदर्शनात् ऽकूङ् दीर्घान्तो
द्भवतीत्यर्थःऽ इत्यन्तरेणापि वतिं वत्यर्थो गम्यते,
यथा-सिंहो माणवक इति । यद्ययमतिदेशः, ऽअसंयोगाल्लिट् किद्ऽ
इति प्रकरणेऽपि कित्कार्यातिदेशोऽङ्गीकर्तव्यः, ततश्च
सिसृक्षतीत्यत्र सत्यपि ऽहलन्ताच्चऽ इति सनः कित्वातिदेशे
स्वाश्रयमकित्वमाश्रित्य ऽसृजिदृशोःऽ इत्यमागमः प्राप्नोति ।
अतिदेशेन पराश्रयं कार्यं प्राप्यते, न तु स्वाश्रयं निवर्त्यते ।
सिद्धं तु प्रसज्यप्रतिषेधात् किति न भवतीति । ततश्च स्वाश्रयस्य
कार्यस्याभावादातिदेशिककित्वाश्रयः प्रतिषेधो भविष्यति । इह तर्हि
उच्चुकुटिषति-ऽङ्तिःऽ इत्यात्मनेपदं प्राप्नोति ? इङितो
धातोरात्मनेपदमुच्यते, इह चातिदेशेन सन एव ङ्त्विम्, न
धातोः । यत्रावयवे लिङ्गमचरितार्थं तत्र समुदायस्य विशेषकं
भवति; इह त्ववयव एव गुणप्रतिषेधादिकं ङ्त्विस्य प्रयोजनमस्ति ।
यङ्न्तादपि तर्हि न प्राप्नोति, तस्मान्नैवं शक्यं विज्ञातुम्--इङितो
धातोरिति, ततश्चैकं सनमेव ङ्तिमाश्रित्यात्मनेपदं प्राप्नोति ?
नैष दोषः, सप्तमीसमर्थाद्वतिः-ङ्तीवि त् । ननु च नात्र
वतिर्निर्दिश्यते, सत्यम्; परत्र परशब्दप्रयोगात् कल्प्यमानो
वतिर्व्याख्यानात् सप्तम्यन्तादाश्रीयते । एवमपि प्रतियोगिनि
सप्तमी प्राप्नोति-अञ्णितीति ? एवं तर्हि ऽअनुदातङ्तिःऽ इत्यत्र
ऽउपदेशेऽ इति वर्तते, उपदेशे यो ङ्त्, तित आत्मनेपदं भवति ।
अध्यगीषतेति । ऽविभाषा लुङ्लृङेऽ इति
गाङदेशः,ऽआत्मनेपदेष्वनतःऽ घुमास्थादिसूत्रेणेत्वम् ।
व्यचेरित्यादि । ऽव्यच व्याजीकरणेऽ तुदादौ कुटादिभ्यः प्राक्
पठ।ल्ते । उद्विचितेति । ग्रहिज्यादिना सम्प्रसारणम् ।
उरुव्यचा इति बहुव्रीहिः । कथं विव्यचिथ ? ऽअनसिऽ इति
पर्युदासोऽयमसुन्प्रत्ययस्य कृत्वा तत्सदृशो कृति कार्यं विज्ञायते
।
कथं लिखितुम्, स्वयमेव लिखिष्यते, यावता कुटेः पूर्वं लिखिः
पठ।ल्ते ? कश्चिदाह-" कुटस्यादिः, कुट आदिर्येषां ते कुटादयः,
कुटादिश्श्च कुटादयश्चेति बहूव्रीहितत्पुरुषयोः सहविवक्षायाम्
ऽस्वरभिन्नानां यस्योतरस्वरविधिः स शिष्यतेऽ इति बहुव्रीहेः शेषः
। तत्र तत्पुरुषवृतया संगृहीतो लिखिरपि ङ्त्विस्य निमितम्" इति
। एवं तु लिखित्वा, लेखित्वा; लिलिखिषति, लिलेखिषति;
ऽशकुनिष्वालेखनेऽ इत्यनुपपन्नं स्यात् ।
तस्माद्यद्यवश्यमुपपादनीयम्--ऽसंज्ञापूर्वको विधिरनित्यःऽ इति
गुणो न भविष्यति । ऽधू विधूननेऽ, कुटादिः, तस्य
ऽअर्तिलूधूसूखनसहचर इत्रःऽ इतीत्रप्रत्यये गुणो न प्राप्नोति । नात्र
गुण इष्यते, धुवित्रमित्येव भवति, कल्पसूत्रकाराणां तु
प्रयोगाश्छान्दसत्वादुपपादनीयाः । अथ वा -ऽभञ्जभासमिदो
घुरच्ऽऽविदिभिदिच्छिदेर्ङ्द्ऽ ईति वक्तव्ये प्रत्ययान्तरकरणं
ज्ञापकम्--आतिदेशिकं ङ्त्विमनित्यमिति ॥

विज इट् ॥ १।२।२ ॥

ओविजी भयचलनयोरिति । यस्तु ऽसृजिविजि विद्ध्यनिट्स्वरान्ऽ
इत् विचिः, न स गृह्यते; अनिट्त्वात् । इतरस्तु ईदित्वसामर्थ्यात्
सेट्, वृद्धसंज्ञासूत्राद् यस्यादिरिति वर्तते,
तेनेड्विशेष्यते-यस्यादिरिडिति । तेनोतमैकवचनस्य ग्रहणं न
भवति, न ह्यसौ कस्याचिदादिः । अत एवागममात्रस्यायं ङ्त्विविधिर्न
भवति, किं तर्हि ? तदादेः प्रत्ययस्येत्याह--इडादिः प्रत्यय इति ।
उद्विचितेति । ङ्त्वाल्लिघूपधगुणाभावः ॥

विभाषोर्णोः ॥ १।२।३ ॥

ऽऊर्णुञ् आच्छादनेऽ ञिद्, नोपधः; ऽरषाभ्याम्ऽ इति णत्वेन पाठः
। प्रोर्णुनाव--रेफवियोगेऽभ्यासात्परस्य नकारस्य श्रवणं भवति ।
प्रोर्णुवितेति । ङ्त्विपक्षे उवङ्, अन्यत्र गुणः ॥

सार्वधातुकमपित् ॥ १।२।४ ॥

अपिदिति पर्युदासश्चेत्, च्यवन्ते इत्यत्र च्यु अ अन्ते इति स्थने
नित्यत्वादन्तङ्गत्वाच्चैकादेशः । न च वार्णादाङ्गं बलीयः,
नानाश्रयत्वात् । तत्र कृते परस्येहापित् आश्रितत्वातं
प्रत्यादिवद्भावात् पिदपितोरेकादेशोऽपिद्ग्रहणेन गृह्यत इति
शबेकादेशवतः सार्वधातुकस्य ङित्वाद् गुणिनिषेधः प्राप्नोति ।
प्रसज्यप्रतिषेधे तु पित्वनिमितो निषेधः पूर्वस्य कार्यमिति पूर्वं
प्रत्यन्तवद्भावाद् ङ्त्वाभाविः । अस्तु तर्हि प्रसज्यप्रतिषेधः ?
यद्येवम्, तुदानीत्यत्र विकरणोतमयोः पिदपितोरेकादेशः परस्य
पितो ङ्त्विनिषेधे कर्तव्ये आदिवत्स्यात्, इत्यङ्तिमुतममाश्रित्य
गुणः प्राप्नोति । ऽअन्तादिवच्चऽ इत्यत्र पूर्वपरौ
समुदायावभिप्रेतौ, नाचौ । किं कारणम् ? आद्यन्तयोरवयवत्वात्,
स्थानिनोरचोरेकादेशेन निवर्तितत्वाच्च । अतः स्थानिनावचौ
पूर्वपरौ ययोः समुदाययोरन्तादी, एकादेशोऽपि
तयोरेवान्तादिवद्भवतीत्ययमतिदेशार्थः । अत एव ब्रह्मबन्धूरित्यत्र
एकादेशोऽपि प्रतिपदिकं प्रत्येवान्तवद्भवति, ध्रुवै तुवै इत्यत्र च
उतैमैकवचने कृत्स्नयोरेव पिदपितोरेकादेश इति अचावेव
प्रत्यादिवत्वे स्यादेव दोषः ।

एवं तर्ह्यकादेशस्य पूर्वविधौ स्थानिवद्भावात्पक्षद्वयेऽपि यथा
स्थानिकाले यथायोगं गुणस्य प्रवृत्तिनिवृती भवतः, तथा
कृतेऽप्येकादेशे स्थानिबुद्ध्या भविष्यतः ।
एवमुभयोर्निर्दोषत्वेऽपि प्रयज्यप्रतिषेध एवाश्रयणीयः । तत्र
हि--तदाश्रयणसामर्थ्याद्यच्च यावच्च पितो ङ्त्विं प्राप्तं तस्य सर्वस्य
निषेधादिदमपि सिद्धं भवति-अचिनोद्, अचिनवमिति । अत्र हि
ङितो लिङ् आदेशस्य स्थानिवद्भावेन प्राप्तस्य निषेधो भवति ।
पर्युदासे त्वतिदेशेनैकवाक्यत्वात् तस्यैव पर्युदासात्
स्थानिवद्भावकृतं ङ्त्विं स्यादेवेति यासुटो चनं
ज्ञापकमाश्रयणीयं स्यात् । किं च ऽङ्च्चि पिन्न भवतिऽ इत्ययमप्यत्रार्थ
इष्यते । अतो न ब्रूताद्भवानित्यत्र तातङ्ः स्थानिवद्भावात्प्राप्तस्य
पित्वस्य निषेधात् पिदाश्रयो ब्रुव इण् न भवति,
तृणाढाद्भवान्--तृणह इण् न भवतीत्येषा दिक् । अत एतदर्थमपि
प्रसज्यप्रतिषेध आश्रयणीयः । तत्र हि पृथक्कृतस्य नञो
यथेष्टमभिसम्बन्धो भवति--पिद् ङ्न्नि भवति, ङ्च्चि पिन्न भवति ।
तत्र यस्यौपदेशिकं पित्वं तस्यातिदेशप्राप्तं स्थानिवद्भावप्राप्तं
च ङ्त्विं निषिध्यते; यस्य पुनरौपदेशिकं ङ्त्विं तस्य
स्थानिवद्भावप्राप्तं पित्वं निषिध्यत इति विवेक्तव्यम् ।
कुरुत इति । ङ्त्वाइद्विकरणस्य गुणाभावः, ऽअत उत्सार्वधातुकेऽ
इत्युत्वं च भवति । अत्र च तृतीयासमर्थाद्वतिराश्रयणीयः, न
पूर्ववत्सप्तमीसमर्थात् । तेन पचेते इत्यत्र ऽआतो ङ्तिःऽ इति
ङितो यित्कार्यं तदपि भवति । यद्येवम्, चिनुत इति
ऽतास्यनुदातेत्ऽ इति लसार्वधातुकानुदातत्वं प्राप्नोति ? नैष
दोषः; उपदेशग्रहणमुभाभ्यामपि सम्बध्यते-ङ्दुपिदेशाद्,
अदुपदेशादिति । ऽअह्न्विङेःऽ इति वा पर्युदासात्
तत्सदृशस्योपदेशङ्कारवतो ग्रहणमिति सर्वमनवद्यम् ॥
असंयोगाल्लिट् कित् ॥ १।२।५॥
लिटाऽऽक्षिप्तो धातुरसंयोगग्रहणेन विशेष्यत इत्याह
असंयोगान्ताद्धातोरिति । ननु चात्र पर्युदासत्वमुक्तं प्रतीयते,
ततश्च संयोगान्तसदृशाद् हलन्तदेव
स्याद्-बिभिदतुः,बिभिदुरित्यादौ; निन्यतुरित्यादौ तु न स्यात्
? ज्ञापकात् सिद्धम्, यदयम् ऽऋतश्च संयोगादेर्गुणःऽ इति
सस्मरतुरित्यादौ गुणं विधते, तज्ज्ञापयति-नात्र नञिवयुक्तन्यायो
धातुमात्रस्यैव ग्रहणमिति । ङ्त्वे प्रिकृते कित्वातिदेशस्य
प्रयोजनम् --ईजनम्, ईजत्ः, ईजुः, यजादीनां कितीति
सम्प्रसारणं यथा स्यात्; जजागरतुः,
जजागरुः-ऽजाग्रोविचिण्णल्ङ्त्सुऽ ईति गुणो यथा स्यात् । यदि
पुनर्गाङ्कुटादिभ्योऽपि कित्वमेवातिदिश्येत ? नैवं शक्यम्; इह
हि दोषः स्याद्--ऽणु स्तुतौऽऽधू विधूननेऽ तृच्, नुविदा
धुविदा--ऽर्श्युकः कितिऽ इतीट्प्रतिषेधः प्राप्नोति, यथा-लूत्वा,
लूनः ? नैष दोषः; पूर्वस्य कार्यतिदेशोऽयमित्युक्तम् । इह तर्हि
कुटित्वा, पुटित्वा--ऽन क्त्वा सेट्ऽ इत्यातिदेशिकस्यापि कित्वस्य
प्रतिषेधो नातिदेशिकस्य भवतीति, सत्यम्; असति क्त्वाग्रहणे, सति
तु तस्मिन् सनः ऽन क्त्वा सेट्ऽ इति निषेधो न लभ्यते इत्यज्ञापकं
वक्ष्यते-ऽन क्त्वा सेट्ऽ इति निषेधो नातिदएशिकस्य भवतीति,
सत्यम्; असति कत्वाग्रहणे, सति तु तस्मिन् सनः ऽन क्त्वा सेट्ऽ
इति निषेधो न लभ्यते इत्यज्ञापकं तत्र ढल्ग्रहणम् । तथा
ऽसार्वधातुकमपिद्ऽ इति कित्वातिदेशे जागृतः, जाग्रतीति गुणः
स्याद्, ङ्त्वाइतिदेशे त्वविचिण्णल्ङ्त्स्विति पिर्युदासो भवति ।
ऽऋदुपधेभ्यो लिटः कित्वं गुणात् पूर्वविप्रतिषेधेनऽ ।
कित्वस्यावकाशः-ऋजतुः, ऋजुः न ह्यत्र विध्यन्तरस्य कस्यचित्प्रसङ्गः;
गुणस्यावकाशः--वर्तित्वा,वर्धित्वा; ववृते,
ववृधुरित्यत्रोभयप्रसङ्गे कित्वं भवति पूर्वविप्रतिषेधेन । इह
तु बिबिदतुः बिभिदुः, नित्यत्वादेव कित्वं सिद्धम्; तद्धि कृतेऽपि
गुणे प्राप्नोत्यकृतेऽपि, गुणस्तु कित्वे सति न प्राप्नोति । ववृते
इत्यत्र तु गुणे कृते संयोगान्तत्वात् कित्वं न
प्राप्नोतीत्युभयमनित्यमिति पूर्वविप्रतिषेध उच्यते । स चायं
कार्यातिदेशपक्षे स्फुटमेव वक्तव्यः । तथा हि-अनेनैव
कित्कार्यातिदेश ईजतुरित्यादौ यत्र विध्यन्तरस्याप्रसङ्गस्तत्र
सम्प्रसारणमितदिश्य चरितार्थमतिदेशं परत्वाद् गुणो बाधेत ।
शास्त्रातिदेशे वा ऽक्ङिति चऽ इत्येतच्छास्त्रमतिदिश्यते, तच्च यद्यपि
गुणस्यापवादभूतम्, तथाप्यन्यत्र चरितार्थत्वाद्
दुर्बलेनातिदेशेनातिदिष्टः ऽक्ङिति चऽ इति प्रतिषेधो दुर्बल
इति तं बाधित्वा गुणः स्यादेव ॥
इन्धिभवतिभ्यां च ॥ १।२।६ ॥ 
इन्धेरगन्तुक इकारो न तु ऽइक्श्तिपौ धातुनिर्देशेऽ इतीक्
प्रत्ययः, तेन ऽअनिदिताम्ऽ इति नलोपो न भवति । समीध इति ।
ऽञिङ्न्धी दीप्तौऽ अनुदातेत्, एशः कित्वाद् ऽअनिदिताम्ऽ
इत्युपधालोपद्विर्वचने सवर्णदीर्घत्वम् । बभूविव, बभूविथेति ।
कित्वाद्यथाक्रमं वृद्धिगुणौ न भवतः । इन्धेः संयोगार्थमित्यादिना
पूर्वणासिद्धं दर्शयन् सूत्रारम्भं समर्थयते ।
अयं योगः शक्योऽवक्तुम्, कथम् ? इन्धेरनन्तरश्च्छन्दस्येव लिड्
भवति, भाषायां त्विजादेश्चेत्यामा भवितव्यम्, च्छन्दसि च
ऽच्छन्दस्युभयथाऽ इति लिटः सार्वधातुकसंज्ञा, ऽसार्वधातुकमपित्ऽ
इति ङित्वादुपिधालोपः । श्नमि तु कर्तव्य आर्धधतुकसंज्ञा,
छान्दसत्वाद्वा श्नमभावः । भवतेरपि ऽभुवो वुग्लुङ्लिटोःऽ इति
वुग्विधीयते, तत्र भूअ, भूइथ इति स्थिते वुक् प्राप्नोति,
वृद्धिगुणौ च; कृताकृतपसङ्गित्वेन नित्यो वुक्, नच
शब्दान्तरप्राप्तः, एकदेशविकृतस्यानन्यत्वाद्; वुकि च
कृतेऽनजन्तत्वादलघूपधत्वाच्च वृद्धिगुणौ न भविष्यतः । अवश्यं
चैतदेवं विज्ञेयम्-ऽवुका वृद्धिगुणौ बाध्येतेऽ इति । यो हि
मन्यते-ऽकित्वादिमे गुणवृद्धेः किति नेति प्रतिषेधः,
अनिग्लक्षणत्वात् । एवं तर्हि ज्ञापकार्थमिन्धिग्रहणम्, एतज्,
ज्ञापयति-ऽइन्धेर्भाषायामप्यनित्य आम्ऽ इति, समीधे समीधाञ्चक्र इति
भाषायामपि भवति । भवतेरपि वुगनित्यः, किं कारणम् ? उरिति
वर्तते, न च गुणवृद्ध्योः कृतयोरुवर्णान्तो भवतिर्भवति;
उरिति निवर्तिष्यते ? यदि विवर्तते; बोभाव, अहं किल
बोभव-यङ्लुक्यपि नित्यत्वाद् वुक् प्राप्नोति । अनुवर्तमाने
पुनरुरित्यस्मिन् उभयोरनित्ययोः परत्वाद् गुणवृद्ध्योः
कृतयोरनुवर्णान्तत्वाद् वुङ्न भवति । अथेदानीं
यङ्लुक्यप्यनेनैव लिटः कित्वं कस्मान्न भवति ? श्तिपा निर्देअषशात्
। यदि पुनर्वुग्विधावेव श्तिपा निर्देशः क्रियते ? नैवं शक्यम्; इह
हि दोषः स्याद्-बोभूवत्;, बोभूवुः । यदा पुनः कित्वविधौ
श्तिपा निर्देशः क्रियते, न वुग्विधौ; तदा यङ्लुकि पित्सु
वचनेषु लिटः कित्वाभावाद् गुणवृद्ध्योः
कृतयोरुरित्यधिकाराद् वुङ्न भवति । अपित्सु वचनेषु
ऽअसंयोगाल्लिट् कित्ऽ इति कित्वे सति
गुणाभावादुवर्णान्तत्वाद्वुग् भवति । ननु
चोक्रम्--ऽआरभ्यमाणेऽपि कित्वे वृद्धेः प्रतिषेधो न सिद्ध्यति,
अग्निलक्षणत्वाद्ऽ इति, नैष दोषः; ङ्द्ग्रिहणमप्यनुवर्तते,
तत्सामर्थ्यादनग्लिक्षणाया अपि वृद्धेः प्रतिषेधो भविष्यति, सत्यम्;
अस्त्यं शुष्कस्तर्कः । वार्तिककारस्तु न क्षमते, यदाह-ऽइन्धेश्च्छन्दो
विषयत्वाद् भुवो वुको नित्यत्वाताभ्यां लिटः किद्वचनानर्थक्यम्ऽ
इति ।
श्रन्थिग्रन्थीत्यादि । ऽश्रन्थ ग्रन्थ संदर्भेऽ, ऽदम्बु दम्भेऽऽष्वञ्ज
पिरष्वङ्गेऽ । श्रेथतु;, श्रेथुरिति कित्वादुपधालोपः,
एत्वाभ्यासलोपावप्यत्र वक्तवायौ । देभतुरिति । नलोपे कृते ऽअत
एकहल्मध्येऽनादेशादेःऽ इत्येत्वाभ्यासलोपौ । न च लोपस्या
सिद्धत्वम्, आभाच्छास्त्रीयस्यासिद्धत्वस्यानित्यत्वात् । परिषस्वज इति ।
ऽष्वञ्जपरिष्वङ्गेऽ, अनुदातेत्,ऽउपसर्गात्सुनोतिऽ इति षत्वम्
ऽसदिस्वञ्ज्योः परस्य लिटिऽ इति परस्य प्रतिषेधः । अत्र
केचिद्वेति पठन्ति, शश्रन्थतुरित्याद्यपि भवति । अथ पित्सु वचनेषु
कथम् ? यदि संयोगार्थमेव वचनम्, पित्सु न भाव्यम् । अथ
संयोगान्तार्थं पिदर्थं च ? पित्स्वपि भाव्यम् । किं पुनरत्रार्थतत्वं
देवो ज्ञातुमर्हति ॥
मृडमृदगुधकुषक्लिशवदवसः क्त्वा ॥ १।२।७ ॥ 
ऽक्लिश हिंसायाम्ऽ, अनुदातेद्, दिवादिरकर्मकः; ऽक्लिशू
विबाधनेऽ र्क्यादिः सकर्मकः, परस्मैपदी-द्व्योरपि ग्रहणम् ।
किमर्थं पुनरिदम्, तावता किदेव हि क्त्वा ? तत्राह--न क्त्वा
सेडित्यादि । अपकर्षः उ अपवादः नन्विदमेव नियमार्थं
भविष्यति-ऽमृडादिभ्य एव क्त्वा किद्भवति नान्येभ्यःऽ इति नार्थः ऽन
क्त्वा सेट्ऽ इत्यनेन; कथं लूत्वा पूत्वा-तुल्यजातीयस्य सेटो
नियमः ? ननु ऽक्लिशः क्त्वानिष्ठयोःऽ इति
विकल्पेनेड्विधानादनिट् क्त्वा सम्भवति ? एवं तर्हि
मृडमृदवदवसां कित्वाविधानं नियमार्थम्, इतरेषां तु ऽरलो
व्यपधात्ऽ इति विकल्पबाधेन विधिसम्भवान्नियमो न भविष्यति ।
एवमपि विपरीतोऽपि नियमः स्याद्--मृडादिभ्यः क्त्वैव किदिति ।
उदित्वा, उषित्वेति । यजादित्वात्सम्प्रसारणम् ऽशासिवसिघसीनां चऽ
इति षत्वम्, ऽवसतिक्षुधोरिट्ऽ ॥
रुदविदमुषग्रहिस्वपिप्रच्छः संश्च ॥ १।२।८ ॥
सन्नर्थमिति । तत्र चरितार्थत्वादनिटः क्त्वाः कित्वाविधानं
नियमार्थं न भवति ॥

इको झल् ॥ १।२।९ ॥
सनाक्षिप्तस्य धातोरिका
विशेषणातदन्तविधिर्भवतीत्याह--इगन्ताद्धातोरिति । ऽइक् स्मरणेऽ
इत्यास्य तु धातोर्ग्रहणं न भवति, न ह्यतः परो झलादिसन्
सम्भवति, कथम् ? ऽइणो गा लुङ्ऽ ऽणिउ गमिरवबोधनेऽ ऽसनि चऽ
ऽइण्वदिक इति वक्तव्यम्ऽ ऽगमेरिट् परस्मैपदेषुऽ--अधिजेगमिषति ।
ननु च भावकर्मणओरात्मनेपदे ऽअनुदातोपदेशऽ
इत्यनुनासिकलोपार्थमेतत्स्यात्, तत्र तु रूपे विप्रतिपतिः,
गमेरिङदेशस्य ग्रहणमिति वचनात् ऽअज्झनगमां सनिऽ इति दीर्घो
न भवति-अधिजिगंस्यत इति केचित् ।
अन्ये त्वाहुः-ठ्ठ्ठज्झनगमान्ऽ इत्यत्राज्ग्रहणं न कर्तव्यम्, कथम् ?
ऽसनि दीर्घःऽ इत्येको योगः, अचश्च , एवं सिद्धेऽजग्रहणं
प्रवृत्तिभेदेन गमेरपि विशेषणाअर्थम्--अजादेशस्य गमेरिति;
तेनास्यापि दीर्घेण भाव्यम्, अजादेशत्वाद्-अधिजिगांस्यत इति
रूपमिति । तदेवं धातोरपि ग्रहणं युक्तमेव । एवं तर्हि झला
साहचर्याद् गर्गादिषु जिगीषुशब्दस्य पाठाच्च प्रत्याहारस्य
ग्रहणमुतरसूत्रे च इक्समीपाद्धलः पर इत्यनुपपन्नं धातुग्रहणे ।
झलादिरिति । कथं पुनस्सत्सप्तमीनिर्देशे तदादिविधिः शक्यो
विज्ञातुम् ? झल्मात्रस्य सनोऽसम्भवात् । ननु च
चिकीर्षितेत्यादवतो लोपे सति सम्भवति, अपूर्वविधत्वाच्च न
लोपस्य स्थानिवत्वाम्; एवं तर्हि वृद्धिसंज्ञासूत्राद्यस्यादिरिति
वर्तते सन् किद्भवति, कीदृशः ? यस्य ढलादिरिति । एतेन
तदन्तविधिरपि निरस्तो वेदितव्यः । चिचीषतीति । ऽएकाचःऽ
इतीट्प्रतिषेधः । तुष्टूअषतीति । ऽशर्पूर्वाः खयःऽ । शिशयिषत इति
। ऽपूर्ववत्सनःऽ । किमर्थमिति । योगविभागविषयः प्रश्नः । सूत्रं
तूतरार्थं कर्तव्यम् । दीर्घत्वगुणस्य बाधकं भविष्यतीति । ननु
ऽकुङ्शब्देऽ कटादिः, चुकूषत इत्यस्मि दीर्घस्यावकाशः ?
दीर्घान्तोऽयमित्यवोचाम् । इह तर्हि ऽगु पुरीषोत्सर्गेऽ ऽध्रु
गतिस्थैर्ययोःऽ कुटादी, जुगूषति, दुधूषति । एवमपि
प्रत्याहारग्रहणमनर्थकम् ऽउतो दीर्घऽ इति वक्त्वयम् ? अस्ति
प्रत्याहारग्रहणे प्रयोजनम्, किम् ? प्रतिभेदेन गमिमपि
विशेषयिष्यामीति । यद्येतावत्प्रयोजनं स्यात् ऽउतो दीर्घऽ इत्युक्त्वा
इङ्हन्योरिति वक्तव्यम्-येषां समेरिङदेशस्य ग्रहणमिति पक्षः ।
येषामनिङदेशस्यापि ग्रहणं तेषामिहन्योरिति वक्तव्यम्, हना
साहचर्यादिरिति धातुर्गृह्यते, नेकारः,
तस्मादज्गरहणसामर्थ्याद्दीर्घत्वं गुणस्य बाधकं भविष्यतीति
सुष्ठूअक्तम् । यथैव तर्हि झलादौ गुणो बाध्यते, एवमिङदावपि
बाध्येत--जिजविषयति, नात्र दीर्धः प्रवर्तते, किं असति हि कित्वे
नाप्राप्ते विध्यन्तरे आरभ्यमाणं दीर्घत्वं यथा गुणं बाधते एवं
णिलोपमपि बाधेन । ननु यत्र नाप्राप्ते तस्य बाधकः, क्व च
नाप्राप्ते ? दीर्घ आरभ्यते, गुणे णिलोपे तु ज्ञीप्सतीत्यत्र प्राप्ते,
चिचीषतीत्यत्राप्राप्ते पाक्षिक एव परिहारः । यत्र बाध्यं
भेदेनापेक्ष्यते--ऽइदमस्मिन्विषये प्राप्तमिदमस्तिन्विषयेऽ इति,
तत्रैकबाधेनोपपतौ सत्यामनेकबाधो न न्याय्य इति किमेकं
बाध्यतामित्यपेक्षायाम् ऽयेन नअप्राप्ते स बाधनीटःऽ इत्युच्यते,
एवं ह्यपेक्षितविधिर्भवति । यदि तु ऽनाप्राप्ते विध्यन्तरे
इदमारभ्यतेऽ इति कार्यसामान्यमपेक्ष्यते, तदा सर्वमेव बाधनीयम्
। एतेन पुरस्तादपवादन्यायेन णिलोपमेव दीर्घत्वं बाधेत, न
गुणमित्यपि चोद्यं निरस्तम्; यस्यादयमपि न्यायः
कार्यसमान्यचिन्तायां नास्त्येव । अतः सुष्ठूअक्तम्--णिलोपमपि
बाधेतेति । दीर्घत्वस्यावकाशदानायेति । एतदेव
स्फुटयति-चिचीषतीत्यादि ष्विति । सति हि कत्वे चिचीषतीत्यादौ
कित्वेनैव गुणो बाध्यते, न दीर्घेणेत्यबाधित्वैव विध्यन्तरं
सावकाशो दीर्घः परत्वाण्णिलोपेन बाध्यत इत्यर्थः । ज्ञीप्सतीति ।
ऽमारणतोषणनिशामनेषु ज्ञाऽ, ऽज्ञप मिच्चऽ इति चुरादिषु पाठाद्
णिचि पुकि ऽमितां ह्रस्वःऽ, सन्, ऽसनीबन्तर्द्धऽ इतीडभावक्षे
ऽआप्ज्ञपृधामीत्ऽ इतीत्वम्, ऽअत्र लोपोऽभ्यासस्य ऽ । किमर्थो
योगविभाग इत्यशङ्क्य प्रयोजनमाह--इकः कितवमित्यादि । गुणो
मा भूदित्येवमर्थमिक उतरस्य सनः कित्वं विधीयतैत्यर्थः ।
दूषयति-दीर्घारम्भादिति । गुणो न भविष्यतीति शेषः । कृते
भवेदिति । शास्त्रमावर्तमानं जपादिवद्भर्मे साधनमिति भावः ।
अनर्थकं त्विति । शास्त्रपूर्वकात्प्रयोगाद्धर्मो न तु प्रवृत्तिमात्रादिति
भावः । ननु च ऽसनि मीमाघुऽ इत्यत्र मिनोतेरपि मीग्रहणएन
ग्रहणार्थं दीर्घविधिः स्याद्, मा भून्मीग्रहणेन ग्रहणम्,
ऽमीनातिमिनोतिदीङं ल्यपि चऽ इत्यात्वे कृते
ऽगामादाग्रहणेष्वविशेषःऽ इति माग्रहणेन ग्रहणं भविष्यति;
तत्रायमप्यर्थो मीग्रहणमपि न कर्तव्यं भवति । ह्रस्वार्थमिति ।
ह्रस्वानामेव दीर्घविधानासामर्थ्याद् गुणो न स्याद्, दीर्घाणां तु
पुनः प्राप्नोति--लुलूषति; न हि दोर्घान्तेषु दीर्घशास्त्रं
प्रवर्तते, पूर्वमेव तद्रूपसद्भावादिति भावः । सामार्थ्याद्धि
पुनर्भाव्यमिति । सामर्थ्यम् उ प्रयोजनसद्भावः, यथा ऽमो राजि
समः क्वौऽ इति मकारस्यैव मकारो विधीयते, विकारान्तरं मा
भूदिति । तथा दीर्घस्यापि गुणो मा भूदिति पुनर्दीर्धो भविष्यति
। यदि तर्हि प्राप्नुवन्विधिः दीर्घेण बाध्यते, आञ्दित्वामपि न
प्राप्नोति-चिकीर्षति, तत्राह--आञ्दित्वं दीर्घसंश्रयमिति । दीर्घः
संश्रयो निमितं यस्य ततथोक्तम् । यं विधिं प्रत्युपदेशोऽनर्थकः
स विधिर्बाध्यते, यस्य तु विधेर्निमितमेव नासौ बाध्यते । न
चात्राकृते दीर्घे आञ्दित्वं प्राप्नोति । इह तर्हि-तितीर्षति, अकृतेऽपि
दीर्घत्वे आञ्दित्वं प्राप्नोतीति ? आञ्दित्वानिवृत्यर्थमेव दीर्घत्वं
स्याद्, अत आह-दीर्घाणां नाकृते दीर्घ इति । दीर्घाणामप्यकृते
दीर्घत्वे ऋदित्वं न प्राप्नोति, किं कारणम् ? इत्वोत्वाभ्यां
गुणवृद्धी भवतो विप्रतिषेधेन, अतो यावद्दीर्धेण गुणो न
बाधितः, तावदित्वं न पाप्नोति; तस्मान्नार्थ एतेनेति स्थिते
प्रयोजनमाह--णिलोपस्त्विति ॥
हलन्ताच्च ॥ १।२।१० ॥
समीपवचनोऽन्तशब्द इति । अवयववचनस्तु न भवति,
धातावन्यपदार्थे ऽयेन विधिस्तदन्तस्यऽ इत्येव तदन्तविधेः
सिद्धत्वात् । इकस्त्वन्यपदार्थत्वं नैव सम्भवति, न हि वर्णो
वर्णान्तरस्यावयव उपपद्यते । हल् चासावन्तश्चेति । कर्मधारयं
दर्शयति । निपातनाद्विशेषणस्य परनिपातः । तत्र च कस्यान्तो
हलितयपेक्षायामिक इति पञ्चम्यन्तं सन्निहितं षठ।ल्न्तं विपरिणम्यत
इत्याह-इगन्तादिति । इकमपेक्षमाणस्याप्यन्तशब्दस्य नित्यसापेक्षत्वात्
सूत्रे कर्मधारयः, बहुव्रीहौ तु धातोरन्यपदार्थत्वं नैव
सम्भवति, अन्तशब्दो हि नियतदेशमेव समीपमाचष्टे परं नाम, न
समीपमात्रम् । न च धातोः परसमीपावस्थिते हलि ततः परः
सन्सम्भवति; इकि त्वन्यपदार्थे-यस्येकः परसमीपे हल् न
तस्यानन्तरः सू सम्भवतीत्येकेन हला व्यवधाने विज्ञायेतेति
धिप्सतीत्यत्र न स्याद् । हलिति जातिग्रहणात् सिद्धावपि
प्रतिपतिगौरवप्रसङ्गः । ननु च मा भूदन्तग्रहणम्, ऽहलःऽ
इत्येवास्तु, इका हल्विशेष्यते, तेन च धातुः-इकः परो यो हल्
तदन्ताद्धातोरिति । न चैवमत्र शङ्कनीयम्--"असत्यन्तग्रहणे
इग्वतो हलन्तादिति विज्ञायेत, ततश्च यजेः सन् ऽसन्यतःऽ यियक्षते
इत्यत्रापि कित्वे सति संप्रसारणं प्राप्नोति" इति; न हीक्च्छब्दस्य
मुख्येऽर्थे सम्भवति तद्वति वृत्तिर्युक्ता, किं च ऽइग्वतःऽ इत्यस्य
व्यावर्त्यमपि न सम्भवति । यायज्यतेः सनि यायजिषत इत्यत्र सन्न
झलादिः । तस्मादन्तग्रहणं चिन्त्यप्रयोजनम् ।
इह धीप्सतीति य इक्समीपे हल् नकारो न ततः परः सन्, यतश्च
परः सन् भकारात् न स इक्समीप इति कित्वं न स्यादित्यत
आह-दम्भेरिति । दम्भेरपि परस्य सनः कित्वं सिद्धम्, कुतः ?
हल्ग्रहणस्य जातिवाचकत्वात् । ऽतत्प्रयोजकःऽ इतिवत्समासः ।
जातिवाची हल्शब्दः, एकैव च जातिर्नकारभकारयोः । व्यक्तिद्वारकं
च जातेरिक्समीपत्वं तदपेक्षयात्र सनः परत्वम् ।
भकारव्यक्तिरिक्समीपे वर्तत इति जातिरपि वर्तते, भकारव्यक्तेः
परः सन्निति जातेरपि परः । विपर्ययस्तु सन्नपि
शास्त्रेणानाश्रितत्वादकिञ्चित्करः । नकारव्यक्तिरिक्समीपे न वर्तत
इति जातिरपि न वर्तते । नकारव्यक्तेः परः सन्न भवतीति जातेरपि
परो न भवतीति । धीप्सतीति । ऽदम्भ इच्चऽ कित्वादुपधालोपः
ऽएकाचो बशो भष् झषन्तस्य स्ध्वोःऽ इति भष्भावः, द्विर्वचनम्,
ऽअत्र लोपोऽभ्यासस्यऽ ॥
लिङसिचावात्मनेपदेषु ॥ १।२।११ ॥
आत्मनेपदेषु परत इति । एतत्सिच एव विशेषणम्, न
लिङ्परस्मैपदस्य; झल्ग्रहणानुवृत्यैव व्यावर्तितत्वात् ।
भित्सीष्टेति । भिदिः स्वरितेत्, ऽलिङ्ः सीयुट्ऽ,ऽसुट् तिथोःऽ ।
भुत्सीष्टेति । बुधिरनुदातेत्, पूर्ववद् भष् । अबुद्धेति ।
च्लेः सिच्ऽ, झलो झलिऽ, ऽझषस्तथोर्धोऽधःऽ,ऽझलां जश् झशिऽ इति
धकारस्य दकारः । यक्षीष्टेति । स्वरितेत्वादात्मनेपदम्,
व्रश्चादिषत्वम्, ऽषढोः कः सिऽ ।
अद्राक्षीदिति । अमागमे यणि च कृते ऽवदव्रजऽ इत्यकारस्य वृद्धिः ॥
उश्च ॥ १।२।१२ ॥
लिङसिज्भ्यामाक्षिप्तस्य धातोरुरित्यनेन तदन्तविधिरित्याह-
ऋवर्णान्तादिति । ऽऋ गतौऽ इत्यस्य तु ग्रहणं न भवति;
ऽसर्तिशास्त्यर्तिश्चऽ इत्यङे विधानेन सिचोऽसम्भवात् ।
नन्वङ्विधौ कर्तरीत्यनुवृतेः कर्मणि सिजपि सम्भवति, एवं तर्हि
शैलीयमाचार्यस्य यत्रास्य धातोर्ग्रहणमिच्छति तत्र श्तिपा निर्देशं
करोति-ऽअर्तिपिपर्त्योश्चऽ,ऽसर्तिशास्त्यर्तिभ्यश्चऽ इति स्वरूपेणापि
ग्रहणं दृष्टम् । एवं तर्हि व्याप्तिन्यायाद्वर्णग्रहणम् । अकृतेति ।
ऽह्रस्वादङ्गात्ऽ इति सिचो लोपः । अवरिष्टेति ।
ऽलिङसिचोरात्मनेपदेषुऽ इतीट् । ऽवा गमःऽ । संगंसीष्टेति ।
ऽसमो गम्यर्च्छिऽ इत्यात्मनेपदम् ॥
हनः सिच् ॥ १।२।१४ ॥
सौत्रत्वान्निर्देशस्याल्लोपो न कृतः । आहसतेति ।ऽआङे यमहनऽ
इत्यात्मनेपदम्, ऽआत्मनेपदेष्वनतःऽ इत्यदादेशः । सिज्ग्रहणं
लिङ्निवृत्यर्थमिति । प्रकृतं सिज्ग्रहणं लिङ्संबद्धमिति
तदनुवृतौ तस्याप्यनुवृत्तिः स्यादिति भावः ।
ननु च ऽहनो वध लिङ्ऽ ईति लिङ् विधादेशो नित्यः,
धानिषीष्टेति चिण्वदिटि
वधादेशाभावेऽप्यझलादित्वादप्रसङ्गस्तत् किं
लिङ्निवृत्येत्यत्राह-उक्षरत्रेति । उतरार्थमवश्यं सिज्ग्रहणं
कर्तव्यम्, तदिहैव क्रियते, न्यायानुसरणे प्रतिपतिगौरवं मा
भूदित्येवमार्थमित्यर्थः ।
आत्मनेपदग्रहणमित्यादि । यमः परस्मैपदेषु ऽयमरमनमाताम्ऽ
इति सगिटौ भवत इति झलादिः सिज्न भवति । उपयमने तु
नित्यमात्मनेपदम्, स्थाध्वोः परस्मैपदेषु सिचो लुग्
भवति,ऽवा गमःऽ इत्यत्रापि परस्मैपदेष्वङ् भवति, लीङ्
यासुट्निवृत्यर्थमेव च झल्ग्रहणमनुवर्त्यम्,
एवमस्मिन्नप्यधानिषातामिति चिण्वदिटि मा भूदिति, तदेवम् ऽवा
गमःऽ इत्यारभ्यात्मनेपदग्रहणं चिन्त्यप्रयोजनम् । किमर्थं
पुनरिदम्, यावता आत्मनेपदं ङिति सिजन्तस्याङ्गस्य
ऽअनिदिताम्ऽ इत्येव नलोपः सिद्धः, उच्चारणार्थो हि सिच इकारः,
नानुबन्धः ? ज्ञापनार्थम् । एतज् ज्ञापयति-ऽन
सिजन्तस्योपधालोपो भवतिऽ इति । तेनामास्तेति सिद्धं भवति ।
ननु च सिचि ऽअनुदातोपदेशऽ इति लोपो यथा स्याद्, आत्मनेपदे
उपधालोपो मा भूदित्येवमर्थमिदं स्यात्, कः पुनरत्र
विशेषः-सिचि वा लोपो भवतु, आत्मनेपदे वा ? अयमस्ति
विशेषः-आत्मनेपदे लोपे सति ऽअतो लोपःऽ प्राप्नोति, सिचि तु
न; आभीयस्यानुनासिकलोबस्यासिद्धत्वात् । यद्यपि
उपधालोपोऽप्याभीयस्तथापि व्याश्रयत्वादसिद्धत्वं न
प्राप्नोति-आत्मनेपदे उपधालोपः, सिच्यतो लोपः । यद्येवम्,
बहिरङ्ग उपधालोपः, बहिर्भूतात्मनेपदापेक्षत्वाद्;
अन्तरङ्गोऽल्लोपः, अन्तर्भूतसिजपेक्षत्वात् ऽअसिद्धं
बहिरङ्गमन्तरङ्गेऽ ।
ननु चैषा परिभाषाप्याभाच्छास्त्रीया ऽवाह ऊठऽ इत्यत्र ज्ञापितेति
तस्यामन्तरङ्गबहिरङ्गयोरसिद्धत्वाद् यथा पपुष
इत्यादावल्लोपादिषु वसोः संप्रसारणस्यासिद्धत्वं न भवति,
तथात्रापि न स्यात्, ततश्चातो लोपः स्यादिति
सिच्येवानुनासिकलोप एषितव्य इति वक्तव्यमेव सिचः कित्वमिति
ज्ञापकानुपपतेः, अमंस्तेत्यादावुपधालोपः स्यात् । तस्मात् सिच
इकारोऽनुबन्ध एव, नौच्चारणार्थः । तेन ऽअदिताम्ऽ इति
प्रतिषेधादुपधालोपाभावः । ऽइदितो नुम्ऽ इत्यत्र धातुग्रहणं
सिजन्तनिवृत्यर्थमेव क्रियते, न धातूपदेशावस्थायामेव नुम्
यथा स्यादित्येवमर्थम् । कुण्डेत्यादिसिद्धये च
यत्नान्तरमास्थेयमिति केचित्; नेति वयम् । उपधालोपेऽपि
नातो लोपेन भवितव्यम् । किं कारणम् ? ऽउपदेशऽ इति वर्तते
उपदेशे योऽकारान्तस्तस्य लोपः, इहापि तर्हि न
प्राप्नोति--ऽधिन्विकृण्व्योर चऽ धिनुतः, कृणुतः,
नोपदेशग्रहणेन प्रकृतिरभिसम्बध्यते--उपदेशे या
प्रकृतिरकारान्तेति, किं तर्हि ?
आर्धधातुकमभिसम्बध्यते--आर्द्धधातुकोपदेशे यदकारान्तं तस्येति
। तदेवमुपधालोपेऽपि न कश्चिद्दोष इति ज्ञापकार्यमेव वचनमिति
सर्वमनाकुलम्॥यमो गन्धने ॥ १।२।१५ ॥
ननु यमिरुपरमे पठ।ल्ते, कथं गन्धने वर्तत इत्यत
आह--अनेकार्थत्वादिति । उदायतेति । परावद्यं स्वयं
प्रकाशितवानित्यर्थः । उदायंस्त पादमिति । अपकृष्टवानित्यर्थः ॥
स्थाध्वोरिच्च ॥ १।२।१७ ॥
चकारेण कित्वं समुच्चीयत इत्याह--सिच्च किदिति । प्रयोजनं
गुणो मा भूदिति । इत्वं तु गुणविधानार्थमेव स्यात्; लघुत्वात्
। उपास्थितेति । ऽउपान्मन्त्रकरणेऽ ऽअकर्मकाच्चऽ इत्यात्मनेपदम्,
ऽह्रस्वादङ्गात्ऽ इति सिचो लोपः । न चेत्वं सिजीत्युच्यते, किं
तर्हि ? इकारश्चान्तादेशस्सिच्च किद्भवतीत्येतावत् ।
तेनेत्वस्यासिज्निमितत्वाद् भवत्येव लोपः ।
इच्चेत्यादि । तकार इद्यस्य तस्य भावः तकोरेत्वम्, इच्चेत्यत्र निर्देशे
कस्य, कार्यस्य सिद्धये इकारस्य तकारेत्वं क्रियत इत्यर्थः । दीर्घो मा
भूदिति । आन्तर्यतः प्राप्नोतीति भावः । ऋतेऽपि स इति ।
इकारविधानेनापि विनेत्यर्थः । कित्वे हि घुमास्थादिसूत्रेणैव
दीर्घस्सिद्धः, तस्मादित्वविधानसामर्थ्याद् अनन्तरतमोऽपि ह्रस्व एव
भविष्यतीत्यर्थः । भाव्यमानोऽण्सवर्णान्न गृह्णाति इत्ययमप्यत्र
परिहारः संभवति । अनन्तर इति । असदृश आदेशे क्रियमाणे ह्रस्व इव
प्लुतोऽपि स्यात्,स मा भूदित्यर्थः । प्लुतश्चेति । अनेन तपरत्वं
प्रत्याख्यायते । यद्यनेन प्लुतो विधीयेत, तदा यत्र विषये
ऽअनन्त्यस्यापि प्रश्नाख्यानयोःऽ इत्यादिना प्लुतो
विहितस्तत्राप्यनेनैव स्याद्, अस्मिन्कर्तव्ये तस्यासिद्धत्वादिति
पक्षेऽनुवाददोषः प्राप्नोति,ततो ह्रस्व एव भविष्यति । अन्ये तु
तपरत्वमनेन समर्थितं मन्यन्तेअसति तकार आन्तरयंतो दीर्घस्य
दीर्घः प्राप्नोति । ननु चोक्तम्-ऽसिद्धोऽत्र दीर्घःऽ इति ? सिद्धे
सत्यारम्भो नियमार्थः स्याद्-दीर्घ एव यथा स्यात् प्लुतो मा
भूदिति तदिदमुक्तम्--अन्न्तर इत्यादिना । घुमास्थादिसूत्रेणानेन वा
दीर्घे सति यद्यपि विशेषो नास्ति, तथाप्यनन्तरेऽविद्यमानेऽपि
विशेषे प्लुतो मा भूदिति दीर्घः स्यादित्यर्थः । मा भूद् इति
चेत् तत्राह-प्लुतश्चेति । स चासति तपरत्वे न प्राप्नोति, सति तु
तस्मिन् दीर्घस्याप्रसङ्गाद्विधिरेव संपद्यत इति स्वविषये प्लुतो न
व्यावर्त्यते । तदेवमन्यत्र भिन्नकालनिवृत्यर्थं तपरकरणम्, इह तु
दीर्घनिवृत्यर्थं प्लुतप्रवृत्यर्थं च वस्तुबलात्समपादि ॥
न क्त्वा सेट् ॥ १।२।१८ ॥
न किद्भवतीति । कित्कार्यं न करोतीत्यर्थः । न पुनः
ककारस्येत्संज्ञाभावात् किन्न भवतीति । प्रकृतो हि किच्छब्दः
कित्कार्यकारिणि वर्तत इति तदर्थस्यैव निषेधो
युक्तः-देवित्वेत्यादौ गुणप्रतिषेधाख्यं कित्कार्यं न भवतीति ।
निगृहीतिरिति । अत्र ऽतितुत्रऽ इतीट्प्रतिषेधो न भवति,
तितुत्रेष्वग्रहदीनामिति वचनात् । निकुचितिरिति । ऽकुञ्च
कौटिल्याल्पीभावयोःऽ । एषूदाहरणेषु संप्रसारणम्,
गुणप्रतिषेधः, उपधालोपश्च कित्वाद्भवन्ति ।
न सेडित्यादि । पूर्वाद्धेमेको ग्रन्थः, उतरार्द्धाच्च नेत्यपकृष्यते
। न सेडित्येतावतापि योगेनाकित्वे कृते गुधितो
गुधितवानित्यत्र निष्ठायामवधारणान्नियमान्न भविष्यति । ऽनिष्ठा
शीङ्स्विदिमिदिक्ष्विदिधृषःऽ इति नियमः-शीङदिभ्य एव परा
निष्ठा न किदिति । विपरीतस्तु नियमः-निष्ठ्èअवेति व्याख्यानान्न
भवति । लिटि तर्हि प्रतिषेधः स्यात्, ततश्च जग्मिव, जग्मिम
ऽगमहनऽ इत्युपधालोपो न स्याद्, अत आह-ज्ञापकादिति ।
पूर्वाचार्यप्रसिद्ध्या परोक्षे लिडुच्यते, यथा-भवन्ती लट्,
श्वस्तनी लुट् । किं ज्ञापकमित्यत आह-सनीति । ऽइको झल्ऽ इत्यत्र
झल्ग्रहणस्यैतत्प्रयोजनम्--शिशयिषत इत्यत्र मा भूदिति । यदि च
न सेडिति प्रतिषेध आतिदेशिकस्यापि कित्वास्य स्याद्
झल्ग्रहणमनर्थकं स्यात् । प्राप्नोत्वत्र कित्वम्, ऽन सेट्ऽ इति
प्रतिषेधो भविष्यति । तदेतद् झल्ग्रहणमौपदेशिकस्य
कित्वस्यायं प्रतिषेधो नातिदेशिकस्येत्यस्यार्थस्य ज्ञापकं विदुः ।
ननु चोतरार्थं झल्ग्रहणम्, स्थाघ्वोरित्वं झलादौ यथा स्यात्
चिण्वदिटि मा भूदिति-उपास्थायिषाताम्, अत्र हि उपास्थास्
आतामिति स्थिते, इत्वं च प्राप्नोति चिण्वद्भावश्च,
परत्वाच्चिण्वद्भावे युक्च प्राप्नोति वृद्धिश्च, कापवादत्वाद्यौकि
कृते यकारस्येत्वप्रसङ्गः; न च पुनर्वृद्धिर्लभ्यते, पूर्वमेव
युका बाधित्वात्, तस्मादुतरार्थं झल्ग्रहणम् ? नैतदस्ति;
यस्मादित्वं कित्वसंयोगेनोच्यते, न चात्र कित्वमस्ति; न सेडिति
प्रतिषेधात् । न ह्यत्रास्यां दशायां झल्ग्रहणस्य ज्ञापकत्वं
स्थितमित्यातिदेशिकस्यापि कित्वस्यायं प्रतिषेधो भवति । रेण
तुल्यं सुधीवनीति । शोभना धीवानोऽस्याः सुधीवा स्त्री ऽअनो
बहुव्रीहेःऽ इति प्रकृतस्य ङीपो निषेधे सति
ऽसंनियोगशिष्टानामन्यतराभावे उभयोरप्यभावःऽ इति यथा रेफो
न भवति तद्वदिहापीत्यर्थः । वस्वर्थमिति । अर्थशब्दो निवृतौ ।
जग्मिवानित्यत्र क्वसौः कित्वप्रतिषेधो मा भूदित्येवमर्थं तर्हि
क्त्वाग्रहणमित्यर्थः । दूषयति-किंदतीदेशादिति । सिद्धमिति शेषः ।
अस्त्वत्रौपदेशिकस्य कित्वस्य प्रतिषेधः, आतिदेशिकं कित्वं
भविष्यति । यत्रतर्हि तत्प्रतिषिध्यते संयोगान्तष्वञ्जेः,
आजिवान्-अत्र हि नलोपे कृते द्विर्वचन एकदेशे च
ऽवस्वेकाजाद्धसाम्ऽ इतीडागमः, तत्र कृते कित्वप्रतिषेधाद्
नलोपनिवृतौ द्विहल्तात् नुटि सत्येकाच्त्वाभावादिण्निवृतौ
कित्वनलोपादीनां चक्रकप्रसह्गः । एवं तर्हि छान्दसः क्वसुः, लिट्
च्छन्दसि सार्वधातुकमपि भवति ऽसार्वधातुकमपिद्ऽ इति ङ्त्विं
ङ्तीत्युपिधालोपः । न च संयोगान्तेषु कित्वङ्त्वियोः
कश्चिद्विशेषः, तस्माद्वस्वर्थमपि क्त्वाग्रहणं न भवति । एवं
तर्हि-निगृहीतिः प्रयोजनम् । क्तिन्क्तिज्निवृत्यर्थं
क्त्वाग्रहणमित्यर्थः ।
यदि पुनरुपरिष्टाद्योगविभागः क्रियते-न सेण्निष्टा
शीङ्स्विदिमिदि क्ष्विदिधृषः, मृषस्तितिक्षायाम्,
उदुपधाद्भावादिकर्मणोरन्यतरस्याम्; ततः पूङ्श्च-पूङ्श्च परा
निष्ठा सेण् न किद्भवति; ततः क्त्वा च, क्त्वा च सेट् किन्न भवति
। अत्र ऽपूङ्ःऽ इति निवृतमिति, ततः क्त्वाग्रहणं शक्यमकर्तुम् ॥
निष्ठा शीङ्स्विदिमिदिक्ष्विदिधृषः ॥ १।२।१९ ॥
ऽ ञिष्विदा स्नेहनमोचनयोःऽ इत्यस्य भौवादिकस्य
ञिद्धातोर्ग्रहणम्, न तु ऽष्विदा गात्रप्रक्षरणेऽ इति दैवादिकस्य;
ञिद्भिः साहचर्यात्, अस्य चाञित्वात् । ऽञिक्ष्विदा
स्नेहनमोचनयोःऽ इति दैवादिकस्य ग्रहणम्, न तु ऽञिक्ष्विदा
अव्यक्ते शब्देऽ इत्यस्य भौवादिकस्य; मिदिना साहचर्यात्,ऽञिधृषा
प्रागल्भ्येऽ । शयितवानिति । ऽअत्वसन्तस्यऽ इति दीर्घः ।
प्रकृतिग्रहणे यङ्लुगन्तस्यापि ग्रहणं भवति, स एव धातुर्द्विरुच्यत
इति कृत्वा तत्रापवादः स्मर्यते ।
श्तिपा शपाऽनुबन्धेन निर्द्दिष्ट्ंअ यद्गणेन च ।
यत्रैकाज्ग्रहणं किञ्चित्पञ्चैतानि न यङ्लुकि ॥ इति ।
तदहि शीङेऽनबन्धनिर्देशो यङ्लुङ्निवृत्यर्थः, शेश्यितः,
शेश्यितवान्-- ऽएरनेकाचःऽ इति यण् ॥
मृषस्तितिक्षायाम् ॥ १।२।२० ॥
इदमेव तितिक्षाग्रहणं ज्ञापकम्-अनेकार्था धातव इति; अन्यथा
मृषिस्तितिक्षायामेव पठ।लेत इति तदपार्थकं स्यात् ।
अपमृषितमिति । अविस्पष्टमित्यर्थः ॥
उदुपधाद्भावादिकर्मणोरन्यतरस्याम् ॥ १।२।२१ ॥
द्यौतितमिति । ऽद्यौत दीप्तौऽ नपुंसके भावे क्तः । प्रद्यौतित इति ।
ऽआदिकर्मणि क्तः कर्तरि चऽ इति कर्तरि क्तः । मुदितमिति । ऽमुदी
हर्षे ऽ । लिखितमिति । शब्विकरणानामेवेति न तावत्
स्थितमित्यशब्विकरणोऽपि लिखिः प्रत्युदाहृतः । एवं प्रभुक्त इतिं ।
स्थिते तस्मिन् खिटिकिटी भौवादी, क्रुशिश्च; खिटितं क्रुष्टमिति
प्रक्युदाहर्तव्यम् ॥
पूङ्ः क्त्वा च ॥ १।२।२२ ॥
इहान्यतरस्यांग्रहणानुवृतौ सेडित्यस्य च निवृतौ इड्विधौ
ऽपूङ्श्चऽ इति शक्यमकर्तुम्, उतरसूत्रे च वाग्रहणम्; कथम् ?
अनिटोरेव क्त्वानिष्ठयोरनेन कित्वं विकल्प्यते,तत्र यदा कित्वं
तदा ऽश्यकः कितिऽ इति प्रतिषेधात् पूतः पूतवान् पूत्वेति,
अकित्वपक्षे त्विटि पवितः पवितवान् पवित्वेति भवति, सेड्ग्रहणं
तु विच्छिद्येत; तस्मात्सेडित्यस्मिन्नुतार्थमनुवर्तमाने ऽपूङ्श्चऽ
इत्यारभ्य उतरत्र वाग्रहणमिह नित्यतासिद्ध्यर्थम्, पुवित्वेति पक्षे
मा भूतदाह-अन्यतरस्यांग्रहणं न स्वर्यते; उतरसूत्रे
पुनर्वावचनादिति । न सेडिति वर्तत इति । ननु पूङ्ः परयोः
क्त्वानिष्ठयोरिटो न भवितव्यम्, ऽश्युकः कितिऽ इति प्रतिषेधादत
आह-पूङ्श्चेति । पूङ् परो निष्ठाप्रत्यय इत्यादि ।
किं पुनः कारणं साक्षात् श्रुतं क्त्वाप्रत्ययमपहारयानुवृतस्य
निष्ठाप्रत्ययस्यान्वयो दर्शियत उदाहरणं च ? अत
आह-क्त्वाप्रत्ययस्येति । एतदेव द्रढयति-तथा चोक्तमिति । इडाद्योः
क्त्वानिष्ठयोर्नित्यमकित्वमिष्यते, ततश्च क्त्वाग्रणमुतरार्थमिति
भारद्वाजीयैरेवमुक्तम् । उतरार्थमपि यदिहैव कर्तव्यं
सेडित्येनेन सम्बन्धार्थम्; अन्यथा निष्ठानिवृतौ तत्सम्बद्धं
सेडित्येतदपि निवर्तेत ! अनुबन्धोच्चारणं विस्पष्टार्थं न पूञो
निवृत्यर्थम्; इड्विधौ पूङ् एव ग्रहणात् । पूञः क्त्वानिष्ठयोः
इडभावान्नापि यङ्लुकि निवृत्यर्थम्; इड्विधावनुबन्धनिर्देशेन
यङ्लुक्यपि ऽन क्त्वा सेट्ऽ इति प्रतिषेधस्य स्थितत्वात् । न च
क्त्वाग्रहणसार्थ्यातस्यापि प्रतिषेधः;
तस्योतरत्राप्युपयोगसम्भवात्, अनुबन्धनिर्देशस्य च निष्ठायां
चरितार्थत्वात् । एवं च ऽक्त्वाग्रहणमुतरार्थम्ऽ इति
वृत्तिग्रन्थस्याविरोधः, तेन पोपुवितवानिति निष्ठायां भवति ।
क्त्वायां तु गुणो पोपवित्वेति भवति ॥
नोपधात्थफान्ताद्वा ॥ १।२।२३ ॥
निष्ठेति निवृतमिति । पूर्वसूत्रे चानुकृष्टत्वात् । गुफित्वेति ।
ऽगुफ गुम्फ ग्रन्थनेऽ ।
रेफित्वेति । ऽरिफ कत्थनयुद्धनिन्दाहिंसादानेषुऽ ।
अथैतद्विकल्पाभावेऽपि ऽरलो व्युपधाद्ऽ इति विकल्पोऽत्र कस्मान्न
भवति ? नोपधग्रहणसामर्थ्यात् । ननु ऋकारोपधो नोपधग्रहणस्य
व्यावर्त्यः सम्भवति ऽऋफ हिंसायाम्ऽ- अर्फित्वेति, नैतदस्ति;
त्रैशब्द्यं ह्यनयोर्धात्वोर्भवति । सति तावत्, अनोपधस्य ऽन क्त्वा
सेट्ऽ इति निषेधे सति अर्फित्वेति भवति, नोपधस्य
त्वस्मिन्विकल्पे-ऋफित्वेति । असत्यपि नोपधग्रहणे
सर्वत्रास्मिन्विकल्पे प्रवृतेऽपीदमेव रूपत्रयं भवति । अन्तग्रहणं
ज्ञापनार्थम्-यत्नमन्तरेणास्मिन्प्रकरणे न तदन्तविधिर्भवतीति,
तेनोतरसूत्रे ऽऋतःऽ इति धातुर्गृह्यते, न ऋदन्तः ॥
वञ्चिलुञ्च्यृतश्च ॥ १।२।२४ ॥ 
ऽवञ्चु गतौऽ भौवादिः, ऽवञ्चु प्रलम्भनेऽ चुरादिः,सोऽपि गृह्यते,
ऽअनित्यण्यन्ताश्चुरादयःऽ इति । ऽलुञ्च अपनयनेऽ, ऋतिः सौत्रो
धातुः ऽऋतेरीयङ्ऽइति, स च घृणायां वर्तते ॥
तृषिमृषिकृशेः काश्यपस्य ॥ १।२।२५ ॥
ऽञितृषा पिपासायाम्ऽ,ऽमृष तितिक्षायाम्ऽ, ऽकृशतनूकरणेऽ ।
काश्यपग्रहणं पूजार्थमिति । ऽकाश्यपस्यैतद्विषयं विज्ञानं
नान्येषाम्ऽ इत्यसाधारणज्ञानोद्भावनमाचार्यस्य पूजाद्वारेण
शास्त्रस्यापि पारम्पर्यप्रतिपादनेन प्रामाण्यप्रितपादनात् पूजा
भवति ॥
रलो व्युपधाद्धलादेः संश्च ॥ १।२।२६ ॥
क्त्वाप्रत्ययस्य ऽन क्त्वा सेट्ऽ इति कित्वे प्रतिषिद्धे सनोऽप्यकित्वे
स्वतः सिद्ध उभयत्र विधिमुखेनेदं प्रवर्तत इत्याह-वा कितौ भवत
इति । दिद्योतिषते इति । ऽद्यौतिस्वाप्योः संप्रसारणम्ऽ ।
एषिषिषतीति । इटि कृते--ऽअजादेर्द्वितीयस्यऽ ॥
ऊकालोज्झ्रस्वदीर्घप्लुतः ॥ १।२।२७ ॥
ऊः कालो यस्य स ऊकालः ऽतपरस्तत्कालस्यऽ इतिवन्निर्देशः
समर्थनीयः । एतच्च संज्ञिनो विशेषणम्, च ऽऊऽ इत्येकस्यैव
शब्दस्योच्चारणाद्विशेषणस्यैकत्वात् संज्ञाप्येकैवेति यश्चोदयेत्
तं प्रत्याह--ऊ इति त्रयाणामित्यादि । प्रश्लेषणम् उ प्रश्लिष्टम्, तेन
निर्देशः उ प्रश्लिष्टनिर्देशः । तेन विशेषणत्रयपरिच्छिन्नास्त्रयः
संज्ञिन इत्यर्थः । प्रश्लेषणे प्रमाणमाह-ह्रस्वेति । ह्रस्वदीर्घप्लुत इति
न तावदेका संज्ञा; गौरवादनावृतेश्च । अतस्तिसृणां संज्ञानां
द्वन्द्वोऽयम् । न चैकस्यानेकसंज्ञाकरणे प्रयोजनमस्ति ।
लुगादिसंज्ञास्वपि तद्भावितत्वेन प्रत्ययादर्शनस्य भेद आशितः,
प्रकारान्तरासम्भवाद् । इह तु निर्देश एव त्रयाणां सम्भवति ।
तस्मात्संज्ञानां त्रित्वात् संज्ञिनामपि त्रित्वमनुमीयत इति भावः ।
ऽबहुवचननिरासार्थमेकवद्भावःऽ इत्युक्तम्, समाहारद्वन्द्व इत्यर्थः
। ऽस नपुंसकम्ऽ कैत्येततु न भवतीत्याह-पुंल्लिङ्गमनिर्देश इति
। सौत्र इति भावः ।
प्रश्लेषे क्रममाह- उ ऊ ऊ३ इत्येकं काल इति । उकारादीनां
परिच्छेदको यः कालो निमेषादिः, तत्काल इत्यर्थः । कुतः
पुनरवसितमेष एव क्रम इति ? आदौ मध्ये वा त्रिमात्रे प्लुताश्रयः
प्रकृतिभावः प्राप्नोति, तथा मध्येऽन्ते वा मात्रिके ऽद्वन्द्वे घिऽ
इत्येतद्वाध्येतेति चेति, न; अनेन हि प्लुतसंज्ञा, ततश्चादौ मध्ये
वा पठितस्य त्रिमात्रस्य प्लुतसंज्ञैव न, कुतः प्रकृतिभावः ! यदि च
मात्रिको मध्येऽन्ते वा स्यात्, ह्रस्वसंज्ञैव न स्यात् कुतो घिसंज्ञा !
कुतस्तरां पूर्वनिपातः ! एवं तर्हि ज्ञापकात्सिद्धम्, यदयम्
ऽविभाषा पृष्टप्रतिवचने हेःऽ इति हेः प्लुतं शास्ति, तज्
ज्ञापयति-नान्ते मात्रिक इति । कथं योऽन्ते स प्लुतः ? प्लुतस्य
प्लुतवचनमनर्थकम् । अनन्तरतमप्लुतार्थमेतत्स्यादिति चेत्, न
हि सत्यां गतौ परिभाषा बाध्या । यच्च ऽसुपि चऽ इति दीर्घत्वं
शास्ति, तज् ज्ञापयति-न मध्ये मात्रिक इति । कथं यो मध्ये स
दीर्घः ? दीर्घस्य दीर्घवचनमनर्थकम् । यच्च ऽओमभ्यादानेऽ
इत्योमः प्लुतं शास्ति, तज् ज्ञापयति--द्विमात्रिको नान्त्य इति । कथं
योऽन्ते स प्लुतः ? प्लुतस्य प्लुतवचनमनर्थकम् ।
दधि,मध्विति । रूपोदाहरणे । कुमारीत्यादि कार्योदाहरणम्
ऽहल्ङ्याब्भ्यःऽ इति दीर्घाश्रयः सुलोपो भवति । देवदत३ अत्र
न्वसीति । ऽअनन्त्यस्यापि प्रश्नाख्यानयोःऽ इति प्लुतः । देवदत त्वमत्र
भवसीति प्रश्नः । नुशब्द प्रश्नं द्योतयति । देवदतशब्दात्परस्य सोः
ऽससजुषो रुःऽ इति रुत्वम्, ऽअतो रोरप्लुतात्ऽ इत्युत्वे प्रतिषिद्धे
ऽभोभगोअघोअपूर्वस्य योऽशिऽ इति यत्वम्, ऽलोपः शाकल्यस्यऽ ।
उकारोऽयमण्, तेन द्विमात्रयोरपि ग्रहणाद् ह्रस्वसंज्ञा प्राप्नोति ।
न च दीर्घप्लुतसंज्ञाभ्यां बाधः; एकसंज्ञाधिकारादन्यत्र संज्ञानां
समावेशाभ्युपगमाद्, अत आह-कालग्रहणमिति । कालग्रहणं
तावदुकारादिभिः प्रत्येकमभिसम्बध्यते, ऊकाल इत्यस्मिन्वाक्ये
सत्यपि सवर्णग्रहणे कालशब्दस्य न पुनः
प्रत्येकपरिसमाप्तिर्युज्यते, कुतः ? एकस्यैव श्रुतत्वात् ।
द्विमात्रत्रिमात्रौ हि संज्ञित्वेन प्रतीयेते, न तु साक्षादुच्चरितौ ।
एवं चैकत्वाद्वहुव्रीहेरेक एव संज्ञी, तत्रैकस्य
विरुद्धकालद्वयासम्भवेन सवर्णग्रहणाभावाच्छ्४%अत एवोकारः
कालविशेषणमिति कालग्रहणं संज्ञिनः परिमाणार्थम् ।
यद्वा-ऊ अजित्येव कालार्थो लभ्यते, कथम् ? उकारादयोऽच्त्वं न
व्यभिचरन्तीति नाच्त्वेन ते विशेष्यन्ते, अपि तु तैरच् । न
चाज्मात्रस्योकारादित्वमुपपद्यत इति सामानाधिकरण्यान्यथानुपपत्या
तत्सदृशस्याचः प्रतिपतिः । तत्र च स्थानसाम्यमसम्भवान्न गृह्यते,
प्रयत्नसाम्यं चाव्यभिचारीति कालसाम्यमेव ग्रहीष्यते, नार्थः
कालग्रहणेन । तत्क्रियते श्रूयमाणेनैव कालं विशेषयितुमिति
कालग्रहणं परिमाणार्थम् ।
आलुयेति । ह्रस्वाश्रयस्तुङ् न भवति । तितौच्छत्रमिति ।
असत्यज्ग्रहणे चद्वयसमुदायस्य प्रत्येकवर्णकालसंकलनया
द्विमात्रत्वाद्दीर्घसंज्ञा स्याद् । यस्तु मध्येऽर्द्धमात्राकालः सवर्णकालो
न भवतीति समुदायस्य द्विमात्रत्वं न व्याहन्तीति स्यादेव प्रसङ्गे
। अज्ग्रहणे तु न भवति; अच्समुदायस्यानच्त्वात् । यद्यपि
वर्णग्रहणे जातिग्रहणम्, सा तु जातिरेकैकव्यक्तिव्यङ्ग्या न
समुदायव्यङ्ग्या, तेन दीर्घसंज्ञायामभावात्
ऽदीर्घात्ऽऽपदान्ताद्वाऽ इति तुग्विकल्पो न भवति । न च सत्यपि
विकल्पे तेन मुक्ते ह्रस्वाश्रयस्तुग् लभ्यते; समुदाये
कार्यमारभ्यमाणेऽवयवानां स्वकार्यं प्रत्यव्यापारात् ॥
अचश्च ॥ १।२।२८ ॥
ऽइको गुणवृद्धीऽ इत्यनेन समानमिदम् । स्वसंज्ञया विधाने
नियमार्थमित्यत्र युक्तिमाह-अजिति वर्तत इति । ततश्च ह्रस्वादिशब्दा
इहानुवृता नाचमुपस्थापर्यान्त, तस्य स्वयमुपस्थानादिति
स्वरूपपदार्थका आश्रीयन्ते । तेन ह्रस्व इत्येवं योऽज्विधीयते सोऽचः
स्थाने भवतीत्ययमर्थः सम्पद्यते । एवं दीर्घप्लुतयोः ।
द्यौरित्यादि । ऽदिव औत्ऽ
ऽपथिमथ्यृभुक्षामात्ऽ,ऽत्यदादीनामःऽ,ऽदिव उत्ऽ इति औकारादयो
न संज्ञया विधीयन्ते इति हल एव स्थाने भवन्ति ॥
उच्चैरुदातः ॥ १।२।२९ ॥
उदातादिशब्दा इत्यादि । सत्यं प्रसिद्धा एव ते, कुत्र प्रसिद्धाः ?
धर्ममात्रे स्वरे, न तु तद्वत्यचि । ततस्च ऽउदातादनुदातस्य
स्वरितःऽ इति स्वरिताख्यस्य धर्मस्यैव विधिः स्यात्, न च
धर्मधर्मिणोः स्थान्यादेशभावः संभवतीति ऽषष्ठी स्थानेयोगाऽ
इत्यस्यानुपस्थानात् तदङ्गभूतम् ऽतस्मादित्युतरस्यऽ इत्येतदपि
न प्रवर्तेतेति पूर्वस्याप्यचः स्वरितप्रसङ्गः । स्यादेतत्-यथा
ऽकृपो रो लःऽ इत्यत्र ऋकारस्य रेफस्य लृकारस्थे लकारेऽपि
विहिते कृत्स्नस्य वर्णस्य कृत्स्न एव वर्णो भवति, तद्वदिहापि
धर्मिणोरेव स्थान्यादेशभावो भविष्यतीति युक्तं तत्र
रेफलकारावृकारलृकारयोरात्मभूतौ न तावन्तरेण
तावुच्चारयितुं शक्यौ, इह तूदातादिकमन्तरेणाप्यच उच्चारणं
शक्यम्, दृष्ट्ंअ च भाषायामिति धर्ममात्रमेवादेशः स्यात् । नन्वेवं
स्थिते स्थान्यपि धर्म एवेति युक्त एव परिभाषाव्यापारः, सत्यम्;
वर्णमात्रधर्मोऽयमुदातादिरिति व्यामोहनिवर्तनेनाचामेवायं
धर्मो न हलामिति दर्शयितुमिदमारब्धम् । अत एव वर्णधर्मे इति
सामान्येनोक्तम् ।
तद्गुणेऽचीति । स उदातादिर्गुणो यस्य । एतेन
वस्तुतोऽज्धर्मत्वमुदातादेर्दर्शितम् । तथा हि, अन्तरेणापि
हलमच एष धर्मा दृश्यते-आ ते पितर्मरुतां सुम्नमेरु, यथा
आकारस्य, नान्तरेणयं व्यञ्जनस्योच्चारणमपि भवति, कुत एव स्वरः
! यदि च हलामप्येते गुणास्ततो हलामचां च पृथक्
स्वरोऽप्युपलभ्येत । यतस्तु खल्वचामेव स्वरमनुविदधति
हलस्ततो निश्चीयते-अजुपरागादेषु स्वरप्रतिभासो न स्वत इति ।
अजुपरगश्च पूर्वपरसंनिधानेऽपि परेणैव भवति, न पूर्वेण ।
परिभाष्यन्त इति । केचिदाहुः-प्रदेशे लोकप्रसिद्ध्या हलामचां च
ग्रहणे प्राप्तेऽचामेव ग्रहणं नियम्यते इति परिभाषेयमिति ।
अन्ये तु -धर्मिण्यप्रसिद्धत्वात् संज्ञात्वेन परिभाष्यन्ते इति व्याचक्षते
। उच्चै रित्यस्याधिकरणप्रधानत्वात्
क्रियापेक्षत्वाच्चाधिकरणस्योपलभ्यमान इत्युक्तम् ॥
श्रुतिप्रर्षो न गृह्यत इति । यदि गृह्यते उपांशुप्रयोगे न
स्यादित्यव्याप्तिः, श्रुतिप्रकर्षस्य चानवस्थितत्वाद्यदेव
कञ्चित्प्रत्युच्चैस्तदेव कञ्चित्प्रति नीचैरिति सर्वमुदातं स्यात्,
सर्वं चानुदातमित्यमतिव्याप्तिव्यस्था च स्याद् इति भावः ।
स्थानकृतमित्यादि । उच्चता नाम प्रमाणविशेष ऊर्ध्वतापर्यातः, तत्र
ताल्वादिबसंन्धो वर्णानामन्तरङ्ग इति स्थानसंबन्धिन्युच्चता
गृह्यते, तत्कृतमुच्चैस्त्वं संज्ञिनो विशेषणम् । ननु
पूर्वमुच्चैरुपलभ्यमान इति ताल्वादिस्थानवृत्तिरुच्चैः-शब्दो
दर्शितः, इह तूच्चैःस्थाननिषपन्नत्वाद् अजेवोच्चैरित्युच्यते इति
उक्तिविरोधः, न; पूर्वमक्षरार्थ उक्तः, इह तु वस्त्वर्थो व्याख्यातः ।
ननु चोच्चैः स्थान उपलभ्यमान इत्याश्रितेऽपि
प्रांशुपुरुषोच्चारितोऽनुदातोप्युदात एव स्याद्,
वामनपुरुषोच्चारित उदातोऽप्यमुदातः स्यात्;
तत्रान्योऽन्यमुच्चतानीचतायोगाद्, अत आह-ताल्वादिषु हीति ।
ताल्वादीनि स्थानानि भागवन्ति, भागाश्चौतराधर्येण व्यवस्थिताः ।
तत्र यः समान इति । एकपर्यायोऽयं समान शब्दः ।
तेनायमर्थः-एकस्मिंस्ताल्वादिके स्थाने ऊर्ध्वाधरभगयुक्ते
ऊर्ध्वभागेनोच्चार्यमाणोऽजदातसंज्ञो भवति । एवं
चोच्चैरित्यस्योर्ध्वभाग इत्यर्थः । सर्वश्चायमर्थो लोकप्रसिद्धेरेव
लभ्यते, सूत्रं तु व्यामोहनिवृत्यर्थम् ।
ऊर्ध्वभागनिष्पतेरप्रत्यक्षत्वात् तन्निश्चये लिङ्गमाह-यस्मिन्निति ।
आयाम इत्यस्य विवरणं निग्रहः । रूक्षतेत्यस्य विवरणम् अस्निग्धतेति
। संवृततेति । अणुता । अत एव वायुः शनैर्निष्क्रामन् गलावयवान्
शोषयतीति स्वरस्य रूक्षता भवति । ये ते के इति । यतत्किंभ्यो
जसि त्यादद्यत्वम्, ऽजसः शीऽ, आद्गुणः,ऽएकादेश उदातेनोदातः ऽ
॥
नीचैरनुदातः ॥ १।२।३० ॥
अजिति वर्तते इति । तेन हल् स्रंसनधर्मेणानुदातसंज्ञो न भवति,
अन्ववसर्ग इत्यस्य विवरणं मार्दवमिति, शैथिल्यमित्यर्थः ।
मृदुतेत्यस्य स्निग्धतेति । उरुतेत्यस्य महतेति । महत्वादेव च
शीघ्रं वायोर्निष्क्रमणाद्गलावयवानामशोषणात्स्वरस्य स्निग्धता
भवति । अनुच्चानीति । सर्वादावेवमेव पठात् । फिषि तु
ऽसिमस्याथर्वणेऽ इत्यन्त उदात इत्युक्तम् । अनाथर्वणेऽपि
तुच्छन्दस्यन्तोदातत्वं दृश्यते, आद्रात्री वासस्तनुते सिमस्मै,
उच्छ्४%अक्रमजते सिमस्मादिति, नमस्ते रुद्रेति, ऽतेमयावेकवचनस्यऽ
इत्यत्र ऽअनुदातं सर्वम्ऽ इत्यधिकारातेशब्दोऽनुदातः ।
रुद्रादयोऽप्यामन्त्रितनिघातेन । पदकाले चानुदातस्य श्रवणम् ।
संहितायां तु ऽस्वरितात्संहितायाम्ऽ इत्यैकश्रुत्यं भवति ॥
समाहारः स्वरितः ॥ १।२।३१ ॥
सामर्थ्याच्चात्रेति । पारिभाषिकयोरुदातानुदातयोरचोः
समाहारूपस्याचः क्वचिदप्यसम्भवः सामर्थ्यम् । ननु च समाहरणं
समाहारः, विप्रकीर्णानामेकत्र राशीकरणमेकधर्मयोर्योगो वा,
यथा-पञ्चपूली, षण्णगरी दृष्टेति । तत्र पूर्वो मूर्तानामेव,
उतरस्तु धर्मयोरपि सम्भवति; किं तु अचा सामानाधिकरण्यं न
घटते, न हि वर्णधर्मयोरुदातानुदातयोः समुदायरूपः
कश्चिदज्भवतीत्यत आह -तौ समाह्रियेते अस्मिन्नचीति ।
नानेनाधिकरणसाधनत्वं समाहारशब्दस्य दर्शतम् । तत्र हि
ऽकरणाधिकरणयोश्चऽ इति ल्युटा भवितव्यम् । वासरूपविधिश्च
नास्ति; क्तल्युट्तुमुन्खलर्थेषु वासरूपविधिर्नास्तीति वचनात् ।
तस्मादर्थकथनमात्रमेतत् । सामानाधिकरण्यं
त्वर्शाअदित्वादच्प्रत्ययान्तत्वेन समर्थंनीयम् । शिक्यम्, कन्येति ।
ऽशिल्पशिक्यकाश्मर्यधान्यकन्यारा जन्यमनुष्याणामन्तःऽ इति
फिट्सूत्रेणान्तःस्वरितत्वम् । सामान्य इति । सामसु साधुः ऽतत्र
साधुःऽ इति यत्, ऽतित्स्वरितम्ऽ । क्वेति । ऽकिमोऽत्ऽ,ऽक्वातिऽ ॥
तस्यादित उदातमर्धह्रस्वम् ॥ १।२।३२ ॥
आदौ उ आदितः, सप्तम्यन्तातसिः । अर्द्धह्रस्वमिति । ऽअर्द्धं
नपुंसकम्ऽ इति समासः । ह्रस्वशब्द उभयलिङ्गः-ऽह्रस्वो नपुंसकेऽ,
ऽह्रस्वंलघुऽ इति । तदिह परवल्लिङ्गत्वेन नपुंसकत्वम् ।
उक्तपरिमाणस्याचो ह्रस्वसंज्ञा कृतेति यत्रैव तस्यार्धमिति
दीर्घप्लुतयोरेतद्विभागवचनं न स्यादित्याशङ्क्याह--अर्द्धह्रस्वमिति
। चेत्यादि । ह्रस्वस्य हि मात्रा भवति
अतोऽर्द्धह्रस्वग्रहणेनार्द्धमात्रोपलक्ष्यते । इह प्रकृतत्वादेव स्वरितस्य
विभागाख्यानसिद्धे तस्येति वचनं स्वरितमात्रपरिग्रहार्थम् । यदि
चार्द्धह्रस्वग्रहणमर्द्धमात्रोपलक्षणं तत्र स्वरितमात्रपरिग्रहोऽर्थवान्
भवति ।
ह्रस्वग्रहणमतन्त्रमिति । अप्रधानम् उपलक्षणत्वाद्, यथा--काकेभ्यो
दधिरक्ष्यतामित्यत्र काकाः । नन्वेवमप्याष्टमिकस्वरितस्य विभागो न
सिद्ध्यति,तस्यासिद्धत्वात्, नैष दोषः; इत आरभ्य नव सूत्राणि
असिद्धकाण्डे ऽउदातादनुदातस्यऽ इत्यस्मात्पराणि पठितव्यानि, किं
प्रयोजनम् ? इदं तावद्विभागाख्यानमाष्टमिकस्यापि भवति ।
उतरत्रापि प्रयोजनं तत्र तत्र वक्ष्यामः ।
एकश्रुतिर्वेति । उदातभागस्य पटुअत्वात्पटुअत्वकृतौ विकल्पः ।
पटुअत्वे हि तदुपरगातद्रूपतामिवापन्नो नानुदातव्यपदेशमर्हति,
नाप्युदातव्यपदेशम्; उपरागमात्रत्वात् । तेन
भेदतिरोधानलक्षणमैकश्रुत्यं परो भागः प्रतिपद्यते । अन्वर्थं वा
एकश्रुतित्वम्, पूर्वभागश्रुतेरेकाऽभिन्नाकारा श्रुतिरस्येति कृत्वा ।
अध्यर्थमात्रानुदातेति । एकश्रुतिर्वेति नोक्तम्; पूर्वानुसारेण
गम्यमानत्वात्, लघुना वा महतोऽनुपरगात् । माणवका३
माणवकेति । ऽस्वरितमाम्रेडितेऽसूयाऽ इति प्लुतः स्वरितः ॥
एकश्रुति दूरात्संबुद्धौ ॥ १।२।३३ ॥
इह यद्यप्यामन्त्रितान्तस्य पदस्याप्यभिमुखीकरणं प्रति सामर्थ्यम्,
तथापि ह्यर्थविशेषस्य कस्यचिदनुष्ठेयतया । संबोधनाउसंबुद्धिः,
अन्तर्भावितण्यर्थो बुद्धिः, तथा च संबोधयति येनेति णिच्
प्रयुक्तः, तत्र च वाक्यस्यैव करणभावो न पदस्येति मत्वाह--एकश्रुति
वाक्यं भवतीति । कतरत्पुनस्तदित्यत आह--दूरादिति संबोधनं
संबुद्धिरिति । अनेनान्वर्थस्य संबुद्धिशब्दग्रहणं न
पारिभाषिकस्येति दर्शयति । पारिभाषिकस्य हि ग्रहणे, देवा
ब्राह्मणा इत्यत्र न स्यात् । अन्वर्थग्रहणं च दूरादित्यनेन
सम्बन्धाल्लभ्यते, न ह्यामन्त्रितैकवचनस्य दूरत्वमदूरत्वं वा
सम्भवति । संबोधनस्य तु क्रियारूपत्वाद् अपादानतया दूरादिति
विशेषणसम्भवात् । दूरत्वं च न देशस्वरूपागतमाश्रीयते,
अनवस्थितत्वात्; किन्तु सम्बोधनक्रियापेक्षया दूरत्वम् । यावति
देशे प्राकृतप्रयत्नोच्चारितं सम्बोध्यमानेन न श्रूयते,
किन्त्वधिकं प्रयत्नमपेक्ष्यते, तत्संबुद्धौ दूरं भवति ।
स्वराणामित्यादि । एकश्रुतिउस्वरूपाख्यानम्,
भेदीतरोधानमित्यनन्तरोक्तस्यैव विवरणम् ।
आगच्छत्यादि । दूराद्धूते वाक्यस्य टेः प्लुतः उदातः,
परिशिष्टमेकश्रुति । ननु च प्लुतैकश्रुत्योर्द्वयोरपि
दूरात्संबोधनं द्योत्यमिति फलैक्याद्विकल्पो युक्तः, कथं समावेशः
? उच्यते, वाक्यमेव प्रतिपादकत्वात् संबुद्धौ करणं
प्लुतैकश्रुतीत्यस्यैव संस्कारमात्रम्, यथा-विषयग्रहणे चक्षुष
उन्मीलनादि, तत्कुतः समानफलत्वमिति वाक्यापेक्षया च समावेशः ।
अन्त्याजपेक्षया तु बाध्यबाधकभाव एव । प्रत्युदाहरथणे त्रैस्वर्यमेव
भवति । तत्राङ् ऽउपसर्गाश्चाभिवर्जम्ऽ इत्याद्यौदातः । गच्छेति
तिङ्न्तस्यऽतिङ्ङतिङःऽ इति निघातः । भोःशब्दः ऽनिपाता
आद्यौदाताःऽ इति आद्यौदातः, शेषयोरामन्त्रितनिघातः ॥
यज्ञकर्मण्यजपन्यूङ्खसामसु ॥ १।२।३४ ॥
ऐकश्रुत्यमिति । बहुव्रीहेर्भावप्रत्ययः, चातुर्वर्ण्यादित्वाद्वा
कर्मधारयात्स्वार्थे ष्यञ् ।
संपाठ इति । स्वाध्यायकाले अग्निर्मूर्धा दिवः ककुत्,
ऽअङ्गेर्नलोपश्चऽ इत्यग्निशब्दः प्रत्ययस्वरेणान्तोदातः, ऽमुवÕ
बन्धनेऽ, ऽकनिन्युवृषितक्षिऽ इति वर्ततमाने ऽश्वन्नुक्षन्पूषन्तक्षन्ऽ
इत्यत्र सूत्रे मूर्धन्शब्दः कनिन्प्रत्यान्तोऽन्तोदातो निपातितः ।
ऽदिवु क्रीडादौऽ, दिवेरन्तो डिविः षष्ठ।लेकवचनस्य ऽऊडिदम्ऽ
इत्युदातम्, ककुच्छब्दः प्रातिपदिकस्वरेणान्तोदातः,
ऽपातेर्डतिःऽ,पतिशब्दः प्रत्ययस्वरेणाद्यौदातः, प्रथेः षिवन्
संप्रसारणं च षित्वात् ङीष्, षठ।लेकवचनस्य ऽउदातयणो
हल्पूर्वात्ऽ इत्युदातत्वम्, इदंशब्दः प्रतिपदिकस्वरेणान्तोदातः,
आप्नोतेः क्विब् ह्रस्वश्च, ऽऊडिदम्ऽ इति विभक्तेरुदातत्वम् । ऽरि
गतौऽ, ऽस्रुरिभ्यां तुट् चऽ इति असुन्प्रत्ययः, नित्स्वरेणाद्यौदातो
रेतः शब्दः । जिन्वतीति । जिन्वतेः प्रीणनार्थस्य तिपि निघातः
ऽप्रणवष्टेःऽ इति प्रयोगकाले प्रणयः ।
ममेत्यादि । ऽयुष्मदस्मदोण्Çóसिऽ इत्याद्यौदातत्वम् ।
अग्नेशब्दस्यामन्त्रिनिघातः, वर्चशशब्दोसुन्प्रत्ययान्तः, विपूर्वाद्
ह्वयतेः ऽह्वः संप्रसारणं चऽ इत्यप्प्रत्यये
थाथादिसूत्रेणान्तोदातत्वम् । जपोऽनुकरणमन्त्र इति । यद्यपि स एव
मन्त्र उच्चार्यते, तथापि वर्णाभिव्यक्त्यनभिव्यक्तिभ्यां
भेदपरिकल्पनयाऽनुकरणव्यवहारः । अत एवाह--उपांशुप्रयोग इति ।
यथा जले निमग्नस्य पाठः । क्वचिदकरणमन्त्र इति पाठः, अनेनेदं
कुर्यादिति चोदितः करणमन्त्रः, ततोऽन्योऽकरणमन्त्रः । प्रसिद्धस्तु
पाठोऽन्तः करणमन्त्र इति । ननु वागिन्द्रियेण शब्द उच्चार्यते स
कथमन्तः करणेन सर्वेन्द्रियसाधारणेन व्यपदिश्यते, सत्यम्;
वागिन्द्रियस्य स्थूलो व्यापार उपांशुप्रयोगे नास्ति, स एव च
तद्व्यापारत्वेन प्रसिद्ध इति सूक्ष्मव्यापारे मन एव प्रधानं मन्यते ।
न्यूङ्खा इत्यादि । षोडशेति पाठः, ओकारा इति च, न त्वेते
मकारान्ताः, तेषु प्रथमसप्तमत्रयोदशास्त्रय उदातास्त्रिमात्राः, इतरे
त्रयोदशा अनुदाता अर्धौकाराः । एतच्च आश्वलायनेन
चतुर्थेऽहनीत्यस्मिन् खण्डे लक्षणेनोक्तमुदाहृतं च ।
ऽषडोङ्काराःऽ इति पाठे मूलान्तरं मृग्यम् । ए३ विश्वमित्यादि ।
एशब्दो गीतिपूरणः, निपात इत्यन्ये । विश्वशब्दः क्वन्प्रत्ययान्त
आद्यौदातः, विश्वमन्त्रिणं पाप्मानं संदहेति सम्बन्धः,
गीतिवशादेशब्दोऽनेकमात्रः । वाक्यविशेषस्था गीतय इति ।
तदुक्तमृषिणा-ऽगीतिषु सामाख्याऽ इति ॥
उच्चैस्तरां वा वषट्कारः ॥ १।२।३५ ॥
वषट्शब्देन चात्र वौषट्शब्दो लक्ष्यते इति । समानार्थत्वाद्
द्वावपि हि तौ देवतासंप्रदानस्य द्योतकौ । कारग्रहणं तु
ज्ञापकम्-अवर्णादपि कारप्रत्ययो भवतीति । तेन एवकार इत्यादि
सिद्धं भवति ।
यद्येवमिति । लक्षणायां हि प्रतिपतिगौरवं भवतीति भावः ।
विचित्रा हीति । क्वचिदक्षरलाघवमाश्रीयते,
क्वचित्प्रतिपतिलाघवमिति वैचित्र्यम् । उच्चैस्तरामिति । उच्चैःशब्द
उदातभवने वर्तते, तत्र भवनक्रिययापेक्षया प्रत्ययः । उदाततर
इत्यर्थो विवक्षितः, प्रकर्षश्च वौषट्शब्दे
ऽब्रूहिप्रेषयश्रौषड्वहानामादेःऽ इति यः प्लुतो विहितः
तदपेक्षया वेदितव्यः । सन्त्युदाताः, अयं तूदाततरः ।
अन्त्यसदेशस्येत्येके । प्लुतोदातस्य च
विधानसामर्थ्याच्छेषनिघाताभावोऽसिद्धत्वाद्वा
द्वयोरप्यचोरुदाततरो भवतीत्येके । तदा याज्यान्तापेक्षः प्रकर्षः
स्वार्थि कस्तरबित्यन्ये । ततो ह्युदातमात्रम्प्रथमस्य सिद्धमिति
द्वितीयस्याचो विधीयते । वषट्कारशब्दोऽयं मन्त्रब्राह्ममयोः
कल्पसूत्रेषु वौषट्शब्दे निरूढः । वषट् क्रियतेऽनेनेति
वषट्कारः । ऽमा मान्प्रमृजऽ इति मन्त्रे, ऽत्रयो वै वषट्काराः
वौषडिति वषट्करोतिऽ इति ब्राह्मणे च वषट्कारोऽन्त्यः ।
ऽसर्वत्रोच्चैस्तरां बलीयान्याज्यायाऽ इति सूत्रे उच्चैस्तरामिति
श्रुतिप्रकर्षो विधीयत इत्याहुः ॥
विभाषा च्छन्दसि ॥ १।२।३६ ॥
यज्ञकर्मणीत्यस्य निवृत्यर्थमिति । ननु यद्ययं योगो यज्ञकर्मणि
स्यात्, पूर्वो योगो निर्विषयः स्यात् । न च जपन्यूङ्खसामान्यस्य
विषयः, जपादिव्यतिरिक्तस्तु पूर्वस्य विषय इति व्यवस्था; तथा हि
सत्यत्रैव जपादिग्रहणं कर्तव्यं स्यात्, किं च्छन्दोग्रहणेन ?
च्छन्दोग्रहणातु च्छन्दोमात्रोऽयं विकल्प इति गम्यते, ततश्च
यज्ञकर्मणीत्यस्यानुवृतौ पूर्वो नित्यो विधिर्निर्विषयः स्यात् ? एवं
मन्यते--ऊहमन्त्राणामच्छन्दस्त्वाते पूर्वयोगस्य विषया इति
च्छन्दोरूपेषु मन्त्रेष्वयमेव विकल्पः स्यादिति । यद्यौउहमन्त्रेषु
सावकाशः पूर्वो योगः, तदा यज्ञकर्मणीत्यस्य विभाषाग्रहणेन
विर्वृतावपि च्छन्दोरूपेष्वनूहितेषु मन्त्रेषु परत्वादयमेव
विकल्पः प्राप्नोति, नैष दोषः; यज्ञकर्मणीत्यत्र कर्मग्रहणं
यज्ञानुष्ठानमात्रे सर्वत्र नित्यो विधिर्यथा स्यादित्येवमर्थम् ।
यद्यप्यूह्यमाना मन्त्रा न भवन्ति, तथाप्यमन्त्राणामेव तेषां यज्ञकर्मणि
प्रयुज्यमानानां पूर्वयोगस्य विषयत्वं भवत्येव । ये तु
जपादिपर्युदासेन मन्त्राणामेव तत्र ग्रहणमिच्छन्ति, तेषां
सामर्थ्यलभ्या यज्ञकर्मणीत्यस्य निवृत्तिरिति विभाषाग्रहणमनर्थकं
स्यात् । इष इत्यादि । इडन्नम्, ऊर्ग् बलम् । चतुर्थेकवचनस्य
ऽसावेकाचःऽ इत्युदातत्वम् । ऽत्वामौ द्वितीयायाःऽ इति
त्वादेशोऽनुदातः । अग्ने त्यामिन्त्रिताद्यौदातत्वम् । आणुपसर्गः ।
याहीति । ऽतिङ्ङतिङःऽ ऽवी गत्यादिषुऽ, ऽमन्त्रे वृषेषपचऽ
इत्यादिना क्तिन्नुदातः, अग्निशब्दोऽन्तोदातः । अमि पूर्वत्वम्
ऽएकादेश उदातेनोदातःऽ । ईले इति । ऽईडस्तुतौऽ
लडुतमैकवचनम् । बह्वृचा द्वयोरचोर्मध्ये स्थितस्य डकारस्य
लकारं विदधति । पुरोहितम् । ऽपुरोऽव्ययम् ऽ इति गतिसंज्ञा,
ऽगतिरनन्तरःऽ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरः, पुरः
शब्दोऽसिप्रत्ययान्तोऽन्तोदातः । शन्शब्दो निपातः,
नसादेशोऽनुदातः देवडिति पचादिषु पठ।ल्ते, टित्वान्
ङीप्,ऽअनुदातस्य च यत्रोदातलोपःऽ अभिपूर्वादिषेः क्तिनि
शकन्ध्वादित्वात् पररूपेऽभिष्टेत्यादौ च ऽनिति कृत्यतौऽ इति
पूर्वपदप्रकृतिस्वरेणाभिशब्दस्यान्तोदातत्वं चतुर्थ्येकवचनम् ।
न सुब्रह्मण्यायां स्वरितस्य तूदातः ॥ १।२।३७ ॥
सुब्रह्मण्या नाम निगद इति । अपादबन्धे गदिर्वर्तते, यथा गद्यमिति,
निशब्दः प्रकर्षे । उच्चैरपादबन्धं यजुरात्मकं यन्मन्त्रवाक्यं पठ।ल्ते
स निगदः, नितरां गद्यत इति कर्मणि ऽनौ गदनदऽ इत्यप्, तस्य च
सुब्रह्णण्याशब्दोपलक्षितत्वात् सुब्रह्मण्याशब्दोपरित्यक्तिस्त्रीलिङ्ग
एव नाम । ओङ्कारस्तित्स्वरेण स्वरित इति सुब्रह्मणि साधुरिति
यत्प्रत्ययः, तित्स्वरेण स्वरितः । तस्य टाबेकादेशः
स्वरितानुदातयोरान्तर्यात् स्वरितः, ततो निपातेर्नौशब्देन
ऽओमाङेश्चऽ इत्युदातस्वरितयोरेकादेशः स्वरित एव ।
ऽआमन्त्रितमाद्यौदातम्ऽ इति आष्टमिकस्तु निघातोऽसमानवाक्यत्वान्न
भवति । तस्यानेनेति । न च तस्यासिद्धत्वम्, इदं हि
प्रकरणमसिद्धकाण्ड उत्क्रष्टडव्यमित्युक्तम् । अत एवास्मिन्नुदाते
कृते शेषनिघातोऽपि न भवति; यथोद्देशपक्षेऽनुदातपरिभाषायां
कर्तव्यायाम् असिद्धत्वेन वर्ज्यमानाभावात् । तेनेह द्वावप्युदातौ
सम्पन्नौ थैति । पश्चिम एकोऽनुदात इति । न च तस्य
ऽउदतादनुदातस्यऽ इति स्वरितप्रसङ्गः;
प्रकरणोतकर्षेणस्यासिद्धत्वाद्, ऽनोदातस्वरितोदयम्ऽ इति
निषेधाच्च । द्वावनुदाताविति । वकारच्छकारौ, शिष्ट्ंअ स्पष्टम् ।
ऽअसावमुष्येत्यन्तःऽ एतस्मिन्नेव सुब्रह्मण्यानिगदे प्रथमान्तस्य
षष्ठ।ल्न्तस्य चान्त उदातो भवति । गार्ग्यो यजते, दाक्षेः पिता
यजते--तित्स्वरे प्राप्ते वचनम् । ऽस्यान्तस्योपोतमं चऽ
स्यशब्दान्तस्योपोतममुतमं चोभयमुदातं भवति । गार्ग्यस्य पिता
यजते ऽवा नामेधयस्यऽ । देवदतस्य पिता यजते ॥
देवब्रह्मणोरनुदातः ॥ १।२।३८ ॥
स्वरितस्योदाते प्राप्ते इति । कथं प्राप्तः, यावताऽसिद्धः स्वरितः ?
एवं तर्ह्येतज्ज्ञापयत्याचार्यः-ऽतस्यादितःऽ इत्यारभ्य नबसूत्री
ऽउदातादनुदातस्य स्वरितःऽ त्यिस्मात्परा द्रष्टव्येति । उक्तानि
प्रयोजनानि, उतरत्र च वक्ष्यामः । सामान्यापेक्षत्वाज्ज्ञापकस्य
नवसूत्र्यप्युत्कृष्यते, न सुब्रह्मण्यास्वर एव । द्वयोरपि पदयोरिति ।
द्वितीयस्य पदत्परस्यापि निघातो न भवति; ऽ आमन्त्रितं
पूर्वमविद्यमानवद्ऽ इति पूर्वस्याविद्यमान्त्वात् । प्रथमस्यापि न
भवति; भिन्नवाक्यत्वात् ॥
स्वरितात्संहितायामनुदातानाम् ॥ १।२।३९ ॥
अनुदातानामिति बहुवचनं जातौ, तेनैकस्य द्वयोर्बहूनां च
भवति--एकस्य पचति, द्वयोराग्निवेश्यः; बहूनां तु वृतावेव
दर्शितम् । इतमित्यन्तोदातमिति । इदं-शब्दः
प्रातिपदिकस्वरेणान्तोदातः, विभक्तिरनुदाता, त्यादाद्यत्वे ऽअमि
पूर्वःऽ ऽएकादेश उदातेनोदातःऽ । विधिकाल एवेति । यद्यप्यत्र
विहितस्यानुदातविधानेऽपि न कश्चिद्दोषः, तथापि तत्वेन
व्यवहर्तव्यमित्येवमुक्तम् । तस्मात् स्वरितादिति । न च
तस्यासिद्धत्वम्; उत्कृष्टत्वाद् नवसूत्र्यास्तेन कार्यं
देवदतेत्यादाविवेकश्रुतिर्भवत्येव । गङ्गेप्रभृतीनामिति । न च
यमुनेप्रभृतीनां व्यवधानम्; जातेरेकत्वाद्, व्यक्तीनां
सतीनामप्यनाश्रितत्वाद् अकिञ्चित्करत्वम् । ततः परेषामिति ।
ऽनामन्त्रिते समानाधिकरणेऽ इति माणवकशब्दस्याविद्यमानत्वं न
भवति ।
ञवग्रहे मा भूदिति । इदमेव च संहिताग्रहणं
ज्ञापकम्--पञ्चमीनिर्देशे कालो न व्यवध्यायक इति । तेन
ऽतिङ्ङतिङःऽ इत्यवग्रहेऽपि भवति-अग्निमीले ।
उदातस्वरितपरस्य सन्नतरः ॥ १।२।४० ॥
परशब्दः प्रत्येकमभिसम्बध्यत इत्याह--उदातः परो यस्मादिति ।
सन्नशब्देन नीचैरर्थ उच्यते, तेनानुदातत्वं लक्ष्यत
इत्याह--अनुदाततर इति । प्रकर्षः स्थान्यनुदातापेक्षः । मातर
इत्यनुदात इति । समासैकदेशो निष्कृष्टानुकृतः, देवा इत्यादीनां
त्रयाणामामन्त्रितानामेकीभूतानामाद्यौदातत्वे शेषनिघातः ।
ऽविभाषितं विशेषचने बहुवचनम्ऽ इति विद्यमानपक्षे
चामन्त्रितनिघातः, जसः सकारस्य रुत्वम्, तस्य स्रंसनयुक्तस्य ऽअतो
रोरप्लुतात्, इति उकारोऽनुदातः, ऽआद्गुणःऽ
सोऽप्यान्तर्यतोऽनुदातः, अच्छब्दाकारस्य शेषनिघातः,
तयोरनुदातयोः ऽएङः पदान्तादतिऽ इत्येकादेश
आन्तर्यतोऽनुदातः । सरस्वतीकारस्येति । ननु च नवसूत्र्युत्कृष्यत
इति ज्ञापितम्, ततश्च गङ्गेप्रभृतीनामिव सरस्वतीकारस्यापि
पूर्वेणैकश्रुतिरेव प्राप्नोति, कः पुनः सन्नतरस्यावकाशः, यः
स्वरितात्परो न भवति ? अग्निरिति । न च विप्रतिषेधेन सन्नतरो
लभ्यते; पूर्वत्रासिद्धे नास्ति विप्रतिषेधोऽभावादुतरस्य । एवं तर्हि
ऽन मु नेऽ इत्यत्र नेति योगविभागात् सिद्धत्वं भविष्यति । इह
देवदतस्य न्यङ् इति ऽन्यधी चऽ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरे
ऽउदातस्वरितयोर्यणःऽ इत्यञ्चत्यकारस्य स्वरितः पूर्वस्य सन्नतरं
प्रत्यसिद्धो न भवति; प्रकरणोत्कर्षाद् । ऽउदातस्वरितयोःऽ इत्येव
सिद्धे परग्रहणं बहुव्रीहावेकवचनविवक्षार्थमिति गङ्गेप्रभृतीनां
सन्नतराभावः ॥
अपृक्त एकाल् प्रत्ययः ॥ १।२।४१ ॥
घृतस्पृगिति । ऽक्विन्प्रत्ययस्य कुःऽ इति कुत्वम् । अर्थभागिति । अत्र
ऽवेरेपृक्तस्यऽ इति लोपः प्रयोजनम् । एकाल्ग्रहणं किमिति ।
समुदायद्वारेणायमेकपदविषयः प्रश्नः, अन्यथा प्रत्ययमात्रस्य संज्ञा
स्यादिति प्रदेशेषु प्रत्ययग्रहणमेव कर्तव्यं स्यात्, किं सञ्ज्ञया !
यत्र यद्यलन्तस्य स्यात्, केवलस्य चाप्यन्तवद्भावात् अल्ग्रहणं व्यर्थं
स्यादिति तत्सामर्थ्यादल्समुदायस्य न भविष्यतीति भावः ।
दर्विरिति । ऽदृ विदारणेऽ औणादिको विन् प्रत्ययः । वर्णग्रहणे
जातिग्रहणादल्समुदाया गृह्यन्ते इति भावः । स्यादेतत्-ऽवेरपृक्तस्यऽ
इत्यत्र ऽवोऽपृक्तस्यऽ इत्यस्तु, क्विबादिषु च मा भूदिकारः, न चान्यः
प्रत्ययो वकारोऽस्तीति, तन्नः ऽराजनि युधिकृञःऽ राजकृत्वा,
तमाचष्ट इति णिचि टिलोपे क्विपि णिलोपे च कृते क्वनिपः
सम्बन्धी प्रत्ययो वकारोऽस्ति । अवश्यं च क्विबादीनामुच्चारणार्थे
कश्चिदजासंजनीयः, तत्राकारे ऽसृशृभ्यां वःऽ इत्यादिष्वपि लोपः
प्रसज्येत । उकारे तु ण्वुलादिषु । अन्यत्र तु गौरवमिति
यथान्यासमेव साधीयः । ननु च यद्यल्समुदायोऽपि गृह्यते,
अल्ग्रहणमनर्थकं स्याद् । अतो यद्यपि ऽनिपात एकाजनाङ्ऽ
इत्यत्रैकग्रहणाद्वर्णग्रहणे जातिग्रहणं ज्ञापितम्,
तथाप्यत्राल्ग्रहणसामर्थ्यात्समुदायस्य न भविष्यतीति
चिन्त्यप्रयोजनमेकग्रहणम् । तथाऽपृक्तप्रदेशरेष्वल्ग्रहणेनैव
सिद्धे नार्थः संज्ञया; नतराम्महत्या, नतमाम्पूर्वनिर्द्दिष्टया ।
सुरा इति । सुरां सुनोतीति क्विपि तुक् सुरासुतमाचष्टे इति
णिचि टिलोपः क्विब् णिलोपः, अत्र धातुसकारस्य ऽहल्ङ्याब्भ्यऽ
इति लोपो न भवति, प्रत्ययपरिभाषया सिद्धम् । तिपा
साहचर्याच्चैकवचनस्य ग्रहणं सिद्धमिति प्रत्ययग्रहणमपि
चिन्त्यप्रयोजनमेव ॥
तत्पुरुषः समानाधिकरणः कर्मधारयः ॥ १।२।४२ ॥
अत्र ऽतत्पुरुषःऽ ऽसमानाधिकरणःऽ इति द्वयोरपि पदयोर्मुख्यार्थत्वे
ब्राह्मणराज्यं शोभनमित्यादौ यत्र बाह्यएन पदेन तत्पुरुषस्य
सामानाधिकरण्यं तत्रैव संज्ञा स्याद्, न तु परमराज्यमित्यादौ;
शब्दान्तरस्याप्रयोगादित्यन्यतरद्गोणार्थमिति स्थिते
कामचाराद्यदि तत्पुरुषशब्दो गौणः स्यात् तत्पुरुषार्थानि पदानि
समानाधिकरणानीति, ततः सहग्रहणाभावात् प्रत्यकं संज्ञा इति
शङ्क्येत, अतस्तत्पुरुष इति पदं मुख्यार्थमित्याह-तत्पुष इति ।
समासविशेषस्येत्यादि । इतरद्गौणार्थमित्याह-समानाधिकरणपद
इति । समानाधिकरणानि पदान्याश्रयत्वेन यस्य सन्ति स तथोक्तः;
अवयवद्वारकं सामानाधिकरण्यमौपचारिकमपि
पदान्तनिरपेक्षमन्तरङ्गमिति तदेवाश्रीयत इति भावः । भवति
ह्यवयवधर्मेण समुदायस्य व्यपदेशः, यथा-समं चूर्णमिति । अत्र
ह्यवयवद्वारकं चूर्णस्य साम्यम्, न तु कृत्स्नस्य चूर्णस्यान्येन ।
परमराज्यमिति, अकर्मधारयेराज्यम् इत्यत्राकर्मधारय इति
निषेधादुतरपदाद्यौदातत्वाभावे समासान्तोदातमेव भवति ।
पाचकवृन्दारिकेति । ऽन कोपधायाःऽ इति प्रतिषेधं बाधित्वा
ऽपुंवत्कर्मधारयऽ इति पुंवद्भावो भवति ।
तत्पुरुष इति किमिति । प्रतिपदोक्तत्वादधिकारावगतेर्वा
समानाधिकरणाधिकारविहितस्तपुरुष एव प्रतिपत्स्यत इति प्रश्नः ।
पाचिकाभार्य इति । अयमेवार्थो दुरवधार इति भावः ।
ब्राह्मणराज्यमिति । अत्रोतरपदाद्यौदातत्वमेव भवति । अथ
ऽपूर्वकालैकऽ इत्यस्य प्रकरणस्यान्ते ऽकर्मधारयऽ इति कस्मान्नोक्तम्,
योऽयं समानाधिकरणाधिकारविहितस्तत्पुरुषः स कर्मधारय इति,
एवं हि ऽतत्पुरुषः समानाधिकरणऽ इति न वक्तव्यं भवति ? सत्यम्;
एकसंज्ञाधिकारातु कर्मधारसंज्ञया तत्पुरुषसंज्ञाया बाधः स्यादिति
द्विगोरिव पुनस्तत्पुरुषसंज्ञाविधानाय कर्मधारयपदमुपादेयम् ।
पुनश्च पर्यायप्रसङ्गे समावेशाय चकारोऽपि वक्तव्यः नन्वेवं
करिष्यते-द्विगुकर्मधारयौ चेति ? एवं तु न कृतमित्येव ॥
प्रथमानिर्दिष्ट्ंअ समास उपसर्जनम् ॥ १।२।४३ ॥
समास इत्यधिकरणनिर्देशोऽयम् । कष्टश्रितादयश्च समासाः, तेषु
किं प्रथमानिर्द्देष्ट्ंअ भवितुमर्हति ? समासे सति यस्मात्प्रथमा
विधीयते, न च तथाभूतं सम्भवति । समासे हि कृते तत एव
प्रथमोत्पद्यते, न तदवयवाद् । अन्तर्वर्तिन्या च विभक्त्या श्रितशब्द
एव प्रथमानिर्दिष्टो न कष्टशब्दः । सापि न समासे सत्युत्पन्ना, किं
तर्हि ? वाक्यकाल एव । निर्दिष्टग्रहणं चानर्थकं स्यात्, समासे
प्रथमान्तमित्येव वाच्यं स्यद्, अतो मुख्यस्यासम्भवाद्गौणः
समासो गृह्यते इत्याह-प्रथमयेत्यादि । कथं पुनः समास इति
शास्त्रस्य ग्रहणमित्याह-समासविधायीति ।
समासविधायित्वातादर्थ्याताच्छब्द्यमित्यर्थः । निर्दिष्टग्रहणादेव च
तुल्येऽपि समासार्थत्वे वाक्यं न गृह्यते, न हि तत्र निर्देशार्था
प्रथमा, अर्थप्रयुक्तत्वात् । द्वितीयेत्येतत्प्रथमानिर्दिष्टमिति ।
प्रथमया विभक्त्या उच्चारितम् । यद्येवम्, तस्यैव संज्ञा स्यान्न
कष्टादीनाम्, न हि ते शास्त्रे प्रथमानिर्दिष्टाः । य एव द्वितीयेत्यस्य
प्रथमानिर्देशः, स एव कष्टादीनामपि; तत्परत्वातस्य । यथा
वक्ष्यति-ऽतस्येति सामान्यं विशेषोपलक्षणार्थं तदीयप्राथम्यं
विशेषाणां विज्ञायतेऽ इति । कष्टश्रितादिषूपसर्जनत्वात्
पूर्वनिपातः । महासंज्ञाकरणमन्वर्थसंज्ञाविज्ञानार्थम् ।
लोकेऽप्रधानमुपस्रजनमुच्यते, इहाप्यप्रधानमुपसर्जनम् ।
प्रधानमप्रधानमिति च सम्बन्धिशब्दावेतौ, तेन यत्प्रति यदप्रधानं
तदेव प्रति तदुपसर्जनं भवति, तेन राज्ञः कुमारीश्रित इति
ऽद्वितीया श्रितऽ इत्यत्र प्रथमानिर्दिष्टस्यापि कुमारीशब्दस्य संज्ञा न
भवति । यदि स्यात्, पूर्वनिपातानियम उपसर्जनह्रस्वत्वं च स्यात् ।
अन्वर्थत्वे तु श्रितादीनेवापेक्ष्य द्वितीयान्तमुपसर्जनमिति न
प्रसङ्गः । एवं राज्ञः कुमार्या इत्यत्र द्वयोरपि ऽषष्ठीऽ इत्यत्र
प्रथमानिर्देशेऽपि कुमारीमपेक्ष्य राज्ञ उपसर्जनत्वम्, न तं प्रति
तस्याः । यद्यन्वर्थसंज्ञा, नार्थोऽनेन, प्रदेशेष्वेवान्वर्थग्रहणमस्तु ।
वाक्येऽपि तर्हि स्यात्-कुमारआआ श्रिता गवां कुलम् । अथ
संज्ञाविधिर्वाक्ये कस्मान्न भवति, यावता ऽसमासेऽ इति
प्रथमानिर्देशस्याधारो न संज्ञायाः ? तथा गोकुलं कुमारीपुत्र
इत्यत्र समासेऽपि पूर्वनिपातवद् ह्रस्वत्वं कस्मान्न भवति ?
तस्मात्सत्येवोपसर्जनत्वे उपसर्जनगोशब्दन्तस्योपसर्जनत्वात्
स्त्रीप्रत्ययान्तान्तस्य प्रातिपदिकस्य ह्रस्वविधानात्समासाधिकारे
पूर्वनपातिवचनाच्च वाक्ये तौ न भवत इति वाच्यम् ।
संज्ञाविधानं तून्मतगङ्गमित्यादौ द्वयोरप्यप्राधान्ये
पूर्वनिपातनियमार्थम् । यत्र चानन्यार्थः प्रथमानिर्देशस्तत्र
प्रथानस्यापि यथा स्यादित्येवमर्थं च । यथा-पाचकवृन्दारकः,
पुरुषव्याघ्रः, अर्द्धपिप्ली, पूर्वकाय इति अत्र ऽवृन्दारकनागकुञ्जरैः
पूज्यमानम्ऽ, ऽउपमितं व्याघ्रादिभिःऽ,ऽअर्द्धं
नपुंसकम्ऽ,ऽपूर्वापराधरोतरम्ऽ इति प्रथमानिर्देशस्येदमेव
प्रयोजनम्; समासस्य विशेषणं विशेष्येण षष्ठीत्येव सिद्धत्वाद् ।
न च पूज्यमानतादिविषय एव यथा स्यादिति नियमार्थस्तदारम्भः ?
उपसर्जनसंज्ञार्थत्वेऽर्द्धादिपूर्वपदस्य
विशिष्टरूपस्यार्द्धपिप्पलीत्यादेः समासस्य विधिसम्भवात्
तस्मादेतदर्थापि संज्ञा । अन्वर्थत्वं तु सति संभवे व्यवस्थापकम्
॥
एकविभक्ति चापूर्वनिपाते ॥ १।२।४४ ॥
विभक्तिशब्दः सुपां वाचकः, कारकशक्तिवचनो वा; विभज्यतेऽनया
प्रातिपदिकार्थ इति कृत्वा । समासे विधीयमाने इति ।
यदुपमर्दनेन समासो भवति तस्मन्वाक्य इत्यर्थः,
समासरूपप्राप्त्यभिमुखे पदत्रय इति यावत् । एतन समासार्थं
वाक्यमत्र समासः, न पूर्वसूत्र इव शास्त्रमिति दर्शयति । शास्त्रे
सर्वमेविभक्तिमित्येकविभक्तीत्यनर्थकं स्यात्, मुख्येऽपि समासे
प्रत्ययलक्षणेनैकविभक्तित्वं समर्थनीयमिति वाक्यमेवात्र समासः ।
एकस्मिंश्च प्रयोगे सर्वमेकविभक्तिकमिति
विशेषणओपादानसामर्थ्यतप्रयोगभेदेनापि यस्य न सर्वविभक्तित्वं
तदाश्रीयत इत्याह-यन्नियतविभक्तिकमिति । एतदेव स्पष्ययति-द्वितीये
सम्बन्धिनीत्यादि ।
केचिदाहुः-ऽयेन सह समास्यते द्वितीयसम्बन्धीऽ इति, एवं तु
पञ्चानां खट्वानां समाहारः पञ्चखट्वीति वा टाबन्त इति
स्त्रीलिङ्गपक्षे उपसर्जनह्रस्वत्वं न स्यात् । समाहारो ह्यत्र
नानाविभक्तियुक्तो न पञ्चञ्शब्दः, तस्मातप्रधानार्थवाची शब्दो
द्वितीयः सम्बन्धः । निष्कौशाम्बिरिति कौशाम्बीशब्दो
निष्क्रमणक्रियापेक्षयाऽपादानशक्तियोगात् पिञ्चम्यन्ते एव, न तस्य
क्रियान्तरमपेक्ष्य शक्त्यन्तरावेशः सम्भवति । निःशब्दस्तु
निष्क्रान्तप्रधानो नानाशक्तिभिर्युज्यते ।
निष्कौशाम्बिरिति । कुशाम्बेन निर्वृता नगरी कौशाम्बी,
ऽगोस्त्रियोरुपसर्जनस्यऽ इति ह्रस्वः । निर्वाराणसिरिति । अनो जलं
तद्वरं यस्याः सा वराणा गङ्गा, तस्या अदूरभवा नगरी वाराणसी ।
पुराणे तु वरणा चासिश्च नद्यौ, शकन्ध्वादिः, तयोरदूरभवा
पृषोदरादित्वाद्रेफाकारस्य दीर्घः । निसः पूर्वेणोपसर्जनत्वम्,
प्रधानस्यापि हि प्रथमानिर्देशसामर्थ्यात् भवतीत्युक्तम् ।
इहास्यावकारशोऽप्रथमानिर्द्दिष्टः, पूर्वस्यावकाशोऽनेकविभक्तिः
नीलोत्पलादिः, अर्द्धिपिप्पल्यादिश्च; कष्टश्रितादिषु कष्टादय
एकविभक्तिकाः प्रथमानिर्दिष्टाश्चेत्युभयप्रसङ्गे परत्वादनेनैव
प्राप्नोति, ततश्चऽअपूर्वनिपातेऽ इति प्रतिषेधप्रसङ्गः, न;
अप्रतिषेधात् । नायं प्रसज्यप्रतिषेधः-पूर्वनिपाते नेति, किं तर्हि ?
पर्युदासोऽयम्, पूर्वनिपाते न विधिर्न प्रतिषेधः ।
प्रसज्यप्रतिषेधेऽप्यनन्तरप्राप्तिः प्रतिषिध्यते, कुत एतद् ?
अनन्तरस्य विधिर्वा भवति प्रतिषेधो वा भवति, पूर्वा
प्राप्तिरप्रतिषिद्धा तया भविष्यति । न चेयं प्राप्तिः पूर्वां प्राप्तिं
बाधते, प्रतिषिद्धत्वात् ॥
अर्थवदधातुरप्रत्ययः प्रातिपादकम् ॥ १।२।४५ ॥
अभिधेयवचनोऽर्थशब्द इति । न प्रयोजनवचनोऽव्यभिचारात्; न
निवृत्तिवचनः, स्वयं निवृतस्य किं संज्ञया ! न धनवचनः,
स्वस्वामिभावस्यासम्भवात् । तच्चाभिधेयं
चतुर्द्धा-चातिगुणक्रियाद्रव्यभेदेन; गौः, शुल्कः, पाचकः, डित्थ इति
। यद्यर्थवतः संज्ञा, अभावशशविषाणादीनां न प्राप्नोति; अर्थाभावात्
। मा भूदनेन, समास इति भविष्यति ? न; अर्थंवदित्यनुवृतेः ।
अन्यर्थाऽनर्थकेऽत्र विधिसम्भावत् समासग्रहणं नियमार्थं न स्यात्,
उच्यते; येषां तावद्भूतलाद्याश्रयं घटादिप्रतियोगिकं नास्तीति
बुद्धिबोध्यं तत्वान्तरमभावस्तन्मते तेनार्थेनार्थवत्वम्;
येषामप्याश्रयाभिमतं भूतलादिस्वरूपमेव तद्बुद्धिविशेषो वा
प्रतियोगिनो घटादेरभावस्तन्मते तेनैव
भूतलादिनार्थऽवत्वमित्यभावस्य तावत्सिद्धा संज्ञा ।
शशविषाणमित्यत्रापि गवादिष्वनुभूतविषाणं शशमस्तकवर्तितया
बुद्ध्योत्प्रेक्ष्य तस्यैवाभिधानाय शब्दप्रयोगः । बुद्ध्युपारोह
एव चार्थस्य शब्दप्रयोगे कारणम्, न बहिः सता । यदि बहिः
सन्तमेवार्थं शब्दा अभिदधति; घटो नास्तीति प्रयोगो न स्याद्;
एकत्र पौनरुक्त्याद्, अपरत्र विरोधाद् । बुद्ध्युअरूढस्य बहिः
सत्वासत्वाप्रतिपादनायोपपद्यतए प्रयोगः । एवमपाक्षीत्, पक्ष्यति,
अस्य सूत्रस्य शाटकं वयेत्यादावपि बुद्ध्युपारूढ एव
पच्यादीनामर्थः; न तु शब्दप्रयोगकाले बहिः सिद्धः ।
डित्थादीन्यव्युत्पन्नान्युदाहरणानि । व्युत्पतौ कृदन्तत्वादेव
सिद्धम् । सर्वनाम धातुजमित्यत्रापि पक्षेऽव्ययार्थमनुकरणशब्दार्थं
च सूत्रमारभ्यमेव । ननु लौकिके प्रयोगे
शब्दानामर्थवताध्यवसायः, स च वाक्यस्यैव पदस्य वा विभक्त्यन्तस्य;
न तु प्रकृतिभागमात्रस्येति कथं तस्य निष्कृष्यार्थवत्वनिश्चयः !
येषां हि सहैव प्रयोगस्तेषां सङ्घातस्यैवार्थवता यथा
वर्णानाम् ? उच्यते; अन्वयव्यतिरेकाभ्यां शब्दार्थनिश्चयः, यस्य
शब्दस्यान्वये योऽर्थः प्रतीयते, व्यतिरेके च व्यतिरिच्यते स
तस्यार्थः । वृक्षौ वृक्षा इत्यादौ च प्रत्ययसामान्यव्यभिचारेऽपि
तद्विशेषव्यभिचारः, वृतौ सामान्यव्यभिचारश्च वृक्षखण्डं वार्क्षी
शाखेति, अर्थस्तु मूलस्कन्धफलपलाशादिमान् यावद्वृक्षशब्दं
प्रतीयते । 
नान्तस्यावधेरिति । ननु ऽवन षण सम्भक्तौऽ,ऽधन धान्येऽ
इत्येतयोर्धात्वोरेतौ शब्दौ पचाद्यचि व्युत्पादितौ,
तत्राधातुरिति निषेधो भविष्यति । एवं तर्ह्यव्युत्पत्तिपक्ष एतदुक्तम्,
अत एवोदाहरणत्वेनाप्यनयोरुपन्यासः । किं चासत्यर्थ वद्ग्रहणे
प्रतिवर्णं संज्ञाप्रसङ्गः, न च प्रतिवर्कणं धातुसंज्ञा, न
चाधातुरप्ररत्यय इति पर्युदासाश्रयणाद् अर्थवतो ग्रहणम् ।
अनर्थकयोरपि धातुप्रत्यययोः सम्भवाद्, यथा-अधीते, यावक इति ।
अत्र ह्यधिपूर्वस्येङेऽर्थवत्वं न तु इङ्; तिस्य क्वचिदप्यप्रयोगाद् ।
यावक इत्यत्रापि यावशब्दस्यैवार्थवत्वं न तु कनः; अन्तरेणापि
तदर्थावगमात् । न च ज्ञायते-केन धर्मेण सादृश्यमिति ! न
चार्थवद्ग्रहणपरिभाषयार्थवतो ग्रहणम् ? एषा हि
नियतरूपोपादाने व्यवस्थापयति, न चात्र रूपविशेषोपादानम् ।
ननु सत्यामप्यनर्थकस्य संज्ञायां संख्याकर्मादिषु विधीयमानाः
स्वादयो न भविष्यन्ति, नैतदस्ति; अविशेषेणोत्पद्यन्ते, उत्पन्ना
नामर्थनियमः, ततश्चाव्ययवत् स्वादयः स्युरेव । नलोपो हि
स्यादिति । विभक्तेस्तु श्रवणं न भवति, समुदायस्यापि पृथक्
प्रातिपदिकसंज्ञायां तदन्तर्भावाल्लुको भावात् । यद्येवम्,
द्विर्वचनन्यायेनावयवस्य न भविष्यति, युक्तं तत्र पज् इत्यत्र
येनैवाचा समुदाय एकाच्, तेनैव तदवयवोऽच्छब्दः पशब्दश्च; न
चैकस्यैकदाऽनेकं प्रत्यवयवत्वं निरूपयितुं शक्यम् ।
किञ्च--समुदायद्विर्वचनेनावयवा अपि द्विरुच्यन्ते,
तदात्मकत्वात्त्स्य । इह त्ववयवानां समुदायस्य च संज्ञानिबन्धनं
शब्दत्वं पृथगेव । तत्र समुदायस्य यत् तेन यस्यैव कार्यं
नावयवानाम् । ननु च एति, आभ्याम्, औपगवः, अ अपेहीति,
धातुप्रातिपदिकप्रत्ययनिपातानामेकवर्णानामर्थदर्शनात्
वृक्षादिष्वपि वर्णा अर्थवन्तः, तथा कूप इति ककारे सति कश्चिदर्थो
गम्यते, यूप इति यकारोपजनेऽर्थन्तरम्, तेन मन्यामहे यः कूपे
कूपार्थः स ककारस्य, यो यूपे यूपार्थः स यकारस्येति; तथा
ऽब्राह्मणऽ इत्युक्ते योऽर्थो गम्यते नासौ बकारादीनामन्यतरापायेऽपि
गम्यते । येषां च संघातो यत्कार्यं करोति प्रत्येकमपि तत्
कुर्वन्ति, यथा-तिलानां खारी तैलमुत्पादयति, प्रत्येकं च तिलाः ।
ये च यस्मिन् प्रत्येकमसमर्थास्तेषां संघातोऽपि तत्रासमर्थः,
यथा-प्रत्येकं सिकतास्तैलं नोत्पादयन्ति तथा खार्यति तासाम् ।
अतः संघातार्थवत्वाच्चार्थवन्तो वर्णाः, तत्कथमर्थवद्ग्रहणे
सत्यपि तेषां निवृत्तिः । अनर्थकास्तु,
प्रतिवर्णानामर्थानुपलब्धेः, न हि ऽब्राऽ इत्युक्ते कश्चिदर्थो गम्यते
। अतो धात्वादीनामेकवर्णानामर्थवत्वाद् अन्यऽपि वर्णा अर्थवन्त
इत्यनुपलब्धिबाधितमेतद् । एवमन्येऽपि हेतवो बाधितविषयाः ।
किं च कूपो यूप इत्यन्वयव्यतिरेकाभ्यां ककारयकारयोर्थवत्वे
यूप इति चतुर्णां वर्णानामानर्थक्यमभ्युपगतं स्यात्; अथ
तेषामर्थवत्वं भूयिष्ठः कूपे यूपार्थः स्यात्, कूपार्थश्च यूपे,
यत्र भूयसामर्थवतामन्वयः, व्यतिरेकस्तु कस्यचित्; तत्रार्थानामपि
भूयसानुमपृतिर्भवति, व्यतिरेकस्तु कस्यचिद्; यथा देवदत
गामभ्याज शुक्लाम्, देवदत गामभायाज कृष्णामिति । अतः संघाता
एव तेनार्थवन्तः । संघातार्थवत्वाच्चेति हेतुरनैकान्तिकः,
तैलाग्निवर्तिसंघातेन दीपः, न प्रत्येकम्, रथावयवैश्चक्रादिभिः
संहतैर्व्रजिक्रिया । किञ्चार्थवतां विपर्यासेऽर्थप्रत्ययस्यापि
विपर्यासः-आहर पात्रं पात्रमाहरेति, अपाये चापायः-गामभ्याज
शुक्लां गामभ्याजेति, उपजने चोपजनः-गामभ्याज शुक्लामिति ।
वर्णेषु तु नैवम्, हिनस्तीति सिंहो हन्ति हतः घ्नन्ति । अतः
संघाता एवार्थवन्तः ।
अहन्निति । हन्तेर्लङ् इतिप् ऽइतश्चऽ लोपे हल्ङ्यादिलोपोऽट्, स
हन्ग्रहणेनैव गृह्यते, अत्र प्रागेव लणुत्पतेः संज्ञायां
तस्यामुतरकालं पदत्वे सति नलोपः स्यात् । यद्वा
प्रातिपदिकसंज्ञा पदसंज्ञासमकालेमेव स्यात्, न वाऽप्रत्यय इति
प्रतिषेधः; ऽन ङसिम्बुद्ध्योःऽ इति लिङ्गात्; अन्यथा हे
राजन्नित्यादावप्रत्यय इति निषेधादप्रातिपदिकत्वादेव
नलोपप्रसङ्गात् ।
अधातुरिति शक्यमकर्तुम्, ऽसुपो धातुऽ इति धातुगुरहणं
ज्ञापकम्-न धातोरियं संज्ञेति । नैतदस्ति ज्ञापकम्,
प्रतिषिद्धार्थमेतत् स्यात्, श्येनायत इत्यादावप्रत्यय इति निषिद्धा
संज्ञेति भिद्, भूः, पूरित्येवमादौ क्विबन्तत्वे
कृदन्तत्वादुतरसूत्रेण संज्ञा । न च तस्या अपि प्रतिषेधोऽयम्,
ऽमध्येऽपवादाःऽ इति न्यायात्, पर्युदासत्वाद्वा ।
काण्डे इति । प्रथमाद्विवचनस्य ऽनपुंसकाच्चऽ इति शीभावः, अप्रत्यय
इति च प्रत्ययग्रहणपरिभाषया तदन्तस्य निषेधः । यत्र हि प्रत्ययः
संज्ञिरूपेऽनुप्रविशति, यथा- ऽतरप्तमपौ घःऽ इति, तत्र
पदसंज्ञायामन्तवचनेन तदन्तविधिप्रतिषेधः । इह तु पर्युदासे
प्रत्ययव्यतिरिक्तः संज्ञी, प्रसज्यप्रतिषेधेऽपि न संज्ञाविधौ
प्रत्ययग्रणं, किं तर्हि ? प्रतिषेध इति, नास्ति निषेधः । ननूतरसूत्रे
कृतद्धितग्रहणं नियमार्थं भविष्यति-प्रत्ययान्तस्य यदि भवति
कृतद्धितान्तस्यैवेति, उच्यते; अस्मिन् सत्यप्रतिषेधे संज्ञाविधौ
तदन्तविधिप्रतिषेधात्प्रत्ययस्य यदि भवति कृतद्धितस्यैवेति
स्थानिनियमः स्यात् । सति त्वस्मिन्, अत्र तावत्प्रत्ययान्तस्य निषेध
इति उतरसूत्रेऽपि तद्धितान्तस्य ग्रहणं भवति । अथ
क्रियमाणेऽप्यप्रत्यय इत्यस्मिन्नपुंसकह्रस्वत्वं कस्मान्न भवति ?
पर्युदासे तावत्प्रत्ययाप्रत्यययोरेकादेशस्य पूर्वं
प्रत्यन्तवद्भावः, प्रसज्यप्रतिषेधेऽप्यन्तरङ्गत्वात् प्रागेव
प्रत्ययोत्पतेः काण्डशब्दस्य प्रवृता संज्ञेति एकादेशस्यान्तवद्भाव
इत्यास्त्येव प्रातिपदिकत्वम् । तथा च
ब्रह्मबन्धूरित्यूणेóकादेशस्यान्तवत्वात् स्वाद्युत्पत्तिः । न चाप्रत्यय
इत्यस्य वैयर्थ्यम्; त्रपुणी इत्यादौ यत्रैकादेशत्वं नास्ति
तत्रार्थवत्वात् । एवं तर्हि नपुंसके यद्वर्तते तस्यह्स्वः,
विभक्त्यन्तं तु संख्याप्रधानं कारकशक्तिप्रधानं च, न च
तयोर्लिङ्गयोगः, न चान्यवद्भावेनार्थः शक्योऽतिदेष्टुअमिति न
भवति ह्स्वः । यद्येवम्, त्रपुणी इत्यादावप्येवमेव न भविष्यति,
नार्थोऽनेन, न चान्यः प्रत्ययान्तो व्यावर्त्यः सम्भवति । तथा हि,
षड्विधाः प्रत्ययाः--सनादयः, कृतः तिङ्ः, सुपः,
स्त्रीप्रत्ययाः,तद्धिताश्चेति । प्रतिपदिककार्यमपि ऽह्रस्वो नपुंसके
प्रातिपदिकस्यऽ ऽगौस्त्रियोरुपसर्जनस्यऽ इति ह्रस्वत्वम्,
ऽङ्याप्प्रातिपदिकात्ऽ इति प्रत्ययविधिश्च । तच्च
कृतद्धितान्तस्येष्यत थएव । सन्प्रभृतिषु येषां तावद्धातुत्वं
तेषामधातुरित्येव प्रतिषेधः, श्यन्शबादीनामपि विकरणानां
लिङ्गाभावः, संख्याकर्माद्यभावोऽपत्याद्यर्थायोगश्च । एवं
तिङ्न्तानाम्, यथा-यः पचतिरूपम्, तस्यापत्यम् इति
रूपबन्तत्वात्सत्यपि प्रातिपदिकत्वे । ये तु सम्भवन्ति स्वार्थिकास्ते
ऽतिङ्श्चऽ इति ज्ञापकान्न भवन्ति । स्त्रीप्रत्ययानां तु विरुद्धेन
नपुंसकेनायोग एव, कुमारीपुत्र इत्यत्र ऽगोस्त्रियोःऽ इति ह्रस्वः
स्यादिति चेद् ? अथ क्रियमाणेऽपि प्रतिषेधे राजकुमारीपुत्र इत्यत्र
कस्मान्न भवति, अत्र हि समासत्वादस्त्येव प्रातिपदिकत्वम् ? अतो
यस्तत्र परिहारः, स एवात्रापि भविष्यति । प्रत्ययविधिस्त्विष्यत एव ।
ऽङ्याप्प्रातिपदिकात्ऽ इति सुबन्तस्य ह्रस्वत्वं न प्राप्नोतीत्युक्तमेव
। सुपां चाप्रसङ्गः; तद्विधानदशायां तदन्तस्यासम्भवात्,
लिङ्गाभावात् स्त्रीप्रत्ययाभावः । तद्धितास्त्विष्यन्त एव ऽसमर्थानां
प्रथमाद्वाऽ इति । अतो नार्थोऽनेन, उतरसूत्रे तद्धितग्रहणेन च,
उच्यते; ऽबहुषु बहुवचनम्ऽ ऽकर्मणि द्वितीयाऽ इत्यादिनां
स्वादिविधिवाक्येन भिन्नवाक्यतापक्षे सर्वेभ्यः प्रत्ययान्तेभ्यः स्वादयः
स्युः यथा-अव्ययेभ्यः । विकरणान्ताच्च स्वार्थिकास्तद्धिताः
स्युरेवेत्यतोऽप्रत्ययग्रहणं कर्तव्यं तद्धितग्रहणं च । काण्डे कुड।ल्
इत्येतयोस्तु प्रत्युदाहरणत्वम् ऽहस्वो नपुंसकेऽ
इत्यत्रोपपादयिष्यामः ।
अथ प्रत्यायमात्रस्य संज्ञा कस्मान्न भविष्यति, सत्यां हि संज्ञायामुक्तेन
न्यायेन बहुपटव इत्यादौ स्वादयः स्युः ?
उच्यते-व्यपदेशिवद्भावेन प्रत्ययान्तवद्प्रत्यय इति प्रतिषेधो
भविष्यति । यद्येवम्, कृतद्धितमात्रेऽपि विधिसम्भवात् उतरसूत्रे
तदन्तविधिर्न भवति । अत्र परिहारं वक्ष्यामः ॥
कृतद्धितसमासाश्च ॥ १।२।४६ ॥
कृतो विहितास्तदादय इति वेदितव्यम् । अत्र हि
कृद्ग्रहणपरिभाषा नोपतिष्ठते, तेन मूलकेनोपदंशमिति
वाक्यस्य संज्ञा न भवति । मध्येऽपवादन्यायेन ह्यप्रत्यय इति निषेधः
कृद्ग्रहणेन बाध्यते, न तु समासग्रहणेन कृतो नियमः ।
संज्ञाविधौ प्रत्ययग्रहणेऽप्यत्र
तदन्तविधिर्भवतीत्यत्रीपपतिमाह--अप्रत्यय इति । प्रत्ययान्तस्य
निषेधो न केवलस्य प्रत्ययस्येत्याश्रित्यैतदुच्यते । अप्राप्तप्रापणं
विधिः, न च तदा कृतद्धितमात्रस्याप्राप्ता संज्ञा तदन्तस्यत्वप्राप्तेति
विध्यर्थत्वातदन्तस्यैव ग्रहणम् । येषां तु पूर्वत्र प्रत्ययमात्रस्यापि
निषेधस्तेषामर्थवद्ग्रहणानेवृतेरर्थवद्विशेषस्य तदन्तस्य ग्रहणं
समासग्रहणमनर्थकम्, अर्थवत्वात्पूर्वेणैव संज्ञासिद्धेरित्यत
आह-अर्थवत्समुदायानामिति । कर्मणि षष्ठी । नियमः उ व्यावृत्तिः ।
ननु सुराजा अतिराजेत्यादौ अन्तर्वतिन्यां विभक्तौ लुप्तायां
समुदायस्य संज्ञा, तामपेक्ष्य सोरुत्पन्नस्य हल्ङ्यादिलोपे
तस्यामवस्थायां नलोपार्थं या संज्ञा प्राप्नोति तस्याः
प्रत्ययलक्षणेनाप्रत्यय इति निषेधे प्राप्ते विध्यर्थमेतत्स्यात् ?
ज्ञापकात्सिद्धम्, ऽन ङिसंबुद्ध्योःऽ इति निषेधो ज्ञापयति-न
प्रत्ययलक्षणेन निषेध इति; अन्यथा उक्तेन न्यायेन हे राजन्नित्यादौ
नलोपप्रसङ्गात् । नैतदस्ति ज्ञापकम्; है सुराजन्नित्यादौ यत्र
समासग्रहणेन संज्ञा विहिता तत्र नलोपप्रसङ्गे निषेधः स्याद् ।
एवं तर्ह्यत्राप्यप्रत्यय इत्यनुवर्तते, तेन प्रत्ययान्ते समासे
विध्यर्थत्वासंभवान्नियमार्थमेव समासग्रहणम् ।
यद्वा-अनुद्दिश्य प्रयोजनविशेषं न कृत्संज्ञा प्रवर्तते, तस्यां तु
सत्यां यस्यामवस्थायां यत्कार्यं प्राप्नोति तस्यां तद्भवति, न
प्रतिकार्यमावर्तनीया संज्ञेत्ययं पक्ष आश्रीयते । अत्र च पक्षे
सुबुत्पत्यर्थं नलोपार्थं च समाससंज्ञानन्तरमेव सकृत्संज्ञा
प्रवर्तते, न तु नलोपदशायामिति विध्यर्थत्वासम्भवान्नियमार्थमेव
समासग्रहणम् । तुल्यजातीयस्य च नियमेन व्यावृत्तिः, कश्च
तुल्यजातीयो यस्यार्थवत्समुदायस्य पूर्वो भागस्तावत्पदम्,
यश्चैव हि सुबन्तानां समासः-राजपुरुष इति, यश्चैव हि
तिङ्न्तानाम्--"आख्यतमाख्यातेन क्रियासातत्येऽ, अश्नीतपिबता,
खादतमोदतेति, यश्च सुबन्तानां तिङ्न्तानां च-ऽजहि कर्मणा
बहुलमाभीक्ष्ण्येऽ, जहिजोडः, जहिशकट इति, यश्च सुबन्तानां
प्रातिपदिकानां च--गतिकारकोपपदानामिति, वस्त्रक्रीति
निष्कक्रीतीति, सर्वत्रात्र पूर्वो भागस्तावत्पदम् । अतः स
तुल्यजातीयो नियमेन व्यावर्त्यते, तेन बहुपटव इत्यत्र जसन्तस्य
पुरस्ताद्वहुचि कृते नोतरत्रत संघाते पूर्वो भागः पदमित्यसति
नियमे ईषदसमाप्तिलक्षणेनार्थेनार्थवत्वात्सत्यां संज्ञायां
पूर्वोत्पन्नस्य जसः ऽसुपो धातुऽ इति लुकि कृते चित्स्वरोऽपि
भवन् ऽचतिः सप्रकृतेर्बहुजकजर्थमितिऽ पटुअशब्दोकारस्य भवति ।
पूर्वोत्पन्नस्य तु जसोऽवस्थाने तस्यैव स्यात् । वाक्यस्यार्थवत इति
। प्रत्येकं पदैरप्रतीतस्य संसर्गस्य वाक्येन
प्रतीयमानत्वातस्यार्थवत्वम्, समुदायाच्च
प्रत्ययस्याविधानान्नास्त्यप्रत्यय इति निषेधः । न च ऽनास्ति यस्मिन्
प्रत्ययः सोऽप्रत्ययःऽ इति बहुव्रीहिः शक्य आश्रयितुम्; बहुपटव
इत्यत्रापि नि,एधप्रसङ्गात् ॥
ह्रस्वो नपुंसके प्रातिपदिकस्य ॥ १।२।४७ ॥
सूत्रे नपुंसकशब्देन तद्वद्द्रव्यं विवक्षितं न
लिङ्गमात्रमित्याह-नपुंसकलिङ्गेऽर्थे इति । नपुंसकं
लिङ्गमस्येति बहुव्रीहिः ।
ग्रामणीरिति । ऽसत्सूदिषऽ इत्यादिना क्विप् । प्रातिपदिकस्येति
किमिति । नपुंसकलिङ्गं द्रव्यस्यैव धर्मः, द्रव्यवाचित्वं च
प्रातिपदिकस्यैव, न सुबन्तस्य; शक्तिसङ्ख्याप्राधान्यात् । न
धातोस्तिडन्तस्य वाक्यस्य वा; क्रियाप्रधानत्वात् । वर्णास्त्वनर्थकाः,
स्त्रीप्रत्ययानां तु विरुद्धेन नपुंसकेनायोग इति प्रश्नः । काण्डे
कुण्ड।ले इति । अत्र ऽअप्रत्ययःऽ इति निषेधात् प्रतिपदिकत्वं नास्ति ।
ननु च एकादेशः पूर्वं प्रत्यन्तवद्भावात् प्रातिपदिकग्रहणेन
गृह्यते इति क्रियमाणेऽपि प्रातिपदिकग्रहणे ह्रस्वत्वं स्यादेवात्
आह-प्रातिपदिकग्रहणसामर्थ्यादिति । कथं पुन सामर्थ्यम्, यावता
यत्रान्तवद्भावो नास्ति-वाः वारी त्रपुणी इत्यादौ, तद्व्यावर्त्यं
स्यात् ? अथ शक्तिसङ्ख्याप्रधानत्वात् तत्र नपुंसकेनायोगः, काण्डे
इत्यादावपि एवमपे न भविष्यति । न ह्यन्तवद्भावेन प्रातिपदिकत्वे
सत्यपि शक्तिसङ्ख्याप्राधान्यं हीयते । एवं मन्यते-ऽअसति
प्रातिपदिकग्रहणे नपुंसकवृतेरनपुंसकवृतेश्च य एकादेशः स
नपुंसकवृत्तिग्रहणेन गृह्यते नपुंसक इति स्यात्प्रसङ्गः ।
प्रातिपदिकग्रहणे तु मुख्यप्रातिपदिकग्रहणार्थत्वाद्
अतिदिष्टप्रातिपदिकत्वस्य ह्रस्वस्याभावःऽ इति । उतार्थं च
प्रातिपदिकग्रहणम् । इह वनाय, वनाभ्याम्, वनार्थम्, वनेभ्य इति
ह्रस्वो न भवति, बहिरङ्गयोर्दीर्घत्वयोरसिद्धत्वात् ।
काण्डीभूतमित्यत्र पूर्वं नपुंसकत्वेऽपि च्व्यन्तदशायाम्
अव्ययत्वेनालिङ्गत्वाद् ह्रस्वाभावः ॥
गोस्त्रियोरुपसर्जनस्य ॥ १।२।४८ ॥
स्त्रीति प्रत्ययग्रहणमिति । अत्र हेतुमाह-स्वरितत्वादिति ।
ऽस्वरितेनाधिकारःऽ इत्यस्य यत्र स्वरितत्वं प्रतिज्ञायते तत्र
तदधिकारो ग्राह्य इत्ययमप्यर्थः । इह च स्त्रीग्रहणं स्वर्यते, तेन
स्त्रियामित्यधिकृत्य विहितानां टाबादीनां ग्रहणं भवति; नार्थस्य,
नापि स्वरूपस्य । क्तिन्नादीनां तु ह्रस्वभावित्वाभावादग्रहणम् ।
उपर्स्जनग्रहणं तयोर्विशेषणमिति । प्रत्येकं सम्बन्धातु द्विवचनं
न भवतीत्याह-गोरुपसर्जनस्येत्यादि । स्त्रीप्रत्ययान्तस्येति पाठः ।
पारिभाषिकं ह्यत्रोपसर्जनं गृह्यते । न च स्त्रीप्रत्ययमात्रस्य
पारिभाषिकोपसर्जनत्वसम्भवः । ताभ्यामिति । उपसर्जनेन
गोशब्देन स्त्रीप्रत्ययान्तेन च यदि ताभ्यां तदन्तविधिर्न विज्ञायते,
तदा उपसर्जनस्य गोशब्दस्य स्त्रीप्रत्ययान्तस्य च प्रातिपदिकस्य ह्रस्व
इत्यर्थः स्यात्; ततश्च गोकुलं राजकुमारीपुत्र इत्यत्रापि स्यादिति
भावः । इह तु ऽकुमारीपुत्रःऽ इत्यत्र प्रातिपदिकत्वादेवाप्रसङ्गः ।
उपसर्जनस्त्रीप्रत्ययान्तान्तस्येति पाठः । उपसर्जनं यत्
स्त्रीप्रत्ययान्तं तदन्तस्येत्यर्थः । यदि तु लौकिकेनोपसर्जनेन
स्त्रीप्रत्ययमात्रं विशेष्य पश्चातेन प्रातिपदिकस्य
तदन्तविधर्विज्ञायिते--उपसर्जनं यः स्त्रीप्रत्ययस्तदन्तस्य
प्रातिपदिकस्येति, ततो हरीतक्यः फलानीत्यत्रापि स्यात्;
स्त्रीप्रत्ययार्थस्य फलं प्रत्युपसर्जनत्वातद्धितान्तत्वेन
प्रातिपदिकत्वाच्च । अत एवमेवाश्रयणीयम्--स्त्रीप्रत्ययान्तं
यच्छास्त्रीयमुपसर्जनं तदन्तस्य प्रातिपदिकस्येति ।
निष्कौशाम्बिरिति । कौशम्बीत्येकबिभक्तीत्युपसर्जनं स्त्रीः
त्ययान्तं तदन्तं समासप्रातिपदिकम् । अथेह कथं ह्रस्वत्वम्
अतिराजकुमारिरिति, यावता कुमारशब्दान् ङीब्विहतो न तु
राजकुमारशब्दात् ? सत्यम्; अनुपर्जने स्त्रीप्रत्यये तदादिनियमो
नास्ति । अथ गोशब्देन स्त्रीप्रत्ययान्तेन च प्रातिपदिकस्य
तदन्तविधौ सत्यपि गोकुलं राजकुमारीपुत्र इत्यत्र कस्मान्न भवति,
यावता ऽयेन विधिस्तदन्तस्यऽ इत्यत्र ऽस्वं रूपम्ऽ इत्यनुवर्तते,
ततश्च येन तदन्तविधिः तत्स्वरूपस्यापि ग्रहणेन भाव्यम् ? एवं तर्हि
गोशब्देन प्रातिपदिकस्य विशेषणसामर्थ्यात् केवलस्य न भवति;
अन्यथा गोशब्दस्यैवोपसर्जनस्य ह्रस्वं विदध्याद्, ऽयेन
विधिस्तदन्तस्यऽ इत्यत्र ऽस्वंरुपम्ऽ इति निवर्त्यम् ।
व्यपदेशिवद्भावोऽपि प्रातिपदिके नास्ति । राजकुमारीपुत्र इत्यत्र
तु परिहारः--शास्त्रीयमप्युपसर्जनं सति
सम्भवेऽन्वर्थमेवाप्रधानमुपसर्जनमिति, प्रधानं चापेक्ष्याप्रधानं
भवति । स्त्रीप्रत्ययान्तस्य च प्रातिपदिकत्वं
समासमन्तरेणानुपपन्नम्, समासश्चावयवात्मकः; द्वयं चात्र
संनिहितम्-प्रधानमप्रधानमिति; तत्रैवं विज्ञास्यामः-यत्
स्त्रीप्रत्ययान्तं समासप्रातिपदिकं तदन्तर्भूतमेवापेक्ष्य
स्त्रीप्रत्ययान्तस्याप्राधान्यमिति । इह तु तत्रानन्तर्भूतं
पुत्रमपेक्ष्याप्राधान्यमिति न भवति ह्रस्वः ।
ईयस इत्यादि । ईयसुन्नन्ताद्यः स्त्रीप्रत्ययो विहितस्तदन्तान्तस्येत्यर्थः
। बहुश्रेयसीति । ऽप्रशस्यस्य श्रःऽ ङीप्, बह्व्यः श्रेयस्योऽस्येति
बहुव्रीहिः, ऽनद्यःतश्चऽ इति कप्, ऽईयसश्चऽ इति प्रतिषेधः, पुंस्यपि
सोर्हल्ङ्यादिलोपः । बहुव्रीहेरिति किम् ? अतिश्रेयसिः ॥
लुक्तद्धितलुकि ॥ १।२।४९ ॥
स्त्रीग्रहणमनुवर्तते इति । न तु गोग्रहणम्, कुतः ?
प्रत्ययादर्शनस्य लुक्संज्ञाविधानाद् गोशब्दस्याव्युत्पन्नत्वाद्
व्युत्पत्तिपक्षेऽप्यस्वरितत्वात् । उपसर्जनस्य चेति । ऽअनुवर्ततेऽ
इत्यपेक्षते । लौकिकं चात्रोपसर्जनं गृह्यते, न शास्त्रीयम् । पूर्वेण
ह्रस्वत्वे प्राप्ते इति क्वचित्पठ।ल्ते, तत्र क्वचिदिति विशेषः ।
पूर्वसूत्रेण हि शास्त्रीयमुपसर्जनं गृहीतं तस्यावकाशो यत्र न
तद्धितलुग्निष्कौशाम्बिरिति; अस्यावकाशो यत्र
शास्त्रीयमुपसर्जनम्-आमलकमिति । तद्धितलुक्च यथा--पञ्चेन्द्र इति,
अत्र हि समासार्थे नानाविभक्तिके पञ्चेन्द्राणीत्येकविभक्तिकमिति
अस्त्युपसर्जनत्वम्; तत्रोभयप्रसङ्गे परत्वादयमेव लुग् ह्रस्वं
बाधत इत्यर्थः ।
केचित्वस्मादेव ग्रन्थात् पूर्वसूत्रेऽपि लौकिकस्योपर्जनस्य ग्रहणं
मन्यन्ते, तेषां हरीतक्यः फलानि इति लुब्विषये ह्रस्वप्रसङ्ग
इत्युक्तम् । स्यादेवम्--लुपि युक्तवदिति शब्दार्थयोरप्यतिदेशः
प्रकृत्यर्थस्य यल्लिङ्गं यश्च तदभिधायी प्रत्ययः
तयोर्द्वयोरतिदेशः, तत्रौपदेशिकस्य ह्रस्वत्व आतिदेशिकस्य श्रवणं
भविष्यतीति ? यद्येवम्, युवतिरिव पुरुषः ऽलुम् मुनष्येऽ
युवतिः, द्वौ तिशब्दौ श्रूयेयाताम्; तस्मात् ऽलुब्योगाप्रख्यानात्ऽ
इति लुपः प्रत्याख्यानेन वात्र परिहारो वाच्यः, शास्त्रीयं
वोपसर्जनं ग्राह्यम् । ग्रन्थस्य च व्याख्यात एवार्थः ।
अभावरूपेण लुका पौर्वाभर्यासम्भवाल्लुकीति सत्सप्तमीत्याह-लुकि
सतीति । पञ्चन्द्र इति । ऽतद्धितार्थऽ इति समासः,ऽसास्य देवताऽ
इत्यणः ऽद्विगोर्लुगनपत्येऽ इति लुक्, ऽइन्द्रवरुणऽ इत्यादिना
विहितस्य ङीषोऽनेन लुक्, सन्नियोगविशिष्टानामन्यतराभाव
इत्यानुको निवृत्तिः । पञ्चशष्कुल इति । ऽतेन क्रीतम्ऽ इत्यार्हीयस्य
ठकः ऽअध्यर्द्धपूर्वऽ इति लुक् । आमलकमिति । ऽनित्यं
वृद्धशरादिभ्यःऽ इति मयटः ऽफले लुक्ऽ । बदरीकुवलीशब्दाभायाम्
ऽअनुदातादेश्चऽ इति अञ् । शष्कुल्यादयो गौरादिङीषन्ताः ।
अवन्तीत्यादि । अवन्ति-कुन्ति-शब्दाभ्यामपत्ये ऽ
वृद्धेत्कोसलाजादाञ्ञ्यङ्ऽ । कुरोः ऽकुरुनादिभ्यो ण्यःऽ,
स्त्रियामवन्तीति लुक्, कुरुशब्दाद् ऽऊणुतःऽ इत्युङ् । इतराभ्याम्
ऽइतो मनुष्यजातेःऽ इति ङीष् । अत्रापत्यलक्षणा जातिः
स्त्रीप्रत्ययान्तेन प्राधान्येनाभिधीयते ॥
इद् गोण्याः ॥ १।२।५० ॥
पञ्चगोणिरिति । गोणिशब्दः परिमाणवचनः, आवपनवचनश्च;
तत्राद्यात् ऽप्राग्वतेष्ठञ्ऽ, द्वितीयादार्हीयष्ठक् । तयोः पूर्वल्लुक् ।
इदिति योगाविभाग इति । इहेद्ग्रहणमनर्थकम्, गोण्या
इत्येवास्तु, ह्रस्व इत्येव, लुकस्तु वचनासामर्थ्यादननुवृत्तिः ?
तदेतदिद्ग्रहणमेव लिङ्गं योगविभागस्य । यदि योगविभागः
क्रियते, सर्वत्रेत्वं प्राप्नोति, तत्राह-स चेति । यदि सर्वत्र स्याद्
गोणीग्रहणमनर्थकं स्यादिति भावः । ननु तद्धितलुकि लुगप्युक्तः,
इत्वं चेति, तयोर्विकल्पप्रसङ्गे नित्यमित्वमेव यथा
स्यादित्येवमर्थं गोणीग्रहणं स्यात्, तत्कर्थं ततो विशिष्टविषयत्वं
योगविभागस्य ? उच्यते; एक एव तावद्योगः सूत्रकारेण पठितः,
तत्सामर्थ्याद् विभागसंस्कारोऽप्यनुवर्तते, अविभक्तश्च योगो
विशिष्टविषयः । इद्ग्रहणसामर्थ्यात्क्रियमाणो विभागो
विशिष्टविषय एव कल्प्यते; अत
एवोच्यते--योगविभागादिष्टसिद्धरिति । स पुनर्विशिष्टो विषयो
व्याख्यानादवसेयः । तपरकरणं तत्कालार्थम्--दीर्घस्य दीर्घो मा
भूद् । वचनं तु लुग्घ्रस्वबाधनार्थं स्याद् । असति च तकारे,
प्राप्तप्रतिषिद्ध ईकार एवं प्रतिप्रसूतः स्याद्, न त्वपूर्व इकारो
विहितः स्याद् इति भाव्यमानत्वमेव न स्यात् ॥
लुपि युक्तवद्व्यक्तिचवने ॥ १।२।५१ ॥
अभिधेयवल्लिङ्गवचनयोः प्राप्तयोरयमारम्भः । अभावरूपस्य लुपो
लिङ्गसङ्ख्यातिदेशासम्भवादाह--लुपीति लुप्संज्ञेत्यादि ।
क्वचितु सप्तम्यन्तो लुप्शब्द उपादीयते तत्रापि प्रकृत्यर्थ
एवाभिधातुमिष्टः । सप्तम्युपादानं तु सूत्रे पठितत्वाद्,
यथा-मताविति मत्वर्थ उच्यत इति । युक्तवदिति निष्ठाप्रत्येनेत्यादि
। अत्र हेतुमाह--स हीति । युनक्ति सम्बध्नाति । यद्यपि प्रत्ययार्थोऽपि
प्रकृत्यर्थमात्मना युनक्ति, तथापि न तस्येह ग्रहणम्; आनर्थक्याद्,
न हि तस्यैव लिङ्गसङ्ख्ये तस्यैव विधातव्ये ।
अथ वेत्यादि । पूर्वं ऽयुजिर्योगेऽ इत्यस्य क्तवत्वन्तस्य षष्ठीसमासो
दर्शतः, इदानीं तु तस्यैव धातोः क्तान्तस्य वतिनिर्देशः,
असमासश्चेति प्रदश्यते । युक्तः प्रकृत्यर्थ इति । अत्र
हेतुः--प्रत्ययार्थेन सम्बद्ध इति । अस्मिन्नपि पक्षे पूर्ववदेव
प्रत्ययार्थस्याग्रहणम् । सप्तम्यर्थे वतिरिति । ऽलुपिऽ इति
प्रतियोगिनि सप्तमी निर्द्देशात् सप्तम्यर्थे वर्तमानादिवार्थे
वतिरित्यर्थः । व्यक्तिशब्द आविर्भावादिकेऽप्यर्थे वर्तते ।
वचनशब्दोऽपि भीमसेनो भीम इतिवद्, एकवचनादिशब्दानां
थएकदेशप्रयोगोऽपि सम्भाव्येत, तस्य च ग्रहणे ऽपञ्चालानां
निवासःऽ इति वाक्यावस्थायां षष्ठीदर्शनातस्या एवातिदेशः स्यात्;
कुरुपञ्चाला इति च द्वन्द्वे वाक्या वस्थायामतिदिष्टस्य वचनस्य लुकि
समुदायाद् बहुवचनं न स्यात्, ततस्तत्सम्प्रत्ययो मा
भूदित्याह--व्यक्तिवचने इति चेत्यादि । पूर्वाचार्यनिर्देशाश्रयणे
कारणमाह -तदीयमेवेत्यादि । कुत इत्यत आह-तथा चेत्यादि । न
हि स्वकृतमेव स्वयं प्रत्याचष्ट इति युक्तम्; ऽविषवृक्षोऽपि संवर्ध्य
स्वयं छेतुमसाम्प्रतम्ऽ इति न्यायादिति भावः ।
पञ्चालाः क्षत्रिया इति । पञ्चालस्यापत्यानि बहूनि ऽजनपदशब्दात्
क्षत्रियाद्ञ्ऽ ऽते तद्राजाःऽ, ऽतद्राजस्य बहुषुऽ । तेषां निवासो
जनपद इति । अस्य वक्ष्यमाणेन ऽपञ्चालाःऽ इत्यनेन सम्बन्धः । ऽतस्य
निवासऽ इत्यणः ऽजनपदे लुप्ऽ । कुरव इत्यादि । ऽकुरवः क्षत्रियाःऽ
इत्यादिकं तु पूर्वानुसारेण गम्यमानत्वान्नोक्तम् ।
कुरुशब्दादपत्ये ऽकुरुनादिभ्यो ण्यःऽ मगधादिभ्यः ऽद्वयञ्मगधऽ
इत्यण्, शेषं पूर्ववत् ।
लुपीति किमिति । तद्धितोऽनुवृतः
साहचर्यादर्थमुपस्थापयिष्यतीति प्रश्नः । लुकि मा भूदिति । अन्यथा
ऽतद्धितलुकिऽ इत्यनुवृतेस्तत्रैव स्यादिति भावः । लवणः सूप इति ।
ऽसंसृष्टेऽऽलवणाल्लुक्ऽ । व्यक्तिवचने इति किमिति । युक्तवदिति
क्तान्ताद्वतिरेवाश्रयिष्यते, षष्ठीनिर्द्देशो वा करिष्यते इति
मन्यते । शिरीषाणामदूरभाव इत्यादि । अरीहणादिषु वराहादिषु
कुमुदादिषु शिरीषशब्दस्य पाठाद् वुञ्च्छणादिसूत्रेण
वञादयोऽस्माद्भवन्ति, तेषां च विशेषविहितत्वाल्लुका न
भवितव्यम्, सत्यम्; ऽऔत्सर्गिकोऽपि तत इष्यतेऽ इति वक्ष्यति, तस्य
वरणादिदर्शनाल्लुप् । असति व्यक्तिवचनग्रहणे शिरीषेषु
यद्वनस्पतित्वं तस्।यापि ग्रामेऽतिदेशः स्यात्, ततश्च णत्वं
प्राप्नोति; णत्वविधौ विफली वनस्पतिरिति नाश्रीयते विशेषः । अत
एव वृक्षवृतेर्णत्वं भवत्येव । शिरीषवनमिति । ननु च ग्रामेऽपि
वर्तमानो गुणभूतं वनस्पतित्वमाहेति णत्वप्रसङ्गः, न चात्र
किञ्चित्प्रधानाश्रयं कार्यमस्ति येन गुणः स्वकार्यं नारभेत । न च
व्यक्तिवचनग्रहणस्य वैयर्थ्यम्, असति हि तस्मिन्प्रकृत्यर्थगतस्य
व्यतिरेकस्याप्यतिदेशात् षष्ठी प्रसज्येत; सति तु तस्मिन्
सङ्ख्यामात्रातिदएशे व्यतिरेकसहितायाः सङ्ख्याया अनतिदेशाद्
? नायं दोषः; एवं तर्हि णत्वविधौ प्रधानवनस्पतिग्रहणाद् अत्र
तदभावः ।
हरीतक्यः फलानीति । हरीतकीशब्दाद् गौरादिङीषन्ताद्
ऽअनुदातादेश्चऽ इत्यञः ऽहरीतक्यादिभ्यश्श्चऽ इति लुप् । अत्र
व्यक्तिरेव युक्तवद्भवति, वचनं त्वभिधेयवदेव । खलतिकं
वनानीति । खलतिकशब्दो वरणादिः, समासे उतर पदस्य
बहुवचनस्य लुपो नियमार्थमेतद्-लुबर्थस्य बहुत्वातिदेशः
समासे यदि भवति उतरपदस्यैवेति, मधुरापञ्चालाः; इह न
भवति-पञ्चालमधुरे इति, बहुवचनस्येति वचनाद् । द्वित्वातिदेशः
पूर्वपदस्यापि भवति-गोदौ च ग्रामः मधुरा च गोदमधुरा इति ॥

विशेषणानां चाजातेः ॥१।२।५२ ॥
पूर्वं प्रकृत्यर्थगतयोर्लिङ्गसङ्ख्ययोर्लुबर्थेऽतिदेशः कृतः, न
तु लुबन्ते शब्दे इति तत्र वर्तमानानां विशेषणानां सिद्ध एव
युक्तवद्भावः । वचनं तु जातिप्रतिषेधार्थम् । अथ व्यधिकरणानां
विध्यर्थं कस्मान्न भवति, ब्रह्मदतस्य पञ्चाला इति ? ऽतत्पुरुषः
समासनाधिकरणःऽ इत्यतः समानाधिकरणानुवृतेः । गोदाविति ।
गोदौ ह्रदौ वरणादिः, ग्रामजनपदशब्दौ जातिवाचिनौ ताभ्यां
लुबर्थो जातिरूपेणोच्यते । जात्यर्थस्य चेत्यादि । जातिरूपस्य
चार्थस्य, न जातिवाचिनः शब्दस्येत्यर्थः । तेन किं सिद्धं
भवतीत्याह--तेनेति । द्वारग्रहणेनैतद्दर्शयति --जातौ प्रक्रान्तायां
यद्विशेषणमुपनिपतितं तज्जातिमेव साक्षाद्विशिनष्टि, तद्द्वारेण
तु लुबर्थो विशिष्टः प्रतीयते; तत्र विशेषणविषेष्यभावं प्रति
कामचार इति रमणीयादीनां जात्युपनिपाते युक्तवद्भावो न
भवति; लुबर्थो पनिपाते तु भवति । यद्येवम्, नार्थोऽनेन,
लुपोऽन्यत्राप्ययं प्रकारो दृष्टः, यथा--बदरी सूक्ष्मकण्टका
मधुरावृक्ष इति, मधुरादीनां बदर्युपनिपाते
तल्लिङ्गसङ्ख्यायोगः, वृक्षोपनिपाते वृक्षलिङ्गसङ्ख्योगः,
वृक्षस्य च नियतलिङ्गत ? एवं तर्हि यतत्रतत्रोच्यते--गुणवचनानां
हि शब्दानां नाश्रयतो लिङ्गवचनानि भवन्तीति, तदनेन क्रियते ।
विशेषणानां गुणवचनानामित्यर्थः । युक्तवद्व्यक्तिवचने ।
आश्रयवल्लिङ्गसंख्ये इत्यर्थः । यदा तु जातिविशेषणं तदा नेति ।
पदसंस्कारपक्षे च वाचनिकमेतत्; पदे हि पदान्तरनिरपेक्षे
संस्क्रियमाणे लिङ्गसर्वनामनपुंसकं वस्त्वन्तरानपेक्षमेकत्वं च
प्राप्तमिति शुक्लं पटा इति प्राप्ते भाविनो बहिरङ्गस्याश्रयस्य
लिङ्गसंख्ये विधीयेते । वाक्यसंकारे त्वयमनुबाद एव;
आश्रयविशेषनिष्ठत्वेन विशेषणानामपि
तल्लिङ्गसंख्ययोरसिद्धत्वात् ।
मनुष्यलुपीति । मुनष्यलक्षणे लुबर्थे विशेषणानां प्रतिषेधः ।
लुबन्तस्य तु भवत्येव-चञ्चाभिरूप इति, तृणपुरुषश्चञ्चा तत्सदृशो
मनुष्यश्चञ्चा ऽसंज्ञायाम्ऽ इति कन्, ऽलुम्मनुष्येऽ इति लुप् ।
चर्मविकारविशेषो वर्घ्रिका ॥
तदशिष्यं संज्ञाप्रमाणत्वात् ॥ १।२।५३ ॥
संज्ञाप्रमाणत्वादिति । प्रमाणानाÄ हि प्रमाणत्वं प्रतिपादकत्वं
स्वार्थप्रत्यायनलक्षणम् । एतच्च सर्वेषामेव शब्दानामस्ति, न
संज्ञाशब्दानामेव । उच्यते चेदं तत्र विशेषो विज्ञायत
इत्याह--संज्ञाशब्दा हीत्यादि । ये संज्ञाशब्दास्ते नानालिङ्गसंख्या
अपि स्वाभिधेयगतलिङ्गसंख्यापेक्षया भिन्नलिङ्गसंख्या अपि
प्रमाणम्, स्वार्थस्य प्रतिपादका इत्यर्थः । भवतु
संज्ञाशब्दानामेवंविधं प्रमाणत्वम्, किमायातं यौगिकानां
पञ्चालादिशब्दानामित्य आह-पञ्चाला वरणा इत्यादि । तदनेन
पक्षधर्मत्वं हेतोरुक्तम्, पूर्वं तु दृष्टान्तगतो हेतुर्व्याख्यातः ।
दृष्टान्तमाह--यथेति । युक्तवद्भावमारभमाणोऽपि नात्र कञ्चिद्यत्नं
करोति, तदवश्यमयं शब्दस्वभाव एवाश्रयणीयः । कश्चिद्धि शब्दः
स्वभावात् समुदायसंख्यामभिधते, कश्चिदवयवसंख्याम्, यथा-वनं
वृक्षा इति । एवं लिङ्गेऽपि द्रष्टव्यम् ॥
लुब्योगाप्रख्यानात् ॥ १।२।५४ ॥
किं कारणमिति । ऽनिमितकारणहेतुषु सर्वासां प्रायदर्शनम्ऽ इति
प्रथमा द्वितीया वा । तथा च योगाप्रख्यानादित्युतरोपपतिः ।
योगःउजनपदादेः क्षत्रियादिभिः सम्बन्धः,
तस्याप्रख्यानादनुपलब्धेरित्यर्थः । तदाह--न हीति । एतदेव
विवृणोति-नैतदिति, संज्ञा एता इति । यद्यपि संज्ञाशब्दा अपि
पङ्कजादयोऽपेक्षितप्रवृत्तिनिमिताः सन्ति, तथापीह
प्रकरणादनेपेक्षितप्रवृत्तिनिमिता अपीति बोद्धव्यम् । अत
एवाह-तस्मादत्रेत्यादि । ननु योगाप्रख्यानेऽपि तद्धित उत्पद्यते,
तद्यथा--ऽकम्बलाच्च संज्ञायाम्ऽ कम्बल्यमूर्णापलशतमिति, सत्यम्;
यत्र रूपे विशेषोऽस्ति । ननु च संज्ञाप्रमाणत्वादिति
पञ्चालादिशब्दानामयौगिकत्वमुपपादितमित्यर्थाल्लुबपि
प्रत्याख्यात् एव, किमनेन क्रियते ? उच्यते; संज्ञाप्रमाणत्वादित्यनेन
दृष्टान्तगतो हेतुः शब्देनोक्तः तस्यैव त्वर्थात्पञ्चालादिगतत्वेन
प्रतीयमानस्यासिद्धिमाशङ्कय योगाप्रख्यानादिति
यौगिकत्वामपाकुर्वन् हेतुमेव समर्थयते ॥
योगप्रमाणे च तदभावे दर्शनं स्यात् ॥ १।२।५५ ॥
पञ्चालादय इत्यादि । पूर्वयोगस्याप्रतिभास उक्तः, यस्तु
तमपजानीते तं प्रत्यनेनानिष्टमापद्यत इति दर्शयति-योगप्रमाणे
हीति । ऽहिऽ शब्दो हेत्वर्थे प्रयुञ्जानः सूत्रे ऽचऽ शब्दो हेतौ
प्रयुक्त इति दर्शयति । एतदेव व्याचष्टे-यदीति, अदर्शनमयोगः
चस्यादिति । दर्शनं ज्ञानं तच्च प्रयोगस्योच्चारणस्य फलम्, अतः
फलाभावेन हेत्वभावो विवक्षित इत्याचष्टे । योगनिमितको हि
योगाभावेन प्रदर्शनं युज्यते, यथा-दण्डीशब्द इति भावः । ननु
भूतपूर्वमपि निमितं भवति, ततश्च सम्प्रति
वरणादियोगाभावेऽपि भूतपूर्वः स एव निमितं भविष्यति,
नैतदेवम्; भूतपूर्वनिमितो हि व्यपदेशो गौणः स्याद्, न
चायं गौणः; पदान्तरस्य प्रयोगमन्तरेणाऽपि प्रतीयमानत्वात् ।
किञ्च यौगिकत्वे पुरुषान्तरसंबंधनिबंधनोऽपि व्यपदेशः कस्मान्न
प्रवर्तते ? विपर्ययो वा कस्मान्न भवति ? देशसम्बन्धाद्राजसु
पञ्चालशब्द इत्यतोऽक्षादिशब्दवदनेकार्थ एवायं पञ्चालादिशब्दः ॥
प्रधानप्रत्ययार्थवचनमर्थस्यान्यप्रमाणत्वात् ॥ १।२।५६ ॥
अर्थवचनमिति । कर्मणि षष्ठयाः समासः । ननु च
प्रधानप्रत्यययोः कर्त्रोर्निर्देशादुभयप्राप्तावित्यनेनात्र षष्ठी, ततश्च
ऽकर्मणि चऽ इति निषेधः प्राप्नोति, नैष दोषः ; प्रधानप्रत्ययोरत्र
करणत्वं विवक्षितम् । कस्तर्हि कर्ता, पुरुषः, समुदायो वा
प्रधानोपसर्जनयोः प्रकृतिप्रत्यययोश्च ? एतदुक्तं
भवति-प्रधानप्रत्ययाभ्यां करणाभ्यां पुरुषेण समुदायेन वा
यदर्थस्य वचनशब्देन सह ऽकर्तृकरणे कृता बहुलम्ऽ,
ऽकृद्ग्रहणे गतिकारकपूर्वस्यापि ग्रहणम्ऽ इतिच समासः । ननु च
प्रत्ययोऽपि प्रकृत्यपेक्षया प्रधानम्, कस्माद्भेदेनोपादीयते ?
उच्यते; यदा ऽप्रकृतिः प्रत्ययार्थं प्रति विशेषणतया स्वार्थमभिधतेऽ
इति सिद्धं भवति, तदा प्रत्ययस्य प्राधान्यम्, तदेवेदानीं
परिभाष्यत इति पूर्वाचार्यैस्तावत्प्रत्ययो भेदेन
निर्दिष्टः-प्रधानोपसर्जने, प्रकृतिप्रत्ययाविति, ततश्च
तल्लक्षणनिराकरणे प्रत्ययोऽपि भेदेनोपादेयः । अश्क्यत्वादिति ।
अशक्यत्वमनन्तप्रकारत्वात् । बहुव्रीहावन्यपदार्थ उच्यते;
प्लक्षन्यग्रोधमिति समाहारः; क्वचित्प्रधानयोरेव
सहाभिधानम्-प्लक्षन्यग्रोधाविति । स्वार्थिकेषु च पप्रकृतिप्रत्ययौ
प्रकृत्यर्थं सह ब्रूतः-शुक्लतर इति; तथा आख्यातेषु
क्रियाप्रधानमाख्यातमिति; तथा ऽकर्तरि कृत्ऽ ऽकर्तरि तृतीयाऽ,
तत्र ऽकृत्सु शक्तिमद् द्रव्यं प्रधानमुच्यतेऽ इति क्रियाभेदे
शक्त्यन्तराविर्भावः; पाचकं पश्येति विभक्तिषु
शक्तिप्राधान्यम्-इत्याद्यनन्तप्रकारमर्थाभिधानमशक्यं परिभाषितुमिति
लोकत एवार्थावगतेः कथमेतदित्याह-यैरपीत्यादि ॥
कालोपसजने च तुल्यम् ॥ १।२।५७ ॥
अर्थस्यान्यप्रमाणत्वादिति । कथं पुनरयमत्र हेतुर्लभ्यत
इत्याह-तुल्यशब्दो हेत्वनुकर्षणार्थ इति कथमेतदित्याह
--अशिष्यविशेषणं चैतदिति । चशब्दो हेतौ । आन्याय्यादिति ।
रात्रेश्चतुर्द्धा विभक्तायाः पश्चिमे यामे न्याय्यं स्वापादुत्थानम्;
शास्त्रीयत्वात् । प्रथमे गते च संवेशनं शयनम् । अत्र लक्षणे
रात्रेर्मध्ययामद्वयं नाद्यतनम्, द्वितीये तु तदपि ।
उभयतोऽर्द्धरात्रमिति । बहुव्रीहिः कृत्स्नो दिवस आगामिन्या रात्रेः
पूर्वार्धेनातीतायाः पश्चिमार्घेन च युक्त इत्यर्थः । यद्येवमिति ।
यद्यर्थस्यान्यप्रमाणत्वादित्ययमेवात्रापि हेतुरित्यर्थः । पूर्वसूत्र
एवेति । एवं हि तुल्यमिति न वक्तव्यं भवतीति भावः ॥
जात्याख्यायामेकस्मिन्बहुवचनमन्यतरस्याम् ॥ १।२।५८ ॥
जात्याख्यायामिति विषयसप्तमी । एवमेकस्मिन्नित्यपि व्यधिकरणे
चैते सप्तम्यौ । जातिर्नामेत्यादिना सूत्रारम्भस्य
कारणमाह-एकोऽर्थ इति । यद्यपि वैशेषिकपरिभाषिता संख्या
जातेर्न विद्यते, तस्या द्रव्यधर्मत्वात्; तथापि भेदगणनरूपा संख्या
विद्यत एव । यथोक्तम् -- 
दिष्टिप्रस्थसुवर्णादि मूर्तभेदाय कल्पते ।
क्रियाभेदाय कालस्तु संख्या सर्वस्य भेदिका ॥ इति ।
बैशेषिकाश्च व्यावहरन्ति --पञ्च कर्माणि, चतुविंशतिर्गुणा इति ।
जातेराख्येति । आख्यानमाख्याउ प्रत्ययनम् । एकस्मिन्नर्थ इति ।
जात्याख्ये बहुवचनशब्दोऽयमन्वर्थो न पारिभाषिकः, उक्तिर्वचनम्,
बहूनां वचनं बहुवचनम् । ततश्चायमर्थः -एकस्मिन्नर्थे
बहूनामुक्तिर्भवतीति सामर्थ्याद्वत्यर्थो गम्यते-बहूनामिवोक्तिः ।
यदि च जात्यर्थो बहुवद्भवतीति बहूनामिवोक्तिर्भवतीति
सामर्थ्यात् स एवार्थः संपद्यत इत्याह-जात्यर्थो बहुवद्भवतीति ।
तेन किं सिद्धं भवतीत्याह -तेनेति । यदि तु जातिशब्दाद्वहुवचनं
जात्यादि विधीयेत, ततो विशेषणेभ्यः संपन्नादिभ्यो न स्यात्,
तेषामजातिशब्दात्वादिति भावः ।
देवदत इति । यद्यपि जातिपदार्थवादिपक्षे ह्यत्राप्यवस्थाभेदानुगता
जातिः शब्दवाच्या, तथापीह सामर्थ्यादभिन्नपिण्डसमवेता
जातिराश्रीयत इत्यनतिदेशः । काश्यप इति । कश्यपशब्दाद्विदाद्यञ्,
तत इवार्थे संज्ञायां कन् ऽलुम्मनुष्येऽ । भवत्ययं जातिशब्द इति ।
गुणभूताया गोत्रजातेरभिधानात् । न त्वनेन जातिराख्यायत इति
। प्रधान्येनेति भावः । असत्याख्याग्रहणे जातौ वर्तमानादित्यर्थः
स्यात्, तत्र यथा व्यक्तिपर्यन्ताभिधाने गवादिभ्योऽपि भवति,
एवमत्रापि स्यात् । सति तु तस्मिंस्तत्सामर्थ्याज्जातिप्राधान्ये भवति ।
व्रीहियवाविति । ननु च यथा काशिकोसलीया इति जनपदलक्षणो
वुञ् विधीयते, न च जनपदरूपः समुदायोऽवयवाभ्यामारभ्यते;
अतो यत्स्वतन्त्रं प्रातिपदिकं न तज्जनपदवाचि, यज्जनवदवाचि न
तत्स्वतन्त्रं प्रातिपदिकमिति कुतो वुञः प्रसङ्गः ! अयं तु
जातिप्रत्यायने विधिर्न जातिशब्दादिति स्यादेव प्रसङ्गः ।
संख्याप्रयोगे इति । एकस्यैव बहुत्वातिदेशे क्रियमाण
एकशब्दप्रयोगेऽपि स्यादिति भावः । आरभ्यमाणेऽप्येतस्मिन् गोत्वं
व्रीहित्वमित्यादि निष्कृष्य जात्यभिधानेनैवायं विधिरिष्यते ।
व्यक्तिपर्यन्ते त्वभिधाने जातिव्यक्त्योस्तादात्म्यं सम्बन्ध इति
जातिरूपेण व्यक्तीनामभिधाने एकवचनं सिद्धम् । व्यक्त्यात्मना तु
जातेरभिधाने बहुवचनमिति नार्थोऽनेन ॥
अस्मदो द्वयोश्च ॥ १।२।५९ ॥
ऽअस्मदःऽ इत्यभिधेयसम्बन्धेन षष्ठीत्याह--अस्मदो योऽर्थ इति ।
पञ्चम्यां तु तत्र वर्तमानस्य तिङ्न्तस्य न स्यादिति भावः । एकत्वे
द्वित्वे चेति । ननु चास्मतच्छब्दः प्रत्यगात्मनि वर्तते, स चैकस्तस्य
कथं द्वित्वयोगः, एकत्वमपि तस्यायुक्तं विशेषणम्, अव्यभिचारात् ?
उच्यते; यदाऽन्यत्रात्मत्वमध्यारोप्यते-अयं मे द्वितीय आत्मेति, यदा
वा ऽत्यदादीनि सर्वैर्नित्यम्ऽ इति एकशेषः क्रियते, तदा
सम्भवत्यनेकार्थत्वम् । अथ यत्रैवास्मच्छब्दो बहुवचनान्तः
प्रयुज्यते, तत्र कथं द्वित्वैकत्वविशेषावसायः,
प्रकरणादाराच्छब्दस्येव दूरान्तिकयोः । अहमिति ।
ऽणेóप्रथमयोरम्ऽ, ऽत्वाहौ सौऽ । वयमिति ।
ऽमपर्यन्तस्यऽ,ऽयूयवयौ जसिऽ, शेषे लोपःऽ । आवामिति ।
ऽयुवावौ द्विवचनेऽ, ऽप्रथमायाश्च द्विवचनेऽ इत्यात्वम् ।
सविशेषणस्येति । ऽत्वं राजा
वयमप्युपासितगुरुप्रज्ञाभिमानोन्नताःऽ इत्यत्रोन्नतत्वमेव विधीयते
। न च विधेयोऽर्थो विशेषणमिति अतिदेशो भवत्येव ।
युष्मदीति । भाष्यवार्तिकयोरपठितमपि
शिष्टप्रयोगदर्शनात्पठितम् ॥
फल्गुनीप्रोष्ठदानां च नक्षत्रे ॥ १।२।६० ॥
चकार इत्यादि । केचिदाहुः--ज्योतिषामावस्थिकी नक्षत्रता
चन्द्रयोगे सति भवति, अन्यदा तु ज्योतिष्ट्वमेव । चन्द्रयोगश्च
द्वयोः समुदितयोरिति द्वयोरेव बहुवचने सिद्धे चकारेण
द्वयोरित्यनुकर्षन्नाचार्यो ज्ञापयति--नक्षत्रग्रहणं ज्योतिष
उपलक्षणमिति । उपलक्षितज्योतिष्ट्वमेकैकस्याप्यस्तीति
एकनिवृत्यर्थं द्वयोरित्यनुकर्षणीयमिति ।
तत्रोच्यते--सत्यप्येकैकस्य ज्योतिष्ट्वे न तत्र फल्गुनीशब्दो
वर्तते, एवं प्रोष्ठपदादिशब्द उद्भूतावयवभेदः समुदाय एव
ताभ्यामुच्यते । अत एव ऽच्छन्दसि पुनर्वस्वोरेकवचनम्ऽ
ऽविशाखयोश्चऽ इति सूत्रारम्भः । नक्षत्रशब्दश्च निघण्टुअषु
तारकापर्याय एव पठितः । वेदेऽपि ऽनक्षत्रेभिः पितरो द्यामपंशन्ऽ
ऽत्वं नक्षत्राणां मेध्यसि चित्रम्ऽ ऽनक्षत्रेण युक्तः कालःऽ इत्यत्र
वृत्तिकारो वक्ष्यति-ऽकथं पुनर्नक्षत्रेण पुष्यादिना कालो युज्यतेऽ
इति, तदप्यनुपपन्नम्; आवस्थिके नक्षत्ररूपे पुष्यादिभिर्योस्य
कादाचित्कत्वात् । ऽतिष्यपुनर्वस्वोःऽ इत्यत्र च उदितौ
तिष्यादिभिर्योगस्य कादाचित्कत्वात् । ऽतिष्यपुर्वस्वोःऽ इत्यत्र च
उदितौ तिष्यपुनर्वसू दृश्येते । इत्थं चन्द्रयोगेऽप्युदाहरिष्यते ।
प्रत्युदाहरणे च ज्योतिःस्वभावमेवार्थं दर्शयति-तिष्यपुनर्वसवो
माणवका इति, तस्मान्नायं वृत्तिकारस्य पक्षः--आवस्थिकी नक्षत्रतेति ।
ज्योतिर्मात्रवचन एवायम् । चकारेण
द्वयोरित्यस्यानुकर्षणमपि--उद्भूतावयवभेदः
समुदायोऽभिधीयते, न त्वेकैकं ज्योतिरिति प्रदर्शनार्थम् ।
प्रोष्टपदानामिति सप्तम्यर्थे ष,ठी, नक्षत्रे इति वा षष्ठ।ल्र्थे
सप्तमीत्याह-फल्गुन्योर्द्वयोरित्यादि । नक्षत्रयोरिति
प्रत्येकमभिसम्बद्ध्यते । सूत्रे तु व्यत्ययेनैकवचनम् ।
अत्राप्यर्थस्य बहुत्वातिदेश इति विशेषणस्यापि भवति । पूर्वे
फल्गुन्याविति । फल्गुनीभ्यां फल्गुनीभिर्वा युक्तः काल इति अण्,
ऽलुबविशेषेऽ,ऽलुपि युक्तवद्व्यक्तिवचनेऽ ।
फल्गुन्यौ माणविके इति । फल्गुन्योर्जाते ऽफल्गुन्यषाढाभ्यां टानौ
वक्तव्यौऽ इति टप्रत्ययः, ऽटिड्ढाणञ्ऽ इति ङीप् ॥
च्छन्दसि पुनर्वस्वोरेकवचनम् ॥ १।२।६१ ॥
द्वयोर्द्विवचने प्राप्त इति । पूर्वसूत्रे चानुकृष्टस्य
द्वयोरित्यस्येहाननुवृतावपि
पुनर्वसुशब्देनोद्भूतावयवभेदस्य ज्योतिर्द्वयस्य
समुदायस्याभिधानाद् द्वयोरेवायं विधिरिति दर्शयति ॥
विशाखयोश्च ॥ १।२।६२ ॥
किमर्थो योगविभागः ? इह चकारेण च्छन्दसौत्यनुवर्तयिष्यामीति
तेनोतरत्र ऽच्छन्दसिऽ इति नानुवर्तते ।
तिष्यपुनर्वस्वौर्नक्षत्रद्वन्द्वे बहुवचनस्य द्विवचनं नित्यम् ॥
१।२।६३ ॥
तिष्यपुनर्वस्वौः इत्यनेनैव सूत्रेण द्विचनापेक्षया
सप्तमीद्विवचनम् । नक्षत्रद्वन्द्वे इति सत्सप्तमीः; नक्षत्रद्वन्द्वे सति
तिष्यपुनर्वस्वोरर्थयोर्द्वयोरिवोक्तिर्भवतीति द्वन्द्वापेक्षया
षष्ठीद्विवचनं वा । तेषां द्वन्द्व इति । अत्र तच्छब्दाद् द्विवचनं न
भवति, वाक्यस्य प्रस्तुतत्वादद्वन्द्वार्थवृत्तित्वाद् । अत्र
पारिभाषिकयोर्द्विवचनबहुवचनयोर्ग्रहणे बहुवचनस्य
द्विवचनमादेशः स्यात् । तत्र जसादेशे प्रथमाद्विवचने ऽजसि चऽ इति
गुणः स्यात्, विशेषणानां च न स्यादिति मत्वाह-बहुवचनस्य
प्रसङ्ग इति । बहूनामर्थानामुक्तिप्रसङ्ग इत्यर्थः । द्विवचनं भवति
। द्वयोरिवोक्तिर्भवतीत्यर्थः ।
तिष्यपुनर्वसवो माणवका इति । तिष्यपुनर्वसुशब्दाभ्यां नक्षत्रणो
लुपि जातार्थे सन्धिवेलादिसूत्रेणाअण्, तस्य
ऽश्रविष्टाफल्गुन्यनुराधाऽ इत्यादिना लुक् । नात्र द्वन्द्वो नक्षत्रे
वर्तते, किं तर्हि ? माणवकेषु । तत्रापि न गौणः; योगपरम्परया
वृतेः । पर्यायाणामपीति ।
पुनर्नक्षत्रग्रहणसामर्थ्यादर्थस्यैवायमनपेक्षितोपातशब्दास्यातिदेशो भवति, तेन पर्यायाणामपि ग्रहणं सिद्ध्यति ।
द्वन्द्व इति किमिति । तिष्यश्च पुनर्वसूचेति वाक्ये
समासेऽप्युतरपदार्थप्रधाने बहुत्वं न सम्भवति, तादृशः समासश्च
न सुलभः, बहुव्रीहिश्च न सम्भवति व्यधिकरणत्वात्, ऽसंख्यापूर्वो
द्विगुःऽ अप्यपूर्वोऽव्ययपूर्वः, अव्ययीभावश्चासम्भाव्य एवेति द्वन्द्व एव
भविष्यतीति मन्यते । यस्तिष्य इत्यादि । अवयवेन विग्रहे
उद्भूतावयवभेदः समुदायझ समासार्थः । उन्मुग्धाः
पुरुषास्तदाह-तिष्यादय एवेति । क्विचितु इमे तिष्यपुनवसवो
मगधा इति पठ।ल्ते, तत्रापि वैकृत्यवचनामुहेः कर्तरि क्तः,
अविविक्ता इत्यर्थः । ऋतवो मुह्यन्तीति यथा । नक्षत्रसमास एवायमिति ।
समुदायसमुदायिनोरभेदादिति भावः । सर्वो द्वन्द्व इति । ननु च
एकवद्भावप्रकरणे प्राण्यङ्गादीनां समाहार एव द्वन्द्वः,
दधि-पयाअदौनामितरेतरयोग एवेति नियम आश्रितः; ततश्च
तस्मिन् प्रकरणेऽनुपातानाम् ऽचाथेद्वन्द्वःऽ इत्येव
समाहारेतरेतरयोगयोर्द्वन्द्वसिद्धः, किं ज्ञापकोपन्यासेन ?
सत्यम्; विपरीतोऽपि नियमः सूत्रे
सम्भाव्येत--प्राण्यङ्गादीनामेव समाहार इति ।
तस्माद्वहुवचनग्रहणेन प्राण्यङ्गादीनां नियम्यत्वं ज्ञाप्यते ।
वृक्षादिविभाषाप्रयोजनं तत्रैव वक्ष्यामः ॥
सरूपाणामेकशेष एकविभक्तौ ॥ १।२।६४ ॥
समानं रूपं येषामिति सरूपा इति । ऽज्योतिर्जनपदऽ इत्यादिना
समानस्य सभावः । ऽसह रूपेण वर्तन्त इति सरूपाःऽ इति तु न
भवति; व्यभिचाराभावात् । रूपशब्दश्चैह श्रोत्रग्राह्यए शब्दसम्बन्धिनि
स्वरूपे वर्तते, न चक्षुर्ग्राह्यए शुक्लादौ;
शब्दानुशासनप्रस्तावातदाह--सरुपाणां शब्दानामिति । निर्धारणे
चैषा षष्ठी, समुदायापेक्षया वा ।
अत्र पञ्च पक्षाः सम्भवन्ति । समानपर्याय एकशब्दः ऽतेनैकदिक्ऽ
इतिवत् । समिअन्त्वं च भेदाधिष्ठानमिति पृथक् सर्वेभ्यः
समानायां विभक्तौ परत एकः शिष्यत इति प्रथमः । ऽद्वन्द्वेऽ इति
वर्तते, तत्र विरूपेषु सावकाशमपि द्वन्द्वमेकशेषो न
बाध्ते,निमितत्वात्; सरूपाणां द्वन्द्वे कृते समासादेकस्यां
विभक्तौ परत इति द्वितीयः । अत्र पक्षे सड्ख्यावाच्येकशब्दः । ऽह्रस्वो
नपुंसकेऽ इत्यतः ऽप्रातिपदिकस्यऽ इति वर्तते, एकविभक्ताविति
सारूप्योपलक्षणम् । एकविभक्तौ यानि सरूपाणि दृष्टानि तेषां
प्रातिपदिकानामेवानैमितिक एकशेष इति तृतीयः । विभक्तिशब्दः
कारकशक्तिवचनः, विभज्यतेऽनया प्रातिपदिकार्थ इति कृत्वा;
एकस्मिन्कारके विवक्षिक्तिं प्रसूत इति ; पृथग् विभक्त्यन्तानामेकशेष
इति चतुर्थः । सरूपसमुदायादेकस्यां विभक्तौ परत इति पञ्चमः ।
तत्राद्ये पक्षे-वृक्षस् वृक्षस् वृक्षस् इति स्थिते पूर्वयोर्निवृतौ स्
स् वृक्षस् इति स्थिने मध्यसम्बन्धिनः सोर्हल्ङ्यादिलोपे
तदितरयोः श्रवणप्रसङ्गः । एवमाद्यन्तयोरपि निवृतौ द्रष्टव्यम् ।
परयोर्द्वयोर्निवृतावपि शिष्यमाणसम्बन्धिनो लोपपासिद्धिरेव ।
गोदौ वरणा इत्यादौ च पृथग् द्विवचनयोः परत एकशेषे तयोः
श्रवणप्रसङ्गः । यत्र हि प्रत्ययनिमिता प्रकृतिनिवृत्तिस्तत्र
केवलस्यापि प्रत्यस्य प्रयोगो भवत्येव, यथा--इयानिति ।
द्वितीये तु--अश्व अश्व औ इति स्थिते
विभक्त्यपेक्षाच्छेषात्पूर्वमन्तरङ्गत्वात्समासान्तोदातत्वे कृते
यदि पूर्वशेषः सर्वानुदातं पदं स्याद् परशेषे तु
अश्वशब्दान्तोदातः स्यात्, इह च ऋक्च ऋक्च ऋचौ अन्तरङ्गत्वात्
ऽऋक्पूरब्धूःऽ इति समासान्ते कृते विभक्तेरकारेण
व्यवधानान्नैकशेषः स्यात् । समासान्तो हि समासग्रहणेन
गृह्यमाणस्तमेव न व्यवदध्यात्, सरूपं तु व्यवदधात्येव ।
एकग्रहणं वानर्थकम्, न हि द्वन्द्वाद्यौगपदनेका विभक्तिः सम्भवति ।
यदि पुनरेकविभक्तावित्येतदकृत्वा द्वन्द्वक्रियानन्तरमेवैकशष
इत्युच्येत, एवमपि पादौ पादा इत्यादौ द्विवचनबहुवचने न
स्याताम् ; प्राण्यङ्गादीनां समाहार इव द्वन्द्व इति नियमाद् ।
तृतीये तु पक्षे जननीवचनो यो मातृशब्दः, यश्च ऽमाङ् मानेऽ
इत्यस्मातृचि धान्यमातृवचनः, तयोरपि माता मातृभ्याम् इति
क्वचिद्विभक्तौ सरूपत्वात्सर्वत्रैकशेषप्रसङ्गः । तथा
हरितशब्दाद्वर्णादनुदातादिति ङीब्नकारयोर्यो हरीणीशब्दः
सम्पद्यते, यश्च हरिणशब्दाज्जातिलक्षणे ङीषि, तयोर्न स्यात्;
ङ्यन्तयोः सारूप्येऽपि प्रातिपदिकावस्थायामसारूप्यात् ।
चतुर्थे तु निवर्तमानः शब्दो यद्यपि सह विभक्त्या निवर्तते,
शिष्यमाणस्य त्वेकवचनश्रवणप्रसङ्गः ।
अतः पञ्चमं पक्षमाश्रित्याह--सरूपाणां शब्दानामेकविभक्तौ परत इति
। सरूपसमूदायादेकस्यां विभक्तौ परत इत्यर्थः । ननु
ऽङ्याप्प्रातिपदिकात्ऽ इत्येकवचनान्तानां द्वन्द्वः, तत्र चैकत्वं
विवक्षितम्, तत्कथं प्रातिपदिकसमुदायाद्विभक्तिः ? अस्तु प्रत्येकं
प्रातिपदिकत्वम्, समुदायोऽपि त्वर्थवत्वात्प्रातिपदिकम्, कः पुनः
समुदायस्यार्थः ? परस्परसम्बन्धः, एकैकेन विशकलितोऽर्थ उच्यते ।
समुदायेन तु सम्बन्धः तुल्यजातीयस्य चार्थवत्समुदायस्य
समासग्रहणेन निवृत्तिः । कश्च तुल्यजातीयः ? यत्र पूर्वो भागः
पदम् । न चात्रैवमिति समुदायाद्विभक्तिरविरुद्धा । सा
त्वनुद्भूतावयवभेदत्वाद् द्विवचनं बहुवचनं वा, न
त्वेकवचनम् । नावौ जनावौ
कर्तारावित्यादावच्परत्वादावादिष्वपि कृतेषु विरूपाणामपि
समानार्थत्वादेकशेषः । शेषशब्दोऽयं नागराजे अनन्ते अप्रधाने
तौपयुक्तादन्यत्र च न वर्तते, किं तर्हि ? निवृत्तिमदवस्थान
इत्याह-एकः शिष्यते इतरे निवर्तन्ते इति । नन्वस्मिन् पक्षे
एकग्रहणमनर्थकम्, न हि समुदायद्यौगपदेनेका विभक्तिः सम्भवति ?
उच्यते, असत्येकग्रहणए पृथक् सर्वेभ्यो विभक्तौ परत इति
प्रथमोऽपि पक्षः सम्भाव्येत । अतो यत्र पक्ष एकैव विभक्तिः सरूपाणां
सम्भवति स एवैकग्रहणादा श्रीयते । अथ वा चतुर्थे पक्षे ग्रन्थः-कथं
तर्हि विभक्तौ परत इति, न हि कारकशक्त्या शब्दानां पौर्वापर्यं
भवति, उच्यते; इष्टवाची परशब्दः एकस्यां विभक्ताविष्यायां
एकस्मिन्कारके विवक्षित इति यावत् । ननु
चोक्तम्-शिष्यमाणस्यैकवचनश्रवणप्रसङ्ग इति, न वेदानीं
निवर्तमानसङ्ख्यावेशादुपजायमाने द्वित्वबहुत्वे
द्विवचनबहुवचने उपजनयितुमुत्सहेते,
प्रत्ययान्तत्वेनाप्रातिपदिकत्वात्, नैष दोषः;
सहविवक्षायामेकशेषः । का पुनः सहविवक्षा ? उक्तमत्र-
अनुद्भूतेव भेदानामेका प्रख्योपजायते ।
यदा सहविवक्षां तामाहुर्द्वन्द्वैकशेषयोः ॥ इति ।
अयमर्थः--यदा बहवोऽर्था एकस्यां बुद्धौ उपारूढाः,
यथा--पुरोऽवस्थितस्य हस्तस्य पञ्चाङ्गुलयः, ते चैकस्मिन्गुणे
क्रियायां वा तथैव विनियुज्यन्ते-शोभना इति वा, दृश्यन्त इति वा,
तदा सहविवक्षा । तथा हि-आत्मनो या बुद्धिस्तां परत्र संक्रमयितुं
प्रयोक्त्रा शब्दः प्रयुज्यत इति । यदि चावयवाः पृथक्
पृथगवधारिताः स्युः, यथा वातायनगतेन क्रमेण गच्छन्तः ततो
भिन्नैरेव शब्दैः प्रत्यकं पर्यवसायिभिरेकवचनान्तैरभिधीयतेरन्
। समुदायाकारा त्वनुस्यूतावयवभैदैका बुद्धिः तां परत्र
सङ्क्रमयितुमितिच्छता तदनुरूपं शब्दः प्रयोक्तव्यः । न च
तादृशस्य समुदायस्यासाधारणः
कश्चिच्छब्दोऽस्स्तीत्यवयवशब्दैरेवासौ प्रतिपाद्यः । उपपदाय्ते
चावयवशब्दैरेवाभिधानाम्; समुदायसमुदायिनोरभेदात् । स
चैकैक एवावयवशब्द उद्भूतावयवभेदसमुदायप्रतिपादानाद्
द्विवचनान्तो बहुवचनानतश्च प्रवर्तत इति नैकवचनश्रवणप्रसङ्गः
। यद्येवम्, एकेनैवावयवशब्देन तादृशस्य समुदायस्याभिधातुं
शक्यात्वान्न यावदवयवशब्दप्रयोगप्रसङ्गः ।
अथ मतम्-अन्योऽन्यसन्निधावेव समुदायरूपार्थाभिधानशक्तिः
प्रादुर्भवति, कथं तर्हि एकषेषारम्भे एकस्य सा भवति, न हि
सतोऽसती शक्तिरेकशेषवचनेन कर्तुं शक्यते ? उच्यते;
विरूपेष्वन्योऽन्यसन्निधाने समुदायार्थाभिधानशक्तिः प्रादुर्भवति ।
पटुअगुप्तावित्यत्रापि ह्युद्भूतावयवभेदं समुदायं
प्रतिपादयितुमवयवशब्द एव प्रत्येकं द्विवचनान्तः प्रवर्तते, अन्यथा
द्विवचनबहुवचनायोगात्स्वार्थमात्रपर्यवसायिभिरवयवशब्दैः
क्रमेणैवोच्चरणादर्थोऽपि प्रतीयते । क्रमेण चानेकार्थप्रतीतौ
द्विवचनबहुवचने न भवतः । समुच्चयश्च भवति, तद्यथा वाक्य- -
पटुअश्च गुप्तश्चेति । अतो विरूपेष्वेवं दर्शनात्सरूपेष्वपि
द्वन्द्वाशङ्कायां सरूपेष्वेकस्यैवानेकार्थप्रतिपादनशक्तिरस्तीति
वचनेन व्युत्पाद्यते ।
अन्ये तु तृतीयमपि पक्षं ग्रन्थारूढ्ंअ वर्णयन्ति । सरूपाणां
शब्दानामेकविभक्तौ परत एकशेषो भवति; एकविभक्तौ परतः
सरूपाणामित्यन्वः, न त्वेकशेष इति । एकस्मिन्कारके विवक्षिते,
एकविभक्तौ वा परतो ये सरूपा दृष्टाः शब्दास्तेषामित्यर्थः । तत्र च
शिष्यमाण एव निवर्तमानस्याप्यर्थमाचष्टे । अग्निचिदिति
प्रत्ययनिवृतौ प्रकृतिवदिति द्विवचनबहुवचने यथायोगं भवतः ।
तत्र यदुक्तम्-हरितहरिणयर्ङ्यन्तयोर्न स्यादिति, तन्न;
प्रातिपदिकग्रहणं नानुवर्तते, तेन ङ्यन्तयोहेव सारूप्याद्
भविष्यति । यदप्युक्तम्-मातृशब्दयोः प्रसङ्ग इति,
अर्थविप्रतिषेधान्न भविष्यति । कृते ह्यएकशेषे ताभिरित्यनुप्रयोगे
पुनर्थो न गम्यते, तैरित्युक्ते स्त्र्यर्थः । वक्ष्यमाणस्य वा
एवकारस्येहानुकर्षणादेकविभक्तौ यानि
सरूपाण्येवेत्याश्रयणात्परिच्छेतृवाचिनश्च ऽअप्तृन्तृच्ऽ इति
सर्वनामस्थाने दीर्घविधानादसारूप्यादेकशेषाभावः । अत्र पक्षे
एकग्रहणं चिन्त्यप्रयोजनम् । तदेवं पञ्चसु पक्षेषु त्रयः स्वीकृताः
।
वृक्षश्च वृक्षश्चेति । ऽअनैमितिक एकशेषः ऽ इति पक्षे विभक्तौ
सारूप्यं दर्शयितुं विभक्त्यन्तेन विग्रहः । कथं पुनर्विग्रहः, यावता
एकशेषवृत्तिर्नित्या ? नैतद्वृत्या समानार्थवाक्यम्, प्रत्येकमत्र
विवक्षा । आतश्च प्रत्येकम्; यतोऽत्र भेदनिबन्धेन
समुच्चयश्चशब्देन द्योत्यते, भिन्नार्थमपि किञ्चिन्मात्रासाधर्म्याद्वाक्यं
भवत्येव । समानार्थन्तु बाध्यत एव, यथा-वृक्षौ च वृक्षौ वृक्षाश्च
वृक्षाश्च वृक्षा इति । ननु यद्येतावदेकार्थाभिनिवेशिनः
शब्दाः--आकाशद्रव्यत्वगोत्वादयः, न तेषु
द्विवचनबहुवचनेनाप्येकशेषः; ये त्वनेकार्थाभिनिवेशिनः--गौः
शुक्लः, पाचक इत्यादयः, तेष्वनुस्यूतं किञ्चिदर्थगतमेकं
गोत्वादिनिमितं वक्तव्यम्; अन्यथा सम्बन्धग्रहणासम्भवादत्र
गवादिषु तद्गुणता जातिर्निमितं न, यथा शुक्लादिष्वपि
गुणमात्रनिष्ठषु । गुणनिष्ठेषु तु स्वगतया जात्या एकीभूतो गुणः
। एवं पाचकादिष्वपि गोत्वाश्वत्वे सामान्ये, निः साम्यानि
सामान्यानीत्यत्र भिन्नेष्वभिन्नप्रत्ययहेतुत्वं तावेतावित्यादौ
परोक्षत्वप्रत्यक्षत्वादिकम् ।
अभावाश्चत्वार इत्यत्र निरूपाख्यत्वमित्यादि सर्वत्र द्रष्टव्यम् ।
निमिततद्वतोश्च तादात्म्यम्, सर्वं हि वस्तु एकं नाना च
गवादिरूपेणैकं खण्डादि प्रातिपदिकरूपेण नाना । एवं स्थिते यदि
तावज्जातिरेव शब्दार्थस्तदा तस्या एकत्वान्नानेकशब्दप्रसङ्गः ।
अथाप्युभयम्, एवमपि जातिरूपेणैव शब्दो द्रव्यमभिधते न
प्रातिस्विकेनाकारेणेति नास्त्यनेकशब्दप्रसङ्गः ।
केवलद्रव्यपदार्थपक्षेऽपि अस्मिन्विषयेऽनेकार्थाभिधानसामर्थ्यं
शब्दस्य द्व्यादिपदवदभ्युपगन्तव्यम्, अन्यथा सत्यप्येकशेषे तन्न
स्यादिति सिद्धमेकशब्दत्वम् । द्रव्यगतसङ्ख्याप्रतिपादनाय
द्विवचनबहुवचने भविष्यत; नार्थ एतेनेत्याशङ्क्याह --
प्रत्यर्थमित्यादि । एकैकस्मिन्नर्थे यस्माच्छब्दानां निवेशस्ततोऽनेकेन
शब्देनानेकस्याभिधानं सिद्ध्यति । तत्रैवं स्थितेऽनेकार्थाभिधाने
कर्तव्ये यावन्तस्तेऽर्थास्तावतां शब्दानां प्रयोगः प्राप्नोति, इष्यते
चैकशब्दत्वम्, तस्मादेकशेष आरभ्यते ।
अयमभिप्रायः--केवलं जातिपक्षे अक्षाः पादाः माषा इत्यादौ
अनेकशब्दत्वं स्याद्, न हि बिभीतकदेवनशकटाक्षेष्वनुस्यूतं
किञ्चित्सामान्यमस्ति । अत एव तत्र व्युत्पत्तिर्भेदेनापेक्ष्यते,
एवमुभयपक्षेऽपि । केवलद्रव्यपक्षेऽपि वृक्षश्चेति
वाक्येऽनेकशब्ददर्शनाद्विरूपेषु द्वन्द्वदर्शनाच्चारम्भणीयमेतदिति ।
रूपग्रहणं किमिति । अन्तरङ्गत्वादहेयत्वादुपदेशानपेक्षत्वाच्च
रूपकृतमेव समानत्वं ग्रहीष्यते इति प्रश्नः । प्रतिपतिलाघवं च
समानानामित्युच्यमाने भवति रूढिशब्दत्वेन रूढिरिति
तुल्यार्थावगमात् । रूपग्रहणे तु
वर्तिपदार्थमवगम्यान्यपदार्थोऽवगन्तव्य इति गौरवं भवति ।
भिन्नेऽप्यर्थे इति । ऽस्वं रूपम्ऽ इत्यत्र रूपग्रहणेन ज्ञापितं शास्त्रे
रूपवदर्थोऽपि तन्त्रमिति । ततश्चार्थरूपाभ्यां समानत्वं गृह्यएतेति
भावः ।
एकग्रहणं किमिति । शेष इत्येकत्वं विवक्ष्यत इति प्रश्नः ।
द्विबह्वोरिति ।द्वित्वबहुत्वविषयस्यानेकस्य शब्दस्येत्यर्थः । ननु
द्वयोर्बहूनां चेति बहुवचनप्रसङ्गाद् इह शेषविधानद्वारेण
संस्क्रियमाणत्वाच्छिष्यमाणं प्रधानम्, प्रधाने च सङ्ख्या न
विवक्ष्यते, यथा-ग्रहं संमार्ष्टीति, विषम उपन्यासः; संमार्गे
विधौ द्वितीयानिर्देशात् ग्रहाः प्रधानभूताः, संमार्गस्तु तेषां
संस्कारः । संस्कारो नाम तस्य भवति यच्छास्त्रान्तरे प्रयोजनवत्यां
क्रियायां साधनत्वेन विनियुक्तम्, संस्कृतस्य वा यस्य विनियोगः,
द्रव्यमात्रस्य रूपसंस्कारोऽनर्थकः स्यात् । यदिह संमार्गसंकारो
विधीयमानः शास्त्रान्तरे विनियुक्तं ग्रहमपेक्षते ततर् नवसङ्क्या
ग्रहा श्रुता इति तदपेक्षः संमार्गविधिर्नवानामपि भवितुमर्हति ।
ग्रहमित्येकवचनं तु कर्मत्वमात्रमभिधायकतार्थं भविष्यति । इह तु
शेषस्य वाक्यान्तरेऽनवधारणादिदमेवोत्पतिवाक्यामिति
विवक्षणीया सङ्ख्या, पशुमालभेतेतिवत्, सत्यम्;
इदमेवैकग्रहणं ज्ञापकम्-शास्त्रान्तरानवगतेऽपि प्रधाने सङ्ख्या न
विवक्ष्यत इति, तेन कर्तुरीप्सिततममित्यत्र ईप्सिततमस्य सङ्ख्याया
अविवक्षा सिद्धा भवति ।
शेषग्रहणं किमिति । साध्वनुशासनप्रक्रमात्सरूपाणामेकः
साधुर्भवतीति विज्ञास्यत इति भावः । आदेशो मा भूदिति । असति
हि शेषग्रहणे ऽषष्ठी स्थाने योगाऽ इति वचनात् स्थानषष्ठी स्यात्,
ततश्चादेशः स्याद्, अस्तु; शब्दतोऽर्थतश्चान्तरतमो भविष्यति ?
नैवं शक्यम्, स्वरे हि दोषः स्याद् द्वयोरश्वशब्दयोः समुदायः
स्थानी, तत्र च द्वावुदाताविति द्व्युदात आदेशः स्यादेतेन
द्व्यनुदातत्वं व्याख्यातम् ।
एकविभक्ताविति किमिति । नानाविभक्तौ वैरूप्यमवश्यंभावीति भावः
। पयः पय इति । एकविभक्तावित्यस्मिन्नसति सरूपाणां सर्वत्र सह
प्रयोगो न स्याद् । अथ क्रियमाणेऽप्यस्मिन्ननैमितिकपक्षे
कस्मादेवात्र न भवति, एतदपि ह्यएकस्यां विभक्तौ परतः सरूपं
दृष्टमेव ? नैष दोषः; एकग्रहणमस्मिन्पक्षे अतिरिच्यत इत्युक्तम्,
तत्सामर्थादेकस्यामेव विभक्तौ विषयभूतायां भविष्यति । अत्र तु
सत्येकशेषे पर्यायेण विभक्तिः स्यात् ।
अथ वा-किं न एतेन पक्षेण क्लेशतो व्याख्येयेन ? स्तां द्वावेव पक्षौ
? इह एकश्चेति सङ्ख्याश्बदानामेकशेषो न भवति, अनिभिधानाद् ।
विंशत्यादीनां तु भवत्येव ॥
वृद्धो यूना तल्लक्षणश्चेदेव विशेषः ॥ १।२।६५ ॥
वृद्धशब्दोऽयं लोके चरमे वयसि प्रसिद्धः,युवशब्दो द्वितीये,
तयोरिह ग्रहणे तरुणश्च वृद्धश्च युवा च स्थविरश्चेत्यादौ स्यात् ।
ऽवृद्धिर्यस्याचामादिस्तद्वृद्धम्ऽऽजीवति तु वंश्ये युवाऽ- -अनयोः
शास्त्रीययोर्ग्रहणे औपगवश्चानन्तर औपगविश्च युवेत्यादावपि
स्यात् । अतो युवशब्दस्य तावत्कृत्रिमस्य व्यवहितापत्यवाचिनोऽत्र
ग्रहणम्, तत्साहचर्याद्वृद्धशब्दस्यापि व्यवहितापत्यवाचिनः
शास्त्रान्तरे प्रसिद्धस्य ग्रहणमित्याह--वृद्धशब्द इत्यादि । गोत्रग्रहणे
त्वपत्याधिकारादन्यत्र लौकिकस्य ग्रहणमित्यपत्यमात्रस्य ग्रहणं
स्यात् । क्वचित्पुनरधिकोऽपि ग्रन्थः पठ।ल्ते--यूनेति सहयोग
एषा तृतीयेति । स इदानीन्तनैः प्रक्षिप्तः, यूना सह वचन इति
सहशब्दं प्रयुञ्जानः सूत्रे सहयोगे तृतीयेति दर्शयति । अत एव
ज्ञाप्यते-सहविवक्षायामेकशेष इति । विशेषो वैरूप्यमिति । शब्दस्य
वृद्धयुवनिमितस्य ग्रहणान्नान्य इति भावः । पदार्थं दर्शयित्वा
तदयमर्थ इत्याह-वृद्धयुवनिमितकमेवेत्यादि ।
समानायामाकृताविति । आकृतिः शब्दस्य प्रवृत्तिनिमितं
गर्गापत्यत्वादि । क्वचितु प्रकृताविति पाठः, प्रकृतिः
मूलप्रकृतिर्गर्गशब्दादिः । गार्ग्यश्चेत्यादि । गर्गवत्सशब्दाभ्यां
गर्गादित्वाद्यञन्ताभ्यां यूनि ऽयञिञोश्चऽ इति फक् ।
गार्ग्यायणाविति । प्रकरणादिनात्र जीवद्वंश्यतावसायः; शब्दस्य
गोत्रद्वयस्यापि साधारणत्वाद् ।
यद्येवम्, गार्ग्यश्च गार्ग्यश्चेति गोत्रशब्दयोरेव
पूर्वेणैकशेषोऽस्ति प्रकरणादिनैव युवत्वमन्यतरस्य गंस्यते ।
यूनो हि द्वावाकारौ-जीवद्वंश्यत्वम्, पौत्रप्रभृत्यपत्यत्वं च; तत्र
विशेषाविवक्षायां सामान्यशब्दो न निवर्तते, यथा-वस्तुतो
भूतानद्यतनेऽपि ऽअभून्नृपो विबुधसखःऽ इति लुङ् भवति,
तस्मान्नार्थ एतेन ? उच्यते; प्रकरणानपेक्षेण शब्देन जीवद्वंश्यत्वं
प्रतिपादयितुकामो द्वन्द्वं प्रयुञ्जीत गार्ग्यायणाविति । अतो
द्वन्द्वनिवृत्यर्थं वचनम् । प्रत्युदाहरणे तु सर्वत्र द्वन्द्वो
भवति--गार्ग्यवात्स्यायनाविति । नन्वत्र विशेषान्तरसद्भावेऽपि
तल्लक्षणो विशेषो विद्यत इति स्यादेकशेषः, नैष दोषः;
एवमर्थवचनं व्यज्यते-योऽसौ विशेषो यस्य
सद्भावात्पूर्वेणापप्राप्तिः, स तल्लक्षणश्चेदिति । एवं च
यावदुद्देश्यं विधेयसम्बन्धात् सूत्रारम्भहेतुभूतस्य कृत्स्नस्य
विशेषस्य तल्लक्षणत्वविधानात् कुतोऽत्र प्रसङ्गः ! इह तु
प्राप्नोति--भागवितिभागवितिकाविति, कृत्स्नस्य विशेषणस्य
तल्लक्षणत्वात् ? एवकारेण तु व्यावर्त्यते, न ह्यत्र तल्लक्षण एव
विशेषस्तदाह--कुत्सा सौवीरत्वं चापरो विशेष इति ।
विशेषहेतुरित्यर्थः ॥
स्त्री पुंवच्च ॥ १।२।६६ ॥
स्त्रीत्वस्य वैरूप्यकारणस्याधिक्याद्वचनं पुंवच्चेति वक्ष्यामीति च ।
अत्र स्त्रीशब्दस्य स्वरित्वे स्त्र्यधिकारविहितानां टाबादीनां
ग्रहणादयमर्थो भवति- पुंवत् स्त्रीप्रत्ययो न भवति । यथा
पुंवदस्यास्तनावित्यभावातिदेशस्तद्वत् । ततश्च
स्त्रीत्वस्यानिवृतत्वाद् गार्ग्यश्च स्त्रियो गार्ग्यायणश्च गर्गा इत्यत्र
ऽयञञोश्चऽ इति लुग् न स्यात् । ऽअस्त्रियाम्ऽ इत्यधिकारात्
प्रसज्यप्रतिषेधेऽयं दोषः । पर्युदासे तु शिष्यमाणस्य
निवर्तमानार्थाभिधायित्वादिस्ति स्त्रीसदृशोऽयं दोषः ।च
पर्युदासे तु शिष्यमाणस्य निवर्तमानार्थाभिधायित्वादस्ति
स्त्रीसदृशोऽर्थं इति सिद्ध्यति । इह तु गर्गान्पश्येति
स्त्रीत्वस्यानिवृतत्वान्नायं पुंसां बहुत्वे शस् उत्पन्न इति नत्वं न
स्यात् । स्त्र्यर्थवृतेः शब्दस्य तु ग्रहणे स्त्रीशब्दस्य पुंशब्दस्येव
रूपं भवतीत्यर्थः स्यात् । स्त्रीत्वं त्वनुवृतमेव । तत्र यद्यपि गर्गा
इति बहुषु पुंशब्दस्य रूपमिति तस्मिन्नतिदिष्टे जसादिषु न
दोषः, नत्वं तु विभक्तिकार्यं न स्यात् । एवं स्त्र्यर्थग्रहणे तु
पुमर्थातिदेशातत्प्रतिबद्धानां कार्याणां सिद्धिरिति न कश्चिद्
दोषः । स्त्रीति चोक्तेऽर्थ एव प्रतियते ।
शब्दानामर्थपरत्वात्स्वरूपग्रहणं त्वनाशङ्क्यमेव; वृद्धो
यूनेत्यनुवर्तनाद् । अतोऽर्थस्यैव ग्रहणमित्याह-स्त्र्यर्थः
पुमर्थवद्भवतीति । गार्गी चेत्यादि । गार्ग्यवात्स्यशब्दाभ्याम् ।
ऽयञश्चऽ इति ङीप् । दाक्षीति । ऽइतो मनुष्यजातेःऽ दाक्षी इति ङीषि
निवृते इञन्ताद् द्विचने ऽप्रथमयोःऽ इति दीर्घः । इतमपि
द्वन्द्वनिवृत्यर्थमेव वचनम् ॥
पुमान् स्त्रिया ॥ १।२।६७ ॥
स्त्रीपुंसलक्षणश्चेदेव विशेष इति । पदान्तरगम्येऽपि तल्लक्षणे
विशेषे भवति, यथा-गौश्चायं गौश्चेयमिति एतौ गावौ चरत इति
। एवं कन्याखुकृकवाकुग्रामणीखलपूप्रभुतिषु पुंसः शेषो
वेदितव्यः । इह कस्मान्न भवति-हंसश्च वरटा च कच्छपश्च
डुलिष्वरुश्यश्च रोहिच्च अश्वश्च वडवा च पुरुषश्च योषिंच्चेति,
सर्वत्राप्यत्र स्त्रीपुंसकृत एव विशेषः ? ऽसरूपाणाम्ऽ इति वर्तते,
तेन समानायां प्रकृतौ यत्र स्त्रीपुंसकृत एव विशेषस्तत्रैव भवति
। इह तु ब्राह्मणवत्सश्च ब्राह्मणीवत्सा चेत्यत्र प्राप्नोति, नैष दोषःऽ
स्त्रीपुंसयोः सहविवक्षायामेकशेषः । सा च प्रधानयोरेव भवतीति
यत्र प्रधानस्त्रीपुंसकृत एव विशेषस्तत्रैवैकशेषः, इह
त्वप्रधानकृतोऽपीत्येकशेषाभावः । इहापि
मृगक्षीरादिवज्जातिविवक्षायां कुक्कुटावित्यादि सिद्धम् ।
द्वन्द्वनिवृत्यर्थन्तु वचनम् । प्रागित्यव्ययमिति । प्रपूर्वादञ्चतेः
क्विन्नन्तादस्तातेः ऽअञ्चेर्लुक्ऽ इति लुकि ऽतद्धितश्चासर्वविभक्तिःऽ
इत्यव्ययत्वं सत्वासत्वयोर्द्वन्द्वैकशेषौ चिन्त्यौ ॥
भ्रातृपुत्रौ स्वसृदुहितृभ्याम् ॥ १।२।६८ ॥
इदमपि द्वन्द्वनिवृत्यर्थं वचनम् । स्वसृशब्दस्य ह्यएकापत्यत्वं
निमितम्, दुहितृशब्दस्यापत्यत्वमेव । भ्रातृपुत्रशब्दयोः
स्त्रीत्वपुंस्त्वं चोभयत्र विशेषः । तत्र ऽभ्रातरौ पुत्रौऽ इति
स्त्रीपुंस्त्वाविवक्षायां सिद्धं स्वसृदुहित्रोरभिधानम् ।
एकशेषारम्भेऽप्ययमेव निर्वाहः ॥
नपुंसकमनपुंसकेनैकवच्चास्यान्यतरस्याम् ॥ १।२।६९ ॥
शुक्ला च शुक्लं चेति । विभक्तौ विभक्त्यन्तयोश्चासारूप्यादप्राप्त
एकशेषः, शुक्लं च शुक्लश्चेति विभक्त्यन्तयोरसारूप्यम् ।
विभक्तौ सारूप्येऽपि पुंनपुंसकयोः पर्यायः स्यादिति वचनम्,
एकवद्भावार्थं च । तल्लक्षणश्चेदेव विशेष इति वर्तत इति । शुक्लं
च कृष्णश्चेत्यत्र मा भूत् । एवाकारस्तु हिमहिमान्यौ
अरण्यारण्यान्यावित्यत्र मा भूदिति । ऽअत्र हिमारण्ययोर्महत्वेऽ इति
महत्वमपरो विशेषः, अन्यतरस्यांग्रहणमानन्तर्यादेकवच्चेत्यनेन
सम्बन्ध्यते, न त्वेकशेषेण चेत्याह-एकवच्चेत्यादि । अस्य
ग्रहणमेकवच्चेत्यस्योतरत्रानुवृत्तिर्मा भूदिति । इह शुक्लेन च
वस्त्रेण शुक्लेन च कम्बलेन तेनानेन शुक्लेनेति
तल्लक्षणविशेषाभावादेकशेषो न प्राप्नोति,
सामान्यविवक्षायामेकशब्दत्वमेकवचनं नपुंसकत्वं च भविष्यति ।
यद्येपम्, तदिदं शुक्लमित्यत्राप्येवमेव भविष्यति, नार्थ एतेन ?
द्वन्द्वनिवृत्यर्थं तु वचनम् ।
अनपुंसकेनेति किमिति । नपुंसकेनापि सहवचने
सरूपाणामित्येकशेषेण भवितव्यमिति प्रश्नः, तेन यथा स्यादेनेन
मा भूदिति प्रत्युतरम् । को न्वत्र विशेष इत्यत्र आह- एकवच्चेति ॥
पिता मात्रा ॥ १।२।७० ॥
अभ्यर्हितत्वान्मातुः पूर्वनिपातः, ऽपितुर्दशगुणं माता
गौरवेणातिरिच्यतेऽ । पितरावित्यभिधानं
जनयितृत्वमात्रविवक्षायां लिङ्गाविवक्षायां समर्थनीयम् ।
एकशेषारम्भेऽपि द्वन्द्वस्त्विष्यत एवेति नार्थ एतेन ॥
श्वशुरः श्वश्र्वा ॥ १।२।७१ ॥
पितृश्वशुरौ मातृश्वक्षूभ्यामिति नोक्तम्, लाघवार्थम् ।
श्वश्रूशब्दोऽव्युत्पन्नं प्रातिपदिकं
श्वशुरस्योकाराकारलोपश्चेत्यूङ्न्तत्वे प्रत्ययान्तत्वाद्
ब्रह्मबन्धूरित्यादिवदेकदेशाभावाच्चाप्रातिपदिकत्वेऽपि
श्वश्रेत्यस्मादेव निर्देशाल्लिङ्गात् सुपस्तद्धिताश्च भवन्ति ।
श्वश्रूश्वशुराविति । अभ्यर्हितत्वादेव पूर्वनिपातः, ऽश्वश्रूः
पूर्वजपत्नी च मातृतुल्या प्रकीर्तिताऽ अत्रापि
दम्पत्योर्जनयितृत्वमात्रविवक्षायां लिङ्गाविवक्षायां समर्थनीयम्
। अनारम्भपक्षेऽपि श्वश्रूश्वशुरावित्यभिधाने द्वन्द्वस्त्विष्यत वेति,
नार्थ एतेन ॥
त्यादादीनि सर्वौर्नित्यम् ॥ १।२।७२ ॥
सर्वशब्दस्यार्थमाह--त्यदादिभिरन्यैश्चेति । एतदेव प्रकटयति -
सर्वग्रहणमिति । त्यादिभिरन्यैश्चेति । यदिदं साकल्यमुक्तं
तदर्थमित्यर्थः; अन्यथा प्रत्यासतेः ऽतल्लक्षणश्चेदेव विशेषःऽ
इत्यधिकाराद्वा त्यदादिभिरेव सहवचने स्यादिति भावः । स च
देवदतश्चेति । ननु देवदतोऽपि सामान्यविवक्षायां तच्छब्देनैव
निर्देअष्टुंअ शक्यते, ततश्च सरूपाणामित्येव सिद्धम् । न चारब्धेऽपि
सूत्रे वृतौ विशेषोऽन्तर्भावयिन्तुं शक्यः, तावित्यस्य
सरूपसाधारणत्वाद्विरूपाणां च नानाविधात्वात्, सत्यम्;
तद्देवदतावित्यादिद्वन्द्वनिवृत्यर्थं वचनम्, अन्यथा ऽतत्पुत्रस्तदीयःऽ
इत्यादिवृत्यन्तरवद् द्वन्द्वोऽपि स्यात् ।
यद्यत्परमिति । त्यदादिपाठे शब्दपरविप्रतिषेधाश्रयणादिति भावः ।
स च यश्च यावित्यादि । भाष्ये तु ऽपूर्वशेषः खल्वपि दृश्यते - स च
यश्च तौऽ इत्युक्तम् । इह चाहं च भवांश्चावामिति भवतीत्याहुः ।
त्यदादितः शेषे पुंनपुंसकतो लिङ्गवचनानि । आद्यादित्वातसिः,
त्यदादीनां शेषे सह विवक्षितो योऽर्थः पुमान्, यच्च नपुंसकं
तद्वशेन लिङ्गवचनानि भवन्तीत्यर्थः । स च देवदत च तौ, सा च
देवदतश्च तौ, तच्च देवदता च ते । पुंनपुंसकयोस्तु
सहविवक्षायां परत्वान्नपुंसकवशेन व्यवस्था । तच्च देवदतश्च ते,
इह स च कुक्कुटः सा च मयूरी - कुक्कुटमयूर्यावेते, अर्धं
पिप्पल्यास्तद् अर्धंपिप्पली च सा अर्धंपिप्पल्यौ ते इति
परवल्लिङ्गमिति समासार्थस्य लिङ्गातिदेशातद्विशेषणस्यापि
सर्वनाम्नस्तदेव लिङ्गं भवति ॥
ग्राम्यपशुसंघेष्वतरुणेषु स्त्री ॥ १।२।७३ ॥
ग्रामे भवा ग्राम्याः । ऽग्रामाद्यखञौऽ । पुंसः शेषे प्राप्त इति ।
ऽपुमान् स्त्रियाऽ इत्यनेन । सामर्थ्यादिति । प्रधानस्य संघस्य
तारुण्यातारुण्ये न सम्भवत इत्यस्मात्सामर्थ्याद् गुणभूतानामपि
पशूनां विशेषणमित्यर्थः ।
एतौ गावाविति । यद्यपि द्वयोरपि संघो भवत्येव, तथापीह
संघग्रहणसामर्थ्यांद्वहूनां संघो गृह्यते, अन्यथा
शेषस्यानेकविषयत्वाद् अनर्थकं न स्यात् ।
अनेकशफेष्विति । शफाः उ खुराः । उष्ट्राणां
त्वारण्यत्वादेकशेषाभावः ॥

इति श्रीहरदतदमिश्रविरचितायां पदमञ्जर्यो प्रथमस्याध्यायस्य 
द्वितीयः पादः समाप्तः ॥
। । ।अथ प्रथमाध्याये तृतीयः पादः
पदमञ्जरी
भूवादयो धातवः॥ १।३।१ ॥
"भू" इत्येवमादयः शब्दा इत्यनेन पाठनिबन्धनेयं संज्ञेति
दर्शयति। यदि त्वनाद्दत्य, पाठाम्, क्रियावचनो धातुरित्युच्येत,
तत आणवेदुइत्यादिष्वपि स्यात्। कथं
पुनरपभ्रंशानामनुशासनमाशङ्क्यते? कुतो तु खल्वेतद्
आणवेद्वित्यादयोऽपभ्रंशा इति, यावता ये शास्त्रेणानुगम्यन्ते ते
साधवः? अवश्यं चातुबन्धादिविशिष्ट्ंअ रूपं पाठेनैव दर्शनीयम्, न
हि तद्रूपं प्रयोगे सम्भवति। अतोऽन्यार्थः सन् गणपाठ एवाश्रितो
भवतीति धातुत्वे सति लड् भवति। एधते, स्पर्द्धते इत्यनुदातेतौ।
यदि पाठमात्रनिबन्धनेयं संज्ञा, या-वा-दिव्-शब्दानां
सर्वनामविकल्पस्वर्गवाचिनां समानशब्दानामपि प्रसङ्गः? न च
प्रापणादि रर्थो नियामकः, अनार्षत्वाद्,
अभियुक्तैरुतरकालनिर्दिष्टत्वाद्, अनेकार्थत्वाभ्युपगमाच्च, सत्यम्;
संज्ञायां को दोषः? न तावद्धातुप्रत्ययानां लडादीनां प्रसङ्गः;
कर्त्रादीनामभावात्, इच्यते, याः पश्येति ठातो धातोःऽ इति लोपः
स्यात्। ननु अधातुः इति निषेधाद् अप्रातिपादिकत्वाद्विभक्तिरेव न
स्यात्, नौतदस्ति;विभक्तावुत्पन्नायां त्यदाद्यत्वे टापि च यारूपत्वे
सति धातुत्वम्, सुबुत्पत्तिदशायां तु यदित्यस्य नास्ति धातुत्वम;
वाशब्दातु सुबेव न स्यात्; एवं दिव्शब्दादपि। न च ठ्दिव
औत्; इत्येतद्धातुत्वाभावे लिङ्गम्; क्किबन्तस्य दीव्यतिः सुपि
सम्भवात्। सानुबन्धकत्वेऽपि तस्यैव ग्रहणं स्याद्, अतः
समानशब्दानां प्रतिषेधो वक्तव्य इत्यत आह-धातुशब्द इत्यादि।
क्कचितु ठ्भूऽइत्येवमादयः शब्दा इत्यस्यानन्तरं क्रियावाचिन इति
पठ।ल्ते, तस्मिन् पक्षे यास्य ग्रन्थस्य शङ्का सा तस्य द्रष्टव्या। अस्य
तु कथं पुनः सूत्रेऽनुपातः क्रियावचन इत्ययं विशेषो लभ्यते? अत
आह-धातुशब्दः पूर्वाचार्यसंज्ञेति। ततः किमित्याह- ते चेति।
ततोऽपि किमित्याह-तदिहापीति। महत्याः पूर्वाचार्यसंज्ञाया
आश्रयणं तदीयोपाधिपरि-ग्रहार्थमेवेति भावः॥ 
यावित्सिद्धमसिद्धं वा साध्यत्वेनाभिधीयते।
आश्रितक्रमरूपत्वात् सा क्रियेत्यभिधीयते॥
सिद्धं वा भवत्वसिद्धं वा, शब्देन तु यद्वस्तु साध्यत्वेनाभिधीयते
सा क्रिया साध्यत्वे चाश्रितक्रमरूपत्वात् पूर्वापरीभूतावयवत्वं
विततरूपत्वं यतद्रूपमभिधीयते तस्यैकस्मिन् क्षणेऽनवस्थानम्,
यदाह-क्रिया नामेयम् अत्यन्तापरिहष्टऽशक्या च सा पिण्डीभूता
निदर्शयितुम् इति। एकैकस्य क्रियाक्षणस्य प्रत्यक्षत्वेऽपि समूहरूपा
धातुवाच्या क्रिया न प्रत्यक्षेत्यर्थः। क्रमवन्त एव क्षणा एकफलो द्देशेन
संपाद्यामानत्वात् ऐक्यमिवापन्ना धातुवाच्याः
तद्यथा-पचतीत्यधिश्रयणादयोऽधः श्रयणान्ताः क्लेदनफलावच्छिन्नाः।
एवमपचदित्यत्रापि क्रिया साध्यैव। ताहशस्यैव हि रूपस्य तत्रात्ययः
प्रतीयते यत्पूर्वापरीभूतं क्रियते। घट इत्यत्र तु घटशब्देन
चक्रोदरगतोऽपि घटः सिद्धरूप उच्यते,एकस्मिन्नेव क्षणे
यद्दर्शनयोग्यं रूपं तेन रूपेणेत्यर्थः। तदेवं क्रियावचनो
धातुरित्याश्रयणादतिप्रसङ्गो नास्तीति स्थितम्।
इह भूरादिर्यषामिति बहुव्रीहौ यणादेशे कृते
ठ्भूवादयःऽइत्यनुपपन्नो निर्देश इत्यत आह-भूवादीनां वकारोऽयं
मङ्गलार्थ इति। अभिधानधर्मस्याप्यभिधेये उपचारः, यथा-भ्रमरे
द्विरेफ इति। भूवादीनां संज्ञीनां सम्बन्धी यो वकारः,
तदभिधायिनि भूवादिशब्दे स्थितोऽयं प्रयुज्यते, लक्षणेनाप्रप्तो
निपात्यत इत्यर्थः। स च मङ्गलार्थः । अपूर्वस्य लाभो मङ्गलम्,
साधुशब्दप्रयोगेऽपि धर्मो भवति, भूवादिशब्दश्च साधुः। किं च
वकारे सत्यविकृतो भूशब्दो व्यहृत्यादि स्मारयतीत्यपि धर्मो
भवतीति।
प्रकारान्तरमाह-भुवो वार्थं वदन्तीति। भुवो धातोरर्थं वदन्तीति
वा, भूवादय इति निर्देश इत्यर्थः। अर्थकथनं चैतद् । व्युत्पत्तिस्तु
भवनं भूः, क्रियासामान्यभुवं वदन्तीत्यौणादिकोऽयम्,
ठ्वसिवपियजिराजिव्रजिसदिहनिवाशिवादिवारिभ्य इञ्ऽइति कर्तरि
वदेः इञ् प्रत्ययः। यदि क्रियासामान्यं ये वदन्ति ते संज्ञिनः,
अस्तिभवतिविद्यतीनामेव स्याद्, न प चत्यादीनां विशेषवाचिनाम्?
विशेपक्षे गणपाठसामर्थ्यात् सोऽप्यङ्गीक्रियते, अन्यथा शब्विकरणा
ये सेटो निरनुबन्धका अन्तर्गणकार्यवर्जिता भूप्रभृतयस्तेषां
पाठोऽनर्थकः स्याद्। बहुवीहेस्तु भूत्वादिशब्दस्य
पृषोदरादित्वात्साधुत्वम्। तृतीयं प्रकारमाह-भ्वर्था वा वादयः
स्मृता इति। भवनं भूः सोऽर्थो येषां ते भ्वर्थाः, एवम्भूता वादयो
वात्र संज्ञिनः स्मृता इत्यर्थः। किमिदं वादय इति ? ठ्वा
गतिगन्धनयोः,ऽ वा आदिर्येषां ते वादयः वा गति इत्यारभ्या
चुरादिसमाप्तेः। तथा च भ्वादयो वादयः भूप्रभृतय आ ठ्वा
गतिगन्धनयोःऽ इत्यस्माद्। वादयश्च वादयश्च
बहुव्रीहितत्पुरुषयोः सहविवक्षायां स्वरभिन्नानां यस्योतरः
स्वरविधिरिति बहुव्रीहेः शेषः। ततो भुवो वादय इति
वाच्यवाचकसम्बन्धे शेषषष्ठीसमासः। अस्मिन्पक्षे
पाठविशेषोऽर्थश्चेत्युभयं सूत्राक्षरैरेवोपातं भवति॥
पदमञ्जरी
उपदेशेऽजनुनासिक इत्॥ १।३।२ ॥
उपदिश्यतेऽनेनेत्युपदेश इति। अकर्तरि च कारके इति करणे घञ् ।
ननु च नेयं संज्ञा, परत्वाच्च करणाधिकरणयोः इति ल्युट्
प्राप्नोति, हलश्च इत्यत्रापि संज्ञायामित्येव। ल्युट् तावन्न भवति,
कृत्यल्युटो बहुलम् इति। अकर्तरि च इत्यत्र चकारो
भिन्नक्रमः-संज्ञायां चेति, तेन क्कचिदसंज्ञायामपि भवति।
अथोपदिश्यतेऽनेनेत्यत्रोपदेशः कोऽर्थः? विधानम्। यद्येवम् लण्
एध वृद्धौ इत्यादौ न स्यात्, न ह्यत्र किञ्चिद्विधीयते।
अथानिर्ज्ञातस्वरूपस्य स्वरूपज्ञापनं तत्,
आचारेऽवगल्भक्लीबहोडेभ्यः क्किप् इत्यत्र गल्भाद्यकारस न स्यात् न
हि गल्भादीनां स्वरूपज्ञापनार्थमुच्चारणम्;पञ्चमीनिर्द्देशेन
क्किपो विधानात्। यद्येवम्, क्किबनेनानिर्ज्ञातरूपो ज्ञाप्ते, तत्र
चायं भवत्यकार इति भविष्यति। शास्त्रवाक्यानीति।
लण्-एध-स्पर्द्धेत्यादीनामपि विशिष्टप्रयोजनपरत्वेनोच्चारणाद्
वाक्यत्वम्। अस्यैव विवरणम्-सूत्रपाठ इति। खिलपाठःउधातुपाठः
प्रातिपदिकपाठः, वाक्यपाठश्च। तत्र सूत्रे मतुबादेरुकारः, धातुषु
एधाद्यकारः प्रातिपदिकेषु भवच्छब्दस्योकारः,वाक्ये गल्भाद्यकारः।
ननु च सर्वत्रात्र शुद्धोऽच् पठ।ल्ते, नानुनासिक इत्यत
आह-प्रतिज्ञानुनासिक्या इति। प्रतिज्ञामात्रेण समधिगम्यमानुनासिक्यं
येषां ते तथोक्ताः। प्रतिज्ञानुनासिका इति तु प्रसिद्धः पाठः। तत्र
प्रतिज्ञासमधिगम्यत्वाद् अनुनासिके प्रतिज्ञाशब्दो द्रष्टव्यः। ततः
समानाधिकरणपदो बहुव्रीहिः। तच्च प्रतिज्ञानं नानियमेन भवति,
कि तर्हि? यत्राचार्याः स्मरन्ति तत्रैव। सूत्रकारेण तावद्विवक्षिताः
सर्वेऽनुनासिकाः पठिताः, डुलभÄष् प्राप्तौ इतिवत्, लेखकैस्तु
संकीर्णा लिखिताः तत्र स्मृतिपरम्परया निर्णेयमित्यर्थः। 
अभ्र आÄ अप इति। नायं सूत्रादिषु स्वरूपेणोच्चरितो।नुनासिकः किं
तर्हि ? ठाङेऽनुनासिकश्च्छन्दसिऽइत्यनुनासिकशब्देन विहितः। अथ
क्रियमाणेऽप्युपदेशग्रहणे उञः Äष् इत्यत्र कस्मान्न भवति ?
विधानसामर्थ्याद्। इत्संज्ञायां हि तस्य लोपः इति लोपः स्यात्।
यद्येवम्, अत्रापि विधानसामर्थ्यादेव न भविष्यति। एवं तर्हि
उदाहरणदिगियं दर्शता । इदं
तत्रोदाहरणम्-अणोऽप्रगृह्यस्यानुनासिकः कधीच्छति ब्राह्यणकुलमिति
क्यजन्तात्क्विपि अल्लोपे, वलि लोपे, नपुंसकह्रस्वत्वं दधि इति।
यद्यत्रेत्संज्ञा स्यात् ठिदितो नुम् धातोः इति नुम् स्यात्।
अत्राप्यनुनासिकविधानसामर्थ्यादेवेत्संज्ञा न भविष्यति । ननु च
यत्रेत्संज्ञायां सत्यां प्रयोजनं न सम्भवति, यथा-दधि, मध्विति
प्रातिपदिकेषु तत्रेत्संज्ञाया अभावः। अत्रानुनासिकविधानमर्थवत्,
नैतदेवम्; लोपस्येत्कार्यस्य सर्वत्र सम्भवात् ।
तस्मादणोऽप्रगृह्यस्य इत्संज्ञायामेव
विधेयायामनुनासिकविधानसामर्थ्यादेवात्र लोपो न भविष्यति।
एवं तर्ह्युतरार्थमवश्यम् ठुपदेशऽ इति वक्तव्यम्, तदिहापि
विस्पष्टर्थं भविष्यतीति मन्यते। आतो मनिन्निति। अत्र
मकारस्येत्संज्ञा न भवति। यदि स्याद्, अन्येभ्योऽपि द्दश्यन्ते इति
हलन्तेऽन्त्यादचः परः स्यात् । सर्वस्येति।
दरिद्राप्रभृतिसम्बन्धिनोऽपि ॥
पदमञ्जरी
हलन्त्यम्॥ १।३।३ ॥
अन्तशब्दोऽत्र समाप्तौ वर्तते;नावयवे;नावयवे असम्भवात्। न
समीपे;अतिप्रसङ्गात् । येन समाप्यते समुदायस्तदन्ते
भवमन्त्य्, दिगादित्वाद्यत्। हलन्त्ये सर्वप्रसङ्गः, सर्वस्य हलः
सांज्ञा प्राप्नोति। सर्वो हि हल् तं तमवधिं प्रत्यन्तो भवति,
अन्त्यग्रहणं त्वादिनिवृत्यर्थं स्याद्, अत आह-धात्वादेरिति।
आदिशब्दन सूत्रप्रातिपदिकप्रत्ययनिपातागमादेशानां ग्रहणम्।
शीङ्, लण्,नदट्, सन्, आङ्, त्रपुजतुनोः षुक्, चक्षिडः ख्याञ्
इति योऽयं धात्वादिरूपः समुदायस्तदर्थः स उपदेशः, न तु
नान्तरीयकावान्तरसमुदायार्थ इत्यन्त्यस्य समुदायापेक्षायां
प्राधान्याद्धात्वादेरेव ग्रहणमिति भावः। अग्निचिदिति। अत्रेत्संज्ञायां
लोपः स्यात्। न च तुको वैयर्थ्यम्;आगत्येत्यादौ
चरितार्थत्वात्। न च क्विपः पित्वस्य वैयर्थ्यम्,
आग्निचितावित्यादौ चरितार्थत्वात्। यद्यप्यत्रोभयत्रापि
तावतोऽवधेस्तकारोऽन्त्यः, तथापि मुख्यसमुदायस्य नान्त्य इति
नास्ति प्रसङ्गः। इह च दण्डिन्निति नकारस्येत्संज्ञायां सत्याम् ठ्न
ङिसंबुद्ध्योःऽइति निषेधाल्लोपाभावेऽपि समुदायस्य
नित्वादाद्यौदातत्वप्रसङ्गः, यथा-श्रोत्रियशब्दे वाक्यार्थे
पदवचनमिति पक्षे । अथोपदेशानुवृतावपि सनुतरित्यस्य रेफस्य
कस्मान्न भवति? स्वरादिष्वन्तोदातपाठसामर्थ्यात्।
इह ठ्शषसर्ऽ ठ्हल्ऽइति यो लकारस्तस्येत्संज्ञायां सत्यां हलित्ययं
प्रत्याहार उपपद्यते, सति च प्रत्याहारे लणित्यत्र लकारस्य
हल्त्वातस्यैव ठ्शषसर्हल्ऽ,इत्यत्रान्ते निर्दिष्टत्वादित्संज्ञा,
तदाश्रयश्च प्रत्याहार इति इतरेतराश्रयत्वात् प्रत्याहारो नोपपन्नः।
ततश्च सर्वेषामेव णकारादीनामित्संज्ञा न स्यादिति सर्व एव
प्रत्याहारव्यवहारोऽनुपपन्नः, ठादिरन्त्येनऽइत्येतस्यापि
वैयर्थ्यम्? स्यादेतथलित्यत्र हकारात् पर लृकारः, तस्य
लृकारस्यैकादेशो लपरः, तस्य ठुपदेशेऽजनुनासिकःऽइति इत्संज्ञा,
स एव ठ्हलन्त्यम्ऽ इत्यत्राप्येकादेशेन लपरेण निर्दिष्ट इति।
एवमपीतरेतराश्रयमेव, लृकारस्येत्संज्ञेति तस्माद्वक्तव्योऽत्र
परिहारस्तमाहहस्य ल् हलित्यादि। साधारणं भवेतन्त्रम्,
यथा-तुल्यकक्ष्ययोर्भुञ्चानयो प्रदीपः। स चेह प्रयत्नविशेषः,
यथा-श्वेतो धावतीत्यत्र साधारणेनैकेनैव प्रयत्नेन
द्वयोर्वाक्ययोरुच्चारितयोः फलं सम्पद्यते, तथेहाप्येकेन तन्त्रेण
प्रबलेन द्वितीयं हल्ग्रहणमुपातं परिगृहीतं वेदितव्यम् । तस्य
द्वितीयस्यार्थमाह-हस्येति। समीपसमीपिसम्बन्धे षष्ठीसमास
इत्यर्थः। ततःकिमित्याह-तेनेत्यादि। एतद्
दर्शयति-हकारसमीपवर्तिनो लकारस्य न
प्रत्याहारसमाश्ययोणएनेत्संज्ञा, किं तर्हि? साक्षादुपादानेनेति।
प्रमाणम्? अगृह्यमाणविशेषत्वमेव। ननु गृह्यते
विशेषः-ठ्कृत्रिमाकृत्रिमयोः कृत्रिमस्य ग्रहणम्ऽइति, कृत्रिमो हि
प्रत्याहारः सत्यम्;स एवासति तन्त्रेऽनुपपन्न इति त्वयैवोक्तम्॥
पदमञ्जरी
न विभक्तौ तुस्माः॥ १।३।४ ॥ 
वृक्षादिति तकारस्येत्संज्ञायाम् ठ्तित्स्वरितम्ऽस्यात्। ननु
चादेशोतरकालं स्थानिवद्भावेनास्य विभक्तिसंज्ञा,
उपदेशानन्तरमेवेत्संज्ञा प्राप्नेति? सत्यम्; प्रतिषेधसामर्थ्यतु
भाविन्यपि विभक्तित्वे प्रतिषेधो भविष्यति। वर्गग्रहणं
किम्?वृक्षानित्यत्रापि यथा स्यात् क्व पुनरुपदेशे
नकारोऽयमन्त्यः, म तावतस्य क्वचिदुपदेशः? ठ्शसो नऽइत्यत्र
त्वकारो नकारस्येत्संज्ञापरित्राणार्थ इति शक्यं वक्तुम्। इह तर्हि
ठ्झस्य रन्ऽपचेरन्निति। ब्राह्यणा इति। रूपोदाहरणमेतत्।
कार्योदाहरणं तु भवतः इति। अत्र ठ्सिति चऽइति पदत्वे जश्त्वं
स्यात्। पचतः पचथ इत्यत्र प्रयोजनाभावादेव न भविष्यतीति शक्यं
वक्तुम्। अपचतामित्यादि। तामादयस्तसादीनामन्त्यादचः परे स्युः।
किमोऽत् इत्यस्य प्राग्दिशो विभक्तिः इति विभक्तित्वम्। इटोऽत्
इत्यस्यापि स्थानिवद्भावेनेति तयोरपि प्रतिषेधः प्राप्नोति,
तत्राह-किमोऽदित्यादि। अनित्यत्वं तु ठिदमस्थमुःऽ इति
थमोरुकारोऽनुबन्धाद्विज्ञायते। क्वचितु वृतावेव
ठिदमस्थमुःऽइत्युकारानुबन्धनिर्दशादनित्यत्वमुपलक्ष्यते इति
पठ।ल्ते। इदानीं तदानीमिति। दानीमस्तु प्रतिष्रेधो भवत्येव।
अनित्यत्वं हि ज्ञापितम्, न पुनः प्राग्दिशीयेष्वस्याप्रवृत्तिः॥
पदमञ्जरी
आदिर्ञिटुअडवः ॥ १।३।५ ॥
आदिशब्दः प्रत्येकमभिसंबद्ध्यते, तेनैकवचनमुपपद्यते इति भावः।
अत्र ठ्टुअऽ इति न टवर्गस्य
ग्रहणम्;उकारस्याननुनासिकत्वेनानुदित्वात्,ठ्चुटूअऽइत्युतरत्र
वर्गग्रहणाद्, ञिडुभ्यां साहचर्याच्च। मिन्नि इति। ठादितश्चऽ
ठ्रदाभ्यां निष्ठातो नः ऽ। वेपथुरिति । ट्वितोऽथुच्।
उप्त्रिममिति। ड्वितः क्त्रिः क्त्रेर्मम् नित्यम्
यजादित्वात्संप्रसारणम्।
पटुअयतीति। पृथ्वादिषु टुअशब्दस्योपदेशः, अत्रेत्संज्ञायां
सत्यामवयवे कृतं लिङ्गं समुदायस्य विशेषकमिति
समुदायादथुच्प्रसङ्गः। केवलस्यानुदाहरणत्वम्;इत्कार्याभावात्।
कण्डूअयतीति। ननु चायं दीर्घान्तः कण्ड्वादिषूपदिश्यते, एवं
तर्हि कण्डूअमिच्छतीति क्यजन्तात् क्विपि कण्डु ब्राह्मणकुलं
तदिच्छतीति पुनः क्यचि द्रष्टव्यम्,
तत्रेत्संज्ञायामन्तरङ्गत्वादकृत एव दीर्धे भवत्ययं डुशब्दः,
गणपठितश्च कण्डूअशब्द एकदेशविकृत इति स्यात् प्रसङ्गः।
ञिकारीयतीति। नायं समुदायः क्वचिदुपदिष्टः॥ 
पदमञ्जरी
षः प्रत्ययस्य॥ १।३।६ ॥
रजकीति। ठ्षिद्गौरादिभ्यश्चऽ इति ङीष्। कथं
पुनरत्रोपधालोपः, यावता अनिदितां हल उपधायाः क्ङिति
इत्युच्यते? ज्ञापयतिरञ्जेरक्ङित्यपि क्वचिदुपधालोपो भवतीति ।
षोड इति। षड् दन्ता अस्य वयसि दन्तस्य दतृ षष उत्वम्,
दतृदशधासूतरपदादेः ष्टुअत्वम् । षषोऽन्त्यस्योत्वम्
उतरपदादेर्डकारः, षोडन्तमाचष्टे इति णिचि टिलोपे पचाद्यचि
णिलोपः। ठ्षणु दानेऽठ्ञमन्ताड्डःऽ, उणादयो बहुलम् इति
बहुलवचनात् इत्संज्ञासत्वयोरभावः। षडिक इति। अनुकम्पितः
षड्ङ्गुलिः बह्वचो मनुष्यनाम्नष्ठज् वा ठ्ठाजादावूर्द्धं
द्वितीयादचःऽ इति ङ्गुलिशब्दस्य लोपः, यस्येतिलोपस्य
स्थानिवद्भावात् षकारान्तेऽवधौ भसंज्ञाया अभावादन्तर्वर्तिनीं
विभक्तिमाश्रित्य पदत्वाज्जश्त्वम्। अत्रेत्संज्ञायां ङीष्प्रसङ्गः।
यद्यप्येते समुदाया न क्वाप्युपदिश्यन्ते, षकारस्तु षष उत्वम्, षणु
दाने इत्युपदेशस्थो भवति। अविषः महिष इति। अविमह्यएष्टिषच् ।
नन्वत्र प्रयोजनाभावादेव षकारस्येत्संज्ञा न भविष्यति; ईकारस्य
टित्वादेव सिद्धेः। न च पक्षे ङीषर्थः षकारः, ङीपोषऽपि चितः
परस्योदातनिवृत्तिस्वरेणोदातत्वात्, सत्यम्; अन्यतरस्यैव
श्रवणार्थ उपदेशः स्यादिति टकारस्यापि शङ्क्योत॥
पदमञ्जरी
चुटूअ॥ १।३।७ ॥
आदी इदिति। प्रारम्भे वर्तमानावित्यर्थः। कौञ्जायन्य इति।
च्फञन्तात् ठ्व्रतच्फञोरस्त्रियाम्ऽइति स्वार्थे स्वर्थे ञ्यः।
शण्डिकादिभ्यो ञ्य इति। सोऽस्या भिजनः इति तत्र वर्तते। मन्दुरज
इति । ड।लपोस्सैज्ञाच्छन्दसोः इति ह्रस्वः। अन्नाण्ण इति । ठ्धनगणं
लब्धाऽइत्यतो लब्धेति तत्रानुवर्ते। किमर्थो योगविभागः,ठ्चुटूअषाः
प्रत्ययस्यऽइत्येक एव योगः क्रियतामत आह-पृथगित्यादि।
केशचुञ्चुः केशचण इति । अत्र चकारस्येत्संज्ञायाम्
ठ्चितःऽइत्यन्तोदातत्वं स्यात्, पित्करणन्तु पर्यायार्थं स्यात्।
अवादित्यस्यानुवृत्तिर्दर्शिता॥ 
पदमञ्जरी
लशक्वतद्धिते॥ १।३।८ ॥
प्रियंवद इति। ठरुर्द्विषदजन्तस्य मुम्ऽ । जिष्णुरिति। स्नुप्रत्ययस्य
गित्वपक्षे गकारस्येदमुदाहरणम्। चूडाल इति । मत्वर्थे
ठ्प्राणिस्थादातो लजन्यतरस्याम्ऽइति । अत्र प्रयोजनाभावादेव न
भविष्यतीति शक्यं वक्तुम्। कर्णिकेति। ठ्कर्णललाटात्
कनलङ्कारेऽइति भवार्थे कन्। अत्र ठ्किति चऽ इति वृद्धिः स्यात्,
रूपञ्च न सिध्येत्। अथ तुदिर्च्छिदिर्प्रभृतिषु इरित्यस्य समुदायस्य
केनेत्संज्ञा?मा भूत्समुदायस्य, रेफस्य हलन्त्यम् इति भविष्यति,
इकारस्य उपदेशेजनुनासिक इत् इति। इरितो वा इत्यात्रापि-- इश्च
रश्चेरौ तावितावस्येति विग्रहः, न तु इरित्ययं समुदायः स
इद्यस्येति। अवश्यं च इकारस्य पृथगीत्संज्ञेषितव्या, स्वरितेत
इत्यात्मनेपदं यथा स्यादिति। यद्येवम्, ठिदितो नुम् धात्तोःऽ
इति नुम् प्राप्नोति, कुम्भीधान्यन्यायेन न भवति; यस्य पुनः
कुम्भ्यां वान्यत्र वा, नासौ कुम्भीधान्यः। नायं न्यायो नुम्विधौ
शक्य आश्रयितुम्। इह हि न स्यात्-टुअनदिऽ नन्दथुरिति। ज्ञापकात्
सिद्धम्, यदयम् ठ्न हशःऽ इति क्सस्य प्रतिषेधं शास्ति,
तज्ज्ञापयति-नेदितां नुम्भवति; अन्यथा हशेरिदित्वान्नुमि सति
अनिगुपधात्वात् क्सस्य प्राप्तिरेव नास्ति, किं तन्निषेधेन।
परिहारान्तरमप्यत्र नुम्विधौ वक्ष्यते॥ 
पदमञ्जरी
तस्य लोपः॥ १।३।९ ॥
तस्य ग्रहणं किमर्थम्, यावताऽभावो लोपः, स च कस्यचिदेव
भवति,तत्र प्रकरणादित्संज्ञकस्यैव लोपो भविष्यतीत्यत आह-तस्य
ग्रहणमित्यादि। आदिर्ञिटुअडव इति । असति तस्य ग्रहणे येऽनेकाल
इत्संज्ञका ञिप्रभृतयस्तेष्वलोऽन्त्यस्य लोपः स्यात्, तस्य
ग्रहणसामर्थ्यातु सर्वस्य भविष्यति। एतच्च ठ्नानर्थकेऽलोन्त्यस्य
विधीःऽ इत्यनाश्रित्योक्तम्॥
पदमञ्जरी
यथासङ्ख्यनुदेशः समानाम्॥ १।३।१० ॥ 
सङ्ख्याशब्देनान्न क्रमो लक्ष्यत इति। कथम्? अव्यभिचारात् । यत्रैक
एवोद्देश्यनुद्देशी च, यथा ठ्मुद्रादण्ऽइति, न तत्र नियमप्रसङ्ग
इत्यनेकत्वसङ्ख्याया 
एवेह ग्रहणम्। सा च क्रमं न व्यभिचरति;युगपदनेकस्य
शब्दस्योच्चारयितुमशक्यत्वात्। मुख्ये त्वर्थेऽयमर्थः स्यात्समानां
समसङ्ख्यानामुद्देशिनां या सङ्ख्या चतुरादिलक्षणा तया उद्देश्यः
त्वादेवास्यार्थस्य सिद्धत्वाद्। अतः क्रमपर एव सङ्ख्याशब्द इति ।
यथाक्रमग्रहणं तु न कृतम्, सङ्ख्याद्वारकं साम्यं यथा
विज्ञायेत;अन्यथा स्थानप्रयत्ना दिकृतमपि समत्वं प्रतीयेत। ननु च
क्रियमाणमपि सङ्ख्याग्रहणं क्रमपरमिति कथमतः
संख्यासाम्यप्रतिपतिः? सत्यम्; क्रमे शब्दः पर्यवस्यति,
मुख्योऽप्यर्थः प्रतीयते।स हि प्रतीतो लाक्षणिकं गमयति; तस्मात्
संख्याग्रहणसामर्थ्यात् तद्द्वारकमेव साम्यं गृह्यते।
यथासंख्यमिति। ठ्यथाऽसाहश्येऽ इति वीप्सायामव्ययीभावः। अनुदेशो
भवतीति । सम्बन्धी भवतीति द्रष्टव्यम् । तथा च वभ्यति-अनुदेशिनः
सम्बध्यन्ते इति। अनुदिश्यत इत्यनुदेश इति । अकर्तरि च कारके
संज्ञायाम् इत्यसंज्ञायापि कर्मपि घञ्। अनुशब्दः पश्चादर्थे,
द्दशिरुच्चाक्रिय इत्याह-पश्चच्चार्यत इत्यर्थ इति । यदुक्तं संख्याद्वारकं
साम्यं गृह्यते इति तद्दर्शयति-समानां समसंख्यानाम्। अस्यैव
विवरणम्-समंपठितानामिति । उद्देशिनामिति। कञ्चिद्धर्मं
विधातुं प्रसिद्धवच्छब्दपरामर्शयोग्येन रूपेण उपादानमुद्देशः,
तद्वन्त उद्देशिनः, विधेयतया पश्चादुच्चारणमनुदेशः,
तद्वन्तोऽनुदेशिनः। यद्यपि सूत्रे उद्देशिनो न
श्रुतास्तथाप्यनुदेशशब्दस्य सम्बन्धिशब्दत्वात् समसंख्यत्वस्य च
प्रतियोग्यपेक्षत्वात् त एव गम्यन्ते। उद्देशिनामनुदेशिनां चेति
यथाक्रममित्येतदपेक्षया षष्ठयौ। यथाक्रममिति।
पूर्ववदव्ययीभावस्तृतीयान्तं चैतत्। 
तदयमत्रार्थः- समसंख्यानामुद्देशिनामनुदेशिनां च योयः
क्रमःउप्रथमचरमभवस्तेन तेनानुदेशिनः सम्बध्यन्ते, उद्देशिभिः
सहेत्यर्थाद् गम्यते । क्वचित् उद्देशिभिरिति पठ।ल्ते। तत्र
सहयोगे तृतीया। प्रथमाद् प्रथम इत्यादिना सूत्रार्थमुदाहरणे
योजयति। वहन्ति, वर्षन्ति, नदन्तीत्यादौ लोक एव
यथासंख्यसम्बन्धस्य द्दष्टत्वान्नार्थ एतेन ? उच्यते;व्युत्क्रमेणापि
सम्बन्धो लोके द्दश्यते-कन्याब्रह्मचारिणौ, दण्डकन्दुकहस्ताविति।
योग्यतावशादत्र सम्बन्ध इति चेत्; क्रमेणापि सम्बन्धः, तद्वशादेव
योग्या हि नद्यो वहने, घनाश्च वर्षणे। अत एवैकस्य धर्मिणि बहुषु
धर्मेषु विहितेषु विधानक्रमेणान्यथा वा योग्यतानुरूप एव
सम्बन्धो भवति-अमुमुद्वर्तय, स्नापय, भोजय; भोजय,
स्नापयौद्वर्तयेति स्यादेतत्-स्वतः प्राप्तिरियं यदुक्तक्रमेण
सम्बन्धः। तथा हि, योग्यताविशेषानवधारणे प्रथमप्रतीतयोः
सम्बन्धः, बाधकाभावात्। तावता हि द्वयोरपि चरितार्थत्वम्,
द्वितीयस्य धर्मिणो धर्मस्य वा प्रतियोग्ययेक्षायां प्रथमश्रुतस्य
चरितार्थत्वाद्, अचरितार्थन द्वितीयेन प्रतियोगिनां सम्बन्धः ।
एवं सर्वत्र तस्मात् स्वतः प्राप्तः प्राप्त्या क्रमसम्बन्धः सिद्धः इति।
यद्येवम्, लक्षणेत्थम्भूताख्यान इत्यादौ वैषम्येऽप्येवमेव स्याद्,
यावतां साम्यं तावतामादितः क्रमेण सम्बन्धः, परिशिष्टस्य तु
सर्वैरनन्तरेण वेत्यतः समानामिति वक्ष्यामीत्यारम्भः।
स्वरितेनेति विशेषं वक्ष्यामीति। क्वचिद्धि साम्येऽपि नेष्यते।
अथारभ्यमाणेऽप्यस्मिन् परम्सैपदानां णलादयः, लुटः प्रथमस्य
डारौरसः,ठेचोऽयवायावऽइत्यत्र कथमस्य प्रवृत्तिः, यावता
परस्मैपदादिसंज्ञया युगपदेव संज्ञिनां प्रतीतिः, न क्रमेण?
सत्यम्; तिबादिसूत्रे, अक्षरमाम्नाये च तिबादयः क्रमेण प्रतीतिः, स
एव क्रमो नियामको भविष्यति। एवं द्वन्द्वेऽपि । पाघ्रेत्यादौ
युगपदधिकरणवचनतायां द्वन्द्वेऽपि क्रमस्य प्रतीतेः स एव
नियामकः। ननु च तिपो णल्, तसोऽतुस, पः पिबः, जिघ्रः-इत्येवं
भिन्नवाक्यतयोपदेशोऽस्तु, एवं हीदं न वक्तव्यं भवति?सत्यम्; एवं
तु गौरवं स्यात् तस्य रूपेणानिदशात्, तत्र
विभक्तेर्भेदेनोच्चारणाच्च। तथा ठ्विदो लटो वा ऽ
इत्यत्रानन्तर्यान्मसोमेत्येव सम्बध्येत, तदाह--
संज्ञासमासनिर्देशात् सर्वप्रसङ्गोऽनुदेशस्य। तत्र यथासंख्यवचनं
नियमार्थम्, संज्ञासमासनिर्देशच्च पृथग्विक्तिसंज्ञ्यनुच्चारणार्थः,
प्रकरणे च सर्वसम्प्रत्यार्थः इति। तौदेय इत्यादौ ठ्सोऽस्याभिजनःऽ
इत्यत्रार्थेप्रत्ययः।
इहेत्यादि। एकयोगत्वपक्षे चोद्यम्, भिन्नयोगपक्षे तु योगविभागो
यथासंख्यनिरासार्थ इति वक्ष्यति। केचितु विभज्य योगं पठन्ति,
अन्ये त्वेकमेव। स्वरितेनेत्यादि परिहारः। कथं पुनरयं विशेषो
लभ्यत इत्याह--स्वरितेनाधिकार इत्यादि। यद्येवम्, स्वरिते द्दष्टे
सन्देहः स्यात्, न ज्ञायते--किमयं यथासंख्यार्थः?
आहोस्विदधिकारार्थः?इति। सन्देहमात्रमेतद्, भवति,
सर्वसन्देहेषु चेदमुपतिष्ठते--ठ्व्याख्यानतो विशेषप्रतिपतिर्न
हि सन्देहादलक्षणम्ऽइति । तत्र व्याख्यानान्निर्णयो भविष्यति॥
पदमञ्जरी
स्वरितेनाधिकारः॥ १।३।११ ॥
अत्र पारिभाषिकस्य ठ्स्वरितस्य ग्रहणे रषाभ्यान्नोणःऽइत्यादौ
नकारादेर्व्यञ्जनस्याधिकारोपलक्षणं नोक्तं स्याद्,
पारिभाषिकस्याञ्धर्मत्वादिति मत्वाह--स्वरितो नाम वर्णधर्म
इति। वर्णमात्रधर्म इत्यर्थः। स चायं धर्मः सलाध्मातादितुल्यः
केवलं सूत्रेष्वेव भवति, न प्रयोगे। क्वचितु स्वरितो नाम
स्वरदोषो वर्णधर्म इति पाठः। तत्र स्वरदोषःऊच्चारणदोषः,
अधिकारशब्दो भावसाधनः। विनियोग इति। व्यापारणम्। अथ
शब्दस्यविनियुक्तस्य को व्यापार
इत्याह--अधिकृतत्वादुतरत्रोपतिष्ठत इति । उपस्थानमप्येतदेव
यदुतास्य तत्रबुद्धिस्थता। उतरत्रेत्युलक्षणम्, क्वचित्
पूर्वत्राप्युपतिष्ठते;सूत्रकारेण पठितस्यास्य स्वरितत्वस्य
संकीर्णत्वात् पाठस्य विषयविभागो दुर्ज्ञेय इत्याह-प्रतिज्ञास्वरिता
इति। प्रत्याय इत्याद्यौदाहरणानि।
किमर्थ पुनरिदमुच्यते, यावता निर्द्दिश्यमानं लोकेऽधिक्रियते,
यथा-देवदताय गौर्द्दीयतां कम्बलश्चेति देवदतायेति गम्यते,
तथा ठ्सृ स्थिरेऽ इत्यादीनां साकाङ्क्षत्वादनुवृतैर्घञादिभिरेव
सम्बन्धो भविष्यति? अन्यनिर्देशस्तन्निवर्तकः, तद्यथा--देवदताय
गौर्द्दीयताम्, विष्णुमित्राय कम्बल इति कम्बलो गोर्निवर्तको
भवति, तथेहापि ठभिविधौ भावेऽ इतीनुण् घञो निवर्तकः
स्यात्, ततश्च ठाक्रोशेऽवन्येर्ग्रहःऽ इत्यादिष्वनन्तर इनुणेव स्यात्,
तस्मात्परिभाषा। अधिकारपरिमाणज्ञानं तु न ज्ञायते--
कियन्तमवधिमधिकारोऽनुवर्तत इति?
यथा-प्रागभ्यासविकारेभ्योऽङ्गधिकारः?, धातोरिति प्राक्
लादेशेभ्यः? उताध्यायस्य परिसमाप्तेः? एवं
तर्ह्युभयार्थमिदम्--अधिकारार्थं च निवृत्यर्थं च । कथम्?
स्वरितेनाधिकारः स्वरिते द्दष्टेऽधिकारो न भवतीत्यर्थः, तेन
विंशतिकात् खः। इत्यत्र स्वरितत्वं प्रतिज्ञेयं तद्दर्शनाच्च
द्वित्रिपूर्वादित्यस्य निवृत्तिरष्यते तत्र तावतिथोऽलनुबन्धनीयः,
यथा--द्वित्रिपूर्वान्निष्कात् इत्यत्रेकारः। तेन
द्वयोर्योगयोरनुवृत्तिर्भविष्यति । एवमन्यत्रापि यत्र तावतिथोऽल्
नास्ति तत्र प्राग्वचनं कर्तव्यम्, यथा--अङ्गस्य प्राक् टेः इति तद्
गुरु भवति। स्यादेतत्,व्याख्यानात् परिमाणं ज्ञास्यते इति?
अधिकारोऽपि तर्हि व्याख्यानात् ज्ञायताम्। इनुण्घञिति संदेहे
घञिति व्याख्यास्यामः, इनुण आनन्तर्यम्, घञोऽप्यनुवृत्तिसामर्थ्य
द्दष्टमित्यस्त्येव संदेहः। ठ्ग्रहवृद्दनिश्चिगमश्चऽइत्यादिषु
त्वनन्तरस्याप एवाधिकारः, न द्दष्टानुवृत्तिसामर्थ्यस्यापि घञः,
सिद्धत्वाद्, व्याख्यानाद्वा। यदप्युत्प्रेक्षितम्--आकांक्षारहितेऽपि
वाक्ये प्रकृतस्य सम्बन्धार्थं शास्त्रीयोऽधिकारः- यथा
दूरान्तिकार्थभ्यो द्वितीया च इत्यत्र पञ्चम्यधिकार इति । तत्रापि
व्याख्यानमेव शरणमिति तदेव सर्वत्रास्तु नार्थ एतेन ? इदं तर्हि
प्रयोजनम्--अन्यत्र द्दष्टस्याधिकारस्य स्वरितेनोपलक्षणं यथा
स्याद्, यथा--ठ्गोस्त्रियोरुपसर्जनस्यऽइत्यत्र स्त्रीग्रहणस्य, न
ह्यएतल्लौकिकेनाधिकारेण सिद्धम्, आनुषङ्गिकं वास्य प्रयोजनं
यत् साकाक्षेषु व्यहितस्य चानुवृत्तिः॥ 
पदमञ्जरी
अनुदातङ्ति आत्मनेपदम्॥ १।३।१२ ॥
अविशेषेणेत्यादि। लस्य तिबादयः, ठ्लटः शतृशानचौऽठ्लिटः
कानज्वाऽठ्क्वसुश्चऽठ्लृटःद्वाऽइत्यात्मनेपदपरस्मैपदयोर्विहित्वादापादपरिसमाप्तेर्नियमार्थं प्रकरणमित्यर्थः । एकवाक्यतया विधावितरेतराश्रयणप्रसङ्गः। स्यादेतत्--यथा ठ्बहुषु बहुवचनम्ऽ,ठ्कर्मणि द्वितीयाऽठ्ङ्याप्प्रातिपदिकात्ऽइत्येतैरेकवाक्यभूतैः स्वादीनां विशिष्टविधिः, एवमनेन प्रकारेण लस्य तिबादय इत्यादिभिश्च तिङमपि विशिष्टविधिरस्तु इति, यद्येवम्; आत्मनेपदपरस्मैपदसंज्ञाभ्यां तिबादीनां विधिः, विहितानां च संज्ञाभ्यां भाव्यमितीतरेतराश्रयं प्राप्नोति। स्वरूपेण विशिष्टविधौशत्रादिष्वतिप्रसङ्गः। स्यान्मतम्-लस्य तिप्तस्झिसिप्थस्थमिप्वस्मम् लस्य तिबादयो भवन्ति, ततः ठनुपरभ्यांकृञःऽ-कर्तर्यनुपूर्वात् करोतेः परस्य लस्य तिबादयो भवन्ति। किमर्थमिदम्? ठ्गन्धनावक्षेपणस्वरितञितःऽइति वक्ष्यति, तिद्वाधनार्थं कर्तृग्रहणम्;ठ्भावकर्मेणोःऽ इति वक्ष्यमाणस्य तङे बाधो मा भूदिति । एवम् ठभिप्रत्यतिभ्यः क्षिपःऽ इत्यादि ठ्लुटि च क्लुपःऽ इत्येवमन्तं कृत्वा ततः ठनुदातङ्तिस्तातांझथासाथान्ध्वमिड्वहिमहिङ्ऽ, अनुदातङ्तिः परस्य लस्य तादयो भवन्ति, तिबादीनामपवादः, ततो ठ्भावकर्मणोःऽइत्यादि, ठ्विभाषोपपदेन प्रतीयमानेऽइत्येवमन्तं करिष्यते, तत्रायमप्यर्थः-आत्यनेपदग्रहणं शेषग्रहणं परस्मैपदग्रहणं च न कर्तव्यं भवति। एवमपि प्रकरणान्तरावस्थितानां शत्रादीनां नियमो न स्याद्, अतो न स्वरूपेण विशिष्टविधिर्युक्तः। संज्ञाश्रयणे तु यत्रैत्संज्ञकयोर्विधानं तत्र सर्वत्रोपस्थानान्नायं दोषः, किं त्वितरेतराश्रयः प्राप्नोति। यदि त्वस्य सूत्रस्य शाटकंवयेतिवद् भाविनी संज्ञा विज्ञायेत, ततो नेतरेतराश्रयं लाघवं प्रति न कश्चिद्विशेष इति किं मुधा भाविसंज्ञाश्रयणखेदेनेति भिन्नवाक्यतया नियमपक्ष एवाश्रितो वृत्तिकारेण।
यद्येवम्, विकरणव्यवधाने नियमाप्रसङ्गः,
लिङ्लिट्श्नम्श्लुलुक्षु वचनानुबन्धयोरर्थत्वाद् । इह हि
विकरणानामवकाशः- अलादेशाश्चानशादयः;नियमस्यावकाशः,यत्र
विकरणा न सन्ति-स्पर्द्धिषीष्ट, पस्पर्द्धे, आस्ते, शेते,
अरर्ति,जुहोति, भिनति, भूयदित्यादि;एधते, कुरुते, निविशते
इत्यादावुभयप्रसङ्गे परत्वाद्विकरणेषु कृतेषु
तैर्व्यवधानान्नियमो न स्याद्। असति नियमे, यदि तावत्
प्रकृतिनियमोऽनुदातङ्दाइदिभ्य आत्मनेपदमेव, शेषाद्धातोः
परस्मैपदमेवेति,ततोऽस्मिन् विषये
उभयप्रसङ्गः;प्रत्ययनियमेऽपि तुल्यजातीयस्य नियमेन
व्यावृत्तिरिति धातोरनन्तरस्य लस्य यद्यात्मनेपदपरस्मैपदे भवतः,
अनुदातङ्च्छेषानिन्तरमेवेत्येवं नियमो विज्ञायमानो
धात्वन्तरादेव व्यावर्तयेदिति विकरणव्यवधाने
नियमाप्रवृतावुभयप्रसङ्ग एव। एकवाक्यतया विधाने तु नायं
दोषः, विहितेषु लादेशेषु सार्वधातुकापेक्षैर्विकरणैर्भाव्यम्,
विधानं चानेन प्रकरणेन सहेति नेतः प्राग्विकरणसम्भवः।
स्यादयो लावस्थायां विधीयमाना अपि
लकारविशेषापेक्षत्वद्वहिरङ्गा इति
लमात्रापेक्षेष्वन्तरङ्गेष्वादेशेषु कृतेष्वेव भविष्यन्तीति न
तत्रापि दोषः। ज्ञापकात् सिद्धम्, यदयं ठ्वृद्भ्यः स्यसनोःऽइति
स्ये विकल्पं शास्ति, तज्ज्ञापयति-विकरणेभ्यो नियमो बलीयानिति।
एतेनैतदपि निरस्तम्-चङ्ङ्भ्यामात्मनेपदप्रसङ्ग इति,
कथम्?पूर्वनियमे प्रवृते पश्चात् चङ्ङै भवत इति।
प्रत्येकमिच्छब्दस्यान्वय इत्याह-अनुदातेत इति। ये धातवो
ङ्तिश्चेति। समुदायसम्बन्धे तु चक्षिङ् एव स्यात्;स ह्यनुदातेन
पठ।ल्ते, विचक्षण इत्यत्र युज्यथा स्याद्।
ञकारस्त्वनुदातेत्वनिबन्धनस्यात्मनेपदस्यानित्यत्वज्ञापनार्थः, तेन
ठेवायं नागः सहति कलभेभ्यः परिभवम्ऽ,ठ्न सहामि
साहसमसाहसिकिऽइत्यादि सिद्धम्।
धातव इत्येतत् कुतो लभ्यते? केचिधुः-ठ्भूवादयो धातवःऽ
इत्यतो धातुग्रहणमनुवर्तते, तच्च ठनुदातङ्तिःऽ इत्यनेन
सामानाधिकरण्यात् पञ्चम्या विपरिणम्यते, अत एव
चङ्ङ्भ्यामात्मनेपदं न भवतीति। यङ्न्तादपि तर्हि न प्राप्नोति
बेभिद्यत इति, यणेóव ह्यत्र ङ्द्, नि तदन्तो धातुः, अवयवे
चाचरितार्थं लिङ्गं समुदायस्य विशेषकं भवति, तस्मदिह
धातोरिति नानुवर्त्यम्। प्रायोवृता तु वृतौ धतव इत्युक्तम्।
चङ्ङेस्तु परिहार उक्त एव। यद्ययं प्रकृतिनियमः स्याद् अनुदातङ्ति
आत्मनेपदमेवेति, तृजादयो न स्युः?वचनाद् भविष्यन्ति। अस्ति
वचनस्यावकाशः-परस्मैपदिनः,तत्रापि नियमः-शेषात्
परस्मैपदमेवेति, तेन वचनाद् भविष्यन्ति। तुल्यजातीयस्य च
नियमेन व्यावृत्तिः, कश्च तुल्यजातीयः? आत्मनेपदस्य परस्मैपदम्,
तस्य च तत्। एवमपि ठ्शेषात् कर्तरिऽइति शेषग्रहणं न कर्तव्यं
प्रकृतिनियमपक्षे, कथम्? प्रकृतयो नियताः, आत्मनेपदं
परस्मैपदं चानियतम्, ततो वक्ष्यामि-परस्मैपदमिति, तन्नियमार्थं
भविष्यति-यत्र परस्मैपदं चान्यच्च प्राप्नोति तत्र
परस्मैपदमेवेति। प्रत्ययनियमस्तु नान्तरेण शेषग्रहणं शक्यो
विज्ञातुमिति शेषग्रहणं कुर्वतः सूत्रकारस्य स एवाभिप्रेत
इत्याह-तेभ्य आत्मनेपदं भवति, नान्येभ्य इति । यदि
प्रत्ययनियमोऽयम्? ठ्शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्ऽ इत्यत्र यदि
तावदेवं नियमः-कर्तरि यदि भवति शेषदेवेति, ततोऽशेषत्
कर्तरि मा भूद्, भावकर्मणोस्तु शेषाच्च परस्मैपदं प्राप्नोति।
अथ शेषाद्यदि भवति कर्तर्येवेति? ततः शेषाद् भावकर्मणोर्मा
भूद्, अशेषातु भावकर्मकर्तृषु त्रिष्वपि प्राप्नोति। न
चैकस्मिन्वाक्ये नियमद्वयं शक्यं विज्ञातुम्-शेषादेव भवति,
तत्रापि कर्तर्येवेति । एवं तर्हि योगविभागेन नियमद्वयं तत्रैव
साधयिष्यामः। आस्त इत्यादि। ठास उपवेशनेऽ ,ठ्वस आच्छादनेऽ,ठ्षूङ्
प्राणिप्रसवेऽ,शीङ्स्वप्नेअदादयः। ठ्शीङ्ः सार्वधातुके गुणःऽ॥
पदमञ्जरी
भावकर्मणोः॥ १।३।१३ ॥
भाव्यत इति भावः, ण्यन्ताद् भवतेः कर्मणि घञ्। धात्वर्थः
क्रियात्मक उच्यते, कर्म तु पारिभाषिकम्। धञादिविधौ तु ठ्भावऽ
इति शुद्धाद् भवतेर्भावे घञ्। भावःउसता,धात्वर्थस्य
सिद्धतावस्थोच्यते। अयमपि नियम इति दर्शयितुमन्यतः
सिद्धिमाह-लः कर्मणि चेत्यादि । कथं पुनरयं नियमः, यावता
ठनुदातङ्ति एवात्मनेपद्म्ऽइति पूर्वेण नियमेन यथा शेषात्
कर्तर्यात्मनेपदं व्यावर्तितम्, एवं भावकर्मणोरपीति तद्विषये
विध्यर्थमिदं युक्तम्?सत्यम्;यदि पूर्वसूत्रे प्रवृत्तिः,विपर्ययोऽपि
शक्यते वक्तुम्-भावकर्मणोरेवात्मनेपदमिति, अस्मिन्नियमे प्रवृते
ठनुदातङ्तिःऽकर्तर्यात्मनेपदमप्राप्तमिति पूर्वसूत्रमपि
विध्यर्थमिति। तेन द्वयोरपि लस्य तिबादय इत्येतदपेक्षया
नियमार्थत्वम्, परस्परापेक्षया तु
विध्यर्थत्वमेवमापादपरिसमाप्तेर्द्रव्यम्। अत एवस्यान्यथासिद्धं
दर्शयताप्येवशब्दो न प्रयुक्तः। तिबादिसूत्रेण धातुसामान्यविहितं
च लकारमाश्रित्य तिबादयो विहितास्तत्रैभ्य एव धातुभ्य इति पूर्वे
नियमः, अयं त्वेतयोरे वार्थयोरिति। ननु चात्रार्थनियम एव
ग्रन्थे प्रतीयते, अयं त्वत्रार्थः-ठ्लः कर्मणि चऽइति भावकर्मणोर्यो
विहितो लकातो लकारस्तस्य सामान्येन तिबादयः सर्वे वक्ष्यन्ते, न
त्वात्मनेपदमेव, अतस्तदेव यथा स्यादित्यमारम्भ इति। प्रत्ययनियमे
तु भावकर्मकर्तृष्वपि विहितस्य लस्य सामान्येन तङ् वक्ष्यत इति
वाच्यं स्यात्, सत्यम्;अयं त्वत्रार्थः-ठ्भावकर्मणोःऽइत्युपलक्षणम्,
भावकर्मकर्तृष्वित्यर्थः, तिबादय इति सूत्रे तिपः
प्रथमनिर्देशादेवमुक्तम्। तिबादिष्वन्तर्भूतास्तङ् इत्यर्थः,
तङनाविति यावत् । किं पुनः स्याद् यद्ययमर्थनियम् स्याद्? इह
को भवता लाभो लब्धः, को भवता दायो दत इति कर्मणि घञ् न
स्याद्। ठकर्तरि चऽ इत्यस्य त्वपादानादिरवकाशः यद्यपि
तुल्यजातीयस्य परस्मैपदस्य नियमेन व्यावृत्तिरिति
परिहारोऽस्ति;तथापि पूर्वसूत्रे तावत् प्रत्ययनियम इतीहापि स
एवाश्रितः। ग्लायत इति। ठ्ग्लै म्लै हर्षक्षयेऽ। सुप्यत इति । ठ्ञिष्वप्
शयेऽ, ठ्वचिस्वपि इत्यादिना संप्रसारणम्। क्रियत इति। ठ्रिङ्
शयग्लिङ्क्षुऽयदा ठ्कर्मवत्कर्मणाऽइत्ययं शास्त्रातिदेशोः
व्यपदेशातिदेशो वा, तदा शास्त्रव्यपदेशयोरतिदिष्टयोः स्वेन
शास्त्रेण ततत्कर्यं भवति तत्र कर्मण्यात्मनेपदमित्यस्यावकाशः शुद्धं
कर्म, कर्तरि परस्मैपदमित्यस्य शुद्धः
कर्ता,कर्मकर्तर्युभयप्रसङ्गे परत्वात्परस्मèपदं प्राप्नेति, अत
आह-कमकर्तरीत्यादि। द्वितीयं कर्तृग्रहणमनुवर्तत इति। ठ्कर्तरि
कर्मव्यतीहारेऽइत्यतः कार्यातिदेशपक्षे त्वात्मनेपदमेव । परमिति
। नायं परिहारो वाच्यः॥
पदसञ्जरी
कर्तरि कर्मव्यतीहारे॥ १।३।१४ ॥
अत्र लौकिकं कर्म गृह्यते, न पारिभाषिकमित्याह-कर्मशब्दः
क्रियावाचीति। ननु कृत्रिमत्वात्पारिभाषिकस्यैव ग्रहणं युक्तं ततो
देवदतस्य धान्यं व्यतिलुनन्तीत्यत्रैव स्यात्, एवं मन्यते-इह
ठ्कर्तरि व्यतीहारेऽइतीयता सिद्धं, करणादिव्यतीहारे कस्मान्न
भवति, उच्यते;क्रियायाः साध्यत्वात् प्राधान्यं
क्रिययाप्तुमिष्टतमत्वातादर्थ्येते;तद्यदि साधनं कर्म गृह्यएत, तदा
क्रियाया अपि संदर्शनप्रार्थनाध्यवसायैराप्यमानत्वात्
कृत्रिमकर्मत्वमिति पुनरुभयोरपि ग्रहणात् कर्मग्रहणमनर्थकं
स्यात्। किं चात्मनेपदेनाक्षिप्तोऽनुवृतो वा धातुः
कर्मव्यतिहारेण विशेष्यते-तत्र वर्तमानाद्धातोरिति, न च
साधनकर्मणि धातोर्वृत्तिः सम्भवति, तस्य क्रियावाचित्वादिति।
विनिमयो व्यत्यास इत्यर्थः। एतदेव स्पष्टयति-यत्रेति।
योग्यतावशादस्येदं साधनम्, अस्येयं क्रिया साध्येति
निर्ज्ञातयोर्विपर्यासः साध्यसाधनभावस्य स व्यतीहार इति
विवक्षितम्। यत्रेत्युपक्रमातु स व्यतीहारस्य विषयो विवक्षित
इत्यर्थः। परस्परकरणमपि कर्मव्यतीहार उच्यते-संप्रहरन्ते
राजानः, व्यात्युक्षीमभिसरणग्लहामदीब्यन्निति। व्यतिलुनत इति ।
ठ्लुञ् छेदनेऽ ठात्मनेपदेष्वनतःऽइत्यदादेशः,
ठ्श्नाभ्यस्तयोःऽइत्याकारलोपः, ठ्प्वादीनां ह्रस्वःऽ।
अन्योन्ययोग्यमन्योन्यविषये वा लवनं कुर्वन्तीत्यर्थः ।
एवंरूपश्चार्थोऽनेककर्तृकत्वे सति प्रतीयत इत्येकवचनं न भवतीति
केचिदाहुः। व्यत्यसे, व्यतिहे इत्येकवचनमपि तत्र
तत्रोदाहरिष्यते। ठन्यो व्यतिस्ते तु ममापि धर्मःऽ इति
भट्टिप्रयोगः।
कर्मव्यतीहार इति किमिति । कर्तृग्रहणमेव व्यतिलुनत इत्यादौ
प्रापकत्वेनोपयोक्ष्यत इति भावः।
अथ कर्तृग्रहणं किमर्थम् ? भावकर्मनिवृत्यर्थं न वा पूर्वेण
भावाद्। भावकर्मणोर्हि पूर्वेणात्मनेपदं भवत्येव--व्यतिलूयते
व्यतिपूयत् इति, तेन यथा स्याद्, अनेन मा मूत्, कः पुनरत्र
विशेषः ? तेन वा स्यादनेन वा ? अयमस्ति विशेषः-अनेन सति ठ्न
गतिहिसार्थेभ्यःऽ इति प्रतिषेधः प्राप्नोति--व्यतिगम्यते ग्रामः,
व्यतिहन्यन्ते दस्यव इति। न वानन्तरस्य प्रतिषेधाद् व्यतिहन्यत
इत्यत्र द्वे प्राप्ती--ठ्भावकर्मणोःऽइति च । तथा ठनन्तरस्य
विधिर्भवति प्रतिषेधो वाऽइति अनन्तरा कर्मव्यतीहारलक्षण प्राप्तिः
प्रतिषिध्यते, पूर्वा तु भविष्यति, नार्थं एतेन कर्तृग्रहणेनत्यत
आह--कर्तृग्रहणमिति। ठ्शेषात्कर्तरिऽइति प्रदर्शनमेतद् । ठाङे
दोऽनास्यविरहणोऽइत्यादावप्यस्योपयोगं वक्ष्यामः॥ 
पदमञ्जरी
न गतिहिंसार्थेभ्यः॥ १।३।१५ ॥
व्यतिगच्छन्तीत्यादि। ठ्गम्लृ सृप्लृ गतौऽठ्तृहि हिसि हिंसायाम्ऽ
ठ्हन हिंसागत्योःऽ,गमेः ठिषुगमियमां च्छःऽठ्छे चऽइति तुक्,
सृपेर्लधूपधगुणः, हन्तेर्गमहनेत्युपधालोपः, ठ्हो हन्तेःऽइति
कुत्वम्।
हसादीनामिति। हसिप्रकाराणं शब्दक्रियाणामित्यर्थः।
उपसंख्यानमिति। संख्यायतेउसंक्षिप्य प्रतिपाद्यतेऽनेनार्थ इति
संख्यानमुसूत्रम्, तस्योपोच्चारितमुपसंख्यानं सूत्रम्, समीप
इदमपि सूत्रं पठितव्यमित्यर्थः। हरतेरप्रतिषेघ इति।
अर्थग्रहणसामर्थ्याह्यए शब्दान्तरनिरपेक्षागतिहिसयोर्वर्तन्ते त इह
गृह्यन्त इति उपसर्गवशेन हिसार्थत्वाद्धरतेरप्रतिषेध इत्याहुः। इह
तु ठ्ततः संप्रहरिष्यन्तौ द्दष्ट्वा कर्णधनञ्जयौऽइति
योत्स्यमानाविति विवक्षितम्, न व्यतीहारः। इह च संव्यवहरन्ते
गर्गैरिति वहेरगत्यर्थत्वादप्रतिषेधः, देशान्तरप्रापणं हि
वहेरर्थंः- भारं वहतीति;नान्तरीयकस्तु गतिप्रत्ययः
कन्याप्रापणमुखेन गर्गैः सम्बध्यन्त इत्यर्थः॥
पदमञ्जरी
इतरेतरान्योऽन्योपपदाच्च॥ १।३।१६ ॥
उपोच्चारितं पदमुपदम्, न पारिभाषिकम्;असम्वाद्।
असत्युपपदग्रहणे पञ्चमीतिर्देअशे परस्यैवानन्तरस्य स्यात्;
ठ्तस्मादित्युतरस्यऽइति वचनात्। सप्तमीनिर्देशे तु ठ्तस्मिन्निति
निर्दिष्टे पूर्वस्यऽइति पूर्वस्यैवानन्तरस्य स्यात्। तत्र यद्यपि
लकारोऽनन्तरः परो न सम्भवति, धातुस्तु सम्भवति;पूर्वस्तु
धातुरनन्तरो न सम्भवति, लकारस्तु संभवति। तृतीयानिर्देशस्तु
पञ्चमीसाधारणत्वादनध्यवसान इत्युपपदग्रहणं क्रियते।
इतरेतरस्यत्यादि। लौकिके तु शब्दव्यवहारे लाघवं
प्रत्युनादराद् इतरेतरादिशब्दस्तङ् उपसर्गाश्च
कर्मव्यतीहारद्योतनाय समुच्चीयन्ते । कर्मव्यतीहारे ठ्सर्वनाम्नो
द्वे भवतस्समासवच्च बहुलम्ऽयदा न समासवत् प्रथमैकवचनं तदा
पूर्वपदस्येति षष्ठ।लेकवचनान्तस्येतरशब्दस्य द्विर्वचने
समासवद्भावेन सुब्लुकि समासत्वादेव प्रातिपदिकत्वात् पुनः
षष्ठ।लेकवचनम्। अन्यशब्दस्य तु बहुलग्रहणादसमासवद्भावे
पूर्वपदस्थस्य षष्ठ।लेकवचनस्य प्रथमैकवचनम्। एवं
परस्परस्येत्यत्रापि सूत्रवाक्ययोः प्रकृतिभागमात्रस्यानुकरणं
द्रष्टव्यम्॥
पदमञ्जरी
नेर्विशः॥ १।३।१७ ॥
शेषात्कर्तरि परस्मैपदे प्राप्ते इति। अनारम्भस्यापि शेषपक्षे
निक्षेपात्। आत्मनेपदं विधीयत इति। यद्यपि तिबादिसूत्रापेक्षया
सर्वस्यैव प्रकरणस्य नियमार्थत्वम्, ठनुदातङ्ति
आत्मनेपदम्ऽठ्भावकर्मणोःऽ इति सूत्रद्वयायेक्षया तु विध्यर्थत्वमपि
सम्भवतीति मत्वैवमुक्तम्। एवं सर्वत्र द्रष्टव्यम्।
न्यविशतेत्यत्र लङ् इनिविश् ल् इति स्थिते लादेशो
लकारमात्रापेक्षत्वाद् अन्तरङ्गः, अडागमस्तु
लुङदिविशेषापेक्षत्वाद्वहिरङ्ग इति पूर्वं लादेशे विकरणश्च
प्राप्नोति अडागमश्च, नित्यत्वाद्विकरणः। अडागमो हि विकरणे कृते
तदन्तमेव लङ् पिरतोऽङ्गम् तदादिग्रहणस्य
स्यादिनुमर्थत्वादिति तस्यैव प्राप्नोति, अकृते विकरणे
धातुमात्रस्योति शब्दान्तरप्राप्तेरनित्यः;ततश्च विकरणान्तस्य
विधीयमानोऽडागमो धातुमात्रं प्रत्यभक्त इति नेश्च धातोश्च
व्यवधायक इत्यात्मनेपदं न प्राप्नोतीत्यत आह-यदागमा इत्यदि। एवं
मन्यते-बाह्यएपसर्गसम्बन्धापेक्षत्वादयं विधिर्बहिरङ्गः,
अस्मिंश्चाप्रवृते लादेशोऽप्यप्रवृत एव, अपवादविषयपरिहारेण हि
तेन प्रवर्तितवयम्। अनिर्वृतश्च लादेशो विकरणोत्पतौ न
निमितम्, तेन लावस्थायामेवाड् भवन् धातुमात्रस्यैव भवति,
ततश्च तदवयवत्वान्न तस्यैव वयवधायक इति । कथं
तर्ह्युक्तम्--व्यवधानेऽपि भवतीति? श्रुतिमात्रापेक्षया। क्वचितु-अटा
नास्ति व्यवधानमित्येव पाठः। मधुनि विशन्तीति अङ्गभक्तो नुम्
णेóरनवयव इति निशब्दस्यानर्थक्यम्। क्वचितु मधूनि निविशन्ति
भ्रमरा इति शसन्तं पठ।ल्ते॥
पदमञ्जरी
परिव्यवेभ्यः क्रियः॥ १।३।१८ ॥
पर्यादय उपसर्गा गृह्यन्त इति कथं ठ्क्रियःऽ इति षष्ठी, उसर्गैरेव
पर्यादिभिरर्थद्वारको विशेषणविशेष्यभावलक्षणसम्बन्धः, न च
क्रियो चे उपसर्गास्तेभ्यः परं धात्वन्तरं सम्भवतीति
क्रीणातेरेवात्मनेपदं भवतीति। यद्वा--पर्यादिविशेषणाय
षष्ठीमनुभूयात्मनेपदसम्बन्धे ठ्क्रियःऽइति पञ्चमी सम्पद्यते,
तदाह--इत्येतेभ्य उतरस्मात् क्रीणातेरिति।
बहुवीति। बहवो वयः पक्षिणोऽस्मिन्निति बहुव्रीहिः, कर्मपदं
चैतत्, पक्षिवाचिनो विशब्दस्य नपुंसकत्वाभावाद् विभक्त्यास्य
व्यवधानात्केवलो नोदाहृतः। ननु बहुव्रीहावपि जहत्स्वार्थायां
वृतौ वेरानर्थक्यम्, अजहस्त्वार्थायामपि
तदर्थस्योपसर्जनत्वमिति न भविष्यति ? एवं तर्ह्युदाहरणदिगियं
दर्शिता। इद तत्रोदाहरणम्-वे क्रीणासि,
अत्रैकदेशविकृतस्यानन्यत्वात्प्रसङ्गः, वी क्रीणीतः- अत्रैकादेशस्य
पूर्वं प्रत्यन्तवद्भावात्प्रसङ्गः॥
पदमञ्जरी
विपराभ्यां जेः॥ १।३।१९ ॥
साहचर्यादिति। द्वयोर्द्दष्टापचारत्वेऽपि परस्परसाहचर्यादित्यर्थः।
ठ्नेर्विशःऽ इत्यादिप्रकरणसाहचर्याद्वा । बहुवीति। अत्रापि वे जयसि,
वी जयत इत्युदाहार्यम्। परा उत्कृष्टा। अथ कथं जेरिति निर्देशः,
यावता प्रकृतिवदनुकरणं भवतीति ठचि श्नुधातुऽ
इत्यादिनेयङदेशेन भवितव्यम्, न च दीर्घेषु सावकाशमियण्ंó
परत्वाद् ठ्घेण्Çóतिऽ इति गुणो बाधत इति युक्तम्;हृस्वेष्वपि
पूर्वविप्रतिषेधेन इयङ् इष्टत्वात्। तथा च ठ्क्षियःऽ इति निर्देशः?
उच्यते; धातुत्वं तावदर्थाश्रयम्--क्रियावचनो धातुरिति, इह वा
विवक्षितार्थं रूपमात्रमनुकृतमिति। अनुकार्यस्यापि धातुत्वं नास्ति
प्रागेवानुकरणस्य॥
पदमञ्जरी
आङे दोऽनास्यविहरणे॥ १।३।२० ॥
यथैवावत्सा धेनुरानीयतामित्युक्ते सम्भवद्वत्ससम्बन्धा
गोधेनुरेवानोयते, न महिष्यादिधेनुः, तथेहापि
सम्भवदास्यविहरणस्य ठ्डुदाञ् दानेऽ इत्यस्यैव ग्रहणम्, न तु
ठ्गामादाग्रहणेष्वविशेषःऽ इति सर्वेषां
दारूपाणामित्याह-आङ्पूर्वाद्दाञ इति॥ आदत इति । श्लौ
द्विर्वचनम्, पूर्ववदाकारलोपः, दकारस्य चर्त्वम्। क्वचिद्-आङे
ङिद्रिशिष्टस्य किम् ? भिक्क्षामाददातीति पठ।ल्ते, तत्र
स्मृतावाकारः।
आस्यविहरणसमानक्रियादपीति। कथमिह ठाङे दोऽनास्येऽइतीयता
सिद्धं द्रव्ये धातोर्वृत्यसम्भवादास्यसमवायिन्यां क्रियायां
वर्तमानस्य समुदायस्य निषेधो विज्ञायते, नचैवं स्वं मुखमादत
इत्यत्रापि मुखविषयत्वादानस्य प्रतिषेधप्रसङ्गः, ग्राह्यास्य एव
समवेता क्रिया, तस्यां वर्तमानो ददातिरास्ये वृत्तिर्भवति,
ग्रहणन्तु ग्राह्यहिणोरुभयोरपि समवेतम्। अनास्य इति पर्युदासः,
आस्यानास्यसमुदायश्चास्यादन्य इति विधिरेव भविष्यति । एवं सिद्धे
विहरणग्रहणं विहरणविशेषोपलक्षार्थम्, तेनासत्यप्यास्ये ताद्दशे
विहरणे भविष्यति याद्दशमास्यविहरणम् आस्यव्यादानम्।
विपादिकेति । पादस्फोटःउविपादिका।
स्वाङ्गकर्मकाच्चेति। स्वमङ्गं स्वाङ्गम् न तु
पारिभाषिकमद्रवादिलक्षणम्। एतच्च न्यायसिद्धमेवोक्तम्, कथम् ?
कर्तरीति वर्तते, आस्यशब्दश्चायं सम्बन्धिशब्दः,
कस्यास्यमित्यपेक्षायां यस्मिन् कर्तर्यात्मनेपदं तस्य
चेतदास्यमिति विज्ञाते तेन परकीयास्यविहरणे विधिरेव भवति॥
पदमञ्जरी
क्रीडोऽनुसंपरिभ्यश्च ॥ १।३।२१ ॥
माणवकमनुक्रीडतीति। माणवकेन सह क्रीडतीत्यर्थः। ठ्तृतीयार्थऽ
इत्यनुः कर्मप्रवचनीयसंज्ञकः। कर्मप्रवचनीयसंज्ञकः। आगमेरिति
ण्यन्तस्येदं ग्रहणम्। आगमयस्व तावदिति। सहस्व कञ्चित्कालं मा
त्वरिष्ठा इत्यर्थः।
शिक्षेरिति। ठ्शिक्ष विद्योपादानेऽ इत्यस्यानुदतेत्वादेव सिद्धमिति
शकेः सन्नन्तस्य ग्रहणम्। शिक्षत इति। ठ्सनि मीमाघुऽ इत्यच इस्,
ठ्स्कोः संयोगाद्योःऽ इति सलोपः, ठत्र लोपोऽभ्यासस्यऽ
धनुर्विषये ज्ञाने शक्तौ भवितुमिच्छतीत्यर्थः। क्रियाविषयो हि
शकेः प्रयोगः- भोक्तुअं शक्नोति, गन्तुं शक्नोतीति। तदिह ज्ञानं
विषयः, आत्मनेपदेनैव ज्ञानविषयत्वस्य गमितत्वाज्ज्ञानमिति न
प्रयुज्यते।
आशिषि नाथ इति। ठ्नाथृ नाधृ याच्ञोपतापैश्वर्याशीःषुऽ
अनुदातेत्। नियमार्थतु वचनम्-आशिष्येव यथा स्याद् याञ्चादिषु
मा भूदिति। अनुदातेत्वं युजर्थम्। सर्पिषो नाथ इति । ठाशिषि
नाथःऽ इति कर्मणि षष्ठी सर्पिर्मे भूयादित्याशास्त इत्यर्थः।
हरतेरिति। गतिः प्रकारः। पैतृकमिति। पितुरागतं प्रकारं सततं
शीलयन्तीत्यर्थः ठृतष्ठञ्ऽ। प्रत्युदाहरणे साद्दश्यमात्रं विक्षितम्,
न प्रकारताच्छील्यम्।
किरतेरिति। विक्षेपार्थः किरतिः। हर्षादयस्तु विषयत्वेनोपताः ।
तत्र हर्षो विक्षेपस्य कारणम्। जीविकाकुलायकरणे तु फलम्।
एतेष्वर्थेषु अपाच्चतुष्पात् इति सुसुड्विधीयते। आपृच्छत इति।
ठ्प्रच्छ ज्ञीप्सायाम्ऽ तुदादिः, ग्रहीत्यादिना सम्प्रसारणम्। वाचा
शरीस्पर्शनमिति । ठ्त्वत्पादौ स्पृशामि, नैतन्मया कृतम्ऽ
इत्येवंरूपः शपथविशेषः। देवदतायेति। ठ्श्लाघह्नुङ्स्थाशपाम्ऽ
इति सम्प्रदानसंज्ञा ॥ 
पदमञ्जरी
समवप्रविभ्यः स्यः॥ १।३।२२ ॥
सन्तिष्ठत इति। पाघ्रादिसूत्रेण तिष्ठादेशः। अत्राप्युपसर्गग्रहणादिह
न भवति-वे तिष्ठसि, वी तिष्ठत इति।
अस्तिं सकारमिति। श्तः सन्तीत्यादौ सकारमात्रस्य दर्शनात् ठ्स
भुविऽ इत्यवे धातुः पाठयः, अस्तीत्यादौ पिति सार्वधातुके
अडागमो विधेयः, आस्ताम् आसन्नित्यादौ आडागमः स्यात्" इति
आपिशला मन्यन्ते । गुणस्य त्वागमत्वे उदाहरणं मृग्यम्॥
पदमञ्जरी
प्रकाशनस्थेयाख्ययोश्च॥ १।३।२३ ॥
स्वाभिप्रायकथनमिति। कथनमाविष्करणमात्रं न तु शब्देनैव,
तेनाभाषमाणायामपि कन्यकायां भवति। तिष्ठत्यस्मिन्निति।
प्रकरणादिनात्र विवादपदनिर्णेतुः प्रतीतिः, न तु शाब्दीति
विग्रहवाक्ये आत्मनेपदं न कृतम्। संशय्य कर्णादिष्विति।
संशयस्थानेषु कर्णादीन् निर्णेतृत्वेनाश्रयतीत्यर्थः॥ 
पदमञ्जरी
उदोऽनूर्ध्वकर्मणि॥ १।३।२४ ॥
कर्मशब्दः क्रियावाचीति। साधनकर्मणि धातोर्वृत्यसम्भवादिति
भावः। उद ईहायामिति । ईहाउपरिस्पन्दः। ईहाग्रहणमित्यादि।
ईहात्मकं यदनूर्ध्वकर्म इत्येवमनूर्ध्वकर्मण एव
विशेषणमीहाग्रहणम्, न पुनरनूर्ध्वकर्मग्रहणमपनीय ईहाग्रहणं
कर्तव्यमित्युच्यते इत्यर्थः। तथा हि सत्यासनादुतिष्ठतीत्यत्रापि
स्यात्, परिस्पन्दरूपत्वादुत्थानस्येति भावः। उद
ईहायामित्येतत्कर्मग्रहणात् सिद्धमित्याहुः। कथम्? ठीहाऽनूर्ध्वऽ
इत्येतावताऽनूर्ध्वताविशिष्ट्ंअ क्रियावाचित्वं सिद्धम्, धातोः
क्रियावाचित्वात्। एवं सिद्धे कर्मग्रहणाल्लोकप्रसिद्धं परिस्पन्दात्मकं
कर्म गृह्यत इति॥
पदमञ्जरी
उपान्मन्त्रकरणे॥ १।३।२५ ॥
पारिभाषिकमत्र करणं गृह्यते, मन्त्रः करणं यस्यार्थस्य
तस्मिन्वर्तमानादित्यर्थः।
उपादित्यादि। अमन्त्रकरणार्थमिदम्। सङ्गतकरणमुपश्लेष इति।
विनापि मैत्रीसम्बन्धात्। स्त्रु घ्नमुपतिष्ठते इति। प्राप्नोतित्यर्थः। 
भिक्षुक इति। लिप्सया हेतुभूतया ब्रह्मणकुलमुपगच्छतीत्यर्थः॥ 
पदमञ्जरी 
अकर्मकाच्च॥ १।३।२६ ॥
अत्रासम्भवात् क्रिया कर्म न गृह्यते, न ह्यास्ति सम्भवःउधातुश्च
भवत्यक्रियावचनश्चेति॥ ननु च
साधनकर्मणाम्यकर्मकत्वमव्यभिचारादविशेषणम्, न हि
शब्दात्मकस्य धातोः कर्मणा योगवियोगौ सम्भवतः, साधनयोगस्य
क्रियाधर्मत्वादत आह-अकर्मकक्रियावचनादिति। एतेनाद्वारकमेतद्
धातोर्विशेषणमिति दर्शयति। यावद्भुक्तमिति। यथार्थे
यदव्ययमिति वीप्सायामव्ययीभावः। सप्तम्यन्तं चैतत्। संनिधीयत
इत्यर्थ इति। भावे लकारः। अर्थतोव्याख्यानं चैतत्-यो ह्युपतिष्ठते
स संनिधते, यश्च संनिधते तेन संनिधीयते।
अकमकादिति किमिति। पूर्वसूत्रे ठुपात्ऽ इति योगविभागादिष्टस्य
सिद्धंपश्यति। न चैवमतिप्रसङ्गः, ठ्मन्त्रकरणेऽ इत्यस्य
नियमार्थत्वात्-सकर्मकाद्यदि भवति मन्त्रकरण एवेति।
राजानमुपतिष्ठतीति। विपरीतोऽपि नियमः स्यात्-करणे यदि
भवति मन्त्रकरण एवेति, ततश्चात्र स्यादेवेति भावः॥ 
पदमञ्जरी
उद्विभ्यां तपः॥ १।३।२७ ॥
उतपति सुवर्णमित्यत्र सन्तापने विलापने वा तपिर्वर्तत इति
सकर्मकत्वम्।
स्वमङ्गं स्वाङ्गमिति। यस्मिन्कर्तर्यात्मनेपदं तस्य चेत्
स्वमङ्गमित्यर्थः। यद्यन्वर्थग्रहणम्? ततोऽप्राणिन्यपि कर्तरि यस्य
यदङ्गं तत्कर्मकादपि प्रसङ्गः। पारिभाषिके त्वेष दोषो न
भवति; तस्य प्राणिस्थत्वात्। अन्वर्थेऽपि न दोषः, तपेः
प्राणिकर्तृकत्वात्। पारिभाषिकस्य त्वसम्बन्धिशब्दत्वात्
कर्तुश्चेत्स्वमङ्गमित्येवं न प्रतीयेतेति भावः॥
पदमञ्जरी
आङे यमहनः॥ १।३।२८ ॥
आहतेति।ठनुदातोपदेशऽइत्यनुनासिकलोपः। आघ्नत इति।
पूर्ववदादेशोपधालोपौ कुत्वं च । आहन्ति शिरः परकीयमिति।
ठाजघ्ने विषमविलोचनस्य वक्षःऽ इत्यत्र तु गाण्डीवी
विषमविलोचनस्य वक्ष एत्य स्वं वक्षो हतवानित्यर्थः ।
मल्लोऽप्युत्साहवर्धनाय स्वं वक्ष एत्य एवं वक्षो हतवानित्यर्थः।
मल्लोऽप्युत्साहवर्धनाय स्वं वक्ष आस्पालयति॥ 
पदमञ्जरी
समो गम्यृच्छिप्रच्छिस्वरत्यर्तिश्रुविदिभ्यः॥ १।३।२९ ॥
ठ्समो गम्यच्छिभ्याम्ऽ इत्येतावत्सूत्रम्। प्रच्छयादयस्तु
वार्तिकद्दष्टाः सूत्ररूपेण पठिताः, सूत्रकारवद्वार्तिककारोऽपि
शास्त्रस्य कर्ता, न व्याख्यातेति दर्शयितुम्। तत्र हीति।
उतरार्थमनुवर्तमानमपि योगविभागसामर्थ्यात् तत्र न सम्बध्यत
इत्यर्थः।
न लाभार्थस्येति। सताविचारणार्थयोस्त्वनुदातेत्वादात्मनेपदेन
भाव्यमेवेति भावः। द्दशेश्चेत्यादि। इदं वक्तव्यरूपेणैव पठितम्।
विचित्रा हि वृतेः कृतिः वृत्तिकारेण। अथास्मिन्नकर्मकाधिकारे ये
सकर्मका हनिगमिप्रभृतयः, तेषां कथमकर्मकत्वम्? उच्यते--
धातोरर्थान्तरे वृतेर्धात्वर्थेनोपसंग्रहात्।
प्रसिद्वेरविवक्षातः कर्मणोऽकर्मिका क्रिया॥
वहति भारमिति-प्रापणे सकर्मको वहिः, स्यन्दने त्वकर्मकः।
वहन्ति नद्य इति--प्रापणे सकर्मको वहिः, स्यन्दने त्वकर्मकः। वहन्ति
नद्य इति--प्राणविशिष्ट्ंअ धारणं जीवतिराह,तत्र प्राणानां
धातुनैवोपातत्वान्न तेन कर्मणा सकर्मकत्वम्, न च प्राणकर्मके
धारणेऽन्यस्य कर्मत्वमिति जीवतिरकर्मकः।
प्रसिद्धेर्यथा--वर्षतीत्यनुपाते कर्मान्तरे नियमेन जलं प्रतीयत
इति न तेन सकर्मकत्वम्, तेन ठ्वृष्टे देवेऽ इति कर्तरि क्तो
भवति। व्यभचारिणा तु रुधिरादिना सकर्मक एवः रुधिरं वर्षति,
शरान्वर्षतीति । कर्मविवक्षायां तत्कर्मिकैव क्रिया प्रतिषिद्धा स्याद्,
न पाकमात्रमित्यविवक्षा कर्मणः॥ 
पदमञ्जरी
निसमुपविभ्यो ह्वः॥ १।३।३० ॥
निह्वयते इति। कथं पुनरत्रात्मनेपदम्, यावता ठ्ह्वाऽ
इत्याकारान्तादियं पञ्चमि, एकारान्तश्चायम्, न च विकृतिः प्रकृतिं
संगृह्णाति? सत्यम्; आकारान्तात्पञ्चमी, न त्विदं
प्रयोगस्थस्याकारान्तस्यानुकरणम्, किं तर्हि?
धातुपाठेऽवस्थितैकारान्तस्य तस्यैव लक्षणवशादात्वम्। न
चातुक्रियमाणरूपविनाशप्रसङ्गः; शास्त्रवासनया तस्यैव प्रतीतेः,
यथा--ठ्यस्येति चऽ इतीकाराकारयोः॥
पदमञ्जरी
स्पर्द्धायामाङ्ः॥ १।३।३१ ॥
सविषय इति । हेतुभावेन च विषयत्वम्, अत एव हेतौ शानच्
प्रयुक्तः। स्पर्द्धमानस्तस्याह्वानमिति। शब्दक्रिय एवेति। यद्यपि
स्पर्द्धायां पठ।ल्ते, तथाप्याङ्पूर्वस्तत्र न वर्तते, किं तर्हि?
शब्दनक्रियावाचीत्यर्थः॥
पदमञ्जरी
गन्धनावक्षेपणसेवनसाहसिक्यप्रतियत्नप्रकथनोपयोगेषु कृञः॥
१।३।३२ ॥
अपकारप्रयुक्तमिति अपकारेण प्रयुक्तमनेन मेऽपकृतमित्येतया
बुद्ध्या कृतमित्यर्थः। अथ वा--कथं मयाऽपकृतं स्यादिति बुद्ध्या
प्रवर्तितमित्यर्थः। हिसात्मकमिति। सूचितस्य वधबन्धनादिका हिंसा,
इह तु तत्करणत्वात्सूचनमेव हिंसा स्वभावमित्युक्तम्। कथं
पुनर्ज्ञायते गन्धनं हिंसात्मकमित्यत आह-- तथा हीति।
चुरादाविति। स्वभावानुवादः। साहसिक्यमिति। सहसा वर्तते
साहसिकः ठोजःसहोम्भसा वर्ततेऽ इति ठक्, तस्य कर्मणि ष्यञ् ।
वर्तिकाउशकुनिविशेषः। एधोदकस्येति। समाहारद्वन्द्वः। ठ्कृञः
प्रतियत्नेऽ इति षष्ठी। उपस्कुरुत इति। ठुपात्प्रतियत्नऽ इत्यादिना
सुट्॥
पदमञ्जरी
अधेः प्रसहने॥ १।३।३३ ॥
प्रसाहनमभिभव इति। ठ्सा साहया युधा नृभिः पृतनाषाड्ऽ इत्यादौ
दर्शनात्। केचितु ठ्षह मर्षणेऽभिभवे च्छन्दसिऽ इति पठन्ति, तत्र
ठ्च्छन्दसिऽ इति प्रायिकं द्रष्टव्यम्। अपराजयो वेति। पराजेतुं
समर्थस्यैव क्षमया यस्तदभावः स इत्यर्थः। तथा च भारविः-
ठ्भवाद्दशाश्चेदधिकुर्वते परान्ऽ इति,
भवाद्दशाश्चेत्परानधिकुर्वतेउ क्षमया न पराजयन्ते, क्षमन्त इत्यर्थः,
तदहन वा तेन पराजित इत्यर्थ इति। तेनात्मनेपदवाच्येन कर्त्रा
तमित्येद्वाच्यः कर्मभूतो न पराजित इत्यर्थः।
पृथग्योगकरणमित्यादि। प्रकथनोपयोगप्रसहनेषु ठधेःऽ
इत्युच्यमाने गन्धनादिष्वपि अधिपूर्वादेव स्यात्। अथ तत्राधिग्रहणं
न क्रियेत, प्रसहनेऽप्यध्यभावेऽपि प्रसङ्गः;अत उत्सर्गेण प्रसहनं
विशेषयिस्यामीति प्रसहने वा उत्सर्गं विशेषयिष्यामीति
योगविभाग इत्यर्थः॥
पदमञ्जरी
वेः शब्दकर्मणः॥ १।३।३४ ॥
ठुदोऽनूर्ध्वकर्मणिऽ इत्यादिवत् कर्मशब्दः क्रियावाची मा
विज्ञायीत्याह-- कर्मशब्द इत्यादि। विपूर्वस्य करोतेः शब्दक्रियायां
वृत्यसम्भवात्, कृत्रिमसम्भवे लौकिकस्य ग्रहणायोगाच्च। किंच ठ्वेः
शब्दःऽ इत्येव वक्तव्यम्, कर्मग्रहणमनर्थकम्, विकरेति पय इति
सकर्मकत्वाद् उतरेणापि न भवति॥
पदमञ्जरी
अकर्मकाच्च॥ १।३।३५ ॥
ओदनस्य पूर्णा इति। सुहितार्थयोगे षष्ठी भवति, ज्ञापनात्,
यदयं पूरणगुणसुहितार्थेति सुहितार्थयोगे या षष्ठी सा न
समस्यत इत्याह, तज्ज्ञापयत्याचार्यः- भवति सुहितार्थयोगे
षष्ठीति। अकर्मकादिति किमिति। पूर्वसूत्रे वेरिति
योगविभागेनेष्टसिद्धिं मन्यते, न चैवमतिप्रसङ्गः, शब्दकर्मण
इत्यस्य नियमार्थत्वात्--कर्मणि यदि भवति शब्द एवेति, कट्ंअ
विकरोतीति। विपरीतोऽपि नियमः सम्भाव्येत-शब्दे यदि भवति
कर्मण्येवेति, ततश्चात्रापि स्यादिति भावः॥
पदमञ्जरी
सम्माननोत्सञ्जानाचार्यकरणज्ञानमृतिविगणनव्ययेषु नियः॥ १।३।३६
॥
सम्माननादिषुविशेषणेषु सत्स्विति। युक्तं
सम्माननाचार्यकरणवेतनानां विशेषणत्वम्, तत्र हि प्रापणमेव
धात्वर्थः, सम्माननादीनि तु तमेव विषयतया व्यवच्छिन्दन्ति।
उत्सञ्जनादीनां त्वयुक्तम्; तेषामेव धात्वर्थत्वात्,
तद्व्यतिरिक्तस्य विशेष्यस्यासम्भवात्, उच्यते;
सम्माननादेरुत्सञ्जनादेश्च विशेषणत्वं समानं पूर्वोक्तं
धात्वर्थविशेषणम्, उतरस्तु धातुविशेषणमिति विशेष्यमात्रं
भिद्यते, अतः सुष्ठूअक्तम्--सम्माननादिषु विशेषणेष्विति। चार्वि
बुद्धिरिति। चारुशब्दात् ठ्वोतो गुणवचनात्ऽइति ङीष्।
आचार्योऽपि चार्वीति । यथा यष्टीः प्रवेशयेति
पुरुषेष्वजहत्स्वलिङ्ग एव यष्टिशब्दः, तद्वच्चार्वीशब्दः। ते
युक्तिभिरित्यादि। पूर्वस्मिन् वाक्ये गुणभावेनापि प्रकृते। ते
शिष्याः युक्तिभिः प्रतिपाद्यमानाः, निष्पाद्यमाना इत्यर्थः। स्थाप्यमाना
इति तु व्याख्याने पदार्थानामचेतनत्वात् न मुख्यं सम्माननम्।
उत्क्षिपतीत्यर्थ इति। तेनोत्सञ्जनं नयतेरर्थ इति दर्शयति।
आचार्यकरणमाचार्यक्रियेति। सूत्रवृतौ च कारणावस्थाया
विवक्षितत्वात् च्विः प्राप्तोऽपि विकल्पाधिकारान्न कृतः। तथा
चाचार्यीकुर्वन्निति च्विः प्रयुक्तः। ननुपनयनं माणवकस्य संस्कारः,
येनासावध्ययने योग्यो भवति, न त्वनेनाचार्ये कश्चिदतिशयो
जन्यते; आचार्यशब्दस्य तु प्रवृत्तिनिमितमुपनीयाध्यापनं नाम
क्रियाविशेषः, यथोपाध्यायशब्दस्यैकदेशाध्यापनं
तत्कथमाचार्यकरण आत्मनेपदं विधीयते इत्यत
आह--माणवकमीद्दशेनेत्यादि । एवं
मन्यते--उपनियाध्यापनेनाद्दष्टरूपः कश्चिदतिशय आचार्ये जन्यते,
तदेव प्रवृत्तिनिमितमाचार्यशब्दस्येति तदाह--स्वयमाचार्यः
सम्पद्यते इति । ठात्मानमाचार्यीकुर्वन्ऽ इति च हेतुलक्षणे लटः
शत्रादेशः। ईद्दशेनेति । याद्दशः शास्त्रोक्तो विधिस्ताद्दशेनेत्यर्थः।
ननु यद्याचार्यकमुपनयनस्य प्रयोजनं तत्कर्त्रभिप्रायमिति नार्थ
आचार्यकरण आत्मनेपदविधानेन? उच्यते; नोपनयनेनाचार्यकं
जन्यते, किं तर्हि? तत्पूर्वकेणाध्ययनेन। उपनयनक्रियायास्तु
माणवकसंस्कारः साक्षात्फलम्। एवं संस्कृतस्य माणवकस्य
यदध्यापनं तेनाचार्यकं जन्यते इति न तदुपनयनायः क्रियायाः
फलम्। पच्च तस्याः फलं तन्माणवकगामि, न कर्तृगामि।
निश्चिनोतीत्यर्थ इति । अनेन ज्ञानं नयतेरर्थ इत्याह। कारं
विनयते इति। कर एव कारः, प्रज्ञादिः, राजग्राह्यए भागः कर्षकैः
कल्पितः॥
पदमञ्जरी
कर्तृस्थे चाशरीरे कर्मणि॥ १।३।३७ ॥
नयतेरात्मनेपदविधानातत्सम्बन्ध्येव कर्ता लकारवाच्यः प्रत्यासन्नो
गृह्यत इत्याह--नयतेः कर्तेति। तदेकदेशोऽपि शरीरमिति।
अपिशब्दोऽवधारणे। इह शरीरस्यैव चैतन्यविशिष्टस्य कर्तृत्वं
लौकिकाः प्रतियन्ति, न तद्व्यतिरिक्तस्य बुद्धीन्द्रियादिमतश्चतनस्य
। न च शरीरमेवशरीरस्थं भवति, अतस्तदेकदेश एव तद्ग्रहणेन
गृह्यते इत्यर्थः। अत्र क्रोधाद्यपनयनफलं कर्त्रभिप्रायमिति
ठ्स्वरितञितःऽइत्येव सिद्धे नियमार्थमिदम्-- कर्तृस्थे
कर्मण्यशरीरस्थ एवेति । अथ कथम् ठ्विगण्य्य नयन्ति पौरुषं
विजितक्रोधरया जिगीषवःऽ इति? केचिदाहुः-अपगमे
वर्तमानादिदमात्मनेपदविधानं भवति, अत्र तु करोत्यर्थे प्राप्त्यर्थे
प्राप्त्यर्थे वा वर्तते, अनेकार्थत्वाद्धातूनामिति॥
पदमञ्जरी
वृत्तिसर्गतायनेषु क्रमः॥ १।३।३८ ॥
सर्ग उत्साह इति । ठ्सृष्टश्चेद्ब्राह्मणवधेऽ, ठ्येनेन्द्रलोकापजयाय
सृष्टःऽइत्यादौ दर्शनात्सृजिरुत्सहार्थः। वृत्यादिष्विति किम्?
अपक्रामति॥
पदमञ्जरी
उपपराभ्याम्॥ १।३।३९ ॥
उपपराभ्यामिति माणवकः कुतुपमिति। उपसर्गनियमः किमर्थ
इत्यर्थः। संक्रामतीति। ठ्क्रमः परस्मैपदेषुऽ इति दीर्घः॥
पदमञ्जरी
आङ् उद्रमने॥ १।३।४० ॥
आक्रामति माणवकः कुतुपमिति। अवष्टभ्नातीत्यर्थः। ह्रस्वा कुतूः
कुतुपः, ठ्कुत्वा डुपच्ऽ। कुतुपमिति पाठे कुतपो दर्भसंस्तरः।
आक्रामति धूमो हर्म्यतलमिति। उद्रमनपूर्विकायां व्याप्तावत्र
क्रमिर्द्रष्टव्यः। इह तु ठ्नभः समाक्रामति चन्द्रमाः क्रमात्ऽ इति
क्रमिर्व्याप्तौ वर्तते; नोद्रमने॥
पदमञ्जरी
वेः पादविहरणे॥ १।३।४१ ॥
विक्रामत्यजिनसन्धिरिति। द्विधा भवति, स्फुटतीत्यर्थः॥ 
पदमञ्चरी
प्रोपाभ्यां समर्थाभ्याम्॥ १।३।४२ ॥
अन्योऽन्यसाहचर्यात्प्रोपयोरुपसर्गयोर्ग्रहणम्, न
प्रातिपदिकान्तकर्मप्रवचनीययोः, नापि क्रियान्तरसम्बन्धिनोः,
नाप्यनर्थकयोरित्याह-प्र उप इत्येताभ्यामुपसर्गभ्यामिति।
तुल्यार्थाविति। एतेन समोऽर्थो ययोरितिसमर्थौ,
शकन्ध्वादित्वात्पररूपम्, संशब्दस्यैव
वाऽनेकार्थत्वातुल्यार्थत्वमिति दर्शयति। ननु ठ्समर्थः
पदविधिःऽइत्यादौ सम्बन्धार्थत्वं प्रसिद्धम्, सत्यम्; इह तु धात्वर्थ
प्रति पारतन्त्र्यान्न परस्परेण सम्बन्धार्थत्वम् । धातुना
चोपसर्गयोः सम्बन्धोऽव्यभिचारी, तस्मात्पूर्वोक्त एवार्थः। प्रक्रमते
इति । आरभत इत्यर्थः॥
पदमञ्जरी
अनुपसर्गद्वा॥ १।३।४३ ॥
अप्राप्तविभाषेयमिति। ठुपपराभ्याम्ऽ इत्यस्य नियमार्थत्वाद्
वृत्यादिसूत्रमनुपसर्गविषयमेवेति न तत्रायं विकल्प इति भावः॥
पदमञ्जरी
अपह्रवे ज्ञः॥ १।३।४४ ॥
शेषादित्यादि। असत्यस्मिन् सूत्रे अयमविशेष एव भवतीति भावः।
सोपसर्गाश्चेति। तेन ठनुपसर्गाज् ज्ञःऽ इत्यनेन कर्त्रभिप्राये
क्रियाफले न सिद्ध्यतीति भावः। उपजानीते इति । ठ्ज्ञाजनोर्जाऽ॥
पदमञ्जरी
अकर्मकाच्च॥ १।३।४५ ॥
अकर्त्रमिप्रायार्तमिदमिति। अथ कर्त्रभिप्राये कथम्,
तत्राह-कर्त्रभिप्रायो हीति। ननु
सोपसर्गात्कर्त्रभिप्रायेऽप्यनेनैवात्मनेपदमेषितव्यम्--औषधस्यानुजानीते, औषधस्यानुजिज्ञासत इति; तस्मात्सर्पिषो जानीते इत्युदाहरणाभिप्रायमेतद्वेतव्यम्। कथं चायमकर्मक इति। ठ्सर्पिषःऽ इति कर्मणि शेषत्वेन षष्ठी, न माषाणामश्नीयादितिवत्। तेन सर्पिरादिना ज्ञेयेन सकर्मक इति मत्वा प्रश्नः।
अकर्मकादिति किमिति। यदि सर्पिरादि करणत्वेन विविक्षितम्, तर्हि
करणादिति वक्तव्यमित्यभिप्रायः। एवमुच्यमाने सकर्मकादपि
स्यादेवेति दर्शयतिस्वरेणेति॥
पदमञ्जरी
सम्प्रतिभ्यामनाध्याने॥ १।३।४६ ॥
उत्कण्ठास्मरणम् उत्कण्ठापूर्वकं स्मरणम्। मातुरिति।
ठधीगर्थदयेशाम्ऽइति षष्ठी । ननु ठ्शेषऽ इति तत्रानुवर्तते, तेन
कर्म शेषत्वेन विवक्षितव्यमिति
अकर्मकत्वात्पूर्वेणात्रात्मनेपदप्रसङ्गः। ठनाध्यानेऽ इत्यस्य तु
मातरं संजानातीति व्यावर्त्यं स्याद्यत्र कर्मतैव विवक्षिता, नैष
दोषः; ठनाध्यानेऽइति विभज्यते, तेन पूर्वयोगस्यापि शेषो
भविष्यति॥
पदमञ्जरी
भासनोपसंभाषाज्ञानयत्नविमत्युपमन्त्रणेषु वदः॥ १।३।४७ ॥
भासनादिष्विति। अत्रापि किञ्चिद्धातोर्विशेषणम्, किञ्चिद्धात्वर्थस्य।
उपसान्त्वनम् उ उपच्छन्दनम्, धातोः, भासनादि धात्वर्थस्य ।
भासमान इति । हेतौ लटः शानजादेशप्रयोगेण भासनं हेतुत्वेन
विशेषणमित्याह । शिष्यैः स्तूयमानो भासते। तथा चोपर्युपरि
शास्त्रार्थस्य प्रतिभासनात् सुष्ठुअ वदनं भवति, तेजोभङ्गे तु न
शक्नुयाद्वदितुम्। जानाति वदितुमिति। ठ्शकवृषऽ इत्यादिना
तुमुन्, अत्र वदत्यर्थो ज्ञानस्य विषयः, ज्ञानं विषयि।
तद्विषयमित्यादि। अत्र यत्नस्याविष्करणरूपस्य वदत्यर्थस्य कर्म।
विमतिपतिता इति हेतुगर्भविशेषणं प्रयुञ्जानो विमतिर्हेतुत्वेन
विशेषणमित्याह। विमतौ हि सत्यां विचित्रभाषणरूपो वदत्यर्थो
निवर्तते। उपच्छन्दयतीति। ठ्भद्रे भजस्व मास्, इदं ते दास्यामिऽ
इति, स्वाभिलषिते प्रवर्तयतीत्यर्थः॥ 
पदमञ्जरी
व्यक्तवाचां समुच्चारणे॥ १।३।४८ ॥
मनुष्याः प्रसिद्धा इति। यद्यपि कुक्कुटादिरुतमपिस्वरूपेम
व्यक्तम्-अस्येदं रुतमस्येदमिति। मनुष्यवाक्तु व्यक्ततरा भवति,
वर्णात्मकत्वाद्, अर्थावगतिहेतुत्वाच्च, अतस्त एव गृह्यन्ते।
शुकशारिकादीनां तु पुरुषप्रयत्नवशेन क्वाचित्कं व्यक्तवाक्त्वम्, न
स्वभाविकमिति ने तेषां ग्रहणम्।
वरतनु सम्प्रवदन्ति कुक्कुटा इति।
अपनय पादसरोजमङ्कतः, शिथिलय बाहुलतां गलाद्दताम्।
क्व च वदनाअऽशुकमाकुलीकृतम्,॥॥॥इति पूर्वपादाः।
क्व् चितु कृत्स्न एव श्लोकः पठ।ल्ते, तत्र वरतनुरिति बहुव्रीहौ
यदि ह्रस्वन्तस्तनुशब्दः, ततः ठ्संबुद्धौ चऽ इति गुणप्रसङ्गः,
दीर्घान्ते तु नदीलक्षणः कप् प्राप्नोति। केचिदाहः-तनुशब्दः
स्त्रीजातौ कविभिः प्रयुज्यते, तस्माद् ठूणुतःऽ इति ऊइङ् कृते
कर्मधारयोऽयमिति॥
पदमञ्जरी
अनोरकर्मकात्॥ १।३।४९ ॥
व्यक्तवाचामिति वर्तत इति। न तु समुच्चारण इति सर्वानुवृतौ
वचनमिदमनर्थकं स्यादिति भावः। तद्व्यक्तवाक्सम्बन्धिनो
वदेरिति सूत्रार्थमाह--व्यक्तवाग्विषयादिदि। अनुः साद्दश्ये इति।
तेन कलापस्येति तुल्यार्थयोगे शेषलक्षणा षष्ठीति भावः।
यथेत्यादि। वदनमात्रसाद्दश्ये तात्पर्यमिति कर्म न विवक्षितमिति
भावः। अनुवदति। पुनर्वदतीत्यर्थः॥
पदमञ्जरी
विभाषा विप्रलापे॥ १।३।५० ॥
संवत्सरान् वदन्तीति सांवत्सराःउज्यौतिषिकाः। एवं मौहूर्तिकाः॥
पदमञ्जरी
अवाद् ग्रः॥ १।३।५१ ॥
ठ्गिरःऽ इति पाठे धात्वनुकरणत्वाद् विभक्तावित्वम् । ठ्ग्रःऽइति तु
पाठे रूपमात्रानुकरणं द्रष्टव्यम्। तस्य ह्यवपूर्वस्येति।
नियतविषयाण्यपि क्रियाविशेषणानि भवन्ति, यथा--उर्यादयः
कृभ्वस्तिभ्योऽन्यविषया न भवन्तीति भावः॥
पदमञ्जरी
समः प्रतिज्ञाते॥ १।३।५२ ॥
प्रतिज्ञानमभ्युपगम इति । केचिदाहुः-"परोपदेशनिरपेक्षमात्मनैव
विप्रतिपन्नस्य पक्षघ्य परिग्रहोऽभ्युपगमः, परेण प्रार्थितस्यार्थस्य
नियमवचनम् ठेतावद्दास्यामिऽ इति, ठस्मिन्काले दास्यामिऽ
इत्येवंरूपः प्रतिश्रवः। परेण युक्त्या साधितस्यार्थस्य
सम्मान्नम्--समीचीनमुक्तमत्र भवतेत्येवं रूपमङ्गीकरणमिति,
प्रतिज्ञासामान्यावान्तरभेदा एते, न तु पर्यायाः" इति। वृत्तिकारस्तु
परस्परविषयोऽङ्गीकरणादिव्यहारदर्शनात् पर्यायत्वमेव
मन्यते॥
पदमञ्जरी
उदश्चरः सकर्मकात्॥ १।३।५३ ॥
उत्क्रम्येति उल्लङ्घयेत्यर्थः। उच्चरतीति उपरिष्टद् गच्छतीत्यर्थः॥
पदमञ्जरी
समस्तृतीयायुक्तात्॥ १।३।५४॥
विभक्तिर्गृ ह्यते इति । तत्रैव तृतीयाशब्दस्य मुख्यत्वात् । यद्येवम्,
तया सह धातोः सम्बन्धो न भवति; न हि तृतीया धातुवाच्या,
नापि धातुस्तृतीयान्त इत्यत आह-तयेत्यादि। तृतीयार्थेन
धात्वर्थस्य योगादौपचारिको धातोस्तृतीयायोग इत्यर्थः।
यद्यप्यत्रेति। न हि चेष्टारूपसञ्चरणमन्तरेम करणं सम्भवति,
अतोऽश्रुतेऽपि करणपदे तपसा श्रुतेन वेति
गम्यमानत्वातदर्थयोगस्य सम्भवः। तृतीया त्विति। एतदर्थमेव हि
पूर्वमुक्तम्--विभक्तिर्गृ ह्यत इति। तृतीयायुक्तादिति वाऽनर्थकं
स्तात्। यदि तदर्थयोगः स्यात्, सर्वत्रैवं तदर्थभावादिति भावः॥

पदमञ्जरी
दाणश्च सा चेच्चतुर्थ्यर्थे॥ १।३।५५ ॥
वक्तव्यमेवैतदिति। सूत्रे चेच्छब्दश्चशब्दश्चार्थे,
अनेकार्थत्वान्निपानामिति। केचिद्-दाणस्तृतीयायुक्तादात्मनेपदं
भवति, सा च तृतीया चतुर्थ्यवेदितव्याचक्षते; एवमपि
ठशिष्टव्यवहारेऽ इति वक्तव्यमेव, अशिष्टानां सङ्कीर्णाचाराणां
यो व्यवहार आचारः तस्मिन्नित्यर्थः। दास्या सम्प्रयच्छत इति । यो
दास्या सह भुञ्जानस्तया दतं स्वयं च तस्यै ददाति तद्विषयोऽयं
प्रयोग इत्याहुः। कथमात्मनेपदमिति। न कथञ्चित्,
ठ्तस्मादित्युतरस्यऽ इत्यत्र निर्दिष्टग्रहणस्यानन्तर्यार्थत्वादिति भावः।
विशेषणषष्ठीति । एवं च पूर्वसूत्रेऽप्यश्वेन समुदाचरत
इत्यादावपि भवितव्यम्॥
पदमञ्जरी
उपाद्यमः स्वकरणे॥ १।३।५६ ॥
इह स्वस्य सतो रूपान्तरेण यत्करणं तत्स्वकरणमिति न गृह्यते, किं
तर्हि? यदाऽस्वं स्वं करोति तदा भवितव्यम्, च्विप्रत्ययस्तु
विकल्पितत्वान्न भवति। पाणिग्रहणविशिष्टमिति। पाणिग्रहणं नाम
कश्चित्कन्यासंस्कारस्तद्विशिष्टमित्यर्थः। भाष्ये तु-अस्वस्य सतः
स्वत्वापादनमेव स्वकरणमित्युक्तम्। भट्टिकाव्येऽपि तदनुगुणः
प्रयोगः- उपायंस्त महास्त्राणि, उपायंसत नासतम्, नोपायंस्त
दशानन इति। देवदतो यज्ञदतस्य भार्यामुपयच्छति,
यज्ञदतसम्बन्धिनीं भार्यां दास्यादिरूपेण स्वीकरोतीत्यर्थः।
पाणिग्रहणाभावाद् वृत्तिकारमते युक्तं प्रत्युदाहरण्,
भाष्यकारमते त्वत्रापि भवितव्यम्॥
पदमञ्जरी
ज्ञाश्रुस्मृकद्दशं सनः॥ १।३।५७ ॥
श्रुद्दशोरपौति। श्रुवः सूत्र एव निर्देशाद् द्दश उपसंख्यानात्॥
पदमञ्जरी
नानोर्ज्ञः॥ १।३।५८ ॥
पूर्वेणेति। अनन्तरसूत्रेण यत्प्राप्तं तत्प्रतिषिध्यते, कुत एतत्?
ठनन्तरस्य विधिर्वा भवति प्रतिषेधो वाऽ इति। तथा चेति।
अनन्तरस्य प्रतिषेध इत्युक्तम्, एवं सति सकर्मकस्यैवायं प्रतिषेधः
सम्पद्यते, अनन्तरयोगस्य सकर्मकविषयत्वाद्, अकर्मकाविषयत्वाद्
ठकर्मकाच्चऽ इति प्रागेव विहितत्वात्। तेनाकर्मकात्
ठ्पूर्ववत्सनःऽ इत्यात्मनेपदं भवत्येव-औषधस्यानुजिज्ञासत इति।
औषधेन प्रवर्तितुमिच्छतीत्यर्थः॥
पदमञ्जरी
प्रत्याङ्भ्या श्रुवः॥ १।३।५९ ॥
उपसर्गग्रहणं चेदमिति। परस्परसाहचर्यात्। देवदतं प्रतीति।
ठ्लक्षणेत्थंभूतऽ इत्यादिना प्रतिः कर्मप्रवचनीयः, नोपसर्गः॥
पदमञ्जरी
शदेः शितः॥ १।३।६० ॥
यद्यत्र शदेः परो यः शित्, तत आत्मनेपदं भवतीत्येवं व्यधिकरणे
पञ्चम्यावाश्रित्य व्याख्यायेत, ततोऽपि विकरणे सत्यनेन विधिना
भवितव्यम्। सार्वधातुके च परतो विधीयते, ततश्च
प्रागेवास्मद्विधेः सार्वधातुकं भवच्छेषत्वत्परस्मैपदं स्यात्,
तस्मिंश्च सति तन्निमिते शिति विकरणे कृते परस्मैपदस्य
निवृत्तिर्न सिद्ध्येत्। न हि निर्वृतस्य निर्वृत्तिर्वचनशतेनापि
शक्यते कर्तुमिति-इमं व्यधिकरणपक्षे दोषं द्दष्ट्वा
सामानाधिकरण्ये पञ्चम्याविति दर्शयन्नाह-शदिर्यः शिदिति। कथं
पुनः शदिः शिद्भवती, विकरणे हि शकार इद् भवति,
तत्राह-शिद्भावीति । शिद्भावी यस्मात् स तथोक्तः।
शिद्भावित्वाद् उपचारेण शदिरेव शिदित्युक्तमित्यर्थः। शितो वा
सम्बन्धीति । ठ्शितःऽ इत्यस्य षष्ठ।ल्न्ततां दर्शयति। कश्च शदिः शितः
सम्बन्धी? यस्तस्य प्रकृतिः। प्रागेव च शिदुत्पत्तियोग्यतया
तत्प्रकृतित्वमस्त्येव । शीयत इति । पाघ्रादिसूत्रेण शीयादेशः॥ 
पदमञ्जरी
म्रियतेर्लुङ्लिङेश्च ॥ १।३।६१ ॥
लुङ्लिङेः इति स्थानषष्ठीयम्, विषयसप्तमी वा। नियमार्थमिति।
यदि नियमः क्रियते, ङ्त्किरणं किमर्थम्, यावताऽप्राप्ते
विधिरवास्तु? इह मा हि मृतेति लुङ् ठ्तास्यिनुदातेत्ऽ इति
ङ्ल्लिक्षणः सार्वधातुकनिघातो यथा स्यात्। तिङ्निघातोऽत्र ठ्हि
चऽ इति प्रतिषिद्धः॥
पदमञ्जरी
पूर्वत्सनः॥ १।३।६२ ॥
पूर्ववदिति। ठ्तेन तुल्यम्ऽ इत्यादिना तृतीयचान्ताद्वतिः, न
पञ्चम्यन्तात्; लक्षणाभावात् । यथा च ब्राह्यणेन तुल्यं वैश्यादधीत
इत्युक्ते ब्राह्मणादिवद् वैश्यादधीते इति पञ्चम्यर्थो गम्यते,
तथेहापि पूर्वस्मादिव सनन्तादप्यात्मनेपदमित्यर्थो लभ्यते।
ठ्तुल्यार्थैःऽ इति हि तृतीया सर्वविभक्त्यर्थानन्तर्भावयति। यदि
सनः पूर्वो यो धातुरिति। एतेन ठ्सनःऽ इति पूर्वस्यावधिनिर्देशः।,
न त्वात्मनेपदापेक्षया परपञ्चमीति दर्शयति।
यद्येवम्, सनन्तादात्मनेपदमिति न लभ्येत, ठ्सनःऽ इत्यस्य
सकृच्छ्४%अतस्यावधिनिर्देशेनोपक्षीणत्वाद्, अत
आह-तद्वत्सनन्तादपीति। अवधित्वेनापि तावत्सनः श्रुतत्वात्
प्रत्यासत्या तदन्तादेव विधिर्विज्ञायत इति भावः। अथैवं कस्मान्न
विज्ञायते सनन्तादात्मनेपदं भवति, पूर्ववदिति श्रौतोऽन्वयः,
तत्र कुतः पूर्ववदित्यपेक्षायां सन्निहितत्वात्सन एव पूर्ववदिति
विज्ञास्यत इति ? एवं मन्यते-एवं विज्ञायमानेऽयमेव योगः
पूर्वस्यावधिः सम्भाव्येत, यथा-ठ्पूर्वत्रासिद्धम्ऽ इत्यत्र तत एव
योगात् पूर्वत्रेति। ततश्चायमर्थः स्याद्-ठनुदार्तङ्तिःऽ
इत्यारभ्येतः पूर्वं ये धातवो निर्दिष्टास्तेभ्यः
सनन्तेभ्यस्तद्वदेवात्मनेपदं भवतीति, ततश्चोतरो विधिः
सनन्तान्न स्यात्-ठ्भुजोऽनवनेऽ,बभुक्षत इति,तस्मात्सनः
पूर्ववदित्येव श्रौतोऽन्वय एष्टव्य इति। यद्ययं कार्यातिदेशः
शास्त्रातिदेशो वा विज्ञायेत, तदा सन्प्रकृतौ प्रयोगान्तरे
द्दष्टमित्येव निमितनिरपेक्षं कार्यं शास्त्रं
वातिदिश्यमार्नीमहाप्यतिदिश्येत-शिशत्सति, मुमुर्षति; शीयते,
म्रियते इत्यत्र द्दष्टत्वादिति मतेऽनयोः पक्षयोर्दोषं द्दष्ट्वा
निमितातिदेशमाश्रित्याह-येन निमितेनेति। निमितस्य
तुल्यत्वातद्द्वारकं यदात्मनेपदाविधेस्तुल्यत्वं तदाश्रीयते
इत्यर्थः। पूर्वमिति। सनुत्पतेः प्राक् प्रयोगान्तर इत्यर्थः।
पूर्वस्मादिति युक्तः पाठः, तथा च सनन्तादपीति सङ्गच्छते। यद्यपि
प्रकृतिगतं ङ्त्वाइदिकं सनन्ते धातौ वचनशतेनापि
प्रापयितुमशक्यम् निमितं भवतीत्यतिदेशार्थः, तावता च
निमितातिदेशवाचोयुक्तिः। आसिसिषत इति । इटि कृते
ठजादेर्द्वितीयस्यऽ इति सिशब्दस्य द्विर्वचनम्। निविविक्षत
इति।ठ्हलन्ताच्चऽ इति सनः कित्वम्, व्रश्चादिषत्वम्, ठ्षढोः कः सिऽ।
आचिक्रंसत इति । आङ् आत्मनेपदनिमितत्वात् ठ्स्नुक्रमोःऽ इतीड्
नैव भवति।
निमितातिदेशाश्रयणस्य फलमाह-इहेति। कारणमाह-न हीति ।
शिदाद्यपीति। शिद्भावित्वादिकमपीत्यर्थः। आदिशब्देन
लुङ्लिङेर्ग्रहणम्, तच्चेह नास्ति। कृते सनि तदन्तमेव
शिद्भावि, न शदिम्रियतिभ्यात्। शिशयिषत इत्यादौ तु कृतेऽपि
सनि तदानीमपि ङ्त्वाइदिकं प्रकृतिगतं विद्यत इति भावः।
यदि तर्हि निमितातिदेशः, अनुचिकीर्षतीत्यत्रापि प्रसङ्गः;
गन्धनादेरर्थस्य ङ्त्विस्य चात्मनेपदनिमितस्य सन्यपि परस्मैपदे
निमितत्वात्। कार्यातिदेशे तु न दोषः;ठनुपरभ्यां कृञःऽ इति
परस्मेपदेनापवादेनात्मनेपदस्य बाधितत्वादत आह--यस्य चेति ।
न योग्यतामात्रेण निमितत्वम्, किं तर्हि? कुर्वद्रूपस्येति
स्नुक्रमोरित्यत्र वक्ष्यत इति भावः। यदि कुर्वद्रूपं निमितम्,
जुगुप्सत इत्यादौ कथम्, न ह्यत्र प्रकृतिगतमनुदातेत्वं
तत्रात्मनेपदं कदाचिदपि करोति नित्यसनत्वाद् गुपादीनामत
आह--इहेत्यादि। न वात्रानेनात्मनेपदम्, किं तर्हि? ठनुदातङ्तिःऽ
इत्यनेनेत्यर्थः। कथं पुनः समुदायस्य जुगुप्सादेरनुदातेत्वमत
आह--अवयव इति। अवयवे ह्यचारितार्थं लिङ्गं सामर्थ्यात्समुदायस्य
विशेषकं भवति। यद्येवम्, गोपयति तेजयतीत्यदावपि प्रसङ्गः।
अथ यं समुदायं योऽवयवो न व्यभिचरति, तत्र कृतं लिङ्गं तस्य
विशेषकं भवति; णिजन्तं च व्यभिचरति, विनापि तेन जुगुप्सत
इति गुपेः प्रयोगादित्युच्येत। वक्तव्यो वा विशेषः,
अयमुच्यते-ठ्गुप गोपनेऽ इत्यस्य सन्विधौ ग्रहणम्, तस्माच्च नित्यं
सनेव भवति, नापरः प्रत्ययः प्रत्ययः। गोपायतीत्यादिकस्तु
प्रयोगः ठ्गुपू रक्षणेऽ इत्यस्य, स चान्य एव। अवश्यञ्चैतदेवं
विज्ञेयम्-अन्य एव सन्प्रकृतिः तस्माच्च सनेव भवतीति; अन्यथा
निन्दाया अन्यत्र यथा णिज् भवति तथा लङदिरपि स्यात्। एवं
तिजिप्रभृतयोऽपि, क्षमाद्यर्थे यत्र सन्निष्यते तत्रानुदातेतो
नित्यसनन्ताश्च; क्षमादिभ्योऽन्यत्र तु तत्र णिजिष्यते तत्राननुबन्धका
एव चुरादौ पठितव्याः॥
पदमञ्जरी
आम्प्रत्ययवत्कृञोऽनुप्रयोगस्य ॥ १।३ ६३ ॥
नन्वामन्तस्याधातुत्वादद्दष्टमात्मनेपदम्, तत्कथं
कृञोऽतिदिश्यते? स्यादियमनुपपतिः, यदि प्रत्ययग्रहणं न क्रियते,
कृतेऽपि वा तस्मिन् प्रत्ययग्रहणे कर्मधारयस्तद्गुणसंविज्ञानो
वा बहुव्रीहिराश्रीयेत; इह त्वतद्गुणसंविज्ञानो
बहुव्रिहिः,धातुरन्यपदार्थस्तदाह--आम्प्रत्ययो यस्मादिति। विग्रहः
समुदायः समासार्थ इति, आम् प्रत्ययो यस्येति वग्रहः स्यात्;
प्रतियोगिनि षष्ठीनिर्देशात्, ठ्तत्र तस्यऽ इति
षष्ठ।लन्ताद्वतिरित्याह--आम्प्रत्ययस्यैवेति कृञोऽनुप्रयोगस्येति।
समानाधिकरणे षष्ठयौ। अनुप्रयोगशब्दः कर्मसाधनः। ईक्षाञ्चक्र
इति ।ठीक्ष दर्शनेऽ ठीह चेष्टायाम्ऽ लिट्, ठिजादेश्चऽ इत्याम्,
ठामःऽ इति लेर्लुक्। ठकर्त्रभिप्रायार्थोऽयमारम्भःऽ इति ब्रुवता
विध्यर्थमेवैतदित्युक्तम्। तत्र दोषमुद्भावयितुमाह--यदीति।
किं पुनः कारणं विध्यर्थत्वमङ्गीकृत्य तदनुगुणो दोष
उद्भाव्यते, न पुनर्नियमार्थत्वमङ्गीकृत्य तदनुगुणो दोष
उद्भाव्येत? सत्यम्; अकर्त्रभिप्राये याचयाञ्चक्रे, उब्जाञ्चकारेति
प्राप्ते आम्प्रत्ययवदेव, तत्र विधिनियमसम्भवे विधिरेव ज्यायान्,
तस्मादेवमुच्यते--ठुब्ज आर्जवेऽ, ठुन्भ पूरणेऽ। उभयमित्यादि
परिहारः। कथमिति। नैकेनैव यत्नेनोभयं लभ्यमिति भावः।
ईक्षाम्बभूवेति। ठ्भवतेरःऽ ठ्भुवो वुग् लुङ्लिटोःऽ। कथं
पुनरिति। ठ्कृञःऽ इत्यत्र स्वरूपग्रहणं मन्यमानस्य प्रश्नः।
प्रत्याहारग्रहणमिति। यदि तत्र स्वरूपग्रहणं स्याद्, इह
कृञ्ग्रहणमनर्थकं स्याद्; अन्यस्यानुप्रयोगस्याभावादिति भावः। अत
एव विपर्ययोऽपि न भवति-तत्र स्वरूपग्रहणं स्याद् इहि
प्रत्याहारग्रहणमिति, इह हि प्रत्याहारग्रहणे
भ्वस्त्योरप्यात्मनेपदविधिः प्रयोजनम्। यदि चानुप्रयोगविधिना
कृञ् एवानुप्रयुक्तः स्यात्, तदा
भ्वस्त्योरनुप्रयोगाभावादात्मनेपदविधिरनुपपन्नः स्यात्।
तस्मादिह स्वरूपग्रहणम्, आमनुप्रयोगविधौ प्रत्याहारस्येति
सिद्धम्। ठभिविधौ सम्पदा चऽ इति सम्पदोऽपि
तत्रान्तर्भावादनुप्रयोगः प्राप्तः ठ्सनाद्यन्ता धातवःऽ इत्यतो
धात्वधिकाराद्धातूपसर्गसमुदायस्य न भवति। योऽत्र धातुस्तस्यापि
न भवति; अर्थविप्रतिषेधादिति तत्रैव वक्ष्यामः॥
पदमञ्जरी
प्रोपाभ्यां युजेरयज्ञपात्रेषु॥ १।३।६४ ॥
प्रोपाभ्यां युजेरयज्ञपात्रेषु॥ युजिर्योगे इति । ठ्युज समाधौऽ
इत्यस्य,न दैवादिकस्य, अनुदातेत्वादेव सिद्धम्, युजरिति च
विवक्षित इकारः, न त्वागन्तुकः। यज्ञपात्रविषयता चास्यैव
सम्भवतीति भावः। प्रयुङ्क्त इति। ठ्रुधादिभ्यः श्नम्ऽ
ठ्श्नसोरल्लोपःऽ कुत्वचर्त्वे, अनुस्वारपरसवर्णौ।
स्वराद्यन्तोपसृष्टदिति। स्वरःउअ इ, आदिरन्तो वा यस्य स स्वराद्यन्तः।
तेनोपसर्गेण सम्बन्धः, स्वराद्यन्तोपसृष्टः- सम् निस् दुस्
इत्येतान् वर्जयित्वा सर्व एवोपसर्गास्संगृहीताः॥
पदमञ्जरी
समः क्ष्णुवः॥ १।३।६५ ॥
इह ठ्शर्परे विसर्जनीयःऽ इत्यस्यावकाशो यत्र
कुप्वोरसम्भवः-पुरुषः त्सरुकः; ठ्कुप्वोःः कः पौ चऽ इत्यस्य
यत्र शर्परौ कुपू न सम्भवतः- पुरुषः करोतीति;
शर्परयोरुभयोः प्रसङ्गे पूर्वत्रासिद्धे नास्ति
विप्रतिषेधोऽभावादुतरस्येति ठ्शर्परे विसर्जनीयःऽ इति नित्यं
विसर्जनीय एव भवति । तेन ठ्समः क्ष्णुवःऽ न कर्तव्यमिति भावः।
संक्ष्णुवत इति। अदादित्वाच्छपो लुक्, ठात्मनेपदेष्वनतःऽ इति
झस्यादादेशः,ठचि श्नुधातुऽइत्यादिनोवङ्॥ 
पदमञ्जरी
भुजोऽनवने॥१।३।६६ ॥
अनवनप्रतिषेधेनेत्यादि। संसर्गवद्विप्रयोगोऽपि
विशेषस्मृतिहेतुः। यथा दोग्ध्रीपर्यायो धेनुशब्दः संसर्गिभिः
विशेषेऽवस्थाप्यते--सवत्सा धेनुरानीयतां सकिशोरा सवर्करेति,
तथाऽवत्साऽकिशोराऽवर्करेति। यस्या आनयने द्दष्टः संसर्गः सैव
तत्र गृहीता आनीयते; तद्वदिहापीत्यर्थः॥
पदमञ्जरी
णेरणौ यत्कर्म णौ चेत्स कर्तानाघ्याने ॥ १।३।६७ ॥
अत्र ठ्णेःऽ इति यद्यपि सामान्यनिर्देशः,तथापि पुच्छभाण्डादिणिङ् न
गृह्यते; अणौ कर्मणो णावसम्भवात्, कमेर्णि ङ्स्तुठायादय
आर्द्धधातुके वाऽ इति वचनादण्यन्तावस्था सम्भवति। कर्मणश्च
कर्तृत्वम्--कमिष्यते योषितं देवदतः कामयिष्यते
योषित्स्वयमेवेति, तथापि ङित्वादेवि सिद्धे सोऽपि न गृह्यत इति
णिच एव ग्रहणमित्याह--णिचश्चेति कर्त्रभिप्राये क्रियाफले
सिद्धमेवात्सनेपदमिति। अकर्त्रभिप्रायार्थ इति। उपलक्षणमेतत्,
कर्त्रभिप्राये पदान्तरेण द्योतिते ठ्विभाषोपपदेन प्रतीयमानेऽ इति
विकल्पं बाधित्वा नित्यो विधिर्यथा स्यादित्यपि द्रष्टव्यम्।
अत्रैकवाक्यतायामयमर्थो भवति--ण्यन्तादात्मनेपदं
भवत्यण्यन्तावस्थायां यत्कर्म ण्यन्तावस्थायां यदि स कर्ता भवति
आध्यानादन्यत्रेति। तत्र कर्मान्तरनिवृत्तिर्न कृता स्यात्,
ततश्चेहापि प्रसज्येत--आरोहन्ति हस्तिनं हस्तिपकास्तानारोहयति
हस्तीति। किं च उक्तेऽर्थे ठ्णेरणौ कर्मणिऽ इत्येतावदेव वाच्यम्;
कर्तरीत्येव ण्यन्तादात्मनेपदं भवति, ठणौ कर्मणि कर्तरिऽ
इत्युक्ते को नाम विवक्षितोऽर्थो न सिद्ध्यति। ठ्सःऽ
इत्येतच्चानर्थकम्; यतदोर्नित्यसम्बन्धादेवाध्याहारतः सिद्धेः।
तस्माद्यथाश्रुतमात्रं न विवक्षितमिति मत्वा पृच्छति--कथमिति।
इतरोऽपि वाक्यभेदाश्रयणेन परिहरति--अणौ यत्कर्मेत्यादि।
णेरात्मनेपदं भवति आध्यानादन्यत्रेत्येकं वाक्यम्, ततोऽणौ
यत्कर्मेति द्वितीयम्। अत्र वाक्ये यतदोर्नित्यसम्बन्धाद्यच्छब्देन तच्छब्द
आक्षिप्यते। कर्मान्तरस्य चानिर्देशाद् उद्देश्यतयापि श्रुतं
कर्मत्वमेव विधीयते। तच्च विधीयमानं सामर्थ्याण्णोरिति
सन्निहितत्वाण्णयन्तावस्थायामेव विधीयते । किं तत्सामर्थ्यम्? अणौ
यत्कर्मेत्यनुवादसामर्थ्यादेवाणौ कर्मत्वसिद्धेस्तत्रैव
तद्विधानस्यासम्भवः। तदेवमणौ यत्कर्मेत्येतावत एवाणौ यत्कर्म
णौ चेतत्कर्मेत्यर्थो भवति। अनेन च कर्मान्तरनिवृत्तिः क्रियते, न
त्वणौ कर्मणो णौ कर्मभावः प्रतिपाद्यते। स कर्तेति वाक्यान्तरेण
तस्य कर्तृत्वप्रतिपादनात् एकस्य युगपदेकस्यां क्रियायां
कर्मत्वकर्तृत्वयोरुभयोरसम्भवात्। ततो णौ चेदिति तृतीयं
वाक्यम्--अणौ यदित्येव, अणौ यत्प्रतिपाद्यं वस्तु णौ चेतदेव
प्रतिपाद्यमित्यर्थः। ततः स कर्तेति चतुर्थम्। अत्राणौ यत्कर्म णौ
चेदिति सर्वमनुवर्तते। ठनाध्यानेऽ इत्येतदपि प्रसज्यप्रतिषेधे
पञ्चमं वाक्यम्।
तत्र वृत्तिकारेण त्रीणि वाक्यानि स्ववाचा
दर्शितानि-ण्यन्तादात्मनेपदं भवतीत्येकं वाक्यम्, अणौ यत्कर्म णौ
चेतदेव कर्मेति द्वितीयम्, स एव कर्ता भवतीति तृतीयम्।ठ्णौ
चेद्ऽ ग्रहणं समानक्रियार्थमिति तु वक्ष्यति, अतस्तदपि
वाक्यमभ्युपगतमेव।
आरोहन्तीत्यादि। अणौ कर्मप्रदर्शनार्थमिदमुक्तम्, इदं
तत्रोदाहरणम्--आरोहयते हस्ती स्वयमेवेति। आङ्पूर्वो रुहिः
न्यग्भवनोपसजंने न्यग्भावने वर्तते, न्यग्भवन्तं हस्तिनं
न्यग्भवयतीत्यर्थः। यदा तु हस्तिनः सौकर्यातिशयप्रतिपादनाय
हस्तिपकव्यापारो न विवक्ष्यते, तदा न्यग्भवमात्रे रुहिर्वर्तते, तत्र
च हस्तिनः कर्तृत्वम्। उक्तं च--
निवृतप्रेषणं कर्म स्वक्रियावयवे स्थितम्।
निवर्तमाने कर्मत्वे स्वकर्तृत्वेऽवतिष्ठते॥ इति
अस्य च कर्तुः कर्मस्थक्रियेषु
कर्मकार्याण्यतिदिश्यन्ते-ठ्कर्मवत्कर्मणातुल्यक्रियःऽ इति,
तद्यथा-लूयते केदारः स्वयेवेति। लुनातिर्हि द्विधाभवनोपसर्जने
द्विधाभावने वृतः कर्तृव्यापाराविवक्षायां द्विधा भवनमात्रे
वर्तते। दुहिस्तु कर्तृस्थक्रियत्वात् कर्मकार्याणि न लभत
इत्येतावत्। ततो न्यग्भवनवृते रुहेर्हस्तिपकव्यापारे
णिजुत्पद्यते, तदा च य एवार्थ आरोहयन्ति हस्तिनं हस्तिपकाः, स
एवार्थ आरोहयन्ति हस्तिपका इति । पुनः
सौकर्यातिशयविवक्षायामविवक्षिते हस्तिपकव्यापारे न्यग्भवनमात्रे
रोहिर्वर्तते-आरोहयते हस्ती स्वयमेवेति। सुष्ठुअ
न्यग्भवतीत्यर्थः। उक्तं च-
न्यग्भावनं न्यग्भवनं रुहौ शुद्धे प्रतीयते।
न्यग्भावनं न्यग्भवनं ण्यन्तेऽपि प्रतिपद्यते॥
अवस्थां पञ्चमीमाहुर्ण्यन्तानां कर्मकर्तरि।
निवृतप्रेषणाद्धातोः प्राकृतेऽर्थे णिजुच्यते॥ इति।
एवं सिञ्चतेरप्यार्द्रीभवनोपसर्जनमार्द्रीभावनमर्थः। ततो
निवृतप्रेषणमित्यादि पूर्ववत्। सेचयते हस्ती स्वयमेव,
सेचनेऽत्यन्तमनुकूलो भवतीत्यर्थः। एवं द्दशिरपि
कर्मव्यापारमात्रवृत्तिः,णिजुत्पन्ने पुनस्तत्रापरोऽपि,
तदुदाहरणम्-दर्शयते राजा स्वयमेव, दर्शनेनानुकूलो
भवतीत्यर्थः। सोऽयं निवृतप्रेषपक्ष उच्यते।
अपरः प्रकारः-आरोहन्ति हस्तिनं हस्तिपकाः, तान्
सौकर्यातिशयाद्धस्ती प्रयुङ्क्ते इति; हस्तिव्यापारे
णिजुत्पद्यते-आरोहयति हस्ती हस्तिपकानिति। तत्र
सौकर्यातिशयप्रतिपादने तात्पर्यमिति कर्म न विवक्ष्यते,
ततोऽकर्मको भवति; यथा-नेह पच्यते, नेह भुज्यते इति
पाकमात्रप्रतिषेधे तात्पर्यमिति कर्माविवक्षायां भावे लो
भवति-आरोहयते हस्ती स्वयमेव, सुष्ठुअ न्यग्भवतीत्यर्थः। एष एव
हि हस्तिनः प्रयोजकव्यापारः। एवमितरयोरपि द्रष्टव्यम्।
सोऽयमध्यारोपितप्रेषणपक्ष इति गीयते।
तदेवमुभयोरपि पक्षयोः सैव क्रिया, याऽण्यन्तावस्थायाम्। न च
कर्मान्तरमस्ति, कर्तापि स एवेत्युदाहरणोपपतिः। स्वयमिति
वचनं कर्त्रन्तरव्युदासार्थम्।
णेरिति किमिति। अणौ कर्मत्वानुवादेन णौ कर्तृत्वविधानात्
प्राधान्याण्ण्यन्तादेव भविष्यतीति प्रश्नः। साध्वारोहतीति। साघु
न्यग्भवतीत्यर्थः। अत्र कर्मव्यापारमात्रे रुहिर्वर्तते,
कर्तृस्थक्रियत्वातु कर्मवद्भावाभावाद्यगात्मनेपदे न भवतः,
शप्परस्मैपदे भवतः, अणौ यत्कर्मेत्यण्यन्तावस्थायामपि
श्रुतत्वाततोऽपि स्यादिति भाव। ननु प्राधान्याण्ण्यन्तादेव
भविष्यतीत्युक्तम्, किमर्थमणौ यत्कर्म णौ चेत्स कर्तेति?
अयमुपाधिर्यस्मिन्नेव प्रयोगे संभवति, तत्रैवात्मनेपदं युक्तम्,
साध्वारोहतीत्यत्र च नायं प्रकारः सम्भवति। आरोहयते हस्तीत्यत्र
तु णिचः प्रकृतिभूते रुहावण्यन्ते यत्कर्म ण्यन्ते स एव कर्तेति
तत्रैव भविष्यति, सत्यम्; तदेवमुतरार्थमवश्यं णेरिति
वक्तव्यमिहापि विस्पष्टार्थं भविष्यतीति मन्यते।
अणाविति किमिति। कर्मत्वकर्तृत्वयोर्यौगपद्यासम्भवात् णौ च
कर्तृत्वस्य श्रुतत्वादवस्थान्तरे णावेव कर्मत्वं विज्ञास्यत इति
प्रश्नः। गमयतीति। ठ्गणसंख्यानेऽ चुरादावदन्तः पठ।ल्ते, अतो
लोपस्य स्थानिवद्भावाद् उपधावृद्ध्यभावः। गण्यमानो गणो
यदा गणनक्रियायामानुकूल्यं प्रतिपद्यते, तदा
तद्व्यापारमात्रवृतेर्हेतुमण्णिचि पुनः कर्मव्यापारमात्रे
आरोपितस्यैवायं प्रयोगः। गणयति गणः स्वयमेवेति। अत्र णावेव
गणेः कर्म, णावेव कर्ता इत्यात्मनेपदं न भवति।
कर्मवद्भावेनापि न भवति; कर्तृ स्थक्रियत्वात्। गणनं हि
संख्यानिमितः परिच्छेदो ज्ञानविवेषः। भाष्ये तु
भागशोऽवस्थापने गणिर्वर्तते। भागशोऽवतिष्ठमानं गणं
गोपालकोऽवस्थापयतीत्यर्थमङ्गीकृत्य तत्रानुकूलत्वाद् गणस्यैव
कर्तृ त्वविवक्षायामस्ति कर्मस्थभावकत्वमिति
कर्मवद्भावादात्मनेपदमुदाहृतम्। ननु चाणावकर्मकादित्यत्र
वक्ष्यति-ठ्हेतुमण्णिचो विधिःऽ इति, प्रतिषेधोऽपि प्रत्यासतेस्तस्यैव
न्याय्य इति, तच्चेत्, सत्यम्; इदमपि प्रत्युदाहरणमयुक्तमेव,
उच्यते-युक्तं तत्र हेतुमण्णिचो विधिरिति; तत्र बुधादिसूत्रे ठ्णःऽ
इति वर्तते, बुधादिभ्यश्च हेतुमण्णिजेव सम्भवति। इह तु
सामान्येन ग्रहणं विशेषहेत्वभावात्। ननु चाणौ
यत्कर्मेत्युच्यते चुरादीनां च नित्यण्यन्तत्वात्केवलानां
प्रयोगाभवाद् अणौ कर्मणोऽसम्भवाद् अत्रापि हेतुमण्णिच एव
विधिः, नेत्याह; ठा धृषाद्वाऽ इति विभाषितणिचामपि
केषाञ्चित्सम्भवात्। भाष्ये तु हेतुमण्णिचो विधिरिति स्थितम्।
लावयति दात्रं स्वयमेवेति। करणस्य दात्रस्यापि तैक्ष्ण्यातिशयेन
लवने यदानुकूल्यं तत्प्रतिपादनाय लावकान्प्रति
प्रयोजकत्वविवक्षायां णिच्।
इह ण्यन्तादात्मनेपदं भवत्यणौ यत्कर्म स चेत्कर्तेत्युक्ते गम्यत
एतद्यस्माद् ण्यन्ताद्विधिः तत्रैवाण्यन्ते यत्कर्म स चेत्कर्तेति, अतो
णौ चेद्ग्रहणमर्थकम्, तत्राह-णौ चेद्ग्रहणं
समानक्रियार्थमिति। प्रयोज्यप्रयोजकभावलक्षणेऽपि क्रियाभेदे मा
भूत्, णिच्प्रकृत्यर्थभूतायामेव क्रियायां यथा स्यादित्यर्थः। यथा
पुनरयं शब्दार्थस्तथोक्तं पुरस्तात्। आरोहयमाणो हस्ती भीतान्
सेचयति मूत्रेणेति। येन प्रयोज्यप्रयोजकभावलक्षणेऽपि क्रियाभेदे
आत्मनेपदं वार्यत एवानेन धातुभेदादत्यन्तभेद इति
मत्वैतत्प्रत्युदाहृतम्, भीताश्चात्रारोहयतेः कर्म। आरोहयमाण
इति। ठ्णिचश्चऽ इत्यात्मनेपदं शानच्, भीता ह्यारेह्यमाणा भीत्या
मूत्रयन्ति, तेन हस्ती सिच्यते। कर्माविवक्षायां तु
सेचयतेरकर्मकत्वम्।
उद्देशप्रतिनिर्देशात् लब्धे यत्सग्रहे पुनस्तद्ग्रहो वाक्यभेदेन
कर्मान्तरनिवृतये इत्याह-यत्सग्रहणमनन्यकर्मार्थमिति।
स्थलमारोहयति मनुष्यानित्यत्र कर्मान्तरमप्यस्ति मनुष्याः,
रुहेर्गत्यर्थत्वान्मनुष्याणां कर्मसंज्ञा। कथं पुनरत्राणौ कर्मणो
णौ कर्तृत्वम्,यावता स्थलमणौ कर्म हस्ती तु णौ कर्ता?
स्यादेततारोहयमाण इत्यत्राणौ कर्मणो हस्तिन एव कर्तृ त्वम्,
स एव च स्थलमारोहयतीत्यत्रापि कर्तेति। एवमपि प्रत्यासतेरेवात्र
न भविष्यति, तथा हि ण्यन्तादात्मनेपदं भवति। अणौ यत्कर्म णौ
चेत् स कर्तेत्युक्ते प्रत्यासतेरेतद् गम्यते-येन णिचा
ण्यन्तादात्मनेपदं विधित्सितं तेनैव णिचाऽण्यन्ते तत्प्रकृतिभूते
धातौ यत्कर्म स एव चेत्कर्ता तस्मिन्नेव ण्यन्त इति। अत्र च
यत्रायमुपाधिः, कृतमेव तत्रात्मनेपदम्-आरोहयमाण इति। यत्रतु
न कृतम्-स्थलमारोहयतीति, न तत्रायमुपाधिरिति
नैवात्मनेपदप्रसङ्गः। इह तर्हि-आरोहन्त हस्तिनं हस्तिपकाः,
तानारेहयति हस्तीति? किं पुनरत्र नेष्यते? वृत्तिकृता नेष्यते,
भागवृत्तिकारेण त्विष्यते। तथा माघः
प्रयुङ्क्ते-ठ्करेणुरारोहयते निषादिनम्ऽ इति।
कतेति किमिति। भावकर्मणोः सिद्धत्वात् कर्तर्येव भविष्यतीति
मन्यते। अणौ यत्कर्म तस्मिन्नेव कर्तरि यथा स्यात्, कर्त्रन्तरे मा
भूदित्येवमर्थं कर्तृग्रहणमिति दर्शयन्नाह-तानारोहयति महामात्र
इति। गत्यर्थत्वच्च रुहेः हस्तिपकानां कर्मसंज्ञा । यद्येवम्,
कर्मान्तरसम्भवादेवात्र न भविष्यति? नैतदेवम्? अस्तीत्यत्राणौ
कर्मणो हस्तिनो णावपि कर्मत्वेनान्वयः। न वा सति कर्तृ
त्वविधौ कर्मान्तरव्यावृत्तिर्लभ्यते। यद्वा-प्रयोजकव्यापारमात्रे
तात्पर्याद्यदा हस्तिपकाः कर्मत्वेनाविवक्षिताः, तदेदं प्रत्युदाहणं
द्रष्टव्यम्। वनगुल्मस्येति। कर्मोपलक्षणमेतत्, न त्वत्र वनगुल्मस्य
कर्मत्वमस्ति; शेषत्वेन विवक्षित्वात्। तस्माद्वनगुल्ममिति
प्रदर्शनीयम्। स्मरयत्येनमिति। ठ्स्मृ आध्यानेऽ घटादिः, वनगुल्मस्य
रमणीयत्वप्रतिपादनाय प्रयोजकत्वे विवक्षिते णिच्। एनमिति।
बुद्ध्यर्थत्वात्कोकिलस्य कर्मसंज्ञा। एतदप्युपलक्षणम्, अत्रहि
कर्मान्तरसद्भावादेव प्राप्तिर्नास्ति कर्माविवक्षायां प्रत्युदाहरणं
द्रष्टव्यम्।
ननु चात्र कर्मकर्तरि मूलोदाहरणानीति। ननु
चाध्यारोपितप्रेषणपक्षे आरोहयतो हस्तिनः कर्मत्वाभावात्कर्मणा
समानधातौ तुल्यक्रियत्वाभावात् पचत्योदनं देवदतो
राध्यत्योदनं स्वयमेवेतिवत्कर्मवद्भावो न प्राप्नोति, सत्यम्;
आरब्ध एवास्मिन् सूत्रे सोऽपि पक्षः सम्भवात् प्रदर्शितः, अनारब्धे
तु निवृतप्रेषणपक्षप्रक्रियैवाश्रयिष्ते। ननु तत्रापि
व्यापारद्वयाभिधायिषु रुहादिषु भवत्येवम्, ये तु केवलकर्तृ
व्यापारवाचिनो द्दश्य�