प्रथमं कोशस्थानम् [००१।०३-००१।०७] ओं नमो बुद्धाय यः सर्वथासर्वहतान्धकारः संसारपङ्काज्जगदुज्जहार । तस्मै नमस्कृत्य यथार्थशास्त्रे शास्त्रं प्रवक्ष्याम्यभिधर्मकोशम् ॥ १.१ ॥ [००१।०८] शास्त्रं प्रणेतुकामः स्वस्य शास्तुर्माहात्म्यज्ञापनार्थं गुणाख्यानपूर्वकं तस्मै नमस्कारमारभते य इति । [००१।०९-००१।१०] बुद्धं भगवन्तमधिकृत्याह हतमस्यान्धकारमनेन वेति हतान्धकारः । [००१।१०] सर्वेण प्रकारेण सर्वस्मिन् हतान्धकारः सर्वथासर्वहतान्धकारः । [००१।१०-००१।११] अज्ञानं हि भूतार्थदर्शनप्रतिबन्धाधकारम् । [००१।११-००१।१२] तच्च भगवतो बुद्धस्य प्रतिपक्षलाभेनात्यन्तं सर्वथा सर्वत्र ज्ञेये पुनरनुत्पत्तिधर्मत्वाद्धतम् । [००१।१२] अतोऽसौ सर्वथासर्वहतान्धकारः । [००१।१३] प्रत्यैकबुद्धश्रावका अपि कामं सर्वत्र हतान्धकाराः । क्लिष्टसंमोहात्यन्तविगमात् । [००१।१४] न तु सर्वथा । [००१।१४-००१।१५] तथ ह्येषां बुद्धधर्मेष्वतिविप्रकृष्टदेशकालेषु अर्थेषु चानन्तप्रभेदेषु भवत्येवाक्लिष्टमज्ञानम् । [००१।१५-००१।१६] इत्यात्महितप्रतिपत्तिसंपदा संस्तुत्य पुनस्तमेव भगवन्तं परहितप्रतिपत्तिसंपदा संस्तौति संसारपङ्काज्जगदुज्जहारेति । [००१।१७] संसारो हि जगदासङ्गस्थानत्वात्दुरुत्तरत्वाच्च पङ्कभूतः । [००१।१७-००१।२०] तत्रावमग्नं जगदत्राणमनुकम्पमानो भगवान् सद्धर्मदेशनाहस्तप्रदानैर्यथाभव्यमभ्युद्धृतवानिति य एवमात्मपरहितप्रतिपत्तिसंपदा युक्तस्तस्मै नमस्कृत्येति शिरसा प्रणिपत्य । [००१।२०] यथार्थमविपरीतं शास्तीति यथार्थशास्ता । [००१।२०-००१।२१] अनेन परहितप्रतिपत्त्युपायमस्याविष्करोति । [००१।२१-००१।२२] यथाभूतशासनाच्छास्ता भवन्न्तसौ संसारपङ्काज्जगदुज्जहार न त्वृद्धिवरप्रदानप्रभावेणेति । [००१।२२-००२।०१] तस्मै नमस्कृत्य किं करिष्यामी त्याह शास्त्रं प्रवक्ष्यामि । [००२।०१] शिष्यशासनाच्छास्त्रम् । [००२।०१-००२।०२] कतमच्छास्त्रमित्याह अभिधर्मकोशम् [००२।०२] कोऽयमभिधर्मो नाम । [००२।०३] प्रज्ञाऽमला सानुचराऽभिधर्मः (१-२ ) [००२।०४] तत्र प्रज्ञा धर्मप्रविचयः। अमलेति अनास्रवा । सानुचरेति सपरिवारा । [००२।०४-००२।०५] एवमनास्रवः पञ्चस्कन्धकोऽभिधर्म इत्युक्तं भवति । [००२।०५] एष तावत्पारमार्थिकोऽभिधर्मः । [००२।०६] सांकेतिकस्तु [००२।०७] तत्प्राप्तये यापि च यच्च शास्त्रम् । (१-२ ) [००२।०८-००२।०९] यापि च श्रुतचिन्ताभावनामयी सास्रवा प्रज्ञा उपपत्तिप्रतिलम्भिका च सानुचरा । [००२।०९-००२।१०] यच्च शास्त्रमस्याः प्राप्त्यर्थमनास्रवायाः प्रज्ञायाः तदपि तत्संभारभावादभिधर्म इत्युच्यते । [००२।१०] निर्वचनं तु स्वलक्षणधारणाद्धर्मः । [००२।१०-००२।११] तदयं परमार्थधर्मं वा निर्वाणं धर्मलक्षणं वा प्रत्यभिमुखो धर्म इत्यभिधर्मः । [००२।१२] उक्तोऽभिधर्मः । इदं तु शास्त्रं कथमभिधर्मकोशम् । [००२।१३-००२।१४] तस्यार्थतोऽस्मिन् समनुप्रवेशात् स चाश्रयो स्येत्यभिधर्मकोशम् (१-२ -२ ) ॥ १.२ ॥ [००२।१५-००२।१६] स हि शास्त्रसंज्ञकोऽभिधर्म एतस्मिन्नर्थतो यथाप्रधानमन्तर्भूत इत्येतच्छास्त्रं तस्य कोशस्थानीयं भवति । [००२।१६] अथवा सोऽभिधर्म एतस्याश्रयभूतः शास्त्रस्य । [००२।१७] ततो ह्येतन्निराकृष्टम् । अतः स एवास्याभिधर्मः कोश इत्येतच्छास्त्रमभिधर्वर्मकोशम् । [००२।१८-००२।१९] किमर्थं पुनरभिधर्मोपदेशः केन चायं प्रथमत उपदिष्टो यट आचार्योऽभिधर्मकोशं वक्तुमाद्रियत इति ॥ [००२।१९] आह् । [००२।२०-००२।२३] धर्माणां प्रविचयमन्तरेण नास्ति क्लेशानां यत उपशान्तयेऽभ्युपायः । क्लेशैश्च भ्रमति भवार्णवेऽत्र लोकस्तद्धेतोरत उदितः किलैष शास्त्रा ॥ १.३ ॥ [००२।२४] यतो न विना धर्मप्रविचयेनास्ति क्लेशोपशमाभ्युपायः । [००२।२४-००३।०१] क्लेशाश्च लोकं भ्रमयन्ति संसारमहार्णेवेऽस्मिनन् । [००३।०१-००३।०२] अतस्तद्धेतोस्तस्य धर्मप्रविचयस्यार्थे शास्त्रा किल बुद्धेनाभिधर्म उक्तः । [००३।०२] नहि विनाऽभिधर्मोपदेशेन शिष्यः शक्तो धर्मान् प्रविचेतुमिति । [००३।०३-००३।०४] स तु प्रकीर्ण उक्तो भगवता भदन्तकात्यायनीपुत्र-प्रभृतिभिः पिण्डीकृत्य स्थपितोभदन्त धर्मत्रातो दानवर्गीयकरणवदित्याहुर्वैभाषिकाः । [००३।०५] कतमे पुनस्ते धर्मा येषां प्रविचयार्थमभिधर्मोपदेश इत्याह [००३।०६] सास्रवाऽनास्रवा धर्माः (१-४ ) [००३।०७] एष सर्वधर्माणां समासनिर्द्देशः । [००३।०७-००३।०८] तत्र कतमे सास्रवा धर्मा इत्याह [००३।०८-००३।०९] संस्कृता मार्गवर्जिताः । सास्रवाः (१-४ -४ १) [००३।१०] मार्गसत्यं वर्जयित्वाऽन्ये संस्कृता धर्माः सास्रवाः । किं कारणम् । [००३।११] आस्रवास्तेषु यस्मात्समनुशेरते (१-४ २-४ ) ॥ १.४ ॥ [००३।१२-००३।१३] कामं निरोधमार्गसत्यालम्बना अपि आस्रवा उपजायन्ते न तिनुशेरते तत्रेति न तयोः सास्रवत्वप्रसञ्गः । [००३।१३-००३।१४] यथाऽत्र नानुशेरते तत्पश्चादनुशयनिर्देश एव ज्ञापयिष्यामः । [००३।१४] उक्ताः सास्रवाः । [००३।१५] अनस्रवाः कतमे । [००३।१६] अनास्रवा मार्गसत्यं त्रिविधं चाप्यसंस्कृतम् । (१-५ -५ ) [००३।१७] कतमत्त्रि विधम् । [००३।१८] आकाशं द्वौ निरोधौ च (१-५ ) [००३।१९] कतमौ द्वौ । प्रतिसंख्यानिरोधोऽप्रतिसंख्यानिरोधश्च । [००३।१९-००३।२०] इत्येतदाकाशादि त्रिविधमसंस्कृतं मार्गसत्यं चानास्रवा धर्माः । [००३।२०] किं कारणम् । नहि तेष्वास्रवा अनुशेरत इति । [००३।२१] यदेतत्त्रिविधमसंस्कृतमुद्दिष्टम् [००३।२२] तत्राकाशमनावृतिः (१-५ ) ॥ १.५ ॥ [००३।२३] अनावरणस्वभावमाकाशं यत्र रूपस्य गतिः ॥ [००३।२४] प्रतिसंख्यानिरोधो यो विसंयोगः (१-६ -६ १) [००४।०१] यः सास्रवैर्धर्मैर्विसंयोगः स प्रतिसंख्यानिरोधः । [००४।०१-००४।०२] दुःखादीनामार्यसत्यानां प्रतिसंख्यानं प्रतिसंख्या प्रज्ञाविशेषस्तेन प्राप्यो निरोधः । [००४।०२] प्रतिसंख्यानिरोधः । [००४।०२-००४।०३] मध्यपदलोपात्गोरथवत् । [००४।०४] किं पुनरेक एव सर्वेषां सास्रवाणां धर्माणां प्रतिसंख्यानिरोधः । नेत्याह । [००४।०५] किं तर्हि । [००४।०६] पृथक्पृथक् । (१-६ २) [००४।०७] यावन्ति हि संयोगद्रव्याणि तावन्ति विसंयोगद्रव्याणि । [००४।०७-००४।०८] अन्यथा हि दुःखदर्शनहेयक्लेशनिरोधसाक्षात्क्करणात्सर्वक्लेशनिरोधसाक्षात्क्रिया प्रसज्येत । [००४।०८-००४।०९] सति चैवं शेषप्रतिपक्षभावनावैयर्थ्यं स्यात् । [००४।०९-००४।१०] यत्तर्ह्युक्तम् "असभागोनिरोध" इत्यस्य कोऽर्थः । [००४।१०-००४।११] नास्य कश्चित्सभागहेतुरस्ति नासौ कस्यचिदित्ययमस्य वाक्यस्यार्थो न तु नास्य कशिचत्सभागोऽस्तीति । [००४।११] उक्तः प्रतिसंख्यानिरोधः ॥ [००४।१२] उत्पादात्यन्तविघ्नोऽन्यो निरोधोऽप्रतिसंख्यया (१-६ -६ ) ॥ १.६ ॥ [००४।१३-००४।१४] अनागतानां धर्माणामुत्पादस्यात्यन्तं विघ्नभूतो विसंयोगाद्योऽन्यो निरोधः सोऽप्रतिसंख्यानिरोधः । [००४।१४] न ह्यसौ प्रतिसंख्यया लभ्यते । किं तर्हि । प्रत्ययवैकल्यात् । [००४।१४-००४।१६] यथैकरूपव्यासक्तचक्षुर्मनसो यानि रूपाणि शब्दगन्धरसस्प्रष्टव्यानि चात्ययन्ते तदालम्बनैः पञ्चभिर्विज्ञानकायैर्न शक्यं पुनरुत्पत्तुम् । [००४।१६-००४।१७] न हि ते सत्या अतीतं विषयमालम्बयि तुल्मिति । [००४।१७] अतः स तेषामप्रतिसंख्यानिरोधः प्रत्ययवैकल्यात्प्राप्यते । [००४।१८] चतुष्कोटिकं चात्र भवति । सन्ति ते धर्मा येषां प्रतिसंख्यानिरोध एव लभ्यते । [००४।१९] तद्यथा अतितप्रत्युत्पन्नोत्पत्तिधर्माणां सास्रवाणाम् । [००४।१९-००४।२०] सन्ति येषामप्रतिसंख्यानिरोध एव । [००४।२०] तद्यथाऽनुत्पत्तिधर्माणामनास्रवसंस्कृतानाम् । सन्ति ते येसामुभयम् । [००४।२१] तद्यथा सास्रवाणामनुत्पस्त्तिधर्माणाम् । सन्ति येषां नोभयम् । [००४।२१-००४।२२] तद्यथा अतीतप्रत्युत्पन्नोत्पत्तिधर्माणामणास्रवाणामिति । [००४।२२] उक्तं त्रिविधमसंस्कृतम् ॥ [००४।२३] यत्तूक्तं "संस्कृता मार्गवर्जिताः । [००४।२३-००४।२४] सास्रवा" इति कतमे ते संस्कृताः । [००४।२५] ते पुनः संस्कृता धार्मा रूपादिस्कन्धपञ्चकम् । (१-७ -७ ) [००४।२६] रूपस्कन्धो वेदनास्कन्धः संस्कारस्कन्धो विज्ञानस्कन्धश्चेत्येते संस्कृता धर्माः । [००४।२७] समेत्य संभूय प्रत्ययैः कृताः इति संस्कृताः । नह्येकप्रत्ययजनितं किञ्चिदस्तीति । [००४।२७-००५।०१] तज्जातीयत्वादनागतेष्वविरोधो दुग्धेन्धनवत् । [००५।०२] त एवाध्वा कथावस्तु सनिःसाराः सवस्तुकाः (१-७ -७ ) ॥ १.७ ॥ [००५।०३] त एव संस्कृता गतगच्छद्गमिष्यद्भावादध्वानः अद्यन्तेऽनितयत्येति वा । [००५।०३-००५।०४] कथा वावायं तस्या वस्तु नाम । [००५।०४] सार्थकवस्तुग्रहणात्तु संस्कृन्तं कथावस्तूच्यते । [००५।०४-००५।०५] अन्यथा हि उरकरणग्रन्थो विरुध्येत । [००५।०५] "कथावस्तून्यष्टादशभिर्धतुभिः संगृहीतानि ।" [००५।०५-००५।०६] निःसरणं निःसारः सर्वस्य संस्कृतस्य निर्वाणम् । [००५।०६] तदेषामस्तीति सनिःसाराः । [००५।०६-००५।०७] सहेतुकत्वात्सवस्तुकाः । [००५।०७] हेतुवचनः किल वस्तुशब्द इति वैभाषिचाः । [००५।०७-००५।०८] इत्येते संस्कृतधर्मौअर्यायाः । [००५।०८] त एव पुयः संस्कृता धरमाः । [००५।०९] ये सास्रवा उपादानस्कन्धास्ते (१-८ -८ १) [००५।१०] अतः किं दिद्धम् । [००५।१०-००५।११] य उपादानस्कन्धाः स्कन्धा अपि ते स्युः एव नोपादानस्कन्धाः । [००५।११] अनास्रवाः संस्कारा इति तत्र उपादानानि क्लेशाः । [००५।११-००५।१२] तत्संभूतत्वादुपादानस्कन्धाः ॥ [००५।१२] त्रुणतुपाग्निवत् । तद्धिधेयत्वाद्वा राजपुरूपवत् । [००५।१२-००५।१३] उपादानानि वा तेभ्यः संभवन्तीति उपादानस्कन्धाः पुष्पफलवृक्षवत् । [००५।१३-००५।१४] त एव सास्रवा धर्मा उच्यन्ते । [००५।१५] सरणा अपि । (१-८ २) [००५।१६] रण्सा हि क्लेशाः । आत्मपारव्यावाधनात् । स्तदनुशयितत्वात्सरणाः । सास्रववत् । पुनः [००५।१७] दुःखं समुदयो लोको दृष्टिस्थानं भवश्च ते (१-८ -८ ) ॥ १.८ ॥ [००५।१८] आर्याणां प्रतिकूलत्वाद्दुःखम् । समुदेत्यस्माद्दुःखमिति समुदयः । [००५।१८-००५।१९] लक्ष्यत इति लोकः । [००५।१९] दृष्टिरस्मिंस्तिष्ठत्यनुशयनादिति दृष्टिस्थानम् । भवतीति भवः [००५।२०] इत्येते सास्रवाणसं धर्माणामान्वर्थपर्यायाः [००५।२१] पञ्च रूपादयः स्कन्धा इत्युक्तम् । तत्र [००५।२२] रूपं पञ्चेन्द्रियाण्यर्थाः पञ्चाविज्ञप्तिरेव च । (१-९ -९ ) [००५।२३] पञ्चेन्द्रियाणि चक्षुःश्त्रोत्रग्र्हाणजिह्वाकायेन्दरिया ण । [००५।२३-००५।२४] पञ्चार्थास्तेषामेवचक्षुरादीनामिन्द्रियाणां यथास्वं ये पञ्च विषयाः रूपशब्दगन्धरसस्प्रष्टव्याख्याः । [००५।२५] अविज्ञप्तिश्चेति । एतावान् रूपस्कन्धः [००५।२६] तत्र य एते पञ्च रूपादयोऽर्था उक्ताः । [००५।२७] तद्विज्ञानाश्रया रूपप्रसादाश्चक्षुरादयः (१-९ -९ ) ॥ १.९ ॥ [००६।०१-००६।०२] रूपशब्दगन्धरसस्प्रष्टव्यविज्ञानानामाश्रयभूता ये पञ्च रूपात्मकाः प्रसादास्ते यथाक्रमं चक्षुःश्रोत्रघ्राणजिह्वाकाया वेदितव्याः । [००६।०२-००६।०३] यथोक्तं भगवता "चक्षुर्भिक्षो आध्यात्मिकमायतनं चत्वारि महाभूतान्युपादाय" रूप प्रसाद इति विस्तरः । [००६।०३-००६।०४] यान्येतानि चक्षुरादीन्युक्तनि तद्विज्ञानाश्रया रूपप्रसादाश्चक्षुरादयः । [००६।०४-००६।०५] चक्षुर्विज्ञानाद्याश्रया इत्यर्थः । [००६।०५] एवं कृत्वा प्रकरणग्रण्थोऽप्यनुवृत्तो भवति । "चक्षुः कतमत् । [००६।०५-००६।०६] चक्षुर्विज्ञानाश्रयो रूपप्रसाद" इति विस्तरः । [००६।०६] निर्द्दिष्टानि पञ्चेन्द्रियाणि । [००६।०७] अर्थाः पञ्चा निर्द्देश्याः । तत्र तावत्] [००६।०८] रूपं द्विधा [००६।०९] वर्णः संस्थानं च । तत्र वर्णश्चतुर्विधो नीलादिः । तद्भेदा अन्ये । [००६।०९-००६।१०] सम्स्थानमष्टविधं दीर्घदि विसातान्तम् । [००६।१०] तदेव रूपायतनं पुनरुच्यते । [००६।११] विम्शतिधा [००६।१२-००६।१३] तद्यथा नीलं पीतं लोहितमवदातं दीर्घं ह्रस्वं वृत्तं परिमण्डलमुन्नतमवनतं सातं विसातमभ्रं धूमो रजो महिका च्छाया आतपः आलोकः अन्धकारमिति । [००६।१३-००६।१४] केचिन्नभश्चैकवर्णमिति एकविंशतिं संपठन्ति । [००६।१४] तत्र सातं समस्थानम् । विसातं विषम स्थानम्ल्महिका नीहारः । आतपः सूर्यप्रभा । [००६।१४-००६।१५] आलोकः चन्द्रतारकाग्न्योषधिमणीनं प्रभा । [००६।१६] छाया यत्र रूपाणां दर्शनम् । विपर्ययादन्धकारम् । [००६।१६-००६।१७] शेषं सुगमत्वान्न विपञ्चितम् । [००६।१७] अस्ति रूपायतनं वर्णतो विद्यते न संस्थानतः [००६।१७-००६।१८] नीलपीतलोहितवदातच्छायातपालोकान्धकाराख्यम् । [००६।१८] अस्ति संस्थानतो न वर्णतः । [००६।१८-००६।१९] घादीनां प्रदेषः कायविज्ञप्तिस्वभावः । [००६।१९] अस्त्युभयथा । परिशिष्टं रूपायतनम् । [००६।१९-००६।२०] आतपालोकावेव वर्णतो विद्येते इत्यपरे । [००६।२०] "दृश्यते हि नीलादीनं दीर्घादिपरिच्छेद" इति । [००६।२१] कथं पुनरेकं द्रव्यमुभयथा विद्यते । अस्त्युभयस्य तत्र प्रज्ञानात् । [००६।२१-००६।२२] ज्ञानार्थो ह्येष विदिर्न सत्तार्थः । [००६।२२] कायविज्ञप्तावपि तर्हि प्रसङ्गः । उक्तं रूपायतनम् ॥ [००६।२३] शब्दस्त्वष्टविधः । [००६।२४] उपात्तानुपात्तमहाभूतहेतुकः सत्त्वासत्त्वाख्यश्चेति चतुर्विधः । [००६।२४-००६।२५] पुनर्मनोज्ञामनोज्ञभेदादष्टविधो भवति । [००६।२५-००६।२६] तत्रोपात्तमहाभूतहेतुको यथा हस्तवाक्छब्दः । [००६।२६] अनुपात्तमहाभुतहेतुको यथा वायुवनस्पतिनदीशब्दः । [००६।२६-००६।२७] सत्त्वाख्यो वाग्विज्ञप्तिषब्दः । [००६।२७] असत्त्वाख्योऽन्यः [००६।२७-००६।२८] उपात्तानुपात्तमहाभूतहेतुकोऽप्यस्ति शब्द इत्यपरे । [००६।२८] तद्यथा हस्तमृदङ्गसंयोगज इति । [००६।२८-००७।०१] स तु यथैकौ वर्णपरमाणुर्न भूतचतुष्कद्वयमुपादायेष्यते तथा नैवैष्टव्य इति । [००७।०१] उक्तः शब्दः ॥ [००७।०२] रसः । [००७।०३] षोढ [००७।०४] मधुराम्ललवणकटुकतित्तकषायभेदात् । [००७।०५] चतुर्विधो गन्धः [००७।०६] सुगन्धदुर्गन्धयोः समविषमगन्धत्वात् । त्रिविधस्तु शास्त्रे । [००७।०६-००७।०७] "सुगन्धो दुर्गन्धः समगन्ध" इति । [००७।०८] स्पृश्यमेकादशात्मद्कम् ॥ १.१० ॥ [००७।०९] स्प्रष्टव्यमेकादशद्रव्यस्वभावम् । [००७।०९-००७।१०] चत्वारि महाभूतानि श्लक्ष्णत्वं कर्कशत्वं गुरुत्वं लघुत्वं शीतं जिघत्सा पिपासा चेति । [००७।१०] तत्र भूतानि पश्चाद्वक्ष्याम्ः । [००७।१०-००७।११] श्लक्ष्णत्वं मृदुता । [००७।११] कर्कशत्वं परुषता । गुरुत्वं येन भावास्तुल्यन्ते । लघुत्वं विपर्ययात् । [००७।११-००७।१२] शीतमुष्णाभिलाषकृत् । [००७।१२] जिघत्सा भोजनाभिलाषकृत् । कारणे कार्योपचारात् । यथा [००७।१३-००७।१४] "बुद्धानां सुख उत्पादः सुखा धर्मस्य देशना । सुखा सङ्घस्य सामग्री समग्राणां तपः सुखं" ॥ इति । [००७।१५] तत्र रूपधातौ जिघत्सापिपासे न स्तः । शेषमस्ति [००७।१५-००७।१६] यद्यपि तत्र वस्त्राण्येकशो न तुल्यन्ते सञ्चितानि पुनस्तुल्यन्ते । [००७।१६] शीतमुपघातकं नास्ति । [००७।१६-००७।१७] अनुग्राहकं किलास्ति । [००७।१८-००७।१९] यदेतद्बहुविधं रूपमुक्तं तत्र कदाचिदेकेन द्रव्येण चक्षुर्विज्ञानमुत्पद्यते यदा तत्प्रकारव्यवच्छेदो भवति । [००७।१९] कदाचिद्बहुभिर्यदा न व्यवच्छेदः । [००७।१९-००७।२०] तद्यथा सेनाव्यूहमनेकवर्णसंस्थानं मणिसमूहं च दूरात्पश्यतः । [००७।२०] एवं श्रोत्रादिविज्ञानं वेदितव्यम् । [००७।२१] कायविज्ञानं तु परं पञ्चभिः स्प्रष्टव्यैरुत्पद्यत इत्येके । [००७।२१-००७।२२] चतुर्भिर्महाभूतैरेकेन च श्लक्ष्णत्वादिना । [००७।२२] सर्वैरेकादशभिरित्यपरे । [००७।२२-००७।२३] ननु चैवं समस्तालम्बनत्वात्सामान्यविषयाः पञ्च विज्ञानकायाः प्राप्नुवन्ति न स्वलक्षणविषयाः । [००७।२३-००७।२४] आयतनस्वलक्षणं प्रत्येते स्वलक्षणविषया इष्यन्ते न द्रव्यस्वलक्षणमित्यदोषः । [००७।२५] इदं विचार्यते । [००७।२५-००७।२६] कायजिह्वेन्द्रिययोर्युगपद्विषयप्राप्तौ सत्यां कतरद्विज्ञानं पूर्वमुत्पद्यते । [००७।२६] यस्य विषयः पटीयान् । [००७।२६-००७।२७] समप्राप्ते तु विषये जिह्वाविज्ञानं पूर्वमुत्पद्यते । [००७।२७] भोक्तुकामतावर्जितत्वात्सस्न्ततेः । [००७।२७-००७।२८] उक्ताः पञाचेन्द्रियार्थाः यथा च तेषां ग्रहणम् । [००७।२९] अविज्ञप्तिरिदानीं वक्तव्या । सेयमुच्यते [००८।०१-००८।०२] विक्षिप्ताचित्तकस्यापि योऽनुबण्धः शुभाशुभः । महाभूतान्युपादाय स ह्यविज्ञप्तिरुच्यते ॥ १.११ ॥ [००८।०३] विक्षिप्तचित्तकस्येति तदन्यचित्तस्यापि ॥ [००८।०३-००८।०४] अचित्तकस्यापीत्यसंज्ञिनिरोधसमापत्तिसमापन्नस्यापि । [००८।०४] अपिशब्देनाविक्षिप्तसचित्तस्यापीति विज्ञायते । [००८।०५] योऽनु बन्ध इति यः प्रवाहः । शुभाशुभ इति कुशलाकुशलः । [००८।०५-००८।०६] कुशलाकुशले प्राप्तिवाहोऽप्यस्तीदृश इति तद्विशेषणार्थमुच्यते महाभूतान्युपादायेति । [००८।०७] हेत्वर्थ उपादायार्थ इति वैभाषिकाः । जननादिहेतुभावात् । [००८।०७-००८।०८] स ह्यविज्ञप्तिरिति हिशब्दस्तन्नामकरणविज्ञापनार्थः । [००८।०८-००८।०९] रूपक्रियास्वभावापि सती विज्ञप्तिवत्परं न विज्ञापयतीत्यविज्ञप्तिः । [००८।०९-००८।०९ उच्यत इति आचार्यवचनं दर्शयति । [००८।०९-००८।१०] समासतस्तु विज्ञप्तिसमाधिसंभूतं कुशलाकुशलं रूपमविज्ञप्तिः । [००८।११] महाभूतान्युपादायेत्युक्तानि कतमानि भूतानि । [००८।१२] भूतानि पृथिवीधातुरप्तेजोवायुधातवः [००८।१३] इत्येते चत्वारः स्वलक्षणोपादायरूपधारणाद्धातवश्चत्वारि महाभूतान्युच्यन्ते । [००८।१४] महत्त्वमेषां सर्वान्यरूपाश्रयत्वेनौदारिकत्वात् । [००८।१४-००८।१५] अथ वा तदुद्भूतवृत्तिषु पृथिव्यप्तेजोवायुस्कन्धेष्वेषां महास्ण्निवेशत्वात् । [००८।१५-००८।१६] ते पुनहेते धातवः कस्मिन् कर्मणि संसिधाः किंस्वभावाश्चेत्याह [००८।१७] धृत्यादिकर्मसंसिद्धाः [००८।१८] धृतिसंग्रहपक्तिव्यूहनकर्मस्वेते यथाक्रमं संसिद्धाः पृथिव्यप्तेजोवायुधातवः । [००८।१८-००८।१९] व्यूहनं पुनर्वृद्धिः प्रसर्पणं च वेदितव्यम् । [००८।१९] इदमेषां कर्म । स्वभावस्तु यथाक्रमं [००८।२०] खरस्नेहोस्णतेरणाः ॥ १.१२ ॥ [००८।२१] खरः पृथिवीधातुः । स्नेहोऽब्धातुः । उष्णता तेजोधातुः । [००८।२२] ईरणा वायुधातुः । ईर्यतेऽनया भूतस्रोतो देशान्तरोत्पादनात्प्रदीपेरणवदितीरणा । [००८।२३] "वायुधातुः कतमो लघुसमुदीरणत्वम्" इति प्रकारणेषु निर्दिष्टं सूत्रे च । [००८।२३-००८।२४] तत्तु लघुत्वमुपादाय रूपमप्युक्तं प्रकरणेषु । [००८।२४-००८।२५] अतो य ईरणास्वभावो धर्मः स वायुरिति कर्ंणाऽस्य स्वभावोऽभिव्यक्तः । [००८।२६] कः पुनः पृथिव्यादिनां पृथिवीधात्वादीनां च विशेषः । [००९।०१] पृथिवी वर्णसंस्थानमुच्यते लोकसंज्ञया । [००९।०२] तथा हि पृथिवीं दर्शयन्तो वर्णं संस्थानं च दर्शयन्ति । यथा पृथिवी एवं [००९।०३] आपस्तेजश्च [००९।०४] वर्णसंस्थानमेवोच्यते लोकसंज्ञया । [००९।०५] वायुस्तु धातुरेव [००९।०६] य एव तु वायुधातुः स एव लोके वायुअरित्युच्यते । [००९।०७] तथपि च ॥ १.१३ ॥ [००९।०८] यथा पृथिवी वर्णसंस्थानमुच्यते लोकसंज्ञया तथ वायुअरपि । [००९।०८-००९।०९] नीलिका वात्या मण्डलिका वात्येति ॥ [००९।१०] कस्मात्पुनरयमविज्ञप्तिपर्यन्तो रूपस्कन्ध इत्युच्यते । रौपणात् । [००९।१०-००९।११] उक्तं भगवता "रूप्यते रुप्यत इति भिक्षवस्तस्माद्रूपोपादानस्दन्ध इत्युच्यते ॥ [००९।११-००९।१२] केन रुप्यते । [००९।१२] पाणिस्पर्शेनापि स्पृष्टो रूप्यत" इति विस्तरः । रूप्यते बाध्यत इत्यर्थः । [००९।१३] तथा ह्यर्थवर्गीयेषूक्तम् [००९।१४-००९।१५] "तस्य चेत्कामयानस्य च्छन्दजातस्य देहिनः । ते कामा न समृध्यन्ति शल्यविद्ध इव रूप्यते ॥" [००९।१६] रूपस्य पुनः का बधना । विपरिणामोत्पादना । [००९।१६-००९।१७] प्रतिघातो रूपेणेत्यपरे । [००९।१७] परमाणुरूपं तर्हि रूपं न प्राप्नोत्यरूपणात् । [००९।१७-००९।१८] न वै परमाणुरूपमेकं पृथग्भूतमस्ति । [००९।१८] सञ्घातस्थं तु तद्रूप्यत एव । [००९।१८-००९।१९] अतीतानागतं तर्हि रूपं न प्राप्नोति । [००९।१९] तदपि रूपितं रूपयिष्यमाणं तज्जातीयं चेति रूपमिन्धनवत् । [००९।१९-००९।२०] अविज्ञप्तिस्तर्हि न प्राप्नोति । [००९।२०] सापि विज्ञप्तिरूपणाद्रूपिता भवति । [००९।२०-००९।२१] वृक्षप्रचलने च्छायाप्रचलनवत् । [००९।२१] नाविकारात् । [००९।२१-००९।२२] विज्ञप्तिनिवृत्तौ चाविज्ञप्तिनिवृत्तिः स्याद्वृक्षाभावे च्छायाऽभाववत् । [००९।२२-००९।२३] आश्रयभूतरूपणादित्यपरे एवं तर्हि चक्षुर्विज्ञानादीनामप्याश्रयरूपणात्रूपत्वप्रसङ्गः । [००९।२३] विषमोऽयमुपन्यासः । [००९।२३-००९।२४] अविज्ञप्तिर्हि च्छायेव वृक्षं प्रभेव मणिं भूतान्याश्र्त्य वर्त्तते । [००९।२४-००९।२५] न त्वेवं चक्षुरादीन्याश्रित्य वर्त्तन्ते चक्षुर्विज्ञानादीनि केवलं तूत्पत्तिनिमिक्तमात्रं तानि तेषां भवन्तीति । [००९।२५-००९।२६] इदं तावदवैभाषिकीयं वृक्षमाश्रित्य च्छाया वर्त्तते मणिं चाश्रित्य प्रभेति । [००९।२६-०१०।०१] च्छायादिवर्णपरमाणूनां प्रत्येकं स्वभूतचतुष्काश्रितत्वाभ्युपगमात् । [०१०।०१] सत्यपि च तदाश्रितत्वे च्छायाप्रभयोर्नाविज्ञप्तिस्तथैवाश्रिता । युज्यते । [०१०।०२] निरुद्धेष्वपि अविज्ञ प्त्याशयेषु महाभूतेषु तस्या अनिरोधोऽभ्युपगम्यते । [०१०।०२-०१०।०३] अतो न भवत्येष परिहारः । [०१०।०३-०१०।०४] अन्ये पुनरत्र परिहारमाहुः चक्षुर्विज्ञानादीनामाश्रयो भेदं गतः । [०१०।०४] कष्चिद्रूप्यते चक्षुरादिः कश्चिन्न रूप्यते यथा मनः । [०१०।०५] न त्वेवमविज्ञप्तिः । [०१०।०५-०१०।०६] तस्मादसमानः प्रसङ्गः इत्यत उपपन्नमेतदाश्रय रूपणाद्रूपमिति । [०१०।०७] य एव रूपस्कन्धस्वभावा उक्ताः [०१०।०८] इन्द्रियार्थस्त एवेष्टा अशायतनधातवः । [०१०।०९] आयतनव्यवस्थायां दशायतनानि । [०१०।०९-०१०।१०] चक्षुरायतनं रूपायतनं यावत्कायायतनं स्प्रष्टव्यायतनमिति । [०१०।१०-०१०।११] धातुव्यवस्थायां त एव दशधातवश्चक्षुर्छातू रूपधातुर्यावत्कायधातुः स्प्रष्टव्यधातुरिति । [०१०।११] उक्तो रूपस्कन्धस्तस्य चायतनव्यवस्थानम् । [०१०।१२=०१०१२] वेदनादयो वक्तव्यः । [०१०।१२] तत्र [०१०।१३] वेदनाऽनुभवः [०१०।१४] त्रिविधोऽनुभवो वेदनास्कन्धः । सुखो दुःखो , दुःखासुखश्च । [०१०।१४-०१०।१५] स पुनर्भिद्यमानः षड्वेदनाकायाः चक्षुःसंस्पर्शजा वेदना यावम्वनःसंस्पर्शजा वेदनेति । [०१०।१६] संज्ञा निमित्तोद्ग्रहणात्मिका ॥ १.१४ ॥ [०१०।१७-०१०।१८] यावन्नीलपीतदीर्घह्रस्वस्त्रिपुरुषमित्रमित्रसुखदुःखादिनिमित्तोद्ग्रहणमसौ संज्ञास्कन्धः । [०१०।१८] स पुनर्भिद्यमानः षट्संज्ञाकाया वेदनावत् ॥ [०१०।१९] चतुर्भ्योऽन्ये तु संस्कारस्कन्धः [०१०।२०] रूपवेदनासंज्ञाविज्ञानेभ्यश्चतुब्ब्र्योऽन्ये तु संस्काराः संस्कारस्कन्धः। [०१०।२०-०१०।२१] भगवता तु सूत्रे षट्चेतनाकाया इत्युक्तं प्राधान्यात् । [०१०।२१-०१०।२२] सा हि कर्मस्वरूपत्वादभिसंस्करणे प्रधाना । [०१०।२२-०१०।२३] अत एवोक्तं भगवता "संस्कृतमभिसंस्करोति । [०१०।२३] तस्मात्संस्कारा उपादानस्कन्ध इत्युच्यत" इति [०१०।२३-०१०।२५] अन्यथा हि शेषाणां चैतसिकानां विप्रयुक्तानां च संस्काराणां स्कन्धासंग्रहाद्दुःखसमुदयसत्यत्वं न स्यादिति परिज्ञापरिहाणे अपि न स्याताम्। [०१०।२५-०१०।२६] उक्तं च भगवता "नाहमेकधर्ममपि अनभिज्ञायापरिज्ञाय दुःखस्यान्तक्रियां वदामीति । [०१०।२६] एवमप्रहाये" त्युक्तम् । [०११।०१] तस्मादवश्यमेषां संस्कारस्कन्धसंग्रहो "भ्युपगन्तव्यः । [०११।०२] एते पुनस्त्रयः । [०११।०३] वेदनासंज्ञासंस्कारस्कन्धाः आयतनधातुव्यवस्थायां [०११।०४] धर्मायतनधात्वाख्याः सहाविज्ञप्त्यसंस्कृतैः ॥ १.१५ ॥ [०११।०५] इत्येतानि सप्त द्रव्याणि धर्मायतनं धर्मधातुश्चेत्याख्यायन्ते । [०११।०६] विज्ञानं प्रतिविज्ञप्तिः [०११।०७] विषयं विषयं प्रति विज्ञप्तिरुपलब्धिर्विज्ञान स्कन्ध इत्युच्यते । [०११।०७-०११।०८] स पुनः षड्विज्ञानकायाः चक्षुर्विज्ञानं यावन्मनोविज्ञानमिति । [०११।०८-०११।०९] य एष विज्ञानस्कन्ध उक्त आयतनव्यवस्थायां [०११।१०] मन आयतनं च तत् । [०११।११] धातुव्यवस्थायां स एव [०११।१२] धातवः सस्प्त च मताः [०११।१३] कतमे सप्त । [०११।१४] षड्विज्ञानान्यथो मनः ॥ १.१६ ॥ [०११।१५] चक्षुर्विज्ञानधातुर्यावन्मनोविज्ञानधातुमनोधातुश्च । [०११।१५-०११।१६] एवमत्र पञ्च स्कन्धा द्वादशायतनानि अष्टादश धातवो निर्द्दिष्टा भवण्ति । [०११।१६-०११।१७] अविज्ञप्तिवर्ज्यो रूपस्कन्धो दशायतनानि दश धतवः । [०११।१७-०११।१८] वेदना दयः स्कन्धास्त्रयो "विज्ञप्तिरसंस्कृतानि च धर्मायतनं धर्मधातुश्च विज्ञानस्कन्धो मन आयतनं षड्विज्ञानधातवो मनोधातुश्चेति ॥ [०११।१९] ननु च षड्विज्ञानकाया विज्ञानस्कन्ध इत्युक्तम् । [०११।१९-०११।२०] अथ को "यं पुनस्तेभ्यो "न्यो मनोधातुः न खलु कश्चिदन्यः । [०११।२०] किं नर्हि । तेषामेव [०११।२१] षण्णामनन्तरातीतं विज्ञानं यद्धि तन्मनः । [०११।२२] यद्यत्समनन्तरनिरुद्धं विज्ञानं तन्मनोधातुरित्युच्येत । [०११।२२-०११।२३] तद्यथा स एव पुत्रो "न्यस्य पिता भवति तदेव फलमन्यस्य बीजमिति । [०११।२३-०११।२५] एवं तर्हि द्रव्यतः सप्तदश धातवो भवन्ति द्वादश वा षड्विज्ञानधातुमनोधातूनामितरेतरान्तर्भावादिति कस्मादष्टादाश व्यवस्थाप्यन्ते । [०११।२५] यद्यप्येवं तथापि [०११।२६] षष्ठाश्रयप्रसिद्ध्यर्थ धातवो "षादश्स्मृताः ॥ १.१७ ॥ [०११।२७] पञ्चानां विज्ञानधातूनां चक्षुर्धात्वायतनादयः पञ्चाश्रयाः । [०११।२८] षष्ठस्य मनोविज्ञानधातोराश्रयो "न्यो नास्ति । [०११।२८-०११।२९] अतस्तदाश्रयप्रसिद्धच्यर्थ मनोधातुरूपदिष्टः । [०११।२९-०१२।०१] एवमाश्रयाश्रितालम्बनष्ट्कव्यवसथानादष्टादश धातवो भवन्तीति । [०१२।०१] अर्हतस्तर्हि चरमं चित्तं न मनो भविष्यति । [०१२।०२] नहि तदस्ति यस्य तत्सस्मनन्तरातीतं स्यादिति । न । [०१२।०२-०१२।०३] तस्यापि मनोभावेनावस्थितत्वात् । [०१२।०३] अन्यकारणवैकल्यात्तु नोत्तरविज्ञानसंभूतिः ॥ [०१२।०४] तत्र स्कन्धैः सर्वसंस्कृतसंग्रहः । [०१२।०४-०१२।०५] उपादानस्कन्धैः सर्वसास्रवाणामा यतनधातुभिः सर्वधर्माणाम् । [०१२।०५] समासतस्तु ज्ञातव्यः [०१२।०६-०१२।०७] सर्वसंग्रह एकेन स्कन्देह्नायतनेन च धातुना च [०१२।०८] रूपस्कन्धेन मन आयतनेन धर्मधातुना च सर्वधर्माणां संग्रहो बोद्धव्यः । [०१२।०८-०१२।०९] स खल्वेष संग्रहो यत्र क्वचिदुच्यमानो वेदितव्यः । [०१२।१०] स्वभावेन [०१२।११] न परभावेन । किं कारणम् । [०१२।१२] परभाववियोगतः ॥ १.१८ ॥ [०१२।१३] वियुक्तो हि परभवेन धर्मः । तस्मान्न येन वियुक्तस्तेनैव संगृहीतो युज्यते । [०१२।१३-०१२।१४] तद्यथा चक्षुरिन्द्रियं रूपस्कन्धेन चक्षुरायतनधातुभ्यां च दुःखसमुदयसत्याभ्यां च संगृहीतम् । [०१२।१५] तत्स्वभावत्वात् । नान्यैः स्कन्धादिभिस्तद्भाव वियुक्तत्वात् । [०१२।१५-०१२।१६] यस्त्वन्येनान्यस्य संग्रह उच्यते यथा संग्रहवस्तुभिः पर्षदां स हि कादाचित्कत्वात्सांकेतिको वेदितव्यः । [०१२।१७] ननु चैकविंशत्या धातुभिर्भवितव्यम् । चक्षुषो द्वित्वात्श्रोत्रघ्राणयोश्च । [०१२।१८] न भवितव्यम् । यस्मात् । [०१२।१९-०१२।२०] जातिगोचरविज्ञानसामान्यादेकधातुता द्वित्वे "पि चक्षुरदीनं [०१२।२१] त्र जातिसामान्यमुभयोश्चक्षुःस्वभावत्वात् । [०१२।२१-०१२।२२] गोचरसामान्यमुभयो रूपविषयत्वात् । [०१२।२२] विज्ञानसामान्यमुभयोरेकचक्षुर्विज्ञानाश्रयत्वात् । तस्मदेक एव चक्षुर्धातुः । [०१२।२३] एवं श्रोत्रघ्राणयोरपि योज्यम् । [०१२।२४] शोभार्थं तु द्वयोद्भवः ॥ १.१९ ॥ [०१२।२५] एकधातुत्वे "पि तु चक्षुरादीनं द्वयोः संभव आश्रयस्य शोभार्थम् । [०१२।२५-०१३।०१] अन्य था ह्येकचक्षुःश्रोत्राधिष्ठानैकनासिकाविलसंभवात्महद्वैरुप्यं स्यादिति । [०१३।०२] उक्ताः स्कन्धायतनधातवः [०१३।०३] इदं तु वक्तव्यं कः स्कन्धायतनधात्वर्थ इति । [०१३।०४] राश्यायद्वारगोत्रार्थाः स्कन्धायतनधातवः । [०१३।०५-०१३।०७] ऽयत्किञ्चिद्रूपमतीतानागतप्रत्युत्पन्नमाध्यात्मिबाह्यमौदारिकं वा सूक्ष्मं वा हीनं वा प्रणीतं वा यद्वा दूरे अन्तिके तत्सर्वमैकध्यमभिसंक्षिप्य रूपस्कन्ध इति संख्यां गच्छती ति वचनात्सूत्रे राश्यर्थः स्कन्धार्थ इति सिद्धम् । [०१३।०७-०१३।०८] तत्रातीतं रूपमनित्यतानिरुद्धम् । [०१३।०८] अनागतमनुत्पन्नम् । प्रत्युत्पन्नमुत्पन्नानिरुद्धम् । [०१३।०९] आध्यात्मिकं स्वासान्तानिकं बाह्यमन्यदायतनतो वा [०१३।०९-०१३।१०] औदारिकं सप्रतिघं सूक्ष्ममप्रतिघमापेक्षिकं वा । [०१३।१०] आपेक्षिकत्वादसिद्धमिति चेत् । न । [०१३।१०-०१३।११] अपेक्षाभेदात् । [०१३।११] यदपेक्ष्यौ दारिकं न जातु तदपेक्ष्य सूक्ष्मं पितापुत्रवत् । हीनं क्लिष्टम् । [०१३।१२] प्रणितमक्लिष्टम् । दूरमतीतानागतम् । अन्तिकं प्रत्युत्पन्नम् । [०१३।१२-०१३।१३] एवं यावत्विज्ञानम् । [०१३।१३] अयं तु विशषः । औदारिकं पञ्चेन्द्रियाश्रयं सूक्ष्मं मानसम् । [०१३।१३-०१३।१४] भूमितो वेति वैभाषिकाः । [०१३।१४] भदन्त आह औदारिकरूपं पञचेन्द्रियग्राह्यं सूक्ष्ममन्यत् । [०१३।१५] हीनममनापं प्रणीतं मनापम् । दूरमदृश्यदेशम् । अन्तिकं दृश्यदेशम् । [०१३।१५-०१३।१६] अतीतादीनां स्वशब्देनाभि हितत्वात् । [०१३।१६] एवं वेदनादयोऽपि वेदितव्याः । [०१३।१७] दूरान्तिकत्वं तु तेषामाश्रयवशात् । औदारिकसूक्ष्मत्वं तु पूअर्ववदिति ॥ [०१३।१८] चित्तचैत्तायद्वारार्थ आयतनार्थः । [०१३।१८-०१३।१९] निर्वचनं तु चित्तचैत्तानामायं तन्वन्तीति आयतनानि । [०१३।१९] विस्तृण्वन्तीत्यर्थः । गोत्रार्थो धात्वर्थः । [०१३।१९-०१३।२१] यथैकस्मिन् पर्वते बहून्ययस्ताम्ररूप्यसुवर्णादिगोत्रानि धातव उच्यन्ते एवमेकस्मिन्नाश्रये सन्ताने वा अष्टादश गोत्राणि अष्टादश धातव उच्यन्ते । [०१३।२१] आकरास्तत्र गोत्राण्युअच्यन्ते । [०१३।२१-०१३।२२] त इमे चक्षुरादयः कस्याकराः । [०१३।२२] स्वस्या जातेः । सभागहेतुत्वात् । [०१३।२२-०१३।२३] असंस्कृतं तर्हि न धातुः स्यात् । [०१३।२३] चित्तचित्तानां तर्हि जातिवाचको "यं धातुशब्द इत्यपरे । [०१३।२३-०१३।२४] अष्टादश्धर्माणां जातयः स्वभावा अष्टादश धातव इति । [०१३।२४-०१३।२५] यदि राश्यर्थः स्कन्धार्थः प्रज्ञप्तिसन्तः स्कन्धाः प्राप्नुवन्ति । [०१३।२५] अनेकद्रव्यसमूहत्वात्राशिपुद्गलवत् । न । [०१३।२६] एकस्यापि द्रव्यपरमाणोः स्कन्धत्वात् । न तर्हि राश्यर्थः स्कन्धार्थ इति वक्तव्यम् । [०१३।२७] न ह्येकस्यास्ति राशित्वमिति । कार्यभारोद्वहनार्थः स्कन्धार्थ इत्यपरे । [०१३।२७-०१३।२८] प्रच्छेदार्थो वा । [०१३।२८] तथाहि वक्तारो भवन्ति त्रिभिः स्कन्धकैर्देयं दास्याम इति । तदेतदुत्सूत्रम् । [०१३।२९] सूत्रं हि राश्यर्थमेव ब्रवीति "यत्किञ्चिद्रूपमतीतानागतप्रत्युत्पन्नमि"ति विस्तरः [०१३।३०] प्रत्येकमतीतादिरूपस्य स्कन्धत्वं तत्र विज्ञाप्यते । [०१३।३०-०१४।०१] सर्वमेतदतीतादि रूपमेकशो रूपस्कन्ध इति । [०१४।०१] न शक्यमेवं विज्ञातुम् । [०१४।०१-०१४।०२] "तत्सर्वमैकध्यमभिसंक्षिप्ये"ति वचनात् । तस्माद्राशिवदेव स्कन्धाः प्रज्ञप्तिसन्तः [०१४।०२-०१४।०३] रूपोईन्यपि तर्ह्यायतनानि प्रज्ञप्तिसन्ति प्राप्नुवन्ति । [०१४।०३-०१४।०४] बहुनां चक्षुरादिपरमाणूनामायद्वार भावात् । [०१४।०४] न । [०१४।०४-०१४।०५] एकशः समग्राणां कारणभावात्विषयसहकारित्वाद्वा नेन्द्रियं पृथगायतनं स्यात् । ०१४०५-०१४०५] विभाषायां तूच्यते "यद्याभिधर्मिकः स्कन्धप्रज्ञप्तिमपेक्षते । [०१४।०६] स आह परमाणुरेकस्य धातोरेकस्यायतनस्यैकस्य स्कन्धस्य प्रदेशः । [०१४।०६-०१४।०७] अथ नापेक्षते । [०१४।०७] स आह । परमाणुरेको धातुरेकमायतनमेकः स्कन्ध" इति । [०१४।०७-०१४।०८] भवति हि प्रदेशे "पि प्रदेशिवदुपचारो यथा पट्टैअकदेशे दग्धे पटो दग्ध इति । [०१४।०९] किर्थं भगवान् स्कन्धादिमुधेन त्रिविधां देशनामारभते । आह । विनेयानां [०१४।१०] मोहेन्द्रियरुचित्रैधात्तिस्रः स्कन्धादिदेशनाः ॥ १.२० ॥ [०१४।११] त्रयः प्रकारास्त्रैधम् । त्रिप्रकारः किल सत्त्वानां मोहः । [०१४।११-०१४।१२] केचिच्चैत्तेषु संमूढाः पिण्डात्मग्रहणतः । [०१४।१२] केचिद्रूप एव । केचिद्रूपचित्तयोः । इन्द्रियाण्यपि त्रिविधानि । [०१४।१३] तीक्ष्णमध्यमृद्विन्द्रियत्वात् । रूचिरपि त्रिविधा । [०१४।१३-०१४।१४] संक्षिप्तमध्यविस्तरग्रन्थरुचित्वात् । [०१४।१४] तेषां यथाक्रमं तिस्रः स्कन्धायतनधातुदेशना इति ॥ [०१४।१५-०१४।१६] किं पुनः कारणं चैतसिका एकत्र संस्कारस्कन्धनिक्षिप्ता वेदनासंज्ञे तु पृथक्स्कन्धीकृते इत्याह [०१४।१७-०१४।१८] विवादमूलसंसारहेतुत्वात्क्रमकारणात् । चैत्तेभ्यो वेदनासंज्ञे पृथकस्क्न्धौ निवेशितौ ॥ १.२१ ॥ [०१४।१९] द्वे विवादमूले । कामाध्यवसानं दृष्ट्यध्यवसानं च । [०१४।१९-०१४।२०] तयोर्वेदनासंज्ञे यथाक्रमं प्रधानहेतू । [०१४।२०-०१४।२१] वेदनास्वादवशाद्धि कामानभिष्वजन्ते विपरीतसंज्ञावशाच्च दृष्टीरिति । [०१४।२१] संसारस्यापि ते प्रधानहेतू । वेदनास्वादगृद्धो हि विषर्यस्तसंज्ञः संसरति । [०१४।२२-०१४।२३] यच्च स्कन्धक्रमे कारणमुपदेक्ष्यमाणं ततोऽपि क्रमकारणादनयोः पृथक्स्कन्धीकरणं वेदितव्यम् । [०१४।२३] एतच्च त्रेधो पपादयिष्यामः । [०१४।२४] स्कन्धेष्व संस्कृतं नोक्तमर्थायोगात् [०१४।२५] तद्धि स्कन्धेषूच्यमानं न तावदेतेष्वेवान्तर्णेतुं शक्यते अर्थायोगात् । [०१४।२५-०१५।०१] नहि तद्रूपं नापि यावद्विज्ञानमिति । [०१५।०१] नचापि षष्ठः स्कन्धो वक्तुं शक्यते । कुतः । अर्थायोगात् । [०१५।०२] "राश्यर्थो हि स्कन्धार्थ" इत्युक्तम् । [०१५।०२-०१५।०३] नचासंस्कृतमतीतादिभेदभिन्नं रूपादिवद्यतस्तत्सर्वमैकध्यमभिसंक्षिप्यासंस्कृतस्कन्ध इति संख्यां गच्छेत् । [०१५।०३-०१५।०४] संक्लेशवस्तुज्ञापनार्थं खलूपादानस्कन्धवचनं संक्लेशव्यवदानवस्तुज्ञापनार्थं स्कन्धवचनम् । [०१५।०४-०१५।०५] नचोभयथा "प्यसंस्कृतमित्यर्थायोगान्न तेशु व्यवस्थापितम् । [०१५।०५-०१५।०६] यथा घटोपरमो न घट एवं स्कन्धोपरमो न स्कन्धो भवितुमर्हतीत्यपरे । [०१५।०६-०१५।०७] तेषां धात्वायतनेष्वप्येष प्रसङ्गः । [०१५।०७] उक्तः स्कन्धानामन्यः प्रकारः ॥ [०१५।०८] क्रमः पुनः । [०१५।०९] यथौदारिकसंक्लेशभाजनाद्यर्थधातुतः ॥ १.२२ ॥ [०१५।१०] रूपं हि सप्रतिघत्वात्सर्वौदारिकम् । अरुपिणां वेदना प्रचारौदारिकतया । [०१५।१०-०१५।११] तथा हि व्यपदिशन्ति हस्ते मे वेदना पादे मे वेदनेति । [०१५।११] द्वाभ्यां चौ दारिकतरा संज्ञा । [०१५।११-०१५।१२] विज्ञानात्संस्कारा इत्यतो यदौदारिकतरं तत्पूर्वमुक्तम् । [०१५।१२-०१५।१३] अथवा अनादिमति संसारे स्त्रीपुरुषा अन्योन्यं रूपाभिरामास्ते च वेदनास्वादगर्द्धात् । [०१५।१३] तद्गर्द्धः संज्ञाविपर्यासात् । [०१५।१४] तद्विपर्यासः क्लेशैश्चित्तमच तत्संक्लिष्टमिति यथासंक्लेशं च क्रमः । [०१५।१४-०१५।१५] भाजनाद्यर्थेन वा । [०१५।१५] भजनभोजनव्यञ्जनकर्त्तृ भोक्तृभूता हि रूपादयः स्कन्धाः । धातुतो वा । [०१५।१६] कामगुणरूपप्रभावितो हि कामधातुः । वेदनाप्रभावितानि ध्यानानि । [०१५।१६-०१५।१७] संज्ञाप्रभाविताः त्रयः आरूप्याः । [०१५।१७] संस्कारमात्रप्रभावितं भवाग्रम् । [०१५।१७-०१५।१८] एता एव विज्ञानस्थितयः तासु च प्रतिष्ठितं विज्ञानमिति क्षेत्रबिजसंदर्शनार्थः स्कन्धानुक्रमः । [०१५।१८-०१५।१९] अत एव पञ्चस्कन्धा नाल्पीयांसो न भूयांसः । [०१५।१९-०१५।२०] अत एव च क्रमकारणाद्वेदनासंज्ञे संस्कारेभ्यः पृथक स्कन्धीकृते । [०१५।२०-०१५।२१] यत एते औदारिकतरे संक्लेशानुक्रमहेतू भाजनव्यञ्जनभूते तत्प्रभावितं च धातुद्वयमिति ॥ [०१५।२२] आयतनधातूनां षण्णां चक्षुरादीनामनुक्रमो वक्तव्यः । [०१५।२३] तद्वशेनैव हि तद्विषयविज्ञानानां क्रमः । तेषां च पुनः षण्णाम् । [०१५।२४] प्राक्पञ्च वार्त्तमार्थ्यात् [०१५।२५] चक्षुरादीनि पञ्च वर्त्तमानविषयत्वात्पूर्वमुक्तानि । मनस्त्वनियतविषयम् [०१५।२५-०१६।०१] किञ्चिद्वर्त्तमानविषयं किञ्चित्व्यध्वानध्रविषयम् । [०१६।०२] भौतिकार्थ्याच्चतुष्टयम् । [०१६।०३] प्रागिति वर्त्तते । पञ्चानां पुनश्च्त्वारि पूर्वमुक्तानि । भौतिकविषयत्वात् । [०१६।०३-०१६।०४] कायस्य त्वनियतो विषयः [०१६।०४] कदाचिद्भूतानि कदाचिद्भौतिकं कदाचिदुभयम् । [०१६।०५] दूराशुतरवृत्त्याऽन्यत् [०१६।०६] शेषं पुनरितस्माद्यथायोगं दूराशुतरवृत्त्या पूर्वमुक्तम् । चक्षुःश्रोत्रं हि दूरविषयम् । [०१६।०७] तत्पूर्वमुक्तं द्वयात् । तयोरपि चक्षुषो दूरतरे वृत्तिः । [०१६।०७-०१६।०८] पश्यतोऽपि दूरान्नदीं तच्छब्दाश्रवणादतस्तत्पूर्वमुक्तम् । [०१६।०८] घ्राणस्य तु नास्ति दूरे वृत्तिः । जिह्वायाश्च । [०१६।०९] तयोराशुतरवृत्तित्वात्घ्राणं पूर्वमुक्तमप्राप्तस्यैव जिह्वा भोज्यस्य गन्धग्रहणात् । [०१६।१०] यथास्थानं क्रमोऽथवा ॥ १.२३ ॥ [०१६।११] अथवा अस्मिन् शरीरे चक्षुषोऽधिष्ठानमुपारिष्टात्निविष्टम् । तस्मादधः श्रोत्रस्य । [०१६।१२] तस्मादधो घ्राणस्य । तस्मात्जिह्वायाः तक्याः स्यास्य बहुल्येन । [०१६।१२-०१६।१३] मनः पुनस्तान्येव निश्रितमदेशस्थं चेति यथास्थानमेषां क्रमः स्यात् । [०१६।१४] किं पुनः कारणं दशस्वायतनेषु रूपस्कन्धसंगृहीतेष्वेकं रूपायतनमुच्यते । [०१६।१४-०१६।१५] सर्वेषु च धर्मस्वभवेष्वेकं धर्मायतनमित्याह [०१६।१६-०१६।१७] विशेषणार्थं प्राधान्याद्बहुधर्माग्रसंग्रहात् । एकमायतनं रूपमेकं धर्माख्यमुच्यते ॥ १.२४ ॥ [०१६।१८] कथं विशेषणार्थम् । [०१६।१८-०१६।१९] यथा गम्येत प्रत्येकमेषां दशानामायतनत्वं विषयविषयित्वेन व्यवस्थानं न समस्तानामिति । [०१६।१९-०१६।२०] चक्षुरादिभिश्च विशेषितैर्यन्न चक्षुरादिसंज्ञकं रूपं च तद्रूपकयातनं ज्ञास्यत इत्यस्य पुनर्नामान्तरं नोच्यते । [०१६।२०-०१६।२१] अथवा रूपायतनस्य प्राधान्यात् । [०१६।२१] तद्धि सप्रतिघत्वाच्च । पाण्यादिसंस्पर्शैः स्पृष्टं रूप्यते । [०१६।२२] सनिदर्शनत्वाच्च । [०१६।२२-०१६।२३] इदमिहामुत्रेति निरूपणात्लोकेऽपि च तद्रूपमिति प्रतीतं नान्यानि । [०१६।२३] विशेषणार्थमेव चैकं धर्मायतनमुक्तं न सर्वाणि । [०१६।२३-०१७।०१] अपि चात्रबहूनां धर्माणां संग्रहो वेदनादीनाम् । [०१७।०१] अतः सामान्येनाभिधानं क्रियते धर्मशब्देन । [०१७।०२] अग्रस्य च निर्वाणधर्मस्यात्र संग्रहो नान्येष्विति । [०१७।०२-०१७।०३] विंशतिप्रकारत्वेनौदारिकत्वान्मांस दिव्यार्यप्रज्ञाचक्षुस्त्रयगोचरत्वाच्चैकं रूपायतनमित्यपरे ॥ [०१७।०४-०१७।०५] अन्यान्यपि स्कन्धायतनधातुसंशब्दितान्युपलभ्यन्ते सूत्रेषु तेषां किंेभिरेव संग्रहो वेदितव्य आहोस्विद्व्यतिरेकः [०१७।०५] एभिरेव संग्रहो न व्यतिरेकः । तत्र तावत् [०१७।०६-०१७।०७] धर्मस्कन्धसहस्राणि यान्यशीतिं जगौ मुनिः । तानि वाङ्नाम वेत्येषां रूपसंस्कारसंग्रहः ॥ १.२५ ॥ [०१७।०८] येषां वाक्स्वभावं बुद्धवचनं तेषां तानि रूपस्कन्धसंगृहीतानि । [०१७।०९] येषां नामस्वभावं तेषां संस्कारस्कन्धेन ॥ [०१७।१०] किं पुनर्धर्मस्कन्धस्य प्रमाणम् । [०१७।११] शास्त्रप्रमाण इत्येके [०१७।१२] एके तावताहुर्धर्मस्कन्धसंज्ञकस्यैवाभिधर्मशास्त्रस्यास्य ओप्रमणमिति । [०१७।१२-०१७।१३] तच्च षट्सहस्राणि । [०१७।१३] अपरे पुनराहुः [०१७।१४] स्कन्धादीनं कथैकशः । [०१७।१५-०१७।१७] स्कन्धायतनधातुप्रतीत्यसमुत्पादसत्याहारध्यानाप्रमाणारूप्यविमोक्षाभिभ्वायतनकृत्स्नायतनबोधिपाक्षिकाभिज्ञाप्रतिसंवित्प्रणिधिज्ञानारणादीनां कथा प्रात्येकं धर्मस्कन्ध इति । [०१७।१८] चरितप्रतिपक्षस्तु धर्मस्कन्धोऽनुवर्णितः ॥ १.२६ ॥ [०१७।१९] एवं तु वर्णयन्त्यशीतिश्चरितसहस्रणि सत्त्वानाम् । रागद्वेषमोहमानादिचरितभेदेन । [०१७।२०] तेषां प्रतिपक्षेण भगवताऽशीतिर्धर्मस्कन्धसहस्राण्युक्तानि । [०१७।२०-०१७।२१] यथैतान्यशीतिर्धर्मस्कन्धसहस्राण्येष्वेव पञ्चस्कन्धेषु ओप्रतिपादितानि । [०१७।२२-०१७।२३] तथाऽन्येऽपि यथायोगं स्कन्धायतनधातवः । प्रतिपाद्या यथोक्तेषु संप्रधार्य स्वलक्षणम् ॥ १.२७ ॥ [०१७।२४-०१७।२६] येऽप्यन्ये स्कन्धायतनधातवः सूत्रान्तरेषूक्तास्तेऽप्येष्वेव यथोक्तेषु स्कन्धादिषु प्रतिओपाद्याः स्वं स्वं लक्षणमेषां यथाविहितमस्मिंच्छास्त्रे संप्रधर्य । [०१७।२६-०१८।०२] तत्र तावत्पञ्चानां शीलसमाधिप्रज्ञाविमुक्तिज्ञानदर्शनस्कन्धानां शीलस्कन्धो रूपस्कन्धेन संगृहीतः । [०१८।०२-०१७।०२] शेषाः संस्कारस्कन्धेन । [०१८।०२-०१८।०३] दशानां कृत्स्नायतनानामष्टावलोभस्वभावत्वाद्धर्मायतनेन । [०१८।०३] सपरिवाराणि तु पञ्चस्कन्धस्वभावत्वान्मनोधर्मायतनाभ्याम् । [०१८।०४] तथाऽभिभ्वायतनानि । [०१८।०४-०१८।०५] आकाशविज्ञानानन्त्यायतनकृत्स्ने चत्वारि चाकाशानन्त्यायतनादीनि चतुःस्कन्धस्वभावत्वात्मनोधर्मायतनाभ्याम् । [०१८।०५-०१८।०६] पञ्च विमुक्त्यायतनानि प्रज्ञास्वभावत्वाद्धर्मायतनेन । [०१८।०६] सपरिवाराणि तु शब्दो मनोधर्मायतनैः । [०१८।०७] द्वयोरायतनयोरसंज्ञिसत्त्वा दशभिरायतनैर्गन्धर्सायतनाभावात् । [०१८।०७-०१८।०८] नैवसंज्ञानासंज्ञायतनोपगा मनोधर्मायतनाभ्याम् । [०१८।०८] एवं बहुधातुकेऽपि द्वाषष्टिर्धातवो देशिताः । [०१८।०८-०१८।०९] तेषां यथायोगं संग्रहो वेदितव्यः ॥ [०१८।१०-०१८।११] य इमे तत्र षड्धातवः उक्ताः पृथिवीधातुरब्धातुस्तेजोधातुर्वायुधातुराकाशधातुर्विज्ञानधातुरित्येषां द्वयोर्लक्षणमनुक्तम् । [०१८।११-०१८।१२] तत्किमाकाशमेवाकाशधातुर्वेदितव्यः सर्वमच विज्ञानं विज्ञानधातुः। [०१८।१२] नेत्याह । किं तर्हि । द्वारवातायनमुखनासिकादिषु [०१८।१३] छिद्रमाकाशधात्वाख्यम् [०१८।१४] छिद्रमित्युच्यमानं किं वेदितव्यम् । [०१८।१५] आलोकतमसी किल । [०१८।१६] नहि छिद्रमालोकतमोभ्यामन्यद्गृह्यते । [०१८।१६-०१८।१७] तस्मात्किलाकाशधातुरालोकतमःस्वभावो रात्रिन्दिवस्वभावो वेदितव्यः । [०१८।१७-०१८।१८] स एव चाघसामन्तकं रूपमित्युच्यते । [०१८।१८] अघं किल चित्तस्थं रूपम् । अत्यर्थं घातात् । [०१८।१८-०१८।१९] तस्य तत्सामन्तकमिति । [०१८।१९] अघं च तदन्यस्य रूपस्य तत्राप्रतिघातात्सामन्तकं चान्यस्य रूपस्येत्यपरे । [०१८।२०] विज्ञानधातुर्विज्ञानं सास्रवं [०१८।२१] कस्मादनास्रवं नोच्यते । यस्मादिमे षड्धातव इष्टाः । [०१८।२२] जन्मनिश्रयाः ॥ १.२८ ॥ [०१८।२३] एते हि जन्मनः प्रतिसन्धिचित्ताद्यावत्च्युतिचित्तसाधारणभूताः [०१८।२३-०१८।२४] अनास्रवास्तु धर्मा नैवमिति । [०१८।२४-०१८।२५] तदेवं सत्येषां चत्वारो धातवः स्प्रष्टव्यधातावन्तर्भूताः पञ्चमो रूपधातौ षष्ठः सप्तसु विज्ञानधातुष्विति । [०१८।२६] ये पुनरिमे अष्टादश धातव उक्तास्तेषां कति सनिदर्शनाः कत्यनिदर्शनाः । [०१९।०१] सनिदर्शन एकोऽत्र रूपं [०१९।०२] स हि शक्यते निदर्शयितुमिदमिहामुत्रेति । उक्तं भवति अनिदर्शनाः शेषा इति ॥ [०१९।०३] कति सप्रतिघाः कत्यप्रतिघाः । [०१९।०४] सपरतिघा दश । [०१९।०५] रूपिणः । [०१९।०६] य एते रूपस्कन्धसंगृहीता दश धातव उक्तास्ते सप्रतिघाः । [०१९।०६-०१९।०७] प्रतिघो नाम प्रतिघातः स च त्रिविधः । [०१९।०७] आवरणविषयालम्बनप्रतिघातः । [०१९।०७-०१९।०८] तत्रावरणप्रतिघातः स्वदेशे परस्योत्पत्तिपोरतिवन्धः । [०१९।०८] यथा हस्तो हस्ते प्रतिहन्यते उपले वा । उपलोऽपि तयोः । [०१९।०९] विषयप्रतिघातश्चक्षुरादीनां विषयिणां रूपादिषु विषयेषु । [०१९।०९-०१९।१०] यथोक्तं प्रज्ञप्ता"वस्ति चक्षुर्जले प्रतिहन्यते न स्थले । [०१९।१०] यथा मत्स्यानाम् । [०१९।१०-०१९।११] अस्ति स्थले न जले । [०१९।११] प्रायेण मनुष्याणाम् । अस्त्युभयत्र । [०१९।११-०१९।१२] शिशुमारमण्डूकपिशाचकैवर्त्तादीनाम् । [०१९।१२] अस्ति नोभयत्र । एतानाकारान् स्थापयित्वा । [०१९।१२-०१९।१३] अस्ति चक्षुर्यद्रात्रौ प्रतिहन्यते न दिवा । [०१९।१३] तद्यथा तितीलोलूकादीनाम् । दिवा न रात्रौ । [०१९।१३-०१९।१४] प्रायेण मनुष्याणाम् । [०१९।१४] रात्रौ दिवा च । श्वशृगालतुरगद्वीपिमार्जारादीनाम् । नोभयत्र । [०१९।१४-०१९।१५] एतानाकारान् स्थापयित्वे"त्ययं विशयप्रतिघातः । [०१९।१५-०१९।१६] आलम्बनप्रतिघातश्चित्तचैत्तानां स्वेष्बालम्वनेषु । [०१९।१६] कः पुनर्विषयालम्बनयोर्विशेषः । [०१९।१६-०१९।१७] यस्मिन् यस्य कारित्रं स तस्य विषयः । [०१९।१७] यच्चित्तचैत्तैर्गृह्यते तदालम्बनम् । [०१९।१७-०१९।१८] कः पुनः स्वस्मिन्विषये प्रवर्त्तमानमालम्वने वा प्रतिहन्यत इत्युच्यते । [०१९।१८] तस्मात्परेणाप्रवृत्तेः । [०१९।१८-०१९।१९] निपातो वाऽत्र प्रतिघातो या स्वविषये प्रवृत्तिः [०१९।१९-०१९।२०] तदिहावरणप्रतिघातेन दशानां सप्रतिघत्वं वेदितव्यमन्योन्यावरणात् । [०१९।२०-०१९।२१] ये धर्मा विषयप्रतिघातेन सप्रतिघा आवरणप्रतिघातेनापि त इति चतुष्कोटिकः [०१९।२१] प्रथमा कोटिः सप्त चित्तधातवो धर्मधातुप्रदेशश्च यः संप्रयुक्तः । [०१९।२२] द्वितीया पञ्च विषयाः । तृतीया पञ्चेन्द्रियाणि । [०१९।२२-०१९।२३] चतुर्थी धर्मधातुप्रदेशः संप्रयुक्तकवर्ज्यः । [०१९।२३-०१९।२४] ये धर्मा विशयप्रतिघातेन सप्रतिघा आलम्बन प्रतिघातेनापि त इति । [०१९।२४] पश्चात्पादकः । ये तावदालम्बनप्रतिघातेनापि विषयप्रतिघातेनापि ते । [०१९।२५-०१०।२५] स्युर्विषयप्रतिघतेनैव नालम्बनप्रतिघातेन । [०१९।२५] पञ्चेन्द्रियाणि । [०२०।०१-०२०।०२] "यत्रोत्पित्सोर्मनसः प्रतिघतः शक्यते परैः कर्त्तुम् । तत्सप्रतिघं ज्ञेयं विपर्ययादप्रतिघमिष्टमि"ति [०२०।०३] भदन्तकुमारलातः । उक्ताः सप्रतिघा अप्रतिघाश्च ॥ [०२०।०४] एषामष्टादशधातूनां कति कुशलाः कत्यकुशलाः कत्यव्याकृता । [०२०।०५] अव्याकृता अष्टौ [०२०।०६] कतमे अष्टौ । य एते सप्रतिघा दशोक्ताः । [०२०।०७] त एवारूपशब्दकाः ॥ १.२९ ॥ [०२०।०८] पञ्चेन्द्रियाणि गन्धरसस्प्रष्टव्या धातवश्च । [०२०।०८-०२०।०९] एतेऽष्टौ कुशलाकुशलभावेनाव्याकरणादव्याकृताः । [०२०।०९] विपाकं प्रत्यव्याकरणादित्यपरे । एवमनास्रवेऽपि प्रसङ्गः ॥ [०२०।१०] त्रिधाऽन्ये [०२०।११] अन्ये दश धातवः कुशलाकुशलाव्याकृताः । [०२०।११-०२०।१२] तत्र सप्त धातवोऽलोभादिसंप्रयुक्ता कुशलाः । [०२०।१२] लोभादिसंप्रयुक्ता अकुशलाः । अन्ये अव्याकृताः । [०२०।१२-०२०।१३] धर्मधातुरलोभादिस्वभावसंप्रयुक्तसमुत्थः प्रतिसंख्यानिरोधश्च कुशलः । [०२०।१३-०२०।१४] लोभादिस्वभावसंप्रयुक्तसमुत्थोऽकुशलः [०२०।१४] अन्योऽव्याकृतः । [०२०।१४-०२०।१५] रूपशब्दधातू कुशलाकुशलचित्तसमुट्थौ कुशलाकुशलौ कायवाग्विज्ञप्तिसंगृहीतौ । [०२०।१५] तदन्याव्याकृतौ । उक्तः कुशलादिभावः । [०२०।१६] एषामष्टादशधातूनां कति कामधात्वाप्ताः कति रूपधात्वाप्ताः । [०२०।१७] कामधात्वाप्ताः सर्वे [०२०।१८] आप्ता अवियुक्ताः कामधातुप्रतिसंयुक्ता इत्यर्थः । [०२०।१९] रुपे चतुर्दश । [०२०।२०] रूपधातौ चतुर्दश धातवः । [०२०।२१] विना गन्धरसघ्राणजिह्वाविज्ञानधातुभिः ॥ १.३० ॥ [०२०।२२] तत्र हि गन्धरसौ न स्तः । [०२०।२२-०२०।२३] तयोः कवडीकाराहारत्वात्तद्द्वीतरागाणां च तत्रोपपत्तेः । [०२०।२३] ततो घ्राणजिह्वाविज्ञाने अपि न स्तः । [०२०।२३-०२०।२४] आलम्बनाभावात् । [०२०।२४] एवं तर्हि स्प्रष्टव्यधातोरपि तत्रभावप्रसङ्गः । कवडीकाराहारत्वात् । [०२०।२५] यो नाहारस्वभावः स तत्रास्ति । गन्धरसयोरप्येष प्रसङ्गः । [०२०।२५-०२०।२६] नास्ति विनाऽभ्यवहारेण गन्धरसयोः परिभोगः । [०२०।२६-०२१।०१] अस्ति तु स्प्रष्टव्यस्येन्द्रियाश्रयाधारप्रावरणभावेन । [०२१।०१-०२१।०२] तस्मादभ्यवहारवीतरागाणां गन्धरसौ तत्र निष्प्रयोजनौ न तु स्प्रष्टव्यम् । [०२१।०२] अन्ये पुनराहुः । [०२१।०२-०२१।०३] ध्यानसमापत्तिसनिश्रयेणेह रूपाणि संदृश्यन्ते शब्दाश्च श्रूयन्ते । [०२१।०३] प्रस्रब्धिसहगतेन स्प्रष्टव्य विशेषेण च कायोऽनुगृह्यते । [०२१।०३-०२१।०४] अत एषामेव त्रयाणां ध्यानोपपत्तौ संभवो न गन्धरसयोरिति । [०२१।०४] एवं तर्हि घ्राणजिह्वेन्द्रिययोरभावप्रसङ्गो निष्प्रयोजनत्वात् । [०२१।०५] अस्ति प्रयोजनम् । [०२१।०५-०२१।०६] ताभ्यां हि विनाऽ श्रयशोभैव न स्यादिति व्यवहार्श्च । [०२१।०६-०२१।०७] यद्येतत्प्रयोजनमधिष्ठानमेवास्तु शोभार्थं वचनार्थं च मा भूदिन्द्रियम् । [०२१।०७] नानिन्द्रियमधिष्ठानं संभवति । पुरुषेन्द्रियाधिष्ठानवत् । [०२१।०७-०२१।०८] युक्तस्तदसंभवो निष्प्रयोजनत्वात् । [०२१।०८-०२१।०९] घ्राणजिह्वाधिष्ठानं तु सप्रयोजनम् [०२१।०९] अतोऽस्य विनाऽपीन्द्रियेण युक्तः संभवः । [०२१।०९-०२१।१०] निःप्रयोजनाऽपीन्द्रियाभिनिर्वृत्तिर्भवति । [०२१।१०] यथा गर्भे नियतमृत्यूनाम् । स्यान्नाम निःप्रयोजना न तु निर्हेतुका । [०२१।११] कश्च हेतुरिन्द्रियोत्पत्तेः । इन्दरियसतृष्णस्य कर्मविशेषः । [०२१।११-०२१।१२] यश्च विषयाद्वितृष्णः स नियतमिन्द्रियादपीति । [०२१।१२] न तद्विषयवीतरागाणां घ्राणजिह्वेन्द्रिये संभवितुमर्हतः । [०२१।१३] पुरुषेन्द्रैयमपि वा किं न निवर्त्तते । अशोभाकरत्वात् । [०२१।१३-०२१।१४] कोशगतवस्तिगुह्यानां किं न शोभेत । [०२१।१४] न च प्रयोजनवशादुत्पत्तिः । किं तर्हि । [०२१।१४-०२१।१५] कारणवशादित्यशोभाकरस्यापि स्यादेव सति हेतावुत्पत्तिः । [०२१।१५] सूत्रं तर्हि विरुध्यते । [०२१।१५-०२१।१६] "अविकला अहीनेन्दरिया" इति । [०२१।१६] यानि तत्रेन्द्रियाणि तैरविकला अहीनेन्द्रिया इति कोऽत्र विरोधः । [०२१।१६-०२१।१७] इतरथा हि पुरुशेन्द्रियस्यापि स्यात्प्रसङ्गः । [०२१।१७] एवं तुवर्णयन्ति । [०२१।१७-०२१।१८] स्त एव तत्र घ्राणजिव्हेन्द्रिये न तु गन्धरसौ । [०२१।१८] आत्मभावमुखेन हि षडायतने तृष्णासमुदाचारो न विषयमुखेन । [०२१।१९] पुरुषेन्द्रिये तु मैथुनस्पर्शमुखेनेति । तस्मात्सिद्धमेतद्रूपधात्वाप्ताश्चतुर्दश धातव इति । [०२१।२०] आरूप्याप्ता मनोधर्ममनोविज्ञानधातवः । [०२१।२१-०२१।२२] रूपवीतरागाणां तत्रोपपत्तिरतोऽत्र दश रूपस्वभावा धातवस्तदाश्र्रयालम्बनाश्च पञ्च विज्ञानधातावो न संभवन्ति ॥ [०२१।२३] कति सास्रवाः कत्यनास्रवाः । य एते मनोधर्ममनोविज्ञानधातव उक्ताः [०२१।२४] सास्रवानास्रवा एते त्रयः [०२१।२५] ये मार्गसत्यासंस्कृतसंघृहीतास्तेऽनास्रवा अन्ये सास्रवाः । [०२१।२६] शेषास्तु सास्रवाः ॥ १.३१ ॥ [०२२।०१] पञ्चदश धातवः शेषास्त्वेकान्तसास्रवाः ॥ [०२२।०२] कति सवितर्काः सविचाराः कत्यवितर्का विचारमात्राः कत्यवितर्का अविचाराः । [०२२।०३] सवितर्कविचारा हि पञ्च विज्ञानधातवः । [०२२।०४] नित्यमेते वितर्कविचाराभ्यां संप्रयुक्ताः । अवधारणार्थो हिशब्दः । [०२२।०५] अन्त्यास्त्रयस्त्रिप्रकाराः [०२२।०६] मनोधातुर्धर्मधातुर्मनोविज्ञानधातुश्चान्त्याः एते त्रयस्त्रिप्रकाराः । [०२२।०६-०२२।०८] तत्र मनोधातुर्मनोविज्ञानधातुः संप्रयुक्तश्च धरमधातुरन्यत्र वितर्कविचाराभ्यां कामधातौ प्रथमे च ध्याने सवितर्काः सविचाराः । [०२२।०८] ध्यानान्तरेऽवितर्का विचारमात्राः । [०२२।०८-०२२।०९] द्वितीयाद्ध्यानात्प्रभृत्याभवाग्रादवितर्का अविचाराः । [०२२।०९-०२२।१०] सर्वश्चासंप्रयुक्तो धर्मधातुर्ध्यानातरे अच विचारः । [०२२।१०-०२२।११] वितर्कस्तू नित्यमविअतर्को विचारमात्रो द्वितीयवितर्काभावात्विचारसंप्रयोगाच्च । [०२२।११] कामधातौ प्रथमे ध्याने विचार एषु त्रिप्रकारेषु नान्तर्भवति । [०२२।११-०२२।१२] स कथं वक्तव्यः । [०२२।१२] अविचारो वितर्कमातरः । द्वितीयविचाराभावात्वितर्कसंप्रयोगाच्च । [०२२।१३] अत एवोच्यते "स्युः सवितर्कसविचारायां भूमौ धर्माश्चतुःप्रकाराः । [०२२।१४] सवितर्काः सविचारा विचारवितर्कवर्ज्याः संप्रयुक्ताः । [०२२।१४-०२२।१५] अवितर्को विचारमात्रो वितर्कः । [०२२।१५] अवितर्का अविचारा असंप्रयुक्ताः । अविचारो वितर्कमात्रो विचार" इति । [०२२।१६] शेषा उभयवर्जिताः ॥ १.३२ ॥ [०२२।१७] दश रुपिणो धातवः शेषा नित्यमवितर्का अविचारा असंप्रयोगित्वात् ॥ [०२२।१८] यदि पञ्च विज्ञानकायाः सवितर्काः सविचाराः कथमविकल्पका इत्युच्यन्ते । [०२२।१९] निरूपणानुस्मरणविकल्पेनाविकल्पकाः । [०२२।२०] त्रिविधः किल विकल्पः । स्वभावाभिनिरूपणानुस्मरणविकल्पः । [०२२।२०-०२२।२१] तदेषां स्वभावविकल्पोऽस्ति । [०२२।२१] नेतरौ । तस्मादविकल्पका इत्युच्यन्ते । [०२२।२१-०२२।२२] यथा एकपादकोऽश्वोऽपादक इति । [०२२।२२] तत्र स्वभावविकल्पो वितर्कः । स चैत्तेषु पश्चान्निर्देक्ष्यते । [०२२।२२-०२२।२३] इतरौ पुनः किंस्वभावौ । [०२२।२३] यथाक्रमं [०२२।२४] तौ प्रज्ञा मानसी व्यग्रा स्मृतिः सर्वैव मानसी ॥ १.३३ ॥ [०२२।२५] मनोविज्ञानसंप्रयुक्ता प्रज्ञा मानसीत्युच्यते । असमाहिता व्यग्रेत्युच्यते । [०२२।२५-०२२।२६] सा ह्यभिनिरूपणाविकल्पः । [०२२।२६] मानस्येव सर्वा स्मृतिः समाहिता चासमाहिता चानुस्मरणविकल्पः । [०२२।२७] कति सालम्बनाः कत्यनालम्बनाः । [०२३।०१] सप्त सालम्बनाश्चित्तधातवः [०२३।०२-०२३।०३] चक्षुःश्रोत्रघ्राणजिह्वाकायमनोविज्ञानधातवो मनोधातुश्च एते सप्त चित्तधातवः सालम्बना विषयग्रहणात् । [०२३।०४-०२१।०४] अर्धं च धर्मतः । [०२३।०५] सालम्बनं यच्चैतसिकस्वभावम् । [०२३।०५-०२३।०६] शेषा दश रूपिणो धातवो धर्मधातुप्रदेशश्चासंप्रयुक्तकोऽनालम्बना इतिसिद्धम् । [०२३।०७] कत्युपात्ताः कत्यनुपात्ताः । [०२३।०८] नवानुपात्ताः । [०२३।०९] कतमे नव । ये सप्त सालम्बना उक्ताः अष्टमष्यार्धेन सार्धम् । [०२३।१०] ते चाष्टौ शब्दश्च [०२३।११] इमे ते नवानुपात्ताः । सप्त चित्तधातवो धर्मधातुः शब्दधातुश्च । [०२३।१२] अन्ये नव द्विधा ॥ १.३४ ॥ [०२३।१३-०१३।१३] उपात्ता अनुपात्ताश्च । [०२३।१३] तत्र चक्षुःश्रोत्रघ्राणजिह्वाकायाः प्रत्युत्पन्ना उपात्ताः । [०२३।१४] अतीतानागता अनुपात्ताः । [०२३।१४-०२३।१५] रूपगन्धरसस्प्रष्टव्यधातवः प्रत्युत्पन्ना इन्द्रियाविनिर्भागिण उपात्ताः । [०२३।१५-०२३।१६] अन्येऽनुपात्तास्तद्यथा मूलवर्जेषु केशरोमनखदन्तेषु विण्मूत्रखेटसिंघाणकशेणितादिषु भूम्युदकादिषु च । [०२३।१६] उपात्तमिति कोऽर्थः । [०२३।१६-०२३।१७] यच्चित्तचैत्तैरधिष्ठानभावेनोपिअगृहीतमनुग्रहोपघाताभ्यामन्योन्यानुविधानात् । [०२३।१७] यल्लोके सचेतनमित्युच्यते । [०२३।१८] कति धातवो भूतस्वभावाः कति भौतिकाः । [०२३।१९] स्प्रष्टव्यं द्विविधं [०२३।२०] भूतानि भौतिकं च । तत्र भूतानि चत्वारि । भौतिकं श्लक्ष्णत्वादि सप्तविधम् । [०२३।२१] भूतेषु भवत्वात् । [०२३।२२] शेषा रूपिणो नव भौतिकाः । [०२३।२३] पञ्चेन्द्रियधातवश्च चत्वारो विषयाः । एते नव धातवो भौतिका एव । [०२३।२४] धर्मधात्वेकदेशश्च [०२३।२५] अविज्ञप्तिसंज्ञको भौतिकः । [०२३।२५-०२४।०१] शेषाः चित्तधातवो धर्मधातुश्चाविज्ञप्तिवर्ज्यो नोभयथा । [०२४।०१-०२३।०१] "भूतमात्रं दशायतनानी"ति भदन्त्ब्दुद्धदेवः । [०२४।०१-०२४।०२] तच्च नैवं भूतानां चतुष्ट्व खक्खटादिलक्षणावधारणात्सूत्रे । [०२४।०२] तेषां स्प्रष्टव्यत्वात् । [०२४।०२-०२४।०३] न हि काठिन्यादीनि चक्षुरादिभिर्गृह्यन्ते नापि वर्णादयः कायेन्द्रियेण । [०२४।०३-०२४।०५] उक्तं च सूत्रे "चक्षुर्भिक्षो आध्यात्मिकमायतनं चत्वारि महाभूतान्युपादाय रूपप्रसादो अरुप्यनिदर्शनं सप्रतैघमेवं यावत्कायः [०२४।०५-०२४।०६] रूपाणि भिक्षो बाह्यमायतनं चत्वारि महाभूतान्युपादायरुपि सनिदर्शनं सप्रतिघम् । [०२४।०६-०२४।०७] शब्दो भिक्षो बाह्यमायतनं चत्वारि महाभूतान्युपादाय रुप्यनिदर्शनं सप्रतिघम् । [०२४।०७] एवं गन्धरसाः । [०२४।०७-०२४।०८] स्प्रष्टव्यानि भिक्षो बाह्यमायतनं चत्वारि महाभूतानि चत्वारि महाभूतान्युपादाय रूप्यनिदर्शनं सप्रतिघमि"ति । [०२४।०९] स्प्रष्ट्र्व्यायतनिकदेशेनैव भूतानां संग्रहाच्छेषं न भूतानीति स्पष्टमादर्शितम् । [०२४।०९-०२४।१०] यत्तर्हि सूत्रे उक्तं "यच्चक्षुषि मंसपिण्डे खक्खटं खरगतमि"ति [०२४।१०-०२४।११] तेनाविनिर्भदिवर्त्तिनो मंसपिण्ड्स्यैष उपदेशः । [०२४।११-०२४।१२] षड्धातुरयं भिक्षो पुरुष"इति गर्भवक्रान्तौ मौलसत्त्वद्रव्यसंदर्शनार्थम् । [०२४।१२] पुनः षट्स्पर्श्यतनवचनाच्चैत्ताभावप्रसङ्गाच्च । [०२४।१२-०२४।१३] न च युक्तं चित्तमेव चैत्ता इत्यभ्युपेतुम् । [०२४।१३-०२४।१४] "संज्ञा च वेदना च चैतसिक एष धर्मश्चित्तान्वयाच्चित्तनिश्रितऽ इति सूत्रे वचनात्सरागचित्तादि वचनाच्च । [०२४।१५] तस्माच्यथोक्तं धातूनं भूतभौतिकत्वम् । [०२४।१६] कति संचिताः कत्यसंचिताः । [०२४।१७] संचिता दश रूपिणः ॥ १.३५ ॥ [०२४।१८] पञ्चेन्द्रियधातवः पञ्च विषयाः संचिताः । [०२४।१८-०२४।१९] परमाणुसंघातत्वात्शेषा न संचिता इति सिद्धं भवति ॥ [०२४।२०-०२४।२१] अष्टादशानं धातूनां कश्छीनत्ति कशिचिआद्यते को दहति को दह्यते कस्तुलयति कस्तुल्यते । [०२४।२२] छिनत्ति च्छिद्यते चैव बाह्यं धातुए चतुष्टयम् । [०२४।२३] रूपगन्धरसस्प्रष्टव्याख्यं परशुदार्वादिसंज्ञकम् । छेदो नाम क एष धर्मः । [०२४।२३-०२४।२४] संबन्धोत्पादिनः संघातस्रोतसो विभक्तोत्पादनम् । [०२४।२४] न कायेन्द्रियादीनि च्छिद्यन्ते । [०२४।२४-०२४।२५] निरवशेषाङ्गच्छेदे तदद्वैधीकरणात् । [०२४।२५] न हीन्द्रियाणि द्विधा भवन्ति । [०२४।२५-०२४।२६] छिन्नस्याङ्गस्य निरिन्द्रियत्वात् । [०२४।२६] न चापि च्छिन्दन्ति । मणिप्रभावदन्धत्वात् । [०२४।२६-०२४।२७] यथा च्छिनत्ती च्छियते चैव बाह्यं धातुचतुष्टयम् । [०२५।०१] दह्यते तुलयत्येवं [०२५।०२] तदेव दह्यते तदेव तुलयति । नेन्द्रियाण्यच्छत्वान्मणिप्रभावत् । न शब्द उछेदित्वात् । [०२५।०३] विवादो दग्धृतुल्ययोः ॥ १.३६ ॥ [०२५।०४] केचिदाहुः तदेव धातुचतुष्टयं दाहकं तुल्यं च [०२५।०४-०२५।०५] केचिदाहुस्तेजोधातुरेव दग्धा गुरुत्वमेव च तुल्यमिति । [०२५।०६-०२५।०७] कति विपाकजाः धातवः कत्यौपचयिकाः कति नैह्ष्यन्दिकाः कति द्रवयुक्ताः कति क्षणिकाः । [०२५।०७] आह । [०२५।०८] विपाकजौपचयिकाः पञ्चाध्यात्मम् । [०२५।०९-०२५।१०] अध्यात्मं तावत्पञ्च धातवः चक्षुरादयो विपाकजाश्चौपचयिकाश्च । [०२५।१०] नैःष्यन्दिका न सन्ति । तद्व्यतिरिक्तनिष्यन्दाभावात् । [०२५।१०-०२५।११] तत्र विपाकहेतोर्जाताः विपाकजाः । [०२५।११] मध्यपदलोपात्गोरथवत् । [०२५।११-०२५।१२] फलकालप्राप्तं वा कर्म विपाक इत्युच्यते । [०२५।१२] विपच्यत इति कृत्वा । तस्माज्जाता विपाकजाः । [०२५।१२-०२५।१३] फलं तु विपक्तिरेवेति विपाकः । [०२५।१३] भवतु फलहेतौ फलोपचारो यथा फले हेतूपचारः । [०२५।१३-०२५।१४] "षडिमानि स्पर्शायतनानि पौराणं कर्म वेदितव्यम्"इति । [०२५।१४-०२५।१५] आहारसंस्कारस्वप्नसमाधिविशेषैरुपचिता औपचयिकाः । [०२५।१५] ब्रह्ंचर्येण चेत्येके । अनुपघातमात्रं तु तेन स्यान्नोपचयः । [०२५।१५-०२५।१६] विपाकसन्तानस्योपचयसन्तानः प्रतिप्राकार इवारक्षा । [०२५।१६-०२५।१७] शब्द औपचयिको नैःष्यन्दिकश्चास्ति । [०२५।१८] विपाकजः । [०२५।१९] न शब्दः [०२५।२०] किं कारणम् । ईहातः प्रवृत्तेः । [०२५।२०-०२५।२१] यत्तर्हि प्रज्ञप्तिशास्त्रे उक्तं "पारुष्यविरतेः सुभावितत्वाद्ब्रह्मस्वरता महापुरुषलक्षणं निर्वर्त्त इति । [०२५।२१] तृतीयाऽसौ परंपरेत्येके । [०२५।२२] कर्मभ्यो हि भूतानि भूतेभ्यः शब्दः इति । पञ्चम्यसौ परंपरेत्यपरे । [०२५।२२-०२५।२४] कर्मभ्यो हि विपाकजानि महाभूतानि तेभ्यश्चौपचयिकानि तेभ्यो नैःष्यन्दिकानि तेभ्यः शब्द इति । [०२५।२४-०२५।२५] एवं तर्हि शाही हिक्यपि वेदना कर्मजभूतसंभूतत्वान्न विपाकः प्रप्नोति । [०२५।२५] यदि शब्दवद्युक्तिविरोधः स्यात् । [०२५।२६] अप्रतिघा अष्टौ नैःष्यन्दिकविपोआकजाः ॥ १.३७ ॥ [०२५।२७] कतमेऽष्टौ । सप्त चित्तधातवो धर्मधातुश्च । नैःष्यन्दिकाः सभागसर्वत्रगहेतुजनिताः । [०२६।०१] विपाकजा विपाकहेतुजनिताः । औपचयिका न सन्त्यप्रतिघानां सञाभावात् । [०२६।०२] त्रिधाऽन्ये [०२६।०३] अन्ये चत्वारः शेषा रूपरसगन्धस्प्रष्टव्यधातवः । [०२६।०३-०२६।०४] ते विपाकजा अप्यौपचयिका अपि नैःष्यन्द्रिका अपि । [०२६।०५] द्रव्यवानेकः [०२६।०६] असंस्कृतं हि सारत्वाद्द्रव्यम् । तच्च धर्मधातावस्त्यतो धर्मधातुरेको द्रव्ययुक्तः । [०२६।०७] क्षणिकाः पश्चिमास्त्रयः । [०२६।०८] मनोधातुर्धर्मधातुर्मनोविज्ञानधातुश्च पाठक्रमेण पश्चिमाः । [०२६।०८-०२६।०९] ते प्रथमानास्रवे दुःखे धर्मज्ञानक्षान्तिकलापे क्षणमेकमनैःष्यन्दिका भवन्त्यतः क्षणिका इत्युच्यन्ते । [०२६।०९-०२६।१०] अन्यसंभूतसंस्कृतो नास्ति कश्चिदनैःष्यन्दिकः । [०२६।१०-०२६।११] तत्र दुःखे धर्मज्ञानक्षान्तिसंप्रयुक्तं चित्तं मनोधातुर्मनोविज्ञानधातुश्च । [०२६।११] शेषास्तत्सहभुवो धर्मधातुः ॥ [०२६।१२-०२५।१२] इदं विचार्यते । [०२६।१२-०२६।१३] यश्चक्षुर्धातुनाऽसमन्वागतः समन्वागमं प्रतिलभते चक्षुर्विज्ञानधातुनाऽपि सः । [०२६।१३] यो वा चक्षुर्विज्ञानधातुना चक्षुर्धातुनाऽपि सः । आह । [०२६।१४] चक्षुर्विज्ञानधात्वोः स्यात्पृथक्लाभः सहापि च ॥ १.३८ ॥ [०२६।१५] पृथक्तावत्स्याच्चक्षुर्धातुना न चक्षुर्विज्ञानधातुना । [०२६।१५-०२६।१६] कामधातौ क्रमेण चक्षुरिन्द्रियं प्रतिलभमानः । [०२६।१६] आरुप्यधातुच्युतश्च द्वितीयादिषु ध्यानेषूपपद्यमानः । [०२६।१६-०२६।१७] स्याच्चक्षुर्विज्ञानधातुना न चक्षुर्धातुना । [०२६।१७-०२६।१८] द्वितीयादिध्यानोपपन्नश्चक्षुर्विज्ञान संमुखीकुर्वाणस्तत्प्रच्युतश्चाधस्तादुपपद्यमानः । [०२६।१८-०२६।१९] सहापि स्यादुभयेन समन्वागमं प्रतिलभते । [०२६।१९] आरूप्यधातुच्युतः कामधातौ ब्रह्मलोके चोपपद्यमानः । नोभयेन । [०२६।२०] एतानाकारान् स्थापयित्वा । यश्चक्षुर्धातुना समन्वागतश्चक्षुर्विज्ञानधातुनाऽपि सः । [०२६।२१] चतुष्कोटिकः । प्रथमा कोटिर्द्वितीयादिषु ध्यानेषूपपन्नश्चक्षुर्विज्ञानासंमुखीकुर्वाणः । [०२६।२२] द्वितीया कामधातावलब्धविहीन चक्षुः । [०२६।२२-०२६।२३] तृतीया कामधातौ लब्धाविहीनचक्षुः प्रथमध्यानोपपन्नो द्वितीयादिध्यानोपपन्नश्च पश्यन् । [०२६।२३-०२६।२४] चतुऋथ्येतानाकारान् स्थापयित्वा । [०२६।२४-०२६।२५] एवं चक्षुर्धातुरूपधात्वोश्चक्षुर्विज्ञानरूपधात्वोश्च प्रतिलम्भसमन्वागमौ यथायोगमभ्यूहितव्यौ । [०२६।२५] एतस्य प्रसङ्गस्य समुच्चयार्थश्चशब्दः सहापि च इति । [०२७।०१] कत्याध्यात्मिका धातवः कति बाह्याः । [०२७।०२] द्वादशाध्यात्मिकाः [०२७।०३] कतमे द्वादश । [०२७।०४] हित्वा रूपादन् [०२७।०५] षड्विज्ञानानि षडाश्रया इत्येते द्वादश धातव आध्यात्मकाः । [०२७।०५-०२७।०६] रूपादयस्तु षड्विषयधातवो बाह्याः । [०२७।०६] आत्मन्यसति कथमाध्यात्मिकं बाह्यं वा । [०२७।०६-०२७।०७] अहङ्कारसन्निश्रयत्वाच्चित्तमात्मेत्युपचर्यते । [०२७।०८] "आत्मना हि सुदान्तेन स्वर्गं प्राप्नोति पण्डितः" [०२७।०९-०२६।०९] इत्युक्तम् । [०२७।०९] चित्तस्य चान्यत्र दमनमुक्तं भगवता । [०२७।१०] "चित्तस्य दमनं साधु चित्तं दान्तं सुखावहम्" इति । [०२७।११] अत आत्मभूतस्य चित्तस्याश्रयभावेन प्रत्यासन्नत्वात् । [०२७।११-०२७।१२] चक्षुरादीनामाध्यात्मिकत्वं रूपादीनां विषयभावाद्बाह्यत्वम् । [०२७।१२-०२७।१३] एवं तर्हि षड्विज्ञानधातव आध्यात्मिका न प्राप्नुवन्ति । [०२७।१३] न ह्येते मनोधातुत्वमप्राप्ताश्चित्तस्याश्रयीभवन्ति । [०२७।१३-०२७।१४] यदा तदा त एव ते भवन्तीति लक्षणं नातिबर्त्तन्ते । [०२७।१४-०२७।१५] अन्यथा हि मनोधातुरतीत एव स्यान्नानागतप्रत्युत्पन्नः । [०२७।१५] इष्यन्ते चाष्टादश धातवस्त्रैयध्विकाः । [०२७।१५-०२७।१६] यदि चानागतप्रत्युत्पन्नस्य विज्ञानस्य मनोधातुलक्षणं न स्याततीतेऽप्यध्वनि मनोधातुर्न व्यवस्थाप्येत । [०२७।१७] नहि लक्षणस्याध्वसु व्यभिचारोऽस्तीति ॥ [०२७।१८] कति धातवः सभागाः कति तत्सभागाः । एकान्तेन तावत् [०२७।१९] धर्मसंज्ञकः । [०२७।२०] सभागः [०२७।२१-०२७।२२] यो हि विषयो यस्य विज्ञानस्य नियतो यदि तत्र तद्विज्ञानमुत्पन्तं भवत्युत्पत्तिधर्मि वा एवं स विषयः सभाग इत्युच्यते । [०२७।२२-०२७।२३] न च सोऽस्ति कश्चिद्धर्मधातुर्यत्र नानन्तं मनोविज्ञानमुत्पन्नमुत्पत्स्यते वा । [०२७।२३-०२७।२४] तथा हि सर्वार्यपुद्गलानामिदं चित्तमवश्यमुत्पद्यते "सर्वधर्मा अनात्मान" इति । [०२७।१४-०२७।२५] तस्य च स्वभावसहभूनिर्मुक्ताः सर्वधर्मा आलम्बनम् । [०२७।२५-०२७।२६] स पुनश्चित्तक्षणोऽन्यस्य चित्तक्षणस्यालम्बनमिति द्वयोः क्षणयोः सर्वधर्मा ह्यालम्बनं भवन्ति । [०२७।२६] तस्माद्धर्मधातुअर्नित्यं सभागः । [०२७।२७] तत्सभागाश्च शेषाः [०२७।२८] सभागश्चेति चशब्दः । कोऽयं तत्सभागो नाम । [०२८।०१] यो न स्वकर्मकृत् ॥ १.३९ ॥ [०२८।०२] उक्तं भवति यः स्वकर्मकृत्स सभाग इति । [०२८।०२-०२८।०३] तत्र येन चक्षुषा रूपाण्यपश्यत्पश्यति द्रक्ष्यति वा तदुच्यते सभागमचक्षुः । [०२८।०३-०२८।०४] एवं यावन्मनः स्वेन विषयकारित्रेण वक्तव्यम् । [०२८।०४] तत्सभागं चक्षुः काश्मीराणां चतुर्विधम् । [०२८।०४-०२८।०५] यद्दृष्ट्वा रूपाणि निअरुद्धं निरुध्यते निरोत्स्यते वा यच्चानुत्पत्तिधर्मि । [०२८।०५-०२८।०६] पाश्चात्त्यानां पुनः पञ्चविधम् । [०२८।०६] तदेवानुत्पत्तिधर्मि द्विधा कृत्वा विज्ञानसमायुक्तं चासमायुस्क्तं च । [०२८।०७] एवं यावत्कायो वेदितव्यः । मनस्त्वनुत्पत्तिधर्मकमेव तत्सभागम् । [०२८।०७-०२८।०८] रूपाणि च यानि चक्षुषाऽपशायत्पश्यति द्रक्ष्यति वा तानि सभागानि । [०२८।०८] तत्सभागानि चतुर्विधानि । [०२८।०९] यान्यदृष्टान्येव निरुद्धानि निरुध्यन्ते निरुत्स्यन्ते वा यानि चानुत्पत्तिधर्मीणि । [०२८।०९-०२८।१०] एवं यावत्स्प्रष्टव्यानि । [०२८।१०] स्वेन्द्रियकारित्रेण सभागतत्सभागानि वेदितव्यानि । [०२८।१०-०२८।११] यदेकस्य चक्षुः सभागं तत्सर्वेषाम् । [०२८।११] एवं तत्सभागमपि । [०२८।११०-०२८११] तथ यावन्मनः । [०२८।११-०२८।१२] रूपं तु यः पश्यति तस्य सभागं यो न पश्यति तस्य तत्सभागम् । [०२८।१२] किं कारणम् । [०२८।१२-०२८।१३] अस्ति हि संभवो यद्रूपमेकः पश्यति तद्धवोऽपि पश्येयुर्यथा चन्द्रनट्मल्लप्रेक्षासु । [०२८।१३-०२८।१४] नतु संभवोऽस्ति यदेकेन चक्षुषा द्वौ पश्येताम् । [०२८।१४] अतोऽस्यासाधारणत्वादेकसन्तानवशेन व्यवस्थानम् । [०२८।१५] रूपस्य तु साधारणत्वातनेकसन्तानवशेन । [०२८।१५-०२८।१६] यथा रौपमेवं शब्दगन्धरसस्प्रष्टव्यधातवो वेदितव्याः । [०२८।१६] भवतु शब्द एवम् । [०२८।१६-०२८।१८] गन्धादयस्तु य एकेन गृह्यन्ते न तेऽन्येन प्राप्तगृहणादित्यसाधारणत्वादेषां चक्षुरादिवदतिदेशो न्याय्यः । [०२८।१८] अस्त्येतदेवमपि त्वेशामपि संभवं प्रति साधारणत्वम् । [०२८।१८-०२८।१९] अस्ति ह्येष संभवो य एव गन्धादय एकस्य घ्राणादिविज्ञानमुत्पादयेयुस्त एवान्येषामपि । [०२८।२०] न त्वेवं चक्षुरादयः । तस्मान्देषां रूपादिवदतिदेशः । [०२८।२०-०२८।२१] चक्षुर्विज्ञानादीनां सभागतत्सभागत्वमुत्पत्त्यनुत्पत्तिधर्मित्वाद्यथा मनोधातोः । [०२८।२२] सभाग इति कोऽर्थः । [०२८।२२-०२८।२३] इन्द्रियविषयविज्ञानानामन्योन्यभजनं कारित्रभजनं वा भागः । [०२८।२३] स एषामस्तीति सभागः । स्पर्शसमानकार्यत्वाद्वा । [०२८।२३-०२८।२४] ये पुनरसभागास्ते तेषा सभागानां जातिसामान्येन सभागत्वात्तत्सभागाः । [०२८।२५] कति धातवो दर्शनहेयाः कति भावनाहेयाः कत्यहेयाः । रूपिणस्तावत् [०२८।२६] दश भावनया हेयाः पञ्च च [०२८।२७] विज्ञानधातवः । [०२८।२८] अन्त्यास्त्रयस्त्रिधा । [०२८।२९] मनोधातुर्धर्मधातुर्मनोविज्ञानधातुश्च । एते त्रयो धातवः पाठानुपूर्व्याऽन्त्यास्त्रिप्रकाराः । [०२९।०१] अष्टाशीत्यनुशयाः तत्सहभुवस्तत्प्रप्तयशाच सानुचरा दऋशनहेयाः । [०२९।०१-०२९।०२] शेषाः सास्रवा भावनाहेयाः । [०२९।०२] अनास्रवा अहेयाः । [०२९।०२-०२९।०३] ननु चान्यदपि दर्शनप्रहातव्यमस्ति पृथग्जनत्वमापायिकं च कायवाक्कर्म । [०२९।०३-०२९।०४] आर्यमार्गविरोधित्वात्न तद्दऋशनप्रहातव्यम् । [०२९।०४] एष हि संक्षेपः । [०२९।०५] न दृष्टिहेयमक्लिष्टं न रूपं नाप्यडड्त्ःजं [०२९।०६] नास्ति किञ्चिदक्लिष्टं दर्शनप्रहातव्यं नापि रूपम् । [०२९।०६-०२९।०७] अक्लिष्टव्याकृतं च पृथग्जनत्वम् । [०२९।०७] समुच्छिन्नकुशलमूलवीतरागाणामपि तत्समन्वामत्रूपं कायवाक्कर्म । [०२९।०८] तस्मान्न दर्शनप्रहातव्यम् । [०२९।०८-०२९।०९] सत्येष्व विप्रतिपत्तेर्दुःखे धर्मज्ञानक्षान्तौ प्र्थग्जनत्वप्रसङ्गाच्च । [०२९।१०] नाप्यषष्टजम् ॥ १.४० ॥ [०२९।११] षष्ठमुच्यते मन आयतनम् । [०२९।११-०२९।१२] तस्मादन्यत्र जातमषष्ठजं पञ्चेन्द्रियजं च यत्तदपि नास्ति दर्श्नप्रहातव्यम् ॥ [०२९।१३] अष्टादशानां धातूनां कति दृष्टिः कति न दृष्टिः । [०२९।१४] चक्षुश्च धर्मधातोश्च प्रदेशु दृष्टिः [०२९।१५] कतमः स इत्याह [०२९।१६] अष्टधा । [०२९।१७-०२९।१८] पञ्च सत्कायदृष्ट्यादिका दृष्टयः लौकिकी सम्यग्दृष्टिः शैङ्क्षी दृष्टिरशैक्षी दृष्टिरित्ययमष्टप्रकारो धर्मधातुर्दृष्टि रव्रशिष्टो न दृष्टिः । तत्र सत्कायदृष्ट्यादीनामनुशायनिर्देशे निर्द्देशः प्राप्तकालो भविष्यति । [०२९।१९-०२९।२०] लौकिकी पुनः सम्यग्दृष्टिर्मनोविज्ञानसंप्रयुक्ता कुशलसास्रवा प्रज्ञा । [०२९।२०-०२९।२१] शैक्षस्यनास्रवा दृष्टिः षैक्षी अशैक्षस्य अक्शैक्षी । [०२९।२१-०२९।२२] समेघामेघरत्रिन्दिवरूपदर्शनवत्क्लिष्टाक्लिष्टलौकिकीशैक्ष्यशैक्षीभिर्दृष्टिभिर्धर्मदर्शनम् । [०२९।२२] अथ कस्माल्लौदिकी सम्यग्दृष्टिर्मनोविज्ञानसंप्रयुक्तैवोच्यते । [०२९।२३] यस्मात् । [०२९।२४] पञ्चविज्ञानसहजा धीर्न दृष्टिरतीरणात् ॥ १.४१ ॥ [०२९।२५] सन्तीरिका हि दृष्टिरुपध्यानप्रवृत्तत्त्वात् । न चैवं पञ्चविज्ञानसहाजा प्रज्ञा । [०३०।०१] तस्माद्सौ न दृष्टिः । अत एव चान्याऽपि क्लिष्टाऽक्लिष्टा वा प्राज्ञा न दृष्टिः । [०३०।०२] चक्षुरिदानीमसन्तीरकत्वे कथं दृष्टिः । रूपालोचनार्थेन । यस्मात् [०३०।०३] चक्षुः पश्यति रूपाणि [०३०।०४] यदि चक्षुः पश्येदन्यविज्ञानसमङ्गिनोऽपि पश्येत् । न वै सर्वं चक्षुः पश्यति । किं तर्हि । [०३०।०५] सभागं [०३०।०६] सविज्ञानकं यदा भवति तदा पश्यत्यन्यदा नेति । [०३०।०६-०३०।०७] एवं तर्हि तदेव चक्षुराश्रितं विज्ञानं पश्यतीत्यस्तु । [०३०।०८] न तदाश्रितम् । [०३०।०९] विज्ञानं [०३०।१०] पश्यतीति शस्यमविज्ञातुम् । किं कारणम् । [०३०।११] दृश्यते रूपं न किलान्तरितं यतः ॥ १.४२ ॥ [०३०।१२] यस्मात्किल रूपं कुड्यादिव्यवहितं न दृश्यते । [०३०।१२-०३०।१३] यदि हि विज्ञानं पश्येत्तस्स्याप्रतिघत्वात्कुड्यादिषु प्रतिघातो नास्ति इत्य्वाऋतमपि रूपं पश्येत् । [०३०।१३-०३०।१४] नैव हावृते चक्षुर्विज्ञानमुत्पद्यत इत्यनुत्पन्नं कथं द्रक्ष्यति । [०३०।१४] किं खलु नोत्पद्यते । [०३०।१४-०३०।१६] यस्य तु चक्षुः पश्यति तस्य चक्षुषः सपरतिघत्वाद्व्ययवहिते वृत्त्यभाव इति विज्ञानस्यानुत्पत्ति राश्रयेणैक विषयप्रवृत्तत्वात्युज्यते । [०३०।१६-०३०।१७] किं नु वै चक्षुः प्राप्तविषयं कायेन्द्रियवत्यत आवृतं न पश्येत् । [०३०।१७] सप्रतिघत्वात् । [०३०।१७-०३०।१८] काचाभ्रपटलस्फटिकाम्बुभिश्चान्तरितं कथं दृश्यते । [०३०।१८] सप्रतिघत्वाच्चक्षुष आवृतस्य रूपस्यादर्शनम् । [०३०।१९] किं तर्हि । [०३०।१९-०३०।२०] यत्रालोकस्याप्रतिबन्ध आवृतेऽपि रुपे तत्रोपपद्यत एव चक्षुर्विज्ञानम् । [०३०।२०-०३०।२१] यत्र तु प्रतिबन्धस्तत्र नोत्पद्यत इत्यनुत्पन्नत्वादावृतं नेक्ष्यते । [०३०।२१] यत्तर्हि सूत्र उक्तं "चक्षुषा रूपाणि दृष्ट्वे"ति । [०३०।२१-०३०।२२] तेनाश्रयेणेत्ययमत्राभिसन्धिर्यथा "मनसा धर्मान् विज्ञाये" त्याह । [०३०।२२-०३०।२३] न च मनो धर्मान् विजानाति । [०३०।२३] अतीतत्वात् । किं तर्हि । मनोविज्ञानम् । [०३०।२३-०३०।२४] आश्रितकर्म वा आश्रयस्योपचर्यते । [०३०।२४] यथा मञ्चाः क्रोशन्तीति । [०३०।२४-०३०।२५] यथा च सूत्र उक्तं "चक्षुर्विज्ञेयानि रूपाणीष्टानि कान्तानि"ति । [०३०।२५] न च तानि चक्षुषा विज्ञायन्ते । [०३०।२५-०३०।२७] उक्तं च सूत्रे "चक्षुर्ब्राह्मण द्वारं यावदेव रूपाणां दर्शनाय" इत्यतो गम्यते चक्षुषा द्वारेण विज्ञानं पश्यतीति । श् [०३०।२७] दर्शने तत्र द्वाराख्या । नह्येतद्युज्यते । चक्षुर्दार्शनमरूपाणां दर्श्नायेति । [०३१।०१] यदि विज्ञानं क्पश्यति को विजानाति कश्चानयोर्विशेषः । [०३१।०१-०३१।०२] यदेव हि रूपस्य विज्ञानं तदेवास्य दर्श्नमिति । [०३१।०२-०३१।०३] तद्यथा काचित्प्रज्ञा पश्यतीत्यप्युच्यते प्रजानातीत्यप्येवं किञ्चिद्विज्ञानं पश्यतीत्यप्युच्याते विजानातीत्यपि । [०३१।०३] अन्ये पुनराहुः । [०३१।०३-०३१।०४] "यदि चक्षुः पश्यति कर्तृभूतस्य चक्षुषः काऽन्या दृशिक्रिये"ति वक्तव्यम् । [०३१।०४] तदेतदचोद्यम् । [०३१।०४-०३१।०५] यदि हि विज्ञानं विजानातीतीष्यते । [०३१।०५] न च तत्र कर्तृक्रियाभेदः । एवमत्रापि । [०३१।०५-०३१।०६] अपरे पुनर्ब्रुवते । [०३१।०६-०३१।०७] "चक्षुर्विज्ञानं दर्शनं तस्याश्रयभावाच्चक्षुः पश्यतीत्युच्यते । [०३१।०७] यथा नादस्याश्रयभावात्घण्टा नदतीत्युच्यते" इति । [०३१।०७-०३१।०८] ननु चईवं विज्ञानस्याश्रयभावाचक्षुर्विजानातीति प्राप्नोति । [०३१।०८] न प्राप्नोति । [०३१।०८-०३१।०९] तद्विज्ञानं दर्शनमिति रुढं लोके । [०३१।०९] तथा हि तस्मिन्नुत्पन्ने रूपं दृष्टमित्युच्यते न विज्ञातम् । [०३१।०९-०३१।१०] विभाषायामप्युक्तं "चक्षुः संप्रप्तं चक्षुर्विज्ञानानुभूतं दृष्टमित्युच्यत" इति । [०३०।१०-०३१।११] तस्माच्चक्षुः पश्यतीत्येवोच्यते न विजानातीति । [०३१।११] विज्ञानं तु सान्निध्यमात्रेण रूपं विजानातीत्युच्यते । [०३१।१२] यथा सूर्यो दिवसकर इति । अत्र सौत्रान्तिका आहुः । किमिदमाकाशं खाद्यते । [०३१।१३] चक्षुर्हि प्रतीत्य रूपाणि चोत्पद्यते चक्षुर्विज्ञानम् । तत्र कः पश्यति को वा दृश्यते । [०३१।१४] निव्र्यापारं हीदं धर्ममात्रं हेतुफलमात्रं च । [०३१।१४-०३१।१५] तत्र व्यवहारार्थं च्छन्दत उपचाराः क्रियन्ते । [०३१।१५] चक्षुः पश्यति विज्ञानं विजानातीति नात्राभिनिवेष्टव्यम् । [०३१।१५-०३१।१६] उक्तं हि भगवता "जनपदनिरुक्तिं नाभिनिविशेत संज्ञां च लोकस्य नाभिधावेदि"ति । [०३१।१६-०३१।१७] एष तु काश्मीरवैभाषिकाणां सिद्धान्तः । [०३१।१७-०३१।१८] चक्षुः पश्यति श्रोत्रं शृणोति घ्राणं जिघ्रति जिह्वा आस्वादयति कायः स्पृशति मनो विजानातीति । [०३१।१९] तद्यदि चक्षुः पश्यति किमेकेन चक्षुषा रूपाणि पश्यत्याहोस्विदुभाभ्याम् । [०३१।२०] नात्र नियमः । [०३१।२१] उभाभ्यामपि चक्षुभुयां पश्यति व्यक्तदर्शनात् । [०३१।२२] उभाभ्यामपि चक्षुर्भ्यां पश्यतीत्याभिधार्मिकाः । [०३१।२२-०३१।२३] तथा हि द्वयोर्विवृतयोः परैशाउद्धतरं दराशनं भवति । [०३१।२३-०३१।२४] एकस्मिंश्चीन्मीलिते चक्षुषि द्वितीये चार्धनिमीलिते द्विचन्द्रादिग्रहणं भवति । [०३१।२४] नैकतरान्यथीभावात् । [०३१।२४-०३१।२५] न चाश्रयविच्छेदाद्विच्छेदपरसङ्गो विज्ञानस्य देशाप्रतिष्ठितत्वाद्रौपवदिति । [०३१।२६-०३१।२७] यदि चक्षुः पश्यति श्रोत्रं शृणोति यावन्मनो विजानाति किमेषां प्राप्तो विषय आहोस्विदप्राप्तः । [०३२।०१] चक्षुःश्रोत्रमनोऽप्राप्तविषयं [०३२।०२] तथा हि दूराद्रूपं पश्यत्यक्षिस्थमञ्जनं न पश्यति । दूराच्छब्दं शृणोति । [०३२।०२-०३२।०३] सति च प्राप्तविषयत्वे दिव्यं चक्षुःश्रोत्रमिह ध्यायिनां नोपजायेत । [०३२।०३] घ्राणादिवत् । [०३२।०३-०३२।०४] यद्यप्राप्तविषयं चक्षुः कस्मान्न सर्वमप्राप्तं पश्यति दूरं तिरस्कृतं च । [०३२।०४-०३२।०५] कथं तावदय्स्कान्तो न सर्वमप्राप्तमयः कर्षति । [०३२।०५] प्राप्तविषयत्वेऽपि चैतत्समानम् । [०३२।०५-०३२।०६] कस्मान्न सर्वं प्राप्तं पश्यत्यञ्जनं शलाकां वा । [०३२।०६-०३२।०७] यथा च घ्राणादीनं प्राप्तो विषयो न तु सर्वः । [०३२।७-०३२०७] सहभूगन्धाद्यग्रहणात् । [०३२।०७] एवं चक्षुषोऽप्यप्राप्तः स्यान्न तु सर्वः । [०३२।०७-०३२।०८] मनस्त्वरूपित्वात्प्राप्तुमेवाशक्तम् । [०३२।०८] केचित्पुनः श्रोत्रं प्रप्ताप्राप्तविषयं मन्ययन्ते । [०३२।०९] कर्णभ्यन्तरेऽपि शब्दश्रवणात् । शेषं तु घ्राणजिह्वाकायाख्यम् । [०३२।१०] त्रयमन्यथा ॥ १.४३ ॥ [०३२।११] प्राप्तविषयमित्यर्थः । घ्राणं कथं प्राप्तविषयम् । निरुच्छ्वासस्य गन्धाग्रहणात् । [०३२।१२] केयं प्राप्तिर्नाम । निरन्तरोत्पत्तिः । [०३२।१२-०३२।१३] किं पुनः परमाणवः स्पृशन्त्यन्योन्यमाहोस्विन्न । [०३२।१३-०३१।१३] न स्पृशन्तीति काश्मीरकाः । [०३२।१३] किं कारणम् । [०३२।१३-०३२।१४] यदि तावत्सर्वान्मना स्पृशेयुर्मिश्रीभवेयुर्द्रव्याणि । [०३२।१४] अथैकदेशेन सावयवाः प्रसज्येरन् । [०३२।१५] निरवयवाश्च परमाणवः । कथं शब्दाभिनिश्पत्तिर्भवति । [०३२।१५-०३२।१६] अत एव यदि हि स्पृशेयुर्हस्तो हस्तेऽभ्याहतः सज्येतो पलश्चोपले । [०३२।१६-०३२।१७] कथं चितं प्रत्याहतं न विशीर्यते । [०३२।१७] वायुधातुसंधारितत्वात् । [०३२।१७-०३२।१८] कश्चिद्वायुधातुर्विकिरणाय प्रवृत्तो यथा संवर्त्तन्यां कश्चित्संधारणाय यथा विवर्त्तन्यामिति । [०३२।१८-०३२।१९] कथमिदानीं निरन्तर प्राप्त्या प्राप्तविषयं त्रयमुच्यते । [०३२।१९] तदेवैषां निरुत्तरत्वं यन्मध्ये नास्ति किञ्चित् । [०३२।२०] अपिख्लु संघाताः सावयवत्वात्स्पृशन्तीत्यद्वीषः । [०३२।२०-०३२।२१] एवं च कृत्वाऽयमपि ग्रन्थ उपपन्नो भवति विभाषायाम् । [०३२।२१-०३२।२२] किं नु स्पृष्टहेतुकं स्पृष्टमुत्पद्यते आहोस्विदस्पृष्टहेतुकमिति प्रश्नयित्वाह"कारणं प्रति । [०३२।२२-०३२।२३] कदाचित्स्पृष्टहेतुकमस्पृष्टमुत्पधते यदा विशीर्यते । [०३२।२३] कदाचिदस्पृष्टहेतुकं स्पृष्टं यदा चयं गच्छति । [०३३।०१] कदाचित्स्पृष्टहेतुकं स्पृष्टं यदा चयवतां चयः । [०३३।०१-०३३।०२] कदाचिदस्पृष्टहेतुकमस्पृष्टं यदा वातायनरज" इति । [०३३।०२] यदि परमाणवः स्पृशेयुरुत्तरक्षणावस्थानं स्यादिति भदन्तवसुमित्रः । [०३३।०३] न स्पृशन्ति । निरन्तरे तु स्पृष्टसंज्ञेति भदन्तः । भदन्तमतं चैष्टव्यम् । [०३३।०४] अन्यथा हि सान्तराणां परमाणूनां शून्येष्वन्तरेषु गतिः केन प्रतिबध्येत । [०३३।०४-०३३।०५] यतः सप्रतिघा इष्यन्ते । [०३३।०५] नच परमाणुभ्योऽन्ये संघाता इति । [०३३।०५-०३३।०६] त एव ते संघाताः परमाणवः स्पृश्यन्ते यथा रूप्यन्ते । [०३३।०६-०३३।०७] यदि च परमाणोर्दिग्भागभेदः कल्प्यते स्पृष्टस्यास्पृष्टस्य वा सावयवत्वप्रसङ्गः । [०३३।०७] नो चेत्स्पृष्टस्याप्यप्रसङ्गः ॥ [०३३।०८-०३३।०९] किं पुनरेभिश्चक्षुरादिभिरात्मपरिमाणतुल्यस्यार्थस्य ग्रहणं भवत्याशुवृत्त्या च पर्वतादीनामलातक्रादिवदाहोस्वित्तुल्यातुल्यस्य । [०३३।०९-०३३।१०] यानि तावदेतानि प्राप्तविषयाण्युक्तान्येभिः । [०३३।११] त्रिभिर्घ्राणादिभिस्तुल्यविषयग्रहणं मतम् । [०३३।१२] यावन्तो हीन्द्रियपरमाणवस्तावन्तो हि विषयपरमाणवः समेत्य विज्ञानं जनयन्ति । [०३३।१३] चक्षुःश्रोत्राभ्यां त्वनियमः । कदाचिदल्पीयांसो यदा वालाग्रं पश्यति । [०३३।१३-०३३।१४] कदाचित्समा यदा द्राक्षाफतं पश्यति । [०३३।१४-०३३।१५] कदाचित्भूयांसो यदा महान्तं पर्वतं पश्यत्युन्मिषितमात्रेण । [०३३।१५] एवं श्रोत्रेण मशकमेघादिशब्दश्रवणे घोषम् । [०३३।१५-०३३।१६] मनस्त्वमूर्त्तिवदेवेति नास्य परिमाणपरिच्छेदः संप्रधार्यते । [०३३।१६] कतहं पुनरेषां चक्षुरादीन्द्रियपरमाणूनां संनिवेशः । [०३३।१७] चक्षुरिन्द्रियपरमाणवस्तावदक्षितारकायामजाजीपुष्पवदवस्थिताः । [०३३।१७-०३३।१८] अच्छचर्मावच्छादितास्तु न विकीर्यन्ते । [०३३।१८-०३३।१९] अधरौत्तर्येण पिण्डवदवस्थिता इत्यपरे । [०३३।१९] न चान्योऽन्यमावृण्वन्ति स्फटिकवदच्छत्वात् । [०३३।१९-०३३।२०] श्रोत्रेन्द्रियपरमाणवो भूर्जाभ्यन्तरावस्थिताः । [०३३।२०] घ्राणेन्द्रियपरमाणवो घटाभ्यन्तरेण शलाकावत् । [०३३।२०-०३३।२१] आद्यानि त्रीणीन्द्रियाणि मालावदवस्थितानि । [०३३।२१] जिह्वेन्द्रियपरमाण्वोऽर्धचन्द्रवत् । [०३३।२१-०३३।२२] वालाग्रमात्रं किल मध्यजिव्हायां जिह्वेन्द्रियपरमाणुभिरस्फुटम् । [०३३।२२-०३३।२३] कायेन्द्रियपरमाणवः कायवदवस्थिताः । [०३३।२३] स्त्रीन्द्रियपरमाणवो भेरीकटाहवत् । पुरुषेन्द्रियपरमाणवोऽङ्गुष्ठवत् । [०३३।२४] तत्र चक्षुरिन्द्रियपरमाणवः कदाचित्सर्वे सभागा भवन्ति कदाचित्तत्सभागाः । [०३३।२४-०३३।२५] कदाचिदेके सभागाः एके तत्सभागाः । [०३३।२५] एवं यावज्जिह्वेन्द्रियपरमाणवः । [०३३।२५-०३३।२६] कायेन्द्रियपरमाणवस्तु सर्वे सभागा न भवन्ति । [०३३।२६-०३३।२७] प्रदीप्तनरकाभ्यन्तरावरुद्धानामपि ह्यपरिमाणाः कायेन्द्रियपरमाणवस्तत्सभागा भवन्ति । [०३३।२७-०३४।०१] सर्वैः किल विज्ञानोत्पत्तावाश्रयो विशीर्येत । [०३४।०१] न चैक इन्द्रियपरमाणुर्विषयपरमाणुर्वा विज्ञानं जनयति । [०३४।०१-०३४।०२] संचिताश्रयालम्बनत्वात्पञ्चानां विज्ञानकायानाम् । [०३४।०२] अत एवानिदर्शनः परमाणुरदृश्यत्वात् ॥ [०३४।०३-०३४।०४] य इमे षड्विज्ञानधातव उक्ताश्चक्षुर्विज्ञानं यवन्मनोविज्ञानं किमेषां यथ विषयो वर्त्तमानः पञ्चानां चरमस्य त्रिकाल एवमाश्रयोऽपि । [०३४।०५] नेत्याह । [०३४।०५-०३४।-५] किं तर्हि । [०३४।०६] चरमस्याश्रयोऽतीतः [०३४।०७] मनोविज्ञानधातोः समनन्तरनिरुद्धं मन आश्रयः । [०३४।०८-०३४।०७] पञ्चानां सहजश्च तैः ॥ १.४४ ॥ [०३४।०९] अतीतश्चेति चशब्दः । [०३४।०९-०३४।१०] तत्र चक्षुर्विज्ञानस्य चक्षुः सहज आशारयो यावत्कायविज्ञानस्य कायः । [०३४।१०] अतीतः पुनरेषामाश्रयो मन इत्यप्येते पञ्च विज्ञानकाया इन्द्रियद्वयाश्रयाः । [०३४।११] अत एवोच्यते "यश्चक्षुर्विज्ञानस्याश्रयभावेन समनन्तरप्रत्ययभावेनापि स तस्ये"ति । [०३४।१२] चतुष्कोतिकः । प्रथमा कोतिश्चक्षुः । द्वितीया समनन्तरातीतश्चैतसिको धर्मधातुः । [०३४।१३] तृतीया समनन्तरातीतं मनः । चतुर्थी कोटिरुक्तनिर्मुक्ता धर्माः । [०३४।१३-०३४।१४] एवं यावत्कायविज्ञानस्य स्वमिन्द्रियं वक्तव्यम् । [०३४।१४] मनोविज्ञानस्य पूर्वपादकः । [०३४।१४-०३४।१५] यस्तावदाश्रयभावेन समनन्तरप्रत्ययभावेनापि सः । [०३४।१५] स्यात्समनन्तरप्रत्ययभावेन नाश्रयभावेन । [०३४।१५-०३४।१६] समनन्तराभ्यतीतश्चेतसिको धर्मधातुरिति । [०३४।१७-०३४।१८] किं पुनः कारणमुभयाधीनायां विज्ञानोत्पत्तौ चक्षुरादयः एवाश्रया उच्यन्ते न रूपादयः । [०३४।१९] तद्विकारविकारित्वादाश्रयाश्चक्षुरादयः । [०३४।२०] धातव इत्यधिकारः । [०३४।२०-०३४।२१] चक्षुरादीनां हि विकारेण तद्विज्ञानानां विकारो भवत्यनुग्रहोपघातपटुमन्दतानुविधानात्न तु रूपादीनां विकारेण तद्विकारः । [०३४।२२] तस्मात्साधीयस्तदधीनत्वत्त एवाश्रया न रूपादयः । [०३४।२३-०३४।२४] किं पुनः कारणं रूपादयश्च तैर्विज्ञायन्ते चक्षुर्विज्ञानं चोच्यते यावन्मनोविज्ञानम् । [०३४।२४] न पुना रूपविज्ञानं यावद्धर्मविज्ञानमिति । [०३४।२४-०३४।२५] य एते चक्षुरादय आश्रया एषाम् । [०३४।२६] अतोऽसाधारणत्वाद्धि विज्ञानं तैर्निरुच्यते ॥ १.४५ ॥ [०३४।२७] कथमसाधारणत्वम् । न हि चक्षुरन्यस्य विज्ञानस्याश्रयीभवितुमुत्सहते । [०३४।२७-०३४।२८] रूपं तु मनोविज्ञानस्यालम्बनीभवत्यन्यचक्षुर्विज्ञानस्यापीति । [०३४।२८] एवं यावत्कायो वेदितव्यः । [०३४।२९] तस्मादाश्रयभावादसाधारणत्वाच्च विज्ञानं तेनैव निर्दिश्यते न रूपादिभिः । [०३४।२९-०३४।३०] यथा भेरीशब्दो यवाङ्कुर इति । [०३५।०१-०३५।०२] अथ यत्र काये स्थितश्चक्षुषा रूपाणि पश्यति किं तानि कायचक्षूरूपविज्ञानान्येकभूमिकान्येव भवन्त्याहोस्विदन्यभूमिकान्यपि । [०३५।०२] आह । सर्वेषां भेदः । [०३५।०३] कामधातूपपन्नस्य स्वेन चक्षुषा स्वानि रूपाणि पश्यतः सर्वं स्वभूमिकं भवति । [०३५।०४-०३५।०५] तस्यैव स्वानि रूपाणि प्रथमध्यानभूमीनि पश्यनो रूपाणि त्रीणपि तद्भूमिकानि । [०३५।०६-०३५।०७] द्वितीयध्यानचक्षुषा स्वानि रूपोआणि पश्यतः कायरूपे स्वभूमिके चक्षुस्तद्भूमिकं विज्ञानं प्रथमध्यान भूमिकम् । [०३५।०७-०३५।०६] प्रथमध्यानभूमीनि पश्यतो विज्ञानरुपे तद्भूमिके कायः कामावचरश्चक्षुर्द्वितीयद्यानभूमिकम् । [०३५।०८-०३५।१०] द्वितीयध्यानभूमीनि पश्यतश्चक्षूअरूपे तद्भूमिके कायः कामावचरो विज्ञानं प्रथमभूमीकम् । [०३५।१०-०३५।११] एवं तृतीयचतुर्थध्यानभूमिकेन चक्षुषा तद्भूमिकाधरभुमिकानि रूपाणि पश्यतो योजयितव्यम् । [०३५।११-०३५।१२] प्रथ्मध्यानोपपन्नस्य स्वेन चक्षुषा स्वानि रूपाणि पश्यतः सर्वं स्वभूमिकमधराणि पश्यतः त्रयं स्वभूमिकम् । [०३५।१२-०३५।१३] द्वितीयध्यानचक्षुषा स्वानि रूपाणि पश्यतस्त्रयं स्वभूमिकं चक्षुस्तद्भूमिकम् । [०३५।१३-०३५।१४] कामावचराणि पश्यतः कायविज्ञाने स्वभूमिके रूपाण्यधराणि चक्षुस्तद्भूमिकम् । [०३५।१४-०३५।१५] द्वितीयध्यानभूमीनि पश्यतश्चक्षूरूपे तद्भूमिके शेषं स्वभूमिकम् । [०३५।१५] एवं तृतीयध्यानचक्षुषा योज्यम् । [०३५।१६-०३५।१७] द्वितीयादिध्यानोपपन्नस्य स्वपरचक्षुर्भ्यां स्वपरभूमिकानि रूपाणि पश्यतो यथायोगं योजयितव्यम् । [०३५।१७] अयं तु नियमः । [०३५।१८] न कायस्याधरं चक्षुः । [०३५।१९] पञ्चभूमिकानि हि कायचक्षूरूपाणि कामावचराणि यावच्चतुर्थध्यानभूमिकानि । [०३५।२०] द्विभूमिकं चक्षुर्विज्ञानं कामावचरं प्रथमध्यानभूमिकं च । [०३५।२०-०३५।२१] तत्र यद्भूमिकः कायस्तद्भूमिकं चक्षुरूर्ध्वभूमिकं वा चक्षुर्भवति न त्वधरभूमिकम् । [०३५।२१-०३५।२२] यद्भूमिकं चक्षुस्तद्भूमिकमधरभूमिकं वा रूपं विषयो भवति । [०३५।२३] ऊध्र्वं रूपं न चक्षुषः । [०३५।२४] न हि कदाचिदूर्ध्र्वभूमिकं रूपमधोभूमिकेन चक्षुषा द्रष्टुं शक्यते । [०३५।२५] विज्ञानं च [०३५।२६] ऊर्ध्व न चक्षुषो रूपवत् । [०३६।०१] अस्य रूपं तु कायस्योभे च सर्वतः ॥ १.४६ ॥ [०३६।०२] अस्येत्यनन्तरोक्तस्य चक्षुर्विज्ञानस्य रूपं सर्वतो विषयः ऊर्ध्वमधः स्वभूमौ च । [०३६।०३] कायस्य चोभे रूपविज्ञाने सर्वतो भवतः । यथा चेचं चक्षुरुत्तं विस्तरेण वेदितव्यम् [०३६।०४] तथा श्रोत्रं [०३६।०५-०३६।०६] "न कायस्याधरं श्रोत्रमूर्ध्वं शब्दो न च श्रुतेः । विज्ञानं चास्य शब्दस्तु कायस्योभे च सर्वतः ॥"इति [०३६।०७] विस्तरेण योज्यम् । [०३६।०८] त्रयाणां तु सर्वमेव स्वभूमिकम् । [०३६।०९] घ्राणजिह्वाकायधातूनां कायविषयविज्ञानानि स्वभूमिकान्येव । [०३६।०९-०३६।१०] इत्युत्सर्गविशेषेण कृत्वा पुनर्विशेषणार्थमपवाद आरभ्यते । [०३६।११] कायविज्ञानमधरस्वभूमि [०३६।१२] कायः कायधातुः स्प्रष्टव्यं च स्वभूमिकान्येव नित्यं भवन्ति । [०३६।१२-०३६।१३] कायविज्ञानं तु केषाञ्चित्स्वभूमिकं यथाकामधातुप्रथमध्यानोपपन्नाम् । [०३६।१३-०३६।१४] केषाञ्चिदधरभूमिकं यथा द्वितीयादिध्यानोपपन्नानामिति । [०३६।१५] अनियतं मनः ॥ १.४७ ॥ [०३६।१६-०३६।१७] कदाचित्कायमनोविज्ञानधर्मैः समानभूमिकं मनो भवति कदाचिदूर्ध्वाधोभूमिकम् । [०३६।१७-०३६।१९] पञ्चभूमिकेऽपि हि काये सर्वभूमिकानि मन आदीनि भवन्ति समापत्त्युपपत्तिकाले यथायोगमिति विस्तरेण समापत्तिनिर्देशे कोशस्थान एतदाख्यायिष्यते । [०३६।१९-०३६।२०] अतिहहुग्रन्थभारपरिहारार्थं तु नेदानीं पुनराख्यायते । [०३६।२०] अल्पं च प्रयोजनं महांश्च श्रम इति समाप्त आनुषङ्गिकः प्रसङ्गः । [०३६।२१] इदमिदानीं विचार्यते । [०३६।२१-०३६।२२] अष्टादशानां च्दातूनां षण्णां च विज्ञानानां कः केन विज्ञेयः । [०३६।२२] आह । [०३६।२३] पञ्च बाह्या द्विविज्ञेयाः [०३६।२४-०३६।२५] रूपशबगन्धरसस्प्रष्टव्यधातवो यथासंख्यं चक्षुःश्रोत्रघ्राणजिह्वाकायविज्ञानैरनुभूता मनोविज्ञानेन विज्ञायन्ते । [०३६।२५] एवमेते प्रत्येकं द्वाभ्यां विज्ञानाभ्यां विज्ञेया भवन्ति । [०३६।२६-०३६।२७] शेषास्त्रयोदश धातवः पञ्चानां विज्ञानकायानामविषयत्वादेकेन मनोविज्ञानेन विज्ञेया इत्याख्यातं भवति । [०३७।०१] एषामष्टादशानां धातूनां मध्ये कति नित्याः कत्यनित्याः । [०३७।०१-०३७।०२] न कश्च्त्सकलोऽस्ति नित्यो धातुरपि तु [०३७।०३] नित्या धर्मा असंस्कृताः । [०३७।०४] तेन धार्मधात्वेकदेशो नित्यः शेषा अनित्याः । [०३७।०५] कतीन्द्रियं कति नेन्द्रियम् । [०३७।०६] धर्मार्धमिन्द्रियं ये च द्वादशाध्यात्मिकाः स्मृताः ॥ १.४८ ॥ [०३७।०७] द्वाविंशतिरिन्द्रियाण्युक्तानि सूत्रे । [०३७।०७-०३७।११] चक्षुरिन्द्रियं श्रोत्रेन्द्रियं घ्राणेन्द्रियं जिह्वेन्द्रियं कायेन्द्रियं मनैन्द्रियं स्त्रीन्द्रियं पुरुषेन्द्रियं जीवितेन्द्रियं सुखेन्द्रियं दुःखेन्द्रियं सौमनस्येन्द्रियं दौर्मनस्येन्द्रैयमुपेक्षेन्द्रियं श्रद्धेन्द्रियं वीर्येन्द्रियं स्मृतीन्द्रियं स्माधीन्द्रियं प्रज्ञेन्दरियमनाज्ञातमाज्ञास्यामीन्दरियमाज्ञेन्द्रियमाज्ञातावीन्द्रियमिति । [०३७।११-०३७।१२] आभिधार्मिकास्तु षडायतनव्यवस्थानमादृत्य जीवितेन्द्रियानन्तरं मनैन्द्रियं पठन्ति । [०३७।१२] सालम्बनत्वात् । [०३७।१२-०३७।१३] तत्र धर्मार्धं जीवितेन्द्रियादीन्येकादशेन्द्रियाणि त्रयाणां च भागो धर्मधातुप्रदेशत्वात् । [०३७।१३-०३७।१४] द्वादशानामाध्यात्मिकानां चक्षुरादयः पञ्च स्वनामोक्ताः । [०३७।१४-०३७।१५] सप्त चित्तधातवो मनैन्द्रियं स्त्रिपुरुषेन्द्रिये कायधातुप्रदेशिति पश्चाद्वक्ष्यति । [०३७।१५-०३७।१६] शेषाः पञ्च धातवो धर्मधातुप्रदेशश्च नेन्द्रियमिति सिद्धम् ॥ [०३७।१७] अभिधर्मकोशभाष्ये धातुनिर्देशो नाम [०३७।१८] प्रथमं कोशस्थानं समाप्तमिति । [०३७।१९-०३७।२१] ये धर्मा हेतुप्रभवा हेतुं तेषां तथागतो ह्यवदत् । तेषां च यो निर्होध एवंवादीउ महाश्रमणः ॥ [०३७।२२] लिखापितमिदं श्रीलामावाकेनेति । द्वितीयं कोशस्थानम् ===================================================================== [०३८।०२] ओं नमो बुद्धाय । ===================================================================== [०३८।०३] उक्तानीन्द्रियाणि । कः पुनरिन्द्रियार्थः । "इदि परमैश्वर्ये" । [०३८।०३-०३८।०४] तस्य इन्दन्तीति इन्द्रियाणि । [०३८।०४] अत आधिपत्यार्थ इन्द्रियार्थः । कस्य चैषां क्वाधिपत्यम् । [०३८।०५] चतुर्ष्वर्थेषु पञ्चानामाधिपत्यं [०३८।०६] चक्षुःश्रोत्रयोस्तावत्प्रत्येकं चतुर्ष्वर्थेवाधिपत्यम् । [०३८।०६-०३८।०७] आत्मभावशोभायामन्धबधिरयोरकान्तरूपत्वात् । [०३८।०७] आत्मभावपरिकर्षणे दृष्ट्वा श्रुत्वा च विषमपरिवर्जनात् । [०३८।०८] चक्षुःश्रोत्रविज्ञानयोः ससंप्रयोगयोरुत्पत्तौ । [०३८।०८-०३८।०९] रूपदर्शनशब्दशारवणयोश्चासाधारणकारणत्वे । [०३८।०९] घ्राणजिह्वाकायानामात्मभावशोभायां पूर्ववत् । [०३८।०९-०३८।१०] आत्मभावपरिकर्षणे तैः कवडीकाराहारपरिभोगात् । [०३८।१०] घ्राणादिविज्ञानानां ससंप्रयोगाणामुत्पत्तौ । [०३८।११] गन्धघ्राणरसास्वादनस्प्रष्टव्यस्पऋशनानां चासाधारणकारणत्व इति । [०३८।१२] द्वयोः किल । [०३८।१३] चतुर्णां [०३८।१४] स्त्रीपुरुषजीवितमनैन्द्रियाणाम् । द्वयोरर्थयोः प्रत्येकमाधिपत्यम् । [०३८।१४-०३८।१५] स्त्री पुरुशेन्द्रियय्योस्तावत्सत्त्वभेदविकल्पयोः । [०३८।१५] तत्र सत्त्वभेदः स्त्रि पुरुष इति । [०३८।१५-०३८।१६] सत्त्वविकल्पः स्तनादिसंस्थानस्वराचारान्यथात्वम् । [०३८।१६] संस्लेशव्यवदानयोरित्यपरे । [०३८।१७-०३८।१८] तथा हि तद्विप्रयुक्तविकल्पानां षण्ढ पण्डकोभयव्यञ्जनानामसंवरानन्तार्यकुआशलमुलसमुच्छेदा न भवन्ति संवरफलप्राप्तिवैराग्याणि चेति । [०३८।१९] जीवितेन्द्रियस्य निकायसभागसंबन्धसाधारणयोः । [०३८।१९-०३८।२०] मनैन्द्रियस्य पुनर्भवसंबन्धवशिभावानुवर्त्तनयोः । [०३८।२०-०३८।२२] तत्र पुन्र्भवसंबन्धे यथोक्तं "गन्धर्वस्य तस्मिन् समये द्वयोश्चित्तयोरन्यतरान्यतरचित्तं संमुखीभूतं भवत्यनुनयसहगतं वा प्रतिघसहगतं वे"ति । [०३८।२२] वशिभावानुवर्त्तने यथोक्तं "चित्तेनायं लोको नीयत" इति विस्तरः । [०३८।२२-०३८।२३] यत्पुनः सुखादीन्द्रियपञ्चकं यानि चाष्टौ श्रद्धादीनि तेषां [०३८।२४] पञ्चकाष्टानं संक्लेशव्यवदानयोः ॥ २.१ ॥ [०३८।२५] आधिपत्यं यथाक्रमं पञ्चानां सुखादीनां संक्लेशे । रागादीनां तदनुशायित्वात् । [०३८।२५-०३९।०१] श्रद्धादीनां व्यवदाने । [०३९।०१] तै र्व्यवदायते । व्यवदानेऽपि सुखादीनामाधिपत्यमित्यपरे । [०३९।०१-०३९।०२] "यस्मात्सुखितस्य चित्तं समाधीयते" । [०३९।०२-०३९।०३] दुःधुपनिषच्छ्रद्धाषण्नैष्क्रम्याश्रिताः सौमनस्यादय इति वैभाषिकाः । [०३९।०३] अपरे पुनराहुः । [०३९।०३-०३९।०४] नैव चक्षुःश्रीत्राभ्यामात्मभावपरिकऋषणं विज्ञाय विषमपरिहारात् । [०३९।०४] विज्ञाने तु तयोराधिपत्यम् । [०३९।०४-०३९।०५] नापि विज्ञानादन्यद्रूपदर्शनं शब्दश्रवणं वाऽस्ति । [०३९।०५] यतस्तयोरसाधारणकारणत्वे पृथगाधिपत्यं युज्येत । [०३९।०५-०३९।०६] तस्मान्नैवमेषामिन्द्रियत्वम् । [०३९।०६] कथं तर्हि । [०३९।०७] स्वार्थोपलब्ध्याधिपत्यात्सर्वस्य च षडिन्द्रियम् । [०३९।०८] चक्षुरादीनांपञ्चानां स्वस्यस्वस्यार्थस्योपलब्धाधिपत्यम् । [०३९।०८-०३९।०९] मनसः पुनः सर्वार्थोपलब्धावाधिपत्यम् । [०३९।०९] अत एतानि षट्प्रत्येकमिन्द्रियम् । [०३९।०९-०३९।१०] ननु चार्थानामप्यत्राधिपत्यम् । [०३९।१०] नाधिपत्यम् । अधिकं हि प्रभुत्वमाधिपत्यम् । [०३९।१०-०३९।११] चक्षुषश्चक्षूरूपोपलब्धावधिकमैश्वर्यम् । [०३९।११-०३९।१२] सर्वरूपोपलब्धौ सामान्यकारणत्वात्तत्पटुमन्दताद्यनुविधानाच्चोपलब्धेः । [०३९।१२] न रूपस्य । तद्वि पर्ययात् । एवं यावत्मनसो धर्मेषु योज्यम् । [०३९।१३] स्रीत्व पुंस्त्वाधिपत्यात्तु कायात्स्त्रीपुरुषेन्द्रिये ॥ २.२ ॥ [०३९।१४] कायेन्द्रियादेव स्त्रीपुरुषेन्द्रिये पृथक्व्यवस्थाप्येते । नार्थन्तरभूते । [०३९।१४-०३९।१५] कश्चिदसौ कायेन्द्रियभाग उपस्थ प्रदेशो यः स्त्रीपुरुषेन्द्रियाख्यां परतिलभते । [०३९।१५-०३९।१६] यथाक्रमं स्त्रीत्वपुंस्त्वय्योराधिपत्यात् । [०३९।१६] तत्र स्त्रीभावः स्त्रियाकृतिः स्वरचेष्टा अभिप्रायाः । [०३९।१६-०३९।१७] एतद्धि स्त्रिया स्त्रीत्वम् । [०३९।१७] पुंभावः पुरुषाकृतिः स्वरचेष्टा अभिप्रायाः । एतद्धि पुंसः पुंस्त्वम् । [०३९।१८-०३९।१९] निकायस्थितिसंक्लेशव्यवदानाधिपत्यतः । जीवितं वेदनाः पञ्च श्रद्धाद्याश्चेन्द्रियं मताः ॥ २.३ ॥ [०३९।२०] निकायसभागस्थितौ जीवितेन्द्रियस्याधिपत्यं संक्लेशे वेदनानाम् । [०३९।२०-०३९।२१] तथाहि सुखायां वेदनायां रागोऽनुशेते दुःखायां प्रतिघोऽदुःखासुखायामविद्येत्युक्तं सूत्रे । [०३९।२१-०३९।२२] व्यवदाने श्रद्धादीनां पञ्चानाम् । [०३९।२२] तथाहि तैः क्लेशाश्च विष्कभ्यन्ते मार्गश्चावाह्यते । [०३९।२३] अत एतेऽपि प्रत्येकमिन्द्रियमिष्टाः । [०४०।०१] आज्ञास्या म्याख्यमाज्ञाख्यमाज्ञातावीन्द्रियं तथा । [०४०।०२] उत्तरोत्तरसंप्राप्तिनिर्वाणाद्याधिपत्यतः ॥ २.४ ॥ [०४०।०३] प्रत्येकमिन्द्रिमित्युपदर्शनार्थं तथाशब्दः । [०४०।०३-०४०।०४] तत्राज्ञास्यामीन्द्रियस्याज्ञेन्द्रियस्य प्राप्तावाधिपत्यम् । [०४०।०४] आज्ञेन्द्रैयस्याज्ञातावीन्द्रियप्राप्तौ आज्ञातावीन्द्रियस्य परिनिर्वाणे । [०४०।०५] नह्यविमुक्तचित्तस्यास्ति परिनिर्वाणमिति । आदिशब्दोऽन्यपर्यायद्योतनार्थः । [०४०।०६] कतमोऽन्यः पार्यायः । दर्श्नहेयक्लेशपरिहाणं प्रत्याज्ञास्यामीन्द्रियस्याधिपत्यम् । [०४०।०७] भावनाहेयक्लेआशप्रहाणं प्रत्याज्ञेन्द्रियस्य । दृष्टधर्मसुखविहारं प्रत्याज्ञातावीन्द्रियस्य । [०४०।०८] विमुक्तिप्रीतिसुखसंवेदनादिति । [०४०।०८-०४०।०९] आधिपात्यादिन्द्रियत्वेऽविद्यादीनामुपसंख्यानं कर्त्तव्यम् । [०४०।०९-०४०।१०] अविद्यादीनामपि हि संस्कारादिष्वाधिपत्यमत एषामपीन्द्रियत्वमुपसंख्यातव्यम् । [०४०।१०] वागादीनां च । वाक्याणिपादपायूपस्थानामपि चेन्द्रियत्वमुपसंख्यातव्यम् । [०४०।११] वचनादानविहरणोत्सर्गानन्देष्वाधिपत्यात् । न खलूपसंख्यातव्यम् । यस्मादिहेष्टम् [०४०।१२-०४०।१३] चित्ताश्रयस्तद्विकल्पः स्थितिः संक्लेश एव च । संभारो व्यवदानं च यावता तावदिन्द्रियम् ॥ २.५ ॥ [०४०।१४] तत्र चित्ताश्रयः षडिन्द्रियाणि । एतच्च षडायतनं मौलं सट्त्वद्रव्यम् । [०४०।१४-०४०।१६] तस्य स्त्रीपुरुषविकल्पः स्त्रीपुरुषेन्द्रैयाभ्यां स्थितिर्जीवितेन्द्रियेण संक्लेशो वेदना भिः । [०४०।१६] व्यवदानसंभरणं पञ्चभिर्व्यवदानं त्रिभिः । [०४०।१६-०४०।१७] अतो नाविद्यादीनामिन्द्रियत्वमिष्टम् । [०४०।१८-०४०।१९] प्रवृत्तेराश्रयोत्पत्तिस्थितिप्रत्युपभोगतः । चतुर्दश तथाऽन्यानि निवृत्तेरिन्द्रियाणि वा ॥ २.६ ॥ [०४०।२०] मतविकल्पार्थो वाशब्दः । अपरे पुनराहुः । प्रवृत्तेरश्रयः षडिन्द्रियाणि । [०४०।२०-०४०।२१] उत्पत्तिः स्त्रीपुरुषेन्द्रिये । [०४०।२१] तत उत्पत्तेः । स्थितिर्जीवितेन्द्रियम् । तेनावस्थानात् । [०४०।२१-०४०।२२] उपभोगो वेदनाभिः । [०४०।२२] अत एतानि चतुर्दशेन्द्रियाणि । तेनैव प्रकारेण निवृत्तेरन्यानि । [०४०।२२-०४०।२३] श्रद्धदीनि हि निवृत्तेराश्रयाः । [०४०।२३-०४०।२४] आज्ञास्यामीन्द्रियं प्रभवः स्थितिराज्ञेन्द्रियमुपभोग आज्ञातावीन्द्रियेणेत्यत एतावन्त्येवेन्द्रियाणि । [०४०।२४] अत एव चईषामेषोऽनुक्रमः । [०४०।२५] वाचस्तु नेन्द्रियत्वं वचने शिक्षाविशेषापेक्षत्वात् । [०४०।२५-०४०।२६] पाणिपादस्य चादानविहरणादनन्यत्वात् । [०४०।२६-०४०।२७] तदेव हि तदन्यथाऽन्यत्र चोत्पन्नमादानं विहरणं चोच्यते । [०४०।२७] विनापि च पाणिपादेनादानविहरणादुरगप्रभृतीणाम् । [०४०।२७-०४०।२८] पायोरपि नेन्द्रियत्वमुत्सर्गे गुरुद्रव्यस्याकाशे सर्वत्र पतनात् । [०४०।२८] वायुना च तत्प्रेरणात् । [०४१।०१] उपस्थस्यापि नेन्द्रियत्वमानन्दे स्त्रीपुरुषेन्द्रियकृतं हि तत्सौख्यमिति । [०४१।०१-०४१।०३] कण्ठदन्ताक्षिवर्त्मपर्वणामपि चाभ्यवहरणचर्वणोन्मेषनिमेषाकुञ्चनविकाशन क्रियास्विन्द्रियत्वं प्रसज्येत । [०४१।०३-०४१।०४] सर्वस्य वा कारणभूतस्य स्वस्यां करियायामित्ययुकतं वागादीनामिन्द्रियत्वम् ॥ [०४१।०५] तत्र चक्षुरादीनां पुरुषेन्द्रियपर्यन्तानां कृतो निर्देशः । [०४१।०५-०४१।०६] जीवितेन्द्रियस्य विप्रयुक्तत्वाद्विप्रयुक्तेष्वेव करिस्यते निर्देशः । [०४१।०६] श्रद्धादीनां चैत्तेषु करिष्यते । [०४१।०६-०४१।०७] सुखादीनामाज्ञास्यामीन्द्रियादीनां च कर्त्तव्यः । [०४१।०७] सोऽयं क्रियते । [०४१।०८] दुःखेन्द्रियमशाता या कायिकी वेदना [०४१।०९] अशातेत्युपधातिका दुःखेत्यर्थः । [०४१।१०] सुखम् । [०४१।११] शाता [०४१।१२] सुखेन्द्रियं कायिकी शात वेदना । शातेत्यनुग्राहिका सुखेत्यर्थः । [०४१।१३] ध्याने तृतीये तु चैतसी सा सुखेन्द्रियम् ॥ २.७ ॥ [०४१।१४] तृतीये तु ध्याने सैव शाता वेदना चैतसी सुखेन्द्रियम् । [०४१।१४-०४१।१५] नहि तत्र कायिकी वेदनाऽस्ति । [०४१।१५] पञ्चविज्ञानकायाभावात् । [०४१।१६] अन्यत्र सा सौमनस्यं [०४१।१७-०४१।१८] तृतीयाद्ध्यानादन्यत्र कामधातौ प्रथमे द्वितीये च ध्याने सा चैअतसिकी शाता वेदना सौमनस्येन्द्रियम् । [०४१।१८-०४१।१९] तृतीये तु ध्याने प्रीतिवीतरागत्वात्सुखेन्द्रियमेव सा न सौमनस्येन्द्रियम् । [०४१।१९] प्रीतिर्हि सौमनस्यम् । [०४१।२०] अशाता चैतसी पुनः । [०४१।२१] दौर्मनस्यमुपेक्षा तु मध्या [०४१।२२] नैवशातानाशाता अदुःखासुखा वेदना मध्येत्युच्यते । सोपेक्षेन्द्रियम् । [०४१।२२-०४१।२३] किं कायिकी चैतसिकीत्याह । [०४१।२४] उभयी [०४१।२५] किं पुनः कारणमियमभिसमस्यै कमिन्द्रियं क्रियते । [०४२।०१] अविकल्पनात् ॥ २.८ ॥ [०४२।०२] चैतसिकं हि सुखदुःखं प्रायेण विकल्पनादुत्पद्यते न तु कायिकम् । [०४२।०२-०४१।०३] विषयवशादर्हतामप्युत्पत्तेः । [०४२।०३] अतस्तयोरिन्द्रियत्वेन भेदः । [०४२।०३-०४२।०४] उपेक्षा तु स्वरसेनाविकल्पयत एवोत्पद्यते कायिकी चैतसिकी चे त्येकमिन्द्रियं क्रियते । [०४२।०४-०४२।०५] अन्यथा च कायिकं सुखमनुगृह्णात्यन्यथा चैतसिकम् । [०४२।०५] एवं दुःखमन्यथा कायिकमुपहन्त्यन्यथा चैतसिकम् । [०४२।०५-०४२।०६] उपेक्षायां त्वेष विकल्पो नास्त्यत उपेक्षणं प्रत्यविकल्पनादभेदः । [०४२।०७] दृग्भावनाऽसैक्षपथे नव त्रीणि [०४२।०८] मनः सुखसौमनस्योपेक्षाः स्रद्धादीनि च पञ्च । [०४२।०८-०४२।०९] तानि नवेन्द्रियाणि त्रिषु मार्गेषु त्रीणीन्द्रियाण्युच्यन्ते । [०४२।०९-०४२।१०] दर्शनमार्गे अनाज्ञातमाज्ञास्यामीन्द्रियं भावनामार्गे आज्ञेन्द्रियमशैक्षमार्गे आज्ञातावीन्द्रियमिति । [०४२।१०] किं कारणम् । [०४२।१०-०४२।११] दर्शनमार्गे ह्यनाज्ञातमाज्ञातुं प्रवृत्तः । [०४२।११-०४२।१२] भावनामार्गे नास्त्यपूर्वमाज्ञेयं तदेव त्वाजानाति शेषानुशयप्रहाणार्थम् । [०४२।१२] अशैक्षमार्गे त्वाज्ञात्मित्यवगम आज्ञातावः । [०४२।१२-०४२।१३] सोऽस्यास्तीति आज्ञातावी । [०४२।१३] आज्ञातमवितुं शीलमस्येति वा । क्षयानुत्पादिज्ञानलाभात् । [०४२।१४] "दुःखं मे परिज्ञातं न पुनः परिज्ञातव्यमिति" तथाभूतस्येन्रियमाज्ञातावीन्रियम् । [०४२।१५-०४२।१६] स्वभावनिर्देशां कृत्वा प्रकारभेदो वक्तव्य कति सास्रवाणि कत्यनास्रवाणि इन्रियाणित्येवमादि । [०४२।१६-०४२।१७] तत्र तावद्यदेतदनन्तरोक्तमाज्ञास्यामीन्रियादिकमेतत् । [०४२।१८] अमलं त्रयम् । [०४२।१९] अनास्रवमित्यर्थः । मलानामास्रवपर्यायत्वात् । [०४२।२०] रूपीणि जीवितं दुःखे सास्रवाणि [०४२।२१] रूपीणि सप्तेन्द्रियाणि जीवितेन्द्रियं दुखःदौर्मनस्येन्द्रिये चैकान्तसास्रवाणि । [०४२।२२] रूपीणि पुनः सप्त चक्षुः श्रोत्रघ्राणजिह्वाकायस्त्रिपुरुषेन्द्रियाणि रूपस्कन्धसंग्रहात् । [०४२।२३] द्विधा नव ॥ २.९ ॥ [०४२।२४-०४२।२५] मनःसुखसौमनस्योपेक्षाः श्रद्धादीनि च पञ्च एतानि नवेन्द्रियाणि सास्रवाण्यनास्रवाण्यपि । [०४२।२५] अनास्रवाण्येव श्रद्धादीनीत्येके । [०४२।२५-०४२।२७] उक्तं हि भगवता "यस्येमानि पञ्चेन्द्रियाणि सर्वेण स्र्वं न सन्ति तमहं बाह्यं पृथग्जनपक्षावस्थितं वदामी"ति । [०४२।२७] नेदं ज्ञापकमनास्रवाण्यधिकृत्य वचनात् । [०४२।२७-०४२।२८] तथा ह्यार्यपुद्गलव्यवस्थानं कृत्वा यस्येमानीत्याह । [०४२।२८] पृथग्जनो वा द्विविधः । [०४३।०१] आभ्यन्तरकश्चासमुच्छिन्न कुशलमूलो बाह्यकश्च समुच्छिन्नकुशलमूलः । [०४३।०२] तमधिकाऋत्याह "बाह्यं पृथग्जनपक्षावस्थितं वदामी"ति । [०४३।०२-०३२।०४] उक्तं च सूत्रे "सन्ति च सत्त्वा लोके जाता लोके वृद्धास्तीक्ष्णेन्द्रिया अपि मध्येन्द्रिया अपि मृद्विन्द्रिया अपी" त्यप्रवर्त्तित एव धर्मचक्रे । [०४३।०४] तस्मात्सन्त्येव सास्रवाणि श्रद्धादीनि । [०४३।०५-०४३।०७] पुनश्चोक्तं "यावच्छाहमेषां पञ्चानामिन्द्रियाणां समुदयं चास्तगमं च स्वादं चादीनवं च निःसरणं च यथाभूतं नाध्यज्ञासिषं न तावदहमस्मात्सदेवकाल्लोकादि"ति विस्तरः । [०४३।०७] न चानास्रवाणां धर्माणामेष परीक्षाप्रकारः ॥ [०४३।०८] कतीन्द्रियाणि विपाकः कति न विपाकः । एकान्तेन तावत् [०४३।०९] विपाको जीवितं [०४३।१०] अथ यदर्हन् भिक्षुरायुःसंस्कारान् स्थापयति तज्जीवितेन्द्रियं कस्य विपाकः । [०४३।११] शास्त्र उक्थं "कथमायुःसंस्कारान् स्थापयति । [०४३।११-०४३।१३] अर्हन् भिक्षुः ऋद्धिमांश्चेतोवशित्वं प्राप्तः संघाय व पुद्गलाय वा पात्रः वा चीवरं वा अन्यतमान्यतमं वा श्रामणकं जीवितपरिष्कारं वा दत्त्वा तत्प्रणिधाय प्रन्तकोटिकं चतुर्थं ध्यानं समापद्यते । [०४३।१४-०४३।१५] स तस्मात्व्युत्थाय चित्तमुत्पादयति वाचं च भाषते यन्मे भोगविपाकं तदायुर्विपाकं भवत्विति । [०४३।१५] तस्य यत्भोगविपाकं तदायुर्विपाकं भवति । [०४३।१५-०४३।१६ येषां पुनरयमभिप्रायो विपाकोच्छेषं विपच्यत इति । [०४३।१६-०४३।१७] त आहुः पूर्वजातिकृतस्य कर्मणो विपाकोच्छेषम् । [०४३।१७] स भावनाबलेनाकृष्य प्रतिसंवेदयत" इति । [०४३।१७-०४३।१८] कथमायुःसंस्कारा नुत्सृजति । [०४३।१८] तथईव दानं दत्त्वा प्रणिधाय प्रन्तकोटिकं चतुर्थं ध्यानं समापद्यत् [०४३।१९] यन्मे आयुर्विपाकं तत्भोगविपाकं भवत्विति तस्य तथा भवति । [०४३।२०] भदन्तघोषकस्त्वाह । [०४३।२०-०४३।२१] तस्मिन्नेव आश्रये रूपावचराणि महाभूतानि ध्यानबलेन संमुधकरोत्यायुषोऽनुकूलानि वैहोधिकानि च । [०४३।२१-०४३।२२] एवमायुःसंस्कारान् स्थापयत्येवमुत्सृजतीति । [०४३।२२] एवं तु भवितव्यम् । [०४३।२२-०४३।२४] समाधिप्रभाव एव स तेषां तदृशो येन पूर्वकर्मजं च स्थितिकालावेधमिन्द्रियमहाभूतानां व्याव्र्त्तयन्त्यपूर्वं च समाधिजमावेधमाक्षिपन्ति । [०४३।२४] तस्मान्न तज्जीवितेन्द्रियं विपाकं ततोऽन्यत्तु विपाकः । [०४३।२५] प्रश्नात्प्रश्नान्तरमुपजायते । किमर्थमायुःसंस्कारानधितिष्ठन्ति । [०४३।२५-०४३।२६] परहितार्थं शासन्स्थित्यर्थं वा । [०४३।२६] ते ह्यात्मनः क्षीणमायुः पश्यन्ति । [०४३।२७] न च तत्रान्यं शक्तं पश्यन्ति । अथ किमर्थमुत्सृजन्ति । [०४४।०१] अल्पं च परहितं जीविते पश्यन्ति रोगाभिभूतं चात्मभावम् । यथोक्तं [०४४।०२-०४४।०३] "सुचीर्णे ब्रह्मचर्येऽस्मिन्मार्गे चैव सुभाविते । तुष्ट आयुःक्षयात्भवति रोगस्यापगमे यथा ॥" [०४४।०४] इति । अथैतदायुः संस्काराणां स्थापनार्थमुत्सर्जनं वा क्व कस्य वा वेदितव्यम् । [०४४।०५] मनुष्येष्वेवत्रिषु द्वीपेषु स्त्रीपुरुषयोरसमयविमुक्तस्यार्हतः प्रान्तकोटिकध्यानलाभिनः । [०४४।०६] तस्य हि समाधौ वशित्वम् । क्लेशैश्चानुपस्तब्धा सन्ततिः । [०४४।०६-०४४।०७] सूत्र उक्तम् "भगवान् जीवितसंस्कारानधिष्ठायायुःसंस्कारानुस्त्सृष्टवान्" । [०४४।०७-०४४।०८] तेषां को विशेषः । [०४४।०८] न कश्चिदित्येके । तथा ह्युक्तम् "जीवितेन्द्रियं कतमत् । [०४४।०८-०४४।०९] त्रैधातुकमायुरि"ति । [०४४।०९] पूर्वकर्मफलमायुःसंस्काराः प्रत्युत्पन्नकर्मफलं जीवितसंस्कारा इत्यपरे । [०४४।१०] यैर्वा निकायसभागस्थितिस्त आयुःसंस्काराः । [०४४।१०-०४४।११] यैस्तु कालान्तरं जीवति ते जीवितसंस्कारा इति । [०४४।११-०४४।१२] बहुवचनं बहूनामायुर्जीवितसंस्कारक्षणानामुत्सर्जना धिष्ठानात् । [०४४।१२] नह्येकस्य क्षणस्योत्सर्जनमधिष्ठनं चास्ति । [०४४।१२-०४४।१३] न च कालान्तरस्थावरमेकमायुर्द्रव्यमिति द्योतनार्थमित्येके । [०४४।१३-०४४।१४] बहुश्वेव संस्कारेष्वायुराख्या नास्त्येकमायुर्द्रव्यम् । [०४४।१४] अन्यथा नैव संस्कारग्रहणमकरिष्यदित्यपरे । [०४४।१४-०४४।१५] किमर्थं पुनर्भगवता आयुह्संस्कारा उत्सृष्टाश्चाधिष्टिताश्च । [०४४।१५-०४४।१६] मरणवशित्वज्ञापनार्थमुत्सृष्टाजीवितवशित्वज्ञापनार्थमधिष्टिताः । [०४४।१६] त्रैमास्यमेव नोध्र्वं विनेयकार्याभावात् । [०४४।१७-०४४।१८] यच्चापि तत्प्रतिज्ञातम् "एवंभावितैरहं चतुर्भिरृद्धि पादैराकाङ्क्षन्कल्पमपि तिष्ठेयं कल्पावशेषमपी"ति । [०४४।१८] तस्यापि संपादनार्थम् । [०४४।१८-०४४।१९] स्कन्धमरणमारयोर्निर्जयार्थमिति वैभषिकाः । [०४४।१९] बोधिमूले क्लेशदेवपुत्रमारौ निर्जिताविति । [०४४।१९-०४४।२०] निष्ठितमानुषङ्गिकम् ॥ [०४४।२१] प्रकृतमेवारभ्यते । [०४४।२२] द्वेधा द्वादश [०४४।२३] कतमानि द्वादश । [०४४।२४] अन्त्याष्टकादृते । [०४४।२५] दौर्मनस्याच्च [०४४।२६] अन्त्यमष्टकं श्रद्धादीनि दौर्मनस्यं च वर्जयित्वा । [०४४।२७-०४५।०१] जीवितेन्द्रियादन्यानि द्वादश द्विविधानि विपाकश्चाविपाकश्च । [०४५।०१] तत्र चक्षुरादीनि सप्तौपचयिकानि अविपाकः । शेषाणि विपाकः । [०४५।०२] मनोदुःखसुखसौमनस्योपेक्षेन्द्रियाणि कुशलक्लिष्टान्य विपाकः । [०४५।०२-०४५।०३] ऐर्यापथिकशाइल्पस्थानिकनैर्माणिकानि च यथायोगम् । [०४५।०३] शेषाणि विपाकः । [०४५।०३-०४५।०४] जीवितेन्द्रियं चक्षुरादीनि द्वादश हित्वा शेषाण्यविपाक इति सिद्धम् । [०४५।०४-०४५।०५] यदि दौअर्मनस्येन्द्रियं न विपाक इति सूत्रं कथं नीयते "त्रीणि कार्याणि । [०४५।०५-०४५।०६] सौमनस्यवेदनीयं कर्म दौर्मनस्यवेदनीयं कर्म उपेक्षा वेदनीयं कर्मे"ति संप्रयोगवेदनीयतामधिकृत्योक्तम् । [०४५।०६-०४५।०७] दौर्मस्येन संप्रयुक्तं कर्म दौर्मनस्यवेदनीयम् । [०४५।०७] यथा सुखसंपरयुक्तः स्पर्शः सुखवेदनीयः । [०४५।०७-०४५।०८] सौमनस्योपेक्षावेदनीये अपि तर्हि कर्मणी एवं भविष्यतः । [०४५।०८] यथेच्छसि तथाऽस्तु । [०४५।०८-०४५।०९] संप्रयोगेऽपि न दोषः विपाकेऽपि न दोषः । [०४५।०९] अगत्या ह्येतदेवं गम्येत । [०४५।०९-०४५।१०] का पुन्रत्र युक्तिर्दौर्मनस्यं न विपाक इति । [०४५।१०] दौर्मनस्यं हि परिकल्पविशेषैरुत्पाद्यते च व्युपशाम्यते च । [०४५।१०-०४५।११] नचैवं विपाकः । [०४५।११] सौमनस्यमप्येवं न स्याद्विपाकः । [०४५।११-०४५।१२] यदि तर्हि दौमनस्यं विपाकः स्यादानन्तर्यकारिणां तन्निमित्तं दौर्मनस्योत्पादात्तत्कर्म विपक्वं स्यात् । [०४५।१३] सौमनस्यमप्येवम् । [०४५।१३-०४५।१४] यदि सौमनस्यं विपाकः स्यात्पुण्यकारिणां तन्निमित्तं सौमनस्योत्पादात्तत्कर्म विपक्वं स्यात् । [०४५।१४] वीतरागाणां तर्हि दौर्मनस्यासंभवात् । [०४५।१४-०४५।१५] न चैवं विपाकः । [०४५।१५] सौमनस्यमप्येषामव्याकृतं कोदृशं विपाकः स्यात् । यादृशं तादृशमस्तु । [०४५।१६] सति तु संभवे सौमनस्यस्यास्ति विपाकावकाशी न दौअर्मनस्यस्य । [०४५।१६-०४५।१७] सर्वथाऽसमुदाचारादिति नास्त्येवं दौर्मनस्यं विपाक इति वैभाषिकाः । [०४५।१७-०४५।१८] तत्र जीवितेन्द्रियाष्टमानि सुगतौ कुशलस्य विपाको दुर्गतावकुशलस्य । [०४५।१८] मनैन्द्रियमुभयोरुभयस्य । [०४५।१८-०४५।१९] सुखसौमनस्योपेक्षेन्द्रियाणि कुशलस्य । [०४५।१९] दुःखेन्द्रियमकुशलस्य । [०४५।१९-०४५।२०] सुगताबुभयव्यञ्जनस्याकुशलेनतत्स्थानप्रतिलम्भः । [०४५।२०] नत्विन्द्रियस्य कुशलाक्षेपात् । गतमेतद् । [०४५।२१] इदं नु वक्तव्यम् । कतीन्द्रियाणि सविपाकानि कत्यविपाकानि । [०४५।२१-०४५।२२] यदेतत्दौर्मनस्यमनन्तरोक्तं [०४५।२३] तत्त्वेकं सविपाकम् । [०४५।२४] तदेकं सविपाकमेव । तुशब्द एवकारार्थो भिन्नक्रमश्च वेदितव्यः । [०४५।२४-०४५।२५] नहि तदव्याकृतमस्ति नाप्यनास्रवमसमाहितत्वात् । [०४५।२५] अतो नास्त्यविपाकं दौर्मनस्यम् । [०४५।२६] दश द्विधा ॥ २.१० ॥ [०४५।२७] सविपाकान्यविपाकानि च । कतमानि दश । [०४६।०१] मनोऽन्यवित्तिश्रद्धादीनि [०४६।०२] अन्यवित्तिग्रहणात्दौर्मनस्यादन्यत्वेदितं गृह्यते । [०४६।०२-०४६।०३] श्रद्धादीनि श्रद्धावीर्यस्मृतिसमाछिप्रज्ञाः । [०४६।०३-०४६।०४] तत्र मनःसुखसौमनस्योपेक्षा अकुआशलाः कुशलाः सास्रवाश्च सविपाकाः । [०४६।०४] अनास्रवा अव्याकृताश्चाविपाकाः । [०४६।०४-०४६।०५] दुःखेन्द्रियं कुशलाकुआशलं सविपाकमव्याकृतमविपाकम् । [०४६।०५] श्रद्धादीनि सस्रवाणि सविपाकान्यनास्रवाण्यविपाकानि । [०४६।०६] अन्यदविपाकमिति सिद्धम् । [०४६।०७] कति कुशलानि कत्यकुशलानि कत्यव्याकृतानि । एकान्तेन तावत् । [०४६।०८] अष्टकं कुशलं [०४६।०९] पञ्चश्रद्धादीनि त्रीणि चाज्ञास्यामीन्द्रियादीनि । [०४६।१०] द्विधा । [०४६।११] दौर्मनस्यम् । [०४६।१२] कुशलं चाकुशलं च । [०४६।१३] मनोऽन्या च वित्तिस्त्रेधा [०४६।१४] कुशलाकुशलाव्याकृतानि । [०४६।१५] अन्यदेकधा ॥ २.११ ॥ [०४६।१६] किञ्चिदन्यत् । जीविताष्टमं चक्षुरादि । एतदव्याकृतमेव ॥ [०४६।१७] कतमदिन्द्रियं कतमधात्वाप्तमेषामिन्द्रियाणाम् । [०४६।१८] कामाप्तममलं हित्वा । [०४६।१९] कामप्रतिसंयुक्तं तावदिन्द्रियं वेदितव्यम् । [०४६।१९-०४६।२०] एकान्तानास्रवमाज्ञास्यामीन्द्रियादित्रयं हित्वा । [०४६।२०] तद्ध्यप्रतिसंयुक्तमेव । [०४६।२१] रूपाप्तं स्त्रीपुमिन्द्रिये । [०४६।२२] दुःखे च हित्वा [०४६।२३] अमलं चेति वर्त्तते । दुःखे इति दुःखदौर्मनस्ये । [०४६।२३-०४६।२४] तत्र मैथुनधर्मवैराग्यादशोभाकरत्वाच्च रूपधातौ स्त्रीपुरुषेन्द्रिये न स्तः । [०४६।२४] कथमिदानीं पुरुषास्त उच्यन्ते । [०४६।२५] क्वोच्यन्ते । सूत्रे । [०४६।२५-०४६।२६] "अस्थानमनवकाशो यत्स्त्री ब्रह्मत्वं कारयिष्यति । [०४६।२६] नेदं स्थानं विद्यते । स्थानमेतत्विद्यते यत्पुरुष" इति । [०४६।२६-०४६।२७] अन्यः पुरुषभावो यः कामछातौ पुरुषाणां भवति । [०४६।२७-०४६।२८] दुःखेन्द्रियं नास्त्याश्रयस्याच्छत्वादकुशला भावाच्छ । [०४६।२८] दौर्मनस्येन्द्रियं नास्ति शमथस्निग्धसन्तानत्वादाघातवस्त्वभावाच्च । [०४७।०१-०४७।०१] आरूप्याप्तं सुखे चापोह्य रूपि च ॥ २.१२ ॥ [०४७।०२] स्त्रीपुरुषेन्द्रिये दुःखे चामलं हित्वेति वर्त्तते । किमवशाइष्यते । [०४७।०२-०४७।०३] मनोजीवितोपेक्षेन्द्रियाणि श्रद्धादीनि च पञ्च । [०४७।०३] एतान्यारूप्यप्रतिसंयुक्तानि सन्ति नान्यानि । [०४७।०४] कतीन्द्रियाणि दर्शनप्रहातव्यानि कति भावनाप्रहातव्यानि कत्यप्रहातव्यानि । [०४७।०५] मनोवित्तित्रयं त्रेधा [०४७।०६] कतमद्वित्तित्रयम् । सुखसौमनस्योपेक्षाः । [०४७।०७] द्विहेया दुर्मनस्कता । [०४७।०८] दौअर्मनस्यं द्वाभ्यां प्रहेयं दर्शनभावनाभ्याम् । [०४७।०९] नव भावनया । [०४७।१०] हेयानीत्यधिकारः । जीविताष्टमानि चक्षुरादीनि दुःखेन्द्रियं च भावनाहेयान्येव । [०४७।११] पञ्च त्वहेयान्यपि [०४७।१२] श्रद्धादीनि पञ्च भावनाहेयान्यप्यहेयान्यपि । सास्रवानास्रवत्वात् । [०४७।१३] न त्रयम् ॥ २.१३ ॥ [०४७।१४] त्रयं नैव प्रहेयमाज्ञास्यामीन्द्रियादिकमनास्रवत्वात् । नहि निर्दोषं प्रहाणार्हम् । [०४७।१५] उक्तः प्रकारभेदः । [०४७।१६] लाभ इदानीं वक्तव्यः । [०४७।१६-०४७।१७] कतीन्द्रियाणि कस्मिन्धातौ विपाकः प्रथमतो लभ्यन्ते । [०४७।१८] कामेष्वादौ विपाको द्वे लभ्यते [०४७।१९] कायेन्द्रियं जीवितेन्द्रियं च । ते पुनः [०४७।२०] नोपपादुकैः । [०४७।२१] उपपादुकप्रतिषेधादण्डजजरायुजसंस्वेदजईरिति वेदितव्यम् । कस्मान्न मनौपेक्षेन्द्रिये । [०४७।२२] प्रतिसन्धिकाले तयोरवश्यं क्लिष्टत्वात् । अथोपपादुकैः कति लभ्यन्ते । [०४७।२३] तैः षड वा [०४७।२४] यद्यव्यञ्जना भवन्ति । यथा प्राथमकल्पिकाः । कतमानि षट् । [०४७।२४-०४७।२५] चक्षुःश्रोत्रघ्राणजिह्वाकायजीवितेन्द्रियाणि । [०४८।०१] सप्त वा [०४८।०२] यद्येकव्यञ्जना भवन्ति । [०४८।०२-०४८।९२] यथा देवादिषु । [०४८।०३] अष्टौ वा [०४८।०४] यद्युभयव्यञ्जना भवन्ति । किं पुनरुभयव्यञ्जना अप्युपपादुका भवन्ति । [०४८।०४-०४८।०५] भवन्त्यपायेषु [०४८।०५] एवं तावत्कामधातौ । अथ रूपधातावारूप्यधातौ च कथमित्याह । [०४८।०६] षड्रूपेषु [०४८।०७] कामप्रधानत्वात्कामधातुः कामा इति निर्दिश्यते । [०४८।०७-०४८।०८] रूपप्रधानत्वाद्रूपधातू रूपाणीति । [०४८।०८-०४८।०९] सूत्रेऽप्युक्तं "येऽपि ते भिक्षवः शान्ता विमोक्षा अतिक्रम्य रूपाण्यारुप्या" इति । [०४८।०९] तत्र रूपधातौ षड्डिन्द्रियाणि विपाकः परथमतो लभ्यन्ते । [०४८।०९-०४८।१०] यान्येव कामधातावव्यञ्जनैअरुपपादुकैः [०४८।११] एकमुत्तरे ॥ २.१४ ॥ [०४८।१२] रूपधातोरारूप्यधातुरुत्तरः । समापत्तितश्च परत्वादुपपत्तितश्च प्रधानतरत्वात् । [०४८।१३] तस्मिनेकमेव जीवितेन्द्रियं विपाकः प्रथमतो लभ्यते नान्यत् । [०४८।१४] उक्तो लाभः । [०४८।१५] त्याग इदानीं वक्तव्यः । कस्मिन्धातौ म्रियमाणः कतीन्द्रियाणि निरोधयतीति [०४८।१६] निरोधयत्युपरमान्नारूप्ये जीवितं मनः । [०४८।१७] उपेक्षां चैव रूपेऽष्टौ [०४८।१८] रूपधातौ म्रियल्माणोऽष्टौ निरोधयति । तानि च त्रीणि चक्षुरादीनि पञ्च । [०४८।१८-०४८।१९] सर्वे ह्युपपादुकाः समग्रेन्द्रिया उपपद्यन्ते म्रियन्ते च । [०४८।२०] कामे दश नवाष्टौ वा ॥ २.१५ ॥ [०४८।२१] कामधातौ म्रियमाण उभयव्यञ्जनी दशेन्द्रियाणि निरोधयति । [०४८।२१-०४८।२२] तानि चाष्टौ स्त्री पुरुषेन्द्रिये च । [०४८।२२] एकव्यञ्जनो नव । अव्यञ्जनोऽष्टौ । सकृन्मरण एष न्यायः । [०४८।२३] क्रममृत्यौ तु चत्वारि । [०४८।२४] क्रमेण तु म्रियमाणश्चत्वारीन्द्रियाणि निरोधयति । कायजीवितमनौपेक्षेन्द्रियाणि । [०४८।२५] नह्येषां पृथग्निरोधः । एष च न्यायः क्लिष्टाव्याकृतचित्तस्य मरणे वेदितव्यः । [०४८।२६] यदा तु कुशले चेतसि स्थितो म्रियते तदा [०४९।०१] षुभे सर्वत्र पञ्च च । [०४९।०२] कुशले चेतसि म्रियमाणः सर्वत्र यथोक्तमिन्द्रियाणि निरोधयति । [०४९।०२-०४९।०३] श्रद्धादीनि च पञ्चाधिकानि । [०४९।०३] एषां कुशले चेतस्यवश्यंभावः । [०४९।०३-०४९।०४] एवमारूप्येष्वष्टौ निरोधयति रूपेषु त्रयोदशाएति विस्तरेण गणनीयम् । [०४९।०५] इन्द्रियप्रकरणे सर्व इन्द्रियधर्मा विचार्यन्ते । [०४९।०५-०४९।०६] अथ कतमच्छ्रामण्यफलं कतिभिरिन्द्रियैः प्राप्यते । [०४९।०७] नवाप्तिरन्त्य फलयोः [०४९।०८] नवभिरिन्द्रियैः प्रप्तिरन्त्यफलयोः । के पुनरन्त्ये । स्रोत आपत्तिफलमर्हत्त्वं च । [०४९।०९] के मध्ये । सकृदागामिफलमनागामिफलं च । [०४९।०९-०४९।१०] तत्र स्रोत आपत्तिफलस्य श्रद्धादिभिराज्ञातावीन्द्रियवर्ज्यैर्मनौपेक्षेन्द्रियाभ्यां चेति नवभिः । [०४९।१०-०४९।११] आज्ञास्यामीन्द्रियमानन्तर्यमार्गे वेदितव्यमाज्ञेन्द्रियं च विमुक्तिमार्गे । [०४९।११-०४९।१२] उभाभ्यां हि तस्य प्राप्तिर्विसंयिओगप्राप्तेरावाहकसन्निश्रयत्वाद्यथाक्रमम् । [०४९।१२-०४९।१३] अर्हत्त्वमस्य पुनः श्रद्धादिभिराज्ञास्यामीन्द्रियवर्ज्यैर्मनैन्द्रियेण सुखसौमनस्योपेक्षेन्द्रियाणां चान्यतमेनेति नवभिः । [०४९।१४] सप्ताष्ट्नवभिर्द्वयोः ॥ २.१६ ॥ [०४९।१५] सकृदागाम्यनागामिफलयोः प्रत्येकं सप्तभिरष्टभिर्नवभिष्चेन्द्रियैः प्राप्तिः । [०४९।१५-०४९।१६] कथं कृत्वा । [०४९।१६-०४९।१७] सकृदागामिफलं तावद्यद्यानुपूर्विकः प्राप्नोति स च लौकिकेन मार्गेण तस्य सप्तभिरिन्द्रियैः प्राप्तिः । [०४९।१७] पञ्चभिः श्रद्धादिभिरुपेक्षामनैन्द्रियाभ्यां चेति । [०४९।१७-०४९।१८] अथ लोकोत्तरेण मार्गेण तस्याष्टभिरिन्द्रियै प्रप्तिः । [०४९।१८] आज्ञेन्द्रियमष्टमं भवति । [०४९।१८-०४९।१९] अथ भूयोवीतरागः प्राप्नोति तस्य नवभिर्येनेव स्रोत आपत्तिफलस्य । [०४९।१९-०४९।२०] अनागामिफलं यद्यानुपूर्विकः प्राप्नोति स च लौकिकेन मार्गेण तस्य सप्तभिरिन्द्रियैः प्राप्तिः । [०४९।२१] यथा सकृदागामिफलस्य । [०४९।२१-०४९।२२] अथ लोकोत्तरेण मार्गेण तस्याष्टभिस्तथैव । [०४९।२२] अथ वीतरागः प्राप्नोति तस्य नवभिः । [०४९।२२-०४९।२३] यथा स्रोत आपत्तिफलस्य । ०४९२३-०४९२३] अयं तु विशेषः । [०४९।२३-०४९।२४] सुखसौमनस्योपेक्षेन्द्रियाणामन्यतमं भवति । [०४९।२४] निश्रयविशेषात् । [०४९।२४-०४९।२६] यदाप्ययमानुपूर्विको नवमे विमूक्तिमार्गे तीक्ष्णेन्रियत्वा द्ध्यानं प्रविशाति लौकिकेन मार्गेण तदाप्यष्टाभिरिन्द्रियैरनागामिफलं प्राप्नोति । [०४९।२६] तत्रहि नवमे विमुक्तिमार्गे सौमनस्येन्द्रियमष्टमम् । [०४९।२६-०४९।२७] भवत्यानन्तर्यमार्गे तूपेक्षेन्द्रियमेव नित्यमुभाभ्यां च तस्य प्राप्तिः । [०४९।२७-०४९।२८] अथ लोकोत्तरेण प्रविशाति तस्य नवभिरिन्द्रियैः प्राप्तिः । [०४९।२८] आज्ञेन्रियं नवमं भवति । [०४९।२८-०५०।०१] यत्तर्ह्यभिधर्म उक्तं "कतिभिरिन्द्रियैरर्हत्त्वं प्रप्नोतीत्याह एकादश्भ्हिरिति" । [०५०।०१-०५०।०२] तत्कथं नवभिरित्युच्यते । [०५०।०२] नवभिरेव तत्प्राप्नोति । [०५०।०३] एकादशभिरर्हत्तवमुक्तं त्वेकस्य संभवात् । [०५०।०४-०५०।०५] अस्ति संभवो यदेकः पुद्गलः परिहाय परिहाय सुखसौमनस्यीपेक्षाभिरर्हत्त्वं प्राप्नुयादत एकादशभिरित्युक्तम् । [०५०।०५-०५०।०६] नतु खलु संभवोऽस्ति सुखादीनामेकस्मिन् काले । [०५०।०६] कथमनागाभिनोऽप्येष प्रसङ्गो न भवति । [०५०।०६-०५०।०७] नह्यसौ परिहीणः कदाचित्सुखेन्द्रियेण प्राप्न्नोति न च वीतरागपूर्वी परिहीयते । [०५०।०७-०५०।०८] तद्वैराग्यस्य द्विमार्गप्रापणात् । [०५०।०९] इदं विचार्यत् कतमेनेन्द्रियेण समन्वागतः कतिभिः अवश्यं समन्वागतो भवति । [०५०।१०] तत्र [०५०।११] उपेक्षाजीवितमनोयुक्तोऽवश्यं त्रयान्वितः ॥ २.१७ ॥ [०५०।१२-०५०।१३] य एषामुपेक्षादीनामन्यतमेन समन्वागतः सोऽवश्यं त्रिभिरिन्द्रियैः समन्वागतो भवत्येभिरेव । [०५०।१३] नह्येषामन्योऽय्नेन विना समन्वागमः । शेषैस्त्वनियमः । [०५०।१३-०५०।१४] स्यात्समन्वागतः स्यादसमन्वागतः । [०५०।१४-०५०।१५] तत्र तावच्चक्षुःश्रोत्रघ्राणजिह्वेन्द्रियै रारूप्योपपन्नो न समन्वागतः । [०५०।१५] कामधातौ च येनाप्रतिलब्धविहीनानि । [०५०।१५-०५०।१६] कायेन्द्रियेणारूप्योपपन्नो न समन्वागतः । [०५०।१६] स्त्रीन्द्रियेण रूपारूप्योपपन्नः । कामधतौ येनाप्रतिलब्धविहीनम् । [०५०।१६-०५०।१७] एवं पुरुषेन्द्रियेण । [०५०।१७] सुखेन्द्रियेण चतुर्ध्यानारूप्योपपन्नः पृथग्जनो न समन्वागतः । [०५०।१८] सौमनस्येन्द्रियेण तृतीयचतुर्थध्यानारूप्योपपन्नः पृथग्जन एव । [०५०।१८-०५०।१९] दुःखेन्द्रियेण रूपारूप्योपपन्नः । [०५०।१९] दौर्मनस्येन कामवीतरागः । [०५०।१९-०५०।२०] श्रद्धादिभिः समुच्छिन्नकुशलमूलः । [०५०।२०] आज्ञास्यामीन्द्रियेण पृथग्जनफलथानसमन्वागताः । [०५०।२०-०५०।२१] आज्ञेन्द्रियेण पृथग्जनदर्शनाशैक्षमार्गस्थाः । [०५०।२१] आज्ञातावीन्द्रियेण पृथग्जनशैक्षैक्ष्या असमन्वागताः । [०५०।२२] अप्रतिपिद्धास्ववस्थासु यथोक्तसमन्वागतो वेदितव्यः । [०५०।२३] चतुर्भिः सुख कायाभ्यां [०५०।२४-०५०।२५] यः सुखेन्द्रियेण समन्वागतः सोऽवश्यं चतुर्भिरिन्द्रियैस्तैश्च त्रिभिरुपेक्षादिभिः सुखेन्द्रियेण च । [०५०।२५] यः कायेन्द्रियेण सोऽपि चतुर्भिस्तैश्च त्रिभिः कायेन्द्रियेण च । [०५१।०१] पञ्चभिश्चक्षुरादिमान् । [०५१।०२] यश्चक्षुरिन्द्रियेण सोऽवश्यं पञ्चभिरुपेक्षाजीवितमनः कायेन्द्रियैस्तेन च् [०५१।०२-०५१।०३] एवं श्रोत्रघ्राणजिह्वेन्द्रियैर्वेदितव्यम् । [०५१।०४] सौमनस्यी च [०५१।०५] यश्चापि सौमनस्येन्द्रियेण सोऽवश्यं पञ्चभिरुपेक्षाजीवितमनःसुखसौमनस्यैः । [०५१।०६] द्वितीयध्यानजस्तृतीयध्यानालाभी कतमेन सुखेन्द्रियेण समन्वागतो भवति । [०५१।०७] क्लिष्टेन तृतीयध्यानभूमिकेन । [०५१।०८] दुःखी तु सप्तभिः । [०५१।०९] यो दुःखेन्द्रियेण सोऽवश्यं सप्तभिः कायजीवितमनोभिश्चतुर्भिर्वेदनेन्द्रियैः । [०५१।१०] स्त्रीन्द्रियादिमान् ॥ २.१८ ॥ [०५१।११] अष्टाभिः [०५१।१२] यः स्त्रीन्द्रियेण समन्वागतः सोऽवश्यमष्टभिः तैश्च सप्तभिः स्त्रीन्द्रियेणच । [०५१।१३] आदिशब्देन पुरुषेन्द्रियदौर्मनस्यशरद्धादीनां संग्रहः । [०५१।१३-०५१।१४] तद्वानपि प्रत्येकमष्टाभिः समन्वागतो भवति । [०५१।१४] तैश्च सप्तभिरष्टमेन च पुरुषेन्द्रियेण । एवं दौर्मनस्येन्द्रियेण । [०५१।१४-०५१।१५] श्रद्धादिमांस्तु तैश्च पञ्चभिरुपेक्षाजीवितमनोभिश्च । [०५१।१६] एकादशभिस्त्वाज्ञाज्ञातेन्द्रियान्वितः । [०५१।१७] आज्ञात इन्द्रियमाज्ञातेन्द्रियम् । [०५१।१७-०५१।१८] य आज्ञातेन्द्रियेण समन्वागतः सोऽवश्यमेकादशभिः सुखसौमनस्योपेक्षाजीवितमनश्रद्धादिबहिराज्ञेन्द्रियेण च । [०५१।१९] एवमाज्ञा तावीन्द्रियेणापि । तैरेव दशभिराज्ञातावीन्द्रियेण च । [०५१।२०] आज्ञास्यामीन्द्रियोपेतस्त्रयोदशभिरन्वितः ॥ २.१९ ॥ [०५१।२१] कतमैस्त्रयोदशभिः । [०५१।२१-०५१।२२] मनोजीवितकायेन्द्रियैः चतसृभिर्वेदनाभिः श्रद्धादिभिराज्ञास्यामीन्द्रियेण च ॥ [०५१।२३] अथ यः स्र्वाल्पैः समन्वागतः स कियद्भिरिन्द्रियैः । [०५१।२४] सर्वाल्पैर्निःशुभोऽष्टाभिर्विन्मनःकायजीवितैः । [०५१।२५] युक्तः [०५१।२६] समुच्छिन्नकुशमूलो निःशुभः । स सर्वाल्पैरष्टाभिरिन्द्रियैः समन्वागतः । [०५१।२६-०५२।०१] पञ्चभिर्वेदनादिभिः कायमनोजीवितैश्च । [०५२।०१] वेदना हि वित्वेदयत इति कृत्वा । वेदनं वा वित् । [०५२।०२] यथा संपदनं संपत् । यथा च निःशाउभः सर्वाल्पैरष्टाभिरिन्द्रियैर्युक्तः [०५२।०३] बालस्तथारूप्ये [०५२।०४] बाल इति पृथग्जनस्याख्या । कतमैरष्टाभिः । [०५२।०५] उपेक्षायुर्मनःशुभैः ॥ २.२० ॥ [०५२।०६] उपेक्षाजीवितमनोभिः श्रद्धादिभिश्च ॥ [०५२।०६-०५२।०७] एकान्तकुशलत्वात्श्रद्धादीनि शुभग्रहणेन गृह्यन्ते । [०५२।०७] आज्ञास्यामीन्द्रियादीनामपि ग्रहणप्रसङ्गः । न । [०५२।०७-०५२।०८] अष्टाधिकाराद्द्वालाधिकाराच्च ॥ [०५२।०९] अथ यः सर्वबहुभिरिन्द्रियैः समन्वागतः स कियद्भिः । [०५२।१०] बहुभिर्युक्त एकान्नविंाशत्याऽमलवर्जितैः । [०५२।११] अना स्रवणि त्रीणि वर्जयित्वा । स पुनः । [०५२।१२] द्विलिङ्गः [०५२।१३] द्विव्यञ्जनो यः समग्रेन्द्रियः एकान्नविंशत्या समन्वागतः । कश्चापरः । [०५२।१४] आर्यो रागी [०५२।१५] अवीतरागोऽपि शैक्षः सर्वबहुभिरेकान्नविंशत्या समन्वागतः । [०५२।१६] एकलिङ्गद्वयमलवर्जितैः ॥ २.२१ ॥ [०५२।१७] एकं व्यञ्जनं द्वे चानास्रवे वर्जयित्वा । आज्ञातावीन्द्रियं द्वयोशाचान्यतरत् । [०५२।१७-०५२।१८] उक्त इन्द्रियाणां धातुप्रभेदप्रसङ्गेनागतानां विस्तरेण प्रभेदः । [०५२।१९] इदमिदानीं विचार्यते । [०५२।१९-०५२।२०] किमेते संस्कृता धर्मा यथा भिन्नलक्षणा एवं भिन्नोत्पादा उताहो नियतसहोत्पादा अपि केचित्सन्ति । [०५२।२०] सन्तीत्याह । [०५२।२०-०५२।२१ सर्व इमे धर्माः पञ्च भवन्ति । [०५२।२१] रूपं चित्तं चैतसिकाश्च्त्तविप्रयुक्ताः संस्कारा असंस्कृतं च । [०५२।२२] तत्रासंस्कृतं नैवोत्पद्यते । रूपिणां तु धर्माणामयं नियमः । [०५२।२३] कामेऽष्टद्रव्यकोऽशब्दः परमाणुरनिन्द्रियः । [०५२।२४] सर्वसूक्ष्मो हि रूपसंघातः परमाणुरित्युच्याते । यतो नान्यतरो विज्ञायेत । [०५२।२४-०५२।२५] स काम घातावशब्दकोऽनिन्द्रियश्चाष्टद्रव्यक उत्पद्यते नान्यतमेन हीनः। [०५२।२५-०५३।०१] अष्टो द्रव्याणिचत्वारि महाभूतानि चत्वारि चोपादायरूपाणि रूपगन्धरसस्प्रष्टव्यानि । [०५३।०१-०५३।०२] सेन्द्रियस्तु परमाणुरशब्दको नवद्रव्यक उत्पद्यते दशद्रव्यको वा । [०५३।०२] तत्र तावत् [०५३।०३] कायेन्द्रियी नवद्रव्यः [०५३।०४] कायेन्द्रियमत्रास्तीति सोऽयं कायेन्द्रियी । तत्र नवद्रव्याणि । तानि चाष्टौ कायेन्द्रियं च । [०५३।०५] दशद्रव्योऽपरेन्द्रियः ॥ २.२२ ॥ [०५३।०६] अपरमिन्द्रियं यत्र परमाणौ तत्र दश द्रव्याणि । [०५३।०६-०५३।०७] तान्येव नव चक्षुःश्रोत्रघ्राणजिह्वेन्द्रियाणां चान्यतमम् । [०५३।०७-०५३।०८] सशब्दा पुनरेते परमाणव उत्पद्यमाना यथाक्रमं नवदशैकादश द्रव्यका उत्पद्यन्ते । [०५३।०८-०५३।०९] अस्ति हीन्द्रियाविनिर्भागी शब्दोऽपि य उपात्तमहाभूतहेतुकः । [०५३।०९-०५३।१०] कथमिहाविनिर्भागे भूतानां कश्चिदेव संघातः कठिन उत्पद्यते कश्चिदेव द्रव उष्णो वा समुदीरणो वा । [०५३।१०-०५३।११] यद्यत्र पटुतमं प्रभावत उद्भूतं तस्य तत्रोपलब्धिः । [०५३।११] सूचीतूनी कलापस्पर्शवत्सक्तुलवणचूर्णरसवच्च । [०५३।११-०५३।१२] कथं पुनस्तेषु शेषास्तित्वं गम्यते । [०५३।१२] कर्मतः संग्रहघृतिपक्तिव्यूहनात् । [०५३।१२-०५३।१३] प्रत्ययलाभे च सति कठिनादीनां द्रवणा दिभावातप्सु शैत्यातिशयादौष्ण्यं गम्यत इत्यपरे । [०५३।१३-०५३।१४] अव्यति भेदेऽपि तु स्याच्छैत्यातिशयः । [०५३।१४] शब्दवेदनातिशयवत् । [०५३।१४-०५३।१५] बीजतस्तेषु तेषां भावो न स्वरूपत इत्यपरे । [०५३।१५] "सन्त्यस्मिन् दारुस्कन्धे विविधा धातव"इति वचनात् । [०५३।१५-०५३।१६] कथं वायौ वर्णसद्भावः । [०५३।१६] श्रद्धानीय एषोऽर्थो नानुमानीयः । [०५३।१६-०५३।१७] संस्पन्दतो गन्धग्रहणात्तस्य वर्णाव्यभिचारात् । [०५३।१७-०५३।१८] रूपधातौ गन्धरसयोरभाव उक्तस्तेन तत्रत्याः परमाणवः षट्सप्ताष्टद्रव्यका इत्युक्तरूपत्वात्न पुनरुच्यन्ते । [०५३।१९] किं पुनरत्र द्रव्यमेव द्रव्यं गृह्यते आहोस्विदायतनम् । किं चातः । [०५३।१९-०५३।२०] यदि द्रव्यमेव द्रव्यं गृह्यते अत्यल्पमिदमुच्यते अष्टद्रव्यको नवदशाद्रव्यक इति । [०५३।२०-०५३।२१] अवश्यं हि तद्द्रव्यसंस्थानेनापि भवितव्यम् । [०५३।२१] तस्यापि परमाणुसंचितत्वात् । [०५३।२१-०५३।२२] गुरुत्वलघुत्वयोश्चान्यतरेण श्लक्ष्णत्वकर्कशत्वयोश्च । [०५३।२२-०५३।२३] शीतेनापि क्वचित्जिघत्सया पिपासया च । [०५३।२३] अथाप्यायतनद्रव्यं गृह्यते अयिवह्णिदमुच्यते अष्टद्रव्यक इति । [०५३।२३-०५३।२४] चतुर्द्रव्यको हि वक्तव्यो यावता भूतान्यपि स्प्रष्टव्यायतनम् । [०५३।२४-०५३।२५] किञ्चिदत्र द्रव्यमेव द्रव्यं गृह्यते यदाश्रयभूतं किञ्चिदत्रायतनं द्रव्यं गृह्यते यदाश्रितभूतम् । [०५३।२५-०५३।२६] एवमपि भूयांसि भूतद्रव्याणि भवन्त्युपादायरूपाणां प्रत्येकं भूतचतुष्काश्रितत्वात् । [०५४।०१] अत्र पुनर्जातिद्रव्यं गृह्यते । भूतचतुष्कान्तराणां स्वजात्यनतिक्रमात् । [०५४।०१-०५४।०२] कः पुनर्यत्स एवं विकल्पेन वक्तुम् । [०५४।०२] च्छन्दतोऽपि हि वाचां प्रवृत्तिरर्थस्तु परीक्ष्यः । [०५४।०३] उक्तो रूपिणां सहोत्पादनियमः । शेषाणां वक्तव्यस्तत्र तावत् । [०५४।०४] चित्तं चैत्ताः सहवश्यम् । [०५४।०५] नह्येते विनाऽन्योन्यं भवितुमुत्सहन्ते । [०५४।०६] सर्वं संस्कृतलक्षणैः । [०५४।०७] सहावश्यमिति वर्त्तते । [०५४।०७-०५४।०८] यत्किं चिदुत्पद्यते रूपं चित्तं चैतसिका विप्रयुक्ता वा सर्वं संस्कृतलक्षणैः सार्धमुत्पद्यते । [०५४।०९] प्राप्त्या वा । [०५४।१०-०५४।४१०] प्राप्त्या सह सत्वाख्यमेवोत्पद्यते नान्यदिति विकल्पार्थो वाशब्दः । [०५४।११] चैत्ता इत्युच्यन्ते । क इमे चैत्ताः । [०५४।१२] पञ्चधा चैत्ता महाभूम्यादिभेदतः ॥ २.२३ ॥ [०५४।१३-०५४।१४] पञ्च प्रकाराश्चैत्ता महाभूमिकाः कुशलमहाभूमिकाः क्लेशमहाभूमिकाः अकुशलमहाभूमिकाः परीत्तक्लेशमहाभूमिकाश्च । [०५४।१४] भूमिर्नाम गतिविशयः । [०५४।१४-०५४।१५] यो हि यस्य गतिविशयः स तस्य भूमिरित्युच्यते । [०५४।१५-०५४।१६ तत्र महती भूमिरेशामिति महाभूमिकाः ये सर्वत्र चेतसि भवन्ति । [०५४।१६] के पुनः सर्वत्र चेतसि । [०५४।१७-०५४।१८] वेदना चेतना संज्ञा च्छन्दः स्पर्शो मतिः स्मृतिः । मनस्कारोऽधिमोक्षश्च समाधिः सर्वचेतसि ॥ २.२४ ॥ [०५४।१९] इमे किल दश धर्माः सर्वत्र चित्तक्षणे समग्रा भवन्ति । तत्र वेदना त्रिविधोऽनुभवः । [०५४।२०] सुखो दुःखोऽदुःखा सुखश्च । चेतना चित्ताभिसंस्कारो मनस्कर्म । [०५४।२०-०५४।२१] संज्ञा संज्ञानं विषयनिमित्तोद्रूह । [०५४।२१] च्छन्दः कर्त्तृकामता । [०५४।२१-०५४।२२] स्पर्श इन्द्रियविषयविज्ञानसन्निपातजा स्पृष्टिः । [०५४।२२] मतिः प्रज्ञा धर्मप्रविचयः । [०५४।२२-०५४।२३] स्मृतिरालम्बनासंप्रमोषः । [०५४।२३] मनस्कारश्चेतस आभोगः । अधिमोक्षोऽधिमुक्तिः । [०५४।२३-०५४।२४] समाधिश्चित्तस्यैकाग्रता । [०५४।२४] सूक्ष्मो हि चित्तचैत्तानां विशेषः । [०५४।२४-०५४।२५] स एव दुःपरिच्छेदः प्रवाहेष्वपि तावत्किं पुनः क्षणेषु । [०५४।२५-०५५।०२] रूपिणीनामपि तावदोषधीनां बहुरसानां कासंचिदिन्द्रियग्राह्या रसविशेषा दुरवधारा भवन्ति किं पुनर्ये धर्मा अरूपिणो बुद्धिग्राह्याः । [०५५।०२-०५५।०३] कुशला महाभूमिरेषां त इमे कुशल महाभूमिका ये सर्वदा कुशले चेतसिभवन्ति । [०५५।०३] के पुनस्त इति । [०५५।०४-०५५।०५] श्रद्धाऽप्रमादः प्रश्रब्धिरुपेक्षा ह्रीरपत्रपा । मूलद्वयमहिंसा च वीर्यं च कुशले सदा ॥ २.२५ ॥ [०५५।०६] इमे दश धर्मा कुशले चेतसि नित्यं भवन्ति । तत्र श्रद्धा चेतसः प्रसादः । [०५५।०६-०५५।०७] सत्यरत्न कर्मफलाभिसंप्रत्यय इत्यपरे । [०५५।०७] अप्रमादः दुशलानां धर्माणां भावनाः । [०५५।०७-०५५।०८] का पुनस्ते भ्योऽन्या भावना । [०५५।०८] या तेष्ववहितता । [०५५।०८-०५५।०९] चेतस आरक्षेति निकायान्तरीताः सूत्रे पठन्ति । [०५५।०९] प्रश्रब्धिश्चित्तकर्मण्यता । ननु च सूत्रे कायप्रश्रब्धिरप्युक्ता । [०५५।०९-०५५।१०] न खलु नोक्ता । [०५५।१०] सा तु यथा कायिकी वेदना तथा वेदितव्या । [०५५।१०-०५५।११] कथं सा बोध्यङ्गेषु योक्ष्यते । [०५५।११] तत्र तर्हि कायकर्मण्यतैव कायिकी प्रश्रब्धिर्वेदितव्या । [०५५।११-०५५।१२] कथं सा बोध्यङ्गमितयुच्यते । [०५५।१२] बोध्यङ्गानुकूल्यात् । [०५५।१२-०५५।१३] सा हि कायकर्मण्यता चित्तकर्मण्यता बोध्यङ्गमावहति । [०५५।१३] अस्ति पुनः स्वचितन्यत्राप्येवं दृश्यते । अस्तीत्याह । [०५५।१३-०५५।१४] तद्यथा प्रीतिः प्रीतिस्थानीयाश्च धर्माः प्रीतिसंबोध्यङ्गमुक्तं भगवता । [०५५।१४-०५५।१५] प्रतिघः प्रतिघनिमित्तं च व्यापादनिवरणमुक्तम् । [०५५।१५-०५५।१६] सम्यक्दृष्टिसंकल्पव्यायामाश्च प्रज्ञास्कन्ध उक्ताः । [०५५।१६-०५५।१७] नच संकल्पव्यायामौ प्रज्ञास्वभावौ तस्यास्त्वनुगुणाविति तास्यात्वनुगुणाविति ताच्छय्द्यं लभेते । [०५५।१७-०५५।१८] एवं कायप्रश्रब्धिरपि बोध्यङ्गानुगुण्याद्वोध्यङ्गशब्दं लभते । [०५५।१८] उपेक्षा चित्तसमता चित्तानाभोगता । कथमिदानीमेतद्योक्ष्यते । [०५५।१८-०५५।१९] "तत्रैव चित्ते आभोगात्मको मनस्कारोऽनाभोगात्मिका चोपेक्षे"ति । [०५५।१९-०५५।२०] ननु चोक्तं "दुर्ज्ञान एषां विशेष" इति । [०५५।२०] अस्ति हि नाम दुर्ज्ञानमपि ज्ञायते । [०५५।२०-०५५।२१] इदं तु खल्वतिदुर्ज्ञानं यद्विरोधेऽप्यविरोध इति । [०५५।२१] अन्यत्राभोगोऽन्यत्रानाभोग इति कोऽत्र विरोधः । [०५५।२१-०५५।२२] न तर्हीदानीमेकालम्बनाः सर्वे संप्रयुक्ताः प्राप्नुवन्ति । [०५५।२२-०५५।२३] एवञ्जातीयकमत्रान्यदप्यायास्यतीति यस्तस्य नयः सोऽस्यापि वेदितव्यः । [०५५।२३] ह्रीरपत्राप्यं च पश्चाद्वक्ष्यते । [०५५।२३-०५५।२४] मूलद्वयं द्वे कुशलमूले अलोभाद्वेषौ । [०५५।२४] अमोहोऽप्यस्ति स तु प्रज्ञात्मकः । [०५५।२४-०५५।२५] प्रज्ञा च महाभूमिकेति नासौ कुशलमहाभूमिक एवोच्यते । [०५५।२५] अविहिंसा अविहेठना । वीर्यं चेतसोऽभ्युत्साहः । [०५६।०१] उक्ताः कुशला महाभूमिकाः । [०५६।०२] महती भूमिर्महाभूमिः । [०५६।०२-०५६।०३] क्लेशा महाभूमिरेषां त इमे क्लेशमहाभूमिका ये धर्माः सदैव क्लिष्टे चेतसि भवन्ति । [०५६।०३] के पुनस्ते सदैव क्लिष्टे चेतसि भवन्ति । [०५६।०४] मोहः प्रमादः कौशीद्यमा श्रद्ध्यं स्त्यान्मुद्धवः । [०५६।०५] क्लिष्टे सदैव [०५६।०६] तत्र मोहो नामाविद्याऽज्ञानमसंप्रख्यानम् । [०५६।०६-०५६।०७] प्रमादः कुशलानां धर्माणामभावनाऽप्रमाद विपक्षो धर्मः । [०५६।०७] कौशीद्यं चेतसो नाभ्युत्साह्हो वीर्यविपक्षः । [०५६।०७-०५६।०८] आश्रद्ध्यं चेतसोऽप्रसादः श्रद्धाविपक्षः । [०५६।०८] स्त्यानं कतमत् । [०५६।०८-०५६।०९] या कायगुरुता चित्तगुरुता कायाकर्मण्यता चित्ताकर्मण्यता । [०५६।०९] कायिकं सत्यानं चैतसिकं स्त्यानमित्युक्तमभिधर्मे । [०५६।१०] कथं चैतसिको धर्मः कायिक इत्युच्यते । यथा कायिकी वेदना । [०५६।१०-०५६।११] औद्धत्यं पुनश्चेतसोऽव्युपशमः । [०५६।११] इतीमे षट्क्लेशमहाभूमिकाः । [०५६।११-०५६।१२] ननु चाभिधर्मे दश क्लेशमहाभूमिकाः पठ्यन्ते । [०५६।१२-०५६।१३] "आश्रद्ध्यं कौशीद्यं मुषितस्मृतिता चेतसो विक्षेपः अविद्या असंप्रजन्यमयोनिशोमनस्कारो मिथ्याधिमोक्ष औद्धत्यं प्रमादश्चे" ति । [०५६।१४] प्रप्तिज्ञो देवानां प्रियो न त्विष्टिज्ञः । का पुनरत्रेष्टिः । [०५६।१४-०५६।१६] मुषितस्मृतिविक्षेपासंप्रजन्यायोनिशोमनसिकारमिथ्याधिमोक्षा महाभूमिकत्वात्न क्लेशमहाभूमिका एवावधार्यन्ते । [०५६।१६] यथिवामोहः कुशलमहाभूमिको नावधार्यते प्रज्ञास्वभावत्वात् । [०५६।१७] स्मृतिरेव हि क्लिष्टा मुषितस्मृतिता । समाधिरेव क्लिष्टो विक्षेप इत्येवमादि । [०५६।१८-०५६।१९] अत एवोच्यते "ये महाभूमिकाः क्लेशमहाभूमिका अपि त" इति । [०५६।१९] चतुष्कोटिकः । प्रथमा कोटिर्वेदना चेतना संज्ञा च्छन्दः स्पर्शश्च । [०५६।१९-०५६।२०] द्वितीयाऽश्राद्ध्यं कौशीद्यमविद्या औद्धत्यं प्रमादश्च । [०५६।२०-०५६।२१] तृतीया मुषितस्मृत्यादयः पञ्च क्लिष्टा यठोक्ताः । [०५६।२१] चतुर्थ्येतानाकारान् स्थापयित्वेति । [०५६।२१-०५६।२२] केचित्तु मिथ्यासमाधेरन्यचेतसो विक्षेपमिच्छन्ति । [०५६।२२] तेषामन्यथा चतुष्कोटिकः । [०५६।२२-०५६।२३] स्त्यानं पुनरिष्यते सर्वक्लेशसंप्रयोगीति क्लेशमहाभूमिकेषु तस्यापाठे कस्यापराधः । [०५६।२३-०५६।२४] एवं त्वाहुः पठितव्यं भवेत्समाध्यनुगुणत्वात्तु न पठितम् । [०५६।२४-०५६।२५] क्षिप्रतरं किल स्त्यानचरितः समाधिमुत्पादयेन्नौद्धत्यचरित इति । [०५६।२५-०५६।२६] कः पुनः स्त्यानचरितो यो नौद्धत्यचरितः को वा औद्धत्यचरितो यो न स्त्यानचरितः । [०५६।२६] नह्येते जातु सहचरिष्णुतां जहीतः । [०५६।२६-०५६।२७] तथापि यद्यस्याधिमात्रं स तच्चरितो ज्ञातव्यः । [०५६।२७] अतः षडेव क्लेशमहाभूमिकाः सिद्ध्यन्ति । [०५६।२८] एते हि सदा क्लेष्ट एव चेतसि भवन्ति नान्यत्र ॥ [०५७।०१] अकुशले त्वाह्रीक्यमनपत्रपा ॥ २.२६ ॥ [०५७।०२-०५७।०३] अकुशले तु चेतस्याह्रीक्यमनपत्राप्यं च नित्यं भवत इत्येतौ द्वौ धर्मावकुशलमहाभूमिकावुच्येते । [०५७।०३] तयोश्च पश्चाल्लक्षणं वक्ष्यते । [०५७।०४-०५७।०५] क्रोधोपनाहशाठ्येर्ष्याप्रदासम्रक्षमत्सराः । मायामद विहिंसाश्च परीत्तक्लेश्भूमिकाः ॥ २.२७ ॥ [०५७।०६-०५७।०७] परीत्तक्लेशा भूमिरेषां त इमे परीत्तक्लेशभूमिका अविद्यामात्रेण भावनाहेयेन मनोभूमिकेनैव च संप्रयोगात् । [०५७।०७] एषां तु निर्देक्श उपक्लेशेषु करिष्यते । [०५७।०८] उक्ता इमे पञ्चप्रकाराश्चैत्ताः । [०५७।०८-०५७।०९] अन्येऽपि चानियताः सन्ति वितर्कविचारकौकृत्यमिद्धादयः । [०५७।०९] तत्र वक्तव्यं कस्मिंश्चित्ते कति चैत्ता अवश्यं भवन्तीति । [०५७।१०] कामावचरं तावत्पञ्चविधं चित्तम् । कुशलमकुशलम् । [०५७।१०-०५७।११] तत्राकुशलं द्विविधमावेणिकमन्यक्लेशसंप्रयुक्तं च । [०५७।११-०५७।१२] अव्याकृतं द्विविधं निवृताव्याकृतमनिवृताव्याकृतं च । [०५७।१२] तत्र तावत्कामावचरचित्तमवश्यं सवितर्कं सविचारम् । अतोऽत्र [०५७।१३] सवितर्कविचारत्वात्कुशले कामचेतसि । [०५७।१४] द्वाविंशतिश्चैतसिकाः [०५७।१५] अवश्यं भवन्ति । दश महाभूमिका दश कुशलमहाभूमिका वितर्को विचारश्च । [०५७।१६] कौकृत्यमधिकं क्वचित् ॥ २.२८ ॥ [०५७।१७] नहि सर्वत्र कुशले चेतसि कौकृत्यमस्ति । [०५७।१७-०५७।१८] यत्र त्वस्ति तत्र तदेवाधिकं कृत्वा त्रयोविंशतिश्चैत्ता भवन्ति । [०५७।१८] किमिदं कौकृत्यं नाम । कुकृतस्य भावः कौकृत्यम् । [०५७।१९] इह तु पुनः कौकृत्यालम्बनो धर्मः कौकृत्यमुच्यते चेतसो विप्रतिसारः । [०५७।१९-०५७।२१] तद्यथा शून्यतालल्म्वनं विमोक्षमुख्ं शून्यतेत्युच्यते अशुभालम्बनश्चालोभोऽशुभ इति । [०५७।२१-०५७।२२] लोकेऽपि च दृष्टः स्थानेन स्थानिनामतिदेशः सर्वो ग्राम आगतः सर्वो देश आगत इति । [०५७।२२] स्थानभूतं च कौकृत्यं विप्रतिसारस्य । [०५७।२२-०५७।२३] फले वा हेतूपचारोऽयम् । [०५७।२३-०५७।२४] यथोक्तं "षडिमानि स्पर्शायतनानि पौराणं कर्म वेदितव्यमि"ति । [०५७।२४] यत्तर्हि अकृतालम्बनं तत्कथं कौकृत्यम् । अकृतेऽपि कृताख्या भवति । [०५८।०१] न मया साधु कृतं यन्न कृतमिति । कतमत्कौकृत्यं कुशलम् । [०५८।०१-०५८।०२] यत्कुशलमकृत्वातप्यते अकुशलं च कृत्वा । [०५८।०२] विपर्ययादकुशलं कौकृत्यम् । [०५८।०२-०५८।०३] तदेतदुभयमप्युभयाधिष्टानम् । [०५८।०४] आवेणिके त्वकुशले दृष्टियुक्ते च विंशातिः । [०५८।०५] यदकुशलं चित्तमावेणिकं तत्र विंशतिश्चैत्ताः । [०५८।०५-०५८।०६] दश महाभूमिकाः षट्क्लेआशमहाभूमिका द्वावकुशलमहाभूमिकौ वितर्कोविचारश्च । [०५८।०६-०५८।०७] आवेणिकं नाम चित्तं यत्राविद्यैव केवला नान्यः क्लेशोऽस्ति रागादिः । [०५८।०७-०५८।०८] दृष्टियुक्तेऽप्यकुशले विंशतिर्य एवावेणिके । [०५८।०८] ननु च दृष्ट्यधिकत्वादेक विंशतिर्भवन्ति । न भवन्ति । [०५८।०८-०५८।०९] यस्मान्महाभूमिक एव कश्चित्प्रज्ञाविशेषो दृष्टिरित्युच्यते । [०५८।०९-०५८।१०] तत्राकुशलं दृष्टियुक्तं यत्र मिथ्यादृष्टिर्वा दृष्टिपरामर्शो वा शीलव्रतपरामर्शो वा । [०५८।११] क्लेशैश्चतुर्भिः क्रोधाद्यैः कौकृत्येनैकविंशतिः ॥ २.२९ ॥ [०५८।१२-०५८।१३] यत्र पुनश्चतुर्भिः क्लेशैः संप्रयुक्तमकुशलं चित्तं रागेण व प्रतिघेन वा मानेन वा विचिकित्सया वा तत्रैकविंशतिर्भवन्ति । [०५८।१३-०५८।१४] स च क्लेशः आवेणिकोक्ताश्च विंशतिः । [०५८।१४-०५८।१५] क्रोधादिभिरप्युपक्लेशैर्यथोक्तैः संप्रयुक्ते चित्ते एते च विंशतिः स चोपक्लेश इत्येकविंशतिर्भवन्ति । [०५८।१५] कौकृत्येनाप्येकविंशतिः । [०५८।१५-०५८।१६] तदेव कौकृत्यमेकविंशतितमं भवति । [०५८।१६] समासत आवेणिके चेतस्यकुशले दृष्टियुक्ते च विंशतिः । [०५८।१६-०५८।१७] अन्यक्लेशोपक्लेशसंप्रयुक्ते त्वेकविंशतिः । [०५८।१८] निवृतेऽष्टदश [०५८।१९-०५८।१८] सत्कायान्तग्राहदृष्टिसंप्रयुक्तं चित्तं कामधातौ निवृताव्याकृतम् । [०५८।१९-०५८।२०] तत्राष्टादश चैत्ताः । [०५८।२०] दश महाभूमिकाः षट्क्लेशमहाभूमिकाः वितर्कविचारौ च । [०५८।२०-०५८।२१] दृष्टिः पूर्ववदेव नाधिका भवति । [०५८।२२] अय्नत्र द्वादशाव्याकृते मताः । [०५८।२३] निवृतादन्यदव्याकृतमनिवृताव्याकृतम् । तत्र द्वादश चैत्ता इष्टाः । [०५८।२३-०५८।२४] दश महाभूमिका वितर्कविचारौ च । [०५८।२४] बहिर्देशका अव्याकृतमपि कौकृत्यमिच्छन्ति । [०५८।२४-०५८।२५] तेषां तत्संप्रयुक्ते चेतसि त्रयोदश भवन्ति । [०५८।२६] मिद्धं सर्वाविरोधित्वाद्यत्र स्यादधिकं हि तत् ॥ २.३० ॥ [०५८।२७] सर्वैरेभिर्यथोक्तै श्चैतैर्मिद्धमविरुद्धं कुशलाकुशलाव्याकृतत्वात् । [०५८।२७-०५९।०१] अतो तत्र तत्स्यात्तत्राधिकं तद्वेदितव्यम् । [०५९।०१-०५९।०२] यत्र द्वाविंशतिस्तत्र त्रयोविंशतिर्यत्र त्रयोविंशतिस्तत्र चतुर्विंशतिरित्येवमादि । [०५९।०२] य एव कामधातौ चैत्तानां नियम उक्तः [०५९।०३] कौकृत्यमिद्धाकुशलान्याद्ये ध्याने न सन्त्यतः । [०५९।०४] अतो यथोक्तात्कौकृत्यं मिद्धं च सर्वथा नास्ति प्रथमे ध्याने यत्किञ्चिदकुशलम् । [०५९।०५] प्रतिघः शाठ्यमदमायावर्ज्याश्च क्रोधादय आह्रीक्यानपत्राप्ये च । अन्यत्सर्व तथैव । [०५९।०६] य एव प्रथमे ध्याने न सन्ति त एव [०५९।०७] ध्यानान्तरे वितर्कश्च [०५९।०८] नास्ति । शेषं तथैव । [०५९।०९] विचारश्चाप्यतः परम् ॥ २.३१ ॥ [०५९।१०-०५९।११] ध्यानान्तरात्परेण द्वितीयादिषु ध्यानेष्वारूप्येषु च यथाप्रतिषिद्धं नास्ति विचारश्च । [०५९।११] माया शाठ्यं चेत्यपिशब्दात् । शेषं तथैव । [०५९।११-०५९।१२] ब्रह्मणो हि यावच्छाठ्यं पठ्यते पर्षत्सम्बन्धत्वान्नोर्ध्वम् । [०५९।१२-०५९।१३] स हि स्वस्यां पर्षद्यश्वजिता भिक्षुणा प्रश्नं पृष्टः "कुत्रेमानि ब्रह्मन् चतवारि महाभूतान्यपरिशेषं निरुध्यन्ते" इति । [०५९।१३-०५९।१४] अप्रजानन् क्षेपमकार्षीत् । [०५९।१४-०५९।१५] "अहमस्मिन् ब्रह्मा ईश्वरः कर्ता निर्माता स्रष्टा सृजः पितृभूतो भूतानामि"ति । [०५९।१५] उक्तमेतद्यस्यां भूमौ यत्र चित्ते यावन्तश्चैत्ताः ॥ [०५९।१६] इदानीं केषाञ्चिदेव चैत्तानां तन्त्रविहितं नानाकारणं वक्ष्यते । [०५९।१६-०५९।१७] आह्रीक्यस्यानपत्राप्यस्य च किं नानाकारणम् । [०५९।१८] अह्रीरगुरुता [०५९।१९-०५९।२०] गुणेषु गुणवत्सु चागौरवता अप्रतीशता अभयमवशवर्तिता आह्रीक्यं गौरवप्रतिद्वन्द्वो धर्मः ॥ [०५९।२१] अवद्ये भयादर्शित्वमत्रपा । [०५९।२२] अवद्यं नाम यद्विगर्हितं सद्भिः । तत्राभयदर्शिताऽनपत्राप्यम् । [०५९।२२-०५९।२३] भयमत्रानिष्टं फलं भीयतेऽस्मादिति । [०५९।२३-०५९।२४] कथमिदं विज्ञातव्यमभयस्य दर्शनमभयदर्शिता आहोस्वित्भयस्यादर्शनम् । [०५९।२४] किं चातः । [०५९।२४-०५९।२५] अभयस्य दर्शनं चेत्प्रज्ञा विज्ञास्यते भयस्यादर्शनं चेदविद्या विज्ञास्यते । [०५९।२५] नैव हि दर्शनं दर्शिता नाप्यदर्शनमदर्शिता । किं तर्हि । [०५९।२५-०५९।२६] यस्तयोर्निमित्तमुपक्लेशस्तच्चानपत्राप्यमिति । [०५९।२६] अन्ये पुनराहुः । [०५९।२६-०६०।०१] आत्मापेक्षया दोषैरलज्जन माह्रीक्यं परापेक्षयाऽनपत्राप्यमिति । [०६०।०१] एवमपि द्वे अपेक्षे युगपत्कथं सेत्स्यतः । [०६०।०१-०६०।०३] न खलूच्यते युगपदात्मानं परं चापेक्षत इत्यपि त्वस्त्यसौ कदाचिदलज्जा या आत्मानमपेक्षमाणस्यापि प्रवर्तते सा आह्रीक्यम् । [०६०।०३-०६०।०४] अस्ति या परमपेक्षमाणस्य प्रवर्त्तते साऽनपत्राप्यम् । [०६०।०४] विपर्ययेण ह्रीरपत्राप्यं च वेदितव्यम् । [०६०।०४-०६०।०५] प्रतहमेन तावत्कल्पेन सगौरवता सप्रतीशता न भयवशव्र्तिता ह्रीः । [०६०।०५] अवद्येष्वभयदर्शिअताऽपत्राप्यम् । [०६०।०६] द्वितीयेन कल्पेनात्मपरापेक्षाभ्यां लज्जने । [०६०।०७] प्रेम्णो गौरवस्य च किं नानाकारणम् । [०६०।०८] प्रेम श्रद्धा । [०६०।०९] द्विविधं हि प्रेम क्लिषाटमक्लिष्टं च । तत्र क्लिष्टं तृष्णा यथा पुत्रदारादिषु । [०६०।०९-०६०।१०] अक्लिष्टं श्रद्धा शास्तृगुरुगुणान्वितेषु । [०६०।१०] स्याच्छ्रद्धा नप्रेम । [०६०।१०-०६०।११] दुःधसमुदयालम्बना श्रद्धा । [०६०।११] स्यात्प्रेम न श्रद्धा । क्लिष्टं प्रेम । [०६०।११-०६०।१२] उभयं निरोधमार्गालम्बना श्रद्धा । [०६०।१२] नोभयमेतानाकारान् स्थापयित्वा । [०६०।१२-०६०।१३] पुद्गलेषु तु प्रेम न गौरवं पुत्रदारसार्धं विहार्यन्तेवासिषु । [०६०।१३] गौरवं न प्रेम अन्यगुरुषु । उभयं स्वगुरुषु । [०६०।१३-०६०।१४] नोभयमेतानाकारान् स्थापयित्वा । [०६०।१४] श्रद्धा हि नाम गुणसंभावना । तत्पूर्विका च प्रियता प्रेम । [०६०।१५] तस्मान्न सैव प्रेमेत्यपरे । [०६०।१६] गुरुत्वं ह्रीः । [०६०।१७] गौरवं हि नाम सप्रतीशता । तत्पूर्विका च लज्जा ह्रीः । [०६०।१७-०६०।१८] अतो न गौरवमेव ह्लीरित्यपरे । [०६०।१९] ते पुनः कामरूपयोः ॥ २.३२ ॥ [०६०।२०] आरूप्यधातौ प्रेमगौरवे न स्तः । [०६०।२०-०६०।२१] ननु च श्रद्धा ह्रीश्च कुशलमहाभूमिकत्वात्तत्रापि विद्येते । [०६०।२१] द्विविधा हि श्रद्धा धर्मेषु पुद्गलेषु च । एवं सप्रतीशताऽपि । [०६०।२१-०६०।२२] तत्र ये पुद्गलालम्बने श्रद्धाह्रियौ ते तत्र न स्तः । [०६०।२२] ते चेह प्रेमगौरवे अभिप्रेते । [०६०।२३] वितर्कविचारयोः किं नानाकारणम् । [०६०।२४] वितर्कचारा वौदार्यसूक्ष्मते । [०६०।२५] कस्य । चेतस इति पश्चाद्वक्ष्यति । चित्तौदारिकता वितर्कः । चित्तसूक्ष्मता विचारः । [०६०।२५-०६०।२६] कथं पुनः अनयोरेकत्र चित्ते योगः । [०६०।२६] केचिदाहुः । [०६०।२६-०६१।०१] यथाऽप्यसुनिष्ठ्यूतं सर्पिः सूर्यरश्मिभिरूपरिष्टात्स्पृष्टं नातिश्यायते नातिविलीयते एवंवितर्कविचारयोगाच्चित्तं नातिसूक्ष्मं भवति नात्योदारिक मित्युभयोरपि तत्रास्ति व्यापारः । [०६१।०१-०६१।०३] एवं तर्हि निमिट्तभूतौ वितर्कविचारावौदारिक सूक्ष्मतयोः प्राप्नुतो यथा पयश्चा तपश्चसर्पिषः श्यानत्व विलीनत्वयोर्नतु पुनस्तत्स्वभावौ । [०६१।०३-०६१।०४] आपेक्षिकी चौदारिकसूक्ष्मता भूमिप्रकारभेदादित्याभवाग्राद्वितर्कविचारौ स्याताम् । [०६१।०४-०६१।०५] नचौदारिकसूक्ष्मातया जातिभेदो युकतः ॥ [०६१।०५] अन्ये पुनराहुः । [०६१।०५-०६१।०६] वाक्संस्कारा वित्र्कविचाराः सूत्र उक्ताः । [०६१।०६] "वितर्क्य विचार्य वाचं भाषते नावितस्र्याविचार्ये"ति । [०६१।०६-०६१।०७] तत्र ये औदारिकास्ते वितर्काः ये सूक्ष्मास्ते विचाराः । [०६१।०७-०६१।०८] यदि चैकत्र चित्तेऽन्यो धर्म औदारिकोऽन्यः सूक्ष्मः कोऽत्र विरोध इति । [०६१।०८-०६१।०९] न स्याद्विरोधो यदि जातिभेदः स्याद्वेदनासंज्ञावत् । [०६१।०९] एकस्यां जातौ मृद्वधिमात्रता युगपन्न संभवति । [०६१।१०] जातिभेदो ।प्यस्ति । स तर्हि वक्तव्यः । दुर्वचो ह्यसावतो मृद्वधिमात्रतया व्यज्यते । [०६१।११] नैवं व्यक्तो भवति । प्रत्येकं जातीनां मृद्वधिमात्रतवात् । [०६१।११-०६१।१२] नैव हि वितर्कविचारावेकत्र चित्ते भवत इत्यपरे । [०६१।१२] कथमिदानीं प्रथमं ध्यानं पञ्चाङ्गयुक्तम् । [०६१।१३] भूमितस्तत्पञ्चाङ्गयुकतं न क्षणतः ॥ [०६१।१४] मानमदयोः किं नानाकारणम् । [०६१।१५-०६१।१६] मान उन्नतिः । मदः स्वधर्मे रक्तस्य पर्यादानं तु चेतसः ॥ २.३३ ॥ [०६१।१७] येन केनचित्परतो विशेषपरिकल्पेन चेतस उन्नतिः मानः । [०६१।१७-०६१।१८] मदस्तु स्वधर्मेष्वेव रक्तस्य यच्चेतसः पर्यादानम् । [०६१।१८] यथा मद्यज एवं रागजः । [०६१।१८-०६१।१९] संप्रहऋशणविशेषो मद इत्यपरे । [०६१।२०] उक्ताः सह चित्तेन चैत्ताः प्रकारश स्तेषां पुनरिमाः संज्ञाः परिभाष्यन्ते । [०६१।२१] प्रवचन एताभिः सद्व्यवहारात् । [०६१।२२] चित्तं मनोऽथ विज्ञानमेकार्थं [०६१।२३] चिनोतीति चित्तम् । मनुत इति मनः । विजानातीति विज्ञानम् । [०६१।२३-०६२।०१] चित्तं शुभाशुभैर्धातुभिरिति चित्तम् । [०६२।०१] तदेवाश्रयभुतं मनः । आश्रितभूतं विज्ञानमित्यपरे । [०६२।०१-०६२।०२] यथा चित्तं मनो विज्ञानमित्येकोऽर्थः । [०६२।०२] एवम् । [०६२।०३] चित्तचैतसाः । [०६२।०४] साश्रया लम्बनाकाराः संपरयुक्ताश्च । [०६२।०५] एकोऽर्थः । त एव हि चित्तचैत्ताः साश्रया उच्यन्ते इन्द्रियाश्रितत्वात् । [०६२।०५-०६२।०६] सालम्बना विषयग्रहणात् । [०६२।०६] साकारास्तस्यैवालम्बनस्य प्रकारश आकरणात् । [०६२।०६-०६२।०७] सम्प्रयुक्ताः समं प्रयुक्तत्वात् । [०६२।०७] केन प्रकारेण समं परयुक्ता इत्याह [०६२।०८] पञ्चधा ॥ २.३४ ॥ [०६२।०९] पञ्चभिः समताप्राकारैराश्रयालम्बनाकारकालद्रव्यसमताभिः । केयं समता । [०६२।०९-०६२।१०] यथैव ह्येकं चित्तमेवं चैत्ता अप्येकैका इति । [०६२।१०] निर्दिष्टाश्चित्तचैत्ताः सविस्तरप्रभेदाः । [०६२।११-०६२।१२] विप्रयुक्तास्तु संस्काराः प्राप्त्यप्राप्ती सभागता । आसंज्ञिकं समापत्ती जीवितं लक्षणानि च ॥ २.३५ ॥ [०६२।१३] नामकायादयश्चेति [०६२।१४] इमे संस्कारा न चित्तेन असंप्रयुक्ता नच रूपस्वभावा इति चित्तविप्रयुक्ताउच्यन्ते । [०६२।१५] तत्र तावत् [०६२।१६] प्रप्तिर्लाभः समन्वयः । [०६२।१७] द्विविधा हि प्राप्तिरप्राप्तविहीनस्य च लाभः प्रतिलब्धेन च समन्वागमः । [०६२।१८] विपर्ययादप्राप्तिरिति सिद्धम् । कस्य पुनरिमे प्राप्त्यप्राप्ती । [०६२।१९] प्राप्त्यप्राप्ती स्वसंतान पतितानां [०६२।२०] न परसंतानपतितानाम् । नहि परकीर्यैः कश्चित्समन्वागतः नाप्यसंततिपतितानाम् । [०६२।२१] न ह्यसतत्वसंख्यातैः कश्चित्समन्वागतः । एष तावत्संस्कृतेषु नियमः । [०६२।२१-०६२।२२] असंस्कृतेषु पुनः प्राप्त्यप्राप्ती [०६२।२३] निरोधयोः ॥ २.३६ ॥ [०६२।२४] सर्वसत्त्वा अप्रतिसंख्यानिरोधेन समन्वागताः । [०६२।२४-०६२।२५] अत एव हि चोत्तमभिधर्मे "अनास्रवैर्धर्मः कः समन्वागतः । [०६२।२५] आह । [०६२।२५-०६२।२६] सर्वसत्त्वा" इति । [०६२।२६-०६३।०१] प्रतिसंख्यानिरोधेन सकलबन्धनादिक्षणस्थवर्ज्याः सर्व आर्याः पृथग्जनाश्च केचित्समन्वागताः । [०६३।०१-०६३।०२] आकाशेन तु नास्ति कश्चित्समन्वागतः । [०६३।०२] तस्मादस्य नासति प्राप्तिः । [०६३।०२-०६३।०३] यस्य च नास्ति प्राप्तिस्तस्तस्याप्राप्तिरपि नास्तीति सिद्धान्तः । [०६३।०३] प्राप्तिर्नामास्ति किञ्चित्भावान्तर्मिति । कुत एतत् । [०६३।०४] आह सूत्रात् । [०६३।०४-०६३।०५] सूत्रे ह्युस्तं "स एषां दशानामशैक्षाणां धर्मणामुत्पादात्प्रतिलम्भात्समन्वागमादर्यो भवति पञ्चाङ्गविप्रहीण" इति विस्तरः । [०६३।०६] तेन तर्हि असत्त्वाख्यैरपि समन्वागमः प्राप्नोति परसत्त्वैश्च । किं कारणम् । [०६३।०७] सूत्र वचनात् । "राजा भिक्षवश्चक्रवर्ति सप्तभी रत्नैः समन्वागत" इति विस्तरः । [०६३।०८] वशित्वमत्र समन्वागमशब्देनोक्तम् । तस्य तेषु रत्नेषु वशित्वं कामचार इति । [०६३।०९] अत्र वशित्वं समन्वागमोऽन्यत्र पुनर्द्रव्यान्तरमिति । कुत एतत्कः पुनरेवमयोगः । [०६३।१०-०६३।११] अयमयोगः यदस्या नैव स्वभावः प्रज्ञायते रूपशब्दादिवद्रागद्वेषादिवद्वा न चापि कृत्यं चक्षुःश्रोत्रादिवत् । [०६३।११] तस्मात्द्रव्यधर्मासंभवादयोगः । [०६३।११-०६३।१२] उत्पत्तिहेतुर्धर्माणां प्राप्तिरिति चेत् । [०६३।१२] असंस्कृतस्य न स्यात् । [०६३।१२-०६३।१३] ये च धर्मा अप्राप्ता ये च त्यक्ता भूमिसंचारवैअराग्यतस्तेषां कथमुत्पत्तिः स्यात् । [०६३।१३] सहजप्राप्तिहेतुका चेत् । [०६३।१३-०६३।१४] जातिरिदानीं किङ्करी जातिजातिर्वा । [०६३।१४-०६३।१५] सकलबन्धनानां खल्वपि मृदुमध्याधिमात्रक्लेशोत्पत्तिभेदो न स्यात्प्राप्त्यभेदात् । [०६३।१५] यतो वा स भेदस्तत एवास्तु तदुत्पत्तिः । [०६३।१५-०६३।१६] तस्मान्नोत्पत्तिहेतुः प्राप्तिः । [०६३।१६] कश्चैवमाहोत्पत्तिहेतुः प्राप्तिरिति । किं तर्हि । [०६३।१६-०६३।१७] व्यवस्था हेतुः । [०६३।१७-०६३।१८] असत्यां हि प्राप्तौ लौकिकमानसानामार्यपृथग्जनानामार्या इमे पृथग्जना इम इति न स्याद्व्यवस्थानम् । [०६३।१८-०६३।१९] प्रहीणाप्रहीण क्लेशताविशेषादेतत्भवितुमर्हति । [०६३।१९-०६३।२०] एतच्चैव कथं भविष्यत्येषां प्रहीणः क्लेश एषामप्रहीण इति । [०६३।२०] प्रप्तौ सत्यामेतत्सिध्यति तद्विगमाविगमात् । आश्रयविशेषादेतत्सिध्यति । [०६३।२१-०६३।२२] आश्रयो हि स आर्याणां दर्शनभावनामार्गसामर्थ्यात्तथा परावृत्तो भवति यथा न पुनस्तत्प्रहेयाणां क्लेशानां प्ररोहसमर्थो भवति । [०६३।२२-०६३।२३] अतोऽग्निदग्धव्रीहिवदवीजीभूते आश्रये क्लेशानां प्रहीणक्लेश इत्युच्यते । [०६३।२३] उपहतवीजभावे वा लौकिकेन मार्गेण । [०६३।२४] विपर्ययादप्रहीणक्लेशः । [०६३।२४-०६३।२५] यश्चाप्रहीणस्तेन समन्वागतो यः प्रहीणस्तेना समन्वागत इति प्रज्ञप्यते । [०६३।२५-०६३।२६] कुशला अपि धर्मा द्विप्रकारा अयत्नभाविनो यत्नभाविनश्च ये त उच्यन्ते उत्पत्तिप्रतिलम्भिकाः प्रायोगिकाश्चेति । [०६३।२६-०६३।२७] तत्रायत्नभाविभिराश्रयस्य तद्वीजभावानुपघातात्समन्वागत उपघातादसमन्वागत उच्यते समुच्छिन्नकुआशलमूलः । [०६३।२७-०६४।०१] तस्य तूपघातो मिथ्यादृष्ट्या वेदितव्यः । [०६४।०१-०६४।०२] न तु खलु कुशलानां धर्माणां वीजभावस्यात्यन्तं सन्ततौ समुद्घातः । [०६४।०२-०६४।०३] येपुनर्यत्नभाविनस्तैरुत्पन्नैस्तदुत्पत्तिर्वशित्वा विघातात्सन्ततेः समन्वागत उच्यते । [०६४।०३-०६४।०५] तस्माद्वीजमेवात्रानपोद्धृतमनुपहतं परिपृष्टं च वाशिअत्वकाले समन्वागमाख्यां तभते नान्यद्द्रव्यम् । [०६४।०५] किं पुनरिदं बीजं नाम । [०६४।०५-०६४।०६] यन्नामरूपं फलोत्पत्तौ समर्थ साक्षात्पारंपर्येण वा । [०६४।०६] सन्ततिपरिणामविशेषात् । कोऽयं परिणामो नाम । [०६४।०६-०६४।०७] सन्ततेरन्यथात्वम् । का चेयं सन्ततिः। [०६४।०७] हेतुफलभूतस्त्रैयध्विकाः संस्काराः । [०६४।०७-०६४।०८] यत्तूक्त "लोभेन समन्वागतोऽभव्यश्चत्वारि स्मृत्युपस्थानानि भावयितुमि"ति । [०६४।०८-०६४।०९] तत्राधिवासनं लोभस्याविनोदनं वा समन्वागमः । [०६४।०९-०६४।१०] यावद्धि तस्याधिवासकोऽविनोदको भवति तावत्भव्यस्तानि भावयितुम् । [०६४।१०-०६४।११] एवमयं समन्वागमः सर्वाथा प्रज्ञप्तिधर्मो न तु द्रव्यधर्मः । [०६४।११] तस्य च प्रतिषेधोऽसमन्वागम इति । [०६४।११-०६४।१२] द्रव्यमेव तु वैभाषिकाः उभयं वर्णयन्ति । [०६४।१२] किं कारणम् । एष हि नः सिद्धान्त इति । सा किलैषा प्रप्तिः [०६४।१३] त्रैयध्विकानां त्रिविधा [०६४।१४] अतीतानां धर्माणामतीताऽपि प्राप्तिरस्त्यनागत्याऽपि प्रत्युत्पन्नाऽपि । [०६४।१४-०६४।१५] एवमनागतपरत्युत्पन्नानां प्रत्येकं त्रिविधा । [०६४।१६] षुभादीनां षुभादिका । [०६४।१७] कुशलाकुशलाव्याकृतानां कुआशलाकुशलाव्याकृतैव यथाक्रमं प्राप्तिः । [०६४।१८] स्वधातुका तदाप्तानां [०६४।१९] ये धर्मास्तद्धात्वाप्तास्तेषां स्वधातुका प्राप्तिः । [०६४।१९-०६४।२०] कामरूपारूप्यावचराणां कामरूपारूप्यावचरी यथाक्रमम् । [०६४।२१] अनाप्ता नां चतुर्विधा ॥ २.३७ ॥ [०६४।२२] अनास्रवाणां धर्माणां चतुर्विधा प्रप्तिः । समासेन त्रैधातुकी चानास्रवा च । [०६४।२३-०६४।२४] तत्राप्रप्तिंसंङ्ख्यानिरोधस्य त्रैधातुकी प्रतिसंख्यानिरोधस्य रूपारूप्यावचरी चानास्रवा च । [०६४।२४] मार्गसत्यस्यानास्रवैव । सेयं समस्य चतुर्विधा भवति । [०६४।२५] शैक्षाणां धर्माणां शैक्षैव प्राप्तिः अक्षैक्षाणामशैक्षानाशैक्षाणान्तुभेदः । [०६५।०१] स निर्दिश्यते [०६५।०२] त्रिधा नशैक्षाऽशैक्षाणां [०६५।०३] नैवशैक्षानाशैक्षा धर्मा उच्यन्ते सास्रवा धर्मा असंस्काऋतं च । [०६५।०३-०६५।०४] तेषां शैक्षादिभेदेन त्रिविधा प्राप्तिः । [०६५।०४] सास्रवाणां तावत्नैवशैक्षानाशैक्षी प्राप्तिः । [०६५।०४-०६५।०५] अप्रतिसंख्यानिरोधस्य च प्रतिसंख्यानिरोधस्य चानार्येण प्रप्तस्य । [०६५।०५-०६५।०६] तस्यैव शैक्षेण मार्गेण प्रप्तस्य शैक्षी अशैक्षेणाशैक्षी । [०६५।०६-०६५।०७] दर्शनभावनाहेयानां यथाक्रमं दराशनभावनाहेयैव पराप्तिः । [०६५।०७] अहेयानां तु भेदः । स निर्दिश्यते [०६५।०८] अहेयानां द्विधा मता । [०६५।०९-०६५।१०] अप्रहेयाधर्मा अनास्रवाः । तेषामप्रतिसंख्यानिरोधस्य भावनाहेया प्राप्तिः अनार्यप्राप्तस्य च प्रतिसंख्यानिरोधस्य । [०६५।१०-०६५।११] तस्यैवार्यमार्गप्राप्तस्यानास्रवाऽहेया मार्गसत्यस्य च । [०६५।१२] यदुक्तं "त्रैयध्विकानां त्रिविधे" ति तस्योत्सर्गस्यायमपवादः [०६५।१३] अव्याकृताप्तिः सहजा [०६५।१४] अनिवृताव्याकृतानां सहजैव प्राप्तिर्नाग्रजा न पश्चात्कालजा । दुर्बलत्वात् । [०६५।१४-०६५।१५] तेनतेषामतीतानामतीतैव यावत्प्रत्युत्पन्नानां प्रत्युत्पन्नैव । [०६५।१५-०६५।१६] किं सर्वस्यैवानिवृताव्याकृतस्य । [०६५।१६] न सर्वस्य । [०६५।१७] अभिज्ञानैर्माणिकादृते ॥ २.३८ ॥ [०६५।१८] द्वे अभिज्ञे अव्याकृते निर्माणचित्तं च वर्जयित्वा । [०६५।१८-०६५।१९] तेषां हि बलवत्त्वात्प्रयोगविशेषनिष्पत्तेः पूर्व पश्चात्सहजा प्राप्तिः । [०६५।१९-०६५।२०] शैल्पस्थानिकस्यापि कस्यचिदीर्यापथिकस्या त्यर्थमभ्यस्तस्येच्छन्ति । [०६५।२१] किमनिवृताव्याकृतस्यैव सहजा प्रप्तिरित्याह [०६५।२२] निवृतस्य च रूपस्य [०६५।२३-०६५।२४] निवृताव्याकृतस्यापि विज्ञप्तिरूपस्य सहर्जैव प्राप्तिरधिमात्रेणाप्यविज्ञप्त्यनुत्थापनादौर्बल्यसिद्धेः । [०६५।२५-०६५।२६] यथाऽव्याकृतानां धर्माणामयं प्रप्तिभेदः किमेवं कुशलाकुशलानामपिकश्चित्प्राप्तिभेदोऽस्ति । [०६५।२६] अस्तीत्याह । [०६५।२७] कामे रूपस्य नाग्रजा । [०६५।२८] कामावचरस्य विज्ञप्त्यविज्ञप्तिरूपस्याग्रजा प्रप्तिः सर्वथा नास्ति । [०६५।२८-०६५।२९] सहजा चास्ति पश्चात्कालजा च । [०६५।३०] किमप्राप्तेरपि प्राप्तिवत्प्रकारभेदः । नेत्याह । किं तर्हि । [०६६।०१] अक्लिष्टाव्याकृताऽप्राप्तिः [०६६।०२] अप्राप्तिरनिवृताव्याकृतैव सर्वा । अध्वभेदेन पुनः [०६६।०३] साऽतीताजातयोस्त्रिधा ॥ २.३९ ॥ [०६६।०४] प्रत्युत्पन्नस्य नारत्यप्राप्तिः प्रत्युत्पन्ना । [०६६।०४-०६६।०५] अतीतानागतयोस्तु त्रैयध्विकी । [०६६।०६] कामाद्याप्तामलानां च [०६६।०७] त्रिविधेति वर्त्तते । कामाप्तानां कामरूपारूप्यावचरी । [०६६।०७-०६६।०८] एवं रूपारूप्याप्तानामनास्रवाणां च नास्त्यनास्रवा काचिदप्राप्तिः । [०६६।०८] तथाहि । [०६६।०९] मार्गस्याप्राप्तिरिष्यते । [०६६।१०] पृथग्जनत्वम् [०६६।११] "पृथग्जनत्वं कतमत् । आर्यधर्माणामलाभ" इति शास्त्रपाठः । [०६६।११-०६६।१२] अलाभश्च नामाप्राप्तिः । [०६६।१२] नच पृथग्जनत्वमनास्रवं भवितुमर्हति । [०६६।१२-०६६।१३] कतमेषामार्यधर्माणामलाभः । [०६६।१३] सर्वेषामविशेषवचनात् । स तु यो विना लाभेनालाभः । [०६६।१३-०६६।१४] अन्यथा हि चुद्धोऽपि श्रावकप्रत्येकबुद्धगोत्रकै रसमन्वागमादनार्यः स्यात् । [०६६।१४-०६६।१५] एवशब्दस्तर्हि पठितव्यः । [०६६।१५] न पठितव्यः । एकपदान्यपि ह्यवधारणानि भवन्ति । [०६६।१५-०६६।१६] तद्यथा अब्भक्षो वायुभक्ष इति । [०६६।१६] दुःखे धर्मज्ञानक्षान्तितत्सहभुवामलाभ इत्यपरे । [०६६।१६-०६६।१७] न च तद्योगा दनार्यत्वप्रसङ्गः । [०६६।१७] तदलाभस्यात्यन्तं हतत्वात् । [०६६।१७-०६६।१८] ते तर्हि त्रिगोत्रा इति कतमेषामलाभः । [०६६।१८] सर्वेषाम् । एवं तर्हि स एव दोषः । पुनः स एव परिहारः । [०६६।१८-०६६।१९] यत्नस्तर्हि व्यर्थः । [०६६।१९] एवं तु साधु यथा सौत्रान्तिकानाम् । कथं च सौत्रान्तिकानाम् । [०६६।२०] "अनुत्पन्नार्यधर्मसन्ततिः पृथग्जनत्वमि"ति । [०६६।२१] अथेयमप्राप्तिः कथं विहीयते । यस्य या धर्मस्य प्राप्तिरसौ [०६६।२२] तत्प्राप्तिभुसंचाराद्विहीयते ॥ २.४० ॥ [०६६।२३-०६६।२४] यथा तावदार्यमार्गस्यालाभः पृथग्जनत्वं तस्य लाभात्तद्विहीयते भूमिसंचाराच्च । [०६६।२४] एवमन्येषामपि योज्यम् । [०६६।२४-०६६।२५] विहीयत इति तस्या अप्राप्तेरप्राप्तिरुत्पद्यते प्राप्तिश्छिद्यते । [०६६।२५-०६६।२६] किं पुनरप्राप्तिप्राप्त्योरपि प्राप्त्यप्राप्ती भवतः । [०६६।२६] उभयोरप्युभयं भव्तीत्याहुः । [०६६।२६-०६६।२७] ननु चैवमनवस्था प्रसङ्गः प्रप्तीनाम् । [०६६।२७] नानवस्थाप्रसङ्गः । परस्परसमन्वागमात् । [०६६।२७-०६७।०१] आत्मना तृतीयो हि धर्म उत्पद्यते । [०६७।०१] स च धर्मस्तस्य प्राप्तिः प्राप्तिप्राप्तिश्च । [०६७।०१-०६७।०२] तत्र प्राप्त्युत्पादात्तेन धर्मेण समन्वागतो भवति प्राप्तिप्राप्त्या च । [०६७।०२-०६७।०३] प्राप्तिप्राप्त्युत्पादात्पुनः प्राप्त्यैव समन्वागतो भवत्यतो नानव्स्था । [०६७।०३-०६७।०४] एवं च कृत्व आत्मना तृतीयस्य धर्मस्य कुशलस्य क्लिष्टस्य क्लिष्टस्य वा द्वितीये क्षणे तिस्रः प्राप्तयो जायन्ते । [०६७।०४-०६७।०५] तासां च पुनस्तिस्रोऽनुप्राप्तय इति षड्भवन्ति । [०६७।०५-०६७।०६] तृतीये क्षणे प्रथमद्वितीयक्षणोत्पन्नानां द्रव्याणां नव प्राप्तयः सार्धमनुप्राप्तिभिरित्यष्टादाश भवन्ति । [०६७।०६-०६७।१०] एवमुत्तरोत्तरवाऋद्धिप्रसण्ङ्गेनैताः प्रप्तयो विसर्पन्त्यः सर्वेषामतीतानागतानां क्लेशोपक्लेशक्षणानामुपपत्तिलाभिकानां च कुशलक्षणानां संप्रयोग सहभुवामनाद्यन्तसंसारपर्यापन्नानामनन्ता एकस्य प्राणिनः क्षणे क्षणे उपजायन्ते इत्यनन्तद्रव्याः प्रतिसन्तानमात्मभावक्षणाः सत्त्वानां भवन्ति । [०६७।१०] अत्युत्सवो वतायं प्राप्तीनां वर्त्तते । [०६७।११] केवलं तु अप्रतिघातिन्यो यतोऽवकाशमाकाशे लभन्ते । [०६७।११-०६७।१२] इतरथा ह्याकाशेऽप्यव काशो न स्यात्द्वितीयस्य प्राणिनः ॥ [०६७।१३] अथ केयं सभागता । [०६७।१४] सभागता सत्त्वसाम्यं [०६७।१५] सभागता नाम द्रव्यम् । सत्त्वानां साकृश्यं निकायस भाग इत्यस्याः शास्त्रे संज्ञा । [०६७।१६] सा पुनरभिन्ना भिन्ना च । अभिन्ना सर्वसत्त्वानां सत्त्वसभागता । [०६७।१६-०६७।१७] प्रतिसत्त्वं सर्वेषु भावात् । [०६७।१७-०६७।१८] भिन्ना पुनस्तेषामेव सत्त्वानां धातुभूमिगतियोनिजातिस्त्रीपुरुषोपासकभिक्षुशैक्षा शैक्ष्यादिभेदेन प्रतिनियता धर्मसभागता । [०६७।१८-०६७।२०] पुनः स्क्न्धायतनधातुतः यदि सत्वसभागता द्रव्यमविशिष्तं न स्यातन्योन्यविशेषभिन्नेषु सत्त्वेषु सत्त्वस्त्त्व इत्यभेदेन बुद्धिर्न स्यात्प्रज्ञप्तिश्च । [०६७।२०-०६७।२१] एवं स्कन्धादि बुद्धिप्रज्ञप्तय्योऽपि योज्याः । [०६७।२१] स्याच्च्यवेतोपपद्येत न च सत्त्वसभागतां विजह्यान्न च प्रतिलभेतेति । [०६७।२२] चतुष्कोटिकः । प्रथमा कोटिः यतश्च्यवते तत्रैवोपपद्यमानः । [०६७।२२-०६७।२३] द्वितीया नियाममव्क्रामन् । [०६७।२३] स हि पृथग्जनसभागतां विजह्यादार्यसभागतां प्रतिलभते । [०६७।२४] तृतीया गतिसंचारात् । चतुर्थ्येतानाकारान् स्थापयित्वा । [०६७।२५] यदि पृथग्जनसभागता नाम द्रव्यमस्ति किं पुनः पृथग्जनत्वेन । [०६७।२६] नहि मनुष्यसभागताया अन्यन्मनुष्यत्वं कल्प्येते । [०६७।२६-०६८।०२] नैव च लोकः सभागतां पश्यत्यरूपिणीत्वात्नचैनां प्रज्ञया परिच्छिनत्ति प्रतिपद्यते च सत्वानां जात्यभेदमिति सत्या अपि तस्याः कथं तत्र व्यापारः । [०६८।०२] अपिचासत्त्वसभागताऽपि किं नेष्यते । [०६८।०३-०६८।०४] शालियवमुद्गमासाम्रपनसलोहकाञ्चनादीनां स्वजातिसादृश्यात्तासां च सभागतानामन्योन्यभिन्नानां कथमभेदेन सभागता प्रज्ञप्तिः क्रियते । [०६८।०४-०६८।०५] वैशेषिकाश्चैवं द्योतिता भवन्ति । [०६८।०५] तेषामपि ह्येष सिद्धान्तः । [०६८।०५-०६८।०६] सामान्यपदार्थो नामास्ति यतः समानप्रत्ययोत्पत्तिरतुल्यप्रकारेष्वपीति । [०६८।०६] अयं तु तेषां विशेषः । [०६८।०६-०६८।०७] स एकोऽप्यनेकस्मिन् वर्त्तते यदि द्योतिता यदि न द्योतिता । [०६८।०७-०६८।०८] अस्त्येषा तु सभागता सूत्रे वचनादिति वैभाषिकाः । [०६८।०८-०६८।०९] उस्तं हि भगवता "स चेदित्थन्त्वमागच्छति मनुष्याणां सभागतामि"ति । [०६८।०९] उक्तमेतन्नतूक्तं द्रव्यान्तरमिति । का तर्हि सा । [०६८।०९-०६८।१०] त एव हि तथाभूताः संस्कारा येषु मनुष्यादिप्रज्ञप्तिः शाल्यादिषु सभागतावत् । [०६८।१०-०६८।११] तत्त्वेतन्न वर्णयन्ति । [०६८।१२] अथ किमिदमासंज्ञिकं नाम । [०६८।१३] आसंज्ञिकमसंज्ञिषु । [०६८।१४] निरोधश्चित्तचैत्तानां [०६८।१५-०६८।१७] असंज्ञिसत्त्वेषु देवेपूपपन्नानां यश्चित्तचैत्तानां निरोधस्तदासंज्ञिकंनाम द्रव्यं येन चित्तचैत्ता अनागतेऽध्वनि कालान्तरं संनिरुध्यन्ते नोत्पत्तुं लभन्ते । [६८१।७-०६८१७] नदीतोयसंनिरोधवत् । [०६८।१७] तत्पुनरेकान्तेन [०६८।१८] विपाकः [०६८।१९] कस्य विपाकः । असंज्ञिसमापत्तेः । कतमे ते सत्त्वा येष्वसंज्ञिसत्त्वाः । [०६८।२०] ते बृहत्फलाः ॥ २.४१ ॥ [०६८।२१] बृहत्फला नाम देवा येषां केचिदसंज्ञिसत्त्वाः प्रदेशे भवन्ति ध्यानान्तरिकावत् । [०६८।२२] किं पुनस्तेनैव कदाचिअत्संशिनो भवन्ति । भवन्त्युपपत्तिकाले च्युतिकाले च । [०६८।२३-०६८।२४] "प्रकृष्टमपि कालं स्थित्वा सह संज्ञोत्पादात्तेषां सत्त्वानां तत्स्थानात्च्युतिर्भवती"ति सूत्रे पाथः । [०६८।२४-०६८।२५] ते च ततो दीर्घस्वप्नव्युत्थिता इव च्युत्वा कामधातावुपपद्यन्ते नान्यत्र । [०६८।२५-०६८।२६] पूर्वसमापत्तिसंस्कारपरिक्षयातपूर्वानुपचयाच्च क्षिप्ता इव क्षीणवेगा इषवः पृथिवीं पतन्ति । [०६८।२६-०६८।२७] येन च तत्रोपपत्तव्यं तस्यावश्यं कामावचरं कर्मापरपर्यायवेदनीयंभवति । [०६८।२७] यथोत्तरकौरवाणां देवोपपात्तिवेदनीयम् । [०६८।२८] अथ समापत्ती इति यदुक्तं कतमे ते समापत्ती । [०६८।२८-०६८।२९] असंज्ञिसमापत्तिर्निरोधसमापत्तिश्च । [०६८।२९] केयमसंज्ञिसमापत्तिः । [०६८।२९-०६८।३०] यथैवासंज्ञिकमुक्तं "निअरोधश्चित्तचैत्तानामि"ति । [०६९।०१] तथाऽसंज्ञिसमापत्तिः [०६९।०२] असंज्ञिनां समापत्तिरसंज्ञा वे त्यसंज्ञिसमापत्तिः । [०६९।०२-०६९।०३] साऽपि चित्तचैत्तानां निरोधः । [०६९।०३] एतावत्तथाशब्देनान्वाकृष्यते । सा तु समापत्तिः । [०६९।०४] ध्यानेऽन्त्ये [०६९।०५] अन्त्यध्यानं चतुर्थं तत्पर्यापन्नाऽसौ नान्यभुमिका । किमर्थमेनां समापद्यन्ते । [०६९।०६] निःसृतीच्छया । [०६९।०७] निःसरणमेषां मन्यन्ते । अतो मोक्षकामतया समापद्यन्ते । [०६९।०७-०६९।०८] आसंज्ञिकं विपाकत्वातव्याकृतमिति सिद्धम् । [०६९।०८] इयं तु [०६९।०९] शुभा [०६९।१०] कुशलैवासंज्ञिसमापत्तिः । तस्या असंज्ञिसत्त्वेषु पञ्चस्कन्धको विपाकः । कुशला सती [०६९।११] उपपद्यवेद्यैव [०६९।१२] उपपद्यवेदनीयैव । न दृष्टधर्मपर्यायवेदनीया नापि अनियता । [०६९।१२-०६९।१३] योऽप्येनामुत्पाद्य परिहीयते सोऽपि किलावश्यं पुनरुत्पाद्यासंज्ञिसत्त्वेषूपपद्यत इति । [०६९।१३-०६९।१४] अत एव तल्लाभी नियामं नावक्रामति । [०६९।१४] सेयं पृथग्जनस्यैवेष्यते । [०६९।१५] नार्यस्य [०६९।१६] नह्यार्यामसंज्ञिसमापत्तिं समापद्यन्ते विनिपातस्थानमिवैतां पश्यन्तः। [०६९।१६-०६९।१७] निःसरणसंज्ञिनो हि तां समापद्यन्ते । [०६९।१७-०६९।१८] अथ किमेनामार्याश्चतुर्थध्यानलाभादतीतानागतां प्रतिलभन्ते ध्यानवत् । [०६९।१८] अन्येऽपि अतावन्न प्रतिलभन्ते । किं कारणम् । [०६९।१८-०६९।१९] एषा ह्युचिताऽपि सती महाभिसंस्कारसाध्यत्वादचित्तकत्वाच्च । [०६९।२०] एकाध्विकाप्यते ॥ २.४२ ॥ [०६९।२१] एककालिकेत्यर्थः । वर्त्तमानकालिकैव लभ्यते [०६९।२१-०६९।२२] यथा प्रातिमोक्षसंवरः । [०६९।२२-०६९।२३] लब्धया तु द्वितईयादिषु क्षणेष्वतीतयाऽपि समन्वागतो भवति यावन्न त्यजति । [०६९।२३] अचित्तक त्वान्नानागता भाव्यते । [०६९।२४] निरोधसमापत्तिरिदानिं कतमा । [०७०।०१] निरोधाख्या तथैवेयं [०७०।०२] यथैवासंज्ञिमापत्थिः । तथाशब्देन कः प्रकारो गृह्यते । "निरोधश्चित्तचैत्तानामि"ति । [०७०।०३] अयं त्वस्या विशेषः । इयं [०७०।०४] विहारार्थं [०७०।०५] शान्तविहारसंज्ञापूअर्वकेण मनसिकारेण एनां समापद्यन्ते । [०७०।०५-०७०।०६] तां तु निःसरणसंज्ञा पूर्वकेण । [०७०।०६] सा खल्वपि चतुर्थध्यानभूमिका । इयं तु [०७०।०७] भवाग्रजा । [०७०।०८] नैवसंज्ञानासंज्ञायतनभूमिकैव । सा चेयं [०७०।०९] शुभा [०७०।१०] कुशलैव न क्लिल्ष्टा नाव्याकाऋता । कुशला सती [०७०।११] द्विवेद्याऽनियता च । [०७०।१२] द्वयोः कालयोर्वेद्या उपपद्यवेदनीया चापरपर्यायवेदनीया च । [०७०।१२-०७०।१३] अनियता च विपाकं प्रति कदाचिन्न विपच्यते । [०७०।१३-०७०।१४] यदीह परिनिअर्वायात्तस्या हि भवाग्रे चतुःस्कन्धको विपाकः । [०७०।१४] सा चेयमेकान्तेन [०७०।१५] आर्यस्य [०७०।१६-०७०।१७] नहि पृथग्जना निरोधसमापत्तिमुत्पादयितुं शक्नुवन्त्युच्छेदभीरुत्वादार्यमार्गबलेन चोत्पादनाद्दृष्टधर्मनिर्वाणस्य तदधिमुक्तितः । [०७०।१७] आर्यस्यापि चेयं न वैराग्यलभ्या । [०७०।१८] किं तर्हि । [०७०।१९] आप्या प्रयोगतः ॥ २.४३ ॥ [०७०।२०] प्रयोगलभ्यैवेयम् । न चातीता लभ्यते नाप्यनागत भाव्यते । [०७०।२०-०७०।२१] चित्तबलेन तद्भावनात् । [०७०।२१] किं भगवतोऽपि परायोगिकी । नेत्याह । [०७०।२२] बोधिलभ्या मुनेः [०७०।२३-०७०।२४] क्षयज्ञानसमनं कालं बुद्धा भगवन्त एनां लभन्ते नास्ति किञ्चिद्बुद्धानां प्रायोगिकं नाम । [०७०।२४] इच्छामात्रप्रतिबद्धो हि तेषां सर्वगुणसंपात्संमुखीभावः । [०७०।२५] तस्मादेषां सर्ववैराग्यलाभिकम् । [०७०।२५-०७०।२६] कथं खल्वि दानीमनुत्पादितायां निरोधसमापत्तौ क्षयज्ञानकाले भगवानुभयोतोभागविमुक्तः सिध्यति । [०७०।२७-०७१।०१] सिध्यत्युत्पादितायामिव तस्यां वशित्वात्प्रागेव तां बोधिसत्त्वः शैक्ष्यावस्थायामुत्पादयतीति पाश्चत्त्याः । [०७१।०१] अथ कस्मादेवं नेष्यते । [०७१।०१-०७१।०२] एवं च स्थविरोपगुप्तस्यापीदं नेत्रीपदं प्रामाणिकं भविष्यति । [०७१।०२-०७१।०३] "निरोधसमापत्तिमुत्पाद्य क्षयज्ञानमुत्पादयतीति वक्तव्यं तथागत"इति । [०७१।०४] न प्राक् [०७१।०५] नहि पूर्वं तस्या उतपादनं युज्यत इति काश्मीरकाः । किं कारणम् । [०७१।०६] चतुस्त्रिंशत्क्षणाप्तितः । [०७१।०७] चतुस्रिंशता किल चित्तक्षणैर्बोधिसत्त्वो बोधिमनुप्राप्तः । [०७१।०७-०७१।०९] सत्याभिसमये षोडशभिर्भवाग्रवैराग्ये चाष्टादशभिर्नवप्रकाराणां क्लेशानां प्रहाणाय नवानन्तर्यविमुक्तिमार्गोत्पादनात् । [०७१।०९] त एते चतुस्त्रिंशत्भवन्ति । [०७१।०९-०७१।१०] आकिञ्चन्यायतनवीतरागस्यास्यनियामावक्रमणादधोभूमिका न पुनःः प्रहेया भवन्ति । [०७१।१०-०७१।११] अत एतस्मिन्नन्तरे विसभागचित्तासंभवान्निरोधसमापत्तेरयोग इति । [०७१।११-०७१।१२] किं पुनः स्याद्यदि विसभागचित्तमन्तरा संमुखीक्कुर्यात् । [०७१।१२-०७१।१३] व्युत्थानाशयः स्यादव्युत्थानाशयाश्च बोधिसत्त्वाः । [०७१।१३] सत्यमव्युत्थानाशया नतु आस्रव मार्गाव्युत्थानात् । [०७१।१३-०७१।१४] कथं तर्हि "न तावत्भेत्स्यामि पर्यङ्कमप्राप्ते आस्रवक्षय" इति । [०७१।१४-०७१।१५] अस्याशयस्याव्युत्थाना देकायन एव सर्वार्थपरिसमाप्तेरिति बहिर्देशकाः । [०७१।१५-०७१।१६] पूर्वमेव तु वर्णयन्ति काश्मीराः । [०७१।१६] यद्यप्यनयोः समापत्त्योर्बहुप्रकारो विशेषः । [०७१।१७] कामरूपाश्रये भूते [०७१।१८] उभे अपि त्वेते असंज्ञिनिरोधसमापत्ती कामधातौ रूपधातौ चोत्पत्स्येते । [०७१।१८-०७१।१९] ये त्वसंज्ञिसमापत्तिं रूपधातौ नेच्छन्ति तेषामयं ग्रन्थो विरुध्यते । [०७१।१९-०७१।२०] स्याद्रूपभवो न चासौ भवः पञ्चव्यवचारः । [०७१।२०-०७१।२२] स्याद्रूपावचराणां सत्त्वानां संज्ञिनां देवानां विसभागे चित्ते स्थितानामसंज्ञिसमापत्तिं निरोधसमापर्त्तिं च समापन्नानामसंज्ञिनां च देवानामासंज्ञिके प्रतिलब्धे यो भव" इति । [०७१।२२] अत उभे अप्येते कामरूपाश्रये । [०७१।२२-०७१।२३] तत्रापि त्वयं विशेषः । [०७१।२४] निरोधाख्यादितो नृषु ॥ २.४४ ॥ [०७१।२५] निरोधसमापत्तिः प्रथमतो मनुष्येपूत्पाद्यते पश्चाद्रूपधातौ परिहीणपूर्वैः । [०७१।२६] किमतोऽप्यस्ति परिहाणिः । अस्तीत्याह । [०७१।२६-०७२।०१] अन्यथा हि न्दायि सूत्रं विरुध्येत । [०७२।०१-०७२।०२] "इहायुष्मन्तो भिक्षुः शीलसंपन्नश्च भवति समाधिसंपन्नश्च प्रज्ञासंपन्नश्च । [०७२।०२-०७२।०५] सोऽभीक्ष्णं संज्ञावेदयित निरोधं समापद्यते च व्युत्तिष्ठते चास्ति चैतत्स्थानमिति यथाभूतं प्रजानाति स न हैव दृष्ट एव धर्मे प्रतिपत्त्ये वाज्ञामारागयति नापि मरणकालसमये भेदाच्च कायस्यातिक्रम्य देवान् कवडीकाराहार भक्षानन्यतरस्मिन् दिव्ये मनोमये काय उपपद्यते । [०७२।०५-०७२।०६] स तत्रोपपन्नोऽभीक्ष्णं संज्ञावेदितनिरोधं समापद्यते च व्युत्तिष्टहते चास्ति चैतत्स्थानमिति यथाभूतं प्रजानाती"ति । [०७२।०६-०७२।०७] अत्र हि दिव्यो मनोमयः कायो रूपावचर उक्तो भगवता । [०७२।०७] इयं च समापत्तिर्भावाग्रिकी । [०७२।०८] तत्कथमपरिहीणस्य तल्लाभिनो रूपधातौ स्यादुपपत्तिः । [०७२।०८-०७२।०९] चतुर्थध्यानभूमिकामपि निरोधसभापतिं निकायान्तरीया इच्छन्ति । [०७२।०९] तेषां विनापि परिहाण्या सिध्यत्येतत् । [०७२।१०] एतदेव तु न सिध्यति । चतुर्थध्यानभूमिकाऽप्यसावस्तीति । किं कारणम् । [०७२।११] "नवानुपूर्वसमापत्तय" इति सूत्रे वचनात् । [०७२।११-०७२।१२] यद्येष नियमः कथं व्युत्क्रान्तसमापत्तयो भवन्ति । [०७२।१२] प्राथमकल्पिकं प्रत्येष नियमः । [०७२।१२-०७२।१३] प्रप्तप्रकामवाशित्वास्तु सन्तो विलङ्घ्यापि समापद्यन्ते । [०७२।१३] एवमनयोः समापत्त्योर्भूमितोऽपि विशेषः । [०७२।१४] चतुर्थध्यानतयाऽग्राभूमिकत्वात् । [०७२।१४-०७२।१५] प्रयोगतोऽपि निःसरणविहारसंज्ञापूर्वकमनसिकारप्रयोगात् । [०७२।१५] संतानतोऽपि पृथग्जनार्यसंतानत्वात् । [०७२।१५-०७२।१६] फलतोऽप्यासंज्ञिकभवाग्रफलत्वात् । [०७२।१६-०७२।१७] वेदनीयतोऽपि नियतानियतोपपद्योभयथावेदनीयत्वात् । [०७२।१७] प्रथमोत्पादनतोऽपि द्विधातुमनुष्योत्पादनात् । [०७२।१७-०७२।१८] कस्मात्पुनरेते चित्ततचैत्तनिरोधस्वभावे सत्यावसंज्ञिसमापत्तिः संज्ञावेदितनिरोधसमापत्तिश्चोच्यते । [०७२।१८-०७२।१९] तत्प्रातिकूल्येन तत्समापत्तिप्रयोगात् । [०७२।१९] वेदनादिज्ञानेऽपि परचित्तज्ञानवचनवत् । [०७२।१९-०७२।२०] कथमिदानीं बहुकालं निरुद्धाच्चित्तात्पुनरपि चित्तं जायते । [०७२।२०-०७२।२१] अतीतस्याप्यस्तित्वातिष्यते वैभाषिकैः समनन्तरप्रत्ययत्वम् । [०७२।२१] अपरे पुनराहुः । [०७२।२१-०७२।२२] कथं तावद्रूपोपपन्नानां चिरनिरुद्धेऽपि रूपे पुनरपि रूपं जायते । [०७२।२२] चित्तादेव हि तज्जायते न रूपात् । [०७२।२२-०७२।२३] एवं चित्तमप्यस्मादेव सेन्द्रियात्कायाज्जायते न चित्तात् । [०७२।२३-०७२।२४] अन्योन्यबीजकं ह्येतदुभयं यदुत चित्तं च सेन्द्रियश्च काय इति पूर्वाचार्याः । [०७२।२४-०७२।२५] भदन्तवसुमित्रस्त्वाह परिपृच्छायां "यस्याचित्तिका निरोधसमापत्तिस्तस्यैष दोषो मम तु सचित्तिका समापत्तिरि"ति । [०७२।२६] ति । भदन्तघोषक आह तदिदं नोपपद्यते । [०७२।२६-०७२।२७] "सति हि विज्ञाने त्रयाणां संनिपातः स्पर्शः । [०७२।२७-०७२।२८] स्पर्शप्रत्यया च वेदना संज्ञा चेतन्ऽऽएत्युक्तं भगवता । [०७२।२८] अतः संज्ञावेदनयोरप्यत्र निरोधो न स्यात् । अथापि स्यात् । [०७३।०१] यथा वेदनाप्रत्यया तृष्णे"त्युक्तम् । [०७३।०१-०७३।०२] सत्यामपि तु वेदनायामर्हतो न तृष्णोत्पत्तिरेवं सत्यपि स्पर्शे वेदन्नादयो न स्युरिति । [०७३।०२] तस्याविशेषितत्वात् । [०७३।०२-०७३।०३] अविद्यासंस्पर्शजं हि वेदितं प्रतीत्योत्पन्ना तृष्णेत्युक्तं नतु वेदनोत्पत्तौ स्पर्शो विशेषित इत्यसमानमेतत् । [०७३।०४] तस्मादचित्तिका निरोधसमापत्तिरिति वैभाषिकाः । [०७३।०४-०७३।०५] कथमचित्तिकायाः समापत्तित्वम् । [०७३।०५] महाभूतसमतापादनात् । [०७३।०५-०७३।०६] समापत्तिचित्तेन च तां समापद्यन्ते समागच्छन्तीति समापत्तिः । [०७३।०६] किं पुनरेते समापत्ती द्रव्यतः स्त उताहो प्रज्ञप्तितः । [०७३।०७] द्रव्यत इत्याह । चित्तोत्पत्तिप्रतिबन्धनात् । न । समापत्तिचित्तेनैव तत्प्रतिबन्धनात् । [०७३।०८-०७३।०९] समापत्तिचित्तमेव हि तच्चित्तान्तरविरुद्धमुत्पद्यते येन कालान्तरं चित्तस्या प्रवृत्तिमात्रं भवति । [०७३।०९] तद्विरुद्धाश्रयापादनात् । [०७३।०९-०७३।११] याऽसौ समापत्तिरिति प्रज्ञप्यते तच्चाप्रवृत्तिमात्रं न पूर्वमासीन्न पश्चात्भवति व्युत्थितस्येति संस्कृताऽसौ समापत्तिः प्रज्ञप्यते । [०७३।११] अथवा आश्रयस्यैव तथा समापादनं समापत्तिः । [०७३।११-०७३।१२] एवमासंज्ञिकमपि द्रष्टव्यम् । [०७३।१२-०७३।१३] चित्तमेवासौ तत्र चित्तप्रवृत्तिविरुद्धं लभते तच्चाप्रवृत्तिमात्रमासंज्ञिकं प्रज्ञप्यत इति तदेतन्न वर्णयन्ति । [०७३।१३] व्याख्याते समापत्ती ॥ [०७३।१४] जीवितं कतमत् । [०७३।१५] आयुर्जीवितम् [०७३।१६] एवं ह्युक्तमभिधर्मेऽजीवितेन्रियं कतमत् । त्रैधातुकमायुरि"ति । [०७३।१६-०७३।१७] एतच्चैव न ज्ञायते आयुर्नाम क एष धर्म इति । [०७३।१८] आधार ऊष्मविज्ञानयोर्हि यः । [०७३।१९] इदमुक्तं भगवता [०७३।२०-०७३।२१] "आयुरूष्माथ विज्ञानं यदा कायं जहत्यमी । अपविद्धस्तदा शेते यथा काष्ठमचेतन" इति ॥ [०७३।२२] तद्य ऊष्मणो विज्ञानस्य चाधारभूतो धर्मः स्थितिहेतुस्तदायुः । [०७३।२२-०७३।२३] तस्येदानीमायुषः क आधारभूतः । [०७३।२३-०७३।२४] एवं तर्हि परस्परापेक्ष्यवृत्तित्वादेषां कः पूर्वं निवर्तिष्यते । [०७३।२४] यद्वशादिभवौ विवर्त्तिष्येते इति नित्यानिवृत्तिप्रसङ्गः । [०७३।२५] आयुषस्तर्हि कर्माधारभूतं यावदाक्षिप्तं कर्मणा तावदनुवर्त्तनात् । [०७३।२५-०७३।२६] ऊष्मविज्ञानयोरपि किमर्थं कर्मैवाधारभूतं नेष्यते । [०७३।२६] मा भूत्सर्वं विज्ञानमामरणाद्विपाक इति । [०७३।२७] ऊष्मणस्तर्हि कर्माधार्भूतं भविष्यति ऊष्मा च विज्ञानस्य । [०७३।२७-०७३।२८] एवमप्यारूप्येष्वनाधारं विज्ञानं स्यादूष्माभावात् । [०७३।२८] तस्य पुनः कर्माधारो भविष्यति । [०७३।२८-०७४।०१ न वै लभ्यते कामचारो यत्क्वचिदेवोष्मा विज्ञानस्याधारो भविष्यति क्वचिदेव कर्मेति । [०७४।०२] उक्तं चात्र । किमुक्तम् । [०७४।०२-०७४।०३] "मा भूत्सर्वं विज्ञानमामरणाद्विपाक" इति । [०७४।०३] तस्मादस्त्येव तयोराधारभूतमायुः । [०७४।०३-०७४।०४] नहि नास्तीति ब्रूमो नतु द्रव्यान्तरम् । [०७४।०४] किं तर्हि । त्रैधातुकेन कर्मणा निकायसभागस्य स्थितिकालावेधः । [०७४।०५-०७४।०६] यावद्धि कर्मणा निकायसभागस्यावेधः कृतो भवत्येतावन्तं कालमवस्थातव्यमिति तावत्सोऽवतिष्ठते तदायुरित्युच्यते । [०७४।०६-०७४।०७] सस्यानां पाककालावेधवत्क्षिप्तेषुस्थितिकालावेधवच्च । [०७४।०७-०७४।०८] यस्तु मन्यते संस्कारो नाम कश्चिन् गुणविशेष इषौ जायते यद्वशाद्गमनमापतनाद्भवतीति । [०७४।०८-०७४।०९] तस्य तदेकत्वात्प्रतिपन्नाभावाच्च देशान्तरैः शीघ्र तरतमप्राप्तिकालभेदा नुपपत्तिः पतनानुपपत्तिश्च । [०७४।०९-०७४।१०] वायुना तत्प्रतिबन्ध इति चेत् । [०७४।१०] अर्वाक्पतनप्रसङ्गो न वा कदाचिद्वायोरविशेषात् । [०७४।१०-०७४।११] एवं तु वर्णयन्ति द्रव्यान्तरमेवायुरस्तीति । [०७४।१२] अथ किमायुःक्षयादेव मरणं भवत्याहोस्विदन्यथापि । [०७४।१२-०७४।१३] प्रज्ञप्तावुक्तम् "आयुःक्षयान्मरणं न पुण्यक्षयादि"ति । [०७४।१३] चतुष्कोटिः । [०७४।१३-०७४।१४] प्रथमा कोटिरायुर्विपाकस्य कर्मणः पर्यादानात् । [०७४।१४] द्वितीया भोगविपाकस्य । तृतीयोभयोः । [०७४।१४-०७४।१५] चतुर्थी विषमापरिहारेण । [०७४।१५] आयुरुत्सर्गाच्चेति वक्तव्यक्म् । न वक्तव्यम् । आयुःक्षयादेव तन्मरणम् । [०७४।१६] प्रथमकोट्यन्तर्गमात् । [०७४।१६-०७४।१७] क्षीणे त्वायुषि पुण्यक्षयस्य मरणे नास्ति सामर्थ्यम् । [०७४।१७] तस्मादुभयक्षये सति मरणमायुःक्षयादित्युक्तम् । [०७४।१७-०७४।१८] ज्ञानप्रस्थानेऽप्युक्तम् "आयुः सन्तत्युपनिबद्धं वर्तत इति वक्तव्यम् । [०७४।१८] सकृदुत्पन्नं तिष्ठनीति वक्तव्यम् । [०७४।१९] आह । [०७४।१९-०७४।२०] कामावचराणां सत्त्वानामसंज्ञिसमापर्त्तिं निरोधसमापर्त्तिं च समापन्नानां सन्तत्युपनिबद्धं वर्त्तत इति वक्तव्यम् । [०७४।२०-०७४।२१] समापन्नानां रूपारूप्यावचराणां च सत्त्वानां सक्र्दुत्पन्नं तिष्ठतीति वक्तव्यम्" । [०७४।२१] कोऽस्य भाषितस्यार्थः । [०७४।२१-०७४।२२] यस्याश्रयोपघातादुपाघतस्तत्सन्तत्यधीनत्वात्प्रथमम् । [०७४।२२-०७४।२३] यस्य त्वाश्रयोपघात एव नास्ति तद्यथो त्पन्नावस्थानात्द्वितीयम् । [०७४।२३-०७४।२४] सान्तरायं प्रथमं निरन्तरायं द्वितीयमिति काश्मीराः । [०७४।२४] तस्मादस्त्यकालमृत्युः । [०७४।२४-०७४।२५] सूत्र उक्तम् "चत्वार आत्मभावप्रतिलम्भाः । [०७४।२५] अस्त्यात्मभावप्रतिलम्भो यत्रात्मसंचेतना क्रमते न परसंचेतने"ति । [०७४।२६] चतुष्कोटिकः । [०७४।२६-०७४।२७] आत्मसंचेतनैव क्रमते कामधातौ क्रीडाप्रमोष्काणां देवानां मनःप्रदूषकाणां च । [०७४।२७-०७४।२८] तेषां हि प्रहर्षमनःोप्रदोषाभ्यां तस्मात्स्थानाच्च्युतिर्भवति नान्यथा। [०७४।२८] दुद्धानां चेति वक्तव्यम् । [०७५।०१] स्वयंमृत्युत्वात् । परसंचेतनैव क्रमते गर्भाण्डगतानाम् । [०७५।०१-०७५।०२] उभयमप्येषां कामावचराणां प्रायेण । [०७५।०२-०७५।०६] नोभयं सर्वेषा मन्तराभविकाणां रूपारूप्यावचराणामनेकजातीयानां कामावचराणां तद्यथा नारकाणा मुत्तरकौरवाणां दर्शनमार्गमैत्रीनिरोधासंज्ञि समापत्तिसमापन्नानां राजर्षिजिनदूतजिनादिष्ट धर्मिलो त्तरगङ्गिल श्रेष्ठिपुत्रयशः दुमारजीवकादीनां सर्वेषा चरमभविकानांवोधिसत्त्व मातुस्तद्गर्भायाः चक्रवर्त्तिनश्चक्रवर्त्तिमातुश्च तद्गर्भायाः। [०७५।०६-०७५।०७] अथ कस्मात्सूत्र उक्तं कतमे ते भदन्त सत्त्वा येषां नात्मसंचेतना क्रमते न परसंचेतना । [०७५।०७-०७५।०८] नैवसंज्ञानासंज्ञायतनोपगाः शारिपुत्रे"ति । [०७५।०८-०७५।०९] अन्येषु किल ध्यानरूप्येध्वात्मसंचेतनास्वभूमिक आर्यमार्गः परसंचेतना उत्तरभूमिसामन्तकस्तत्र चोभयं नास्तीति । [०७५।०९-०७५।१०] ननु चैवं तत्रापि परभूमिक आर्यमार्गः परसंचेतना प्राप्नोति । [०७५।१०] पर्यन्तग्रहणात्तर्हि तदादिसंप्रत्ययः । [०७५।११] क्वचिदादिसंप्रत्ययः क्वचिदादिना पर्यन्तोऽपि प्रतीयते । यदाह । [०७५।११-०७५।१२] "तद्यथा देवा ब्रह्मकायिकाः । [०७५।१२] इयं प्रथमा सुखोपपत्तिरिति । क्वचित्पर्यन्तेनादिरपि प्रतीयते । [०७५।१३] यदाह । तद्यथा देवा आभास्वराः । इयं द्वितीया सुखोपपत्तिरि"ति [०७५।१३-०७५।१४] अयमत्र तद्यथाशब्दो दृष्टान्तवाचक इति युक्त एतस्माच्छेषसं प्रत्ययः । [०७५।१४-०७४।१५] एष हि दृष्टान्तधर्मो यदेकमपि तज्जातीयकं दृश्यते । [०७५।१५-०७५।१६] स चेह तद्यथाशब्दो नास्तीत्यनुपसंहार एषः । [०७५।१६] यद्ययं तद्यथाशब्दो दृष्टान्तवाचकः स्यादिह न प्राप्नुयात् । [०७५।१६-०७५।१७] सन्ति सत्त्वा नानात्वकाया नानात्वसंज्ञिनस्तद्यथा मनुष्यस्तदेकत्याश्चदेवा इति । [०७५।१७-०७५।१८] तस्मादुपदर्शनार्थ एवायं द्रष्टव्य इत्यलमतिप्रसङ्गेन । [०७५।१८] उक्तं जीवितम् ॥ [०७५।१९] लक्षणानि पुनर्जातिर्जरा स्थितिरनित्यता ॥ २.४५ ॥ [०७५।२०] एतानि हि संस्कृतस्य चत्वारि लक्षणानि । [०७५।२०-०७५।२१] यत्रैतानि भवन्ति स धर्मः संस्कृतो लक्ष्यते । [०७५।२१] विपर्ययादसंस्कृतः । [०७५।२१-०७५।२२] तत्र जातिस्तं धर्मं जनयति स्थितिः स्थपयति जरा जरयति अनित्यता विनाशयति । [०७५।२२-०७५।२३] ननु "त्रीणिमानि संस्कृत लक्षणानी"ति सूत्र उक्तम् । [०७५।२३] चतुर्थमप्यत्र वक्तव्यं स्यात् । किं चात्र नोक्तम् । आह । [०७५।२४] स्थितिः । यत्तर्हि "इदं स्थित्यन्यथात्वमि"ति । [०७५।२४-०७५।२५] जराया एष पर्यायस्तद्यथा जातेरुत्पाद इत्यनित्यतायाश्च व्यय इति । [०७५।२५-०७६।०१] ये हि धर्माः संस्काराणामध्वसंचाराय प्रवृत्तास्त एव सूत्रे लक्षणान्युक्तान्युद्वेजनार्थम् । [०७६।०१-०७६।०२] जातिर्हि या संस्काराननागतादध्वनः प्रत्युत्पन्नमध्वानं संचारयति । [०७६।०२-०७६।०३] जराऽनित्यते पुनः प्रत्युत्पन्नादतीतं दुर्बलीकृत्य प्रतिघातात् । [०७६।०३] तद्यथा किल गहनप्रविष्टस्य पुरुषस्य त्रयः शत्रवः । [०७६।०३-०७६।०४] तत एक एनं गहनादाकर्षेत्द्वौ पुनर्जीविताद्वच्यपरोपयेतां तद्वदिति । [०७६।०४-०७६।०५] स्थितिस्तु तान् संस्कारानुपगुह्य तिष्ठत्यवियोगमिवेच्छन्ती । [०७६।०५-०७६।०६] अतोऽसौ संस्कृतलक्षणं न व्यवस्थापिता । [०७६।०६] असंस्कृतस्यापि च स्वलक्षणे स्थितिभावात् । [०७६।०६-०७६।०७] अन्ये पुनः कल्पयन्ति स्थितिं जरां चाभिसमस्य स्थित्यन्यथात्वमित्येकं लक्षणमुक्तं सूत्रे । [०७६।०७] किं प्रयोजनम् । [०७६।०८-०७६।०९] एषा ह्येषु सङ्गास्पदमतः श्रियमिवैनां कालकर्णीसहितां दर्शयामास तस्यामनासङ्गार्थमिति । [०७६।०९] अतश्चत्वार्येव संस्कृत लक्षणानि । [०७६।०९-०७६।१०] तेषामपि नाम जात्यादीनां संस्कृतत्वादन्यैर्जात्यादिभिर्भवितव्यम् । [०७६।१०] भवन्त्येव । [०७६।११] जातिजात्यादयस्तेषां [०७६।१२] तेषामपि चत्वार्यनुलक्षणानि भवन्ति । [०७६।१२-०७६।१३] जातिजातिः स्थितिस्थितिः जराजरा अनित्यताऽनित्यता इति । [०७६।१३] ननु चैकस्यैकस्य चतुर्लक्षणी प्राप्नोति अपर्यवसानदोषश्च । [०७६।१४] तेषां पुनरन्यजात्यादिप्रसङ्गात् । न प्राप्नोति । यस्मात् । [०७६।१५] तेऽष्टधर्मैकवृत्तयः । [०७६।१६] तेषां जात्यादीनामष्टासु धर्मेषु वृत्तिः । किमिदं वृत्तिरिति । कारित्रं पुरुषकारः । [०७६।१७] जातिजात्यादीनां चैकत्र धर्मे कथं कृत्वा आत्मना नवमो हि धर्म उत्पद्यते । [०७६।१८] सार्धं लक्षणानुलक्षणैरष्टाभिः । [०७६।१८-०७६।१९] तत्र जातिरात्मानं विरहय्यान्यानष्टौ धर्मान् जनयति । [०७६।१९] जातिजातिः पुन स्तामेव जातिम् । [०७६।१९-०७६।२०] तद्यथा किल काचित्कुक्कुटी बहून्य पत्यानि प्रजायते काचिदल्पानि । [०७६।२०-०७६।२१] तद्वत्स्थितिरप्यात्मानं वर्जयित्वाऽन्यानष्टौ धर्मान् स्थापयति स्थितिस्थितिस्तु तामेव स्थितिम् । [०७६।२१-०७६।२२] एवं जराऽनित्यते अपि यथायोग्यं यज्ये । [०७६।२२] तस्माना भवत्यनवस्थाप्रसङ्गः । [०७६।२२-०७६।२३] तदेतदाकाशं पाट्यत इति सौत्रान्तिकाः । [०७६।२३-०७६।२४] नह्येते जात्यादयो धर्मा द्रव्यतः संविद्यन्ते यथाऽभिव्यज्यन्ते । [०७६।२४] किं कारणम् । प्रमाणाभावात् । [०७६।२४-०७६।२५] नह्येषां द्रव्यतोऽस्तित्वे किञ्चिदपि प्रमाणमस्ति प्रत्यक्षमनुमानमाप्तागमो वा यथा रूपादीनां धर्माणामिति । [०७६।२६-०७६।२७] यत्तर्हि सूत्र उक्तं "संस्कृतस्योत्पादोऽपि प्रज्ञायते व्ययोऽपि स्थित्यन्यथात्वमपी" ति । [०७६।२७] ग्रन्थज्ञो देवानां प्रियो नत्वर्थज्ञः । अर्थश्च प्रतिशरण मुक्तं भगवता । [०७६।२८] कः पुनरस्यार्थः । [०७६।२८-०७६।२९] अविद्यान्धा हि बालाः संस्कारप्रवाहमात्मात आत्मीयतश्चाधिमुक्ता अभिष्वजन्ते । [०७६।२९-०७७।०२] तस्य मिथ्याधिमोक्षस्य व्यावर्त्तनार्थं भगवांस्तस्य संस्कारप्रवाहस्यसंस्कृतत्वं प्रतीत्यसमुत्पन्नतां द्योतयितुकाम इदमाह "त्रिणीमानि संस्कृतस्य संस्कृतलक्षणानि" । [०७७।०२] न तु क्षणस्य । नहि क्षणस्योत्पादादयः प्रज्ञायन्ते । [०७७।०३] नचाप्रज्ञायमाना एते लक्षणं भवितुमर्हन्ति । [०७७।०३-०७७।०४] अथ एवात्र सूत्रे "संस्कृतस्योत्पादोऽपि प्रज्ञायत" इत्युक्तम् । [०७७।०४-०७७।०५] पुनः संस्कृतग्रहणं संस्कृतत्वे लक्षणानीति यथा विज्ञाये त । [०७७।०५-०७७।०६] मैवं विज्ञायि संस्कृतस्य वस्तुनोऽस्तित्वे लक्षणानि जलवलाकावत्साध्वसादुत्वे वा कन्यालक्षणवदिति । [०७७।०६-०७७।०७] तत्र प्रवाहस्यादिरुत्पादो निवृत्तिर्व्ययः । [०७७।०७] स एव प्रवाहोऽनुवर्त्तमानः स्थितिः । [०७७।०७-०७७।०८] तस्य पूर्वापरविशेषः स्थित्यन्यथात्वम् । [०७७।०८-०७७।०९] एवं च कृत्वोक्तं "विदिता एव नन्दस्य कुलपुत्रस्य वेदना उत्पद्यन्ते विदिता अव तिष्ठन्ते विदिता अस्तं परिक्षयं पर्यादानं गच्छन्ती"ति । [०७७।१०] आह चात्र [०७७।११-०७७।१२] "जातिरादिः प्रवाहस्य व्ययश्छेदः स्थितिस्तु सः । स्थित्यन्यथात्वं तस्यैव पूर्वापरविशिष्टता ॥" [०७७।१३-०७७।१४] "जातिरपूर्वो भावं स्थितिः प्रबन्धो व्ययस्तदुच्छेदः । स्थित्यन्यथात्वमिष्टं प्रबन्धपूर्वापरविशेष" इति ॥ [०७७।१५-०७७।१६] "क्षणिकस्य हि धर्मस्य विना स्थित्या व्ययो भवेत् । न च व्येत्येव तेनास्य वृथा तत्परिकल्पना ॥" [०७७।१७] तस्मात्प्रवाह एव स्थितिः । एवं च कृत्वाऽयमप्यभिधर्मनिर्देश उपपन्न्नो भवति । [०७७।१८] "स्थितिः कतमा । उत्पन्नानां संस्काराणामविनाश" इति । [०७७।१८-०७७।१९] नहि क्षणस्योत्पन्नस्याविनाशोऽस्तीति । [०७७।१९] यदपि च ज्ञानप्रस्थान उक्तम् "एकस्मिंश्चित्ते क उत्पादः । [०७७।२०] आह । जातिः । को व्ययो मरणम् । किं स्थित्यन्यथात्वं जरे"ति । [०७७।२०-०७७।२१] तत्रापि निकायसभागचित्तं युज्यते । [०७७।२१-०७७।२२] प्रतिक्षणं चापि संस्कृतस्यैतानि लक्षणानि युज्यन्ते विनाऽपि द्रव्यान्तरकल्पनया । [०७७।२२] कथमिति । [०७७।२३] प्रतिक्षणमभूत्वाभाव उत्पादः । भूत्वाऽभावो व्ययः । [०७७।२३-०७७।२४] पूर्वस्य पूर्वस्योत्तरक्षणानुवन्धः स्थितिः । [०७७।२४] तस्याविस्दृशत्वं स्थित्यन्यथात्वमिति । यदा तर्हि सदृशा उत्पद्यन्ते । [०७७।२४-०७७।२५] न ते निर्विशेषा भवन्ति । [०७७।२५] कथमिदं ज्ञायते । [०७७।२५-०७७।२६] क्षिप्ताक्षिप्तबलिदुर्बलक्षिप्तस्य वज्रादेश्चिराशुतरपातकालभेदात्तन्महाभूतानां परिणामविशेषसिद्धेः । [०७७।२६-०७७।२७] नातिवहुविशेषभिन्नास्तु संस्काराः सत्यप्यन्यथात्वे सदृशा एव दृश्यन्ते । [०७७।२७-०७७।२९] अन्तिमस्य तर्हि शब्दार्चिःक्षणस्य परिनिर्वाणकाले च षडायतनस्योत्तरक्षणाभावात्स्थित्यह्न्यन्यथात्वं नास्तीत्यव्यापिनी लक्षणव्यवस्था प्राप्नोति । [०७७।२९] न वै संस्कृतस्य स्थितिरेवोच्यते । [०७८।०१] लक्षणमपि तु स्थित्यन्यथात्वम् । [०७८।०१-०७८।०२] अतो यस्यास्ति स्थितिस्तस्यावश्यमन्यथात्वं भवतीति नास्ति लक्षणव्यवस्थाभेदः । [०७८।०२-०७८।०४] समासतस्त्वत्र सूत्रे संस्कृतस्येदं लक्षणमिति द्योतितं भगवता "संस्कृतं नाम यद्भूतवा भवति भूत्वा च पुनर्न भवति यश्चास्य स्थितिसंज्ञकः प्रबन्धः सोऽन्यथा चान्यथा च भवती"ति । [०७८।०४-०७८।०५] किमत्र द्रव्यान्तरैर्जात्यादिभिः कथमिदानीं स एव धर्मो लक्ष्यस्तस्यैव लक्षणं योक्ष्यते । [०७८।०५-०७८।०८] कथं तावन्महापुरुषलक्षणानि महापुरुषान्नान्यानि सास्ना-लाङ्गूल-ककुद-शफ-विषाणादीनि च गोत्वलक्षणानि गोर्नान्यानि काठिन्यादीनि च पृथिवीधात्वादीनां लक्षणानि तेभ्यो नान्यानि । [०७८।०८-०७८।०९] यथा चोध्र्वगमनेन दूराद्धूमस्य धूमत्वं लक्ष्यते नच तत्तस्मादन्यत् । [०७८।०९] स एवात्र न्यायः स्यात् । [०७८।०९-०७८।१०] नच संस्कृतानां रूपादीनां तावत्संस्कृतत्वं लक्ष्यते । [०७८।१०-०७८।११] गृह्णतापि स्वभावं यावत्प्रागभावो न ज्ञायते पश्चाच्च सन्ततेश्च विशेषः । [०७८।११-०७८।१२] तस्मान्न तेनैव तल्लक्षितं भवति नच तेभ्यो द्रव्यान्तराण्येव जात्यादीनि विद्यन्ते । [०७८।१२] अथापि नाम द्रव्यान्तराण्येव जात्यादीनि भवेयुः । [०७८।१२-०७८।१३] किमयुक्तं स्यात् । [०७८।१३-०७८।१४] एको धर्मः एकस्मिन्नेव काले जातः स्थितो जीर्णो नष्टः स्यादेषां सहभूत्वात् । [०७८।१४] कारित्रकालभेदात् । अनागता हि जातिः कारित्रं हि करोति । [०७८।१४-०७८।१६] यस्मान्न जातं जन्यते जनिते तु धर्मे वर्त्तमानाः क्षित्यादयः कारित्रं कुर्वन्तीति न यदा जायते तदा तिष्टति जीर्यति विनश्यति वा । [०७८।१६] इदं तावदिह संप्रधार्यं भवेत् । [०७८।१६-०७८।१७] किमनागतं द्रव्यतोऽस्ति नास्तीति पश्चाज्जनयति वा नवेति सिध्येत् । [०७८।१७-०७८।१८] सत्यपि तु तस्मिन् जातिः कारितरं कुर्वती कथमनागता सिध्यतीत्यनागत लक्षणं वक्तव्यम् । [०७८।१८-०७८।२०] उपरतकारित्रा चोत्पन्ना कथं वर्त्तमाना सिध्यतीति वर्त्तमानलक्षाणं वक्तव्यम् । [०७८।२०-०७८।२१] स्थित्यादयोऽपि च युगपत्कारित्रे वर्त्तमाना एकक्षण एव धर्मस्य स्थितजीर्णविनष्टतां प्रसञ्जेयुः । [०७८।२१-०७८।२२] यदैव ह्येनं स्थितिः स्थापयति तदैव ज्रा जरयति अनित्यता विनाशयतीति । [०७८।२२-०७८।२४] किमयं तत्र काले तिष्टत्वाहोस्विज्जीर्यतु विनश्यतु वा योऽपि हि ब्रूयात्स्थित्यादीनामपि कारित्रं क्रमेणेति तस्य क्षणिकत्वं बाध्यते । [०७८।२४] अथाप्येवं ब्रूयातेष एव हि नः क्षणो यावतैतत्सर्वं समाप्यत इति । [०७८।२५-०७८।२६] एवमपोइ ताभ्यां सहोत्पन्ना स्थितिस्तावत्स्थापयति न ज्रा जरयति अनित्यता वा विनाश्यतीति । [०७८।२६] कुत एतत् । स्थितेर्बलीयस्त्वात् । पुनः केनावलीयस्त्वम् । [०७८।२६-०७८।२७] यदैनां सह धर्मेणानित्यता हन्ति । [०७८।२७] कृतकृत्या पुनः कर्त्तुं नोत्सहते जातिवत् । [०७८।२८] स्थतुर्युक्तमनुत्सोढुम् । [०७८।२८-०७८।२९] नहि शक्यं जात्यादिजन्यं वर्तमानतामानीतं पुनरानेतुम् । [०७८।२९] शक्यं तु खलु स्थित्या स्थाप्यमत्यन्तमपि स्थापयितुम् । [०७८।२९-०७९।०१] अतो न युक्तं यन्नोत्सहते । [०७९।०१] को वाऽत्र प्रतिबन्धः । ते एव जराऽनित्यते । [०७९।०१-०७९।०२] यदि हि ते बलीयस्यौ स्यातां पूर्वमेव स्याताम् । [०७९।०२-०७८।०४] निवृत्तकारित्रायां खल्वपि स्थितौ त चापि न तिष्टतः स चापि धर्म इति कथं कुत्र वा कारित्रं कर्त्तुमुत्सहिष्येते किं वा पुनस्ताभ्यां कर्त्तव्यम् । [०७९।०४-०७९।०५] स्थितिपरिग्रहाद्धि स धर्म उत्पन्नमात्रो न व्यनश्यत् । [०७९।०५-०७९।०६] स तु तया व्युपेक्ष्यमाणो नियतं न स्थास्यत्ययमेवास्य विनाशः । [०७९।०६] स्याच्च तावदेकस्य धर्मस्योत्पन्नस्याविनाशः स्थितिः विनाशोऽनित्यता । [०७९।०७] जरा तु खलु सर्वथात्वेन न तथा । पूर्वापरविशेषात्विपरिणामाच्च । [०७९।०७-०७९।०८] अतस्तदन्यथात्वेऽन्य एव । [०७९।०८] उक्तं हि [०७९।०९-०७९।१०] "तथात्वेन जराऽसिद्धिरन्यथात्वेऽन्य एव सः । तस्मानैकस्य भावस्य जरा नामोपपद्यते"॥ [०७९।११-०७९।१२] योऽप्याह निकायान्तरीयो "विनाश कारणं प्राप्यानित्यता विनाशायती"ति तस्य हरीतकीं प्राप्य देवता विरेचयतीत्यापन्नं भवति किं पुनस्तां कल्पयित्वा । [०७९।१२-०७९।१५] ततेवास्तु विनाशकारणाद्विनाशः चित्तचैत्तानां च क्षणिकत्वाभ्युपगमात्तदनित्यताया विनाशकारणानपेक्षत्वात्स्थित्यनित्यते कारित्रमभिन्नकालं कुर्यातामित्येकस्यैकत्र काले स्थित विनष्टता संप्रसज्येत । [०७९।१५-०७०।१६] तस्मात्प्रवाहं प्रत्येतानि संस्कृतलक्षणान्युक्तानीत्येवमेतत्सूत्रं सूनीतं भवति । [०७९।१७] अपिच यद्यनागता जातिर्जन्यस्य जनिका किमर्थं सर्वमनागतं युगपन्नोत्पद्यते । यस्मात् [०७९।१८] जन्यस्य जनिका जातिर्न हेतुप्रत्ययैर्वेना ॥ २.४६ ॥ [०७९।१९] नहि विना हेतुप्रत्ययसामग्रया जातिर्जनिका भवति । [०७९।१९-०७९।२०] हेतुप्रत्ययानामेव तर्हि सामर्थ्यं पश्यामः । [०७९।२०-०७९।२१] सति सामर्ग्य भावादसति चाभावान्न जातेरिति हेतुप्रत्यया एव जन काःसन्तः । [०७९।२१] किं च भोः सर्वं विद्यमानमुपलभ्यते । [०७९।२२] सूक्ष्मा अपि धर्मप्रकृतयः संविद्यन्ते । [०७९।२२-०७९।२३] जातमित्येव तु न स्यादसत्यां जातौ षष्ठिवचनं च रूपस्योत्पादः इति यथा रूपस्य रूपमिति । [०७९।२३-०७९।२४] एवं यावदनित्यता यथायोगं वक्तव्या । [०७९।२४] तेन तर्ह्यनात्मत्वमप्येष्टव्यमनात्मबुद्धि-सिद्ध्यर्थम् । [०७९।२४-०७९।२६] संख्या-परिमाण-पृथक्त्व-संयोग-विभाग-परत्वापरत्व-सत्तादयोऽपि तीर्थकर-परिकल्पिता अभ्युपगन्तव्या एक-द्वि-महदणु-पृथक्-संयुक्त-वियुक्त-परापर-सदादि-बुद्धि-सिद्ध्यर्थम् । [०७९।२६-०७९।२७] षष्टीविधानार्थं च रूपस्य संयोग इति । [०७९।२७] एषा च षष्टो कथं कल्प्यते । [०७९।२७-०७९।२८] रूपस्य स्वभाव इति । [०७९।२८] तस्मात्प्रज्ञप्तिमात्रमेवैतदभूत्वाभावज्ञापनार्थं क्रियते जातमिति । [०७९।२८-०८०।०१] स चाभूत्वाभावलक्षाण उत्पादो बहुविकल्पः । [०८०।०१-०८०।०२] तस्य विशेषणार्थं रूपस्योत्पाद इति षष्टीं कुर्वन्ति यथा रुपसंज्ञक एवोत्पादः प्रतीयेत माऽन्यः प्रत्यायीति । [०८०।०२-०८०।०३] तद्यथा चन्दनस्य गन्धादयः शिलापुत्रकस्य शरीरमिति । [०८०।०३-०८०।०४] एवं स्थित्यादयोऽपि यथायोगं वेदितव्याः । [०८०।०४] यदि जात्या विना जायते कस्मादसंस्कृतमप्याकाशादिकं न जायते । [०८०।०५] जायतित्यभूत्वा भवति । असंस्कृतं च नित्यमस्तीति न जायते । [०८०।०५-०८०।०६] यथा च धर्मतया न सर्वं जातिमदिष्यते तथा न सर्वं जायत इत्येष्टव्यम् । [०८०।०६-०८०।०८] यथा च तुल्ये जातिमत्त्वे तदन्ये प्रत्ययास्तदन्यस्योत्पादने न समर्था भवन्त्येवमेवासंस्कृतस्योत्पादने सर्वेऽप्यसमर्थाः स्युः । [०८०।०८] सिद्धा एव तु द्रव्यभावेन जात्यादय इति वैभाषिकाः । [०८०।०९-०८०।१०] नहि दूषकाः सन्तीत्यागमा अपास्यन्ते नहि मृगाः सन्तीति यवा नोष्यन्ते नहि मक्षिकाः पतन्तीति मोदका न भक्ष्यन्ते । [०८०।१०-०८०।११] तस्माद्दोषेषु प्रतिविधातव्यं सिद्धान्तश्चानुवर्त्तितव्यः । [०८०।११] उक्तानि लक्षणानि ॥ [०८०।१२] नामकायादयः कतमे । [०८०।१३] नामकायादयः संज्ञावाक्याक्षरसमुक्तयः । [०८०।१४] आदिग्रहणेन पदव्यञ्जनकायग्रहणम् । तत्र संज्ञाकरणं नाम । [०८०।१४-०८०।१५] तद्यथा रूपं शब्द इत्येवमादिः । [०८०।१५-०८०।१६] वाक्यं पदं यावताऽर्थपरिसमाप्तिस्तद्यथा "अनित्या वत संस्कारा" इत्येवमादि येन क्रियागुणकालसंबन्धविशेषा गम्यन्ते । [०८०।१६-०८०।१७] व्यञ्जनमक्षरं तद्यथा अ आ इत्येवमादि । [०८०।१७] ननु चाक्षराण्यपि लिप्यवयवानां नामानि । [०८०।१७-०८०।१८] न वै लिप्यवयवानां प्रत्यायनार्थमक्षाराणि प्रणीतान्यक्षराणामेव तु प्रत्यायनार्थं लिप्यवयवाः प्रणीताः । [०८०।१९] कथमश्रूयमाणानि लेख्येन प्रतीयेरन्निति नाक्षराण्येषां नामानि । [०८०।१९-०८०।२०] एषां च संज्ञादीनां समुक्तयो नामादिकायाः । [०८०।२०] उच समवाये पठन्ति । तस्य समुक्तिरित्येतद्रूपं भवति । [०८०।२१] योऽर्थः समवाय इति सोऽर्थः समुक्तिरिति । [०८०।२१-०८०।२२] तत्र नामकायस्तद्यथा रूपशब्दगन्धरसस्प्रष्टव्यानीत्येवमादि । [०८०।२२-०८०।२३] पदकायः तद्यथा "सर्वसंस्कारा अनित्याः सर्वधर्म अनात्मानः शान्तं निर्वाणमि" त्येवमादि । [०८०।२३-०८०।२४] व्यञ्जनकायस्तद्यथा क ख ग घ ञेत्येवमादि । [०८०।२४-०८०।२५] ननु चैते वाक्स्वभावत्वाच्छब्दात्मका इति रूपस्वभावा भवन्ति । [०८०।२५] कस्माच्चित्तविप्रयुक्ता इत्युच्यन्ते । नैते वाक्स्वभावाः । [०८०।२५-०८०।२६] घोषो हि वाक्नच घोषामात्रेनार्थाः प्रतीयन्ते । [०८०।२६] किं तर्हि । [०८०।२६-०८०।२८] वाङ्नाम्नि प्रव्र्त्तते नामार्थं द्योतयति नैव घोषमात्रं वाग्येन तु घोषेणार्थः प्रतीयते स घोषो वाक् । [०८०।२८] केन पुनर्घोषेणार्थः प्रतीयते । [०८०।२८-०८१।०१] योऽर्थेषु कृतावधिर्वक्तृभिस्तद्यथागौरित्येष शब्दो नवस्वर्थेषु कृतावधिः । [०८१।०२-०८१।०३] "वाग्दिग्भूरश्मिवज्रेषु पश्वक्षिस्वर्गवारिषु । नवस्वर्थेषु मेधावी गोशब्दमुपधारयेदि"ति ॥ [०८१।०४-०८१।०५] योऽपि हि मन्यते नामार्थं द्योतयतीति तेनाप्येतदवश्यमभ्युपगन्तव्यं यदि प्रतीपदार्थकं भवतीति । [०८१।०५-०८१।०६] तच्चैत च्छब्दमात्रादेव प्रतीतपदार्थकात्सिध्यतीति किमर्थरं नाम कल्पयित्वा । [०८१।०६] इदं चापि न ज्ञायते कथं वाङ्नाम्नि प्रवर्त्तत इति । [०८१।०६-०८१।०७] किं तावदुत्पादयत्याहोस्वित्प्रकाशयति । [०८१।०७] यद्युत्पाद यति । [०८१।०७-०८१।०९] घोषस्ववत्वाद्वाचः सर्वं घोषमात्रं नामोत्पादयिष्यति यादृशो वा घोषविआशेष इष्यते नाम्न उत्पादकः स एवार्थस्य द्योतको भविष्यति । [०८१।०९] अथ प्रकाशयति । [०८१।०९-०८१।११] घोषस्वभावत्वाद्वाचः सर्वं घोषमात्रं नाम प्रकशयिष्यति यादृशो वा घोषविशेष इष्यते नाम्नः परकाशकः स एवार्थस्य द्योतको भविष्यति । [०८१।११] न खल्वपि शब्दानां सामर्ग्यमस्ति क्षणैकमिलनम् । [०८१।१२] न चैकस्य भागश उत्पादो युक्त इति कथमुत्पादयन्ती वाङ्नामोत्पादयेत् । [०८१।१२-०८१।१३] कथं तावदतीतापेक्षः पश्चिमो विज्ञप्तिक्षण उत्पादयत्यविज्ञप्तिम् । [०८१।१३-०८१।१४] एवं तर्हि पश्चिम एव दे नाम्न उत्पादाद्योऽपि तमेवैकं शृणोति सोऽप्यर्थं प्रतिपद्येत । [०८१।१४-०८१।१५] अथाप्येवं कल्प्येत वाग्व्यञ्जनं जनयति व्यञ्जनं तु नामेति । [०८१।१५-०८१।१६] अत्रापि स एव प्रसङ्गो व्यञ्जनां सामर्ग्याभावात् । [०८१।१६] एष एव च प्रसङ्गो नाम्नः प्रकाशकत्वे वाचः । [०८१।१६-०८१।१८] व्यञ्जनां पि वाग्विशिष्टप्रज्ञा अप्यवहितचेतस्का लक्षणतः परिच्छेत्तुं नोत्सहन्त इति व्यञ्जयापि वाक्नैवोत्पादिका न प्रकाशिका युज्यते । [०८१।१८-०८१।१९] अथाप्यर्थसहजं नाम जात्यादिवदिष्यते । [०८१।१९] एवं सत्यतीतानागतस्यार्थस्य वर्त्तमानं नाम न स्याद् । [०८१।१९-०८१।२१] अपत्यानां पितृभिर्यथेष्टं नामानि कल्प्यन्त इति कतमन्नाम तत्सहजं स्यातसंस्कृतानां च धर्माणां केन सहजं नाम स्यादित्यनिष्टिरेवेयम् । [०८१।२१-०८१।२२] यदप्युक्तं भगवता [०८१।२३] "नामसंनिशारिता गाथा गाथानां कविराश्रयः" इति [०८१।२४-०८१।२५] अत्रार्थेषु कृतावधिः शब्दो नाम नाम्ना च रचनाविशेषो गाथेति नामसंनिताभवति रचनाविशेषाश्च द्रव्यान्तरं नोपपद्यते । [०८१।२५] पङ्क्तिवच्चित्तानुपूर्व्यवच्च । [०८१।२६] अस्तु वा व्यञ्जनमात्रस्य द्रव्यान्तरभावपरिकल्पना । [०८१।२६-०८१।२७] तत्समूहा एव नामकायादयो भविष्यन्तीत्यपार्थिका तत्प्रज्ञप्तिः । [०८१।२७-०८१।२८] सन्त्येव तु विप्रयुक्तसंस्कारभावना नामकाया द्रव्यत इति वैभाषिकाः । [०८१।२८] नहि सर्व धर्मास्तर्कगम्या भवन्तीति । [०८२।०१-०८२।०२] अथ किंप्रतिसंयुक्ता एते नामकायादयः सत्त्वाख्या असत्त्वाख्या विपाकजा औपचयिका नैःष्यन्दिकाः कुशला अकुशला अव्याकृता इति वक्तव्यम् । [०८२।०२] आह [०८२।०३] कामरूपाप्तसत्त्वाख्या निःष्यन्दाव्याकृताः । [०८२।०४] कामाप्ता रूपाप्ताश्चेति । आरुप्याप्ता अपि सन्ति ते त्वनभिलाप्या इत्यपरे । [०८२।०५] सत्त्वाख्या एते । यश्च द्योतयति स तैः समन्वागतो न यो द्योत्यते । [०८२।०५-०८२।०६] नैःष्यन्दिका अनिवृताव्याकृताश्च । [०८२।०६-०८२।०७] यथा चैते नामकायादयः सत्त्वाख्या नैःष्यन्दिका अनिवृताव्याकृताश्च । [०८२।०८] तथा ॥ २.४७ ॥ [०८२।०९] सभागता सा तु पुनर्विपाकोऽपि [०८२।१०] न केवलं नैःष्यन्दिकी कामरूपारूप्यावचरी । [०८२।११] आप्तयो द्विधा । [०८२।१२] प्राप्तयो नैःष्यन्दिक्यो विपाकजाश्च । [०८१।१३] लक्षणानि च । [०८१।१४] द्विधेति वर्त्तते प्राप्तिवत् । [०८२।१५] निःष्यन्दाः समापत्त्य समन्वयाः ॥ २.४८ ॥ [०८२।१६] द्वे अचित्तसमापत्ती असमन्वागमश्च नैःष्यन्दिका एव । शेषमेषां वक्तव्यमुक्तम् । [०८२।१७] शेषयोश्चासंज्ञिकजीवितयोरतो न पुनर्ब्रुमः । कथं प्राप्त्यादीनां सत्त्वाख्यतोक्ता समन्वागमवचनात् । [०८२।१८] कथं लक्षणानां सत्त्वासत्त्वाख्यतोक्ता । सर्वसंस्कृटसहभूत्वात् ॥ उक्ता विप्रयुक्ताः ॥ [०८२।१९-०८२।२०] यक्तूक्तं "जन्यस्य जनिका जातिर्न हेतुप्रत्ययैर्विना" इति क इमे हेतवः केच प्रत्ययाः । [०८२।२१-०८२।२२] कारणं सहभूश्चैव सभागः संप्रयुक्तकः । सर्वत्रगो विपाकाख्यः षड्विधो हेतुरिष्यते ॥ २.४९ ॥ [०८२।२३] षडिमे हेतवः । [०८२।२३-०८२।२४] कारणहेतुः सहभूहेतुः सभागहेतुः संप्रयुक्तकहेतुः सर्वत्रगहेतुः विपाकहेतुरिति । [०८२।२४] तत्र [०८२।२५] स्वतोऽन्ये कारणं हेतुः [०८२।२६] संस्कृतस्य हि धर्मस्य स्वभावव्र्ज्याः सर्वधर्माः कारणहेतुरुत्पादयति । [०८२।२७] अविघ्नभावावस्थानात् । [०८२।२७-०८३।०२] ननु च येऽस्याजानत उदपत्स्यन्तास्रवा जानतोऽस्य ते नोत्पद्यन्त इति ज्ञानमेषां विघ्नमुअत्पत्तौ करोति सूर्यप्रभावज्ज्योतिषां दर्शनस्येति कथं स्वभाववर्ज्याः सर्वधर्माः संस्कृतस्य कारणहेतुर्भवन्ति । [०८३।०२] उत्पद्यमानस्याविध्नभावेनावस्थानादिति ज्ञातव्यम् । [०८३।०३] भवेत्तावदुत्पत्तौ विध्नकारणे समर्थानामविघ्नकारणाद्धेतुत्वम् । [०८३।०३-०८३।०४] तद्यथा अनुपद्रोतारं भोजकमधिकृत्य ग्रामीणा भवन्ति वक्तारः स्वामिना स्मः सुखिता इति । [०८३।०४-०८३।०६] यस्य पुनर्नास्त्येव शक्तिर्विघ्नयितुं तस्य कथं हेतुभावस्तद्यथा निर्वाणस्यानुत्पत्तिधर्मकाणां च सर्वोत्पत्तौ नारकादीनां चरूप्यसत्त्व स्कन्धोत्पत्तौ । [०८३।०६-०८३।०७] असन्तोऽपि ह्येते तथैव विध्नं कर्त्तुमसमर्थः स्युः । [०८३।०७-०८३।०८] असमर्थेऽपि हि भोजके तथा वक्तारो भवन्तीति स एवात्र दृष्टान्तः सामान्येनैव निर्देशः । [०८३।०८-०८३।०९] यस्तु प्रधानः कारणहेतुः स उत्पादनेऽपि समर्थो यथा चक्षूरूपे चक्षुर्विज्ञानस्य आहारः शरीरस्य वीजादयोऽङ्कुरादीनामिति । [०८३।१०-०८३।११] यस्त्वेवं चोदयति अनावरणभावेन चेत्सर्व धर्महेतवो भवन्ति कस्माना सर्वस्योत्पादो युगपद्भवति प्राणातिपातेन च घातकवत्सर्वे तद्भाजो भवन्तीति । [०८३।११-०८३।१२] तस्येदमचोद्यम् । [०८३।१२] यस्मादनावरणभावेन सर्वधर्माः हेतुः प्रतिज्ञायन्ते न कारकभावेनेति । [०८३।१३] सर्वस्यैव कारणहेतोः सर्वोत्पत्तौ सामर्थ्यमित्यपरे । [०८३।१३-०८३।१४] तद्यथा निर्वाणस्यापि चक्षुर्विज्ञानम् । [०८३।१४] कथं कृत्वा । [०८३।१४-०८३।१६] तेन ह्यालम्बनात्मनोविज्ञानमुत्पद्यते कुशलाकुशालं यतः क्रमेण पश्चाच्चक्षुर्विज्ञानमिति कारणपरपरया तस्यापि प्रत्ययीभावादस्ति सामर्थ्यम् । [०८३।१६] एवमन्यस्यापि प्रतिपत्तव्यम् । एषा हि दिक् । [०८३।१६-०८३।१७] उक्तः कारणहेतुः । [०८३।१८] सहभूर्ये मिथःफलाः । [०८३।१९] मिथः पारंपर्येण ये धर्माः परस्परफलास्ते परस्परः सहभूहेतुर्यथा । कथम् । [०८३।२०] भूतवच्चित्तचित्तानुवर्तिलक्षणलक्ष्यवत् ॥ २.५० ॥ [०८३।२१] चत्वारि महाभूतान्यन्योन्यं सहभूहेतुः । चित्तं चित्तानुवर्त्तिनां धर्माणां तेऽपि तस्य । [०८३।२२] संस्कृतलक्षणानि लक्ष्यस्य सोऽपि तषाम् । [०८३।२२-०८३।२३] एवं च कृत्वा सर्वमेव संस्कृतं सहभूहेतुर्यथायोगम् । [०८३।२३-०८३।२४] विनापि चान्योन्यफलत्वेन धर्मोऽनुलक्षणानां सहभूहेतुर्न तानि तस्येत्युपसंख्यातव्यम् ॥ [०८३।२५] के पुनरेते चित्तानुवर्त्तिनो धर्माः । [०८३।२६] चैत्ता द्वौ संवरौ तेषां चेतसो लक्षणानि च । [०८३।२७] चित्तानुवर्त्तिनः [०८३।२८] सर्वेचित्तसंप्रयुक्ताः । ध्यानसंवरोऽनास्रवसंवरस्तेषां च ये जात्यादयश्चित्तस्य च । [०८३।२८-०८४।०१] एते धर्माश्चित्तानुवर्त्तिन उच्यन्ते । [०८४।०१] कथमेते चित्तमनुपरिवर्त्तन्ते । समासतः [०८४।०२] कालफलादिशुभतादिभिः ॥ २.५१ ॥ [०८४।०३] कालस्तावच्चितेनैकोत्पादस्थितिनिरोधतया एकाध्वपतितत्वेन च । [०८४।०३-०८४।०४] फलादिभिरेकफलविपाकनिःष्यन्दतया । [०८४।०४] पूर्वकस्त्वेकशब्दः सहार्थे वेदितव्यः । [०८४।०५] शुभतादिभिः कुशलाकुशलाव्याकृतचित्ते कुशलाकुशलाव्याकृततया । [०८४।०५-०८४।०६] एवं दशभिः कारणैश्चित्तानुपरिवर्त्तिन उच्यन्ते । [०८४।०६-०८४।०७] तत्र सर्वाल्प चित्तमष्टपञ्चाशतो धर्माणां सहभूहेतुः । [०८४।०७-०८४।०८] दशानां महाभूमिकानां चत्त्वारिंशतस्तल्लक्षणानामष्टानां च स्वलक्षणानुलक्षाणानाम् । [०८४।०८] तस्य पुनश्चतुःपञ्चाशद्धर्माः सहभूहेतुः । [०८४।०८-०८४।०९] स्वान्यनुलक्षणानि स्थापयित्वा । [०८४।०९] चतुर्दशेत्यपरे । दश महभूमिकाः स्वान्येव च लक्षणानीति । [०८४।०९-०८४।१०] तदेतन्न वर्णयन्ति । [०८४।१०] प्रकरणग्रन्थो ह्येवं विरुध्येत । [०८४।१०-०८४।११] "स्याद्दुःखसत्यं सत्कायदृष्टिहेतुकं न सत्कायदृष्टेर्हेतुः । [०८४।११-०८४।१३] सत्कायदृष्टेस्तत्संप्रयुक्तानां च धर्माणां जातिं जरां स्थितिमनित्यतां च स्थापयित्वा यत्तदन्यत्क्लिष्टं दुःखसत्यं सत्कायदृष्टिहेतुकं न सत्कायदृष्टेर्हेतुः । [०८४।१३] सत्कायदृष्टेक्श्च हेतुर्यदेतत्स्थापितमि" ति । [०८४।१३-०८४।१५] ये तर्हि "तत्संप्रयुक्तानां च धर्माणा मि" त्येतन्न पथन्ति तैरप्येतत्पथितव्यमर्थतो वैवं बोद्धव्यमिति काश्मीराः । [०८४।१५] यक्तावत्सहभूहेतुना हेतुः सहभ्वपि तत् । [०८४।१५-०८४।१६] स्यात्तु सहाभूर्न सहभूहेतुना हेतुः । [०८४।१६] धर्मस्यानुलक्षणानि । तानि चान्योन्यम् । [०८४।१६-०८४।१९] अनुपरिवर्त्त्यनुलक्षनानि चैवं चित्तस्य तानि चान्योन्यं सप्रतिघं चोपादायरूपमन्योन्यमप्रतिघं च किञ्चित्सर्वं च भूतैः प्राप्तयश्च सहजाः प्राप्तिमतः सहभुवो न सहभूहेतुरनेकफलविपाक निष्यन्दत्वात् । [०८४।१९-०८४।२०] न चैताः सहचरिष्णवः पूर्वमप्युत्पत्तेः पश्चादपीति । [०८४।२०] सर्वमप्येतत्स्यात् । [०८४।२०-०८४।२१] किं तु प्रसिद्धहेतुफलभावानां बीजादीनामेष न्यायो न दृष्ट इति वक्तव्यमेतत्कथं सहोत्पन्नानां धर्माणां हेतुफलभाव इति । [०८४।२२] तद्यथा प्रदीपप्रभयोरङ्कुरच्छाययोश्च । [०८४।२२-०८४।२४] संप्रधार्यं तावदेतत्किं प्रभायाः प्रदीपो हेतुराहोस्वित्पूर्वोत्पन्नैव सामग्री सप्रभस्य प्रदीपस्य सच्छायस्याङ्दुरस्योत्पत्तौ हेतुरिति । [०८४।२४] इतस्तर्हि भावाभावयोस्तद्वत्त्वात् । [०८४।२४-०८४।२५] एतद्धि हेतुहेतुमतो लक्षणमाचक्षतेर्हेतुकाः । [०८४।२५-०८४।२६ यस्य भावाभावयोः यस्य भावाभावौ नियमतः स हेतुरितरो हेतुमानिति । [०८४।२६-०८५।०१] सहभुवां च धर्माणामेकस्य भावे सर्वेषां भाव एकस्याभावे सर्वेषामभाव इति युक्तो हेतुफलभावः । [०८५।०१] स्यात्तावत्सहोत्पन्नानां परस्परं तु कथम् । [०८५।०२-०८५।०३] अथ एवाह एवं तर्ह्यविनिर्भाविणोऽप्युपादायरूपस्यान्योन्यमेष प्रसङ्गः भूतैश्च सार्धं चित्तानुलक्षणादीनां चे चित्तादिभिः । [०८५।०३-०८५।०४] त्रिदण्डान्योन्यबलावस्थानवत्तर्हि सहभुवां हेतुफलभावः सिध्यति । [०८५।०४] मीमांस्यं तावदेतत् । [०८५।०४-०८५।०६] किमेषां सहोत्पन्नबलेनावस्थानमाहोस्वित्पूर्वसामग्रीवशात्तथैवोत्पाद इति अन्न्यदपि च तत्र किञ्चिद्भवति सूत्रकं शङ्कुको वा पृथिवी वा धारिका । [०८५।०६-०८५।०७] एषामपि नामान्येऽपि सभागहेतुत्वादयो भवन्तीति सिद्धः सहभूहेतुः । [०८५।०८] सभागहेतुः कतमः । [०८५।०९] सभागहेतुः सदृशाः [०८५।१०-०८५।११] सदृशा धर्माः सदृशानां धर्माणां सभागहेतुस्तद्यथा कुशलाः पञ्च स्कन्धाः कुशलानामन्योय्यं क्लिष्टाः क्लिष्टानामव्याकृता अव्याकृतानां रूपमव्याकृतं पञ्चानाम् । [०८५।१२] चत्वारस्तु न रूपस्येत्यपरे । न्यूनत्वात् । [०८५।१२-०८५।१३] कललं कललादीनां दशानामवस्थानामर्वुदायोऽर्वुदादीनामेकैकापर्हासेनैकस्मिन्निकायसभागे । [०८५।१३-०८५।१४] अन्येषु तु समानजातीयेषु दशाप्यवस्था दशानाम् । [०८५।१४-०८५।१५] बाह्येष्वपि यवो यवस्य शालिः शालेरिति विस्तरेण योज्यम् । [०८५।१५-०८५।१६] ये तु रूपं रूपस्य नेच्छन्ति सभागहेतुं तेषामेष ग्रन्थः इच्छाविघातायसंप्रवर्त्तते "अतीतानि महाभूतान्यनागतानां महाभूतानां हेतुरधिपति" रिति । [०८५।१७] किं पुनः सर्वे सदृशानां सभागहेतः । नेत्याह । किं तर्हि । [०८५।१८] स्वनिकायभुवः । [०८५।१९] स्वो निकायो भूश्चैषां त इमे स्वनिकायभुवः । [०८५।१९-०८५।२०] पञ्च निकायाः दुःखदर्शनप्रहातव्यो यावत्भावनाप्रहातव्यः । [०८५।२०] नव भूमयः । [०८५।२०-०८५।२१] कामधातुरष्टौ च ध्यानारूप्याः । [०८५।२१] तत्र दुःखदर्शनहेयाः दुःखदर्शनहेयानां सभागहेतुर्नान्येषाम् । [०८५।२१-०८५।२२] एवं यावत्भावनाहेया भावनाहेयानाम् । [०८५।२२-०८५।२४] तेऽपि कामावचराः कामावचराणां प्रथमध्यानभूमिकाः प्रथमध्यानभूमिकानां यावत्भवाग्रभूमिकास्तद्भूमिकानामेवणान्यषाम् । [०८५।२४] तेऽपि न सर्वे । किं तर्हि । [०८५।२५] अग्रजाः । [०८५।२६] पूर्वोत्पन्नाः पश्चिमानामुत्पन्नानुत्पन्नानां सभागहेतुः । अनागता नैव सभागहेतुः । [०८५।२७] एवमतीते कुत एतताह । शास्त्रात् । "सभागहेतुः कतमः । [०८५।२७-०८६।०२] पूर्वोत्पन्नानि कुशलमूलानिपश्चादुत्पन्नानां कुशलमूलानां तत्संप्रयुक्तानां च धर्माणां स्वधातौ सभागहेतुना हेतुः । [०८६।०२] एवमतीतान्यतीतप्रत्युत्पन्नानाम् । [०८६।०२-०८६।०३] अतीतप्रत्युत्पन्नान्यनागतानामिति वक्तव्यम्" । [०८६।०३-०८६।०४] इदपि शास्त्रं "यो धर्मो यस्य धर्मस्य हेतुः कदाचित्स धर्मस्तस्य न हेतुः । [०८६।०४] आह । [०८६।०४-०८६।०५] न कदाचिदिति सहभूसंप्रयुक्तकविपाकहेत्वभिसन्धिवचनाददोषः एषः । [०८६।०५-०८६।०६] यस्तु मन्यते अनागतोऽपि स धर्म उत्पद्यमानावस्थायां सभागहेतुत्वे नियतीभूतो भवत्यतस्तां चरमावस्थामभिसंधायोक्तं "न कदाचिन्न हेतुरि"ति । [०८६।०६-०८६।०८] तस्या यमपरिहारो यस्मात्स धर्म उत्पद्यमानावस्थायाः पूर्वं सभागहेतुरभूत्वा पश्चात्भवति । [०८६।०८-०८६।१०] इहपि च प्रश्ने यो धर्मो यस्य धर्मस्य समनन्तरः कदाचित्स धर्मस्तस्य धर्मस्य न समनन्तर इति शक्यमनया कल्पनया वक्तुं स्यान्न कदाचिदिति । [०८६।१०] कस्मादेवमाह । [०८६।१०-०८६।११] यदि स धर्मो नोत्पन्नो भवतीति द्विमुखसंदर्शनार्थं यथा तत्र तथेहापि कर्त्तव्यम् । [०८६।११] यथा चेह तथा तत्रेति । [०८६।११-०८६।१२] एवं सति को गुणो लभ्यत इत्यकौशल मेवात्र शास्त्रकारस्यैव संभाव्येत । [०८६।१२-०८६।१३] तस्मात्पूर्वक एवात्र परिहारः साधुः । [०८६।१३-०८६।१५] यत्तर्हीदमुक्तम् "अनागतानां सत्कायदृष्टिं तत्संप्रयुक्तं च दुःखसत्यं स्थापयित्वा यत्तदन्यत्क्लिष्टं दुःखसत्यं तत्सत्कायदृष्टिहेतुकं न सत्कायदृष्टेर्हेतुर्यत्तु स्थापितं तत्सत्कायदृष्टिहेतुकं सत्कायदृष्टेश्च हेतुरि"ति । [०८६।१५-०८६।१६] अनागतसत्कायदृष्टिसंप्रयुक्तं दुःखसत्यं स्थापयित्वेत्येवमेतत्कर्त्तव्यमर्थतोऽपि चैवं बोद्धव्यमिति । [०८६।१६-०८६।१८] इदं तर्हि प्रज्ञप्तिभाष्यं कथं नीयते "सर्वधर्माश्चतुष्के नियता हेतौफले आश्रये आलम्वने नियता" इति । [०८६।१८] हेतुरत्र संप्रयुक्तकहेतुः सहभूहेतुश्च । [०८६।१८-०८६।१९] फलं पुरुषकारफलमधिपतिफलं च । [०८६।१९] आश्रयश्चक्षुरादिरालम्बनं रूपादिकमिति द्रष्टव्यम् । [०८६।१९-०८६।२०] ननु चैवं सति सभाग हेतुरभूत्वा हेतुर्भवतीति प्राप्तम् । [०८६।२०-०८६।२१] इष्यत एवावस्थां प्रति न द्रव्यम् । [०८६।२१] अवस्थाफलल्ं हि सामर्ग्यं न द्रव्यफलम् । [०८६।२१-०८६।२२] किं पुनः स्याद्यदि विपाकहेतुवदनागतोऽपि सभागहेतुः स्यात् । [०८६।२२] शास्त्रे तस्य ग्रहणं स्यात् । [०८६।२२-०८६।२३] स एव हि फलदानग्रहणक्रियासमर्थस्तस्यैव ग्रहणाददोषः । [०८६।२३] नैतदस्ति । [०८६।२३-०८६।२४] निःष्यन्दफलेन हि सफलः सभागहेतुः । [०८६।२४] तच्चानागतस्यायुक्तं पूर्वपश्चिमताऽभावात् । [०८६।२४-०८६।२५] न चोत्पन्नमनागतस्य निष्यन्दो युज्यते । [०८६।२५] यथाऽतीतं वर्त्तमानस्य । मा भूद्धेतोः पूर्वं फलमिति । [०८६।२६] नास्त्यनागतः सभागहेतुः । विपाकहेतुरपि एवमनागतो न प्रप्नोति । [०८६।२६-०८६।२७] वीपाकफलस्य पूर्वं सह चायोगादनागते चाध्वति पूर्वपश्चिमताऽभावात् । [०८६।२७] नैतदस्ति । [०८६।२८-०८६।२९] सभागहेतोर्विना पौर्वापर्येण सदृशः सदृशस्य सभागहेतुरित्यन्योन्यहेतुत्वादन्योन्यनिःष्यन्दता संप्रसज्येत । [०८६।२९] नचान्योन्यनिःष्यन्दता युक्तिमतीति । [०८७।०१] नत्वेव विपाकहेतोर्विना पौर्वापर्येणान्योन्यहेतुफलता संप्रसज्यते । [०८७।०१-०८७।०२] भिन्नलक्षणात्वाद्धेतुफलयोः । [०८७।०२-०८७।०३] तस्मादवस्थाव्यव्स्थितमेव सभागहेतुर्लक्षणव्यवस्थितस्तुपाकहेतुरित्यनागतोऽपि न वार्यते । [०८७।०४] यदुक्तं स्वभूमिकः सभागहेतुर्भवतीति किमेष नियमः सर्वस्य सास्रवस्यैष नियमः । [०८७।०५] अन्योऽन्यं नवभूमिस्तु मार्गः [०८७।०६] सभागहेतुरित्यधिकारः । [०८७।०६-०८७।०७] अनागम्ये ध्यानान्तरिकायां चतुर्षुरनेषु त्रिषु चारूप्येषु मार्गसत्यमन्योऽन्यं सभागहेतुः । [०८७।०७] किं कारणम् । [०८७।०७-०८७।०८] आगन्तुको ह्यसौ तासु भूमिषु न तद्धातुपतितस्तद्भमि काभिस्तृष्णाभिरस्वीकृतत्वात् । [०८७।०८-०८७।०९] अतः मानजातीयस्यान्यभूमिकस्यापि सभागहेतुर्भवति । [०८७।०९] स पुनः । [०८७।१०] समविशिष्टयोः ॥ २.५२ ॥ [०८७।११] न्यूनस्य हेतुर्भवति । [०८७।११-०८७।१२] तद्यथा दुःखे धर्मज्ञानक्षान्तिस्तस्या एवानागतायाः सभागहेतुविशिष्टस्यच यावदनुत्पादज्ञानस्य । [०८७।१२-०८७।१३] अनुत्पादज्ञानमनुत्पादज्ञानस्यैवान्यविशिष्टभावात् । [०८७।१३] दर्शनभावनाऽशैक्ष्यमार्गास्त्रिध्येकेषाम् । [०८७।१३-०८७।१४] तत्रापि मृद्विन्द्रियमार्गो मृदुतीक्ष्णेन्द्रियमार्गस्य हेतुः । [०८७।१४] तीक्ष्णेन्द्रियमार्गस्तीक्ष्णेन्द्रियमार्गस्यैव । [०८७।१४-०८७।१५] तद्यथा श्रद्धानुसारिश्रद्धाधिमुक्तसमयविमुक्त्तमार्गाः षण्णां चतुर्णां द्वयोश्च । [०८७।१५-०८७।१६] धर्मानुसारिष्टप्राप्तासमयविमुक्तमार्गाः त्रयाणां द्वयोरेकस्य । [०८७।१६-०८७।१७] कथं पुनरूर्ध्वंभूमिकस्याधोभूम्मिकोमार्गः समो वा भवति विशिष्टो वा । [०८७।१७] इन्द्रियतो हेतूपचयतश्च । [०८७।१७-०८७।१८] तत्र दर्शनादिमार्गाणां मृदुमृद्वादीनां चोत्तरोत्तर हेतूपचिततराः । [०८७।१८-०८७।१९] यद्यप्येकसन्ताने श्रद्धार्नुसारिमार्गयोरसंभवः उत्पन्नस्त्वनागतस्य हेतुः । [०८७।२०] किं पुनः मार्ग एव समविशिष्टयोः सभागहेतुर्भवति । नेत्याह । [०८७।२०-०८७।२१] लौकिका अपि हि [०८७।२२] प्रयोगजास्तयोरेव [०८७।२३] समविशिष्टयोः सभागहेतुर्भवन्ति न न्यूनस्य । यथा कतमे इत्याह [०८७।२४] श्रुतचिन्तामयादिकाः । [०८७।२५-०८७।२६] एते हि प्रायोगिकाः श्रुतचिन्ताभावनामया गुणाः समविशिष्टयोरेव हेतुर्नन्यूनानाम् । [०८७।२६-०८७।२७] तद्यथा कामावचराः श्रुतमयाः श्रुतचिन्तामयानां चिन्तामयाचिन्तामयानाम् । [०८७।२७] भावनामयाभावात् । [०८७।२७-०८७।२८] रूपावचराः श्रुतमयाः श्रुतभावनामयानां चिन्तामयाभावात् । [०८७।२८] भावनामया भावनामयानामेव । [०८७।२८-०८७।२९] आरूप्यावचराभावनामया भावनामयानामेव । [०८७।२९-०८८।०१] तेषामपि नवप्रकारभेदात्मृदुमृदवः सर्वेषां मृदुमध्या अष्टानामित्येषानीतिः । [०८८।०१-०८८।०२] उपपत्तिप्रतिलम्भिकास्तु कुशला धर्माः सर्वे नवप्रकाराः परस्पर सभागहेतुः । [०८८।०२] क्लिष्टा अप्येवम् । [०८८।०२-०८८।०३] अनिवृताव्याकृतास्तु चतुर्विधाः । [०८८।०३] विपाकजा ऐर्यपथिकाः शैल्पस्थानिकाः निर्माणचित्तसहजाश्च । [०८८।०३-०८८।०४] ते यथाक्रमं चतुस्त्रीद्वेकेषां सभागहेतुः निर्माणचित्तमपोइ कामावचर चतुर्ध्यनफलम् । [०८८।०५] तत्र नोत्तरध्यानफलमधरध्यानफलस्य । [०८८।०५-०८८।०६] नह्याभिसंस्कारिकस्य सभागहेतोर्हीयमानं फलं भवति । [०८८।०६-०८८।०७] तद्यथा शालिर्यवादीनां मा भून्निष्फलः प्रयत्न इति । [०८८।०७-०८८।०८] अत एव चाहुः स्यादुत्पन्नोऽनास्रवोऽनुत्पन्नस्यास्रवस्य न हेतुः स्यात्तद्यथा दुःखे धर्मज्ञानमुत्पनामनुत्पन्नानां दुःखे धर्मज्ञानक्षान्तीनाम्। [०८८।०८-०८८।०९] सर्वं च विशिष्टं न्यूनस्य न हेतुः । [०८८।०९-०८८।१०] स्यादेकसन्ताननियतः पूर्वप्रतिलब्धोऽनास्रवो धर्मः पश्चादुत्पन्नस्य नहेतुः । [०८८।१०-०८८।११] स्यादनागताः दुःखे धर्मज्ञानक्षान्तयो दुःखे धर्मज्ञानस्ययस्मान्न पूर्वतरं फलमस्त्यनागतो वा सभागहेतुः । [०८८।११-०८८।१२] स्यात्पूर्वोत्पन्नोऽनास्रवो धर्मः पश्चादुत्पन्नस्यानास्रवस्य न हेतुः । [०८८।१२] स्यादविमात्रो न्यूनस्य । [०८८।१२-०८८।१४] तद्यथोत्तरफलपरिहीणस्यावर फलसंमुखीभावे दुःखे धर्मज्ञानप्राप्तिश्चोत्तरोत्तर क्षण सहोत्पन्नानां दुःखे धर्मज्ञानक्षान्तिप्राप्तीनां न्यूनत्वादिति । [०८८।१४] उक्तः सभागहेतुः । [०८८।१५] संप्रयुक्तकहेतुस्तु चित्तचैत्ताः । [०८८।१६] एवं सति भिन्नकालसन्तानजानाम प्यन्योन्यसंप्रयुक्तकहेतुत्वप्रसङ्गः । [०८८।१६-०८८।१७] एकाकारा लम्बनास्तर्हि । [०८८।१७] एवमपि स एव प्रसङ्गः । एककालास्तर्हि । [०८८।१७-०८८।१८] एवं तर्हि सति भिन्नसन्तानजानामपि प्रसङ्गो नवचन्द्रादीनि पश्यताम् । [०८८।१८] तस्मात्तर्हि [०८८।१९] समाश्रयाः ॥ २.५३ ॥ [०८८।२०] समान आश्रयो येषां ते चित्तचैत्ताः अन्योन्यं संप्रयुक्तकहेतुः । [०८८।२०-०८८।२२] समान इत्यभिन्नस्ततद्यथा य एव चक्षुरिन्द्रियक्षणश्चक्षुर्विज्ञानस्याश्रयः स एव तत्संप्रयुक्तानां वेदनादीनामेव यावन्मनः । [०८८।२२] इन्द्रियक्षणो मनोविज्ञानत्संप्रयुक्टानां वेदितव्यः । [०८८।२२-०८८।२३] यः संप्रयुक्तकहेतुः सहभूहेतुरपि सः । [०८८।२३] अथ केनार्थेन सहभूहेतुः केन संप्रयुक्तकहेतुः । [०८८।२४] अन्योन्यफलार्थेन सहभूहेतुः । सहसार्थिकान्योन्यबलमार्गप्रयाणवत् । [०८८।२४-०८८।२५] पञ्चभिः समताभिः संप्रयोगार्थेन संप्रयुक्तकहेतुः । [०८८।२५-०८८।२६] तेषामेव सार्थिकानां समानान्नपानादिपरिभोगक्रियाप्रयोगवत् । [०८८।२६-०८८।२७] एकेनापि हि विना सर्वेण न संप्रयुज्यन्त इत्ययमेषां हेतुभावः । [०८८।२७] उक्तः संप्रयुक्तकहेतुः । [०८९।०१] सर्वत्रगहेतुः कतमः । [०८९।०२] सर्वत्रगाख्यः क्लिल्ष्टानां स्वभूमौ पूर्वसर्वगाः । [०८९।०३] स्वभूमिकाः पूर्वोत्पन्नाः सर्वत्रगा धर्माः पश्चिमानां क्लिष्टानां धर्माणां सर्वत्रगहेतुः । [०८९।०४] तान् पुनः पश्चादनुशयनिर्देशकोशस्थान एव व्याख्यास्यामः । [०८९।०४-०८९।०५] क्लिष्टधर्मसामान्यकारणत्वेनायं सभागहेतोः पृथक्व्यवस्थाप्यते । [०८९।०५-०८९।०६] निकायान्तरीयाणामपि हेतुत्वादेषां हि प्रभावेणान्यनैकायिका अपि क्लेशा उपजायन्ते । [०८९।०६-०८९।०७] किमार्यपुद्गलस्यापि क्लिष्टा धर्माः सर्वत्रगहेतुकाः । [०८९।०७-०८९।०८] सर्व एव क्लिष्टा धर्मा दर्शनप्रहातव्यहेतुका इति काश्मीराः । [०८९।०८-०८९।०९] तथा प्रकारणेषूक्तं "दर्शनप्रहातव्यहेतुकाः धर्माः कतमे । [०८९।०९] क्लिष्टा धर्माः यश्च दर्शनप्रहातव्यानां धर्माणां विपाक इति । [०८९।०९-०८९।१०] अव्याकृतहेतुका धर्माः कतमे । [०८९।१०] अव्याकृताः संस्कृता धर्मा अकुशलाश्चेति । [०८९।१०-०८९।१३] दुःखसत्यं स्यात्सत्कायदृष्टिहेतुकं न सत्कायदृष्टेर्हेतुरिति विस्तरो यावन्न सत्कायदृष्टेः तेषां च धर्माणां जातिं जरां स्थितिमनित्यतां च स्थापयित्वा यत्तदन्यत्क्लिष्टं दुःखसत्य"मिति । [०८९।१३] इदं तर्हि प्रज्ञप्तिभाष्यं कथं नीयते "स्याद्धर्मोऽकुशलोऽकुशलहेतुक एव । [०८९।१४-०८९।१५] स्यादार्यपुद्गलः कामवैराग्यात्परिहीयमाणो यां तत्प्रथमतः क्लिल्ष्टाञ्चेतनां संमुखीकरोती"ति । [०८९।१५] अप्रहीणहेतुमेतत्संधायोक्तम् । [०८९।१५-०८९।१६] दर्शनप्रहातव्यो हि तस्या हेतुः प्रहीणत्वान्नोक्तः । [०८९।१६] उक्तः सर्वदगहेतुः । [०८९।१७] विपाकहेतुः कतमः । [०८९।१८] विपाकहेतुरशुभाः कुशलाश्चैव सास्रवाः ॥ २.५४ ॥ [०८९।१९] अकुशलाः कुशलसास्रवाश्च धर्मा विपाकहेतुः । विपाकधर्मत्वात् । [०८९।१९-०८९।२०] कस्मादव्याकृता धर्माः विपाकं न निर्वर्त्तयन्ति । [०८९।२०] दुर्बलत्वात् । पूति बीजवत् । [०८९।२१] कस्मान्नानास्रवाः । तृष्णानभिष्यन्दितत्वात् । अनभिष्यन्दितसारबीजवत् । [०८९।२१-०८९।२२] अप्रतिसंयुक्ता हि किंप्रतिसंयुक्तं विपाकमभिनिर्वर्त्तयेयुः । [०८९।२२] शेषास्तूभयविधत्वान्निर्वर्त्तयन्ति । [०८९।२३] साराभिष्यन्दितबीजवत् । [०८९।२३-०८९।२४] कथमिदं विज्ञातव्यं विपाकस्य हेतुर्विपाकहेतुराहोस्विद्विपाक एव हेतुर्विपाकहेतुः । [०८९।२४] किं चातः । [०८९।२४-०८९।२५] यदि विपाकस्य हेतुर्विपाकहेतुः "वीपाकजं चक्षुरि"ति एतन्न प्राप्नोति । [०८९।२५-०८९।२६] अथ विपाक एव हेतुर्विपाकहेतुः "कर्मणो विपाक" इत्येतन्न प्राप्नोति । [०८९।२६] नैष दोषः । "उभयथापि योग" इत्युक्तं प्राक् ॥ [०८९।२६-०८९।२७] अथ विपाक इति कोऽर्थः । [०८९।२७] विसदृशः पाको विपाकः । अन्येषां तु हेतूनां सदृशः पाकः । [०८९।२७-०९०।०१] एकस्योभयथेति वैभाषिकाः । [०९०।०१] नैव तु तेषां पाको युक्तः । [०९०।०१-०९०।०२] पाको हि नाम सन्ततिपरिणामविशेषजः फलपर्यन्तः । [०९०।०२-०९०।०३] न च सहाभूसंप्रयुक्तहेत्वोः सन्ततिपरिणामविशेषजं फलमस्ति । [०९०।०३] न चापि सभागहेत्वादीनां फलपर्यन्तोऽस्ति । [०९०।०३-०९०।०४] पुनः पुनः कुशलाद्यासंसारफलत्वात् । [०९०।०४] कामधातावेकस्कन्धको विपाकहेतुरेकफलः प्रत्ययस्तज्जात्यादयश्च । [०९०।०५] द्विस्कन्धक एकफलः कायवाक्कर्म तज्जात्यादयश्च । [०९०।०५-०९०।०६] चतुस्कन्धक एकफलः कुशलाकुशलाश्चित्तचैत्ताः सह जात्यादिभिः ॥ [०९०।०६-०९०।०७] रूपधातावेकस्कन्धको वीपाकहेतुरेकफलः प्राप्तिरसंज्ञिसमापत्तिश्च सह जात्यादिभिः । [०९०।०७-०९०।०८] द्विस्कन्धक एकफलः प्रथमे ध्याने विज्ञप्तिः सह जात्यादिभिः । [०९०।०८-०९०।०९] चतुस्कन्धक एकफलः कुशले चेतस्यसमाहिते । [०९०।०९] पञ्चस्कन्धक एकफलः समाहिते ॥ [०९०।०९-०९०।१०] आरूप्यधातावेकस्कन्धको विपाकहेतुरेकफलः प्राप्तिर्निरोधसमापतिश्च सह जात्यादिभिः । [०९०।१०-०९०।११] चतुस्कन्धकः कुशलाश्चित्तचैत्ताः तज्जात्यादयश्च । [०९०।११-०९०।१२] अस्ति कर्म यस्यैकमेव धर्मायतनं वीपाको विपच्यते जीवितेन्द्रियम् । [०९०।१२] यस्य मन आयतनं तस्य द्वे मनोधर्मायतने । [०९०।१२-०९०।१३] एवं यस्य स्प्रष्टव्यायतनं यस्य कायायतनं तस्य त्रीणि कायस्प्रष्टव्यधर्मायतनानि । [०९०।१३-०९०।१४] एवं यस्य रूपगन्धरसायतनानि । [०९०।१४] यस्य चक्षुरायतनं तस्य चत्वारि चक्षुःकायस्प्रष्टव्यधर्मायतनानि । [०९०।१५] एवं यस्य श्रोत्रग्राणजिह्वायतनानि । [०९०।१५-०९०।१६] अस्ति तत्कर्म यस्य पञ्च षट्सप्ताष्टौ नव दशैकादशायतनानि विपाको विपच्यते । [०९०।१६-०९०।१७] विचित्राविचित्रफलत्वात्कर्मणो बाह्यबीजवत् । [०९०।१७] तद्यथा बाह्यानि वीजानि कानिचिद्विचित्रफलानि भवन्ति । [०९०।१७-०९०।१८] तद्यथा पद्मदाडिमन्यग्रोधादीनाम् । [०९०।१८] कानिचिदविचित्रफालानि तद्यथा यवगोदूमादीनाम् । [०९०।१९] एकाध्विकस्य कर्मणस्त्रैयध्विको विपाको विपच्यते । [०९०।१९-०९०।२०] न तु द्वैयध्विकस्याप्येकाध्विको मा भूदतिन्यूनं हेतोः फलमिति । [०९०।२०-०९०।२१] एकमेकक्षनिकस्य बहुक्षाणिको ननु विपर्ययात् । [०९०।२१-०९०।२२] न च कर्मणा सह विपाको विपच्यते नाप्यनन्तरं समनन्तरप्रत्ययाकृष्टत्वात्समनन्तरक्षणस्य । [०९०।२२] प्रवाहापेक्षो हि विपाकहेतुः । [०९०।२३] अथ क एषां हेतूनामध्वनियमः । [०९०।२३-०९०।२४] उक्त एषामर्थतोऽध्वनियमः नतु सूत्रित इत्यतः सूत्र्यते । [०९०।२५] सर्वत्रगः सभागश्च द्वयध्वगौ [०९०।२६] अतीतप्रत्युत्पन्नावेव अनागतौ न स्तः । उक्तं चात्र कारणम् । [०९०।२७] त्र्यध्वगा स्त्रयः । [०९०।२८] सहभूसंप्रयुक्तकविपाकहेतव स्त्रिकालाः । कारणहेतुस्तु कालनियमानुपदर्शनात् । [०९०।२९] सर्वाध्वक श्चाध्वविप्रयुक्तश्च वेदितव्यः । उक्ता हेतवः । [०९०।३०] किं पुनस्तत्फलं यस्यैते हेतवः । [०९१।०१] संस्कृतं सविसंयोग फलं [०९१।०२] फलं धर्माः । कतमे । "संस्कृता धर्माः प्रतिसंख्यानिरोधश्चे"ति शास्त्रम् । [०९१।०२-०९१।०४] एवं तर्हि फलत्वादसंस्कृतस्य हेतुना भवितव्यं यस्य तत्फलं हेतुत्वाच्च फलेन भवितव्यं यस्य तद्धेतुः । [०९१।०४] संस्कृतस्यैव धर्मस्य हेतुफले भवतः । [०९१।०५] नासंस्कृतस्य ते ॥ २.५५ ॥ [०९१।०६] किं कारणम् । षड्विधहेत्वसंभवात्पञ्चविधफलासंभवाच्च । [०९१।०६-०९१।०७] कस्मात्मार्गो विसंयोगस्य कारणहेतुर्नेष्यते । [०९१।०७-०९१।०८] यास्मात्स उत्पादाविघ्नभावेन व्यवस्थापितो न चासंस्कृतमुत्पत्तिमत् । [०९१।०८] कस्येदानीं तत्फलं कथं वा मार्गस्य फलम् । [०९१।०९] तद्बलेन प्राप्तेः । प्राप्तिरेव तर्हि मार्गस्य फलं प्राप्नोति । [०९१।०९-०९१।१०] तस्यामेव तस्य सामर्थ्यान्न विसंयोगः । [०९१।१०] अन्यथा ह्य्स्य प्राप्तौ सामर्थ्यमन्यथा विसंयोगे । [०९१।१०-०९१।११] कथमस्य प्राप्तौ सामर्थ्यम् । [०९१।११] उत्पादनात् । कथं विसंयोगे । प्रपणात् । [०९१।११-०९१।१२] तस्मान्न तावदस्य मार्गः कथञ्चिदपि हेतुः । [०९१।१२] फलं चास्य विसंयोगः । [०९१।१२-०९१।१३] अथासत्यधिपतिफले कथमसंस्कृतं कारणहेतुः । [०९१।१३] उत्पत्त्यनावरणभावेन कारणहेतुः । [०९१।१३-०९१।१४] न चास्य फलमस्त्यध्वविनिर्मुक्तस्य फलप्रतिग्रहणदानासमर्थत्वात् । [०९१।१४] नैव हि क्वचिदसंस्कृतं भगवता हेतुरित्युक्तम् । [०९१।१५] उक्तं तु पर्यायेण हेतुरिति सौत्रान्तिकाः । कथमुक्तम् । [०९१।१६] "ये हेतवो ये प्रत्यया रूपस्योत्पादाय तेऽप्यनित्याः । [०९१।१७] अनित्यान् खलु हेतुप्रत्ययान् प्रतीत्योत्पन्नं रूपं कुतो नित्यं भविष्यति" [०९१।१८] एवं यावद्धि विज्ञानमिति । [०९१।१८-०९१।१९] एवं तर्हि विज्ञानस्यालमबनप्रत्ययोऽप्यसंस्कृतं न प्राप्नोति । [०९१।१९] उत्पादायेत्यवधारणात् । प्राप्नोति । [०९१।२०] "ये हेतवो ये प्रत्यया विज्ञानस्योत्पादाय तेऽप्यनित्या" [०९१।२१] इत्युक्तं नतूक्तं ये विज्ञानस्य प्रत्ययाः तेप्यनित्या इति । [०९१।२१-०९१।२३] ननु च हेतवोऽपि य उत्पादाय त एवानित्या इति वचनादसंस्कृतस्यानावरणभावमात्रेण कारणहेतुत्वाप्रतिषेधः । [०९१।२३-०९१।२४] उक्त आलम्बनप्रत्ययः सूत्रे न त्वनावरणहेतुरिति न सूत्रे सिध्यत्यसंस्कृतस्य हेतुभावः । [०९१।२४] यद्यपि नोक्तो नतु प्रतिषिद्धः । [०९१।२४-०९१।२५] सूत्राणि च बहून्यन्तर्हितानीति कथमेतन्निर्धार्यते नोक्त इति । [०९१।२६] अथ कोऽयं विसंयोगो नाम । ननु चोक्तं प्राक्"प्रतिसंख्यानिरोध" इति । [०९१।२७-०९२।०१] तदानीं "प्रतिसंख्यानिरोधः कतमो यो विसंयोग" इत्युक्तमिदानीमिसंयोगःकथमः । [०९२।०१] यः प्रतिसंख्यानिरोध इत्युच्यते । [०९२।०१-०९२।०२] तदिदमितरेतराश्रयं व्याख्यानमसमर्थं तत्स्वभावद्योतने । [०९२।०२] तस्मादन्यथा तत्स्वभावो यक्तव्यः । [०९२।०२-०९२।०३] आर्यैरेव तत्स्वभावः प्रत्यात्मवेद्यः । [०९२।०३] एतावक्तु शक्यते वक्तुं नित्यं कुशलं चास्ति द्रव्यान्तरम् । [०९२।०३-०९२।०४] तद्विसंयोगश्चोच्यते प्रतिसंख्यानिरोधश्चेति । [०९२।०४] सर्वमेवासंस्कृतमद्रव्यमिति सौत्रान्तिकाः । [०९२।०५] नहि तद्रूपवेदनादियत्भावान्तरमस्ति । किं तर्हि । स्प्रष्टव्याभावमात्रमाकाशम् । [०९२।०६] तद्यथा ह्यन्धकारे प्रतिधातमविन्दन्त आकाशमित्याहुः । [०९२।०६-०९२।०७] उत्पन्नानुशयजन्मनिरोधः प्रतिसंख्यावलेनान्यस्यानुत्पादः प्रतिसंख्यानिरोधः । [०९२।०७-०९२।०८] विनैव प्रतिसंख्यया प्रत्ययवैकलयादनुत्पादो यः सो ।प्रतिसंख्यानिरोधः । [०९२।०८-०९२।०९] तद्यथा निकायसभागशेषस्यान्तरामरणे । [०९२।०९] निकायान्तरीयाः पुनराहुः । [०९२।०९-०९२।१०] अनुशयानामुत्पत्तौ प्रज्ञायाः सामर्थ्यमतोऽसौ प्रतिसंख्यानिरोधः । [०९२।१०-०९२।११] यस्तु पुनः दुःखस्यानुत्पादः सः उत्पादकारणानुशयवैकल्यादेवेति न तस्मिन्प्रज्ञायाः सामर्थ्यमस्त्यतोऽसावप्रतिसंख्यानिरोध इति । [०९२।१२] सोऽपि तु नान्तरेण प्रतिसंख्यां सिध्यतीति प्रतिसम्ख्यानिरोध एवासौ । [०९२।१२-०९२।१३] य एवोत्पन्नस्य पश्चादभावः स एव स्वरस निरोधादप्रतिसंख्यानिरोध इत्यपरे । [०९२।१३-०९२।१४] अस्यां तु कल्पनायामनित्योऽप्रतिसंख्यानिरोधः प्राप्नोत्यविनष्टे तदभावात् । [०९२।१४-०९२।१५] ननु च प्रतिसंख्यानिरोधोऽप्यनित्यः प्राप्नोति । [०९२।१५] प्रतिसंख्यापूर्वकत्वात् । [०९२।१५-०९२।१६] न वै स प्रतिसंख्यापूर्वको नहि पोऊर्वं प्रतिसंख्या पश्चादनुत्पन्नानामनुत्पादः । [०९२।१६] किं तर्हि । [०९२।१६-०९२।१७] पूर्वमेव स तेषामनुत्पादोऽस्ति । [०९२।१७-०९२।१८] विना तु प्रतिसंख्यया ये धर्मा उत्पत्स्यन्ते तदुत्पन्नायां प्रतिसंख्यायां पुनर्नोपपद्यन्त इति । [०९२।१८-०९२।१९] एतदत्र प्रतिसंख्याया समर्थ्यं यदुताकृतोत्पत्तिप्रतिबन्धानामुत्पत्तिप्रतिबन्धभावः । [०९२।१९-०९२।२१] यदि नर्हि अनुत्पाद एव निर्वाणमिदं सूत्रपदं कथं नीयते "पञ्चेमानीन्द्रियाणि आसेवितानि भावितानि बहुलीकृतान्यतीतानागतप्रत्यूत्पन्नस्य दुःखस्य प्रहाणाय संवर्त्तन्त" इति । [०९२।२१-०९२।२२] प्रहाणं हि निर्वाणमनागतस्यैव चानुत्पादो नातीतप्रत्युत्पन्नस्येते । [०९२।२२] अस्त्येतदेवम् । [०९२।२२-०९२।२४] किं तु तदालम्बनक्लेशप्रहाणात्दुःखस्य प्रहाणमुक्तं भगवता "यो रूपे च्छन्दरागस्तं प्रजहीत । [०९२।२४-०९२।२५] च्छन्दरागे प्रहीणे एवं वस्तद्रूपं प्रहीणं भविष्यति पारिज्ञातं विस्तरेण यावद्विज्ञानमि"ति । [०९२।२५] एवं त्रैयध्विकस्यापि दुःखस्य प्रहाणं युज्यते । [०९२।२६] अथाप्यतीतानागतप्रत्युत्पन्नस्य क्लेशस्य प्रहाणायेत्युच्येत । अत्राप्येष नयः । [०९२।२७-०९२।२९] अथवाऽयमभिप्रायो भवेदतीतः क्लेशः पौर्वजन्मिकः प्रत्युत्पन्नः क्लेश ऐहजन्मिको यथा तृष्णा विचरितेष्वष्टादश तृष्णाविचरितान्यतीतमध्वानमुपादायेत्यतीतं जन्माधिकृत्योक्तमेवं यावत्प्रत्युत्पन्नम् । [०९२।२९-०९३।०१] तेना च क्लेशद्वयेनास्यां सन्ततौ बीजभाव आहितोऽनागतस्योत्पत्तये । [०९३।०१] तस्य प्रहाणात्तदपि प्रहीणं भवति । [०९३।०१-०९३।०२] यथा विपाकक्षयात्कर्मं क्षीणं भवति । [०९३।०२-०९३।०३] अनागतस्य पुनर्दुःखस्य क्लेशस्य वा बीजाभावातत्यन्तमनुत्पादः प्रहाणम् । [०९३।०३-०९३।०४] अन्यथा ह्यतीतप्रत्युत्पन्नस्य किं प्रहातव्यम् । [०९३।०४] नहि निरुद्धे निरोधाभिमुखे च यत्नः सार्थको भवतीति । [०९३।०४-०९३।०६] यद्यसंस्कृटं नास्त्येव, यदुक्तं भगवता "ये केचिद्धर्माः संस्कृता वाऽसंस्कृता वा विरागस्तेषामग्र आख्यायते" इति कथमसतामसन्नग्रो भवितुमर्हति । [०९३।०६-०९३।०७] न वै नास्त्येवासंस्कृतमिति ब्रूमः । [०९३।०७] एतत्तु तदीदृशं यथाऽस्माभिरुक्तम् । [०९३।०७-०९३।०८] तद्यथा अस्ति शब्दस्य प्रागभावोऽस्ति पश्चादभाव इत्युच्यते । [०९३।०८] अथ च पुनर्नाभावो भावः सिध्यति । [०९३।०८-०९३।०९] एवमसंस्कृतमपि द्रष्टव्यम् । [०९३।०९-०९३।१०] अभावोऽपि च कश्चित्प्रशस्यतमो भवति यः सकलस्योपद्रवस्यात्यन्तमभाव इत्यन्येषां सोऽग्र इति प्रशंसां लब्धुमर्हति । [०९३।१०] विनेयानां तस्मिन्नुपच्छन्दनार्थम् । [०९३।११] यद्यप्यसंस्कृतमभावमात्रं स्यान्निरोध आर्यसत्यं न स्यात् । नहि ततु किञ्चिदस्तीति । [०९३।१२] कस्तावदयं सत्यार्थः । ननु चाविपरीतार्थः । [०९३।१२-०९३।१४] उभयमपि चैतदविपरीतं दृष्टमार्यैर्यदुत दुःखं च दुःखमेवेति दुःखाभावश्चाभाव एवेति कोऽस्यार्यसत्यत्वे विरोधः कथमभावश्च नाम तृतीयं चार्यसत्यं स्यात् । [०९३।१४-०९३।१५] उस्तं यथार्यसत्यं द्वितीयस्यानन्तरं दृष्टमुद्दृष्टं चेति तृतीयं भवति । [०९३।१५-०९३।१६] यद्यसंस्कृतमभावमात्रं स्यादाकाशनिर्वाणालम्बनविज्ञानमसदालम्बनं स्यात् । [०९३।१६-०९३।१७] एतदतीतानागतस्यास्तित्वचिन्तायां चिन्तयिष्यामः । [०९३।१७] यदि पुनर्द्रव्यमेवासंस्कृतमिष्येत किं स्यात् । [०९३।१७-०९३।१८] किं च पुनः स्यात् । [०९३।१८] वैभाषिकपक्षः पालितः स्यात् । [०९३।१८-०९३।१९] देवता एनं पालयिष्यन्ति पालनीयं चेत्मंस्यते । [०९३।१९] अभूतं तु परिकल्पितं स्यात् । किं कारणम् । [०९३।१९-०९३।२०] नहि तस्य रूपवेदनादिवत्स्वभाव उपलभ्यते नचापि चक्षुरादिवत्कर्म । [०९३।२०-०९३।२१] अमुष्य च वस्तुनोऽयं निरोघ इति षष्ठीव्यवस्था कथं प्रकल्प्यते । [०९३।२१-०९३।२२] नहि तस्य तेन सार्धं कश्चित्संबन्धो हेतुफलादिभावासंभवात् । [०९३।२२] प्रतिषेधमात्रं तु युज्यते अमुष्याभाव इति । [०९३।२२-०९३।२३] भावान्तरत्वेऽपि यस्य क्लेशस्य प्राप्तिविच्छेदाय्द्यो निरोधः प्राप्यते स तस्येति व्यवदिश्यते । [०९३।२४] तस्य तर्हि प्राप्तिनियमे को हेतुः । [०९३।२४-०९३।२५] "दृष्टधर्मनिर्वाणप्राप्तो भिक्षुरि"त्युक्तं सूत्रे । [०९३।२५] तत्र कथमभावस्य प्राप्तिः स्यात् । [०९३।२५-०९३।२६] प्रतिपक्षलाभेन क्लेशपुनर्भवोत्पादात्यन्तविरुद्धाश्रय लाभात्प्राप्तं निर्वाणमित्युच्यते । [०९३।२६-०९३।२७] आगमश्चाप्यभावमात्रं द्योतयति । [०९३।२७] एवं ह्याह । [०९३।२७-०९४।०१] "यत्स्वल्पस्य दुःखस्याशेषप्रहाणं प्रतिनिःसर्गो व्यन्तीभावः क्षयो विरागो निरोधो व्युपक्षमोऽस्तङ्गमः अन्यस्य च दुःखस्याप्रति सन्धिरनुत्पादोऽप्रादुर्भावः । [०९४।०१-०९४।०२] एतत्कान्तमेतत्प्रणीतं यदुत स्र्वोपाधिप्रनिनिः सर्गस्तृष्णाक्षयो विरागो निरोधो निर्वाण" मिति । [०९४।०२-०९४।०३] किमेवं नेष्यते नास्मिन् प्रादुर्भव्बतीत्यतोऽप्रादुर्भाव इति । [०९४।०३] असमर्थामेतां सप्तमीं पश्यामः । किमुक्तं भवति । [०९४।०४-०९४।०५] नास्मिन्प्रादुर्भवतीति यदि सतीत्यभिसंबध्यते नित्यमेवाप्रादुर्भावप्रसङ्गो निर्वाणस्य नित्यत्वात् । [०९४।०५-०९४।०६] अथ प्राप्त इत्यभिसंबध्यते यत एव तत्प्राप्तिः परिकल्प्यते तस्मिन्नेव संमुखीभूते प्राप्ते वा दुःखस्येष्यतामप्रादुर्भावः । [०९४।०६-०९४।०७] अयं च दृष्टान्त एवं सूपनीतो भवति । [०९४।०८] "प्रद्योतस्येव निर्वाणं विमोक्षस्तस्य चेतस" इति । [०९४।०९] यथा प्रद्योतस्य निर्वाणमभाव एवं भगवतोऽपि चेतसो विमोक्ष इति । [०९४।०९-०९४।१०] अभिधर्मेऽपि चोक्तम् "अवस्तुका धर्माः कतमे । [०९४।१०] असंस्कृता धर्मा" इति । [०९४।१०-०९४।११] अवस्तुका अशरीरा अस्वभावा इत्युक्तं भवति । [०९४।११] नास्यायमर्थः । [०८९।४११-०९४११] कस्तर्हि । [०९४।११] पञ्चविधवस्तु । [०९४।११-०९४।१२] स्वभाववस्तु यथोक्तं "यद्वस्तु प्रतिलब्धं समन्वागतः स तेन वस्तुने"ति । [०९४।१२] आलम्बनवस्तु । [०९४।१२-०९४।१३] यथोक्तं "सर्वधर्मज्ञेया ज्ञानेन यथावस्त्वे"ति । [०९४।१३] संयोगवस्तु । [०९४।१३-०९४।१४] यथोक्तं "यस्मिन् वस्तुनि अनुनयः संयोजनेन संप्रयुक्तः प्रतिघसंयोजनेनापि तस्मिन्नि"ति । [०९४।१४-०९४।१५] हेतुवस्तु यथोक्तं "सवस्तुका धर्माः कतमे । [०९४।१५] संस्कृता धर्मा" इति ॥ परिग्रहवस्तु । [०९४।१५-०९४।१६] यथोक्तं "क्षत्रवस्तु गृहवस्त्वि"ति । [०९४।१६-०९४।१७] तदत्र हेतुर्वस्तुशब्देनोक्तस्तस्मादस्त्येवासंस्कृतं द्रव्यत इति वैभाषिकाः । [०९४।१७] तस्य तु हेतुफले न विद्येते इति । गतं तावदेतत् । [०९४।१८] अथैषां फलानां कतमत्फलं कस्य हेतोः । [०९४।१९] विपाकफलमन्त्यस्य [०९४।२०] विपाकहेतुरन्त्येऽभिहितत्वातन्त्यः । तस्य विपाकफलम् । [०९४।२१] पूर्वस्याधिपतं फलम् । [०९४।२२] कारणहेतुः पूर्वमुक्तत्वात्पूर्वः । तस्याधिपजं फलम् । [०९४।२२-०९४।२३] अनावरणभावमात्रेणावस्थितस्य किमाधिपत्यम् । [०९४।२३-०९४।२४] एतदेव अङ्गीभावोऽपि चास्ति कारणहेतोस्तद्यथा "पञ्चसु विज्ञानकायेषुदशानामायतनानां भाजनलोके च कर्मणाम् । [०९४।२४-०९४।२५] श्रोत्रादीनामप्यस्ति चक्षुर्विज्ञानोत्पत्तौ पारंपर्येणाधिपत्यम् । [०९४।२५-०९४।२६] श्रुत्वा द्रष्टुकामतोत्पत्ते" रित्येवमादि योज्यम् । [०९४।२७] सभाग सर्वत्रगयोर्निष्यन्दः [०९४।२८] सदृशफलत्वादनयोर्निःष्यन्दफलम् । [०९५।०१] पौरुषं द्वयोः ॥ २.५६ ॥ [०९५।०२] सहभूसंप्रयुक्तकहेत्वोः पुरुषकारफलम् । पुरुषभावव्यतिरेकात्पुरुषकारः पुरुषमेव । [०९५।०३] तस्य फलं पौरुषम् । कोऽयं पुरुषकारो नाम । यस्य धर्मस्य यत्कारित्रम् । [०९५।०४] पुरुषकार इव हि पुरुषकारः । तद्यथा काकजङ्घा ओषधिर्मत्तहस्ती मनुष्य इति । [०९५।०५] किमन्येषामप्यस्ति पुरुषकारफामुताहो द्वयोरेव । [०९५।०५-०९५।०६] अन्येषामप्यस्त्यन्यत्र विपाकहेतोः । [०९५।०६-०९५।०७] यस्मात्सहोत्पन्नं वा समनन्तरोत्पन्नं वा पुरुषकारफलं भवति । [०९५।०७] न चैवं विपाकः । तस्याप्यस्ति विप्रकृष्टपुरुषकारफलम् । [०९५।०७-०९५।०८] यथा कर्षकाणां सस्यमित्यपरे । [०९५।०९] किं पुनरिदं विपाकफलं नाम किं यावदधिपतिफलम् । [०९५।१०] विपाकोऽव्याकृतो धर्मः । [०९५।११] अनिवृताव्याकृतो हि धर्मः विपाकः । असत्त्वाख्योऽपि स्यादत आह । [०९५।१२] सत्त्वाख्यः [०९५।१३] औपचयिकोऽपि स्यात्नैःष्यन्दिकोऽप्यताह । [०९५।१४] व्याकृतोद्भवः । [०९५।१५] कुशलाकुशलं हि विपाकं प्रति व्याकरणाद्व्याकृतम् । [०९५।१५-०९५।१६] तस्माद्य उतरकालं भवति न सह नान्तरं स विपाकः । [०९५।१६] एतद्विपाकस्य लक्षणम् । [०९५।१६-०९५।१७] कस्मादसत्त्वाख्योऽर्थः कर्मजो न विपाकः । [०९५।१७] साधारणत्वात् । अन्योऽपि हि तत्तथैव परिभोक्तुं समर्थः । [०९५।१८] असाधारणस्तु विपाकः । नह्यन्यकृतस्य कर्मणोऽन्यो विपाकं प्रतिसंवेदयते । [०९५।१८-०९५।१९] अधिपतिफलं कस्मात्प्रतिसंवेदयते । [०९५।१९] साधारणकर्मसंभूतत्वात् । [०९५।२०] निःष्यन्दो हेतुसदृशः । [०९५।२१] हेतोर्यः सदृशो धर्मः स निष्यन्दफलम् । तद्यथा सभागसर्वत्रगहेत्वोः । [०९५।२१-०९५।२२] यदि सर्वत्रगहेतोरपि समानं फलं कस्मान्न सभागहेतोरेवेष्यते । [०९५।२२-०९५।२३] यस्मात्भूमितः क्लिष्टतया चास्य सादृश्यं नतु प्रकारतः । [०९५।२३-०९५।२४] यस्य तु प्रकारतोऽपि सादृश्यं सोऽभ्युपगम्यत एव सभागहेतुः । [०९५।२४-०९५।२५] अथ एव यो यस्य सभागहेतुः सर्वत्रगहेतुरपि स तस्येति चतुष्कोटिकः क्रियते । [०९५।२५] प्रथमा कोटिरसर्वत्रगः सभागहेतुः । [०९५।२५-०९५।२६] द्वितीयाऽन्यनैकायिकः सर्वत्रगहेतुः । [०९५।२६] तृतीयैकनैकायिकः सर्वत्रगहेतुः । [०९५।२६-०९५।२७] चतुर्थ्यतानाकारान्स्थापयित्वेति । [०९६।०१] विसंयोगः क्षयो धिया ॥ २.५७ ॥ [०९६।०२] क्षयो निरोधः । धीः प्रज्ञा । तेना प्रतिसंख्या निरोधो विसंयोगफलमित्युक्तं भवति । [०९६।०३] यद्वलाज्जायते यत्तत्फलं पुरुषकारजम् । [०९६।०४-०९६।०५] तद्यथा अधरभूमिकस्य प्रयोगचित्तस्योपरिभूमिकः समाधिः सास्रवस्यानास्रवो ध्यानचित्तस्य निर्माणचित्तमित्येवमादि । [०९६।०५-०९६।०६] प्रतिसंख्यानिरोधस्तु यद्वलात्प्राप्यत इति वक्तव्यम् । [०९६।०७-०९५।६०७] अपूर्वः संस्कृतस्यैव संस्कृतोऽधिपतेः फलम् ॥ २.५८ ॥ [०९६।०८] पूर्वोत्पन्नादन्यः संस्कृतो धर्मः संस्कृतस्यैव सर्वस्याधिपतिफलम् । [०९६।०८-०९६।०९] पुरुषाधिपतिफलयोः किं नाना कारणम् । [०९६।०९] कर्तुः पुरुषकारफलम् । अकर्तुरप्यधिपतिफलम् । [०९६।१०] तद्यथा शिल्पिनि शिल्पं पुरुषकारफलमधिपतिफलं च । अन्येषामधिपतिफलमेव । [०९६।११] अथैषां हेतूनां कतम्मो हेतुः कस्मिन्काले फलं प्रतिगृह्णाति ददाति वा । [०९६।१२] वर्तमानाः फलं पञ्च गृह्णन्ति [०९६।१३] नातीताःः प्रतिगृहीतत्वान्नाप्यनागता निष्पुरुषकारत्वात् । कारणहेतुरप्येवम् । [०९६।१३-०९६।१४] स तु नावश्यं सफल इति नोच्यते । [०९६।१५] द्वौ प्रयच्छतः । [०९६।१६] सहभूसंप्रयुक्तकहेतू वर्त्तमानौ फलं प्रयच्छतः । [०९६।१६-०९६।१७] समानकालमेव ह्यनयेः फलदानग्रहणम् । [०९६।१८] वर्त्तमानाभ्यतीतौ द्वौ [०९६।१९] फलं प्रयच्छतः सभागसर्वत्रगहेतू । युक्तं तावद्यदतीताविति । [०९६।१९-०९६।२०] अथ कथं वर्त्तमानौ निष्यन्दफलं प्रयच्छतः । [०९६।२०] समनन्तरनिवर्त्तनात् । [०९६।२०-०९६।२१] निवृत्ते तु फले तौ चाभ्यतीतौ भवतः । [०९६।२१] फलं चापि दत्तं न पुनस्तदेव दत्तः । [०९६।२१-०९६।२२] अस्ति कुशलः सभागहेतुः फलं प्रतिगृह्णाति न ददातीति चतुष्कोटिकः । [०९६।२२-०९६।२३] प्रथमा कोटिः कुशलमूलानि समुच्छिन्दन् याः प्राप्तीः सर्वपश्चाद्विजहाति । [०९६।२३-०९६।२४] द्वितीया कुशलमूलानि प्रतिसंदधानो याः सर्वप्रथमं प्रतिलभते । [०९६।२४] एवं तु वक्तव्यम् । [०९६।२४-०९६।२५] स्यात्ता एव प्रतिसंदधानस्य तृतीया असमुच्छिन्नकुशलमूलस्य शेषास्ववस्थासु । [०९६।२५] चतुर्थ्यतानाकारान् स्थापयित्वा । [०९६।२६] अकुशलस्य तु प्रथमा कोटिः । [०९६।२६-०९६।२८] कामवैराग्यमनुप्राप्नुवन् याः प्राप्तीः सर्वपश्चाद्विजहाति द्वितीया कामवैराग्यात्परिहीयमाणो याः सर्वप्रथमं प्रतिलभते । [०९६।२८] एवं तु वक्तव्यम् । [०९६।२८-०९६।२९] स्यात्ता एव परिहीयमाणस्य । [०९६।२९] तृतीया कामावीतरागस्य शेषास्ववस्थासु । [०९६।२९-०९७।०१] चतुर्थ्यतानाकारान् स्थापयित्वा । [०९७।०१-०९७।०२] एवं निवृताव्याकृतस्याप्यर्हत्त्वप्राप्तिपरिहाणितो यथायोगं योज्यम् । [०९७।०२] अनिवृताव्याकृतस्य पश्चात्पादकः । [०९७।०२-०९७।०३] यास्तावत्ददाति प्रतिगृह्णात्यपि सः । [०९७।०३] स्यात्प्रतिगृह्णाति न ददात्यर्हतश्चरमाः स्क्न्धाः । [०९७।०३-०९७।०४] सालम्बननियमेन तु क्षणशः । [०९७।०४] कुशलः सभागहेतुः फलं प्रतिगृह्लाति न ददातीति । चतुष्कोक्टिकः । [०९७।०५] प्रथमा कोटिः कुशलचित्तानन्तरं क्लिष्टमव्याकृतं वा चित्तं संमुखीकरोतीति । [०९७।०६] द्वितीया विपर्ययात् । तृतीया कुशलचित्तानन्तरं कुशलमेव । [०९७।०६-०९७।०७] चतुर्थ्यतानाकारान् स्थापयित्वा । [०९७।०७] एवमकुशलादयोऽपि योज्याः । कथं पुनः फलं प्रतिगृहीतं भवति । [०९७।०८] तस्य बीजभावोपगमात् । [०९७।०९] एकोऽतीतः प्रयच्छति ॥ २.५९ ॥ [०९७।१०] विपाकहेतुरतीत एव फलं प्रयच्छति । यस्मान्न सह वा समनन्तरो वाऽस्ति विपाकः । [०९७।११] पुनरन्ये चतुर्विधं फलमाहुः । प्रतिष्ठाफलम् । [०९७।११-०९७।१२] यथा जलमण्डलं वायुमण्डलस्य यावत्तृणादयः पृथिव्याः । [०९७।१२] प्रयोगफलम् । यथाऽशुभाया यावदनुत्पादज्ञानम् । [०९७।१३] सामग्रीफलम् । यथा चक्षुरादीनां चक्षुर्विज्ञानादीनि । भावनाफलम् । [०९७।१३-०९७।१४] यथा रूपावचरस्य चित्तस्य निर्माणम् । [०९७।१४-०९७।१५] एतत्तु पुरुषकाराधिपतिफलयोरन्तर्भूतम् । [०९७।१५] उक्ता हेतवः फलानि च ॥ [०९७।१६-०९७।१७] तत्र कतमे धर्माः कतिभिः हेतुभिरुत्पद्यन्त इत्याह समासत इमे चतुर्विधा धर्मास्तद्यथा क्लिष्टा धर्मा विपाकजाः प्रथमानास्रवास्तेभ्यश्च शेषाः । [०९७।१७-०९७।१८] के पुनः शेषाः । [०९७।१८] विपाकवर्ज्याः अव्याकृताः प्रथमानास्रवक्षणवर्ज्याश्च कुशला इति । [०९७।१८-०९७।१९] एते चतुर्विधा धर्माः । [०९७।२०-०९७।२१] क्लिष्टा विपाकजाः शेषाः प्रथमार्या यथाक्रमम् । विपाकं सर्वगं हित्वा तौ सभागं च शेषजाः ॥ २.६० ॥ [०९७।२२] क्लिष्टा धर्मा विपाकहेतुं हित्वा शेषेभ्यः पञ्चभ्यो जायन्ते । [०९७।२२-०९७।२३] विपाकजा सर्वत्रगहेतुं हेत्वा शेषेभ्यः पञ्चभ्य एव । [०९७।२३-०९७।२४] शेषा धर्मास्तौ विपाकसर्वत्रगहेतू हित्वा शेषेभ्यश्चतुर्भ्र्यो जायन्ते । [०९७।२४-०९७।२५] प्रथमानास्रवास्तौ च विपाकसर्वत्रगहेतू सभागहेतुं च हित्वा शेषेभ्यः त्रिभ्यो जायन्ते । [०९७।२६] कतमे इमे धर्माश्चतुर्विधा निर्दिष्टा इत्याह [०९७।२७] चित्तचैत्ताः [०९७।२८] अथ ये चित्तविप्रयुक्ता रूपिणश्च धर्मास्ते कथमित्याह । [०९७।२९] तथाऽन्येऽपि संप्रयुक्तकवर्जिताः । [०९७।३०-०९८।०१] प्रयुक्तकहेतुनैकेन वर्जिताः अन्येऽपि क्लिष्टादयो धर्मास्तथैवोत्पद्यन्ते यथा चित्तचईत्ताः । [०९८।०१] तत्र क्लिष्टाश्चतुभ्र्यो विपाकजाश्च । [०९८।०१-०९८।०२] शेषास्त्रिभ्यः प्रथमानास्रवा द्वाभ्याम् । [०९८।०२] एकहेतुसंभूतो नास्ति धर्मः ॥ समाप्तो हेतुविस्तरः ॥ [०९८।०३] प्रत्ययाः कतमे । [०९८।०४] चत्वारः प्रत्यया उक्ताः [०९८।०५] क्ववोक्ताः । सूत्रे । "चतस्रः प्रत्ययताः । [०९८।०५-०९८।०६] हेतुप्रत्ययता समनन्तरप्रत्ययता आलम्बनप्रत्ययता अधिपतिप्रत्ययता चे"ति । [०९८।०६] प्रत्ययजातिः प्रत्ययता । तत्र [०९८।०७] हेत्वाख्यः पञ्च हेतवः ॥ २.६१ ॥ [०९८।०८] कारणहेतुवर्ज्याः पण्य्च हेतवो हेतुप्रत्ययः । [०९८।०९] चित्तचैत्ता अचरमा उत्पन्नाः समनन्तरः । [०९८।१०] अर्हतः पश्चिमानपास्योत्पन्नाश्चित्तचैत्ताः समनन्तरप्रत्ययः । [०९८।१०-०९८।११] समश्चायमनन्तरश्च प्रत्यय इति समनन्तरप्रत्ययः । [०९८।११] अत एव रूपं न समनन्तरप्रत्ययो विषमोत्पत्तेः । [०९८।१२-०९८।१३] तथाहि कामावचरस्य रूपस्यानन्तरं कदाचित्कामावचरं रूपावचरं चाविज्ञप्तिरूपमुत्पद्यते कदाचित्कामावचरं चानास्रवं चेति व्याकुलो रूपसंमुखीभावः । [०९८।१४-०९८।१५] अव्याकुलस्तु समनन्तरप्रत्ययः अनिरुद्ध एवैकस्मिन्नौप चयिकरूपसन्ताने द्वितीयोत्पत्तेरिति भदन्तवसुमित्रः । [०९८।१५] अल्पबहुतरोत्पत्तेरिति भदन्तः । [०९८।१५-०९८।१६] कदाचिद्धि महतो रूपादल्पमुत्पद्यते । [०९८।१६] तद्यथा पलालराशेर्भस्म । कदाचिदल्पाद्वहूत्पद्यते । [०९८।१६-०९८।१७] तद्यथा वटनिकायाः क्रमेण यावदनेकशाखावरोहो न्यग्रोध इति । [०९८।१७-०९८।१८] ननु चास्ति चैत्ताना मप्यल्पबहुतरोत्पत्तिः । [०९८।१८-०९८।१९] कुशलाकुशलाव्याकृतेषु चित्तेसु सवितर्कसविचारादौ च समाधित्रये । [०९८।१९] अस्ति जात्यन्तरं प्रति न स्वजातिम् । [०९८।१९-०९८।२०] नहि कदाचिद्वहुतरा वेदनोत्पद्यते संज्ञादयो वा । [०९८।२०-०९८।२१] किं पुनः स्वजातेरेव समनन्तरप्रत्ययो भवति । [०९८।२१] नैतदस्ति । [०९८।२१-०९८।२२] सकल एव कलापः सकलस्य कलापान्तरस्य समनन्तरप्रत्ययो नत्वल्पकाद्वेदनादिद्रव्यात्प्रभूतं वेदनादि द्रव्यमुत्पद्यत इत्येतावदेवात्रोत्तम् । [०९८।२३] सन्तानसभागिकास्तु मन्यन्ते "स्वजातेरेव समनन्तरप्रत्ययः । [०९८।२३-०९८।२४] तद्यथा चित्तं चित्तस्यैव वेदना वेदनाया एवे"ति विस्तरः । [०९८।२४-०९८।२६] यदा त्वक्लिष्टान्तरं क्लिष्टमुत्पद्यते तस्य क्लेशस्य पूर्वनिरुद्धः क्लेशः समनन्तरप्रत्ययस्तद्यथा निरोधसमापत्तिचित्तं व्युत्थानचित्तस्येति । [०९८।२६] तदेतन्न वत्स्र्यते । [०९८।२६-०९८।२७] प्रथमानास्रवचित्तानुत्पत्तिप्रसङ्गत्चित्तविप्रयुक्ता अपि संस्काराः । [०९८।२७-०९८।२९] अत एव व्याकुलसंमुखीभावान्न समनन्तरप्रत्ययस्त्रैवातुकाप्रतिसंयुक्तानां युगपत्संमुखीभावात् । [०९८।२९] कस्मादनागतो नेष्यते समनन्तरप्रत्ययः । [०९८।२९-०९९।०१] व्याकुलत्वादनागतस्याध्वनः पूर्वोत्तरताऽभावात् । [०९९।०१-०९९।०२] कथं तर्हि भगवान् जानाति अमुष्यानागतत्त्यानन्तरमिदमनागतं भावीति । [०९९।०२] अतीतसांप्रतानुमानात् । [०९९।०२-०९९।०३] अतीतं किलाध्वानं पश्यति भगवानेवञ्जातीयकात्कर्मणः एवञ्जातीयको वीपाकः उत्पन्नो धर्माद्वा धर्मः । [०९९।०४] इदं चापि संप्रत्येवञ्जातीयकं कर्म । [०९९।०४-०९९।०५] तस्मादतोऽप्येवञ्जातीयको विपाक उत्पत्स्यते धर्माद्वा धर्म इति जानाति । [०९९।०५] नचान्यत्ज्ञानमानुमानिकं भवति । [०९९।०५-०९९।०७] यस्मादतीतसांप्रतानुमानेन भगवान् विकीर्णान्यनागतानि द्रव्याणि प्रत्यक्षमीक्षित्वा जानात्यनेन पुद्गलेनैवंविधं कर्म कुर्वतेदमनागतं फलं परिगृहीतमिति । [०९९।०७-०९९।०८] एवं तर्हि भगवान् पूर्वान्तमदृष्ट्वाऽपरान्तं न जानीयात् । [०९९।०८] अन्ये पुनराहुः । [०९९।०८-०९९।१०] फलचिह्नभूतः सत्त्वानां सन्ततौ चित्तविप्रयुक्तः संस्कारविशेषोऽस्ति यं व्यवलोक्य भगवाननागतं जानात्यसंमुखीकृत्वापि ध्यानमभिज्ञां चेति । [०९९।१०-०९९।११] नैमिक्तिको हि नाम भगवान् स्यादेवं सति न पुनः साक्षात्कारी । [०९९।११] तस्मात्सर्वमिच्छामात्रेण भगवान् जानातीति सौत्रान्तिकाः । [०९९।१२] "अचिन्त्यो हि बुद्धानां बुद्धिविषय" इत्युक्तं भगवता । [०९९।१२-०९९।१३] अथ असत्यनागतस्य क्रमनियमावस्थाने कस्मादग्रधर्मानन्तरं दुःखे धर्मज्ञानक्षान्तिरेवोत्पद्यते नान्यो धर्मः । [०९९।१४] एवं यावद्वर्जो पमानन्तरं क्षयज्ञानमेवोत्पद्यते नान्यो धर्म इति । [०९९।१५] यस्य यत्प्रतिबद्ध उत्पादः स तस्यानन्तरमुत्पद्यते । [०९९।१५-०९९।१६] तद्यथा वीजादीनामङ्कुरादयो विनापि समनन्तरप्रत्ययेनेति । [०९९।१६] कस्मादर्हतश्चरमाश्चित्तचैत्ता न समनन्तरप्रत्ययः । [०९९।१७] अन्यचित्तासंबन्धनात् । [०९९।१७-०९९।१८] ननु चैवं समनन्तरनिरुद्धं चित्तं मनो भवतीत्यनन्तर विज्ञानाभावात्मनोऽपि चरमं चित्तं न प्राप्नोति । [०९९।१८-०९९।१९] आश्रयभावप्रतिभावितं मनो न कारित्रप्रभावितमित्यस्त्येवाश्रयभावः । [०९९।१९-०९९।२०] कारणान्तरवैकल्यात्तु विज्ञानान्तरं नोत्पद्यत इति । [०९९।२०-०९९।२१] कारित्रप्रभावितस्तु समनन्तरप्रत्ययस्तेन यो धर्मः फलं क्प्रतिगृहीतः स सर्वैरपि धर्मईः सर्वप्राणिभिर्वा न शक्यं प्रतिब्न्द्धुं यथा नोत्पद्यते । [०९९।२१-०९९।२२] ये धर्माश्चित्तसमनन्तराश्चित्तनिरन्तरा अपि ते । [०९९।२२] चतुष्कोटिकः । [०९९।२२-०९९।२३] प्रथमा कोटिरचित्तकायाः समापत्तेर्व्युत्थान चित्तं द्वितीयादयश्च समापत्तिक्षणाः । [०९९।२३-०९९।२४] द्वितीया कोटिः प्रथमस्य समापत्तिक्षणस्य सचित्तकायाश्चावस्थाया जात्यादयः । [०९९।२४-०९९।२५] तृतीया कोटिः प्रथमः समापत्तिक्षणः सचित्तिका चावस्था । [०९९।२५-०९९।२६] चतुर्थी कोटि द्वीर्तीयादीनां समापत्तिक्षणानां जात्यादयो व्युत्थानचित्तस्य च । [०९९।२६-०९९।२७] ये धर्माश्चित्तसमनन्तराः समापत्तिनिरन्तरा अपि ते । [०९९।२७] चतुष्कोटिकः । [०९९।२७-१००।०१] ये तृतीयावतुर्थ्यौ ते प्रथमाद्वितीये ये प्रथमाद्वितीये ते तृतीयाचतुर्थ्यौ कर्त्तव्ये । [१००।०१-१००।०२] कथमिदानीं दूरान्तरविच्छिन्नं व्युत्थानचित्तं समापत्तिचित्तस्य समनन्तरमित्युच्यते । [१००।०२] चित्तान्तराव्यवहितत्वात् ॥ उक्तःः समनन्तरप्रत्ययः ॥ [१००।०३] आलम्बनं सर्वधर्माः । [१००।०४] यथायोगं चक्षुर्विज्ञानस्य ससंप्रयोगस्य रूपम् । श्रोत्रविज्ञानस्य शब्दः । [१००।०४-१००।०५] ग्राणविज्ञानस्य गन्धः । [१००।०५] जिह्वाविज्ञानस्य रसः । कायविज्ञानस्य स्प्रष्टव्यम् । [१००।०५-१००।०६] मन्नोविज्ञानस्य सर्वधर्माः । [१००।०६] यो धर्मो यस्य धर्मस्यालम्बनं न कदाचित्स धर्मस्तद्धर्मस्य नालम्बनम्। [१००।०७] अनालम्ब्यमानोऽपि तथालक्षणत्वाद् । [१००।०७-१००।०८] यथाऽनिध्यमानमपीन्धनमुच्यते काष्ठादिकं तथालक्षाणत्वादिति । [१००।०८-१००।०९] त एते चित्तचैता धर्मा आयतनद्रव्यलक्षणनियमेनालम्बने यथास्वं नियताः । [१००।०९] किमाश्रयनियमेनापि नियताः । ओमित्याह । [१००।०९-१००।१०] उत्पन्नास्त्वाश्रयसहिता अनुत्पन्ना ह्यतीता आश्रयविश्लिष्टाः । [१००।१०] अतीता अप्याश्रयसहिता इत्यपरे ॥ [१००।११] उक्त आलम्बनप्रत्ययः ॥ [१००।१२] कारणाख्योऽधिपः स्मृतः ॥ २.६२ ॥ [१००।१३] य एव कारणहेतुः स एवा धिपतिप्रत्ययः । [१००।१३-१००।१४] अधिकोऽयं प्रत्यय इत्यधिपतिप्रत्ययः । [१००।१४-१००।१५] आलम्बनप्रत्ययोऽपि सवन्धर्माः अधिपतिप्रत्ययोऽपीति किमस्त्याधिक्यम् । [१००।१५] न जातु सहभुवो धर्मा आलम्बनं भवन्ति । [१००।१५-१००।१६] भवन्ति त्वधिपति प्रत्यय इत्यस्यैवाधिक्यम् । [१००।१६] अधिकस्य वा प्रत्ययः । [१००।१६-१००।१७] सर्वः सर्वस्य संस्कृतस्य स्वभाववर्ज्यस्य । [१००।१७] स्याद्धर्मो धर्मस्य चतुर्भिरपि प्रत्ययैर्न प्रत्ययः । [१००।१७-१००।१८] स्यात्स्वभावः स्वभावस्य परभावोऽपि । [१००।१८] स्यात्संस्कृतमसंस्कृतस्यासंस्कृतं चासंस्कृतस्य । [१००।१९-१००।१८] अथैते प्रत्ययाः कारित्रं कुर्वन्तः किमवस्थे धर्मे कुर्वन्ति । [१००।१९-१००।२०] हेतुप्रत्ययस्तावत्पञ्चविध उक्तः । [१००।२०] तत्र [१००।२१] निरुध्यमाने कारित्रं द्वी हेतू कुरुतः । [१००।२२] निरुध्यमानं नाम वर्क्तमानम् । निरोधाभिमुखत्वात् । [१००।२२-१००।२३] तत्र सहभूसंप्रयुक्तकहेतु कारित्रं कुरुतः । [१००।२३] सहोत्पन्नेऽपि फले तयोर्व्यापारः । [१००।२४] त्रयः । [१००।२५] जायमाने [१००।२६] जायमानं नामानागतमुत्पादाभिमुखम् । [१००।२६-१००।२७] तत्र सभागसर्वत्रगविपाकहेतवः कारित्रं कुर्वन्ति । [१००।२७] एवं तावद्धेतुप्रत्ययः । [१०१।०१] ततोऽन्यौ तु प्रत्ययौ तद्विपर्ययात् ॥ २.६३ ॥ [१०१।०२-१०१।०३] येन कारित्रन्यायेन हेतुप्रत्ययौ द्विधा कृत्वोक्तस्तद्विपर्ययात्समनतरप्रत्ययालम्बनप्रत्ययौ वेदितव्यौ । [१०१।०३-१०१।०४] समन्तरप्रत्ययो जायमाने कारित्रं करोत्यवकाशदानात् । [१०१।०४] आलम्बनप्रत्ययो निरुध्यमाने । वर्त्तमानैश्चित्तचैतैर्ग्रहणात् । [१०१।०४-१०१।०५] अधिपतिप्रत्ययस्तु सर्वस्यामवस्थायामनावरणभावेनावस्थित इत्येतदेवास्य कारित्रम् ॥ [१०१।०६] उक्ताः सकारित्राः प्रत्ययाः ॥ [१०१।०७] अथ कतमो धर्मः कतिभिः प्रत्ययैरुत्पद्यते । [१०१।०८] चतुर्भिश्चत्तचैत्ता हि [१०१।०९] तत्र हेतुप्रत्यय एषां सर्वे पञ्च हेतवः । [१०१।०९-१०१।१०] समन्तरप्रत्ययः पूर्वकाश्चित्तचैत्ता अन्यैरव्यवहिताः । [१०१।१०] आलम्बनप्रत्ययो यथायोगं पञ्च विषयाः सर्वे धर्माश्च । [१०१।१०-१०१।११] अधिपतिप्रत्ययः स्वभावर्ज्याः सर्वधर्माः । [१०१।१२] समापत्तिद्वयं त्रिभिः । [१०१।१३] निरोधासंज्ञिसमापत्त्यो रालम्बनप्रत्ययो नास्ति । नहि ते आलम्बिके । [१०१।१३-१०१।१४] हेतुप्रत्ययस्तुतयोर्द्विविधो हेतुः । [१०१।१४-१०१।१५] सहभूहेतुश्च जात्यादयः सभागहेतुश्च पूर्वोत्पन्ना समानभूमिकाः कुशला धर्माः । [१०१।१५] समनन्तरप्रत्ययः ससंप्रयोगं समापत्तिचित्तम् । [१०१।१५-१०१।१६] अधिपतिप्रत्ययः पूर्ववत् । [१०१।१६] चित्ताभिसंस्कारजत्वादेते समापत्ती चित्तसमनन्तरे । [१०१।१६-१०१।१७] चित्तोत्पत्तिविबन्धकत्वात्न समनन्तरप्रत्ययः । [१०१।१८] द्वाभ्यामन्ये तु जायन्ते [१०१।१९-१०१।२०] अन्ये तु विप्रयुक्ता रूपिणश्च धर्मा हेत्वधिपतिप्रत्ययाभ्यां जायन्ते यथाविहितमेव । [१०१।२०-१०१।२१] आह तु "प्रत्ययेभ्यो भावा उपजायन्ते न पुनः सर्वस्यैव जगतः ईश्वरपुरुषप्रधानादिकं कारणमिति । [१०१।२१] कोऽत्र हेतुः । यदि खलु हेतुकृतां सिद्धिं मन्यसे । [१०१।२२] ननु च अथ एवास्य वादस्य व्युदासः प्राप्नोत्येकं कारणमीश्वरादिकं सर्वस्येति । [१०१।२३] अपिच [१०१।२४] नेश्वरादेः क्रमादिभिः ॥ २.६४ ॥ [१०१।२५] यदि ह्येकमेव कारणमीश्वरः स्यादन्यद्वा युगपत्सर्वेण जगता भवितव्यंस्यात् । [१०१।२६] दृश्यते च भावानां क्रमसंभवः । [१०१।२६-१०१।२७] स तर्हि च्छन्दवशा दीश्वरस्य स्यादयमिदानीमुत्पद्यतामयं निरुध्यतामयं पश्चादिति । [१०१।२७] च्छन्दभेदात्तर्हि सिद्धमनेकं कारणं स्यात् । [१०१।२७-१०२।०१] स चापि च्छन्दर्भेदो युगपत्स्यात्तद्धेतोरीश्वरस्याभिन्नत्वात् । [१०२।०१-१०२।०२] कारणान्तरभेदापेक्षणे वा नेश्वर एव कारणं स्यात् । [१०२।०२-१०२।०४] तेषामपि च क्रमोत्पत्तौ कारणान्तरभेदापेक्षणादनवस्थाप्रसङ्ग स्यादित्यनन्तरभेदायाः कारणपरंपराया अनादित्वाभ्युपगमादयमीश्वरकारणाधिमुक्तः शाक्ययूर्वीयमेव न्यायं नातिवृत्तः स्यात् । [१०२।०४-१०२।०५] योगपद्येऽपीश्वरच्छन्दानां जगतो न यौगपद्यम् । [१०२।०५] यथाच्छन्दमुत्पादनादि ति चेत् । न । [१०२।०५-१०२।०६] तेषां पश्चाद्विशेषाभावात् । [१०२।०६] कश्च तावदीश्वरस्येयता सर्गप्रयासेनार्थः । [१०२।०६-१०२।०८] यदि प्रीतिस्तां तर्हि नान्तरेणोपाये शक्तः कर्तुमिति न तस्यामीश्वरः स्यात्तथैव चान्यस्मिन् । [१०२।०८-१०२।०९] यदि चेश्वरो नरकादिषु प्रजां बहुभिश्चेतिभिरूपसृष्टां सृष्ट्वा तेन प्रीयते नमोऽस्तु तस्मै तादृशायेश्व्राय । [१०२।०९] सुगीतश्चायं तमारभ्य श्लोको भवति । [१०२।१०] "यन्निर्दहति यत्तीक्ष्णो यदुग्रो यत्प्रतापवान् । [१०२।११] मांसशोणितमज्जादो यत्ततो रुद्र उच्यत" इति । [१०२।१२-१०२।१३] एकं खल्वपि जगतः कारणं परिगृह्णताऽन्येषामर्थानां प्रत्यक्षः पुरुषकारो निह्गृह्ण्तः स्यात् । [१०२।१३] सहापि च कारणैः कारक मीश्वरं कल्पयता केवलो भक्तिवादः स्यत् । [१०२।१४] कारणेभ्योऽन्यस्य तदुत्पत्तौ व्यापारादर्शनात् । [१०२।१४-१०२।१५] सहकारिषु चान्येषु कारणेष्वीश्वरो नेश्वरः स्यात् । [१०२।१५] अथादिसर्ग ईश्वरहेतुकः । [१०२।१५-१०२।१६] तस्याप्यन्यानपेक्षत्वादीश्वरवदनादित्वप्रसङ्ग । [१०२।१६] एवं प्रधानेऽपि यथायोगं वाच्यम् । [१०२।१६-१०२।१७] तस्मान्न लोकस्यैकं कारणमस्ति । [१०२।१७] स्वान्येवैषां कर्माणि तस्यां तस्यां जातौ जनयन्ति । [१०२।१७-१०२।१८] अकृतबुद्धयस्तु वराकाः स्वं स्वं विपाकफलं चानुभवन्त ईश्वरमपरं मिथ्या परिकल्पयन्ति । [१०२।१९] गतमेतद्यत्तु खलु तदुक्तं "द्वाभ्यामन्ये तु जायन्त" इति । [१०२।२०] अथ कथं भूतानि भूतानां हेतुप्रत्ययः । [१०२।२१] द्विधा भूतानि तद्धेतुः [१०२।२२] भूतहेतुरित्यर्थः । सभागसहभूहेतुभ्यां [१०२।२३] भौतिकस्य तु पञ्चधा । [१०२।२४] भौतिकस्य तु भूतानि पञ्चप्रकारो हेतुः । कथम् । [१०२।२५] "जननान्निःश्रयात्स्थानादुपस्तम्भोगवृंहणात्" [१०२।२६] सोऽयं कारणहेतुरेव पुनः पण्य्चधा भिन्नः । [१०२।२६-१०२।२७] जननहेतुस्तेभ्य उत्पत्तेः । [१०२।२७-१०२।२८] निश्रयहेतुर्जातस्य भूतानुविधायित्वात्पुरुषकारफलादाचार्यादिनिःश्रयवत् । [१०२।२८] प्रतिष्ठाहेतुराधारभावात् । चित्रकृत्यवत् । [१०३।०१] उपस्तम्भहेतुरनुच्छेदहेतुत्वात् । [१०३।०१-१०३।०२] एवमेषां जन्मविकाराधारस्थितिवृद्धिहेतुत्वमाख्यातं भवति । [१०३।०३] त्रिधा भौतिकमन्योन्यम् । [१०३।०४] हेतुसहभूसभागविपाकहेतुभिः कारणहेतुरविशेषयत्तित्वात्न सर्वदा गण्यते । [१०३।०४-१०३।०५] तत्र सहभूहेतुरन्योन्यं चित्तानुपरिवर्त्ति कायवाक्कर्म । [१०३।०५] नान्यदुपादायरूपम् । [१०३।०५-१०३।०६] सभागहेतुः सर्वं पूर्वोत्पन्नं सभागस्य । [१०३।०६] विपाकहेतुर्यस्य वाक्कर्मणश्चक्षुरादयो विपाकः । [१०३।०७] भूतानामेकधैव तत् ॥ २.६५ ॥ [१०३।०८] भूतानां तु तद्भूतिकं रूपं विपाकहेतुरेव यस्य कायवाक्कर्मणो भूतानि विपाकाः । [१०३।०९-१०३।१०] अभेदेन चित्तचैत्ताः समनन्तरप्रत्यय उक्ता नियमस्तु नोक्तः कस्य चित्तस्यानन्तरं कस्योत्पक्तिरिति । [१०३।१०] स इदानीं वक्तव्यः । [१०३।१०-१०३।११] तत्र तावत्समासेन द्वादश चित्तानि । [१०३।११] किमर्थमित्याह [१०३।१२] कुशलाकुशलं कामे निवृतानिवृतं मनः । [१०३।१३] कामधातौ चत्वारि चित्तानि । [१०१।१३] कुशलमकुशलं निवृताव्याकृतमनिवृताव्याकृतं च । [१०३।१४] रूपारूप्येष्वकुशलादन्यत्र [१०३।१५] रूपधातावकुशलं नास्ति । त्रीणि सन्ति । एवमारूप्यधातौ । [१०३।१५-१०३।१६] इत्येतानि सानुस्रवाणि दश चित्तानि भवन्ति । [१०३।१७] अनास्रवं द्विधा ॥ २.६६ ॥ [१०३।१८] शैक्षमशैक्षं च । एवमेतानि द्वादश चित्तानि भवन्ति । तत्र [१०३।१९] कामे नव शुभाच्चित्ताच्चित्तानि [१०३।२०] अनन्तरमिति पश्चाद्वक्ष्यति । [१०३।२०-१०३।२१] कामधातौ यत्कुशलं चित्तं तस्मादनन्तरं नव चित्तान्युत्पद्यन्ते । [१०३।२१] स्वभूमिकानि चत्वारि । रूपावचरे द्वे । [१०३।२१-१०३।२२] समापत्तिकाले कुशलं प्रतिसन्धिकाले निवृतम् । [१०३।२२] आरूप्यावचरं निवृतमेव प्रतिसन्धिकाले । [१०३।२२-१०३।२३] अतिविप्रकृष्टत्वात्न कुशलम् । [१०३।२३] आरूप्या हि कामधातोश्चतसृभिर्दूरताभिर्दूरे । [१०३।२३-१०३।२४] आश्रयाकारालम्बनप्रतिपक्षदूरताभिः । [१०३।२४] शैक्षमशैक्षं चेति । [१०३।२५] अष्टाभ्य एव तत् । [१०३।२६] तत्र पुनः कामावचरं कुशलं चित्तमष्टाभ्यः समनन्तरमुत्पद्यते । [१०३।२६-१०३।२७] स्वभूमिकेभ्यश्चतुर्भ्यो रूपावचराभ्यां द्वाभ्याम् । [१०३।२७] कुशलाच्च व्युत्थानकाले । [१०३।२७-१०३।२८] निवृताच्च क्लिष्टसमापत्त्युत्पीडितस्याधारकुशलभूमिसंश्रयणात् । [१०३।२८] शैक्षाशैक्षाभ्यां च व्युत्थानकाले । [१०४।०१] दशभ्योऽकुशलं [१०४।०२-१०४।०३] शैक्षाशैक्षे हित्वा कामधातौ हि प्रतिसन्धिमुखतः सर्वेभ्यो रूपारूप्यचित्तेभ्यः समनन्तरमकुशलं चित्तमुत्पद्यते । [१०४।०४] तस्माच्चत्वारि । [१०४।०५] अकुशलाच्चित्तात्समनन्तरं चित्तान्युत्पद्यन्ते स्वभूमिकान्येव । [१०४।०५-१०४।०६] यथाऽकुशलमुक्तं कामधातौ [१०४।०७] निवृतं तथा ॥ २.६७ ॥ [१०४।०८] दशभ्य एव समनन्तरम् । तस्माच्च पुनश्चत्वार्येव । [१०४।०९] पञ्चभ्योऽनिवृतं [१०४।१०] काम इति वर्त्तते । अनिवृताव्याकृतं चित्तं पञ्चभ्यः समनन्तरमुत्पद्यते । [१०४।१०-१०४।११] स्वभूमिकेभ्य श्चतुर्भ्यो रूपावचराच्च कुशलान्निर्माणचित्तम् । [१०४।१२] तस्मात्सप्त चित्तान्यनन्तरम् । [१०४।१३] अनिवृताव्याकृटात्कामावचरात्स्वभूमिकानि चत्वारि । रूपावचरे द्वे । [१०४।१३-१०४।१४] कुशलं निर्माणचित्तादनन्तरम् । [१०४।१४] क्लिष्टं प्रतिसन्धिकाले । [१०४।१४-१०४।१५] आरूप्यावचरं च क्लिष्टं प्रतिसन्धिकाल एव । [१०४।१६] रूपे दशैकं च शुभात् [१०४।१७] रूपे धातौ यत्कुक्शलं चित्तं तस्मादनन्तरमेकादश चित्तान्युत्पद्यन्ते । [१०४।१७-१०४।१८] आरुप्यावचरमनिवृताव्याकृतं वर्जयित्वा । [१०४।१९] नवभ्यस्तदनन्तरम् ॥ २.६८ ॥ [१०४।२०] रूपावचरं तु कुशलं चित्तं नवभ्यः समनन्तरमुत्पद्यते । [१०४।२०-१०४।२१] कामावचरं क्लिष्टद्वयमारुप्यावचरं चानिवृताव्याकृतं हित्वा । [१०४।२२] अष्टाभ्यो निवृतं [१०४।२३] निवृताव्याकृतं रूपावचरं चित्तमष्टभ्य उत्पद्यते । [१०४।२३-१०४।२४] कामावचरं क्लिष्टद्वयं शैक्षाशैक्षे च स्थापयित्वा । [१०४।२५] तस्मात्षट् [१०४।२६] रूपावचरान्निवृताव्याकृतादनन्तरं षट् । [१०४।२६-१०४।२७] स्वभूमिकानि त्रीणि कामावचराणि चानिवृताव्याकृतं मुक्त्वा । [१०४।२८] त्रिभ्योऽनिवृतं पुनः । [१०४।२९] रूपावचरमनिवृताव्याकृतं त्रिभ्यः स्वभूमिकेभ्य एव । [१०५।०१] तस्मात्षट् [१०५।०२] स्वभूमिकानि त्रीणि । कामावचरे च क्लिष्टे । आरूप्यावचरं च । [१०५।०२-१०५।०३] यथा रूपधातावनिवृताव्याकृतमुक्तम् । [१०५।०४] एवमारूप्ये तस्य नीतिः । [१०५।०५] ततस्तदप्यनिवृताव्याकृतं त्रिभ्य एवोत्पद्यते स्वभूमिकेभ्यः । [१०५।०५-१०५।०६] तस्मादपि च षडेवोत्पद्यन्ते । [१०५।०६] स्वभूमिकानि त्रीणि अधरधातुकानि च क्लिष्टानि । [१०५।०७] शुभात्पुनः ॥ २.६९ ॥ [१०५।०८] नव चित्तानि [१०५।०९] आरूप्यावचरातृ कुक्शलान्नव चित्तान्युत्पद्यन्ते । [१०५।०९-१०५।१०] कामावचरं कुक्शलं कामरूपावचरे चानिवृताव्याकृते हित्वा । [१०५।११] तत्षण्णां [१०५।१२] आरूप्यावचरं कुक्शलं स्वेभ्यस्त्रिभ्यो रूपावचरात्कुक्शलाच्छैक्षाशैक्षाभ्यां च । [१०५।१३] निवृतात्सप्त [१०५।१४-१०५।१५] आरूप्यावचरान्निवृतात्स्वभूमिकानि त्रीणि रूपावचरं कुशलं निवृतं च कामावचरं क्लिष्टद्वयम् । [१०५।१६] तत्तथा । [१०५।१७] तदपि सप्तभ्य एवोत्पद्यते । कामरूपावचराणि क्लिष्टानि शैक्षाशैक्षे च हित्वा । [१०५।१८] चतुर्भ्यः शैक्षम् । [१०५।१९] त्रैधातुकेभ्यः कुशलेभ्यः शैक्षाच्च । [१०५।२०] अस्मात्तु पञ्च [१०५।२१] तान्येव चत्वार्यशैक्षं च । [१०५।२२] अशैक्षं तु पञ्चकात् ॥ २.७० ॥ [१०५।२३] अत एवानन्तरोक्तात् । [१०५।२४] तस्माच्चत्वारि चित्तानि [१०५।२५] तस्मात्पुनरशैक्षाच्चित्तात्समनन्तरं चत्वारि चित्तान्युत्पद्यन्ते । [१०५।२५-१०५।२६] त्रैधातुकानि कुशलान्यशैक्षं च ॥ [१०५।२६] समाप्तानि द्वादश चित्तानि ॥ [१०५।२७] पुनः क्रियन्ते [१०६।०१] द्वादशैतानि विंशतिः । [१०६।०२] कथं कृत्वा । [१०६।०३] प्रायोगिकोपपत्त्याप्तं शुभं भित्त्वा त्रिषु द्विधा ॥ २.७१ ॥ [१०६।०४] त्रिषु धातुषु कुशलं चित्तं द्विधा भिद्यते । प्रायोगिकं चोपपत्तिलाभिकं च [१०६।०५] विपाकजैयपिथिकशैल्पस्थानिकनैर्मितम् । [१०६।०६] चतुर्धाऽव्याकृतं कामे [१०६।०७] भित्त्वेति वर्त्तते । कामावचरमनिवृताव्याकृतं चतुर्धा भिद्यते । [१०६।०७-१०६।०८] विपाकजमैर्यापथिकं शेल्पस्थानिकं निर्माणचित्तं च । [१०६।०९] रूपे शिल्पविवर्जितम् ॥ २.७२ ॥ [१०६।१०] रूपधातौ त्रिधा भिद्यते शैल्पस्थानिकं वर्जयित्वा । तत्र शिल्पाभावात् । [१०६।१०-१०६।११] एवमेतानि द्वादश चित्तानि पुनर्विशर्तिर्भर्वन्ति । [१०६।११-१०६।१२] षोढा कुशलमनिवृताव्याकृतं च सप्तधा भिद्यते । [१०६।१२] ऐर्यापथिकादीनि चित्तानीर्यापथाद्यभावादारूप्यधातौ न सन्ति । [१०६।१३] रूपगन्धरसस्प्रष्टव्यान्येषामालम्बनम् । शैल्पस्थानिकस्य तु शब्दोऽपि । [१०६।१३-१०६।१४] एतानि मनोविज्ञानान्येव । [१०६।१४] पञ्च तु विज्ञानकाया ऐर्यापथिकशैल्पस्थानिकयोः प्रायोगिकाः । [१०६।१५-१०६।१६] ऐर्यापथिकाभिनिर्हृतं मनोविज्ञानमस्ति द्वादशायतनालम्बननित्यपरे । [१०६।१७] एषां पुनर्विशतेक्श्चित्तानां कस्य कतमत्समनन्तरम् । [१०६।१७-१०६।१८] कामावचराणां तावदष्टानां प्रायोगिकानन्तरं दश चित्तान्युत्पद्यन्ते । [१०६।१८-१०६।१९] स्वभूमिकानि सप्ताऽन्यत्राभिज्ञाफलात् । [१०६।१९] रूपावचरं प्रायोगिकं शैक्षल्मशैक्षं च । तत्पुनरष्टचित्तानन्तरम् । [१०६।१९-१०६।२०] स्वेभ्यः कुशलक्लिष्टेभ्यः रूपावचराभ्यां प्रायोगिक क्लिष्टाभ्यां शैक्षाशैक्षाभ्यां च । [१०६।२०-१०६।२१] उपपत्तिप्रतिलम्भिकानन्तरं नव । [१०६।२१-१०६।२२] स्वभूमिकानि सप्तऽन्यत्राभिज्ञाफलाद्रूपा रूपावचरे च क्लिष्टे । [१०६।२२] तत्पुनरेकादशानन्तरम् । [१०६।२२-१०६।२३] स्वेभ्यः सप्तभ्यः पूर्ववत्रूपावचराभ्यां प्रायोगिकक्लिष्टाभ्यां शैक्षाशैक्षाभ्यां च । [१०६।२३] अकुशल निवृत्ताव्याकृतानन्तरं सप्त । [१०६।२४] स्वान्येव पूर्ववत् । ते पुनश्चतुर्दशचित्तानन्तरम् । [१०६।२४-१०६।२५] स्वेभ्यः सप्तभ्यः रूपावचरेभ्यश्चतुर्भ्योऽन्यत्र प्रायोगिकाभिज्ञाफलाभ्याम् । [१०६।२५-१०६।२६] आरुप्यावचरेभ्यस्त्रिभ्योऽन्यत्र प्रायोगिकात् । [१०६।२६] ऐर्यापथिकविपाकजानन्तरमष्टौ । [१०६।२६-१०६।२७] स्वभूमिकानि षडन्यत्र प्रायोगिकाभिज्ञाफलाभ्यां रूपारुप्यावचारे च क्लिष्टे । [१०६।२७-१०६।२८] ते पुनः सप्तचित्तानन्तरं स्वेभ्य एव पूर्ववत् । [१०६।२८] शैल्पस्थानिकानन्तरं षट् । स्वान्येवान्यत्र प्रायोगिकाभिज्ञाफलाभ्याम् । [१०६।२९] तत्पुनः सप्तानन्तरं स्वेभ्य एवान्यत्राभिज्ञाफलात् । [१०७।०१] अभिज्ञाफलानन्तरं द्वे । स्वं चाभिज्ञाफलमेव । रूपावचरं च प्रायोगिकम् । [१०७।०१-१०७।०२] तदप्यस्मादेव द्वयात् । [१०७।०३] रूपावचराणामिदानीं षण्णां वक्षामः । प्रायोगिकानन्तरं द्वादश । [१०७।०३-१०७।०५] कामावचरे कुशले अभिज्ञाफलं च स्वानि षटारुप्यावचरं च प्रायोगिकंशैक्षमशैक्षं च । [१०७।०५] तत्पुनर्दशचित्तानन्तरम् । [१०७।०५-१०७।०७] कामावचराभ्यां प्रायोगिकाभिज्ञाफलाभ्यां स्वेभ्यश्चतुर्भ्योऽन्यत्रेर्यापथिकविपाकजाभ्यामारूप्यावचराभ्यां प्रायोगिकक्लिष्टाभ्यां शैक्षाशैक्षाभ्यां च । [१०७।०७] उपपत्तिप्रतिलम्भिकानन्तरमष्टौ । [१०७।०७-१०७।०८] कामावचरे क्लिष्टे स्वानि पञ्चान्यत्राभिज्ञाफलातारुप्यावचरं क्लिष्टम्। [१०७।०८-१०७।०९] तत्पुनः पञ्चभ्यः स्वेभ्यः एवान्यत्राभिज्ञाफलात् । [१०७।०९] क्लिष्टानन्तरं नव । [१०७।०९-१०७।१०] कामावचराणि चत्वारि कुशलक्लिष्टानि स्वानि पञ्चान्यत्राभिज्ञाफलात् । [१०७।१०] तत्पुनरेकादशचित्तानन्तरम् । [१०७।११-१०७।१२] कामावचरेभ्य उत्पत्तिप्रतिलम्भिकैर्यापथिक विपाकजेभ्यः स्वेभ्यः पञ्चभ्योऽन्यत्राभिज्ञाफलातारूप्यावचरेभ्यस्त्रिभ्योऽन्यत्र प्रायोगिकात् । [१०७।१२-१०७।१३] ऐर्यापथिकानन्तरं सप्त । [१०७।१३-१०७।१४] कामावचरे क्लिष्टे स्वानि चत्वार्यन्यत्र प्रायोगिकाभिज्ञाफलाभ्यामारूप्यावचरं च क्लिष्टम् । [१०७।१४-१०७।१५] तत्पुनः पण्य्चानन्तरं स्वेभ्य एवान्यत्राभिज्ञाफलात् । [१०७।१५] एवं विपाकजं वक्तव्यम् । अभिज्ञाफलानन्तरं द्वे । [१०७।१५-१०७।१६] स्वे एव प्रायोगिकाभिज्ञाफले । [१०७।१६] तदप्याभ्यामेव । [१०७।१७] आरूप्यावचराणामिदानीं चतुर्णां वक्ष्यामः । प्रायोगिकानन्तरं सप्त । [१०७।१७-१०७।१८] रूपावचरं प्रायोगिकं स्वानि चत्वारि शैक्षमशैक्षं च । [१०७।१८] तत्पुनः षट्चित्तानन्तरम् । [१०७।१८-१०७।१९] रूपावचरात्प्रायोगिकात्स्वेभ्यस्त्रिभ्योऽन्यत्र वीपाकजात्शैक्षाशैक्षाभ्यां च । [१०७।१९-१०७।२०] उपपत्तिप्रातिलम्भिकानन्तरं सप्त । [१०७।२०] स्वानि चत्वार्यधरभूमिकानि च क्लिष्टानि । [१०७।२०-१०७।२१] तत्पुनश्चतुर्भ्यः स्वेभ्य एव । [१०७।२१] क्लिष्टानन्तरम्ष्टौ । [१०७।२१-१०७।२२] स्वानि चत्वारि रूपावचरे प्रायोगिकक्लिष्टे कामावचारे क्लिष्टे । [१०७।२२] तत्पुनर्दशानन्तरम् । [१०७।२२-१०७।२३] स्वेभ्यश्चतुर्भ्यः कामावचररूपावचरेभ्यश्चोपपत्तिप्रातिंलम्भिकैर्यापथिकविपाकजेभ्यः । [१०७।२३] विपाकजानन्तरं षट् । [१०७।२४] स्वानि त्रीण्यन्यत्र प्रायोगिकादधराणि त्रीणि क्लिष्टानि । [१०७।२४-१०७।२५] तत्पुनश्चतुर्भ्यः स्वेभ्य एव । [१०७।२५] शैक्षानन्तरं षट् । [१०७।२५-१०७।२६] त्रैधातुकानि प्रायोगिकाणि कामावचरमुपपत्तिप्रतिलम्भिकं शैक्षमशैक्षं च । [१०७।२६] तत्पुनश्चतुर्भ्यः । [१०७।२६-१०७।२७] प्रायोगिकेभ्यः त्रिभ्यः शैक्षाच्च । [१०७।२७] अशैक्षानन्तरं पञ्च । यथा शैक्षानन्तरं शैक्षमेकं हित्वा । [१०७।२७-१०७।२८] तत्पुनः पञ्चभ्यः । [१०७।२८] त्रिभ्यः प्रायोगिकेभ्यः शैक्षाशैक्षाभ्यां चेति । [१०८।०१-१०८।०२] किं पुनः कारणं प्रायोगिकचित्तानन्तरं वीपाकजैयापथिकशैल्पस्थानिकानिचित्तान्युत्पद्यन्ते न पुन्रेभ्यः प्रायोगिकम् । [१०८।०२-१०८।०३] ईर्यापथशिल्पाभिसंस्करणप्रवृत्तत्वात्दुर्बलानभिसंस्कारवाहित्वाच्चैत्तानि न प्रायोगिकानुकूलानि । [१०८।०३-१०८।०४] निष्क्रमणचित्तं त्वनभिस्कारवाहीति युक्तोऽस्य प्रायोगिकचित्तानन्तरमुत्पादः । [१०८।०४-१०८।०५] एवं तर्हि क्लिष्टेभ्योऽपि प्रायोगिकं नोत्पद्यते । [१०८।०५] विगुणत्वात् । [१०८।०५-१०८।०६] तथापि क्लेशसमुदाचारपरिखिन्नस्य तत्परिज्ञानद्युक्तः प्रायोगिकसंमुखीभावः । [१०८।०६-१०८।०७] कामावचरमुपपत्तिप्रतिलम्भिकं पटुत्वात्शैक्षाशैक्षाभ्यां रूपावचरप्रायोगिकाच्चानन्तरमुत्पद्यते । [१०८।०७-१०८।०८] अनभिसंस्कारवाहित्वात्तस्मादेतानि नोत्पद्यन्ते । [१०८।०८-१०८।०९] रूपावचरकिलष्टानन्तरं कामावचरमुपपत्तिप्रतिलम्भिकमुत्पद्यते । [१०८।०९] पटुत्वात् । [१०८।०९-१०८।१०] आरूप्यावचरक्लिष्टानन्तरं तु रूपावचरमुपपत्तिप्रतिलम्भिकं नोत्पद्यतेऽपटुत्वादिति ॥ [१०८।११] त्रयो मनस्काराः ॥ स्वलक्षणमनस्कारः । [१०८।११-१०८।१२] तद्यथा "रूपणालक्षणं रूप"मित्येवमादि । [१०८।१२] सामान्यलक्षणमनस्कारः । षोडशाकारसंप्रयुक्तः । [१०८।१२-१०८।१३] अधिमुक्तिमनस्कारः । [१०८।१३-१०८।१४] अशुभाप्रमाणारूप्यविमोक्षाभिभ्वायतनकृत्स्नायतनादिषु । [१०८।१४-१०८।१६] त्रिविधमनस्कारानन्तरमार्यमार्गं संमुखीकरोति तस्मादपि त्रिविधं मास्कारमेवं सति युतमिदं भवति "अशुभासहगतं स्मृतिसंबोध्यङ्ग भावयती"ति । [१०८।१६] सामान्यमनस्कारानन्तरमेवार्यमार्ग संमुखीकरोति । तस्मात्तु त्रिविधमित्यपरे । [१०८।१७] अशुभया तु चित्तं दमयित्वा सामान्यमनस्कारानन्तरं मार्गं संमुखीकरोति । [१०८।१८] अतः पारंपर्यमभिसंधायोक्तम् "अशुभासहगतं स्मृतिसंवोध्यङ्गं भावयती"ति । [१०८।१९] आर्यमार्गानन्तरमपि सामान्यमनस्कारमेवेत्यपरे । [१०८।१९-१०८।२१] स्यात्तावदनागम्यादित्रिभूमिसंनिःश्रयेण नियामावक्रान्तौ तन्मार्गानन्तरं कामावचरं सामान्यमनस्कारं संमुखीकुर्याद् । [१०८।२१] अथ द्वितीयादिध्यानसंनिःश्रयेण नियामा वक्रान्तौ कथम् । [१०८।२१-१०८।२२] नहि कामावचरः शक्योऽतिविप्रकृष्टत्वात् । [१०८।२२-१०८।२३] नच तद्भूमिकः प्रतिलब्धोऽन्यत्र निर्वेधभागीयात् । [१०८।२३] नचार्यो निर्वेधभागीयं पुनः संमुखीकरोति । [१०८।२३-१०८।२४] नहि प्राप्तफलस्य तत्प्रयोगसंमुखीभावो युक्त इति अन्योऽप्यस्य तज्जातीयः सामान्यमनस्कारो भावनां गच्छति । [१०८।२५-१०८।२६] तद्यथा "सर्वसंकारा अनित्याः सर्वधर्मा अनात्मानः शान्तं निर्वाण"मिति तत्संमुखी करिष्यति । [१०८।२६] तदेतन्न वर्णयन्ति । [१०८।२६-१०८।२७] अनागम्यं निश्रित्यार्हत्त्वं प्राप्नुवतः तद्भूमिकं कामावचरं वा व्युत्थानं चित्तम् । [१०८।२७-१०८।२८] आकिञ्चन्यायतनं निश्रित्य तद्भूमिकं भावाग्रिकं वा । [१०८।२८] शेषासु स्वभूमिकमेव । [१०८।२८-१०८।२९] कामधातौ त्रयो मनस्काराः श्रुतचिन्तामयोपपत्तिप्रतिलम्भिकाः । [१०८।२९] भावनामयो नास्ति । [१०८।३०] रूपधातौ त्रयः श्रुतभावनामयोपपत्तिप्रतिलम्भिकाः । चिन्तामयो नास्ति । [१०८।३०-१०८।३१] यदा चिन्तमितुमारभन्ते तदैषां समाधिरेवोपतिष्ठते । [१०८।३१-१०९।०१] आरूप्यधातौ भावनामयोपपत्तिप्रतिलम्भिकौ । [१०९।०१-१०९।०२] तत्र पञ्चविधमनस्कारानन्तरमार्यमार्गसंमुखीभावोऽन्यत्रोपपत्तिप्रतिलभ्भिकेभ्यः । [१०९।०२] प्रयोगप्रतिबद्धत्वात् । [१०९।०२-१०९।०३] मार्गानन्तरं तूपपत्तिप्रतिलम्भिकस्यापि कामावचरस्य संमुखीभावः । [१०९।०३] पटुत्वादिति ॥ [१०९।०४] यानि द्वादश चित्तानि उक्तान्येषां कतमस्मिंश्चित्ते कतीनां लाभः । [१०९।०५] क्लिष्टे त्रैधातुके लाभः षण्णां षण्णां द्वयोः [१०९।०६] कामावचरे क्लिष्टे चित्ते संमुखीभूते षण्णां चित्तानां लाभः । [१०९।०६-१०९।०७] तैर्समन्वागतस्य कामावचरस्य कुशलस्य विचिकित्सया कुशलमूलप्रतिसंधानाद्धातुप्रत्यागमनाच्च । [१०९।०८-१०९।०९] अकुशलनिवृताव्याकृतयोः रूपावचरस्य च क्लिष्टस्य धातुप्रत्यागमनात्परिहाणितश्च । [१०९।०९] आरूप्यावचरस्य क्लिष्टस्य परिहाणितः शेक्षस्य च । [१०९।१०] रूपावचरेऽपि क्लिल्ष्टे षण्णां लाभः । [१०९।१०-१०९।११] रूपावचराणां त्रयाणां कामावचरस्य चानिवृताव्याकृतस्य धातुप्रत्यागमनात् । [१०९।११-१०९।१२] आरूप्यावचरस्य क्लिष्टस्य शैक्षस्य च परिहाणितः । [१०९।१२] आरूप्यावचरे तु क्लिष्टे द्वयोर्लाभः । [१०९।१२-१०९।१३] परिहाणितस्तस्यैव क्लिष्टस्य शैक्षस्य च । [१०९।१४] शुभे । [१०९।१५] त्रयाणां रूपजे [१०९।१६-१०९।१७] रूपावचरे कुशले त्रयाणां चित्तानां लाभस्तस्यैव कुशलस्य कामरूपावचरयोश्चानिवृताव्याकृतयोः । [१०९।१८] शैक्षे चतुर्णां [१०९।१९] तस्यैव शैक्षस्य कामरूपावचरयोश्चानिवृताव्याकृतयोरारूप्यावचारस्य च कुशलस्य । [१०९।२०] आर्यमार्गेण कामरूपधातुवैराग्ये । [१०९।२१] तस्य शेषिते ॥ २.७३ ॥ [१०९।२२] शेषं कृतं शेषितम् । [१०९।२२-१०९।२३] यत्र चित्ते लाभ्हो न व्याख्यातस्तत्र तस्यैव लाभो द्रष्टव्यो नान्यस्य । [१०९।२३] अन्ये पुनरभेदेनाहुः । [१०९।२४-१०९।२५] "क्लिष्टे चित्ते नवानां हि लाभः इत्युच्यते बुधैः । षण्णां तु कुशले चित्ते तस्यैवा व्याकृटे खलु ॥" [१०९।२६] तत्र सप्तानां कुशले चित्त इति वक्तव्यम् । [१०९।२६-११०।०२] कामावचरस्य कुशलस्य सम्यग्दृष्ट्या कुशलमूलप्रतिसंधानात्कामरूपावचरयोरनिवृताव्याकृतयोर्वैराग्यतः रूपारूप्यावचरयोः कुशलयोस्ततस्त्यसमाधिलाभतः शैक्षाशैक्षस्य च नियामावक्रान्त्यर्हत्त्वयोः शेषमत एवव्याख्यानादवधार्यम् । [११०।०२] संग्रहश्लोकः । [११०।०३-११०।०४] "उपपत्तिसमापत्तिवैराग्यपरिहाणिषु । कुशलप्रतिसंधौ च चित्तलाभो ह्यतद्वतः" ॥ [११०।०४] इति । [११०।०५] ॥समाप्तः प्रत्ययप्रसङ्गः ॥ ===================================================================== [११०।०६] अभिधर्मकोशभाष्ये इन्द्रियनिर्द्देशो नाम [११०।०७] द्वितीयं कोशस्थानं [११०।०८] समाप्तमिति । ===================================================================== [११०।०९] श्रीलामावाकस्य ===================================================================== तृतीयं कोशस्थानम् ===================================================================== [१११।०२] ओं नमो दुद्धाय । [१११।०३] इदमिदानीं वक्तव्यम् । कामरूपारूप्यनैयम्येन चित्तादीनां कृतो निर्देशः । [१११।०३-१११।०४] तत्र कतमे ते कामरूपारूप्यधातव इत्युच्यते [१११।०५] नरकप्रेततिर्यञ्चो मनुष्याः षड्दिवौकसः । [१११।०६] कामधातुः [१११।०७] चतस्रो गतयः । [१११।०७-१११।०९] षट्च देवनिकायास्तद्यथा चातुर्महाराजकायिका स्त्रायस्त्रिंशा यामास्तुषिता निर्माणरतयः परनिर्मितवशवर्त्तिनश्चेत्येष कामधातुः सह भाजनलोकेन । [१११।०९] स एष कति स्थानानीत्याह [१११।१०] स नरकद्वीपभेदेन विंशतिः ॥ ३.१ ॥ [१११।११] स्थानानीति वाक्यशेषः संबध्यते । अष्टौ महानरकाः । [१११।११-१११।१२] संजीवः कालसूत्रः संघातो रौरवो महारौरवस्तपनः प्रतापनोऽवीचिश्चेति । [१११।१२] चत्वारो द्वीपाः । [१११।१२-१११।१३] जम्बूद्वीपः पूर्वविदेहोऽवरगोदानीयः उत्तरकुरुश्च । [१११।१३-१११।१४] षट्चानन्तरोक्ता देवनिकायाः तिर्यश्चः प्रेताश्च विंशतिः स्थानानि । [१११।१४-१११।१५] कामधातुः परनिर्मितवशवर्तिभ्यो यावदवीचिः सभाजनग्रहणेन तु यावद्वायुमण्डलम् । [१११।१५] एतस्माच्च कामधातोः [१११।१६] ऊर्ध्वं सप्तदशस्थानो रूपधातुः [१११।१७] कथमित्याह [१११।१८] पृथक्पृथक् [१११।१९] ध्यानं त्रिभूमिकं तत्र [१११।२०] प्रथमद्वितीयतृतीयध्यानानि प्रत्येकं त्रिभूमिकानि । [१११।२१] चतुर्थं त्वष्टभूमिकम् ॥ ३.२ ॥ [१११।२२] तत्र प्रथमध्यानं ब्रह्मकायिका ब्रह्मपुरोहिताः महाब्रह्माणः । [१११।२२-१११।२३] द्वितीयं परीत्ताभा अप्रमाणाभा आभास्वराः । [१११।२३-१११।२४] तृतीयं परीत्तशुभा अप्रमाणशुभाः शुभकृत्स्नाः । [१११।२४-१११।२५] चतुर्थमनभ्रकाः पुण्यप्रसवाः बृहत्फला अबृहा अतपाः सुदृशाः सुदर्शना अकनिष्ठा इत्येतानि सप्तदश स्थानानि रूपधातुः । [१११।२५-१११।२६] सह तन्निवासिभिः सत्त्वैः षोडशेति काश्मीराः । [१११।२६-१११।२७] ब्रह्मपुरोहितेष्वेव किल स्थानमुत्कृष्टतरं महाब्रह्मणः परिगण इवाभिनिर्वृत्तमेकनायकं नतु भूम्यन्तरमिति । [११२।०१] आरूप्यधातुरस्थानः [११२।०२] नह्यरूपिणां धर्मानां स्थानमस्ति । [११२।०२-११२।०३] अतीतानागताविज्ञप्त्यरूपिणो हि धर्मा आदेशस्था इति नियमः । [११२।०३] स तु [११२।०४] उपपत्त्या चतुर्विधः । [११२।०५] उपपत्तिभेदेन चतुर्विध आरूप्यधातुः । [११२।०५-११२।०६] यदुत आकाशानन्त्यायतनं विज्ञानानन्त्यायतनमाकिञ्चन्यायतनं नैवराञ्ज्ञानासंज्ञायतनमिति । [११२।०६] नत्वेषां देशकृतमौत्तराधर्य भिद्यते । [११२।०७] यत्रैव हि देशे तत्स्मापत्तिलाभिनश्च्यवन्ते तत्रैवोपपद्यन्ते इति । [११२।०७-११२।०८] पुनश्च तस्माच्च्यवमानानां तत्रैवान्तराभवोऽभिनिर्वर्त्तते । [११२।०९-११२।१०] यथा रूपिणां सत्त्वानां रूपं निश्रित्य प्रवर्त्तते चित्तसंततिरेवमारूप्येषु किं निश्रित्य प्रव्र्त्तते । [११२।११] निकायं जीवितं चात्र निश्रिता चित्तसन्ततिः ॥ ३.३ ॥ [११२।१२] निकायसभागं जीवितेन्द्रियं च निश्रित्येत्याभिधार्मिकाः । [११२।१३] रुपिणामपि तर्हि सत्त्वानां किमर्थ न तदेव द्वयं निश्रित्य प्रवर्त्तते चित्तसन्ततिः । [११२।१४] दुर्बलत्वात् । तस्याः केन बलवत्त्वम् । समापत्तिविशेषजत्वात् । [११२।१४-११२।१५] सा हि समापत्तिर्विभूतरूपसंज्ञा । [११२।१५] तत एव तर्हि बलवत्त्वात्प्रवर्त्तिष्यते किं पुनर्निश्रयेण । [११२।१५-११२।१६] इदं चापि वक्तव्यम् । [११२।१६-११२।१७] यथा रूपिणां सत्त्वानां रूपं निश्रित्य प्रवर्त्तते निकायसभागो जीवितेन्द्रियं च एवमरूपिणां सत्त्वानां किं निश्रित्य प्रवर्त्तते । [११२।१७] तदेव द्वयमन्योऽन्यम् । [११२।१८] रूपिणामपि तर्हि किमर्थं न तदेव द्वयमन्योन्यम् । दुर्बलत्वात्तयोः । [११२।१८-११२।१९] तत्रेदानीं केन बलवत्त्वाम् । [११२।१९] समापत्तिविशेषजत्वात् । [११२।१९-११२।२०] तदेतच्चित्तसन्ततौ समानं चित्तचैत्तेषु वा । [११२।२०-११२।२१] तस्मान्नास्त्यरूपिणां सत्त्वानां चित्तसन्ततेरन्योन्यं निश्रय इति सौत्रान्तिकाः । [११२।२१-११२।२३] अपि तु यस्याश्चित्तसन्ततेराक्षेपहेतुरवीततृष्णो रूपे तस्याः सह रूपेण संभवाद्रूपं निश्रित्य प्रवृत्तिर्यस्यास्तु हेतुर्वीततृष्णो रूपे तस्या अनपेक्ष्य रूपं प्रवृत्तिः । [११२।२३] हेतोस्तद्विमुखत्वादिति । [११२।२४] अथ कस्मादेते कामरूपारूप्यधातव इत्युच्यन्ते । स्वलक्षणधारणाद्धातुः । [११२।२५-११२।२६] कामप्रतिसंयुक्तोधातुः कामधातुः रूपप्रतिसंयुक्तो धातू रूपधातुर्मध्यपदलोपाद्वज्रबालकवत्मरिचपानकवच्च । [११२।२६] नात्र रूपमस्तित्यरूपः । [११२।२७] अरूपस्य भाव आरुप्यम् । रूपणीयो वा रूप्यः । [११२।२७-११२।२८] न रूप्योऽरूप्यस्तद्भाव आरूप्यम् । [११२।२८] तत्प्रतिसंयुक्तो धातुरारूप्यधातुः । [११२।२८-११३।०१] कामानां धातुः कामधातुः कामान् यो दधाति । [११३।०१] एवं रूपारूप्यधातू वेदितव्यौ । कोऽयं कामो नाम । [११३।०१-११३।०२] समासातः कवडीकाराहार मैथुनोपसंहितो रागः । [११३।०३-११३।०४] "न ते कामा यानि चित्राणि लोके संकल्परागः पुरुषस्य कामः । तिष्ठन्ति चित्राणि तथैव लोके अठात्र धीरा विनयन्ति कामम्" ॥ इति [११३।०५] गाथाभिधानान् । अजीवक आर्यशारिपुत्रं प्रत्याह [११३।०६-११३।०७] "न ते कामा यानि चित्राणि लोके संकल्परागं वदसीह कामम् । भिक्षुर्भविष्यत्यपि कामभोगी संकल्पयन् सोऽकुशलान् वितर्कान्" । [११३।०८] आर्यशारिपुत्र आह [११३।०९-११३।१०] ते चेत्कामा यानि चित्राणि लोके संकल्परागो यदि ते न कामः । शास्ताऽपि ते भविता कामभोगी दृष्ट्वैव रूपाणि मनोरमाणि"॥ [११३।११-११३।१२] किं पुनर्ये केचन धर्माः कामरूपारुप्यधातुषु समुदाचरन्ति सर्वे ते कामरूपारूप्यप्रतिसंयुक्ताः । [११३।१२] नेत्याह । किं तर्हि । येषु कामरूपारुप्यरागा अनुशेरते । [११३।१३] के पुनरमी कामरूपारूप्यरागाः । [११३।१३-११३।१४] ये कामरूपारूप्यधातुष्वनुशेरते । [११३।१४] इदमिदानीं तदश्ववन्धीयम् । कस्यायमश्वबन्धो यस्यायमश्वः । [११३।१४-११३।१५] कस्यायमश्वः । [११३।१५] यस्यायमश्वबन्धः । इत्युभयमपि न ज्ञायते । नेदमश्वबन्धीयम् । [११३।१५-११३।१६] कृतनिर्देशानि हि स्थानानि कामधातौ । [११३।१६] तेष्ववीतरागस्य यो रागः स कामरागः । [११३।१७] यत्रानुशेते सोऽपि धर्मः कामप्रतिसंयुक्तः । [११३।१७-११३।१८] एवं रूपारूप्यरागावधोवीतरागस्य यथायोगं वेदितव्यौ । [११३।१८] असमाहितभूमिको वा रागः कामरागः । [११३।१८-११३।१९] ध्यानारूप्येषु रागो रूपारूप्यरागः । [११३।१९] निर्माणचित्ते कथं कामरागः । [११३।१९-११३।२०] श्रुत्वा परिहाय च तदास्वादनात् । [११३।२०] निर्माणवशेन वा निर्मायक चित्तोऽपि रागः । गन्धरसनिर्माणाद्वा । [११३।२१] तस्य कामवचरत्वम् । रूपावचरेण तयोरनिर्माणात् । किं पुनरेकमेव त्रैधातुकम् । [११३।२२] त्रैधातुकानामन्तो नास्ति । यावदाकाशं तावन्तो धातवः । [११३।२२-११३।२३] अथ एव च नास्त्यपूर्वसत्त्वप्रादुर्भावः । [११३।२३-११३।२४] प्रतिबुद्धोत्पादं चासंख्येयसत्त्वपरिनिर्वाणेऽपि नास्ति सत्त्वानां परिक्षय आकाशवत् । [११३।२५] कथमवस्थानं लोकधतूनाम् । [११३।२५-११३।२७] तिर्यक्सूत्र उक्तं तद्यथा "ईषाधारे देवे वर्षति नास्ति वीचिर्वा अन्तरिका व अन्तरीक्षाद्वारिधाराणां प्रपतन्तीनाम् । [११३।२७-११३।२८] एवं पूर्वस्यां दिशि नास्ति वीचिर्वा अन्तरिका वा लोकधातूनां संवर्त्तमानानां विवर्त्तमानां च । [११३।२८-११३।२९] यथा पूर्वस्यां दिशि एवं दक्षिणास्यां पश्चिमायामुत्तरस्यामि"ति । [११३।२९] नतूक्तमूर्ध्वमधश्चेति । [११४।०१] ऊर्ध्वमप्यध्होऽपीत्यपरे । निकायान्तरपाठाद् । अकनिष्ठादूर्ध्वं पुनः कामधातुः । [११४।०२] कामधातोश्चाधः पुनरकनिष्ठाः । यश्चैकस्मात्कामधातोर्वीतरागः स सर्वेभ्यः । [११४।०३] एवं रूपारूप्येभ्यः । [११४।०३-११४।०४] यश्च प्रथमध्यानसंनिश्रयाद्धि उत्पादयति स यत्र लोकधातौ जात उत्पादयति तत्रत्यमेव ब्रह्मलोकमुपागच्छति नान्यम् । [११४।०४-११४।०५] य एते त्रयो धातव उक्ताः । [११४।०६] नरकादिस्वनामोक्ता गतयः पञ्च तेषु [११४।०७] नरकास्तिर्यञ्चः प्रेता देवा मनुष्या इति । [११४।०७-११४।०८] स्वैरेव नामभिस्तेषु पञ्च गतयः प्रोक्ताः । [११४।०८] कामधातो चतस्रो गतयः पञ्चम्याश्च प्रदेशः । [११४।०८-११४।०९] रूपारूप्यधात्वोरेकस्या देवगतेः प्रदेशः । [११४।०९] किं पुनर्गतिनिर्मुक्ताः सन्ति धातवो यत धातुष्वित्युच्यन्ते । [११४।१०] सन्ति कुशलक्लिष्टभाजनान्तराभवस्वभावा अपि धातवः । यास्तु पञ्च गतयः । [११४।११] ताः । [११४।१२] अक्लिष्टाव्याकृता एव सत्त्वाख्या नान्तराभवः ॥ ३.४ ॥ [११४।१३] अनिवृताव्याकृता एव गतयः । अन्यथा हि गतिसंभेदः स्यात् । [११४।१३-११४।१४] सत्त्वाख्या एव च नचान्तराभवस्वभावाः । [११४।१४-११४।१५] प्रज्ञ्यप्तिपूक्तम् "चतसृभिर्योनिभिः पञ्च गतयः संगृहीता नतु पञ्चभिर्गतिभिश्चतस्रो योनयः । [११४।१५] किमसंबृहीतम् । [११४।१६] अन्तराभव" इति । धर्मस्कन्धेऽपि चोक्तम् "चक्षुर्धातुः कतमः । [११४।१६-११४।१८] चत्वारि महाभूतान्युपादाय यो रूपप्रसादश्चक्षुश्चक्षुरिन्द्रियं चक्षुरायतनं चक्षुर्धातुनरिकस्तैर्यग्योनिकं पैतृविषयिको देव्यो मानुष्यको भावनामयोऽन्तराभविकश्चे"ति । [११४।१८-११४।१९] सूत्रेऽपि च बहिष्कृतोऽन्तराभवो गतिभ्यः । [११४।१९] कस्मिन् सूत्रे । [११४।१९-११४।२०] "सप्त भवा नरकभवस्तिर्यग्भवः प्रेतभवो देवभवो मनुष्यभवः कर्मभवोऽन्तराभव" इति । [११४।२०-११४।२१] अत्र हि पञ्च गतयः सहेतुकाः सहागमनाश्चोक्ताः । [११४।२१] अथ एव चानिवृताव्याकृताः सिध्यन्ति । [११४।२२] तद्धेतोः कर्मभवस्य ताभ्यो बहिष्करणात् । काश्मीराश्च सूत्रं पठन्ति । [११४।२२-११४।२४] स्थविरशारिपुत्रेणोक्तं "नारकाणामायुष्मन्नास्रवाणां संमुखीभावान्नरकवेदनीयानि कर्माणि करोत्युपचिनोति । [११४।२४-११४।२५] तेषामायुष्मन् कायवाङ्मनोवङ्कानां कायवाङ्मनोदोषकषायाणा नरकेषु रूपं संज्ञा वेदना संस्कारो विज्ञानं विपाको विपच्यते । [११४।२६-२२४।२६] निर्वृत्ते विपाके नारक इति संख्यां गच्छति । [११४।२६-११४।२७] तत्रायुष्मन्नारको नोपलभ्यतेऽन्यत्र तेभ्यो धर्मेभ्य" इति । [११४।२७] अतोऽप्यनिवृताव्याकृता एव गतयः । [११४।२७-११५।०१] प्रकरणाग्रन्थस्तर्हि परिहार्यो "गतिषु सर्वेऽनुशया अनुशेरत" इति । [११५।०१-११५।०२] प्रतिसंधिचित्तानि हि गतीनां पञ्चप्रकाराणि सन्त्यतः सप्रवेशगतिग्रहणाददोष एव । [११५।०२-११५।०३] ग्रामग्रहणे ग्रामोपचार ग्रहणवत् । [११५।०३] कुशलक्लिष्टा अपीत्यपरे । [११५।०३-११५।०४] यक्तूक्तम् "कर्मभवस्य ताभ्यो बहिष्करणा"दिति । [११५।०४] नावश्यं पृथग्वचनाद्बहिष्कृतो भवति । [११५।०४-११५।०५] तद्यथा पञ्चसु कषायेषु क्लेशदृष्टिकषायौ पृथगुक्तौ । [११५।०५] न च दृष्टयो न क्लेशाः । [११५।०५-११५।०६] एवं कर्मभवोऽपि गतिश्च स्यात् । [११५।०६] पृथक्चास्य वचनं स्यात्गतिहेतुज्ञापनाऋथम् । [११५।०७] अन्तराभवेऽप्येष प्रसङ्गः । नायोगात् । गच्छन्ति तामिति गतिः । [११५।०७-११५।०८] नचान्तराभवो गन्तव्यश्च्युतिदेश एवोत्पादनात् । [११५।०८] आरूप्या अपि गतिर्न भविष्यन्ति । [११५।०९-०१५।०९] च्युतिदेश एवोत्पादात् । [११५।०९-११५।१०] एवं तर्ह्यन्तराभवत्वादेवान्तराभवो न गतिर्गत्यन्तरालत्वात् । [११५।१०] यदि हि गतिः स्यादन्तराभव इत्येव न स्यात् । [११५।१०-११५।११] यतर्हि स्थविरशारिपुत्रेणोक्तं "निर्वृत्ते विपाके नारक इति संख्यां गच्छती"ति । [११५।११-११५।१२] निर्वृत्ते वीपाक इत्युक्तः नतु विपाक एवेति । [११५।१२-११५।१३] यत्तर्ह्यक्तं "तत्रायुष्मन्नारको नोपलभ्यतेऽन्यत्र तेभ्यो धर्मेभ्य" इति । [११५।१३-११५।१४] गतिगामिनः पुद्गलद्रव्यस्य प्रतिषेधं करोति नान्यत्र स्कन्धेभ्य उपलभ्यते नारक इति न तु स्कन्धान्तरप्रतिषेधम् । [११५।१४-११५।१५] अव्याकृता एव तु गतयो वर्ण्यन्ते वैभाषिकैः । [११५।१५] ताश्च विपाकस्वभावा एवेत्येके । [११५।१५-११५।१६] औपचयिकस्वभावा अपीत्यपरे । [११५।१७] अत्रैव पञ्चगतिके धातुत्रये यथाक्रमं वेदितव्याः [११५।१८] नानात्वकायसंज्ञाश्च नानाकायैकसंज्ञिनः । [११५।१९] विपर्ययाच्चैककायसंज्ञाश्चारूपिणस्रयः ॥ ३.५ ॥ [११५।२०] विज्ञानस्थितयः सप्त [११५।२१-११५।२२] सूत्रे उक्तः "रुपिणः सन्ति सत्त्वा नानात्वकाया नानात्वसंज्ञिनस्तद्यथामनुष्यास्तदेकत्याश्च देवाः । [११५।२२] इयं प्रथमा विज्ञानस्थितिः । कतमे पुनस्ते तदेकत्या देवाः । [११५।२३] कामावचराः प्रथमघ्यानभूमिकाश्च प्रथमाभिनिर्वृत्तवर्ज्याः" । [११५।२३-११५।२४] नानात्वेन काय एषामिति नानात्वकायाः । [११५।२४] अनेकवर्णलिङ्गसंस्थानत्वात् । [११५।२४-११५।२५] नानात्वेन संज्ञा नानात्वसंज्ञा । [११५।२५-११५।२४] सैषामस्तीति नानात्वसंज्ञिनः । [११५।२५] सुखदुःखादुःखासुखसंज्ञित्वात् । [११५।२५-११५।२७] रूपिणः सन्ति नानात्वकाया एकत्वसंज्ञिनस्तद्यथा देवा ब्रह्मकायिका ये तत्प्रथमाभिनिर्वृत्ताः । [११५।२७] इयं द्वितीया विज्ञानस्थितिः । [११५।२७-११५।२८] ते हि प्रथमाभिनिर्वृत्ताः सर्व एकैकसंज्ञिनो भवन्ति अनेन वयं ब्रह्मणा सृष्टा इति । [११५।२८-११५।२९] ब्रह्मणोऽप्येवं भवति मयैते सृष्टा इत्यभिन्नकारसंज्ञानादेकत्वसंज्ञिनः । [११५।२९-११५।३१] अन्यथैव तु महाब्रह्मण आरोहपरिणाह आकृतिविग्रहो वाग्भाषा चीवरधारणं च अन्यथा तत्पर्षद इति नानात्वकायाः । [११५।३१-११६।०२] यदिदमुक्तं सूत्रे "तेषामेवं भवति इमं वयं सत्त्वमद्राक्ष्म दीर्घायुषं दीर्घमध्वानं तिष्ठन्तं यावदहो वतान्येऽपि सत्त्वा इहोपपद्येरन्मम सभामतायामि"ति । [११६।०२] अस्य च सत्त्वस्यैवञ्चेतसः प्रणिधिर्वयं चेहोपपन्ना इति । [११६।०२-११६।०३] कथं तमद्राक्षुः । [११६।०३] आभास्वरस्था इत्येके । [११६।०३-११६।०५] ततो हि ते प्रच्युताः कथमिदानीमलब्धायां द्वितीयध्यानसमापत्तौ तद्भूमिकं पूर्वेनिवासमस्मार्षुः लब्धायां वा कथं महाब्रह्मालम्बनां शीलव्रतपरामर्शदृष्टिं निविष्टाः । [११६।०५] अन्तराभवस्था अद्राक्षुरित्यपरे । [११६।०६] तत्रापि न दीर्घमध्वानमवस्थातुं संभवः प्रतिबन्धाभावादिति । [११६।०६-११६।०७] कथं तेषामेवं भवति स्म "इमं वयं सत्त्वमद्राक्ष्म दीर्घायुषं दीर्घमध्वानं तिष्ठन्तमि"ति । [११६।०८-११६।०९] तस्मात्तत्रस्था एव ते तस्य पूर्ववृत्तान्तं समनुस्मरन्त एव दीर्घमध्वानं तिष्ठन्तं दृष्टवन्तो दृष्ट्वा च पश्चादद्राक्ष्मेत्येषां बभूव । [११६।०९-११६।१०] रुपिणः सन्ति सत्त्वा एकत्वकाया नानात्वसंज्ञिनस्तद्यथा देवा आभास्वराः । [११६।१०] इयं तृतीया विज्ञानस्थितिः । [११६।१०-११६।११] अत्र पुनः पर्यन्तग्रहणात्सकलद्वितीयध्यानग्रहणं वेदितव्यम् । [११६।११-११६।१२] अन्यथा हि परीत्ताभा अप्रमाणाभाश्च कस्यां विज्ञानस्थितौ व्यवस्थाप्येरन् । [११६।१२-११६।१३] तत्राभिन्नवर्णलिङ्गसंस्थानत्वादेकत्वकायाः । [११६।१३] सुखसंज्ञित्वाददुःखासुखसंज्ञित्वाच्च नानात्वसंज्ञिनः । [११६।१४-११६।१५] ते किल मौल्यां भूमौ सौमनस्येन्द्रियपरिखिन्नाः सामन्तकादुपेक्षेन्द्रियं संमुखीभवन्ति । [११६।१५-११६।१६] सामन्तके चोपेक्षेन्द्रियपरिखिन्नाः पुनमौल्या भुमेः सौमनस्येन्द्रियं संमुखीकुर्वन्ति । [११६।१६-११६।१७] यथा कामरतिपरिखिन्ना ईश्वरा धर्मरतिं प्रत्यनुभवन्ति धर्मरतिपरिखिन्नाः कामरतिमिति । [११६।१७] ननु च शुभकृत्स्नेष्वप्येष प्रस्ङ्गः । [११६।१७-११६।१८] न तेषां तेन सुखेनास्ति परिखेदः । [११६।१८] किं कारणम् । [११६।१८-११६।१९] शान्तं हि तत्सुखमशान्तं च सौमनस्यं चेतस उत्प्लावकत्वादिति सौत्रान्तिका व्याचक्षते । [११६।१९-११६।२०] सूत्र उक्तं "यथा ते नानात्वसंज्ञिनः । [११६।२०-११६।२२] तत्र ये सत्त्वा आभास्वरे देवनिकायेऽचिरोपपन्ना भवन्ति नैव संवर्त्तनीकुशला न विवर्त्तनीकुशला अस्य लोकस्य ते तामर्चिषं दृष्ट्वा भीताः सन्त उद्विजन्ते संवेगमापद्यन्ते । [११६।२२] सहैवैषाऽर्चिः शून्यं ब्राह्मं विमानं दग्ध्वाऽर्वागागमिष्यतीति । [११६।२३-११६।२४] तत्र ये सत्त्वा आभास्वरे देवनिकाये चिरोपपन्नाः संवर्त्तनीकुशला विवर्त्तनीकुशलाश्चास्य लोकस्य ते तान् सत्त्वान् भीतानाश्वासयन्ति । [११६।२४-११६।२५] मा भैष्ट माऋषाः मा भैष्ट मार्षाः । [११६।२५] पूर्वमप्येषाऽर्चिः शून्यं ब्राह्मं विमानं दग्ध्वाऽत्रैवान्तर्हिते"ति । [११६।२६-११६।२७] अतोऽर्चिष आगमव्यपगमसंज्ञित्वात्भीता भीतसंज्ञित्वाच्च ते नानात्वसंज्ञिनो न सुखादुःखासुखसंज्ञित्वादिति । [११६।२७-११६।२८] रूपिणः सन्ति सत्त्वा एकत्वकाया एकत्वसंज्ञिनस्तद्यथा देवाः शुभकृत्स्नाः । [११६।२८] इयं चतुर्थी विज्ञानस्थितिः । [११६।२८-११७।०१] तत्राभिन्नवर्णसंस्थानलिङ्गत्वादेकत्वकायाः । [११७।०१] एकत्वसंज्ञिनः सुखसंज्ञित्वात् । [११७।०१-११७।०२] तत्र प्रथमे ध्याने क्लिष्टया संज्ञया एकत्वसंज्ञिनः । [११७।०२-११७।०३] द्वितीये कुशलया संज्ञया नानात्वसंज्ञिनस्तृतीये विपाकजया संज्ञयाएकत्वसंज्ञिनः । [११७।०३-११७।०४] आरुप्यास्त्रयो यथासूत्रमित्येताः सप्त विज्ञानस्थितयः । [११७।०४] काऽत्र विज्ञानस्थितिः । [११७।०४-११७।०५] तत्प्रतिसंयुक्ताः पञ्च स्कन्धाश्चत्वारश्च यथायोगम् । [११७।०५] शेषं कस्मान्ना विज्ञानस्थितिः । प्[११७०५] यस्मात् [११७।०६] शेषं तत्परिभेदवत् । [११७।०७] किं पुनः शेषम् । दुर्गतयश्चतुर्थ ध्यानं भवग्रं च । [११७।०७-११७।०८] अत्र हि विज्ञानपरिभेदाः सन्त्यत एव न विज्ञानस्थितिः । [११७।०८] कः पुनः परिभेदः येन विज्ञानं परिभिद्यते [११७।०८-११७।०९] तत्रापायेषु दुःखा वेदना परिभेद उपधातिदत्वात् । [११७।०९] चतुतें ध्याने आसंज्ञिकमसंज्ञिसमापत्तिश्च । [११७।१०] भवाग्रे निरोधसमापत्तिश्चित्तसन्ततिच्छेदात् । पुनराह । [११७।१०-११७।११] यत्रेहस्थानां गन्तुकामता तत्रस्थानां चाव्युच्चलितुकामताऽसौ विज्ञानस्थितिरुक्ता । [११७।११-११७।१२] अपायेषु चोभयं नास्हि । [११७।१२-११७।१३] चतुर्थे ध्याने सत्त्वा उच्चलितमानसाः पृथग्जना आसंज्ञिकं प्रवेष्टुकामा आर्याः शुद्धावासान् भवाग्रानपटुप्रचारत्वान्न विज्ञानस्थितिरिति । [११७।१४] एताश्च सप्त विज्ञानस्थितयो यथोक्ताः । [११७।१५] भवाग्रासंज्ञिसत्त्वाश्च सत्त्वावासा नव स्मृताः ॥ ३.६ ॥ [११७।१६] एषु हि सत्त्वा आवसन्ति स्वेच्छया । [११७।१७] अनिच्छावसनान्नान्ये [११७।१८] के पुनरन्ये । अपायाः । तेषु हि सत्त्वा अकामकाः कर्मराक्षसैरावास्यन्ते । [११७।१९] नत्विच्छया वसन्ति । अतस्तेन सत्त्वावासा बन्धनस्थानवत् । [११७।१९-११७।२०] अन्यत्र सूत्रे सप्त विज्ञानस्थितय उक्ताः अन्यत्र [११७।२१] चतस्रः स्थितयः पुनः । [११७।२२] कतमाश्चतस्रः । रूपोपगा विज्ञान स्थितिर्वेदनोपगा संज्ञोपगा संस्कारोपगा इति । [११७।२३] तासां कः स्वभावः । ता हि यथाक्रमम् । [११७।२४] चत्वारः सास्रवाः स्कन्धाः [११७।२५] ते पुनः [११७।२६] स्वभूमावेव [११७।२७] नान्यत्र भूमौ । किं कारणम् । प्रतिष्टा हि स्थितिः । [११७।२७-११७।२८] न च विसभागभूमिकेषु स्कन्हेषु विज्ञानं तृष्णावशात्प्रतितिष्ठतीति । [११७।२८-११७।२९] कस्मान्न विज्ञानं विज्ञानस्थितिरुच्यते यथा सप्तसु विज्ञानस्थितिषु पञ्च स्कन्धा इति । [११७।२९] स्थातुः परिहारेण स्थितिविधानात् । [११८।०१] नहि स्थातैव स्थितिरुच्यते । [११८।०१-१२८।०१] यथा न राजैव राजासनमिति । [११८।०१-११८।०२] यांश्च धर्मानभिरुह्य विज्ञानं वाहयति नौनाविकन्यायेन ते धर्मा विज्ञानस्थितय उक्ताः । [११८।०३] नतु विज्ञानं विज्ञानमेवारुह्य वाहयत्यतो नोक्तमिति वैभाषिकाः । [११८।०३-११८।०४] यत्तर्हि सूत्र उक्तं "विज्ञाने आहारे अस्ति नन्दी अस्ति राग इति । [११८।०४-११८।०५] यत्रास्ति नन्दी अस्ति रागः प्रतिष्ठितं तत्र विज्ञानमधिरूढमि"ति । [११८।०५] तत्कथम् । [११८।०५-११८।०६] "सप्त च विज्ञानस्थितयः पञ्चस्कन्धसंगृहीता" इति तत्कथम् । [११८।०६-११८।०७] एवं तर्ह्यभेदेनोपपत्त्यायतनसंगृहीतेषु स्कन्धेषु साभिरामायां विज्ञानप्रवृत्तौ विज्ञानं विज्ञानस्थितिः । [११८।०७-११८।०८] प्रत्येकं तु यथा रूपादयो विज्ञानस्य संक्लेशाय भवन्ति । [११८।०८] तस्माच्चतसृषु विज्ञानस्थितिषु [११८।०९] केवलम् ॥ ३.७ ॥ [११८।१०] विज्ञानं न स्थितिः प्रोक्तं [११८।११] अपि च क्षेत्रभावेन भगवता चतस्रो विज्ञानस्थितयो देशिताः । [११८।११-११८।१३] वीजभावेन च सोपादानं विज्ञानं कृत्स्नमेवेति न पुनर्बीजं बीजस्य क्षेत्रभावेन व्यवस्थापयांबभूवेत्यभिप्रायं परिकलपयामास । [११८।१३-११८।१४] ये धर्माः सहवर्त्तिनो विज्ञानस्य तेऽस्य क्षेत्रभावेन साधीयांसो भवन्तीति त एवास्य स्थितय उक्ताः । [११८।१५-११८।१६] अथ कथं सप्तभिर्विज्ञानस्थितिभिश्चतस्रो विज्ञानस्थितयः संगृहीताश्चातसृभिर्वा सप्त । [११८।१६] नैव हि सप्तभिश्चतस्रो नापि चतसृभिः सप्त । [११८।१७] चतुष्कोटि तु संग्रहे । [११८।१८] संग्रहे विचार्यमाणे चतुष्कोटिकं वेदितव्यम् । [११८।१८-११८।१९] स्यात्सप्तभिः संगृहीतं न चतसृभिरित्येवमादि । [११८।१९] प्रथमाः कोटिः सप्तसु यद्धिज्ञानम् । [११८।१९-११८।२०] द्वितीया अपायेषु चतुर्थे ध्याने भवाग्रे च विज्ञानवर्ज्याः स्कन्धाः । [११८।२०-११८।२१] तृतीया सप्तसु चत्वारः स्कन्धाश्चतुर्थ्येतानाकारान् स्थापयित्वा । [११८।२२] यच्चैतत्गत्यादिभेदभिन्नं त्रैधातुकमुक्तं वेदितव्याः । [११८।२३] चतस्रो योनयस्तत्र सत्त्वानामण्डजादयः ॥ ३.८ ॥ [११८।२४] अण्डजा योनिर्जरायुजा संस्वेदजा उपपादुका योनिः । योनिर्नाम जातिः । [११८।२५] युवान्त्यस्यां सत्त्वा मिश्रीभवन्ति प्रसवसाम्यादिति योनिः । अण्डजा योनिः कतमा । [११८।२६] ये सत्त्वा अण्डेभ्यो जायन्ते । तद्यथा हंसक्रोञ्चचक्रवाकमयूरशूकशारिकादयः । [११८।२७] जरायुजा योइः कतमा । ये सत्त्वा जरायोर्जायन्ते । [११८।२७-११८।२८] तद्यथा हस्त्यश्वगोमहिषखरवराहादयः । [११८।२८] संस्वेदजा योनिः कतमा । [११८।२८-११८।२९] ये सत्त्वा भूसंस्वेदाज्जायन्ते । [११८।२९] तद्यथा कृमिकीटपतङ्गमशकादयः । उपपादुका योनिः कतमा । [११९।०१] ये सत्त्वा अविकला अहीनेन्द्रियाः सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेताः सकृदुपजायन्ते । [११९।०१-११९।०२] अत एव उपपदने (रेअद्: उपपादने) साधुकारित्वादुपपादुका इत्युच्यन्ते । [११९।०२] तद्यथा देवनारकान्तराभविकादयः । [११९।०३] अथ कस्यां गतौ कति योनयः संविद्यन्त इत्याह [११९।०४] चतुर्धा नर तिर्यञ्चः [११९।०५] मनुष्याश्चतुर्विधाः । [११९।०५-११९।०७] अण्डजास्तावद्यथा क्रोञ्चीनिर्यातौ शैलोपशैलौ स्थविरौ मृगारमातुश्च द्वात्रिंशत्पुत्राः पञ्चालराजस्य च पञ्च पुत्रशतानि । [११९।०७] जरायुजा यथेदानीम् । [११९।०७-११९।०८] संस्वेदजास्तद्यथा मान्धातुचारुश्पचारूपचारुकपोतमालिन्याम्रपाल्यादयः । [११९।०८] उपपादुकाः पुनः प्राथमकल्पिकाः । [११९।०८-११९।०९] एवं तिर्यञ्चोऽपि चतुर्विधाः । [११९।०९] त्रिविधा दृश्यन्त एव । उपपादुकास्तु नागसुपर्णि प्रभृतयः । [११९।१०] नारका उपपादुकाः । [११९।११] अन्तराभवदेवाश्च [११९।१२] सर्वे नारका अन्तराभविकाः देवाश्चोपपादुका एव । [११९।१३] प्रेता अपि जरायुजाः ॥ ३.९ ॥ [११९।१४] अपिशब्दादप्युपपादुका इति । आयुष्मते महामौद्गल्यायनाय प्रेती निवेदयते [११९।१५] "पञ्च पुत्रानहं रात्रौ दिवा पञ तथा परान् । [११९।१६] भक्षयामि जनित्वा तान्नास्ति तृप्तिस्तथापि मे ॥" [११९।१७] कतमा योनिः सर्वसाध्वी । उपपादुका । [११९।१७-११९।१८] अथ किमर्थं चरमभविको बोधिसत्त्वः प्राप्तोपपत्तिवशित्वेऽपि जरायुर्जां योर्नि भजते । [११९।१८-११९।१९] एवं हि क्रियमाणे महान्तमर्थं पश्यति । [११९।१९-११९।२१] ज्ञातिसंबन्धेन महतः शाक्यवंशस्य धर्मेऽवतरणार्थं चक्रवर्त्तिवंश्योऽयमिति चान्येषां बहुमानादरावर्जनार्थं मनुष्यभूता अपि चैनां सिद्धिं गच्छन्तीति विनेयाना मुत्साहार्थम् । [११९।२१-११९।२३] इतरथा ह्यप्रज्ञायमानकुलगोत्रः कोऽप्ययं मायापुरुष इत्येवं परिकल्पयेयुर्देवः पिशाच इति वा यथाऽन्यतीर्थ्या अपभाषन्ते कल्पशतस्यात्ययादेवंविधो मायावी लोके प्रादुर्भूय मायया लोकं भक्षयतीति । [११९।२४] अपरे त्वाहुः । [११९।२४-११९।२६] शरीरधातूनामवस्थापनार्थं येषुमनुष्या अन्ये च प्रजां विज्ञाय सहस्रशः स्वर्गं च प्राप्ता अपवर्गं चेति उपपादुकानां हि सत्त्वानां बाह्यबीजाभावान्मृतानां कायो नावतिष्ठते निशान्त इव तैलप्रद्योतोऽन्तर्धीयते । [११९।२६-११९।२७] आधिष्ठानिकीमृद्धिं भगवत इच्छतां न युक्त एक्ष परिहारः । [११९।२७] प्रश्नात्प्रश्नान्तरमुपजायते । [११९।२७-१२०।०२] यद्यप्युपपादुकानां कायनिधनं न प्रज्ञयते कथमुक्तं सूत्रे "उपपादुकः सुपर्णी उपपादुकं नागमुद्धरति भक्षार्थमि"ति । [१२०।०२] नोक्तं भक्षयतीत्यपि तूद्धरति भक्षार्थमज्ञत्वादित्यदोषः । [१२०।०२-१२०।०३] भक्षयति वा यावन्न मृतो भवति न पोउन्र्मृतस्यास्य तृष्यतीति । [१२०।०४] कतमा योनिः सर्ववह्वी । उपपादुकैव । [१२०।०४-१२०।०५] सा हि द्विगती तिसृणां च प्रदेशः सर्वे चान्तराभाविका इति । [१२०।०६] कोऽयमस्तराभावो नाम । [१२०।०७] मृत्यूपपत्तिभवयोरन्तरा भवतीह वः । [१२०।०८-१२०।०९] मरणभवस्योपपत्तिभवस्य चान्तरा य आत्मभावोऽभिनिर्वर्त्तते देशान्तरोपपत्तिसम्प्राप्तये सोऽन्तराभव इत्युच्यते । [१२०।०९] गत्यन्तरालत्वात् । [१२०।०९-१२०।१०] कथमयं जातश्च नाम नचोपपन्नो भवति । [१२०।११] गम्यदेशानुपेतत्वान्नोपपन्नोऽन्तराभवः ॥ ३.१० ॥ [१२०।१२] उपपत्तिगतो ह्युपपन्न इत्युच्यते । पदेर्गत्यर्थत्वात् । [१२०।१२-१२०।१३] नचायं गम्यदेशमुपगतोन्तराभवस्तस्मान्नोपपन्नः । [१२०।१३] कः पुनरसौ देशो गन्तव्यः । [१२०।१३-१२०।१४] यत्राक्षिप्तस्य वीपाकस्याभिव्यक्तिः समाप्तिश्च । [१२०।१४-१२०।१५] विच्छिन्न एवोपपत्तिभवो मरणभवात्संभवतीति निकायान्तरीयाः । [१२०।१५] तदेतन्नेष्यते । किं कारणम् । युक्तितश्च आगमतश्च । [१२०।१५-१२०।१६] तत्र तावत्युक्तिं निश्रित्योच्यते । [१२०।१७] व्रीहिसन्तानसाधर्म्वादविच्छिन्नभवोद्भवः । [१२०।१८-१२०।१९] सन्तानवर्त्तिनां हि धर्माणामविच्छेदेन देशान्तरेषु प्रादुर्भावो दृष्टस्तद्यथा व्रीहिसन्तानस्य । [१२०।१९-१२०।९२०] तस्मादस्यापि सत्त्वसन्तानस्याविच्छेदेन देशान्तरेषु प्रादुर्भावो भविष्णुः । [१२०।२०-१२०।२१] विच्छिन्नोऽपि दृष्टः प्रादुर्भावस्तद्यथा आदर्शादिषु बिम्बात्प्रतिबिम्बस्य । [१२०।२१] एवं मरणभवादुपपत्तिभवस्य स्यात् । [१२०।२२] प्रतिबिम्बमसिद्धत्वादसाम्याच्छानिदर्शनम् ॥ ३.११ ॥ [१२०।२३] प्रतिबिम्बं नामान्यदेवोत्पद्यते धर्माह्न्तरमित्यसिद्धमेतत् । [१२०।२३-१२०।२४] सिद्धावपि च सत्यामसाम्यादनिदर्शनं भवति । [१२०।२४] कथं तावदसिद्धम् । [१२०।२५] सहैकत्र द्वयाभावात् [१२०।२६] तत्रैव हि देशे आदर्शरूपं दृश्यते प्रतिबिम्बं च । [१२०।२६-१२०।२७] न चैकत्र देशे रूपद्वयस्यास्ति सहभाव आश्रयभूतभेदात् । [१२०।२७-१२०।३०] तथा दिग्भेदव्यवस्थितेरेकस्मिन्वाप्यम्बुदेशे स्वाभिमुखदेशस्थानां रूपाणामन्योऽन्यं प्रतिबिम्बकमुपलभ्यते नत्वेकत्र रूपे द्वयोः पश्यतोः सहदर्शनं न भवतीति न तत्र रूपान्तरोपपत्तिर्युक्ता । [१२०।३०-१२१।०१] छायातपयोश्च द्वयोः सहैकत्रभावो न दृष्टः । [१२१।०१-१२१।०२] उपलभ्यते च छायास्थ आदर्शे सूर्यस्य प्रतिविम्बकमिति न युक्तोऽस्य तत्र प्रादुर्भावः । [१२१।०२] अथवा "सहैकत्र द्वयाभावादि"ति कतमस्य द्वयस्य । [१२१।०२-१२१।०३] आदर्शतलस्येन्दुप्रतिबिम्बकस्य च । [१२१।०३-१२१।०४] अन्यत्रैव हि देशे आदर्शतलं भवत्यन्यत्रैवान्तर्गतं चन्द्रप्रतिबिम्बकं दृश्यते कूप इवोदकम् । [१२१।०४-१२१।०५] तच्च तत्रोपपद्यमानं नान्यत्रोपलभ्यते । [१२१।०५] अतो नास्त्येव तत्किञ्चित् । [१२१।०५-१२१।०६] सामग्र्यास्तु स तस्यास्तादृशः प्रभावो यत्तथा दर्शनं भवति ॥ [१२१।०६] अचिन्त्यो हि धर्माणां हि धर्माणां शक्तिभेदः । [१२१।०६-१२१।०७] एवं तावन्दसिद्धत्वात् । [१२१।०७] कथमसाम्यादनिदर्शनं भवति । [१२१।०८] असन्तानाद् [१२१।०९] नहि विम्वस्य प्रतिबिम्बकं सन्तानभूतमादर्शसन्तानसंवद्धत्वात्सहभावाच्च । [१२१।१०] यथा मरणस्योपपत्तिभवः । [१२१।१०-१२१।११] सन्तानं च प्रत्यविच्छेदेन देशान्तरेषु प्रादुर्भाव उदाहृअतो नासन्तानमित्यसाम्यं दृष्टान्तस्य प्रतिबिम्बस्य च । [१२१।१२] द्वयोदयात् । [१२१।१३] द्वाभ्यां हि कारणाभ्यां प्रतिबिम्बस्योदयो भवति । [१२१।१३-१२१।१४] बिम्बाच्चादर्शा च्चेति यत्प्राधानं कारणं तदाश्रित्योत्पद्यते । [१२१।१४-१२१।१६] नचैवमुपपत्तिभवस्यापि द्वाभ्यां कारणाभ्यां संभवो मरणभवाच्चान्यतश्च प्रधानभूतादित्यतोऽप्ययमसमानो दृष्टान्तः । [१२१।१६] न च युक्तमुक्तं बाह्यमेव चेतनं शुक्रशोणितं प्रधानकारणमिति । [१२१।१६-१२१।१७] यत्र चान्धकाण एव प्रादुर्भाव उपपादुकानां तत्र किं परिकल्प्यते । [१२१।१७-१२१।१८] एवं तावद्युक्तितो नेष्यते । [१२१।१८] न मराणभवाद्विच्छिन्न उपपत्तिभवप्रादुर्भावः । तस्मादस्त्येवान्तराभवः । [१२१।१९] कण्ठोक्तेश्चास्ति [१२१।२०] सूत्र उक्तं "सप्त भवाः । [१२१।२०-१२१।२१] नरकभवस्तिर्यग्भवः प्रेतभवो देवभवो मनुष्यभवः कर्मभवोऽन्तराभव इति । [१२१।२१] नैतत्सूत्रं तैराम्नायते । इतस्तर्हि [१२१।२२] गन्धर्वात् [१२१।२३] "त्रयाणां स्थानानां संमुखीभावात्मातुः कुक्षौ गर्भस्यावक्रान्तिर्भवति । [१२१।२३-१२१।२४] माता कल्या स्पि भवति ऋतुमती च । [१२१।२४] मातापितरौ रक्तौ भवतः सनिपतितौ च । [१२१।२५] गन्धर्वश्च प्रत्युपस्थितो भाती"ति । अन्तराभवं हित्वा कोऽन्यो गन्धर्वः । [१२१।२६] एतदपि नैव तैराम्नायते । कथं तर्हि । "स्क्न्धभेदश्च प्रत्युपस्थितो भवती"ति । [१२१।२७] यद्येवमाश्वलायनसूत्रं कथं नीयते । [१२१।२७-१२१।२८] "जानन्त भवन्तो योऽसौ गन्धर्वः प्रत्युपस्थितः । [१२१।२८] क्षत्रियो वाऽसौ ब्राह्मणो वा वैश्यो वा शूद्रो वा । [१२१।२८-१२२।०१] यदि वा पूर्वस्या दिश आगतो यदि वा दक्षिणस्या पश्चिमाया उत्त्रस्या" इति । [१२२।०२] नहि स्कन्धभेदस्यागमनं युज्यते । अथैतदपि न पठच्यते । इतस्तर्हि । [१२२।०३] पञ्चोक्तेः । [१२२।०४] "पञ्चानागामिन" इत्युक्तं भगवता । [१२२।०४-१२२।०५] अन्तरापरिनिर्वायी उपपद्यपरिनिर्वायी अनभिसंस्कारपरिनिर्वायी साभिसंस्कारपरिनिर्वायी ऊर्ध्वस्त्रोताश्चेति । [१२२।०५-१२२।०६] असत्यन्तराभवे कथमन्तरापरिनिर्वायी नाम स्यात् । [१२२।०६] अन्तरा नाम देवाः सन्तीत्येके । [१२२।०७] उपपद्यादयोऽपि हि नाम देवा एवं सति प्रसज्यते । तस्मान्येयं कल्पना साध्वी । [१२२।०८] इतश्च [१२२।०९] गतिसूत्रतः ॥ ३.१२ ॥ [१२२।१०] "सप्त सत्पुरुषगतयः" इत्यत्र सूत्रे । अन्तरापरिनिर्वायिणस्त्रय उक्ताः । [१२२।१०-१२२।११] कालदेशप्रकर्षभेदेन । [१२२।११-१२२।१२] तद्यथा परीत्तः सकलिकाग्निरभिनिवर्त्तमान एव परिनिर्वायादेवं प्रथमः । [१२२।१२] तद्यथाऽयः प्रपाटिका उत्पतन्त्येव निर्वायादेवं द्वितीयः । [१२२।१२-१२२।१३] तद्यथाऽयःप्रपातिका उत्प्लुत्य पृथिव्यामपतितैव निर्वायादेवं तृतीयः । [१२२।१३-१२२।१४] नचैवमन्तरा नाम देवास्त्रिप्रकाराः कालदेशप्रकर्षभिन्नाः सन्तीति कल्पनैवेयं केवला ॥ [१२२।१४] अन्ये पुनराहुः । [१२२।१५-१२२।१६] आयुप्रमाणान्तरे वा देवसमीपान्तरे वा यः क्लेशान् प्रजहाति सोऽन्तरापरिनिर्वायी । [१२२।१६-१२२।१७] स पुनर्धातुगतो वा परिनिर्वाति संज्ञागतो वा वितर्कगतो वा । [१२२।१७] तेन त्रिविधो भवतीति । [१२२।१७-१२२।१८] प्रथमो वा रूपधातौ निकायसभागपरिग्रहं कृत्वा परिनिर्वाति । [१२२।१८] द्वितीयो देवसमृद्धिं चानुभूय । [१२२।१८-१२२।१९] तृतीयो देवानां धर्मसंगीतिमनुप्रविश्य । [१२२।१९-१२२।२१] उपपद्यपरिनिर्वायी पुनः प्रकर्षयुक्तां संगीतिमनुप्रविश्य परिनिर्वाति भूयसा वा आयुरूपहत्य नोपपन्नमात्र एवेति त एते सर्वेऽपि शकलिकादिदृष्टान्तैर्न संवध्यन्ते । [१२२।२१] देशगतिविशेषाभावात् । [१२२।२१-१२२।२२] आरुप्येष्वपि चान्तरापरिनिर्वायी पठ्येतायुःप्रमाणान्तरे परिनिर्वाणात् । [१२२।२२] न च पठ्यते । [१२२।२३-१२२।२४] "ध्यानैश्चतस्रो दशिका आरुप्यैः सप्तिकात्रयम् । संज्ञया षट्टिकां कृत्वा वर्गो भवति समुदितः ॥ [१२२।२५] इत्येतस्यायुर्दानगाथायाम् । तस्मादेतदपि सर्वं कल्पनामात्रम् । [१२२।२६] अथैतान्यपि सूत्राणि तैर्नाम्नायन्ते । [१२२।२६-१२३।०१] किमिदानीं कुर्मो यच्छास्ता च परिनिर्वृतः शासनं चेदमनायकं बहुधा भिन्नं भिद्यते चाद्यापि यथेच्छं ग्रन्थतश्चार्थतश्च । [१२३।०१-१२३।०२] येषां तु तावदयमागमः प्रमाणं तेषामागमतोऽपि सिद्धोऽन्तराभवः । [१२३।०२-१२३।०३] यत्तर्हि सूत्र उत्तम् "अथ च पुनर्दूषी मारः स्वशरीरेणाविचौ महानरके प्रपतित" इति । [१२३।०३] तत्कथमिति । [१२३।०४] स हि जीवन्नेव नारकीभिर्ज्वालाभिरालिङ्गितः । [१२३।०४-१२३।०५] कालल्ं कृत्वाऽन्तराभवेनावीचिं प्राप्त इत्ययं तत्राभिप्रयः । [१२३।०५-१२३।०६] अत्युदीर्णपरिपूर्णानि हि कर्माणि कायस्य निक्षेपं न प्रतीक्षन्ते । [१२३।०६] अतोऽस्य दृष्टधर्मवेदनीयं कर्म पूर्वं वीपक्वं पश्चादुपपद्यवेदनीयमिति । [१२३।०७-१२३।०८] इदमिदानीं कथं नीयते "पञ्चानन्तर्याणि कर्माणि यानि कृत्वोपचित्य समनन्तरं नरकेषूपपद्यत" इति । [१२३।०८] अन्यां गतिमगत्वेत्यभिप्रायः । [१२३।०८-१२३।०९] उपपद्यवेदनीयत्वं तत्र कर्मणो द्योतितम् । [१२३।०९] अथ यथारुतं कल्प्यते । पञ्चैव कृत्वा नैकमिति प्राप्नोति । [१२३।०९-१२३।१०] क्रियानन्तरं च । [१२३।१०] न कालान्तरं जीवित्वा को वाऽन्तराभवस्योपपद्यमानत्वं नेच्छति । [१२३।१०-१२३।११] अन्तरा भवेनैव ह्यसौ मरणान्तरं नरकेषूपपद्यते । [१२३।११] अभिमुखत्वात् । [१२३।११-१२३।१२] न च ब्रूम उपपन्नो भवतीति । [१२३।१२] इयं तर्हि गाथा कथं नीयते [१२३।१३-१२३।१४] "उपनीततया जरातुरः संप्राप्तो हि ममान्तिकं द्विज । वासोऽपि हि नास्ति तेऽन्तरा पाथेयं च न विद्यते तवे" ति ॥ [१२३।१५] अत्रापि मनुष्येष्वन्तरावासो नास्तीत्यभिप्रायः । [१२३।१५-१२३।१६] अथवाऽन्तराभवेऽप्यस्य वासो नास्त्युपपत्तिदेशसंप्राप्तिप्रति गमनाधिष्ठानादिति । [१२३।१६-१२३।१७] अयमत्राभिप्रायो नायमभिप्राय इति दुत एवैतत् । [१२३।१७] तुल्य एष भवतोऽप्यनुयोगः । [१२३।१७-१२३।१८] तस्मादुभयस्मिन्नपि पक्षे यथ्होत्तसूत्राविरोधान्न भवत्येतदन्तराभवस्याभावे ज्ञापकम् । [१२३।१८-१२३।१९] ज्ञापकं हि नामागतिका गतिरिति । [१२३।२०] अथ कां गतिं गमिष्यतः किमाकृतिरन्तराभवोऽभिनिवर्त्तते । [१२३।२१] एकाक्षेपादसावैष्यत्पूर्वकालभवाकृतिः । [१२३।२२] येनैव कर्मणा गतिराक्षिप्यते तेनैवान्तराभवस्तत्प्राप्तये । [१२३।२२-१२३।२३] अतो यां गतिं गन्ता भवति तस्यां गतौ य आगमिष्यत्पूर्वकालभवस्तस्यैवास्याकृतिर्भवति । [१२३।२३-१२३।२५] एवं तर्हि शुनीप्रबृतीनामेकस्मिन् कुक्षौ पाञ्चगतिकोऽन्तराभवोऽभिनिर्वर्त्तते इति नारकोऽन्तराभवः कुक्षिं निर्दहेत् । [१२३।२५-१२३।२६] पूर्वकालभवेऽपि तावन्नारका न नित्यं प्रज्वलिता भवन्त्युत्सदेषु भ्रमन्तः किं पुनरन्तराभविकाः । [१२३।२६] अस्तु वा प्रज्वलितः । [१२३।२६-१२३।२७] स तु यथा न द्रष्टुं शस्यते तथा न स्प्रष्टुमप्यच्छत्वादात्मभावस्येत्यचोद्यमेतत् । [१२३।२७-१२३।२८] अन्तराभवानामप्यन्योन्यं कुक्षावसंश्लेषात्कर्मप्रतिबन्धाच्च न दाहः । [१२३।२८-१२४।०१] प्रमाणं तु यथा पञ्चषड्वर्षस्य दारकस्य स तु षटिन्द्रियो भवति बोधिसत्त्वस्य पुनर्यथा संपूर्णयूनः सलक्षणानुव्यञ्जनश्च । [१२४।०१-१२४।०२] अत एवान्तराभवस्थेन मातुः कुक्षिं प्रविशता कोटीशतश्चातुर्द्वीपिकानामवभासितः । [१२४।०३] यत्तर्हि माता बोधिसत्वस्य स्वप्ने गजपोतं पाण्डरं कुक्षिं प्रविशन्तमद्राक्षीत् । [१२४।०३-१२४।०४] निमित्तमात्रं तत्तिर्यग्योनेश्चिरव्यावृत्तत्वात् । [१२४।०४] तद्यथा कृकी राजा दश स्वप्नानद्राक्षीदिति । [१२४।०५-१२४।०६] "करिकूपसक्तु चन्दनकलभारामास्त था कपेरभिषेकः । अशुचिकपिः पटकलहाविति दश दृष्टा नृपेण कृकिणा स्वप्नाः" ॥ [१२४।०७] नैव चान्तराभविकः कुक्षिं भित्त्वा प्रविशत्यपि तु मातुर्योनिद्वारेण । [१२४।०७-१२४।०८] अत एव यमलयोर्यः पश्चात्प्रजायते स ज्यायानुच्यते यः पूर्वं स कनीयानिति । [१२४।०८] धर्मसूत्रविभाष्यं कथं नीयते । [१२४।०९-१२४।१०] "वारण त्वमुपगम्य पाण्डरं षड्विषाणरुचिरं चतुष्क्रमम् । मातृगर्भशयनं विशेषसंप्रजाननृषिराश्रमं यथेति" ॥ [१२४।११] नैतदवश्यनेतव्यम् । नह्येतत्सूत्रं न विनयः नाभिधर्मः । काव्यमेतत् । [१२४।११-१२४।१२] कवीनां च काव्यं समायोजयतां केचित्भावाः समारोपिता गच्छन्ति । [१२४।१२] अथवा नेतव्यमेव । [१२४।१२-१२४।१३] यथाऽस्य माता स्वप्ने तं प्रविशन्तमद्राक्षित्तथा सोऽपि गाथामकार्षीदिति । [१२४।१३-१२४।१४] रूपावचरोऽप्यन्तराभवः संपूर्णप्रमाणः सवस्त्रश्च प्रादुर्भवति । [१२४।१४] अपत्राप्योत्सदत्वात् । [१२४।१४-१२४।१५] बोधिसत्त्वस्य सवस्त्रः शुक्लायाश्च भिक्षुण्याः प्रणिधानवशाध्यावन्तमेव परिवेष्टिता निर्दग्धा । [१२४।१५] अन्यो नग्नः । [१२४।१५-१२४।१६] कामधातोरनपत्राप्योत्सदत्वात् । [१२४।१७] अथ कोऽयं पूर्वकालभवो नाम । [१२४।१८] स पुनर्मरणात्पूर्व उपपत्तिक्षणात्परः ॥ ३.१३ ॥ [१२४।१९] भवो हि नामाविशेषेण पञ्चोपादानस्कन्धाः । स एव चतुर्धा भिद्यते । अन्तराभवो यथोक्तः । [१२४।२०] उपपत्तिभबो गतीषु प्रतिसन्धिक्षणः । [१२४।२०-१२४।२१] तस्मात्परेण मरणक्षणं पर्युदस्यान्यः सर्वो भवः पूर्वकालभवः । [१२४।२१] चरमक्षणो मरणभबो यत ऊर्ध्वमन्तराभवो भवति रूपिषु चेत्सत्त्वेषूपपद्यते । [१२४।२२] स चायमन्तराभवः । [१२४।२३] सजातिशुद्धदिव्याक्षिदृश्यः [१२४।२४] समानजातीयैरेवान्तराभविकैर्दृश्यते । [१२४।२४-१२५।०१] येषां च दिव्यं चक्षुः सुविशुद्धमभिज्ञामयं त एनं पश्यन्ति । [१२५।०१] उपपत्तिक्षुषा तु न दृश्यते । जात्यर्थमच्छत्वात् । [१२५।०१-१२५।०२] देवान्तराभविकः सर्वान् पश्यति । [१२५।०२] मनुष्यप्रेततिर्यग्नारकान्तराभविकाः पूर्व पूर्वमपात्येत्यपरे । [१२५।०३] कर्मर्द्धिवेगवान् । [१२५।०४] ऋद्धिराकाशगमनम् । कर्मणा ऋद्धिः कर्मर्द्धिः । तस्या वेगः कर्मर्द्धिवेगः शीग्रता । [१२५।०५] सोऽस्यास्तीति कर्मर्द्धिवेगवान् । येनासौ न शक्यो बुद्धैरपि प्रतिबन्द्धुम् । [१२५।०५-१२५।०६] कर्मणोऽस्य बलीयस्त्वात् । [१२५।०७] सकलाक्षः [१२५।०८] समग्रपञ्चेन्द्रियः । [१२५।०९] अप्रतिघवान् [१२५।१०] प्रतिघातः प्रतिघः । सोऽस्यास्तीति प्रतिघवान् । न प्रतिघवानप्रतिघवान् । [१२५।१०-१२५।११] वज्रादिभिरप्यनिवार्यत्वात् । [१२५।११-१२५।१२] तथा हि प्रदीप्तायःपिण्दभेदे तन्मध्यसंभूतः क्रिमिरूपलब्धः श्रूयते । [१२५।१२] यस्यां च गतौ स उत्पत्स्यमानस्तस्याः सर्वथा । [१२५।१३] अनिवर्त्यः [१२५।१४] नहि कदाचिन्मनुष्यान्तराभवोऽन्तर्धाय देवान्तराभवो भवत्यन्यो वा । [१२५।१४-१२५।१५] नियतमनेन यामेव गतिमधिकृत्याभिनिर्वृत्तस्तस्यामेवोपपत्तव्यं नान्यस्यामिति । [१२५।१६] किं पुनरन्तराभवोऽपि कामावचरः कवडीकारमाहारं भुङ्क्ते । ओमित्याह । न त्वौदारिकम् । [१२५।१७] किं तर्हि । [१२५।१८] स गन्धभुक् ॥ ३.१४ ॥ [१२५।१९] अत एव गन्धर्व इत्युच्यते । धातूनामनेकार्थत्वात् । ह्रस्वत्वं शकन्धुकर्कन्धुवत् । [१२५।१९-१२५।२०] अल्पेशाख्यस्तु दुर्गन्धाहरो महेशख्यः सुगन्धाहारः । [१२५।२०] कियन्तं कालमवतिष्ठते । नास्ति नियम इति भदन्तः । [१२५।२१] यावदुपपत्तिसामग्रीं न लभते नहि तस्यायुषः पृथगेवाक्षेपः । एकनिकायसभागत्वात् । [१२५।२१-१२५।२२] इतरथा हि तस्यायुषः क्षयान्मरणभवः प्रसज्येत । [१२५।२२-१२६।०१] यद्यासुमेरोः स्थलं मांसस्य स्यात्तत्सर्व वर्षासु क्रिमीणां पूर्येत । [१२६।०१-१२६।०२] किमिदानीं तत्प्रतीक्षा एव तेषामन्तराभवा आसन् कुतो या तदा तेभ्यो गता इति वक्तव्यम् । [१२६।०२] नैतदागतं सूत्रे शास्त्रे वा । [१२६।०२-१२६।०३] एवं तु युज्यते । [१२६।०३] गन्धरसाभिगृद्धानामल्पायुषां जन्तूनामन्तो नास्ति । [१२६।०३-१२६।०५] ते तं गन्धं घ्रात्वा गन्धरसाभिगृद्धाः कालं कुर्वन्तः क्रिमिभावसंवर्त्तनीयं कर्म प्रवोध्य तया तृष्णया क्रिमिषूपपद्यन्त इति । [१२६।०५-१२६।०७] अथवा नूनं तत्प्रत्ययप्रचूर एव काले तत्संवर्त्तनीयानि कर्माणि वीपाकाभिनिर्वृत्तौ वृत्तिं लभ्न्ते नान्यत्र । [१२६।०७-१२६।०८] तथाहि चक्रवर्त्तिसंवर्त्तनीयानि कर्मणि अशीतिवर्षसहस्रायुषि प्रजायां वहुतरायुषि वा चक्रवर्त्तिनो जायन्ते नान्यस्याम् । [१२६।०८-१२६।०९] अत एव चोक्तं भगवता "अचिन्त्यः सत्त्वानां कर्मविपाक" इति । [१२६।०९] सप्ताहं तिष्ठतीति भदन्तवसुमित्रः । [१२६।०९-१२६।१०] यदि तावता सामग्रीं न लभते तत्रैव पुनश्च्युत्या जायन्ते । [१२६।१०] सप्त सप्ताहानीत्यपरे । [१२६।१०-१२६।११] अल्पं कालमिति वंभाषिकाः । [१२६।११-१२६।१२] स हि संभवैषित्वात्सम्धावगत्वा सम्धिं बध्नातीति यथात्वसमग्राः प्रत्यया भवन्ति । [१२६।१२] नियतं चानेन तस्मिन् देशे तस्यां जातौ जनितव्यं भवति । [१२६।१२-१२६।१३] तदा कर्माण्येव प्रत्ययानां सामग्रीमावहन्ति । [१२६।१३-१२६।१४] अथानियातं ततोऽन्यत्र देशे तस्यां जातौ जायते सदृश्या मित्यपरे । [१२६।१४-१२६।१५] तद्यथा गवामूष्मसु मैथुनस्य प्राचुर्यं शरदि शुनामृक्षानां हेमन्ते चाक्ष्वानाम् । [१२६।१५-१२६।१७] गवयशृगालखरतरक्षाणां पुनः कालो नास्तीति येनान्यत्र काले गोषूपपत्तव्यं स गवयेषूपपद्यते येन श्वस्स शृगालेषु येनाश्वेसु स गर्दभेषु येन ऋक्षेषु स तरक्षेषूपपद्यते इति । [१२६।१७-१२६।१८] न त्वस्य निकायसभागान्तराभवो नान्यत्र निकायसभागे शक्यमुत्पत्तुमेककामाक्षेपादिति वक्तव्यमेतत् । [१२६।१९] स खल्वेष गतिदेशसंप्राप्त्यर्थं प्रादुर्भूतोऽन्तराभवः [१२६।२०] विपर्यस्तमतिर्याति गतिदेशं रिरंसया । [१२६।२१] स हि कर्मप्रभावसंभूतेन चक्षुषा सुदूरस्थोऽपि स्वमुपपत्तिदेशं प्रेक्षते । [१२६।२१-१२६।२२] तत्रास्य मातापित्रोस्तां विप्रतिपत्तिं दृष्ट्वा पुंसः सतः पौंस्नो राग उत्पद्यते मातरि स्त्र्या सत्या स्त्रैणो रागाः उद्पद्यते पितरि । [१२६।२२-१२६।२३] विपर्ययात्प्रतिघः । [१२६।२३-१२६।२४] एवं पठच्यते प्रज्ञप्तौ "गन्धर्वस्य तस्मिन् समये द्वयोश्चित्तयोरन्यतरान्यतरच्चित्तं संमुखीभूतं भवत्यनुनयसहगतं वा प्रतिघसहगतं वेति । [१२६।२४-१२६।२५] स ताभ्यां विपर्यस्तो रन्तुकामतया तं देशमाश्लिष्य तामवस्थामात्मन्यधिमुच्यते । [१२६।२५-१२६।२६] तस्मिंश्चाशुचौ गर्भस्थानसंप्राप्ते जातहर्षोऽभिनिविशते । [१२६।२६-१२६।२७] ततोऽस्य स्कन्धा घनीभवन्त्यन्तराभवस्कन्धाश्चान्तर्धीयन्ते इत्युपपन्नो भवति । [१२६।२७-१२६।२८] स चेत्पुमान् भवति मातुर्दक्षिणकुक्षिमाश्रित्य पृष्ठाभिमुख उत्केटुकः संभवत्यथ स्त्री ततो वामकुक्षिमाश्रित्योदराभिमुखी । [१२७।०१] अथेदानीं नपुंसकं तद्येन रागेणाश्लिष्टं तथा तिष्ठति । [१२७।०१-१२७।०२] न चास्त्यन्तराभवो व्यन्तरः सकलेन्द्रियत्वात् । [१२७।०२-१२७।०३] अथः स्त्रीभूतः पुरुषभूतो वाऽनुप्रविश्य यथास्थानं तिष्ठति पश्चात्गर्भ आप्यायमानो नपुंसकं भवतीति" । [१२७।०३] इदं विचार्यते । [१२७।०३-१२७।०५] किमस्य शुक्रक्शोणितमहाभूतान्येवेन्द्रियाश्रयभावमापद्यन्ते कर्मवशादाहोस्वित्भूतान्तराण्येव कर्मभिर्जायन्ते । [१२७।०५] तान्युपश्रित्येति । तान्येवेत्येके । [१२७।०५-१२७।०६] अनिन्द्रियं हि शुक्रशोणितमन्तराभवेन सार्धं निरुध्यते सेन्द्रियं प्रादुर्भवति । [१२७।०६-१२७।०७] वीजाङ्दुरनिरोधोत्पादन्यायेन यत्तत्कालमित्याख्यायते । [१२७।०७-१२७।०८] एवं च कृत्वेदं सूत्रपदं सूत्रे सूनीतं भवति "मातापित्रशुचिकललसंभुतस्ये"ति । [१२७।०८-१२७।०९] तथा "दीर्घरात्रं युष्माभिर्भिक्षिवः कतसिः संवर्द्धिता रुधिरविन्दुरूपात्त" इति । [१२७।०९] भूतान्तराण्येवेत्यपरे । तद्यथापर्णक्रिमेः । [१२७।०९-१२७।१०] अशुचिसंनिश्रयोत्पत्त्यभिसंबन्धिवचनात्तु कललस्य सूत्राविरोध इति । [१२७।१०-१२७।११] एवं तावदण्डजां जरायुजां च योर्नि प्रतिपद्यते । [१२७।११] अन्यत्र तु यथायोगं वक्तव्यमित्याहुः । [१२७।११-१२७।१२] तत्र चायं योगो दृश्यते [१२७।१३] गन्धस्थानाभिकामोऽन्यः [१२७।१४-१२७।१५] संस्वेदजां योनिं प्रतिपद्यमान उपपत्तिस्थानं गत्वाभिलाषात्गच्छत्यमेध्यं मेध्यं वा यथाक्रमम् । [१२७।१५] उपपादुकां तु योनिं प्रपद्यमानः स्थानाभिलाषात् । [१२७।१५-१२७।१६] कथं नरकेषु स्थानाभिलाषः । [१२७।१६] विपर्यस्तबुद्धित्वात् । [१२७।१६-१२७।१७] स हि शीतवातवर्षाभिषेकैरात्मानं बाध्यमानं पश्यति नरकेषु चाग्निं दीप्यमानम् । [१२७।१७-१२७।१८] तत्र उष्णाभिलाषाद्धावति । [१२७।१८-१२७।१९] पुनस्तप्तवातातपाग्निसंतापैरात्मानं बाध्यमानमनुपश्यन् शैत्यं च नरकेषु शीताभिलाषाद्धावति । [१२७।१९-१२७।२०] यदवस्थस्तदुपपत्तिसंवर्त्तनीयं कर्माकार्षीत्तदवस्थात्मानं ताश्च सत्त्वान् पश्यन् धावतीति पूर्वाचार्याः । [१२७।२०-१२७।२१] तत्र पुनर्देवान्तराभव ऊर्ध्वं गच्छत्या सनादिवोत्तिष्ठन्मनुष्यतिर्यक्प्रेतानां मनुष्यादिवत् । [१२७।२२] ऊर्ध्वपादस्तु नारकः ॥ ३.१५ ॥ [१२७।२३-१२७।२४] "ते वै पतन्ति नरकादूर्ध्वपादा अवाङ्मुखाः । ऋषीणामभिवक्तारः संयतानां तपस्विनाम्" इति ॥ [१२७।२५] गाथाभिधानात् । [१२७।२६] यदुक्तं "विपर्यस्तमतिर्याती"ति । [१२७।२६-१२७।२७] किमवश्यं सर्वोऽन्तराभवस्तथा मातुः कुक्षिमवक्रामति । [१२७।२७] नित्याह । किं तर्हि । चतस्रो गर्भावक्रान्तयः सूत्र उक्ताः । कतमाश्चतस्रः । [१२८।०१] संप्रजानन् विशत्येकः [१२८।०२] तिष्ठति निष्क्रामति सा संप्रजानन् । [१२८।०३] तिष्ठत्यप्यपरः । [१२८।०४] संप्रजानन्निति वर्त्तते । प्रविशत्यपीत्यपिक्षब्दात् । [१२८।०५] अपरः । [१२८।०६] निष्क्रामत्यपि [१२८।०७] संप्राजानन् प्रविशति तिष्ठत्यपि । [१२८।०८] सर्वाणि मूढोऽन्यः [१२८।०९-१२८।१०] कश्चित्पुनः सर्वाण्येवासंप्रजानन् करोति प्रविशत्यसंप्रजानन् तिष्ठति निष्क्रामत्यपि । [१२८।१०] एताश्चतस्रो गर्भावक्रान्तयः प्रतिलोमं निर्दिष्टाः । [१२८।११] श्लोकबन्धानुगुण्यतः । [१२८।१२] नित्यमण्डजः ॥ ३.१६ ॥ [१२८।१३] अण्डजः सत्त्वो नित्यं मूढ एव सर्वाणि करोति । कथमण्डाज्जातो गर्भं प्रविशति । [१२८।१४] योऽपि जनिष्यते सोऽप्यण्दजः । अथवा भाविन्यापि संज्ञया निर्देशाः क्रियन्ते । [१२८।१५] तद्यथा "संकृतमभिसंस्करोती"ति सूत्रे ओदनं पचतीति सक्तुं पिनष्टीति लोके । [१२८।१६] तस्मान्नैष दोषः । [१२८।१७] कथं पुनरसंप्रजानन्मातुः कुक्षिं प्रविशति यावन्निष्क्रामति कथं वा संप्रजानन् । [१२८।१८-१२८।१९] अल्पेशाख्यस्य तावत्सत्त्वस्य मातुः कुक्षिं प्रविशतः एवं वीपरीतौ संज्ञाधिमोक्षौ प्रवर्त्तेते । [१२८।१९] वातो वाति देवो वर्षति । [१२८।१९-१२८।२१] शीतं दुर्दिनं महतो वा जनकायस्य कोलाहलं ह्न्त तृणगहनं वा प्रविशामि वनगहनं वा तृणकुटीं वा पर्णकुटीं वा वृक्षमूलं वा सर्पामि कुण्डयमूलं वेति । [१२८।२१-१२८।२२] तिष्ठतोऽप्येषु तिष्ठामिति निष्क्रामतो स्प्येभ्यो निर्यामीति । [१२८।२२-१२८।२३] महेशाख्यस्य तु सत्त्वस्यारामं वा प्रविशाम्युद्यानं वाप्रासादं वाऽभिरोहामि कूटागारं वा पर्यङ्क वेति । [१२८।२३] तथा तिष्ठामि निर्यामीति । [१२८।२३-१२८।२४] एवं तावदसंप्रजानन् प्रविशति यावन्निष्क्रामति । [१२८।२४-१२८।२५] संप्रजानंस्तु सम्यक्प्रजानाति मातुः कुक्षिं प्रविशाम्यत्रैव तिष्ठामि अत एव निर्यामिति । [१२८।२५-१२८।२६] नास्य विपरीतौ संज्ञाधिमोक्षौ प्रवर्त्तेते । [१२८।२६] अत्र पुनरपदिश्यते । [१२८।२७] गर्भावक्रान्तयस्तिस्रश्चक्रवर्त्तिस्वयंभुवाम् । [१२८।२८] चक्रवर्त्तिनश्च स्वयंभुवोश्च प्रत्येकबुद्धसंबुद्धयोश्च । यथाक्रममित्यन्ते वक्ष्यति । [१२८।२८-१२८।२९] तत्र प्रथमा चक्रवर्त्तिनः । [१२८।२९] स हि प्रविशत्येव संप्रजानन्न तिष्ठति नापि निष्क्रामति । [१२८।३०] प्रत्येकबुद्धस्तिष्ठत्यपि । बुद्धो निष्क्रामत्यपि । अत्रापि भाविन्या संज्ञया निर्देशः । [१२९।०१] कर्मज्ञानोभयेषां वा विशदत्वाद्यथाक्रमम् ॥ ३.१७ ॥ [१२९।०२] विशदकर्मणाम्दारपुण्यक्रियाणां प्रथमा । [१२९।०२-१२९।०३] विशदज्ञानानां बाहुश्रुत्यकृतप्रविचयानां द्वितीया । [१२९।०३] विशद पुण्यकर्मज्ञानानां तृतीया । [१२९।०३-१२९।०४] त एव त्वेते चक्रवर्त्त्यादय एवंभूता युज्यन्ते यथाक्रमम् । [१२९।०४] शेषाणां चतुर्थीति सिद्धं भवति । [१२९।०५] अत्रेदानीं बाह्यका आत्मवादं परिगृह्योत्तिष्ठन्ते । [१२९।०५-१२९।०६] यदि सत्त्वो लोकान्तरं संचरतीति प्रतिज्ञायते सिद्ध आत्मा भवतीति । [१२९।०६] स एष प्रतिषिध्यते [१२९।०७] नात्मास्ति [१२९।०८] कीदृश आत्मा य इमान्निक्षिपत्यन्याश्च स्क्न्धान् प्रतिसंदधातीति परिकल्प्यते । [१२९।०९] स तदृशो नास्त्यन्तर्व्यापारपुरुषः । [१२९।०९-१२९।११] एवं तूक्तं भगवता "अस्ति कर्मास्ति विपाकः कारकस्तु नोपलभ्यते य इमांश्च स्कन्धान्निक्षिपति अन्यांश्च स्कन्धान् प्रतिसंदधात्यन्यत्र धर्मसंकेतात् । [१२९।११-१२९।१२] तत्रायं धर्मसंकेतो यदुतास्मिन् सतीदं भवतीति विस्तरेण प्रतीत्यसमुत्पादः "। [१२९।१२] कीदृशस्तर्ह्यात्मा न प्रतिषिध्यते । [१२९।१३] स्कन्धमात्रं तु [१२९।१४] यदि तु स्कन्धमात्रमेवात्मेति उपचर्यते तस्याप्रतिषेधः । [१२९।१४-१२९।१५] एवं तर्हि स्कन्धा एव लोकान्तरं संचरन्तीति प्राप्तं स्कन्धमात्रं तु नात्र संचरतीति । [१२९।१६] क्लेशकर्माभिसंस्कृतम् । [१२९।१७] अन्तराभवसंतत्या कुक्षिमेति प्रदीपवत् ॥ ३.१८ ॥ [१२९।१८] क्षणिका हि स्कन्धास्तेषां संचरितुं नास्ति शक्तिः । [१२९।१८-१२९।१९] क्लेशैस्तु परिभावितं कर्मभिश्च क्लेशमात्रमन्तराभासंज्ञिकया संतत्या मातुः कुक्षिमायाति । [१२९।१९-१२९।२०] तद्यथा प्रदीपः क्षणिकोऽपि संतत्या देशान्तरमिति नास्त्येष दोषः । [१२९।२०-१२९।२१] तस्मात्सिद्धमेतदसत्यप्यात्मनि क्लेशकर्माभिसंस्कृटः स्कन्धानां संतानो मातुः कुक्षिमापद्यत इति । [१२९।२१] स पुनः [१२९।२२] यथाक्षेपं क्रमाद्वृद्धः सन्तानः क्लेशकर्मभिः । [१२९।२३] परलोकं पुनर्याति [१२९।२४] नहि सर्वस्य स्कन्धसन्तानस्याक्षेपस्तुल्यो भवत्यायुप्यस्य कर्मणो भेदात् । [१२९।२४-१२९।२५] अतो यस्य यावानाक्ष्पस्तस्य तावती वृद्धिः क्रमेण भवति । [१२९।२५] केन क्रमेण । [१३०।०१-१३०।०२] "कललं प्रथमं धवति कललाज्जायतेऽर्बुदः । अर्बुदाज्जायते पेशी पेशीतो जायते घनः ॥ [१३०।०३-१३०।०४] घनात्प्रशाखा जायन्ते केशरोमनखादयः । इन्द्रियाणि च रूपीणि व्यञ्जनान्यनुपूर्वशः ॥ [१३०।०५] इत्यार्याः । [१३०।०५-१३०।०६] एताः पञ्च गर्भावस्थाः कललार्बुदपेशीघनप्रशाखावस्थाः । [१३०।०६-१३०।०८] तस्य खलु कालान्तरेण परिपाकप्राप्तस्य गर्भशत्लस्याभ्यन्तरात्मातुः कुक्षौ कर्मविपाकजा वायवो वान्ति ये तं गर्भशल्यं संपरिवर्त्त्य मातुः कायावक्षरद्वाराभिमुखमवस्थापयन्ति । [१३०।०८-१३०।०९] सक्रूरपुरीषपिण्ड इवातिमात्रं स्थानात्प्रच्युतो दुःखं संपरिवर्त्त्यते । [१३०।०९-१३०।१५] यदि पुनः कदाचिन्मातुराहारविहारक्रियापचारेण च पूर्वकर्मापराधेन गर्भ एव व्यापादं प्राप्नोति तत एनं तज्ज्ञास्त्रियः कुमारभृत्यका वा सुखोष्णेन सर्पिस्तैलेन सुपिष्टेन शाल्मलीकल्केनान्येन वा हस्तमभ्यज्य तीक्ष्णं तनुकं चात्र शस्त्रकमुपनिवध्य तस्मिन्वर्चस्कूप इवोग्रदुर्गन्धान्धकारसमलपल्वले सुवहुक्रिमिकुलसहस्रावासे नित्यस्राविणि सततप्रतिक्रिये शुक्रश्रोणितलसिकामलसंक्लिन्नविक्लिन्नक्वथितपिच्छिले परमवीभत्सदर्शने छिद्रतनुचर्मावच्छादिते पूर्वकर्मवीपाकर्जे महति कामनाडीर्वणे हस्तं प्रवेश्या ङ्गमङ्गं निकृत्याध्याहरन्ति । [१३०।१६] स चाप्यपरपर्यायवेदनीयेन कर्मणा पूर्वकेण कामपि गतिं नीयते । [१३०।१६-१३०।२०] अथ पुनः स्वस्ति प्रजायते तत एनं माता पुत्राभिलाषिणी तत्परिका वा स्त्रियः सद्योजातकं तरुणव्र्णायमानात्मानं शस्त्रक्षारा यमाणसंस्पर्शाभ्यां पाणिभ्यां परिगृह्य स्नापयन्ति स्तन्येन सर्पिपा वाप्याययन्ति औदारिकं चाहारमाहर्तुं क्रमेणाभ्यासयन्ति । [१३०।२०-१३०।२१] तस्य वृद्धेरन्वयादिन्द्रियाणां परिपाकान्पुनरपि क्लेशाः समुदाचरन्ति कर्मणि चोपचयं गच्छन्ति । [१३०।२१-१३०।२२] सः तैः कायस्य भेदादन्तराभवसंतत्या पूर्ववत्परलोकं पुनर्याति । [१३०।२३] इत्यनदिभवचक्रकम् ॥ ३.१९ ॥ [१३०।२४-१३०।२५] एतेन प्रकारेण क्लेशकर्महेतुकं जन्म तद्धेतुकानि पुनः क्लेशकर्माणि तेभ्यः पुनर्जन्मेत्यनादिभवचक्रकं वेदितव्यम् । [१३०।२५-१३०।२६] आदौ हि परिकल्प्यमाने त्स्याहेतुकत्वमेतेषु सज्येत सति चाहेतुकत्वे सर्वमेवेदमहेतुकं प्रादुःस्यात् । [१३०।२७-१३०।२८] दृष्टं चाङ्कुरादीषु वीजादीनां सामर्थ्यं देशकालप्रतिनियमादग्न्यादीनां च पाकजादिष्विति नास्ति निर्हेतुकः प्रादुर्भावः । [१३०।२८-१३१।०१] नित्यकारणास्तित्ववादश्च प्रागेव पर्युदस्तः । [१३१।०१] तस्मान्नास्त्येव संसारस्यादिः । अन्तस्तु हेतुक्षयात्युक्तः । [१३१।०१-१३१।०२] हेत्वधीनत्वाज्जन्मनो वीजक्षयादिवङ्कुरस्येति । [१३१।०३] य एष स्कन्धसंतानो जन्मत्रयावस्थ ऊपदिष्टः [१३१।०४] स प्रतीत्यसमुत्पादो द्वादशाङ्गस्त्रिकाण्डकः । [१३१।०५-१३१।०६] तत्र द्वादशाङ्गानि अविद्या संस्कारा विज्ञानं नामरूपं षडायतनं स्पर्शो वेदना तृष्णा उपादानं भवो जातिर्जरामरणं च । [१३१।०६-१३१।०७] त्रीणि काण्डानि पूर्वापरान्तमध्यान्यतीतानागतप्रत्युत्पन्नानि जन्मानि । [१३१।०७-१३१।०८] कथमेषु त्रिकाण्डेषु द्वादशाङ्गानि व्यवस्थाप्यन्ते । [१३१।०९] पूर्वापरान्तयोर्द्वे द्वे मध्येऽष्टौ [१३१।१०] अविद्या संस्काराश्च पूर्वान्ते जातिर्जरामरणं चापरान्ते । [१३१।१०-१३१।११] शेषाण्यष्टौ मध्ये । [१३१।११] किं पुनरेतान्यष्टाङ्गानि सर्वस्यां जातौ भवन्ति । नेत्याह । कस्य तर्हि । [१३१।१२] परिपूरिणः ॥ ३.२० ॥ [१३१।१३-१३१।१४] परीपूरोऽस्यास्तीति परिपूरो य एतानि सर्वाण्येवावस्थान्तराणि स्पृशति सोऽत्र पुद्गलोऽभिप्रेतो न तु योऽन्तराल एव म्रियते । [१३१।१४] नापि रूपारुप्यावचरः । [१३१।१४-१३१।१५] तथा हि महानिदानपर्याये कामावचर एव पुद्गलो निर्दिष्टः । [१३१।१५-१३१।१६] "विज्ञानं चेदानन्द मातुः कुक्षिं नावक्रामेदि"ति वचनात् । [१३१।१६-१३१।१८] यदा तु द्विविधः प्रतीत्यसमुत्पाद उच्यते पौर्वान्तिकश्चापरान्तिकश्चेति तदा सप्ताङ्गानि पौर्वान्तिको यावद्वेदनान्तः पञ्चापरान्तिकः । [१३१।१८] सफलहेतुकयोः पूर्वापरान्तयोर्ग्रहणात् । [१३१।१९] अथ क इमेऽविद्यादयः । [१३१।२०] पूर्वक्लेशा दशाऽविद्या [१३१।२१] या पूर्वके जन्मनि क्लेशावस्था सेहाविद्येत्युच्यते । [१३१।२१-१३१।२२] साहचर्यात्तद्वशेन तेषां समुदाचाराच्च । [१३१।२२] राजागमनवचने तदनुयात्रिका गमनसिद्धवत् । [१३१।२३] संस्काराः पूर्वकर्मणः । [१३१।२४] दशेति वर्त्तते । [१३१।२४-१३१।२५] पूर्वजन्मन्येव या पुण्यादिकर्मावस्था सेह संस्कारा इत्युच्यन्ते यस्य कर्मण इह विपाकः । [१३१।२६] संधिस्कन्धास्तु विज्ञानं [१३१।२७] मातुः कुक्षी प्रतिसंधिक्षणे पञ्च स्कन्धा विज्ञानम् । [१३२।०१] नामरूपमतः परम् ॥ ३.२१ ॥ [१३२।०२] प्राक्षडायतनोत्पादात् [१३२।०३-१३२।०४] संधिचित्तात्परेण यावत्षडायतनं नोत्पद्यते साऽवस्था नामरूपं तावत्षडायतनमित्युच्यते । [१३२।०४-१३२।०५] प्रक्चतुरायतनोत्पादादिनि वक्तव्ये षडायतनवचनं तदा तद्व्यवस्थापनात् । [१३२।०६] तत्पूर्वं त्रिकसंगमात् । [१३२।०७-१३२।०८] उत्पन्ने षडायतने सावस्था तावत्षडायतनमित्युच्यते यावदिन्द्रियविषयविज्ञानत्रिकसंनिपातः । [१३२।०९] स्पर्शः प्राक्सुखदुःखादिकारणज्ञानशक्तितः ॥ ३.२२ ॥ [१३२।१०] त्रयाणां संनिपातात्स्पर्शो भवति । [१३२।१०-१३२।११] स यावद्वेदनात्रयकारणपरिच्छेदेन समर्थो भवति साऽवस्था स्पर्श इत्युच्यते । [१३२।११] परिच्छेदसामर्थ्ये सति [१३२।१२] वित्तिः प्राक्मैथुनात् [१३२।१३] वेदनावस्था यावन्मैथुनरागो न समुदाचरति । [१३२।१४] तृष्णा भोगमैथुनरागिणः । [१३२।१५] कामगुणमैथुनरागसमुदाचारावस्था तृष्णेत्युच्यते यावन्न तद्विषयपर्येष्टिमापद्यते । [१३२।१६] उपादानं तु भोगानां प्राप्तये परिधावतः ॥ ३.२३ ॥ [१३२।१७-१३२।१८] यस्यामवस्थायां विषयप्राप्तये पर्येष्टिमापन्नः सर्वतो धावत्यसाववस्था उपादानमित्युच्यते । [१३२।१८] तथा च परिधावन् [१३२।१९] स भविष्यत्भवफलं कुरुते कर्म तत्भवः । [१३२।२०] स विषयाणां प्राप्तिहेतोः परिधावन् पौनर्भविकं कर्मोपचिनोति सोऽस्य भवः । [१३२।२१] तेन हि कर्मणा पुनरितः प्रच्युतस्यायत्यां प्रतिसंधिर्भवति । योऽसौ [१३२।२२] प्रतिसंधिः पुनर्जातिः [१३२।२३] यदेवेह विज्ञानाङ्गं तदेवास्यान्यत्र जन्मनि जातिः । ततूर्ध्वं [१३२।२४] जरामरणमा विदः ॥ ३.२४ ॥ [१३२।२५] जातेः परेण यावदेदनावस्था जरामरणम् । [१३२।२५-१३२।२७] यान्येवेह चत्वार्यङ्गानि नामरूपषडायतनस्पर्शवेदनास्तान्येवान्यत्र जरामरणमित्येतानि द्वादशाङ्गानि । [१३२।२७] स चैष प्रतीत्यसमुत्पादश्चतुर्विध उच्यते । [१३३।०१] क्षणिकः प्रकर्षिकः सांबन्धिकः आवस्थिकश्च । कथं क्षणिकः । [१३३।०१-१३३।०२] एकस्मिन् खल्वपि क्षणे द्वादशाङ्गानि भवन्ति । [१३३।०२-१३३।०३] तद्यथा लोभवशेन प्राणिनं जीविताद्व्यपरोपयेत् । [१३३।०३] यो मोहः साऽविद्या । या चेतना ते संस्काराः । वस्तुप्रतिविज्ञप्तिर्विज्ञानम् । [१३३।०४] विज्ञानसहभुवश्चत्वारः स्कन्धा नामरूपम् । [१३३।०४-१३३।०५] नामरूपे व्यवस्थापितानि इन्द्रियाणि षडायतनम् । [१३३।०५] षड्डायतनाभिनिपातः स्पर्शः । स्पर्शानुभवनं वेदना । [१३३।०५-१३३।०६] यो लोभः स तृष्णा । [१३३।०६] तत्संप्रयुक्तानि पर्यवस्थानानि उपादानम् । [१३३।०६-१३३।०७] तत्समुत्थितं कायवाक्कर्म भवः । [१३३।०७-१३३।०८] तेषां धर्माणामुत्सर्जनं जातिः परीपाको जरा भङ्गो मरणमिति । [१३३।०८] पुनराहुः । [१३३।०८-१३३।०९] क्षणिकः सांबन्धिकश्च यथा प्रकरणेषु "प्रतीत्यसमुत्पादः कतमः । [१३३।०९] सर्वे संस्कृता धर्मा" इति । [१३३।०९-१३३।१०] आवस्थिको द्वादश पञ्चस्कन्धिका अवस्था निरन्तरजन्मत्रयसंबद्धाः । [१३३।१०] स एव प्राकर्षिकः । एषां कतमोऽयमभिप्रेतो भगवतः । [१३३।११] आवस्थिकः किलेष्टोऽयं [१३३।१२] यद्यङ्गमङ्गं पञ्च स्कन्धाः किं कारणमविद्यादीनेव धर्मान् कीर्त्तयति स्म । [१३३।१३] प्राधान्यत्त्वङ्गकीर्तनम् । [१३३।१४-१३३।१५] अविद्याप्रधानामवस्थामविद्यां जगाद संस्कारप्रधानां संस्कारान्यावज्जरामरणमित्यदोषः । [१३३।१५-१३३।१६] किं पुनः कारणं सूत्रे द्वादशाङ्ग उक्तः प्रकरणेष्वन्यथा "प्रतीत्यसमुत्पादः कतमः । [१३३।१६] सर्वे संस्कृता धर्मा" इति । [१३३।१६-१३३।१७] अभिप्रायिकः सूत्रे लाक्षणिकोऽभिधर्मः । [१३३।१७-१३३।१८] तथावस्थिकः क्षणिकः प्राकर्षिकः सांबन्धिकः सत्त्वाख्योऽसत्त्वाख्यश्चेति भेदः । [१३३।१८] किमर्थं पुनः सूत्रे सत्त्वाख्य एव । [१३३।१९] पूर्वापरान्तमध्येषु संमोहविनिवृत्तये ॥ ३.२५ ॥ [१३३।२०] अत एव च त्रिकाण्डः । [१३३।२०-१३३।२१] तत्र पूर्वान्तसंमोहो यत इयं विचिकित्सा किं न्व हमभूवमतीतेऽध्वनि आहोस्विन्नाभूवं को न्वहमभूवं कथं न्वहमभूवमिति । [१३३।२२] अपरान्तसंमोहो यत इयं विचिचित्सा किं नु भविष्याम्यनागतेऽध्वनीति विस्तरः । [१३३।२३] मध्यसंमोहो यत इयं विचिकित्सा किम्स्विदिदं के सन्तः के भविष्याम इति । [१३३।२४-१३३।२६] एतस्य त्रिविधस्य संमोहस्य व्यावर्त्तनार्थं सत्त्वाख्य एव त्रिकाण्डश्च प्रतीत्यसमुत्पाद उपदिष्टः सूत्रे यथाक्रममविद्या संस्काराश्च जातिर्जरामरणं च विज्ञानं यावत्भवश्च । [१३३।२६-१३४।०२] तथाहि सूत्र एवोक्तं "यतश्च भिक्षवो भिक्षुणा प्रतीत्यसमुत्पादश्च प्रतीत्यसमुत्पन्नाश्च धर्मा एवं यथाभूतं सम्यक्प्रज्ञया दृष्टा भवन्ति । [१३४।०२] स न पूर्वान्तं प्रतिसरति किं न्वहमभूवमतीतेऽध्वनी"ति विस्तरः । [१३४।०३] तृष्णोपादानभवा अप्यपरान्तसंमोहव्यावर्तनार्थमित्यपरे । [१३४।०३-१३४।०४] तस्यैव ह्येते हेतव इति स पुनरेष द्वादशाङ्गः प्रतीत्यसमुत्पादस्त्रिस्वभावो वेदितव्यः । [१३४।०५] क्लेशकर्मवस्तूनि । तत्र [१३४।०६] क्लेशास्त्रीणि [१३४।०७] त्रीण्यङ्गानि क्लेशस्वभावान्यविद्यातृष्णेपादानानि । [१३४।०८] द्वयं कर्म [१३४।०९] अङ्गद्वयं कर्मस्वभावं संस्कारा भवश्च । [१३४।१०] सप्त वस्तु [१३४।११] सप्ताङ्गानि वस्तुस्वभावानि विज्ञाननामरूपषडायतनस्पर्शवेदनाजातिजरामरणानि । [१३४।१२] क्लेशकर्माश्रयत्वात् । यथा च वस्तु सप्ताङ्गानि [१३४।१३] फलं तथा । [१३४।१४] सप्तैवाङ्गानि फाभूतानि । शेषाणि पञ्च हेतुभूतानि । [१३४।१४-१३४।१५] कर्मक्लेशस्वभावभूतत्वात् । [१३४।१५] किं पुनः कारणं मध्ये फलहेतू विशालितौ । [१३४।१५-१३४।१६] वस्तुनः पञ्चधा भेदात् । [१३४।१६] क्लेशस्य द्विधा । अनागतेऽध्वनि फलं संक्षिप्तं द्विधा भेदात् । [१३४।१७] अतीतेऽध्वनि हेतुरेकमुखक्लेशोपदेशादिति । [१३४।१८] फलहेत्वभिसंक्षेपो द्वयोर्मध्यानुमानतः ॥ ३.२६ ॥ [१३४।१९] मध्येनैव हि पूर्वान्तापरान्तयोरपि हेतुफलविस्तरः शक्योऽनुमानुमिति नोक्तः । [१३४।२०] पुनरपरात्मकं हि यत्नं मा कार्यमिति । [१३४।२०-१३४।२२] यदि खलु द्वादशाङ्ग एव प्रतीत्यसमुत्पाद एवं सत्यविद्याया अनुपदिष्टहेतुकत्वादादिमान् संसारः प्राप्नोति जरामरणस्य चानुपदिष्टफलत्वादन्तवान् । [१३४।२२-१३४।२३] अङ्गान्तरं वा पुनरुपसंख्यातव्यं तस्याप्यन्यस्मादित्य नवस्थाप्रसङ्गः । [१३४।२३] नोपसंख्यातव्यम् । यस्मादुपदर्शितोऽत्र भगवता [१३४।२४-१३४।२५] क्लेशात्क्लेशः क्रिया चैव ततो वस्तु ततः पुनः । वस्तुक्लेशाश्च जायन्ते भवाङ्गनामयं नयः ॥ ३.२७ ॥ [१३४।२६] क्लेशात्क्लेशो जायते तृष्णाया उपादानम् । क्लेशात्कर्म । [१३४।२६-१३५।०१] उपादानात्भवोऽविद्यायाश्च संस्कारा । [१३५।०१] कर्मवस्तुसंस्कारेभ्यो विज्ञानं भवाच्च जातिः । [१३५।०१-१३५।०२] वस्तुनो वस्तुविज्ञानानामरूपं यावत्स्पर्शाद्वेदना जातेश्च जरामरणम् । [१३५।०२-१३५।०३] वस्तुनः क्लेशो वेदनाया स्तृष्णेति । [१३५।०३-१३५।०४] यस्मादेष नयो व्यवस्थितो भवाङ्गानां तस्मादविद्याऽपि क्लेशस्वभावा वस्तुनः क्लेशाद्वेति ज्ञापितं भवति । [१३५।०४-१३५।०५] वेदनावशाच्च जरामरणवस्तुनः पुनः क्लेशो भावीति नात्र पुनः किञ्चिदुपसंख्येयम् । [१३५।०५-१३५।०६] "एवमस्य केवलस्य महतो दुःखस्कन्धस्य समुदयो भवती"ति वचनात् । [१३५।०६] अन्यथा हि किमस्य सामर्थ्यं स्यात् । [१३५।०७] अयोनिशोमनस्कारहेतुकाऽविद्योक्ता सूत्रान्तरे । अविद्याहेतुकश्चायोनिशोमनस्कारः । [१३५।०८] स चेहाप्युपादानान्तर्भूतत्वादुक्तो भवतीति अपरे । [१३५।०८-१३५।०९] कथमयोनिशोमनस्कारस्योपादानेऽन्तर्भावः । [१३५।०९] यदि संप्रयोगतः । तृष्णाऽविद्ययोरपि तस्यान्तर्भावप्रसङ्गः । [१३५।१०] सत्यपि चान्तर्भावे कथमत्रेदं ज्ञापितं भवत्ययोनिशोमनस्कारहेतुका अविद्येति । [१३५।११-१३५।१२] यदि तर्ह्यन्तर्भावेनैव हेतुफलभावो विज्ञायते तृष्णाऽविद्ययोरपि तर्हि तत्रान्तर्भावा दङ्गन्तरत्वं शक्यमकर्त्तुम् । [१३५।१२] अन्यः पुनराह । [१३५।१२-१३५।१३] अयोनिशो मनस्कारो हेतुरविद्याया उक्तः सूत्रान्तरे । [१३५।१३] स चापि स्पर्शकाले निर्दिष्टः । [१३५।१३-१३५।१४] "चक्षुः प्रतीत्य रूपाणि चोत्पद्यते आविलो मनस्कारो मोहज" इति । [१३५।१४] वेदनाकाले चावश्यमविद्यया भवितव्यम् । [१३५।१५] "अविद्यासंस्पर्शजं वेदितं प्रतीत्योत्पन्ना तृष्णे"ति सूत्रान्तरात् । [१३५।१६-१३५।१७] अतः स्पर्शकाले भवन्नयोनिशोमनस्कारो वेदनासहवर्त्तिन्या अविद्यायाः प्रत्ययभावेन सिद्ध इति नास्त्यहेतुकत्वमविद्याया न चाङ्गान्तरमुपसंख्येयम् । [१३५।१७-१३५।१८] नचाप्यनवस्थाप्रसङ्गः । [१३५।१८-१३५।१९] तस्याप्ययोनिशोमनस्कारस्य पुनर्मोहजवचनादाविलो मनस्कारो मोहज इति । [१३५।१९] तत्तर्ह्येतदन्त्यत्रोक्तमिह पुनर्वक्तव्यम् । न वक्तव्यम् । कथमनुच्यमानं गम्यते । [१३५।२०] युक्तितः । कया युक्त्या । [१३५।२०-१३५।२१] नहि निरवद्या वेदना तृष्णायाः प्रत्ययीभवत्यर्हतां न चावीपरीतः स्पर्शः क्लिष्टाया वेदनायाः । [१३५।२१-१३५।२२] नच पुनर्निरवद्यस्यार्हतः स्पर्शो विपरीत इत्यनया युक्त्या । [१३५।२२] अतिप्रसङ्ग एवं प्राप्नोति । [१३५।२२-१३५।२३] यौवत्युक्त्या संभवति तावदनुक्तं गम्यत इति । [१३५।२३-१३५।२४] तस्मान्न भवत्ययं परिहारः । [१३५।२४] अचोद्यमेव त्वेतद् । [१३५।२४-१३५।२५] अविद्याजरामरणयोः परेणाङ्गन्तरानभिधानात्संसारस्याद्यन्तवत्त्वप्रसङ्गः । [१३५।२५] नचापरिपूर्णो निर्देश इति । किं कारणम् । [१३५।२६-१३५।२७] प्रवृत्तिसंमूडेभ्यो विनेयेभ्यः कथं परलोकादिहलोक इहलोकाच्च पुनः परलोकः संबध्यत इत्येतावतोऽत्रार्थस्य विवक्षितत्वात् । [१३५।२७] एतस्य च पूर्वमेवोत्तत्वात् । [१३६।०१] पूर्वापरान्तमध्येषु संमोह विनिवृत्तये" । [१३६।०२-१३६।०३] उक्तं भगवता "प्रतीत्यसमुत्पादं वो भिक्षवो देशयिष्यामि प्रतीत्यसमुत्पन्नांश्च धर्मानित्यथक एषां विशेषः । [१३६।०३] शास्त्रतस्तावन्न कश्चित् । [१३६।०३-१३६।०४] उभ्यं हि सर्वे संस्कृता धर्मा इति । [१३६।०४] कथमिदानीमनुत्पन्ना एवानागताः प्रतीत्यसमुत्पन्ना इत्युच्यन्ते । [१३६।०४-१३६।०५] कथं तावदकृता एवानागताः संस्कृता उच्यन्ते । [१३६।०५] आभिसम्स्कारिकया चेतनया चेतितत्वात् । [१३६।०५-१३६।०६] अनास्रवाः कथम् । [१३६।०६] तेऽपि चेतिताः कुशलया चेतनया प्राप्तिं प्रति । निर्वाणेऽपि प्रसङ्गः । [१३६।०७-१३६।०८] तज्जातीयत्वात्तत्तत्रैवातिदेशो यथा नच तावद्रूप्यते रूपं चोच्यते तज्जातीयत्वादित्यदोषः । [१३६।०८] सूत्राभिप्रायस्त्वयमुच्यते । [१३६।०९] हेतुरत्र समुत्पादः समुत्पन्नं फलं मतम् । [१३६।१०-१३६।११] हेतुभूतमङ्गप्रतीत्यसमुत्पादः समुत्पद्यतेऽस्मादिति दृत्वा फलभूतमङ्ग प्रतीत्यसमुत्पन्नम् । [१३६।११] एवं सर्वाण्यङ्गान्युभययथा सिध्यन्ति । हेतुफलभवात् । [१३६।११-१३६।१२] न चैवं सत्यव्यवस्था भवन्त्यपेक्षाभेदात् । [१३६।१२-१३६।१३] यदपक्षय प्रतीत्यसमुत्पादो न तदेवापेक्ष्य प्रतीत्यसमुत्पन्नं हेतुफलवत्पितृपुत्रवच्च । [१३६।१३-१३६।१४] स्थविरपूर्णाशः किलाह स्यात्प्रतीयसमुत्पादो न प्रतीत्यसमुत्पन्ना धर्मा इति । [१३६।१४] चतुष्कोटिकः । [१३६।१५] प्रथमा कोटिरनागता धर्माः । द्वितीयाऽर्हतश्चरमाः । [१३६।१५-१३६।१६] तृतीया तदन्येऽतीतप्रत्युपन्ना धर्माः । [१३६।१६] चतुर्थ्य संस्कृता धर्मा इति । अत्र तु सौत्रान्तिका विज्ञापयन्ति । [१३६।१६-१३६।१७] किं खल्वेता इष्टय उच्यन्ते या यस्येष्टिराहोस्वित्सूत्रार्थः । [१३६।१७] सूत्रार्थ इत्याह । [१३६।१७-१३६।१८] यदि सूत्रार्थो नैष सूत्रार्थः । [१३६।१८] कथं कृत्वा । [१३६।१८-१३६।१९] यत्तावदुक्तमा "वस्थिक एष प्रतीत्यसमुत्पादो द्वादश पञ्चस्कन्धिका अवस्था द्वादशङ्गानी" त्येतदुत्सूत्रम् । [१३६।१९] सूत्रेऽन्यथा निर्देशाद् । [१३६।२०] "अविद्या कतमा । यत्तत्पूर्वान्तेऽज्ञानमि"ति विस्तरेण । [१३६।२०-१३६।२१] यच्च नीतार्थं न तत्पुनर्नेयं भवतीति नैष सूत्रार्थः । [१३६।२१] न वै सर्वं निर्देशतो नीतार्थं भवति । [१३६।२१-१३६।२२] यथाप्रधानं चापि निर्देशाः क्रियन्ते । [१३६।२२-१३६।२३] तद्यथा हस्तिपदोपमे "पृथिवीधातुः कतमः" इत्यधिकृत्याह "केशा रोमाणी"ति । [१३६।२३] सन्ति च तत्रान्येऽपि रूपादयः । एवमत्रापि यथाप्रधानं निर्देशः स्यात् । [१३६।२४] औपसंहार एषः । नहि तत्र केशादयः पृथिवीधातुना निर्दिश्यन्ते । [१३६।२४-१३६।२५] यत एषामपरिपूर्णो निर्देशः स्यादपि तु केशादिभिरेव पृथिवीधातुः तत्र निर्देश्यते । [१३६।२५-१३६।२६] न च केशादीनभ्यतीत्याप्यस्ति पृथिवीधातुरिति संपूर्ण एवास्य निर्देशः । [१३६।२६-१३७।०१] एवमिहाप्यविद्यादीनां परिपूर्ण एव निर्देशो न सावशेषः । [१३७।०१-१३७।०२] ननु चाभ्यतीत्यापि केशादीनश्रुखेट शिङ्घाणका दिष्वस्ति पृथिवीधातुः । [१३७।०२] सोऽपि निर्दिष्ट एवेति । [१३७।०२-१३७।०४] यद्व "पुनरन्यदप्यस्मिन् काये खकूखटं खरगतमिति वचनात्भवतु वा तथैवाविद्यावशेषो यदि शक्यते दर्शयितुम् । [१३७।०४] जात्यन्तरस्य त्वविद्यायां किङ्कृतः प्रक्षेपः । [१३७।०५-१३७।०६] यद्यपि च तास्ववस्थासु पञ्च स्कन्धा विद्यन्ते यस्य तु भावाभावयोर्यस्य भावाभावनियमः तदेवाङ्गं व्यवस्थापयितुम् । [१३७।०६-१३७।०७] सत्यपि च पञ्चस्कन्धकेऽर्हतः संस्कारा न भवन्ति पञ्चस्कन्धहेतुकाः । [१३७।०७] किं तर्हि अविद्याहेतुका एव । [१३७।०७-१३७।०८] तथा पुण्यापुण्यानेञ्ज्योपगं च विज्ञानं तृष्णा दयश्चेति । [१३७।०८] यथानिर्देशमेव सूत्रार्थः । [१३७।०९] यदप्युक्तं "हेतुरत्र समुत्पादः समुत्पन्नं फलं यावच्चतुष्कोटिक" इति । [१३७।१०] एतदप्युत्सूत्रम् । सूत्रेऽन्यथा निर्देशात् । "प्रतीत्यसमुत्पादः कतमः । [१३७।१०-१३७।१२] यदुतास्मिन् सतीदं भवतीति विस्तरेणोक्त्वा इति याऽत्र धर्मता धर्मस्थितिता यावदविपर्यस्तता अयमुच्यते प्रतीत्यसमुत्पाद" इति । [१३७।१२] ध्र्मता च नाम धर्मजातिः धर्माणां शैलिः । [१३७।१३] अतो येयं धर्मता य एष नियमः । अविद्यायामेवसत्यां संस्कारा भवन्ति नोन्यथा । [१३७।१४] एष प्रतीत्यसमुत्पादो न हेतुरेव । [१३७।१४-१३७।१५] यदपि चतुष्कोटिकमुक्तं तत्र यद्यनागताः धर्मा न प्रतीत्यसमुत्पन्नाः सूत्रं विरुध्यते । [१३७।१५-१३७।१६] प्रतीत्यसमुत्पन्ना धर्माः कतमे । [१३७।१६] अविद्या यावज्जातिः जरामरणम् ।" [१३७।१६-१३७।१७] तयो रनागताध्वव्यवस्थानं नैष्टव्यमिति त्रिकाण्डव्यवस्था भिद्यते । [१३७।१७] असंस्कृतः प्रतीत्यसमुत्पाद इति निकायान्तरीयाः । [१३७।१८] "उत्पादाद्वा तथागतानामनुत्पादाद्वा स्थितैवेयं धर्मते"ति वचनात् । [१३७।१८-१३७।१९] तदेतदभिप्रायवशादेवं च न चैवम् । [१३७।१९] कथं तावदेवं कथं वा नैवम् । [१३७।१९-१३७।२१] यद्ययमभिप्राय उत्पादद्वा तथागतानामनुत्पादाद्वा नित्यमविद्यादीन् प्रतीत्य संस्कारादीनामनुत्पादो न कदाचिदप्रतीत्यान्यद्वा प्रतीत्यातो नित्य इति एवमेतदिति प्रतिग्राह्यम् । [१३७।२१-१३७।२२] अथायमभिप्रायः प्रतीत्यसमुत्पादो नाम किञ्चित्भावान्तरं नित्यमस्तीति । [१३७।२२-१३७।२३] नैतदेवमिति प्रतिषेद्धव्यम् । [१३७।२३] किं कारणम् । उत्पादस्य संस्कृतलक्षणत्वात् । [१३७।२३-१३७।२४] न च नित्यं भावान्तरमनित्यस्य लक्षणं युज्यते । [१३७।२४-१३७।२५] उत्पादश्च नामोत्पत्तुर्भवतीति कोऽस्याविद्यादिभिरभिसम्बन्धो यतस्तेषां प्रतीत्यसमुत्पाद इत्युच्येत । [१३७।२५-१३७।२६] पदार्थश्चासमर्थो भवतीति नित्यश नाम प्रतीत्यसमुत्पादश्चेति । [१३८।०१] अथ प्रतीत्यसमुत्पाद इति कः पदार्थः । [१३८।०१-१३८।०२] प्रतिः प्राप्त्यर्थ एति गत्यर्थः । [१३८।०२] उपसर्गवशेन धात्वर्थपरिणामात्प्राप्येति योऽर्थः सोऽर्थः प्रतीत्येति । [१३८।०३] पदिः सत्तार्थं समुत्पूर्वः प्रादुर्भावार्थः । [१३८।०३-१३८।०४] तेन प्रात्ययं प्राप्य समुद्भवः प्रतीत्यसमुत्पादः । [१३८।०४] न युक्त एष पदार्थः । किं कारणम् । [१३८।०४-१३८।०५] एकस्य हि कर्त्तुर्द्वयोः क्रिययोः पूर्वकालायां क्रियायां क्त्वाविधिर्भवति । [१३८।०५] तद्यथा स्नात्वा भुङ्क्त इति । [१३८।०५-१३८।०६] नचासौ पूर्वमुत्पादात्कश्चिदस्ति यः पूर्वं प्रतीत्योत्तरकालमुत्पद्यते । [१३८।०६-१३८।०७] नचाप्यकर्तु कास्ति क्रियेति । [१३८।०७] आह चात्र [१३८।०८-१३८।०९] "प्रत्येति पूर्वमुत्पादाद्यद्यसत्त्वान्न युज्यते । सह चेत्क्त्वा न सिद्धोऽत्र पूर्वकालविधानत" इति ॥ [१३८।१०] नैष दोषः । इदं तावद्यं प्रष्टव्यः शाब्दिकः । [१३८।१०-१३८।११] किमवस्थो धर्मः उत्पद्यते वर्त्तमान उताहोऽनागते इति । [१३८।११] किं चातः । यदि वर्त्तमान उत्पद्यते । [१३८।११-१३८।१२] कथं वर्त्तमानो यदि नोत्पन्नः । [१३८।१२] उत्पन्नस्य वा पुनरुत्पत्तावनवस्थाप्रसङ्गः । [१३८।१२-१३८।१३] अथानागत उत्पद्यते कथमसतः कर्तृत्वं सिद्धत्यकर्तृका वा क्रियेति । [१३८।१३-१३८।१४] अतो यदवस्थ उत्पद्यते तदवस्थ एव प्रत्येति । [१३८।१४] किमवस्थश्चोत्पद्यते । उत्पादाभिमुखोऽनागतः । [१३८।१४-१३८।१५] तदवस्थ एव प्रत्ययं प्रत्येतीत्युच्यते । [१३८।१५-१३८।१६] अनिष्पन्नं चेदं यदुत शाब्दिकीयं कर्तृक्रियाव्यवस्थानं भवतीत्येष कर्त्ता भूतिरित्येषा क्रिया । [१३८।१६-१३८।१७] न चात्र भवितुरर्थात्भूतिमन्यां क्रियां पश्यामः । [१३८।१७] तस्मादच्छलं व्यवहारेषु । एष तु वाक्यार्थः । [१३८।१७-१३८।१८] अस्मिन् सत्यस्य भावः अस्योत्पादादिदमुत्पद्यत इति योऽर्थः सोऽर्थः प्रतीत्यसमुत्पाद इति । [१३८।१९] आह चात्र [१३८।२०-१३८।२३] "असन्नुत्पद्यते यद्वत्प्रत्येत्यपि तथाऽथ सन् । उत्पन्न उत्पद्यत इत्यनिष्ठाऽसन् पुराऽपि वा ॥ सहकालेऽपि च क्त्वाऽस्ति दीपं प्राप्य तमो गतम् । आस्यं व्यादाय शेते च पश्चाच्चेत्किं न संवृते ॥" [१३८।२४] अन्ये पुनरस्य चोद्यस्य परिहारार्थमन्यथा परिकल्पयन्ति । [१३८।२४-१३८।२५] प्रतिर्वीप्सार्थः । [१३८।२५] इतौ साधव इत्या अनवस्थायिनः । उत्पूर्वः पदिः प्रादुर्भावार्थः । [१३८।२६-१३८।२७] तां तां कारण सामग्रीं प्रति इत्यानां समवायेनोत्पादः प्रतीत्यसमुत्पाद इति । [१३८।२७] एषा तु कल्पनाऽत्रैव कल्प्यते । [१३८।२७-१३८।२८] इह कथं भविष्यति "चक्षुः प्रतीत्य रूपाणि चोत्पद्यते चक्षुर्विज्ञानमिति"ति । [१३८।२८-१३९।०१] किमर्थं पुनर्भगवान् पर्यायद्वयमाह "अस्मिन् सतीदं भवति अस्योत्पादादिदमुत्पद्यते" इति । [१३९।०१-१३९।०२] अवधारणार्थम् । [१३९।०२-१३९।०३] यथाऽन्यत्राह "अविद्यायां सत्यां संस्कारा भवन्ति नान्यत्राविद्यायाः संस्कारा" इति । [१३९।०३] अङ्गपरंपरां वा दर्शयितुम् । [१३९।०३-१३९।०४] अस्मिन्नङ्गे सतीदं भवति अस्य पुनरङ्गस्योत्पादादिदमुत्पद्यत इति । [१३९।०४] जन्मपरंपरां वा । [१३९।०४-१३९।०५] पूर्वान्ते सति मध्यान्तो भवति मध्यान्तस्योत्पादादपरान्त उत्पद्यत इति । [१३९।०५-१३९।०६] साक्षात्पारंपर्येण प्रत्ययभावं दर्शयति । [१३९।०६] कदाचिद्धि समनन्तरमविद्यायाः संस्कारा भवन्ति कदाचित्पारंपर्येणेति । [१३९।०७] अहेतुनित्यहेतुवादप्रतिषेधार्थमित्यपरे । [१३९।०७-१३९।०८] नासति हेतो भावो भवति न चानुत्पत्तिमतो नित्यात्प्रकृतिपुरुषादिकात्किञ्चिदुत्पद्यत इति । [१३९।०८-१३९।०९] अस्यां तु कल्पनायां पूर्वपदस्य ग्रहणमनर्थकं प्राप्नोति । [१३९।०९] अस्योत्पादादिमुत्पद्यत इत्यनेनैवोभयवादप्रतिषेधसिद्धेः । [१३९।१०-१३९।११] सन्ति तर्हि केचिद्य आत्मनि सत्याश्रयभूते संस्कारादीनां भावं परिकल्पयन्ति अविद्यादीनां चोत्पादात्तदुत्पत्तिम् । [१३९।११-१३९।१२] अतस्तां कल्पनां पर्युदासयितुमिदं निर्धारयांवभूव यस्यैवोत्पादाद्यदुत्पद्यते तस्मिन्नेव सति तत्भवति नान्यस्मिन् । [१३९।१२-१३९।१३] यदुता "विद्याप्रत्ययाः संस्काराः यावदेवमस्य केवलस्य महतो दुःखस्कन्धस्य समुदयो भवति"ति । [१३९।१४] अप्रहीणोत्पत्तिज्ञापनार्थमित्याचार्याः । अविद्यायामप्रहीणायां संस्कारा न प्रहीयन्ते । [१३९।१५] तस्या एवोत्पादादुत्पद्यन्त इति विस्तरः । [१३९।१५-१३९।१६] स्थित्युत्पत्तिसंदर्शनार्थमित्यपरे । [१३९।१६] यावत्कारणस्रोतस्तावत्कार्यस्रोतो भवति । [१३९।१६-१३९।१७] कारणस्यैवचोत्पादात्कार्यमुत्पद्यत इति । [१३९।१७-१३९।१८] उत्पादे त्वधिकृते कः प्रसङ्गः स्थितिवचनस्य भिन्नक्रमं च भगवान् किमर्थमाचक्षित प्राक्स्थितिं पश्चादुत्पोआदम् । [१३९।१८-१३९।१९] पुनराह "अस्मिन् सतीदं भवती"ति "कार्ये सति कारणस्य विनाशो भवती"ति । [१३९।१९-१३९।२०] स्यान्मत महेतुकं तर्हि कार्यमुत्पद्यत इत्यत आह नाहेतुकम् । [१३९।२०-१३९।२१] यस्मादस्योत्पादादिदमुत्पद्यत इति । [१३९।२१] एष चेत्सूत्रार्थोऽभविष्यदस्मिन् सतीदं न भवतीत्येवाचक्षत । [१३९।२१-१३९।२२] पूर्वं च तावत्कार्यस्योत्पादाने वाचक्षत पश्चादस्मिन् सतीदं न भवतीति । [१३९।२२-१३९।२३] एवं हि साधुः क्रमो भवति । [१३९।२३-१३९।२४] इतरथा तु प्रतीत्यसमुत्पादः कतम इत्यादेरर्थे कः प्रक्रमो विनाशवचनस्य । [१३९।२४] तस्मान्नैष सूत्रार्थः । [१३९।२४-१३९।२५] कथं पुन "र्विद्याप्रत्ययाः संस्कारा यावत्जातिप्रत्ययं जरामरणामि"ति । [१३९।२५] आभिसंबन्धमात्रं दर्शयिष्यामः । [१३९।२५-१४०।०२] बालो हि प्रतीत्यसमुत्पन्नं संस्कारमात्रमिदमित्यप्रजाननात्मदृष्ट्यस्मिमानाभिनिविष्ट आत्मनः सुखार्थमदुःखार्थं वा कायादिभिस्त्रिविधं कर्मारभते आयति सुखार्थं पुण्यं सुखादुःखासुखार्थमानैज्जमैहिकसुखार्थमपुण्यं तस्याविद्याप्रत्ययाः संस्काराः कर्माक्षेपवशाच्च विज्ञानसंततिस्तां तां गतिं गच्छति । [१४०।०२-१४०।०३] ज्वालागमनयोगेनान्तराभवसंबन्धात् । [१४०।०३] तदन्यसंस्काराप्रत्ययं विज्ञानम् । [१४०।०३-१४०।०४] एवं च कृत्वा तदुपपन्नं भवति विज्ञानाङ्गनिर्देशे "विज्ञानं कतमत् । [१४०।०४] षड्विज्ञानकाया" इति । [१४०।०५-१४०।०६] विज्ञानपूर्वकं पुनस्तस्यां तस्यां गतौ नामरूपं जायते पञ्चस्कन्धकं कृत्स्नजन्मानुगतम् । [१४०।०६] विभङ्गे महानिदानपर्याये चैवं निर्देशात् । [१४०।०६-१४०।०७] "तथा नामरूपपरिपाकात्क्रमेण षडायतनम् । [१४०।०७] ततो विषयसंप्राप्तौ सत्यां विज्ञानसंभव" इति । [१४०।०७-१४०।०८] त्रयाणां संनिपातः स्पर्शः सुखादिवेदनीयः । [१४०।०८] ततस्त्रिविधा वेदना । तत्स्तृष्णा । [१४०।०८-१४०।०९] दुःखोत्पीडितस्य सुखायां वेदनायां कामतृष्णा । [१४०।०९] सुखायामदुःखासुखायां च रूपतृष्णा । [१४०।०९-१४०।१०] अदुःखासुखायामारुप्यतृष्णा । [१४०।१०] तत इष्टवेदनातृष्णायाः कामादीनामुत्पादनम् । [१४०।१०-१४०।११] तत्र कामाः पञ्च कामगुणाः । [१४०।११] दृष्टयो द्वाषष्टिर्यथा ब्रह्मजालसूत्रे । शीलं दौःशील्यविरतिः । [१४०।१२] व्रतं कुक्कुरगोव्रतादीनि । यथा च निर्ग्रन्थादीनां नग्नो घवत्यचेलक इति विस्तरः । [१४०।१३-१४०।१४] ब्राह्मणपाशुपतपरिब्राजकादीनां च दण्डाजिनभस्मजटात्रिदण्डमौण्ड्यादिसमादानम् । [१४०।१४] आत्मवादः पुनरात्मभावः । [१४०।१४-१४०।१५] आत्मेति वादोऽस्मिन्नित्यात्मवादः । [१४०।१५] आत्मदृष्ट्यस्मिमानावित्यपरे । कथमनयोरात्मवादत्वम् । [१४०।१५-१४०।१६] "आभ्यामात्मे"ति वचनात् । [१४०।१६] आत्मनो ह्यसत्त्वादात्मवादोपादानमित्युच्यते । [१४०।१६-१४०।१७] प्रज्ञप्तिमात्रकस्योपादानात् । [१४०।१७-१४०।१८] यथोक्त "मात्मा आत्मेति भिक्षवो बालोऽश्रुतवान् पृथग्जनः प्रज्ञप्तिमनुपतितो नत्वत्रात्मा वा आत्मीयं वा" इति । [१४०।१८-१४०।१९] तेषामुपादानं तेषु यश्छन्दरागः । [१४०।१९] एवं हि भगवता सर्वत्राख्यातम् "उपादानं कतमत् । [१४०।१९-१४०।२०] योऽत्रच्छन्दरागं" इति । [१४०।२०] उपादानप्रत्ययं पुनः पौनर्भविकं कर्मोपचीयते । तद्भवः । [१४०।२०-१४०।२१] "यदप्यानन्द कर्मायत्यां पुनर्भावाभिनिवर्तम्कमिदमत्र भवस्ये"ति सूत्रात् । [१४०।२१-१४०।२२] भवप्रत्ययं पुनर्विज्ञानावक्रान्तियोगेन । [१४०।२२] अनागतं जन्म जातिः पञ्चस्कन्धिका । [१४०।२२-१४०।२३] जातौ सत्यां जरामरणं यथा निरिष्टं सूत्रे । [१४०।२३] "एवमस्य केवलस्य महतो दुःखस्कन्धस्य समुदयो घवती"ति । [१४०।२४] केवलस्येत्यात्मीयरहितस्य । महतो दुःखस्कन्धस्येत्यनाद्यनन्तस्य दुःखसमूहस्य । [१४०।२५] समुदयो भवतीति प्रदुर्भावः । स एव तु वैभाषिकन्यायो यः पूर्वमुक्तः । [१४०।२६] अथाविद्येति कोऽर्थः । या न विद्या । चक्षुरादिष्वपि प्रसङ्गः । [१४०।२६-१४०।२७] विद्याया अभावस्तर्हि । [१४०।२७] एवं सति न किञ्चित्स्यात् । [१४०।२७-१४०।२८] न चैतत्युक्तम् । [१४०।२८] तस्मात् [१४१।०१] विद्याविपक्षो धर्मोऽन्योऽविद्याऽमित्रानृतादिवत् ॥ ३.२८ ॥ [१४१।०२-१४१।०३] यथा मित्रविपर्ययेण तद्विपक्षभूतः कश्चिदमित्रो भवति न तु यः कश्चिदन्यो मित्रान्नापि मित्राभावः । [१४१।०३] ऋतं चोच्यते सत्यम् । [१४१।०३-१४१।०४] तद्विपक्षभूतं वाक्यमनृतं भवति । [१४१।०४] अधर्मानर्थाकार्यादयश्च धर्मादिप्रतिद्वन्द्वभूताः । [१४१।०४-१४१।०५] एवमविद्याऽपि विद्यायाः प्रतिद्वन्द्वभूतधर्मान्तरमिति द्रष्टव्यम् । [१४१।०५] कुत एतत् । प्रत्ययभावेनोपदेशात् । अपि च [१४१।०६] संयोजनादिवचनात् [१४१।०७] संयोजनं बन्धनमनुशय ओघो योगश्चाविद्योच्यते सूत्रेषु । [१४१।०७-१४१।०८] न चाभावमात्रं तथा भवितुमर्हति । [१४१।०८] न चापि चक्षुरादयः । तस्माद्धर्मान्तरमेवाविद्या । [१४१।०८-१४१।०९] यथा तर्हि कुभार्या अभार्येत्युच्यते कुपुत्रश्चापुत्रः । [१४१।०९] एवमविद्याऽप्यस्तु । [१४१।१०] कुप्रज्ञा चेन्न दर्शनात् । [१४१।११] कुत्सिता हि प्रज्ञ क्लिष्टा । सा च दृष्टिस्वभावा इति नाविद्या युज्यते । [१४१।११-१४१।१२] या तर्हि न दृष्टिः सा भविष्यति । [१४१।१२] साऽपि भवितुं नार्हति । किं कारणम् । [१४१।१३] दृष्टेस्तत्संप्रयुक्तत्वात् [१४१।१४] अविद्या चेत्प्रज्ञाऽभविष्यन्न दृष्टिस्तया युज्यते संप्रायोक्ष्यत । [१४१।१४-१४१।१५] द्वयोः प्रज्ञाद्रव्ययोरसंप्रयोगात् । [१४१।१५] इतश्च [१४१।१६] प्रज्ञोपक्लेशदेशनात् ॥ ३.२९ ॥ [१४१।१७] "रागोपक्लिष्टं चित्तं नावमुच्यते अविद्योपक्लिष्टा प्रज्ञा न विशुध्यती"त्युक्तं सूत्रे । [१४१।१८] न च सैव प्रज्ञा तस्याः प्रज्ञाया उपक्लेशो युक्त इति । [१४१।१८-१४१।१९] यथा चित्तस्यान्यो भिन्नजातीय उपक्लेशो राग एवं प्रज्ञाया अविद्या । [१४१।१९] किं पुनरेवं नेष्यते । [१४१।२०] क्लिष्टया प्रज्ञया कुशला प्रज्ञा व्यव्कीर्यमाणा न विशुध्यति । [१४१।२०-१४१।२१] अतोऽसौ तस्या उपक्लेश इति । [१४१।२१] यद्वापि रागोपक्लिष्टं चित्तं न विमुच्यते । [१४१।२१-१४१।२२] किं तदवश्यं रागपर्यवस्थितं भवति । [१४१।२२] उअपहतं तु तत्तथा रागेण भवति यन्न विमुच्यते । [१४१।२२-१४१।२३] तां पुन्र्भावनां व्यावर्तयतो विमुच्यते । [१४१।२३-१४१।२४] एवमविद्योपक्लिष्टा प्रज्ञा न विशुध्यतीत्यविद्योपहतां परिक्ल्पयामः । [१४१।२४] को हि परिकल्पयन् वार्यते । जात्यन्तरमेव त्वविद्यां वर्णयन्ति । [१४१।२५] योऽपि मन्यते "सर्वक्लेशा अविद्ये"ति तस्याप्यत एव व्युदासः । [१४१।२५-१४२।०१] सर्वक्लेशस्वभावाऽपि सती संयोजनादिषु पृथग्नोच्येत दृष्ट्या च न संप्रयुज्येत । [१४२।०१-१४२।०२] अन्येन वा क्लेशेन दृष्ट्यादीनां परंपरासंप्रयोगात्चित्तमपि चाविद्योपक्लेष्टमेवोक्तं भवेत् । [१४२।०२-१४२।०३] अथ मतं विशेषणार्थं तथोक्तमिति । [१४२।०३] प्रज्ञायामप्यविद्याविशेषणं कर्त्तव्यं भवेत् । [१४२।०३-१४२।०४] भवत्वविद्या धर्मान्तरं कस्तु तस्याः स्वभावः । [१४२।०४] सत्यवन्न कर्मफलानामसंप्रख्यानम् । [१४२।०४-१४२।०५] एतच्चैव न ज्ञायते किमिदमसंप्रख्यानं नामेति । [१४२।०५-१४२।०६] यदि यन्न संप्रख्यानं संप्रख्यानाभावेऽपि तथैव दोषो यथा अविद्यायाम् । [१४२।०६-१४२।०७] अथ संप्रख्यानविपक्षभूतं धर्मान्तरम् । [१४२।०७] तदिदं तथैव न ज्ञायते किं तदिति । [१४२।०७-१४२।०८] एवञ्जातीयकोऽपि धर्माणां निर्देशो भवति । [१४२।०८] तद्यथा "चक्षुः कतमत् । यो रूपप्रसादश्चक्षुर्विज्ञानस्याश्रय" इति । [१४२।०९] अस्मीति सत्त्वमयताऽविद्येते भदन्तधर्मत्रातः । का पुनरस्मिमानादन्या मयता । [१४२।१०-१४२।१२] याऽसौ सूत्र उक्ता "सोऽहमेवं ज्ञात्वा एवं दृष्ट्वा सर्वासां तृष्णानां सर्वासां दृष्टीनां सर्वासां मयतानां सर्वेषामहङ्कारममकारास्मिमानाभिनिवेशानुशयानां प्रहाणात्परिज्ञानान्निश्छायो निवृत" इति । [१४२।१२] अस्त्येषा मयता । सा त्वियमविद्येति कुत एतत् । [१४२।१३] यत एषा नान्यः क्लेशः शक्यते वक्तुम् । ननु चान्यो मान एव स्यात् । [१४२।१३-१४२।१४] अत्र पुनर्विचार्यमाणे बहु वक्तव्यं जायते । [१४२।१४] तस्मात्तिष्ठत्वेतत् । [१४२।१५] अथ नामरूपमिति कोऽर्थः । रूपं विस्तरेण यथोक्तम् । [१४२।१६] नाम त्वरूपिणः स्कन्धाः [१४२।१७] किं कारणम् । नामेन्द्रियार्थवशेनार्थेषु नमतीति नाम । कतमस्य नाम्नो वशेन । [१४२।१८] यदिदं लोके प्रतीतं तेषां तेषामर्थानां प्रत्यायकं गौरश्वो रूपं रस इत्येवमादि । [१४२।१९] एतस्य पुनः केन नामत्वम् । तेषु तेष्वर्थेषु तस्य नाम्नो नमनात् । [१४२।१९-१४२।२०] इह निक्षिप्ते काय उपपत्त्यन्तरे नमनान्नामरुपिणः स्कन्धा इत्यपरे ॥ [१४२।२१] षडायतनमुक्तम् । [१४२।२२] स्पर्शो वक्तव्यः । [१४२।२३] ष्पर्शाः षट् [१४२।२४] चक्षुःसंस्पर्शो यावन्मनःसंस्पर्श इति । ते पुनः [१४३।०१] संनिपातजाः । [१४३।०२] त्रयाणां संनिपाताज्जाता इन्द्रियार्थविज्ञानानाम् । [१४३।०२-१४३।०३] युक्तं तावत्पञ्चानामिन्द्रियाणामर्थविज्ञानाभ्यां संनिपातः । [१४३।०३] सहजत्वात् । [१४३।०३-१४३।०४] मनैन्द्रियस्य पुनर्निरुद्धस्यानागतवर्त्तमानाभ्यां धर्ममनोविज्ञानाभ्यां कथं संनिपातः । [१४३।०४-१४३।०५] अयमेव तेषां संनिपातो यः कार्यकारणभावः । [१४३।०५] एककार्यार्थो वा संनिपातार्थः । [१४३।०५-१४३।०६] सर्वे च ते त्रयोऽपि स्पर्शोत्पत्तौ प्रगुणा भवन्तीति । [१४३।०६] अत्र पुनराचार्याणां भेदं गता बुद्धयः । [१४३।०६-१४३।०८] केचिद्धि सकृन्निपातमेव स्पर्श व्याचक्षते सूत्रं चात्र ज्ञापकमानयन्ति "इति य एषां त्रयाणां धर्माणां संगतिः संनिपातः समवायः स स्पर्शः" इति । [१४३।०८-१४३।०९] केचित्पुनश्चित्तसंप्रयुक्तं धर्मान्तरमेव स्पर्श व्याचक्षते सूत्रं चात्र ज्ञापकमानयन्ति "षट्षट्को धर्मपर्यायः कतमः । [१४३।१०] षडाध्यात्मिकान्यायतनानि । षट्बाह्यान्यायतनानि । षट्विज्ञानकायाः । [१४३।१०-१४३।११] षट्स्पर्शकायाः । [१४३।११] षट्वेदनाकायाः । षट्तृष्णाकाया" इति । [१४३।११-१४३।१२] अत्र हीन्द्रियार्थविज्ञानेभ्यः स्पर्शकायाः पृथग्देशिताः । [१४३।१२-१४३।१३] तत्र ये संनिपातमेव स्पर्शमाहुस्त एवं क्परिहारमाहुः । [१४३।१३] न वै पृथिग्निर्देशात्पृथग्भावो भवति । [१४३।१३-१४३।१४] मा भूद्धर्मायतनाद्वेदनातृष्णयोः पृथग्भाव इति । [१४३।१४-१४३।१५] नैष दोषस्तद्व्यतिरिक्तस्यापि धर्मायतनस्य भावात् ॥ [१४३।१५-१४३।१६] न चैवं स्पर्शभूतात्त्रयादन्यत्त्रयमस्ति यस्य शेषस्यात्र ग्रहणं स्यात् । [१४३।१६-१४३।१७] यद्यपि हीन्द्रियार्थौ स्यातामविज्ञानकौ न तु पुन्र्विज्ञानमनिन्द्रियार्थकम् । [१४३।१७] तस्मात्त्रिषु निर्दिष्टेषु पुनः स्पर्शस्य ग्रहणमनर्थकं प्राप्नोति । [१४३।१८-१४३।१९] न खलु सर्वे चक्षुरूपे सर्वस्य चक्षुर्विज्ञानस्य कारणं नापि सर्वं चक्षुर्विज्ञानं सर्वयोश्चक्षुरूपयोः कार्यम् । [१४३।१९-१४३।२०] अतो येषां कार्यकारणाभावस्ते स्पर्शभावे व्यवस्थापिता इत्येके । [१४३।२०-१४३।२१] ये पुनः संनिपातादन्यं स्पर्शमाहुस्त एतत्सूत्र कथं परिहरन्ति "इति य एषां त्रयाणां संगतिः संनिपातः समवायः स स्पर्श" इति । [१४३।२१] न वा एवं पठन्ति । [१४३।२१-१४३।२२] किं तर्हि । [१४३।२२-१४३।२३] संगतेः संनिपातात्समवायादिति पठन्ति कारणे व कार्योपचारोऽयमिति ब्रुवन्ति । [१४३।२३] अतिवहुविस्तरप्रसारिणी त्वेषा कथेत्यलं प्रसङ्गेन । [१४३।२३-१४३।२४] अन्यमेव स्पर्शं वर्णयन्त्याभिधार्मिकाः । [१४३।२४] तेषां प्न्नां षण्णां स्पर्शानां [१४३।२५] पञ्चप्रतिघसंस्पर्शः षष्ठोऽधिवचनाह्वय ॥ ३.३० ॥ [१४३।२६] चक्षुःश्रोत्रघ्राणजिह्वाकायसंस्पर्शाः पञ्च प्रतिघ संस्पर्श इत्युच्यते । [१४३।२६-१४४।०१] सप्रतिघेन्द्रियाश्रयत्वात् । [१४४।०१] मनः संस्पर्शः षष्ठः सोऽधिवचनस्पर्श इत्युच्यते । [१४४।०१-१४४।०२] किं कारणमधिवचनमुच्यते नाम । [१४४।०२] तत्किलास्याधिकमालम्बनमतोऽधिवचनसंस्पर्श इति । [१४४।०२-१४४।०४] यथोक्तं "चक्षुर्विज्ञानेन नीलं विजानाति नो तु नीलं मनोविज्ञानेन नीलं विजानाति नीलमिति च विजानाती"ति । [१४४।०४] एक आश्रयिअप्रभाइतो द्वितीय आलम्बनप्रभावितः । [१४४।०५] अपरे पुनराहुः । वचनमधिकृत्यार्थेषु मनोविज्ञानस्य प्रवृत्ति र्न पञ्चानाम् । [१४४।०६] अतस्तदेवाधिवचनम् । [१४४।०६-१४४।०७] तेन संप्रयुक्तः स्पर्शोऽधिवचनसंस्पर्श इत्येक आश्रयप्रभावितो द्वितीयः संप्रयोगप्रभावितः । [१४४।०७] पुनस्त एव षट्स्पर्शास्त्रयो भवन्ति । [१४४।०८] विद्याविद्येतरस्पर्शाः [१४४।०९] विद्यासंस्पर्शोऽविद्यासंस्पर्शः । ताभ्यां चान्यो नैवविद्यानाविद्यासंस्पर्श इति । [१४४।०९-१४४।१०] एते पुनर्यथाक्रमं वेदितव्याः । [१४४।११] अमलक्लिष्टशेषिताः । [१४४।१२-१४४।१३] अनास्रवः स्पर्शो विद्यासंस्पर्शः क्लिष्टोऽविद्यासंस्पर्शो विद्याऽविद्याभ्यां संप्रयुक्तत्वात् । [१४४।१३] शेषो नैवविद्यानाविद्यासंस्पर्श उभाभ्यामसंप्रयोगात् । कः पुन शेषः । [१४४।१४] कुशलसास्रवोऽनिवृताव्याकृतश्च । [१४४।१४-१४४।१५] पुनरविद्यासंस्पर्शस्याभीक्ष्णसमुदाचारिण एकदेशस्य ग्रहणात्द्वौ सोपर्शौ भवतः । [१४४।१६] व्यापादानुनयस्पर्शौ [१४४।१७] व्यापादानुनयाभ्यां संप्रयोगात् । पुनः सर्वसंग्रहेण [१४४।१८] सुखवेद्यादयस्त्रयः ॥ ३.३१ ॥ [१४४।१९] सुखवेदनीयः स्पर्शो दुःखवेदनीयोऽदुःखासुखवेदनीयश्च । सुखवेदनादिहितत्वात् । [१४४।२०] अथवा वेद्यते तद्वेदयितुं वा शक्यमिति वेदनीयम् । किं तत् । वेदितम् । [१४४।२०-१४४।२१] सुखं वेदनीयमस्मिन्निति सुखवेदनीयः स्पर्शो यत्र सुखं वेदितमस्ति [१४४।२१-१४४।२२] एवं दुःखादुःखासुखवेदनीयावपि योज्यौ । [१४४।२२] त एते षोडश स्पर्शा भवन्ति । उक्तः स्पर्शः ॥ [१४४।२३] वेदना वक्तव्या । तत्र यः पूर्वं षड्विधः स्पर्श उक्तः [१४४।२४] तज्जाः षड्वेदनाः [१४४।२५] चक्षुःसंस्पर्शजा वेदना श्रोत्रघ्राणजिह्वाकायमनःसंस्पर्शजा वेदनाः । तासां पुनः [१४५।०१] पञ्च कायिकी चैतसी परा । [१४५।०२] चक्षुःश्रोत्रघ्राणजिह्वाकायसंस्पर्शजाः पञ्च्चवेदनाः कायिकी वेदनेत्युच्यते । [१४५।०२-१४५।०३] रूपीन्द्रियाश्रितत्वात् । [१४५।०३] मनःसंस्पर्शजा पुनर्वेदना चैतसिकीत्युच्यते । चित्तमात्राश्रितत्वात् । [१४५।०३-१४५।०४] अथ किं स्पर्शादुत्तरकालं वेदना भवत्याहोस्वित्समानकालम् । [१४५।०४-१४५।०५] समानकालमिति वैभाषिकाः । [१४५।०५] अन्योन्यं सहभूहेतुत्वात् । [१४५।०५-१४५।०६] कथं सहोत्पन्नयोर्जन्यजनकभावः सिध्यति । [१४५।०६] कथं च न सिध्यति । असामर्थ्यात् । [१४५।०६-१४५।०७] जाते धर्मे धर्मस्यनास्ति सामर्थयं प्रतिज्ञाऽविशिष्टम् । [१४५।०७-१४५।०८] यदेव हीदं सहोत्पन्नयोर्जन्यजनकभावो नास्तीति तदेवेदं जाते धर्मे धर्मस्य नास्तीति । [१४५।०८] अन्योन्यजनकप्रसङ्गत्तर्हि । इष्टत्वाददोषः । [१४५।०९] इष्टमेव हि सहभूहेतोरन्योन्यफलत्वम् । [१४५।०९-१४५।१०] इष्टमिदं सूत्रे त्वनिष्टं स्पर्शवेदनयोरन्योन्यफलत्वम् । [१४५।१०-१४५।११] "चक्षुःसंस्पर्श प्रतीत्य उत्पद्यते चक्षुःसंस्पर्शजा वेदना न तु चक्षुःपंस्पर्शजां वेदनां प्रतीत्योत्पद्यते चक्षुःसंस्पर्श" इति वचनात् । [१४५।११-१४५।१२] जनकधर्मातिक्रमाव्चायुक्तम् । [१४५।१२-१४५।१३] यो हि धर्मो यस्य धर्मस्य जनकः प्रसिद्धः स तस्मात्भिन्नकालः प्रसिद्धः । [१४५।१३-१५३।१४] तद्यथा पूर्वं वीजं पश्चादङ्कुरः पूर्वं क्षीरं पश्चाद्दधि पूर्वमभिघातः पश्चाच्छन्दः पूर्वं मनः पश्चात्मनोविज्ञानमित्येवमादि । [१४५।१४-१४५।१५] अन्यथा परंपरापेक्षत्वात्कार्यकारणयोः सर्वं वा युगपदुत्पद्यते न वा कदाचित्पश्चाद्विशेषाभावात् । [१४५।१५-१४५।१६] नहि न सिद्धः कार्यकारणयोः पूर्वापराभावः । [१४५।१६] सहभावोऽपि तु सिद्धः । [१४५।१६-१४५।१८] तद्यथा चक्षुर्वज्ञानादीनां चक्षुरूपादिभिर्भूतभौतिकानां च तत्रापि पूर्वमिन्द्रियार्थौ पश्चाद्विज्ञानम् । [१४५।१८-१४५।१९] पूर्वकाच्च भूतभौतिकसमुदायादुत्तर उत्पद्यत इतीष्यमाणे कः प्रतिषेधः ॥ [१४५।१९] यथा तर्हि च्छायाङ्कुरयोरेवं स्पर्शवेदनयो रिति वैभाषिकाः । [१४५।२०] स्पर्शादुत्तरकालं वेदनेत्यपरे । इन्द्रियार्थौ हि पूर्वान्तो विज्ञानम् । [१४५।२०-१४५।२१] सोऽसौ त्रयाणां संनिपातः स्पर्शः स्पर्शप्रत्ययात्पश्चाद्वेदना तृतीयक्षण इति । [१४५।२१-१४५।२२] एवं तर्हि न सर्वन्त्रवज्ञाने वेदना प्राप्नोति न च सर्वं विज्ञानं स्पर्शः । [१४५।२२] नैष दोषः । [१४५।२२-१४५।२३] पूर्वस्पर्शहेतुका ह्युत्तरत्र स्पर्शे वेदना सर्वे च स्पर्शाः सर्ववेदनकाः सर्वं च विज्ञानं स्पर्श इति । [१४५।२४] इदमयुक्तं वर्त्तते । किमत्रायुक्तम् । [१४५।२४-१४५।२५] यदुत भिन्नालम्बनयोरपि स्पर्शयोः पूर्वस्पर्शैतुकोत्तरस्य वेदनेति । [१४५।२५-१४५।२६] कथं नामान्यजातीयालम्बनस्पर्शसंभूता वेदनाऽन्यालम्बना भविष्यति येन वा चित्तेन संप्रयुक्ता ततो भिन्नालम्बनेति । [१४५।२६-१४६।०१] अस्तु तर्हि तस्मिन्काले स्पर्शभूतं विज्ञानमवेदनकम् । [१४६।०१-१४६।०२] तस्माच्च यत्पूर्वं विज्ञानं सवेदनकं तन्न स्पर्शः । [१४६।०२] प्रत्ययवैधुर्यादित्येवं सति को दोषः । महाभूमिकनियमो भिद्यते । [१४६।०३] "सर्वत्र चित्ते दशमहाभूमिका" इति । क्व चैष नियमः सिद्धः । शास्त्रे । [१४६।०३-१४६।०४] सूत्रप्रमाणका वयं न शास्त्रप्रमाणकाः । [१४६।०४-१४६।०५] उक्तं हि भगवता "सूत्रान्तप्रतिशरणैर्भवितव्यमि" ति । [१४६।०५-१४६।०६] न वा एष महाभूमिकार्थः सर्वत्र चित्ते दश महाभूमिकाः संभवन्तीति । [१४६।०६] कस्तर्हि महाभूमिकार्थः । तिस्रो भूमयः । [१४६।०६-१४६।०७] सवितर्का सविचारा भुमिः अवितर्का विचारमात्रा अवितर्का विचारा भूमिः पुनश्तिस्र कुसला भूमिः अकुशलाऽव्याकृता भुमिः । [१४६।०७-१४६।०८] पुनस्तिस्रः । [१४६।०८] शैक्षी भूमिरशैक्षी नैवशैक्षी भुमिः । [१४६।०८-१४६।०९] तद्य एतस्यां सर्वस्यां भूमौ भवन्ति ते महाभूमिकाः । [१४६।०९-१४६।१०] ये कुक्शलायामेव ते कुक्शलमहाभूमिकाः । [१४६।१०] ये क्लिष्टायामेव ते क्लेशमहाभूमिकाः । [१४६।१०-१४६।११] ते पुनर्यथासंभवं पर्यायेणनतु सर्वे युगपदित्यपरे । [१४६।११] अकुशलमहाभूमिकास्तु पाठप्रसङ्गे नासञ्जिताः । [१४६।११-१४६।१२] इदानीं पूर्वं न पठ्यन्ते स्म । [१४६।१२-१४६।१४] यदि तर्हि स्पर्शादुत्तरकालल्ं वेदना सूत्रं परिहार्यं "चक्षुः प्रतीत्य रूपाणि चोत्पद्यते चक्षुर्विज्ञानं त्रयाणां संनिपातः स्पर्शः सहजाता वेदना संज्ञा चेतने"ति । [१४६।१४-१४६।१५] सहजाता इत्युच्यते न स्पर्शसहजाता इति किमत्र परिहार्यम् । [१४६।१५-१४६।१६] समनन्तरेऽपि चायं सहशब्दो दृष्टस्तद्यथा "मैत्रीसहगतं स्मृतिसंवोध्यङ्गं भावयती" त्यज्ञापकमेतत् । [१४६।१६-१४६।१८] यत्तर्हि सूत्र उक्तं "या च वेदना या च संज्ञा या च चेतना यच्च विज्ञानं संसृष्टा इमे धर्मा नासंसृष्टा" इत्यतो नास्ति वेदनाभिरसंसृष्टं विज्ञानम् । [१४६।१८] संप्रधार्यं तावदेतत्क एष सम्सृष्टार्थः । [१४६।१८-१४६।२०] तत्र हि सूत्र एवमुक्तं "यद्वेदयते तच्चेतयते यच्चेतयते तस्त्संप्रजानीते यत्संप्रजानीते तद्विजानाती"ति । [१४६।२०-१४६।२१] तन्न विज्ञायते किं तावदयमेषामालम्बननियम उक्त उताहो क्षणनियम इति । [१४६।२१] आयुरुष्मणोः साहभाव्ये संसृष्टवचनात्सिद्धः क्षणनियमः । [१४६।२२] यच्चापि सूत्र उक्तं "त्रयाणां संनिपातः स्पर्शः" इति । [१४६।२२-१४६।२३] तत्कथं विज्ञानं चास्ति न च त्रयाणां संनिपातो न च स्पर्श इति । [१४६।२३-१४६।२४] तस्मादवश्यं सर्वत्र विज्ञाने स्पर्शः स्पर्शसहजा च वेदनैष्टव्या । [१४६।२४] अलमतिप्रसङ्गिया कथया । प्रकृतमेवानुक्रम्यताम् ॥ [१४६।२५] उक्ता समासेन चैतसिकी वेदना ॥ [१४६।२६] पुनश्चाष्टादशविधा सा मनोपविचारतः ॥ ३.३२ ॥ [१४६।२७] सैव चैतसिकी वेदना पुनराष्टदश मनोपविचारव्यवस्थानादष्टादधा भिद्यते । [१४६।२७-१४६।२८] पुनः संधिकरणं चात्र द्रष्टव्यम् । [१४६।२८] अष्टादशमनो पविचाराः कतमे । [१४६।२८-१४७।०१] षट्सौमनस्योपचिराः षट्दौर्मनस्योपविचाराः षडुपेक्षोपविचाराः । [१४७।०१] कथमेषां व्यवस्थानम् । यदि स्वभावतः । [१४७।०२] त्रयो भविष्यन्ति । सौमनस्यदौर्मनस्योपेक्षाविचाराः । [१४७।०२-१४७।०३] अथ संप्रयोगतः । [१४७।०३] एको भविष्यति । सर्वेषां मनः संप्रयुक्तत्वात् । अथालम्बनतः । [१४७।०३-१४७।०४] षट्भविष्यन्ति । [१४७।०४] रूपादिषड्विषयालम्बनत्वत् । त्रिभिरपि स्थापना । [१४७।०४-१४७।०५] तेषां पञ्चदश रूपाद्युपविचारा असंभिन्नालम्बनाः प्रतिनियतरूपाद्यालम्बनत्वात् । [१४७।०५-१४७।०६] त्रयो धर्मोपविचारा उभयथा । [१४७।०६] मनोपविचारा इति कोऽर्थः । [१४७।०६-१४७।०७] मनः किल प्रतीत्यैते सौमनस्यदयो विषयानुपविचरन्तीति । [१४७।०७] विषयेषु वा मन उपविचारयन्तीत्यपरे । [१४७।०८] वेदनावशेन मनसो विषयेषु पुनः पुनर्विचरणात् । [१४७।०८-१४७।०९] कस्मात्कायिकी वेदना न मनोपविचारः । [१४७।०९-१४७।१०] नैव ह्यसौ मन एवाश्रिता नाप्युपविचारिकाऽविकल्पकत्वादित्ययोगः । [१४७।१०] तृतीयध्यानसुखस्य कस्मान्मनोपविचारेष्वग्रहणम् । [१४७।१०-१४७।११] आदितः किल कामधातौ मनोभूमिकसुखेन्द्रियाभावात्तत्प्रतिद्वन्द्वेन कुःखोपविचाराभावाच्चेति । [१४७।१२] यदि मनोभूमिका एवैते । [१४७।१२-१४७।१३] यत्तर्हि सूत्र उक्तं "चक्षुषा रूपाणि दृष्ट्वा सौमनस्यस्थानीयानि रूपाण्युपविचरन्तीत्येवमादिः । [१४७।१३] कथम् । [१४७।१३-१४७।१४] पञ्चविज्ञानकायाभिनिर्हृतत्वमभिसंधायैतदुक्तं "मनोभूमिका ह्येते । [१४७।१४-१४७।१५] तद्यथाऽशुभा चक्षुर्विज्ञानाभिनिर्हृता च मनोभूमिका चे"ति । [१४७।१५-१४७।१६] अपि तु "दृष्ट्वा यावत्स्पृष्ट्वे"ति वचनात् । [१४७।१६-१४७।१७] अचोद्यमेवैतत् । येऽप्य दृष्ट्वा यावदस्पृष्ट्वोपविचर्न्ति तेऽपि मनोपविचाराः । [१४७।१७-१४७।१८] इत्रथा हि कामधातौ रूपधात्वालम्बना रूपाद्युपविचारा न स्युः कामधात्बलम्वनाश्च रूपधातौ गन्धरसस्प्रष्टव्योपविचाराः । [१४७।१८-१४७।१९] यथा तु यक्ततरं तथोक्तं योऽपि रूपाणि दृष्ट्वा शब्दानुपविचरति सोऽपि मनोपविचारः । [१४७।२०] यथा त्वनाकुलं तथोक्तमिन्द्रियार्थस्य व्यवच्छेदतः । [१४७।२०-१४७।२१] किमस्ति रूपं यत्सौमनस्यस्थानीयमेव स्यात्यावदुपेक्षास्थानीयमेव । [१४७।२१-१४७।२२] अस्ति संतानं नियमय्य न त्व्बालम्बनम् ॥ [१४७।२३-१४७।२४] अथैषां मनोपविचाराणां कति कामप्रतिसंयुक्तास्तेषां च कति किमालम्बना एवं यावदारूप्यप्रतिसंयुक्ता वक्तव्याः । [१४७।२४] आह [१४७।२५] कामे स्वालम्बनाः सर्वे [१४७।२६] आमधातौ सर्वेऽष्टादश सन्ति स च तेषां सर्वेषामालम्बनम् । तेषामेव [१४८।०१] रूपी द्वादशगोचरः । [१४८।०२] रूपधातुर्द्वादशानामालम्बनं षट्गन्धरसोपविचारानपास्य । तत्र तयोरभावात् । [१४८।०३] त्रयाणामुत्तरः [१४८।०४] गोचर इति वर्तते । आरुप्यधातुस्त्रयाणां धर्मोपविचाराणामालम्बनम् । [१४८।०४-१४८।०५] तत्र रूपाद्यभावात् ॥ [१४८।०५] उक्ताः कामप्रतिसंयुकताः । [१४८।०६] रूपप्रतिसंयुक्ता वक्तव्याः । तत्र तावत् [१४८।०७] ध्यानद्वये द्वादश [१४८।०८] दौर्मनस्योपविचारानपास्य । ते च द्वादश [१४८।०९] कामगाः ॥ ३.३३ ॥ [१४८।१०] कामान् गच्छन्तीति कामगाः । कामधातुमालबन्त इत्यर्थः । [१४८।१०-१४८।११] दृष्टो हि विषयाणां ग्रहणार्थे गमिप्रयोगः । [१४८।११] कथमेतत्गम्यते । एवमेतत्गम्यत इति । [१४८।१२] स्वोऽष्टालम्बनम् [१४८।१३] स एव रूपधातुस्तेषं स्वः । स एव रूपधातुस्तेषां स्वः । [१४८।१३-१४८।१४] स्वोऽष्टानां मनोपविचाराणामालम्बनं गन्धरसोपविचारांश्चतुरो हित्वा । [१४८।१५] आरूप्यो द्वयोः [१४८।१६] धर्मोपविचारयोरालम्बनम् । [१४८।१७] ध्यानद्वये तु षट् । [१४८।१८] तृतीयचतुर्थयोर्ध्यान्योः षडुपेक्षोपविचारा एव सन्ति नान्ये । तेषां पुनरालम्बनं [१४८।१९] कामाः षण्णां [१४८।२०] कामधातुः षण्णामप्यालम्बनम् । [१४८।२१] चतुर्णां स्वः [१४८।२२] रूपधातुश्चतुर्णां तत्र गन्धरसाभावात् । [१४८।२३] एकस्यालम्बनं परः ॥ ३.३४ ॥ [१४८।२४] आरुप्यधातुरेकस्यैव धर्मोपविचारस्यालम्बनम् । उक्ता रूपप्रतिसंयुक्ताः । [१४९।०१] आरूप्यप्रतिसंयुक्ता इदानीमुच्यन्ते । [१४९।०२] चत्वारोऽरूपिसामन्ते [१४९।०३] आकाशानन्त्यायतनसामन्तकमत्रारूपिसामन्तकम् । [१४९।०३-१४९।०४] तत्र चत्वारो रूपशब्दस्प्रष्टव्यधर्मोपविचाराः । [१४९।०४] ते च [१४९।०५] रूपगाः [१४९।०६] चतुर्थं हि ध्यानमेषामालम्बनम् । [१४९।०६-१४९।०८] येषां तत्व्यवच्छिन्नालम्बनमस्ति येषां पुनः परिपिण्डितालम्बनं तेषां तत्रैक एव संभिन्नालम्बनो धर्मोपविचारः । [१४९।०९] एक ऊर्ध्वगः । [१४९।१०] एक एव धर्मोपविचारस्तत्रारूप्यधात्वालम्बनः । [१४९।११] एको मौले [१४९।१२] मौले पुनरारूप्ये धर्मोपविचार एवैकोऽस्ति नान्यः । स चापि [१४९।१३] स्वविषयः [१४९।१४] आरुप्यधात्वालम्बन एव । [१४९।१४-१४९।१५] नहि मौलानामारुप्याणामधरो धातुरालम्बनमिति पश्चात्प्रतिवेदविष्यामः । [१४९।१५] एते च मनोपविचाराः [१४९।१६] सर्वेऽष्टादश सास्रवाः ॥ ३.३५ ॥ [१४९।१७] नास्ति कश्चिदनास्रवः । कः कतिभिः समन्वागतः । [१४९।१७-१४९।२१] कामधातूपपन्नो रूपावचरस्य कुशलस्य चित्तस्यालाभी कामावचरैः सर्वैः प्रथमद्वितीयध्यानभूमिकैरष्टाभिः तृतीयचतुर्थध्यानभूमिकैश्चतुर्भिः क्लिष्टैर्गन्धरसालम्बनान् पर्युदस्य आरूप्यावचरेणैकेन क्लिष्टेनैवालाभी रूपावचरस्य कुशलस्य चित्तस्या वितरागः सर्वैः कामावचरैः प्रथमध्यानभुमिकैर्दशभिः । [१४९।२१-१४९।२२] चतुर्भिः सौमनस्योपविचारैः क्लिष्टैर्गन्धरसालम्बनौ व्युदस्य षड्भिरूपेक्षोपविचारैरनागम्यभूमिकैः । [१४९।२२] द्वितीयध्यानभूमिकैरष्टाभिः । [१४९।२३] तृतीयचतुर्थध्यानारूप्यभूमिकैः पूर्ववत् । अनया वर्त्तन्या शेषमनुगन्तव्यम् । [१४९।२४-१४९।२५] ध्यानोपपन्नस्तु कामावचरेणैकेनोपेक्षाधर्मोपविचारेण निर्माणचित्तसंप्रयुक्तेन समन्वागतो वेदितव्यः । [१४९।२५] अपर आह । [१४९।२५-१५०।०१] अस्त्येवं मनोपविचाराणां वैभाषिकीयोऽर्थः । [१५०।०१] सूत्रार्थस्त्वन्यथा दृश्यते । [१५०।०१-१५०।०२] नहि यो यस्माद्वीतरागः स तदालम्बनमुपविचरतीति युक्तम् । [१५०।०२-१५०।०३] अतः सास्रवा अपि न सर्वे सौमनस्यादयो मनोपविचाराः । [१५०।०३] किं तर्हि । सांक्लेशिका यैर्मनो विषयानुपविचरतीति । [१५०।०३-१५०।०४] कथं चोपविचरति । [१५०।०४-१५०।०५] अनुनीयते च प्रतिहन्यते चाप्रतिस्ङ्ख्याय चोपेक्षते येषां प्रतिपक्षेण षट्सातता विहारा भवन्ति । [१५०।०५-१५०।०७] चक्षुषा रूपाणि दृष्ट्वा नैव सुमना भवति न दुर्मना उपेक्षको विहरति स्मृतिमान् संप्रजाननेवं यावन्मनसा धर्मान् विज्ञायेति । [१५०।०७-१५०।०८] नह्यर्हतो लौकिकं नास्ति कुशलं धर्मालम्बनं सौमनस्यं यत्तु तत्सांक्लेशिकं मनस उपविचारभुतं तस्यैव प्रतिषेधो लक्ष्यत इति । [१५०।०८-१५०।०९] पुनस्त एव सौमनस्यादयः षट्त्रिंशच्छास्तृपदानि भवन्ति । [१५०।०९] गर्धनैष्क्रम्याश्रितभेदेन । [१५०।१०] तद्भेदस्य शास्त्रा गमितत्वात् । [१५०।१०-१५०।११] तत्र गर्धाश्रिताः क्लिष्टा नैष्क्रम्याश्रिताः कुशलाः । [१५०।११] एवमेतद्वेदनाख्यं भवाङ्गमनेकप्रकारभेदं वेदितव्यम् । [१५०।११-१५०।१२] शेषाण्यङ्गानि पुनर्नोच्यन्ते । [१५०।१२] किं कारणम् । यस्मात् [१५०।१३] उक्तं च वक्ष्यते चान्यत् [१५०।१४] किञ्चिदत्राङ्गमुक्तं किञ्चित्पश्चद्वक्ष्यते । तत्र विज्ञानं तावदुक्तं [१५०।१५] "विज्ञानं प्रतिविज्ञप्तिर्मन आयतनं च तदि"ति । [१५०।१६] षडायतनमप्युक्तं [१५०।१७] "तद्विज्ञानाश्रया रूपप्रसादाश्चक्षुरादय" इति । [१५०।१८] संस्कारा भवश्च कर्मकोशस्थाने व्याख्यास्यन्ते । तृष्णोपादानानि क्लेशकोशस्थाने । [१५०।१९] स चैष प्रतीत्यसमुत्पादः समासतः क्लेशकर्मवस्तूनीति प्राक्ज्ञापितम् । [१५०।२०] अत्र तु क्लेश इष्यते । [१५०।२१] बीजवन्नागवन्मूलवृक्षवत्तुषवत्तथा ॥ ३.३६ ॥ [१५०।२२] किमस्य वीजादिभिः साधर्म्यम् । [१५०।२२-१५०।२३] तद्यथा वीजादङ्कुरकाण्डपत्रादीनां प्रभवो भवत्येवं क्लेशात्क्लेशकर्मवस्तूनाम् । [१५०।२३-१५१।०१] यथा नागाधिष्टितं सरो न शुष्यत्येवं क्लेशनागाधिष्ठितं जन्मसरः । [१५१।०१-१५१।०२] यथा चानपोद्धृतमूला वनस्पतयश्छिन्नाश्छिन्नाः पुनरपि प्ररोहन्त्येवमनपोद्धृतक्लेशमूला गतयः । [१५१।०२-१५१।०३] यथा च वृक्षाः कालेन कालल्ं पुष्पफलानां प्रसोतारो भवन्त्येवं क्लेशा अप्यसकृत्क्लेशकर्मवस्तूनां हेतुर्भवन्ति । [१५१।०३-१५१।०६] यथा च तुषावनद्धास्तण्डुलाः प्ररोहणसमर्था भवन्ति न केवला एवं क्लेशप्राप्ततुषावनद्धं कर्म जन्मान्तरविरोहणे समर्थं भवति न केवलमित्येवं तावत्क्लेशो बीजादिवद्वेदितव्यः । [१५१।०७] तुषितण्डुलवत्कर्म तथैवौषधिपुष्पवत् । [१५१।०८] तुषौऽस्यास्तीति तुषी । तुषस्थानीयः क्लेश उक्तः । [१५१।०८-१५१।०९] इदानीं तुषितण्डुलस्थानीयं कर्म्मोच्यते । [१५१।०९-१५१।१०] सन्त्योषधयः फलपाकान्ता एवं कर्माणि विपच्य पुनर्विपाकानभिनिर्वर्त्तयन्ते । [१५१।१०-१५१।११] यथा च पुष्पं फलोत्पत्तवासन्नं कारणमेवं कर्माणि विपाकोत्पत्तो वेदितव्यानि । [१५१।१२] सिद्धान्नपानवद्वस्तु [१५१।१३-१५१।१४] पथा सिद्धमन्नं पानं च केवलं परिभोगाय कल्प्यते न पुनर्विरोहाय एवं विपाकाख्यं वस्तु । [१५१।१४] नहि पुनर्विपाकाद्विपाकान्तरं जन्मान्तरेषु प्रवर्हते । [१५१।१४-१५१।१५] यदि हि प्रवर्धेत मोक्षो न स्यात् । [१५१।१५-१५१।१६] न खल्वेष जन्मसंतान एवं प्रतीत्यसमुत्पद्यमानो भवचतुष्टयं नातिक्रामति । [१५१।१६] यदुतान्तराभवमुपपत्तिभवं पूर्वकालभवं मरणभवं च । [१५१।१६-१५१।१७] ते च व्याख्याताः । [१५१।१८] तस्मिन् भवचतुष्टये ॥ ३.३७ ॥ [१५१।१९] उपपत्तिभवः क्लिष्टः [१५१।२०] एकान्तेन । कतमेन क्लेशेन । [१५१।२१] सर्वक्लेशै स्वभूमिकैः । [१५१।२२] यद्भमिक उपपत्तिभवस्तद्भूमिकईरेव सर्वक्लेशैः । [१५१।२२-१५१।२३] नहि स क्लेशोऽस्ति येन प्रतिसम्धिबन्धः प्रतिविद्यते इत्याभिधर्मिकाः । [१५१।२३-१५१।२४] क्लेशैरेव तु न पर्यवस्थानैः स्वतन्त्रईः । [१५१।२४-१५१।२५] यद्यपि साऽवस्था मन्दिका यस्तु यत्राभीक्ष्णं चरित आसन्नश्च तस्य तदानीं स एव क्लेश उपतिष्ठते । [१५१।२५] पूर्वावेधात् । [१५१।२५-१५१।२६] अन्तरभवप्रतिसंधिरप्येवमवश्यं क्लिष्टो वेदितव्यः । [१५१।२७] त्रिधाऽन्ये [१५१।२८] अन्ये त्रयो भवास्त्रिप्रकाराः अन्तरभवादयः कुशलक्लिष्टाव्याकृताः । [१५२।०१] अथैषां भवानां कतमः किंप्रतिसंयुक्तः । [१५२।०२] त्रय आरूप्ये [१५२।०३] अन्तराभवं वर्जयित्वा । [१५२।०३-१५२।०४] नह्यारूप्यधातुः स्थानान्तरपरिच्छिन्नो यस्य प्राप्त्यर्थमन्तराभवोऽभिनिर्वर्तेत । [१५२।०४-१५२।०५] कामरूपधात्वोरपरिसंख्यानात्सर्व एव चत्वारो भवाः सन्तीत्यनुज्ञापितं भवति । [१५२।०५-१५२।०६] उक्तो यथा सत्त्वानां प्रतीत्यसमुत्पादो विस्तरेण । [१५२।०७] अथ कथं सत्त्वानां स्थितिभवतीत्याह [१५२।०८] आहारस्थितिकं जगत् ॥ ३.३८ ॥ [१५२।०९-१५२।१०] एको धर्मो भगवता स्वयमभिज्ञायाभिसंबध्याख्यातो "यदुत सर्वस्त्त्वा आहारस्थितिका" इति सूत्रपदम् । [१५२।१०] के पुनराहाराः । चत्वार आहाराः । [१५२।१०-१५२।११] कवडीकाराहारः प्रथमः । [१५२।११] औदारिकः सूक्ष्मश्च । [१५२।११-१५२।१२] सूक्ष्मोऽन्तराभविकानां गन्धाहारत्वात् । [१५२।१२] देवानां प्राथमकल्पिकानां च निःष्यन्दाभावात् । [१५२।१२-१५२।१३] तैलस्येव सिकतास्वङ्गेष्वनुप्रवेशात् । [१५२।१३] सूक्ष्माणां वा सूक्ष्मो बालकसंस्वेदजन्तुकादीनाम् । [१५२।१३-१५२।१४] स्पर्शो द्वितीयः । [१५२।१४] मनःसंचेतना तृतीयः । विज्ञानमाहारश्चतुर्थः । [१५२।१५] तत्र पुनः [१५२।१६] कवडीकार आहारः कामे [१५२।१७] न रूपारूप्यधात्वोस्तद्वीतरागस्य तत्रोपपत्तेः । स च [१५२।१८] त्र्यायतनात्मकः । [१५२।१९] कामावचराणि गन्धरसस्प्रष्टव्यायतनानि सर्वाण्येव कवडीकार आहारः । [१५२।१९-१५२।२०] कवडीकृत्याभ्यवहरणात् । [१५२।२०] मुखनासिकाग्रासव्यवच्छेदतः । [१५२।२०-१५२।२१] च्छायातपज्वालाप्रभासु तेषां कथमाहारत्वम् । [१५२।२१] बाहुल्येन किलैष निर्देशः । [१५२।२१-१५२।२२] यान्यपि तु नाभ्यवह्नियन्ते स्थितिं चाहरन्ति तान्यपि सूक्ष्म आहारः । [१५२।२२] स्नानाभ्यङ्गवदिति । [१५२।२२-१५२।२३] कस्मान्न रूपायतनमाहारः । [१५२।२३] तदपि कवडीकृत्याभ्यवह्रियते । [१५२।२४] न रूपायतनं तेन स्वाक्षमुक्ताननुग्रहात् ॥ ३.३९ ॥ [१५२।२५] आहारो हि नाम य इन्द्रियमहाभूतानामनुग्रहाय संवर्त्तते । [१५२।२५-१५२।२६] रूपायतनं चाभ्यवहरणकाले स्वमिन्द्रियं तन्महाभूतानि वा नानुगृह्णाति । [१५२।२६] कुत एवान्यान्यविषत्वात् । [१५३।०१-१५३।०२] यदापि च दृश्यमाने सुखसौमनस्ये आदधाति तदापि तदालम्बनः सुखवेदनीयः स्पर्श आहारो भवति न रूपम् । [१५३।०२-१५३।०३] मुक्तानामनागाम्यर्हेतां सुमनोज्ञमप्याहारं पश्यतामनुग्रहाभावात् । [१५३।०४] स्पर्शसंचेतनाविज्ञा आहाराः सास्रवास्त्रिषु । [१५३।०५] स्पर्शस्त्रिकसंनिपातजः । [१५३।०५-१५३।०६] चेतना मनस्कर्म विज्ञानं च सास्रवाण्येवाहाराः त्रिष्वपि धातुषु संविद्यन्ते । [१५३।०६] किमर्थं नानास्रवाणि । [१५३।०६-१५३।०७] यस्मात्भवापोषणार्थ आहारार्थः । [१५३।०७] तानि च भावक्षयायोत्थितानीति वैभाषिकाः । [१५३।०७-१५३।०९] अपि तु सूत्र उक्तं "चत्वार इमे आहारा भूतानां सत्त्वानां स्थितये यापनायै संभवैषिणां चानुग्रहाये"ति । [१५३।०९] न चैवमनास्रवा धर्मा इति नाहाराः । [१५३।१०] भूता हि तावत्सत्त्वा उपपन्ना इति विज्ञायन्ते । अथ संभवैषिणः कतमे । [१५३।११] मनोमयः संभवैषी गन्धर्वश्चान्तराभवः ॥ ३.४० ॥ [१५३।१२] निर्वृत्तिश्च [१५३।१३] अन्तराभवो ह्येभिरभिधानैरुक्तो भगवता । [१५३।१३-१५३।१४] स एव मनोनिर्जातत्वात्मनोमय उक्तः । [१५३।१४] शुक्रशोणितादिकं किञ्चिद्बाह्यमनुपादाय भावात् । [१५३।१४-१५३।१५] संभवैषणशीलत्वात्संभवैषी । [१५३।१५] गन्धर्वणात्गन्धर्वः । उपपत्त्यद्भिमुखत्वादभिनिर्वृत्तिः । [१५३।१५-१५३।१६] "अव्याबाधमात्मभावमभिनिर्वर्त्य सव्याबाधे लोके उपपद्यत" इति सूत्रपदात् । [१५३।१६-१५३।१८] "तथास्ति पुद्गलो यस्याभिनिर्वृत्तिसंयोजनं प्रहीणं नोपपत्तिसंयोजनम्" इति सूत्र चतुःकोटिकात् । [१५३।१८] प्रथमा कोटिर्द्विधातुवीतरागस्योर्ध्वंस्रोतसोऽनागामिनः । [१५३।१८-१५३।१९] द्वितीयान्तरापरिनिर्वायिणः । [१५३।१९] तृतीयाऽर्हताम् । चतुर्थ्येतानाकारान् स्थापयित्वा । [१५३।१९-१५३।२०] भूतावाऽर्हन्तः संभवैषिणः सतृष्णाः । [१५३।२१] अथ कत्याहाराः सत्त्वानां स्थितये कति संभवैषिणामनुग्रहाय । [१५३।२१-१५३।२२] सर्वेऽप्युभयथेति वैभाषिकाः । [१५३।२२] कवडीकाराहारोऽपि हि तद्रागिणां पुनर्भवाय संवर्तते । उक्तं हि । [१५३।२३-१५३।२४] भगवता "अत्वार इमे आहारा रोगस्य मूलल्ं गण्डस्य शल्यस्य जरामरणस्य प्रत्यय" इति । [१५३।२४] मनःसंचेतनाऽपि चेह स्थितये दृश्यते । [१५३।२४-१५३।२६] एवं हि वर्णयन्ति दुर्भिक्षाभ्याहतेन कील पित्रा पुत्रकौ सक्तव इति भस्मना भस्त्रां परिपूर्य कीलके आसज्याश्वासितौ । [१५३।२६-१५३।२७] तौ च तां परिकल्पयन्तौ चिरमप्यासितौ केनापि चोद्घाटितायां भस्मेति नैराश्यमापन्नौ व्यापन्नाविति । [१५३।२७-१५४।०२] पुनश्च महासमुद्रे भग्नयानपात्राः पुरुषाः स्थलमिति महान्तं फेनपिण्डं प्रद्रुताः आमृश्य चैनं निराशा उपरेमुरिति । [१५४।०२-१५४।०४] संगीतिपर्याये चोक्तं महासमुद्रादौदारिकाः प्राणिनो जलात्स्थलमभिरुह्य सिकतास्थलेऽण्डानि स्थापयित्वा सिकताभिरवष्टभ्य पुनरपि महासमुद्रेऽवतरन्ति । [१५४।०४-१५४।०५] तत्र यासां मातृणामण्डान्यारभ्य स्मृतिर्न मुष्यते तान्यण्डानि न पूतीभवन्ति यासां तु मुष्यते तानि पूतीभवन्ति । [१५४।०५] तदेतन्न वर्णयन्ति सौत्रान्तिकाः । [१५४।०५-१५४।०६] मा भूत्परकीयेणाहारेणाहार इति । [१५४।०६] एवं तु वर्णयन्ति । [१५४।०६-१५४।०७] येषामण्डानां मातरमारभ्य स्मृतिर्न मुष्यते तानि न पूतीभवन्ति । [१५४।०७-१५४।०८] येषां तु मुष्यते तानि पूतीभवन्ति । [१५४।०८] तस्याः स्पर्शावस्थायाः स्मरन्तीति । [१५४।०९] अथ कस्माच्चत्वार एवाहाराः । [१५४।०९-१५४।१०] ननु च सर्व एव सास्रवा धर्मा भवानां पोषकाः । [१५४।१०] यद्यप्येतदेवं तथापि प्रधान्येनोक्तम् [१५४।११] इह पुष्ट्यर्थमाश्रयाश्रितयोर्द्वयम् । [१५४।१२] द्वयमन्यभवाक्ष्पनिवृत्त्यर्थं यथाक्रमम् ॥ ३.४१ ॥ [१५४।१३] आश्रयो हि सेन्द्रियः कायः । तस्य पुष्टये कवडीकाराहाराः । [१५४।१३-१५४।१४] आश्रिताश्चित्तचैत्तास्तेषां पुष्टये स्पर्शः । [१५४।१४] अनयोस्तावदिहोत्पन्नस्य भवस्य पोषणे प्राधान्यम् । [१५४।१४-१५४।१६] मनःसंचेतनया पुनर्भवस्याक्षेपः आक्षिप्तस्य पुनः कर्मपरिभाविताद्विज्ञानवीजादभिनिर्वृत्तिरित्यनयोरनुत्पन्नस्य भवस्याकरणे प्राधान्यम् । [१५४।१६] अतश्चत्वार उक्ताः । [१५४।१६-१५४।१७] पूर्वकौ हि द्वौ धात्रीस्थानीयौ जातस्य पोषकत्वात् । [१५४।१७] उत्तरौ मातृस्थानीयौ जनकत्वादिति । [१५४।१८] यः कश्चित्कवडीकारः सर्वः स आहारः । [१५४।१८-१५४।१९] स्यात्कवडीकारो नाहार इति चतुष्कोटिकम् । [१५४।१९-१५४।२०] प्रथमा कोटिर्यं कवडीकारं प्रतीत्येन्द्रियाणामपचयो भवति महाभूतानां च परिभेदः । [१५४।२०] द्वितीया कोटिस्त्रय आहाराः । [१५४।२०-१५४।२१] तृतीया यं कवडीकारं प्रतीत्येन्द्रियाणामुपचयो भवति महाभूतानां च वृद्धिः । [१५४।२१-१५४।२२] चतुर्थ्येतानाकारान् स्थापयित्वा । [१५४।२२-१५४।२३] एवं स्पर्शदिभिरपि यथायोगं चतुःकोटिकानि कर्त्तव्यानि । [१५४।२३-१५४।२४] स्यात्स्पर्शादीन् प्रतीत्येन्द्रियाणामुपचयो महाभूतानां च वृद्धिर्न च त आहाराः । [१५४।२४] स्यादन्यभूमिकाननास्रवांश्च । [१५४।२४-१५४।२५] योऽपि हि परिभुक्तो भोक्तुर्बाधामादधाति सोऽप्याहार एव । [१५४।२५] आपातेऽनुग्रहात् । [१५४।२५-१५४।२६] द्वयोर्हि कालयोराहार आहारकृत्यं करोति परिभुज्यमानो जीर्यंश्चेति वैभाषिकाः । [१५४।२६] अथ कस्यां गतौ कत्याहाराः । [१५४।२७] सर्वासु सर्वे । एवं योनिष्वपि । कथं नरकेषु कवडीकार आहारः । [१५४।२७-१५४।२८] प्रदीप्तायस्पिण्डाः स्वथितं च ताम्राम् । [१५४।२८-१५५।०१] यद्यूपघातकोऽप्याहारो भवति चतुःकोटिकं बाध्यते प्रकरणग्रन्थश्च "कवडीकार आहारः कतमः । [१५५।०१-१५५।०३] यं कवडीकारं प्रतीत्येन्द्रियाणामुपचयो भवति महाभुतानां च वृद्धिर्यापनाऽनुयापनेति विस्तरेण यावद्विज्ञानम् ।" [१५५।०३] उपचयाहाराभिसंधिवचनादविरोधः । [१५५।०३-१५५।०४] अपचयाहारस्तु नरकेक्षु लक्षणप्राप्तत्वात् । [१५५।०४] सोऽपि हि जिघत्सां पिपासां हन्तुं समर्थ इति । [१५५।०४-१५५।०५] अपितु प्रत्येकनरकेषु मनुष्यवत्कवडीकाराहारसद्भावाद्युक्तं पाञ्चगतिकत्वम् । [१५५।०५-१५५।०७] उक्तं भगवता "यश्च बाह्यकानामृषीणां कामेभ्यो वीतरागाणां शतं भोजयेद्यश्चैकं जम्बूषण्डगतं पृथगजनम् । [१५५।०७] अतो दानादिदं दानं महाफलतरमि"ति । [१५५।०७-१५५।०८] कोऽयं जम्बूषण्डगतो नाम पृथग्जनः । [१५५।०८] जम्बूद्वीपनिवासिनः कुक्षिमन्त इत्येके । [१५५।०८-१५५।०९] तदेतन्न युक्तमेकमिति वचनात् । [१५५।०९] कश्चात्र विशेषः । [१५५।०९-१५५।१०] स्याद्यदि भूयसः पृथग्जनान् भोजयित्वा भूयः पुण्यं स्यात्नाल्पीयसो वीतरागानिति । [१५५।१०] संनिकृष्टो बोधिसत्त्व इत्यपरे । [१५५।११] तदेतन्न वर्णयन्ति "बहुतरं हि तस्मै दत्वा पुण्यं नार्हत्कोटिभ्य" इति । [१५५।११-१५५।१२] अतो निर्वेधभागीयलाभी पृथग्जन एषोऽभिप्रेतः इति वैभाषिकाः । [१५५।१२-१५५।१३] नत्वियमन्वर्था संज्ञा नापिक्वचित्परिभाषिता सूत्रे शास्त्रे वा । [१५५।१३-१५५।१४] जम्बूषण्डगतो निर्वेधभागीयलाभीति परिकल्प एवायं केवलः । [१५५।१४] बोधिसत्त्व एव त्वेषु जम्बूद्वीपषण्डेषु निषण्णो युज्यते । [१५५।१४-१५५।१५] स हि पृथग्जन कामवैराग्यसंबन्धेन तदानीं तेभ्यो विशिष्यमाण उक्त इति । [१५५।१५-१५५।१६] अनन्तेभ्योऽपि हि स तेभ्यो विशिष्यमाणः । [१५५।१६] शतग्रहणं तु पूर्वाधिकारात् । [१५५।१६-१५५।१७] इत्थं चैतदेवं यदेवं पर्युदस्य बाह्यकेभ्य एव स्रोतापत्ति फलप्रतिपन्नकं विशेषयांबभूव । [१५५।१७-१५५।१८] अन्यथा हि जम्बूषण्डगतादेव व्यशेषयिष्यत् । [१५५।१८-१५५।१९] उक्तो यथा सत्त्वानां प्रतीत्यसमुत्पादो यथावस्थितिश्च्युतिरप्युक्ता यथायुःक्षयादिभिः । [१५५।२०] इदमिदानीं वक्तव्यम् । कतमस्मिन् विज्ञाने वर्तमाने च्युत्युपपत्ती भवत इत्याह [१५५।२१] छेदसंधान वैराग्यहानिच्युत्युपपत्त्यः । [१५५।२२] मनोविज्ञान एवेष्टाः [१५५।२३-१५५।२४] कुशलल्मूलसमुच्छेदः कुशलमूलप्रतिसंधानं धातुभूमिवैराग्यं परिहाणिश्च्युतिरुपपत्तिश्च । [१५५।२४] एते षट्धर्मा मनोविज्ञान एवेष्यन्ते नान्यत्र । [१५५।२४-१५५।२५] उपपत्तिवचनादन्तराभवप्रतिसंधिरप्युक्तरूपो वेदितव्यः । [१५५।२५] वेदनायां तु [१५६।०१] उपेक्षायां च्युतोद्भवौ ॥ ३.४२ ॥ [१५६।०२] च्युतिरेव च्युतमुपपत्तिरुद्भवः । [१५६।०२-१५६।०३] एतावदुःखासुखायां वेदनायां भवतस्तस्या अपटुत्वात् । [१५६।०३] इतरे हि वेदने पट्व्यौ । न च पटुविज्ञाने च्युत्युपपत्ती युज्येते । [१५६।०३-१५६।०४] तत्रापि च मनोविज्ञानेऽपि [१५६।०५] नैकाग्राचित्तयोरेतौ [१५६।०६] च्युतोद्भवाविति वर्तते । नहि समाहितचित्तस्यास्ति च्युतिरुपपत्तिर्वा । [१५६।०६-१५६।०७] विसभागभूमिकत्वादभिसंस्कारिकत्वादनुग्राहकत्वाच्च । [१५६।०७-१५६।०८] नाप्यचित्तस्य सा नह्यचित्तक उपक्रमितुं शस्येत । [१५६।०८-१५६।०९] यदा चास्याश्रयो विपरिणन्तुमारभते तदावश्यमस्य तदाश्रयप्रतिबद्धं चित्तं संमुखीभूय पश्चात्प्रच्यवेत नान्यथा । [१५६।०९-१५६।१०] उपपत्तौ च चित्तच्छेदहेत्वभावाद्विना च क्लेशेनानुपपत्तेरयुक्तमचित्तकत्वम् । [१५६।११] मरणभवस्त्रिप्रकार इत्युक्तम् । अर्हस्तु [१५६।१२] निर्वात्यव्याकृतद्वये । [१५६।१३] ऐर्यापथिके विपाकचित्ते वा । अस्ति चेत्कामधातौ विपाक उपेक्षा । [१५६।१३-१५६।१४] नास्ति चेदैर्यापथिक एव । [१५६।१४] किमर्थमव्याकृट एव नान्यस्मिन् । [१५६।१४-१५६।१५] तद्वि चित्तच्छेदानुकूलं दुर्बलत्वात् । [१५६।१६] अथ म्रियमाणस्य कस्मिन् शरीरप्रदेशे विज्ञानं निरुध्यते । [१५६।१६-१५६।१७] सकृन्मरणे समनस्कं कायेन्द्रियं सहसाऽन्तर्दीयते । [१५६।१७] यदि तु क्रमेण च्यवते ततः [१५६।१८] क्रमच्युतौ पादनाभिहृदयेषु मनश्च्युतिः ॥ ३.४३ ॥ [१५६।१९] अधोनृसुरगाजानां [१५६।२०] अधो गच्छन्तीत्यधोगा अपायगामिनः । नृन् गच्छन्तीति नृगा मनुष्यगामिनः । [१५६।२०-१५६।२१] सुरान् गच्छन्तीति सुरगा देवगामिनः । [१५६।२१-१५६।२२] तेषां यथासंख्यं पादयोर्नाभ्यां हृदये च विज्ञानं संनिरुध्यते । [१५६।२२] न पुनर्जायन्त इत्यजा अर्हन्तः । तेषामपि हृदये विज्ञानं निरुध्यते । [१५६।२३] मूर्ध्नीत्यपरे । [१५६।२३-१५६।२४] कायेन्द्रियस्य तेषु निरोधात्कायेन्द्रियं हि म्रियमाणस्य तप्त इवोपले जलं निष्ठ्यूतं संकोचमापद्यमानं पादादिष्वन्तर्धीयत इति । [१५६।२४-१५६।२५] एवं च पुनः क्रमेण मरणम् । [१५६।२५] प्राणिनां प्रायेण मर्मच्छेदवेदनाभ्यां हतानां जायते । [१५६।२६] मर्मच्छेदस्त्वबादिभिः । [१५६।२७] शरीरप्रदेशाः केचिदुपहन्यमाना मरणमानयन्ति । [१५६।२७-१५७।०१] ते ह्येतदुच्यन्ते मर्माणीति । [१५७।०१-१५७।०३] तानि चाप्तेजोवायुधातूनामन्यतमेनातिप्रायं गतेन निशितशस्त्रसंपातस्यर्धिनाडीतीब्राभिर्वेदनाभिः छिद्यन्त इव न च पुनस्तानि काष्ठादिवच्छिद्यन्ते छिन्नबद्वा पुनर्न चेष्टन्त इति च्छिन्नान्युच्यन्ते । [१५७।०३-१५७।०४] कस्मान्न पृथिवीधातुना । [१५७।०४] चतुर्थदोषाभावात् । वातपित्तश्लेष्माणो हि त्रयो दोषाः । [१५७।०४-१५७।०५] ते चाप्तेजोवायुधातुप्रधाना यथायोगमिति । [१५७।०५] भाजनलोकसंवर्त्तनीसाधर्म्येणेत्यपरे । [१५७।०५-१५७।०६] देवेषु नास्ति मर्मच्छेदः । [१५७।०६] किं तु च्यवनधर्मणो देवपुत्रस्य पञ्चोपनिमित्तानि प्रादुर्भवन्ति । [१५७।०७-१५७।०९] वस्त्राणामाभरणानां च मनोज्ञः शब्दो निश्चरति शरीरप्रभा मन्दीभवति स्नातस्योदबिन्दवः काये संतिष्ठन्ते चपलात्मनाऽप्येकत्र विषये बुद्धिरवतिष्ठते उन्मेषनिमेषौ चाक्ष्णोः संभवतः । [१५७।०९] एतानि तु व्यभिचारीणि । [१५७।०९-१५७।१०] पञ्च पुनर्निमित्तानि मरणं नातिवर्त्तन्ते । [१५७।१०-१५७।११] वासांसि क्लिश्यन्ति माला म्लायन्ति कक्षाभ्यां स्वेदो मुच्यते दौर्गन्ध्यं कायेऽवक्रामति स्वे चासने देवपुत्रो नाभिरमते । [१५७।११-१५७।१२] सोऽयं सत्त्वलोक एवमुत्पद्यमानस्तिष्ठन् च्यवमनश्च त्रिषु राशिषु स्थापितो भगवता । [१५७।१२-१५७।१३] त्रयो राशयः । [१५७।१३-१५७।१४] सम्यक्त्वनियतो राशिर्मिथ्यात्वनियतो राशिरनियतो राशिरिति । [१५७।१४] तत्र पुनः [१५७।१५] सम्यङ्मिथ्यात्वनियता आर्यानन्तर्यकारिणः ॥ ३.४४ ॥ [१५७।१६] "सम्यक्त्वं कतमत् । [१५७।१६-१५७।१७] यत्तत्पर्यादाय रागप्रहाणं पर्यादाय द्वेषप्रहाणं पर्यादाय मोहप्रहाणं पर्यादाय सर्वक्लेशप्रहाणमिदमुच्यते सम्यक्त्व"मिति सूत्रम् । [१५७।१७] आर्याः कतमे । [१५७।१८] येषामनास्रवो मार्ग उत्पन्नः । आराद्याताः पापकेभ्यो धर्मेभ्य इत्यार्याः । [१५७।१८-१५७।१९] आत्यन्तिकविसंयोगप्राप्तिलाभात् । [१५७।१९-१५७।२०] एते हि क्लेशक्षये नियतत्वात्सम्यक्त्वनियताः मोक्षभागीयलाभिनोऽप्यवश्यं परिनिर्वाणधर्माण इति । [१५७।२०] कस्मान्न सम्यक्त्वे नियताः । [१५७।२१] ते हि मिथ्यात्वेऽपि नियता भवेयुः । [१५७।२१-१५७।२२] न च ते कालनियमेन सम्यक्त्वे नियता यथा सप्तकृत्वः परमादयः । [१५७।२२] मिथ्यात्वं कतमत् । [१५७।२२-१५७।२३] नरकाः प्रेतास्तिर्यञ्च इदमुच्यते मिथ्यात्वम् । [१५७।२३] तत्रानन्तर्यकारिणो नरके नियतत्वान्मिथ्यात्वनियताः । [१५७।२३-१५७।२४] नियतेभ्योऽन्येऽनियता इति सिद्धम् । [१५७।२४] प्रत्ययापेक्षं हि तेषामुभयभाक्त्वमनुभयभाक्त्वं च । [१५७।२५] उक्तः सत्त्वलोको भाजनलोक इदानीं वक्तव्यः । [१५७।२६-१५७।२७] तत्र भाजनलोकस्य संनिवेशमुशन्त्यधः । लक्षषोडशकोद्वेधमसंख्यं वायुमण्डलम् ॥ ३.४५ ॥ [१५८।०१] त्रिसाहस्रमहासाहस्रलोकधातोरेवं संनिवेशमिच्छन्ति । [१५८।०१-१५८।०२] यदुताकाशष्प्रतिष्ठमधस्ताद्वायुमण्डलमभिनिर्वृत्तं सर्वसत्त्वानाम् । [१५८।०२-१५८।०४] कर्माधिपत्येन तस्य योजनलक्षाणां षोडशकमुद्वेधः परिणाहेनासंख्यं तथा च दृढंं यन्महालग्नोऽपि वज्रेण भेत्तुमशक्तः । [१५८।०४] तस्योपरिष्टात् [१५८।०५] अपामेकादशोद्वेधं सहस्राणि च विंशतिः ॥ [१५८।०६] मण्डलमिति वर्त्तते । [१५८।०६-१५८।०७] तस्मिन् वायुमण्दले सत्त्वानां कर्मभिर्मेघाः संभूयाक्षमात्राभिर्धाराभिरभिवर्षन्ति । [१५८।०७] तत्भवत्यषां मण्डलम् । [१५८।०७-१५८।०८] तस्य योजनानामेकादशलक्षाण्यूर्ध्वेऽधो विंशतिश्च सहस्राणि । [१५८।०८] कथं ता आपो न तिर्यङ्ग्विस्रवन्ति । [१५८।०८-१५८।०९] सत्त्वानां कर्माधिपत्येन । [१५८।०९-१५८।१०] यथा हि भुक्तं पीतमन्नं पानं च नापक्वं पक्वाशयमापतती त्येके । [१५८।१०] कुसूलन्यायेन वायुना संधार्यन्त इति निकायान्तरीयाः । [१५८।१०-१५८।१२] ताश्च पुनरापः सत्त्वानां कर्मप्रभावसंभूतैर्वायुभिरावर्त्यमाना उपरिष्टात्काञ्चनीभवन्ति पक्वक्षीरीशरीभावयोगेन । [१५८।१२] तत्भवत्यषां मण्डलम् । [१५८।१३] अष्टलक्षोच्छ्रयं पश्चाच्छेषं भवति काञ्चनम् ॥ ३.४६ ॥ [१५८।१४] किं च शेषम् । त्रयो लक्ल्षाः सहस्राणि च विंशतिः । [१५८।१४-१५८।१५] सा काञ्चनमयी मही भवत्यपामुपरिष्टातुक्तो जलकाञ्चनमण्डलोच्छ्रायः । [१५८।१६-१५८।१७] तिर्यक्त्रीणि सहस्राणि सार्धं शतचतुष्टयम् । लक्षद्वादशकं चैव जलकाञ्चनमण्डलम् ॥ ३.४७ ॥ [१५८।१८] समानं ह्येतदुभयं विस्तारतः । [१५८।१९] समन्ततस्तु त्रिगुणं [१५८।२०-१५८।२१] समन्ततः परिक्षेपेण तु परिगण्यमानं त्रिगुणं जायते षट्त्रिंशल्लक्षा दशसहस्राणि सार्धानि च त्रीणि शतानि योजनानाम् । [१५८।२१-१५८।२२] यच्च तत्काञ्चनमयं महीमण्डलमपामुपरिष्टात्संनिविष्टं [१५८।२३-१५८।२४] तत्र मेरुर्युगन्धरः । ईशाधारः खदिरकः सुदर्शनगिरिस्तथा ॥ ३.४८ ॥ [१५९।०१] अश्वकर्णो विनितको निमिन्धरगिरिः [१५९।०२] इतीमे काञ्चनमण्डलप्रतिष्ठा अष्टौ महापर्वताः । मध्ये सुमेरुः । [१५९।०२-१५९।०३] शेषाः सुमेरुपरिचायावस्थिताः । [१५९।०३-१५९।०४] तस्यान्यसप्तपर्वतप्राकारपरिक्षिप्तस्य यो बाह्यः पर्वते निमिन्धरगिरिः । [१५९।०५] ततः । [१५९।०६] द्वीपाः [१५९।०७] ततो बहिश्चत्वारो द्वीपाः । तेभ्यः पुनः [१५९।०८] बहिश्चक्रवाडः [१५९।०९] तेन चातुर्द्विपकश्चक्रीकृतः । तेषां तु [१५९।१०] सप्त हैमाः स आयसः ॥ ३.४९ ॥ [१५९।११] युगन्धरादयः सप्त पर्वताः सौवऋणाश्चक्रवाडः शस्त्रकः । [१५९।१२] चतूरत्नमयो मेरुः [१५९।१३] सुवर्णमयो रूप्यमयो वैदूर्यमयः स्फटिकमयश्च यथासंख्यं चतुर्षु पार्श्वेषु । [१५९।१३-१५९।१४] यच्च यन्मयं पार्श्वं सुमेरोस्तस्यानुभावेन तद्वर्ण तस्यां दिशि नभो दृश्यते । [१५९।१४-१५९।१५] जाम्बूद्वीपकमस्य पार्श्वं वैदूर्यमयं वर्णयन्ति । [१५९।१५-१५९।१६] तस्येह प्रभानुरागेण वैदूर्यमयं नभो दृश्यत इति । [१५९।१७] अथ कथं तेषां संभवः । [१५९।१७-१५९।१८] काञ्चनमय्यां पृथिव्यां पुनर्वारिधारा अतिपतन्ति । [१५९।१८-१५९।१९] ता ह्यापो नानाविधबीजगर्भा बहुविधप्रभावभिन्नैर्वायुभिर्मथ्यमानास्तां तां जातिं परिणमयन्ति । [१५९।१९-१५९।२०] एवं च पुनः परिणमयन्ति यद्भिन्नजातीयस्य कार्यविशेषोत्पत्तावसमवधानेन प्रत्ययीभवन्ति । [१५९।२०-१५९।२१] न तु खलु यथा सांख्यानां परिणामः । [१५९।२१] कथं च सांख्यानां परिणामः । [१५९।२१-१५९।२२] अवस्थितस्य द्रव्यस्य धर्मान्तरनिवृत्तौ धर्मान्तरप्रादुर्भाव इति । [१५९।२२] कश्चात्र दोषः । [१५९।२२-१५९।२३] स एव हि धर्मी न संविद्यते यस्यावस्थितस्य धर्माणां परिणामः कस्प्येत । [१५९।२३-१५९।२४] कश्चैंवमाह धर्मेभ्योऽन्यो धर्मीति । [१५९।२४] तस्यैव तु द्रव्यस्यान्यथीभावमात्रं परिणामः । [१५९।२४-१५९।२५] एवमप्ययुक्तम् । [१५९।२५] किमत्रायुक्तम् । तदेव चेदं न चेदं तथेति अपूर्वैषा वायो युक्तिः । [१५९।२५-१५९।२६] एवं च पुनः संभूताः सुवर्णादयः कर्मप्रभावात्प्रेरितैर्वायुभिः समाहृत्य राशीक्रियन्ते । [१५९।२६-१५९।२७] त एते पर्वताश्च भवन्ति द्वीपाश्च । [१५९।२७] ते पुनः सुमेवदयश्चक्रवाडपर्यन्ताः पर्वताः [१६०।०१] जलेऽशीतिसहस्रके । [१६०।०२] मग्नाः [१६०।०३] काञ्चनमय्याः पृथिव्या उपर्यशीतिय्योजनसहस्राण्युदकं तत्र ते मग्नाः । [१६०।०४] ऊर्ध्वं जलात्मेरुर्भूयोऽशीतिसहस्रकः ॥ ३.५० ॥ [१६०।०५] इति हि मेरोः षष्टि योजनशतसहस्रं समुच्छ्रयः । [१६०।०६] अर्धार्धहानिरष्टासु [१६०।०७] जलादूर्ध्वं यावान्सुमेरुस्ततोऽर्धेन युगन्धरश्चत्वारिंशद्योजनसहस्राणि । [१६०।०७-१६०।०९] ततोऽर्धेन ईशाधर इत्येवमन्येष्वप्यर्धार्धहानिर्वेदितव्या यावन्निमिन्धरार्धेनार्धत्रयोदशोत्तराणि त्रीणि योजनशतानि चक्रवाडः । [१६०।१०] समोच्छ्रायघनाश्च ते । [१६०।११] यावानेव चैषां जलादूर्ध्वं समुच्छ्रायस्तावानेव घनो विस्तार इत्यर्थः । [१६०।१२] शीताः सप्तान्तराण्येषां [१६०।१३-१६०।१४] एषां च निमिन्धरान्तनां पर्वतानां सप्तान्तराणि सप्त शीता उच्यन्ते पूर्णा अष्टाङ्गोपेतस्य पानीयस्य । [१६०।१४-१६०।१५] तद्धि पानीयं शीतलं च स्वादु च लघु च मृदु चाच्छं च निष्प्रतिकं च पिबतश्च कण्ठं न क्षिणोति पीतं च कुक्षिं न व्याबाधते । [१६०।१६] तासां च पुनः [१६०।१७] आद्याशीतिसहस्रिका ॥ ३.५१ ॥ [१६०।१८] सुमेरुयुगन्धरान्तरं प्रथमा शीता । अशीतिर्योजनसहस्राणि वैपुल्येन । [१६०।१९] आभ्यन्तरः समुद्रोऽसौ [१६०।२०] द्वौ हि समुद्रावाभ्यन्तरो बाह्यश्च । तदाऽसौ शीताऽभ्यन्तरः समुद्रः [१६०।२१] त्रिगुणः स तु पार्श्वतः । [१६०।२२] अशीतिर्योजनसहस्राण्यस्य वैपुल्यमुक्तम् । [१६०।२२-१६०।२३] पार्श्वतस्रिगुणो भवति युगन्धरतीरेण गण्यमानः चत्वारिंशत्सहस्राणि लक्षद्वयं च । [१६१।०१] अर्धार्धेनापराः शीताः [१६१।०२-१६१।०३] युगन्धरस्येषाधारस्य चान्तरं द्वितीया शीता अर्धेन प्रथमायाश्चत्वारिंशत्योजनसहस्राणि । [१६१।०३-१६१।०४] ततोऽर्धेन पुनस्तृतीयेत्येवमर्धार्धेनापराः शीताः भवन्ति । [१६१।०४] यावदर्धत्रयोदशशतानि सप्तमी शीता । [१६१।०४-१६१।०५] दैर्ध्यं तु तासां न परिसंख्यातमतिबहुप्रकर्षविसर्पणात् । [१६१।०६] शेषं बाह्यो महोदधेः ॥ ३.५२ ॥ [१६१।०७] किं शेषम् । निमिन्धरचक्रवाडयोरन्तरम् । [१६१।०७-१६१।०८] तद्धि बाह्यो महासमुद्रो लवणं पूर्णः ह्षारोदकस्य । [१६१।०८] स खलु विस्तारेण योजनानां [१६१।०९] लक्षत्रयं सहस्राणि विंशतिर्द्वे च [१६१।१०] तत्र चत्वारो द्वीपाश्चतुर्षु सुमेरुपार्श्वेषु । [१६१।११] तत्र तु । [१६१।१२] जम्बूद्वीपो द्विसाहस्रस्त्रिपार्श्वः शकटाकृतिः ॥ ३.५३ ॥ [१६१।१३] साहस्राणि त्रीणि पार्श्वान्यस्य शकटस्येवाकृतिः । [१६१।१३-१६१।१५] तस्य च मध्ये काञ्चनमय्यां पृथिव्यां वज्रासनमभिनिर्वृत्तं यस्मिन्निषद्य सर्वे बोधिसत्त्वा वज्रोपमं समाधिमुत्पादयन्ति ॥ [१६१।१५] नहि तमन्य आश्रयः प्रदेशो वा सोढुं समर्थः । [१६१।१६] सार्धत्रियोजनं त्वेकं [१६१।१७] च्तुर्थमस्य पार्श्वं सार्धानि त्रीणि योजनानि । अत एव ह्यसौ शकटाकृतिः । [१६१।१८] प्राग्विदेहोऽर्धचन्द्रवत् । [१६१।१९] इतः पूर्वेण सुमेरुपार्श्वे पूर्वं विदेहो द्वीपः । सोऽर्धचन्द्र इवाभिनिर्वृत्तः । [१६१।१९-१६१।२०] परिमाणतस्तु [१६१।२१] पार्श्वत्रयं तथाऽस्य [१६१।२२] यथा जम्बूद्वीपस्य द्वे द्वे योजनसहस्रे । [१६१।२३] एकं सार्धं त्रिशतयोजनम् ॥ ३.५४ ॥ [१६१।२४] चतुर्थं पार्श्वं सार्धानि त्रीणि योजनशतानि । [१६१।२५] गोदानीयः सहस्राणि सप्त सार्धानि मण्डलः । [१६२।०१-१६२।०२] इतः पश्चिमेन सुमेरुपार्श्वेऽपरगोदानीयो द्वीपः सार्धानि सप्त योजनसहस्राणि साकल्येन । [१६२।०२] मण्डलश्चासौ पूर्णचन्द्रवत् । [१६२।०३] सार्धे द्वे मध्यमस्य [१६२।०४] मध्यमस्यार्धतृतीये योजनसहस्रे । [१६२।०५] अष्टौ चतुरस्रः कुरुः समः ॥ ३.५५ ॥ [१६२।०६] इह उत्तरेण सुमेरुपार्श्वे उत्तरकुरुद्वीपः । [१६२।०६-१६२।०७] सोऽष्टौ योजनसहस्राणि साकल्येन चतुरस्रः । [१६२।०७] कृत्यापीठिकावत् । [१६२।०७-१६२।०८] सर्वेषु च पार्श्वेषु समो यथैकं पार्श्वं द्वियोजनसहस्रे । [१६२।०८] तथाऽन्यानि स्तोकमपि नाधिकम् । [१६२।०८-१६२।०९] यश्च द्वीपो यदाकृतिस्तदाकृतीन्येव तत्र मनुष्याणां मुखानि । [१६२।१०] तेषां खलु द्वीपानामन्तरालेऽन्तरद्वीपा अभिनिर्वृत्ताः । [१६२।१०-१६२।११] के पुनस्ते कति चेत्याह [१६२।१२-१६२।१३] देहा विदेहाः कुरवः कौरवाश्चामरावराः । अष्टौ तदन्तरद्ब्वीपा गाठा उत्तरमन्त्रिणः ॥ ३.५६ ॥ [१६२।१४] तत्र देहविदेहौ पूर्वविदेहपरिवारौ । कुरुकौरवौ उत्तरकुरोः । [१६२।१४-१६२।१५] गाठोत्तरमन्त्रिणावपरगोदानीयस्य । [१६२।१५] चामरावरौ जम्बूद्वीपस्य । सर्वे मनुष्यैरावासिताः । [१६२।१५-१६२।१६] एको राक्षसैरित्यपरे । [१६२।१७] इहोत्तरेण कीटाद्रिनवकाद्धिमवान् [१६२।१८-१६२।१९] इहैव जम्बूद्वीपे उत्तरेणास्य जम्बूद्वीपस्य कृष्णपर्वतास्त्रयस्तानतिक्रम्यापरे त्रयः पुनश्च त्रय इति नवभ्यः कीटपर्वतेभ्यः परेण हिमवान् पर्वतः । [१६२।२०] ततः । [१६२।२१] पञ्चाशद्विस्तृतायामं सरोऽर्वाग्गन्धमादनात् ॥ ३.५७ ॥ [१६२।२२-१६२।२३] तस्माद्धिमवतः परेणानवतप्तं नाम सरो गन्धमादनादर्वाक्यतश्चतस्रो नद्यः स्रव्न्ति गङ्ग सिन्धुः शीता वक्षुश्च । [१६२।२३-१६२।२४] तस्य पञ्चाशद्योजनानि विस्तारः पञ्चाशदायामः । [१६२।२४] पूर्णमष्टाङ्गस्याङ्गोपेतस्याम्भसः । [१६२।२४-१६२।२५] दुर्गमं च मनुअष्याणामनृद्धिमताम् । [१६२।२५-१६२।२६] तस्यैव चान्तिके जम्बूरभिनिर्वृत्ता मधुरस्वादूनि यस्याः फलानि तस्या अधिकारेणायं जम्बूद्वीप इति ख्यातः । [१६२।२६-१६२।२७] तत्फलाधिकारेण वा जम्बूद्वीप इति । [१६२।२८] नरकाः कस्मिन्नवकाशे कियत्प्रमाणाश्च । [१६३।०१] अधः सहस्रैविंशत्या तन्मात्रोऽवीचिरस्य हि । [१६३।०२-१६३।०३] अस्यैव जम्बूद्वीपस्याधो विंशत्या योजनसहस्रैरवीचिर्महानरको विंशतिसहस्रप्रमाण एवोद्वेधविस्ताराभ्यामेवमस्याधरतलमितश्चत्वारिंशता योजनसहस्रैर्भवति । [१६३।०३-१६३।०४] दुःखनिरन्तरत्वादवीचिः । [१६३।०४-१६३।०५] अन्येषु सान्तरं दुःखं तद्द्यथा संजीवे च्छिन्नावभिन्नसंपिष्टशरीराणां शीतला वायवो वान्ति पुनरपि तान् सत्त्वान् संजीवयन्ति । [१६३।०५-१६३।०६] अत एव संजीवः । [१६३।०६] नास्मिन् सुखवीचिरस्तीत्यवीचिरित्यपरे । [१६३।०६-१६३।०७] अन्येष्वपि सुखा वेदना विपाको नास्ति । [१६३।०७] नैः ष्यन्दिकी न वार्यते । [१६३।०८] तदूर्ध्वं सप्त नरकाः [१६३।०९] तस्मादवीचेरूर्ध्वं सप्त नरकाः उपर्युपरि संनिविष्टाः । [१६३।०९-१६३।१०] प्रतापनस्तापनो महारौरवो रौरवः संघातः कालसूत्रः संजीवश्च । [१६३।१०] अवीचिपार्श्वेष्वित्यपरे । ते पुनः [१६३।११] सर्वेऽष्टौ षोडशोत्सदाः ॥ ३.५८ ॥ [१६३।१२] उक्तं हि भगवता [१६३।१३-१६३।१४] "इत्येते नरका अष्टावाख्याता दुरतिक्रमाः । रौद्रकर्मभिराकीर्णाः प्रत्येकं षोडशोत्सदाः ॥ [१६३।१५-१६३।१६] चतुस्कन्धाश्चतुर्द्वारा विभक्ता भागशोऽसिताः । अयःप्राकारपर्यन्ता अयसा प्रतिवर्जिताः ॥ [१६३।१७-१६३।१८] तप्ता चैवायसी भुमिर्ज्वलिता तेजसा युता । अनेकयोजनशता स्फुटा तिष्ठति अर्च्चिषे"ति । [१६३।१९] षोडशोत्सदाः कतमे । [१६३।२०] कुकूलं कुणपं चाथ क्षुरमार्गादिकं नदी । [१६३।२१] तेषां चतुर्दिशम् । [१६३।२२] द्वारे द्वारे तेषां चत्वार उत्सदाः । कुकूलं जानुमात्रम् । [१६३।२२-१६३।२३] यत्र तेषां सत्त्वानां निक्षिप्ते संशीर्यते त्वङ्मांसशोणितमुत्क्षिप्ते पादे पुनरपि संजायते त्वङ्मांसशोणितम् । [१६३।२४-१६३।२५] कुणपं गूथमृत्तिका यत्र न्यङ्कुटा नाम प्राणिनः प्रतिवसन्ति सर्वश्वेताः कृष्णशिरसः सूचिमुखास्तेषां सत्त्वानां यावदस्थीनि भिन्दन्ति । [१६३।२५-१६४।०१] क्षुरधाराचितो महापथः यत्र तेषां सत्त्वाना मन्वाक्रामतां निक्षिप्ते पादे संछिद्यते त्वङ्मांसशोणितमिति पूर्ववत् । [१६४।०१-१६४।०२] असिपत्रवनं यत्र तेषां सत्त्वानां तीक्ष्णा असयः संनिपतन्ति अङ्गप्रत्यङ्गान्यवकृन्तन्ति श्यामशबलाश्च श्वानो भक्षयन्ति । [१६४।०२-१६४।०३] अयःशाल्मलीवनं तीक्ष्णषोड्शाङ्गुलकण्टकम् । [१६४।०३-१६४।०४] तेषां सत्त्वानामभिरोहतां कण्टका अवाङ्मुखीभवन्तः कायं भिन्दन्ति अवतरतां चोर्ध्वीभवन्तः । [१६४।०४-१६४।०५] अयस्तुण्डाश्च वायसा अक्षीण्युत्पाट्योत्पाट्य भक्षयन्ति । [१६४।०५-१६४।०६] तदेतत्क्षुरमार्गादिक त्रयं शस्त्राभिनिपातं सामान्यादेकीक्रियन्ते । [१६४।०६-१६४।०८] चतुर्थ उत्सदो नदी वैतरणि पूर्ण तप्तस्य क्षारोदकस्य यस्यां ते सत्त्वा असिशक्तिप्रासहस्तैः पुरुषैरुभाभ्यां तीराभ्यां प्रतिवार्यमाणा ऊर्ध्वमपि गच्छन्तः स्विद्यन्ते पच्यन्ते अधस्तिर्यगपि गच्छन्तः स्विद्यन्ते पच्यन्ते । [१६४।०९] तद्यथा बहूदकायां स्थाल्यामग्नावधिश्रितायां तिलतण्डुइलादयः । [१६४।०९-१६४।१०] सा हि महानरकस्य परिखेवोत्पन्ना । [१६४।१०] त एते चत्वार उत्सदा दिग्भेदेन षोडशोच्यन्ते । [१६४।११] अधिकयातनास्थानित्वादुत्सदाः इत्युच्यन्ते । नरकेषु हि पतिता एतेषु पुनर्यात्यन्ते । [१६४।१२] नरका वरोधादुर्ध्वमेतेषु सीदन्त्युत्सदा इत्यपरे । [१६४।१३] प्रश्नात्प्रश्नान्तरमुपजायते । [१६४।१३-१६४।१४] किं ते नरकपालाः सत्त्वसंख्याता उताहो नेति । [१६४।१४] नेत्येके । कथमिदानीं चेष्टन्ते । [१६४।१४-१६४।१५] सत्त्वानां कर्मभिर्विवर्त्तनीवायुबीजवत् । [१६४।१५] यत्त्र्हि भदन्तधर्मसुभूतिनोक्तं [१६४।१६-१६४।१७] "क्रोधनाः क्रूरकर्माणः पापाभिरुचयश्च ये । दुःखितेषु च नन्दन्ति जायन्ते यमराक्षसा" इति ॥ [१६४।१८-१६४।१९] ये ते यमेनानुशिष्टाः सत्त्वान्नरकेषु प्रक्षिपन्ति त एते यमराक्षसा उक्ता न तु ये कारणाः कारयन्तीति । [१६४।१९] सत्त्वसंख्याता इत्येके । तस्येदानीं कर्मणः क्व विपाकः । [१६४।२०-१६४।२१] तेष्वेव नरकेषु हि आनन्तर्यकारिणां विपाकावकाशस्तत्र तेषां को विप्रतिबन्धः । [१६४।२१] कथमग्निना न दह्यन्ते । अग्नेर्नूनं कर्मभिः कृतावधित्वात् । [१६४।२१-१६४।२२] भूतविशेषनिर्वृत्तेर्वा । [१६४।२३] इमे तावदुष्णा अष्टौ महानरका उच्यन्ते । [१६४।२४] शीता अन्येऽष्टावर्वुदादयः ॥ ३.५९ ॥ [१६४।२५] अन्ये शीतनरका अष्टौ । [१६४।२५-१६५।०१] तद्यथा अर्वुदो निरर्वुदः अटतो हहवः हुहुवः उत्पलः पद्मो महापद्मश्च । [१६५।०१-१६५।०२] तेषां सत्त्वानां तीर्वशीताभिहतानां कायशब्दविकारानुरूपाण्येतानि नामानि । [१६५।०२] तेऽप्यस्यैव जम्बूद्वीपस्याधस्तात्महानरकाणां तिर्यक् । [१६५।०२-१६५।०३] कुत इयतो जम्बूद्वीपस्याधस्तादवीच्यादीनामवकाशः । [१६५।०३-१६५।०४] धान्यराशिवदधो विशाला हि द्वीपाः । [१६५।०४] अत एव महासमुद्रोऽनुपूर्वनिम्नः । [१६५।०४-१६५।०५] इतीमे षोडश नरकाः सर्वे सत्त्वकर्माधिपत्यनिर्वृत्ताः । [१६५।०५-१६५।०६] प्रत्येकं नरकास्तु स्वैः स्वैः कर्मभिरभिनिर्वृत्ताः । [१६५।०६] बहूनां सत्त्वानां द्वयोरेकस्य वा । [१६५।०६-१६५।०७] तेषामनेकप्रकल्पो भेदः स्थानं चानियतं नदीपर्वतमरुप्रदेशेष्वन्येषु वाऽधश्च भावात् । [१६५।०७-१६५।०८] एष तावन्नरकभाजनानां संनिवेशः । [१६५।०८] तिर्यञ्चः स्थलजलाकाशगोचराः । [१६५।०८-१६५।०९] तेषां किल मूलं स्थानं महासमुद्रस्ततोऽन्यत्र विसृता इति । [१६५।०९] प्रेतानां यमो राजा । [१६५।०९-१६५।१०] तस्य जम्बूद्वीपस्याधस्तात्पञ्चयोजनशतान्तरपरिच्छिन्ना राजधानी तेषां मूलस्थानं ततोऽन्यत्र विसृताः । [१६५।११] केचित्प्रेता महर्द्धिका दैवीमिव श्रियमुद्वहन्ति । शेषा यथा प्रेतावदाने । [१६५।१२] अथेमौ चन्द्रार्कौ कस्मिन् प्रतिष्ठितौ । वायौ । [१६५।१२-१६५।१३] वायवोऽन्तरीक्षे सर्वसत्त्वसाधारणकर्माधिपत्यनिर्वृत्ता आवर्तवत्सुमेरुं परिवर्तन्ते । [१६५।१३-१६५।१४] चन्द्रार्कताराणां वोर्ध्वचारः । [१६५।१४] कियद्वीप्रकृष्टावितश्चन्द्रार्कौ । [१६५।१५] अर्धेन मेरोश्चन्द्रार्कौ । [१६५।१६] युगन्धरगिरेर्मूर्ध्ना समं वहतः । किं प्रमाणौ । यथाक्रमं [१६५।१७] पण्चाशत्सैकयोजनौ । [१६५।१८] पञ्चाशत्योजनानि चन्द्रमण्डलस्य प्रमाणम् । [१६५।१८-१६५।१९] सैकानि पञ्चाशत्सूर्यमण्दलस्य प्रमाणम् । [१६५।१९] एकपञ्चाशदित्यर्थः । [१६५।१९-१६५।२०] तारकाविमानानां यस्याल्पप्रमाणं प्रमाणं तस्य क्रोशः । [१६५।२०-१६५।२१] सूर्यविमानस्याधस्तात्वहिः स्फटिकमण्डलं तैजसमभिनिर्वृत्तं तापनं प्रकाशनं च । [१६५।२१-१६५।२२] चन्द्रविमानस्याधस्तादाप्यं शीतलं भास्वरं च । [१६५।२२-१६५।२३] प्रणीनां कर्मभिर्दृष्टिशरीरफलपुष्पसस्योषधीनामनुग्रहार्थमुपघातकार्थं यथासंभवम् । [१६५।२३] चतुर्द्वीपके एकश्चन्द्रमाः कृत्यं करोत्येकः सूर्यः । [१६५।२३-१६५।२४] किं पुनश्चतुर्द्वीपेषु सूर्यो युगपत्कृत्यं करोति । [१६५।२४] नेत्याह । किं तर्हि । तेषु । [१६५।२५] अर्धरात्रोऽस्तङ्गमनं मध्याह्न उदयः सकृत् ॥ ३.६० ॥ [१६५।२६-१६५।२७] यदोत्तरकुरावर्धरात्रं तदा पूर्वविदेहे सूर्यस्यास्तङ्गमनं जम्बूद्वीपे मध्याह्नो गोदानीये उदयः । [१६५।२७] एवमन्येष्वपि योज्यम् । सूर्यस्येह गतिभेदेन रात्रिदिवानां वृद्धिह्रासौ । [१६५।२८] तत्र पुनः [१६६।०१] प्रावृण्मासे द्वितीयेऽन्त्यनवम्यां वर्धते निशा । [१६६।०२] वर्षाणां द्वितीये मासे भाद्रपदे द्वितीयस्य पक्षस्य नवम्यां वर्धते रात्रिः । [१६६।०३] हेमन्तानां चतुर्थे तु हीयते [१६६।०४] सैव हेमन्तानां चतुर्थे मासे पुनर्हीयते । अन्त्यनवम्यामिति वर्त्तते । [१६६।०४-१६६।०५] फाल्गुनमासस्य द्वितीयपक्षनवम्याम् । [१६६।०६] अहर्विपर्ययात् ॥ ३.६१ ॥ [१६६।०७] यदा रात्रिर्वर्धते तदा दिवसो हीयते । यदा रात्रिर्हीयते तदा दिवसो वर्धते । [१६६।०८] कियत्या मात्रया वर्धते । [१६६।०९] लवशो रात्र्यहर्वृद्धी [१६६।१०] लवं लवं रात्रिर्वर्धते दिवसो वा । ते च हानिवृद्धी यथाक्रमं [१६६।११] दक्षिणोत्तरगे रवौ । [१६६।१२] जम्बूद्विपस्य दक्षिणं पार्श्वं गच्छति भास्करे रात्रिवृद्धिः उत्तरं गच्छत्यहर्वृद्धिः । [१६६।१३] शुक्लपक्षस्यादौ चन्द्रमसो विकलं मण्डलं दृश्यते । किं तत्र कारणम् । [१६६।१४] स्वच्छाययाऽर्कसामीप्याद्विकलेन्दुसमीक्षणम् ॥ ३.६२ ॥ [१६६।१५-१६६।१६] यदा हि सौरस्य विमानस्यासन्ने चान्द्रमसं विमानं वहति तदा किल सौर्यो भासस्तस्मिन् विमाने पतन्ति । [१६६।१६-१६६।१७] ततोऽपरपार्श्वे छाया पतन्ती विकलं मण्डलं दर्शयतीति प्राज्ञप्तिको निर्देशः । [१६६।१७-१६६।१८] वाहयोगः स तादृशो भवति यत्कदाचिद्विमानस्यार्धं दृश्यत इति पूर्वाचार्याः । [१६६।१८-१६६।१९] अथैतानि सूर्यादिविमानानि कतमे सत्त्वा अध्यावसन्ति । [१६६।१९] देवाश्चातुर्महाराजकायिकाः । किमेतान्येव तेषां स्थानानि । [१६६।२०] विमानवासिनामेतानि । भूमिनिवासिनां पुनः सुमेरूपरिषण्डादीनि । [१६६।२०-१६६।२१] कति चास्य परिषण्डाः कियत्यो वा । [१६६।२२] परिषण्डाश्चतस्रोऽस्य दशसाहस्रिकान्तराः । [१६६।२३]। दशयोजनसहस्राण्युद्गम्यैका । एवं यावच्चतुर्थी । ताभिः सुमेरोरर्धमाक्षिप्तम् । [१६६।२४] ताश्च ततो यथासंख्यं [१६७।०१] षोडशाष्टौ सहस्राणि चत्वारि द्वे च निर्गताः ॥ ३.६३ ॥ [१६७।०२] प्रथमा परिषण्डा षोडश सहस्राणि योजनानां सुमेरोर्निर्गता । [१६७।०३] द्वितीयाऽष्टौ तृतीया चत्वारि चतुर्थी द्वे । [१६७।०४] करोटपाणयस्तासु मालाधारास्सदामदाः । [१६७।०५] महाराजिकदेवाश्च [१६७।०६] प्रथमायां परिषण्डायां करोटपाणयो नाम यक्षाः प्रतिवसन्ति । [१६७।०६-१६७।०७] द्वितीयायां मालाधारास्तृतीयायां सदामदाः सदामत्ताः । [१६७।०७] सर्व एते चतुर्महाराजकायिकाः । [१६७।०७-१६७।०८] चतुर्थ्यां तु चत्वारो महाराजाः स्वयं प्रतिवसन्ति तत्परिचाराश्च । [१६७।०८-१६७।०९] अतस्तस्यां महाराजकायिका देवा इत्युक्तम् । [१६७।०९] यथा परिषण्डासु चतुर्महाराजकायिका देवा एवं [१६७।१०] पर्वतेष्वपि सप्तसु ॥ ३.६४ ॥ [१६७।११] युगन्धरादिषु पर्वतेषु तेषां ग्रामनिगमाः । अत एवैष देवनिकायः सर्वेषां महिष्ठः । [१६७।१२] मेरुमूर्ध्नि त्रयस्त्रिंशाः [१६७।१३] अथ कियान्मेरुमूर्धा । [१६७।१४] स चाशीतिसहस्रदिक् । [१६५।१५] एकैकपार्श्वमशीतिसहस्राणि यथैवाधस्तात् । [१६७।१५] अन्ये पुनराहुः । [१६७।१५-१६७।१६] स विंशतिसहस्रदिक् । [१६७।१६] चत्वारि पार्श्वन्यस्य चतस्रो दिशः । [१६७।१६-१६७।१७] एकैकं पार्श्वं विंशतिर्योजनसहस्राणि समन्तात्परिक्षेपेणाशीतिरिति ॥ [१६७।१७] तस्य च [१६७।१८] विदिक्षु कूटाश्चत्वार उषिता वज्रपाणिभिः ॥ ३.६५ ॥ [१६७।१९] सूमेरुमूर्ध्नो विदिशः कोणाः । [१६७।१९-१६७।२०] तासु पञ्चयोजनशतप्रमाणाश्चत्वारः कूटा अभ्युद्गता येषु वज्रपाणयो नाम यक्षाः प्रतिवसन्ति । [१६७।२०] तस्य च मेरुमूर्ध्नः [१६७।२१-१६७।२२] मध्ये सार्धद्विसाहस्रपार्श्वमध्यर्धयोजनम् । पुरं सुदर्शनं नाम हैमं चित्रतलं मृदु ॥ ३.६६ ॥ [१६७।२३-१६७।२४] सुमेरुतलस्य मध्ये सुदर्शनं नाम नगरं दैर्ध्ये सार्धतृतीययोजनसहस्रे एकैकं पर्श्वमुच्छ्रायेणाध्यर्धयोजनम् । [१६७।२४-१६७।२५] प्राकारः सौवर्ण एकोत्तरेण धातुशतेनास्य भुमिश्चित्रिता । [१६७।२५-१६७।२६] तच्च भूमितलं तूलपिचुवत्मृदुसंस्पर्शं पादक्षेपोत्क्षेपाभ्यां नतोन्नतं शक्रस्य देवानामिन्द्रस्य राजधानी । [१६८।०१] सार्धद्विशतपाश्र्वोऽत्र वैजयन्तः [१६८।०२-१६८।०४] शक्रस्य देवानामिन्द्रस्य वैजयन्तो नाम प्रासादो नगरस्य मध्ये नानारत्नस्थानविधानसंपदा सर्वान्यभवनश्रीमहिम्ना ह्रेपणो दैर्ध्येणार्धतृतीये योजनशते पार्श्वं पार्श्वम् । [१६८।०४] इयं तावन्नगरस्याभिरामता । [१६८।०५] बहिः पुनः । [१६८।०६] तच्चैत्ररथपारुष्यमिश्रनन्दनभूषितम् ॥ ३.६७ ॥ [१६८।०७] तस्य हि नगरस्य बहिश्चतुर्षु पार्श्वेषु चत्वार्युद्यानादीनि देवानां क्रिडाभूमयः । [१६८।०८] चैत्ररथमुद्यानं पारुष्यकं मिश्रकावणं नन्दनवनं च । तैस्तन्नगरं बहिरलङ्कृतम् । [१६८।०९] विंशत्यन्तरितान्येषां सुभूमीनि चतुर्दिशम् । [१६८।१०-१६८।११] एषां चोद्यानानां चतुर्दिशं चत्वारि सुमूमीनि विंशतियोजनान्तरितानि क्रीडास्थानान्येव देवानां परस्परस्पर्धयैव शोभां वितन्वन्ति । [१६८।१२] वहिरेव नगरस्य पार्श्वे [१६८।१३] पूर्वोत्तरे पारिजातः सुधर्मा दक्षिणावरे ॥ ३.६८ ॥ [१६८।१४] पारिजातो नाम कोविदारस्त्रायस्त्रिंशानां देवानां कामरतिप्रकर्षाश्रयः । [१६८।१४-१६८।१५] तस्य पञ्च योजनानि मूलाहिनिवेशो योजनशतमुच्छ्रायः। [१६८।१५-१६८।१६] पञ्चाशत्योजनानि शाखापत्रपलाशं स्करित्वा तिष्ठति । [१६८।१६-१६८।१७] तस्य खलु सर्वपरिफुल्लस्य योजनशतमनुवातं गन्धो वाति पञ्चाशद्योजन योजनानि प्रतिवातम् । [१६८।१७] युक्तं तावदनुवातम् । [१६८।१७-१६८।१८] प्रतिवातं तु कथम् । [१६८।१८] वृक्षानतिक्रमं संधायोक्तमित्येके । [१६८।१८-१६८।१९] नहि नाम स्प्रतिवातं वातो वाति । [१६८।१९-१६८।२०] तस्यैव तु सा गन्धस्य तादृशो प्रभावसंपदेष्टव्या यात्प्रतिबध्यमानोऽपि दिव्यैर्मृदुमारुतैर्गन्धान्तरं संतनोति । [१६८।२०-१६८।२१] मन्दतरतमसमारम्भात्तु संतान आश्वेव समुच्छिद्यते यतो न तथा विप्रकृष्टमध्वानं प्रसर्पति । [१६८।२१-१६८।२२] किं पुनः स्वभूताश्रित एवमपुष्पगन्धसंतानो वर्तते उताहो वायुरधिवासितो जायते । [१६८।२२] नात्र नियमः । [१६८।२३] उभयथापि ह्याचार्येष्टिः । यत्तर्हि भगवतोक्तं [१६८।२४-१६८।२५] "न पुष्पगन्धः प्रतिवातमेति न मौलिकस्तागरश्चान्दनो वा । सतां तु गन्धः प्रतिवातमेति सर्वा दिशः सत्पुरुषः प्रवाती"ति । [१६९।०१] मानुष्यकं पुष्पगन्धं संधायोक्तम् । तद्धि प्रतीतं लोके । [१६९।०१-१६९।०३] न च तस्य तादृशी शक्तिः महीसासकास्तु पथन्ति "योजनशतमनुवातं गन्धो वाति पञ्चाशद्योजनानि प्रतिवातमिति । [१६९।०३-१६९।०४] सुधर्मा नाम देवसभा दक्षिणपश्चिमे दिग्भागे यस्यां निषद्य देवाः कृत्याकृत्यं समर्थयन्ति । [१६९।०४] एष तावत्त्रिदशानां भाजनसंनिवेशः । [१६९।०५] ततऊर्ध्वं विमानेषु देवाः [१६९।०६] त्रिदशेभ्य ऊर्ध्वं देवा विमानेषु प्रतिष्ठिताः । [१६९।०६-१६९।०७] ते पुनर्यामास्तुषिता निर्माणरतयः परनिर्मितवशवर्तिनश्च ब्रह्मकायिकादयश्च पूर्वोक्ताः षोडशस्थानान्तरगताः । [१६९।०८] इत्येते द्वाविंशतिदेवनिकायाः समासेन येषां भाजनं प्रज्ञायते । [१६९।०९] कामभुजस्तु षट् । [१६९।१०] तेषां तु षट्कामावचरा देवनिकायाः कामान् परिभुञ्जते न शेषाः । [१६९।१०-१६९।११] तद्यथा चतुर्महाराजकायिका यावत्परनिर्मितवशवर्तिनः । [१६९।११] ते पुनः [१६९।१२] द्वन्द्वालिङ्गनपाण्याप्तिहसितेक्षितमैथुनाः ॥ ३.६९ ॥ [१६९।१३] द्वन्द्वेन मैथुनं भूमिसम्बद्धवासिनाम् । [१६९।१३-१६९।१४] चातुर्महाराजकायिकानां त्रायस्त्रिङ्क्शानां यथा मनुष्याणाम् । [१६९।१४] तेषां तु वायुनिर्मोक्षात्दाहविगमः शुक्राभावात् । [१६९।१४-१६९।१५] आलिङ्गनेन मैथुनं यामानामालिङ्गनमात्रेण दाहविगमात् । [१६९।१५-१६९।१६] पाणिसंप्राप्त्या तुषितानां हसितेन निर्माणरतीनां प्रेक्षितेन परनिर्मितवशवर्तिनाम् । [१६९।१६-१६९।१७] स्ववर्तिनां सर्वेषां द्वन्द्वसमापत्त्या । [१६९।१७] कालपरिमानं तु प्रज्ञप्तावुक्तमिति वैभाषिकाः । [१६९।१७-१६९।१८] यावद्यावद्विषयाणां तीव्रतरता तावत्तावद्रागोऽपि तीव्रतरः । [१६९।१८-१६९।१९] यस्य देवस्य देव्या वा उत्सङ्गे देवकुमारो देवकन्या वा जायते स तयोः पुत्रो भवति सा च दुहिता । [१६९।१९-१६९।२०] कियत्प्रमाणो जायते । [१६९।२१] पञ्चवर्षोपमो यावत्दशवर्षोपमः शिशुः । [१६९।२२] संभवत्येषु [१६९।२३] यथासंख्यं षट्सु देवनिकायेषु । ते तु क्षिप्रमेवाभिवर्धन्ते । [१६९।२४] संपूर्णाः सवस्त्राश्चैव रूपिणः ॥ ३.७० ॥ [१७०।०१] रूपावचरा देवाः संपूर्णकायाः वस्त्रेण संवीता उपपद्यन्ते । [१७०।०१-१७०।०२] सर्वे देवा आर्यभाषाभाषिणः । [१७०।०२] तदत्र कामधातौ वेदितव्याः [१७०।०३] कामोपपत्तयस्तिस्रः कामदेवाः समानुषाः । [१७०।०४] कथं कृत्वा । [१७०।०४-१७०।०५] सन्ति सत्त्वाः प्रत्युपस्थितकामाः प्रत्युपस्थितेषु कामेष्वैश्वर्यं वशे वर्तयन्ति । [१७०।०५] तद्यथा मनुष्यास्तदेकत्याश्च देवाः । ते पुनश्चत्वारो देवनिकायाः । [१७०।०६] सन्ति सत्त्वा निर्मितकामा निर्माय कामानैश्वर्य वशे वर्तयन्ति । [१७०।०६-१७०।०७] तद्यथा देवा निर्माणरतयः । [१७०।०७-१७०।०८] सन्ति सत्त्वाः परनिर्मितकामाः परनिर्मितेषु कामेष्वैश्वर्य वशे वर्त्तयन्ति । [१७०।०८] तद्यथा देवाः परनिर्मितवशवर्त्तिनः । [१७०।०८-१७०।१०] ता एता यथोत्पन्नपरिभोगित्वात्यथेच्छात्मनिर्मितपरिभोगित्वाद्यथेच्छात्मपर निर्मितपरिभोगित्वाच्च तिस्रः कामोपपत्तय इत्युच्यन्ते । [१७०।१०] रूपधातौ तु [१७०।११] सुखोपपत्तयस्त्रिसो नवत्रिध्यानभूमयः ॥ ३.७१ ॥ [१७०।१२] त्रिषु ध्यानेषु या नव भूमयः तास्तिस्रः सुखोपपत्तयः । [१७०।१२-१७०।१४] ते हि देवा विवेकजेन समाधिजेन च प्रीतिसुखेन च निष्प्रीतिकेन च सुखेन सुखं विहरन्तो दीर्घमध्वानं तिष्ठन्ति । [१७०।१४] अत एता निर्दुःखदीर्घसुखत्वात्सुखा उपपत्तयः सुखोपपत्तयः । [१७०।१४-१७०।१५] ध्यानान्तरोत्पत्तौ तु प्रीतिसुखाभावात्सुखोपपत्तित्वं विचार्यम् । [१७०।१६-१७०।१७] यान्येतानि देवानां द्वाविंशतिस्थानान्युक्तानि तेषामधरादुत्तरं कियद्विप्रकृष्टम् । [१७०।१७] नैतत्सर्वं योजनपरिसंख्यया सुकरं परिसंख्यातुम् । अपि तु [१७०।१८] स्थानात्स्थानादधो यावत्तावदूर्ध्वं ततस्ततः । [१७०।१९-१७०।२०] जम्बूद्वीपात्प्रभृति यदुत्तरं स्थानं तस्माद्यावदधो जम्बूद्वीपस्तावत्पुनस्तस्मादूर्ध्वं स्थानान्तरम् । [१७०।२०-१७०।२१] तद्यथा चतुर्थी परिषण्डा चतुर्णां महाराजानां मूलस्थानमितश्चत्वारिंशद्योजनसहस्राणि । [१७०।२१-१७०।२२] तस्माद्यावदधोजम्बूद्वीपस्तावदूर्ध्वं त्रिदशानां स्थानं तस्मादपि यावदधो जम्बूद्वीपस्तावदूर्ध्वं यामानां स्थानम् । [१७०।२३] ततोऽपि यावदधो जम्बूद्वीपस्तावदूर्ध्वं तुषितानां स्थानमिति । [१७०।२३-१७०।२४] एवं विस्तरेण सर्वमनुक्रम्य सुदर्शनेभ्यो यावदधो जम्बूद्वीपस्तावदूर्ध्वंमकनिष्ठानां स्थानम् । [१७०।२५] तस्मादूर्ध्वं न पुनः स्थानमस्ति । अत एव ज्येष्ठभूत्वादकनिष्ठा उच्यन्ते । [१७०।२५-१७०।२६] अघनिष्ठा इत्यपरे । [१७०।२६] अघं किल चित्तस्थं रूपं तन्मात्रनिष्ठेति । [१७०।२७] किं पुनरधरस्थानोपपन्ना उर्ध्वानि विमानानि गत्वा पश्यन्ति [१७१।०१] नोर्ध्वं दर्शनमस्त्येषामन्यत्रर्द्धिपराश्रयात् ॥ ३.७२ ॥ [१७१।०२] ऋद्ध्या वा त्रायस्त्रिंशा यामान् । गच्छेयुः । [१७१।०२-१७१।०३] पराश्रयेण वा यद्वृद्धिमता नीयेरन् देवेन वा तत्रत्येन । [१७१।०३] एवं शेषाः । [१७१।०३-१७१।०४] आगतं तूर्ध्वोपपन्नं पश्येन्नतूर्ध्वधातुकं नोर्ध्वभूमिकम् । [१७१।०४] यिअथा स्प्रष्टव्यं न स्पृशेदविषयत्वात् । [१७१।०४-१७१।०५] अत एव तेनास्वेन कायेनागच्छन्ति । [१७१।०५-१७१।०६] किं तर्हि निर्मितेनाधरभूमिकेन तदिच्छया पश्येदिहत्यमिवेति निकायान्तरीयाः । [१७१।०७] अथैषां यामादिविमानानां कियत्प्रमाणम् । [१७१।०७-१७१।०८] चतुर्णां तावद्यावत्सुमेरुमूर्ध्नः इत्येके । [१७१।०८] द्विगुणोत्तरमित्यपरे । प्रथमं तु ध्यानं यावांश्चातुर्द्वीपकः । [१७१।०८-१७१।०९] द्वितीयं यावान् साहस्रश्चूडिको लोकधातुः । [१७१।०९] तृतीयं यावान् द्विसाहस्रः । [१७१।०९-१७१।१०] चतुर्थं यावांस्रिसाहस्र इत्येके । [१७१।१०] प्रथमादीनि साहस्रादिपरिमाणानि । [१७१।१०-१७१।११] चतुर्थं त्वपरिमाणमित्यपरे । [१७१।१२] अथ कोऽयं साहस्रश्चूडिको लोकधातुः को द्विसाहस्रस्त्रिसाहस्रो वा । [१७१।१३-१७१।१४] चतुर्द्वीपकचन्द्रार्कमेरुकामदिवौकसाम् । ब्रह्मलोकसहस्रं च साहस्रश्चूडिको मतः ॥ ३.७३ ॥ [१७१।१५-१७१।१७] सहस्रञ्जंबूद्वीपानां पूर्वविदेहानामपरगोदानीयानामुत्तरकुरुणां सहस्रं सूर्याणां चन्द्राणां सुमेरूणां सहस्रं चातुर्महाराजकायिकानां देवानां यावत्परनिर्मितवशवर्तिनां सहस्रं ब्रह्मलोकानामयमुच्यते साहस्रश्चूडिको लोकधातुः । [१७१।१८] तत्सहस्रं द्विसाहस्रो लोकधातुस्तु मध्यमः । [१७१।१९] तेषां चूडिकानां लोकधातूनां सहस्रं द्विसाहस्रो मध्यमो लोकधातुः । [१७१।२०] तत्सहस्रं त्रिसाहस्रः [१७१।२१] तेषां द्विसाहस्राणां लोकधातूनां सहस्रं त्रिसाहस्रमहासाहस्रो लोकधातुः । [१७१।२१-१७१।२२] एष हि कृत्स्नः [१७१।२३] समसंवर्तसंभवः ॥ ३.७४ ॥ [१७१।२४] समं संवर्तते समं विवर्तते । संभवो हि विवर्तः इत्युत्तरत्र व्याख्यास्यते । [१७१।२५-१७१।२६] किं खलु यथा भाजनानां प्रमाणभेद एवं तद्वासिनामपि सत्त्वानां प्रमाणभेदोऽस्ति । [१७१।२६] अस्तीत्याह । तत्र तावत् [१७१।२७] जाम्बूद्वीपाः प्रमाणेन चतुःसार्धत्रिहस्तकाः । [१७१।२८] जम्बूद्वीपका मनुष्याः प्रमाणार्धचतुर्हस्तकाः केचित्तु चतुर्हस्तकाः [१७२।०१] द्विगुणोत्तरवृद्ध्या तु पूर्वगोदोत्तराह्वयाः ॥ ३.७५ ॥ [१७२।०२-१७२।०३] पूर्वविदेहका गोदानीका उत्तरकौरवाश्च मनुष्या अष्टषोडशद्वात्रिंशद्धस्तका यथाक्रमम् । [१७२।०४] पादवृद्ध्या तनुर्यावत्सार्धक्रोशो दिवौकसाम् । [१७२।०५] कामिनां [१७२।०६] पादः क्रोशस्य चतुर्थो भगः । [१७२।०६-१७२।०८] तन्मात्रं शरीरं चातुर्महाराजकायिकानां द्वौ पादौ त्रायस्त्रिंशानां त्रयो यामानां चत्वारस्तुषितानां पञ्च निर्माणरतीनामध्यर्धः क्रोशः परनिर्मितवशवर्तिनाम् । [१७२।०९] रुपिणां त्वादौ योजनार्धं [१७२।१०] रूपिणां देवानां प्रथमे स्थाने ब्रह्मकायिकानामर्धयोजनमात्रं शरीरम् । [१७२।११] ततः परम् ॥ ३.७६ ॥ [१७२।१२] अर्धार्धवृद्धिः [१७२।१३] त्रिषु स्थानेसु ब्रह्मपुरोहितानां योजनं महाब्रह्मणोऽध्यर्धं परीत्ताभानां द्वे योजने । [१७२।१४-१७२।१५] उर्ध्वं तु परीत्ताभेभ्य आश्रयः । द्विगुणद्विगुणा हित्वाऽनभ्रकेभ्यऽस्त्रियोजनम् ॥ ३.७७ ॥ [१७२।१६] अप्रमाणाभानां चत्वारि योजनानि । आभास्वराणामष्टौ । [१७२।१६-१७२।१७] एवं द्विगुणवृद्ध्या यावच्छुभकृत्स्नानां चतुःषष्टिः । [१७२।१७-१७२।१८] अनभ्रकाणां ततो योजनत्रयेण हीनं द्विगुणं पञ्चविंशतियोजन शतम् । [१७२।१८-१७२।१९] तस्मात्परेण पुनः पुण्यप्रसवानां द्विगुणं द्विगुणं यावदकनिष्ठानां षोडशयोजनसहस्राणि शरीरम् । [१७२।२०] एवं प्रमाणभिन्नानां किमायुषोऽप्यस्ति भेदः । अस्तीत्याह । [१७२।२१] सहस्रमायुः कुरुषु [१७२।२२] वर्षाणाम् । [१७२।२३] द्वयोरर्धार्धवर्जितम् । [१७२।२४] द्वयोर्द्विपयोरर्धार्धं वर्जयित्वा पञ्च वर्षशतानि गोदानीयानाम् । [१७२।२४-१७२।२५] अर्धतृतीये वर्षशते पूर्वविदेहानाम् । [१७३।०१] इहानियतम् [१७३।०२] जम्बूद्वीपे नास्त्यायुषो नियमः कदाचित्भूयो भवति कदाचिदल्पीयः । [१७३।०३] अन्ते तु दशाब्दाः [१७३।०४] अब्दः संवत्सरः । अन्ते हीयमानं दश वर्षाण्यायुर्भवति । [१७३।०५] आदितोऽमितम् ॥ ३.७८ ॥ [१७३।०६] आदितः प्राथमकल्पिकानं मनुष्याणामपरिमाणमायुर्भवति । [१७३।०६-१७३।०७] सहस्रादिसंख्यया परिमातुं न शक्यते । [१७३।०८] उक्तं मनुष्याणां देवानां वक्तव्यम् । [१७३।०८-१७३।०९] तच्चाहोरात्रं व्यवस्थाप्य शक्यं वक्तुमिति स एव चैषां व्यवस्थाप्यते । [१७३।१०-१७३।११] नृणां वर्षाणि पञ्चाशदहोरात्रो दिवौकसाम् । कामेऽधराणां [१७३।१२-१७३।१३] यानि मनुष्याणां पञ्चाशद्वर्षाणि तानि कामधातावधराणां देवानां चातुर्महाराजकायिकानामेकं रात्रिन्दिवम् । [१७३।१४] तेनायुः पञ्चवर्षशतानि तु ॥ ३.७९ ॥ [१७३।१५-१७३।१६] तेन ततस्तेनाहोरात्रेण तेषां त्रिंशद्रात्रकेण मासेन द्वादशमासकेन संवत्सरेण दिव्यानि पञ्चवर्षशतान्यायुः प्रमाणम् । [१७३।१७] द्विगुणोत्तरमूर्ध्वानामुभयं [१७३।१८] ऊर्ध्वानां देवानामुभय द्विगुणोत्तरमहोरात्रश्चायुश्च । कथं कृत्वा । [१७३।१८-१७३।१९] यन्मनुष्याणां वर्षशतं तत्त्रायस्त्रिंशानां देवानामेकं रात्रिन्दिवम् । [१७३।१९-१७३।२०] तेन रात्रिन्दिवेन दिव्यं वर्षसहस्रमायुः । [१७३।२०] एवं यामादीनां यथाक्रमम् । [१७३।२०-१७३।२१] मानुष्यकाणि द्वे चत्वार्यष्टौ षोडश वर्षशतान्येकं रात्रिन्दिवम् । [१७३।२१-१७३।२२] तेन रात्रिन्देवेन द्वे चत्वार्यष्टौ षोडश दिव्यानि वर्षसहस्राण्यायुषः प्रमाणम् । [१७३।२२] युगन्धरादूर्वं सूर्याचन्द्रमसोरभावात् ॥ [१७३।२२-१७३।२३] कथं देवानामहोरात्रव्यवस्थानमालोककृत्यं वा । [१७३।२३-१७३।२४] पुष्पाणां संकोचविकासात्कुमुदबन्धु वत्शकुनीनां कूजनाकूजनात्मिद्धापगमागमाच्च आलोककृत्यं स्वयंप्रभत्वात् । [१७३।२५] उक्तमायुः कामिनाम् । [१७४।०१] रूपिणां पुनः । [१७४।०२] नास्त्यहोरात्रमायुस्तु कल्पैः स्वाश्रयसंमितैः ॥ ३.८० ॥ [१७४।०३] येषां रूपिणामर्धयोजनमाश्रयः तेषामर्धकल्पमायुः । येषां योजनं तेषां कल्पम् । [१७४।०३-१७४।०५] एवं यस्य यावद्योजनमाश्रयस्तस्य तावत्कल्पमायुर्यवदकनिष्ठानां षोडशकल्पसहस्राण्यायुः प्रमाणम् । [१७४।०६] आरूप्ये विंशतिः कल्पसहस्राण्य धिकाधिकम् । [१७४।०७] आकाशानन्त्यायतने विंशतिकल्पसहस्राण्यायुषः प्रमाणम् । [१७४।०८] विज्ञानानन्त्यायतने तस्मादधिकं विंशतिः सहस्राणि । [१७४।०८-१७४।०९] आकिञ्चन्यायतने तस्मादधिकं विंशतिः । [१७४।०९] भवाग्रे तस्मादधिकं विंशतिः । [१७४।०९-१७४।१०] एवं तेषां यथाक्रमं विंशतिश्चत्वारिंशत्षष्टिरशीतिः कल्पसहस्राण्यायुःप्रमाणम् । [१७४।११-१७४।१२] कतमोऽत्र कल्पो वेदितव्यः किमन्तरकल्पोऽथ संवर्तकल्पोऽथ विवर्त्तकल्पोऽथ महाकल्पः । [१७४।१३] महाकल्पः परीत्ताभात्प्रभृत्यर्धमधस्ततः ॥ ३.८१ ॥ [१७४।१४] परीत्ताभादेव निकायात्प्रभृति महाकल्पेनायुः वेदितव्यम् । [१७४।१४-१७४।१५] तस्मादधो महाकल्पस्यार्ध कल्पीकृत्य महाब्रह्मादीनामायुर्व्यवस्थापितम् । [१७४।१५] कथं कृत्वा । [१७४।१५-१७४।१७] यच्च लोको विंशतिमन्तरकल्पान् विवर्तते यच्च लोको विंशतिमन्तरकल्पान्विवर्त आस्ते यच्च विंशतिमन्तरकल्पान्संवर्तते इमे षष्टिरन्तरकल्पा महाब्रह्मणोऽध्यर्धः कल्पः उक्तः । [१७४।१७-१७४।१८] एवं च कृत्वा महाकल्पस्यार्धं चत्वारिंशदन्तरकल्पान् कल्पीकृत्य तेषामायुः प्रमाणमुक्तम् । [१७४।१९] उक्तं सुगतावायुः प्रमाणम् । [१७४।२०] दुर्गताविदानीं वक्तव्यम् । तत्र तावत् [१७४।२१-१७४।२२] कामदेवायुषा तुल्या अहोरात्रा यथाक्रमम् । संजीवादिषु षट्सु [१७४।२३-१७४।२४] यावत्षण्णां कामावचराणां देवनिकायानामायुरुक्तं तेन तुल्या अहोरात्राः षट्षु नरकेषु यथाक्रमं वेदितव्याः । [१७४।२४-१७४।२५] संजीवे कालसूत्रे संघाते रौरवे महारौरवे तापने च । [१७४।२६] आयुस्तैस्तेषां कामदेववत् ॥ ३.८२ ॥ [१७४।२७-१७४।२८] तैरिदानीं स्वैरहोरात्रैस्तेषां यथा षण्णां कामावचराणां देवानामायुस्तथैव यथाक्रमं वेदितव्यम् । [१७४।२८] कथं कृत्वा । [१७४।२८-१७४।२९] यद्धि चातुर्महाराजकायिकानामायुः प्रमाणं तत्संजीवने महानरके एकं रात्रिन्दिवम् । [१७४।२९-१७५।०१] तेन यावत्द्वादशमासकेन संवत्सरेण तत्रत्यानि पञ्चवर्षशतान्यायुः । [१७५।०१-१७५।०२] यत्त्रायस्त्रिंशानामायुः प्रमाणं तत्कालसूत्रे महानरके एकं रात्रिन्दिवम् । [१७५।०२-१७५।०३] तेन रात्रिन्दिवेन तस्मिन्वर्षसहस्राण्यायुःप्रमाणम् । [१७५।०३-१७५।०४] एवमन्येष्वपि यथायोगं योज्यं यावत्परनिर्मितवशवर्तिनामायुःप्रमाणं तत्तुल्येनाहोरात्रेण तापने षोडश वर्षसहस्राण्यायुःप्रमाणम् । [१७५।०५] अर्धं प्रतापने [१७५।०६] प्रतापने महानरकेऽन्तरकल्पस्यार्धमायुः प्रमाणम् । [१७५।०७] अवीचावन्तःकल्पं [१७५।०८] तिरश्चां तु नियमो नास्ति । [१७५।०९] परं पुनः । [१७५।१०] कल्पं तिरश्चां [१७५।११] परमायुस्तिरश्चामन्तरकल्पं तत्पुनर्नागानां नन्दोपनन्दाश्वतलीप्रभृतीनाम् । [१७५।११-१७५।१३] उक्तं हि भगवता "अष्टाविमे भिक्षवो नागा महानागाः कल्पस्था धरणिधरा" इति विस्तरः । [१७५।१४] प्रेतानां मासाह्ना शतपञ्चकम् ॥ ३.८३ ॥ [१७५।१५] यो मनुष्याणां मासः स प्रेतानामहोरात्रः । [१७५।१५-१७५।१६] तेनाहोरात्रेण पञ्च वर्षशतान्यायुः । [१७५।१६] शीतनरकेष्वायुषः किं प्रमाणम् । [१७५।१७-१७५।१८] वाहाद्वर्षशतेनैकतिलोद्धारक्षयायुषः । अर्वुदाद्विंशतिगुणप्रतिवृद्ध्यायुषः परे ॥ ३.८४ ॥ [१७५।१९-१७५।२०] उपमानमात्रेण तेष्वायुराख्यातं भगवता "तद्यथा भिक्षवः इह स्याद्विंशतिखारीको मागधकस्तिलवाहः पूर्णस्तिलानां चूडिकावद्धः । [१७५।२०-१७५।२२] ततः कश्चिदेव वर्षशतस्यात्ययादेकं तिलमपनयते क्षिप्रतरं भिक्षवः सविंशतिखारीको मागधस्तिलवाहोऽनेनोपक्रमेण परिक्षयं पर्यादानं गच्छेत् । [१७५।२२] न त्वेवाहमर्वुदोपपन्नानामायुषः पर्यन्तं वदामि । [१७५।२२-१७५।२४] यथा खलु भिक्षवो विंशतिर्वुदा एवमेको निरर्वुदो विस्तरेण यथा खलु भिक्षवो विंशतिः पद्या एवमेको महापद्म" इति । [१७५।२५] एवमेषामायुष्मतां सत्त्वानां किमस्त्यपरिपूर्णायुषामन्तरा मृत्युराहोस्विन्न । [१७५।२६] सर्वत्रास्ति [१७६।०१] कुरुबाह्योऽन्तरामृत्युः [१७६।०२] उत्तरकुरुषु नियतायुषः सत्त्वा अवश्यं कृत्स्नमायुर्जीवन्ति । अन्येषु नावश्यम् । [१७६।०३] पुद्गलानां तु बहूनां नास्त्यन्तरेण कालक्रियया । [१७६।०३-१७६।०५] तुषितस्थर्स्यकजातिबद्धस्य बोधिसत्त्वस्य चरमभविकसत्त्वस्य जिनादिष्टस्य जिनभुतस्य श्रद्धाधर्मानुसारिणो बोधिसत्त्वचक्रवर्त्तिमात्रोश्च तद्गर्भयोरित्येवमादिनाम् । [१७६।०६-१७६।०७] योजनप्रमणेन स्थानानि शरीराणि चोत्कानि वर्षप्रमाणेनायुरुक्तं तयोश्च प्रमाणं नोक्तमिति वक्तव्यं नाना च सर्वेषां ववस्थानमतस्तस्यापि पर्यन्तो वक्तव्यः । [१७६।०८] तेषां समानाख्यानार्थमादिप्रक्रम आरभ्यते । [१७६।०९] परमाण्वक्षरक्षणाः । [१७६।१०] रूपनामाध्वपर्यन्ताः [१७६।११] रूपस्यापचीयमानस्य पर्यन्तः परमाणुः । [१७६।११-१७६।१२] कालस्य पर्यन्तः क्षणो नाम्नः पर्यन्तोऽक्षरं तद्यथा गौरिति । [१७६।१२] क्षणस्य पुनः किं प्रमाणम् । [१७६।१२-१७६।१३] समग्रेषु प्रत्ययेषु यावता धर्मस्यात्मलाभः गच्छन्वा धर्मो यावता परमाणोः परमाण्वन्तरं गच्छति । [१७६।१३-१७६।१४] बलवत्पुरुषाद्धट्मात्रेण पञ्चषष्टिः क्षणा अतिक्रामन्तीत्याभिधार्मिकाः । [१७६।१५] परमाणुरणुस्तथा ॥ ३.८५ ॥ [१७६।१६-१७६।१७] लोहापशशाविगोच्छिद्ररजोलिक्षास्तदुद्भवाः । यवस्तथाङ्गुलीपर्व ज्ञेयं सप्तगुणोत्तरम् ॥ ३.८६ ॥ [१७६।१८] एतत्परमाण्वादिकं सप्तगुणोत्तरं वेदितव्यम् । सप्त परमाणवोऽणुः । [१७६।१८-१७६।१९] सप्ताणवो लोहरजः । [१७६।१९] तानि सप्ताव्रजस्तानि सप्त दाशरजस्तानि सप्तैडकरजः । [१७६।१९-१७६।२०] तानि सप्त गोरजः तानि सप्त वातायनच्छिद्ररजः । [१७६।२०] तानि सप्त लिक्षास्तदुद्भवा यूकेत्यर्थः । [१७६।२०-१७६।२१] सप्त यूका यवः । [१७६।२१-१७६।२२] सप्त यवा अङ्गुलीपर्व त्रीणि पर्वाण्यङ्गुरीति प्रसिद्धमेवेति नोक्तम् । [१७६।२२] पार्श्वाकृतास्तु । [१७७।०१] चतुर्विंशतिरङ्गुल्यो हस्तो हस्तचतुष्टयम् । [१७७।०२] धनुः [१७७।०३] व्यासेनेत्यर्थः । [१७७।०४] पञ्चशतान्येषां क्रोशो रण्यं च तन्मतम् ॥ ३.८७ ॥ [१७७।०५] मनुषां पञ्च शतानि क्रोशः । क्रोशमात्रं च ग्रामादि रण्यमिष्टम् । [१७७।०६] तेऽष्टौ योजनमित्याहुः । [१७७।०७] उक्तं योजनस्य प्रमाणम् । वर्षस्येदानीमुच्यते । [१७७।०८] विंशं क्षणशतं पुनः । [१७७।०९] तत्क्षणः [१७७।१०] क्षणानां विंशं शतमेकस्तत्क्षणः । [१७७।११] ते पुनः षष्टिर्लवः । [१७७।१२] तत्क्षणाः षष्टिर्लव इत्युच्यते । [१७७।१३] त्रिंशद्गुणोत्तराः ॥ ३.८८ ॥ [१७७।१४] त्रयो मुहूर्त्ताहोरात्रमासाः [१७७।१५] त्रिंशल्लवा मुहूर्त्तस्त्रिशन्मुहूर्त्ता अहोरात्रः । [१७७।१५-१७७।१६] कदाचित्तु रात्रिरधिका भवति कदाचिदूना कदाचित्समा । [१७७।१६] त्रिदशाहोरात्रा मासः । [१७७।१७] द्वादशमासकः । [१७७।१८] संवत्सरः सोनरात्रः [१७७।१९-१७७।२०] चत्वारो मासा हेमन्तानां चत्वारो ग्रीष्माणां चत्वारो वर्षाणामित्येते द्वादश मासा संवत्सरः सार्धमूनरात्रैः । [१७७।२०] संवत्सरेण हि षडूनरात्रा निपात्यन्ते । कथं कृत्वा । [१७७।२१] "हेमन्तग्रीष्मवर्षाणामध्यर्धे मासि निर्गते । शेषेऽर्धमासे विद्वद्भिरूनरात्रो निपात्यते ॥" [१७७।२३] उक्तं वर्षप्रमाणम् । [१७८।०१] कल्पस्येदानीं वक्तव्यम् । [१७८।०२] कल्पो बहुविधः स्मृतः ॥ ३.८९ ॥ [१७८।०३] अन्तरकल्पो संवर्त्तकल्पो विवर्तकल्पो महाकल्पश्चेति । तत्र तावत् [१७८।०४] संवर्त्तकल्पो नरकासंभवात्भाजनक्षयः । [१७८।०५] नरकेषु हि सत्त्वासंभवात्प्रभृति यावत्भाजनसंक्षयः । द्वे हि संवर्त्तन्यौ । [१७८।०५-१७८।०६] गतिसंवर्तनी धातुसंवर्तनी च । [१७८।०६] पुनर्द्वे संवर्तन्यौ । सत्त्वसंवर्तनी भाजनसंवर्तनी च । [१७८।०७] भवति स कालो यन्नरकेषु सत्त्वाश्च्यवन्ते नोपपद्यन्ते । स आरम्भः संवर्तकल्पस्य । [१७८।०८] यदयं लोको विंशत्यन्तरकल्पान् विवृत्तोऽस्थात्तन्निर्यातं वक्तव्यम् । [१७८।०८-१७८।०९] यद्विंशतिमन्तरकल्पान् संवर्तिष्यते तत्प्रतिपन्नं वक्तव्यम् । [१७८।०९-१७८।१०] यदा नरकेष्वेकसत्त्वो नावशिष्टो भवति इयताऽयं लोकः संवृत्तो भवति । [१७८।१०-१७८।११] यदुत नरकसंवर्त्तन्या यस्य तदानीं नियतं नरकवेदनीयं कर्म घ्रियते स लोकधात्वन्तरनरकेषु क्षिप्यते । [१७८।११-१७८।१२] एवं तिर्यक्संवर्त्तनी प्रेतसंवर्त्तनी च वक्तव्या । [१७८।१२] महासमुद्रगतास्तिर्यञ्चः पूर्वं संवर्तन्ते । [१७८।१२-१७८।१३] मनुष्यसहचरिष्णवस्तु तैरेव सार्धं भवन्ति । [१७८।१३-१७८।१६] स कालो यन्मनुष्येष्वन्यतमः सत्त्वः स्वयमनाचार्यकं धर्मताप्रातिलम्भिकं प्रथमं ध्यानं समापद्यते स तस्मात्व्युत्थाय वाचं भाषते सुखं वत विवेकजं प्रीतिसुखं शान्तं वत विवेकजं प्रीतिसुखमिति । [१७८।१६-१७८।१७] तं च शब्दं श्रुत्वा अन्येऽपि सत्त्वाः समापद्यन्ते । [१७८।१७] कालं कृत्वा ब्रह्मलोक उपपद्यन्ते । [१७८।१७-१७८।१८] यदा जम्बूद्वीप एकसत्त्वोऽपि नावशिष्टो भवति इयताऽयं लोकः संवृत्तो भवति यदुत जम्बूद्वीपसंवर्तन्या । [१७८।१८-१७८।१९] एवं पूर्वविदेहगोदानीयोत्तरकुरुसंवर्तन्यो वक्तव्याः । [१७८।१९-१७८।२०] यदा मनुष्येष्वेकसत्त्वोऽपि नावशिष्टो भवति इयताऽयं लोकः संवृत्तो भवति यदुत मनुष्यगतिसंवर्त्तन्या । [१७८।२०-१७८।२१] औत्तरकौरवास्तु कालं कृत्वा कामावचरेषु देवेषूपपद्यन्ते । [१७८।२१] तत्र वैराग्याभावात् । [१७८।२१-१७८।२२] एवं चातुर्महाराजकायिकेष्वपि देवेषु प्रथमं ध्यानं समापद्य ब्रह्मलोक उपपद्यन्ते । [१७८।२२-१७८।२४] यदा तत्रैकसत्त्वोऽपि नावशिष्टो भवति इयताऽयं लोकः संवृत्तो भवति यदुत चातुर्महाराजकायिकसंवर्तन्या । [१७८।२४-१७८।२५] एवं यावत्परनिर्मितवशवर्तिसंवर्त्त्न्यो वक्तव्याः । [१७८।२५-१७८।२६] यदैकसत्त्वोऽपि कामावचरेषु देवेषु नावशिष्टो भवति इयताऽयं लोकः संवृत्तो भवति यदुत कामधातुसंवर्तन्या । [१७८।२६-१७८।२८] ब्रह्मलोकेऽप्यन्यतमः सत्त्वो धर्मताप्रातिलम्भिकं द्वितीयं ध्यानं समापद्योत्थाय वाचं भाषते सुखं वत समाधिजं प्रीतिसुखं शान्तं वत समाधिजं प्रीतिसुखमिति । [१७८।२८-१७९।०१] तं शब्दं श्रुत्वाऽन्येऽपि सत्त्वाः समापद्यन्ते कालं च कृत्वा आभास्वरेषु देवेषूपपद्यन्ते । [१७९।०१-१७९।०२] यदा ब्रह्मलोक एकसत्त्वोऽपि नावशिष्टो भवति इयताऽयं लोकः संवृत्तो भवति यदुत सत्त्वसंवर्तन्या । [१७९।०२-१७९।०४] ततः शून्ये भाजने इत एव सामन्तकात्सत्त्वानां तदाक्षेपके कर्मणि परिक्षीणे सप्त सूर्याः प्रादुर्भूय क्रमेण यावत्पृथिवीं सुमेरुं च निःशेषं दहन्ति । [१७९।०४-१७९।०५] तस्मादेवं प्रज्वलितादर्चिर्वायुना क्षिप्तं शून्यं ब्राह्मं विमानं निर्दहत्परैति । [१७९।०५] तच्च तद्भूमिकमेवार्चिर्वेदितव्यम् । [१७९।०५-१७९।०६] नहि विसभागा अपक्षालाः क्रमन्ते । [१७९।०६] तत्संबद्धसंभूतत्वात्तस्मात्तदित्युक्तम् । [१७९।०६-१७९।०७] कामावचरो ह्यग्नी रूपावचरमग्निं संबध्नातीति । [१७९।०७-१७९।०८] एवमन्यस्यामपि संवर्तन्यां यथायोगं वेदितव्यमिति । [१७९।०८-१७९।०९] नरकेषु सत्त्वानां च्युत्यनुत्पादात्प्रभृति यावत्भाजनानां संक्षय एष कालः । [१७९।१०] विवर्तकल्पः प्राग्वायोर्यावन्नरकसंभवः ॥ ३.९० ॥ [१७९।११] थमाद्वायोः प्रभृति यावन्नरकेषु सत्त्वसम्भवः एष कालो विवर्तकल्प इत्युच्यते । [१७९।१२-१७९।१४] तथा संवृते हि लोक आकाशमात्रावशेषश्चिर कालं तिष्ठति यावत्पुनरपि सत्त्वानां कर्माधिपत्येन भाजनानां पूर्वनिमित्तभूता आकाशे मन्दमन्दा वायवः स्यन्दन्ते । [१७९।१४-१७९।१५] तदा यदयं लोको विंशतिमन्तरकल्पान् संवृत्तोऽस्थात्तन्निर्यातं वक्तव्यम् । [१७९।१५] यद्विंशतिमन्तरकल्पान् विवर्त्तिष्यते तदुपयातं वक्तव्यम् । [१७९।१६] ततस्ते वायवो वर्धमाना यथोक्तं वायुमण्डलं जायते । [१७९।१६-१७९।१७] ततः शनैर्यथोक्तक्रमविधानं सर्वं जायते अप्मण्डलं काञ्चनमयी महापृथिवी द्वीपाः सुमेर्वादयश्च । [१७९।१७-१७९।१८] प्रथमं तु ब्राह्म विमानमुत्पद्यते । [१७९।१८] ततो यावत्यामीयं ततो वायुमण्डलादीनि । [१७९।१८-१७९।१९] इयताऽयं लोको विवृत्तो भवति यदुत भाजनविवर्तन्या । [१७९।१९-१७९।२०] अथान्यतरः सत्त्व आभास्वरेभ्यश्च्युत्वा शून्ये ब्राह्मे विमान उत्पद्यते । [१७९।२०-१७९।२१] अन्येऽपि सत्त्वास्ततश्च्युत्वा ब्रह्मपुरोहितेषूपपद्यन्ते । [१७९।२१] ततो ब्रह्मकायिकेषु परनिर्मितवशवर्तिषु । [१७९।२१-१७९।२२] क्रमेण यावदुत्तरकुरौ गोदानीये पूर्वविदेहे जम्बूद्वीपे प्रेतेषु तिर्यक्षु नरकेषूपपद्यन्ते । [१७९।२२-१७९।२३] धर्मता ह्येषा यत्पश्चात्संवर्तते तत्पूर्वं विवर्त्तते । [१७९।२३-१७९।२४] यदा नरकेष्वेकः सत्त्वोऽपि प्रादुर्भूतो भवति तदा यदयं लोको विंशतिमन्तरकल्पान् विवर्तते तन्निर्यातं भवति । [१७९।२४-१७९।२५] यद्विंशतिमन्तरल्पान् विवर्त्तः स्थास्यति तदुपयातं भवति । [१७९।२६] अन्तःकल्पोऽमितात्यावद्दशवर्षायुषः [१७९।२७-१८०।०१] विवर्तमाने लोके एकान्न विंशतिरन्तरकल्पा अपरिमितायुषां मनुष्याणामतिक्रामन्ति । [१८०।०१-१८०।०२] अपरिमितायुषामेव क्रमतां यावद्दशवर्षायुषो भवन्ति । [१८०।०२] सोऽसौ विवृत्तानां तिष्ठतां प्रथमोऽन्तरकल्पः । [१८०।०३] ततः । [१८०।०४] उत्कर्षा अपकर्षाश्च कल्पा अष्टादशापरे ॥ ३.९१ ॥ [१८०।०५] तस्मादपरेऽष्टादशोत्कर्षा अपकर्षाश्चाष्टादशान्तरकल्पा भवन्ति । कथं कृत्वा । [१८०।०६] तेभ्यो हि दशवर्षायुष्केभ्य उत्कर्षं गच्छन्तः क्रमेणाशीतिवर्षसहस्रायुषो भवन्ति । [१८०।०७] पुनश्चापकर्षं गच्छन्तो दशवर्षायुषो भवन्ति ॥ एवं द्वितीयोऽन्तरकल्पः । [१८०।०७-१८०।०८] एवं यावदष्टादश । [१८०।०९] उत्कर्ष एकः [१८०।१०] एकान्तरकल्पो विंशतितम उत्कर्ष एवमपकर्षः । [१८०।१०-१८०।११] दशवर्षायुष्केभ्यो यावदशीतिवर्षायुषां मनुष्याणामिति वर्त्तते । [१८०।११] अथैते उत्कर्षाः कियन्तं प्रकर्षं गच्छन्ति । [१८०।१२] तेऽशीतिसहस्राद्यावदायुषः । [१८०।१३-१८०।१४] नातः परेण वर्धन्ते यावानेव चान्येषामन्तरकल्पानामुत्कर्षापकर्षकालस्तावानेव प्रथमस्यापकर्षकालः पश्चिमस्य चोत्कर्षकाल इति समानकालाः सर्वे भवन्ति । [१८०।१५] इति लोको विवृत्तोऽयं कल्पांस्तिष्ठति विंशतिम् ॥ ३.९२ ॥ [१८०।१६] इत्यनेनान्तरकल्पन्यायेनायं विंशतिमन्तरकल्पान्विवृत्तस्तिष्ठति । [१८०।१६-१८०।१७] यावन्तं कालं विवृत्तस्तिष्ठति तावन्तमेव कालं [१८०।१८] विवर्ततेऽथ संवृत्त आस्ते सम्वर्तते समम् । [१८०।१९] विंशतिमेवान्तरकल्पान् विवर्तते विंशतिं संवर्तते विंशतिं संवृत्त आस्ते । [१८०।१९-१८०।२०] यद्यपि तदानीमुत्कर्षा अपकर्षाश्च न प्रवर्तन्ते कालस्तु समानः परिसंख्यायते । [१८०।२०-१८०।२२] तत्रैकेनान्तर कल्पेन भाजनान्यभिनिवर्तन्ते एकान्नविंशत्याऽन्तरकल्पैरावास्यन्ते एकेनान्तरकल्पेन भाजनानि विध्वस्यन्ते एकान्नविंशत्या शून्यी भवन्ति । [१८०।२२-१८०।२३] ता एता अन्तरकल्पानां चतस्रो विंशत्योऽशीतिर्भवन्ति । [१८०।२४] ते ह्यशीतिर्महाकल्पः [१८०।२५] एतन्महाकल्पस्य प्रमाणम् । कल्पः किंस्वभावः । पञ्चस्कन्धस्वभावः । [१८०।२५-१८१।०१] यदुच्यते त्रिभिरसंख्येयैः कल्पानां बुधत्वं प्राप्यत" इति । [१८१।०१] तत्कतमेषां कल्पानाम् । [१८१।०१-१८१।०२] य एव महाकल्पो निर्दिष्टः । [१८१।०३] तदसंख्यत्रयोद्भवम् ॥ ३.९३ ॥ [१८१।०४] बुद्धत्वम् [१८१।०५] संख्येयानां कल्पानां त्रयेण । [१८१।०५-१८१।०६] कथमसंख्येयस्यासति संख्येयावसाने पुनस्त्रित्वमुच्यते । [१८१।०६] नैअदेवं वेदितव्यम् । किं तर्हि । [१८१।०६-१८१।०७] "षष्टिः स्थानान्तराण्यसंख्येयमि"ति मुक्तकसूत्रं पठ्यते । [१८१।०७] कतमानि षष्टिः । एको ह्यद्वितीयः प्रथमं स्थानान्तरम् । [१८१।०८] एककानां दशको द्वितीयम् । दश दशकानि शतं तृतीयम् । दश शतानि सहस्रम् । [१८१।०९] दश सहस्राणि प्रभेदः । दश प्रभेदा लक्षम् । [१८१।०९-१८१।१०] दश लक्षा अतिलक्षः । [१८१।१०] दशातिलक्षाः कौटिः । दश कौट्यो मध्यः। दश मध्या अयुतम् । [१८१।११] शायुता महायुतम् । दश महायुता नियुतम् । दश नियुता महानियुतम् । [१८१।११-१८१।१२] दश महानियुताः प्रयुतम् । [१८१।१२] दश प्रयुता महाप्रयुतः । दश महाप्रयुताः कङ्करः । [१८१।१२-१८१।१३] दश कङ्करा महाकङ्करः । [१८१।१३] दश महाकङ्करा विस्वरः । दश विस्वरा महाविस्वरः । [१८१।१३-१८१।१४] दश महाविस्वरा अक्षोभ्यः । [१८१।१४] दशाक्षोभ्या महाक्षोभ्यः । दश महाक्षोभ्या विवाहः । [१८१।१५] दश विवाहा महाविवाहः । दश महाविवाहा उत्सङ्गः । दशोत्सङ्गा महोत्सङ्गः । [१८१।१६] दश महोत्सङ्गा वाहनः । दश वाहनानि महावाहनम् । [१८१।१६-१८१।१७] दश महावाहनानि तटिभः । [१८१।१७] दश तिटिभा महातिटिभः । दश महातिटिभा हेतुः । [१८१।१७-१८१।१८] दश हेतवो महाहेतुः । [१८१।१८] दश महाहेतवः करभः । दश करभा महाकरभः । [१८१।१८-१८१।१९] दश महाकरभा इन्द्रः । [१८१।१९] दशेन्द्रा महेन्द्रः । दश महेन्द्राः समाप्तम् । दश समाप्तानि महासमाप्तम् । [१८१।२०] दश महासमाप्तानि गतिः । दश गतयो महागतिः । दश महागतयो निम्बरजः । [१८१।२०-१८१।२१] दश निम्बरजांसि महानिम्बरजः । [१८१।२१] दश महानिम्बरजांसि मुद्रा । दश मुद्रा महामुद्रा । [१८१।२१-१८१।२२] दश महामुद्राः बलम् । [१८१।२२] दश बलानि महाबलम् । [१८१।२२-१८१।२३] दश महाबलानि सज्ञा । [१८१।२३] दश संज्ञा महासंज्ञा । दश महासंज्ञा विभूतः । दश विभूता महाविभूतः । [१८१।२३-१८१।२४] दश महाविभूता बलाक्षम् । [१८१।२४] दश बलाक्षा महाबलाक्षम् । दश महाबलाक्षाण्यसम्ख्यम् । [१८१।२५] अष्टकं मध्याद्विस्तृतम् । [१८१।२५-१८२।०१] इत्येतेषां षष्टिस्थानान्तरगतां संख्यामनुप्राप्ताः कल्पा असंख्येयानित्युच्यन्ते । [१८२।०१] ततो व्यावृत्य पुनर्गण्यन्ते । [१८२।०१-१८२।०२] एवं त्रीणि असंख्येयानीत्युच्यन्ते । [१८२।०२] न तु नैव परिसंख्यातुं शक्यन्त इति । [१८२।०३] किन्तु खलु कालप्रकर्षेणैव कृतप्रणिधाना बोधिसत्त्वा बोधिमभिसंबुध्यन्ते । [१८२।०४] किमेतदेव भविष्यति । [१८२।०४-१८२।०५] महतां हि पुण्यज्ञानसंभारेण षड्भिः पारमिताभिः बहुभिर्दुष्करशतसहस्रैस्त्रिभिः कल्पासंख्येयैरनुत्तरां सम्यक्संबोधिमभिसंबुध्यन्ते बोधिसत्त्वाः । [१८२।०६] यद्यप्यन्यथाऽप्यस्ति मोक्षावकाशः किमर्थं त इयन्तं यत्नमारभन्ते । [१८२।०६-१८२।०७] परार्थं त इयन्तं यत्नमारभन्ते कथं परानपि महतो दुःखौघात्परित्रातुं शक्नुयामिति । [१८२।०७-१८२।०८] क एषां परार्थेन स्वार्थः । [१८२।०८] एष एव तेषां स्वार्थो यः परार्थस्तस्याभिमतत्वात् । [१८२।०८-१८२।०९] इदानीमेतच्छ्राद्धास्यते । [१८२।०९] सत्यं दुःश्रद्धानमेतदात्मंभरिभिर्निष्करुणैः । [१८२।०९-१८२।११] कारुणिकैस्तु श्रद्धितमेवैतत्यथा चेह केचिदभ्यस्तनैर्धृण्या असत्यपि स्वार्थे परव्यसनाभिरता उपलभ्यन्ते । [१८२।११-१८२।१२] तथा पुनरभ्यस्तकारुण्या असत्यपि स्वार्थे परहितक्रियाभिरामाः सन्तीति संभाव्यम् । [१८२।१२-१८२।१५] यथैव चाभ्यासवशादनात्मभूतेषु संस्कारेषु संस्कृतलक्षणानभिज्ञा आत्मस्नेहं निवेश्य तद्धेतोर्दुःखान्युद्वहन्ति एवं पुनरभ्यासवशादात्मस्नेहं तेभ्यो निर्वर्त्य परेष्वपेक्षां वर्धयित्वा तद्धेतोर्दुःखान्युद्वहन्तीति संभाव्यम् । [१८२।१५-१८२।१६] गोत्रान्तरमेव हि तत्तथाजातीयं निर्वर्तते यत्परेषां दुःखेन दुःखायते सुखेन सुखायते नात्मन इति । [१८२।१६] न ते पुनः स्वार्थमन्यं पश्यन्ति । आह चात्र [१८२।१७-१८२।२०] "हीनः प्रार्थयते स्वसंततिगतं यैस्तैरूपायः सुखं मध्यो दुःखनिवृत्तिमेव न सुखं दुःखास्पदं तद्यतः । श्रेष्ठः प्रार्थयते स्वसंततिगतैर्दुःखैः परेषां सुखं दुःखात्यन्तनिवृत्तिमेव च यतस्तद्दुःखदुःख्येव सः ॥" [१८२।२१] किं पुनरुत्कर्षा बुद्धा उत्पयन्ते आहोस्विदपकर्षाः । [१८२।२२] अपकर्षे हि शताद्यावत्तदुद्भवः । [१८२।२३-१८२।२४] अशीतिवर्षशतायुपि प्रजायामपकर्षे आरब्धे यावद्वर्षशतायुषो मनुष्या भवन्त्येतस्मिन्नन्तरे बुद्धा उत्पद्यन्ते । [१८२।२४] कस्मान्नोत्कर्षकाले । तदा हि दुःसमुद्वेजाः सत्त्वा भवन्ति । [१८३।०१] कस्मान्न शतात् । [१८३।०१-१८३।०२] तदा हि पञ्च कषाया अभ्युत्सदा भवन्ति । [१८३।०२-१८३।०३] तद्यथाऽयुष्कषायः कल्पकषायः क्लेशकषायः दृष्टिकषायः सत्त्वकषायश्च । [१८३।०३] अपकर्षस्याधस्तात्प्रत्यवरा आयुरादयः किटभूतत्वात्कषाया उच्यन्ते । [१८३।०४] द्वाभ्यां हि जीवितोपकरणविपत्ती यथाक्रमम् । द्वाभ्यां कुशलपक्षवीपत्तिः । [१८३।०४-१८३।०५] कामसुखल्लिकाऽत्मक्लमथानुयोगाधिकारात्गृहिप्रव्रजितपक्षयोर्वा । [१८३।०५-१८३।०६] एकेनात्मभाववीपत्तिः । [१८३।०६] प्रमाणरूपारोग्यबलवृद्धिस्मृतिवीर्यधैर्यभ्रंसात् । [१८३।०७] अथ प्रत्येकबुद्धानां कस्मिन् काले उत्पादः । [१८३।०८] द्वयोः प्रत्येकबुद्धानाम् । [१८३।०९] उत्कर्षेऽयपकर्षेऽपि । द्विविधा हि प्रत्येकबुद्धा वर्गचारिणः खड्गविषाणकल्पाश्च । [१८३।१०] तत्र वर्गचारिणः श्रावकपूर्विणः प्रत्येकजिना उच्यन्ते । [१८३।१०-१८३।११] पृथग्जनपूर्विणोऽपि सन्तीत्यपरे । [१८३।११] येऽन्यत्रोत्पादितनिर्वेधभागीया इह स्वयं मार्गमभिसंबुध्यन्ते । [१८३।११-१८३।१४] तथाहि पूर्वयोगं पठन्ति "पर्वते किल पञ्चशतानि तापसानां कष्टानि तपांसि तप्यन्ते स्म यावत्प्रत्येकबुद्धसहोषितेन मर्कटेनागम्य तदीर्यापथसंदर्शनात्प्रत्येकबोधिमभिसंबन्द्धा" इति । [१८३।१४] नचार्याः सन्तः कष्टानि तपांसि तप्येरन् । [१८३।१४-१८३।१५] खड्गविषाणकल्पाः पुनरेकविहारिणः । [१८३।१५] तेषां प्रत्येकबुद्धानां [१८३।१६] खड्गः कल्पशतान्वयः ॥ ३.९४ ॥ [१८३।१७-१८३।१८] महाकल्पानां शतं बोधिसंभारेषु चरितः खड्गं विषाणकल्पो भवति । [१८३।१८] विनोपदेशेनात्मानमेकं प्रतिबुधा इति प्रत्येकबुद्धाः । [१८३।१८-१८३।१९] ते ह्येकमात्मानं दमयन्ति नान्यान् । [१८३।१९] किं पुनरत्र कारणम् । [१८३।१९-१८३।२०] नहि तावदशक्ता धर्मं देशयितुं प्रतिसंवित्प्राप्तत्वात् । [१८३।२०] शक्यं च तैः पूर्वबुद्धानां शासनमनुस्मृत्यापि धर्मं देशयितुम् । [१८३।२१] नापि निष्करुणाः । सत्त्वानुग्रहार्थमृद्धेराविष्करणात् । [१८३।२१-१८३।२२] नापि सत्त्वानामभव्यत्वात् । [१८३।२२] तथा हि लौकिकमार्ग वीतरागाः संविद्यन्ते । किं तर्हि । [१८३।२२-१८३।२३] पूर्वाभ्यासवशेनाल्पोत्सुकताऽधिमुक्तत्वात्नोत्सहन्ते गम्भीरधर्मग्रहणाय परेषां व्यापर्तुम् । [१८३।२४] अनुस्रोतो गामिनीनां हि प्रजानां दुष्करं प्रतिस्रोतो नयनम् । [१८३।२४-१८३।२५] गणपरिकर्षणप्रसङ्गपरिहारार्थं च व्याक्षेपसंसर्गभीरुत्वात् । [१८४।०१] अथ चक्रवर्त्तिनः कदोत्पद्यन्ते । [१८४।०२] चक्रवर्तिसमुत्पत्तिर्नाधोऽशीतिसहस्रकात् । [१८४।०३] अमिते चायुषि मनुष्याणां यावदशीतिसहस्रके चोत्पत्तिश्चक्रवर्त्तिनां नाधः । [१८४।०३-१८४।०४] तस्याः सस्यसंपदस्तदूनायुषामभाजनत्वात् । [१८४।०४-१८४।०५] राज्यं चक्रेण वर्तयितुं शीलमेषामिति चक्रवर्त्तिनः । [१८४।०५] ते पुनश्चतुर्विधाः । [१८४।०६] सुवर्णरूप्यताम्रायश्चक्रिणः [१८४।०७] सुवर्णरूप्यताम्रायश्चक्र्काणि येषां सन्ति । [१८४।०७-१८४।०८] प्रथम एषामुत्तमो द्वितीय उपोत्तमः तृतीयो मध्यमश्चतुर्थोऽधमः । [१८४।०९] तेऽधरक्रमात् ॥ ३.९५ ॥ [१८४।१०] एकद्वित्रिचतुर्द्वीपाः [१८४।११] यस्यायसं चक्रं स एकद्वीपाधिपतिः । यस्य ताम्रमयं स द्वयोः । [१८४।११-१८४।१२] यस्य रूप्यमयं स त्रयाणाम् । [१८४।१२] यस्य सुवर्ण्मयं स चतुर्द्वीपाधिपतिः । एष प्राज्ञप्तिको निर्देशः । [१८४।१३] सूत्रे तु प्रधानग्रहणादेकमेव सौवर्णं चक्रम् । [१८४।१३-१८४।१६] "यस्य राज्ञः क्षत्रियस्य मूर्धाभिषिक्तस्य तदईव पोषधे पञ्चदश्यां शिरःस्नातस्योपोषधो पोषितस्योपरिप्रासादतलगतस्यामात्यगणपरिवृतस्य पूर्वस्यां दिशि चक्ररत्नं प्रादुर्भवति सहस्रारं सनाभिकं सनेमिकं सर्वाकारपरिपूर्णं शुभकर्मारकृतं दिव्यं सर्वसौवर्णं स राजा भवति चक्रवर्ती"ति । [१८४।१७] एवं चैते चक्रवर्तिन उत्पद्यन्ते । [१८४।१८] न च द्वौ सह बुद्धवत् । [१८४।१९-१८४।२०] सूत्र उक्त" मस्थानमनवकाशो यदपूर्वाचरमौ द्वौ तथागतावर्हन्तौ सम्यक्संबुद्धौ लोक उत्पद्येयातां नेदं स्थानं विद्यते स्थानमेतद्विद्यते यदैकस्तथागतः । [१८४।२०-१८४।२१] यथा तथागत एवं चक्रवर्त्तिनावि"ति । [१८४।२१] इदमत्र संप्रधार्यम् । [१८४।२१-१८४।२२] किमत्र त्रिसाहस्रमहासाहस्रो लोकधातुर्लोक इष्ट उताहो सर्वलोकधातव इति । [१८४।२२-१८४।२३] नान्यत्र बुद्धा उत्पद्यन्ते इत्येके । [१८४।२३] किं कारणम् । [१८४।२३-१८४।२४] मा भूत्भगवतः शक्तिव्याघातः इति । [१८४।२४] एक एव हि भगवान् सर्वत्र शक्तः । [१८४।२४-१८४।२५] यत्र बुद्ध एको न शक्तः स्याद्विनेयान् विनेतुं तत्राऽन्योऽपि न शक्त इति । [१८४।२५-१८४।२७] उक्तं च सूत्रे "स चेत्त्वां शारिपुत्र कश्चिदुपसंक्रम्यैवं पृच्छेतस्ति कश्चिदेतर्हि श्रमणो वा ब्राह्मणो वा समसमः श्रमणेन गोतमेन यदुताभिसंबोधाय । [१८४।२७-१८४।२८] एवं च पृष्टः किं व्याकुर्याः । [१८४।२८-१८५।०१] स चेन्मां भदन्त कश्चिदुपसंक्रम्येवं पृच्छेत्तस्याहं पृष्ट एवं व्याकुर्या नास्ति कश्चिदेतर्ह्हि शृअमणो वा ब्राह्मणो वा समसमो भगवता यदुताभिसंबोधाय । [१८५।०१] तत्कस्य हेतोः । [१८५।०१-१८५।०३] संमुखं मे भगवतोऽन्तिकाच्छ्रुतं संमुखमुद्गृहीतमस्थानमनवकासो यदपूर्वाचरमौ तथागतौ लोक उत्पद्येयातां नेदं स्थानं विद्यत" इति । [१८५।०३-१८५।०४] यत्तर्हि भगवतोक्तं ब्रह्मसूत्रे "यावत्त्रिसाहस्रमहासाहस्रको लोको वशे मेऽत्र वर्तत" इति । [१८५।०४] आभिप्रायिक एष निर्देशः । [१८५।०४-१८५।०५] कोऽत्राभिप्रायः तावतोऽनभिसंस्कारेण व्यवलोकनात् । [१८५।०५-१८५।०६] अभिसंस्कारेन त्वनन्तो बुद्धानां चक्षुर्विषयः । [१८५।०६] सन्त्येवान्यलोकधातुषु बुद्धा इति निकायान्तरीयाः । किं कारणम् । [१८५।०७] बहवो हि समं संभारेषु प्रवर्तमाना दृश्यन्ते । [१८५।०७-१८५।०९] न चैकत्र बहूनां बुद्धानां युगपत्योग उत्पत्तुं न चास्ति तदुत्पत्तौ कक्श्चित्प्रतिबन्धः इति नियतं लोकधात्वन्तरेषूत्पद्यन्ते । [१८५।०९-१८५।१०] अनन्ता लोकधातव इति न शक्यं भगवता कल्पमप्यायुर्विर्भ्रता यिथेह तथाऽन्येष्वपि अनन्तेषु लोकधातुषु व्यापर्तुं किं पुनः पुरुषायुषम् । [१८५।१०-१८५।११] कथं चेह बुद्धो व्याप्रियते । [१८५।११-१८५।१३] अस्य पुद्गलस्येदमिन्द्रियमियता कालेलामुष्मिन् देशे अमुं पुद्गलमागम्यास्य दोषस्य परिहारादस्याङ्गस्योपसंहारादनेन प्रयोगेणानुत्पन्नं वोत्पत्स्यते अपरिपूर्णं वा परिपूरयिष्यतीति । [१८५।१३-१८५।१५] यत्त्विदं सूत्रमत्रोपनीत "मस्थानमनवकाशो यद्पूर्वाचरमौ द्वी तथागतावेकत्र लोक उत्पद्येयातामि"ति तदेवेदं संप्रधार्यते किमिदमेकं लोकधातुमधिकृत्योक्तमाहोस्वित्सर्वानिति । [१८५।१५-१८५।१६] चक्रवर्तिनोऽपि चास्य लोकद्धातौ न स्यादुत्पादः । [१८५।१६] सहोत्पत्तिप्रतिषेधात्बुद्धवत् । [१८५।१६-१८५।१७] अथैतत्क्षम्यते इदं तु कस्मान्न क्षम्यते "पुण्यस्तु बुद्धानां लोक उत्पाद" इति । [१८५।१७-१८५।१८] यदि बहूनां बहुषु स्यान्न दोषः स्यात् । [१८५।१८] भूयसां लोकानामभ्युदयेन योगः स्यान्निःश्रेयसेन च । [१८५।१८-१८५।१९] अथैङ्कस्मिन्नपि कस्मात्द्वौ तथागतौ न सहोत्पद्येते । [१८५।१९] प्रयोजनाभावात्प्रणिधानवशाच्च । [१८५।१९-१८५।२१] एवं हि बोधिसत्त्वाः प्रणिधानं कुर्वन्ति अहो वताहमन्धे लोकेऽपरिणायके बुद्धो लोक उत्पद्येयमनाथानां नाथ इति । [१८५।२१] आदराभित्वरार्थं च । [१८५।२२-१८५।२३] एकस्मिन्हि बुद्धे सुतरामाद्रियन्ते दुर्लभ ईदृशोऽन्य इति मन्यमानाः सुतरां चाभित्वरन्ते शासनप्रतिपत्तौ माऽस्मिन् गते परिनिर्वृते वाऽनाथा भूमेति । [१८५।२४] अथैते चक्रवर्तिनः सुवर्णादिमयैश्चक्रैः पृथिवीं जयन्तः कथं जयन्ति । यथाक्रमं [१८५।२५] प्रत्युद्यानस्वयंयान कलहास्त्रजितः [१८५।२६] यस्य सौवर्ण चक्रं भवति तं कोटराजानः स्वयं प्रत्युद्गच्छन्ति । [१८५।२६-१८६।०१] इमे देवस्य जनपदाः ऋद्धाश्च स्फीताश्च क्षेमाश्च सुभिक्षाश्चाकीर्णबहुजनमनुष्याश्च । [१८६।०१-१८६।०२] तान् देवः समनुशास्तु । [१८६।०२] वयं देवस्यानुयात्रिका भविष्याम इति । [१८६।०२-१८६।०३] यस्य रूप्यमयं स स्वयमेव तेषामन्तिकं याति पश्चादस्य प्रह्वीभवन्ति । [१८६।०३-१८६।०४] यस्य ताम्रमयं स तेषामन्तिकं गत्वा कलहायते पश्चात्प्रह्वीभवन्ति । [१८६।०४-१८६।०५] यस्य शस्त्रमयं स तेषामन्तिकं गच्छति अन्योन्यं शस्त्राण्यावहन्ति पश्चान्नमन्ति । [१८६।०५] सर्वे तु चक्रवर्तिनः [१८६।०६] अवधाः ॥ ३.९६ ॥ [१८६।०७-१८६।०८] शस्त्रेणापि जयतां बधो न प्रवर्तते निर्जित्य च सत्त्वान् दशसु कुशलेषु कर्मपथेषु प्रतिष्ठापयन्ति । [१८६।०८] अत एव ते नियतं देवेषूत्पद्यन्ते । [१८६।०८-१८६।०९] सूत्र उक्तं "राज्ञश्चक्रवर्तिनो लोके प्रादुर्भावात्सप्तानां रत्नानां लोके प्रादुर्भावो भवति । [१८६।१०-१८६।११] तद्यथा चक्ररत्नस्य हस्तिरत्नस्याश्वरत्नस्य मणिरत्नस्य स्त्रीरत्नस्य गृहपतिरत्नस्य परिणायकरत्नस्ये"ति । [१८६।११] कथं सत्त्वसंख्याता हस्त्यादयः परकीयेण कर्मणोत्पद्यन्ते । [१८६।१२] न वै कश्चित्परकीयेणोत्पद्यते । [१८६।१२-१८६।१३] येन तु सत्त्वेन तत्संबन्ध संवर्तनीयं कर्मोपचितं तस्मिन्नुत्पन्ने स्वान्येवैनं कर्माण्युत्पादयन्ति । [१८६।१३-१८६।१४] किमेष एवान्यराजभ्यश्चक्रवर्तिनां विशेषः । [१८६।१४] अन्योऽपि विशेषोऽस्ति । [१८६।१४-१८६।१५] तद्यथा द्वात्रिंशन्महापुरुषलक्षणान्येषां भवन्ति तद्यथा बुद्धानाम् । [१८६।१५] तत्र तु [१८६।१६] देशस्थोत्तप्तपूर्णत्वैर्लक्षणातिशयो मुनेः । [१८६।१७] देशस्थतराणि बुद्धानां लक्षणानि । [१८६।१७-१८६।१८] उत्तप्ततराणि संपूर्णतराणि चेत्येष तेषां विशेषः । [१८६।१९] किं खलु प्राथमकल्पिका अपि मनुष्याः सराजका आसन् । नेत्याह । [१८६।२०] किं तर्हि । [१८६।२१] प्रागासन्नुपिवत्सत्त्वाः [१८६।२२] प्रथमकल्पिका मनुष्या रूपावचरा इवासन् । [१८६।२२-१८६।२४] सूत्र उक्तं "ते भवन्ति रूपिणो मनोमयाः सर्वाङ्गप्रत्यङ्गोपेता आविकला अहीनेन्द्रियाः शुभा वर्णस्थायिनः स्वयं प्रभा विहायसंगमाः प्रीतिभक्षः प्रीत्याहारा दीर्घायुषो दीर्घमध्वानं तिष्ठन्ती"ति । [१८६।२५] रसरागात्ततः शनैः ॥ ३.९७ ॥ [१८६।२६] आलस्यात्सन्निधिं कृत्वा साग्रहैः क्षेत्रपो भृतः । [१८६।२७] तेषां तथाभूतानां भूमिरसः प्रादुर्भूतो मधुस्वादुरसः । [१८६।२७-१८७।०१] तस्यान्यतमो लोलुपजातीयः सत्त्वो गन्धं घ्रात्वा रसं स्वादितवान् भक्षितवांश्च । [१८७।०१-१८७।०२] तथाऽन्येऽपि सत्त्वास्तथैवाकार्षुः । [१८७।०२] स आरम्भः कवडीकाराहारस्य । [१८७।०२-१८७।०३] तेषां तदाहाराभ्यासात्खरत्वं गुरुत्वं च कायेऽवक्रान्तं प्रभावा अन्तर्हिताः । [१८७।०३-१८७।०४] ततोऽन्धकार उत्पन्ने सूर्याचन्द्रमसौ प्रादुर्भूतौ । [१८७।०४-१८७।०५] सोऽप्येषां भूमिरस आस्वादगृद्धानां क्रमेणान्तर्हितो भूमिपर्पटकं प्रादुर्भूतम् । [१८७।०५] तत्रापि गृद्धास्तदप्यन्तर्हितम् । वनलता प्रादुर्भूता । [१८७।०५-१८७।०६] तत्रापि गृद्धाः साऽप्यन्तर्हिता । [१८७।०६] अकृष्टोप्तः शालिरुत्पन्नस्तं प्रभुक्ताः । [१८७।०६-१८७।०८] तस्येदानीमौदारिकत्वान्निःस्यन्दनिर्वाहार्थं सत्त्वानां मूत्रपुरीषमार्गौ सह स्त्रीपुरुषेन्द्रियाभ्यां प्रादुर्भूतौ संस्थानं च भिन्नम् । [१८७।०८-१८७।०९] तेषामन्योन्यं पश्यतां पूर्वाभ्यासवशादयोनिशोमनस्कारग्राहग्रासतां गतानां कामराग उदीर्णो यतो विप्रतिपन्नाः । [१८७।०९-१८७।१०] एष आरम्भः कामिनां कामभूतग्रहावेशस्य । [१८७।१०-१८७।११] ते च खलु तं शालिं सायं च सायमाशार्थं प्रातश्च प्रातराशार्थं प्रवेशयन्ति स्म । [१८७।११] अथान्यतमः सत्त्वोऽलसजातीयः संनिधिकारमकार्षीत् । [१८७।१२] अन्येऽपि च सत्त्वाः संनिधिकारमकार्षुः । [१८७।१२-१८७।१३] तेषां तत्र ममकार उत्पन्ने स शालिर्लूनो लूनो न पुनर्जायते स्म । [१८७।१३-१८७।१४] ततः क्षेत्राणि प्रविभज्य स्वेष्वाग्रहं कृत्वा परकीयं हर्तुमारब्धाः । [१८७।१४] प्रथम आरम्भश्चौर्यस्य । [१८७।१४-१८७।१५] तैस्तेषामङ्कुशार्थं समेत्यान्यतमः पुरुषविशेषः क्षेत्राणि पालयितुं षष्ठभागेन भृतः । [१८७।१५-१८७।१६] तस्य क्षेत्राणामधिपतिः क्षत्रियः क्षत्रिय इति संज्ञोत्पन्ना । [१८७।१६-१८७।१७] महाजनकायस्य संमतः प्रजां च रञ्जयतीति महासंमतो राजेति सम्ज्ञोत्पन्ना । [१८७।१७] एष आरम्भो राजपरंपरायाः । [१८७।१७-१८७।१८] तत्र ये गृहेभ्यो वहिर्मनसः संवृत्तास्तेषां ब्राह्मणा इति संज्ञोत्पन्ना । [१८७।१८-१८७।१९] अथान्यतमस्य राज्ञो लोभात्सम्विभागमकुर्वन्तः सत्त्वानां तास्कर्यं प्राचुर्यमापन्नं स तान् शस्त्रेणोपसंक्रमते स्म । [१८७।२०] ततोऽन्ये नैवङ्कारकाः स्म इति मृषा वाचं वक्तुमारब्धाः इति [१८७।२१] ततः कर्मपथाधिक्यादपह्रासे दशायुषः ॥ ३.९८ ॥ [१८७।२२-१८७।२३] तत एवं कर्मपथानां वृद्धौ सत्यां क्रमेण ह्रसतां मनुस्याणां दशवर्षायुषो मनुष्याः संभवन्ति । [१८७।२३] अतोऽस्य कृत्स्नस्यानर्थौघस्य द्वौ धर्मौ मूलयोनिः रसराग आलस्यं च । [१८७।२४] दशवऋषायुषां मनुष्याणामन्तरकल्पस्य निर्यणं भवति । कथं भवतीत्याह [१८७।२५] कल्पस्य शस्त्ररोगाभ्यां दुर्भिक्षेण च निर्गमः । [१८७।२६] त्रिभिरन्तरकल्पस्य निर्याणं भवति । शस्त्रेण रोगेण दुर्भिक्षेण च । [१८७।२६-१८८।०२] अन्तरकल्पस्य निर्याणकाले दशवर्षायुषो मनुष्याः अधर्मरागरक्ता भवन्ति विषमलोभाविभूता मिथ्याधर्मपरीताः । [१८८।०२-१८८।०३] तेषां व्यापाद उत्कर्ष गतोऽन्योन्यं सत्त्वं दृष्ट्वा तीव्रमाघातचित्तं वधकचित्तं च प्रत्युपस्थितं भवति । [१८८।०३-१८८।०५] तद्यथेदानीं मृगलुब्धकस्यारण्यकं मृगं दृष्ट्वा ते यद्यदेव गृह्णन्ति काष्ठं वा लोष्टं वा तत्तेषां तीक्ष्णं शस्त्रं प्रादुर्भवति । [१८८।०५] तेऽन्योन्यं सत्त्वं जीविताद्व्यपरोपयन्ति । [१८८।०५-१८८।०६] पुनः कल्पस्य निर्याणकाले दशवर्षायुषां मनुष्याणां तैरेव दोषैरमनुष्या ईति मुत्सृजन्ति । [१८८।०६-१८८।०७] तेषामसाध्या व्याध्यादयः प्रादुर्भवन्ति यतो म्रियन्ते । [१८८।०७-१८८।०८] पुनर्दशवर्षायुषां तैरेव दोषैर्देवा वर्षं नोत्सृजन्ति यतो दुर्भिक्षं जायते चञ्चः श्वेतास्थि शलाकावृत्तिः । [१८८।०८] कथं च चञ्चः । [१८८।०९] द्वाभ्यां कारणाभ्याम् । य इदानीं समवायः स तदानीं चञ्च इत्युच्यते । [१८८।०९-१८८।१०] समुद्गोऽपि चञ्चः । [१८८।१०-१८८।११] ते च मनुष्या जिघत्सादौर्बल्यपरीताः समेत्य कालं कुर्वन्ति समुद्रेषु चानागतजनताऽनुग्रहार्थं बीजान्यवस्थापयन्ति । [१८८।११] अतस्तद्दुर्भिक्षं चञ्चमित्युच्यते । [१८८।१२] कथं श्वेतास्थि । द्वाभ्यां कारणाभ्याम् । [१८८।१२-१८८।१४] तेषां हि शुष्करुक्षकायानां कालं कुर्वतामाश्वेवास्थीनि श्वेतानि भवन्ति बुभुक्षाहताश्च श्वेतान्यस्थीनि संहृत्य क्वाथयित्वा पिवन्ति । [१८८।१४] कथं शलाकावृत्तिः । द्वाभ्यां कारणाभ्याम् । [१८८।१४-१८८।१७] ते हि सत्त्वाः शलाकोद्देशिकया गृहेष्वामिर्षं सम्विभजन्ते अद्य गृहस्वामी भोक्ष्यते श्वो गृहस्वामिनीत्येवमादि धान्यस्थानविवरेभ्यश्च शलाकया धान्यफलानि निष्कृष्य बहुलोदकेन क्वाथयित्वा पिवन्ति । [१८८।१७] एवं वर्णयन्ति । [१८८।१७-१८८।१९] येनैकाहमपि प्राणातीपातविरतिः सम्रक्षिता भवति एकहरीतकी वा संघायैकपिण्डपातो वा सत्कृत्यानुप्रदत्तो भवति स तेषु शस्त्ररोगदुर्भिक्षान्तरकल्पेषु नोत्पद्यत इति । [१८८।२०] अथ कियन्तं कालमेतानि शस्त्राघातरोगदुर्भिक्षाणि तेषां सत्त्वानां भवन्ति [१८८।२१] दिवसान् सप्त मासांश्च वर्षाणि च य्थाक्रमम् ॥ ३.९९ ॥ [१८८।२२] शस्त्रकः प्राणातिपातः सप्त दिवसान् भवति । रोगः सप्त मासांश्च दिवसांश्च । [१८८।२३] दुर्भिक्षं सप्तवर्षाणि च मासांश्च दिवसाम्श्चेति समुच्चयार्थश्चकारः । [१८८।२३-१८८।२४] तदा च द्वयोर्द्वीपयोस्तेषां प्रतिरूपकाणि भवन्ति । [१८८।२४-१८८।२५] व्यापाद उद्रेकप्राप्तो भवति वैवस्त्र्यदौर्बल्ये जिघत्सापिपासे च । [१८८।२५] यदुक्तमेवमन्यस्यामपि संवर्तन्यां वेदितव्यं यथायोगमिति । [१८८।२६] अथ कतीमाः संवर्तन्यः । [१८९।०१] संवर्तन्यः पुनस्तिस्रो भवन्त्यग्न्यम्बुवायुभिः । [१८९।०२] एकत्र ध्याने सत्त्वाः समं संवर्तन्ते एतस्यामिति संवर्तनी । [१८९।०२-१८९।०३] सप्तभिः सूर्यैस्तेजः संवर्तनी भवति वर्षोदकेनाप्संवर्तनी वायुप्रकोपाद्वायुसंवर्तनी । [१८९।०४] ताभिश्च भाजनानां सुक्ष्मोऽप्यवयवो नावशिष्यते । [१८९।०४-१८९।०५] अत्र तु केचितीर्थङ्करा इच्छन्ति । [१८९।०५] परमाणवो नित्यास्ते तदानीं शिष्यन्त इति । कस्मात्त एवमिच्छन्ति । [१८९।०६] मा भूदबीजकः स्थूलानां प्रादुर्भाव इति । [१८९।०६-१८९।०७] ननु च सत्त्वानां कर्मजः प्रभावविशिष्टो वायुर्बीजमुक्तम् । [१८९।०७] सर्वर्तनीशीर्षवायुर्वातस्य निमित्तं भविष्यति । [१८९।०७-१८९।०८] "वायुना लोकान्तरेभ्यो बीजान्याह्रियन्त" इति महीशासकाः सूत्रे पठन्ति । [१८९।०८-१८९।०९] एवमपि न ते बीजादिभ्योऽङ्कुरादीनामुत्पत्तिमिच्छन्ति । [१८९।०९] किं तर्हि ॥ [१८९।०९-१८९।१०] स्वेभ्य एवावयवेभ्यस्तेषामपि स्वेभ्यः । [१८९।१०] एवं यावत्परमाणुभ्यः । [१८९।१०-१८९।११] किमिदं बीजादीनामङ्कुरादिषु सामर्थ्यम् । [१८९।११] न किञ्चिदन्यत्र तत्परमाणूपसर्पणात् । [१८९।११-१८९।१२] किं पुनः कारणं त एवमिच्छन्ति । [१८९।१२] नहि विजातीयात्संभवो युक्त इति । कस्मान्न युक्तः । [१८९।१२-१८९।१३] अनियमो हि स्यात् । [१८९।१३] शक्तिनियमान्नैवं भविष्यति । शब्दपाकजोत्पत्तिवत् । [१८९।१३-१८९।१४] चित्रो हि गुणधर्मो द्रव्यं तु नैवम् । [१८९।१४-१८९।१५] समानजातीयेभ्यः एव हि द्रव्येभ्यः समानजातीयानां दृष्ट उत्पादस्तद्यथा वीरणेभ्यः कटस्य तन्तुभ्यः पटस्येति । [१८९।१५] इदमयुक्तं वर्तते । [१८९।१५-१८९।१६] किमत्रायुक्तं यदसिद्धं साधनायोदाह्रियते । [१८९।१६] किमत्रासिद्धम् । [१८९।१७] अन्यो वीरणेभ्यः कटोऽन्यश्च तन्तुभ्यः पट इति । [१८९।१७-१८९।१८] त एव हि ते यथासंनिविष्टास्तां तां संज्ञां लभ्न्ते । [१८९।१८] पिपीलिकापङ्क्तिवत् । कथं गम्येत । [१८९।१८-१८९।१९] एकतन्तुसंयोगे पटस्यानुपलम्भात् । [१८९।१९] को हि तदा सतः पटस्योपलब्धौ प्रतिबन्धः । [१८९।१९-१८९।२०] अकृत्स्नवृत्तौ पटभागोऽत्र स्यान्न पटः । [१८९।२०] समूहमात्रं च पटः स्यात् । कश्च तन्तुभ्योऽन्यः पटभागः । [१८९।२०-१८९।२१] अनेका श्रयसंयोगापेक्षणे दशामात्रसंयोगे पटोपलब्धिः स्यान्न वा कदाचित् । [१८९।२१-१८९।२२] मध्यपरभागानामिन्द्रियेणासंनिकर्षात् । [१८९।२२-१८९।२३] क्रमसंनिकर्षे चावयवानां चक्षुःस्पर्शनाभ्यामवयवविज्ञानं न स्यात् । [१८९।२३-१८९।२४] तस्मात्क्रमेण संनिकर्षादवयविव्यवसायादवयवेष्वेव तद्बुद्धिरलातचक्रवत् । [१८९।२४] भिन्नरूपजातिक्रियेषु तन्तुषु पटस्य रूपाद्यसंभवात् । [१८९।२४-१८९।२६] चित्ररूपादित्वे विजातीयारम्भोऽपि स्यातचित्रे च पार्श्वान्तरे पटस्यादर्शनं चित्रदर्शनं वा । [१८९।२६] क्रियाऽपि चित्रेत्यतिचित्रम् । [१८९।२६-१८९।२७] तापप्रकाशभेदे वाऽग्निप्रभाया आदिमध्यान्ते तद्रूपस्पर्शयोरनुपपत्तिः । [१८९।२७-१९०।०२] परमाण्वतीन्द्रियत्वेऽपि समस्तानां प्रत्यक्षत्वं यथा तेषां कार्यारम्भकत्वं चक्षुरादीनां च तैमिरिकाणां च विकीर्णकेशोपलब्धिः । [१९०।०२] तेषां परमाणुवदेकः देशोऽतीन्द्रियः । [१९०।०२-१९०।०३] रूपादिष्वेव च परमाणुसंज्ञानिवेशा त्तद्विनाशे सिद्धः परमाणुविनाशः । [१९०।०३-१९०।०४] द्रव्यं हि परमाणुरन्यच्च रूपादिभ्यो द्रव्यमिति न तेषं विनाशे तद्विनाशः सिद्ध्यति । [१९०।०४-१९०।०५] अयुक्तमस्यान्यत्वं यावता न निर्धार्यते केनचितिमानि पृथिव्यप्तेजांसि इम एषां रूपादय इति । [१९०।०६-१९०।०७] चक्षुःस्पर्शनग्राह्याणि च प्रज्ञायन्ते दग्धेषु चोर्णाकर्पासकुसुम्भकुङ्कुमादिषु तद्बुद्ध्यभावाद्रूपादिभेदेष्वेव तद्बुद्धिः । [१९०।०७-१९०।०८] पाकजोत्पत्तौ घटपरिज