०१ प्रतिज्ञासूत्र



{१,१}            वार्त्तिकारम्भे शिष्टाचारमनुविदधानो मङ्गलं तावत्करोति  विशुद्धेति । दृष्टा हि शिष्टानां प्रवृत्तिः सर्वकार्येषु मङ्गलाचरणपूर्विका । मङ्गलं च देवतास्तुतिनमस्कारादि । अस्य च नियोगतः फलवत्कार्यान्तरारम्भसंयोगात्साक्षादफलत्वाच्च फलवत्सन्निधावफलं तदङ्गमिति न्यायेन कार्यान्तरशेषत्वेऽवधृते सत्यारम्भस्य समाप्तिपर्यन्तत्वादपेक्षिताविघ्नपरिसमाप्तिः फलम् । अपेक्षितविधेरनपेक्षितविधानं दुर्बलमिति न्यायेन फलान्तरकल्पनाया दुर्बलत्वात् । अतो यथा साम्प्रदायिकमध्यायानध्यायादि स्वाध्यायाविघ्नार्थमेवमिदमपि । तदयमर्थः  विशुद्धौ ज्ञानदेहौ
यस्य स तथोक्तः । विशुद्धं च भगवतो ज्ञानं रागादिभिर्ज्ञानकारणानामदूषितत्वाद्, देहश्चायोनिजत्वाद्विविधगर्भवेदनाविरहाच्च । त्रिवेदी च तस्य चक्षुरिति गौणो वादः, असन्दिग्धाविपरीतस्पष्टवेदार्थप्रकाशकत्वात् । दिव्यं चातीन्द्रियार्थगोचरत्वात् । भौतिकं हि चक्षुः प्रत्युत्पन्नार्थविषयम् । इदं त्वनागतादिविषयं दिव्यमिति । श्रेयसश्च हिताहितप्राप्तिपरिहारात्मनो भगवान्निमित्तम् । सोमार्धधारिणे, सोमकलाधारिणे । नम इति । यद्यपि विग्रहादिपञ्चकं देवताधिकरणे निराकरिष्यते, तथाप्याज्यादिस्तोत्रवत्प्रधानकर्मण एव देवतास्तुतेरेवङ्कृतायाः फलमित्यदोष इति ॥ १ ॥

{१,२}            विद्यागुरूणामिदानीं स्तुतिनमस्कारौ करोति  अभिवन्द्येति । शिष्यधीपद्मिनीनां रवीनिव विकासकान् गुरूनादौ वन्दे । ततो वार्त्तिकं करिष्ये । तेषामेव प्रसादेन दृष्टेनार्थतत्त्वोपदेशेनादृष्टेन च स्तुतिनमस्कारभुवा । गुर्वनुगमनादयोऽपि ह्याचारप्रमाणका एव । वार्त्तिकग्रहणेन च दुरुक्तभङ्गमनुक्तवचनं च समाधत्ते । मीमांसाशब्देन न्यायशास्त्रमिदमतो न्यायानुसारेणाधिकरणभङ्गाद्यदूषणमिति दर्शयति । श्लोकपदेन च लाघवविकासं क्षिपाम इति दर्शयति । ततश्च सूत्रितप्रायमिममर्थमवहिता जिज्ञासवो भावयिष्यन्तीति तात्पर्यार्थ इति ॥ २ ॥

सम्प्रति लोकयात्रामाद्रियमाणो येऽत्यन्तपरार्थाः स्वोपकारमगणयन्तोऽपि परोपकाराय यतन्ते सन्तस्तान् प्रत्याह  तद्विद्वांस इति । असूयवो मत्सराः ततोऽन्येऽनसूयव इति ॥ ३ ॥

ये तु मध्यस्था गुणदोषनिरूपणेन दोषवन्तमपहाय गुणवन्तमुपाददते, तान् प्रति परीक्षाविशेषार्थमर्थयते  न चात्रेति । (मदीये प्रबन्धेऽस्मिन् गुणदोष)वति युगपद्गुणदोषौ निरूपयन्तु भवन्तः । अन्यथा गुणानुपेक्ष्य दोषेषु निरूप्यमाणेषु दोषनिर्भावनैकमनसामसन्तो दोषाः प्रकाशेरनिति ॥ ४ ॥

इदानीं दुर्जनान् प्रति सदण्डमाह  कुतो वेति । ये वयं परस्थानपि दोषान्न मृष्यामः, ते कथं स्वग्रन्थेषु दोषानुपाददीमहि । न चास्माभिरनुपात्तान् दोषान् सूरयो ग्रहीतुमर्हन्तीति ॥ ५ ॥

{१,३}            सम्प्रति मत्सरा नूनं दूषयिष्यन्ति मन्निबन्धनम् । अतस्तद्दोषोद्भावनेन शुश्रूषूणामुत्साहभङ्गो मा भूदित्येवमर्थमाह  निर्दोषत्वेति । प्रसिद्धातिशयावपि मोक्षस्वर्गौ प्रति नास्तिका विवदन्ते । वदन्ति च  सुखदुःखे लौकिके स्वर्गनरकौ इति । मोक्षे च सद्भावतः प्रभृति विवादः । एके हि नास्ति मोक्ष इति वदन्ति । अन्ये पुनः सकलविषयोपरागरहितं संवेदनप्रवाहमपवर्गमाहुः । अन्ये तदुपरमम् । अपरे सकलवैशेषिकात्मगुणोच्छेदलक्षणं निरतिशयमविषयपरिष्वङ्गजमनवसानमानन्दसन्दोहम् । अपरे च पूर्वे च भ्रान्तिसमुत्थैर्
नानाविकल्पैः पारमार्थिकमोक्षस्वरूपमपलपन्त्येवेति ॥ ६ ॥

अपि च यदि नाम शुश्रूषवो मन्निबन्धने दोषानुपलभन्ते, तथाप्यहमनपवाद्यः । न ह्यहं स्वतन्त्रः किञ्चिदभिदधे । आगमानुसारिणस्तु मे यथागमं वर्तमानस्य स्खलितमपि दैवादवर्जनीयतयापन्नमित्युपेक्षणीयमेव । न हि किमप्यभिमतं वस्तु निर्दोषं भवति । दोषांस्तु समाधाय गुणा उपजीवितव्या इत्याह  आगमेति । सतां हि मार्गोऽयमागमानुसारो नाम । तदिह बहुलं गुणा एव । दोषास्तु कथञ्चित्सन्तोऽप्यल्पत्वादसत्कल्पा इत्युपेक्षितव्या इति ॥ ७ ॥

किञ्चास्तु तावदस्मादृशानां कविप्रवीराणामागमानुसारिण्यो वाचः शोभन्त इति । अन्यस्यापि श्रद्दधानस्य त्रयीमार्गानुसारिणी यथाकथञ्चिदारब्धा क्लिष्टा अल्पसारापि वाग्वृत्तिः शोभते । अस्माकं तु बहुसारा अक्लेशनिर्मिता शोभतेतरामित्याह  यथेति ॥ ८ ॥

{१,४}      ननु किमङ्गभूतायां मीमांसायां वार्त्तिकं प्रणीयते, वेदा एव साक्षाद्व्याख्यायन्तामत आह  मीमांसेति । वेदा एव संशयपूर्वोत्तरपक्षक्रमेण व्याख्यायमाना मनो हरन्तितरां, न तु मन्त्रब्राह्मणभाष्यप्रस्थानेन । मीमांसयैव तु ते तथाव्याख्यायन्त इति तत्रैव वार्त्तिकं कर्तुं मे तृष्णा वर्धत इति ॥ ९ ॥

ननु मीमांसायामपि चिरन्तननिबन्धनानि सन्तीति किं मुधा प्रयस्यते । अत आह  प्रायेणेति । लोकायतं नाम नास्तिकानां तन्त्रम् । तद्भावमापादिता नानापसिद्धान्तसङ्ग्रहेण । तामास्तिकपथे कर्तुमयं यत्नः कृत इति । आशंसायां वर्तमानेऽर्थे वा क्तो वर्णनीय इति ॥ १० ॥

इत्युपोद्धातः



सूत्रतात्पर्यमिदाणीं दर्शयति  अथेति । इदं हि सूत्रं धर्माख्यमस्य शास्त्रस्य प्रतिपाद्यतया विषयभूतं प्रयोजनं वक्तुं कृतम् । आद्यमिति प्रयोजनाभिधानस्थानमिति दर्शयति । यद्यपि धर्मोऽस्य प्रयोजनमिति न कण्ठेनोक्तं, तथापि जिज्ञासाकर्मभूतो धर्म इत्याचक्षाणेनापुरुषार्थज्ञानस्यानिष्टत्वात्पुरुषार्थीभूतो धर्मः प्रयोजनमिति सूचितमिति सूत्रमित्युक्तम् । कृतपदेन च कृत्रिममिदमतः प्रमाणान्तरेण गुरुकुलवासावसाननिवृत्तिपरमपि व्याख्यायमानं न दोषमावहतीति दर्शयति । नित्ये{१,५} हि यावद्वचनं वाचनिकम् । पौरुषेयं तु प्रमाणान्तरबलेनान्यार्थमपि प्रतिभासमानम्
अन्यपरतया प्रतिपाद्यत इति ॥ ११ ॥

ननु किं प्रयोजनाभिधानेन । शास्त्रमेव प्रणीयताम् । प्रयोजनाभिधानं हि शास्त्राद्बहिर्भूतं शास्त्रं प्रणेतुकामस्य न युक्तम् । किञ्चास्य प्रयोजनम् । प्रयोजनविशेषात्शास्त्रेषु शुश्रूषुप्रवृत्तिरिति चेत् । तन्न । न हि प्रेक्षावतां पुंवचनादेवमयमर्थ इति विश्वासो युक्तः, विशेषतो हेतुदर्शनात् । अन्यार्थमपि शास्त्रं धर्मप्रयोजनतया श्रोतॄन् प्रवर्तयितुमयमाहेति शङ्कमाना नाश्वसेयुः । अतो मन्दफलं प्रयोजनवचनमत आह  सर्वस्येति । यदन्यदल्पायाससाध्यमपि किञ्चित्शास्त्रं लौकिकं वौदनपाकादि कर्म, तदप्यनुक्तप्रयोजनं नाद्रियन्ते । किं पुनर्मीमांसामिति युक्तः
शास्त्रारम्भे प्रयोजननिर्देशः । यत्तु पुंवचनादनाश्वास इति, तन्न । आप्तानाप्तविशेषात् । वक्ष्यति हि  तच्चेत्प्रत्ययितातिति भाष्यकारः । जैमिनिश्च अपि वा कारणाग्रहणे प्रयुक्तानि प्रतीयेरन् (१ ।३ ।७) इति । यत्तु विप्रलिप्समानो ब्रूत इति । तन्न । न ह्यस्य महर्षेरनृतवचनं सम्भवति । न चास्य विप्रलम्भे प्रयोजनं किञ्चिदुपलभ्यते । यदि श्रोतारः प्रवर्तन्तामिति, किमस्य तैरफलेऽधर्मफले वा धर्मच्छलेन प्रवर्तितैः । प्रत्युताधर्म एवास्य शिष्यान् भ्रामयतो महान् दोष आपद्येत । न च परमधार्मिकोऽधर्ममाचरतीत्युत्प्रेक्षितुमपि शक्यम् । न च तन्त्रकारस्तन्त्रप्रयोजने भ्राम्यतीति सम्भाव्यते । अत एवासम्भवद्भ्रमविप्रलम्भत्वादृषीणामष्टकादिस्मरणानि
श्रुतिमूलानीति स्मृत्यधिकरणे वक्ष्यते । सर्वपुरुषवचनाविश्वासे[१] पुनस्तदपि भज्येतेति[२]युक्तं प्रयोजनाभिधानमिति ॥ १२ ॥


__________टिप्पणी__________

[१] नानाश्वा
[२] सू
___________________________



सर्वस्यैवेति काक्वा[३]मीमांसायां विशेषो योऽन्तर्णीतस्तमभिद्योतयति  मीमांसाख्येति । शास्त्रान्तराणि हि[४]वाच्यैकविषयनिबन्धनानि{१,६}व्याकरणादीनि । मीमांसाख्या त्वियं विद्या बहूनि विद्यान्तराणि वेदतदङ्गादीन्युपायभूतान्याश्रिता । न ह्यस्यास्तैर्यथावदविज्ञातैरर्थः[५]शक्यनिर्णयः । तदियमुपायतः स्वरूपतश्च प्रचिता श्रोतॄणां श्रवणेच्छामपि कारयितुमनुक्तप्रयोजना सती न शक्येति युक्तं प्रयोजनाभिधानमिति ॥ १३ ॥


__________टिप्पणी__________

[३] क्वा यो विशेषोऽन्त (Kःा)
[४] व्यक्तैक (Kआ)
[५] र्थनिर्णय शक्यः । त (Kःा)
___________________________



अपि च विद्यान्तराण्यनुक्तप्रयोजनानि निष्प्रयोजनानि मन्यमाना जिज्ञासवो यदि नाम न जानीरन्मन्दश्रद्धया वा प्रवर्तमाना न सम्यग्विद्युः, तथापि तेभ्योऽज्ञातदुर्ज्ञातेभ्योऽनर्थप्राप्तिस्तावन्न सम्भवति । मीमांसायां त्विहाज्ञाते दुर्ज्ञाते वा पूर्वोत्तरपक्षन्यायमार्गे विवेकाभावात्पूर्वपक्षमेव सिद्धान्तं मन्यमानास्तदनुरूपं चेष्टेरन् । तत्र नित्यनैमित्तिकयोरकरणादसम्यक्करणाद्वा महान्तमनर्थं प्राप्नुयुः इति यत्नेनोपचरितव्या मीमांसेति श्लोकद्वयेनाह  विद्यान्तरेष्विति । ननु तथा विद्यान्तरानभिज्ञेऽपि दुष्यत्येव । तथा हि  व्याकरणानभिज्ञोऽपि तावद्यज्ञेऽपशब्दं प्रयुञ्जानः प्रत्यवैति । श्रूयते हि तस्माद्ब्राह्मणेन
न म्लेच्छितव्यं म्लेच्छो ह वा एष यदपशब्दः इति । उच्यते । को वाह न शास्त्रान्तरानभिज्ञानेऽपि दोषो भवेदिति । अल्पभूयस्त्वे तु विशेषः । मीमांसा हि सर्वशास्त्रगताज्ञानसन्देहविपर्ययव्युदासक्षमन्यायनिबन्धनात्मिका ।[६]तदस्यामज्ञातायां न किञ्चिदपि ज्ञातं भवति । अतो महान्तमनर्थं प्राप्नोति ।[७]अत एवाह महान् दोष इति ॥ १४१५ ॥


__________टिप्पणी__________

[६] तस्या (Kआ)
[७] प्नुयात्
___________________________



यतश्च यत्नेनोपचरितव्या मीमांसा, तस्माद्युक्तं सूत्रकृतां स्वयं प्रयोजनाभिधानमित्याह  तस्मादिति । ननु[८]तथापि पाणिनिनेव{१,७} भाष्यकारादिभिः करिष्यमाणो यत्नः[९]कस्मान्न जैमिनिनोपेक्षितः, अत आह यदिति । यत्तेन जैमिनिनोक्तं तदेव भाष्यकारादयः कथं नाम वदेयुरिति । इतरथा स्वच्छन्दाः को वेत्ति कीदृक्प्रयोजनमभिदध्युरिति । तथा हि व्याकरणे सूत्रकृतोपेक्षितं प्रयोजनमनेकधा व्याख्यातृभिर्विकल्पितम् । तथा हि  प्रथमं साधुशब्दज्ञाने धर्म इत्यभिधाय पुनः शास्त्रपूर्वे प्रयोगेऽभ्युदय इत्युक्तमिति । सत्यमेवं, युक्तं तावत्प्रयोजनाभिधानम्
इति ॥ [१६] ॥


__________टिप्पणी__________

[८] नु यद्येवं पा (Kःा)
[९] त्नः जैमिनिना क्षेनोपीतः कस्मादतः
___________________________



अथैतेन प्रयोजनेनास्य शास्त्रस्यायं सम्बन्ध इत्यपि सूत्रकारस्य युक्तं वक्तुम् । अज्ञातप्रयोजनमिवाविदितसम्बन्धमपि श्रोतुं नाद्रियन्ते शिष्याः । तस्मात्सह प्रयोजनेन अस्य सम्बन्धो वाच्य इति चोदयति  सिद्धार्थमिति ॥ १७ ॥

परिहरति  शास्त्रमिति । यदैवास्य शास्त्रस्येदं प्रयोजनमित्युक्तं, तदैव तयोरुपायोपेयलक्षणः सम्बन्धोऽर्थादुक्त एव । न चैवमर्थप्राप्तमर्थं सूत्रकारा अक्षरैर्निबध्नन्ति, असूत्रत्वप्रसङ्गादिति ॥ १८ ॥

ननु यदि नाम सूत्रकारेण प्रयोजनाद्भेदेन सम्बन्धो नोपात्तः, व्याख्यातृभिस्तु व्यज्यताम् । कथिते हि व्यक्तं सम्बन्धे श्रोतारः प्रवर्तन्ते । अत एव शास्त्रान्तरेष्वपि सम्बन्धः स्फुटम्[१०]उपदर्शितः । तथा हि शिष्यप्रश्नानन्तरं कणभुजा तन्त्रं प्रणीतमित्यर्थमालायामुक्तमित्याह  सिद्धिरिति ॥ १९ ॥


__________टिप्पणी__________

[१०] स्पष्टमिव द (Kआ, Kःा)
___________________________


{१,८}            अविस्पष्टीकृते तु सम्बन्धे व्याख्यातृभिरसम्बद्धप्रलापी सूत्रकार इति शङ्कमानाः श्रोतारोऽसङ्गतिमेव शास्त्रप्रयोजनयोर्मन्वीरन्नित्याह  यावदिति ॥ २० ॥

परिहरति  इहेति । एवं हि मन्यते  तत्र नाम वार्त्तिककाराः क्लिश्नन्ति यन्न भाष्यकारेणोक्तम् । इह तु भाष्यकारेणैव धर्मः प्रसिद्धो वा स्यादप्रसिद्धो वा इत्याक्षिप्य सम्बन्धो वक्ष्यते अथवार्थवतित्यादिनेति न पृथक्सम्बन्धोऽभिधानीयः सम्बन्धभाष्यविवरण[११]एव तु यतितव्यमिति ॥ २१ ॥


__________टिप्पणी__________

[११] ष्य ए (Kआ)
___________________________


कश्चित्पुनरत्रैवमाह  यथार्वाचीना व्याख्यातारो न पृथक्सम्बन्धमभिदधति तथा भाष्यकारस्यापि सम्बन्धवचनमयुक्तं, सूत्रकारेणैवाथशब्दं प्रयुञ्जानेनाध्ययनक्रियानन्तर्यलक्षणस्य शास्त्रसम्बन्धस्योक्तत्वात् । यथा अथातो धर्मं व्याख्यास्यामः इति शिष्यप्रश्नानन्तरं शास्त्रं प्रणयाम इति काश्यपेनोक्तमिति । तं प्रत्याह  न चापीति । अध्ययनज्ञानेच्छाक्रिययोर्ह्यानन्तर्यलक्षणं सम्बन्धमथशब्दो वदति । ते च क्रिये शास्त्राद्[१२]बर्हिर्भूते । सन्नन्तसामान्यमात्रेण जिज्ञासामीमांसयोरैक्यं मन्वानानामयं भ्रम इति ॥ २२ ॥


__________टिप्पणी__________

[१२] पृथग्भू (Kःा)
___________________________


न परमनुपात्तः सम्बन्धः, निष्प्रयोजनश्चेत्याह  योऽपीतिद्वयेन । काणादे हि तन्त्रे क्रियानन्तर्यरूपः सम्बन्धो दर्शितः । एवं हि तत्र भाष्यकारेणोक्तं  को धर्म इत्यादिकान् शिष्येणोदीरितान् पञ्च{१,९} प्रश्नानपेक्ष्याह  अथातो धर्मं व्याख्यास्यामः इति । गुरुपर्वक्रमात्मकश्च सम्बन्धो यथेहैव कैश्चिदुक्तः ब्रह्मा महेश्वरो वा मीमांसां प्रजापतये प्रोवाच, प्रजापतिरिन्द्राय, इन्द्र आदित्यायेत्येवमादि । पर्वाण्यवच्छेदाः गुरूणां पर्वाणि गुरुपर्वाणि गुरुपर्वणां क्रमो गुरुपर्वक्रम इति विग्रहः । न चात्र द्विविधो ह्ययं सम्बन्ध उपयुज्यते । न हि तस्य सम्बन्धस्य
तद्रूपसदसद्भावयोः सतोः श्रोतुः शास्त्रे प्रवृत्तिनिवृत्त्योर्विशेष उपलभ्यते शास्त्रविषये वा ज्ञान इति विधिनिषेधयोः कार्ये प्रवृत्तिनिवृत्ती । ताभ्यां ते लक्षयतीति ॥ २३२४ ॥

यतोऽयं सम्बन्धो निष्प्रयोजनः, तस्माद्ये सूत्रव्याख्यानाङ्गं सम्बन्धमभिधित्सन्ति, तैः सोपपत्तिकः सप्रयोजनश्च सम्बन्धो वाच्यः । यथात्र शाबरे भाष्ये कृतमित्याह  तस्मादिति । शास्त्रमवतार्यतेऽनेनेति अकर्तरि च कारके संज्ञायाम् (ড়ा ३ ।३ ।१९) इति करणे घञ् । शास्त्रावतारश्चासौ सम्बन्धश्चेति शास्त्रावतारसम्बन्धः । स चोपायोपेयलक्षण इत्युक्तमिति ॥ २५ ॥

भाष्यमिदानीमनुसन्धत्ते  लोक इति । ननु यत्रैव भाष्यं सङ्गच्छते स एवार्थो व्याख्यातुमुचितः । कथं षडर्थान् सम्प्रचक्षते । अत आह  भाष्यकारानुसारेणेति । एतदुक्तं भवति सर्वत्र भाष्यं सङ्गच्छत इति । कथं पुनरनेकार्थमेकं वाक्यम्, अर्थैकत्वेन ह्येकवाक्यतां वक्ष्यति अर्थैकत्वादेकं वाक्यमिति । अत आह  प्रयुक्तस्येति । अयमभिप्रायः  पुरुषप्रयुक्तमिदं वाक्यम् । पुरुषास्तु प्रमाणान्तरेणार्थं विदित्वा बह्वभिप्रायमप्येकं वाक्यं प्रयुञ्जाना दृश्यन्ते । यथा श्वेतो धावति अलम्बुसानां यातेति । वैदिके
त्वयं नियम एकमेकार्थमिति । यथाशब्दं हि तत्रार्थे सम्प्रत्ययः, प्रमाणान्तराभावात् । तदुक्तं

बह्वभिप्रायमप्येकं पुरुषास्तु प्रयुञ्जते ।

{१,१०}इति । ननु च सान्निधानात्प्रथमसूत्रगताथशब्ददूषणमेवास्य भाष्यस्यार्थो युक्तः कथं सर्वशास्त्रगतसूत्रव्याख्यानाङ्गत्वमत आह  आदित इति । एवं हि मन्यते  सर्वादौ प्रयुक्तमिदं वाक्यम् । अतः सूत्रसमुदायस्यैवेदमादिमं स्थानमिति न स्थानतो विशेषलाभः । प्रत्युत सूत्रेष्विति बहुवचनसाम्र्थ्यस्वरूपलिङ्गानुरोधेन सर्वसूत्रविषयत्वमेव स्पष्टं प्रकाशत इति । ननु तत्र लोकेऽयमथशब्द इत्यादिभाष्यैकवाक्यतापन्नस्य भाष्यस्याथशब्ददूषणार्थत्वमेव स्पष्टं[१३]प्रकाशते । न ह्यन्यथा तदेकवाक्यतोपपद्यते । अत आह  पृथगिति । यत्नगौरवं प्रसज्येतेत्येवम्
अन्तस्य तत्रेत्यादिकात्पृथक्कृ[१४]तस्य पञ्च व्याख्याविकल्पा भवन्ति । तदेकवाक्यतापन्नस्याथशब्ददूषणमेवार्थ इति ॥ २६ ॥


__________टिप्पणी__________
[१३] ष्टमवगम्यते
[१४] ग्भू
___________________________



षडर्थानिदानीं सुखग्रहणार्थमुद्दिशति  सर्वव्याख्येति । ते च यथास्वमवसरे वक्ष्यन्त इति ॥ २७ ॥

सर्वव्याख्यां तावद्विवृणोति  साधारणीति । भाष्यकारेण हि द्विधा सूत्रव्याख्या कृता । एका सर्वार्था येयं लोक इत्यादिका । प्रतिसूत्रगता[१५]तु विशिष्टा । समासव्यासाभ्यां हि विदुषामर्थावधारणमिष्टिमिति ॥ २८ ॥


__________टिप्पणी__________

[१५] गोचरा तु (Kःा)
___________________________


अत्र भाष्यकारेण लोके येष्वर्थेषु प्रसिद्धानि पदानि तानि सति सम्भवे तदर्थान्येव सूत्रेष्वित्यवगन्तव्यमिति प्रवृत्तिरुपदर्शिता । तथा नाध्याहारादिभिरित्यादिना निवृत्तिः । तदिह प्रवृत्तिनिवृत्ती तावत्स्वरूपतो दर्शिते । प्रवृत्तिपुरस्सरी च निवृत्तिः । तथा प्रसिद्धानि पदानीति{१,११}पदान्यग्रेऽभिधाय तदर्थान्येव सूत्रेष्विति पश्चात्सूत्राणि दर्शितानि । तदिह सर्वत्र वार्त्तिककारः पदविन्यासविशेषेण तात्पर्यमाह  प्रवृत्तिरिति । प्रवृत्तिनिवृत्ती शब्दौ प्रयुञ्जानो द्विधैव प्रवृत्तिनिवृत्तिभ्यां सूत्राणि प्रवर्तन्त इति भाष्यकृतोक्तमिति दर्शयति । तयोश्च क्रमविशेषेण भाष्यकारस्यापि प्रवृत्तिपूर्विका निवृत्तिर्व्युत्पाद्येति दर्शयति । तथा पदसूत्रयोः पौर्वापर्यविवक्षया भाष्यकारस्यापि
पदार्थपूर्वको वाक्यार्थोऽभिमत इति[१६]सूचयति । तदयमर्थः  येयं प्रसिद्धार्थग्रहणं कर्तव्यमिति प्रवृत्तिः, सा तेषु पदेषु प्रसिद्धार्थो ग्रहीतव्य इति यावत् । या च वाक्यदोषाणामध्याहारादीना निवृत्तिः, सा सूत्रेषु नैषामध्याहारादिभिरर्थव[१७]र्णनं कार्यमिति । अत्र भाष्यं सति सम्भव इति । तस्यार्थमाह  वेदवाक्याविरुद्धेष्विति । वेदवाक्याविरुद्धेषु पदेषु सूत्रेषु च प्रसिद्धार्थग्रहणप्रवृत्तिरध्याहारादिनिवृत्तिश्च, न तु सर्वेषु विरुद्धेष्वपि केषुचित्पदेषु सूत्रेषु च । तत्र विपरीते प्रवृत्तिनिवृत्ती । तदिदं सति सम्भव इत्यनेनोक्तम् ।
एवं[१८]वेदाविरोधसम्भवे कार्यमिदं नान्यथेति ॥ २९ ॥


__________टिप्पणी__________

[१६] दर्शय
[१७] र्थोपव
[१८] सति वे (Kःा)
___________________________



ननु युक्तं तावत्पदेषु प्रवृत्तिरिति । कथं सूत्रसंश्रया निवृत्तिः यावता पदान्येव तु प्रधानतया प्रकृतानि एषामिति सर्वनाम्ना परामर्शमर्हन्ति । प्रधानगोचरतया व्युत्पत्तेः । न ह्येष दण्ड इष्टकाकूटे तिष्ठति प्रहरानेनेत्युक्ते इष्टकाकूटेनेति गम्यते, अपि तर्हि दण्डेनेति । दण्डविशेषणतयोपात्तत्वादिष्टकाकूटस्य । तद्वदिहापि पदविशेषानि सूत्राणि न परामर्शार्हाणीति । अत आह  अध्याहारस्येति । अयमर्थः  यत्राध्याहारादयः प्रसजन्ति तत्रैव निषेधमर्हन्ति, प्राप्तिपूर्वकत्वात्प्रति षेधस्य । न चेह तौ पदेषु सम्भवतः । अध्याहारो नाम न्यूनवाक्यपूरणसमर्थाधिकपदाहरणात्मकः ।
स च न पदेषु सम्भवति, अपभ्रंशत्वेन न्यूनपदप्रयोगासम्भवात् । व्यत्यासो हि व्यवहितकल्पना । सा चान्यत्र स्थितस्यान्यत्र सञ्चारः । न चासौ नियतपौर्वापर्यप्रकृतिप्रत्ययात्मके पदे सम्भवति, पदनाशप्रसङ्गात् । अतः सूत्राण्येव सम्भवदध्याहारादिकानि{१,१२}एषामिति सर्वनाम्ना परामर्शमर्हन्ति । ननु विपरिणामगुणकल्पने पदधर्मावेव । पदे हि प्रकृतिः प्रत्ययो वा विपरिणमति । यथा  प्रतिगृह्णीयादिति प्रतिग्राहयेदिति भवति । विप्रकर्ष इति च विप्रकर्षादिति भवति । गुणकल्पनापि पदगोचरा । सा यथौत्पत्तिकादिपदेषु वक्ष्यते । वाक्येषु तु नानयोः सम्भवः । न हि पदसमुदायो विपरिणमति । न च गौणो भवति । अतो न पदसूत्रयोः कश्चिद्विशेषः ।
उच्यते  वाक्यं हि नाम न पदेभ्यो व्यतिरिक्तमन्यदेव किमपि तत्त्वम् । अपि तर्हि पदान्येवैककार्यपरिष्वङ्गसमासादितसमन्वयानि । तदिह युक्तं यत्पदधर्मोऽप्यन्वेतीति । अतः प्रसजतः पदद्वारेण वाक्येषु विपरिणामगुणकल्पने इति प्रतिषेधाधारत्वोपपत्तिः । वाक्यधर्मयोस्तु पदमात्रे न कथञ्चित्प्रसक्तिरिति न तन्निषेधो युक्तः । तस्माद्युक्तमध्याहारादिनिषेधार्थमेषामिति सर्वनाम्ना सूत्राणामभिधानमिति ॥ ३० ॥

अत्र भाष्यकारेण सर्वव्याख्याप्रयोजनमभिदधतोक्तमेवं वेदवाक्यान्येवैभिर्विचार्यन्ते इति । तस्यार्थः  साधारणव्याख्ययैव सूत्राणां व्याख्यातत्वान्न पुनस्तानि व्याख्येयानि । वेदवाक्यान्येव तैः परिज्ञातार्थैर्व्याखातव्यानीति । तदयुक्तम् । उक्तं हि

साधारणी विशिष्टा च सूत्रव्याख्या द्विधा कृता ।

इति । अतो विशिष्टव्याख्ययापि सूत्राणां स्पृश्यमानत्वात्कथं वेदवाक्यान्येवेत्यवधारणोपपत्तिरित्यत आह  एवशब्द इति । यत्नगौरवपरिहारार्थो हि विशेषव्याख्याप्रत्यादेशः । गौरवं च पदच्छेदादिप्रपञ्चेन तार्किकवत्क्रियमाणायां व्याख्यायामापद्यते । न चेह तथा करिष्यते । अतोऽल्पस्य विशेषस्य सूत्रगतस्य वाच्यत्वादवधारणं कृतमित्यदोष इति । अपरमपि इतरथा यत्नगौरवं प्रसज्येतेति भाष्यम् । तस्यायमर्थः  वेदवाक्यान्येव तावद्व्याख्येयानि । यदि त्विदं व्याख्यानं वेदसूत्रोभयगोचरतया वर्ण्यते, ततो यत्नगौरवमापद्यत इति । तदाह  अस्येति । भाष्यं व्याचक्षाणो व्याख्येया इत्यतः
प्रकृतं व्याख्यानमस्येति{१,१३}परामृशति । यदीह वेदाश्च सूत्राणि च व्याख्यायन्ते, ततो व्याख्यानावृत्तौ यत्नगौरवं प्रसज्येत । द्रव्यभेदेऽपि हि क्रियावृत्तिर्दृष्टा यथाष्टकृत्वो ब्राह्मणा भुक्तवन्त इति । अत्र चोदयति  प्रसिद्धेति ।[१९]स्वतःसिद्धमेव ह्यविरोधे प्रसिद्धार्थग्रहणमध्याहारादिवर्जनं च किमनेनोक्तेनेति । परिहरति  न दोष इति । न हि वेदवदप्राप्त[२०]विषयं भाष्यमिति ॥ ३१॥


__________टिप्पणी__________

[१९] स्वरससि
[२०] प्तार्थवि
___________________________



तथाप्यनुक्तसुज्ञानस्यार्थस्य पुनर्वचनं प्रयोजनापेक्षमिव दृश्यत इति मन्वानं[२१]प्रति प्रयोजनमाह  व्याख्याङ्गत्वेति । यो नाम तन्त्रान्तरेऽध्याहारादि स्वपरिभाषा वा गुणवृद्ध्यादिका दृष्टेत्यत्रापि[२२]तत्प्रयोजयति तस्य कृते शास्त्रस्वरूपमनेन निरूप्यते, अध्याहारादिवर्जितमेव व्याख्यानं मीमांसायामुपपन्नमिति ॥ ३२ ॥


__________टिप्पणी__________

[२१] नः प्रयो
[२२] पि ताः प्र
___________________________



यस्य तु मन्दफलत्वादेवमप्यपरितोषः, तं प्रत्यन्यथा वर्णयति  वृत्त्यन्तरेष्विति । केषाञ्चिद्धि भवदासादीनां वृत्त्यन्तरेषु शब्दानामलौकिकोऽर्थ उपवर्णितः । तेऽनेन भाष्येणोपालभ्यन्ते । यावद्धि पूर्वग्रन्थदोषोद्भावनेन स्वग्रन्थगुणवत्ताख्यापनेन वा विशेषो न प्रदर्श्यते,[२३]तावन्न श्रोतारः श्रोतुमाद्रियेरन् । अत्युत पूर्वग्रन्थानेवायमल्पान्तरं चोरयतीति वदद्भिरसूयकैः शुश्रूषूणामुत्साहभङ्गो युज्येत । अतः प्रयोजनवानेव परोपालम्भ इति ॥ ३३ ॥


__________टिप्पणी__________

[२३] दर्शितः ता (Kःा)
___________________________


क्व पुनर्भवदासेनालौकिकार्थग्रहणं कृतं यदेवमुपालभ्यते । अत आह  अथात इति । शब्दार्थाविह लोक्यते इति वृद्धव्यवहारो लोकः । तत्र पृथक्पदत्वमेवाथातश्शब्दयोर्दृष्टम् । यथा  भुक्तवानयमथ व्रजतीति ।{१,१४}न भुक्तवानतो न व्रजतीति । न त्वनयोरानन्तर्यमात्रे दृष्टचरः संसर्गः । योऽपि च अथातः शेषलक्षणम् (ञैषू ३ ।१ ।१) अथातोऽग्निमग्निष्टोमेनानुयजतीति संसर्गः, तत्रापि केवलातश्[२४]शब्दवेदनीयमेवानन्तर्यम् । भवदासेन चोक्तम्


__________टिप्पणी__________

[२४] लाथातः श
___________________________


अथात इत्ययं शब्द आनन्तर्ये प्रयुज्यते[२५]।

__________टिप्पणी__________
[२५] वर्तते
___________________________


इति । तेनास्य पदसमुदायस्य तादर्थ्यं नर्ते परिभाषादिभिः[२६]सिध्यतीति । आदिशब्देन परैः सङ्गानं लक्षणां चाहेति ॥ ३४ ॥


__________टिप्पणी__________

[२६] षां सि
___________________________


अत्रेदानीं भाष्यं योजयति  प्रसिद्धेति । भवदासेन ह्यतश्शब्दस्य हेत्वर्थत्वं प्रसिद्धमपलपितम् । अप्रसिद्धानन्तर्यगोचरत्वं च कल्पितम् । इदं च सति[२७]प्रसिद्धार्थसम्भवे न वृत्तिकारेण कार्यमिति लोक इत्यादिग्रन्थेनोक्तम् । सम्भवति चात्र प्रसिद्धार्थग्रहणम् । न ह्यत्र पाणिनिनेव जैमिनिना वृद्धिरादैच्(ড়ा १ ।१ ।१) इतिवत्स्वसंज्ञा प्रणीता । तदिदं सति सम्भव इत्यनेनोक्तमिति वेदितव्यम् । किं हि प्रसिद्धेनापराद्धं यत्[२८] स्वरससिद्धमुल्लङ्घ्याप्रसिद्धोऽर्थः कल्प्यत इति ॥ ३५ ॥


__________टिप्पणी__________

[२७] ति सि (Kःा)
[२८] यदुक्तं स्व (Kआ)
___________________________



अपि चैवं सत्यप्रसिद्धकल्पितेषु सूत्रपदार्थेषु व्याख्यायमानेषु पुनश्च वेदवाक्येषु यत्नगौरवं प्रसज्यत इति इतरथेत्यादिकेनोक्तमित्याह  सूत्रार्थे क्लिश्यत इति । स्वमनीषाकल्पितेषु सूत्रपदार्थेषु व्याख्यायमानेषु पुनश्च वेदवाक्येषु वक्तुर्ग्रन्थकारस्य ग्रन्थसन्दर्भप्रणयनेन व्याख्यातुश्च तद्व्याख्यानेन श्रोतुश्च महतो ग्रन्थस्य श्रवणधारणाभ्यां महान् यत्न आपद्यत इति ॥ ३६ ॥

यस्तु मन्यते  गुणवत्तरग्रन्थनिर्माणे श्रवणादेव श्रोतारः[२९]श्रोतुम्{१,१५}आद्रियन्ते किं गुणगणहारिणा दौर्जन्येनेति, तं प्रत्यर्थान्तरमवतारयति  न व्याख्यास्यतीति । एष हि भाष्यकारः सूत्रोच्चारणानन्तरं वेदवाक्यान्युदाहृत्य संशयपूर्वोत्तरपक्षविभागेनार्थनिर्णये यत्नं करिष्यति, न सूत्रावयवविवरणादरम् । तत्र श्रोतॄणामाशङ्का जायेत किं स्विदयमज्ञतया सूत्राण्युपेक्षितवान्, आहोस्विदनर्थकत्वाद्, उत प्रसिद्धत्वादिति । तदयमकुशलो भाष्यकारः यत्सूत्रेषु भाष्यं कर्तुमभिप्रवृत्तस्तान्युपेक्षितवानिति । इमं दोषं व्याख्याप्रत्याख्यानेन परिहरति ।
न वयमनभिज्ञाः, न चैतानि सूत्राण्यनर्थकानि, चोदनार्थपरतन्त्रत्वान्न व्याख्येयानीत्युपेक्षितानीति ॥ ३७ ॥


__________टिप्पणी__________

[२९] रः प्रपत्स्यन्ति किं (Kःा)
___________________________


किं पुनश्चोदनार्थपरतन्त्रत्वे कारणमत आह  प्रयास इति । किं पुनः सूत्रेषु न प्रयस्यते । अत आह  फलवत्त्वेति तव्योन्तेन । फलवन्ति हि वेदवाक्यानि, फलवत्क्रतुप्रमितिप्रत्यासत्तेः । अफलानि सूत्राणि, तेषामनासत्तेः । अत एव च सूत्रैः करणभूतैश्चोदनार्थ एवोपेतव्यः, न पुनरुपायभूतानि सूत्राण्युपेक्षितव्यानि । तदिदं वेदवाक्यान्येवैभिर्[३०]इति । भाष्यकारेणोक्तमिति वेदितव्यम् । इह हि वेदवाक्यानां प्राधान्यमुपदिशति यत्प्रधानविभक्त्या संयुज्य निर्दिशति विचार्यन्त इति । सूत्राणि करणविभक्त्या तृतीययैभिरिति । ननु मा नाम साक्षादफलत्वात्केवलानि सूत्राणि व्याख्यायन्ताम् । उभयं तु व्याख्यायतां सूत्राणि च तैश्च वेदवाक्यानीत्य्
अत आह  नोभयमिति । उभयव्याख्यायां मुधा यत्नगौरवमापद्यत इति । इदं तु इतरथेत्यादिकेनोततमिति वेदितव्यम् । ननु सत्यं यत्नगौरवम् । न तु मुधा । न ह्यव्याख्यातः सूत्रार्थो ज्ञायते ।
न च तदनभिज्ञो वेदार्थं ज्ञातुमीष्टे, तदुपायत्वात्तस्य । अत आह  पदार्थानामिति । एवं हि मन्यते  सत्यं वेदार्थज्ञानोपायभूतानि सूत्राणि ।{१,१६} न तु तान्यव्याख्यातदुर्ज्ञातार्थानि ।[३१]पदार्थास्तावत्लोकप्रसिद्धा एव । तत्प्रसिद्ध्यैव च तत्पूर्वको वाक्यार्थोऽपि प्रसिद्ध एवेति न किञ्चिद्व्याख्येयमवशिष्यत इति ॥ ३८३९ ॥


__________टिप्पणी__________

[३०] भिर्विचार्यन्ते इति द्रष्टव्यम् । इह (Kःा)
[३१] नानि
___________________________



अत्र च पक्षे भाष्यं सङ्गच्छतेतरामित्याह  एवंशब्दादिक इति । सर्वव्याख्यायां हि विशेषव्याख्याया अल्पत्वादसत्त्वमुपचरितम् । इह तु सर्वथैव सूत्रव्याख्या प्रत्याख्यायते इत्यवधारणयत्नगौरवपरिहारयोरुभयोरुपपत्तिरिति । पक्षान्तराभिधित्सयेदानीमिममपि पक्षं दूषयति  पदच्छेदादीति । यतः पदच्छेदादि न करोति, तस्मान्नायमभिनवो भाष्यकारः सूत्रार्थं विजानीत इति भवदासतन्त्रोपजीविभिरेवैतत्प्रत्याख्यापितं बुभुत्सुजनोत्साहमपहन्तुमिति ॥ ४० ॥ परमार्थतस्तु सूत्राणां तात्पर्यं ब्रवीत्येव न्यूनाधिकादिप्रत्यवेक्षणं च तत्र तत्र करोत्येवेत्याह  ब्रवीत्येवेति । क्व पुनरतिरिक्तादीक्षते
अत आह  नन्वशक्तमिति । चोदनासूत्र एव तावत्नन्वशक्तमिदं सूत्रमिमावर्थावभिवदितुं चोदनालक्षणो धर्मो नेन्द्रियादिलक्षणः, अर्थश्च धर्मो नानर्थ इति । उभयविवक्षायां वाक्यभेद आपद्यते इति परिचोद्य तत्तु वैदिकेषु, न सूत्रेष्विति परिहरिष्यति । तथा यजुर्लक्षणानन्तरं कियदेकं यजुरिति यजुःपरिमाणज्ञापनार्थमुक्तमर्थैकत्वादेकं वाक्यं साकाङ्क्षं चेद्विभागे स्यात्(ञै २ ।१ ।४६) इति । अस्यार्थः  यावन्ति पदान्येकप्रयोजनानि प्रविभज्यमानानि साकाङ्क्षाणि च, तावन्त्येकं वाक्यमिति । उदाहरणं तु देवस्य त्वा सवितुः प्रसव इति
मन्त्रः । अत्र हि सकलसवित्रादिविशेषणविशिष्टैकप्रधानभूतनिर्वापप्रकाशनं प्रयोजनम् । सर्वाणि च देवस्य त्वेत्यादीनि[३२]निर्वपामीत्य्[३३]अतो विभक्तानि सन्ति साकाङ्क्षाणीति देवस्य त्वेत्युपक्रम्य निर्वपामीत्यन्तमेकं वाक्यमिति स्थिते{१,१७} अवयवप्रयोजनाभिधित्सया भाष्यकारेण पृष्टमथ किमर्थमुभयं सूत्रितमयमर्थैकत्वादेकं वाक्यमिति विभागे साकाङ्क्षमिति[३४]चेति । तत्र प्रयोजनमुक्तम् । भवति हि किञ्चिदेकार्थं न तु विभागे साकाङ्क्षम् । यथा  भगो वां विभजतु । पूषा वां विभजतु । अर्यमा वां विभजतु इत्यादि । अत्र ह्येकविभागमभिवदन्तः सर्वे एकार्थाः सन्तोऽपि नानावाक्यत्वं
प्रतिपन्नाः । असति तु विभागे साकाङ्क्षमिति विशेषणे एकार्थतामात्रेणैव सर्वेषामैकमन्त्र्यमापद्यते इति । तथा विभागे साकाङ्क्षमित्येतावत्युच्यमाने स्योनं ते सदनं करोमि । घृतस्य धारया सुशेवं कल्पयामीति, तस्मिन् सीदामृते प्रतितिष्ठ । व्रीहीणां मेध सुमनस्यमानः इत्यनयोरेकवाक्यता विभागे साकाङ्क्षत्वादापद्यते । तस्मिन् सीदेति विभक्तं[३५]सत्साकाङ्क्षं तद्वृत्तस्य पूर्वप्रकृतपरामर्शात्मनस्तेन विनानुपपत्तेः । सत्यपि च विभक्तसाकाङ्क्षत्वे प्रयोजनभेदाद्वाक्यभेदः । द्वे हि तत्र प्रयोजने । पूर्वस्य सदनकरणमुत्तरस्य पुरोडाशप्रतिष्ठापनम् । एवमुभयोः प्रयोजनमुक्त्वान्त
उपसंहृतं तस्मात्सम्यक्सूत्रितमिति । तथा विशये प्रायदर्शनात्(ञै २ ।३ ।१६) इति सूत्रम् । तत्रोदाहरणापरिज्ञानादगमकं सूत्रमित्युक्तम् । इह[३६]हि संशये प्रायदर्शनं हेतुर्निर्दिश्यते । तत्र न विद्मः कः संशयः, कुत्र वा संशयः, कस्यां[३७]प्रतिज्ञायां[३८]प्रायदर्शनं हेतुरित्येवमाक्षिप्य वृत्तिकारमतेन समाहितम् । वृत्तिकारेण हि वत्समालभेत वत्सनिकान्ता हि पशवः इत्युदाहृत्य विचारितं[३९]किं यागचोदनेयमुतालम्भमात्रं वत्ससंस्कार इति । तदिह मन्दाशङ्कानिराकरणार्थं सामान्यतोदृष्टेन पूर्वपक्षितम् । आलभतिः किल प्राणिद्रव्यसंयुक्तो
यागसङ्गतो दृष्टः, यथा यो दीक्षितो यदग्नीषोमीयं पशुमालभत इति । तदयमपि प्राणिद्रव्यसंयोगाद्यजिमानिति भवति मन्दाशङ्का । तामपनेतुमिदमुक्तं विशये प्रायदर्शनादिति । अस्यार्थः  वत्ससंस्कारैः समभिव्याहृतोऽयमालभतिः । तदयमपि साहचर्याद्वत्ससंस्कार एवेति भवति मतिः । यथा अग्र्यप्राये लिखितोऽग्र्य इति । ननु लिङ्गमिदम् । लिङ्गं च प्रमाणप्राप्तम्[४०]अभिद्योतयति, न तु प्रापयति । तत्कुतः प्राप्तस्येदं लिङ्गमिति वक्तव्यम् । उच्यते । न तावदिह सोमेन{१,१८}यजेतेतिवद्यागः प्रत्यक्षः । न च दैक्षपश्वादिवदनुमीयते । तत्र हि द्रव्यदेवतासम्बन्धान्यथानुपपत्तिर्यागावगमे
हेतुः । इह तु न द्रव्यं देवतासंयुक्तमुपलभामहे, द्रव्यमात्रश्रुतेः । अतो दृष्टार्थ एवायं वत्ससंस्कार आलम्भः । स ह्यालभ्यमानो गां प्रस्तावयिष्यतीति बह्वेवञ्जातीयकं भाष्यकारेण व्याख्यातमित्यूहनीयम् । अतः सूत्रव्याख्याप्रत्याख्याने सकलमेवमादि भाष्यकारस्य विरुद्धमापद्यत इति । यत्तु प्रत्याख्याने कारणमुक्तमुपायभूतानि वेदार्थज्ञाने सूत्राणि, अतः किमेभिर्व्याख्यातैः, उपेय एव तु वेदार्थ एभिः करणभूतैर्व्याख्यातव्य इति । तद्दूषयति  न चेति । यत एव च तान्युपायभूतानि, अत एव सुतरां व्याख्येयानि । न ह्युपायानभिज्ञ उपेयमवधारयुतुमलम् । ननु च तान्यपि व्याख्यायमानानि
साध्यानि भवेयुः । न चासिद्धमसिद्धेनैव साध्यते । उच्यते । असिद्धमपि साधनमन्यसाधितं कार्ये व्यापार्यते, यथा द्रव्यदेवतोपपादितो यागः फलभावनायां, यथा चान्यतरासिद्धानि साधनानि साधनान्तरसिद्धानि[४१]साध्यं साधयन्त्येवेति ॥ ४१४२ ॥


__________टिप्पणी__________

[३२] त्येवमादी
[३३] त्यान्तानि विभज्यमानानि स (Kःा)
[३४] ति अत्र
[३५] क्तं सर्वं सा (Kःा)
[३६] दं (Kआ)
[३७] स्यां च प्र (Kःा)
[३८] यां हे
[३९] रयिष्यते किं (Kआ)
[४०] माणान्तरेणप्राप्तार्थम (Kःा)
[४१] साधितानि
___________________________



सत्यमुपायानभिज्ञस्योपेयावधारणा नास्ति । उपायान्तरादेव तु विदितवेदार्थस्य किं सूत्रव्याख्यया । अत आह  नान्यत इति । ये ह्यन्यत एव विदितवेदार्थास्तेषामर्थे नैतानि सूत्राणि जैमिनिना प्रणीतानि, भाष्यकारेण च व्याख्यातानि । अन्यतोऽनभिज्ञांस्तु प्रति सूत्राणि प्रणीतानि भाष्यकारेण च व्याख्यातानि । न च तेऽव्याख्यातमेव सूत्रार्थमुन्नयन्ति । न चानिर्णीतसूत्रार्था वेदार्थमवधारयन्तीति युक्तस्तदर्थो व्याख्याप्रयास इति ॥ ४२ द् ॥

यदुक्तं[४२]पदार्थानां प्रसिद्धत्वातिति, तन्निराचष्टे  प्रत्याख्यानस्येति । प्रसिद्धपदार्थकत्वं हि वेदवाक्यानामप्यव्याख्येयत्वमापादयति ।{१,१९}तेष्वपि हि लोकप्रसिद्धान्येव पदानि पदार्थाश्च । वक्ष्यति हि य एव लौकिकाः शब्दास्त एव वैकिकास्त एव तेषामर्थः इति । तदिदमुक्तं तुल्यार्थत्वादिति । तुल्या हि लोकवेदसूत्रेष्वपि पदार्था इति ॥ ४३ ॥


__________टिप्पणी__________

[४२] दप्युक्तं (Kःा)
___________________________


अथैवमुच्यते  यदपि वेदवाक्येषु प्रसिद्धा एव पदार्थाः, तथापि वाक्यार्थेषु वचनव्यक्तिविशेषानवधारणाद्यथायथं संशयाः समुपनिपतन्तीति तन्निरासाय तत्र व्याख्यानं प्रवर्तत इति, तत्सूत्रेष्वपि समानमिति तद्व्याख्याप्रत्याख्यानमयुक्तमित्याह  वाक्यार्थ इति ॥ ४४ ॥

अपि चायं भाष्यकारः सूत्रव्याख्यां प्रत्याचक्षाणः स्पष्टमेव न व्याख्येयानीत्याचक्षीत, एतावतैव प्रत्याख्याने सिध्यति यदयमध्याहारादिदोषदुष्टव्याख्यानिषेधं करोति, तदवगम्यते दोषापेता तु व्याख्यानेनन निवार्यत इत्याह  न व्याख्यातव्यमिति ॥ ४५ ॥

तदेवमस्य प्रत्याख्यानपक्षस्य[४३]दृष्टव्याख्याविरुद्धत्वात्, पूर्वयोश्च सर्वव्याख्योपालम्भयोः फल्गुत्वादनतिप्रयोजनत्वाद्, मध्यमस्योपालम्भस्य विशेषतो दौर्जन्यापादनाद्, न्यायाभासप्राप्तवेदवाक्यान्यथाकरणनिराकरणेन महाफला अनुक्तदुर्ज्ञाना च परिसंख्यैवास्य भाष्यस्यार्थ इत्याह  अस्येति ॥ ४६ ॥


__________टिप्पणी__________

[४३] दु (Kआ)
___________________________


परिसंख्याविषयं तावदाह  वैदिकमित्यर्थेऽन्तेन । वेदवाक्यव्याख्यानार्थानि हि सूत्राणि । तदिमानि प्रायेण यथाश्रुतगृहीतान्यपि वेदवाक्यार्थनिर्णयसमर्थन्यायकलापं समर्पयन्त्येव । क्वचिदेव तेषां प्रतीघातो{१,२०}भवति । तद्यत्र वेदसूत्रयोर्यथाश्रुतगृहीतयोः परस्परविरोधो भवति तद्विषया परिसंख्येति । एवमवगते विषये स्वरूपमाह  तत्रेतिनेयमन्तेन । विरोधविषयेऽपि हि स्वरसतो यथाश्रुतगृहीतसूत्रग्रहणं प्रसक्तमनया वार्यते । यदिदं प्रसिद्धार्थग्रहणमध्याहारादिवर्जनं च तद्वेदाविरोधे ।[४४]विरोधे तु सूत्रमध्याहारादिभिर्व्याख्येयं, वैदिकमेव वाक्यं यथाश्रुतं
नेयमितीदमत्रोपदिश्यत इति । अथ किं सर्वदैव वेदवाक्यं यथाश्रुतं नेयं, नेत्याह  विरोध इति । यत्र हि वेदवाक्ययोरेवान्योन्यं विरोधो भवति, तत्र तयोरेकमध्याहारादिभिर्नीयत एव । यथोपक्रमावगतदातृश्रुतिविरोधादुपसंहारस्था प्रतिगृहीतृश्रुतिः दातृगोचरा दर्शिता । एवं ह्युक्तं यावतोऽश्वान् प्रतिगृह्णीयाद्[४५]इति प्रतिग्राहयेदिति । इदं तु विपरिणामोदाहरणम् । अध्याहारादयस्तु वेदवाक्ये विस्तरभयान्न प्रपञ्चिता इति ॥ ४७४८ ॥


__________टिप्पणी__________

[४४] धे । वेदवि (Kःा)
[४५] त्प्र (Kआ)
___________________________



ननु चोभयत्र प्राप्तौ परिसंख्या भवति । यथोक्तं

तत्र चान्यत्रं च प्राप्तौ परिसंख्येति कीर्यते

इति । न चेह विरोधाविरोधयोरुभयोरपि यथाश्रुतसूत्रग्रहणं प्रसक्तम् । न हि जातु प्रधानाननुगुणं गुणं यथार्थमुपादाय प्रधानमन्यथा नीयत इति सम्भवति । अपि च नित्यं वेदवाक्यमनित्यं सूत्रम् । अतोऽपि च नास्य तेन सह स्पर्धा युक्ता । तेन वेदविरोधे यथाश्रुतसूत्रग्रहणं न प्रसक्तम्[४६]इति किं तन्निवृत्त्यर्थया परिसङ्ख्ययेत्यत आह  यथेति । एवं हि मन्यते  सत्यमयं न्यायः यद्वेदविरोधे सूत्रमन्यथा क्रियत इति ।[४७]न्यायाभासेन तु भ्राम्यतः प्रति भाष्यकारो लोक इत्यादिभाष्येण परिसञ्चष्टे । एवं हि भ्रान्ताः श्रोतारो{१,२१} मन्वीरन्  न सूत्रैः सह वेदवाक्यानां कश्चिद्विशेषः ।
यथा हि वेदो धर्मे प्रमाणम्, एवं वेदार्थनिर्णयोऽपि नर्ते सूत्रेभ्यः सिध्यतीति नास्मान् प्रति वेदसूत्रयोः कश्चिद्विशेष इति । न च वेदसूत्रवाक्यानाम्[४८]अन्यः स्वगतो विशेषः । लौकिकास्तावत्पदपदार्था उभयत्र तुल्याः, वाक्यमप्याकाङ्क्षितयोग्यसन्निहितपदसमन्वयात्मकमुभयं वैदिकं जैमिनीयं च । न हि तयोरन्यतरदप्यध्याहारादिकमपेक्षते । तदेतदाह  वाक्यसामर्थ्येति ॥ ४९५० ॥


__________टिप्पणी__________
[४६] मेवेति (Kःा)
[४७] ति नान्या (Kआ)
[४८] त्राणाम
___________________________



ननु न विरुद्धार्थमुभयं सम्भावयितुं शक्यते । अतोऽन्यतरदन्याय्यमिति स्थिते, गुणत्वात्सूत्रमन्यथा कार्यमिति प्रागुक्तमत आह  असम्भवादिति । विचित्राशया हि जिज्ञासवः । अतस्ते कदाचित्प्रधानगुणगोचरं[४९]बलाबलं जानन्तो वेदानुरोधेन सूत्रमन्यथा नयन्ति । कदाचिदुद्भूताचार्यगौरवा एवमालोचयन्ति  कथं हि न्यायसहस्रविज्जैमिनिरस्मदादिगोचरामनुपपत्तिं नाकलयतीति सम्भावयामः, ययैव तु तेन व्याख्यातं तथैव[५०]श्रुत्यर्थो युक्तः । अन्यथैकश्रुत्यनुरोधेन बहुश्रुतिविनाश एवापद्यत इति । तदेवमालोचनाभेदाद्विकल्प इति ॥ ५१ ॥


__________टिप्पणी__________

[४९] रां बलाबलगतिं जा
[५०] वार्थः श्रुतेर्युक्तः
___________________________



अथवा समसामर्थ्ययोरुभयोर्विकल्पो भवति । इह पुनर्वेदार्थनिरूपणावस्थायां सूत्राणि प्रथममुपनिपतन्ति । तान्यनुपजातविरोधीनि तावद्यथाश्रुतग्राह्याण्यापतन्ति । तैश्च प्राथम्येनावरुद्धबुद्धिः श्रोता जघन्यस्थानोपनिपातिनीमेव चोदनां बाधेत । मुख्यानुरोधेन हि जघन्यबाधो वक्ष्यते मुख्यं वा पूर्वचोदनाल्लोकवत्(ञै १२ ।२ ।२३) इति । तदाह  प्राथम्येनेति । न्याय्यामिति परिसंख्यायाः प्रयोजनं सूचयति । असत्यां हि परिसङ्ख्यायां न्यायाभासेन न्याय्य[५१]चोदनाबाधः प्रसज्येत । कथं पुनर्न्याय्या चोदना । उच्यते । गुणभूतानि सूत्राणि प्रधानभूतानि{१,२२}वेदवाक्यानि, तद्व्याख्याना[५२]र्थानि हि तानि । न च गुणानुरोधेन प्रधानमन्यथाकर्तुमुचितम् । प्रधानमविगुणं
कथं निर्वर्त्येतेति हि गुणाः क्रियन्ते । प्रधानवैगुण्ये तु किं गुणैः । अत एव वक्ष्यति अङ्गगुणविरोधे च तादर्थ्यात्(ञै १२ ।२ ।२५) इति । एष च न्यायः पूर्वस्य मुख्यानुग्रहन्यायस्यापवादकः । अत एव मुख्यदीक्षाकालबाधः प्रधानकालानुरोधेन दर्शितः । उक्तं हि पर्वणि दीक्षा पर्वणि सुत्येति । अतः सूक्तं न्याय्यामिति ॥ ५२ ॥


__________टिप्पणी__________

[५१] य (Kःा)
[५२] नि हि (Kआ)
___________________________



एवं विकल्पनियमाभ्यामुभयत्रप्राप्त्या परिसंख्यां प्रसाध्यात्रैव भाष्यं योजयति  तेनेति । वेदाविरोधग्रहणमुपलक्षणार्थं न्यायाविरोधमप्युपलक्षयति । तदयमर्थः  यदिदं प्रसिद्धार्थग्रहणमध्याहारादिवर्जनं च, तदुचितप्राप्तमनूद्य सत्यविरोधसम्भव इति विधीयत इति । ननु चात्रापि पक्षे त्रयो दोषाः प्राप्नुवन्ति । तथा हि  सति सम्भव इति विधिमुखेन प्रवर्तमानस्य नासतीत्यन्य[५३]निषेधार्थता वक्तव्या । तत्र स्वार्थहानिरस्वार्थकल्पनाचापद्यते । तथा विरोधाविरोधयोरुभयोरपि यथाश्रुतसूत्रग्रहणं प्राप्तं, तद्बाध्यते । तत्र प्राप्तबाधः । अतः केन विशेषेणेयं
परिसंखा प्रस्तुतेति । उच्यते । यदि सति चासति च विरोधे यथाश्रुतसूत्रग्रहणं कार्यमिति सामान्यवचनमभविष्यत्, ततो दोषत्रयं पर्यहरिष्यत् । यदा तु न्यायाभासेन सामान्यवचनं कल्पयितुमभिप्रवृत्तः सति सम्भव इति प्रत्यक्षोपदेशं पश्यति, तदा सामान्यवचनमलब्धात्मकमेवेति न प्राप्तबाधादिदोषत्रयप्रसङ्गः । अप्राप्तविधिरेव तदा सति सम्भव इति । विनापि विधिना प्राप्स्यतः किं विधिनेति प्रयोजनालोचनायामन्यनिवृत्तिः फलं विज्ञायते । परमार्थतस्तु अप्राप्तविधिरेवायम् । यथा रशनामन्त्रे वक्ष्यति


__________टिप्पणी__________

[५३] स्य (Kःा)
___________________________


अप्राप्तविधिरेवायमतो मन्त्रस्य निश्चयः[५४]।


__________टिप्पणी__________

[५४] यः । इ
___________________________


परिसंख्या फलेनोक्ता

इति । तदिदं विधीयते[५५]ऽर्थ इत्यनेनोक्तमिति वेदितव्यमिति ॥ ५३ ॥


__________टिप्पणी__________

[५५] त इ (Kआ)
___________________________


{१,२३}    इदानीं विरोधविषयेऽध्याहारादिकल्पनां सूत्रेषूदाहरणैर्दर्शयिष्यन्नध्याहारोदाहरणं तावदाह  शेषभाजामिति । वक्ष्यति हि जैमिनिः अपि वा शेषभाजां स्यात्(ञै ६ ।४ ।३) इति ।[५६]अत्र हि शेषकार्याणीडाप्राशित्रादीन्युदाहृत्य विचारयिष्यते  यद्येषामर्थेन गृहीतस्य हविषो दैवादपचारो भवति, किं तदा हविरन्तरमागमयितव्यं,[५७]शेषाद्वावदेयं, कर्मलोपो वेति ।[५८]तत्रोक्तमपि वा शेषभाजा स्यादिति । न चानेन पूर्वपक्षो गृह्यते, अपि वाशब्दसम्बन्धात् । न च सिद्धान्तः, पूर्वपक्षाभावात् ।[५९]अपि च अनन्तराधिकरणे प्रधानार्थावत्तहविर्नाशे
शेषादवदानेन पूर्वपक्षं परिगृह्य सिद्धान्तितं निर्देशाद्वान्यदागमयेत्(ञै ६ ।४ ।२) इति । द्रव्यान्तरोपादानेन तद्यदि द्रव्यान्तरागम एवानन्तर्यादत्रानुषज्यते, ततो न्यायान्तरविरोध आपद्यते । शेषकार्याणामेकदेशद्रव्यश्चोत्पत्तौ विद्यमानसंयोगात्(ञै ४ ।१ ।२८) इत्यनेनाधिकरणेनाप्रयोजकत्वस्य स्थितत्वात् । अथोत्तरपक्षातिक्रमेण शेषादवदानं शेषभाजामर्थेन स्यादिति सम्बन्धः, तदप्ययुक्तम् । शेषस्य प्रतिपत्त्यन्तरसम्बन्धाद्, नष्टावयवप्रतिपत्तिसम्बन्धाभावाच्च । तेनोत्सूत्रमेव द्रव्यान्तरागमेन पूर्वपक्षं परिगृह्य राद्धान्तितमपि वा शेषभाजां स्याल्लोप इति लोपपदाध्याहारं दर्शयिष्यति ।
तदेष सूत्रार्थो भवति  शेषं भजन्ते यानीडाप्राशित्रादीनि,[६०]तेषां द्रव्यान्तरप्रयुक्तिशक्तेरभावाद्विद्यमानशेषस्य प्रतिपत्त्यन्तरसम्बन्धाल्लोपः अकरणमेव स्यादिति ॥ ५४ ॥


__________टिप्पणी__________

[५६] त
[५७] पादयि
[५८] वा भवति । त
[५९] क्षान्तराभा (Kआ)
[६०] डादिकार्याणि ते
___________________________



विपरिणाममुदाहरति  विप्रकर्षादिति । अस्ति हि सवनीयः पशुः आश्विनं ग्रहं गृहीत्वा त्रिवृता यूपं परिवीयाग्नेयं[६१]सवनीयं पशुमुपाकरोतीति अनुसवनं[६२]सवनीयाः पुरोडाशा निरुप्यन्त इति । सन्ति च सवनीयाः[६३]पशुपुरोडाशाः । तत्र[६४]तन्त्रिणो धर्माः प्रसङ्गिन उपकुर्वन्तीति स्थिते, पशुतन्त्रमध्यपातित्वं पुरोडाशानां प्रतिपादयितुं सूत्रं पशोश्च विप्रकर्षस्तन्त्रमध्ये{१,२४} विधानात्(ञै १२ ।२ ।३२) इति ।[६५]तच्चैतद्यथाश्रुतगृहीतं न विवक्षितार्थाख्यानक्षमम् । विप्रकर्षो ह्यत्र प्रथमान्तः साध्यभूतोऽवगम्यते । तन्त्रमध्ये विधानादिति पञ्चम्यन्तं
हेतुभूतम् । तच्चायुक्तम् । विप्रकर्षो हि पशोः प्रातरादिकालत्रयसम्बन्धः । स च प्रत्यक्षवचनसिद्धो न साध्यः । एवं हि श्रूयते वपया प्रातस्सवने चरन्ति पुरोडाशेन माध्यन्दिने सवने अङ्गैस्तृतीयसवने इति । तन्त्रमध्यविधानमपि साध्यं न हेतुनिर्देशार्हम् । अतः प्रथमापञ्चम्योर्विपरिणामो वक्ष्यते । पशोर्विप्रकर्षात्प्रातरादिकालत्रय[६६]व्यापित्वात्पुरोडाशानां पशुतन्त्रमध्ये विधानम् । पशुर्हि पुरोडाशकालमपि व्याप्नोति । पुरोडाशास्तु स्वसवनसमाप्तेरव्यापकाः । अतः पशुतन्त्रमध्यपतिताः पुरोडाशा इति पश्वर्थमनुष्ठानं पुरोडाशेषु प्रसज्यत इति । इदं च वार्त्तिककारेण विपरिणतमेवोदाहृतं विप्रकर्षाद्
इति । व्यवहितकल्पनामुदाहरति  पदेनेति । वेदाधिकरणे ह्येवं वक्ष्यति  पदसङ्घातात्मानो वेदाः । पदसङ्घाताश्च पुरुषकृता दृष्टाः, यथा नीलोत्पलवनाद्यर्थविषयाः । अत एतेऽपि कृत्रिमा इति । तद्विशेषप्रदर्शनार्थं चेदं सूत्रं लोके सन्नियमात्प्रयोगसन्निकर्षः स्यात्(ञै १ ।१ ।२६) इति । अत्र च सन्नियमादिति पदव्यवहितः प्रयोगशब्दो लोक इत्यस्यानन्तरं सम्बन्धनीयः । तदयमर्थः  लोके शब्दप्रयोगः सन्नियमः सम्यङ्निबन्धनात्मको युक्तः, अर्थस्य चक्षुरादिसन्निकर्षात् । न तु वेदे, अतीन्द्रियार्थत्वादिति । इदं च विपरिणामव्यवहितकल्पनयोः
साधारणमप्युदाहरणं विपरिणामस्योक्तत्वाद्व्यवधानमात्रोदाहरणत्वेनोक्तमिति वेदितव्यमिति ॥ ५५ ॥


__________टिप्पणी__________
[६१] यं पशु
[६२] नं पु
[६३] याः पु
[६४] तन्त्रध (Kःा)
[६५] तदेतन्न यथाश्रुतं विवक्षिताख्या (Kःा)
[६६] यसम्बन्धात्
___________________________



सूत्रव्यवधानमुदाहरति  सूत्रेणेति । इदं हि समामनान्ते सोमेन्द्रं चरुं निर्वपेत्श्यामकं सोमवामिनः इति । तत्र सन्देहः । किं लौकिके सोमवमने सोमेन्द्रश्चरुः, उत वैदिक इति । तत्र पानव्यापच्च तद्वत्(ञै ३ ।४ ।३८) इति । अश्वप्रतिग्रहेष्टिवाक्यगताद्यविचारपूर्वपक्षातिदेशः कृतः । तत्र यावतोऽश्वान् प्रतिगृह्णीयात्तावतो वारुणांश्चतुष्कपालान्निर्वपेदित्युदाहृत्य विचारितं[६७]किं लौकिकऽश्वप्रतिग्रह{१,२५}इष्टिरियम्, उत वैदिक इति । तत्र पूर्वपक्षसूत्रं दोषात्त्विष्टिर्लौकिके स्यात्(३ ।४ ।३४) इति । दोषनिर्घातार्था हीयमिष्टिः दोषसंयोगेन[६८]श्रवणात् ।
एवं हि समामनन्ति वरुणो वा एतं गृह्णाति योऽश्वं प्रतिगृह्णातीति । स चायं दोषो लोके सम्भवति न वेदे, विहितत्वादश्वदक्षिणाया ज्योतिष्टोमादौ । अतो लौकिक इति[६९]प्राप्त उक्तम्  अर्थवादो वानुपपातात्तस्माद्यज्ञे प्रतीयेत (३ ।४ ।३५) इति । अस्यार्थः  नेयं दोषनिर्घातार्थेष्टिः दोषाभावात्, न ह्यश्वप्रतिग्रहाद्वरुणग्रहणात्मनो दोषस्योपपातः प्रत्यक्षादिनावगम्यते । ततोऽर्थवादमात्रं दोषसङ्कीर्तनमिति फलकल्पनाया अभावाद्वैदिकत्वसामान्याच्च वैदिक इति स्थिते, पुनर्विचारितं  भवतु वैदिके, सा तु किं दातुः उत प्रतिग्रहीतुरिति । तत्र पूर्वपक्षसूत्रम्  अचोदितं
च कर्मभेदात्(३ ।४ ।३६) इति । अस्यार्थः  दानप्रतिग्रहकर्मभेदात् । इह च यावतोऽश्वान् प्रतिगृह्णीयादिति प्रतिग्रहीतृश्रवणादचोदितमिष्टिकर्म दातुः अतः[७०]प्रतिग्रहीतुः ऋत्विज इष्टिरिति प्राप्ते उक्तं  सा लिङ्गादार्त्विजे स्यात्(३ ।४ ।३७) इति । अस्यार्थः  ऋत्विजामयम्[७१]आर्त्विजो यजमानः यो दक्षिणाया दाता । तत्र दातुरियमिष्टिर्भवति । कुतः, लिङ्गात् । किं लिङ्गम् । अश्वप्रतिग्रहेष्टिवाक्यगतपूर्वोत्तरपदसामर्थ्यम् । तत्र हि प्रजापतिर्वरुणायाश्वमनयदिति दातारं सङ्कीर्त्यान्ते प्रतिगृह्णीयादिति श्रुतम् । तच्च प्रथमावगतानुपजातविरोधिदात्रवरुद्धायां बुद्धावुपनिपतितं दातृगोचरमेवावगतम् । अतः प्रतिग्राहयेदिति विपरिणमति । तदिह
पानव्यापच्च तद्वत्(३ ।४ ।३८) इति सूत्रे सा लिङ्गादार्त्विजे स्यादचोदितं च कर्मभेदातर्थवादो वानुपपातात्तस्माद्यज्ञे प्रतीयेतेति सूत्रत्रयव्यवहितो दोषात्त्विष्टिर्लौकिके स्यादिति पूर्वपक्षोऽतिदिष्टः । तदयमर्थः  पानव्यापदपि तद्वद्भवितुमर्हति यथाश्वप्रतिग्रहेष्ट्य्[७२]आद्यपूर्वपक्षे[७३]ऽभिहितम् ।[७४]कुतः, दोषश्रुतेः । एवं हि श्रूयते । इन्द्रियेण वा एष वीर्येण ?वृध्यते यः सोमं वमतीति । स चायमिन्द्रियवीर्यसमृद्धिविगमो लौकिके रसायनार्थं पीते वान्ते[७५]सम्भवति न वैदिके ।{१,२६} सर्वप्रकृतिविकृतिसोमेषु पानमात्रेण सोमप्रतिपत्तेः सिद्धत्वादिति पूर्वपक्षिते प्रतिविहितं  दोषात्
तु वैदिके स्यात्(३ ।४ ।३९) इति । रसायनार्थं हि वमनायैव पानम् । वमनेन हि शुद्धकायस्य सम्यगाहारपरिणामपरम्परया स्थैर्यं भवति । सोमप्रतिपत्तिस्तु सम्यग्जरणान्ता इति मामेवाङ्गाभिमतिगा इति मन्त्रवर्णनादवगतम् । अतस्तत्रैव वमनेन पानव्यापदि जातायां तन्निबर्हणार्थश्चरुः । तदिदं सूत्रत्रयव्यवधानेऽपि सूत्रेणेति समुदायापेक्षयैकवचनमिति ॥ ५५ ॥


__________टिप्पणी__________

[६७] रयिष्यते (Kआ)
[६८] गश्र
[६९] ति पूर्वपक्षित उ
[७०] तः ऋत्वि
[७१] मित्यार्त्वि
[७२] ष्टिवाक्याद्यविचारपू
[७३] क्षो
[७४] तः
[७५] वमने (Kआ)
___________________________



सूत्रान्यथाकरणमुदाहरति  पश्विति । ज्योतिष्टोमे ह्यग्नीषोमीयसवनीयानुबन्ध्याः पशवः सन्ति । सन्ति चोपाकरणादयः पशुधर्माः । ते किमविशेषेण सर्वपश्वर्थाः उताग्नीषोमीयस्य सवनीयस्य वेति सन्देहः । तत्राविशेषात्सर्वार्थत्वे प्राप्ते विशेषप्रदर्शनार्थं सूत्रं तुल्यः सर्वेषां पशुविधिः प्रकरणाविशेषात्(३ ।६ ।१८) इति । इदं च यथाश्रुतगृहीतं विवक्षितविपरीतार्थमित्यापीतेन व्याख्यातं तुल्यः सर्वेषां पशुविधिः स्याद्यदि प्रकरणाविशेषो भवेत् । अस्ति तु प्रकरणे विशेषः
आग्न्येयः पशुरग्निष्टोम आलब्धव्य इत्यादिभिर्हि सवनीयं प्रकृत्य धर्मा विहिताः, अतः सवनीयप्रकरणाम्नाता इति सवनीयार्था इति पक्षं परिगृह्य स्थानादग्नीषोमीयार्था इति सिद्धान्तितम् । अग्नीषोमीयस्य हि स्थाने औपवसथ्येऽह्नि धर्मा विहिताः । अतस्तदर्था एव । यत्तु सवनीयानां प्रकरणमिति, तन्न । ज्योतिष्टोमप्रकरणे हि पशवस्तद्धर्माश्चाम्नाता इति न[७६]प्रकरणतो विशेषलाभः । उत्तरेद्युराश्विनं ग्रहं गृहीत्वा त्रिवृता यूपं परिवीयाग्नेयं सवनीयं पशुमुपाकरोतीति सवनीयानामुत्पत्तिः । पूर्वेद्युरुत्पत्ताविह तदनुवादेनाश्विनोत्तरकालविधानासम्भवात्कालस्यानुपादेयत्वात् । काले हि
कर्म चोद्यते न कर्मणि कालः । तत्र प्रकरणान्तराधिकरणन्यायेन कर्मभेदो भवेत् । एवं चादृष्टकल्पनागौरवं स्यात् । स्यादेतत् । वपया प्रातस्सवने चरन्तीति पूर्वेद्युरुत्पन्नकर्मोत्कर्षादिह तद्विपरिवृत्तौ न कर्मान्तरचोदना सम्भवतीत्यनुपादेयगुणपरत्वमध्यवसीयत इति । तन्न । अङ्गभूतो हि वपाप्रचारः । नासौ पूर्वेद्युरुत्पन्नं साङ्गं प्रधानकर्मोत्क्रष्टुमर्हति प्रधानानामनङ्गवशवर्तित्वात् । अतः आश्विनं ग्रहमित्येवोत्पत्तिवाक्यम् । एवं च[७७]{१,२७} तदनुवादेनाग्नेयमजमित्यादिनोपादेयगुणविधानं सम्भवतीति वाक्यद्वयमपि सम्भवतीति[७८]सिद्धमेवोत्तरेद्युः सवनीयविधानम् । पूर्वं तु गुणविधानार्थमिति । आह च


__________टिप्पणी__________

[७६] नात्र प्र
[७७] च सति त (Kःा)
[७८] म्बन्धार्थमर्हतीति (Kःा)
___________________________


गुणार्थौपवसथ्येऽह्नि सवनीयपुनश्श्रुतिः ।

उत्पत्तिः प्रक्रिया चैषामाश्विनग्रहणोत्तरा ॥

इति ।[७९]अतः सिद्धं[८०]स्थानादग्नीषोमीयार्था धर्मा इति ।[८१]किमिदं सूत्रान्यथाकरणं नाम । उच्यते  व्यवधारणकल्पनेयम् । यत्रान्यथाप्रतिभासमानोऽर्थः[८२]प्रकरणबलेनान्यथा वर्ण्यते सा व्यवधारणकल्पना । ननु नेयमध्याहारादिषु सन्निविष्टा । उच्यते । नायमादिशब्दो व्यवस्थितवचनः प्रकारवचनत्वात् । अध्याहारप्रकाराणां वाक्यदोषाणामेवमादीनामपि युक्तमेवोपवर्णनमिति ॥ ५६ ॥


__________टिप्पणी__________

[७९] ति सि (Kआ)
[८०] क्रमाद

___________________________


[८१] किं पुनरिदं
[८२] माणान्तरब (Kःा)
___________________________



वाक्यभेदमुदाहरति  अग्नय इति पादत्रयेण । वक्ष्यति हि ते सर्वार्थाः प्रयुक्तत्वादग्नयश्च स्वकालत्वात्(३ ।७ ।३९) इति ।[८३]इह च वरणभरणोपात्तानामृत्विजां लौकिकवैदिकसर्वकर्मार्थत्वेन पक्षं गृहीत्वा[८४]निर्देशाद्वा वैदिकानां स्यात्(१२ ।२ ।३) इत्यत्र यथाविनियोगं कार्यव्यवस्थोक्ता । तदेकवाक्यतयाग्निष्वपि तदेव विचार्यत इति भवति मतिः । तदयुक्तं, विहारो लौकिकानामर्थं साधयेत्प्रभुत्वात्(१२ ।२ ।१) इत्यत्र लौकिकवैदिकसर्वकर्मार्थत्वेन पूर्वपक्षं गृहीत्वा निर्देशाद्वैदिकानां स्यादित्यत्र यथानिर्दिष्टवैदिककर्मार्थत्वस्य प्रतिपादितत्वात् । अतः ते सर्वार्थाः प्रयुक्तत्वादित्यतो विच्छिद्य अग्नयश्च स्वकालत्वादित्यन्यत्र व्याख्यातम् ।
एवं हि तत्र पूर्वपक्षितं  यथा यस्य खादिरः स्रुवो भवतीति स्रुवस्य खादिरतानारभ्याधीता प्रकृतौ वा द्विरुक्तत्वात्(३ ।६ ।२) इत्यत्र प्रकृत्यर्थेति वर्णिता, एवमग्नयोऽपि[८५]ते च प्रकृत्यर्था एवेति । अत्रोत्तरमग्नयश्च स्वकालत्वादिति । अस्यार्थः  अग्नयः प्रकृतिविकृत्यर्थाः । कुतः स्वकालत्वात् । न हि ते प्रकृतिं विकृतिं वारभ्याम्नाताः, अनारभ्याम्नानाततोऽगृह्यमाणविशेषत्वादुभयार्था एवेति युक्तम् । यच्चाग्नीनां सम्बन्धे होमहविश्श्रपणादि द्वारभूतं तत्प्रकृतिविकृत्यारुभयोरपि{१,२८}प्रत्यक्षश्रुतम् । अतो द्वाराविशेषात्प्रकरणाविशेषाच्च सर्वार्था एवाग्नय इति युक्तम् । तथा अभ्युदये दोहापनयः स्वधर्मा स्यात्(९ ।४ ।४१) अपनयो
वार्थान्तरे विधानात्(९ ।४ ।४३) इति सूत्रद्वयमेकवाक्यतया प्रतिभासमानं भित्त्वा व्याख्यातम् । तथा हि  दर्शपूर्णमासयोर्दधिपयसी प्रधानभूते प्रदेयतयाम्नाते ऐन्द्रं दध्यमावास्यायामैन्द्रं पयोऽमावास्यायामिति । तत्र तावद्देयधमीः कर्तव्याः । पुनश्च नैमित्तिकानुष्ठानान्तरमाम्नातं यस्य हविर्निरुप्तं पुरस्ताच्चन्द्रमा अभ्युदियात्स त्रेधा तण्डुलान् विभजेद्ये मध्यमाः स्युस्तानग्नये दात्रे पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपेद्ये स्थविष्ठास्तानिन्द्राय प्रदात्रे दधनि चरुं येऽणिष्ठाः तान् विष्णवे शिपिविष्टाय शृते चरुमिति । तदिह दधिपयसी देयधर्मानर्हतो न वेति विचारे नार्हतः चरुरत्र देयः
च दधिपयसी, अत एव हि दधनि चरुं शृते चरुमित्यधिकरणत्वेन गुणभावश्चरुं प्रति दधिशृतयोराश्रित इति प्राप्ते, उक्तं  दोहापनये दधिपयसी अभ्युदयेऽपि स्वधर्मयुक्ते स्यातां पूर्वावगतप्रक्रान्तदेयापरित्यागात् । अधिकरणत्वं तु तयोः सम्प्रतिपन्नदेवताकत्वेन तण्डुलैः सह श्रप्यमाणयोरर्थाद्ज्ञातं न तद्गुणभावमापादयितुं क्षमते । दृष्टश्च प्रधानभूतस्याप्यधिकरणतया निर्देशः । यथा रुक्मपात्र्यां महार्हामणयः एको भागः स देवदत्तस्य रजतपात्र्यां प्रभूतं सुवर्णं यज्ञदत्तस्येति, सहैव पात्र्या भागोऽवगम्यते । एवमिहापि सहैव दधिपयोभ्यां चरुर्देवताभाग इति स्थितं
दधिपयसोर्देयधर्माः कर्तव्या इति । अपनयो वार्थान्तरे विधानादिति तयोरेवाभ्युदये दोहापनय इति सूत्रेण प्रतिज्ञातान् देयधर्मान् वाशब्देन[८६]वारयतीति सम्भाव्यमाने न्यायविरोधादन्यत्र व्याख्यातं पशुकामेष्ट्यामभ्युदयेष्टिवाक्यसदृशशब्दान्तरविहितयोर्दधिपयसोर्देयधर्माणामपनयो वार्थान्तरे चरुश्रपणार्थे विधानादिति । गुणकल्पनाम्[८७]उदाहरति  गुणकल्पास्त्वमी कृताः औत्पत्तिकस्त्विति । गुणकल्पा इति । कल्पनं कल्पः गुणानां कल्पो गुणकल्पः । गौणो हि गुणादेवान्यवचनः शब्दोऽन्यत्र कल्प्यते{१,२९}यथाग्निर्माणवक इति । ज्वलनजातिवचनोऽग्निशब्दस्तज्जातीयां व्यक्तिं लक्षयति । ततस्तत्समवेतपैङ्गल्यादिगुणलक्षणया तद्गुणयोगिनि माणवके वर्तते ।
आह च


__________टिप्पणी__________

[८३] ति व
[८४] त्वा यथा (Kआ)
[८५] पि केवलं प्र (Kःा)
[८६] न निवा
[८७] मिदानीमु (Kःा)
___________________________



अभिधेयाविनाभूतप्रतीतिर्लक्षणेष्यते ।

लक्ष्यमाणगुणैर्योगाद्वृत्तेरिष्टा तु गौणता ॥

इति । तदिहौत्पत्तिकसूत्रे ह्यौत्पत्तिकशब्द उत्पत्तौ भव इत्यनया व्युत्पत्त्या शब्दार्थसम्बन्धानां त्रयाणामनित्यताभिधानाद्विवक्षितनित्यत्वविपरीतवचन इति विवक्षितासम्भवेन गौणो गृहीतः । उत्पत्तिशब्दो ह्युत्पत्तिलक्षितोत्पद्यमानसमवेतसत्तागुणयोगात्शब्दार्थयोर्वर्तमानो गौणो भवति । अतश्च शब्दार्थस्वरूपाधीनः सम्बन्ध इत्युक्तं भवति । तत्स्वरूपनित्यत्वाच्च सम्बन्धोऽपि नित्य इति विविक्षितसिद्धिः । तथादित्यानामयनादिषु सत्रेषु किं द्वादशाहिको विध्यन्त उत यावामयनिक इति सन्देहे अहर्गणसामान्याद्द्वादशाहिक इति प्रतिज्ञाय, गव्यस्य च तदादिषु (८ ।१ ।१८) इति गव्यस्य विध्यन्तो दर्शितः न । चायं गव्यशब्दः क्वचित्क्रतुभेदे प्रसिद्धः ।
न च विवक्षितगवामयनार्पणक्षम इति विवक्षितासम्भवाद्गौणो व्याख्यातः । एष च गोरवयवे तद्विकारे वा मुख्यः । तत्रैव गोपयसोर्यत्(ড়ा ४ ।३ ।१६०) इति स्मरणात् । तदयं सम्बन्धविशेषवचनस्तदन्तर्गतलक्षितसामान्यसम्बन्धगुणयोगिनि गवामयने प्रयुक्तो गौणो जायते । गवामयने हि गावो वा एतत्सत्रमासतेत्यर्थवादोदितगोकर्तृकत्वावगमाद्भवति गोसम्बन्धः । तदयमर्थः  आदित्यानामयनादिषु गवामयनस्य विध्यन्तोऽयनसामान्यातिरेकादिति । तथा दर्शपूर्णमासयोः सन्ति काम्याः सामिधेनीकल्पाः एकविंशतिमनुब्रूयात्प्रतिष्ठाकामस्येत्यादयः । तत्रागमेन सङ्ख्यापूरणमिति स्थिते आनीयमानास्वृक्षु
सन्देहः किं ता अन्ते निविशन्तामुत समिध्यमानवतीसमिद्धवत्योर्मध्य इति । तत्र यथावगतक्रमानुरोधेनागन्तूनामन्ते निवेश इति प्राप्ते, उक्तं समिध्यमानवतीसमिद्धवत्योर्मध्य इति । कुतः । एवं ह्याह इयं समिध्यमानवती असौ समिद्धवती यदन्तरा तद्धाय्येति धाय्यानां सामिधेनीनामन्तरालत्वेन{१,३०} संस्तवादन्तराले विधानमवसीयते । तथा उष्णिक्ककुभोरन्ते दर्शनात्(५ ।३ ।६) इति लिङ्गमुपदिष्टम् । तच्चायुक्तमुष्णिक्ककुभोर्मुख्ययोरन्ते अभावात्त्रिष्टुभा परिदधातीति त्रिष्टुभोऽन्ते दर्शनात् । तदभिप्रायमिदमानीयमानासु च मध्ये सतीषु समिद्धवत्या जुहोतेन्ते (?) भवतः । ते च समाहृते त्रिष्टुभा समसङ्ख्ये इति सङ्ख्यासामान्यात्
त्रिष्टुबन्ते भवति । एवमपि त्रिष्टुभोऽन्ते दर्शनादिति वक्तव्यम् । सत्यम् । तथापि त्रिष्टुभो वा एतद्वीर्यं यदुष्णिक्ककुभावित्यर्थवादावगतत्रिष्टुप्कार्यत्वादुष्णिक्ककुभोः कारणे कार्योपचारादुष्णिक्ककुप्छब्दस्त्रिष्टुभि प्रयुक्तः । तथा ज्योतिष्टोमे द्वादश शतं दक्षिणेति समधिगते षोडशानामृत्विजां समो विभाग उत विषम इति संशये, विशेषाश्रुतेर्भागसाम्यमुक्त्वा कर्मपरिमाणाद्दक्षिणापरिमाणं लोके तथा दर्शनादिति विशेषो दर्शितः । पुनश्च दर्शनाच्च विशेषस्य तथाभ्युदये इति लिङ्गमुपदिष्टम् । अत्र चाभ्युदयशब्देनाभ्युदयसाधनत्वाद्
द्वादशाहो लक्ष्यते । तत्र हि दीक्षाक्रमपरे वचने अध्वर्युर्ग्रहपतिं दीक्षयित्वे[८८]त्यादिके अर्धिनो दीक्षयति तृतीयिनो दीक्षयति इत्यादिभिः समाख्याभिरृत्विजाम्(?र्धा।र्ध्या)दिभिः सम्बन्धोऽनूदितः । स चायं ज्योतिष्टोमविकारत्वाद्द्वादशाहस्य प्रकृतौ भागवैषम्यमन्तरेणानुपपद्यमानो वैषम्ये लिङ्गमिति । ननु च गुणकल्पा इत्युक्तम् । इह चौत्पत्तिकगव्यशब्दयोरेवं कथिञ्चिद्गुणवादो दर्शितः उष्णिक्ककुप्शब्दे तूपचारः अभ्युदयशब्दे तु लक्षणा अतः कथं गुणकल्पा इति बहुचननम् । उच्यते  जघन्यवृत्तिसामान्यात्लिङ्गसमवायाद्वा प्राणभृत उपदधातीतिवद्गुणकल्पा इत्युक्तमित्यदोष
इति ॥ ५८ ॥


__________टिप्पणी__________

[८८] त्वा ब्रह्माणं दीक्षयतीत्येवमादि (Kःा)
___________________________


यस्तूभयप्राप्तेर्मन्दत्वात्परिसंख्यामपि नानुमन्यते, तं प्रत्यर्थान्तरमाह  सूत्रकारेति । भाष्यकारो हो शिष्यानात्मानं च सूत्रकारप्रशंसया प्ररोचयति ।[८९]अनेन खलु सूत्रकारेण प्रसिद्धैरेव पदैः पदार्था अभिहिताः, न तु गुणवृद्ध्यादिवत्परिभाषा काचित्कृता । अतोऽक्लेशेन गम्यार्थत्वादेतान्येव श्रोतुं व्याख्यातुं च युक्तानीति ॥ ५९ ॥


__________टिप्पणी__________

[८९] चयिष्यति (Kआ)
___________________________


{१,३१}    ये तु स्तुतौ वास्तुतौ वा तावानेवार्थ इति न स्तुतावाद्रियन्ते, तान् प्रत्यथशब्ददूषणपरमिदं भाष्यमित्याह  भवितव्यमिति । भवितव्यं तु तेनेत्यतः प्रागेकवाक्यतामापन्नेन, तत्तु वेदाध्ययनमित्यतो वा पूर्वमेकवाक्यतामापन्नेनाथशब्ददूषणमनेन भाष्येण क्रियत इति ॥ ६० ॥

प्रथमावधिना भाष्यं योजयति  प्रसिद्धार्थपदैरिति ॥ ६१ ॥

द्वितीयावधिना भाष्यं योजयति  प्रसिद्धार्थमिति । भवितव्यं तु तेनेति प्रसिद्धार्थं पदं युक्तमित्यर्थः । नन्वथशब्ददूषणव्यतिरिक्तेषु प्रसिद्धार्थपरिग्रहस्योक्तत्वादथादिशब्दव्याख्यानमयुक्तमिति चोदयति  प्रसिद्धोऽपीति ॥ ६२ ॥

परिहरति  प्रदर्शनार्थमित्येके इति । अन्ये तु वदन्ति  यदन्यद्भाष्यकारान्तरैरव्यामोहितं प्रसिद्धार्थं पदं तन्न नाम व्याख्यायताम् । इदं त्वथात इति पदद्वयं भवदासेनानन्तर्यार्थतया कल्पितम् । अतोऽवच्छिद्याथशब्दमात्रस्यानन्तर्यार्थत्वं वच[९०]नीयम् । यथाष्टमादावथशब्दस्यानन्तर्यार्थता प्रसिद्धा अथ विशेषलक्षणम् (८ ।१ ।१) इति । तदाह  केचिदिति वदन्तेन । अपि च यत्नगौरवभयेनोभयत्र व्याख्या प्रत्याख्याता । अत्र च नाद्यापि वेदवाक्यानि व्याख्यायन्ते । यद्यत्र सूत्राण्य्{१,३२} उप्रेक्ष्येरन्निर्विषयमेव भाष्यं स्यादिति युक्तैव सूत्रव्याख्येत्य्
आह  न चेति ॥ ६३६४ ॥


__________टिप्पणी__________

[९०] र्ण (Kःा)
___________________________

अथवा यत्प्रसिद्धार्थग्रहणमुक्तं तदेव[९१]वृत्ताभावादथशब्दस्यानन्तर्यार्थत्वासम्भवादाक्षिप्यत इत्याह  यद्वेति । अत्रैव भाष्यं योजयति  यदीति । तत्रेत्यादिना भाष्यकारः प्रसिद्धार्थग्रहणमाक्षिपति । प्रसिद्धार्थग्रहणे ह्यानन्तर्यमथशब्दार्थः, न च तद्वृत्तमन्त्रेण सम्भवतीति प्रसक्तमध्याहारादिकल्पनमिति । अत्र च पक्षे भवितव्यमित्यादि सामान्यविशेषोत्तरतयाथशब्ददूषणवद्व्याख्येयमिति ॥ ६५ ॥


__________टिप्पणी__________

[९१] वाथशब्दस्य वृ (Kःा)
___________________________


अन्यथा परिहरति  वेदाध्ययनेति । अयमभिप्रायः  नाव्याख्यातदुर्ज्ञानत्वादथशब्दो व्याख्यायते । किन् त्वथशब्दव्याख्यानमिषेणान्यदेव भाष्यकारस्य विवक्षितम् । तच्चैतदथशब्दार्थे कथिते चोद्यपरिहारक्रमेण शक्यते दर्शयितुम् । तथाहि वेदाध्ययनानन्तरोपनिपातिनः स्नानस्य अधीत्य स्नायादिति स्मार्तस्याध्ययनविधिदृष्टार्थताबलेनोत्कर्षकल्पनाथशब्दव्याख्याने सत्युपपत्तिक्रमेणावतरतीति युक्तमथशब्दोपवर्णनमिति ॥ ६६ ॥

अत्र भाष्यकारेण भवितव्यं तु तेनेत्यनेनाशब्द आनन्तर्यार्थ इति प्रतिज्ञाय तथाहीति प्रसिद्धपदार्थकत्वं हेतुरुक्तः । तद्व्याचष्टे  अनर्थक इति । आनन्तर्ये ह्यथशब्दार्थे भवति प्रसिद्धार्थता । आनर्थक्यान्यार्थत्वयोस्तु प्रसिद्धिबाधः । अतः श्रुतानन्तर्योपपादनाय किमपि वृत्तं गम्यते । नन्वधिकारार्थोऽप्यथशब्दो दृष्टः यथा  अथ शब्दानुशासनमिति । अतः कथमन्यार्थत्वे प्रसिद्धिबाधः । उच्यते  तत्र हि{१,३३}शब्दानुशासनमेवोपरिष्टादधिकरिष्यते इति युक्तमधिकारार्थत्वम् । इह तु जिज्ञासाधिकाराभावात्सूक्तमन्यार्थत्वे[९२]प्रसिद्धिर्बाध्यते इति ॥ ६७ ॥


__________टिप्पणी__________

[९२] र्थे प्र (Kआ)
___________________________


अत्र भाष्यमन्यस्यापि कर्मणोऽनन्तरं धर्मजिज्ञासा प्राप्नोतीति । तदाक्षिप्य समादधाति  विशिष्टेति । अयम्[९३]अभिप्रायः  यद्यपि वेदार्थविचारात्मकविशिष्टलिङ्गविज्ञानाद्विशिष्टो वेदाध्ययनात्मको लिङ्गी विज्ञायते अनन्तरवृत्तः, तथापि सूत्रेण साक्षादनुपादानादिदं चोदितमिति ॥ [६८] ॥


__________टिप्पणी__________

[९३] मर्थः य
___________________________


पुनराक्षिपति  आनन्तर्येति । अयमभिप्रायः  न हि मन्वादिवददृष्टार्थोपदेशी जैमिनिः, अनेन चानन्तर्यमुपदिष्टं, तद्यस्यानन्तर्यं दृष्टार्थं भवति तदानन्तर्यमिति गम्यते । वेदाध्ययनमेव वेदार्थविचारात्मिकायां धर्मजिज्ञासायां दृष्टार्थं, तेन विना तदनुपपत्तेः । अतस्तदाक्षिप्तम् । अतः असूत्रितोपालम्भो न युक्त इति ॥ ६९ ॥

कथं पुनर्दृष्टार्थतया वेदाध्ययनमाक्षिप्यते अत आह  येनेति ॥ [७०] ॥

न च यत्किञ्चित्क्रियानन्तर्यार्थमुपदेशः तस्यावर्जनीयत्वेन नित्यप्राप्तेरित्याह  क्रियमाणेति ॥ ७१ ॥

ननु सङ्कल्पप्रयत्नादिभिरपि विना[९४]सा नोपपद्यत एवेति दृष्टार्थत्वेन वेदाध्ययनमाक्षिप्यत इत्याशङ्क्याह[९५] सङ्कल्पादिभिरिति ॥ ७२ ॥


__________टिप्पणी__________

[९४] ना जिज्ञासा
[९५] ङ्क्य परिहरति स (Kःा)
___________________________



{१,३४}    एवं वेदाध्ययनानन्तर्यमुपपाद्योपसंहरति  तस्मादिति ॥ ७३ ॥

अपरमपि प्रागपि च वेदाध्ययनादिति भाष्यम् । तदाक्षिपति  अन्यस्यापीति । यदैव नैतदेवमित्यादिना वेदाध्ययनमतन्त्रीकृतं तदैवाध्ययनात्प्रागूर्ध्वं वान्यस्यापि कर्मणोऽनन्तरं धर्मजिज्ञासा प्राप्नोत्येवेति व्यर्थं प्रागिति पुनर्वचनमिति । अत्र[९६]परिहारभाष्यं तादृशीमित्यादि । तदाक्षिपति  पूर्वेणेति । तत्तु वेदाध्ययनं तस्मिन् हि सति सावकल्पते इत्यनेनैव वेदाध्ययनप्राप्तेरुक्तत्वात्किमनुक्तं वक्तुं पुनरिदमुक्तमिति ॥ ७५ ॥


__________टिप्पणी__________

[९६] अत्रापरं प (Kआ)
___________________________


एवमाक्षिप्याद्यचोद्यपरिहारं तावदाह  वक्ष्यमाणम्[९७]इति सार्धद्वयेन । अत्र हि नाद्यापि[९८]वेदवाक्यानि प्रमाणमिति साधितम् । तानि च वाक्यानि विवरिष्यति जैमिनिरित्यपि नावगम्यते । ततो[९९]बुद्धादिवचनपाठानन्तरं चैत्यवन्दनादिधर्मजिज्ञासाप्रसक्तेः परिचोदना युक्तैवेति ॥ ७७ ॥


__________टिप्पणी__________

[९७] ति चोदनान्तेन
[९८] पि चोदना प्र (Kःा)
[९९] बुद्धवाक्यादि (Kआ)
___________________________



एवमनभिज्ञस्य परिचोदनेति समाधायान्यथा समाधत्ते  यद्वेति {१,३५}द्वयेन । अस्यार्थः  वेदमधीत्याथ धर्मजिज्ञासेतीदृशेऽपि सूत्रे परिचोदनावकाशोऽस्त्येव, उभयं हि विचक्षितं नानधीत्यानन्तरं नान्यत्कृत्वेति । तच्च वचोभङ्गिभेदेन वाक्यभेदादयुक्तमिति ॥ ७९ ॥

वाक्यभेदमेव प्रपञ्चयति  अधीत्यैवेति द्वयेन । एकं हि वेदमधीत्याथ धर्मजिज्ञासेति वाक्यम् । तद्यदि वेदमधीत्यैवेति विदधाति, तदानन्तर्याविधानादन्यस्यापि स्नानसहधर्मचारिणी संयोगादिकर्मणोऽनन्तरं धर्मजिज्ञासा प्राप्नोति । अथैतद्भयादानन्तर्यमाश्रीयते ततो योऽधीत्य जिज्ञासते तं प्रत्यानन्तर्यमात्रविधानादनधीतवेदस्य धर्मजिज्ञासा न वार्यत इति प्रागपि प्रसज्येत । उभयविवक्षा तु वाक्यभेदप्रसङ्गादयुक्तैवेति । वक्ष्यमाणा[१००]लोचनेन तु नैतदेवमिति परिचोदनायां प्रागपि च वेदाध्ययनादिति भिन्नक्रमं योजनीयम् । अपि च प्राग्वेदाध्ययनादिति । अयमर्थः  यद्यपि वेदार्थो विचारयितव्यः, तथापि प्रथममेव विचारयितुमुचितः । सर्वं हि हानोपादानार्थं
वस्तु प्रथममेव जिज्ञास्यते । ततो हीयेतोपादीयेत वा । यत्त्वविचारितासिद्धमर्थं प्रथममेवोपादाय भ्रष्टावसरं जिज्ञास्यते, तदबुद्धिपूर्वकमापद्येत । अस्यापि चोद्यस्य तादृशीमित्येतदेवोत्तरमिति वक्ष्यामः ॥ ८१ ॥


__________टिप्पणी__________

[१००] [?]णावलो (Kआ)
___________________________


परिहारभाष्यमिदानीं समर्थयते  बुद्धवाक्यादीति । तत्तु वेदाध्ययनमिति वक्ष्यमाणालोचनेन वेदाध्ययनं वृत्तिमित्युक्तम् । तदनाकलय्य वक्ष्यमाणानालोचनेन नैतदेवमिति परिचोदितं तादृशीमित्यनेन{१,३६}प्रवर्तिष्यमाणानेकविधवेदार्थविचारात्मिका धर्मजिज्ञासेयमिति जिज्ञासास्वरूपोपवर्णनेन परिहृतम् । अतः परिचोदनापरिहारत्वेनापुनरुक्तत्वमिति । एवञ्च वक्ष्यमाणानालोचनेन चोद्योत्तरतया भाष्यं व्याख्यायालोचनपरिचोदनायामपि एतदेवोत्तरमिति योजयति  प्रागिति । यत्तावदुभयप्रतिपादनेन वाक्यभेदप्रसञ्जनं कृतं, तदानन्तर्यमात्रपरत्वेन परिह्रियते तत्परत्वेऽध्ययनविधानासम्भवात् । प्रागपीति च चोद्यं परिशिष्यते । तस्यापि
तादृशीमित्यनेनापाक्रिया, जिज्ञासासामर्थ्येन पूर्ववृत्तवेदाध्ययनलाभात् । नहीयमनुपात्तवेदेन शक्या कर्तुम् । अत एव यदुक्तमध्ययनात्प्रागेव धर्मजिज्ञासा युक्तेति, तदप्यनेन परिहृतं भवति । तादृशीयमनेकविधविचारायत्ता या विचारसिद्धमध्ययनमन्तरेण कर्तुमशक्या । विचार्य त्वधीयानो विचारस्यानेककालसाध्यत्वादध्ययनकालातिपाताद्व्रात्यतामापद्येत । न चैवमनधीतवेदस्तदर्थं यावदवधारयितुमलमित्यविचारितोपात्तवेदाध्ययनपूर्वकत्वं धर्मजिज्ञासायाः । यत्तूक्तमविचारितोपादानेऽबुद्धिपूर्वकमुपादानमिति । केन वोक्तं बुद्धिपूर्वकमुपादानमिति । हितैषिणः पित्रादय एवैनं[१०१]कुमारमनाकलितपारलौकिककल्याणं प्रवर्तयन्ति । अपि च[१०२]सजातीयानहरहरविरतप्रवृत्तस्वाध्यायाध्ययनानुपलभमानः
सामान्यतो जानाति नूनमस्मात्कर्मणः कोऽप्यभ्युदय एषां भविता कथमपरथा श्राम्यद्भिर्हितकामैः पित्रादिभिरमी प्रवर्त्यन्त इति । एवं विदितवतोऽहमप्य्[१०३]अनुतिष्ठन् श्रेयः प्राप्स्यामीति चिन्तयतः स्वयमपि प्रवृत्तिरुपपद्यत एवेति ॥ ८२ ॥


__________टिप्पणी__________

[१०१] माणवकम
[१०२] चायमपि स
[१०३] प्येतदनुति
___________________________



अत्रापरमपि च नैव वयमिह वेदाध्ययनात्पूर्वं धर्मजिज्ञासायाः प्रतिषेधं शिष्मः इति भाष्यं, तस्यार्थमाह  नैवेति । ये एते पूर्वकल्पिते वचोभङ्गी तयोरेकोऽप्यर्थो नानेन सूत्रेण विवक्ष्यते[१०४]किन् तु वेदाध्ययनम् । अनन्तरमुभयमुपनिपतति,[१०५]यदर्थो विचारयितव्यः यच्चाधीत्य स्नायादिति{१,३७}स्मृतिवचनबलेन गुरु[१०६]कुलसकाशादपवर्तनम् । तत्रासमावृत्तः कथं नाम वेदार्थं विचारयेदित्येवमर्थमिदं सूत्रमित्यपिचेत्यादिकेनोक्तमिति ॥ ८३ ॥


__________टिप्पणी__________

[१०४] धीयते
[१०५] तितं य (Kःा)
[१०६] रुस
___________________________



इदं च भाष्यं न्यूनं मन्यमानैः[१०७][१०८]कैश्चिदध्याहृत्य व्याख्यातं,[१०९]ततस्तमुपन्यस्यति  आनन्तर्यमिति । अस्य हि सूत्रस्य गुरुकुलवासावसाननिवृत्तिपरत्वादध्ययनमानन्तर्यं चोभयमपि न विवक्षितम् । भाष्यं तु यथाश्रुतम्[११०]अध्ययनविधान[१११]निषेधमात्रपरम्[११२]उपलभ्यते । अतो नापि परस्तादानन्तर्यं शिष्म इत्यध्याहृत्योभयवचनव्यक्तिनिषेधार्थतया व्याख्येयमिति ॥ ८४ ॥


__________टिप्पणी__________

[१०७] नाः
[१०८] केचित्
[१०९] तवन्तः तदुप
[११०] तगृहीतम
[१११] नमात्रनिषेधप
[११२] मवगम्यते
___________________________



ननु नानन्वितपदार्थो वाक्यार्थः । न चेह[११३]सूत्रे तादृश्[११४]आनां पदार्थानामन्वयो दृश्यते, येन गुरुकुलवासावसाननिवृत्तिः प्रतीयेत । प्रत्युताध्ययनानन्तर्ययोरेव श्रुत्या विधानमुपलभ्यते । ततस्तदेव युक्तमत आह  न वार्यत इति । अनधीतवेदस्य सर्वक्रियास्वशक्तस्यानधिकाराद्धर्मजिज्ञासा दैवादेव वारिता, किं तन्निवृत्त्यर्थेनाध्ययनविधानेन । आनन्तर्यमपि न मन्वादिवददृष्टार्थमुपदिश्यते । नचादृष्टार्थोपदेशी जैमिनिरित्युक्तम् । अतो दृष्टार्थाध्ययनानन्तर्यबलेन गुरुकुलवासावसाननिवृत्तिर्लक्षणयाश्रीयत इति ॥ ८५ ॥


__________टिप्पणी__________

[११३] वे
[११४] शः प (Kःा)
___________________________



एवमध्याहारपक्षमुपन्यस्य दूषयति  आनन्तर्येति । अयमभिप्रायः  श्रुतार्थानुपपत्त्यैव हि लक्षणा भवति । यदि चानन्तर्यवचनव्यक्तिर्नाश्रिता, किं लक्षणाया बीजम् । तस्मादानन्तर्यवचनव्यक्तिमाश्रित्यैव श्रौतार्थपरिग्रहे दृष्टार्थत्वप्रसक्तेर्लक्षणार्थो लक्षणया विषयीकृतोऽर्थः स्नानाभावो विधीयते । यथाश्रुतभाष्यस्वरसभङ्गश्चैवं सति न भविष्यतीति ॥ ८६ ॥

{१,३८}   केन पुनः सम्बन्धेनानन्तर्यमुपदिष्टं स्नानाभावं लक्षयतीत्यत आह  प्रतीतेति । अयमभिप्रायः  विरोधिसद्भावो हो विरोध्यन्तरनिवृत्त्या व्याप्तः । तद्यदैव वेदाध्ययनानन्तरा धर्मजिज्ञासा प्राप्ता[११५]भवति, तदैवाध्ययनानन्तरकालस्य तया व्याप्तत्वात्तत्परिपन्थि स्नानं निवर्तते । न हि गुरुगृहादनावृत्तः स्नाति । न च समावृत्तो धर्मं जिज्ञासितुमीष्टे । यथैव गुरुणा विनाध्ययनं न सिध्यति, तथैवार्थज्ञानमपि । अतोऽध्ययनानन्तरं धर्मजिज्ञासा कार्येत्युक्ते सत्यानन्तर्यस्वरूपे दृष्तार्थत्वप्रसक्तेः स्नानाभावलक्षणा युक्तेति ॥ ८७ ॥


__________टिप्पणी__________

[११५] प्रतीता भ
___________________________


ननु सत्यं विरोधिनोरेकेनावरुद्धे परं निवर्तते । विरोध एव तु कुतः । अध्ययनानन्तरं हि अधीत्य स्नायादिति स्मृत्यनुमितश्रुतिबलेन स्नास्यति । ततः सन्दिग्धप्रयोजन[११६]वद्वेदार्थगोचरं विचारमारप्स्यते, अत आह  विरोधो युगपदिति । अयमभिप्रायः  दृष्टार्थाध्ययनविधिबलेन ह्यध्ययने प्रवृत्तो न प्राङ्मीमांसाश्रवणाद्विरन्तुमर्हति । एको ह्युपनीतस्य माणवकस्य प्रणवादिरार्त्विज्यविचारावसानः शास्त्रार्थः । अतो युगपदुभयमुपनिपतितमिति युक्तो विरोध इति । ननु विरोधिनोः सहासम्भवादेको बाध्यताम् । अधीत्य स्नायादिति स्मृत्यनुमितश्रुतिबलेन न्यायप्राप्त[११७]दुर्बलधर्मजिज्ञासाबाधो युक्तः, अत आह  दौर्बल्यं वेदबाधनादिति । एवं
हो मन्यते  स्वाध्यायोऽध्येतव्यः इत्यधीतेन स्वाध्यायेनार्थं जानीयादिति विध्यर्थः । तद्यद्यध्ययनानन्तरं स्नायादितीममाम्नायमतिक्रामेत् । तच्चायुक्तम् । स्मृत्यनुरोधेन प्रत्यक्षश्रुतवेदबाधप्रसङ्गाद्, मूलमूलिबलाबलविपर्ययप्रसङ्गाच्च । अतो बलवद्धर्मजिज्ञासानुरोधेन दुर्बलस्नानबाधो युक्त इति ।


__________टिप्पणी__________

[११६] वन्तं वेदा (Kःा)
[११७] प्तध
___________________________


कः पुनर्वेदः योऽधीत्यस्नानं बाधते । ननूक्तं स्वाध्यायोऽध्येतव्य इत्यर्थज्ञानपर्यन्तः शास्त्रार्थोऽनन्तरस्नानानुष्ठानेन बाधितो भवतीति ।{१,३९}स्यादेतदेवं यद्यर्थज्ञानार्थमध्ययनं भवेत् । इदं त्वाचार्यकरणविध्यौपयिकं, अध्ययनविधावधिकाराश्रवणात् । आचार्यकरणविधिप्रयुक्त्या चानुष्ठानलाभे विश्वजिदादिवत्कल्पनानुपपत्तेः । अतः स्वयमधिकारविधुरोऽपि विधिरधिकारवन्तमाचार्यकरणविधिमनुरुध्य सिध्यति । आचार्यकरणविधौ त्वाचार्यकमेव कामयमानस्याधिकारः । कथं पुनराचार्यकरणविधिरनङ्गभूतमेवाध्ययनं प्रयोक्तुमुत्सहते । प्रयाजादयो हि दर्शपूर्णमासप्रकरणाधीतास्तदङ्गभूता इति युक्तं
यत्ताभ्यां प्रयुज्यन्त इति । अध्ययनं त्वनारभ्याधीतं न श्रुत्यादिभिः कस्यचिदङ्गतया शक्यमवधारयितुम् । सत्यमेवमेवैतत् । अनङ्गभूतमेव तूपकारकमध्ययनमाचार्यकनियोगस्य । अतस्तत्तेन प्रयुज्यते क्रतुनियोगैरिवाधानम् । कः पुनराचार्यकरणविधेरध्ययनेनोपकारः । श्रूयताम् । उपनीयाध्यापनादाचार्यो भवति । न चाध्यापनमध्ययनमन्तरेण सम्भवति । अतोऽध्यापनपरमध्ययनम् । स्वाध्यायोऽपि भूतभव्यसमुच्चारेण भूतं भव्यायोपदिश्यत इत्यध्ययननिष्पत्त्यर्थः । अतश्चान्यपरत्वात्स्वाध्यायाक्षराणामविवक्षितः प्रतीयमानोऽप्यर्थः । न चाविवक्षितोऽर्थो विचारं प्रयुङ्क्ते । अतः स्वाध्यायाध्ययनमात्रेणाचार्यकनियोगनिष्पत्तेर्
अनारभ्या मीमांसा इति न स्नानस्मृतेः केनचिद्विरोधमुपलभामहे ।

अत्राभिधीयते  यत्तावदाचार्यकरणविधिप्रयुक्तमध्ययनमिति । तत्र न विद्मः कोऽयमाचार्यकरणविधिरिति । यदि मतम्  अष्टवर्षं ब्राह्मणमुपनयीत तमध्यापयेदिति, अविधिज्ञो देवानां प्रियः । नानेनाचार्यकं भावयेदिति विधीयते । अपि तु अध्ययने अष्टवर्षो ब्राह्मणोऽधिकारीति[११८]बोध्यते । ननु च नात्राष्टवर्षो ब्राह्मणोऽधीयीतेति श्रूयते । किन् तु अष्टवर्षमध्यापयीतेति । सत्यम् । प्रयोजकव्यापारपरा अपि विधयः प्रयोज्यव्यापारपरा दृष्टाः यथावेष्टौ एतयान्नाद्यकामं याजयेदिति अतिरात्रेण प्रजाकामं याजयेदिति च । ननु चोपनयीतेत्याचार्यकरणे नयतेरात्मनेपदमित्युपनयनेनाचार्यकं
निर्वर्तयेदिति प्रत्येष्यते ।[११९]नैवम् । नात्राचार्यकार्थमुपनयनमात्मनेपदादवगम्यते । अपि तु माणवकार्थादुपनयनादानुषङ्गिकमार्चायत्वं वैश्वदेव्यामिक्षार्थादिवद्दध्यानयनाद्वाजिनेज्या । अकर्त्रभिप्रायार्थं हि नयतेरात्मनेपदविधानम् । आचार्यकार्थत्वे तूपनयनस्य{१,४०}कर्तारमेव क्रियाफलमभिप्रेयात् । अतोऽष्टवर्षमिति नायमाचार्यकरणविधिः । अथ मतम्  अनुमास्यामहे वयमाचार्यकरणविधिम् । स्मर्यते हि


__________टिप्पणी__________

[११८] चोद्य (Kआ)
[११९] मै (Kःा)
___________________________



उपनीय तु यः शिष्यं वेदमध्यापयेद्द्विजः ।

सकल्पं सरहस्यं च तमाचार्यं प्रचक्षते ॥

इति । तदस्याः स्मृतेर्मूलभूता उपनीयाध्यापनेनाचार्यकं भावयेदिति श्रुतिरनुमास्यते । तन्न । स्मार्तवाक्यसदृशं हि मूलमनुमीयते । यथाष्टकादिगोचरं[१२०]कर्तव्यतावचनमुपलभ्याष्टका कर्तव्येति श्रुतिरपि कर्तव्यताविषयैवानुमीयते । न चेहोपनयनादिनाचार्यकं कुर्याद्[१२१]इति स्मृतिवचनम् । अपि तर्हि उपनीयाध्यापयितरि लौकिका आचार्यशब्दमुपचरन्तीति लोकसिद्धमेवाचार्यपदार्थं दर्शयति । तत्कथमितः सिद्धानुवादात्कर्तव्यताश्रुतिरनुमातुं शक्यते । न चाहवनीयादिवदलौकिकमाचार्यकम् । आहवनीयशब्दो हि आधानपवमानहविरादिजन्यमलौकिकमतिशयविशेषमभिनिविशमानोऽलौकिकार्थ इति युक्तम् । आचार्यशब्दस्तूपनीय वेददातरि उपचरितः ।


__________टिप्पणी__________

[१२०] र स्मार्तं क (Kआ)

___________________________


[१२१] भावयेदि (Kःा)
___________________________


उपनीय ददद्वेदमाचार्यः स उदाहृतः ।

इति स्मृतेः । एवं तु सान्दृष्टिकमेव शिष्योपाध्यायवद्, नालौकिकमाचार्यकम् । अपि चाप्रवृत्तप्रवर्तनं हि विधेरर्थः । स्वयमेव चाचार्यके धनायन् यशस्यन् वा प्रवर्तत इति किं तद्विधानेन । अतः शून्यहृदयैर्व्यवहृतमेवेदमाचार्यकरणविधिप्रयुक्तमध्ययनमिति । कथञ्चैष व्रतनियमादीतिकर्तव्यतावतोऽध्ययनविधेः प्रयोजकः । अध्यापनं ह्यध्ययनमन्तरेणानुपपद्यमानं लौकिकेन रूपेणाध्ययनमात्रं प्रयुङ्क्ताम् । अतोऽनन्यपरत्वात्स्वाध्यायाध्ययनविधेर्नाविवक्षितार्थतया शक्यं पूर्वपक्षयितुम् ।

यदप्युक्तमुपनयनमाचार्यकनियोगाङ्गमित्युपनीयाध्यापनेनाचार्यकं भावयेदिति श्रुतिरनुमिता । अत्र च कत्वाश्रुतेराचार्यकभावनासमानकर्तृकमुपनयनमवगम्यते । न च प्रयोगैक्यादृते समानः कर्ता भवति । न च तदङ्गाङ्गिभावादृते सम्भवतीत्याचार्यकरणविधौ सहाङ्गैरङ्गमुपनयनम् । तच्च केन द्वारेणोपकुर्यादिति चिन्तायामुपनेयासादनमेवोपनयनस्वभावालोचनया द्वारमवधारितम् । उपनेयोऽपि नाकिञ्चित्करोऽङ्गमिति{१,४१}तद्व्यापारापेक्षायामुपनयनं प्रक्रस्याध्ययनमाम्नातम् । उपकारकं च तदध्यापनाविधेः । अतस्तदेवोपनयनद्वारेणाध्यापनविधिना प्रयुज्यते । उक्तं च कथमाचार्यकरणविधेः प्रयोजकत्वमुपनयनद्वारकं हि तदिति ।

अत्रोच्यते  नैवमध्ययनविधिः शक्यते प्रयोक्तुम्, अनङ्गत्वादनुपकारकत्वाच्च । यच्च समानकर्तृकत्वादुपनयनमध्यापनाङ्गमित्युक्तं, तन्न । विस्पष्टं हि वयमष्टवर्षं ब्राह्मणमुपनयीतेति द्वितीयासंयोगादुपनीयमानद्विजकुमाराङ्गमुपनयनमवगच्छामः । तस्य च तमध्यापयेदित्यध्ययनसम्बन्धाद्युक्तमेव संस्कारार्हत्वम् । अतो माणवकद्वारेणाध्ययनविध्यङ्गमुपनयनमिति सत्यप्युपनीयाध्यापनेनाचार्यकं भावयेदिति । विधावनङ्गमेवोपनयनं कृतार्थसंयोगेषु कालोपलक्षणार्थत्वस्य स्थितत्वात् । यथा दर्शपूर्णमासाभ्यामिष्ट्वा सोमेन यजेतेति । न हि तयोरन्योन्यमङ्गाङ्गिभावः, उभयोर्
अपि कृतार्थत्वात्, एवमिहापि भवितुमर्हति । अस्तुवाध्यापनाङ्गमुपनयनम् । तत्तु समीपप्रापणमात्रम् । अतस्तावन्मात्रमाचार्यकरणविधिना प्रयुज्यताम्, अध्ययनाङ्गं तु विशिष्टमन्त्राद्युपेतमनेन प्रयुक्तमिति न प्रमाणं क्रमते । न च फलचमसवदधिकारतो विशेषलाभः । तत्र हि यागाङ्गसोमभक्षणप्रकरणाम्नातो भक्षयतिस्तदङ्गमेव भक्षणं विगाहते । न चेह तथा, अधिकाराभावात् । न च जुहूवदेतद्भवितुमर्हति । सा ह्यनुज्झितक्रतुसम्बन्धेति दूरेऽप्युद्दिष्टमात्रा सैव प्रतीयते । उपनयनं तु समीपप्रापणमनेकधा भिन्नमिति न विशिष्टावगतौ किञ्चित्कारणम् । अस्तु वा विशिष्टोपनयनमाचार्यकरणविधेरङ्गम्, प्रयुज्यतां च तत्तेन । न च
तद्द्वारेणाध्ययनप्रयुक्तिः सम्भवति । अङ्गं हि तदध्ययनस्येत्युक्तम् । न चाङ्गमाकृष्यमाणं प्रधानमाकर्षति, प्रधानानामनङ्गवशवर्तित्वात् । तस्मान्न कथञ्चिद्[१२२]आचार्यकरणविधेः प्रयोजकत्वम् । कस्माच्चाध्ययनविधिर्[१२३]आचार्यकरणविधिप्रयुक्त्या सिध्यति । कश्चित्क्वचिन्नियुक्त इति हि नियोगस्य स्वरूपम् । तदयं स्वयमनियुञ्जानो नियोगत्वादेव हीयेत । अनधिकारत्वातन्यमुपजीवतीति चेत् । न । उक्ताधिकारत्वात् । उक्तमष्टवर्षो ब्राह्मणोऽधिकारीति । यदर्थं हि यत्कर्म स तत्राधिकारी । माणवकार्यं चाध्ययनमिति तमध्यापयेदिति विधानादवगम्यते,[१२४]अनन्यपरत्वादस्य ।{१,४२}न हीदमध्यापनस्वरूपविधानपरम्, अन्तरेणापि विधानं वृत्त्यर्थमेव तु तत्र प्रवृत्तेः ।
अध्ययनविधिश्चाश्रुताधिकारोऽधिकारिणमपेक्षते । न हि ज्ञायते केन स्वाध्यायोऽध्येतव्य इति । अतोऽपेक्षितविधिबलादध्ययनाधिकृतपुरुषोपदेश एवायं तमध्यापयेदिति । तदयमर्थः  अष्टवर्षो ब्राह्मणोऽधीयीतेति । अतः प्रयोजकव्यापारद्वारेण प्रयोज्यव्यापारपरमिदमिति वर्णितमेवेति । अथ मतमात्मार्थमध्ययनं न माणवको बुध्यत इति न प्रवर्तत इति, यद्येवमाचार्यार्थमपि न बुध्यत इति न प्रवर्तेतैव । आचार्य एवा[१२५]त्मार्थं प्रवर्तयतीति चेत्, तुल्यमस्य माणवकार्थत्वेऽपि प्रवर्तकत्वम् । स ह्यस्य हितकामो जानाति चास्येयमभ्युदयकारिणी क्रियेति । तमिममविद्वत्त्वात्स्वयमप्रवृत्तमन्यो हितकामः प्रवर्तयिष्यति स्त्रियमिव स्वाधिकारे निषादमिव स्थपतीष्ट्याम् ।
अपि च आचार्यकरणविधिप्रयुक्तत्वेऽध्ययनस्य नार्थाविवक्षायां किञ्चित्कारणमुपलभ्यते । तद्यदि अध्ययनमात्रमात्मानुगुणतया प्रयुङ्क्ते न तु स्वाभाविकं शब्दानामर्थपरत्वं विहन्ति,[१२६]स्वाध्यायाध्ययनस्वरूपमात्रेण चाचार्यकनियोगनि[१२७]ष्पत्तेरभिधाव्यापारस्यानन्यपरत्वात् । अतो नार्थाविवक्षायां किञ्चित्कारणमस्ति । अस्तु वा आचार्यकरणविध्यौपयिकत्वेन विध्यन्तराणामर्थाविवक्षा, तथापि न मीमांसानारम्भेण पूर्वपक्षवर्णना शक्या कर्तुम् । आचार्यकरणविध्यर्थमात्रनिरूपणस्यापि मीमांसागतन्यायकलापाधीनात्मलाभत्वात् । तस्यापि स्वाध्यायशब्दवाच्यत्वादविवक्षितार्थत्वमिति चेत् । न । कल्पितस्य विधेरनधीतस्यास्वाध्यायशब्दवाच्यत्वात् । तस्य चाविवक्षितार्थत्वे
ऽन्यार्थविवक्षा अन्यार्थविवक्षायां पुनस्तद्विवक्षेत्यनवस्था स्यात् । न च व्यवस्थासम्भवेऽव्यवस्थितः शास्त्रार्थो युक्तो वर्णयितुम् । तद्वरं स्वाध्यायाध्ययनविधेरदृष्टार्थत्वं, न त्वाचार्यकरणविध्यर्थत्वेनाव्यवस्था । एवं हि स्वाभाविकमर्थपरत्वं शब्दानामपलपितं न भवति । न चैकविध्यनुरोधेन कृत्स्नस्वाध्यायाप्रामाण्यप्रसङ्गः । भूयोविरोधे ह्यल्पमन्याय्यमिति वक्ष्यति विप्रतिषिद्धधर्मसमवाये भूयसां स्यात्सधर्मत्वम् (१२ ।२ ।२२) इति । त्यजेदेकं कुलस्यार्थे इति न्यायविदो वदन्तीति नाविवक्षितार्थतया पूर्वपक्षो युक्तः ।


__________टिप्पणी__________

[१२२] दध्यापनवि
[१२३] रध्यापनविधि
[१२४] अन्य (Kःा)
[१२५] वैनमाचार्यार्थं (Kःा)
[१२६] न्ति अध्य
[१२७] निवृत्ते (Kआ)
___________________________



{१,४३}    यदपि चात्र राद्धान्तितं सत्यप्याचार्यकरणविधिप्रयुक्तत्वेऽध्ययनस्य न तन्निवृत्तिरेव प्रयोजनं, बहिरङ्गत्वात् । यदेतदध्येतर्यर्थज्ञानं जायमानमुपलभ्यते तदेव तस्य प्रयोजनं न्याय्यम् । यत्कर्तृका हि या क्रिया सा तदर्थैवेति युक्तं, तथा[१२८]दर्शनात् । ननु प्रथमभावी प्रयोजकविध्यधिकारानुप्रवेशश्चरमभाव्यर्थज्ञानाद्बलीयान् । अतो नाध्येत्रर्थतामध्ययनस्यापादयितुमुत्सहामहे । किं हि । प्रथमावगताचार्यकरणविध्यर्थत्वे पश्चाद्भाविन्यन्तरागता करिष्यति । नैवम् । प्रागप्यधिकारान्तरसम्बन्धानवगमादश्रवणात् । अन्यप्रयुक्तया चानुष्ठानोपपत्तौ विश्वजिदादिवत्कल्पनानुपपत्तेः । अत आचार्यकरणविधिप्रयुक्तमध्ययनमसति प्रयोजनसम्बन्धे दुःस्थितमेव, सर्वविधीनामधिकारपर्यवसायित्वात् ।
सोऽयमधीतसाङ्गवेदस्यान्तरा मीमांसाध्ययनं चाधिकारो निष्पद्यते । स हि तदा विदितपदार्थो वाक्यार्थं बुध्यमानो मदर्थमिदं कर्मेति जानाति । युक्तं चैतद्[१२९]यत्क्रत्वपेक्षितमर्थज्ञानं प्रयोजनतया सम्बध्यत इति । एवं च परप्रयुक्तावप्यर्थपरत्वाविघाताद्युक्तैव तद्विचारार्था मीमांसेति । तदिदमनुपपन्नम् । न हि नियोगार्थनिर्वृत्तेरन्यदस्ति प्रयोजनं सर्वविधीनां[१३०]येन परप्रयुक्तानुष्ठानोऽपि विधिः प्रयोजनमपेक्षते । इतरथा हि नित्येऽपि तत्कल्पनाप्रसङ्गात् । स्यादेतद् असत्यामपि विध्यपेक्षायामर्थाज्जातमर्थज्ञानं न हीयेतेति अर्थज्ञानमर्थाज्जातं न नियोगतः प्रतिपन्नम्
इति । तन्न । होमादप्यर्थाज्जातस्य हविर्विकारादेः प्रयोजनत्वापत्तेः । क्रत्वपेक्षितमर्थज्ञानं नैवं हविर्विकारादीति चेत् । तन्न । असत्यर्थपरत्वे क्रत्वनुष्ठानाभावात्किं केनापेक्ष्येत । कर्तृ[१३१]फलप्रदत्वमपि क्रियाणां नैकान्तिकम्, ऋत्विक्कर्भसु व्यभिचारात् । अतः प्रयोजकविध्यर्थः स्वार्थो वाध्ययनविधिरिति नार्थपरत्वे प्रमाणं पश्यामः । मध्ये चाधिकारकल्पना वृथैव, प्रवृत्त्यनङ्गत्वात् । भवन्ती व स्वनियोग एव पर्यवस्येत् । एवं हि तदाध्येत जानाति नित्यो हि विध्यर्थः सम्पाद्यो ममेति । एवं च नियोगनिर्वृत्त्यर्थमध्ययनं, तदर्थश्च स्वाध्याय इति नार्थपरत्वम् । अर्थस्तु प्रतीयमानोऽपि पूर्वादिवापरो न विवक्षित
इत्यविचारणीय एव । तस्मादविचारितमनोहरत्वादस्य पक्षस्य यथावार्त्तिकमेवाध्ययनविधिविचारो वाच्यः । स उच्यते । स्वाध्यायोऽध्येतव्यः, स्वाध्यायमधीयीत इति{१,४४}च विधिरत्र श्रूयते । फलवद्व्यापारगोचरत्वं च स्वाभाविकं सर्वविधीनामित्यपुरुषार्थात्मनोऽध्ययनादुत्तीर्य पुरुषार्थात्मकं फलमभिलषति । अध्ययनमपि साध्यत्वाधीनं साधनत्वे निक्षिप्यते । तदयमर्थो जायते अध्ययनेन किमपि पुरुषाभिलषितं कुर्यादिति । न च तदुपात्तमित्याम्नानसामर्थ्याद्विश्वजिदादिवत्स्वर्ग एव सकलाध्येतृजनसमीहितं फलं कल्प्यते । ननु च द्वितीयान्तस्वाध्यायपदसमभिव्याहृतमध्ययनं तत्प्रधानमेवावगम्यते । ततश्
चाध्ययनेन स्वाध्यायं संस्कुर्यादिति वाक्यार्थोऽवतिष्ठते । न च सक्तुवदसंस्कार्यः स्वाध्यायः, फलवत्क्रतुज्ञानोपायभूतत्वात् । अतो न फलान्तरकल्पनावकाशः । न । अविनियोगात् । न खलु स्वाध्यायस्यार्थज्ञाने विनियोजिका श्रुतिरुपलभ्यते । अतो न तादर्थ्ये प्रमाणमिति न संस्कारार्हत्वम् । भूतश्च स्वाध्यायः भव्यमध्ययनं, भूतस्य भव्यार्थतायां दृष्टार्थता । इतरथा कल्प्यमदृष्टम् । न च तद्युक्तम् । अतो विनियोगभङ्गेन स्वाध्यायेनाध्ययनं संस्कुर्यादिति शास्त्रार्थो युक्तः । हुंफडादीनां चानर्थकानामध्ययनादव्यापकमर्थज्ञानम् । तेषामदृष्टार्थमध्ययनं
भवतीति चेत् । तदर्धजरतीयमेकस्यैव विधेर्दृष्टादृष्टार्थत्वकल्पनात् । अत[१३२]एकरूपेणादृष्टार्थतैव युक्ता । ननु च रात्रिसत्रवदार्थवादिकमेव फलं श्रुतत्वाद्युक्तमाश्रयितुम् । श्रूयते हि यं यं क्रतुमधीते तेन तेनास्य क्रतुनेष्टं भवतीति क्रतुफलप्राप्तिरध्ययनस्य फलम् । अथोच्येत न प्रथमे गुरुसकाशादध्ययने फलमिदम्, अपि तर्हि धारणाद्यर्थ इति । तन्न । धारणाद्यर्थार्थवादस्यातिदेशतः प्रथमाध्ययनसम्बन्धात् । अतो रात्रिसत्रन्यायेनार्थवादगतमेव विपरिणामेन फलमुपकल्पयितुमुचितम् । स्यादेतदेवं यद्यर्थवादाः स्वरूपतोऽतिदिश्येरन् । न त्वेतदेवं, शास्त्रातिदेशनिराकरणात् । प्ररोचनामात्रम्[१३३]इहार्थवादोत्थापितमध्ययन[१३४]विधिनापेक्षितं
सम्बन्धुमिति नानाश्रयफलपदविपरिणामः शक्यते कल्पयितुम् । अतो नैषापि कल्पना युक्तेति विश्वजिदादिवत्स्वर्गफलतैव युक्ता कल्पयितुम् । अतः स्वर्गार्थं गुरुसकाशादधीत्य स्नानस्मृतिबलेनानन्तरं स्नात्वा पश्चात्सन्दिग्धं प्रयोजनवन्तं वेदार्थं विचारयतु मा वा । सर्वथा तावदध्यय[१३५]नविध्यर्थो निष्पन्न इति न[१३६]कथञ्चिद्वेदविरोधमुपलभामहे ।


__________टिप्पणी__________

[१२८] था लोके द
[१२९] त्क्र (Kःा)
[१३०] नां यथोक्तं ये (Kआ)
[१३१] त्रर्थत्व (Kःा)
[१३२] ऐकरूप्येणा (Kःा)
[१३३] त्रं ह्यर्थ
[१३४] नस्य वि
[१३५] यनमात्रादेवाध्ययन
[१३६] नात्र क (Kआ, Kःा)
___________________________



{१,४५}            अत्रोच्यते  स्वाध्यायोऽध्येतव्यः स्वाध्यायमधीयीतेति च विस्पष्टं स्वाध्यायस्याध्ययनकर्मत्वमवगम्यते । न च सक्तुवद्विनियोगभङ्गो युक्तः । सक्तवो हि भूतभाव्युपयोगरहिता न संस्कारमर्हन्ति । न च तथा स्वाध्यायः, भाव्युपयोगित्वात् । इह ह्यध्ययनानन्तरमक्षरग्रहणं, ततः पदावधारणं, ततः पदार्थस्मरणं, ततो वाक्यार्थ[१३७]ज्ञानं, ततोऽनुष्ठानं, ततोऽभ्युदय इति परम्परया पुरुषार्थ[१३८]प्रयोजनप्रतिलम्भेन विपरिवृत्त्याध्ययनमात्रान्[१३९]नादृष्टकल्पनावकाशः । यावद्धि विप्रकृष्टमपि दृष्टमुपलभ्यते, तावत्तदेवानुसरणीयम् । तदिह ब्राह्मणवाक्येषु
प्रधानवाक्यानां फलवत्कर्मावबोधनं फलम्, अङ्गवाक्यानां तु सन्निपत्योपकारकारादुपकारकदृष्टादृष्टार्थेतिकर्तव्यताप्रकाशनम् । अर्थवादानां च विध्यपेक्षितविषयप्राशस्त्यप्रतिपादनम् । उद्भिदादीनां च[१४०]नाम्नां गुणफलविधानम् । उपनिषदां तु साम्परायिकफलोपभोगोचितचेतनकर्तृप्रतिपादनद्वारेण सकलवेदप्रामाण्यप्रतिपादनमित्यूहनीयम् । मन्त्राणां च केषाञ्चिदनुष्ठीयमानपदार्थप्रकाशनम् । येषां तु न दृष्टं प्रयोजनं तेषां क्रतुपुरुषार्थादृष्टकल्पना । न च तददृष्टार्थत्वेनान्यत्रापि दृश्यमानप्रयोजनपरित्यागो
युक्तः । स्वाध्याया[१४१]ध्ययनविध्यध्यापितस्य[१४२]मन्त्रब्राह्मणस्य प्रयोजनकल्पनावसरे यथाशक्ति प्रयोजन[१४३]कल्पनैव युक्ता । तत्र हुमादीनां दृष्टप्रयोजनासम्भवे जपब्रह्मयज्ञादावदृष्टार्थता । दृष्टं चैकप्रयोगविधिगोचराणां[१४४]दृष्टादृष्टप्रयोजनत्वं प्रोक्षणावघातादीनाम् । अतो नावश्यमैकरूप्यम्[१४५]एव सर्वत्रैवास्थेयम् । तदेष पूर्वोत्तरपक्षसंक्षेपा[१४६]र्थः  पारलौकिकादृष्टफलत्वादध्ययनस्य नार्थज्ञानपर्यन्तोऽध्ययनविध्यर्थ इति नावश्यमनन्तरं वेदार्थो मीमांसितव्यः । अतो न स्नानस्मृत्यध्ययनविध्योर्विरोधः । अविरुद्धं
च न दुर्बलमपि बाधमर्हतीति पूर्वः पक्षः । सिद्धान्तस्तु  स्वाध्यायस्याध्ययन[१४७]संस्कार्यत्वावगमादधीतेन स्वाध्यायेन किं कुर्यादित्यपेक्षिते योग्यत्वेनार्थज्ञाने स्वाध्यायस्य विनियोगात्, तस्य चैहिकत्वादनन्तरं दृश्यमानत्वाच्च न व्यवहितामुष्मिकादृष्टस्वर्गफलकल्पना युक्तेत्यधीतेन स्वाध्यायेनार्थं जानीयादिति करणीभूतस्य वेदस्यानुग्राहकापेक्षायां,{१,४६} योग्यत्वेनेतिकर्तव्यतांशोपनिपातिनी मीमांसाध्ययनानन्तरमुपनिपतन्ती स्वकालोपनिपातिना स्नानेन विरुध्यत इति श्रुतिबलीयस्त्वेन युक्तः स्नानस्मृतेर्बाध इति सूक्तं स्नानस्य तेन बाधः स्यादिति ॥ ८८ ॥

__________टिप्पणी__________

[१३७] र्थावधारणं त
[१३८] र्थप्रति (Kआ)
[१३९] त्राददृष्टकल्पनानवका
[१४०] तु

___________________________


[१४१] यवि
[१४२] स्य हि म
[१४३] नपरिक
[१४४] णां नानाविधदृ (Kःा)
[१४५] प्यमेवावसे (Kआ)
[१४६] पः (Kःा)
[१४७] नकर्मत्वाव (Kआ)
___________________________



अत्र भाष्यं दृष्टार्थता चाध्ययनस्यानन्तर्ये व्याहन्येत, लक्षणया त्वेषोऽर्थः स्यादिति । तदध्ययनदृष्टार्थताप्रतिपादनस्य पुनरुक्तत्वाल्लक्षणया त्वेषोऽर्थः स्यादिति चाविज्ञायमानार्थत्वात्कैश्चिद्व्याख्यातृभिस्त्यक्तम् । तत्तावदाह दृष्टार्थेति कैश्चिदन्तेन । स्वयं तु चिरन्तनलेख्येषु विद्यमानत्वात्समाधत्ते  तदुच्यत इति । अयमभिप्रायः  पूर्वं हि न चाधीतवेदस्येत्यादिभाष्येण पूर्वकालतामात्रं क्त्वाप्रत्ययेनोच्यते, नानन्तर्यम् । न च तदध्ययनदृष्टार्थत्वे विरुध्यत इति स्मृत्या सहाविरोधो दर्शितः । इदानीं तु यद्यप्यानन्तर्यवचनः क्त्वाशब्दः,
तथापि समस्तस्मृत्यर्थपरिग्रहे वेदविरोधाद्वरं लक्षणेति । पौर्वापर्यविशेष आनन्तर्ये उक्ते तदन्तर्गतपूर्वकालतामात्रमध्ययनस्य लक्ष्यते । एवं हि दृष्टार्थाध्ययनेन सहाविरोधो भवतीति ॥ ९० ॥

अपरमपि स्मृत्या सहाविरोधप्रकारमाह  ग्रन्थेति । अधीत्येति इङो रूपे विरोधः नेण इति । इदं चान्वारुह्यवचनमिति नातीवादरणीयं । इङो हि नित्यसहचरितोऽधिशब्द एकदेशभूतः, न हि तस्य केवलस्य प्रयोगो दृष्टपूर्वः । अत इङो रूपे समुदायप्रासिद्धिः । इणस्त्ववयवप्रसिद्धिः । सा च समुदायप्रसिद्धेर्दुर्बला । स्वाध्यायाध्ययनाधिकारे चाधीत्येति श्रुतं तद्विषयमेवावगम्यत इत्यतोऽपि नाधिगमार्थ[१४८]कल्पना युक्तेति ॥ ९१ ॥


__________टिप्पणी__________

[१४८] र्थ इति (Kआ)
___________________________


{१,४७}अत्र भाष्यं न चेदं स्नानमदृष्टार्थं विधीयते इति । तद्व्याचष्टे  यस्त्विति । यो हि श्रुतिस्मृत्योरेवमविरोधो भवतीति गुरुगेहादनावृत्तस्याप्लवनमात्रमधीत्य स्नायादिति प्रयाजादिवत्प्रधानमदृष्टार्थं विधीयते । अथवा मन्त्राद्युपेतमध्ययनस्य प्रधानकर्मणः प्रोक्षणादिवददृष्टार्थं नरसंस्काररूपं स्नानं विधीयत इति मन्यते, तस्य वक्ष्यमाणमुत्तरमिति ॥ ९२ ॥

तदिदानीमुत्तरमाह  इहेति[१४९]द्वयेन । ब्रह्मचारिणो हि न स्नायादित्यस्नानादिनियम उक्तः । न च तत्र कस्यचिदवधित्वमाश्रितम् । अतोऽसौ कियन्तं कालमिति भवत्यवसानापेक्षेति । यद्येवं ततः किमत आह  तत इति । अपेक्षितविधौ दृष्टार्थत्वम् । इतरथादृष्टार्थं स्नानविधानम् । न च दृष्टे सम्भवति तद्युक्तम् । अतोऽपेक्षावशादस्नानादिनियमनिवृत्तिमेव अधीत्य स्नायादिति स्नानं लक्षयति । तद्धि अस्नानविरोधि स्नानं, विरोधिसत्ता च विरोध्यन्तरनिवृत्त्या व्याप्ता । अतः स्नानेनास्नाननियमनिवृत्तिलक्षणा युक्तैव । तत्सहचरिताश्च गुरुकुलवासादय इति तन्निवृत्त्या तेषामपि निवृत्तिर्लक्ष्यत इति । ननु युक्तं
विरोधिनोः सहासम्भवात्स्नानेनास्नाननिवृत्तिर्लक्ष्यत इति । गुरुकुलवासादिधर्मनिवृत्तौ (?कृ।कु)तो हेतुः । यच्चास्नानादिनियमसहचरितो गुरुकुलवासादिस्तन्निवृत्त्या निवर्त्यत इत्युक्तं तदयुक्तम् । प्रमाणान्तरगोचरे हि विषये तद्युक्तम् । यथा लोके भोजनकाले केवलस्थलपरिमार्जनोपदेशे स्थला(दी)नि परिमृज्यन्तामिति भवति तत्सहचरितनिखिलभोजनोपकरणशङ्खशुक्तिकादिपरिमार्जनोपदेशः । श्रुतिस्मृत्योस्तु यावदुपात्तमात्रविषयत्वात्सहचरितादिग्रहणमन्याय्यम् । उच्यते  स्यादेवं यदि श्रुतिमूलेयमधीत्य स्नायादिति स्मृतिः{१,४८}स्यात् । इयं तु न्यायमूला । न्यायश्च सकलब्रह्मचारिधर्मनिवृत्तौ समानः । कः पुनरसौ । श्रूयताम् । ब्रह्मचारिधर्मा हि गुरुकुलवासादयोऽध्ययनाङ्गमध्ययनसमाप्तौ समाप्यन्ते
इष्टिसमाप्ताविव व्रतमिति न्यायः । अतोऽस्नाननियमनिवृत्तिमूलेन सकलाग्नीन्धनादिब्रह्मचारिधर्मपर्यवसानलक्षणा युक्तेति । इदं तु किन् तु लक्षणयेत्यादिभाष्येणोक्तमिति वेदितव्यम् ॥ ९४ ॥


__________टिप्पणी__________
[१४९] ति । ब्र (Kआ)
___________________________


प्रकरणार्थमिदानीमुपसंहरति  तस्मादिति । अयमर्थः  यदध्ययनशब्दोऽधिगमार्थ इति व्याख्यातं, यच्च स्नायादित्यस्नानादिनियमनिवृत्तिलक्षणार्थः स्नानशब्द इति, तथा अथातो धर्मजिज्ञासेति[१५०]धर्मजिज्ञासाक्रमवचनोऽथशब्दोऽध्ययनानन्तरोपनिपातिस्मार्तस्नानाभावलक्षणार्थ इति यदुक्तं तत्र[१५१]च सर्वत्र दृष्टार्थत्वं हेतुरिति ॥ ९५ ॥


__________टिप्पणी__________

[१५०] ति जि
[१५१] त्र स
___________________________



अत्र चोदयति  स्नात्वेतीत्यन्तेन । एवं ह्युक्तं दौर्बल्यं वेदबाधनादिति । एवं च वेदबाधो भवति यदि वेदार्थः
सर्वथैवोपेक्ष्येत । यदि तु स्मृत्यनुरोधेनाध्ययनानन्तरं स्नात्वा सन्दिग्धं प्रयोजनवन्तं वेदार्थं बुध्यमानो जिज्ञासते, ततो न कश्चिद्वेदविरोधो दृश्यत इत्यविरोधिता स्नानस्येति । एवंवा[१५२]दिन उत्तरमाह  एवमिति स्नानबाधनमन्तेन । अयमर्थः  भवेदपि स्मृत्यनुरोधेनानन्तरं स्नानं यदि तावन्मात्रमेव स्मृतं स्यात् । इह च[१५३]स्नानादुत्तरकालमपि नानाविधानि नित्यानि नैमित्तिकानि च कर्माणि स्मर्यन्ते । तद्यदि तान्यप्यनुरुध्यन्ते, ततोऽत्यन्ताय वेदबाधः । न च तान्यप्यविचारितवेदार्थो यथावदनुष्ठातुमीष्टे । न चाविदुषोऽधिकारोऽस्ति । वक्ष्यति हि  न चाविद्वान् विहितोऽस्तीति । तदवश्यमनुरुध्यापि स्मृतिं कियत्यप्यध्वनि
गत्वा पुनस्तद्बाधो वक्तव्यः । तद्वरमधीतवेदत्वेन विचारयोग्यत्वान्माणवकस्याध्ययनानन्तरम्[१५४]आगते काले{१,४९} प्रथमोपनिपातिनो विरोधिनः स्नानस्यैव बाधनम् । अतोऽनधीतवेदत्वेन यावन्नित्यनैमित्तिककर्मणोऽनुष्ठानायोग्यः, तावदकुर्वन्नपि तानि न प्रत्यवैति । अधीतवेदतया योग्योऽकुर्वन् प्रत्यवेयात् । न चाविद्वान् कर्तुं शक्नोति । न चाविचारयन् जानातीत्यध्ययनानन्तरम्[१५५]एव धर्मजिज्ञासा युक्तेति । इदं चोत्तरवि[१५६]भवादुक्तम् । परमार्थतस्त्वध्ययनविध्यर्थसम्पादनाय प्रवृत्तो न प्राङ्मीमांसाश्रवणाद्विरन्तुमर्हतीत्यध्ययनविधिबलप्रभावित एवायमर्थः । न हि प्रधानमनङ्गमनुष्ठितं पर्यवस्यति । वक्ष्यति हि साङ्गं प्रधानमैकशब्द्यादिति ॥ ९८ ॥


__________टिप्पणी__________

[१५२] वदतः
[१५३] तु (Kःा)
[१५४] मुपग (Kआ)
[१५५] रं कर्म
[१५६] वै (Kःा)
___________________________



एवं स्मृतिबाधमुपपाद्यात्रैवाधिकरणम्[१५७]उदाहरति  सोऽयमिति । इतिरिवार्थे । पाठक्रमस्येव श्रुतिक्रमस्यायथमर्थाद्बाधोऽवगम्यत इत्यर्थः । उक्तं हि क्रमकोपाधिकरणे क्रमकोपोऽर्थशब्दाभ्याम्  (५ ।४ ।१) इति । अत्र हि अग्निहोत्रं जुहोति यवागूं पचतीत्युदाहृत्य विचारयिष्यते  किं हुत्वा पक्तव्यम्, उत पक्त्वा होतव्यमिति । अत्र[१५८]पाठप्रामा[१५९]ण्याधुत्वा पक्तव्यमिति पूर्वपक्षित उक्तं पाठक्रमस्यार्थक्रमात्कोपो बाधः । अर्थवशेन ह्यत्र पाठक्रमोऽतिक्रमितव्यः । यथापाठक्रमानुष्ठाने ह्यर्थो न संवर्तेत । होमार्थो हि पाकः । स होमादुत्तरम्[१६०]अनुष्ठितोऽनर्थकः स्यात् । होमश्च हवनीयादृते न सिध्येत् । तस्मादादौ श्रपणं
ततो होम इति । तद्वदिहापि यद्यप्यध्ययनानन्तर्यरूपक्त्वाश्रुत्या स्नानस्य क्रमोऽवगतः, तथाप्यध्ययनदृष्टार्थतासामर्थ्येन बाधितव्य इति । तत्परिग्रहेऽध्ययनविध्यर्थ एव बाधितः स्यात् । श्रुतिक्रमोऽप्यर्थानुसारेण[१६१]बाध्यत एव, अर्थार्थत्वात्सर्वस्येति क्रमकोपाधिकरणे टीकाकारेणोक्तमिति ।{१,५०}अधिकरणान्तरमत्रैवोदाहरति[१६२] गुणप्रधानयोरिति । वक्ष्यति  अङ्गगुणविरोधे च तादर्थ्यात्(१२ ।२ ।२५) इति । अत्र च प्रधानभूतसुत्याकालानुरोधेनाङ्गभूतदीक्षणीयाकालबाधो वक्ष्यते, प्रधानार्थत्वादङ्गानाम् । प्रधानविरोधे सत्यानर्थक्यात् । एवमिहाप्यध्ययनस्नानयोः क्रममधीत्यस्नायादिति स्मृतिरुपदिशति । क्रमश्च क्रमवतामङ्गमित्य्[१६३]अविवादं सर्ववादिनाम् ।[१६४]तद्यद्येष क्रमोऽनुरुध्येत, ततः प्रधानभूतं
दृष्टार्थमध्ययनमेव बाधितं भवेत् । न च गुणानुरोधेन प्रधानबाधो युक्त इति ॥ ९९ ॥


__________टिप्पणी__________

[१५७] णार्थमु
[१५८] त
[१५९] धान्याद्
[१६०] रकालम
[१६१] रोधेन बाधितव्य ए (Kआ)
[१६२] रिष्यति (Kआ)
[१६३] ति स
[१६४] नामविवादसिद्धम्
___________________________



एवं तावत्स्मृतेरत्यन्तबाधो भणितः । इदानीं[१६५]विरोधानुसारित्वाद्बाध्यबाधकभावस्य यावन्मात्रमेव विरुध्यते तद्बाधितव्यम् । गुरुकुल[१६६]वासपरित्यागमात्रं च धर्मजिज्ञासापरिपन्थि, तदायत्तत्वात्[१६७]तस्याः, न मधुमांसादिसेवेति न[१६८]ते बाधितव्या इत्याह  स्नानेति ॥ १०० ॥


__________टिप्पणी__________

[१६५] नीं तु वि
[१६६] लप
[१६७] त्वाद्धर्मज्ञानस्य न
[१६८] न बा
___________________________



तस्मात्स्मृत्येकदेशबाधोऽयं न समस्तस्मृतेर्[१६९]बाध इत्याह  तस्मादिति ॥ १०१ ॥


__________टिप्पणी__________

[१६९] ति
___________________________


नन्वेवं परित्यक्ताग्नीन्धनादिब्रह्मचारिधर्मः स्नातको जात इति स्नातको नित्यं शुचिः सुगन्धिः स्नानशीलः इति विधिप्राप्तं मध्वादिसेवनवद्धर्मजिज्ञासायामविरोधि यत्स्नानं तदपि क्रियताम्[१७०]अत आह  गुरुगेहेति । सकलब्रह्मचारिधर्मनिवृत्तौ हि स्नातकशब्दः प्रयुक्तः, नाग्नीन्धनादिकतिपयधर्मनिवृत्तौ । अतो यावद्गुरुगेह[१७१]निवृत्तिर्मध्वादिसेवासमुदायस्यांशो न समाप्यते, तावत्स्नातक एव न भवतीति न स्नानम्{१,५१} अस्नानादिनियमनिवृत्तिः पर्यवस्यति । स्नानं न प्राप्नोतीत्यर्थः । सकलब्रह्मचारिधर्मनिवृत्तिवाची स्नातकशब्द इति ॥ १०२ ॥


__________टिप्पणी__________

[१७०] मित्याह
[१७१] हाद्विनि (Kःा)
___________________________



व्याख्याय तदेव प्रयोगानुसारेणाह  गुरुगेहादिति । यावद्धि गुरुगेहान्न निवर्तते न निष्क्रामति, तावत्स्नातको न कथ्यते । अतो न स्नातकधर्मं लभत इति । यद्येवं तर्हि मा स्नातु, दारपरिग्रहं किन् तु न करोति । उपात्तदारोऽपि[१७२]गुरौ निवसन् धर्मं जिज्ञासत एव,[१७३]अत आह  तदिति । गुरुगेहान्निष्क्रान्तस्य कृतमन्त्राद्युपेतस्नानस्य तत्र स्नानात्परो दारसङ्ग्रहो विहितः स्नातकः सदृशीं भार्यां विन्देत इति । तत्कथमकृतस्नानस्य भवेदिति ॥ १०३ ॥


__________टिप्पणी__________

[१७२] हि
[१७३] वेत्यत
___________________________



अत्र भाष्यं वेदमधीत्य स्नायाद्गुरुकुलान्मा समावर्तिष्टेति । तदसङ्गतार्थमिव लक्ष्यते । कथं हि वेदमधीत्य स्नायाद्गुरुकुलान्मा समावर्तिष्टेति । तद्विच्छिद्य योजयति  व्याख्यायेति । पूर्वं हि न चेदं स्नानमदृष्टार्थमित्यादिना भाष्येण स्मृतिवाक्यं व्याख्याय पुनस्तदेव कीर्तितमस्याः स्मृतेरयमर्थ इत्युक्तं भवति ॥ १०४ ॥

नन्वानन्तर्याद्गुरुकुलान्मा समावर्तिष्टेत्यनेनैकग्रन्थोऽवगम्यते । किं तत्परित्यागे कारणम्[१७४]अत आह  समावर्तिष्टेति । न ह्यानन्तर्यमेव सम्बन्धे कारणम् । अपि तर्हि, योग्यतापि । इह च विरोधादानन्तर्येऽप्यसम्बन्ध इति ॥ १०५ ॥


__________टिप्पणी__________

[१७४] मित्यत
___________________________


अथापनीतं कथं व्याख्येयमत आह  अथशब्देनेति । पूर्वं हि गुरुकुलवासावसानबाधनार्थोऽथशब्द इति व्याख्यातं गुरुकुलान्मा{१,५२} समावर्तिष्ट कथं वेदवाक्यानि विचारयेदित्यादिना भाष्येण । न च तत्र हेतुरुक्त इति स्मृतिदृष्टार्थताप्रसङ्गेन मनसि विपरिवर्तमानोऽभिहितः । अथशब्दो ह्यानन्तर्यपरत्वेऽदृष्टार्थः स्यादिति तत्परिहाराय गुरुकुलान्मा समावर्तिष्टेत्येवंपरो व्याख्या[१७५]यत इति । यद्वा गुरुकुलवासनिवृत्तिमात्रं बाध्यते न कृत्स्नस्मृत्यर्थ इति, तत्रायं हेतुरित्याह  तन्मात्रस्येति ॥ १०६ ॥


__________टिप्पणी__________

[१७५] ख्यात (Kःा)
___________________________


एतदेव विवृणोति  स्मृतिप्राप्तमिति । इदानीमधीते वेदेऽधीत्य स्नायादिति स्मृतिप्राप्तं मध्वादिसेवनं प्रतिषेधयन् सूत्रकारोऽदृष्टार्थोपदेशी स्यात्तेषां धर्मजिज्ञासायामविरोधात् । न च तद्युक्तमिति ॥ १०७ ॥

यस्तु स्मृतेरविरोधं वदन्नेवमाह  स्मृतिवशादनन्तरं स्नात्वा गुरुगेहं प्रविश्य धर्मो विचारयिष्यते तन्न कश्चिद्विरोधः स्यादिति, तं प्रत्याह  निवृत्येति । निर्गत्य हि पुनः प्रवेशोऽदृष्टार्थः स्यादिति । पूर्वं चेदमुद्भाष्यमेव परिचोद्यान्यथा परिहृतम् । इदानीं भाष्या[१७६]नुसारेणादृष्टार्थतया परिह्रियते इत्यपौनरुक्त्यम् ॥ १०८॥

__________टिप्पणी__________

[१७६] ष्यकारानु (Kआ)
___________________________


ननु कथं प्रवेशोऽदृष्टार्थः स्यात्, तस्य हि विचारो दृष्टमेव प्रयोजनमत आह  निर्गम इति । कृतार्थस्य निर्गमो निस्सरणं दृष्टार्थं स्यात् । इतरथादृष्टार्थम् । अतो निर्गत्यप्रवेशोऽदृष्टार्थ इति वदता निवृत्तेरदृष्टार्थत्वमुक्तं भवति ॥ १०९ ॥

अतश्शब्दमिदानीमनुसन्धत्ते  अथेति । यदैवाथशब्देन दृष्टार्थम्{१,५३}आनन्तर्यमुपदिष्टं, तदैव क्रियामात्रानन्तर्यस्यादृष्टार्थत्वाद्वेदग्रहणं वेदार्थनिर्णये हेतुरित्युक्तम्[१७७]एवेति किमतश्शब्देनेति ॥ ११० ॥


__________टिप्पणी__________

[१७७] क्तं भवतीति कि
___________________________


परिहरति  योग्यत्वमिति । आनन्तर्योपदेशाद्वेदाध्ययनेन धर्मज्ञाने योग्यो भवतीति ज्ञायते, न तु तद्धेतुकैव[१७८]धर्मजिज्ञासेति ॥ १११ ॥


__________टिप्पणी__________

[१७८] का ध
___________________________


अतश्चैवंविधः पुरुषो धर्मज्ञाने[१७९]योग्य इत्येतावदेवाथशब्देनोक्तं स्यात्, न हेतुविशेष इत्याह  लक्षणमिति । न च हेत्वन्तराभावात्पारिशेष्यसिद्धमध्ययनं शक्यं वक्तुमित्याह  जिज्ञासाया इति ॥ ११२ ॥


__________टिप्पणी__________

[१७९] नयोग्यो भवति इ
___________________________


धर्मफलार्थित्वाचार्यकयशःप्रभृति जिज्ञासाया हेतुत्वेन सम्भवति । तद्धेतुत्वे च धर्मजिज्ञासायाः शूद्राधिकारो दोष इति परिहारान्तरमाह  अतश्शब्द इति । अथशब्दो ह्यानन्तर्यमुपदिशन् यद्वेदाध्ययनानन्तर्यमुपदिशतीत्युक्तं, तद्वक्ष्यमाणातश्शब्दप्रतिपाद्यहेतुत्वबलेन । इतरथा त्वर्थान्तरवचनोऽयमथशब्दः सम्भाव्येतेति ॥ ११३ ॥

अन्यथा पौनरुक्त्यमाह  स्नानबाधस्येति । यद्यप्यथशब्देन वेदाध्ययनं धर्मजिज्ञासाया हेतुरिति प्रतिपादितं, तथापि हेत्वन्तरवचनत्वादतश्शब्दो न पुनरुक्तः । स्नानबाधस्य हेतुत्वमतश्शब्दो वदति ।[१८०]स्नानबाधहेतुमाविष्करोति  योग्यस्येति । अधीतवेदो हि{१,५४} नित्यनैमित्तिकानुष्ठानयोग्यो[१८१]जातो यद्य्[१८२]अविद्वत्तया नानुतिष्ठेत्, प्रत्यवेयात् । अतोऽधीतवेदत्वान्नावस्थातुं लभ्यते झटिति विद्वत्तायां यतितव्यमिति ॥ ११४ ॥


__________टिप्पणी__________

[१८०] दतीति (Kःा)
[१८१] ग्यो भवति य (Kआ)
[१८२] द्यसाववि
___________________________



अत्र भाष्यं धर्मं जिज्ञासितुमिच्छेदिति । तत्र सन्धातुलिङ्तुमुनामिच्छार्थत्वात्पौनरुक्त्यमाशङ्क्य विषयभेदात्परिहरति  सन्वाच्येति । सन्वाच्या तावदिच्छा आन्तरं समानपदोपात्तं ज्ञानमेव कर्म व्या[१८३]प्नोति । तत्कर्मिकेति यावत् । तावता च भागेन सैव गम्यते, न लिङादेरर्थो विध्यादिः ।[१८४]इषिस्तु यद्यपीच्छावचनः, तथापी[१८५]च्छान्तरवचनत्वादपुनरुक्तः । तथा हि [१८६]सन्वा[१८७]च्येच्छाया बाह्यः पदान्तरोपात्तो वा धर्मः कर्म, ज्ञानेच्छा वा, धर्मज्ञानेच्छाद्वयं वा । कर्म[१८८]भेदप्रकटनमिच्छाभेदस्फुटीकरणार्थम् । लिङ्तुमुनोस्तु विधिसमानकर्तृकत्ववचनत्वात्स्पष्टो विषयभेद इत्यपुनरुक्ततेति । किं पुनरत्रासूत्रितद्वितीयेच्छोपादाने
भाष्यकारस्य प्रयोजनं, धर्मं जिज्ञासेतेत्येवं हि वचनीयमत आह  सूत्रितेच्छेति । एवं हि मन्यते  यथा शिष्यो बालः प्रेषणायामयोग्यत्वाद्धर्मज्ञाने प्रवर्तयितुं सूत्रकारेणाध्येषितो धर्मजिज्ञासेति वदता, तथा तद्गतिमनुविदधानेन भाष्यकारेण सूत्रितेच्छा कथं निर्वर्त्येतेति द्वितीयेच्छा असूत्रितोक्ता । अत इच्छोपदेशेनापि कर्तव्यतोपदिष्टा भवेत्, तत्पूर्वभावित्वादिच्छायाः । न चेच्छा नेष्यते । बुभुक्षावत् । तथा हि एको बुभुक्षमाणो भुङ्क्ते । अन्यस्तु मन्दानलत्वादबुभुक्षुस्तामपि कामयत एवेति ॥ ११५११७ ॥


__________टिप्पणी__________

[१८३] प्रा
[१८४] दिरिति
[१८५] विषयभेदादपि (Kःा)
[१८६] तद्वाप्ये
[१८७] त्तो धर्मो ज्ञा
[१८८] र्म । इच्छाकभम[?] (Kआ)
___________________________



{१,५५}     तत्र धर्मजिज्ञासासमासपदं विगृह्णता भाष्यकारेण धर्माय जिज्ञासा धर्मजिज्ञासा । सा हि तस्य ज्ञातुमिच्छेत्युक्तम् । तदाक्षिपति  प्रकृत्येति । यत्र हि तादर्थ्ये चतुर्थीसमासो भवति, तत्र प्रकृत्या विकृतिः समस्यमाना दृष्टा । यथा यूपाय[१८९]दारु यूपदार्विति । अप्रकृतिविकारयोस्तु न समासः यथा रन्धनाय स्थाली, अवहननायोलूखलमिति । तथा[१९०]प्रकृतिविकृतिग्रहणं कर्तव्यमिति[१९१]तादर्थ्यसमासे वार्त्तिककारेणोक्तम् । न च सामर्थ्यप्रदर्शनार्थं तत् । अतोऽप्रकृतिविकारयोरपि यत्र सामर्थ्यं तत्र समासो भवत्येव । अतो धर्मजिज्ञासापदेऽपि सामर्थ्यस्य विद्यमानत्वाद्युक्तस्तादर्थ्यसमास इति वचनीयम् । सामर्थ्यस्यैव प्रकृतिविकारभावमन्तरेणानुपपत्तेः । विग्रहवाक्यार्थाभिधानशक्तिर्हि सामर्थ्यम् । न च यथा
रन्धनाय स्थालीति श्रूयमाणा चतुर्थी बाह्यनिमित्त[१९२]भूताया अरन्धनप्रकृतेरपि स्थाल्यास्तादर्थ्यमभिद्योतयति तथा[१९३]रन्धनस्थालीति समासः, मन्दत्वात्तादर्थ्यस्य । प्रकृतेरेव तु दार्वादेर्यूपादिविकृतिभावापत्तेर्व्यक्तं तादर्थ्यमिति यूपाय दार्विति विगृह्य कथितं यूपदारुसमासादपि सुज्ञानम् । अत एव समासविधौ तादर्थ्यग्रहणं प्रकृतिविकृतिगोचरं व्याख्यातं तत्रैव तादर्थ्यस्य स्प[१९४]ष्टत्वात् । आह च


__________टिप्पणी__________

[१८९] पदार्वादाविति
[१९०] था तादर्थ्यसमासे प्र
[१९१] ति वा
[१९२] त्ताया (Kःा)
[१९३] रन्धनायस्था (Kआ)
[१९४] स्फुटत्वा
___________________________



बाह्यस्य हि[१९५]निमित्तस्य तादर्थ्यं नैव तादृशम् ।


__________टिप्पणी__________

[१९५] च (Kःा)
___________________________


यादृशं प्रकृतेः स्पष्टं विकारं प्रति दृश्यते ॥

इति । तथा च नाप्रकृतिविकृत्योस्तादर्थ्यसमासो दृष्टचरः । अश्वधासादिषु षष्ठीसमासाश्रयणात् । वैयाकरणाख्यायां तु सत्यपि समासेऽलुग्विधानाद्विभक्तिः श्रूयते इति युक्तमेव वृत्तिविग्रहयोरैक्यार्थ्यमसत्यपि प्रकृतिविकृतिभावे । धर्मजिज्ञासापदसमासस्तु विवादास्पदीभूत एव । तस्मादसमासोऽयम् ॥ ११८ ॥

{१,५६}  एवमाक्षिप्य समादधाति  सा हीति । नायं चतुर्थीसमासः । किन् तु अश्वधासादिवत्षष्ठीसमास एवायम् । तथा हि सा हि तस्य ज्ञातुमिच्छेति षष्ठ्यन्तेन तदा विगृह्णातीति । ननु धर्माय जिज्ञासेति विग्रहवचनं तत्कथं व्याख्येयमत आह  धर्मायेति । नेदं विग्रहवचनं, किन् तु षष्ठ्यर्थविशेषप्रदर्शनमिति ॥ ११९ ॥

अथ चोदयति  प्राप्नोतीति । तादर्थ्यरूपार्थविवक्षायां हि चतुर्थ्येव प्राप्नोति । सम्बन्धसामान्यविवक्षायां तु तादर्थ्यवचनं कथमिति ॥ १२० ॥

परिहरति  सम्बन्धमात्रेति । सूत्रकारेण हि सम्बन्धसामान्यविवक्षाया धर्मजिज्ञासेति षष्ठीसमासः प्रयुक्तः । निर्विशेषसामान्यानुपपत्तेस्तु विशेषाकाङ्क्षायां भाष्यकारेणैव तस्य सामान्यस्य तादर्थ्यरूपविशेषनिष्ठता वर्ण्यते, तेनायमपि न दोष इति ॥ १२१ ॥

अत्रापरं धर्मजिज्ञासास्वरूपप्रदर्शनार्थं कान्यस्य साधनानि कानि साधनाभासानीति भाष्यम् । तत्र साधनाभासपदं व्याचष्टे  साधनाभासतेति । पूर्वपक्षस्यार्थो धर्मस्य साधनाभासमिति । कथं पुनः पूर्वपक्षस्यार्थः साधनाभासः, अत आह  अन्यसाधनमिति । अन्यस्य हि साधनमन्यस्य साधनवदवभासमानं साधनाभासं भवतीति ॥ १२२ ॥

एतदेवाभिव्यनक्ति  क्रत्वर्थमिति । क्रत्वर्थं हि पर्णमय्यादि{१,५७}पुरुषार्थस्यापापश्लोकश्रवणादेरुच्यमानं साधनाभासं भवति । पुरुषार्थं च गोदोहनादि क्रतोरुच्यमानं तदाभासं भवतीति । अत्र भाष्यकारेण को धर्मः कथंलक्षणः इति चोदनासूत्रेण व्याख्यातमित्युक्त्वा कान्यस्य साधनानीत्यादि शेषलक्षणेन व्याख्यातमित्युक्तम् । तदयुक्तमिव दृश्यते, शेषलक्षणशब्दो हि तृतीयाध्याये प्रसिद्धः । न च तत्र साधनादि सर्वं व्याख्यायते, अतः कथमित्याशङ्क्याह  शेषलक्षणेति । नायं तृतीयाध्यायविवक्षया
शेषलक्षणशब्दः प्रयुक्तः, किन् तु परिशिष्टसकलशास्त्रविवक्षया । अत एवैकवचनमिति ॥ १२३ ॥

अत्र भाष्यकारेण शास्त्रारम्भमाक्षिपतोक्तम्  धर्मः प्रसिद्धोऽप्रसिद्धो वा स्यात् । यदि प्रसिद्धः, न जिज्ञास्यः । अथाप्रसिद्धः, नतरामिति । तत्राभाववचनत्वान्नञः कोऽयमातिशायनिकः प्रत्ययः । न हि निषेधस्य स्वगतो विशेषः कश्चिदस्तीत्याशङ्क्याह  प्रसिद्ध इति । सत्यम् । नाभावस्य स्वगतो विशेषः, तथापि निषेध्यतन्त्रत्वाद्निषेधस्य तदतिशयात्सोऽप्यतिशेते इति । तदिह प्रसिद्धे ज्ञानेच्छामात्रस्यैवाभावः, न ज्ञानस्य अप्रसिद्धे तु न ज्ञानं न चेच्छेति द्वयनिषेधादतिशयो युक्तः । अशक्यत्वान्नेष्यते न ज्ञायते चेत्यर्थ इति ॥ १२४ ॥

अत्र परिहारभाष्यं धर्मं प्रति विप्रतिपन्ना बहुविदः । स हि निःश्रेयसेन पुरुषं संयुनक्तीति, तद्व्याचष्टे  जिज्ञास्य इति । सन्दिग्धस्य हि प्रयोजनवतो निर्णयाय मतिमन्तो यतन्ते । तथा च धर्मः । तस्मादयमपि जिज्ञास्यत इति ॥ १२५ ॥

कीदृशः पुनर्धर्मे संशयः किन्निमित्तो वा, अत आह  स्वरूपादिष्विति । पूर्वं तावद्धर्मस्य स्वरूपादिषु मध्ये प्रमाणस्वरूपाभ्यां द्वेधा{१,५८} विप्रतिपद्यते । विप्रतिपत्तिः क्रियते इति भावे[१९६]प्रत्ययः । वादिविप्रतिपत्तिश्च संशये निमित्तमिति नैयायिकाः । तस्मादेष संशयो भवति किं खलु धर्मे प्रमाणं, किंस्विद्योगिप्रत्यक्षमुत चोदनेति । प्रमाणसंशयादेव तु स्वरूपसंशयः, किं यागादिर्धर्म[१९७]उत चैत्यवन्दनादीति । तदत्राद्यस्याध्यायस्य प्रथमपादे निर्णयः कार्य इत्याह  पादेनेति । अत्र हि सम्भावितेतरप्रमाणनिषेधेन
सम्भाविताप्रामाण्यनिषे[१९८]धेन च प्रामाण्यमुपपादयिष्यते । तदुपपादनाच्च स्वरूपोपपादनमपि कृतं भवति । त्रिपाद्यां तु कथंलक्षण इत्यमुना प्रतिज्ञातः प्रमाणप्रकारो निरूप्यते । प्रामाण्यं त्विहैवोपपादितम् । अत एव पादावसाने इति प्रमाणत्वमिदं प्रसिद्धमिति वदति । अर्थवादाधिकरणे च सिद्धप्रमाण[१९९]भावस्य इति, प्रकारस्य तु तद्वतः प्रमाणादनतिभेदात्कृत्स्नोऽध्यायः प्रमाणलक्षणमित्याख्यायते इति ॥ १२६ ॥


__________टिप्पणी__________

[१९६] रूपम् । वा
[१९७] आहोस्वित्चै
[१९८] राकरणेन
[१९९] णस्येति
___________________________



एवमाद्यपादप्रयोजनमुक्त्वोपरितनतन्त्रप्रयोजनमाह  स्थित इति द्वयेन । अज्ञानामेकमार्ग[२००]दृश्वनां चासंशयाद्बहुविदां वाक्यार्थनिर्णये संशयान्न मतिरुपजायते । प्रथमं तावद्विध्यर्थवादमन्त्रनाम्नामर्थे प्रयोजने संशयः स्तुत्याद्युपयोगप्र[२०१]तिपादनेनार्थवादाधिकरणाद्यैरपनेष्यते । पुनश्च द्वितीये यजति ददाति जुहोतीत्यादिनां चार्थभेदाभावाद्भेदसंशयः शब्दान्तराधिकरणादिभिरित्येषा दिक् । अतः सन्दिग्धप्रयोजनवत्त्वात्[२०२]परमपि शास्त्रं प्रणेतव्यमिति ॥ १२८ ॥


__________टिप्पणी__________

[२००] र्गिणां चा
[२०१] प्रदर्शनेना
[२०२] त्वादप (Kःा)
___________________________



इत्युपाध्यायसुचरितमिश्रकृतौ काशिकाटीकायां

प्रथमसूत्रं समाप्तम् ॥०२ ओदनासूत्र



{१,५९}           चोदनालक्षणोऽर्थो धर्मः इति शास्त्रारम्भसूत्रम् । तद्व्याचष्टे  धर्म इति । अयमभिप्रायः  प्रथमसूत्रे हि विशेष[२०३]धर्मजिज्ञासा प्रतिज्ञाता, तदभिप्रायेण को धर्म इति पृष्टम् । विशेषश्च प्रमाणविशेषात्सिध्यति । पाषण्डागमे हि प्रमाणे चैत्यवन्दनादयः क्रियाविशेषा धर्मा भवन्ति । वेदागमे तु यागादयः । तदिह सामान्यतः सिद्धधर्मोद्देशेन प्रमाणविशेषश्चोदना विधीयते । ततश्च धर्मविशेषसिद्धिः । यस्तु सामान्यात्मा धर्मस्य प्रीतिसाधनत्वं, सोऽविवादसिद्ध एव सर्ववादिनाम् । न हीह केचिद्विवदन्ते यः प्रीतिसाधनं धर्म इति । तथा च नृगुणवादिनो यतोऽभ्युदयनिः
श्रेयससिद्धिः स धर्मः इत्याहुः । शुभा चित्तवासनेति सौगताः । पुण्याः पुद्गला इत्यार्हताः । सर्वे चैते प्रीतिसाधनतयैव तैर्धर्मा इष्यन्ते । अत एव चास्यां वचनव्यक्तावर्थशब्दोऽनुवाद इति वक्ष्यति लभ्यतेऽर्थानुवादेन इति । एषैव चात्र वचनव्यक्तिर्वार्त्तिककारस्याभिमता । इतरथा अर्थशब्दस्य विध्यनुवादयोरसम्भवः इति वक्ष्यति ।[२०४]ननु च स्वरूपविशेषेऽपेक्षिते प्रमाणविशेष[२०५]विधानमसङ्गतम्, अत आह  स्वरूपादेरिति । धर्मपदार्थस्येदं प्रमाणमित्युक्ते प्रमाणाधीनत्वात्प्रमेयसिद्धेरर्थादिदमुक्तं भवति यच्चोदनाप्रवेदितं तद्धर्मस्वरूपमिति । आदिशब्देन तदाभासमुपादत्त इति । यस्तु
विवक्षिततिरोधानमुक्तमिति मन्यते, तं प्रत्याह  स्वरूपमिति । सामान्यतः सिद्धधर्मस्य स्वरूपविशेष इह सूत्र्यते इति ॥ १ ॥


__________टिप्पणी__________

[२०३] षजि (Kआ)
[२०४] तीति
[२०५] षाभिधान (Kःा)
___________________________



नन्वेवमन्यतरविधावन्यतरस्याश्रौतत्वात्को धर्मः कथंलक्षण इत्येकेनैव सूत्रेण व्याख्यातमिति भाष्यं नोपपद्यते, अत आह  द्वयमिति । एकत्र श्रुत्युपात्ते अपरमर्थाद्व्याख्यातं भवतीति{१,६०} प्रमाणविधावर्थात्स्वरूपसिद्धिरुक्ता । स्वरूपविधावपि प्रमाणमर्थात्सिध्यतीत्याह  स्वरूप इति । यश्चोदनालक्षणः स धर्म इत्युक्तेऽर्थाच्चोदना धर्मे प्रमाणमित्युक्तं भवति । न ह्यप्रमाणकं वस्तु स्वरूपकॢ[२०६]प्त्यै प्रभवतीति ॥ २ ॥

__________टिप्पणी__________

[२०६] सिद्ध्यै प्र
___________________________


अत्र भाष्यकारेण चोदनेति क्रियायाः प्रवर्तकं वचनम्[२०७]इति चोदनापदार्थो व्याख्यातः । तदयुक्तं, प्रवर्तकस्य चोदनात्वात्प्रत्ययस्य लिङादेस्तत्त्वादत आह  किमादीति । अयमभिप्रायः  सत्यं प्रत्ययमात्रस्य प्रवर्तनात्मको विधिरर्थः । न तु तावन्मात्रस्य प्रवर्तकत्वं, स्वव्यापरे हि पुरुषः कर्तृत्वेन नियुज्यते । अंशत्रयात्मिका च भावना तद्व्यापारः । अतः समानप्रत्ययोपादानश्रुतिबलप्रतिलब्धभावनापरिरम्भो विधिरातदीयनिखिलविशेष[२०८]णलाभाद्न नरं प्रवर्तयितुमुत्सहते । सकलतद्विशेषणलाभश्च नर्ते वाक्यात्सिध्यतीति युक्तमुक्तं प्रवर्तकं वाक्यं चोदनेति ।[२०९]एवं
चावयवार्थः किमिति साध्याकाङ्क्षां निर्दिश्यादिशब्देन साधनेतिकर्तव्यताकाङ्क्षे निर्दिशति । एतदुक्तं भवति  किं केन कथमित्यनेनात्मनापेक्षितैः साध्यादिभिः पूर्णः प्रत्ययः प्रवृत्तिपर्यन्ते विधौ समर्थः, तद्रहितस्य भावस्यानुष्ठानायोग्यत्वात् । तत्पूरणं चेदमनेनेत्थं कुर्यादिति वाक्यादिति वाक्यमेव चोदनेति ॥ ३ ॥


__________टिप्पणी__________

[२०७] माहुरिति
[२०८] षसम्पदो न (Kआ)
[२०९] ष चा
___________________________



अत्र भाष्यकारेण चोदनायास्तदितरेषां च प्रमाणानां धर्मे प्रामाण्या[२१०]प्रामाण्यप्रदर्शनार्थमुक्तं चोदना हि भूतमित्यादि । तदयुक्तं, सूत्रकारेण सदौत्पत्तिकसूत्राभ्यां वक्ष्यमाणत्वाद्भाष्यकारस्यापि तत्रैव तद्विवरणमुचितम् ।[२११]अतः किमत्राक्षेत्रे क्लेशेनात आह  चोदनेति । अयमभिप्रायः  चोदनालक्षण इति समासपदम् । समासश्च सति सामर्थ्ये भवति । विशेषणविशेष्यार्थवचनं च पदानां सामर्थ्यम् । न च व्यवच्छेदादृते{१,६१}पदानां विशेषणविशेष्यभावः । अतश्चोदनालक्षणत्वयोरितरेतरव्यवच्छेदात्चोदनैव प्रमाणं, प्रमाणम्
एव चोदनेत्यवधारणद्वयमत्र विवक्षितम् । तच्चोपपत्तिसाकाङ्क्षमिति मीमांसागोत्रानुसारी भाष्यकारोऽनुपपत्तिकार्यं वचनं क्षणमप्यक्ष[२१२]ममाणः प्रतिज्ञासूत्र एव सम्भावनाप्रसिद्ध्यर्थमवधारणद्वये युक्तिलेशमस्पृशदिति ॥ ४ ॥


__________टिप्पणी__________

[२१०] ण्यप्र
[२११] त (Kःा)
[२१२] सहमानः प्र
___________________________



तत्र प्रमाणमेतेत्यवधारणायां तावद्युक्तिलेशमाह  सम्भाव्यत इति । एवंविधेष्वतीन्द्रियेष्वप्यर्थेषु शब्दस्य प्रामाण्यं सम्भाव्यते । अतः प्रतिज्ञायां सम्भावितं प्रामाण्यं हेतुनोपपादयिष्यत इति । चोदनैवेत्यवधारणे युक्तिलेशं दर्शयति  इन्द्रियादेरिति । वक्ष्यति हि सत्सूत्रेणेन्द्रियादेरसामर्थ्यं तदनागतावेक्षणेन[२१३]भाष्यकृतेह कथितमिति ॥ ५ ॥


__________टिप्पणी__________

[२१३] न क
___________________________

कथं पुनः शब्दस्य प्रामाण्यं सम्भाव्यते, अत आह  अत्यन्तेति । अर्थगोचरज्ञानजननशक्तिर्हि प्रमाणानां[२१४]प्रामाण्यम् । सा चैवं नाम शब्दानां व्यापिनी यदत्यन्तासत्यपि गगनकुसुमसंसर्गादौ धियमुपजनयतीति युक्ता तेषु प्रामाण्यसम्भावनेति । नन्वेवं तद्वदेवाप्रमाण्यमापद्यत इति प्रामाण्यं साधयतोऽप्रामाण्यमापतितम्, अत आह  तेनेति । अयमभिप्रायः  उत्सर्गो हि ज्ञानजननेन[२१५]प्रामाण्यम् । तत्पौरुषेयेषु शब्देषु वन्ध्यासुतो यातीत्यादिषु । तद्दोषादपोद्येतापि । अपौरुषेये तु[२१६]शब्दे पुन्दोषाभावात्स्वयमदुष्टत्वाच्च प्रमाणतैवानपोदिता सेत्स्यातीति ॥ ६ ॥


__________टिप्पणी__________

[२१४] प्रमाणत्वं सा (Kःा)
[२१५] ने प्रा
[२१६] तु पु (Kआ)
___________________________



अत्र चोदना हि भूतमित्यादिभाष्ये[२१७]चोदनापदेन शब्दमात्रं विवक्षितमित्याह  चोदनेति । कारणमाह  न हीति । विधायको हि{१,६२}शब्दो मुख्यश्चोदनापदार्थः । न चासौ भूतादिविषयः सम्भवतीति शब्दसामान्यं लक्षयतीति ॥ ७ ॥


__________टिप्पणी__________

[२१७] ष्यं तदिह चो (Kःा)
___________________________


इतश्चैतदेवमित्याह  इन्द्रियेति । समानजातीययोरेव स्पर्धार्हत्वात्शब्दमात्रमेव प्रत्यक्षादिसामान्येन स्पर्धामर्हति, न तद्विशेषः । भवति हि सम्प्रधारणा किं लौहमानीयतामुत दारवमिति । न तु किं लौहमुत खादिरमिति ॥ ८ ॥

अत्र भाष्यकारेण लक्ष्यते येन तल्लक्षणमिति लक्षणपदार्थो विवृतः । तदिदं निमित्ताभिप्रायं प्रमाणाभिप्रायं वेत्याह  निमित्तमात्रमिति । प्रमाणं वेत्यत्रापि पक्षे शिष्यबुद्धिप्रथिम्ने प्रमाणविकल्पानाह  प्रमाणं वेति । प्रमाणं वेत्यत्रापि पक्ष इत्यर्थः । प्रमाणं हि कारकविशेषः । विवक्षातश्च कारकप्रवृत्तिः । अतो यदेव शब्दादीनां वाक्यार्थज्ञा[२१८]नावसानानां मध्ये प्रकृष्टसाधक[२१९]तया विवक्ष्यते तत्प्रमाणमिति । प्रमाणप्रसङ्गेन फलमपि दर्शयति  पूर्वेषामिति । शब्दादीनां
प्रामाण्ये वाक्यार्थज्ञानं फलम् । आन्तरालिकं तु करणव्यापारतया प्रतिपादयितव्यम् । वाक्यार्थज्ञाने तु प्रमाणे हानादिबुद्धिः फलमिति विवेचनीयमिति ॥ १० ॥


__________टिप्पणी__________

[२१८] ज्ञानानां (Kःा)
[२१९] न
___________________________



ननु प्रमाणपक्षे ज्ञानमपि लक्षणपदार्थः । तद्धि प्रमाणम् ।[२२०]अतः कथं शब्दविशेषवाचिना चोदनापदेन सामानाधिकरण्यमत आह  ज्ञान {१,६३}इति । अस्यार्थः  न[२२१]तावद्ज्ञानमेव प्रमाणमिति नियमः । विवक्षावशेन हि शब्दादीनां प्रामाण्यमुक्तमेव । अपि च यदि ज्ञानमेव प्रमाणं तद्विवक्षया च लक्षणशब्दः प्रयुक्तः, तथापि चोदनाशब्देन तद्गोचरं ज्ञानं तत्कार्यं लक्ष्यते यदि तद्विवक्षया लक्षणशब्दप्रयोगः । अथ तु पदार्थज्ञानादिविवक्षया, तदा शब्दकार्यस्य[२२२]ज्ञानस्य यदपरं[२२३]कार्यं
पदार्थज्ञानादि तच्चोदनापदेन लक्ष्यते । अस्ति हि कार्यकार्यस्यापि परम्परया सम्बन्धो लक्षणाबीजमिति ॥ ११ ॥

__________टिप्पणी__________
[२२०] णं तत्क (Kआ)
[२२१] नावश्यज्ञा
[२२२] स्य य
[२२३] परं प
___________________________



निमित्तार्थे तु लक्षणपदे शब्दे च प्रमाणे मुख्यार्थयोरेव द्वयोरपि सामानाधिकरण्यमित्याह  निमित्तेति ॥ १२ ॥

अत्र चोदनैवेत्यवधारणे धर्मस्येन्द्रियादिगोचरत्वमपाकृतम् । तदयुक्तं, द्रव्यादिर्हि धर्मः । स चैन्द्रियिक एवेति प्रत्यक्षसूत्रे वक्ष्यते, अत आह  द्रव्येति । अयमर्थः  सत्यं द्रव्यादयो धर्माः । न तु स्वरूपेण किन् तु श्रेयस्साधन[२२४]तारूपेण । अतो न तदैन्द्रियिकमिति न धर्मस्येन्द्रियगोचरत्वापत्तिः । आदिशब्देनाकृतेरुपादानमिति ॥ १३ ॥


__________टिप्पणी__________

[२२४] नरू
___________________________


केन तर्हि रूपेणामी धर्माः यद्वेदवेद्यमिति, तद्दर्शयति  श्रेय इति त्वमन्तेन । श्रेयस्साधन[२२५]शक्त्यात्मना हि द्रव्यादयो धर्माः । न तद्रूपममीषां वेदादृते शक्यतेऽवगन्तुम् । न हि गोदोहनेन पशुकामस्य प्रणयेतित्यादिश्रुतिमन्तरेण गोदोहनादयः श्रेयस्साधना इति प्रमाणान्तरं प्रक्रमत इति । प्रकृतमनैन्द्रियिकत्वं धर्मस्योपसंहरति तस्मादिति ॥ १४ ॥


__________टिप्पणी__________

[२२५] नत्वात्म (Kःा)
___________________________


{१,६७}    अत्र भाष्यकारेण नान्यत्किञ्च नेन्द्रियमितीन्द्रियमात्रमशक्तं धर्म इत्युक्तम् । न चैतावता चोदनैवेत्यवधारणोपपत्तिः । अनुमानादिशाक्तिप्रसक्तेरनिवारितत्वात्, अत आह  प्रदर्शनार्थमिति । यथा हि सूत्रकारेण सर्वप्रमाणानिमित्तत्वे विवक्षिते तत्प्रत्यक्षमनिमित्तमिति प्रत्यक्षमात्रस्यानिमित्तत्वमुक्तं, तथा तच्छीलमनुविदधानेन भाष्यका[२२६]रेण प्रदर्शनार्थमिन्द्रियमात्राशक्तिरुपवर्णितेति । नान्यत्किञ्चेति वा प्रमाणसामान्यनिराकरणाय भाष्यं छेत्तव्यमित्याह  नान्यदिति । कथं पूर्वस्माद्विच्छिन्नं नेन्द्रियमिति व्याख्येयमत आह  तदिति । इन्द्रियपूर्वकं हि सर्वम्[२२७]इतरदिन्द्रियाशक्तावशक्तमिति भावः । नान्यदिति वा सर्वार्थं
छित्त्वा किञ्चेति हेतुं पृष्ट्वा नेन्द्रियमिति पूर्ववद्धेतुतया वक्तव्यमित्याह  किञ्चेति ॥ १६ ॥


__________टिप्पणी__________

[२२६] कृता प्र
[२२७] मिन्द्रि (Kःा)
___________________________


नन्वनुमानमेवञ्जातीयकेषु समर्थम्, अनुमीयते खल्वङ्गारेभ्यो भूतोऽग्नीन्धनसंयोगः । तथाचेन्धनाग्निसंयोगाद्भविष्यदङ्गारावगमः । विप्रकृष्टश्च धूमादग्निः । कुड्यादिव्यवहितश्च स्वरेण पुत्रः । गन्धाच्च सूक्ष्मद्रव्यावगमः । अतः कथं सर्वनिषेधसिद्धिरत आह  यद्यपीति द्वयेन । सत्यं भूतादावनुमानं समर्थं, न तु तद्विना सम्बन्धबोधमुभवति । सम्बन्धश्च[२२८] क्वचित्सामान्यतोऽवगम्यते, यथाग्निसामान्येन धूमसामान्यस्य ।[६५]क्वचिद्विशेषतः, यथा रोहिणीकृत्तिकयोः । न च द्विधापि किञ्चिल्लिङ्गं नित्यातीन्द्रियेण धर्मेण सम्बद्धम्
उपलब्धं, येनानुमानं भवेदिति ॥ १८ ॥


__________टिप्पणी__________

[२२८] न्धबोधश्च (Kआ)
___________________________



अत्र चोदयति  नन्विति । शब्दोऽपि नागृहीतसम्बन्धः
प्रतिपादकः, बालानामनवगतेः । अतः कथं शब्दमयी चोदना धर्मे प्रमाणं भविष्यतीति । परिहरति  पदमिति । ततः किमत आह  न त्विति । [२२९]कस्तर्ह्यसौ अत आह  वाक्यार्थ इति ॥ १९ ॥


__________टिप्पणी__________

[२२९] कोऽसौ
___________________________


ननु च न वाक्यमपि सकलवर्णपदोपसंहारातिक्र[२३०]मेण किञ्चिदतीन्द्रियं तत्त्वम्, अपि तर्हि संहत्यार्थमभिदधति पदान्येव । अतः कथमगृहीतसम्बन्धं वाक्यं वाक्यार्थस्य वाचकं भविष्यतीति, अत आह  वाक्यस्येति । स्यादयं दोषो यदि वाक्यं वाचकमित्यभ्युपेयते, न त्वेतदेवमिति । कुतस्तर्हि वाक्यार्थावगतिः, अत आह  पदार्थानामिति । ते वा कथमगृहीतसम्बन्धास्तं गमयिष्यन्ति । न ह्यन्यस्य दर्शनेऽन्यकल्पना युक्ता, अतिप्रसङ्गात् । अन्यमपि तत्प्रतिबद्धं[२३१]विद्वानन्यमनुमिनोति इति प्रतिबन्धबलादुचितमत आह  सम्बन्धेति । सम्बन्धदर्शननिरपेक्षाणामेव पदार्थानां वाक्यार्थे ज्ञातव्ये तद्भावभावेन
तद्भूताधिकरणे हेतुत्वमुपपादयिष्यत इति ॥ २० ॥


__________टिप्पणी__________

[२३०] रेकेण
[२३१] न्धं वि
___________________________



अत्रापरं भाष्यं, नन्वतथाभूतमप्यर्थं ब्रूयाच्चोदना, यथा यत्किञ्चन लौकिकं वचनं नद्यास्तीरे फलानि सन्तीत्येवमादि । तदयुक्तम् । कथं हि यादृशतादृश[२३२]रथ्यापुरुषवाक्यमुपमानं चोदनायाः । अपौरुषेयी हि सा । पुरुषाश्रया हि शब्दे दोषाशङ्का । अतः कथमतथाभावशङ्का ।


__________टिप्पणी__________

[२३२] शानुगुणर (Kःा)
___________________________

अत्र केचिदाहुः  शब्दशक्तिनिरूपणद्वारेण प्रतिज्ञाक्षेपार्थमिदं भाष्यम् । अत्र किल चोदनासूत्रेण कार्यरूपो वेदार्थ इति प्रतिज्ञातं[६६]तदनेनाक्षिप्यते । अर्थासंस्पर्शिनि हि शब्दे केयमर्थविशेषप्रतिज्ञा चोदनानाम् । सर्वे शब्दाः खलु न स्वभावतोऽर्थं स्पृशन्ति । यदेव हि यादृशमेकदैकेन प्रयुक्तं वाक्यमर्थवदासीत्, तदेव हि तादृशमपगतसकलकलाध्मातादिदोषमन्यदा भवति वितथम् । न चैतदवैलक्षण्ये युक्तम् । यदाहुः  लक्षणयुक्तस्य बाधासम्भवे तल्लक्षणमेव बाधितं भवतीति । न चार्थवतां[२३३]प्रत्यक्षादीनामेष धर्मो दृश्यते । न हि तिमिरादिदोषरहितं
चक्षुः सम्यगसम्यक्च ज्ञानं जनयतीति दृष्टपूर्वम् । अपि च स्वाभाविकेऽर्थसम्बन्धे कथमसत्यर्थे ज्ञानं जनयति ।[२३४]तथा हि बाधितोऽपि संसर्गः शतकृत्वः शब्दादवगम्यते अङ्गुल्यग्रे हस्तियूथशतमिति । न चेदमन्यत्र दृष्टम् । न हि चक्षुषा शुक्तौ रजतमिति वेदितायां नेदं रजतमिति बाधकोदये चक्षुरेव पुनारजतमिति बोधयति । शब्द एव तु निरङ्कुशः स्वगोचरमन्यगोचरं वा प्रमाणान्तरेण बाधितमपि बोधयतीति । नूनमसमीक्षितपारमार्थिकार्थसद्भावो बोधयन्नप्यर्थमनर्थक इति[२३५]प्रतिजानीमहे । तदिदमुक्तम्  अर्था[२३६]संस्पर्शि यत्प्रमाणं तस्य बाधकोत्पत्तौ सत्यां
न पुनः प्रतिपक्षविज्ञानं तन्निमित्तमेवोपलभ्यते । शब्दे पुनः स्पष्टेऽपि बाधकज्ञाने पुनः शब्दनिमित्तमेव प्रतिपक्षविज्ञानमुदेति अङ्गुल्यग्रे हस्तियूथशतमिति । कथं तर्हि शब्दादर्थावगतिः, सामयिकीति वदन्ति । यदाहुः


__________टिप्पणी__________

[२३३] ता
[२३४] तीति बा (Kःा)
[२३५] ति जा
[२३६] र्थ
___________________________



अना[२३७]गमश्च सोऽभ्यासः समयः कैश्चिदिष्यते ।


__________टिप्पणी__________

[२३७] भ्या (Kआ)
___________________________


अभ्यासात्प्रतिभाहेतुः सर्वशब्दः समासतः ॥

इति । इमं चाक्षेपमपनेतुमिदं भाष्यं विप्रतिषिद्धमिदमभिधीयते ब्रवीति च वितथं च इत्यादि । तस्य चायमर्थः  अर्थमवबोधयति अर्थासंस्पर्शि चेति चित्रम् । न हि प्रत्याय्यप्रत्यायकभावादन्यः शब्दार्थयोरस्ति सम्बन्धः । स चेदमर्थमवबोधयति, कथमर्थासंस्पर्शी स्यात् । स्यादेतत् । बाधकज्ञानसमधिगम्यमर्थासंस्पर्शित्वम् । उक्तं चेदं सत्यपि बाधकज्ञाने लौकिकेषु वाक्येषु शब्दादेव ज्ञानमुत्पद्यते अङ्गुल्यादिवाक्येभ्य इति । मैवम् । अनभिज्ञो भवान् बाध्यबाधकभावस्य । अङ्गुल्यग्रे हस्तियूथशतमिति प्रमाणान्तरदर्शनमत्र बाधितं, न पुनर्हस्तियूथशतमिति । प्रमाणान्तरदृष्टं[६७]ह्य्
अर्थं परस्मै प्रतिपादयितुं पुरुषाः प्रयुञ्जते वाक्यानि । ततश्च प्रमाणान्तरेणायमनेन दृष्ट इत्येतावच्च शब्दादवगम्यते । अतोऽत्र प्रमाणान्तरेण तस्यार्थस्य यद्दर्शनं तदेव बाधितं भवति । हस्तियूथे तु शब्दो न प्रमाणमिति तच्छब्दादप्रसक्तमेवेति न तद्बाध्यते । कथं तर्हि हस्तियूथसंसर्गावगमः । पदानां सन्निधानदोषात्पदार्थविवेकाग्रहणनिबन्धनोऽयं भ्रमः । न पुनराभिधानिकः [?]संसर्गः । योग्यता हि[२३८]निबन्धनमन्विताभिधानेऽभिहितान्वये वा । न चाङ्गुल्यग्रस्य करिधारणयोग्यता सम्भवति । तस्मान्नार्थासंस्पर्शी शब्द इति सूक्तमर्थविशेषप्रतिज्ञानं चोदनालक्षणो
ऽर्थो धर्म इति ।


__________टिप्पणी__________

[२३८] हि तन्निब (Kआ)
___________________________


इमौ त्वाक्षेपपरिहारौ न मृष्यामहे । तत्र यत्तावदुक्तं कार्यरूपो वेदार्थ इति चोदनासूत्रेण प्रतिज्ञातमिति, तदयुक्तं, भाष्यविरोधात् । भाष्यकारो हि को धर्मः कथंलक्षण इत्येकेनैव सूत्रेण[२३९]व्याख्यातमित्युक्त्वा सूत्रमवतारयति । तत्प्रमाणस्वरूपयोरेकं श्रौतमन्यदार्थमित्येव वक्तुं युक्तम् । उक्तं च तद्वार्त्तिककृता कार्यार्थताप्रतिज्ञानं पुनरशाबरमजैमिनीयं चेति । न हि चोदनासूत्रे तादृशः पदार्थानामन्वयो दृश्यते । न च पदार्थान्वयनिरपेक्षो वाक्यार्थो युक्तः । कथं च प्रमाण[२४०]लक्षणे कार्यार्थताप्रतिज्ञानं सङ्गच्छते । ननु च प्रामाण्यमेव कार्यार्थतां
विना न सम्भवतीति प्रमाणलक्षणानुगुणैव कार्यार्थताप्रतिज्ञा । न ह्यकार्यार्थं वचः प्रामाण्यमर्हति । अनपेक्षालक्षणं हि तत् । न च सिद्धार्थं वचनमनपेक्षं भवति । तस्य हि साधकबाधकयोरन्यतरोपनिपातः सम्भवति । तत्र साधकसम्भवेऽनुवादत्वम्, इतरत्र बाधितविषयत्वादप्रमाणत्वम् । अत एव चापौरुषेयत्वमपि वेदवाक्यानाम् । प्रमाणान्तरप्रतिपन्नविषयता हि पौरुषेयता, न पुनः पदवर्णादिकार्यता । न चातीन्द्रियमर्थं पुरुषाः शक्नुवन्त्यवगन्तुम् । अतः कथमतीन्द्रियार्थान् शब्दान्निबन्धीयुरिति प्रयोजनवदर्थविशेषप्रतिज्ञानमिति ।


__________टिप्पणी__________
[२३९] ण वक्ष्यत इत्यु
[२४०] णज्ञानल (Kःा)
___________________________



अत्र वदामः  यत्तावत्सिद्धार्थत्वादनुवादत्वमिति, तदयुक्तम् । यदि प्रमाणान्तरसिद्धोऽयमर्थ इति सिद्धमर्थं बोधयति, भवतु तत्सापेक्षत्वादप्रमाणम् । भूतार्थमपि तु यद्ज्ञानान्तरागोचरतया स्वगोचरम्{१,६८}अवगमयति, न तत्सापेक्षम् । अथ मतं परिनिष्पन्नविषयाणि खलु प्रत्यक्षादीनि, तानि तादृशविषयविशेषे सम्भवन्तीति प्रमाणमनुवादीकुर्वन्ति इति । तन्न । न हि प्रमाणान्तरसम्भावनया प्रमाणमनुवादो भवति, अतिप्रसङ्गात् । दूरस्थो हि वह्निरनुमानादवगतः शक्य आसीदता प्रत्यक्षयितुमिति न तस्यानुवादत्वमापद्यते । यत्तु बाधितविषयत्वादप्रमाणत्वमिति, तदस्तु यदा[२४१]तु नैतदेवमिति विपर्ययः । अबाधितार्थं तु सिद्धार्थगोचरम्
अपि किमप्रमाणं भविष्यति । तदपि बाधकसम्भावनयाप्रमाणमिति चेद्, अस्तु तावत्पौरुषेयेषु । अपौरुषेयं तु सिद्धार्थमपि कथं बाध्यतया सम्भाव्येत । न ह्यदुष्टकारणजं ज्ञानं बाध्यते । शब्दे च न स्वाभाविका दोषाः । पुरुषो ह्ययथार्थज्ञानानुरोधेन शब्दं दूषयति । ननु सिद्धार्थमपौरुषेयमित्येवं दुर्भणमित्युक्तम् । किमिदानीमतीन्द्रियार्थत्वमपौरुषेयत्वम् । हन्तैवं सुरभि गगनकुसुममित्यपि वाक्यमपौरुषेयमापद्येत । तस्यापि न केनचिदिन्द्रियेणार्थोऽवगम्यते । स्यादेतत् । असदर्थमेवेदं वाक्यं, सदर्थं चातीन्द्रियार्थम्
अपौरुषेयमिति । वैदिकं वाक्यं कार्यार्थं कथं सदर्थं, तस्यापि न प्रमाणान्तरेणार्थोऽनुभूयते । मानुभावि । न तु प्रतिक्षिप्यते, शब्दादवगम्यते च । गगनकुसुमवाक्यं तु प्रमाणान्तरप्रतिक्षिप्तार्थमेव, नास्तीति हि तदर्थमवगमयति । केन पुनः प्रमाणान्तरेणास्यार्थः प्रतिक्षिप्यते । न तावद्भावप्रमाणैः, भावविषयत्वेनाभावानवभासनात् । अभावस्तु प्रमाणमनभिमतमेव भवताम् । नन्वस्ति तावद्नास्तीति ज्ञानं तत्प्रतिक्षेप्स्यति । तद्भोः किं प्रमाणमप्रमाणं वा । नाप्रमाणं प्रतिक्षेपायालम् । प्रमाणत्वे च षष्ठप्रमाणापत्तिः ।
ननु च गगनकुसुममस्ति नास्तीति च व्याहन्यते । अतो व्याघाताद्गगनकुसुमवाक्यमसदर्थम् । किमत्र व्याहन्यते । सदसत्त्वं हि वस्तुनः सिद्धस्य परस्परविरुद्धमवगम्यमानं व्याघातसंविदमुपजनयति । न चेह परस्परविरुद्धसदसत्त्वावगमः, निस्स्वभावत्वादभावस्य भवत्सिद्धान्ते । नन्वस्ति तावन्नास्तीति शब्दप्रयोगः । मा भूज्ज्ञानमतः स नभस्सुमनस्सत्तां प्रणोत्स्यति । न, अर्थनिबन्धनत्वाच्छब्दाना विरोधस्य । न च नास्तीति कश्चिदस्यार्थो दृश्यते । न चानर्थकः शब्दोऽर्थान्तरं विरुणद्धि । ननु नायमनर्थकः, विविक्तं हि कुसुमेन गगनमेव तस्यार्थः । विविक्तम्{१,६९}इत्यवाच्यमनधिकार्थत्वात् । गगनं तु गगनपदप्रवेदितमिति पुनरुक्तं
नास्तीति पर्यायतापत्तिश्च । दृश्यते प्रतियोगिनि कुसुमे केवलगगनोपलम्भो नास्तीत्युच्यत इति चेत्, स तर्हि नास्तीति कुसुमवद्गगनमपि न स्यादेव । नास्तीति पदास्पदमेवासदिति लौकिका मन्यन्ते । तस्मान्नास्तीति ज्ञानं प्रमाणमप्रमाणं वा शब्दो वा नास्तीति गगनकुसुमं न प्रतिक्षिपतीति तदपि स्वशब्दादवगतं सदेव स्यात् । यदि तु तथाविधमेव नास्तीति वक्तुम्[२४२]इच्छा, न शब्दप्रयोगं वारयामः । वस्तुसत्ता तु न निवारयितुं शक्यत इत्युक्तम् । अतः सदतीन्द्रियार्थं गगनकुसुमवाक्यमपौरुषेयमापन्नमायुष्मताम् । यथा[२४३]चेदमसदर्थं, तथा वैदिकमप्यतीन्द्रियकार्यार्थमसदर्थम् । न हि प्रमाणा[२४४]गोचरं वस्त्वस्तीति शक्यते वक्तुम् । न च कार्यं
प्रत्यक्षादिगोचरम् । न च शब्दगम्यम्, अपदार्थस्यावाक्यार्थत्वात् । अगृहीतसम्बन्धस्य चापदार्थत्वात् । प्रमाणान्तरागोचरे च सम्बन्धस्य ग्रहीतुमशक्यत्वात् । प्रपञ्चयिष्यते चैतदौपत्तिकसूत्रे[२४५]इत्यलमनेनातिपरिस्पन्देन ।


__________टिप्पणी__________

[२४१] यत्र नै (Kःा)
[२४२] रि
[२४३] यथा त्विदमनुपपन्न तथा (Kःा)
[२४४] णान्तरागो (Kआ)
[२४५] वार्त्तिके इ
___________________________



अतः सिद्धमिदं न कार्यार्थत्वादपौरुषेयत्वमिति । कथं तर्हि, पूर्वापरकोटिविरहात् । यस्य खलु न पूर्वापरकोटी प्रसंख्यायेते, तन्नित्यं यथा गगनम् । एवञ्च वेदाः[२४६]इति नित्याः । का पुनरियं नित्यता वेदानाम् । यदि नित्यवर्णपदारम्भः, समानोऽयं लौकिकवाक्येषु । अथानुपूर्व्यनित्यत्वात्तान्यनित्यानि, तुल्यं तदनित्यत्वं वेदवाक्यानाम् । अतो न पुरुषप्रमाणगोचरागोचरार्थत्वादन्यत्पौरुषेयापौरुषेयत्वं पुंवेदवचसाम् । वाच्यो वा विशेषः । स उच्यते । क्रमवन्ति हि पदानि वाक्यमुच्यते । तद्यत्र स्वतन्त्र एव पुरुषः क्रममारचयति तत्पौरुषेयम् ।
यत्र तु क्रमरचनायामस्वतन्त्रः पुरुषः यथैव पूर्वपूर्वाध्येतृभिरुक्तः क्रमस्तथैव विवक्षति, तदपौरुषेयम् । अनित्य[२४७]त्वेऽपि च क्रमव्यक्तीनामवान्तरजातितस्तत्त्वान्यत्वव्यवस्था शब्दाधिकरणे वक्ष्यते । पदनित्यत्वे चैष एव प्रकारस्तत्रैव दर्शयिष्यते । पूर्वापरकोटिविरह एव वेदेऽपि कथमिति यो मन्यते{१,७०}स वक्तव्यः । न तावत्पूर्वापरकोटी वेदानां प्रत्यक्षेणोपलभ्येते । न चानुमीयेते, विपरीतानुमानात् । एवं ह्यत्रानुमीयते अनागतः कालो न वेदशून्यः, कालत्वादिदानीन् तनकालवदिति । एवमतीतेऽपि काले प्रयोगो दर्शयितव्यः । न च प्रागभावो वेदानां कैश्चिदुपलब्धः । जगदादौ वेदा महेश्वरेण प्रणीता
इति चेद्, न । जगदादेरभावात् । नचार्वाचीन एव काले केनचिद्वेदाः सन्दृब्धा इति कर्तृस्मरणमस्ति । नचास्मर्यमाणोऽपि जीर्णकूपादिवदासीत्कर्तेति युक्तं वक्तुम् । तत्र हि प्रयोजनाभावादुपपद्येतापि कर्तुरस्मरणम् । अदृष्टार्थनिर्मितेषु वेदेषु प्रत्ययिततरनिर्मातृस्मरणमन्तरेण के श्रद्दधीरन् । वक्ष्यति च


__________टिप्पणी__________

[२४६] इतीति (Kःा)
[२४७] न्यत्वे च (Kआ)
___________________________



वैदिको व्यवहारस्तु न कर्तृस्मरणादृते ।

इति । तदेवं पूर्वापरकोटिविरहादेवापौरुषेयत्वं, न कार्यार्थतयेति व्यर्थं तत्प्रतिज्ञानम् । अव्यापकं च, मन्त्रार्थवादोपनिषदामतादर्थ्यात् । ननु च तेषामपि कार्यार्थता द्वितीये पादे वक्ष्यते  विधिना त्वेकवाक्यत्वात् (१ ।२ ।७) इति । इहापि च भाष्यकारेणोक्तं चोदना हि भूतं भवन्तमित्यादिशक्नोत्यवगमयितुमन्तेन । एतदुक्तं भवति  कार्यमेव प्रतिपादयन्ती चोदना भूतादिकमप्यवगमयति, न तु प्रतिपादयति । तदुक्तं शक्नोत्यवगमयितुमिति । अत्रोच्यते  न तावदर्थवादानां कार्यार्थता अर्थवादाधिकरणे उक्ता । अपि तु भूतार्थानामेव स्तुत्या विध्यन्वयो दर्शितः । चोदना हि भूतमित्यादिभाष्याभि[२४८]प्रायस्त्वनन्तरमेव वार्त्तिककारेण
व्याख्यातः । यस्त्वयमस्यार्थो वर्ण्यते चोदना हि भूतादिकं गमयति, न तु प्रतिपादयतीति । तन्न । यदि भूतादिकं गमयति । कथं न प्रतिपादयति । न हि गमकत्वादन्यत्प्रतिपादकत्वम् । अथ कार्यपरत्वमनेन प्रकारेण वर्ण्यते, सर्वं हि पदजातं कार्यपरं न भूतादिस्वरूपे प्रमाणमिति कथमनाद्यनन्तं विज्ञानमानन्दं ब्रह्मोपनिषद्भ्यः सेत्स्यति ।[२४९]कस्मिंश्च कार्यार्थे प्रामाण्यमुपनिषदाम् । ननु तासामपि प्रतिपत्तिकर्तव्यतापरत्वमेव ।[२५०]अस्ति च ज्ञानविधानमात्मा ज्ञातव्य इति । तदयमर्थो भवति  विज्ञानमानन्दमात्मानं जानीयादिति । नन्वेवमस्वरूपपराच्छब्दात्कथमात्मरूपसिद्धिः । न ह्यन्यपरः शब्दोऽर्थान्तरे
प्रमाणं, प्रत्युत विपरीतम्{१,७१}अपि सम्भाव्येत । अतद्रूप एव हि तद्रूपज्ञानकर्तव्यतावचनं लोके दृश्यते । तथा अपितर्येव पितरं जानीयादिति । वेदे चानुद्गीथ एवोङ्कारे उद्गीथोपासनाविधानमोमित्येतदक्षरमुद्गीथमुपासीतेति । स्यादेतत् । प्रमाणान्तरादेवात्मस्वरूपसिद्धिरिति । केषां प्रमाणान्तरात् । संसारिणो हि न तावत्कार्यकरणसङ्घातातिरिक्तं सच्चिदानन्दं ब्रह्मापरोक्षमीक्षन्ते । ते हि देहमेवात्मानं मन्यमानाः दुःखिनमनित्यं जडं च पुरुषं जानन्ति । ये पुनरपवर्तितनिखिलानाद्यविद्यानुबन्धोपदर्शितशरीरेन्द्रियादिप्रपञ्चाः समुत्खातसकलमितिमातृमेयमानविभागमपरिस्पन्दमानन्दं
फलभूतं ब्रह्माधिरूढाः, ते किं केन[२५१]पश्येयुः । अतो न कथञ्चिदात्मस्वरूपं सिध्येत् । तस्मादुपपत्तितो ग्रन्थतश्च न कार्यार्थता प्रतिज्ञातुं शक्यते ।


__________टिप्पणी__________
[२४८] र्थस्त्व
[२४९] ति न कस्मिं
[२५०] वावगम्यते । अ (Kःा)
[२५१] के प
___________________________



यच्च नन्वतथाभूतमित्यर्थासंस्पर्शितया शब्दानां प्रतिज्ञाक्षिप्यत इति, तदयुक्तम् । तथा हि  कोऽयमर्थासंस्पर्शः । यदि तावत्संयोगाद्यन्यतमसम्बन्धाभावः, सोऽनुज्ञायत एव । न ह्यसौ शब्दार्थयोः संयोगादिलक्षणः सम्बन्धोऽभ्युपेयते । अथार्थानवबोधकत्वं, कुतोऽर्थसंवित् । समयादिति चेद्, नन्वयं सम्बन्धपरिहार एव प्रतिमर्त्यादिपक्षासम्भवात्समयो निराकरिष्यते । किं तन्निराकरणार्थमत्र प्रयस्यते । यच्चार्थासंस्पर्शितानिराकरणार्थमुक्तं प्रमाणान्तरदर्शनमत्र बाध्यते । न पुनर्हस्तियूथमिति । तस्य कोऽर्थ इति न विद्मः । प्रमाणान्तरदृष्टार्थविषय
एव लौकिकः शब्दः । स कथं प्रमाणान्तरबाधेन बाध्यते । स्यान्मतं  देशकालविशेषावच्छिन्नमर्थं प्रमाणान्तराणि बोधयन्तीदमिदानीमत्र चेति । अतो नद्यादिविशेषफलसंसर्गबाधे तानि बाधितानि भवन्ति । शब्दस्तु देशकालानवच्छिन्नमर्थमाचक्षाणो न संसर्गविशेषबाधे बाधितो भवतीति । तदयुक्तम् । य एव संसर्गो यदा वक्तुरिष्टस्तमेव तदानीं शब्दोऽभिधत्ते, न संसर्गमात्रम् । न हि नानाविधानेकनदीतीरफलसंसर्गविशेषवर्ति सामान्यमस्ति, यः शब्दार्थः स्यात् । न चाविवक्षित एव संसर्गः शब्देनाभिधीयत इति साम्प्रतम् । वक्तृवाचकयोरसंप्रतिपत्त्या
व्यवहारासिद्धेः । नर्मदातीरे फलानि सन्तीति वा विशेषवचने कः परिहारः । तत्राप्यासन् भविष्यन्ति वेति चेत् । न । सन्तीति वर्तमानापदेशात् । अपि चात्यन्तासम्भावी[२५२]वन्ध्यासुतादिसंसर्गः{१,७२}कदा कुत्र वा भविष्यति, यः शब्दार्थबाधपरिहाराय घटिष्यते । संसर्गावगमापलापस्तु संविद्विरुद्ध एव । यदि तूच्यते  सर्वमेव लौकिकवाक्यमर्थे न प्रमाणं वक्तृज्ञानेऽप्रामाण्यात् । एव ह्याह  अपि च पौरुषेयाद्वचनादेवमयं पुरुषो वेदेति भवति प्रत्ययः । नैवमर्थ इति । अतो न क्वचिच्छब्दार्थबाध इति । साधु परिहृतमेवंवादिना शब्दानामर्थासंस्पर्शित्वम्, अर्थे न प्रमाणं स्पृशति चार्थम्
इति । अपि च मा नाम भवत्वर्थे प्रमाणम् । वक्तृज्ञाने तावत्प्रमाणमेव । अतः स एव शब्दार्थ इति तद्बाधेऽपि शब्दार्थबाधो दुष्परिहर एव । स्यान्मतं  न वक्तृज्ञाने शब्दो वाचकतया प्रमाणं, लैङ्गिकत्वात्संविदः, संवित्कारणको हि शब्दः कार्यभूतोऽवगत्ः कारणभूतां संविदमनुमापयति, कार्याच्च कारणबुद्धिरनुमानमित्यविवादम् । आह च  न प्रसिद्धकारणत्वात्संविदिति । इदं तदर्थासंस्पर्शितापरिहाररहस्यम् । किमत्र वाच्यमपरं, शब्दो नार्थे न ज्ञाने वा प्रमाणं तस्मान्नार्थासंस्पर्शीति । अथोच्येत  न मः शब्दो नार्थे प्रमाणमिति । स्वाभाविको हि वृद्धव्यवहारे शब्दार्थयोरवधृतः
सम्बन्धः । लोके तु क्वचिद्व्यभिचारदर्शनाद्वक्तृप्रमाणपरतन्त्रत्वाद्वाक्यानां वक्तृज्ञानपर्यवसानं, नार्थे निश्चयजनकत्वम् । वेदे तु वक्तुरभावान्नार्थे प्रामाण्यं विहन्यते । न हि तत्र प्रमाणान्तरपरतन्त्रः शब्दो वर्तत इति । तन्न । न हि क्वचिद्व्यभिचारदर्शनेन प्रमाणमनर्थविषयं भवति । न हि शुक्तौ रजतज्ञानं बाधितमिति स्वगोचरमन्यगोचरं वा भवति । अर्थमेव तु दोषादन्यथा[२५३]स्थितमन्यथा बोधयतीति वृत्तिकारग्रन्थे वक्ष्यामः ।


__________टिप्पणी__________

[२५२] वितव (Kःा)
[२५३] था बो (Kआ)
___________________________



तदिहापि सर्वं शाब्दमर्थविषयमेव । किञ्चिदेव तु दोषवशाद्विपर्येतीति युक्तं वक्तुम् । अपि च यदि पुंगिरामर्थे न प्रामाण्यं, कुतस्तर्हि विशिष्टा वक्तृधीरनुमास्यते । न ह्यनासादितार्थविशेषपरिष्वङ्गाः स्वरसेन संविदो[२५४]ऽप्यनुमीयन्ते । तदवश्यमासां विशेषमनुमित्सता अर्थविशेषपरिरम्भो वक्तव्यः । न चानारूढो बुद्धावर्थो वक्तृबुद्धिं विशिनष्टि । यदप्येके मन्यन्ते  पुंवाक्येषु तावत्क्वचिद्व्यभिचारदर्शनादर्थे निश्चयो न जायते । न चानिश्चितोऽर्थो ज्ञातो भवति । न हि ज्ञानमनिश्चयात्मकं किञ्चिदस्ति ।{१,७३}तस्मादज्ञातेऽपि वाक्यार्थे श्रोतुरयं विमर्शो भवति ।
अयमाप्तोऽन्योन्यान्वययोग्यार्थमेव पदजातं ब्रवीति, तेन नूनममुनामीषामन्वयो ज्ञात इति वक्तुरेवान्वयज्ञानमनुमिनोति । श्रोतुस्तु विमर्शमात्रमिति । तदयुक्तम् । कथं हि श्रोता बुद्धावनारूढमेवान्वयविशेषं वक्तृज्ञानविशेषणतया कल्पयति । ताल्वादिव्यापारादेवाप्तस्य प्रतीत्यान्वयमयं वाक्यं रचयतीत्यन्वय?धियमनुमिनोतीति चेत् । न । अन्वयज्ञानमात्रानुमानात् । विशिष्टान्वयज्ञानानुमानं तु वक्तरि नात्मीयविशेषज्ञानमन्तरेणोपपद्यते । यत्तु कथमनिश्चितोऽर्थो ज्ञात इति । अत्र ब्रूमः  त्रेधा खल्वपि वक्तारो निरूपिताप्तभावो निरूपितानाप्तभावोऽनिरूपितोभयरूपश्च । सर्वत्र च शब्दान्निर्णय एव । परं निरूपिताप्तभावे सम्यगेतदवगतमनेनेति वक्तरि निश्चय एव प्रतितिष्ठति ।
विपरीते विपर्येति । अनिरूपितान्यतररूपेऽपि शब्दान्निश्चय एव । क्वचिद्व्यभिचारात्तावदागन्तुकः सन्देहः । न क्वचिदपि शब्दः संशयहेतुः । ननु तथाप्याप्तप्रमाणानुसारी शब्दान्निश्चय इति पूर्वमुत्पन्नम्[२५५]अपि ज्ञानं व्यभिचार[२५६]दर्शनभूव संशयेन प्रतिबद्धं न प्रमाणम्, उत्तरकालं चाप्तप्रमाणानुसारिणि निर्णयेऽनुवाद इति कदा प्रमाणं भविष्यति । स्वकाल इति ब्रूमः । स्वकाले च तेनोत्पत्तिमता संशयात्मना चासावर्थः परिच्छिन्नः । एतावच्च प्रमाणानां प्रामाण्यम् । अतः कथमप्रमाणं भविष्यति । यदि परं शाङ्केतव्यभिचारनिवृत्त्यर्थमाप्तत्वेन दोषाभावमात्रम्
आश्रीयते, सर्वप्रमाणसाधारणं चेदं शङ्कितदोषनिवृत्त्या औत्सर्गिकं प्रामाण्यमिति । न च प्रमाणान्तराप्रतीतमपूर्वमर्थं प्रति[२५७]यतः श्रोतुरनुवादः शाब्द इति युक्तम् । न ह्याराच्चैत्रोऽयमिति निश्चिते पुनश्च कुतश्चिन्मैत्रसादृश्यात्सन्दिग्धे स एवायमिति निश्चिते पूर्वं चैत्रज्ञानमप्रमाणं भवति । अतो वक्तृप्रमाणनिश्चयेन प्रमाणमेवैतदभूदिति श्रोता निश्चिनोति । तस्माद्द्वयमप्येतत्प्रमाणं यच्च शब्दाद्ज्ञानं, यश्च वक्तृप्रमाणानुसारी निश्चयः । प्रथममपूर्वार्थपरिच्छेदात् ।[२५८] परं तु शङ्कानिराकरणात् । उक्तं च वार्त्तिककृता


__________टिप्पणी__________

[२५४] दो व्यतिभिद्यन्ते (Kआ, Kःा)
[२५५] न्नं विज्ञा (Kआ)
[२५६] रभुवा
[२५७] ती (Kआ, Kःा)
[२५८] दुत्तरं (Kःा)
___________________________



प्रामाण्यस्थापनं तु स्याद्वक्तृधीहेतुसम्भवात् ।

इति । यदपि नानिश्चयात्मकं ज्ञानमस्तीत्युक्तम् । तदप्यस्मान् पराजित्य{१,७४}वक्तुमुचितम् । प्रमाणं भ्रमः संशयः स्मरणं संवाद इति पञ्चधा ज्ञानं विभजामहे । तस्मात्सर्वमेव शाब्दमर्थगोचरं प्रमाणमप्रमाणं च । दोषसदसद्भावनिबन्धनश्च प्रमाणेतरविभागः प्रत्यक्षादिवदेव । यदाह  यस्य च दुष्टं करणं यत्र च मिथ्येति भवति प्रत्ययः, स एवासमीचीनः प्रत्ययः नान्यः इति । न हीदमक्षजज्ञानमात्राभिप्रायं, स एवासमीचीनः प्रत्यय इति प्रत्ययमात्रपरिग्रहात् । पौरुषेयश्च शब्दः स्वयमदुष्टो
ऽपि वक्तृदोषादेव दुष्यति । ननु च ज्ञानकारणमेव दुष्टं ज्ञानं दूषयति । शब्दे च शब्दो ज्ञानकारणं न वक्ता । स हि शब्दव्यक्तावेवोपयुक्तः । दुष्टेनापि वक्त्राभिव्यक्तः शब्दो विगलितनि[२५९]खिलकलाध्मातादिदोष एव कथमसमीचीनप्रत्ययोत्पादकारणं भविष्यति । न हि तिमिरादय इव चक्षुरादीनां दुष्टेनापि वक्त्रोच्चरितानां शब्दानां दोषा उपलभ्यन्ते । न । दोषवैचित्र्यात् । न ह्येकरूपा एव सर्वे दोषाः । कार्यदर्शनात्तु किञ्चिदेव क्वचिद्दोषपक्षे निक्षिप्यते । तदिह मणेरिवारुण्यबोधे जपाकुसुमसन्निधानम्
अनाकाङ्क्षितायोग्यपदसन्निकर्ष एव शाब्दे दोषः । तथाभूतोच्चारणेन दुष्टः पुमाञ्शब्दं दूषयति । ततः सिद्धो दोषसदसद्भावनिबन्धनः शाब्दे प्रमाणेतरविभागः । नन्वङ्गीकृते शब्दादर्थबोधे यत्तदर्थासंस्पर्शितासिद्ध्यर्थमुक्तं बाधितेऽप्यर्थे शब्दनिब[२६०]न्धनमेव ज्ञानमुत्पद्यते इति । तत्र कः परिहारः शब्दादर्थबाधपरिहारेण । तदस्माभिः परिजिहीर्षितम् । किमत्र दुष्परिहरम् । न हि बाधितविषया अपि द्विचन्द्रदिङ्मोहालातचक्रपीतशङ्खप्रतिबिम्बादिविभ्रमा न पुनराविर्भवन्ति । यावद्दोषभाविनो हि ते पुनरपि चक्षुषैवोपजन्यन्ते ।
तदिहापि यावदयोग्यान्वयपदसन्निधानमयथार्थज्ञानोदय इति किमनुपपन्नम् । तस्मान्नेतावाक्षेपपरिहाराविति ।

__________टिप्पणी__________

[२५९] सकल (Kःा)
[२६०] मित्तमेव (Kःा, ङा)
___________________________



अन्यथा वर्णयिष्यन्नाक्षेपभाष्याभिप्रायं तावदाह  नित्यत्वादेरिति । अयमभिप्रायः  बौद्धलोकायतिकयोरिदं प्रत्यवस्थानम् । न हि ते नित्यान् वर्णान् पदानि वेदवाक्यानि वा मन्यन्ते । न चोन्मत्तप्रलपितप्रायाणि{१,७५}प्रजापतिवपोत्खननादीनि वाक्यानि विध्येकवाक्यतया प्राशस्त्यप्रतिपादनेन प्रमाणमाहुः । अतो युक्तं यादृशतादृशरथ्यापुरुषवाक्योपमानं चोदनानाम् । तत्साधर्म्याद्वैतथ्यानुमानमिति । अथवा नित्यत्वमभ्युपेत्य प्रसङ्गमापादयन्तीत्याह  अभ्युपेत्येति । एवं हि मन्यते  यदि नित्या वेदाः, सुतरामप्रमाणं भविष्यन्ति । पौरुषेयवाक्यं हि कदाचिद्गुणवद्वक्तृप्रणीतं प्रमाणं
भवति । नित्यं तु कुतः प्रमाणं भविष्यतीति ॥ २१ ॥

ननु पौरुषेयमपि न वक्तृगुणापेक्षया प्रमाणम् । अपि तु स्वभावादवे । कथं ह्युत्पन्नमविपर्यस्तमसन्दिग्धं च ज्ञानमप्रमाणं भविष्यति । अतः किमपौरुषेयतया सुतरामप्रामाण्यमापद्यते, अत आह  प्रमाणान्तरेति । प्रमाणान्तरदृष्टार्थगोचरं हि पुंवचः कथं स्वमहिम्ना प्रमाणं भविष्यति । न हि प्रमाणान्तरपरतन्त्रा स्मृतिः स्वतः प्रमाणं भवति । भवति चात्र प्रयोगः । न स्वतःप्रमाणं पुंवचः, प्रमाणान्तरप्राप्तार्थप्रापणात् । स्मृतिवदिति ॥ २२ ॥

ननु च निरपेक्ष एवाप्तपुरुषवाक्यमात्राद्व्यवहारः प्रतायमानो दृश्यते । स कथम्[२६१]अस्वतःप्रमाणादुत्पत्स्यते, अत आह  नूनमिति एवं हि मन्यते  वक्तृगोचरार्थं हि पुंवचः । अतः स्वयमदृष्टेऽप्यर्थे नूनमयमर्थो वक्त्रनुभूत इति वक्त्रनुभवपुरस्सरमेवाप्तोक्तिनिबन्धना प्रामाणिकस्य मतिर्युक्ता । न पुनराप्तत्वमदृष्टेन रूपेण प्रामाण्यकारणम् । यस्त्वनपेक्षितप्रमाणान्तर एव पौरुषेयाद्व्यवहरति, स प्रतिहन्येतापीति ॥ २३ ॥


__________टिप्पणी__________

[२६१] थं न स्व (Kःा)
___________________________


{१,७६}    कस्मादेवं बुद्धिर्युक्ता, अत आह  नात्मीयादिति दृष्टान्तेन । तदेवं लोकवाक्येषु प्रमाणान्तरपरतन्त्रं प्रमाण्यमुपपादितं चोदनास्वापादयति  तथेति ॥ २४ ॥

कथं पुनरुत्पन्नमसन्दिग्धमविपर्यस्तं प्रमाणान्तरेण ज्ञानमप्रमाणं भविष्यति, अत आह  तेनेति । यदा हि प्रमाणान्तरपरतन्त्रं सर्वशब्दानां प्रामाण्यमित्युपपादितं, वेदे चाभ्युपेतनित्यत्वे वक्तृप्रमाणान्तराभावः । तदा कथं प्रमाणं भविष्यति । न हि स्वतन्त्रमनियतनिमित्तं ज्ञानं प्रमाणं भविष्यति । न हि प्रतिभा ज्ञानमुत्पन्नमित्येतावता प्रमाणमिष्टम् । अतो वेदादुत्पन्नं ज्ञानमप्रमाणं, स्वातन्त्र्यात्प्रतिभादिवदिति ॥ २५ ॥
दर्शयितव्यं प्रयोगान्तरमाह  स्वर्गेति । प्रत्यक्षाद्यगतार्थत्वादिति हेतुसिद्ध्यर्थमुक्तं स्वर्गयागादिसम्बन्धविषया इति । यो हि मन्यते  भावना हि वाक्यार्थः । स च स्पन्दो वा प्रयत्नो वा । सर्वथा प्रत्यक्षादिभिरवगम्यत इत्यसिद्धो हेतुरिति । तं प्रत्युच्यते । कस्यचित्केनचित्क्रिया भावना, सा स्वरूपेण प्रत्यक्षापि साध्यसाधनसम्बन्धात्मना शब्दादेवावगम्यते । अत एव धर्मस्यातीन्द्रियत्वमपि सेत्स्यति । साध्यसाधनसम्बन्ध एव शब्दस्य विषयः । न ह्यनासादितयागस्वर्गादिसाध्यसाधनसम्बन्धविशेषो भावयेदिति शब्दार्थः । अतः सिद्धं प्रत्यक्षाद्यगतार्थत्वादिति । अत्र च लोकायतिकप्रयोगे बुद्धवाक्यं दृष्टान्तः,
तत्प्रयोगे लोकायतिकवाक्यमिति द्रष्टव्यमिति ॥ २६ ॥

{१,७७}            एतस्मिन्नेव साध्ये[२६२]दृष्टान्तहेत्वन्तरमाह  यद्वेति । सिद्धं च नित्यानां वेदानामाप्ताप्रणीतत्वमिति वेदानामेव वाप्रमाणत्वं नित्वत्वाद्व्योमादिवदिति । ये च बौद्धा नित्यं व्योमेति सङ्गिरन्ते तेषामयं प्रयोग इति ॥ २७॥


__________टिप्पणी__________

[२६२] दृष्टान्तान्तरमाह (Kःा)
___________________________


इदानीं श्ववराहकलहन्यायेन नैयायिकादिमतानुज्ञया तावन्नास्तिकमतस्थ एव[२६३]वादी मीमांसकं प्रति प्रयोगमाह  यदि वेति । यद्यवश्यं वेदाः प्रमाणमिति वक्तव्यं परं यथा वैशेषिकैरुक्तं तद्वचनादाम्नायस्य प्रामाण्यमिति तथोच्यताम् । यत्पुनरिदं मीमांसकैरुक्तं नित्या वेदाः प्रमाणं चेति । तदतिदूरमपभ्रष्टं चेति भावः । सर्वशब्देन च दृष्टार्थपुरुषोपदेशैर्मन्वाद्युपदेशैश्च सिद्धसाधनताशङ्कां निराकरोति । तदयमर्थो भवति  दृष्टादृष्टार्था अपि वैदिक्यश्चोदना धर्मिण्यः । पुरुषाधीनप्रामाण्या
इति साध्यम् । वाक्यत्वात्पुरुषोक्तिवदिति । स्वतो वा न प्रमाणमिति प्रतिज्ञाय तावेव हेतुदृष्टान्तावित्याह  स्वतो वेति ॥ २८ ॥

__________टिप्पणी__________

[२६३] व मी (Kआ)
___________________________


प्रामाण्यं वा धर्मीति प्रतिज्ञाय नरापेक्षमिति साधयितव्यम् । शब्दैः सम्बध्यमानत्वादप्रामाण्यवदिति हेतुदृष्टान्तौ वाच्यावित्याह  प्रामाण्यं वेति । अत्रापि सर्वशब्दस्य[२६४]तदेव प्रयोजनं, नरापेक्षप्रामाण्यवादिनां चाप्रामाण्यं तदपेक्षमिति सिद्धमेवेति ॥ २९ ॥


__________टिप्पणी__________

[२६४] तद्वदे (Kःा)
___________________________


अपि च यदेव यत्कारणकं तस्यैव तद्विपर्ययाद्विपर्ययो दृष्टः,{१,७८} यथातेजःकारणकस्य धर्मस्य तद्विपर्यये जले शैत्यम् । एवं शब्दप्रामाण्यस्यापि वक्तृगुणविपर्ययाद्विपर्ययो दृश्यते । तस्मादिदमपि तत्कारणकम् । अथवा यन्न यत्कारणकं तन्न तद्विपर्ययाद्विपर्येति, आलोकविपर्ययादिव घटः । न च तथा वक्तृगुणविपर्यये प्रामाण्यं न विपर्येति । तस्माद्तत्कारणकमिति वीतावीतप्रयोगौ हृदि निधायाह  न स्यादिति । एषा च प्रयोगपरम्परा तार्किकाणां चित्तमनुरञ्जयितुं वार्त्तिककृता प्रणीतेति वेदितव्यम् । सर्वत्र चात्र प्रयोगार्थे नन्वतथाभूतमित्यादिभाष्यं सुव्याख्यानमिति न प्रतिप्रयोगं विवृतमिति ॥ ३० ॥

यदि तु निराकृतस्वपक्षो मीमांसकः सिध्यतु तावन्नरापेक्षम्[२६५]एव वेदप्रामाण्यमिति ब्रूयात्, स वक्तव्यः  नैवं सिध्यति । प्रसिद्धे हि वक्तृगुणभावः सिध्यत्यपि । न च वेदानां प्रणेतुर्गुणसद्भावे प्रमाणमस्ति, प्रत्यक्षाद्यभावात् । आगमस्य च तत्प्रणीतत्य तद्गुणसद्भावेऽप्रामाण्यान्नित्यप्रामाण्यस्य चानन्तरमेव निराकृतत्वात् । सर्वं चेदमभिप्रेत्य नन्विति चोदितमित्याह  एवं स्थित इति ॥ ३१ ॥


__________टिप्पणी__________

[२६५] मेवेदं प्रा
___________________________


एवमाक्षेपभाष्याभिप्रायमुक्त्वा परिहारभाष्याभिप्रायं विवरिष्यन्नाक्षिपति तावत् तत्रेति । एवं हि भाष्यकारेणोक्तं  विप्रतिषिद्धमिदमभिधीयते ब्रवीति च वितथं चेति । तदयुक्तं, न हि प्रत्यय उत्पन्न इत्येव प्रमाणं भवति । यदि हि तथा स्याद्, बुद्धवाक्येऽपि मृषात्वेन मीमांसकः पक्षीकृते शक्यमिदं वक्तुं । विप्रतिषिद्धमिदमभिधीयते ब्रवीति च वितथं चेति । तत्र मीमांसकाः प्रतिहन्येरन् । तस्माज्जात्युत्तरमिदम् । जातिर्नाम वादिना स्थापनाहेतौ प्रत्युक्ते यः प्रतेषेधा[२६६]यासमर्थो हेतुः ।[२६७]जात्युत्तरं{१,७९}च
केचित्क्वचिद्विषयविशेषे साध्वेव मन्यन्ते । एवं ह्याहुः  दुष्टसाधनप्रयोगे दुष्टमेवोत्तरं देयमिति । तच्चायुक्तं, निग्रहस्थानद्वयापत्तेः । यो हि सन्तं दोषमनुक्त्वा अन्यमसन्तं जल्पति, तस्य पर्यनुयोज्योपेक्षणनिरनुयोज्यानुयोगाख्ये द्वे निग्रहस्थाने स्याताम् । तस्मादनुत्तरमेवेदमिति ॥ ३२ ॥


__________टिप्पणी__________

[२६६] धास (Kःा)
[२६७] तुः सा जातिः जा (Kःा, ङा)
___________________________



अत्रानन्तरमाक्षिप्तभाष्यसमाधानमुपेक्ष्यैव तावदौपोद्धातिकीं कथामवतारयति  सर्वविज्ञानमिति । एवं हि मन्यते  यदा हि सर्वसंविदामौत्सर्गिकं प्रामाण्यं, बाधकारणदोषाधीनं चाप्रामाण्यमिति सिद्धं भविष्यति । वेदे चापौरुषेये तदुभयाभावादसन्दिग्धार्थप्रवेदनाच्च प्रामाण्ये सिद्धे यदि परं ज्ञानानुत्पत्तितो वैतथ्यमाशङ्क्येत, तत्र विप्रतिषिद्धमिदं ब्रवीति ज्ञानं जनयति वितथं न जनयतीति समञ्जसमेवोत्तरं भविष्य[२६८]तीति । ननु[२६९]तथापि पराधीनं शब्दप्रामाण्यमिति पूर्वपक्षिते तन्मात्रस्यैव स्वतःप्रामाण्यप्रतिपादनेन
सिद्धान्तयितुमुचितं, किं महाविषयविचारेण । उच्यते  प्रासङ्गिकं सर्ववचनम् । अपि च यावज्ज्ञानस्वभावानुबन्धि प्रामाण्यमिति सामान्यतो न साध्यते, तावत्तद्विशेषे क्वचित्साधितमपि प्रामाण्यं न प्रमाणं स्वतः शाब्दज्ञानं ज्ञानत्वाद्ज्ञानान्तरवदित्यभिभूयेतापि । यज्जातीयानुबद्धं हि यद्रूपं तज्जातीयान्तरमपि नातिक्रामति, औष्ण्यमिवाग्निजातीयम् । अतो यदि ज्ञानजात्यानुबद्धं परतःप्रामाण्यं, तत्कथं शाब्दमप्यतिक्रामेत् । आह च


__________टिप्पणी__________

[२६८] ष्यति
[२६९] नु प (Kआ)
___________________________



सामान्यानुगता शक्तिर्या काचन निरूपिता ।

तदन्वितो विशेषोऽपि तद्द्वारव्यपदेशभाक् ॥

इति । सर्वज्ञानानुबन्धि स्वतःप्रामाण्यमागन्तुनाप्रामाण्येनापोद्यत इति साधिते निरपवादं वेदानां प्रमाण्यं सेत्स्यतीति सूक्तमेव सर्ववचनम् । एषा चात्र मीमांसा  किं प्रमाणत्वाप्रमाणत्वे द्वे अपि स्वतःसिद्धे, अपि वा परतः,[२७०]अप्रामाण्यं स्वतः[२७१]प्रामाण्यं परतः, विपर्ययो वेति पूर्वपक्षप्रतिक्षेपेणान्त्यपक्षपरिग्रहेण सिद्धान्तो भविष्यतीति ॥ ३३ ॥


__________टिप्पणी__________

[२७०] तः प्रामाण्यं वा परतोऽप्रा
[२७१] तः वि (Kःा)
___________________________



{१,८०}    तदेवं वादिविप्रतिपत्त्या संशय्याद्यपक्षं गृह्णाति  स्वतोऽसतामिति । सत्कार्यवादिनो हि सर्वमेव कार्यजातं सदुत्पद्यत इति मन्यमानाः प्रामाण्याप्रामाण्यात्मकमपि द्वयं स्वत एवास्थिषत । एवं हि मन्यन्ते  यत्स्वतोऽसत्तन्न साध्यं, यथा शशविषाणम् । न च घटादयो न साध्याः तस्मात्स्वतः सन्त इत्यावीतहेतुः । अपि चोपादाननियमदर्शनात्कस्यचित्खलु घटादेर्विकारस्य किञ्चिदेव मृदाद्युपादानकारणमिति नियमो दृश्यते । तच्चैतदसदुत्पत्तावन्याय्यम्, असत्त्वाविशेषेण हि सर्वं सर्वस्मादुत्पद्येत । तत्रोपादाननियमो न स्याद्मृदेव घटस्य, कटस्य वीरणमिति । तत्र सर्वार्थी सर्वत्र प्रवर्तेत, अविशेषात् । शक्तितो नियम
इति चेद्, न । अविशेषात् । तत्रैतत्स्यात् यस्य भावस्य यदुत्पत्तिशक्तिरस्ति तामन्वयव्यतिरेकाभ्यां निश्चित्य यो यदर्थी स तदुपादत्त इति । तच्च नैवम्, अविशेषात् । वयं हि ब्रूमः शक्त्यात्मना विकार उपादानेऽस्तीति । भवन्तोऽपि विकारोत्पत्तिशक्तिरुपादानेऽप्यस्तीति । तदत्र वाचोयुक्तिमात्रं भिद्यते, नार्थविशेषः कश्चिदुपलभ्यत इति । अपि च, उपादाननियमदर्शनादुपादाननिमित्तासमवायिभ्यस्त्रिभ्यः खल्वपि कारणेभ्यो भवतां कार्यमुत्पद्यते । त्रिष्वपि च तन्नास्ति । असदेवोत्पन्नं तत् । कुतोऽयं कारणविधा[२७२]नियमः इदमुपादानमिदं नेति । यत्र कार्यं वर्तते तदुपादानमिति चेद्, वृत्तिनियम[२७३]हेतुर्वक्तव्यः । तत्खलु सर्वस्मादसदेव जातम्
इति किंकृतो वृत्तिनियमः । अस्ति स नामोपादानस्य कोऽप्यतिशयविशेषः यत्तत्रैव कार्यं वर्तत इति चेत् । स तर्हि शक्तिभेदो वक्तव्यः । निमित्तम्[२७४]असमवायि च[२७५]नोभयमनभ्युपगमात् । दण्डादयो हि घटस्य निमित्तकारणम् । असमवायिकारणं मृदवयवसंयोगविशेष इति वः सिद्धान्तः । स उपादानमिति चेद्, न । व्यतिरेकाव्यतिरेकविकल्पानुपपत्तेः । स्यादेतत् । उपादानकारणं शक्तिभेद इति । मैवम् । स ह्युपादानाद्व्यतिरिच्यते, न वा । व्यतिरेके उपादानस्य पूर्ववद्भावादनुपादानत्वम्, तस्यापि ततो भिन्नस्य तत्त्वं दुर्भणमेव । अव्यतिरेके तु वस्तुमात्रमनतिशयम्{१,८१}उपादानमिति वस्तुत्वाविशेषात्सर्वोपादानत्वापातः । तस्माद्विकारोत्पत्तिशक्तिमुपादानेषु
सङ्गिरमाणैर्विकारा एवोपादने शक्त्यात्मना सन्तीति संगीर्यन्ते । वयमपि चाव्यक्तानेव विकारानुपादानेषु संगिरामहे, न स्थूलानिति नावयोर्विशेष इति । सत्त्वे कारकव्यापारानर्थक्यमिति चेद्न । अभिव्यक्तिफलत्वात् । तत्रैतत्स्यात् सन्ति चेद्विकारा उपादानेषु तदर्थिनां कारकव्यापारोऽनर्थकः स्यात् । ते हि तदा सतामेवोत्पादनाय[?] नेहेरन् । तस्मादसन्तो विकारा इति । तच्च नैवम्, अभिव्यक्तिफलत्वात् । सन्तोऽपि हि विकाराः पूर्वमनभिव्यक्ताः कारकव्यापारैरभिव्यज्यन्ते । अतोऽर्थवत्त्वं कारकव्यापाराणाम् । अभिव्यक्तावुत्पत्तिशब्दोऽनर्थक इति चेद्, न । अभिव्यक्तिभेदात् । तत्रैतत्स्यात् यदि पूर्वं सन्त एव मृदादिषु घटादयो गृहोदरेष्विव दीपादिभिः कुलालादिव्यापारैरभिव्यज्यन्ते, को
ऽयं विभागः दीपो घटमभिव्यनक्ति, कुलालस्तूत्पादयतीति । तच्च नैवम्, अभिव्यक्तिभेदात् । द्वेधा खल्वभिव्यक्तिः । एका अप्रतिबद्धाकारस्य वस्तुनो बोधनिमित्तस्य तन्निमित्तभावो येन प्रतिबध्यते तदुत्सारणं, यथा घटस्यान्धकारतिरोहितस्य तदुत्सारणमभिव्यक्तिः । अन्या तु प्रतिबद्धाकारस्याकारप्रतिबन्धकोत्सारणं, यथा मृदि घटाकारः पूर्वाकारेण प्रतिबद्धः तस्य पूर्वस्याकारस्य प्रोत्सारणं घटाभिव्यक्तिः । अभिव्यक्तिविशेष एवायमुत्पत्तिशब्दः, ब्राह्मणविशेष इव कठादिशब्दोपचार इत्यनवद्यम् । स्यान्मतमभिव्यक्तिसत्त्वान्
न प्रसङ्गपरिहार इति । न, असत्त्वात् । यो मन्वीत  सत्कार्यवादिनो हि भावान्तरवदभिव्यक्तिरपि सतीति कारकव्यापारानर्थक्यप्रसङ्गो दुष्परिहर इति । स वक्तव्यः । न, असत्त्वात्स्यादयं दोषः यद्यभिव्यक्तिरपि सती घटादिवदिष्यते । सा त्वसती कारकव्यापारेण भाव्यत इति किमनुपपन्नम् । तदसत्त्वेऽतिप्रसङ्ग इति चेद्, न । प्रसङ्गसाम्यात् । तत्रैतत्स्यात् यदि किलाभिव्यक्तिरसती कुलालेन क्रियते, किमपराद्धं घटेन यन्न क्रियत इति । तच्च नैवं, तुल्योऽयमावयोरतिप्रसङ्गः । तवाप्यन्धकारतिरोहितस्य घटस्याभिव्यक्तावभिव्यक्तिरसती घटस्तु सन्नेवेति सिद्धान्तः । तत्र शक्यं प्रसञ्जयितुमभिव्यक्तिवद्घटोऽपि जन्येत, तद्वद्वाभिव्यक्तिरपि सती स्यादिति प्रसङ्गसाधारण्येनान्यतरोऽपर्यनुयोज्यः । अतः
सिद्धमेवोपादानेषु सन्त एव सर्वे भावाः कारकव्यापारैर्{१,८२}अभिव्यज्यन्त इति, प्रामाण्याप्रामाण्ये स्वतस्सती एवेति सत्कार्यवादिनां सिद्धान्त इति । मतान्तरमुपन्यस्यति  अपर इति । एवं हि मन्यते  सर्वं खल्वपि कारणाधीनात्मलाभं कार्यं तत्कारणगुणदोषाभ्यां शुद्धमशुद्धं च भवति । तद्यावदिन्द्रियादिज्ञानकारणवशादुत्पन्नौ गुणदोषौ न ज्ञानस्य स्वतोऽवधार्येते, न तावत्प्रामाण्याप्रामाण्ययोरन्यतरन्निश्चीयते, नचानिश्चितयोर्व्यवहाराङ्गत्वं, तदर्थं च प्रमाणानुसरणम् । अतः कारणोत्पन्नगुणदोषावधारणादेव द्वयमाहुरिति सम्बन्ध इति ॥ ३४ ॥


__________टिप्पणी__________

[२७२] धाननि (Kआ)
[२७३] मे
[२७४] मेवास
[२७५] वा (ङा)
___________________________


स्वतो द्वयमिति तावन्निराकरोति  स्वत इति । कारणमाह  विरोधादिति । इदमत्राकूतं  यत्तावदुक्तमसतः शशविषाणाद्व्यावृत्तं साध्यत्वं घटे दृश्यमानं सत्तां गमयतीति । तदयुक्तम् । अभावविरोधात् । असन्निकृष्टार्थविषयं ह्यनुमानं, तत्कुतो मृदि योग्यानुपलम्भनिराकृतसद्भावविषयं घटं विषयीकरिष्यति । उपादाननियमस्तु शक्तिभेदादुपपन्न एव । किञ्चिदेव हि मृत्तन्त्वादि कस्यचिदेव घटादेरुत्पादने शक्तं न सर्वं सर्वस्येति, यो यदर्थी स तदुपादत्त इति किं नोपपद्यते । यदि मतं न कार्यकारणान्तरालपतितां परां शक्तिमीक्षामह
इति । न, शक्तिसिद्धिमर्थापत्तिग्रन्थे वक्ष्यामः । यत्तूक्तं विकारा एव शक्त्यात्मना सन्तस्तदुत्पत्तिशक्तिर्वोपादानेष्वस्तीति नावयोर्विशेष इति । तन्न । महानयं विशेषः यद्विकारसत्तामभावो बाधते, शक्तिं तु सूक्ष्मामर्थापत्तिः साधयतीति । तेऽपि हि शक्त्यात्मना सन्तो न योग्यानुपलब्ध्या निराकर्तुं शक्यन्त इति चेत्, केयं शक्त्यात्मता । यतस्तेऽसन्तोऽपि जनिष्यन्त इति चेत् । तदिष्टम् । अनभिव्यक्तिरिति चेद्, न । साक्षस्याप्यालोकेऽनुपलम्भात् । नन्वालोकेऽपि नावृतमुपलभ्यते । किमिदानीमावृतो मृदि घटः । सत्यम् । केन । न तावदुपादानं कार्यमावृणोति, नित्यावरणप्रसङ्गात् । मृदाकार आवृणोतीति चेत् । कोऽयं मृदाकारः ।
यदि तज्जातिः, सोपरिष्टादप्यनुवर्तत इति नित्यावृतिरेव[२७६]प्राप्नोति । प्राच्यो मृत्पिण्डसन्निवेश इति चेत् । स वा किम्{१,८३}उपरिष्टान्न भविष्यति, यन्न घटमावरिष्यति । हन्त सोऽप्यनुत्पत्त्यविनाशधर्मासद्वादिभिरिष्यत इत्यनिवार्यैव नित्यावृतिः । सूक्ष्माश्च मृदवयवसन्निवेशविशेषा न महान्तं घटमाच्छादयितुमुत्सहन्ते इति यत्किञ्चिदेतत् । यत्तु त्रिभ्योऽपि कारणेभ्यः सदुत्पत्तौ किंकृतो विधानियम इति । शक्तिभेदकृत एव । किञ्चिदेव तथा नाम शक्तं, यद्विकारभावमनुभवति । किञ्चित्तु बहिरेव सत्तदुत्पत्तौ व्याप्रियते । स चायं शक्तिभेदः कार्यदर्शनसमधिगम्य एवेति नाप्रमाणकः । भेदाभेदौ तु न क्वचिदात्यन्तिकाविति नाप्रसङ्गातिप्रसङ्गौ । यत्
तु पृष्टमुपादाननिमित्तासमवायिनां का शक्तिरिति । तदतिदूरमपभ्रष्टम् । शक्तिर्हि शक्तिरेव, न कारणं, तद्वतो द्रव्यस्य कारणत्वात् । कारणवच्च कारणशक्तिरपि कार्यसिद्धिमनुधावतीति प्रमाणबलादुपपत्स्यते । कारकव्यापारानर्थक्यं च दुष्परिहरमेव । अभिव्यक्त्यर्थो व्यापार इति । अत्र तूक्तो दोषः । अपि चाभिव्यक्तिसत्त्वे तुल्यमानर्थक्यम् । असत्त्वे च सर्वत्र प्रसङ्गः शक्यमनुमातुम् ।[२७७]सर्वं हि विमतिपदं[२७८]कार्यमसत्, कार्यत्वादभिव्यक्तिवत् । कार्यं चाभूत्वा भवनात्तद्वदेवाभूत्वा भवति, उपलब्धियोग्यत्वे सत्यनुपलम्भादभिव्यक्तिवदेव । यत्तु अभिव्यक्तौ प्रसङ्ग इत्युक्तम् । तदयुक्तम् । प्रत्यभिज्ञानं हि बलवदभूतप्रादुर्भावं घटस्य वारयति । विपरीतं
च तत्सत्कार्यवादिनामिति किमनेनातिनिर्बन्धेन भ्रान्तभाषितेन । प्रकृते च विरोधात्कथं ह्येकज्ञानजात्यनुबन्धिनी प्रमाणत्वाप्रमाणत्वे भविष्यतः, विरुद्धधर्मावेशस्य भेदनिबन्धनत्वात् । अतो यथा नैकस्याग्नेः शीतोष्णत्वम्, एवं न ज्ञानस्य प्रमाणत्वाप्रमाण[२७९]त्वमिति । सोऽयं प्रकृताप्रकृतगोचरे तन्त्रेण विरोधो व्याख्यातव्यः । प्रामाण्याप्रामाण्यात्मकद्वयं न स्वतः, स्वभावविरोधात् । कार्यकारणात्मकत्वं च द्वयं न स्वतः सिद्धं, कार्यसत्ताया अभावविरोधादिति । परतो[२८०]द्वयमिति निराकरणार्थमाह  परत इति । कारणमाह  निःस्वभावत्वमिति । एवमुभयपराधीनवादी वक्तव्यः  किं
खलु कारणोत्पन्नगुणदोषावधारणात्प्राग्ज्ञानं न जायत एव, जातमपि वा[२८१]रूपान्तरेणावतिष्ठत इति । न तावज्ज्ञानं{१,८४}जायते, संविद्धिरोधात् । जातं तु केनात्मनावस्थास्यते । न ह्येतद्राशिद्वयातिरिक्तमस्ति राश्यन्तरं येनावतिष्ठेत । अन्यतरधर्मकमेव तदुत्पन्नं प्रागनवधृततथाभावमुपरिष्टादवधार्यत इति चेद् । न । गुणावधारणाधीननिश्चयाभ्युपगमात् । तदवधारणाद्धि प्राङ्निश्चय एव नासीत् । कथं प्रामाण्यमासीदिति शक्यते वक्तुम् । अथ पूर्वं[२८२]अपि निश्चिताकारमेव ज्ञानं, किं गुणावधारणेन । दोषानाशङ्कमानस्तु तन्निराकरणार्थमेव यतत इति युक्तम् ।[२८३]एतच्च वक्ष्यत एवेति सूक्तं निःस्वभावत्वम्
इति ॥ ३५ ॥


__________टिप्पणी__________

[२७६] व प्राच्यो (ङा)
[२७७] तुमिति स
[२७८] दास्पदं का
[२७९] णस्वभावत्व (ङा)
[२८०] तोऽपि द्व (Kःा)
[२८१] वा स्वरू (Kआ, Kःा)
[२८२] र्वमेव नि (Kआ, Kःा)
[२८३] क्तमेव । तच्च
___________________________



स्वतो न द्वयं विरोधादिति यदुक्तं, तत्प्रकृतगोचरे विवृणोति  कथमिति । उक्तमिदमस्माभिः नैकस्यां ज्ञानजातौ परस्परविपरीतयोः प्रामाण्याप्रामाण्यात्मनोः सम्भवः समावेशः सम्भवतीति । एकस्तु स्वभाव उपाध्यन्तरसन्निधानादभिभूतो भवति, अप्स्विवाग्निसंयोगे शैत्यम् । तदपेक्षश्च तास्वौष्ण्यभ्रमः । स्वाभाविकोभयवादिनस्तु नान्यानपेक्षस्य ज्ञानस्योभयात्मकता सम्भवतीति । परतो न द्वयं निस्स्वभावत्वप्रसङ्गादित्येतद्विवृणोति  किमात्मकमिति । सर्वं हि जगद्राशिद्वये शक्यमन्तर्भावयितुं प्रमाणमप्रमाणं चेति । तदत्रोभयपराधीनत्ववादिनो ज्ञानमुन्मुक्तोभयरूपं केन
रूपेण निरूप्यत इति ॥ ३६ ॥

स्वतो न द्वयं विरोधादित्यत्र किञ्चिदाशङ्कते  विज्ञानेति । एवं हि मन्यते  यदि ज्ञानजातेरेवायं स्वभावभेदोऽभ्युपेयते, एकस्मादेव वा ज्ञानव्यक्तौ, ततः स्यादपि विरोधः । यदा तु शीतोष्णस्वभावतोयतेजोद्रव्यवत्प्रमाणाप्रमाणज्ञानव्यक्तिभेदाभ्युपगमः, तदोभयोर्व्यधिकरणयोः कस्य केन विरोध इति । परिहरति  तथापीति । अयमभिप्रायः  तोयतेजसोर्हि भिन्नजातीययोः स्वभावभेदो युक्तः । ज्ञानव्यक्तयस्त्वेकजातीयाः । तत्र[२८४]न तावदासां जात्यनुबन्धी स्वभावभेदो न्याय्यः । व्यक्त्यनुबन्धी तु तत्कारणाद्भवतीति युक्तं[२८५]वक्तुम् । तदनपेक्षत्वे तु प्रामाण्याप्रामाण्ययोः{१,८५} किं कुत्र भविष्यतीति
दुरधिगमम् । समानं हि द्वयोरपि ज्ञानत्वम् । स्वाभाविके चोभयस्मिन्न बाह्यचिह्नापेक्षास्तीति[२८६]दुर्भणः प्रमाणाप्रमाणविवेक इति साधूक्तं स्वतो न द्वयं विरोधादिति । किं पुनरुभयोः पराधीनत्वं स्वाभाविकत्वं वा चोदनाप्रामाण्यपरिपन्थि येन प्रयस्यता निरस्यते । नन्वेवमपि चोदनानां स्वत एव प्रामाण्यं भविष्यति प्रथमपक्षे । द्वितीयेऽपि पराधीन उभयस्मिन् दोषाभावादपौरुषेया वेदाः प्रमाणमिति किमुभयनिराकरणेन । अप्रामाण्यं स्वतः प्रामाण्यं परत इत्येतदेव तु वेदप्रामाण्यपरिपन्थीति तन्निराकर्तुमुचितम् । तच्च निराकरिष्यत एव । सत्यम् । आद्ययोरपि पक्षयोर्
अप्रामाण्यमापद्यत एव । तथा हि  स्वाभाविके तावदुभयस्मिन्नन्यतरनिर्णयकारणं बाह्यमपश्यतां नैकत्रापि विश्वासो भवेत् । व्यवहारार्थं च प्रमाणानुसरणम्, अविश्वासे च तदभावात्फलतोऽप्रमाणत्वम् । एवमुभयपराधीनत्वेऽप्यसत्यप्यप्रामाण्यकारणे प्रामाण्यकारणस्याप्यभावात्तद्व्यवहारो न जायत इत्यप्रमाणमेवेति साध्वेवोभयनिराकरणमिति ॥ ३७ ॥


__________टिप्पणी__________

[२८४] तन्न ता (ङा)
[२८५] क्तं त (Kआ, Kःा)
[२८६] दुर्लभः प्रा (ङा)
___________________________



एवमुभयं स्वतः परतो वेति निराकृते पूर्वपक्षान्तरमाह  तस्मादिति[२८७]क्षमन्तेन । तेषां ज्ञानानां स्वाभाविकमप्रमाणत्वम्, परापेक्षं च प्रामाण्यम् । अयं चात्राभिप्रायः  दृष्टव्यभिचारो हि जातेऽपि विज्ञाने न तावन्निर्विचिकित्सं व्यवहरमाणो दृश्यते, यावद्गुणवदिन्द्रियादिकरणत्वं संवादो वा न दृष्टः । व्यवहारफलं च प्रामाण्यम्, अतः स्वतोऽप्रमाणमेव पराधीनं प्रामाण्यमिति । एष चात्र स्वतोऽप्रमाणत्वे परतश्च प्रमाणत्वे न्यायोऽभिधीयत इत्याह  अत्रेति । ॥ ३८ ॥


__________टिप्पणी__________
[२८७] ति ते (Kआ, Kःा)
___________________________


स्वतोऽप्रामाण्ये तावन्न्यायं दर्शयति  अप्रामाण्यमिति । न्यायस्तर्कः । स चानुमानम् । एष चात्र प्रयोगो भवति  अप्रामाण्यं न कारणवद्, अवस्तुत्वात् । यद्यद्वस्तु तत्तन्न कारणवत् । यथा शशविषाणम् ।{१,८६}कारणदोषत इति च कारणदोषाणामेव परैरप्रामाण्यकारणत्वेनाश्रयणादुक्तम् । यदेव मीमांसका मन्यन्ते कारणदोषेभ्योऽप्रामाण्यं जायत इति । तन्न । अकारणकत्वादवस्तुन इति । परापेक्षं प्रामाण्यमित्यत्र प्रयोगमाह  वस्तुत्वादिति । तेषां कारणानां गुणैः प्रामाण्यं जन्यत इत्यर्थः । प्रयोगश्च भवति  प्रामाण्यं कारणवद्वस्तुत्वाद्घटवत् । न चाकार्यं नाम
किञ्चिद्बौद्धानां वस्त्वस्ति, येनानैकान्तिको हेतुर्भवेत् । नभसोऽप्यावरणाभावमात्रस्यावस्तुत्वात् । गुणैरिति चानुवादमात्रम् । कारणगुणा हि प्रामाण्ये कारणमिति मन्यन्ते । न पुनरेते व्याप्तावनुप्रवेशनीयाः । के पुनरमी गुणा[२८८]नाम, ये प्रामाण्यस्य कारणम् । न हीन्द्रियादिव्यतिरिक्ता गुणाः केचिदुपलभ्यन्ते । यदि मतं  भेषजभेदैराहितातिशयविशेषा गुणा इति । तन्न । एवं हि तैरनाहितातिश[२८९]यविशेषाणां न प्रामाण्यं जायेत । अतो वक्तव्या गुणाः । त उच्यन्ते । विशुद्धिरिन्द्रियादीनां गुणपदार्थः । वातादिधातूनां साम्यमिति यावत् । साम्येन हि त इन्द्रियेषु वर्तमाना गुणा उच्यन्ते । तथा स्थिताश्[२९०]च प्रामाण्यं जनयन्ति । विषमं
तु वर्तमानेषु धातुषु तद्दोषसमुत्थास्तिमिरादयो दोषा जायन्ते । शब्देऽपि वक्तुराशयविशुद्धिर्गुणः । विप्रलम्भाभिप्रायादयो दोषाः । तेषां च प्रामाण्याभावात्म[२९१]न्यवस्तुन्यप्रामाण्ये कारणत्वासम्भवान्न तज्जन्यमप्रामाण्यम् । प्रामाण्यं त्वर्थनिश्चयो वस्त्वात्मक इति युक्तं यद्गुणेभ्यो जायते ज्ञायते चेति । सर्वमुत्पत्तावनिश्चयात्मकमप्रमाणमेव ज्ञानमा गुणसंवादज्ञानोदयात्, परतस्तु तद्वशेन प्रामाण्यं जायते तस्य । नन्विदानीमसदेवातिवृत्तं ज्ञानमिति किं प्रमाणी[२९२]भविष्यति । यदा तावत्[२९३]तदासीत्तदा सहजेनाप्रामाण्येनाभिभूतमुत्तरकालं च तदसदेवेति किमन्यतः प्रामाण्यं
भविष्यति । सत्यमेवम् । अन्यदेव गुणसंवादज्ञानोत्तरकालभाविप्रमाणम् । अवगते हि क्वचिदर्थे प्राग्दृष्टव्यभिचारो ज्ञानस्वभावालोचनेनाजातविश्वासो न तावन्निर्विचिकित्सं व्यवहरति यावदिन्द्रियादिगुणावधारणपुरस्सरमेवमेवैतदिति न निश्चिनोति । गुणावधारणात्संवादज्ञानाद्वा प्रमाणे जातेऽवगते च तस्य{१,८७}प्रामाण्ये व्यवहाराः प्रवर्तन्ते । तस्यापि न ज्ञानस्वभावालोचनेन प्रामाण्यं, तद्रूपस्याप्रामाण्यप्रतिबन्धात् । किन् तु गुणावधारणादेव । अतः सूक्तं गुणैः प्रामाण्यं जन्यत इति । यदाहुः  निश्चयात्मकप्रामाण्योत्पादनं तु वस्तुरूपत्वात्संवादकारणगुणज्ञानकार्यत्वेन स्वध्यवसानमिति तदेवाश्रीयते इति ॥ ३९ ॥


__________टिप्पणी__________

[२८८] णाः ये
[२८९] शयानां न
[२९०] स्तु प्रमाणं ज (Kःा)
[२९१] त्मव
[२९२] णं भ (Kआ)
[२९३] वदा (ङा)
___________________________



किञ्च इतश्च न स्वतः प्रामाण्यमित्याह  प्रामाण्यं[२९४]हीति । अयमर्थः  यदि ज्ञानस्वभावानुबन्ध्यौसर्गिकं प्रामाण्यम्, एवं सति प्रामाण्याभावस्यावस्तुनोऽकृत्रिमत्वान्न पराधीनत्वमिति सर्वज्ञानानामपि प्रमाणत्वप्रसङ्गः ।[२९५]स्वप्नादिज्ञानानामपि ज्ञानत्वाविशेषात्, तन्मात्रानुबन्धित्वाच्च प्रामाण्यस्य । अप्रामाण्यस्य चावस्तुनोऽकार्यत्वादिति ॥ ४० ॥


__________टिप्पणी__________

[२९४] ण्यमिति
[२९५] ङ्गः, तदा स्व
___________________________



कथं नामाप्रामाण्यमकृत्रिमम् । दोषभावे हि तस्य भावः, तदभावे चाभावो दृश्यते । कामिली पीतमिदमिति शङ्खं जानाति, तद्[२९६]अपगमे शुक्लम् । अतो जानीमः यथादोषभावभाव्यप्रामाण्यं तत्कार्यमिति, अत आह  मत्पक्ष इति । अयमभिप्रायः  नात्र दोषैरप्रामाण्यं जन्यते । सत्सु तु दोषेष्वसन्तो गुणा न स्वकार्यं प्रामाण्यं जनयन्तीति नावस्तुनोऽप्रामाणस्य हेतुमत्त्वप्रसङ्गदोष इति ॥ ४१ ॥


__________टिप्पणी__________

[२९६] दभावे शु (Kःा)
___________________________

किं पुनः प्रामाण्ये कारणं, यदभावात्तस्यानुत्पत्तिः, अत आह  इन्द्रियादीति कारणमन्तेन । आदिशब्देनार्थपुरुषादीनां ग्रहणम् । इन्द्रियपुरुषगुणाश्च व्याख्याता एव । अर्थस्यापि स्थूलत्वादयो गुणाः सूक्ष्मत्वादयो दोषा इति । समधिगतं तावदिन्द्रियादिगुणाः प्रामाण्ये{१,८८}कारणमिति । कथं[२९७]तु तदभावः, अत आह  तदसदिति । ते एव विधे दर्शयति  दुष्टत्वादिति । दोषा ह्यागन्तवो गुणानुत्सारयन्ति । इन्द्रियादीनामन्यतमस्याभावे निराश्रया गुणा न भवन्ति, यथा नित्यवेदवादिनामसति कर्तरि तद्गुणा इति ॥ ४२ ॥


__________टिप्पणी__________

[२९७] किं तत्र तद
___________________________


यत एव दोषैर्गुणा निराक्रियन्ते, अत एव मीमांसकानामयं भ्रमो दोषैर्मिथ्यात्वधीर्जन्यत इति । परमार्थेन तु गुणविरोधिनो दोषास्तानेव निवारयन्ति । अतः कारणाभावादसति प्रामाण्ये स्वाभाविकमप्रामाण्यमवतिष्ठत इत्याह  अत एवेति ॥ ४३ ॥

अतः[२९८]सिद्धं शुद्धिपर्यायगुणावधारणाधीनं प्रामाण्यम् । स्वभावतश्च ज्ञानानामप्रामाण्यं, शुद्ध्यभावेन तल्लक्ष्यते । असति हि शुद्धत्वे कारणाभावनिराकृतेन प्रामाण्येनानपोदितमप्रामाण्यं लक्ष्यत इत्युपसंहरति  तस्मादिति ॥ ४४ ॥


__________टिप्पणी__________

[२९८] तः शु (Kःा)
___________________________


इतश्च दोषतो नाप्रामाण्यमित्याह  अन्वयेति । अस्यार्थः  त्रिविधमप्रामाण्यमज्ञानसंशयविपर्ययैः । तत्राज्ञानात्मकं तावदप्रामाण्यं कारणाभावमात्रसमधिगम्यमेव, न दोषानपेक्षत इति मीमांसकैरभ्युपगन्तव्यम् । अतो दोषव्यतिरेकेऽपि कारणाभावमात्रान्वयेऽप्रामाण्यदर्शनान्न दोषतोऽप्रामाण्यमिति ॥ ४५ ॥

एवं च गुणाधीनप्रामाण्याभ्युपगमान्नित्यवेदवादिनां च पुरुषाभावाद्, अनाश्रयगुणासम्भवात्, कर्तृमद्वेदवादिनामपि कर्तृगुणेषु{१,८९}प्रमाणासम्भवादसन्[२९९]मूलभूतेषु कर्तृगुणेषु न चोदनानां प्रामाण्यमवकल्पत इत्याह  ततश्चेति ॥ ४६ ॥


__________टिप्पणी__________

[२९९] सत्सु मू (Kःा)
___________________________


एवं तावत्परतः प्रामाण्येन कृतः पूर्वपक्षः । सिद्धान्तमिदानीमारभते  स्वत इति । कारणमाह  न हीति । अयमभिप्रायः  न तावद्गुणज्ञानात्संवादज्ञानाद्वा प्राग्ज्ञानं न जायत एव । नवोत्पन्नमपि संशयात्मकमवभासते । न हि स्याद्वा घटो न वेति इन्द्रियसन्निकृष्टं घटं बुध्यामहे, अपि तर्हि घट एवायमिति निश्चयात्मकमेव ज्ञानमुत्पद्यते । अत एव ज्ञानोत्पत्तेरनन्तरमेव सर्वप्रमातॄणां व्यवहारप्रवृत्तिरुपलभ्यते । भ्रान्तिसंविदितरजतोऽपि हि सम्यग्रजतबोध इवार्थक्रियायै घटमानो दृश्यते । तदस्य संशयानस्य नोपपन्नम् । अतो जातो[३००]निश्चयः । किम्[३०१]अन्यत्प्रामाण्यं भविष्यति ।
सत्यपि संवादे गुणज्ञाने वा तावदेव प्रामाण्यस्य तत्त्वं नाधिकं किञ्चिदिति किं नस्तदुपेक्षणेन । तादृशस्यैव व्यभिचारादस्ति परापेक्षेति चेद्, न । एवमपि ज्ञानस्यानपेक्षत्वाद्, विप्रलब्धपूर्वस्यापि निरपेक्षमेव निश्चयात्मकं ज्ञानमुत्पद्यते । प्रमाता तु विप्रलम्भकबुद्धिसादृश्यात्तथात्वमाशङ्कते । साशङ्कस्यापि न प्रामाण्यशक्तिरवसीदति, पूर्ववत्प्रमेयपरिच्छेदात् । प्रमातुस्तु आशङ्का दोषदर्शनप्रभ[३०२]वा । तदसौ तद्भावाभावयोरन्यतरनिश्चये निवर्तते, न संवादज्ञानमपेक्षते । सत्येव हि घटज्ञाने जाताशङ्कः किं घटज्ञानान्तरेण करिष्यति । न ह्यस्यास्तन्निवर्तकं, तस्मिन् सत्येव भावात् । अतः स्वाभाविकमेव
सर्वसंविदां निश्चयात्मकत्वम् । आशङ्का तु यदि नाम जातु जायते, एवमपि तन्निराकरणार्थमपवादसद्भावाभावावनुसर्तव्यौ, न संवादगुणज्ञाने । तदु[३०३]पेक्षायां हि प्रामाण्यमेव नावतिष्ठेत । गुणसंवादज्ञानयोरप्येवमेव, सापेक्षत्वेन प्रथमज्ञाने प्रामाण्यशक्त्याधाना[३०४]शक्तेरप्य्[३०५]अनवस्थापातादित्येतत्परस्तात्प्रपञ्चयिष्यत इति । एवं तावत्प्रकृताभिप्रायो व्याख्यातः । अपि{१,९०}च सर्वभावानामेव स्वकार्यजननशक्तिरसती नान्येन क्रियेत । अभिव्यक्तिमात्रकरणात् । नन्वातुरस्य रोगापहृतशक्तेरसत्येव भोजनादिशक्तिर्भेषजभेदैराधीयते । मैवम् । तिरोहिताभिव्यक्तेः । इतरथा पूर्वशक्तिविनाशापूर्वोत्पादधर्मिकल्पनाभिरतिगौरवं भवेत् । अत एव
नष्टशक्तीनां भेषजभेदैरपि न प्रतीकारः । असती तु शक्तिस्तेषामपि जन्येतैव, अविशेषात् । अतः सर्वे भावाः स्वहेतुभ्यः शक्तिमन्तो जाता एव कुतश्चिदागन्तुकाद्धेतोस्तिरोहितशक्तयः सामग्रीविशेषैरभिव्यक्तशक्तयः कार्यमारभन्ते । न चैवं ज्ञानेऽप्यभिव्यक्त्यपेक्षा सम्भवति, अर्थावग्रहाद्, रूपान्तरेण ज्ञानस्यानिरूपणादुत्पत्तावेवा[३०६]र्थपरिच्छित्तेरवश्यम्भावादिति ॥ ४७ ॥


__________टिप्पणी__________

[३००] ज्ञा (Kआ, Kःा)
[३०१] मप्रमाणं भ
[३०२] भावात्तदसौ
[३०३] द (ङा)
[३०४] न (Kआ)
[३०५] व्यव (Kःा)
[३०६] व प (Kःा)
___________________________



ननु स्वतःप्रामाण्यवादिनापि गुणवदिन्द्रियादिकारणिकैव प्रमाणोत्पत्तिरास्थेया । तद्यदि गुणाः प्रमाणोत्पत्तौ कारणम् । एवं सति तत्कार्येऽप्यर्थनिश्चये तदधीनतैव युक्ता । तदायत्तप्रामाण्याश्रयणाद्, अत आह  आत्मलाभ इति । अयमभिप्रायः  प्रमाणोत्पत्तावपि न गुणा गुणा इत्येवापेक्ष्यन्ते॑ किन् तु दोषनिराकरणौपयिकतया । दोषा हि प्रमाणोत्पत्तिं विघ्नन्ति । ते गुणैरुत्सारिता न तां विहन्तुमुत्सहन्ते इति । अत एवासत्स्वपि वक्तृगुणेषु कारुणिकत्वादिषु वेदे दोषाभावमात्रादेव प्रामाण्यं सिध्यति । अपि च कारणं नाम गुणः प्रमाणोत्पत्तौ । नैतावता प्रमाणकार्येऽप्यर्थनिश्चये तदपेक्षा युक्ता । आत्मलाभमात्र एव हि भावाः कारणम्
अपेक्षन्ते, न कार्यनिष्पत्तौ । न हि मृत्पिण्डदण्डादिकारणापेक्षो जन्मनि घट इति उदकाहरणेऽपि तस्य तदपेक्षा दृष्टा । लब्धात्मनस्तु स्वयमेव कारणनिरपेक्षा प्रवृत्तिरवगता । अतः सर्वथा तावदर्थव्यवस्थापनायामन्यानपेक्षमेव प्रमाणमिति सिद्धमिति ॥ ४८ ॥

स्वतोऽसती शक्तिरन्येन कर्तुं न शक्यत इति यदुक्तं तत्प्रपञ्चयति  जातेऽपीति त्रिभिः । अयमभिप्रायः  प्रामाण्यस्य ह्यन्यानपेक्षत्वम्{१,९१}एव निबन्धनम् । यदि जातेऽपि विज्ञाने कारणगुणावधारणाधीनं प्रामाण्यं भवेत्, ततः शुद्धिज्ञानोत्पादः कारणान्तरात्प्रतीक्षितव्यः । तस्याः शुद्धेरपरिच्छिन्नाया असत्समत्वात्तस्यापि शुद्धिज्ञानस्य कारणशुद्धौ सत्यां तस्याः शुद्धेर्ज्ञाने च सति प्रमाणता भवति । एवमेव मूलकारणशुद्धिज्ञानस्यापरापरशुद्धिज्ञानापेक्षायामनवस्थापातान्न कथञ्चित्प्रामाण्यमापद्यत इति ॥ ४९५१ ॥

स्वतस्तु प्रामाण्ये नानवस्थेत्याह  यदेति । कारणमाह  निवर्तत इति । अयमभिप्रायः  अर्थनिश्चयस्तावज्ज्ञानस्वभावादेव सिद्धः । मिथ्यात्वशङ्का तु तद्धेतुभूतदोषाज्ञानादयत्नेनैव निवर्तते । न हि दोषाणामज्ञानं प्रागभावो यत्नसाध्यः । ननु नाज्ञानमात्रादभावः सिध्यति । सत्यपि[३०७]तस्मिन् भावात् । न च दोषाभावावधारणमन्तरेण प्रामाण्यं सिध्यति । सत्यं, तदपि त्वयत्नसाध्यमेव, प्रायेण तावत्प्रमातॄणामनाशङ्क एव ज्ञानोत्पत्तौ व्यवहारो दृश्यते । जाताशङ्कस्यापि प्रसिद्धा एव शङ्कानिराकरणोपायाः, दाहच्छेदादयः स्वर्णादाविति । तावतैव निश्चयोत्पादान्नातिदूरगमनम् । एतच्चोपरिष्टाद्वक्ष्यत एवेति ॥ ५२ ॥


__________टिप्पणी__________
[३०७] पि भावात्तस्मिन् च न (Kआ)
___________________________


तस्माद्बोधस्वभावानुबन्धि ज्ञानानामौत्सर्गिकं प्रामाण्यं कारणदोषार्थान्यथात्वज्ञानाभ्यामपोद्यत इत्युपसंहरति  तस्मादिति । अर्थान्यथात्वज्ञानं{१,९२}च द्वेधा । नैतदेवमिति पूर्वावगतरूपोपमर्दनेन, तत्त्वप्रकाशनेन वा । हेतवो ज्ञानानामिन्द्रियादयः । तेषु वातादिसमुत्थास्तिमिरादयो दोषाः तज्ज्ञानेनोत्सर्गतः प्राप्नुवती प्रमाणतापोद्यत इति ॥ ५३ ॥

यत्पुनरप्रामाण्यमवस्तुत्वान्न कारणैर्जन्यत इत्युक्तं, तत्परिहरति  अप्रामाण्यमिति । यदि नाम त्रेधा भिन्नमप्रामाण्यं ततः किं जातमत आह  वस्तुत्वादिति । अयमभिप्रायः  त्रिविधं खल्वप्रामाण्यं ज्ञानाभावसंशयविपर्ययैः । तत्र संशयविपर्ययौ प्रति अवस्तुत्वादिति हेतुरसिद्धः, ज्ञानात्मकवस्तुत्वात्तयोरिति ॥ ५४ ॥

ज्ञानप्रागभावस्त्ववस्तुतया सिद्ध एव । न चास्माकमप्यसौ दोषैर्जन्यते, ज्ञानकारणाभावादेव त्वदुक्तिवत्तत्सिद्धेः । अतस्तस्मिन्नकारणके साध्यमाने सिद्धसाध्यतैवेत्यभिप्रायेणाह  अविज्ञान इति । न चाप्रामाण्यशब्द[३०८]वाच्यतामात्रेण संशयविपर्यययोरप्यकारणकत्वं शक्यमनुमातुम्, अज्ञानवद्, वाचोऽपि गोशब्दवाच्यतया विषाणित्वाप[३०९]त्तेरिति ॥ ५५ ॥


__________टिप्पणी__________

[३०८] ब्दा (Kःा)
[३०९] त्वानुमानापत्तेः (ङा)
___________________________


नन्वियमनवस्था प्रामाण्य इव पराश्रयेऽप्रामाण्येऽपीष्यमाणे आपद्यत एव, पारतन्त्र्यं ह्यनवस्थामापादयति । अतः को विशेषः, अत आह  दोषत इति । अस्यार्थः  स्वतःप्रामाण्यवादिनां मीमांसकानां दोषतोऽप्रमाणत्वे नानवस्था भवति । दोषेषु ज्ञातव्येषु यथा गुणज्ञानेऽनवस्थापादितेति ॥ ५६ ॥

{१,९३}            स्वतःप्रामाण्यवादिनामिति चानवस्थापरिहारबीजमुक्तं, तदुद्धाटयति  साक्षादिति । अयमभिप्रायः  सजातीयापेक्षायां ह्यनवस्था भवति । यथा[३१०]प्रामाण्यस्य प्रमाणापेक्षायामुक्तम् । अप्रामाण्यं तु स्वतः प्रमाणेन नैतदेवमिति साक्षाद्विपर्ययज्ञानेन यत्र तावदवगम्यते, तत्र लघुतरमेव गृहीतमिति न पराश्रयत्वमात्रमनवस्थामापादयतीति । ननु स्वतःप्रामाण्ये पूर्वमपि ज्ञानमुत्पन्नमसन्दिग्धमिति किमप्रमाणं भविष्यति येन परेण पूर्वं बाध्यते । तेनैव तु किं न परं बाध्यते, अत आह  पूर्वेति । अयमभिप्रायः  सत्यम्, उत्सर्गतः पूर्वस्यापि प्रामाण्यं
प्राप्तमेवापवादभूतेन तूत्तरेण बाध्यमानं तदप्रमाणं भवति । यत्तु तेनैव किं नोत्तरं बाध्यत इति । तन्न, न हीच्छामात्रेण बाध्यबाधकभावो व्यवस्थाप्यते । यद्धि यद्बाध[३११]कमवभासते तत्तस्य बाधकमभिधीयते । नचानागतोत्तरबाधकरूपेण पूर्वमवभासत इति नचानागतबाधेनेत्यत्रैव वक्ष्यति । उत्तरस्य तु पूर्वज्ञानबाधमन्तरेणोत्पत्तिरेव न सम्भवति । उत्पन्नं च तत् । अतस्तदेव पूर्वस्य बाधकम् । तच्च स्वत एव प्रमाणमिति न काचिदनवस्थेति ॥ ५७ ॥


__________टिप्पणी__________

[३१०] प्रमाणस्य (ङा)
[३११] धमानम (Kआ)
___________________________



नन्वस्तु साक्षाद्विपर्ययज्ञानेन परेण पूर्वस्य बाधः, उभयोरपि समानविषयोपनिपातात् । यत्र तूत्तरं कारणदोषविषयं भवति, तत्र विषयभेदान्न बाधो युक्त इति दुरुक्तं हेतूत्थदोषज्ञानात्प्रामाण्यमपोद्यत इत्यत आह  दुष्टेति बाधोऽन्तेन । अयमभिप्रायः  यद्यपि दुष्टकारणबोधे विषयभेदः पीतशङ्खादिविभ्रमेषु, तथाप्यर्थात्तुल्यार्थतां प्राप्य बाधो भवत्येव । शङ्खे हि पीत इति विदिते परतश्च ज्ञानकारणदोषेऽवगतेऽर्थात्पीतिमा शङ्खस्य प्रतिक्षिप्तो भवति । यत्कारणाधीनात्मलाभं हि यत्कार्यं, तत्तद्दोषे दुष्यति ।
एष च ज्ञानस्य दोषः यदन्यथास्थितस्यान्यथाप्रकाशनम् । अतः कारणदोषेऽवगतेऽर्थान्यथात्वमेवावगतं भवति । एवं च{१,९४}साक्षाद्विपर्ययज्ञानेन तुल्यत्वमिति । अत्रैव वैदिकन्यायमुदाहरति  गोदोहनादिवदिति । दर्शपूर्णमासयोः क्रत्वर्थेन चमसेनापां प्रणयने विहिते भवत्यपरो गुणफलसम्बन्धविधिः । यथा गोदोहनेन पशुकामस्य प्रणयेदिति । अस्यार्थः  गोदोहनेन पशून् भावयेदिति । तदिदं पुरुषाभिलषितपश्वर्थ[३१२]तया पुरुषार्थमेव[३१३]सद्गोदोहनं क्रत्वर्थस्य चमसस्य बाधकमिष्यते । तत्रापि च स्फुटो विषयभेदः । क्रतूपकारो हि चमसस्य साध्यः ।
पशवो गोदोहनस्यार्थादेव तुल्यार्थतया तत्रापि बाधो वक्ष्यते । गोदोहनं हि द्रव्यम् । न तत्क्रियामनाश्रितमुदासीनं फलं भावयितुमलमिति यांकाञ्चित्क्रियामाश्रयतया समीहमानं सन्निहितं क्रत्वर्थमपां प्रणयनं गृह्णातीति तदाश्रितेन पशवो भावयितव्या इति शास्त्रार्थोऽवतिष्ठते । एवं च तेनैव क्रत्वर्थमपां प्रणयनं सिद्धमिति चमसो निवर्तते । नन्वसावेव क्रतौ विनियुक्त इति कथं तत्परित्यागेन गोदोहनेन क्रतूपकारो भाव्यते । सत्यम् । पशुकामप्रयोगे तु क्रतुरपि गोदोहनमेव स्वोपकारसाधनतयानुजानाति । कार्यार्थो हि स्वगुणं प्रत्यादरः, न स्वीयतया । तच्च कार्यं फलार्थत्वादेव गोदोहनादासादितं
क्रतुनेति किमादरेण स्वगुणे । आह च


__________टिप्पणी__________

[३१२] र्थं
[३१३] व गो (ङा)
___________________________



सर्वस्यैव हि कार्यार्थः स्वगुणग्रहणादरः ।

अन्यार्थगुणसिद्धे तु कार्येऽस्याः स्वगुणेन किम् ॥

इति । तदिह यथा पुरुषार्थेनैव गुणेन भिन्नविषयोऽपि क्रत्वर्थश्चमसोऽर्थात्तुल्यार्थतया बाध्यते, एवमत्रापीति न दोष इति ॥ ५८ ॥

किमेष एवोत्सर्गः यत्सर्वदा परेण पूर्वं बाध्यते । नेत्याह  तत्रेति । यदि तत्र दुष्टकारणबोधे नैतदेवमिति विपर्यये वा परा बाधधीर्न भवति कारणदोषज्ञानं वा, तदा पूर्वस्य बाधो भवति न त्वन्यथेति । अथोभयोरन्यतरोद्भूतौ किं नाम भविष्यति, अत आह  तदुद्भूताविति । तदा बाधके सापवादे प्रथममेव निरपवादमौत्सर्गिकं प्रामाण्यं लभत इति ॥ ५९ ॥

{१,९५}    ननु प्रमाणेन सता तृतीयेन बाधकं बाध्यते । तदेव तु कथं प्रमाणमत आह  स्वत इति । सर्वं खलु विज्ञानं जातं स्वत एव प्रमाणमविज्ञायमानदोषम् । तथा च तृतीयम् । अतस्तेन बाधकबाधने कृते भवत्याद्यस्य मानतेति । नन्वसत्स्वपि[३१४]दोषेषु दोषाशङ्का यथा आदिमे जाता, एवमन्तिमेऽपीति प्रामाण्यं नावतिष्ठते, अत आह  दोषेति । अयमभिप्रायः  जाते दोषज्ञाने सम्भाविता दोषाः प्रामाण्यं विघ्नन्ति । तृतीये तु दोषज्ञानं न तावदुत्पन्नम् । शङ्का तु नोत्प्रेक्षामात्रेण कर्तुमुचिता, सर्वव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गात् ।


__________टिप्पणी__________

[३१४] षाश
___________________________


अत एव च गीतासु नरं नारायणोऽब्रवीत् ।

नायं लोकोऽस्ति कौन्तेय न परः संशयात्मनः ॥

इति । यस्य तु तृतीये विज्ञाने दोषज्ञानं बाधक[३१५]ज्ञानं वा जायते, तस्यास्तु चतुर्थज्ञाना[३१६]वसानो निर्णयः । न त्वेतदेवं, प्रायेण हि प्रथमज्ञानजन्मन्येव निरपवादो निर्णयो दृश्यते । क्वचित्तु बाधका[३१७]वसानस्तृतीयज्ञानोदयोऽपि नातिप्रचुरः । नतरां चरुर्थज्ञानजन्म । सत्यपि तु तस्मिन्न स्वतःप्रामाण्यं विहन्यते इत्येवं परतयैवेदमस्माभिरुक्तम् । अस्तु चतुर्थज्ञानान्निर्णय इति वार्त्तिककारोऽप्यत एव एवं त्रिचतुरज्ञानजन्मन इति वक्ष्यतीति । किं पुनः कारणमनुत्पन्ने दोषज्ञाने नाशङ्केति । न हि प्रयोजनानुवर्तीनि प्रमाणानि । दृष्टव्यभिचारस्य हि प्रमातुरेकत्रापि नाश्वासो भवेद्यदि चैवमुच्छिद्यन्ते व्यवहाराः । कामं
प्रमाणतो हि ते परिनिस्तिष्ठन्ति । न तेभ्यः प्रमाणमत आह  निष्प्रमाणिकेति । अयमभिप्रायः  यावद्धि दोषाणामभावो नावधार्यते, तावत्प्रमाणेतरसाधारणधर्मदर्शिनो भवत्याशङ्का प्रमाणवती । दोषाभावावधारणे तु जाते तानाशङ्कमानस्याभावविरोध एव ।[३१८]अर्थेन्द्रियादयो हि ज्ञानकारणम् । तद्दोषा दूरत्वतिमिरादयः । तद्यथा दूरे सन्तस्तरवो वनमित्येकाकारतया परिगृहीताः सन्निकर्षे नाना दृश्यन्ते । तदा दूरत्वदोषादेकत्वबुद्धिरुपजातेति निश्चीयते । नानात्वबुद्धेस्तु न कश्चिद्दोषो दृश्यत इति कथमाशङ्क्यते ।{१,९६} एवं सन्तमसे गव्यश्वभ्रमे स एव दोषः । दिवा तु गोज्ञाने न कश्चिद्दोषः सम्भाव्यत इति
तत्प्रमाणम् । एवं चक्षुरादिदोषाणां तिमिरादीनामभावेऽवगते निष्प्रमाणिकैव दोषाशङ्का । यत्रापि सादृश्यचलत्वादयो विषयदोषा भ्रान्तिहेतवः, तत्रापि भेदकधर्मावधारणे निश्चलत्वेऽवगते च न काचिद्दोषाशङ्केति न तत्समयभाविनो ज्ञानस्याप्रामाण्यमिति ॥ ६० ॥


__________टिप्पणी__________

[३१५] को वा

___________________________


[३१६] नान्निर्णयः (Kआ)॑ नाद्ज्ञानोदयो निर्णयः (Kःा)
[३१७] काधीनस्तृ (Kआ)
[३१८] आत्मे (Kःा)
___________________________



एवं त्रिचतुरैरेव ज्ञानैर्दोषाभावसिद्धेर्न ततोऽधिका मतिः प्रार्थनीया प्रामाण्यसिद्धये, येनानवस्था भवेत् । यावदेव तु तृतीयं चतुर्थं वा ज्ञानमुत्पन्नं, तावदेवैकं पूर्वमुत्तरं वा निरपवादं स्वतःप्रामाण्यमापद्यत इत्याह  एवमिति ॥ ६१ ॥

समधिगतं तावत्सर्वप्रमाणानां स्वतःप्रमाणत्वं दोषतश्चाप्रमाणत्वमिति । प्रकृतमिदानीं वेदानां प्रामाण्यं यथा सिध्यति तथा प्रतिपादनीयम् । तदर्थं च वक्त्रधीना एव शब्दे दोषा न स्वाभाविका इत्याह  शब्द इति । अयमभिप्रायः  यदा वक्त्रधीनाः शब्दे दोषा इति समधिगतं भवति, तदा वेदे वक्तुरभावान्निराश्रया दोषा न सम्भवन्तीति निरपवादं प्रामाण्यमुप[३१९]पन्नं भवति वेदानाम् । स्थितं चेदं यत्पराधीनः शब्दे दोष इति, स हि ना(?र्था।र्थ)संस्पर्शीति पूर्वमुपपादितम् । पुरुष एव भ्राम्यन्नन्यदन्यथा बुद्ध्वा
तथैव परस्मै[३२०]प्रतिपादयन् शब्दं दूषयति । क्वचिच्चान्यथैव ज्ञात्वा विप्रलिप्सयान्यथा वदति, तत्रापि तदधीनैव शब्दे दोषावगतिः । स्थानकरणादिदोषाद्वा कलाध्माताम्बूकृतैणीकृतादिदोषदुष्टः शब्दो लक्ष्यते । सर्वथा पराधीन एव शब्दे दोषावगमः, न पुनरसुरभिगन्धवत्स्वभावदुष्टः शब्द इति । स इदानीं वक्त्रधीनो दोषो गुणवद्वक्तृप्रयुक्ते वा क्वचित्पौरुषेये वाक्ये न भवतीत्याह  तदभाव इति ॥ ६२ ॥


__________टिप्पणी__________

[३१९] त्पन्नं (Kआ)
[३२०] कथयञ्छब्दं (Kःा, ङा)
___________________________



{१,९७}    ननु वक्तृगुणा वक्तर्येव दोषानुत्सारयन्ति, कथं तैर्निरस्तैः शब्दो निर्दोषो भवत्यत आह  तद्गुणैरिति । उक्तं वक्तृदोषा एव शब्दं दूषयन्तीति । स चेद्गुणैरुत्सारितो दोषः, कः प्रसङ्गः शब्दे दोषाणाम् । न हि वक्तर्यनाश्रितानामेव दोषाणां शब्दे सङ्क्रान्तिः सम्भवतीति फलतः सङ्क्रान्तिवाचोयुक्तिरिति । वक्त्रभावादेव वा निराश्रया दोषा नोत्सहन्ते भवितुं नित्यवेदवाक्य इत्याह  यद्वेति । दोषाभावाच्च न स्वतःप्रामाण्यं वेदानां विहन्यत इति भावः ॥ ६३ ॥
नन्वङ्गीकृतं तावद्भवतापि पुंवाक्येषु गुणेभ्यो दोषाभाव इति । एवं च कुतोऽयं विवेकः दोषनिराकरण एव गुणा व्याप्रियन्ते न तु प्रामाण्य इति, अत आह  पौरुषेये इति । अयमर्थः  सत्यं पौरुषेयवाक्येषु दोषाभावगुणात्मकमुभयं दृश्यत एव । यथा तु गुणतो न प्रामाण्यं तथा प्रामाण्यं प्रागुक्तमेव अनवस्था हि तथा स्यादिति । अतो दोषाभावमात्रौपयिका गुणा न स्वरूपेण प्रामाण्य उपयुज्यन्त इति ॥ ६४ ॥

एतदेवोपसंहरति  तस्मादिति । अप्रामाण्यस्य हि द्वयं कारणं कारणदोषज्ञानं बाधकप्रत्ययो वा । गुणनिराकृतेषु च दोषेषु पुंवाक्येषु नोभयमपि सम्भवति । न ह्यसनतो दोषा ग्रहीतुं शक्यन्ते । न चादुष्टकारणजनितस्य ज्ञानस्य बाधकः प्रतितिष्ठति । अतोऽप्रामाण्यस्य यत्कारणद्वयं तदसत्त्वादुत्सर्गतः प्रामाण्यमनपोदितमिति ॥ ६५ ॥

असति चापवादे न प्रत्ययजनकत्वेनोत्सर्गतः प्राप्तं प्रामाण्यं पुंवाक्यानामपनीयत इत्याह  प्रत्ययोत्पत्तिरिति । अत्र चोदयति  दोषाभाव {१,९८}इति । यद्याप्तवाक्येषु गुणनिबन्धनो दोषाभावः, एवं तर्हि गुणज्ञानाधीन इव प्रामाण्येऽनवस्थैव । कः खल्वत्र विशेषः, गुणज्ञानाधीनं वा प्रामाण्यं तदधीनो वा दोषाभाव इति । यदेव हि दोषाभावं ग्रहीतुं गुणज्ञानमपेक्ष्यते, तस्यैव हि गुणज्ञानाधीनो दोषाभावः, तस्याप्येवमिति सैव पूर्वोक्तानवस्था । तथश्च प्रामाण्योत्खातिरिति ॥ ६६ ॥

परिहरति  तदेति ।
अयमभिप्रायः  यदि ज्ञाता एव गुणा दोषानुत्सारयेयुः, एवमनवस्था भवेत् । न त्वेतदेवमिति । कथं नाम व्याप्रियन्ते अत आह  दोषाभावे इति । सन्मात्रतया गुणा दोषानुत्सारयन्ति ।[३२१]अतोऽसन्तो दोषा न ज्ञाता इति सहजं प्रामाण्यमवतिष्ठत इति ॥ ६७ ॥


__________टिप्पणी__________

[३२१] त
___________________________


तदेवं तावद्गुणनिराकार्यदोषेष्वपि पुंवाक्येषु दोषपरिहार उक्तः । अकर्तृसन्दृब्धे तु वेदे निराश्रया दोषाः शङ्कामपि नाधिरोहन्तीत्यप्रामाण्यशङ्कापि नास्त्य्[३२२]एवेत्याह  तत्रेति । प्रामाण्यस्यौत्सर्गिकस्याप्रामाण्यमपवादभूतं तन्निर्मुक्तिर्वेदे लघीयसी न पुंवाक्यवद्गुणापेक्षि[३२३]तया गुर्वीति भाव इति ॥ ६८ ॥


__________टिप्पणी__________

[३२२] स्तीत्या
[३२३] क्ष (Kआ)
___________________________



यतः पुंवाक्येष्वपि न गुणापेक्षं प्रामाण्यम्, अतो न शब्दानां प्रमाणता वक्त्रधीना । तद्गुणापेक्षायां तु तदधीनता भवेत् । न चैतदेवमिति वर्णितमेव । अतो यद्नैयायिकादिभिः प्रामाण्यसिद्ध्यर्थं वेदे वक्तुरुपासनं कृतं महेश्वरेण वेदाः प्रणीता इत्याश्रितं तदयुक्तं, दोषाभावादेव तेषां स्वतः प्रामाण्यसिद्धेरित्यभिप्रायेणाह  अत इति न युक्तमन्तेन ।{१,९९}अप्रमाणत्वानुगुणैव दोषाशङ्कामुपजनयन्ती कर्तृकल्पनेत्याह  अप्रमाणत्वेति ॥ ६९ ॥

अत एव च यदपि नास्तिकैराप्ताप्रणीतत्वेनाप्रामाण्यप्रसञ्जनं कृतं, तदप्यत्र नित्ये वेदे दोषाय न जायत इत्याह  ततश्[३२४]चेति । अयमभिप्रायः  पौरुषेयवाक्यमाप्ताप्रणीतत्वेन दुष्यति । तद्धि तदप्रणीतमर्थादनाप्तप्रणीतं भवेत् । ततश्च तद्दोषदुष्टमप्रमाणं भवेत् । नित्यं तु यदि नामाप्ताप्रणीतम्, एवमपि निर्दोषमेवेति न तस्याप्ताप्रणीतत्वेन प्रामाण्यं विहन्यते । पौरुषेयमपि हि नाप्ताप्रणीतत्वेनाप्रमाणम्, अपि तु अनाप्तप्रणीततया । सा च नित्ये नास्तीति किमप्रमाणं भविष्यतीति । ननु व्याप्तिबलेन परैराप्ताप्रणीतत्वेनाप्रामाण्यं साधितं बालादिवाक्यनिदर्शनेन यद्वाप्तेनाप्रणीतत्वादित्यत्र । अतो
हेतुदोषा एव विरुद्धासिद्धादयोऽभिधीयन्ताम् । किं स्वगोत्रानुसारिणा वचनेन, अत आह  प्रयोगाणामिति । न परमस्य प्रयोगस्य, सर्वेषामेव प्रयोगाणामुत्तरत्र प्रतिसाधनं वक्ष्याम एव चोदनाजनिता बुद्धिरित्यादिना । अतः प्रतिहेतुविरुद्धा अप्रामाण्यहेतवः संशयजनकतया नाप्रामाण्यं निश्चाययन्ति यदि तुल्यबलाः । अथ तु प्रामाण्यहेतवो बलीयांसः, ततस्तद्बाधिता नतरामात्मानमप्रामाण्यहेतवो लभन्त इति ॥ ७० ॥


__________टिप्पणी__________

[३२४] त इति (Kआ)
___________________________


कथं पुनराप्ताप्रणीतत्वं न दोषाय, आप्तो हि प्रमाणेनार्थं प्रतिपद्य वाक्यमारचयति । तच्च मानान्तरसंवादादेव हि प्रमाणं भवति । आप्ताप्रणीतं ह्य्[३२५]असन्मूलप्रमाणान्तरं कथं प्रमाणं भविष्यतीत्यत आह  पौरुषेयेति । अयमभिप्रायः  वेदवाक्यं मूलान्तरानपेक्षमेव स्वार्थे प्रमाणं, किं तस्य प्रमाणान्तरेण । पौरुषेये तु वचसि प्रमाणान्तरं मूलकारणमिति तत्तदभावे दुष्यतीति ॥ ७१ ॥


__________टिप्पणी__________

[३२५] त्व (Kःा, ङा)
___________________________



{१,१००} यत्तु असन्मूलान्तराणामसम्भवत्संवादानां कथं प्रामाण्यमिति, तदयुक्तम् । येनैव हि कारणेन प्रमाणान्तरमूला न चोदनाः, तेन येयमसङ्गतिस्तासां प्रमाणान्तरैः, सैव सुतरां प्रामाण्यकारणम् । अत एव अर्थेऽनुपलब्धे इति वक्ष्यति । अप्राप्ते शास्त्रमर्थवदिति च । प्रमाणान्तरमू[३२६]लत्वेऽनुवादत्वमेवासामापद्यते, न प्रामाण्यम् । न हि नो गन्तृमात्रं प्रमाणमित्यभिप्रायेणाह  तेनेति । ॥ ७२ ॥


__________टिप्पणी__________

[३२६] प्राप्तविषयत्वे (Kःा)
___________________________


यदपि तावत्प्रमाणान्तरगोचरार्थं पुंवचनं, तस्यापि प्रामाण्ये न संवादः कारणम् । किमङ्ग पुनः प्रमाणान्तरागोचरार्थानां वेदवाक्यानामित्यभिप्रायेणाह  अन्यस्यापीति । तदपि स्वत एव प्रमाणमिति भावः । नन्वेक एवार्थोऽनेकेभ्य आप्तवाक्येभ्योऽवगम्यते । सर्वाणि च तानि प्रमाणानि । यथा  अष्टवर्षं ब्राह्मणमुपनयीत

गर्भाष्टमेऽब्दे[३२७]कुर्वीत ब्राह्मणस्योपनायनम्


__________टिप्पणी__________

[३२७] वा
___________________________


इति च । अतः कथमुच्यते प्रमाणान्तरागोचरार्थत्वमेव प्रामाण्ये कारणमिति, अत आह  तुल्यार्थानामिति । एकार्थोपनिपातिनां हि व्रीह्यादीनां विकल्पो वक्ष्यते एकार्थास्तु विकल्पेरन् (१२ ।३ ।१०) इति । अतोऽत्रापि प्रमातृभेदाद्व्यवस्थितविकल्प एव प्रमाणानां, शाखादिविकल्पवत् । न पुनरन्योन्यसंवादः प्रामाण्ये कारणम् । तथा हि  गौतमीयगोभिलीये छन्दोगानां, याज्ञवल्कीयं वाजसनेयिनां प्रमाणं विकल्प्यत्वात् । विकल्पनीयत्वादेकैकं स्मृतिवाक्यमेकैकस्य प्रमातुर्बोधकं न त्वन्योन्यसंवादात्[३२८]प्रामाण्यम्, धर्मद्रोणाध्यायिनामपि नान्योन्यसंवादः प्रामाण्ये कारणम् । एकस्माद्धि तमर्थं विदितवतोऽन्यदनुवाद एव । अन्यस्यैव
तु तत्प्रमाणम् । एवं भिषग्विद्यास्वपि दर्शयितव्यमिति ॥ ७३ ॥


__________टिप्पणी__________

[३२८] दःप्रामाण्ये कारणम् । ध (Kःा, ङा)
___________________________

{१,१०१}  यत्र तर्हि प्रमातुरेकस्यैवैकार्थगोचरा नानाप्रमाणैः परिच्छेदा जायन्ते तत्र कथम् । यथा कश्चिद्दूरे सन्तमग्निं प्रथममाप्तवाक्यादवगच्छति, पुनश्चोपसर्पन् धूमादनुमिनोति, ततः पुनरत्यन्तमासीदन् प्रत्यक्षयति । तत्र हि सर्वाण्येव प्रमाणानि, परस्परसङ्गतार्थानि च । अतः कथं न संवादः प्रामाण्ये कारणमित्यत आह  यत्रापीति । अयमभिप्रायः  यदि तावदनधिकविषयाण्येव तानि सर्वाणि, तत एकमेव तत्राद्यं प्रमाणम् । इतराणि त्वनुवादभूतानि । नचैतान्यनधिकविषयाणि । न ह्यसावर्थः पूर्वेण प्रमाणेन तथावगतः यथोत्तरैरवगम्यते, उत्तरोत्तरकालसम्बन्धातिरेकात् । अपि चाप्तवाक्यात्पर्वतोऽग्निमानिति सामान्यतोऽवग[३२९]म्यते । पुनस्
तदेकदेशविशेषो[३३०]धूमानुमानादवगम्यते । असाधारणधूमदर्शनाच्च काष्ठादिभेदभिन्नः प्रत्यक्षेण च समुन्मी[३३१]लिताखिलविशेषो[३३२]विशदतरमयमित्यपरोक्षमवसीयते इत्यधिकाधिकविषयाणां न संवादतः प्रामाण्यमिति ॥ ७४ ॥


__________टिप्पणी__________

[३२९] गते
[३३०] षोऽनु
[३३१] दिता
[३३२] षोऽपि वि (Kःा)
___________________________



संवादनिबन्धने च प्रामाण्येऽनवस्थापद्यत इत्याह  सङ्गत्येति ॥ ७५ ॥

नन्वविसंवादि ज्ञानं प्रमाणमर्थक्रियास्थितिश्चाविसंवाद इति जातायामर्थक्रियायां किं प्रमाणान्तरापेक्षया । यथाहुः

प्रमाणमविसंवादि ज्ञानमर्थक्रियास्थितिः ।

अविसंवादनम्

इति । प्रत्यक्षमनुमानं च द्वे एव प्रमाणे इति प्रतिज्ञाय न ह्याभ्यामर्थं परिच्छिद्य प्रवर्तमाणोऽर्थक्रियायां विसंवाद्यते इति च । अतोऽर्थक्रियावसानैव प्रमाणस्थितिरिति न ज्ञानान्तरापेक्षायामनवस्था । अत आह  कस्येति । अयमभिप्रायः  अर्थक्रियाज्ञानमपि[३३३]न तावदप्रमाणम्[३३४]अर्थक्रियां व्यवस्थापयितुम्{१,१०२}अलमिति तत्प्रामाण्यार्थमपरापरार्थक्रियानुसरणेनानवस्थैव । यदि त्वनपेक्षितज्ञा[३३५]नान्तरमेव तत्प्रमाणम्, एवं सति प्रथममर्थज्ञानमेव किमनपेक्षं न प्रमाणमिष्यते । न ह्यनयोरवबोधरूपत्वेऽसंशयात्मकत्वे च[३३६]कश्चिद्विशेषो दृश्यते । अपि च प्रमाणेनार्थं परिच्छिद्य प्रवर्तमानोऽर्थक्रियायाम्
अविसंवादं मन्यते । तत्रार्थक्रियास्थितेः प्रागविसंवादानवगतेर्न प्रांाण्यनिश्चय इति कथं प्रवृत्तिः । अप्रवृत्तस्य वा[३३७]कथमर्थक्रियास्थितिः । तदिहोभयस्मिन्नन्योन्याधीने दुरुत्तरमितरेतराश्रय(त्व)म् । अथ सन्देहादेव प्रवृत्तोऽर्थक्रियास्थित्या अविसंवादं बुद्ध्वा प्रामाण्यं मन्यते, कृतं तर्हि प्रमाणेन । अर्थक्रियार्थमेव हि तदर्थ्यते । सा चेत्सन्देहादेव जाता, स एव साधीयान् । तस्यैव व्यवहारौपयिकत्वात् । अतो यदप्युक्तं हिताहितप्राप्तिपरिहारयोर्नियमेन सम्यग्ज्ञानपूर्वकत्वादविदुषां तद्व्युत्पादनार्थं प्रमाणनिश्चयप्रणयनमिति, तदप्ययुक्तम् । अतत्पूर्वकत्वात्तयोः । अपि चास्मिन्मते सकृज्जातविनष्टेषु
विद्युदादिभावेषु न काचिदर्थक्रिया जातेति तज्ज्ञानं प्रमाणं न स्यात् । अथ[३३८]तत्रापि शब्दप्रयोगोऽर्थक्रियेत्युच्यते, तर्हि निर्विकल्पके अप्रामाण्यप्रसङ्गः । तस्मादविसंवादि प्रमाणमिति मन्यामह एव । अर्थक्रिया[३३९]स्थितिस्तु अविसंवाद इति न मृष्यामहे । अर्थान्यथात्वहेतूत्थदोषज्ञानाभ्यामेव तूत्पन्नस्य ज्ञानस्य विसंवादः । तदभावाच्चाविसंवादः । तावता च प्रामाण्यमिति सिद्धं न संवादापेक्षं प्रामाण्यमिति ॥ ७६ ॥


__________टिप्पणी__________

[३३३] पि तावदप्र
[३३४] णं नार्थ (ङा)
[३३५] प्रमाणान्त (Kआ)
[३३६] वा
[३३७] च (Kःा)
[३३८] थवा त (ङा)
[३३९] या तु अवि (Kआ)
___________________________



अपि च संवादापेक्षिणि प्रामाण्ये श्रोत्रजा बुद्धिरिन्द्रियान्तरजन्याभिर्बुद्धिभिरसंवादादप्रमाणमापद्यते इत्याह  श्रोत्रेति । यदि त्वस्याः श्रोत्रज्ञानान्तरसंवादाद्[३४०]एव प्रामाण्यमिष्यते, तथा सति वेदेऽपि तत्तद्वाक्योच्चारणानुगामिनी शतकृत्वो बुद्धिरुत्पद्यत इति सापि नाप्रमाणमित्याह  स्याच्चेद्{१,१०३}इति । प्रमाणान्तरजन्या तु संवादबुद्धिर्न परं वेदे, श्रोत्रेऽपि प्रत्यक्षे च नास्तीत्युक्तमेवेत्याह  प्रमाणेति ॥ ७८ ॥

__________टिप्पणी__________

[३४०] दात्प्रा (Kःा)
___________________________


तदेवं स्थिते यद्येकेन्द्रियाधीनज्ञानसंवादात्श्रोत्रं प्रमाणमित्युच्यते॑ एवं सति वेदेऽपि[३४१]तत्तद्वाक्योद्भावितबुद्धिसंवादाद्दुर्वारं प्रामाण्यमित्याह  यथेति । पौनरुक्त्यं त्वत्रानवहिता मन्यन्ते इति, किं तदाक्षेपपरिहाराभ्यामिति ॥ ७९ ॥


__________टिप्पणी__________

[३४१] तद्वा (Kआ)
___________________________


यत एते संवादापेक्षिणि प्रामाण्ये दोषाः, तस्माद्विमुच्य संवादग्रहणं यदुत्पन्नं दृढमसन्दिग्धं ज्ञानान्तरेण च नैतदेवमिति न विसंवाद्यते । विज्ञानं विशिष्टविषयं ज्ञानम्, अधिकविषयमिति यावत् । एतेन स्मरणं व्यवच्छिनत्ति । तद्धि पूर्वज्ञानादविशिष्टमनधिकविषयत्वात् । तदेव प्रमाणमित्याह  तस्मादिति ॥ ८० ॥

क्व पुनः प्रमाणान्तरास[३४२]ङ्गतार्थं वचः प्रमाणं दृष्टं, येन वेदवाक्यानां प्रामाण्यमाश्रीयते । पौरुषेयं हि सर्वं प्रमाणान्तरप्रतिपन्नार्थमेव, अत आह  न चेति । अयमभिप्रायः  नानुमानसाध्यप्रामाण्यानि प्रमाणानि, येन क्व दृष्टमिति पर्यनुयु[३४३]ज्यामहे । अनुमाने हि दृष्टान्तापेक्षा भवति । स्वत एव च प्रमाणानां प्रामाण्यमिति न तेषामनुमानेन प्रामाण्यं साधनीयमिति । अनुमानेन च प्रामाण्यसाधने तस्याप्यनुमानान्तरापेक्षायामनवस्थेत्याह  सर्वस्येति ॥ ८१ ॥


__________टिप्पणी__________
[३४२] गोचरार्थं (ङा)
[३४३] यो (Kआ)
___________________________



{१,१०४}   अत्र चोदयति  नन्विति । अयमभिप्रायः  यथा अप्रमाणमप्रमाणतया ना[३४४]वसीयत इति परापेक्षम्, एवं प्रमाणमपि प्रमाणतया न प्रकाशत इति तदपि परापेक्षमापद्यते । न हि प्रमाणत्वेनागृहीतं प्रत्यक्षादि व्यवहाराय[३४५] कल्पते । तदर्थं च प्रमाणानुसरणं न व्यसनेनेति ॥ ८२ ॥


__________टिप्पणी__________

[३४४] नाध्यव

___________________________

[३४५] यावक (ङा)
___________________________


परिहारति  प्रमाणमिति । अयमभिप्रायः  यथा अविदितस्वरूपशक्तीन्यपि चक्षुरादीन्द्रियाणि परानपेक्षाण्येव कृतकार्याणि कार्यान्यथानुपपत्त्या पश्चादवसीयन्ते, न चैतेषां ज्ञानं कार्यं प्रत्युपयुज्यते, तस्य निरपेक्षैरेवेन्द्रियैः कृतत्वात् । एवं प्रमाणमपि प्रत्यक्षादि प्रत्ययान्तरग्रहणात्पूर्वं स्वकार्ये विषयपरिच्छेदे निरपेक्षमेव संस्थितमतिक्रान्तं स्वरूपेणैव कदाचिद्गृह्येतापि यदि जिघृक्ष्यते । न तु तस्य ग्रहणं प्रामाण्य उपयुज्यते । यादृशं हि रूपमस्य प्रत्ययान्तरेणा[३४६]पि ग्रहीतव्यं तेनैव रूपेण तत्प्रागप्यासीदेव । घटप्रत्यक्षेण हि घटो घटोऽयम्
इति निश्चिता[३४७]कारः प्रवेदितः । तावदेव च तस्य प्रमाणत्वं, प्रमाणान्तरेणापि घटोऽमुना परिच्छिन्न इत्येव प्रवेदनीयम्, नाधिकं किञ्चिदिति जायमानमपि कृतकरमेव तत्प्रमाणान्तरम् । अप्रमाणे तु पूर्वानवगतरूपज्ञा[३४८]नायार्थवत्प्रत्ययान्तरमिति वक्ष्यति । संस्थितमिति प्रमाणपर्यवसानं दर्शयति । कार्यान्तरनिष्पत्त्या हि प्रमाणं सन्तिष्ठते । संस्थिते चानर्थकं प्रत्ययान्तरमिति ॥ ८३ ॥


__________टिप्पणी__________

[३४६] ण गृहीतं ते (Kआ)
[३४७] तरूपः प्र (ङा)
[३४८] ज्ञापना (Kआ)
___________________________



यतश्च स्वरूपेण प्रत्ययान्तरैः प्रमाणमवसीयते, तच्च स्वरूपमवगतपूर्वमेव, अतोऽस्य प्रमाणस्य प्रत्ययान्तरेण ज्ञायमानत्वं न प्रामाण्य{१,१०५}उपयुज्यते । इदं हि तस्य प्रामाण्यं यत्स्वविषयप्रकाशनं, तच्च पूर्वस्मादेव स्वस्माल्लब्धमित्यनर्थकं प्रत्ययान्तरमित्युक्तमेवार्थं व्यक्तीकर्तुमाह  तेनेति ॥ ८४ ॥

अप्रमाणे तु प्रत्य[३४९]यान्तरमर्थवदिति युक्तैव तत्र तदपेक्षेत्याह  अप्रमाणमिति ।[३५०]अयमर्थः  अप्रमाणं हि स्वरूपेणार्थं गृह्णाति । यादृशं हि ज्ञानस्य स्वरूपं तादृशमेवार्थेऽध्यारोपयतीति यावत् । इदं रजतमिति[३५१]हि शुक्तौ रजताकारमप्रमाणं तामपि तदाकारतया गृह्णाति । अत एव च तन्मिथ्या भवति । तच्चैतन्मिथ्यात्वमेवात्मनो न तेनात्मना प्रवेदितमिति तत्प्रवेदनाय युक्तैवान्यापेक्षा । असति हि मिथ्यात्वग्राहिणि प्रत्ययान्तरे न स्वार्थे ज्ञानस्वरूपारोपो मिथ्यात्वं निवर्तते । असत्यां च तन्निवृत्तावप्रमाणादेव प्रामाण्यव्यवहारः प्रतायेत । अतस्तन्निवृत्तयेऽर्थवत्प्रत्ययान्तरमिति ॥ ८५ ॥


__________टिप्पणी__________

[३४९] माणान्त
[३५०] ति । अप्र (ङा)
[३५१] ति शु
___________________________



कस्मात्पुनः प्रत्ययान्तरैरगृहीतं मिथ्यात्वं न निवर्तते, अत आह  न हीति । यादृशं ज्ञानं तथार्थो न भवतीति योऽयमर्थस्यातथाभावः नायं पूर्वेणाप्रमाणेनोपात्तः । अपरिच्छिन्न इति यावत् । प्रमाणेनैव हि तथात्वं, तस्य हि तथात्वमर्थस्य कार्यं, तच्च तेनैव प्रकाशितमिति न तत्र परापेक्षा । अन्यथात्वं त्वर्थस्याप्रमाणादसिद्धमिति तत्र प्रमाणान्तरं सावकाशमिति ।[३५२]आह  अस्तु परतो मिथ्यात्वम्, एवमपि न प्रामाण्यं चोदनानाम्, अनुमानेन मिथ्यात्वावगमात् । उक्तं हि


__________टिप्पणी__________

[३५२] ति । अस्तु (Kआ)
___________________________

स्वर्गयागादिसम्बन्धविषयाश्चोदना मृषा ।

इति, अत आह  तत्रापीति । अयमभिप्रायः  न यतः कुतश्चित्परस्मान्मिथ्यात्वम्, अपि तु तत्राप्यर्थातथाभावे मिथ्यात्वेऽन्यथात्वविषयैव{१,१०६} या धीः नेदं रजतमिति वा शुक्तिरियमिति वा सा कारणं, दुष्टकारणविषया वा । यथा वक्ष्यति  यस्य च दुष्टं करणं यत्र च मिथ्येति भवति प्रत्ययः इति ॥ ८६ ॥

किमेष मन्त्रः । अनुमानादपि मिथ्यात्वमवसीयमानं न कदाचिदपि निग्रह[३५३]स्थानमापादयतीति, अत आह  तावतेति । चकारो हेतौ । नायं मन्त्रः । किन् त्वनुमानान्मिथ्यात्वमवगन्तुमेव न शक्यते, प्रतिहेतुविरुद्धत्वादनुमानानाम् । नास्तिकानामपि चाभ्युपेतस्वागमाप्रामाण्यप्रसङ्गाच्च । शक्यते हि तदागमानामपि वाक्यत्वादिना मिथ्यात्वमनुमातुम् । चोदनाजनितासन्दिग्धाविपर्यासितज्ञानविरुद्धाश्च हेतवो न प्रामाण्यमाच्छादयितुमुत्सहन्ते चोदनानामिति तावतैव कारणद्वयेन मिथ्यात्वं गृह्यते, न[३५४]पुनः परोक्तदुरुक्तहेतुसङ्घातेनेति । ननु यदपि तदर्थान्यथात्वज्ञानं दुष्टकारणज्ञानं वा, तदपि नाप्रमाणं मिथ्यात्वं प्रतिष्ठापयति । प्रामाण्यं
च पूर्वज्ञानविरोधात्तस्यापि दुरध्यवसानमिति कथं पूर्वस्य मिथ्यात्वमत आह  उत्पत्त्यवस्थमिति । तदिदमुभयविधं मिथ्यात्वग्राहि ज्ञानमुत्पत्त्यवस्थितं प्रमाणमिति मीयते । यथा प्रमाणं भवति तेनात्मना मीयत इत्यर्थः । तत्खलूत्पत्तिदशामधिरूढमिति न तावदनुत्पत्तिलक्षणेनाप्रामाण्येन परिभूयते । निश्चयत्वात्मकत्वाच्च न संशयरूपेण । न चास्य बाधकान्तरमुपलभ्यत इति प्रमाणमेव । अतस्तेन शक्यते पूर्वस्य मिथ्यात्वमापादयितुम् । तस्यापि बाधकोदये प्रमाणेतरविभागो भणित एवेति सूक्तं द्वेधैव मिथ्यात्वमिति ॥ ८७ ॥


__________टिप्पणी__________

[३५३] हमा
[३५४] न प (Kआ)
___________________________



यतश्च द्वेधैव मिथ्यात्वमवगम्यते न प्रमाणान्तरेण, अतः परस्मा अपि मिथ्यात्वं प्रतिपादयितुकामेनैतदेव मिथ्यात्वहेतुध्वयं वक्तुमुचितम् । न त्वप्रमाणसाधर्म्यमात्रप्रयोजकं, यथा परैः कृतमित्याह  अत इति ॥ ८८ ॥

{१,१०७}           आगमविरोधश्चानुमानेनाप्रामाण्यं साधयतामित्याह  चोदनेति । अयमभिप्रायः  चोदनाजनितं ज्ञानं त्रिविधा[३५५]प्रामाण्यरहितं स्वतश्च प्रमाणमिति स्थितम् । अतस्तेनैवाप्रामाण्यप्रतिज्ञा बाध्यते । तस्मिन् परिपन्थिनि न वाक्यत्वादीनामप्रामाण्येन सम्बन्ध एव ग्रहीतुं शक्यत इति ॥ ८९ ॥


__________टिप्पणी__________

[३५५] धदोषर
___________________________


अत्र किञ्चिदाशङ्कते  तन्मिथ्यात्वादिति । अयमभिप्रायः  प्रमाणं सच्चोदनाजनितं ज्ञानमनुमानमुपमृद्गाति । तदेव तु तत्प्रतिहतं मिथ्या सत्कथं तद्बाधाय प्रभवतीति । परिहरति  प्राप्तमिति । अयमभिप्रायः  मिथ्या सता चोदनाज्ञानेनानुमानं न बाध्यते । तदबाधितेन लब्धप्रतिष्ठेनानुमानेन मिथ्या क्रियते । अतस्तन्मिथ्यात्वादनुमानप्रमाणता, तत्प्रामाण्याच्च तन्मिथ्यात्वम् (!)इतीतेरतराश्रयमिति । यदि चोदनाज्ञानस्य बाधकान्तरं भवेद्, एवं तदापादितमिथ्यात्वं नानुमानबाधाय प्रभवतीति इतरेतराश्रयं च नाशङ्क्येत । न त्वतो भवदुक्तादनुमानादन्यत्किञ्चिद्बाधकमस्तीत्याह  नेति ॥ ९० ॥

ननु प्रमाणान्तरैश्चोदनार्थस्यापरिग्रहात्संवादाभावादेव चोदनाजनितस्य[३५६]ज्ञानस्य सिद्धं मिथ्यात्वमिति नेतरेतराश्रयमत आह  न चेति । उक्तमिदं न संवादनिबन्धनं प्रामाण्यमिति मा भूद्रसादिज्ञानाप्रामाण्यादभावो रसादीनामिति । कथं पुनस्तेषां संवादतः प्रामाण्येऽभावो रसादीनामित्यत आह तेषामिति । तेषां रसादीनां जिह्वादिभिरेव ग्रहणं नियतम् । अत इन्द्रियान्तरसंवादाभावाद्रसज्ञानाप्रामाण्ये रसादीनामभावो भवेदिति ॥ ९१ ॥


__________टिप्पणी__________

[३५६] स्य सि (Kआ)
___________________________


{१,१०८} यदि तु सजातीयज्ञानान्तरसंवादाद्रसज्ञानं प्रमाणमिष्यते, तथा सति धर्मेऽपि तादृग्वेदोत्थापितज्ञानसंवादः सम्भवतीत्याह  तद्धियेति । इदं च संवादतः प्रामाण्यनिराकरणार्थं प्रागुक्तम् । इदानीमितरेतराश्रयप्रसञ्जनायोच्यत इति तात्पर्यभेदादपौनरुक्त्यमिति । यदि तूच्यते  असिद्धमेव नश्चोदनाप्रामाण्यं, कथं तयाप्रामाण्यपक्षो बाध्यत इति । तदयुक्तं । उत्पद्यते खल्वपि वेदवचनश्राविणां नास्तिकानामपि धर्माधर्मविशेषविषयावबोधः । न च सन्दिह्यते स्याद्वा अग्निहोत्रात्स्वर्गो नवेति । न च विपर्ययः । तदिदं तेषामपि चोदनाजनितं ज्ञानं
प्रमाणमेव । ज्ञानापह्नवस्तु सत्यवादिनामयुक्त एव । न हि तत्सम्भवति विदितपदपदार्थसम्बन्धश्चोदनावाक्यान्नार्थं बुध्यत इति । अनृतं तु वदन्तो नानृतं वदेदिति प्रतिषेधमतिक्रामन्तो महान्तमनर्थं प्राप्नुयुः । अतो न प्रद्वेषमात्रेणासिद्धवचनं युक्तं, तदेतदाह  ममेति । यस्त्वाह  सत्यमुत्पद्यते ज्ञानं, द्वेषादेव तदप्रमाणमाचक्ष्महे । परस्परविरुद्धसिद्धान्ताः प्रायेण हि तार्किका द्वेषादेव किञ्चिदप्रमाणमातिष्ठन्ते । किञ्चिच्चास्मदीयमिदं दर्शनमित्यनुरागेण प्रमाणमिति ।[३५७]अतः द्वेषाच्चोदनानां प्रामाण्यं बाध्यते । अन्यतश्च परिच्छेदान्
नेतरेतराश्रयमिति, तं प्रत्याह  द्वेषादिरि । नाप्रमाणतेति सम्बन्धः । न द्वेषमात्रेणाप्रमाणता सिध्यति । तथा हि न किञ्चित्प्रमाणं नामावकल्पते । सर्वे हि वादिनः परस्परेण सिद्धान्तान् विगर्हयन्तो दृश्यन्ते । तत्र कतमत्प्रमाणतयाध्यवसीयते । अतो यथोक्तलक्षणमेव सर्वं प्रमाणमिति । स्यान्मतं  मा भूद्द्वेषादप्रामाण्यम् । यावत्तु वादिप्रतिवादिनोः सम्मतिः सम्प्रतिपत्तिर्न भवति । न तावत्प्रामाण्यं प्रतितिष्ठति । न चाप्रतिष्ठितप्रामाण्यं प्रमाणं परबाधनाय प्रभवति । न च नश्चोदनाप्रामाण्ये सम्प्रतिपत्तिर्{१,१०९}अस्तीति कथमनुमानबाधः । अत आह  असम्मतत्वादिति । स एवान्वयः ।
शेषं पूर्ववदिति ॥ ९३ ॥

__________टिप्पणी__________

[३५७] ति । द्वे (Kःा)
___________________________


यथा च द्वेषासम्मतिभ्यां नाप्रामाण्यमेवं प्रामाण्यमपि नात्मेच्छाभ्यनुज्ञाभ्यां भवति, येनोभयथापि प्रसिद्धप्रामाण्येनाप्रामाण्यानुमानेन चोदनैव बाध्यत इत्यभिप्रायेणाह  न चेति । अप्रामाण्यानुमानस्य हि प्रामाण्यं नास्तिकैरिष्यते । अप्रमाणेषु हि वेदेषु दुःखप्रायो वेदवादिनां सिद्धान्तः परिहृतो भवतीति । प्राग्भवीयाद्धर्मानुग्रहाच्च तेषामियमभ्यनुज्ञा[३५८]वेदाप्रामाण्यवादाः[३५९]प्रमाणमिति । उभयं चेदं न प्रामाण्ये कारणम् । उक्तमेव तु तत्र कारणमिति । द्वेषादप्रामाण्यं नेत्यत्रोदाहरणमाह  अग्नीति । यदि द्वेषादप्रामाण्यं स्यादग्निदाहादिदुःखम्
अप्रत्यक्षं भवेत्, तस्य ज्ञानस्याप्रत्यक्षत्वादप्रत्यक्षविषयस्य चाप्रत्यक्षशब्दवाच्यत्वात् । न[३६०]चेयं दाहदुःखस्याप्रत्यक्षतेष्यते कैश्चित् । द्वेषतस्त्वप्रामाण्ये सा प्रसजेदिति ॥ ९४ ॥


__________टिप्पणी__________

[३५८] ज्ञा यद्वे
[३५९] दः (ङा)
[३६०] नेयं (Kआ)
___________________________



आत्मेच्छया न प्रामाण्यमित्येतद्दर्शयति  न चेति । आभिलाषिकज्ञानस्य सर्वो हि प्रामण्यमभिलषति । तथा सति हि सर्व एवाशामोदकैरपि तृप्ता भवेयुः । न तु तस्य प्रामाण्यं कैश्चिदिष्यत इति । अतः सिद्धं चोदनाविरुद्धमप्रामाण्यानुमानमप्रमाणमित्युपसंहरति  तस्मादिति तव्यमन्तेन । नन्वेवं बौद्धादयोऽपि स्वागमान् गृहीत्वा प्रत्यवतिष्ठेरन्, अत आह  बौद्धादेरिति । बौद्धादेरागमाद्वेदानामन्तरं[३६१]विशेषो वक्ष्यत इत्यर्थः ॥ ९५ ॥


__________टिप्पणी__________

[३६१] रं व (Kःा, ङा)
___________________________


वक्ष्यमाणमेवान्तरमनागतावेक्षणन्यायेन सूचयति  पुरुषेति । बौद्धाद्यागमेषु प्रामाण्यापवादोऽप्रामाण्यं सम्भवति । अतीन्द्रियमर्थं द्रष्टुं{१,११०}पुरुषाणामशक्तेः । स्वयमेव च तैः स्वागमानां पौरुषेयत्वमाश्रितमिति बुद्ध्वात्मानं समर्पितवन्तः कथमधुनातिक्रामन्ति । अपौरुषेयास्तु वेदा इति वेदाधिकरणे वक्ष्यामः । ततश्च दोषाभावादेवमुक्तेन प्रकारेण स्वतःप्रमाणता वेदस्य सिद्धा भवतीति पौरुषेयत्वमपौरुषेयत्वं चान्तरं बौद्धाद्यागमानां वेदस्य चेति ॥ ९६ ॥

एवं तावदपौरुषेयत्वान्नित्या वेदाः स्वतः प्रमाणमित्युक्तम् । ये तु नैयायिकादयः प्रामाण्यसिद्ध्यर्थं कर्तृमत्त्वं वेदानां कल्पयन्ति, ये च मिथ्यात्ववादिनो मिथ्यात्वसिद्ध्यर्थमेव, तेषां न तावदस्मर्यमाणकर्तृकल्पना प्रमाणवती । अपि चादृष्टकल्पनापि बह्वी विना युक्त्या प्राप्नोतीत्याह  कर्तृमत्त्वे इति कल्प्यमन्तेन । सम्यग्वादिभिस्तावदीश्वरः कर्ता, तस्य चाप्रतिघातज्ञानादयो गुणाः

ज्ञानमप्रतिघं यस्य वैराग्यं च जगत्पतेः ।

ऐश्वर्यं चैव धर्मश्च सह सिद्धं चतुष्टयम् ॥

इति कल्पिताः । न च तत्कल्पनायां युक्तिरपि साधीयसी दृश्यत इति सम्बन्धपरिहारे वक्ष्यामः । एवं मिथ्यात्ववादिनामपि दोषवत्कर्तृकल्पना निष्प्रमाणिकैव । तथा सति हि नाद्य यावद्वेदसम्प्रदायोऽनुवर्तेत । महता खलु प्रयत्नेन शिष्याचार्यपरम्परया वेदान् धारयन्तो दृश्यन्ते, तदर्थं[३६२]चानुतिष्ठन्तः । तदनाप्तसन्दृब्धानामनुपपन्नं, तथा सति हि जातबाधैरचिरादेव हीयेरन् । अतोऽस्मान्महाजनपरिग्रहादवगच्छामः न कर्तृमन्तो वेदा[३६३] इति नतरां दोषवत्कर्तृका इति । मीमांसकैस्तु न किञ्चिद्दृष्टादधिकमिष्यते । शिष्याचार्यपरम्परया प्रतता हीदानीं वेदा दृश्यन्ते । ईदृशमेव
सर्वकाले{१,१११}मीमांसकैरिष्यते । अतो न काचिन्मीमांसकानामदृष्टकल्पनेत्याह  मीमांसकैरिति ॥ ९८ ॥

__________टिप्पणी__________

[३६२] र्थांश्चानु
[३६३] दा न (Kःा)
___________________________



तदस्यैवम्भूतस्य नित्यस्य वेदस्य ज्ञानं चोत्पादयतः स्वरूपविपरीतत्वं विपर्ययः संशयश्च भाष्यकारेणैव व्यक्तं[३६४]निराकृतावित्याह  एवम्भूतस्येति । अयमभिप्रायः  एतावदेव हि प्रामाण्यं यदुत्पन्नमसन्दिग्धमबाधितं च प्रत्ययान्तरेण ज्ञानमिति । चोदनाजनितमपि ज्ञानमुत्पन्नं तावत् । संशयविपर्ययावपि भाष्यकारेणास्य वारितौ । एवं ह्याह  न च स्वर्गकामो यजेतेति वचनात्सन्दिग्धमवगम्यते भवति वा स्वर्गो न वेति । न चैष कालान्तरे देशान्तरे पुरुषान्तरेऽवस्थान्तरे वा विपर्येति । तस्मादवितथमिति । अतस्त्रिविधाप्रामाण्यविरहात्[३६५]प्रामाण्यं चोदनाजनितज्ञाना[३६६]नामिति ॥ ९९ ॥


__________टिप्पणी__________

[३६४] क्तमेव नि
[३६५] प्रमाणं
[३६६] नमि
___________________________



नन्वेवमपि कारणदोषाशङ्कायामप्रामाण्यमेवात आह  निवारयिष्यत इति अभावतोऽन्तेन । पुरुषाश्रया हि शब्दे दोषा इत्युक्तम् । ते चापौरुषेयत्वप्रतिपादनेनैव वेदाधिकरणे निर्[३६७]आकरिष्यन्त एव । तच्चैवम्भूतस्येत्यनेन सूचितमिह विवृतम् । वक्ष्यमाण एवार्थः पूर्वमेवम्भूतशब्देनोक्त इति वेदितव्यमिति । एवञ्च साक्षादनुपजातावपि संशयविपर्ययौ कारणदोषाशङ्कयापि न वेदे शङ्कितव्यावित्याह  तेनेति ॥ १०० ॥


__________टिप्पणी__________

[३६७] वारयिष्य
___________________________


एवं तावदाक्षिप्तं भाष्यमुपेक्ष्यैव तदुपोद्धातभूतं स्वतःप्रामाण्यं प्रसाध्य वेदाः प्रमाणमिति सिद्धान्तितम् । इदानीं यत्तु ब्रवीतीत्यादिभाष्यमाक्षिप्तं, तस्याभिप्रायमाह  तथेति । अयं भाष्याभिप्रायः  अतथाभूतप्रतिज्ञया चोदनानामप्रामाण्यं प्रसाध्यते । तच्च[३६८]त्रिविधमित्युक्तम् ।{१,११२}तदिह तावत्संशयविपर्ययलक्षणमप्रामाण्यं नास्तीत्यनन्तरमेव वक्ष्यामः । पारिशेष्याद्बुद्ध्यनुत्पत्तिलक्षणमेवाप्रामाण्यमाश्रित्यातथाभावः प्रतिज्ञात इत्यापतति । तत्रेदमुत्तरं विप्रतिषिद्धम्
इदमभिधीयते ब्रवीति च वितथं चेत्यादि । यदर्थं ज्ञापयति तद्ब्रवीती[३६९]त्युच्यते । तद्यदि चोदना ब्रवीति, कथमसावज्ञानात्मकेन वैतथ्येनाभिभूयते । एवञ्च व्याख्यायमाने न बुद्धवाक्यानां प्रामाण्यप्रसङ्गः । न ह्युत्पत्तिमात्रेण ज्ञानस्य प्रामाण्यमाश्रितं, येनायमुपालम्भो भवेत् । तेभ्यो हि ज्ञानमुत्पन्नमपि पौरुषेयवाक्यजनितत्वेन कारणदोषाशङ्कया अप्रमाणं भवति । न चेह तथा, अपौरुषेयत्वस्य वक्ष्यमाणत्वात् । इहापि च ब्रवीतीति च कर्तृविभक्त्या चोदनास्वातन्त्र्यस्य सूचितत्वात् । चोदना हि स्वतन्त्रैवार्थं ब्रवीति, न तु तया कश्चित्पुरुष इत्यभिप्राय इति ॥ १०१ ॥


__________टिप्पणी__________

[३६८] त्तु (Kःा)
[३६९] ति चेत्यु
___________________________


अपरमपि यत्तु लौकिकं वचनं तच्चेत्प्रत्ययितात्पुरुषादिन्द्रियविषयं वा अवितथमेव तत् । अथाप्रत्ययितात्पुरुषादनिन्द्रियविषयं वा तत्पुरुषबुद्धिप्रभवमप्रमाणमिति भाष्यम्,[३७०]अत्र प्रत्ययितपदं तावद्व्याचष्टे  तथेति । अयमर्थः  अत्र भाष्ये प्रत्ययितपदेन यथादृष्टार्थवादित्वमभिधीयते इति । इन्द्रियविषयं वेत्यनेन तु तस्यैव मूलसद्भावः प्रतिपाद्यत इत्याह  इन्द्रियेति । तदयमत्र भाष्यार्थो भवति । यत्तु पौरुषेयवाक्यं निदर्शितं, तत्र विकल्प्य दूषणमभिधीयते । द्वेधा हि पौरुषेयं
वाक्यं प्रत्ययितवाक्यमप्रत्ययितवाक्यं च । प्रत्ययितवाक्यं[३७१]च द्विविधं प्रमाणमूलं भ्रान्तिमूलं च । प्रत्ययोऽस्य संजात इत्येतस्मिन्नर्थे हि तारकादिस्मृतेरितजन्तं प्रत्ययितशब्दमभियुक्ताः स्मरन्ति । द्वेधा च प्रत्ययः प्रमाणमप्रमाणं च । तदेवमेतावदेव प्रत्ययितरूपमवतिष्ठते यदसौ वदति तत्रावश्यं प्रत्ययोऽस्य सञ्जातः । यथादृष्टार्थवादीति यावत् । अत एवेन्द्रियविषयं वेति सम्भवव्यभिचाराभ्यां विशेषणमर्थवद्भवति । इन्द्रियशब्देन च प्रत्यक्षद्वारेण सर्वप्रमाणान्युपलक्षयतीति । प्रमाणविषयविषयमिति लुप्तमध्यमपदश्{१,११३}चायम्
उष्ट्रमुखवद्बहुव्रीहिः । तद्यदि प्रमाणप्रतिपन्नविषयमाप्तवचो दृष्टान्तः तदा साध्यविकलः तस्यावैतथ्यात् । अथाप्रमाणमूलमनाप्तवाक्यं वा तद्यदि नाम वक्तृदोषदुष्टमप्रमाणं, न तेनोपमानेन नित्यं वेदवाक्यं वितथम् । मिथ्यात्वहेतोः पुरुषदोषस्य तत्रासम्भवात् । पुरुषबुद्धिप्रभवमिति चाप्रामाण्यबीजकथनम् । पुरुषबुद्धिप्रसूतं हि तत् । अतो यादृशं पुरुषेण बुद्धं[३७२]न तदनुरूपं तेन वाक्यं प्रयुक्तमनाप्तेन वा विप्रलिप्सुना । विप्रलम्भाभिप्रायैव हि तस्य बुद्धिः । आप्तस्यापि भ्रान्तिः । अनाप्तवाक्यं
च वक्तुः प्रमाणमूलमपि श्रोतुरप्रमाणमेव, विसंवादबाहुल्यादनाश्वासात् । अत एव च तस्य[३७३]सदपि द्वैविध्यं नोपदर्शितमस्माभिः । अन्यतरविधानुपातिनोऽप्यनाप्तवाक्यस्याप्रामाण्यात् । अत एव वक्ष्यति शक्येऽप्यसत्ये मिथ्यात्वमिति ॥ १०२ ॥


__________टिप्पणी__________

[३७०] त
[३७१] क्यमपि द्वि (Kःा)
[३७२] द्धं त (ङा)
[३७३] संविद्द्वै (Kःा)
___________________________



अन्ये तु द्रष्टृत्वसत्यवादित्वे प्रत्ययितपदार्थ इत्याहुरित्याह  द्रष्टृत्वेति । यथावस्थितार्थदर्शी यथादृष्टार्थवादी च पुरुषः प्रत्ययितपदेनाभिधीयत इति । एवं च प्रत्ययितस्याप्रमाणज्ञानासम्भवादनर्थकमिन्द्रियविषयं वेति विशेषणमित्यप्रत्ययितवचनविशेषणार्थमेव[३७४]प्रयुक्तम् । ततश्चायमर्थो भवति  अनाप्तोक्तिरपि सत्या भवति यदि दृश्यमानार्थवाद्यनाप्तो भवतीत्याह  दृश्यमानेति ॥ १०३ ॥


__________टिप्पणी__________

[३७४] व यु (Kआ, Kःा)
___________________________


इदं तु व्याख्यानमनुपपन्नमित्याह  एवमिति । अयमर्थः  अत्र ह्यवैतथ्ये प्रत्ययितवाक्यमिन्द्रियविषयं चेतरस्योदाहृतम् । यथाहुः  प्रत्ययितस्य वचनमव्यभिचारिप्रमाणान्तरपूर्वकं यच्चोपलभ्यमानविषयमनाप्तस्येति । तदत्र प्रत्ययितेन्द्रियविषयप्रत्युदाहरणे एकाङ्गवैकल्याद्या प्रत्युदाहरणस्थितिः, साप्तत्वैन्द्रियकत्वयोरेकैकाभावमात्र एव भवेत् । उभयाभावे तु द्व्यङ्गविकलं प्रत्युदाहरणमापद्येत ॥ १०४ ॥

{१,११४}   यद्येकैकाभावमात्रे प्रत्युदाहरणम्, ततः किं जातमत आह  अप्रत्ययितेति । अस्यार्थः  प्रत्ययितप्रत्युदाहरणे अथाप्रत्ययितादित्युच्यमाने प्रत्ययिताभावमात्रेण प्रत्युदाहरणं देयम् । तत्रैन्द्रियकस्येन्द्रियविषयस्यार्थस्य यत्प्रतिपादकं वाक्यं तस्याप्यसत्यता भवेत् । प्रत्ययिताभावमात्रेण ह्यसत्यता दर्शनीया । इन्द्रियविषयमपि चानाप्तस्याप्रत्ययितवाक्यमेवेति किं नासत्यम् । यदि त्वनिन्द्रियविषयमेवाप्रत्ययितवाक्यं प्रत्युदाह्रियते, तन्न । इन्द्रियविषयं वेत्यस्यानिन्द्रियविषयं वेत्यनेनैव प्रत्युदाहरणाद्, उभयप्रत्युदाहरणे[३७५]च द्व्यङ्गवैकल्यप्रसङ्गात् । एवमिन्द्रियविषयप्रत्युदाहरणेऽप्यनिन्द्रियविषयं
वेत्यत्रेन्द्रियविषयाभावमात्रेणासत्यता दर्शनीया । तत्र प्रत्ययितभाषितमपि तथाविधं सदसत्यं प्राप्नोति, तस्याप्यनिन्द्रियविषयत्वात् । अप्रत्ययितस्याप्यनिन्द्रियविषयमित्युच्यमाने पूर्ववद्द्व्यङ्गविकलता । अनिन्द्रियत्वपक्ष इति । यदा प्रत्ययितवाक्यस्यानिन्द्रियत्वमनिन्द्रियविषयता भवति, तदा तस्याप्यसत्यत्वं प्राप्नोतीत्यर्थः ॥ १०५ ॥


__________टिप्पणी__________

[३७५] णाभ्युपगमे द्व्य (Kःा)
___________________________


किमतो यद्येवमत आह  व्याहतेति । अयमर्थः  एवं हि पूर्वापरविरुद्धार्थाभिधानेन ग्रन्थो व्याहतो भवति । उदाहरणवेलायां हि प्रत्ययितवाक्यमनिन्द्रियमेव श्रोतुः प्रमाणमित्य्
उदाहृतमाप्तप्रत्ययात् । तदिदानीमिन्द्रियविषयप्रत्युदाहरणेऽप्रमाणतयोच्यत इति व्याघातः । एवमनाप्तवाक्यमपि[३७६]श्रोतुरिन्द्रियविषयं स्वप्रत्ययाश्रयणेन सत्यमित्युक्तम् । तत्प्रत्ययितप्रत्युदाहरणे मिथ्यात्वेनोच्यत इति पूर्वापरविरोधादग्रन्थतापत्तिः । अयं चात्र वार्त्तिककारस्याभिप्रायः  न तावत्प्रत्ययितशब्देन तथाभूतार्थद[३७७]र्शित्वमुच्यते । यौगिको ह्ययं न सांविज्ञा(यि?नि)कः । प्रत्यभिज्ञायमानावयवार्थान्वयपरित्यागे कारणाभावात् । प्रत्ययोऽस्य सञ्जात इति हि प्रकृतिप्रत्ययविभागमभियुक्ताः स्मरन्ति । द्वेधा च प्रत्ययः सम्यङ्मिथ्या चेति ।{१,११५}अतो न यथार्थदर्शी प्रत्ययितः । किन् तु यथादृष्टार्थवादी । सत्यवादीति यावत् । एषैव हि सत्यवादिता यो
वाङ्मनसयोर्विसंवादविरहः । अत एव सत्यनियमे साक्षिणां


__________टिप्पणी__________

[३७६] पीन्द्रि (Kआ)
[३७७] वादित्व (ङा)
___________________________



सत्यं साक्ष्ये ब्रुवन् साक्षी[३७८]लोकानाप्नोति पुष्कलान् ।


__________टिप्पणी__________

[३७८] क्षि
___________________________


इति फलं दर्शयित्वा व्यतिरेके दोषं दर्शयन्तो मानवाः पठन्ति

साक्षी दृष्टश्रुतादन्यद्विब्रुवन्नार्यसंसदि ।

अवाङ्नरकमाप्नोति प्रेत्य स्वर्गाच्च हीयते ॥

इति । अत्र हि दृष्टश्रुताभिधानं सत्यमितरदसत्यमिति गम्यते । अतः सत्यवादितैव केवलं प्रत्ययितपदेनोच्यते न साधुद्रष्टृत्वमिति तस्यैवेन्द्रियविषयं वेति विशेषणं, नाप्रत्ययितवचसः, तद्धीन्द्रियविषयमप्यप्रमाणमेव । न चेदमवैतथ्यमात्रप्रदर्शनार्थम्, अप्रामाण्यानुमानस्य दृष्टान्ते साध्यवैकल्यप्रदर्शनार्थत्वात् । तस्य च प्रामाण्यप्रतिपादनमन्तरेण कर्तुमशक्यत्वात् । अत एव[३७९]भाष्यान्ते तत्पुरुषबुद्धिप्रभवमप्रमाणमित्याह ।[३८०]एवं हि तदुपपद्यते । यदि पूर्वं प्रमाणतोक्तासीदनाप्तवाक्यं च श्रोतुः प्रमाणान्तरसङ्गतार्थमप्यप्रमाणं प्रागनिश्चयातुपरिष्टाद्
अनुवादादाप्तवाक्यमपि नार्थे प्रमाणमिति चेत्, अयमपरोऽस्य दोषः । न क्वचित्पुंवचः प्रमाणं, क्व साध्यविकलता प्रतिपाद्यते । न च दृष्टान्तदूषणादर्थान्तरमस्य भाष्यस्य मनोहरमुपलभामहे । तदेवं तावन्न समुदायशक्त्या प्रत्ययितशब्दः साधुद्रष्टरि वर्तत इत्युक्तम् । स्यादेतत् सञ्जातप्रत्यय एव प्रत्ययितः । प्रत्यय एव तु न सम्यक्त्वं व्यभिचरति, सर्वधियां यथार्थत्वाततो यथार्थविदेव प्रत्ययित इति । तन्न । वक्ष्यते हि वृत्तिकारग्रन्थवार्त्तिके यथार्थायथार्थज्ञानविभागः । एवं तावत्प्रत्ययितपदार्थानुसारेण नायमर्थो भाष्यस्य । यदि[३८१]तु विकल्पवाचिवाशब्दानुपपत्त्यैवं व्याख्यायते
प्रत्ययितविशेषणे हीन्द्रियविषयं वेत्यस्मिन् समुच्चयार्थो वाशब्दो भवेद्[३८२]इति । तन्न, अनेकार्थत्वान्निपातानाम् । दृष्टं हि निपातानामनेकार्थत्वम् । न तु प्रत्ययितशब्दस्य साधुदर्शिवचनत्वम् । अपि च समानोऽयमावयोरनुयोगः । तवापि हि प्रत्युदाहरणगतो वाशब्दः समुच्चयार्थ{१,११६}एव । न ह्यप्रत्ययितवाक्यमात्रमनिन्द्रिय[३८३]विषयमात्रं वा मिथ्या, भवत्सिद्धान्ते अप्रत्ययितेन्द्रियविषयानिन्द्रियविषयप्रत्ययितवाक्यसम्यक्त्वाभ्युपगमात् । अतो न कश्चिद्विशेषः । पूर्वापरविरोधमात्रमधिकमेवंवादिभिः स्वीकृतम् । यदि तूच्यते न प्रत्ययितप्रत्युदाहरणमथाप्रत्ययितादिति । किन् तु प्रत्ययितवाक्यमनपेक्षं प्रमाणमित्युक्तम्,
इतरच्च स्वप्रमाणापेक्षं, तदेव तु अनिन्द्रियविषयमप्रमाणमिति अथाप्रत्ययितादित्यादिनोच्यत इति । तदयुक्तम् । यदैव हीन्द्रियविषयमनाप्तवाक्यं प्रमाणमित्युक्तं, तदैवार्थादिदमुक्तं भवति विपरीतमप्रमाणमिति किं तत्प्रदर्शनेन । यस्य तु प्रमाणोदाहरणे विशेषणद्वयमुपात्तं, तस्यैव तद्व्यतिरेके[३८४]तत्कथनमर्थवत् । प्रत्ययिताभावमात्र एव तावदप्रामाण्यम् । अप्रत्ययितस्य ह्य्[३८५]अप्रतीतवादितयावधृतस्य वचनान्नैतदेवमिति विपर्ययः, कथञ्चिद्वा संशयो भवति । उभयथापि चाप्रामाण्यमेव । यद्यपि चात्र न शब्दः स्वमहिम्ना संशयहेतुः, तथापि वक्तरि क्वचिद्व्यभिचारदर्शनाद्यथायथं संशयविपर्ययौ
भवतः । तावता चाप्रमाणमनाप्तवचः । प्रत्ययितस्य त्वनिन्द्रियविषयमप्रमाणमेव । तस्य हि निश्चयजनकं वचः स्वतःप्राप्तप्रामाण्यमेवापवाददर्शनादप्रमाणं भवति । एवंचोभयप्रत्युदाहरणोपपत्तिः । अतः सूक्तं परमते ग्रन्थव्याघात इति । यत इदं व्याख्यानमनुपपन्नमतः पूर्वव्याख्या साधीयसीत्याह  तस्मादिति । अस्यार्थः  पूर्वेण तच्चेत्प्रत्ययितादित्यनेन प्रत्ययितवाक्यस्य सत्यतोच्यते । परेण तु इन्द्रियविषयं वेत्यनेन मूलसद्भावो दर्शितः । प्रत्ययितस्य वचो वक्तुरेव प्रमाणमूलं प्रमाणं, न श्रोतुरिन्द्रियविषयमनुवादप्रसङ्गादिति भाव इति ॥ १०६ ॥


__________टिप्पणी__________

[३७९] वान्ते (Kआ)
[३८०] अत एव त (Kःा)
[३८१] दि वि (Kआ, ङा)
[३८२] वेत् । तदपि न, अ (ङा)
[३८३] यमा (ङा)
[३८४] ककथ
[३८५] ह्यनूतवादितया (Kःा), ह्यप्रत्ययिततया (ङा)
___________________________


नन्वेवं प्रत्ययितत्वेन प्रामाण्यं वदता भाष्यकारेण गुणत एव प्रामाण्यमुक्तं भवति । गुणो हि प्रत्ययितत्वमत आह  अप्रामाण्येति । दोषाभाव एवात्र प्रत्ययितत्वोपन्यासेनोपवर्णितः, न तु गुणादेव प्रामाण्यमिति ।{१,११७} कस्मादेवं व्याख्यायते, अत आह  गुणादिति । वर्णितमिदं दोषाभावमात्रौपयिका गुणाः, न गुणतया प्रामाण्ये कारणमनवस्थाप्रसङ्गादिति । अतस्तदनुसारेणैव भाष्यव्याख्यानमुचितमिति ॥ १०८ ॥

ननु यदीन्द्रियविषयत्वं प्रत्ययितवाक्यस्य विशेषणमेव न राश्यन्तरस्य, कथं तर्हि विकल्पार्थवाची वाशब्दः, अत आह समुच्चयेति पूर्वस्मिन्नन्तेन । पूर्वं तावत्समुच्चयार्थ एव वाशब्द इति । उत्तरस्तु विकल्पार्थ एवेत्याह  उत्तरत्रेति । उभयोः प्रत्ययितेन्द्रियविषयविशेषणयोर्विकल्पेन प्रत्युदाहरणे दर्शयतीति ॥ १०९ ॥

ते एव प्रत्युदाहरणे दर्शयति  शक्येऽपीति ।[३८६]असत्ये असत्यवादिनि पुरुषे शक्येऽप्यर्थे यद्वाक्यं तस्य मिथ्यात्वं शक्यते ग्रहीतुमिति शक्ये अन[३८७]तीन्द्रिये दृष्टार्थ इत्यर्थः । दृष्टसत्योऽपि प्रत्ययितो यदाशक्तिको भवति, प्रत्याय्यमानमर्थं ग्रहीतुमसम्भावितशक्तिरिति यावत् । तदा तद्वाक्यमपि मिथ्येति किं पुनस्तथाविधेऽर्थे प्रत्ययितो वाक्यं प्रणयति । बाढम् । यदा भ्राम्यति यथा श्रुतिविरोधबाध्यस्मृतिसिद्धान्ते स्मृतिनिबन्धनकारः,[३८८] यथा च[३८९]दृष्टार्थसंव्यवहार एवाप्तः कुतश्चिद्भ्रमनिमित्तात्कमपि संसर्गमारचयति तद्[३९०]असम्भवत्प्रमाणं वचो मिथ्या भवति । विप्रलिप्सा तु तस्य न सम्भवति । न च न भ्रान्तिरपि, ब्रह्मर्षीणाम्
अपि भ्रान्तिराशङ्क्यते, किमङ्ग पुनरर्वाचीनानामाप्तानामिति । अत्रापरं भाष्यमशक्यं हि तत्पुरुषेण ज्ञातुमृते वचनातिति । तत्र न विद्मः किं तद्वृत्तेन परामृश्यत इति । वाक्यं हि प्रकृतं, न तद्ज्ञातुमशक्यं सुज्ञानत्वात् । विषयस्तु समासान्तर्गतो न तावत्तदा निष्कृष्यपरामर्शमर्हति । विलिङ्गत्वाच्च । पुल्लिङ्गो हि विषयः नासौ{१,११८}नपुंसकलिङ्गतच्छब्दपरामर्शार्हः । तस्माद्व्याख्येयमिदम् । तदुच्यते । ज्ञातुमिति सामान्यतो ज्ञानसम्बन्धोपस्थापितं ज्ञेयं तदिति निर्दिशति । एतदुक्तं भवति  यत्तदिन्द्रियाणामविषयभूतं ज्ञेयं, तत्पुरुषेण[३९१]नर्ते
वचनाद्ज्ञातुं[३९२]शक्यमिति समासान्निष्कृष्ट एव विषयार्थो ज्ञेयतया परामृश्यते । इदं च सर्वज्ञनिराकरणपरतया कैश्चिद्व्याख्यातं, तान्निराकरोति  नानेनेति । अस्याभिप्रायः  न तावदिह सर्वशब्दः श्रूयते सर्वे अर्था ज्ञातुं न शक्यन्त इति । न च सर्वज्ञनिराकरणं क्वचिदुपयुज्यते, धर्माधर्मज्ञाननिषेधमात्रेण चोदनैवेति प्रतिज्ञासिद्धेरिति ॥ ११० ॥


__________टिप्पणी__________

[३८६] असत्यवादिनि
[३८७] ना (Kआ)
[३८८] राः । (ङा)
[३८९] वा
[३९०] वेदमस (Kआ)
[३९१] णर्ते
[३९२] तुमश
___________________________



अपि च न ज्ञातुं शक्यत इत्युक्त्वा वचनादृत इति पुनरपवादो भाष्यकारेणाश्रितः । अतोऽवगम्यते अतीन्द्रियज्ञानमेव भाष्यकारो वारयति, न तु सर्वज्ञानम् । अतीन्द्रियं हि वचनादृते ज्ञातुमशक्यमित्यभिप्रायेणाह  वचनादिति । अपि च भावाभावात्मकस्य जगतः पूर्वो भागो भावप्रमाणैरुत्तरो भागोऽभावप्रमाणेनावगम्यते इति षड्भिः प्रमाणैः षोढा भिन्नं सर्वं प्रमेयमवगम्यत एवेति नायमीदृशः सर्वज्ञो निराकार्य एवेत्याह  यदीति । नन्ववगतं तावद्नानेन सर्वज्ञो निराक्रियत इति । किं नामानेन क्रियते । पूर्वेण तावत्पौरुषेयापौरुषेयवाक्ययोर्मिथ्यात्वे हेतुसदसद्भावो दर्शितः । अंशे
च साध्यविकलता । तदेतावतैव पर्यवसिते किम्[३९३]अशक्यमित्यादिनाशङ्क्य निराक्रियते इति न ज्ञायते । उच्यते  प्रत्ययितवाक्यमतीन्द्रियविषयमप्रमाणमित्युक्तम् । तत्रेदमाशङ्क्यते किमिदं प्रत्ययितवचनमतीन्द्रियविषयमिति । अप्रतिहतदर्शनशक्तिरेव ह्याप्तः, स खलु काष्ठाप्राप्तज्ञानप्रकर्षो धर्माधर्मावप्यपरोक्षमीक्षत एव, अतश्च न चोदनैवेत्यवधारणमुपपद्यते । तत्रेदमुत्तरमशक्यं हीति । नायमेतावानतिशयः कस्यचित्पुरुषस्य यदतीन्द्रियं विषयं द्रष्टुं वचनमन्तरेण शक्नोतीति । इदं च सूत्रकारेणैव प्रत्यक्षसूत्रे{१,११९}वक्ष्यमाणमनागतावेक्षणेन भाष्यकृता
प्रतिज्ञासमर्थनार्थमुक्तम्, तदेव तु[३९४]न्यायकथायाः क्षेत्रमिति तत्रैव विस्तरेण[३९५]सर्वज्ञं निराकरिष्यामः ॥ १११ ॥


__________टिप्पणी__________

[३९३] मनेनाश (Kःा, ङा)
[३९४] त्वस्याः क
[३९५] ण धर्मवन्निरा (Kःा)
___________________________



नन्वस्तु षड्भिः प्रमाणैः षट्प्रमेयवित्सर्वज्ञः । एकेनैव तु चक्षुषासर्वगोचरं ज्ञानं जन्यत इति निराकार्यम्, अत आह  एकेनेति । अयमभिप्रायः  दिव्येन चक्षुषा सर्वं बुद्धो जानातीति ये वदन्ति, ते नूनं स्वयमपि चक्षुषा रसादीन् प्रतिपद्यन्ते । कथमपरथा स्वभावनियमं जानन्तो बुद्धचक्षुषः सर्वगोचरतामातिष्ठन्ते । एवं च सन्तु स्वयमेव सर्वसंविदः । किं परप्रत्ययाश्रयणेनेत्युपालभमानोऽतितुच्छतया नायं पक्षो निराकरणं प्रयोजयतीति दर्शयति । एष
चानिराकरणच्छलेन निराकरणमार्ग एव वार्त्तिककृता दर्शितः शिष्यान् व्युत्पादयितुम् । इतरथा तु क्रियमाणोऽसङ्गत एव भवेदिति ॥ ११२ ॥

आह  यद्यप्यर्वाचीनानां चक्षुर्न सर्वगोचरं, तथापि बुद्धचक्षुः सातिशयं दिव्यमासीत्सर्वगोचरमिति किमनुपपन्नम्, अत आह  यज्जातीयैरिति । अस्यार्थः  चक्षुरादिजातीयैर्हि प्रमाणै रूपादिजातीयस्य सम्बन्धस्य वर्तमानस्य चाद्यत्वे दर्शनमुपलभ्यते, अतः कालान्तरेऽपि तथैवाभूदिति युक्तम् । एवं हि दृष्टानुसारिणी कल्पना कृता भवति । प्रयोगश्च भवति  बुद्धचक्षुर्नातीतादिविषयं, चक्षुष्ट्वादस्मदादिचक्षुर्वत् । अचक्षुर्वा, अतीतादिविषयत्वात्शब्दवदिति ॥ ११३ ॥

नन्ववगतं तावत्प्रमातृभेदाद्दूरे दूरतरे च चक्षुः प्रकाशयतीति तत्काष्ठाप्राप्तप्रकर्षं सर्वं प्रकाशयिष्यति । ज्ञानस्यापि यथोत्तरं लोकशास्त्रयोर्{१,१२०}अतिशयो दृष्टः । तत्क्वचिदाश्रये समासादितपरप्रकर्षं सर्वगोचरं भविष्यति । भवति चात्र सातिशयं काष्ठाप्राप्तमवगतं यथा वियति परिमाणम् । सातिशयं च ज्ञानम् । अतस्तेनापि क्वचिदाश्रये परिनिष्ठातव्यम् । एषा च ज्ञानस्य परिनिष्ठितिर्या सर्वविषयता महाविषयतयैव यथोत्तरमतिशयागमादित्यत आह  यत्रापीति सामर्थ्यमन्तेन । अयमभिप्रायः  सत्यं
च चक्षुषः प्रकर्षो ज्ञानस्य च, न तु स्वार्थमतिक्रम्य । उन्मीलितचक्षुषो हि[३९६]प्रतियतः यद्यपि नीलपीतादिभेदभिन्नमनेकमपि रूपं प्रकाशत इति नैकत्र रूपे चक्षुर्नियम्यते, नानादेशपरिमाणार्थपरिच्छेदाच्च न देशपरिमाणाभ्याम् । तथापि तु न स्वार्थमतिक्रम्य चक्षुषा किञ्चित्प्रकाश्यते इत्यस्ति नियमः । कश्चास्य स्वार्थः, येन सन्निकृष्यते । यथा रूपी रूपं रूपैकार्थसमवायिनश्च । रूपिणा तावद्द्रव्येण संयुज्यते भौतिकं हि तदिति प्रत्यक्षसूत्रे वक्ष्यते । रूपतदेकार्थसमवायिभिश्च संयुक्तसमवायात्सन्निकर्षः । न चैतावता रसादिषु प्रसङ्गः,
योग्यतासहिता प्राप्तिः सन्निकर्ष इति तत्रैव वक्ष्यते । योग्यता च कार्यदर्शनानुसारे[३९७]ण यथाकार्यमवतिष्ठते । अत एवातिदूरवर्तिनोऽपि भावा न चक्षुषः स्वार्थाः । एवमजातातिवृत्तादयः । तदेतेष्वेव स्वार्थेषु चक्षुः प्रकर्षमनुभवेत्, न परविषये शब्दादौ । एवं श्रोत्रेऽपि दर्शयितव्यम् । एतावांश्च स्वार्थे दृश्यते प्रकर्षो यदनतिदूरानतिसूक्ष्मभावप्रकाशनम् । तदिह स्वार्थाव्यभिचारात्तदवच्छिन्नैव व्याप्तिरवगतेति न सर्वविषयप्रकाशनानुमानाय घटते । प्रतिहेतुर्वर्णित एव । ज्ञानस्यापि चायं स्वार्थो यत्रास्य कारणमस्ति । षोढापि च प्रमाणज्ञानकारणं
विभक्तं तद्यत्रास्ति, तत्र यथायथमभ्यासवशाद्ज्ञानं प्रकृष्यत एव, इष्यते च । षड्भिः प्रमाणैः संक्षिप्तः सर्वज्ञ इत्युक्तमेव । विस्तरेण तु सर्वेऽर्थाः प्रत्यक्षमीक्ष्यन्ते इति नैष ज्ञानस्य प्रकर्षः सम्भवति, प्रत्यक्षकारणानां स्वविषयप्रकाशप्रकर्षनियमात् । तदधीनत्वात्तु ज्ञानस्य तन्नियमादेव नियमः । अतो न स्वार्थमतिक्रम्य प्रत्यक्षस्य सामर्थ्यं सम्भवति । भविष्यद्ग्रहणमुपलक्षणं भविष्यत्यतीते वर्तमाने च । सविशेष[३९८]निखिलभुवनावलम्बिनि भावभेदे
नो खल्वस्ति नाम भाजनमेतावतोऽतिशयस्य कश्चिद्यो देहस्यैवैकस्य कस्यचिल्लोमानि परमाणून् वा सङ्कलयितुमलम् । (प्रागेव सर्वं?) नन्ववर्तमानमपि चक्षुषा प्रकाश्यत एव भ्रान्ताव्{१,१२१}इदं रजतमिति । न च तत्स्मरणं, बाह्येन्द्रियापेक्षत्वात् । न च शुक्तिकैव तत्र प्रकाश्यत इति युक्तं वक्तुम्, अन्यतरप्रकाशस्यानन्यविषयत्वात् । इतरथानाश्वासात् । अतः क्वचिल्लब्धप्रकर्षेण चक्षुषैव सर्वमजातादि प्रकाशयिष्यते । अस्तु वा संयुक्तसंयोगात्सर्वार्थसन्निकर्षः । यदेव हि किञ्चिच्चक्षुषा सन्निकृष्यते, तेनैव प्रणाल्या संयुक्तं सर्वमिति संयुक्तसमवेतानाम्
इवानिवार्यस्तत्संयोगिनां सन्निकर्षः । मैवम् । एवं हि न कश्चिद्[३९९]असर्वज्ञो[४००]भवेत्, सर्वस्य तथाविधसन्निकर्षाव्यभिचारात् । यत्त्ववर्तमानमपि चक्षुषो विषय इति, तन्न । शुक्तिरेव हि भ्रान्तौ चक्षुषो विषयः प्राप्यकारित्वात्, असन्निहितरजतप्राप्त्यसम्भवात् । इतरथा त्वनपेक्षितार्था एवासन्निहितरजतादिविभ्रमा भवेयुः । नचैवमस्ति, निरधिष्ठानविभ्रमादर्शनात् । कथं तर्हि तैमिरिकस्य केशदर्शनं, न हि तत्किञ्चिद्ग्राह्यमपेक्षते । असत्केशारोपप्रवृत्तेः । न । तत्राप्यालोकांशानां तथा प्रतिभासात्, सूक्ष्मत्वाच्च तेषामन्यदन्याकारतया
गृहीतमिति न लक्ष्यते । कथमिदानीमन्याकारतया वेदनं, दोषेभ्य इति भाष्यकारो वक्ष्यति । समानं चेदमितरस्यापि । तवापि ह्यवर्तमानं रजतं वर्तमानतयावगम्यत इति समानोऽनुयोगः । यदि दोषतः, को दोषः शुक्तौ रजतानुभवस्य । शुक्तिरेव रजतानुभवस्य दोष इति चेत्, हन्तैवमर्थापेक्षिता चोपपादिता भवति । नेदं रजतमिति च प्रसक्तताद्रूप्यनिवारणेन बाधकज्ञानमितीदमेव साधु मन्यामहे यद्वर्तमानमवर्तमानरजताकारेणावसीयते, नो वर्तमानमेव रजतं वर्तमानतया । तस्मात्सिद्धं सन्निहितवर्तमानविषयमेव चक्षू रजतादीन् प्रकाशयतीति न तावच्
चाक्षुषं प्रत्यक्षमनागतादीनामीक्षणाय क्षमते इति ।


__________टिप्पणी__________

[३९६] हि यद्य (Kआ)
[३९७] रिणी य (Kःा, ङा)
[३९८] षे (ङा)
[३९९] त्
[४००] ज्ञो न भ (ङा)
___________________________



स्यादेतत् अस्तु चक्षुषो विषयनियमः प्राप्यकारित्वात् । मनस्तु सकलातीतादिविषयं किं नेष्यते इति मानसप्रत्यक्षगोचरा भविष्यदादयो भावा भविष्यन्तीति । तन्न । मनसो बहिरस्वातन्त्र्यात् । इतरथा त्वन्धाद्यभावप्रसङ्गात् । तस्यापि मनसो भावात् । कथं तर्हि प्रथमज्ञानप्रक्षयिणीन्द्रियव्यापारे{१,१२२}द्वितीयक्षणोपलब्धिः न चेन्मनो बहिः स्वतन्त्रम् । न, तत्रापीन्द्रियव्यापाराविरामात्तज्ज्ञानाविरामोपपत्तेः । का कथा स्वप्ने । तत्र खलु वर्तमानतया विविधान् संसर्गान्मनो दर्शयति । न, स्मृतित्वात् । तत्र च मनसो[४०१]ऽस्वातन्त्र्यस्य वक्ष्यमाणत्वात् । कथं वर्तमानाभासः । दोषात् ।
व्यक्तश्च दोषो निद्रा । यथा वक्ष्यति[४०२]निद्रा मिथ्याभावस्य हेतुरिति । कथमननुभूते स्मृतिरिति चेत् । वक्ष्यति अत्रजन्मन्येकत्रेति । नन्ववगतं प्रतिभासु मनसः स्वातन्त्र्यम् । केषाम् । यद्यर्वाचीनानां, न । तासां लिङ्गाद्याभासजत्वात् । प्रायः सहचरितहृदयप्रसादोद्वेगप्रभाविता हि प्रतिभा, न त्वैकान्तिकहेतुका । अत एवानिश्चयात्मिका बुद्धिः । अथ लोकोत्तराणां, न । तासामस्मदादिप्रतिभास्वभावानतिवृत्तेरिति वक्ष्यामः । विमतिपदं च लोकोत्तरत्वं नास्मदादिभिः क्वचिदाश्रयिष्यते । बाह्यलिङ्गादिनिरपेक्षे च बहिर्मनासि वर्तमाने सर्वस्यानपेक्षितोपायान्तरो मनोमात्रनिबन्धनः प्रसजन् सर्वबोधः
केनापवर्तयितुं शक्यते । अदृष्टविशेषाल्लिङ्गाद्यनपेक्षं बहिर्वृत्तिरिष्यत इति चेद्, न । इन्द्रियान्तरारम्भवैयर्थ्यात् । तत एव तत्तददृष्टविशेषाहितसंस्कारात्सर्वप्र[४०३]तीतिसिद्धेः । तदपि[४०४]वा व्यर्थम्, अकरणस्यैव वात्मनोऽदृष्टविशेषादेव प्रतीतिक्रियासिद्धेः । अथ नादृष्टमनुपायम्[४०५]अर्थं साधयतीति माभूत्शरीरारम्भवैयर्थ्यमिति । एवं तर्हि न लिङ्गाद्यनपेक्षमपि मनः क्वचिद्वर्तमानमुपलब्धमित्यस्तु तद्[४०६]अपि बहिर्बाह्यापेक्षम् । अतो न मानसमपि प्रत्यक्षं भविष्यदादौ समर्थमिति[४०७]सिद्धं, भावनाबलजमपि सर्वज्ञनिराकरणक्षेत्रे
निराकरिष्यामः, अवगतविषयत्वाद्भावनायाः । तथा सति च भावनावैयर्थ्याद्, अधिकस्य च ततोऽप्यसिद्धेः ।[४०८]अपि च भावनाबलजमक्षजं वा, न वा । न तावदक्षजमित्युक्तम् । सर्वाक्षशक्तिपरिक्षयस्यानन्तरमेवोक्तत्वात् । अनक्षजं तु न प्रत्यक्षम्,[४०९]अन्वर्थत्वात्प्रत्यक्षशब्दस्य । अत एव न भविष्यति प्रत्यक्षस्य सामर्थ्यं दृष्टमित्याह  भविष्यतीति । प्रत्यक्षस्य हि न भविष्यद्विषयता, तद्विषयस्य वा न प्रत्यक्षतेत्यभिप्रायः ।{१,१२३}बाह्यान्तःकरण[४१०]जप्रत्यक्षनिराकरणेऽप्ययमेव भागो
व्याख्येयः । न चाक्षुषस्य मानसस्य वा भविष्यदादौ सामर्थ्यमित्यर्थः । अपि च योगिज्ञानगोचरं सर्वमभ्युपयता कथं योगिना सर्वमनुभूयत इति वाच्यम् । यदतीताद्यपि वर्तमानतया योगिभिरवसीयत इति, एवं तर्ह्यतस्मिंस्तद्ग्रहो[४११]मिथ्या योगिज्ञानम् । अथ तु यथावस्थितमेव सर्वं योगिनानुभूयत इत्युच्यते, एवं तर्हि नातीतादिविषयस्य प्रत्यक्षतोपपत्तिः । अनुमानेऽपि प्रसङ्गात् । एवञ्च वर्तमानावर्तमानविषयं ज्ञानं प्रत्यक्षम्[४१२]इत्यर्धवैशसम् । स्यान्मतं  कल्पनाविरहः प्रत्यक्षत्वम् । अतीतादिविषयमपि योगिनस्तद्[४१३]रहितम् । अतः प्रत्यक्षम्
इति । तन्न । पूर्वापरकालसम्बन्धस्याविकल्पेन ग्रहीतुमशक्यत्वात् । का चेयं कल्पना । यद्यभिलापिनी प्रतीतिः, श्रौत्रमप्रत्यक्षं भवेत् । अथाभिलापसंसर्गयोग्यप्रतिभासाप्रतीतिः, कल्पनासामान्यस्वसंवेदनमप्रत्यक्षं भवेत् । यदपि आहुः  नैनमियमभिलापेन संसृजति । तथा[४१४]नृत्तेरात्मनि विरोधादिति । तदयुक्तम् । असत्यप्यभिलापसंसर्गे तत्संसर्गयोग्यस्य सामान्यात्मनस्तत्र निर्भासात्, तावता च कल्पनात्वानपायात्कल्पनापोढत्वानुपपत्तिः । अथान्यरूपारोपः कल्पना, योगिज्ञानमप्यजातादिषु वर्तमानरूपा[४१५]रोपेणैव वर्तत इति न कल्पनापोढम् । अपि चान्यथास्थितस्यान्यथाभानाद्भ्रान्तमेव योगिज्ञानमभ्रान्तपदेन व्यावर्तितं
कथं प्रत्यक्षम् । यथा हि तिमिरादिदोष[४१६]वशप्रभवं केशज्ञानं भ्रान्तमित्यभ्रान्तपदेन व्यावर्त्यते, एवं योगिनामपि सर्वस्मिन् वर्तमानावभासं भ्रान्तमेवेत्यभ्रान्तपदेन व्यावर्तितं न प्रत्यक्षं भवेत् । साक्षात्कारिता तु नानिन्द्रियजस्य ज्ञानस्य सम्भवतीति प्रत्यक्षसूत्रे वक्ष्यामः । अपि चार्थसामर्थ्यसमुद्भवं प्रत्यक्षं योगिज्ञानं चासद्[४१७]अजाताद्यर्थसमुद्भवं कथं प्रत्यक्षम् । एतदपि भविष्यत्त्वप्रतिपादनेनैव सर्वं दर्शितमित्यनुसन्धातव्यम् ।


__________टिप्पणी__________

[४०१] नःस्वा
[४०२] ति दोषो मि (Kआ)
[४०३] प्रवृत्तिसि (Kआ), प्रतिपत्तिसि

___________________________


[४०४] पि बाह्यार्थं
[४०५] यमसमर्थं (Kःा)
[४०६] तर्हि इदमपि (Kआ)
[४०७] ति भा
[४०८] द्धेः । भा
[४०९] असमर्थ (Kःा)
[४१०] णप्र (Kआ, ङा)
[४११] हाद्मि (Kआ)
[४१२] क्षमप्रत्यक्षमि (Kआ, ङा)
[४१३] द्गृहीतम् ।
[४१४] थाप्रवृ (Kआ)
[४१५] पेणैव
[४१६] षज्ञानप्र
[४१७] ञ्जाता (Kःा)
___________________________



स्यान्मतं  सर्वमेव प्रत्यक्षमसन्निहितावभासं, ज्ञानार्थयोः कार्यकारणभावेनायौगपद्यात् । अतो नानेन योगिज्ञानं दुष्यतीति । यद्येवं किं तर्हि प्रकाशते । ज्ञानाकार एवार्थेनाहितः । एतावदेवार्थस्य ग्राह्यत्वं यज्ज्ञानाकारार्पणहेतुत्वम् । यद्येवमर्थैकदेशोऽपि नावसीयते इति दूरे सर्वज्ञानम् ।{१,१२४}अथ ज्ञानाकारवेदन एवार्थवेदनाध्यवसानान्नार्थहानिः, कथमन्यवेदनेऽन्यवेदनाध्यवसायः । अविद्ययेति चेत् । अहो महानुभावः सर्वज्ञः, यस्येयमे तावती महाविषया अविध्या । वरमेकदेशदर्शिन एवैषामविद्यापि तावद्[४१८]अल्पीयसी । किञ्च, इदं सर्वं क्रमेणावसीयते युगपद्वा, न तावत्पूर्वः
कल्पः । अनन्तानामुत्पा[४१९]दवतां पूर्वापरकोटिविरहिणां च क्रमेणानुभवितुमशक्यत्वात् । अत एव[४२०]न यौगपद्यम्, अनन्तानामजातादिवृत्तप्रत्युत्पन्नानां यौगपद्यासम्भवात् । अपि च किमिदं सर्वं नाम यद्विद्वान् सर्वज्ञो भवति, एकेन केनचिदुपाधिनावच्छिन्नमोदनादि सर्वशब्दवाच्यतया प्रसिद्धम् । न चैवमजातादयोऽर्था इति कथं सर्वपदार्थः । आनन्त्यं सर्वतेति चेत् । नन्वियमियत्तानवधारणात्मिकैवेति कथं तद्विदः सर्ववित्ता । अतः सिद्धं न किञ्चित्कस्यचित्सर्वगोचरं प्रत्यक्षमिति । यदपि प्रकर्षवतां काष्ठाप्राप्तिरवगता यथा वियति परिमाणस्येति ज्ञानमपि क्वचित्परिनिष्ठां
गतं सर्वविषयं भवतीति । तदयुक्तं, प्रकर्षं खलु काञ्चित्काष्ठामधिष्ठाय सङ्गिरामहे यद्विरमतीति । असम्भावनीय[४२१]परावस्था तु काष्ठा इति हेतुरनैकान्तिकः । न खलु कार्यद्रव्यं घटमणिकादि सातिशयपरिमाणं विदितमपीमां दशामनुभवति, यतः परमसम्भावनीय एव महिमा । एवं तेनैव[४२२]निरवशेषब्रह्माण्डोदरपरिपूरणादनवकाशमितरम् । अथ गुणधर्मोऽयमित्युच्यते, तन्न । एवमपि पूर्वदोषानतिवृत्तेः । गुणो हि गरिमा । न तस्यैतावन्तमतिशयं पश्यामः, यतः परमपरं न सम्भवतीति । यदि खलु सर्वगुरुभिः सम्भूयैकं
किञ्चित्कार्यमारभ्यते, एवमेतत्सम्भवेदपि, न चैतदस्ति । यदपि नभसि परिमाणं निदर्शितं, तदयुक्तम् । परिमाणं नामावच्छेदः । तद्यद्यप्यस्त्याकाशे ततस्तदपि नासम्भावनीयपरावस्थमिति साध्यविकलता । अथानन्तमेव नभोऽभ्युपगम्यते, कथं तर्हि तत्र परिमाणं निदर्श्यते, परिमाणाभाव एवास्यानन्त्यम् । अतो विरुद्धमेवेदं परिमितमनन्तं चेति सूक्तं भविष्यति प्रत्यक्षमसमर्थमिति । इह च पूर्वभाग इन्द्रियाणां सर्वविषयत्वेनातिशयो वारितः ।[४२३]उत्तरस्मिन्{१,१२५}प्रत्यक्षज्ञानस्येति विवेक इति । प्रत्यक्षागोचरे भविष्यदादौ सर्वस्मिंस्तद्व्याप्तलिङ्गदर्शनासम्भवादनुमानमपि न सम्भवति ।
सादृश्यान्यथानुपपद्यमानार्थदर्शनासम्भवाच्च नोपमानार्थापत्ती । अभावोऽपि न सर्वस्य कस्यचिदेवावगम्यते, दृश्यादर्शनात्मको ह्यभावः । न तु सर्वं कदाचन दृश्यम् । शब्देनापि विस्तरेण सर्वार्थावधारणमसम्भावनीयमेवेत्यभिप्रायेणाह  नानुमानादेरिति ॥ ११५ ॥


__________टिप्पणी__________

[४१८] द्दवीय (ङा)
[४१९] मुत्पत्तिमतां
[४२०] वायौ (Kःा)
[४२१] यकप (Kआ, Kःा)
[४२२] व ब्र (Kआ)
[४२३] इतर (ङा)
___________________________



अत्र परैरुक्तं  नन्वियमसम्भावना नित्यवेदाभ्युपगमेऽपि समाना । न हि सम्भवत्यकृत्रिमं नाम वाक्यं भवतीति सर्वागमानां कृतकत्वेनावगतेः । तद्यथेदमागमनित्यत्वमसम्भावनीयमाश्रित्याभ्युदयनिःश्रेयसार्थमारम्भो वेदवादिनाम्, एवमितरेषामप्यदृष्टपूर्वसर्ववित्प्रामाण्येनेति न विशेषः । अत आह  सर्वज्ञेति । अयमभिप्रायः  सत्यमिदमुक्तं परैः । किन् तु सम्प्रधारणीयमिदमस्ति अनयोः कल्पनयोस्तुल्यत्वं न वेति । येन कारणेन परैस्तुल्यत्वमापादितं तेन कारणेनेदं तुल्यत्वमस्ति नास्तीति सम्प्रधारणीयमस्माभिरिति ॥ ११६ ॥

तामिदानीं सम्प्रधारणामवतारयति  सर्वज्ञ इति । अयमभिप्रायः  साधकबाधकप्रमाणतुल्यत्वे हि तुल्यत्वं भवति । न चेह तदस्ति । सर्वज्ञो हि न तावदस्मदादिभिरुपलभ्यते । अत एव नास्मज्जातीयैः, स्वभावनियमात् । एतदेवाभिप्रेत्यादिशब्दः प्रयुक्तः । अन्येषामप्यस्मद्विधानामसर्वविदां न सर्वविज्ञानं सम्भवतीत्यभिप्रायः । एतच्चोपरिष्टाद्विवरिष्यत एव । वेदानां च न तावत्कर्ताद्यत्वे दृश्यते, पूर्वकोटेरनवगमात् । न च सम्भाव्यते, अतीन्द्रियार्थत्वात् । वक्ष्यत्येतत्लोके सन्नियमात्(१ ।१ ।२६) इति । न चानुमीयते, अभावविरोधात् । असन्निकृष्टार्थविषयं ह्यनुमानं, वेदेषु चादृष्टार्थनिर्मितेष्व्
अवश्यमेव निर्माता स्मर्येत । अतोऽदर्शनादस्मरणाच्चावधृताभावस्य न कर्तुरनुमानं सम्भवति । एषैव च नित्यता{१,१२६} वेदानां यः कर्तुरभावः । अतः प्रमाणवती नित्यत्वकल्पना वेदानाम् । सर्वज्ञकल्पना तु न तथेति साधकबाधकतुल्यत्वाभावात्कथं तुल्यतेति । ननु नादर्शनमात्रादभावः सिध्यति सत्स्वपि विप्रकृष्टेषु सम्भवादनेकान्तात् । अपि च व्यापकनिवृत्तेर्व्याप्यनिवृत्त्या व्याप्तत्वात्तथा व्याप्यनिवृत्तिरवधार्येतापि । अर्थाः प्रमाणस्य व्यापकाः । न च प्रमाणमर्थानां व्यापकमहेतुत्वादतादात्म्याच्च । अतो न प्रमाणनिवृत्तिमात्रेणाभावः सर्वविदोऽवगन्तुं शक्यते । अत आह  निराकरणवदिति । अयमभिप्रायः  प्रमाणाधीना
हि वस्तुव्यवस्थितयः । न केनचित्प्रमाणेन सर्वज्ञ इदानीं तावदवगम्यते । न च कालान्तरेऽभूदिति कल्पयितुं शक्यते यथा निराकर्तुमनुमानेन कालत्वादिदानीन् तनकालवदिति । कारणाभावस्य च कार्याभावेन नियतत्वात्सर्वज्ञानकारणाभावेन तद्गोचरज्ञानकार्याभावानुमानाद्, ज्ञानकारणाभावस्य चानन्तरमुक्तत्वात् । अतो न प्रमाणनिवृत्त्या सर्वज्ञे संशयोऽपि दर्शयितुं शक्यते । निराकरणहेतुबलीयस्त्वेनाभावावगमादिति ॥ ११७ ॥

स्यादेतत् नागमगम्यस्याभावः सर्वविदोऽवगम्यते, तद्विरोधादेव, अत आह  न चेति । कस्मादागमेन नावगम्यते । अत आह  तदीय इति । आगमो हि तदीयो वा तस्मिन् प्रमाणं, नरान्तरप्रणीतो वा । न तावत्तदीयः, अन्योन्याश्रयापत्तेः । सिद्धे हि बुद्धस्य सर्ववित्त्वे तदागमः प्रमाणं, तत्प्रामाण्याच्च तत्सिद्धिरिति । नरान्तरप्रणीतस्तु प्रमाणत्वेनानभिमत एवेत्याह  नरान्तरेति ॥ ११८ ॥

स्यादेतत् नित्यागमगम्य एव सर्वज्ञः, श्रूयते हि सर्ववित्सर्वस्य कर्तेति, अत आह न चेति । अयमभिप्रायः  तात्पर्ये हि शब्दः प्रमाणं, न चैवम्परो नित्यागमो लब्धुं शक्यत इति । किं परस्तर्ह्यत{१,१२७}आह  नित्यश्चेदिति । अयमभिप्रायः  यावान्[४२४]कश्चित्सिद्धानुवादो[४२५]वेदो दृश्यते, असौ विध्यन्तरार्थ इत्यर्थवादाधिकरणे वक्ष्यते । तदयमप्यात्मज्ञानविधिशेष एवेति न स्वरूपे प्रमाणमिति तात्पर्ये को दोषः, अत आह  तत्पर इति । न हि नित्यो वेदो नरविग्रहमनित्यं सर्वज्ञं प्रतिपादयितुमर्हति, नित्यानित्यसंयोगविरोधात् । तदसावेवम्परोऽनित्य एव स्यादिति ॥ ११९ ॥


__________टिप्पणी__________

[४२४] वत्क
[४२५] दो दृ (Kआ)
___________________________


अयं च नित्यागमगम्यत्वे दोष इत्याह  आगमस्येति । यद्यङ्गीकृतो नित्य आगमः, किं सर्वज्ञकल्पनयेति । वृथात्वे कारणमाह  यत इति । नित्य एवागमो धर्मे प्रमाणं भविष्यतीति किं सर्वज्ञकल्पनान्तराश्रयणेनेति । इदं तु नित्यागमगम्यतानिराकरणं वेदवादिनामेव भ्रान्तिमपनेतुं, न नास्तिको वेदवेद्यं सर्वज्ञमिच्छतीति ॥ १२० ॥

यस्तु वदति  किं नः सर्वज्ञग्रहेण । बुद्धागमसत्यता हि नः साध्या । सा चैवमपि सिध्यत्येव, इन्द्रियादिसम्बन्धविषये हि ज्ञानमात्रक्षणिकत्वादौ बुद्धः सत्यवादी दृष्टः । अतस्तेनैव दृष्टान्तेन श्रद्धेयार्थेऽतीन्द्रियार्थविषयेऽपि बुद्धवचसः सत्यत्वमनुमीयते । एवं चैत्यवन्दनादीनामपि धर्मत्वं सिध्यतीति, तदेतदुपन्यस्यति  योऽपीति ॥ १२१ ॥

एतदपि दूषयति  तेनेति ।[४२६]इन्द्रियादिसम्बन्धविषये हि प्रमाणान्तरपारतन्त्र्येण सत्यता दृष्टेति व्याप्तिबलेनातीन्द्रियार्थेऽपि पारतन्त्र्येण प्रमाणता भवतीति । पारतन्त्र्ये कारणमाह  प्रामाण्यमिति । अयमभिप्रायः  इन्द्रियादिसम्बन्धे विषये सत्यतेति ब्रुवाणेनार्थादिदमुक्तं भवति इन्द्रियादितन्त्रं प्रामाण्यमिति । स्वतःप्रामाण्ये तदपेक्षाया वैयर्थ्यात् । एतदुक्तं{१,१२८}भवति  नात्र मानान्तरमतन्त्रीकृत्य बुद्धवचनमात्रस्य सत्यतावगता । प्रमाणान्तरापेक्षायाः सर्वत्राव्यभिचारात् । अतो न क्वचिदपि स्वातन्त्र्येण प्रमाणता सिध्यतीति ॥ १२२ ॥


__________टिप्पणी__________

[४२६] ति प्र (Kआ, Kःा)
___________________________


पारतन्त्र्यमेव विवृणोति  यथैवेति । सोऽयं धर्मविशेषविरुद्धो हेतुरिति ॥ १२३ ॥

न केवलं धर्मविशेषविरुद्धः, विरुद्धाव्यभिचारी चाय हेतुरित्याह  यथा चेति । शक्यते हि वक्तुं बुद्धवचनमतीन्द्रिये[४२७]ऽन्यानवबुद्धेऽर्थे न प्रमाणं, बुद्धवाक्यत्वात्क्षणिकादिवाक्यवद्[४२८]एव । तानि ह्यतीन्द्रियेऽर्थेऽप्रमाणान्येव । अयं चैक एव हेतुर्विरुद्धमर्थद्वयं न व्यभिचरतीतीदमेवै[४२९]कवचनान्तविरुद्धाव्यभिचारिपदो[४३०]दाहरणम् । हेतुद्वयं तु नैकवचनान्तपदवाच्यमित्यनुमाने वर्णयिष्याम इति । न[४३१]च वाच्यं सत्यत्वमपि तावदयं हेतुः साधयतीति सिद्धो नः पक्ष इति । न हि वः सत्यतामात्रं साध्यं, श्रद्धेयार्थसत्यतायाः साध्यत्वात् । अत एवोक्तं श्रद्धेयार्थे
ऽपि कल्पयेदिति ॥ १२४ ॥


__________टिप्पणी__________

[४२७] येऽनवबु (Kआ, Kःा)
[४२८] वत् । ता
[४२९] मेव वि
[४३०] दार्थोदा

___________________________


[४३१] न वा (Kआ)
___________________________



तदयमश्रद्धेये सत्यतां श्रद्धेये चासत्यतां साधयन्नेष्टसाधनाय वः प्रभवति । अस्माकमेव तु श्रद्धेये सिसाधयिष[४३२]तामसत्यतां बुद्धवचसः साधयन्नयं हेतुरनुगुण इत्यभिप्रायेणाह  अश्रद्धेयेति । विशेषविरुद्धतामेव पूर्वोक्तां विवृणोति  पूर्वेति । दृष्टान्तानुसारेण हि हेतुर्गमको भवति । तत्र वः पूर्वज्ञानानुवादिता दृष्टेति तद्व्यभिचारात्श्रद्धेयार्थस्यापि बुद्धवचसः{१,१२९}पूर्वज्ञानानुवादित्वमेवायं साधयेत् । स्वातन्त्र्यं तु प्रमाणताया विशेषं विरुन्ध्यादिति ॥ १२५ ॥


__________टिप्पणी__________

[४३२] षि (ङा)
___________________________


अपि च य एव कश्चिद्वेदबाह्यः पाषण्डोऽनेन हेतुना पौरुषेयागमानां सत्यत्वं सिसाधयिषति, तस्यैव सप्रतिसाधनोऽयमन्योन्यदृष्टान्तोपदर्शनेन हेतुर्भवतीत्याह  अपि चेति । बुद्धवचनमतीन्द्रियार्थं मिथ्या, अलौकिकार्थत्वे सति पुंवाक्यत्वाद्दिगम्बरागमवत् । सोऽपि तत एव मिथ्या, बुद्धागमवदित्यन्योन्यसपक्षतेति ॥ १२६ ॥

अविशेषितेनैव वा पुंवाक्यत्वेन हेतुना धर्माधर्मातिरिक्तेऽर्थे प्रामाण्यं प्रसज्यत इत्याह धर्मेति । अत्र च धर्माधर्मयोः प्रामाण्याभाव एव साध्यः । नातिरिक्तार्थे प्रामाण्यं, तस्य सिद्धत्वादिति । यदपि क्षणिकादिवाक्यं दृष्टान्ततयोक्तं, तदपि सांख्यादिषु प्रतिपक्षिषु जीवत्सु साध्यविकलमित्याह  सांख्यादिष्विति । सर्वनित्यत्ववादिनो हि सांख्याः । ते यावन्न निर्जिताः, तावत्कथं क्षणभङ्गवाक्यं सत्यतयोपन्यस्यते । यथा चेदमसत्, तथा शब्दाधिकरणे वक्ष्याम इति ॥ १२७ ॥

अलौकिकार्थवादिता वा पुंवाक्यत्वविशेषिता सत्यत्वानुमानं प्रतिहन्ति परस्परागमदृष्टान्तेनैवेत्याह  अलौकिकेति । विशेषणविशेष्यभावव्यत्य[४३३]योऽतिरेक इति ॥ १२८ ॥


__________टिप्पणी__________

[४३३] त्यययोरति (Kआ)
___________________________


प्रतिहेतुप्रसङ्गेनेदानीं यदपि सर्वज्ञप्रसाधनार्थं परैरनुमानमुक्तं सर्वज्ञो{१,१३०}ऽस्मीति बुद्धेन यदुक्तं सत्यमेव तत्तदुक्तत्वाद्यथा ज्योतिरुष्णमापो द्रवा इति, तदपि प्रतिहेतुविरुद्धमिति सर्वज्ञदूषणमेवोपसङ्क्रम्याह  वदेदिति । यो वादी पूर्वमसङ्गत एवागत्यैवम्भूतं वक्ष्यमाणं यद्वदति तस्यापि एष वक्ष्यमाण एव भवदुक्तहेतुसदृशो भवन्तं प्रति मुक्तसंशयं हेतुर्भवति । प्रथमसङ्गतिरनैकान्तिकाशङ्कानिराकरणार्था । चिरसङ्गतो हि कदाचिन्मिथ्या भाषते इति ॥ १२९ ॥

प्रतिहेतुमेव प्रयोगेण दर्शयति  बुद्धादीनामिति ॥ १३० ॥

कथं पुनरयं मुक्तसंशयः, अत आह  प्रत्यक्षमिति । बुद्धोऽसर्वज्ञ इति वचसो मदुक्तत्वं प्रत्यक्षसिद्धमसन्दिग्धमेव । दृष्टान्ते चाग्न्युष्णत्वादिवाक्ये तत्प्रत्यक्षसिद्धमेवेति सूक्तमसंशयमिति । सर्वज्ञोऽस्मीति वचनं बुद्धोक्तं न वेति न निश्चेतुं शक्यम् । न खल्वेतावदत्युद्धतानृतं प्रेक्षापूर्वकारी भाषत इति सम्भावयामः । सेयमस्य वचसो दृष्टान्तानां च क्षणिकादिवाक्यानां बुद्धोक्तता नासाधिता सिध्यतीति बौद्धेन साध्येत्याह  त्वया साध्येति । किमतो यद्येवमत आह  तेनेति । अयमभिप्रायः  नानयोर्हेत्वोस्तुल्यतया
संशयहेतुत्वम् । किन् तु अस्मदीयो हेतुः स्वयं सिद्धः, प्रसिद्धव्याप्तिकश्च, दृष्टान्तश्च न हेतुविकल इति सिद्धो नः पक्षः । तव तु सन्दिग्धासिद्धो हेतुः, दृष्टान्तश्च सन्दिह्यमानहेतुसद्भाव इत्यप्रसिद्धाङ्गकमनुमानं न साध्यसिद्धये प्रभवतीत्ययमावयोर्विशेषः सम्पद्यत इति ॥ १३१ ॥

किञ्च, अतिस्थवीयानयं सर्वज्ञवादः, येनात्यन्तप्रसिद्धैरपि प्रमेयत्वादिहेतुभिः शक्यते निराकर्तुमित्याह  प्रत्यक्षेति । प्रमेयत्वादयो हि{१,१३१} प्रमाणान्तराविरुद्धा बुद्धे सिद्धाः शक्नुवन्ति तस्य सर्वज्ञतां वारयितुम् । न चात्र विपक्षे बाधकप्रमाणाभावादसिद्धा व्याप्तिरिति वाच्यम् ।[४३४]सर्वज्ञानकारणाभावेन सर्वज्ञासम्भवस्योक्तत्वादिति ॥ १३२ ॥


__________टिप्पणी__________

[४३४] च्यम्, प्रगेयत्वस्य सर्व (Kआ)
___________________________


नन्वस्तीयं चिरप्रवृत्ता बुद्धः सर्वज्ञ इति दृढा स्मृतिः, तदस्या एव बुद्धेर्
द्रढिम्नः सर्वज्ञप्रमाणमनुमास्यामहे, अत आह  न चेति । किमिति नानुमीयते, अत आह विगानादिति । अविगीता हि स्मृतिर्मूलमुपस्थापयति । सर्वज्ञस्मृतिं तु नास्तिका एव परस्परं विगायन्ति सर्वविद्भेदानाश्रयन्तः । वेदवादिनस्त्वत्यन्ताय सर्वज्ञं निराकुर्वन्[४३५]तीति । ननु समानमिदं विगानं मन्वादिस्मृतिष्वपि, ता अपि नास्तिका विगायन्ति, अत आह  छिन्नेति । अयमभिप्रायः  स्मृतिर्हि पूर्वज्ञानकार्यतयावगता कारणभूतं[४३६]पूर्वविज्ञानमनुमापयति । असन्निकृष्टार्थगोचरं ह्य्[४३७]अनुमानं भवति । इह च सर्वज्ञानकारणाभावात्[४३८]छिन्नं पूर्वविज्ञानं स्मृतिमूलतया असम्भावितमिति वैपरीत्यपरिच्छे[४३९]दाद्नानुमानावकाशः । वेदसंयोगस्
तु त्रैवर्णिकानां सम्भवतीति स शक्यो मन्वादिस्मृतिमूलतया कल्पयितुमिति । विगानं विवृणोति  कैश्चिदिति । इदं चान्वारुह्यवचनम् । यदि हि सर्वाविगानं भवेद्, एवमपि या काचित्कल्पना स्यात् । न चैवमस्ति, कैश्चिदेव महाजनैकदेशभूतैर्बुद्धादिभिः सर्वज्ञतायाः परिग्रहादिति ॥ १३३ ॥


__________टिप्पणी__________

[४३५] त इति
[४३६] तं वि
[४३७] चा (ङा)
[४३८] वावच्छि
[४३९] छेदेन ना (Kआ)
___________________________



छिन्नमूलतां विवृणोति  सर्वज्ञ इति । स्मृतिद्रढिम्ना हि एकेन सर्वज्ञो ज्ञात इति कल्पनीयं, स एव तु सर्वज्ञं ज्ञातुं समर्थः यः सर्वविद्वेद्यं जानाति । यावद्ध्येतावदेव सर्वमिदं च बुद्धो जानातीति न जायते, न तावदसौ सर्वज्ञ इत्यवधारयितुं शक्यते । न च बुद्धादर्वाचीनः सर्वविद्{१,१३२}इति नास्य सर्वज्ञानकारणमस्ति । न चानवगतं स्मर्तुं शक्यते । अतोऽसम्भावितमूलैवञ्जातीयां स्मृतिरप्रमाणमेवेति ॥ १३४ ॥

यदि तु बुद्धादन्योऽपि कश्चिदेकः सर्वज्ञः तेन च सर्वज्ञो बुद्ध इति ज्ञात्वा स्मृतं तत एषा स्मृतिपरम्परा प्रवृत्तेत्युच्यते, एवं सति तत्सर्वज्ञता विना सर्वज्ञे(न)नावगन्तुं शक्यते इति सर्वज्ञानन्त्यमित्याह  कल्पनीया इति । अत्र कारणमाह  य एवेति ॥ १३५ ॥

एवं तावत्सार्वज्ञ्यं दुर्ज्ञानमित्युक्तम् । तदनवगमे च सर्वज्ञागमप्रामाण्यमपि न सिध्यतीत्याह  सर्वज्ञ इति । सर्वज्ञप्रणीतता हि तदागमप्रामाण्यमूलं, तदनवगमे च न यादृशतादृशपुरुषवाक्यवत्सर्वज्ञागमप्रामाण्यमध्यवसातुं शक्यत इति ॥ १३६ ॥

दूषणान्तरमाह  रागादीति । अयमभिप्रायः  आगमप्रणयनं हि रागाद्वा किञ्चिदनुग्रहीतुं द्वेषाद्वा निग्रहीतुं सम्भवति । बुद्धस्तु प्रक्षीणाखिलरागद्वेष[४४०]इति नास्यागमप्रणयने किञ्चित्कारणमुपलभ्यत इत्यन्यप्रणीतैव धर्मातिदेशनेति वक्ष्यमाणेन सम्बन्धः । नन्वयं परमकारुणिकः तद्वश एव दुःखोत्तरान् प्राणिनो दृष्ट्वा दूरं दूयमानमानसो हिताहितप्राप्तिपरिहारोपायोपदेशान् प्रणयतीति किमनुपपन्नमत आह  निर्व्यापार इति । अयमभिप्रायः  प्रत्यक्षं हि तद्योगिनः सर्वविषयं ज्ञानमिष्यते । तच्च कल्पनापोढम् । अतो यदा
ध्यानस्तिमितलोचनो जगदखिलमविकल्पेन विलोकयमानोऽवतिष्ठते, तदास्यास्मृतशब्दादिसम्बन्धस्य विवक्षाप्रयत्नताल्वादिव्यापारासम्भवान्न कथञ्चिदप्य्[४४१]अस्मृतस्य देशनाप्रणयनं सम्भवतीति कारुणिकोऽप्युपेक्षेतैवैत्यन्यप्रणीतैव देशना भवेदिति । अपि च यावदिदं{१,१३३}वृत्तम्, इदं वर्तिष्यत इति न प्रत्यवेक्षते, न तावदागमो निर्मातुं शक्यते । न चैतदप्यनुत्थितस्य सम्भवतीत्यभिप्रायेणाह  ऋत इति । तदिह कारणत्रयमप्यन्यप्रणीतत्वे देशनानामुक्तमित्यनुसन्धातव्यम् । स्यादेतत् । व्युत्थायोपदेक्ष्यतीति, तन्न । व्युत्थितस्य अभिलापिनी प्रतीतिर्भ्रान्तिरिति भ्रान्तभाषितमप्रमाणं भवेदिति ॥ १३७ ॥


__________टिप्पणी__________

[४४०] षाभिनिवेश इ
[४४१] प्युत्थितस्य (ङा)
___________________________



स्यादेतत् बुद्धानुभावादसत्येव तत्प्रयत्नविशेषे कुड्यादिभ्योऽपि देशना धर्मोपदेशा निर्गच्छन्तीति । तदिदं नाश्रद्दधाना वेदवादिनो बुध्यामहे । वयं हि वस्तुस्वभावमनतिक्रामन्तो यज्जातीयो यतः सिद्धः ततस्तत्सिद्धिमनुजानीमहे । ग्रन्थसन्दर्भश्च विवक्षाप्रयत्नवाय्वीरणताल्वादिसंयोगविभागपूर्व[४४२]क एवावगत इति न ध्यानस्तिमितान्तःकरणयोगिसन्निधानादेव सिध्यतीति सम्भावयामः । तदेतदाह  सान्निध्येति सार्धेन । (श्रद्दधानस्य कुत इत्यर्थः ।?) अपि च, आप्तप्रत्ययानुसारी शब्दान्निर्णय इति न कुड्यादिनिस्सृताभ्यो देशनाभ्य आश्वासो भवेदित्याह  कुड्यादीति ॥ १३९ ॥


__________टिप्पणी__________

[४४२] र्व एवागतः (Kआ)
___________________________


किञ्च बुद्धप्रणीतत्वेऽपि नाश्वासः । एवं च संशेमहे  किं बुद्धानुभावान्[४४३]निस्मृता इमा देशनाः, आहोस्वित्पिशाचादिभिर्दुरात्मभिरदृश्यैरीरिता इत्याह  किन् त्विति । अदृश्यातिवाहिकायोनिजदेहाः पिशाचा इति पुराणेषु गीयते । तन्मतेनेदमुक्तमिति । एवं च संशयानेभ्यो देशना न प्रमाणं भवेयुरिति भावः ॥ १४० ॥

__________टिप्पणी__________

[४४३] वनि (ङा)
___________________________


अन्यद्दर्शनं  बोधस्वभावः पुरुषो भवान्तरीयकर्मार्जितदेहेन्द्रियादिवशः{१,१३४}क्वचिदेव किञ्चिच्च जानाति । निरवशेषिताशेषकर्माशयस्तु विगलितनिखिलकरणकलेबरादिप्रपञ्चः केवलीभूतो विश्वमेव सूक्ष्मातीतादिभेदभिन्नमपरोक्षमीक्षते । तच्च केवले जीवे जातं[४४४]केवलज्ञानमाचक्षते । एवंवादिभिश्च मुक्तात्मनामेव सर्वगोचरज्ञानमाश्रितं, तदेतदुपन्यस्यति  एवमिति ॥ १४१ ॥


__________टिप्पणी__________

[४४४] कैवल्य ज्ञा (ङा)
___________________________


एतदपि दूषयति  नर्त इति । अयमभिप्रायः  सुभाषितमिदं मुक्तो विश्वं जानातीति । सा खलु जीवानां तादृशी दशा स एष नेति नेतीति सकलभेदप्रपञ्चविलयनेनैव तावदुपलभ्यते वेदान्तेष्विति तदतिरिक्तातीतादिज्ञातव्याभावात्कथं सर्वज्ञता । यदि त्ववधीर्य वेदान्तान् स्वागमप्रामाण्याश्रयणेन मुक्तानां तथाविधं ज्ञानमिष्यते, तन्नासत्यागमप्रामाण्ये सिध्यति । न चासर्वज्ञप्रणीत आगमः प्रमाणं सम्भवतीति सर्वज्ञसिद्धावागमप्रामाण्यं, तत्सिद्धौ च सर्वज्ञसिद्धिरितीतरेतराश्रयं भवतीति । यदि तु क्वचित्तथाविधेन ज्ञानेन व्याप्तं लिङ्गमुपलभ्य[४४५]ते, एवमनुमानेन ज्ञानसिद्धावितरेतराश्रयपरिहारो भवेत् ।
न तु तस्य ज्ञानस्य लोके कश्चिद्दृष्टान्तो भवतीत्याह  दृष्टान्त इति ॥ १४२ ॥


__________टिप्पणी__________

[४४५] भ्येत, ए (Kआ)
___________________________


एवं तावद्यैः पुरुषातिशयमाश्रित्य तत्प्रत्ययेनागमप्रामाण्यमाश्रितं, तान् प्रत्युक्तम् । इदानीं ये वदन्ति  नित्य एवायमागमः कस्यचित्प्रथममार्षज्ञानेनावबुद्धो भवतीति, तान् प्रत्याह  नित्यागम इति । किं पुनरयं नित्यागमवाद एव निराक्रियते । अत्रापि शब्दैकप्रमाणकावेव धर्माधर्मौ । एतावांस्तु विशेषः । यदेकस्यैव कस्यचिदृषेरपगतसकलकल्मषस्याभ्रष्टभवान्तरीयसंस्कारस्यादावेव वेदाः प्रादुर्भवन्ति । ते च तेनापरेभ्यः प्रतिपाद्यन्ते तैरप्यन्येभ्य इत्येवं शिष्याचार्यपरम्परया आभूतसंप्लवं तिष्ठन्ति । एवमेव
पुनः सृष्टावप्यार्षदर्शनेनैव वेदसंव्यवहारः प्रवर्तते{१,१३५}इति न कश्चिद्विशेषः । तस्माद्वाच्यो निराकरणाभिप्रायः । स उच्यते  तत्खलु सृष्ट्यादावृषेर्ज्ञानं ग्रहणं स्मरणं वा । ग्रहणमपि प्रमाणमप्रमाणं वा । न तावदप्रमाणादर्थतथात्वनिश्चयः । प्रमाणं तु ना प्रत्यक्षं सम्भवतीति किं तन्निराकरणेन । यदि तु साक्षात्कारिप्रत्यक्षमेतदृषीणामाश्रीयते, तथा सत्यनुच्चारितशब्दश्रवणादतीन्द्रियदर्शनमेवापतितम् । अत एवाहुः

अतीन्द्रियानसंवेद्यान् पश्यन्त्यार्षेण चक्षुषा ।

ये भावान् वचनं तेषां कोऽतिक्रामितुमर्हति ॥

इति । अतो निराकार्य एवायं सिद्धान्तः । एवं हि तुल्यन्यायतया धर्माधर्मावपि कश्चिदपरोक्षयेत्, ततश्च चोदनैवेति प्रतिज्ञाहानिः । अत एवोक्तम्  अनया दिशेति । सर्वज्ञनिराकरणदिशेत्यर्थः । एतेन तुल्यतामनयोर्दर्शयति अयमपि सिद्धान्तपरिपन्थीति । स्मरणं तु परस्तान्निराकरिष्यत इति । अपि चेदमार्षदर्शनं कृतकाशङ्काम्[४४६]अप्यापादयतीति निराकार्यमित्याह  न हीति ॥ १४३ ॥


__________टिप्पणी__________

[४४६] मापा
___________________________

ननु तद्वचनादेव निश्चयो भविष्यति, अत आह  सर्वदेति । श्रूयते खलु अनृतवादिनी वागिति । जैमिनिरपि प्रायानृतवादितां वाचो वक्ष्यति  प्रायातित्यत्र । अतोऽद्यत्वेऽनृतवादिबाहुल्यात्कालान्तरेऽप्यविस्रम्भ इति ॥ १४४ ॥

अपि च, एतदकस्मात्प्रतिभानं स्वप्नवद्भ्रान्तिरित्यपि वक्तुं शक्यत इत्याह  स्वप्नादीति । अर्थग्रहणं तुल्यन्यायतयार्थप्रतिभासस्यापि[४४७]शङ्क्यमानत्वात्[४४८]सशङ्कानां (कृते?) प्रामाण्यं न युज्यत इत्यर्थः ॥ १४५ ॥


__________टिप्पणी__________

[४४७] पि विश (Kआ)
[४४८] सा (ङा)
___________________________



{१,१३६}  अयमपरोऽस्मिन् दर्शने दोष इत्याह  पुरुषेति । पुरुषस्य तावदतीन्द्रिय[४४९]दर्शनशक्तिरभ्युपगतैव यदनुच्चरितशब्दग्रहणमङ्गीकृतम् । सा चेदङ्गीकृता, किमागमनित्यताग्रहेण । एवं हि वरं यत्परैरुक्तं पुरुषप्रत्ययादेवागमप्रामाण्यमिति तदेवाश्रितमिति । एवं तावदनुच्चरितशब्ददर्शनं निराकृतम् । स्मरणमिदानीं निराकरोति  कल्पितमिति । अस्यातिशयवतः पुरुषस्याद्यतनज्ञानेष्वदृष्टपूर्वं जन्मान्तरीयज्ञाननिबन्धनं वेदानां सृष्ट्यादौ स्मरणमिति कल्पनामात्रं, न तु प्रामाणिकम् । जन्मान्तरे निबन्धनं कारणमस्येत्यर्थः । कः
पुनरत्र दोषः यज्जन्मान्तरानुभूता वेदाः स्मर्यन्त इति । ग्रहणं ह्यनुच्चरितशब्दगोचरं न सम्भवति, न तु स्मरणम् । अद्यत्वेऽपि हि तावच्चिरतरानुभूतानामान्तरलिकानेकान्तरायपरम्परातिरोहिताना भावानां नानाविधानेकगद[४५०]वेदनाभिर्दूरं दूयमानमानसैरपि स्मरणं दृष्टम् । तद्भवान्तरीयस्मृतौ किमनुपपन्नम् । देहध्वंसे संस्कारानवस्थानमिति चेद्, न । अतदाधारत्वात् । तत्रैतत्स्यात् अध्रियमाणेषु देहेषु किमाश्रयाः संस्कारा भवन्ति न वा भवन्ति । कथं भवान्तरे फलं भावयितुमुत्सहन्त इति । तन्न, अतदाधारत्वात् । नो खल्वपि भवान्तरीयपटुतरानुभवप्रभावितं भावनाबीजं
शरीराधिकरणं, यदस्य नाशे नश्येत् । ज्ञानसमानाधिकरणत्वादात्मनश्च[४५१]ज्ञानाधारत्वात् । आत्मापि परिगृहीतदेहान्तरोऽपि स एवावतिष्ठत इति नाश्रयानुपपत्तिः । अपि चेदानीमपि पूर्वजातिस्मरः कश्चिदुपलभ्यत एव, यो भवान्तरीयरहोवृत्तवृत्तान्तं सम्पादयति । देहनाशाच्च संस्कारनाशे तदनुपपत्तिः । जरामरणगर्भवासजन्मवेदनाश्च संस्कारोच्छेदहेतवः तस्यापि तुल्या एव । अतोऽवश्यमाश्रयणीयः कोऽपि प्राग्भवीयधर्मानुग्रहात्तस्य नाम भाजनमतिशयस्य योऽत्रामुत्र वा विदितम्[४५२]अप्यशेषेण स्मरतीति । अपि चेतिहासपुराणवेदवादा अपि जातिस्मरणसद्भावे प्रमाणम् । भवति हि गीतासु वासुदेववचनं


__________टिप्पणी__________

[४४९] यार्थद
[४५०] र्भ
[४५१] श्च परिज्ञा
[४५२] मप्यविशे (Kआ)
___________________________



{१,१३७}                         बहूनि मे व्यतीतानि जन्मानि तव चार्जुन ।

तान्यहं वेद सर्वाणि न त्वं वेत्सि परन्तप ॥

इति । पौराणिका अपि

प्रथमं सर्वशास्त्राणां पुराणं ब्रह्मणा स्मृतम् ।

अनन्तरं च वक्त्रेभ्यो वेदास्तस्य विनिस्मृ[४५३]ताः ॥


__________टिप्पणी__________

[४५३] र्ग (Kआ)
___________________________


इति पठन्ति । स्मरणाभिप्रायमेवेदं वेदविनिस्सरणं पुराणेषु, तत्कृतकत्वानभ्युपगमात् । वेदवादाश्च भवन्ति देहान्तरप्रतिपत्तिकाले तं विद्याकर्मणी समन्वारभेते पूर्वप्रज्ञा च इति । मानवेऽपि विशिष्टकर्मफलतयैव जातिस्मरत्वं दर्शितम् । स्मर्यते हि[४५४]


__________टिप्पणी__________

[४५४] च (ङा)
___________________________


वेदाभ्यासेन सततं सत्येन तपसैव च ।

अद्रोहेण च भूतानां जातिं स्मरति पौर्विकीम् ॥

इति । तत्रैतत्स्यात् । अन्यार्थत्वा[४५५]वधृतवेदाभ्यासादिसमभिव्याहारात्पर्णमय्यादिफलार्थवादवदर्थवाद एवायं न फलकल्पनायै प्रभवति । तथा हि  वेदाभ्यासस्तावद्धारणार्थ एव, प्रत्यक्षं हि गुण्यमानं न भ्रश्यतीति । योऽपि च अहरहः स्वाध्यायोऽध्येतव्यः इति विशिष्टेतिकर्तव्यतायुक्तो ब्रह्मयज्ञविधिः, सोऽपि यावज्जीवदर्शपूर्णमासाग्निहोत्रादिविधिवदुपात्तदुरितक्षयाकरणनिमित्तप्रत्यवायपरिहारप्रयोजन एवेति नासमीहितफलान्तरसम्बन्धमनुभवति । सत्यमपि शब्दार्थ[४५६]भेदभिन्नं स्वर्गादिमहाफलार्थमवगतमेवेति न फलान्तरेण सम्बध्यते । तपांस्यपि नानाविधैनोनिब[४५७]र्हणार्थानि स्वर्गादिश्रेयो[४५८]न्तरार्थानि च चान्द्रायणादीन्यवधारितानीत्यनपेक्षाण्येवेति न जातिस्मरणफलकानि
भवन्ति । अद्रोहोऽप्यहिंसा भूतानां तत्तत्कालभेदेन फलार्थ एव विहितः । यदि व्रतं यदि निषेधः कस्य जातिस्मृतिः फलं भवेत् । तस्माद्वेदाभ्यासादी[४५९]नामर्थवाद एव फलश्रुतिर्न फलकल्पनायां प्रमाणमिति । तन्न । प्रत्येकं हि वेदाभ्यासादीनां फलान्तरमवगतं न समुच्चितानाम् । इह तु क्रय इवारुणादीनां सत्यादीनामेकत्र फल उपादीयमानानां साहित्यं विवक्षितमिति न समुदितानां फलान्तरसम्बन्धो{१,१३८}नोपपद्यते । अत एव समुच्चयवचनमुपपन्नं भवति । स्यादेतत् एकेन स्मर्यमाणा वेदाः कृतकाशङ्कां जनयेयुरिति । तन्न, अनेकेषामपि
तथाविधातिशयभाजामृषीणां भृग्वङ्गिरःप्रभृतीनां परस्परसंवादाशङ्कानिवृत्तेः । न चैवं वेदार्थे प्रसङ्गः, तस्यातीन्द्रियस्य भवान्तरेऽप्यननुभूतस्य स्मृत्यनुपपत्तेः । स्यादेतत् भवान्तरानुभूतस्मृतौ जन्मान्तरे कृतकर्माण इह फलं लभमाना अन्वयव्यतिरेकाभ्यामेव कर्मफलसम्बन्धं जानीयुः । अतश्चोदनैकप्रमाणता व्याहन्येतेति । तदयुक्तम् । अनादौ खलु संसारे विपरिवर्तमानानामनन्तानि कर्मिणां कर्माणि । तत्र जातिस्मरोऽपि नैतावद्विवेक्तुं शक्तोऽमुष्य नामेदं कर्मणः फलमिति । न चावश्यमानन्तरभवानुष्ठितकर्मफलोपभोग एव संसारिणां,
नानाजन्मसञ्चितेषु शुभाशुभफलेष्वानन्त्यादनवधृतपरिमाणेषु दुरधिगमः कर्मफलसम्बन्धविवेकः । तस्मान्नागमस्मरणे कश्चिद्विरोधो दृश्यत इति किं तन्निराकरणेन । अत्रोच्यते  यदि नामेतिहासपुराणप्रामाण्याश्रयणेनायोनिजदेहा एव कृतादियुगभेदेषु केचिदृषयः स्मरन्ति वेदानिति सङ्गिरन्ते । तदस्तु । नैवमपि नः काचित्सिद्धान्तहानिः । एकस्य कस्यचित्स्मरणमेवास्माभिर्निरस्यते, तद्धि कृत्रिमत्वमेवापादयतीति । अत एव वक्ष्यति  एकस्य प्रतिभानमिति । इहापि चास्येत्येकवचनेनैकस्यैव स्मरणं निराकरोति । बहवोऽप्ययोनिजदेहाः स्मर्तार इति दुष्प्रतिपादमेव । न खल्वयोनिजं नाम नराणां शरीरं सम्भवति,
स्वभावनियमाविसंवादात् । विसंवादे वा सकलदृष्टादृष्टव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गात् । योनिजदे[४६०]हास्तु सातिशया अपि साङ्गांश्चतुरो वेदान् स्मरन्तीति । नैवं सम्भावयामः, जन्मजरामरणवेदनापरिभवो हि महान् संस्कारनाशनिदानमिति कथं महानयं ग्रन्थसन्दर्भो मात्रयाप्यन्यूनानतिरिक्तः केनचित्स्मर्येत । किञ्चिदेव भवान्तरीयकमपि केचित्स्मरन्ते दृश्यन्ते इति यथादर्शनमस्तु जातिस्मरः, कल्प्यतां वा मानवानुमितजातिस्मरश्रुत्यन्यथानुपपत्तिबलाद्विशिष्टो योनिजविग्रहपरिग्रहो भृग्वादीनामृषीणां स्वर्गकामश्रुत्यन्यथानुपपत्तिकल्पितासाधारणातिशयदेहेन्द्रियादिपरिग्रहवत् । शास्त्रस्था हि वयं यथाशास्त्रमाश्र[४६१]यामहे ।
न च शास्त्रसामर्थ्यादायातोऽतिशयोऽनुमानेन निराकर्तुं शक्यते आगमविरोधादेव । जन्मान्तरानुभूतं च न स्मर्यते इति{१,१३९}त्वतीन्द्रियार्थाभिप्रायमेव तदस्तु । सर्वथा सिद्धमिदमेकस्यागमस्मृतिकल्पना न साधीयसीति ॥ १४६ ॥


__________टिप्पणी__________

[४५५] त्वादव
[४५६] र्थवदभिन्नं च स्व (Kआ)
[४५७] र्हरणा
[४५८] योर्थान्तराणि च
[४५९] देरर्थ (ङा)
[४६०] शरीरास्तु
[४६१] द्रि (ङा)
___________________________



पुनरपि ग्रहणपक्षमेवोपसङ्क्रम्य दूषणम्[४६२]आह  ग्राह्यत्व इति । नन्वागमस्यातीन्द्रियोऽर्थः न त्वागम इति कथं तुल्यत्वमत आह  यो हीति । अनुच्चरितो ह्यागमोऽतीन्द्रिय एवेति भावः ॥ १४७ ॥

__________टिप्पणी__________

[४६२] यति  ग्रा (ङा)
___________________________


ननु तुल्यत्वेऽपि तावदस्मदादिभिरागमग्रहणमाश्रितम् । को दोषः, अत आह  पुमांस्तावदिति । अयमभिप्रायः  नात्र तुल्यत्वम् । अर्थप्रतिभाने हि पुरुषः स्वतन्त्रो भवति, तदनुसारित्वादर्थनिश्चयस्य । आगमप्रतिभाने तु पुरुषोऽर्थं प्रत्यागमपरतन्त्रः । आगमोऽपि स्वरूपस्थितये[४६३]तत्परतन्त्र इति सापेक्षत्वादुभयाप्रामाण्यमिति ॥ १४८ ॥


__________टिप्पणी__________

[४६३] ये पर (Kआ)
___________________________


नन्विदमागमपारतन्त्र्यं तवापि समानम् । न हि पुरुषप्रत्ययादृते तस्य याथात्म्यं शक्यं श्रद्दधातुम्, अत आह  अनेक इति । अयमभिप्रायः  एकपुरुषपारतन्त्र्यं दोषाय भवति, अनेकधा संशयोपजननात् । एवं हि तत्र संशयो भवति  किमयमनेनागमो दृष्टः कृतो वा, दृष्टोऽपि यथावस्थितोऽन्यथा वेति । एवं संशयाना न क्वचिदाश्वा[४६४]सयेयुः । अनेकपुरुषाधारे तु वेदे न तावत्कृतकाशङ्का, नाप्यन्यथात्वमिति वक्ष्यति । अतोऽव्याहतस्वातन्त्र्यो वेदः प्रामाण्यं लभते इति । अपि च येयं भवान्तरेष्वनुभूतानां भवान्तरे निरवशेषस्मृतिकल्पना,
सापि वेदानां पारतन्त्र्यमापादयत्य्{१,१४०}एव । एवं हि तत्र शङ्क्यते  कथं खल्वयं महान् ग्रन्थसन्दर्भो निश्शेषसंस्कारच्छिदा मरणेनान्तरितोऽनेन स्मृतः । तदयमस्मान् विप्रलब्धुकाम एव स्वयं निर्मितमागमं स्मृतम्[४६५]अपदिशति । एवं च शङ्कमाना न स्वातन्त्र्येणागमप्रामाण्यमध्यवस्येयुः । अस्माकं तु ग्रहणस्मरणयोरेकभवभावित्वान्नायं दोषो भवतीत्याह  एकत्रेति ॥ १४९ ॥


__________टिप्पणी__________

[४६४] श्वासेयु । (ङा)
[४६५] मित्यप
___________________________



अथानेकपुरुषस्थत्वे को गुणः, अत आह  अन्यथेति । बहुषु हि सम्प्रदायप्रवर्तकेषु या तस्य वेदस्यान्यथाकरणाशङ्का सा निवर्तते । एकेन हि विनाशितं वेदमन्यो नैतदेवमिति निवार्यान्यथा दर्शयति । अतो बहुसंवादाद्वेदस्य यथावस्थितस्वरूपावधारणं भवतीति । एकस्य प्रतिभानं तु कृतकवेदकल्पनाया न विशिष्यते, उभयत्रा[४६६]प्यविश्वासतुल्यत्वादित्याह  एकस्येति ॥ १५० ॥


__________टिप्पणी__________

[४६६] त्रावि (ङा)
___________________________


अतो न यथा वेदानामेकः कर्ता, एवं सम्प्रदायप्रवर्तकोऽपि नैकः पुरुष इत्युपसंहरति  अतश्चेति । अद्यत्ववदेव तु पुरापि बहवः सब्रह्मचर्यादिपरतन्त्रा नरा आसन्नित्याह  बहव इति । एतच्च प्रयोगेण दर्शनीयमिति ॥ १५१ ॥

एवं तावत्पुरुषातिशयकल्पना नापौरुषेयकल्पनया तुल्येति सम्प्रधारितम् । अतो यत्परैरनयोः कल्पनयोस्तुल्यत्वमापादितं, तदेककल्पनीयहानोपादानाभ्यामेवेति सापहासमाह  एवञ्चेति ॥ १५२ ॥
{१,१४१}  एतदेव स्पष्टयति  न हीति । अद्यवदेव सर्वदा वेदव्यवहारः प्रतायते इति जैमिनेर्दर्शनम् । इदं च[४६७]दृष्टानुसारीति नालौकिकं किञ्चिज्जैमिनिना कल्पितं परैरिवादृष्टपूर्वः पुरुषातिशयः । पौरुषेयानुमानदूषणं तु पूर्वमुक्तमेवेति । वेदाप्रामाण्यवादिनामेव[४६८]तु दृष्टहानिरदृष्टकल्पना चेत्याह  अप्रामाण्येति । दोषो ह्यप्रामाण्ये निमित्तम् । स चापौरुषेये वेदेऽदृष्टः कल्पनीयः । त्रिविधाप्रामाण्यशून्यस्य ज्ञानस्य दृष्टं प्रामाण्यं हातव्यमिति । नन्वयं दृष्टबाधो भ्रान्तिष्वपि समानः ।
अथ तत्र बाधकसामर्थ्याद्विपर्ययः, सोऽप्यत्रानुमानिको भवेदित्यत आह  उत्पन्न इति ।[४६९]अयमभिप्रायः  उत्पन्नमिदं ज्ञानं सम्यक्त्वसन्देहविपर्ययविरहादित्युक्तं भाष्ये । अनुमानानामप्यागम[४७०]विरोधः प्रतिहेतुविरोधश्चेत्युक्तमेव । अतो विनैव कारणेन बलादयं बाधः कल्प्यते । भ्रान्तौ तु नैतदेवमिति स्फुटो विपर्यय इति ॥ १५४ ॥


__________टिप्पणी__________

[४६७] च दृष्टं दृष्टा (Kआ)
[४६८] व दृ (ङा)
[४६९] ति । उ
[४७०] मेन वि (Kआ)
___________________________



यत्तु स्वपरप्रत्यक्षासंवादी कथं शब्दः प्रमाणमित्युक्तं, तदयुक्तम् । यदा ह्यपौरुषेया वेदा इत्युपपादयिष्यामः तदास्याश्चोदनाबुद्धेः प्रत्यक्षेण सह विशेषं नोपलभामहे । उभयोरप्यदुष्टकारणजत्वात् । अतः किमत्र प्रत्यक्षसंवादेनेत्याह  साधित इति । निर्दोषं च तज्ज्ञानजन्म चेत्यर्थः ॥ १५५ ॥

{१,१४२}            अत्रापरं भाष्यं  नन्वविदुषामुपदेशो नावकल्पते इत्यादि । तस्याभिप्रायमाह  उपदेश इति । अर्थापत्तिरियं[४७१]भाष्यकारेणोक्ता । उपदेशो हि बुद्धमन्वादीनामुपलभ्यते । न चायमर्थमविदुषामुपदेश उपपद्यते । अतो दृष्ट उपदेशविषयोऽर्थो मन्वादिभिरिति कल्प्यते । मन्वादिग्रहणं प्ररोचनायै ।[४७२]एवं हि जानाति  एष खलु मीमांसको[४७३]ऽङ्गीकृत[४७४]मन्वाद्यागमसत्यत्वः, तदहमेनं मन्वाद्युपदर्शनेनैव तावदङ्गीकारयामि यथातीन्द्रियाणामर्थानामस्ति तावद्द्रष्टेति । ततश्च स्वागमार्थदर्शनमपि बुद्धस्यानायासमुपपादयिष्यामीति ॥ १५६ ॥


__________टिप्पणी__________

[४७१] यं च भा
[४७२] य
[४७३] कोऽनङ्गी
[४७४] तबाह्यागम (Kआ)
___________________________



अनुमानाभिप्रायं वेदं भाष्यमित्याह  यद्वेति । उपदेशित्वं हि दृष्टार्थपूर्वतया व्याप्तमवगतं वैद्योपदेशादौ । तदतीन्द्रियार्थगोचरमप्यवगतं तामनुमापयतीति । ननु च नात्र भाष्यकारेणोपदेशित्वं हेतुरुक्तः, किन् तु अविदुषामुपदेशानुपपत्तिः । अतः कथमनुमानाभिप्रायवर्णनम्, अत आह  व्यतिरेक इति । अयमभिप्रायः  व्यतिरेकप्रधानवादिमतेन भाष्यकारेणात्र व्यतिरेकमुखेन हेतोर्गमकत्वमुक्तम् । यो हि यन्न जानाति स तन्नोपदिशति, यथा चिकित्सको धर्माधर्मौ । न च तथा मन्वादयोऽतीन्द्रियानर्थान्नोपदिष्टवन्तः । अतोऽविद्वद्भ्यो व्यावृत्तमुपदेशित्वं विद्वत्तामनुमापयतीति ॥
१५७ ॥

एवमुभयथा परिचोदनाभिप्रायमुक्त्वा परिहारभाष्याभिप्रायमाह  अन्यथेति । अर्थापत्त्यभिप्रायेण परिचोदितः उपदेशो हि व्यामोहादपि भवतीत्यनेन भाष्येणान्यथोपपत्तिप्रदर्शनेन तद्भङ्गः कथ्यते । व्यामोहेनाप्युपदेशोपपत्तौ नातीन्द्रियज्ञानं कल्पयितुं शक्यत इति । दृश्यते चाद्यत्वेऽपि{१,१४३}व्यामुग्धानामन्यथाशास्त्रार्थोपदेशः प्रबन्धरचना च निबन्धॄणामिति । यदा पुनरनुमानाभिप्राया परिचोदना, तदानुमानदोषो लिङ्गस्य व्यभिचारोऽनेन कथ्यत इत्याह  लिङ्गस्येति । बालोऽज्ञः । तस्याप्युपदेशदर्शनेनानैकान्तिको हेतुरिति ॥ १५८ ॥

अपरमपि असति व्यामोहे वेदादपीति भाष्यं, तद्व्याचष्टे  वेदादित्युक्तमन्तेन । अयमभिप्रायः  अनुमानदूषणमेवेदम् । प्रथमं तावदनैकान्तिको हेतुरित्युक्तम् । इदानीं तु सिद्धसाध[४७५]नतोच्यते । यदिदमुपदेशाद्ज्ञानानुमानमुक्तम्, अतः सिद्धं साध्यते । सत्यम् । वेदाद्विदितवतामतीन्द्रियार्थ[४७६]विषय उपदेशः । एवं हि वेद एवातीन्द्रियेऽर्थे प्रमाणं, न स्वमहिम्ना पुरुष इति । कथं पुनः सिद्धसाधनम् । न हि बुद्धादीनामतीन्द्रिया[४७७]र्थज्ञानं वेदात्सम्भवतीति न हि ते वेदाज्ज्ञापयितव्याः, तत्समीपेऽनध्ययनात् । अतो वेदस्वरूपमविदुषां न वेदाद्ज्ञात्वोपदेशः
सम्भवति, अत आह  मन्वादेरिति । अयमभिप्रायः  सत्यं ने[४७८]दं बुद्धाद्यभिप्रायेण सिद्धसाधनत्वमुच्यते, किन् तु उपदिष्टवन्तश्च मन्वादयः इति ब्रुवाणेन मन्वादय उपदर्शिताः । तेषां च वेदादेव ज्ञात्वोपदेश इति स्मृत्यधिकरणे वक्ष्यते । यथा वक्ष्यति


__________टिप्पणी__________

[४७५] ध्यतो (ङा)
[४७६] र्थ उ
[४७७] यज्ञा
[४७८] न बु (Kआ)
___________________________



भ्रान्तेरनुभवाच्चापि पुंवाक्याद्विप्रलम्भनात् ।

दृष्टानुगुण्यसाध्यत्वाच्चोदनैव लघीयसी ॥

इति । वेदविरुद्धार्थाभिधायिनां तु वेदादुपदेश इत्यसम्भावनीय एव । यथा वक्ष्यति विरोधे त्वनपेक्ष्यं स्यातिति । एतत्सिद्धसाधनं मन्वादिसम्बन्धितयेप्यत इत्यर्थः । अपरमपि पौरुषेयापौरुषेययोर्विशेषकथनार्थं भाष्यम्  अपि च पौरुषेयाद्वचनादेवमयं पुरुषो वेदेति भवति प्रत्ययः नैवमर्थ इति । विप्लवते खल्वपि कुतश्चित्पुरुषकृताद्वचनात्प्रत्ययः । न तु वेदवचनस्य मिथ्यात्वे किञ्चन प्रमाणमस्तीति । अस्यार्थः  पूर्वं हि{१,१४४}पुरुषवाक्योपमानेन नन्वतथाभूतमित्यादिना वेदवचसां मिथ्यात्वमुपपादितम् । तत्र मीमांसागोत्रानुसारिणा
स्वतःप्रामाण्ये स्थित्वा विप्रतिषिद्धमित्यादिना सिद्धान्तितम् । पुनश्च प्रत्ययितग्रन्थेनांशे दृष्टान्तस्य साध्यवैकल्यमंशे च हेत्वन्तराधीनं वैतथ्यमित्यनुमानदूषणमुक्तम् । मध्ये च प्रासङ्गिकी कथा प्रवृत्ता । अधुना लोकवेदवाक्ययोः स नाम विशेषः कथ्यते येन निरपेक्षमेव वेदवाक्यं प्रमाणं, सापेक्षं पौरुषेयं किञ्चिच्चाप्रमाणमेव । एवञ्च यत्त्वथाभूतप्रतिज्ञायामन्तर्णीतं प्रत्ययान्तरसापेक्षं सर्ववाक्यानां प्रामाण्यं, वार्त्तिककृता च प्रमाणान्तरदृष्टं हीत्यादिना विवृतं, तत्तावत्परिहृतं
भवति । वाक्यत्वस्य च मिथ्यात्वहेतोरन्तर्णीतस्याप्रयोजकत्वं मिथ्यात्वे साध्ये दर्शितं भवति । यद्यपि च तत्पुरुषबुद्धिप्रभवमप्रमाणमित्यत्र पुरुषदोषायत्तमप्रामाण्यमित्युक्तं, तथापि प्रतिज्ञामात्रेण तदुक्तं न तूपपादितम् । अधुना तु भवत्याशङ्का  कथं पुनरिदमवगम्यते पुरुषाधीनमप्रामाण्यं न वाक्यस्वभावानुबन्धीति । तत्रेदमुच्यते  पुंवाक्यमपि किमपि वक्तृप्रमाणावधारणसमुत्सारिततदीयनिखिलदोषाशङ्कमप्यर्थे साक्षादनादधदपि निश्चयं तद्द्वारेण प्रमाणमेव । यथाह  एवमयं वेद, नैवमर्थ इति । वक्तृप्रमाणतिरोहितोऽर्थे निश्चयः न स्वतन्त्र इति यावत् । वाक्यस्वभावानुबन्धिनि त्वप्रामाण्ये
न किञ्चित्पुंवचः प्रमाणं भवेत् । अतोऽवगच्छामः स्वभावतः प्रमाणमेव वाक्यं पुन्दोषादप्रमाणं भवतीति । तदिदमुक्तं विप्लवते खल्विति । अनाप्तवाक्यादुपजातः प्रत्ययो विप्लवते । विविधं प्लवते, एवं नैवमिति संशयात्मक इति यावत् । विपर्येति वा । तदेवमौत्सर्गिकं प्रामाण्यं वाक्यानां दोषैरपोद्यत इति दर्शितं भवति । न चात्र वक्तृगुणाः प्रामाण्ये कारणं दोषनिराकरणमात्रे व्यापारात्, इतरथा अनवस्थानादित्युक्तम् । अतः स्वभावनिर्दोषाद्वेदवचसो जातं ज्ञानं कथमप्रमाणं भवतीति । एतच्चानागत
एवास्मिन् वार्त्तिककृता सर्वमुद्ग्राहितं शब्दे दोषोद्भव इत्यादिना । तदिदमुक्तं न तु वेदवचनस्येति । तदयं संक्षेपार्थः  येयं प्रत्ययान्तरसापेक्षिता सा तदधीननिश्चयानां पुंवाक्यानां तथा नाम, अप्रमाणता च वक्तृप्रमाणतन्त्रत्वादर्थनिश्चयस्य तद्दोषादस्तु नाम । वेदवाक्येभ्यस्तु स्वतन्त्रपदार्थसामर्थ्यप्रभाविता वाक्यार्थबुद्धिर्न ज्ञानान्तरमपेक्षते, न चाप्रमाणमिति ॥ १५९ ॥

{१,१४५}इममेवार्थमस्य भाष्यस्य व्याख्यास्यन्नाक्षेपं तावदाह  अन्यथेति । योऽयं वक्तृज्ञानपूर्वकः पुंवाक्येभ्योऽर्थनिश्चय उक्तः, सोऽयुक्तः । तज्ज्ञानावधारण एव प्रमाणाभावात् । न ह्यव्यभिचरितस्वार्थगोचरज्ञानं पुंवाक्यं, यतस्तदवगम्यते । अनाप्तो ह्यन्यथा विजानन्नन्यथा विवक्षति । विवक्षाधीना च वाक्यनिष्पत्तिः । अतो विवक्षावशेनान्यथैव वाक्यं निष्पद्यते, अन्यथा च ज्ञायत इति नैकान्ततो वाक्याज्ज्ञानानुमानमिति ॥ १६० ॥

आस्त तावद्वाक्याज्ज्ञानानुमानं, विवक्षामात्रमपि ततोऽवगन्तुं न शक्यत इत्याह  भ्रान्तस्येति । विवक्षा हि तावदत्यन्तं वाक्यनिर्माणे सन्निहिता । तस्यामप्यन्यथा सत्यां कदाचिद्भ्रान्तस्यान्यथा वाक्यरचना दृश्यते । अतो यथाविवक्षमपि वाक्यं न प्रवर्तत एव । कथमसत्यां विवक्षायां वाक्यरचनेति चेद्, न । विवक्षान्तरस[४७९]म्भवात् । कथमन्यविवक्षा अन्यनिर्माणे हेतुरिति चेत्को दोषः । विवक्षा हि प्रयत्नद्वारेण वाक्यनिष्पत्तौ हेतुः, नादृष्टेन रूपेण । स च विवक्षान्तरप्रयुक्तेनैव कृतः कुतंश्चिद्वैगुण्यान्न सम्यक्परिनिष्पन्नः ।
ततोऽशक्तिजन्यमन्यदेव जातम् । यथा कश्चित्शुष्के पतिष्यामीति कर्दमे पतति । सूक्ष्मविवक्षास्तित्वं तु सूक्ष्मदृश एव प्रतिपद्यन्ते । विवक्षा हि वक्तुमिच्छा । सा चेदात्मगुणान्तरं, तर्हि सुखादिवन्मानसप्रत्यक्षवेद्यं कथमज्ञायमानमस्तीति शक्यते वक्तुम् । अथाभिलाषात्मकज्ञानरूपा, तथापि कथं वाक्यान्तरप्रकाशेऽन्यविवक्षास्तीति शक्यते कल्पयितुमिति यत्किञ्चिदेतत् ॥ १६१ ॥


__________टिप्पणी__________

[४७९] सद्भावात्(Kआ)
___________________________


एवमाक्षिप्तं भाष्यं समादधाति  वक्तृधीरिति । अयमभिप्रायः  द्विविधो हि वक्ता आप्तोऽनाप्तश्च । तत्र य एवमवधारितो भवति {१,१४६}नायमन्यथाज्ञातमन्यथा वदति आप्त इति यावत्, तद्वाक्यादेवं वेदेति वक्तृधीरवगम्यते । अन्यत्र त्वनाप्तवाक्ये विप्लुतिरिति विप्लवत इत्यादिनोक्तम् । तत्रेदमुक्तं[४८०]भवति  यदा तावदाप्तवाक्यादनाशङ्कमेव ज्ञानं जातं व्यवहारश्च प्रवृत्तः न च विसंवादो दृष्टः, तदा कल्याणमेव । जाताशङ्कस्यापि वक्तुराप्तत्वमनुस्मृत्य[४८१]तज्ज्ञानपुरस्सरमेवार्थे निश्चयो जायते । आप्तस्य च भ्रमो न तावदाशङ्क्यते । स हि सुनिपुणो न तावत्प्रायशो भ्राम्यति । न चासम्यग्विदिते तस्यैतावती चेष्टा भवति यदसौ परप्रतिपत्तये वाक्यं
प्रणयति । तथापि वा संशयानस्य तत्परिप्रश्नादेव तत्प्रमाणनिश्चयो भवति । स एव निर्बध्यपृष्टो यदि त्रिचतुरज्ञानमात्मन उपदिशति, तावतैव स्वप्रमाणवदनाशङ्क्यव्यवहारसिद्धिः । विप्लवश्चानाप्तवाक्याद्विविधो व्याख्यात एवेति । एवं तावद्ज्ञानप्रत्ययविप्लवौ विषयव्यवस्थया व्याख्यातौ । इदानीं भाष्यतात्पर्यं दर्शयति  तेनेति । यत्तावद्वाक्यत्वमतथाभूतत्वे हेतुतयोक्तं तस्यानेनाप्रयोजकत्वमुच्यते । आप्तवाक्येषु हि गुणनिराकृतदोषेषूत्सर्गेण सत्यत्वं दृष्टम् । अत एव हि तज्ज्ञानानुसार्यर्थनिश्चयो भवति । इतरथा तस्यापि मिथ्यात्वं भवेत् । अनाप्तवाक्येषु तु तद्दोषादपवादादप्रामाण्यम् । एवं च स्वाभाविकसम्यक्परिच्छेदशक्तिर्
अत्र वचसश्शब्दस्योच्यते । मिथ्यात्वं चौपाधिकं न वाक्यत्वेन प्रयुज्यते परप्रयुक्तव्याप्त्युपजीवि हि तत्, निषिद्धत्वप्रयुक्त इवाधर्मत्वे हिंसात्वमिति ॥ १६२ ॥


__________टिप्पणी__________

[४८०] तत्रैतदुक्तं
[४८१] सृ
___________________________



वक्तृधीराप्तवाक्येषु गम्यत इत्युक्तं, तत्र कारणमाह  पदार्थेति । श्रोतुर्हि वक्त्रा पदार्थेषु विरचितेषु
वाक्यार्थप्रत्ययो जायते । वक्तुश्च रचनाकृतिर्विवक्षापूर्विका । सा चाप्तस्याविज्ञाते[४८२]न सम्भवतीति पूर्वज्ञानमपेक्षते । अतः प्रतिबन्धबलेनाप्तवाक्यात्पूर्वविज्ञानमवगम्यत इति ॥ १६३ ॥

__________टिप्पणी__________

[४८२] तेन न (ङा)
___________________________


{१,१४७}विवक्षावशत्वमेव रचनाया दर्शयति  विवक्षान्तरेति । पूर्वविवक्षाया यद्विवक्षान्तरागमेन रचनान्तरं दृश्यते पूर्वोत्तरपदोद्वापावापभेदेन, अतो विवक्षाधीना रचनेत्यवगम्यत इति ॥ १६४ ॥

एवञ्च यद्विवक्षाधीना रचना सा च ज्ञानपूर्विका, तेन कारणेन वाक्याद्[४८३]अर्थप्रत्ययोत्पादे श्रोतुर्जाते[४८४]ऽपि नूनमनेनायमर्थो वक्त्रा ज्ञात इति वक्तृज्ञाने मतिर्भवतीत्याह  तेनेति । वक्तृप्रमाणपूर्वत्वाद्रचनाया न स्वतन्त्रोऽर्थज्ञानमात्रान्निश्चय इति भावः । तदिह तेनोत्सर्गापवादाभ्यामित्यत्र स्वाभाविकी वचसश्शक्तिरिति भाष्यतात्पर्यमुक्तम् । पदार्थरचनायत्त इत्यतः प्रभृति तेनार्थप्रत्यय इत्येवमन्तेनाप्तवचसां प्रत्ययान्तरापेक्षितेति भाष्याभिप्रायो विवृत इत्यनुसन्धातव्यमिति ॥ १६५ ॥


__________टिप्पणी__________

[४८३] क्यार्थ
[४८४] ते नू
___________________________



इतश्चाप्तवाक्यं तज्ज्ञानपरतन्त्रमवगम्यत इत्याह  आप्तोक्तिरिति । यदाप्तोक्तमर्थमेकोऽनुतिष्ठति तं चापरोऽनुयुङ्क्ते किमत्र ते प्रमाणमिति, तदा असावाप्तोक्तिकारी तमाप्तमेव तत्र मूलतया दर्शयति य एवं[४८५]वादी स एवाप्त एतज्जानाति नाहमिति । स्वातन्त्र्ये हि तज्ज्ञानप्रकाशनमनर्थकं भवेदिति ॥ १६६ ॥


__________टिप्पणी__________

[४८५] वदति स
___________________________


किमिदानीमाप्तवाक्यमर्थे न प्रमाणमेव,[४८६]नैवमपि तु आप्तवक्तृप्रमाणानवधारणाज्जाताशङ्कस्य वाक्यमुदास्ते । यदा हि वक्तृधियो हेतुभूतमदुष्टमिन्द्रियाद्यवधारितं भवति, तदा दोषाशङ्कानिराकरणात्प्रामाण्यमेव{१,१४८}स्थाप्यते । तदिहावगतिहेतुतया शब्दानां प्रामाण्यमुपक्रान्तमप्रामाण्यशङ्कया शिथिलीकृतं वक्तृप्रमाणावधारणनिराकृतेषु दोषेषु दाढ्यर्थं लभते, तदेतदाह  तज्ज्ञानेति । तज्ज्ञानान्तरितत्वात्वक्तृज्ञानान्तरितत्वात् । निश्चयजनने शब्दस्येत्यर्थः । तावच्छब्देनात्यन्ताप्रामाण्यं निराकरोति । कियतापि विलम्बनेन प्रामाण्यं प्रतितिष्ठतीति । नन्वेवं वक्तृप्रमाणानुसारिणि निश्चये सत्यनुवाद एव शब्दः प्रागनिश्चयाद्
अप्रमाणमिति कदा प्रमाणम् । उक्तमिदं स्वकाल एव तत्प्रमाणं, दोषाशङ्कानिराकरणमात्रे वक्तृज्ञानस्य व्यापार इति । श्रोत्रा हि प्रथममविदितपूर्व एवार्थोऽवगतः क्वचिद्व्यभिचारदर्शनेन जातायामाशङ्कायां तन्निराकरणेन तस्यैव प्रामाण्यं प्रतिष्ठाप्यते । अत एव स्थापनमित्युक्तमिति ॥ १६७ ॥


__________टिप्पणी__________

[४८६] णं नैवमपि आ (Kआ)
___________________________


कथं पुनः प्रथमं शब्दा उदासते । स ह्यर्थः शब्देन[४८७]प्राक्प्रत्यायितो न वा । यदि नेत्याह कथमेवं वेदेति वक्तृज्ञानमुन्नीयते । प्रकारार्थो ह्येवंशब्दः । न च निराकारं विज्ञानमनाश्रितार्थपरिष्वङ्गे स्वरूपेण प्रकारवद्भवेत् । न च[४८८]श्रोतुर्बुद्धावनारूढोऽर्थो वक्तृज्ञनमेवम्भावेन विशिनष्टि । यदि तु पूर्वमप्यर्थप्रत्ययोऽवगम्यते, ततः पारतन्त्र्ये कारणं वाच्यम् । उत्पद्यमानेनैव हि तेन स्वविषयपरिच्छेदः कृत इति किमन्यदपेक्षते । निश्चयार्थं वक्तृप्रमाणापेक्षेति चेद्, न । अनिश्चयज्ञानासम्भवात् । निश्चय एव हि ज्ञानं, तच्चेदस्ति कथं निश्चयो नास्तीति शक्यते वक्तुम् । अतो
ऽनुपपन्नमिदमर्थज्ञानगम्यैव वक्तृधीस्तत्प्रामाण्ये कारणमिति । अत आह  अर्थ इति । यत्तावदुक्तमनवगतेऽर्थे नैवम्भावो भवतीति, तत्राभ्युपगमेनैवोत्तरम् । सत्यं पूर्वं प्रतीत एवार्थ इति । यत्तु प्रतीतेऽनिश्चयो न घटत इति । तन्न, जाताशङ्कस्य तदुपपत्तेः । यद्यपि न शब्दात्संशयः, तथापि व्यभिचारदर्शनात्संशयो जायत एव । यत्त्वनिश्चयात्मकं ज्ञानमेव नास्तीति ज्ञानोत्पत्तौ निश्चय एव जायत इत्युच्यते । तन्न । संशयस्यापि ज्ञानत्वात् । अतो{१,१४९}जातेऽपि[४८९]ज्ञाने कुतश्चिन्निमित्तात्संशयोत्पत्तौ वक्तृप्रमाणाश्रयत्वान्निश्चयस्यार्थज्ञानसमधिगम्यापि सैव वक्तृधीः पूर्वज्ञानप्रामाण्ये पूर्वभाग्भवतीति[४९०]तया समुत्सारितायां दोषाशङ्कायां प्रामाण्यस्याध्यवसानादिति
॥ १६८ ॥


__________टिप्पणी__________

[४८७] ब्दैः प्रा
[४८८] ज्ञा (Kआ)
[४८९] पि विज्ञा
[४९०] वति तया
___________________________



एवं तावत्पुरुषवाक्येषु ज्ञानान्तरापेक्षया प्रामाण्यं क्वचिच्चौपाधिकमप्रामाण्यमित्युक्तम् । वेदवाक्ये तु स्वाभाविकत्वादेव वचसः सम्यगर्थपरिच्छेदशक्तेर्न मृषार्थता सम्भवतीति न तु वेदवचनस्येत्यादिनोक्तं, तदेतदाह  अत इति । अस्तु नाम वक्तृदोषाशङ्कया पुंवचसामप्रामाण्यं, स्वभावनिर्दोषं तु वेदवचो न तत्स्वभावमनुभवितुम्[४९१]अर्हतीति ॥ १६९ ॥


__________टिप्पणी__________

[४९१] वर्तितु
___________________________


वक्तृबुद्ध्यन्तरयोर्व्यवधानमपि वेदे नास्तीति पदार्थैरेव केवलैर्नित्यनिर्दोषैर्वाक्यार्थः प्रतीयत इत्याह  तद्बुद्धीति । अतः सिद्धं न वेदे प्रत्ययान्तरापेक्षा, न चायथार्थत्वमिति । प्रकरणार्थमुपसंहरति  अत इति ॥ १७० ॥

अन्यथा भाष्याभिप्रायमाह  अप्रमाणत्वेति । वेदानामप्रमाणत्वसिद्धये यत्किञ्चन लौकिकं[४९२]वचनं दृष्टान्ततयोक्तं, तस्यानेन ग्रन्थेन दृष्टान्तस्य साध्यानासङ्गिता साध्यविकलतोच्यते इति ॥ १७१ ॥


__________टिप्पणी__________

[४९२] कं दृ (Kआ)
___________________________


कथं साध्यानासङ्गिता, अत आह  तेषामिति । अयमभिप्रायः  परमतेनेदं भाष्यकारेण परान् प्रत्युच्यते । तथा हि  यदा{१,१५०} तावल्लोकायतिकाभिप्रायः प्रयोगः  चोदना मृषा प्रत्यक्षाद्यगतार्थत्वादीदृग्बुद्धादिवाक्यवदिति, तदा बौद्धाभिप्रायेणेदमुच्यते । साध्यानासङ्गी दृष्टान्त इति । तन्मते हि शब्दो नार्थे प्रमाणम् । तथा हि पदानि तावदर्थं स्मारयन्ति, न तु क्वचित्किञ्चिदुपनयन्त्यपनयन्ति वा । वाक्यमपि व्यभिचारदर्शनान्नार्थे[४९३]प्रमाणम् । अतः कथं तत्साधनं भवेत् । वक्त्रभिप्राय एव तु प्रतिबन्धबलात्शब्दैर्बोध्यते । तथाहुः  न त्वेतेभ्योऽर्थसिद्धिस्तेषां तत्र प्रतिबन्धासिद्धेः
वक्त्रभिप्रायं तु सूचयेयुरिति । अतो यद्बुद्धादिवचसां कार्यं प्रतिपाद्यमुक्तं, तत्र तेषां सम्यक्त्वमेवाव्यभिचारात् । अर्थे तु तेषां व्यापारो नेष्यत एव । अतो न किञ्चिद्वेदवाक्यानां मिथ्यात्वे कारणम्[४९४]अस्तीति पूर्वत्र प्रतिपादितमिति ॥ १७२ ॥


__________टिप्पणी__________

[४९३] र्थेन प्रतिबद्धम (ङा)
[४९४] णमिति (Kआ)
___________________________



पदार्थरचनायत्त इत्यादिना यत्प्रतिबन्धबलेन वाक्याद्वक्तृज्ञानानुमानमुक्तं तद्दर्शयतीति यदि च यत्र पुंवाक्यं व्याप्रियते वक्तृज्ञाने तदतिरिक्तेऽर्थ एव दृष्टान्ततयोच्यते, ततः सिद्धसाधनमित्याह  स्वव्यापारेति । स्वविषयातिरेकेण वेदानामपि मिथ्यात्वमिष्यते । पूर्वपक्षार्थे मृषात्वाभ्युपगमादिति ॥ १७३ ॥

अत्रापरं भाष्यं  ननु सामान्यतो दृष्टमनुमानं भविष्यति, पुरुषवचनं वितथमुपलभ्य वचनसामान्याद्वेदवचनं मिथ्येत्यनुमीयते इति । तस्याभिप्रायमाह  अज्ञात्वेति दृष्टमन्तेन । वाक्यत्वं मिथ्यात्वे न प्रयोजकमिति योऽयमभिप्रायो भाष्यकारस्य, तमज्ञात्वाप्तानाप्तवाक्ययोः सम्यङ्मिथ्यात्वहेतुदोषसदसद्भावयोरुक्तिमात्रं भाष्यकारेण कृतमिति ज्ञानात्परः पूर्वपक्षवादी ननु सामान्यतो दृष्टमित्याद्यब्रवीत् । अतो नैवं चोदनीयं कथं हेतोरप्रयोजकत्व उक्ते पुनस्तेनैव हेतुना प्रत्यवस्थानमिति ।{१,१५१}अगृहीताभिप्रायस्य
परिचोदनात् । एवं हि मन्यते  भवतु यथातथा वा पुरुषवचसां मिथ्यात्वम्, एवमपि प्रतिबन्धसिद्धेर्हेतुर्गमक एवेति कृतकाकृतकवाक्ययोः सामान्यतोदृष्टमित्यन्वय इति । अत्र परिहारभाष्यं न, अन्यत्वादिति, तदाक्षिपति  नान्यत्वादिति । कथमदूषणमत आह  एतस्मादिति । वेदवाक्यमिथ्यात्वे साध्ये पुंवाक्यं दृष्टान्त उक्तः । तत्र किमयं दोषः यदन्यत्वं नाम, प्रत्युत गुण एवायम् । अन्यत्वादेव हि दृष्टान्तो भवति । अनन्त्यत्वे साध्यसमत्वापत्तेः । न हि पक्ष एव सपक्षो भवति । पक्षस्य साध्यत्वात्, सपक्षस्य सिद्धत्वात् । सिद्धसाध्ययोश्[४९५]चैकत्वविरोधाद्
इति ॥ १७४ ॥


__________टिप्पणी__________

[४९५]कत्र वि (Kआ)
___________________________


तस्मादुपेक्ष्यैव तावद्ग्रन्थव्याख्यां भाष्यकाराभिप्रायमभिदध्महे इत्याह  तस्मादिति । तमेवाभिप्रायं वर्णयति  अभ्युपेत्येति वाक्यतान्तेन । अयमर्थः  परमताभिप्रायेणापिचेत्यादि भाष्ये वक्तृज्ञान एव वाक्यं प्रमाणम्, अर्थे तु न तस्य व्यापार इत्युक्तम् । तदभ्युपगच्छामः । भवतु पुंवाक्यं बाह्य एवार्थे प्रमाणं न वक्तृज्ञाने । बाह्यार्थापेक्षयैव चाप्रामाण्यवादिनो दृष्टान्तोऽस्तु नाम । तथापि दूषणमुच्यते  व्यवधानेऽपीति । यद्यपि ज्ञानव्यवहितेऽर्थेऽप्रमाणमेव पुंवाक्यं, तथापि तद्विषयप्रामाण्याभ्युपगमेनैव ब्रूमः साधारणानैकान्तिको हेतुरिति । सत्येष्व्
अप्याप्तवाक्येषु वाक्यत्वस्य हेतोर्दृष्टत्वादितीदमत्र सामान्यतोदृष्टानुमानदूषणं भाष्यकारस्य मनसि विपरिवर्तते । अनेनैवाभिप्रायेण भाष्यमपि गमयितव्यमिति भावः । नन्व्{१,१५२}अतीन्द्रियार्थवे सत्यपि वाक्यत्वादिति विशेषयिष्यामः । पौरुषेयवचनं सर्वमतीन्द्रियार्थमप्रमाणमिति नानैकान्तिकत्वमत आह  अतीन्द्रियेति । अतीन्द्रियेऽपि हि यदा कश्चिद्यदृच्छया अदृष्टपूर्वार्थे वाक्यं प्रणयति, यथेन्द्रोऽस्तीत्येको वदति, अन्यो नास्तीति । तत्र द्वयोरन्यतरेण नियोगतः सत्येन भवितव्यमित्येकस्य वाक्यस्य सत्यता । न हीन्द्रसदसद्भावयोरन्यतरदपि प्रमाणान्तरेणावधारितम् । अतोऽनाप्तवाक्यमपि क्वचिद्यदृच्छया प्रयुक्तमतीन्द्रियार्थविषयम्
एव सत्यं दृष्टमिति विशिष्टेऽपि हेतावनैकान्तिकत्वमेवेति ॥ १७८ ॥

एवं भाष्यकाराभिप्रायमुक्त्वा तत्रैव भाष्यं योजयति  नान्यत्वादित्याभासोऽन्तेन । अथमर्थः  यादृशं परैर्नैयायिकैः सामान्यतोदृष्टानुमानमुक्तं, ततोऽन्यदिदमनैकान्तिकहेतुकं तदाभासमुक्तम् । अतोऽस्मात्सामान्यतोदृष्टाभासात्साध्यं न सिद्ध्यति इति । प्रमाणभूतात्सामान्यतोदृष्टादस्य तदाभासस्यान्यत्वादिति भाष्यार्थ इति व्याख्यानान्तरमाह  विपक्षमिति । अयमभिप्रायः  वाक्यत्वहेतुराप्तवाक्येषु सत्येष्वपि दृष्ट इति विपक्षवृत्तिर्न साध्यं साधयतीति तदेव दूषणं, योजनामात्रं तु भिद्यते ।
मिथ्यात्वे साध्ये विपक्षस्य सत्यत्वस्य ततोऽन्यत्वात्तद्गामित्वाच्च हेतोरिति भावः ॥ १७९ ॥

अन्यथा व्याचष्टे  यद्वेति । यत्तद्वाक्यत्वस्याप्रयोजकत्वमपि चेत्यादि भाष्ये दर्शितं यदज्ञात्वा परेण सामान्यतोदृष्टानुमानमुक्तं, तदेव न अन्यत्वादिति भाष्यकारेणोद्धाटितम् । अन्यः खलु अप्रामाण्यस्य प्रयोजको हेतुर्विसंवादः, न वाक्यत्वम् । न चासौ वेदे सम्भवति, अपौरुषेयत्वात् । पुरुषाश्रयत्वाच्च शब्दे दोषाणाम् । अदुष्टकारणजनित्यस्य च ज्ञानस्य विसंवादासम्भवात् । नैतदेवमिति प्रत्ययविपर्यासो विसंवादः कथमदुष्टकारणजे भविष्यति । अन्यत्वान्मिथ्यात्वकारणस्येति भाष्यगमनिकेति{१,१५३}व्याख्यानान्तरमाह  विषयस्येति । पूर्वं हि परमतेन
साध्यानासङ्गी दृष्टान्त इत्युक्तम् । सैवेयं साध्यानासङ्गिता विषयान्यत्वादुच्यते । अन्यो हि पुंवाक्यस्य विषयो वक्त्रभिप्रायः । न च तत्र मिथ्यात्वमभ्यभिचारात् । पूर्वं त्वर्थविषयव्यापारमुपेत्यान्यत्वमुक्तम् । अधुना पुनः परमत एव स्थित्वा साध्यानासङ्गितोच्यत इति ॥ १८० ॥

अपरमपि न ह्यन्यस्य वैतथ्येऽन्यस्यापि वैतथ्यमिति भाष्यम् । तस्यार्थं दर्शयति  न हीति । न ह्यन्यस्येत्यादिना भाष्येण नान्यस्यान्यथात्वेऽन्यस्य मृषार्थता भवतीत्युच्यत इति । एतदेव विवृणोति  विवक्षेति । विवक्षा हि वक्तुस्तत्रायथार्थगोचरत्वान्मृषार्था । न वाक्यं, तस्य तत्प्रतिपादनमात्रेण प्रामाण्यात् । तस्याश्च ततः प्रतिबन्धबलात्सिद्धेः । अतो न वाक्यं मृषार्थमिति[४९६]सिद्धा साध्यानासङ्गितेति । प्रथमपक्षे[४९७]पि चैवं न हीत्यादि भाष्यं व्याख्यातव्यम् । नान्यस्यानाप्तवाक्यस्य मृषार्थत्वेऽन्यस्याप्तवाक्यस्यापि तद्भवतीति । सत्ये विपक्षे पुंवाक्यत्वस्य भावादनैकान्तिको हेतुरिति ।
एवमेव द्वितीये तृतीये च विसंवादस्य वैतथ्ये साध्येऽन्यस्य वाक्यत्वस्य वैतथ्यं साध्यं न सम्भवतीति व्याख्येयम् । चतुर्थे तु वार्त्तिकस्था व्याख्येति ॥ १८१ ॥


__________टिप्पणी__________

[४९६] ति सा
[४९७] क्षे चैवं (Kआ)
___________________________



अन्यच्च न हि देवदत्तस्य श्यामत्त्व इत्यादि भाष्यं, तस्याभिप्रायमाह  श्यामत्व इति । यथा श्यामत्वे साध्ये पुंस्त्वमनैकान्तिकं गौरादिष्वभावाद्, एवं वाक्यत्वमपि सत्याप्तवाक्यस्य साधारणमिति साधारण्यप्रदर्शनार्थं वेदं निदर्शनमिति । अन्ये तु दुष्टसाधनप्रयोगे दुष्टमेवोत्तरं देयमिति मन्वाना विकल्पसमा नाम जातिरियं भाष्यकारेण नान्यत्वादित्युक्तम्{१,१५४}इत्याहुरित्याह  परोक्तेरिति । धर्मान्तरविकल्पनात्साध्यधर्मविकल्पापादनं विकल्पसमा । सा चैवं दर्शनीया  वाक्यमेव किञ्चित्पुरुषवाक्यादन्यद्दृष्टं यथा वेदवाक्यम् । किञ्चिदनन्यद्यथा तदेव । एवमन्यानन्यत्वयोरपि
विकल्पनात्[४९८]सत्यमिथ्यात्वयोरपि वाक्यत्वाविशेषे विकल्पो भविष्यतीति नावश्यं वाक्यत्वान्मिथ्यात्वं सिध्यतीति । इयं च वाच्यानुक्तीतरोक्तिजनिग्रहस्थानद्वयापत्तेरवाच्यैव परमतेनोपन्यस्तेति[४९९]वेदितव्यं विकल्पसममुत्तरमिति ॥ १८२ ॥


__________टिप्पणी__________
[४९८] ल्पात्(ङा)
[४९९] ति परिवे
___________________________



एवं तावन्नान्यत्वादिति दूषणोक्तिरियमित्युक्तम् । इदानीं साधन वचनमेवेदमिति व्याख्यानान्तरमाह  यद्वेति । परेण हि मिथ्यात्वे साधिते सिद्धान्ती हेत्वन्तरेण सयत्वं साधयति । प्रमाणमनुमानम् । तदुपरिष्टाद्वक्ष्यत इति । कीदृशं पुनस्तत्प्रमाणमित्याह  विरुद्धेति । यदि तुल्यबलत्वं, विरुद्धाव्यभिचारी नाम संशयहेतुः । अथ सिद्धान्तहेतुर्बलीयान्, ततोऽनुमानबाधः । इह चानुमानबाध एव, सत्यत्वहेतोर्[५००]बलीयस्त्वादन्यत्वादसत्यत्वहेतूनामिति भाष्यार्थ इति ॥ १८३ ॥


__________टिप्पणी__________

[५००] तुब
___________________________


तदेव[५०१]सत्यत्वे प्रमाणमुपन्यस्यति  चोदनेति । इदं चैकान्तिकहेतुकमनुमानं सामान्यतोदृष्टादनैकान्तिकहेतुकाद्बलवत् । अनैकान्तिकता च केवलस्य सविशेषणस्य च हेतोरुक्तैव । अतोऽनेनैव बलवता मिथ्यात्वानुमानं बाध्यत इति ॥ १८४ ॥


__________टिप्पणी__________

[५०१] सम्यक्त्वे प्र (Kआ)
___________________________


अस्मिन्नेव साध्येऽपरमपि हेतुद्वयमाप्तोक्तिनिदर्शनेनैव दर्शयति  तथेति । देशकालादिभेदादौ बाधवर्जनादित्यन्वयः । अत्र च{१,१५५}बाधवर्जनादिति हेतोर्लिङ्गाक्षबुद्ध्योरपि दृष्टान्तता सम्भवत्येव । साधारण्येन त्वाप्तोक्तिप्रत्ययो निदर्शित इति ॥ १८५ ॥

नन्विदमदुष्टकारणजनितत्वमनाप्ताप्रणीतोक्तिजन्यत्वं चासिद्धं, सर्ववाक्यानां कृतकत्वादत आह  अकर्तृकत्वेति । साधयिष्यते हि वेदानाम्[५०२]अकर्तृकत्वम्, अतो नासिद्धो हेतुरिति । एवमादिसत्यत्वानुमानाभिप्रायेणेदमन्यत्वमुक्तवान् भाष्यकृदित्याह  एवमिति । आदिशब्देन सम्बन्धाक्षेपोक्ता हेतवोऽनुसन्धातव्याः ।


__________टिप्पणी__________

[५०२] मकृत्रिमत्वं
___________________________


भाष्यव्याख्याविकल्पाश्च षोढाद्यग्रन्थवत्कृताः ।

इति ॥ १८६ ॥
अत्रापरं सामान्यतोदृष्टस्यागमबाधप्रदर्शनार्थं भाष्यमपि च पुरुषवचनसाधर्म्याद्वेदवचनं मिथ्येत्यनुमानं, प्रत्यक्षस्तु वेदवचने प्रत्ययः इति । तद्यदि वाक्यगोचरप्रत्ययाभिप्रायं, तदयुक्तम् । अनाप्तवाक्येऽपि समानत्वात् । तत्स्वरूपप्रत्ययोऽपि प्रत्यक्ष एव । न च[५०३]तन्मिथ्या । अर्थस्तु वेदवाक्यानामतीन्द्रिय इति प्रत्यक्षसूत्रे वक्ष्यते । अतो नार्थाभिप्रायमिदम् । अथ प्रत्ययस्वरूपाभिप्रायेण प्रत्यक्षतोच्यते, साप्ययुक्ता । शून्यवादे तस्याप्यनुमेयताया वक्ष्यमाणत्वात् । अतो व्याख्येयम्, अत आह  प्रत्यक्ष इति । अयमभिप्रायः  मुख्यप्रत्यक्षत्वासम्भवाद्गौणः प्रत्यक्षशब्दः ।
दृढं हि प्रत्यक्षं प्रथमं च स्वतःप्रमाणं परतो विसंवादादप्रमाणम् । एतच्चतुष्टयान्यतमगुणविवक्षया प्रत्यक्षशब्द आगमिक एव प्रत्यये प्रत्युक्तः । सोऽपि दृढः, संशयविपर्ययाभावात् । श्रीघ्रभावी च, मिथ्यात्वानुमानाद्दृष्टान्ताद्यपेक्षाविरहात् । उत्पन्नस्य चानुमानेन मिथ्यात्वसाधनात् । प्रामाण्याप्रामाण्ययोः स्वपराश्रयत्वं सर्वप्रमाणानां साधितम् । अतः प्रत्यक्षतुल्योऽयं प्रत्ययः कथमन्यथा भवति । तद्[५०४]एतद्विपरीतार्थप्रतिज्ञानम्[५०५]अनेन विरुध्यत इति ।{१,१५६} न चेह वेदप्रामाण्यमस्माकमसिद्धमिति प्रत्यवस्थातुं शक्यम् । नास्तिकानाम्
अपि तच्छ्रवणे असन्दिग्धाविपर्यस्तज्ञानजन्मनोऽविशेषान्नित्यागमजनितायाश्च संविदो दुष्टकारणजनितत्वासम्भवात् । पौरुषेयागमवादिभिस्त्वात्मात्मनैव बद्ध्वा समर्पित इति न ते परेषां मिथ्यात्वं साधयतामागमविरोधमुद्भावयितुमुत्सहन्ते । पुरुषाश्रयदोषाशङ्कया स्वागमानां[५०६]दूषितत्वात् । सर्वं चेदं भाष्योक्तमेव वार्त्तिककृता प्रागेवोद्ग्राहितं चोदनार्थान्यथाभावमित्यादिनेत्यनुसन्धातव्यमिति ॥ १८७ ॥


__________टिप्पणी__________

[५०३] तदमिथ्या (Kआ)
[५०४] देव त
[५०५] ज्ञानेनैव वि (ङा)
[५०६] तदागमानां
___________________________



मुख्य एव वा प्रत्यक्षशब्दो व्याख्येय इत्याह  ज्ञानाभावश्चेति । एवं मिथ्यात्ववादी वक्तव्यः  त्रेधा खलु मिथ्यात्वम् । इह च न तावत्संशयविपर्ययौ स्त इति भाष्य एवोक्तम् । तद्यदि ज्ञानाभाव एव मिथ्यात्वं साध्यते, तत्र ते प्रत्यक्षविरोधः । प्रत्यक्षमेव हि भवत्सिद्धान्ते ज्ञानम् । यदि[५०७]काममस्यैव श्रोत्रियस्य तदनुमेयं[५०८]तत्त्वं, प्रत्यक्षमेव वेदवाक्यश्रवणादुत्पन्नं ज्ञानं विलोकयमानः कथं तदभावात्मकं मिथ्यात्वमत्थ इति ॥ १८८ ॥


__________टिप्पणी__________

[५०७] दि परमस्यै (ङा)
[५०८] यं तत्प्र
___________________________



एवं तावदागमविरोधोऽनेन भाष्येणोक्त इति व्याख्यातम् । इदानीमस्यैव तात्पर्यान्तरं दर्शयति  यथैवेति । अयमर्थः  एतदनेन भाष्येणोच्यते पुंवाक्यसाधर्म्याद्भवान्मिथ्यात्वं साधयति । तद्यथैवैतन्मिथ्यात्वं दृष्टं, तथैव वेदवाक्येनापि मिथ्या भवितवयम् । तच्च बाधकाधीनं मिथ्यात्वं दृष्टमिति वेदेऽपि तथैव भवेत् । न च तथा सम्भवतीति साधितमेव । अतः प्रत्यक्षो[५०९]हि दृढो वेदवचने प्रत्ययः । नासौ क्वचिद्बाध्यते । अतो विशेषविरुद्धो हेतुरिति ॥ १८९ ॥


__________टिप्पणी__________

[५०९] क्षेऽपि दृ (Kआ)
___________________________


{१,१५७}   एवं चोदनालक्षणत्वमुपपाद्य भाष्यकारेणोपसंहृतं तस्माच्चोदनालक्षणः श्रेयस्करः इति । अत्र च यथासूत्रमेव निगन्तव्ये श्रेयस्करपदप्रयोगेऽभिप्रायमाह  धर्म इति । धर्मपदार्थमेव व्याख्यातुं श्रेयस्करशब्दः प्रयुक्तः । तत्प्रयोगे हि चोद्यपरिहारक्रमेण श्रेयस्करो धर्म इत्यावेदितं भवतीति ॥ १९० ॥

अत्र भाष्यकारेण एवं तर्हि श्रेयस्करो जिज्ञासितव्यः इति परिचोदनापूर्वमुक्तं य एव श्रेयस्करः स एव धर्मशब्देनोच्यते इति । तत्र कस्यानेन प्रकारेण धर्मतोक्तेति न ज्ञायते । अतस्तद्विवेकार्थमाह  श्रेय इति । श्रेयश्शब्दोऽयं पुरुषप्रीतौ प्रसिद्धः । तत्कारणानि च द्रव्यगुणकर्माणि चोदनासामर्थ्यादवगम्यन्ते । अतस्तेष्वेव श्रेयस्करतया धर्मता भाष्यकारेणोक्तेति ॥ १९१ ॥

अत्रापरं भाष्यं  यो हि यागमनुतिष्ठति तं धार्मिक इति समाचक्षते इति । तस्यार्थः  श्रेयस्करो धर्मः यत्कारणं चोदनावधारितश्रेयस्करत्वयागादिकर्तरि धार्मिकशब्दं लौकिका उपचरन्ति । तदेवमुपपद्यते यदि यागादिर्धर्मः, यो हि धर्मं चरति स धर्मिकः । अतो यागादेर्धर्मत्वम् । अत एव हि तच्चरितरि धार्मिकपदप्रयोगो घटते, नान्यथेति । तदयुक्तम् । नावश्यमयं प्रयोगो यागादीनामेव धर्मतां गमयति, नृगुणापूर्वादिधर्मत्वेनाप्यस्योपपत्तेः । यागादिकार्येव ह्यपूर्वाद्यपि करोति । तत्कुतोऽयं विवेकः यागचरणादयं धार्मिकः नापूर्वादिचरणादिति, अत आह
अन्यदिति । अयमभिप्रायः  सत्यं, यागाद्यनुनिष्पादिन्यपूर्वसिद्धिरिति न तु तद्यागादिसाध्यमपूर्वं प्रयोक्तृभिर्निर्दिश्यते । शक्तिरूपत्वात्तस्य । शक्तेश्{१,१५८}चातीन्द्रियत्वात् । अतस्तद्दर्शनेन तच्चरितरि धार्मिकपदप्रयोगो न घटते । तस्माद्यागादियोगादेव धार्मिकत्वसमाख्यानमिति निश्चीयते ।
किं पुनर्यागादीनां स्वरूपमेव धर्मः । यद्येवं पूर्वापरविरोधः । पूर्वेण तावदुकतं ताद्रूप्येण च धर्मत्वमिति । अपरेण च

फलसाधनरूपेण तदानीं[५१०]येन नास्त्यसौ ।

__________टिप्पणी__________

[५१०] नीं नास्तीति (Kआ)
___________________________


इति । तदपि च रूपं यागादीनामतीन्द्रियतया नापूर्ववत्प्रत्यक्षादिदृश्यं यागादिस्वरूपाभिधाने त्वनन्ता[५११]एकस्य धर्मपदस्य शक्तयः कल्पनीया भवेयुः । कथं खल्वेकयैव शक्त्यायं नानाजातीयेषु द्रव्यगुणकर्मसु वर्तते । स्यादेतत् सकलानुगतप्रीतिसाधनत्ववचनाददोष इति । न । तस्याप्यतीन्द्रियत्वादित्युक्तम् । विशेषणमात्राभिधानप्रसङ्गाच्च । प्रीतिसाधनं हि नानभिधाय प्रीतिं शक्यतेऽभिधातुमिति सैव पूर्वतरमभिधेया भवेत् । एवञ्च तन्मात्रोपक्षयिण्यभिधाव्यापारे न तद्वि[५१२]शिष्टाभिधानसिद्धिः । गवादिशब्दवत्सामशब्दवच्च । यत्र ह्यखण्डेन शब्देन विशिष्टो बोध्यते तत्र विशेषणमेव शब्दस्य वाच्यमिति सिद्धम् ।
अत एव सामशब्दो गीतिमात्रवचनो न सक्तां गीतिमाहेति वक्ष्यति । वार्त्तिककारेणाप्यपूर्वविशिष्टं कर्म धर्म इति निराकुर्वतोक्तं


__________टिप्पणी__________

[५११] न्तास्ता ए (ङा)
[५१२] शेषाभि (Kःा)
___________________________



कर्मापूर्वविशिष्टं चेद्धर्म इत्यभिधीयते ।

विशेष्यं नाभिधां गच्छेत्क्षीणशक्तिर्विशेषणे ॥

इति । तदिदं फलविशिष्टाभिधानेऽपि समानम् । स्यान्मतं विधेयो धर्मपदार्थ इति । तन्न । एवं सति विधेरत्यन्तप्रत्यासन्ना भावनैव विधेयतया धर्मशब्दवाच्यतामश्नुवीत । सा हि त्र्यंशा विधीयते इति सिद्धान्तः । तद्वरमपूर्वमेव धर्मपदवाच्यं तदन्वयव्यतिरेकानुविधानाद्धर्मपदस्य । तथा हि फलकालेऽसत्यपि कर्मणि अपूर्वसत्तयैव धर्मवानयमित्युपचरन्तो दृश्यन्ते । सत्स्वपि यागादिषु वैगुण्यादलब्धापूर्वनिष्पत्तिषु न धर्मपदं प्रयुञ्जाना दृश्यन्ते । अतो वक्तव्यो धर्मपदार्थः ।

{१,१५९}   स उच्यते  धर्मशब्दोऽयं पाचकादिवत्सभाग एव धृतिसाधने वर्तते । धृतिश्च प्रीतिपर्यायः । अयं च यथोपदिष्टानुगतपृषोदरादिमध्ये पठितः प्रकृतिप्रत्ययविभागेनोहितव्यः । तदिह धृञा धृतिः,[५१३]मनिन्प्रत्ययेन च तत्साधनमभिधीयते । न चैवमाहारविहारादौ प्रसङ्गः । पङ्कजादिवद्योगरूढ्यभ्युपगमात्चोदनालक्षणश्रेयस्करमात्राभिधानात् । न च योगनिरपेक्षा समुदायशक्तिः, येन विशेषणमात्रे प्रसङ्गो भवेत् । न च भावनायां प्रसङ्गः, तस्या अतत्साधनत्वाद्, यागादीनामेव श्रेयस्साधनत्वस्य चोदनाप्रमाणकत्वात् । केवलरूढ्यभ्युपगमेनैवोपाधिद्वयस्याभिधानमेष्टव्यम् । प्रतीतिसाधनत्वस्य विहितत्वस्य च प्रीतिसाधने
विहिते च धर्मपदोपचारात् । प्रायिकं चैवाखण्डस्य विशेषणमात्राभिधानम् । असत्यां तु गतौ सर्वाभिधानमेव । तुल्यवच्चेह धर्मपदात्प्रीतिस्तत्साधनं च विहितमवगम्यते इति किं न शब्देनोच्यते । यदेतदपि रूपमदृश्यमित्युक्तम् । तन्न, वेदादवगमात् । अभ्युदयसाधनं याग इत्येतावदेव विदितवन्तोऽपूर्वमगणयित्वैव यागादिकर्तृषु धार्मिकशब्दमुपचरन्तो दृश्यन्ते । अतस्ताद्रूप्यमात्रेणैव ते धर्मा इति निश्चीयन्ते । अतः सिद्धमभ्युदयसाधनं विहितं धर्मपदार्थ इति । यत्तूक्तं विगुणे प्रयोगाभावान्न यागादिर्धर्म इति । तन्न । तथाविधस्याभ्युदयसाधनत्वाभावात्तस्य चाधर्मत्वात्कथं तत्र धर्मशब्दः प्रयुज्यते । फलकाले तु धर्मपदप्रयोगोऽभ्युदयसाधनाभिप्राय
एव । अस्ति हि तत्तदानीमपि । शक्तिरूपेणाध्रियमाणमपि स्वरूपेण । यथा चापूर्वं न धर्मपदवाच्यं तथा वक्ष्यत एवेति ॥ १९२ ॥


__________टिप्पणी__________

[५१३] प्रीतिः (ङा)
___________________________


एवं तावल्लौकिकप्रयोगानुसारेण[५१४]यागादयो धर्मा इत्युक्तम् । अपि च येयं पश्वादिषु धर्मफलत्वप्रसिद्धिः तयापि यागादीनामेव धर्मत्वमवगम्यत इत्याह  पश्वादीनीति । अयमर्थः  पश्वादीनि तावद्धर्मफलतया प्रसिद्धानि । अतो यस्यैव तानि[५१५]फलानि स एव धर्म इति भवति मतिः । चित्रादिफलतया चैतानि शास्त्रादवगतानीति चित्रादयो धर्मा इति उपसंहरति  तस्मादिति । न केवलं लोके । वेदेऽपि यागादिष्वेव धर्मपदप्रसिद्धिर्{१,१६०}इति दर्शयता भाष्यकारेण दर्शितं यज्ञेन यज्ञमयजन्त देवाः । तानि धर्माणीति । तद्दर्शयति  धर्माणीति । अस्यामपि श्रुतौ यज्ञसमानाधिकरणो धर्मशब्द इति तद्वचनो निश्चीयत इति । कथं पुनर्विलिङ्गो विसङ्ख्यश्च धर्मशब्दः
यज्ञसमानाधिकरणतया निर्दिश्यते । तत्सामानाधिकरण्ये हि स धर्म इति भवेत् । एकस्यैव यज्ञस्य प्रकृतत्वात्, पुल्लिङ्गत्वाच्च तस्य, अत आह  लिङ्गेति । समुज्झितलिङ्गसङ्ख्याविशेषो धर्मशब्द एवात्र भाष्यकृता दर्शितः । तद्वृत्तस्य प्रकृतग्राहित्वात्, अन्यस्य चाप्रकरणान्निश्चीयते यज्ञसमानाधिकरणो धर्मशब्द इति । लिङ्गसंख्ययोश्च छान्दसो व्यत्यय इति भावः । आद्यश्चात्र यज्ञशब्दो यज्ञसाधनलक्षणार्थः । इतरः श्रुत्यर्थ इति ॥ १९४ ॥

__________टिप्पणी__________

[५१४] कपदप्र (Kःा)
[५१५] नि स (Kआ)
___________________________



एवं तावद्भाष्यकारानुसारेण धर्मपदार्थो व्याख्यातः । मतान्तराणीदानीमुपन्यस्य निरस्यति  अन्तःकरणेति न दृष्टोऽन्तेन । साङ्ख्या ह्यन्तःकरणस्य मनसो वृत्तिविशेषं धर्ममाश्रिताः । शाक्यास्तु चित्तस्यैव चित्तान्तरेण[५१६]भावितां शुभां वासनाम् । आर्हतास्तु कार्यारम्भकान् सूक्ष्मान्मूर्तिमतः पुद्गलान् धर्ममाहुः । पुद्गलशब्दस्त्वार्हतैस्तेष्वेव परिभाषितः । वैशेषिकास्त्वात्मनो विशेषगुणा धर्मा इति प्रतिपन्नाः । मीमांसकैकदेशिनस्त्वपूर्वजन्मन्येव धर्मशब्दमुपचरन्ति । वर्णितश्च तेषामभिप्रायः । अपूर्वजन्मनीति
चापूर्वशब्दनिर्वचनम् । न पूर्वं जन्मास्येत्यर्थः । तद्धि न कर्मणः पूर्वं जायत एव, कृते कर्मणि तन्निष्पत्तेः । एतेषु सर्वेषु च लोके धर्मशब्दप्रयोगो न दृष्टः । लौकिकश्च प्रयोगः शब्दादर्थावधारणे मूलम् । अतो न ते धर्माः । कथं पुनरन्तःकरणवृत्तेर्धर्मत्वं निराक्रियते । मीमांसकैरपि तद्धर्मत्वमिष्यत एव । यागाद्यनीक्षणादिसङ्कल्पानां मानसानामेव धर्मत्वाभ्युपगमात् ।{१,१६१}नैवम् । न मानसाः सङ्कल्पाः, आत्मकर्तृकत्वादुपनिषत्सु तथा दर्शनात् । श्रूयते हि  य आत्मा अपहतपाप्मा विरजो विमृत्युर्विशोको विजिघत्सोऽपिपासः
सत्यकामः सत्यसङ्कल्पः इति । तथा स यदि पितृलोककामो भवति सङ्कल्पादेवास्य पितरः समुत्तिष्ठन्तीति । कृद्योगलक्षणा कर्तरि षष्ठी आत्मकर्तृकतां सङ्कल्पस्य दर्शयतीति न मनोवृत्तेर्धर्मत्वम् । चित्तानां च वास्यवासकभावानुपपत्तिः क्षणिकायुगपद्भुवां विज्ञानवादेऽभिधास्यत एव । तदुपेक्ष्यैव तावत्प्रयोगाभावान्न चित्तवासना धर्म इत्युक्तम् । पुण्याः पुद्गला इति यद्यणवः, न तेषु धर्मशब्दप्रयोगो लोके दृष्टः । अथान्ये ते, तर्हि प्रमाणाभावात्कुतः सेत्स्यन्ति । कुतस्तरां च तेषु धर्मशब्दप्रयोगोऽलब्धसद्भावेषु । पुंगुणस्तु नित्यो वा वैभवादिवत्,
कार्यो वा सुखादिवत् । नित्यत्वे अनुष्ठानवैयर्थ्यम् । कार्यं तु नापूर्वाद्यन्यतममात्मसमवायिनं गुणभेदमुपलभामहे । अपूर्वं तु यथा न धर्मस्तथोक्तमेव । अप्रयोगादिति वक्ष्यति च । यदपि च कर्तृफलदाय्यात्मगुणः संयोगजो दृष्टः कार्यविरोधीति धर्मस्य लक्षणमुक्तं, तदयुक्तम् । अधर्मसाधारण्यात्, स्मृतिहेतुसंस्कारसाधारण्याच्च । तयोरप्येवंलक्षणकत्वेन धर्मत्वप्रसङ्गात् । कर्तृफलदायीति चाव्यापकः । श्राद्धे त्वकर्तॄणां पित्रादीनां तृप्तिफलश्रुतेः । वैश्वानर्याश्च पितृकर्तृकाया एव पुत्रगामि फलमिति वः सिद्धान्तः । वैश्वानरं द्वादशकपालं
निर्वपेत्पुत्रे जाते इति हि विधाय आम्नायते यस्मिन् जात एतामिष्टिं निर्वपति पूत एव स तेजस्व्यन्नाद इन्द्रियावी पशुमान् भवतीति । शास्त्रफलं प्रयोक्तरि (३ ।७ ।१८) इत्युत्सर्गतः प्राप्तपितृगामिता पुत्रगामिफलश्रुत्यापोद्यते । अतः सिद्धं नान्तःकरणवृत्त्यादयो धर्मा इति । ननु श्रेयस्साधने तावद्धर्मपदप्रयोगो भवद्भिरपीष्यते । एते च श्रेयस्साधना इति कथं तेषु धर्मशब्दप्रयोगो न दृष्ट इत्युच्यते । अत आह  न चेति । न तावदेषां फलसाधनता प्रत्यक्षादिगम्या, अतीन्द्रियत्वात् । न च चोदनागम्या, यागादीनामेव तया फलसाधनतावगतेरिति ॥ १९६ ॥


__________टिप्पणी__________

[५१६] ण शु (Kआ)
___________________________


{१,१६२}आह  अस्त्वन्तःकरणवृत्त्यादयो न श्रेयस्साधनतयावगम्यन्त इति न धर्मा इति । अपूर्वं तु प्रीतिसाधनमेव, अतिक्रान्ते कर्मणि तत एव फलसिद्धेः । यागसाधनवादिनोऽपि हि अपूर्वं कृत्वेति व्याचक्षाणा अपूर्वसिद्धिमन्तर्भावयन्ति । परैरप्युक्तम्  आरम्भात्स्वर्गः कर्मणा चारम्भः इति । आरम्भ इत्यपूर्वमेव समाचक्षते । स ह्यारभ्यते । अतोऽपूर्वं धर्म इत्येव न्याय्यं मन्यन्ते, अत आह  न चेति । अयमभिप्रायः  किमिदमपूर्वं नाम । यदि तावत्कर्मशक्तिः फलशक्तिर्वा, नासौ साधनं साध्यं वा । शक्तेरकारकत्वात्, पुरुषाभिलषितफलानुषङ्गिकतया सिद्धत्वाच्च । यदि वस्त्वन्तरमेवापूर्वमुच्यते,
तदप्ययुक्तम् । तस्य साध्यसाधनयोरन्यतररूपाननुप्रवेशितया प्रत्येतुमशक्तेः । न हि तत्स्वर्गस्य साधनं यागस्य च साध्यं शब्दादवगच्छामः । नान्यतः प्रमाणात्, तदवेद्यत्वाभ्युपगमात् । अत एव न शब्दात्, प्रमाणान्तरागोचरे व्युत्पत्त्यभावात् । अपदार्थस्य चावाक्यविषयत्वात् । अतः साध्यसाधनभावादन्यथापि[५१७]प्रमाणान्तरेण न वस्त्वन्तरभूतमपूर्वं शक्यावगमम् । एतद्रूपद्वयरहितस्य[५१८]तस्य रूपान्तरेण दर्शयितुमशक्यत्वादिति ॥ १९७ ॥


__________टिप्पणी__________

[५१७] प्रकारान्त (Kआ)

___________________________


[५१८] स्य रू (ङा)
___________________________


अपि च यद्यपूर्वं यागस्य साध्यं स्वर्गस्य च साधनमिष्यते, ततः श्रुतहानिरश्रुतकल्पना चेत्याह  श्रुतसाधनेति । ताद्रूप्यं तेन भावना च वाक्यार्थः । सा च साध्यसाधनापेक्षिणी यथा स्वर्गयागावेव गृह्णाति तथा भावार्थाधिकरणे वक्ष्यते । इहापि च भावनापञ्जरप्रकरणे । अतस्तत्तावद्धेयमश्रुतं च । अतीन्द्रियस्यावस्तुनो गगनकुसुमादिसन्निभस्य साध्यसाधनत्वं कल्पनीयमित्यश्रुतकल्पनेति । अन्यतररूपानभ्युपगमे निस्स्वभावस्याभाव एव भवेदित्यभिप्रायेणाह  व्यतिरेके त्वरूपतेति ॥ १९८ ॥

{१,१६३}   इदं च प्रौढिप्रदर्शनार्थमुक्तम् । न त्वेतद्रूपद्वयरहितस्य धर्मशब्दवाच्यतोपपद्यत इति । अतो न तत्त्वान्तरमपूर्वम् । किन् तु फलं कर्तुमभिप्रवृत्तस्य यागादेरेव शक्तिमात्रं, पश्वादेर्वोत्पत्तावभिप्रवृत्तस्य शक्तिमात्रमेव सूक्ष्मावस्था अपूर्वम् ।
न तत्त्वान्तरम् । न च कर्मशक्तिरेव फलसाधनं, कर्मावान्तरव्यापारत्वात् । न चावान्तरव्यापारव्यवधिरकारणतामापादयति, काष्ठादीनां ज्वलनादिव्यापारव्यवधाने तत्प्रसङ्गात् । अतः कर्मैव शक्तं फलसाधनं न शक्तिरिति शास्त्रादवगम्यमाने कथं शक्तेर्धर्मपदवाच्यतेत्यभिप्रायेणाह  तस्मादिति ॥ १९९ ॥

इतश्च फलसाधनशक्तिर्न धर्म इत्याह  शक्तय इति । अस्यार्थः  भावशक्तयः खलु साधारणशब्दैरेव योग्यताशक्तिसामर्थ्यादिभिर्दृष्टाभिधानाः न विशेषतो भावशब्दैरुपाख्यायन्ते । धर्मशब्दस्तु विशेषतो भावशब्दः । अन्यत्रैवञ्जातीयकेऽप्रयोगात् । न हि लौकिकानां द्रव्यादीनां शक्तयो धर्मपदेनोपाख्यायन्ते । अतो न यागादीनां शक्तयो धर्मपदेनोपाख्यायन्त इति सिद्धमिति ॥ २०० ॥

अत्रापरमर्थपदव्याख्यानार्थं भाष्यम्  उभयमिह चोदनया लक्ष्यते अर्थोऽनर्थश्च । कोऽर्थः, यो निःश्रेयसाय ज्योतिष्टोमादिः । कोऽनर्थः, यः प्रत्यवायाय श्येनो वज्र इषुरित्येवमादिः । तत्रानर्थो धर्म उक्तो मा भूदित्येवमर्थमर्थग्रहणमिति । अस्य किलायमर्थः  यदि चोदनालक्षणो धर्म इत्येतावदुच्येत, अतोऽनर्थस्य चोदनालक्षणस्य श्येनादेर्धर्मता भवेत् । अनर्थश्चासौ प्रत्यवायकरत्वेन । अतस्तन्निवृत्त्यर्थोऽर्थशब्द इति । तदेतदाक्षिपति  पुरस्तादिति । अस्यार्थः  एकाङ्गविकलं हि प्रत्युदाहरणं भवति ।[५१९] न द्व्यङ्गविकलम् । तद्यदेव चोदनालक्षणपदेन न व्यावर्तयितुम्
इष्टं, तदर्थग्रहणेन व्यावर्तनीयम् । अनर्थश्च चोदनालक्षणपदेन व्यावर्तितः । विधायकस्य वाक्यस्य चोदनात्वात् । तेन चानर्थहेतोः हिंसाया अलक्ष्यमाणत्वात् । प्राणवियोगफलो हि व्यापारो हिंसा । सा च न हिंस्यादिति श्रुत्या निषिद्धेत्यनर्थः । स च निषेधलक्षितः न तु चोदनालक्षित इति चोदनालक्षणपदेनैव तद्व्यावृत्तिसिद्धेरनर्थकमर्थपदमिति । पुरस्तादिति । चोदनेति क्रियायाः प्रवर्तकं वचनमित्यत्रेत्यर्थः ॥ २०१ ॥


__________टिप्पणी__________

[५१९] ति । तद्य (ङा)
___________________________


स्यादेतत् श्येनादयोऽत्र भाष्यकारेण प्रत्युदाहृताः, ते च चोदनालक्षणा एवेति । तदयुक्तम् । यदि नाम श्येनादयश्चोदनालक्षणाः, न त्वर्थपदेन व्यावर्तयितुं शक्यन्ते । निषेधप्रमाणकत्वादनर्थत्वस्य । तेषां च विधिविषयाणां निषेधागोचरत्वादित्यभिप्रायेणाह  चोदनेति । तदिह योऽनर्थो हिंसा नासौ चोदनालक्षणा, निषेधलक्षणत्वात् । ये च चोदनालक्षणाः श्येनादयः, न तेऽनर्था इत्युभयतःपाशा रज्जुरिति ॥ २०२ ॥

स्यादेतत् यदि नाम निषेधप्रमाणकमनर्थत्वं न । एवमपि श्येनादौ न सम्भवति, विधिविषयाणामपि निषेधविषयत्वसम्भवादतिरात्र इव षोडशिनः । अत आह  यद्यपीति । अयमभिप्रायः  न तावद्विध्यवरुद्धे विषये निषेधः सम्भवति । यद्यपि क्वचिद्भवति, तथापि न तादृशान्निषेधादनर्थत्वं विज्ञायते । केवलो हि निषेधोऽनर्थत्वमापादयति, न विधिसहितः यथोदाहृत एव षोडशिनि । न ह्यसावनर्थः, अनुष्ठानविकल्पमात्रार्थत्वान्निषेधस्य, उभयथापि क्रतुफलसम्पदोऽविशेषात् ।[५२०]अतो यदि नाम श्येनो निषिध्येत नैवमप्यभिचारविधिना विहितोऽनर्थत्वं
प्रतिपद्यते । केवलनिषेधगोचरा एव कलञ्जभक्षणादयोऽनर्थाः, प्रत्यवायहेतुत्वात् ।


__________टिप्पणी__________

[५२०] त्यदि (Kआ)
___________________________


{१,१६५}किं पुनस्तेषां प्रत्यवायहेतुत्वे प्रमाणम् । यदि निषेधः, तदयुक्तम् । नञर्थपर्यवसाय्येव हि निषेधविधिर्न निषेध्यस्यानर्थतामापादयितुं क्षमः । तावतैव निषेधविध्यर्थसिद्धेः । निषिध्यमानक्रियाकर्तुरेव निषेधविधिष्वधिकारः । तस्यां च रागादिना प्रवृत्तः पुमानधिकारी लब्ध एवेति नाधिकार्यन्तरापेक्षा । एवञ्च न तद्विशेषणेऽपि । अधिकारी हि नानवच्छिन्नो विशेषणेन बोद्धुं शक्यत इति तद्विशेषणापेक्षा । तत्र स्वर्गपुत्रादिश्रुतिषु कामाधिकारेषु काम्यपर्यन्तता सिद्धा । जीवनभेदनादिश्रुतिषु
निमित्ताधिकारेषु निमित्तपर्यन्ततेति मीमांसाकृतधियो धीरा विभजन्ते । निषेधाधिकारेषु न तावत्प्रत्यवायपरिहारः साध्यतया श्रुतः । न च पिण्डपितृयज्ञवत्कल्पयितुं शक्यते । अधिकारिलाभात् । उक्तं हि  निषिध्यमानक्रियाकर्तुरेवाधिकारः इति । किं पुनस्तत्र विशेषणम् । भक्षयतिरेव । नन्वसौ विषयविशेषणम् । सत्यम्, विषयस्यैव विशेषणं गले पातिकया भक्षयतिरधिकारिविशेषणमाख्यायते । यत्र खलु नञर्थे पुरुषो नियुज्यते स विषयः । न चासौ भक्षयतिनानवच्छिन्नो बोद्धुं शक्यत इति तद्विशेषणतयैव पर्युपयुक्तस्य
भक्षयतेर्बलादधिकारिविशेषणता सम्पत्स्यते । एषा हि तत्र वचनव्यक्तिः यो भक्षयेत्स नेति । एवञ्च सम्पन्नमुभयं यश्च विषयो नञर्थः यश्च भक्षयति प्रवृत्तोऽधिकारीति नाधिकार्यन्तरापेक्षायां प्रमाणमस्ति । न च किञ्चिदधिकारे हेतुतया सम्बद्धं साध्यतया सम्बध्यते । नियोगसिद्धिनान्तरीयकत्वात्फलसिद्धेः । इतरथा साध्यद्वयापत्तेः । एवं सर्वत्र । किमिदानीं प्रत्यवायकराणि । निषिद्धानि महापातकोपपातकादीनि तथा नाम । न तु श्रुतिपरतन्त्राणामशब्दार्थकल्पना मीमांसकानाम् । किमिति तर्हि निषिद्धं न क्रियते, विहितं वा किमिति क्रियते । विहितत्वादिति चेत्, समानम्
इदं निषिद्धायां क्रियायाम् । तदपि निषिद्धत्वादेव न क्रियते । न हि विधिनिषेधाभ्यामन्यदस्ति नाम हेत्वन्तरं वैदिकेषु प्रवृत्तिनिवृत्त्योः । तस्मान्न किञ्चिन्निषिद्धानां प्रत्यवायकरत्वे प्रमाणं पश्यामः । कस्तर्हि दुःखहेतुः । किं नो विदितेन कारणेन । अस्ति तावद्दुःखहेतुः तदेव हि नस्तत्र प्रमाणम् ।

अत्राभिधीयते  निषेधश्रुतावर्थापत्तिरेव निषिद्धानां प्रत्यवायकरत्वे प्रमाणं विधिश्रुताविव विहितानामभ्युदयहेतुत्वे । तथा व्युत्पत्तेः । यथा{१,१६६}खल्वयं प्रवर्तितोऽप्यनपेक्षितयोगक्षेमो न प्रवर्तते, एवं वारितोऽपि न तावच्चिकीर्षितान्निवर्तते यावद्दुःखहेतुरयमिति न प्रतिपद्यते । एष ह्यासम्भवाद्दुःखहेतुमेव त्रिविधमहासीदिति निषेधश्रावी दुःखहेतुरयं निषेधविषय इति प्रतिपद्यते । यत्त्वधिकारिलाभे न कल्पनाबीजमिति । तन्न । हिताहितप्राप्तिपरिहारार्थिन एव सर्वत्राधिकारात् । नित्याधिकारेष्वप्युपात्तदुरितक्षयाकरणनिमित्तप्रत्यवायपरिहारार्थिन एव सर्वत्राधिकारसमर्थनात् ।
या तु विषयविशेषणता निषेधगोचराणां क्रियाणामुक्ता, साप्ययुक्ता । भावार्थविषयत्वाद्विधेः । जञर्थस्याभावार्थीभूतस्याविधिविषयत्वात् । अत्यन्तानुपाख्येयनञर्थवादिनां च सुतरामविधिविषयत्वं तदर्थस्य । अतो नात्र विध्यर्थः सम्पाद्यतयावगम्यते । किन् त्वनागतानुतिष्ठासितभावविरोध[५२१]फल एवात्र नञ् । एषा चात्र वचनव्यक्तिः यद्धन्यात्तन्नेति । वक्ष्यति च  भाववारिका नञो वृत्तिरिति । अतो येषामेव नात्यन्तमवस्त्वात्मा नञर्थः, तेषामेव तावत्तदर्थोऽभिधीयत इति युक्तमभिधातुमिति । अपि च यदेतद्विषयविशेषणतयोपयुक्तस्य पुनरधिकारिविशेषणत्वकल्पनं,
तदपि न चतुरश्रमिव मन्यामहे । विषयविशेषणं हि सर्वमपूर्ववत्साध्यतयाग्नीषोमीयसौर्यादिषु समधिगच्छन्तो दृश्यन्ते एवं यागं कुर्यादिति । अधिकारिविशेषणं तु सिद्धं यत्स्वर्गकामजीवनभेदनादिमानिति । तत्कथमेक एव भक्षयतिः सिद्धसाध्यभावमनुभवतीति सम्भावयामः । निर्दोषाश्च निषेधाधिकारा इति लोकशास्त्रविरुद्धमभिधीयमानं नास्तिक्यमेवापादयति । दुःखोत्पत्तौ किं नो विदितेन कारणेनेति[५२२]निस्सरणोपायमात्रम् । नैवंविधेनोत्तरेण शिष्याणां भ्रान्तिराधातुमुचिता । न तावदहेतुकानि दुःखानि, अभूत्वा भवनात् । न
विहितहेतुकानि ।[५२३]तेषां श्रुताश्रुतानेकविधाभ्युदयहेतुत्वात् । न चाविहिताप्रतिषिद्धहेतुकानि, तेषामपि वर्जनीयत्वापत्तेः । को[५२४]हि प्रेक्षावान् दुःखहेतुं न परिहरति । पारिशेष्यान्निषिद्धानामेव दुःखहेतुत्वमास्थेयम् । कथं तदप्रमाणमभिधीयते । पारिशेष्यं प्रमाणमस्तु[५२५]न शास्त्रमिति चेत् । एवञ्जातीयकेष्वनुमानस्याप्रवृत्तेः । अश्रुतफलानां च विहितानामपि नित्यानां हेतुत्वसम्भवान्न पारिशेष्यलाभः । तस्मात्शब्दप्रमाणमेव निषिद्धानां प्रत्यवायकरत्वं यथास्माभिरुक्तम् ।


__________टिप्पणी__________

[५२१] धि
[५२२] स्सारणमात्रम्
[५२३] विहितानि
[५२४] यो (Kआ)
[५२५] त्र (ङा)
___________________________


{१,१६७}यस्तु वदति  ब्राह्मणहननादिषु निषेधाधिकारेषु ह्यर्थवादोपात्ता यातनाविशेषाः तं शतेन यातयादित्यादयः साध्यतया श्रूयन्ते । तैश्च मिलितैव निषिध्यमानक्रियाधिकारिणं विशिनष्टि । अतः संवलिताधिकार एवायं, शतादियातनापरिहारकामो हननाभिप्रवृत्तो न कुर्यादिति । दृष्टं चार्थवादोपात्तमधिकारिविशेषणं रात्रिसत्रे । तदिहाधिकारिहेत्वपेक्षायामगृह्यमाणे विशेषे तदपि हेतुतया स्वीक्रियत इति । तदयुक्तम् । अगृह्यमाणे विशेष एवं नाम । न चेह तदग्रहणम् । स्वपदवाक्यान्तरोपात्तयोर्महाविशेषात् । रात्रिसत्रे हि फलान्तराश्रवणाद्
अर्थवादोपात्तप्रतिष्ठाब्रह्मवर्चसादीनां चागृह्यमाणविशेषाणां च युगपदुपस्थानात्सर्वार्थवादोपात्तफलार्थिन एवाधिकार इति युक्तं कल्पयितुम् ।[५२६]एवं जातेष्टावपि समस्तार्थवादोपात्तपूतादिविशेषाणामगृह्यमाणविशेषत्वात्पुत्रजन्मनश्चाधिकारिविशेषणानुरूपेणाश्रयणाद्युगपदेव सर्वविशेषणविशिष्टोऽधिकारीति कथ्यते । इह तु न कलञ्जं भक्षयेदिति समानपदोपात्तो भक्षयतिरधिकारिविशेषणतयावगत इति नाधिकारिहेत्वन्तरापेक्षा । एवं ब्राह्मणहननादिप्रतिषेधेष्वपीति न क्वचिदार्थवादिकफलविशेषणापेक्षा ।[५२७]यदि तूच्यते  नञर्थविशेषणतयैव
धात्वर्थोऽवगतो यावदधिकारिविशेषणतया कल्प्यते, तावदर्थवादोपात्तविशेषणान्युपस्थितानीति विशेषाग्रहणम्[५२८]इति । न, एवमपि विपरीतविशेषणापत्तेः । धात्वर्थो हि[५२९]यदा विषयविशेषणतयावगतः[५३०]पुरुषगुणतयावकल्प्यते । अर्थवादोपात्तानि त्वनन्यत्रोपयुक्तानीति तद्विशिष्टाधिकारिकल्पनैव न्याय्येति न संवलिताधिकारसिद्धिः । एवञ्च विषयविशेषणस्यैव भक्षयतेर्गलेपातिकयाधिकारिविशेषणत्वमित्युपेक्षितव्यम् । यदपि शतेन यातयादित्यादिविध्युपनिबन्धनं साध्यत्वामाचक्षते, तदप्ययुक्तम् । अविधिविषयत्वात्फलानां साध्यभावस्य । वक्ष्यते च तस्य लिप्सार्थलक्षणेति ।
काम्यतयैव फलानि श्रुतिभिरुपनीयन्ते, किमत्र विधिश्रुत्या । अत एव रात्रिसत्रे प्रतिष्ठाकाम इति विपरिणामाश्रयणं प्रतिष्ठादीनां साध्यतासिद्ध्यर्थं, न तु प्रतितिष्ठेयुरिति विध्याश्रयणमिति यत्किञ्चिदेतत् । अतः सिद्धं निषेधप्रमाणकमनर्थत्वमिति ॥ २०३ ॥


__________टिप्पणी__________

[५२६] नम् । ए
[५२७] क्षा इति । य
[५२८] षणाग्र
[५२९] यावद्विष
[५३०] वकल्प्य (ङा)
___________________________



एवं श्येनादिस्वरूपाभिप्रायेण तत्फलाभिप्रायेण वा न प्रत्युदाहरणग्रन्थो घटत इत्युक्तम् । पूर्वापरिविरोधादप्ययमग्रन्थ इत्याह  चोदनेति । उभयमिह चोदनया लक्ष्यते इति श्येनादीनां चोदनालक्षणत्वमुक्तम् । पुनश्च कथं पुनरसावनर्थः । हिंसा हि सा । सा च प्रतिषिद्धेति यन्निषिद्धत्वमुच्यते, तत्तेन चोदनालक्षणत्वप्रतिज्ञानेन विरुध्यते । विधायकं हि वाक्यं चोदना । अतः कथं तल्लक्षितस्य विधेयस्य निषिद्धत्वं पुनरभिधीयते इति । अपरमपि हिंसा हि सा । सा च प्रतिषिद्धेति भाष्यं, तद्दूषयति  श्येनादाविति । योऽयमुपदिष्टश्
चोदनालक्षणः श्येनादिरसौ हिंसेति समभिव्याहारो न युज्यत इति ॥ २०४ ॥

कथं न युज्यते, अत आह  हिंसा हीति । न श्येनादयो हिंसा । फलं हि तेषां हिंसा । सा च स्वरूपेण भिन्ना । न तु त एव हिंसेति स्वरूपभेदमेव दर्शयति  सा हीति । अभिचारो हिंसा मारणमिति पर्याया इति प्राणवियोजनात्मिकैव हिंसा । न तु तथा श्येनादिः, तस्यासिवद्धिंसायाः पृथक्त्वात् । यथा ह्यसिना शत्रौ व्यापाद्यमाने छेदनमेवासिजन्यं, हिंसा नासिः, एवं श्येनादिजन्यमायुर्भाग्यच्छेदनमेव हिंसा न श्येन इति न तस्मिन् हिंसाभिधानमुपपन्नमिति ॥ २०५ ॥

अपरमपि कथं पुनरसावनर्थः कर्तव्यतयोपदिश्यते इति प्रश्नपूर्वकमुक्तं नैव श्येनादयः कर्तव्या विज्ञायन्ते, यो हि हिंसितुमिच्छेत्तस्यायमभ्युपाय इति हि तेषामुपदेशः इति । तदपि नोपपन्नमित्याह  उपदेशेति । यदा हि नैव श्येनादयः कर्तव्यता विज्ञायन्त इति तेषां विधेयत्वमपह्नुतं,[५३१]तदा कथमविधेयेष्वेवोपदेशाभिधानं तेषामुपदेश इति । विध्युपदेशशब्दयोः पर्यायत्वादिति भावः ।


__________टिप्पणी__________

[५३१] ह (ङा)
___________________________


{१,१६९}  स्यादेतत् अविधेयेष्वेव चोदनालक्षणत्वमात्रेणोपदेशवाचोयुक्तिः । कथमविधेयानां चोदनालक्षणत्वमिति चेत् । क्रमवदिति ब्रूमः । यथा खलु अध्वर्युर्गृहपतिं दीक्षयित्वा ब्रह्माणं दीक्षयतीति न तावत्क्रमो विधीयते । यागादिवदभावार्थीभूतस्याविधिविषयत्वात् । न च दध्यादिद्रव्यवत् । अकारकत्वात् । अकारकत्वं चामूर्तत्वात् । न चारुणादिगुणवद्द्रव्यावच्छेदेन कारकत्वम्, एकैकपदार्थावच्छेदकत्वेनानुपलक्ष्यमाणत्वादनेकाश्रयत्वात् । न च संखादिवद्विधानम्, अपृथक्पदाभिधेयत्वात् । पृथक्पदाभिधेया हि संख्या तां चतुर्भिरादत्त इति सा विधीयेतापि । न चैवं क्रमः, प्रचयादवगम्यत्वात् । अतः
कथं विधिविषयो भवेत् । तथा वेदं कृत्वा वेदिं कुर्यादिति पदार्थ एव कर्तव्यबुद्ध्या गृह्यते न तु क्रमः । कथं व अतद्गोचरो विधीयेत । अतोऽविधेय एव क्रमः । अथ च नाचोदनालक्षणः । विध्यनुमतत्वात् । अनुमन्यते हि विधिरानुपूर्व्यमग्न्याधानादिब्राह्मणतर्पणावसानं पदार्थजातमेकत्र कर्तर्युपसंहरन् । न ह्येकः कर्ता युगपदखिलमुपपादयितुमलं विधिवितानम् । अतो विध्यभ्यनुज्ञामात्रेण विधानविनियोगशून्योऽपि क्रमः शास्त्रार्थ एव । एवं श्येनादयोऽपि नियोगविषयतयावगताश्चोदनालक्षणाः, न तु विधीयन्ते । यद्धि नियोगसामर्थ्यादेवोपादीयते तद्विधेयमिति तन्त्रे व्यवहारः । कथं
तर्हि विषयभावः ।[५३२]यस्मिन्नर्थे स्थित्वा पुरुषो नियुज्यते नियुक्तोऽस्मीत्यधिकारं बुध्यते स तु विषयः, न तु विषये नियोगो नियुङ्क्ते । आत्मन्येव नियोगात् । वक्ष्यति चापूर्वाधिकरणे  आरम्भे हि पुरुषो नियुज्यते न कर्मणीति । अतः सिद्धमविधेया अपि चोदनालक्षणाः श्येनादय इति । एवं च उभयमिह चोदनया लक्ष्यते इति श्येनादिस्वरूपाभिप्रायमेव, श्येनस्य विधिविषयत्वेन चोदनालक्षणत्वात् । अविधेयत्वाच्च निषेधविषयत्वोपपत्तिः । अतो निषिद्धत्वाभिधानमपि युक्तमेव । फलार्थिता हि श्येनानुष्ठाने निमित्तं, न विधिः । तदभिप्रायेण च तस्य लिप्सार्थलक्षणेति ।
अङ्गहिंसा त्वफलसाधनत्वादसत्यां फलप्रयुक्तौ विधिनैवानुष्ठाप्यते इति नास्पदं निषेधस्य ।{१,१७०}इतिकर्तव्यता हि[५३३]सा । सा विधिनैवाङ्गीकृता कथं निषेधविषयो भवेत् । हिंसाहीत्यपि श्येनादिस्वरूपाभिप्रायमेव । प्राणवियोगफलो हि व्यापारो हिंसा, तथा च श्येनादिः अतः सोऽपि हिंसैव । न च खङ्गादौ प्रसङ्गः, अव्यापाररूपत्वात् । न च श्येनसमनन्तरं निधनं नोपलभ्यत इति श्येनो न हिंसा, तावतापि तत्फलत्वानपायात् । न हि खङ्गादिहते व्रणपरिपाकादिना चिराद्विपद्यमाने खङ्गाभिघातो हिंसेति न बुध्यते । अत एव खादकादयोऽपि घातका इति मानवाः स्मरन्ति । अतो हिंसा श्येनो निषिद्धश्
चानर्थश्च चोदनालक्षणत्वेन धर्मो मा भूदित्यर्थग्रहणेन व्यावर्तित[५३४]इति सर्वं समञ्जसमेवेति । अत आह  श्येनादेरिति । अस्याभिप्रायः  यत्तावदविधेया अपि क्रमवच्चोदनालक्षणाः श्येनादय इति । तदयुक्तं, दृष्टान्तासिद्धेः । न हि नः क्रमो न विधीयते । यत्रैव हि विधेरन्यतः पुरुषो न प्रवर्तते तद्विधेयम् । अप्रवृत्तप्रवर्तकत्वाद्विधेः । न च फलादन्यत्र पुरुषो रागादिना प्रवर्तते । न ह्यस्य क्रमानुष्ठाने रागादयः प्रवर्तकाः । विधिरेव तु निश्शेषशेषशेषिविषये प्रयोगे एकं कर्तारमायोजयन्नानाक्षिप्तानुपूर्व्यविशेषपरिग्रह आत्मानं
लभत इति षोढाविभक्तपाञ्चमिकप्रमाणसहायस्तं तमानुपूर्व्यविशेषं शास्त्रार्थतया नियच्छति ॥


__________टिप्पणी__________

[५३२] यविभागः य (ङा)
[५३३] हिंसा वि
[५३४] ते (ङा)
___________________________


किमिदानीं प्रयोगविधिप्रमाणक एव क्रमः । नन्वसौ युगपदुपसंहरति । तत्र च क्रमविरोधः । न । क्रमानुगुणयौगपद्यपरिग्रहात् । न खल्वीश्वरोऽपि साङ्गं प्रधानमेकत्र क्षण उपसंहर्तुं क्षमः । अत एकोपक्रमावसानत्वमेव शेषशेषिणां प्रयोगविधिप्रमाणकं नैकक्षणभावित्वम् । अवधृतस्वरूपाणां प्रयोगो रच्यते । सक्रमकाश्च पदार्था अवधृता इति[५३५]तद्विरोधिन्येव यौगपद्यकल्पना । यत्तु असति विनियोगे नाङ्गत्वमिति । तन्न । तार्तीयैरेव श्रुत्यादिभिः किञ्चिद्विलक्षणर्विनियोगात् । अपि च अविनियुक्तमपि पश्वेकत्वमङ्गमिच्छतां किमपराद्धं क्रमेण, यदसावनङ्गम्
इत्याश्रितम् । औपादानिकं तस्याङ्गत्वमिति चेत्, यदि नियोगाक्षेप उपादानं, नासाविह दण्डवारितः । अत्रापि हि क्रमं प्रति विध्याक्षेपो वर्णित एव । अभिधेया संख्या सोपादानतः शेषो भवतीति युक्तम् । न त्वेवं क्रम इति चेत्, किमत्राभिधानेन ।{१,१७१}यदेव किञ्चित्कथञ्चिदवगतं तदेव विध्यनन्यथासिद्ध्या तेनाक्षिप्यते । विरोधपरिहारश्चोक्तः ।[५३६]अपि च वषट्कर्तुः प्रथमभक्षः इत्यादावनन्यपराभिधानावगतत्वाद्[५३७]विधेर्नाविधेयता सिध्यति । तत्रैव हि विधीयते नान्यत्रेति चेत् । तदर्धजरतीयम् । यत्तु कर्तव्यता[५३८]बुद्धिविषयो नेति । तन्न । वेदं कृत्वा वेदिं कुर्यादिति सक्रमपदार्थकर्तव्यतावगमात् ।
निष्कृष्यकर्तव्यता नावसीयत इति चेत्पदार्था वा किं तद्रहिताः कर्तव्यताधिया[५३९]गोचरीक्रियन्ते यद्विधेयतयेप्यन्ते । सर्वथा नः सक्रमकपदार्थविषयैवानुष्ठानसंवित् । पदार्थावच्छेदादेवारुणादिवन्नाकारकत्वम् । यत्त्वेकैकपदार्थावच्छेदकतया नावगम्यत इति ।[५४०]नैतावता अकारकत्वं शक्यते वक्तुम् । स्वभावो ह्ययं क्रमस्य यन्नानाश्रयत्वं द्वित्वादिवत् । न हि द्वित्वादयः संख्या एकैकत्र न समवयन्तीति नावच्छेदिका भवन्ति । अकारकं वा । अतः सिद्धं तावत्क्रमो विधीयत इति । एवं च न तन्निदर्शनेनाविधेयानामेव चोदनालक्षणत्वं श्येनादीनाम् । अपि च यदि श्येनादयो न विधीयन्ते, किमन्यद्
विधेयमिति न विद्मः । नन्वङ्गानि विधीयन्त इत्युक्तम् । रागादिभिस्तेषु नराणामप्रवृत्तिविषयवात् । किं पुनस्तेषु रागादयो न प्रवर्तकाः । अप्रीत्यात्मकत्वादिति चेत् । समानमिदं साधनेषु । तान्यपि बह्वायाससाध्यानि दुःखात्मकान्येवेति न नरं रञ्जयन्तितराम् । यदि तु प्रीतिसाधनत्वात्तेषु रागादयः प्रवर्तका इत्युच्यन्ते, अङ्गेष्वपि प्रसङ्गः । अननुगृहीतस्य साधनत्वानुपपत्तेः । अङ्गजन्यत्वाच्चानुग्रहस्य । एवं चाङ्गप्रधानद्वयस्याविधेयत्वादविषयो विधिरापद्यते । अपि च विधिविषयाः श्येनादयो न विधीयन्त इति दुरधिगमम् । विधिविषयमेव विधेयविदो विधेयं मन्यन्ते । अविधेयस्य
विधिविषयभावानुपपत्तेः । नन्वेतावदेव[५४१]विधिविषयत्वं यत्तत्र विधिरवगम्यते । न पुनस्तस्य[५४२]कर्तव्यता । यथाहुः  कर्तव्यताविषयो हि नियोगो न तत्कर्तव्यतामाहेति । का पुनः कर्तव्यता । यागादयः । एषैव हि नियोगस्य कर्तव्यता यद्यागानुष्ठानम् । तत्प्रकाराश्चेतिकर्तव्यताः प्रयाजादयः । यद्येवं केन रूपेण यागादिषु विधिरवगम्यते । यदि यागं कुर्यादिति, नन्वियमेवासौ कर्तव्यतेति कथं न{१,१७२} यागादीनां कर्तव्यतामाहेत्युच्यते । नन्वात्मन्येव प्रवर्तयतीत्युक्तम् । सत्यम् । न तु यागातिरेकि किञ्चित्कार्यं कार्यतयावगम्यते इति विधिविवरणे वक्ष्यामः । अतो विधेयाः
श्येनादयः प्रियम्, अस्य भ्रातृव्यवधस्य साधनानीति नानर्थतया प्रत्युदाहरणमर्हन्तीति । यदपि तेष्वेव हिंसाशब्दो मुख्य इत्युक्तं, तदयुक्तम् । अभिचारपर्यायो हि हिंसाशब्दः । सा च हिंसा फलं श्येनस्य अभिचरन् यजेतेति हि श्रूयते । न तु श्येनादय एवाभिचाराः । खादकादिषु घातकादिपदप्रयोगो गौणः । न चेह गौणहिंसापदाश्रयणे किञ्चित्कारणम् । श्येनशब्दे[५४३]तु फललक्षणाकारणं वक्ष्यामः । तस्मात्सूक्तमविधेये श्येनादौ न किञ्चिद्विधेयमिति ॥ २०६ ॥


__________टिप्पणी__________

[५३५] तदविरो (Kःा)
[५३६] अत्रापि (ङा)
[५३७] त्वाद्नावि
[५३८] तावि
[५३९] यो (Kआ)
[५४०] ति तन्न नै (ङा)
[५४१] वाद्वयस्य विधिविषयत्वात्यत्(Kआ)
[५४२] स्य कर्तव्यताविषयो (ङा)
[५४३] ब्देन तु (ङा)
___________________________



एवं तावदुपपत्तितः श्येनादीनां विधेयत्वमुक्तम् । इदानीमेतत्परित्यागे सिद्धान्तहानिरपीत्याह  सर्वत्रेति हान्तेन । जानात्येवासौ मयैतत्कर्तव्यमिति, उपायं तु न वेदेत्यादौ सर्वत्र भाष्यकारानुसारेणैवांशद्वयगामी विधिरवगम्यते । तदिह श्येनाद्यविधेयपक्षे बाध्यत इति । अयं चापरः श्येनादीनामविधेयत्वे दोष इत्याह  ये चेति स्युरन्तेन । ननु[५४४]यथा ज्योतिष्टोमादयो न विधीयन्ते एवं न निषिध्यन्ते तेऽपीति ।[५४५]कस्माद्धर्मता न भवत्यत आह  हिंसेति । यद्यपि ज्योतिष्टोमादयो न स्वरूपेण हिंसा, तथाप्यग्नीषोमीयादिपशुहिंसा तेषां साधनम् । सा
चांशद्वयगामिन्यपि निषिद्धेत्युक्तम् । अतो निषिद्धाङ्गत्वेन प्रत्यवायहेतुत्वादधर्मता ज्योतिष्टोमादीनामिति । अपि चांशद्वयाविधाने तदुत्खातिरेवेत्याह  न चेति । विधेरयं महिमा यत्स्वभावसाध्यो यागः फलाङ्गः, तथा वक्ष्यति जैमिनिः कर्माण्यपि फलार्थत्वात्(३ ।१ ।४) इति । तथेतिकर्तव्यतापि यत्फलसाधनाङ्गमसावपि विधिमहिम्नैव । सा विहिता सती पुरुषार्थात्मकसाध्यसम्बन्धमीहमाना फलवत्क्रत्वङ्गभावमनुभवतीति फलवत्सन्निधावफलं तदङ्गमिति{१,१७३}वक्ष्यते । अविधीयमानस्य यागस्याग्नेयादेः प्रधानस्याङ्गस्य वा प्रयाजादेर्यथाक्रमं न फलाङ्गता तत्साधनाङ्गता वापि सिध्यतीति ॥ २०८ ॥


__________टिप्पणी__________

[५४४] नु ये ज्यो
[५४५] त (Kआ)
___________________________



स्यादेतत् साधनत्वेन विहिता अपि न साध्यतया विधीयन्त इत्यविधेया इत्युच्यन्ते । अत एवाह  नैव श्येनादयः कर्तव्या विज्ञायन्ते इति । नैव साध्यतया विधीयन्त इति यावदित्यत आह  साधनत्वेनेति । विधानं ह्यनर्थत्वपरिपन्थि तद्यथातथा वा विहितस्य न सम्भवति । अतः किमवान्तरभेदाश्रयणेनेति । अन्वारुह्य चेदमस्माभिरुच्यते । न तु साध्यतया विधानं सम्भवति, स्वयमेव साध्ये पुरुषाणां प्रवृत्तेः । तदेतदाह  साध्यत्वेनेति । सर्वं यागदानजपोपवासादीष्टसाधनतयैव विधीयत इति भावः ॥ २०९ ॥

अतो न श्येनादिनिवृत्तिरर्थशब्दस्य प्रयोजनमित्यन्यथा वर्णनीयमित्याह तेनेति । प्रयोजनवर्णनां प्रतिज्ञाय तदुपोद्धातमेव तावद्भाष्यकाराभिप्रायमाह  प्रवृत्तौ वेति । प्रवर्तिका निवर्तिका चोभय्य्[५४६]अपि चोदनेति भाष्यकारस्य हृदये लक्षणं व्यवस्थितं चोदनायाः । अतो निषेधचोदनालक्षणानां धर्मत्वं निवर्तयितुमर्थशब्द इत्यभिप्राय इति । कथं तर्हि प्रवर्तकं वाक्यं चोदनेति भाष्यमत आह  प्रवर्तक इति । प्रवर्तकग्रहणं प्रदर्शनार्थमित्यर्थ इति ॥ २११ ॥


__________टिप्पणी__________

[५४६] यमपि (ङा)
___________________________


उदाहरणार्थत्वे कारणमाह  तात्पर्ये हीति । पूर्वापरसङ्गतो हि ग्रन्थो व्याख्येयः । यद्यपि प्रवर्तकैकपर एव पूर्वग्रन्थो भवेत्, अर्थशब्दस्येयं{१,१७४}व्याख्या चोदनालक्षणानर्थनिवृत्त्यर्थोऽर्थशब्द इत्येवमात्मिका नोपपद्यते । अनर्थानां[५४७]प्रवर्तकवाक्यलक्षित नामचोदनालक्षणत्वापत्तेरिति भावः । अर्थशब्दसहितस्य[५४८]वा चोदनापदस्यार्थो व्याख्यातः ।[५४९]अर्थो हि प्रवर्तकवाक्यलक्षण एवेत्यभिप्रायेणाह  अर्थग्रहणेति ॥ २१२ ॥


__________टिप्पणी__________

[५४७] नामप्र
[५४८] ब्दस्याहि
[५४९] ख्येयः अ (Kआ)
___________________________



अथवा धर्मप्रमाणमत्र सूत्रकारेण सूत्रितं धर्मस्य प्रवर्तकमेव वाक्यं प्रमाणमिति । तच्चोदनालक्षणमेव भाष्यकारेण वर्णितमित्याह  धर्मेति । यदा चोभय्यपि चोदनेति स्थितं तदा विधिचोदनाभ्यस्तावद्विधेयानां ज्योतिष्टोमादीनामर्थत्वेनावधारणं भवति । निषेधचोदनाभ्यश्च निषेध्यानां ब्रह्महत्यादीनामनर्थत्वेन निर्णयः । उभयोरुभाभ्यामर्थानर्थत्वे लक्षिते इति यावत् । तदेतदाह  एवं सतीति । येन च विधिप्रमाणकमर्थत्वं, तेन तल्लक्षितानां ज्योतिष्टोमादीनामत्रार्थग्रहणेन धर्मत्वमुक्तमित्याह  तेनेति ॥ २१४ ॥

विधेयार्थधर्मत्वे चोक्ते विपरीतानामधर्मत्वमर्थसिद्धत्वान्न सूत्रकारेण सूत्रितमित्याह  निषेध्यानामिति । एवमुद्ग्रन्थमेव भाष्यकाराभिप्रायमुक्त्वा तदनुसारेणोभयमित्यादि भाष्यं योजयति  तस्मादिति । यस्मादेवं भाष्यकाराभिप्रायः, तस्मादुभयमिहेत्यादिग्रन्थे विधेयप्रतिषेध्ययोर्यथाक्रमं यागादिब्रह्महत्यादिवर्गयोर्निदर्शनं कार्यमित्यर्थः । यदि ब्रह्महत्यादिवर्गस्यानर्थतया निदर्शनं कथं तर्हि श्येनाद्युपन्यासः । ते हि विधेयाः । तत एव चेष्टसाधनाः । महत्खल्विदमिष्टं यः शत्रुवधः । न हि तादृशी{१,१७५}स्वर्गेऽपि
नराणां तृप्तिः सम्भवति यादृशी शश्रुवधे । अतः कथं तेऽनर्थतयोदाह्रियन्ते, अत आह  श्येनादीनामिति । अयमभिप्रायः  यथावगतमायुष्मतां न स्वरूपेण श्येनादयोऽनर्था इति । भाष्यकारेणापि न तत्स्वरूपमनर्थतयोदाहृतम् । किन् तु यत्तेषां फलं हिंसात्मकमायुर्भाग्यविच्छेदः, सोऽपि विहितो निषिद्धश्च । स्वयं विहितत्वादर्थात्मकोऽप्यनर्थानुबन्धीति तदिदमनर्थत्वं श्येन उपचरितं, कारणे कार्योपचारात् । श्येनशब्द एव वा तत्फल उपचरितः कार्ये कारणोपचारादिति भावः । किं पुनरुपचाराश्रयणे कारणमत आह  प्रतिषिद्धेति । भाष्यकारानुसारेणैवेदम्
उपचाराश्रयणम् । एवं हि भाष्यकारो वदति  प्रतिषिद्धा हि सेति । न हि श्येनादिस्वरूपाभिप्रायं प्रतिषिद्धा हीतीदमुपपद्यते । ततस्तत्फलाभिप्राय एव श्येनाद्युपन्यास इति भाष्यकृता स्फुटीकृतमिति ॥ २१७ ॥

इदं चापरं लिङ्गदर्शनमित्याह  हिंसा हीति । कथं पुनरसावनर्थः इत्युक्त्वा यदुक्तं हिंसा हि सेति, ततोऽवगम्यते न श्येनादिस्वरूपमात्रमनर्थतया विवक्षितमिति । वर्णितमिदमाक्षेपकाले न स्वरूपेण श्येनो हिंसेति । अतो हिंसा हीत्यत्र भाष्यकारेणैतत्स्फुटीकृतम् । तथा श्येनेनाभिचरन् यजेतेति हि समामनन्ति नाभिचरितव्यमित्यन्ते वक्ष्यते । अत्राप्यभिचारस्यैव श्येनफलस्य निषेधं दर्शयन्ननर्थतां स्फुटीकरिष्यतीति । श्येनादिस्वरूपाभिप्राये तु ग्रन्थे सर्वोऽयमुत्तरग्रन्थे न सङ्गच्छत इत्याह  श्येनादीनामिति ॥ २१८ ॥

तत्र प्रतिषिद्धा हीत्येतत्तावदनुपपन्नमित्याह  विहितत्वादिति । विहिता हिंसासाधनतया श्येनादयः । न तेषु प्रतिषेधोऽवकाशं{१,१७६}लभत इत्याक्षेपे वर्णितमेवैतत्प्रदर्शनार्थमुक्तम् । अन्येऽप्याक्षेपोक्ता एवानुपपत्तिप्रकारा अनुसन्धेया इति । एवं तावद्विधिनिषेधात्मिका चोदनेत्याश्रित्योभयमित्यादिग्रन्थो व्याख्यातः । इदानीं प्रवर्तिका चोदनेत्यत्रापि पक्षे शक्यत एव भाष्यं व्याख्यातुमित्याह  यदेति । उभयं विधायिकया चोदनया लक्ष्यते साध्यं साधनं चेत्यर्थः । कथं पुनः साध्यसाधनात्मकमुभयं चोदनया लक्ष्यते ।
न हि साध्यं विधीयते, स्वयमेव हि तत्र पुरुषाः प्रवर्तन्ते, अत आह  साध्येति उभयोरन्तेन । अयमभिप्रायः  सत्यम् । साध्यसाधनाङ्गगोचरमेव विधेः प्रवर्तनम् । तथापि विधिप्रमाणकमेव स्वर्गयागादीनां साध्यसाधनसम्बन्ध इति औत्पत्तिकसूत्रे (१ ।१ ।५) वक्ष्यते । यथा यागादीनां साधनभावश्चोदनालक्षणः, एवं स्वर्गादीनां यागादिसाध्यत्वावगतिरपीति तेन रूपेण तेऽपि चोदनालक्षणा भवन्त्येव, यद्यपि तेषु स्वयं प्रवृत्तः पुरुषो न चोदनया प्रवर्त्यत इति । यदि साध्यसाधनाभिप्रायमुभयत्वं, तर्हि अर्थोऽनर्थ इति केन सम्बध्यते, अत आह  द्विविधमिति । अयमर्थः  फलसाधनात्मकम्
उभयं चोदनालक्षणमित्युक्तम् । तत्रेदमुच्यते फलमर्थानर्थात्मकत्वेन द्विविधं क्रतूनामिति ॥ २२० ॥

फलद्वैविध्ये कारणमाह  स्वर्गादीति हिंसाद्यन्तेन । तत्रोभयात्मके फले स्वर्गादिफलं तावत्ज्योतिष्टोमादीनामनतिक्रान्तप्रतिषेधेनैवावाप्यते । तन्न निषिद्धमिति यावत् । श्येनादिफलं तु हिंसाद्यतिक्रान्तप्रतिषेधेनावाप्यते । अतस्तत्सदसद्भावकारितः फलार्थानर्थविवेकः । अस्मिंश्च व्याख्याने कोऽर्थः इत्यादि भाष्यमेवं व्याख्येयमर्थात्मकफलस्यापि यत्साधनं सोऽप्यर्थ इति । अन्तर्णीयैतत्प्रदर्शितं कोऽर्थः यो निःश्रेयसाय ज्योतिष्टोमादिरिति । एतदुक्तं भवति  अर्थात्मकफलस्य साधनस्य ज्योतिष्टोमादेर्धर्मत्वं वक्तुमर्थपदं
प्रयुक्तमिति । तदुक्तं

{१,१७७}                        तस्यापि साधनं यत्तदर्थ एवाभिधीयते ।

वक्तुं तस्यैव धर्मत्वमुक्तमर्थविशेषणम् ॥

इति । कोऽनर्थ इति तु श्येनादिफलपरो लक्षणया श्येनादिपदप्रयोगः, तस्य चार्थादधर्मत्वमुक्तमिति वेदितव्यमिति । ननु श्येनादिविधिसामर्थ्यादेव श्येनादिफलमासाद्यमानं कथं प्रतिषेधातिक्रमेणावाप्यत इत्युच्यते, अत आह  शास्त्रान्तरेति । अयमभिप्रायः  सत्यं श्येनचोदनालक्षणं तत्फलं, तदुद्दिश्य तद्विधानात् । क्वचित्किञ्चिद्विधीयत इति विधेः स्वरूपं, तत्र विधेयमिवोद्देश्यमपि विधिर्विगाहत एव । यत्तु न हिंस्यादिति शास्त्रान्तरं, तन्निरीक्षणेन श्येनादिफलस्य हिंसायाः प्रतिषिद्धत्वमवगम्यत इति ॥ २२१ ॥

ननु विधिस्पृष्टे प्रतिषेधोऽनवकाशः । सत्यपि वा प्रतिषेधे नैवंविधस्यानर्थत्वमित्युक्तम् । तद्यदि चोदनालक्षणा हिंसा, कथं निषिद्धत्वादनर्थः । चोदनालक्षणत्वेऽप्यविधेयत्वमिति तु भवद्भिरेव निराकृतम् । अत एव क्रमो विधेय इत्याश्रितम्, अत आह  फलांश इति वक्ष्यतेऽन्तेन । अयमभिप्रायः  उक्तमिदमस्माभिः किञ्चिद्विधातुं फलमुद्दिश्यते इत्येतावती चोदनालक्षणता । न तु फलमेव विधीयते, भावनायाः फलांशे प्रत्ययाविधायकत्वस्य वक्ष्यमाणत्वात् । वक्ष्यति हि  जानात्येवासौ मयैतत्कर्तव्यमिति उपायं तु न वेदेति । अतः
स्वयमेव कर्तव्येषु पुरुषाणां प्रवृत्तेर्न तद्विषयप्रवृत्तिज्ञापनं विधेः फलम् । साधनोपाययोस्त्वप्रवृत्तः पुरुषः प्रवर्त्यत इति तयोर्विधेयत्वम् । क्रमे तु न तावत्किञ्चिद्विधीयते । सोऽपि चेन्न विधीयेत, कथं चोदनालक्षणो भविष्यति । जैमिनेरप्येतदेवाभिमतमित्याह  जैमिनिरिति । लिप्सया प्रवृत्तिं लक्षयति, तया प्रवृत्तेः । अर्थशब्दः प्रयोजनवाची फले प्रवृत्तिः प्रयोजनलक्षणा न वैधीति दर्शितं भवतीति ॥ २२२ ॥

{१,१७८}  यतश्चायं सूत्रभाष्यानुगतः सिद्धान्तः यत्फलं न विधीयत इति, तेन कारणेन न हिंस्यादिति प्रतिषेधः श्येनफलोपनिपातिन्यां हिंसायां सामान्यतोऽवतरन् विधिना न निवारित इति तस्यानर्थतामापादयतीत्यभिप्रायेणाह  तेनेति ॥ २२३ ॥

एवं च निषेधेन श्येनफलस्यानर्थप्राप्तिहेतुत्वे बोध्यमानेऽपि न श्येनः स्वरूपेणानर्थः, तत्फलमेव तु हिंसानर्थ इत्याह  अनर्थेति ॥ २२४ ॥

अत्रापरं परिचोदनाभाष्यं कथं पुनरित्यादि । तस्याभिप्रायमाह  परस्त्विति । अयमभिप्रायः  सोऽयं साधनफलयोर्विधेयाविधेयभेदो दर्शितस्तमविद्वानुभयमित्यादिभाष्ये श्येनादेश्चोदनालक्षणत्वाभिधानात्[५५०]फलस्यापि विधेयतां मन्वानः, अथवा त्र्यंशभावनाविधानेन फले जातविधेयाभिमानः[५५१]श्येनफलस्यानर्थत्वमाक्षिप्तवान् । अयं च भाष्यार्थः  कथं य कर्तव्यतयोपदिश्यते सोऽनर्थः । यद्यपि ग्रन्थात्कर्तव्यतोपदेशपर्यनुयोगोऽवगम्यते, तथाप्यपौरुषेये उपदेशपर्यनुयोगासम्भवादुपदिश्यमानस्य कथमनर्थत्वमित्येव पर्यनुयोगार्थः ।
अत एवोक्तम्  अनर्थत्वमाक्षिपदिति ॥ २२५ ॥


__________टिप्पणी__________

[५५०] णाभि (ङा)
[५५१] नस्या (Kआ)
___________________________



अत्र परिहारभाष्यं  नैव श्येनादयः कर्तव्यतया विज्ञायन्ते इति । तच्छ्येनादिकर्तव्यतानिषेधपरमिवोपलभ्यते । तच्चायुक्तम् । श्येनादिविधानस्य पूर्वोक्तत्वात् । अतो भित्त्वा योजयति  नैवेति । अस्य श्येनफलस्य हिंसाया नैवेत्येतावतैव विधेयत्वं निराकार्यमित्यर्थः । किं तर्हि विधेयम्{१,१७९}इति तूपस्कृत्योत्तरग्रन्थयोजनेत्याह  किमिति । श्येनादयो यागाः कर्तव्याः, न तत्फलं हिंसेति ॥ २२६ ॥

अत्र च नैवेति भिन्ने कथं पुनरनर्थ इत्यस्य प्रश्नस्यापाकरणेऽनुषक्तकर्तव्यतापदे फलस्य कर्तव्यतायां प्रतिषिध्यमानायां साध्यताप्रतिषेधभ्रममपनेतुमाह  प्रश्नापाकरण इत्यर्थेन्तेन । नात्र फलस्य साध्यता प्रतिषिध्यते, तन्निषेधे श्येनभावनापरिसमाप्तेः । किन् तु विधेयतैव फलस्य प्रतिषिध्यत इति । अनुपयुक्ते च पूर्वोत्तरपक्षयोः स्थापनबाधने साध्यत्वस्येत्याह  द्वयेऽपीति । यदि कथं पुनरिति पूर्वपक्षवादिना साध्यत्वानुपपत्तिरुक्ता भवेत्, एवमुत्तरवादी नैवेति तन्निराकुर्यात् । न तु साध्यत्वस्य पूर्वपक्षे कश्चिदुपयोगः । न च तन्निरासस्य सिद्धान्त[५५२]इति ॥ २२७ ॥


__________टिप्पणी__________

[५५२] न्तहानिरिति (Kआ)
___________________________


अत्रोभयत्रानुपयोगतुल्यतामेव दर्शयति  अनर्थस्यापीति । न तावत्पूर्वपक्षवादिनः साध्यताप्रतिपादनमुपयुक्तम् । अर्थत्वं हि तस्यापादनीयम् । अतो यदेव तदनुगुणं तदेव वक्तव्यम् । न च साध्यतामात्रानुबन्ध्यर्थत्वम्, अनर्थस्याप्यविधेयस्य सुरापानादेः साध्यतावगमात् । न च साध्यतानिराकरणं सिद्धान्त उपयुज्यते । अर्थत्वं हि तस्य फलस्य निराकरणीयम् । तदनुगुणं च विधेयतानिराकरणमेव सिद्धान्तिना कार्यम् । किं साध्यतानिराकरणेन, असाध्यस्यापि विधेयस्य गोदोहनादेरर्थत्वादिति ॥ २२८ ॥

यच्चेदं श्येनादिफलाभिप्रायमविधेयत्वं न स्वरूपाभिप्रायमित्यस्माभिरुच्यते, तद्भाष्यकारेण स्फुटीकृतमित्याह  शतुरिति । यो हि हिंसितुमिच्छेत्तस्यायमभ्युपाय इति हि तेषामुपदेशः । श्येनेनाभिचरन् यजेतेति{१,१८०}हि समामनन्ति नाभिचरितव्यमिति वदन् भाष्यकारो लक्षेणे शतुरुत्पत्तिं दर्शयति, यो हि हिंसितुमिच्छेदित्यभिचारप्रवृत्तपुरुषानुवादात् । तच्चेदमभिचरन्नाभिचरितव्यमिति व्यक्तीकृतम् । लक्षणं च यद्वृत्तयुक्तं सिद्धवदेवावगम्यते न विधेयतया । अतो न तावद्धिंसा विधीयते । तेषामुपदेशः इति च स्पष्टमेव श्येनादीनां विधानमुक्तम् । अन्यथा अविधेयस्योपदेशानुपपत्तेः,
विध्युपदेशशब्दयोः पर्यायत्वादिति भावः । श्येनादय इत्यादिशब्दस्य प्रयोजनमाह  विधित्वमिति । साधनानि तावद्विधीयन्ते । इतिकर्तव्यतापि हिंसात्मिका दैक्षपश्वादि(?का।गा) विधीयते ।[५५३]एतेन फलांशस्थैव हिंसा न विधीयत इति दर्शितं भवति । विधित्वं विधिशक्तिरित्यर्थः ॥ २३० ॥


__________टिप्पणी__________

[५५३] न्ते
___________________________


यतोऽङ्गहिंसा विहितैव, अतः फलांशस्थैवावैदिकी हिंसा न हिंस्यादिति निषिध्यते । अतश्चानर्थ इत्यभिप्रायेणाह  तस्मादिति ।[५५४]सर्वस्वारफलस्येदानीं का वार्ता । मरणं तस्य फलं, न हिंसा । तच्[५५५]चानिषिद्धमिति चेद्[५५६]न । असति भाग्यच्छेदे तदनुपपत्तेः । अतः फलांशोपनिपातिनीसर्वस्वारहिंसानर्थो भवेत् । उच्यते  पूर्वापरीभूते हि यज्ञे तार्तीयसवनीयार्भवस्तोत्रकाले सर्वस्वदक्षिणापरिवृतो विपद्यते दीक्षितः । अतो विधिकोष्ठप्रविष्टैवासौ हिंसा । अन्यत्र तीर्थेभ्यः इति च तीर्थबहिर्भूतैव हिंसा निषिद्धा । इयं तु तीर्थमध्यगता
विधिस्पृष्टैवेति नानर्थः । श्येनफलं तु चिरातिपन्ने श्येने तज्जन्यापूर्वविच्छिन्नभाग्येषु शत्रुषु विपद्यमानेषु जायते । अतस्तीर्थबहिर्भावादर्थो न भवति । तेन क्रतुबहिर्भूता फलांशहिंसावैदिकी निषिध्यते । नान्तःक्रत्विति विवेकः इति । किं पुनः कारणं साधनोपायभूता न निषिध्यते । सामान्येन न हिंस्यादिति शास्त्रं प्रवृत्तम् । अतोऽङ्गसाधनहिंसयोरपि प्रतिषेधो भवेत्, अत आह  अंशद्वय इति । साधनोपायांशद्वयगामिनी{१,१८१}हिंसा प्रतिषिध्यते इति ब्रुवाणस्य अविशेषेण यच्छास्त्रं तत्सन्दिग्धमन्याय्यत्वाद्विकल्पस्याराद्
विशेषशिष्टं स्यात्(१० ।८ ।१६) इति सूत्रमुत्तरम् । शिरोवदिति च सूत्रान्तरैकदेशः । अत्र ह्युभयत्रापि सामान्यशास्त्रस्य विशेषशास्त्रेण बाधो दर्शितः । पूर्वत्र तावद्यथा । ज्योतिष्टोमे श्रूयते  वर्त्मनि जुहोतीति । अस्ति चानारभ्यविधिः यदाहवनीये जुह्वतीति ।[५५७]अत्र संशयः  किं ज्यौतिष्टौमिके होमे वर्त्माहवनीययोर्विकल्पः, उत बाध्यबाधकभाव इति । तत्र विकल्प इति प्राप्तम् । तथा हि  न तावदेकार्थयोः समुच्चयः सम्भवति । न च पाक्षिकानुग्रहसम्भवे आत्यन्तिको बाधः । आहवनीयो हि सामान्यशास्त्रेण वर्त्महोममप्यास्कन्दतीति न तस्यात्यन्तबाधो न्याय्यः । अतो विकल्प इति प्राप्ते उक्तं  यदेतद्
अविशेषेणाहवनीयशास्त्रं तदाराद्विशेषशिष्टं स्यादिति । दूरे विशेषशिष्टस्येत्यर्थः । विशेषशिष्टं वर्त्महोमं नास्कन्दतीति यावत् । कुतः । अन्याय्यत्वाद्विकल्पस्य । कथमन्याय्यता । लक्षणया हि सामान्यशास्त्रं विशेषशास्त्रेषु प्रवर्तते । तत्तेषु सन्दिग्धमयं वा विशेषोऽस्य विषय इति, विशेषशास्त्रं तु निश्चितविषयम् । अतो वैषम्यान्न विकल्पः । अत एव सामान्यवचनः शब्दो दुर्बलः इति वक्ष्यति । तस्मात्सिद्धमाहवनीयो बाध्यत इति । तथा क्वचित्पुरुषशीर्षम्
उपदधातीति विशेषवचनसामर्थ्यात्शवशरीर[५५८]स्पर्शनं स्मृतिप्रतिषिद्धमपि क्रियत एव, सामान्यनिषेधदौर्बल्यादिति शिरोवदित्युक्तमिति । इदं त्विह वाच्यम् ।[५५९]केयं साधनांशगामिनी हिंसेति । यदि श्येनादयः न, तेषामहिंसात्वेनोक्तत्वात् । सत्यम् । प्रधानपशुहिंसैव तत्रोदाहरणम् । यथा वायव्यं श्वेतमालभेतेति । इदं च श्येनोदाहरणमसत्सु भार्यापहारादिमन्युहेतुषु अनर्थतया दर्शयितव्यम् । आततायिवधे दोषाभावस्मरणात् । षट्स्वभिचरन्न पतेदिति बौधायनाः पठन्ति । अन्यत्राप्युक्तं


__________टिप्पणी__________
[५५४] {सर्वस्वारो नाम मरणकामकर्तव्यो यागविशेषः (१० ।२ ।२३) ।}
[५५५] च्चापि नि
[५५६] त्तन्न । (ङा)
[५५७] होती (Kआ)
[५५८] शिर
[५५९] वक्तव्यम् (ङा)
___________________________



नाततायिवधे दोषो हन्तुर्भवति कश्चन ।

प्रकाशं वाप्रकाशं वा मन्युस्तं मन्युमृच्छति ॥

{१,१८२}इति । नन्वसत्यपि निषेधे किमंशद्वयगामिनी हिंसानर्थो न भवतीत्यत आह  निषेधेनेति ॥ २३२ ॥

अत्र कारणमाह  प्रत्यक्षादेरिति । नानार्थत्वे प्रत्यक्षादीनि क्रमन्ते । न चाप्रमाणकोऽर्थः कल्पयितुं शक्यत इति । प्रत्यक्षाद्यशक्तिमेव दर्शयति  न हीति । न हि त्रिवृत्पानविरेकयोरिव साध्यसाधनभावो हिंसाप्रत्यवाययोः प्रत्यक्षः, तदानीं प्रत्यवायादर्शनादिति ॥ २३३ ॥

नन्वसत्यपि दोषदर्शने बाह्यहिंसानामनर्थत्वदर्शनाच्चोदितास्वपि विचिकित्सा जायत एव, अत आह  बाह्येऽपीति । अयमभिप्रायः  नात्र विचिकित्सायां किञ्चित्कारणम् । शास्त्रादेव बाह्येऽपि विचिकित्सा । अङ्गहिंसापि शास्त्रविहितैवेति निर्विचिकित्समनुष्ठातव्येति । ननु प्रत्यक्षमेव हिंस्यमानस्य दुःखितत्वमुपलभ्यते । अतः कर्तुरपि ततो दुःखित्वमनुमास्यामहे । क्रियानुरूपं हि कर्तॄणां फलमिति महाजनप्रसिद्धम् । यथा चाहुः

तथा च नारीष्वपि सिद्धमेतत्करोति यो यल्लभतेऽप्यसौ तत् ।

यत्कर्मबीजं वपते मनुष्यस्तस्यानुरूपाणि फलानि भुङ्क्ते ॥

इति । अतः क्रियानुरूप्येणैव हिंसानर्थकरीत्यनुमास्यते, अत आह  हिंस्यमानस्येति स्यादन्तेन । अयमभिप्रायः  यदेतधिंस्यमानस्य दुःखित्वदर्शनं, तेन कर्तुः दुःखित्वानुमानमयुक्तम् । व्याप्तलिङ्गदर्शनाभावात् । न हि हिंस्यमानस्य दुःखिता कर्तुर्भविष्यता दुःखेन व्याप्तावगतेति । प्रत्यक्षदर्शनानुसारेण तु विपर्यय एव तावदनुमातुं शक्यते, तदानीं हि कर्तुः{१,१८३}स्फुटं सुखमेवोपलभ्यते । अतः कालान्तरेऽपि हिंसा सुखकरी, हिंसात्वादद्यवदिति शक्यते प्रयोगो वक्तुमित्यभिप्रायेणाह  तदानीमिति ॥ २३४ ॥

अत्र कश्चिदनुमानकुशल आह  क्रियाविशेषाः खलु विषयानुरूपफलदायिनो दृष्टाः । यथा दानादयः शास्त्रोक्ताः । दानं हि सम्प्रदानापरनामानं विषयं सुखयतीति प्रत्यक्षमवगतम् । तच्च कालान्तरे दातुः परां प्रीतिमाधास्यतीति शास्त्रादवगम्यते । हिंसापि च क्रियाविशेषः । अतो यादृगस्या विषये हिंस्ये कर्मणि फलं दुःखात्मकं, तादृगेव[५६०]कर्तुरनुमीयत इति, तदेतदुपन्यस्यति  विषय इति ॥ २३५ ॥


__________टिप्पणी__________

[५६०] वक्तुर (Kआ)
___________________________


अत्र दूषणमाह  य एवमिति । एवंवादिनो हेतुरनैकान्तिकः । क्रियाविशेषाणामपि गुर्वङ्गनागमनादीनां विषयानुरूपफलदायित्वाभावात् । दुःखफलत्वात्तेषाम् । विषये च गुर्वङ्गनादौ तदात्वे प्रीतिदर्शनात् । सुरापानस्यापि यदि पेया सुरैव विषयः, न तस्य दुःखमदुःखं वेति विषयानुरूपफलदायित्वमेवमादीनामसिद्धमिति विपक्षैरेभिर्व्यभिचारिता हेतोरिति ॥ २३६ ॥

विरुद्धश्चायं हेतुरित्याह  विरुद्धेति । कथं विरुद्धता, अत आह  यादृगिति । दृष्टान्तानुसारेण हि हेतुर्गमको भवति । दानं चात्र दृष्टान्तः । अतो यादृशं दाने फलमवगतं, हिंसायामपि तादृगेव फलं भवेदिति । तादृक्त्वमेव फलस्य दर्शयति  विधिगम्येति । दाने हि विधिगम्यफलावाप्तिरवगता । तदिदं व्याप्तिबलेन हिंसायामपि प्राप्नोतीति । विधिबलेन त्वर्थफलत्वमेव हिंसाया अवगम्यते । अतो नानर्थत्वं सिध्यतीति सिसाधयिषितानर्थफलत्वविपरीतार्थफलत्वसाधनाद्विरुद्धोऽयं हेतुरित्यभिप्रायेणाह{१,१८४} अदुःखेति । तथेति । विधिगम्यफलावाप्तौ सत्यामगुःखात्मतेत्यर्थः ।
न हि दुःखात्मके फले विधिः प्रमाणं भवतीति ॥ २३७ ॥
एवं तावद्धेतुदोषावुक्तौ । इदानीं दृष्टान्तदोषं दर्शयति  न चेति । विषयानुरूपफलदायिता ह्यत्र साध्यते । दाने च सम्प्रदानं विषयः । न च दानं दातरि तदनुरूपं फलमभिनिष्पादयति, ततो विशिष्टतमस्य महतोऽभ्युदयस्य दातरि निष्पत्तेः । अल्पा हि प्रीतिर्गां गृहीतवतो भवति । दातुस्तु तां पात्रसात्कृतवतः सवत्सरोमसम्मितानि तानि वत्सराणि स्वर्गो भवतीति शास्त्रानुसारेणावगम्यते । क्वचित्तु समद्विगुणसाहस्रानन्तानि फलान्यब्राह्मणब्राह्मणश्रोत्रियवेदपारगेभ्यः इति साध्यहीनो दृष्टान्त इति । अपि चैकार्थेनैव साध्यपदेन पक्षसपक्षयोर्
व्याप्तिः कथ्यते । इह च दृष्टान्ते दाने सम्प्रदानं विषयशब्दस्यार्थः । हिंसने तु हिंस्यमानं कर्म । न चैतद्युक्तमित्यभिप्रायेणाह  सम्प्रदानमिति वैषम्यमन्तेन । यदि तु वैषम्यपरिहारार्थं पक्षेऽपि सम्प्रदानमेव विषयशब्दस्यार्थो भवेत्, ततः सिसाधयिषितानर्थविपरीतप्रतिज्ञानाद्विरुद्धः पक्षो भवेदित्याह  सम्प्रदाने इति । विरुद्धतामेव स्फुटयति  प्रीयत इति । अग्नीषोमदेवतासम्प्रदानको हि पशुयागः । तत्र चाग्नीषोमौ देवता[५६१]प्रीयते[५६२]इति विषयानुरूपफलप्रतिज्ञाने हिंसाकर्तुरपि प्रीतिकरी हिंसेति प्रतिज्ञातं
भवेत् । एवञ्च नानर्थकरत्वं सिध्यति, प्रीतिफलस्यानर्थत्वासम्भवात् । अतो विरुद्धः पक्षो भवेदिति । किं पुनरिदं देवताधिकरणविपरीतविग्रहवत्त्वमिहाभिप्रेत्य देवता[५६३]प्रीयत[५६४]इत्युच्यते । यद्यपि अनिराकरणात्मकं सम्प्रदानं देवता स्यात्, तथापि नासौ प्रीयते ।{१,१८५}श्रुतिसमवायित्वात्कर्मसु । अत आह  इति स्थितं तवेति । सत्यं, नायं सिद्धान्तः । तव तु साङ्ख्यस्य स्थितमिदं[५६५]यद्देवता प्रीयत इति । अतस्ते पक्षो विरुद्ध इति ॥ २४० ॥


__________टिप्पणी__________

[५६१] ते
[५६२] ये
[५६३] ताः
[५६४] न्त (ङा)
[५६५] इयं दे (Kआ)
___________________________



पूर्वं तावदुभयत्र सम्प्रदाने विषयशब्दार्थे दोष उक्तः । कर्मवचनत्वे दोषमाह  दृष्टान्त इति । यदि हि दाने कर्मैव विषयो भवेत्, ततस्तस्य दीयमानस्य गवादेर्न किञ्चित्फलमिति न तदनुरूपफलसाधनं युक्तमित्यभिप्रायः । विरुद्धाव्यभिचारी चायं हेतुरित्याह  जपहोमादीति । जपादयो हि क्रियाविशेषा न परेषां पीडानुग्रहयोर्वर्तन्ते । चोदितत्वमात्रेणैव[५६६] तु तेऽर्थतयावगताः । अतस्तद्दृष्टान्तेनैव चोदिता हिंसा अर्थ इति शक्यते साधयितुम् । अतो विरुद्धाव्यभिचारिता । न चात्र विषयानुरूपमेतत्फलमिति शक्यते वक्तुम् । विषये फलादर्शनात् । जपस्य यदि तावज्जप्यमानं विषयः,
किं तस्य फलम् । अन्यस्य तु न कस्यचित्पीडानुग्रहौ दृश्येते । अत एवोक्तं परपीडादिवर्जनादिति । एवंविधं दृष्टान्तमासाद्य चोदितत्वस्य हेतुत्वं सम्भवतीति विरुद्धाव्यभिचारी हेतुर्भवति । भवति च प्रयोगः  दैक्षपशुहिंसा अर्थः, विहितत्वाज्जपादिवदिति ॥ २४१ ॥


__________टिप्पणी__________

[५६६] ण तु (ङा)
___________________________


अपि च विधिनिषेधप्रमाणकयोर्धर्माधर्मयोरनुमानोपन्यासोऽतिदूरमपभ्रष्ट इत्याह  विहितेति ॥ २४२ ॥

अपि च विषयानुरूपफलवादिना पीडानुग्रहनिबन्धनं धर्माधर्मत्वमाश्रितम् । एवञ्च जपे शीधुपाने चान्यतराभावादुभयानुग्रहता न स्यादित्याह  अनुग्रहादिति ॥ २४३ ॥

{१,१८६}            गुरुदारगामिनां[५६७]च परानुग्रहादेव महान् धर्मो भवेदित्याह  क्रोशतेति । गुरुदाराभिगामिनो हि ससाध्वसस्य हृदयं शब्दायत इवेति क्रोशतेत्युक्तम् । यदि ब्रूयाद्गुर्वङ्गनागामिनो हि ब्राह्मणमिव घ्नतो हृदयक्रोशनमुपलभ्यते । हिंसा च विषयानुरूपफलदायितयानर्थ इति स्थितम् । अतोऽनर्थफलकर्मानुष्ठायिनामेव हृदयक्रोशनोपगम्यत[५६८]इति गुरुदाराभिगामिनोऽप्यधर्मोत्पत्तिरवगम्यत इति । तत्रेदमुत्तरं क्रोशता हृदयेनापीति । एवं हि मन्यते  विषयानुरूपं चेत्कर्मणां फलम्, एवं सति क्रोशतापि हृदयेन गुर्वङ्गनागामी विषयस्याङ्गनाया महान्तमुपकारं जनयतीति धार्मिको भवेत् । हृदयक्रोशनादस्याधर्मोऽप्यनुमीयत इति चेद्, न तर्हि
विषयानुरूपं (फलं) क्रियाणामिति व्याप्त्यसिद्धिः । अतश्चानैकान्तिको हेतुः । विरुद्धार्थहेतुद्वयसमावेशे[५६९]च धर्माधर्मत्वसंशयो भवेत् । अतो न पीडानुग्रहनिबन्धनं धर्माधर्मत्वमिति ॥ २४४ ॥


__________टिप्पणी__________

[५६७] राभिगा
[५६८] शनादवग
[५६९] शाच्च ध (ङा)
___________________________


अपि च अनुमानप्रधानस्यास्य वादिनोऽनपेक्षितनिषेधशास्त्रस्य हृदयक्रोशनेऽपि न कारणमुपलभामहे । अधर्मानुष्ठानबुद्ध्या हि तद्भवति । आनुमानिकधर्माधर्मवादिनश्च नाधर्मबुद्धौ किञ्चिन्निबन्धनमस्ति । शास्त्रानुसारेण हि तन्निश्चयः । उच्छास्त्रं प्रवर्तमानस्याधर्ममाचरामीति हृत्कम्पो न जायते । इतरथा तु परोपकारित्वादस्य हृदयस्य प्रसाद एव जायत इत्याह  अनुमानेति ॥ २४५ ॥

ननु यदेव स्वस्मिन् परस्मिन् वानुष्ठीयमानं पीडामावहति, स एवाधर्मः । अत एवात्महिंसाप्यधर्मः । तदिह यदपि परोपकारो दृश्यते, स्वस्य{१,१८७}तु हृदयक्रोशात्पीडोपलभ्यत इत्यधर्मत्वम् । एवञ्चाधर्मत्वे पीडोपपत्तिरित्यत आह  पीडात इति । अनपेक्षितशास्त्रस्य प्रागधर्मज्ञानोत्पत्तिनिमित्ताभावात्किंकृता पीडेति वक्तव्यम् । अधर्मत्वबुद्धिकृतेति चेत्, तदेव किन्निमित्तम् । सैव पीडा अधर्मत्वे निमित्तमिति चेत्, तदिह पीडाधर्मत्वयोरेकतरस्यापि मूलान्तरासम्भवाद्दुरुत्तरमितरेतराश्रयमशास्त्रपरतन्त्रस्यापद्यत इति ॥ २४६ ॥

अपि च[५७०]यदि सत्यपि परोपकारे कर्तुरुद्वेगदर्शनाद्गुर्वङ्गनागमनमधर्मः, तर्हि यस्यातो म्लेच्छादेरुद्वेगो न जायते तस्याधर्मोत्पत्तिर्न स्यादित्याह  एवमादाविति । शास्त्रज्ञस्यैव शास्त्रानुसार्युद्वेगो जायते । तदनभिज्ञस्य तदभावादप्रमाणकोऽधर्मयोग इति ॥ २४७ ॥


__________टिप्पणी__________

[५७०] च स (Kआ)
___________________________


अतो विमुच्यानुग्रहपीडे तदभावं च धर्माधर्मज्ञानार्थिभिर्विधिनिषेधावेवानुसर्तव्यावित्युपसंहरति  तस्मादिति । अयमर्थः  नानुग्रहो धर्मत्वे कारणं पीडा वा अधर्मत्वे, अनुग्रहाभावो वा पीडाभावमात्रं वा धर्माधर्मत्व इति ॥ २४८ ॥

अत्र वदन्ति  नानुमानेन हिंसादीनामधर्मत्वं साध्यते । किन् तु शास्त्रानुसारेणैव । निषेधशास्त्रेण हिंसायाः प्रत्यवायशक्तिरवगता । सर्वा च{१,१८८}तीर्थातीर्थगता हिंसैव । अतः कथं हिंसा सती काचित्प्रत्यवायं न जनयिष्यति । न हि दैक्षपशुहिंसाविधानं वस्तुनः शक्तिमुत्सारयितुमुत्सहते विद्यमानद्रव्य[५७१]गुणादिशक्तिमात्रोपदेशित्वात्शास्त्राणाम् । नैषां शक्त्यावापोद्वापयोर्व्यापारः । अतस्तदेवेदं न हिंस्यादिति शास्त्रोपदर्शितप्रत्यवायहेतुत्वं दैक्षपशुहिंसाक(?र्ं र्मणी)ति[५७२]शास्त्रानुधावनेनैव हिंसादीनामधर्मत्वं
कल्प्यत इति । तदेतदुपन्यस्यति  क्वचिदिति त्रयेण । क्वचिद्बाह्यहिंसायां निषिद्धत्वात्प्रत्यवायहेतुत्वे हिंसायाः शक्तिर्बोधिता न विधानादपगच्छतीति सम्बन्ध इति ॥ २५१ ॥


__________टिप्पणी__________

[५७१] व्यादि (Kआ)
[५७२] स्त्राधाव (ङा)
___________________________



एवमुपन्यस्य निरस्यति  एवमिति द्वयेन । एवंवादिनो हि न सुरां पिबेदिति निषेधशास्त्रात्सुरापानस्य प्रत्यवायशक्तिरवगतेति शूद्रोऽपि तां पिबन् प्रत्यवेयात् । तथा वैश्यस्तोमेन वैश्यस्य यजमानस्य विधिनाभ्युदयसिद्धिर्दर्शितेति वैश्यस्तोमशक्त्यनुसारेण विप्रराजन्ययोरपि तत्फलं भवेत् । न चैतदिष्यते । तथा कालभेदेन शक्तिभेदो दृष्टः । इष्ट्योर्दर्शपूर्णमासयोः पर्वणि शक्तेः पञ्चम्यां चाशक्तेः । अग्निहोत्रस्य सायंप्रातरनुष्ठितस्य फलसाधनत्वान्मध्याह्ने च तदभावात् । अतो यथाशास्त्रमेव शक्तिसद्भावोऽभ्युपेयत इति ॥ २५३ ॥

तस्मात्शास्त्रानुसारेणैव कर्मणां फलशक्तिरास्थेयेत्युपसंहरति ।  तस्मादिति ॥ २५४ ॥

एवं साधनोपायांशद्वयातिरिक्तायां हिंसायां न हिंस्यादिति प्रतिषेधाज्{१,१८९}जातं प्रत्यवायहेतुत्वज्ञानमन्यत्र तीर्थेषु यो दीक्षितः यदग्नीषोमीयं पशुमालभेतेत्यादिविधिना वार्यत इत्याह  हिंसेति ॥ २५५ ॥

यत्तूक्तं न वस्तुशक्त्यावापोद्वापयोः शास्त्रस्य व्यापार इति, तदिष्यत एव । केवलं शास्त्रानुसारेणैव तत्तत्क्रियाभेदव्यवस्थिता एव शक्तयोऽवगम्यन्ते । अतो नातिप्रसङ्ग इत्यभिप्रायेणाह  ज्ञानमिति ॥ २५६ ॥

कथमेकस्य कर्मणः शक्तिभावाभावाविति चेत् । लौकिकानि कर्माणि विदाङ्कुर्वन्तु भवन्तः । यथा तावदेकमेव भोजनं स्वस्थातुरकर्तृकं भिन्नशक्तिकं दृष्टम् । स्वस्थेन हि तत्क्रियमाणं रसलोहितमांसपरिणामपरम्परया शरीरं वर्धयति । आतुरेण तु क्रियमाणमसम्यग्धातुपरिणामात्कृशी करोति । एवमदृष्टार्थेष्वपि कर्मसु भविष्यतीत्यभिप्रायेणाह  व्यवस्था इति ॥ २५७ ॥

यथा भोजनत्वाभेदेऽपि स्वस्थातुरकर्तृभेदनिबन्धनं[५७३]व्यक्तिभेदमाश्रित्य तत्र शक्तिभेदः समाधीयते, एवमिहापि हिंसात्वेनाभेदेऽपि रूपस्येयमङ्गहिंसा इयं बाह्यहिंसेति व्यक्तिभेदावगतेरुपपन्नः शक्तिभेद इत्यभिप्रायेणाह  रूपाभेद इति ॥ २५८ ॥

__________टिप्पणी__________

[५७३] व्यवस्थाभे (Kःा)
___________________________


यदि त्ववान्तरभेदमनङ्गीकृत्य रूपाभेदमात्रेणैकफलत्वमिष्यते, एवं सति सर्वलौकिकवैदिकक्रियाणां क्रियात्वादेकफलत्वं स्यात् । तत्रेदं स्वर्गफलमिदं पुत्रफलमित्याद्यसङ्करो न सिध्यतीत्यभिप्रायेणाह  तथापीति । आस्तां तावन्महासामान्येनैकत्वात्फलसङ्करो भवतीति । यजित्वाद्यवान्तरसामान्याभेदादपि चित्रादीनां कर्मणां फलतुल्यता भवेदित्याह  यजित्वेति ॥ २५९ ॥

यदि तु तत्र व्यवस्थावान्तरभेदाश्रयाभिधीयते, सेहापि समानेत्याह  भेदादिति । ननु विहिता नामाङ्गहिंसा । तथापि किं नानर्थः । न विधिनानर्थफलेन न भवितव्यमिति राजाज्ञा । अत आह  विधीनामिति । अयमभिप्रायः  नेयं राजाज्ञा । शब्दशक्तिरेव । विधिर्हि कर्तव्यताबुद्धेर्हेतुः । इष्टाभ्युपायं च कर्तव्यतया लोको बुध्यते । अतोऽवश्यमेव साक्षाद्व्यवहितो[५७४]ऽपि वा विधेयानां पुरुषार्थः फलमित्यवसीयते । साक्षात्प्रधानानां, व्यवहितोऽङ्गानाम् । तस्मान्नातो विधेरनर्थफलत्वमवसीयते । विधिबलादवगम्यमानं विधीनां फलमित्याहेति । अपि च, अनर्थकर्यङ्गहिंसेति नेदं सान्दृष्टिकम् ।
न चानर्थसमभिव्याहारोऽस्याः श्रूयते । अतः कथमनर्थसाधनमित्याह  न चैष्विति । नन्वश्रूयमाणोऽपि कलञ्जभक्षणादिवत्कल्पयिष्यते, अत आह  निषेधादिति । तत्र निषेधः कल्पनायां कारणं, नासाविह सम्भवति । अभावादेव विधानदर्शनादिति ॥ २६१ ॥


__________टिप्पणी__________

[५७४] तो वा (Kआ)
___________________________


अपि चाङ्गहिंसानां पुरुषार्थत्वे सिद्धे कदाचिदनर्थोऽपि फलतया कल्प्यते । न च तासां पुरुषार्थः फलम् । प्रकरणे पाठात् । प्रकरणविधिविनियोगेन क्रत्वर्थत्वादित्यभिप्रायेणाह  न चेति । किं नाम[५७५]तत्कल्प्यमत आह  कर्मोपकार इति । यत्खलु प्रकरणस्थं, ततः प्रधानकर्मोपकार एव कल्प्यते दृष्टोऽदृष्टो वा । यथावघातस्य व्रीहीणां वितुषीभावो विध्यपेक्षितो दृष्टः । अदृष्टो वा यथा प्रयाजादिजन्य इति ॥ २६२ ॥


__________टिप्पणी__________

[५७५] मातः क (ङा)
___________________________


{१,१९१}  अतो नात्रानर्थकल्पनावसरोऽस्तीत्याह  कल्पनेति । नाङ्गहिंसासु फलमपेक्षितं, क्रतूपकारेण निराकाङ्क्षत्वादिति भावः । क्रत्वर्थेऽपि चायं विशेषः यदयं पशुसंस्कार एव, न तु प्रयाजादिवदारादुपकारोऽङ्गहिंसा, तत्पुरस्सरं विशसनादिसंस्कारानुष्ठानात् । अत एव संज्ञपने पशुर्व्रीहिवत्प्रधानतया श्रुतः पशुं संज्ञपयतीति । तदेतदाह  क्रत्वर्थ इति । सन्निपत्योपकारप्रदर्शनेन[५७६]क्रत्वर्थतैव बलीयसीति दर्शितं भवति । आरादुपकारकत्वे यावान् क्लेशो भवेद्न च तावानप्यस्तीति ॥ २६३ ॥


__________टिप्पणी__________

[५७६] नेनैव क्र
___________________________


संस्कारत्वेऽपि चास्यायं विशेषः यदयं दृष्टार्थ एवावघातादिवत् । न तु[५७७]प्रोक्षणादिवददृष्टार्थः, क्रत्वपेक्षितैकादशावदाननिष्पत्तेः । दैक्षे हि पशौ हृदयस्याग्रेऽवद्यति । अथ जिह्वायाः । अथ वक्षसः इत्यादिभिरेकादशावदानसाध्यो याग उक्तः । न चासति हिंसासंस्कारे पशोरेकादशावदाननिष्पत्तिः सम्भवति । अतो दृष्टार्थत्वादङ्गहिंसाया नानर्थकल्पनावसरोऽस्तीत्यभिप्रायेणाह  दृष्टेति । एवं तावज्ज्योतिष्टोमोपायांशस्था हिंसा नाधर्म इत्युक्तम् । ये चाभिचारयज्ञाः
श्येनादयः, तत्राप्येकाहानां ज्योतिष्टोमप्रकृतित्वाच्चोदकप्राप्ताङ्गहिंसा नाधर्म इत्याह  अभिचार इति ॥ २६४ ॥


__________टिप्पणी__________

[५७७] च (Kआ)
___________________________


अतोऽनङ्गभूतायामेव फलांशस्थायां हिंसायामेतदनर्थत्वमित्युपसंहरति  तस्मादिति । ननु च फलांशस्थापि हिंसा श्येनाद्युद्देशेन विधीयमाणा[५७८]कथमनर्थः अत आह  उद्देशादिति । अयमभिप्रायः  नात्र श्येनोद्देशेन फलं विधीयते, फलत्वेन हिंसाया एवोद्देशात् । फलं ह्युद्दिश्य साधनं विधीयते, न तु विपर्ययः । ननूद्देश्ययोरपि देशकालयोर्विधानम्{१,१९२}इष्यत एव । सत्यम् । अन्यतस्तयोरप्राप्तेः । फले तु रागतः प्रवृत्तः पुरुषो न विधिना प्रवर्त्यत इत्युक्तमेवेति ॥ २६५ ॥


__________टिप्पणी__________

[५७८] नत्वात्क (Kआ, ङा)
___________________________


कथं पुनस्त्र्यंशभावनाविधाने विधेयाविधेयभेदः शक्यते[५७९]वक्तुम् । अत एव भावनान्तर्गतत्वाद्[५८०]अनर्थत्वाक्षेपो निदर्शितः । तत्रोत्तरमाह  भावनेति । अयमभिप्रायः  विधिर्हि हंस इवोदकात्क्षीरं विविच्य प्राप्तपरिहारेणाप्राप्तं गृह्णाति । तथा च वक्ष्यति  तद्गुणास्तु विधीयेरन्नविभागाद्विधानार्थे[५८१]न चेदन्येन शिष्टाः (१ ।४ ।९) इति । अतो विशिष्टभावनाविधावपि साधनेतिकर्तव्यतामात्रपरत्वात्फलांशान्निवर्तत इति । अतः सिद्धं न स्वरूपेण श्येनो धर्मः । नाप्यधर्मः । फलस्यैव त्वनर्थानुबन्धित्वात्तद्द्वारेणानर्थ इत्युपचर्यत इत्युपसंहरति  अत इति ॥
२६६ ॥


__________टिप्पणी__________

[५७९] कर्तुम् (ङा)
[५८०] दर्थाक्षेपो दर्शि
[५८१] नेऽर्थे (Kआ)
___________________________



ननु च विधीनां पुरुषार्थफलत्वात्श्येनस्य च विधिविषयत्वात्तद्बलेनार्थात्मकमेव फलान्तरं विश्वजिदादिवत्किं न कल्प्यते । अतः स्वरूपेण धर्मो भविष्यतीत्याह  निराकाङ्क्षस्येति । अयमर्थः  भ्रातृव्यवधेनैकेन स्वर्गादपि प्रियतरेण निराकाङ्क्षस्य श्येनस्य न फलान्तरकल्पना सम्भवति । भावनाकाङ्क्षा हि तत्कल्पनाबीजम् । एका च भावनैकेनैव भाव्येन निराकाङ्क्षेति न भाव्यान्तरसम्बन्धं लभते । तथा च वक्ष्यति  एकं वा चोदनैकत्वात्(४ ।३ ।१४) इति । अतः सिद्धम्{१,१९३}अनर्थफलस्य तद्द्वारेणानर्थत्वमित्याह  तस्मादिति । किं पुनः कारणं, फलानर्थानुबन्धित्वात्श्येनो
न धर्म इत्यत आह  फलत इति । ईदृशे कर्माणि लोके धर्मशब्दः प्रसिद्ध इति[५८२]॥ २६८ ॥


__________टिप्पणी__________

[५८२] ति भावः ॥ (Kआ)
___________________________


अत्र चोदयति  ननु चेति । अयमभिप्रायः  किं पुनः कारणं स्वतो न धर्मत्वं श्येनादेः, नाप्यधर्मतेति । इष्टाभ्युपायो हि चोदनालक्षणो धर्मः । तथा श्येनः फलस्यानर्थानुबन्धित्वेऽपि । अतो धर्म इत्येवायं वक्तव्य इति । अत्रोभयरूपरहितः श्येन इत्यभिप्रेत्य सम्प्रधारणामवतारयति  फलमिति । स्थितं तावत्श्येनफलं हिंसा । हिंसा च न धर्म इति । श्येनादिस्वरूपमिदानीं लोकप्रसिद्ध्यनुसारेणावधारयामः धर्मोऽधर्मो वेति ॥ २६९ ॥

तत्रान्यतरनिर्धारणाय पक्षद्वयमुपन्यस्यति  यदीति द्वयेन । लोकप्रसिद्धिर्हि नः सर्वशब्दार्थावधारणे मूलम् । तदसावेव निरूपणीया । तत्र यद्यनिष्टानुबन्धरहितेष्टाभ्युपायश्चोदनालक्षणो धर्म इति लोकेनोच्यते, ततः श्येनादीनामधर्मत्वेन वर्जनं, परम्परयानर्थानुबन्धित्वात् । यदि त्वनादृत्य परम्परयानर्थानुबन्धित्वमाहत्य प्रीतिफलं लौकिका धर्मशब्देनोपचरन्ति चोदनासमधिगम्यं, तथा सति श्येनोऽपि तादृशत्वाद्धर्मो भवेत् । कार्याकार्यानपेक्षयेति । यदेव हि प्रीतिमात्रानुबन्धि तत्कार्यमिति विवेकिनो बुध्यन्ते, विपरीतमकार्यमिति भावः । प्रसिद्धिविभागकथनेनैव चात्र निर्धारणमुक्तम् । यथाप्रसिद्धि तावद्धर्मशब्दोऽभ्युपगन्तव्य इति स्थितम् । प्रसिद्धिश्
चानिष्टाननुबन्धीष्टसाधनविषयैव धर्मशब्दस्येति श्येनादिवर्जनमेवावसीयत इति ॥ २७१ ॥

{१,१९४}  नन्वेवमधर्म एवानिष्टानुबन्धित्वात्श्येनः फलद्वारेण, अत आह  यदीति । अयमभिप्रायः  अधर्मपदप्रयोगोऽपि लौकिकानां सम्प्रधारणीयः किंविषय इति । तद्यदि चोदनार्थोऽपि साक्षाद्व्यवधानेन वाप्रीतिहेतुरधर्म इति प्रसिद्धः, ततः श्येनोऽप्यधर्मः । अथ वेदविहिते नाधर्मशब्दमप्रीतिकरेऽपि परम्परया लोकः प्रयुङ्क्ते, ततो नाधर्मः । न च वेदविहितगोचरोऽधर्मशब्दप्रयोगो लौकिकानां दृष्ट इति नाधर्मः स्वरूपेण श्येनादय इति भावः ॥ २७२ ॥

यस्तु वदति  विहिता नामांशद्वयगामिनी हिंसा । तथापि प्रतिबद्धलिङ्गदर्शनेन तस्यानर्थहेतुत्वमनुमास्यामहे । तथा हि हिंसात्वमनर्थत्वेन प्रतिबद्धं बाह्यहिंसास्ववगतं, तद्धि विहितास्वपि दृश्यमानमनर्थत्वमनुमापययतीति । तदेतदुपन्यस्य दूषयति  यस्त्विति । अयं चागमबाधोऽनुमाने प्रपञ्चयिष्यत इति ॥ २७३ ॥

आगमानादरे त्वनवस्था भवतीत्याह  तमिति ॥ २७४ ॥

नन्वागमानुसारेण क्रतुगतानामपि हिंसानामधर्मत्वमवगम्यते । तथा हि  सन्ति हि केचन मन्त्रार्थवादे[५८३]तिहासादयः ये क्रतुवर्तिनीमपि हिंसां निन्दन्ति ।[५८४]यथा जपस्तुतौ


__________टिप्पणी__________

[५८३] दाः ये
[५८४] त
___________________________



विधियज्ञाज्जपयज्ञो विशिष्टो दशभिर्गुणैः

इति हिंसा[५८५]ङ्गत्वेनैव विधियज्ञनिन्दा स्मर्यते । अत आह  गीतेति । अस्यार्थः  प्रत्यक्षोऽत्र श्रुतिबाधः । क्रतौ विधानदर्शन्तातन्यत्र तीर्थेभ्यः इति च श्रुतेः ।[५८६]


__________टिप्पणी__________

[५८५] साकरत्वे (ङा)
[५८६] स्मृ (Kआ)
___________________________



{१,१९५}                          यज्ञार्थं पशवः सृष्टाः स्वयमेव स्वयम्भुवा ।

यज्ञा हि भूत्यै लोकस्य तस्माद्यज्ञे वधोऽवधः ॥

इति[५८७]च । अन्यपरतयार्थवादो व्याख्येयः । यथा वक्ष्यति  न हि निन्दा निन्द्यं निन्दितुं, किं तर्हि निन्दितादितरं प्रशंसितुमिति ॥ २७५ ॥

__________टिप्पणी__________

[५८७] ति । अ (Kआ)
___________________________


अत्रापरं भाष्यं  नन्वशक्तमिदं सूत्रमिमावर्थावभिवदितुं चोदनालक्षणो धर्मः नेन्द्रियादिलक्षणः, अर्थश्च धर्मो नानर्थ इति । भिद्येत हि तदा वाक्यमिति । एवं वाक्यभेदपरिचोदनां कृत्वा परिहारभाष्यम्  उच्यते । यत्र वाक्यादेवार्थोऽवगम्यते तत्रैवम् । तत्तु वैदिकेषु न सूत्रेषु । अन्यतोऽवगतेऽर्थे सूत्रमेवमर्थमित्यवगन्तव्यमिति । तदाक्षिपति  शिष्यानिति । अस्यार्थः  अन्यतोविदितवेदार्थेभ्यो जिज्ञासुभ्यः सूत्राणि जैमिनिना न प्रणीतानि । अतस्तानि तेषां वेदवाक्यतुल्यानि उभयं च वेदसूत्रात्मकं वाक्यभेदादिदोषादसमर्थम् ।
न चाशक्तमर्थप्रत्यायने प्रमाणम् । अतो न वेदसूत्रयोः कश्चिद्विशेष इति न सूत्रेष्विति भाष्योक्तमनुत्तरमिति ॥ २७६ ॥

अत्र परिहारमाह  प्रागुक्तेति । अस्यार्थः  सत्यम् । वाक्यभेदादिना सूत्राणामप्यशक्तिः शिष्यांश्च प्रत्यविशेषः । किन् तु या पूर्वं सति सम्भव इति परिसंख्योक्ता, तस्याः फलमेतद्भाष्यकारेण प्रतिपाद्यते । एवं हि न्यायाभासभ्रान्ताः शिष्या भाष्यकारेण शिक्षिताः यद्विवक्षितासम्भवे वाक्यभेदादिभिरपि सूत्राणि गमयितव्यानीति । तदिहैव तावच्चोदनासूत्रे प्रदर्श्यते यद्वाक्यभेदेनापि चोदनासूत्रार्थो बोध्यत इति । अनयेति । भाष्योक्तया प्रमाणान्तरप्रतिपन्नार्थविषयतया युक्त्येत्यर्थः । एषेत्यपि च भाष्योक्तैव वाक्यभेदगतिः प्रत्यवमृश्यते ।
यथाह  भिन्नयोरेव वाक्ययोर्{१,१९६}इमावेकदेशाविति । तदनेन शिष्यान् प्रत्यविशेषेऽपि व्याख्यातॄणामेव व्याख्याप्रकारो भाष्यकारेणोक्त इति दर्शितम् । व्याख्याकारा हि चिरपरिचितन्यायसामस्त्यस्मरणक्षमा न्यायबलेन वाक्यभेदादिभिरपि सूत्राणि व्याचक्षत इति ॥ २७७ ॥

यतश्च प्रमाणान्तरानुसारेण वाक्यभेदादिभिरपि सूत्रेष्ववगतिः सम्भवति, तस्मादावृत्त्या वा तन्त्रेण वेदं सूत्रं व्याख्येयमित्याह  तस्मादिति । आवृत्तौ तावत्सकलमेव सूत्रं द्विः पठितव्यम् । तत्रैकस्य चोदनालक्षणो धर्म इत्यत्र तात्पर्यम् । अपरस्य चार्थो धर्म इत्यत्र । अन्यपरत्वेऽन्यतरसम्बन्धोऽनुवादः । सूत्रभेदेन चोभयविधानात्तत्सिद्धेरुभयानुवादोपपत्तिः । तन्त्रं चोदनालक्षणादीनां त्रयाणामन्यतमम् । तदुपरिष्टाद्वक्ष्यते । तस्मिन् पक्षे न वाक्यभेदः । तथा हि  त्रिपदमिदं सूत्रम् । पदत्रयस्यापि चेतरेतरसम्बद्धोऽर्थो वाक्यार्थः । तद्यदेव त्रयाणामुभयसन्धानार्थम्[५८८]आवर्त्यते
तदेव वाक्यं भिनत्ति । तन्त्रेण तूभयसम्बन्धे न वाक्यभेदः । सकृद्वचनात् । सकृदुक्तस्यैव योग्यतयोभयसम्बन्धे शक्तिभेदात् । तदिह धर्मपदं वा तन्त्रोच्चरितमुभाभ्यां सम्बध्यते । सिध्यति चोभयं चोदनालक्षणो धर्मोऽर्थो धर्म इति च । मध्यपदं वाद्यन्ताभ्याम् । एवमपि चेष्टं सिध्यति अर्थो धर्मः स चोदनालक्षण इति । आद्यमेव वोत्तराभ्याम् । चोदनालक्षणोऽर्थः स एव च धर्म इति । इदमेकमेव वाक्यं त्रयाणामन्यतमस्य तन्त्रेणोभयसम्बन्धाद्द्व्यर्थमित्यवगन्तव्यम् । आह च


__________टिप्पणी__________

[५८८] सम्बन्धार्थ
___________________________


चोदनालक्षणादीनां तन्त्रेणैकस्य सङ्गतौ[५८९]।


__________टिप्पणी__________

[५८९] तेः (ङा)
___________________________


द्वाभ्यां सहार्थवाचित्वाद्द्व्यर्थमेकं भविष्यति ॥

इति ॥ २७८ ॥

भाष्यकारेण भिन्नयोरेव वाक्ययोरिमावेकदेशाविति वदता सूत्रद्वयम्{१,१९७}एवेदं दर्शितम् । तदुपन्यस्यति  एकदेशेति । अर्थो धर्म इत्येकं सूत्रम्, अपरं चोदनालक्षण इति । तेन चोदनालक्षणावयवेनानुमितेनानन्तरसूत्रस्थेन धर्मपदेनैकं निष्पद्यते चोदनालक्षणो धर्म इति । तदिदमुक्तम्  एकदेशानुमानादिति । नन्वर्थो धर्म इति चोदनालक्षणाचोदनालक्षणयोरन्यतरस्या[५९०]नुपादानात्तदपेक्षायामचोदनालक्षणोऽप्युपतिष्ठमानः केन वार्यते । एवं चोदनालक्षणो धर्म इत्यत्राप्यनर्थप्रसङ्गो दर्शयितव्यः । अत आह  इतरेतरेति । एतावेव चोदनालक्षणार्थशब्दावितरेतरसमीप्यात्
परस्परं सूत्रद्वयेऽपि विशेषणत्वेन वाक्यशेषतया कल्प्येते । अतो नाचोदनालक्षणानर्थावयवकल्पनेति । अनुवादत्वेन चात्र चोदनालक्षणार्थावयवसम्बन्धो भिन्नयोः सूत्रयोर्दर्शयितव्यः, यदर्थो धर्म इत्येकसूत्रेणोक्तं तच्चोदनालक्षण इति, यच्चोदनालक्षणो धर्म इत्यत्रोक्तं तदर्थ इति ॥ २७९ ॥


__________टिप्पणी__________

[५९०] रानु
___________________________


अपरमपि अथवा अर्थस्य सतश्चोदनालक्षणस्य धर्मत्वमित्येकार्थमेवेति भाष्यम् । तदाक्षिपति  विशिष्टेत्येवान्तेन । अर्थविशेषणविशिष्टचोदनालक्षणानुवादेन धर्मविधानं दर्शितम् । एवमपि विशेषणविशेष्योभयपरत्वेन वाक्यं भिद्यत[५९१]एव, यथैकत्वविशिष्टग्रहानुवादेन सम्मार्गविधौ । अतः केन विशेषेणा[५९२]थवेति परिहारान्तरमुक्तमिति । यतश्चायमपरिहारः, तस्मात्पूर्वोक्तमेव पदत्रयतन्त्रत्वं वाक्यभेदपरिचोदनायामुत्तरमित्याह  इतीत्यर्थशब्दयोरन्तेन ।
एतच्च तन्त्रत्रयं व्याख्यातमेव । संज्ञाशब्देन धर्मपदमुच्यते ।[५९३]तद्धि चोदनालक्षणस्यार्थस्यालौकिकी संज्ञा भूवादीनामिव{१,१९८}धातुशब्दः । पूर्वाचार्याणां मतेन चैतदुक्तम् । यद्यवश्यं[५९४]वाक्यभेदः[५९५]परिहर्तव्यः, ततस्तन्त्रेण द्व्यर्थमेकं वाक्यं व्याख्येयम् । न च प्रकारान्तरेण वाक्यभेदपरिचोदना परिहर्तुं शक्यत इति ॥ २८१ ॥


__________टिप्पणी__________

[५९१] द्येतैव (ङा)
[५९२] ण परि
[५९३] ते । सा हि चो (Kआ)
[५९४] श्यमवा
[५९५] दो वक्तव्यः
___________________________



अत्र चोदयति  धर्म इति । अयमभिप्रायः  द्वे किलात्र वचनव्यक्ती । चोदनालक्षणानुवादेन धर्मविधानं विपरीतं वा । तत्राद्ये तावत्पक्षे चोदनालक्षणत्वस्यार्थत्वव्यभिचाराद्युक्तमेव विशेषणम् । यदा तु सामान्यतः सिद्धधर्मानुवादेन प्रमाणमनेन कथ्यते, तदा अर्थत्वं प्राप्तमेव, अर्थस्यैव श्रेयस्साधनस्य धर्मत्वप्रसिद्धेः । सर्वे हि वादिनः प्रीतिसाधनं धर्म इत्यत्राविप्रतिपन्नाः, तद्विशेषेष्वेव विवादः । मीमांसका हीष्टापूर्तयोर्धर्मत्वमिच्छन्ति । सङ्घट्टवन्दनादौ सौगताः । सामान्यं तु प्रीतिसाधनं धर्मस्वरूपं सर्ववादिनाम्
अविवादसिद्धमेव ।[५९६]एषैव च प्रागपि सामान्यसिद्धिरुक्ता । अत एव च विशेष[५९७]सिद्धिजिज्ञासायां प्रमाणविशेषविधानं, तत एव तत्सिद्धेः । वेदागमे हि प्रमाणे यागादयो धर्माः । बुद्धागमे तु चैत्यवन्दनादयः । को धर्म इत्यत्रापि विशेषजिज्ञासयैव प्रश्नः । वक्ष्यति च विशेषस्य च जिज्ञासेति । तस्मादेषैवात्र वचनव्यक्तिर्मुख्या । अत एवाद्ये प्रथममुक्त्वा सत्सूत्रेण च प्रत्यक्षादिनिराकरणादेषैव वचनव्यक्तिः सूत्रकाराभिमता लक्ष्यते । यो धर्मः स चोदनालक्षणः इति प्रतिज्ञातेऽन्यलक्षणनिराकरणं सङ्गच्छते, नान्यथा । तस्मादेषैवात्र वचनव्यक्तिः ।
अस्यां चार्थाव्यभिचारादर्थविशेषणमनर्थकमिति ॥ २८२ ॥


__________टिप्पणी__________

[५९६] व । प्रा (Kआ)
[५९७] षमात्रजि (ङा)
___________________________



परिहरति  चोदनेति । अयमभिप्रायः  सत्यम् । एषैव चात्र वचनव्यक्तिः । इयमेव तु नासत्यर्थविशेषणे सिध्यतीति फलवदर्थग्रहणम् ।{१,१९९}असति हि तस्मिन् वचनव्यक्त्यन्तरसन्देहो बह्वेत् । एवं हि तदा सम्भाव्यते, यश्चोदनालक्षणः स धर्म इति । अत्र तु वक्ष्यमाणो दोषः । नित्यानुवादभूते त्व्[५९८]अर्थग्रहणे नैवं वचनव्यक्तिः सम्भवति, अर्थग्रहणस्य विध्यनुवादयोरसम्भवात् । विधौ तावद्वाक्यभेदादसम्भवः । अनुवादस्य चाप्राप्तेः । न हि चोदनालक्षणमर्थसम्बन्धं न व्यभिचरति अनर्थस्यापि तल्लक्षितत्वात् । अतो नानुवादः । न चैतत्परित्यागेन वाक्यार्थत्वमनर्थकत्वाद्वाक्यैकदेशस्य । अतो यतरस्मिन्
पक्षेऽर्थपदान्वयो घटते, ततरः पक्षोऽवधार्येत । धर्मानुवादेन प्रमाणविधौ सम्भवति नित्यानुवादभूतोऽर्थशब्द इति स एव पक्षो निश्चीयते । अतो विध्यनुवादसूचनार्थ एवार्थशब्दो न विशेषणम् । विशेषणाद्विना चैतदिति च स्पष्टमेव सूत्रार्थ इति दर्शयिष्यति ॥ २८३ ॥


__________टिप्पणी__________

[५९८] प्य (ङा)
___________________________


स्यादेतत् । सम्भावितवचनव्यक्तिपरिग्रहे को दोष[५९९]इति, अत आह  तथेति । चोदनालक्षणानुवादेन धर्मविधावधर्माणामपि निषेधचोदनयानर्थसाधनत्वेन लक्षितानां ब्रह्महत्यादीनां चोदनालक्षणत्वाद्धर्मत्वं भवेत् । न चैतदिष्टम् । अतो न विधेयार्थमपि विधिफलमर्थवद्[६००]अर्थपदग्रहणम् । अतो नेयं वचनव्यक्तिः साधीयसीति ॥ २८४ ॥


__________टिप्पणी__________

[५९९] षः अ
[६००] र्थग्र (Kआ)
___________________________



अतस्तत्परित्यागेनात्र सा[६०१]नाम वचोभङ्ग्याश्रयणीया, यस्यामर्थश्च धर्मतया न त्यज्यते, एकश्च वाक्यार्थो भवति । सा च धर्मानुवादेन प्रमाणविधिः, तस्यां हि धर्मस्यार्थत्वाव्यभिचारादर्थो न त्यज्यते । एक एव वाक्यार्थो भवति, सामर्थ्यलक्ष्यत्वादर्थस्य । इयं चार्थानुवादादेव सिध्यति, [६०२]नान्यथेत्युक्तमेवेत्याह  तस्मादिति ॥ २८५ ॥


__________टिप्पणी__________

[६०१] साधनामेव
[६०२] न त्वन्य (ङा)
___________________________



{१,२००}   यद्येषैवात्र वचनव्यक्तिः, कथं तर्हि भाष्यकारः उभयमिहेत्यादिग्रन्थेनार्थपदस्य विशेषणतां दर्शयति । विस्पष्टं हि तत्रोक्तं तत्रानर्थो धर्म उक्तो मा भूदित्येवमर्थमर्थग्रहणमिति, यदपि चेदमथवेत्यादि भाष्यमाक्षिप्तं तस्याप्यद्ययावन्न किञ्चित्समाधानमुपलभामहे, अत आह  विशेषणादिति । अनेन भाष्यद्वयमपि समाहितम् । यत्तावदुभयमिहेत्युक्तं तदर्थविशेषणाद्विनैवार्थसामर्थ्यकारितमेव भाष्यकारेण कथितम् । किमिदमर्थसामर्थ्यकारितमिति । एतदुक्तं भवति  यद्धर्मानुवादेन प्रमाणविधानाद्[६०३]एवानर्थानां हिंसादीनाम्
अधर्मत्वेन वर्जनं भवति, प्रमाणानुवादेन च धर्मविधौ तेषामपि धर्मतापद्येत । तदिहानर्थो धर्म उक्तो मा भूदित्येवमर्थमर्थग्रहणमिति वदता वचनव्यक्तिविशेषपरिग्रहार्थोऽर्थशब्द इति दर्शितम् । आक्षिप्तभाष्यसमाधानेऽप्ययमेव ग्रन्थो व्याख्येयः । नेदमथवेति शब्दसामर्थ्यकारितं भाष्यकारीयमुत्तरम् । तथा हि वाक्यभेदो भवति । इह तु विनैव विशेषणादर्थसामर्थ्यकारितमेवेदमुच्यते । तच्च वचनव्यक्तिविशेषाश्रयणेन दर्शितम् । न चार्थादापद्यमानो वाक्यभेदमापादयति । अशब्दप्रमाणकत्वाद्, वाक्यभेदस्य च शब्ददोषत्वात् । अतोऽथवेत्यादिना धर्मोद्देशेन प्रमाणविधानमत्र भाष्यकृता दर्शितम् । तत्र चार्थशब्दस्यानुवादत्वाद्[६०४]वाक्यभेदः
सुपरिहर एव । यदेतदनर्थानां हिंसादीनां वर्जनम्, इदं धर्मानुवादेन प्रमाणविधानवचनव्यक्तेरेवार्थसामर्थ्यकारितं फलं भाष्यकारेण कथ्यत इत्यर्थ इति ॥ २८६ ॥


__________टिप्पणी__________

[६०३] धावनर्था (ङा)
[६०४] दकत्वा (Kआ)
___________________________



इत्युपाध्यायसुचरितमिश्रकृतौ काशिकाटीकायां

चोदनासूत्रं समाप्तम्

०३ निमित्तसूत्र


{१,२०१}   तस्य निमित्तपरीष्टिरिति सूत्रम् । तस्यायमर्थः  तस्य धर्मस्य यन्निमित्तं प्रमाणं चोदनाभिधानं, तत्परीष्टिः कर्तव्येति । पाक्षिकी च परीष्टिपदरूपसिद्धिः । तथा हि इषु गतौ इत्यस्माद्धातोः इषेरनिच्छार्थस्य इति युचि विहिते परेर्वा इति क्तिन्युचोर्विकल्पः स्मर्यते । तेन युज्विधौ पर्येषणेति भवति । क्तिनि तु परीष्टिरिति । अत्र वदन्ति  किमिदमनवसर एव परीक्षाप्रतिज्ञानम् । चोदनालक्षणोऽर्थो धर्म इति हि प्रतिज्ञातम् । अतस्तदुपपादनसमर्थहेतुवचनावसरे किमपरं निमित्तपरीक्षा प्रतिज्ञायते । न हि नैयायिकाः शब्दोऽनित्य इति प्रतिज्ञाय तदेतत्परीक्षामहे इति
परीक्षामवतारयन्ति, अपि तर्हि सहसैव कृतकत्वादिति हेतुमभिदधति । तदिहापि चोदनासूत्रप्रतिज्ञातावधारणद्वयोपपादनाय सदौत्पत्तिकसूत्राभ्यां हेतुवचनमुचितम् । किमन्तरा परीक्षाप्रतिज्ञानेन । यदि मतं  परार्थप्रतिज्ञास्वयं न्यायः यत्प्रतिज्ञानन्तरमेव हेत्वभिधानं, स्वप्रतिपत्तौ तु न हेतुधर्मा योजयितव्या इति । तन्न । न हि जैमिनेरपि स्वप्रतिपत्तये शास्त्रनिर्माणम्, अन्यतो विदितवेदार्थः शिष्यहितार्थाय सूत्राणि प्रणीतवान् । अतोऽत्रापि परार्थैव प्रतिज्ञा । अथो[६०५]च्यते  द्वेधा हि परः, व्युत्थिताव्युत्थितभेदात् । तत्र व्युत्थितप्रतिपादने प्रतिज्ञानन्तरमेव हेतुरभिधीयत इति न्याय्यम् ।[६०६]उत्तरे तु परीक्षापुरस्सरमेव हेत्वभिधानेन प्रतिपाद्यन्त इति । तन्न । लक्षणान्तरेष्वपि
प्रसङ्गात् । भेदादिलक्षणेष्वपि यथास्वमर्थं प्रतिज्ञाय परीक्षाप्रतिज्ञानमापद्यते । न च तथा दृश्यते । कश्चैष न्यायः यद्विप्रतिपन्नाय प्रतिज्ञानन्तरमेव हेतुरुच्यते न शिष्येभ्य इति । प्रत्युत तानेव प्रति लाघवाय प्रतिज्ञानन्तरमेव हेतुर्वक्तुमुचितः, किमन्तरा व्याक्षेपकरी प्रतिज्ञा निक्षिप्यत इति यत्किञ्चिदेतत् । तस्मादयमत्र समाधिः  इहाद्येन सूत्रेण शास्त्रस्य प्रयोजनं प्रतिज्ञातम् । द्वितीयेन च समस्तवक्ष्यमाणतन्त्रार्थसंक्षेपप्रतिज्ञानम् । अनेन तु सुखग्रहणार्थमाद्याध्यायार्थप्रतिज्ञानम् । अथातः शेषलक्षणम् ।[६०७](३ ।१ ।१) अथ विशेषलक्षणम् (८ ।१ ।१) इतिवदृषिणा
प्रणीतम् ।{१,२०२}एतदुक्तं भवति  इहाध्याये धर्मप्रमाणं परीक्षिष्यामह इति । यद्यपि चोदनासूत्रेणापि समस्ततन्त्रार्थसंक्षेपे क्रियमाणे प्रमाणलक्षणार्थोऽपि चोदनैव प्रमाणमेवेति प्रतिज्ञात्ः, तथापि सङ्कीर्णे प्रतिज्ञाते पुनरनेन निष्कृष्याद्याध्यायार्थः प्रतिज्ञायते । अनिष्कृष्यमाणे हि प्रतिज्ञासङ्करेण[६०८]न ज्ञायते कस्य प्रतिज्ञाभागस्य सदौत्पत्तिकसूत्राभ्यां हेतुरभिधीयत इति । बह्वेव हि तत्र प्रतिज्ञातं धर्मस्वरूपादि । अतस्तत्रापि हेत्वभिधानमिदमिति कश्चिद्भ्राम्येत् । अतस्तद्भ्रमापनुत्तये स्वयमेव निर्धारणं दर्शयति । योऽयं तन्त्रार्थः संक्षिप्यास्माभिः प्रतिज्ञातः,
तस्मिन् व्याख्यास्यमाने निमित्तपरीक्षैव तावदिहाध्याये वर्तिष्यते प्रमाणपुरस्सरत्वात्प्रमेयसिद्धेः । तदिह तावच्चतुर्विधा परीक्षा वर्तिष्यते  किं चोदनैव उतान्यदेवेति नियमः, चोदना वान्यद्वेति विकल्पः, उभयं वेति समुच्चयः, न चोभयमित्युभयापलापः । आह च


__________टिप्पणी__________

[६०५] त्रो (ङा)
[६०६] यः । (Kआ)
[६०७] मिति (ङा)
[६०८] रे न (ङा)
___________________________



निमित्तान्वेषणा चेह चतुर्धैव करिष्यते ।

चोदनैवान्यदेवेति यद्वान्यच्चोदनापि वा ॥

अथवा चोदनान्यच्च न चान्यन्नापि चोदना ।

इति । तदेते नियमविकल्पसमुच्चयोभयापलापैश्चत्वारः पक्षा भवन्ति । भवति च प्रमाणविकल्पः । यथारादवस्थितमग्निं कदाचिल्लिङ्गादवैति । कदाचिदाप्तोपदेशात् । न च समुच्चयेऽन्यतरवैयर्थ्यम्, ईश्वरमहर्षयो हि प्रत्यक्षेण धर्ममवयन्ति आगमेनेतर इति प्रमातृभेदादुभयोपपत्तिः । भाष्यकारेण तु प्रदर्शनार्थं किं चोदनैव उतान्यदपीति दर्शितम् । परीक्षमाणस्य हि चतुर्धैव प्रतिभा जायते । तदिह प्रत्यक्षसूत्रे तावत्प्रत्यक्षादिनिषेधेन प्रतिपक्षनियमविकल्पसमुच्चयाः प्रत्युक्ताः । उभयापलापस्तु चोदनाप्रामाण्यसमर्थनेनौत्पत्तिकसूत्रे निरसिष्यते तत्प्रमाणमनपेक्षत्वादिति । तदयं
निमित्तपरीक्षासंक्षेपो भवति  प्रत्यक्षादिव्युदासेन चोदनैवेत्यवधारणसिद्धः, अभावाशङ्कानिराकरणेन च प्रमाणमेवेति, शब्दार्थसम्बन्धवाक्यरचनापौरुषेयत्वप्रतिपादनेन च पुरुषानुप्रवेशसम्भाविताप्रामाण्यव्युदासः, तद्भूताधिकरणेन{१,२०३}च वाक्यार्थसंविन्मूलोपपादनम्, उपरिष्टात्तु मन्त्रार्थवादप्रामाण्यप्रकारकथनं, स्मृतिपादेन च मन्वाद्याप्तस्मृताचरितागृह्यमाणकारणकाष्टका होलाकादिपदार्थानां मूलवेदसद्भावोपपादनं, नामधेयपादेन चोद्भिदादिनाम्नां गुणपराणामेव नामधेयतयैव क्रियोपयोगकथनमिति कृत्स्न एवाध्याये धर्मस्य निमित्तपरीक्षेति सूक्तं तस्य निमित्तपरीष्टिर्
इति ।

अत्र भाष्यमुक्तीमदमस्माभिश्चोदना निमित्तं धर्मज्ञाने इति तत्प्रतिज्ञामात्रेणोक्तमित्यादि । तदयुक्तम्, सोपपत्तिकप्रतिज्ञाभिधानात् । तथा हि  चोदना हि भूतमित्यादिना चोदनाप्रामाण्योपपत्तिरुक्तैव, नान्यत्किञ्चनेन्द्रियमिति चान्याप्रामाण्योपपत्तिः । अतः कथमुच्यते तत्प्रतिज्ञामात्रेणोक्तमिति, अत आह  प्रतिज्ञेति सार्धेन । अस्यार्थः  यद्यपि भाष्यकारेणानागतावेक्षणेन सदौत्पत्तिकसूत्राभ्यां वक्ष्यमाणा स्वपक्षस्य युक्तिः प्रतिज्ञाव्यतिरिक्ता दर्शिता, तथापि न सूत्रकारेण काचिदुपपत्तिरुक्तेति तन्मतानुसारेण प्रतिज्ञामात्राभिधानमिति ॥ १ ॥

समर्थनान्तरमाह  वृत्तिकार इति । अस्यार्थः  यत्तु चोदना हीत्यादिना भूताद्यर्थप्रकाशनसामर्थ्यं चोदनायाः कृतं, तत्प्रामाण्यद्वारमात्रमेव कथितम् । पारमार्थिकी युक्तिरुपरिष्टाद्वक्ष्यते सूत्रकारेणैव । अतो वक्ष्यमाणयुक्त्यधिकमेव तत्प्रामाण्यसम्भावनामात्रमभिहितम् । सम्भावितो हि प्रतिज्ञायां पक्षो हेतुना साध्यते, न त्वसम्भावित इति स्वाभिप्रायेणापि प्रतिज्ञामात्राभिधानोपपत्तिरिति ॥ २ ॥

इत्युपाध्यायसुचरितमिश्रकृतौ काशिकाटीकायां

निमित्तसूत्रं समाप्तम्

०४ प्रत्यक्षसूत्र



{१,२०४}            अत्रानन्तरं परीष्टिसूत्रप्रतिज्ञातां निमित्तपरीक्षामवतारयितुं सूत्रम्  सत्सम्प्रयोगे पुरुषस्येन्द्रियाणां बुद्धिजन्म तत्प्रत्यक्षमनिमित्तं विध्यमानोपलम्भनत्वादिति । तदिदं वृत्त्यन्तरेऽनिमित्तादवच्छिद्य तत्प्रत्यक्षमित्येवमन्तं लक्षणपरं व्याख्यातम् । तदेतदुपन्यस्य दूषयति  वर्ण्यत इति । अस्यार्थः  धर्मस्य निमित्तं परीक्षितव्यमिति हि प्रतिज्ञातम् । अनन्तरं च प्रत्यक्षस्य लक्षणमुच्यमानं न पूर्वप्रतिज्ञया सङ्गच्छत इति ॥ १ ॥

न परमसङ्गतिः, अनुपयोगोऽपीत्याह  लषणस्येति । लोकप्रसिद्धप्रमाणव्यवहारिणो हि मीमांसकस्य किं तल्लक्षणकरणेनेति भावः । द्व्यंशा हि पूर्वप्रतिज्ञा चोदनैव प्रमाणं प्रमाणमेव चोदनेति तन्त्रार्थसंक्षेपप्रतिज्ञानम् । पुनश्च परीष्टिसूत्रेण निष्कृष्याद्यलक्षणविषयतया । न चान्यतरांशप्रसाधनेनापि लक्षणाभिधानमुपयुज्यत इति । यदि तु नैयायिकादिप्रस्थानमनुविदधता प्रत्यक्षस्य लक्षणं प्रणीयते, तद्वदेव हि तत्पूर्वकं त्रिविधमनुमानमित्यादिवदनुमानादेरपि लक्षणप्रणयनमापतितमित्याह  किमर्थमिति ॥ २ ॥

स्यादेतत् । अप्रमाणमेवानुमानादि प्रत्यक्षादन्यत्वात्तदाभासवदिति तल्लक्षणानभिधानमिति, तदयुक्तमित्याह  न तावदिति । अयमभिप्रायः  यदेव किञ्चित्तदप्रामाण्यसिद्धये प्रमाणमुपन्यस्यते, तत्तेनैव बाध्यते । अपि चानुमा(?न्ना)प्रामाण्यसिद्धयेऽनुमानमुपन्यस्यते इति स्ववाग्विरोधः । तदलं नाप्रत्यक्षं प्रमाणमिति पाषण्डजल्पितेनेति ।{१,२०५}स्यादेतत् सम्भवैतिह्ययोरिवानुमानागमयोः प्रत्यक्षान्तर्भावादितरेषां लक्षणानभिधानमिति, तन्न । लक्षणवैलक्षण्यादित्याह  नापीति वक्तुमन्तेन । स्यादेतत् लक्षणवैलक्षण्यमेवासिद्धं, सर्वेषां
सत्येवेन्द्रियार्थसन्निकर्षे जायमानत्वादिति । तन्न । न हि चक्षुषा सन्निकृष्टधूमोऽप्यविदितास्मृतव्याप्तिरनुमिमानो वह्निमुपल(?भ्य्भ)ते । अत इन्द्रियलिङ्गशब्दसादृश्या(न)न्यथासिद्धबुद्धिसमुपलम्भकप्रमाणाभावा एव यथाक्रमं प्रत्यक्षादिप्रमाणोदये साधनमिति साधनभेदाल्लक्षणवैलक्षण्ये सति नान्योन्यान्तर्भावोपपत्तिः । तदिदमाह  न चेति ॥ ३ ॥

न च वाच्यं सर्वादौ प्रत्यक्षलक्षणाभिधानादेव तत्पूर्वकत्वेनेतराणि लक्षितानीति पृथग्लक्षणानभिधानमिति, तत्पूर्वकस्मृत्यादीनामप्रामाण्यदर्शनेनाभाससङ्करप्रसक्तेरित्याह  न चापीति ॥ ४ ॥

न च सामान्यातिदेशलक्षणमिव विशेषातिदेशलक्षणं प्रत्यक्षलक्षणोक्तिरनुमानादीनां पारमार्थिमं लक्षणमाक्षिपति, तेन विना तदुपपत्तेः । सामान्यं तु नानाक्षिप्तविशेषमात्मानं लभत इत्याक्षिपत्यर्थविशेषम् । तदेतदाह  प्रत्यक्षेति ॥ ५ ॥

तत्पूर्वकत्वसिद्ध्यभ्युपगमेन चास्माभिः पूर्वं[६०९]स्मृत्या व्यभिचार उक्तः । तदपि प्रत्यक्षलक्षणोक्तेरनन्यथासिद्ध्यभावान्न सिध्यतीत्याह  तदतदिति । तच्चातच्च तदतदी । ते पूर्वे यस्येति बहुव्रीहिः । तदयमर्थः  तद्वा प्रत्यक्षमन्यद्वा पूर्वमनुमानादीनामिति न प्रत्यक्षलक्षणादवगम्यत इति ।{१,२०६}यदि तु विनैव कारणेन प्रत्यक्षलक्षणोक्तेरितरेषां तत्पूर्वकत्वमाश्रीयते, हन्त अतत्पूर्वकत्वमपि वाङ्मात्रेण शक्यमाश्रयितुमित्याह  तदुक्तेरिति । तदपूर्वं यस्येति विग्रहो दर्शयितव्य इति ॥ ६ ॥


__________टिप्पणी__________

[६०९] र्व (ङा)
___________________________


सिध्यतु वा प्रत्यक्षलक्षणोक्तेरनुमानादीनां तत्पूर्वकत्वम् । यस्त्वेषामवान्तरलक्षणभेदः स्वरूपं च, संख्या चेयन्ति प्रमाणानीति, तत्सर्वं न सिध्यतीत्याह  न चेति ॥ ७ ॥

स्यान्मतं  प्रसिद्धान्येवानुमानादीनि प्रमाणानि, किममीषां लक्षणकरणेनेति । तत्प्रत्यक्षेऽपि समानमित्याह  प्रसिद्धत्वादिति । अतो बहुषु प्रमाणेषु यदेकलक्षणकरणं तदन्यपरिसंख्यार्थमेव स्यात् । तदेतदाह  तेनान्येति सूत्रमन्तेन । अभिमतप्रमाणपरिसंख्यानं चायुक्तमिति भावः । मूढेन वा जैमिनिना प्रत्यक्षमात्रं लक्षितमित्यभ्युपगन्तव्यमापद्येत । एवं चात्मीयमज्ञानमृषेरारोपितं भवेदित्याह  मूढेन वेति नान्तेन । अपि च वाक्यभेदो नामागत्या क्वचिदाश्रीयते यथाग्नयश्च स्वकालत्वातित्यत्र वक्ष्यते । न चेह सूत्रे किञ्चिदनुपपन्नं
दृश्यते यद्भित्त्वा व्याख्यायत इत्याह  सम्भवतीति ॥ ९ ॥

लक्षणमप्येतदतिव्याप्तेरयुक्तमित्याह  न चापीति । अतिव्याप्तिमेव दर्शयति  तदभासेष्विति । सर्वे हि मृगतृष्णादिविभ्रमाः{१,२०७}सूर्यरश्मितप्तोषरादिसंयुक्तनयनजन्याः । संशयाश्च स्थाण्वादिसंयुक्तनयनजन्मान इति प्रत्यक्षतामश्नुवीरन् । सेयमतिव्याप्तिरिति । अल्पं चेदमस्माभिरुक्तं तदाभासेषु तुल्यत्वादिति । एकं तु स्वप्नज्ञानं वर्जयित्वा सकलप्रमाणाप्रमाणसजातीयविजातीयज्ञानमात्रसाधारणमिदं लक्षणमित्याह  स्वप्नेति । लिङ्गशब्दसदृशादिसम्बद्धेष्वेवेन्द्रियेष्वनुमानादिप्रमाणपञ्चकोत्पत्तिरिति भावः ॥ १० ॥

स्वप्नज्ञानवर्जने कारणमाह  तद्धीति । बाह्येन्द्रियसम्प्रयोगाभावाभिप्रायेण चेदमुक्तम् । स्वप्ने त्वात्ममनोदेहैः सङ्गतिरस्त्येवेति तदप्यनेन लक्षणेन व्याप्यत इति दर्शयितव्यमिति । स्वप्नज्ञानातिरिक्तं तु यत्किञ्चिद्भ्रान्त्यादि, तत्केनचित्सम्प्रयोगे सत्येव जायत इति प्रत्यक्षमापद्येतेत्याह  केनचिदिति । यथा केनचित्सम्प्रयोगे भ्रान्त्यादिर्भवति, तथा पूर्वमेवास्माभिर्विवृतम् । आदिशब्देन प्रमाणसंशययोरुपादानमिति ॥ ११ ॥

ननु केनचित्सम्प्रयोगमात्रं न प्रत्यक्षकारणमभिप्रेतम् । अपि तर्हि ग्राह्येण । न च भ्रान्त्यादयो ग्राह्यसंयुक्तनयनस्य जायन्ते । किं तर्हि । अन्यसंयुक्तेन्द्रियस्यान्यार्थविषयाः । न चेदं ग्राह्यविशेषणमस्माभिरेव केवलमाश्रितम् । अपि तु वृत्तिकारेणापि प्रत्यक्षलक्षणपरं सूत्रं व्याचक्षाणेन । तन्मतं च भवद्भिरुपरिष्टाद्वक्ष्यत एवेति नावयोर्विशेषमुपलभामहे, अत आह  ग्राह्येणेति । अयमभिप्रायः  सत्यमभिमतं विशेषणं भवतोऽपि । तत्त्वनुपात्तं न लभ्यते । वृत्तिकारमते तु व्यत्यस्तेन तद्वृत्तेन तदुपादास्यते ।

{१,२०८}                          यदाभासं हि विज्ञानं तत्संयोगे तदिष्यते ।

इति वक्ष्यते । अतो भवन्मते ग्राह्यविशेषणानुपादानाद्ग्राह्यसम्प्रयोगजमन्यसम्प्रयोगजं वा ज्ञानं प्रत्यक्षमापद्येत । अतोऽस्ति महान् वक्ष्यमाणेन विशेष इति ॥ १२ ॥

यत एव यथावस्थितमिदं सूत्रं न प्रत्यक्षं लक्षयितुं क्षमते, अत एव वृत्तिकारेणापि प्रासङ्गिकलक्षणकरणे व्यत्ययेन पठितमित्याह  असामर्थ्यं चेति ॥ १३ ॥

प्रकृतमतिव्यापकत्वं लक्षणस्योपसंहरति  तेनेति ॥ १४ ॥

पर इदानीं सत्सम्प्रयोगविशेषणोपादानसामर्थ्यादेव ग्राह्यविशेषणाक्षेपं मन्वानः प्रत्यवतिष्ठते, तदाह  सत्सम्प्रयोगनिर्देश इति । एवं हि मन्यते

सम्भवव्यभिचारौ हि विशेषणकरावुभौ
तद्यदि सम्प्रयोगमात्रजं ज्ञानं सूत्रकारस्याभिमतमभविष्यत्, तदा विशेषणोपादानमनर्थकमापत्स्य(?त्त ।) न ह्यसम्प्रयोगजं प्रमाणमप्रमाणं वा ज्ञानमस्ति । अतो विशेषणोपादानसामर्थ्यादेव ग्राह्यविशेषणमवगम्यते । अतो न किञ्चिद्दोक्ष्यतीति । एतदेव[६१०]दूषयति  एतदेव हीति । एवं हि मन्यते  नैवंविधेनोत्तरेण व्युत्थितो बोधयितुं शक्यते । तस्य ह्येतदेव प्रतिपाद्यं यत्त्वन्मते[६११]विशेषणानर्थक्यं, लक्षणस्य चातिव्याप्त्यादिभिरसिद्धिरिति ॥ १५ ॥


__________टिप्पणी__________

[६१०] दपि दू
[६११] ते अवयवानामानर्थ (ङा)
___________________________



उपेत्य वा ब्रूम इत्याह  स्वप्नादीनामिति । उक्तमेतद्{१,२०९}बाह्येन्द्रियव्यापारादिनिरपेक्षं स्वप्नज्ञानमिति तन्मात्रं वर्जयित्वा सर्वमेव प्रत्यक्षं प्राप्नुयादिति । आदिशब्देन चादृष्टमात्रोद्बोधितसंस्कारकारणिका स्मृतिरभिप्रेतेति । तस्मादनुपात्तमेवात्र[६१२]समग्रं प्रत्यक्षलक्षणमिति न तद्विधातुमनुवदितुं वा शक्यमित्याह  तस्मादिति । यत्प्रत्यक्षं तदेवंलक्षणकम्[६१३]इति लक्षणविधिः । यदेवंलक्षणकं[६१४]तत्प्रत्यक्षमिति लक्षणानुवादः । न चानुक्तोऽर्थो विध्यनुवादभाग्भवति, उभयोरपि साधारणत्वादभिधानस्येति
॥ १६ ॥


__________टिप्पणी__________

[६१२] व स
[६१३] णमि

___________________________


[६१४] णं त (ङा)
___________________________



एवं लक्षणपरतां प्रत्याख्यायानभिमतवचनव्यक्तिनिराकरणपुरस्सरमभिमतां सूत्रस्य वचोभङ्गिमाह  तेनेति द्वाभ्याम् । एतदुक्तं भवति  यदेवंलक्षणकं तत्प्रत्यक्षमिति नैष सूत्रार्थः । किं तर्हि । यल्लोकप्रसिद्धं प्रत्यक्षं तस्य सत्सम्प्रयोगजत्वं नाम धर्मोऽस्ति । तद्धर्मकत्वाच्च विद्यमानोपलम्भनत्वं भवति । ततश्च भविष्यत्यविद्यमाने धर्मेऽनिमित्ततेति ॥ १८ ॥

ननु शाबरेऽपि प्रत्यक्षमनिमित्तम्, एवं लक्षणकं हि तदित्युच्यते । तदलक्षणपरत्वे सूत्रस्यानुपपन्नमत आह  एवमिति । अयमभिप्रायः  शाबरा अपि ये लोकप्रसिद्धलक्षणानुवादेनानिमित्तत्वं विदधति तानपि न मृष्यामहे, सम्पूर्णलक्षणाभिधाने सूत्रस्याशक्तेः । अतो लक्षणोक्तिरिह लिङ्गविवक्षयैव । यथा धूमो लक्षणमग्नेः, एवं विद्यमानोपलम्भनत्वमनिमित्तत्वस्य । लक्ष्यते हि तत्तेनेति भाष्यकारस्याभिमतमिति ॥ १९ ॥

{१,२१०}   यल्लिङ्गं यस्य च, तदुभयमपि व्यनक्ति  यत इति । विद्यमानोपलम्भनत्वं नाम धर्मो लिङ्गम् । अनिमित्तता तु लिङ्गि । यदि तु तल्लिङ्गमसिद्धमिति कश्चिद्ब्रूयात्, तं प्रति सत्सम्प्रयोगजत्वहेत्वन्तरप्रसिद्धेन तेनानिमित्तताधिगन्तव्येति प्रसिद्धेनेत्युक्तमिति ॥ २० ॥

कुतः पुनर्हेत्वन्तरस्यैव प्रसिद्धिः, अत आह  प्रत्यक्षत्वमिति । एतदुक्तं भवति  त्रय एते प्रयोगाः  प्रत्यक्षमनिमित्तं विद्यमानोपलम्भनत्वात् । विद्यमानोपलम्भनत्वं च सत्सम्प्रयोगजत्वात् । सत्सम्प्रयोगजत्वं च प्रत्यक्षत्वात् । अत्र च विद्यमानोपलम्भनत्वस्य व्यक्तमेव पञ्चम्या हेतुत्वमुपात्तम् । इतरयोस्तूपादानेनैव हेतुत्वं सूत्रितमिति द्रष्टव्यमिति । अयं च प्रत्यक्षं यज्जने सिद्धमित्यस्यैव प्रपञ्चो वेदितव्यः । तथा हि  तत्रैव विद्यमानोपलम्भनत्वादनिमित्तत्वम्, एवंधर्मकत्वोपात्तसत्सम्प्रयोगजत्वाद्विद्यमानोपलम्भनत्वं, प्रत्यक्षं यज्जन इति च प्रत्यक्षत्वाद्
एवंधर्मकत्वमुक्तम् । इदं हि तत्राकूतं प्रत्यक्षं सदेवंधर्मकं भवतीति । इदं त्विह वक्तव्यम् । किमनया प्रयोगप्रपञ्चरचनया । विमतिपदास्पदं हि प्रत्यक्षमनिमितं प्रत्यक्षत्वादित्येतावतापीष्टं सिध्यत्येव । तत्तु शुष्कतर्कहेतोरुद्भावकत्वान्न तथाश्रितमिति समाधातव्यम् । एवं हि श्रुतिसाधारण्यमात्रेणानिमित्तत्वमुक्तमिति मन्वीरन् । न च श्रुतिसामान्यमात्रेणैव सर्वसाधर्म्यं भवति । न हि भवति गोपदास्पदं वागिति विषाणवती । विद्यमानोपलम्भनत्वादनिमित्तत्वमुच्यमानं चित्तं भावयति । कथं च[६१५]विद्यमानोपलम्भनमनागते निमित्तं
भवति । कथं च सत्सम्प्रयोगजमविद्यमानोपलम्भनम् । वर्तमानसम्प्रयोगजं हि सत्सम्प्रयोगजमभिधीयते, सच्छब्दस्य वर्तमानवचनत्वात् । न चानागतेन धर्मेण वर्तमानः सम्प्रयोगः सम्भवति । सम्बन्धिद्वयाधारो हि सम्बन्धः । नासावन्यतरस्मिन्नवर्तमाने वर्तत इति युक्तमभिधातुम् । एवं प्रत्यक्षशब्दोऽपि प्रत्युत्पन्नेन्द्रियसम्प्रयोगाधीनवृत्तिर्नावर्तमानसम्प्रयोगजे वर्तितुमर्हतीति युक्तं क्रमाभिधानम् । प्रपञ्चरूचयश्च मीमांसका इति युक्तं प्रपञ्चाभिधानम् ॥


__________टिप्पणी__________

[६१५] हि (ङा)
___________________________


{१,२११}  इदं तु वाच्यम्  अनैकान्तिकं सत्सम्प्रयोगजत्वं विद्यमानोपलम्भनत्वे । सत्येव हि नदीपूरनयनसन्निकर्षे अतीता[६१६]दिवृष्टिविज्ञानं भवति । वर्तमान एव च मेघचक्षुस्सन्निकर्षो भविष्यद्वृष्टिविषयं विज्ञानं जनयति । अतो नायमेकान्तः यत्सत्सम्प्रयोगजं ज्ञानं विद्यमानोपलम्भनमिति । अपि च अपरोक्षनिर्भासमपि ज्ञानं वर्तमानसम्प्रयोगजमविद्यमानविषयं दृष्टम् । भवति हि वर्तमाने शुक्तिनयनसन्निकर्षेऽतीतानागतव्यवहितरजतावग्रहः । उक्तं च भवद्भिरपि भवदासदूषणावसरे
सकलप्रमाणाप्रमाणज्ञानसाधारण्यं सत्सम्प्रयोगजत्वस्य । स्यान्मतम्  न तावदतीतानागतगोचरमनुमानं सत्सम्प्रयोगेण जन्यते, अविदितास्मृतव्याप्तेरभावात् । अस्ति हि तस्यापि नदीपूरजलदचक्षुस्सन्निकर्षः । न चातीतानागतवृष्टिपरिचयो भवति । शुक्तिरजतवेदनेऽपि पुरोवर्तिद्रव्यग्रहण एव सन्निकर्षः कारणम् । रजतानुभवस्तु दोषसाहाय्यात्प्राचीनज्ञानजन्मनः संस्काराद्यत्कारणं सन्निकृष्यते खल्वस्य नानार्थैरिन्द्रियम् । न चासत्सु दोषेष्वविद्यमानप्रकाशनमुपकल्पयति । अतो विषयादिदोषान्वयव्यतिरेकानुविधायिनो विभ्रमास्तमेव स्वात्मनि कारणीकारयन्तीति । तन्न । कारणकारणस्यापि कारणत्वानपायात् । शुक्ति[६१७]नयनसन्निकर्ष
एव हि संस्कारोद्बोधे कारणं भ्रान्तौ । अनुमाने च लिङ्गसन्निकर्षो व्याप्तिस्मरणे । अतः शक्यं तदुभयमपि परम्परया सत्सम्प्रयोगजमिति वक्तुम् । अविशेषितं चेह सत्सम्प्रयोगजत्वमात्रं हेतुरुक्तः । अतो दुष्परिहरमनैकान्तिकत्वं तादृशस्य ।


__________टिप्पणी__________

[६१६] तवृ (ङा)
[६१७] क्तिस
___________________________



अत्रोच्यते  उक्तमिदं लोकप्रसिद्धस्य प्रत्यक्षस्यायं धर्मः यत्सत्सम्प्रयोगजत्वं नाम विद्यमानोपलम्भनत्वसिद्धौ हेतुरुक्तः । लोके च ग्राह्येणैव सति सम्प्रयोगे प्रत्यक्षमिति सिद्धम् । न ह्य्[६१८]अन्यसम्प्रयुक्तचक्षुषोऽन्यत्प्रत्यक्षमिति दृष्टम् । तदिह ग्राह्येणैव वर्तमानसम्प्रयोगजत्वं विद्यमानोपलम्भनत्वे हेतुरुक्तः । न च तदनुमानादिषु सम्भवति । न हि तत्र ग्राह्येण वृष्ट्यादिनेन्द्रियसन्निकर्षो वर्तते । लक्षणपक्षे तु यावच्छ्रुतमात्रपरतन्त्रत्वादापद्येतैव भ्रान्त्यादि प्रत्यक्षम् । तत्रापि तु लोकपारतन्त्र्ये वृथा लक्षण[६१९]करणमिति । ननु प्रत्यक्षम्
अनिमित्तं विद्यमानोपलम्भनत्वादित्यत्र को दृष्टान्तः ।{१,२१२}यदि प्रत्यक्षमेव, तन्न । पक्षसपक्षयोरभेदापातात् । तच्चायुक्तं सिद्धसाध्ययोर्भेदात् । साध्यो हि पक्षः सिद्धश्च सपक्षः । न चैकमेव सिद्धसाध्यस्वभावमित्युपपद्यते । सिद्धं चास्मदादिप्रत्यक्षस्य धर्मेऽनिमित्तत्वं, किं[६२०]तत्साधनेन । अत आह  अस्मदादाविति । अयमभिप्रायः  प्रत्यक्षविशेषं पक्षीकृत्य प्रत्यक्षान्तरं सपक्षीक्रियते इति न पक्षसपक्षयोरेकता । नापि सिद्धसाध्यतेति ॥ २१ ॥


__________टिप्पणी__________

[६१८] न्यत्सम्प्रयुक्तमन्यत्प्र (Kआ)
[६१९] णमिति (ङा)
[६२०] तत्र सा (ङा)
___________________________



एवं स्वमतेन सूत्रं व्याख्यायेदानीं परपक्षोक्तान् दोषानिह परिहरति  प्रकृतेनेति । परपक्षे हि प्रकृतासङ्गतिरुक्ता । सेह नास्ति । चोदनैव प्रमाणमिति हि प्रतिज्ञातम् । तच्च प्रत्यक्षानिमित्तत्वप्रतिपादनेनैव[६२१] शेषाणामप्यनुमानादीनामप्रामाण्यदर्शनेनावधारितरूपं सिध्यतीति । कथं पुनः प्रत्यक्षानिमित्तत्वे सत्यनुमानादीनामप्यनिमित्तत्वम् । न हि प्रत्यक्षमनागतातिवृत्तयोरसमर्थमित्यनुमानेनापि[६२२]तथा भवितव्यम् । मेघोन्नतिनदीपूराभ्यामनागतातिवृत्ताया वृष्टेरननुमानप्रसङ्गादत आह  तदिति । अयमभिप्रायः  व्याप्तिसंवेदनाधीनजन्मत्वादनुमानस्य नित्यपरोक्षेण च धर्मेण
व्याप्तिसंवेदनासम्भवादनुमानोदयाभावः । न च वृष्ट्यादौ प्रसङ्गः । तेषां दृष्टपूर्वकत्वेन व्याप्तिसंवेदनोपपत्तेः । आदिशब्देन धर्मसादृश्यमुपादत्ते । एतच्चोपरिष्टात्प्रपञ्चयिष्यत एवेति ॥ २२ ॥


__________टिप्पणी__________

[६२१] न शे (Kआ)
[६२२] पि भ (ङा)
___________________________



नन्वेवमपि प्रत्यक्षवदितरेषामप्यनिमित्तत्वं किं सूत्रैर्न निबद्धमत आह  शक्यमिति । एकलक्षणकरणे हीतरलक्षणासिद्धेः सर्वेषां लक्षणकरणमापादितम् । अनिमित्तत्वे तु प्रत्यक्षस्योक्ते तत्पूर्वकत्वादितरेषामप्य्{१,२१३}अनिमित्तत्वं शक्यावगममिति न पृथङ्निबध्यते । यथा वक्ष्यति  प्रत्यक्षद्वारत्वादनुमानादीनाम्[६२३]अप्यकारणत्वमिति । लक्षणानुपयोगे[६२४]ऽपि यः पर्यनुयोगो दत्तः, सोऽप्यत्र लक्षणानभ्युपगमादेव नास्तीत्याह  न चेति ॥ २३ ॥


__________टिप्पणी__________

[६२३] मका
[६२४] गेनापि (Kआ)
___________________________



तथा ग्राह्यविशेषणानुपादानादनुमानाद्यनुपसङ्ग्रहाच्च न्यूनं लक्षणं, सर्वसंविदां च सत्सम्प्रयोगेणाव्यभिचारात्सत्सम्प्रयोगनिर्देशोऽतिरिच्यत इत्याद्यपि यदुक्तं तदप्यत्र नाशङ्क्यत इत्याह  न चेति । लक्षणकरणस्य हि न्यूनातिरेकादयो दोषाः नालक्षणे प्रसजन्तीति । एतद्ध्यत्र सर्वथा प्रतिपाद्यं यल्लोकप्रसिद्धं प्रत्यक्षं तदेवंधर्मकमिति । सम्पूर्णं तु प्रत्यक्षस्य स्वरूपमनेनाभिधीयतां मा वा । न नस्तत्र तात्पर्यम् । अतश्चान्यपरत्वात्सूत्रस्य लक्षणपक्षोक्ता मृगतृष्णादिसंविदामपि प्रत्यक्षता नापद्यते
इत्याह  सर्वथेति ॥ २५ ॥

ननु यदि लोकप्रसिद्धधर्मोपदर्शनेनानिमित्तत्वमात्रमत्र साध्यम्, एवं तर्हि प्रत्यक्षमनिमित्तं विद्यमानोपलम्भनत्वादित्येतावदेव वक्तव्यम् । किं सत्सम्प्रयोगजत्वाद्युपन्यासेन, अत आह  अतीतेति सार्धद्वयेन । अयमर्थः  सत्यमेतावताप्यनिमित्तता प्रतिपादितैव ।[६२५]किन् तु विद्यमानोपलम्भनत्वमेवासिद्धं योगिनां मुक्तात्मनां चातीतानागतादिविषयज्ञानोत्पत्तेरिति ये मन्यन्ते, तान् प्रति हेतुसिद्ध्यर्थं सत्सम्प्रयोगजत्वमपि हेत्वन्तरमुपन्यस्तं, न पुनः प्रत्यक्षस्वरूपविवक्षया । तथा विद्यमानोपलम्भनत्वादिति हेतुमभिदधता अविद्यमानो[६२६]भविष्यद्धर्मो भविष्यत्त्वादेव न प्रत्यक्षेणानुभूयत
इति यो हेतुरन्तर्णीतः, तस्यापि योगिमुक्तात्मनां ग्राह्यैरर्थान्तरैर्भविष्यद्भिर्व्यभिचारिता मा भूदित्येतदर्थमपि सत्सम्प्रयोगजत्वस्योपादानम् । एतद्ध्य्{१,२१४}अनेनोच्यते  सर्वमेव प्रत्यक्षं सत्येवेन्द्रियसम्प्रयोगे जायते । अतो न किञ्चिद्भविष्यद्विषयमिति नास्ति व्यभिचारः । असिद्धताव्यभिचारिते समाहृत्य मा भूतामिति द्विवचनाभिधानमिति ।


__________टिप्पणी__________

[६२५] ता भवति । कि
[६२६] नो धर्मो (ङा)
___________________________



इदं त्विह वक्तव्यं  निराकृतमेव अशक्यं हि तत्पुरुषेण ज्ञातुमृते वचनादित्यत्र योगिप्रत्यक्षस्यानागतादिविषयत्वम् । अत्र किं पुनरुपन्यासेनेति । तत्रैके वदन्ति  तत्र हि वचनादृते पुरुषाणामतीन्द्रियानुभवशक्तिर्निराकृता । अत्र पुनर्वचनादेव प्रतीत्य चिरं भावयतो धर्माधर्मौ प्रत्यक्षौ भविष्यत इति प्रत्यवस्थानं निराक्रियत इति । तदयुक्तम् । सर्वं हि तदनागतावेक्षणेन भाष्यवार्त्तिककाराभ्यामुक्तम्, इहैव सूत्रकारेण स्वयमुक्तत्वात् । न चैष परेषामपि सिद्धान्तः यदकस्मादेव बुद्धस्य[६२७]वान्यस्य वा तद्भूमिमधिरूढस्याजातातिवृत्तप्रत्युत्पन्नसूक्ष्मव्यवहितविप्रकृष्टादयः
साक्षाद्भावा भासन्त इति । अपि तर्हि आगमादेव सामान्यतो विदितान् धर्मांश्चिरं भावयतः स्फुटमविकल्पकाश्च प्रकाशन्त इति । भावनाबलजमेव ज्ञानं दिव्यं चक्षुरित्याचक्षते । यत्तु भौतिकेनैव चक्षुषा सर्वमपरोक्षीक्रियत इति, तदतिस्थवीयः । प्रौढिप्रदर्शनपरतया तैरुक्तम् । तादृशमपि चात्रैव निराकार्यम्, इहैव सूत्रकारेण निराकृतत्वात् । तस्मादत्रत्यमेवानागतावेक्षणेन तत्रोक्तमित्युक्तमेव । ननु च पूर्वपूर्वहेत्वसिद्ध्याशङ्कयोत्तरोत्तरहेतुप्रदर्शनमिति यतोऽस्ति तत्र धर्मोऽयमित्यादिना प्रत्यक्षत्वमदोहेतुरित्येवमन्तेनोक्तमिति गतार्थमिदम् ।


__________टिप्पणी__________

[६२७] स्यान्य (ङा)
___________________________


अत्रोच्यते  प्रत्यवस्थानबीजमिदानीं परेषामभिधीयते । अविद्यमानोपलम्भनमेव हि योगजधर्मबलेन योगिनां प्रत्यक्षमिति हि ते प्रतिपन्नाः । अत एव अतीतानागतेऽप्यर्थे इत्यादिना हेत्वसिद्धिबीजमुपदर्शितम् । पूर्वं त्वसिद्ध्याशङ्कया हेतुक्रमाश्रयणमित्येतावदेवोक्तम् । कथमसिद्धिरित्यत्र न किञ्चिदुक्तम् । योग्यर्थमभिधीयते इत्यत्रापि योगिनामतिशयविशेषोऽन्तर्णीतः । स एव अतीतानागतेत्यादिना प्रकटीकृतः । कः{१,२१५}पुनरतीतानागतादिविषयत्वे प्रत्यक्षस्य तेषामभिप्रायः । श्रूयताम् । एवं हि मन्यन्ते  यद्विद्यमानोपलम्भनमस्मदादिप्रत्यक्षं तेन मा नाम धर्मोऽनुभूयताम् । भावनाबलभुवा तु सकलातीता[६२८]नाग
तादिविषयेण किं नानुभूयते । तदसिद्धेरनुपपन्नमिति चेत् । न । अनुमानादुपपत्तेः । तत्रैतत्स्याद् न तस्य भावनाबलभुवः प्रत्यक्षस्यास्मदादावदृष्टचरस्य सद्भावे किञ्चन प्रमाणमस्तीति । तच्च न । एवमनुमानादुपपत्तेः । विजातीयान्तरायपरिहारेण भाव्यमानेषु भावेषु[६२९]प्रज्ञाप्रसादादतिशयो दृश्यते । तथा हि  किमन्यत् । इह खलु नितान्तदुरधिगममात्मानमेव निर्धूतनिखिलकायकरणोपरागोपप्लवं विगलितसकलमितिमातृमेयमानविभागोद्ग्राहमयम्[६३०]अहमिति विशदतरमवलोकयन्ते कृतिनः केचिदिति वेदान्तवादिनो वदन्ति । न हि तदस्मदादिवेद्यं नेति योगिनोऽपि न बुध्यन्ते । तद्वद्वा वयमपि विजानीमः । भवति चात्र कारणप्रकर्षो हि कार्यप्रकर्षेण
व्याप्तो दृष्टः चित्रकारादिशिल्पप्रकर्ष इव चित्रादिकर्मप्रकर्षेण । प्रकृष्यते च कस्यचिद्योगिनो भावनाबलभुवः प्रत्यक्षस्य कारणमिति स्वभावहेतुः । अथापि स्यात्कुतः कारणप्रकर्षोऽवगम्यत इति । स्वभावहेतोरेव । यो यदभिनिविशमानोऽभ्यस्यति स तस्य प्रकर्षकाष्ठामासादयति
चित्रकारस्येव शिल्पम् । अभ्यस्यति च कश्चिदवहितो ध्यानमिति साध्यान्वितहेतुप्रदर्शनम् । अतो ध्यानप्रकर्षात्तद्बलभुवो ज्ञानस्य प्रकर्षः । कश्च ज्ञानस्यापरः प्रकर्षः स्फुटाविकल्पकप्रकाशात् । यथाहुः


__________टिप्पणी__________
[६२८] तादि (ङा)
[६२९] प्रतिज्ञा (Kआ)
[६३०] यमि (ङा)
___________________________



तस्माद्भूतमभूतं वा यद्यदेवातिभाव्यते ।

भावनाबलनिष्पत्तौ तत्स्फुटाकल्पधीः फलम् ॥

इति । ननु जीवनाय शिल्पिनां शिल्पाभ्यासो युक्तः । न तु ध्यानाभ्यासस्य किञ्चिन्निबन्धनमस्ति । कथं नास्ति । करुणा हि ध्यानाभ्यासे निबन्धनम् । कश्चित्खलु भवान्तरीयात्संस्कारात्कारुणिको भवति ।{१,२१६}स करुणामेवाभिनिविशते । अभ्यासातिशयाच्च सा तस्य प्रकर्षकाष्ठामासादयति । स काष्ठाप्राप्तप्रकर्षकरुणो दुःखोत्तरान् संसारिणो दृष्ट्वा दूरं दूयमानमानसश्चिन्तयति कथमेतानुद्धरेयमिति । ततः स पुरुषार्थसाधनमन्विच्छन् ध्यानाय प्रयस्यति । ततश्चिराभ्यासान्निष्पन्नध्यानो धर्माधर्मावप्यपरोक्षमीक्षते । अन्यन्मतं  संसारिणो हीन्द्रियाधीनज्ञानजन्मानः । प्राग्भवीयक[६३१]र्मार्जितदेहेन्द्रिया
हि ते । अतो युक्तं यद्देहेन्द्रियानुविधायिसंवेदना भवन्तीति । यदा पुनरमी योगाभ्यासादेव प्रक्षीणनिखिलज्ञानकर्माशया भवन्ति, तदा देहेन्द्रियैर्विमुच्यन्ते । तदा नियामकाभावात्स्वयं च प्रकाशस्वभावत्वात्सर्वमतीतादि बुध्यन्ते । अतस्तान् प्रति विद्यमानोपलम्भनत्वमसिद्धमिति तत्प्रतिबोधनाय लोकप्रसिद्धं सदित्याद्ययं जैमिनिराहेति । तानिन्दानीं प्रतिबोधयति  न लोकव्यतिरिक्तमिति । अयमर्थः  तेषामपि प्रत्यक्षं न लोकोत्तरं भवितुमर्हतीति ॥ २८ ॥


__________टिप्पणी__________

[६३१] ध
___________________________


अत्र कारणमाह  प्रत्यक्षत्वेनेति । अयमभिप्रायः  तद्योगिनां ज्ञानं प्रत्यक्षं नवा । यद्यप्रत्यक्षं न तर्हि प्रमाणं, प्रत्यक्षानुमानव्यतिरिक्तप्रमाणानभ्युपगमादनुमानलक्षणाभावाच्च । न चाप्रमाणमर्थव्यवस्थापनायालम् । अतः किं तदभ्युपगमेन । अथ प्रत्यक्षम्, अन्वर्थत्वात्प्रत्यक्षशब्दस्य अवश्यमेव तेनेन्द्रियजन्मना भवितव्यम् । न ह्यनिन्द्रियजं प्रत्यक्षमिति लौकिकानामुपचारो दृश्यते ।

ननु नेन्द्रियजत्वं प्रत्यक्षलक्षणम्, अपि तर्हि, कल्पनापोढमभ्रान्तं प्रत्यक्षमिति । अभिलापसंसर्गयोग्यप्रतिभासाप्रतीतिः कल्पना । तया रहितं तिमिराशुभ्रमणनौयानसंक्षोभणाद्यनाहितविभ्रममभ्रान्तं ज्ञानं प्रत्यक्षमिति । इदं च लक्षणं योगिनामपि ज्ञानं व्याप्नोत्येव । तद्[६३२]धि निर्विकल्पकमभ्रान्तम् । अत एव प्रत्यक्षं चतुर्धा विभजन्ते तच्चतुर्विधमिन्द्रियजमिन्द्रियजसमनन्तरप्रत्ययोद्भवं मानसं सर्वचित्तचैत्तानामात्मसंवेदनं योगिज्ञानं चेति । यदि हीन्द्रियजत्वमेव प्रत्यक्षलक्षणं
स्यात्, त्रितयमप्रत्यक्षं स्यात् । मानसं च मीमांसकैरपि प्रत्यक्षमिष्यत एव । अतः सर्वानुगतापरोक्षावभासित्वमात्रवचन एव प्रत्यक्षशब्दो{१,२१७}निश्चीयते । यथा गमेर्डोरिति डोप्रत्ययान्तो व्युत्पादितो गोशब्दोऽगच्छत्यपि प्रयोगदर्शनात्सर्वानुगतगोजातिमात्रवचनो निश्चीयते, एवं नष्टावयवार्थविभागः प्रत्यक्षशब्दोऽपरोक्षावभासिनि समुदायशक्त्यैव[६३३]वर्तत इति । तन्न । अवयवान्वयाव्यभिचारात् । अवयवान्वयव्यभिचारे हि समुदायशक्तिरात्मानं लभते । न च प्रत्यक्षशब्दवाच्यमिन्द्रियान्वयं व्यभिचरति । मानसे व्यभिचार इति चेत् । न । मनसोऽपीन्द्रियत्वात् । अथ नास्ति मनो नामेन्द्रियम्, इन्द्रियजमेव तु ज्ञानं धारावाहिकेषु
सन्तन्यमानेषूत्तरक्षणग्राहिणो ज्ञानस्य कारणं मन इति गीयते । उत्तरं च मानसमिति । तदयुक्तम् । अतीते हीन्द्रियज[६३४]ज्ञान उत्तरक्षणोऽनुभूयते । स कथमसम्बद्धेन तेनावभासयितुं शक्यते । अक्षवदिति चेद्, न । प्राप्यकारित्वस्याक्षाणामिहैव वक्ष्यमाणत्वात् । अतो द्वितीयक्षणग्रहणम्[६३५]अपीन्द्रियजमेवेति नास्ति व्यभिचारः । तस्यापीन्द्रियान्वयव्यतिरेकानुविधानात् । न हि निमीलितनयनस्य रूपबुद्धिरनुवर्तमाना दृश्यते । अतोऽवयवान्वयाव्यभिचारान्न समुदायशक्तेरात्मलाभः । अतोऽनिन्द्रियजं सद्योगिनां मुक्तात्मनां वा ज्ञानं न प्रत्यक्षम् । प्रत्यक्षं सन्नियतं विद्यमानोपलम्भनम्,
अप्रत्यक्षं तु प्रमाणान्तरानभ्युपगमादेव निरस्तम् ।


__________टिप्पणी__________

[६३२] दपि (ङा)
[६३३] व प्रव (ङा)

___________________________


[६३४] जे
[६३५] ग्राहिण (Kआ)
___________________________


यच्च भावनाबलं योगिज्ञानजन्मनि कारणमुक्तम् । तन्न, अवगतविषयत्वाद्भावनायाः । न चाकस्मादेवावगतेरुत्पत्तिः सम्भवति । सर्वोत्पत्तिमतां कारणवत्त्वात् । अथ प्रमाणान्तरावगतं भाव्यते किं भावनया, तत एव तत्सिद्धेः । किञ्च तत्प्रमाणं न तावदनुमानं, धर्माधर्मयोः पूर्वमग्रहणेन तद्व्याप्तलिङ्गदर्शनाभावात् । जगद्वैचित्र्यार्थापत्तेरपि किमपि कारणमस्तीत्येतावदुन्नीयते । न तु कश्चिद्विशेषः । न चानिर्दिष्टविशेषविषया भावना भवति । योगशास्त्रेष्वपि विशेषा एव ध्येयतयोपदिश्यन्ते

ध्येय आत्मा प्रभुर्योऽसौ हृदये दीपवत्स्थितः

इत्यादिभिः । तर्ह्यागमादवगतं भावयिष्यते । यदि प्रमाणात्, तत एवावगतेः किं भावनया । हानोपादानार्थं हि वस्तु जिज्ञास्यते । ते च तत एव सिद्धे इति व्यर्था भावना । कारुणिकोऽपि धर्मागमानेव प्रयत्नतः शिष्येभ्यो व्याचक्षीत । न भावना[६३६]परिखेदमनुभवेत् । अथ विप्रलम्भभूयिष्ठत्वादागमानां प्रमाणमागमो न वेति विचिकित्समानो भावनया जिज्ञास[६३७]ते । तन्न ।{१,२१८}ततोऽपि तदसिद्धेः । भावनाबलपरिनिष्पन्नमपि ज्ञानमनाश्वासनीयार्थमेव, अभूतस्यापि भाव्यमानस्यापरोक्षवत्प्रकाशात् । तथा तैरेवोक्तं  तस्माद्भूतमभूतं वेति ।


__________टिप्पणी__________

[६३६] नाखे (ङा)
[६३७] स्य (Kआ)
___________________________



अपि च भावनाबलजमप्रमाणं गृहीतग्रहणात् । यावदेव हि गृहीतं तावदेव हि भावनया विषयीक्रियते । मात्रयापि त्वधिकं भावनया न गोचरयति । योगाभ्यासाहितसंस्कारपाटवनिमित्ता हि स्मृतिरेव भावनेत्य्[६३८]अभिधीयते । सा च न प्रमाणमिति स्थितमेव । न च तदुत्तरकालं साक्षात्कारिज्ञानमुदेतीति प्रमाणमस्ति । इन्द्रियसन्निकर्षमन्तरेणार्थसाक्षात्कारस्य क्वचिदप्यदर्शनात् । भवति चात्र[६३९]प्रयोगः  योगिनां धर्माधर्मयोरपरोक्षावभासि ज्ञानं नास्ति इन्द्रियसन्निकर्षाभावाद्, अस्मदादिवत् । यच्च कारणप्रकर्षात्कार्यप्रकर्ष इत्युक्तं, तदयुक्तम् । कारणप्रकर्षानुपपत्तेः । भावनाप्रकर्षानुपपत्तिश्
च वर्णितैव प्रयोजनाभावाद्, अनालम्बनत्वादनधिकविषयत्वाच्च । न च तथाविधातिशयवतः कस्यचिदद्यत्वे दर्शनं, येन दृष्टत्वादभ्युपगम्येत । नित्यनिर्दोषवेदान्तप्रमाणके तु ब्रह्मातिशये न किञ्चिदनुपपन्नम् । तत्रापि तु नानिन्द्रियजं प्रत्यक्षमुपपद्यते । समुच्छिन्नसकलमितिमातृमेयमानप्रपञ्चा हि सावस्था । यत्रापि चाभ्यासात्प्रकर्षो दृश्यते तत्रापि स्मृतिरेव प्रकृष्यते, न पुनरभ्यासतोऽनिन्द्रियसन्निकृष्टमपि च वस्त्वपरोक्षं भवति । न ह्यभ्रान्तस्यासन्निहितमवर्तमानं च पुरःस्थितवदवभासत इत्युत्प्रेक्षितुमपि शक्यमित्यलमनेनेति ।


__________टिप्पणी__________

[६३८] ति गीय (ङा)
[६३९] त्र यो
___________________________



ननु च शेषहेतुप्रसिद्धये प्रत्यक्षत्वं हेतुरिति पूर्वमुक्तम् । कथमिदानीं तेन विद्यमानोपलम्भनत्वं साध्यते, अत आह [६४०]सत्सम्प्रयोगजत्वमिति । अयमभिप्रायः  नायं शास्त्रीयो हेतुक्रमः, येन तदतिक्रमे दोषो भवति । अतो व्याप्तिबलेन शक्यमनेनास्मदादिप्रत्यक्षवदुभयं साधयितुमिति यथेष्टाभिधानमिति ॥ २९ ॥


__________टिप्पणी__________

[६४०] सत्समिति (Kआ)
___________________________


अत्र सूत्रकारेण प्रत्यक्षत्वाभ्युपगमेन योगिप्रत्यक्षस्यानिमित्ततां प्रतिपादयता निमित्तत्वाभ्युपगमे वा न प्रत्यक्षत्वमित्यर्थादावेदितम् । तत्{१,२१९}प्रयोगद्वयेन दर्शयति  तेषामिति द्वयेन । ततस्त्वेवेति । अवर्तमानविषयत्वादेवेत्यर्थः । यदि तु निराकृतस्वपक्षो बौद्धोऽप्रत्यक्षशब्दवाच्यमेव तत्प्रमाणान्तरमिति ब्रूयात्, तदर्थं प्रमाणत्वनिराकरणम् । एतच्च सूत्रकारेणैव सत्सम्प्रयोगग्रहणसामर्थ्यादेवोपात्तमिति सदित्येतेन कथ्यते इत्युक्तमिति ॥ ३०३१ ॥

अन्यन्मतं  सिद्धानां खलु धर्मानुग्रहवशेनानागतादिविषया प्रतिभैव जायते । सा चाद्यत्वे क्वचिदस्मदादीनामप्युत्पद्यते यथा श्वो मे भ्रातागन्तेति । प्रायेण त्वृषीणां तज्ज्ञानमुत्पद्यत इत्यार्षमित्युच्यते । यथाहुः  आर्षं सिद्धदर्शनं च धर्मेभ्यः इति । तन्निराकरोति लौकिकीति । अयमर्थः  योगिनामृषीणां वा प्रतिभा नार्थनिश्चयाय प्रभवति, प्रतिभात्वादस्मदादिप्रतिभावत् । अस्मदादीनां हि विसंवादभूयिष्ठा प्रतिभोपलभ्यत इति ॥ ३२ ॥
एवं तावद्विद्यमानोपलम्भनत्वस्य हेतोरसिद्धिमाशङ्क्य सत्सम्प्रयोगजत्वादिति यदुक्तं तद्विवृतम् । इदानीं भविष्यत्त्वस्य हेतोरनैकान्तिकशङ्कानिराकरणार्थं यदुक्तं तद्विवृणोति  अविद्यमानेति । अयमर्थः  यदि सत्सम्प्रयोगजं प्रत्यक्षमिति नोच्येत, ततोऽविद्यमानेऽपि संयोगे योगिनां क्वचित्प्रत्यक्षं जायत इति तस्य भविष्यत्यपि धर्मे शक्तिरनिवारिता स्यात् । ततश्च भविष्यत्त्वस्य हेतोरनैकान्तिकत्वम्[६४१]इति सदित्यादि जैमिनिराहेति ॥ ३३ ॥


__________टिप्पणी__________

[६४१] त्वं स्यादिति (ङा)
___________________________


{१,२२०}  ननु भविष्यत्त्वाद्धर्मो न प्रत्यक्ष इत्युच्यते, तद्यदासौ भविष्यंस्तदा मा नाम प्रत्यक्षो भवतु । यदा तु प्रवर्तते तदा किन्नाम न प्रत्यक्षेणानुभूयते, अत आह  प्रत्यक्ष इति । अयमभिप्रायः  अनुष्ठानार्थं हि प्रमाणमन्विष्यते । तदनुष्ठानात्प्रागेवान्वेष्यम् । न चानुष्ठानात्प्राग्धर्मोऽस्तीति कथं प्रत्यक्षो भवेदिति । किमिदानीमन्येनानुष्ठितो विद्यमानः प्रत्यक्षो[६४२]धर्मः नेत्याह  अनुष्ठित इति । न प्रत्यक्ष इति सम्बन्ध इति । अत्र कारणमाह  फलसाधनरूपेणेति । भवेदेतदेवं यदि द्रव्यादयः
स्वरूपेण धर्मा भवेयुः । फलसाधनरूपेण चैते धर्मा इति ताद्रूप्येण च धर्मत्वमित्यत्रोक्तम् । तच्च रूपमनुष्ठानकाले नास्ति । आमुष्मिकफलेष्वत्र फलस्याभावात् । ऐहिकफलेष्वपि चिरेण । निरन्तरयोर्हि साध्यसाधनयोः साधनं प्रत्यक्षं भवति मर्दनसुखयोरिव । इह तु फलकाले साधनं चिरातिवृत्तं, साधनकाले फलमजातमिति न फलसाधनं प्रत्यक्षम् । शक्तिस्तु सर्वभावानां नित्यपरोक्षैव । तेन न तद्विशिष्टो धर्मः प्रत्यक्षो भवतीति ॥ ३४ ॥


__________टिप्पणी__________

[६४२] क्षो ने (ङा)
___________________________


प्रकृतमिदानीं विद्यमानोपलम्भनत्वेन प्रत्यक्षस्य धर्मेऽनिमित्तत्वमुपसंहरति  अस्मद्[६४३]इति धर्मेन्तेन । ध्यायिनां प्रत्यक्षं विद्यमानोपलम्भनं सद्धर्मे न प्रमाणमस्मत्प्रत्यक्षवत् । वक्ष्यमाणहेत्वपेक्षया चशब्दः । नेष्यत इति वक्ष्यमाणेन सम्बन्ध इति । अयं च सूत्रकारेणोपपत्तिक्रमोक्त्या सर्वेषां चित्तं भावयितुं[६४४]हेतुक्रमो दर्शितः । शक्यते च प्रत्यक्षत्वमात्रेणैवानिमित्तता साधयितुमित्याह  प्रत्यक्षत्वादिति ॥ ३५ ॥


__________टिप्पणी__________

[६४३] स्मत्प्रत्यक्षवदि
[६४४] तुं क्र (Kआ)
___________________________



एवं सूत्रतात्पर्यं व्याख्यायेदानीमवयवाननुसन्धत्ते । तत्रापि{१,२२१}सच्छब्दमादौ चिन्तयति । अत्र भिक्षुणोक्तं सद्विशेषणमनर्थकम्, असता सम्प्रयोगाभावेनाव्यभिचारात् । यथोक्तं

सदित्यसद्व्युदासाय न नियोगात्स गंस्यते ।

सम्प्रयोगो हि नियमात्सत एवोपपद्यते ॥

इति । एतदनभ्युपगमेन निराकृत्य कर्मधारयसमासमेव दर्शयति  अविद्यमानेति । अस्यार्थः  नायमर्थः सूत्रस्य सता सम्प्रयोगः सत्सम्प्रयोग इति । किं तर्हि । संश्चासौ सम्प्रयोगश्चेति कर्मधारयोऽयम् । सच्छब्दश्च विद्यमानवचनः । तदयमर्थो भवति  विद्यमानसम्प्रयोगजं प्रत्यक्षमिति । ततश्च यत्तेषामविद्यमानेऽर्थे इत्यादिना योगिज्ञानस्य प्रत्यक्षत्वनिराकरणमुक्तं तदेवं लभ्यते । वर्तमानार्थवाचिनो हि सच्छब्दस्यासद्[६४५]व्युदासः । स कथमसति तस्मिन् सिध्येत् । अयं च सूत्रार्थः सतीन्द्रियार्थसम्बन्धे इति व्याचक्षाणेन भाष्यकारेणोक्त इति द्रष्टव्यमिति ॥ ३६ ॥


__________टिप्पणी__________

[६४५] सौ प्रसादः । स (ङा)
___________________________


नन्वयमर्थो निमित्तसप्तम्यैवात्र लभ्यते । न ह्यसत्सम्प्रयोगो निमित्तं भवति । अत आह  ससम्येति । अयमभिप्रायः  सत्यमवर्तमानः सम्प्रयोगो नाक्षजे ज्ञाने कारणम् । अपि तु तमपि केचित्कारणतया मन्यन्ते । तदिह सम्प्रयोग इत्येतावति श्रुते सति भाविन्यतीते चेति यथेष्टं कल्पयेयुः । अतस्तत्कल्पनानिराकरणार्थं व्यक्तमेव जैमिनिना सद्विशेषणमुपात्तमिति ॥ ३७ ॥

व्याख्यातः सच्छब्दः । संशब्दमिदानीमनुसन्धत्ते  सम्यगिति । सम्यक्प्रयोगः सम्प्रयोगः । तेन दुष्प्रयोगो निवारितो बह्वतीति । आह  विशेक्ष्यति भवान् समा प्रयोगं, प्रयोगमेव[६४६]तावदादौ भवान् व्याकुरुतामत आह  प्रयोग इति । रूपादिसंवित्कार्योन्नेयमिन्द्रियाणां व्यापारं प्रयोगापरपर्यायमाचक्षत इति ॥ ३८ ॥


__________टिप्पणी__________

[६४६] वादौ व्या (Kआ)
___________________________


{१,२२२}   कः पुनरत्र दुष्प्रयोगः यः संशब्देन व्यावर्त्यते, अत आह  दुष्टत्वादिति । कथं पुनरसौ दुष्टः । प्रयोगस्य ह्यत्यासत्त्यादयो दोषाः । न च ते शुक्तिसम्प्रयुक्तचक्षुषो भ्राम्यतो दोषा भवन्ति । विषय एव तु तत्र सादृश्यदूषितो विपरीतख्यातिहेतुः । अत आह  रजतेक्षणादिति । अयमभिप्रायः  ज्ञानकारणं हि सम्प्रयोगः स दुष्टोऽन्यदन्यात्मना भासयति, कारणदोषाविनाभावात्कार्यदोषस्य । अदुष्टस्तु सम्यग्ज्ञानं जनयति । सर्वकारणदोषाभावेन च तस्य सम्यक्त्वं भवति ।
यदा पुनरिन्द्रियार्थयोरन्यतरदपि दुष्यति, तदा तदाश्रितः संयोगोऽपि दुष्टो भवति । अतः संयोगस्य स्वदोषा अत्यासत्त्यादयो विषयदोषाश्च सादृश्यादयो दूषका भवन्ति । तदिह शुक्तौ रजतमिति गृह्यमाणायां कार्यदोषात्शुक्तिकायोगो दुष्ट इत्यवगम्यते । अतोऽसौ सम्यगर्थवाचिना संशब्देन वार्यत इति । एवञ्चावयवव्याख्यायामाश्रीयमाणायां लोकसिद्धलक्षणानुवादेनाप्यनिमित्तत्वविधिर्न दुष्यतीत्याह  एवमिति ॥ ३९ ॥

तथा यदपि बौद्धैः प्राप्तिवचनं प्रयोगशब्दं मन्वानैः श्रोत्रचक्षुषोरप्राप्यकारित्वादव्यापकं लक्षणमित्युक्तं, तदपि व्यापारमात्रवचनं प्रयोगशब्दं व्याचक्षाणैरस्माभिः परिहृतमित्याह  ततश्चेति । व्यापारमात्रवाचित्वादविरुद्धमित्युपरितनेन सम्बन्ध इति ॥ ४० ॥

श्रोत्रचक्षुषोरप्राप्यकारित्वे बौद्धानामभिप्रायमाह  प्राप्येति नोन्तेन । एवं हि तैरुक्तं

सान्तरग्रहणं न स्यात्प्राप्तौ ज्ञानेऽधिकस्य च ।

इति । यदि चक्षुश्श्रोत्रे विषयं प्राप्य गृह्णीतः, यदिदं दूरे शब्दो दूरेऽर्थ इति सान्तरग्रहणं यच्च सुमहतां महीमहीधरादीनामधिष्ठानाधिकपरिमाणानां{१,२२३}ग्रहणं तत्किलोभयमपि न स्यात्, प्राप्यकारिषु त्वगादिष्वदर्शनात् । तदेतदुक्तं भवति  यत्प्राप्यकारि न तत्सान्तरमधिकं च वेदयति, यथा कायः न च तथा श्रोत्रचक्षुषी इत्यावीतहेतुः । उपालम्भे किलशब्दः । उभयस्यापि समाधास्यमानत्वादिति । आर्जवावस्थानं वा सम्प्रयोगोऽभिमत इत्याह  यदि वेति । आर्जवावस्थितस्य हि रूपादिज्ञानमुत्पद्यते । तत्रैव सम्प्रयोगशब्दोपचारः । त्वगादिषु सम्प्रयोगशब्दार्थो
ज्ञानहेतुरुपलब्धः । तदिदमार्जवावस्थानमपि तद्धेतुतया तथा व्यपदिश्यते । एवमेव व्यापारेऽपि दर्शयितव्यमिति ॥ ४१४२ ॥

कार्यलक्षितयोग्यतालक्षणो वा यः शब्दार्थयोरिव रूपादिचक्षुराद्योः सम्बन्धः सम्प्रयोग इत्याह  योग्यतेति । अथवास्तु साङ्ख्यादिसिद्धान्तसिद्धः प्राप्तिरूप एव सम्बन्धः । नात्रापि किञ्चिद्दुष्यतीत्याह  साङ्ख्यादीनिति । निर्जित्य हि साङ्ख्यादीन् प्राप्तिपक्षोऽत्र दूष्यते । न च ते निर्जेतुं शक्याः । अप्राप्यकारिपक्षे हि सूक्ष्मव्यवहितविप्रकृष्टादीनामप्राप्तत्वाविशेषेण ग्रहणप्रसङ्गादिति भावः ॥ ४३ ॥

अनुमानेनापि श्रोत्रचक्षुषोः प्राप्यकारित्वमवगम्यते इत्याह  तयोरिति । तयोः श्रोत्रचक्षुषोरित्यर्थः । चक्षुश्श्रोत्रे प्राप्यकारिणी, बाह्येन्द्रियत्वात्त्वगिन्द्रियवदिति । ननु च कर्णशष्कुली चक्षुर्गोलकं च शरीरस्थमेवोपलभ्यते, कथं तत्प्राप्यकारीत्युच्यते । तदेतदेतेषां तावत्प्राप्यकारिवादिनां साङ्ख्यानां मतेन समादधाति  केचिदिति । एवं हि साङ्ख्या मन्यन्ते  आहङ्कारिकयोः श्रोत्रचक्षुषोर्वृत्तिः शरीराद्बहिर्भवति अर्थदेशं प्राप्नोति । सा च कार्यदर्शनोन्नेया यथाकार्यमवतिष्ठत इति ॥ ४४ ॥

{१,२२४}  नन्वधिष्ठानमेवेन्द्रियं, तत्रोद्धरणपूरणादिनिग्रहानुग्रहदर्शनात् । इतरथा तदसम्भवात् । यदि ह्यधिष्ठानातिरिक्तमक्षं भवेत्, तर्ह्यधिष्ठानसंस्कारोऽनर्थकः स्यात्, अत आह  चिकित्सादीति । अयमभिप्रायः  यदीन्द्रियमधिष्ठाने न सम्बद्धं भवेत्, ततोऽधिष्ठानसंस्कारस्तस्योपकारको न स्यात् । अधिष्ठानाधारं तु तत् । अतस्तस्यैवाधारभूतस्याधिष्ठानस्य संस्कार आधेयस्येन्द्रियस्योपकारको भविष्यति गजाश्वपर्याणसंस्कार इवारोहकस्येति ॥ ४५ ॥

नन्वेवमपि गोलकाधिकरणस्यैव तत्संस्कार उपकारको भवतु, तस्य त्वसम्बद्धस्य भागस्य गोलकेन गोलकसंस्कारो नोपकारकः स्यात् । तेन च संस्कृते न प्रयोजनम् । तस्यैव प्राप्तत्वेन प्रकाशकत्वात् । अतो यत्प्रकाशकं तत्संस्कर्तुमशक्यमसम्बन्धात् । यच्च शक्यं न तेन संस्कृतेन प्रयोजनम्, असम्बद्धस्य हि भागस्य प्रकाशयितुमशक्तेः, अत आह  तद्देश इति । अयमभिप्रायः  एकैवेन्द्रियवृत्तिरनुगताधिष्ठानदेशसम्बन्धा अर्थदेशं यावत्प्राप्ता, अतोऽधिष्ठानदेश एव संस्कारः सर्वोपकारको भविष्यति । यथा पादयोः प्रयुक्तः संस्कारो दूरस्थस्यापि चक्षुष
उपकारको भविष्यतीति ॥ ४६ ॥

अतो नायमेकान्तः यदधिष्ठानदेशे संस्कारात्तद्वर्त्येवेन्द्रियमितीत्याह  तस्मादिति । निरन्तराधिकग्रहणमुपपादयति  बहिरिति स्यादन्तेन । कार्यदर्शनबलेन हि तद्वृत्तिः कल्प्यमाना यथाकार्यमवतिष्ठत{१,२२५}इत्युक्तम् । अतोऽधिष्ठानाधिकपरिमाणार्थदर्शनात्पृथ्वग्रा कल्पयिष्यते । निरन्तरदर्शनाच्च सन्तता । अतो यत्र यादृशं वृत्तिभागे पार्थवं पृथुत्वं भवति, तदनुरूपमेवाधिष्ठानाधिकं महीधरादि गृह्यते । अमूर्ताया अपि वृत्तेरौपाधिको व्योम्न इव भागव्यपदेशः । यदेव तया प्रकाश्यते तदौपाधिकमेव भागव्यपदेशं लभते इति । न च वाच्यं यदि वृत्तिर्गत्वार्थं प्रकाशयति किमिति तर्हि नितान्तदूरवर्तिनो
ऽपि भावान्न प्रकाशयतीति । यावति हि दूरे कार्यमुपलभ्यते तावन्तमेवाध्वानमसौ सर्पतीत्यधिकदर्शनवत्कल्पनीयमित्याह  दूरेऽपीति ॥ ४८ ॥

नन्वेवमपि यदीन्द्रियवृत्त्यार्थाः प्रकाश्यन्ते, सा तर्हि निर्गत्य गतास्त्येवेति किं न पिहितेन्द्रियस्यापि भावा भासन्ते, अत आह  दीपप्रभेति । नावश्यं पिहितेन्द्रियस्य वृत्तिरस्ति कार्याभावात्तु सा दीपनाशे प्रभावन्निमीलयतोऽपि नष्टेत्युन्नीयत इति ॥ ४९ ॥
अस्तु वा अधिष्ठानपिधानेऽपि वृत्तिः । आत्मप्रयत्नानुगृहीता तु सा आत्मन्यर्थमुपनयति । अधिष्ठानपिधाने ह्यात्मनः प्रयत्नोच्छेदात्प्रयत्नानधिष्ठितया तयानुपनीतोऽर्थो नात्मनानुभूयत इत्याह  अधिष्ठानेति ॥ ५० ॥

विच्छिन्नबोधमिदानीमुपपादयति  विच्छिन्न इतीति । विभोरप्यात्मनः प्राग्भवीयक[६४७]र्मार्जितं सकलभोगायतनं शरीरमिति । तदपेक्षया विच्छेदबुद्धिः । कायेन्द्रिये तु शरीरविच्छेदाभावादविच्छेदबोधो युक्त इति । शब्दे तु विच्छेदाधिकबोधो भ्रान्तिरेवेति किं तदुपपादनेन ।[६४८]तथा हि  स्वदेश एव शब्दः श्रोत्रेण प्रकाश्यते । कुतस्तस्य विच्छेदः । कुतः विभोर्{१,२२६}अमूर्तस्य वृद्धिह्रासावित्याह  शब्दे[६४९] त्विति । एतत्तु स्वमतेनोक्तम् । साङ्ख्यमते तु श्रोत्रवृत्तिः शब्ददेशं गच्छत्येव । तत्र शरीरापेक्षयैव विच्छेदबोधो वक्तव्यः । असम्भवं च शब्दाधिकरणे वक्ष्याम इति ।


__________टिप्पणी__________

[६४७] ध (ङा)
[६४८] न । स्व (Kआ)
[६४९] शब्देति (Kआ)
___________________________



अयं च साङ्ख्यसिद्धान्तसिद्धो वृत्तिगमनपक्षो वार्त्तिककारेण प्राप्तिसाधारण्यमात्रेणोक्तः, न पुनरभिप्रेतः । न हीन्द्रियवृत्तिर्नाम काचित्प्रमाणेनावगम्यते । तथा हि  आहङ्कारिकाणीन्द्रियाणीति कापिला मन्यन्ते । यथाहुः

सात्त्विक एकादशकः प्रवर्तते वैकृतादहङ्कारात् ।

इति । कश्चायमहङ्कारः । यदि योऽयमात्मानं प्रकाशयति, स तर्हि ज्ञानमितीन्द्रियाणां कथं प्रकृतिर्भविष्यति । आत्माधारमान्तरं ज्ञानं कथं तेन बाह्येन्द्रियाण्यारब्धुं शक्यन्ते । अथ मतं तत्त्वान्तरमहङ्कार इति । तन्न । प्रमाणाभावात् । अपि च तत्त्वान्तरमपि तत्कापिलैर्विभुः सङ्गीर्यते । ततस्तन्मयानीन्द्रियाण्यपि विभूनि भवेयुः । न च विभूनां वृत्तिरुपपद्यते । वृत्तिर्निर्गमनम् । न च तद्विभूनां सम्भवति । स्यान्मतम्  न च ब्रूमो विभूनीन्द्रियाणि गच्छन्तीति, किं तर्हि । तदाधारा वृत्तिरिति । केयं वृत्तिरिति वक्तव्यम् । यदि श्रोत्रादीनां शब्दादिग्रहणयोग्यता, सा तर्ह्यमूर्ता शक्तिः कथं गच्छेत् । अपि
च त्रीण्यन्तःकरणानि महानहङ्कारो मन इति कापिला मन्यन्ते । न च करणं करणान्तराणां प्रकृतिरुपपद्यते करणत्वात्मनोवत् । अतो नाहङ्कारिकाणीन्द्रियाणि । न च तद्वृत्तिरमूर्ता प्राप्यकारिणीति प्रमाणवती कल्पना । तथा शब्दाधिकरणे वक्ष्यति श्रोत्रागमनपक्षे चेत्यत्र वृत्तिगमनप्रतिषेधम् । अतो भौतिकान्येवेन्द्रियाणि प्राप्यकारीणीति वक्तव्यम् ।

किं पुनर्भौतिकत्वे प्रमाणमिन्द्रियाणाम् । दृष्टानुसारः । तथा हि  बहिर्भूतानामेव यथायथं रूपाद्यभिव्यञ्जकत्वमुपलब्धम् । तेजसा हि रूपं प्रकाश्यते यथा दीपेन । रसोऽद्भिः । शुष्काणाम्[६५०]अपि द्रव्याणां सन्नपि रसो न व्यक्तमुपलभ्यते यथार्द्राणाम् । न च शुष्केषु रसो नास्ति, यावद्द्रव्यभावित्वात् । अतोऽद्भी रसोऽभिव्यज्यते । पार्थिवं च किञ्चिद्द्रव्यं{१,२२७}गन्धस्याभिव्यञ्जकं दृष्टम् । यथा निम्बत्वक्चन्दनगन्धस्य । तत्कषायपरिषिक्तस्य हि चन्दनस्य स्फुटतरं गन्धोऽभिव्यज्यते । न चाद्भिरसावभिव्यज्यते, केवलानामनभिव्यञ्जकत्वात् । वायुनापि बहिः स्पर्शाभिव्यक्तिरुपलब्धा, यथा हेमन्तशिशिरयोर्
वियति विततानामपां सूक्ष्मत्वादनुपलक्ष्यमाणानां वापि वाते शीतस्पर्शोऽवगम्यते । न चासौ वायोः । अनुष्णाशीतस्पर्शत्वाद्वायोः । अतो रूपाभिव्यञ्जकं चक्षुस्तैजसम् । आप्यं रसनमभिव्यञ्जकं च रसस्य । घ्राणं पार्थिवं गन्धस्य । वायवीयं त्वगिन्द्रियं स्पर्शस्य । श्रोत्रमिदानीं किंप्रकृतिकम् । तदपि भौतिकमिन्द्रियत्वात् । किं पुनर्भूतं तस्य प्रकृतिः । आकाश इति वदामः । तथा हि  द्विविधं कार्यं सर्वभूतानां शरीरमिन्द्रियं च । आकाशस्याप्यवकाशदानेन शरीरोपकारकत्वात्कार्यकारणत्वम् । अतस्तस्यापीन्द्रियेण कार्येण भवितव्यम् ।
तत्रेन्द्रियान्तराणां भूतान्तरप्रकृतित्वादाकाशमेव श्रोत्रस्य प्रकृतिरिति निश्चीयते । अपि च स्वगुणमेव भूतान्तराणि व्यञ्जयन्ति । न च तेषां शब्दो गुणः, आकाशगुणत्वात् । अत आकाशमेव तस्याभिव्यञ्जकमिति युक्तम् । एवञ्च दृष्टानुसारिणी कल्पना कृता भवति । सन्ति हि देहेषु पृथिव्यादिभूतभागाः कॢप्तगन्धाद्यभिव्यक्तिशक्तयश्च बहिरिति शरीरेऽपि वर्तमानानां तेषामेव व्यञ्जकत्वानुमानं युक्तम् । एवञ्च प्राप्तिरपि स(?मि।म)र्थिता भवति । त्वग्घ्राणरसनानां हि स्थितमेव प्राप्यकारित्वम् । श्रोत्रस्यापि कर्णच्छिद्रपरिमितनभसो धर्माधर्मोपगृहीतस्य स्वदेश एव विभुं शब्दं प्रकाशयतः प्राप्यकारित्वमेव । तेजसो हि विसरणस्वभावस्य चक्षुषो
निर्गतस्यार्थदेशप्राप्तिरुपपन्नैव । अनुद्भूतरूपत्वाच्च तस्य रूपानुपलम्भः । अत एवाग्नितेजसः पृथ्वग्रादिकल्पना च तस्य कार्यदर्शनानुसारेण मूर्तत्वादुपपत्तिमती । सर्वत्र च यथाकार्यदर्शनं योग्यतासनाथा प्राप्तिरिन्द्रियार्थयोः सम्बन्ध इति दर्शयितव्यम् । अतो न काचिदतिप्रसक्तिर्वक्तव्या यथा वक्ष्यति  प्राप्तिमात्रं हि सम्बन्धः इति । अतः सिद्धमिन्द्रियाणि भौतिकानि प्राप्यकारीणि चेति ॥ ५१ ॥


__________टिप्पणी__________

[६५०] णां सन्न (ङा)
___________________________


एवं तावत्सत्सम्प्रयोगशब्दाः विवृताः । पदान्वयमतः परमनुसन्धास्यामः । अत्र किल पुरुषस्य सम्प्रयोग इन्द्रियाणां बुद्धिजन्मेत्युच्यते ।{१,२२८}तच्चायुक्तं, विभोः पुरुषस्य सर्वभावैरेव सम्प्रयोगाव्यभिचारेण विशेषणोपादानवैयर्थ्यात् । इन्द्रियाणां च भौतिकानामचेतनत्वात् । चेतना हि बुद्धिरिति सर्वलौकिकाः परीक्षकाश्च मन्यन्ते । न पुनरिन्द्रियव्यापारो बुद्धिरिति । साङ्ख्या हीन्द्रियवृत्तौ बुद्धिशब्दमुपचरन्ति । तत्र तेषामेव परिभाषामात्रम् । अतोऽत्र वक्तव्यं कीदृशोऽत्र पदान्वय इत्यत आह  पुरुषेन्द्रियशब्दाविति । अयमभिप्रायः  किमत्र वक्तव्यम् । भाष्यकारेण
पुरुषेन्द्रियशब्दौ व्यवहितकल्पनया व्याख्यातौ येनैवमाह सतीन्द्रियार्थसम्बन्धे पुरुषस्य या बुद्धिर्जायते तत्प्रत्यक्षमिति । कः पुनरयं पुरुषः यस्य बुद्धिजन्मना सम्बन्धः, अत आह  पुरुष इति । नात्र तात्पर्यमन्यपरत्वात्सूत्रस्य । परमार्थतस्तु पुरुषोऽत्रात्माभिप्रेतः य आत्मवादे प्रसाधयिष्यते । न शरीरं, तस्य भौतिकत्वेनाचेतनत्वादिति ॥ ५२ ॥

नन्वेवमपि यन्नित्यमात्मानं मीमांसका मन्यन्ते, तन्न सिध्येत् । ज्ञानजन्मनि विकारापत्त्या चर्मवदनित्यत्वप्रसक्तेः । ज्ञानजन्मना त्वविकृतस्य पूर्वावस्थायामिवाप्रमातृत्वप्रसङ्गः, अत आह  विक्रियेति । एवं हि मन्यन्ते  न किञ्चिद्विकार्मात्रेण वस्तु नश्यति, तत्प्रत्यभिज्ञानात् । एतच्चात्मवाद एव भाष्यकारेण वक्ष्यते । अतो दुरुक्तं परैः

बुद्धिजन्मनि पुंसश्च विकृतिर्यद्यनित्यता ।

अथाविकृतिरात्मायं प्रमातेति न युज्यते ॥

इति । अत्र बुद्धिजन्म प्रत्यक्षमित्युच्यते । तस्य कोऽर्थः । किं बुद्धेर्जन्मातिरिक्तमनतिरिक्तं वा, यद्यतिरिक्तं तद्वाच्यं कीदृशमिति । न च स्वमते जन्मस्वरूपमभिहितम् । यदि वैशेषिकोक्तस्वकारणसमवायो जन्माभिधीयते, तस्य नित्यत्वेनाक्षानधीनत्वात्प्रत्यक्षशब्दाभिधेयत्वानुपपत्तिः । अनतिरिक्तत्वे तु पुनरुक्ततैव दोषः, अत आह  बुद्धिजन्मेति । अयमर्थः  नायं बुद्धिजन्मेति षष्ठीसमासः । किन् तु बुद्धिश्चासौ जन्म चेति कर्मधारयः । जन्मशब्दश्च कर्तरि मनिन्प्रत्ययान्तः । तेन जायमाना बुद्धिः{१,२२९}प्रमाणमित्युक्तं भवति । न पुनर्वैशेषिकादिवन्नित्यम्
अत्यन्तभिन्नं समवायमाचक्ष्महे । कारणदशाविशेष एव कार्यजन्मेत्युच्यते । नासावत्यन्तं कार्यकारणाभ्यां व्यतिरिच्यते । अतः किमन्यदोषोद्भावनेनेति ॥ ५३ ॥

जायमानविशेषणोपादाने प्रयोजनमाह  व्यापार इति । कारकान्तराणि जनित्वा कियन्तञ्चित्कालं स्थित्वा स्वकार्येषु वर्तमानानि दृष्टानि । तद्बुद्धावपि प्रमाणे मा भूदिति जन्मविवक्षा सूत्रकारेण कृतेति ।

किं पुनः कारकान्तरसाधर्म्ये दुष्यति, अत आह  न हीति । अयमभिप्रायः  न किञ्चिद्दुष्यति । किन् तु नेन्द्रियादिवद्जाता सती बुद्धिः क्षणमात्रमप्यास्ते । अतः कथं तद्वदेव स्थित्वा प्रवर्तत इति । न केवलं जाता नास्ते, किन् तु जायमानापि नोदास्ते । सा ह्युत्पद्यमानैव स्वार्थं प्रकाशयन्त्येवोत्पद्यत इति न क्षणान्तरं प्रतीक्षते । न ह्यर्थप्रकाशनादन्यद्बुद्धे रूपमुपलभ्यत इत्याह  जायत इति । कारकान्तरवैधर्म्यप्रतिपादनेनात्र नित्यबुद्धिवादिनो निराकर्तुं बुद्धेरनतिचिरविनाशित्वमुक्तम् । तत्र चायं हेतुः । यदीयमुत्पत्तिमती तस्या विनाशेनावश्यं भवितव्यम् । न चाहैतुको विनाशः
सम्भवति, उत्पत्तिमत्त्वादेव । न च प्रहारादिरस्या विनाशहेतुः, अमूर्तत्वात् । अतो ज्ञानान्तरेण वा नाश्यते, तज्जन्मना वा संस्कारेण । तच्चोभयमपि सहसैव निष्पन्नम् । अस्ति हीन्द्रियादिका सामग्र्यप्रतिबन्धा । सा किमपरं विज्ञानं न जनयति । स्मृतिहेतुरपि संस्कारोऽनयैव जातमात्रया जनित इति कर्मवत्कार्यविरोधित्वादपि तादात्विको विनाशो बुद्धेरिति युक्तम् । न च सैवेति बुद्धेः प्रत्यभिज्ञानमस्ति । न च भेदानध्यवसायमात्रादेकत्वसिद्धिः । अपि चार्थान्तरदर्शने स्फुट एवाशुतरविनाशो बुद्धेः, एवञ्च व्यवस्थितैकदर्शनेऽपि तद्वदेव तदनुमानम् । अपि च तत्रापि व्यवहिते ज्ञानं निवर्तते, तच्चिरावस्थायित्वेऽनुपपन्नम् । एवं हि व्यवहिते कुम्भे प्रत्यक्षज्ञानमनुवर्तेत । न चैवम् । स्मृतिस्तु परस्ताद्
दृश्यते । सा प्रत्यक्षज्ञानव्याप्तत्वे{१,२३०} न स्यात् ।[६५१]परोक्षापरोक्षयोरेकगोचरयोरेकदा विरोधात् । स्यादेतदव्यक्तग्रहणमनवस्थायित्वाद्[६५२]विद्युत्सम्पाते रूपाव्यक्तग्रहणवदिति । न । प्रतिषेद्धव्याभ्यनुज्ञानात् । यदि मन्यते बुद्धेर्[६५३]अनतिचिरानुवृत्तौ प्रकाशस्य गत्वरत्वाद्विद्युत्सम्पात इव न व्यक्तं भावाः प्रकाशेरन्, अतो नाशुतरविनाशिनी बुद्धिरिति । तन्न । प्रतिषेद्धव्याभ्यनुज्ञानात् । एवं हि विद्युत्प्रकाशजनितेऽव्यक्तबोध उत्पन्नमात्रापवर्गितां बुद्धेर्ब्रुवाणो निषेध्यमेवाशुतरविनाशमभ्यनुजानाति ।[६५४]अपि च विशेषाग्रहणे सामान्यमात्रग्रहणमव्यक्तग्रहणम् । न तु स्वगोचरे किञ्चिदव्यक्तं नामास्ति, विषयाभिरूपत्वाद्ग्रहणानाम् । विशेषाग्रहणं
च तद्ग्रहणनिमित्ताभावादेव, न तु बुद्धेरनवस्थानात् । विद्युत्प्रकाशे[६५५]ऽपि यावदाशुतरविनाशिन्या धिया विषयीकृतं तद्व्यक्तमेव । विशेषास्तु तत्र ग्रहणहेत्वभावादगृहीता एव, न पुनरव्यक्तपरिच्छिन्नाः । न हि गृहीतमव्यक्तं नाम सम्भवतीति नानवस्थायित्वेऽपि धियामव्यक्तग्रहणापत्तिः । नित्यबुद्धिवादिनश्चायमभिप्रायः शब्दाधिकरणे भाष्यकारेण वक्ष्यत इति ॥ ५५ ॥


__________टिप्पणी__________

[६५१] भवेत्(ङा)
[६५२] त्वे
[६५३] द्धेरचि

___________________________


[६५४] ति । वि
[६५५] शे या (Kआ)
___________________________



ननु प्रमाणं नाम कारकविशेषः । न चाकुर्वत्क्रियां कारकं भवति । यदि तु बुद्धिर्जनित्वा न व्याप्रियते, कथमसौ कारकं प्रमाणमिति च सामान्यविशेषशब्दाभ्यामभिधास्यते, अत आह  तेनेति । सत्यं, न व्यापारसम्बन्धमन्तरेण कारकत्वं भवति । जन्मैव तु बुद्धेर्व्यापारः, व्यापारान्तरासम्भवात् । तदेव च विवक्षावशात्प्रमेत्युपचर्यते । जन्मना हि तस्याः प्रमाणत्वं भवति । अतस्तयैव क्रियया कारकं प्रमाणमिति च सामान्यविशेषशब्दाभ्यामभिधानसिद्धिः । चशब्दात्प्रमाणं चेत्यर्थः ॥ ५६ ॥

अयं च जन्माव्यतिरेकपक्षो या बुद्धिर्जायते इति वदता भाष्यकारेणैव वर्णित इत्याह  जम[६५६] चेति । अपरमपि जायमानावस्थाविशेषणोपादानस्य{१,२३१}प्रयोजनमाह  तच्चेति । बुद्धिः प्रमाणमित्येतावत्युक्ते भूता भविष्यन्ती वा प्रमाणमित्यपि केचित्सम्भावयेयुः, यथा सद्विशेषणोपादाने वर्णितम् । अतस्तदाशङ्कानिराकरणार्थं जायमानविशेषणोपादानम् । भूतभविष्यत्त्वादि(?त्यपादान् त्यापादने) पञ्चमीति[६५७]॥ ५७ ॥


__________टिप्पणी__________

[६५६] न्मेति (ङा)
[६५७] मी । अ (Kआ)
___________________________



अस्तु वा वैशेषिकसिद्धान्तसिद्धः स्वकारणे कार्यसमवायो व्यतिरिक्त एव जन्म, तथापि न किञ्चिद्दुष्यतीत्याह  यदा त्विति । स खलु नित्योऽपीन्द्रियाधीनाभिव्यक्तिरिति प्रत्यक्षमपेक्ष्यत इति ॥ ५८ ॥

अत्र भाष्यकारेण बुद्धिर्वा जन्म वेत्यादिना प्रमाणानियमो दर्शितः, तत्राभिप्रायमाह  प्रमाणफलभावस्त्विति । अयमभिप्रायो भाष्यकारस्य  एकमिदं सूत्रं नोभयमुत्सहते कर्तुं यत्प्रमाणं च नियच्छति, अनिमित्ततां च विदधातीति । भिद्येत हि तथा वाक्यम् । तदत्रानिमित्ततामात्रमेव विद्यमानोपलम्भनात्प्रतिपाद्यम् । प्रमाणं तु विवक्षावशेन बुद्ध्यादीनामन्यतमं भविष्यति । करणं हि प्रमाणं, साधकतमं च करणं, विवक्षाधीनश्च साधकतमभावः । अतो यदेव तु बाह्यापेक्षया फलं प्रत्यासन्नमिति विवक्ष्यते तदेव प्रमाणं
भविष्यति । ततः परं चाभ्यर्हितत्वविवक्षया फलमिति ॥ ५९ ॥

यथेष्टकल्पनामेव दर्शयति  यद्वेति । असतीन्द्रिये ज्ञानोदयाभावात्तदेव प्रमाणम् । सदपि चेन्द्रियमसङ्गतमर्थेन न ज्ञानं जनयतीति तदर्थसङ्गतिः प्रमाणम् । सम्बद्धमपि चेन्द्रियमर्थेन मनसानधिष्ठितं न प्रमाणमिति तन्मनस्संयोगः प्रमाणम् । सर्वस्मिन्नपि च सत्यसत्यात्ममनस्संयोगे ज्ञानानुदयात्स च प्रमाणम् । अथवा सर्वेषामेकतरापायेऽपि न ज्ञानं{१,२३२}जायत इति सर्व एव संयोगः प्रमाणम् । आत्मना वा मनसो योग इति योजनीयमिति ॥ ६० ॥

एषु प्रमाणेषु फलं दर्शयति  तदेति । इन्द्रियादिप्रामाण्यपक्षे ज्ञानं फलमित्यर्थः । ननु यदीन्द्रियादि प्रमाणं, तेन तर्हि सदा ज्ञानं जनयितव्यमेव । न च तदस्ति, अस्ति खलु पिहितचक्षुषोऽपि चक्षुः । न च तद्ज्ञापयति । संयुक्तं ज्ञापयतीति चेद्, न । व्यभिचारात् । संयुज्यते खल्वस्य नानार्थैर्नायनं तेजः । किञ्चिदेव तु जापयति । अतो व्यभिचारादकारणमिन्द्रियादि ज्ञानजन्मनीति, अत आह  तत्रेति । उक्तमिदमस्माभिर्व्यापारवचनः प्रयोगशब्द इति । फलानुमेयश्चासौ व्यापारः । अतो यत्रैव फलमुपलभ्यते तत्रैव व्यापारवत्त्वात्तेषां प्रमाणत्वमिति । असति तु व्यापारे
न फलमुत्पद्यत इति नातिप्रसङ्ग इत्याह  व्यापार इति ॥ ६१ ॥

नन्वस्तु व्यापारवाचिप्रयोगशब्दपक्षेऽतिप्रसङ्गपरिहारः । प्राप्तिवचनत्वेऽतिप्रसङ्गो दुष्परिहरः । अस्ति हि चाक्षुषस्य तेजसो नानार्थैः सम्प्रयोगः । न च तावद्ज्ञापयति, किञ्चिदेव तु कदाचित् । अपि च का चेयं प्राप्तिः । यदि संयोगः, स च द्रव्येणैवेति रूपसंविन्न स्यात् । अथ तेनापि संयुक्तसमवायादस्ति सन्निकर्ष इत्युच्यते, समानोऽसौ रसादिष्वपीति तेऽपि चक्षुषानुभूयेरन्निति सर्वात्मकार्थग्रहणमितीन्द्रियसंयोगप्रमाणपक्षे परैरुक्तं यत्तत्परिहरति  न चेति ॥ ६२ ॥

कः पुनः
सर्वात्मना सम्बन्धो नास्तीति वदतोऽभिप्रायः  यदि गुणैः संयोगो न रसादिभिः सम्भवतीति, स तर्हि रूपेणापि गुणत्वाविशेषान्न स्यादेव । संयुक्तसमवायस्त्वविशिष्टः सर्वेषामित्युक्तमेव, अत आह {१,२३३} प्राप्तीति । अयमभिप्रायः  भवेदयं दोषः यदि प्राप्तिमात्रमेवेन्द्रियार्थयोः सम्बन्धः प्रमाणमाश्रीयत इति । स तु योग्यतासहायः । योग्यता च कार्यदर्शनोन्नेया । अतो यदेव यदिन्द्रियसंयोगानन्तरमनुभूयते तत्रैव तत्सम्प्रयोगस्य योग्यत्वं, नेतरत्र, प्रमाणाभावात् । अत एव जिघृक्षितसूक्ष्मरूपादिग्रहणप्रसङ्गोऽपि परिहर्तव्य इति किमिति नाभ्युपेयते, अत आह  मा भूदिति ।
अयमभिप्रायः  यो हि ज्ञानं प्रमाणमिष्ट्वा सत्सम्प्रयोगं प्रमाणकारणमातिष्ठते न तु प्रमाणं, तेनापि प्राप्तेरविशेषात्त्वचा रूपावधारणं मा भूदिति न प्राप्तिमात्रं सम्बन्धोऽभ्युपगन्तव्य इति ॥ ६३ ॥

अथ तु प्रमाणनिष्पत्तौ योग्यतासहिता प्राप्तिरिष्यते, शक्यं तत्फलनिष्पत्तावपि वक्तुमिति दोषप्रसङ्गपरिहारतुल्यत्वान्नैकः पर्यनुयोज्यो भवतीत्याह  यथेति । नियता हि काचिदेव स्वविषयेण रूपादिना चक्षुरादीनां सङ्गतिरिति । योग्यत्वादिति । तत्रैव कार्यदर्शनयोग्यत्वादित्यर्थः ॥ ६४ ॥

एवं तावदिन्द्रियार्थसम्बन्धप्रमाणपक्षेऽतिप्रसङ्गपरिहारोऽभिहितः । इदानीं द्व्याश्रयो योगः कथमक्षेणैव व्यपदिश्यत इति चोद्यं परिहरति  योगस्येति । अस्यार्थः  नेदमदृष्टपूर्वं यदनेकैरपि सम्बद्धमेकेनैव व्यपदिश्यत इति । भवति हि डित्थडवित्थयोर्मातुर्डित्थमातेति व्यपदेश इति । आह  अस्त्वन्यतराश्रयो व्यपदेशः । इह तु नियमेनैवाक्षेण व्यपदेशो दृश्यते नार्थेन । मातुस्तु डवित्थेनापि कदाचिद्व्यपदेशो भवत्यत आह  अथवेति । असाधारणेन हि व्यपदेशो भवति । ज्ञानस्यासाधारणमक्षं, तदर्थमेवाक्षाणां निर्माणात् । अर्थस्तु कार्यान्तरसाधारणः नासौ व्यपदेशहेतुरिति ॥ ६५ ॥

{१,२३४}  अत्र चेन्द्रियार्थसम्बन्धप्रमाणपक्षे विषयभेदोऽपि प्रमाणफलयोर्नास्त्येव, सम्बन्धस्यार्थाश्रयत्वाद्ज्ञानस्यापि तद्विषयत्वादिति । आत्ममनस्सम्बन्धप्रमाणपक्षे तर्हि विषयभेदो भवेत् । स ह्यात्ममनआश्रयः ज्ञानं चार्थविषयमिति शङ्कते तावत् संयोगे त्विति[६५८]फलयोरन्तेन । परिहरति  नेति । कारणमाह  अर्थे हीति । अस्यार्थः  यद्यप्यात्ममनस्सम्बन्धो नार्थाश्रयः, तथाप्यर्थे व्याप्रियते । ज्ञानमपि तद्विषयमेवोत्पद्यत इति व्यापारतः समानविषयत्वमिति ॥ ६६ ॥


__________टिप्पणी__________

[६५८] ति प (ङा)
___________________________


अथ पुनराश्रयो विषयोऽभिप्रेतः, तदुभयोरप्यात्मस्थत्वात्सुतरां समानविषयत्वमित्याह  अथापीति ॥ ६७ ॥

अयमेवात्ममनस्संयोगो ज्ञानोत्पत्तेः प्रत्यासन्नतया कारकान्तरेभ्यो विशिष्ट इत्ययमेव प्रमाणमित्याह  प्रकृष्टसाधनत्वादिति ॥ ६८ ॥

सर्वसंयोगप्रमाणपक्षेऽपि पूर्वोक्तसमस्तदोषपरिहारोऽनुसन्धातव्य इत्याह  प्रमाण इति । इन्द्रियप्रामाण्यपक्षेऽपि तस्यार्थप्राप्त्या ज्ञानस्य च तद्विषयत्वेन स्फुटं विषयसाम्यमित्याह  प्रमाणमिति ॥ ६९ ॥

एवं तावदिन्द्रियादिप्रामाण्यपक्षे प्रमाणफलयोर्विषयसाम्यमुक्तम् । इदानीं ज्ञानप्रामाण्यपक्षेऽप्येवमेव दर्शयितव्यमित्याह  प्रमाणेति ।{१,२३५}सर्वसविकल्पकज्ञानानि विशेषणज्ञानपूर्वकाणि, यथा दण्ड्ययं गौरयं शुक्लोऽयं गच्छत्ययं डित्थोऽयमिति । तदिह विशेषणज्ञानं प्रमाणं विशेष्यज्ञानं च फलम् । विशेष्यज्ञानसिद्ध्यर्थत्वाच्च विशेषणज्ञानस्य । तत्रापि व्यापारतः समानविषयत्वमिति ॥ ७० ॥

यदा तु विशेषणमेव बोद्धव्यं प्रमित्सितं भवति, तदा तर्हि कः प्रमाणफलयोर्विवेकः, कथं वा समानविषयत्वमत आह  विशेषणे त्विति । अयमभिप्रायः  तत्रापि विज्ञानद्वयमुपलभ्यते । आलोचनाज्ञानं हि तत्र विशेषणे निश्चयं प्रसूते । तादर्थ्याच्च समानविषयत्वमिति विवेक इति ॥ ७१ ॥

आलोचनाज्ञानमात्रपर्यवसाने तर्हि को विवेकः, अत आह  निश्चय इति । अयमभिप्रायः  आलोचनाज्ञानेऽपि हि तदिदमिति प्रत्यभिज्ञानात्मकमीदृशोऽयमिति वा निश्चयात्मकं ज्ञानान्तरं शब्दयोजनाशून्यमस्त्येव, यथा तिरश्चामन्येषां वा अस्मृतशब्दानां वाचकरहितमसाधारणं वस्तु प्रतिपद्यमानानाम् । अतोऽस्त्येव ज्ञानद्वयप्रदर्शनात्प्रमाणफलविवेकः । यदा पुनरालोचितेऽर्थे निश्चयो न जायत एव, तदा प्रमाणत्वमेव नास्तीत्याह  नासाविति । अर्थावधारणफलत्वात्प्रमाणत्वस्य, तस्य च तदानीमभावादिति ॥ ७२ ॥

विशेष्यज्ञान इदानीं का वार्ता । न तावदप्रामाण्यं, सर्वत्र प्रसङ्गात् । न चासति फले प्रमाणत्वमपि शक्यं समर्थयितुम् । अथ तदेव प्रमाणं फलं चेति द्विरूपमिष्यते, अस्तु तर्हि विशेषणज्ञानादिष्वपि द्विरूपत्वमेव, किं भेदोपन्यासेन । युक्तं चैतदेवम् । एवं हि प्रमाणफलयोरत्यन्तप्रत्यासत्तिर्{१,२३६}आश्रिता भवति । सैव चोपपत्तिमती । न ह्यन्यत्र साधनमन्यत्र साध्यं दृष्टम् । न हि परशौ खदिरं प्राप्ते पलाशे छिदा भवति, अत आह  हानादीति । अयमभिप्रायः  यत्तावदिदमतिप्रत्यासत्तितृष्णयैकत्वं प्रमाणफलयोः, तदनन्तरमेव निराकरिष्यामः । यत्तु
विशेष्यज्ञानस्य फलान्तरं न दृश्यत इति । तन्न । अस्ति तत्रापि तदुत्तरकालभावि हानादि फलम् । अथ ज्ञानस्य ज्ञानमेव फलम्, एवमिहापि हानादिधीरेव फल[ं] भविष्यतीति । अथोपकारादिस्मृतिव्यवहिता हानादिबुद्धिर्न फलमिति किं मन्यसे, अस्तु तर्हीयमेवोपकारादिस्मृतिः फलमित्याह  उपकारादीति ॥ ७३ ॥

यस्तु विषयैकत्वमिच्छता प्रमाणफलयोरेकत्वमाश्रितं, तदलौकिकमयुक्तं चेत्याह  विषयेति ॥ ७४ ॥

यच्चेदमुक्तं परशौ खदिराश्रिते पलाशे न छिदा दृश्यते इति । इदं वा किं दृश्यते यत्परशुच्छेदनयोरेकत्वमिति । अतो यत्र साधनं व्याप्रियेत तत्र फलं निष्पद्यते । तच्च पूर्वं प्रतिपादितमेव, न तु साधनमेव फलमित्यभिप्रायेणाह  छेदन इति ॥ ७५ ॥

यदि तूच्यते  साध्यसाधनयोर्विषयभेदो[६५९]न दृष्टः एकत्वं च, तदन्यतरस्मिन्नाश्रयितव्येऽस्मभ्यं विषयाभेदो रोचत इति । तन्न । शक्यमिदमितरेणापि वक्तुमिति सापहासमाह  भवत इति ॥ ७६ ॥


__________टिप्पणी__________

[६५९] दो दृ (ङा)
___________________________


{१,२३७}  यदि तूच्यते  फलभूतस्यैव ज्ञानस्य करणत्वमौपचारिकं कथञ्चित्कल्प्यते, न तु पारमार्थिकम् । पारमार्थिकं हि द्विरूपत्वमेकस्य न सम्भवति । तदौपचारिकं करणत्वमाश्रित्य तदुभयमुपपादयिष्याम इति । एवं तर्हि भिन्नयोरेव प्रमाणफलयोः कथञ्चिद्विषयैकत्वं किमिति न कल्प्यते, तथा सत्युभयं पारमार्थिकं भविष्यतीत्याह  करणत्वेति । तच्च कथञ्चिद्विषयैकत्वं पूर्वमुक्तमेव । परैरिति । बौद्धापेक्षया स्वात्मनि परशब्द इति ॥ ७७ ॥

प्रकृतमिदानीं प्रमाणफलविवेकमुपसंहरति  परिच्छेदेति । अर्थपरिच्छेदफले आत्ममनस्संयोगाद्यानन्तर्यविवक्षया प्रमाणम् । ज्ञाने च प्रमाणे पूर्वमालोचनादिज्ञानं प्रमाणम् । परं तु विशेषणादिज्ञानं फलमिति प्रकरणार्थः । सर्वं चेदमेवं सत्यनुवादत्वमित्येतत्पक्षाश्रयणेनोक्तमिति द्रष्टव्यमिति ॥ ७८ ॥

यदि तूच्यते  नेदमौपचारिकं करणत्वम्, अपि तर्हि द्विरूपमेकमेव ज्ञानं स्वसंवित्त्या विषयाकारेण च । तदत्र स्वसंवित्तिः फलं, विषयाकारः प्रमाणम् । यथाहुः

विषयाकार एवास्य प्रमाणं तेन मीयते ।

स्वसंवित्तिः फलं चात्र तद्रूपो ह्यर्थनिश्चयः ॥

इति । स तु विषयाकारः स्वयमनाकारस्य न स्वाभाविको ज्ञानस्य केवलमर्थेनाधीयत इति सौत्रान्तिकमतमुपन्यस्य निरस्यति  स्वसंवित्तीति । इदं नीलमिति बहिर्विषयानुभवसमर्थमेव ज्ञानं न स्वरूपानुभवक्षमं, स्वात्मनि क्रियाविरोधादिति विज्ञानवादे वक्ष्याम इति । यच्चेदमुक्तं विषयाकारः प्रमाणमिति । तन्न, प्रमाणाभावात् । विषयाकारो{१,२३८}नामार्थेन ज्ञानमाधीत्यत इति न[६६०]नः प्रमाणं, तदधीनज्ञानवैचित्र्यानुपपत्तेः । यदि त्वयं विषयाकारो विषयस्थ एव, तदा तस्मिन् प्रमाणे भिन्नार्थत्वमपरिहार्यमेवेत्याह  प्रमाण इति ॥ ७९ ॥


__________टिप्पणी__________

[६६०] नास्ति नः (ङा)
___________________________


अन्यन्मतं  स्वभावतः स्वच्छं ज्ञानमनादिवासनोपप्लावितानेकनीलाद्याकारमात्मानमात्मनैव गृह्णाति । तदस्य स्वाकारः प्रमाणं, विषयाकारः प्रमेयं, स्वसंवित्तिः फलमिति । यदाहुः

यदाभासं प्रमेयं तत्प्रमाणफलते पुनः ।

ग्राहकाकारसंवित्त्योस्त्रयं नातः पृथक्कृतम् ॥

इति । तदेतदुपन्यस्य दूषयति  स्वाकारश्चेति । स्वसंवित्तिस्तावन्निषेध्यत इत्युक्तम् । यश्चायं स्वाकारः प्रमाणतया कल्पितः सोऽपि स्वसंवित्तेरन्यो नावगम्यते । संविद्रूपतैव ज्ञानस्य स्वाकारः । तच्च फलमेव किमन्यत्प्रमाणं भविष्यतीति । विषयाकारस्तु बहिरेव[६६१]बाधिताकारसंवित्संविहितो नान्तर्वृत्तिमनुभवितुमर्हतीति नैवमपि समानविषयत्वमुपपादयितुं शक्यमिति भावः ॥ ८० ॥


__________टिप्पणी__________

[६६१] वा (Kआ)
___________________________


अस्तु वा स्वसंवित्तेरन्यः स्वाकारः । स तु परिच्छिन्नो वा प्रमाणमपरिच्छिन्नो वा । न तावदपरिच्छिन्नः । अपरिच्छिन्नस्य सत्त्वायोगात् । परिच्छेदश्च न तेनैव तस्येत्यपरापराकारकल्पनायामाकारानन्त्यप्रसङ्ग इत्याह  स्वाकारस्येति । असञ्चेतितस्य स्वाकारस्य न सत्ता सिध्यतीत्याह  न चेति । इदं चानागतावेक्षणेन पूर्वमस्माभिरुक्तमेव । यश्चायं विषयाकारो ज्ञानादभिन्नो ग्राह्य इति कल्पितः, तस्यापि स्वात्मनि{१,२३९}वृत्तिविरोधेन ज्ञानेन ग्रहीतुमशक्यत्वादन्यस्य च ग्राहकस्यानुपलम्भनादभावः स्यादित्यभिप्रायेणाह  ग्राह्य इति । तदेवं परपक्षे त्रितयमेव मानमेयफलात्मकं लुप्यत इति दर्शितमिति ॥ ८२ ॥

ननु भवत्पक्षेऽपि सुखादिप्रत्यक्षेषु स्वसंवित्तिरेव फलमभ्युपगन्तव्यम्, ज्ञानातिरिक्तानां सुखादीनामसम्भवात् । तान्यपि ज्ञानसमानहेतुकानि । ज्ञानं हि समनन्तरप्रत्ययाद्वासनासहायाद्भवति । सुखाद्यपि रूपादिज्ञानेभ्यो वासनासहायेभ्यः परिनिष्पद्यते । अतस्तदपि ज्ञानमेव, कारणाभेदे कार्यभेदायोगात् । यथाहुः

तदतद्रूपिणो भावास्तदतद्रूपहेतुजाः ।

तत्सुखादि[६६२]किमज्ञानं विज्ञानाभिन्नहेतुजम् ॥


__________टिप्पणी__________

[६६२] क (ङा)
___________________________


इति । एवं ज्ञानानां सतां ग्राह्यान्तराभावात्संवेदनत्वमेव, अत आह  मनसश्चेति । अयमभिप्रायः  न सुखादिसंवेदनान्यपि विज्ञानान्तरविधामतिवर्तन्ते । तान्यप्यन्तःकरणेन मनसेन्द्रियेण संयुक्तान्यात्मगुणान्तर्भूतान्येवात्मना प्रतिपद्यन्ते । अतो मातृमेयमानमितयस्तत्रापि भिद्यन्ते । यत्तु ज्ञानकारणत्वेन ज्ञानत्वमुक्तं, तत्र किं समवायिकारणं सुखस्य ज्ञानमाहोस्विन्निमित्तम् । न तावत्पूर्वः कल्पः, तेषां ज्ञानवदात्मसमवायित्वात् । निमित्तत्वं तु सर्वार्थक्रियास्वविशिष्टं ज्ञानस्येति तासामपि ज्ञानत्वापातः । तस्मान्न किञ्चित्स्वसंवेदनमिति । यदुक्तं परैः
सर्वचित्तचैत्तानामात्मसंवेदनं प्रत्यक्षमिति, तत्प्रत्युक्तं भवतीति ॥ ८३ ॥

ननु समस्तोऽयं प्रमाणफलप्रपञ्चो लक्षणाभ्युपगमेन भवता दर्शितः । तदिह विषयविशेषोऽपि दर्शयितुमुचितः । यथान्यैः कल्पनापोढमभ्रान्तं प्रत्यक्षमिति प्रत्यक्षलक्षणमुक्त्वा तस्य स्वलक्षणविषयत्वं दर्शितमत आह  सम्बद्धमिति । अयमभिप्रायः  स नाम विषयं दर्शयतु[६६३]यस्य किञ्चिद्{१,२४०}व्यावर्त्यमस्ति, यथा बौद्धस्यैव सामान्यम् । अस्माकं तु सम्बद्धवर्तमानविषयं प्रत्यक्षं, न सामान्यविशेषयोरन्यतरदपि व्यावर्त्यमिति किं विषयनिर्देशेनेति ॥ ८४ ॥


__________टिप्पणी__________

[६६३] ति (Kआ)
___________________________


नन्वत्र भाष्यकारेण प्रत्यक्षमनिमित्तम्, एवंलक्षणकं हि ततित्युक्तम् । अतो यदेवंलक्षणलक्षितं तन्नामानिमित्तं भवतु । बौद्धादिलक्षितं तु किं निमित्तं न भवतीत्याशङ्क्याह  लक्षणमिति । एवं हि मन्यते  बौद्धादिलक्षणलक्षितमपि यदि लौकिकं प्रत्यक्षं, तर्हि नियतं विद्यमानोपलम्भनम् । नो चेत्प्रत्यक्षमेव न भवतीति सिद्धा सर्वस्यानिमित्ततेति ॥ ८५ ॥

ये च निर्विकल्पकप्रत्यक्षवादिनो बौद्धाः तेषां सुतरां धर्मे प्रत्यक्षस्यानिमित्ततेत्याह  निर्विकल्पकेति । अत्र कारणमाह  साध्यसाधनेति । स्वर्गयागादिसाध्यसाधनसम्बन्ध एव धर्मः, नासावविकल्प्य ग्रहीतुं शक्यत इति ॥ ८६ ॥
अत्र भाष्यकारेण प्रत्यक्षस्यानिमित्ततां प्रतिपाद्य तत्पूर्वकत्वाच्चानुमानादीनामप्यनिमित्तत्वमुक्तम् । तच्च तत्पूर्वकत्वासम्भवेनाक्षिपति  कथमिति । किमिति न भवतीत्यत आह  यदेति । एवं हि मन्यते  इन्द्रियार्थसामर्थ्यमात्रजन्मा हि धीः प्रत्यक्षम् । सा च स्मृत्याक्षिप्तनामजातिगुणद्रव्यकर्मविकल्परहिता । न हीन्द्रियाणि स्मर्तुं शक्नुवन्ति । नाप्यर्थः । यथाहुः  न हीन्द्रियमियतो व्यापारान् कर्तुं समर्थं,{१,२४१}सन्निहितविषयबलेनोत्पत्तेरिति । अतो नैवंविधप्रत्यक्षपूर्वकत्वमनुमानादीनामुपपद्यत इति ॥ ८७ ॥

ननु निर्विकल्पकप्रत्यक्षपूर्वकाणि किमित्यनुमानादीनि न भवन्ति, अत आह  न चेति । अयमभिप्रायः  लिङ्गादिविकल्पपूर्वकाण्यनुमानादीनि । न तेषां निर्विकल्पकादेवात्मलाभः सम्भवति । न च विकल्पसम्भिन्नानां ज्ञानानां प्रत्यक्षत्वमुपपद्यते । आन्तरालिकविशेषणविशेष्यार्थस्मरणेनेन्द्रियार्थव्यापारख्यवधानात् । न च निर्विकल्पकोदये व्यापृतं सदर्थेन्द्रियं पुनः सविकल्पकोत्पत्तावपि व्याप्रियत इति प्रमाणमस्ति, विशेषणादिस्मरणसमनन्तरं सम्भवत्सविकल्पकं तद्भावभावात्तत्कारणकमेव भवेत् । अपि च यदि तदिन्द्रियं पुनः सविकल्पकोत्पत्तावपि कारणं, तत्प्रागप्यासीदिति किं
न सहसैवं सविकल्पकप्रत्ययानपि जनयेत् । अतो नेन्द्रियार्थसामर्थ्यजन्मानः सविकल्पकप्रत्यया इति न प्रत्यक्षम् । इन्द्रियव्यापारासत्तिमात्रेण तु प्रत्यक्षत्वे निमीलितनयनस्यापि विकल्पः प्रत्यक्षो भवेत् । यच्च नामाविकल्पकं प्रत्यक्षं न तल्लिङ्गादिविकल्पकमिति न कथञ्चित्प्रत्यक्षपूर्वकत्वमनुमानादीनाम् । उपमानेऽपि वनस्थस्य[६६४]गवयदर्शिनः[६६५]स्मृते नगरस्थे गवि यत्सादृश्यग्रहणं,[६६६]तदपि नाविकल्प्य भवतीति सम्बन्ध इति ॥ ८८ ॥


__________टिप्पणी__________

[६६४] स्थग
[६६५] यसदृशस्मृ (ङा)
[६६६] श्यं त (Kआ)
___________________________



अर्थापत्तिरप्यतीन्द्रियेषु विषयेष्वेव शक्ता श्रोत्रादिषु न परं प्रत्यक्षेण अन्येनापि प्रमाणेनाद्र्ष्टपूर्वेषु प्रवर्तते । सा कथं प्रत्यक्षपूर्विका भविष्यतीत्याह  अर्थापत्तिरिति । क्वचित्पूर्वदृष्टेऽपि सन्निवेशविशेषविशिष्टे प्रवर्तते, यथा गृहाभावदृशः पुरुषस्य देवदत्तस्य बहिर्भावावगम इति प्राय इयुक्तम् । ननु भवत्वतीन्द्रियविषया अर्थापत्तिः । यत्तु अनुपपद्यमानमुपलभ्य प्रवर्तते तत्प्रत्यक्षपूर्वकं भविष्यतीत्यत आह  प्रवर्तते{१,२४२}चेति । योऽपि दाहादिः शक्त्याद्यर्थापत्तेर्निमित्तं सोऽपि यावत्कथमिदं कदाचित्
कार्यमकस्माज्जातमिति न विकल्प्यते, न तावदर्थापत्तेर्निमित्तं भवतीति ॥ ८९ ॥

अपि च यत्र देशान्तरप्राप्त्या सूर्यस्य गतिमनुमाय गतिसाधनं लिङ्ग्यनुमीयते, तत्र कथं प्रत्यक्षपूर्वकत्वमित्याह  यत्र चेति । लिङ्गं सूर्यगत्यादीति सम्बन्धः । लिङ्गि तु गतिसाधनमत्र दर्शयितव्यमिति ॥ ९० ॥

प्रत्यक्षपूर्वकत्वे च गृहीतग्राहित्वादनुमानादीनामप्रामाण्यं प्रसज्यत इत्याह  प्रत्यक्षेति । नन्वन्यदा प्रत्यक्षं प्रमाणं भवति, अन्यदा चानुमानादीनि प्रमाणं भविष्यन्तीत्यत आह  तैर्यदेति । यद्यनुमानादिप्रवृत्तिकाले न प्रत्यक्षं प्रवर्तते, तदा सोऽर्थोऽक्षस्य न गोचरो भवतीति कथं प्रत्यक्षपूर्वकत्वम् । प्रत्यक्षावगतिवेलायां तु गृहीतग्राहित्वेनाप्रमाणमित्युक्तमेवेति ॥ ९१ ॥

अथोच्येत  न ब्रूमः प्रमेयमेवानुमानादीनां प्रत्यक्षेण गृह्यत इति प्रत्यक्षपूर्वकत्वम् । अपि तु लिङ्गादेरन्यतरस्यादौ प्रत्यक्षेण ज्ञानात्, तदिदमाशङ्कते  अथ कस्यचिदिति । सर्वस्य हि जातमात्रस्य प्रथमं किञ्चित्प्रत्यक्षं, ततोऽनुमानादीति सदृशं तत्पूर्वकत्वमिति । एतदपि दूषयति  तदेति । अत्र हि भविष्यंश्चैषोऽर्थो न ज्ञानकालेऽस्तीति भविष्यत्त्वं धर्मरूपस्य प्रमाणान्तरेणाज्ञाने कारणमुक्तम् । तन्न प्राप्नोतीत्यर्थः ॥ ९२ ॥

किमिति न स्यादत आह  वर्तमान इति । एवं हि मन्यते  प्रमाणान्तरावेद्यतासिद्ध्यर्थं हि धर्मस्य प्रत्यक्षत्वं विनिवार्यते, न पुनः प्रत्यक्षमात्रेण{१,२४३}निवारितेन किण्चित्प्रयोजनम् । तावतापि चोदनैवेति प्रतिज्ञाया असिद्धेः । तद्यदि क्वचिदेव प्रत्यक्षेण गृहीतेऽनुमानादीनि प्रवर्तन्त इतीदृशं तत्पूर्वकत्वमनुमानादीनां, तदा प्रत्यक्षेण वर्तमान एव क्वचिदर्थे विज्ञाते अनुमानेनाविध्यमान एव धर्मोऽवगम्यते । एवं प्रमाणान्तरैरपि । ततश्च भविष्यत्त्वेन प्रत्यक्षाग्रहणमकिञ्चित्करमेव स्यात् । यदि प्रत्यक्षविषय एव तानि प्रवर्तन्त इतीदृशं तत्पूर्वकत्वं भवति, तदा प्रत्यक्षाविषये
तान्यपि न प्रवर्तन्त इति प्रमाणान्तरावेद्यता सिध्यति । चोदनैवेति च प्रतिज्ञातार्थः । लिङ्गादिति प्रदर्शनमात्रम् । तैरनुमानादिभिरित्यर्थः ॥ ९३ ॥

इष्टविघातका(?री।रि) चेदृशं तत्पूर्वकत्वमित्याह  प्रत्यक्षेणेति ॥ ९४ ॥

एवं दूषितमन्येषां मतेन समर्थयते  केचिदिति । किं नामेदमत आह  तत्पूर्वेति । एवं हि मन्यते  नात्र तत्पूर्वकत्वं प्रमाणान्तराणामनिमित्तत्वे हेतुरुच्यते, किन् तु प्रत्यक्षानिमित्तत्वे प्रतिपादिते यत्तावत्तत्पूर्वकतया प्रामाण्यसम्भावनमनुमानादीनां, तत्तावन्नास्तीत्येतदनेन भाष्येणोक्तमिति ॥ ९५ ॥

अत्र चानुमानाद्यनिमित्तत्वे हेत्वनभिधानादपरितुष्यन् समाधानान्तरमाह  प्रत्यक्षेणेति । अयमभिप्रायः  प्रत्यक्षदृष्टगोचराण्येवानुमानादीनि । तथा हि  नागृहीतेऽग्नौ धूमस्य तद्व्याप्तिरवधारयितुं शक्यत इति धूमदृशापि नाग्निरनुमीयत एव । यावन्नगरे गौर्न प्रत्यक्षेणावसीयते, तावद्वने गवयं पश्यतापि नोपमातुं शक्यते । तद्यदि धर्मोऽपि प्रत्यक्षेणावसीयते, कदाचित्ततस्तद्व्याप्तलिङ्गदर्शनादनुमीयेत वा, उपमीयेत वा । न{१,२४४}त्वसौ कदाचिद्प्रत्यक्ष इत्युपपादितम् । अयं चार्थो लिङ्गशब्दं प्रयुञ्जानेन वार्त्तिककारेण दर्शितः । न ह्यसति व्याप्तिदर्शने धूमोऽग्नेर्लिङ्गं भवति । न च व्याप्तिदर्शनमसत्यग्निज्ञाने । एवमुपमाने
ऽपि दर्शयितव्यम् । आदिशब्देन सदृशमुपादत्त इति ॥ ९६ ॥

यच्चानुमितानुमानं न प्रत्यक्षपूर्वकमित्युक्तं तदप्ययुक्तम् । तत्रापि हि यावद्गतितत्साधनयोः प्रत्यक्षेण सम्बन्धो नावगम्यते, लिङ्गीयगतिसाधनं लिङ्गं च सम्प्रति दृश्यमाना देशान्तरप्राप्तिरादित्यस्य न तावदनुमानं प्रवर्तत इत्याह  अनुमानेति ॥ ९७ ॥

अनुमाने सर्वत्र धर्मी धर्मविशिष्टः प्रमेयो भवति, न वस्तुसत्तामात्रम् । धर्मानुमाने तु धर्मोऽस्तीति सत्तामात्रमनुमेयमापद्यते । न च तद्युक्तमित्याह  सत्ता चेति । यदि त्विहापि धर्मविशिष्टः कश्चिद्धर्म्येकोऽनुमीयेत, तद्धर्मविशेषणासिद्धेरयुक्तमित्याशङ्कया सहाह  धर्मेणेति ॥ ९८ ॥

एवमुपपादितमननुमेयत्वं प्रयोगेण दर्शयति  तस्मादिति ॥ ९९ ॥

अनुपमेयत्वेऽपि धर्मस्य प्रयोगमाह  अदृष्टेति । यस्य हि सादृश्यमस्ति तत्सदृशम् । अवयवसामान्यानुवृत्तिश्च प्रतियोगिनि सादृश्यम् । न चासाधारणस्य सामान्यानुवृत्तिः सम्भवति । तथा हि तस्यासाधारणतैव{१,२४५}न स्यात् । तदयमीदृश(?मे)कः प्रयोगो भवति । धर्मो नोपमीयते अदृष्टसदृशत्वादसाधारणवत् । तथैव वा नानुमीयते नोपमीयते स्वयमनुपलम्भाद्गगनकुसुमवदित्यूहनीयम् ॥ १०० ॥

आह  अस्तूपमानानुमानयोरनिमित्तत्वम् । अर्थापत्तिस्तु प्रायशोऽतीन्द्रियार्थविषया दृष्टेति तयैव जगद्वैचित्र्यदर्शनप्रसूतया धर्मोऽवगंस्यते इत्याह  नन्विति । जगद्वैचित्र्यमेव दर्शयति  सुखीति । ईश्वरदरिद्रादिभेदेन हि सुखिदुःख्यादिभेदभिन्नं जगदुपलभ्यते । तदेवं जगतो वैचित्र्यमसति कारणेऽनुपपद्यमानं कारणमवगमयति, तच्च धर्माधर्माविति । ननु सुखदुःखयोस्तावद्यदनन्तरं दर्शनसद्भावः, तदेव कारणम् । तत्रापि दृष्टमेवासीदिति किमदृष्टकल्पनया, अत आह  दृष्टस्येति । सत्यपि च दृष्टे तन्न सम्भवति । अव्यभिचारि च कारणं कारणविदामिष्टम् । अतोऽदृष्टकल्पनैव
प्रसक्तेति भावः । न केवलं सति दृष्टे न भवति, असत्यपि भवत्येव । यद्यस्मिन्नसति भवति तद्न तत्कारणकं घट इव शशविषाणाकारणक इत्याह  तदभाव इति । व्यभिचारमेव प्रपञ्चयति  सेवाध्ययनतुल्यत्व इति ॥ १०२ ॥

एतदेव निराकरोति  स्यादेवमिति । निराकृते स्वभाववादेऽदृष्टं कल्पयितुं शक्यते । न च स्वभाववादो निराकर्तुं शक्यते । कर्मशक्तिवैचित्र्यसिद्ध्यर्थमवश्याभ्युपगमनीय इत्याह  कर्मशक्तेरिति । अवश्यं हि फलवैचित्र्यसिद्ध्यर्थं कर्मणां शक्तिभेदोऽङ्गीकरणीयः । न हि तत्र स्वभावादन्यो हेतुरुत्प्रेक्षितुमपि शक्यत इति ॥ १०३ ॥

अथ तत्र स्वभावो हेतुरिष्यते, एवं तर्हि[६६७]सोऽपि जगद्वैचित्र्यार्थमेवास्तु । किमन्तर्गडुना कर्मशक्तिकल्पनया । तदेतदाह  यथा चेति ॥ १०४ ॥


__________टिप्पणी__________

[६६७] र्हि तदपि (Kआ)
___________________________


अथोच्येत  स्वभावो नामानपायी भवति, यथा शीतौष्ण्ये तोयतेजसोर्[६६८]इति । इह तु धनवानेवाकस्माद्दरिद्रः । न तत्स्वाभाविकत्व उपपन्नमिति कल्पनीयमदृष्टमिति, यद्विनाशादस्य धनविनाशो जायत इति । अस्तु तर्ह्यनिर्धारितरूपा अदृष्टसिद्धिः, किमतिनिर्बन्धेन यस्त्वयं विभागः इदं धर्मफलमिदमधर्मफलमिति, स नावगन्तुं शक्यते । न च तस्मिन्ननवगते किमपि कारणमस्तीति ज्ञानं क्वचिदुपयुज्यत इत्याह  अधर्म इति ॥ १०५ ॥


__________टिप्पणी__________

[६६८] सोः । इ (ङा)
___________________________


एतदेव प्रपञ्चयति  किन्न्विति । न केवलं धर्माधर्मफलविवेको न सिध्यति । धर्मफलानामपि स्वर्गपुत्रादीनां कीदृशात्कर्मभेदतः सिद्धिरित्येतदपि न ज्ञायत इत्याह  स्वर्गपुत्रादीति ॥ १०६ ॥

न च वाच्यं मा ज्ञायि कर्मफलविवेकः । अस्ति तावत्कारणसामान्यज्ञानमिति । तावता च प्रवृत्त्यभावादित्याह  इतीति । प्रवृत्त्यङ्गस्य च ज्ञानस्य हानोपादानार्थिभिर्मूलं परीक्ष्यत इत्याह  प्रवृत्तीति ॥ १०७ ॥

{१,२४७}            उपसंहरति  तस्मादिति । सूत्रकारेणापि विशेषजिज्ञासैव प्रतिज्ञाता, उपरिष्टाद्विशेषाणामेव जिज्ञास्यमानत्वात् । स च विशेषोऽनन्यप्रमाणक इत्युक्तमित्याह  विशेषस्येति ॥ १०८ ॥

काणादास्तु जगद्वैचित्र्यात्सामान्यतः सिद्धेरागमेन विशेषतोऽवगम्यते । तदयं द्वाभ्यामेव प्रमाणाभ्यां परिनितिष्ठतीति वदन्ति, तत्राह  गम्यमान इति । एवं हि मन्यते  सामान्यावगतौ त्विह विशेषो न निर्धार्यते व्यभिचारात् । विशेषस्तु सिध्यन्नानालीढसामान्य एव सिध्यतीति किं पृथक्तत्र प्रसिद्ध्या । तस्मादकारणमर्थापत्तिः सामान्यसिद्धाविति ॥ १०९ ॥

ये तु वदन्ति  नेयमर्थापत्तिः, किन् तु सामान्यतोदृष्टानुमानमिदम् । कार्यसामान्यस्य कारणसामान्येन व्याप्तेः । अतो जगद्वैचित्र्यार्थापत्तिवादिनामिवानुमानमेवेदमिति । तेऽप्यर्थापत्तिनिरासेनैव निरस्ता इत्याह  यथेति । अयमर्थः  जगद्वैचित्र्यार्थापत्तिरिव सामान्यतोदृष्टानुमानं प्रवर्तत इति यानुमानस्योपमा कृता, सार्थापत्तिनिराकरणमात्रेणैव नेष्यते नानुमेष्यते नोपमेष्यत इति तु ये वदन्ति, तेषामुपमायामभागी प्रतिषेध इति । यदि त्वनुमानमपि विशेषावधारणे शास्त्रापेक्षमित्युच्यते, तदेव तर्हि सामान्यविशेषयोरपि निरपेक्षं प्रमाणमापद्यत इत्याह  शास्त्रं चेदिति ॥ ११० ॥

एवं तावत्प्रत्यक्षेण लिङ्गाद्यन्यतमं गृहीत्वानुमानादि प्रवर्तत इति प्रत्यक्षपूर्वकमित्युक्तम् । इदानीं तु यदुक्तं न लिङ्गादिप्रत्यक्षमविकल्पनात्, प्रत्यक्षस्य लिङ्गादिग्रहणस्य च सविकल्पकत्वादिति । तद्दूषयितुमनुभाषते  प्रत्यक्षेति । एवमनुभाष्य दूषयति  तन्नेति । कारणमाह  इष्टत्वादिति । अयमभिप्रायः  नायमेकान्तः निर्विकल्पकमेव{१,२४८}प्रत्यक्षमिति । तदुत्तरकालं हि यदनुपरतेन्द्रियव्यापारेण विकल्पोपकृतमर्थरूपमनुभूयते, तदपि प्रत्यक्षमित्युपरिष्टात्प्रपञ्चयिष्यामः । अतः सविकल्पकप्रत्यक्षपूर्वकत्वम्
अनुमानादीनामुपपन्नमिति ॥ १११ ॥

अत्र कश्चिदपिशब्दमसहमानः प्रत्यवतिष्ठते । एवं हि मन्यते  सर्व एव सविकल्पकः प्रत्ययः, वाग्रूपानुविद्धबोधात् । न हि स नाम लोके प्रत्ययो दृश्यते यः शब्दानुगमाद्विना भवति । व्यवहारार्थं च प्रमाणमनुध्रियते । न च निर्विकल्पकेन कश्चिद्व्यवहारोऽस्ति, सर्वव्यवहाराणां विशेषनिश्चयाधीनत्वाद्निश्चयस्य च विकल्पमन्तरेणाभावात् । यदि तूच्यते अस्ति बालानां तिरश्चां चाविकल्पः प्रत्ययः व्यवहारश्चेति । तन्न । तेषामपि सूक्ष्मवागुपपत्तेः । त्रेधा हि वाचं विभजन्ते वैखरी मध्यमा सूक्ष्मा चेति । यथोक्तं

शब्दब्रह्मैव तेषां हि परिणामि प्रधानवत् ।

वैखरीमध्यमासूक्ष्मावागवस्थाविभागतः ॥

इति । किं पुनर्बालानां सूक्ष्मशब्दसद्भावे प्रमाणं, प्रत्ययत्वमेव । प्रत्यया हि ते कथमशब्दा भविष्यन्ति अस्मदादिप्रत्ययवदेव । कथमव्युत्पन्ना बालाः शब्देनार्थं योजयन्तीति चेद्, न । प्राग्भवीयशब्दवासनावशादुपपत्तेः । अस्ति हि तेषां भवान्तरीयशब्दवासना । सादृष्टवशादभिव्यक्ता सती शब्दस्मरणमुपकल्पयति । ततः सूक्ष्मशब्दसम्भिन्नमर्थं बाला अपि प्रतिपद्यन्ते इत्यतोऽयुक्तो विकल्पस्यापीत्यपिशब्द इत्यत आह  अस्तीति । अयमभिप्रायः  अयमप्यनेकान्तः यः सविकल्पक एव प्रत्यक्ष इति । आलोचनाज्ञानमपि सविकल्पकात्पृथग्भूतमस्ति । प्रतीमो हि वयमुन्मिषितचक्षुषः
सहसा संमुग्धं द्व्याकारं परमार्थं वस्तु, यत्सामान्यं विशेष इति च पश्चात्परीक्षका विभजन्ते । यदि तु नादावुदीयते निर्विकल्पकं विज्ञानमित्युच्यते, ततः सविकल्पकमपि कथमात्मानं लभते । तद्धि सङ्केतकालभाविशब्दादिस्मरणपूर्वकम् । न चाकस्मादेव तत्स्मरणमाविरस्ति, निर्विकल्पकोद्बोधितप्राचीनभावनाबीजजन्मान्{१,२४९}अस्तु विकल्पा इति युक्तं यदात्मानं लभत इति । यदपि चाव्यवहाराङ्गत्वं निर्विकल्पकस्येत्युक्तम् । तदयुक्तम् । न हि व्यवहारार्थमेव प्रमाणमाश्रीयते । उपेक्षा हि प्रमाणफलमिष्यत एव । अपि च सन्ति केचिद्व्यवहाराः ये निर्विकल्पकमात्रादेव भवन्ति, यथाग्निना दह्यमानस्य सहसापसरणम् । तद्धि परामर्शानपेक्षम्
एव झटिति जायमानमुपलभ्यते । तिर्यग्बालानां चाविकल्पकेनैव सर्वो व्यवहारः । न च तेषां सूक्ष्मशब्दसद्भावे प्रमाणमस्ति । प्रत्ययत्वस्यास्मदादिस्वसंवेद्याविकल्पकप्रत्ययेनानैकान्तिकत्वात् । कथं च तेषामगृहीतसम्बन्धानां शब्दसम्भिन्नार्थबोधः । यदुक्तं प्राग्भवीयवासनावशादुपपत्तिरिति, तन्न । तस्याः प्रायेण मरणेनोच्छेदात् । भवान्तरानुभूतस्मरणे वा परस्तादपि सम्बन्धग्रहणानर्थक्यम् । यो हि जातमात्रः सूतिकाशयन्ते शयानः कुमारको भवान्तरीयं स्मरति, स कथमुपरिष्टान्न स्मरिष्यति । अथ मतं परस्तादस्य संस्कारो नश्यतीति । तन्न । यस्य हि निधनेन योनियन्त्रपीडया
च संस्कारो न विनष्टः, तस्य कथमकस्मादेव द्वित्रैरेव वर्षैः संस्कारनाशो भवति । तस्मादस्ति बालानामविकल्पः प्रत्ययः, तन्मूलश्च व्यवहार इति सिद्धं निर्विकल्पकमपि प्रत्यक्षमिति । आदिशब्देन च जातमात्रस्य बधिरस्य तिरश्चां च ज्ञानमुपादत्त इति ॥ ११२ ॥

नन्वर्थेन्द्रियसामर्थ्यमात्रजं ज्ञानं निर्विकल्पकम् । न तत्रानुवृत्तिव्यावृत्ती प्रतिभासेते । न च ते अन्तरेण सामन्यविशेषौ प्रकाशेते । अतः कथं तद्विषयं निर्विकल्पकं भविष्यतीत्याशङ्क्याह  न विशेष इति । एवं हि मन्यते  सत्यमापातजं निर्विकल्पकं सामान्यविशेषौ न प्रकाशयति । किमत्रानिष्टमापादितमिति । ननु यदि सामान्यविशेषौ न प्रतीयेते, किं नाम तेनावगन्तव्यम् । न हि तदतिरिक्तं वस्त्वस्तीत्यत आह  तयोरिति । अयमभिप्रायः  व्यक्तिमात्रगोचरं निर्विकल्पकम् । अस्ति वा विशेषातिरिक्ता व्यक्तिः । बाढं, योऽर्थः सामान्यस्य
विशेषाणां चाश्रयः सा व्यक्तिः । के पुनरमी विशेषाः । खण्डादयः, यैरितरेतरं व्यक्तयो विशेष्यन्ते । सामान्यं तु{१,२५०}स्वप्रकाशमेव । इदं च निर्विकल्पकेन सामान्यविशेषयोरग्रहणं सामान्यमिदं विशेषोऽयमिति च विविच्याग्रहणादुक्तम् । तयोरपि तु स्वरूपं प्रकाशत एव । तदेतदुपरिष्टाद्वक्ष्याम इति ॥ ११३ ॥

अद्वैतवादिनस्तु सन्मात्रविषयं निर्विकल्पकं प्रत्यक्षमित्याचक्षते, तदेतदुपन्यस्यति  महासामान्यमिति । एवं हि मन्यन्ते  निर्विकल्पकं प्रत्यक्षं वस्तुस्वरूपं विदधाति न वस्त्वन्तरेभ्यो विविनक्ति । इदमिति हि तत्प्रकाशते न पुनर्नेदमिति । न चाप्रकाशमाने विवेके विशेषाः प्रतिभाता भवन्ति । अपि च गवाश्वयोरितरेतरव्यवच्छेदो विशेषः । तदिह किमेकव्यवच्छेदपूर्वकोऽपरस्य विधिः, आहोस्विदेकविधिपूर्वकोऽन्यस्य व्यवच्छेदः, अथ युगपदुभयम् । न तावद्व्यवच्छेदपूर्वको विधिः सम्भवति, निराश्रयव्यवच्छेदानुपपत्तेः । निर्ज्ञातस्वरूपं कुतश्चिद्व्यवच्छिद्यते । अनवगते तु किं
कुतो व्यवच्छिद्यते । अत एव यौगपद्यमप्यनुपपन्नम् । विधिपूर्वकस्तु व्यवच्छेदो न क्षणान्तरमध्रियमाणे ज्ञाने सम्भवति । न हि तदेकं विधाय सहसा निरुद्धं क्षणान्तरेऽन्यं व्यवच्छेत्तुमुत्सहते । अपि च इतरेतराभावो विशेषः । स कथं प्रत्यक्षविषयो भविष्यति, षष्ठप्रमाणविषयत्वात् । अतः सन्मात्रग्राहि प्रत्यक्षम् । तदयमर्थः  द्रव्यं सदित्येवमादिपर्यायवाच्यं महासामान्यमन्यैः प्रत्यक्षस्य ग्राह्यमुच्यत इति । एवमनेन प्रकारेण सामान्यविषयत्वं प्रत्यक्षस्य तैराश्रितमित्याह  सामान्येति ॥ ११४ ॥

नन्वेवमप्यप्रतिभासमाना विशेषा न सन्त्येवेति कथं सामान्यमपि सेत्स्यतीत्यत आह  विशेषास्त्विति । अनादिकालीनवासनोपप्लावितविचित्रविकल्पवतीभिर्बुद्धिभिर्विशेषाः प्रकाश्यन्ते । अतस्तदाश्रयः सामान्यव्यवहारो भवति । परमार्थतस्तु न तत्सामान्यम् । एकमेव तु प्रत्यस्तमितसमस्तसामान्यविशेषादिप्रपञ्चं तत्त्वमास्थीयते वेदान्तविद्भिः । तथा च{१,२५१}सर्वविशेषोपसंहार उक्तं  सदेव सोम्येदमग्र आसीत्नेह नानास्ति किञ्चनेति । के पुनस्ते विशेषाः ये सविकल्पकबुद्धिभिः प्रतीयन्त इति तत्स्वरूपं दर्शयति  ते चेति । द्विधा खलु विशेषाः साधारणा असाधारणाश्चेति । साधारणा यथा द्रव्यत्वादयः ।[६६९]तर्हि
पृथिव्यादयः सदन्तरेभ्यो गुणकर्मभ्यो विशि[६७०]ष्यन्त इति विशेषा इत्युच्यन्ते । तानेव तु बहुषु संश्रिता इति ॥ ११५ ॥


__________टिप्पणी__________

[६६९] यः स (Kआ)
[६७०] शे
___________________________



आह  द्रव्यत्वं हि नवसु पृथिव्यादिषु संश्रितमसाधारणास्तु ये प्रतिद्रव्यमन्येऽन्ये च । के पुनस्ते । यदि खण्डादयः, तन्न । तेषामपि साधारणत्वात् । खण्डमुण्डादीनामपि[६७१]ह्यन्या अन्या व्यक्तयो भवन्ति । एवं रूपादिष्वपि दर्शयितव्यम् । अतो नासाधारणा नाम विशेषाः केचिदवगम्यन्ते । ये तु नित्यद्रव्यवृत्तयोऽन्त्या विशेषाः, ते व्यावृत्तिबुद्धेरेव हेतुत्वाद्विशेषा एवेति कैश्चिदुक्तम् । तदयुक्तं, प्रमाणाभावात् ।[६७२]तथा हि  न तावदर्वाग्दृशामस्मद्विधानां ते बुद्धिविषयाः । योगिनस्तु तान् पशन्तीति न नः प्रमाणं क्रमते । न चैवं तैरदृष्टपूर्वैः किञ्चिद्विदितसम्बन्धं
लिङ्गमस्ति यतः प्रमास्यन्त इति वक्तव्याः प्रतिद्रव्यवर्तिनो विशेषाः । त उच्यन्ते । सत्यमेकैकश आलोच्यमाना रूपादयो नासाधारणाः यावता गुणजात्यादिगणेनैकैका व्यक्तिः व्यक्त्यन्तरेभ्यो विशिष्यते सोऽसाधारण एव । बहुसाधारण्येऽपि हि यदेव किञ्चिद्यस्यामेव व्यक्तौ न्यूनमधिकं वा भवति, तेनैवासाधारणव्यपदेशो भवति । तच्चैतदाकृत्यधिकरणे असाधारणविशेषा व्यक्तिरिति व्याख्यानावसरे वार्त्तिककारो वक्ष्यति ।[६७३]तानिमान् व्यावृत्त्यनुगमा[६७४]त्मनावस्थितानुभयविधानपि विशेषानकल्पयत् । गव्यश्वे वा प्रत्यक्षमुत्पन्नं न विशिष्यते । विषयविशेषनिबन्धनो हि ज्ञानविशेषः ।
न चेद्विषयविशेषो निर्भासते दुरधिगमो ज्ञानविशेषः । अतः प्रत्यक्षज्ञानं सन्मात्रगोचरमेवेति सिद्धम् । तदेतदाह  तानिति ॥ ११६ ॥


__________टिप्पणी__________

[६७१] ण्डा अपि (ङा)
[६७२] त् । न (Kआ)
[६७३] तीति त
[६७४] ता (ङा)
___________________________



{१,२५२}  एतन्निराकरोति  तदयुक्तमिति । अयमभिप्रायः  किमुन्मिषितचक्षुषो विचित्रान् भावानुपलभमानस्य बुद्धिर्विशिष्यते न वा । यदि नेत्याह, किमस्योत्तरेण । अथ विशिष्यते, सैव तर्हि विलक्षणाकारा बुद्धिरुपजाता असंशयिता देशादिभेदेऽप्यनुपजातव्यतिरेका एकत्वमिव नानात्वमपि स्थापयति । कथं ह्येकबुद्धिगोचरयोर्नानात्वैकत्वयोरेकं सत्यमितरच्चालीकं भविष्यति । यत्तु विदधाति वस्तुनः स्वरूपं प्रत्यक्षं न निषेधतीत्युक्तम् । सत्यम् । विदधदेतद्भिन्नमेव विदधाति तथा प्रतीतेः । नन्वितरप्रतिषेधाद्विना भिन्नं विधातुमेव न शक्यते । मैवम् । न हीदमितरप्रतिषेधाद्
वस्तुभिन्नं, किं तर्हि स्वरूपेणैव । अतस्तत्प्रकाशते । भिन्नं न प्रकाशत इति दुर्भणम् । अत एवेतरेतराभावस्य प्रत्यक्षतापत्तिरिति यदुक्तं तदपि प्रत्युक्तम् । न हि भिन्नं ग्रहीतुमितरेतराभावो ग्रहीतव्यः । सोऽपि तत्रास्तु तावत् । न प्रत्यक्षेणावसीयते । पश्चात्तु प्रतियोग्यादिस्मरणपुरस्सरं भावविकल्पेनासावध्यवसीयते । योऽपि विधिव्यवच्छेदयोः क्रमयौगपद्यविकल्पः, सोऽप्यसदर्थ एव । न ह्यत्र निर्विकल्पकोदयकाले व्यवच्छेदावगतिरस्ति । किं तत्क्रमादिपरिचोदनया । स्वरूपमात्रं तु वस्तुनः प्रकाशते । तच्चानुभवबलादेव विलक्षणमित्युक्तम् । ननु यदि स्वरूपभिन्नं वस्तु किं विशेषैः । न प्रयोजनवशाद्
वस्त्वाश्रीयते । किण्तु संविद्वशेन । सा चाविशिष्टा विशेषेष्विति विशेषाः कथं नाश्रीयेरन् । अपि च असत्सु विशेषेषु तद्भिन्नं स्वरूपमेव न संवर्तते । यथा असत्सु चित्रावयवनीलादिषु चित्ररूपम् । न चैतावता तत्तेभ्यो भिन्नं भवति । न च तद्ग्रहणमन्तरेण गृह्यते । तद्वद्विशेषवशप्रभावितमेव द्रव्यस्य भिन्नं रूपं तद्ग्रहणसमकालं चानुभूयत इति तन्निरपेक्षग्रहणप्रसङ्गोऽपि न चोदनीयः । सर्वं चैतत्संचिद्बलादेवास्माभिरभिधीयते । न पुनरलौकिकं किञ्चिदुपकल्प्यते । एतदेवाभिप्रेत्य भिन्नरूपोपलम्भनातित्युक्तम् । किमुक्तं भवति । रूपम्
एव तद्यदेतद्भिन्नम् । अतो युक्तं यदन्यव्यवच्छेदादिबोधनिरपेक्षेण प्रत्यक्षेणावसीयत इति । आह  तत्तर्हि रूपं व्याक्रियतामिदं नामेति, अत आह  न हीति । अयमभिप्रायः  नोपाख्या{१,२५३}वस्तुनः सत्त्वे कारणम् । अपि तर्हि, प्रख्या । अस्ति चात्र निर्विकल्पकदशायामपि विलक्षणवस्तुसंविद्भिन्नरूपविषया सा इति च दर्शितम् । तच्च निर्विकल्पकप्रतिभातं रूपं पश्चात्तु द्वित्रादिभिर्विशेषैः परस्मा अप्यदूरान्तरेण दर्शयितुं शक्यमेवेति ॥ ११७ ॥

किमिदानीं व्यावृत्तरूपविषयमेव[६७५]निर्विकल्पकं, नेत्याह  निर्विकल्पकेति ग्रहणमन्तेन । सामान्यविशेषात्मनोऽपि वस्तुनो ग्रहणमित्यर्थः । तथा हि  यदायमेकदा नानात्मनो गोपिण्डानुपलभते, तदास्य सहसैवाविकल्पकेन द्व्याकारा मतिराविरस्ति । एकव्यक्तिबोधेऽपि चासावाकारोऽवभासत एव । रूपं हि तद्व्यक्तेः, कथं तस्यां प्रकाशमानायां न प्रकाशेत । तथा दृष्टैकव्यक्तेरपरदर्शने स एवायं गौरिति प्रत्यभिज्ञानमुदेति । न च तददृष्टपूर्वे सम्भवति । आह च

__