मत्स्यपुराण १ प्रचण्डताण्डवाटोपे प्रक्षिप्ता येन दिग्गजाः । भवन्तु विघ्नभङ्गाय भवस्य चरणाम्बुजाः ॥ म.१ ॥ पातालादुत्पतिष्णोर्मकरवसतयो यस्य पुच्छाभिघातादूर्ध्वं ब्रह्माण्डखण्डव्यतिकरविहितव्यत्ययेनापतन्ति । विष्णोर्मत्स्यावतारे सकलवसुमतीमण्डलं व्यश्नुवानास्तस्यास्योदीरितानां ध्वनिरपहरतादश्रियं वः श्रुतीनाम् ॥ १.१ ॥ नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम् । देवीं सरस्वतीं चैव ततो जयमुदीरयेत् ॥ १.२ ॥ अजोऽपि यः क्रियायोगान्नारायण इति स्मृतः । त्रिगुणाय त्रिवेदाय नमस्तस्मै स्वयम्भुवे ॥ १.३ ॥ सूतमेकाग्रमासीनं नैमिषारण्यवासिनः । मुनयो दीर्घसत्त्रान्ते पप्रच्छुर्दीर्घसंहिताम् ॥ १.४ ॥ प्रवृत्तासु पुराणीषु धर्म्यासु ललितासु च । कथासु शौनकाद्यास्तु अभिनन्द्य मुहुर्मुहुः ॥ १.५ ॥ कथितानि पुराणानि यान्यस्माकं त्वयानघ । तान्येवामृतकल्पानि श्रोतुमिच्छामहे पुनः ॥ १.६ ॥ कथं ससर्ज भगवंल्लोकनाथश्चराचरम् । कस्माच्च भगवान् विष्णुर्मत्स्यरूपत्वमाश्रितः ॥ १.७ ॥ भैरवत्वं भवस्यापि पुरारित्वं च केन हि । कस्य हेतोः कपालित्वं जगाम वृषभध्वजः ॥ १.८ ॥ सर्वमेतत्समाचक्ष्व सूत विस्तरशः क्रमात् । त्वद्वाक्येनामृतस्येव न तृप्तिरिह जायते ॥ १.९ ॥ *सूत उवाच पुण्यं पवित्रमायुष्यमिदानीं शृणुत द्विजाः । मात्स्यं पुराणमखिलं यज्जगाद गदाधरः ॥ १.१० ॥ पुरा राजा मनुर्नाम चीर्णवान् विपुलं तपः । पुत्रे राज्यं समारोप्य क्षमावान् रविनन्दनः ॥ १.११ ॥ मलयस्यैकदेशे तु सर्वात्मगुणसंयुतः । समदुःखसुखो वीरः प्राप्तवान् योगमुत्तमम् ॥ १.१२ ॥ बभूव वरदश्चास्य वर्षायुतशते गते । वरं वृणीष्व प्रोवाच प्रीतः स कमलासनः ॥ १.१३ ॥ एवमुक्तोऽब्रवीद्राजा प्रणम्य स पितामहम् । एकमेवाहमिच्छामि त्वत्तो वरमनुत्तमम् ॥ १.१४ ॥ भूतग्रामस्य सर्वस्य स्थावरस्य चरस्य च । भवेयं रक्षणायालं प्रलये समुपस्थिते ॥ १.१५ ॥ एवमस्त्विति विश्वात्मा तत्रैवान्तरधीयत । पुष्पवृष्टिः सुमहती खात्पपात सुरार्पिता ॥ १.१६ ॥ कदाचिदाश्रमे तस्य कुर्वतः पितृतर्पणम् । पपात पाण्योरुपरि शफरी जलसंयुता ॥ १.१७ ॥ दृष्ट्वा तच्छफरीरूपं स दयालुर्महीपतिः । रक्षणायाकरोद्यत्नं स तस्मिन्करकोदरे ॥ १.१८ ॥ अहोरात्रेण चैकेन षोडशाङ्गुलविस्तृतः । सोऽभवन्मत्स्यरूपेण पाहि पाहीति चाब्रवीत् ॥ १.१९ ॥ स तमादाय मणिके प्राक्षिपज्जलचारिणम् । तत्रापि चैकरात्रेण हस्तत्रयमवर्धत ॥ १.२० ॥ पुनः प्राहार्तनादेन सहस्रकिरणात्मजम् । स मत्स्यः पाहि पाहीति त्वामहं शरणं गतः ॥ १.२१ ॥ ततः स कूपे तं मत्स्यं प्राहिणोद्रविनन्दनः । यदा न माति तत्रापि कूपे मत्स्यः सरोवरे ॥ १.२२ ॥ क्षिप्तोऽसौ पृथुतामागात्पुनर्योजनसंमिताम् । तत्राप्याह पुनर्दीनः पाहि पाहि नृपोत्तम ॥ १.२३ ॥ ततः स मनुना क्षिप्तो गङ्गायामप्यवर्धत । यदा तदा समुद्रे तं प्राक्षिपन्मेदिनीपतिः ॥ १.२४ ॥ यदा समुद्रमखिलं व्याप्यासौ समुपस्थितः । तदा प्राह मनुर्भीतः कोऽपि त्वमसुरेश्वरः ॥ १.२५ ॥ अथवा वासुदेवस्त्वमन्य ईदृक्कथं भवेत् । योजनायुतविंशत्या कस्य तुल्यं भवेद्वपुः ॥ १.२६ ॥ ज्ञातस्त्वं मत्स्यरूपेण मां खेदयसि केशव । हृषीकेश जगन्नाथ जगद्धाम नमोऽस्तु ते ॥ १.२७ ॥ एवमुक्तः स भगवान्मत्स्यरूपी जनार्दनः । साधु साध्विति चोवाच सम्यग्ज्ञातस्त्वयानघ ॥ १.२८ ॥ अचिरेणैव कालेन मेदिनी मेदिनीपते । भविष्यति जले मग्ना सशैलवनकानना ॥ १.२९ ॥ नौरियं सर्वदेवानां निकायेन विनिर्मिता । महाजीवनिकायस्य रक्षणार्थं महीपते ॥ १.३० ॥ स्वेदाण्डजोद्भिदो ये वै ये च जीवा जरायुजाः । अस्यां निधाय सर्वांस्ताननाथान् पाहि सुव्रत ॥ १.३१ ॥ युगान्तवाताभिहता यदा भवति नौर्नृप । शृङ्गेऽस्मिन्मम राजेन्द्र तदेमां संयमिष्यसि ॥ १.३२ ॥ ततो लयान्ते सर्वस्य स्थावरस्य चरस्य च । प्रजापतिस्त्वं भविता जगतः पृथिवीपते ॥ १.३३ ॥ एवं कृतयुगस्यादौ सर्वज्ञो धृतिमान्नृपः । मन्वन्तराधिपश्चापि देवपूज्यो भविष्यसि ॥ १.३४ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण २ *सूत उवाच एवमुक्तो मनुस्तेन पप्रच्छ मधुसूदनम् । भगवन्कियद्भिर्वर्षैर्भविष्यत्यन्तरक्षयः ॥ २.१ ॥ सत्त्वानि च कथं नाथ रक्षिष्ये मधुसूदन । त्वया सह पुनर्योगः कथं वा भविता मम ॥ २.२ ॥ *मत्स्य उवाच अद्यप्रभृत्यनावृष्टिर्भविष्यति महीतले । यावद्वर्षशतं साग्रं दुर्भिक्षमशुभावहम् ॥ २.३ ॥ ततोऽल्पसत्त्वक्षयदा रश्मयः सप्त दारुणाः । सप्तसप्तेर्भविष्यन्ति प्रतप्ताङ्गारवर्षिणः ॥ २.४ ॥ और्वानलोऽपि विकृतिं गमिष्यति युगक्षये । विषाग्निश्चापि पातालात्संकर्षणमुखच्युतः । भवस्यापि ललाटोत्थस्तृतीयनयनानलः ॥ २.५ ॥ त्रिजगन्निर्दहन् क्षोभं समेष्यति महामुने । एवं दग्धा मही सर्वा यदा स्याद्भस्मसंनिभा ॥ २.६ ॥ आकाशमूष्मणा तप्तं भविष्यति परंतप । ततः सदेवनक्षत्रं जगद्यास्यति संक्षयम् ॥ २.७ ॥ संवर्तो भीमनादश्च द्रोणश्चण्डो बलाहकः । विद्युत्पताकः शोणस्तु सप्तैते लयवारिदाः ॥ २.८ ॥ अग्निप्रस्वेदसम्भूताः प्लावयिष्यन्ति मेदिनीम् । समुद्राः क्षोभमागत्य चैकत्वेन व्यवस्थिताः ॥ २.९ ॥ एतदेकार्णवं सर्वं करिष्यन्ति जगत्त्रयम् । वेदनावमिमां गृह्य सत्त्वबीजानि सर्वशः ॥ २.१० ॥ आरोप्य रज्जुयोगेन मत्प्रदत्तेन सुव्रत । संयम्य नावं मच्छृङ्गे मत्स्यभावाभिरक्षितः ॥ २.११ ॥ एकः स्थास्यसि देवेषु दग्धेष्वपि परंतप । सोमसूर्यावहं ब्रह्मा चतुर्लोकसमन्वितः ॥ २.१२ ॥ नर्मदा च नदी पुण्या मार्कण्डेयो महानृषिः । भवो वेदाः पुराणानि विद्याभिः सर्वतोवृतम् ॥ २.१३ ॥ त्वया सार्धमिदं विश्वं स्थास्यत्यन्तरसंक्षये । एवमेकार्णवे जाते चाक्षुषान्तरसंक्षये ॥ २.१४ ॥ वेदान्प्रवर्तयिष्यामि त्वत्सर्गादौ महीपते । एवमुक्त्वा स भगवांस्तत्रैवान्तरधीयत ॥ २.१५ ॥ मनुरप्यास्थितो योगं वासुदेवप्रसादजम् । अभ्यसन् यावदाभूतसम्प्लवं पूर्वसूचितम् ॥ २.१६ ॥ काले यथोक्ते संजाते वासुदेवमुखोद्गते । शृङ्गी प्रादुर्बभूवाथ मत्स्यरूपी जनार्दनः ॥ २.१७ ॥ भुजंगो रज्जुरूपेण मनोः पार्श्वमुपागमत् । भूतान्सर्वान्समाकृष्य योगेनारोप्य धर्मवित् ॥ २.१८ ॥ भुजंगरज्ज्वा मत्स्यस्य शृङ्गे नावमयोजयत् । उपर्युपस्थितस्तस्याः प्रणिपत्य जनार्दनम् ॥ २.१९ ॥ आभूतसम्प्लवे तस्मिन्नतीते योगशायिना । पृष्टेन मनुना प्रोक्तं पुराणं मत्स्यरूपिणा । तदिदानीं प्रवक्ष्यामि शृणुध्वमृषिसत्तमाः ॥ २.२० ॥ यद्भवद्भिः पुरा पृष्टः सृष्ट्यादिकमहं द्विजाः । तदेवैकार्णवे तस्मिन्मनुः पप्रच्छ केशवम् ॥ २.२१ ॥ *मनुरुवाच उत्पत्तिं प्रलयं चैव वंशान्मन्वन्तराणि च । वंश्यानुचरितं चैव भुवनस्य च विस्तरम् ॥ २.२२ ॥ दानधर्मविधिं चैव श्राद्धकल्पं च शाश्वतम् । वर्णाश्रमविभागं च तथेष्टापूर्तसंज्ञितम् ॥ २.२३ ॥ देवतानां प्रतिष्ठादि यच्चान्यद्विद्यते भुवि । तत्सर्वं विस्तरेण त्वं धर्मं व्याख्यातुमर्हसि ॥ २.२४ ॥ *मत्स्य उवाच महाप्रलयकालान्त एतदासीत्तमोमयम् । प्रसुप्तमिव चातर्क्यमप्रज्ञातमलक्षणम् ॥ २.२५ ॥ अविज्ञेयमविज्ञातं जगत्स्थास्नु चरिष्णु च । ततः स्वयम्भूरव्यक्तः प्रभवः पुण्यकर्मणाम् ॥ २.२६ ॥ व्यञ्जयन्नेतदखिलं प्रादुरासीत्तमोनुदः । योऽतीन्द्रियः परो व्यक्तादणुर्ज्यायान् सनातनः । नारायण इति ख्यातः स एकः स्वयमुद्बभौ ॥ २.२७ ॥ यः शरीरादभिध्याय सिसृक्षुर्विविधं जगत् । अप एव ससर्जादौ तासु वीर्यमवासृजत् ॥ २.२८ ॥ तदेवाण्डं समभवद्धेमरूप्यमयं महत् । संवत्सरसहस्रेण सूर्यायुतसमप्रभम् ॥ २.२९ ॥ प्रविश्यान्तर्महातेजाः स्वयमेवात्मसम्भवः । प्रभावादपि तद्व्याप्त्या विष्णुत्वमगमत्पुनः ॥ २.३० ॥ तदन्तर्भगवानेष सूर्यः समभवत्पुरा । आदित्यश्चादिभूतत्वाद्ब्रह्मा ब्रह्म पठन्नभूत् ॥ २.३१ ॥ दिवं भूमिं समकरोत्तदण्डशकलद्वयम् । स चाकरोद्दिशः सर्वा मध्ये व्योम च शाश्वतम् ॥ २.३२ ॥ जरायुर्मेरुमुख्याश्च शैलास्तस्याभवंस्तदा ।* यदौल्बं तदभून्मेघस्तडित्सङ्घातमण्डलम् ॥ २.३३ ॥* नद्योऽण्डनाम्नः संभूताः पितरो मनवस्तथा । सप्त येऽमी समुद्राश्च तेऽपि चान्तर्जलोद्भवाः । लवणेक्षुसुराद्याश्च नानारत्नसमन्विताः ॥ २.३४ ॥ स सिसृक्षुरभूद्देवः प्रजापतिररिन्दम । तत्तेजसश्च तत्रैष मार्तण्डः समजायत ॥ २.३५ ॥ मृतेऽण्डे जायते यस्मान्मार्तण्डस्तेन संस्मृतः । रजोगुणमयं यत्तद्रूपं तस्य महात्मनः । चतुर्मुखः स भगवानभूल्लोकपितामहः ॥ २.३६ ॥ येन सृष्टं जगत्सर्वं सदेवासुरमानुषम् । तमवेहि रजोरूपं महत्सत्त्वमुदाहृतम् ॥ २.३७ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ३ *मनुरुवाच चतुर्मुखत्वमगमत्कस्माल्लोकपितामहः । कथं तु लोकानसृजद्ब्रह्मा ब्रह्मविदां वरः ॥ ३.१ ॥ *मत्स्य उवाच तपश्चचार प्रथमममराणां पितामहः । आविभूतास्तथा वेदाः साङ्गोपाङ्गपदक्रमाः ॥ ३.२ ॥ पुराणसर्वशास्त्राणां प्रथमं ब्रह्मणा स्मृतम् । नित्यं शब्दमयं पुण्यं शतकोटिप्रविस्तरम् ॥ ३.३ ॥ अनन्तरं च वक्त्रेभ्यो वेदास्तस्य विनिःसृताः । मीमांसान्यायविद्याश्च प्रमाणाष्टकसंयुताः ॥ ३.४ ॥ वेदाभ्यासरतस्यास्य प्रजाकामस्य मानसाः । मनसः पूर्वसृष्टा वै जाता यत्तेन मानसाः ॥ ३.५ ॥ मरीचिरभवत्पूर्वं ततोऽत्रिर्भगवानृषिः । अङ्गिरश्चाभवत्पश्चात्पुलस्त्यस्तदनन्तरम् ॥ ३.६ ॥ ततः पुलहनामा वै ततः क्रतुरजायत । प्रचेताश्च ततः पुत्रो वसिष्ठश्चाभवत्पुनः ॥ ३.७ ॥ पुत्रो भृगुरभूत्तद्वन्नारदोऽप्यचिरादभूत् । दशेमान्मानसान् ब्रह्मा मुनीन् पुत्रानजिजनत् ॥ ३.८ ॥ शारीरानथ वक्ष्यामि मातृहीनान् प्रजापतेः । अङ्गुष्ठाद्दक्षिणाद्दक्षः प्रजापतिरजायत ॥ ३.९ ॥ धर्मः स्तनान्तादभवद्धृदयात्कुसुमायुधः । भ्रूमध्यादभवत्क्रोधो लोभश्चाधरसंभवः ॥ ३.१० ॥ बुद्धेर्मोहः समभवदहंकारादभून्मदः । प्रमोदश्चाभवत्कण्ठान्मृत्युर्लोचनतो ण्र्प । भरतः करमध्यात्तु ब्रह्मसूनुरभूत्ततः ॥ ३.११ ॥ एते नव सुता राजन् कन्या च दशमी पुनः । अङ्गजा इति विख्याता दशमी ब्रह्मणः सुता ॥ ३.१२ ॥ *मनुरुवाच बुद्धेर्मोहः समभवदिति यत्परिकीर्तितम् । अहंकारः स्मृतः क्रोधो बुद्धिर्नाम किमुच्यते ॥ ३.१३ ॥ *मत्स्य उवाच सत्त्वं रजस्तमश्चैव गुणत्रयमुदाहृतम् । साम्यावस्थितिरेतेषां प्रकृतिः परिकीर्तिता ॥ ३.१४ ॥ केचित्प्रधानमित्याहुरव्यक्तमपरे जगुः । एतदेव प्रजासृष्टिं करोति विकरोति च ॥ ३.१५ ॥ गुणेभ्यः क्षोभमाणेभ्यस्त्रयो देवा विजज्ञिरे । एका मूर्तिस्त्रयो भागा ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः ॥ ३.१६ ॥ सविकारात्प्रधानात्तु महत्तत्त्वं प्रजायते । महानिति यतः ख्यातिर्लोकानां जायते सदा ॥ ३.१७ ॥ अहंकारश्च महतो जायते मानवर्धनः । इन्द्रियाणि ततः पञ्च वक्ष्ये बुद्धिवशानि तु । प्रादुर्भवन्ति चान्यानि तथा कर्मवशानि तु ॥ ३.१८ ॥ श्रोत्रं त्वक्चक्षुषी जिह्वा नासिका च यथाक्रमम् । पायूपस्थं हस्तपादं वाक्क चेन्द्रियसंग्रहः ॥ ३.१९ ॥ शब्दः स्पर्शश्च रूपं च रसो गन्धश्च पञ्चमः । उत्सर्गानन्दनादानगत्यालापाश्च तत्क्रियाः ॥ ३.२० ॥ मन एकादशं तेषां कर्मबुद्धिगुणान्वितम् । इन्द्रियावयवाः सूक्ष्मास्तस्य मूर्तिं मनीषिणः ॥ ३.२१ ॥ श्रयन्ति यस्मात्तन्मात्राः शरीरं तेन संस्मृतम् । शरीरयोगाज्जीवोऽपि शरीरी गद्यते बुधैः ॥ ३.२२ ॥ मनः सृष्टिं विकुरुते चोद्यमानं सिसृक्षया । आकाशं शब्दतन्मात्रादभूच्छब्दगुणात्मकम् ॥ ३.२३ ॥ आकाशविकृतेर्वायुः शब्दस्पर्शगुणोऽभवत् । वायोश्च स्पर्शतन्मात्रात्तेजश्चाविरभूत्ततः ॥ ३.२४ ॥ त्रिगुणं तद्विकारेण तच्छब्दस्पर्शरूपवत् । तेजोविकारादभवद्वारि राजंश्चतुर्गुणम् ॥ ३.२५ ॥ रसतन्मात्रसंभूतं प्रायो रसगुणात्मकम् । भूमिस्तु गन्धतन्मात्रादभूत्पञ्चगुणान्विता ॥ ३.२६ ॥ प्रायो गन्धगुणा सा तु बुद्धिरेषा गरीयसी । एभिः संपादितं भुङ्क्ते पुरुषः पञ्चविंशकः ॥ ३.२७ ॥ ईश्वरेच्छावशः सोऽपि जीवात्मा कथ्यते बुधैः । एवं षड्विंशकं प्रोक्तं शरीरमिह मानवे ॥ ३.२८ ॥ सांख्यं संख्यात्मकत्वाच्च कपिलादिभिरुच्यते । एतत्तत्त्वात्मकं कृत्वा जगद्वेधा अजीजनत् ॥ ३.२९ ॥ सावित्रीं लोकसृष्ट्यर्थे हृदि कृत्वा समास्थितः । ततः संजपतस्तस्य भित्वा देहमकल्मषम् ॥ ३.३० ॥ स्त्रीरूपमर्धमकरोदर्धं पुरुषरूपवत् । शतरूपा च सा ख्याता सावित्री च निगद्यते ॥ ३.३१ ॥ सरस्वत्यथ गायत्री ब्रह्माणी च परन्तप । ततः स्वदेहसंभूतामात्मजामित्यकल्पयत् ॥ ३.३२ ॥ दृष्ट्वा तां व्यथितस्तावत्कामबाणार्दितो विभुः । अहो रूपमहो रूपमिति चाह प्रजापतिः ॥ ३.३३ ॥ ततो वासिष्ठप्रमुखा भगिनीमिति चुक्रुशुः । ब्रह्मा न किंचिद्ददृशे तन्मुखालोकनादृते ॥ ३.३४ ॥ अहो रूपमहो रूपमिति प्राह पुनः पुनः । ततः प्रणामनम्रां तां पुनरेवाभ्यलोकयत् ॥ ३.३५ ॥ अथ प्रदक्षिणं चक्रे सा पितुर्वरवर्णिनी । पुत्रेभ्यो लज्जितस्यास्य तद्रूपालोकनेच्छया ॥ ३.३६ ॥ आविर्भूतं तत्रो वक्त्रं दक्षिणं पाण्डुगण्डवत् । विस्मयस्फुरदोष्ठं च पाश्चात्यमुदगात्ततः ॥ ३.३७ ॥ चतुर्थमभवत्पश्चाद्वामं कामशरातुरम् । ततोऽन्यदभवत्तस्य कामातुरतया तथा ॥ ३.३८ ॥ उत्पतन्त्यास्तदाकारा आलोकनकुतूहलात् । सृष्ट्यर्थं यत्कृतं तेन तपः परमदारुणम् ॥ ३.३९ ॥ तत्सर्वं नाशमगमत्स्वसुतोपगमेच्छया । तेनोर्ध्वं वक्त्रमभवत्पञ्चमं तस्य धीमतः । आविर्भवज्जटाभिश्च तद्वक्त्रं चावृणोत्प्रभुः ॥ ३.४० ॥ ततस्तानब्रवीद्ब्रह्मा पुत्रानात्मसमुद्भवान् । प्रजाः सृजध्वमभितः सदेवासुरमानुषीः ॥ ३.४१ ॥ एवमुक्तास्ततः सर्वे ससृजुर्विविधाः प्रजाः । गतेषु तेषु सृष्ट्यर्थं प्रणामावनतामिमाम् ॥ ३.४२ ॥ उपयेमे स विश्वात्मा शतरूपामनिन्दिताम् । संबभूव तया सार्धमतिकामातुरो विभुः । सलज्जां चकमे देवः कमलोदरमन्दिरे ॥ ३.४३ ॥ यावदब्दशतं दिव्यं यथान्यः प्राकृतो जनः । ततःकालेन महता तस्याः पुत्रोऽभवन्मनुः ॥ ३.४४ ॥ स्वायंभुवो इति ख्यातः स विराडिति नः श्रुतम् । तद्रूपगुणसामान्यादधिपुरुष उच्यते ॥ ३.४५ ॥ वैराजा यत्र ते जाता बहवः शंसितव्रताः । स्वायंभुवा महाभागाः सप्त सप्त तथापरे ॥ ३.४६ ॥ स्वारोचिषाद्याः सर्वे ते ब्रह्मतुल्यस्वरूपिणः । औत्तमिप्रमुखास्तद्वद्येसां त्वं सप्तमोऽधुना ॥ ३.४७ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ४ *मनुरुवाच अहो कष्टतरं चैतदङ्गजागमनं विभो । कथं न दोषमगमत्कर्मणानेन पद्मभूः ॥ ४.१ ॥ परस्परं च सम्बन्धः सगोत्राणामभूत्कथम् । वैवाहिकस्तत्सुतानां छिन्द्धि मे संशयं विभो ॥ ४.२ ॥ *मत्स्य उवाच दिव्येयमादिसृष्टिस्तु रजोगुणसमुद्भवा । अतीन्द्रियेन्द्रिया तद्वदतीन्द्रियशरीरिका ॥ ४.३ ॥ दिव्यतेजोमयी भूप दिव्यज्ञानसमुद्भवा । न मर्त्यैरभितः शक्या वक्तुं वै मांसचक्षुभिः ॥ ४.४ ॥ यथा भुजंगाः सर्पाणामाकाशं विश्वपक्षिणाम् । विदन्ति मार्गं दिव्यानां दिव्या एव न मानवाः ॥ ४.५ ॥ कार्याकार्ये न देवानां शुभाशुभफलप्रदे । यस्मात्तस्मान्न राजेन्द्र तद्विचारो नृणां शुभः ॥ ४.६ ॥ अन्यच्च सर्ववेदानामधिष्ठाता चतुर्मुखः । गायत्री ब्रह्मणस्तद्वदङ्गभूता निगद्यते ॥ ४.७ ॥ अमूर्तं मूर्तिमद्वापि मिथुनं तत्प्रचक्षते । विरिञ्चिर्यत्र भगवांस्तत्र देवी सरस्वती । भारती यत्र यत्रैव तत्र तत्र प्रजापतिः ॥ ४.८ ॥ यथातपो न रहितश्छायया दृश्यते क्वचित् । गायत्री ब्रह्मणःपार्श्वं तथैव न विमुञ्चति ॥ ४.९ ॥ वेदराशिः स्मृतो ब्रह्मा सावित्री तदधिष्ठिता । तस्मान्न कश्चिद्दोषः स्यात्सावित्रीगमने विभो ॥ ४.१० ॥ तथापि लज्जावनतः प्रजापतिरभूत्पुरा । स्वसुतोपगमाद्ब्रह्मा शशाप कुसुमायुधम् ॥ ४.११ ॥ यस्मान्ममाभिभवता मनः संक्षोभितं शरैः । तस्मात्त्वद्देहमचिराद्रुद्रो भस्मीकरिष्यति ॥ ४.१२ ॥ ततः प्रसादयामास कामदेवश्चतुर्मुखम् । न मामकारणे शप्तुं त्वमिहार्हसि मानद ॥ ४.१३ ॥ अहमेवंविधः सृष्टस्त्वयैव चतुरानन । इन्द्रियक्षोभजनकः सर्वेषामेव देहिनाम् ॥ ४.१४ ॥ स्त्रीपुंसोरविचारेण मया सर्वत्र सर्वदा । क्षोभ्यं मनः प्रयत्नेन त्वयैवोक्तं पुरा विभो ॥ ४.१५ ॥ तस्मादनपराधोऽहं त्वया शप्तस्तथा विभो । कुरु प्रसादं भगवन् स्वशरीराप्तये पुनः ॥ ४.१६ ॥ *ब्रह्मोवाच वैवस्वतेऽन्तरे प्राप्ते यादवान्वयसम्भवः । रामो नाम यदा मर्त्यो मत्सत्त्वबलमाश्रितः ॥ ४.१७ ॥ अवतीर्यासुरध्वंसी द्वारकामधिवत्स्यति । तद्भ्रातुस्तत्समस्य त्वं तदा पुत्रत्वमेष्यसि ॥ ४.१८ ॥ एवं शरीरमासाद्य भुक्त्वा भोगानशेषतः । ततो भरतवंशान्ते भूत्वा वत्सनृपात्मजः ॥ ४.१९ ॥ विद्याधराधिपत्यं च यावदाभूतसंप्लवम् । सुखानि धर्मतः प्राप्य मत्समीपं गमिष्यसि ॥ ४.२० ॥ एवं शापप्रसादाभ्यामुपेतः कुसुमायुधः । शोकप्रमोदाभियुतो जगाम स यथागतम् ॥ ४.२१ ॥ *मनुरुवाच कोऽसौ यदुरिति प्रोक्तो यद्वंशे कामसम्भवः । कथं च दग्धो रुद्रेण किमथ कुसुमायुधः ॥ ४.२२ ॥ भरतस्यान्वये कस्य का च सृष्टिः पुराभवत् । एतत्सर्वं समाचक्ष्व मूलतः संशयो हि मे ॥ ४.२३ ॥ *मत्स्य उवाच या सा देहार्धसम्भूता गायत्री ब्रह्मवादिनी । जननी या मनोर्देवी शतरूपा शतेन्द्रिया ॥ ४.२४ ॥ रतिर्मनस्तपो बुद्धिर्महान् दिक्सम्भ्रमस्तथा । ततः स शतरूपायां सप्तापत्यान्यजीजनत् ॥ ४.२५ ॥ ये मरीच्यादयः पुत्रा मानसास्तस्य धीमतः । तेषामयमभूल्लोकः सर्वज्ञानात्मकः पुरा ॥ ४.२६ ॥ ततोऽसृजद्वामदेवं त्रिशूलवरधारिणम् । सनत्कुमारं च विभुं पूर्वेषामपि पूर्वजम् ॥ ४.२७ ॥ वामदेवस्तु भगवानसृजन्मुखतो द्विजान् । राजन्यानसृजद्बाह्वोर्विट्छूद्रानूरुपादयोः ॥ ४.२८ ॥ विद्युतोऽशनिमेघांश्च रोहितेन्द्रधनूंषि च । छन्दांसि च ससर्जादौ पर्जन्यं च ततः परम् ॥ ४.२९ ॥ ततः साध्यगणानीशस्त्रिनेत्रानसृजत्पुनः । कोटीश्च चतुरशीतिं जरामरणवर्जिताः ॥ ४.३० ॥ वामोऽसृजन्नमर्त्यांस्तान् ब्रह्मणा विनिवारितः । नैवंविधा भवेत्सृष्टिर्जरामरणवर्जिता ॥ ४.३१ ॥ शुभाशुभात्मिका या तु सैव सृष्टिः प्रशस्यते । एवं स्थितः स तेनादौ सृष्टेः स्थाणुरतोऽभवत् ॥ ४.३२ ॥ स्वायम्भुवो मनुर्धीमांस्तपस्तप्त्वा सुदुश्चरम् । पत्नीमेवाप रूपाढ्यामनन्ता नाम नामतः ॥ ४.३३ ॥ प्रियव्रतोत्तानपादौ मनुस्तस्यामजीजनत् । धर्मस्य कन्या चतुरा सूनृता नाम भामिनी ॥ ४.३४ ॥ उत्तानपादात्तनयान् प्राप मन्थरगामिनी । अपस्यतिमपस्यन्तं कीर्तिमन्तं ध्रुवं तथा ॥ ४.३५ ॥ उत्तानपादोऽजनयत्सूनृतायां प्रजापतिः । ध्रुवो वर्षसहस्राणि त्रीणि कृत्वा तपः पुरा ॥ ४.३६ ॥ दिव्यमाप ततः स्थानमचलं ब्रह्मणो वरात् । तमेव पुरतः कृत्वा ध्रुवं सप्तर्षयः स्थिताः ॥ ४.३७ ॥ धन्या नाम मनोः कन्या ध्रुवाच्छिष्टमजीजनत् । अग्निकन्या तु सुच्छाया शिष्टात्सा सुषुवे सुतान् ॥ ४.३८ ॥ कृपं रिपुं जयं वृत्तं वृकं च वृकतेजसम् । चक्षुषं ब्रह्मदौहित्र्यां वीरिण्यां स रिपुंजयः ॥ ४.३९ ॥ वीरणस्यात्मजायां तु चक्षुर्मनुमजीजनत् । मनुर्वै राजकन्यायां नड्वलायां स चाक्षुषः ॥ ४.४० ॥ जनयामास तनयान् दश शूरानकल्मषान् । ऊरुः पूरुः शतद्युम्नस्तपस्वी सत्यवाग्घविः ॥ ४.४१ ॥ अग्निष्टुदतिरात्रश्च सुद्युम्नश्चापराजितः । अभिमन्युस्तु दशमो नड्वलायामजायत ॥ ४.४२ ॥ ऊरोरजनयत्पुत्रान् षडाग्नेयी तु सुप्रभान् । अग्निं सुमनसं ख्यातिं क्रतुमङ्गिरसं गयम् ॥ ४.४३ ॥ पितृकन्या सुनीथा तु वेनमङ्गादजीजनत् । वेनमन्यायिनं विप्रा ममन्थुस्तत्करादभूत् । पृथुर्नाम महातेजाः स पुत्रौ द्वावजीजनत् ॥ ४.४४ ॥ अन्तर्धानस्तु मारीचं शिखण्डिन्यामजीजनत् । हविर्धानात्षडाग्नेयी धिषणाजनयत्सुतान् । प्राचीनबर्हिषं साङ्गं यमं शुक्रं बलं शुभम् ॥ ४.४५ ॥ प्राचीनबर्हिर्भगवान्महानासीत्प्रजापतिः । हविर्धानाः प्रजास्तेन बहवः सम्प्रवर्तिताः ॥ ४.४६ ॥ सवर्णायां तु सामुद्र्यां दशाधत्त सुतान्प्रभुः । सर्वे प्रचेतसो नाम धनुर्वेदस्य पारगाः ॥ ४.४७ ॥ तत्तपोरक्षिता वृक्षा बभुर्लोके समन्ततः । देवादेशाच्च तानग्निरदहद्रविनन्दन ॥ ४.४८ ॥ सोमकन्याभवत्पत्नी मारीषा नाम विश्रुता । तेभ्यस्तु दक्षमेकं सा पुत्रमग्र्यमजीजनत् ॥ ४.४९ ॥ दक्षादनन्तरं वृक्षानौषधानि च सर्वशः । अजीजनत्सोमकन्या नदीं चन्द्रवतीं तथा ॥ ४.५० ॥ सोमांशस्य च तस्यापि दक्षस्याशीतिकोटयः । वक्ष्ये तासां तु विस्तारं लोके यः सुप्रतिष्ठितः ॥ ४.५१ ॥ द्विपदश्चाभवन् केचित्केचिद्बहुपदा नराः । वलीमुखाः शङ्कुकर्णाः कर्णप्रावरणास्तथा ॥ ४.५२ ॥ अश्वऋक्षमुखाः केचित्केचित्सिंहाननास्तथा । श्वसूकरमुखाः केचित्केचिदुष्ट्रमुखास्तथा ॥ ४.५३ ॥ जनयामास धर्मात्मा म्लेच्छान्सर्वाननेकशः । स सृष्ट्वा मनसा दक्षः स्त्रियः पश्चादजीजनत् ॥ ४.५४ ॥ ददौ स दश धर्माय कश्यपाय त्रयोदश । सप्तविंशतिं सोमाय ददौ नक्षत्रसंज्ञिताः । देवासुरमनुष्यादि ताभ्यः सर्वमभूज्जगत् ॥ ४.५५ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ५ *ऋषय ऊचुः देवानां दानवानां च गन्धर्वोरगरक्षसाम् । उत्पत्तिं विस्तरेणैव सूत ब्रूहि यथातथम् ॥ ५.१ ॥ *सूत उवाच संकल्पाद्दर्शनात्स्पर्शात्पूर्वेषां सृष्टिरुच्यते । दक्षात्प्राचेतसादूर्ध्वं सृष्टिर्मैथुनसम्भवा ॥ ५.२ ॥ प्रजाः सृजेति व्यादिष्टः पूर्वं दक्षः स्वयम्भुवा । यथा ससर्ज चैवादौ तथैव शृणुत द्विजाः ॥ ५.३ ॥ यदा तु सृजतस्तस्य देवर्षिगणपन्नगान् । न वृद्धिमगमल्लोकस्तदा मैथुनयोगतः । दक्षः पुत्रसहस्राणि पाञ्चजन्यामजीजनत् ॥ ५.४ ॥ तांस्तु दृष्ट्वा महाभागः सिसृक्षुर्विविधाः प्रजाः । नारदः प्राह हर्यश्वान् दक्षपुत्रान्समागतान् ॥ ५.५ ॥ भुवः प्रमाणं सर्वत्र ज्ञात्वोर्ध्वमध एव च । ततः सृष्टिं विशेषेण कुरुध्वमृषिसत्तमाः ॥ ५.६ ॥ ते तु तद्वचनं श्रुत्वा प्रयाताः सर्वतो दिशम् । अद्यापि न निवर्तन्ते समुद्रादिव सिन्धवः ॥ ५.७ ॥ हर्यश्वेषु प्रनष्टेषु पुनर्दक्षः प्रजापतिः । वैरिण्यामेव पुत्राणां सहस्रमसृजत्प्रभुः ॥ ५.८ ॥ शबला नाम ते विप्राः समेताः सृष्टिहेतवः । नारदोऽनुगतान्प्राह पुनस्तान्पूर्ववत्स तान् ॥ ५.९ ॥ भुवः प्रमाणं सर्वत्र ज्ञात्वा भ्रातॄनथो पुनः । आगत्य चाथ सृष्टिं च करिष्यथ विशेषतः ॥ ५.१० ॥ तेऽपि तेनैव मार्गेण जग्मुर्भ्रातृपथा तदा । ततः प्रभृति न भ्रातुः कनीयान्मार्गमिच्छति । अन्विष्यन्दुःखमाप्नोति तेन तत्परिवर्जयेत् ॥ ५.११ ॥ ततस्तेषु विनष्टेषु षष्टिं कन्याः प्रजापतिः । वैरिण्यां जनयामास दक्षः प्राचेतसस्तथा ॥ ५.१२ ॥ प्रादात्स दश धर्माय कश्यपाय त्रयोदश । सप्तविंशतिं सोमाय चतस्रोऽरिष्टनेमये ॥ ५.१३ ॥ द्वे चैव भृगुपुत्राय द्वे कृशाश्वाय धीमते । द्वे चैवाङ्गिरसे तद्वत्तासां नामानि विस्तरात् ॥ ५.१४ ॥ शृणुध्वं देवमातॄणां प्रजाविस्तारमादितः । मरुत्वती वसुर्यामी लम्बा भानुररुन्धती ॥ ५.१५ ॥ संकल्पा च मुहूर्ता च साध्या विश्वा च भामिनी । धर्मपत्न्यः समाख्यातास्तासां पुत्रान्निबोधत ॥ ५.१६ ॥ विश्वे देवास्तु विश्वायाः साध्या साध्यानजीजनत् । मरुत्वत्यां मरुत्वन्तो वसोस्तु वसवस्तथा ॥ ५.१७ ॥ भानोस्तु भानवस्तद्वन्मुहूर्तायां मुहूर्तकाः । लम्बायां घोषनामानो नागवीथी तु यामिजा ॥ ५.१८ ॥ पृथिवीतलसम्भूतमरुन्धत्यामजायत । संकल्पायास्तु संकल्पो वसुसृष्टिं निबोधत ॥ ५.१९ ॥ ज्योतिष्मन्तस्तु ये देवा व्यापकाः सर्वतो दिशम् । वसवस्ते समाख्यातास्तेषां सर्गं निबोधत ॥ ५.२० ॥ आपो ध्रुवश्च सोमश्च धरश्चैवानिलोऽनलः । प्रत्यूषश्च प्रभासश्च वसवोऽष्टौ प्रकीर्तिताः ॥ ५.२१ ॥ आपस्य पुत्राश्चत्वारः शान्तो वै दण्ड एव च । शाम्बोऽथ मणिवक्त्रश्च यज्ञरक्षाधिकारिणः ॥ ५.२२ ॥ ध्रुवस्य कालः पुत्रस्तु वर्चाः सोमादजायत । द्रविणो हव्यवाहश्च धरपुत्रावुभौ स्मृतौ ॥ ५.२३ ॥ कल्याणिन्यां ततः प्राणो रमणः शिशिरोऽपि च । मनोहरा धरात्पुत्रानवापाथ हरेः सुता ॥ ५.२४ ॥ शिवा मनोजवं पुत्रमविज्ञातगतिं तथा । अवाप चानलात्पुत्रावग्निप्रायगुणौ पुनः ॥ ५.२५ ॥ अग्निपुत्रः कुमारस्तु शरस्तम्बे व्यजायत । तस्य शाखो विशाखश्च नैगमेयश्च पृष्ठजाः ॥ ५.२६ ॥ अपत्यं कृत्तिकानां तु कार्त्तिकेयस्ततः स्मृतः । प्रत्यूषस ऋषिः पुत्रो विभुर्नाम्नाथ देवलः । विश्वकर्मा प्रभासस्य पुत्रः शिल्पी प्रजापतिः ॥ ५.२७ ॥ प्रासादभवनोद्यानप्रतिमाभूषणादिषु । तडागारामकूपेषु स्मृतः सोऽमरवर्धकिः ॥ ५.२८ ॥ अजैकपादहिर्बुध्न्यो विरूपाक्षोऽथ रैवतः । हरश्च बहुरूपश्च त्र्यम्बकश्च सुरेश्वरः ॥ ५.२९ ॥ सावित्रश्च जयन्तश्च पिनाकी चापराजितः । एते रुद्राः समाख्याता एकादश गणेश्वराः ॥ ५.३० ॥ एतेषां मानसानां तु त्रिशूलवरधारिणाम् । कोटयश्चतुरशीतिस्तत्पुत्राश्चाक्षया मताः ॥ ५.३१ ॥ दिक्षु सर्वासु ये रक्षां प्रकुर्वन्ति गणेश्वराः । पुत्रपौत्रसुताश्चैते सुरभीगर्भसम्भवाः ॥ ५.३२ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ६ कश्यपस्य प्रवक्ष्यामि पत्नीभ्यः पुत्रपौत्रकान् । अदितिर्दितिर्दनुश्चैव अरिष्टा सुरसा तथा ॥ ६.१ ॥ सुरभिर्विनता तद्वत्ताम्रा क्रोधवशा इरा । कद्रूर्विश्वा मुनिस्तद्वत्तासां पुत्रान्निबोधत ॥ ६.२ ॥ तुषिता नाम ये देवाश्चाक्षुषस्यान्तरे मनोः । वैवस्वतेऽन्तरे चैते आदित्या द्वादश स्मृताः ॥ ६.३ ॥ इन्द्रो धाता भगस्त्वष्टा मित्रोऽथ वरुणो यमः । विवस्वान्सविता पूषा अंशुमान् विष्णुरेव च ॥ ६.४ ॥ एते सहस्रकिरणा आदित्या द्वादश स्मृताः । मारीचात्कश्यपादाप पुत्रानदितिरुत्तमान् ॥ ६.५ ॥ भृशाश्वस्य ऋषेः पुत्रा देवप्रहरणाः स्मृताः । एते देवगणा विप्राः प्रतिमन्वन्तरेषु च ॥ ६.६ ॥ उत्पद्यन्ते प्रलीयन्ते कल्पे कल्पे तथैव च । दितिः पुत्रद्वयं लेभे कश्यपादिति नः श्रुतम् ॥ ६.७ ॥ हिरण्यकशिपुं चैव हिरण्याक्षं तथैव च । हिरण्यकशिपोस्तद्वज्जातं पुत्रचतुष्टयम् ॥ ६.८ ॥ प्रह्लादश्चानुह्लादश्च संह्लादो ह्लाद एव च । प्रह्लादपुत्र आयुष्मान् शिबिर्बाष्कल एव च ॥ ६.९ ॥ विरोचनश्चतुर्थश्च स बलिं पुत्रमाप्तवान् । बलेः पुत्रशतं त्वासीद्बाणज्येष्ठं ततो द्विजाः ॥ ६.१० ॥ धृतराष्ट्रस्तथा सूर्यश्चन्द्रश्चन्द्रांशुतापनः । निकुम्भनाभो गुर्वक्षः कुक्षिभीमो विभीषणः ॥ ६.११ ॥ एवमाद्यास्तु बहवो बाणज्येष्ठा गुणाधिकाः । बाणः सहस्रबाहुश्च सर्वास्त्रगणसंयुतः ॥ ६.१२ ॥ तपसा तोषितो यस्य पुरे वसति शूलभृत् । महाकालत्वमगमत्साम्यं यश्च पिनाकिनः ॥ ६.१३ ॥ हिरण्याक्षस्य पुत्रोऽभूदुलूकः शकुनिस्तथा । भूतसंतापनश्चैव महानाभस्तथैव च ॥ ६.१४ ॥ एतेभ्यः पुत्रपौत्राणां कोटयः सप्तसप्ततिः । महाबला महाकाया नानारूपा महौजसः ॥ ६.१५ ॥ दनुः पुत्रशतं लेभे कश्यपाद्बलदर्पितम् । विप्रचित्तिः प्रधानोऽभूद्येषां मध्ये महाबलः ॥ ६.१६ ॥ द्विमूर्धा शकुनिश्चैव तथा शङ्कुशिरोधरः । अयोमुखः शम्बरश्च कपिशो नामतस्तथा ॥ ६.१७ ॥ मारीचिर्मेघवांश्चैव इरा गर्भशिरास्तथा । विद्रावणश्च केतुश्च केतुवीर्यः शतह्रदः ॥ ६.१८ ॥ इन्द्रजित्सप्तजिच्चैव वज्रनाभस्तथैव च । एकचक्रो महाबाहुर्वज्राक्षस्तारकस्तथा ॥ ६.१९ ॥ असिलोमा पुलोमा च बिन्दुर्बाणो महासुरः । स्वर्भानुर्वृषपर्वा च एवमाद्या दनोः सुताः ॥ ६.२० ॥ स्वर्भानोस्तु प्रभा कन्या शची चैव पुलोमजा । उपदानवी मयस्यासीत्तथा मन्दोदरी कुहूः ॥ ६.२१ ॥ शर्मिष्ठा सुन्दरी चैव चन्द्रा च वृषपर्वणः । पुलोमा कालका चैव वैश्वानरसुते हि ते ॥ ६.२२ ॥ बह्वपत्ये महासत्त्वे मारीचस्य परिग्रहे । तयोः षष्टिसहस्राणि दानवानामभूत्पुरा ॥ ६.२३ ॥ पौलोमान्कालकेयांश्च मारीचोऽजनयत्पुरा । अवध्या येऽमराणां वै हिरण्यपुरवासिनः ॥ ६.२४ ॥ चतुर्मुखाल्लब्धवरास्ते हता विजयेन तु । विप्रचित्तिः सैंहिकेयान् सिंहिकायामजीजनत् ॥ ६.२५ ॥ हिरण्यकशिपोर्ये वै भागिनेयास्त्रयोदश । व्यंसः कल्पश्च राजेन्द्र नलो वातापिरेव च ॥ ६.२६ ॥ इल्वलो नमुचिश्चैव श्वसृपश्चाजनस्तथा । नरकः कालनाभश्च सरमाणस्तथैव च ॥ ६.२७ ॥ कालवीयेश्च विख्यातो दनुवंशविवर्धनाः । संह्रादस्य तु दैत्यस्य निवातकवचाः स्मृताः ॥ ६.२८ ॥ अवध्याः सर्वदेवानां गन्धर्वोरगरक्षसाम् । ये हता भर्गमाश्रित्य त्वर्जुनेन रणाजिरे ॥ ६.२९ ॥ षट्कन्या जनयामास ताम्रा मारीचबीजतः । शुकी श्येनी च भासी च सुग्रीवी गृध्रिका शुचिः ॥ ६.३० ॥ शुकी शुकानुलूकांश्च जनयामास धर्मतः । श्येनी श्येनांस्तथा भासी कुररानप्यजीजनत् ॥ ६.३१ ॥ गृध्री गृध्रान्कपोतांश्च पारावतविहंगमान् । हंससारसक्रौञ्चांश्च प्लवाञ्छुचिरजीजनत् ॥ ६.३२ ॥ अजाश्वमेषोष्ट्रखरान् सुग्रीवी चाप्यजीजनत् । एष ताम्रान्वयः प्रोक्तो विनतायां निबोधत ॥ ६.३३ ॥ गरुडः पततां नाथः अरुणश्च पतत्रिणाम् । सौदामनी तथा कन्या येयं नभसि विश्रुता ॥ ६.३४ ॥। सम्पातिश्च जटायुश्च अरुणस्य सुतावुभौ । सम्पातिपुत्रो बभ्रुश्च शीघ्रगश्चापि विश्रुतः ॥ ६.३५ ॥ जटायुषः कर्णिकारः शतगामी च विश्रुतौ । सारसो रज्जुवालश्च भेरुण्डश्चापि तत्सुताः ॥ ६.३६ ॥ तेषामनन्तमभवत्पक्षिणां पुत्रपौत्रकम् । सुरसायाः सहस्रं तु सर्पाणामभवत्पुरा ॥ ६.३७ ॥ सहस्रशिरसां कद्रूः सहस्रं चापि सुव्रत । प्रधानास्तेषु विख्याताः षड्विंशतिररिंदम ॥ ६.३८ ॥ शेषवासुकिकर्कोटशङ्खैरावतकम्बलाः । धनंजयमहानीलपद्माश्वतरतक्षकाः ॥ ६.३९ ॥ एलापत्त्रमहापद्मधृतराष्ट्रबलाहकाः । शङ्खपालमहाशङ्खपुष्पदंष्ट्रशुभाननाः ॥ ६.४० ॥ शङ्कुरोमा च बहुलो वामनः पाणिनस्तथा । कपिलो दुर्मुखश्चापि पतञ्जलिरिति स्मृताः ॥ ६.४१ ॥ एषामनन्तमभवत्सर्वेषां पुत्रपौत्रकम् । प्रायशो यत्पुरा दग्धं जनमेजयमन्दिरे ॥ ६.४२ ॥ रक्षोगणं क्रोधवशा स्वनामानमजीजनत् । दंष्ट्रिणां नियुतं तेषां भीमसेनादगात्क्षयम् ॥ ६.४३ ॥ रुद्राणां च गणं तद्वद्गोमहिष्यो वराङ्गनाः । सुरभिर्जनयामास कश्यपात्संयतव्रता ॥ ६.४४ ॥ मुनिर्मुनीनां च गणं गणमप्सरसां तथा । तथा किंनरगन्धर्वानरिष्टाजनयद्बहून् ॥ ६.४५ ॥ तृणवृक्षलतागुल्ममिरा सर्वमजीजनत् । विश्वा तु यक्षरक्षांसि जनयामास कोटिशः ॥ ६.४६ ॥ तत एकोनपञ्चाशन्मरुतः कश्यपाद्दितिः । जनयामास धर्मज्ञान् सर्वानमरवल्लभान् ॥ ६.४७ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ७ *ऋषय ऊचुः दितेः पुत्राः कथं जाता मरुतो देववल्लभाः । देवैर्जग्मुश्च सापत्नैः कस्मात्ते सख्यमुत्तमम् ॥ ७.१ ॥ *सूत उवाच पुरा देवासुरे युद्धे हृतेषु हरिणा सुरैः । पुत्रपौत्रेषु शोकार्ता गत्वा भूलोकमुत्तमम् ॥ ७.२ ॥ स्यमन्तपञ्चके क्षेत्रे सरस्वत्यास्तटे शुभे । भर्तुराराधनपरा तप उग्रं चचार ह ॥ ७.३ ॥ तदा दितिर्दैत्यमाता ऋषिरूपेण सुव्रता । फलाहारा तपस्तेपे कृच्छ्रं चान्द्रायणादिकम् ॥ ७.४ ॥ यावद्वर्षशतं साग्रं जराशोकसमाकुला । ततः सा तपसा तप्ता वसिष्ठादीनपृच्छत ॥ ७.५ ॥ कथयन्तु भवन्तो मे पुत्रशोकविनाशनम् । व्रतं सौभाग्यफलदमिहलोके परत्र च ॥ ७.६ ॥ ऊचुर्वसिष्ठप्रमुखा मदनद्वादशीव्रतम् । यस्याः प्रभावादभवत्सुतशोकविवर्जिता ॥ ७.७ ॥ *ऋषय ऊचुः श्रोतुमिच्छामहे सूत मदनद्वादशीव्रतम् । सुतानेकोनपञ्चाशद्येन लेभे दितिः पुनः ॥ ७.८ ॥ *सूत उवाच यद्वसिष्ठादिभिः पूर्वं दितेः कथितमुत्तमम् । विस्तरेण तदेवेदं मत्सकाशान्निबोधत ॥ ७.९ ॥ चैत्रे मासि सिते पक्षे द्वादश्यां नियतव्रतः । स्थापयेदव्रणं कुम्भं सिततण्डुलपूरितम् ॥ ७.१० ॥ नानाफलयुतं तद्वदिक्षुदण्डसमन्वितम् । सितवस्त्रयुगच्छन्नं सितचन्दनचर्चितम् ॥ ७.११ ॥ नानाभक्ष्यसमोपेतं सहिरण्यं तु शक्तितः । ताम्रपात्रं गुडोपेतं तस्योपरि निवेशयेत् ॥ ७.१२ ॥ तस्मादुपरि कामं तु कदलीदलसंस्थितम् । कुर्याच्छर्करयोपेतां रतिं तस्य च वामतः ॥ ७.१३ ॥ गन्धं धूपं ततो दद्याद्गीतं वाद्यं च कारयेत् । तदभावे कथां कुर्यात्कामकेशवयोर्नरः ॥ ७.१४ ॥ कामनाम्ना हरेरर्चां स्नापयेद्गन्धवारिणा । शुक्लपुष्पाक्षततिलैरर्चयेन्मधुसूदनम् ॥ ७.१५ ॥ कामाय पादौ सम्पूज्य जङ्घे सौभाग्यदाय च । ऊरू स्मरायेति पुनर्मन्मथायेति वै कटिम् ॥ ७.१६ ॥ स्वच्छोदरायेत्युदरमनङ्गायेत्युरो हरेः । मुखं पद्ममुखायेति बाहू पञ्चशराय वै ॥ ७.१७ ॥ नमः सर्वात्मने मौलिमर्चयेदिति केशवम् । ततः प्रभाते तं कुम्भं ब्राह्मणाय निवेदयेत् ॥ ७.१८ ॥ ब्राह्मणान्भोजयेद्भक्त्या स्वयं च लवणादृते । भुक्त्या तु दक्षिणां दद्यादिमं मन्त्रमुदीरयेत् ॥ ७.१९ ॥ प्रीयतामत्र भगवान् कामरूपी जनार्दनः । हृदये सर्वभूतानां य आनन्दोऽभिधीयते ॥ ७.२० ॥ अनेन विधिना सर्वं मासि मासि व्रतं चरेत् । उपवासी त्रयोदश्यामर्चयेद्विष्णुमव्ययम् ॥ ७.२१ ॥ फलमेकं च संप्राश्य द्वादश्यां भूतले स्वपेत् । ततस्त्रयोदशे मासि धृतधेनुसमन्विताम् ॥ ७.२२ ॥ शय्यां दद्यादनङ्गाय सर्वोपस्करसंयुताम् । काञ्चनं कामदेवं च शुक्लां गां च पयस्विनीम् ॥ ७.२३ ॥ वासोभिर्द्विजदाम्पत्यं पूज्यं शक्त्या विभूषणैः । शय्यागन्धादिकं दद्यात्प्रीयतामित्युदीरयेत् ॥ ७.२४ ॥ होमः शुक्लतिलैः कार्यः कामनामानि कीर्तयेत् । गव्येन हविषा तद्वत्पायसेन च धर्मवित् ॥ ७.२५ ॥ विप्रेभ्यो भोजनं दद्याद्वित्तशाठ्यं विवर्जयेत् । इक्षुदण्डानथो दद्यात्पुष्पमालाश्च शक्तितः ॥ ७.२६ ॥ यः कुर्याद्विधिनानेन मदनद्वादशीमिमाम् । स सर्वपापनिर्मुक्तः प्राप्नोति हरिसाम्यताम् ॥ ७.२७ ॥ इहलोके वरान् पुत्रान् सौभाग्यफलमश्नुते । यः स्मरः संस्मृतो विष्णुरानन्दात्मा महेश्वरः ॥ ७.२८ ॥ सुखार्थी कामरूपेण स्मरेदङ्गजमीश्वरम् । एतच्छ्रुत्वा चकारासौ दितिः सर्वमशेषतः ॥ ७.२९ ॥ कश्यपो व्रतमाहात्म्यादागत्य परया मुदा । चकार कर्कशां भूयो रूपयौवनशालिनीम् ॥ ७.३० ॥ वरैराछन्दयामास सा तु वव्रे ततो वरम् । पुत्रं शक्रवधार्थाय समर्थममितौजसम् ॥ ७.३१ ॥ वरयामि महात्मानं सर्वामरनिषूदनम् । उवाच कश्यपो वाक्यमिन्द्रहन्तारमूर्जितम् ॥ ७.३२ ॥ प्रदास्याम्यहमेवेह किं त्वेतत्क्रियतां शुभे । आपस्तम्बः करोत्विष्टिं पुत्रीयामद्य सुव्रते ॥ ७.३३ ॥ विधास्यामि ततो गर्भमिन्द्रशत्रुनिषूदनम् । आपस्तम्बस्ततश्चक्रे पुत्रेष्टिं द्रविणाधिकाम् ॥ ७.३४ ॥ इन्द्रशत्रुर्भवस्वेति जुहाव च सविस्तरम् । देवा मुमुदिरे दैत्या विमुखाः स्युश्च दानवाः ॥ ७.३५ ॥ दित्यां गर्भमथाधत्त कश्यपः प्राह तां पुनः । त्वया यत्नो विधातव्यो ह्यस्मिन्गर्भे वरानने ॥ ७.३६ ॥ संवत्सरशतं त्वेकमस्मिन्नेव तपोवने । संख्यायां नैव भोक्तव्यं गर्भिण्या वरवर्णिनि ॥ ७.३७ ॥ न स्थातव्यं न गन्तव्यं वृक्षमूलेषु सर्वदा । नोपस्करेषूपविशेन्मुसलोलूखलादिषु ॥ ७.३८ ॥ जले च नावगाहेत शून्यागारं च वर्जयेत् । वल्मीकायां न तिष्ठेत न चोद्विग्नमना भवेत् ॥ ७.३९ ॥ विलिखेन्न नखैर्भूमिं नाङ्गारेण न भस्मना । न शयालुः सदा तिष्ठेद्व्यायामं च विवर्जयेत् ॥ ७.४० ॥ न तुषाङ्गारभस्मास्थिकपालेषु समाविशेत् । वर्जयेत्कलहं लोकैर्गात्रभङ्गं तथैव च ॥ ७.४१ ॥ न मुक्तकेशा तिष्ठेत नाशुचिः स्यात्कदाचन । न शयीतोत्तरशिरा न चापरशिराः क्वचित् ॥ ७.४२ ॥ न वस्त्रहीना नोद्विग्ना न चार्द्रचरणा सती । नामङ्गल्यां वदेद्वाचं न च हास्याधिका भवेत् ॥ ७.४३ ॥ कुर्यात्तु गुरुशुश्रूषां नित्यं माङ्गल्यतत्परा । सर्वौषधीभिः कोष्णेन वारिणा स्नानमाचरेत् ॥ ७.४४ ॥ कृतरक्षा सुभूषा च वास्तुपूजनतत्परा । तिष्ठेत्प्रसन्नवदना भर्तुः प्रियहिते रता ॥ ७.४५ ॥ दानशीला तृतीयायां पार्वण्यं नक्तमाचरेत् । इतिवृत्ता भवेन्नारी विशेषेण तु गर्भिणी ॥ ७.४६ ॥ यस्तु तस्या भवेत्पुत्रः शीलायुर्वृद्धिसंयुतः । अन्यथा गर्भपतनमवाप्नोति न संशयः ॥ ७.४७ ॥ तस्मात्त्वमनया वृत्त्या गर्भेऽस्मिन्यत्नमाचर । स्वस्त्यस्तु ते गमिष्यामि तथेत्युक्तस्तया पुनः ॥ ७.४८ ॥ पश्यतां सर्वभूतानां तत्रैवान्तरधीयत । ततः सा कश्यपोक्तेन विधिना समतिष्ठत ॥ ७.४९ ॥ अथ भीतस्तथेन्द्रोऽपि दितेः पार्श्वमुपागमत् । विहाय देवसदनं तच्छुश्रूषुरवस्थितः ॥ ७.५० ॥ दितेश्छिद्रान्तरप्रेप्सुरभवत्पाकशासनः । विनीतोऽभवदव्यग्रः प्रशान्तवदनो बहिः ॥ ७.५१ ॥ अजानन्किल तत्कार्यमात्मनः शुभमाचरन् । ततो वर्षशतान्ते सा न्यूने तु दिवसैस्त्रिभिः ॥ ७.५२ ॥ मेने कृतार्थमात्मानं प्रीत्या विस्मितमानसा । अकृत्वा पादयोः शौचं प्रसुप्ता मुक्तमूर्धजा ॥ ७.५३ ॥ निद्राभरसमाक्रान्ता दिवापरशिराः क्वचित् । ततस्तदन्तरं लब्ध्वा प्रविष्टस्तु शचीपतिः ॥ ७.५४ ॥ वज्रेण सप्तधा चक्रे तं गर्भं त्रिदशाधिपः । ततः सप्तैव ते जाताः कुमाराः सूर्यवर्चसः ॥ ७.५५ ॥ रुदन्तः सप्त ते बाला निषिद्धा गिरिदारिणा । भूयोऽपि रुदतश्चैतानेकैकं सप्तधा हरिः ॥ ७.५६ ॥ चिछेद वृत्रहन्ता वै पुनस्तदुदरे स्थितः । एवमेकोनपञ्चाशद्भूत्वा ते रुरुदुर्भृशम् ॥ ७.५७ ॥ इन्द्रो निवारयामास मां रोदिष्ट पुनः पुनः । ततः स चिन्तयामास किमेतदिति वृत्रहा ॥ ७.५८ ॥ धर्मस्य कस्य माहात्म्यात्पुनः संजीवितास्त्वमी । विदित्वा ध्यानयोगेन मदनद्वादशीफलम् ॥ ७.५९ ॥ नूनमेतत्परिणतमधुना कृष्णपूजनात् । वज्रेणापि हताः सन्तो न विनाशमवाप्नुयुः ॥ ७.६० ॥ एकोऽप्यनेकतामाप यस्मादुदरगोऽप्यलम् । अवध्या नूनमेते वै तस्माद्देवा भवन्त्विति ॥ ७.६१ ॥ यस्मान्मा रुदतेत्युक्ता रुदन्तो गर्भसंस्थिताः । मरुतो नाम ते नाम्ना भवन्तु मखभागिनः ॥ ७.६२ ॥ ततः प्रसाद्य देवेशः क्षमस्वेति दितिं पुनः । अर्थशास्त्रं समास्थाय मयैतद्दुष्कृतं कृतम् ॥ ७.६३ ॥ कृत्वा मरुद्गणं देवैः समानममराधिपः । दितिं विमानमारोप्य ससुतामनयद्दिवम् ॥ ७.६४ ॥ यज्ञभागभुजो जाता मरुतस्ते ततो द्विजाः । न जग्मुरैक्यमसुरैरतस्ते सुरवल्लभाः ॥ ७.६५ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ८ *ऋषय ऊचुः आदिसर्गश्च यः सूत कथितो विस्तरेण तु । प्रतिसर्गश्च ये येषामधिपास्तान्वदस्व नः ॥ ८.१ ॥ *सूत उवाच यदाभिषिक्तः सकलाधिराज्ये पृथुर्धरित्र्यामधिपो बभूव । तदौषधीनामधिपं चकार यज्ञव्रतानां तपसां च चन्द्रम् ॥ ८.२ ॥ नक्षत्रताराद्विजवृक्षगुल्मलतावितानस्य च रुक्मगर्भः । अपामधीशं वरुणं धनानां राज्ञां प्रभुं वैश्रवणं च तद्वत् ॥ ८.३ ॥ विष्णुं रवीणामधिपं वसूनामग्निं च लोकाधिपतिश्चकार । प्रजापतीनामधिपं च दक्षं चकार शक्रं मरुतामधीशम् ॥ ८.४ ॥ दैत्याधिपानामथ दानवानां प्रह्लादमीशं च यमं पितॄणाम् । पिशाचरक्षःपशुभूतयक्षवेतालराजं त्वथ शूलपाणिम् ॥ ८.५ ॥ प्रालेयशैलं च पतिं गिरीणामीशं समुद्रं ससरिन्नदानाम् । गन्धर्वविद्याधरकिंनराणामीशं पुनश्चित्ररथं चकार ॥ ८.६ ॥ नागाधिपं वासुकिमुग्रवीर्यं सर्पाधिपं तक्षकमादिदेश । दिशां गजानामधिपं चकार गजेन्द्रमैरावतनामधेयम् ॥ ८.७ ॥ सुपर्णमीशं पततामथाश्वराजानमुच्चैःश्रवसं चकार । सिंहं मृगाणां वृषभं गवां च प्लक्षं पुनः सर्ववनस्पतीनाम् ॥ ८.८ ॥ पितामहः पूर्वमथाभ्यषिञ्चच्चैतान्पुनः सर्वदिशाधिनाथान् । पूर्वेण दिक्पालमथाभ्यषिञ्चन्नाम्ना सुधर्माणमरातिकेतुम् ॥ ८.९ ॥ ततोऽधिपं दक्षिणतश्चकार सर्वेश्वरं शङ्खपदाभिधानम् । स केतुमन्तं च दिगीशमीशश्चकार पश्चाद्भुवनाण्डगर्भः ॥ ८.१० ॥ हिरण्यरोमाणमुदग्दिगीशं प्रजापतिर्देवसुतं चकार । अद्यापि कुर्वन्ति दिशामधीशाः शत्रून् दहन्तस्तु भुवोऽभिरक्षाम् ॥ ८.११ ॥ चतुर्भिरेभिः पृथुनामधेयो नृपोऽभिषिक्तः प्रथमं पृथिव्याम् । गतेऽन्तरे चाक्षुषनामधेये वैवस्वताख्ये च पुनः प्रवृत्ते । प्रजापतिः सोऽस्य चराचरस्य बभूव सूर्यान्वयवंशचिह्नः ॥ ८.१२ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ९ *सूत उवाच एवं श्रुत्वा मनुः प्राह पुनरेव जनार्दनम् । पूर्वेषां चरितं ब्रूहि मनूनां मधुसूदन ॥ ९.१ ॥ *मत्स्य उवाच मन्वन्तराणि राजेन्द्र मनूनां चरितं च यत् । प्रमाणं चैव कालस्य तां सृष्टिं च समासतः ॥ ९.२ ॥ एकचित्तः प्रशान्तात्मा शृणु मार्तण्डनन्दन । यामा नाम पुरा देवा आसन् स्वायम्भुवान्तरे ॥ ९.३ ॥ सप्तैव ऋषयः पूर्वे ये मरीच्यादयः स्मृताः । आग्नीध्रश्चाग्निबाहुश्च सहः सवन एव च ॥ ९.४ ॥ ज्योतिष्मान् द्युतिमान् हव्यो मेधा मेधातिथिर्वसुः । स्वायम्भुवस्यास्य मनोर्दशैते वंशवर्धनाः ॥ ९.५ ॥ प्रतिसर्गमिमे कृत्वा जग्मुर्यत्परमंपदम् । एतत्स्वायम्भुवं प्रोक्तं स्वारोचिषमतः परम् ॥ ९.६ ॥ स्वारोचिषस्य तनयाश्चत्वारो देववर्चसः । नभोनभस्यप्रसृतिभानवः कीर्तिवर्धनाः ॥ ९.७ ॥ दत्तो निश्च्यवनस्तम्बः प्राणः कश्यप एव च । और्वो बृहस्पतिश्चैव सप्तैते ऋषयः स्मृताः ॥ ९.८ ॥ देवाश्च तुषिता नाम स्मृताः स्वारोचिषेऽन्तरे । हस्तीन्द्रः सुकृतो मूर्तिरापो ज्योतिरयः स्मयः ॥ ९.९ ॥ वसिष्ठस्य सुताः सप्त ये प्रजापतयः स्मृताः । द्वितीयमेतत्कथितं मन्वन्तरमतः परम् ॥ ९.१० ॥ औत्तमीयं प्रवक्ष्यामि तथा मन्वन्तरं शुभम् । मनुर्नामौत्तमिर्यत्र दश पुत्रानजीजनत् ॥ ९.११ ॥ ईष ऊर्जश्च तर्जश्च शुचिः शुक्रस्तथैव च । मधुश्च माधवश्चैव नभस्योऽथ नभास्तथा ॥ ९.१२ ॥ सहः कनीयानेतेषामुदारः कीर्तिवर्धनः । भावनास्तत्र देवाः स्युरूर्जाः सप्तर्षयः स्मृताः ॥ ९.१३ ॥ कौकुरुण्डिश्च दाल्भ्यश्च शङ्गः प्रवहणः शिवः । सितश्च सस्मितश्चैव सप्तैते योगवर्धनाः ॥ ९.१४ ॥ मन्वन्तरं चतुर्थं तु तामसं नाम विश्रुतम् । कविः पृथुस्तथैवाग्निरकपिः कपिरेव च ॥ ९.१५ ॥ तथैव जल्पधीमानौ मुनयः सप्त तामसे । साध्या देवगणा यत्र कथितास्तामसेऽन्तरे ॥ ९.१६ ॥ अकल्मषस्तथा धन्वी तपोमूलस्तपोधनः । तपोरतिस्तपस्यश्च तपोद्युतिपरंतपौ ॥ ९.१७ ॥ तपोभागी तपोयोगी धर्माचाररताः सदा । तामसस्य सुताः सर्वे दश वंशविवर्धनाः ॥ ९.१८ ॥ पञ्चमस्य मनोस्तद्वद्रैवतस्यान्तरं शृणु । देवबाहुः सुबाहुश्च पर्जन्यः सोमपो मुनिः ॥ ९.१९ ॥ हिरण्यरोमा सप्ताश्वः सप्तैते ऋषयः स्मृताः । देवाश्चाभूतरजसस्तथा प्रकृतयः शुभाः ॥ ९.२० ॥ अरुणस्तत्त्वदर्शी च वित्तवान्हव्यपः कपिः । युक्तो निरुत्सुकः सत्त्वो निर्मोहोऽथ प्रकाशकः ॥ ९.२१ ॥ धर्मवीर्यबलोपेता दशैते रैवतात्मजाः । भृगुः सुधामा विरजाः सहिष्णुर्नाद एव च ॥ ९.२२ ॥ विवस्वानतिनामा च षष्ठे सप्तर्षयोऽपरे । चाक्षुषस्यान्तरे देवा लेखा नाम परिश्रुताः ॥ ९.२३ ॥ ऋभवोऽथ ऋभाद्याश्च वारिमूला दिवौकसः । चाक्षुषस्यान्तरे प्रोक्ता देवानां पञ्च योनयः ॥ ९.२४ ॥ रुरुप्रभृतयस्तद्वच्चाक्षुषस्य सुता दश । प्रोक्ताः स्वायम्भुवे वंशे ये मया पूर्वमेव तु ॥ ९.२५ ॥ अन्तरं चाक्षुषं चैतन्मया ते परिकीर्तितम् । सप्तमं तत्प्रवक्ष्यामि यद्वैवस्वतमुच्यते ॥ ९.२६ ॥ अत्रिश्चैव वसिष्ठश्च कश्यपो गौतमस्तथा । भरद्वाजस्तथा योगी विश्वामित्रः प्रतापवान् ॥ ९.२७ ॥ जमदग्निश्च सप्तैते साम्प्रतं ये महर्षयः । कृत्वा धर्मव्यवस्थानं प्रयान्ति परमं पदम् ॥ ९.२८ ॥ साध्या विश्वे च रुद्राश्च मरुतो वसवोऽश्विनौ । आदित्याश्च सुरास्तद्वत्सप्त देवगणाः स्मृताः ॥ ९.२९ ॥ इक्ष्वाकुप्रमुखाश्चास्य दश पुत्राः स्मृता भुवि । मन्वन्तरेषु सर्वेषु सप्त सप्त महर्षयः ॥ ९.३० ॥ कृत्वा धर्मव्यवस्थानं प्रयान्ति परमं पदम् । सावर्ण्यस्य प्रवक्ष्यामि मनोर्भावि तथान्तरम् ॥ ९.३१ ॥ अश्वत्थामा शरद्वांश्च कौशिको गालवस्तथा । शतानन्दः काश्यपश्च रामश्च ऋषयः स्मृताः ॥ ९.३२ ॥ धृतिर्वरीयान् यवसः सुवर्णो वष्टिरेव च । चरिष्णुरीड्यः सुमतिर्वसुः शुक्रश्च वीर्यवान् ॥ ९.३३ ॥ भविष्या दश सावर्णेर्मनोः पुत्राः प्रकीर्तिताः । रौच्यादयस्तथान्येऽपि मनवः संप्रकीर्तिताः ॥ ९.३४ ॥ रुचेः प्रजापतेः पुत्रो रौच्यो नाम भविष्यति । मनुर्भूतिसुतस्तद्वद्भौत्यो नाम भविष्यति ॥ ९.३५ ॥ ततस्तु मेरुसावर्णिर्ब्रह्मसूनुर्मनुः स्मृतः । ऋतश्च ऋतधामा च विष्वक्सेनो मनुस्तथा ॥ ९.३६ ॥ अतीतानागताश्चैते मनवः परिकीर्तिताः । षडूनं युगसाहस्रमेभिर्व्याप्तं नराधिप ॥ ९.३७ ॥ स्वे स्वेऽन्तरे सर्वमिदमुत्पाद्य सचराचरम् । कल्पक्षये विनिर्वृत्ते मुच्यन्ते ब्रह्मणा सहा ॥ ९.३८ ॥ एते युगसहस्रान्ते विनश्यन्ति पुनः पुनः । ब्रह्माद्या विष्णुसायुज्यं याता यास्यन्ति वै द्विजाः ॥ ंत्स्_९.३९ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण १० *ऋषय ऊचुः बहुभिर्धारिणी भुक्ता भूपालैः श्रूयते पुरा । पार्थिवाः पृथिवीयोगात्पृथिवी कस्य योगतः ॥ १०.१ ॥ किमर्थं च कृता संज्ञा भूमेः किं पारिभाषिकी । गौरितीयं च विख्याता सूत कस्माद्ब्रवीहि नः ॥ १०.२ ॥ *सूत उवाच वंशे स्वायम्भुवस्यासीदङ्गो नाम प्रजापतिः । मृत्योस्तु दुहिता तेन परिणीता सुदुर्मुखा ॥ १०.३ ॥ सुनीथा नाम तस्यास्तु वेनो नाम सुतः पुरा । अधर्मनिरतश्चासीद्बलवान् वसुधाधिपः ॥ १०.४ ॥ लोकेऽप्यधर्मकृज्जातः परभार्यापहारकः । धर्माचारस्य सिद्ध्यर्थं जगतोऽथ महर्षिभिः ॥ १०.५ ॥ अनुनीतोऽपि न ददावनुज्ञां स यदा ततः । शापेन मारयित्वैनमराजकमयार्दिताः ॥ १०.६ ॥ ममन्थुर्ब्राह्मणास्तस्य बलाद्देहमकल्मषाः । तत्कायान्मथ्यमानात्तु निपेतुर्म्लेच्छजातयः ॥ १०.७ ॥ शरीरे मातुरंशेन कृष्णाञ्जनसमप्रभाः । पितुरंशस्य चांशेन धार्मिको धर्मचारिणः ॥ १०.८ ॥ उत्पन्नो दक्षिणाद्धस्तात्सधनुः सशरो गदी । दिव्यतेजोमयवपुः सरत्नकवचाङ्गदः ॥ १०.९ ॥ पृथोरेवाभवद्यत्नात्ततः पृथुरजायत । स विप्रैरभिषिक्तोऽपि तपः कृत्वा सुदारुणम् ॥ १०.१० ॥ विष्णोर्वरेण सर्वस्य प्रभुत्वमगमत्पुनः । निःस्वाध्यायवषट्कारं निर्धर्मं वीक्ष्य भूतलम् ॥ १०.११ ॥ दग्धुमेवोद्यतः कोपाच्छरेणामितविक्रमः । ततो गोरूपमास्थाय भूः पलायितुमुद्यता ॥ १०.१२ ॥ पृष्ठतोऽनुगतस्तस्याः पृथुर्दीप्तशरासनः । ततः स्थित्वैकदेशे तु किं करोमीति चाब्रवीत् ॥ १०.१३ ॥ पृथुरप्यवदद्वाक्यमीप्सितं देहि सुव्रते । सर्वस्य जगतः शीघ्रं स्थावरस्य चरस्य च ॥ १०.१४ ॥ तथैव साब्रवीद्भूमिर्दुदोह स नराधिपः । स्वके पाणौ पृथुर्वत्सं कृत्वा स्वायम्भुवं मनुम् ॥ १०.१५ ॥ तदन्नमभवच्छुद्धं प्रजा जीवन्ति येन वै । ततस्तु ऋषिभिर्दुग्धा वत्सः सोमस्तदाभवत् ॥ १०.१६ ॥ दोग्धा बृहस्पतिरभूत्पात्रं वेदस्तपो रसः । देवैश्च वसुधा दुग्धा दोग्धा मित्रस्तदाभवत् ॥ १०.१७ ॥ इन्द्रो वत्सः समभवत्क्षीरमूर्जस्करं बलम् । देवानां काञ्चनं पात्रं पितॄणां राजतं तथा ॥ १०.१८ ॥ अन्तकश्चाभवद्दोग्धा यमो वत्सः स्वधा रसः । अलाबुपात्रं नागानां तक्षको वत्सकोऽभवत् ॥ १०.१९ ॥ विषं क्षीरं ततो दोग्धा धृतराष्ट्रोऽभवत्पुनः । असुरैरपि दुग्धेयमायसे शक्रपीडिनीम् ॥ १०.२० ॥ पात्रे मायामभूद्वत्सः प्राह्लादिस्तु विरोचनः । दोग्धा द्विमूर्धा तत्रासीन्माया येन प्रवर्तिता ॥ १०.२१ ॥ यक्षैश्च वसुधा दुग्धा पुरान्तर्धानमीप्सुभिः । कृत्वा वैश्रवणं वत्समामपात्रे महीपते ॥ १०.२२ ॥ प्रेतरक्षोगणैर्दुग्धा धरा रुधिरमुल्बणम् । रौप्यनाभोऽभवद्दोग्धा सुमाली वत्स एव तु ॥ १०.२३ ॥ गन्धर्वैश्च पुरा दुग्धा वसुधा साप्सरोगणैः । वत्सं चैत्ररथं कृत्वा गन्धान्पद्मदले तथा ॥ १०.२४ ॥ दोग्धा वररुचिर्नाम नाट्यवेदस्य पारगः । गिरिभिर्वसुधा दुग्धा रत्नानि विविधानि च ॥ १०.२५ ॥ औषधानि च दिव्यानि दोग्धा मेरुर्महाचलः । वत्सोऽभूद्धिमवांस्तत्र पात्रं शैलमयं पुनः ॥ १०.२६ ॥ वृक्षैश्च वसुधा दुग्धा क्षीरं छिन्नप्ररोहणम् । पालाशपात्रे दोग्धा तु शालः पुष्पलताकुलः ॥ १०.२७ ॥ प्लक्षोऽभवत्ततो वत्सः सर्ववृक्षो धनाधिपः । एवमन्यैश्च वसुधा तदा दुग्धा यथेप्सितम् ॥ १०.२८ ॥ आयुर्धनानि सौख्यं च पृथौ राज्यं प्रशासति । न दरिद्रस्तदा कश्चिन्न रोगी न च पापकृत् ॥ १०.२९ ॥ नोपसर्गभयं किंचित्पृथौ राजनि शासति । नित्यं प्रमुदिता लोका दुःखशोकविवर्जिताः ॥ १०.३० ॥ धनुष्कोट्या च शैलेन्द्रानुत्सार्य स महाबलः । भुवस्तलं समं चक्रे लोकानां हितकाम्यया ॥ १०.३१ ॥ न पुरग्रामदुर्गाणि न चायुधधरा नराः । क्षयातिशयदुःखं च नार्थशास्त्रस्य चादरः ॥ १०.३२ ॥ धर्मैकवासना लोकाः पृथौ राज्यं प्रशासति । कथितानि च पात्राणि यत्क्षीरं च मया तव ॥ १०.३३ ॥ येषां यत्र रुचिस्तत्तद्देयं तेभ्यो विजानता । यज्ञश्राद्धेषु सर्वेषु मया तुभ्यं निवेदितम् ॥ १०.३४ ॥ दुहितृत्वं गता यस्मात्पृथोर्धर्मवतो मही । तदानुरागयोगाच्च पृथिवी विश्रुता बुधैः ॥ १०.३५ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ११ *ऋषय ऊचुः आदित्यवंशमखिलं वद सूत यथाक्रमम् । सोमवंशं च तत्त्वज्ञ यथावद्वक्तुमर्हसि ॥ ११.१ ॥ *सूत उवाच विवस्वान्कश्यपात्पूर्वमदित्यामभवत्सुतः । तस्य पत्नीत्रयं तद्वत्संज्ञा राज्ञी प्रभा तथा ॥ ११.२ ॥ रैवतस्य सुता राज्ञी रेवतं सुषुवे सुतम् । प्रभा प्रभातं सुषुवे त्वाष्ट्री संज्ञा तथा मनुम् ॥ ११.३ ॥ यमश्च यमुना चैव यमलौ तु बभूवतुः । ततस्तेजोमयं रूपमसहन्ती विवस्वतः ॥ ११.४ ॥ नारीमुत्पादयामास स्वशरीरादनिन्दिताम् । त्वाष्ट्री स्वरूपरूपेण नाम्ना छायेति भामिनी ॥ ११.५ ॥ पुरतः संस्थितां दृष्ट्वा संज्ञा तां प्रत्यभाषत । छाये तं भज भर्तारमस्मदीयं वरानने ॥ ११.६ ॥ अपत्यानि मदीयानि मातृस्नेहेन पालय । तथेत्युक्त्वा तु सा देवमगमत्क्वापि सुव्रता ॥ ११.७ ॥ कामयामास देवोऽपि संज्ञेयमिति चादरात् । जनयामास तस्यां तु पुत्रं च मनुरूपिणम् ॥ ११.८ ॥ सवर्णत्वाच्च सावर्णिर्मनोर्वैवस्वतस्य च । ततः शनिं च तपतीं विष्टिं चैव क्रमेण तु ॥ ११.९ ॥ छायायां जनयामास संज्ञेयमिति भास्करः । छाया स्वपुत्रेऽभ्यधिकं स्नेहं चक्रे मनौ तथा ॥ ११.१० ॥ पूर्वो मनुस्तु चक्षाम न यमः क्रोधमूर्छितः । संतर्जयामास तदा पादमुद्यम्य दक्षिणम् ॥ ११.११ ॥ शशाप च यमं छाया सक्षतः कृमिसंयुतः । पादोऽयमेको भविता पूयशोणितविस्रवः ॥ ११.१२ ॥ निवेदयामास पितुर्यमः शापादमर्षितः । निष्कारणमहं शप्तो मात्रा देव सकोपया ॥ ११.१३ ॥ बालभावान्मया किंचिदुद्यतश्चरणः सकृत् । मनुना वार्यमाणापि मम शापमदाद्विभो ॥ ११.१४ ॥ प्रायो न माता सास्माकं शापेनाहं यतो हतः । देवोऽप्याह यमं भूयः किं करोमि महामते ॥ ११.१५ ॥ मौर्ख्यात्कस्य न दुःखं स्यादथवा कर्मसंततिः । अनिवार्या भवस्यापि का कथान्येषु जन्तुषु ॥ ११.१६ ॥ कृकवाकुर्मया दत्तो यः कृमीन्भक्षयिष्यति । क्लेदं च रुधिरं चैव वत्सायमपनेष्यति ॥ ११.१७ ॥ एवमुक्तस्तपस्तेपे यमस्तीव्रं महायशाः । गोकर्णतीर्थे वैराग्यात्फलपत्त्रानिलाशनः ॥ ११.१८ ॥ आराधयन्महादेवं यावद्वर्षायुतायुतम् । वरं प्रादान्महादेवः संतुष्टः शूलभृत्तदा ॥ ११.१९ ॥ वव्रे स लोकपालत्वं पितृलोके नृपालयम् । धर्माधर्मात्मकस्यापि जगतस्तु परीक्षणम् ॥ ११.२० ॥ एवं स लोकपालत्वमगमच्छूलपाणिनः । पितॄणां चाधिपत्यं च धर्माधर्मस्य चानघ ॥ ११.२१ ॥ विवस्वानथ तज्ज्ञात्वा संज्ञायाः कर्मचेष्टितम् । त्वष्टुः समीपमगमदाचचक्षे च रोषवान् ॥ ११.२२ ॥ तमुवाच ततस्त्वष्टा सान्त्वपूर्वं द्विजोत्तमाः । तवासहन्ती भगवन्महस्तीव्रं तमोनुदम् ॥ ११.२३ ॥ वडबारूपमास्थाय मत्सकाशमिहागता । निवारिता मया सा नु त्वया चैव दिवाकर ॥ ११.२४ ॥ यस्मादविज्ञाततया मत्सकाशमिहागता । तस्मान्मदीयं भवनं प्रवेष्टुं न त्वमर्हसि ॥ ११.२५ ॥ एवमुक्ता जगामाथ मरुदेशमनिन्दिता । वडबारूपमास्थाय भूतले सम्प्रतिष्ठिता ॥ ११.२६ ॥ तस्मात्प्रसादं कुरु मे यद्यनुग्रहभागहम् । अपनेष्यामि ते तेजो यन्त्रे कृत्वा दिवाकर ॥ ११.२७ ॥ रूपं तव करिष्यामि लोकानन्दकरं प्रभो । तथेत्युक्तः स रविणा भ्रमौ कृत्वा दिवाकरम् ॥ ११.२८ ॥ पृथक्चकार तत्तेजश्चक्रं विष्णोरकल्पयत् । त्रिशूलं चापि रुद्रस्य वज्रमिन्द्रस्य चाधिकम् ॥ ११.२९ ॥ दैत्यदानवसंहर्तुः सहस्रकिरणात्मकम् । रूपं चाप्रतिमं चक्रे त्वष्टा पद्भ्यामृते महत् ॥ ११.३० ॥ न शशाकाथ तद्द्रष्टुं पादरूपं रवेः पुनः । अर्चास्वपि ततः पादौ न कश्चित्कारयेत्क्वचित् ॥ ११.३१ ॥ यः करोति स पापिष्ठां गतिमाप्नोति निन्दिताम् । कुष्ठरोगमवाप्नोति लोकेऽस्मिन्दुःखसंयुतः ॥ ११.३२ ॥ तस्माच्च धर्मकामार्थी चित्रेष्वायतनेषु च । न क्वचित्कारयेत्पादौ देवदेवस्य धीमतः ॥ ११.३३ ॥ ततः स भगवान्गत्वा भूर्लोकममराधिपः । कामयामास कामार्तो मुख एव दिवाकरः ॥ ११.३४ ॥ अश्वरूपेण महता तेजसा च समावृतः । संज्ञा च मनसा क्षोभमगमद्भयविह्वला ॥ ११.३५ ॥ नासापुटाभ्यामुत्सृष्टं परोऽयमिति शङ्कया । तद्रेतसस्ततो जातावश्विनाविति निश्चितम् ॥ ११.३६ ॥ दस्रौ सुतत्वात्संजातौ नासत्यौ नासिकाग्रतः । ज्ञात्वा चिराच्च तं देवं संतोषमगमत्परम् ॥ ११.३७ ॥ विमानेनागमत्स्वर्गं पत्या सह मुदान्विता । सावर्णोऽपि मनुर्मेरावद्याप्यास्ते तपोधनः । शनिस्तपोबलादाप ग्रहसाम्यं ततः पुनः ॥ ११.३८ ॥ यमुना तपती चैव पुनर्नद्यौ बभूवतुः । विष्टिर्घोरात्मिका तद्वत्कालत्वेन व्यवस्थिता ॥ ११.३९ ॥ मनोर्वैवस्वतस्यासन् दश पुत्रा महाबलाः । इलस्तु प्रथमस्तेषां पुत्रेष्ट्यां समजायत ॥ ११.४० ॥ इक्ष्वाकुः कुशनाभश्च अरिष्टो धृष्ट एव च । नरिष्यन्तः करूषश्च शर्यातिश्च महाबलाः । पृषध्रश्चाथ नाभागः सर्वे ते दिव्यमानुषाः ॥ ११.४१ ॥ अभिषिच्य मनुः पुत्रमिलं ज्येष्ठं स धार्मिकः । जगाम तपसे भूयः स महेन्द्रवनालयम् ॥ ११.४२ ॥ अथ दिग्जयसिद्ध्यर्थमिलः प्रायान्महीमिमाम् । भ्रमन्द्वीपानि सर्वाणि क्ष्माभृतः सम्प्रधर्षयन् ॥ ११.४३ ॥ जगामोपवनं शम्भोरश्वाकृष्टः प्रतापवान् । कल्पद्रुमलताकीर्णं नाम्ना शरवणं महत् ॥ ११.४४ ॥ रमते यत्र देवेशः शम्भुः सोमार्धशेखरः । उमया समयस्तत्र पुरा शरवणे कृतः ॥ ११.४५ ॥ पुंनाम सत्त्वं यत्किंचिदागमिष्यति ते वने । स्त्रीत्वमेष्यति तत्सर्वं दशयोजनमण्डले ॥ ११.४६ ॥ अज्ञातसमयो राजा इलः शरवणे पुरा । स्त्रीत्वमाप विशन्नेव वडबात्वं हयस्तदा ॥ ११.४७ ॥ पुरुषत्वं हृतं सर्वं स्त्रीरूपे विस्मितो नृपः । इलेति साभवन्नारी पीनोन्नतघनस्तनी ॥ ११.४८ ॥ उन्नतश्रोणिजघना पद्मपत्त्रायतेक्षणा । पूर्णेन्दुवदना तन्वी विलासोल्लासितेक्षणा ॥ ११.४९ ॥ मूलोन्नतायतभुजा नीलकुञ्चितमूर्धजा । तनुलोमा सुदशना मृदुगम्भीरभाषिणी ॥ ११.५० ॥ श्यामगौरेण वर्णेन हंसवारणगामिनी । कार्मुकभ्रूयुगोपेता तनुताम्रनखाङ्कुरा ॥ ११.५१ ॥ भ्रमन्ती च वने तस्मिंश्चिन्तयामास भामिनी । को मे पिताथवा भ्राता का मे माता भवेदिह ॥ ११.५२ ॥ कस्य भर्तुरहं दत्ता कियद्वत्स्यामि भूतले । चिन्तयन्तीति ददृशे सोमपुत्रेण साङ्गना ॥ ११.५३ ॥ इला रूपसमाक्षिप्तमनसा वरवर्णिनी । बुधस्तदाप्तये यत्नमकरोत्कामपीडितः ॥ ११.५४ ॥ विशिष्टाकारवान्दण्डी सकमण्डलुपुस्तकः । वेणुदण्डकृतानेकपवित्रकगणत्रिकः ॥ ११.५५ ॥ द्विजरूपः शिखी ब्रह्मा निगदन्कर्णकुण्डलः । बटुभिश्चान्वितो युक्तैः समित्पुष्पकुशोदकैः ॥ ११.५६ ॥ किलान्विषन् वने तस्मिन्नाजुहाव स तामिलाम् । बहिर्वनस्यान्तरितः किल पादपमण्डले ॥ ११.५७ ॥ ससंभ्रममकस्मात्तां सोपालम्भमिवावदत् । त्यक्त्वाग्निहोत्रशुश्रूषां क्व गता मन्दिरान्मम ॥ ११.५८ ॥ इयं विहारवेला ते ह्यतिक्रामति साम्प्रतम् । एह्येहि पृथुसुश्रोणि संभ्रान्ता केन हेतुना ॥ ११.५९ ॥ इयं सायन्तनी वेला विहारस्येह वर्तते । कृत्वोपलेपनं पुष्पैरलंकुरु गृहं मम ॥ ११.६० ॥ सा त्वब्रवीद्विरमृताहं सर्वमेतत्तपोधन । आत्मानं त्वां च भर्तारं कुलं च वद मेऽनघ ॥ ११.६१ ॥ बुधः प्रोवाच तां तन्वीमिला त्वं वरवर्णिनी । अहं च कामुको नाम बहुविद्यो बुधः स्मृतः ॥ ११.६२ ॥ तेजस्विनः कुले जातः पिता मे ब्राह्मणाधिपः । इति सा तस्य वचनात्प्रविष्टा बुधमन्दिरम् ॥ ११.६३ ॥ रत्नस्तम्भसमायुक्तं दिव्यमायाविनिर्मितम् । इला कृतार्थमात्मानं मेने तद्भवनस्थिता ॥ ११.६४ ॥ अहो वृत्तमहो रूपमहो धनमहो कुलम् । मम चास्य च मे भर्तुरहो लावण्यमुत्तमम् ॥ ११.६५ ॥ रेमे च सा तेन सममतिकालमिला ततः । सर्वभोगमये गेहे यथेन्द्रभवने तथा ॥ ११.६६ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण १२ *सूत उवाच अथान्विषन्तो राजानं भ्रातरस्तस्य मानवाः । इक्ष्वाकुप्रमुखा जग्मुस्तदा शरवणान्तिकम् ॥ १२.१ ॥ ततस्ते ददृशुः सर्वे वडबामग्रतः स्थिताम् । रत्नपर्याणकिरणदीप्तकायामनुत्तमाम् ॥ १२.२ ॥ पर्याणप्रत्यभिज्ञानात्सर्वे विस्मयमागताः । अयं चन्द्रप्रभो नाम वाजी तस्य महात्मनः ॥ १२.३ ॥ अगमद्वडबारूपमुत्तमं केन हेतुना । ततस्तु मैत्रावरुणिं पप्रच्छुस्ते पुरोधसम् ॥ १२.४ ॥ किमित्येतदभूच्चित्रं वद योगविदां वर । वसिष्ठश्चाब्रवीत्सर्वं दृष्ट्वा तद्ध्यानचक्षुषा ॥ १२.५ ॥ समयः शम्भुदयिताकृतः शरवणे पुरा । यः पुमान्प्रविशेदत्र स नारीत्वमवाप्स्यति ॥ १२.६ ॥ अयमश्वोऽपि नारीत्वमगाद्राज्ञा सहैव तु । पुनः पुरुषतामेति यथासौ धनदोपमः ॥ १२.७ ॥ तथैव यत्नः कर्तव्यश्चाराध्यैव पिनाकिनम् । ततस्ते मानवा जग्मुर्यत्र देवो महेश्वरः ॥ १२.८ ॥ तुष्टुवुर्विविधैः स्तोत्रैः पार्वतीपरमेश्वरौ । तावूचतुरलङ्घ्योऽयं समयः किंतु साम्प्रतम् ॥ १२.९ ॥ इक्ष्वाकोरश्वमेधेन यत्फलं स्यात्तदावयोः । दत्त्वा किम्पुरुषो वीरः स भविष्यत्यसंशयम् ॥ १२.१० ॥ तथेत्युक्तास्ततस्ते तु जग्मुर्वैवस्वतात्मजाः । इक्ष्वाकोश्चाश्वमेधेन चेलः किम्पुरुषोऽभवत् ॥ १२.११ ॥ मासमेकं पुमान्वीरः स्त्री च मासमभूत्पुनः । बुधस्य भवने तिष्ठन्निलो गर्भधरोऽभवत् ॥ १२.१२ ॥ अजीजनत्पुत्रमेकमनेकगुणसंयुतम् । बुधश्चोत्पाद्य तं पुत्रं स्वर्लोकमगमत्ततः ॥ १२.१३ ॥ इलस्य नाम्ना तद्वर्षमिलावृतमभूत्तदा । सोमार्कवंशयोरादाविलोऽभून्मनुनन्दनः ॥ १२.१४ ॥ एवं पुरूरवाः पुंसोरभवद्वंशवर्धनः । इक्ष्वाकुरर्कवंशस्य तथैवोक्तस्तपोधनाः ॥ १२.१५ ॥ इलः किम्पुरुषत्वे च सुद्युम्न इति चोच्यते । पुनः पुत्रत्रयमभूत्सुद्युम्नस्यापराजितम् ॥ १२.१६ ॥ उत्कलो वै गहस्तद्वद्धरिताश्वश्च वीर्यवान् । उत्कलस्योत्कला नाम गयस्य तु गया मता ॥ १२.१७ ॥ हरिताश्वस्य दिक्पूर्वा विश्रुता कुरुभिः सह । प्रतिष्ठानेऽभिषिच्याथ स पुरूरवसं सुतम् ॥ १२.१८ ॥ जगामेलावृतं भोक्तुं वर्षं दिव्यफलाशनम् । इक्ष्वाकुर्ज्येष्ठदायादो मध्यदेशमवाप्तवान् ॥ १२.१९ ॥ नरिष्यन्तस्य पुत्रोऽभूच्छुचो नाम महाबलः । नाभागस्याम्बरीषस्तु धृष्टस्य च सुतत्रयम् ॥ १२.२० ॥ धृतकेतुश्चित्रनाथो रणधृष्टश्च वीर्यवान् । आनर्तो नाम शर्यातेः सुकन्या चैव दारिका ॥ १२.२१ ॥ आनर्तस्याभवत्पुत्रो रोचमानः प्रतापवान् । आनर्तो नाभ देशोऽभून्नगरी च कुशस्थली ॥ १२.२२ ॥ रोचमानस्य पुत्रोऽभूद्रेवो रैवत एव च । ककुद्मी चापरं नाम ज्येष्ठः पुत्रशतस्य च ॥ १२.२३ ॥ रेवती तस्य सा कन्या भार्या रामस्य विश्रुता । करूषस्य तु कारूषा बहवः प्रथिता भुवि ॥ १२.२४ ॥ पृषध्रो गोवधाच्छूद्रो गुरुशापादजायत । इक्ष्वाकुवंशं वक्ष्यामि शृणुध्वमृषिसत्तमाः ॥ १२.२५ ॥ इक्ष्वाकोः पुत्रतामाप विकुक्षिर्नाम देवराट् । ज्येष्ठः पुत्रशतस्यासीद्दश पञ्च च तत्सुताः ॥ १२.२६ ॥ मेरोरुत्तरतस्ते तु जाताः पार्थिवसत्तमाः । चतुर्दशोत्तरं चान्यच्छतमस्य तथाभवत् ॥ १२.२७ ॥ मेरोर्दक्षिणतो ये ये राजानः संप्रकीर्तिताः । ज्येष्ठः ककुत्स्थो नाम्नाभूत्तत्सुतस्तु सुयोधनः ॥ १२.२८ ॥ तस्य पुत्रः पृथुर्नाम विश्वगश्चपृथोः सुतः । इन्दुस्तस्य च पुत्रोऽभूद्युवनाश्वस्ततोऽभवत् ॥ १२.२९ ॥ श्रावस्तश्च महातेजा वत्सकस्तत्सुतोऽभवत् । निर्मिता येन श्रावस्ती गौडदेशे द्विजोत्तमाः ॥ १२.३० ॥ श्रावस्ताद्बृहदश्वोऽभूत्कुवलाश्वस्ततोऽभवत् । धुन्धुमारत्वमगमद्धुन्धुनाम्ना हतः पुरा ॥ १२.३१ ॥ तस्य पुत्रास्त्रयो जाता दृढाश्वो दण्ड एव च । कपिलाश्वश्च विख्यातो धौन्धुमारिः प्रतापवान् ॥ १२.३२ ॥ दृढाश्वस्य प्रमोदश्च हर्यश्वस्तस्य चात्मजः । हर्यश्वस्य निकुम्भोऽभूत्संहताश्वस्ततोऽभवत् ॥ १२.३३ ॥ अकृताश्वो रणाश्वश्च संहताश्वसुतावुभौ । युवनाश्वो रणाश्वस्य मान्धाता च ततोऽभवत् ॥ १२.३४ ॥ मान्धातुः पुरुकुत्सोऽभूद्धर्मसेनश्च पार्थिवः । मुचुकुन्दश्च विख्यातः शत्रुजिच्च प्रतापवान् ॥ १२.३५ ॥ पुरुकुत्सस्य पुत्रोऽभूद्वसुदो नर्मदापतिः । सम्भूतिस्तस्य पुत्रोऽभूत्त्रिधन्वा च ततोऽभवत् ॥ १२.३६ ॥ त्रिधन्वनः सुतो जातस्त्रय्यारुण इति स्मृतः । तस्मात्सत्यव्रतो नाम तस्मात्सत्यरथः स्मृतः ॥ १२.३७ ॥ तस्य पुत्रो हरिश्चन्द्रो हरिश्चन्द्राच्च रोहितः । रोहिताच्च वृको जातो वृकाद्बाहुरजायत ॥ १२.३८ ॥ सगरस्तस्य पुत्रोऽभूद्राजा परमधार्मिकः । द्वे भार्ये सगरस्यापि प्रभा भानुमती तथा ॥ १२.३९ ॥ ताभ्यामाराधितः पूर्वमौर्वोऽग्निः पुत्रकाम्यया । और्वस्तुष्टस्तयोः प्रादाद्यथेष्टं वरमुत्तमम् ॥ १२.४० ॥ एका षष्टिसहस्राणि सुतमेकं तथापरा । गृह्णातु वंशकर्तारं प्रभागृह्णाद्बहूंस्तदा ॥ १२.४१ ॥ एकं भानुमती पुत्रमगृह्णादसमञ्जसम् । ततः षष्टिसहस्राणि सुषुवे यादवी प्रभा ॥ १२.४२ ॥ खनन्तः पृथिवीं दग्धा विष्णुना येऽश्वमार्गणे । असमञ्जसस्तु तनयो योऽंशुमान्नाम विश्रुतः ॥ १२.४३ ॥ तस्य पुत्रो दिलीपस्तु दिलीपात्तु भगीरथः । येन भागीरथी गङ्गा तपः कृत्वावतारिता ॥ १२.४४ ॥ भगीरथस्य तनयो नाभाग इति विश्रुतः । नाभागस्याम्बरीषोऽभूत्सिन्धुद्वीपस्ततोऽभवत् ॥ १२.४५ ॥ तस्यायुतायुः पुत्रोऽभूदृतुपर्णस्ततोऽभवत् । तस्य कल्माषपादस्तु सर्वकर्मा ततः स्मृतः ॥ १२.४६ ॥ तस्यानरण्यः पुत्रोऽभून्निघ्नस्तस्य सुतोऽभवत् । निघ्नपुत्रावुभौ जातावनमित्ररघू नृपौ ॥ १२.४७ ॥ अनामित्रो वनमगाद्भविता स कृते नृपः । रघोरभूद्दिलीपस्तु दिलीपादजकस्तथा ॥ १२.४८ ॥ दीर्घबाहुरजाज्जातश्चाजपालस्ततो नृपः । तस्माद्दशरथो जातस्तस्य पुत्रचतुष्टयम् ॥ १२.४९ ॥ नारायणात्मकाः सर्वे रामस्तेष्वग्रजोऽभवत् । रावणान्तकरस्तद्वद्रघूणां वंशवर्धनः ॥ १२.५० ॥ वाल्मीकिस्तस्य चरितं चक्रे भार्गवसत्तमः । तस्य पुत्रौ कुशलवाविक्ष्वाकुकुलवर्धनौ ॥ १२.५१ ॥ अतिथिस्तु कुशाज्जज्ञे निषधस्तस्य चात्मजः । नलस्तु नैषधस्तस्मान्नभास्तस्मादजायत ॥ १२.५२ ॥ नभसः पुण्डरीकोऽभूत्क्षेमधन्वा ततः स्मृतः । तस्य पुत्रोऽभवद्वीरो देवानीकः प्रतापवान् ॥ १२.५३ ॥ अहीनगुस्तस्य सुतः सहस्राश्वस्ततः परः । ततश्चन्द्रावलोकस्तु तारापीडस्ततोऽभवत् ॥ १२.५४ ॥ तस्यात्मजश्चन्द्रगिरिर्भानुश्चन्द्रस्ततोऽभवत् । श्रुतायुरभवत्तस्माद्भारते यो निपातितः ॥ १२.५५ ॥ नलौ द्वावेव विख्यातौ वंशे कश्यपसम्भवे । वीरसेनसुतस्तद्वन्नैषधश्च नराधिपः ॥ १२.५६ ॥ एते वैवस्वते वंशे राजानो भूरिदक्षिणाः । इक्ष्वाकुवंशप्रभवाः प्राधान्येन प्रकीर्तिताः ॥ १२.५७ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण १३ *मनुरुवाच भगवञ्श्रोतुमिच्छामि पितॄणां वंशमुत्तमम् । रवेश्च श्राद्धदेवत्वं सोमस्य च विशेषतः ॥ १३.१ ॥ *मत्स्य उवाच हन्त ते कथयिष्यामि पितॄणां वंशमुत्तमम् । स्वर्गे पितृगणाः सप्त त्रयस्तेषाममूर्तयः ॥ १३.२ ॥ मूर्तिमन्तोऽथ चत्वारः सर्वेषाममितौजसः । अमूर्तयः पितृगणा वैराजस्य प्रजापतेः ॥ १३.३ ॥ जयन्ति यान्देवगणा वैराजा इति विश्रुताः । ये चैते योगविभ्रष्टाः प्राप्य लोकान्सनातनान् ॥ १३.४ ॥ पुनर्ब्रह्मदिनान्ते तु जायन्ते ब्रह्मवादिनः । सम्प्राप्य तां स्मृतिं भूयो योगं सांख्यमनुत्तमम् ॥ १३.५ ॥ सिद्धिं प्रयान्ति योगेन पुनरावृत्तिदुर्लभाम् । योगिनामेव देयानि तस्माच्छ्राद्धानि दातृभिः ॥ १३.६ ॥ एतेषां मानसी कन्या पत्नी हिमवतो मता । मैनाकस्तस्य दायादः क्रौञ्चस्तस्याग्रजोऽभवत् । क्रौञ्चद्वीपः स्मृतो येन चतुर्थो घृतसंवृतः ॥ १३.७ ॥ मेना च सुषुवे तिस्रः कन्या योगवतीस्ततः । उमैकपर्णापर्णा च तीव्रव्रतपरायणाः ॥ १३.८ ॥ रुद्रस्यैका सितस्यैका जैगीषव्यस्य चापरा । दत्ता हिमवता बालाः सर्वा लोके तपोऽधिकाः ॥ १३.९ ॥ *ऋषय ऊचुः कस्माद्दाक्षायणी पूर्वं ददाहात्मानमात्मना । हिमवद्दुहिता तद्वत्कथं जाता महीतले ॥ १३.१० ॥ संहरन्ती किमुक्तासौ सुता वा ब्रह्मसूनुना । दक्षेण लोकजननी सूत विस्तरतो वद ॥ १३.११ ॥ *सूत उवाच दक्षस्य यज्ञे वितते प्रभूतवरदक्षिणे । समाहूतेषु देवेषु प्रोवाच पितरं सती ॥ १३.१२ ॥ किमर्थं तात भर्ता मे यज्ञेऽस्मिन्नाभिमन्त्रितः । अयोग्य इति तामाह दक्षो यज्ञेषु शूलभृत् ॥ १३.१३ ॥ उपसंहारकृद्रुद्रस्तेनामङ्गलभागयम् । चुकोपाथ सती देहं त्यक्ष्यामीति त्वदुद्भवम् ॥ १३.१४ ॥ दशानां त्वं च भविता पितॄणामेकपुत्रकः । क्षत्रियत्वेऽश्वमेधे च रुद्रात्त्वं नाशमेष्यसि ॥ १३.१५ ॥ इत्युक्त्वा योगमास्थाय स्वदेहोद्भवतेजसा । निर्दहन्ती तदात्मानं सदेवासुरकिंनरैः ॥ १३.१६ ॥ किं किमेतदिति प्रोक्ता गन्धर्वगणगुह्यकैः । उपगम्याब्रवीद्दक्षः प्रणिपत्याथ दुःखितः ॥ १३.१७ ॥ त्वमस्य जगतो माता जगत्सौभाग्यदेवता । दुहितृत्वं गता देवि ममानुग्रहकाम्यया ॥ १३.१८ ॥ न त्वया रहितं किंचिद्ब्रह्माण्डे सचराचरम् । प्रसादं कुरु धर्मज्ञे न मां त्यक्तुमिहार्हसि ॥ १३.१९ ॥ प्राह देवी यदारब्धं तत्कार्यं मे न संशयः । किंत्ववश्यं त्वया मर्त्ये हतयज्ञेन शूलिना ॥ १३.२० ॥ प्रसादे लोकसृष्ट्यर्थं तपः कार्यं ममान्तिके । प्रजापतिस्त्वं भविता दशानामङ्गजोऽप्यलम् ॥ १३.२१ ॥ मदंशेनाङ्गना षष्टिर्भविष्यन्त्यङ्गजास्तव । मत्संनिधौ तपः कुर्वन् प्राप्स्यसे योगमुत्तमम् ॥ १३.२२ ॥ एवमुक्तोऽब्रवीद्दक्षः केषु केषु मयानघे । तीर्थेषु च त्वं द्रष्टव्या स्तोतव्या कैश्च नामभिः ॥ १३.२३ ॥ *देव्युवाच सर्वदा सर्वभूतेषु द्रष्टव्या सर्वतो भुवि । सर्वलोकेषु यत्किंचिद्रहितं न मया विना ॥ १३.२४ ॥ तथापि येषु स्थानेषु द्रष्टव्या सिद्धिमीप्सुभिः । स्मर्तव्या भूतिकामैर्वा तानि वक्ष्यामि तत्त्वतः ॥ १३.२५ ॥ वाराणस्यां विशालाक्षी नैमिषे लिङ्गधारिणी । प्रयागे ललिता देवी कामाक्षी गन्धमादने । मानसे कुमुदा नाम विश्वकाया तथाम्बरे ॥ १३.२६ ॥ गोमन्ते गोमती नाम मन्दरे कामचारिणी । मदोत्कटा चैत्ररथे जयन्ती हस्तिनापुरे ॥ १३.२७ ॥ कान्यकुब्जे तथा गौरी रम्भा मलयपर्वते । एकाम्भके कीर्तिमती विश्वां विश्वेश्वरे विदुः ॥ १३.२८ ॥ पुष्करे पुरुहूतेति केदारे मार्गदायिनी । नन्दा हिमवतः पृष्ठे गोकर्णे भद्रकर्णिका ॥ १३.२९ ॥ स्थानेश्वरे भवानी तु बिल्वले बिल्वपत्त्रिका । श्रीशैले माधवी नाम भद्रा भद्रेश्वरे तथा ॥ १३.३० ॥ जया वराहशैले तु कामला कमलालये । रुद्रकोट्यां च रुद्राणी काली कालञ्जरे गिरौ ॥ १३.३१ ॥ महालिङ्गे तु कपिला मर्कोटे मुकुटेश्वरी । शालग्रामे महादेवी शिवलिङ्गे जलप्रिया ॥ १३.३२ ॥ मायापुर्यां कुमारी तु संताने ललिता तथा । उत्पलाक्षी सहस्राक्षे कमलाक्षे महोत्पला ॥ १३.३३ ॥ गङ्गायां मङ्गला नाम विमिला पुरुषोत्तमे । विपाशायाममोघाक्षी पाटला पुण्ड्रवर्धने ॥ १३.३४ ॥ नारायणी सुपार्श्वे तु विकूटे भद्रसुन्दरी । विपुले विपुला नाम कल्याणी मलयाचले ॥ १३.३५ ॥ कोटवी कोटितीर्थे तु सुगन्धा माधवे वने । गोदाश्रमे त्रिसंध्या तु गङ्गाद्वारे रतिप्रिया ॥ १३.३६ ॥ शिवकुण्डे शिवानन्दा नन्दिनी देविकातटे । रुक्मिणी द्वारवत्यां तु राधा वृन्दावने वने ॥ १३.३७ ॥ देवकी मथुरायां तु पाताले परमेश्वरी । चित्रकूटे तथा सीता विन्ध्ये विन्ध्याधिवासिनी ॥ १३.३८ ॥ सह्याद्रावेकवीरा तु हरिश्चन्द्रे तु चन्द्रिका । रमणा रामतीर्थे तु यमुनायां मृगावती ॥ १३.३९ ॥ करवीरे महालक्ष्मीरुमा देवी विनायके । अरोगा वैद्यनाथे तु महाकाले महेश्वरी ॥ १३.४० ॥ अभयेत्युष्णतीर्थेषु चामृता विन्ध्यकन्दरे । माण्डव्ये माण्डवी नाम स्वाहा माहेश्वरे पुरे ॥ १३.४१ ॥ छागलाण्डे प्रचण्डा तु चण्डिका मकरन्दके । सोमेश्वरे वरारोहा प्रभासे पुष्करावती ॥ १३.४२ ॥ देवमाता सरस्वत्यां पारावारतटे मता । महालये महाभागा पयोष्ण्यां पिङ्गलेश्वरी ॥ १३.४३ ॥ सिंहिका कृतशौचे तु कार्त्तिकेये यशस्करी । उत्पलावर्तके लोला सुभद्रा शोणसंगमे ॥ १३.४४ ॥ माता सिद्धपुरे लक्ष्मीरङ्गना भरताश्रमे । जालंधरे विश्वमुखी तारा किष्किन्धपर्वते ॥ १३.४५ ॥ देवदारुवने पुष्टिर्मेधा काश्मीरमण्डले । भीमा देवी हिमाद्रौ तु पुष्टिर्विश्वेश्वरे तथा ॥ १३.४६ ॥ कपालमोचने शुद्धिर्माता कायावरोहणे । शङ्खोद्धारे ध्वनिर्नाम धृतिः पिण्डारके तथा ॥ १३.४७ ॥ काला तु चन्द्रभागायामच्छोदे शिवकारिणी । वेणायाममृता नाम बदर्यामुर्वशी तथा ॥ १३.४८ ॥ ओषधी चोत्तरकुरौ कुशद्वीपे कुशोदका । मन्मथा हेमकूटे तु मुकुटे सत्यवादिनी ॥ १३.४९ ॥ अश्वत्थे वन्दनीया तु निधिर्वैश्रवणालये । गायत्री वेदवदने पार्वती शिवसंनिधौ ॥ १३.५० ॥ देवलोके तथेन्द्राणी ब्रह्मास्येषु सरस्वती । सूर्यबिम्बे प्रभा नाम मातॄणां वैष्णवी मता ॥ १३.५१ ॥ अरुन्धती सतीनां तु रामासु च तिलोत्तमा । चित्ते ब्रह्मकला नाम शक्तिः सर्वशरीरिणाम् ॥ १३.५२ ॥ एतदुद्देशतः प्रोक्तं नामाष्टशतमुत्तमम् । अष्टोत्तरं च तीर्थानां शतमेतदुदाहृतम् ॥ १३.५३ ॥ यः स्मरेच्छृणुयाद्वापि सर्वपापैः प्रमुच्यते । एषु तीर्थेषु यः कृत्वा स्नानं पश्यति मां नरः ॥ १३.५४ ॥ सर्वपापविनिर्मुक्तः कल्पं शिवपुरे वसेत् । यस्तु मत्परमं कालं करोत्येतेषु मानवः ॥ १३.५५ ॥ स भित्त्वा ब्रह्मसदनं पदमभ्येति शांकरम् । नाम्नामष्टशतं यस्तु श्रावयेच्छिवसंनिधौ ॥ १३.५६ ॥ तृतीयायामथाष्टम्यां बहुपुत्रो भवेन्नरः । गोदाने श्राद्धदाने वा अहन्यहनि वा बुधः ॥ १३.५७ ॥ देवार्चनविधौ विद्वान् पठन् ब्रह्माधिगच्छति । एवं वदन्ती सा तत्र ददाहात्मानमात्मना ॥ १३.५८ ॥ स्वायम्भुवोऽपि कालेन दक्षः प्राचेतसोऽभवत् । पार्वती साभवद्देवी शिवदेहार्धधारिणी ॥ १३.५९ ॥ मेनागर्भसमुत्पन्ना भुक्तमुक्तिफलप्रदा । अरुन्धती जपन्त्येतत्प्राप योगमनुत्तमम् ॥ १३.६० ॥ पुरूरवाश्च राजर्षिलोके व्यजेयतामगात् । ययातिः पुत्रलाभं च धनलाभं च भार्गवः ॥ १३.६१ ॥ तथान्ये देवदैत्याश्च ब्राह्मणाः क्षत्रियास्तथा । वैश्याः शूद्राश्च बहवः सिद्धिमीयुर्यथेप्सिताम् ॥ १३.६२ ॥ यत्रैतल्लिखितं तिष्ठेत्पूज्यते देवसंनिधौ । न तत्र शोको दौर्गत्यं कदाचिदपि जायते ॥ १३.६३ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण १४ *सूत उवाच लोकाः सोमपथा नाम यत्र मारीचनन्दनाः । वर्तन्ते देव पितरो देवा यान्भावयन्त्यलम् ॥ १४.१ ॥ अग्निष्वात्ता इति ख्याता यज्वानो यत्र संस्थिताः । अच्छोदा नाम तेषां तु मानसी कन्यका नदी ॥ १४.२ ॥ अच्छोदं नाम च सरः पितृभिर्निर्मितं पुरा । अच्छोदा तु तपश्चक्रे दिव्यं वर्षसहस्रकम् ॥ १४.३ ॥ आजग्मुः पितरस्तुष्टाः किल दातुं च तां वरम् । दिव्यरूपधराः सर्वे दिव्यमाल्यानुलेपनाः ॥ १४.४ ॥ सर्वे युवानो बलिनः कुसुमायुधसंनिभाः । तन्मध्येऽमावसुं नाम पितरं वीक्ष्य साङ्गना ॥ १४.५ ॥ वव्रे वरार्थिनी सङ्गं कुसुमायुधपीडिता । योगाद्भ्रष्टा तु सा तेन व्यभिचारेण भामिनी ॥ १४.६ ॥ धरां तु नास्पृशत्पूर्वं पपाताथ भुवस्तले । तिथावमावसुर्यस्यामिच्छां चक्रे न तां प्रति ॥ १४.७ ॥ धैर्येण तस्य सा लोकैरमावास्येति विश्रुता । पितॄणां वल्लभा तस्मात्तस्यामक्षयकारकम् ॥ १४.८ ॥ अच्छोदाधोमुखी दीना लज्जिता तपसः क्षयात् । सा पितॄन् प्रार्थयामास पुरे चात्मप्रसिद्धये ॥ १४.९ ॥ विलप्यमाना पितृभिरिदमुक्ता तपस्विनी । भविष्यमर्थमालोक्य देवकार्यं च ते तदा ॥ १४.१० ॥ इदमूचुर्महाभागाः प्रसादशुभया गिरा । दिवि दिव्यशरीरेण यत्किंचित्क्रियते बुधैः ॥ १४.११ ॥ तेनैव तत्कर्मफलं भुज्यते वरवर्णिनी । सद्यः फलन्ति कर्माणि देवत्वे प्रेत्य मानुषे ॥ १४.१२ ॥ तस्मात्त्वं पुत्रि तपसः प्राप्स्यसे प्रेत्य तत्फलम् । अष्टाविंशे भवित्री त्वं द्वापरे मत्स्ययोनिजा ॥ १४.१३ ॥ व्यतिक्रमात्पितॄणां त्वं कष्टं कुलमवाप्स्यसि । तस्माद्राज्ञो वसोः कन्या त्वमवश्यं भविष्यसि ॥ १४.१४ ॥ कन्या भूत्वा च लोकान्स्वान् पुनराप्स्यसि दुर्लभान् । पराशरस्य वीर्येण पुत्रमेकमवाप्स्यसि ॥ १४.१५ ॥ द्वीपे तु बदरीप्राये बादरायणमच्युतम् । स वेदमेकं बहुधा विभजिष्यति ते सुतः ॥ १४.१६ ॥ पौरवस्यात्मजौ द्वौ तु समुद्रांशस्य शंतनोः । विचित्रवीर्यस्तनयस्तथा चित्राङ्गदो नृपः ॥ १४.१७ ॥ इमावुत्पाद्य तनयौ क्षेत्रजावस्य धीमतः । प्रौष्ठपद्यष्टकारूपा पितृलोके भविष्यसि ॥ १४.१८ ॥ नाम्ना सत्यवती लोके पितृलोके तथाष्टका । आयुरारोग्यदा नित्यं सर्वकामफलप्रदा ॥ १४.१९ ॥ भविष्यसि परे काले नदीत्वं च गमिष्यसि । पुण्यतोषा सरिच्छ्रेष्ठा लोके ह्यच्छोदनामिका ॥ १४.२० ॥ इत्युक्त्वा स गणस्तेषां तत्रैवान्तरधीयत । साप्यवाप च तत्सर्वं फलं यदुदितं पुरा ॥ १४.२१ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण १५ *सूत उवाच विभ्राजा नाम चान्ये तु दिवि सन्ति सुवर्चसः । लोका बर्हिषदो यत्र पितरः सन्ति सुव्रताः ॥ १५.१ ॥ यत्र बर्हिणयुक्तानि विमानानि सहस्रशः । संकल्प्या बर्हिषो यत्र तिष्ठन्ति फलदायिनः ॥ १५.२ ॥ यत्राभ्युदयशालासु मोदन्ते श्राद्धदायिनः । यांश्च देवासुरगणा गन्धर्वाप्सरसां गणाः ॥ १५.३ ॥ यक्षरक्षोगणाश्चैव यजन्ति दिवि देवताः । पुलस्त्यपुत्राः शतशस्तपोयोगसमन्विताः ॥ १५.४ ॥ महात्मानो महाभागा भक्तानामभयप्रदाः । एतेषां पीवरी कन्या मानसी दिवि विश्रुता ॥ १५.५ ॥ योगिनी योगमाता च तपश्चक्रे सुदारुणम् । प्रसन्नो भगवांस्तस्या वरं वव्रे तु सा हरेः ॥ १५.६ ॥ योगवन्तं सुरूपं च भर्तारं विजितेन्द्रियम् । देहि देव प्रसन्नस्त्वं पतिं मे वदतां वरम् ॥ १५.७ ॥ उवाच देवो भविता व्यासपुत्रो यदा शुकः । भविता तस्य भार्या त्वं योगाचार्यस्य सुव्रते ॥ १५.८ ॥ भविष्यति च ते कन्या कृत्वी नाम च योगिनी । पाञ्चालाधिपतेर्देया मानुषस्य त्वया तदा ॥ १५.९ ॥ जननी ब्रह्मदत्तस्य योगसिद्धा च गौः स्मृता । कृष्णो गौरः प्रभुः शम्भुर्भविष्यन्ति च ते सुताः ॥ १५.१० ॥ महात्मानो महाभागा गमिष्यन्ति परं पदम् । तानुत्पाद्य पुनर्योगात्सवरा मोक्षमेष्यसि ॥ १५.११ ॥ सुमूर्तिमन्तः पितरो वसिष्ठस्य सुताः स्मृताः । नाम्ना तु मानसाः सर्वे सर्वे ते धर्ममूर्तयः ॥ १५.१२ ॥ ज्योतिर्भासिषु लोकेषु ये वसन्ति दिवः परम् । विराजमानाः क्रीडन्ति यत्र ते श्राद्धदायिनः ॥ १५.१३ ॥ सर्वकामसमृद्धेषु विमानेष्वपि पादजाः । किं पुनः श्राद्धदा विप्रा भक्तिमन्तः क्रियान्विताः ॥ १५.१४ ॥ गौर्नाम कन्या येषां तु मानसी दिवि राजते । शुक्रस्य दयिता पत्नी साध्यानां कीर्तिवर्धिनी ॥ १५.१५ ॥ मरीचिगर्भा नाम्ना तु लोका मार्तण्डमण्डले । पितरो यत्र तिष्ठन्ति हविष्मन्तोऽङ्गिरःसुताः ॥ १५.१६ ॥ तीर्थश्राद्धप्रदा यान्ति ये च क्षत्रियसत्तमाः । राज्ञां तु पितरस्ते वै स्वर्गमोक्षफलप्रदाः ॥ १५.१७ ॥ एतेषां मानसी कन्या यशोदा लोकविश्रुता । पत्नी ह्यंशुमतः श्रेष्ठा स्नुषा पञ्चजनस्य च ॥ १५.१८ ॥ जनन्यथ दिलीपस्य भगीरथपितामही । लोकाः कामदुघा नाम कामभोगफलप्रदाः ॥ १५.१९ ॥ सुस्वधा नाम पितरो यत्र तिष्ठन्ति सुव्रताः । आज्यपा नाम लोकेषु कर्दमस्य प्रजापतेः ॥ १५.२० ॥ पुलहाङ्गजदायादा वैश्यास्तान्भावयन्ति च । यत्र श्राद्धकृतः सर्वे पश्यन्ति युगपद्गताः ॥ १५.२१ ॥ मातृभ्रातृपितृस्वसृसखिसम्बन्धिबान्धवान् । अपि जन्मायुतैर्दृष्टाननुभूतान्सहस्रशः ॥ १५.२२ ॥ एतेषां मानसी कन्या विरजा नाम विश्रुता । या पत्नी नहुषस्यासीद्ययातेर्जननी तथा ॥ १५.२३ ॥ एकाष्टकाभवत्पश्चाद्ब्रह्मलोके गता सती । त्रय एते गणाः प्रोक्ताश्चतुर्थं तु वदाम्यतः ॥ १५.२४ ॥ लोकास्तु मानसा नाम ब्रह्माण्डोपरि संस्थिताः । येषां तु मानसी कन्या नर्मदा नाम विश्रुता ॥ १५.२५ ॥ सोमपा नाम पितरो यत्र तिष्ठन्ति शाश्वताः । धर्ममूर्तिधराः सर्वे परतो ब्रह्मणः स्मृताः ॥ १५.२६ ॥ उत्पन्नाः स्वधया ते तु ब्रह्मत्वं प्राप्य योगिनः । कृत्वा सृष्ट्यादिकं सर्वं मानसे साम्प्रतं स्थिताः ॥ १५.२७ ॥ नर्मदा नाम तेषां तु कन्या तोयवहा सरित् । भूतानि या पावयति दक्षिणापथगामिनी ॥ १५.२८ ॥ तेभ्यः सर्वे तु मनवः प्रजाः सर्गेषु निर्मिताः । ज्ञात्वा श्राद्धानि कुर्वन्ति धर्माभावेऽपि सर्वदा ॥ १५.२९ ॥ तेभ्य एव पुनः प्राप्तुं प्रसादाद्योगसंततिम् । पितॄणामादिसर्गे तु श्राद्धमेव विनिर्मितम् ॥ १५.३० ॥ सर्वेषां राजतं पात्रमथवा रजतान्वितम् । दत्तं स्वधा पुरोधाय पितॄन् प्रीणाति सर्वदा ॥ १५.३१ ॥ अग्नीषोमयमानां तु कार्यमाप्यायनं बुधः । अग्न्यभावेऽपि विप्रस्य प्राणावपि जलेऽथवा ॥ १५.३२ ॥ अजाकर्णेऽश्वकर्णे वा गोष्ठे वा सलिलान्तिके । पितॄणामम्बरं स्थानं दक्षिणा दिक्प्रशस्यते ॥ १५.३३ ॥ प्राचीनावीतमुदकं तिलाः सव्याङ्गमेव च । दर्भा मांसं च पाठीनं गोक्षीरं मधुरा रसाः ॥ १५.३४ ॥ खड्गलोहामिषमधुकुशश्यामाकशालयः । यवनीवारमुद्गेक्षुशुक्लपुष्पघृतानि च ॥ १५.३५ ॥ वल्लभानि प्रशस्तानि पितॄणामिह सर्वदा । द्वेष्याणि सम्प्रवक्ष्यामि श्राद्धे वर्ज्यानि यानि तु ॥ १५.३६ ॥ मसूरशणनिष्पावराजमाषकुसुम्भिकाः । पद्मबिल्वार्कधत्तूरपारिभद्राटरूषकाः ॥ १५.३७ ॥ न देयाः पितृकार्येषु पयश्चाजाविकं तथा । कोद्रवोदारचणकाः कपित्थं मधुकातसी ॥ १५.३८ ॥ एतान्यपि न देयानि पितृभ्यः प्रियमिच्छता । पितॄन् प्रीणाति यो भक्त्या ते पुनः प्रीणयन्ति तम् ॥ १५.३९ ॥ यच्छन्ति पितरः पुष्टिं स्वर्गारोग्यं प्रजाफलम् । देवकार्यादपि पुनः पितृकार्यं विशिष्यते ॥ १५.४० ॥ देवतानां च पितरः पूर्वमाप्यायनं स्मृतम् । शीघ्रप्रसादास्त्वक्रोधा निःशस्त्राः स्थिरसौहृदाः ॥ १५.४१ ॥ शान्तात्मानः शौचपराः सततं प्रियवादिनः । भक्तानुरक्ताः सुखदाः पितरः पूर्वदेवताः ॥ १५.४२ ॥ हविष्मतामाधिपत्ये श्राद्धदेवः स्मृतो रविः । एतद्वः सर्वमाख्यातं पितृवंशानुकीर्तनम् । पुण्यं पवित्रमायुष्यं कीर्तनीयं सदा नृभिः ॥ १५.४३ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण १६ *सूत उवाच श्रुत्वैतत्सर्वमखिलं मनुः पप्रच्छ केशवम् । श्राद्धकालं च विविधं श्राद्धभेदं तथैव च ॥ १६.१ ॥ श्राद्धेषु भोजनीया ये ये च वर्ज्या द्विजातयः । कस्मिन्वासरभागे वा पितृभ्यः श्राद्धमाचरेत् ॥ १६.२ ॥ कस्मिन्दत्तं कथं याति श्राद्धं तु मधुसूदन । विधिना केन कर्तव्यं कथं प्रीणाति तत्पितॄन् ॥ १६.३ ॥ *मत्स्य उवाच कुर्यादहरहः श्राद्धमन्नाद्येनोदकेन वा । पयोमूलफलैर्वापि पितृभ्यः प्रीतिमावहन् ॥ १६.४ ॥ नित्यं नैमित्तिकं काम्यं त्रिविधं श्राद्धमुच्यते । नित्यं तावत्प्रवक्ष्यामि अर्घ्यावाहनवर्जितम् ॥ १६.५ ॥ अदैवं तद्विजानीयात्पार्वणं पर्वसु स्मृतम् । पार्वणं त्रिविधं प्रोक्तं शृणु तावन्महीपते ॥ १६.६ ॥ पार्वणे ये नियोज्यास्तु ताञ्शृणुष्व नराधिप । पञ्चाग्निः स्नातकश्चैव त्रिसुपर्णः षडङ्गवित् ॥ १६.७ ॥ श्रोत्रियः श्रोत्रियसुतो विधिवाक्यविशारदः । सर्वज्ञो वेदविन्मन्त्री ज्ञातवंशः कुलान्वितः ॥ १६.८ ॥ पुराणवेत्ता धर्मज्ञः स्वाध्यायजपतत्परः । शिवभक्तः पितृपरः सूर्यभक्तोऽथ वैष्णवः ॥ १६.९ ॥ ब्रह्मण्यो योगविच्छान्तो विजितात्मा च शीलवान् । भोजयेच्चापि दौहित्रं यत्नतः स्वसुहृद्गुरून् ॥ १६.१० ॥ विट्पीतं मातुलं बन्धुमृत्विगाचार्यसोमपान् । यश्च व्याकुरुते वाक्यं यश्च मीमांसतेऽध्वरम् ॥ १६.११ ॥ सामस्वरविधिज्ञश्च पङ्क्तिपावनपावनः । सामगो ब्रह्मचारी च वेदयुक्तोऽथ ब्रह्मवित् ॥ १६.१२ ॥ यत्रैते भुञ्जते श्राद्धे तदेव परमार्थवत् । एते भोज्याः प्रयत्नेन वर्जनीयान्निबोध मे ॥ १६.१३ ॥ पतितोऽभिशस्तः क्लीबः पिशुनव्यङ्गरोगिणः । कुनखी श्यावदन्तश्च कुण्डगोलाश्वपालकाः ॥ १६.१४ ॥ परिवित्तिर्नियुक्तात्मा प्रमत्तोन्मत्तदारुणाः । बैडाली बकवृत्तिश्च दम्भी देवलकादयः ॥ १६.१५ ॥ कृतघ्नान्नास्तिकांस्तद्वन्म्लेच्छदेशनिवासिनः । त्रिशङ्कुर्बर्बरद्राववीतद्रविडकोङ्कणान् ॥ १६.१६ ॥ वर्जयेल्लिङ्गिनः सर्वाञ्श्राद्धकाले विशेषतः । पूर्वेद्युरपरेद्युर्वा विनीतात्मा निमन्त्रयेत् ॥ १६.१७ ॥ निमन्त्रितान्हि पितर उपतिष्ठन्ति तान्द्विजान् । वायुभूता नु गच्छन्ति तथासीनानुपासते ॥ १६.१८ ॥ दक्षिणं जानुमालभ्य त्वं मया तु निमन्त्रितः । एवं निमन्त्र्य नियमं श्रावयेत्पितृबान्धवान् ॥ १६.१९ ॥ अक्रोधनैः शौचपरैः सततं ब्रह्मचारिभिः । भवितव्यं भवद्भिश्च मया च श्राद्धकारिणा ॥ १६.२० ॥ पितृयज्ञं विनिर्वर्त्य तर्पणाख्यं तु योऽग्निमान् । पिण्डान्वाहार्यकं कुर्याच्छ्राद्धमिन्दुक्षये सदा ॥ १६.२१ ॥ गोमयेनोपलिप्ते तु दक्षिणप्रवणे स्थले । श्राद्धं समाचरेद्भक्त्या गोष्ठे वा जलसंनिधौ ॥ १६.२२ ॥ अग्निमान्निर्वपेत्पित्र्यं चरुं च सममुष्टिभिः । पितृभ्यो निर्वपामीति सर्वं दक्षिणतो न्यसेत् ॥ १६.२३ ॥ अभिघार्यं ततः कुर्यान्निर्वापत्रयमग्रतः । तेऽपि तस्यायताः कार्याश्चतुरङ्गुलविस्तृताः ॥ १६.२४ ॥ दर्वीत्रयं तु कुर्वीत खादिरं रजतान्वितम् । रत्निमात्रं परिश्लक्ष्णं हस्ताकाराग्रमुत्तमम् ॥ १६.२५ ॥ उदपात्रं च कांस्यं च मेक्षणं च समित्कुशान् । तिलाः पात्राणि सद्वासो गन्धधूपानुलेपनम् ॥ १६.२६ ॥ आहरेदपसव्यं तु सर्वं दक्षिणतः शनैः । एवमासाद्य तत्सर्वं भवनस्याग्रतो भुवि ॥ १६.२७ ॥ गोमयेनोपलिप्तायां गोमूत्रेण तु मण्डलम् । अक्षताभिः सपुष्पाभिस्तदभ्यर्च्यापसव्यवत् ॥ १६.२८ ॥ विप्राणां क्षालयेत्पादावभिनन्द्य पुनः पुनः । आसनेषूपकॢप्तेषु दर्भवत्सु विधानवत् ॥ १६.२९ ॥ उपस्पृष्टोदकान्विप्रानुपवेश्यानुमन्त्रयेत् । द्वौ दैवे पितृकृत्ये त्रीनेकैकमुभयत्र च ॥ १६.३० ॥ भोजयेदीश्वरोऽपीह न कुर्याद्विस्तरं बुधः । दैवपूर्वं नियोज्याथ विप्रानर्घ्यादिना बुधः ॥ १६.३१ ॥ अग्नौ कुर्यादनुज्ञातो विप्रैर्विप्रो यथाविधि । स्वगृह्योक्तविधानेन कांस्ये कृत्वा चरुं ततः ॥ १६.३२ ॥ अग्नीषोमयमाभ्यां तु कुर्यादाप्यायनं बुधः । दक्षिणाग्नौ प्रतीते वा य एकाग्निर्द्विजोत्तमः ॥ १६.३३ ॥ यज्ञोपवीती निर्वर्त्य ततः पर्युक्षणादिकम् । प्राचीनावीतिना कार्यमतः सर्वं विजानता ॥ १६.३४ ॥ षट्च तस्माद्धविःशेषात्पिण्डान्कृत्वा ततोदकम् । दद्यादुदकपात्रैस्तु सतिलं सव्यपाणिना ॥ १६.३५ ॥ जान्वाच्य सव्यं यत्नेन दर्भयुक्तो विमत्सरः । विधाय लेखा यत्नेन निर्वापेष्ववनेजनम् ॥ १६.३६ ॥ दक्षिणाभिमुखः कुर्यात्करे दर्वीं निधाय वै । निधाय पिण्डमेकैकं सर्वदर्भेष्वनुक्रमात् ॥ १६.३७ ॥ निनयेदथ दर्भेषु नामगोत्रानुकीर्तनैः । तेषु दर्भेषु तं हस्तं विमृज्याल्लेपभागिनाम् ॥ १६.३८ ॥ तथैव च ततः कुर्यात्पुनः प्रत्यवनेजनम् । षडप्यृतून्नमस्कृत्य गन्धधूपार्हणादिभिः ॥ १६.३९ ॥ एवमावाह्य तत्सर्वं वेदमन्त्रैर्यथोदितैः । एकाग्नेरेक एव स्यान्निर्वापो दर्विका तथा ॥ १६.४० ॥ ततः कृत्वान्तरे दद्यात्पत्नीभ्योऽन्नं कुशेषु सः । तद्वत्पिण्डादिके कुर्यादावाहनविसर्जनम् ॥ १६.४१ ॥ ततो गृहीत्वा पिण्डेभ्यो मात्राः सर्वाः क्रमेण तु । तानेव विप्रान्प्रथमं प्राशयेद्यत्नतो नरः ॥ १६.४२ ॥ यस्मादन्नाद्धृता मात्रा भक्षयन्ति द्विजातयः । अन्वाहार्यकमित्युक्तं तस्मात्तच्चन्द्रसंक्षये ॥ १६.४३ ॥ पूर्वं दत्त्वा तु तद्धस्ते सपवित्रं तिलोदकम् । तत्पिण्डाग्रं प्रयच्छेत स्वधैषामस्त्विति ब्रुवन् ॥ १६.४४ ॥ वर्णयन्भोजयेदन्नं मिष्टं पूतं च सर्वदा । वर्जयेत्क्रोधपरतां स्मरन्नारायणं हरिम् ॥ १६.४५ ॥ तृप्ताञ्ज्ञात्वा ततः कुर्याद्विकिरन्सार्ववर्णिकम् । सोदकं चान्नमुद्धृत्य सलिलं प्रक्षिपेद्भुवि ॥ १६.४६ ॥ आचान्तेषु पुनर्दद्याज्जलपुष्पाक्षतोदकम् । स्वस्तिवाचनकं सर्वं पिण्डोपरि समाहरेत् ॥ १६.४७ ॥ देवाद्यन्तं प्रकुर्वीत श्राद्धनाशोऽन्यथा भवेत् । विसृज्य ब्राह्मणांस्तद्वत्तेषां कृत्वा प्रदक्षिणम् ॥ १६.४८ ॥ दक्षिणां दिशमाकाङ्क्षन् पितॄन् याचेत मानवः । दातारो नोऽभिवर्धन्तां वेदाः संततिरेव च ॥ १६.४९ ॥ श्रद्धा च नो मा व्यगमद्बहु देयं च नोऽस्त्विति । अन्नं च नो बहु भवेदतिथींश्च लभेमहि ॥ १६.५० ॥ याचितारश्च नः सन्तु मा च याचिष्म कंचन । एतदस्त्विति तत्प्रोक्तमन्वाहार्यं तु पार्वणम् ॥ १६.५१ ॥ यथेन्दुसंक्षये तद्वदन्यत्रापि निगद्यते । पिण्डांस्तु गोजविप्रेभ्यो दद्यादग्नौ जलेऽपि वा ॥ १६.५२ ॥ विप्राग्रतो वा विकिरेद्वयोभिरभिवाशयेत् । पत्नी तु मध्यमं पिण्डं प्राशयेद्विनयान्विता ॥ १६.५३ ॥ आधत्त पितरो गर्भमत्र संतानवर्धनम् । तावदुच्छेषणं तिष्ठेद्यावद्विप्रा विसर्जिताः ॥ १६.५४ ॥ वैश्वदेवं ततः कुर्यान्निवृत्ते पितृकर्मणि । इष्टैः सह ततः शान्तो भुञ्जीत पितृसेवितम् ॥ १६.५५ ॥ पुनर्भोजनमध्वानं यानमायासमैथुनम् । श्राद्धकृच्छ्राद्धभुक्चैव सर्वमेतद्विवर्जयेत् ॥ १६.५६ ॥ स्वाध्यायकलहं चैव दिवास्वप्नं च सर्वदा । अनेन विधिना श्राद्धं निरुद्वास्येह निर्वपेत् ॥ १६.५७ ॥ कन्याकुम्भवृषस्थेऽर्के कृष्णपक्षेषु सर्वदा । यत्र यत्र प्रदातव्यं सपिण्डीकरणात्परम् । तत्रानेन विधानेन देयमग्निमता सदा ॥ १६.५८ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण १७ *सूत उवाच अतः परं प्रवक्ष्यामि विष्णुना यदुदीरितम् । श्राद्धं साधारणं नाम भुक्तिमुक्तिफलप्रदम् ॥ १७.१ ॥ अयने विषुवे युग्मे सामान्ये चार्कसंक्रमे । अमावास्याष्टकाकृष्णपक्षे पञ्चदशीषु च ॥ १७.२ ॥ आर्द्रामघारोहिणीषु द्रव्यब्राह्मणसंगमे । गजच्छायाव्यतीपाते विष्टिवैधृतिवासरे ॥ १७.३ ॥ वैशाखस्य तृतीयायां नवमी कार्त्तिकस्य च । पञ्चदशी च माघस्य नभस्ये च त्रयोदशी ॥ १७.४ ॥ युगादयः स्मृता ह्येता दत्तस्याक्षय्यकारिकाः । तथा मन्वन्तरादौ च देयं श्राद्धं विजानता ॥ १७.५ ॥ अश्वयुक्छुक्लनवमी द्वादशी कार्त्तिके तथा । तृतीया चैत्रमासस्य तथा भाद्रपदस्य च ॥ १७.६ ॥ फाल्गुनस्य ह्यमावास्या पौषस्यैकादशी तथा । आषाढस्यापि दशमी माघमासस्य सप्तमी ॥ १७.७ ॥ श्रावणस्याष्टमी कृष्णा तथाषाढी च पूर्णिमा । कार्त्तिकी फाल्गुनी चैत्री ज्येष्ठपञ्चदशी सिता । मन्वन्तरादयश्चैता दत्तस्याक्षय्यकारिकाः ॥ १७.८ ॥ यस्यां मन्वन्तरस्यादौ रथमास्ते दिवाकरः । माघमासस्य सप्तम्यां सा तु स्याद्रथसप्तमी ॥ १७.९ ॥ पानीयमप्यत्र तिलैर्विमिश्रं दद्यात्पितृभ्यः प्रयतो मनुष्यः । श्राद्धं कृतं तेन समाः सहस्रं रहस्यमेतत्पितरो वदन्ति ॥ १७.१० ॥ वैशाख्यामुपरागेषु तथोत्सवमहालये । तीर्थायतनगोष्ठेषु दीपोद्यानगृहेषु च ॥ १७.११ ॥ विविक्तेषूपलिप्तेषु श्राद्धं देयं विजानता । विप्रान्पूर्वे परे चाह्नि विनीतात्मा निमन्त्रयेत् ॥ १७.१२ ॥ शीलवृत्तगुणोपेतान् वयोरूपसमन्वितान् । द्वौ दैवे त्रींस्तथा पित्र्य एकैकमुभयत्र वा ॥ १७.१३ ॥ भोजयेत्सुसमृद्धोऽपि न प्रसज्जते विस्तरे । विश्वान्देवान्यवैः पुष्पैरभ्यर्च्यासनपूर्वकम् ॥ १७.१४ ॥ पूरयेत्पात्रयुग्मं तु स्थाप्य दर्भपवित्रकम् । शं नो देवीत्यपः कुर्याद्यवोऽसीति यवानपि ॥ १७.१५ ॥ गन्धपुष्पैश्च संपूज्य वैश्वदेवं प्रति न्यसेत् । विश्वे देवास इत्याभ्यामावाह्य विकिरेद्यवान् ॥ १७.१६ ॥ गन्धपुष्पैरलंकृत्य या दिव्येत्यर्घ्यमुत्सृजेत् । अभ्यर्च्य ताभ्यामुत्सृष्टं पितृकार्यं समारभेत् ॥ १७.१७ ॥ दर्भासनं तु दत्त्वादौ त्रीणि पात्राणि पूरयेत् । खपवित्राणि कृत्वादौ शं नो देवीत्यपः क्षिपेत् ॥ १७.१८ ॥ तिलोऽसीति तिलान्कुर्याद्गन्धपुष्पादिकं पुनः । पात्रं वनस्पतिमयं तथा पर्णमयं पुनः ॥ १७.१९ ॥ जलजं वाथ कुर्वीत तथा सागरसम्भवम् । सौवर्णं राजतं वापि पितॄणां पात्रमुच्यते ॥ १७.२० ॥ रजतस्य कथा वापि दर्शनं दानमेव वा । राजतैर्भाजनैरेषामथवा रजतान्वितैः ॥ १७.२१ ॥ वार्यपि श्रद्धया दत्तमक्षयायोपकल्पते । तथार्घ्यपिण्डभोज्यादौ पितॄणां राजतं मतम् ॥ १७.२२ ॥ शिवनेत्रोद्भवं यस्मात्तस्मात्तत्पितृवल्लभम् । अमङ्गलं तद्यत्नेन देवकार्येषु वर्जयेत् ॥ १७.२३ ॥ एवं पात्राणि संकल्प्य यथालाभं विमत्सरः । या दिव्येति पितुर्नाम गोत्रैर्दर्भकरो न्यसेत् ॥ १७.२४ ॥ पितॄनावाहयिष्यामि कुर्वित्युक्तस्तु तैः पुनः । उशन्तस्त्वा तथायन्तु ऋग्भ्यामावाहयेत्पितॄन् ॥ १७.२५ ॥ या दिव्येत्यर्घ्यमुत्सृज्य दद्याद्गन्धादिकांस्ततः । हस्तात्तदुदकं पूर्वं दत्त्वा संस्रवमादितः ॥ १७.२६ ॥ पितृपात्रे निधायाथ न्युब्जमुत्तरतो न्यसेत् । पितृभ्यः स्थानमसीति निधाय परिषेचयेत् ॥ १७.२७ ॥ तत्रापि पूर्ववत्कुर्यादग्निकार्यं विमत्सरः । उभाभ्यामपि हस्ताभ्यामाहृत्य परिवेषयेत् ॥ १७.२८ ॥ प्रशान्तचित्तः सततं दर्भपाणिरशेषतः । गुणाढ्यैः सूपशाकैस्तु नानाभक्ष्यैर्विशेषतः ॥ १७.२९ ॥ अन्नं तु सदधिक्षीरं गोघृतं शर्करान्वितम् । मासं प्रीणाति वै सर्वान् पितॄनित्याह केशवः ॥ १७.३० ॥ द्वौ मासौ मत्स्यमांसेन त्रीन्मासान्हारिणेन तु । औरभ्रेणाथ चतुरः शाकुनेनाथ पञ्च वै ॥ १७.३१ ॥ षण्मासं छागमांसेन तृप्यन्ति पितरस्तथा । सप्त पार्षतमांसेन तथाष्टावेणजेन तु ॥ १७.३२ ॥ दश मासांस्तु तृप्यन्ति वराहमहिषामिषैः । शशकूर्मजमांसेन मासानेकादशैव तु ॥ १७.३३ ॥ संवत्सरं तु गव्येन पयसा पायसेन च । रौरवेण च तृप्यन्ति मासान्पञ्चदशैव तु ॥ १७.३४ ॥ वार्ध्रीणसस्य मांसेन तृप्तिर्द्वादशवार्षिकी । कालशाकेन चानन्ता खड्गमांसेन चैव हि ॥ १७.३५ ॥ यत्किंचिन्मधुसम्मिश्रं गोक्षीरं घृतपायसम् । दत्तमक्षयमित्याहुः पितरः पूर्वदेवताः ॥ १७.३६ ॥ स्वाध्यायं श्रावयेत्पित्र्यं पुराणान्यखिलानि च । ब्रह्मविष्ण्वर्करुद्राणां सूक्तानि विविधानि च ॥ १७.३७ ॥ इन्द्राग्निसोमसूक्तानि पावनानि स्वशक्तितः । बृहद्रथंतरं तद्वज्ज्येष्ठसाम सरौहिणम् ॥ १७.३८ ॥ तथैव शान्तिकाध्यायं मधुब्राह्मणमेव च । मण्डलं ब्राह्मणं तद्वत्प्रीतिकारि तु यत्पुनः ॥ १७.३९ ॥ विप्राणामात्मनश्चैव तत्सर्वं समुदीरयेत् । भुक्तवत्सु ततस्तेषु भोजनोपान्तिके नृप ॥ १७.४० ॥ सार्ववर्णिकमन्नाद्यं संनीयाप्लाव्य वारिणा । समुत्सृजेद्भुक्तवतामग्रतो विकिरेद्भुवि ॥ १७.४१ ॥ अग्निदग्धास्तु ये जीवा येऽप्यदग्धाः कुले मम । भूमौ दत्तेन तृप्यन्तु प्रयान्तु परमां गतिम् ॥ १७.४२ ॥ येषां न माता न पिता न बन्धुर्न गोत्रशुद्धिर्न तथान्नमस्ति । तत्तृप्तयेऽन्नं भुवि दत्तमेतत्प्रयान्तु लोकेषु सुखाय तद्वत् ॥ १७.४३ ॥ असंस्कृतप्रमीतानां त्यक्तानां कुलयोषिताम् । उच्छिष्टभागधेयः स्याद्दर्भे विकिरयोश्च यः ॥ १७.४४ ॥ तृप्ताञ्ज्ञात्वोदकं दद्यात्सकृद्विप्रकरे तथा । उपलिप्ते महीपृष्ठे गोशकृन्मूत्रवारिणा ॥ १७.४५ ॥ निधाय दर्भान्विधिवद्दक्षिणाग्रान् प्रयत्नतः । सर्ववर्णेन चान्नेन पिण्डांस्तु पितृयज्ञवत् ॥ १७.४६ ॥ अवनेजनपूर्वं तु नामगोत्रेण मानवः । गन्धधूपादिकं दद्यात्कृत्वा प्रत्यवनेजनम् ॥ १७.४७ ॥ जान्वाच्य सव्यं सव्येन पाणिनाथ प्रदक्षिणम् । पित्र्यमानीय तत्कार्यं विधिवद्दर्भपाणिना ॥ १७.४८ ॥ दीपप्रज्वालनं तद्वत्कुर्यात्पुष्पार्चनं बुधः । अथाचान्तेषु चाचम्य वारि दद्यात्सकृत्सकृत् ॥ १७.४९ ॥ अथ पुष्पाक्षतान् पश्चादक्षय्योदकमेव च । सतिलं नामगोत्रेण दद्याच्छक्त्या च दक्षिणाम् ॥ १७.५० ॥ गोभूहिरण्यवासांसि भव्यानि शयनानि च । दद्याद्यदिष्टं विप्राणामात्मनः पितुरेव च ॥ १७.५१ ॥ वित्तशाठ्येन रहितः पितृभ्यः प्रीतिमावहन् । ततः स्वधावाचनकं विश्वदेवेषु चोदकम् ॥ १७.५२ ॥ दत्त्वाशीः प्रतिगृह्णीयाद्द्विजेभ्यः प्राङ्मुखो बुधः । अघोराः पितरः सन्तु सन्त्वित्युक्तः पुनर्द्विजैः ॥ १७.५३ ॥ गोत्रं तथा वर्धतां नस्तथेत्युक्तश्च तैः पुनः । दातारो नोऽभिवर्धन्तामिति चैवमुदीरयेत् ॥ १७.५४ ॥ एताः सत्याशिषः सन्तु सन्त्वित्युक्तश्च तैः पुनः । स्वस्तिवाचनकं कुर्यात्पिण्डानुद्धृत्य भक्तितः ॥ १७.५५ ॥ उच्छेषणं तु तत्तिष्ठेद्यावद्विप्रा विसर्जिताः । ततो ग्रहबलिं कुर्यादिति धर्मव्यवस्थितिः ॥ १७.५६ ॥ उच्छेषणं भूमिगतमजिह्मस्यास्तिकस्य च । दासवर्गस्य तत्पित्र्यं भागधेयं प्रचक्षते ॥ १७.५७ ॥ पितृभिर्निर्मितं पूर्वमेतदाप्यायनं सदा । अपुत्राणां सपुत्राणां स्त्रीणामपि नराधिप ॥ १७.५८ ॥ ततस्तानग्रतः स्थित्वा परिगृह्योदपात्रकम् । वाजे वाज इति जपन् कुशाग्रेण विसर्जयेत् ॥ १७.५९ ॥ बहिः प्रदक्षिणां कुर्यात्पदान्यष्टावनुव्रजन् । बन्धुवर्गेण सहितः पुत्रभार्यासमन्वितः ॥ १७.६० ॥ निवृत्य प्रणिपत्याथ पर्युक्ष्याग्निं समन्त्रवत् । वैश्वदेवं प्रकुर्वीत नैत्यकं बलिमेव च ॥ १७.६१ ॥ ततस्तु वैश्वदेवान्ते सभृत्यसुतबान्धवः । भुञ्जीतातिथिसंयुक्तः सर्वं पितृनिषेवितम् ॥ १७.६२ ॥ एतच्चानुपनीतोऽपि कुर्यात्सर्वेषु पर्वसु । श्राद्धं साधारणं नाम सर्वकामफलप्रदम् ॥ १७.६३ ॥ भार्याविरहितोऽप्येतत्प्रवासस्थोऽपि भक्तिमान् । शूद्रोऽप्यमन्त्रवत्कुर्यादनेन विधिना बुधः ॥ १७.६४ ॥ तृतीयमाभ्युदयिकं वृद्धिश्राद्धं तदुच्यते । उत्सवानन्दसम्भारे यज्ञोद्वाहादिमङ्गले ॥ १७.६५ ॥ मातरः प्रथमं पूज्याः पितरस्तदनन्तरम् । ततो मातामहा राजन् विश्वे देवास्तथैव च ॥ १७.६६ ॥ प्रदक्षिणोपचारेण दध्यक्षतफलोदकैः । प्राङ्मुखो निर्वपेत्पिण्डान् दूर्वया च कुशैर्युतान् ॥ १७.६७ ॥ सम्पन्नमित्यभ्युदये दद्यादर्घ्यं द्वयोर्द्वयोः । युग्मा द्विजातयः पूज्या वस्त्रकार्तस्वरादिभिः ॥ १७.६८ ॥ तिलार्थस्तु यवैः कार्यो नान्दीशब्दानुपूर्वकः । माङ्गल्यानि च सर्वाणि वाचयेद्द्विजपुंगवैः ॥ १७.६९ ॥ एवं शूद्रोऽपि सामान्यवृद्धिश्राद्धेऽपि सर्वदा । नमस्कारेण मन्त्रेण कुर्यादामान्नतः सदा ॥ १७.७० ॥ दानप्रधानः शूद्रः स्यादित्याह भगवान्प्रभुः । दानेन सर्वकामाप्तिरस्य संजायते यतः ॥ १७.७१ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण १८ *सूत उवाच एकोद्दिष्टमतो वक्ष्ये यदुक्तं चक्रपाणिना । मृते पुत्रैर्यथा कार्यमाशौचं च पितर्यपि ॥ १८.१ ॥ दशाहं शावमाशौचं ब्राह्मणेषु विधीयते । क्षत्रियेषु दश द्वे च पक्षं वैश्येषु चैव हि ॥ १८.२ ॥ शूद्रेषु मासमाशौचं सपिण्डेषु विधीयते । नैशं वाकृतचूडस्य त्रिरात्रं परतः स्मृतम् ॥ १८.३ ॥ जननेऽप्येवमेव स्यात्सर्ववर्णेषु सर्वदा । तथास्थिसंचयादूर्ध्वमङ्गस्पर्शो विधीयते ॥ १८.४ ॥ प्रेताय पिण्डदानं तु द्वादशाहं समाचरेत् । पाथेयं तस्य तत्प्रोक्तं यतः प्रीतिकरं महत् ॥ १८.५ ॥ तस्मात्प्रेतपुरं प्रेतो द्वादशाहं न नीयते । गृहं पुत्रं कलत्रं च द्वादशाहं प्रपश्यति ॥ १८.६ ॥ तस्मान्निधेयमाकाशे दशरात्रं पयस्तथा । सर्वदाहोपशान्त्यर्थमध्वश्रमविनाशनम् ॥ १८.७ ॥ तत एकादशाहे तु द्विजानेकादशैव तु । क्षत्रादिः सूतकान्ते तु भोजयेदयुजो द्विजान् ॥ १८.८ ॥ द्वितीयेऽह्नि पुनस्तद्वदेकोद्दिष्टं समाचरेत् । आवाहनाग्नौकरणं दैवहीनं विधानतः ॥ १८.९ ॥ एकं पवित्रमेकोऽर्घ एकः पिण्डो विधीयते । उपतिष्ठतामित्येतद्देयं पश्चात्तिलोदकम् ॥ १८.१० ॥ स्वदितं विकिरेद्ब्रूयाद्विसर्गे चाभिरम्यताम् । शेषं पूर्ववदत्रापि कार्यं वेदविदा पितुः ॥ १८.११ ॥ अनेन विधिना सर्वमनुमासं समाचरेत् । सूतकान्ताद्द्वितीयेऽह्नि शय्यां दद्याद्विलक्षणाम् ॥ १८.१२ ॥ काञ्चनं पुरुषं तद्वत्फलवस्त्रसमन्विताम् । संपूज्य द्विजदाम्पत्यं नानाभरणभूषणैः ॥ १८.१३ ॥ वृषोत्सर्गं प्रकुर्वीत देया च कपिला शुभा । उदकुम्भश्च दातव्यो भक्ष्यभोज्यसमन्वितः ॥ १८.१४ ॥ यावदब्दं नरश्रेष्ठ सतिलोदकपूर्वकम् । ततः संवत्सरे पूर्णे सपिण्डीकरणं भवेत् ॥ १८.१५ ॥ सपिण्डीकरणादूर्ध्वं प्रेतः पार्वणभाग्भवेत् । वृद्धिपूर्वेषु योग्यश्च गृहस्थश्च भवेत्ततः ॥ १८.१६ ॥ सपिण्डीकरणे श्राद्धे देवपूर्वं नियोजयेत् । पितॄन्निवासयेत्तत्र पृथक्प्रेतं विनिर्दिशेत् ॥ १८.१७ ॥ गन्धोदकतिलैर्युक्तं कुर्यात्पात्रचतुष्टयम् । अर्घार्थं पितृपात्रेषु प्रेतपात्रं प्रसेचयेत् ॥ १८.१८ ॥ तद्वत्संकल्प्य चतुरः पिण्डान्पिण्डप्रदस्तथा । ये समाना इति द्वाभ्यामन्त्यं तु विभजेत्त्रिधा ॥ १८.१९ ॥ चतुर्थस्य पुनः कार्यं न कदाचिदतो भवेत् । ततः पितृत्वमापन्नः सर्वतस्तुष्टिमागतः ॥ १८.२० ॥ अग्निष्वात्तादिमध्यत्वं प्राप्नोत्यमृतमुत्तमम् । सपिण्डीकरणादूर्ध्वं तस्मै तस्मान्न दीयते ॥ १८.२१ ॥ पितृष्वेव तु दातव्यं तत्पिण्डो येषु संस्थितः । ततः प्रभृति संक्रान्तावुपरागादिपर्वसु ॥ १८.२२ ॥ त्रिपिण्डमाचरेच्छ्राद्धमेकोद्दिष्टे मृतेऽहनि । एकोद्दिष्टं परित्यज्य मृताहे यः समाचरेत् ॥ १८.२३ ॥ सदैव पितृहा स स्यान्मातृभ्रातृविनाशकः । मृताहे पार्वणं कुर्वन्नधोऽधो याति मानवः ॥ १८.२४ ॥ संपृक्तेष्वाकुलीभावः प्रेतेषु तु गतो भवेत् । प्रतिसंवत्सरं तस्मादेकोद्दिष्टं समाचरेत् ॥ १८.२५ ॥ यावदब्दं तु यो दद्यादुदकुम्भं विमत्सरः । प्रेतायान्नसमायुक्तं सोऽश्वमेधफलं लभेत् ॥ १८.२६ ॥ आमश्राद्धं यदा कुर्याद्विधिज्ञः श्राद्धदस्तदा । तेनाग्नौकरणं कुर्यात्पिण्डांस्तेनैव निर्वपेत् ॥ १८.२७ ॥ त्रिभिः सपिण्डीकरणे अशेषत्रितये पिता । यदा प्राप्स्यति कालेन तदा मुच्येत बन्धनात् ॥ १८.२८ ॥ मुक्तोऽपि लेपभागित्वं प्राप्नोति कुशमार्जनात् । लेपभाजश्चतुर्थाद्याः पित्राद्याः पिण्डभागिनः । पिण्डदः सप्तमस्तेषां सापिण्ड्यं साप्तपौरुषम् ॥ १८.२९ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण १९ *ऋषय ऊचुः कथं कव्यानि देयानि हव्यानि च जनैरिह । गच्छन्ति पितृलोकस्थान् प्रापकः कोऽत्र गद्यते ॥ १९.१ ॥ यदि मर्त्यो द्विजो भुङ्क्ते हूयते यदि वानले । शुभाशुभात्मकैः प्रेतैर्दत्तं तद्भुज्यते कथम् ॥ १९.२ ॥ *सूत उवाच वसून्वदन्ति च पितॄन् रुद्रांश्चैव पितामहान् । प्रपितामहांस्तथादित्यानित्येवं वैदिकी श्रुतिः ॥ १९.३ ॥ नाम गोत्रं पितॄणां तु प्रापकं हव्यकव्ययोः । श्राद्धस्य मन्त्राः श्रद्धा च उपयोज्यातिभक्तितः ॥ १९.४ ॥ अग्निष्वात्तादयस्तेषामाधिपत्ये व्यवस्थिताः । नामगोत्रकालदेशा भवान्तरगतानपि ॥ १९.५ ॥ प्राणिनः प्रीणयन्त्येते तदाहारत्वमागतान् । देवो यदि पिता जातः शुभकर्मानुयोगतः ॥ १९.६ ॥ तस्यान्नममृतं भूत्वा दिव्यत्वेऽप्यनुगच्छति । दैत्यत्वे भोगरूपेण पशुत्वे च तृणं भवेत् ॥ १९.७ ॥ श्राद्धान्नं वायुरूपेण सर्पत्वेऽप्युपतिष्ठति । पानं भवति यक्षत्वे राक्षसत्वे तथामिषम् ॥ १९.८ ॥ दनुजत्वे तथा माया प्रेतत्वे रुधिरोदकम् । मनुष्यत्वेऽन्नपानानि नानाभोगरसं भवेत् ॥ १९.९ ॥ रतिशक्तिः स्त्रियः कान्ता भोज्यं भोजनशक्तिता । दानशक्तिः सविभवा रूपमारोग्यमेव च ॥ १९.१० ॥ श्रद्धा पुष्पमिदं प्रोक्तं फलं ब्रह्मसमागमः । आयुः पुत्रान् धनं विद्यां स्वर्गं मोक्षं सुखानि च ॥ १९.११ ॥ राज्यं चैव प्रयच्छन्ति प्रीताः पितृगणा नृणाम् । श्रूयते च पुरा मोक्षं प्राप्ताः कौशिकसूनवः । पञ्चभिर्जन्मसम्बन्धैर्गता विष्णोः परं पदम् ॥ १९.१२ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण २० *ऋषय ऊचुः कथं कौशिकदायादाः प्राप्तास्ते योगमुत्तमम् । पञ्चभिर्जन्मसम्बन्धैः कथं कर्मक्षयो भवेत् ॥ २०.१ ॥ *सूत उवाच कौशिको नाम धर्मात्मा कुरुक्षेत्रे महानृषिः । नामतः कर्मतस्तस्य सुतान्सप्त निबोधत ॥ २०.२ ॥ श्वसृपः क्रोधनो हिंस्रः पिशुनः कविरेव च । वाग्दुष्टः पितृवर्ती च गर्गशिष्यास्तदाभवन् ॥ २०.३ ॥ पितर्युपरते तेषामभूद्दुर्भिक्षमुल्बणम् । अनावृष्टिश्च महती सर्वलोकभयंकरी ॥ २०.४ ॥ गर्गादेशाद्वने दोग्ध्रीं रक्षन्तस्ते तपोधनाः । खादामः कपिलामेतां वयं क्षुत्पीडिता भृशम् ॥ २०.५ ॥ इति चिन्तयतां पापं लघुः प्राह तदानुजः । यद्यवश्यमियं वध्या श्राद्धरूपेण योज्यताम् ॥ २०.६ ॥ श्राद्धे नियोज्यमानेयं पापात्त्रास्यति नो ध्रुवम् । एव कुर्वित्यनुज्ञातः पितृवर्ती तदानुजैः ॥ २०.७ ॥ चक्रे समाहितः श्राद्धमुपयुज्य च तां पुनः । द्वौ दैवे भ्रातरौ कृत्वा पित्रे त्रीनप्यनुक्रमात् ॥ २०.८ ॥ तथैकमतिथिं कृत्वा श्राद्धदः स्वयमेव तु । चकार मन्त्रवच्छ्राद्धं स्मरन्पितृपरायणः ॥ २०.९ ॥ विना गवा वत्सकोऽपि गुरवे विनिवेदितः । व्याघ्रेण निहता धेनुर्वत्सोऽयं प्रतिगृह्यताम् ॥ २०.१० ॥ एवं सा भक्षिता धेनुः सप्तभिस्तैस्तपोधनैः । वैदिकं बलमाश्रित्य क्रूरे कर्मणि निर्भयाः ॥ २०.११ ॥ ततः कालावकृष्टास्ते व्याधा दाशपुरेऽभवन् । जातिस्मरत्वं प्राप्तास्ते पितृभावेन भाविताः ॥ २०.१२ ॥ यत्कृतं क्रूरकर्मापि श्राद्धरूपेण तैस्तदा । तेन ते भवने जाता व्याधानां क्रूरकर्मिणाम् ॥ २०.१३ ॥ पितॄणां चैव माहात्म्याज्जाता जातिस्मरास्तु ते । ते तु वैराग्ययोगेन आस्थायानशनं पुनः ॥ २०.१४ ॥ जातिस्मराः सप्त जाता मृगाः कालञ्जरे गिरौ । नीलकण्ठस्य पुरतः पितृभावानुभाविताः ॥ २०.१५ ॥ तत्रापि ज्ञानवैराग्यात्प्राणानुत्सृज्य धर्मतः । लोकैरवेक्ष्यमाणास्ते तीर्थान्तेऽनशनेन तु ॥ २०.१६ ॥ मानसे चक्रवाकास्ते संजाताः सप्त योगिनः । नामतः कर्मतः सर्वाञ्छृणुध्वं द्विजसत्तमाः ॥ २०.१७ ॥ सुमनाः कुमुदः शुद्धश्छिद्रदर्शी सुनेत्रकः । सुनेत्रश्चांशुमांश्चैव सप्तैते योगपारगाः ॥ २०.१८ ॥ योगभ्रष्टास्त्रयस्तेषां बभ्रमुश्चाल्पचेतनाः । दृष्ट्वा विभ्राजमानं तमुद्याने स्त्रीभिरन्वितम् ॥ २०.१९ ॥ क्रीडन्तं विविधैर्भावैर्महाबलपराक्रमम् । पञ्चालान्वयसम्भूतं प्रभूतबलवाहनम् ॥ २०.२० ॥ राज्यकामोऽभवच्चैकस्तेषां मध्ये जलौकसाम् । पितृवर्ती च यो विप्रः श्राद्धकृत्पितृवत्सलः ॥ २०.२१ ॥ अपरौ मन्त्रिणौ दृष्ट्वा प्रभूतबलवाहनौ । मन्त्रित्वे चक्रतुश्चेच्छामस्मिन्मर्त्ये द्विजोत्तमाः ॥ २०.२२ ॥ तन्मध्ये ये तु निष्कामास्ते बभूवुर्द्विजोत्तमाः । विभ्राजपुत्रस्त्वेकोऽभूद्ब्रह्मदत्त इति स्मृतः ॥ २०.२३ ॥ मन्त्रिपुत्रौ तथा चोभौ कण्डरीकसुबालकौ । ब्रह्मदत्तोऽभिषिक्तः सन् पुरोहितविपश्चिता ॥ २०.२४ ॥ पञ्चालराजो विक्रान्तः सर्वशास्त्रविशारदः । योगवित्सर्वजन्तूनां रुतवेत्ताभवत्तदा ॥ २०.२५ ॥ तस्य राज्ञोऽभवद्भार्या देवलस्यात्मजा शुभा । संनतिर्नाम विख्याता कपिला याभवत्पुरा ॥ २०.२६ ॥ पितृकार्ये नियुक्तत्वादभवद्ब्रह्मवादिनी । तया चकार सहितः स राज्यं राजनन्दनः ॥ २०.२७ ॥ कदाचिदुद्यानगतस्तया सह स पार्थिवः । ददर्श कीटमिथुनमनङ्गकलहाकुलम् ॥ २०.२८ ॥ पिपीलिकामनुनयन् परितः कीटकामुकः । पञ्चबाणाभितप्ताङ्गः सगद्गदमुवाच ह ॥ २०.२९ ॥ न त्वया सदृशी लोके कामिनी विद्यते क्वचित् । मध्यक्षामातिजघना बृहद्वक्षोऽभिगामिनी ॥ २०.३० ॥ सुवर्णवर्णा सुश्रोणी मञ्जूक्ता चारुहासिनी । सुलक्ष्यनेत्ररसना गुडशर्करवत्सला ॥ २०.३१ ॥ भोक्ष्यसे मयि भुक्ते त्वं स्नासि स्नाते तथा मयि । प्रोषिते सति दीना त्वं क्रुद्धेऽपि भयचञ्चला ॥ २०.३२ ॥ किमर्थं वद कल्याणि सरोषवदना स्थिता । सा तमाह सकोपा तु किमालपसि मां शठ ॥ २०.३३ ॥ त्वया मोदकचूर्णं तु मां विहाय विनेष्यता । प्रदत्तं समतिक्रान्ते दिनेऽन्यस्याः समन्मथ ॥ २०.३४ ॥ *पिपीलिक उवाच त्वत्सादृश्यान्मया दत्तमन्यस्यै वरवर्णिनि । तदेकमपराधं मे क्षन्तुमर्हसि भामिनि ॥ २०.३५ ॥ नैतदेवं करिष्यामि पुनः क्वापीह सुव्रते । स्पृशामि पादौ सत्येन प्रसीद प्रणतस्य मे ॥ २०.३६ ॥ *सूत उवाच इति तद्वचनं श्रुत्वा सा प्रसन्नाभवत्ततः । आत्मानमर्पयामास मोहनाय पिपीलिका ॥ २०.३७ ॥ ब्रह्मदत्तोऽप्यशेषं तं ज्ञात्वा विस्मयमागमत् । सर्वसत्त्वरुतज्ञत्वात्प्रसादाच्चक्रपाणिनः ॥ २०.३८ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण २१ *ऋषय ऊचुः कथं सत्त्वरुतज्ञोऽभूद्ब्रह्मदत्तो धरातले । तच्चाभवत्कस्य कुले चक्रवाकचतुष्टयम् ॥ २१.१ ॥ *ऋषय ऊचुः कथं सत्त्वरुतज्ञोऽभूद्ब्रह्मदत्तो धरातले । तच्चाभवत्कस्य कुले चक्रवाकचतुष्टयम् ॥ २१.१ ॥ *सूत उवाच तस्मिन्नेव पुरे जातास्ते च चक्राह्वयास्तदा । वृद्धद्विजस्य दायादा विप्रा जातिस्मराः पुरा ॥ २१.२ ॥ धृतिमांस्तत्त्वदर्शी च विद्याचण्डस्तपोत्सुकः । नामतः कर्मतश्चैते सुदरिद्रस्य ते सुताः ॥ २१.३ ॥ तपसे बुद्धिरभवत्तदा तेषां द्विजन्मनाम् । यास्यामः परमां सिद्धिमित्यूचुस्ते द्विजोत्तमाः ॥ २१.४ ॥ ततस्तद्वचनं श्रुत्वा सुदरिद्रो महातपाः । उवाच दीनया वाचा किमेतदिति पुत्रकाः ॥ २१.५ ॥ अधर्म एष इति वः पिता तानभ्यवारयत् । वृद्धं पितरमुत्सृज्य दरिद्रं वनवासिनः ॥ २१.६ ॥ को नु धर्मोऽत्र भविता मत्त्यागाद्गतिरेव वा । ऊचुस्ते कल्पिता वृत्तिस्तव तात वदस्व तत् ॥ २१.७ ॥ वित्तमेतत्पुरो राज्ञः स ते दास्यति पुष्कलम् । धनं ग्रामसहस्राणि प्रभाते पठतस्तव ॥ २१.८ ॥ ये विप्रमुख्याः कुरुजाङ्गलेषु दाशास्तथा दाशपुरे मृगाश्च । कालञ्जरे सप्त च चक्रवाका ये मानसे ते वयमत्र सिद्धाः ॥ २१.९ ॥ इत्युक्त्वा पितरं जग्मुस्ते वनं तपसे पुनः । वृद्धोऽपि राजभवनं जगामात्मार्थसिद्धये ॥ २१.१० ॥ अनघो नाम वैभ्राजः पाञ्चालाधिपतिः पुरा । पुत्रार्थी देवदेवेशं हरिं नारायणं प्रभुम् ॥ २१.११ ॥ आराधयामास विभुं तीव्रव्रतपरायणः । ततः कालेन महता तुष्टस्तस्य जनार्दनः ॥ २१.१२ ॥ वरं वृणीष्व भद्रं ते हृदयेनेप्सितं नृप । एवमुक्तस्तु देवेन वव्रे स वरमुत्तमम् ॥ २१.१३ ॥ पुत्रं मे देहि देवेश महाबलपराक्रमम् । पारगं सर्वशास्त्राणां धार्मिकं योगिनां परम् ॥ २१.१४ ॥ सर्वसत्त्वरुतज्ञं मे देहि योगिनमात्मजम् । एवमस्त्विति विश्वात्मा तमाह परमेश्वरः ॥ २१.१५ ॥ पश्यतां सर्वदेवानां तत्रैवान्तरधीयत । ततः स तस्य पुत्रोऽभूद्ब्रह्मदत्तः प्रतापवान् ॥ २१.१६ ॥ सर्वसत्त्वानुकम्पी च सर्वसत्त्वबलाधिकः । सर्वसत्त्वरुतज्ञश्च सर्वसत्त्वेश्वरेश्वरः ॥ २१.१७ ॥ अहसत्तेन योगात्मा स पिपीलिकरागतः । यत्र तत्कीटमिथुनं रममाणमवस्थितम् ॥ २१.१८ ॥ ततः सा संनतिर्दृष्ट्वा तं हसन्तं सुविस्मिता । किमप्याशङ्क्य मनसा तमपृच्छन्नरेश्वरम् ॥ २१.१९ ॥ *संनतिरुवाच अकस्मादतिहासस्ते किमर्थमभवन्नृप । हास्यहेतुं न जानामि यदकाले कृतं त्वया ॥ २१.२० ॥ *सूत उवाच अवदद्राजपुत्रोऽपि स पिपीलिकभाषितम् । रागवाग्भिः समुत्पन्नमेतद्धास्यं वरानने ॥ २१.२१ ॥ न चान्यत्कारणं किंचिद्धास्यहेतौ शुचिस्मिते । न सामन्यत्तदा देवी प्राहालीकमिदं वचः ॥ २१.२२ ॥ अहमेवाद्य हसिता न जीविष्ये त्वयाधुना । कथं पिपीलिकालापं मर्त्यो वेत्ति विना सुरान् ॥ २१.२३ ॥ तस्मात्त्वयाहमेवेह हसिता किमतः परम् । ततो निरुत्तरो राजा जिज्ञासुस्तत्पुरो हरेः ॥ २१.२४ ॥ आस्थाय नियमं तस्थौ सप्तरात्रमकल्मषः । स्वप्ने प्राह हृषीकेशः प्रभाते पर्यटन्पुरम् ॥ २१.२५ ॥ वृद्धद्विजो यस्तद्वाक्यात्सर्वं ज्ञास्यस्यशेषतः । इत्युक्त्वान्तर्दधे विष्णुः प्रभातेऽथ नृपः पुरात् ॥ २१.२६ ॥ निर्गच्छन्मन्त्रिसहितः सभार्यो वृद्धमग्रतः । गदन्तं विप्रमायान्तं तं वृद्धं संददर्श ह ॥ २१.२७ ॥ *ब्राह्मण उवाच ये विप्रमुख्याः कुरुजाङ्गलेषु दाशास्तथा दाशपुरे मृगाश्च । कालञ्जरे सप्त च चक्रवाका ये मानसे ते वयमत्र सिद्धाः ॥ २१.२८ ॥ *सूत उवाच इत्याकर्ण्य वचस्ताभ्यां स पपात शुचा ततः । जातिस्मरत्वमगमत्तौ च मन्त्रिवरावुभौ ॥ २१.२९ ॥ कामशास्त्रप्रणेता च बाभ्रव्यस्तु सुबालकः । पाञ्चाल इति लोकेषु विश्रुतः सर्वशास्त्रवित् ॥ २१.३० ॥ कण्डरीकोऽपि धर्मात्मा वेदशास्त्रप्रवर्तकः । भूत्वा जातिस्मरौ शोकात्पतितावग्रतस्तदा ॥ २१.३१ ॥ हा वयं योगविभ्रष्टाः कामतः कर्मबन्धनाः । एवं विलप्य बहुशस्त्रयस्ते योगपारगाः ॥ २१.३२ ॥ विस्मयाच्छ्राद्धमाहात्म्यमभिनन्द्य पुनः पुनः । ततस्तस्मै धनं दत्त्वा प्रभूतग्रामसंयुतम् ॥ २१.३३ ॥ विसृज्य ब्राह्मणं तं च वृद्धं धनमुदान्वितम् । आत्मीयं नृपतिः पुत्रं नृपलक्षणसंयुतम् ॥ २१.३४ ॥ विष्वक्सेनाभिधानं तु राजा राज्येऽभ्यषेचयत् । मानसे मिलिताः सर्वे ततस्ते योगिनां वराः ॥ २१.३५ ॥ ब्रह्मदत्तादयस्तस्मिन् पितृसक्ता विमत्सराः । संनतिश्चाभवद्भ्रष्टा मयैतत्किल कारितम् ॥ २१.३६ ॥ राज्यत्यागफलं सर्वं यदेतदभिलष्यते । तथेति प्राह राजा तु पुनस्तामभिनन्दयन् ॥ २१.३७ ॥ त्वत्प्रसादादिदं सर्वं मयैतत्प्राप्यते फलम् । ततस्ते योगमास्थाय सर्व एव वनौकसः ॥ २१.३८ ॥ ब्रह्मरन्ध्रेण परमं पदमापुस्तपोबलात् । एवमायुर्धनं विद्यां स्वर्गं मोक्षं सुखानि च ॥ २१.३९ ॥ प्रयच्छन्ति सुतान्राज्यं नृणां प्रीताः पितामहाः । य इदं पितृमाहात्म्यं ब्रह्मदत्तस्य च द्विजाः ॥ २१.४० ॥ द्विजेभ्यः श्रावयेद्यो वा शृणोत्यथ पठेत्तु वा । कल्पकोटिशतं साग्रं ब्रह्मलोके महीयते ॥ २१.४१ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण २२ *ऋषय ऊचुः कस्मिन्काले च तच्छ्राद्धमनन्तफलदं भवेत् । कस्मिन्वासरभागे तु श्राद्धकृच्छ्राद्धमाचरेत् । तीर्थेषु केषु च कृतं श्राद्धं बहुफलं भवेत् ॥ २२.१ ॥ *सूत उवाच अपराह्णे तु सम्प्राप्ते अभिजिद्रौहिणोदये । यत्किंचिद्दीयते तत्र तदक्षयमुदाहृतम् ॥ २२.२ ॥ तीर्थानि यानि शस्तानि पितॄणां वल्लभानि च । नामतस्तानि वक्ष्यामि संक्षेपेण द्विजोत्तमाः ॥ २२.३ ॥ पितृतीर्थं गया नाम सर्वतीर्थवरं शुभम् । यत्रास्ते देवदेवेशः स्वयमेव पितामहः ॥ २२.४ ॥ तत्रैषा पितृभिर्गीता गाथा भागमभीप्सुभिः ॥ २२.५ ॥ एष्टव्या बहवः पुत्रा यद्येकोऽपि गयां व्रजेत् । यजेत वाश्वमेधेन नीलं वा वृषमुत्सृजेत् ॥ २२.६ ॥ तथा वाराणसी पुण्या पितॄणां वल्लभा सदा । यत्राविमुक्तसांनिध्यं भुक्तिमुक्तिफलप्रदम् ॥ २२.७ ॥ पितॄणां वल्लभं तद्वत्पुण्यं च विमलेश्वरम् । पितृतीर्थं प्रयागं तु सर्वकामफलप्रदम् ॥ २२.८ ॥ वटेश्वरस्तु भगवान्माधवेन समन्वितः । योगनिद्राशयस्तद्वत्सदा वसति केशवः ॥ २२.९ ॥ दशाश्वमेधिकं पुण्यं गङ्गाद्वारं तथैव च । नन्दाथ ललिता तद्वत्तीर्थं मायापुरी शुभा ॥ २२.१० ॥ तथा मित्रपदं नाम ततः केदारमुत्तमम् । गङ्गासागरमित्याहुः सर्वतीर्थमयं शुभम् ॥ २२.११ ॥ तीर्थं ब्रह्मसरस्तद्वच्छतद्रुसलिले ह्रदे । तीर्थं तु नैमिषं नाम सर्वतीर्थफलप्रदम् ॥ २२.१२ ॥ गङ्गोद्भेदस्तु गोमत्यां यत्रोद्भूतः सनातनः । तथा यज्ञवराहस्तु देवदेवश्च शूलभृत् ॥ २२.१३ ॥ यत्र तत्काञ्चनं द्वारमष्टादशभुजो हरः । नेमिस्तु हरिचक्रस्य शीर्णा यत्राभवत्पुरा ॥ २२.१४ ॥ तदेतन्नैमिषारण्यं सर्वतीर्थनिषेवितम् । देवदेवस्य तत्रापि वाराहस्य तु दर्शनम् ॥ २२.१५ ॥ यः प्रयाति स पूतात्मा नारायणपदं व्रजेत् । कृतशौचं महापुण्यं सर्वपापनिषूदनम् ॥ २२.१६ ॥ यत्रास्ते नारसिंहस्तु स्वयमेव जनार्दनः । तीर्थमिक्षुमती नाम पितॄणां वल्लभं सदा ॥ २२.१७ ॥ संगमे यत्र तिष्ठन्ति गङ्गायाः पितरः सदा । कुरुक्षेत्रं महापुण्यं सर्वतीर्थसमन्वितम् ॥ २२.१८ ॥ तथा च सरयूः पुण्या सर्वदेवनमस्कृता । इरावती नदी तद्वत्पितृतीर्थाधिवासिनी ॥ २२.१९ ॥ यमुना देविका काली चन्द्रभागा दृषद्वती । नदी वेणुमती पुण्या परा वेत्रवती तथा ॥ २२.२० ॥ पितॄणां वल्लभा ह्येताः श्राद्धे कोटिगुणा मताः । जम्बूमार्गं महापुण्यं यत्र मार्गो हि लक्ष्यते ॥ २२.२१ ॥ अद्यापि पितृतीर्थं तत्सर्वकामफलप्रदम् । नीलकुण्डमिति ख्यातं पितृतीर्थं द्विजोत्तमाः ॥ २२.२२ ॥ तथा रुद्रसरः पुण्यं सरो मानसमेव च । मन्दाकिनी तथाच्छोदा विपाशाथ सरस्वती ॥ २२.२३॒१ ॥ पूर्वमित्रपदं तद्वद्वैद्यनाथं महाफलम् । क्षिप्रा नदी महाकालस्तथा कालञ्जरं शुभम् ॥ २२.२३॒२ ॥ वंशोद्भेदं हरोद्भेदं गङ्गोद्भेदं महाफलम् । भद्रेश्वरं विष्णुपदं नर्मदाद्वारमेव च ॥ २२.२४ ॥ गयापिण्डप्रदानेन समान्याहुर्महर्षयः । एतानि पितृतीर्थानि सर्वपापहराणि च ॥ २२.२५ ॥ स्मरणादपि लोकानां किमु श्राद्धकृतां नृणाम् । ओंकारं पितृतीर्थं च कावेरी कपिलोदकम् ॥ २२.२६ ॥ सम्भेदश्चण्डवेगायास्तथैवामरकण्टकम् । कुरुक्षेत्राच्छतगुणं तस्मिन्स्नानादिकं भवेत् ॥ २२.२७ ॥ शुक्रतीर्थं च विख्यातं तीर्थं सोमेश्वरं परम् । सर्वव्याधिहरं पुण्यं शतकोटिफलाधिकम् ॥ २२.२८ ॥ श्राद्धे दाने तथा होमे स्वाध्याये जलसंनिधौ । कायावरोहणं नाम तथा चर्मण्वती नदी ॥ २२.२९ ॥ गोमती वरणा तद्वत्तीर्थमौशनसं परम् । भैरवं भृगुतुङ्गं च गौरीतीर्थमनुत्तमम् ॥ २२.३० ॥ तीर्थं वैनायकं नाम भद्रेश्वरमतः परम् । तथा पापहरं नाम पुण्याथ तपती नदी ॥ २२.३१ ॥ मूलतापी पयोष्णी च पयोष्णीसंगमस्तथा । महाबोधिः पाटला च नागतीर्थमवन्तिका ॥ २२.३२ ॥ तथा वेणा नदी पुण्या महाशालं तथैव च । महारुद्रं महालिङ्गं दशार्णा च नदी शुभा ॥ २२.३३ ॥ शतरुद्रा शताह्वा च तथा विश्वपदं परम् । अङ्गारवाहिका तद्वन्नदौ तौ शोणघर्घरौ ॥ २२.३४ ॥ कालिका च नदी पुण्या वितस्ता च नदी तथा । एतानि पितृतीर्थानि शस्यन्ते स्नानदानयोः ॥ २२.३५ ॥ श्राद्धमेतेषु यद्दत्तं तदनन्तफलं स्मृतम् । द्रोणी वाटनदी धारा सरित्क्षीरनदी तथा ॥ २२.३६ ॥ गोकर्णं गजकर्णं च तथा च पुरुषोत्तमः । द्वारका कृष्णतीर्थं च तथार्बुदसरस्वती ॥ २२.३७ ॥ नदी मणिमती नाम तथा च गिरिकर्णिका । धूतपापं तथा तीर्थं समुद्रो दक्षिणस्तथा ॥ २२.३८ ॥ एतेषु पितृतीर्थेषु श्राद्धमानन्त्यमश्नुते । तीर्थं मेघकरं नाम स्वयमेव जनार्दनः ॥ २२.३९ ॥ यत्र शार्ङ्गधरो विष्णुर्मेखलायामवस्थितः । तथा मन्दोदरीतीर्थं तीर्थं चम्पा नदी शुभा ॥ २२.४० ॥ तथा सामलनाथश्च महाशालनदी तथा । चक्रवाकं चर्मकोटं तथा जन्मेश्वरं महत् ॥ २२.४१ ॥ अर्जुनं त्रिपुरं चैव सिद्धेश्वरमतः परम् । श्रीशैलं शांकरं तीर्थं नारसिंहमतः परम् ॥ २२.४२ ॥ महेन्द्रं च तथा पुण्यमथ श्रीरङ्गसंज्ञितम् । एतेष्वपि सदा श्राद्धमनन्तफलदं स्मृतम् ॥ २२.४३ ॥ दर्शनादपि चैतानि सद्यः पापहराणि वै । तुङ्गभद्रा नदी पुण्या तथा भीमरथी सरित् ॥ २२.४४ ॥ भीमेश्वरं कृष्णवेणा कावेरी कुड्मला नदी । नदी गोदावरी नाम त्रिसंध्या तीर्थमुत्तमम् ॥ २२.४५ ॥ तीर्थं त्रैयम्बकं नाम सर्वतीर्थनमस्कृतम् । यत्रास्ते भगवानीशः स्वयमेव त्रिलोचनः ॥ २२.४६ ॥ श्राद्धमेतेषु सर्वेषु कोटिकोटिगुणं भवेत् । स्मरणादपि पापानि नश्यन्ति शतधा द्विजाः ॥ २२.४७ ॥ श्रीपर्णी ताम्रपर्णी च जया तीर्थमनुत्तमम् । तथा मत्स्यनदी पुण्या शिवधारं तथैव च ॥ २२.४८ ॥ भद्रतीर्थं च विख्यातं पम्पातीर्थं च शाश्वतम् । पुण्यं रामेश्वरं तद्वदेलापुरमलं पुरम् ॥ २२.४९ ॥ अङ्गभूतं च विख्यातमामर्दकमलम्भुषम् । आम्रातकेश्वरं तद्वदेकाम्भकमतः परम् ॥ २२.५० ॥ गोवर्धनं हरिश्चन्द्रं कृपुचन्द्रं पृथूदकम् । सहस्राक्षं हिरण्याक्षं तथा च कदली नदी ॥ २२.५१ ॥ रामाधिवासस्तत्रापि तथा सौमित्रिसंगमः । इन्द्रकीलं महानादं तथा च प्रियमेलकम् ॥ २२.५२ ॥ एतान्यपि सदा श्राद्धे प्रशस्तान्यधिकानि तु । एतेषु सर्वदेवानां सांनिध्यं दृश्यते यतः ॥ २२.५३ ॥ दानमेतेषु सर्वेषु दत्तं कोटिशताधिकम् । बाहुदा च नदीपुण्या तथा सिद्धवनं शुभम् ॥ २२.५४ ॥ तीर्थं पाशुपतं नाम नदी पार्वतिका शुभा । श्राद्धमेतेषु सर्वेषु दत्तं कोटिशतोत्तरम् ॥ २२.५५ ॥ तथैव पितृतीर्थं तु यत्र गोदावरी नदी । युता लिङ्गसहस्रेण सर्वान्तरजलावहा ॥ २२.५६ ॥ जामदग्न्यस्य तत्तीर्थं क्रमादायातमुत्तमम् । प्रतीकस्य भयाद्भिन्नं यत्र गोदावरी नदी ॥ २२.५७ ॥ तत्तीर्थं हव्यकव्यानामप्सरोयुगसंज्ञितम् । श्राद्धाग्निकार्यदानेषु तथा कोटिशताधिकम् ॥ २२.५८ ॥ तथा सहस्रलिङ्गं च राघवेश्वरमुत्तमम् । सेन्द्रफेना नदी पुण्या यत्रेन्द्रः पतितः पुरा ॥ २२.५९ ॥ निहत्य नमुचिं शक्रस्तपसा स्वर्गमाप्तवान् । तत्र दत्तं नरैः श्राद्धमनन्तफलदं भवेत् ॥ २२.६० ॥ तीर्थं तु पुष्करं नाम शालग्रामं तथैव च । सोमपानं च विख्यातं यत्र वैश्वानरालयम् ॥ २२.६१ ॥ तीर्थं सारस्वतं नाम स्वामितीर्थं तथैव च । मलंदरा नदी पुण्या कौशिकी चन्द्रिका तथा ॥ २२.६२ ॥ वैदर्भा वाथ वैरा च पयोष्णी प्राङ्मुखा परा । कावेरी चोत्तरा पुण्या तथा जालंधरो गिरिः ॥ २२.६३ ॥ एतेषु श्राद्धतीर्थेषु श्राद्धमानन्त्यमश्नुते । लोहदण्डं तथा तीर्थं चित्रकूटस्तथैव च ॥ २२.६४ ॥ विन्ध्ययोगश्च गङ्गायास्तथा नदीतटं शुभम् । कुब्जाभ्रं तु तथा तीर्थमुर्वशीपुलिनं तथा ॥ २२.६५ ॥ संसारमोचनं तीर्थं तथैव ऋणमोचनम् । एतेषु पितृतीर्थेषु श्राद्धमानन्त्यमश्नुते ॥ २२.६६ ॥ अट्टहासं तथा तीर्थं गौतमेश्वरमेव च । तथा वसिष्ठतीर्थं नु हारीतं तु ततः परम् ॥ २२.६७ ॥ ब्रह्मावर्तं कुशावर्तं हयतीर्थं तथैव च । पिण्डारकं च विख्यातं शङ्खोद्धारं तथैव च ॥ २२.६८ ॥ घण्टेश्वरं बिल्वकं च नीलपर्वतमेव च । तथा च धरणीतीर्थं रामतीर्थं तथैव च ॥ २२.६९ ॥ अश्वतीर्थं च विख्यातमनन्तं श्राद्धदानयोः । तीर्थं वेदशिरो नाम तथैवौघवती नदी ॥ २२.७० ॥ तीर्थं वसुप्रदं नाम छागलाण्डं तथैव च । एतेषु श्राद्धदातारः प्रयान्ति परमं पदम् ॥ २२.७१ ॥ तथाच बदरीतीर्थं गणतीर्थं तथैव च । जयन्तं विजयं चैव शक्रतीर्थं तथैव च ॥ २२.७२ ॥ श्रीपतेश्च तथा तीर्थं तीर्थं रैवतकं तथा । तथैव शारदातीर्थं भद्रकालेश्वरं तथा ॥ २२.७३ ॥ वैकुण्ठतीर्थं च परं भीमेश्वरमथापि वा । एतेषु श्राद्धदातारः प्रयान्ति परमां गतिम् ॥ २२.७४ ॥ तीर्थं मातृगृहं नाम करवीरपुरं तथा । कुशेशयं च विख्यातं गौरीशिखरमेव च ॥ २२.७५ ॥ नकुलेशस्य तीर्थं च कर्दमालं तथैव च । दिण्डिपुण्यकरं तद्वत्पुण्डरीकपुरं तथा ॥ २२.७६ ॥ सप्तगोदावरीतीर्थं सर्वतीर्थेश्वरेश्वरम् । तत्र श्राद्धं प्रदातव्यमनन्तफलमीप्सुभिः ॥ २२.७७ ॥ एष तूद्देशतः प्रोक्तस्तीर्थानां संग्रहो मया । वागीशोऽपि न शक्नोति विस्तरात्किमु मानुषः ॥ २२.७८ ॥ सत्यं तीर्थं दया तीर्थं तीर्थमिन्द्रियनिग्रहः । वर्णाश्रमाणां गेहेऽपि तीर्थं तु समुदाहृतम् ॥ २२.७९ ॥ एतत्तीर्थेषु यच्छ्राद्धं तत्कोटिगुणमिष्यते । यस्मात्तस्मात्प्रयत्नेन तीर्थे श्राद्धं समाचरेत् ॥ २२.८० ॥ प्रातःकालो मुहूर्तांस्त्रीन् संगवस्तावदेव तु । मध्याह्नस्त्रिमुहूर्तः स्यादपराह्णस्ततः परम् ॥ २२.८१ ॥ सायाह्नस्त्रिमुहूर्तः स्याच्छ्राद्धं तत्र न कारयेत् । राक्षसी नाम सा वेला गर्हिता सर्वकर्मसु ॥ २२.८२ ॥ अह्नो मुहूर्ता विख्याता दश पञ्च च सर्वदा । तत्राष्टमो मुहूर्तो यः स कालः कुतपः स्मृतः ॥ २२.८३ ॥ मध्याह्ने सर्वदा यस्मान्मन्दीभवति भास्करः । तस्मादनन्तफलदस्तदारम्भो विशिष्यते ॥ २२.८४ ॥ मध्याह्नः खड्गपात्रं च तथा नेपालकम्बलः । रूप्यं दर्भास्तिला गावो दौहित्रश्चाष्टमः स्मृतः ॥ २२.८५ ॥ पापं कुत्सितमित्याहुस्तस्य संतापकारिणः । अष्टावेते यतस्तस्मात्कुतपा इति विश्रुताः ॥ २२.८६ ॥ ऊर्ध्वं मुहूर्तात्कुतपाद्यन्मुहूर्तचतुष्टयम् । मुहूर्तपञ्चकं चैतत्स्वधाभवनमिष्यते ॥ २२.८७ ॥ विष्णोर्देहसमुद्भूताः कुशाः कृष्णास्तिलास्तथा । श्राद्धस्य रक्षणायालमेतत्प्राहुर्दिवौकसः ॥ २२.८८ ॥ तिलोदकाञ्जलिर्देयो जलस्थैस्तीर्थवासिभिः । सदर्भहस्तेनैकेन श्राद्धमेवं विशिष्यते ॥ २२.८९ ॥ श्राद्धसाधनकाले तु पाणिनैकेन दीयते । तर्पणं तूभयेनैव विधिरेष सदा स्मृतः ॥ २२.९० ॥ *सूत उवाच पुण्यं पवित्रमायुष्यं सर्वपापविनाशनम् । पुरा मलये न कथितं तीर्थश्राद्धानुकीर्तनम् ॥ २२.९१ ॥ शृणोति यः पठेद्वापि श्रीमान्संजायते नरः ॥ २२.९२ ॥ श्राद्धकाले च वक्तव्यं तथा तीर्थनिवासिभिः । सर्वपापोपशान्त्यर्थमलक्ष्मीनाशनं परम् ॥ २२.९३ ॥ इदं पवित्रं यशसो निधानमिदं महापापहरं च पुंसाम् । ब्रह्मार्करुद्रैरपि पूजितं च श्राद्धस्य माहात्म्यमुशन्ति तज्ज्ञाः ॥ २२.९४ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण २३ *ऋषय ऊचुः सोमः पितॄणामधिपः कथं शास्त्रविशारद । तद्वंश्या ये च राजानो बभूवुः कीर्तिवर्धनाः ॥ २३.१ ॥ *सूत उवाच आदिष्टो ब्रह्मणा पूर्वमत्रिः सर्गविधौ पुरा । अनुत्तमं नाम तपः सृष्ट्यर्थं तप्तवान्प्रभुः ॥ २३.२ ॥ यदानन्दकरं ब्रह्म जगत्क्लेशविनाशनम् । ब्रह्मविष्ण्वर्करुद्राणामभ्यन्तरमतीन्द्रियम् ॥ २३.३ ॥ शान्तिकृच्छान्तमनसस्तदन्तर्नयने स्थितम् । माहात्म्यात्तपसा विप्राः परमानन्दकारकम् ॥ २३.४ ॥ यस्मादुमापतिः सार्धमुमया तमधिष्ठितः । तं दृष्ट्वा चाष्टमांशेन तस्मात्सोमोऽभवच्छिशुः ॥ २३.५ ॥ अधः सुस्राव नेत्राभ्यां धाम तच्चाम्बुसम्भवम् । दीपयन्विश्वमखिलं ज्योत्स्नया सचराचरम् ॥ २३.६ ॥ तद्दिशो जगृहुर्धाम स्त्रीरूपेण सुतेच्छया । गर्भो भूत्वोदरे तासामास्थितोऽब्दशतत्रयम् ॥ २३.७ ॥ आशास्तं मुमुचुर्गर्भमशक्ता धारणे ततः । समादायाथ तं गर्भमेकीकृत्य चतुर्मुखः ॥ २३.८ ॥ युवानमकरोद्ब्रह्मा सर्वायुधधरं नरम् । स्यन्दनेऽथ सहस्राश्वे वेदशक्तिमये प्रभुः ॥ २३.९ ॥ आरोप्य लोकमनयदात्मीयं स पितामह । तत्र ब्रह्मर्षिभिः प्रोक्तमस्मत्स्वामी भवत्वयम् ॥ २३.१० ॥ ऋषिभिर्देवगन्धर्वैरोषधीभिस्तथैव च । तुष्टुवुः सोमदेवत्यैर्ब्रह्माद्या मन्त्रसंग्रहैः ॥ २३.११ ॥ स्तूयमानस्य तस्याभूदधिको धामसम्भवः । तेजोवितानादभवद्भुवि दिव्यौषधीगणः ॥ २३.१२ ॥ तद्दीप्तिरधिका तस्माद्रात्रौ भवति सर्वदा । तेनौषधीशः सोमोऽभूद्द्विजेशश्चापि गद्यते ॥ २३.१३ ॥ वेदधामरसं चापि यदिदं चन्द्रमण्डलम् । क्षीयते वर्धते चैव शुक्ले कृष्णे च सर्वदा ॥ २३.१४ ॥ विंशतिं च तथा सप्त दक्षः प्राचेतसो ददौ । रूपलावण्यसंयुक्तास्तस्मै कन्याः सुवर्चसः ॥ २३.१५ ॥ ततः पद्मसहस्राणां सहस्राणि दशैव तु । तपश्चचार शीतांशुर्विष्णुध्यानैकतत्परः ॥ २३.१६ ॥ ततस्तुष्टस्तु भगवांस्तस्मै नारायणो हरिः । वरं वृणीष्व प्रोवाच परमात्मा जनार्दनः ॥ २३.१७ ॥ ततो वव्रे वरान्सोमः शक्रलोकं जयाम्यहम् । प्रत्यक्षमेव भोक्तारो भवन्तु मम मन्दिरे ॥ २३.१८ ॥ राजसूये सुरगणा ब्रह्माद्याः सन्तु मे द्विजाः । रक्षःपालः शिवोऽस्माकमास्तां शूलधरो हरः ॥ २३.१९ ॥ तथेत्युक्तः स आजह्रे राजसूयं तु विष्णुना । होतात्रिर्भृगुरध्वर्युरुद्गाताभूच्चतुर्मुखः ॥ २३.२० ॥ ब्रह्मत्वमगमत्तस्य उपद्रष्टा हरिः स्वयम् । सदस्याः सनकाद्यास्तु राजसूयविधौ स्मृताः ॥ २३.२१ ॥ चमसाध्वर्यवस्तत्र विश्वे देवा दशैव तु । त्रैलोक्यं दक्षिणा तेन ऋत्विग्भ्यः प्रतिपादितम् ॥ २३.२२ ॥ ततः समाप्तेऽवभृथे तद्रूपालोकनेच्छवः । कामबाणाभितप्ताङ्ग्यो नव देव्यः सिषेविरे ॥ २३.२३ ॥ लक्ष्मीर्नारायणं त्यक्त्वा सिनीवाली च कर्दमम् । द्युतिर्विभावसुं तद्वत्तुष्टिर्धातारमव्ययम् ॥ २३.२४ ॥ प्रभा प्रभाकरं त्यक्त्वा हविष्मन्तं कुहूः स्वयम् । कीर्तिर्जयन्तं भर्तारं वसुर्मारीचकश्यपम् ॥ २३.२५ ॥ धृतिस्त्यक्त्वा पीतं नन्दिं सोममेवाभजंस्तदा । स्वकीया इव सोमोऽपि कामयामास तास्तदा ॥ २३.२६ ॥ एवं कृतापचारस्य तासां भर्तृगणस्तदा । न शशाकापचाराय शापैः शस्त्रादिभिः पुनः ॥ २३.२७ ॥ तथाप्यराजत विधुर्दशधा भावयन्दिशः । सोमः प्राप्याथ दुष्प्राप्यमैश्वर्यमृषिसंस्कृतम् । सप्तलोकैकनाथत्वमवाप तपसा तदा ॥ २३.२८ ॥ कदाचिदुद्यानगतामपश्यदनेकपुष्पाभरणैश्च शोभिताम् । बृहन्नितम्बस्तनभारखेदात्पुष्पस्य भङ्गेऽप्यतिदुर्बलाङ्गीम् ॥ २३.२९ ॥ भार्यां च तां देवगुरोरनङ्ग बाणाभिरामायतचारुनेत्राम् । तारां स ताराधिपतिः स्मरार्तः केशेषु जग्राह विविक्तभूमौ ॥ २३.३० ॥ सापि स्मरार्ता सह तेन रेमे तद्रूपकान्त्या हृतमानसेन । चिरं विहृत्याथ जगाम तारां विधुर्गृहीत्वा स्वगृहं ततोऽपि ॥ २३.३१ ॥ न तृप्तिरासीच्च गृहेऽपि तस्य तारानुरक्तस्य सुखागमेषु । बृहस्पतिस्तद्विरहाग्निदग्धस्तद्ध्याननिष्ठैकमना बभूव ॥ २३.३२ ॥ शशाक शापं न च दातुमस्मै न मन्त्रशस्त्राग्निविषैरशेषैः । तस्यापकर्तुं विविधैरुपायैर्नैवाभिचारैरपि वागधीशः ॥ २३.३३ ॥ स याचयामास ततस्तु दैन्यात्सोमं स्वभार्यार्थमनङ्गतप्तः । स याच्यमानोऽपि ददौ न तारां बृहस्पतेस्तत्सुखपाशबद्धः ॥ २३.३४ ॥ महेश्वरेणाथ चतुर्मुखेण साध्यैर्मरुद्भिः सह लोकपालैः । ददौ यदा तां न कथंचिदिन्दुस्तदा शिवः क्रोधपरो बभूव ॥ २३.३५ ॥ यो वामदेवः प्रथितः पृथिव्यामनेकरुद्रार्चितपादपद्मः । ततः सशिष्यो गिरिशः पिनाकी बृहस्पतिस्नेहवशानुबद्धः ॥ २३.३६ ॥ धनुर्गृहीत्वाजगवं पुरारिर्जगाम भूतेश्वरसिद्धजुष्टः । युद्धाय सोमेन विशेषदीप्ततृतीयनेत्रानलभीमवक्त्रः ॥ २३.३७ ॥ सहैव जग्मुश्च गणेशकाद्या विंशच्चतुःषष्टिगणास्त्रयुक्ताः । यक्षेश्वरः कोटिशतैरनेकैर्युतोऽन्वगात्स्यन्दनसंस्थितानाम् ॥ २३.३८ ॥ वेतालयक्षोरगकिंनराणां पद्मेन चैकेन तथार्बुदेन । लक्षैस्त्रिभिर्द्वादशभी रथानां सोमोऽप्यगात्तत्र विवृद्धमन्युः ॥ २३.३९ ॥ नक्षत्रदैत्यासुरसैन्ययुक्तः शनैश्चराङ्गारकवृद्धतेजाः । जग्मुर्भयं सप्त तथैव लोकाश्चचाल भूर्द्वीपसमुद्रगर्भा ॥ २३.४० ॥ स सोममेवाभ्यगमत्पिनाकी गृहीतदीप्तास्त्रविशालवह्निः । अथाभवद्भीषणभीमसेनसैन्यद्वयस्यापि महाहवोऽसौ ॥ २३.४१ ॥ अशेषसत्त्वक्षयकृत्प्रवृद्धस्तीक्ष्णायुधास्त्रज्वलनैकरूपः । शस्त्रैरथान्योन्यमशेषसैन्यं द्वयोर्जगाम क्षयमुग्रतीक्ष्णैः ॥ २३.४२ ॥ पतन्ति शस्त्राणि तथोज्ज्वलानि स्वर्भूमिपातालमथो दहन्ति । रुद्रः कोपाद्ब्रह्मशीर्षं मुमोच सोमोऽपि सोमास्त्रममोघवीर्यम् ॥ २३.४३ ॥ तयोर्निपातेन समुद्रभूम्योरथान्तरिक्षस्य च भीतिरासीत् । तदस्त्रयुग्मं जगतां क्षयाय प्रवृद्धमालोक्य पितामहोऽपि ॥ २३.४४ ॥ अन्तः प्रविश्याथ कथं कथंचिन्निवारयामास सुरैः सहैव । अकारणं किं क्षयकृज्जनानां सोम त्वयापीत्थमकारि कार्यम् ॥ २३.४५ ॥ यस्मात्परस्त्रीहरणाय सोम त्वया कृतं युद्धमतीव भीमम् । पापग्रहस्त्वं भविता जनेषु शान्तोऽप्यलं नूनमथो सितान्ते । भार्यामिमामर्पय वाक्पतेस्त्वं न चावमानोऽस्ति परस्वहारे ॥ २३.४६ ॥ *सूत उवाच तथेति चोवाच हिमांशुमाली युद्धादपाक्रामदतः प्रशान्तः । बृहस्पतिः स्वामपगृह्य तारां हृष्टो जगाम स्वगृहं सरुद्रः ॥ २३.४७ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण २४ *सूत उवाच ततः संवत्सरस्यान्ते द्वादशादित्यसंनिभः । दिव्यपीताम्बरधरो दिव्याभरणभूषितः ॥ २४.१ ॥ तारोदराद्विनिष्क्रान्तः कुमारश्चन्द्रसंनिभः । सर्वार्थशास्त्रविद्धीमान् हस्तिशास्त्रप्रवर्तकः ॥ २४.२ ॥ नाम यद्राजपुत्रीयं विश्रुतं गजवैद्यकम् । राज्ञः सोमस्य पुत्रत्वाद्राजपुत्रो बुधः स्मृतः ॥ २४.३ ॥ जातमात्रः स तेजांसि सर्वाण्येवाजयद्बली । ब्रह्माद्यास्तत्र चाजग्मुर्देवा देवर्षिभिः सह ॥ २४.४ ॥ बृहस्पतिगृहे सर्वे जातकर्मोत्सवे तदा । अपृच्छंस्ते सुरास्तारां केन जातः कुमारकः ॥ २४.५ ॥ ततः सा लज्जिता तेषां न किंचिदवदत्तदा । पुनः पुनस्तदा पृष्टा लज्जयन्ती वराङ्गना ॥ २४.६ ॥ सोमस्येति चिरादाह ततोऽगृह्णाद्विधुः सुतम् । बुध इत्यकरोन्नाम्ना प्रादाद्राज्यं च भूतले ॥ २४.७ ॥ अभिषेकं ततः कृत्वा प्रधानमकरोद्विभुः । गृहसाम्यं प्रदायाथ ब्रह्मा ब्रह्मर्षिसंयुतः ॥ २४.८ ॥ पश्यतां सर्वदेवानां तत्रैवान्तरधीयत । इलोदरे च धर्मिष्ठं बुधः पुत्रमजीजनत् ॥ २४.९ ॥ अश्वमेधशतं साग्रमकरोद्यः स्वतेजसा । पुरूरवा इति ख्यातः सर्वलोकनमस्कृतः ॥ २४.१० ॥ हिमवच्छिखरे रम्ये समाराध्य जनार्दनम् । लोकैश्वर्यमगाद्राजा सप्तद्वीपपतिस्तदा ॥ २४.११ ॥ केशिप्रभृतयो दैत्याः कोटिशो येन दारिताः । उर्वशी यस्य पत्नीत्वमगमद्रूपमोहिता ॥ २४.१२ ॥ सप्तद्वीपा वसुमती सशैलवनकानना । धर्मेण पालिता तेन सर्वलोकहितैषिणा ॥ २४.१३ ॥ चामरग्राहिणी कीर्तिः सदा चैवाङ्गवाहिका । विष्णोः प्रसादाद्देवेन्द्रो ददावर्धासनं तदा ॥ २४.१४ ॥ धर्मार्थकामान्धर्मेण सममेवाभ्यपालयत् । धर्मार्थकामाः संद्रष्टुमाजग्मुः कौतुकात्पुरा ॥ २४.१५ ॥ जिज्ञासवस्तच्चरितं कथं पश्यति नः समम् । भक्त्या चक्रे ततस्तेषामर्घ्यपाद्यादिकं नृपः ॥ २४.१६ ॥ आसनत्रयमानीय दिव्यं कनकभूषितम् । निविश्याथाकरोत्पूजामीषद्धर्मेऽधिकां पुनः ॥ २४.१७ ॥ जग्मतुस्तेन कामार्थावतिकोपं नृपं प्रति । अर्थः शापमदात्तस्मै लोभात्त्वं नाशमेष्यसि ॥ २४.१८ ॥ कामोऽप्याह तवोन्मादो भविता गन्धमादने । कुमारवनमाश्रित्य वियोगादुर्वशीभवात् ॥ २४.१९ ॥ धर्मोऽप्याह चिरायुस्त्वं धार्मिकश्च भविष्यसि । संततिस्तव राजेन्द्र यावच्चन्द्रार्कतारकम् ॥ २४.२० ॥ शतशो वृद्धिमायातु न नाशं भुवि यास्यति । इत्युक्त्वान्तर्दधुः सर्वे राजा राज्यं तदन्वभूत् ॥ २४.२१ ॥ अहन्यहनि देवेन्द्रं द्रष्टुं याति स राजराट् । कदाचिदारुह्य रथं दक्षिणाम्बरचारिणम् ॥ २४.२२ ॥ सार्धमर्केण सोऽपश्यन्नीयमानामथाम्बरे । केशिना दानवेन्द्रेण चित्रलेखामथोर्वशीम् ॥ २४.२३ ॥ तं विनिर्जित्य समरे विविधायुधपाणिना । बुधपुत्रेण वायव्यमस्त्रं मुक्त्वा यशोऽर्थिना ॥ २४.२४ ॥ तथा शक्रोऽपि समरे येन चैवं विनिर्जितः । मित्रत्वमगमद्देवैर्ददाविन्द्राय चोर्वशीम् ॥ २४.२५ ॥ ततःप्रभृति मित्रत्वमगमत्पाकशासनः । सर्वलोकातिशायित्वं बलमूर्जो यशः श्रियम् ॥ २४.२६ ॥ प्रादाद्वज्रीति संतुष्टो गेयतां भरतेन च । सा पुरूरवसः प्रीत्या गायन्ती चरितं महत् ॥ २४.२७ ॥ लक्ष्मीस्वयंवरं नाम भरतेन प्रवर्तितम् । मेनकामुर्वशीं रम्भां नृत्यतेति तदादिशत् ॥ २४.२८ ॥ ननर्त सलयं तत्र लक्ष्मीरूपेण चोर्वशी । सा पुरूरवसं दृष्ट्वा नृत्यन्ती कामपीडिता ॥ २४.२९ ॥ विस्मृताभिनयं सर्वं यत्पुरा भरतोदितम् । शशाप भरतः क्रोधाद्वियोगादस्य भूतले ॥ २४.३० ॥ पञ्चपञ्चाशदब्दानि लता सूक्ष्मा भविष्यसि । पुरूरवाः पिशाचत्वं तत्रैवानुभविष्यति ॥ २४.३१ ॥ ततस्तमुर्वशी गत्वा भर्तारमकरोच्चिरम् । शापान्ते भरतस्याथ उर्वशी बुधसूनुतः ॥ २४.३२ ॥ अजीजनत्सुतानष्टौ नामतस्तान्निबोधत । आयुर्दृढायुरश्वायुर्धनायुर्धृतिमान्वसुः ॥ २४.३३ ॥ शुचिविद्यः शतायुश्च सर्वे दिव्यबलौजसः । आयुषो नहुषः पुत्रौ वृद्धशर्मा तथैव च ॥ २४.३४ ॥ रजिर्दम्भो विपाप्मा च वीराः पञ्च महारथाः । रजेः पुत्रशतं जज्ञे राजेयमिति विश्रुतम् ॥ २४.३५ ॥ रजिराराधयामास नारायणमकल्मषम् । तपसा तोषितो विष्णुर्वरान्प्रादान्महीपते ॥ २४.३६ ॥ देवासुरमनुष्याणामभूत्स विजयी तदा । अथ देवासुरं युद्धमभूद्वर्षशतत्रयम् ॥ २४.३७ ॥ प्रह्लादशक्रयोर्भीमं न कश्चिद्विजयी तयोः । ततो देवासुरैः पृष्टः प्राह देवश्चतुर्मुखः ॥ २४.३८ ॥ अनयोर्विजयी कः स्याद्रजिर्यत्रेति सोऽब्रवीत् । जयाय प्रार्थितो राजा सहायस्त्वं भवस्व नः ॥ २४.३९ ॥ दैत्यैः प्राह यदि स्वामी वो भवामि ततस्त्वलम् । नासुरैः प्रतिपन्नं तत्प्रतिपन्नं सुरैस्तथा ॥ २४.४० ॥ स्वामी भव त्वमस्माकं संग्रामे नाशय द्विषः । ततो विनाशिताः सर्वे येऽवध्या वज्रपाणिना ॥ २४.४१ ॥ पुत्रत्वमगमत्तुष्टस्तस्येन्द्रः कर्मणा विभुः । दत्त्वेन्द्राय तदा राज्यं जगाम तपसे रजिः ॥ २४.४२ ॥ रजिपुत्रैस्तदाच्छिन्नं बलादिन्द्रस्य वैभवम् । यज्ञभागं च राज्यं च तपोबलगुणान्वितैः ॥ २४.४३ ॥ राज्यभ्रष्टस्तदा शक्रो रजिपुत्रैर्निपीडितः । प्राह वाचस्पतिं दीनः पीडितोऽस्मि रजेः सुतैः ॥ २४.४४ ॥ न यज्ञभागो राज्यं मे निर्जितश्च बृहस्पते । राज्यलाभाय मे यत्नं विधत्स्व धिषणाधिप ॥ २४.४५ ॥ ततो बृहस्पतिः शक्रमकरोद्बलदर्पितम् । ग्रहशान्तिविधानेन पौष्टिकेन च कर्मणा ॥ २४.४६ ॥ गत्वाथ मोहयामास रजिपुत्रान्बृहस्पतिः । जिनधर्मं समास्थाय वेदबाह्यं स वेदवित् ॥ २४.४७ ॥ वेदत्रयीपरिभ्रष्टांश्चकार धिषणाधिपः । वेदबाह्यान्परिज्ञाय हेतुवादसमन्वितान् ॥ २४.४८ ॥ जघान शक्रो वज्रेण सर्वान्धर्मबहिष्कृतान् । नहुषस्य प्रवक्ष्यामि पुत्रान्सप्तैव धार्मिकान् ॥ २४.४९ ॥ यतिर्ययातिः संयातिरुद्भवः पाचिरेव च । शर्यातिर्मेघजातिश्च सप्तैते वंशवर्धनाः ॥ २४.५० ॥ यतिः कुमारभावेऽपि योगी वैखानसोऽभवत् । ययातिश्चाकरोद्राज्यं धर्मैकशरणः सदा ॥ २४.५१ ॥ शर्मिष्ठा तस्य भार्याभूद्दुहिता वृषपर्वणः । भार्गवस्यात्मजा तद्वद्देवयानी च सुव्रता ॥ २४.५२ ॥ ययातेः पञ्च दायादास्तान्प्रवक्ष्यामि नामतः । देवयानी यदुं पुत्रं तुर्वसुं चाप्यजीजनत् ॥ २४.५३ ॥ तथा द्रुह्युमनुं पूरुं शर्मिष्ठाजनयत्सुतान् । यदुः पूरुश्चाभवतां तेषां वंशविवर्धनौ ॥ २४.५४ ॥ ययातिर्नाहुषश्चासीद्राजा सत्यपराक्रमः । पालयामास स महीमीजे च विधिवन्मखैः ॥ २४.५५ ॥ अतिभक्त्या पितॄनर्च्य देवांश्च प्रयतः सदा । अथाजयत्प्रजाः सर्वा ययातिरपराजितः ॥ २४.५६ ॥ स शाश्वतीः समा राजा प्रजा धर्मेण पालयन् । जरामार्छन्महाघोरां नाहुषो रूपनाशिनीम् ॥ २४.५७ ॥ जराभिभूतः पुत्रान् स राजा वचनमब्रवीत् । यदुं पूरुं तुर्वसुं च द्रुह्युं चानुं च पार्थिवः ॥ २४.५८ ॥ यौवनेन चलान्कामान् युवा युवतिभिः सह । विहर्तुमहमिच्छामि साहाय्यं कुरुतात्मजाः ॥ २४.५९ ॥ तं पुत्रो देवयानेयः पूर्वजो यदुरब्रवीत् । साहाय्यं भवतः कार्यमस्माभिर्यौवनेन किम् ॥ २४.६० ॥ ययातिरब्रवीत्पुत्राञ्जरा मे प्रतिगृह्यताम् । यौवनेनाथ भवतां चरेयं विषयानहम् ॥ २४.६१ ॥ यजतो दीर्घसत्त्रैर्मे शापाच्चोशनसो मुनेः । कामार्थः परिहीनो मेऽतृप्तोऽहं तेन पुत्रकाः ॥ २४.६२ ॥ स्वकीयेन शरीरेण जरामेनां प्रशास्तु वः । अहं तन्वाभिनवया युवा कामानवाप्नुयाम् ॥ २४.६३ ॥ न तेऽस्य प्रत्यगृह्णन्त यदुप्रभृतयो जराम् । चतुरस्तान्स राजर्षिरशपच्चेति नः श्रुतम् ॥ २४.६४ ॥ तमब्रवीत्ततः पूरुः कनीयान्सत्यविक्रमः । जरां मा देहि नवया तन्वा मे यौवनात्सुखी ॥ २४.६५ ॥ अहं जरां तवादाय राज्ये स्थास्यामि चाज्ञया । एवमुक्तः स राजर्षिस्तपोवीर्यसमाश्रयात् ॥ २४.६६ ॥ संस्थापयामास जरां तदा पुत्रे महात्मनि । पौरवेणाथ वयसा राजा यौवनमास्थितः ॥ २४.६७ ॥ ययातेश्चाथ वयसा राज्यं पूरुरकारयत् । ततो वर्षसहस्रान्ते ययातिरपराजितः ॥ २४.६८ ॥ अतृप्त इव कामानां पूरुं पुत्रमुवाच ह । त्वया दायादवानस्मि त्वं मे वंशकरः सुतः ॥ २४.६९ ॥ पौरवो वंश इत्येष ख्यातिं लोके गमिष्यति । ततः स नृपशार्दूलः पूरुं राज्येऽभिषिच्य च ॥ २४.७० ॥ कालेन महता पश्चात्कालधर्ममुपेयिवान् । पूरुवंशं प्रवक्ष्यामि शृणुध्वमृषिसत्तमाः । यत्र ते भारता जाता भरतान्वयवर्धनाः ॥ २४.७१ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण २५ *ऋषय ऊचुः किमर्थं पौरवो वंशः श्रेष्ठत्वं प्राप भूतले । ज्येष्ठस्यापि यदोर्वंशः किमर्थं हीयते श्रिया ॥ २५.१ ॥ अन्यद्ययातिचरितं सूत विस्तरतो वद । यस्मात्तत्पुण्यमायुष्यमभिनन्द्यं सुरैरपि ॥ २५.२ ॥ *सूत उवाच एतदेव पुरा पृष्टः शतानीकेन शौनकः । पुण्यं पवित्रमायुष्यं ययातिचरितं महत् ॥ २५.३ ॥ *शतानीक उवाच ययातिः पूर्वजोऽस्माकं दशमो यः प्रजापतेः । कथं स शुक्रतनयां लेभे परमदुर्लभाम् ॥ २५.४ ॥ एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं विस्तरेण तपोधन । आनुपूर्व्याच्च मे शंस पूरोर्वंशधरान्नृपान् ॥ २५.५ ॥ *शौनक उवाच ययातिरासीद्राजर्षिर्देवराजसमद्युतिः । तं शुक्रवृषपर्वाणौ वव्राते वै यथा पुरा ॥ २५.६ ॥ तत्तेऽहं सम्प्रवक्ष्यामि पृच्छतो राजसत्तम । देवयान्याश्च संयोगं ययातेर्नाहुषस्य च ॥ २५.७ ॥ सुराणामसुराणां च समजायत वै मिथः । ऐश्वर्यं प्रति संघर्षस्त्रैलोक्ये सचराचरे ॥ २५.८ ॥ जिगीषया ततो देवा वव्रुराङ्गिरसं मुनिम् । पौरोहित्ये च यज्ञार्थे काव्यं तूशनसं परे ॥ २५.९ ॥ ब्राह्मणौ तावुभौ नित्यमन्योन्यं स्पर्धिनौ भृशम् । तत्र देवा निजघ्नुर्यान् दानवान् युधि संगतान् ॥ २५.१० ॥ तान्पुनर्जीवयामास काव्यो विद्याबलाश्रयात् । ततस्ते पुनरुत्थाय योधयांचक्रिरे सुरान् ॥ २५.११ ॥ असुरास्तु निजघ्नुर्यान् सुरान्समरमूर्धनि । न तान्संजीवयामास बृहस्पतिरुदारधीः ॥ २५.१२ ॥ न हि वेद स तां विद्यां यां काव्यो वेद वीर्यवान् । संजीवनीं ततो देवा विषादमगमन्परम् ॥ २५.१३ ॥ अथ देवा भयोद्विग्नाः काव्यादुशनसस्तदा । ऊचुः कचमुपागम्य ज्येष्ठं पुत्रं बृहस्पतेः ॥ २५.१४ ॥ भजमानान्भजस्वास्मान् कुरु साहाय्यमुत्तमम् । यासौ विद्या निवसति ब्राह्मणेऽमिततेजसि ॥ २५.१५ ॥ शुक्रे तामाहर क्षिप्रं भागभाङ्नो भविष्यसि । वृषपर्वणः समीपेऽसौ शक्यो द्रष्टुं त्वया द्विजः ॥ २५.१६ ॥ रक्षते दानवांस्तत्र न स रक्षत्यदानवान् । तमाराधयितुं शक्तो नान्यः कश्चिदृते त्वया ॥ २५.१७ ॥ देवयानी च दयिता सुता तस्य महात्मनः । तामाराधयितुं शक्तो नान्यः कश्चन विद्यते ॥ २५.१८ ॥ शीलदाक्षिण्यमाधुर्यैराचारेण दमेन च । देवयान्यां तु तुष्टायां विद्यां तां प्राप्स्यसि ध्रुवम् ॥ २५.१९ ॥ तदा हि प्रेषितो देवैः समीपे वृषपर्वणः । तथेत्युक्त्वा तु स प्रायाद्बृहस्पतिसुतः कचः ॥ २५.२० ॥ स गत्वा त्वरितो राजन् देवैः सम्पूजितः कचः । असुरेन्द्रपुरे शुक्रं प्रणम्येदमुवाच ह ॥ २५.२१ ॥ ऋषेरङ्गिरसः पौत्रं पुत्रं साक्षाद्बृहस्पतेः । नाम्ना कचेति विख्यातं शिष्यं गृह्णातु मां भवान् ॥ २५.२२ ॥ ब्रह्मचर्यं चरिष्यामि त्वय्यहं परमं गुरो । अनुमन्यस्व मां ब्रह्मन् सहस्रपरिवत्सरान् ॥ २५.२३ ॥ *शुक्र उवाच कच सुस्वागतं तेऽस्तु प्रतिगृह्णामि ते वचः । अर्चयिष्येऽहमर्च्यं त्वामर्चितोऽस्तु बृहस्पतिः ॥ २५.२४ ॥ *शौनक उवाच कचस्तु तं तथेत्युक्त्वा प्रतिजग्राह तद्व्रतम् । आदिष्टं कविपुत्रेण शुक्रेणोशनसा स्वयम् ॥ २५.२५ ॥ व्रतं च व्रतकालं च यथोक्तं प्रत्यगृह्णत । आराधयन्नुपाध्यायं देवयानीं च भारत ॥ २५.२६ ॥ नित्यमाराधयिष्यंस्तां युवा यौवनगोचराम् । गायन्नृत्यन्वादयंश्च देवयानीमतोषयत् ॥ २५.२७ ॥ संशीलयन्देवयानीं कन्यां सम्प्राप्तयौवनाम् । पुष्पैः फलैः प्रेषणैश्च तोषयामास भार्गवीम् ॥ २५.२८ ॥ देवयान्यपि तं विप्रं नियमव्रतचारिणम् । अनुगायन्ती ललना रहः पर्यचरत्तदा ॥ २५.२९ ॥ पञ्च वर्षशतान्येवं कचस्य चरतो भृशम् । तत्तत्तीव्रं व्रतं बुद्ध्वा दानवास्तं ततः कचम् ॥ २५.३० ॥ गा रक्षन्तं वने दृष्ट्वा रहस्येनममर्षिताः । जघ्नुर्बृहस्पतेर्द्वेषान्निजरक्षार्थमेव च ॥ २५.३१ ॥ हत्वा सालावृकेभ्यश्च प्रायच्छंस्तिलशः कृतम् । ततो गावो निवृत्तास्ता अगोपाः स्वनिवेशनम् ॥ २५.३२ ॥ ता दृष्ट्वा रहिता गास्तु कचेनाभ्यागता वनात् । उवाच वचनं काले देवयान्यथ भार्गवम् ॥ २५.३३ ॥ हुतं चैवाग्निहोत्रं ते सूर्यश्चास्तं गतः प्रभो । अगोपाश्चागता गावः कचस्तात न दृश्यते ॥ २५.३४ ॥ व्यक्तं हतो धृतो वापि कचस्तात भविष्यति । तं विना नैव जीवामि वचः सत्यं ब्रवीम्यहम् ॥ २५.३५ ॥ *शुक्र उवाच अथेह्येहीति शब्देन मृतं संजीवयाम्यहम् । ततः संजीवनीं विद्यां प्रयुक्त्वा कचमाह्वयत् ॥ २५.३६ ॥ आहूतः प्रादुरभवत्कचः शुक्रं ननाम स । हतोऽहमिति चाचख्यौ राक्षसैर्धिषणात्मजः ॥ २५.३७ ॥ स पुनर्देवयान्युक्तः पुष्पाहारे यदृच्छया । वनं ययौ कचो विप्रः पठन्ब्रह्म च शाश्वतम् ॥ २५.३८ ॥ वने पुष्पाणि चिन्वन्तं ददृशुर्दानवाश्च तम् । ततोऽद्वितीयं तं हत्वा दग्धं कृत्वा च चूर्णवत् । प्रायच्छन् ब्राह्मणायैव सुरायामसुरास्तदा ॥ २५.३९ ॥ देवयान्यथ भूयोऽपि पितरं वाक्यमब्रवीत् । पुष्पाहारप्रेषणकृत्कचस्तात न दृश्यते ॥ २५.४० ॥ व्यक्तं हतो मृतो वापि कचस्तात भविष्यति । तं विना नैव जीवामि वचः सत्यं ब्रवीमि ते ॥ २५.४१ ॥ *शुक्र उवाच बृहस्पतेः सुतः पुत्रि कचः प्रेतगतिं गतः । विद्यया जीवितोऽप्येवं हन्यते करवाणि किम् ॥ २५.४२ ॥ मैनं शुचो मा रुद देवयानि न त्वादृशी मर्त्यमनु प्रशोचेत् । यस्यास्तव ब्रह्म च ब्राह्मणाश्च सेन्द्राश्च देवा वसवोऽश्विनौ च ॥ २५.४३ ॥ सुरद्विषश्चैव जगच्च सर्वमुपस्थितं मत्तपसः प्रभावात् । अशक्योऽयं जीवयितुं द्विजातिः संजीवितो यो वध्यते चैव भूयः ॥ २५.४४ ॥ *देवयान्युवाच यस्याङ्गिरा वृद्धतमः पितामहो बृहस्पतिश्चापि पिता तपोनिधिः । ऋषेः सुपुत्रं तमथापि पौत्रं कथं न शोचे यमहं न रुद्याम् ॥ २५.४५ ॥ स ब्रह्मचारी च तपोधनश्च सदोत्थितः कर्मसु चैव दक्षः । कचस्य मार्गं प्रतिपत्स्ये न भोक्ष्ये प्रियो हि मे तात कचोऽभिरूपः ॥ २५.४६ ॥ *शौनक उवाच स त्वेवमुक्तो देवयान्या महर्षिः संरम्भेण व्याजहाराथ काव्यः । असंशयं मामसुरा द्विषन्ति ये मे शिष्यानागतान्सूदयन्ति ॥ २५.४७ ॥ अब्राह्मणं कर्तुमिच्छन्ति रौद्रा एभिर्व्यर्थं प्रस्तुतो दानवैर्हि । तत्कर्मणाप्यस्य भवेदिहान्तः कं ब्रह्महत्या न दहेदपीन्द्रम् ॥ २५.४८ ॥ स तेनापृष्टो विद्यया चोपहूतः शनैर्वाचं जठरे व्याजहार । तमब्रवीत्केन चेहोपनीतो ममोदरे तिष्ठसि ब्रूहि वत्स ॥ २५.४९ ॥ *कच उवाच भवत्प्रसादान्न जहाति मां स्मृतिः सर्वं स्मरेयं यच्च यथा च वृत्तम् । न त्वेवं स्यात्तपसः क्षयो मे तत क्लेशं घोरतरं स्मरामि ॥ २५.५० ॥ असुरैः सुरायां भवतोऽस्मि दत्तो हत्वा दग्ध्वा चूर्णयित्वा च काव्य । ब्राह्मीं मायां त्वासुरी त्वत्र माया त्वयि स्थिते कथमेवाभिबाधते ॥ २५.५१ ॥ *शुक्र उवाच किं ते प्रियं करवाण्यद्य वत्से विनैव मे जीवितं स्यात्कचस्य । नान्यत्र कुक्षेर्मम भेदनाच्च दृश्येत्कचो मद्गतो देवयानि ॥ २५.५२ ॥ *देवयान्युवाच द्वौ मां शोकावग्निकल्पौ दहेतां कचस्य नाशस्तव चैवोपघातः । कचस्य नाशे मम नास्ति शर्म तवोपघाते जीवितुं नास्मि शक्ता ॥ २५.५३ ॥ *शुक्र उवाच संसिद्धरूपोऽसि बृहस्पतेः सुत यत्त्वां भक्तं भजते देवयानी । विद्यामिमां प्राप्नुहि जीवनीं त्वं न चेदिन्द्रः कचरूपी त्वमद्य ॥ २५.५४ ॥ न निवर्तेत्पुनर्जीवन् कश्चिदन्यो ममोदरात् । ब्राह्मणं वर्जयित्वैकं तस्माद्विद्यामवाप्नुहि ॥ २५.५५ ॥ पुत्रो भूत्वा निष्क्रमस्वोदरान्मे भित्त्वा कुक्षिं जीवय मां च तात । अवेक्षेथा धर्मवतीमवेक्षां गुरोः सकाशात्प्राप्य विद्यां सविद्यः ॥ २५.५६ ॥ *शौनक उवाच गुरोः सकाशात्समवाप्य विद्यां भित्त्वा कुक्षिं निर्विचक्राम विप्रः । प्रालेयाद्रेः शुक्लमुद्भिद्य शृङ्गं रात्र्यागमे पौर्णमास्यामिवेन्दुः ॥ २५.५७ ॥ दृष्ट्वा च तं पतितं वेदराशिमुत्थापयामास ततः कचोऽपि । विद्यां सिद्धां तामवाप्याभिवाद्य ततः कचस्तं गुरुमित्युवाच ॥ २५.५८ ॥ निधिं निधीनां वरदं वराणां ये नाद्रियन्ते गुरुमर्चनीयम् । प्रालेयाद्रिप्रोज्ज्वलद्भालसंस्थं पापांल्लोकांस्ते व्रजन्त्यप्रतिष्ठाः ॥ २५.५९ ॥ *शौनक उवाच सुरापानाद्वञ्चनात्प्रापयित्वा संज्ञानाशं चेतसश्चापि घोरम् । दृष्ट्वा कचं चापि तथाभिरूपं पीतं तथा सुरया मोहितेन ॥ २५.६० ॥ समन्युरुत्थाय महानुभावस्तदोशना विप्रहितं चिकीर्षुः । काव्यः स्वयं वाक्यमिदं जगाद सुरापानं प्रत्यसौ जातशङ्कः ॥ २५.६१ ॥ *शुक्र उवाच यो ब्राह्मणोऽद्यप्रभृतीह कश्चिन्मोहात्सुरां पास्यति मन्दबुद्धिः । अपेतधर्मा ब्रह्महा चैव स स्यादस्मिंल्लोके गर्हितः स्यात्परे च ॥ २५.६२ ॥ मया चेमां विप्रधर्मोक्तसीमां मर्यादां वै स्थापितां सर्वलोके । सन्तो विप्राः शुश्रुवांसो गुरूणां देवा दैत्याश्चोपशृण्वन्तु सर्वे ॥ २५.६३ ॥ *शौनक उवाच इतीदमुक्त्वा स महाप्रभावस्तपोनिधीनां निधिरप्रमेयः । तान्दानवांश्चैव निगूढबुद्धीनिदं समाहूय वचोऽभ्युवाच ॥ २५.६४ ॥ *शुक्र उवाच आचक्षे वो दानवा बालिशाः स्थ शिष्यः कचो वत्स्यति मत्समीपे । संजीवनीं प्राप्य विद्यां मयायं तुल्यप्रभावो ब्राह्मणो ब्रह्मभूतः ॥ २५.६५ ॥ *शौनक उवाच गुरोरुष्य सकाशे च दश वर्षशतानि सः । अनुज्ञातः कचो गन्तुमियेष त्रिदशालयम् ॥ २५.६६ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण २६ *शौनक उवाच समापितव्रतं तं तु विसृष्टं गुरुणा तदा । प्रस्थितं त्रिदशावासं देवयानीदमब्रवीत् ॥ २६.१ ॥ *देवयान्युवाच ऋषेरङ्गिरसः पौत्र वृत्तेनाभिजनेन च । भ्राजसे विद्यया चैव तपसा च दमेन च ॥ २६.२ ॥ ऋषिर्यथाङ्गिरा मान्यः पितुर्मम महायशाः । तथा मान्यश्च पूज्यश्च मम भूयो बृहस्पतिः ॥ २६.३ ॥ एवं ज्ञात्वा विजानीहि यद्ब्रवीमि तपोधन । व्रतस्थे नियमोपेते यथा वर्ताम्यहं त्वयि ॥ २६.४ ॥ स समापितविद्यो मां भक्तां न त्यक्तुमर्हसि । गृहाण पाणिं विधिवन्मम मन्त्रपुरस्कृतम् ॥ २६.५ ॥ *कच उवाच पूज्यो मान्यश्च भगवान् यथा मम पिता तव । तथा त्वमनवद्याङ्गि पूजनीयतमा मता ॥ २६.६ ॥ आत्मप्राणैः प्रियतमा भार्गवस्य महात्मनः । त्वं भद्रे धर्मतः पूज्या गुरुपुत्री सदा मम ॥ २६.७ ॥ यथा मम गुरुर्नित्यं मान्यः शुक्रः पिता तव । देवयानि तथैव त्वं नैवं मां वक्तुमर्हसि ॥ २६.८ ॥ *देवयान्युवाच गुरुपुत्रस्य पुत्रो मे न तु त्वमसि मे पितुः । तस्मान्मान्यश्च पूज्यश्च ममापि त्वं द्विजोत्तम ॥ २६.९ ॥ असुरैर्हन्यमाने तु कचे त्वयि पुनः पुनः । तदाप्रभृति या प्रीतिस्तां त्वमेव स्मरस्व मे ॥ २६.१० ॥ सौहार्दे चानुरागे च वेत्थ मे भक्तिमुत्तमाम् । न मामर्हसि धर्मज्ञ त्यक्तुं भक्तामनागसम् ॥ २६.११ ॥ *कच उवाच अनियोज्ये नियोगे मां नियुनक्षि शुभव्रते । प्रसीद सुभ्रूर्मह्यं त्वं गुरोर्गुरुतरा शुभे ॥ २६.१२ ॥ यत्रोषितं विशालाक्षि त्वया चन्द्रनिभानने । तत्राहमुषितो भद्रे कुक्षौ काव्यस्य भामिनि ॥ २६.१३ ॥ भगिनी धर्मतो मे त्वं मैवं वोचः शुभानने । सुखेनाध्युषितो भद्रे न मन्युर्विद्यते मम ॥ २६.१४ ॥ आपृच्छे त्वां गमिष्यामि शिवमस्त्वथ मे पथि । अविरोधेन धर्मस्य स्मर्तव्योऽस्मि कथान्तरे । अप्रमत्तोद्यता नित्यमाराधय गुरुं मम ॥ २६.१५ ॥ *देवयान्युवाच दैत्यैर्हतस्त्वं यद्भर्तृबुद्ध्या त्वं रक्षितो मया । यदि मां धर्मकामार्थं प्रत्याख्यास्यसि धर्मतः ॥ २६.१६ ॥ ततः कच न ते विद्या सिद्धिमेषा गमिष्यति ॥ २६.१७ ॥ *कच उवाच गुरुपुत्रीति कृत्वाहं प्रत्याख्यास्ये न दोषतः । गुरुणा चाभ्यनुज्ञातः काममेव शपस्व माम् ॥ २६.१८ ॥ आर्षं धर्मं ब्रुवाणोऽहं देवयानि यथा त्वया । शप्तुं नार्होऽस्मि कल्याणि कामतोऽद्य च धर्मतः ॥ २६.१९ ॥ तस्माद्भवत्या यः कामो न तथा सम्भविष्यति । ऋषिपुत्रो न ते कश्चिज्जातु पाणिं ग्रहीष्यति ॥ २६.२० ॥ फलिष्यति न मे विद्या त्वद्वचश्चेति तत्तया । अध्यापयिष्यामि च यं तस्य विद्या फलिष्यति ॥ २६.२१ ॥ *शौनक उवाच एवमुक्त्वा नृपश्रेष्ठ देवयानीं कचस्तदा । त्रिदशेशालयं शीघ्रं जगाम द्विजसत्तमः ॥ २६.२२ ॥ तमागतमभिप्रेक्ष्य देवाः सेन्द्रपुरोगमाः । बृहस्पतिं सभाज्येदं कचमाहुर्मुदान्विताः ॥ २६.२३ ॥ *देवा ऊचुः त्वं कचास्मद्धितं कर्म कृतवान्महदद्भुतम् । न ते यशः प्रणशिता भागभाक्च भविष्यसि ॥ २६.२४ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण २७ *शौनक उवाच कृतविद्ये कचे प्राप्ते हृष्टरूपा दिवौकसः । कचादवेत्य तां विद्यां कृतार्था भरतर्षभ ॥ २७.१ ॥ सर्व एव समागम्य शतक्रतुमथाब्रुवन् । कालस्त्वद्विक्रमस्याद्य जहि शत्रून्पुरंदर ॥ २७.२ ॥ एवमुक्तस्तु सह तैस्त्रिदशैर्मघवांस्तदा । तथेत्युक्त्वोपचक्राम सोऽपश्यद्विपिने स्त्रियः ॥ २७.३ ॥ क्रीडन्तीनां तु कन्यानां वने चैत्ररथोपमे । वायुर्भूतः स वस्त्राणि सर्वाण्येव व्यमिश्रयत् ॥ २७.४ ॥ ततो जलात्समुत्तीर्य ताः कन्याः सहितास्तदा । वस्त्राणि जगृहुस्तानि यथासंस्थान्यनेकशः ॥ २७.५ ॥ तत्र वासो देवयान्याः शर्मिष्ठा जगृहे तदा । व्यतिक्रममजानन्ती दुहिता वृषपर्वणः ॥ २७.६ ॥ ततस्तयोर्मिथस्तत्र विरोधः समजायत । देवयान्याश्च राजेन्द्र शर्मिष्ठायाश्च तत्कृते ॥ २७.७ ॥ *देवयान्युवाच कस्माद्गृह्णासि मे वस्त्रं शिष्या भूत्वा ममासुरि । समुदाचारहीनाया न ते श्रेयो भविष्यति ॥ २७.८ ॥ *शर्मिष्ठोवाच आसीनं च शयानं च पिता ते पितरं मम । स्तौति पृच्छति चाभीक्ष्णं नीचस्थः सुविनीतवत् ॥ २७.९ ॥ याचतस्त्वं च दुहिता स्तुवतः प्रतिगृह्णतः । सुताहं स्तूयमानस्य ददतो न तु गृह्णतः ॥ २७.१० ॥ अनायुधा सायुधायाः किं त्वं कुप्यसि भिक्षुकि । लप्स्यसे प्रतियोद्धारं न च त्वां गणयाम्यहम् ॥ २७.११ ॥ *शौनक उवाच सा विस्मयं देवयानीं गतां सक्तां च वाससि । शर्मिष्ठा प्राक्षिपत्कूपे ततः स्वपुरमाविशत् ॥ २७.१२ ॥ हतेयमिति विज्ञाय शर्मिष्ठा पापनिश्चया । अनवेक्ष्य ययौ तस्मात्क्रोधवेगपरायणा ॥ २७.१३ ॥ अथ तं देशमभ्यागाद्ययातिर्नहुषात्मजः । श्रान्तयुग्यः श्रान्तरूपो मृगलिप्सुः पिपासितः ॥ २७.१४ ॥ नाहुषिः प्रेक्षमाणो हि स निपाने गतोदके । ददर्श कन्यां तां तत्र दीप्तामग्निशिखामिव ॥ २७.१५ ॥ तामपृच्छत्स दृष्ट्वैव कन्याममरवर्णिनीम् । सान्त्वयित्वा नृपश्रेष्ठः साम्ना परमवल्गुना ॥ २७.१६ ॥ का त्वं चारुमुखी श्यामा सुमृष्टमणिकुण्डला । दीर्घं ध्यायसि चात्यर्थं कस्माच्छ्वसिषि चातुरा ॥ २७.१७ ॥ कथं च पतिता ह्यस्मिन् कूपे वीरुत्तृणावृते । दुहिता चैव कस्य त्वं वद सर्वं सुमध्यमे ॥ २७.१८ ॥ *देवयान्युवाच योऽसौ देवैर्हतान् दैत्यानुत्थापयति विद्यया । तस्य शुक्रस्य कन्याहं त्वं मां नूनं न बुध्यसे ॥ २७.१९ ॥ एष मे दक्षिणो राजन् पाणिस्ताम्रनखाङ्गुलिः । समुद्धर गृहीत्वा मां कुलीनस्त्वं हि मे मतः ॥ २७.२० ॥ जानामि त्वां च संशान्तं वीर्यवन्तं यशस्विनम् । तस्मान्मां पतितां कूपादस्मादुद्धर्तुमर्हसि ॥ २७.२१ ॥ *शौनक उवाच तामथ ब्राह्मणीं स्त्रीं च विज्ञाय नहुषात्मजः । गृहीत्वा दक्षिणे पाणावुज्जहार ततोऽवटात् ॥ २७.२२ ॥ उद्धृत्य चैनां तरसा तस्मात्कूपान्नराधिपः । आमन्त्रयित्वा सुश्रोणीं ययातिः स्वपुरं ययौ ॥ २७.२३ ॥ गते तु नाहुषे तस्मिन् देवयान्यपि निन्दिता । उवाच शोकसंतप्ता घूर्णिकामागतां पुनः ॥ २७.२४ ॥ *देवयान्युवाच त्वरितं घूर्णिके गच्छ सर्वमाचक्ष्व मे पितुः । नेदानीं तु प्रवेक्ष्यामि नगरं वृषपर्वणः ॥ २७.२५ ॥ *शौनक उवाच सा तु वै त्वरितं गत्वा घूर्णिकासुरमन्दिरम् । दृष्ट्वा काव्यमुवाचेदं कम्पमाना विचेतना ॥ २७.२६ ॥ आचख्यौ च महाभागा देवयानी वने हता । शर्मिष्ठया महाप्राज्ञ दुहित्रा वृषपर्वणः ॥ २७.२७ ॥ श्रुत्वा दुहितरं काव्यस्तदा शर्मिष्ठया हताम् । त्वरया निर्ययौ दुःखान्मार्गमाणः सुतां वने ॥ २७.२८ ॥ दृष्ट्वा दुहितरं काव्यो देवयानीं तपोवने । बाहुभ्यां सम्परिष्वज्य दुःखितो वाक्यमब्रवीत् ॥ २७.२९ ॥ आत्मदोषैर्नियच्छन्ति सर्वे दुःखसुखे जनाः । मन्ये दुश्चरितं तेऽस्ति तस्येयं निष्कृतिः कृता ॥ २७.३० ॥ *देवयान्युवाच निष्कृतिर्वास्तु वा मास्तु शृणुष्वावहितो मम । शर्मिष्ठया यदुक्तास्मि दुहित्रा वृषपर्वणः ॥ २७.३१ ॥ सत्यं किलैतत्सा प्राह दैत्यानामस्मि गायना । एवं हि मे कथयति शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी ॥ २७.३२ ॥ वचनं तीक्ष्णपरुषं क्रोधरक्तेक्षणा भृशम् । स्तुवतो दुहितासि त्वं याचतः प्रतिगृह्णतः ॥ २७.३३ ॥ सुताहं स्तूयमानस्य ददतोऽप्रतिगृह्णतः । इति मामाह शर्मिष्ठा दुहिता वृषपर्वणः । क्रोधसंरक्तनयना दर्पपूर्णानना ततः ॥ २७.३४ ॥ यद्यहं स्तुवतस्तात दुहिता प्रतिगृह्णतः । प्रसादयिष्ये शर्मिष्ठामित्युक्ता हि सखी मया ॥ २७.३५ ॥ *शुक्र उवाच स्तुवतो दुहिता न त्वं भद्रे न प्रतिगृह्णतः । अतस्त्वं स्तूयमानस्य दुहिता देवयान्यसि ॥ २७.३५ ॥ वृषपर्वैव तद्वेद शक्रो राजा च नाहुषः । अचिन्त्यं ब्रह्म निर्द्वंद्वमैश्वरं हि बलं मम ॥ २७.३७ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण २८ *शुक्र उवाच यः परेषां नरो नित्यमतिवादांस्तितिक्षति । देवयानि विजानीहि तेन सर्वमिदं जितम् ॥ २८.१ ॥ यः समुत्पतितं क्रोधं निगृह्णाति हयं यथा । स यन्तेत्युच्यते सद्भिर्न यो रश्मिषु लम्बते ॥ २८.२ ॥ यः समुत्पतितं क्रोधमक्रोधने नियच्छति । देवयानि विजानीहि तेन सर्वमिदं जितम् ॥ २८.३ ॥ यः समुत्पतितं कोपं क्षमयैव निरस्यति । यथोरगस्त्वचं जीर्णां स वै पुरुष उच्यते ॥ २८.४ ॥ यस्तु भावयते धर्मं योऽतिमात्रं तितिक्षति । यश्च तप्तो न तपति भृशं सोऽर्थस्य भाजनम् ॥ २८.५ ॥ यो यजेदश्वमेधेन मासि मासि शतं समाः । यस्तु कुप्येन्न सर्वस्य तयोरक्रोधनो वरः ॥ २८.६ ॥ ये कुमाराः कुमार्यश्च वैरं कुर्युरचेतसः । नैतत्प्राज्ञस्तु कुर्वीत विदुस्ते न बलाबलम् ॥ २८.७ ॥ *देवयान्युवाच वेदाहं तात बालापि कार्याणां तु गतागतम् । क्रोधे चैवातिवादे वा कार्यस्यापि बलाबले ॥ २८.८ ॥ शिष्यस्याशिष्यवृत्तं हि न क्षन्तव्यं बुभूषुणा । असत्संकीर्णवृत्तेषु वासो मम न रोचते ॥ २८.९ ॥ पुंसो ये नाभिनन्दन्ति वृत्तेनाभिजनेन च । न तेषु निवसेत्प्राज्ञः श्रेयोर्थी पापबुद्धिषु ॥ २८.१० ॥ ये नैनमभिजानन्ति वृत्तेनाभिजनेन च । तेषु साधुषु वस्तव्यं स वासः श्रेष्ठ उच्यते ॥ २८.११ ॥ तन्मे मथ्नाति हृदयमग्निकल्पमिवारणम् । वाग्दुरुक्तं महाघोरं दुहितुर्वृषपर्वणः ॥ २८.१२ ॥ न ह्यतो दुष्करं मन्ये तात लोकेष्वपि त्रिषु । यः सपत्नश्रियं दीप्तां हीनश्रीः पर्युपासते ॥ २८.१३ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण २९ *शौनक उवाच ततः काव्यो भृगुश्रेष्ठः समन्युरुपगम्य ह । वृषपर्वाणमासीनमित्युवाचाविचारयन् ॥ २९.१ ॥ नाधर्मश्चरितो राजन् सद्यः फलति गौरिव । शनैरावर्त्यमानस्तु मूलान्यपि निकृन्तति ॥ २९.२ ॥ यदि नात्मनि पुत्रेषु न चेत्पश्यति नप्तृषु । पापमाचरितं कर्म त्रिवर्गमतिवर्तते ॥ २९.३ ॥ फलत्येवं ध्रुवं पापं गुरुभुक्तमिवोदरे । यदा घातयसे विप्रं कचमाङ्गिरसं तदा ॥ २९.४ ॥ अपापशीलं धर्मज्ञं शुश्रूषुं मद्गृहे रतम् । वधादनर्हतस्तस्य वधाच्च दुहितुर्मम ॥ २९.५ ॥ वृषपर्वन्निबोध त्वं त्यक्ष्यामि त्वां सबान्धवम् । स्थातुं त्वद्विषये राजन्न शक्नोमि त्वया सह ॥ २९.६ ॥ अद्यैवमभिजानामि दैत्यं मिथ्याप्रलापिनम् । यतस्त्वमात्मनोदीर्णां दुहितां किमुपेक्षसे ॥ २९.७ ॥ *वृषपर्वोवाच नावद्यं न मृषावादं त्वयि जानामि भार्गव । त्वयि सत्यं च धर्मश्च तत्प्रसीदतु मां भवान् ॥ २९.८ ॥ अद्यास्मानपहाय त्वमितो यास्यसि भार्गव । समुद्रं सम्प्रवेक्ष्यामि नान्यदस्ति परायणम् ॥ २९.९ ॥ *शुक्र उवाच समुद्रं प्रविशध्वं वो दिशो वा व्रजतासुराः । दुहितुर्नाप्रियं सोढुं शक्तोऽहं दयिता हि मे ॥ २९.१० ॥ प्रसाद्यतां देवयानी जीवितं यत्र मे स्थितम् । योगक्षेमकरस्तेऽहमिन्द्रस्येव बृहस्पतिः ॥ २९.११ ॥ *वृषपर्वोवाच यत्किंचिदसुरेन्द्राणां विद्यते वसु भार्गव । भुवि हस्तिरथाश्वं वा तस्य त्वं मम चेश्वरः ॥ २९.१२ ॥ *शुक्र उवाच यत्किंचिदस्ति द्रविणं दैत्येन्द्राणां महासुर । तस्येश्वरोऽस्मि यद्येतद्देवयानी प्रसाद्यताम् ॥ २९.१३ ॥ *शौनक उवाच ततस्तु त्वरितः शुक्रस्तेन राज्ञा समं ययौ । उवाच चैनां सुभगे प्रतिपन्नं वचस्तव ॥ २९.१४ ॥ *देवयान्युवाच यदि त्वमीश्वरस्तात राज्ञो वित्तस्य भार्गव । नाभिजानामि तत्तेऽहं राजा वदतु मां स्वयम् ॥ २९.१५ ॥ *वृषपर्वोवाच यं काममभिजानासि देवयानि शुचिस्मिते । तत्तेऽहं सम्प्रदास्यामि यद्यपि स्यात्सुदुर्लभम् ॥ २९.१६ ॥ *देवयान्युवाच दासीं कन्यासहस्रेण शर्मिष्ठामभिकामये । अनुयास्यति मां तत्र यत्र दास्यति मे पिता ॥ २९.१७ ॥ *वृषपर्वोवाच उत्तिष्ठ धात्रि गच्छ त्वं शर्मिष्ठां शीघ्रमानय । यं च कामयते कामं देवयानी करोतु तम् ॥ २९.१८ ॥ *शौनक उवाच ततो धात्री तत्र गत्वा शर्मिष्ठामिदमब्रवीत् । उत्तिष्ठ भद्रे शर्मिष्ठे ज्ञातीनां सुखमावह ॥ २९.१९ ॥ त्यजति ब्राह्मणः शिष्यान् देवयान्या प्रचोदितः । यं सा कामयते कामं स कार्योऽत्र त्वयानघे । दासीत्वमभिजातासि देवयान्याः सुशोभने ॥ २९.२० ॥ *शर्मिष्ठोवाच यं च कामयते कामं करवाण्यहमद्य तम् । मा गान्मन्युवशं शुक्रो देवयानी च मत्कृते ॥ २९.२१ ॥ *शौनक उवाच ततः कन्यासहस्रेण वृता शिबिकया तदा । पितुर्निदेशात्त्वरिता निश्चक्राम पुरोत्तमात् ॥ २९.२२ ॥ *शर्मिष्ठोवाच अहं कन्यासहस्रेण दाशी ते परिचारिका । ध्रुवं त्वां तत्र यास्यामि यत्र दास्यति ते पिता ॥ २९.२३ ॥ *देवयान्युवाच स्तुवतो दुहिता चाहं याचतः प्रतिगृह्णतः । स्तूयमानस्य दुहिता कथं दासी भविष्यसि ॥ २९.२४ ॥ *शर्मिष्ठोवाच येन केनचिदार्तानां ज्ञातीनां सुखमावहेत् । अनुयास्याम्यहं तत्र यत्र दास्यति ते पिता ॥ २९.२५ ॥ *शौनक उवाच प्रतिश्रुते दासभावे दुहित्रा वृषपर्वणः । देवयानी नृपश्रेष्ठ पितरं वाक्यमब्रवीत् ॥ २९.२६ ॥ *देवयान्युवाच प्रविशामि पुरं तात तुष्टास्मि द्विजसत्तम । अमोघं तव विज्ञानमस्ति विद्याबलं च ते ॥ २९.२७ ॥ *शौनक उवाच एवमुक्तो द्विजश्रेष्ठो दुहित्रा सुमहायशाः । प्रविवेश पुरं हृष्टः पूजितः सर्वदानवैः ॥ २९.२८ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ३० *शौनक उवाच अथ दीर्घेण कालेन देवयानी नृपोत्तम । वनं तदैव निर्याता क्रीडार्थं वरवर्णिनी ॥ ३०.१ ॥ तेन दासीसहस्रेण सार्धं शर्मिष्ठया तदा । तमेव देशं सम्प्राप्ता यथाकामं चचार सा ॥ ३०.२ ॥ ताभिः सखीभिः सहिता सर्वाभिर्मुदिता भृशम् । क्रीडन्त्योऽभिरताः सर्वाः पिबन्त्यो मधु माधवम् ॥ ३०.३ ॥ खादन्त्यो विविधान्भक्ष्यान् फलानि विविधानि च । पुनश्च नाहुषो राजा मृगलिप्सुर्यदृच्छया ॥ ३०.४ ॥ तमेव देशं सम्प्राप्तो जललिप्सुः प्रतर्षितः । ददर्श देवयानीं च शर्मिष्ठां ताश्च योषितः ॥ ३०.५ ॥ पिबन्त्यो ललनास्ताश्च दिव्याभरणभूषिताः । उपविष्टां च ददृशे देवयानीं शुचिस्मिताम् ॥ ३०.६ ॥ रूपेणाप्रतिमां तासां स्त्रीणां मध्ये वराङ्गनाम् । शर्मिष्ठया सेव्यमानां पादसंवाहनादिभिः ॥ ३०.७ ॥ *ययातिरुवाच द्वाभ्यां कन्यासहस्राभ्यां द्वे कन्ये परिवारिते । गोत्रे च नामनी चैव द्वयोः पृच्छाम्यतो ह्यहम् ॥ ३०.८ ॥ *देवयान्युवाच आख्यास्याम्यहमादत्स्व वचनं मे नराधिप । शुको नामासुरगुरुः सुतां जानीहि तस्य माम् ॥ ३०.९ ॥ इयं च मे सखी दासी यत्राहं तत्र गामिनी । दुहिता दानवेन्द्रस्य शर्मिष्ठा वृषपर्वणः ॥ ३०.१० ॥ *ययातिरुवाच कथं तु ते सखी दासी कन्येयं वरवर्णिनी । असुरेन्द्रसुता सुभूः परं कौतूहलं हि मे ॥ ३०.११ ॥ *देवयान्युवाच सर्वमेव नरव्याघ्र विधानमनुवर्तते । विधिना विहितं ज्ञात्वा मा विचित्रं मनः कृथाः ॥ ३०.१२ ॥ राजवद्रूपवेषौ ते ब्राह्मीं वाचं बिभर्षि च । किंनामा त्वं कुतश्चासि कस्य पुत्रश्च शंस मे ॥ ३०.१३ ॥ *ययातिरुवाच ब्रह्मचर्येण वेदो मे कृत्स्नः श्रुतिपथं गतः । राजाहं राजपुत्रश्च ययातिरिति विश्रुतः ॥ ३०.१४ ॥ *देवयान्युवाच केन चार्थेन नृपते ह्येनं देशं समागतः । जिघृक्षुर्वारि यत्किंचिदथवा मृगलिप्सया ॥ ३०.१५ ॥ *ययातिरुवाच मृगलिप्सुरहं भद्रे पानीयार्थमिहागतः । बहुधाप्यनुयुक्तोऽस्मि त्वमनुज्ञातुमर्हसि ॥ ३०.१६ ॥ *देवयान्युवाच द्वाभ्यां कन्यासहस्राभ्यां दास्या शर्मिष्ठया सह । त्वदधीनास्मि भद्रं ते सखे भर्ता च मे भव ॥ ३०.१७ ॥ *ययातिरुवाच विद्ध्यौशनसि भद्रं ते न त्वदर्होऽस्मि भामिनि । अविवाह्याः स्म राजानो देवयानि पितुस्तव ॥ ३०.१८ ॥ *देवयान्युवाच संसृष्टं ब्रह्मणा क्षत्रं क्षत्रं ब्रह्मणि संश्रितम् । ऋषिश्च ऋषिपुत्रश्च नाहुषाद्य भजस्व माम् ॥ ३०.१९ ॥ *ययातिरुवाच एकदेहोद्भवा वर्णाश्चत्वारोऽपि वरानने । पृथग्धर्माः पृथक्छौचास्तेषां वै ब्राह्मणो वरः ॥ ३०.२० ॥ *देवयान्युवाच पाणिग्रहो नाहुषायं न पुंभिः सेवितः पुरा । त्वं पाणिमग्रहीदग्रे वृणोमि त्वामहं ततः ॥ ३०.२१ ॥ कथं तु मे मनस्विन्याः पाणिमन्यः पुमान्स्पृशेत् । गृहीतमृषिपुत्रेण स्वयं वाप्यृषिणा त्वया ॥ ३०.२२ ॥ *ययातिरुवाच क्रुद्धादाशीविषात्सर्पाज्ज्वलनात्सर्वतोमुखात् । दुराधर्षतरो विप्रः पुरुषेण विजानता ॥ ३०.२३ ॥ *देवयान्युवाच कथमाशीविषात्सर्पाज्ज्वलनात्सर्वतोमुखात् । दुराधर्षतरो विप्र इत्यात्थ पुरुषर्षभ ॥ ३०.२४ ॥ *ययातिरुवाच दशेदाशीविषस्त्वेकं शस्त्रेणैकश्च वध्यते । हन्ति विप्रः सराष्ट्राणि पुराण्यपि हि कोपितः ॥ ३०.२५ ॥ दुराधर्षतरो विप्रस्तस्माद्भीरु मतो मम । अतोऽदत्तां च पित्रा त्वां भद्रे न विवहाम्यहम् ॥ ३०.२६ ॥ *देवयान्युवाच दत्तां वहस्व पित्रा मां त्वं हि राजन्वृतो मया । अयाचतो भयं नास्ति दत्तां च प्रतिगृह्णतः ॥ ३०.२७ ॥ *शौनक उवाच त्वरितं देवयान्याथ प्रेषिता पितुरात्मनः । सर्वं निवेदयामास धात्री तस्मै यथातथम् ॥ ३०.२८ ॥ श्रुत्वैव च स राजानं दर्शयामास भार्गवः । दृष्ट्वैवमागतं विप्रं ययातिः पृथिवीपतिः ॥ ३०.२९ ॥ ववन्दे ब्राह्मणं काव्यं प्राञ्जलिः प्रणतः स्थितः । तं चाप्यभ्यवदत्काव्यः साम्ना परमवल्गुना ॥ ३०.३० ॥ *देवयान्युवाच राजायं नाहुषस्तात दुर्गमे पाणिमग्रहीत् । नमस्ते देहि मामस्मै लोके नान्यं पतिं वृणे ॥ ३०.३१ ॥ *शुक्र उवाच वृतोऽनया पतिर्वीर सुतया त्वं ममेष्टया । गृहाणेमां मया दत्तां महिषीं नहुषात्मज ॥ ३०.३२ ॥ *ययातिरुवाच अधर्मो मां स्पृशेदेवं पापमस्याश्च भार्गव । वर्णसंकरतो ब्रह्मन्निति त्वां प्रवृणोम्यहम् ॥ ३०.३३ ॥ *शुक्र उवाच अधर्मात्त्वां विमुञ्चामि वरं वरय चेप्सितम् । अस्मिन्विवाहे त्वं श्लाघ्यो रहः पापं नुदामि ते ॥ ३०.३४ ॥ वहस्व भार्यां धर्मेण देवयानीं शुचिस्मिताम् । अनया सह सम्प्रीतिमतुलां समवाप्नुहि ॥ ३०.३५ ॥ इयं चापि कुमारी ते शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी । संपूज्या सततं राजन्न चैनां शयने ह्वय ॥ ३०.३६ ॥ *शौनक उवाच एवमुक्तो ययातिस्तु शुक्रं कृत्वा प्रदक्षिणम् । जगाम स्वपुरं हृष्टः सोऽनुज्ञातो महात्मना ॥ ३०.३७ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ३१ *शौनक उवाच ययातिः स्वपुरं प्राप्य महेन्द्रपुरसंनिभम् । प्रविश्यान्तःपुरं तत्र देवयानीं न्यवेशयत् ॥ ३१.१ ॥ देवयान्याश्चानुमते सुतां तां वृषपर्वणः । अशोकवनिकाभ्याशे गृहं कृत्वा न्यवेशयत् ॥ ३१.२ ॥ वृतां दासीसहस्रेण शर्मिष्ठामासुरायणीम् । वासोभिरन्नपानैश्च संविभज्य सुसंवृताम् ॥ ३१.३ ॥ देवयान्या तु सहितः स नृपो नहुषात्मजः । विजहार बहूनब्दान् देववन्मुदितो भृशम् ॥ ३१.४ ॥ ऋतुकाले तु सम्प्राप्ते देवयानी वराङ्गना । लेभे गर्भं प्रथमतः कुमारश्च व्यजायत ॥ ३१.५ ॥ गते वर्षसहस्रे तु शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी । ददर्श यौवनं प्राप्ता ऋतुं सा कमलेक्षणा ॥ ३१.६ ॥ चिन्तयामास धर्मज्ञा ऋतुप्राप्तौ च भामिनी । ऋतुकालश्च सम्प्राप्तो न कश्चिन्मे पतिर्वृतः ॥ ३१.७ ॥ किं प्राप्तं किंच कर्तव्यं कथं कृत्वा सुखं भवेत् । देवयानी प्रसूतासौ वृथाहं प्राप्तयौवना ॥ ३१.८ ॥ यथा तया वृतो भर्ता तथैवाहं वृणोमि तम् । राज्ञा पुत्रफलं देयमिति मे निश्चिता मतिः । अपीदानीं स धर्मात्मा रहो मे दर्शनं व्रजेत् ॥ ३१.९ ॥ *शौनक उवाच अथ निष्क्रम्य राजासौ तस्मिन्काले यदृच्छया । अशोकवनिकाभ्याशे शर्मिष्ठां प्राप्य विस्मितः ॥ ३१.१० ॥ तमेकं रहसि दृष्ट्वा शर्मिष्ठा चारुहासिनी । प्रत्युद्गम्याञ्जलिं कृत्वा राजानं वाक्यमब्रवीत् ॥ ३१.११ ॥ *शर्मिष्ठोवाच सोमश्चेन्द्रश्च वायुश्च यमश्च वरुणश्च वा । तव वा नाहुष गृहे कः स्त्रियं द्रष्टुमर्हति ॥ ३१.१२ ॥ रूपाभिजनशीलैर्हि त्वं राजन्वेत्थ मां सदा । सा त्वां याचे प्रसाद्येह रन्तुमेहि नराधिप ॥ ३१.१३ ॥ *ययातिरुवाच वेद्मि त्वां शीलसम्पन्नां दैत्यकन्यामनिन्दिताम् । रूपं तु ते न पश्यामि सूच्यग्रमपि निन्दितम् ॥ ३१.१४ ॥ मामब्रवीत्तदा शुक्रो देवयानीं यदावहम् । नेयमाह्वयितव्या ते शयने वार्षपर्वणी ॥ ३१.१५ ॥ *शर्मिष्ठोवाच न नर्मयुक्तं वचनं हिनस्ति न स्त्रीषु राजन्न विवाहकाले । प्राणात्यये सर्वधनापहारे पञ्चानृतान्याहुरपातकानि ॥ ३१.१६ ॥ पृष्टास्तु साक्ष्ये प्रवदन्ति चान्यथा भवन्ति मिथ्यावचना नरेन्द्र ते । एकार्थतायां तु समाहितायां मिथ्या वदन्तं ह्यनृतं हिनस्ति ॥ ३१.१७ ॥ *ययातिरुवाच राजा प्रमाणं भूतानां स विनश्येन्मृषा वदन् । अर्थकृच्छ्रमपि प्राप्य न मिथ्या कर्तुमुत्सहे ॥ ३१.१८ ॥ *शर्मिष्ठोवाच समावेतौ मतौ राजन् पतिः सख्याश्च यः पतिः । समं विवाह इत्याहुः सख्या मेऽसि पतिर्यतः ॥ ३१.१९ ॥ *ययातिरुवाच दातव्यं याचमानस्य हीति मे व्रतमाहितम् । त्वं च याचसि कामं मां ब्रूहि किं करवाणि तत् ॥ ३१.२० ॥ *शर्मिष्ठोवाच अधर्मात्त्राहि मां राजन् धर्मं च प्रतिपादय । त्वत्तोऽपत्यवती लोके चरेयं धर्ममुत्तमम् ॥ ३१.२१ ॥ त्रय एवाधना राजन् भार्या दासस्तथा सुतः । यत्ते समधिगच्छन्ति यस्य ते तस्य तद्धनम् ॥ ३१.२२ ॥ देवयान्या भुजिष्यास्मि वश्या च तव भार्गवी । सा चाहं च त्वया राजन् भरणीयां भजस्व माम् ॥ ३१.२३ ॥ *शौनक उवाच एवमुक्तस्तया राजा तथ्यमित्यभिजज्ञिवान् । पूजयामास शर्मिष्ठां धर्मं च प्रतिपादयन् ॥ ३१.२४ ॥ स समागम्य शर्मिष्ठां यथाकाममवाप्य च । अन्योन्यं चाभिसंपूज्य जग्मतुस्तौ यथागतम् ॥ ३१.२५ ॥ तस्मिन्समागमे सुभ्रूः शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी । लेभे गर्भं प्रथमतस्तस्मान्नृपतिसत्तमात् ॥ ३१.२६ ॥ प्रजज्ञे च ततः काले राज्ञी राजीवलोचना । कुमारं देवगर्भाभमादित्यसमतेजसम् ॥ ३१.२७ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ३२ *शौनक उवाच श्रुत्वा कुमारं जातं सा देवयानी शुचिस्मिता । चिन्तयाविष्टदुःखार्ता शर्मिष्ठां प्रति भारत ॥ ३२.१ ॥ ततोऽभिगम्य शर्मिष्ठां देवयान्यब्रवीदिदम् । किमर्थं वृजिनं सुभ्रूः कृतं ते कामलुब्धया ॥ ३२.२ ॥ *शर्मिष्ठोवाच ऋषिरभ्यागतः कश्चिद्धर्मात्मा वेदपारगः । स मया तु वरः कामं याचितो धर्मसंहतम् ॥ ३२.३ ॥ नाहमन्यायतः काममाचरामि शुचिस्मिते । तस्मादृषेर्ममापत्यमिति सत्यं ब्रवीमि ते ॥ ३२.४ ॥ *देवयान्युवाच पद्येतदेवं शर्मिष्ठे न मन्युर्विद्यते मम । अपत्यं यदि ते लब्धं ज्येष्ठाच्छ्रेष्ठाच्च वै द्विजात् ॥ ३२.५ ॥ शोभनं भीरु सत्यं चेत्कथं स ज्ञायते द्विजः । गोत्रनामाभिजनतः श्रोतुमिच्छामि तं द्विजम् ॥ ३२.६ ॥ *शर्मिष्ठोवाच ओजसा तेजसा चैव दीप्यमानं रविं यथा । तं दृष्ट्वा मम संप्रष्टुं शक्तिर्नासीच्छुचिस्मिते ॥ ३२.७ ॥ *शौनक उवाच अन्योन्यमेवमुक्त्वा च सम्प्रहस्य च ते मिथः । जगाम भार्गवी वेश्म तथ्यमित्यभिजानती ॥ ३२.८ ॥ ययातिर्देवयान्यां तु पुत्रावजनयन्नृपः । यदुं च तुर्वसुं चैव शक्रविष्णू इवापरौ ॥ ३२.९ ॥ तस्मादेव तु राजर्षेः शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी । द्रुह्यं चानुं च पूरुं च त्रीन्कुमारानजीजनत् ॥ ३२.१० ॥ ततः काले च कस्मिंश्चिद्देवयानी शुचिस्मिता । ययातिसहिता राजञ्जगाम हरितं वनम् ॥ ३२.११ ॥ ददर्श च तदा तत्र कुमारान्देवरूपिणः । क्रीडमानान् तु विस्रब्धान् विस्मिता चेदमब्रवीत् ॥ ३२.१२ ॥ *देवयान्युवाच कस्यैते दारका राजन् देवपुत्रोपमाः शुभाः । वर्चसा रूपतश्चैव दृश्यन्ते सदृशास्तव ॥ ३२.१३ ॥ एवं पृष्ट्वा तु राजानं कुमारान्पर्यपृच्छत । किं नामधेयगोत्रे वः पुत्रका ब्राह्मणः पिता ॥ ३२.१४ ॥ विब्रूत मे यथातथ्यं श्रोतुकामास्म्यतो ह्यहम् । तेऽदर्शयन्प्रदेशिन्या तमेव नृपसत्तमम् ॥ ३२.१५ ॥ शर्मिष्ठां मातरं चैव तस्या ऊचुः कुमारकाः । *शौनक उवाच इत्युक्त्वा सहितास्तेन राजानमुपचक्रमुः ॥ ३२.१६ ॥ नाभ्यनन्दत तान्राजा देवयान्यास्तदान्तिके । रुदन्तस्तेऽथ शर्मिष्ठामभ्ययुर्बालकास्तदा ॥ ३२.१७ ॥ दृष्ट्वा तेषां तु बालानां प्रणयं पार्थिवं प्रति । बुद्ध्वा च तत्त्वतो देवी शर्मिष्ठामिदमब्रवीत् ॥ ३२.१८ ॥ *देवयान्युवाच मदधीना सती कस्मादकार्षीर्विप्रियं मम । तमेवासुरधर्मं त्वमास्थिता न बिभेषि किम् ॥ ३२.१९ ॥ *शर्मिष्ठोवाच यदुक्तमृषिरित्येव तत्सत्यं चारुहासिनि । न्यायतो धर्मतश्चैव चरन्ती न बिभेमि ते ॥ ३२.२० ॥ यदा त्वया वृतो राजा वृत एव तदा मया । सखीभर्ता हि धर्मेण भर्ता भवति शोभने ॥ ३२.२१ ॥ पूज्यासि मम मान्या च श्रेष्ठा ज्येष्ठा च ब्राह्मणी । त्वत्तो हि मे पूज्यतरो राजर्षिः किं न वेत्सि तत् ॥ ३२.२२ ॥ *शौनक उवाच श्रुत्वा तस्यास्ततो वाक्यं देवयान्यब्रवीदिदम् । राजन्नाद्येह वत्स्यामि विप्रियं मे त्वया कृतम् ॥ ३२.२३ ॥ सहसोत्पतितां श्यामां दृष्ट्वा तां साश्रुलोचनाम् । तूर्णं सकाशं काव्यस्य प्रस्थितां व्यथितस्तदा ॥ ३२.२४ ॥ अनुवव्राज संभ्रान्तः पृष्ठतः सान्त्वयन्नृपः । न्यवर्तत न सा चैव क्रोधसंरक्तलोचना ॥ ३२.२५ ॥ अविब्रुवन्ती किंचिच्च राजानं साश्रुलोचना । अचिरादेव सम्प्राप्ता काव्यस्योशनसोऽन्तिकम् ॥ ३२.२६ ॥ सा तु दृष्ट्वैव पितरमभिवाद्याग्रतः स्थिता । अनन्तरं ययातिस्तु पूजयामास भार्गवम् ॥ ३२.२७ ॥ *देवयान्युवाच अधर्मेण जितो धर्मः प्रवृत्तमधरोत्तरम् । शर्मिष्ठा यातिवृत्तास्ति दुहिता वृषपर्वणः ॥ ३२.२८ ॥ त्रयोऽस्यां जनिताः पुत्रा राज्ञानेन ययातिना । दुर्भगाया मम द्वौ तु पुत्रौ तात ब्रवीमि ते ॥ ३२.२९ ॥ धर्मज्ञ इति विख्यात एष राजा भृगूद्वह । अतिक्रान्तश्च मर्यादां काव्यैतत्कथयामि ते ॥ ३२.३० ॥ *शुक्र उवाच धर्मज्ञस्त्वं महाराज योऽधर्ममकृथाः प्रियम् । तस्माज्जरा त्वामचिराद्धर्षयिष्यति दुर्जया ॥ ३२.३१ ॥ *ययातिरुवाच ऋतुं यो याच्यमानाया न ददाति पुमान्वृतः । भ्रूणहेत्युच्यते ब्रह्मन् स चेह ब्रह्मवादिभिः ॥ ३२.३२ ॥ ऋतुकामां स्त्रियं यस्तु गम्यां रहसि याचितः । नोपैति यो हि धर्मेण ब्रह्महेत्युच्यते बुधैः ॥ ३२.३३ ॥ इत्येतानि समीक्ष्याहं कारणानि भृगूद्वह । अधर्मभयसंविग्नः शर्मिष्ठामुपजग्मिवान् ॥ ३२.३४ ॥ *शुक्र उवाच न त्वहं प्रत्यवेक्ष्यस्ते मदधीनोऽसि पार्थिव । मिथ्याचरणधर्मेषु चौर्यं भवति नाहुष ॥ ३२.३५ ॥ *शौनक उवाच क्रोधेनोशनसा शप्तो ययातिर्नाहुषस्तदा । पूर्वं वयः परित्यज्य जरां सद्योऽन्वपद्यत ॥ ३२.३६ ॥ *ययातिरुवाच अतृप्तो यौवनस्याहं देवयान्यां भृगूद्वह । प्रसादं कुरु मे ब्रह्मञ्जरेयं मा विशेत माम् ॥ ३२.३७ ॥ *शुक्र उवाच नाहं मृषा वदाम्येतज्जरां प्राप्तोऽसि भूमिप । जरां त्वेतां त्वमन्यस्मिन् संक्रामय यदीच्छसि ॥ ३२.३८ ॥ *ययातिरुवाच राज्यभाक्स भवेद्ब्रह्मन् पुण्यभाक्कीर्तिभाक्तथा । यो दद्यान्मे वयः पुत्रस्तद्भवाननुमन्यताम् ॥ ३२.३९ ॥ *शुक्र उवाच संक्रामयिष्यसि जरां यथेष्टं नहुषात्मज । मामनुध्याय तत्त्वेन न च पापमवाप्स्यसि ॥ ३२.४० ॥ वयो दास्यति ते पुत्रो यः स राजा भविष्यति । आयुष्मान्कीर्तिमांश्चैव बह्वपत्यस्तथैव च ॥ ३२.४१ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ३३ *शौनक उवाच जरां प्राप्य ययातिस्तु स्वपुरं प्राप्य चैव हि । पुत्रं ज्येष्ठं वरिष्ठं च यदुमित्यब्रवीद्द्विजः ॥ ३३.१ ॥ *ययातिरुवाच जरा वली च मां तात पलितानि च पर्यगुः । काव्यस्योशनसः शापान्न च तृप्तोऽस्मि यौवने ॥ ३३.२ ॥ त्वं यदो प्रतिपद्यस्व पाप्मानं जरया सह । यौवनेन त्वदीयेन चरेयं विषयानहम् ॥ ३३.३ ॥ पूर्णे वर्षसहस्रे तु त्वदीयं यौवनं त्वहम् । दत्त्वा सम्प्रतिपत्स्यामि पाप्मानं जरया सह ॥ ३३.४ ॥ *यदुरुवाच सितश्मश्रुधरो दीनो जरसा शिथिलीकृतः । वलीसंततगात्रश्च दुर्दर्शो दुर्बलः कृशः ॥ ३३.५ ॥ अशक्तः कार्यकरणे परिभूतः स यौवने । सहोपजीविभिश्चैव तज्जरां नाभिकामये ॥ ३३.६ ॥ सन्ति ते बहवः पुत्रा मत्तः प्रियतरा नृप । जरां ग्रहीतुं धर्मज्ञ पुत्रमन्यं वृणीष्व वै ॥ ३३.७ ॥ *ययातिरुवाच यस्त्वं मे हृदयाज्जातो वयः स्वं न प्रयच्छसि । पापान्मातुलसम्बन्धाद्दुष्प्रजा ते भविष्यति ॥ ३३.८ ॥ तुर्वसो प्रतिपद्यस्व पाप्मानं जरया सह । यौवनेन चरेयं वै विषयांस्तव पुत्रक ॥ ३३.९ ॥ पूर्णे वर्षसहस्रे नु पुनर्दास्यामि यौवनम् । तथैव प्रतिपत्स्यामि पाप्मानं जरया सह ॥ ३३.१० ॥ *तुर्वसुरुवाच न कामये जरां तात कामभोगप्रणाशिनीम् । बलरूपान्तकरणीं बुद्धिमानविनाशिनीम् ॥ ३३.११ ॥ *ययातिरुवाच यस्त्वं मे हृदयाज्जातो वयः स्वं न प्रयच्छसि । तस्मात्प्रजा समुच्छेदं तुर्वसो तव यास्यति ॥ ३३.१२ ॥ संकीर्णाश्चोरधर्मेषु प्रतिलोमचरेषु च । पिशिताशिषु लोकेषु नूनं राजा भविष्यसि ॥ ३३.१३ ॥ गुरुदारप्रसक्तेषु तिर्यग्योनिरतेषु च । पशुधर्मिषु म्लेच्छेषु पापेषु प्रभविष्यसि ॥ ३३.१४ ॥ *शौनक उवाच एवं स तुर्वसुं शप्त्वा ययातिः सुतमात्मनः । शर्मिष्ठायाः सुतं ज्येष्ठं द्रुह्युं वचनमब्रवीत् ॥ ३३.१५ ॥ *ययातिरुवाच द्रुह्यो त्वं प्रतिपद्यस्व वर्णरूपविनाशिनीम् । जरां वर्षसहस्रं मे यौवनं स्वं प्रयच्छताम् ॥ ३३.१६ ॥ पूर्णे वर्षसहस्रे तु ते प्रदास्यामि यौवनम् । स्वं चादास्यामि भूयोऽहं पाप्मानं जरया सह ॥ ३३.१७ ॥ *द्रुह्युरुवाच न राज्यं न रथं नाश्वं जीर्णो भुङ्क्ते न च स्त्रियम् । न रागश्चास्य भवति तज्जरां ते न कामये ॥ ३३.१८ ॥ *ययातिरुवाच यस्त्वं मे हृदयाज्जातो वयः स्वं न प्रयच्छसि । तद्द्रुह्यो वै प्रियः कामो न ते सम्पत्स्यते क्वचित् ॥ ३३.१९ ॥ नौरुपप्लवसंचारो यत्र नित्यं भविष्यति । अराज्यभोजशब्दं त्वं तत्र प्राप्स्यसि सान्वयः ॥ ३३.२० ॥ *ययातिरुवाच अनो त्वं प्रतिपद्यस्व पाप्मानं जरया सह । एकं वर्षसहस्रं तु चरेयं यौवनेन ते ॥ ३३.२१ ॥ *अनुरुवाच जीर्णः शिशुरिवादत्ते कालेऽन्नमशुचिर्यथा । न जुहोति च कालेऽग्निं तां जरां नाभिकामये ॥ ३३.२२ ॥ *ययातिरुवाच यस्त्वं मे हृदयाज्जातो वयः स्वं न प्रयच्छसि । जरादोषस्त्वयोक्तो यस्तस्मात्त्वं प्रतिपद्यसे ॥ ३३.२३ ॥ प्रजाश्च यौवनं प्राप्ता विनश्यन्ति ह्यनो तव । अग्निप्रस्कन्दनगतस्त्वं चाप्येवं भविष्यसि ॥ ३३.२४ ॥ *ययातिरुवाच पूरो त्वं प्रतिपद्यस्व पाप्मानं जरया सह । त्वं मे प्रियतरः पुत्रस्त्वं वरीयान् भविष्यसि ॥ ३३.२५ ॥ जरा वली च मां तात पलितानि च पर्यगुः । काव्यस्योशनसः शापान्न च तृप्तोऽस्मि यौवने ॥ ३३.२६ ॥ किंचित्कालं चरेयं वै विषयान्वयसा तव । पूर्णे वर्षसहस्रे तु प्रतिदास्यामि यौवनम् । स्वं चैव प्रतिपत्स्येऽहं पाप्मानं जरया सह ॥ ३३.२७ ॥ *शौनक उवाच एवमुक्तः प्रत्युवाच पूरुः पितरमञ्जसा । यथात्थ त्वं महाराज तत्करिष्यामि ते वचः ॥ ३३.२८ ॥ प्रतिपत्स्यामि ते राजन् पाप्मानं जरया सह । गृहाण यौवनं मत्तश्चर कामान् यथेप्सितान् ॥ ३३.२९ ॥ जरयाहं प्रतिच्छन्नो वयोरूपधरस्तव । यौवनं भवते दत्त्वा चरिष्यामि यथेच्छया ॥ ३३.३० ॥ *ययातिरुवाच पूरो प्रीतोऽस्मि ते वत्स वरं चेमं ददामि ते । सर्वकामसमृद्धार्था भविष्यति तव प्रजा ॥ ३३.३१ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ३४ *शौनक उवाच एवमुक्तः स राजर्षिः काव्यं स्मृत्वा महाव्रतम् । संक्रामयामास जरां तदा पुत्रे महात्मनि ॥ ३४.१ ॥ पौरवेणाथ वयसा ययातिर्नहुषात्मजः । प्रीतियुक्तो नरश्रेष्ठश्चचार विषयान्प्रियान् ॥ ३४.२ ॥ यथाकामं यथोत्साहं यथाकालं यथासुखम् । धर्माविरुद्धान्राजेन्द्रो यथार्हति स एव हि ॥ ३४.३ ॥ देवानतर्पयद्यज्ञैः श्राद्धैरपि पितामहान् । दीनाननुग्रहैरिष्टैः कामैश्च द्विजसत्तमान् ॥ ३४.४ ॥ अतिथीनन्नपानैश्च विशश्च प्रतिपालनैः । आनृशंस्येन शूद्रांश्च दस्यून्निग्रहणेन च ॥ ३४.५ ॥ धर्मेण च प्रजाः सर्वा यथावदनुरञ्जयन् । ययातिः पालयामास साक्षादिन्द्र इवापरः ॥ ३४.६ ॥ स राजा सिंहविक्रान्तो युवा विषयगोचरः । अविरोधेन धर्मस्य चचार सुखमुत्तमम् ॥ ३४.७ ॥ स सम्प्राप्य शुभान्कामांस्तृप्तः खिन्नश्च पार्थिवः । कालं वर्षसहस्रान्तं सस्मार मनुजाधिपः ॥ ३४.८ ॥ परिचिन्त्य स कालज्ञः कलाकाष्ठाश्च वीर्यवान् । पूर्णं मत्वा ततः कालं पूरुं पुत्रमुवाच ह ॥ ३४.९ ॥ न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति । हविषा कृष्णवर्त्मेव भूय एवाभिवर्धते ॥ ३४.१० ॥ यत्पृथिव्यां व्रीहियवं हिरण्यं पशवः स्त्रियः । नालमेकस्य तत्सर्वमिति मत्वा शमं व्रजेत् ॥ ३४.११ ॥ यथासुखं यथोत्साहं यथाकाममरिंदम । सेविता विषयाः पुत्र यौवनेन मया तव ॥ ३४.१२ ॥ पूरो प्रीतोऽस्मि भद्रं ते गृहाणेदं स्वयौवनम् । राज्यं चैव गृहाणेदं त्वं हि मे प्रियकृत्सुतः ॥ ३४.१३ ॥ *शौनक उवाच प्रतिपेदे जरां राजा ययातिर्नाहुषस्तदा । यौवनं प्रतिपेदे स पूरुः स्वं पुनरात्मनः ॥ ३४.१४ ॥ अभिषेक्तुकामं च नृपं पूरुं पुत्रं कनीयसम् । ब्राह्मणप्रमुखा वर्णा इदं वचनमब्रुवन् ॥ ३४.१५ ॥ कथं शुक्रस्य दौहित्रं देवयान्याः सुतं प्रभो । ज्येष्ठं यदुमतिक्रम्य राज्यं पूरोः प्रदास्यसि ॥ ३४.१६ ॥ ज्येष्ठो यदुस्तव सुतस्तुर्वसुस्तदनन्तरम् । शर्मिष्ठायाः सुतो द्रुह्युस्तथानुः पूरुरेव च ॥ ३४.१७ ॥ कथं ज्येष्ठमतिक्रम्य कनीयान् राज्यमर्हति । एतत्संबोधयामस्त्वां स्वधर्ममनुपालय ॥ ३४.१८ ॥ *ययातिरुवाच ब्राह्मणप्रमुखा वर्णाः सर्वे शृण्वन्तु मे वचः । ज्येष्ठं प्रति यतो राज्यं न देयं मे कथंचन ॥ ३४.१९ ॥ मम ज्येष्ठेन यदुना नियोगो नानुपालितः । प्रतिकूलः पितुर्यश्च न स पुत्रः सतां मतः ॥ ३४.२० ॥ मातापित्रोर्वचनकृद्धितः पथ्यश्च यः सुतः । स पुत्रः पुत्रवद्यश्च वर्तते पितृमातृषु ॥ ३४.२१ ॥ यदुनाहमवज्ञातस्तथा तुर्वसुनापि वा । द्रुह्युणा चानुना चैवमप्यवज्ञा कृता भृशम् ॥ ३४.२२ ॥ पूरुणा मे कृतं वाक्यं मानितं च विशेषतः । कनीयान्मम दायादो जरा येन धृता मम ॥ ३४.२३ ॥ मम कामः स च कृतः पूरुणा पुत्ररूपिणा । शुक्रेण च वरो दत्तः काव्येनोशनसा स्वयम् ॥ ३४.२४ ॥ पुत्रो यस्त्वानुवर्तेत स राजा पृथिवीपतिः । भवन्तः प्रतिजानन्तु पूरू राज्येऽभिषिच्यताम् ॥ ३४.२५ ॥ *प्रकृतय ऊचुः यः पुत्रो गुणसम्पन्नो मातापित्रोर्हितः सदा । सर्वं सोऽर्हति कल्याणं कनीयानपि स प्रभुः ॥ ३४.२६ ॥ अर्हं पूरोरिदं राज्यं यः प्रियः प्रियकृत्तव । वरदानेन शुक्रस्य न शक्यं वक्तुमुत्तरम् ॥ ३४.२७ ॥ *शौनक उवाच पौरजानपदैस्तुष्टैरित्युक्तो नाहुषस्तदा । अभिषिच्य ततः पूरुं राज्ये स्वसुतमात्मजम् ॥ ३४.२८ ॥ दत्त्वा च पूरवे राज्यं वनवासाय दीक्षितः । पुरात्स निर्ययौ राजा ब्राह्मणैस्तापसैः सह ॥ ३४.२९ ॥ यदोस्तु यादवा जातास्तुर्वसोर्यवनाः सुताः । द्रुह्योश्चैव सुता भोजा अनोस्तु म्लेच्छजातयः ॥ ३४.३० ॥ पूरोस्तु पौरवो वंशो यत्र जातोऽसि पार्थिव । इदं वर्षसहस्रात्तु राज्यं कुरुकुलागतम् ॥ ३४.३१ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ३५ *शौनक उवाच एवं स नाहुषो राजा ययातिः पुत्रमीप्सितम् । राज्येऽभिषिच्य मुदितो वानप्रस्थोऽभवन्मुनिः ॥ ३५.१ ॥ उषित्वा वनवासं स ब्राह्मणैः सह संश्रितः । फलमूलाशनो दान्तो यथा स्वर्गमितो गतः ॥ ३५.२ ॥ स गतः स्वर्गवासं तु न्यवसन्मुदितः सुखी । कालस्य नातिमहतः पुनः शक्रेण पातितः ॥ ३५.३ ॥ विवशः प्रच्युतः स्वर्गादप्राप्तो मेदिनीतलम् । स्थितश्चासीदन्तरिक्षे स तदेति श्रुतं मया ॥ ३५.४ ॥ तत एव पुनश्चापि गतः स्वर्गमिति श्रुतिः । राज्ञा वसुमता सार्धमष्टकेन च वीर्यवान् । प्रतर्दनेन शिबिना समेत्य किल संसदि ॥ ३५.५ ॥ *शतानीक उवाच कर्मणा केन स दिवं पुनः प्राप्तो महीपतिः । कथमिन्द्रेण भगवन् पातितो मेदिनीतले ॥ ३५.६ ॥ सर्वमेतदशेषेण श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः । कथ्यमानं त्वया विप्र देवर्षिगणसंनिधौ ॥ ३५.७ ॥ देवराजसमो ह्यासीद्ययातिः पृथिवीपतिः । वर्धनः कुरुवंशस्य विभावसुसमद्युतिः ॥ ३५.८ ॥ तस्य विस्तीर्णयशसः सत्यकीर्तेर्महात्मनः । श्रोतुमिच्छामि देवेश दिवि चेह च सर्वशः ॥ ३५.९ ॥ *शौनक उवाच हन्त ते कथयिष्यामि ययातेरुत्तमां कथाम् । दिवि चेह च पुण्यार्थां सर्वपापप्रणाशिनीम् ॥ ३५.१० ॥ ययातिर्नाहुषो राजा पूरुं पुत्रं कनीयसम् । राज्येऽभिषिच्य मुदितः प्रवव्राज वनं तदा ॥ ३५.११ ॥ अन्तेषु स विनिक्षिप्य पुत्रान् यदुपुरोगमान् । फलमूलाशनो राजा वनेऽसौ न्यवसच्चिरम् ॥ ३५.१२ ॥ स जितात्मा जितक्रोधस्तर्पयन् पितृदेवताः । अग्नींश्च विधिवज्जुह्वन् वानप्रस्थविधानतः ॥ ३५.१३ ॥ अतिथीन् पूजयन्नित्यं वन्येन हविषा विभुः । शिलोञ्छवृत्तिमास्थाय शेषान्नकृतभोजनः ॥ ३५.१४ ॥ पूर्णं सहस्रं वर्षाणामेवंवृत्तिरभून्नृपः । अम्बुभक्षः स चाब्दांस्त्रीनासीन्नियतवाङ्मनाः ॥ ३५.१५ ॥ ततस्तु वायुभक्षोऽभूत्संवत्सरमतन्द्रितः । पञ्चाग्निमध्ये च तपस्तेपे संवत्सरं पुनः ॥ ३५.१६ ॥ एकपादस्थितश्चासीत्षण्मासाननिलाशनः । पुण्यकीर्तिस्ततः स्वर्गं जगामावृत्य रोदसी ॥ ३५.१७ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ३६ *शौनक उवाच स्वर्गतस्तु स राजेन्द्रो न्यवसद्देवसद्मनि । पूजितस्त्रिदशैः साध्यैर्मरुद्भिर्वसुभिस्तथा ॥ ३६.१ ॥ देवलोकाद्ब्रह्मलोकं संचरन्पुण्यकृद्वशी । अवसत्पृथिवीपालो दीर्घकालमिति श्रुतिः ॥ ३६.२ ॥ स कदाचिन्नृपश्रेष्ठो ययातिः शक्रमागतः । कथान्ते तत्र शक्रेण पृष्टः स पृथिवीपतिः ॥ ३६.३ ॥ *शक्र उवाच यदा स पूरुस्तव रूपेण राजञ्जरां गृहीत्वा प्रचचार लोके । तदा राज्यं सम्प्रदायैव तस्मै त्वया किमुक्तः कथयेह सत्यम् ॥ ३६.४ ॥ *ययातिरुवाच प्रकृत्यनुमते पूरुं राज्ये कृत्वेदमब्रुवम् । गङ्गायमुनयोर्मध्ये कृत्स्नोऽयं विषयस्तव । मध्ये पृथिव्यास्त्वं राजा भ्रातरोऽन्तेऽधिपास्तव ॥ ३६.५ ॥ अक्रोधनः क्रोधनेभ्यो विशिष्टस्तथा तितिक्षुरतितिक्षोर्विशिष्टः । अमानुषेभ्यो मानुषश्च प्रधानो विद्वांस्तथैवाविदुषः प्रधानः ॥ ३६.६ ॥ आक्रुश्यमानो नाक्रोशेन्मन्युमेव तितिक्षति । आक्रोष्टारं निर्दहति सुकृतं चास्य विन्दति ॥ ३६.७ ॥ नारुन्तुदः स्यान्न नृशंसवादी न हीनतः परमभ्याददीत । ययास्य वाचा पर उद्विजेत न तां वदेद्रुशतीं पापलौल्याम् ॥ ३६.८ ॥ अरुन्तुदं पुरुषं तीव्रवाचं वाक्कण्टकैर्वितुदन्तं मनुष्यान् । विद्यादलक्ष्मीकतमं जनानां मुखे निबद्धं निरृतिं वहन्तम् ॥ ३६.९ ॥ सद्भिः पुरस्तादभिपूजितः स्यात्सद्भिस्तथा पृष्ठतो रक्षितः स्यात् । सदा सतामतिवादांस्तितिक्षेत्सतां वृत्तं पालयन्साधुवृतः ॥ ३६.१० ॥ वाक्सायका वदनान्निष्पतन्ति यैराहतः शोचति वा त्र्यहानि । परस्य नो मर्मसु ते पतन्ति तान्पण्डितो नावसृजेत्परेषु ॥ ३६.११ ॥ नास्तीदृशं संवननं त्रिषु लोकेषु किंचन । यथा मैत्री च लोकेषु दानं च मधुरा च वाक् ॥ ३६.१२ ॥ तस्मात्सान्त्वं सदा वाच्यं न वाच्यं परुषं क्वचित् । पूज्यान्सम्पूजयेद्दद्यान्नाभिशापं कदाचन ॥ ३६.१३ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ३७ * इन्द्र उवाच सर्वाणि कार्याणि समाप्य राजन् गृहान्परित्यज्य वनं गतोऽसि । तत्त्वां पृच्छामि नहुषस्य पुत्र केनापि तुल्यस्तपसा ययाते ॥ ३७.१ ॥ *ययातिरुवाच नाहं देवमनुष्येषु न गन्धर्वमहर्षिषु । आत्मनस्तपसा तुल्यं कंचित्पश्यामि वासव ॥ ३७.२ ॥ *इन्द्र उवाच यदावमंस्थाः सदृशः श्रेयसश्च पापीयसश्चाविदितप्रभावः । तस्माल्लोका ह्यन्तवन्तस्तवेमे क्षीणे पुण्ये पतितोऽस्यद्य राजन् ॥ ३७.३ ॥ *ययातिरुवाच सुरर्षिगन्धर्वनरावमानात्क्षयं गता मे यदि शक्रलोकाः । इच्छाम्यहं सुरलोकाद्विहीनः सतां मध्ये पतितुं देवराज ॥ ३७.४ ॥ *इन्द्र उवाच सतां सकाशे पतितोऽसि राजंश्च्युतः प्रतिष्ठां यत्र लब्धासि भूयः । एवं विदित्वा तु पुनर्ययाते न तेऽवमान्याः सदृशः श्रेयसे च ॥ ३७.५ ॥ *शौनक उवाच ततः पपातामरराजजुष्टात्पुण्याल्लोकात्पतमानं ययातिम् । सम्प्रेक्ष्य राजर्षिवरोऽष्टकस्तमुवाच सद्धर्मविधानगोप्ता ॥ ३७.६ ॥ *अष्टक उवाच कस्त्वं युवा वासवतुल्यरूपः स्वतेजसा दीप्यमानो यथाग्निः । पतस्युदीर्णाम्बुधरप्रकाशः खे खेचराणां प्रवरो यथार्कः ॥ ३७.७ ॥ दृष्ट्वा च त्वां सूर्यपथात्पतन्तं वैश्वानरार्कद्युतिमप्रमेयम् । किंनुस्विदेतत्पततीव सर्वे वितर्कयन्तः परिमोहिताः स्मः ॥ ३७.८ ॥ दृष्ट्वा च त्वाधिष्ठितं देवमार्गे शक्रार्कविष्णुप्रतिमप्रभावम् । प्रत्युद्गतास्त्वां वयमद्य सर्वे तस्मात्पाते तव जिज्ञासमानाः ॥ ३७.९ ॥ न चापि त्वां धृष्णवः प्रष्टुमग्रे न च त्वमस्मान्पृच्छसि के वयं स्म । तत्त्वां पृच्छामि स्पृहणीयरूपं कस्य त्वं वा किंनिमित्तं त्वमागाः ॥ ३७.१० ॥ भयं तु ते व्येतु विषादमोहौ त्यजाशु देवेन्द्रसमानरूप । त्वां वर्तमानं हि सतां सकाशे शक्रो न सोढुं बलहापि शक्तः ॥ ३७.११ ॥ सन्तः प्रतिष्ठा हि सुखच्युतानां सतां सदैवामरराजकल्प । ते संगताः स्थावरजङ्गमेशाः प्रतिष्ठितस्त्वं सदृशेषु सत्सु ॥ ३७.१२ ॥ प्रभुरग्निः प्रतपने भूमिरावपने प्रभुः । प्रभुः सूर्यः प्रकाशाच्च सतां चाभ्यागतः प्रभुः ॥ ३७.१३ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ३८ *ययातिरुवाच अहं ययातिर्नहुषस्य पुत्रः पूरोः पिता सर्वभूतावमानात् । प्रभ्रंशितोऽहं सुरसिद्धलोकात्परिच्युतः प्रपताम्यल्पपुण्यः ॥ ३८.१ ॥ अहं हि पूर्वो वयसा भवद्भयस्तेनाभिवादं भवतां न युञ्जे । यो विद्यया तपसा जन्मना वा वृद्धः स वै सम्भवति द्विजानाम् ॥ ३८.२ ॥ *अष्टक उवाच अवादीस्त्वं वयसास्मि प्रवृद्ध इति वै राजन्नधिकः कथंचित् । यो वै विद्वांस्तपसा सम्प्रवृद्धः स एव पूज्यो भवति द्विजानाम् ॥ ३८.३ ॥ *ययातिरुवाच प्रतिकूलं कर्मणां पापमाहुस्तद्वर्तिनां प्रवणं पापलोकम् । सन्तोऽसतो नान्ववर्तन्त ते वै यदात्मनैषां प्रतिकूलवादी ॥ ३८.४ ॥ अभूद्धनं मे विपुलं महद्वै विचेष्टमानोऽधिगन्ता तदस्मि । एवं प्रधार्यात्महिते निविष्टो यो वर्तते स विजानाति धीरः ॥ ३८.५ ॥ नानाभावा बहवो जीवलोके दैवाधीना नष्टचेष्टाधिकाराः । तत्तत्प्राप्य न विहन्येत धीरो दिष्टं बलीय इति मत्वात्मबुद्ध्या ॥ ३८.६ ॥ सुखं हि जन्तुर्यदि वापि दुःखं दैवाधीनं विन्दति नात्मशक्त्या । तस्माद्दिष्टं बलवन्मन्यमानो न संज्वरेन्नापि हृष्येत्कदाचित् ॥ ३८.७ ॥ दुःखे न तप्येत सुखे न हृष्येत्समेन वर्तेत सदैव धीरः । दिष्टं बलीय इति मन्यमानो न संज्वरेन्नापि हृष्येत्कदाचित् ॥ ३८.८ ॥ भये न मुह्याम्यष्टकाहं कदाचित्संतापो मे मनसो नास्ति कश्चित् । धाता यथा मां विदधाति लोके ध्रुवं तथाहं भवितेति मत्वा ॥ ३८.९ ॥ संस्वेदजा ह्यण्डजा ह्युद्भिदश्च सरीसृपाः कृमयोऽप्यप्सु मत्स्याः । तथाश्मानस्तृणकाष्ठं च सर्वं दिष्टक्षये स्वां प्रकृतिं भजन्ते ॥ ३८.१० ॥ अनित्यतां सुखदुःखस्य बुद्ध्वा कस्मात्संतापमष्टकाहं भजेयम् । किं कुर्यां वै किंच कृत्वा न तप्ये तस्मात्संतापं वर्जयाम्यप्रमत्तः ॥ ३८.११ ॥ *शौनक उवाच एवं ब्रुवाणं नृपतिं ययातिमथाष्टकः पुनरेवान्वपृच्छत् । मातामहं सर्वगुणोपपन्नं यत्र स्थितं स्वर्गलोके यथावत् ॥ ३८.१२ ॥ *अष्टक उवाच ये ये लोकाः पार्थिवेन्द्र प्रधानास्त्वया भुक्ता यं च काले यथा च । तन्मे राजन्ब्रूहि सर्वं यथावत्क्षेत्रज्ञवद्भाषसे त्वं हि धर्मम् ॥ ३८.१३ ॥ *ययातिरुवाच राजाहमासं त्विह सार्वभौमस्ततो लोकान्महतश्चाजर्यं वै । तत्रावसं वर्षसहस्रमात्रं ततो लोकान्परमानभ्युपेतः ॥ ३८.१४ ॥ ततः पुरीं पुरुहूतस्य रम्यां सहस्रद्वारां शतयोजनान्ताम् । अध्यावसं वर्षसहस्रमात्रं ततो लोकान्परमानभ्युपेतः ॥ ३८.१५ ॥ ततो दिव्यमजरं प्राप्य लोकं प्रजापतेर्लोकपतेर्दुरापम् । तत्रावसं वर्षसहस्रमात्रं ततो लोकान्परमानभ्युपेतः ॥ ३८.१६ ॥ देवस्य देवस्य निवेशने च विजित्य लोकान्न्यवसं यथेष्टम् । सम्पूज्यमानस्त्रिदशैः समस्तैस्तुल्यप्रभावद्युतिरीश्वराणाम् ॥ ३८.१७ ॥ तथावसं नन्दने कामरूपी संवत्सराणामयुतं शतानाम् । सहाप्सरोभिर्विचरन्पुण्यगन्धान् पश्यन्नगान् पुष्पितांश्चारुरूपान् ॥ ३८.१८ ॥ तत्र स्थितं मां देवसुखेषु सक्तं कालेऽतीते महति ततोऽतिमात्रम् । दूतो देवानामब्रवीदुग्ररूपो ध्वंसेत्युच्चैस्त्रिः प्लुतेन स्वरेण ॥ ३८.१९ ॥ एतावन्मे विदितं राजसिंह ततो भ्रष्टोऽहं नन्दनात्क्षीणपुण्यः । वाचोऽश्रौषं चान्तरिक्षे सुराणामनुक्रोशाच्छोचतां मां नरेन्द्र ॥ ३८.२० ॥ अकस्माद्वै क्षीणपुण्यो ययातिः पतत्यसौ पुण्यकृत्पुण्यकीर्तिः । तानब्रुवं पतमानस्तदाहं सतां मध्ये निपतेयं कथं नु ॥ ३८.२१ ॥ तैराख्यातां भवतां यज्ञभूमिं समीक्ष्य चैनामहमागतोऽस्मि । हविर्गन्धैर्दर्शितां यज्ञभूमिं धूमापाङ्गं परिगृह्य प्रतीताम् ॥ ३८.२२ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ३९ *अष्टक उवाच यदा वसन्नन्दने कामरूपे संवत्सराणामयुतं शतानाम् । किंकारणं कार्तयुगप्रधान हित्वा तद्वै वसुधामन्वपद्यः ॥ ३९.१ ॥ *ययातिरुवाच ज्ञातिः सुहृत्स्वजनो यो यथेह क्षीणे वित्ते त्यज्यते मानवैर्हि । तथा स्वर्गे क्षीणपुण्यं मनुष्यं त्यजन्ति सद्यः खेचरा देवसंघाः ॥ ३९.२ ॥ *अष्टक उवाच कथं तस्मिन्क्षीणपुण्या भवन्ति संमुह्यते मेऽत्र मनोऽतिमात्रम् । किंविशिष्टाः कस्य धामोपयान्ति तद्वै ब्रूहि क्षेत्रवित्त्वं मतो मे ॥ ३९.३ ॥ *ययातिरुवाच इमं भौमं नरकं ते पतन्ति लालप्यमाना नरदेव सर्वे । ते कङ्कगोमायुपलाशनार्थं क्षितौ विवृद्धिं बहुधा प्रयान्ति ॥ ३९.४ ॥ तस्मादेवं वर्जनीयं नरेन्द्र दुष्टं लोके गर्हणीयं च कर्म । आख्यातं ते पार्थिव सर्वमेतद्भूयश्चेदानीं वद किं ते वदामि ॥ ३९.५ ॥ *अष्टक उवाच यदा तु तांस्ते वितुदन्ते वयांसि तथा गृध्राः शितिकण्ठाः पतंगाः । कथं भवन्ति कथमाभवन्ति त्वत्तो भौमं नरकमहं शृणोमि ॥ ३९.६ ॥ *ययातिरुवाच ऊर्ध्वं देहात्कर्मणो जृम्भमाणाद्व्यक्तं पृथिव्यामनुसंचरन्ति । इमं भौमं नरकं ते पतन्ति नावेक्षन्ते वर्षपूगाननेकान् ॥ ३९.७ ॥ षष्टिं सहस्राणि पतन्ति व्योम्नि तथाशीतिं चैव तु वत्सराणाम् । तान्वै नुदन्ते प्रपतन्तः प्रयातान् भीमा भौमा राक्षसास्तीक्ष्णदंष्ट्राः ॥ ३९.८ ॥ *अष्टक उवाच यदेतांस्ते संपततस्तुदन्ति भीमा भौमा राक्षसास्तीक्ष्णदंष्ट्राः । कथं भवन्ति कथमाभवन्ति कथंभूता गर्भभूता भवन्ति ॥ ३९.९ ॥ *ययातिरुवाच असृग्रेतः पुष्परसानुयुक्तमन्वेति सद्यः पुरुषेण सृष्टम् । तव तरया रज आपद्यते च स गर्भभूतः समुपैति तत्र ॥ ३९.१० ॥ वनस्पतीनोषधींश्चाविशन्ति अपो वायुं पृथिवीं चान्तरिक्षम् । चतुष्पदं द्विपदं चापि सर्व एवंभूता गर्भभूता भवन्ति ॥ ३९.११ ॥ *अष्टक उवाच अन्यद्वपुर्विदधातीह गर्भ उताहोस्वित्स्वेन कामेन याति । आपद्यमानो नरयोनिमेतामाचक्ष्व मे संशयात्पृच्छतस्त्वम् ॥ ३९.१२ ॥ शरीरदेहादिसमुच्छ्रयं च चक्षुःश्रोत्रे लभते केन संज्ञाम् । एतत्सर्वं तात आचक्ष्व पृष्टः क्षेत्रज्ञं त्वां मन्यमाना हि सर्वे ॥ ३९.१३ ॥ *ययातिरुवाच वायुः समुत्कर्षति गर्भयोनिमृतौ रेतः पुष्परसानुयुक्तम् । स तत्र तन्मात्रकृताधिकारः क्रमेण संवर्धयतीह गर्भम् ॥ ३९.१४ ॥ स जायमानोऽथ गृहीतमात्रः संज्ञामधिष्ठाय ततो मनुष्यः । स श्रोत्राभ्यां वेदयतीह शब्दं स वै रूपं पश्यति चक्षुषा च ॥ ३९.१५ ॥ घ्राणेन गन्धं जिह्वयाथो रसं च त्वचा स्पर्शं मनसा देवभावम् । इत्यष्टकेहोपचितं हि विद्धि महात्मनः प्राणभृतः शरीरे ॥ ३९.१६ ॥ *अष्टक उवाच यः संस्थितः पुरुषो दह्यते वा निखन्यते वापि निकृष्यते वा । अभावभूतः स विनाशमेत्य केनात्मानं चेतयते पुरस्तात् ॥ ३९.१७ ॥ *ययातिरुवाच हित्वा सोऽसून् सुप्तवन्निष्ठितत्वात्पुरोधाय सुकृतं दुष्कृतं च । अन्यां योनिं पुण्यपापानुसारां हित्वा देहं भजते राजसिंह ॥ ३९.१८ ॥ पुण्यां योनिं पुण्यकृतो विशन्ति पापां योनिं पापकृतो व्रजन्ति । कीटाः पतंगाश्च भवन्ति पापान्न मे विवक्षास्ति महानुभाव ॥ ३९.१९ ॥ चतुष्पदा द्विपदाः पक्षिणश्च तथाभूता गर्भभूता भवन्ति । आख्यातमेतन्निखिलं हि सर्वं भूयस्तु किं पृच्छसि राजसिंह ॥ ३९.२० ॥ *अष्टक उवाच किं स्वित्कृत्वा लभते तात संज्ञां मर्त्यः श्रेष्ठां तपसा विद्यया वा । तन्मे पृष्टः शंस सर्वं यथावच्छुभांल्लोकान् येन गच्छेत्क्रमेण ॥ ३९.२१ ॥ *ययातिरुवाच तपश्च दानं च शमो दमश्च ह्रीरार्जवं सर्वभूतानुकम्पा । स्वर्गस्य लोकस्य वदन्ति सन्तो द्वाराणि सप्तैव महान्ति पुंसाम् ॥ ३९.२२ ॥ सर्वाणि चैतानि यथोदितानि तपःप्रधानान्यभिमर्षकेण । नश्यन्ति मानेन तमोऽभिभूताः पुंसः सदैवेति वदन्ति सन्तः ॥ ३९.२३ ॥ अधीयानः पण्डितं मन्यमानो यो विद्यया हन्ति यशः परस्य । तस्यान्तवन्तः पुरुषस्य लोका न चास्य तद्ब्रह्मफलं ददाति ॥ ३९.२४ ॥ चत्वारि कर्माणि भयंकराणि भयं प्रयच्छन्त्ययथाकृतानि । मानाग्निहोत्रमुत मानमौनं मानेनाधीतमुत मानयज्ञः ॥ ३९.२५ ॥ न मान्यमानो मुदमाददीत न संतापं प्राप्नुयाच्चावमानात् । सन्तः सतः पूजयन्तीह लोके नासाधवः साधुबुद्धिं लभन्ते ॥ ३९.२६ ॥ इति दद्यादिति यजेदित्यधीयीत मे श्रुतम् । इत्येतान्यभयान्याहुस्तान्यवर्ज्यानि नित्यशः ॥ ३९.२७ ॥ येनाश्रयं वेदयन्ते पुराणं मनीषिणो मानसे मानयुक्तम् । तन्निःश्रेयस्तेन संयोगमेत्य परां शान्तिं प्राप्नुयुः प्रेत्य चेह ॥ ३९.२८ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ४० *अष्टक उवाच चरन्गृहस्थः कथमेति देवान् कथं भिक्षुः कथमाचार्यकर्मा । वानप्रस्थः सत्पथे संनिविष्टो बहून्यस्मिन् सम्प्रति वेदयन्ति ॥ ४०.१ ॥ *ययातिरुवाच आहूताध्यायी गुरुकर्मसु चोद्यतः पूर्वोत्थायी चरमं चोपशायी । मृदुर्दान्तो धृतिमानप्रमत्तः स्वाध्यायशीलः सिध्यति ब्रह्मचारी ॥ ४०.२ ॥ धर्मागतं प्राप्य धनं यजेत दद्यात्सदैवातिथीन्भोजयेच्च । अनाददानश्च परैरदत्तं सैषा गृहस्थोपनिषत्पुराणी ॥ ४०.३ ॥ स्ववीर्यजीवी वृजिनान्निवृत्तो दाता परेभ्यो न परोपतापी । तादृङ्मुनिः सिद्धिमुपैति मुख्यां वसन्नरण्ये नियताहारचेष्टः ॥ ४०.४ ॥ अशिल्पजीवी विगृहश्च नित्यं जितेन्द्रियः सर्वतो विप्रमुक्तः । अनोकशायी लघु लिप्समानश्चरन् देशानेकचरः स भिक्षुः ॥ ४०.५ ॥ रात्र्या यया चाभिरताश्च लोका भवन्ति कामाभिजिताः सुखेन च । तामेव रात्रिं प्रयतेत विद्वानरण्यसंस्थो भवितुं यतात्मा ॥ ४०.६ ॥ दशैव पूर्वान्दश चापरांस्तु ज्ञातींस्तथात्मानमथैकविंशम् । अरण्यवासी सुकृतं दधाति मुक्त्वा त्वरण्ये स्वशरीरधातून् ॥ ४०.७ ॥ *अष्टक उवाच कतिस्विद्देवमुनयो मौनानि कति चाप्युत । भवन्तीति तदाचक्ष्व श्रोतुमिच्छामहे वयम् ॥ ४०.८ ॥ *ययातिरुवाच अरण्ये वसतो यस्य ग्रामो भवति पृष्ठतः । ग्रामे वा वसतोऽरण्यं स मुनिः स्याज्जनाधिप ॥ ४०.९ ॥ *अष्टक उवाच कथंस्विद्वसतोऽरण्ये ग्रामो भवति पृष्ठतः । ग्रामे वा वसतोऽरण्यं कथं भवति पृष्ठतः ॥ ४०.१० ॥ *ययातिरुवाच न ग्राम्यमुपयुञ्जीत य आरण्यो मुनिर्भवेत् । तथास्य वसतोऽरण्ये ग्रामो भवति पृष्ठतः ॥ ४०.११ ॥ अनग्निरनिकेतश्चाप्यगोत्रचरणो मुनिः । कौपीनाच्छादनं यावत्तावदिच्छेच्च चीवरम् ॥ ४०.१२ ॥ यावत्प्राणाभिसंधानं तावदिच्छेच्च भोजनम् । तदास्य वसतो ग्रामेऽरण्यं भवति पृष्ठतः ॥ ४०.१३ ॥ यस्तु कामान्परित्यज्य त्यक्तकर्मा जितेन्द्रियः । आतिष्ठेत मुनिर्मौनं स लोके सिद्धिमाप्नुयात् ॥ ४०.१४ ॥ धौतदन्तं कृत्तनखं सदा स्नातमलंकृतम् । असितं सितकर्मस्थं कस्तं नार्चितुमर्हति ॥ ४०.१५ ॥ तपसा कर्शितः क्षामः क्षीणमांसास्थिशोणितः । यदा भवति निर्द्वंद्वो मुनिर्मौनं समास्थितः ॥ ४०.१६ ॥ अथ लोकमिमं जित्वा लोकं चापि जयेत्परम् । आस्येन तु यदाहारं गोवन्मृगयते मुनिः । अथास्य लोकैः सर्वो यः सोऽमृतत्वाय कल्पते ॥ ४०.१७ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ४१ *अष्टक उवाच कतरस्त्वेतयोः पूर्वं देवानामेति सात्म्यताम् । उभयोर्धावतो राजन् सूर्यचन्द्रमसोरिव ॥ ४१.१ ॥ *ययातिरुवाच अनिकेतगृहस्थेषु कामवृत्तेषु संयतः । ग्राम एव चरन्भिक्षुस्तयोः पूर्वतरं गतः ॥ ४१.२ ॥ अप्राप्यं दीर्घमायुश्च यः प्राप्तो विकृतिं चरेत् । तप्येत यदि तत्कृत्वा चरेत्सोग्रं तपस्ततः ॥ ४१.३ ॥ यद्वै नृशंसं तदपथ्यमाहुर्यः सेवते धर्ममनर्थबुद्धिः । असावनीशः स तथैव राजंस्तदार्जवं स समाधिस्तदार्यम् ॥ ४१.४ ॥ *अष्टक उवाच केनाद्य त्वं तु प्रहितोऽसि राजन् युवा स्रग्वी दर्शनीयः सुवर्चाः । कुत आगतः कतमस्यां दिशि त्वमुताहोस्वित्पार्थिवस्थानमस्ति ॥ ४१.५ ॥ *ययातिरुवाच इमं भौमं नरकं क्षीणपुण्यः प्रवेष्टुमूर्वीं गगनाद्विप्रकीर्णः । उक्त्वाहं वः प्रपतिष्याम्यनन्तरं त्वरन्त्वमी ब्रह्मणो लोकपा ये ॥ ४१.६ ॥ सतां सकाशे तु वृतः प्रपातस्ते सङ्गता गुणवन्तस्तु सर्वे । शक्राच्च लब्धो हि वरो मयैष पतिष्यता भूमितलं नरेन्द्र ॥ ४१.७ ॥ *अष्टक उवाच पृच्छामि त्वां प्रपतन्तं प्रपातं यदि लोकाः पार्थिव सन्ति मेऽत्र । यद्यन्तरिक्षे यदि वा दिवि श्रिताः क्षेत्रज्ञं त्वां तस्य धर्मस्य मन्ये ॥ ४१.८ ॥ *ययातिरुवाच यावत्पृथिव्यां विहितं गवाश्वं सहारण्यैः पशुभिः पक्षिभिश्च । तावल्लोका दिवि ते संस्थिता वै तथा विजानीहि नरेन्द्रसिंह ॥ ४१.९ ॥ *अष्टक उवाच तांस्ते ददामि मा प्रपत प्रपातं ये मे लोका दिवि राजेन्द्र सन्ति । यद्यन्तरिक्षे यदि वा दिवि श्रितास्तानाक्रम क्षिप्रममित्रहाऽथसि ॥ ४१.१० ॥ *ययातिरुवाच नास्मद्विधोऽब्राह्मणो ब्रह्मविच्च प्रतिग्रहे वर्तते राजमुख्य । यथा प्रदेयं सततं द्विजेभ्यस्तदा ददे पूर्वमहं नरेन्द्र ॥ ४१.११ ॥ नाब्राह्मणः कृपणो जातु जीवेद्यद्यपि स्याद्ब्राह्मणी वीरपत्नी । सोऽहं यदेवाकृतपूर्वं चरेयं विवित्समानः किमु तत्र साधुः ॥ ४१.१२ ॥ *प्रतर्दन उवाच पृच्छामि त्वां स्पृहणीयरूप प्रतर्दनोऽहं यदि मे सन्ति लोकाः । यद्यन्तरिक्षे यदि वा दिवि श्रुताः क्षेत्रज्ञं त्वां तस्य धर्मस्य मन्ये ॥ ४१.१३ ॥ *ययातिरुवाच सन्ति लोका बहवस्ते नरेन्द्र अप्येकैकं सप्त शतान्यहानि । मधुच्युतो घृतवन्तो विशोकास्तेनान्तवन्तः प्रतिपालयन्ति ॥ ४१.१४ ॥ *प्रतर्दन उवाच तांस्ते ददामि पतमानस्य राजन् ये मे लोकास्तव ते वै भवन्तु । यद्यन्तरिक्षे यदि वा दिवि श्रितास्तानाक्रम क्षिप्रमपेतमोहः ॥ ४१.१५ ॥ *ययातिरुवाच नु तुल्यतेजाः सुकृतं हि कामये योगक्षेमं पार्थिवात्पार्थिवः सन् । दैवादेशादापदं प्राप्य विद्वांश्चरेन्नृशंसं हि न जातु राजा ॥ ४१.१६ ॥ धर्म्यं मार्गं चिन्तयानो यशस्यं कुर्यात्तपो धर्ममवेक्षमाणः । न मद्विधो धर्मबुद्धिर्हि राजा ह्येवं कुर्यात्कृपणं मां यथात्थ ॥ ४१.१७ ॥ कुर्यामपूर्वं न कृतं यदन्यैर्विवित्समानः किमु तत्र साधुः । ब्रुवाणमेवं नृपतिं ययातिं नृपोत्तमो वसुमानब्रवीत्तम् ॥ ४१.१८ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ४२ *वसुमानुवाच पृच्छाम्यहं वसुमानौषदश्विर्यद्यस्ति लोको दिवि मह्यं नरेन्द्र । यद्यन्तरिक्षे प्रथितो महात्मन् क्षेत्रज्ञं त्वां तस्य धर्मस्य मन्ये ॥ ४२.१ ॥ *ययातिरुवाच यदन्तरिक्षं पृथिवी दिशश्च यत्तेजसा तपते भानुमांश्च । लोकास्तावन्तो दिवि संस्थिता वै ते त्वां भवन्तं प्रतिपालयन्ति ॥ ४२.२ ॥ *वसुमानुवाच तांस्ते ददामि पत मां प्रपातं ये मे लोकास्तव ते वै भवन्तु । क्रीणीष्वैनांस्तृणकेनापि राजन् प्रतिग्रहस्ते यदि सम्यक्प्रदुष्टः ॥ ४२.३ ॥ *ययातिरुवाच न मिथ्याहं विक्रयं वै स्मरामि मया कृतं शिशुभावेऽपि राजन् । कुर्यां न चैवाकृतपूर्वमन्यैर्विवित्समानो वसुमन्न साधु ॥ ४२.४ ॥ *वसुमानुवाच तांस्त्वं लोकान्प्रतिपद्यस्व राजन्मया दत्तान्यदि नेष्टः क्रयस्ते । नाहं तान्वै प्रतिगन्ता नरेन्द्र सर्वे लोकास्तावका वै भवन्तु ॥ ४२.५ ॥ *शिबिरुवाच पृच्छामि त्वां शिबिरौशीनरोऽहं ममापि लोका यदि सन्ति तात । यद्यन्तरिक्षे यदि वा दिवि श्रिताः क्षेत्रज्ञं त्वां तस्य धर्मस्य मन्ये ॥ ४२.६ ॥ *ययातिरुवाच न त्वं वाचा हृदयेनापि राजन् परीप्समानो मावमंस्था नरेन्द्र । तेनानन्ता दिवि लोकाः स्थिता वै विद्युद्रूपाः स्वनवन्तो महान्तः ॥ ४२.७ ॥ *शिबिरुवाच तांस्त्वं लोकान्प्रतिपद्यस्व राजन्मया दत्तान्यदि नेष्टः क्रयस्ते । न चाहं तान्प्रतिपद्य दत्त्वा यत्र त्वं तात गन्तासि लोकान् ॥ ४२.८ ॥ *ययातिरुवाच यथा त्वमिन्द्रप्रतिमप्रभावस्तेचाप्यनन्ता नरदेव लोकाः । तथाद्य लोके न रमेऽन्यदत्ते तस्माच्छिबे नाभिनन्दामि वाचम् ॥ ४२.९ ॥ *अष्टक उवाच न चेदेकैकशो राजंल्लोकान्नः प्रतिनन्दसि । सर्वे प्रदाय तांल्लोकान् गन्तारो नरकं वयम् ॥ ४२.१० ॥ *ययातिरुवाच यदर्हास्तद्वदध्वं वः सन्तः सत्यादिदर्शिनः । अहं तु नाभिगृह्णामि यत्कृतं न मया पुरा ॥ ४२.११ ॥ अलिप्समानस्य तु मे यदुक्तं न तत्तथास्तीह नरेन्द्रसिंह । अस्य प्रदानस्य यदेव युक्तं तस्यैव चानन्तफलं भविष्यम् ॥ ४२.१२ ॥ *अष्टक उवाच कस्यैते प्रतिदृश्यन्ते रथाः पञ्च हिरण्मयाः । उच्चैः सन्तः प्रकाशन्ते ज्वलन्तोऽग्निशिखा इव ॥ ४२.१३ ॥ *ययातिरुवाच भवतां मम चैवैते रथा भान्ति हिरण्मयाः । आरुह्यैतेषु गन्तव्यं भवद्भिश्च मया सह ॥ ४२.१४ ॥ *अष्टक उवाच आतिष्ठस्व रथं राजन् विक्रमस्व विहायसा । वयमप्यनुयास्यामो यदा कालो भविष्यति ॥ ४२.१५ ॥ *ययातिरुवाच सर्वैरिदानीं गन्तव्यं सह स्वर्गो जितो यतः । एष वो विरजाः पन्था दृश्यते देवसद्मगः ॥ ४२.१६ ॥ *शौनक उवाच तेऽभिरुह्य रथान्सर्वे प्रयाता नृपते नृपाः । आक्रामन्तो दिवं भान्ति धर्मेणावृत्य रोदसी ॥ ४२.१७ ॥ *अष्टक उवाच अहं मन्ये पूर्वमेकोऽभिगन्ता सखा चेन्द्रः सर्वथा मे महात्मा । कस्मादेवं शिबिरौशीनरोऽयमेकोऽत्ययात्सर्वं वेगेन वाहान् ॥ ४२.१८ ॥ *ययातिरुवाच अददाद्देवयानाय यावद्वित्तमनिन्दितः । उशीनरस्य पुत्रोऽयं तस्माच्छ्रेष्ठो हि वः शिबिः ॥ ४२.१९ ॥ दानं शौचं सत्यमथो ह्यहिंसा ह्रीः श्रीस्तितिक्षा समतानृशंस्यम् । राजन्त्येतान्यथ सर्वाणि राज्ञि शिबौ स्थितान्यप्रतिमे सुबुद्ध्या । एवं वृत्तं ह्रीनिषेवी बिभर्ति तस्माच्छिबिरभिगन्ता रथेन ॥ ४२.२० ॥ *शौनक उवाच अथाष्टकः पुनरेवान्वपृच्छन्मातामहं कौतुकादिन्द्रकल्पम् । पृच्छामि त्वां नृपते ब्रूहि सत्यं कुतश्च कश्चासि कथं त्वमागाः । कृतं त्वया यद्धि न तस्य कर्ता लोके त्वदन्यो ब्राह्मणः क्षत्रियो वा ॥ ४२.२१ ॥ *ययातिरुवाच ययातिरस्मि नहुषस्य पुत्रः पूरोः पिता सार्वभौमस्त्विहासम् । गुह्यं मन्त्रं मामकेभ्यो ब्रवीमि मातामहो भवतां सुप्रकाशः ॥ ४२.२२ ॥ सर्वामिमां पृथिवीं निर्जिगाय ऋद्धां महीमददां ब्राह्मणेभ्यः । मेध्यानश्वान्नैकशस्तान्सुरूपांस्तदा देवाः पुण्यभाजो भवन्ति ॥ ४२.२३ ॥ अदामहं पृथिवीं ब्राह्मणेभ्यः पूर्णामिमामखिलान्नैः प्रशस्ताम् । गोभिः सुवर्णैश्च धनैश्च मुख्यैरश्वाः सनागाः शतशस्त्वर्बुदानि ॥ ४२.२४ ॥ सत्येन मे द्यौश्च वसुंधरा च तथैवाग्निर्ज्वलते मानुषेषु । न मे वृथा व्याहृतमेव वाक्यं सत्यं हि सन्तः प्रतिपूजयन्ति ॥ ४२.२५ ॥ साध्वष्टक प्रब्रवीमीह सत्यं प्रतर्दनं वसुमन्तं शिबिं च ।* सर्वे देवा मुनयश्च लोकाः सत्येन पूज्या इति मे मनोगतम् ॥ ४२.२६ ॥* यो नः सर्वजितं सर्वं यथावृत्तं निवेदयेत् । अनसूयुर्द्विजाग्न्येभ्यः स भजेन्नः सलोकताम् ॥ ४२.२७ ॥ *शौनक उवाच एवं राजन्स महात्मा ययातिः स्वदौहित्रैस्तारितो मित्रवर्यैः । त्यक्त्वा महीं परमोदारकर्मा स्वर्गं गतः कर्मभिर्व्याप्य पृथ्वीम् ॥ ४२.२८ ॥ एवं सर्वं विस्तरतो यथावदाख्यातं ते चरितं नाहुषस्य । वंशो यस्य प्रथितं पौरवेयो यस्मिञ्जातस्त्वं मनुजेन्द्रकल्पः ॥ ४२.२९ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ४३ *सूत उवाच इत्येतच्छौनकाद्राजा शतानीको निशम्य तु । विस्मितः परया प्रीत्या पूर्णचन्द्र इवाबभौ ॥ ४३.१ ॥ पूजयामास नृपतिर्विधिवच्चाथ शौनकम् । रत्नैर्गोभिः सुवर्णैश्च वासोभिर्विविधैस्तथा ॥ ४३.२ ॥ प्रतिगृह्य ततः सर्वं यद्राज्ञा प्रहितं धनम् । दत्त्वा च ब्राह्मणेभ्यश्च शौनकोऽन्तरधीयत ॥ ४३.३ ॥ *ऋषय ऊचुः ययातेर्वंशमिच्छामः श्रोतुं विस्तरतो वद । यदुप्रभृतिभिः पुत्रैर्यदा लोके प्रतिष्ठितम् ॥ ४३.४ ॥ *सूत उवाच यदोर्वंशं प्रवक्ष्यामि ज्येष्ठस्योत्तमतेजसः । विस्तरेणानुपूर्व्या च गदतो मे निबोधत ॥ ४३.५ ॥ यदोः पुत्रा बभूवुर्हि पञ्च देवसुतोपमाः । महारथा महेष्वासा नामतस्तान्निबोधत ॥ ४३.६ ॥ सहस्रजिरथो ज्येष्ठः क्रोष्टुर्नीलोऽन्तिको लघुः । सहस्रजेस्तु दायादः शतजिर्नाम पार्थिवः ॥ ४३.७ ॥ शतजेरपि दायादास्त्रयः परमकीर्तयः । हैहयश्च हयश्चैव तथा वेणुहयश्च यः ॥ ४३.८ ॥ हैहयस्य तु दायादो धर्मनेत्रः प्रतिश्रुतः । धर्मनेत्रस्य कुन्तिस्तु संहतस्तस्य चात्मजः ॥ ४३.९ ॥ संहतस्य तु दायादो महिष्मान्नाम पार्थिवः । आसीन्महिष्मतः पुत्रो रुद्रश्रेण्यः प्रतापवान् ॥ ४३.१० ॥ वाराणस्यामभूद्राजा कथितं पूर्वमेव तु । रुद्रश्रेण्यस्य पुत्रोऽभूद्दुर्दमो नाम पार्थिवः ॥ ४३.११ ॥ दुर्दमस्य सुतो धीमान् कनको नाम वीर्यवान् । कनकस्य तु दायादाश्चत्वारो लोकविश्रुताः ॥ ४३.१२ ॥ कृतवीर्यः कृताग्निश्च कृतवर्मा तथैव च । कृतौजाश्च चतुर्थोऽभूत्कृतवीर्यात्ततोऽर्जुनः ॥ ४३.१३ ॥ जातः करसहस्रेण सप्तद्वीपेश्वरो नृपः । वर्षायुतं तपस्तेपे दुश्चरं पृथिवीपतिः ॥ ४३.१४ ॥ दत्तमाराधयामास कार्तवीर्योऽत्रिसम्भवम् । तस्मै दत्ता वरास्तेन चत्वारः पुरुषोत्तम ॥ ४३.१५ ॥ पूर्वं बाहुसहस्रं तु स वव्रे राजसत्तमः । अधर्मं चरमाणस्य सद्भिश्चापि निवारणम् ॥ ४३.१६ ॥ युद्धेन पृथिवीं जित्वा धर्मेणैवानुपालनम् । संग्रामे वर्तमानस्य वधश्चैवाधिकाद्भवेत् ॥ ४३.१७ ॥ तेनेयं पृथिवी सर्वा सप्तद्वीपा सपर्वता । सप्तोदधिपरिक्षिप्ता क्षात्त्रेण विधिना जिता ॥ ४३.१८ ॥ जज्ञे बाहुसहस्रं वै इच्छतस्तस्य धीमतः । रथो ध्वजश्च संजज्ञ इत्येवमनुशुश्रुम ॥ ४३.१९ ॥ दश यज्ञसहस्राणि राज्ञां द्वीपेषु वै तदा । निरर्गलानि वृत्तानि श्रूयन्ते तस्य धीमतः ॥ ४३.२० ॥ सर्वे यज्ञा महाराज्ञस्तस्यासन् भूरिदक्षिणाः । सर्वे काञ्चनयूपास्ते सर्वाः काञ्चनवेदिकाः ॥ ४३.२१ ॥ सर्वे देवैः समं प्राप्तैर्विमानस्थैरलंकृताः । गन्धर्वैरप्सरोभिश्च नित्यमेवोपशोभिताः ॥ ४३.२२ ॥ तस्य यज्ञे जगौ गाथां गन्धर्वो नारदस्तथा । कार्तवीर्यस्य राजर्षेर्महिमानं निरीक्ष्य सः ॥ ४३.२३ ॥ न नूनं कार्तवीर्यस्य गतिं यास्यन्ति क्षत्रियाः । यज्ञैर्दानैस्तपोभिश्च विक्रमेण श्रुतेन च ॥ ४३.२४ ॥ स हि सप्तसु द्वीपेषु खड्गी चक्री शरासनी । रथी द्वीपान्यनुचरन् योगी पश्यति तस्करान् ॥ ४३.२५ ॥ पञ्चाशीतिसहस्राणि वर्षाणां स नराधिपः । स सर्वरत्नसम्पूर्णश्चक्रवर्ती बभूव ह ॥ ४३.२६ ॥ स एव पशुपालोऽभूत्क्षेत्रपालः स एव हि । स एव वृष्ट्या पर्जन्यो योगित्वादर्जुनोऽभवत् ॥ ४३.२७ ॥ योऽसौ बाहुसहस्रेण ज्याघातकठिनत्वचा । भाति रश्मिसहस्रेण शारदेनेव भास्करः ॥ ४३.२८ ॥ एष नागं मनुष्येषु माहिष्मत्यां महाद्युतिः । कर्कोटकसुतं जित्वा पुर्यां तत्र न्यवेशयत् ॥ ४३.२९ ॥ एष वेगं समुद्रस्य प्रावृट्काले भजेत वै । क्रीडन्नेव सुखोद्भिन्नः प्रतिस्रोतो महीपतिः ॥ ४३.३० ॥ ललता क्रीडता तेन प्रतिस्रग्दाममालिनी । ऊर्मिभ्रुकुटिसंत्रासाच्चकिताभ्येति नर्मदा ॥ ४३.३१ ॥ एको बाहुसहस्रेण वगाहे स महार्णवम् । करोत्युद्वृत्तवेगां तु नर्मदां प्रावृडुद्धताम् ॥ ४३.३२ ॥ तस्य बाहुसहस्रेण क्षोभ्यमाणे महोदधौ । भवन्त्यतीव निश्चेष्टाः पातालस्था महासुराः ॥ ४३.३३ ॥ चूर्णीकृतमहावीचिलीनमीनमहातिमिम् । मारुताविद्धफेनौघमावर्ताक्षिप्तदुःसहम् ॥ ४३.३४ ॥ करोत्यालोडयन्नेव दोःसहस्रेण सागरम् । मन्दरक्षोभचकिता ह्यमृतोत्पादशङ्किताः ॥ ४३.३५ ॥ तदा निश्चलमूर्धानो भवन्ति च महोरगाः । सायाह्ने कदलीखण्डा निर्वातस्तिमिता इव ॥ ४३.३६ ॥ एवं बद्ध्वा धनुर्ज्यायामुत्सिक्तं पञ्चभिः शरैः । लङ्कायां मोहयित्वा तु सबलं रावणं बलात् ॥ ४३.३७ ॥ निर्जित्य बद्ध्वा चानीय माहिष्मत्यां बबन्ध च । ततो गत्वा पुलस्त्यस्तु ह्यर्जुनं संप्रसादयन् ॥ ४३.३८ ॥ मुमोच रक्षः पौलस्त्यं पुलस्त्येनेह सान्त्वितम् । तस्य बाहुसहस्रेण बभूव ज्यातलस्वनः ॥ ४३.३९ ॥ युगान्ताभ्रसहस्रस्य आस्फोटस्त्वशनेरिव । अहो बत विधेर्वीर्यं भार्गवोऽयं यदाछिनत् ॥ ४३.४० ॥ तद्वै सहस्रं बाहूनां हेमतालवनं यथा । यत्रापवस्तु संक्रुद्धो ह्यर्जुनं शप्तवान्प्रभुः ॥ ४३.४१ ॥ यस्माद्वनं प्रदग्धं वै विश्रुतं मम हैहय । तस्मात्ते दुष्करं कर्म कृतमन्यो हरिष्यति ॥ ४३.४२ ॥ छित्त्वा बाहुसहस्रं ते प्रथमं तरसा बली । तपस्वी ब्राह्मणश्च त्वां स वधिष्यति भार्गव ॥ ४३.४३ ॥ *सूत उवाच तस्य रामस्तदा त्वासीन्मृत्युः शापेन धीमतः । वरश्चैव तु राजर्षेः स्वयमेव वृतः पुरा ॥ ४३.४४ ॥ तस्य पुत्रशतं त्वासीत्पञ्च तत्र महारथाः । कृतास्त्रा बलिनः शूरा धर्मात्मानो महाबलाः ॥ ४३.४५ ॥ शूरसेनश्च शूरश्च धृष्टः क्रोष्टुस्तथैव च । जयध्वजश्च वैकर्ता अवन्तिश्च विशांपते ॥ ४३.४६ ॥ जयध्वजस्य पुत्रस्तु तालजङ्घो महाबलः । तस्य पुत्रशतान्येव तालजङ्घा इति श्रुताः ॥ ४३.४७ ॥ तेषां पञ्च कुलाः ख्याता हैहयानां महात्मनाम् । वीतिहोत्राश्च शार्यातो भोजाश्चावन्तयस्तथा ॥ ४३.४८ ॥ कुण्डिकेराश्च विक्रान्तास्तालजङ्घास्तथैव च । वीतिहोत्रसुतश्चापि आनर्तो नाम वीर्यवान् । दुर्जेयस्तस्य पुत्रस्तु बभूव मित्रकर्शनः ॥ ४३.४९ ॥ सद्भावेन महाराज प्रजा धर्मेण पालयन् । कार्तवीर्यार्जुनो नाम राजा बाहुसहस्रवान् ॥ ४३.५० ॥ येन सागरपर्यन्ता धनुषा निर्जिता मही । यस्तस्य कीर्तयेन्नाम कल्यमुत्थाय मानवः ॥ ४३.५१ ॥ न तस्य वित्तनाशः स्यान्नष्टं च लभते पुनः । कार्तवीर्यस्य यो जन्म कथयेदिह धीमतः । यथावत्स्विष्टपूतात्मा स्वर्गलोके महीयते ॥ ४३.५२ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ४४ *ऋषय ऊचुः किमर्थं तद्वनं दग्धमापवस्य महात्मनः । कार्तवीर्येण विक्रम्य सूत प्रब्रूहि तत्त्वतः ॥ ४४.१ ॥ रक्षिता स तु राजर्षिः प्रजानामिति नः श्रुतम् । स कथं रक्षिता भूत्वा अदहत्तत्तपोवनम् ॥ ४४.२ ॥ *सूत उवाच आदित्यो द्विजरूपेण कार्तवीर्यमुपस्थितः । तृप्तिमेकां प्रयच्छस्व आदित्योऽहं नरेश्वर ॥ ४४.३ ॥ *राजोवाच भगवन्केन तृप्तिस्ते भवत्येव दिवाकर । कीदृशं भोजनं दद्मि हुत्वा तु विदधाम्यहम् ॥ ४४.४ ॥ *आदित्य उवाच स्थावरं देहि मे सर्वमाहारं ददतां वर । तेन तृप्तो भवेयं वै सा मे तृप्तिर्हि पार्थिव ॥ ४४.५ ॥ *कार्तवीर्य उवाच न शक्याः स्थावराः सर्वे तेजसा च बलेन च । निर्दग्धुं तपतां श्रेष्ठ तेन त्वां प्रणमाम्यहम् ॥ ४४.६ ॥ *आदित्य उवाच तुष्टस्तेऽहं शरान्दद्मि अक्षयान्सर्वतोमुखान् । ये प्रक्षिप्ता ज्वलिष्यन्ति मम तेजःसमन्विताः ॥ ४४.७ ॥ आविष्टा मम तेजोभिः शोषयिष्यन्ति स्थावरान् । शुष्कान् भस्मीकरिष्यन्ति तेन तृप्तिर्नराधिप ॥ ४४.८ ॥ *सूत उवाच ततः शरांस्तदादित्यस्त्वर्जुनाय प्रयच्छत । ततो ददाह सम्प्राप्तान् स्थावरान् सर्वमेव च ॥ ४४.९ ॥ ग्रामांस्तथाश्रमांश्चैव घोषाणि नगराणि च । तपोवनानि रम्याणि वनान्युपवनानि च ॥ ४४.१० ॥ एवं प्राचीमन्वदहत्ततः सर्वां स दक्षिणाम् । निर्वृक्षा निस्तृणा भूमिर्हता घोरेण तेजसा ॥ ४४.११ ॥ एतस्मिन्नेव काले तु आपवो जलमास्थितः । दश वर्षसहस्राणि तत्रास्ते स महानृषिः ॥ ४४.१२ ॥ पूर्णे व्रते महातेजा उदतिष्ठंस्तपोधनः । सोऽपश्यदाश्रमं दग्धमर्जुनेन महामुनिः ॥ ४४.१३ ॥ क्रोधाच्छशाप राजर्षिं कीर्तितं वो यथा मया । क्रोष्टोः शृणुत राजर्षेर्वंशमुत्तमपौरुषम् ॥ ४४.१४ ॥ यस्यान्ववाये सम्भूतो विष्णुर्वृष्णिकुलोद्वहः । क्रोष्टोरेवाभवत्पुत्रो वृजिनीवान्महारथः ॥ ४४.१५ ॥ वृजिनीवतश्च पुत्रोऽभूत्स्वाहो नाम महाबलः । स्वाहपुत्रोऽभवद्राजन् रुषङ्गुर्वदतां वरः ॥ ४४.१६ ॥ स तु प्रसूतिमिच्छन् वै रुषङ्गुः सौम्यमात्मजम् । चित्रश्चित्ररथश्चास्य पुत्रः कर्मभिरन्वितः ॥ ४४.१७ ॥ अथ चैत्ररथिवीरो जज्ञे विपुलदक्षिणः । शशबिन्दुरिति ख्यातश्चक्रवर्ती बभूव ह ॥ ४४.१८ ॥ अत्रानुवंशश्लोकोऽयं गीतस्तस्मिन्पुराभवत् । शशबिन्दोस्तु पुत्राणां शतानामभवच्छतम् ॥ ४४.१९ ॥ धीमतां चाभिरूपाणां भूरिद्रविणतेजसाम् । तेषां शतप्रधानानां पृथुसाह्वा महाबलाः ॥ ४४.२० ॥ पृथुश्रवाः पृथुयशाः पृथुधर्मा पृथुंजयः । पृथुकीर्तिः पृथुमना राजानः शशबिन्दवः ॥ ४४.२१ ॥ शंसन्ति च पुराणज्ञाः पृथुश्रवसमुत्तमम् । अन्तरस्य सुयज्ञस्य सुयज्ञस्तनयोऽभवत् ॥ ४४.२२ ॥ उशना तु सुयज्ञस्य यो रक्षन्पृथिवीमिमाम् । आजहाराश्वमेधानां शतमुत्तमधार्मिकः ॥ ४४.२३ ॥ तितिक्षुरभवत्पुत्र औशनः शत्रुतापनः । मरुत्तस्तस्य तनयो राजर्षीणामनुत्तमः ॥ ४४.२४ ॥ आसीन्मरुत्ततनयौ वीरः कम्बलबर्हिषः । पुत्रस्तु रुक्मकवचो विद्वान्कम्बलबर्हिषः ॥ ४४.२५ ॥ निहत्य रुक्मकवचः परान्कवचधारिणः । धन्विनो विविधैर्बाणैरवाप्य पृथिवीमिमाम् ॥ ४४.२६ ॥ अश्वमेधे ददौ राजा ब्राह्मणेभ्यस्तु दक्षिणाम् । यज्ञे तु रुक्मकवचः कदाचित्परवीरहा ॥ ४४.२७ ॥ जज्ञिरे पञ्च पुत्रास्तु महावीर्या धनुर्भृतः । रुक्मेषुः पृथुरुक्मश्च ज्यामघः परिघो हरिः ॥ ४४.२८ ॥ परिघं च हरिं चैव विदेहेऽस्थापयत्पिता । रुक्मेषुरभवद्राजा पृथुरुक्मस्तदाश्रयः ॥ ४४.२९ ॥ तेभ्यः प्रव्राजितो राज्याज्ज्यामघस्तु तदाश्रमे । प्रशान्तश्चाश्रमस्थश्च ब्राह्मणेनावबोधितः ॥ ४४.३० ॥ जगाम धनुरादाय देशमन्यं ध्वजी रथी । नर्मदां नृप एकाकी केवलं वृत्तिकामतः ॥ ४४.३१ ॥ ऋक्षवन्तं गिरिं गत्वा भुक्तमन्यैरुपाविशत् । ज्यामघस्याभवद्भार्या चैत्रा परिणता सती ॥ ४४.३२ ॥ अपुत्रो न्यवसद्राजा भार्यामन्यां न विन्दत । तस्यासीद्विजयो युद्धे तत्र कन्यामवाप्य सः ॥ ४४.३३ ॥ भार्यामुवाच संत्रासात्स्नुषेयं ते शुचिस्मिते । एवमुक्ताब्रवीदेनं कस्य चेयं स्नुषेति च ॥ ४४.३४ ॥ *राजोवाच यस्ते जनिष्यते पुत्रस्तस्य भार्या भविष्यति । तस्मात्सा तपसोग्रेण कन्यायाः सम्प्रसूयत ॥ ४४.३५ ॥ पुत्रं विदर्भं सुभगा चैत्रा परिणता सती । राजपुत्र्यां च विद्वान्स स्नुषायां क्रथकैशिकौ । लोमपादं तृतीयं तु पुत्रं परमधार्मिकम् ॥ ४४.३६ ॥ तस्यां विदर्भोऽजनयच्छरान्रणविशारदान् । लोमपादान्मनुः पुत्रा ज्ञातिस्तस्य तु चात्मजः ॥ ४४.३७ ॥ कैशिकस्य चिदिः पुत्रस्तस्माच्चैद्या नृपाः स्मृताः । क्रथो विदर्भपुत्रस्तु कुन्तिस्तस्यात्मजोऽभवत् ॥ ४४.३८ ॥ कुन्तेर्धृष्टः सुतो जज्ञे रणधृष्टः प्रतापवान् । धृष्टस्य पुत्रो धर्मात्मा निर्वृतिः परवीरहा ॥ ४४.३९ ॥ तदेको निर्वृतेः पुत्रो नाम्ना स तु विदूरथः । दशार्हस्तस्य वै पुत्रो व्योमस्तस्य च वै स्मृतः । दाशार्हाच्चैव व्योमात्तु पुत्रो जीमूत उच्यते ॥ ४४.४० ॥ जीमूतपुत्रो विमलस्तस्य भीमरथः सुतः । सुतो भीमरथस्यासीत्स्मृतो नवरथः किल ॥ ४४.४१ ॥ तस्य चासीद्दृढरथः शकुनिस्तस्य चात्मजः । तस्मात्करम्भः कारम्भिर्देवरातो बभूव ह ॥ ४४.४२ ॥ देवक्षत्रोऽभवद्राजा दैवरातिर्महायशाः । देवगर्भसमो जज्ञे देवनक्षत्रनन्दनः ॥ ४४.४३ ॥ मधुर्नाम महातेजा मधोः पुरवसस्तथा । आसीत्पुरवसात्पुत्रः पुरुद्वान्पुरुषोत्तमः ॥ ४४.४४ ॥ जन्तुर्जज्ञेऽथ वैदर्भ्यां भद्रसेन्यां पुरुद्वतः । ऐक्ष्वाकी चाभवद्भार्या जन्तोस्तस्यामजायत ॥ ४४.४५ ॥ सात्वतः सत्त्वसंयुक्तः सात्वतां कीर्तिवर्धनः । इमां विसृष्टिं विज्ञाय ज्यामघस्य महात्मनः । प्रजावानेति सायुज्यं राज्ञः सोमस्य धीमतः ॥ ४४.४६ ॥ सात्वतान् सत्त्वसम्पन्नान् कौशल्या सुषुवे सुतान् । भजिनं भजमानं तु दिव्यं देवावृधं नृप ॥ ४४.४७ ॥ अन्धकं च महाभोजं वृष्णिं च यदुनन्दनम् । तेषां तु सर्गाश्चत्वारो विस्तरेणैव तच्छृणु ॥ ४४.४८ ॥ भजमानस्य सृञ्जय्यां बाह्यकायां च बाह्यकाः । सृञ्जयस्य सुते द्वे तु बाह्यकास्तु तदाभवन् ॥ ४४.४९ ॥ तस्य भार्ये भगिन्यौ द्वे सुषुवाते बहून्सुतान् । निमिं च कृमिलं चैव वृष्णिं परपुरंजयम् । ते बाह्यकायां सृञ्जय्यां भजमानाद्विजज्ञिरे ॥ ४४.५० ॥ यज्ञे देवावृधो राजा बन्धूनां मित्रवर्धनः । अपुत्रस्त्वभवद्राजा चचार परमं तपः । पुत्रः सर्वगुणोपेतो मम भूयादिति स्पृहन् ॥ ४४.५१ ॥ संयोज्य मन्त्रमेवाथ पर्णाशाजलमस्पृशत् । तदोपस्पर्शनात्तस्य चकार प्रियमापगा ॥ ४४.५२ ॥ कल्याणत्वान्नरपतेस्तस्मै सा निम्नगोत्तमा । चिन्तयाथ परीतात्मा जगामाथ विनिश्चयम् ॥ ४४.५३ ॥ नाधिगच्छाम्यहं नारीं यस्यामेवंविधः सुतः । जायेत तस्मादद्याहं भवाम्यथ सहस्रशः ॥ ४४.५४ ॥ अथ भूत्वा कुमारी सा बिभ्रती परमं वपुः । ज्ञापयामास राजानं तामियेष महाव्रतः ॥ ४४.५५ ॥ अथ सा नवमे मासि सुषुवे सरितां वरा । पुत्रं सर्वगुणोपेतं बभ्रुं देवावृधान्नृपात् ॥ ४४.५६ ॥ अनुवंशे पुराणज्ञा गायन्तीति परिश्रुतम् । गुणान्देवावृधस्यापि कीर्तयन्तो महात्मनः ॥ ४४.५७ ॥ यथैव शृणुमो दूरादपश्यामस्तथान्तिकात् । बभ्रुः श्रेष्ठो मनुष्याणां देवैर्देवावृधः समः ॥ ४४.५८ ॥ षष्टिश्च पूर्वपुरुषाः सहस्राणि च सप्ततिः । एतेऽमृतत्वं सम्प्राप्ता बभ्रोर्देवावृधान्नृप ॥ ४४.५९ ॥ यज्वा दानपतिर्वीरो ब्रह्मण्यश्च दृढव्रतः । रूपवान्सुमहातेजाः श्रुतवीर्यधरस्तथा ॥ ४४.६० ॥ अथ कङ्कस्य दुहिता सुषुवे चतुरः सुतान् । कुकुरं भजमानं च शशिं कम्बलबर्हिषम् ॥ ४४.६१ ॥ कुकुरस्य सुतो वृष्णिर्वृष्णेस्तु तनयो धृतिः । कपोतरोमा तस्याथ तैत्तिरिस्तस्य चात्मजः ॥ ४४.६२ ॥ तस्यासीत्तनुजः सर्पो विद्वान्पुत्रो नलः किल । ख्यायते तस्य नाम्ना स नन्दनो दरदुन्दुभिः ॥ ४४.६३ ॥ तस्मिन्प्रवितते यज्ञे अभिजातः पुनर्वसुः । अश्वमेधं च पुत्रार्थमाजहार नरोत्तमः ॥ ४४.६४ ॥ तस्य मध्येऽतिरात्रस्य सभामध्यात्समुत्थितः । अतस्तु विद्वान्कर्मज्ञो यज्वा दाता पुनर्वसुः ॥ ४४.६५ ॥ तस्यासीत्पुत्रमिथुनं बभूवाविजितं किल । आहुकश्चाहुकी चैव ख्यातं मातेमतां वर ॥ ४४.६६ ॥ इमांश्चोदाहरन्त्यत्र श्लोकान्प्रति तमाहुकम् । सोपासङ्गानुकर्षाणां सध्वजानां वरूथिनाम् ॥ ४४.६७ ॥ रथानां मेघघोषाणां सहस्राणि दशैव तु । नासत्यवादी नातेजा नायज्वा नासहस्रदः ॥ ४४.६८ ॥ नाशुचिर्नाप्यविद्वान् हि यो भोजेष्वभ्यजायत । आहुकस्य भृतिं प्राप्ता इत्येतद्वै तदुच्यते ॥ ४४.६९ ॥ आहुकश्चाप्यवन्तीषु स्वसारं चाहुकीं ददौ । आहुकात्काश्यदुहिता द्वौ पुत्रौ समसूयत ॥ ४४.७० ॥ देवकश्चोग्रसेनश्च देवगर्भसमावुभौ । देवकस्य सुता वीरा जज्ञिरे त्रिदशोपमाः ॥ ४४.७१ ॥ देववानुपदेवश्च सुदेवो देवरक्षितः । तेषां स्वसारः सप्तासन् वसुदेवाय ता ददौ ॥ ४४.७२ ॥ देवकी श्रुतदेवी च मित्रदेवी यशोधरा । श्रीदेवी सत्यदेवी च सुतापी चेति सप्तमी ॥ ४४.७३ ॥ नवोग्रसेनस्य सुताः कंसस्तेषां तु पूर्वजः । न्यग्रोधश्च सुनामा च कङ्कः शङ्कुश्च भूयसः ॥ ४४.७४ ॥ अजभू राष्ट्रपालश्च युद्धमुष्टिः सुमुष्टिदः । तेषां स्वसारः पञ्चासन् कंसा कंसवती तथा ॥ ४४.७५ ॥ सुतन्तू राष्ट्रपाली च कङ्का चेति वराङ्गनाः । उग्रसेनः सहापत्यो व्याख्यातः कुकुरोद्भवः ॥ ४४.७६ ॥ भजमानस्य पुत्रोऽथ रथिमुख्यो विदूरथः । राजाधिदेवः शूरश्च विदूरथसुतोऽभवत् ॥ ४४.७७ ॥ राजाधिदेवस्य सुतौ जज्ञाते देवसंमितौ । नियमव्रतप्रधानौ शोणाश्वः श्वेतवाहनः ॥ ४४.७८ ॥ शोणाश्वस्य सुताः पञ्च शूरा रणविशारदाः । शमी च देवशर्मा च निकुन्तः शक्रशत्रुजित् ॥ ४४.७९ ॥ शमिपुत्रः प्रतिक्षत्रः प्रतिक्षत्रस्य चात्मजः । प्रतिक्षेत्रः सुतो भोजो हृदीकस्तस्य चात्मजः ॥ ४४.८० ॥ हृदीकस्याभवन्पुत्रा दश भीमपराक्रमाः । कृतवर्माग्रजस्तेषां शतधन्वा च मध्यमः ॥ ४४.८१ ॥ देवार्हश्चैव नाभश्च भीषणश्च महाबलः । अजातो वनजातश्च कनीयककरम्भकौ ॥ ४४.८२ ॥ देवार्हस्य सुतो विद्वाञ्जज्ञे कम्बलबर्हिषः । असामञ्जाः सुतस्तस्य तमोजातस्य चात्मजः ॥ ४४.८३ ॥ अजातपुत्रा विक्रान्तास्त्रयः परमकीर्तयः । सुदंष्ट्रश्च सुनाभश्च कृष्ण इत्यन्धका मताः ॥ ४४.८४ ॥ अन्धकानामिमं वंशं यः कीर्तयति नित्यशः । आत्मनो विपुलं वंशं प्रजावानाप्नुते नरः ॥ ४४.८५ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ४५ *सूत उवाच गान्धारी चैव माद्री च वृष्णिभार्ये बभूवतुः । गान्धारी जनयामास सुमित्रं मित्रनन्दनम् ॥ ४५.१ ॥ माद्री युधाजितं पुत्रं ततो वै देवमीढुषम् । अनमित्रं शिबिं चैव पञ्चमं कृतलक्षणम् ॥ ४५.२ ॥ अनमित्रसुतो निघ्नो निघ्नस्यापि तु द्वौ सुतौ । प्रसेनश्च महावीर्यः शक्तिसेनश्च तावुभौ ॥ ४५.३ ॥ स्यमन्तकः प्रसेनस्य मणिरत्नमनुत्तमम् । पृथिव्यां सर्वरत्नानां राजा वै सोऽभवन्मणिः ॥ ४५.४ ॥ हृदि कृत्वा तु बहुशो मणिं तमभियाचितः । गोविन्दोऽपि न तं लेभे शक्तोऽपि न जहार सः ॥ ४५.५ ॥ कदाचिन्मृगयां यातः प्रसेनस्तेन भूषितः । यथाशब्दं स शुश्राव बिले सत्त्वेन पूरिते ॥ ४५.६ ॥ ततः प्रविश्य स बिलं प्रसेनो ह्यृक्षमैक्षत । ऋक्षः प्रसेनं च तथा ऋक्षं चैव प्रसेनजित् ॥ ४५.७ ॥ हत्वा ऋक्षः प्रसेनं तु ततस्तं मणिमाददात् । अदृष्टस्तु हतस्तेन अन्तर्बिलगतस्तदा ॥ ४५.८ ॥ प्रसेनं तु हतं ज्ञात्वा गोविन्दः परिशङ्कितः । गोविन्देन हतो व्यक्तं प्रसेनो मणिकारणात् ॥ ४५.९ ॥ प्रसेनस्तु गतोऽरण्यं मणिरत्नेन भूषितः । तं दृष्ट्वा स हतस्तेन गोविन्दः प्रत्युवाच ह । हन्मि चैनं दुराचारं शत्रुभूतं हि वृष्णिषु ॥ ४५.१० ॥ अथ दीर्घेण कालेन मृगयां निर्गतः पुनः । यदृच्छया च गोविन्दो बिलस्याभ्याशमागमत् ॥ ४५.११ ॥ तं दृष्ट्वा तु महाशब्दं स चक्रे ऋक्षराड्बली । शब्दं श्रुत्वा तु गोविन्दः खड्गपाणिः प्रविश्य सः । अपश्यज्जाम्बवन्तं तमृक्षराजं महाबलम् ॥ ४५.१२ ॥ ततस्तूर्णं हृषीकेशस्तमृक्षपतिमञ्जसा । जाम्बवन्तं स जग्राह क्रोधसंरक्तलोचनः ॥ ४५.१३ ॥ तुष्टावैनं तदा ऋक्षः कर्मभिर्वैष्णवैः प्रभुम् । ततस्तुष्टस्तु भगवान् वरेणैनमरोचयत् ॥ ४५.१४ ॥ *जाम्बवानुवाच इच्छे चक्रप्रहारेण त्वत्तोऽहं मरणं प्रभो । कन्या चेयं मम शुभा भर्तारं त्वामवाप्नुयात् । योऽयं मणिः प्रसेनं तु हत्वा प्राप्तो मया प्रभो ॥ ४५.१५ ॥ ततः स जाम्बवन्तं तं हत्वा चक्रेण वै प्रभुः । कृतकर्मा महाबाहुः सकन्यं मणिमाहरत् ॥ ४५.१६ ॥ ददौ सत्राजितायैनं सर्वसात्वतसंसदि । तेन मिथ्यापवादेन संतप्तोऽयं जनार्दनः ॥ ४५.१७ ॥ ततस्ते यादवाः सर्वे वासुदेवमथाब्रुवन् । अस्माकं तु मतिर्ह्यासीत्प्रसेनस्तु त्वया हतः ॥ ४५.१८ ॥ कैकेयस्य सुता भार्या दश सत्राजितः शुभाः । तासूत्पन्नाः सुतास्तस्य शतमेकं तु विश्रुताः । ख्यातिमन्तो महावीर्या भङ्गकारस्तु पूर्वजः ॥ ४५.१९ ॥ अथ व्रतवती तस्माद्भङ्गकारात्तु पूर्वजात् । सुषुवे सुकुमारीस्तु तिस्रः कमललोचनाः ॥ ४५.२० ॥ सत्यभामा वरा स्त्रीणां व्रतिनी च दृढव्रता । तथा पद्मावती चैव ताश्च कृष्णाय सोऽददात् ॥ ४५.२१ ॥ अनमित्राच्छिनिर्जज्ञे कनिष्ठाद्वृष्णिनन्दनात् । सत्यकस्तस्य पुत्रस्तु सात्यकिस्तस्य चात्मजः ॥ ४५.२२ ॥ सत्यवान्युयुधानस्तु शिनेर्नप्ता प्रतापवान् । असङ्गो युयुधानस्य द्युम्निस्तस्यात्मजोऽभवत् ॥ ४५.२३ ॥ द्युम्नेर्युगंधरः पुत्र इति शैन्याः प्रकीर्तिताः । अनमित्रान्वयो ह्येष व्याख्यातो वृष्णिवंशजः ॥ ४५.२४ ॥ अनमित्रस्य संजज्ञे पृथ्व्यां वीरो युधाजितः । अन्यौ तु तनयौ वीरौ वृषभः क्षत्र एव च ॥ ४५.२५ ॥ वृषभः काशिराजस्य सुतां भार्यामविन्दत । जयन्तस्तु जयन्त्यां तु पुत्रः समभवच्छुभः ॥ ४५.२६ ॥ सदायज्ञोऽतिवीरश्च श्रुतवानतिथिप्रियः । अक्रूरः सुषुवे तस्मात्सदायज्ञोऽतिदक्षिणः ॥ ४५.२७ ॥ रत्ना कन्या च शैब्यस्य अक्रूरस्तामवाप्तवान् । पुत्रानुत्पादयामास एकादश महाबलान् ॥ ४५.२८ ॥ उपलम्भः सदालम्भो वृकलो वीर्य एव च । सवीतरः सदापक्षः शत्रुघ्नो वारिमेजयः ॥ ४५.२९ ॥ धर्मभृद्धर्मवर्माणौ धृष्टमानस्तथैव च । सर्वे च प्रतिहोतारो रत्नायां जज्ञिरे च ते ॥ ४५.३० ॥ अक्रूरादुग्रसेनायां सुतौ द्वौ कुलवर्धनौ । देववानुपदेवश्च जज्ञाते देवसंनिभौ ॥ ४५.३१ ॥ अश्विन्यां च ततः पुत्राः पृथुर्विपृथुरेव च । अश्वत्थामा सुबाहुश्च सुपार्श्वकगवेषणौ ॥ ४५.३२ ॥ वृष्टिनेमिः सुधर्मा च तथा शर्यातिरेव च । अभूमिर्वर्जभूमिश्च श्रमिष्ठः श्रवणस्तथा ॥ ४५.३३ ॥ इमां मिथ्याभिशस्तिं यो वेद कृष्णादपोहिताम् । न स मिथ्याभिशापेन अभिशाप्योऽथ केनचित् ॥ ४५.३४ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ४६ *सूत उवाच ऐक्ष्वाकी सुषुवे शूरं ख्यातमद्भुतमीढुषम् । पौरुषाज्जज्ञिरे शूराद्भोजायां पुत्रका दश ॥ ४६.१ ॥ वसुदेवो महाबाहुः पूर्वमानकदुन्दुभिः । देवमार्गस्ततो जज्ञे ततो देवश्रवाः पुनः ॥ ४६.२ ॥ अनाधृष्टिः शिनिश्चैव नन्दश्चैव ससृञ्जयः । श्यामः शमीकः संयूपः पञ्च चास्य वराङ्गनाः ॥ ४६.३ ॥ श्रुतकीर्तिः पृथा चैव श्रुतादेवी श्रुतश्रवाः । राजाधिदेवी च तथा पञ्चैता वीरमातरः ॥ ४६.४ ॥ कृतस्य तु श्रुतादेवी सुग्रीवं सुषुवे सुतम् । कैकेय्यां श्रुतकीर्त्यां तु जज्ञे सोऽनुव्रतो नृपः ॥ ४६.५ ॥ श्रुतश्रवसि चैद्यस्य सुनीथः समपद्यत । बहुशो धर्मचारी स संबभूवारिमर्दनः ॥ ४६.६ ॥ अथ सख्येन वृद्धेऽसौ कुन्तिभोजे सुतां ददौ । एवं कुन्ती समाख्याता वसुदेवस्वसा पृथा ॥ ४६.७ ॥ वसुदेवेन सा दत्ता पाण्डोर्भार्या ह्यनिन्दिता । पाण्डोरर्थेन सा जज्ञे देवपुत्रान्महारथान् ॥ ४६.८ ॥ धर्माद्युधिष्ठिरो जज्ञे वायोर्जज्ञे वृकादेरः । इन्द्राद्धनंजयश्चैव शक्रतुल्यपराक्रमः ॥ ४६.९ ॥ माद्रवत्यां तु जनितावश्विभ्याभिति शुश्रुम । नकुलः सहदेवश्च रूपशीलगुणान्वितौ ॥ ४६.१० ॥ रोहिणी पौरवी नाम भार्या ह्यानकदुन्दुभेः । लेभे ज्येष्ठं सुतं रामं सारणं च सुतं प्रियम् ॥ ४६.११ ॥ दुर्दमं दमनं सुभ्रुं पिण्डारकमहाहनू । चित्राक्ष्यौ द्वे कुमार्यौ तु रोहिण्यां जज्ञिरे तदा ॥ ४६.१२ ॥ देवक्यां जज्ञिरे शौरेः सुषेणः कीर्तिमानपि । उदासी भद्रसेनश्च ऋषिवासस्तथैव च । षष्ठो भद्रविदेहश्च कंसः सर्वानघातयत् ॥ ४६.१३ ॥ प्रथमा या अमावास्या वार्षिकी तु भविष्यति । तस्यां जज्ञे महाबाहुः पूर्वं कृष्णः प्रजापतिः ॥ ४६.१४ ॥ अनुजा त्वभवत्कृष्णा सुभद्रा भद्रभाषिणी । देवक्यां तु महातेजा जज्ञे शूरो महायशाः ॥ ४६.१५ ॥ सहदेवस्तु ताम्रायां जज्ञे शौरिः कुलोद्वहः । उपासङ्गधरं लेभे तनयं देवरक्षिता । एकां कन्यां च सुभगां कंसस्तामभ्यघातयत् ॥ ४६.१६ ॥ विजयं रोचमानं च वर्धमानं तु देवलम् । एते सर्वे महात्मानो ह्युपदेव्यां प्रजज्ञिरे ॥ ४६.१७ ॥ अवगाहो महात्मा च वृकदेव्यामजायत । वृकदेव्यां स्वयं जज्ञे नन्दको नाम नामतः ॥ ४६.१८ ॥ सप्तमं देवकीपुत्रं मदनं सुषुवे नृप । गवेषणं महाभागं संग्रामेष्वपराजितम् ॥ ४६.१९ ॥ श्रद्धादेव्या विहारे तु वने हि विचरन्पुरा । वैश्यायामदधाच्छौरिः पुत्रं कौशिकमग्रजम् ॥ ४६.२० ॥ सुतनू रथराजी च शौरेरास्तां परिग्रहौ । पुण्ड्रश्च कपिलश्चैव वसुदेवात्मजौ बलौ ॥ ४६.२१ ॥ जरा नाम निषादोऽभूत्प्रथमः स धनुर्धरः । सौभद्रश्च भवश्चैव महासत्त्वौ बभूवतुः ॥ ४६.२२ ॥ देवभागसुतश्चापि नाम्नासावुद्धवः स्मृतः । पण्डितं प्रथमं प्राहुर्देवश्रवःसमुद्भवम् ॥ ४६.२३ ॥ ऐक्ष्वाक्यलभतापत्यमनाधृष्टेर्यशस्विनी । निधूतसत्त्वं शत्रुघ्नं श्राद्धस्तस्मादजायत ॥ ४६.२४ ॥ करूषायानपत्याय कृष्णस्तुष्टः सुतं ददौ । सुचन्द्रं तु महाभागं वीर्यवन्तं महाबलम् ॥ ४६.२५ ॥ जाम्बवत्याः सुतावेतौ द्वौ च सत्कृतलक्षणौ । चारुदेष्णश्च साम्बश्च वीर्यवन्तौ महाबलौ ॥ ४६.२६ ॥ तन्तिपालश्च तन्तिश्च नन्दनस्य सुतावुभौ । शमीकपुत्राश्चत्वारो विक्रान्ताः सुमहाबलाः । विराजश्च धनुश्चैव श्यामश्च सृञ्जयस्तथा ॥ ४६.२७ ॥ अनपत्योऽभवच्छ्यामः शमीकस्तु वनं ययौ । जुगुप्समानो भोजत्वं राजर्षित्वमवाप्तवान् ॥ ४६.२८ ॥ कृष्णस्य जन्माभ्युदयं यः कीर्तयति नित्यशः । शृणोति मानवो नित्यं सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ ४६.२९ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ४७ *सूत उवाच अथ देवो महादेवः पूर्वं कृष्णः प्रजापतिः । विहारार्थं स देवेशो मानुषेष्विह जयते ॥ ४७.१ ॥ देवक्यां वसुदेवस्य तपसा पुष्करेक्षणः । चतुर्बाहुस्तदा जातो दिव्यरूपो ज्वलञ्श्रिया ॥ ४७.२ ॥ श्रीवत्सलक्षणं देवं दृष्ट्वा दिव्यैश्च लक्षणैः । उवाच वसुदेवस्तं रूपं संहर वै प्रभो ॥ ४७.३ ॥ भीतोऽहं देव कंसस्य ततस्त्वेतद्ब्रवीमि ते । मम पुत्रा हतास्तेन ज्येष्ठास्ते भीमविक्रमाः ॥ ४७.४ ॥ वसुदेववचः श्रुत्वा रूपं संहरतेऽच्युतः । अनुज्ञाप्य ततः शौरिं नन्दगोपगृहेऽनयत् ॥ ४७.५ ॥ दत्त्वैनं नन्दगोपस्य रक्ष्यतामिति चाब्रवीत् । अतस्तु सर्वकल्याणं यादवानां भविष्यति । अयं तु गर्भो देवक्यां जातः कंसं हनिष्यति ॥ ४७.६ ॥ *ऋषय ऊचुः क एष वसुदेवस्तु देवकी च यशस्विनी । नन्दगोपश्च कस्त्वेष यशोदा च महाव्रता ॥ ४७.७ ॥ यो विष्णुं जनयामास यं च तातेत्यभाषत । या गर्भं जनयामास या चैनं त्वभ्यवर्धयत् ॥ ४७.८ ॥ *सूत उवाच पुरुषः कश्यपस्त्वासीददितिस्तु प्रिया स्मृता । ब्रह्मणः कश्यपस्त्वंशः पृथिव्यास्त्वदितिस्तथा ॥ ४७.९ ॥ अथ कामान्महाबाहुर्देवक्याः समपूरयत् । ये तया काङ्क्षिता नित्यमजातस्य महात्मनः ॥ ४७.१० ॥ सोऽवतीर्णो महीं देवः प्रविष्टो मानुषीं तनुम् । मोहयन्सर्वभूतानि योगात्मा योगमायया ॥ ४७.११ ॥ नष्टे धर्मे तथा जज्ञे विष्णुर्वृष्णिकुले प्रभुः । कर्तुं धर्मस्य संस्थानमसुराणां प्रणाशनम् ॥ ४७.१२ ॥ रुक्मिणी सत्यभामा च सत्या नाग्नजिती तथा । सुभामा च तथा शैब्या गान्धारी लक्ष्मणा तथा ॥ ४७.१३ ॥ मित्रविन्दा च कालिन्दी देवी जाम्बवती तथा । सुशीला च तथा माद्री कौशल्या विजया तथा । एवमादीनि देवीनां सहस्राणि च षोडश ॥ ४७.१४ ॥ रुक्मिणी जनयामास पुत्रान्रणविशारदान् । चारुदेष्णं रणे शूरं प्रद्युम्नं च महाबलम् ॥ ४७.१५ ॥ सुचारुं भद्रचारुं च सुदेष्णं भद्रमेव च । परशुं चारुगुप्तं च चारुभद्रं सुचारुकम् । चारुहासं कनिष्ठं च कन्यां चारुमतीं तथा ॥ ४७.१६ ॥ जज्ञिरे सत्यभामायां भानुर्भ्रमरतेक्षणः । रोहितो दीप्तिमांश्चैव ताम्रश्चक्रो जलंधमः ॥ ४७.१७ ॥ चतस्रो जज्ञिरे तेषां स्वसारस्तु यवीयसीः । जाम्बवत्याः सुतो जज्ञे साम्बः समितिशोभनः ॥ ४७.१८ ॥ मित्रवान्मित्रविन्दश्च मित्रविन्दा वराङ्गना । मित्रबाहुः सुनीथश्च नाग्नजित्याः प्रजा हि सा ॥ ४७.१९ ॥ एवमादीनि पुत्राणां सहस्राणि निबोधत । शतं शतसहस्राणां पुत्राणां तस्य धीमतः ॥ ४७.२० ॥ अशीतिश्च सहस्राणि वासुदेवसुतास्तथा । लक्षमेकं तथा प्रोक्तं पुत्राणां च द्विजोत्तमाः ॥ ४७.२१ ॥ उपसङ्गस्य तु सुतौ वज्रः संक्षिप्त एव च । भूरीन्द्रसेनो भूरिश्च गवेषणसुतावुभौ ॥ ४७.२२ ॥ प्रद्युम्नस्य तु दायादो वैदर्भ्यां बुद्धिसत्तमः । अनिरुद्धो रणेऽरुद्धो जज्ञेऽस्य मृगकेतनः ॥ ४७.२३ ॥ काश्या सुपार्श्वतनया साम्बाल्लेभे तरस्विनः । सत्यप्रकृतयो देवाः पञ्च वीराः प्रकीर्तिताः ॥ ४७.२४ ॥ तिस्रः कोट्यः प्रवीराणां यादवानां महात्मनाम् । षष्टिः शतसहस्राणि वीर्यवन्तो महाबलाः ॥ ४७.२५ ॥ देवांशाः सर्व एवेह ह्युत्पन्नास्ते महौजसः । देवासुरे हता ये च त्वसुरा ये महाबलाः ॥ ४७.२६ ॥ इहोत्पन्ना मनुष्येषु बाधन्ते सर्वमानवान् । तेषामुत्सादनार्थाय उत्पन्नो यादवे कुले ॥ ४७.२७ ॥ कुलानां शतमेकं च यादवानां महात्मनाम् । सर्वमेतत्कुलं यावद्वर्तते वैष्णवे कुले ॥ ४७.२८ ॥ विष्णुस्तेषां प्रणेता च प्रभुत्वे च व्यवस्थितः । निदेशस्थायिनस्तस्य कथ्यन्ते सर्वयादवाः ॥ ४७.२९ ॥ *ऋषय ऊचुः सप्तर्षयः कुबेरश्च यक्षो माणिचरस्तथा । शालकिर्नारदश्चैव सिद्धो धन्वन्तरिस्तथा ॥ ४७.३० ॥ आदिदेवस्तथा विष्णुरेभिस्तु सह दैवतः । किमर्थं संघशो भूताः स्मृताः सम्भूतयः कति ॥ ४७.३१ ॥ भविष्याः कति चैवान्ये प्रादुर्भावा महात्मनः । ब्रह्मक्षत्रेषु शान्तेषु किमर्थमिह जायते ॥ ४७.३२ ॥ यदर्थमिह सम्भूतो विष्णुर्वृष्ण्यन्धकोत्तमः । पुनः पुनर्मनुष्येषु तन्नः प्रब्रूहि पृच्छताम् ॥ ४७.३३ ॥ *सूत उवाच त्यक्त्वा दिव्यां तनुं विष्णुर्मानुषेष्विह जायते । युगे त्वथ परावृत्ते काले प्रशिथिले प्रभुः ॥ ४७.३४ ॥ देवासुरविमर्देषु जायते हरिरीश्वरः । हिरण्यकशिपौ दैत्ये त्रैलोक्यं प्राक्प्रशासति ॥ ४७.३५ ॥ बलिनाधिष्ठिते चैव पुरा लोकत्रये क्रमात् । सख्यमासीत्परमकं देवानामसुरैः सह ॥ ४७.३६ ॥ युगाख्यासुरसम्पूर्णं ह्यासीदत्याकुलं जगत् । निदेशस्थायिनश्चापि तयोर्देवासुराः समम् ॥ ४७.३७ ॥ मृधो बलिविमर्दाय सम्प्रवृद्धः सुदारुणः । देवानामसुराणां च घोरः क्षयकरो महान् ॥ ४७.३८ ॥ कर्तुं धर्मव्यवस्थानं जायते मानुषेष्विह । भृगोः शापनिमित्तं तु देवासुरकृते तदा ॥ ४७.३९ ॥ *मुनय ऊचुः कथं देवासुरकृते व्यापारं प्राप्तवान्स्वतः । देवासुरं यथा वृत्तं तन्नः प्रब्रूहि पृच्छताम् ॥ ४७.४० ॥ *सूत उवाच तेषां दायनिमित्तं ते संग्रामास्तु सुदारुणाः । वराहाद्या दश द्वौ च शण्डामर्कान्तरे स्मृताः ॥ ४७.४१ ॥ नामतस्तु समासेन शृणुतैषां विवक्षतः । प्रथमो नारसिंहस्तु द्वितीयश्चापि वामनः ॥ ४७.४२ ॥ तृतीयस्तु वराहश्च चतुर्थोऽमृतमन्थनः । संग्रामः पञ्चमश्चैव संजातस्तारकामयः ॥ ४७.४३ ॥ षष्ठो ह्याडीबकाख्यस्तु सप्तमस्त्रैपुरस्तथा । अन्धकाख्योऽष्टमस्तेषां नवमो वृत्रघातकः ॥ ४७.४४ ॥ धात्रश्च दशमश्चैव ततो हालाहलः स्मृतः । प्रथितो द्वादशस्तेषां घोरः कोलाहलस्तथा ॥ ४७.४५ ॥ हिरण्यकशिपुर्दैत्यो नारसिंहेन पातितः । वामनेन बलिर्बद्धस्त्रैलोक्याक्रमणे पुरा ॥ ४७.४६ ॥ हिरण्याक्षो हतो द्वंद्वे प्रतिघाते तु दैवतैः । दंष्ट्रया तु वराहेण समुद्रस्तु द्विधा कृतः ॥ ४७.४७ ॥ प्रह्लादो निर्जितो युद्धे इन्द्रेणामृतमन्थने । विरोचनस्तु प्राह्लादिर्नित्यमिन्द्रवधोद्यतः ॥ ४७.४८ ॥ इन्द्रेणैव तु विक्रम्य निहतस्तारकामये । अशक्नुवन्स देवानां सर्वं सोढुं सदैवतम् ॥ ४७.४९ ॥ निहता दानवाः सर्वे त्रैलोक्ये त्र्यम्बकेण तु । असुराश्च पिशाचाश्च दानवाश्चान्धकाहवे ॥ ४७.५० ॥ हता देवमनुष्ये स्वे पितृभिश्चैव सर्वशः । संपृक्तो दानवैर्वृत्रो घोरो हालाहले हतः ॥ ४७.५१ ॥ तदा विष्णुसहायेन महेन्द्रेण निवर्तितः । हतो ध्वजे महेन्द्रेण मायाच्छन्नस्तु योगवित् । ध्वजलक्षणमाविश्य विप्रचित्तिः सहानुजः ॥ ४७.५२ ॥ दैत्यांश्च दानवांश्चैव संयतान्किल संयुतान् । जयन्कोलाहले सर्वान् देवैः परिवृतो वृषा ॥ ४७.५३ ॥ यज्ञस्यावभृथे दृश्यौ शण्डामर्कौ तु दैवतैः । एते देवासुरे वृत्ताः संग्रामा द्वादशैव तु ॥ ४७.५४ ॥ देवासुरक्षयकराः प्रजानां तु हिताय वै । हिरण्यकशिपू राजा वर्षाणामर्बुदं बभौ ॥ ४७.५५ ॥ द्विसप्तति तथान्यानि नियुतान्यधिकानि च । अशीतिं च सहस्राणि त्रैलोक्यैश्वर्यतां गतः ॥ ४७.५६ ॥ पर्यायेण नु राजाभूद्बलिर्वर्षायुतं पुनः । षष्टिवर्षसहस्राणि नियुतानि च विंशतिः ॥ ४७.५७ ॥ बले राज्याधिकारस्तु यावत्कालं बभूव ह । तावत्कालं तु प्रह्लादो निवृत्तो ह्यसुरैः सह ॥ ४७.५८ ॥ इन्द्रास्त्रयस्ते विज्ञेया असुराणां महौजसः । दैत्यसंस्थमिदं सर्वमासीद्दशयुगं पुनः ॥ ४७.५९ ॥ त्रैलोक्यमिदमव्यग्रं महेन्द्रेणानुपाल्यते । असपत्नमिदं सर्वमासीद्दशयुगं पुनः ॥ ४७.६० ॥ प्रह्लादस्य हते तस्मिंस्त्रैलोक्ये कालपर्ययात् । पर्यायेण तु सम्प्राप्ते त्रैलोक्यं पाकशासने । ततोऽसुरान्परित्यज्य शुक्रो देवानगच्छत ॥ ४७.६१ ॥ यज्ञे देवानथ गतं दितिजाः काव्यमाह्वयन् । किं त्वं नो मिषतां राज्यं त्यक्त्वा यज्ञं पुनर्गतः ॥ ४७.६२ ॥ स्थातुं न शक्नुमो ह्यत्र प्रविशामो रसातलम् । एवमुक्तोऽब्रवीद्दैत्यान् विषण्णान्सान्त्वयन्गिरा ॥ ४७.६३ ॥ मा भैष्ट धारयिष्यामि तेजसा स्वेन वोऽसुराः । मन्त्राश्चौषधयश्चैव रसा वसु च यत्परम् ॥ ४७.६४ ॥ कृत्स्नानि मयि तिष्ठन्ति पादस्तेषां सुरेषु वै । तत्सर्वं वः प्रदास्यामि युष्मदर्थे धृता मया ॥ ४७.६५ ॥ ततो देवास्तु तान्दृष्ट्वा वृतान्काव्येन धीमता । संमन्त्रयन्ति देवा वै संविज्ञास्तु जिघृक्षया ॥ ४७.६६ ॥ काव्यो ह्येष इदं सर्वं व्यावर्तयति नो बलात् । साधु गच्छामहे तूर्णं यावन्नाध्यापयिष्यति ॥ ४७.६७ ॥ प्रसह्य हत्वा शिष्टांस्तु पातालं प्रापयामहे । ततो देवास्तु संरब्धा दानवानुपसृत्य ह ॥ ४७.६८ ॥ ततस्ते वध्यमानास्तु काव्यमेवाभिदुद्रुवुः । ततः काव्यस्तु तान्दृष्ट्वा तूर्णं देवैरभिद्रुतान् ॥ ४७.६९ ॥ रक्षां काव्येन संहृत्य देवास्तेऽप्यसुरार्दिताः । काव्यं दृष्ट्वा स्थितं देवा निःशङ्कमसुराञ्जहुः ॥ ४७.७० ॥ ततः काव्योऽनुचिन्त्याथ ब्राह्मणो वचनं हितम् । तानुवाच ततः काव्यः पूर्वं वृत्तमनुस्मरन् ॥ ४७.७१ ॥ त्रैलोक्यं वो हृतं सर्वं वामनेन त्रिभिः क्रमैः । बलिर्बद्धो हतो जम्भो निहतश्च विरोचनः ॥ ४७.७२ ॥ महासुरा द्वादशसु संग्रामेषु सुरैर्हताः । तैस्तैरुपायैर्भूयिष्ठं निहता वः प्रधानतः ॥ ४७.७३ ॥ किंचिच्छीष्टास्तु यूयं वै युद्धं मास्त्विति मे मतम् । नीतिं यां वोऽभिधास्यामि तिष्ठध्वं कालपर्ययात् ॥ ४७.७४ ॥ यास्याम्यहं महादेवं मन्त्रार्थं विजयावहम् । अप्रतीपांस्ततो मन्त्रान् देवात्प्राप्य महेश्वरात् । युध्यामहे पुनर्देवांस्ततः प्राप्स्यथ वै जयम् ॥ ४७.७५ ॥ ततस्ते कृतसंवादा देवानूचुस्तदासुराः । न्यस्तशस्त्रा वयं सर्वे निःसंनाहा रथैर्विना ॥ ४७.७६ ॥ वयं तपश्चरिष्यामः संवृता वल्कलैर्वने । प्रह्लादस्य वचः श्रुत्वा सत्याभिव्याहृतं तु तत् ॥ ४७.७७ ॥ ततो देवा न्यवर्तन्त विज्वरा मुदिताश्च ते । न्यस्तशस्त्रेषु दैत्येषु विनिवृत्तास्तदा सुराः ॥ ४७.७८ ॥ ततस्तानब्रवीत्काव्यः कंचित्कालमुपास्यथ । निरुत्सिक्तास्तपोयुक्ताः कालं कार्यार्थसाधकम् ॥ ४७.७९ ॥ पितुर्ममाश्रमस्था वै मां प्रतीक्षत दानवाः । तत्संदिश्यासुरान्काव्यो महादेवं प्रपद्यत ॥ ४७.८० ॥ *शुक्र उवाच मन्त्रानिच्छाम्यहं देव ये न सन्ति बृहस्पतौ । पराभवाय देवानामसुराणां जयाय च ॥ ४७.८१ ॥ एवमुक्तोऽब्रवीद्देवो व्रतं त्वं चर भार्गव । पूर्णं वर्षसहस्रं तु कणधूममवाक्शिराः । यदि पास्यसि भद्रं ते ततो मन्त्रानवाप्स्यसि ॥ ४७.८२ ॥ तथेति समनुज्ञाप्य शुक्रस्तु भृगुनन्दनः । पादौ संस्पृश्य देवस्य बाढमित्यब्रवीद्वचः । व्रतं चराम्यहं देव त्वयादिष्टोऽद्य वै प्रभो ॥ ४७.८३ ॥ ततोऽनुसृष्टो देवेन कुण्डधारोऽस्य धूमकृत् । तदा तस्मिन्गते शुक्रे ह्यसुराणां हिताय वै । मन्त्रार्थं तत्र वसति ब्रह्मचर्यं महेश्वरे ॥ ४७.८४ ॥ तद्बुद्ध्वा नीतिपूर्वं तु राज्ये न्यस्ते तदासुरैः । अस्मिंश्छिद्रे तदामर्षाद्देवास्तान्समुपाद्रवन् । दंशिताः सायुधाः सर्वे बृहस्पतिपुरःसराः ॥ ४७.८५ ॥ दृष्ट्वासुरगणा देवान् प्रगृहीतायुधान्पुनः । उत्पेतुः सहसा ते वै संत्रस्तास्तान्वचोऽब्रुवन् ॥ ४७.८६ ॥ न्यस्ते शस्त्रेऽभये दत्त आचार्ये व्रतमास्थिते । दत्त्वा भवन्तो ह्यभयं सम्प्राप्ता नो जिघांसया ॥ ४७.८७ ॥ अनाचार्या वयं देवास्त्यक्तशस्त्रास्त्ववस्थिताः । चीरकृष्णाजिनधरा निष्क्रिया निष्परिग्रहाः ॥ ४७.८८ ॥ रणे विजेतुं देवांश्च न शक्ष्यामः कथंचन । अयुद्धेन प्रपत्स्यामः शरणं काव्यमातरम् ॥ ४७.८९ ॥ यापयामः कृच्छ्रमिदं यावदभ्येति नो गुरुः । निवृत्ते च तथा शुक्रे योत्स्यामो दंशितायुधाः ॥ ४७.९० ॥ एवमुक्त्वा ततोऽन्योन्यं शरणं काव्यमातरम् । प्रापद्यन्त ततो भीतास्तेभ्योऽदादभयं तु सा ॥ ४७.९१ ॥ न भेतव्यं न भेतव्यं भयं त्यजत दानवाः । मत्संनिधौ वर्ततां वो न भीर्भवितुमर्हति ॥ ४७.९२ ॥ तया चाभ्युपपन्नांस्तान् दृष्ट्वा देवास्ततोऽसुरान् । अभिजग्मुः प्रसह्यैतानविचार्य बलाबलम् ॥ ४७.९३ ॥ ततस्तान्बाध्यमानांस्तु देवैर्दृष्ट्वासुरांस्तदा । देवी क्रुद्धाब्रवीद्देवाननिन्द्रान्वः करोम्यहम् ॥ ४७.९४ ॥ संभृत्य सर्वसम्भारानिन्द्रं साभ्यचरत्तदा । तस्तम्भ देवी बलवद्योगयुक्ता तपोधना ॥ ४७.९५ ॥ ततस्तं स्तम्भितं दृष्ट्वा इन्द्रं देवाश्च मूकवत् । प्राद्रवन्त ततो भीता इन्द्रं दृष्ट्वा वशीकृतम् ॥ ४७.९६ ॥ गतेषु सुरसंघेषु शक्रं विष्णुरभाषत । मां त्वं प्रविश भद्रं ते नयिष्ये त्वां सुरोत्तम ॥ ४७.९७ ॥ एवमुक्तस्ततो विष्णुं प्रविवेश पुरंदरः । विष्णुना रक्षितं दृष्ट्वा देवी क्रुद्धा वचोऽब्रवीत् ॥ ४७.९८ ॥ एषा त्वां विष्णुना सार्धं दहामि मघवन्बलात् । मिषतां सर्वभूतानां दृश्यतां मे तपोबलम् ॥ ४७.९९ ॥ तयाऽभिभूतौ तौ देवाविन्द्राविष्णू बभूवतुः । कथं मुच्येव सहितौ विष्णुरिन्द्रमभाषत ॥ ४७.१०० ॥ इन्द्रोऽब्रवीज्जहि ह्येनां यावन्नौ न दहेत्प्रभो । विशेषणाभिभूतोऽस्मि त्वत्तोऽहं जहि मा चिरम् ॥ ४७.१०१ ॥ ततः समीक्ष्य विष्णुस्तां स्त्रीवधे कृच्छ्रमास्थितः । अभिध्याय ततश्चक्रमापदुद्धरणे तु तत् ॥ ४७.१०२ ॥ ततस्तु त्वरया युक्तः शीघ्रकारी भयान्वितः । ज्ञात्वा विष्णुस्ततस्तस्या क्रूरं देव्याश्चिकीर्षितम् । क्रुद्धः स्वमस्त्रमादाय शिरश्चिच्छेद वै भिया ॥ ४७.१०३ ॥ तं दृष्ट्वा स्त्रीवधं घोरं चुक्रोध भृगुरीश्वरः । ततोऽभिशप्तो भृगुणा विष्णुर्भार्यावधे तदा ॥ ४७.१०४ ॥ यस्मात्ते जानतो धर्मप्रवध्या स्त्री निषूदिता । तस्मात्त्वं सप्तकृत्वेह मानुषेषूपपत्स्जसे ॥ ४७.१०५ ॥ ततस्तेनाभिशापेन नष्टे धर्मे पुनःपुनः । लोकस्य च हितार्थाय जायते मानुयेष्विह ॥ ४७.१०६ ॥ अनुव्याहृत्य विष्णुं स तदादाय शिरस्त्वरन् । समानीय ततः कायमसौ गृह्येदमब्रवीत् ॥ ४७.१०७ ॥ एषा त्वं विष्पुना देवि हता संजीवयाम्यहम् । ततस्तां योज्य शिरसा अभिजीवेति सोऽब्रवीत् ॥ ४७.१०८ ॥ यदि कृत्स्नो मया धर्मो ज्ञायते चरितोऽपि वा । तेन सत्येन जीवस्व यदि सत्यं वदाम्यहम् ॥ ४७.१०९ ॥ ततस्तां प्रोक्ष्य शीताभिरद्भिर्जीवेति सोऽब्रवीत् । ततोऽभिव्याहृते तस्य देवी संजीविता तदा ॥ ४७.११० ॥ ततस्तां सर्वभूतानि दृष्ट्वा सुप्तोत्थितामिव । साधु साध्विति चक्रुस्ते वचसा सर्वतोदिशम् ॥ ४७.१११ ॥ एवं प्रत्याहृता तेन देवी सा भृगुणा तदा । मिषतां देवतानां हि तदद्भुतमिवाभवद् ॥ ४७.११२ ॥ असंभ्रान्तेन भृगुणा पत्नी संजीविता पुनः । दृष्ट्वा चेन्द्रो नालभत शर्म काव्यभयात्पुनः । प्रजागरे ततश्चेन्द्रो जयन्तीमिदमब्रवीत् ॥ ४७.११३ ॥ संचिन्त्य मतिमान् वाक्यं स्वां कन्यां पाकशासनः । एष काव्यो ह्यमित्राय व्रतं चरति दारुणम् । तेनाहं व्याकुलः पुत्रि कृतो मतिमता भृशम् ॥ ४७.११४ ॥ गच्छ संसाधयस्वैनं श्रमापनयनैः शुभैः । तैस्तैर्मनोनुकूलैश्च ह्युपचारैरतन्द्रिता ॥ ४७.११५ ॥ काव्यमाराधयस्वैनं यथा तुष्येत स द्विजः । गच्छ त्वं तस्य दत्ताऽसि प्रयत्नं कुरु मत्कृते ॥ ४७.११६ ॥ एवमुक्ता जयन्ती सा वचः संगृह्य वै पितुः । अगच्छद्यत्र घोरं स तप आरभ्य तिष्ठति ॥ ४७.११७ ॥ तं दृष्ट्वा तु पिबन्तं सा कणधूममवाङ्मुखम् । यक्षेण पात्यमानं च कुण्डधारेण पातितम् ॥ ४७.११८ ॥ दृष्ट्वा च तं पात्यमानं देवी काव्यमवस्थितम् । स्वरूपं ध्यानशाम्यन्तं दुर्बलं भूतिमास्थितम् । पित्रा यथोक्तं वाक्यं सा काव्ये कृतवती तदा ॥ ४७.११९ ॥ गीर्भिश्चैवानुकूलाभिः स्तुवती वल्गुभाषिणी । गात्रसंवाहनैः काले सेवमाना त्वचः सुखैः । व्रतचर्यानुकूलाभिरुवास बहुलाः समाः ॥ ४७.१२० ॥ पूर्णे धूमव्रते तस्मिन् घोरे वर्षसहस्रके । वरेण च्छन्दयामास काव्यं प्रीतो भवस्तदा ॥ ४७.१२१ ॥ *महादेव उवाच एतद्व्रतं त्वयैकेन चीर्णं नान्येन केनचित् । तस्माद्वै तपसा बुद्ध्या श्रुतेन च बलेन च ॥ ४७.१२२ ॥ तेजसा च सुरान्सर्वांस्त्वमेकोऽभिभविष्यसि । यच्चाभिलषितं ब्रह्मन् विद्यते भृगुनन्दन ॥ ४७.१२३ ॥ प्रपत्स्यसे तु तत्सर्वं नानुवाच्यं तु कस्यचित् । सर्वाभिभावी तेन त्वं भविष्यसि द्विजोत्तम ॥ ४७.१२४ ॥ एतान्दत्त्वा वरांस्तस्मै भार्गवाय भवः पुनः । प्रजेशत्वं धनेशत्वमवध्यत्वं च वै ददौ ॥ ४७.१२५ ॥ एतांल्लब्ध्वा वरान्काव्यः सम्प्रहृष्टतनूरुहः । हर्षात्प्रादुर्बभौ तस्य दिव्यस्तोत्रं महेश्वरे । तथा तिर्यक्स्थितश्चैव तुष्टुवे नीललोहितम् ॥ ४७.१२६ ॥ *शुक्र उवाच नमोऽस्तु शितिकण्ठाय कनिष्ठाय सुवर्चसे । लेलिहानाय काव्याय वत्सरायान्धसः पते ॥ ४७.१२७ ॥ कपर्दिने करालाय हर्यक्ष्णे वरदाय च । संस्तुताय सुतीर्थाय देवदेवाय रंहसे ॥ ४७.१२८ ॥ उष्णीषिणे सुवक्त्राय बहुरूपाय वेधसे । वसुरेताय रुद्राय तपसे चित्रवाससे ॥ ४७.१२९ ॥ ह्रस्वाय मुक्तकेशाय सेनान्ये रोहिताय च । कवये राजवृक्षाय तक्षकक्रीडनाय च ॥ ४७.१३० ॥ सहस्रशिरसे चैव सहस्राक्षाय मीधुषे । वराय भव्यरूपाय श्वेताय पुरुषाय च ॥ ४७.१३१ ॥ गिरिशाय नमोऽर्काय बलिने आज्यपाय च । सुतृप्ताय सुवस्त्राय धन्विने भार्गवाय च ॥ ४७.१३२ ॥ निषङ्गिणे च ताराय स्वक्षाय क्षपणाय च । ताम्राय चैव भीमाय उग्राय च शिवाय च ॥ ४७.१३३ ॥ महादेवाय शर्वाय विश्वरूपशिवाय च । हिरण्याय वरिष्ठाय ज्येष्ठाय मध्यमाय च ॥ ४७.१३४ ॥ वास्तोष्पते पिनाकाय मुक्तये केवलाय च । मृगव्याधाय दक्षाय स्थाणवे भीषणाय च ॥ ४७.१३५ ॥ बहुनेत्राय धुर्याय त्रिनेत्रायेश्वराय च । कपालिने च वीराय मृत्यवे त्र्यम्बकाय च ॥ ४७.१३६ ॥ बभ्रवे च पिशङ्गाय पिङ्गलायारुणाय च । पिनाकिने चेषुमते चित्राय रोहिताय च ॥ ४७.१३७ ॥ दुन्दुभ्यायैकपादाय अजाय बुद्धिदाय च । आरण्याय गृहस्थाय यतये ब्रह्मचारिणे ॥ ४७.१३८ ॥ सांख्याय चैव योगाय व्यापिने दीक्षिताय च । अनाहताय शर्वाय भव्येशाय यमाय च ॥ ४७.१३९ ॥ रोधसे चेकितानाय ब्रह्मिष्ठाय महर्षये । चतुष्पदाय मेध्याय रक्षिणे शीघ्रगाय च ॥ ४७.१४० ॥ शिखण्डिने करालाय दंष्ट्रिणे विश्ववेधसे । भास्वराय प्रतीताय सुदीप्ताय सुमेधसे ॥ ४७.१४१ ॥ क्रूरायाविकृतायैव भीषणाय शिवाय च । सौम्याय चैव मुख्याय धार्मिकाय शुभाय च ॥ ४७.१४२ ॥ अवध्यायामृतायैव नित्याय शाश्वताय च । व्यापृताय विशिष्टाय भरताय च साक्षिणे ॥ ४७.१४३ ॥ क्षेमाय सहमानाय सत्याय चामृताय च । कर्त्रे परशवे चैव शूलिने दिव्यचक्षुषे ॥ ४७.१४४ ॥ सोमपायाज्यपायैव धूमपायोष्मपाय च । शुचये परिधानाय सद्योजाताय मृत्यवे ॥ ४७.१४५ ॥ पिशिताशाय सर्वाय मेघाय विद्युताय च । व्यावृत्ताय वरिष्ठाय भरिताय तरक्षवे ॥ ४७.१४६ ॥ त्रिपुरघ्नाय तीर्थायावक्राय रोमशाय च । तिग्मायुधाय व्याख्याय सुसिद्धाय पुलस्तये ॥ ४७.१४७ ॥ रोचमानाय चण्डाय स्फीताय ऋषभाय च । व्रतिने युञ्जमानाय शुचये चोर्ध्वरेतसे ॥ ४७.१४८ ॥ असुरघ्नाय स्वाघ्नाय मृत्युघ्ने यज्ञियाय च । कृशानवे प्रचेताय वह्नये निर्मलाय च ॥ ४७.१४९ ॥ रक्षोघ्नाय पशुघ्नायाविघ्नाय श्वसिताय च । विभ्रान्ताय महान्ताय अर्णवे दुर्गमाय च ॥ ४७.१५० ॥ कृष्णाय च जयन्ताय लोकानामीश्वराय च । अनाश्रिताय वेध्याय समत्वाधिष्ठिताय च ॥ ४७.१५१ ॥ हिरण्यबाहवे चैव व्याप्ताय च महाय च । सुकर्मणे प्रसह्याय चेशानाय सुचक्षुषे ॥ ४७.१५२ ॥ क्षिप्रेषवे सदश्वाय शिवाय मोक्षदाय च । कपिलाय पिशङ्गाय महादेवाय धीमते ॥ ४७.१५३ ॥ महाकायाय दीप्ताय रोदनाय सहाय च । दृढधन्विने कवचिने रथिने च वरूथिने ॥ ४७.१५४ ॥ भृगुनाथाय शुक्राय गह्वरेष्ठाय वेधसे । अमोघाय प्रशान्ताय सुमेधाय वृषाय च ॥ ४७.१५५ ॥ नमोऽस्तु तुभ्यं भगवन् विश्वाय कृत्तिवाससे । पशूनां पतये तुभ्यं भूतानां पतये नमः ॥ ४७.१५६ ॥ प्रणवे ऋग्यजुःसाम्ने स्वाहाय च स्वधाय च । वषट्कारात्मने चैव तुभ्यं मन्त्रात्मने नमः ॥ ४७.१५७ ॥ त्वष्ट्रे धात्रे तथा कर्त्रे चक्षुःश्रोत्रमयाय च । भूतभव्यभवेशाय तुभ्यं कर्मात्मने नमः ॥ ४७.१५८ ॥ वसवे चैव साध्याय रुद्रादित्यसुराय च । विषाय मारुतायैव तुभ्यं देवात्मने नमः ॥ ४७.१५९ ॥ अग्नीषोमविधिज्ञाय पशुमन्त्रौषधाय च । स्वयम्भुवे ह्यजायैव अपूर्वप्रथमाय च । प्रजानां पतये चैव तुभ्यं ब्रह्मात्मने नमः ॥ ४७.१६० ॥ आत्मेशायात्मवश्याय सर्वेशातिशयाय च । सर्वभूताङ्गभूताय तुभ्यं भूतात्मने नमः ॥ ४७.१६१ ॥ निर्गुणाय गुणज्ञाय व्याकृतायामृताय च । निरुपाख्याय मित्राय तुभ्यं सांख्यात्मने नमः ॥ ४७.१६२ ॥ पृथिव्यै चान्तरिक्षाय दिव्याय च महाय च । जनस्तपाय सत्याय तुभ्यं लोकात्मने नमः ॥ ४७.१६३ ॥ अव्यक्ताय च महते भूतादेरिन्द्रियाय च । आत्मज्ञाय विशेषाय तुभ्यं सर्वात्मने नमः ॥ ४७.१६४ ॥ नित्याय चात्मलिङ्गाय सूक्ष्मायैवेतराय च । बुद्धाय विभवे चैव तुभ्यं मोक्षात्मने नमः ॥ ४७.१६५ ॥ नमस्ते त्रिषु लोकेषु नमस्ते परतस्त्रिषु । सत्यान्तेषु महाद्येषु चतुर्षु च नमोऽस्तु ते ॥ ४७.१६६ ॥ नमः स्तोत्रे मया ह्यस्मिन् यदि न व्याहृतं भवेत् । मद्भक्त इति ब्रह्मण्य तत्सर्वं क्षन्तुमर्हसि ॥ ४७.१६७ ॥ *सूत उवाच एवमाभाष्य देवेशमीश्वरं नीललोहितम् । प्रह्वोऽभिप्रणतस्तस्मै प्राञ्जलिर्वाग्यतोऽभवत् ॥ ४७.१६८ ॥ काव्यस्य गात्रं संस्पृश्य हस्तेन प्रीतिमान्भवः । निकामं दर्शनं दत्त्वा तत्रैवान्तरधीयत ॥ ४७.१६९ ॥ ततः सोऽन्तर्हिते तस्मिन् देवेशेऽनुचरीं तदा । तिष्ठन्तीं पार्श्वतो दृष्ट्वा जयन्तीमिदमब्रवीत् ॥ ४७.१७० ॥ कस्य त्वं सुभगे का वा दुःखिते मयि दुःखिता । महता तपसा युक्ता किमर्थं मां निषेवसे ॥ ४७.१७१ ॥ अनया संस्तुतो भक्त्या प्रश्रयेण दमेन च । स्नेहेन चैव सुश्रोणि प्रीतोऽस्मि वरवर्णिनि ॥ ४७.१७२ ॥ किमिच्छसि वरारोहे कस्ते कामः समृध्यताम् । तत्ते सम्पादयाम्यद्य यद्यपि स्यात्सुदुष्करः ॥ ४७.१७३ ॥ एवमुक्ताब्रवीदेनं तपसा ज्ञातुमर्हसि । चिकीर्षितं हि मे ब्रह्मंस्त्वं हि वेत्थ यथातथम् ॥ ४७.१७४ ॥ एवमुक्तोऽब्रवीदेनां दृष्ट्वा दिव्येन चक्षुषा । मया सह त्वं सुश्रोणि दश वर्षाणि भामिनि ॥ ४७.१७५ ॥ सर्वभूतैरदृश्या च संप्रयोगमिहेच्छसि । देवि चेन्दीवरश्यामे वरार्हे वामलोचने । एवं वृणोषि कामं त्वं मत्तो वै वल्गुभाषिणि ॥ ४७.१७६ ॥ एवं भवतु गच्छामो गृहान्नो मत्तकाशिनि । ततः स्वगृहमागत्य जयन्त्याः पाणिमुद्वहन् ॥ ४७.१७७ ॥ तया सहावसद्देव्या दश वर्षाणि भार्गवः । अदृश्यः सर्वभूतानां मायया संवृतः प्रभुः ॥ ४७.१७८ ॥ कृतार्थमागतं दृष्ट्वा काव्यं सर्वे दितेः सुताः । अभिजग्मुर्गृहं तस्य मुदितास्ते दिदृक्षवः ॥ ४७.१७९ ॥ यदा गता न पश्यन्ति मायया संवृतं गुरुम् । लक्षणं तस्य तद्बुद्ध्वा प्रतिजग्मुर्यथागतम् ॥ ४७.१८० ॥ बृहस्पतिस्तु संरुद्धं काव्यं ज्ञात्वा वरेण तु । तुष्ट्यर्थं दश वर्षाणि जयन्त्या हितकाम्यया ॥ ४७.१८१ ॥ बुद्ध्वा तदन्तरं सोऽपि दैत्यानामिन्द्रनोदितः । काव्यस्य रूपमास्थाय असुरान् समुपाह्वयत् ॥ ४७.१८२ ॥ ततस्तानागतान्दृष्ट्वा बृहस्पतिरुवाच ह । स्वागतं मम याज्यानां प्राप्तोऽहं वो हिताय च ॥ ४७.१८३ ॥ अहं वोऽध्यापयिष्यामि विद्याः प्राप्तास्तु या मया । ततस्ते हृष्टमनसो विद्यार्थमुपपेदिरे ॥ ४७.१८४ ॥ पूर्णे काव्यस्तदा तस्मिन् समये दशवार्षिके । समयान्ते देवयानी तदोत्पन्ना इति श्रुतिः । बुद्धिं चक्रे ततः सोऽथ याज्यानां प्रत्यवेक्षणे ॥ ४७.१८५ ॥ देवि गच्छाम्यहं द्रष्टुं मम याज्याञ्शुचिस्मिते । विभ्रान्तवीक्षिते साध्वि त्रिवर्णायतलोचने ॥ ४७.१८६ ॥ एवमुक्ताब्रवीदेनं भज भक्तान्महाव्रत । एष धर्मः सतां ब्रह्मन्न धर्मं लोपयामि ते ॥ ४७.१८७ ॥ ततो गत्वासुरान्दृष्ट्वा देवाचार्येण धीमता । वञ्चितान्काव्यरूपेण ततः काव्योऽब्रवीत्तु तान् ॥ ४७.१८८ ॥ काव्यं मां वो विजानीध्वं तोषितो गिरिशो विभुः । वञ्चिता बत यूयं वै सर्वे शृणुत दानवाः ॥ ४७.१८९ ॥ श्रुत्वा तथा ब्रुवाणं तं संभ्रान्तास्ते तदाभवन् । प्रेक्षन्तस्तावुभौ तत्र स्थितासीनौ सुविस्मिताः ॥ ४७.१९० ॥ सम्प्रमूढास्ततः सर्वे न प्राबुध्यन्त किंचन । अब्रवीत्सम्प्रमूढेषु काव्यस्तानसुरांस्तदा ॥ ४७.१९१ ॥ आचार्यो वो ह्यहं काव्यो देवाचार्योऽयमङ्गिराः । अनुगच्छत मां दैत्यास्त्यजतैनं बृहस्पतिम् ॥ ४७.१९२ ॥ इत्युक्ता ह्यसुरास्तेन तावुभौ समवेक्ष्य च । यदासुरा विशेषं तु न जानन्त्युभयोस्तयोः ॥ ४७.१९३ ॥ बृहस्पतिरुवाचैनानसम्भ्रान्तस्तपोधनः । काव्यो वोऽहं गुरुर्दैत्या मद्रूपोऽयं बृहस्पतिः ॥ ४७.१९४ ॥ संमोहयति रूपेण मामकेनैष वोऽसुराः । श्रुत्वा तस्य ततस्ते वै समेत्य तु ततोऽब्रुवन् ॥ ४७.१९५ ॥ अयं नो दश वर्षाणि सततं शास्ति वै प्रभुः । एष वै गुरुरस्माकमन्तरेप्सुरयं द्विजः ॥ ४७.१९६ ॥ ततस्ते दानवाः सर्वे प्रणिपत्याभिनन्द्य च । वचनं जगृहुस्तस्य चिराभ्यासे न मोहिताः ॥ ४७.१९७ ॥ ऊचुस्तमसुराः सर्वे क्रोधसंरक्तलोचनाः । अयं गुरुर्हितोऽस्माकं गच्छ त्वं नासि नो गुरुः ॥ ४७.१९८ ॥ भार्गवो वाङ्गिरा वापि भगवानेष नो गुरुः । स्थिता वयं निदेशेऽस्य साधु त्वं गच्छ माचिरम् ॥ ४७.१९९ ॥ एवमुक्त्वासुराः सर्वे प्रापद्यन्त बृहस्पतिम् । यदा न प्रत्यपद्यन्त काव्येनोक्तं महद्धितम् ॥ ४७.२०० ॥ चुकोप भार्गवस्तेषामवलेपेन तेन तु । बोधिता हि मया यस्मान्न मां भजथ दानवाः ॥ ४७.२०१ ॥ तस्मात्प्रनष्टसंज्ञा वै पराभवमवाप्स्यथ । इति व्याहृत्य तान्काव्यो जगामाथ यथागतम् ॥ ४७.२०२ ॥ शप्तांस्तानसुराञ्ज्ञात्वा काव्येन स बृहस्पतिः । कृतार्थः स तदा हृष्टः स्वरूपं प्रत्यपद्यत ॥ ४७.२०३ ॥ बुद्ध्यासुरान् हताञ्ज्ञात्वा कृतार्थोऽन्तरधीयत । ततः प्रनष्टे तस्मिंस्तु विभ्रान्ता दानवाभवन् ॥ ४७.२०४ ॥ अहो विवञ्चिताः स्मेति परस्परमथाब्रुवन् । पृष्ठतोऽभिमुखाश्चैव ताडिताङ्गिरसेन तु ॥ ४७.२०५ ॥ वञ्चिताः सोपधानेन स्वे स्वे वस्तुनि मायया । ततस्त्वपरितुष्टास्ते तमेव त्वरिता ययुः । प्रह्लादमग्रतः कृत्वा काव्यस्यानुपदं पुनः ॥ ४७.२०६ ॥ ततः काव्यं समासाद्य उपतस्थुरवाङ्मुखाः । समागतान्पुनर्दृष्ट्वा काव्यो याज्यानुवाच ह ॥ ४७.२०७ ॥ मया संबोधिताः सर्वे यस्मान्मा नाभिनन्दथ । ततस्तेनावमानेन गता यूयं पराभवम् ॥ ४७.२०८ ॥ एवं ब्रुवाणं शुक्रं तु बाष्पसंदिग्धया गिरा । प्रह्लादस्तं तदोवाच मा नस्त्वं त्यज भार्गव ॥ ४७.२०९ ॥ स्वाश्रयान् भजमानांश्च भक्तांस्त्वं भज भार्गव । त्वय्यदृष्टे वयं तेन देवाचार्येण मोहिताः । भक्तानर्हसि वै ज्ञातुं तपोदीर्घेण चक्षुषा ॥ ४७.२१० ॥ यदि नस्त्वं न कुरुषे प्रसादं भृगुनन्दन । अपध्यातास्त्वया ह्यद्य प्रविशामो रसातलम् ॥ ४७.२११ ॥ ज्ञात्वा काव्यो यथातत्त्वं कारुण्यादनुकम्पया । एवं प्रत्यनुनीतो वै ततः कोपं नियम्य सः । उवाचैतान्न भेतव्यं न गन्तव्यं रसातलम् ॥ ४७.२१२ ॥ अवश्यं भाविनो ह्यर्थाः प्राप्तव्या मयि जाग्रति । न शक्यमन्यथा कर्तुं दिष्टं हि बलवत्तरम् ॥ ४७.२१३ ॥ संज्ञा प्रनष्टा या वोऽद्य तामेतां प्रतिपत्स्यथ । देवाञ्जित्वा सकृच्चापि पातालं प्रतिपत्स्यथ ॥ ४७.२१४ ॥ प्राप्ते पर्यायकाले च हीति ब्रह्माभ्यभाषत । मत्प्रसादाच्च त्रैलोक्यं भुक्तं युष्माभिरूर्जितम् ॥ ४७.२१५ ॥ युगाख्या दश सम्पूर्णा देवानाक्रम्य मूर्धनि । एतावन्तं च कालं वै ब्रह्मा राज्यमभाषत ॥ ४७.२१६ ॥ राज्यं सावर्णिके तुभ्यं पुनः किल भविष्यति । लोकानामीश्वरो भाव्यस्तव पौत्रः पुनर्बलिः ॥ ४७.२१७ ॥ एवं किल मिथः प्रोक्तः पौत्रस्ते विष्णुना स्वयम् । वाचा हृतेषु लोकेषु तास्तास्तस्याभवन्किल ॥ ४७.२१८ ॥ यस्मात्प्रवृत्तयश्चास्य संकाशादभिसंधिताः । तस्माद्वृत्तेन प्रीतेन तुभ्यं दत्तं स्वयम्भुवा ॥ ४७.२१९ ॥ देवराज्ये बलिर्भाव्य इति मामीश्वरोऽब्रवीत् । तस्माददृश्यो भूतानां कालापेक्षः स तिष्ठति ॥ ४७.२२० ॥ प्रीतेन चापरो दत्तो वरस्तुभ्यं स्वयम्भुवा । तस्मान्निरुत्सुकस्त्वं वै पर्यायं सहितोऽसुरैः ॥ ४७.२२१ ॥ न हि शक्यं मया तुभ्यं पुरस्ताद्विप्रभाषितुम् । ब्रह्मणा प्रतिषिद्धोऽहं भविष्यं जानता विभो ॥ ४७.२२२ ॥ इमौ च शिष्यौ द्वौ मह्यं समावेतौ बृहस्पतेः । दैवतैः सह संसृष्टान् सर्वान्वो धारयिष्यतः ॥ ४७.२२३ ॥ इत्युक्ता ह्यसुराः सर्वे काव्येनाक्लिष्टकर्मणा । हृष्टास्तेन ययुः सार्धं प्रह्लादेन महात्मना ॥ ४७.२२४ ॥ अवश्यं भाव्यमर्थं तु श्रुत्वा शुक्रेण भाषितम् । सकृदाशंसमानास्तु जयं शुक्रेण भाषितम् । दंशिताः सायुधाः सर्वे ततो देवान्समाह्वयन् ॥ ४७.२२५ ॥ देवास्तदासुरान्दृष्ट्वा संग्रामे समुपस्थितान् । सर्वे संभृतसम्भारा देवास्तान् समयोधयन् ॥ ४७.२२६ ॥ देवासुरे तदा तस्मिन् वर्तमाने शतं समाः । अजयन्नसुरा देवांस्ततो देवा ह्यमन्त्रयन् ॥ ४७.२२७ ॥ यज्ञेनोपाह्वयामस्तौ ततो जेष्यामहेऽसुरान् । तदोपामन्त्रयन्देवाः शण्डामर्कौ तु तावुभौ ॥ ४७.२२८ ॥ यज्ञे चाहूय तौ प्रोक्तौ त्यजेतामसुरान् द्विजौ । वयं युवां भजिष्यामः सह जित्वा तु दानवान् ॥ ४७.२२९ ॥ एवं कृताभिसंधी तौ शण्डामर्कौ सुरास्तथा । ततो देवा जयं प्रापुर्दानवाश्च पराजिताः ॥ ४७.२३० ॥ शण्डामर्कपरित्यक्ता दानवा ह्यबलास्तथा । एवं दैत्याः पुरा काव्यशापेनाभिहतास्तदा ॥ ४७.२३१ ॥ काव्यशापाभिभूतास्ते निराधाराश्च सर्वशः । निरस्यमाना देवैश्च विविशुस्ते रसातलम् ॥ ४७.२३२ ॥ एवं निरुद्यमा देवैः कृताः कृच्छ्रेण दानवाः । ततः प्रभृति शापेन भृगोर्नैमित्तिकेन तु ॥ ४७.२३३ ॥ जज्ञे पुनः पुनर्विष्णुर्धर्मे प्रशिथिले प्रभुः । कुर्वन्धर्मव्यवस्थानमसुराणां प्रणाशनम् ॥ ४७.२३४ ॥ प्रह्लादस्य निदेशे तु न स्थास्यन्त्यसुराश्च ये । मनुष्यवध्यास्ते सर्वे ब्रह्मेति व्याहरत्प्रभुः ॥ ४७.२३५ ॥ धर्मान्नारायणस्यांशः सम्भूतश्चाक्षुषेऽन्तरे । यज्ञं वै वर्तयामासुर्देवा वैवस्वतेऽन्तरे ॥ ४७.२३६ ॥ प्रादुर्भावे ततस्तस्य ब्रह्मा ह्यासीत्पुरोहितः । युगाख्यायां चतुर्थ्यां तु आपन्नेषु सुरेषु वै ॥ ४७.२३७ ॥ सम्भूतस्तु समुद्रान्ते हिरण्यकशिपोर्वधे । द्वितीये नरसिंहाख्ये रुद्रो ह्यासीत्पुरोहितः ॥ ४७.२३८ ॥ बलिसंस्थेषु लोकेषु त्रेतायां सप्तमं प्रति । तृतीये वामनस्यार्थे धर्मेण तु पुरोधसा ॥ ४७.२३९ ॥ एतास्तिस्रः स्मृतास्तस्य दिव्याः सम्भूतयो द्विजाः । मानुषाः सप्त यान्यास्तु शापजास्ता निबोधत ॥ ४७.२४० ॥ त्रेतायुगे तु प्रथमे दत्तात्रेयो बभूव ह । नष्टे धर्मे चतुर्थांशे मार्कण्डेयपुरःसरः ॥ ४७.२४१ ॥ पञ्चमः पञ्चदश्यां च त्रेतायां संबभूव ह । मान्धाता चक्रवर्ती तु तदोत्तङ्कपुरःसरे ॥ ४७.२४२ ॥ एकोनविंश्यां त्रेतायां सर्वक्षत्रान्तकृद्विभुः । जामदग्न्यस्तथा षष्ठो विश्वामित्रपुरःसरः ॥ ४७.२४३ ॥ चतुर्विंशे युगे रामो वसिष्ठेन पुरोधसा । सप्तमो रावणस्यार्थे जज्ञे दशरथात्मजः ॥ ४७.२४४ ॥ अष्टमे द्वापरे विष्णुरष्टाविंशे पराशरात् । वेदव्यासस्तथा जज्ञे जातूकर्ण्यपुरःसरः ॥ ४७.२४५ ॥ कर्तुं धर्मव्यवस्थानमसुराणां प्रणाशनम् । बुद्धो नवमको जज्ञे तपसा पुष्करेक्षणः । देवसुन्दररूपेण द्वैपायनपुरःसरः ॥ ४७.२४६ ॥ तस्मिन्नेव युगे क्षीणे संध्याशिष्टे भविष्यति । कल्की तु विष्णुयशसः पाराशर्यपुरःसरः ॥ ४७.२४७ ॥ दशमो भाव्यसम्भूतो याज्ञवल्क्यपुरःसरः । सर्वांश्च भूतांस्तिमितान् पाषण्डांश्चैव सर्वशः ॥ ४७.२४८ ॥ प्रगृहीतायुधैर्विप्रैर्वृतः शतसहस्रशः ॥ ४७.२४९ ॥ निःशेषाञ्छूद्रराज्ञस्तु तदा स तु करिष्यति । ब्रह्मद्विषः सपत्नांस्तु संहृत्यैव च तद्वपुः ॥ ४७.२५० ॥ पञ्चविंशे स्थितः कल्किश्चरितार्थः ससैनिकः । शूद्रान् संशोधयित्वा तु समुद्रान्तं च वै स्वयम् ॥ ४७.२५१ ॥ प्रवृत्तचक्रो बलवान् संहारं तु करिष्यति । उत्सादयित्वा वृषलान् प्रायशस्तानधार्मिकान् ॥ ४७.२५२ ॥ ततस्तदा स वै कल्किश्चरितार्थः ससैनिकः । प्रजास्तं साधयित्वा तु समृद्धास्तेन वै स्वयम् ॥ ४७.२५३ ॥ अकस्मात्कोपितान्योन्यं भविष्यन्तीह मोहिताः । क्षपयित्वा तु तेऽन्योन्यं भाविनार्थेन चोदिताः ॥ ४७.२५४ ॥ ततः काले व्यतीते तु स देवोऽन्तरधीयत । नृपेष्वथ प्रनष्टेषु प्रजानां संग्रहात्तदा ॥ ४७.२५५ ॥ रक्षणे विनिवृत्ते तु हत्वा चान्योन्यमाहवे । परस्परं च हत्वा तु निराक्रन्दाः सुदुःखिताः ॥ ४७.२५६ ॥ पुराणि हित्वा ग्रामांश्च तुल्यत्वे निष्परिग्रहाः । प्रनष्टाश्रमधर्माश्च नष्टवर्णाश्रमास्तथा ॥ ४७.२५७ ॥ अट्टशूला नानपदाः शिवशूलाश्चतुष्पथाः । प्रमदाः केशशूलाश्च भविष्यन्ति युगक्षये ॥ ४७.२५८ ॥ ह्रस्वदेहायुषश्चैव भविष्यन्ति वनौकसः । सरित्पर्वतवासिन्यो मूलपत्त्रफलाशनाः ॥ ४७.२५९ ॥ चीरचर्माजिनधराः संकरं घोरमाश्रिताः । उत्पातदुःखाः स्वल्पार्था बहुबाधाश्च ताः प्रजाः ॥ ४७.२६० ॥ एवं कष्टमनुप्राप्ताः काले संध्यंशके तदा । ततः क्षयं गमिष्यन्ति सार्धं कलियुगेन तु ॥ ४७.२६१ ॥ क्षीणे कलियुगे तस्मिंस्ततः कृतमवर्तत । इत्येतत्कीर्तितं सम्यग्देवासुरविचेष्टितम् ॥ ४७.२६२ ॥ यदुवंशप्रसङ्गेन समासाद्वैष्णवं यशः । तुर्वसोस्तु प्रवक्ष्यामि पूरोर्द्रुह्योस्तथा ह्यनोः ॥ ४७.२६३ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ४८ *सूत उवाच तुर्वसोस्तु सुतो गर्भो गोभानुस्तस्य चात्मजः । गोभानोस्तु सुतो वीरस्त्रिसारिरपराजितः ॥ ४८.१ ॥ करंधमस्तु त्रैसारिर्भरतस्तस्य चात्मजः । दुष्यन्तः पौरवस्यापि तस्य पुत्रो ह्यकल्मषः ॥ ४८.२ ॥ एवं ययातिशापेन जरासंक्रमणे पुरा । तुर्वसोः पौरवं वंशं प्रविवेश पुरा किल ॥ ४८.३ ॥ दुष्यन्तस्य तु दायादो वरूथो नाम पार्थिवः । वरूथात्तु तथाण्डीरः संधानस्तस्य चात्मजः ॥ ४८.४ ॥ पाण्ड्यश्च केरलश्चैव चोलः कर्णस्तथैव च । तेषां जनपदाः स्फीताः पाण्ड्याश्चोलाः सकेरलाः ॥ ४८.५ ॥ द्रुह्योस्तु तनयौ शूरौ सेतुः केतुस्तथैव च । सेतुपुत्रः शरद्वांस्तु गन्धारस्तस्य चात्मजः ॥ ४८.६ ॥ ख्यायते यस्य नाम्नासौ गन्धारविषयो महान् । आरट्टदेशजास्तस्य तुरगा वाजिनां वराः ॥ ४८.७ ॥ गन्धारपुत्रो धर्मस्तु घृतस्तस्यात्मजोऽभवत् । घृताच्च विदुषो जज्ञे प्रचेतास्तस्य चात्मजः ॥ ४८.८ ॥ प्रचेतसः पुत्रशतं राजानः सर्व एव ते । म्लेच्छराष्ट्राधिपाः सर्वे उदीचीं दिशमाश्रिताः ॥ ४८.९ ॥ अनोश्चैव सुता वीरास्त्रयः परमधार्मिकाः । सभानरश्चाक्षुषश्च परमेषुस्तथैव च ॥ ४८.१० ॥ सभानरस्य पुत्रस्तु विद्वान्कोलाहलो नृपः । कोलाहलस्य धर्मात्मा संजयो नाम विश्रुतः ॥ ४८.११ ॥ संजयस्याभवत्पुत्रो वीरो नाम पुरंजयः । जनमेजयो महाराज पुरंजयसुतोऽभवत् ॥ ४८.१२ ॥ जनमेजयस्य राजर्षेर्महाशालोऽभवत्सुतः । आसीदिन्द्रसमो राजा प्रतिष्ठितयशाभवत् ॥ ४८.१३ ॥ महामनाः सुतस्तस्य महाशालस्य धार्मिकः । सप्तद्वीपेश्वरो जज्ञे चक्रवर्ती महामनाः ॥ ४८.१४ ॥ महामनास्तु द्वौ पुत्रौ जनयामास विश्रुतौ । उशीनरं च धर्मज्ञं तितिक्षुं चैव तावुभौ ॥ ४८.१५ ॥ उशीनरस्य पत्न्यस्तु पञ्च राजर्षिसम्भवाः । भृशा कृशा नवा दर्शा या च देवी दृषद्वती ॥ ४८.१६ ॥ उशीनरस्य पुत्रास्तु तासु जाताः कुलोद्वहाः । तपसा ते तु महता जाता वृद्धस्य धार्मिकाः ॥ ४८.१७ ॥ भृशायास्तु नृगः पुत्रो नवाया नव एव च । कृशायास्तु कृशो जज्ञे दर्शायाः सुव्रतोऽभवत् । दृषद्वत्याः सुतश्चापि शिबिरौशीनरो नृपः ॥ ४८.१८ ॥ शिबेस्तु शिबयः पुत्राश्चत्वारो लोकविश्रुताः । पृथुदर्भः सुवीरश्च केकयो भद्रकस्तथा ॥ ४८.१९ ॥ तेषां जनपदाः स्फीताः केकया भद्रकास्तथा । सौवीराश्चैव पौराश्च नृगस्य केकयास्तथा ॥ ४८.२० ॥ सुव्रतस्य तथाम्बष्ठा कृशस्य वृषला पुरी । नवस्य नवराष्ट्रं तु तितिक्षोस्तु प्रजां शृणु ॥ ४८.२१ ॥ तितिक्षुरभवद्राजा पूर्वस्यां दिशि विश्रुतः । बृहद्रथः सुतस्तस्य तस्य सेनोऽभवत्सुतः ॥ ४८.२२ ॥ सेनस्य सुतपा जज्ञे सुतपस्तनयो बलिः । जातो मानुषयोन्यां तु क्षीणे वंशे प्रजेच्छया ॥ ४८.२३ ॥ महायोगी तु स बलिर्बद्धो बन्धैर्महात्मना । पुत्रानुत्पादयामास क्षेत्रजान्पञ्च पार्थिवान् ॥ ४८.२४ ॥ अङ्गं स जनयामास वङ्गं सुह्मं तथैव च । पुण्ड्रं कलिङ्गं च तथा बालेयं क्षेत्रमुच्यते । बालेया ब्राह्मणाश्चैव तस्य वंशकराः प्रभो ॥ ४८.२५ ॥ बलेश्च ब्रह्मणा दत्तो वरः प्रीतेन धीमतः । महायोगित्वमायुश्च कल्पस्य परिमाणकम् ॥ ४८.२६ ॥ संग्रामे चाप्यजेयत्वं धर्मे चैवोत्तमा मतिः । त्रैकाल्यदर्शनं चैव प्राधान्यं प्रसवे तथा ॥ ४८.२७ ॥ जयं चाप्रतिमं युद्धे धर्मे तत्त्वार्थदर्शनम् । चतुरो नियतान्वर्णान् स वै स्थापयिता प्रभुः ॥ ४८.२८ ॥ तेषां च पञ्च दायादा वङ्गाङ्गाः सुह्मकास्तथा । पुण्ड्राः कलिङ्गाश्च तथा अङ्गस्य तु निबोधत ॥ ४८.२९ ॥ *मुनय ऊचुः कथं बलेः सुता जाताः पञ्च तस्य महात्मनः । किंनाम्नी महिषी तस्य जनिता कतम ऋषिः ॥ ४८.३० ॥ कथं चोत्पादितास्तेन तन्नः प्रब्रूहि पृच्छताम् । माहात्म्यं च प्रभावं च निखिलेन वदस्व तत् ॥ ४८.३१ ॥ *सूत उवाच अथोशिज इति ख्यात आसीद्विद्वानृषिः पुरा । पत्नी वै ममता नाम बभूवास्य महात्मनः ॥ ४८.३२ ॥ उशिजस्य यवीयान्वै भ्रातृपत्नीमकामयत् । बृहस्पतिर्महातेजा ममतामेत्य कामतः ॥ ४८.३३ ॥ उवाच ममता तं तु देवरं वरवर्णिनी । अन्तर्वत्न्यस्मि ते भ्रातुर्ज्येष्ठस्य तु विरम्यताम् ॥ ४८.३४ ॥ अयं तु मे महाभाग गर्भः कुप्येद्बृहस्पते । औशिजो भ्रातृजन्यस्ते सोपाङ्गं वेदमुद्गिरन् ॥ ४८.३५ ॥ अमोघरेतास्त्वं चापि न मां भजितुमर्हसि । अस्मिन्नेवं गते काले यथा वा मन्यसे प्रभो ॥ ४८.३६ ॥ एवमुक्तस्तथा सम्यग्बृहत्तेजा बृहस्पतिः । कामात्मा स महात्मापि न मनः सोऽभ्यवारयत् ॥ ४८.३७ ॥ संबभूवैव धर्मात्मा तया सार्धमकामया । उत्सृजन्तं तु तद्रेतोवाचं गर्भोऽभ्यभाषत ॥ ४८.३८ ॥ भो तात वाचामधिप द्वयोर्नास्तीह संस्थितिः । अमोघरेतास्त्वं चापि पूर्वं चाहमिहागतः ॥ ४८.३९ ॥ सोऽशपत्तं ततः क्रुद्ध एवमुक्तो बृहस्पतिः । पुत्रं ज्येष्ठस्य वै भ्रातुर्गर्भस्थं भगवानृषिः ॥ ४८.४० ॥ यस्मात्त्वमीदृशे काले गर्भस्थोऽपि निषेधसि । मामेवमुक्तवांस्तस्मात्तमो दीर्घं प्रवेक्ष्यसि ॥ ४८.४१ ॥ ततो दीर्घतमा नाम शापादृषिरजायत । अतोऽंशजो बृहत्कीर्तिर्बृहस्पतिरिवौजसा ॥ ४८.४२ ॥ ऊर्ध्वरेतास्ततोऽसौ वै वसते भ्रातुराश्रमे । स धर्मान्सौरभेयांस्तु वृषभाच्छ्रुतवांस्ततः ॥ ४८.४३ ॥ तस्य भ्राता पितृव्यो यश्चकार भरणं तदा । तस्मिन्निवसतस्तस्य यदृच्छातस्तु वै वृषः ॥ ४८.४४ ॥ यज्ञार्थमाहृतान्दर्भांश्चचार सुरभीसुतः । जग्राह तं दीर्घतमाः शृङ्गयोस्तु चतुष्पदम् ॥ ४८.४५ ॥ तेनासौ निगृहीतश्च न चचाल पदात्पदम् । ततोऽब्रवीद्वृषस्तं वै मुञ्च मां बलिनां वर ॥ ४८.४६ ॥ न मयासादितस्तात बलवांस्त्वत्समः क्वचित् । मम चान्यः समो वापि न हि मे बलसंख्यया । मुञ्च तातेति च पुनः प्रीतस्तेऽहं वरं वृणु ॥ ४८.४७ ॥ एवमुक्तोऽब्रवीदेनं जीवन्मे त्वं क्व यास्यसि । एष त्वां न विमोक्ष्यामि परस्वादं चतुष्पदम् ॥ ४८.४८ ॥ *वृषभ उवाच नास्माकं विद्यते तात पातकं स्तेयमेव च । भक्ष्याभक्ष्यं तथा चैव पेयापेयं तथैव च ॥ ४८.४९ ॥ द्विपदां बहवो ह्येते धर्म एष गवां स्मृतः । कार्याकार्ये न वागम्यागमनं च तथैव च ॥ ४८.५० ॥ *सूत उवाच गवां धर्मं तु वै श्रुत्वा संभ्रान्तस्तु विसृज्य तम् । शक्त्यान्नपानदानात्तु गोपतिं संप्रसादयत् ॥ ४८.५१ ॥ प्रसादिते गते तस्मिन् गोधर्मं भक्तितस्तु सः । मनसैव समादध्यौ तन्निष्ठस्तत्परो हि सः ॥ ४८.५२ ॥ ततो यवीयसः पत्नीं गौतमस्याभ्यपद्यत । कृतावलेपां तां मत्वा सोऽनड्वानिव न क्षमः ॥ ४८.५३ ॥ गोधर्मं तु परं मत्वा स्नुषां तामभ्यपद्यत । निर्भर्त्स्य चैनं रुद्ध्वा च बाहुभ्यां सम्प्रगृह्य च ॥ ४८.५४ ॥ भाव्यमर्थं तु तं ज्ञात्वा माहात्म्यात्तमुवाच सा । विपर्ययं तु त्वं लब्ध्वा अनड्वानिव वर्तसे ॥ ४८.५५ ॥ गम्यागम्यं न जानीषे गोधर्मात्प्रार्थयन्सुताम् । दुर्वृत्तं त्वां त्यजाम्यद्य गच्छ त्वं स्वेन कर्मणा ॥ ४८.५६ ॥ काष्ठे समुद्गे प्रक्षिप्य गङ्गाम्भसि समुत्सृजत् । यस्मात्त्वमन्धो वृद्धश्च भर्तव्यो दुरधिष्ठितः ॥ ४८.५७ ॥ तमुह्यमानं वेगेन स्रोतसोऽभ्याशमागतः । जग्राह तं स धर्मात्मा बलिर्वैरोचनिस्तदा ॥ ४८.५८ ॥ अन्तःपुरे जुगोपैनं भक्ष्यभोज्यैश्च तर्पयन् । प्रीतश्चैव वरेणैव च्छन्दयामास वै बलिम् ॥ ४८.५९ ॥ तस्माच्च स वरं वव्रे पुत्रार्थे दानवर्षभः । संतानार्थं महाभागभार्यायां मम मानद । पुत्रान्धर्मार्थतत्त्वज्ञानुत्पादयितुमर्हसि ॥ ४८.६० ॥ एवमुक्तोऽथ देवर्षिस्तथास्त्वित्युक्तवान् प्रभुः । स तस्य राजा स्वां भार्यां सुदेष्णां नाम प्राहिणोत् । अन्धं वृद्धं च तं ज्ञात्वा न सा देवी जगाम ह ॥ ४८.६१ ॥ शूद्रां धात्रेयिकां तस्मावन्धाय प्राहिणोत्तदा । तस्यां कक्षीवदादींश्च शूद्रयोनावृषिर्वशी ॥ ४८.६२ ॥ जनयामास धर्मात्मा शूद्रानित्येवमादिकम् । उवाच तं बली राजा दृष्ट्वा कक्षीवदादिकान् ॥ ४८.६३ ॥ *राजोवाच प्रवीणानृषिधर्मस्य चेश्वरान् ब्रह्मवादिनः । विद्वान् प्रत्यक्षधर्माणां बुद्धिमान् वृत्तिमाञ्छुचीन् ॥ ४८.६४ ॥ ममैव चेति होवाच तं दीर्घतमसं बलिः । नत्युवाच मुनिस्तं वै ममैवमिति चाब्रवीत् ॥ ४८.६५ ॥ उत्पन्नाः शूद्रयोना तु भवच्छन्दे सुरोत्तम । अन्धं वृद्धं च मां ज्ञात्वा सुदेष्णा महिषी तव । प्राहिणोदवमानान्मे शूद्रां धात्रेयिकां नृप ॥ ४८.६६ ॥ ततः प्रसादयामास बलिस्तमृषिसत्तमम् । बलिः सुदेष्णां तां भार्यां भर्त्सयामास दानवः ॥ ४८.६७ ॥ पुनश्चैनामलंकृत्य ऋषये प्रत्यपादयत् । तां स दीर्घतमा देवीं तथा कृतवतीं तदा ॥ ४८.६८ ॥ दध्ना लवणमिश्रेण त्वभ्यक्तं मधुकेन तु । लिह मामजुगुप्सन्ती आपादतलमस्तकम् । ततस्त्वं प्राप्स्यसे देवि पुत्रान्वै मनसेप्सितान् ॥ ४८.६९ ॥ तस्य सा तद्वचो देवी सर्वं कृतवती तदा । तस्य सापानमासाद्य देवी परिहरत्तदा ॥ ४८.७० ॥ तामुवाच ततः सोऽथ यत्ते परिहृतं शुभे । विनापानं कुमारं तु जनयिष्यसि पूर्वजम् ॥ ४८.७१ ॥ *सुदेष्णोवाच नार्हसि त्वं महाभाग पुत्रं मे दातुमीदृशम् । तोषितश्च यथाशक्ति प्रसादं कुरु मे प्रभो ॥ ४८.७२ ॥ *दीर्घतमा उवाच तवापचाराद्देव्येष नान्यथा भविता शुभे । नैव दास्यति पुत्रस्ते पौत्रौ वै दास्यते फलम् ॥ ४८.७३ ॥ तस्यापानं विना चैव योग्यभावो भविष्यति । तस्माद्दीर्घतमाङ्गेषु कुक्षौ स्पृष्ट्वेदमब्रवीत् ॥ ४८.७४ ॥ प्राशितं यद्यदङ्गेषु न सोपस्थं शुचिस्मिते । तेन तिष्ठन्ति ते गर्भे पौर्णमास्यामिवोडुराट् ॥ ४८.७५ ॥ भविष्यन्ति कुमारास्तु पञ्च देवसुतोपमाः । तेजस्विनः सुवृत्ताश्च यज्वानो धार्मिकाश्च ते ॥ ४८.७६ ॥ *सूत उवाच तदंशस्तु सुदेष्णाया ज्येष्ठः पुत्रो व्यजायत । अङ्गस्तथा कलिङ्गश्च पुण्ड्रः सुह्मस्तथैव च ॥ ४८.७७ ॥ वङ्गराजस्तु पञ्चैते बलेः पुत्राश्च क्षेत्रजाः । इत्येते दीर्घतमसा बलेर्दत्ताः सुतास्तथा ॥ ४८.७८ ॥ प्रतिष्ठामागतानां हि ब्राह्मण्यं कारयंस्ततः । ततो मानुषयोन्यां स जनयामास वै प्रजाः ॥ ४८.७९ ॥ ततस्तं दीर्घतमसं सुरभिर्वाक्यमब्रवीत् । विचार्य यस्माद्गोधर्मं प्रमाणं ते कृतं विभो ॥ ४८.८० ॥ शक्त्या चानन्ययास्मासु तेन प्रीतास्मि तेऽनघ । तस्मात्तुभ्यं तमो दीर्घमाघ्रायापनुदामि वै ॥ ४८.८१ ॥ बार्हस्पत्यस्तथैवैष पाप्मा वै तिष्ठति त्वयि । जरां मृत्युं तमश्चैव आघ्रायापनुदामि ते ॥ ४८.८२ ॥ सद्यः स घ्रातमात्रस्तु असितो मुनिसत्तमः । आयुष्मांश्च वपुष्मांश्च चक्षुष्मांश्च ततोऽभवत् ॥ ४८.८३ ॥ गोऽभ्याहते तमसि वै गौतमस्तु ततोऽभवत् । काक्षीवांस्तु ततो गत्वा सह पित्रा गिरिव्रजम् ॥ ४८.८४ ॥ दृष्ट्वा स्पृष्ट्वा पितुर्वै स ह्युपविष्टश्चिरं तपः । ततः कालेन महता तपसा भावितस्तु सः ॥ ४८.८५ ॥ विधूय मातृजं कायं ब्राह्मण्यं प्राप्तवान्विभुः । ततोऽब्रवीत्पिता तं वै पुत्रवानस्म्यहं त्वया ॥ ४८.८६ ॥ सत्पुत्रेण तु धर्मज्ञ कृतार्थोऽहं यशस्विना । मुक्त्वात्मानं ततोऽसौ वै प्राप्तवान्ब्रह्मणः क्षयम् ॥ ४८.८७ ॥ ब्राह्मण्यं प्राप्य काक्षीवान् सहस्रमसृजत्सुतान् । कौष्माण्डा गौतमाश्चैव स्मृताः काक्षीवतः सुताः ॥ ४८.८८ ॥ इत्येष दीर्घतमसो बलेर्वैरोचनस्य च । समागमो वः कथितः संततिश्चोभयोस्तथा ॥ ४८.८९ ॥ बलिस्तानभिनन्द्याह पञ्च पुत्रानकल्मषान् । कृतार्थः सोऽपि धर्मात्मा योगमायावृतः स्वयम् ॥ ४८.९० ॥ अदृश्यः सर्वभूतानां कालापेक्षः स वै प्रभुः । तत्राङ्गस्य तु दायादो राजासीद्दधिवाहनः ॥ ४८.९१ ॥ दधिवाहनपुत्रस्तु राजा दिविरथः स्मृतः । आसीद्दिविरथापत्यं विद्वान्धर्मरथो नृपः ॥ ४८.९२ ॥ स हि धर्मरथः श्रीमांस्तेन विष्णुपदे गिरौ । सोमः शुक्रेण वै राज्ञा सह पीतो महात्मना ॥ ४८.९३ ॥ अथ धर्मरथस्याभूत्पुत्रश्चित्ररथः किल । तस्य सत्यरथः पुत्रस्तस्माद्दशरथः किल ॥ ४८.९४ ॥ लोमपाद इति ख्यातस्तस्य शान्ता सुताभवत् । अथ दाशरथिर्वीरश्चतुरङ्गो महायशाः ॥ ४८.९५ ॥ ऋष्यशृङ्गप्रसादेन जज्ञे स्वकुलवर्धनः । चतुरङ्गस्य पुत्रस्तु पृथुलाक्ष इति स्मृतः ॥ ४८.९६ ॥ पृथुलाक्षसुतश्चापि चम्पनामा बभूव ह । चम्पस्य तु पुरी चम्पा पूर्वं या मालिनी भवत् ॥ ४८.९७ ॥ पूर्णभद्रप्रसादेन हर्यङ्गोऽस्य सुतोऽभवत् । यज्ञे विभाण्डकाच्चास्य वारणः शत्रुवारणः ॥ ४८.९८ ॥ अवतारयामास महीं मन्त्रैर्वाहनमुत्तमम् । हर्यङ्गस्य तु दायादो जातो भद्ररथः किल ॥ ४८.९९ ॥ अथ भद्ररथस्यासीद्बृहत्कर्मा जनेश्वरः । बृहद्भानुः सुतस्तस्य तस्माज्जज्ञे महात्मवान् ॥ ४८.१०० ॥ बृहद्भानुस्तु राजेन्द्रो जनयामास वै सुतम् । नाम्ना जयद्रथं नाम तस्माद्बृहद्रथो नृपः ॥ ४८.१०१ ॥ आसीद्बृहद्रथाच्चैव विश्वजिज्जनमेजयः । दायादस्तस्य चाङ्गो वै तस्मात्कर्णोऽभवन्नृपः ॥ ४८.१०२ ॥ कर्णस्य वृषसेनस्तु पृथुसेनस्तथात्मजः । एतेऽङ्गस्यात्मजाः सर्वे राजानः कीर्तिता मया । विस्तरेणानुपूर्व्याच्च पूरोस्तु शृणुत द्विजाः ॥ ४८.१०३ ॥ *ऋषय ऊचुः कथं सूतात्मजः कर्णः कथमङ्गस्य चात्मजः । एतदिच्छामहे श्रोतुमत्यन्तकुशलो ह्यसि ॥ ४८.१०४ ॥ *सूत उवाच बृहद्भानुसुतो जज्ञे राजा नाम्ना बृहन्मनाः । तस्य पत्नीद्वयं ह्यासीच्छैब्यस्य तनये ह्युभे । यशोदेवी च सत्या च तयोर्वंशं च मे शृणु ॥ ४८.१०५ ॥ जयद्रथं तु राजानं यशोदेवी ह्यजीजनत् । सा बृहन्मनसः सत्या विजयं नाम विश्रुतम् ॥ ४८.१०६ ॥ विजयस्य बृहत्पुत्रस्तस्य पुत्रो बृहद्रथः । बृहद्रथस्य पुत्रस्तु सत्यकर्मा महामनाः ॥ ४८.१०७ ॥ सत्यकर्मणोऽधिरथः सूतश्चाधिरथः स्मृतः । यः कर्णं प्रतिजग्राह तेन कर्णस्तु सूतजः । तच्चेदं सर्वमाख्यातं कर्णं प्रति यथोदितम् ॥ ४८.१०८ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ४९ *सूत उवाच पूरोः पुत्रो महातेजा राजा स जनमेजयः । प्राचीत्वतः सुतस्तस्य यः प्राचीमकरोद्दिशम् ॥ ४९.१ ॥ प्राचीत्वतस्य तनयो मनस्युश्च तथाभवत् । राजा पीतायुधो नाम मनस्योरभवत्सुतः ॥ ४९.२ ॥ दायादस्तस्य चाप्यासीद्धुन्धुर्नाम महीपतिः । धुन्धोर्बहुविधः पुत्रः सम्पातिस्तस्य चात्मजः ॥ ४९.३ ॥ सम्पातेस्तु रंहवर्चा भद्राश्वस्तस्य चात्मजः । भद्राश्वस्य धृतायां तु दशाप्सरसि सूनवः ॥ ४९.४ ॥ औचेयुश्च हृषेयुश्च कक्षेयुश्च सनेयुकः । धृतेयुश्च विनेयुश्च स्थलेयुश्चैव सत्तमः ॥ ४९.५ ॥ धर्मेयुः संनतेयुश्च पुण्येयुश्चेति ते दश । औचेयोर्ज्वलना नाम भार्या वै तक्षकात्मजा ॥ ४९.६ ॥ तस्यां स जनयामास अन्तिनारं महीपतिम् । अन्तिनारो मनस्विन्यां पुत्राञ्जज्ञे पराञ्छुभान् ॥ ४९.७ ॥ अमूर्तरयसं वीरं त्रिवनं चैव धार्मिकम् । गौरी कन्या तृतीया च मान्धातुर्जननी शुभा ॥ ४९.८ ॥ इलिना तु यमस्यासीत्कन्या याजनयत्सुतान् । ब्रह्मवादपराक्रान्ताञ्छुभदा त्विलिना ह्यभूत् ॥ ४९.९ ॥ उपदानवी सुतांल्लेभे चतुरस्त्विलिनात्मजात् । ऋष्यन्तमथ दुष्यन्तं प्रवीरमनधं तथा ॥ ४९.१० ॥ चक्रवर्ती ततो यज्ञे दुष्यन्तात्समितिंजयः । शकुन्तलायां भरतो यस्य नाम्ना च भारताः ॥ ४९.११ ॥ दौष्यन्तीं प्रति राजानं वागूचे चाशरीरिणी । माता भस्त्रा पितुः पुत्रो येन जातः स एव सः ॥ ४९.१२ ॥ भरस्व पुत्रं दुष्यन्त मावमंस्थाः शकुन्तलाम् । रेतोधां नयते पुत्रः परेतं यमसादनात् । त्वं चास्य धाता गर्भस्य सत्यमाह शकुन्तला ॥ ४९.१३ ॥ भरतस्य विनष्टेषु तनयेषु पुरा किल । पुत्राणां मातृकात्कोपात्सुमहान्संक्षयः कृतः ॥ ४९.१४ ॥ ततो मरुद्भिरानीय पुत्रः स तु बृहस्पतेः । संक्रामितो भरद्वाजो मरुद्भिर्भरतस्य तु ॥ ४९.१५ ॥ *ऋषय ऊचुः भरतस्य भरद्वाजः पुत्रार्थं मारुतैः कथम् । संक्रामितो महातेजास्तन्नो ब्रूहि यथातथम् ॥ ४९.१६ ॥ *सूत उवाच पत्न्यामापन्नसत्त्वायामुशिजः स स्थितो भुवि । भ्रातुर्भार्यां स दृष्ट्वा तु बृहस्पतिरुवाच ह ॥ ४९.१७ ॥ उपतिष्ठ स्वलंकृत्य मैथुनाय च मां शुभे । एवमुक्ताब्रवीदेनं स्वयमेव बृहस्पतिम् ॥ ४९.१८ ॥ गर्भः परिणतश्चायं ब्रह्म व्याहरते गिरा । अमोघरेतास्त्वं चापि धर्मं चैवं विगर्हितम् ॥ ४९.१९ ॥ एवमुक्तोऽब्रवीदेनां स्वयमेव बृहस्पतिः । नोपदेष्टव्यो विनयस्त्वया मे वरवर्णिनि ॥ ४९.२० ॥ धर्षमाणः प्रसह्यैनां मैथुनायोपचक्रमे । ततो बृहस्पतिं गर्भो धर्षमाणमुवाच ह ॥ ४९.२१ ॥ संनिविष्टो ह्यहं पूर्वमिह नाम बृहस्पते । अमोघरेताश्च भवान्नावकाश इह द्वयोः ॥ ४९.२२ ॥ एवमुक्तः स गर्भेण कुपितः प्रत्युवाच ह । यस्मात्त्वमीदृशे काले सर्वभूतेप्सिते सति । अभिषेधसि तस्मात्त्वं तमो दीर्घं प्रवेक्ष्यसि ॥ ४९.२३ ॥ ततः कामं संनिवर्त्य तस्यानन्दाद्बृहस्पतेः । तद्रेतस्त्वपतद्भूमौ निवृत्तं शिशुकोऽभवत् ॥ ४९.२४ ॥ सद्योजातं कुमारं तु दृष्ट्वा तं ममताब्रवीत् । गमिष्यामि गृहं स्वं वै भरस्वैनं बृहस्पते ॥ ४९.२५ ॥ एवमुक्त्वा गता सा तु गतायां सोऽपि तं त्यजत् । मातापितृभ्यां त्यक्तं तु दृष्ट्वा तं मरुतः शिशुम् । जगृहुस्तं भरद्वाजं मरुतः कृपया स्थिताः ॥ ४९.२६ ॥ तस्मिन्काले तु भरतो बहुभिरृतुभिर्विभुः । पुत्रनैमित्तिकैर्यज्ञैरयजत्पुत्रलिप्सया ॥ ४९.२७ ॥ यदा स यजमानस्तु पुत्रं नासादयत्प्रभुः । ततः क्रतुं मरुत्सोमं पुत्रार्थे समुपाहरत् ॥ ४९.२८ ॥ तेन ते मरुतस्तस्य मरुत्सोमेन तुष्टुवुः । उपनिन्युर्भरद्वाजं पुत्रार्थं भरताय वै ॥ ४९.२९ ॥ दायादोऽङ्गिरसः सूनोरौरसस्तु बृहस्पतेः । संक्रामितो भरद्वाजो मरुद्भिर्भरतं प्रति ॥ ४९.३० ॥ भरतस्तु भरद्वाजं पुत्रं प्राप्य विभुर्ब्रवीत् । आदावात्महिताय त्वं कृतार्थोऽहं त्वया विभो ॥ ४९.३१ ॥ पूर्वं तु वितथे तस्मिन् कृते वै पुत्रजन्मनि । ततस्तु वितथो नाम भरद्वाजो नृपोऽभवत् ॥ ४९.३२ ॥ तस्मादपि भरद्वाजाद्ब्राह्मणाः क्षत्रिया भुवि । द्व्यामुष्यायणकौलीनाः स्मृतास्ते द्विविधेन च ॥ ४९.३३ ॥ ततो जाते हि वितथे भरतश्च दिवं ययौ । भरद्वाजो दिवं यातो ह्यभिषिच्य सुतमृषिः ॥ ४९.३४ ॥ दायादो वितथस्यासीद्भुवमन्युर्महायशाः । महाभूतोपमाः पुत्राश्चत्वारो भुवमन्यवः ॥ ४९.३५ ॥ बृहत्क्षत्रो महावीर्यो नरो गर्गश्च वीर्यवान् । नरस्य संकृतिः पुत्रस्तस्य पुत्रो महायशाः ॥ ४९.३६ ॥ गुरुधी रन्तिदेवश्च सत्कृत्यां तावुभौ स्मृतौ । गर्गस्य चैव दायादः शिबिर्विद्वानजायत ॥ ४९.३७ ॥ स्मृताः शैब्यास्ततो गर्गाः क्षत्रोपेता द्विजातयः । आहार्यतनयश्चैव धीमानासीदुरुक्षवः ॥ ४९.३८ ॥ तस्य भार्या विशाला तु सुषुवे पुत्रकत्रयम् । त्र्युषणं पुष्करिं चैव कविं चैव महायशाः ॥ ४९.३९ ॥ उरुक्षवाः स्मृता ह्येते सर्वे ब्राह्मणतां गताः । काव्यानां तु वरा ह्येते त्रयः प्रोक्ता महर्षयः ॥ ४९.४० ॥ गर्गाः संकृतयः काव्याः क्षत्रोपेता द्विजातयः । संभृताङ्गिरसो दक्षा बृहत्क्षत्रस्य च क्षितिः ॥ ४९.४१ ॥ बृहत्क्षत्रस्य दायादो हस्तिनामा बभूव ह । तेनेदं निर्मितं पूर्वं पुरं तु गजसाह्वयम् ॥ ४९.४२ ॥ हस्तिनश्चैव दायादास्त्रयः परमकीर्तयः । अजमीढो द्विमीढश्च पुरुमीढस्तथैव च ॥ ४९.४३ ॥ अजमीढस्य पत्न्यस्तु तिस्रः कुरुकुलोद्वहाः । नीलिनी धूमिनी चैव केशिनी चैव विश्रुता ॥ ४९.४४ ॥ स तासु जनयामास पुत्रान्वै देववर्चसः । तपसोऽन्ते महातेजा जाता वृद्धस्य धार्मिकाः ॥ ४९.४५ ॥ भारद्वाजप्रसादेन विस्तरं तेषु मे शृणु । आजमीढस्य केशिन्यां कण्वः समभवत्किल ॥ ४९.४६ ॥ मेधातिथिः सुतस्तस्य तस्मात्काण्वायना द्विजाः । अजमीढस्य भूमिन्यां जज्ञे बृहदनुर्नृपः ॥ ४९.४७ ॥ बृहदनोर्बृहन्तोऽथ बृहन्तस्य बृहन्मनाः । बृहन्मनःसुतश्चापि बृहद्धनुरिति श्रुतः ॥ ४९.४८ ॥ बृहद्धनोर्बृहदिषुः पुत्रस्तस्य जयद्रथः । अश्वजित्तनयस्तस्य सेनजित्तस्य चात्मजः ॥ ४९.४९ ॥ अथ सेनजितः पुत्राश्चत्वारो लोकविश्रुताः । रुचिराश्वश्च काव्यश्च राजा दृढरथस्तथा ॥ ४९.५० ॥ वत्सश्चावर्तको राजा यस्यैते परिवत्सकाः । रुचिराश्वस्य दायादः पृथुसेनो महायशाः ॥ ४९.५१ ॥ पृथुसेनस्य पौरस्तु पौरान्नीपोऽथ जज्ञिवान् । नीपस्यैकशतं त्वासीत्पुत्राणाममितौजसाम् ॥ ४९.५२ ॥ नीपा इति समाख्याता राजानः सर्व एव ते । तेषां वंशकरः श्रीमान्नीपानां कीर्तिवर्धनः ॥ ४९.५३ ॥ काव्याच्च समरो नाम सदेष्टसमरोऽभवत् । समरस्य पारसम्पारौ सदश्व इति ते त्रयः ॥ ४९.५४ ॥ पुत्राः सर्वगुणोपेता जाता वै विश्रुता भुवि । पारपुत्रः पृथुर्जातः पृथोस्तु सुकृतोऽभवत् ॥ ४९.५५ ॥ जज्ञे सर्वगुणोपेतो विभ्राजस्तस्य चात्मजः । विभ्राजस्य तु दायादस्त्वणुहो नाम वीर्यवान् ॥ ४९.५६ ॥ बभूव शुकजामाता कृत्वीभर्ता महायशाः । अणुहस्य तु दायादो ब्रह्मदत्तो महीपतिः ॥ ४९.५७ ॥ युगदत्तः सुतस्तस्य विष्वक्सेनो महायशाः । विभ्राजः पुनराजातः सुकृतेनेह कर्मणा ॥ ४९.५८ ॥ विष्वक्सेनस्य पुत्रस्तु उदक्सेनो बभूव ह । भल्लाटस्तस्य पुत्रस्तु तस्यासीज्जनमेजयः । उग्रायुधेन तस्यार्थे सर्वे नीपाः प्रणाशिताः ॥ ४९.५९ ॥ *ऋषय ऊचुः उग्रायुधः कस्य सुतः कस्य वंशे स कथ्यते । किमर्थं तेन ते नीपाः सर्वे चैव प्रणाशिताः ॥ ४९.६० ॥ *सूत उवाच उग्रायुधः सूर्यवंश्यस्तपस्तेपे वराश्रमे । स्थाणुभूतोऽष्टसाहस्रं तं भेजे जनमेजयः ॥ ४९.६१ ॥ तस्य राज्यं प्रतिश्रुत्य नीपानाजघ्निवान् प्रभुः । उवाच सान्त्वं विविधं जघ्नुस्ते वै ह्युभावपि ॥ ४९.६२ ॥ हन्यमानागतानूचे यस्माद्धेतोर्न मे वचः । शरणागतरक्षार्थं तस्मादेवं शपामि वः ॥ ४९.६३ ॥ यदि मेऽस्ति तपस्तप्तं सर्वान्नयतु वो यमः । ततस्तान् कृप्यमाणांस्तु यमेन पुरतः स तु ॥ ४९.६४ ॥ कृपया परयाविष्टो जनमेजयमूचिवान् । गतानेतानिमान्वीरांस्त्वं मे रक्षितुमर्हसि ॥ ४९.६५ ॥ *जनमेजय उवाच अरे पापा दुराचारा भवितारोऽस्य किंकराः । तथेत्युक्तस्ततो राजा यमेन युयुधे चिरम् ॥ ४९.६६ ॥ व्याधिभिर्नारकैर्घोरैर्यमेन सह तान्बलात् । विजित्य मुनये प्रादात्तदद्भुतमिवाभवत् ॥ ४९.६७ ॥ यमस्तुष्टस्ततस्तस्मै मुक्तिज्ञानं ददौ परम् । सर्वे यथोचितं कृत्वा जग्मुस्ते कृष्णमव्ययम् ॥ ४९.६८ ॥ येषां तु चरितं गृह्य हन्यते नापमृत्युभिः । इह लोके परे चैव सुखमक्षय्यमश्नुते ॥ ४९.६९ ॥ अजमीढस्य धूमिन्यां विद्वाञ्जज्ञे यवीनरः । धृतिमांस्तस्य पुत्रस्तु तस्य सत्यधृतिः स्मृतः । अथ सत्यधृतेः पुत्रो दृढनेमिः प्रतापवान् ॥ ४९.७० ॥ दृढनेमिसुतश्चापि सुधर्मा नाम पार्थिवः । आसीत्सुधर्मतनयः सार्वभौमः प्रतापवान् ॥ ४९.७१ ॥ सार्वभौमेति विख्यातः पृथिव्यामेकराड्बभौ । तस्यान्ववाये महति महापौरवनन्दनः ॥ ४९.७२ ॥ महापौरवपुत्रस्तु राजा रुक्मरथः स्मृतः । अथ रुक्मरथस्यासीत्सुपार्श्वो नाम पार्थिवः ॥ ४९.७३ ॥ सुपार्श्वतनयश्चापि सुमतिर्नाम धार्मिकः । सुमतेरपि धर्मात्मा राजा संनतिमानपि ॥ ४९.७४ ॥ तस्यासीत्संनतिमतः कृतो नाम सुतो महान् । हिरण्यनाभिनः शिष्यः कौशल्यस्य महात्मनः ॥ ४९.७५ ॥ चतुर्विंशतिधा येन प्रोक्ता वै सामसंहिताः । स्मृतास्ते प्राच्यसामानः कार्ता नामेह सामगाः ॥ ४९.७६ ॥ कार्तिरुग्रायुधोऽसौ वै महापौरववर्धनः । बभूव येन विक्रम्य पृथुकस्य पिता हतः ॥ ४९.७७ ॥ नीलो नाम महाराजः पाञ्चालाधिपतिर्वशी । उग्रायुधस्य दायादः क्षेमो नाम महायशाः ॥ ४९.७८ ॥ क्षेमात्सुनीथः संजज्ञे सुनीथस्य नृपंजयः । नृपंजयाच्च विरथ इत्येते पौरवाः स्तुताः ॥ ४९.७९ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ५० *सूत उवाच अजमीढस्य नीलिन्यां नीलः समभवन्नृपः । नीलस्य तपसोग्रेण सुशान्तिरुदपद्यत ॥ ५०.१ ॥ पुरुजानुः सुशान्तेस्तु पृथुस्तु पुरुजानुतः । भद्राश्वः पृथुदायादो भद्राश्वतनयाञ्छृणु ॥ ५०.२ ॥ मुद्गलश्च जयश्चैव राजा बृहदिषुस्तथा । जवीनरश्च विक्रान्तः कपिलश्चैव पञ्चमः ॥ ५०.३ ॥ पञ्चानां चैव पञ्चालानेताञ्जनपदान्विदुः । पञ्चालरक्षिणो ह्येते देशानामिति नः श्रुतम् ॥ ५०.४ ॥ मुद्गलस्यापि मौद्गल्याः क्षत्रोपेता द्विजातयः । एते ह्यङ्गिरसः पक्षं संश्रिताः काण्वमुद्गलाः ॥ ५०.५ ॥ मुद्गलस्य सुतो जज्ञे ब्रह्मिष्ठः सुमहायशाः । इन्द्रसेनः सुतस्तस्य विन्ध्याश्वस्तस्य चात्मजः ॥ ५०.६ ॥ विन्ध्याश्वान्मिथुनं जज्ञे मेनकायामिति श्रुतिः । दिवोदासश्च राजर्षिरहल्या च यशस्विनी ॥ ५०.७ ॥ शरद्वतस्तु दायादमहल्या सम्प्रसूयत । शतानन्दमृषिश्रेष्ठं तस्यापि सुमहातपाः ॥ ५०.८ ॥ सुतः सत्यधृतिर्नाम धनुर्वेदस्य पारगः । आसीत्सत्यधृतेः शुक्रममोघं धार्मिकस्य तु ॥ ५०.९ ॥ स्कन्नं रेतः सत्यधृतेर्दृष्ट्वा चाप्सरसं जले । मिथुनं तत्र संभृतं तस्मिन्सरसि संभृतम् ॥ ५०.१० ॥ ततः सरसि तस्मिंस्तु क्रममाणं महीपतिः । दृष्ट्वा जग्राह कृपया शंतनुर्मृगयां गतः ॥ ५०.११ ॥ एते शरद्वतः पुत्रा आख्याता गौतमा वराः । अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि दिवोदासस्य वै प्रजाः ॥ ५०.१२ ॥ दिवोदासस्य दायादो धर्मिष्ठो मित्रयुर्नृपः । मैत्रायणावरः सोऽथ मैत्रेयस्तु ततः स्मृतः ॥ ५०.१३ ॥ एते वंश्या यतेः पक्षाः क्षत्रोपेतास्तु भार्गवाः । राजा चैद्यवरो नाम मैत्रेयस्य सुतः स्मृतः ॥ ५०.१४ ॥ अथ चैद्यवराद्विद्वान् सुदासस्तस्य चात्मजः । अजमीढः पुनर्जातः क्षीणे वंशे तु सोमकः ॥ ५०.१५ ॥ सोमकस्य सुतो जन्तुर्हते तस्मिञ्छतं बभौ । पुत्राणामजमीढस्य सोमकस्य महात्मनः ॥ ५०.१६ ॥ महिषी त्वजमीढस्य धूमिनी पुत्रवर्धिनी । पुत्राभावे तपस्तेपे शतं वर्षाणि दुश्चरम् ॥ ५०.१७ ॥ हुत्वाग्निं विधिवत्सम्यक्पवित्रीकृतभोजना । अग्निहोत्रक्रमेणैव सा सुष्वाप महाव्रता ॥ ५०.१८ ॥ तस्यां वै धूमवर्णायामजमीढः समीयिवान् । ऋक्षं सा जनयामास धूमवर्णं शताग्रजम् ॥ ५०.१९ ॥ ऋक्षात्संवरणो जज्ञे कुरुः संवरणात्ततः । यः प्रयागमतिक्रम्य कुरुक्षेत्रमकल्पयत् ॥ ५०.२० ॥ कृष्यतस्तु महाराजो वर्षाणि सुबहून्यथ । कृष्यमाणस्ततः शक्रो भयात्तस्मै वरं ददौ ॥ ५०.२१ ॥ पुण्यं च रमणीयं च कुरुक्षेत्रं तु तत्स्मृतम् । तस्यान्ववायः सुमहान् यस्य नाम्ना तु कौरवाः ॥ ५०.२२ ॥ कुरोस्तु दयिताः पुत्राः सुधन्वा जह्नुरेव च । परीक्षिच्च महातेजाः प्रजनश्चारिमर्दनः ॥ ५०.२३ ॥ सुधन्वनस्तु दायादः पुत्रो मतिमतां वरः । च्यवनस्तस्य पुत्रस्तु राजा धर्मार्थतत्त्ववित् ॥ ५०.२४ ॥ च्यवनस्य कृमिः पुत्र ऋक्षाज्जज्ञे महातपाः । कृमेः पुत्रो महावीर्यः ख्यातस्त्विन्द्रसमो विभुः ॥ ५०.२५ ॥ चैद्योपरिचरो वीरो वसुर्नामान्तरिक्षगः । चैद्योपरिचराज्जज्ञे गिरिका सप्त वै सुतान् ॥ ५०.२६ ॥ महारथो मगधराड्विश्रुतो यो बृहद्रथः । प्रत्यश्रवाः कुशश्चैव चतुर्थो हरिवाहनः ॥ ५०.२७ ॥ पञ्चमश्च यजुश्चैव मत्स्यः काली च सप्तमी । बृहद्रथस्य दायादः कुशाग्रो नाम विश्रुतः ॥ ५०.२८ ॥ कुशाग्रस्यात्मजश्चैव वृषभो नाम वीर्यवान् । वृषभस्य तु दायादः पुण्यवान्नाम पार्थिवः ॥ ५०.२९ ॥ पुण्यः पुण्यवतश्चैव राजा सत्यधृतिस्ततः । दायादस्तस्य धनुषस्तस्मात्सर्वश्च जज्ञिवान् ॥ ५०.३० ॥ सर्वस्य सम्भवः पुत्रस्तस्माद्राजा बृहद्रथः । द्वे तस्य शकले जाते जरया संधितश्च सः ॥ ५०.३१ ॥ जरया संधितो यस्माज्जरासंधस्ततः स्मृतः । जेता सर्वस्य क्षत्रस्य जरासंधो महाबलः ॥ ५०.३२ ॥ जरासंधस्य पुत्रस्तु सहदेवः प्रतापवान् । सहदेवात्मजः श्रीमान् सोमवित्स महातपाः ॥ ५०.३३ ॥ श्रुतश्रवास्तु सोमादेर्मागधाः परिकीर्तिताः । जह्नुस्त्वजनयत्पुत्रं सुरथं नाम भूमिपम् ॥ ५०.३४ ॥ सुरथस्य तु दायादो वीरो राजा विदूरथः । विदूरथसुतश्चापि सार्वभौम इति स्मृतः ॥ ५०.३५ ॥ सार्वभौमाज्जयत्सेनो रुचिरस्तस्य चात्मजः । रुचिरात्तु ततो भौमस्त्वरितायुस्ततोऽभवत् ॥ ५०.३६ ॥ अक्रोधनस्त्वायुसुतस्तस्माद्देवातिथिः स्मृतः । देवातिथेस्तु दायादो दक्ष एव बभूव ह ॥ ५०.३७ ॥ भीमसेनस्ततो दक्षाद्दिलीपस्तस्य चात्मजः । दिलीपस्य प्रतीपस्तु तस्य पुत्रास्त्रयः स्मृताः ॥ ५०.३८ ॥ देवापिः शंतनुश्चैव वाह्लीकश्चैव ते त्रयः । वाह्लीकस्य तु दायादाः सप्त वाह्लीश्वरा नृपाः । देवापिस्तु ह्यपध्यातः प्रजाभिरभवन्मुनिः ॥ ५०.३९ ॥ *मुनय ऊचुः प्रजाभिस्तु किमर्थं वै ह्यपध्यातो जनेश्वरः । को दोषो राजपुत्रस्य प्रजाभिः समुदाहृतः ॥ ५०.४० ॥ *सूत उवाच किलासीद्राजपुत्रस्तु कुष्ठी तं नाभ्यपूजयन् । कार्यं चैव तु देवानां क्षत्रं प्रति द्विजोत्तमाः । भविष्यं कीर्तयिष्यामि शंतनोस्तु निबोधत ॥ ५०.४१ ॥ शंतनुस्त्वभवद्राजा विद्वान्स वै महाभिषक् । इदं चोदाहरन्त्यत्र श्लोकं प्रति महाभिषक् ॥ ५०.४२ ॥ यं यं कराभ्यां स्पृशति जीर्णं रोगिणमेव च । पुनर्युवा च भवति तस्मात्तं शंतनुं विदुः ॥ ५०.४३ ॥ तत्तस्य शंतनुत्वं हि प्रजाभिरिह कीर्त्यते । ततोऽवृणुत भार्यार्थं शंतनुर्जाह्नवीं नृप ॥ ५०.४४ ॥ तस्यां देवव्रतं नाम कुमारं जनयद्विभुः । काली विचित्रवीर्यं तु दाशेयी जनयत्सुतम् ॥ ५०.४५ ॥ शंतनोर्दयितं पुत्रं शान्तात्मानमकल्मषम् । कृष्णद्वैपायनो नाम क्षेत्रे वैचित्रविर्यके ॥ ५०.४६ ॥ धृतराष्ट्रं च पाण्डुं च विदुरं चाप्यजीजनत् । धृतराष्ट्रस्तु गान्धार्यां पुत्रानजनयच्छतम् ॥ ५०.४७ ॥ तेषां दुर्योधनः श्रेष्ठः सर्वक्षत्रस्य वै प्रभुः । माद्री कुन्ती तथा चैव पाण्डोर्भार्ये बभूवतुः ॥ ५०.४८ ॥ देवदत्ताः सुताः पञ्च पाण्डोरर्थेऽभिजज्ञिरे । धर्माद्युधिष्ठिरो जज्ञे मारुताच्च वृकोदरः ॥ ५०.४९ ॥ इन्द्राद्धनंजयश्चैव इन्द्रतुल्यपराक्रमः । नकुलं सहदेवं च माद्र्यश्विभ्यामजीजनत् ॥ ५०.५० ॥ पञ्चैते पाण्डवेभ्यस्तु द्रौपद्यां जज्ञिरे सुताः । द्रौपद्यजनयच्छ्रेष्ठं प्रतिविन्ध्यं युधिष्ठिरात् ॥ ५०.५१ ॥ श्रुतसेनं भीमसेनाच्छ्रुतकीर्तिं धनंजयात् । चतुर्थं श्रुतकर्माणं सहदेवादजायत ॥ ५०.५२ ॥ नकुलाच्च शतानीकं द्रौपदेयाः प्रकीर्तिताः । तेभ्योऽपरे पाण्डवेयाः षडेवान्ये महारथाः ॥ ५०.५३ ॥ हैडम्बो भीमसेनात्तु पुत्रो जज्ञे घटोत्कचः । काशी बलधराद्भीमाज्जज्ञे वै सर्वगं सुतम् ॥ ५०.५४ ॥ सुहोत्रं तनयं माद्री सहदेवादसूयत । करेणुमत्यां चैद्यायां निरमित्रस्तु नाकुलिः ॥ ५०.५५ ॥ सुभद्रायां रथी पार्थादभिमन्युरजायत । यौधेयं देवकी चैव पुत्रं जज्ञे युधिष्ठिरात् ॥ ५०.५६ ॥ अभिमन्योः परीक्षित्तु पुत्रः परपुरजयः । जनमेजयः परीक्षितः पुत्रः परमधार्मिकः ॥ ५०.५७ ॥ ब्रह्माणं कल्पयामास स वै वाजसनेयकम् । स वैशम्पायनेनैव शप्तः किल महर्षिणा ॥ ५०.५८ ॥ न स्थास्यतीह दुर्बुद्धे तवैतद्वचनं भुवि । यावत्स्थास्यसि त्वं लोके तावदेव प्रपत्स्यति ॥ ५०.५९ ॥ क्षत्रस्य विजयं ज्ञात्वा ततःप्रभृति सर्वशः । अभिगम्य स्थिताश्चैव नृपं च जनमेजयम् ॥ ५०.६० ॥ ततःप्रभृति शापेन क्षत्रियस्य तु याजिनः । उत्सन्ना याजिनो यज्ञे ततःप्रभृति सर्वशः ॥ ५०.६१ ॥ क्षत्रस्य याजिनः केचिच्छापात्तस्य महात्मनः । पौर्णमासेन हविषा इष्ट्वा तस्मिन्प्रजापतिम् । स वैशम्पायनेनैव प्रविशन्वारितस्ततः ॥ ५०.६२ ॥ परीक्षितः सुतोऽसौ वै पौरवो जनमेजयः । द्विरश्वमेधमाहृत्य महावाजसनेयकः ॥ ५०.६३ ॥ प्रवर्तयित्वा तं सर्वमृषिं वाजसनेयकम् । विवादे ब्राह्मणैः सार्धमभिशप्तो वनं ययौ ॥ ५०.६४ ॥ जनमेजयाच्छतानीकस्तस्माज्जज्ञे स वीर्यवान् । जनमेजयः शतानीकं पुत्रं राज्येऽभिषिक्तवान् ॥ ५०.६५ ॥ अथाश्वमेधेन ततः शतानीकस्य वीर्यवान् । जज्ञेऽधिसोमकृष्णाख्यः साम्प्रतं यो महायशाः ॥ ५०.६६ ॥ तस्मिञ्छासति राष्ट्रं तु युष्माभिरिदमाहृतम् । दुरापं दीर्घसत्त्रं वै त्रीणि वर्षाणि पुष्करे । वर्षद्वयं कुरुक्षेत्रे दृषद्वत्यां द्विजोत्तमाः ॥ ५०.६७ ॥ *मुनय ऊचुः भविष्यं श्रोतुमिच्छामः प्रजानां लोमहर्षणे । पुरा किल यदेतद्वै व्यतीतं कीर्तितं त्वया ॥ ५०.६८ ॥ येषु वै स्थास्यते क्षत्रमुत्पत्स्यन्ते नृपाश्च ये । तेषामायुष्प्रमाणं च नामतश्चैव तान्नृपान् ॥ ५०.६९ ॥ कृतयुगप्रमाणं च त्रेताद्वापरयोस्तथा । कलियुगप्रमाणं च युगदोषं युगक्षयम् ॥ ५०.७० ॥ सुखदुःखप्रमाणं च प्रजादोषं युगस्य तु । एतत्सर्वं प्रसंख्याय पृच्छतां ब्रूहि नः प्रभो ॥ ५०.७१ ॥ *सूत उवाच यथा मे कीर्तितं पूर्वं व्यासेनाक्लिष्टकर्मणा । भाव्यं कलियुगं चैव तथा मन्वन्तराणि च ॥ ५०.७२ ॥ अनागतानि सर्वाणि ब्रुवतो मे निबोधत । अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि भविष्या ये नृपास्तथा ॥ ५०.७३ ॥ ऐडेक्ष्वाक्वन्वये चैव पौरवे चान्वये तथा । येषु संस्थास्यते तच्च ऐडेक्ष्वाकुकुलं शुभम् । तान्सर्वान्कीर्तयिष्यामि भविष्ये कथितान्नृपान् ॥ ५०.७४ ॥ तेभ्योऽपरेऽपि ये त्वन्ये ह्युत्पत्स्यन्ते नृपाः पुनः । क्षत्राः पारशवाः शूद्रास्तथान्ये ये बहिश्चराः ॥ ५०.७५ ॥ अन्धाः शकाः पुलिन्दाश्च चूलिका यवनास्तथा । कैवर्ताभीरशबरा ये चान्ये म्लेच्छसम्भवाः । पर्यायतः प्रवक्ष्यामि नामतश्चैव तान्नृपान् ॥ ५०.७६ ॥ अधिसोमकृष्णश्चैतेषां प्रथमं वर्तते नृपः । तस्यान्ववाये वक्ष्यामि भविष्ये कथितान्नृपान् ॥ ५०.७७ ॥ अधिसोमकृष्णपुत्रस्तु विवक्षुर्भविता नृपः । गङ्गया तु हृते तस्मिन्नगरे नागसाह्वये ॥ ५०.७८ ॥ त्यक्त्वा विवक्षुर्नगरं कौशाम्ब्यां तु निवत्स्यति । भविष्याष्टौ सुतास्तस्य महाबलपराक्रमाः ॥ ५०.७९ ॥ भूरिर्ज्येष्ठः सुतस्तस्य तस्य चित्ररथः स्मृतः । शुचिद्रवश्चित्ररथाद्वृष्णिमांश्च शुचिद्रवात् ॥ ५०.८० ॥ वृष्णिमतः सुषेणश्च भविष्यति शुचिर्नृपः । तस्मात्सुषेणाद्भविता सुनीथो नाम पार्थिवः ॥ ५०.८१ ॥ नृपात्सुनीथाद्भविता नृचक्षुः सुमहायशाः । नृचक्षुषस्तु दायादो भविता वै सुखीवलः ॥ ५०.८२ ॥ सुखीवलसुतश्चापि भावी राजा परिष्णवः । परिष्णवसुतश्चापि भविता सुतपा नृपः ॥ ५०.८३ ॥ मेधावी तस्य दायादो भविष्यति न संशयः । मेधाविनः सुतश्चापि भविष्यति पुरंजयः ॥ ५०.८४ ॥ उर्वो भाव्यः सुतस्तस्य तिग्मात्मा तस्य चात्मजः । तिग्माद्बृहद्रथो भाव्यो वसुदामा बृहद्रथात् ॥ ५०.८५ ॥ वसुदाम्नः शतानीको भविष्योदयनस्ततः । भविष्यते चोदयनाद्वीगे राजा वहीनरः ॥ ५०.८६ ॥ वहीनरात्मजश्चैव दण्डपाणिर्भविष्यति । दण्डपाणेर्निरमित्रो निरमित्रात्तु क्षेमकः ॥ ५०.८७ ॥ अत्रानुवंशश्लोकोऽयं गीतो विप्रैः पुरातनैः । ब्रह्मक्षत्रस्य यो योनिर्वंशो देवर्षिसत्कृतः । क्षेमकं प्राप्य राजानं संस्थास्यति कलौ युगे ॥ ५०.८८ ॥ इत्येष पौरवो वंशो यथावदिह कीर्तितः । धीमतः पाण्डुपुत्रस्य चार्जुनस्य महात्मनः ॥ ५०.८९ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ५१ *ऋषय ऊचुः ये पूज्याः स्युर्द्विजातीनामग्नयः सूत सर्वदा । तानिदानीं समाचक्ष्व तद्वंशं चानुपूर्वशः ॥ ५१.१ ॥ *सूत उवाच योऽसावग्निरभीमानी स्मृतः स्वायम्भुवेऽन्तरे । ब्रह्मणो मानसः पुत्रस्तस्मात्स्वाहा व्यजीजनत् ॥ ५१.२ ॥ पावकं पवमानं च शुचिरग्निश्च यः स्मृतः । निर्मथ्यः पवमानोऽग्निर्वैद्युतः पावकात्मजः ॥ ५१.३ ॥ शुचिरग्निः स्मृतः सौरः स्थावराश्चैव ते स्मृताः । पवमानात्मजो ह्यग्निर्हव्यवाहः स उच्यते ॥ ५१.४ ॥ पावकः सहरक्षस्तु हव्यवाहमुखः शुचिः । देवानां हव्यवाहोऽग्निः प्रथमो ब्रह्मणः सुतः ॥ ५१.५ ॥ सहरक्षः सुराणां तु त्रयाणां ते त्रयोऽग्नयः । एतेषां पुत्रपौत्राश्च चत्वारिंशत्तथैव च ॥ ५१.६ ॥ प्रवक्ष्ये नामतस्तान्वै प्रविभागेन तान्पृथक् । पावनो लौकिको ह्यग्निः प्रथमो ब्रह्मणश्च यः ॥ ५१.७ ॥ ब्रह्मौदनाग्निस्तत्पुत्रो भरतो नाम विश्रुतः । वैश्वानरो हव्यवाहो वहन्हव्यं ममार सः ॥ ५१.८ ॥ स मृतोऽथर्वणः पुत्रो मथितः पुष्करोदधिः । योऽथर्वा लौकिको ह्यग्निर्दक्षिणाग्निः स उच्यते ॥ ५१.९ ॥ भृगोः प्रजायताथर्वा ह्यङ्गिराथर्वणः स्मृतः । तस्य ह्यलौकिको ह्यग्निर्दक्षिणाग्निः स वै स्मृतः ॥ ५१.१० ॥ अथ यः पवमानस्तु निर्मथ्योऽग्निः स उच्यते । स च वै गार्हपत्योऽग्निः प्रथमो ब्रह्मणः स्मृतः ॥ ५१.११ ॥ ततः सभ्यावसथ्यौ च संशत्यास्तौ सुतावुभौ । ततः षोडश नद्यस्तु चकमे हव्यवाहनः । यः खल्वाहवनीयोऽग्निरभिमानी द्विजैः स्मृतः ॥ ५१.१२ ॥ कावेरीं कृष्णवेणीं च नर्मदां यमुनां तथा । गोदावरीं वितस्तां च चन्द्रभागामिरावतीम् ॥ ५१.१३ ॥ विपाशां कौशिकीं चैव शतद्रुं सरयूं तथा । सीतां मनस्विनीं चैव ह्रादिनीं पावनां तथा ॥ ५१.१४ ॥ तासु षोडशधात्मानं प्रविभज्य पृथक्पृथक् । तदा तु विहरंस्तासु धिष्ण्येच्छः स बभूव ह ॥ ५१.१५ ॥ स्वाभिधानस्थिता धिष्ण्यास्तासूत्पन्नाश्च धिष्णवः । धिष्ण्येषु जज्ञिरे यस्मात्ततस्ते धिष्णवः स्मृताः ॥ ५१.१६ ॥ इत्येते वै नदीपुत्रा धिष्ण्येषु प्रतिपेदिरे । तेषां विहरणीया ये उपस्थेयाश्च ताञ्शृणु । विभुः प्रवाहणोऽग्नीध्रस्तत्रस्था धिष्णवोऽपरे ॥ ५१.१७ ॥ विहरति यथास्थानं पुण्याहे समुपक्रमे । अनिर्देश्यानिवार्याणामग्नीनां शृणुत क्रमम् ॥ ५१.१८ ॥ वासवोऽग्निः कृशानुर्यो द्वितीयोत्तरवेदिकः । सम्राडग्निसुतो ह्यष्टावुपतिष्ठन्ति तान्द्विजाः ॥ ५१.१९ ॥ पर्जन्यः पवमानस्तु द्वितीयः सोऽनुदृश्यते । पावकोष्णः समूह्यस्तु वोत्तरे सोऽग्निरुच्यते ॥ ५१.२० ॥ हव्यसूदो ह्यसंमृज्यः शामित्रः स विभाव्यते । शतधामा सुधाज्योती रौद्रैश्वर्यः स उच्यते ॥ ५१.२१ ॥ ब्रह्मज्योतिर्वसुधामा ब्रह्मस्थानीय उच्यते । अजैकपादुपस्थेयः स वै शालामुखो यतः ॥ ५१.२२ ॥ अनिर्देश्यो ह्यहिर्बुध्न्यो बहिरन्ते तु दक्षिणौ । पुत्रा ह्येते तु सर्वस्य उपस्थेया द्विजैः स्मृताः ॥ ५१.२३ ॥ ततो विहरणीयांस्तु वक्ष्याम्यष्टौ तु तान्सुतान् । हौत्रियस्य सुतो ह्यग्निर्बर्हिषो हव्यवाहनः ॥ ५१.२४ ॥ प्रशंस्योऽग्निः प्रचेतास्तु द्वितीयः संसहायकः । सुतो ह्यग्नेर्विश्ववेदा ब्राह्मणाच्छंसिरुच्यते ॥ ५१.२५ ॥ अपां योनिः स्मृतः स्वाम्भः सेतुर्नाम विभाव्यते । धिष्ण्य आहरणा ह्येते सोमेनेज्यन्त वै द्विजैः ॥ ५१.२६ ॥ ततो यः पावको नाम्ना यः सद्भिर्योग उच्यते । अग्निः सोऽवभृथो ज्ञेयो वरुणेन सहेज्यते ॥ ५१.२७ ॥ हृदयस्य सुतो ह्यग्नेर्जठरेऽसौ नृणां पचन् । मन्युमाञ्जठरश्चाग्निर्विद्धाग्निः सततं स्मृतः ॥ ५१.२८ ॥ परस्परोत्थितो ह्यग्निर्भूतानीह विभुर्दहन् । अग्नेर्मन्युमतः पुत्रो घोरः संवर्तकः स्मृतः ॥ ५१.२९ ॥ पिबन्नपः स वसति समुद्रे वडवामुखे । समुद्रवासिनः पुत्रः सहरक्षो विभाव्यते ॥ ५१.३० ॥ सहरक्षस्तु वै कामान् गृहे स वसते नृणाम् । क्रव्यादग्निः सुतस्तस्य पुरुषान्योऽत्ति वै मृतान् ॥ ५१.३१ ॥ इत्येते पावकस्याग्नेर्द्विजैः पुत्राः प्रकीर्तिताः । ततः सुतास्तु सौवीर्याद्गन्धर्वैरसुरैर्हृताः ॥ ५१.३२ ॥ मथितो यस्त्वरण्यां तु सोऽग्निराप समिन्धनम् । आयुर्नाम्ना तु भगवान् पशौ यस्तु प्रणीयते ॥ ५१.३३ ॥ आयुषो महिमान्पुत्रो दहनस्तु ततः सुतः । पाकयज्ञेष्वभीमानी हुतं हव्यं भुनक्ति यः ॥ ५१.३४ ॥ सर्वस्माद्देवलोकाच्च हव्यं कव्यं भुनक्ति यः । पुत्रोऽस्य सहितो ह्यग्निरद्भुतः स महायशाः ॥ ५१.३५ ॥ प्रायश्चित्तेष्वभीमानी हृतं हव्यं भुनक्ति यः । अद्भुतस्य सुतो वीरो देवांशस्तु महान्स्मृतः ॥ ५१.३६ ॥ विविधाग्निस्ततस्तस्य तस्य पुत्रो महाकविः । विविधाग्निसुतादर्कादग्नयोऽष्टौ सुताः स्मृताः ॥ ५१.३७ ॥ काम्यास्विष्टिष्वभीमानी रक्षोहायतिकृच्च यः । सुरभिर्वसुमान्नादो हर्यश्वश्चैव रुक्मवान् ॥ ५१.३८ ॥ प्रवर्ग्यः क्षेमवांश्चैव इत्यष्टौ च प्रकीर्तिताः । शुच्यग्नेस्तु प्रजा ह्येषा अग्नयश्च चतुर्दश ॥ ५१.३९ ॥ इत्येते ह्यग्नयः प्रोक्ताः प्रणीता ये हि चाध्वरे । समतीते तु सर्गे ये यामैः सह सुरोत्तमैः ॥ ५१.४० ॥ स्वायम्भुवेऽन्तरे पूर्वमग्नयस्तेऽभिमानिनः । एते विहरणीयेषु चेतनाचेतनेष्विह ॥ ५१.४१ ॥ स्थानाभिमानिनोऽग्नीध्राः प्रागासन्हव्यवाहनाः । काम्यनैमित्तिकाद्यास्ते ये ते कर्मस्ववस्थिताः ॥ ५१.४२ ॥ पूर्वे मन्वन्तरेऽतीते शुक्रैर्यामैश्च तैः सह । एते देवगणैः सार्धं प्रथमस्यान्तरे मनोः ॥ ५१.४३ ॥ इत्येता योनयो ह्यक्ताः स्थानाख्या जातवेदसाम् । स्वारोचिषादिषु ज्ञेयाः सवर्णान्तेषु सप्तसु ॥ ५१.४४ ॥ तैरेवं तु प्रसंख्यातं साम्प्रतानागतेष्विह । मन्वन्तरेषु सर्वेषु लक्षणं जातवेदसाम् ॥ ५१.४५ ॥ मन्वन्तरेषु सर्वेषु नानारूपप्रयोजनैः । वर्तन्ते वर्तमानैश्च यामैर्देवैः सहाग्नयः ॥ ५१.४६ ॥ अनागतैः सुरैः सार्धं वत्स्यन्तोऽनागतास्त्वथ । इत्येष प्रचयोऽग्नीनां मया प्रोक्तो यथाक्रमम् । विस्तरेणानुपूर्व्या च किमन्यच्छ्रोतुमिच्छथ ॥ ५१.४७ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ५२ *ऋषय ऊचुः इदानीं प्राह यद्विष्णुः पृष्टः परममुत्तमम् । तदिदानीं समाचक्ष्व धर्माधर्मस्य विस्तरम् ॥ ५२.१ ॥ *सूत उवाच एवमेकार्णवे तस्मिन्मत्स्यरूपी जनार्दनः । विस्तारमादिसर्गस्य प्रतिसर्गस्य चाखिलम् ॥ ५२.२ ॥ कथयामास विश्वात्मा मनवे सूर्यसूनवे । कर्मयोगं च सांख्यं च यथावद्विस्तरान्वितम् ॥ ५२.३ ॥ *ऋषय ऊचुः श्रोतुमिच्छामहे सूत कर्मयोगस्य लक्षणम् । यस्मादविदितं लोके न किंचित्तव सुव्रत ॥ ५२.४ ॥ *सूत उवाच कर्मयोगं च वक्ष्यामि यथा विष्णुविभाषितम् । ज्ञानयोगसहस्राद्धि कर्मयोगः प्रशस्यते ॥ ५२.५ ॥ कर्मयोगोद्भवं ज्ञानं तस्मात्तत्परमं पदम् । कर्मज्ञानोद्भवं ब्रह्म न च ज्ञानमकर्मणः ॥ ५२.६ ॥ तस्मात्कर्मणि युक्तात्मा तत्त्वमाप्नोति शाश्वतम् । वेदोऽखिलो धर्ममूलमाचारश्चैव तद्विदाम् ॥ ५२.७ ॥ अष्टावात्मगुणास्तस्मिन् प्रधानत्वेन संस्थिताः । दया सर्वेषु भूतेषु क्षान्ती रक्षातुरस्य तु ॥ ५२.८ ॥ अनसूया तथा लोके शौचमन्तर्बहिर्द्विजाः । अनायासेषु कार्येषु माङ्गल्याचारसेवनम् ॥ ५२.९ ॥ न च द्रव्येषु कार्पण्यमार्तेषूपार्जितेषु च । तथास्पृहा परद्रव्ये परस्त्रीषु च सर्वदा ॥ ५२.१० ॥ अष्टावात्मगुणाः प्रोक्ताः पुराणस्य तु कोविदैः । अयमेव क्रियायोगो ज्ञानयोगस्य साधकः ॥ ५२.११ ॥ कर्मयोगं विना ज्ञानं कस्यचिन्नेह दृश्यते । श्रुतिस्मृत्युदितं धर्ममुपतिष्ठेत्प्रयत्नतः ॥ ५२.१२ ॥ देवतानां पितॄणां च मनुष्याणां च सर्वदा । कुर्यादहरहर्यज्ञैर्भूतर्षिगणतर्पणम् ॥ ५२.१३ ॥ स्वाध्यायैरर्चयेच्चर्षीन् होमैर्विद्वान्यथाविधि । पितॄञ्छ्राद्धैरन्नदानैर्भूतानि बलिकर्मभिः ॥ ५२.१४ ॥ पञ्चैते विहिता यज्ञाः पञ्चसूनापनुत्तये । कण्डनी पेषणी चुल्ली जलकुम्भी प्रमार्जनी ॥ ५२.१५ ॥ पञ्च सूना गृहस्थस्य तेन स्वर्गं न गच्छति । तत्पापनाशनायामी पञ्च यज्ञाः प्रकीर्तिताः ॥ ५२.१६ ॥ द्वाविंशतिस्तथाष्टौ च ये संस्काराः प्रकीर्तिताः । तद्युक्तोऽपि न मोक्षाय यस्त्वात्मगुणवर्जितः ॥ ५२.१७ ॥ तस्मादात्मगुणोपेतः श्रुतिकर्म समाचरेत् । गोब्राह्मणानां वित्तेन सर्वदा भद्रमाचरेत् ॥ ५२.१८ ॥ गोभूहिरण्यवासोभिर्गन्धमाल्योदकेन च । पूजयेद्ब्रह्मविष्ण्वर्करुद्रवस्वात्मकं शिवम् ॥ ५२.१९ ॥ व्रतोपवासैर्विधिवच्छ्रद्धया च विमत्सरः । योऽसावतीन्द्रियः शान्तः सूक्ष्मोऽव्यक्तः सनातनः । वासुदेवो जगन्मूर्तिस्तस्य सम्भूतयो ह्यमी ॥ ५२.२० ॥ ब्रह्मा विष्णुश्च भगवान्मार्तण्डो वृषवाहनः । अष्टौ च वसवस्तद्वदेकादश गणाधिपाः । लोकपालाधिपाश्चैव पितरो मातरस्तथा ॥ ५२.२१ ॥ इमा विभूतयः प्रोक्ताश्चराचरसमन्विताः । ब्रह्माद्याश्चतुरो मूलमव्यक्ताधिपतिः स्मृतः ॥ ५२.२२ ॥ ओं ओं ब्रह्मणा चाथ सूर्येण विष्णुनाथ शिवेन वा । अभेदात्पूजितेन स्यात्पूजितं सचराचरम् ॥ ५२.२३ ॥ ब्रह्मादीनां परं धाम त्रयाणामपि संस्थितिः । वेदमूर्तावतः पूषा पूजनीयः प्रयत्नतः ॥ ५२.२४ ॥ तस्मादग्निद्विजमुखान् कृत्वा सम्पूजयेदिमान् । दानैर्व्रतोपवासैश्च जपहोमादिना नरः ॥ ५२.२५ ॥ इति क्रियायोगपरायणस्य वेदान्तशास्त्रस्मृतिवत्सलस्य । विकर्मभीतस्य सदा न किंचित्प्राप्तव्यमस्तीह परे च लोके ॥ ५२.२६ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ५३ *मुनय ऊचुः पुराणसंख्यामाचक्ष्व सूत विस्तरशः क्रमात् । दानधर्ममशेषं तु यथावदनुपूर्वशः ॥ ५३.१ ॥ *सूत उवाच इदमेव पुराणेषु पुराणपुरुषस्तदा । यदुक्तवान्स विश्वात्मा मनवे तन्निबोधत ॥ ५३.२ ॥ *मत्स्य उवाच पुराणं सर्वशास्त्राणां प्रथमं ब्रह्मणा स्मृतम् । अनन्तरं च वक्त्रेभ्यो वेदास्तस्य विनिर्गताः ॥ ५३.३ ॥ पुराणमेकमेवासीत्तदा कल्पान्तरेऽनघ । त्रिवर्गसाधनं पुण्यं शतकोटिप्रविस्तरम् ॥ ५३.४ ॥ निर्दग्धेषु च लोकेषु वाजिरूपेण वै मया । अङ्गानि चतुरो वेदान् पुराणं न्यायविस्तरम् ॥ ५३.५ ॥ मीमांसां धर्मशास्त्रं च परिगृह्य मया कृतम् । मत्स्यरूपेण च पुनः कल्पादावुदकार्णवे ॥ ५३.६ ॥ अशेषमेतत्कथितमुदकान्तर्गतेन च । श्रुत्वा जगाद च मुनीन् प्रति देवांश्चतुर्मुखः ॥ ५३.७ ॥ प्रवृत्तिः सर्वशास्त्राणां पुराणस्याभवत्ततः । कालेनाग्रहणं दृष्ट्वा पुराणस्य ततो नृप ॥ ५३.८ ॥ व्यासरूपमहं कृत्वा संहरामि युगे युगे । चतुर्लक्षप्रमाणेन द्वापरे द्वापरे सदा ॥ ५३.९ ॥ तथाष्टादशधा कृत्वा भूर्लोकेऽस्मिन्प्रकाश्यते । अद्यापि देवलोकेऽस्मिञ्छतकोटिप्रविस्तरम् ॥ ५३.१० ॥ तदर्थोऽत्र चतुर्लक्षं संक्षेपेण निवशितः । पुराणानि दशाष्टौ च साम्प्रतं तदिहोच्यते ॥ ५३.११ ॥ नामतस्तानि वक्ष्यामि शृणुध्वं मुनिसत्तमाः । ब्रह्मणाभिहितं पूर्वं यावन्मात्रं मरीचये ॥ ५३.१२ ॥ ब्राह्मं त्रिदशसाहस्रं पुराणं परिकीर्त्यते । लिखित्वा तच्च यो दद्याज्जलधेनुसमन्वितम् । वैशाखपूर्णिमायां च ब्रह्मलोके महीयते ॥ ५३.१३ ॥ एतदेव यदा पद्ममभूद्धैरण्मयं जगत् । तद्वृत्तान्ताश्रयं तद्वत्पाद्ममित्युच्यते बुधैः । पाद्मं तत्पञ्चपञ्चाशत्सहस्राणीह कथ्यते ॥ ५३.१४ ॥ तत्पुराणं च यो दद्यात्सुवर्णकमलान्वितम् । ज्येष्ठे मासि तिलैर्युक्तमश्वमेधफलं लभेत् ॥ ५३.१५ ॥ वाराहकल्पवृत्तान्तमधिकृत्य पराशरः । यत्प्राह धर्मानखिलांस्तद्युक्तं वैष्णवं विदुः ॥ ५३.१६ ॥ तदाषाढे च यो दद्याद्घृतधेनुसमन्वितम् । पौर्णमास्यां विपूतात्मा स पदं याति वारुणम् । त्रयोविंशतिसाहस्रं तत्प्रमाणं विदुर्बुधाः ॥ ५३.१७ ॥ श्वेतकल्पप्रसङ्गेन धर्मान्वायुरिहाब्रवीत् । यत्र तद्वायवीयं स्याद्रुद्रमाहात्म्यसंयुतम् । चतुर्विंशसहस्राणि पुराणं तदिहोच्यते ॥ ५३.१८ ॥ श्रावण्यां श्रावणे मासि गुडधेनुसमन्वितम् । यो दद्याद्वृषसंयुक्तं ब्राह्मणाय कुटुम्बिने । शिवलोके स पूतात्मा कल्पमेकं वसेन्नरः ॥ ५३.१९ ॥ यत्राधिकृत्य गायत्रीं वर्ण्यते धर्मविस्तरः । वृत्रासुरवधोपेतं तद्भागवतमुच्यते ॥ ५३.२० ॥ सारस्वतस्य कल्पस्य मध्ये ये स्युर्नरोत्तमाः । तद्वृत्तान्तोद्भवं लोके तद्भागवतमुच्यते ॥ ५३.२१ ॥ लिखित्वा तच्च यो दद्याद्धेमसिंहसमन्वितम् । पौर्णमास्यां प्रौष्ठपद्यां स याति परमां गतिम् । अष्टादश सहस्राणि पुराणं तत्प्रचक्षते ॥ ५३.२२ ॥ यत्राह नारदो धर्मान् बृहत्कल्पाश्रयाणि च । पञ्चविंशत्सहस्राणि नारदीयं तदुच्यते ॥ ५३.२३ ॥ आश्विने पञ्चदश्यां तु दद्याद्धेनुसमन्वितम् । परमां सिद्धिमाप्नोति पुनरावृत्तिदुर्लभाम् ॥ ५३.२४ ॥ यत्राधिकृत्य शकुनीन् धर्माधर्मविचारणा । व्याख्याता वै मुनिप्रश्ने मुनिभिर्धर्मचारिभिः ॥ ५३.२५ ॥ मार्कण्डेयेन कथितं तत्सर्वं विस्तरेण तु । पुराणं नवसाहस्रं मार्कण्डेयमिहोच्यते ॥ ५३.२६ ॥ प्रतिलिख्य च यो दद्यात्सौवर्णकरिसंयुतम् । कार्त्तिक्यां पुण्डरीकस्य यज्ञस्य फलभाग्भवेत् ॥ ५३.२७ ॥ यत्तदीशानकं कल्पं वृत्तान्तमधिकृत्य च । वसिष्ठायाग्निना प्रोक्तमाग्नेयं तत्प्रचक्षते ॥ ५३.२८ ॥ लिखित्वा तच्च यो दद्याद्धेमपद्मसमन्वितम् । मार्गशीर्ष्यां विधानेन तिलधेनुसमन्वितम् ॥ ५३.२९ ॥ तच्च षोडशसाहस्रं सर्वक्रतुफलप्रदम् । यः प्रदधन्नरः सोऽथ स्वर्गलोके महीयते ॥ ५३.३० ॥ यत्राधिकृत्य माहात्म्यमादित्यस्य चतुर्मुखः । अघोरकल्पवृत्तान्तप्रसङ्गेन जगत्स्थितिम् । मनवे कथयामास भूतग्रामस्य लक्षणम् ॥ ५३.३१ ॥ चतुर्दश सहस्राणि तथा पञ्च शतानि च । भविष्यचरितप्रायं भविष्यं तदिहोच्यते ॥ ५३.३२ ॥ तत्पौषे मासि यो दद्यात्पौर्णमास्यां विमत्सरः । गुडकुम्भसमायुक्तमग्निष्टोमफलं भवेत् ॥ ५३.३३ ॥ रथंतरस्य कल्पस्य वृत्तान्तमधिकृत्य च । सावर्णिना नारदाय कृष्णमाहात्म्यमुत्तमम् ॥ ५३.३४ ॥ यत्र ब्रह्मवराहस्य चोदन्तं वर्णितं मुहुः । तदष्टादशसाहस्रं ब्रह्मवैवर्तमुच्यते ॥ ५३.३५ ॥ पुराणं ब्रह्मवैवर्तं यो दद्यान्माघमासि च । पौर्णमास्यां शुभदिने ब्रह्मलोके महीयते ॥ ५३.३६ ॥ यत्राग्निलिङ्गमध्यस्थः प्राह देवो महेश्वरः । धर्मार्थकाममोक्षार्थमाग्नेयमधिकृत्य च ॥ ५३.३७ ॥ कल्पान्ते लैङ्गमित्युक्तं पुराणं ब्रह्मणा स्वयम् । तदेकादशसाहस्रं फाल्गुन्यां यः प्रयच्छति । तिलधेनुसमायुक्तं स याति शिवसाम्यताम् ॥ ५३.३८ ॥ महावराहस्य पुनर्माहात्म्यमधिकृत्य च । विष्णुनाभिहितं क्षोण्यै तद्वाराहमिहोच्यते ॥ ५३.३९ ॥ मानवस्य प्रसङ्गेन कल्पस्य मुनिसत्तमाः । चतुर्विंशत्सहस्राणि तत्पुराणमिहोच्यते ॥ ५३.४० ॥ काञ्चनं गरुडं कृत्वा तिलधेनुसमन्वितम् । पौर्णमास्यां मधौ दद्याद्ब्राह्मणाय कुटुम्बिने । वराहस्य प्रसादेन पदमाप्नोति वैष्णवम् ॥ ५३.४१ ॥ यत्र माहेश्वरान्धर्मानधिकृत्य च षण्मुखः । कल्पे तत्पुरुषं वृत्तं चरितैरुपबृंहितम् ॥ ५३.४२ ॥ स्कान्दं नाम पुराणं च ह्येकाशीतिर्निगद्यते । सहस्राणि शतं चैकमिति मर्त्येषु गद्यते ॥ ५३.४३ ॥ परिलिख्य च यो दद्याद्धेमशूलसमन्वितम् । शैवं पदमवाप्नोति मीने चोपागते रवौ ॥ ५३.४४ ॥ त्रिविक्रमस्य माहात्म्यमधिकृत्य चतुर्मुखः । त्रिवर्गमभ्यधात्तच्च वामनं परिकीर्तितम् ॥ ५३.४५ ॥ पुराणं दशसाहस्रं कूर्मकल्पानुगं शिवम् । यः शरद्विषुवे दद्याद्वैष्णवं यात्यसौ पदम् ॥ ५३.४६ ॥ यत्र धर्मार्थकामानां मोक्षस्य च रसातले । माहात्म्यं कथयामास कूर्मरूपी जनार्दनः ॥ ५३.४७ ॥ इन्द्रद्युम्नप्रसङ्गेन ऋषिभ्यः शक्रसंनिधौ । अष्टादश सहस्राणि लक्ष्मीकल्पानुषङ्गिकम् ॥ ५३.४८ ॥ यो दद्यादयने कूर्मं हेमकूर्मसमन्वितम् । गोसहस्रप्रदानस्य फलं सम्प्राप्नुयान्नरः ॥ ५३.४९ ॥ श्रुतीनां यत्र कल्पादौ प्रवृत्त्यर्थं जनार्दनः । मत्स्यरूपेण मनवे नरसिंहोपवर्णनम् ॥ ५३.५० ॥ अधिकृत्याब्रवीत्सप्तकल्पवृत्तं मुनीश्वराः । तन्मात्स्यमिति जानीध्वं सहस्राणि चतुर्दश ॥ ५३.५१ ॥ विषुवे हेममत्स्येन धेन्वा चैव समन्वितम् । यो दद्यात्पृथिवी तेन दत्ता भवति चाखिला ॥ ५३.५२ ॥ यदा च गारुडे कल्पे विश्वाण्डाद्गरुडोद्भवम् । अधिकृत्याब्रवीत्कृष्णो गारुडं तदिहोच्यते ॥ ५३.५३ ॥ तदष्टादशकं चैकं सहस्राणीह पठ्यते । सौवर्णहंससंयुक्तं यो ददाति पुमानिह । स सिद्धिं लभते मुख्यां शिवलोके च संस्थितिम् ॥ ५३.५४ ॥ ब्रह्मा ब्रह्माण्डमाहात्म्यमधिकृत्याब्रवीत्पुनः । तच्च द्वादशसाहस्रं ब्रह्माण्डं द्विशताधिकम् ॥ ५३.५५ ॥ भविष्याणां च कल्पानां श्रूयते यत्र विस्तरः । तद्ब्रह्माण्डपुराणं च ब्रह्मणा समुदाहृतम् ॥ ५३.५६ ॥ यो दद्यात्तद्व्यतीपाते पीतोर्णायुगसंयुतम् । राजसूयसहस्रस्य फलमाप्नोति मानवः । हेमधेन्वा युतं तच्च ब्रह्मलोकफलप्रदम् ॥ ५३.५७ ॥ चतुर्लक्षमिदं प्रोक्तं व्यासेनाद्भुतकर्मणा । मत्पितुर्मम पित्रा च मया तुभ्यं निवेदितम् ॥ ५३.५८ ॥ इह लोकहितार्थाय संक्षिप्तं परमर्षिणा । इदमद्यापि देवेषु शतकोटिप्रविस्तरम् ॥ ५३.५९ ॥ उपभेदान्प्रवक्ष्यामि लोके ये सम्प्रतिष्ठिताः । पाद्मे पुराणे यत्रोक्तं नरसिंहोपवर्णनम् । तच्चाष्टादशसाहस्रं नारसिंहमिहोच्यते ॥ ५३.६० ॥ नन्दाया यत्र माहात्म्यं कार्त्तिकेयेन वर्ण्यते । नन्दीपुराणं तल्लोकैराख्यातमिति कीर्त्यते ॥ ५३.६१ ॥ यत्र साम्बं पुरस्कृत्य भविष्यति कथानकम् । प्रोच्यते तत्पुनर्लोके साम्बमेतन्मुनिव्रताः ॥ ५३.६२ ॥ पुरातनस्य कल्पस्य पुराणानि विदुर्बुधाः । धन्यं यशस्यमायुष्यं पुराणानामनुक्रमम् । एवमादित्यसंज्ञा च तत्रैव परिगद्यते ॥ ५३.६३ ॥ अष्टादशभ्यस्तु पृथक्पुराणं यत्प्रदिश्यते । विजानीध्वं द्विजश्रेष्ठास्तदेतेभ्यो विनिर्गतम् ॥ ५३.६४ ॥ पञ्चाङ्गानि पुराणेषु आख्यानकमिति स्मृतम् । सर्गश्च प्रतिसर्गश्च वंशो मन्वन्तराणि च । वंश्यानुचरितं चैव पुराणं पञ्चलक्षणम् ॥ ५३.६५ ॥ ब्रह्मविष्ण्वर्करुद्राणां माहात्म्यं भुवनस्य च । ससंहारप्रदानां च पुराणे पञ्चवर्णके ॥ ५३.६६ ॥ धर्मश्चार्थश्च कामश्च मोक्षश्चैवात्र कीर्त्यते । सर्वेष्वपि पुराणेषु तद्विरुद्धं च यत्फलम् ॥ ५३.६७ ॥ सात्त्विकेषु पुराणेषु माहात्म्यमधिकं हरेः । राजसेषु च माहात्म्यमधिकं ब्रह्मणो विदुः ॥ ५३.६८ ॥ तद्वदग्नेश्च माहात्म्यं तामसेषु शिवस्य च । संकीर्णेषु सरस्वत्याः पितॄणां च निगद्यते ॥ ५३.६९ ॥ अष्टादश पुराणानि कृत्वा सत्यवतीसुतः । भारताख्यानमखिलं चक्रे तदुपबृंहितम् । लक्षेणैकेन यत्प्रोक्तं वेदार्थपरिबृंहितम् ॥ ५३.७० ॥ वाल्मीकिना तु यत्प्रोक्तं रामोपाख्यानमुत्तमम् । ब्रह्मणाभिहितं यच्च शतकोटिप्रविस्तरम् ॥ ५३.७१ ॥ आहृत्य नारदायैवं तेन वाल्मीकये पुनः । वाल्मीकिना च लोकेषु धर्मकामार्थसाधनम् । एवं सपादाः पञ्चैते लक्षा मर्त्ये प्रकीर्तिताः ॥ ५३.७२ ॥ पुरातनस्य कल्पस्य पुराणानि विदुर्बुधाः । धन्यं यशस्यमायुष्यं पुराणानामनुक्रमम् । यः पठेच्छृणुयाद्वापि स याति परमां गतिम् ॥ ५३.७३ ॥ इदं पवित्रं यशसो निधानमिदं पितॄणामतिवल्लभं च । इदं च देवेष्वमृतायितं च नित्यं त्विदं पापहरं च पुंसाम् ॥ ५३.७४ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ५४ *सूत उवाच अतः परं प्रवक्ष्यामि दानधर्मानशेषतः । व्रतोपवाससंयुक्तान् यथामत्स्योदितानिह ॥ ५४.१ ॥ महादेवस्य संवादे नारदस्य च धीमतः । यथावृत्तं प्रवक्ष्यामि धर्मकामार्थसाधकम् ॥ ५४.२ ॥ कैलासशिखरासीनमपृच्छन्नारदः पुरा । विनयनमनङ्गारिमनङ्गाङ्गहरं हरम् ॥ ५४.३ ॥ *नारद उवाच भगवन्देवदेवेश ब्रह्मविष्ण्विन्द्रनायक । श्रीमदारोग्यरूपायुर्भाग्यसौभाग्यसम्पदा । संयुक्तस्तव विष्णोर्वा पुमान्भक्तः कथं भवेत् ॥ ५४.४ ॥ नारी वा विधवा सर्वगुणसौभाग्यसंयुता । क्रमान्मुक्तिप्रदं देव किंचिद्व्रतमिहोच्यताम् ॥ ५४.५ ॥ *ईश्वर उवाच सम्यक्पृष्टं त्वया ब्रह्मन् सर्वलोकहितावहम् । श्रुतमप्यत्र यच्छान्त्यै तद्व्रतं शृणु नारद ॥ ५४.६ ॥ नक्षत्रपुरुषं नाम व्रतं नारायणात्मकम् । पादादि कुर्याद्विधिवद्विष्णुनामानुकीर्तनम् ॥ ५४.७ ॥ प्रतिमां वासुदेवस्य मूलर्क्षादिषु चार्चयेत् । चैत्रमासं समासाद्य कृत्वा ब्राह्मणवाचनम् ॥ ५४.८ ॥ मूले नमो विश्वधराय पादौ गुल्फावनन्ताय च रोहिणीषु । जङ्घेऽभिपूज्ये वरदाय चैव द्वे जानुनी वाश्विकुमारऋक्षे ॥ ५४.९ ॥ पूर्वोत्तराषाढयुगे तथोरू नमः शिवायेत्यभिपूजनीयौ । पूर्वोत्तराफल्गुनियुग्मके च मेढ्रं नमः पञ्चशराय पूज्यम् ॥ ५४.१० ॥ कटिं नमः शार्ङ्गधराय विष्णोः सम्पूजयेन्नारद कृत्तिकासु । तथार्चयेद्भाद्रपदाद्वये च पार्श्वे नमः केशिनिषूदनाय ॥ ५४.११ ॥ कुक्षिद्वयं नारद रेवतीषु दामोदरायेत्यभिपूजनीयम् । ऋक्षेऽनुराधासु च माधवाय नमस्तथोरःस्थलमेव पूज्यम् ॥ ५४.१२ ॥ पृष्ठं धनिष्ठासु च पूजनीयमघौघविध्वंसकराय तच्च । श्रीशङ्खचक्रासिगदाधराय नमो विशाखासु भुजाश्च पूज्याः ॥ ५४.१३ ॥ हस्ते तु हस्ता मधुसूदनाय नमोऽभिपूज्या इति कैटभारेः । पुनर्वसावङ्गुलिपूर्वभागाः साम्नामधीशाय नमोऽभिपूज्याः ॥ ५४.१४ ॥ भुजंगनक्षत्रदिने नखानि सम्पूजयेन्मत्स्यशरीरभाजः । कूर्मस्य पादौ शरणं व्रजामि ज्येष्ठासु कण्ठे हरिरर्चनीयः ॥ ५४.१५ ॥ श्रोत्रे वराहाय नमोऽभिपूज्या जनार्दनस्य श्रवणेन सम्यक् । पुष्ये मुखं दानवसूदनाय नमो नृसिंहाय च पूजनीयम् ॥ ५४.१६ ॥ नमो नमः कारणवामनाय स्वातीषु दन्ताग्रमथार्चनीयम् । आस्यं हरेर्भार्गवनन्दनाय संपूजनीयं द्विज वारुणे तु ॥ ५४.१७ ॥ नमोऽस्तु रामाय मघासु नासा संपूजनीया रघुनन्दनस्य । मृगोत्तमाङ्गे नयनेऽभिपूज्ये नमोऽस्तु ते राम विघूर्णिताक्ष ॥ ५४.१८ ॥ बुद्धाय शान्ताय नमो ललाटं चित्रासु संपूज्यतमं मुरारेः । शिरोऽभिपूज्यं भरणीषु विष्णोर्नमोऽस्तु विश्वेश्वर कल्किरूपिणे ॥ ५४.१९ ॥ आर्द्रासु केशाः पुरुषोत्तमस्य संपूजनीया हरये नमस्ते । उपोषितेनर्क्षदिनेषु भक्त्या संपूजनीया द्विजपुंगवाः स्युः ॥ ५४.२० ॥ पूर्णे व्रते सर्वगुणान्विताय वाग्रूपशीलाय च सामगाय । हैमीं विशालायतबाहुदण्डां मुक्ताफलेन्दूपलवज्रयुक्ताम् ॥ ५४.२१ ॥ जलस्य पूर्णे कलशे निविष्टामर्चां हरेर्वस्त्रगवा सहैव । शय्यां तथोपस्करभाजनादियुक्तां प्रदद्याद्द्विजपुंगवाय ॥ ५४.२२ ॥ यद्यस्ति यत्किंचिदिहास्ति देयं दद्याद्द्विजायात्महिताय सर्वम् । मनोरथान्नः सफलीकुरुष्व हिरण्यगर्भाच्युतरुद्ररूपिन् ॥ ५४.२३ ॥ सलक्ष्मीकं सभार्याय काञ्चनं पुरुषोत्तमम् । शय्यां च दद्यान्मन्त्रेण ग्रन्थिभेदविवर्जिताम् ॥ ५४.२४ ॥ यथा न विष्णुभक्तानां वृजिनं जायते क्वचित् । तथा सुरूपतारोग्यं केशवे भक्तिमुत्तमाम् ॥ ५४.२५ ॥ यथा न लक्ष्म्या शयनं तव शून्यं जनार्दन । शय्या ममाप्यशून्यास्तु कृष्ण जन्मनि जन्मनि ॥ ५४.२६ ॥ एवं निवेद्य तत्सर्वं वस्त्रमाल्यानुलेपनम् । नक्षत्रपुरुषज्ञाय विप्रायाथ विसर्जयेत् ॥ ५४.२७ ॥ भुञ्जीतातैललवणं सर्वर्क्षेष्वप्युपोषितः । भोजनं च यथाशक्ति वित्तशाठ्यविवर्जितः ॥ ५४.२८ ॥ इति नक्षत्रपुरुषमुपास्य विधिवत्स्वयम् । सर्वान्कामानवाप्नोति विष्णुलोके महीयते ॥ ५४.२९ ॥ ब्रह्महत्यादिकं किंचिदिह वामुत्र वा कृतम् । आत्मना वाथ पितृभिस्तत्सर्वं क्षयमाप्नुयात् ॥ ५४.३० ॥ इति पठति शृणोति वातिभक्त्या पुरुषवरो व्रतमङ्गनाथ कुर्यात् । कलिकलुषविदारणं मुरारेः सकलविभूतिफलप्रदं च पुंसाम् ॥ ५४.३१ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ५५ *नारद उवाच उपवासेष्वशक्तस्य तदेव फलमिच्छतः । अनभ्यासेन रोगाद्वा किमिष्टं व्रतमुत्तमम् ॥ ५५.१ ॥ *ईश्वर उवाच उपवासेऽप्यशक्तानां नक्तं भोजनमिष्यते । यस्मिन्व्रते तदप्यत्र श्रूयतामक्षयं महत् ॥ ५५.२ ॥ आदित्यशयनं नाम यथावच्छंकरार्चनम् । येषु नक्षत्रयोगेषु पुराणज्ञाः प्रचक्षते ॥ ५५.३ ॥ यदा हस्तेन सप्तम्यामादित्यस्य दिनं भवेत् । सूर्यस्य चाथ संक्रान्तिस्तिथिः सा सार्वकामिकी ॥ ५५.४ ॥ उमामहेश्वरस्यार्चामर्चयेत्सूर्यनामभिः । सूर्यार्चां शिवलिङ्गे च प्रकुर्वन् पूजयेद्यतः ॥ ५५.५ ॥ उमापते रवेर्वापि न भेदो दृश्यते क्वचित् । यस्मात्तस्मान्मुनिश्रेष्ठ गृहे शम्भुं समर्चयेत् ॥ ५५.६ ॥ हस्ते च सूर्याय नमोऽस्तु पादावर्काय चित्रासु च गुल्फदेशम् । स्वातीषु जङ्घे पुरुषोत्तमाय धात्रे विशाखासु च जानुदेशम् ॥ ५५.७ ॥ तथानुराधासु नमोऽभिपूज्यमूरुद्वयं चैव सहस्रभानोः । ज्येष्ठास्वनङ्गाय नमोऽस्तु गुह्यमिन्द्राय सोमाय कटी च मूले ॥ ५५.८ ॥ पूर्वोत्तराषाढयुगे च नाभिं त्वष्ट्रे नमः सप्ततरंगमाय । तीक्ष्णांशवे च श्रवणे च कुक्षौ पृष्ठं धनिष्ठासु विकर्तनाय ॥ ५५.९ ॥ चक्षुःस्थलं ध्वान्तविनाशनाय जलाधिपर्क्षे परिपूजनीयम् । पूर्वोत्तराभाद्रपदाद्वये च बाहू नमश्चण्डकराय पूज्यौ ॥ ५५.१० ॥ साम्नामधीशाय करद्वयं च संपूजनीयं द्विज रेवतीषु । नखानि पूज्यानि तथाश्विनीषु नमोऽस्तु सप्ताश्वधुरंधराय ॥ ५५.११ ॥ कठोरधाम्ने भरणीषु कण्ठं दिवाकरायेत्यभिपूजनीया । ग्रीवाग्निऋक्षेऽधरमम्बुजेशे सम्पूजयेन्नारद रोहिणीषु ॥ ५५.१२ ॥ मृगोत्तमाङ्गे दशना मुरारेः संपूजनीया हरये नमस्ते । नमः सवित्रे रसनां शंकरे च नासाभिपूज्या च पुनर्वसौ च ॥ ५५.१३ ॥ ललाटमम्भोरुहवल्लभाय पुष्येऽलका वेदशरीरधारिणे । सार्पेऽथ मौलिं विबुधप्रियाय मघासु कर्णाविति गोगणेशे ॥ ५५.१४ ॥ पूर्वासु गोब्राह्मणवन्दनाय नेत्राणि संपूज्यतमानि शम्भोः । अथोत्तराफल्गुनिभे भ्रुवौ च विश्वेश्वरायेति च पूजनीये ॥ ५५.१५ ॥ नमोऽस्तु पाशाङ्कुशशूलपद्मकपालसर्पेन्दुधनुर्धराय । गजासुरानङ्गपुरान्धकादिविनाशमूलाय नमः शिवाय ॥ ५५.१६ ॥ इत्यादि चास्त्राणि च पूज्य नित्यं विश्वेश्वरायेति शिवोऽभिपूज्यः । भोक्तव्यमत्रैवमतैलशाकममांसमक्षारमभुक्तशेषम् ॥ ५५.१७ ॥ इत्येवं द्विज नक्तानि कृत्वा दद्यात्पुनर्वसौ । शालेयतण्डुलप्रस्थमौदुम्बरमये घृतम् ॥ ५५.१८ ॥ संस्थाप्य पात्रे विप्राय सहिरण्यं निवेदयेत् । सप्तमे वस्त्रयुग्मं च पारणे त्वधिकं भवेत् ॥ ५५.१९ ॥ चतुर्दशे तु सम्प्राप्ते पारणे नारदाब्दिके । ब्राह्मणान्भोजयेद्भक्त्या गुडक्षीरघृतादिभिः ॥ ५५.२० ॥ कृत्वा तु काञ्चनं पद्ममष्टपत्त्रं सकर्णिकम् । शुद्धमष्टाङ्गुलं तच्च पद्मरागदलान्वितम् ॥ ५५.२१ ॥ शय्यां विलक्षणां कृत्वा विरुद्धग्रन्थिवर्जिताम् । सोपधानकविश्रामस्वास्तरव्यजनानि च ॥ ५५.२२ ॥ भाजनोपानहछत्त्रचामरासनदर्पणैः । भूषणैरपि संयुक्तां फलवस्त्रानुलेपनैः ॥ ५५.२३ ॥ तस्यां विधाय तत्पद्ममलंकृत्य गुणान्वितम् । कपिलां वस्त्रसंयुक्तां सुशीलां च पयस्विनीम् ॥ ५५.२४ ॥ रौप्यखुरीं हेमशृङ्गीं सवत्सां कांस्यदोहनाम् । दद्यान्मन्त्रेण पूर्वाह्णे न चैनामभिलङ्घयेत् ॥ ५५.२५ ॥ यथैवादित्यशयनमशून्यं तव सर्वदा । कान्त्या धृत्या श्रिया रत्या तथा मे सन्तु सिद्धयः ॥ ५५.२६ ॥ यथा न देवाः श्रेयांसं त्वदन्यमनघं विदुः । तथा मामुद्धराशेषदुःखसंसारसागरात् ॥ ५५.२७ ॥ ततः प्रदक्षिणीकृत्य प्रणिपत्य विसर्जयेत् । शय्यागवादि तत्सर्वं द्विजस्य भवनं नयेत् ॥ ५५.२८ ॥ नैतद्विशीलाय न दाम्भिकाय कुतर्कदुष्टाय विनिन्दकाय । प्रकाशनीयं व्रतमिन्दुमौलेर्यश्चापि निन्दामधिकां विधत्ते ॥ ५५.२९ ॥ भक्ताय दान्ताय च गुह्यमेतदाख्येयमानन्दकरं शिवस्य । इदं महापातकभिन्नराणामप्यक्षरं वेदविदो वदन्ति ॥ ५५.३० ॥ न बन्धुपुत्रेण धनैर्वियुक्तः पत्नीभिरानन्दकरः सुराणाम् । नाभ्येति रोगं न च शोकदुःखं या वाथ नारी कुरुतेऽतिभक्त्या ॥ ५५.३१ ॥ इदं वसिष्ठेन पुरार्जुनेन कृतं कुबेरेण पुरंदरेण । यत्कीर्तनेनाप्यखिलानि नाशमायान्ति पापानि न संशयोऽस्ति ॥ ५५.३२ ॥ इति पठति शृणोति वा य इत्थं रविशयनं पुरुहूतवल्लभः स्यात् ।* अपि नरकगतान्पितॄनशेषानपि दिवमानयतीह यः करोति ॥ ५५.३३ ॥* ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ५६ *श्रीभगवानुवाच कृष्णाष्टमीमथो वक्ष्ये सर्वपापप्रणाशिनीम् । शान्तिर्मुक्तिश्च भवति जयः पुंसां विशेषतः ॥ ५६.१ ॥ शंकरं मार्गशिरसि शम्भुं पौषेऽभिपूजयेत् । माघे महेश्वरं देवं महादेवं च फाल्गुने ॥ ५६.२ ॥ स्थाणुं चैत्रे शिवं तद्वद्वैशाखे त्वर्चयेन्नरः । ज्येष्ठे पशुपतिं चार्चेदाषाढे उग्रमर्चयेत् ॥ ५६.३ ॥ पूजयेच्छ्रावणे शर्वं नभस्ये त्र्यम्बकं तथा । हरमाश्वयुजे मासि तथेशानं च कार्त्तिके ॥ ५६.४ ॥ कृष्णाष्टमीषु सर्वासु शक्तः सम्पूजयेद्द्विजान् । गोभूहिरण्यवासोभिः शिवभक्तानुपोषितः ॥ ५६.५ ॥ गोमूत्रघृतगोक्षीरतिलान् यवकुशोदकम् । गोशृङ्गोदशिरीषार्कबिल्वपत्त्रदधीनि च । पञ्चगव्यं च संप्राश्य शंकरं पूजयेन्निशि ॥ ५६.६ ॥ अश्वत्थं च वटं चैवोदुम्बरं प्लक्षमेव च । पलाशं जम्बुवृक्षं च विदुः षष्ठं महर्षयः ॥ ५६.७ ॥ मार्गशीर्षाषाढमासाभ्यां द्वाभ्यां द्वाभ्यामितिक्रमात् । एकैकं दन्तपवनं वृक्षेष्वेतेषु भक्षयेत् ॥ ५६.८ ॥ देवाय दद्यादर्घ्यं च कृष्णां गां कृष्णवाससम् । दद्यात्समाप्ते दध्यन्नं वितानध्वजचामरम् ॥ ५६.९ ॥ द्विजानामुदकुम्भांश्च पञ्चरत्नसमन्वितान् । गावः कृष्णाः सुवर्णं च वासांसि विविधानि च । अशक्तस्तु पुनर्दद्याद्गामेकामपि शक्तितः ॥ ५६.१० ॥ न वित्तशाठ्यं कुर्वीत कुर्वन्दोषमवाप्नुयात् । कृष्णाष्टमीमुपोष्यैव सप्तकल्पशतत्रयम् । पुमान्सम्पूजितो देवैः शिवलोके महीयते ॥ ५६.११ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ५७ *नारद उवाच दीर्घायुरारोग्यकुलाभिवृद्धियुक्तः पुमान्भूपकुलायुतः स्यात् । मुहुर्मुहुर्जन्मनि येन सम्यग्व्रतं समाचक्ष्व तदिन्दुमौले ॥ ५७.१ ॥ *श्रीभगवानुवाच त्वया पृष्टमिदं सम्यगुक्तं चाक्षय्यकारकम् । रहस्यं तव वक्ष्यामि यत्पुराणविदो विदुः ॥ ५७.२ ॥ रोहिणीचन्द्रशयनं नाम व्रतमिहोत्तमम् । तस्मिन्नारायणस्यार्चामर्चयदिन्दुनामभिः ॥ ५७.३ ॥ यदा सोमदिने शुक्ला भवेत्पञ्चदशी क्वचित् । अथवा ब्रह्मनक्षत्रं पौर्णमास्यां प्रजायते ॥ ५७.४ ॥ तदा स्नानं नरः कुर्यात्पञ्चगव्येन सर्षपैः । आप्यायस्वेति तु जपेद्विद्वानष्टशतं पुनः ॥ ५७.५ ॥ शूद्रोऽपि परया भक्त्या पाषण्डालापवर्जितः । सोमाय वरदायाथ विष्णवे च नमो नमः ॥ ५७.६ ॥ कृतजप्यः स्वभवनमागत्य मधुसूदनम् । पूजयेत्फलपुष्पैश्च सोमनामानि कीर्तयन् ॥ ५७.७ ॥ सोमाय शान्ताय नमोऽस्तु पादावनन्तधाम्नेति च जानुजङ्घे । ऊरुद्वयं चापि जलोदराय सम्पूजयेन्मेढ्रमनन्तबाहवे ॥ ५७.८ ॥ नमो नमः कामसुखप्रदाय कटिः शशाङ्कस्य सदार्चनीया । तथोदरं चाप्यमृतोदराय नाभिः शशाङ्काय नमोऽभिपूज्या ॥ ५७.९ ॥ नमोऽस्तु चन्द्राय मुखं च पूज्यं दन्ता द्विजानामधिपाय पूज्याः । हास्यं नमश्चन्द्रमसेऽभिपूज्यमोष्ठौ कुमुद्वन्तवनप्रियाय ॥ ५७.१० ॥ नासा च नाथाय वनौषधीनामानन्दभूताय पुनर्भ्रुवौ च । नेत्रद्वयं पद्मनिभं तथेन्दोरिन्दीवरश्यामकराय शौरेः ॥ ५७.११ ॥ नमः समस्ताध्वरवन्दिताय कर्णद्वयं दैत्यनिषूदनाय । ललाटमिन्दोरुदधिप्रियाय केशाः सुषुम्नाधिपतेः प्रपूज्याः ॥ ५७.१२ ॥ शिरः शशाङ्काय नमो मुरारेर्विश्वेश्वरायेति नमः किरीटिने । पद्मप्रिये रोहिणि नाम लक्ष्मीः सौभाग्यसौख्यामृतचारुकाये ॥ ५७.१३ ॥ देवीं च संपूज्य सुगन्धपुष्पैर्नैवेद्यधूपादिभिरिन्दुपत्नीम् । सुप्त्वाथ भूमौ पुनरुत्थितेन स्नात्वा च विप्राय हविष्ययुक्तः ॥ ५७.१४ ॥ देयः प्रभाते सहिरण्यवारिकुम्भो नमः पापविनाशनाय । संप्राश्य गोमूत्रममांसमन्नमक्षारमष्टावथ विंशतिं च । ग्रासान्पयःसर्पिर्युतानुपोष्य भुक्त्वेतिहासं शृणुयान्मुहूर्तम् ॥ ५७.१५ ॥ कदम्बनीलोत्पलकेतकानि जाती सरोजं शतपत्त्रिका च । अम्लानकुब्जान्यथ सिन्दुवारं पुष्पं पुनर्नारद मल्लिकायाः । शुभ्रं च विष्णोः करवीरपुष्पं श्रीचम्पकं चन्द्रमसः प्रदेयम् ॥ ५७.१६ ॥ श्रावणादिषु मासेषु क्रमादेतानि सर्वदा । यस्मिन्मासे व्रतादिः स्यात्तत्पुष्पैरर्चयेद्धरिम् ॥ ५७.१७ ॥ एवं संवत्सरं यावदुपास्य विधिवन्नरः । व्रतान्ते शयनं दद्याद्दर्पणोपस्करान्वितम् ॥ ५७.१८ ॥ रोहिणीचन्द्रमिथुनं कारयित्वाथ काञ्चनम् । चन्द्रः षडङ्गुलः कार्यो रोहिणी चतुरङ्गुला ॥ ५७.१९ ॥ मुक्ताफलाष्टकयुतं सितनेत्रपटावृतम् । क्षीरकुम्भोपरि पुनः कांस्यपात्राक्षतान्वितम् । दद्यान्मन्त्रेण पूर्वाह्णे शालीक्षुफलसंयुतम् ॥ ५७.२० ॥ श्वेतामथ सुवर्णास्यां खुरै रौप्यैः समन्विताम् । सवस्त्रभाजनां धेनुं तथा शङ्खं च शोभनम् ॥ ५७.२१ ॥ भूषणैर्द्विजदाम्पत्यमलंकृत्य गुणान्वितम् । चन्द्रोऽयं द्विजरूपेण सभार्य इति कल्पयेत् ॥ ५७.२२ ॥ यथा न रोहिणी कृष्ण शय्यां संत्यज्य गच्छति । सोमरूपस्य ते तद्वन्ममाभेदोऽस्तु भूतिभिः ॥ ५७.२३ ॥ यथा त्वमेव सर्वेषां परमानन्दमुक्तिदः । भुक्तिर्मुक्तिस्तथा भक्तिस्त्वयि चन्द्रास्तु मे सदा ॥ ५७.२४ ॥ इति संसारभीतस्य मुक्तिकामस्य चानघ । रूपारोग्यायुषामेतद्विधायकमनुत्तमम् ॥ ५७.२५ ॥ इदमेव पितॄणां च सर्वदा वल्लभं मुने । त्रैलोक्याधिपतिर्भूत्वा सप्तकल्पशतत्रयम् । चन्द्रलोकमवाप्नोति विद्युद्भूत्वा तु मुच्यते ॥ ५७.२६ ॥ नारी वा रोहिणी चन्द्रशयनं या समाचरेत् । सापि तत्फलमाप्नोति पुनरावृत्तिदुर्लभम् ॥ ५७.२७ ॥ इति पठति शृणोति वा य इत्थं मधुमथनार्चनमिन्दुकीर्तनेन । मतिमपि च ददाति सोऽपि शौरेर्भवनगतः परिपूज्यतेऽमरौघैः ॥ ५७.२८ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ५८ *सूत उवाच जलाशयगतं विष्णुमुवाच रविनन्दनः । तडागारामकूपानां वापीषु नलिनीषु च ॥ ५८.१ ॥ विधिं पृच्छामि देवेशे देवतायतनेषु च । के तत्र चर्त्विजो नाथ वेदी वा कीदृशी भवेत् ॥ ५८.२ ॥ दक्षिणावलयः कालः स्थानमाचार्य एव च । द्रव्याणि कानि शस्तानि सर्वमाचक्ष्व तत्त्वतः ॥ ५८.३ ॥ *मत्स्य उवाच शृणु राजन्महाबाहो तडागादिषु यो विधिः । पुराणेष्वितिहासोऽयं पठ्यते वेदवादिभिः ॥ ५८.४ ॥ प्राप्य पक्षं शुभं शुक्लमतीते चोत्तरायणे । पुण्येऽह्नि विप्रकथिते कृत्वा ब्राह्मणवाचनम् ॥ ५८.५ ॥ प्रागुदक्प्रवणे देशे तडागस्य समीपतः । चतुर्हस्तां शुभां वेदीं चतुरस्रां चतुर्मुखाम् ॥ ५८.६ ॥ तथा षोडशहस्तः स्यान्मण्डपश्च चतुर्मुखः । वेद्याश्च परितो गर्ता रत्निमात्रास्त्रिमेखलाः ॥ ५८.७ ॥ नव सप्ताथ वा पञ्च नातिरिक्ता नृपात्मज । वितस्तिमात्रा योनिः स्यात्षट्सप्ताङ्गुलिविस्तृता ॥ ५८.८ ॥ गर्ताश्च तत्र सप्त स्युस्त्रिपर्वोच्छ्रितमेखलाः । सर्वतस्तु सवर्णाः स्युः पताकाध्वजसंयुताः ॥ ५८.९ ॥ अश्वत्थोदुम्बरप्लक्षवटशाखाकृतानि तु । मण्डपस्य प्रतिदिशं द्वाराण्येतानि कारयेत् ॥ ५८.१० ॥ शुभास्तत्राष्ट होतारो द्वारपालास्तथाष्ट वै । अष्टौ तु जापकाः कार्या ब्राह्मणा वेदपारगाः ॥ ५८.११ ॥ सर्वलक्षणसम्पूर्णो मन्त्रविद्विजितेन्द्रियः । कुलशीलसमायुक्तः पुरोधाः स्याद्द्विजोत्तमः ॥ ५८.१२ ॥ प्रतिगर्तेषु कलशी यज्ञोपकरणानि च । व्यजनं चामरे शुभ्रे ताम्रपात्रे सुविस्तृते ॥ ५८.१३ ॥ ततस्त्वनेकवर्णाः स्युश्चरवः प्रतिदैवतम् । आचार्यः प्रक्षिपेद्भूमावनुमन्त्र्य विचक्षणः ॥ ५८.१४ ॥ त्र्यरत्निमात्रो यूपः स्यात्क्षारवृक्षविनिर्मितः । यजमानप्रमाणो वा संस्थाप्यो भूतिमिच्छता ॥ ५८.१५ ॥ हेमालंकारिणः कार्याः पञ्चविंशतिऋत्विजः । कुण्डलानि च हैमानि केयूरकटकानि च ॥ ५८.१६ ॥ तथाङ्गुल्यः पवित्राणि वासांसि विविधानि च । पूजयेत्तु समं सर्वानाचार्यो द्विगुणं पुनः । दद्याच्छयनसंयुक्तमात्मनश्चापि यत्प्रियम् ॥ ५८.१७ ॥ सौवर्णकूर्ममकरौ राजतौ मत्स्यदुन्दुभौ । ताम्रौ कुलीरमण्डूकावायसः शिशुमारकः । एवमासाद्य तत्सर्वमादावेव विशां पते ॥ ५८.१८ ॥ शुक्लमाल्याम्बरधरः शुक्लगन्धानुलेपनः । सर्वौषध्युदकैस्तत्र स्नापितो वेदपारगैः ॥ ५८.१९ ॥ यजमानः सपत्नीकः पुत्रपौत्रसमन्वितः । पश्चिमं द्वारमासाद्य प्रविशेद्यागमण्डपम् ॥ ५८.२० ॥ ततो मङ्गलशब्देन भेरीणां निःस्वनेन च । अञ्जसा मण्डलं कुर्यात्पञ्चवर्णेन तत्त्ववित् ॥ ५८.२१ ॥ षोडशारं ततश्चक्रं पद्मगर्भं चतुर्मुखम् । चतुरस्रं च परितो वृत्तं मध्ये सुशोभनम् ॥ ५८.२२ ॥ वेद्याश्चोपरि तत्कृत्वा ग्रहांल्लोकपतींस्ततः । विन्यसेन्मन्त्रतः सर्वान् प्रतिदिक्षु विचक्षणः ॥ ५८.२३ ॥ कूर्मादि स्थापयेन्मध्ये वारुणं मन्त्रमाश्रितः । ब्रह्माणं च शिवं विष्णुं तत्रैव स्थापयेद्बुधः ॥ ५८.२४ ॥ विनायकं च विन्यस्य कमलामम्बिकां तथा । शान्त्यर्थं सर्वलोकानां भूतग्रामं न्यसेत्ततः ॥ ५८.२५ ॥ पुष्पभक्ष्यफलैर्युक्तमेवं कृत्वाधिवासनम् । कुम्भान् सजलगर्भांस्तान् वासोभिः परिवेष्टयेत् ॥ ५८.२६ ॥ पुष्पगन्धैरलंकृत्य द्वारपालान्समन्ततः । पठध्वमिति तान्ब्रूयादाचार्यस्त्वभिपूजयेत् ॥ ५८.२७ ॥ बह्वृचौ पूर्वतः स्थाप्यौ दक्षिणेन यजुर्विदौ । सामगौ पश्चिमे तद्वदुत्तरेण त्वथर्वणौ ॥ ५८.२८ ॥ उदङ्मुखो दक्षिणतो यजमान उपाविशेत् । यजध्वमिति तान्ब्रूयाद्धौत्रिकान्पुनरेव तु ॥ ५८.२९ ॥ उत्कृष्टान्मन्त्रजापेन तिष्ठध्वमिति जापकान् । एवमादिश्य तान्सर्वान् पर्युक्ष्याग्निं स मन्त्रवित् ॥ ५८.३० ॥ जुहुयाद्वारुणैर्मन्त्रैराज्यं च समिधस्तथा । ऋत्विग्भिश्चाथ होतव्यं वारुणैरेव सर्वतः ॥ ५८.३१ ॥ ग्रहेभ्यो विधिवद्धुत्वा तथेन्द्रायेश्वराय च । मरुद्भ्यो लोकपालेभ्यो विधिवद्विश्वकर्मणे ॥ ५८.३२ ॥ रात्रिसूक्तं च रौद्रं च पावमानं सुमङ्गलम् । जपेयुः पौरुषं सूक्तं पूर्वतो बह्वृचः पृथक् ॥ ५८.३३ ॥ शाक्रं रौद्रं च सौम्यं च कूष्माण्डं जातवेदसम् । सौरसूक्तं जपेन्मन्त्रं दक्षिणेन यजुर्विदः ॥ ५८.३४ ॥ वैराज्यं पौरुषं सूक्तं सौवर्णं रुद्रसंहिताम् । शैशवं पञ्चनिधनं गायत्रं ज्येष्ठसाम च ॥ ५८.३५ ॥ वामदेव्यं बृहत्साम रौरवं सरथंतरम् । गवां व्रतं च काण्वं च रक्षोघ्नं वयसस्तथा । गायेयुः सामगा राजन् पश्चिमं द्वारमाश्रिताः ॥ ५८.३६ ॥ अथर्वणश्चोत्तरतः शान्तिकं पौष्टिकं तथा । जपेयुर्मनसा देवमाश्रित्य वरुणं प्रभुम् ॥ ५८.३७ ॥ पूर्वेद्युरमितो रात्रावेवं कृत्वाधिवासनम् । गजाश्वरथ्यावल्मीकात्संगमाद्ध्रदगोकुलात् । मृदमादाय कुम्भेषु प्रक्षिपेच्चत्वरात्तथा ॥ ५८.३८ ॥ रोचनां च ससिद्धार्थां गन्धं गुग्गुलमेव च । स्नपनं तस्य कर्तव्यं पञ्चगव्यसमन्वितम् ॥ ५८.३९ ॥ प्रत्येकं तु महामन्त्रैरेव कृत्वा विधानतः । एवं क्षपातिवाह्याथ विधियुक्तेन कर्मणा ॥ ५८.४० ॥ ततः प्रभाते विमले संजातेऽथ शतं गवाम् । ब्राह्मणेभ्यः प्रदातव्यमष्टषष्टिश्च वा पुनः । पञ्चाशद्वाथ षट्त्रिंशत्पञ्चविंशतिरप्यथ ॥ ५८.४१ ॥ ततः सांवत्सरप्रोक्ते शुभे लग्ने सुशोभने । वेदशब्दैश्च गान्धर्वैर्वाद्यैश्च विविधैः पुनः ॥ ५८.४२ ॥ कनकालंकृतां कृत्वा जले गामवतारयेत् । सामगाय च सा देया ब्राह्मणाय विशां पते ॥ ५८.४३ ॥ पात्रीमादाय सौवर्णीं पञ्चरत्नसमन्विताम् । ततो निक्षिप्य मकरमत्स्यादींश्चैव सर्वशः । धृतां चतुर्विधैर्विप्रैर्वेदवेदाङ्गपारगैः ॥ ५८.४४ ॥ महानदीजलोपेतां दध्यक्षतसमन्विताम् । उत्तराभिमुखीं धेनुं जलमध्ये तु कारयेत् ॥ ५८.४५ ॥ अथर्वणेन संस्नातां पुनर्मामेत्यथेति च । आपो हि ष्ठेति मन्त्रेण क्षिप्त्वागत्य च मण्डपम् ॥ ५८.४६ ॥ पूजयित्वा सरस्तत्र बलिं दद्यात्समन्ततः । पुनर्दिनानि होतव्यं चत्वारि मुनिसत्तमाः ॥ ५८.४७ ॥ चतुर्थीकर्म कर्तव्यं देया तत्रापि शक्तितः । दक्षिणा राजशार्दूल वरुणक्ष्मापणं ततः ॥ ५८.४८ ॥ कृत्वा तु यज्ञपात्राणि यज्ञोपकरणानि च । ऋत्विग्भ्यस्तु समं दत्त्वा मण्डपं विभजेत्पुनः । हेमपात्रीं च शय्यां च स्थापकाय निवेदयेत् ॥ ५८.४९ ॥ ततः सहस्रं विप्राणामथवाष्टशतं तथा । भोजनीयं यथाशक्ति पञ्चाशद्वाथ विंशतिः । एवमेष पुराणेषु तडागविधिरुच्यते ॥ ५८.५० ॥ कूपवापीषु सर्वासु तथा पुष्करिणीषु च । एष एव विधिर्दृष्टः प्रतिष्ठासु तथैव च ॥ ५८.५१ ॥ मन्त्रतस्तु विशेषः स्यात्प्रासादाद्यानभूमिषु । अयं त्वशक्तावर्धेन विधिर्दृष्टः स्वयम्भुवा । अल्पेष्वेकाग्निवत्कृत्वा वित्तशाठ्यादृते नृणाम् ॥ ५८.५२ ॥ प्रावृट्काले स्थिते तोये ह्यग्निष्टोमफलं स्मृतम् । शरत्काले स्थितं यत्स्यात्तदुक्तफलदायकम् । वाजपेयातिरात्राभ्यां हेमन्ते शिशिरे स्थितम् ॥ ५८.५३ ॥ अश्वमेधसमं प्राहुर्वसन्तसमये स्थितम् । ग्रीष्मेऽपि तत्स्थितं तोयं राजसूयाद्विशिष्यते ॥ ५८.५४ ॥ एतान्महाराज विशेषधर्मान् करोति योऽप्यागमशुद्धबुद्धिः । स याति रुद्रालयमाशु पूतः कल्पाननेकान्दिवि मोदते च ॥ ५८.५५ ॥ अनेकलोकान्स महत्तमादीन् भुक्त्वा परार्धद्वयमङ्गनाभिः । सहैव विष्णोः परमं पदं यत्प्राप्नोति तद्यागफलेन भूयः ॥ ५८.५६ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ५९ *ऋषय ऊचुः पादपानां विधिं सूत यथावद्विस्तराद्वद । विधिना केन कर्तव्यं पादपोद्यापनं बुधैः ॥ ५९.१ ॥ ये च लोकाः स्मृतास्तेषां तानिदानीं वदस्व नः । यत्फलं लभते प्रेत्य तत्सर्वं वक्तुमर्हसि ॥ ५९.२ ॥ *सूत उवाच पादपानां विधिं वक्ष्ये तथैवोद्यानभूमिषु । तडागविधिवत्सर्वमासाद्य जगदीश्वर ॥ ५९.३ ॥ ऋत्विङ्मण्डपसम्भारश्चाचार्यश्चैव तद्विधः । पूजयेद्ब्राह्मणांस्तद्वद्धेमवस्त्रानुलेपनैः ॥ ५९.४ ॥ सर्वौषध्युदकैः सिक्तान् पिष्टातकविभूषितान् । वृक्षान्माल्यैरलंकृत्य वासोभिरभिवेष्टयेत् ॥ ५९.५ ॥ सूच्या सौवर्णया कार्यं सर्वेषां कर्णवेधनम् । अञ्जनं चापि दातव्यं तद्वद्धेमशलाकया ॥ ५९.६ ॥ फलानि सप्त चाष्टौ वा कालधौतानि कारयेत् । प्रत्येकं सर्ववृक्षाणां वेद्यां तान्यधिवासयेत् ॥ ५९.७ ॥ धूपोऽत्र गुग्गुलः श्रेष्ठस्ताम्रपात्रैरधिष्ठितान् । सप्तधान्यस्थितान्कृत्वा वस्त्रगन्धानुलेपनैः ॥ ५९.८ ॥ कुम्भान्सर्वेषु वृक्षेषु स्थापयित्वा नरेश्वर । सहिरण्यानशेषांस्तान् कृत्वा बलिनिवेदनम् ॥ ५९.९ ॥ यथास्वं लोकपालानामिन्द्रादीनां विशेषतः । वनस्पतेश्च विद्वद्भिर्होमः कार्यो द्विजातिभिः ॥ ५९.१० ॥ ततः शुक्लाम्बरधरां सौवर्णकृतभूषणाम् । सकांस्यदोहां सौवर्णशृङ्गाभ्यामतिशालिनीम् । पयस्विनीं वृक्षमध्यादुत्सृजेद्गामुदङ्मुखीम् ॥ ५९.११ ॥ ततोऽभिषेकमन्त्रेण वाद्यमङ्गलगीतकैः । ऋग्यजुःसाममन्त्रैश्च वारुणैरभितस्तथा । तैरेव कुम्भैः स्नपनं कुर्याद्ब्राह्मणपुंगवः ॥ ५९.१२ ॥ स्नातः शुक्लाम्बरस्तद्वद्यजमानोऽभिपूजयेत् । गोभिर्विभवतः सर्वानृत्विजस्तान्समाहितः ॥ ५९.१३ ॥ हेमसूत्रैः सकटकैरङ्गुलीयपवित्रकैः । वासोभिः शयनीयैश्च तथोपस्करपादुकैः । क्षीरेण भोजनं दद्याद्यावद्दिनचतुष्टयम् ॥ ५९.१४ ॥ होमश्च सर्षपैः कार्यो यवैः कृष्णतिलैस्तथा । पलाशसमिधः शस्ताश्चतुर्थेऽह्नि तथोत्सवः । दक्षिणा च पुनस्तद्वद्देया तत्रापि शक्तितः ॥ ५९.१५ ॥ यद्यदिष्टतमं किंचित्तत्तद्दद्यादमत्सरी । आचार्ये द्विगुणं दद्यात्प्रणिपत्य विसर्जयेत् ॥ ५९.१६ ॥ अनेन विधिना यस्तु कुर्याद्वृक्षोत्सवं बुधः । सर्वान्कामानवाप्नोति फलं चानन्त्यमश्नुते ॥ ५९.१७ ॥ यश्चैकमपि राजेन्द्र वृक्षं संस्थापयेन्नरः । सोऽपि स्वर्गे वसेद्राजन् यावदिन्द्रायुतत्रयम् ॥ ५९.१८ ॥ भूतान्भव्यांश्च मनुजांस्तारयेद्द्रुमसंमितान् । परमां सिद्धिमाप्नोति पुनरावृत्तिदुर्लभाम् ॥ ५९.१९ ॥ य इदं शृणुयान्नित्यं श्रावयेद्वापि मानवः । सोऽपि सम्पूजितो देवैर्ब्रह्मलोके महीयते ॥ ५९.२० ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ६० *मत्स्य उवाच तथैवान्यत्प्रवक्ष्यामि सर्वकामफलप्रदम् । सौभाग्यशयनं नाम यत्पुराणविदो विदुः ॥ ६०.१ ॥ पुरा दग्धेषु लोकेषु भूर्भुवःस्वर्महादिषु । सौभाग्यं सर्वभूतानामेकस्थमभवत्तदा । वैकुण्ठं स्वर्गमासाद्य विष्णोर्वक्षःस्थलस्थितम् ॥ ६०.२ ॥ ततः कालेन महता पुनः सर्गविधौ नृप । अहंकारावृते लोके प्रधानपुरुषान्विते ॥ ६०.३ ॥ स्पर्धायां च प्रवृत्तायां कमलासनकृष्णयोः । लिङ्गाकारा समुद्भूता वह्नेर्ज्वालातिभीषणा । तयाभितप्तस्य हरेर्वक्षसस्तद्विनिःसृतम् ॥ ६०.४ ॥ वक्षःस्थलं समाश्रित्य विष्णोः सौभाग्यमास्थितम् । रसरूपं ततो यावत्प्राप्नोति वसुधातलम् ॥ ६०.५ ॥ उत्क्षिप्तमन्तरिक्षे तद्ब्रह्मपुत्रेण धीमता । दक्षेण पीतमात्रं तद्रूपलावण्यकारकम् ॥ ६०.६ ॥ बलं तेजो महज्जातं दक्षस्य परमेष्ठिनः । शेषं यदपतद्भूमावष्टधा समजायत ॥ ६०.७ ॥ ततो जनानां संजाताः सप्त सौभाग्यदायिकाः । इक्षवो रसराजाश्च निष्पावाजाजिधान्यकम् ॥ ६०.८ ॥ विकारवच्च गोक्षीरं कुसुम्भं कुङ्कुमं तथा । लवणं चाष्टमं तद्वत्सौभाग्याष्टकमुच्यते ॥ ६०.९ ॥ पीतं यद्ब्रह्मपुत्रेण योगज्ञानविदा पुनः । दुहिता साभवत्तस्य या सतीत्यभिधीयते ॥ ६०.१० ॥ लोकानतीत्य लालित्याल्ललिता तेन चोच्यते । त्रैलोक्यसुन्दरीमेनामुपयेमे पिनाकधृक् ॥ ६०.११ ॥ या देवी सौभाग्यमयी भुक्तिमुक्तिफलप्रदा । तामाराध्य पुमान्भक्त्या नारी वा किं न विन्दति ॥ ६०.१२ ॥ *मनुरुवाच कथमाराधनं तस्या जगद्धात्र्या जनार्दन । तद्विधानं जगन्नाथ तत्सर्वं च वदस्व मे ॥ ६०.१३ ॥ *मत्स्य उवाच वसन्तमासमासाद्य तृतीयायां जनप्रिय । शुक्लपक्षस्य पूर्वाह्णे तिलैः स्नानं समाचरेत् ॥ ६०.१४ ॥ तस्मिन्नहनि सा देवी किल विश्वात्मना सती । पाणिग्रहणकैर्मन्त्रैरुदूढा वरवर्णिनी ॥ ६०.१५ ॥ तया सहैव देवेशं तृतीयायामथार्चयेत् । फलैर्नानाविधैर्धूपैर्दीपनैवेद्यसंयुतैः ॥ ६०.१६ ॥ प्रतिमां पञ्चगव्येन तथा गन्धोदकेन तु । स्नापयित्वार्चयेद्गौरीमिन्दुशेखरसंयुताम् ॥ ६०.१७ ॥ नमोऽस्तु पाटलायै तु पादौ देव्याः शिवस्य तु । शिवायेति च संकीर्य जयायै गुल्फयोर्द्वयोः ॥ ६०.१८ ॥ त्रिगुणायेति रुद्राय भवान्यै जङ्घयोर्युगम् । शिवां रुद्रेश्वरायै च विजयायेति जानुनी । संकीर्त्य हरिकेशाय तथोरू वरदे नमः ॥ ६०.१९ ॥ ईशायै च कीटं देव्याः शंकरायेति शंकरम् । कुक्षिद्वयं च कोटव्यै शूलिने शूलपाणये ॥ ६०.२० ॥ मङ्गलायै नमस्तुभ्यमुदरं चाभिपूजयेत् । सर्वात्मने नमो रुद्रमीशान्यै च कुचद्वयम् ॥ ६०.२१ ॥ शिवं वेदात्मने तद्वद्रुद्राण्यै कण्ठमर्चयेत् । त्रिपुरघ्नाय विश्वेशमनन्तायै करद्वयम् ॥ ६०.२२ ॥ त्रिलोचनाय च हरं बाहू कालानलप्रिये । सौभाग्यभवनायेति भूषणानि सदार्चयेत् । स्वाहास्वधायै च मुखमीश्वरायेति शूलिनम् ॥ ६०.२३ ॥ अशोकमधुवासिन्यै पूज्यावोष्ठौ च भूतिदौ । स्थाणवे तु हरं तद्वद्धास्यं चन्द्रमुखप्रिये ॥ ६०.२४ ॥ नमोऽर्धनारीशहरमसिताङ्गीति नासिकाम् । नम उग्राय लोकेशं ललितेति पुनर्भ्रुवौ ॥ ६०.२५ ॥ शर्वाय पुरहन्तारं वासव्यै तु तथालकान् । नमः श्रीकण्ठनाथायै शिवकेशांस्ततोऽर्चयेत् । भीमोग्रसमरूपिण्यै शिरः सर्वात्मने नमः ॥ ६०.२६ ॥ शिवमभ्यर्च्य विधिवत्सौभाग्याष्टकमग्रतः । स्थापयेद्धृतनिष्पावकुसुम्भक्षीरजीरकम् ॥ ६०.२७ ॥ रसराजं च लवणं कुस्तुम्बुरु तथाष्टकम् । दत्तं सौभाग्यमित्यस्मात्सौभाग्याष्टकमित्यतः ॥ ६०.२८ ॥ एवं निवेद्य तत्सर्वमग्रतः शिवयोः पुनः । रात्रौ शृङ्गोदकं प्राश्य तद्वद्भूमावरिंदम ॥ ६०.२९ ॥ पुनः प्रभाते तु तथा कृतस्नानजपः शुचिः । संपूज्य द्विजदाम्पत्यं वस्त्रमाल्यविभूषणैः ॥ ६०.३० ॥ सौभाग्याष्टकसंयुक्तं सुवर्णचरणद्वयम् । प्रीयतामत्र ललिता ब्राह्मणाय निवेदयेत् ॥ ६०.३१ ॥ एवं संवत्सरं यावत्तृतीयायां सदा मनो । कर्तव्यं विधिवद्भक्त्या सर्वसौभाग्यमीप्सुभिः ॥ ६०.३२ ॥ प्राशने दानमन्त्रे च विशेषोऽयं निबोध मे । शृङ्गोदकं चैत्रमासे वैशाखे गोमयं पुनः ॥ ६०.३३ ॥ ज्येष्ठे मन्दारकुसुमं बिल्वपत्त्रं शुचौ स्मृतम् । श्रावणे दधि संप्राश्यं नभस्ये च कुशोदकम् ॥ ६०.३४ ॥ क्षीरमाश्वयुजे मासि कार्त्तिके पृषदाज्यकम् । मार्गे मासे तु गोमूत्रं पौषे संप्राशयेद्घृतम् ॥ ६०.३५ ॥ माघे कृष्णतिलांस्तद्वत्पञ्चगव्यं च फाल्गुने । ललिता विजया भद्रा भवानी कुमुदा शिवा ॥ ६०.३६ ॥ वासुदेवी तथा गौरी मङ्गला कमला सती । उमा च दानकाले तु प्रीयतामिति कीर्तयेत् ॥ ६०.३७ ॥ मल्लिकाशोककमलं कदम्बोत्पलमालतीः । कुब्जकं करवीरं च बाणमम्लानकुङ्कुमम् ॥ ६०.३८ ॥ सिन्धुवारं च सर्वेषु मासेषु क्रमशः स्मृतम् । जपाकुसुम्भकुसुमं मालती शतपत्त्रिका ॥ ६०.३९ ॥ यथालाभं प्रशस्तानि करवीरं च सर्वदा । एवं संवत्सरं यावदुपोष्य विधिवन्नरः ॥ ६०.४० ॥ स्त्री भक्ता वा कुमारी वा शिवमभ्यर्च्य भक्तितः । व्रतान्ते शयनं दद्यात्सर्वोपस्करसंयुतम् ॥ ६०.४१ ॥ उमामहेश्वरं हैमं वृषभं च गवा सह । स्थापयित्वाथ शयने ब्राह्मणाय निवेदयेत् ॥ ६०.४२ ॥ अन्यान्यपि यथाशक्ति मिथुनान्यम्बरादिभिः । धान्यालंकारगोदानैरभ्यर्चेद्धनसंचयैः । वित्तशाठ्येन रहितः पूजयेद्गतविस्मयः ॥ ६०.४३ ॥ एवं करोति यः सम्यक्सौभाग्यशयनव्रतम् । सर्वान्कामानवाप्नोति पदमत्यन्तमश्नुते । फलस्यैकस्य त्यागेन व्रतमेतत्समाचरेत् ॥ ६०.४४ ॥ य इच्छन्कीर्तिमाप्नोति प्रतिमासं नराधिप । सौभाग्यारोग्यरूपायुर्वस्त्रालंकारभूषणैः । न वियुक्तो भवेद्राजन्नवार्बुदशतत्रयम् ॥ ६०.४५ ॥ यस्तु द्वादश वर्षाणि सौभाग्यशयनव्रतम् । करोति सप्त चाष्टौ वा श्रीकण्ठभवनेऽमरैः । पूज्यमानो वसेत्सम्यग्यावत्कल्पायुतत्रयम् ॥ ६०.४६ ॥ नारी वा कुरुते वापि कुमारी वा नरेश्वर । सापि तत्फलमाप्नोति देव्यनुग्रहलालिता ॥ ६०.४७ ॥ शृणुयादपि यश्चैव प्रदद्यादथवा मतिम् । सोऽपि विद्याधरो भूत्वा स्वर्गलोके चिरं वसेत् ॥ ६०.४८ ॥ इदमिह मदनेन पूर्वमिष्टं शतधनुषा कृतवीर्यसूनुना च । कृतमथ वरुणेन नन्दिना वा किमु जननाथ ततो यदुद्भवः स्यात् ॥ ६०.४९ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ६१ *नारद उवाच भूर्लोकोऽथ भुवर्लोकः स्वर्लोकोऽथ महर्जनः । तपः सत्यं च सप्तैते देवलोकाः प्रकीर्तिताः ॥ ६१.१ ॥ पर्यायेण तु सर्वेषामाधिपत्यं कथं भवेत् । इह लोके शुभं रूपमायुः सौभाग्यमेव च । लक्ष्मीश्च विपुला नाथ कथं स्यात्पुरसूदन ॥ ६१.२ ॥ *महेश्वर उवाच पुरा हुताशनः सार्धं मारुतेन महीतले । आदिष्टः पुरुहूतेन विनाशाय सुरद्विषाम् ॥ ६१.३ ॥ निर्दग्धेषु ततस्तेन दानवेषु सहस्रशः । तारकः कमलाक्षश्च कालदंष्ट्रः परावसुः । विरोचनश्च संग्रामादपलायंस्तपोधन ॥ ६१.४ ॥ अम्भः सामुद्रमाविश्य संनिवेशमकुर्वत । अशक्या इति तेऽप्यग्निमारुताभ्यामुपेक्षिताः ॥ ६१.५ ॥ ततः प्रभृति ते देवान्मनुष्यान्सह जङ्गमान् । संपीड्य च मुनीन्सर्वान् प्रविशन्ति पुनर्जलम् ॥ ६१.६ ॥ एवं वर्षसहस्राणि वीराः पञ्च च सप्त च । जलदुर्गबलाद्ब्रह्मन् पीडयन्ति जगत्त्रयम् ॥ ६१.७ ॥ ततः परमथो वह्निमारुतावमराधिपः । आदिदेश चिरादम्बुनिधिरेष विशोष्यताम् ॥ ६१.८ ॥ यस्मादस्मद्द्विषामेष शरणं वरुणालयः । तस्माद्भवद्भ्यामद्यैव क्षयमेष प्रणीयताम् ॥ ६१.९ ॥ तावूचतुस्ततः शक्रमुभौ शम्बरसूदनम् । अधर्म एष देवेन्द्र सागरस्य विनाशनम् ॥ ६१.१० ॥ यस्माज्जीवनिकायस्य महतः संक्षयो भवेत् । तस्मान्न पापमद्यावां करवाव पुरंदर ॥ ६१.११ ॥ अस्य योजनमात्रेऽपि जीवकोटिशतानि च । निवसन्ति सुरश्रेष्ठ स कथं नाशमर्हति ॥ ६१.१२ ॥ एवमुक्तः सुरेन्द्रस्तु कोपात्संरक्तलोचनः । उवाचेदं वचो रोषान्निर्दहन्निव पावकम् ॥ ६१.१३ ॥ न धर्माधर्मसंयोगं प्राप्नुवन्त्यमराः क्वचित् । भवतोस्तु विशेषेण माहात्म्यं चाधितिष्ठतोः ॥ ६१.१४ ॥ मदाज्ञालङ्घनं यस्मान्मारुतेन समं त्वया । मुनिव्रतमहिंसादि परिगृह्य त्वया कृतम् । धर्मार्थशास्त्ररहितं शत्रुं प्रति विभावसो ॥ ६१.१५ ॥ तस्मादेकेन वपुषा मुनिरूपेण मानुषे । मारुतेन समं लोके तव जन्म भविष्यति ॥ ६१.१६ ॥ यदा च मानुषत्वेऽपि त्वयागस्त्येन शोषितः । भविष्यत्युदधिर्वह्ने तदा देवत्वमाप्स्यसि ॥ ६१.१७ ॥ इतीन्द्रशापात्पतितौ तत्क्षणात्तौ महीतले । अवाप्तावेकदेहेन कुम्भाज्जन्म तपोधन ॥ ६१.१८ ॥ मित्रावरुणयोर्वीर्याद्वसिष्ठस्यानुजोऽभवत् । अगस्त्य इत्युग्रतपाः संबभूव पुनर्मुनिः ॥ ६१.१९ ॥ *नारद उवाच सम्भूतः स कथं भ्राता वसिष्ठस्याभवन्मुनिः । कथं च मित्रावरुणौ पितरावस्य तौ स्मृतौ । जन्म कुम्भादगस्त्यस्य कथं स्यात्पुरसूदन ॥ ६१.२० ॥ *ईश्वर उवाच पुरा पुराणपुरुषः कदाचिद्गन्धमादने । भूत्वा धर्मसुतो विष्णुश्चचार विपुलं तपः ॥ ६१.२१ ॥ तपसा तस्य भीतेन विघ्नार्थं प्रेषितावुभौ । शक्रेण माधवानङ्गावप्सरोगणसंयुतौ ॥ ६१.२२ ॥ यदा न गीतवाद्येन नाङ्गरागादिना हरिः । न काममाधवाभ्यां च विषयान्प्रति चुक्षुभे ॥ ६१.२३ ॥ तदा काममधुस्त्रीणां विषादमगमद्गणः । संक्षोभाय ततस्तेषां स्वोरुदेशान्नराग्रजः । नारीमुत्पादयामास त्रैलोक्यजनमोहिनीम् ॥ ६१.२४ ॥ संक्षुब्धास्तु तया देवास्तौ तु देववरावुभौ । अप्सरोभिः समक्षं हि देवानामब्रवीद्धरिः ॥ ६१.२५ ॥ अप्सरा इति सामान्या देवानामब्रवीद्धरिः । उर्वशीति च नाम्नेयं लोके ख्यातिं गमिष्यति ॥ ६१.२६ ॥ ततः कामयमानेन मित्रेणाहूय सोर्वशी । उक्ता मां रमयस्वेति बाढमित्यब्रवीत्तु सा ॥ ६१.२७ ॥ गच्छन्ती चाम्बरं तद्वत्स्तोकमिन्दीवरेक्षणा । वरुणेन धृता पश्चाद्वरुणं नाभ्यनन्दत ॥ ६१.२८ ॥ मित्रेणाहं वृता पूर्वमद्य भार्या न ते विभो । उवाच वरुणश्चित्तं मयि संन्यस्य गम्यताम् ॥ ६१.२९ ॥ गतायां बाढमित्युक्त्वा मित्रः शापमदात्तदा । तस्यै मानुषलोके त्वं गच्छ सोमसुतात्मजम् ॥ ६१.३० ॥ भजस्वेति यतो वेश्या धर्म एष त्वया कृतः । जलकुम्भे ततो वीर्यं मित्रेण वरुणेन च । प्रक्षिप्तमथ संजातौ द्वावेव मुनिसत्तमौ ॥ ६१.३१ ॥ निमिर्नाम सह स्त्रीभिः पुरा द्यूतमदीव्यत । तत्रान्तरेऽभ्याजगाम वसिष्ठो ब्रह्मसम्भवः ॥ ६१.३२ ॥ तस्य पूजामकुर्वन्तं शशाप स मुनिर्नृपम् । विदेहस्त्वं भवस्वेति ततस्तेनाप्यसौ मुनिः ॥ ६१.३३ ॥ अन्योन्यशापाच्च तयोर्विगते इव चेतसी । जग्मतुः शापनाशाय ब्रह्माणं जगतः पतिम् ॥ ६१.३४ ॥ अथ ब्रह्मण आदेशाल्लोचनेष्ववसन्निमिः । निमेषाः स्युश्च लोकानां तद्विश्रामाय नारद ॥ ६१.३५ ॥ वसिष्ठोऽप्यभवत्तस्मिञ्जलकुम्भे च पूर्ववत् । ततः श्वेतश्चतुर्बाहुः साक्षसूत्रकमण्डलुः । अगस्त्य इति शान्तात्मा बभूव ऋषिसत्तमः ॥ ६१.३६ ॥ मलयस्यैकदेशे तु वैखानसविधानतः । सभार्यः संवृतो विप्रैस्तपश्चक्रे सुदुश्चरम् ॥ ६१.३७ ॥ ततः कालेन महता तारकादतिपीडितम् । जगद्वीक्ष्य स कोपेन पीतवान्वरुणालयम् ॥ ६१.३८ ॥ ततोऽस्य वरदाः सर्वे बभूवुः शंकरादयः । ब्रह्मा विष्णुश्च भगवान् वरदानाय जग्मतुः । वरं वृणीष्व भद्रं ते यदभीष्टं च वै मुने ॥ ६१.३९ ॥ *अगस्त्य उवाच यावद्ब्रह्मसहस्राणां पञ्चविंशतिकोटयः । वैमानिको भविष्यामि दक्षिणाचलवर्त्मनि ॥ ६१.४० ॥ मद्विमानोदये कुर्याद्यः कश्चित्पूजनं मम । स सप्तलोकाधिपतिः पर्यायेण भविष्यति ॥ ६१.४१ ॥ *ईश्वर उवाच एवमस्त्विति तेऽप्युक्त्वा जग्मुर्देवा यथागतम् । तस्मादर्घः प्रदातव्यो ह्यगस्त्यस्य सदा बुधैः ॥ ६१.४२ ॥ *नारद उवाच कथमर्घप्रदानं तु कर्तव्यं तस्य वै विभो । विधानं यदगस्त्यस्य पूजने तद्वदस्व मे ॥ ६१.४३ ॥ *ईश्वर उवाच प्रत्यूषसमये विद्वान् कुर्यादस्योदये निशि । स्नानं शुक्लतिलैस्तद्वच्छुक्लमाल्याम्बरो गृही ॥ ६१.४४ ॥ स्थापयेदव्रणं कुम्भं माल्यवस्त्रविभूषितम् । पञ्चरत्नसमायुक्तं घृतपात्रसमन्वितम् । नानाभक्ष्यफलैर्युक्तं ताम्रपात्रसमन्वितम् ॥ ६१.४५ ॥ अङ्गुष्ठमात्रं पुरुषं तथैव सौवर्णमत्यायतबाहुदण्डम् । चतुर्मुखं कुम्भमुखे निधाय धान्यानि सप्ताम्बरसंयुतानि ॥ ६१.४६ ॥ सकांस्यपात्राक्षतशुक्तियुक्तं मन्त्रेण दद्याद्द्विजपुंगवाय । उत्क्षिप्य लम्बोदरदीर्घबाहुमनन्यचेता यमदिङ्मुखः सन् ॥ ६१.४७ ॥ श्वेतां च दद्याद्यदि शक्तिरस्ति रौप्यैः खुरैर्हेममुखीं सवत्साम् । धेनुं नरः क्षीरवतीं प्रणम्य सवत्सघण्टाभरणां द्विजाय ॥ ६१.४८ ॥ आ सप्तरात्रोदयमेतदस्य दातव्यमेतत्सकलं नरेण । यावत्समाः सप्त दशाथवा स्युरथोर्ध्वमप्यत्र वदन्ति केचित् ॥ ६१.४९ ॥ काशपुष्पप्रतीकाश वह्निमारुतसम्भव । मित्रावरुणयोः पुत्र कुम्भयोने नमोऽस्तु ते ॥ ६१.५० ॥ विन्ध्यवृद्धिक्षयकर मेघतोयविषापह । रत्नवल्लभ देवेश लङ्कावासिन्नमोऽस्तु ते ॥ ६१.५१ ॥ वातापी भक्षितो येन समुद्रः शोषितः पुरा । लोपामुद्रापतिः श्रीमान् योऽसौ तस्मै नमो नमः ॥ ६१.५२ ॥ राजपुत्रि महाभागे ऋषिपत्नि वरानने । लोपामुद्रे नमस्तुभ्यमर्घो मे प्रतिगृह्यताम् । प्रत्यब्दं तु फलत्यागमेवं कुर्वन्न सीदति ॥ ६१.५३ ॥ होमं कृत्वा ततः पश्चाद्वर्जयेन्मानवः फलम् । अनेन विधिना यस्तु पुमानर्घ्यं निवेदयेत् ॥ ६१.५४ ॥ इमं लोकं स चाप्नोति रूपारोग्यसमन्वितः । द्वितीयेन भुवर्लोकं स्वर्गलोकं ततः परम् ॥ ६१.५५ ॥ सप्तैव लोकानाप्नोति सप्तार्घान् यः प्रयच्छति । यावदायुश्च यः कुर्यात्परं ब्रह्माधिगच्छति ॥ ६१.५६ ॥ इह पठति शृणोति वा य एतद्युगलमुनिप्रभवार्घ्यसम्प्रदानम् । मतिमपि च ददाति सोऽपि विष्णोर्भवनगतः परिपूज्यतेऽमरौघैः ॥ ६१.५७ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ६२ *मनुरुवाच सौभाग्यारोग्यफलदममुत्राक्षय्यकारकम् । भुक्तिमुक्तिप्रदं देव तन्मे ब्रूहि जनार्दन ॥ ६२.१ ॥ *मत्स्य उवाच यदुमायाः पुरा देव उवाच पुरसूदनः । कैलासशिखरासीनो देव्या पृष्टस्तदा किल ॥ ६२.२ ॥ कथासु सम्प्रवृत्तासु धर्म्यासु ललितासु च । तदिदानीं प्रवक्ष्यामि भुक्तिमुक्तिफलप्रदम् ॥ ६२.३ ॥ *ईश्वर उवाच शृणुष्वावहिता देवि तथैवानन्तपुण्यकृत् । नराणामथ नारीणामाराधनमनुत्तमम् ॥ ६२.४ ॥ नभस्ये वाथ वैशाखे पुण्यमार्गशिरस्य च । शुक्लपक्षे तृतीयायां सुस्नातो गौरसर्षपैः ॥ ६२.५ ॥ गोरोचनं सगोमूत्रमुष्णं गोशकृतं तथा । दधिचन्दनसम्मिश्रं ललाटे तिलकं न्यसेत् । सौभाग्यारोग्यदं यस्मात्सदा च ललिताप्रियम् ॥ ६२.६ ॥ प्रतिपक्षं तृतीयासु पुमानापीतवाससी । धारयेदथ रक्तानि नारी चेदथ संयता ॥ ६२.७ ॥ विधवा धातुरक्तानि कुमारी शुक्लवाससी । देवीं तु पञ्चगव्येन ततः क्षीरेण केवलम् । स्नापयेन्मधुना तद्वत्पुष्पगन्धोदकेन च ॥ ६२.८ ॥ पूजयेच्छुक्लपुष्पैश्च फलैर्नानाविधैरपि । धान्यकाजाजिलवणैर्गुडक्षीरघृतान्वितैः ॥ ६२.९ ॥ शुक्लाक्षततिलैरर्च्यां ततो देवीं सदार्चयेत् । पादाद्यभ्यर्चनं कुर्यात्प्रतिपक्षं वरानने ॥ ६२.१० ॥ वरदायै नमः पादौ तथा गुल्फौ नमः श्रियै । अशोकायै नमो जङ्घे पार्वत्यै जानुनी तथा ॥ ६२.११ ॥ ऊरू मङ्गलकारिण्यै वामदेव्यै तथा कटिम् । पद्मोदरायै जठरमुरः कामश्रियै नमः ॥ ६२.१२ ॥ करौ सौभाग्यदायिन्यै बाहू हरमुखश्रियै । मुखं दर्पणवासिन्यै स्मरदायै स्मितं नमः ॥ ६२.१३ ॥ गौर्यै नमस्तथा नासामुत्पलायै च लोचने । तुष्ट्यै ललाटमलकान् कात्यायन्यै शिरस्तथा ॥ ६२.१४ ॥ नमो गौर्यै नमो धिष्ण्यै नमः कान्त्यै नमः श्रियै । रम्भायै ललितायै च वासुदेव्यै नमो नमः ॥ ६२.१५ ॥ एवं सम्पूज्य विधिवदग्रतः पद्ममालिखेत् । पत्त्रैर्द्वादशभिर्युक्तं कुङ्कुमेन सकर्णिकम् ॥ ६२.१६ ॥ पूर्वेण विन्यसेद्गौरीमपर्णां च ततः परम् । भवानीं दक्षिणे तद्वद्रुद्राणीं च ततः परम् ॥ ६२.१७ ॥ विन्यसेत्पश्चिमे सौम्यां सदा मदनवासिनीम् । वायव्ये पाटलामुग्रामन्तरेण ततोऽप्युमाम् ॥ ६२.१८ ॥ मध्ये यथास्वं मांसाङ्गां मङ्गलां कुमुदां सतीम् । रुद्रं च मध्ये संस्थाप्य ललितां कर्णिकोपरि । कुसुमैरक्षतैर्वार्भिर्नमस्कारेण विन्यसेत् ॥ ६२.१९ ॥ गीतमङ्गलनिर्घोषान् कारयित्वा सुवासिनीः । पूजयेद्रक्तवासोभी रक्तमाल्यानुलेपनैः । सिन्दूरं स्नानचूर्णं च तासां शिरसि पातयेत् ॥ ६२.२० ॥ सिन्दूरकुङ्कुमस्नानमतीवेष्टतमं यतः । तथोपदेष्टारमपि पूजयेद्यत्नतो गुरुम् । न पूज्यते गुरुर्यत्र सर्वास्तत्राफलाः क्रियाः ॥ ६२.२१ ॥ नभस्ये पूजयेद्गौरीमुत्पलैरसितैः सदा । बन्धुजीवैराश्वयुजे कार्त्तिके शतपत्त्रकैः ॥ ६२.२२ ॥ जातीपुष्पैर्मार्गशीर्षे पौषे पीतैः कुरण्टकैः । कुन्दकुङ्कुमपुष्पैस्तु देवीं माघे तु पूजयेत् । सिन्दुवारेण जात्या वा फाल्गुनेऽप्यर्चयेदुमाम् ॥ ६२.२३ ॥ चैत्रे तु मल्लिकाशोकैर्वैशाखे गन्धपाटलैः । ज्येष्ठे कमलमन्दारैराषाढे च नवाम्बुजैः । कदम्बैरथ मालत्या श्रावणे पूजयेत्सदा ॥ ६२.२४ ॥ गोमूत्रं गोमयं क्षीरं दधि सर्पिः कुशोदकम् । बिल्वपत्त्रार्कपुष्पं च यवान्गोशृङ्गवारि च ॥ ६२.२५ ॥ पञ्चगव्यं च बिल्वं च प्राशयेत्क्रमशस्तदा । एतद्भाद्रपदाद्यं तु प्राशनं समुदाहृतम् ॥ ६२.२६ ॥ प्रतिपक्षं च मिथुनं तृतीयायां वरानने । पूजयित्वार्चयेद्भक्त्या वस्त्रमाल्यानुलेपनैः ॥ ६२.२७ ॥ पुंसः पीताम्बरे दद्यात्स्त्रियै कौसुम्भवाससी । निष्पावाजाजिलवणमिक्षुदण्डगुडान्वितम् । तस्यै दद्यात्फलं पुष्पं सुवर्णोत्पलसंयुतम् ॥ ६२.२८ ॥ यथा न देवि देवेशस्त्वां परित्यज्य गच्छति । तथा मामुद्धराशेषदुःखसंसारसागरात् ॥ ६२.२९ ॥ कुमुदा विमलानन्ता भवानी च सुधा शिवा । ललिता कमला गौरी सती रम्भाथ पार्वती ॥ ६२.३० ॥ नभस्यादिषु मासेषु प्रीयतामित्युदीरयेत् । व्रतान्ते शयनं दद्यात्सुवर्णकमलान्वितम् ॥ ६२.३१ ॥ मिथुनानि चतुर्विंशद्दश द्वो च समर्चयेत् । अष्टौ षड्वाप्यथ पुनश्चानुमासं समर्चयेत् ॥ ६२.३२ ॥ पूर्वं दत्त्वा तु गुरवे शेषानप्यर्चयेद्बुधः । उक्तानन्ततृतीयैषा सदानन्तफलप्रदा ॥ ६२.३३ ॥ सर्वपापहरां देवि सौभाग्यारोग्यवर्धिनीम् । न चैनां वित्तशाठ्येन कदाचिदपि लङ्घयेत् । नरो वा यदि वा नारी वित्तशाठ्यात्पतत्यधः ॥ ६२.३४ ॥ गर्भिणी सूतिका नक्तं कुमारी वाथ रोगिणी । यद्यशुद्धा तदान्येन वारयेत्प्रयता स्वयम् ॥ ६२.३५ ॥ इमामनन्तफलदां यस्तृतीयां समाचरेत् । कल्पकोटिशतं साग्रं शिवलोके महीयते ॥ ६२.३६ ॥ वित्तहीनोऽपि कुरुते वर्षत्रयमुपोषणैः । पुष्पमन्त्रविधानेन सोऽपि तत्फलमाप्नुयात् ॥ ६२.३७ ॥ नारी वा कुरुते या तु कुमारी विधवाथवा । सापि तत्फलमाप्नोति गौर्यनुग्रहलालिता ॥ ६२.३८ ॥ इति पठति शृणोति वा य इत्थं गिरितनयाव्रतमिन्द्रवाससंस्थः । मतिमपि च ददाति सोऽपि देवैरमरवधूजनकिंनरैश्च पूज्यः ॥ ६२.३९ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ६३ *ईश्वर उवाच अथान्यामपि वक्ष्यामि तृतीयां पापनाशिनीम् । रसकल्याणिनीमेतां पुराकल्पविदो विदुः ॥ ६३.१ ॥ माघमासे तु सम्प्राप्ते तृतीयां शुक्लपक्षतः । प्रातर्गव्येन पयसा तिलैः स्नानं समाचरेत् ॥ ६३.२ ॥ स्नापयेन्मधुना देवीं तथैवेक्षुरसेन च । गन्धोदकेन तु पुनर्लेपयेत्कुङ्कुमेन तु । दक्षिणाङ्गानि सम्पूज्य ततो वामानि पूजयेत् ॥ ६३.३ ॥ ललितायै नमो देव्याः पादौ गुल्फौ ततोऽर्चयेत् । जङ्घां जानुं तथा शान्त्यै तथैवोरुं श्रियै नमः ॥ ६३.४ ॥ मदालसायै तु कटिममलायै तथोदरम् । स्तनौ मदनवासिन्यै कुमुदायै च कन्दराम् ॥ ६३.५ ॥ भुजं भुजाग्रं माधव्यै कमलायै मुखस्मिते । भूललाटं च रुद्राण्यै शंकरायै तथालकान् ॥ ६३.६ ॥ मुकुटं विश्ववासिन्यै शिरः कान्त्यै तथार्चयेत् । मदनायै ललाटं तु मोहनायै पुनर्भ्रुवौ ॥ ६३.७ ॥ नेत्रे चन्द्रार्धधारिण्यै तुष्ट्यै च वदनं पुनः । उत्कण्ठिन्यै नमः कण्ठममृतायै नमः स्तनौ ॥ ६३.८ ॥ रम्भायै वामकुक्षिं च विशोकायै नमः कटिम् । हृदयं मन्मथाधिष्ण्यै पाटलायै तथोदरम् ॥ ६३.९ ॥ कटिं सुरतवासिन्यै तथोरुं चम्पकप्रिये । जानुजङ्घे नमो गौर्यै गायत्र्यै घुटिके नमः ॥ ६३.१० ॥ धराधरायै पादौ तु विश्वकायै नमः शिरः । नमो भवान्यै कामिन्यै कामदेव्यै जगत्प्रिये ॥ ६३.११ ॥ आनन्दायै सुनन्दायै सुभद्रायै नमो नमः । एवं सम्पूज्य विधिवद्द्विजदाम्पत्यमर्चयेत् । भोजयित्वान्नपानेन मधुरेण विमत्सरः ॥ ६३.१२ ॥ जलपूरितं तथा कुम्भं शुक्लाम्बरयुगद्वयम् । दत्त्वा सुवर्णकमलं गन्धमाल्यैः समर्चयेत् ॥ ६३.१३ ॥ प्रीयतामत्र कुमुदा गृह्णीयाल्लवणव्रतम् । अनेन विधिना देवी मासि मासि सदार्चयेत् ॥ ६३.१४ ॥ लवणं वर्जयेन्माघे फाल्गुने च गुडं पुनः । तैलं राजिं तथा चैत्रे वर्ज्यं च मधु माधवे ॥ ६३.१५ ॥ पानकं ज्येष्ठमासे तु आषाढे चाथ जीरकम् । श्रावणे वर्जयेत्क्षीरं दधि भाद्रपदे तथा ॥ ६३.१६ ॥ घृतमाश्वयुजे तद्वदूर्जे वर्ज्यं च माक्षिकम् । धान्यकं मार्गशीर्षे तु पौषे वर्ज्या च शर्करा ॥ ६३.१७ ॥ व्रतान्ते करकं पूर्णमेतेषां मासि मासि च । दद्याद्द्विकालवेलायां पूर्णपात्रेण संयुतम् ॥ ६३.१८ ॥ लड्डुकाञ्छ्वेतवर्णांश्च संयावमथ पूरिकाः । घारिकानप्यपूपांश्च पिष्टापूपांश्च मण्डकान् ॥ ६३.१९ ॥ क्षीरं शाकं च दध्यन्नमिण्डर्योऽशोकवर्तिकाः । माघादिक्रमशो दद्यादेतानि करकोपरि ॥ ६३.२० ॥ कुमुदा माधवी गौरी रम्भा भद्रा जया शिवा । उमा रतिः सती तद्वन्मङ्गला रतिलालसा ॥ ६३.२१ ॥ क्रमान्माघादि सर्वत्र प्रीयतामिति कीर्तयेत् । सर्वत्र पञ्चगव्येन प्राशनं समुदाहृतम् । उपवासी भवेन्नित्यमशक्ते नक्तमिष्यते ॥ ६३.२२ ॥ पुनर्माघे तु सम्प्राप्ते शर्करां करकोपरि । कृत्वा तु काञ्चनीं गौरीं पञ्चरत्नसमन्विताम् ॥ ६३.२३ ॥ हैमीमङ्गुष्ठमात्रां च साक्षसूत्रकमण्डलुम् । चतुर्भुजामिन्दुयुतां सितनेत्रपटावृताम् ॥ ६३.२४ ॥ तद्वद्गोमिथुनं शुक्लं सुवर्णास्यं सिताम्बरम् । सवस्त्रभाजनं दद्याद्भवानी प्रीयतामिति ॥ ६३.२५ ॥ अनेन विधिना यस्तु रसकल्याणिनीव्रतम् । कुर्यात्स सर्वपापेभ्यस्तत्क्षणादेव मुच्यते ॥ ६३.२६ ॥ नवार्बुदसहस्रं तु न दुःखी जायते नरः । सुवर्णकमलं गौरि मासि मासि ददन्नरः । अग्निष्टोमसहस्रस्य यत्फलं तदवाप्नुयात् ॥ ६३.२७ ॥ नारी वा कुरुते या तु कुमारी वा वरानने । विधवा या तथा नारी सापि तत्फलमाप्नुयात् । सौभाग्यारोग्यसम्पन्ना गौरीलोके महीयते ॥ ६३.२८ ॥ इति पठति शृणोति श्रावयेद्यः प्रसङ्गात्कलिकलुषविमुक्तः पार्वतीलोकमेति । मतिमपि च नराणां यो ददाति प्रियार्थं विबुधपतिविमाने नायकः स्यादमोघः ॥ ६३.२९ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ६४ *ईश्वर उवाच तथैवान्यां प्रवक्ष्यामि तृतीयां पापनाशिनीम् । नाम्ना च लोके विख्यातामार्द्रानन्दकरीमिमाम् ॥ ६४.१ ॥ यदा शुक्लतृतीयायामाषाढर्क्षं भवेत्क्वचित् । ब्रह्मर्क्षं वा मृगर्क्षं वा हस्तो मूलमथापि वा । दर्भगन्धोदकैः स्नानं तदा सम्यक्समाचरेत् ॥ ६४.२ ॥ शुक्लमाल्याम्बरधरः शुक्लगन्धानुलेपनः । भवानीमर्चयेद्भक्त्या शुक्लपुष्पैः सुगन्धिभिः । महादेवेन सहितामुपविष्टां महासने ॥ ६४.३ ॥ वासुदेव्यै नमः पादौ शंकराय नमो हरम् । जङ्घे शोकविनाशिन्यै आनन्दाय नमः प्रभो ॥ ६४.४ ॥ रम्भायै पूजयेदूरू शिवाय च पिनाकिनः । अदित्यै च कटिं देव्याः शूलिनः शूलपाणये ॥ ६४.५ ॥ माधव्यै च तथा नाभिमथ शम्भोर्भवाय च । स्तनावानन्दकारिण्यै शंकरस्येन्दुधारिणे ॥ ६४.६ ॥ उत्कण्ठिन्यै नमः कण्ठं नीलकण्ठाय वै हरम् । करावुत्पलधारिण्यै रुद्राय च जगत्पते । बाहू च परिरम्भिण्यै त्रिशूलाय हरस्य च ॥ ६४.७ ॥ देव्या मुखं विलासिन्यै वृषेशाय पुनर्विभोः । स्मितं सस्मेरलीलायै विश्ववक्त्राय वै विभो ॥ ६४.८ ॥ नेत्रे मदनवासिन्यै विश्वधाम्ने त्रिशूलिनः । भ्रुवौ नृत्यप्रियायै तु ताण्डवेशाय शूलिनः ॥ ६४.९ ॥ देव्या ललाटमिन्द्राण्यै हव्यवाहाय वै विभोः । स्वाहायै मुकुटं देव्या विभोर्गङ्गाधराय वै ॥ ६४.१० ॥ विश्वकायौ विश्वमुखौ विश्वपादकरौ शिवौ । प्रसन्नवदनौ वन्दे पार्वतीपरमेश्वरौ ॥ ६४.११ ॥ एवं सम्पूज्य विधिवदग्रतः शिवयोः पुनः । पद्मोत्पलानि रजसा नानावर्णेन कारयेत् ॥ ६४.१२ ॥ शङ्खचक्रे सकटके स्वस्तिकाङ्कुशचामरान् । यावन्तः पांसवस्तत्र रजसः पतिता भुवि । तावद्वर्षसहस्राणि शिवलोके महीयते ॥ ६४.१३ ॥ चत्वारि घृतपात्राणि सहिरण्यानि शक्तितः । दत्त्वा द्विजाय करकमुदकान्नसमन्वितम् । प्रतिपक्षं चतुर्मासं यावदेतन्निवेदयेत् ॥ ६४.१४ ॥ ततस्तु चतुरो मासान् पूर्ववत्करकोपरि । चत्वारि सक्तुपात्राणि तिलपात्राण्यतः परम् ॥ ६४.१५ ॥ गन्धोदकं पुष्पवारि चन्दनं कुङ्कुमोदकम् । अपक्वं दधि दुग्धं च गोशृङ्गोदकमेव च ॥ ६४.१६ ॥ पिष्टोदकं तथा वारि कुष्ठचूर्णान्वितं पुनः । उशीरसलिलं तद्वद्यवचूर्णोदकं पुनः ॥ ६४.१७ ॥ तिलोदकं च संप्राश्य स्वपेन्मार्गशिरादिषु । मासेषु पक्षद्वितयं प्राशनं समुदाहृतम् ॥ ६४.१८ ॥ सर्वत्र शुक्लपुष्पाणि प्रशस्तानि सदार्चने । दानकाले च सर्वत्र मन्त्रमेतमुदीरयेत् ॥ ६४.१९ ॥ गौरी मे प्रीयतां नित्यमघनाशाय मङ्गला । सौभाग्यायास्तु ललिता भवानी सर्वसिद्धये ॥ ६४.२० ॥ संवत्सरान्ते लवणं गुडकुम्भं च सर्जिकाम् । चन्दनं नेत्रपट्टं च सहिरण्याम्बुजेन तु ॥ ६४.२१ ॥ उमामहेश्वरं हैमं तद्वदिक्षुफलैर्युतम् । सतूलावरणां शय्यां सविश्रामां निवेदयेत् । सपत्नीकाय विप्राय गौरी मे प्रीयतामिति ॥ ६४.२२ ॥ आर्द्रानन्दकरी नाम्ना तृतीयैषा सनातनी । यामुपोष्य नरो याति शम्भोर्यत्परमं पदम् ॥ ६४.२३ ॥ इह लोके सदानन्दमाप्नोति धनसम्पदः । आयुरारोग्यसम्पत्त्या न कश्चिच्छोकमाप्नुयात् ॥ ६४.२४ ॥ नारी वा कुरुते या तु कुमारी विधवा च या । सापि तत्फलमाप्नोति देव्यनुग्रहलालिता ॥ ६४.२५ ॥ प्रतिपक्षमुपोष्यैवं मन्त्रार्चनविधानवित् । रुद्राणीलोकमभ्येति पुनरावृत्तिदुर्लभम् ॥ ६४.२६ ॥ य इदं शृणुयान्नित्यं श्रावयेद्वापि मानवः । शक्रलोके स गन्धर्वैः पूज्यतेऽपि युगत्रयम् ॥ ६४.२७ ॥ आनन्ददां सकलदुःखहरां तृतीयां या स्त्री करोत्यविधवा विधवाथ वापि । सा स्वे गृहे सुखशतान्यनुभूय भूयो गौरीपदं सदयिता दयिता प्रयाति ॥ ६४.२८ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ६५ *ईश्वर उवाच अथान्यामपि वक्ष्यामि तृतीयां सर्वकामदाम् । यस्यां दत्तं हुतं जप्तं सर्वं भवति चाक्षयम् ॥ ६५.१ ॥ वैशाखशुक्लपक्षे तु तृतीया यैरुपोषिता । अक्षयं फलमाप्नोति सर्वस्य सुकृतस्य च ॥ ६५.२ ॥ सा तथा कृत्तिकोपेता विशेषेण सुपूजिता । तत्र दत्तं हुतं जप्तं सर्वमक्षयमुच्यते ॥ ६५.३ ॥ अक्षया संततिस्तस्यास्तस्यां सुकृतमक्षयम् । अक्षतैः पूज्यते विष्णुस्तेन साप्यक्षया स्मृता । अक्षतैस्तु नराः स्नाता विष्णोर्दत्त्वा तथाक्षतान् ॥ ६५.४ ॥ विप्रेषु दत्त्वा तानेव तथा सक्तून् सुसंकृतान् । यथान्नभुङ्महाभागः फलमक्षय्यमश्नुते ॥ ६५.५ ॥ एकामप्युक्तवत्कृत्वा तृतीयां विधिवन्नरः । एतासामपि सर्वासां तृतीयानां फलं भवेत् ॥ ६५.६ ॥ तृतीयायां समभ्यर्च्य सोपवासो जनार्दनम् । राजसूयफलं प्राप्य गतिमग्र्यां च विन्दति ॥ ६५.७ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ६६ *मनुरुवाच मधुरा भारती केन व्रतेन मधुसूदन । तथैव जनसौभाग्यमतिविद्यासु कौशलम् ॥ ६६.१ ॥ अभेदश्चापि दम्पत्योस्तथा बन्धुजनेन च । आयुश्च विपुलं पुंसां तन्मे कथय माधव ॥ ६६.२ ॥ *मत्स्य उवाच सम्यक्पृष्टं त्वया राजञ्छृणु सारस्वतं व्रतम् । यस्य संकीर्तनादेव तुष्यतीह सरस्वती ॥ ६६.३ ॥ यो यद्भक्तः पुमान्कुर्यादेतद्व्रतमनुत्तमम् । तद्वासरादौ सम्पूज्य विप्रानेतान्समाचरेत् ॥ ६६.४ ॥ अथवादित्यवारेण ग्रहताराबलेन च । पायसं भोजयेद्विप्रान् कृत्वा ब्राह्मणवाचनम् ॥ ६६.५ ॥ शुक्लवस्त्राणि दत्त्वा च सहिरण्यानि शक्तितः । गायत्रीं पूजयेद्भक्त्या शुक्लमाल्यानुलेपनैः ॥ ६६.६ ॥ यथा न देवि भगवान् ब्रह्मलोके पितामहः । त्वां परित्यज्य संतिष्ठेत्तथा भव वरप्रदा ॥ ६६.७ ॥ वेदाः शास्त्राणि सर्वाणि गीतनृत्यादिकं च यत् । न विहीनं त्वया देवि तथा मे सन्तु सिद्धयः ॥ ६६.८ ॥ लक्ष्मीर्मेधा धरा पुष्टिर्गौरी तुष्टिः प्रभा मतिः । एताभिः पाहि चाष्टाभिस्तनुभिर्मां सरस्वति ॥ ६६.९ ॥ एवं सम्पूज्य गायत्रीं वीणाक्षमणिधारिणीम् । शुक्लपुष्पाक्षतैर्भक्त्या सकमण्डलुपुस्तकाम् । मौनव्रतेन भुञ्जीत सायं प्रातस्तु धर्मवित् ॥ ६६.१० ॥ पञ्चम्यां प्रतिपक्षं च पूजयेद्ब्रह्मवासिनीम् । तथैव तण्डुलप्रस्थं घृतपात्रेण संयुतम् । क्षीरं दद्याद्धिरण्यं च गायत्री प्रीयतामिति ॥ ६६.११ ॥ संध्यायां च तथा मौनमेतत्कुर्वन्समाचरेत् । नान्तरा भोजनं कुर्याद्यावन्मासास्त्रयोदश ॥ ६६.१२ ॥ समाप्ते तु व्रते कुर्याद्भोजनं शुक्लतण्डुलैः । पूर्वं सवस्त्रयुग्मं च दद्याद्विप्राय भोजनम् ॥ ६६.१३ ॥ देव्या वितानं घण्टां च सितनेत्रे पयस्विनीम् । चन्दनं वस्त्रयुग्मं च दद्याच्च शिखरं पुनः ॥ ६६.१४ ॥ तथोपदेष्टारमपि भक्त्या सम्पूजयेद्गुरुम् । वित्तशाठ्येन रहितो वस्त्रमाल्यानुलेपनैः ॥ ६६.१५ ॥ अनेन विधिना यस्तु कुर्यात्सारस्वतं व्रतम् । विद्यावानर्थसंयुक्तो रक्तकण्ठश्च जायते ॥ ६६.१६ ॥ सरस्वत्याः प्रसादेन ब्रह्मलोके महीयते । नारी वा कुरुते या तु सापि तत्फलगामिनी ॥ ६६.१७ ॥ ब्रह्मलोके वसेद्राजन् यावत्कल्पायुतत्रयम् ॥ ६६.१८ ॥ सारस्वतं व्रतं यस्तु शृणुयादपि यः पठेत् । विद्याधरपुरे सोऽपि वसेत्कल्पायुतत्रयम् ॥ ६६.१९ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ६७ चन्द्रादित्योपरागे तु यत्स्नानमभिधीयते । तदहं श्रोतुमिच्छामि द्रव्यमन्त्रविधानवित् ॥ ६७.१ ॥ *मत्स्य उवाच यस्य राशिं समासाद्य भवेद्ग्रहणसम्प्लवः । तस्य स्नानं प्रवक्ष्यामि मन्त्रौषधविधानतः ॥ ६७.२ ॥ चन्द्रोपरागं सम्प्राप्य कृत्वा ब्राह्मणवाचनम् । सम्पूज्य चतुरो विप्राञ्शुक्लमाल्यानुलेपनैः ॥ ६७.३ ॥ पूर्वमेवोपरागस्य समासाद्यौषधादिकम् । स्थापयेच्चतुरः कुम्भानव्रणान्सागरानिति ॥ ६७.४ ॥ गजाश्वरथ्यावल्मीकसंगमाद्ध्रदगोकुलात् । राजद्वारप्रदेशाच्च मृदमानीय चाक्षिपेत् ॥ ६७.५ ॥ पञ्चगव्यं च कुम्भेषु शुद्धमुक्ताफलानि च । रोचनां पद्मशङ्खौ च पञ्चरत्नसमन्वितम् ॥ ६७.६ ॥ स्फटिकं चन्दनं श्वेतं तीर्थवारि ससर्षपम् । राजदन्तं सकुमुदं तथैवोशीरगुग्गुलम् । एतत्सर्वं विनिक्षिप्य कुम्भेष्वावाहयेत्सुरान् ॥ ६७.७ ॥ सर्वे समुद्राः सरितस्तीर्थानि जलदा नदाः । आयान्तु यजमानस्य दुरितक्षयकारकाः ॥ ६७.८ ॥ योऽसौ वज्रधरो देव आदित्यानां प्रभुर्मतः । सहस्रनयनश्चेन्द्रो ग्रहपीडां व्यपोहतु ॥ ६७.९ ॥ मुखं यः सर्वदेवानां सप्तार्चिरमितद्युतिः । चन्द्रोपरागसम्भूतामग्निः पीडां व्यपोहतु ॥ ६७.१० ॥ यः कर्मसाक्षी भूतानां धर्मो महिषवाहनः । यमश्चन्द्रोपरागोत्थां मम पीडां व्यपोहतु ॥ ६७.११ ॥ रक्षोगणाधिपः साक्षात्प्रलयानलसंनिभः । खड्गव्यग्रोऽतिभीमश्च रक्षःपीडां व्यपोहतु ॥ ६७.१२ ॥ नागपाशधरो देवः साक्षान्मकरवाहनः । स जलाधिपतिश्चन्द्रग्रहपीडां व्यपोहतु ॥ ६७.१३ ॥ प्राणरूपेण यो लोकान् पाति कृष्णमृगप्रियः । वायुश्चन्द्रोपरागोत्थां पीडामत्र व्यपोहतु ॥ ६७.१४ ॥ योऽसौ निधिपतिर्देवः खड्गशूलगदाधरः । चन्द्रोपरागकलुषं धनदो मे व्यपोहतु ॥ ६७.१५ ॥ योऽसाविन्दुधरो देवः पिनाकी वृषवाहनः । चन्द्रोपरागजां पीडां विनाशयतु शंकरः ॥ ६७.१६ ॥ त्रैलोक्ये यानि भूतानि स्थावराणि चराणि च । ब्रह्मविष्ण्वर्कयुक्तानि तानि पापं दहन्तु वै ॥ ६७.१७ ॥ एवमामन्त्र्य तैः कुम्भैरभिषिक्तो गुणान्वितैः । ऋग्यजुःसाममन्त्रैश्च शुक्लमाल्यानुलेपनैः । पूजयेद्वस्त्रगोदानैर्ब्राह्मणानिष्टदेवताः ॥ ६७.१८ ॥ एतानेव ततो मन्त्रान् विलिखेत्करकान्वितान् । वस्त्रपट्टेऽथवा पद्मे पञ्चरत्नसमन्वितान् ॥ ६७.१९ ॥ यजमानस्य शिरसि निदध्युस्ते द्विजोत्तमाः । ततोऽतिवाहयेद्वेलामुपरागानुगामिनीम् ॥ ६७.२० ॥ प्राङ्मुखः पूजयित्वा तु नमस्यन्निष्टदेवताम् । चन्द्रग्रहे विनिर्वृत्ते कृतगोदानमङ्गलः । कृतस्नानाय तं पट्टं ब्राह्मणाय निवेदयेत् ॥ ६७.२१ ॥ अनेन विधिना यस्तु ग्रहस्नानं समाचरेत् । न तस्य ग्रहपीडा स्यान्न च बन्धुजनक्षयः ॥ ६७.२२ ॥ परमां सिद्धिमाप्नोति पुनरावृत्तिदुर्लभाम् । सूर्यग्रहे सूर्यनाम सदा मन्त्रेषु कीर्तयेत् ॥ ६७.२३ ॥ अधिकाः पद्मरागाः स्युः कपिलां च सुशोभनाम् । प्रयच्छेच्च निशां पत्ये चन्द्रसूर्योपरागयोः ॥ ६७.२४ ॥ य इदं शृणुयान्नित्यं श्रावयेद्वापि मानवः । सर्वपापविनिर्मुक्तः शक्रलोके महीयते ॥ ६७.२५ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ६८ *नारद उवाच किमुद्वेगाद्भुते कृत्यमलक्ष्मीः केन हन्यते । मृतवत्साभिषेकादिकार्येषु च किमिष्यते ॥ ६८.१ ॥ *श्रीभगवानुवाच पुरा कृतानि पापानि फलन्त्यस्मिंस्तपोधन । रोगदौर्गत्यरूपेण तथैवेष्टवधेन च ॥ ६८.२ ॥ तद्विघाताय वक्ष्यामि सदा कल्पाणकारकम् । सप्तमीस्नपनं नाम जनपीडाविनाशनम् ॥ ६८.३ ॥ बालानां मरणं यत्र क्षीरपाणां प्रदृश्यते । तद्वद्वृद्धातुराणां च यौवने चापि वर्तताम् ॥ ६८.४ ॥ शान्तये तत्र वक्ष्यामि मृतवत्साभिषेचनम् । एतदेवाद्भुतोद्वेगचित्तभ्रमविनाशनम् ॥ ६८.५ ॥ भविष्यति च वाराहो यत्र कल्पस्तपोधन । वैवस्वतश्च तत्रापि यदा तु मनुरुत्तमः ॥ ६८.६ ॥ भविष्यति च तत्रैव पञ्चविंशतिमं यदा । कृतं नाम युगं तत्र हैहयान्वयवर्धनः । भविता नृपतिर्वीरः कृतवीर्यः प्रतापवान् ॥ ६८.७ ॥ स सप्तद्वीपमखिलं पालयिष्यति भूतलम् । यावद्वर्षसहस्राणि सप्तसप्तति नारद ॥ ६८.८ ॥ जातमात्रं च तस्यापि यावत्पुत्रशतं तथा । च्यवनस्य तु शापेन विनाशमपयास्यति ॥ ६८.९ ॥ सहस्रबाहुश्च यदा भविता तस्य वै सुतः । कुरङ्गनयनः श्रीमान् सम्भूतो नृपलक्षणैः ॥ ६८.१० ॥ कृतवीर्यस्तदाराध्य सहस्रांशुं दिवाकरम् । उपवासैर्व्रतैर्दिव्यैर्वेदसूक्तैश्च नारद । पुत्रस्य जीवनायालमेतत्स्नानमवाप्स्यति ॥ ६८.११ ॥ कृतवीर्येण वै पृष्ट इदं वक्ष्यति भास्करः । अशेषदुष्टशमनं सदा कल्मषनाशनम् ॥ ६८.१२ ॥ *सूर्य उवाच अलं क्लेशेन महता पुत्रस्तव नराधिप । भविष्यति चिरंजीवी किंतु कल्मषनाशनम् ॥ ६८.१३ ॥ सप्तमीस्नपनं वक्ष्ये सर्वलोकहिताय वै । जातस्य मृतवत्सायाः सप्तमे मासि नारद । अथवा शुक्लसप्तम्यामेतत्सर्वं प्रशस्यते ॥ ६८.१४ ॥ ग्रहताराबलं लब्ध्वा कृत्वा ब्राह्मणवाचनम् । बालस्य जन्मनक्षत्रं वर्जयेत्तां तिथिं बुधः । तद्वद्वृद्धातुराणां च कृत्यं स्यादितरेषु च ॥ ६८.१५ ॥ गोमयेनानुलिप्तायां भूमावेकाग्निवत्तदा । तण्डुलै रक्तशालीयैश्चरुं गोक्षीरसंयुतम् । निर्वपेत्सूर्यरुद्राभ्यां तन्मन्त्राभ्यां विधानतः ॥ ६८.१६ ॥ कीर्तयेत्सूर्यदेवत्यं सप्तर्चं च घृताहुतीः । जुहुयाद्रुद्रसूक्तेन तद्वद्रुद्राय नारद ॥ ६८.१७ ॥ होतव्याः समिधश्चात्र तथैवार्कपलाशयोः । यवकृष्णतिलैर्होमः कर्तव्योऽष्टशतं पुनः ॥ ६८.१८ ॥ व्याहृतीभिस्तथाज्येन तथैवाष्टशतं पुनः । हुत्वा स्नानं च कर्तव्यं मङ्गलं येन धीमता ॥ ६८.१९ ॥ विप्रेण वेदविदुषा विधिवद्दर्भपाणिना । स्थापयित्वा तु चतुरः कुम्भान्कोणेषु शोभनान् ॥ ६८.२० ॥ पञ्चमं च पुनर्मध्ये दध्यक्षतविभूषितम् । स्थापयेदव्रणं कुम्भं सप्तर्चेनाभिमन्त्रितम् ॥ ६८.२१ ॥ सौरेण तीर्थतोयेन पूर्णं रत्नसमन्वितम् । सर्वान्सर्वौषधैर्युक्तान् पञ्चगव्यसमन्वितान् । पञ्चरत्नफलैः पुष्पैर्वासोभिः परिवेष्टयेत् ॥ ६८.२२ ॥ गजाश्वरथ्यावल्मीकात्संगमाद्ध्रदगोकुलात् । संशुद्धां मृदमानीय सर्वेष्वेव विनिक्षिपेत् ॥ ६८.२३ ॥ चतुर्ष्वपि च कुम्भेषु रत्नगर्भेषु मध्यमम् । गृहीत्वा ब्राह्मणस्तत्र सौरान्मन्त्रानुदीरयेत् ॥ ६८.२४ ॥ नारीभिः सप्तसंख्याभिरव्यङ्गाङ्गीभिरत्र च । पूजिताभिर्यथाशक्त्या माल्यवस्त्रविभूषणैः । सविप्राभिश्च कर्तव्यं मृतवत्साभिषेचनम् ॥ ६८.२५ ॥ एतेऽभिषेकमन्त्राः दीर्घायुरस्तु बालोऽयं जीवत्पुत्रा च भामिनी । आदित्यश्चन्द्रमाः सार्धं ग्रहनक्षत्रमण्डलैः ॥ ६८.२६ ॥ सशक्रा लोकपाला वै ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः । ते ते चान्ये च देवौघाः सदा पान्तु कुमारकम् ॥ ६८.२७ ॥ मित्रः शनिर्वा हुतभुग्ये च बालग्रहाः क्वचित् । पीडां कुर्वन्तु बालस्य मा मातुर्जनकस्य वै ॥ ६८.२८ ॥ ततः शुक्लाम्बरधरा कुमारपतिसंयुता । सप्तकं पूजयेद्भक्त्या स्त्रीणामथ गुरुं पुनः ॥ ६८.२९ ॥ काञ्चनीं च ततः कुर्यात्ताम्रपात्रोपरिस्थिताम् । प्रतिमां धर्मराजस्य गुरवे विनिवेदयेत् ॥ ६८.३० ॥ वस्त्रकाञ्चनरत्नौघैर्भक्ष्यैः सघृतपायसैः । पूजयेद्ब्राह्मणांस्तद्वद्वित्तशाठ्यविवर्जितः ॥ ६८.३१ ॥ भुक्त्वा च गुरुणा चेयमुच्चार्या मन्त्रसंततिः । दीर्घायुरस्तु बालोऽयं यावद्वर्षशतं सुखी ॥ ६८.३२ ॥ यत्किंचिदस्य दुरितं तत्क्षिप्तं वडवानले । ब्रह्मा रुद्रो वसुः स्कन्दो विष्णुः शक्रो हुताशनः ॥ ६८.३३ ॥ रक्षन्तु सर्वे दुष्टेभ्यो वरदाः सन्तु सर्वदा । एवमादीनि वाक्यानि वदन्तं पूजयेद्गुरुम् ॥ ६८.३४ ॥ शक्तितः कपिलां दद्यात्प्रणम्य च विसर्जयेत् । चरुं च पुत्रसहिता प्रणम्य रविशंकरौ ॥ ६८.३५ ॥ हुतशेषं तदाश्नीयादादित्याय नमोऽस्त्विति । इदमेवाद्भुतोद्वेगदुःस्वप्नेषु प्रशस्यते ॥ ६८.३६ ॥ कर्तुर्जन्मदिनर्क्षं च त्यक्त्वा सम्पूजयेत्सदा । शान्त्यर्थं शुक्लसप्तम्यामेतत्कुर्वन्न सीदति ॥ ६८.३७ ॥ सदानेन विधानेन दीर्घायुरभवन्नरः । संवत्सराणामयुतं शशास पृथिवीमिमाम् ॥ ६८.३८ ॥ पुण्यं पवित्रमायुष्यं सप्तमीस्नपनं रविः । कथयित्वा द्विजश्रेष्ठ तत्रैवान्तरधीयत ॥ ६८.३९ ॥ एतत्सर्वं समाख्यातं सप्तमीस्नानमुत्तमम् । सर्वदुष्टोपशमनं बालानां परमं हितम् ॥ ६८.४० ॥ आरोग्यं भास्करादिच्छेद्धनमिच्छेद्धुताशनात् । ईश्वराज्ज्ञानमन्विच्छेन्मोक्षमिच्छेज्जनार्दनात् ॥ ६८.४१ ॥ एतन्महापातकनाशनं स्यात्परं हितं बालविवर्धनं च । शृणोति यश्चैनमनन्यचेतास्तस्यापि सिद्धिं मुनयो वदन्ति ॥ ६८.४२ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ६९ *मत्स्य उवाच पुरा रथंतरे कल्पे परिपृष्टो महात्मना । मन्दरस्थो महादेवः पिनाकी ब्रह्मणा स्वयम् ॥ ६९.१ ॥ *ब्रह्मोवाच कथमारोग्यमैश्वर्यमनन्तममरेश्वर । स्वल्पेन तपसा देव भवेन्मोक्षोऽथवा नृणाम् ॥ ६९.२ ॥ किमज्ञातं महादेव त्वत्प्रसादादधोक्षज । स्वल्पकेनाथ तपसा महत्फलमिहोच्यताम् ॥ ६९.३ ॥ *मत्स्य उवाच एवं पृष्टः स विश्वात्मा ब्रह्मणा लोकभावनः । उमापतिरुवाचेदं मनसः प्रीतिकारकम् ॥ ६९.४ ॥ *ईश्वर उवाच अस्माद्रथंतरात्कल्पात्त्रयोविंशात्पुनर्यदा । वाराहो भविता कल्पस्तस्य मन्वन्तरे शुभे ॥ ६९.५ ॥ वैवस्वताख्ये संजाते सप्तमे सप्तलोककृत् । द्वापराख्यं युगं तद्वदष्टाविंशतिमं जगुः ॥ ६९.६ ॥ तस्यान्ते स महादेवो वासुदेवो जनार्दनः । भारावतरणार्थाय त्रिधा विष्णुर्भविष्यति ॥ ६९.७ ॥ द्वैपायन ऋषिस्तद्वद्रौहिणेयोऽथ केशवः । कंसादिदर्पमथनः केशवः क्लेशनाशनः ॥ ६९.८ ॥ पुरीं द्वारवतीं नाम साम्प्रतं या कुशस्थली । दिव्यानुभावसंयुक्तामधिवासाय शार्ङ्गिणः । त्वष्टा ममाज्ञया तद्वत्करिष्यति जगत्पतेः ॥ ६९.९ ॥ तस्यां कदाचिदासीनः सभायाममितद्युतिः । भार्याभिर्वृष्णिभिश्चैव भूभृद्भिर्भूरिदक्षिणैः ॥ ६९.१० ॥ कुरुभिर्देवगन्धर्वैरभितः कैटभार्दनः । प्रवृत्तासु पुराणीषु धर्मसम्बन्धिनीषु च ॥ ६९.११ ॥ कथान्ते भीमसेनेन परिपृष्टः प्रतापवान् । त्वया पृष्टस्य धर्मस्य रहस्यस्यास्य भेदकृत् ॥ ६९.१२ ॥ भविता स तदा ब्रह्मन् कर्ता चैव वृकोदरः । प्रवर्तकोऽस्य धर्मस्य पाण्डुपुत्रो महाबलः ॥ ६९.१३ ॥ यस्य तीक्ष्णो वृको नाम जठरे हव्यवाहनः । मया दत्तः स धर्मात्मा तेन चासौ वृकोदरः ॥ ६९.१४ ॥ मतिमान्मानशीलश्च नागायुतबलो महान् । भविष्यत्यजरः श्रीमान् कन्दर्प इव रूपवान् ॥ ६९.१५ ॥ धार्मिकस्याप्यशक्तस्य तीव्राग्नित्वादुपोषणे । इदं व्रतमशेषाणां व्रतानामधिकं यतः ॥ ६९.१६ ॥ कथयिष्यति विश्वात्मा वासुदेवो जगद्गुरुः । अशेषयज्ञफलदमशेषाघविनाशनम् ॥ ६९.१७ ॥ अशेषदुष्टशमनमशेषसुरपूजितम् । पवित्राणां पवित्रं च मङ्गलानां च मङ्गलम् । भविष्यं च भविष्याणां पुराणानां पुरातनम् ॥ ६९.१८ ॥ *वासुदेव उवाच यद्यष्टमीचतुर्दश्योर्द्वादशीष्वथ भारत । अन्येष्वपि दिनर्क्षेषु न शक्तस्त्वमुपोषितुम् ॥ ६९.१९ ॥ ततः पुण्यां तिथिमिमां सर्वपापप्रणाशिनीम् । उपोष्य विधिनानेन गच्छ विष्णोः परं पदम् ॥ ६९.२० ॥ माघमासस्य दशमी यदा शुक्ला भवेत्तदा । घृतेनाभ्यञ्जनं कृत्वा तिलैः स्नानं समाचरेत् ॥ ६९.२१ ॥ तथैव विष्णुमभ्यर्च्य नभो नारायणेति च । कृष्णाय पादौ सम्पूज्य शिरः सर्वात्मने नमः ॥ ६९.२२ ॥ वैकुण्ठायेति वैकुण्ठमुरः श्रीवत्सधारिणे । शङ्खिने चक्रिणे तद्वद्गदिने वरदाय वै । सर्वे नारायणस्यैवं संपूज्या बाहवः क्रमात् ॥ ६९.२३ ॥ दामोदरायेत्युदरं मेढ्रं पञ्चशराय वै । ऊरू सौभाग्यनाथाय जानुनी भूतधारिणे ॥ ६९.२४ ॥ नमो नीलाय वै जङ्घे पादौ विश्वसृजे नमः । नमो देव्यै नमः शान्त्यै नमो लक्ष्म्यै नमः श्रियै ॥ ६९.२५ ॥ नमः पुष्ट्यै नमस्तुष्ट्यै धृष्ट्यै हृष्ट्यै नमो नमः । नमो विहंगनाथाय वायुवेगाय पक्षिणे । विषप्रमाथिने नित्यं गरुडं चाभिपूजयेत् ॥ ६९.२६ ॥ एवं सम्पूज्य गोविन्दमुमापतिविनायकौ । गन्धैर्माल्यैस्तथा धूपैर्भक्ष्यैर्नानाविधैरपि ॥ ६९.२७ ॥ गव्येन पयसा सिद्धां कृसरामथ वाग्यतः । सर्पिषा सह भुक्त्वा च गत्वा शतपदं बुधः ॥ ६९.२८ ॥ नैयग्रोधं दन्तकाष्ठमथवा खादिरं बुधः । गृहीत्वा धावयेद्दन्तानाचान्तः प्रागुदङ्मुखः ॥ ६९.२९ ॥ ब्रूयात्सायन्तनीं कृत्वा संध्यामस्तमिते रवौ । नमो नारायणायेति त्वामहं शरणं गतः ॥ ६९.३० ॥ एकादश्यां निराहारः समभ्यर्च्य च केशवम् । रात्रिं च सकलां स्थित्वा स्नानं च पयसा तथा ॥ ६९.३१ ॥ सर्पिषा चापि दहनं हुत्वा ब्राह्मणपुंगवैः । सहैव पुण्डरीकाक्ष द्वादश्यां क्षीरभोजनम् ॥ ६९.३२ ॥ करिष्यामि यतात्माहं निर्विघ्नेनास्तु तच्च मे । एवमुक्त्वा स्वपेद्भूमावितिहासकथां पुनः ॥ ६९.३३ ॥ श्रुत्वा प्रभाते संजाते नदीं गत्वा विशां पते । स्नानं कृत्वा मृदा तद्वत्पाषण्डानभिवर्जयेत् ॥ ६९.३४ ॥ उपास्य संध्यां विधिवत्कृत्वा च पितृतर्पणम् । प्रणम्य च हृषीकेशं सप्तलोकैकमीश्वरम् ॥ ६९.३५ ॥ गृहस्य पुरतो भक्त्या मण्डपं कारयेद्बुधः । दशहस्तमथाष्टौ वा करान्कुर्याद्विशां पते ॥ ६९.३६ ॥ चतुर्हस्तां शुभां कुर्याद्वेदीमरिनिषूदन । चतुर्हस्तप्रमाणं च विन्यसेत्तत्र तोरणम् ॥ ६९.३७ ॥ आरोप्य कलशं तत्र दिक्पालान्पूजयेत्ततः । छिद्रेण जलसम्पूर्णमथ कृष्णाजिनस्थितः । तस्य धारां च शिरसा धारयेत्सकलां निशाम् ॥ ६९.३८ ॥ तथैव विष्णोः शिरसि क्षीरधारां प्रपातयेत् । अरत्निमात्रं कुण्डं च कुर्यात्तत्र त्रिमेखलम् ॥ ६९.३९ ॥ योनिवक्त्रं च तत्कृत्वा ब्राह्मणैः यवसर्पिषी । तिलांश्च विष्णुदेवत्यैर्मन्त्रैरेकाग्निवत्तदा ॥ ६९.४० ॥ हुत्वा च वैष्णवं सम्यक्चरुं गोक्षीरसंयुतम् । निष्पावार्धप्रमाणां वै धारामाज्यस्य पातयेत् ॥ ६९.४१ ॥ जलकुम्भान्महावीर्य स्थापयित्वा त्रयोदश । भक्ष्यैर्नानाविधैर्युक्तान् सितवस्त्रैरलंकृतान् ॥ ६९.४२ ॥ युक्तानौदुम्बरैः पात्रैः पञ्चरत्नसमन्वितान् । चतुर्भिर्बह्वृचैर्होमस्तत्र कार्य उदङ्मुखैः ॥ ६९.४३ ॥ रुद्रजापश्चतुर्भिश्च यजुर्वेदपरायणैः । वैष्णवानि तु सामानि चतुरः सामवेदिनः । अरिष्टवर्गसहितान्यभितः परिपाठयेत् ॥ ६९.४४ ॥ एवं द्वादश तान्विप्रान् वस्त्रमाल्यानुलेपनैः । पूजयेदङ्गुलीयैश्च कटकैर्हेमसूत्रकैः ॥ ६९.४५ ॥ वासोभिः शयनीयैश्च वित्तशाठ्यविवर्जितः । एवं क्षपातिवाह्या च गीतमङ्गलनिःस्वनैः ॥ ६९.४६ ॥ उपाध्यायस्य च पुनर्द्विगुणं सर्वमेव तु । ततः प्रभाते विमले समुत्थाय त्रयोदश ॥ ६९.४७ ॥ गा वै दद्यात्कुरुश्रेष्ठ सौवर्णमुखसंयुताः । पयस्विनीः शीलवतीः कांस्यदोहसमन्विताः ॥ ६९.४८ ॥ रौप्यखुराः सवस्त्राश्च चन्दनेनाभिषेचिताः । तास्तु तेषां ततो भक्त्या भक्ष्यभोज्यान्नतर्पितान् ॥ ६९.४९ ॥ कृत्वा वै ब्राह्मणान् सर्वानन्नैर्नानाविधैस्तथा । भुक्त्वा चाक्षारलवणमात्मना च विसर्जयेत् ॥ ६९.५० ॥ अनुगम्य पदान्यष्टौ पुत्रभार्यासमन्वितः । प्रीयतामत्र देवेशः केशवः क्लेशनाशनः ॥ ६९.५१ ॥ शिवस्य हृदये विष्णुर्विष्णोश्च हृदये शिवः । यथान्तरं न पश्यामि तथा मे स्वस्ति चायुषः ॥ ६९.५२ ॥ एवमुच्चार्य तान्कुम्भान् गाश्चैव शयनानि च । वासांसि चैव सर्वेषां गृहाणि प्रापयेद्बुधः ॥ ६९.५३ ॥ अभावे बहुशय्यानामेकामपि सुसंस्कृताम् । शय्यां दद्याद्द्विजातेश्च सर्वोपस्करसंयुताम् ॥ ६९.५४ ॥ इतिहासपुराणानि वाचयित्वातिवाहयेत् । तद्दिनं नरशार्दूल य इच्छेद्विपुलां श्रियम् ॥ ६९.५५ ॥ तस्मात्त्वं सत्त्वमालम्ब्य भीमसेन विमत्सरः । कुरु व्रतमिदं सम्यक्स्नेहात्तव मयेरितम् ॥ ६९.५६ ॥ त्वया कृतमिदं वीर त्वन्नामाख्यं भविष्यति । सा भीमद्वादशी ह्येषा सर्वपापहरा शुभा । या तु कल्याणिनी नाम पुरा कल्पेषु पठ्यते ॥ ६९.५७ ॥ त्वमादिकर्ता भव सौकरेऽस्मिन् कल्पे महावीरवरप्रधान । यस्याः स्मरन्कीर्तनमप्यशेषं विनष्टपापस्त्रिदशाधिपः स्यात् ॥ ६९.५८ ॥ कृत्वा च यामप्सरसामधीशा वेश्या कृता ह्यन्यभवान्तरेषु । आभीरकन्यातिकुतूहलेन सैवोर्वशी सम्प्रति नाकपृष्ठे ॥ ६९.५९ ॥ जाताथवा वैश्यकुलोद्भवापि पुलोमकन्या पुरुहूतपत्नी । तत्रापि तस्याः परिचारिकेयं मम प्रिया सम्प्रति सत्यभामा ॥ ६९.६० ॥ स्नातः पुरा मण्डलमेष तद्वत्तेजोमयं वेदशरीरमाप । अस्यां च कल्याणतिथौ विवस्वान् सहस्रधारेण सहस्ररश्मिः ॥ ६९.६१ ॥ इदमेव कृतं महेन्द्रमुख्यैर्वसुभिर्देवसुरारिभिस्तथा तु । फलमस्य न शक्यतेऽभिवक्तुं यदि जिह्वायुतकोटयो मुखे स्युः ॥ ६९.६२ ॥ कलिकलुषविदारिणीमनन्तामिति कथयिष्यति यादवेन्द्रसूनुः । अपि नरकगतान्पितॄनशेषानलमुद्धर्तुमिहैव यः करोति ॥ ६९.६३ ॥ य इदमघविदारणं शृणोति भक्त्या परिपठतीह परोपकारहेतोः । तिथिमिह सकलार्थभाङ्नरेन्द्रस्तव चतुरानन साम्यतामुपैति ॥ ६९.६४ ॥ कल्याणिनी नाम पुरा बभूव या द्वादशी माघदिनेषु पूज्या । सा पाण्डुपुत्रेण कृता भविष्यत्यनन्तपुण्यानघ भीमपूर्वा ॥ ६९.६५ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ७० *ब्रह्मोवाच वर्णाश्रमाणां प्रभवः पुराणेषु मया श्रुतः । सदाचारस्य भगवन् धर्मशास्त्रविनिश्चयः । पण्यस्त्रीणां सदाचारं श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः ॥ ७०.१ ॥ *ईश्वर उवाच तस्मिन्नेव युगे ब्रह्मन् सहस्राणि तु षोडश । वासुदेवस्य नारीणां भविष्यन्त्यम्बुजोद्भव ॥ ७०.२ ॥ ताभिर्वसन्तसमये कोकिलालिकुलाकुले । पुष्पिते पवनोत्फुल्लकह्लारसरसस्तटे ॥ ७०.३ ॥ निर्भरापानगोष्ठीषु प्रसक्ताभिरलंकृतः । कुरङ्गनयनः श्रीमान्मालतीकृतशेखरः ॥ ७०.४ ॥ गच्छन्समीपमार्गेण साम्बः परपुरंजयः । साक्षात्कन्दर्पो रूपेण सर्वाभरणभूषितः ॥ ७०.५ ॥ अनङ्गशरतप्ताभिः साभिलाषमवेक्षितः । प्रवृद्धो मन्मथस्तासां भविष्यति यदात्मनि ॥ ७०.६ ॥ तदावेक्ष्य जगन्नाथः सर्वतो ज्ञानचक्षुषा । शापं वक्ष्यति ताः सर्वा वो हरिष्यन्ति दस्यवः । मत्परोक्षं यतः कामलौल्यादीदृग्विधं कृतम् ॥ ७०.७ ॥ ततः प्रसादितो देव इदं वक्ष्यति शार्ङ्गभृत् । ताभिः शापाभितप्ताभिर्भगवान् भूतभावनः ॥ ७०.८ ॥ उत्तारभूतं दासत्वं समुद्राद्ब्राह्मणप्रियः । उपदेक्ष्यत्यनन्तात्मा भाविकल्याणकारकम् ॥ ७०.९ ॥ भवतीनामृषिर्दाल्भ्यो यद्व्रतं कथयिष्यति । तदैवोत्तारणायालं दासत्वेऽपि भविष्यति । इत्युक्त्वा ताः परिष्वज्य गतो द्वारवतीश्वरः ॥ ७०.१० ॥ ततः कालेन महता भारावतरणे कृते । निवृत्ते मौसले तद्वत्केशवे दिवमागते ॥ ७०.११ ॥ शून्ये यदुकुले सर्वैश्चौरैरपि जितेऽर्जुने । हृतासु कृष्णपत्नीषु दासभोग्यासु चाम्बुधौ ॥ ७०.१२ ॥ तिष्ठन्तीषु च दौर्गत्यसंतप्तासु चतुर्मुख । आगमिष्यति योगात्मा दाल्भ्यो नाम महातपाः ॥ ७०.१३ ॥ तास्तमर्घ्येण सम्पूज्य प्रणिपत्य पुनः पुनः । लालप्यमाना बहुशो बाष्पपर्याकुलेक्षणाः ॥ ७०.१४ ॥ स्मरन्त्यो विपुलान्भोगान् दिव्यमाल्यानुलेपनान् । भर्तारं जगतामीशमनन्तमपराजितम् ॥ ७०.१५ ॥ दिव्यभावां तां च पुरीं नानारत्नगृहाणि च । द्वारकावासिनः सर्वान् देवरूपान्कुमारकान् । प्रश्नमेवं करिष्यन्ति मुनेरभिमुखं स्थिताः ॥ ७०.१६ ॥ *स्त्रिय ऊचुः दस्युभिर्भगवान्सर्वाः परिभुक्ता वयं बलात् । स्वधर्माच्च्यवनेऽस्माकमस्मिन्नः शरणं भव ॥ ७०.१७ ॥ आदिष्टोऽसि पुरा ब्रह्मन् केशवेन च धीमता । कस्मादीशेन संयोगं प्राप्य वेश्यात्वमागताः ॥ ७०.१८ ॥ वेश्यानामपि यो धर्मस्तं नो ब्रूहि तपोधन । कथयिष्यत्यतस्तासां स दाल्भ्यश्चैकितायनः ॥ ७०.१९ ॥ *दाल्भ्य उवाच जलक्रीडाविहारेषु पुरा सरसि मानसे । भवतीनां च सर्वासां नारदोऽभ्याशमागतः ॥ ७०.२० ॥ हुताशनसुताः सर्वा भवन्त्योऽप्सरसः पुरा । अप्रणम्यावलेपेन परिपृष्टः स योगवित् । कथं नारायणोऽस्माकं भर्ता स्यादित्युपादिश ॥ ७०.२१ ॥ तस्माद्वरप्रदानं वः शापश्चायमभूत्पुरा । शय्याद्वयप्रदानेन मधुमाधवमासयोः ॥ ७०.२२ ॥ सुवर्णोपस्करोत्सर्गाद्द्वादश्यां शुक्लपक्षतः । भर्ता नारायणो नूनं भविष्यत्यन्यजन्मनि ॥ ७०.२३ ॥ यदकृत्वा प्रणामं मे रूपसौभाग्यमत्सरात् । परिपृष्टोऽस्मि तेनाशु वियोगो वो भविष्यति । चौरैरपहृताः सर्वा वेश्यात्वं समवाप्स्यथ ॥ ७०.२४ ॥ एवं नारदशापेन केशवस्य च धीमतः । वेश्यात्वमागताः सर्वा भवन्त्यः काममोहिताः । इदानीमपि यद्वक्ष्ये तच्छृणुध्वं वराङ्गनाः ॥ ७०.२५ ॥ *दाल्भ्य उवाच पुरा देवासुरे युद्धे हतेषु शतशः सुरैः । दानवासुरदैत्येषु राक्षसेषु ततस्ततः ॥ ७०.२६ ॥ तेषां व्रातसहस्राणि शतान्यपि च योषिताम् । परिणीतानि यानि स्युर्बलाद्भुक्तानि यानि वै । तानि सर्वाणि देवेशः प्रोवाच वदतां वरः ॥ ७०.२७ ॥ *इन्द्र उवाच वेश्याधर्मेण वर्तध्वमधुना नृपमन्दिरे । भक्तिमत्यो वरारोहास्तथा देवकुलेषु च ॥ ७०.२८ ॥ राजानः स्वामिनस्तुल्याः सुता वापि च तत्समाः । भविष्यति च सौभाग्यं सर्वासामपि शक्तितः ॥ ७०.२९ ॥ यः कश्चिच्छुल्कमादाय गृहमेष्यति वः सदा । निधनेनोपचार्यो वः स तदान्यत्र दाम्भिकात् ॥ ७०.३० ॥ देवतानां पितॄणां च पुण्याहे समुपस्थिते । गोभूहिरण्यधान्यानि प्रदेयानि स्वशक्तितः । ब्राह्मणानां वरारोहाः कार्याणि वचनानि च ॥ ७०.३१ ॥ यच्चाप्यन्यद्व्रतं सम्यगुपदेक्ष्याम्यहं ततः । अविचारेण सर्वाभिरनुष्ठेयं च तत्पुनः ॥ ७०.३२ ॥ संसारोत्तारणायालमेतद्वेदविदो विदुः । यदा सूर्यदिने हस्तः पुष्यो याथ पुनर्वसुः ॥ ७०.३३ ॥ भवेत्सर्वौषधीस्नानं सम्यङ्नारी समाचरेत् । तदा पञ्चशरस्यापि संनिधातृत्वमेष्यति । अर्चयेत्पुण्डरीकाक्षमनङ्गस्यानुकीर्तनैः ॥ ७०.३४ ॥ कामाय पादौ सम्पूज्य जङ्घे वै मोहकारिणे । मेढ्रं कन्दर्पनिधये कीटं प्रीतिमते नमः ॥ ७०.३५ ॥ नाभिं सौख्यसमुद्राय वामाय च तथोदरम् । हृदयं हृदयेशाय स्तनावाह्लादकारिणे ॥ ७०.३६ ॥ उत्कण्ठायेति वैकुण्ठमास्यमानन्दकारिणे । वामाङ्गं पुष्पचापाय पुष्पबाणाय दक्षिणम् ॥ ७०.३७ ॥ मानसायेति वै मौलिं विलोलायेति मूर्धजम् । सर्वात्मने च सर्वाङ्गं देवदेवस्य पूजयेत् ॥ ७०.३८ ॥ नमः शिवाय शान्ताय पाशाङ्कुशधराय च । गदिने पीतवस्त्राय शङ्खचक्रधराय च ॥ ७०.३९ ॥ नमो नारायणायेति कामदेवात्मने नमः । सर्वशान्त्यै नमः प्रीत्यै नमो रत्यै नम श्रियै ॥ ७०.४० ॥ नमः पुष्ट्यै नमस्तुष्ट्यै नमः सर्वार्थसम्पदे । एवं सम्पूज्य देवेशमनङ्गात्मकमीश्वरम् । गन्धैर्मौल्यैस्तथा धूपैर्नैवेद्येन च कामिनी ॥ ७०.४१ ॥ तत आहूय धर्मज्ञं ब्रह्माणं वेदपारगम् । अव्यङ्गावयवं पूज्य गन्धपुष्पार्चनादिभिः ॥ ७०.४२ ॥ शालेयतण्डुलप्रस्थं घृतपात्रेण संयुतम् । तस्मै विप्राय सा दद्यान्माधवः प्रीयतामिति ॥ ७०.४३ ॥ यथेष्टाहारयुक्तं वै तमेव द्विजसत्तमम् । रत्यर्थं कामदेवोऽयमिति चित्तेऽवधार्य तम् ॥ ७०.४४ ॥ यद्यदिच्छति विप्रेन्द्रस्तत्तत्कुर्याद्विलासिनी । सर्वभावेन चात्मानमर्पयेत्स्मितभाषिणी ॥ ७०.४५ ॥ एवमादित्यवारेण सर्वमेतत्समाचरेत् । तण्डुलप्रस्थदानं च यावन्मासास्त्रयोदश ॥ ७०.४६ ॥ ततस्त्रयोदशे मासि सम्प्राप्ते तस्य भामिनी । विप्रस्योपस्करैर्युक्तां शय्यां दद्याद्विलक्षणाम् ॥ ७०.४७ ॥ सोपधानकविश्रामां सास्तरावरणां शुभाम् । प्रदीपोपानहच्छत्त्रपादुकासनसंयुताम् ॥ ७०.४८ ॥ सपत्नीकमलंकृत्य हेमसूत्राङ्गुलीयकैः । सूक्ष्मवस्त्रैः सकटकैर्धूपमाल्यानुलेपनैः ॥ ७०.४९ ॥ कामदेवं सपत्नीकं गुडकुम्भोपरि स्थितम् । ताम्रपात्रासनगतं हैमनेत्रपटावृतम् ॥ ७०.५० ॥ सकांस्यभाजनोपेतमिक्षुदण्डसमन्वितम् । दद्यादेतेन मन्त्रेण तथैकां गां पयस्विनीम् ॥ ७०.५१ ॥ यथान्तरं न पश्यामि कामकेशवयोः सदा । तथैव सर्वकामाप्तिरस्तु विष्णो सदा मम ॥ ७०.५२ ॥ यथा न कमला देहात्प्रयाति तव केशव । तथा ममापि देवेश शरीरे स्वे कुरु प्रभो ॥ ७०.५३ ॥ तथा च काञ्चनं देवं प्रतिगृह्णन्द्विजोत्तमः । क इदं कस्मा अदादिति वैदिकं मन्त्रमीरयेत् ॥ ७०.५४ ॥ ततः प्रदक्षिणीकृत्य विसर्ज्य द्विजपुंगवम् । शय्यासनादिकं सर्वं ब्राह्मणस्य गृहं नयेत् ॥ ७०.५५ ॥ ततः प्रभृति यो विप्रो रत्यर्थं गृहमागतः । स मान्यः सूर्यवारे च स मन्तव्यो भवेत्तदा ॥ ७०.५६ ॥ एवं त्रयोदशं यावन्मासमेवं द्विजोत्तमान् । तर्पयेत यथाकामं प्रोषितेऽन्यं समाचरेत् ॥ ७०.५७ ॥ तदनुज्ञया रूपवान्यो यावदभ्यागतो भवेत् । आत्मनोऽपि यथाविघ्नं गर्भभूतिकरं प्रियम् ॥ ७०.५८ ॥ दैवं वा मानुषं वा स्यादनुरागेण वा ततः । साचारानष्टपञ्चाशद्यथाशक्त्या समाचरेत् ॥ ७०.५९ ॥ एतद्धि कथितं सम्यग्भवतीनां विशेषतः । अधर्मोऽयं ततो न स्याद्वेश्यानामिह सर्वदा ॥ ७०.६० ॥ पुरुहूतेन यत्प्रोक्तं दानवीषु पुरा मया । तदिदं साम्प्रतं सर्वं भवतीष्वपि युज्यते ॥ ७०.६१ ॥ सर्वपापप्रशमनमनन्तफलदायकम् । कल्याणीनां च कथितं तत्कुरुध्वं वराननाः ॥ ७०.६२ ॥ करोति याशेषमखण्डमेतत्कल्याणिनी माधवलोकसंस्था । सा पूजिता देवगणैरशेषैरानन्दकृत्स्थानमुपैति विष्णोः ॥ ७०.६३ ॥ *श्रीभगवानुवाच तपोधनः सोऽप्यभिधाय चैवं तदा च तासां व्रतमङ्गनानाम् । स्वस्थानमेष्यत्यनु ताः समस्तं व्रतं करिष्यन्ति च देवयानैः ॥ ७०.६४ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ७१ *ब्रह्मोवाच मोहाद्वापि मदाद्वापि यः परस्त्रीं समाश्रयेत् । तस्यापि निष्कृतिं देव वद सर्वकृपाकर ॥ ७१.१ ॥ भगवन्पुरुषस्येह स्त्रियाश्च विरहादिकम् । शोकव्याधिभयं दुःखं न भवेद्येन तद्वद ॥ ७१.२ ॥ *श्रीभगवानुवाच श्रावणस्य द्वितीयायां कृष्णायां मधुसूदनः । क्षीरार्णवे सपत्नीकः सदा वसति केशवः ॥ ७१.३ ॥ तस्यां सम्पूज्य गोविन्दं सर्वान्कामान्समश्नुते । गोभूहिरण्यदानादि सप्तकल्पशतानुगम् ॥ ७१.४ ॥ अशून्यशयनं नाम द्वितीया संप्रकीर्तिता । तस्यां सम्पूजयेद्विष्णुमेभिर्मन्त्रैर्विधानतः ॥ ७१.५ ॥ श्रीवत्सधारिञ्छ्रीकान्त श्रीधामञ्छ्रीपतेऽव्यय । गार्हस्थ्यं मा प्रणाशं मे यातु धर्मार्थकामदम् ॥ ७१.६ ॥ अग्नयो मा प्रणश्यन्तु देवताः पुरुषोत्तम । पितरो मा प्रणश्यन्तु मास्तु दाम्पत्यभेदनम् ॥ ७१.७ ॥ लक्ष्म्या वियुज्यते देव न कदाचिद्यथा भवान् । तथा कलत्रसम्बन्धो देव मा मे वियुज्यताम् ॥ ७१.८ ॥ लक्ष्म्या न शून्यो वरद शय्यां त्वं शयनं गतः । शय्या ममाप्यशून्यास्तु तथैव मधुसूदन ॥ ७१.९ ॥ गीतवादित्रनिर्घोषं देवदेवस्य कीर्तयेत् । घण्टा भवेदशक्तस्य सर्ववाद्यमयी यतः ॥ ७१.१० ॥ एवं सम्पूज्य गोविन्दमश्नीयात्तैलवर्जितम् । नक्तमक्षारलवणं यावत्तत्स्याच्चतुष्टयम् ॥ ७१.११ ॥ ततः प्रभाते संजाते लक्ष्मीपतिसमन्विताम् । दीपान्नभाजनैर्युक्तां शय्यां दद्याद्विलक्षणाम् ॥ ७१.१२ ॥ पादुकोपानहच्छत्त्रचामरासनसंयुताम् । अभीष्टोपस्करैर्युक्तां शुक्लपुष्पाम्बरावृताम् ॥ ७१.१३ ॥ सोपधानकविश्रामां फलैर्नानाविधैर्युताम् । तथाभरणधान्यैश्च यथाशक्त्या समन्विताम् ॥ ७१.१४ ॥ अव्यङ्गाङ्गाय विप्राय वैष्णवाय कुटुम्बिने । दातव्या वेदविदुषे भावेनापतिताय च ॥ ७१.१५ ॥ तत्रोपविश्य दाम्पत्यमलंकृत्य विधानतः । पत्न्यास्तु भाजनं दद्याद्भक्ष्यभोज्यसमन्वितम् ॥ ७१.१६ ॥ ब्राह्मणस्यापि सौवर्णीमुपस्करसमन्विताम् । प्रतिमां देवदेवस्य सोदकुम्भां निवेदयेत् ॥ ७१.१७ ॥ एवं यस्तु पुमान्कुर्यादशून्यशयनं हरेः । वित्तशाठ्येन रहितो नारायणपरायणः ॥ ७१.१८ ॥ न तस्य पत्न्या विरहः कदाचिदपि जायते । नारी वा विधवा ब्रह्मन् यावच्चन्द्रार्कतारकम् । न विरूपौ न शोकार्तौ दम्पती भवतः क्वचित् ॥ ७१.१९ ॥ न पुत्रपशुरत्नानि क्षयं यान्ति पितामह । सप्त कल्पसहस्राणि सप्त कल्पशतानि च । कुर्वन्नशून्यशयनं विष्णुलोके महीयते ॥ ७१.२० ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ७२ *ईश्वर उवाच शृणु चान्यद्भविष्यं यद्रूपसम्पद्विधायकम् । भविष्यति युगे तस्मिन् द्वापरान्ते पितामह । पिप्पलादस्य संवादो युधिष्ठिरपुरःसरैः ॥ ७२.१ ॥ वसन्तं नैमिषारण्ये पिप्पलादं महामुनिम् । अभिगम्य तदा चैनं प्रश्नमेकं करिष्यति । युधिष्ठिरो धर्मपुत्रो धर्मयुक्तस्तपोधनम् ॥ ७२.२ ॥ *युधिष्ठिर उवाच कथमारोग्यमैश्वर्यं मतिर्धर्मे गतिस्तथा । अव्यङ्गता शिवे भक्तिर्वैष्णवो वा भवेत्कथम् ॥ ७२.३ ॥ *ईश्वर उवाच तस्योत्तरमिदं ब्रह्मन् पिप्पलादस्य धीमतः । शृणुष्व यद्वक्ष्यति वै धर्मपुत्राय धार्मिकः ॥ ७२.४ ॥ *पिप्पलाद उवाच साधु पृष्टं त्वया भद्र इदानीं कथयामि ते । अङ्गारव्रतमित्येतत्स वक्ष्यति महीपतेः ॥ ७२.५ ॥ अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् । विरोचनस्य संवादं भार्गवस्य च धीमतः ॥ ७२.६ ॥ प्रह्लादस्य सुतं दृष्ट्वा द्विरष्टपरिवत्सरम् । रूपेणाप्रतिमं कान्त्या सोऽहसद्भृगुनन्दनः ॥ ७२.७ ॥ साधु साधु महाबाहो विरोचन शिवं तव । तत्तथा हसितं तस्य पप्रच्छ सुरसूदनः ॥ ७२.८ ॥ ब्रह्मन्किमर्थमेतत्ते हास्यमाकस्मिकं कृतम् । साधुसाध्विति मामेवमुक्तवांस्त्वं वदस्व मे ॥ ७२.९ ॥ तमेवंवादिनं शुक्र उवाच वदतां वरः । विस्मयाद्व्रतमाहात्म्याद्धास्यमेतत्कृतं मया ॥ ७२.१० ॥ पुरा दक्षविनाशाय कुपितस्य तु शूलिनः । अथ तद्भीमवक्त्रस्य स्वेदबिन्दुर्ललाटजः ॥ ७२.११ ॥ भित्त्वा स सप्त पातालानदहत्सप्त सागरान् । अनेकवक्त्रनयनो ज्वलज्ज्वलनभीषणः ॥ ७२.१२ ॥ वीरभद्र इति ख्यातः करपादायुतैर्युतः । कृत्वासौ यज्ञमथनं पुनर्भूतलसम्भवः । त्रिजगन्निर्दहन्भूयः शिवेन विनिवारितः ॥ ७२.१३ ॥ कृतं त्वया वीरभद्र दक्षयज्ञविनाशनम् । इदानीमलमेतेन लोकदाहेन कर्मणा ॥ ७२.१४ ॥ शान्तिप्रदाता सर्वेषां ग्रहाणां प्रथमो भव । प्रेक्षिष्यन्ते जनाः पूजां करिष्यन्ति वरान्मम ॥ ७२.१५ ॥ अङ्गारक इति ख्यातिं गमिष्यसि धरात्मज । देवलोकेऽद्वितीयं च तव रूपं भविष्यति ॥ ७२.१६ ॥ ये च त्वां पूजयिष्यन्ति चतुर्थ्यां त्वद्दिने नराः । रूपमारोग्यमैश्वर्यं तेष्वनन्तं भविष्यति ॥ ७२.१७ ॥ एवमुक्तस्तदा शान्तिमगमत्कामरूपधृक् । संजातस्तत्क्षणाद्राजन् ग्रहत्वमगमत्पुनः ॥ ७२.१८ ॥ स कदाचिद्भवांस्तस्य पूजार्घ्यादिकमुत्तमम् । दृष्टवान्क्रियमाणं च शूद्रेण च व्यवस्थितः ॥ ७२.१९ ॥ तेन त्वं रूपवाञ्जातः सुरशत्रुकुलोद्वह । विविधा च रुचिर्जाता यस्मात्तव विदूरगा ॥ ७२.२० ॥ विरोचन इति प्राहुस्तस्मात्त्वां देवदानवाः । शूद्रेण क्रियमाणस्य व्रतस्य तव दर्शनात् । ईदृशीं रूपसम्पत्तिं दृष्ट्वा विस्मितवानहम् ॥ ७२.२१ ॥ साधु साध्विति तेनोक्तमहो माहात्म्यमुत्तमम् । पश्यतोऽपि भवेद्रूपमैश्वर्यं किमु कुर्वतः ॥ ७२.२२ ॥ यस्माच्च भक्त्या धरणीसुतस्य विनिन्द्यमानेन गवादिदानम् । आलोकितं तेन सुरारिगर्भे सम्भूतिरेषा तव दैत्य जाता ॥ ७२.२३ ॥ *ईश्वर उवाच अथ तद्वचनं श्रुत्वा भार्गवस्य महात्मनः । प्रह्रादनन्दनो वीरः पुनः पप्रच्छ विस्मितः ॥ ७२.२४ ॥ *विरोचन उवाच भगवंस्तद्व्रतं सम्यक्श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः । दीयमानं तु यद्दानं मया दृष्टं भवान्तरे ॥ ७२.२५ ॥ माहात्म्यं च विधिं तस्य यथावद्वक्तुमर्हसि । इति तद्वचनं श्रुत्वा पुनः प्रोवाच विस्तरात् ॥ ७२.२६ ॥ *शुक्र उवाच चतुर्थ्यङ्गारकदिने यदा भवति दानव । मृदा स्नानं तदा कुर्यात्पद्मरागविभूषितः ॥ ७२.२७ ॥ अग्निर्मूर्धा दिवो मन्त्रं जपन्नास्ते उदङ्मुखः । शूद्रस्तूष्णीं स्मरन्भौममास्ते भोगविवर्जितः ॥ ७२.२८ ॥ तथास्तमित आदित्ये गोमयेनानुलेपयेत् । प्राङ्गणं पुष्पमालाभिरक्षताभिः समन्ततः ॥ ७२.२९ ॥ अभ्यर्च्याभिलिखेत्पद्मं कुङ्कुमेनाष्टपत्त्रकम् । कुङ्कुमस्याप्यभावे तु रक्तचन्दनमिष्यते ॥ ७२.३० ॥ चत्वारः करकाः कार्या भक्ष्यभोज्यसमन्विताः । तण्डुलै रक्तशालीयैः पद्मरागैश्च संयुताः ॥ ७२.३१ ॥ चतुष्कोणेषु तान्कृत्वा फलानि विविधानि च । गन्धमाल्यादिकं सर्वं तथैव विनिवेदयेत् ॥ ७२.३२ ॥ सुवर्णशृङ्गीं कपिलामथार्च्य रौप्यैः सुरैः कांस्यदोहां सवत्साम् । धुरंधरं रक्तमतीव सौम्यं धान्यानि सप्ताम्बरसंयुतानि ॥ ७२.३३ ॥ अङ्गुष्ठमात्रं पुरुषं तथैव सौवर्णमत्यायतबाहुदण्डम् । चतुर्भुजं हेममये निविष्टं पात्रे गुडस्योपरि सर्पियुक्ते ॥ ७२.३४ ॥ समस्तयज्ञाय जितेन्द्रियाय पात्राय शीलान्वयसंयुताय । दातव्यमेतत्सकलं द्विजाय कुटुम्बिने नैव तु दाम्भिकाय । समर्पयेद्विप्रवराय भक्त्या कृताञ्जलिः पूर्वमुदीर्य मन्त्रम् ॥ ७२.३५ ॥ भूमिपुत्र महाभाग स्वेदोद्भव पिनाकिनः । रूपार्थी त्वां प्रपन्नोऽहं गृहाणार्घ्यं नमोऽस्तु ते ॥ ७२.३६ ॥ मन्त्रेणानेन दत्त्वार्घ्यं रक्तचन्दनवारिणा । ततोऽर्चयेद्विप्रवरं रक्तमाल्याम्बरादिभिः ॥ ७२.३७ ॥ दद्यात्तेनैव मन्त्रेण भौमं गोमिथुनान्वितम् । शय्यां च शक्तितो दद्यात्सर्वोपस्करसंयुताम् ॥ ७२.३८ ॥ यद्यदिष्टतमं लोके यच्चास्य दयितं गृहे । तत्तद्गुणवते देयं तदेवाक्षय्यमिच्छता ॥ ७२.३९ ॥ प्रदक्षिणं ततः कृत्वा विसर्ज्य द्विजपुंगवम् । नक्तमक्षारलवणमश्नीयाद्घृतसंयुतम् ॥ ७२.४० ॥ भक्त्या यस्तु पुनः कुर्यादेवमङ्गारकाष्टकम् । चतुरो वाथ वा तस्य यत्पुण्यं तद्वदामि ते ॥ ७२.४१ ॥ रूपसौभाग्यसम्पन्नः पुनर्जन्मनि जन्मनि । विष्णौ वाथ शिवे भक्तः सप्तद्वीपाधिपो भवेत् ॥ ७२.४२ ॥ सप्त कल्पसहस्राणि रुद्रलोके महीयते । तस्मात्त्वमपि दैत्येन्द्र व्रतमेतत्समाचर ॥ ७२.४३ ॥ *पिप्पलाद उवाच इत्येवमुक्त्वा भृगुनन्दनोऽपि जगाम दैत्यश्च चकार सर्वम् । त्वं चापि राजन्कुरु सर्वमेतद्यतोऽक्षयं वेदविदो वदन्ति ॥ ७२.४४ ॥ *ईश्वर उवाच तथेति सम्पूज्य स पिप्पलादं वाक्यं चकाराद्भुतवीर्यकर्मा । शृणोति यश्चैनमनन्यचेतास्तस्यापि सिद्धिं भगवान्विधत्ते ॥ ७२.४५ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ७३ *पिप्पलाद उवाच अथातः शृणु भूपाल प्रतिशुक्रं प्रशान्तये । यात्रारम्भेऽवसाने च तथा शुक्रोदये त्विह ॥ ७३.१ ॥ राजते वाथ सौवर्णे कांस्यपात्रेऽथवा पुनः । शुक्लपुष्पाम्बरयुते सिततण्डुलपूरिते ॥ ७३.२ ॥ विधाय राजतं शुक्रं शुचिमुक्ताफलान्वितम् । मन्त्रेणानेन तत्सर्वं सामगाय निवेदयेत् ॥ ७३.३ ॥ नमस्ते सर्वलोकेश नमस्ते भृगुनन्दन । कवे सर्वार्थसिद्ध्यर्थं गृहाणार्घ्यं नमोऽस्तु ते ॥ ७३.४ ॥ एवमस्योदये कुर्वन् यात्रादिषु च भारत । सर्वान्कामानवाप्नोति विष्णुलोके महीयते ॥ ७३.५ ॥ यावच्छुक्रस्य न हृता पूजा सा माल्यकैः शुभैः । वटकैः पूरिकाभिश्च गोधूमैश्चणकैरपि । तावदन्नं न चाश्नीयात्त्रिभिः कामार्थसिद्धये ॥ ७३.६ ॥ तद्वद्वाचस्पतेः पूजां प्रवक्ष्यामि युधिष्ठिर । सुवर्णपात्रे सौवर्णममरेशपुरोहितम् ॥ ७३.७ ॥ पीतपुष्पाम्बरयुतं कृत्वा स्नात्वाथ सर्षपैः । पलाशाश्वत्थयोगेन पञ्चगव्यजलेन च ॥ ७३.८ ॥ पीताङ्गरागवसनो घृतहोमं तु कारयेत् । प्रणम्य च गवा सार्धं ब्राह्मणाय निवेदयेत् ॥ ७३.९ ॥ नमस्तेऽङ्गिरसां नाथ वाक्पते च बृहस्पते । क्रूरग्रहैः पीडितानाममृताय नमो नमः ॥ ७३.१० ॥ संक्रान्तावस्य कौन्तेय यात्रास्वभ्युदयेषु च । कुर्वन्बृहस्पतेः पूजां सर्वान्कामान्समश्नुते ॥ ७३.११ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ७४ *ब्रह्मोवाच भगवन् भवसंसारसागरोत्तारकारक । किंचिद्व्रतं समाचक्ष्व स्वर्गारोग्यसुखप्रदम् ॥ ७४.१ ॥ *ईश्वर उवाच सौरं धर्मं प्रवक्ष्यामि नाम्ना कल्याणसप्तमीम् । विशोकसप्तमीं तद्वत्फलाढ्यां पापनाशिनीम् ॥ ७४.२ ॥ शर्करासप्तमीं पुण्यां तथा कमलसप्तमीम् । मन्दारसप्तमीं तद्वच्छुभदां शुभसप्तमीम् ॥ ७४.३ ॥ सर्वानन्तफलाः प्रोक्ताः सर्वा देवर्षिपूजिताः । विधानमासां वक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः ॥ ७४.४ ॥ यदा तु शुक्लसप्तम्यामादित्यस्य दिनं भवेत् । सा तु कल्याणिनी नाम विजया च निगद्यते ॥ ७४.५ ॥ प्रातर्गव्येन पयसा स्नानमस्यां समाचरेत् । ततः शुक्लाम्बरः पद्ममक्षताभिः प्रकल्पयेत् ॥ ७४.६ ॥ प्राङ्मुखोऽष्टदलं मध्ये तद्वद्वृत्तां च कर्णिकाम् । पुष्पाक्षताभिर्देवेशं विन्यसेत्सर्वतः क्रमात् ॥ ७४.७ ॥ पूर्वेण तपनायेति मार्तण्डायेति चानले । याम्ये दिवाकरायेति विधात्र इति नैरृते ॥ ७४.८ ॥ पश्चिमे वरुणायेति भास्करायेति चानिले । सौम्ये विकर्तनायेति रवये चाष्टमे दले ॥ ७४.९ ॥ आदावन्ते च मध्ये च नमोऽस्तु परमात्मने । मन्त्रैरेभिः समभ्यर्च्य नमस्कारान्तदीपितैः ॥ ७४.१० ॥ शुक्लवस्त्रैः फलैर्भक्ष्यैर्धूपमाल्यानुलेपनैः । स्थण्डिले पूजयेद्भक्त्या गुडेन लवणेन च ॥ ७४.११ ॥ ततो व्याहृतिमन्त्रेण विसृजेद्द्विजपुंगवान् । शक्तितः पूजयेद्भक्त्या गुडक्षीरघृतादिभिः । तिलपात्रं हिरण्यं च ब्राह्मणाय निवेदयेत् ॥ ७४.१२ ॥ एवं नियमकृत्सुप्त्वा प्रातरुत्थाय मानवः । कृतस्नानजपो विप्रैः सहैव घृतपायसम् ॥ ७४.१३ ॥ भुक्त्वा च वेदविदुषे बिडालव्रतवर्जिते । घृतपात्रं सकनकं सोदकुम्भं निवेदयेत् ॥ ७४.१४ ॥ प्रीयतामत्र भगवान् परमात्मा दिवाकरः । अनेन विधिना सर्वं मासि मासि व्रतं चरेत् ॥ ७४.१५ ॥ ततस्त्रयोदशे मासि गा वै दद्यात्त्रयोदश । वस्त्रालंकारसंयुक्ताः सुवर्णास्याः पयस्विनीः ॥ ७४.१६ ॥ एकामपि प्रदद्याद्वा वित्तहीनो विमत्सरः । न वित्तशाठ्यं कुर्वीत यतो मोहात्पतत्यधः ॥ ७४.१७ ॥ अनेन विधिना यस्तु कुर्यात्कल्याणसप्तमीम् । सर्वपापविनिर्मुक्तः सूर्यलोके महीयते । आयुरारोग्यमैश्वर्यमनन्तमिह जायते ॥ ७४.१८ ॥ सर्वपापहरा नित्यं सर्वदैवतपूजिता । सर्वदुष्टोपशमनी सदा कल्याणसप्तमी ॥ ७४.१९ ॥ इमामनन्तफलदां यस्तु कल्याणसप्तमीम् । शृणोति पठते चेह सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ ७४.२० ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ७५ *ईश्वर उवाच विशोकसप्तमीं तद्वद्वक्ष्यामि मुनिपुंगव । यामुपोष्य नरः शोकं न कदाचिदिहाश्नुते ॥ ७५.१ ॥ माघे कृष्णतिलैः स्नात्वा षष्ठ्यां वै शुक्लपक्षतः । कृताहारः कृसरया दन्तधावनपूर्वकम् । उपवासव्रतं कृत्वा ब्रह्मचारी भवेन्निशि ॥ ७५.२ ॥ ततः प्रभात उत्थाय कृतस्नानजपः शुचिः । कृत्वा तु काञ्चनं पद्ममर्कायेति च पूजयेत् । करवीरेण रक्तेन रक्तवस्त्रयुगेन च ॥ ७५.३ ॥ यथा विशोकं भुवनं त्वयैवादित्य सर्वदा । तथा विशोकता मेऽस्तु त्वद्भक्तिः प्रतिजन्म च ॥ ७५.४ ॥ एवं सम्पूज्य षष्ठ्यां तु भक्त्या सम्पूजयेद्द्विजान् । सुप्त्वा संप्राश्य गोमूत्रमुत्थाय कृतनैत्यकः ॥ ७५.५ ॥ सम्पूज्य विप्रानन्नेन गुडपात्रसमन्वितम् । तद्वस्त्रयुग्मं पद्मं च ब्राह्मणाय निवेदयेत् ॥ ७५.६ ॥ अतैललवणं भुक्त्वा सप्तम्यां मौनसंयुतः । ततः पुराणश्रवणं कर्तव्यं भूतिमिच्छता ॥ ७५.७ ॥ अनेन विधिना सर्वमुभयोरपि पक्षयोः । कृत्वा यावत्पुनर्माघशुक्लपक्षस्य सप्तमी ॥ ७५.८ ॥ व्रतान्ते कलशं दद्यात्सुवर्णकमलान्वितम् । शय्यां सोपस्करां दद्यात्कपिलां च पयस्विनीम् ॥ ७५.९ ॥ अनेन विधिना यस्तु वित्तशाठ्यविवर्जितः । विशोकसप्तमीं कुर्यात्स याति परमां गतिम् ॥ ७५.१० ॥ यावज्जन्मसहस्राणां साग्रं कोटिशतं भवेत् । तावन्न शोकमभ्येति रोगदौर्गत्यवर्जितः ॥ ७५.११ ॥ यं यं प्रार्थयते कामं तं तमाप्नोति पुष्कलम् । निष्कामः कुरुते यस्तु स परं ब्रह्म गच्छति ॥ ७५.१२ ॥ यः पठेच्छृणुयाद्वापि विशोकाख्यां च सप्तमीम् । सोऽपीन्द्रलोकमाप्नोति न दुःखी जायते क्वचित् ॥ ७५.१३ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ७६ *ईश्वर उवाच अन्यामपि प्रवक्ष्यामि नाम्ना तु फलसप्तमीम् । यामुपोष्य नरः पापाद्विमुक्तः स्वर्गभाग्भवेत् ॥ ७६.१ ॥ मार्गशीर्षे शुभे मासि सप्तम्यां नियतव्रतः । तामुपोष्याथ कमलं कारयित्वा तु काञ्चनम् ॥ ७६.२ ॥ शर्करासंयुतं दद्याद्ब्राह्मणाय कुटुम्बिने । रविं काञ्चनकं कृत्वा पलस्यैकस्य धर्मवित् । दद्याद्द्विकालवेलायां भानुर्मे प्रीयतामिति ॥ ७६.३ ॥ भक्त्या तु विप्रान्सम्पूज्य चाष्टम्यां क्षीरभोजनम् । दत्त्वा कुर्यात्फलयुतं यावत्स्यात्कृष्णेसप्तमी ॥ ७६.४ ॥ तामप्युपोष्य विधिवदनेनैव क्रमेण तु । तद्वद्धैमफलं दत्त्वा सुवर्णकमलान्वितम् ॥ ७६.५ ॥ शर्करापात्रसंयुक्तं वस्त्रमाल्यसमन्वितम् । संवत्सरं च तेनैव विधिनोभयसप्तमीम् ॥ ७६.६ ॥ उपोष्य दत्त्वा क्रमशः सूर्यमन्त्रमुदीरयेत् । भानुरर्को रविर्ब्रह्मा सूर्यः शक्रो हरिः शिवः । श्रीमान्विभावसुस्त्वष्टा वरुणः प्रीयतामिति ॥ ७६.७ ॥ प्रतिमासं च सप्तम्यामेकैकं नाम कीर्तयेत् । प्रतिपक्षं फलत्यागमेतत्कुर्वन्समाचरेत् ॥ ७६.८ ॥ व्रतान्ते विप्रमिथुनं पूजयेद्वस्त्रभूषणैः । शर्कराकलशं दद्याद्धेमपद्मदलान्वितम् ॥ ७६.९ ॥ यथा न विफलाः कामास्त्वद्भक्तानां सदा रवे । तथानन्तफलावाप्तिरस्तु मे सप्तजन्मसु ॥ ७६.१० ॥ इमामनन्तफलदां यः कुर्यात्फलसप्तमीम् । सर्वपापविशुद्धात्मा सूर्यलोके महीयते ॥ ७६.११ ॥ सुरापानादिकं किंचिद्यदत्रामुत्र वा कृतम् । तत्सर्वं नाशमायाति यः कुर्यात्फलसप्तमीम् ॥ ७६.१२ ॥ कुर्वाणः सप्तमीं चेमां सततं रोगवर्जितः । भूतान्भव्यांश्च पुरुषांस्तारयेदेकविंशतिम् । यः शृणोति पठेद्वापि सोऽपि कल्याणभाग्भवेत् ॥ ७६.१३ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ७७ *ईश्वर उवाच शर्करासप्तमीं वक्ष्ये तद्वत्कल्मषनाशिनीम् । आयुरारोग्यमैश्वर्यं ययानन्तं प्रजायते ॥ ७७.१ ॥ माधवस्य सिते पक्षे सप्तम्यां नियतव्रतः । प्रातः स्नात्वा तिलैः शुक्लैः शुक्लमाल्यानुलेपनः ॥ ७७.२ ॥ स्थण्डिले पद्ममालिख्य कुङ्कुमेन सकर्णिकम् । तस्मिन्नमः सवित्रे तु गन्धधूपौ निवेदयेत् ॥ ७७.३ ॥ स्थापयेदुदकुम्भं च शर्करापात्रसंयुतम् । शुक्लवस्त्रैरलंकृत्य शुक्लमाल्यानुलेपनैः । सुवर्णेन समायुक्तं मन्त्रेणानेन पूजयेत् ॥ ७७.४ ॥ विश्ववेदमयो यस्माद्वेदवादीति पठ्यसे । सर्वस्यामृतमेव त्वमतः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥ ७७.५ ॥ पञ्चगव्यं ततः पीत्वा स्वपेत्तत्पार्श्वतः क्षितौ । सौरसूक्तं स्मरन्नास्ते पुराणश्रवणेन च ॥ ७७.६ ॥ अहोरात्रे गते पश्चादष्टम्यां कृतनैत्यकः । तत्सर्वं विदुषे तद्वद्ब्राह्मणाय निवेदयेत् ॥ ७७.७ ॥ भोजयेच्छक्तितो विप्राञ्छर्कराघृतपायसैः । भुञ्जीतातैललवणं स्वयमप्यथ वाग्यतः ॥ ७७.८ ॥ अनेन विधिना सर्वं मासि मासि समाचरेत् । संवत्सरान्ते शयनं शर्कराकलशान्वितम् ॥ ७७.९ ॥ सर्वोपस्करसंयुक्तं तथैकां गां पयस्विनीम् । गृहं च शक्तिमान्दद्यात्समस्तोपस्करान्वितम् ॥ ७७.१० ॥ सहस्रेणाथ निष्काणां कृत्वा दद्याच्छतेन वा । दशभिर्वाथ निष्केण तदर्धेनापि शक्तितः ॥ ७७.११ ॥ सुवर्णाश्वः प्रदातव्यः पूर्ववन्मन्त्रवादनम् । न वित्तशाठ्यं कुर्वीत कुर्वन्दोषं समश्नुते ॥ ७७.१२ ॥ अमृतं पिबतो वक्त्रात्सूर्यस्यामृतबिन्दवः । निपेतुर्ये धरण्यां तु शालिमुद्गेक्षवः स्मृताः ॥ ७७.१३ ॥ शर्करा तु परा तस्मादिक्षुसारोऽमृतात्मवान् । इष्टा रवेरतः पुण्या शर्करा हव्यकव्ययोः ॥ ७७.१४ ॥ शर्करासप्तमी चेयं वाजिमेधफलप्रदा । सर्वदुष्टप्रशमनी पुत्रपौत्रप्रवर्धिनी ॥ ७७.१५ ॥ यः कुर्यात्परया भक्त्या स वै सद्गतिमाप्नुयात् । कल्पमेकं वसेत्स्वर्गे ततो याति परं पदम् ॥ ७७.१६ ॥ इदमनघं शृणोति यः स्मरेद्वा परिपठतीह दिवाकरस्य लोके । मतिमपि च ददाति सोऽपि देवैरमरवधूजनमालयाभिपूज्यः ॥ ७७.१७ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ७८ *ईश्वर उवाच अतः परं प्रवक्ष्यामि तद्वत्कमलसप्तमीम् । यस्याः संकीर्तनादेव तुष्यतीह दिवाकरः ॥ ७८.१ ॥ वसन्तामलसप्तम्यां स्नातः सन्गौरसर्षपैः । तिलपात्रे च सौवर्णे विधाय कमलं शुभम् ॥ ७८.२ ॥ वस्त्रयुग्मावृतं कृत्वा गन्धपुष्पैः समर्चयेत् । नमः कमलहस्ताय नमस्ते विश्वधारिणे ॥ ७८.३ ॥ दिवाकर नमस्तुभ्यं प्रभाकर नमोऽस्तु ते । ततो द्विकालवेलायामुदकुम्भसमन्विताम् ॥ ७८.४ ॥ विप्राय दद्यात्सम्पूज्य वस्त्रमाल्यविभूषणैः । शक्त्या च कपिलां दद्यादलंकृत्य विधानतः ॥ ७८.५ ॥ अहोरात्रे गते पश्चादष्टम्यां भोजयेद्द्विजान् । यथाशक्त्यथ भुञ्जीत मांसतैलविवर्जितम् ॥ ७८.६ ॥ अनेन विधिना शुक्लसप्तम्यां मासि मासि च । सर्वं समाचरेद्भक्त्या वित्तशाठ्यविवर्जितः ॥ ७८.७ ॥ व्रतान्ते शयनं दद्यात्सुवर्णकमलान्वितम् । गां च दद्यात्स्वशक्त्या तु सुवर्णाढ्यां पयस्विनीम् ॥ ७८.८ ॥ भाजनासनदीपादीन् दद्यादिष्टानुपस्करान् । अनेन विधिना यस्तु कुर्यात्कमलसप्तमीम् । लक्ष्मीमनन्तामभ्येति सूर्यलोके महीयते ॥ ७८.९ ॥ कल्पे कल्पे ततो लोकान् सप्तगत्वा पृथक्पृथक् । अप्सरोभिः परिवृतस्ततो याति परां गतिम् ॥ ७८.१० ॥ यः पश्यतीदं शृणुयाच्च मर्त्यः पठेच्च भक्त्याथ मतिं ददाति । सोऽप्यत्र लक्ष्मीमचलामवाप्य गन्धर्वविद्याधरलोकभाक्स्यात् ॥ ७८.११ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ७९ *ईश्वर उवाच अथातः सम्प्रवक्ष्यामि सर्वपापप्रणाशिनीम् । सर्वकामप्रदां रम्यां नाम्ना मन्दारसप्तमीम् ॥ ७९.१ ॥ माघस्यामलपक्षे तु पञ्चम्यां लघुभुङ्नरः । दन्तकाष्ठं ततः कृत्वा षष्ठीमुपवसेद्बुधः ॥ ७९.२ ॥ विप्रान् सम्पूजयित्वा तु मन्दारं प्राशयेन्निशि । ततः प्रभात उत्थाय कृत्वा स्नानं पुनर्द्विजान् ॥ ७९.३ ॥ भोजयेच्छक्तितः कृत्वा मन्दारकुसुमाष्टकम् । सौवर्णं पुरुषं तद्वत्पद्महस्तं सुशोभनम् ॥ ७९.४ ॥ पद्मं कृष्णतिलैः कृत्वा ताम्रपात्रेऽष्टपत्त्रकम् । हैममन्दारकुसुमैर्भास्करायेति पूर्वतः ॥ ७९.५ ॥ नमस्कारेण तद्वच्च सूर्यायेत्यानले दले । दक्षिणे तद्वदर्काय तथार्यम्णे च नैरृते ॥ ७९.६ ॥ पश्चिमे वेदधाम्ने च वायव्ये चण्डभानवे । पूष्णेत्युत्तरतः पूज्यमानन्दायेत्यतः परम् ॥ ७९.७ ॥ कर्णिकायां च पुरुषं सर्वात्मन इति न्यसेत् । शुक्लवस्त्रैः समावेष्ट्य भक्ष्यैर्माल्यफलादिभिः ॥ ७९.८ ॥ एवमभ्यर्च्य तत्सर्वं दद्याद्वेदविदे पुनः । भुञ्जीतातैललवणं वाग्यतः प्राङ्मुखो गृही ॥ ७९.९ ॥ अनेन विधिना सर्वं सप्तम्यां मासि मासि च । कुर्यात्संवत्सरं यावद्वित्तशाठ्यविवर्जितः ॥ ७९.१० ॥ एतदेव व्रतान्ते तु निधाय कलशोपरि । गोभिर्विभवतः सार्धं दातव्यं भूतिमिच्छता ॥ ७९.११ ॥ नमो मन्दारनाथाय मन्दारभवनाय च । त्वं रवे तारयस्वास्मान् संसारभयसागरात् ॥ ७९.१२ ॥ अनेन विधिना यस्तु कुर्यान्मन्दारसप्तमीम् । विपाप्मा स सुखी मर्त्यः कल्पं च दिवि मोदते ॥ ७९.१३ ॥ इमामघौघपटलभीषणध्वान्तदीपिकाम् । गच्छन्प्रगृह्य संसारे सर्वार्थांश्च लभेन्नरः ॥ ७९.१४ ॥ मन्दारसप्तमीमेतामीप्सितार्थफलप्रदाम् । यः पठेच्छृणुयाद्वापि सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ ७९.१५ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ८० *श्रीभगवानुवाच अथान्यामपि वक्ष्यामि शोभनां शुभसप्तमीम् । यामुपोष्य नरो रोगशोकदुःखैः प्रमुच्यते ॥ ८०.१ ॥ पुण्येन चाश्वयुजे मासि कृतस्नानजपः शुचिः । वाचयित्वा ततो विप्रानारभेच्छुभसप्तमीम् ॥ ८०.२ ॥ कपिलां पूजयेद्भक्त्या गन्धमाल्यानुलेपनैः । नमामि सूर्यसम्भूतामशेषभुवनालयाम् । त्वामहं शुभकल्याणशरीरां सर्वसिद्धये ॥ ८०.३ ॥ अथ कृत्वा तिलप्रस्थं ताम्रपात्रेण संयुतम् । काञ्चनं वृषभं तद्वद्गन्धमाल्यगुडान्वितैः ॥ ८०.४ ॥ फलैर्नानाविधैर्भक्ष्यैर्घृतपायससंयुतैः । दद्याद्द्विकालवेलायामर्यमा प्रीयतामिति ॥ ८०.५ ॥ पञ्चगव्यं च संप्राश्य स्वपेद्भूमौ विमत्सरः । ततः प्रभाते संजाते भक्त्या सम्पूजयेद्द्विजान् ॥ ८०.६ ॥ अनेन विधिना दद्यान्मासि मासि सदा नरः । वाससा वृषभं हैमं तद्वद्गां काञ्चनोद्भवाम् ॥ ८०.७ ॥ संवत्सरान्ते शयनमिक्षुदण्डगुडान्वितम् । सोपधानकविश्रामं भाजनासनसंयुतम् ॥ ८०.८ ॥ ताम्रपात्रे तिलप्रस्थं सौवर्णं वृषभं तथा । दद्याद्वेदविदे सर्वं विश्वात्मा प्रीयतामिति ॥ ८०.९ ॥ अनेन विधिना विद्वान् कुर्याद्यः शुभसप्तमीम् । तस्य श्रीर्विपुला कीर्तिर्भवेज्जन्मनि जन्मनि ॥ ८०.१० ॥ अप्सरोगणगन्धर्वैः पूज्यमानः सुरालये । वसेद्गणाधिपो भूत्वा यावदाभूतसंप्लवम् । कल्पादाववतीर्णस्तु सप्तद्वीपाधिपो भवेत् ॥ ८०.११ ॥ ब्रह्महत्यासहस्रस्य भ्रूणहत्याशतस्य च । नाशायालमियं पुण्या पठ्यते शुभसप्तमी ॥ ८०.१२ ॥ इमां पठेद्यः शृणुयान्मुहूर्तं पश्येत्प्रसङ्गादपि दीयमानम् । सोऽप्यत्र सर्वाघविमुक्तदेहः प्राप्नोति विद्याधरनायकत्वम् ॥ ८०.१३ ॥ यावत्समाः सप्त नरः करोति यः सप्तमीं सप्तविधानयुक्ताम् । स सप्तलोकाधिपतिः क्रमेण भूत्वा पदं याति परं मुरारेः ॥ ८०.१४ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ८१ *मनुरुवाच किमभीष्टवियोगशोकसंघादलमुद्धर्तुमुपोषणं व्रतं वा । विभवोद्भवकारि भूतलेऽस्मिन् भवभीतेरपि सूदनं च पुंसः ॥ ८१.१ ॥ *मत्स्य उवाच परिपृष्टमिदं जगत्प्रियं ते विबुधानामपि दुर्लभं महत्त्वात् । तव भक्तिमतस्तथापि वक्ष्ये व्रतमिन्द्रासुरमानवेषु गुह्यम् ॥ ८१.२ ॥ पुण्यमाश्वयुजे मासि विशोकद्वादशीव्रतम् । दशम्यां लघुभुग्विद्वानारभेन्नियमेन तु ॥ ८१.३ ॥ उदङ्मुखः प्राङ्मुखो वा दन्तधावनपूर्वकम् । एकादश्यां निराहारः समभ्यर्च्य तु केशवम् । श्रियं वाभ्यर्च्य विधिवद्भोक्ष्यामि त्वपरेऽहनि ॥ ८१.४ ॥ एवं नियमकृत्सुप्त्वा प्रातरुत्थाय मानवः । स्नानं सर्वौषधैः कुर्यात्पञ्चगव्यजलेन तु । शुक्लमाल्याम्बरधरः पूजयेच्छ्रीशमुत्पलैः ॥ ८१.५ ॥ विशोकाय नमः पादौ जङ्घे च वरदाय वै । श्रीशाय जानुनी तद्वदूरू च जलशायिने ॥ ८१.६ ॥ कन्दर्पाय नमो गुह्यं माधवाय नमः कटिम् । दामोदरायेत्युदरं पार्श्वे च विपुलाय वै ॥ ८१.७ ॥ नाभिं च पद्मनाभाय हृदयं मन्मथाय वै । श्रीधराय विभोर्वक्षः करौ मधुजिते नमः ॥ ८१.८ ॥ चक्रिणे वामबाहुं च दक्षिणं गदिने नमः । वैकुण्ठाय नमः कण्ठमास्यं यज्ञमुखाय वै ॥ ८१.९ ॥ नासामशोकनिधये वासुदेवाय चाक्षिणी । ललाटं वामनायेति हरये च पुनर्भ्रुवौ ॥ ८१.१० ॥ अलकान्माधवायेति किरीटं विश्वरूपिणे । नमः सर्वात्मने तद्वच्छिर इत्यभिपूजयेत् ॥ ८१.११ ॥ एवं सम्पूज्य गोविन्दं फलमाल्यानुलेपनैः । ततस्तु मण्डलं कृत्वा स्थण्डिलं कारयेन्मुदा ॥ ८१.१२ ॥ चतुरस्रं समन्ताच्च रत्निमात्रमुदक्प्लवम् । श्लक्ष्णं हृद्यं च परितो वप्रत्रयसमावृतम् ॥ ८१.१३ ॥ अङ्गुलेनोच्छ्रिता वप्रास्तद्विस्तारस्तु द्व्यङ्गुलः । स्थण्डिलस्योपरिष्टाच्च भित्तिरष्टाङ्गुला भवेत् ॥ ८१.१४ ॥ नदीवालुकया शूर्पे लक्ष्म्याः प्रतिकृतिं न्यसेत् । स्थण्डिले शूर्पमारोप्य लक्ष्मीमित्यर्चयेद्बुधः ॥ ८१.१५ ॥ नमो देव्यै नमः शान्त्यै नमो लक्ष्म्यै नमः श्रियै । नमः पुष्ट्यै नमस्तुष्ट्यै वृष्ट्यै हृष्ट्यै नमो नमः ॥ ८१.१६ ॥ विशोका दुःखनाशाय विशोका वरदास्तु मे । विशोका चास्तु सम्पत्त्यै विशोका सर्वसिद्धये ॥ ८१.१७ ॥ ततः शुक्लाम्बरैः शूर्पं वेष्ट्य सम्पूजयेत्फलैः । वस्त्रैर्नानाविधैस्तद्वत्सुवर्णकमलेन च ॥ ८१.१८ ॥ रजनीषु च सर्वासु पिबेद्दर्भोदकं बुधः । ततस्तु गीतनृत्यादि कारयेत्सकलां निशाम् ॥ ८१.१९ ॥ यामत्रये व्यतीते तु सुप्त्वाप्युत्थाय मानवः । अभिगम्य च विप्राणां मिथुनानि तदार्चयेत् ॥ ८१.२० ॥ शक्तितस्त्रीणि चैकं वा वस्त्रमाल्यानुलेपनैः । शयनस्थानि पूज्यानि नमोऽस्तु जलशायिने ॥ ८१.२१ ॥ ततस्तु गीतवाद्येन रात्रौ जागरणे कृते । प्रभाते च ततः स्नानं कृत्वा दाम्पत्यमर्चयेत् ॥ ८१.२२ ॥ भोजनं च यथाशक्त्या वित्तशाठ्यविवर्जितः । भुक्त्वा श्रुत्वा पुराणानि तद्दिनं चातिवाहयेत् ॥ ८१.२३ ॥ अनेन विधिना सर्वं मासि मासि समाचरेत् । व्रतान्ते शयनं दद्याद्गुडधेनुसमन्वितम् । सोपधानकविश्रामं सास्तरावरणं शुभम् ॥ ८१.२४ ॥ यथा न लक्ष्मीर्देवेश त्वां परित्यज्य गच्छति । तथा सुरूपतारोग्यमशोकश्चास्तु मे सदा ॥ ८१.२५ ॥ यथा देवेन रहिता न लक्ष्मीर्जायते क्वचित् । तथा विशोकता मेऽस्तु भक्तिरग्र्या च केशवे ॥ ८१.२६ ॥ मन्त्रेणानेन शयनं गुडधेनुसमन्वितम् । शूर्पं च लक्ष्म्या सहितं दातव्यं भूतिमिच्छता ॥ ८१.२७ ॥ उत्पलं करवीरं च बाणमम्लानकुङ्कुमम् । केतकी सिन्दुवारं च मल्लिका गन्धपाटला । कदम्बं कुब्जकं जातिः शस्तान्येतानि सर्वदा ॥ ८१.२८ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ८२ *मनुरुवाच गुडधेनुविधानं मे समाचक्ष्व जगत्पते । किंरूपं केन मन्त्रेण दातव्यं तदिहोच्यताम् ॥ ८२.१ ॥ *मत्स्य उवाच गुडधेनुविधानस्य यद्रूपमिह यत्फलम् । तदिदानीं प्रवक्ष्यामि सर्वपापविनाशनम् ॥ ८२.२ ॥ कृष्णाजिनं चतुर्हस्तं प्राग्ग्रीवं विन्यसेद्भुवि । गोमयेनानुलिप्तायां दर्भानास्तीर्य सर्वतः ॥ ८२.३ ॥ लघ्वेणकाजिनं तद्वद्वत्सं च परिकल्पयेत् । प्राङ्मुखीं कल्पयेद्धेनुमुदक्पादां सवत्सकाम् ॥ ८२.४ ॥ उत्तमा गुडधेनुः स्यात्सदा भारचतुष्टयम् । वत्सं भारेण कुर्वीत द्वाभ्यां वै मध्यमा स्मृता ॥ ८२.५ ॥ अर्धभारेण वत्सः स्यात्कनिष्ठा भारकेण तु । चतुर्थांशेन वत्सः स्याद्गृहवित्तानुसारतः ॥ ८२.६ ॥ धेनुवत्सौ घृतास्यौ च सितसूक्ष्माम्बरावृतौ । शुक्तिकर्णाविक्षुपादौ शुचिमुक्ताफलेक्षणौ ॥ ८२.७ ॥ सितसूत्रशिरालौ तौ सितकम्बलकम्बलौ । ताम्रगण्डकपृष्ठौ तौ सितचामररोमकौ ॥ ८२.८ ॥ विद्रुमभ्रूयुगोपेतौ नवनीतस्तनावुभौ । क्षौमपुच्छौ कांस्यदोहाविन्द्रनीलकतारकौ ॥ ८२.९ ॥ सुवर्णशृङ्गाभरणौ राजतैः खुरसंयुतौ । नानाफलसमायुक्तौ घ्राणगन्धकरण्डकौ । इत्येवं रचयित्वा तौ धूपदीपैरथार्चयेत् ॥ ८२.१० ॥ या लक्ष्मीः सर्वभूतानां या च देवेष्ववस्थिता । धेनुरूपेण सा देवी मम शान्तिं प्रयच्छतु ॥ ८२.११ ॥ देहस्था या च रुद्राणी शंकरस्य सदा प्रिया । धेनुरूपेण सा देवी मम पापं व्यपोहतु ॥ ८२.१२ ॥ विष्णोर्वक्षसि या लक्ष्मीः स्वाहा या च विभावसोः । चन्द्रार्कशक्रशक्तिर्या धेनुरूपास्तु सा श्रिये ॥ ८२.१३ ॥ चतुर्मुखस्य या लक्ष्मीर्या लक्ष्मीर्धनदस्य च । लक्ष्मीर्या लोकपालानां सा धेनुर्वरदास्तु मे ॥ ८२.१४ ॥ स्वधा या पितृमुख्याणां स्वाहा यज्ञभुजां च या । सर्वपापहरा धेनुस्तस्माच्छान्तिं प्रयच्छ मे ॥ ८२.१५ ॥ एवमामन्त्र्य तां धेनुं ब्राह्मणाय निवेदयेत् । विधानमेतद्धेनूनां सर्वासामभिपठ्यते ॥ ८२.१६ ॥ यास्ताः पापविनाशिन्यः पठ्यन्ते दश धेनवः । तासां स्वरूपं वक्ष्यामि नामानि च नराधिप ॥ ८२.१७ ॥ प्रथमा गुडधेनुः स्याद्घृतधेनुस्तथापरा । तिलधेनुस्तृतीया तु चतुर्थी जलसंज्ञिता ॥ ८२.१८ ॥ क्षीरधेनुश्च विख्याता मधुधेनुस्तथा परा । सप्तमी शर्कराधेनुर्दधिधेनुस्तथाष्टमी । रसधेनुश्च नवमी दशमी स्यात्स्वरूपतः ॥ ८२.१९ ॥ कुम्भाः स्युर्द्रवधेनूनामितरासां तु राशयः । सुवर्णधेनुमप्यत्र केचिदिच्छन्ति भानवः ॥ ८२.२० ॥ नवनीतेन रत्नैश्च तथान्ये तु महर्षयः । एतदेवंविधानं स्यात्त एवोपस्कराः स्मृताः ॥ ८२.२१ ॥ मन्त्रावाहनसंयुक्ताः सदा पर्वणि पर्वणि । यथाश्रद्धं प्रदातव्या भुक्तिमुक्तिफलप्रदाः ॥ ८२.२२ ॥ गुडधेनुप्रसङ्गेन सर्वास्तावन्मयोदिताः । अशेषयज्ञफलदाः सर्वाः पापहराः शुभाः ॥ ८२.२३ ॥ व्रतानामुत्तमं यस्माद्विशोकद्वादशीव्रतम् । तदङ्गत्वेन चैवात्र गुडधेनुः प्रशस्यते ॥ ८२.२४ ॥ अयने विषुवे पुण्ये व्यतीपातेऽथवा पुनः । गुडधेन्वादयो देयास्तूपरागादिपर्वसु ॥ ८२.२५ ॥ विशोकद्वादशी चैषा पुण्या पापहरा शुभा । यामुपोष्य नरो याति तद्विष्णोः परमं पदम् ॥ ८२.२६ ॥ इह लोके च सौभाग्यमायुरारोग्यमेव च । वैष्णवं पुरमाप्नोति मरणे च स्मरन्हरिम् ॥ ८२.२७ ॥ नवार्बुदसहस्राणि दश चाष्टौ च धर्मवित् । न शोकदुःखदौर्गत्यं तस्य संजायते नृप ॥ ८२.२८ ॥ नारी वा कुरुते या तु विशोकद्वादशीव्रतम् । नृत्यगीतपरा नित्यं सापि तत्फलमाप्नुयात् ॥ ८२.२९ ॥ तस्मादग्रे हरेर्नित्यमनन्तं गीतवादनम् । कर्तव्यं भूतिकामेन भक्त्या तु परया नृप ॥ ८२.३० ॥ इति पठति य इत्थं यः शृणोतीह सम्यङ्मधुमुरनरकारेरर्चनं यश्च पश्येत् । मतिमाप च जनानां यो ददातीन्द्रलोके वसति स विबुधौघैः पूज्यते कल्पमेकम् ॥ ८२.३१ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ८३ *नारद उवाच भगवञ्छ्रोतुमिच्छामि दानमाहात्म्यमुत्तमम् । यदक्षयं परे लोके देवर्षिगणपूजितम् ॥ ८३.१ ॥ *उमापतिरुवाच मेरोः प्रदानं वक्ष्यामि दशधा मुनिपुंगव । यत्प्रदानान्नरो लोकानाप्नोति सुरपूजितान् ॥ ८३.२ ॥ पुराणेषु च वेदेषु यज्ञेष्वायतनेषु च । न तत्फलमधीतेषु कृतेष्विह यदश्नुते ॥ ८३.३ ॥ तस्माद्विधानं वक्ष्यामि पर्वतानामनुक्रमात् । प्रथमो धान्यशैलः स्याद्द्वितीयो लवणाचलः ॥ ८३.४ ॥ गुडाचलस्तृतीयस्तु चतुर्थो हेमपर्वतः । पञ्चमस्तिलशैलः स्यात्षष्ठः कार्पासपर्वतः ॥ ८३.५ ॥ सप्तमो घृतशैलश्च रत्नशैलस्तथाष्टमः । राजतो नवमस्तद्वद्दशमः शर्कराचलः ॥ ८३.६ ॥ वक्ष्ये विधानमेतेषां यथावदनुपूर्वशः । अयने विषुवे पुण्ये व्यतीपाते दिनक्षये ॥ ८३.७ ॥ शुक्लपक्षे तृतीयायामुपरागे शशिक्षये । विवाहोत्सवयज्ञेषु द्वादश्यामथ वा पुनः ॥ ८३.८ ॥ शुक्लायां पञ्चदश्यां वा पुण्यर्क्षे वा विधानतः । धान्यशैलादयो देया यथाशास्त्रं विजानता ॥ ८३.९ ॥ तीर्थेष्वायतने वापि गोष्ठे वा भवनाङ्गणे । मण्डपं कारयेद्भक्त्या चतुरस्रमुदङ्मुखम् । प्रागुदक्प्रवणं तद्वत्प्राङ्मुखं च विधानतः ॥ ८३.१० ॥ गोमयेनानुलिप्तायां भूमावास्तीर्य वै कुशान् । तन्मध्ये पर्वतं कुर्याद्विष्कम्भपर्वतान्वितम् ॥ ८३.११ ॥ धान्यद्रोणसहस्रेण भवेद्गिरिरिहोत्तमः । मध्यमः पञ्चशतिकः कनिष्ठः स्यात्त्रिभिः शतैः ॥ ८३.१२ ॥ मेरुर्महाव्रीहिमयस्तु मध्ये सुवर्णवृक्षत्रयसंयुतः स्यात् । पूर्वेण मुक्ताफलवज्रयुक्तो याग्येन गोमेदकपुष्परागैः ॥ ८३.१३ ॥ पश्चाच्च गारुत्मतनीलरत्नैः सौम्येन वैदूर्यसरोजरागैः । श्रीखण्डखण्डैरभितः प्रवालैर्लतान्वितः शुक्तिशिलातलः स्यात् ॥ ८३.१४ ॥ ब्रह्माथ विष्णुर्भगवान्पुरारिर्दिवाकरोऽप्यत्र हिरण्मयः स्यात् । मूर्धन्यवस्थानममत्सरेण कार्यं त्वनेकैश्च पुनर्द्विजौघैः ॥ ८३.१५ ॥ चत्वारि शृङ्गाणि च राजतानि नितम्बभागेष्वपि राजतः स्यात् । तथेक्षुवंशावृतकन्दरस्तु घृतोदकप्रस्रवणैश्च दिक्षु ॥ ८३.१६ ॥ शुक्लाम्बराण्यम्बुधरावली स्यात्पूर्वेण पीतानि च दक्षिणेन । वासांसि पश्चादथ कर्बुराणि रक्तानि चैवोत्तरतो घनाली ॥ ८३.१७ ॥ रौप्यान्महेन्द्रप्रमुखांस्तथाष्टौ संस्थाप्य लोकाधिपतीन्क्रमेण । नानाफलाली च समन्ततः स्यान्मनोरमं माल्यविलेपनं च ॥ ८३.१८ ॥ वितानकं चोपरि पञ्चवर्णमम्लानपुष्पाभरणं सितं च । इत्थं निवेश्यामरशैलमग्र्यं मेरोस्तु विष्कम्भगिरीन् क्रमेण ॥ ८३.१९ ॥ तुरीयभागेण चतुर्दिशं च संस्थापयेत्पुष्पविलेपनाढ्यान् । पूर्वेण मन्दरमनेकफलावलीभिर्युक्तं यवैः कनकभद्रकदम्बचिह्नैः ॥ ८३.२० ॥ कामेन काञ्चनमयेन विराजमानमाकारयेत्कुसुमवस्त्रविलेपनाढ्यम् । क्षीरारुणोदसरसाथ वनेन चैवं रौप्येण शक्तिघटितेन विराजमानम् ॥ ८३.२१ ॥ याम्येन गन्धमदनश्च निवेशनीयो गोधूमसंचयमयः कलधौतयुक्तः । हैमेन यज्ञपतिना घृतमानसेन वस्त्रैश्च राजतवनेन च संयुतः स्यात् ॥ ८३.२२ ॥ पश्चात्तिलाचलमनेकसुगन्धिपुष्पसौवर्णपिप्पलहिरण्मयहंसयुक्तम् । आकारयेद्रजतपुष्पवनेन तद्वद्वस्त्रान्वितं दधिसितोदसरस्तथाग्रे ॥ ८३.२३ ॥ संस्थाप्य तं विपुलशैलमथोत्तरेण शैलं सुपार्श्वमपि माषमयं सुवस्त्रम् । पुष्पैश्च हेमवटपादपशेखरं तमाकारयेत्कनकधेनुविराजमानम् ॥ ८३.२४ ॥ माक्षीकभद्रसरसाथ वनेन तद्वद्रौप्येण भास्वरवता च युतं विधाय । होमश्चतुर्भिरथ वेदपुराणविद्भिर्दान्तैरनिन्द्यचरिताकृतिभिर्द्विजेन्द्रैः ॥ ८३.२५ ॥ पूर्वेण हस्तमितमत्र विधाय कुण्डं कार्यस्तिलैर्यवघृतेन समित्कुशैश्च । रात्रौ च जागरमनुद्धतगीततूर्यैरावाहनं च कथयामि शिलोच्चयानाम् ॥ ८३.२६ ॥ त्वं सर्वदेवगणधामनिधे विरुद्धमस्मद्गृहेष्वमरपर्वत नाशयाशु । क्षेमं विधत्स्व कुरु शान्तिमनुत्तमां नः सम्पूजितः परमभक्तिमता मया हि ॥ ८३.२७ ॥ त्वमेव भगवानीशो ब्रह्मा विष्णुर्दिवाकरः । मूर्तामूर्तात्परं बीजमतः पाहि सनातन ॥ ८३.२८ ॥ यस्मात्त्वं लोकपालानां विश्वमूर्तेश्च मन्दिरम् । रुद्रादित्यवसूनां च तस्माच्छान्तिं प्रयच्छ मे ॥ ८३.२९ ॥ यस्मादशून्यममरैर्नारीभिश्च शिवेन च । तस्मान्मामुद्धराशेषदुःखसंसारसागरात् ॥ ८३.३० ॥ एवमभ्यर्च्य तं मेरुं मन्दरं चाभिपूजयेत् । यस्माच्चैत्ररथेन त्वं भद्राश्वेन च वर्षतः ॥ ८३.३१ ॥ शोभसे मन्दर क्षिप्रमतस्तुष्टिकरो भव । यस्माच्चूडामणिर्जम्बूद्वीपे त्वं गन्धमादन ॥ ८३.३२ ॥ गन्धर्ववनशोभावानतः कीर्तिर्दृढास्तु मे । यस्मात्त्वं केतुमालेन वैभ्राजेन वनेन च ॥ ८३.३३ ॥ हिरण्मयाश्वत्थशिरास्तस्मात्पुष्टिर्ध्रुवास्तु मे । उत्तरैः कुरुभिर्यस्मात्सावित्रेण वनेन च ॥ ८३.३४ ॥ सुपार्श्व राजसे नित्यमतः श्रीरक्षयास्तु मे । एवमामन्त्र्य तान्सर्वान् प्रभाते विमले पुनः ॥ ८३.३५ ॥ स्नात्वाथ गुरवे दद्यान्मध्यमं पर्वतोत्तमम् । विष्कम्भपर्वतान्दद्यादृत्विग्भ्यः क्रमशो मुने ॥ ८३.३६ ॥ गाश्च दद्याच्चतुर्विंशत्यथवा दश नारद । नव सप्त तथाष्टौ वा पञ्च दद्यादशक्तिमान् ॥ ८३.३७ ॥ एकापि गुरवे देया कपिला च पयस्विनी । पर्वतानामशेषाणामेष एव विधिः स्मृतः ॥ ८३.३८ ॥ त एव पूजने मन्त्रास्त एवोपस्करा मताः । ग्रहाणां लोकपालानां ब्रह्मादीनां च सर्वदा ॥ ८३.३९ ॥ स्वमन्त्रेणैव सर्वेषु होमः शैलेषु पठ्यते । उपवासी भवेन्नित्यमशक्ते नक्तमिष्यते ॥ ८३.४० ॥ विधानं सर्वशैलानां क्रमशः शृणु नारद । दानकाले च ये मन्त्राः पर्वतेषु च यत्फलम् ॥ ८३.४१ ॥ अन्नं ब्रह्म यतः प्रोक्तमन्ने प्राणाः प्रतिष्ठिताः । अन्नाद्भवन्ति भूतानि जगदन्नेन वर्तते ॥ ८३.४२ ॥ अन्नमेव ततो लक्ष्मीरन्नमेव जनार्दनः । धान्यपर्वतरूपेण पाहि तस्मान्नगोत्तम ॥ ८३.४३ ॥ अनेन विधिना यस्तु दद्याद्धान्यमयं गिरिम् । मन्वन्तरशतं साग्रं देवलोके महीयते ॥ ८३.४४ ॥ अप्सरोगणगन्धर्वैराकीर्णेन विराजता । विमानेन दिवः पृष्ठमायाति स्म निषेवित । धर्मक्षये राजराज्यमाप्नोतीह न संशयः ॥ ८३.४५ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ८४ *ईश्वर उवाच अथातः सम्प्रवक्ष्यामि लवणाचलमुत्तमम् । यत्प्रदानान्नरो लोकानाप्नोति शिवसंयुतान् ॥ ८४.१ ॥ उत्तमः षोडशद्रोणैः कर्तव्यो लवणाचलः । मध्यमः स्यात्तदर्धेन चतुर्भिरधमः स्मृतः ॥ ८४.२ ॥ वित्तहीनो यथाशक्त्या द्रोणादूर्ध्वं तु कारयेत् । चतुर्थांशेन विष्कम्भपर्वतान्कारयेत्पृथक् ॥ ८४.३ ॥ विधानं पूर्ववत्कुर्याद्ब्रह्मादीनां च सर्वदा । तद्वद्धेममयान्सर्वांल्लोकपालान्निवेशयेत् ॥ ८४.४ ॥ सरांसि कामदेवादींस्तद्वदत्रापि कारयेत् । कुर्याज्जागरणं चापि दानमन्त्रान्निबोधत ॥ ८४.५ ॥ सौभाग्यसरः सम्भूतो यतोऽयं लवणो रसः । तद्दानकर्तृकत्वेन त्वं मां पाहि नगोत्तम ॥ ८४.६ ॥ यस्मादन्नरसाः सर्वे नोत्कटा लवणं विना । प्रियं च शिवयोर्नित्यं तस्माच्छान्तिं प्रयच्छ मे ॥ ८४.७ ॥ विष्णुदेहसमुद्भूतं यस्मादारोग्यवर्धनम् । तस्मात्पर्वतरूपेण पाहि संसारसागरात् ॥ ८४.८ ॥ अनेन विधिना यस्तु दद्याल्लवणपर्वतम् । उमालोके वसेत्कल्पं ततो याति परां गतिम् ॥ ८४.९ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ८५ *ईश्वर उवाच अतः परं प्रवक्ष्यामि गुडपर्वतमुत्तमम् । यत्प्रदानान्नरः स्वर्गमाप्नोति सुरपूजितम् ॥ ८५.१ ॥ उत्तमो दशभिर्भारैर्मध्यमः पञ्चभिर्मतः । त्रिभिर्भारैः कनिष्ठः स्यात्तदर्धेनाल्पवित्तवान् ॥ ८५.२ ॥ तद्वदामन्त्रणं पूजां हेमवृक्षसुरार्चनम् । विष्कम्भपर्वतांस्तद्वत्सरांसि वनदेवताः ॥ ८५.३ ॥ होमजागरणं तद्वल्लोकपालाधिवासनम् । धान्यपर्वतवत्कुर्यादिमं मन्त्रमुदीरयेत् ॥ ८५.४ ॥ यथा देवेषु विश्वात्मा प्रवरोऽयं जनार्दनः । सामवेदस्तु वेदानां महादेवस्तु योगिनाम् ॥ ८५.५ ॥ प्रणवः सर्वमन्त्राणां नारीणां पार्वती यथा । तथा रसानां प्रवरः सदैवेक्षुरसो मतः ॥ ८५.६ ॥ मम तस्मात्परां लक्ष्मीं गुडपर्वत देहि वै । यस्मात्सौभाग्यदायिन्या भ्राता त्वं गुडपर्वत । निवासश्चापि पार्वत्यास्तस्माच्छान्तिं प्रयच्छ मे ॥ ८५.७ ॥ अनेन विधिना यस्तु दद्याद्गुडमयं गिरिम् । पूज्यमानः स गन्धर्वैर्गौरीलोके महीयते ॥ ८५.८ ॥ ततः कल्पशतान्ते तु सप्तद्वीपाधिपो भवेत् । आयुरारोग्यसम्पन्नः शत्रुभिश्चापराजितः ॥ ८५.९ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ८६ *ईश्वर उवाच अथ पापहरं वक्ष्ये सुवर्णाचलमुत्तमम् । यस्य प्रदानाद्भवनं वैरिञ्चं याति मानवः ॥ ८६.१ ॥ उत्तमः पलसाहस्रो मध्यमः पञ्चभिः शतैः । तदर्धेनाधमस्तद्वदल्पवित्तोऽपि शक्तितः । दद्यादेकपलादूर्ध्वं यथाशक्त्या विमत्सरः ॥ ८६.२ ॥ धान्यपर्वतवत्सर्वं विदध्यान्मुनिपुंगव । विष्कम्भशैलास्तद्वच्च ऋत्विग्भ्यः प्रतिपादयेत् ॥ ८६.३ ॥ नमस्ते ब्रह्मबीजाय ब्रह्मगर्भाय ते नमः । यस्मादनन्तफलदस्तस्मात्पाहि शिलोच्चय ॥ ८६.४ ॥ यस्मादग्नेरपत्यं त्वं यस्मात्पुण्यं जगत्पते । हेमपर्वतरूपेण तस्मात्पाहि नगोत्तम ॥ ८६.५ ॥ अनेन विधिना यस्तु दद्यात्कनकपर्वतम् । स याति परमं ब्रह्मलोकमानन्दकारकम् । तत्र कल्पशतं तिष्ठेत्ततो याति परां गतिम् ॥ ८६.६ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ८७ *ईश्वर उवाच अतः परं प्रवक्ष्यामि तिलशैलं विधानतः । यत्प्रदानान्नरो याति विष्णुलोकं सनातनम् ॥ ८७.१ ॥ उत्तमो दशभिर्द्रोणैर्मध्यमः पञ्चभिः स्मृतः । त्रिभिः कनिष्ठो विप्रेन्द्र तिलशैलः प्रकीर्तितः ॥ ८७.२ ॥ पूर्ववच्चापरान्सर्वान् विष्कम्भानभितो गिरीन् । दानमन्त्रान् प्रवक्ष्यामि यथावन्मुनिपुंगव ॥ ८७.३ ॥ यस्मान्मधुवधे विष्णोर्देहस्वेदसमुद्भवाः । तिलाः कुशाश्च माषाश्च तस्माच्छान्त्यै भवत्विह ॥ ८७.४ ॥ हव्ये कव्ये च यस्माच्च तिला एवाभिरक्षणम् । भवादुद्धर शैलेन्द्र तिलाचल नमोऽस्तु ते ॥ ८७.५ ॥ इत्यामन्त्र्य च यो दद्यात्तिलाचलमनुत्तमम् । स वैष्णवं पदं याति पुनरावृत्तिदुर्लभम् ॥ ८७.६ ॥ दीर्घायुष्यं समाप्नोति पुत्रपौत्रैश्च मोदते । पितृभिर्देवगन्धर्वैः पूज्यमानो दिवं व्रजेत् ॥ ८७.७ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ८८ *ईश्वर उवाच अथातः सम्प्रवक्ष्यामि कार्पासाचलमुत्तमम् । यत्प्रदानान्नरो नित्यमाप्नोति परमं पदम् ॥ ८८.१ ॥ कार्पासपर्वतस्तद्वद्विंशद्भारैरिहोत्तमः । दशभिर्मध्यमः प्रोक्तः पञ्चभिस्त्वधमः स्मृतः । भारेणाल्पधनो दद्याद्वित्तशाठ्यविवर्जितः ॥ ८८.२ ॥ धान्यपर्वतवत्सर्वमासाद्य मुनिपुंगव । प्रभातायां तु शर्वर्यां दद्यादिदमुदीरयेत् ॥ ८८.३ ॥ त्वमेवावरणं यस्माल्लोकानामिह सर्वदा । कार्पासाद्रे नमस्तुभ्यमघौघध्वंसनो भव ॥ ८८.४ ॥ इति कार्पासशैलेन्द्रं यो दद्याच्छर्वसंनिधौ । रुद्रलोके वसेत्कल्पं ततो राजा भवेदिह ॥ ८८.५ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ८९ *ईश्वर उवाच अतः परं प्रवक्ष्यामि घृताचलमनुत्तमम् । तेजोऽमृतमयं दिव्यं महापातकनाशनम् ॥ ८९.१ ॥ विंशत्या घृतकुम्भानामुत्तमः स्याद्घृताचलः । दशभिर्मध्यमः प्रोक्तः पञ्चभिस्त्वधमः स्मृतः ॥ ८९.२ ॥ अल्पवित्तोऽपि यः कुर्याद्द्वाभ्यामिह विधानतः । विष्कम्भपर्वतांस्तद्वच्चतुर्भागेण कल्पयेत् ॥ ८९.३ ॥ शालितण्डुलपात्राणि कुम्भोपरि निवेशयेत् । कारयेत्संहतानुच्चान् यथाशोभं विधानतः ॥ ८९.४ ॥ वेष्टयेच्छुक्लवासोभिरिक्षुदण्डफलादिकैः । धान्यपर्वतवच्छेषं विधानमिह पठ्यते ॥ ८९.५ ॥ अधिवासनपूर्वं च तद्वद्धोमसुरार्चनम् । प्रभातायां तु शर्वर्यां गुरवे तं निवेदयेत् । विष्कम्भपर्वतांस्तद्वदृत्विग्भ्यः शान्तमानसः ॥ ८९.६ ॥ संयोगाद्घृतमुत्पन्नं यस्मादमृततेजसोः । तस्माद्धृतार्चिर्विश्वात्मा प्रीयतामत्र शंकरः ॥ ८९.७ ॥ यस्मात्तेजोमयं ब्रह्म घृते तद्विद्ध्यवस्थितम् । घृतपर्वतरूपेण तस्मात्त्वं पाहि नोऽनिशम् ॥ ८९.८ ॥ अनेन विधिना दद्याद्घृताचलमनुत्तमम् । महापातकयुक्तोऽपि लोकमाप्नोति शांकरम् ॥ ८९.९ ॥ हंससारसयुक्तेन किङ्किणीजालमालिना । विमानेनाप्सरोभिश्च सिद्धविद्याधरैर्वृतः । विहरेत्पितृभिः सार्धं यावदाभूतसंप्लवम् ॥ ८९.१० ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ९० *ईश्वर उवाच अतः परं प्रवक्ष्यामि रत्नाचलमनुत्तमम् । मुक्ताफलसहस्रेण पर्वतः स्यादनुत्तमः ॥ ९०.१ ॥ मध्यमः पञ्चशतिकस्त्रिशतेनाधमः स्मृतः । चतुर्थांशेन विष्कम्भपर्वताः स्युः समन्ततः ॥ ९०.२ ॥ पूर्वेण वज्रगोमेदैर्दक्षिणेनेन्द्रनीलकैः । पद्मरागयुतः कार्यो विद्वद्भिर्गन्धमादनः ॥ ९०.३ ॥ वैदूर्यविद्रुमैः पश्चात्सम्मिश्रो विमलाचलः । पद्मरागैः ससौवर्णैरुत्तरेण च विन्यसेत् ॥ ९०.४ ॥ धान्यपर्वतवत्सर्वमत्रापि परिकल्पयेत् । तद्वदावाहनं कुर्याद्वृक्षान्देवांश्च काञ्चनान् ॥ ९०.५ ॥ पूजयेत्पुष्पगन्धाद्यैः प्रभाते च विमत्सरः । पूर्ववद्गुरुऋत्विग्भ्य इमान्मन्त्रानुदीरयेत् ॥ ९०.६ ॥ यदा देवगणाः सर्वे सर्वरत्नेष्ववस्थिताः । त्वं च रत्नमयो नित्यं नमस्तेऽस्तु सदाचल ॥ ९०.७ ॥ यस्माद्रत्नप्रदानेन तुष्टिं प्रकुरुते हरिः । सदा रत्नप्रदानेन तस्मान्नः पाहि पर्वत ॥ ९०.८ ॥ अनेन विधिना यस्तु दद्याद्रत्नमयं गिरिम् । स याति विष्णुसालोक्यममरेश्वरपूजितः ॥ ९०.९ ॥ यावत्कल्पशतं साग्रं वसेच्चेह नराधिप । रूपारोग्यगुणोपेतः सप्तद्वीपाधिपो भवेत् ॥ ९०.१० ॥ ब्रह्महत्यादिकं किंचिद्यदत्रामुत्र वा कृतम् । तत्सर्वं नाशमायाति गिरिर्वज्रहतो यथा ॥ ९०.११ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ९१ *ईश्वर उवाच अतः परं प्रवक्ष्यामि रौप्याचलमनुत्तमम् । यत्प्रदानान्नरो याति सोमलोकमनुत्तमम् ॥ ९१.१ ॥ दशभिः पलसाहस्रैरुत्तमो रजताचलः । पञ्चभिर्मध्यमः प्रोक्तस्तदर्धेनाधमः स्मृतः ॥ ९१.२ ॥ अशक्तो विंशतेरूर्ध्वं कारयेच्छक्तितस्तदा । विष्कम्भपर्वतांस्तद्वत्तुरीयांशेन कल्पयेत् ॥ ९१.३ ॥ पूर्ववद्राजतान्कुर्वन्मन्दरादीन्विधानतः । कलधौतमयांस्तद्वल्लोकेशानर्चयेद्बुधः ॥ ९१.४ ॥ ब्रह्मविष्ण्वर्कवान्कार्यो नितम्बोऽत्र हिरण्मयः । राजतं स्याद्यदन्येषां सर्वं तदिह काञ्चनम् ॥ ९१.५ ॥ शेषं तु पूर्ववत्कुर्याद्धोमजागरणादिकम् । दद्यात्ततः प्रभाते तु गुरवे रौप्यपर्वतम् ॥ ९१.६ ॥ विष्कम्भशैलानृत्विग्भ्यः पूज्यवस्त्रविभूषणैः । इमं मन्त्रं पठन्दद्याद्दर्भपाणिर्विमत्सरः ॥ ९१.७ ॥ पितॄणां वल्लभो यस्माद्धरीन्द्राणां शिवस्य च । पाहि राजत तस्मात्त्वं शोकसंसारसागरात् ॥ ९१.८ ॥ इत्थं निवेद्य यो दद्याद्रजताचलमुत्तमम् । गवामयुतदानस्य फलं प्राप्नोति मानवः ॥ ९१.९ ॥ सोमलोके स गन्धर्वैः किंनराप्सरसां गणैः । पूज्यमानो वसेद्विद्वान् यावदाभूतसंप्लवम् ॥ ९१.१० ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ९२ *ईश्वर उवाच अथातः सम्प्रवक्ष्यामि शर्कराशैलमुत्तमम् । यस्य प्रदानाद्विष्ण्वर्करुद्रास्तुष्यन्ति सर्वदा ॥ ९२.१ ॥ अष्टाभिः शर्कराभारैरुत्तमः स्यान्महाचलः । चतुर्भिर्मध्यमः प्रोक्तो भाराभ्यामधमः स्मृतः ॥ ९२.२ ॥ भारेण वार्धभारेण कुर्याद्यः स्वल्पवित्तवान् । विष्कम्भपर्वतान्कुर्यात्तुरीयांशेन मानवः ॥ ९२.३ ॥ धान्यपर्वतवत्सर्वमासाद्यामरसंयुतम् । मेरोरुपरि तद्वच्च स्थाप्यं हेमतरुत्रयम् ॥ ९२.४ ॥ मन्दारः पारिजातश्च तृतीयः कल्पपादपः । एतद्वृक्षत्रयं मूर्ध्नि सर्वेष्वपि नियोजयेत् ॥ ९२.५ ॥ हरिचन्दनसंतानौ पूर्वपश्चिमभागयोः । निवेश्यौ सर्वशैलेषु विशेषाच्छर्कराचले ॥ ९२.६ ॥ मन्दरे कामदेवस्तु प्रत्यग्वक्त्रः सदा भवेत् । गन्धमादनशृङ्गे तु धनदः स्यादुदङ्मुखः ॥ ९२.७ ॥ प्राङ्मुखो वेदमूर्तिस्तु हंसः स्याद्विपुलाचले । हैमी सुपार्श्वे सुरभिर्दक्षिणाभिमुखी भवेत् ॥ ९२.८ ॥ धान्यपर्वतवत्सर्वमावाहनविधानकम् । कृत्वा तु गुरवे दद्यान्मध्यमं पर्वतोत्तमम् । ऋत्विग्भ्यश्चतुरः शैलानिमान्मन्त्रानुदीरयन् ॥ ९२.९ ॥ सौभाग्यामृतसारोऽयं पर्वतः शर्करायुतः । तस्मादानन्दकारी त्वं भव शैलेन्द्र सर्वदा ॥ ९२.१० ॥ अमृतं पिबतां ये तु निपेतुर्भुवि शीकराः । देवानां तत्समुत्थस्त्वं पाहि नः शर्कराचल ॥ ९२.११ ॥ मनोभवधनुर्मध्यादुद्भूता शर्करा यतः । तन्मयोऽसि महाशैल पाहि संसारसागरात् ॥ ९२.१२ ॥ यो दद्याच्छर्कराशैलमनेन विधिना नरः । सर्वपापैर्विनिर्मुक्तः स याति परमं पदम् ॥ ९२.१३ ॥ चन्द्रतारार्कसंकाशमधिरुह्यानुजीविभिः । सहैव यानमातिष्ठेत्तत्र विष्णुप्रचोदितः ॥ ९२.१४ ॥ ततः कल्पशतान्ते तु सप्तद्वीपाधिपो भवेत् । आयुरारोग्यसम्पन्नो यावज्जन्मार्बुदत्रयम् ॥ ९२.१५ ॥ भोजनं शक्तितः कुर्यात्सर्वशैलेष्वमत्सरः । सर्वत्राक्षारलवणमश्नीयात्तदनुज्ञया । पर्वतोपस्करान्सर्वान् प्रापयेद्ब्राह्मणालयम् ॥ ९२.१६ ॥ *ईश्वर उवाच आसीत्पुरा बृहत्कल्पे धर्ममूर्तिर्जनाधिपः । सुहृच्छक्रस्य निहता येन दैत्याः सहस्रशः ॥ ९२.१७ ॥ सोमसूर्यादयो यस्य तेजसा विगतप्रभाः । भवन्ति शतशो येन शत्रवश्चापराजिताः । यथेच्छारूपधारी च मनुष्योऽप्यपराजितः ॥ ९२.१८ ॥ तस्य भानुमती नाम भार्या त्रैलोक्यसुन्दरी । लक्ष्मीवद्दिव्यरूपेण निर्जितामरसुन्दरी ॥ ९२.१९ ॥ राज्ञस्तस्याग्र्यमहिषी प्राणेभ्योऽपि गरीयसी । दशनारीसहस्राणां मध्ये श्रीरिव राजते ॥ ९२.२० ॥ नृपकोटिसहस्रेण न कदाचित्स मुच्यते । कदाचिदास्थानगतः पप्रच्छ स पुरोधसम् । विस्मयेनावृतो राजा वसिष्ठमृषिसत्तमम् ॥ ९२.२१ ॥ *राजोवाच भगवन्केन धर्मेण मम लक्ष्मीरनुत्तमा । कस्माच्च विपुलं तेजो मच्छरीरे सदोत्तमम् ॥ ९२.२२ ॥ *वसिष्ठ उवाच पुरा लीलावती नाम वेश्या शिवपरायणा । तया दत्तश्चतुर्दश्यां गुरवे लवणाचलः । हेमवृक्षादिभिः सार्धं यथावद्विधिपूर्वकम् ॥ ९२.२३ ॥ शूद्रः सुवर्णकारश्च नाम्ना शौण्डोऽभवत्तदा । भृत्यो लीलावतीगेहे तेन हेम्ना विनिर्मिताः ॥ ९२.२४ ॥ तरवः सुरमुख्याश्च श्रद्धायुक्तेन पार्थिव । अतिरूपेण सम्पन्ना घटयित्वा विना भृतिम् । धर्मकार्यमिति ज्ञात्वा न गृह्णाति कथंचन ॥ ९२.२५ ॥ उज्ज्वालिताश्च तत्पत्न्या सौवर्णामरपादपाः । लीलावती गिरेः पार्श्वे परिचर्यां च पार्थिव ॥ ९२.२६ ॥ कृत्वा ताभ्यामशाठ्येन गुरुशुश्रूषणादिकम् । सा च लीलावती वेश्याकालेन महतापि च ॥ ९२.२७ ॥ कालधर्ममनुप्राप्ता कर्मयोगेण नारद । सर्वपापविनिर्मुक्ता जगाम शिवमन्दिरम् ॥ ९२.२८ ॥ योऽसौ सुवर्णकारस्तु दरिद्रोऽप्यतिसत्त्ववान् । न मौल्यमादाद्वेश्यातः स भवानिह साम्प्रतम् ॥ ९२.२९ ॥ सप्तद्वीपपतिर्जातः सूर्यायुतसमप्रभः । यया सुवर्णकारस्य तरवो हेमनिर्मिताः । सम्यगुज्ज्वालिताः पत्न्या सेयं भानुमती तव ॥ ९२.३० ॥ उज्ज्वालनादुज्ज्वलरुपमस्याः संजातमस्मिन्भुवनाधिपत्यम् । यस्मात्कृतं तत्परिकर्म रात्रावनुद्धताभ्यां लवणाचलस्य ॥ ९२.३१ ॥ तस्माच्च लोकेष्वपराजितत्वमारोग्यसौभाग्ययुता च लक्ष्मीः । तस्मात्त्वमप्यत्र विधानपूर्वं धान्याचलादीन्दशधा कुरुष्व ॥ ९२.३२ ॥ तथेति सत्कृत्य स धर्ममूर्तिर्वचो वसिष्ठस्य ददौ च सर्वान् । धान्याचलदीञ्छतशो मुरारेर्लोकं जगामामरपूज्यमानः ॥ ९२.३३ ॥ पश्येदपीमानधनोऽतिभक्त्या स्पृशेन्मनुष्यैरपि दीयमानान् । शृणोति भक्त्याथ मतिं ददाति विकल्मषः सोऽपि दिवं प्रयाति ॥ ९२.३४ ॥ दुःस्वप्नं प्रशममुपैति पठ्यमानैः शैलेन्द्रैर्भवभयभेदनैर्मनुष्यैः । यः कुर्यात्किमु मुनिपुंगवेह सम्यक्शान्तात्मा सकलगिरीन्द्रसम्प्रदानम् ॥ ९२.३५ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ९३ *सूत उवाच वैशम्पायनमासीनमपृच्छच्छौनकः पुरा । सर्वकामाप्तये नित्यं कथं शान्तिकपौष्टिकम् ॥ ९३.१ ॥ *वैशम्पायन उवाच श्रीकामः शान्तिकामो वा ग्रहयज्ञं समारभेत् । वृद्ध्यायुः पुष्टिकामो वा तथैवाभिचरन्पुनः । येन ब्रह्मन्विधानेन तन्मे निगदतः शृणु ॥ ९३.२ ॥ सर्वशास्त्राण्यनुक्रम्य संक्षिप्य ग्रन्थविस्तरम् । ग्रहशान्तिं प्रवक्ष्यामि पुराणश्रुतिचोदिताम् ॥ ९३.३ ॥ पुण्येऽह्नि विप्रकथिते कृत्वा ब्राह्मणवाचनम् । ग्रहान्ग्रहाधिदेवांश्च स्थाप्य होमं समारभेत् ॥ ९३.४ ॥ ग्रहयज्ञस्त्रिधा प्रोक्तः पुराणश्रुतिकोविदैः । प्रथमोऽयुतहोमः स्याल्लक्षहोमस्ततः परम् ॥ ९३.५ ॥ तृतीयः कोटिहोमस्तु सर्वकामफलप्रदः । अयुतेनाहुतीनां च नवग्रहमखः स्मृतः ॥ ९३.६ ॥ तस्य तावद्विधिं वक्ष्ये पुराणश्रुतिभाषितम् । गर्तस्योत्तरपूर्वेण वितस्तिद्वयविस्तृताम् ॥ ९३.७ ॥ वप्रद्वयावृतां वेदिं वितस्त्युच्छ्रायसंमिताम् । संस्थापनाय देवानां चतुरस्रामुदङ्मुखाम् ॥ ९३.८ ॥ अग्निप्रणयनं कृत्वा तस्यामावाहयेत्सुरान् । देवतानां ततः स्थाप्या विंशतिर्द्वादशाधिका ॥ ९३.९ ॥ सूर्यः सोमस्तथा भौमो बुधजीवसितार्कजाः । राहुः केतुरिति प्रोक्ता ग्रहा लोकहितावहाः ॥ ९३.१० ॥ मध्ये तु भास्करं विद्याल्लोहितं दक्षिणेन तु । उत्तरेण गुरुं विद्याद्बुधं पूर्वोत्तरेण तु ॥ ९३.११ ॥ पूर्वेण भार्गवं विद्यात्सोमं दक्षिणपूर्वके । पश्चिमेन शनिं विद्याद्राहुं पश्चिमदक्षिणे । पश्चिमोत्तरतः केतुं स्थापयेच्छुक्लतण्डुलैः ॥ ९३.१२ ॥ भास्करस्येश्वरं विद्यादुमां च शशिनस्तथा । स्कन्दमङ्गारकस्यापि बुधस्य च तथा हरिम् ॥ ९३.१३ ॥ ब्रह्माणं च गुरोर्विद्याच्छुक्रस्यापि शचीपतिम् । शनैश्चरस्य तु यमं राहोः कालं तथैव च ॥ ९३.१४ ॥ केतोर्वै चित्रगुप्तं च सर्वेषामधिदेवताः । अग्निरापः क्षितिर्विष्णुरिन्द्र ऐन्द्री च देवताः ॥ ९३.१५ ॥ प्रजापतिश्च सर्पाश्च ब्रह्मा प्रत्यधिदेवताः । विनायकं तथा दुर्गां वायुराकाशमेव च । आवाहयेद्व्याहृतिभिस्तथैवाश्विकुमारकौ ॥ ९३.१६ ॥ संस्मरेद्रक्तमादित्यमङ्गारकसमन्वितम् । सोमशुक्रौ तथा श्वेतो बुधजीवौ च पिङ्गलौ । मन्दराहू तथा कृष्णौ धूम्रं केतुगणं विदुः ॥ ९३.१७ ॥ ग्रहवर्णानि देयानि वासांसि कुसुमानि च । धूपामोदोऽत्र सुरभिरुपरिष्टाद्वितानिकम् । शोभनं स्थापयेत्प्राज्ञः फलपुष्पसमन्वितम् ॥ ९३.१८ ॥ गुडौदनं रवेर्दद्यात्सोमाय घृतपायसम् । अङ्गारकाय संयावं बुधाय क्षीरषष्टिके ॥ ९३.१९ ॥ दध्योदनं च जीवाय शक्राय च घृतौदनम् । शनैश्चराय कृसरामजामांसं च राहवे । चित्रौदनं च केतुभ्यः सर्वभक्ष्यैरथार्चयेत् ॥ ९३.२० ॥ प्रागुत्तरेण तस्माच्च दध्यक्षतविभूषितम् । चूतपल्लवसंछन्नं फलवस्त्रयुगान्वितम् ॥ ९३.२१ ॥ पञ्चरत्नसमायुक्तं पञ्चभङ्गसमन्वितम् । स्थापयेदव्रणं कुम्भं वरुणं तत्र विन्यसेत् ॥ ९३.२२ ॥ गङ्गाद्याः सरितः सर्वाः समुद्रांश्च सरांसि च । गजाश्वरथ्यावल्मीकसंगमाद्ध्रदगोकुलात् ॥ ९३.२३ ॥ मृदमानीय विप्रेन्द्र सर्वौषधिजलान्विताम् । स्नानार्थं विन्यसेत्तत्र यजमानस्य धर्मवित् ॥ ९३.२४ ॥ सर्वे समुद्राः सरितः सरांसि च नदास्तथा । आयान्तु यजमानस्य दुरितक्षयकारकाः ॥ ९३.२५ ॥ एवमावाहयेदेतानमरान्मुनिसत्तम । होमं समारभेत्सर्पिर्यवव्रीहितिलादिना ॥ ९३.२६ ॥ अर्कः पलाशखदिरावपामार्गोऽथ पिप्पलः । औदुम्बरः शमी दूर्वा कुशाश्च समिधः क्रमात् ॥ ९३.२७ ॥ एकैकस्याष्टकशतमष्टविंशतिरेव वा । होतव्या मधुसर्पिर्भ्यां दध्ना चैव समन्विताः ॥ ९३.२८ ॥ प्रादेशमात्रा अशिफा अशाखा अपलाशिनीः । समिधः कल्पयेत्प्राज्ञः सर्वकर्मसु सर्वदा ॥ ९३.२९ ॥ देवानामपि सर्वेषामुपांशु परमार्थवित् । स्वेन स्वेनैव मन्त्रेण होतव्याः समिधः पृथक् ॥ ९३.३० ॥ होतव्यं च घृताभ्यक्तं चरुभक्षादिकं पुनः । मन्त्रैर्दशाहुतीर्हुत्वा होमं व्याहृतिभिस्ततः ॥ ९३.३१ ॥ उदङ्मुखाः प्राङ्मुखा वा कुर्युर्ब्राह्मणपुंगवाः । मन्त्रवन्तश्च कर्तव्याश्चरवः प्रतिदैवतम् ॥ ९३.३२ ॥ हुत्वा च तांश्चरून्सम्यक्ततो होमं समाचरेत् । आकृष्णेति च सूर्याय होमः कार्यो द्विजन्मना ॥ ९३.३३ ॥ आप्यायस्वेति सोमाय मन्त्रेण जुहुयात्पुनः । अग्निर्मूर्धा दिवो मन्त्र इति भौमाय कीर्तयेत् ॥ ९३.३४ ॥ अग्ने विवस्वदुषस इति सोमसुताय वै । बृहस्पते परिदीया रथेनेति गुरोर्मतः ॥ ९३.३५ ॥ शुक्रं ते अन्यदिति च शुक्रस्यापि निगद्यते । शनैश्चरायेति पुनः शं नो देवीति होमयेत् ॥ ९३.३६ ॥ कया नश्चित्र आभुवदिति राहोरुदाहृतः । केतुं कृण्वन्नपि ब्रूयात्केतूनामपि शान्तये ॥ ९३.३७ ॥ आ वो राजेति रुद्रस्य बलिहोमं समाचरेत् । आपो हि ष्ठेत्युमायास्तु स्योनेति स्वामिनस्तथा ॥ ९३.३८ ॥ विष्णोरिदं विष्णुरिति तमीशेति स्वयम्भुवः । इन्द्रमिद्देवतातेति इन्द्राय जुहुयात्ततः ॥ ९३.३९ ॥ तथा यमस्य चायं गौरिति होमः प्रकीर्तितः । कालस्य ब्रह्म जज्ञानमिति मन्त्रः प्रशस्यते ॥ ९३.४० ॥ चित्रगुप्तस्य चाज्ञातमिति मन्त्रविदो विदुः । अग्निं दूतं वृणीमह इति वह्नेरुदाहृतः ॥ ९३.४१ ॥ उदुत्तमं वरुणमित्यपां मन्त्रः प्रकीर्तितः । भूमेः पृथिव्यन्तरिक्षमिति वेदेषु पठ्यते ॥ ९३.४२ ॥ सहस्रशीर्षा पुरुष इति विष्णोरुदाहृतः । इन्द्रायेन्दो मरुत्वत इति शक्रस्य शस्यते ॥ ९३.४३ ॥ उत्तानपर्णे सुभगे इति देव्याः समाचरेत् । प्रजापतेः पुनर्होमः प्रजापतिरिति स्मृतः ॥ ९३.४४ ॥ नमोऽस्तु सर्पेभ्य इति सर्पाणां मन्त्र उच्यते । एष ब्रह्मा य ऋत्विग्भ्य इति ब्रह्मण्युदाहृतः ॥ ९३.४५ ॥ विनायकस्य चानूनमिति मन्त्रो बुधैः स्मृतः । जातवेदसे सुनवाम दुर्गामन्त्रोऽयमुच्यते ॥ ९३.४६ ॥ आदित्प्रत्नस्य रेतस आकाशस्य उदाहृतः । क्राणा शिशुर्महीनां च वायोर्मन्त्रः प्रकीर्तितः ॥ ९३.४७ ॥ एषो उषा अपूर्व्या इत्यश्विनोर्मन्त्र उच्यते । पूर्णाहुतिस्तु मूर्धानं दिव इत्यभिपातयेत् ॥ ९३.४८ ॥ अथाभिषेकमन्त्रेण वाद्यमङ्गलगीतकैः । पूर्णकुम्भेन तेनैव होमान्ते प्रागुदङ्मुखम् ॥ ९३.४९ ॥ अव्यङ्गावयवैर्ब्रह्मन् हेमस्रग्दामभूषितैः । यजमानस्य कर्तव्यं चतुर्भिः स्नपनं द्विजैः ॥ ९३.५० ॥ सुरास्त्वामभिषिञ्चन्तु ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः । वासुदेवो जगन्नाथस्तथा संकर्षणो विभुः । प्रद्युम्नश्चानिरुद्धश्च भवन्तु विजयाय ते ॥ ९३.५१ ॥ आखण्डलोऽग्निर्भगवान् यमो वै निरृतिस्तथा । वरुणः पवनश्चैव धनाध्यक्षस्तथा शिवः । ब्रह्मणा सहितः शेषो दिक्पालास्त्वामवन्तु ते ॥ ९३.५२ ॥ कीर्तिर्लक्ष्मीर्धृतिर्मेधा पुष्टिः श्रद्धा क्रिया मतिः । बुद्धिर्लज्जा वपुः शान्तिस्तुष्टिः क्रान्तिश्च मातरः । एतास्त्वामभिषिञ्चन्तु धर्मपत्न्यः समागताः ॥ ९३.५३ ॥ आदित्यश्चन्द्रमा भौमो बुधो जीवः सितोऽर्कजः । ग्रहास्त्वामभिषिञ्चन्तु राहुः केतुश्च तर्पिताः ॥ ९३.५४ ॥ देवदानवगन्धर्वा यक्षराक्षसपन्नगाः । ऋषयो मुनयो गावो देवमातर एव च ॥ ९३.५५ ॥ देवपत्न्यो द्रुमा नागा दैत्याश्चाप्सरसां गणाः । अस्त्राणि सर्वशस्त्राणि राजानो वाहनानि च ॥ ९३.५६ ॥ औषधानि च रत्नानि कालस्यावयवाश्च ये । सरितः सागराः शैलास्तीर्थानि जलदा नदाः । एते त्वामभिषिञ्चन्तु सर्वकामार्थसिद्धये ॥ ९३.५७ ॥ ततः शुक्लाम्बरधरः शुक्लगन्धानुलेपनः । सर्वौषधैः सर्वगन्धैः स्नापितो द्विजपुंगवैः ॥ ९३.५८ ॥ यजमानः सपत्नीक ऋत्विजः सुसमाहितान् । दक्षिणाभिः प्रयत्नेन पूजयेद्गतविस्मयः ॥ ९३.५९ ॥ सूर्याय कपिलां धेनुं शङ्खं दद्यात्तथेन्दवे । रक्तं धुरंधरं दद्याद्भौमाय च ककुद्मिनम् ॥ ९३.६० ॥ बुधाय जातरूपं तु गुरवे पीतवाससी । श्वेताश्वं दैत्यगुरवे कृष्णां गामर्कसूनवे ॥ ९३.६१ ॥ आयसं राहवे दद्यात्केतुभ्यश्छागमुत्तमम् । सुवर्णेन समा कार्या यजमानेन दक्षिणा ॥ ९३.६२ ॥ सर्वेषामथवा गावो दातव्या हेमभूषिताः । सुवर्णमथवा दद्याद्गुरुर्वा येन तुष्यति । समन्त्रेणैव दातव्याः सर्वाः सर्वत्र दक्षिणाः ॥ ९३.६३ ॥ कपिले सर्वदेवानां पूजनीयासि रोहिणी । तीर्थदेवमयी यस्मादतः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥ ९३.६४ ॥ पुण्यस्त्वं शङ्ख पुण्यानां मङ्गलानां च मङ्गलम् । विष्णुना विधृतश्चासि ततः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥ ९३.६५ ॥ धर्मस्त्वं वृषरूपेण जगदानन्दकारक । अष्टमूर्तेरधिष्ठानमतः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥ ९३.६६ ॥ हिरण्यगर्भगर्भस्त्वं हेमबीजं विभावसोः । अनन्तपुण्यफलदमतः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥ ९३.६७ ॥ पीतवस्त्रयुगं यस्माद्वासुदेवस्य वल्लभम् । प्रदानात्तस्य मे विष्णो ह्यतः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥ ९३.६८ ॥ विष्णुस्त्वमश्वरूपेण यस्मादमृतसम्भवः । चन्द्रार्कवाहनो नित्यमतः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥ ९३.६९ ॥ यस्मात्त्वं पृथिवी सर्वा धेनुः केशवसंनिभा । सर्वपापहरा नित्यमतः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥ ९३.७० ॥ यस्मादायासकर्माणि तवाधीनानि सर्वदा । लाङ्गलाद्यायुधादीनि तस्माच्छान्तिं प्रयच्छ मे ॥ ९३.७१ ॥ यस्मात्त्वं सर्वयज्ञानामङ्गत्वेन व्यवस्थितः । यानं विभावसोर्नित्यमतः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥ ९३.७२ ॥ गवामङ्गेषु तिष्ठन्ति भुवनानि चतुर्दश । यस्मात्तस्माच्छ्रिये मे स्यादिह लोके परत्र च ॥ ९३.७३ ॥ यस्मादशून्यं शयनं केशवस्य च सर्वदा । शय्या ममाप्यशून्यास्तु दत्ता जन्मनि जन्मनि ॥ ९३.७४ ॥ यथा रत्नेषु सर्वेषु सर्वे देवाः प्रतिष्ठिताः । तथा रत्नानि यच्छन्तु रत्नदानेन मे सुराः ॥ ९३.७५ ॥ यथा भूमिप्रदानस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् । दानान्यन्यानि मे शान्तिर्भूमिदानाद्भवत्विह ॥ ९३.७६ ॥ एवं सम्पूजयेद्भक्त्या वित्तशाठ्येन वर्जितः । रत्नकाञ्चनवस्त्रौघैर्धूपमाल्यानुलेपनैः ॥ ९३.७७ ॥ अनेन विधिना यस्तु ग्रहपूजां समाचरेत् । सर्वान्कामानवाप्नोति प्रेत्य स्वर्गे महीयते ॥ ९३.७८ ॥ यस्तु पीडाकरो नित्यमल्पवित्तस्य वा ग्रहः । तं च यत्नेन सम्पूज्य शेषानप्यर्चयेद्बुधः ॥ ९३.७९ ॥ ग्रहा गावो नरेन्द्राश्च ब्राह्मणाश्च विशेषतः । पूजिताः पूजयन्त्येते निर्दहन्त्यवमानिताः ॥ ९३.८० ॥ यथा बाणप्रहाराणां कवचं भवति वारणम् । तद्वद्दैवोपघातानां शान्तिर्भवति वारणम् ॥ ९३.८१ ॥ तस्मान्न दक्षिणाहीनं कर्तव्यं भूतिमिच्छता । सम्पूर्णया दक्षिणया यस्मादेकोऽपि तुष्यति ॥ ९३.८२ ॥ सदैवायुतहोमोऽयं नवग्रहमखे स्थितः । विवाहोत्सवयज्ञेषु प्रतिष्ठादिषु कर्मसु ॥ ९३.८३ ॥ निर्विघ्नार्थं मुनिश्रेष्ठ तथोद्वेगाद्भुतेषु च । कथितोऽयुतहोमोऽयं लक्षहोममतः शृणु ॥ ९३.८४ ॥ सर्वकामाप्तये यस्माल्लक्षहोमं विदुर्बुधाः । पितॄणां वल्लभं साक्षाद्भुक्तिमुक्तिफलप्रदम् ॥ ९३.८५ ॥ ग्रहताराबलं लब्ध्वा कृत्वा ब्राह्मणवाचनम् । गृहस्योत्तरपूर्वेण मण्डपं कारयेद्बुधः ॥ ९३.८६ ॥ रुद्रायतनभूमौ वा चतुरस्रमुदङ्मुखम् । दशहस्तमथाष्टौ वा हस्तान्कुर्याद्विधानतः ॥ ९३.८७ ॥ प्रागुदक्प्लवनां भूमिं कारयेद्यत्नतो बुधः । प्रागुत्तरं समासाद्य प्रदेशं मण्डपस्य तु ॥ ९३.८८ ॥ शोभनं कारयेत्कुण्डं यथावल्लक्षणान्वितम् । चतुरस्रं समन्तात्तु योनिवक्त्रं समेखलम् ॥ ९३.८९ ॥ चतुरङ्गुलविस्तारा मेखला तद्वदुच्छ्रिता । प्रागुदक्प्लवना कार्या सर्वतः समवस्थिता ॥ ९३.९० ॥ शान्त्यर्थं सर्वलोकानां नवग्रहमखः स्मृतः । मानहीनाधिकं कुण्डमनेकभयदं भवेत् । यस्मात्तस्मात्सुसम्पूर्णं शान्तिकुण्डं विधीयते ॥ ९३.९१ ॥ अस्माद्दशगुणः प्रोक्तो लक्षहोमः स्वयम्भुवा । आहुतीभिः प्रयत्नेन दक्षिणाभिस्तथैव च ॥ ९३.९२ ॥ द्विहस्तविस्तृतं तद्वच्चतुर्हस्तायतं पुनः । लक्षहोमे भवेत्कुण्डं योनिवक्त्रं त्रिमेखलम् ॥ ९३.९३ ॥ तस्य चोत्तरपूर्वेण वितस्तित्रयसंस्थितम् । प्रागुदक्प्लवनं तच्च चतुरस्रं समन्ततः ॥ ९३.९४ ॥ विष्कम्भार्धोच्छ्रितं प्रोक्तं स्थण्डिलं विश्वकर्मणा । संस्थापनाय देवानां वप्रत्रयसमावृतम् ॥ ९३.९५ ॥ द्व्यङ्गुलो ह्युच्छ्रितो वप्रः प्रथमः स उदाहृतः । अङ्गुलोच्छ्रयसंयुक्तं वप्रद्वयमथोपरि ॥ ९३.९६ ॥ त्र्यङ्गुलस्य च विस्तारः सर्वेषां कथ्यते बुधैः । दशाङ्गुलोच्छ्रिता भित्तिः स्थण्डिले स्यात्तथोपरि । तस्मिन्नावाहयेद्देवान् पूर्ववत्पुष्पतण्डुलैः ॥ ९३.९७ ॥ आदित्याभिमुखाः सर्वाः साधिप्रत्यधिदेवताः । स्थापनीया मुनिश्रेष्ठ नोत्तरेण पराङ्मुखाः ॥ ९३.९८ ॥ गरुत्मानधिकस्तत्र संपूज्यः श्रियमिच्छता । सामध्वनिशरीरस्त्वं वाहनं परमेष्ठिनः । विषपापहरो नित्यमतः शान्तिं प्रयच्छ मे ॥ ९३.९९ ॥ पूर्ववत्कुम्भमामन्त्र्य तद्वद्धोमं समाचरेत् । सहस्राणां शतं हुत्वा समित्संख्याधिकं पुनः । घृतकुम्भवसोर्धारां पातयेदनलोपरि ॥ ९३.१०० ॥ औदुम्बरीं तथार्द्रां च ऋज्वीं कोटरवर्जिताम् । बाहुमात्रां स्रुचं कृत्वा ततः स्तम्भद्वयोपरि । घृतधारां तया सम्यगग्नेरुपरि पातयेत् ॥ ९३.१०१ ॥ श्रावयेत्सूक्तमाग्नेयं वैष्णवं रौद्रमैन्दवम् । महावैश्वानरं साम ज्येष्ठसाम च वाचयेत् ॥ ९३.१०२ ॥ स्नानं च यजमानस्य पूर्ववत्स्वस्तिवाचनम् । दातव्या यजमानेन पूर्ववद्दक्षिणाः पृथक् ॥ ९३.१०३ ॥ कामक्रोधविहीनेन ऋत्विग्भ्यः शान्तचेतसा । नवग्रहमखे विप्राश्चत्वारो वेदवेदिनः ॥ ९३.१०४ ॥ अथवा ऋत्विजौ शान्तौ द्वावेव श्रुतिकोविदौ । कार्यावयुतहोमे तु न प्रसज्येत विस्तरे ॥ ९३.१०५ ॥ तद्वच्च दश चाष्टौ च लक्षहोमे तु ऋत्विजः । कर्तव्याः शक्तितस्तद्वच्चत्वारो वा विमत्सरः ॥ ९३.१०६ ॥ नवग्रहमखात्सर्वं लक्षहोमे दशोत्तरम् । भक्ष्यान्दद्यान्मुनिश्रेष्ठ भूषणान्यपि शक्तितः ॥ ९३.१०७ ॥ शयनानि सवस्त्राणि हैमानि कटकानि च । कर्णाङ्गुलिपवित्राणि कण्ठसूत्राणि शक्तिमान् ॥ ९३.१०८ ॥ न कुर्याद्दक्षिणाहीनं वित्तशाठ्येन मानवः । अददल्लोभतो मोहात्कुलक्षयमवाप्नुते ॥ ९३.१०९ ॥ अन्नदानं यथाशक्त्या कर्तव्यं भूतिमिच्छता । अन्नहीनः कृतो यस्माद्दुर्भिक्षफलदो भवेत् ॥ ९३.११० ॥ अन्नहीनो दहेद्राष्ट्रं मन्त्रहीनस्तु ऋत्विजः । यष्टारं दक्षिणाहीनं नास्ति यज्ञसमो रिपुः ॥ ९३.१११ ॥ न वाप्यल्पधनः कुर्याल्लक्षहोमं नरः क्वचित् । यस्मात्पीडाकरो नित्यं यज्ञे भवति विग्रहः ॥ ९३.११२ ॥ तमेव पूजयेद्भक्त्या द्वौ वा त्रीन्वा यथाविधि । एकमप्यर्चयेद्भक्त्या ब्राह्मणं वेदपारगम् । दक्षिणाभिः प्रयत्नेन न बहूनल्पवित्तवान् ॥ ९३.११३ ॥ लक्षहोमस्तु कर्तव्यो यथावित्तं भवेद्बहु । यतः सर्वानवाप्नोति कुर्वन्कामान्विधानतः ॥ ९३.११४ ॥ पूज्यते शिवलोके च वस्वादित्यमरुद्गणैः । यावत्कल्पशतान्यष्टावथ मोक्षमवाप्नुयात् ॥ ९३.११५ ॥ सकामो यस्त्विमं कुर्याल्लक्षहोमं यथाविधि । स तं काममवाप्नोति पदमानन्त्यमश्नुते ॥ ९३.११६ ॥ पुत्रार्थी लभते पुत्रान् धनार्थी लभते धनम् । भार्यार्थी शोभनां भार्यां कुमारी च शुभं पतिम् ॥ ९३.११७ ॥ भ्रष्टराज्यस्तथा राज्यं श्रीकामः श्रियमाप्नुयात् । यं यं प्रार्थयते कामं स वै भवति पुष्कलः । निष्कामः कुरुते यस्तु स परं ब्रह्म गच्छति ॥ ९३.११८ ॥ अस्माच्छतगुणः प्रोक्तः कोटिहोमः स्वयम्भुवा । आहुतीभिः प्रयत्नेन दक्षिणाभिः फलेन च ॥ ९३.११९ ॥ पूर्ववद्ग्रहदेवानामावाहनविसर्जने । होममन्त्रास्त एवोक्ताः खाने दाने तथैव च । कुण्डमण्डपवेदीनां विशेषोऽयं निबोध मे ॥ ९३.१२० ॥ कोटिहोमे चतुर्हस्तं चतुरस्रं तु सर्वतः । योनिवक्त्रद्वयोपेतं तदप्याहुस्त्रिमेखलम् ॥ ९३.१२१ ॥ द्व्यङ्गुलाभ्युच्छ्रिता कार्या प्रथमा मेखला बुधैः । त्र्यङ्गुलाभ्युच्छ्रिता तद्वद्द्वितीया परिकीर्तिता ॥ ९३.१२२ ॥ उच्छ्रायविस्तराभ्यां च तृतीया चतुरङ्गुला । द्व्यङ्गुलश्चेति विस्तारः पूर्वयोरेव शस्यते ॥ ९३.१२३ ॥ वितस्तिमात्रा योनिः स्यात्षट्सप्ताङ्गुलविस्तृता । कूर्मपृष्ठोन्नता मध्ये पार्श्वयोश्चाङ्गुलोच्छ्रिता ॥ ९३.१२४ ॥ गजौष्ठसदृशी तद्वदायता छिद्रसंयुता । एतत्सर्वेषु कुण्डेषु योनिलक्षणमुच्यते ॥ ९३.१२५ ॥ मेखलोपरि सर्वत्र अश्वत्थदलसंनिभम् । वेदी च कोटिहोमे स्याद्वितस्तीनां चतुष्टयम् ॥ ९३.१२६ ॥ चतुरस्रा समन्ताच्च त्रिभिर्वप्रैस्तु संयुता । वप्रप्रमाणं पूर्वोक्तं वेदीनां च तथोच्छ्रयः ॥ ९३.१२७ ॥ तथा षोडशहस्तः स्यान्मण्डपश्च चतुर्मुखः । पूर्वद्वारे च संस्थाप्य बह्वृचं वेदपारगम् ॥ ९३.१२८ ॥ यजुर्विदं तथा याम्ये पश्चिमे सामवेदिनम् । अथर्ववेदिनं तद्वदुत्तरे स्थापयेद्बुधः ॥ ९३.१२९ ॥ अष्टौ तु होमकाः कार्या वेदवेदाङ्गवेदिनः । एवं द्वादश विप्राः स्युर्वस्त्रमाल्यानुलेपनैः । पूर्ववत्पूजयेद्भक्त्या वस्त्राभरणभूषणैः ॥ ९३.१३० ॥ रात्रिसूक्तं च रौद्रं च पावमानं सुमङ्गलम् । पूर्वतो बह्वृचः शान्तिं पठन्नास्ते ह्युदङ्मुखः ॥ ९३.१३१ ॥ शाक्तं शाक्रं च सौम्यं च कौष्माण्डं शान्तिमेव च । पाठयेद्दक्षिणद्वारि यजुर्वेदिनमुत्तमम् ॥ ९३.१३२ ॥ सुपर्णमथ वैराजमाग्नेयं रुद्रसंहिताम् । ज्येष्ठमास तथा शान्तिं छन्दोगः पश्चिमे जपेत् ॥ ९३.१३३ ॥ शान्तिसूक्तं च सौरं च तथा शाकुनकं शुभम् । पौष्टिकं च महाराज्यमुत्तरेणाप्यथर्ववित् ॥ ९३.१३४ ॥ पञ्चभिः सप्तभिर्वापि होमः कार्योऽत्र पूर्ववत् । स्नाने दाने च मन्त्राः स्युस्त एव मुनिसत्तम ॥ ९३.१३५ ॥ वसोर्धाराविधानं च लक्षहोमे विशिष्यते । अनेन विधिना यस्तु कोटिहोमं समाचरेत् । सर्वान्कामानवाप्नोति ततो विष्णुपदं व्रजेत् ॥ ९३.१३६ ॥ यः पठेच्छृणुयाद्वापि ग्रहयज्ञत्रयं नरः । सर्वपापविशुद्धात्मा पदमिन्द्रस्य गच्छति ॥ ९३.१३७ ॥ अश्वमेधसहस्राणि दश चाष्टौ च धर्मवित् । कृत्वा यत्फलमाप्नोति कौटिहोमात्तदश्नुते ॥ ९३.१३८ ॥ ब्रह्महत्यासहस्राणि भ्रूणहत्यार्बुदानि च । कोटिहोमेन नश्यन्ति यथावच्छिवभाषितम् ॥ ९३.१३९ ॥ वश्यकर्माभिचारादि तथैवोच्चाटनादिकम् । नवग्रहमखं कृत्वा ततः काम्यं समाचरेत् ॥ ९३.१४० ॥ अन्यथा फलदं पुंसां न काम्यं जायते क्वचित् । तस्मादयुतहोमस्य विधानं पूर्वमाचरेत् ॥ ९३.१४१ ॥ वृत्तं वोच्चाटने कुण्डं तथा च वश्यकर्मणि । त्रिमेखलं चैकवक्त्रमरत्निर्विस्तरेण तु ॥ ९३.१४२ ॥ पलाशसमिधः शस्ता मधुगोरोचनान्विताः । चन्दनागुरुणा तद्वत्कुङ्कुमेनाभिषिञ्चिताः ॥ ९३.१४३ ॥ होमयेन्मधुसर्पिर्भ्यां बिल्वानि कमलानि च । सहस्राणि दशैवोक्तं सर्वदैव स्वयम्भुवा ॥ ९३.१४४ ॥ वश्यकर्मणि बिल्वानां पद्मानां चैव धर्मवित् । सुमित्रिया न आप ओषधय इति होमयेत् ॥ ९३.१४५ ॥। न चात्र स्थापनं कार्यं न च कुम्भाभिषेचनम् । स्नानं सर्वौषधैः कृत्वा शुक्लपुष्पाम्बरो गृही ॥ ९३.१४६ ॥ कण्ठसूत्रैः सकनकैर्विप्रान् समभिपूजयेत् । सूक्ष्मवस्त्राणि देयानि शुक्ला गावः सकाञ्चनाः ॥ ९३.१४७ ॥ अवश्यानि वशी कुर्यात्सर्वशत्रुबलान्यपि । अमित्राण्यपि मित्राणि होमोऽयं पापनाशनः ॥ ९३.१४८ ॥ विद्वेषणेऽभिचारे च त्रिकोणं कुण्डमिष्यते । द्विमेखलं कोणमुखं हस्तमात्रं च सर्वशः ॥ ९३.१४९ ॥ होमं कुर्युस्ततो विप्रा रक्तमाल्यानुलेपनाः । निवीतलोहितोष्णीषा लोहिताम्बरधारिणः ॥ ९३.१५० ॥ नववायसरक्ताढ्यपात्रत्रयसमन्विताः । समिधो वामहस्तेन श्येनास्थिबलसंयुताः । होतव्या मुक्तकेशैस्तु ध्यायद्भिरशिवं रिपौ ॥ ९३.१५१ ॥ दुर्मित्रियास्तस्मै सन्तु तथा हुंफडितीति च । श्येनाभिचारमन्त्रेण क्षुरं समभिमन्त्र्य च ॥ ९३.१५२ ॥ प्रतिरूपं रिपोः कृत्वा क्षुरेण परिकर्तयेत् । रिपुरूपस्य शकलान् यथैवाग्नौ विनिष्क्षिपेत् ॥ ९३.१५३ ॥ ग्रहयज्ञविधानान्ते सदैवाभिचरन्पुनः । विद्वेषणं तथा कुर्वन्नेतदेव समाचरेत् ॥ ९३.१५४ ॥ इहैव फलदं पुंसामेतन्नामुत्र शोभनम् । तस्माच्छान्तिकमेवात्र कर्तव्यं भूतिमिच्छता ॥ ९३.१५५ ॥ ग्रहयज्ञत्रयं कुर्याद्यस्त्वकाम्येन मानवः । स विष्णोः पदमाप्नोति पुनरावृत्तिदुर्लभम् ॥ ९३.१५६ ॥ य इदं शृणुयान्नित्यं श्रावयेद्वापि मानवः । न तस्य ग्रहपीडा स्यान्न च बन्धुजनक्षयः ॥ ९३.१५७ ॥ ग्रहयज्ञत्रयं गेहे लिखितं यत्र तिष्ठति । न पीडा तत्र बालानां न रोगो न च बन्धनम् ॥ ९३.१५८ ॥ अशेषयज्ञफलदं निःशेषाघविनाशनम् । कोटिहोमं विदुः प्राज्ञा भुक्तिमुक्तिफलप्रदम् ॥ ९३.१५९ ॥ अश्वमेधफलं प्राहुर्लक्षहोमं सुरोत्तमाः । द्वादशाहमखस्तद्वन्नवग्रहमखः स्मृतः ॥ ९३.१६० ॥ इति कथितमिदानीमुत्सवानन्दहेतोः सकलकलुषहारी देवयज्ञाभिषेकः । परिपठति य इत्थं यः शृणोति प्रसङ्गादभिभवति स शत्रूनायुरारोग्ययुक्तः ॥ ९३.१६१ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ९४ *शिव उवाच पद्मासनः पद्मकरः पद्मगर्भसमद्युतिः । सप्ताश्वः सप्तरज्जुश्च द्विभुजः स्यात्सदा रविः ॥ ९४.१ ॥ श्वेतः श्वेताम्बरधरः श्वेताश्वः श्वेतवाहनः । गदापाणिर्द्विबाहुश्च कर्तव्यो वरदः शशी ॥ ९४.२ ॥ रक्तमाल्याम्बरधरः शक्तिशूलगदाधरः । चतुर्भुजः श्वेतरोमा वरदः स्याद्धरासुतः ॥ ९४.३ ॥ पीतमाल्याम्बरधरः कर्णिकारसमद्युतिः । खड्गचर्मगदापाणिः सिंहस्थो वरदो बुधः ॥ ९४.४ ॥ देवदैत्यगुरू तद्वत्पीतश्वेतौ चतुर्भुजौ । दण्डिनौ वरदौ कार्यौ साक्षसूत्रकमण्डलू ॥ ९४.५ ॥ इन्द्रनीलद्युतिः शूली वरदो गृध्रवाहनः । बाणबाणासनधरः कर्तव्योऽर्कसुतस्तथा ॥ ९४.६ ॥ करालवदनः खड्गचर्मशूली वरप्रदः । नीलसिंहासनस्थश्च राहुरत्र प्रशस्यते ॥ ९४.७ ॥ धूम्रा द्विबाहवः सर्वे गदिनो विकृताननाः । गृध्रासनगता नित्यं केतवः स्युर्वरप्रदाः ॥ ९४.८ ॥ सर्वे किरीटिनः कार्या ग्रहा लोकहितावहाः । स्वाङ्गुलेनोच्छ्रिताः सर्वे शतमष्टोत्तरं सदा ॥ ९४.९ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ९५ *नारद उवाच भगवन्भूतभव्येश तथान्यदपि यच्छ्रुतम् । भुक्तिमुक्तिफलायालं तत्पुनर्वक्तुमर्हसि ॥ ९५.१ ॥ एवमुक्तोऽब्रवीच्छम्भुरयं वाङ्मयपारगः । मत्समस्तपसा ब्रह्मन् पुराणश्रुतिविस्तरैः ॥ ९५.२ ॥ धर्मोऽयं वृषरूपेण नन्दी नाम गणाधिपः । धर्मान्माहेश्वरान् वक्ष्यत्यतःप्रभृति नारद ॥ ९५.३ ॥ *मत्स्य उवाच इत्युक्त्वा देवदेवेशस्तत्रैवान्तरधीयत । नारदोऽपि हि शुश्रूषुरपृच्छन्नन्दिकेश्वरम् । आदिष्टस्त्वं शिवेनेह वद माहेश्वरं व्रतम् ॥ ९५.४ ॥ *नन्दिकेश्वर उवाच शृणुष्वावहितो ब्रह्मन् वक्ष्ये माहेश्वरं व्रतम् । त्रिषु लोकेषु विख्याता नाम्ना शिवचतुर्दशी ॥ ९५.५ ॥ मार्गशीर्षत्रयोदश्यां सितायामेकभोजनः । प्रार्थयेद्देवदेवेशं त्वामहं शरणं गतः ॥ ९५.६ ॥ चतुर्दश्यां निराहारः सम्यगभ्यर्च्य शंकरम् । सुवर्णवृषभं दत्त्वा भोक्ष्यामि च परेऽहनि ॥ ९५.७ ॥ एवं नियमकृत्सुप्त्वा प्रातरुत्थाय मानवः । कृतस्नानजपःपश्चादुमया सह शंकरम् । पूजयेत्कमलैः शुभ्रैर्गन्धमाल्यानुलेपनैः ॥ ९५.८ ॥ पादौ नमः शिवायेति शिरः सर्वात्मने नमः । त्रिनेत्रायेति नेत्राणि ललाटं हरये नमः ॥ ९५.९ ॥ मुखमिन्दुमुखायेति श्रीकण्ठायेति कंधराम् । सद्योजाताय कर्णौ तु वामदेवाय वै भुजौ ॥ ९५.१० ॥ अघोरहृदयायेति हृदयं चाभिपूजयेत् । स्तनौ तत्पुरुषायेति तथेशानाय चोदरम् ॥ ९५.११ ॥ पार्श्वौ चानन्तधर्माय ज्ञानभूताय वै कटिम् । ऊरू चानन्तवैराग्यसिंहायेत्यभिपूजयेत् ॥ ९५.१२ ॥ अनन्तैश्वर्यनाथाय जानुनी चार्चयेद्बुधः । प्रधानाय नमो जङ्घे गुल्फौ व्योमात्मने नमः ॥ ९५.१३ ॥ व्योमकेशात्मरूपाय केशान्पृष्ठं च पूजयेत् । नमः पुष्ट्यै नमस्तुष्ट्यै पार्वतीं चापि पूजयेत् ॥ ९५.१४ ॥ ततस्तु वृषभं हैममुदकुम्भसमन्वितम् । शुक्लमाल्याम्बरधरं पञ्चरत्नसमन्वितम् । भक्ष्यैर्नानाविधैर्युक्तं ब्राह्मणाय निवेदयेत् ॥ ९५.१५ ॥ प्रीयतां देवदेवोऽत्र सद्योजातः पिनाकधृक् । ततो विप्रान्समाहूय तर्पयेद्भक्तितः शुभान् । पृषदाज्यं च संप्राश्य स्वपेद्भूमावुदङ्मुखः ॥ ९५.१६ ॥ पञ्चदश्यां च सम्पूज्य विप्रान्भुञ्जीत वाग्यतः । तद्वत्कृष्णचतुर्दश्यामेतत्सर्वं समाचरेत् ॥ ९५.१७ ॥ चतुर्दशीषु सर्वासु कुर्यात्पूर्ववदर्चनम् । ये तु मासे विशेषाः स्युस्तान्निबोध क्रमादिह ॥ ९५.१८ ॥ मार्गशीर्षादिमासेषु क्रमादेतदुदीरयेत् । शंकराय नमस्तेऽस्तु नमस्ते करवीरक ॥ ९५.१९ ॥ त्र्यम्बकाय नमस्तेऽस्तु महेश्वरमतः परम् । नमस्तेऽस्तु महादेव स्थाणवे च ततः परम् ॥ ९५.२० ॥ नमः पशुपते नाथ नमस्ते शम्भवे पुनः । नमस्ते परमानन्द नमः सोमार्धधारिणे ॥ ९५.२१ ॥ नमो भीमाय इत्येवं त्वामहं शरणं गतः । गोमूत्रं गोमूयं क्षीरं दधि सर्पिः कुशोदकम् ॥ ९५.२२ ॥ पञ्चगव्यं ततो बिल्वं कर्पूरं चागुरुं यवाः । तिलाः कृष्णाश्च विधिवत्प्राशनं क्रमशः स्मृतम् । प्रतिमासं चतुर्दश्योरेकैकं प्राशनं स्मृतम् ॥ ९५.२३ ॥ मन्दारमालतीभिश्च तथा धत्तूरकैरपि । सिन्दुवारैरशोकैश्च मल्लिकाभिश्च पाटलैः ॥ ९५.२४ ॥ अर्कपुष्पैः कदम्बैश्च शतपत्त्र्या तथोत्पलैः । एकैकेन चतुर्दश्योरर्चयेत्पार्वतीपतिम् ॥ ९५.२५ ॥ पुनश्च कार्त्तिके मासे प्राप्ते संतर्पयेद्द्विजान् । अन्नैर्नानाविधैर्भक्ष्यैर्वस्त्रमाल्यविभूषणैः ॥ ९५.२६ ॥ कृत्वा नीलवृषोत्सर्गं श्रुत्युक्तविधिना नरः । उमामहेश्वरं हैमं वृषभं च गवा सह ॥ ९५.२७ ॥ मुक्ताफलाष्टकयुतं सितनेत्रपटावृताम् । सर्वोपस्करसंयुक्तां शय्यां दद्यात्सकुम्भकाम् ॥ ९५.२८ ॥ ताम्रपात्रोपरि पुनः शालितण्डुलसंयुतम् । स्थाप्य विप्राय शान्ताय वेदव्रतपराय च ॥ ९५.२९ ॥ ज्येष्ठसामविदे देयं नवकव्रतिने क्वचित् । गुणज्ञे श्रोत्रिये दद्यादाचार्ये तत्त्ववेदिनि ॥ ९५.३० ॥ अव्यङ्गाङ्गाय सौम्याय सदा कल्पाणकारिणे । सपत्नीकाय सम्पूज्य वस्त्रमाल्यविभूषणैः ॥ ९५.३१ ॥ गुरौ सति गुरोर्देयं तदभावे द्विजातये । न वित्तशाठ्यं कुर्वीत कुर्वन्दोषात्पतत्यधः ॥ ९५.३२ ॥ अनेन विधिना यस्तु कुर्याच्छिवचतुर्दशीम् । सोऽश्वमेधसहस्रस्य फलं प्राप्नोति मानवः ॥ ९५.३३ ॥ ब्रह्महत्यादिकं किंचिद्यदत्रामुत्र वा कृतम् । पितृभिर्भ्रातृभिर्वापि तत्सर्वं नाशमाप्नुयात् ॥ ९५.३४ ॥ दीर्घायुरारोग्यकुलान्नवृद्धिरत्राक्षयामुत्र चतुर्भुजत्वम् । गणाधिपत्यं दिवि कल्पकोटिशतान्युषित्वा पदमेति शम्भोः ॥ ९५.३५ ॥ न बृहस्पतिरप्यनन्तमस्याः फलमिन्दो न पितामहोऽपि वक्तुम् । न च सिद्धगणोऽप्यलं न चाहं यदि जिह्वायुतकोटयोऽपि वक्त्रे ॥ ९५.३६ ॥ भवत्यमरवल्लभः पठति यः स्मरेद्वा सदा शृणोत्यपि विमत्सरः सकलपापनिर्मोचनीम् । इमां शिवचतुर्दशीममरकामिनीकोटयः स्तुवन्ति तमनिन्दितं किमु समाचरेद्यः सदा ॥ ९५.३७ ॥ या वाथ नारी कुरुतेऽतिभक्त्या भर्तारमापृच्छ्य सुतान्गुरून्वा । सापि प्रसादात्परमेश्वरस्य परं पदं याति पिनाकपाणेः ॥ ९५.३८ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ९६ *नन्दिकेश्वर उवाच फलत्यागस्य माहात्म्यं यद्भवेच्छृणु नारद । यदक्षयं परं लोके सर्वकामफलप्रदम् ॥ ९६.१ ॥ मार्गशीर्षे शुभे मासि तृतीयायां मुने व्रतम् । द्वादश्यामथवाष्टम्यां चतुर्दश्यामथापि वा । आरभेच्छुक्लपक्षस्य कृत्वा ब्राह्मणवाचनम् ॥ ९६.२ ॥ अन्येष्वपि हि मासेषु पुण्येषु मुनिसत्तम । सदक्षिणं पायसेन भोजयेच्छक्तितो द्विजान् ॥ ९६.३ ॥ अष्टादशानां धान्यानामन्यच्च फलमूलकम् । वर्जयेदब्दमेकं तु ऋते औषधकारणम् । सवृषं काञ्चनं रुद्रं धर्मराजं च कारयेत् ॥ ९६.४ ॥ कूष्माण्डं मातुलिङ्गं च वार्ताकं पनसं तथा । आम्रातकं कपित्थानि कलिङ्गमथ वालुकम् ॥ ९६.५ ॥ श्रीफलाश्वत्थबदरं जम्बीरं कदलीफलम् । काश्मरं दाडिमं शक्त्या कालधौतानि षोडश ॥ ९६.६ ॥ मूलकामलकं जम्बूतिन्तिडीकरमर्दकम् । कङ्कोलैलाकतुण्डीरकरीरकुटजं शमी ॥ ९६.७ ॥ औदुम्बरं नारिकेलं द्राक्षाथ बृहतीद्वयम् । रौप्याणि कारयेच्छक्त्या फलानीमानि षोडश ॥ ९६.८ ॥ ताम्रं तालफलं कुर्यादगस्तिफलमेव च । पिण्डारकाश्मर्यफलं तथा सूरणकन्दकम् ॥ ९६.९ ॥ रक्तालुकाकन्दकं च कनकाह्वं च चिर्भिटम् । चित्रवल्लीफलं तद्वत्कूटशाल्मलिजं फलम् ॥ ९६.१० ॥ आम्रनिष्पावमधुकवटमुद्गपटोलकम् । ताम्राणि षोडशैतानि कारयेच्छक्तितो नरः ॥ ९६.११ ॥ उदकुम्भद्वयं कुर्याद्धान्योपरि सवस्त्रकम् । ततश्च कारयेच्छय्यां यथोपरि सुवाससी ॥ ९६.१२ ॥ भक्ष्यपात्रत्रयोपेतं यमरुद्रवृषान्वितम् । धेन्वा सहैव शान्ताय विप्रायाथ कुटुम्बिने । सपत्नीकाय सम्पूज्य पुण्येऽह्नि विनिवेदयेत् ॥ ९६.१३ ॥ यथा फलेषु सर्वेषु वसन्त्यमरकोटयः । तथा सर्वफलत्यागव्रताद्भक्तिः शिवेऽस्तु मे ॥ ९६.१४ ॥ यथा शिवश्च धर्मश्च सदानन्तफलप्रदौ । तद्युक्तफलदानेन तौ स्यातां मे वरप्रदौ ॥ ९६.१५ ॥ यथा फलान्यनन्तानि शिवभक्तेषु सर्वदा । तथानन्तफलावाप्तिरस्तु जन्मनि जन्मनि ॥ ९६.१६ ॥ यथा भेदं न पश्यामि शिवविष्ण्वर्कपद्मजान् । तथा ममास्तु विश्वात्मा शंकरः शंकरः सदा ॥ ९६.१७ ॥ इति दत्त्वा च तत्सर्वमलंकृत्य च भूषणैः । शक्तिश्चेच्छयनं दद्यात्सर्वोपस्करसंयुतम् ॥ ९६.१८ ॥ अशक्तस्तु फलान्येव यथोक्तानि विधानतः । तथोदकुम्भसंयुक्तौ शिवधर्मौ च काञ्चनौ ॥ ९६.१९ ॥ विप्राय दत्त्वा भुञ्जीत वाग्यतस्तैलवर्जितम् । अन्यान्यपि यथाशक्त्या भोजयेच्छक्तितो द्विजान् ॥ ९६.२० ॥ एतद्भागवतानां तु सौरवैष्णवयोगिनाम् । शुभं सर्वफलत्यागव्रतं वेदविदो विदुः ॥ ९६.२१ ॥ नारीभिश्च यथाशक्त्या कर्तव्यं द्विजपुंगव । एतस्मान्नापरं किंचिदिह लोके परत्र च । व्रतमस्ति मुनिश्रेष्ठ यदनन्तफलप्रदम् ॥ ९६.२२ ॥ सौवर्णरौप्यताम्रेषु यावन्तः परमाणवः । भवन्ति चूर्ण्यमानेषु फलेषु मुनिसत्तम । तावद्युगसहस्राणि रुद्रलोके महीयते ॥ ९६.२३ ॥ एतत्समस्तकलुषापहरं जनानामाजीवनाय मनुजेषु च सर्वदा स्यात् । जन्मान्तरेष्वपि न पुत्रवियोगदुःखमाप्नोति धाम च पुरंदरलोकजुष्टम् ॥ ९६.२४ ॥ यो वा शृणोति पुरुषोऽल्पधनः पठेद्वा देवालयेषु भवनेषु च धार्मिकाणाम् । पापैर्वियुक्तवपुरत्र पुरं मुरारेरानन्दकृत्पदमुपैति मुनीन्द्र सोऽपि ॥ ९६.२५ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ९७ *नारद उवाच यदारोग्यकरं पुंसां यदनन्तफलप्रदम् । यच्छान्तये च मर्त्यानां वद नन्दीश तद्व्रतम् ॥ ९७.१ ॥ *नन्दिकेश्वर उवाच यत्तद्विश्वात्मनो धाम परं ब्रह्म सनातनम् । सूर्याग्निचन्द्ररूपेण तत्त्रिधा जगति स्थितम् ॥ ९७.२ ॥ तदाराध्य पुमान्विप्र प्राप्नोति कुशलं सदा । तस्मादादित्यवारेण सदा नक्ताशनो भवेत् ॥ ९७.३ ॥ यदा हस्तेन संयुक्तमादित्यस्य च वासरम् । तदा शनिदिने कुर्यादेकभक्तं विमत्सरः ॥ ९७.४ ॥ नक्तमादित्यवारेण भोजयित्वा द्विजोत्तमान् । पत्त्रैर्द्वादशसंयुक्तं रक्तचन्दनपङ्कजम् ॥ ९७.५ ॥ विलिख्य विन्यसेत्सूर्यं नमस्कारेण पूर्वतः । दिवाकरं तथाग्नेये विवस्वन्तमतः परम् ॥ ९७.६ ॥ भगं तु नैरृते देवं वरुणं पश्चिमे दले । महेन्द्रमनिले तद्वदादित्यं च तथोत्तरे ॥ ९७.७ ॥ शान्तमीशानभागे तु नमस्कारेण विन्यसेत् । कर्णिकापूर्वपत्त्रे तु सूर्यस्य तुरगान्न्यसेत् ॥ ९७.८ ॥ दक्षिणेऽर्यमनामानं मार्तण्डं पश्चिमे दले । उत्तरे तु रविं देवं कर्णिकायां च भास्करम् ॥ ९७.९ ॥ रक्तपुष्पोदकेनार्घ्यं सतिलारुणचन्दनम् । तस्मिन्पद्मे ततो दद्यादिमं मन्त्रमुदीरयेत् ॥ ९७.१० ॥ कालात्मा सर्वभूतात्मा वेदात्मा विश्वतोमुखः । यस्मादग्नीन्द्ररूपस्त्वमतः पाहि दिवाकर ॥ ९७.११ ॥ अग्निमीडे नमस्तुभ्यमिषेत्वोर्जे च भास्कर । अग्न आयाहि वरद नमस्ते ज्योतिषां पते ॥ ९७.१२ ॥ अर्घ्यं दत्त्वा विसृजाथ निशि तैलविवर्जितम् । भुञ्जीत वत्सरान्ते तु काञ्चनं कमलोत्तमम् । पुरुषं च यथाशक्त्या कारयेद्द्विभुजं तथा ॥ ९७.१३ ॥ सुवर्णशृङ्गीं कपिलां महार्घ्यां रौप्यैः खुरैः कांस्यदोहां सवत्साम् । पूर्णे गुडस्योपरि ताम्रपात्रे निधाय पद्मं पुरुषं च दद्यात् ॥ ९७.१४ ॥ सम्पूज्य रक्ताम्बरमाल्यधूपैर्द्विजं च रक्तैरथ हेमशृङ्गैः । संकल्पयित्वा पुरुषं सपद्मं दद्यादनेकव्रतदानकाय । अव्यङ्गरूपाय जितेन्द्रियाय कुटुम्बिने देयमनुद्धताय ॥ ९७.१५ ॥ नमो नमः पापविनाशनाय विश्वात्मने सप्ततुरंगमाय । सामर्ग्यजुर्धामनिधे विधात्रे भवाब्धिपोताय जगत्सवित्रे ॥ ९७.१६ ॥ इत्यनेन विधिना समाचरेदब्दभेकमिह यस्तु मानवः । सोऽधिरोहति विनष्टकल्मषः सूर्यधाम धुतचामरावलिः ॥ ९७.१७ ॥ धर्मसंक्षयमवाप्य भूपतिः शोकदुःखभयरोगवर्जितः । द्वीपसप्तकपतिः पुनः पुनर्वर्ममूर्तिरमितौजसा युतः ॥ ९७.१८ ॥ या च भर्तृगुरुदेवतत्परा वेदमूर्तिदिननक्तमाचरेत् । सापि लोकममरेशवन्दिता याति नारद रवेर्न संशयः ॥ ९७.१९ ॥ यः पठेदपि शृणोति मानवः पठ्यमानमथ वानुमोदते । सोऽपि शक्रभुवनस्थितोऽमरैः पूज्यते वसति चाक्षयं दिवि ॥ ९७.२० ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ९८ *नन्दिकेश्वर उवाच अथान्यदपि वक्ष्यामि संक्रान्त्युद्यापने फलम् । यदक्षयं परे लोके सर्वकामफलप्रदम् ॥ ९८.१ ॥ अयने विषुवे वापि संक्रान्तिव्रतमाचरेत् । पूर्वेद्युरेकभक्तेन दन्तधावनपूर्वकम् । संक्रान्तिवासरे प्रातस्तिलैः स्नानं विधीयते ॥ ९८.२ ॥ रविसंक्रमणे भूमौ चन्दनेनाष्टपत्त्रकम् । पद्मं सकर्णिकं कुर्यात्तस्मिन्नावाहयेद्रविम् ॥ ९८.३ ॥ कर्णिकायां न्यसेत्सूर्यमादित्यं पूर्वतस्ततः । नम उष्णार्चिषे याम्ये नमो ऋङ्मण्डलाय च ॥ ९८.४ ॥ नमः सवित्रे नैरृत्ये वारुणे तपनं पुनः । वायव्ये तु भगं न्यस्य पुनः पुनरथार्चयेत् ॥ ९८.५ ॥ मार्तण्डमुत्तरे विष्णुमीशाने विन्यसेत्सदा । गन्धमाल्यफलैर्भक्ष्यैः स्थण्डिले पूजयेत्ततः ॥ ९८.६ ॥ द्विजाय सोदकुम्भं च घृतपात्रं हिरण्मयम् । कमलं च यथाशक्त्या कारयित्वा निवेदयेत् ॥ ९८.७ ॥ चन्दनोदकपुष्पैश्च देवायार्घ्यं न्यसेद्भुवि । विश्वाय विश्वरूपाय विश्वधाम्ने स्वयम्भुवे । नमोऽनन्त नमो धात्रे ऋक्सामयजुषां पते ॥ ९८.८ ॥ अनेन विधिना सर्वं मासि मासि समाचरेत् । वत्सरान्तेऽथवा कुर्यात्सर्वं द्वादशधा नरः ॥ ९८.९ ॥ संवत्सरान्ते घृतपायसेन संतर्प्य वह्निं द्विजपुंगवांश्च । कुम्भान्पुनर्द्वादश धेनुयुक्तान् सरत्नहैरण्मयपद्मयुक्तान् ॥ ९८.१० ॥ पयस्विनीः शीलवतीश्च दद्याद्धर्मैः शृङ्गैः रौप्यखुरैश्च युक्ताः । गावोऽष्ट वा सप्त सकांस्यदोहा माल्याम्बरा वा चतुरोऽप्यशक्तः । दौर्गत्ययुक्तः कपिलामथैकां निवेदयेद्ब्राह्मणपुंगवाय ॥ ९८.११ ॥ हैमीं च दद्यात्पृथिवीं सशेषामाकार्य रूप्यामथ वा च ताम्रीम् । पैष्टीमशक्तः प्रतिमां विधाय सौवर्णसूर्येण समं प्रदद्यात् । न वित्तशाठ्यं पुरुषोऽत्र कुर्यात्कुर्वन्नधो याति न संशयोऽत्र ॥ ९८.१२ ॥ यावन्महेन्द्रप्रमुखैर्नगेन्द्रैः पृथ्वा च सप्ताब्धियुतेह तिष्ठेत् । तावत्स गन्धर्वगणैरशेषैः सम्पूज्यते नारद नाकपृष्ठे ॥ ९८.१३ ॥ ततस्तु कर्मक्षयमाप्य सप्तद्वीपाधिपः स्यात्कुलशीलयुक्तः । सृष्टेर्मुखेऽव्यङ्गवपुः सभार्यः प्रभूतपुत्रान्वयवन्दिताङ्घ्रिः ॥ ९८.१४ ॥ इति पठति शृणोति वाथ भक्त्या विधिमखिलं रविसंक्रमस्य पुण्यम् । मतिमपि च ददाति सोऽपि देवैरमरपतेर्भवने प्रपूज्यते च ॥ ९८.१५ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण ९९ *नन्दिकेश्वर उवाच शृणु नारद वक्ष्यामि विष्णोर्व्रतमनुत्तमम् । विभूतिद्वादशी नाम सर्वदेवनमस्कृतम् ॥ ९९.१ ॥ कार्त्तिके चैत्रवैशाखे मार्गशीर्षे च फाल्गुने । आषाढे वा दशम्यां तु शुक्लायां लघुभुङ्नरः । कृत्वा सायन्तनीं संध्यां गृह्णीयान्नियमं बुधः ॥ ९९.२ ॥ एकादश्यां निराहारः समभ्यर्च्य जनार्दनम् । द्वादश्यां द्विजसंयुक्तः करिष्ये भोजनं विभो ॥ ९९.३ ॥ तदविघ्नेन मे यातु सफलं स्याच्च केशव । नमो नारायणायेति वाच्यं च स्वपता निशि ॥ ९९.४ ॥ ततः प्रभात उत्थाय कृतस्नानजपः शुचिः । पूजयेत्पुण्डरीकाक्षं शुक्लमाल्यानुलेपनैः ॥ ९९.५ ॥ विभूतये नमः पादावशोकाय च जानुनी । नमः शिवायेत्यूरू च विश्वमूर्ते नमः कटिम् ॥ ९९.६ ॥ कन्दर्पाय नमो मेढ्रमादित्याय नमः करौ । दामोदरायेत्युदरं वासुदेवाय च स्तनौ ॥ ९९.७ ॥ माधवायेत्युरो विष्णोः कण्ठमुत्कण्ठिने नमः । श्रीधराय मुखं केशान् केशवायेति नारद ॥ ९९.८ ॥ पृष्ठं शार्ङ्गधरायेति श्रवणौ वरदाय वै । स्वनाम्ना शङ्खचक्रासिगदाजलजपाणये । शिरः सर्वात्मने ब्रह्मन्नम इत्यभिपूजयेत् ॥ ९९.९ ॥ मत्स्यमुत्पलसंयुक्तं हैमं कृत्वा तु शक्तितः । उदकुम्भसमायुक्तमग्रतः स्थापयेद्बुधः ॥ ९९.१० ॥ गुडपात्रं तिलैर्युक्तं सितवस्त्राभिवेष्टितम् । रात्रौ जागरणं कुर्यादितिहासकथादिना ॥ ९९.११ ॥ प्रभातायां तु शर्वर्यां ब्राह्मणाय कुटुम्बिने । सकाञ्चनोत्पलं देवं सोदकुम्भं निवेदयेत् ॥ ९९.१२ ॥ यथा न मुच्यसे देव सदा सर्वविभूतिभिः । तथा मामुद्धराशेषदुःखसंसारकर्दमात् ॥ ९९.१३ ॥ दशावताररूपाणि प्रतिमासं क्रमान्मुने । दत्तात्रेयं तथा व्यासमुत्पलेन समन्वितम् । दद्यादेवं समा यावत्पाषण्डानभिवर्जयेत् ॥ ९९.१४ ॥ समाप्यैवं यथाशक्त्या द्वादश द्वादशीः पुनः । संवत्सरान्ते लवणपर्वतेन समन्विताम् । शय्यां दद्यान्मुनिश्रेष्ठ गुरवे धेनुसंयुताम् ॥ ९९.१५ ॥ ग्रामं च शक्तिमान्दद्यात्क्षेत्रं वा भवनान्वितम् । गुरुं सम्पूज्य विधिवद्वस्त्रालंकारभूषणैः ॥ ९९.१६ ॥ अन्यानपि यथाशक्त्या भोजयित्वा द्विजोत्तमान् । तर्पयेद्वस्त्रगोदानै रत्नौघधनसंचयैः । अल्पवित्तो यथाशक्त्या स्तोकं स्तोकं समाचरेत् ॥ ९९.१७ ॥ यश्चाप्यतीव निःस्वः स्याद्भक्तिमान्माधवं प्रति । पुष्पार्चनविधानेन स कुर्याद्वत्सरद्वयम् ॥ ९९.१८ ॥ अनेन विधिना यस्तु विभूतिद्वादशीव्रतम् । कुर्यात्पापविनिर्मुक्तः पितॄणां तारयेच्छतम् ॥ ९९.१९ ॥ जन्मनां शतसाहस्रं न शोकफलभाग्भवेत् । न च व्याधिर्भवेत्तस्य न दारिद्र्यं न बन्धनम् । वैष्णवो वाथ शैवो वा भवेज्जन्मनि जन्मनि ॥ ९९.२० ॥ यावद्युगसहस्राणां शतमष्टोत्तरं भवेत् । तावत्स्वर्गे वसेद्ब्रह्मन् भूपतिश्च पुनर्भवेत् ॥ ९९.२१ ॥ ______________________________________________________ मत्स्यपुराण १०० *नन्दिकेश्वर उवाच पुरा रथंतरे कल्पे राजासीत्पुष्पवाहनः । नाम्ना लोकेषु विख्यातस्तेजसा सूर्यसंनिभः ॥ १००.१ ॥ तपसा तस्य तुष्टेन चतुर्वक्त्रेण नारद । कमलं काञ्चनं दत्तं यथाकामगमं मुने ॥ १००.२ ॥ लोकैः समस्तैर्नगरवासिभिः सहितो नृपः । द्वीपानि सुरलोकं च यथेष्टं व्यचरत्तदा ॥ १००.३ ॥ कल्पादौ सप्तमं द्वीपं तस्य पुष्करवासिनः । लोके च पूजितं यस्मात्पुष्करद्वीपमुच्यते ॥ १००.४ ॥ देवेन ब्रह्मणा दत्तं यानमस्य यतोऽम्बुजम् । पुष्पवाहनमित्याहुस्तस्मात्तं देवदानवाः ॥ १००.५ ॥ नागम्यमस्यास्ति जगत्त्रयेऽपि ब्रह्माम्बुजस्थस्य तपोऽनुभावात् । पत्नी च तस्याप्रतिमा मुनीन्द्र नारीसहस्रैरभितोऽभिनन्द्या । नाम्ना च लावण्यवती बभूव सा पार्वतीवेष्टतमा भवस्य ॥ १००.६ ॥ तस्यात्मजानामयुतं बभूव धर्मात्मनामग्र्यधनुर्धराणाम् । तदात्मनः सर्वमवेक्ष्य राजा मुहुर्मुहुर्विस्मयमाससाद । सोऽभ्यागतं वीक्ष्य मुनिप्रवीरं प्राचेतसं वाक्यमिदं बभाषे ॥ १००.७ ॥ कस्माद्विभूतिरमलामरमर्त्यपूज्या जाता च सर्वविजितामरसुन्दरीणाम् । भार्या ममाल्पतपसा परितोषितेन दत्तं ममाम्बुजगृहं च मुनीन्द्र धात्रा ॥ १००.८ ॥ यस्मिन्प्रविष्टमपि कोटिशतं नृपाणां सामात्यकुञ्जररथौघजनावृतानाम् । नो लक्ष्यते क्व गतमम्बरमध्य इन्दुस्तारागणैरिव गतः परितः स्फुरद्भिः ॥ १००.९ ॥ तस्मात्किमन्यजननीजठरोद्भवेन धर्मादिकं कृतमशेषफलाप्तिहेतुः । भगवन्मयाथ तनयैरथवानयापि भद्रं यदेतदखिलं कथय प्रचेतः ॥ १००.१० ॥ मुनिरभ्यधादथ भवान्तरितं समीक्ष्य पृथ्वीपतेः प्रसभमद्भुतहेतुवृत्तम् । जन्माभवत्तव तु लुब्धकुलेऽतिघोरे जातस्त्वमप्यनुदिनं किल पापकारी ॥ १००.११ ॥ वपुरप्यभूत्तव पुनः पुरुषाङ्गसंधिर्दुर्गन्धिसत्त्वभुजगावरणं समन्तात् । न च ते सुहृन्न सुतबन्धुजनो न तातस्त्वादृक्स्वसा न जननी च तदाभिशस्ता ॥ १००.१२ ॥ अभिसंगता परमभीष्टतमा विमुखी महीश तव योषिदियम् । अभूदनावृष्टिरतीव रौद्रा कदाचिदाहारनिमित्तमस्मिन् । क्षुत्पीडितेनाथ तदा न किंचिदासादितं धान्यफलामिषाद्यम् ॥ १००.१३ ॥ अथाभिदृष्टं महदम्बुजाढ्यं सरोवरं पङ्कपरीतरोधः । पद्मान्यथादाय ततो बहूनि गतः पुरं वैदिशनामधेयम् ॥ १००.१४ ॥ तन्मौल्यलाभाय पुरं समस्तं भ्रान्तं त्वयाशेषमहस्तदासीत् । क्रेता न कश्चित्कमलेषु जातः श्रान्तो भृशं क्षुत्परिपीडितश्च ॥ १००.१५ ॥ उपविष्टस्त्वमेकस्मिन् सभार्यो भवनाङ्गणे । अथ मङ्गलशब्दश्च त्वया रात्रौ महाञ्श्रुतः ॥ १००.१६ ॥ सभार्यस्तत्र गतवान् यत्रासौ मङ्गलध्वनिः । तत्र मण्डपमध्यस्था विष्णोरर्चावलोकिता ॥ १००.१७ ॥ वेश्यानङ्गवती नाम विभूतिद्वादशीव्रतम् । समाप्तौ माघमासस्य लवणाचलमुत्तमम् ॥ १००.१८ ॥ निवेदयन्ती गुरवे शय्यां चोपस्करान्विताम् । अलंकृत्य हृषीकेशं सौवर्णामरपादपम् ॥ १००.१९ ॥ तां तु दृष्ट्वा ततस्ताभ्यामिदं च परिचिन्तितम् । किमेभिः कमलैः कार्यं वरं विष्णुरलंकृतः ॥ १००.२० ॥ इति भक्तिस्तदा जाता दम्पत्योस्तु नराधिप । तत्प्रसङ्गात्समभ्यर्च्य केशवं लवणाचलम् । शय्या च पुष्पप्रकरैः पूजिता भूश्च सर्वतः ॥ १००.२१ ॥ अथानङ्गवती तुष्टा तयोर्धनशतत्रयम् । दीयतामादिदेशाथ कलधौतशतत्रयम् ॥ १००.२२ ॥ न गृहीतं ततस्ताभ्यां बहुसत्त्वावलम्बनात् । अनङ्गवत्या च पुनस्तयोरन्नं चतुर्विधम् । आनीय व्याहृतं चात्र भुज्यतामिति भूपते ॥ १००.२३ ॥ ताभ्यां तु तदपि त्यक्तं भोक्ष्यावो वै वरानने । प्रसङ्गादुपवासेन तवाद्य सुखमावयोः ॥ १००.२४ ॥ जन्मप्रभृति पापिष्ठौ कुकर्माणौ दृढव्रते । तत्प्रसङ्गात्तयोर्मध्ये धर्मलेशस्तु तेऽनघ ॥ १००.२५ ॥ इति जागरणं ताभ्यां तत्प्रसङ्गादनुष्ठितम् । प्रभाते च तदा दत्ता शय्या सलवणाचला ॥ १००.२६ ॥ ग्रामाश्च गुरवे भक्त्या विप्रेषु द्वादशैव तु । वस्त्रालंकारसंयुक्ता गावश्च करकान्विताः ॥ १००.२७ ॥ भोजनं च सुहृन्मित्रदीनान्धकृपणैः समम् । तच्च लुब्धकदाम्पत्यं पूजयित्वा विसर्जितम् ॥ १००.२८ ॥ स भवांल्लुब्धको जातः सपत्नीको नृपेश्वरः । पुष्करप्रकरात्तस्मात्केशवस्य न पूजनात् ॥ १००.२९ ॥ विनष्टाशेषपापस्य तव पुष्करमन्दिरम् । तस्य सत्त्वस्य माहात्म्यादल्पेन तपसा नृप ॥ १००.३० ॥ यथाकामगमं जातं लोकनाथश्चतुर्मुखः । संतुष्टस्तव राजेन्द्र ब्रह्मरूपी जनार्दनः ॥ १००.३१ ॥ साप्यनङ्गवती वेश्या कामदेवस्य साम्प्रतम् । पत्नी सपत्नी संजाता रत्याः प्रीतिरिति श्रुता । लोकेष्वानन्दजननी सकलामरपूजिता ॥ १००.३२ ॥ तस्मादुत्सृज्य राजेन्द्र पुष्करं तन्महीतले । गङ्गातटं समाश्रित्य विभूतिद्वादशीव्रतम् । कुरु राजेन्द्र निर्वाणमवश्यं समवाप्स्यसि ॥ १००.३३ ॥ इत्युक्त्वा स मुनिर्ब्रह्मंस्तत्रैवान्तरधीयत । राजा यथोक्तं च पुनरकरोत्पुष्पवाहनः ॥ १००.३४ ॥ इदमाचरतो ब्रह्मन्नखण्डव्रतमाचरेत् । यथाकथंचित्कमलैर्द्वादश द्वादशीर्मुने ॥ १००.३५ ॥ कर्तव्याः शक्तितो देया विप्रेभ्यो दक्षिणानघ । न वित्तशाठ्यं कुर्वीत भक्त्या तुष्यति केशवः ॥ १००.३६ ॥ इति कलुषत्रिदारणं जनानामपि पठतीह शृणोति चाथ भक्त्या ।* मतिमपि च ददाति देवलोके वसति स कोटिशतानि वत्सराणाम् ॥ १००.३७ ॥* ______________________________________________________ मत्स्यपुराण १०१ *नन्दिकेश्वर उवाच अथातः सम्प्रवक्ष्यामि व्रतषष्ठीमनुत्तमाम् । रुद्रेणाभिहितां दिव्यां महापातकनाशनम् ॥ १०१.१ ॥ नक्तमब्दं चरित्वा तु गवा सार्धं कुटुम्बिने । हैमं चक्रं त्रिशूलं च दद्याद्विप्राय वाससी ॥ १०१.२ ॥ शिवरूपस्ततोऽस्माभिः शिवलोके स मोदते । एतद्देवव्रतं नाम महापातकनाशनम् ॥ १०१.३ ॥ यस्त्वेकभक्तेन समां शिवं हैमवृषान्वितम् । धेनुं तिलमयीं दद्यात्स पदं याति शांकरम् । एतद्रुद्रव्रतं नाम पापशोकविनाशनम् ॥ १०१.४ ॥ यस्तु नीलोत्पलं हैमं शर्करापात्रसंयुतम् । एकान्तरितनक्ताशी समान्ते वृषसंयुतम् । स वैष्णवं पदं याति लीलाव्रतमिदं स