श्रीगणेशाय नमः

श्रीसरस्वत्यै नमः

श्रीरामचन्द्राय नमः


अथ ब्रह्माण्डमहापुराणं पूर्वभागप्रारम्भः  ।
नमोनमः क्षये सृष्टौ स्थितौ सत्त्वमयाय वा  ।
नमो रजस्तमःसत्त्वत्रिरूपाय स्वयंभुवे  ॥ १,१.१ ॥
जितं भगवता तेन हरिणा लोकधारिणा  ।
अजेन विश्वरूपेण निर्गुणेन गुणात्मना  ॥ १,१.२ ॥
ब्रह्माणं लोककर्त्तारं सर्वज्ञमपराजितम्  ।
प्रभुंभूतभविष्यस्य साम्प्रतस्य च सत्पतिम्  ॥ १,१.३ ॥
ज्ञानमब्रतिमं तस्य वैराग्यं च जगत्पतेः  ।
ऐश्वर्य्यं चैव धर्मश्च सद्भिः सेव्यं चतुष्टयम्  ॥ १,१.४ ॥
इमान्नरस्य वै भावान्नित्यं सदसदात्मकान्  ।
अविंशकः पुनस्तान्वै क्रियाभावार्थमीश्वरः  ॥ १,१.५ ॥
लोककृल्लोकतत्त्वज्ञो योगमास्थाय योगवित् ।
असृजत्सर्वभूतानि स्थावराणि चराणि च  ॥ १,१.६ ॥
तसहं विश्वकर्माणं सत्पतिं लोकसाक्षिणम्  ।
पुराणाख्यानजिज्ञासुर्गच्छामि शरणं विभुम्  ॥ १,१.७ ॥
पुराणं लोकतत्त्वार्थमशिलं वेदसंमितम्  ।
प्रशशंस स भगवान् वसिष्ठाय प्रजापतिः  ॥ १,१.८ ॥
तत्त्वज्ञानामृतं पुण्यं वसिष्ठो भगवानृषिः  ।
पौत्रमध्यापयामास शक्तेः पुत्रं पराशरम्  ॥ १,१.९ ॥
पराशरश्च भगवान् जातूकर्ण्यमृषिं पुरा  ।
तमध्यापितवान्दिव्यं पुराणं वेदसंमितम्  ॥ १,१.१० ॥
अधिगम्य पुराणं तु जातूकर्ण्यो विशेषवित् ।
द्वैपायनाय प्रददौ परं ब्रह्म सनातनम्  ॥ १,१.११ ॥
द्वैपायनस्ततः प्रीतःशष्येभ्यःप्रददौवशी  ।
लोकतत्त्वविधानार्थं पञ्चभ्यः परमाद्भुतम्  ॥ १,१.१२ ॥
विख्यापनार्थं लोकेषु बह्वर्थं श्रुतिसंमतम्  ।
जैमिनिञ्च सुमन्तुं च वैशंपायनमेवच  ॥ १,१.१३ ॥
चतुर्थं पैलवं तेषां पञ्चमं लोमहर्षणम्  ।
सूतमद्भुतवृत्तान्तं विनीतं धार्मिकं श्रुचिम्  ॥ १,१.१४ ॥
अधीत्य च पुराणं च विनीतो लोमहर्षणः  ।
ऋषिणा च त्वया पृष्टः कृतप्रज्ञः सुधार्मिकः  ॥ १,१.१५ ॥
वसिष्ठश्चापि मुनिभिः प्रणाम्य शिरसा मुनीन्  ।
भक्त्या परमया युक्तः कृत्वा चापि प्रदक्षिणम्  ॥ १,१.१६ ॥
अवाप्तविद्यः सर्तुष्टः कुरुक्षेत्रमुपागमत् ।
सत्रे सवितते यत्र यजमानानृषीञ्शुचीन्  ॥ १,१.१७ ॥
विनयेनोपसंगम्य सत्र्रिणो रोमहर्षणम्  ।
विधानतो यथाशास्त्रं प्रज्ञयातिजगाम ह  ॥ १,१.१८ ॥
ऋषयश्चापि ते सर्वे तदानीं रोमहर्षणम्  ।
दृष्ट्वा परमसंहृष्टाः प्रीताः सुमनसस्तथा  ॥ १,१.१९ ॥
सत्कारैरर्च्चयामासुरर्घ्यपाद्यादिभिस्ततः  ।
अभिवाद्य मुनीन्सर्वान् राजाज्ञामभिगम्य च  ॥ १,१.२० ॥
ऋषिभिस्तैरनुज्ञातः पृष्टः सर्वमनामयम्  ।
अभिगम्य मुनीन्सर्वांस्तेजो ब्रह्म सनातनम्  ।
सदस्यानुमते रम्ये स्वास्तीर्णे समुपाविशत् ॥ १,१.२१ ॥
उपविष्टे तदा तस्मिन्मुनयः शंसितव्रताः  ।
मुदान्विता यथान्यायं विनयस्थाः समाहिताः  ॥ १,१.२२ ॥
सर्वे ते ऋषयश्चैनं परिवार्य महाव्रतम्  ।
परमप्रीतिसंयुक्ता इत्यूचुः सूतनन्दनम्  ॥ १,१.२३ ॥
स्वागतं ते महाभाग दिष्ट्या च त्वांनिरामयम्  ।
पश्याम धीमन्नत्रस्थाः सुब्रतं मुनिसत्तमम्  ॥ १,१.२४ ॥
अशून्या मे रसाद्यैव भवतः पुण्यकर्मणः  ।
भवांस्तस्य मुनेः सूत व्यासस्यापि महात्मनः  ॥ १,१.२५ ॥
अनुग्राह्यः सदा धीमात्र्शिष्यः शिष्यगुणान्वितः  ।
कृतबुद्धिश्च ते तत्त्वमनुग्राह्यतया प्रभो  ॥ १,१.२६ ॥
अवाप्य विपुलं ज्ञानं सर्वतश्छिन्नसंशयः  ।
पृच्चतां नः सदा प्राज्ञ सर्वमाख्यातुमर्हसि  ॥ १,१.२७ ॥
तदिच्छामः कथां दिव्यां पौराणीं श्रुतिसंमिताम्  ।
श्रोतुं धर्मार्थयुक्तां तु एतव्द्यासाच्छ्रुतं त्वया  ॥ १,१.२८ ॥
एवसुक्तस्तदा सूतस्त्वृषिभिर्विनयान्वितः  ।
उवाच परमाप्राक्ज्ञो विनीतोत्तर मुत्तमम्  ॥ १,१.२९ ॥
ऋषेः शुश्रूषणं यच्च तस्मात्प्रज्ञा च या मम  ।
यस्माच्छुशूषणार्थं च तत्सत्यमिति निश्चयः  ॥ १,१.३० ॥
एवं गतेर्ऽथे यच्छक्यं मया वक्तुं द्विजोत्तमाः  ।
जिज्ञासा यत्र युष्माकं तदाज्ञातुमिहार्हथ  ॥ १,१.३१ ॥
एतच्छ्रुत्वा तु मुनयो मधुरं तस्य भाषितम्  ।
प्रत्यूचुस्ते पुनः सूतं बाष्पपर्याकुलेक्षणम्  ॥ १,१.३२ ॥
भवान् विशेषकुशलो व्यासं साक्षात्तु दृष्टवान्  ।
तस्मात्त्वं संभवं कृत्स्नं लोकस्येमं विदर्शय  ॥ १,१.३३ ॥
यस्य यस्यान्वये ये ये तांस्तानिच्छाम वेदितुम्  ।
तेषां पूर्वविसृष्टिं च विचित्रां त्वं प्रजापतेः  ।
सत्कृत्य परिपृष्टः स महात्मा रोमहर्षणः  ॥ १,१.३४ ॥
विस्तरेणानुपूर्व्या च कथयामास सत्तमः  ।
सूत उवाच
यो मे द्वैपायनप्रीतः कथां वै द्विजसत्तमाः  ॥ १,१.३५ ॥
पुण्यामाख्यातवान्विप्रास्तां वै वक्ष्याम्यनुक्रमात् ।
पुराणं संप्रवक्ष्यामि यदुक्तं मातरिश्वना  ॥ १,१.३६ ॥
पृष्टेन मुनिभिः पूर्वं नैमिषीयैर्म हात्मभिः  ।
सर्गश्च प्रतिसर्गश्च वंशो मन्वन्तराणि च  ॥ १,१.३७ ॥
वंश्यानुचरितं चैव पुराणं पञ्चलक्षणम्  ।
प्रक्रिया प्रथमः पादः कथायां स्यात्परिग्रहः  ॥ १,१.३८ ॥
अनुषङ्ग उत्पोद्धात उपसंहार एव च  ।
एवं पादास्तु चत्वारः समासात्कींर्तिता मया  ॥ १,१.३९ ॥
वक्ष्यामि तान्पुरस्तात्तु विस्तरेण यथाक्रमम्  ।
प्रथमं सर्वशास्त्राणां पुराणं ब्रह्मणा श्रुतम्  ॥ १,१.४० ॥
अनन्तरं च वक्त्रेभ्यो वेदास्तस्य विनिःसृताः  ।
अङ्गानि धर्मशास्त्रं च व्रतानि नियमास्तथा  ॥ १,१.४१ ॥
अव्यक्तं कारणं यत्तन्नित्यं सदसदात्मकम्  ।
महदादिविशेषान्तं सृजामीति विनिश्चयः  ॥ १,१.४२ ॥
अण्डं हिरण्मयं चैव ब्रह्मणःसूतिरुत्तमा  ।
अडस्यावरणं वार्धिरपामपि च तेजसा  ॥ १,१.४३ ॥
वायुना तस्य वायोश्च खेन भूतादिना ततः  ।
भूतादिर्महता चैव अव्यक्तेनावृतो महान्  ॥ १,१.४४ ॥
अन्तर्वर्ति च भूतानामण्डमेवोपवर्णितम्  ।
नदीनां पर्वतानां च प्रादुर्भावोऽत्र पठ्यते  ॥ १,१.४५ ॥
मन्वन्तराणां सर्वेषां कल्पानां चैव वर्णनम्  ।
कीर्त्तनं ब्रह्मवृक्षस्य ब्रह्मजन्म प्रकीर्त्यते  ॥ १,१.४६ ॥
अतः परं ब्रह्मणश्च प्रजासर्गोपवर्णनम्  ।
अवस्थाश्चात्र कीर्त्यन्ते ब्रह्मणोऽव्यक्तजन्मनः  ॥ १,१.४७ ॥
कल्पानां संभवश्चेव जगतः स्थापनं तथा  ।
शयनं च हरेरप्सु पृथिव्युद्धरणं तथा  ॥ १,१.४८ ॥
सविशेषः पुरादीनां वर्णाश्रमविभाजनम्  ।
ऋक्षाणां ग्रहसंस्थानां सिद्धानां च निवेशनम्  ॥ १,१.४९ ॥
योजनानां यथा चव संचरो बहुविस्तरः  ।
स्वर्गस्थानविभागश्च सर्त्यानां शुभचारिणाम्  ॥ १,१.५० ॥
वृक्षाणामौषधीनां च वीरुधां च प्रकीर्त्तनम्  ।
देवतानामृषीणां च द्वे सृती परिकीर्तिते  ॥ १,१.५१ ॥
आम्लादीनां तरूणां च सर्जनं व्यञ्जनं तथा  ।
पशूनां पुरुषाणां च संभवः परिकीर्त्तितः  ॥ १,१.५२ ॥
तथा निर्वचनं प्रोक्तं कल्पस्य च परिग्रहः  ।
नव सर्गाः पुनः प्रोक्ता ब्रह्मणो बुद्धिपूर्वकाः  ॥ १,१.५३ ॥
त्रयो ये बुद्धिपूर्वास्तु तथा यल्लोककल्पनम्  ।
ब्रह्मणोऽवयवेभ्यश्च धर्मादीनां समुद्भवः  ॥ १,१.५४ ॥
ये द्वादश प्रसूयन्ते प्रजाकल्पे पुनः पुनः  ।
कल्पयोरन्तरे प्रोक्तं प्रतिसंधिश्च यस्तयोः  ॥ १,१.५५ ॥
तमोमात्रा वृतत्वात्तु ब्रह्मणोऽधर्मसंभवः  ।
सत्त्वोद्रिक्ताच्च देहाच्च पुरुषस्य च संभवः  ॥ १,१.५६ ॥
तथैव शतरूपायां तयोः पुत्रास्ततः परम्  ।
प्रियव्रतोत्तानपादौ प्रसूत्याकृतयः शुभाः  ॥ १,१.५७ ॥
कीर्त्यन्ते धूतपाप्मानस्त्रैलोक्ये ये प्रतिष्ठिताः  ।
रुचेः प्रजापतेश्चोर्द्धमाकूत्यां मिथुनोद्भवः  ॥ १,१.५८ ॥
प्रसूत्यमपि दक्षस्य कन्यानामुद्भवः शुभः  ।
दाक्षायणीषु वाप्यूर्ध्वंशब्दाद्यासु महात्मनः  ॥ १,१.५९ ॥
धर्मस्य कीर्त्यते सर्गः सात्त्विकस्तु सुखोदयः  ।
तथाधर्मस्य हिंसायां तमसोऽशुभलक्षणः  ॥ १,१.६० ॥
भृग्वादीनामृषीणां च प्रजासर्गोपवर्णनम्  ।
ब्रह्मर्षेश्च वसिष्ठस्य यत्र गोत्रानुकीर्त्तनम्  ॥ १,१.६१ ॥
अग्नेः प्रजायाः संभूतिः स्वाहायां यत्र कीर्त्यते  ।
पितॄणां द्विप्रकाराणां स्वधायां तदनन्तरम्  ॥ १,१.६२ ॥
पितृवंशप्रसंगेन कीर्त्यते च महेश्वरात् ।
दक्षस्य शापः सत्याश्च भृग्वादीनां च धीमताम्  ॥ १,१.६३ ॥
प्रतिशापश्च दक्षस्य रुद्रादद्भुतकर्मणः  ।
प्रतिषेधश्च वैरस्य कीर्त्यते दोषदर्शनात् ॥ १,१.६४ ॥
मन्वन्तरप्रसंगेन कालाख्यानं च कीर्त्यते  ।
प्रजापतेः कर्द्दमस्य कन्यायाः शुभलक्षणम्  ॥ १,१.६५ ॥
प्रियव्रतस्य पुत्राणां कीर्त्यते यत्र विस्तरः  ।
तेषां नियोगो द्वीपेषु देशेषु च पृथक्पृथक् ॥ १,१.६६ ॥
स्वायंभुवस्य सर्गस्य ततश्चाप्यनुकीर्त्तनम्  ।
वर्षाणां च नदीनां च तद्भेदानां च सर्वशः  ॥ १,१.६७ ॥
द्वीपभेदसहस्राणा मन्तर्भावश्च सप्तसु  ।
विस्तरान्मण्डलं चैव जंबूद्वीपसमुद्रयोः  ॥ १,१.६८ ॥
प्रमाणं योजनाग्रेण कीर्त्यन्ते पर्वतैः सह  ।
हिमवान्हेमकूटश्च निषधो मेरुरेव च  ।
नीलः श्वेतश्च शृङ्गी च कीर्त्यन्ते सप्त पर्वताः  ॥ १,१.६९ ॥
तेषामन्तरविष्कंभा उच्छ्रायायामविस्तराः  ॥ १,१.७० ॥
कीर्त्यन्ते योजनाग्रेण ये च तत्र निवासिनः  ।
भारतादीनि वर्षाणि नदीभिः पर्वतैस्तथा  ॥ १,१.७१ ॥
भूतैश्चोपनिविष्टानि गतिमद्भिर्धुवै स्तथा  ।
जंबूद्वीपादयो द्वीपाः समुद्रैः सप्तभिर्वृताः  ॥ १,१.७२ ॥
ततः स्वर्णमयी भूमिर्लोकालोकश्च कीर्त्यते  ।
सप्रमाणा इमे लोकाः सप्तद्वीपा च मेदिनी  ॥ १,१.७३ ॥
रूपादयः प्रकीर्त्यन्ते करणात्प्राकृतैः सह  ।
सर्वं चैतत्प्रधानस्य परिणामैकदेशिकम्  ॥ १,१.७४ ॥
पर्यायपरिमाणं च संक्षेपेणात्र कीर्त्यते  ।
सूर्याचन्द्रमसोश्चैव पृथिव्याश्चाप्यशेषतः  ॥ १,१.७५ ॥
प्रमाणं योजनाग्रेण सांप्रतैरभिमानिभिः  ।
महेन्द्राद्याः शुभाः पुण्या मानसोत्तरमूर्धनि  ॥ १,१.७६ ॥
अत ऊर्ध्दगतिश्चोक्ता सूर्यस्यालातयक्रवत् ।
नागवीथ्यक्षवीथ्योश्च लक्षणं च प्रकीर्त्यते  ॥ १,१.७७ ॥
कोष्ठयोर्लेखयोश्चैव मण्डलानां च योजनैः  ।
लोकालोकस्य सन्ध्याया अह्नो विषुवतस्तथा  ॥ १,१.७८ ॥
लोकपालाः स्थिताश्चोर्द्धं कीर्त्यन्ते ते चतुर्द्दिशम्  ।
पितॄणां देवतानां च पन्थानौ दक्षिणोत्तरौ  ॥ १,१.७९ ॥
गृहिणां न्यासिनां चोक्तो रजःसत्त्वसमाश्रयः  ।
कीर्त्यते च पदं विष्णोर्धर्माद्या यत्र च स्थिताः  ॥ १,१.८० ॥
सूर्याचन्द्रमसोश्चारो ग्रहाणां ज्योतिषां तथा  ।
कीर्त्यते धृतसामर्थ्यात्प्रजानां च शुभाशुभम्  ॥ १,१.८१ ॥
ब्रह्मणा निर्मितः सौरः सादनार्थं च स स्वयम्  ।
कीर्त्यते भगवान्येन प्रसर्प्पति दिवः क्षयम्  ॥ १,१.८२ ॥
स रथोऽधिष्ठितो देवैरादित्यै ऋषिभिस्तथा  ।
गन्धर्वैरप्सरोभिश्च ग्रामणीसर्पराक्षसैः  ॥ १,१.८३ ॥
अपां सारमयात्स्यन्दात्कथ्यते च रसस्तथा  ।
वृद्धिक्षयौ च सोमस्य कीर्त्येते सोमकारितौ  ॥ १,१.८४ ॥
सूर्यादीनां स्यन्दनानां ध्रुवादेव प्रवर्त्तनम्  ।
कीर्त्यते शिशुमारस्य यस्य पुच्छे ध्रुवः स्थितः  ॥ १,१.८५ ॥
तारारूपाणि सर्वाणि नक्षत्राणि ग्रहैः सह  ।
निवासा यत्र कीर्त्यन्ते देवानां पुण्यकर्मणाम्  ॥ १,१.८६ ॥
सूर्यरश्मिसहस्रं च वर्षशीतोष्णविश्रवः  ।
प्रविभागश्चरश्मीनां नामतः कर्मतीर्थतः  ॥ १,१.८७ ॥
परिमाणं गतिश्चोक्ता ग्रहाणां सूर्यसंश्रयात् ।
वेश्यारूपात्प्रधानस्य परिमाणो महाद्भवः  ॥ १,१.८८ ॥
पुरूरवस ऐलस्य माहात्म्यस्यानुकीर्त्तनम्  ।
पितॄणां द्विप्रकाराणां माहात्म्यं वा मृतस्य च  ॥ १,१.८९ ॥
ततः पर्वाणि कीर्त्यन्ते पर्वणां चैव संधयः  ।
स्वर्गलोकगतानाञ्च प्राप्तानाञ्चाप्यधोगतिम्  ॥ १,१.९० ॥
पितॄणां द्विप्रकाराणां श्राद्धेनानुग्रहो महान्  ।
युगसंख्याप्रमाणं च कीर्त्यते च कृतं युगम्  ॥ १,१.९१ ॥
त्रेतायुगे चापकर्षाद्वार्त्तायाः संप्रवर्त्तनम्  ।
वर्णानामाश्रमाणां च संस्थितिर्धर्मतस्तथा  ॥ १,१.९२ ॥
वज्रप्रवर्त्तनं चैव संवादो यत्र कीर्त्यते  ।
ऋषीणां वसुना सार्द्धं वसोश्चाधः पुनर्गतिः  ।
शब्दत्वं च प्रधानात्तु स्वायम्भुवमृते मनुम्  ॥ १,१.९३ ॥
प्रशंसा तपसश्चोक्ता युगावस्थाश्च कृत्स्नशः  ।
द्वापरस्य कलेश्चापि संक्षेपेण प्रकीर्त्तनम्  ॥ १,१.९४ ॥
मन्वन्तरं च संख्या च मानुषेण प्रकीर्त्तिता  ।
मन्वन्तराणां सर्वेषामेतदेव च लक्षणम्  ॥ १,१.९५ ॥
अतीतानागतानां च वर्त्तमानं च कीर्त्यते  ।
तथा मन्वन्तराणां च प्रतिसंधानलक्षणम्  ॥ १,१.९६ ॥
अतीताना गतानां च प्रोक्तं स्वायम्भुवे ततः  ।
ऋषीणां च गतिः प्रोक्ता कालज्ञानगतिस्तथा  ॥ १,१.९७ ॥
दुर्गसंख्याप्रमाणं च युगवार्ता प्रवर्त्तनम्  ।
त्रेतायां चक्रवर्तीनां लक्षणं जन्म चैव हि  ॥ १,१.९८ ॥
प्रमतेश्च तथा जन्म अथो कलियुगस्य वै  ।
अङ्गुलैर्हासनं चैव भूतानां यच्च चोच्यते  ॥ १,१.९९ ॥
शाशानां परिसंख्यानं शिष्यप्राधान्यमेव च  ।
वाक्यं सप्तविधं चैव ऋषिगोत्रानुकीर्तनम्  ॥ १,१.१०० ॥
लक्षणं सूतपुत्राणां ब्रह्मणास्य च कृत्स्नशः  ।
देदानां व्यसनं चैव वेदव्यासैर्महात्मभिः  ॥ १,१.१०१ ॥
मन्वन्तरेषु देवानां प्रजेशानां च कीर्त्तनम्  ।
मन्वन्तरक्रमश्चैव कालज्ञानं च कीर्त्यते  ॥ १,१.१०२ ॥
दक्षस्य चापि दौहित्राः प्रियाया दुहितुः शुभाः  ।
ब्रह्मादिभिस्तेजनिता दक्षेणैव च धीमता  ॥ १,१.१०३ ॥
सावर्णाश्चात्र कीर्त्यन्ते मनवो मेरुमाश्रिताः  ।
ध्रुवस्यौत्तानपादस्य प्रजासर्गोपवर्णनम्  ॥ १,१.१०४ ॥
चाक्षुषस्य मनोः सर्गः प्रजानां वीर्यवर्मनम्  ।
प्रभुणा चैव वैन्येन भूमिदोहप्रवर्तता  ॥ १,१.१०५ ॥
पात्राणां पयसां चैव वत्सानां च विशेषणम्  ।
ब्रह्मादिभिः पूर्वमेव दुग्धा चैयं वसुंधरा  ॥ १,१.१०६ ॥
दशभ्यश्चं प्रचेतोभ्यो मारिषायां प्रजापतेः  ।
दक्षस्य कीर्त्यत जन्म समस्यांशेन धीमतः  ॥ १,१.१०७ ॥
भूतभव्यभवेशत्वं महेन्द्राणां च कीर्त्यते  ।
मन्वादिका भविष्यन्ति आख्यानैबर्हुभिर्वृताः  ॥ १,१.१०८ ॥
वैवस्वतस्य च मनोः कीर्त्यते सर्गविस्तरः  ।
ब्रह्मादिकोश उत्पत्तिर्भृग्वदीनां च कीर्त्यते  ॥ १,१.१०९ ॥
विनिष्कृष्य प्रजासर्गे चाक्षुषस्य मनोःशुभे  ।
दक्षस्य कीर्त्यते सर्गो ध्यानाद्वैवस्वतान्तरे  ॥ १,१.११० ॥
नारदः कृतसंवादो दक्षपुत्रान्महाबलान्  ।
नाशयामास शापाय मानसो ब्रह्मणः सुतः  ॥ १,१.१११ ॥
ततो दक्षोऽसृजत्कन्या वैरिणा नाम विश्रुताः  ।
मरुत्प्रवाहे मरुतो दित्यां देव्यां च संभवः  ॥ १,१.११२ ॥
कीर्त्यते मरुतां चात्रगणास्ते सप्तसप्तकाः  ।
देवत्वमिन्द्रवासेन वायुस्कन्धेषु चाश्रमः  ॥ १,१.११३ ॥
दैत्यानां दानवानां च यक्षगन्धर्वरक्षसाम्  ।
सर्वभूतपिशाचानां यक्षणां पक्षिवीरुधाम्  ॥ १,१.११४ ॥
उत्पत्तयश्चाप्सरसां कीर्त्यन्ते बहुविस्तरात् ।
मार्तण्डमण्डलं कृत्स्नं जन्मैरावतहस्तिनः  ॥ १,१.११५ ॥
वैनतेयसमुत्पत्तिस्तथा राज्या भिषेचनम्  ।
भृगूणां विस्तरश्चोक्तस्तथा चाङ्गिरसामपि  ॥ १,१.११६ ॥
कश्यपस्य पुलस्त्यस्य तथैवात्रेर्महात्मनः  ।
पराशरस्य च मुनेः प्रजानां यत्र विस्तरः  ॥ १,१.११७ ॥
तिस्रः कन्याः सुकीर्त्यन्ते यासुलोकाः प्रतिष्ठिताः  ।
इच्छाया विस्तरश्चोक्त आदित्यस्य ततः परम्  ॥ १,१.११८ ॥
किङ्कुविच्चरितं प्रोक्तं ध्रुवस्यैव निबर्हणम्  ।
बृहद्बलानां संक्षेपादिक्ष्वाक्वाद्याः प्रकीर्त्तिताः  ॥ १,१.११९ ॥
निश्यादीनां क्षितीशानां पलाण्डु हरणादिभिः  ।
कीर्त्यते विस्तरात्सर्गे ययातेरपि भूपतेः  ॥ १,१.१२० ॥
यदुवंशसमुद्देशो हैहयस्य च विस्तरः  ।
क्रोधादनन्तरं चोक्तस्तथा वंशस्य विस्तरः  ॥ १,१.१२१ ॥
ज्यामघस्य च माहात्म्यं प्रजासर्गश्च कीर्त्यते  ।
देवावृधस्यान्धकस्य धृष्टेश्चपि महात्मनः  ॥ १,१.१२२ ॥
अनिमित्रान्वयश्चैव विशोर्मिथ्याभिशंसनम्  ।
विशोधमनुसंप्राप्तिर्मणिरत्नस्य धीमतः  ॥ १,१.१२३ ॥
सत्राजितः प्रजासर्गे राजर्षेर्देवमीढुषः  ।
शूरस्य जन्म चाप्युक्तं चरितं च माहात्मनः  ॥ १,१.१२४ ॥
कंसस्यापि च दौरात्म्यमेकीवंश्यात्समुद्भवः  ।
वासुदेवस्य देव क्यां विष्णोरमिततेजसः  ॥ १,१.१२५ ॥
अनन्तरमृषेः सर्गः प्रजासर्गोपवर्णनम्  ।
देवासुरे समुत्पन्ने विष्णुना स्त्रीवधे कृते  ॥ १,१.१२६ ॥
संरक्षता शक्रवधं शापः प्राप्तः पुरा भृगोः  ।
भृगुश्चोत्थापयामास दिव्यां शुक्रस्य मातरम्  ॥ १,१.१२७ ॥
देवानां च ऋषीणां च संक्रमा द्वादशात्दृताः  ।
नारसिहप्रभृतयः कीर्त्यन्ते पापनाशनाः  ॥ १,१.१२८ ॥
शुकेणाराधनं स्थाणोर्घोरेण तपसा तथा  ।
वरप्रदान कृत्तेन यत्र शर्वस्तवः कृतः  ॥ १,१.१२९ ॥
अनन्तरं च निर्दिष्टं देवासुरविचेष्टितम्  ।
जयन्त्या सह शक्रेण यत्र शुको महात्मनि  ॥ १,१.१३० ॥
असुरान्मोहयामास शक्ररूपेण बुद्धिमान्  ।
बृहस्पतिश्च तं शुकं शशाप स महाद्युतिः  ॥ १,१.१३१ ॥
उक्त च विष्णोर्माहात्म्यं विष्णोर्जन्मनि शब्द्यते  ।
तुर्वसुश्चात्र दौहित्रो यवीयान्यो यदोरभूत् ॥ १,१.१३२ ॥
अनुर्द्रुह्यादयः सर्वे तथा तत्तनया नृपाः  ।
अनुवंश्यामहात्मानस्तेषां पार्थिवसत्तमाः  ॥ १,१.१३३ ॥
कीर्त्यन्ते यत्र कार्त्स्न्येन भूरिद्रविणतेजसः  ।
आतिथ्यस्य तु विब्रर्षेः सप्तधा धर्मसंश्रयात् ॥ १,१.१३४ ॥
बार्हस्वत्यं सूरिभिश्च यत्र शापमुपावृतम्  ।
हरवंशयशःस्पर्शः शन्तनोर्वीर्यशब्दनम्  ॥ १,१.१३५ ॥
भविष्यतां तथा राज्ञामुपसंहारशब्दनम्  ।
अनागतानांसंघानां प्रभूणां चोपवर्णनम्  ॥ १,१.१३६ ॥
भौत्यस्यान्ते कलियुगे क्षीणे संहारवर्णनम्  ।
नैमित्तिकाः प्राकृतिका यथैवात्यन्तिकाः स्मृताः  ॥ १,१.१३७ ॥
विविधः सर्वभूतानां कीर्त्यते प्रतिसंचरः  ।
अनादृष्टिर्भास्करस्य घोरः संवर्त्तकानलः  ॥ १,१.१३८ ॥
सांख्ये लक्षणमुद्दिष्टं ततो ब्रह्म विशेषतः  ।
भुवादीनां च लोकानां सप्तानां चोपवर्णनम्  ॥ १,१.१३९ ॥
अपरार्द्धापरैश्चैव लक्षणं परिकीर्त्यते  ।
ब्रह्मणोयोजनाग्रेण परिमाणविनिर्णयः  ॥ १,१.१४० ॥
कीर्त्यन्ते चात्र निरयाः पापानां रौरवादयः  ।
सर्वेषां चैव सत्त्वानां परिणामविनिर्णयः  ॥ १,१.१४१ ॥
ब्रह्मणः प्रतिसंसर्गात्सर्व संसारवर्णनम्  ।
गतिरूर्द्धमधश्चोक्ता धर्माधर्मसमाश्रया  ॥ १,१.१४२ ॥
कल्पे कल्पे च भूतानां महतामपि संक्षयम्  ।
असंख्यया च दुःखानि ब्रह्मणश्चाप्यनित्यता  ॥ १,१.१४३ ॥
दौरात्म्यं चैव भोगानां संहारस्य च कष्टता  ।
दुर्लभत्वं च मोक्षस्य वैराग्याद्दोषदर्शनात् ॥ १,१.१४४ ॥
व्यक्ताव्यक्तं परित्यज्य सत्त्वं ब्रह्मणि संस्थितम्  ।
नानात्वदर्शनाच्छुद्धस्तवस्तत्र निवर्त्तते  ॥ १,१.१४५ ॥
ततस्तापत्रयाद्भीतो रूपार्थोहि निरञ्जनः  ।
आनन्दं ब्रह्मणः प्राप्य न बिभेति कुतश्चन  ॥ १,१.१४६ ॥
कीर्त्यते च पुनः सर्गो ब्रह्मणोऽन्यस्य पूर्ववत् ।
कीर्त्यते जगतश्चत्र सर्गप्रलयविक्रियाः  ॥ १,१.१४७ ॥
प्रवृत्तयश्च भूतानां प्रसुतानां फलानि च  ।
कीर्त्यते ऋषिवर्गस्य सर्गः पापप्रणाशनः  ॥ १,१.१४८ ॥
प्रादुर्भावो वसिष्ठस्य शक्तेर्जन्म तथैव च  ।
सौदासास्थिग्रहश्चास्य विश्वामित्रकृतेन तु  ॥ १,१.१४९ ॥
पराशरस्य चोत्पत्तिरदृश्यन्त्यां तथा विभोः  ।
संजज्ञे पितृकन्यायां व्यासश्चापि महामुनिः  ॥ १,१.१५० ॥
शुकस्य च तथा जन्म सह पुत्रस्य धीमप्तः  ।
पराशरस्य प्रद्वेपो विश्वामित्र ऋषिं प्रति  ॥ १,१.१५१ ॥
वसिष्ठसंभृतिश्चाग्नेर्विश्वामित्रजिघांसया  ।
देवेन विधिना विप्र विश्वामित्रहितैषिणा  ॥ १,१.१५२ ॥
संतानहेतोर्विभुना गीर्णस्कन्धेन धीमता  ।
एकं वेदं चतुष्पादं चतुर्द्धा पुनरीश्वरः  ॥ १,१.१५३ ॥
तथा बिभेद भागवान् व्यासः शार्वादनुग्रहात् ।
तस्य शिष्यप्रशिष्यैश्च शाखा वेदायुताः कृताः  ॥ १,१.१५४ ॥
प्रयोगे प्रह्वला नैव यथा दृष्टः स्वयंभुवा  ।
पृष्ट वन्तो विशिष्टास्ते मुनयो धर्मकाङ्क्षिणः  ॥ १,१.१५५ ॥
देशं पुण्यमभीप्सतो विभुना तद्धितैषिणा  ।
सुनाभं दिव्यरूपाभं सप्ताङ्गं शुभशंसनम्  ॥ १,१.१५६ ॥
आनौपम्यमिदं चक्रं वर्त्तमानमतन्द्रिताः  ।
पृष्ठतो यात नियतास्ततः प्राप्स्यथ पाटितम्  ॥ १,१.१५७ ॥
गच्छतस्तस्य चक्रस्य यत्र नेमिर्विशीर्यते  ।
पुण्यः स देशो मन्तव्यः प्रत्युवाच तदा प्रभुः  ॥ १,१.१५८ ॥
उक्त्वा चैवमृषीन्सर्वानदृश्यत्वमुपागमत् ।
गङ्गा गर्भ यवाहारा नैमिषेयास्तथैव च  ॥ १,१.१५९ ॥
ईशिरे चैव सत्रेण मुनयो नैमिषे तदा  ॥ १,१.१६० ॥
मृतेशरद्वतितथा तस्य चोत्थापनङ्कृतम्  ।
ऋषयो नैमिषेयाश्च दयया परया युताः  ॥ १,१.१६१ ॥
निःसीमां गामिमां कृत्वा कृषणं राजानमाहरत् ।
प्रीतिं चैव कृतातिथ्यं राजानं विधिवत्तदा  ॥ १,१.१६२ ॥
अन्तः सर्गगतः क्रूरः स्वर्भानुरसुरो हरन्  ।
द्रुते राजनि राजानु मद्रते मुनयस्ततः  ॥ १,१.१६३ ॥
गन्धर्वरक्षितं दृष्ट्वा कलापग्रामकेतनम्  ।
सन्निपातः पुनस्तस्य तथा यज्ञे महर्षिभिः  ॥ १,१.१६४ ॥
दृष्ट्वा हिरण्मयं सर्वं विवादस्तस्य तैरभूत् ।
तदा वै नैमिषेयानां सत्रे द्वादशवार्षिके  ॥ १,१.१६५ ॥
तथा विवदमानैश्च यदुः संस्थापितश्च तैः  ।
जनयित्वा त्वरण्यं वै यदुपुत्रमथायुतम्  ॥ १,१.१६६ ॥
समापयित्वा तत्सत्रं वायुं ते पर्युपासत  ।
इति कृत्यसमुद्देशः पुराणांशोपवर्णितः  ॥ १,१.१६७ ॥
अनेनानुक्रमेणैव पुराणं संप्रकाशते  ।
सुखमर्थः समासेन महानप्युपलक्ष्यते  ॥ १,१.१६८ ॥
तस्मात्समासमुद्दिश्य वक्ष्यामि तव विस्तरम्  ।
पादमाद्यमिदं सम्यग्योऽधीते विजितेद्रियः  ॥ १,१.१६९ ॥
तेनाधीतं पुराणं स्यात्सर्वं नास्त्यत्रसंशयः  ।
यो विद्याच्चतुरो वेदान् सांगोपनिषदान् द्विजाः  ॥ १,१.१७० ॥
इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समुपबृंहयेत् ।
बिभेत्यल्पश्रुताद्वेदो मामयं प्रहरिष्यति  ॥ १,१.१७१ ॥
अभ्यसन्निममध्यायं साक्षात्प्रोक्तं स्वयंभुवा  ।
नापदं प्राप्य मुह्येत यथेष्टां प्राप्नुयाद्गतिम्  ॥ १,१.१७२ ॥
यस्मात्पुरा ह्यभूच्चैतत्पुराणं तेन तत्स्मृतम्  ।
निरुक्तमस्य यो वेद सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ १,१.१७३ ॥
अतश्च संक्षेपमिमं शृणुध्वं नारायणः सर्वमिदं पुराणम्  ।
संसर्गकालेऽपि करोति मर्ग संहार काले च न वास्ति भूयः  ॥ १,१.१७४ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे प्रथमे प्रक्रियापादे कृत्यसमुद्देशो नाम प्रथमोऽध्यायः

_____________________________________________________________


प्रत्यवोचन्पुनः सूतमृषयस्ते तपोधनाः  ।
कुत्र सत्रं समभत्तेवषामद्भुतकर्मणाम्  ॥ १,२.१ ॥
कियन्तं चैव तत्कालं कथं च समवर्त्तत  ।
आचचक्षे पुराणं च कथं तत्सप्रभञ्जनः  ॥ १,२.२ ॥
आचख्यौ विस्तरेणैव पर कौतूहलं हि नः  ।
इति संचोदितः सूतः प्रत्युवाच शुभं वचः  ॥ १,२.३ ॥
शृणुध्वं यत्र ते धीरा मेनिरे मन्त्रमुत्तमम्  ।
यावन्तं चाभवत्कालं यथा च समवर्तत  ॥ १,२.४ ॥
सिसृक्षमाणो विश्वं हि यजते विसृजत्पुरा  ।
सत्रं हि तेऽतिपुण्यं च सहस्रपरिवत्सरान्  ॥ १,२.५ ॥
तपोगृहपतेर्यत्र ब्रह्मा चैवाभवत्स्वयम्  ।
इडाया यत्र पत्नीत्वं शामित्रं यत्र बुद्धिमान्  ॥ १,२.६ ॥
मृत्युश्चके महातेजास्तस्मिन्सत्रे महात्मनाम्  ।
विबुधाश्चोषिरे तत्र सहस्रपरिवत्सरान्  ॥ १,२.७ ॥
भ्रमतो धर्मचक्रस्य यत्र नेमिरशीर्यत  ।
कर्मणा तेन विख्यातं नैमिषं मुनिपूजितम्  ॥ १,२.८ ॥
यत्र सा गोमती पुण्या सिद्धचारणसेविता  ।
रोहिणी स सुता तत्र गोमती साभवत्क्षणात् ॥ १,२.९ ॥
शक्तिर्ज्येष्ठा समभवद्वसिष्ठस्य महात्मनः  ।
रुन्धत्याः सुतायात्रादानमुत्तमतेजसः  ॥ १,२.१० ॥
कल्माषपादो नृपतिर्यत्र शक्रश्च शक्तिना  ।
यत्र वैरं समभवद्विश्वामित्रवसिष्ठयोः  ॥ १,२.११ ॥
अदृश्यन्त्यां समभवन्मुनिर्यत्र पराशरः  ।
पराभवो वसिष्ठस्य यस्य ज्ञाने ह्यवर्त्तयत् ॥ १,२.१२ ॥
तत्र ते मेनिरे शैलं नैमिषे ब्रह्मवादिनः  ।
नैमिषं जज्ञिरे यस्मान्नैमिषीयास्ततः स्मृताः  ॥ १,२.१३ ॥
तत्सत्रमभवत्तेषां समा द्वादश धीमताम्  ।
पुरूरवसि विक्रान्ते प्रशासति वसुंधराम्  ॥ १,२.१४ ॥
अष्टादश समुद्रस्य द्वीपानश्रन् पुरूरवाः  ।
तुतोष नैव रत्नानां लोभादिति हि नः श्रुतम्  ॥ १,२.१५ ॥
उर्वशी चकमे तं च देवदूतप्रचोदिता  ।
आजहार च तत्सत्रमुर्वश्या सह संगतः  ॥ १,२.१६ ॥
तस्मिन्नरपतौ सत्रे नैमिषीयाः प्रचक्रिरे  ।
यं गर्भं सुषुवे गङ्गा पावकाद्दीप्ततेजसम्  ॥ १,२.१७ ॥
तत्तुल्यं पर्वते न्यस्तं हिरण्यं समपद्यत  ।
हिरण्मयं ततश्चके यज्ञवाटं महात्मनाम्  ॥ १,२.१८ ॥
विश्वकर्मा स्वयन्देवो भावनो लोकभावनः  ।
स प्रविश्य ततः सत्रे तेषाममिततेजसाम्  ॥ १,२.१९ ॥
ऐडः पुरूरवा भेजे तं देशं मृगयां चरन्  ।
तं दृष्ट्वा महादाश्वर्यं यज्ञवाटं हिरण्मयम्  ॥ १,२.२० ॥
लोभेन हतविज्ञानस्तदादातुमुपाक्रमत् ।
नैमिषेयास्ततस्तस्य चुक्रुधुर्नृपतिं भृशम्  ॥ १,२.२१ ॥
निजघ्नुश्चापि तं क्रुद्धाः कुशवज्रैर्मनीषिणः  ।
तपोनिष्ठाश्च राजानं मुनयो देवचोदिताः  ॥ १,२.२२ ॥
कुशवज्रौर्विनिष्पिष्टः स राजा व्यजहात्तनुम्  ।
और्वशेयैस्ततस्तस्य युद्धं चक्रे नृपो भुवि  ॥ १,२.२३ ॥
नहुषस्य महात्मानं पितरं यं प्रचक्षते  ।
स तेष्ववभृथेष्वेव धर्म्मशीलो महीपतिः  ॥ १,२.२४ ॥
आयुरायभवायाग्र्यमस्मिन् सत्रे नरोत्तमः  ।
शान्तयित्वा तु राजानं तदा ब्रह्मविदस्तथा  ॥ १,२.२५ ॥
सत्रमारेभिरे कर्त्तुं पृथ्वीवत्सा त्ममूर्तयः  ।
बभूव सत्रे तेषां तु ब्रह्मचर्यं महात्मनाम्  ॥ १,२.२६ ॥
विश्वं सिसृक्षमाणानां पुरा विस्वसृजामिव  ।
वैखानसैः प्रियसखैर्वाल खिल्यैर्मरीचिभिः  ॥ १,२.२७ ॥
अजैश्च मुनिभिर्जातं सूर्यवैश्वानरप्रभः  ।
वितृदेवाप्सरःसिद्धैर्गन्धर्वोरगचारणैः  ॥ १,२.२८ ॥
भारतैः शुशुभे राजा देवैरिन्द्रसमो यथा  ।
स्तोत्रशस्त्रैर्गृहैर्देवान्पितॄन्पित्र्यैश्च कर्मभिः  ॥ १,२.२९ ॥
आनर्चुःस्म यथाजाति गन्धर्वादीन् यथाविधि  ।
आराधने स सस्मार ततः कर्मान्तरेषु च  ॥ १,२.३० ॥
जगुः सामानि गन्धर्वा ननृतुश्चाप्सरोगणाः  ।
व्याजह्रुर्मुनयो वाचं चित्राक्षरपदां शुभाम्  ॥ १,२.३१ ॥
मन्त्रादि तत्र विद्वांसो जजपुश्च परस्परम्  ।
वितण्डावचनैश्चैव निजघ्नुः प्रतिवादिनः  ॥ १,२.३२ ॥
ऋषयश्चैव विद्वांसः शब्दार्थन्यायकोविदाः  ।
न तत्र हारितं किञ्चिद्विविशुर्ब्रह्मराक्षसाः  ॥ १,२.३३ ॥
नैव यज्ञहरा दैत्या नैव वाजमुखास्त्रिणः  ।
प्रायश्चित्तं दरिद्रं च न तत्र समजायत  ॥ १,२.३४ ॥
शक्तिप्रज्ञाक्रियायेगैर्विधिराशीष्वनुष्टितः  ।
एवं च ववृधे सत्रं द्वादशाब्दं मनीषिणाम्  ॥ १,२.३५ ॥
ऋषीणां नैमिषीयाणां तदभूदिव वज्रिणः  ।
वृद्धाद्या ऋत्विजो वीरा ज्योतिष्टोमान् पृथक्पृथक् ॥ १,२.३६ ॥
चक्रिरे पृष्ठगमनाः सर्वानयुतदक्षिणान्  ।
समाप्तयज्ञो यत्रास्ते वासुदेवं महाधिपम्  ॥ १,२.३७ ॥
पप्रच्छुरमितात्मानं भवद्भिर्यदहं द्विजः  ।
प्रचोदितः स्ववंशार्थं स च तानब्रवीत्प्रभुः  ॥ १,२.३८ ॥
शिष्यःस्वयंभुवो देवः सर्वं प्रत्यक्षदृग्वशी  ।
अणिमादिभिरष्टाभिः सूक्ष्मैरङ्गैः समन्वितः  ॥ १,२.३९ ॥
तिर्यग्वातादिभिर्वर्षैः सर्वां ल्लोकान्बिभर्ति यः  ।
सप्तस्कन्धा भृताः शाखाः सर्वतोयाजराजरान्  ॥ १,२.४० ॥
विषयैर्मरुतो यस्य संस्थिताः सप्तसप्तकाः  ।
व्यूहत्रयाणां सूतानां कुर्वन् सत्रं महाबलः  ॥ १,२.४१ ॥
तेजसश्वाप्युपायानां दधातीह शरीरिणः  ।
प्राणाद्या वृत्तयः पञ्च धारणानां स्ववृत्तिभिः  ॥ १,२.४२ ॥
पूर्यमामः शरीराणां धारणं यस्य कुर्वते  ।
आकाशयोनिर्द्विगुणः शाब्दस्पर्शसमन्वितः  ॥ १,२.४३ ॥
वाचोरणिः समाख्याता शब्दशास्त्रविचक्षणैः  ।
भारत्यार्ः श्लक्ष्णया सर्वान्मुनीन्प्रह्लादयन्निव  ॥ १,२.४४ ॥
पुराणज्ञाः सुमनसः पुराणाश्रययुक्तया  ।
पुराम नियता विप्राः कथामकथयद्विभुः  ॥ १,२.४५ ॥
एतत्सर्वं यथावृत्तमाख्यानं द्विजसत्तमाः  ।
ऋषीणां च परं चैतल्लोकतत्त्वमनुत्तमम्  ॥ १,२.४६ ॥
ब्रह्मणा यत्पुरा प्रोक्तं पुराणं ज्ञानमुत्तमम्  ।
देवतानामृषीणां च सर्वपापप्रमोचनम्  ॥ १,२.४७ ॥
विस्तरेणानुपूर्व्या च तस्य वक्ष्याम्यनुक्रमम्  ॥ १,२.४८ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे प्रथमे प्रक्रियापादे नैमिषाख्यानकथनं नाम द्वितीयोऽध्यायः



_____________________________________________________________


सूत उवाच
शृणु तेषां कथां दिव्यां सर्वपापप्रमोचनीम्  ।
कथ्यमानां मया चित्रां बह्वर्थां श्रुतिसंमताम्  ॥ १,३.१ ॥
य इमां धारयेन्नित्यं शृणुयाद्वाप्यभीक्ष्णशः  ।
स्ववंशं धारणं कृत्वा स्वर्गलोके महीयते  ॥ १,३.२ ॥
विश्वतारा या च पञ्च यथावृत्तं यथाश्रुतम्  ।
कीर्त्यमानं निबोधार्थं पूर्वेषां कीर्त्तिवर्द्धनम्  ॥ १,३.३ ॥
धन्यं यशस्यमायुष्यं स्वर्ग्यं शत्रुघ्नमेव च  ।
कीर्त्तनं स्थिरकीर्तीनां सर्वेषां पुण्यकर्मणाम्  ॥ १,३.४ ॥
यस्मात्कल्पायते कल्पः समग्रं शुचये शुचिः  ।
तस्मै हिरण्यगर्भाय पुरुषायेश्वराय च  ॥ १,३.५ ॥
अजाय प्रथमायैव वरिष्ठाय प्रजासृजे  ।
ब्रह्मणे लोकतन्त्राय नमस्कृत्य स्वयंभुवे  ॥ १,३.६ ॥
महदाद्यं विशेषान्तं सवैरूप्यं सलक्षणम्  ।
पञ्चप्रमाणं षद्श्रान्तः पुरुषाधिष्ठितं च यत् ॥ १,३.७ ॥
आसंयमात्प्रवक्ष्यामि भूतसर्गमनुत्तमम्  ।
अव्यक्तं कारणं यत्तन्नित्यं सदसदात्मकम्  ॥ १,३.८ ॥
प्रधानं प्रकृतिं चैव यमाहुस्तत्त्वचिन्तकाः  ।
गन्धरूपरसैर्हीनं शब्दस्पर्शविवर्जितम्  ॥ १,३.९ ॥
जगद्योनिम्महाभूतं परं ब्रह्मसनातनम्  ।
विग्रहं सर्वभूतानामव्यक्तमभवत्किल  ॥ १,३.१० ॥
अनाद्यन्तमजं सूक्ष्मं त्रिगुणं प्रभवाप्ययम्  ।
असांप्रतिकमज्ञेयं ब्रह्म यत्सदसत्परम्  ॥ १,३.११ ॥
तस्यात्मना सर्वमिदं व्याप्तमासीत्तमोमयम्  ।
गुणसाम्ये तदा तस्मिन्नविभातं तमोमयम्  ॥ १,३.१२ ॥
सर्गकाले प्रधानस्य क्षत्रज्ञाधिष्ठितस्य वै  ।
गुणभावाद्भासमाने महातत्त्व बभूव ह  ॥ १,३.१३ ॥
सूक्ष्मः स तु महानग्रे अव्यक्तेन समावृतः  ।
सत्त्वोद्रेको महानग्रे सत्त्वमात्रप्रकाशकः  ॥ १,३.१४ ॥
सत्त्वान्महान्स विज्ञेय एकस्तत्कारणः समृतः  ।
निङ्गमात्रं समुत्पन्नं क्षेत्रज्ञाधिष्टितं महत् ॥ १,३.१५ ॥
संकल्पोऽध्यवसायश्च तस्य वृत्तिद्वयं स्मृतम्  ।
महासृष्टिं च कुरुते वीतमानः सिसृक्षया  ॥ १,३.१६ ॥
धर्मादीनि च भूतानि लोकतत्त्वार्थहेतवः  ।
मनो महात्मनि ब्रह्म दुर्बुद्धिख्यातिरीश्वरात् ॥ १,३.१७ ॥
प्रज्ञासंधिश्च सर्वस्वं संख्यायतनरश्मिभिः  ।
मनुते सर्वभूतानां तस्माच्चेष्टफलो विभुः  ॥ १,३.१८ ॥
भोक्ता त्राता विभक्तात्मा वर्त्तनं मन उच्यते  ।
तत्त्वानां संग्रहे यस्मान्महांश्च परिमाणतः  ॥ १,३.१९ ॥
शेषेभ्यो गुणातत्त्वेभ्यो महानिव तनुः स्मृतः  ।
विभक्तिमानं मनुते विभागं मन्यतेऽपि वा  ॥ १,३.२० ॥
पुरुषो भोगसंबन्धात्तेन चासौ सति स्मृतः  ।
बृहत्त्वाद्वृंहणत्वाच्च भावानामखिलाश्रयात् ॥ १,३.२१ ॥
यस्माद्वृंहयत भावान् ब्रह्मा तेन निरुच्यते  ।
आपूरयति यस्माच्च सर्वान् देहाननुग्रहैः  ॥ १,३.२२ ॥
बुध्यते पुरुषश्चात्र सर्वान् भावान्पृथक्पृथक् ।
तस्मिंस्तु कार्यकरणं संसिद्धं ब्रह्मणः पुरा  ॥ १,३.२३ ॥
प्राकृतं देवि वर्तं मां क्षेत्रज्ञो ब्रह्मसंमितः  ।
स वै शरीरी प्रथमः पुरा पुरुष उच्यते  ॥ १,३.२४ ॥
आदिकर्त्ता स भूतानां ब्रह्माग्रे समवर्त्तिनाम्  ॥ १,३.२५ ॥
हिरण्यगभः सोऽण्डेऽस्मिन्प्रादुर्भूतश्चतुर्मुखः  ।
सर्गे च प्रतिसर्गे च क्षेत्रज्ञो ब्रह्म संसितः  ॥ १,३.२६ ॥
करणैः सह पृच्छन्ते प्रत्याहारेस्त्यजन्ति च  ।
भजन्ते च पुनर्देहांस्ते समाहारसंधिसु  ॥ १,३.२७ ॥
हिरण्मयस्तु यो मेरुस्तस्योद्धर्तुर्महात्मनः  ।
गर्तोदकं सबुदास्तु हरेयुश्चापि पञ्चताः  ॥ १,३.२८ ॥
यस्मिन्नण्ड इमे लोकाः सप्त वै संप्रतिष्ठिताः  ।
पृथिवी सप्तभिर्द्वीपैः समुद्रैः सह सप्तभिः  ॥ १,३.२९ ॥
पर्वतैः सुमहद्भिश्च नदीभिश्च सहस्रशः  ।
अन्तःस्थस्य त्विमे लोका अन्तर्विश्वमिदं जगत् ॥ १,३.३० ॥
चन्द्रादित्यौ सनक्षतौ संग्रहः सह वायुना  ।
लोकालोकं च यत्किञ्चिदण्डे तस्मिन्प्रतिष्टितम्  ॥ १,३.३१ ॥
आपो दशगुणे नैव तेजसा बाह्यतो वृताः  ।
तेजो दशगुणेनैव बाह्यतो वायुना वृतम्  ॥ १,३.३२ ॥
वायुर्दशगुणेनैव बाह्यतो नभसा वृतः  ।
आकाशमावृतं सर्वं बहिर्भूतादिना तथा  ॥ १,३.३३ ॥
भूतादिर्महता चैव प्रधानेनावृतो महान्  ।
एभिरावरणैरण्डं सप्तभिः प्राकृतैर्वृतम्  ॥ १,३.३४ ॥
इच्छया वृत्य चान्योन्यमरणे प्रकृतयः स्थितः  ।
प्रसर्गकाले स्थित्वा च ग्रसंतस्च परस्परम्  ॥ १,३.३५ ॥
एवं परस्परैश्चैव धारयन्ति परस्परम्  ।
आधाराधेयभावेन विकारास्ते विकारिषु  ॥ १,३.३६ ॥
अव्यक्तं क्षेत्रमित्युक्तं ब्रह्म क्षेत्रज्ञमुच्यते  ।
इत्येवं प्राकृतः सर्गः क्षेत्रज्ञाधिष्ठितस्तु सः  ॥ १,३.३७ ॥
अबुद्धिपूर्वः प्रथमः प्रादुर्भूतस्तडिद्यथा  ।
एतद्धिरण्यगर्भस्य चन्म यो वेत्ति तत्त्वतः  ।
आयुष्मान्कीर्तिमान्धन्यः प्रज्ञावांश्च न संशयः  ॥ १,३.३८ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे प्रथमे प्रक्रियापादे हिरण्यगर्भोत्पत्तिवर्णनं नाम तृतीयोऽध्याय




_____________________________________________________________


सुत उवाच
आत्मन्यवस्थिते व्यक्ते विकारे प्रतिसंहते  ।
साधर्म्येणावतिष्ठेते प्रधानपुरुषौ तदा  ॥ १,४.१ ॥
तमःसत्त्व गुणावेतौ समत्वेन व्यवस्थितौ  ।
अनुद्रिक्तावनुचरौ तेन प्रोक्तौ परस्परम्  ॥ १,४.२ ॥
गुणसाम्ये लयो ज्ञेय आधिक्ये सृष्टिरुच्यते  ।
सत्त्ववृद्धौ स्थितिरभूद्ध्रुवं पद्म शिखास्थितम्  ॥ १,४.३ ॥
यदा तमसि सत्त्वे च रजोप्यनुगतं स्थितम्  ।
रजः प्रवर्तकं तच्च बीजेष्विव यथा जलम्  ॥ १,४.४ ॥
गुणा वैषम्यमासाद्य प्रसंगेन प्रतिष्ठिताः  ।
गुणेभ्यः क्षोभ्यमाणेभ्यस्त्रयो ज्ञेया हि सादरे  ॥ १,४.५ ॥
शाश्वताः परमा गुह्याः सर्वात्मानः शरीरिणः  ।
सत्त्वं विष्णू रजो ब्रह्मा तमो रुद्रः प्रजापतिः  ॥ १,४.६ ॥
रजःप्रकाशकोविष्णुर्ब्रह्मस्रष्टृत्वमाप्नुयात् ।
जायते च यतश्चत्रा लोकसृष्टिर्महोजसः  ॥ १,४.७ ॥
तमःप्रकाशको विष्णुः कालत्वेन व्यवस्थितः  ।
सत्त्वप्रकाशको विष्णुः स्थितित्वेन व्यवस्थितः  ॥ १,४.८ ॥
एत एव त्रयो लोका एत एव त्रयो गुणाः  ।
एत एव त्रयो वेदा एत एव त्रजोऽग्नयः  ॥ १,४.९ ॥
परस्परान्वया ह्येते परस्परमनुव्रताः  ।
परस्परेण वर्तन्ते प्रेरयन्ति परस्परम्  ॥ १,४.१० ॥
अन्योन्यं मिथुनं ह्येते अन्योन्यमुपजीविनः  ।
क्षणं वियोगो न ह्येषां न त्यजन्ति परस्परम्  ॥ १,४.११ ॥
प्रधानगुणवैषम्यात्सर्गकाले प्रवर्त्तते  ।
अदृष्टाधिष्ठितात्पूर्वे तस्मात्सदसदात्मकात् ॥ १,४.१२ ॥
ब्रह्मा बुद्धित्वमिथुनं युगपत्संबभूव ह  ।
तस्मात्तमोव्यक्तमयं क्षेत्रज्ञो ब्रह्मसंज्ञकः  ॥ १,४.१३ ॥
संसिद्धकार्यकरणो ब्रह्मग्रे समवर्त्तत  ।
तेजसाप्रतिमो धीमानव्यक्तः संप्रकाशकः  ॥ १,४.१४ ॥
स वै शरीरप्रथमो धारणत्वव्यवस्थितः  ।
ज्ञानेनाप्रतिमेनेह वैराग्येण च सप्ततिः  ॥ १,४.१५ ॥
अव्यक्तत्वाय तेनास्य मनसा यद्यदिच्छति  ।
वशीकृतत्वात्त्रैगुण्यात्सापेक्षत्वाच्च भावतः  ॥ १,४.१६ ॥
चतुर्मुखस्तु ब्रह्मत्वे कालत्वे चान्तकृद्भवः  ।
सहस्रमूर्धा पुरुषस्तिस्रोऽवस्थाःस्वयंभुवः  ॥ १,४.१७ ॥
सर्वं रजश्च ब्रह्मत्वे कालत्वे चरजस्तमः  ।
सात्त्विकः पुरुषत्वे च गुणवृतं स्वयंभुवः  ॥ १,४.१८ ॥
ब्रह्मत्वे सृजते लोकान् कालत्वे संक्षयत्यपि  ।
पुरुषत्वे उदासीनस्तिस्रोऽवस्थाः स्वयंभुवः  ॥ १,४.१९ ॥
ब्रह्मा कमल पत्राक्षः कालो जात्यञ्जनप्रभः  ।
पुरुषः पुण्डरीकाक्षो रूपेण परमात्मनः  ॥ १,४.२० ॥
एकधा स द्विधा चैव त्रिधा च बहुधा पुनः  ।
योगीश्वरः शरीराणि करोति विकरोतिच  ॥ १,४.२१ ॥
नानाकृतिक्रियारूपमाश्रयन्तिस्वलीलया  ।
त्रिधा यद्वर्तते लोके तस्मात्र्रिगुण उच्यते  ॥ १,४.२२ ॥
चतुर्द्धा प्रविभक्तत्वाच्चतुर्व्यूहः प्रकीर्त्तितः  ।
यदा शेते तदार्धाते यद्भुङ्क्ते विषयान्प्रभुः  ॥ १,४.२३ ॥
यत्स्वस्थाः सततं भावस्तस्मादात्मा निरूच्यते  ।
ऋषिः सर्वगतश्चात्र शरीरे सोऽभ्ययात्प्रभुः  ॥ १,४.२४ ॥
स्वामी सर्वस्य यत्सर्वंविष्णुः सर्वप्रवेशनात् ।
भगवानग्रसद्भावान्नागो नागस्वसंश्रयात् ॥ १,४.२५ ॥
परमः संप्रहृष्टत्वाद्देवतादोमिति स्मृतिः  ।
सर्वज्ञः सर्वविज्ञानात्सर्वःसर्वंयतस्ततः  ॥ १,४.२६ ॥
नराणां स्वापनं ब्रह्मा तस्मान्नारायणः स्मृतः  ।
त्रिधा विभज्य चात्मानं सकलः संप्रवर्त्तते  ॥ १,४.२७ ॥
सृजते ग्रसते चैव पाल्यते च त्रिभिः स्वयम्  ।
सोऽग्रे हिरण्यगर्भः सन् प्रादुर्भूतः स्वयं प्रभुः  ॥ १,४.२८ ॥
आद्यो हि स्ववशश्चैव अजातत्वादजः स्मृतः  ।
तस्माद्धिरण्यगर्भश्च पुराणेषु निरुच्यते  ॥ १,४.२९ ॥
स्वयंभुवो निवृत्तस्य कालो वर्णाग्रतस्तु यः  ।
न शक्यः परिसंख्यातुं मनुवर्षशतैरपि  ॥ १,४.३० ॥
कल्पसंख्यानिवृत्तस्तु परार्धो ब्रह्मणः स्मृतः  ।
तावत्त्वे सोऽस्य कालोऽन्यस्तस्यान्ते प्रतिबुद्ध्यते  ॥ १,४.३१ ॥
कोटिवर्षसहस्राणि गृहभूतानि यानि च  ।
समतीतानि कल्पानां तावच्छेषात्परेतु ये  ॥ १,४.३२ ॥
यत्स्वयं वर्त्तते कल्पो वाराहस्तन्निबोधत  ।
प्रथमं सांप्रतस्तेषां कल्पो वै वर्त्तते च यः  ॥ १,४.३३ ॥
पूर्णे युगसहस्रे तु परिपाल्यं नरेश्वरैः  ॥ १,४.३४ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे प्रथमे प्रक्रियापदे लोककल्पनं नाम चतुर्थोऽध्यायः



_____________________________________________________________


श्रीसूत उवाच
आपोऽग्रे सर्वगा आसन्नेनसिमन्पृथिवीतले  ।
शान्तवातैः प्रलीनेऽस्मिन्न प्राज्ञायत किञ्चन  ॥ १,५.१ ॥
एकार्णवे तदा तस्मिन्नष्टे स्थावरजङ्गमे  ।
विभुर्भवति स ब्रह्मा सहस्राक्षः सहस्रपात् ॥ १,५.२ ॥
सहस्रशीर्षा पुरुषो रुक्मवर्णो ह्यतीन्द्रियः  ।
ब्रह्म नारायणाख्यस्तु सुष्वाप सलिले तदा  ॥ १,५.३ ॥
सत्त्वोद्रेकान्निषिद्धस्तु शून्यं लोकमवैक्षत  ।
इमं चोदाहरन्त्यत्रर्श्लोकं नारायणं प्रति  ॥ १,५.४ ॥
आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः  ।
अयन तस्य ताःप्रोक्तास्तेन नारायणः स्मृतः  ॥ १,५.५ ॥
तुल्य युगसहस्रस्य वसन्कालमुपास्यतः  ।
स्वर्णपत्रेप्रकुरुते ब्रह्मत्वादर्शकारणात् ॥ १,५.६ ॥
ब्रह्म तु सलिले तस्मिन्नवाग्भूत्वा तदा चरन्  ।
निशायामिव खद्योतः प्रापृट्काले ततस्ततः  ॥ १,५.७ ॥
ततस्तु सलिले तस्मिन् विज्ञायान्तर्गते महत् ।
अनुमानादसंमूढो भूमेरद्धरणं प्रति  ॥ १,५.८ ॥
ओङ्काराषृतनुं त्वन्यां कल्पादिषु यथा पुरा  ।
ततो महात्मा मनसा दिव्यरूपम चिन्तयत् ॥ १,५.९ ॥
सलिलेऽवप्लुतां भूमिं दृष्ट्वा स समचिन्तयत् ।
किं तु रूपमहं कृत्वा सलिलादुद्धरे महीम्  ॥ १,५.१० ॥
जलक्रीडासमुचितं वाराहं रूपमस्मरत् ।
उदृश्यं सर्वभूतानां वाङ्मयं ब्रह्मसंज्ञितम्  ॥ १,५.११ ॥
दशयोजनविस्तीर्णमायतंशतयोजनम्  ।
नीलमेघप्रतीकाशं मेघस्तनितनिःस्वनम्  ॥ १,५.१२ ॥
महापर्वतवर्ष्माणं श्वेततीक्ष्णोग्रदंष्ट्रिणाम्  ।
विद्युदग्निप्रतिकाशमादित्यसमतेजसम्  ॥ १,५.१३ ॥
पीनवृत्तायतस्कन्धं विष्णुविक्रमगामि च  ।
पीनोन्नतकटीदेशं वृषलक्षणपूजितम्  ॥ १,५.१४ ॥
आस्थाय रूपमतुलं वाराहममितं हरिः  ।
पृथिव्युद्धरणार्थाय प्रविवेश रसातलम्  ॥ १,५.१५ ॥
दीक्षासमाप्तीष्टिदंष्ट्रःक्रतुदन्तो जुहूसुखः  ।
अग्निजिह्वो दर्भरोमा ब्रह्मशीर्षो महातपाः  ॥ १,५.१६ ॥
वेदस्कन्धो हविर्गन्धिर्हव्यकव्यादिवेगवान्  ।
प्राग्वंशकायो द्युतिमान्नानादीक्षाभिरन्वितः  ॥ १,५.१७ ॥
दक्षिणा त्दृदयो योगी श्रद्धासत्त्वमयो विभुः  ।
उपाकर्मरुचिश्चैव प्रवर्ग्यावर्तभूषणः  ॥ १,५.१८ ॥
नानाछन्दोगतिपथो गुह्योपनिषदासनः  ।
मायापत्नीसहायो वै गिरिशृङ्गमिवोच्छ्रयः  ॥ १,५.१९ ॥
अहोरात्रेक्षणाधरो वेदाङ्गश्रुतिभूषणः  ।
आज्यगन्धः स्रुवस्तुण्डः सामघोषस्वनो महान्  ॥ १,५.२० ॥
सत्यधर्ममयः श्रीमान् कर्मविक्रमसत्कृतः  ।
प्रायश्चित्तनखो घोरः पशुजानुर्महामखः  ॥ १,५.२१ ॥
उद्गातात्रो होमलिङ्गः फलबीजमहोषधीः  ।
वाद्यन्तरात्मसत्रस्य नास्मिकासो मशोणितः  ॥ १,५.२२ ॥
भक्ता यज्ञवराहान्ताश्चापः संप्राविशत्पुनः  ।
अग्निसंछादितां भूमिं समामिच्छन्प्रजापतिम्  ॥ १,५.२३ ॥
उपगम्या जुहावैता मद्यश्चाद्यसमन्यसत् ।
मामुद्राश्च समुद्रेषु नादेयाश्च नदीषु च  ।
पृथक्तास्तु समीकृत्य पृथिव्यां सोऽचिनोद्गिरीन्  ॥ १,५.२४ ॥
प्राक्सर्गे दह्यमानास्तु तदा संवर्तकाग्निना  ।
देनाग्निना विलीनास्ते पर्वता भुवि सर्वशः  ॥ १,५.२५ ॥
सत्यादेकार्णवे तस्मिन् वायुना यत्तु संहिताः  ।
निषिक्ता यत्रयत्रासंस्तत्रतत्राचलोऽभवत् ॥ १,५.२६ ॥
ततस्तेषु प्रकीर्णेषु लोकोदधिगिरींस्तथा  ।
विश्वकर्मा विभजते कल्पादिषु पुनः पुनः  ॥ १,५.२७ ॥
ससमुद्रामिमां पृथ्वीं सप्तद्वीपां सपर्वताम्  ।
भूराद्यांश्चतुरो लोकान्पुनःपुनरकल्पयत् ॥ १,५.२८ ॥
लाकान्प्रकल्पयित्वा च प्रजासर्ग ससर्ज ह  ।
ब्रह्मा स्वयंभूर्भगवां सिसृक्षुर्विविधाः प्रजाः  ॥ १,५.२९ ॥
ससर्ज सृष्टं तद्रूपं कल्पादिषु यथा पुरा  ।
तस्याभिध्यायतः सर्गं तदा वै बुद्धिपूर्वकम्  ॥ १,५.३० ॥
प्रधानसमकाले च प्रादुर्भूतस्तमो मयः  ।
तमो मोहो महामोहस्तामिस्रो ह्यन्धसंज्ञितः  ॥ १,५.३१ ॥
अविद्या पञ्चपर्वैषा प्रादुर्भूता महात्मनः  ।
पञ्चधावस्थितः सर्गो ध्यायत साभिमानिनः  ॥ १,५.३२ ॥
सर्वतस्तमसा चैव बीजकुंभलतावृताः  ।
बहिरन्तश्चाप्रकाशस्तथानिःसंज्ञ एव च  ॥ १,५.३३ ॥
यस्मात्तेषां कृता बुद्धिर्दुःखानि करणानि च  ।
तस्माच्च संवृतात्मानो नगा मुख्याः प्रकीर्तिताः  ॥ १,५.३४ ॥
मुख्यसर्गे तदोद्भूतं दृष्ट्वा ब्रह्मात्मसंभवः  ।
अप्रती तमनाः सोथ तदोत्पत्तिममन्यत  ॥ १,५.३५ ॥
तस्याभिध्यायतश्चान्यस्तिर्यक्स्रोतोऽभ्यवर्तत  ।
यस्मात्तिर्यग्विवर्त्तेत तिर्यकस्रोतस्ततः स्मृतः  ॥ १,५.३६ ॥
तमोबहुत्वात्ते सर्वे ह्यज्ञानबहुलाः स्मृताः  ।
उत्पाद्यग्राहिमश्चैव तेऽज्ञाने ज्ञानमानिनः  ॥ १,५.३७ ॥
अहङ्कृता अहंमाना अष्टाविंशद्द्विधात्मिकाः  ।
एकादशन्द्रियविधा नवधात्मादयस्तथा  ॥ १,५.३८ ॥
अष्टौ तु तारकाद्याश्च तेषां शक्तिवधाः स्मृताः  ।
अन्तः प्रकाशास्ते सर्वे आवृताश्च बहिः पुनः  ॥ १,५.३९ ॥
तिर्यक्स्रोतस उच्यन्ते वश्यात्मानस्त्रिसंज्ञकाः  ॥ १,५.४० ॥
तिर्यक्स्रोतस्तु सृष्ट्वा वै द्वितीयं विश्वमीश्वरः  ।
अभिप्रायमथोद्भूतं दृष्ट्वा सर्गं तथाविधम्  ॥ १,५.४१ ॥
तस्याभिध्यायतो योन्त्यः सात्त्विकः समजायत  ।
ऊर्द्धस्रोतस्तृतीयस्तु तद्वै चोर्द्धं व्यवस्थितम्  ॥ १,५.४२ ॥
यस्मादूर्द्धं न्यवर्तन्त तदूर्द्धस्रोतसंज्ञकम्  ।
ताः सुखं प्रीतिबहुला बहिरन्तश्च वावृताः  ॥ १,५.४३ ॥
प्रकाशा बहिरन्तश्च ऊर्द्धस्रोतःप्रजाः स्मृताः  ।
नवधातादयस्ते वै तुष्टात्मानो बुधाः स्मृताः  ॥ १,५.४४ ॥
ऊर्द्धस्रोत स्तुतीयो यः स्मृतः सर्वः सदैविकः  ।
ऊर्द्धस्रोतःसु सृष्टेषु देवेषु स तदा प्रभुः  ॥ १,५.४५ ॥
प्रीतिमानभवद्ब्रह्मा ततोऽन्यं नाभिमन्यत  ।
सर्गमन्यं सिमृक्षुस्तं साधकं पुनरीश्वरः  ॥ १,५.४६ ॥
तस्याभिध्यायतः सर्गं सत्याभिध्यायिनस्तदा  ।
प्रादुर्बभौ भौतसर्गः सोर्वाक्स्रोतस्तु साधकः  ॥ १,५.४७ ॥
यस्मात्तेर्वाक्प्रवर्तन्ते ततोर्वाकूस्रोतसस्तु ते  ।
ते च प्रकाशबहुलास्तमस्पृष्टरजोधिकाः  ॥ १,५.४८ ॥
तस्मात्ते दुःखबहुला भूयोभूयश्च कारिमः  ।
प्रकाशा बहिरन्तश्च मनुष्याः साधकाश्च ते  ॥ १,५.४९ ॥
लक्षणैर्नारकाद्यैस्तैरष्टधा च व्यवस्थिताः  ।
सिद्धात्मानो मनुष्यास्ते गन्धर्वैः सह धर्मिणः  ॥ १,५.५० ॥
पञ्चमोऽनुग्रहः सर्गश्चतुर्द्धा स व्यवस्थितः  ।
विपर्ययेण शक्त्या च सिद्ध मुख्यास्तथैव च  ॥ १,५.५१ ॥
निवृत्ता वर्तमानाश्च प्रजायन्ते पुनःपुनः  ।
भूतादिकानां सत्त्वानां षष्ठः सर्गः स उच्यते  ॥ १,५.५२ ॥
स्वादनाश्चाप्यशीलाश्च ज्ञेया भूतादिकाश्च ते  ।
प्रथमो महतः सर्गो विज्ञेयो ब्रह्मणस्तु सः  ॥ १,५.५३ ॥
तन्मात्राणां द्वितीयस्तु भूत सर्गः स उच्यते  ।
वैकारिकस्तृतीयस्तु चैद्रियः सर्ग उच्यते  ॥ १,५.५४ ॥
इत्येत प्राकृताः सर्गा उत्पन्ना बुद्धिपूर्वकाः  ।
मुख्यसर्गश्च तुर्थस्तु मुख्या वै स्थावराः स्मृताः  ॥ १,५.५५ ॥
तिर्यक्स्रोतःससर्गस्तु तैर्यग्योन्यस्तु पञ्चमः  ।
तथोर्द्धस्रोतसां सर्गः षष्ठो देवत उच्यते  ॥ १,५.५६ ॥
तत्रोर्द्धस्रोतसां सर्गः सप्तमः स तु मानुषः  ।
अष्टमोनुग्रहः सर्गः सात्त्विकस्तामसश्च सः  ॥ १,५.५७ ॥
पञ्चैते वैकृताः सर्गाः प्राकृताद्यास्त्रयः स्मृताः  ।
प्राकृतो वैकृतश्चैव कौमारो नवमः स्मृतः  ॥ १,५.५८ ॥
प्रकृता बुद्धिपूर्वास्तु त्रयः सर्गास्तु वैकृताः  ।
दुद्धिबुर्वाः प्रवर्तेयुस्तद्वर्गा ब्राह्मणास्तु वै  ॥ १,५.५९ ॥
विस्तराच्च यथा सर्वे कीर्त्यमानं निबोधत  ।
चतुर्द्धा च स्थितस्सोऽपि सर्वभूतेषु कृत्स्नशः  ॥ १,५.६० ॥
विपर्ययोण शत्त्या च बुद्ध्या सिद्ध्या तथैव च  ।
स्थावरेषु विपर्यासस्तिर्यग्योनिषु शक्तितः  ॥ १,५.६१ ॥
सिद्धात्मानो मनुष्यास्तु पुष्टिर्देवेषु कृत्स्नशः  ।
अथो ससर्ज वै ब्रह्मा मानसानात्मनः समान्  ॥ १,५.६२ ॥
वैवर्त्येन तु ज्ञानेन निवृत्तास्ते महौ जसः  ।
संबुद्ध्य चैव नामाथो अपवृत्तास्त्रयस्तु ते  ॥ १,५.६३ ॥
असृष्ट्वैव प्रजासर्गंप्रतिसर्गं ततस्ततः  ।
ब्रह्मा तेषु व्यरक्तेषु ततोऽन्यान्सा धकान्सृजन्  ॥ १,५.६४ ॥
स्थानाभिमानिनो देवाः पुनर्ब्रह्मानुशासनम्  ।
अभूतसृष्ट्यवस्था चे स्थानिनस्तान्निबोध मे  ॥ १,५.६५ ॥
आपोऽग्निः पृथिवी वायुरन्तरिक्षो दिवं तथा  ।
स्वर्गो दिशः समुद्राश्च नद्यश्चैव वनस्पतीन्  ॥ १,५.६६ ॥
औषधीनां तथात्मानो ह्यात्मनो वृक्षवीरुधाम्  ।
लताः काष्ठाः कलाश्चैव मुहूर्ताः संधिरात्र्यहाः  ॥ १,५.६७ ॥
अर्द्धमासाश्च मासाश्च अयनाब्दयुगानि च  ।
स्थाने स्रोतःस्वभीमानाः स्थानाख्याश्चैव ते स्मृताः  ॥ १,५.६८ ॥
स्थानात्मनः स सृष्ट्वा तु ततोऽन्यान्स तदासृजत् ।
देवांश्चैव पितॄंश्चैव यौरिमा वर्द्धिताः प्रजाः  ॥ १,५.६९ ॥
भृग्वङ्गिरा मरीचिश्च पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः  ।
दक्षोऽत्रिश्च वसिष्ठश्च सासृजन्नव मानसान्  ॥ १,५.७० ॥
नव ब्रह्माण इत्येते पुराणे निश्चयं गताः  ।
ब्रह्मा यथात्मकानां तु सर्वेषां ब्रह्मयोगिनाम्  ॥ १,५.७१ ॥
ततोऽसृजत्पुनर्ब्रह्मा रुद्रं रोषत्मसंभवम्  ।
संकल्पं चैव धर्म च सर्वेषामेव पर्वतौ  ॥ १,५.७२ ॥
सोऽसृजद्व्यवसायं तु ब्रह्मा भूतं सुखात्मकम्  ।
संकल्पाच्चैव संकल्पो जज्ञे सोऽव्यक्तयोनिनः  ॥ १,५.७३ ॥
प्राणाद्दक्षोऽसृजद्वाचं चक्षुर्भ्यां च मरीचिनम्  ।
भृगुश्च हृदयाज्जज्ञे ऋषिः सलिलयोनिनः  ॥ १,५.७४ ॥
शिरसश्चाङ्गिराश्चैव श्रोत्रादत्रिस्तथैव च  ।
पुलस्त्यश्च तथोदानाद्व्यानात्तु पुलहस्तथा  ॥ १,५.७५ ॥
समानतो वसिष्ठश्च ह्यपानान्निर्ममे क्रतुम्  ।
इत्येते ब्रह्मणः श्रेष्ठाः पुत्रा वै द्वादश स्मृताः  ॥ १,५.७६ ॥
धर्मादयः प्रथमजा विज्ञेया ब्रह्ममः स्मृताः  ।
भृग्वादयस्तु ये सृष्टा न च ते ब्रह्मवादिनः  ॥ १,५.७७ ॥
गृहमेधिपुराणास्ते विज्ञेया ब्रह्मणः सुताः  ।
द्वादशैते प्रसूयन्ते सह रूद्रेण च द्विजाः  ॥ १,५.७८ ॥
क्रतुः सनत्कुमारश्च द्वावेतावूर्द्धरेतसौ  ।
पूर्वोत्पत्तौ पुरा ह्येतौ सर्वेषामपि पूर्वजौ  ॥ १,५.७९ ॥
व्यतीतौ सप्तमे कल्पे पुराणौ लोकसाधकौ  ।
विरजेतेऽत्र वै लोके तेजसाक्षिप्य चात्मनः  ॥ १,५.८० ॥
तापुभौ योगधर्माणावारोप्यात्मानमात्मना  ।
प्रजाधर्मं च कामं च वर्तयेते महौजसौ  ॥ १,५.८१ ॥
यथोत्पन्नस्तथैवेह कुमार इति चोच्यते  ।
ततः सनत्कुमारेति नाम तस्य प्रतिष्ठितम्  ॥ १,५.८२ ॥
तेषां द्वादश ते वंशा दिव्या देवगाणान्विताः  ।
क्रियावन्तः प्रजावन्तो महर्षिभिरलङ्कृताः  ॥ १,५.८३ ॥
प्राणजांस्तु स दृष्ट्वा वै ब्रह्मा द्वादश सात्त्विकान्  ।
ततोऽसुरान्पितॄन्देवान्मनुष्यांश्चासृजत्प्रभुः  ॥ १,५.८४ ॥
मुखाद्देवानजनयत्पितॄंश्चैवाथ वक्षसः  ।
प्रजननान्मनुष्यान्वै जघनान्निर्ममेऽसुरान्  ॥ १,५.८५ ॥
नक्तं सृजन्पुनर्ब्रह्मा ज्योत्स्नाया मानुषात्मनः  ।
सुधायाश्च पितॄंश्चैव देवदेवः ससर्जह  ॥ १,५.८६ ॥
मुख्यामुख्यान्मृजन्देवानसुरांश्च ततः पुनः  ।
सनसश्च मनुष्यांश्च पितृवन्महतः पितॄन्  ॥ १,५.८७ ॥
विद्युतोऽशनिमेघांश्च लोहितेन्द्रधनूंषि च  ।
ऋचो यजूंषि सामानि निर्ममे यज्ञसिद्धये  ॥ १,५.८८ ॥
उच्चावचानि भूतानि महसस्तस्य जज्ञिरे  ।
ब्रह्मणस्तु प्रजासर्गं देवार्षिपितृमानवम्  ॥ १,५.८९ ॥
पुनः सृजति भूतानि चराणि स्थावराणि च  ।
यक्षान्पिशाचान् गन्धर्वान्सर्वशोऽप्सरसस्तथा  ॥ १,५.९० ॥
नरकिन्नररक्षांसि वयः पशुमृगोरगान्  ।
अव्ययं वा व्ययञ्चैव द्वयं स्थावरजङ्गमम्  ॥ १,५.९१ ॥
तेषां ते यान्ति कर्माणि प्राक्सृष्टानि स्वयंभुवा  ।
तान्येव प्रतिपद्यन्ते सृज्यमानाः पुनः पुनः  ॥ १,५.९२ ॥
हिंस्राहिंस्रे मृदुक्रूरे धर्माधर्मौं कृताकृते  ।
तेषामेव पृथक्सूतमविभक्तं त्रयं विदुः  ॥ १,५.९३ ॥
एतदेवं च नैवं च न चोभे नानुभे तथा  ।
कर्म स्वविषयं प्राहुः सत्त्वस्थाः समदर्शिनः  ॥ १,५.९४ ॥
नामात्मपञ्चभूतानां कृतानां च प्रपञ्चताम्  ।
दिवशब्देन पञ्चैते निर्ममे समहेश्वरः  ॥ १,५.९५ ॥
आर्षाणि चैव नामानि याश्च देवेषु सृष्टयः  ।
शर्वर्यां न प्रसूयन्ते पुनस्तेभ्योदधत्प्रभुः  ॥ १,५.९६ ॥
इत्येवं कारणाद्भूतो लोकसर्गः स्वयंभुवः  ।
महदाद्या विशेषान्ता विकाराः प्राकृताः स्वयम्  ॥ १,५.९७ ॥
चन्द्रसूर्यप्रभो लोको ग्रहनक्षत्रमण्डितः  ।
नदीभिश्च समुद्रैश्च पर्वतैश्च सहस्रशः  ॥ १,५.९८ ॥
पुरैश्च विविधै रम्यैः स्फीतैर्जनपदैस्तथा  ।
अस्मिन् ब्रह्मवनेऽव्यक्तो ब्रह्मा चरति सर्ववित् ॥ १,५.९९ ॥
अव्यक्तबीजप्रभवस्तस्यैवानुग्रहे स्थितः  ।
बुद्धिस्कन्धमयश्चैव इन्द्रियान्तरकोटरः  ॥ १,५.१०० ॥
महाभूतप्रकाशश्च विशेषैः पत्रवांस्तु सः  ।
धर्माधर्मसुपुष्पस्तु सुखदुःखफलोदयः  ॥ १,५.१०१ ॥
आजीवः सर्वभूतानां ब्रह्मवृक्षः सनातनः  ।
एतद्ब्रह्मवनं चैव ब्रह्मवृक्षस्य तस्य तत् ॥ १,५.१०२ ॥
अव्यक्तं कारणं यत्र नित्यं सदसदात्मकम्  ।
प्रधानं प्रकृतिंमायां चैवाहुस्तत्त्वचिन्तकाः  ॥ १,५.१०३ ॥
इत्येषोऽनुग्रहःमर्गो ब्रह्मनैमित्तिकः स्मृतः  ।
अबुद्धिपूर्वकाः सर्गा ब्रह्मणः प्राकृतास्त्रयः  ॥ १,५.१०४ ॥
सुख्यादयस्तु षट्सर्गा वैकृता बुद्धिपूर्वकाः  ।
वैकल्पात्संप्रवर्तन्ते ब्रह्मणस्तेभिमन्यवः  ॥ १,५.१०५ ॥
इत्येते प्राकृताश्चैव वैकृताश्च नव स्मृताः  ।
सर्गाः परस्परोत्पन्नाः कारणं तु बुधैः स्मृतम्  ॥ १,५.१०६ ॥
मूर्द्धानं वै यस्य वेदा वदन्ति वियन्नाभिश्चन्द्रसूर्यौं च नेत्रे  ।
दिशः श्रोत्रे विद्धि पादौ क्षितिं च सोऽचिन्त्यात्मा सर्वभूतप्रणेता  ॥ १,५.१०७ ॥
वक्त्राद्यस्य ब्राह्मणाः संप्रसूता वक्षसश्चैव क्षत्रियाः पूर्वभागे  ।
वैश्या ऊरुभ्यां यस्य पद्भ्यां च शूद्राःसर्वेवर्णा गात्रतः संप्रसूताः  ॥ १,५.१०८ ॥
नारायणात्परोव्यक्तादण्डमव्यक्तसंज्ञितम्  ।
अण्डजस्तु स्वयं ब्रह्मा लोकास्तेन कृताः स्वयम्  ॥ १,५.१०९ ॥
तत्र कल्पान् दशस्थित्वा सत्यं गच्छन्ति ते पुनः  ।
ते लोका ब्रह्मलोकं वै अपरावर्तिनीं गतिम्  ॥ १,५.११० ॥
आधिपत्यं विना ते वै ऐश्वर्येण तु तत्समाः  ।
भवन्ति ब्रह्मणा तुल्या रूपेण विषयेण च  ॥ १,५.१११ ॥
तत्र ते ह्यवतिष्ठन्ते प्रीतियुक्ताः स्वसंयुताः  ।
अवश्यंभाविनार्थेन प्राकृतं तनुते स्वयम्  ॥ १,५.११२ ॥
नानात्वनाभिसंबध्यास्तदा तत्कालभाविताः  ।
स्वपतोऽबुद्धिपूर्व हि बोधो भवति वै यथा  ॥ १,५.११३ ॥
तत्कालभाविते तेषां तथा ज्ञानं प्रवर्त्तते  ।
प्रत्याहारैस्तु भेदानां तेषां हि न तु शुष्मिणाम्  ॥ १,५.११४ ॥
तैश्व सार्धं प्रवर्तन्ते कार्याणि कारणानि च  ।
नानात्वदर्शिनां तेषां ब्रह्मलोकनिवासिनाम्  ॥ १,५.११५ ॥
विनिवृत्तविकाराणां स्वेन धर्मेण तिष्ठताम्  ।
तुल्यलक्षण सिद्धास्तु शुभात्मानो निरञ्जनाः  ॥ १,५.११६ ॥
प्राकृते करणोपेताः स्वात्मन्येव व्यवस्थिताः  ।
प्रस्थापयित्वा चात्मानं प्रकृतिस्त्वेष तत्तवतः  ॥ १,५.११७ ॥
पुरुषान्यबहुत्वेन प्रतीता न प्रवर्तते  ।
प्रवर्तते पुनः सर्गस्तेषां साकारणात्मनाम्  ॥ १,५.११८ ॥
संयोगः प्रकृतिर्ज्ञेया यक्तानां तत्त्वदर्शिनाम्  ।
तत्रोपवर्गिणी तेषामपुनर्भारगामिनाम्  ॥ १,५.११९ ॥
अभावतः पुनः सत्यं शान्तानामर्चिषामिव  ।
ततरतेषु गतेषूर्द्धं त्रैलोक्यात्तु मुदात्मसु  ॥ १,५.१२० ॥
ते सार्द्धं चैर्महर्ल्लोकस्तदानासादितस्तु वै  ।
तच्छिष्या ये ह तिष्ठन्ति कल्पदाह उपस्थिते  ॥ १,५.१२१ ॥
गन्धर्वाद्याः पिशाचाश्चमानुषा ब्रह्मणादयः  ।
पशवः पक्षिणश्चैव स्थावराः ससरीसृपाः  ॥ १,५.१२२ ॥
तिष्ठत्सुतेषु तत्कालं पृथिवीतलवसिषु  ।
सहस्रंयत्तु रश्मीनां सूर्यस्येह विनश्यति  ॥ १,५.१२३ ॥
ते सप्त रश्मयो भूत्वा एकैको जायते रविः  ।
क्रमेण शतमानास्ते त्रींल्लोकान्प्रदहन्त्युत  ॥ १,५.१२४ ॥
जङ्गमान्स्थावरांश्चैव नदीः सर्वाश्च पर्वतान्  ।
शुष्के पूर्वमनावृष्ट्या चैस्तैशचैव प्रतापिताः  ॥ १,५.१२५ ॥
तदा ते विवशाः सर्वे निर्दग्धाः सूर्यरश्मिभिः  ।
जङ्गमाः स्थावराश्चैव धर्माधर्मादिकास्तु वै  ॥ १,५.१२६ ॥
दग्धदेहास्तदा ते तु धूतपापा युगात्यये  ।
ख्यातातपा विनिर्मुक्ताः शुभया चातिबन्धया  ॥ १,५.१२७ ॥
ततस्ते ह्युपपद्यन्ते तुल्यरूपैर्जनैर्जनाः  ।
उषित्वा रजनीं ते च ब्रह्मणोऽव्यक्तजन्मनः  ॥ १,५.१२८ ॥
पुनः सर्गे भवन्तीह मानस्यो ब्रह्मणः प्रजाः  ।
ततस्तेषु प्रपन्नेषु जनैस्त्रैलोक्यवासिषु  ॥ १,५.१२९ ॥
निर्दग्धेषु च लोकेषु तदा सूर्यैस्तु सप्तभिः  ।
वृष्ट्या क्षितौ प्लावितायां विजनेष्वर्णवेषु वा  ॥ १,५.१३० ॥
समुद्राश्चैव मेघाश्च आपश्चैवाथ पार्थिवाः  ।
शरमाणा व्रजन्त्येव सलिलाख्यास्तथाचलाः  ॥ १,५.१३१ ॥
आगतागतिकं चैव यदा तु सलिलं बहु  ।
संछाद्येमां स्थितां भूमिमर्णवाख्यं तदाभवत  ॥ १,५.१३२ ॥
आभाति यस्माच्चाभासाद्भाशब्दः कान्तिदीप्तिषु  ।
स सर्वः समनुप्राप्ता मासां भाभ्यो विभाव्यते  ॥ १,५.१३३ ॥
तदन्तस्तनुते यस्मात्सर्वां पृथ्वीं समततः  ।
धातुस्तनोति विस्तारं ततोपतनवः स्मृताः  ॥ १,५.१३४ ॥
शार इत्येव शीर्णे तु नानार्थो धातु रुच्यते  ।
एकार्णवे भवन्त्यापो न शीर्णास्तेन ता नराः  ॥ १,५.१३५ ॥
तस्मिन् युगसहस्रान्ते संस्थिते ब्रह्मणोऽहनि  ।
तावत्कालं रजन्यां च वर्तन्त्यां सलिलात्मनः  ॥ १,५.१३६ ॥
ततस्ते सलिले तस्मिन्नष्टाग्नौ पृथिवीतले  ।
प्रशान्तवातेऽन्धकारे निरालोके समन्ततः  ॥ १,५.१३७ ॥
येनैवाधिष्ठितं हीदं ब्रह्मणः पुरुषः प्रभुः  ।
विभागमस्य लोकस्य प्रकर्तुं पुनरैच्छत  ॥ १,५.१३८ ॥
शार इत्येव शीर्णे तु नानार्थो धातु रुच्यते  ।
एकर्णवे ततस्तस्मिन्नष्टे स्थावर जङ्गमे  ।
तदा भवति स ब्रह्मा सहस्राक्षः सहस्रपात् ॥ १,५.१३९ ॥
सहस्रशीर्षा पुरुषो रुक्मवर्णो ह्यतीन्द्रियः  ।
ब्रह्मा नारायणा ख्यस्तु सुष्वाप सलिले तदा  ॥ १,५.१४० ॥
सत्त्वोद्रेकात्प्रबुद्धस्तु स शून्यं लोकमैक्षत  ।
अनेनाद्येन पादेन पुराणं परिकीर्तितम्  ॥ १,५.१४१ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे प्रथमे प्रक्रियापादे लोककल्पनं नाम पञ्चमोऽध्यायः









_____________________________________________________________


सूत उवाच
इत्येवं प्रथमं पादं प्रकृत्यर्थं प्रकीर्तितम्  ।
श्रुत्वा तु संहृष्टमनाः कापेयः संशयायति  ॥ १,६.१ ॥
आराध्य वचसा सूतं तस्यार्थ त्वपरां कथाम्  ।
अथ प्रबृति कल्पज्ञः प्रतिसंधिः प्रचक्षते  ॥ १,६.२ ॥
समतीतस्य कल्पस्य वर्तमानस्य चानयोः  ।
कल्पयोरन्तरं यत्र प्रतिसंधिश्च यस्तयोः  ।
एतद्वेदितुमिच्छामि यथावत्कुशलो ह्यसि  ॥ १,६.३ ॥
कापेयेनैवमुक्तस्तु सूतः प्रवदतां वरः  ।
त्रैलोक्यस्योद्भवं कृत्स्नमाख्यातुमुपचक्रमे  ॥ १,६.४ ॥
सूत उवाच
अत्र वै वर्णयिष्यामि याथातथ्येन सुव्रताः  ।
कल्पं भूतं भविष्यं च प्रतिसंधिश्च यस्तयोः  ॥ १,६.५ ॥
मन्वन्तराणि कल्पेषु यानि यानि च सुव्रताः  ।
यश्चायं वर्तते कल्पो वाराहः सांप्रतः शुभः  ॥ १,६.६ ॥
अस्मात्कल्पात्तु यः पूर्वः कल्पोऽतीतः सनातनः  ।
तस्य चास्य च कल्पस्य मध्यावस्थां निबोधत  ॥ १,६.७ ॥
प्रत्यागते पूर्वकल्पे प्रतिसंधिं विनानघाः  ।
अन्यः प्रवर्त्तते कल्पो जनलोकादयः पुनः  ॥ १,६.८ ॥
व्युच्छिन्नप्रतिसंधिस्तु कल्पात्कल्पः परस्परम्  ।
व्युच्छिद्यन्ते प्रजाः सर्वाः कल्पान्ते सर्वशस्तदा  ॥ १,६.९ ॥
तस्मात्कल्पात्तु कल्पस्य प्रतिसंधिर्न विद्यते  ।
मन्वन्तरे युगाख्यानामविच्छिन्नास्तु संधयः  ॥ १,६.१० ॥
परस्परात्प्रवर्तन्ते मन्वन्तरयुगैः सह  ।
उक्ता ये प्रक्रियार्थेन पूर्वकल्पाः समासतः  ॥ १,६.११ ॥
तेषां परार्द्धकल्पानां पूर्वे यस्मात्तु यः परः  ।
आसीत्कल्पे व्यतीते वै परर्द्धात्परमस्तु यः  ॥ १,६.१२ ॥
कल्पास्त्वन्ये भविष्या ये ह्यपरार्द्धगुणीकृताः  ।
प्रथमः सांप्रतस्तेषां कल्पों यो वर्तते द्विजाः  ॥ १,६.१३ ॥
अस्मिन्पूर्वे परार्द्धे तु द्वितीयः पर उच्यते  ।
एष संस्थितकालस्तु प्रत्याहारस्ततः स्मृतः  ॥ १,६.१४ ॥
अस्मात्कल्पात्ततः पूर्वं कल्पोऽतीतः पुरातनः  ।
चतुर्युगसहस्रति सह मन्वन्तरैः पुरा  ॥ १,६.१५ ॥
क्षीणे कल्पे ततस्तस्मिन् दाहकाल उपस्थिते  ।
तस्मिन्काले तदा देवा आसन्वैमानिकास्तु ये  ॥ १,६.१६ ॥
नक्षत्रग्रहताराश्च चन्द्रसूर्यादयस्तु ते  ।
अष्टाविंशतिरेवैताः कोट्यस्तु सुकृतात्म नाम्  ॥ १,६.१७ ॥
मन्वन्तरे यथैकस्मिन् चतुर्द्दशसु वै तथा  ।
त्रीणि कोटिशतान्यासन् कोट्यो द्विनवतिस्तथा  ॥ १,६.१८ ॥
अथाधिकासप्त तिश्च सहस्राणां पुरा स्मृता  ।
एकैकस्मिंस्तु कल्पे वै देवा वैमानिकाः स्मृताः  ॥ १,६.१९ ॥
अथ मन्वन्तरेष्वासंश्चतुर्दशसु खे दिवि  ।
देवाश्च पितरश्चैव ऋषयोऽमृतपास्तथा  ॥ १,६.२० ॥
तेषामनुचराश्चैव पत्न्यः पुत्रास्तथैव च  ।
वर्णाश्रमातिरिक्ताश्च तस्मिन्काले तु खे सुराः  ॥ १,६.२१ ॥
तैस्तैः सायुज्यगैः सार्द्ध प्राप्ते वस्तुमये तदा  ।
तुल्यनिष्ठाभवन्सर्वे प्राप्ते ह्याभूतसंप्लवे  ॥ १,६.२२ ॥
ततस्तेऽवश्यभावित्वादू बुद्ध्याः पर्या यमात्मनः  ।
त्रैलोक्यवासिनो देवा इह तानाभिमानिनः  ॥ १,६.२३ ॥
स्थितिकाले तदा पूर्णे आसन्ने पश्चिमोत्तरे  ।
कल्पावसानिका देवास्त स्मिनप्राप्ते ह्युपप्लवे  ॥ १,६.२४ ॥
तदोत्सुका विषादेंन त्यक्तस्थानानि भागशः  ।
महर्लोकाय संविग्नास्ततस्ते दधिरे मनः  ॥ १,६.२५ ॥
ते युक्ता नुपपद्यन्ते महतीं च शरीरिके  ।
विशुद्धिबहुलाः सर्वे मानसीं सिद्धिमास्थिताः  ॥ १,६.२६ ॥
तैः कल्पवासिभिः सार्द्धं महानासादितस्तदा  ।
ब्राह्मणैः क्षत्रियैर्वैश्यैस्तद्भवैश्चापरैर्जनैः  ॥ १,६.२७ ॥
गत्वा तु ते महार्लोकं देवसंघाश्चतुर्द्दश  ।
स्ततस्ते जनलोकाय सोद्वेगा दधिरे मनः  ॥ १,६.२८ ॥
एतेन क्रमयोगेन ययुस्ते कल्पवासिनः  ।
एवं देवयुगानां तु सहस्राणि परस्परम्  ॥ १,६.२९ ॥
विशुद्धिबहुलाः सर्वे मानसीं सिद्धिमास्थिताः  ।
तैः कल्पवासिभिः सार्द्धं जन आसादितस्तु वै  ॥ १,६.३० ॥
तत्र कल्पान्दश स्थित्वा सत्यं गच्छन्ति वै पुनः  ।
गत्वा ते ब्रह्मलोकं वै अपरावर्त्तिनीं गतिम्  ॥ १,६.३१ ॥
आधिपत्यं विमाने वै ऐश्वर्येण तु तत्समाः  ।
भवन्ति ब्रह्मणा तुल्या रूपेण विषयेण च  ॥ १,६.३२ ॥
तत्र ते ह्यवतिष्ठन्त प्रीतियुक्ताश्च संयमान्  ।
आनन्दं ब्रह्मणः प्राप्य मुच्यन्ते ब्रह्मणा सह  ॥ १,६.३३ ॥
अवश्यभाविनार्थेन प्राकृतेनैव ते स्वयम्  ।
मानार्चनाभिः संबद्धास्तदा तत्कालभाविताः  ॥ १,६.३४ ॥
स्वपतो बुद्धिपूर्वं तु बोधो भवति वै यथा  ।
तथातु भाविते सेवां तथानन्दः प्रवर्तते  ॥ १,६.३५ ॥
प्रत्याहारैस्तु भोदानां येषां भिन्नानि शुष्मिणाम्  ।
तैः सार्द्ध वर्द्धते तेषां कार्याणि करणानि च  ॥ १,६.३६ ॥
नाना त्वदर्शिनां तेषां ब्रह्मलोकनिवासिनाम्  ।
विनिवृत्ताधिकारणां स्वेन धर्मेण तिष्ठताम्  ॥ १,६.३७ ॥
ते तुल्यलक्षणाः सिद्धाः शुद्धात्मानो निरञ्जनाः  ।
प्राकृते करणोपेताः स्वात्मन्येव व्यवस्थिताः  ॥ १,६.३८ ॥
प्रख्यापयित्वा चात्मानं प्रकृतिस्त्वेष तत्त्वतः  ।
पुरुषान्यबहुत्वेन प्रतीता तत्प्रवर्तते  ॥ १,६.३९ ॥
प्रवर्तिते पुनः सर्गे तेषां साकारणात्मनाम्  ।
संयोगे प्रकृतिर्ज्ञैया मुक्तानां तत्त्वदर्शिनाम्  ॥ १,६.४० ॥
तत्रोपवर्गिणां तेषां न पुनर्मार्गगामिनाम्  ।
अभावः पुनरुत्पन्नः शान्तानामर्चिषामिव  ॥ १,६.४१ ॥
ततस्तेषु गतेषूर्ध्वं त्रैलोक्येषु महात्मसु  ।
एतैः सार्धं महर्लोकस्तदानासादितस्तु वै  ॥ १,६.४२ ॥
तच्छिष्या वै भविष्यन्ति कल्पदाह उपस्थिते  ।
गन्धर्वाद्याः पिशाचाश्च मानुषा ब्राह्मणादयः  ॥ १,६.४३ ॥
पशवः पक्षिणस्चैव स्थावराश्च सरीसृपाः  ।
तिष्ठत्सु तेषु तत्कालं पृथिवीतलवासिषु  ॥ १,६.४४ ॥
सहस्रं यत्तु रश्मीनां स्वयमेव विभाव्यते  ।
तत्सप्तरश्मयो भूत्वा एकैको जायते रविः  ॥ १,६.४५ ॥
क्रमेणोत्तिष्टमानास्ते त्रींल्लोकान्प्रदहन्त्युत  ।
जङ्गमाः स्थावराश्चैवनद्यः सर्वे च पर्वताः  ॥ १,६.४६ ॥
शुष्काः पूर्वमनावृष्ट्या सूर्य्यैस्ते च प्रधूपिताः  ।
तदा तु विवशाः सर्वे निर्दग्धाः सूर्यरश्मि भिः  ॥ १,६.४७ ॥
जङ्गमाः स्थावराश्चैव धर्माधर्मात्मकास्तु वै  ।
दग्धदेहास्तदा ते तु धूतपापायुगान्तरे  ॥ १,६.४८ ॥
ख्यातातपा विनिर्मुक्ताः शुभय चातिबन्धया  ।
ततस्ते ह्युपपद्यन्ते तुल्यरूपैर्जनैर्जनाः  ॥ १,६.४९ ॥
उषित्वा रजनीं तत्र ब्रह्मणोऽव्यक्तजन्मनः  ।
पुनः सर्गे भवन्तीह मानसा ब्रह्मणः सुताः  ॥ १,६.५० ॥
ततस्तेषूपपन्नेषु जनैस्त्रैलोक्यवासिषु  ।
निर्दग्धेषु च लोकेषु तदा सूर्यैस्तु सप्तभिः  ॥ १,६.५१ ॥
वृष्ट्या क्षितौ प्लावितायां विजनेष्वर्णवेषु च  ।
सामुद्राश्चैव मेघाश्च आपः सर्वाश्च पार्थिवाः  ॥ १,६.५२ ॥
शरमाणा व्रजन्त्येव सलिलाख्यास्तथा नुगाः  ।
आगतागतिकं चैव यदा तत्सलिलं बहु  ॥ १,६.५३ ॥
संछाद्येमां स्थितां भमिमर्णवाख्यं तदाभवत् ।
आभाति यस्मात्स्वाभासो भाशब्दो व्याप्तिदीप्तिषु  ॥ १,६.५४ ॥
सर्वतः समनुप्राप्त्या तासां चाम्भो विभाव्यते  ।
तदन्तस्तनुते यस्मात्सर्वां पृथ्वीं समन्त ततः  ॥ १,६.५५ ॥
धातुस्तनोति विस्तारे नचैतास्तनवः स्मृताः  ।
शर इत्येष शीर्णे तु नानार्थो धातुरुच्यते  ॥ १,६.५६ ॥
एकार्णवे भवत्यापो न शीघ्रास्तेन ते नराः  ।
तस्मिन् युगसहस्रान्ते संस्थिते ब्रह्मणोऽहनि  ॥ १,६.५७ ॥
तावत्काले रजन्यां च वर्तन्त्यां सलिलात्मना  ।
ततस्तु सलिले तास्मिन्नष्टाग्नौ पृथवीतले  ॥ १,६.५८ ॥
प्रशान्तवातेऽन्धकारे निरालोके समन्ततः  ।
एतेनाधिष्ठितं हीदं ब्रह्मा स पुरुषः प्रभुः  ॥ १,६.५९ ॥
विभागमस्य लोकस्य प्रकर्तुं पुनरैच्छत  ।
एकार्णवे तदा तस्मिन्नष्टे स्थावरजङ्गमे  ॥ १,६.६० ॥
तदा भवति स ब्रह्मा सहस्राक्षः सहस्रपात् ।
सहस्रशीर्षा पुरुषो रुक्मवर्णो जितेन्द्रियः  ।
इमं चोदाहरन्त्यत्रर्श्लोकं नारायणं प्रति  ॥ १,६.६१ ॥
आपो नारास्तत्तनव इत्यर्था ननुशुश्रुम  ।
आपूर्यमाणास्तत्रास्ते तेन नारायणः स्मृतः  ॥ १,६.६२ ॥
सहस्रशीर्षा सुमनाः सहस्रपात्सहस्रचक्षुर्वदनः सहस्रकृत् ।
सहस्रबाहुः प्रथमः प्रजापतिस्त्रयीमयोऽयं पुरुषो निरुच्यते  ॥ १,६.६३ ॥
आदित्यवर्णो भुवनस्य गोप्ता एको ह्यमूर्तः प्रथमस्त्वसो विराट् ।
हिरण्य गर्भः पुरुषो महात्मा संपद्यते वै मनसः परस्तात् ॥ १,६.६४ ॥
कल्पादौ रजसोद्रिक्तो ब्रह्मा भूस्त्वासृजत्प्रभुः  ।
कल्पान्ते तमसोद्रिक्तः कालो भूत्वाग्रसत्पुनः  ॥ १,६.६५ ॥
स वै नारायणो भूत्वा सत्त्वोद्रिक्तो जलाशये  ।
त्रिधा विभज्य चात्मानं त्रैलोक्ये संप्रवर्त्तते  ॥ १,६.६६ ॥
सृजति ग्रसते चैव वीक्ष्यते च त्रिभिः स्वयम्  ।
एकार्णवे तदा तस्मिन्नष्टे स्थावरजङ्गमे  ॥ १,६.६७ ॥
चतुर्युगसहस्रान्ते सर्वतः स जलावृते  ।
ब्रह्मां नारायणाख्यस्तु स चकाशे भवे स्वयम्  ॥ १,६.६८ ॥
चतुर्विधाः प्रजाः सर्वा ब्रह्मशक्त्या तमोवृताः  ।
पश्यन्ति तं महर्लोके कालं सुप्तं महर्षयः  ॥ १,६.६९ ॥
भृग्वादयो यथोद्दिष्टास्तस्मिन् काले महर्षयः  ।
सत्यादयस्तथा त्वष्टौ कल्पे लीने महर्षयः  ।
तदा विवर्त्यमानैस्तैर्महत्परिगतं पराम्  ॥ १,६.७० ॥
गत्यर्थादृषतेर्धातोर्नामनिष्पत्तिरुच्यते  ।
यस्मादृषतिसत्त्वेन महत्तस्मान्महर्षयः  ॥ १,६.७१ ॥
महर्लोकस्थितैर्दृष्टः कालः सुप्तस्तदा च तैः  ।
सत्त्वाद्याः सप्त ये त्वासन्कल्पेऽतीते महर्षयः  ॥ १,६.७२ ॥
एवं ब्रह्मा तासु तासु रजनीषु सहस्रशः  ।
दृष्टवन्तस्तदानीताः कालं सुप्तं महर्षयः  ॥ १,६.७३ ॥
कल्पस्यादौ सुबहुला यस्मात्संस्थाश्चतुर्द्दश  ।
कल्पया मास वै ब्रह्मा तस्मात्कल्पो निरुच्यते  ॥ १,६.७४ ॥
स स्रष्टा सर्वभूतानां कल्पादिषु पुनः पुनः  ।
व्यक्ताव्यको महादेवस्तस्य सर्वमिदं जगत् ॥ १,६.७५ ॥
इत्येष प्रतिसंबन्धः कीर्तितः कल्पयोर्द्वयोः  ।
सांप्रतं हि तयोर्मध्ये प्रागवस्था बभूव ह  ॥ १,६.७६ ॥
कीर्तितस्तु समासेन पूर्वकल्पे यथातथम्  ।
सांप्रतं संप्रवक्ष्यामि कल्पमेतं निबोधत  ॥ १,६.७७ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीये अनुषङ्गापादे कल्पमन्वन्तराख्यानवर्णनं नाम षष्ठोऽध्यायः









_____________________________________________________________



सूत उवाच
तुल्यं युगसहस्रं वै नैशं कालमुपास्य सः  ।
शर्वर्यंते प्रकुरुते ब्रह्मा तूत्सर्गकारणात् ॥ १,७.१ ॥
ब्रह्मा तु सलिले तस्मिन् वायुर्भूत्वा तदाचरत् ।
अन्धकारार्णवे तस्मिन्नष्टे स्थावरजंगमे  ॥ १,७.२ ॥
जलेन समनुप्लाव्य सर्वतः पृथिवीतले  ।
प्रविभागेन भूतेषु सत्यमात्रे स्थितेषु वा  ॥ १,७.३ ॥
निशयामिव खद्योतः प्रावृट्काले ततस्तदा  ।
तदा कामेन तरसामन्यामानःस्वयं धिया  ॥ १,७.४ ॥
सोप्युपायं प्रतिष्ठायां मार्गमाणस्तदा भुवम्  ।
ततस्तु सलिले तस्मिन् ज्ञात्वा त्वन्तर्गतो महीम्  ॥ १,७.५ ॥
अन्धमन्यतमं बुद्धा भूमेरुद्धरणक्षमः  ।
चकार तं तु देवोऽथ पूर्वकल्पादिषु स्मृतः  ॥ १,७.६ ॥
सत्यं रूपं वराहस्य कृत्वाभोऽनुप्रविश्य च  ।
अद्भिः संछादितामिच्छन् पृथिवीं स प्रजापतिः  ॥ १,७.७ ॥
उद्धृत्योर्वीमथ न्यस्ता सापत्यांतामतिन्यसत् ।
सामुद्राश्च समुद्रेषु नादेयाश्च नदीषु च  ॥ १,७.८ ॥
पृथक्तास्तु समीकृत्य पृथिव्यां सोऽचिनोद्गिरीन्  ।
प्राक्सर्गे दह्यमाने तु पुरा संवर्त काग्निना  ॥ १,७.९ ॥
तेनाग्निना विलीनास्ते पर्वता भुवि सर्वशः  ।
शैल्यादेकार्णवे तस्मिन्वायुना ये तु संहिताः  ॥ १,७.१० ॥
निषिक्ता यत्र यत्रासंस्तत्रतत्राचलोऽभवत् ।
स्कन्धाचलत्वादचलाः पर्वभिः पर्वताः स्मृताः  ॥ १,७.११ ॥
गिरयो हि निगीर्णत्वादयनात्तु शिलोच्चयाः  ।
तत स्तावासमुद्धृत्य क्षितिमंतर्जलात्प्रभुः  ॥ १,७.१२ ॥
सप्तसप्त तु वर्षाणि तस्या द्वीपेषु सप्तसु  ।
विषमाणि समीकृत्य शिलाभिरभितो गिरीन्  ॥ १,७.१३ ॥
द्वीपेषु तेषु वर्षाणि चत्वारिंशत्तथैव तु  ।
तावंतः पर्वताश्चैव वर्षांते समवस्थिताः  ॥ १,७.१४ ॥
स्वर्गादौ कांतिविष्टास्ते स्वभावेनैव नान्यथा  ।
सप्तद्वीपा समुद्राश्च अन्योन्यस्यानुमंडलम्  ॥ १,७.१५ ॥
सन्निविष्टाः स्वभावेन समावृत्य परस्परम्  ।
भूराद्याश्चतुरो लोकाश्चंद्रादित्यौ ग्रहैः सह  ॥ १,७.१६ ॥
पूर्ववन्निर्ममे ब्रह्मा स्थावराणीह सर्वशः  ।
कल्पस्य चास्य ब्रह्मा चासृजद्यः स्थानिनः सुरान्  ॥ १,७.१७ ॥
आपोग्निं पृथिवीं वायुमंतरिक्षं दिवं तथा  ।
स्वर्गं दिशः समुद्रांश्च नदीः सर्वांस्तु पर्वतान्  ॥ १,७.१८ ॥
ओषधीनामात्मनश्च आत्मनो वृक्षवीरुधाम्  ।
लवकाष्ठाः कलाश्चैव मुहुर्त्तान्संधिरात्र्यहान्  ॥ १,७.१९ ॥
अर्द्धमासांश्च मासांश्च अयनाब्दान् युगानि च  ।
स्थानाभिमानिनश्चैव स्थानानिच पृथक्पृथक् ॥ १,७.२० ॥
स्थानात्मनस्तु सृष्ट्वा च युगावस्था विनिर्ममे  ।
कृतं त्रेता द्वापरं च तिष्यं चैव तथा युगम्  ॥ १,७.२१ ॥
कल्पस्यादौ कृतयुगे प्रथमं सोऽसृजत्प्रजाः  ।
प्रागुक्ताश्च मया तुभ्यं पूर्व्वे कल्पे प्रजास्तु ताः  ॥ १,७.२२ ॥
तस्मिन्संवर्त माने तु कल्पे दग्धास्तदग्निना  ।
अप्राप्तायास्तपोलोकं पृथिव्यां याः समासत  ॥ १,७.२३ ॥
आवर्तन्ते पुनः सर्गे वीक्षार्थं ता भवन्ति हि  ।
वीक्ष्यार्थं ताः स्थितास्तत्र पुनः सर्गस्य कारणात् ॥ १,७.२४ ॥
ततस्ताः सृज्यमानास्तु सन्तानार्थं भवन्ति हि  ।
धर्म्मार्थ काममोक्षाणामिह ताः साधिताः स्मृताः  ॥ १,७.२५ ॥
देवाश्च पितरश्चैव क्रमशो मानवास्तथा  ।
ततस्ते तपसा युक्ताः स्थानान्यापूरयन्पुरा  ॥ १,७.२६ ॥
ब्राह्मणो मनवस्ते वै सिद्धात्मानो भवन्ति हि  ।
आसंगद्वेषयुक्तेन कर्मणा ते दिवं गताः  ॥ १,७.२७ ॥
आवर्तमानास्ते देहे संभवन्ति युगे युगे  ।
स्वकर्म्मफलशेषेण ख्याताश्चैव तदात्मकाः  ॥ १,७.२८ ॥
संभवन्ति जने लोकाः कल्पागमनिबन्धनाः  ।
अप्सु यः कारणं तेषां बोधयन्कर्म्मणा तु सः  ॥ १,७.२९ ॥
कर्म्मभिस्तैस्तु जायन्ते जनलोकाच्छुभाशुभैः  ।
गृह्णन्ति ते शरीराणि नानारूपाणि योनिषु  ॥ १,७.३० ॥
देवाद्याः स्थावरांतास्तु आपद्यन्ते परस्परम्  ।
तेषां मेध्यानि कर्म्माणि प्रायशः प्रतिपेदिरे  ॥ १,७.३१ ॥
तस्माद्यन्नांमरूपाणि तान्येव प्रतिपेदिरे  ।
पुनः पुनस्ते कल्पेषु जायन्ते नामरूपेणः  ॥ १,७.३२ ॥
ततः सर्गो ह्युपसृष्टिं सिसृक्षोर्ब्रह्मणस्तु वै  ।
ताः प्रजा ध्यायतस्तस्य सत्याभिध्यायिनस्तदा  ॥ १,७.३३ ॥
मिथुनानां सहस्रं तु मुखात्समभवत्किल  ।
जनास्ते ह्युपपद्यन्ते सत्त्वोद्रिक्ताः सुतेजसः  ॥ १,७.३४ ॥
चक्षुषोऽन्यत्सहस्रं तु मिथुनानां ससर्ज्ज ह  ।
ते सर्वे रजसोद्रिक्ताः शुष्मिणश्चाप्यमर्षिणः  ॥ १,७.३५ ॥
सहस्रमन्यदसृजद्बाहूनामसतां पुनः  ।
रजस्तमोभ्यासुद्धिक्ता गृहशीलास्ततः स्मृताः  ॥ १,७.३६ ॥
आयुषोंऽते प्रसूयंते मिथुनान्येव वासकृत् ।
कूटकाकूटकाश्चैव उत्पद्यंते मुमूर्षुणाम्  ॥ १,७.३७ ॥
कुतः कुलमथोत्पाद्य ताः शरीराणि तत्यजुः  ।
ततः प्रभृति कल्पेऽस्मिन्मैथुनानां च संभवः  ॥ १,७.३८ ॥
ध्यानेन मनसा तासां प्रजानां जायते कृते  ।
शब्दादिविषयः शुद्धः प्रत्येकं पञ्चलक्षणम्  ॥ १,७.३९ ॥
इत्येवं मानसैर्भावैः प्रेष्ठं तिष्ठंति चाप्रजाः  ।
तथान्वयास्तु संभूता यैरिदं पूरितं जगत् ॥ १,७.४० ॥
सरित्सरःसमुद्रांश्च सेवंते पर्वतानपि  ।
तदा ता ह्यल्पसंतोषायुद्धे तस्मिंश्चरंति वै  ॥ १,७.४१ ॥
पृथ्वी रसवती नाम आहारं व्याहरंति च  ।
ताः प्रजाः कामचारिण्यो मानसीं सिद्धिमिच्छतः  ॥ १,७.४२ ॥
तुल्यमायुः सुखं रूपं तासामासीत्कृते युगे  ।
धर्माधर्मौं तदा न स्तः कल्पादौ प्रथमे युगे  ॥ १,७.४३ ॥
स्वेनस्वेनाधि कारेण जज्ञिरे तु युगेयुगे  ।
चत्वारि तु सहस्राणि वर्षाणां दिव्यसंख्यया  ॥ १,७.४४ ॥
आदौ कृतयुगं प्राहुः संध्यांशौ च चतुःशतौ  ।
ततः सहस्रशस्तास्तु प्रजासु प्रथितास्विह  ॥ १,७.४५ ॥
न तासां प्रतिघातोऽस्ति न द्वंद्वं नापि च क्रमः  ।
पर्वतोदधिवासिन्यो ह्यनिकेताश्रयास्तु ताः  ॥ १,७.४६ ॥
विशोकाः सत्त्वबहुला एकांतसुखिनः प्रजाः  ।
ताश्शश्वत्कामचरिण्यो नित्यं मुदितमानसाः  ॥ १,७.४७ ॥
पशवः पक्षिणश्चैव न तदासन्सरीसृपाः  ।
नोद्विजा नोत्कटाश्चैव धर्मस्य प्रक्रिया तु सा  ॥ १,७.४८ ॥
समूल फलपुष्पाणि वर्त्तनाय त्वशेषतः  ।
सर्वैकान्तसुखः कालो नात्यर्थं ह्युष्णशीतलः  ॥ १,७.४९ ॥
मनोऽभिलषितः काम स्तासां सर्वत्र सर्वदा  ।
उत्तिष्ठंति पृथिव्यां वै तेषां ध्यानै रसातलात् ॥ १,७.५० ॥
बलवर्णकरी तेषां जरारोगप्रणाशिनी  ।
असंस्कार्यैः शरीरैस्तु प्रजास्ताः स्थिरयौवनाः  ॥ १,७.५१ ॥
तासां विना तु संकल्पाज्जायंते सिथुनात्प्रजाः  ।
समं जन्म च रूपं च प्रीयंते चैव ताः समाः  ॥ १,७.५२ ॥
तदा सत्यमलोभश्च संतुष्टिश्च च सुखं दमः  ।
निर्विशेषाश्च ताः सर्वा रूपायुःशिल्पचेष्टितैः  ॥ १,७.५३ ॥
अबुद्धिपूर्विका पृत्तिः प्रजानां भवति स्वयम्  ।
अप्रवृत्तिः कृतद्वारे कर्मणः शुभपापयोः  ॥ १,७.५४ ॥
वर्णाश्रमव्यवस्थाश्च न तदासन्न तत्कराः  ।
अनिच्छाद्वेषयुक्तास्ता वर्त्तयन्ति परस्परम्  ॥ १,७.५५ ॥
तुल्यरूपायुषः सर्वा अधमोत्तमवर्जिताः  ।
सुखप्राया विशोकाश्च उत्पद्यंते कृते युगे  ॥ १,७.५६ ॥
लाभालाभौ न वा स्यातां मित्रामित्रौ प्रियाप्रियौ  ।
मनसा विषयस्तासां निरीहाणां प्रवर्तते  ॥ १,७.५७ ॥
नाति हिंसति वान्योन्यं नानुगृङ्णंति वै तदा  ॥ १,७.५८ ॥
ज्ञानं परं कृतयुगे त्रेतायां यज्ञ उच्यते  ।
पवृत्तं द्वापरे युद्धं स्तेयमेव कलौ युगे  ॥ १,७.५९ ॥
सत्त्वं कृतं रजस्त्रेता द्वापरं तु रजस्तमः  ।
कलिस्तमस्तु विज्ञेयं गुणवृत्तं गुमेषु तत् ॥ १,७.६० ॥
कालः कृतयुगे त्वेष तस्य सन्ध्यां निबोधत  ।
चत्वारि तु सहस्राणि वर्षाणां तत्कृतं युगम्  ॥ १,७.६१ ॥
साध्यांशौ तस्य दिव्यानि शतान्यष्टौ तु संख्यया  ।
चत्वार्यैव सहस्राणि वर्षाणां मोनुषाणि तु  ॥ १,७.६२ ॥
तदा तासु भवंत्याशु नोत्क्रोशाच्च विपर्ययाः  ।
ततः कृत्युगे तस्मिन् ससंध्यांशे गते तदा  ॥ १,७.६३ ॥
पादावशिष्टो भवति युगधर्मस्तु सर्वशः  ।
सन्ध्यायास्तु व्यतीतायाः सांध्यः कालो युगस्य सः  ॥ १,७.६४ ॥
पादमिश्रावशिष्टेन संध्याधर्मे पुनः पुनः  ।
एवं कृतयुगे तस्मिन्निश्शेषेंतर्दधे तदा  ॥ १,७.६५ ॥
तस्यां च सन्धौ नष्टायां मानसी चाभवत्प्रजा  ।
सिद्धिरन्ययुगे तस्मिंस्त्रेताख्येऽनंतरे कृतात् ॥ १,७.६६ ॥
सर्गादौ या मयाष्टौ तु मानस्यो वै प्रकीर्तिताः  ।
अष्टौ ताः क्रमयोगेन सिद्धयो यांति संक्षयम्  ॥ १,७.६७ ॥
कल्पादौ मानसी ह्येका सिद्धिर्भवति सा कृते  ।
मन्वंतरेषु सर्वेषु चतुर्युगविभागशः  ॥ १,७.६८ ॥
वर्णाश्रमाचारकृतः कर्मसिद्ध्युद्भवः कृतः  ।
संध्या कृतस्य पादेन संक्षेपेण वशात्ततः  ॥ १,७.६९ ॥
कृतसंध्यांशका ह्येते त्रीनादाय परस्परम्  ।
हीयंते युगधर्मास्ते तपःश्रुतबलायुषः  ॥ १,७.७० ॥
कृते कृताशेऽतीते तु वभूव तदनन्तरम्  ।
त्रेतायुगसमुत्पत्तिः सांशा च ऋषिसत्तमाः  ॥ १,७.७१ ॥
तस्मिन् क्षीणे कृतांशे वै तासु शिष्टासु सप्तसु  ।
कल्पादौ संप्रवृत्तायास्त्रेतायाः प्रसुखे तदा  ॥ १,७.७२ ॥
प्रणश्यति तदा सिद्धिः कालयोगेन नान्यथा  ।
तस्यां सिद्धौ प्रनष्टायामन्या सिद्धिरजायत  ॥ १,७.७३ ॥
अपांशौ तौ प्रतिगतौ तदा मेघात्माना तु वै  ।
मेघेभ्यः स्तनयितृभ्यः प्रवृत्तं पृष्टिसर्जनम्  ॥ १,७.७४ ॥
सकृदेव तया वृष्ट्या संसिद्धे पृषिवीतले  ।
प्रजा आसंस्ततस्तासां वृक्षश्च गृह संज्ञिताः  ॥ १,७.७५ ॥
सर्वः प्रत्युपभोगस्तु तासां तेभ्यो व्यजायत  ।
वर्त्तयंतेस्म तेभ्यस्तास्त्रेतायुगमुखे प्रजाः  ॥ १,७.७६ ॥
ततः कालेन महता तासामेव विपर्ययात् ।
संगलोलात्मको भावस्तदा ह्याकस्मिकोऽभवत् ॥ १,७.७७ ॥
यत्तद्भवति नारीणां जीवितांते तदार्तवम्  ।
तदा तद्वै न भवति पुनर्युगबलेन तु  ॥ १,७.७८ ॥
तासां पुनः प्रवृत्तं तन्मासिमासि तदार्तवम्  ।
ततस्तेनैव योगेन वर्त्तते मैथुनं तदा  ॥ १,७.७९ ॥
तेषां तत्का लभावित्वान्मासिमास्युपगच्छताम्  ।
अकाले चार्तवोत्पत्त्या गर्भोत्पत्तिस्तदाभवत् ॥ १,७.८० ॥
विपर्ययेण तेषां तु तेन तत्काल भाविता  ।
प्रणश्यंति ततः सर्वे वृक्षास्ते गृहसंज्ञिताः  ॥ १,७.८१ ॥
ततस्तेषु प्रनष्टेषु विभ्रांता व्याकुलेन्द्रियाः  ।
अभिध्यायंति ताः सिद्धिं सत्याभिध्यायिनस्तदा  ॥ १,७.८२ ॥
प्रादुर्बभूवुस्तेषां तु वृक्षास्ते गृहसंज्ञिताः  ।
वस्त्राणि च प्रसूयंते फलान्याभरणानि च  ॥ १,७.८३ ॥
तथैव जायते तेषां गन्धर्वाणां रसान्वितम्  ।
आन्वीक्षिकं महावीर्यं पुटके पुटके मधु  ॥ १,७.८४ ॥
तेन ता वर्त्तयन्ति स्ममुखे त्रेतायुगस्य वै  ।
त्दृष्टपुष्टास्तया सिद्ध्या प्रजास्ता विगतज्वराः  ॥ १,७.८५ ॥
ततः कालांतरेप्येवं पुनर्लोभावृताः प्रजाः  ।
वृक्षांस्ताः पर्यगृह्णंत मधु वा माक्षिकं बलात् ॥ १,७.८६ ॥
तासां तेनापचारेण पुनर्लोभकृतेन वै  ।
प्रनष्टा प्रभुणा सार्द्धं कल्पवृक्षाः क्वचित्क्वचित् ॥ १,७.८७ ॥
तस्यामेवाल्पशिष्टायां सिद्ध्यां कालवशात्तदा  ।
वर्त्तंते चानया तासां द्वंद्वान्यत्युत्थितानि तु  ॥ १,७.८८ ॥
शीतवातातपास्तीव्रास्ततस्ता दुःखिता भृशम्  ।
द्वंद्वैस्तैः पीड्यमानास्तु चुक्रुशुरावृणानि वा  ॥ १,७.८९ ॥
कृत्वा द्वन्द्वप्रतीयातं निकेतानि विचेतसः  ।
पूर्व निकामचारास्ते ह्यनिकेता यथाभवन्  ॥ १,७.९० ॥
यथायोगं यथाप्रीति निकेतेष्ववसन्पुरा  ।
मधुधुन्वत्सु निष्ठेषु पर्वतेषु नदीषु च  ॥ १,७.९१ ॥
संश्रयंति च दुर्गाणि धन्वपावर्तमौदकम्  ।
यथाजोषं यथाकामं समेषु विषमेषु च  ॥ १,७.९२ ॥
आरब्धास्तान्निकेतान्वै कर्तुं शीतोष्णवारणात् ।
ततस्तान्निर्मयामासुः खेटानि च पुराणि च  ॥ १,७.९३ ॥
ग्रामांश्चैव यथाभागं तथैव नगराणि च  ।
तेषामायामविष्कंभाः सन्निवेशांतराणि च  ॥ १,७.९४ ॥
चक्रुस्तदा यथाज्ञानं मीत्वामीत्वात्मनोगुलैः  ।
मानार्थानि प्रमाणानि तदा प्रभृति चक्रिरे  ॥ १,७.९५ ॥
ययांगुलप्रदेशांस्त्रीन्हस्तः किष्कुं धनूंषि च  ।
दश त्वंगुलपर्वाणि प्रादेश इति संज्ञितः  ॥ १,७.९६ ॥
अंगुष्ठस्य प्रदेशिन्या व्यासप्रादेश उच्यते  ।
तालः स्मृतो मध्यमया गोकर्णश्चाप्यनामया  ॥ १,७.९७ ॥
कनिष्ठया वितस्तिस्तु द्वादशांगुल उच्यते  ।
रत्निरंगुलपर्वाणि संख्यया त्वेकविशतिः  ॥ १,७.९८ ॥
चत्वारि विंशतिश्चैव हस्तः स्यादंगुलानि तु  ।
किष्कुः स्मृतो द्विरत्निस्तु द्विचत्वारिंशदंगुलः  ॥ १,७.९९ ॥
चतुर्हस्तो धनुर्द्दंडो नालिका युगमेव च  ।
धनुःसहस्त्रे द्वे तत्र गव्यूतिस्तौः कृता तदा  ॥ १,७.१०० ॥
अष्टौ धनुःसहस्राणि योजनं तैर्विभावितम्  ।
एतेन योजनेनेह सन्निवेशास्ततः कृताः  ॥ १,७.१०१ ॥
चतुर्णामथ दुर्गाणां स्वयमुत्थानि त्रीणि च  ।
चतुर्थ कृतिमं दुग तस्य वक्ष्यामि निर्णयम्  ॥ १,७.१०२ ॥
सोत्सेधरंध्रप्राकारं सर्वतः खातकावृतम्  ।
रुचकः प्रतिकद्वारं कुमारीपुरमेव च  ॥ १,७.१०३ ॥
द्विहस्तः स्रोतसां श्रेष्ठं कुमारीपुरमञ्चतान्  ।
हस्तस्रोतो दशश्रेष्ठो नवहस्तोष्ट एव च  ॥ १,७.१०४ ॥
खेटानां च पुराणां च ग्रामाणां चैव सर्वशः  ।
त्रिविधानां च दुर्गाणां पर्वतोदकधन्विनाम्  ॥ १,७.१०५ ॥
कृत्रिमाणां च दुर्गाणां विष्कम्भायाममेव च  ।
योजनादर्द्धविष्कम्भमष्टभागाधिकायतम्  ॥ १,७.१०६ ॥
परमार्द्धार्द्धमायामं प्रागुदक्प्लवनं पुरम्  ।
छिन्नकर्णविकर्णं च व्यजनाकृतिसंस्थितम्  ॥ १,७.१०७ ॥
वृत्तं वज्रं च दीर्घ च नगरं न प्रशस्यते  ।
चतुरस्रयुतं दिव्यं प्रशस्तं तैः पुरं कृतम्  ॥ १,७.१०८ ॥
चतुर्विंशत्परं ह्रस्वं वास्तु वाष्टशतं परम्  ।
अत्र मध्यं प्रशंसंति ह्रस्वं काष्ठविवर्ज्जितम्  ॥ १,७.१०९ ॥
अथ किष्कुशतान्यष्टौ प्राहुर्मुख्यं निवेशनम्  ।
नगरादर्द्धविषकंभः खेटं पानं तदूर्द्धतः  ॥ १,७.११० ॥
नगराद्योजनं खेटं खेटाद्गामोर्द्धयोजनम्  ।
द्विक्रोशः परमा सीमा क्षेत्रसीमा चतुर्द्धनुः  ॥ १,७.१११ ॥
विंशद्धनूंषि विस्तीर्णो दिशां मार्गस्तु तैः कृतः  ।
विंशद्धनुर्ग्राममार्गः सीमामार्गो दशैव तु  ॥ १,७.११२ ॥
धनूंषि दश विस्तीर्णः श्रीमान् राजपथः कृतः  ।
नृवाजिरथनागानामसंबाधस्तु संचरः  ॥ १,७.११३ ॥
धनूंषि चापि चत्वारि शाखारथ्याश्च तैर्मिताः  ।
त्रिका रथ्योपरथ्याः स्युर्द्विका श्चाप्युपरत्यकाः  ॥ १,७.११४ ॥
जंघापथश्चतुष्पादस्त्रिपदं च गृहांतरम्  ।
धृतिमार्गस्तूर्द्धषष्ठं क्रमशः पदिकः स्मृतः  ॥ १,७.११५ ॥
अवस्कारपरीवारः पादमात्रं समंततः  ।
कृतेषु तेषु स्थानेषु पुनर्गेहगृहाणि वै  ॥ १,७.११६ ॥
यथा ते पूर्वमासंश्च वृक्षास्तु गृह संस्थिताः  ।
तथा कर्तुं समारब्धाश्चिंतयित्वा पुनः पुनः  ॥ १,७.११७ ॥
वृक्षस्यार्वाग्गताः शाखा इतश्चैवापरा गताः  ।
अत ऊर्द्ध गताश्चान्या एवं तिर्यग्गताः परा  ॥ १,७.११८ ॥
बुद्ध्यान्विष्य यथान्यायं वृक्षशाखा गता यथा  ।
यथा कृतास्तु तैः शाखास्त स्माच्छालास्तु ताः स्मृताः  ॥ १,७.११९ ॥
एवं प्रसिद्धाः शाखाभ्यः शालोश्चैव गृहाणि च  ।
तस्मात्ताश्च स्मृताः शालाः शालात्वं तासु तत्स्मृतम्  ॥ १,७.१२० ॥
प्रसीदंति यतस्तेषु ततः प्रासादसंज्ञितः  ।
तस्माद्गृहाणि शालाश्च प्रासादाश्चैव संज्ञिता  ॥ १,७.१२१ ॥
कृत्वा द्वंद्वाभिघातास्तान्त्वार्तोपायमचिंतयान्  ।
नष्टेषु मधुना सार्द्धं कल्पवृक्षेषु वै तदा  ॥ १,७.१२२ ॥
विषादव्याकुलास्ता वै प्रजाः सृष्टास्तु दर्शिताः  ।
ततः प्रादुर्बभौ तासां सिद्धिस्त्रेतायुगे तदा  ॥ १,७.१२३ ॥
सर्वार्थसाधका ह्यन्या वृष्टिस्तासां निकामतः  ।
तासां वृष्ट्युदकानीह यानि मिष्टगतानि च  ॥ १,७.१२४ ॥
एवं नयः प्रवृत्तस्तु द्वितीये वृष्टिसर्जने  ।
ये परस्तादपां स्तोकाः संपाताः पुथिवीतले  ॥ १,७.१२५ ॥
अपां भूमेस्तु संयोगादोषध्यस्तास्तदाभवन्  ।
पुष्पमूलफलिन्यस्तु ओषध्यस्ता हि जज्ञिरे  ॥ १,७.१२६ ॥
अफालकृष्टाश्चानुप्ता ग्राभ्यारम्याश्चतुर्द्दश  ।
ऋतुपुष्पफलाश्चैव वृक्षा गुल्माश्च जज्ञिरे  ॥ १,७.१२७ ॥
प्रादुर्भूतास्तु त्रेतायां मायायामौषधस्य वा  ।
तदौषधेन वर्तंते प्रजास्त्रेता मुखे तदा  ॥ १,७.१२८ ॥
ततः पुनरभूत्तासां रागो लोभस्तु सर्वदा  ।
अवश्यभाविनार्थेन त्रेतायुगवशेन च  ॥ १,७.१२९ ॥
ततस्ते पर्यगृह्णंस्तु नदीक्षेत्राणि पर्वतान्  ।
वृक्षगुल्मौषधीश्चैव प्रसह्य तु यथाबलम्  ॥ १,७.१३० ॥
सिद्धात्मानस्तु ये पूर्वं व्याख्याता वः कृते मया  ।
ब्रह्मणो मानसास्ते वै उत्पन्ना ये जनादिह  ॥ १,७.१३१ ॥
शांता ये शुष्मिणश्चैव कर्मिणो दुःखितास्तथा  ।
तत आवर्त्तमानास्ते त्रेतायां जज्ञिरे पुनः  ॥ १,७.१३२ ॥
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याःशूद्रा द्रोहजनास्तथा  ।
भाविताः पूर्वजातीषु ख्यात्या ते शुभपापयोः  ॥ १,७.१३३ ॥
ततस्ते प्रबला ये तु सत्यशीला अहिंसकाः  ।
वीतलोभा जितात्मानो निवसंति स्मृतेषु वै  ॥ १,७.१३४ ॥
परिग्रहं न कुर्वंति वदंतस्तु उपस्थिताः  ।
तेषां कर्माणि कुर्वंति तेभ्यश्चैवाबलाश्च ये  ॥ १,७.१३५ ॥
परिचर्यासु वर्त्तन्ते तेभ्यश्चान्येऽल्पतेजसः  ।
एवं विप्रतिपन्नेषु प्रपन्नेषु परस्परम्  ॥ १,७.१३६ ॥
तेन दोषेण वै शांता ओषध्यो नितरां तदा  ।
प्रनष्टा गृह्यमाणा वै मुष्टिभ्यां सिकता यथा  ॥ १,७.१३७ ॥
अथास्य तु युगबलाद्गाम्यारण्याश्चतुर्द्दश  ।
फलैर्गृह्णंति पुष्पैश्च तथा मूलैश्च ताः पुनः  ॥ १,७.१३८ ॥
ततस्तासु प्रनष्टासु विभ्रांतास्ताः प्रजास्तदा  ।
क्षुधाविष्टास्तदा सर्वा जग्मुस्ता वै स्वयम्भुवम्  ॥ १,७.१३९ ॥
वृत्त्यर्थमभिलिप्संत्यो ह्यादौ त्रेतायुगस्य ताः  ।
ब्रह्मा स्वयंभूर्भगवान् ज्ञात्वा तासां मनीषितम्  ॥ १,७.१४० ॥
पुष्टिप्रत्यक्षदृष्टेन दर्शनेन विचार्य सः  ।
ग्रस्ताः पृथिव्या त्वोषध्यो ज्ञात्वा प्रत्यरूहत्पुनः  ॥ १,७.१४१ ॥
कृत्वा वत्सं समेरुं तु दुदोह पृथिवीमिमाम्  ।
दुग्धेयं गौस्तदा तेन बीजानि वसुधातले  ॥ १,७.१४२ ॥
जज्ञिरे तानि बीजानि ग्रामारण्यास्तु ताः प्रभुः  ।
ओषध्यः फलपाकाताः क्षणसप्तवशास्तु ताः  ॥ १,७.१४३ ॥
व्रीहयश्च यवाश्चैव गोधूमाश्चणकास्तिलाः  ।
प्रियंगव उदारास्ते कोरदुष्टाः सवामकाः  ॥ १,७.१४४ ॥
माषा मुद्गा मसूरास्तु नीवाराः सकुलत्थकाः  ।
हरिकाश्चरकाश्चैव गमः सप्तदश स्मृताः  ॥ १,७.१४५ ॥
इत्येता ओषधीनां तु ग्राम्याणां जातयः स्मृताः  ।
श्यामाकाश्चैव नीवारा जर्तिलाः सगवेधुकाः  ॥ १,७.१४६ ॥
कुरुविंदो वेणुयवास्ता मातीर्काटकाः स्मृताः  ।
ग्रामारण्याः स्मृता ह्येता ओषध्यस्तु चतुर्दश  ॥ १,७.१४७ ॥
उत्पन्नाः प्रथमस्यैता आदौ त्रेतायुगस्य ह  ।
अफालकृष्टास्ताः सर्वा ग्राम्यारण्यश्चतुर्द्दश  ॥ १,७.१४८ ॥
वृक्षगुल्मलतावल्ल्यो वीरुधस्तृणजातयः  ।
मूलैः फलैश्च रोहैश्चगृह्णन्पुष्टाश्च यत्फलम्  ॥ १,७.१४९ ॥
पृथ्वी दुग्धा तु बीजानि यानि पूर्वं स्वयंभुवा  ।
ऋतुपुष्पफलास्ता वै ओषध्यो जज्ञिरे त्विह  ॥ १,७.१५० ॥
यदा प्रसृष्टा ओषध्यो न प्रथंतीह याः पुनः  ।
ततस्तासां च पृत्त्यर्थै वार्तोपायं चकार ह  ॥ १,७.१५१ ॥
तासां स्वयंभूर्भगवान् हस्तसिद्धिं स्वकर्मजाम्  ।
ततः प्रभृति चौषध्यः कृष्टपच्यास्तु जज्ञिरे  ॥ १,७.१५२ ॥
संसिद्धकायो वार्तायां ततस्तासां प्रजापतिः  ।
मर्यादां स्थापयामास ययारक्षत्परस्परम्  ॥ १,७.१५३ ॥
ये वै परिग्रहीतारस्तासामासन्बलीयसः  ।
इतरेषां कृतत्राणान् स्थापयामास क्षत्रियान्  ॥ १,७.१५४ ॥
उपतिष्ठंति तावंतो यावन्तो निर्मितास्तथा  ।
सत्यं बूत यथाभूतं ध्रुवं वो ब्रह्मणास्तु ताः  ॥ १,७.१५५ ॥
ये चान्ये ह्यबलास्तेषां संरक्षाकर्म्मणि स्थिताः  ।
क्रीतानि नाशयंति स्म पृथिव्यां ते व्यवस्थिताः  ॥ १,७.१५६ ॥
वैश्यानित्येव तानाहुः कीनाशान्वृत्तिसाधकान्  ।
सेवंतश्च द्रवंतश्च परिचर्यासु ये रताः  ॥ १,७.१५७ ॥
निस्तेजसोऽल्पवीर्याश्च शूद्रांस्तानब्रवीच्च सः  ।
तेषां कर्माणि धर्मांश्च ब्रह्मा तु व्यदधात्प्रभुः  ॥ १,७.१५८ ॥
संस्थित्यां तु कृतायां हि यातुर्वर्ण्यस्य तेन वै  ।
पुनः प्रजास्तु ता मोहाद्धर्म्मं तं नान्वपालयन्  ॥ १,७.१५९ ॥
वर्णधर्मैश्च जीवंत्यो व्यरुद्ध्यंत परस्परम्  ।
ब्रह्मा बुद्धा तु तत्सर्वं याथातथ्येन स प्रभुः  ॥ १,७.१६० ॥
क्षत्रियाणां बलं दंडं युद्धमाजीव्यमादिशत् ।
याजनाध्यापने ब्रह्मा तथा दानप्रतिग्रहम्  ॥ १,७.१६१ ॥
ब्राह्मणानां विभुस्तेषां कर्माण्येता न्यथादिशत् ।
पाशुपाल्यं च वाणिज्यं कृषिं चैव विशां ददौ  ॥ १,७.१६२ ॥
शिल्पाजीवभृतां चैव शूद्राणां व्यदधात्पुनः  ।
सामान्यानि च कर्माणि ब्रह्मक्षत्रविशां पुनः  ॥ १,७.१६३ ॥
यजनाध्यापने दानं सामान्यानीतरेषु च  ।
कर्माजीवं तु वै दत्त्वा तेषामिह परस्परम्  ॥ १,७.१६४ ॥
तेषां लोकांतरे मूर्ध्नि स्थानानि विदधे पुनः  ।
प्राजापत्यं द्विजातीनां स्मृतं स्थानं क्रियावताम्  ॥ १,७.१६५ ॥
स्थानमैद्रं क्षत्रियाणां संग्रामेष्वपलायिनाम्  ।
वैश्यानां मारुतं स्थानं स्वस्वकर्मोपजीविनाम्  ॥ १,७.१६६ ॥
गांधर्वं शूद्रजातीनां परिचर्ये च तिष्ठताम्  ।
स्थानान्येतानि वर्णानां योग्याचारवतां सताम्  ॥ १,७.१६७ ॥
संस्थित्यां सुकृतायां वै चातुर्वर्ण्यस्य तस्य तत् ।
वर्णास्तु दंडभयतः स्वेस्वे वर्ण्ये व्यवस्थिताः  ।
ततः स्थितेषु वर्णेषु स्थापयामास ह्याश्रमान्  ॥ १,७.१६८ ॥
गृहस्थो ब्रह्मचारी च वानप्रस्थो यतिस्तथा  ।
आश्रमाश्चतुरो ह्येतान्पूर्ववत्स्थापयन्प्रभुः  ॥ १,७.१६९ ॥
वर्णकर्माणि ये केचित्तेषामिह चतुर्भवः  ।
कृतकर्म्म कृतावासा आश्रमादुपभुञ्जते  ॥ १,७.१७० ॥
ब्रह्मा तान्स्थापयामास आश्रमान् भ्रामतामतः  ।
निर्द्दिदेश ततस्तेषां ब्रह्मा धर्मान्प्रभा षते  ॥ १,७.१७१ ॥
प्रस्थानानि तु तेषां च यमान्सनियमांस्तथा  ।
चतुर्वर्णात्मकः पूर्वं गृहस्थस्याश्रमः स्थितः  ॥ १,७.१७२ ॥
त्रयाणा माश्रमाणां च वृत्तियोनीति चैव हि  ।
यथाक्रमं च वक्ष्यामि व्रतैश्च नियमैस्तथा  ॥ १,७.१७३ ॥
दाराग्नयश्चातिथय इष्टाः श्राद्धक्रियाः प्रजाः  ।
इत्येष वै गृहस्थस्य समासाद्धर्मसंग्रहः  ॥ १,७.१७४ ॥
ढंडी च मेखली चैव अधःशायी तथाजिनी  ।
गुरुशुश्रूषणं भैक्ष्यंविद्यार्थी ब्रह्मचारिणः  ॥ १,७.१७५ ॥
चीरपत्राजिनानि स्युर्वनमूलफलौषधैः  ।
उभे संध्ये वगाहश्च होमश्चारण्यवासिनाम्  ॥ १,७.१७६ ॥
विपन्नमुसले भैक्ष्यमास्तेयं शौचमेव च  ।
अप्रमादोऽव्यवायश्च दया भूतेषु च क्षमा  ॥ १,७.१७७ ॥
श्रवणं गुरुशुश्रूषा सत्यं च दशमं स्मृतम्  ।
दशलक्षणको ह्येष धर्मः प्रोक्तः स्वयंभूवा  ॥ १,७.१७८ ॥
भिक्षोर्व्रतानि पंचात्र भैक्ष्यवेदव्रतानि च  ।
तेषां स्थानान्यशुष्मिं च संस्थिताना मचष्ट सः  ॥ १,७.१७९ ॥
अष्टाशीतिसहस्राणि ऋषीणामूर्ध्वरेतसाम्  ।
स्मृतं तेषां तु यत्स्थानं तदेव गुरुवासिनाम्  ॥ १,७.१८० ॥
सप्तर्षीणा तु यत्स्थानं स्मृतं तद्वै वनौकसाम्  ।
प्राजापत्यं गृहस्थानां न्यासिनां ब्रह्मणःक्षयम्  ॥ १,७.१८१ ॥
योगिनामकृतं स्थानं तानाजित्बा न विद्यते  ।
स्थानान्याश्रमिणस्तानि ब्रह्मस्थानस्थितानि तु  ॥ १,७.१८२ ॥
चत्वार एव पंथानो देवयानानि निर्मिताः  ।
पंथानः पितृयानास्तु समृताश्चत्वार एव ते  ॥ १,७.१८३ ॥
ब्रह्मणां लोकतन्त्रेण आद्ये मन्वन्तरे पुरा  ।
पंथानो देवयाना ये तेषां द्वारं रंविः स्मृतः  ।
तथैव पितृयानानां चन्द्रमा द्वारमुच्यते  ॥ १,७.१८४ ॥
एवं वर्णाश्रमाणां च प्रविभागे कृते तदा  ।
यदा प्रजा ना वर्द्धंत वर्णधर्मसमासिकाः  ॥ १,७.१८५ ॥
ततोऽन्यां मानसीं स्वां वै त्रेतामध्येऽसृजत्प्रजाः  ।
आत्मनस्तु शरीरेभ्यस्तुल्याश्चैवात्मना तु ताः  ॥ १,७.१८६ ॥
तस्मिस्त्रेतायुगे त्वाद्ये मध्यं प्राप्ते क्रमेण तु  ।
ततोऽन्यां मानसीं सोऽथ प्रजाः स्रष्टुं प्रचक्रमे  ॥ १,७.१८७ ॥
ततः सत्त्वरजोद्रिक्ताः प्रजाः सह्यसृजत्प्रभुः  ।
धर्मार्थकाममोक्षाणां वार्त्तानां साधकाश्च याः  ॥ १,७.१८८ ॥
देवाश्च पितरश्चैव ऋषयो मनवस्तथा  ।
युगानुरूपा धर्मेण यैरिमा वर्द्धिताः प्रजाः  ॥ १,७.१८९ ॥
उपस्थिते तदा तस्मिन् सृष्टिवर्गे स्वयंभुवः  ।
अभिध्याय प्रजा ब्रह्मा नानावीर्याः स्वमानसीः  ॥ १,७.१९० ॥
पूर्वोक्ता या मया तुभ्यं जनानीकं समाश्रिताः  ।
कल्पेऽतीते पुराण्यासीद्देवाद्यास्तु प्रजा इह  ॥ १,७.१९१ ॥
ध्यायतस्तस्य तानीह संभूत्यर्थमुपस्तिताः  ।
मन्वंतरक्रमेणेह कनिष्ठाः प्रथमेन ताः  ॥ १,७.१९२ ॥
ख्यातास्तु वंश्यैरेतैस्तु पूर्वं यैरिह भाविताः  ।
कुशलाकुशलैः कंदैरक्षीणैस्तैस्तदा युताः  ॥ १,७.१९३ ॥
तत्कर्मफलदोषेण ह्युपबाधाः प्रजज्ञिरे  ।
देवासुरपितॄंश्चैव यक्षैर्गन्धर्वमानुषैः  ॥ १,७.१९४ ॥
राक्षसैस्तु पिशाचैस्तैः पशुपक्षिसरीसृपैः  ।
वृक्षनारककीटाद्यैस्तैस्तैः सर्वैरुपस्थिताः  ।
आहारार्थं प्रजानां वै विदात्मानो विनिर्ममे  ॥ १,७.१९५ ॥

इति श्रीब्रह्मांडे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषंगपादे लोकज्ञान वर्णनं नाम सप्तमोऽध्यायः





_____________________________________________________________


सूत उवाच
ततोभिध्यायतस्तस्य मानस्यो जज्ञिरे प्रजाः  ।
तच्छरीरसमुत्पन्नैः कार्यैस्तैः कारणैः सह  ॥ १,८.१ ॥
क्षेत्रज्ञाः समवर्त्तन्त क्षेत्रस्यैतस्य धीमतः  ।
ततो देवासुरपितॄन्मनुष्यांश्च चतुषृयम्  ॥ १,८.२ ॥
सिसृक्षुरयुतातानि स चात्मानमयूयुजत् ।
युक्तात्मनस्ततस्तस्य तमोमात्रासमुद्भवः  ॥ १,८.३ ॥
तदाभिध्यायतः सर्गं प्रयत्नोऽभूत्प्रजापतेः  ।
ततोऽस्य जघ नात्पूर्वमसुरा जज्ञिर सुताः  ॥ १,८.४ ॥
असुः प्राणः स्मृतो विज्ञैस्तज्जन्मानस्ततोऽसुराः  ।
सृष्टा यया सुरास्तन्वा तां तनुं स व्यपोहत  ॥ १,८.५ ॥
सापविद्धा तनुस्तेन सद्यो रात्रिरजायत  ।
सा तमोबहुला यस्मात्ततो रात्रिस्त्रियामिका  ॥ १,८.६ ॥
आवृतास्तमसा रात्रौ प्रजा स्तस्मात्स्वयं पुनः  ।
सृष्ट्वासुरांस्ततः सोऽथ तनुमन्यामपद्यत  ॥ १,८.७ ॥
अव्यक्तां सत्त्वबहुलां ततस्तां सोऽभ्ययुञ्जत  ।
ततस्तां युञ्ज मानस्य प्रियमासीत्प्रभोः किल  ॥ १,८.८ ॥
ततो मुखात्समुत्पन्ना दीव्यतस्तस्य देवताः  ।
यतोऽस्य दीव्यतो जातास्तेन देवाः प्रकीर्त्तिताः  ॥ १,८.९ ॥
धातुर्दिव्येति यः प्रोक्तः क्रीडायां स विभाव्यते  ।
तस्मात्तन्वास्तु दिव्याया जज्ञिरे तेन देवताः  ॥ १,८.१० ॥
देवान् सृष्ट्वा ततः सोऽथ तनुं दिव्यामपोहत  ।
उत्सृष्टा सा तनुस्तेन अहः समभवत्तदा  ॥ १,८.११ ॥
तस्मादहःकर्मयुक्ता देवताः समुपासते  ।
देवान्सृष्ट्वा ततः सोऽथ तनुमन्यामपद्यत  ॥ १,८.१२ ॥
सत्त्वमात्रात्मिकामेव ततोऽन्यामभ्ययुङ्क्त वै  ।
पितेव मन्यमानस्तान्पुत्रान्प्रध्याय स प्रभुः  ॥ १,८.१३ ॥
पितरो ह्यभवंस्तस्या सध्ये रात्र्यहयोः पृथक् ।
तस्मात्ते पितरो देवाः पितृत्वं तेषु तत्स्मृतम्  ॥ १,८.१४ ॥
ययासृष्टास्तु पितरस्तां तनुं स व्यपोहत  ।
सापविद्धा तनुस्तेन सद्यः संध्या व्यजायत  ॥ १,८.१५ ॥
तस्मादहर्देवतानां रात्रिर्या साऽसुरी स्मृता  ।
तयोर्मध्ये तु वै पैत्री या तनुः सा गरीयसी  ॥ १,८.१६ ॥
तस्माद्देवासुराश्चैव ऋषयो मानवास्तथा  ।
युक्तास्तनुमुपासंते उषाव्युष्ट्योर्यदन्तरम्  ॥ १,८.१७ ॥
तस्माद्रात्र्यहयोः संधिमुपासंते तथा द्विजाः  ।
ततोऽन्यस्यां पुनर्ब्रह्मा स्वतन्वामुपपद्यत  ॥ १,८.१८ ॥
रजोमात्रात्मिका या तु मनसा सोऽसृजत्प्रभुः  ।
मनसा तु सुतास्तस्य प्रजनाज्जज्ञिरे प्रजाः  ॥ १,८.१९ ॥
मननाच्च मनुषयास्ते प्रजनात्प्रथिताः प्रजाः  ।
सृष्ट्वा पुनः प्रजाः सोऽथ स्वां तनुं स व्यपोहत  ॥ १,८.२० ॥
सापविद्धा तनुस्तेन ज्योत्स्ना सद्यस्त्वजायत  ।
तस्माद्भवन्ति संहृष्टा ज्योत्स्नाया उद्भवे प्रजाः  ॥ १,८.२१ ॥
इत्येतास्तनवस्तेन ह्यपविद्धा महात्मना  ।
सद्यो रात्र्यहनी चैवसंध्या ज्योत्स्ना च जज्ञिरे  ॥ १,८.२२ ॥
ज्योत्स्ना संध्याहनी चैव सत्त्वमात्रात्मकं त्रयम्  ।
तमोमात्रात्मिका रात्रिः सा वै तस्मान्नियामिका  ॥ १,८.२३ ॥
तस्माद्देवा दिव्यतन्वा तुष्ट्या सृष्टा सुखात्तु वै  ।
यस्मात्तेषां दिवा जन्म बलिनस्तेन ते दिवा  ॥ १,८.२४ ॥
तन्वा यदसुरान्रत्र्या जघनादसृजत्प्रभुः  ।
प्राणेभ्यो रात्रिजन्मानो ह्यजेया निशि तेन ते  ॥ १,८.२५ ॥
एतान्येव भविष्याणां देवानामसुरैः सह  ।
पितॄणां मानुषाणां च अतीताना गतेषु वै  ॥ १,८.२६ ॥
मन्वन्तरेषु सर्वेषु निमित्तानि भवन्ति हि  ।
ज्योत्स्ना रात्र्यहनी संध्या चत्वार्येतानि तानि वा  ॥ १,८.२७ ॥
भान्ति यस्मात्ततो भाति भाशब्दो व्याप्तिदीप्तिषु  ।
अंभांस्येतानि सृष्ट्वा तु देवदानवमानुषान्  ॥ १,८.२८ ॥
पितॄंश्चैव तथा चान्यान्विविधान्व्य सृजत्प्रजाः  ।
तामुत्सृज्य ततो च्योत्स्नां ततोऽन्यां प्राप्य स प्रभुः  ॥ १,८.२९ ॥
मूर्त्तिं रजस्तमोद्रिक्तां ततस्तां सोऽभ्ययुञ्जत  ।
ततोऽन्याः सोंऽधकारे च क्षुधाविष्टाः प्रजाः सृजन्  ॥ १,८.३० ॥
ताः सृष्टास्तु क्षुधाविष्टा अम्भांस्यादातुमुद्यताः  ।
अम्भांस्येतानि रक्षाम उक्तवन्तस्तु तेषु ये  ॥ १,८.३१ ॥
राक्षसास्ते स्मृतास्तस्मात्क्षुधात्मानो निशाचराः  ।
येऽब्रुवन् क्षिणुमोऽम्भांसि तेषां त्दृष्टाः परस्परम्  ॥ १,८.३२ ॥
तेन ते कर्मणा यक्षा गुह्यकाः क्रूरकर्मिणः  ।
रक्षेति पालने चापि धातुरेष विभाव्यते  ॥ १,८.३३ ॥
य एष क्षीतिधातुर्वै क्षपणे स निरुच्यते  ।
रक्षणाद्रक्ष इत्युक्तं क्षपणाद्यक्ष उच्यत  ॥ १,८.३४ ॥
तान्दृष्ट्वा त्वप्रियेणास्य केशाः शीर्णाश्च धीमतः  ।
ते शीर्णा व्युत्थिता ह्यूर्द्धमारो हन्तः पुनः पुनः  ॥ १,८.३५ ॥
हीना ये शिरसो बालाः पन्नाश्चैवापसर्पिणः  ।
बालात्मना स्मृता व्याला हीनत्वादहयः स्मृताः  ॥ १,८.३६ ॥
पन्नत्वात्पन्नगाश्चापि व्यपसर्पाच्च सर्प्पता  ।
तेषां लयः पृथिव्यां यः सूर्याचन्द्रमसौ घनाः  ॥ १,८.३७ ॥
तस्य क्रोधोद्भवो योऽसावग्निगर्भः सुदारुणः  ।
स तान्सर्प्पान् सहोत्पन्नानाविवेश विषात्मकः  ॥ १,८.३८ ॥
सर्प्पान्सृष्ट्वा ततः क्रोधात्क्रोधात्मानो विनिर्मिताः  ।
वर्णेन कपिशेनोग्रास्ते भूताः पिशिताशनाः  ॥ १,८.३९ ॥
भूतत्वात्ते रमृता भूताः पिशाचा पिशिताशनात् ।
गायतो गां ततस्तस्य गन्धर्वा जज्ञिरे सुताः  ॥ १,८.४० ॥
धयेति धातुः कविभिः पानार्थे परिपठ्यते  ।
पिबतो जज्ञिरे वाचं गन्धर्वास्तेन ते स्मृताः  ॥ १,८.४१ ॥
अष्टास्वेतासु सृष्टासु देवयोनिषु स प्रभुः  ।
छन्दतश्चैव छन्दासि वयांसि वयसासृजत् ॥ १,८.४२ ॥
पक्षिणस्तु स सृष्ट्वा वै ततः पशुगणान्सृजन्  ।
मुखतोजाः सृजन्सोऽथ वक्षसश्चाप्यवीः सृजन्  ॥ १,८.४३ ॥
गावश्चैवोदराद्ब्रह्मा पाश्वीभ्यां च विनिर्ममे  ।
पादतोऽश्वान्समातङ्गान् रासभान् गवयान्मृगान्  ॥ १,८.४४ ॥
उष्ट्रांश्चैव वराहांश्च शुनोऽन्यांश्चैव जातयः  ।
ओषध्यः फल मूलिन्यो रोमभ्यस्तस्य जज्ञिरे  ॥ १,८.४५ ॥
एवं पञ्चौषधीः सृष्ट्वा व्ययुञ्जत्सोऽध्वरेषु वै  ।
अस्य त्वादौ तु कल्पस्य त्रेतायुगमुखेपुरा  ॥ १,८.४६ ॥
गौरजः पुरुषोऽथाविरश्वाश्वतरगर्दभाः  ।
एते ग्राम्याः समृताः सप्त आरण्याः सप्त चापरे  ॥ १,८.४७ ॥
श्वापदो द्वीपिनो हस्ती वानरः पक्षिपञ्चमः  ।
औदकाः पशवः षष्ठाः सप्तमास्तु सरीसृपाः  ॥ १,८.४८ ॥
महिषा गवयोष्ट्राश्च द्विखुराः शरभो द्विषः  ।
मर्कटः सप्तमो ह्येषां चारण्याः पशवस्तु ते  ॥ १,८.४९ ॥
गायत्रीं च ऋचं चैव त्रिवृत्सतोमरथन्तरे  ।
अग्निष्टोमं च यज्ञानां निर्ममे प्रथमान्मुखात् ॥ १,८.५० ॥
यजूंषि त्रैष्टुभं छन्दः स्तोमं पञ्चदशं तथा  ।
बृहत्साम तथोक्तं च दक्षिणात्सोऽसृजन्मुखात् ॥ १,८.५१ ॥
सामानि जगतीं चैव स्तोमं सप्तदशं तथा  ।
वैरूप्यमतिरात्रं च पश्चिमात्सोऽसृजन्मखात् ॥ १,८.५२ ॥
एकविंशमथर्वाणमाप्तोर्यामं तथैव च  ।
अनुष्टुभं सवैराजं चतुर्थादसृजन्मुखात् ॥ १,८.५३ ॥
विद्युतोऽशनिमेघांश्व रोहितेद्रधनूंषि च  ।
सृष्ट्वासौ भगवान्देवः पर्जन्यमितिविश्रुतम्  ॥ १,८.५४ ॥
ऋचो यजूंषि सामानि निर्ममे यज्ञसिद्धये  ।
उच्चावचानि भूतानि गात्रेभ्यस्तस्य जज्ञिरे  ॥ १,८.५५ ॥
ब्रह्मणास्तु प्रजासर्गं सृजतो हि प्रजापतेः  ।
सृष्ट्वा चतुष्टयं पूर्वं देवर्षिपितृमानवान्  ॥ १,८.५६ ॥
ततोऽसृजत भूतानि चराणि स्थावराणि च  ।
सृष्ट्वा यक्षपिशाचांश्च गन्धर्वप्सरसस्तदा  ॥ १,८.५७ ॥
नरकिन्नररक्षांसि वयःपशुमृगोरगान्  ।
अव्ययं च व्ययं चैव द्वयं स्थावरजङ्गमम्  ॥ १,८.५८ ॥
तेषां ये यानि कर्माणि प्राक्सृष्टानि प्रपेदिरे  ।
तान्येव प्रतिपद्यन्ते सृज्यमानाः पुनःपुनः  ॥ १,८.५९ ॥
हिंस्राहिंस्रे सृजन् क्रूरे धर्माधर्मावृतानृते  ।
तद्भाविताः प्रपद्यन्ते तस्मात्तत्तस्य रोचते  ॥ १,८.६० ॥
महाभूतेषु नानात्वमिन्द्रियार्तेषु मूर्तिषु  ।
विनियोगं च भूतानां धातैव व्यदधात्स्वयम्  ॥ १,८.६१ ॥
केचित्पुरुषकारं तु प्राहुः कर्म च मानवाः  ।
दैवमित्यपरे विप्राः स्वभावं भूतचिन्तकाः  ॥ १,८.६२ ॥
पौरुषं कर्म दैवं च फलवृत्तिस्वभावतः  ।
न चैव तु पृथग्भावमधिकेन ततो विदुः  ॥ १,८.६३ ॥
एतदेवं च नैवं च न चोभे नानुभे न च  ।
स्वकर्मविषयं ब्रूयुः सत्त्वस्थाः समदर्शिनः  ॥ १,८.६४ ॥
नानारूपं च भूतानां कृतानां च प्रपञ्चनम्  ।
वेदशब्देभ्य एवादौ निर्ममे स महेश्वरः  ॥ १,८.६५ ॥
आर्षाणि चैव नामानि याश्च देवेषु दृष्टयः  ।
शर्वर्यन्ते प्रसूतानां पुनस्तेभ्यो दधात्यजः  ॥ १,८.६६ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे मानससृष्टिवर्णनं नामाष्टमोऽध्यायः


_____________________________________________________________


सूत उवाच
रुद्रं धर्मं मनश्चैव रुचिं चैवाकृतिं तथा  ।
पञ्च कर्तॄन् हि स तदा मनसा व्यसृजत्प्रभुः  ॥ १,९.१ ॥
एते महाभुजाः सर्वे प्रजानां स्थितिहेतवः  ।
औषधीः प्रतिसंधत्ते रुद्रः क्षीणः पुनः पुनः  ॥ १,९.२ ॥
प्राप्तौषधिफलैर्देवः सम्यगिष्टः फलार्थिभिः  ।
त्रिभिरेव कपालैस्तु त्र्यंबकैरोषधीक्षये  ॥ १,९.३ ॥
इज्यते मुनिभिर्यस्मात्तस्मात्त्त्र्यंबक उच्यते  ।
गायत्रीं चैव त्रिष्टुप्च जगती चैव ताः स्मृताः  ॥ १,९.४ ॥
अंबिकानां मया प्रोक्ता योनयः स्वनस्पतेः  ।
ताभिरेकत्वभूता भिस्त्रिविधाभिः स्ववीर्यतः  ॥ १,९.५ ॥
त्रिसाधनः पुरोडाशस्त्रिकपालस्ततः स्मृतः  ।
त्र्यंबकः स पुरोडाशस्तेनेह त्र्यंबकःस्मृतः  ॥ १,९.६ ॥
धत्ते धर्मः प्रजाः सर्वा मनो ज्ञानकरं स्मृतम्  ।
आकृतिः सुरुचे रूपं रुचिः श्रद्धाकरः स्मृतः  ॥ १,९.७ ॥
एवमेते प्रजापालाः प्रजानां स्थितिहेतवः  ।
अथास्य सृजतः सर्गं प्रजानां परिवृद्धये  ॥ १,९.८ ॥
न व्यवर्द्धत ताः सृष्टाः प्रजाः केनापि हेतुना  ।
ततः स विदधे बुद्धिमर्थनिश्चयगा मिनीम्  ॥ १,९.९ ॥
अथात्मनि समद्राक्षीत्तमोमात्रां तु चारिणीम्  ।
रजः सत्त्वं परित्यज्य वर्तमानां स्वकर्मतः  ॥ १,९.१० ॥
ततः स तेन दुखेनशुचं चक्रे जगत्पतिः  ।
तमश्च व्यनुदत्पश्चाद्रजसातु समावृणोत् ॥ १,९.११ ॥
तत्तमः प्रतिनुत्तं वै मिथुनं संप्रसूयत  ।
अधर्माचरणा त्तस्य हिंसा शोको व्यजायत  ॥ १,९.१२ ॥
ततस्तस्मिन्समुद्भूते मिथुने वरणात्मके  ।
ततः स भगवानासीत्प्रीतश्चैतं हि शिश्रिये  ॥ १,९.१३ ॥
एवं प्रीतात्मनस्तस्य स्वदेहार्द्धाद्विनिःसृता  ।
नारी परमकल्याणी सर्वभूतमनोहरा  ॥ १,९.१४ ॥
सा हि कामात्मना सृष्टा प्रकृतेः सा सुरूपिणी  ।
शतरूपेति सा प्रोक्ता सा प्रोक्तैव पुनः पुनः  ॥ १,९.१५ ॥
ततः प्रजाः समुद्भूता यथा प्रोक्ता मया पुरा  ।
प्रक्रियायां यथा तुभ्यं त्रेतामध्ये महात्मनः  ॥ १,९.१६ ॥
यदा प्रजास्तु ताः सृष्टा न व्यवद्धत धीमतः  ।
ततोऽन्यान्मानसान्पुत्रानात्मनः सदृशोऽसृजत  ॥ १,९.१७ ॥
भृग्वङ्गिरोमरीचींश्च पुलस्त्यं पुलहं क्रतुम्  ।
दक्षमत्रिं वसिष्ठं च निर्ममे मानसान्सुतान्  ॥ १,९.१८ ॥
नव ब्रह्माण इत्येते पुराणे निश्चयं गताः  ।
ब्रह्मा यतात्मकानां तु सर्वेषामात्मयोनिनाम्  ॥ १,९.१९ ॥
ततोऽसृजत्पुनर्ब्रह्मा धर्मं भूतसुखावहम्  ।
प्रजापतिं रुचिं चैव पूर्वेषामेव पूर्वजौ  ॥ १,९.२० ॥
बुद्धितः ससृजे धर्मं सर्वभूतसुखावहम्  ।
मनसस्तु रुचिर्नाम जज्ञे जोऽव्यक्तजन्मनः  ॥ १,९.२१ ॥
भृगुस्तु त्दृदयाज्जज्ञे ऋषिः साललयोनिनः  ।
प्राणाद्दक्षं सृजन्ब्रह्मा चक्षुर्भ्यां तु मरीचिनम्  ॥ १,९.२२ ॥
अभिमानात्मकं रुद्रं निर्ममे नीललोहितम्  ।
शिरसोंगिरसं चैव श्रोत्रादत्रिं तथैव च  ॥ १,९.२३ ॥
पुलस्त्यं च तथोदानाद्व्यानाच्च पुलहं पुनः  ।
समानजो वसिष्ठश्च ह्यपानान्निर्ममे क्रतुम्  ॥ १,९.२४ ॥
इत्येते ब्रह्मणः पुत्राः प्रजादौ द्वादश स्मृताः  ।
धर्मस्तेषां प्रथमजो देवतानां स्मृतस्तु वै  ॥ १,९.२५ ॥
भृग्वादयस्तु ये सृष्टास्ते वै ब्रह्मर्षयः स्मृताः  ।
गृहमेधिपुराणास्ते धर्मस्तैः प्राक्प्रवर्त्तितः  ॥ १,९.२६ ॥
द्वादशैते प्रसूयन्ते प्रजाः कल्पे पुनः पुनः  ।
तेषां द्वादश ते वंशा दिव्या देवगुणान्विताः  ॥ १,९.२७ ॥
क्रियावन्तः प्रजावन्तो महर्षिभिरलङ्कृताः  ।
यदा तैरिह सृष्टैस्तु धर्म्माद्यैश्च महर्षिभिः  ॥ १,९.२८ ॥
सृज्यमानाः प्रजाश्चैव न व्यवर्द्धन्त धीमतः  ।
तमोमात्रावृतः सोऽभूच्छोकप्रतिहतश्च वै  ॥ १,९.२९ ॥
यथाऽवृतः स वै ब्रह्मा तमोमात्रा तु सा पुनः  ।
पुत्राणां च तमोमात्रा अपरा निःसृताभवत् ॥ १,९.३० ॥
प्रतिस्रोतात्मकोऽधर्मो हिंसा चैवाशुभात्मिका  ।
ततः प्रतिहते तस्य प्रतीते वरणात्मके  ॥ १,९.३१ ॥
स्वां तनुं स तदा ब्रह्मा समपोहत भास्वराम्  ।
द्विधा कृत्वा स्वकं देहमर्द्धेन पुरुषोऽभवत् ॥ १,९.३२ ॥
अर्धेन नारी सा तस्य शतरूपा व्यजायत  ।
प्रकृतिर्भूतधात्री सा कामाद्वै सृजतः प्रभोः  ॥ १,९.३३ ॥
सा दिवं पृथिवीं चैव महिम्ना व्याप्य सुस्थिता  ।
ब्रह्माणः सा तनुः पूर्वा दिवमावृत्य तिष्टतः  ॥ १,९.३४ ॥
या त्वर्द्धा सृज्यते नारी शतरूपा व्यजायत  ।
सा देवी नियुतं तप्त्वा तपः परम दुश्चरम्  ॥ १,९.३५ ॥
भर्त्तारं दीप्तयशसं पुरुषं प्रत्यपद्यत  ।
स वै स्वायंभुवः पूर्वं पुरुषो मनुरुच्यते  ॥ १,९.३६ ॥
तस्यैकसप्ततियुगं मन्वन्तरमिहोच्यते  ।
लब्ध्वा तु पुरुषः पत्नीं शतरूपामयोनिजाम्  ॥ १,९.३७ ॥
तया स रमते सार्द्धं तस्मात्सा रतिरुच्यते  ।
प्रथमः संप्रयोगः स कल्पादौ समवर्त्तत  ॥ १,९.३८ ॥
विराजमसृजद्ब्रह्मा सोऽभवत्पुरुषो विराट् ।
सम्राट्सशतरूपस्तु वैराजस्तु मनुः स्मृतः  ॥ १,९.३९ ॥
स वैराजः प्रजासर्गं ससर्ज पुरुषो मनुः  ।
वैराजात्पुरुषाद्वीरौ शतरूपा व्यजायत  ॥ १,९.४० ॥
प्रियव्रतोत्तानपादौ पुत्रौ पुत्रवतां वरौ  ।
कन्ये द्वे सुमहाभागे याभ्यां जाता इमाः प्रजाः  ॥ १,९.४१ ॥
देवी नाम्ना तथाकूलिः प्रसूतिश्चैव ते शुभे  ।
स्वायंभुवः प्रसूतिं तु दक्षाय व्यसृजत्प्रभुः  ॥ १,९.४२ ॥
रुचेः प्रजापतेश्चैव आकूतिं प्रत्य पादयत् ।
आकूत्यां मिथुनं जज्ञे मानसस्य रुचेः शुभम्  ॥ १,९.४३ ॥
यज्ञश्च दक्षिणा चैव यमलौ तौ बभूवतुः  ।
यज्ञस्य दक्षिणायां च पुत्रा द्वादश जज्ञिरे  ॥ १,९.४४ ॥
यामा इति समाख्याता देवाः स्वायंभुवेतरे  ।
यमस्य पुत्रा यज्ञस्य तस्माद्यामास्तु ते स्मृताः  ॥ १,९.४५ ॥
अजिताश्चैव शुक्राश्च द्वौ गणौ ब्रह्मणः स्मृतौ  ।
यामाः पूर्वं परिक्रान्ता येषां संज्ञा दिवौकसः  ॥ १,९.४६ ॥
स्वायंभूव सुतायां तु प्रसूत्यां लोकमातरः  ।
तस्यां कन्याश्चतुर्विंशद्दक्षस्त्वजनयत्प्रभुः  ॥ १,९.४७ ॥
सर्वास्ताश्च महाभागाः सर्वाः कमललोचनाः  ।
योगपत्न्यश्च ताः सर्वाः सर्वास्ता योगमातरः  ॥ १,९.४८ ॥
सर्वाश्च ब्रह्मवादिन्यः सर्वा विश्वस्य मातरः  ।
श्रद्धा लक्ष्मीर्धृतिस्तुष्टिः पुष्टिर्मेधा तथा क्रिया  ॥ १,९.४९ ॥
बुद्धिर्लज्जा वसुः शान्तिः सिद्धिः कीर्त्तिस्त्रयोदश  ।
पत्न्यर्थं प्रतिजग्राह धर्मो दाक्षायणीः प्रभुः  ॥ १,९.५० ॥
द्वाराण्येतानि चैवास्य विहितानि स्वयंभुवा  ।
यान्याः शिष्टा यवीयस्य एकादश सुलोचनाः  ॥ १,९.५१ ॥
सती ख्यातिश्च संभूतिः स्मृतिः प्रीतिः क्षमा तथा  ।
सन्नतिश्चानसूया च ऊर्जा स्वाहा स्वधा तथा  ॥ १,९.५२ ॥
तास्तदा प्रत्यगृह्णन्त पुनरन्ये महार्षयः  ।
रुद्रो भृगुर्मरीचिश्च अङ्गिराः पुलहः क्रतुः  ॥ १,९.५३ ॥
पुलस्त्योऽत्रिर्वसिष्ठश्च पितरोऽग्रिस्तथैव च  ।
सतीं भवाय प्रायच्छत्ख्यातिं च भृगवे तथा  ॥ १,९.५४ ॥
मरीचये तु संभूतिं स्मृतिमङ्गिरसे ददौ  ।
प्रीतिं चैव पुलस्त्याय क्षमां वै पुलहाय च  ॥ १,९.५५ ॥
क्रतवे संततिं नाम अनसूयां तथात्रये  ।
ऊर्जां ददौ वसिष्ठाय स्वाहां चैवाग्नये ददौ  ॥ १,९.५६ ॥
स्वधां चैव पितृभ्यस्तु तास्वपत्यानि मे शृणु  ।
एताः सर्वा महाभागाः प्रजास्त्वनुसृताः स्थिताः  ॥ १,९.५७ ॥
मन्वन्तरेषु सर्वेषु यावदाभूतसंप्लवम्  ।
श्रद्धा कामं प्रजज्ञेऽथ दर्पो लक्ष्मी सुतः स्मृतः  ॥ १,९.५८ ॥
धृत्यास्तु नियमः पुत्रस्तुष्ट्याः संतोष उच्यते  ।
पुष्ट्या लाभः सुतश्चापि मेधापुत्रः श्रुतस्तथा  ॥ १,९.५९ ॥
क्रियायास्तनयौ प्रोक्तौ दमश्च शम एव च  ।
बुद्धेर्बोधः सुतश्चापि अप्रमादश्च तावुभौ  ॥ १,९.६० ॥
लज्जाया विनयः पुत्रो व्यवसायो वसोः सुतः  ।
क्षेमः शान्तेः सुतश्चापि सुखं सिद्धेर्व्यजायत  ॥ १,९.६१ ॥
यशः कीर्तेः सुतश्चापि इत्येते धर्मसूनवः  ।
कामस्य तु सुतो हर्षो देव्यां सिद्ध्यां व्यजायत  ॥ १,९.६२ ॥
इत्येष वै सुखोदर्कः सर्गो धर्मस्य सात्त्विकः  ।
जज्ञे हिंसा त्वधर्माद्वै निकृतिं चानृतं च ते  ॥ १,९.६३ ॥
निकृत्यनृतयोर्जज्ञ भयं नरक एव च  ।
माया च वेदना चापि मिथुनद्वयमेतयोः  ॥ १,९.६४ ॥
मयाज्जज्ञेऽथ वै माया मृत्युं भूतापहारिणम्  ।
वेदनायां ततश्चापि जेज्ञ दुःखं तु रौरवात् ॥ १,९.६५ ॥
मृत्योर्व्याधिर्जराशोकक्रोधासूया विजज्ञिरे  ।
दुःखोत्तराः स्मृता ह्येते सर्वे चाधर्मलक्षणाः  ॥ १,९.६६ ॥
तेषां भार्यास्ति पुत्रो वा सर्वे ह्यनिधनाः स्मृताः  ।
इत्येष तामसः सर्गो जज्ञे धर्मनिया मकः  ॥ १,९.६७ ॥
प्रजाः सृचेति व्यादिष्टो ब्रह्मणा नीललोहितः  ।
सोऽभिध्याय सतीं भार्यां निर्ममे चात्मसंभवान्  ॥ १,९.६८ ॥
नाधिकान्न च हीनास्तान्मानसानात्मना समान्  ।
सहस्रं च सहस्राणामसृजत्कृत्तिवाससः  ॥ १,९.६९ ॥
तुल्यानेवात्मना सर्वान् रूपतेजोबल श्रुतैः  ।
पिङ्गलान्सनिषङ्गांश्च कपर्दी नीललोहितान्  ॥ १,९.७० ॥
विशिखान्हीनकेशांश्च दृष्टिघ्नास्तान्कपालिनः  ।
महारूपान्विरूपांश्च विश्वरूपाश्च रूपिणः  ॥ १,९.७१ ॥
रथिनो वर्मिणश्चैव धन्विनोऽथ वरूथिनः  ।
सहस्रशतबाहूंश्च दिव्यभौमान्तरिक्षगान्  ॥ १,९.७२ ॥
स्थूल शीर्षानष्टदंष्ट्रान् द्विजिह्वांस्तु त्रिलोचनान्  ।
अन्नादान्पिशितादांश्च आज्यपान्सोमपोस्तथा  ॥ १,९.७३ ॥
अतिमेढ्रोग्रकायांश्च शितिकण्ठोग्रमन्युकान्  ।
सनिषङ्गतनुत्रांश्च धन्विनो ह्यसिचर्मिणः  ॥ १,९.७४ ॥
आसीनान् धावतश्चापि जृंभतश्चाप्यधिष्ठितान्  ।
अधीयानाश्च जपतो युञ्जतो ध्यायतस्तथा  ॥ १,९.७५ ॥
ज्वलतो वर्षतश्चैव द्योतमानान्प्रधूपितान्  ।
बुद्धान्बुद्धतमांश्चैव ब्रह्मस्वान् ब्रह्मदर्शिनः  ॥ १,९.७६ ॥
नीलग्रीवान्सहस्राक्षान् सर्वांश्चैव क्षमाचरान्  ।
अदृश्यान्सर्वभूतानां महायोगान्महौजसः  ॥ १,९.७७ ॥
रुदतो द्रवतश्चैव एवं युक्तान्सहस्रशः  ।
अयातयामान् सृजतं रुद्रमेतान्सुरोत्तमान्  ॥ १,९.७८ ॥
दृष्ट्वा ब्रह्माब्रवीदेनं मास्राक्षीरीदृशीः प्रजाः  ।
न स्रष्टव्यात्मन स्तल्या प्रजा नैवाधिका तथा  ॥ १,९.७९ ॥
अन्याः सृजस्व भद्रं ते प्रजास्त्वं मृत्युसंयुताः  ।
नारभन्ते हि कर्माणि प्रजा विगतमृत्यवः  ॥ १,९.८० ॥
एवसुक्तोऽब्रवीदेनं नाहं मृत्युजरान्विताः  ।
प्रजाः स्रक्ष्यामि भद्रं ते स्थितोऽहं त्वं सृज प्रभो  ॥ १,९.८१ ॥
एते ये वै मया सृष्टा विरूपा नीललोहिताः  ।
सहस्रं हि सहस्राणामात्मनो मम निःसृताः  ॥ १,९.८२ ॥
एते देवा भविष्यन्ति रुद्रा नाम महाबलाः  ।
पृथिव्यामन्तरिक्षे च रुद्राण्यस्ताः परिश्रुताः  ॥ १,९.८३ ॥
शतरुद्रे समाम्नाता भविष्यन्तीह यज्ञियाः  ।
यज्ञभाजो भविष्यन्ति सर्वे देवगणैः सह  ॥ १,९.८४ ॥
मन्वन्तरेषु ये देवा भविष्यन्तीह छन्दजाः  ।
तैः सार्द्धमिज्यमानास्ते स्थास्यन्तीहायुगक्षयात् ॥ १,९.८५ ॥
एवमुक्तस्ततो ब्रह्मा महादेवेन स प्रभुः  ।
प्रत्युवाच तथा भीमं त्दृष्यमाणः प्रजापतिः  ॥ १,९.८६ ॥
एवं भवतु भद्रं ते यथा ते व्यात्दृतं प्रभो  ।
ब्रह्मणा समनु ज्ञाते ततः सर्वमभूत्किल  ॥ १,९.८७ ॥
ततः प्रभृति देवः स न प्रासूयत वै प्रजाः  ।
ऊर्ध्वरेताः स्थितः स्थाणुर्यावदाभूतसंप्लवम्  ॥ १,९.८८ ॥
यस्मात्प्रोक्तं स्थितोऽस्मीति तस्मात्स्थाणुर्बुधैः स्मृतः  ।
ज्ञानं तपश्च सत्यं च ह्यैश्वर्यं धर्म एव च  ॥ १,९.८९ ॥
वैराग्यमात्मसंबोधः कृत्स्नान्येतानि शङ्करे  ।
सर्वान्देवानृषींश्चैव समेतानसुरैः सह  ॥ १,९.९० ॥
अत्येति तेजसा देवो महादेवस्ततः स्मृतः  ।
अत्येति देवा नैश्वर्याद्वलेन च महासुरान्  ॥ १,९.९१ ॥
ज्ञानेन च मुनीन्सर्वान्योगाद्भूतानि सर्वशः  ।
एवमेव महादेवः सर्वदेवनमस्कृतः  ।
प्रजामनु द्यामां सृष्ट्वा सर्गादुपरराम ह  ॥ १,९.९२ ॥

इति श्री ब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे रुद्रप्रसववर्णनं नाम नवमोऽध्यायः


_____________________________________________________________


ऋषिरुवाच
अस्मिन्कल्पे त्वया नोक्तः प्रादुर्भावो महात्मनः  ।
महादेवस्य रुद्रस्य साधकैरृषिभिः सह  ॥ १,१०.१ ॥
सूत उवाच
उत्पत्तिरादिसर्गस्य मया प्रोक्ता समासतः  ।
विस्तरेण प्रवक्ष्यामि नामानि तनुभिः सह  ॥ १,१०.२ ॥
पत्नीषु जनयामास महादेवः सुतान्बहून  ।
कल्पेष्वन्येष्वतीतेषु ह्यस्मिन्कल्पे तु ताञ्शृणु  ॥ १,१०.३ ॥
कल्पादावात्मनस्तुल्यं सुतमध्यायत प्रभुः  ।
प्रादुरा सीत्ततोङ्केऽस्य कुमारो नीललोहितः  ॥ १,१०.४ ॥
रुरोद सुस्वरं घोरं निर्दहन्निव तेजसा  ।
दृष्ट्वा रुदन्तं सहसा कुमारं नीललोहितम्  ॥ १,१०.५ ॥
किं रोदिषि कुमारेति ब्रह्मा तं प्रत्यभाषत  ।
सोऽब्रवीद्देहि मे नाम प्रथमं त्वं पितामह  ॥ १,१०.६ ॥
रुद्रस्त्वं देव नामासि स इत्युक्तोऽरुदत्पुनः  ।
किं रोदिषि कुमारेति ब्रह्मा तं प्रत्यभाषत  ॥ १,१०.७ ॥
नाम देहि द्वितीयं मे इत्युवाच स्वयंभुवम्  ।
भवस्त्वं देवनाम्नासि इत्युक्तः सोऽरुदत्पुनः  ॥ १,१०.८ ॥
किं रोदिषीति तं ब्रह्मा रुदन्तं प्रत्युवाच ह  ।
तृतीयं देहि मे नाम इत्युक्तः सोऽब्रवीत्पुनः  ॥ १,१०.९ ॥
शर्वस्त्वं देव नाम्नासि इत्युक्तः सोऽरुदत्पुनः  ।
किं रोदिषीति तं ब्रह्मा रुदन्तं प्रत्युवाच ह  ॥ १,१०.१० ॥
चतुर्थ देहि मे नाम इत्युक्तः सोऽब्रवीत्पुनः  ।
ईशानो देवनाम्नासि इत्युक्तः सोऽरुदत्पुनः  ॥ १,१०.११ ॥
किं रोदिषीति तं ब्रह्मा रुदन्तं पुनरब्रवीत् ।
पञ्चमं नाम देहीति प्रत्युवाच स्वयंभुवम्  ॥ १,१०.१२ ॥
पशूनां त्वं पतिर्देव इत्युक्तः सोऽरुदत्पुनः  ।
किं रोदिषीति तं ब्रह्मा रुदन्तं पुनरब्रवीत् ॥ १,१०.१३ ॥
षष्ठं वै देहि मे नाम इत्युक्तः प्रत्युवाच तम्  ।
भीमस्त्वं देव नाम्नासि इत्युक्तः सोऽरुदत्पुनः  ॥ १,१०.१४ ॥
किं रोदिषीति तं ब्रह्मा रुदन्तं पुनरब्रवीत् ।
सप्तमं देहि मे नाम इत्युक्तः प्रत्युवाच ह  ॥ १,१०.१५ ॥
उग्रस्त्वं देव नाम्नासि इत्युक्तः सोऽरुदत्पुनः  ।
तं रुदन्तं कुमारं तु मारोदीरिति सोऽब्रवीत् ॥ १,१०.१६ ॥
सोऽब्रवीदष्टमं नाम देहि मे त्वं विभो पुनः  ।
त्वं महादेवनामासि इत्युक्तो विरराम ह  ॥ १,१०.१७ ॥
लब्ध्वा नामानि चैतानि ब्रह्माणं नीललोहितः  ।
प्रोवाच नाम्नामेतेषां स्थानानि प्रदिशेति ह  ॥ १,१०.१८ ॥
ततो विसृष्टास्तनव एषां नाम्ना स्वयंभुवा  ।
सूर्यो जलं मही वायुर्व ह्निराकाशमेव च  ॥ १,१०.१९ ॥
दीक्षिता ब्राह्मणश्चन्द्र इत्येवं तेऽष्टधा तनुः  ।
तेषु पूज्यश्च वन्द्यश्च नमस्कार्यश्च यत्नतः  ॥ १,१०.२० ॥
प्रोवाच तं पुनर्ब्रह्मा कुमारं नीललोहितम्  ।
यदुक्तं ते मया पूर्वं नाम रुद्रेति वै विभो  ॥ १,१०.२१ ॥
तस्यादित्यतनुर्नाम्नः प्रथमा प्रथमस्य ते  ।
इत्युक्ते तस्य यत्तेजश्चक्षुस्त्वासीत्प्रकाशकम्  ॥ १,१०.२२ ॥
विवेश तत्तदादित्यं तस्माद्रुद्रो ह्यसौ स्मृतः  ।
उद्यतमस्तं यन्तं च वर्जयेद्दर्शनेरविम्  ॥ १,१०.२३ ॥
शश्वच्च जायते यस्माच्छश्वत्संतिष्ठते तु यत् ।
तस्मात्मूर्यं न वीक्षेत आयुष्कामः शुचिः सदा  ॥ १,१०.२४ ॥
अतीतानागतं रुद्रं विप्रा ह्याप्याययन्ति यत् ।
उभे संध्ये ह्युपासीना गृणन्तः सामऋग्यजुः  ॥ १,१०.२५ ॥
उद्यन्स तिष्ठते ऋक्षु मध्याह्ने च यजुःष्वथ  ।
सामस्वथापराह्णे तु रुद्रः संविशति क्रमात् ॥ १,१०.२६ ॥
तस्माद्भवेन्नाभ्युदितो बाह्यस्तमित एव च  ।
न रुद्रम्प्रति मेहेत सर्वावस्थं कथं चन  ॥ १,१०.२७ ॥
एवं युक्तान् द्विजान् देवो रुद्रस्तान्न हिनस्ति वै  ।
ततोऽप्रवीत्पुनर्ब्रह्मा तं देवं नीललोहितम्  ॥ १,१०.२८ ॥
द्वितीयं नामधेयं ते मया प्रोक्तं भवेति यत् ।
एतस्यापो द्वितीया ते तनुर्नाम्ना भवत्विति  ॥ १,१०.२९ ॥
इत्युक्ते त्वथ तस्यासीच्छरीरस्थं रसात्मकम्  ।
विवेश तत्तदा यस्तु तस्मादापो भवः स्मृतः  ॥ १,१०.३० ॥
यस्माद्भवन्ति भूतानि ताभ्यस्ता भावयन्ति च  ।
भवनाद्रावनाच्चैव भूतानामुच्यते भवः  ॥ १,१०.३१ ॥
तस्मान्मूत्रं पुरीषं च नाप्सु कुर्वीत कर्हिचित् ।
न निष्ठीवेन्नावगाहेन्नैव गच्छेच्च मैथुनम्  ॥ १,१०.३२ ॥
न चैताः परिचक्षीत वहन्त्यो वा स्थिता अपि  ।
मैध्यामेध्यास्त्वपामेतास्तनवो मुनिभिः स्मृताः  ॥ १,१०.३३ ॥
विवर्णरसगन्धाश्च वर्ज्या अल्पाश्च सर्वशः  ।
अपां योनिः समुद्रस्तु तस्मात्तं कामयन्ति ताः  ॥ १,१०.३४ ॥
मध्याश्चैवामृता ह्यापो भवन्ति प्राप्य सागरम्  ।
तस्मादपो न रुन्धीत समुद्रं कामयन्ति ताः  ॥ १,१०.३५ ॥
न हिनस्ति भवो देवो य एवं ह्यप्सु वर्तते  ।
ततोऽब्रवीत्पुनर्ब्रह्मा कुमारं नीललोहितम्  ॥ १,१०.३६ ॥
शर्वेति यत्तृतीयं ते नाम प्रोक्तं मया विभो  ।
तस्य भूमिस्तृतीयस्य तनुर्नाम्ना भवत्त्वियम्  ॥ १,१०.३७ ॥
इत्युक्ते यत्स्थिरं तस्य शरीरे ह्यस्थिसंज्ञितम्  ।
विवेश तत्तदा भूमिं यस्मात्सा शर्व उच्यते  ॥ १,१०.३८ ॥
तस्मात्कृष्टेन कुर्वीत पुरीषं मूत्रमेव च  ।
न च्छायायां तथा मार्गे स्वच्छायायां न मेहयेत् ॥ १,१०.३९ ॥
शिरः प्रावृत्य कुर्वीत अन्तर्धाय तृणैर्महीम्  ।
एवं यो वर्तते भूमौ शर्वस्तं न हिनस्ति वै  ॥ १,१०.४० ॥
ततोऽब्रवीत्पुनर्ब्रह्मा कुमारं नीललोहितम्  ।
ईशानेति चतुर्थ ते नाम प्रोक्तं मयेह यत् ॥ १,१०.४१ ॥
चतुर्थस्य चतुर्थी तु वायुर्नाम्ना तनुस्तव  ।
इत्युक्ते यच्छरीरस्थं पञ्चधा प्राणसंज्ञितम्  ॥ १,१०.४२ ॥
विवेश तस्य तद्वायुमीशानस्तन मारुतः  ।
तस्मान्नैनं परिवदेत्प्रवान्तं वायुमीश्वरम्  ॥ १,१०.४३ ॥
यज्ञैर्व्यवहरन्त्येनं ये वै परिचरन्ति च  ।
एवं युक्तं महेशानो नैव देवो हिनस्ति तम्  ॥ १,१०.४४ ॥
ततोऽब्रवीत्पुनर्ब्रह्मा तं देवं ध५ लमीश्वरम्  ।
नाम यद्वै पशुपतिरित्युक्तं पञ्चमं मया  ॥ १,१०.४५ ॥
पञ्चमी पञ्चम स्यैषा तनुर्नाम्नाग्निरस्तु ते  ।
इत्युक्ते यच्छरीरस्थं तेजस्तस्योष्णसंज्ञितम्  ॥ १,१०.४६ ॥
विवेश तत्तदा ह्यग्निं तस्मात्पशुपतिस्तु सः  ।
यस्मादग्निः पशुश्चासीद्यस्मात्पाति पशूंश्च सः  ॥ १,१०.४७ ॥
तस्मात्पशुपतेस्तस्य तनुरग्निर्निरुच्यते  ।
तस्मादमेद्यं न दहेन्न च पादौ प्रतापयेत् ॥ १,१०.४८ ॥
अधस्तान्नोपदध्याच्च न चैनमतिलङ्घयेत् ।
नैनं पशुपतिर्देव एवं युक्तं हिनस्ति वै  ॥ १,१०.४९ ॥
ततोऽब्रवीत्पुनर्ब्रह्मा तं देवं श्वेतपिङ्गलम्  ।
षष्टं नाम मया प्रोक्तं तव भीमेति यत्प्रभो  ॥ १,१०.५० ॥
आकाशं तस्य नाम्नस्तु तनुः षष्ठी भवत्विति  ।
इत्युक्ते सुषिरं तस्य शरीरस्थमभूच्च यत् ॥ १,१०.५१ ॥
विवेश तत्तदाकाशं तस्माद्भीमस्य सा तनुः  ।
यदाकाशे स्मृतो देवस्तस्मान्ना संवृतः क्वचित् ॥ १,१०.५२ ॥
कुर्यान्मूत्रं पुरीषं वा न भुञ्जीत पिबेन्न वा  ।
मैथुनं वापि न चरेदुच्छिष्टानि च नोत्क्षिपेत् ॥ १,१०.५३ ॥
न हिनस्ति च तं देवो यो भीमे ह्येवमाचरेत् ।
ततोऽब्रवीत्पुनर्ब्रह्मा तं देवं सबलं प्रभुम्  ॥ १,१०.५४ ॥
सप्तमं यन्मया प्रोक्तं नामोग्रेति तव प्रभो  ।
तस्य नाम्नस्तनुस्तुभ्यं द्विजो भवति दीक्षितः  ॥ १,१०.५५ ॥
एवमुक्ते तु यत्तस्य चैतन्यं वै शरीरगम्  ।
विवेश दीक्षितं तद्वै ब्राह्मणं सोमयाजिनम्  ॥ १,१०.५६ ॥
तावत्कालं स्मृतो विप्र उग्रो देवस्तु दीक्षितः  ।
तस्मान्नेमं परिवदेन्नाश्लीलं चास्य कीर्त्तयेत् ॥ १,१०.५७ ॥
ते हरन्त्यस्य पाप्मानं ये वै परिवदन्ति तम्  ।
एवं युक्तान् द्विजानुग्रो देवस्तान्न हिनस्ति वै  ॥ १,१०.५८ ॥
ततोब्रवीत्पुनर्ब्रह्मा तं देवं भास्करद्युतिम्  ।
अष्टमं नाम यत्प्रोक्तं महादेवेति ते मया  ॥ १,१०.५९ ॥
तस्य नाम्नोऽष्टमस्यास्तु तनुस्तुभ्यं तु चन्द्रमाः  ।
इत्युक्ते यन्मन स्तस्य संकल्पकमभूत्प्रभोः  ॥ १,१०.६० ॥
विवेश तच्चन्द्रमसं महादेवस्ततः शशी  ।
तस्माद्विभाव्यते ह्येष महादेवस्तु चन्द्रमाः  ॥ १,१०.६१ ॥
अमावास्यां न वै छिन्द्याद्वृक्षगुल्मौषधीर्द्विजः  ।
महादेवः स्मृतः सोमस्तस्यात्मा ह्यौषधीगणः  ॥ १,१०.६२ ॥
एवं यो वर्त्तते चैह सदा पर्वणि पर्वणि  ।
न हन्ति तं महादेवो य एवं वेद तं प्रभुम्  ॥ १,१०.६३ ॥
गोपायति दिवादित्यः प्रजा नक्तं तु चन्द्रमाः  ।
एकरात्रौ समेयातां सूर्या चन्द्रमसावुभौ  ॥ १,१०.६४ ॥
अमावास्यानिशायां तु तस्यां युक्तः सादा भवेत् ।
रुद्राविष्टं सर्वमिदं तनुभिर्न्नामभिश्च ह  ॥ १,१०.६५ ॥
एकाकी चश्चरत्येष सूर्योऽसौ रुद्र उच्यते  ।
सूर्यस्य यत्प्रकाशेन वीक्षन्ते चक्षुषा प्रजाः  ॥ १,१०.६६ ॥
मुक्तात्मा संस्थितो रुद्रः पिबत्यंभो गभस्तिभिः  ।
अद्यते पीयते चैव ह्यन्नपानादिकाम्यया  ॥ १,१०.६७ ॥
तनुरंबूद्भवा सा वै देहेष्वेवोपचीयते  ।
यया धत्ते प्रजाः सर्वाः स्थिरीभूतेन तेजसा  ॥ १,१०.६८ ॥
पार्थिवी सा तनुस्तस्य साध्वी धारयते प्रजाः  ।
या च स्थिता शरीरेषु भूतानां प्राणवृत्तिभिः  ॥ १,१०.६९ ॥
वातात्मिका तु चैशानी सा प्राणः प्राणिनामिह  ।
पीताशितानि पचति भूतानां जठरेष्विह  ॥ १,१०.७० ॥
तनुः पाशुपती तस्य पाचकः सोऽग्निरुच्यते  ।
यानीह शुषिराणि स्युर्देहेष्वन्तर्गतानि वै  ॥ १,१०.७१ ॥
वायोः संचरणार्थानि भीमा सा प्रोच्यते तनुः  ।
वैतान्यादीक्षितानां तु या स्थितिर्ब्रह्मवादिनाम्  ॥ १,१०.७२ ॥
तनुरुग्रात्मिका सा तु तेनोग्रो दीक्षितः स्मृतः  ।
यत्तु संकल्पकं तस्य प्रजास्विह समास्थितम्  ॥ १,१०.७३ ॥
सा तनुर्मानसी तस्य चन्द्रमाः प्राणिषु स्थितः  ।
नवोनवो यो भवति जायमानः पुनःपुनः  ॥ १,१०.७४ ॥
पीयतेऽसौ यथाकालं विबुधैः पितृभिः सह  ।
महादेवोऽमृतात्मा स चन्द्रमा अम्मयः स्मृतः  ॥ १,१०.७५ ॥
तस्य या प्रथमा नाम्ना तनू रौद्री प्रकीर्त्तिता  ।
पत्नी सुवर्च्चला तस्याः पुत्रश्चास्य शनैश्चरः  ॥ १,१०.७६ ॥
भवस्य या द्वितीया तु आपो नाम्ना तनुः स्मृता  ।
तस्या धात्री स्मृता पत्नी पुत्रश्च उशना स्मृतः  ॥ १,१०.७७ ॥
शर्वस्य या तृतीयस्य नाम्नो भूमिस्तनुः स्मृता  ।
तस्याः पत्नी विकेशी तु पुत्रोऽस्याङ्गारकः स्मृतः  ॥ १,१०.७८ ॥
ईशानस्य चतुर्थस्य नाम्ना वातस्तनुस्तु या  ।
तस्याः पत्नी शिवा नाम पुत्रश्चास्या मनोजवः  ॥ १,१०.७९ ॥
अविज्ञातगतिश्चैव द्वौ पुत्रौ चानिलस्य तु  ।
नाम्ना पशुपतेर्या तु तनुरग्निर्द्विजैः स्मृता  ॥ १,१०.८० ॥
तस्याः पत्नी स्मृता स्वाहा स्कन्दस्तस्याः सुतः स्मृतः  ।
नाम्ना षष्ठस्य या भीमा तनुराकाशमुच्यते  ॥ १,१०.८१ ॥
दिशः पत्न्यः स्मृतास्तस्य स्वर्गश्चापि सुतः स्मृतः  ।
अग्रा तनुः सप्तमी या दीक्षितो ब्राह्मणः स्मृतः  ॥ १,१०.८२ ॥
दीक्षा पत्नी स्मृता तस्याः संतानः पुत्र उच्यते  ।
नाम्नाष्टमस्य महस्तनुर्या चन्द्रमाः स्मृतः  ॥ १,१०.८३ ॥
तस्य वै रोहिणी पत्नी पुत्रस्तस्य बुधः स्मृतः  ।
इत्येतास्तनवस्तस्य नामभिः सह कीर्तिताः  ॥ १,१०.८४ ॥
तासु वन्द्यो नमस्यश्च प्रतिनामतनूषु वै  ।
सूर्येप्सूर्व्यां तथा वायावग्नौ व्योम्न्यथ दीक्षिते  ॥ १,१०.८५ ॥
भक्तैस्तथा चन्द्रमसि भत्तया वन्द्यस्तु नामभिः  ।
एवं यो वेत्ति तं देवं तनुभिर्नामभिश्च ह  ॥ १,१०.८६ ॥
प्रजावानेति सायुज्यमीश्वरस्य भवस्य सः  ।
इत्येतद्वो मया प्रोक्तं गुह्यं भीमास्य यद्यशः  ॥ १,१०.८७ ॥
शन्नोऽस्तु द्विपदे विप्राः शन्नोऽस्तु च चतुष्पदे  ।
एतत्प्रोक्तमिदानीं च तनूनां नामभि सह  ।
महादेवस्य देवस्य भृगोस्तु शृणुत प्रजाः  ॥ १,१०.८८ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे महादेवविभूतिवर्णनं ना दशामोऽध्योयः



_____________________________________________________________



सूत उवाच
भृगोः ख्यातिर्विजज्ञे वै ईश्वरौ सुखदुःखयोः  ।
शुभाशुभप्रदातारौ सर्वप्राणभृतामिह  ॥ १,११.१ ॥
देवौ धातृविधातारौ मन्वन्तरविचारिणौ  ।
तयार्ज्येष्ठा तु भगिनी देवी श्रीर्लोकभाविनी  ॥ १,११.२ ॥
सा तु नारायणं देवं पति मासद्य शोभना  ।
नारायणात्मजौ तस्यां बलोन्मादौव्यजायताम्  ॥ १,११.३ ॥
बलस्य तेजः पुत्रस्तु उन्मादस्य तु संशयः  ।
तस्यान्ये मानसाः पुत्रा आसन् व्योमविचारिणः  ॥ १,११.४ ॥
ये वहन्ति विमानानि देवानां पुण्यकर्मणाम्  ।
मेरुकल्पे स्मृते भार्ये विधातुर्धातुरेव च  ॥ १,११.५ ॥
आयतिर्नियतिश्चैव तयोः पुत्रौ दृढव्रतौ  ।
प्राणश्चैव मृकण्डश्च ब्रह्मकोशौ सनातनौ  ॥ १,११.६ ॥
मनस्विन्यां मृकण्डस्य मार्कण्डेयो बभूव ह  ।
सुतो वेदशिरास्तस्य धूम्रपत्न्यामजायत  ॥ १,११.७ ॥
पीवर्यां वेदशिरसः पुत्रा वशकराः स्मृताः  ।
मार्कण्डेयाः समाख्याता ऋषयो वेदपारगाः  ॥ १,११.८ ॥
प्राणस्य पुण्डरीकायां द्युतिमानात्मजोऽभवत् ।
उन्नतश्चद्युतिमतः स्वनवातश्च तावुभौ  ॥ १,११.९ ॥
तयोः पुत्राश्च पौत्राश्च भार्गवाणां परस्परात् ।
स्वायंभुवेन्तरेऽतीता मरीचेः शृणुत प्रजाः  ॥ १,११.१० ॥
पत्नी मरीचेः संभूतिर्विजज्ञे ह्यात्मसंभंवम्  ।
प्रजापतेः पूर्णमासं कन्याश्चेमा निबोधत  ॥ १,११.११ ॥
कृषिर्वृष्टिस्त्विषा चैव तथा चोपचितिः शुभा  ।
पूर्णमासः सरस्वत्यां पुत्रौ द्वावुदपादयत् ॥ १,११.१२ ॥
विरजं चैव धर्मिष्ठं पर्वशं चैव तावुभौ  ।
विरजस्यात्मजो विद्वान् सुधामा नाम विश्रुतः  ॥ १,११.१३ ॥
सुधामा स तु वैराजः प्राचीं दिशमुपा श्रितः  ।
लोकपालः स धर्मात्मा गौरीपुत्रः प्रतापवान्  ॥ १,११.१४ ॥
पर्वशः पर्वगणनां प्रविष्टः स महायशाः  ।
पर्वशः पर्वशायां तु जनया मास वै सुतौ  ॥ १,११.१५ ॥
यजुर्धाम च धीमन्तं स्तंभकाश्यपमेव च  ।
तयोर्गोत्रकरौ पुत्रौ जातौ संन्यासनिश्चितौ  ॥ १,११.१६ ॥
स्मृतस्त्वं गिरसः पत्नी जज्ञे सा ह्यात्मसंभवान्  ।
पुत्रो कन्याश्चतस्रश्च पुण्यास्ता लोकविश्रुताः  ॥ १,११.१७ ॥
सिनीवाली कुहूश्चैव राका चानुमतिस्तथा  ।
तथैव भरताग्निं च कीर्तिमन्तं च तावुभौ  ॥ १,११.१८ ॥
अग्नेः पुत्रं च पर्जन्यं सद्वती सुषुवे तथा  ।
हिरण्यरोमा पर्जन्यो मारीच्यामुदपद्यत  ॥ १,११.१९ ॥
आभूतसंप्लवस्थायी लोकपालः स वै स्मृतः  ।
यज्ञे कीर्त्तिमतश्चापि धेनुका वीतकल्मषौ  ॥ १,११.२० ॥
चरिष्णुं धृतिमन्तं च उभावङ्गिरसां वरौ  ।
तयोः पुत्राश्च पौत्राश्च अतीता वै सहस्रशः  ॥ १,११.२१ ॥
अनसूया विजज्ञे वै पञ्चात्रेयानकल्मषान्  ।
कन्यां चैव श्रुतिं नाम माता शङ्खपदस्य सा  ॥ १,११.२२ ॥
कर्दसस्य तु पत्नी सा पौलहस्य प्रजापतेः  ।
सत्यनेत्रश्च हव्यश्च आपो मूर्त्तिः शनैश्चरः  ॥ १,११.२३ ॥
सोमश्च पञ्चमस्तेषामासीत्स्वायंभुवेन्तरे  ।
यामदेवैस्सहातीताः पञ्चात्रेयाः प्रकीर्त्तिताः  ॥ १,११.२४ ॥
तेषां पुत्राश्च पौत्राश्च आत्रेयाणां महात्मनाम्  ।
स्वायंभुवेऽन्तरेऽतीताः शतशोऽथ सहस्रशः  ॥ १,११.२५ ॥
प्रीत्यां पुलस्त्यभार्यायां दाना ग्निस्तत्सुतोऽभवत् ।
पूर्वजन्मनि सोऽगस्त्यः स्मृतः स्वायंभुवेऽन्तरे  ॥ १,११.२६ ॥
मध्यमो देवबाहुश्च अत्रिनामा च ते त्रयः  ।
स्वमा यवीयसी तेषां सद्वती नाम विश्रुता  ॥ १,११.२७ ॥
पर्जन्यजननी शुभ्रा पत्नी चाग्नेः स्मृता शुभा  ।
पौलस्त्यस्य च ब्रह्मर्षेः प्रीतिपुत्रस्य धीमतः  ॥ १,११.२८ ॥
दानाच्च सुषुवे पत्नी सुजङ्घी चं बहून्सुतान्  ।
पौलस्त्या इति विख्याताः स्मृताः स्वायंभुवेऽन्तरे  ॥ १,११.२९ ॥
क्षमा तु सुषुवे पुत्रान्पुलस्त्यस्य प्रजापतेः  ।
त्रेताग्निवर्चसः सर्वे येषां कीर्त्तिः प्रतिष्ठिता  ॥ १,११.३० ॥
कर्दमश्चोर्वरीवांश्च सहिष्णुश्चेति ते त्रयः  ।
ऋषिः कनकपीठश्च शुभा कन्या च पीवरी  ॥ १,११.३१ ॥
कर्दमस्य श्रुतिः पत्नी आत्रेय्यजनयत्स्वयम्  ।
पुत्रं शङ्खपदं नाम कन्यां काम्यां तथैव च  ॥ १,११.३२ ॥
स वै शङ्खपदः श्रीमांल्लोकपालः प्रजापतिः  ।
दक्षिणस्यां दिशि रतः काम्या दत्ता प्रियव्रते  ॥ १,११.३३ ॥
काम्या प्रियव्रताल्लेभे स्वायंभुवसमान्सुतान्  ।
दश कन्याद्वयं चैव यैः क्षत्रं सम्प्रवर्त्तितम्  ॥ १,११.३४ ॥
पुत्रं कनकपीठस्य सहिष्णुं नाम विश्रुतम्  ।
यशोधरा विजज्ञे वै कामदेवं सुमध्यामा  ॥ १,११.३५ ॥
क्रतोः क्रतुसमान्पु त्रान् विजज्ञे संनतिः शुभान्  ।
तेषां न भार्या पुत्रो वा सर्वे ते उर्द्धरेतसः  ॥ १,११.३६ ॥
तानि षष्टिसहस्राणि वालखिल्या इति श्रुताः  ।
अरुणस्याग्रतो यान्ति परिवार्य दिवाकरम्  ॥ १,११.३७ ॥
आभूतसंप्लवात्सर्वेपतङ्गसहचारिणः  ।
स्वसारौ तद्यवीयस्यौ पुण्या सत्यवती चते  ॥ १,११.३८ ॥
पर्वशस्य स्नुवे ते वै पूर्णमास सुतस्य तु  ।
ऊर्जायां तु वसिष्ठस्य वासिष्ठाः सप्त जज्ञिरे  ॥ १,११.३९ ॥
ज्यायसी च सुता तेषां पुण्डरीका सुमध्यमा  ।
जननी सा द्युतिमतः प्राणस्य महिषी प्रियाः  ॥ १,११.४० ॥
तस्यास्तु ये यवीयांसो वासिष्ठाः सप्त विश्रुताः  ।
रक्षो गर्त्तोर्द्धबा हुश्च सवनः पवनश्च यः  ॥ १,११.४१ ॥
सुतपाः संकुरित्येते सर्वे सप्तर्षयः समृताः  ।
रत्नो वराङ्ग्यजनयन्मार्कण्डेयी यशस्विनी  ॥ १,११.४२ ॥
प्रतीच्यां दिशि राजानं केतुमन्तं प्रजापतिम्  ।
गोत्राणि नामभिस्तेषां वासिष्ठानां महात्मनाम्  ॥ १,११.४३ ॥
स्वायंभुवेऽन्तरेतीतान्यग्नेस्तु शृणुत प्रजाः  ।
इत्येष ऋषिसर्गस्तु सानुबन्धः प्रकीर्त्तितः  ॥ १,११.४४ ॥
विस्तरेणानुपूर्व्याच्च अग्नेर्वक्ष्याम्यतः परम्  ।

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे ऋषिसर्गवर्णनं नामैकादशोऽध्यायः







_____________________________________________________________




सूत उवाच
योऽसावग्ने रभिमानी स्मृतः स्वायंभुवेऽन्तरे  ।
ब्रह्मणो मानसः पुत्रस्तस्मात्स्वाहा व्यजायत  ॥ १,१२.१ ॥
पावकं पवमानं च शुचिरग्निश्च यः स्मृतः  ।
निर्मथ्यः पवमानस्तु वैद्युतः पावकः स्मृतः  ॥ १,१२.२ ॥
शुचिः सौरस्तु विज्ञेयः स्वाहापुत्रास्तु ते त्रयः  ।
निर्मथ्यः पवमानस्तु शुचिः सौरस्तु यः स्मृतः  ॥ १,१२.३ ॥
अब्योनिर्वैद्युतश्चैव तेषां स्थानानि तानि वै  ।
पवमानात्मजश्चैव कव्यवाहन उच्यते  ॥ १,१२.४ ॥
पावकिः सहरक्षस्तु हव्यवाहः शुचेः सुतः  ।
देवानां हव्यवाहोऽग्निः पितॄणां कव्यवाहनः  ॥ १,१२.५ ॥
सह रक्षोऽसुराणां तु त्रयाणां तु त्रयोऽग्नयः  ।
एतेषां पुत्रपौत्रास्तु चत्वारिंशन्न वैव तु  ॥ १,१२.६ ॥
वक्ष्यामि नामभिस्तेषां प्रविभागं पृथक्पृथक् ।
विश्रुप्तो लौकिकोऽग्निस्तु प्रथमो ब्रह्मणः सुतः  ॥ १,१२.७ ॥
ब्रह्मो दत्ताग्निस त्पुत्रो भरतो नाम विश्रुतः  ।
वैश्वानरः सुतस्तस्य वहन् हव्यं समाः शतम्  ॥ १,१२.८ ॥
संभृतोऽथर्वणा पूर्वमेधितिः पुष्करोदधौ  ।
सोथर्वा लौकिकोऽग्निस्तु दर्पहाथर्वणः स्मृतः  ॥ १,१२.९ ॥
अथर्वा तु भृगुर्जज्ञे ह्यग्निराथर्वणः स्मृतः  ।
तस्मात्स लौकिकोऽग्निस्तु दध्यङ्ङाथर्वणो मतः  ॥ १,१२.१० ॥
आथर्वः पवमानस्तु निर्मथ्यः कविभिः स्मृतः  ।
स ज्ञेयो गार्हपत्योऽग्निस्तस्य पुत्रद्वयं स्मृतम्  ॥ १,१२.११ ॥
शंस्यस्त्वाह वनीयोऽग्नेः स्मृतो यो हव्यवाहनः  ।
द्वितीयस्तु सुतः प्रोक्तः शुकोऽग्निर्यः प्रणीयते  ॥ १,१२.१२ ॥
तथा सव्यापसव्यौ च शंस्यस्याग्नेः सुतावुभौ  ।
शंस्यस्तु षोडश नदीश्चकमे हव्यवाहनः  ॥ १,१२.१३ ॥
यो सावाहवनीयोऽग्निरभिमानी द्विजैः स्मृतः  ।
कावेरीं कृष्णवेणां च नर्मदां यमुनां तथा  ॥ १,१२.१४ ॥
गोदावरीं वितस्तां च चन्द्रभागामिरावतीम्  ।
विपाशां कौशिकीञ्चैव शतद्रूं सरयूं तथा  ॥ १,१२.१५ ॥
सीतां सरस्वतीं चैव ह्रादिनीं पावनीन्तथा  ।
तासु षोडशधामानं प्रविभज्य पृथक्पृथक् ॥ १,१२.१६ ॥
आत्मानं व्यदधात्तासु धिष्णीष्वथ बभूव सः  ।
कृत्तिकाचारिणी धिष्णी जज्ञिरे ताश्च धिष्णयः  ॥ १,१२.१७ ॥
धिष्णीषु जज्ञिरे यस्माद्धिष्णयस्तेन कीर्त्तिताः  ।
इत्येते वै नदीपुत्रा धिष्णीष्वेवं विजज्ञिरे  ॥ १,१२.१८ ॥
तेषां विहरणीया ये उपस्थेयाश्च येऽग्नयः  ।
ताञ्शृणुध्वं समासेन कीर्त्यमानान्यथातथम्  ॥ १,१२.१९ ॥
विभुः प्रवाहणो ग्नीध्रस्तत्रस्था धिष्णयोऽपरे  ।
विधीयन्ते यथास्थानं सूत्याहे सवने क्रमात् ॥ १,१२.२० ॥
अनुद्देश्य निवास्यानामग्नीनां शृणुत क्रमम्  ।
सम्राडग्नि कृशानुर्यो द्वितीयोंऽतरवेदिकः  ॥ १,१२.२१ ॥
सम्राडग्नमुखानष्टौ उपतिष्ठन्ति तान् द्विजान्  ।
परिषत्पवमानस्तु द्वितीय सोऽनुदिश्यते  ॥ १,१२.२२ ॥
प्रतल्कान्यो नभोनाम चत्वरेसौ विभाव्यते  ।
हव्यस्ततो ह्यसंमृष्टः शामित्रेऽग्नौ विभाव्यते  ॥ १,१२.२३ ॥
ऋतुधामा च सुज्योतिरौदुंबर्यः प्रकीर्त्यते  ।
विश्वव्यचाः समुद्रोऽग्निर्ब्रह्मस्थाने स कीर्त्यते  ॥ १,१२.२४ ॥
ब्रह्मज्योतिर्वसुर्धामा ब्रह्मस्थाने स उच्यते  ।
अचौकपादुपस्थो यः स वै शालासुखीयकः  ॥ १,१२.२५ ॥
अनुहेश्यो ह्यहिर्बुध्न्यो सोऽग्रिर्गृहपतिः स्मृतः  ।
शंस्यस्यैते सुताः सर्वे उपस्थेया द्विजैः स्मृताः  ॥ १,१२.२६ ॥
ततो विहरणीयांश्च वक्ष्याम्यष्टौ च तत्सुतान्  ।
विभुः प्रवाहणोऽग्नीध्रस्तेषां धिष्ण्यस्तथा परे  ॥ १,१२.२७ ॥
विधीयन्ते यथास्थानं सौत्येऽह्नि सवने क्रमात् ।
होत्रीयस्तु स्मृते ह्यग्निर्वह्निर्यो हव्यवाहनः  ॥ १,१२.२८ ॥
प्रशान्तोऽग्निः प्रचेतास्तु द्वितीयश्चात्र नामकः  ।
ततोऽग्निर्वैश्वदेवस्तु ब्राह्मणाच्छंसिरुच्यते  ॥ १,१२.२९ ॥
उशिगग्निः कविर्यस्तु पोतोऽग्निः स विभाव्यते  ।
आवारिरग्निर्वाभारिर्वैष्ठीयः स विभाव्यते  ॥ १,१२.३० ॥
अवस्फूर्जो विवस्वांस्तु आस्थांश्चैव स उच्यते  ।
अष्टमः सुध्युरग्निर्योमार्जालीयः स उच्यन्ते  ॥ १,१२.३१ ॥
धिष्ण्यावाहरणा ह्येते सौत्येह्नीज्यन्त वै द्विजैः  ।
अपां योनिः स्मृतोऽसौ स ह्यप्सुनामा विभाव्यते  ॥ १,१२.३२ ॥
ततो यः पावको नाम्ना अब्जो यो गर्भ उच्यते  ।
अग्निः सोऽवभृथे ज्ञेयो वरुणेन सहेज्यते  ॥ १,१२.३३ ॥
त्दृच्छयस्तत्सुतो ह्यग्निर्जठरे यो नृणां पचन्  ।
मृत्युमाञ्जाठरस्याग्नेर्विद्वानाग्निः सुतः स्मृतः  ॥ १,१२.३४ ॥
परस्परोत्थितः सोऽग्निर्भूतानीह विनिर्दहेत् ।
पुत्रस्त्वग्नेर्मन्युमतो घोरः संवर्तकः स्मृतः  ॥ १,१२.३५ ॥
पिबन्नवः स वसति समुद्रे वडवामुखः  ।
समुद्रवासिनः पुत्रः साहरक्षो विभाव्यते  ॥ १,१२.३६ ॥
सहरक्षसुतः क्षामो गृहाणां दहते नृणाम्  ।
क्रव्यादग्निः सुतस्तस्य पुरुषानत्ति यो मृतान्  ॥ १,१२.३७ ॥
इत्येते पावकस्याग्नेः पुत्रा एव प्रकीर्त्तिताः  ।
ततः शुचिस्तु वै सौरो गन्धर्वैरायुराहुतः  ॥ १,१२.३८ ॥
मथितो यस्त्वरण्यां च सोऽग्निरग्निं समिन्धति  ।
आयुर्नाम्ना तु भगवानसौ यस्तु प्रणीयते  ॥ १,१२.३९ ॥
आयुषो महिषः पुत्रः सहसो नाम तत्सुतः  ।
पाकयज्ञेष्वभीमानी सोग्निस्तु सहसः स्मृतः  ॥ १,१२.४० ॥
पुत्रश्च सहसस्याग्नेरद्भुतः स महायशाः  ।
विविधिश्चाद्भुतस्यापि पुत्रोऽग्नेस्तुमाहान्स्मृतः  ॥ १,१२.४१ ॥
प्रायश्चित्तेष्वभीमानी हुतं भुङ्क्ते हविः सदा  ।
विविधेस्तु सुतो ह्यर्क्क स्तस्य चाग्नेः सुता इमे  ॥ १,१२.४२ ॥
अनीकवान् वाजसृक्च रक्षोहा चष्टिकृत्तथा  ।
सुरभिर्वसुरन्नादो प्रविष्टो यः स रुकमराट् ॥ १,१२.४३ ॥
शुचेरग्नेः प्रजा ह्येषा वह्नयश्च चतुर्द्दश  ।
इत्येते चाग्नयः प्रोक्ताः प्रणीयन्तेध्वरेषु वै  ॥ १,१२.४४ ॥
आदिसर्गे व्यतीता वै यामैः सह सुरोत्तमैः  ।
स्वायंभुवेऽन्तरे पूर्वमग्नयस्तेभिमानिनः  ॥ १,१२.४५ ॥
एते विहरणीयेषु चेतनाचेतनेषु वै  ।
स्थानाभिमानिनो लोके प्रागासन्हव्यवाहनाः  ॥ १,१२.४६ ॥
काम्यनै मित्तिका यज्ञेष्वेते कर्मस्ववस्थिताः  ।
पूर्वमन्वतंरेऽतीताः शुकैर्यागैश्च तैः सह  ॥ १,१२.४७ ॥
देवैर्महात्मभिः पुण्यैः प्रथमस्यान्तरे मनोः  ।
इत्येतानि मजोक्तानि स्थानानि स्थानिनश्च ह  ॥ १,१२.४८ ॥
तैरेव तु प्रसंख्यातमतीतानागतेष्विह  ।
सन्वन्तरेषु सर्वेषु लक्षणं जातवेदसाम्  ॥ १,१२.४९ ॥
सर्वे तपस्विनो ह्येते सर्वे ब्रह्मभृतस्तथा  ।
प्रजानां पतयः सर्वे ज्योतिष्मन्तश्च ते स्मृताः  ॥ १,१२.५० ॥
स्वारोचिषादिषु ज्ञेयाः सावर्ण्यं तेषु सप्तसु  ।
मन्वन्तरेषु सर्वेषु नामरूपप्रयोजनैः  ॥ १,१२.५१ ॥
वर्त्तन्ते वर्त्तमानैश्च यामैदेवैः सहाग्नयः  ।
अनागतैः सुरैः सार्द्धं वर्त्स्यन्तेऽनागताग्नयः  ॥ १,१२.५२ ॥
इत्येष निचयोऽग्नीनामनुक्रान्तो यथाक्रमम्  ।
विस्तरेणानुपुर्व्या च पितॄणां वक्ष्यते पुनः  ॥ १,१२.५३ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे अग्निनिचयो नाम द्वादशोऽध्यायः



_____________________________________________________________



सुत उवाच
ब्रह्मणः सृजतः पुत्रान् पूर्वं स्वायंभुवेंऽतरे  ।
गात्रेभ्यो जज्ञिरे तस्य मनुष्यासुरदेवताः  ॥ १,१३.१ ॥
पितृवन्मन्यमानास्तं जज्ञिरे पितरोऽपि च  ।
तेषां निसर्गः प्रागुक्तः समासाच्छ्रुयतां पुनः  ॥ १,१३.२ ॥
देवासुरमनुष्यांश्च सृष्ट्वा ब्रह्माभ्यमन्यत  ।
पितृवन्मन्यमाना वै जज्ञिरेऽस्योपपक्षतः  ॥ १,१३.३ ॥
मध्वादयः षडृतवः पितॄंस्तान्परिचक्षते  ।
ऋतवः पितरो देवा इत्येषा वैदिकी श्रुतिः  ॥ १,१३.४ ॥
मन्वन्तरेषु सर्वेषु ह्यतीतानागतेषु वै  ।
एते स्वायंभुवे पूर्वमुत्पन्नाश्चान्तरे शुभे  ॥ १,१३.५ ॥
अग्निष्वात्ता स्मृता नाम्ना तथा बर्हिषदश्च वै  ।
अयज्वानस्तथा तेषामासन्ये गृहमेधिनः  ॥ १,१३.६ ॥
अग्निष्वात्ता स्मृतास्ते वै पितरो नाहिताग्नयः  ।
यज्वानस्तेषु ये त्वासन्पितरः सोमपीथिनः  ॥ १,१३.७ ॥
स्मृता बर्हिषदस्ते वै पितर स्त्वग्निहोत्रिणः  ।
ऋतवः पितरो देवाः शास्त्रेऽस्मिन्निश्चयं गताः  ॥ १,१३.८ ॥
मधुमाधवौ रसौ ज्ञेयौ शुचिशुक्रौ च शुष्मिणौ  ।
नभाश्चैव नभस्यश्च जीवावेतापुदात्दृतौ  ॥ १,१३.९ ॥
इषश्चैव तथोर्जश्च स्वधावन्तावृदात्दृतौ  ।
सहश्चैव सहस्यश्च घोरावेतापुदात्दृतौ  ॥ १,१३.१० ॥
तपाश्चैव तपस्यश्च मन्युमन्तौ तु शैशिरौ  ।
कालावस्थासु षट्स्वेते मासाख्या वै व्यवस्थिताः  ॥ १,१३.११ ॥
इमे च ऋतवः प्रोक्ताश्चेतनाचेतनेषु वै  ।
ऋतवो ब्रह्मणः पुत्रा विज्ञेयास्तेऽभिमानिनः  ॥ १,१३.१२ ॥
मासार्द्धमासस्थानेषु स्थानिनौ ऋतवो मताः  ।
स्थानानां व्यतिरेकेण ज्ञेयाः स्थानागिमानिनः  ॥ १,१३.१३ ॥
अहोरात्राणि मासाश्च ऋतवश्चायनानि च  ।
संवत्सराश्च स्थानानि कामाख्या ह्यभिमानिनाम्  ॥ १,१३.१४ ॥
एतेषु स्थानिनो ये तु कालावस्था व्यवस्थिताः  ।
तत्सतत्त्वास्तदात्मानस्तान्वक्ष्यामि निबोधत  ॥ १,१३.१५ ॥
पार्वण्यस्ति थयः संध्याः पक्षा मासार्द्धसंमिताः  ।
निमेषाश्च कलाः कष्ठा मुहुर्त्ता दिवसाः क्षयाः  ॥ १,१३.१६ ॥
द्वावर्द्धमासौ मासस्तु द्वौ मासावृ तुरुच्यते  ।
ऋतुत्रयं चाप्ययनं द्वेऽयने दक्षिणोत्तरे  ॥ १,१३.१७ ॥
संवत्सरः समेतश्च स्थानान्येतानि स्थानिनाम्  ।
ऋतवस्तु निमेः पुत्रा विज्ञेयास्ते तथैव षट् ॥ १,१३.१८ ॥
ऋतुपुत्राः स्मृताः पञ्च प्रजाः स्वार्तवलक्षणाः  ।
यस्माच्चैवार्त्तवेभ्यस्तु जायन्ते स्थाणु जङ्गमाः  ॥ १,१३.१९ ॥
आर्तवाः पितरस्तस्मादृतवश्च पितामहाः  ।
समेतास्तु प्रसूयन्ते प्रजाश्चैव प्रजापतेः  ॥ १,१३.२० ॥
तस्मात्स्मृतः प्रजानां वै वत्सरः प्रपितामहः  ।
स्थानेषु स्थानिनो ह्येते स्थानात्मानः प्रकीर्त्तिताः  ॥ १,१३.२१ ॥
तदाख्यास्तत्ससत्त्वाश्च तदात्मानश्च ते स्मृताः  ।
प्रजापतिः स्मृतो यस्तु स तु संवत्सरो मतः  ॥ १,१३.२२ ॥
संवत्सरसुतो ह्यग्नि ऋत इत्युच्यते बुधैः  ।
ऋतात्तु ऋतवो यस्माज्जज्ञिरे ऋतवस्ततः  ॥ १,१३.२३ ॥
मासाः षडर्तवो ज्ञेयास्तेषां पञ्चर्तवाः स्मृताः  ।
द्विपदां चतुष्पदां चैव पक्षिणां सर्वतामपि  ॥ १,१३.२४ ॥
स्थावराणां च पञ्चानां पुष्पं कालार्त्तवं स्मृतम्  ।
ऋतुत्वमार्तवत्वं च पितृत्वं च प्रकीर्त्तितम्  ॥ १,१३.२५ ॥
इत्येते पितरो ज्ञेया ऋतवश्चार्तवाश्च ये  ।
सर्वभूतानि तेभ्यो यदृतुकालाद्विजज्ञिरे  ॥ १,१३.२६ ॥
तस्मादेते हि पितर आर्तवा इति नः श्रुतम्  ।
मन्वन्तरेष्विह त्वेते स्थिताः कालभिमानिनः  ॥ १,१३.२७ ॥
कार्यकारणयुक्तास्तु ए श्वर्याद्व्याप्य संस्थिताः  ।
स्थानाभिमानिनो ह्येते तिष्ठन्तीह प्रसंगमात् ॥ १,१३.२८ ॥
अग्निष्वात्ता बर्हिषदः पितरो विविधाः पुनः  ।
जज्ञे स्वधापितृभ्यस्तु द्वे कन्ये लोकविश्रुते  ॥ १,१३.२९ ॥
मेना च धारणी चैव याभ्यां धतमिदं जगत् ।
ते उभे ब्रह्मवादिन्यौ योगिन्यौ चैव ते उभे  ॥ १,१३.३० ॥
पितरस्ते निजे कन्ये धर्मार्थं प्रददुः शुभे  ।
अग्निष्वात्तास्तु ये प्रोक्तास्तेषां मेना तु मानसी  ॥ १,१३.३१ ॥
धारणी मानसी चैव कन्या बर्हिषदां स्मृता  ।
मेरोस्तां धारणीं नाम पत्न्यर्थं वा सृजन् घुभाम्  ॥ १,१३.३२ ॥
पितरस्ते बर्हिषदः स्मृता ये सोमपायिनः  ।
अग्निष्वात्तास्तु तां मेना पत्नी हिमवते ददुः  ॥ १,१३.३३ ॥
उपहूता स्मृता ये वै तद्दौहित्रान्निबोधत  ।
मेना हिमवतः पत्नी मैनाकं सा व्यजायत  ॥ १,१३.३४ ॥
गङ्गां सरिद्वरां चैव पत्नी या लवणोदधेः  ।
मैनाकस्या त्मजः क्रौचः क्रैञ्चद्वीपो यतः स्मृतः  ॥ १,१३.३५ ॥
मेरोस्तु धारणी पत्नी दिव्यौषधिसमन्वितम्  ।
मन्दरं सुषुवे पुत्रं तिस्रः कन्याश्च विश्रुताः  ॥ १,१३.३६ ॥
वेलां च नियतिं चैव तृतीयां चायतिं विदुः  ।
धातुश्चैवायतिः पत्नी विधातुर्नियतिः स्मृता  ॥ १,१३.३७ ॥
स्वायं भुवेंऽतरे पूर्वं ययोर्वै कीर्त्तिताः प्रजाः  ।
सुषुवे सागराद्वेला कन्यामेकामनिन्दिताम्  ॥ १,१३.३८ ॥
सवर्णां नाम सामुद्रीं पत्नीं प्राचीनबर्हिषः  ।
सवर्णायां सुता जाता दश प्राचीनबर्हिषः  ॥ १,१३.३९ ॥
सर्वे प्रचेतसो नाम धनुर्वेदस्य पारगाः  ।
तेषां स्वायंभुवो दक्षः पुत्रत्वं जग्मि वान्प्रभुः  ॥ १,१३.४० ॥
त्रयंबकस्याभिशापेन चाक्षुषस्यातरे मनोः  ।
एतच्छुत्वा ततः सूतमपृच्छच्छांशपायनिः  ॥ १,१३.४१ ॥
उत्पन्नः स कथं दक्षो ह्यभिशापाद्भवस्य तु  ।
चाक्षुषस्यान्तरे पूर्वं तन्नः प्रब्रूहि पृच्छताम्  ॥ १,१३.४२ ॥
इत्युक्तः कथयामास सूतो दक्षाश्रयां कथाम्  ।
शांशपायनिमामन्त्र्य त्र्यंबकाच्छापकारणम्  ॥ १,१३.४३ ॥
सूत उवाच
दक्षस्यासन्सुता ह्यष्टौ कन्या याः कीर्त्तिता मया  ।
स्वेभ्यो गृहेभ्य आनाय्य ताः पिताभ्यर्चयद्गृहे  ॥ १,१३.४४ ॥
ततस्त्वभ्यर्चिताः सर्वा न्यवसंस्ताः पितुर्गृहे  ।
तासां ज्येष्ठा सती नाम पत्नी या त्र्यंबकस्य वै  ॥ १,१३.४५ ॥
नाजुहावात्मजां तां वै दक्षो रुद्रमभिद्विषन्  ।
अकरोत्संनतिं दक्षे न कदाचिन्महेश्वरः  ॥ १,१३.४६ ॥
जामाता श्वशुरे तस्मिन्स्वभावात्तेजसि स्थितः  ।
ततो ज्ञात्वा सती सर्वाः न्यवसंस्ताः पितुर्गृहे  ॥ १,१३.४७ ॥
जगाम साप्यनाहूता सती तत्स्व पितुर्गृहम्  ।
ताभ्यो हीनां पिता चक्रे सत्याः पूजामसंमताम्  ॥ १,१३.४८ ॥
ततोऽब्रवीत्सा पितरं देवी क्रोधादमर्षिता  ।
यवीयसीभ्यो प्यधमां पूजां कृत्वा मम प्रभो  ॥ १,१३.४९ ॥
असत्कृत्य पितर्मां त्वं कृतवानसि गर्हितम्  ।
अहं ज्येष्ठा वरिष्ठा च त्वं मां सत्कर्तुमर्ह सि  ॥ १,१३.५० ॥
एवमुक्तोऽब्रवीदेनां दक्षः संरक्तलोचनः  ।
त्वत्तः श्रेष्ठावरिष्ठाश्च पूज्या बालाः सुता मम  ॥ १,१३.५१ ॥
तासां चैव तु भर्तार स्ते मे बहुमाताः सति  ।
ब्रह्मिष्ठाः सुतपस्काश्च महायोगाः सुधार्मिकाः  ॥ १,१३.५२ ॥
गुणैश्चैवाधिकाः श्लाघ्याः सर्वे ते त्र्यंबकात्सति  ।
वसिष्ठोऽत्रिः पुलस्त्यश्च ह्यङ्गिरा पुलहः क्रतुः  ॥ १,१३.५३ ॥
भृगुर्मरीचिश्च तथा श्रैष्ठा जामातरो मम  ।
यस्मान्मां स्पर्द्धते शर्वः सदा चैवावमन्यते  ॥ १,१३.५४ ॥
तेन त्वां न विभूषोमि प्रतिकूलो हि मे भवः  ।
इत्युक्तवांस्तदा दक्षः संप्रमूढेन चेतसा  ॥ १,१३.५५ ॥
शापार्थमात्मनश्चैव ये चोक्ताः परमर्षयः  ।
तथोक्ता पितरं सा वै क्रुद्धा देवीदम ब्रवीत् ॥ १,१३.५६ ॥
वाङ्मनः कर्मभिर्यस्माददुष्टां मां विगर्हसे  ।
तस्मात्त्यजाम्यहमिमं देहं तात तवात्मजम्  ॥ १,१३.५७ ॥
ततस्तेनावमानेन सती दुःखादमर्षिता  ।
अब्रवीद्वचनं देवी नमस्कृत्य स्वयंभुवे  ॥ १,१३.५८ ॥
यत्राहमुपपद्ये च पुनर्देहेन भास्वता  ।
तत्राप्यहमसंभूता संभूता धार्मिकादपि  ॥ १,१३.५९ ॥
गच्छेयं धर्मपत्नीत्वं त्र्यंबकस्यैव धीमतः  ।
तत्रैवाथ समासीना युक्तात्मानं समादधे  ॥ १,१३.६० ॥
धारयामास चाग्नेयीं धारणां मनसात्मनः  ।
तत आत्मसमुत्थोऽस्या वायुना समुदीरितः  ।
सर्वागेभ्यो विनिःसृत्य वह्निस्तां भस्मसात्करोत् ॥ १,१३.६१ ॥
तदुपश्रुत्य निधनं सत्या देवोऽथ शूलभृत् ।
संवादं च तयोर्बुद्धा याथातथ्येन शङ्करः  ।
दक्षस्य च ऋषीणां च चुकोप भगवान्प्रभुः  ॥ १,१३.६२ ॥
रुद्र उवाच
सर्वेषामेव लोकानां भूर्लोकस्त्वादिरुच्यते  ।
तं सदा धारयिष्यामि निदेशात्परमेष्ठिनः  ॥ १,१३.६३ ॥
अस्यां क्षितौ धृता लोकाः सर्वे तिष्ठन्ति भास्वराः  ।
तानहं धारया मीह सततं च तदाज्ञया  ॥ १,१३.६४ ॥
चातुर्वर्ण्यं हि देवानां ते चाप्येकत्र भुञ्जते  ।
नाहं तैः सह भोक्षये वै ततो दास्यन्ति ते पृथक् ॥ १,१३.६५ ॥
यस्मादवमता दक्ष मत्कृतेऽनागसा सती  ।
प्रशस्ताश्चेतराः सर्वाः स्वसुता भर्तृभिः सह  ॥ १,१३.६६ ॥
तस्मा द्वैवस्वते प्राप्ते पुनरेते महर्षयः  ।
उत्पत्स्यन्ते द्वितीये वै मम यज्ञ ह्ययोनिचाः  ॥ १,१३.६७ ॥
हुते वै ब्रह्मणा शुक्रे चाक्षुषस्यातरे मनोः  ।
अभिव्याहृत्य सर्वांस्तान् दक्षं चैवाशपत्पुनः  ॥ १,१३.६८ ॥
भविता मानुषो राजा चाक्षुषस्य त्वमन्वये  ।
प्राचीनबर्हिषः पौत्रः पुत्रश्चैव प्रचे तसाम्  ॥ १,१३.६९ ॥
दक्ष एवेह नाम्ना तु मारिषायां जनिष्यसि  ।
कन्यायां शाखिनां त्वं वै प्राप्ते वैवस्वतेंऽतरे  ॥ १,१३.७० ॥
विघ्नं तत्रा प्यहं तुभ्यमाचरिष्यामि दुर्मते  ।
धर्म्मयुक्ते च ते कार्ये एकस्मिंस्तु दुरासदे  ॥ १,१३.७१ ॥
सुत उवाच
तदुपश्रुत्य दक्षस्तु रुद्रं सोऽभ्य शपत्पुनः  ।
यस्मात्त्वं मत्कृतेऽनिष्टमृषीणां कृतवानसि  ।
तस्मात्सार्द्धं सुरैर्यज्ञे न त्वां यक्ष्यन्ति वै द्विजाः  ॥ १,१३.७२ ॥
हुत्वाऽहुतिं तव क्रूर ह्यपः स्प्रक्ष्यन्ति कर्मसु  ।
इहैव वत्स्यसि तथा दिवं हित्वा युगक्षयात् ॥ १,१३.७३ ॥
ततो देवैःस तैः सार्द्धं नेज्यते पृथसिज्यते  ।
ततोऽभिव्याहृतो दक्षो रुद्रेणामिततेजसा  ॥ १,१३.७४ ॥
स्वायंभुवीं तनुं त्यक्त्वा उत्पन्नो मानुषेष्विह  ॥ १,१३.७५ ॥
ज्ञात्वा गृहपतिर्दक्षो यज्ञाना मीश्वरं प्रभुम्  ।
समस्तेनेह यज्ञेन सोऽयजद्दैवतैः सह  ॥ १,१३.७६ ॥
अथ देवी सती या तु प्राप्ते वैवस्वतेंऽतरे  ।
मेनायां तामुमां देवीं जनयामास शैलराट् ॥ १,१३.७७ ॥
या तु देवी सती पूर्वमासीत्पश्चादुमाभवत् ।
सदा पत्नी भवस्यैषा न तया मुच्यते भवः  ॥ १,१३.७८ ॥
मरीचं कश्यपं देवी यथादितिरनुव्रता  ।
यथा नारायणं श्रीश्च मघवतं शची यथा  ॥ १,१३.७९ ॥
विष्णुं कीर्ती रुषा मूर्यं वसिष्ठं चाप्यरुन्धती  ।
नैतास्तु विजहत्येतान् भर्तॄन् देव्यः कदाचन  ॥ १,१३.८० ॥
आवर्तमानाः कल्पेषु जायन्ते तैः पुनः सह  ।
एवं प्राचेतसो दक्षो जज्ञे वै चाक्षुषेंऽतरे  ॥ १,१३.८१ ॥
दशभ्यस्तु प्रचेतोभ्यो मारिषायां पुनर्नृपः  ।
जज्ञे तदाभिशापेन द्वितीय इति नः श्रुतम्  ॥ १,१३.८२ ॥
भृगवादयश्च ये सप्त जज्ञिरे च महर्षयः  ।
आद्ये त्रेतायुगे पूर्वं मनोर्वैवस्वतस्य च  ॥ १,१३.८३ ॥
देवस्य महतो यज्ञे वारुणीं बिभ्रतस्तनुम्  ।
इत्येषोऽनुशयो ह्यासीत्तयोर्जात्यन्तरानुगः  ॥ १,१३.८४ ॥
प्रजापतेश्च दक्षस्य त्र्यबकस्य च धीमतः  ।
तस्मान्नानुशयः कार्यो वैरेष्विह कदाचन  ॥ १,१३.८५ ॥
जात्यन्तरगतस्यापि भवितस्य शुभाशुभैः  ।
ख्यातिं न मुञ्चते जन्तुस्तन्न कार्यं विपश्चिता  ॥ १,१३.८६ ॥
इत्येषा समनुक्रान्ता कथा पापप्रमोचनी  ।
या दक्षमधिकृत्येह त्वया पूर्वं प्रचौदिता  ॥ १,१३.८७ ॥
पितृवंशप्रसंगेन कथा ह्येषा प्रकीर्त्तिता  ।
पितॄणामानुपूर्व्येण देवान्वक्ष्याम्यतः परम्  ॥ १,१३.८८ ॥
त्रेतायुगमुखे पूर्वमासन्स्वायंभुवेंऽतरे  ।
देवायामा इति ख्याताः पूर्वं ये यज्ञसूनवः  ॥ १,१३.८९ ॥
प्रथिता ब्रह्मणः पुत्रा अजत्वादजितास्तु ते  ।
पुत्राः स्वायंभुवस्यैते शक्ता नाम तु मानसाः  ॥ १,१३.९० ॥
तेषां यतो गणा ह्येते देवानां तु त्रयः स्मृताः  ।
छन्दजास्तु त्रयस्त्रिंशत्सर्गे स्वायंभुवस्य ह  ॥ १,१३.९१ ॥
यदुर्ययातिर्देवौ द्वौ वीवधस्रासतो मतिः  ।
विभासश्च क्रतुश्चैव प्रयातिर्विश्रुतो द्युतिः  ॥ १,१३.९२ ॥
वायव्यः संयमश्चैव यामा द्वादश कीर्त्तिताः  ।
असमश्चोग्रदृष्टिश्च सुनयोऽथ शुचिश्रवाः  ॥ १,१३.९३ ॥
केवलो विश्वरूपश्च सुदक्षो मधुपस्तथा  ।
तुरीय इद्रयुक्चैव युक्तो ग्रावजितस्तु वै  ॥ १,१३.९४ ॥
चनिमा विश्वदेवा च जविष्ठो मितवानपि  ।
जरो विभुर्विभावश्च स ऋचीकोऽथ दुर्दिहः  ॥ १,१३.९५ ॥
श्रुतिर्गृणानोऽथ बृहच्छुक्रा द्वादश कीर्त्तिताः  ।
आसन्स्वायंभुवस्यैते चान्तरे सोमपायिनः  ॥ १,१३.९६ ॥
दीप्तिमन्तो गणा ह्येते वीर्यवन्तो महाबलाः  ।
तेषामिन्द्रस्तद्दा ह्यासीत्प्रथमे विश्वभुक्त प्रभुः  ॥ १,१३.९७ ॥
असुरा ये तदा तेषामासन् दायादबान्धवाः  ।
सुपर्णयक्षगन्धर्वाः पिशाचोरगराक्षसाः  ॥ १,१३.९८ ॥
अष्टौ ताः पितृभिः सार्द्धमासन्या देवयोनयः  ।
स्वायंभुवेन्तरेऽतीताः प्रजास्तासां महस्रशः  ॥ १,१३.९९ ॥
प्रभावरूपसंपन्ना आयुषा च बलेन च  ।
विस्तरादिह नोच्यन्ते माप्रसंगो भवेदिह  ॥ १,१३.१०० ॥
स्वायंभुवो विसर्गस्तु विज्ञेयः सांप्रतेन ह  ।
अतीतो वर्तमानेन दृष्टो वैवस्वते न सः  ॥ १,१३.१०१ ॥
प्रजाभिर्देवाताभिश्च ऋषिभिः पितृभिः सह  ।
तेषां सर्पर्षयः पूर्वमासन्ये तान्निबोधत  ॥ १,१३.१०२ ॥
भृग्वं गिरा मरीचिश्च पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः  ।
अत्रिश्चैव वसिष्ठस्च सप्त स्वायंभुवेऽतरे  ॥ १,१३.१०३ ॥
आग्नीध्रश्चाग्निबाहुश्च मोधा मेधातिथिर्वसुः  ।
ज्योतिष्मान् द्युतिमान्हव्यः सवनः सत्त्र एव च  ॥ १,१३.१०४ ॥
मनोः स्वायंभुवस्यैते दश पुत्रा महौजसः  ।
वायुवेगा महासत्त्वा राजानः प्रथमेंऽतरे  ॥ १,१३.१०५ ॥
सासुरं तत्सुगन्धर्वं सयक्षोरगराक्षसम्  ।
सपिशाचमनुष्यञ्च ससुपर्णाप्सरोगणम्  ॥ १,१३.१०६ ॥
नशक्यमानु पूर्व्येण वक्तुं वर्षशतैरपि  ।
बहुत्वान्नामधेयानां संख्या तेषां कुतः कुले  ॥ १,१३.१०७ ॥
या वै प्रजा युगाख्यास्तु आसन्स्वायंभुवेंऽतरे  ।
कालेन महतातीता अयनाब्दयुगक्रमैः  ॥ १,१३.१०८ ॥
ऋषय ऊचुः
क एष भगवान् कालः सर्वभूतापहारकः  ।
कस्य योनिः किमादिश्च किं सतत्त्वः किमात्मकः  ॥ १,१३.१०९ ॥
किमस्य चक्षुः का मूर्तिः के वा अवयवाः स्मृताः  ।
किं नामधेयं कोऽस्यात्मा एप्तत्त्वं ब्रूहि तत्त्वतः  ॥ १,१३.११० ॥
सूत उवाच
श्रूयता कालसद्भावः श्रुत्वा चैवावधार्यताम्  ।
सूर्ययोनिर्निमेषादिः संख्याचक्षुः स उच्यते  ॥ १,१३.१११ ॥
मूर्तिरस्य त्वहो रात्रो निमेषावयवश्च सः  ।
संवत्सरः सतत्त्वश्च नाम चास्य कलात्मकः  ॥ १,१३.११२ ॥
साम्प्रतानागतातीतकालात्मा स प्रजापतिः  ।
पञ्चधा प्रविभक्तां तु कालावस्थां निबोधत  ॥ १,१३.११३ ॥
दिवसार्द्धमासमासैश्च ऋतुभिस्त्वयनैस्तथा  ।
संवत्सरस्तु प्रथमो द्वितीयः परिवत्सरः  ॥ १,१३.११४ ॥
इड्रवत्सरस्तृतीयश्च चतुर्थश्चानुवत्सरः  ।
पञ्चमो वत्सरस्तेषां कालःस युगसज्ञितः  ॥ १,१३.११५ ॥
तेषां तत्त्वं प्रवक्ष्यामि कीर्त्यमानं निबोधत  ।
क्रतुरग्निस्तु यः प्रोक्तः स तु संवत्सरो मतः  ॥ १,१३.११६ ॥
आदितेयस्त्वसौ सूर्यः कालाग्निः परिवत्सरः  ।
शुक्लकृष्णगतिश्चापि अपां सारमयः खगः  ॥ १,१३.११७ ॥
स इडावत्सरः सोमः पुराणे निश्चयं गतः  ।
यश्चायं पवते लोकांस्तनुभिः सप्तसप्तभिः  ॥ १,१३.११८ ॥
अनुवाता च लोकस्य स वायुरनुवत्सरः  ।
अहङ्कारादुदग्रुद्रः संभूतो ब्रह्मणास्तु यः  ॥ १,१३.११९ ॥
स रुद्रो वत्सर स्तेषां विज्ञेयो नीललोहितः  ।
सतत्त्वं तस्य वक्ष्यमि कीर्त्यमानं निबोधत  ॥ १,१३.१२० ॥
अङ्गप्रत्यङ्गसंयोगात्कालात्मा प्रतितामहः  ।
ऋक्सामयजुषां योनिः पञ्चानां पतिरीश्वरः  ॥ १,१३.१२१ ॥
सोऽग्निर्यमश्च कालश्च संभूतिः स प्रजापतिः  ।
प्रोक्तः संवत्सरश्चेति सूर्य चोनिर्मनीषिभिः  ॥ १,१३.१२२ ॥
यस्मात्कालविभागानां मासर्त्वयनयोरपि  ।
ग्रहनक्षत्रशीतोष्णवर्षायुः कर्मणां तथा  ॥ १,१३.१२३ ॥
योनिः स प्रविभागानां दिवसानां च भास्करः  ।
वैकारिकः प्रसन्नात्मा ब्रह्मपुत्रः प्रजापतिः  ॥ १,१३.१२४ ॥
एको नैकोऽथ दिवसो मासोऽथर्तुः पितामहः  ।
आदित्यः सविता भानुर्जीवनो ब्रह्मसत्कृतः  ॥ १,१३.१२५ ॥
प्रभवश्चाव्ययश्चैव भूतानां तेन भास्करः  ।
ताराभिमानी विज्ञेयो द्वितीयः परिवत्सरः  ॥ १,१३.१२६ ॥
सोमः सर्वौंषधिपतिर्यस्मात्स प्रपितामहः  ।
आजीवः सर्वभूतानां योगक्षेमकृदीश्वरः  ॥ १,१३.१२७ ॥
आवेक्षमाणः सततं बिभर्ति जगदंशुभिः  ।
तिथीनां पर्वसंधीनां पूर्णिमादर्शयोरपि  ॥ १,१३.१२८ ॥
योनिर्निशाकरो यश्च अमृतात्मा प्रजापतिः  ।
तस्मात्स पितृमान्सोमः स्मृत इङ्वत्सरात्मकः  ॥ १,१३.१२९ ॥
प्राणापानसमानाद्यैर्व्यानोदानात्मकैरपि  ।
कर्मभिः प्राणिनां लोके सर्वचेष्टाप्रवर्तकः  ॥ १,१३.१३० ॥
पञ्चानां चेन्द्रियमनोर्बुद्धिस्मृतिबलात्मनाम्  ।
समानकालकरणक्रियाः संपादयन्नपि  ॥ १,१३.१३१ ॥
सर्वात्मा सर्वलोकेश आवहप्रवहादिभिः  ।
वर्त्तते चोपकारैर्यस्तनुभिः सप्तसप्तभिः  ॥ १,१३.१३२ ॥
विधाता सर्वभूतानाङ्क्षेमी नित्यं प्रभञ्जनः  ।
योनिरग्नेरपां भूमे रवेश्चन्द्रमसश्चयः  ॥ १,१३.१३३ ॥
वायुः प्रजापतिर्भूतो लोकात्मा प्रपितामहः  ।
अहोरात्रकरस्तस्मात्स वायुरनुवत्सरः  ॥ १,१३.१३४ ॥
एते प्रजानां पतयश्चत्वार उपपक्षजाः  ।
पितरः सर्वलोकानां लोकात्मानः प्रकीर्त्तिताः  ॥ १,१३.१३५ ॥
ध्यायतो ब्रह्माणो वक्त्रादुदन्समभवद्भवः  ।
ऋषिर्विप्रा महादेवो भूतात्मा प्रपितामहः  ॥ १,१३.१३६ ॥
ईश्वरः सर्वभूतानां प्रणवो योऽथपठ्यते  ।
आत्मावेशेन भूतानामङ्गप्रत्यङ्गसंभवः  ॥ १,१३.१३७ ॥
उन्मादकोऽनुग्रहकृद्रुद्रो वत्सर उच्यते  ।
सूर्य्यश्च चन्द्रमाश्चाग्निर्वायू रुद्रस्तथैव च  ॥ १,१३.१३८ ॥
युगाभिमानी कालात्मा नित्यं संक्षयकृद्विभुः  ।
रुद्रः प्रविष्टो भगवाञ्जगत्यस्मिन्स्वतेजसा  ॥ १,१३.१३९ ॥
आश्रयान्मयि संयोगात्तनुभिर्नाममिस्तथा  ।
ततस्तस्य तु वीर्येण लोकानुग्रहकारकम्  ॥ १,१३.१४० ॥
देवत्वं च पितृत्वं च कालत्वं चास्य यत्परम्  ।
तस्माद्वै सर्वथा रुद्रस्तद्विद्वद्भिरभीज्यते  ॥ १,१३.१४१ ॥
यतः पतिः स भगवान् प्रजेशानां प्रजापतिः  ।
भावनः सर्वभूतानां सर्वात्मा नीललोहितः  ॥ १,१३.१४२ ॥
औषधीः प्रतिसंधत्ते रुद्रः क्षीणाः पुनःपुनः  ।
प्रजापतिमुखैर्देवैः सम्यगिष्टफलार्थिभिः  ॥ १,१३.१४३ ॥
त्रिभिरेव कपालैश्च त्रयंबकैरौषधिक्षये  ।
इज्यते भगवान् यस्मात्तस्मार्त्र्यंबक उच्यते  ॥ १,१३.१४४ ॥
गायत्री चैव त्रिष्टुप्च जगती चैव याः स्मृताः  ।
त्र्यंबका नामतः प्रेम्णा योनयस्ता वनस्पतेः  ॥ १,१३.१४५ ॥
ताभिरेकत्वभूताभिस्त्रिविधाभिः स्ववीर्यतः  ।
त्रिसाधनः पुरोडाशस्त्रिकपालः स वै स्मृतः  ॥ १,१३.१४६ ॥
त्र्यंबकः स पुरोडाशस्तेनैष त्र्यंबकः स्मृतः  ।
इत्येतत्पञ्चवर्षं हि युगं प्रोक्तं मनीषिभिः  ॥ १,१३.१४७ ॥
यश्चैष पञ्चधात्मा वै प्रोक्तः संवत्सरो द्विजैः  ।
सैकः षट्को विजज्ञेऽथ मध्वादिऋतुसंज्ञकः  ॥ १,१३.१४८ ॥
ऋतुपुत्रार्त्तवाः पञ्च इति सर्गः समासतः  ।
इत्येष बहुमानो वै प्राणिना जीवितानि च  ।
नदीवेग इवासक्तः कालो धावति संहरन्  ॥ १,१३.१४९ ॥
एतेषां यदपत्यं वै तदशक्यं प्रमाणतः  ।
बहुत्वात्परिसंख्यातुं पुत्र पौत्रमनन्तकम्  ॥ १,१३.१५० ॥
इमं वंशं प्रजेशानां महतः पुण्यकर्मणाम्  ।
कीर्त्तयन्पुण्यकीर्त्तीनां महतीं सिद्धिमाप्नुयात् ॥ १,१३.१५१ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे कालसद्भाववर्णनं नाम त्रयोदशोंऽध्याय












_____________________________________________________________



सुत उवाच
अथान्तरेषु सर्वेषु अतीतानागतेष्विह  ।
तुल्याभिमानिनः सर्वे जायन्ते नामरूपतः  ॥ १,१४.१ ॥
देवाश्चाष्टविधा ये च तस्मिन्मम्वन्तरेऽधिपाः  ।
ऋषयो मनवश्चैव सर्वे तुल्यप्रयोजनाः  ॥ १,१४.२ ॥
महर्षिसर्गः संक्रान्तो वंशं स्वायंभुवस्य तु  ।
विस्तरेणानुपूर्व्या च कीर्त्य मानं निबोधत  ॥ १,१४.३ ॥
मनोः स्वायंभूवस्यासन् दश पौत्रास्तु तत्समाः  ।
यैरियं पृथिवी सर्वा सप्तद्वीपा सपत्तना  ॥ १,१४.४ ॥
ससमुद्रा करवती प्रतिवर्षं निवेशिता  ।
स्वायंभुवेंऽतरे पूर्वमाद्ये त्रेतायुगे तथा  ॥ १,१४.५ ॥
प्रियव्रतस्य पुत्रैस्तैः पौत्रैः स्वायंभुवस्य तु  ।
प्रजा सत्त्वतपोयुक्तैस्तैरियं विनिवेशिता  ॥ १,१४.६ ॥
प्रियव्रतात्प्रजोपेतान् वीरान्काम्यान्व्यजायत  ।
कन्या सा तु महाभाग कर्दमस्य प्रजा पतेः  ॥ १,१४.७ ॥
कन्ये द्वे दश पुत्राश्च सम्राट्कुक्षिश्च ते शुभे  ।
तयोर्वै भ्रातरः शूराः प्रजापतिसमा दश  ॥ १,१४.८ ॥
आग्नीध्रश्चाग्निबा हुश्च मेधा मेधातिथिर्वसुः  ।
ज्योतिष्मान् द्युतिमान्हव्यः सवनः सभ्र एव च  ॥ १,१४.९ ॥
प्रियव्रतोऽभ्यषिञ्चत्तान्सप्तसप्तसु पार्थिवान्  ।
द्वीपेषु तेषु धर्मेण द्वीपान्ताश्च निबोधत  ॥ १,१४.१० ॥
जंबूद्वीपेश्वरं चक्रे आग्नीध्रं सुमहाबलम्  ।
प्लक्षद्वीपेश्वरश्चापि तेन मेधातिथिः कृतः  ॥ १,१४.११ ॥
शाल्मले तु वपुष्मन्तं राजानं सोऽभिषिक्तवान्  ।
ज्योतिष्मन्तं कुशद्वीपे राजानं कृतवान्प्रभुः  ॥ १,१४.१२ ॥
द्युतिमन्तं च राजानं क्रैञ्चद्वीपेऽभ्यषेचयत् ।
शाकद्वीपेश्वरं चापि हव्यं चक्रे प्रियव्रतः  ॥ १,१४.१३ ॥
पुष्कराधिपतिं चैव सवनं कृतवान्प्रभुः  ।
पुष्करे सवनस्याथ महावीतः सुतोऽभवत् ॥ १,१४.१४ ॥
धातकिश्चापि द्वावेतौ पुत्रौ पुत्रवता वरौ  ।
महावीतं स्मृतं वर्षं तस्य नाम्ना महात्मनः  ॥ १,१४.१५ ॥
नाम्ना च धातकेश्चापि धातकीखण्ड उच्यते  ।
हव्यो व्यजनयत्पुत्राञ्शाकद्वीपेश्वराञ्प्रभुः  ॥ १,१४.१६ ॥
जलदं च कुमारं च सुकुमारं मणीवकम्  ।
कुसुमोत्तरमोदाकौ सप्तमं च महाद्रुगम्  ॥ १,१४.१७ ॥
जलदं जलदस्याथ प्रथमं वर्षमुच्यते  ।
कुमारस्य तु कौमारं द्वितीयं परिकीर्तितम्  ॥ १,१४.१८ ॥
सुकुमारं तृतीयं तु सुकुमारस्य तत्स्सतम्  ।
मणीवस्य चतुर्थं तु मणीवकमिहोच्यते  ॥ १,१४.१९ ॥
कुसुमोत्तरवर्षं यत्पञ्चमं कुसुमोत्तरम्  ।
मोदकस्यापि मोदाकं षष्ठं वर्षं प्रकीर्त्तितम्  ॥ १,१४.२० ॥
महाद्रुमस्य नाम्ना च सप्तमं तन्महाद्रुमम्  ।
तेषां तु नामभिस्तानि सप्त वर्षाणि तत्र वै  ॥ १,१४.२१ ॥
क्रैञ्चद्वीपेश्वरस्यापि पुत्रो द्युतिमतस्तु वै  ।
कुशलो मनोनुगस्छोष्णः पावनश्चान्धकारकः  ॥ १,१४.२२ ॥
मुनिश्च दुन्दुभिश्चैव सुता द्युतिमतस्तु वै  ।
तेषां स्वनामभिर्देशाः क्रैञ्चद्वीपाश्रयाः शुभाः  ॥ १,१४.२३ ॥
कुशलस्य तु देशोऽभूत कौशलो नाम विश्रुतः  ।
देशो मनोनुगस्यापि मानोनुगे इते स्मृतः  ॥ १,१४.२४ ॥
उष्णस्योष्णः स्मृतो देशः पावनस्यापि पावनः  ।
अन्धकारस्य देशस्तु आन्धकारः प्रकीर्त्तितः  ॥ १,१४.२५ ॥
मुनेश्च मौनिदेशो वै दुन्दुभेर्दुन्दुभिः स्मृतः  ।
एते जनपदाः सप्त क्रैञ्चद्वीपे तु भास्वराः  ॥ १,१४.२६ ॥
ज्योतिष्मतः कुशद्वीपे सप्तैवासन्महौजसः  ।
उद्भिज्जो वेणुमांश्चैव वैरथो लवणो धृतिः  ॥ १,१४.२७ ॥
षष्ठः प्रभाकरश्चा पि सप्तमः कपिलः स्मृतः  ।
उद्भिज्जं प्रथमं वर्षं द्वितीयं वेणुमण्डलम्  ॥ १,१४.२८ ॥
तृतीयं वै रथाकारं चतुर्थं लवणं स्मृतम्  ।
पञ्चमं धृतिमद्वर्षं षष्ठं वर्षं प्रभाकरम्  ॥ १,१४.२९ ॥
सप्तमं कपिलं नाम कपिलस्य प्रकीर्त्तितम्  ।
तेषां देशाः कशद्वीपे तत्सनामान एव च  ॥ १,१४.३० ॥
आश्रमाचारयुक्ताभिः प्रजाभिः समलङ्कृताः  ।
शाल्मलस्येश्वराः सप्त सुतास्ते च वपुष्मतः  ॥ १,१४.३१ ॥
श्वेतश्च हरितश्चैव जीमूतो रोहितस्तथा  ।
वैद्युतो मानसश्चापि सुप्रभः सप्तमस्तथा  ॥ १,१४.३२ ॥
श्वेतस्तु देशः श्वेतस्य हरितस्य सुहारितः  ।
जीमूतस्यापि जीमूतो रोहितस्यापि रोहितः  ॥ १,१४.३३ ॥
वैद्युतो वैद्युतस्यापि मानसस्य तु मानसः  ।
सुप्रभः सुप्रभस्यापि सप्तैते देशपालकाः  ॥ १,१४.३४ ॥
प्लक्ष द्वीपं प्रवक्ष्यामि जंबूद्वीपादनन्तरम्  ।
सप्त मेधातिथे पुत्राः प्लक्षद्वीपेश्वरा नृपाः  ॥ १,१४.३५ ॥
ज्येष्ठः शान्तभयो नाम द्वितीयः शिशिरः स्मृतः  ।
सुखोदयस्तृतीयस्तु चतुर्थो नन्द उच्यते  ॥ १,१४.३६ ॥
शिवस्तु पेचमस्तेषां क्षेमकः षष्ठ उच्यते  ।
ध्रुवस्तु सप्तमो ज्ञेयः पुत्रा मेधातिथेः स्मृताः  ॥ १,१४.३७ ॥
सप्तानां नामभिस्तेषां तानि वर्षाणि सप्त वै  ।
तस्माच्छान्तभयं चैव शिशिरं च सुखोदयम्  ॥ १,१४.३८ ॥
आनन्दं च शिवं चैव क्षेमकं च ध्रुवं तथा  ।
तानि तेषां समानानि सप्त वर्षाणि भागशः  ॥ १,१४.३९ ॥
निवेशितानि तैस्तानि पूर्वं स्वायंभूवेन्तरे  ।
मेधा तिथेस्तु पुत्रैस्तैः प्लक्षद्वीपेश्वरैर्नृबैः  ॥ १,१४.४० ॥
वर्णाश्रमाचारयुक्ताः प्लक्षद्वीपे प्रजाः कृताः  ।
प्लक्षद्वीपादिषु त्वेषु शाकद्वीपान्तिकेषु वै  ॥ १,१४.४१ ॥
ज्ञेयः पञ्चसु धर्मो वै वर्णाश्रमविभाजकः  ।
सुखमायुश्च रूपं च बलं धर्मश्च नित्यशः  ॥ १,१४.४२ ॥
पञ्चस्वेतेषु द्वीपेषु सर्वसाधा रणं स्मृतम्  ।
प्रक्षद्वीपः परिष्क्रान्तो जंबूद्वीपं निबोधत  ॥ १,१४.४३ ॥
आग्नीध्रं ज्येष्ठदायादं काम्यापुत्रं महाबलम्  ।
प्रियव्रतोऽभ्य षिञ्चत्तं जंबूद्वीपेश्वरं नृपम्  ॥ १,१४.४४ ॥
तस्य पुत्रा बभूवुर्हि प्रजापतिसमा नव  ।
ज्येष्ठो नाभिरिति ख्यातस्तस्य किंपुरुषोऽनुजः  ॥ १,१४.४५ ॥
हरिवर्षस्तृतीयस्तु चतुर्थोऽभूदिलावृतः  ।
रम्यस्तु पञ्चमः पुत्रो हिरण्वान् षष्ठ उच्यते  ॥ १,१४.४६ ॥
कुरुस्तु सप्तमस्तेषां भद्राश्वश्चाष्टमः स्मृतः  ।
नवमः केतुमालश्च तेषां देशान्निबोधत  ॥ १,१४.४७ ॥
नाभेस्तु दक्षिणं वर्षं हिमाख्यं तु पिता ददौ  ।
हेमकूटं तु यद्वर्षं ददौ किपुरुषाय तत् ॥ १,१४.४८ ॥
नैषधं यत्स्मृतं वर्षं हरिवर्षाय तं ददौ  ।
मध्यमं यत्सुमेरोस्तु ददौ स तदिलावृतम्  ॥ १,१४.४९ ॥
नीलं तु यत्स्मृतं वर्षं रम्यायैतप्तिता ददौ  ।
श्वेतं यदुत्तरं तस्मात्पित्रा दत्तं हिरण्वते  ॥ १,१४.५० ॥
यदुत्तरे शृङ्गवतो वर्षं तत्कुरवे ददौ  ।
साल्यवन्तं तथा वर्षं भद्राश्वाय न्यवेदयत् ॥ १,१४.५१ ॥
गन्धमादनवर्षं तु केतुमाले न्यवेदयत् ।
इत्येतानि मयोक्तानि नव वर्षाणि भागशः  ॥ १,१४.५२ ॥
आग्नी ध्रस्तेषु वर्षेषु पुत्रांस्तानभ्यषेचयत् ।
यथाक्रमं स धर्मात्मा ततस्तु तपसि स्थितः  ॥ १,१४.५३ ॥
इत्येतौः सप्तभिः कृत्स्ना सप्तद्वीपा निवे शिताः  ।
प्रियव्रतस्य पुत्रैस्तैः पौतैः स्वायंभुवस्य च  ॥ १,१४.५४ ॥
एवं वर्षेषु सर्वेषु सन्निवेशाः पुनः पुनः  ।
क्रियन्ते प्रलये वृत्ते सप्त सप्तसु पार्थिवैः  ॥ १,१४.५५ ॥
एवं स्वभावः कल्पानां द्वीपानां च निवेशने  ।
यानि किंपुरुषाद्यानि वर्णाण्यष्टौ श्रुतानि तु  ॥ १,१४.५६ ॥
तेषां स्वभावतः सिद्धिः सुखप्रायमयत्नतः  ।
विपर्ययो न तेष्वस्ति जरामृत्युभयं न च  ॥ १,१४.५७ ॥
धर्माधर्मौं न तेष्वास्ता नोत्तमाधममध्यमाः  ।
न तेष्वस्ति युगावस्था क्षेत्रेष्वष्टासु सर्वशः  ॥ १,१४.५८ ॥
नाभेर्निसर्गं वक्ष्यामि हिमाह्वेऽस्मिन्निबोधत  ।
नाभिस्त्वज नयत्पुत्रं मेरुदेव्यां महाद्युतिम्  ॥ १,१४.५९ ॥
ऋषभं पार्थिवश्रेष्ठं सर्वक्षत्रस्य पूर्वजम्  ।
ऋषभाद्भरतो जज्ञे वीरः पुत्रशताग्रजः  ॥ १,१४.६० ॥
सोभिषिच्यर्षभः पुत्रं महाप्रव्रज्यया स्थितः  ।
हिमाह्वं दक्षिणं वर्षं भरताय न्यवेदयत् ॥ १,१४.६१ ॥
तस्मात्तु भारतं वर्षं तस्य नाम्ना विदुर्बुधाः  ।
भरतस्यात्मजो विद्वान्सुमतिर्नाम धार्मिकः  ॥ १,१४.६२ ॥
बभूव तस्मिन् राज्ये तंभरतस्त्वभ्यषेचयत् ।
पुत्रसंक्रामितश्रीस्तु वनं राजा विवेश सः  ॥ १,१४.६३ ॥
तेजसस्तत्सुतश्चापि प्रजापतिरमित्रजित् ।
तेजसस्यात्मजो विद्वानिन्द्रद्युम्न इति स्मृतः  ॥ १,१४.६४ ॥
परमेष्ठी सुतश्चापि निधने तस्य चाप्यभूत् ।
प्रतीहारः कुलं तस्य नाम्ना जज्ञे तदन्वयः  ॥ १,१४.६५ ॥
प्रतिहर्तेति विख्यातो जज्ञे तस्यापि धीमतः  ।
उन्नेता प्रतिहर्तुस्तु भूमा तस्य सुतः स्मृतः  ॥ १,१४.६६ ॥
उद्गीथस्तस्य पुत्रोऽभूतप्रस्ताविश्चापि तत्सुतः  ।
प्रस्तावेस्तु विभुः पुत्रः पृथुस्तस्य सुतोऽभवत् ॥ १,१४.६७ ॥
पृथोश्चापि सुतो नक्तो नक्तस्यापि गयः सुतः  ।
गयस्यापि नरः पुत्रो नरस्यापि सुतो विराट् ॥ १,१४.६८ ॥
विराट्सुतो महावीर्यो धीमांस्तस्य सुतोऽभवत् ।
धीमतश्च महान्पुत्रो महतश्चापि भौवनः  ॥ १,१४.६९ ॥
भौवनस्य सतस्त्वष्टा विरजास्तस्य चात्मजः  ।
रजा विरजसः पुत्रः शतजिद्रजसस्तथा  ॥ १,१४.७० ॥
तस्य पुत्रशतं त्वासीद्राजानः सर्व एव तु  ।
विश्वज्योतिष्प्रधानास्ते यैरिमा वर्द्धिताः प्रजाः  ॥ १,१४.७१ ॥
तैरिदं भारतं वर्षं सप्तद्वीपमिहाङ्कितम्  ।
तेषां वंशप्रसूतैस्तु भुक्तेयं भारती पुरा  ॥ १,१४.७२ ॥
कृतत्रेतादियुक्तास्तु युगाख्या ह्येकसप्ततिः  ।
येऽतीतास्तैर्युगैः सार्धं राजानस्ते तदन्वयाः  ॥ १,१४.७३ ॥
स्वायंभुवेंऽतरे पूर्वं शतशोऽथ सहस्रशः  ।
एवं स्वायं भुवः सर्गो येनेदं पूरितं जगत् ॥ १,१४.७४ ॥
ऋषिभिर्दैवतैश्चापि पिर्तृगन्धवराक्षसैः  ।
यक्षभूतपिशाचैश्च मनुष्यमृगपक्षिभिः  ।
तेषां सृष्टिरियं प्रोक्ता युगैः सह विवर्त्तते  ॥ १,१४.७५ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे प्रियव्रतवंशानुकीर्त्तनं नाम चतुदशोऽध्यायः



_____________________________________________________________


सूत उवाच
एवं प्रजासन्निवेशं श्रुत्वा वै शांशपायनिः  ।
पप्रच्छ नियतं सूतं पृथिव्युद धिविस्तरम्  ॥ १,१५.१ ॥
कति द्वीपा समुद्रा वा पवता वा कति स्मृताः  ।
कियन्ति चैव वर्षाणि तेषु नद्यश्च काः स्मृताः  ॥ १,१५.२ ॥
महा भूतप्रमाणं च लोकालोकं तथैव च  ।
पर्यायं परिमाणं च गतिं चन्द्रार्कयोस्तथा  ।
एतत्प्रबूहि नः सर्वं विस्तरेण यथार्थतः  ॥ १,१५.३ ॥
सूत उवाच
हन्त वोऽहं प्रवक्ष्यामि पृथिव्यायामविस्तरम्  ॥ १,१५.४ ॥
संख्यां चैव समुद्राणां द्वीपानां चैव विस्तरम्  ।
द्वीपभेदसहस्राणि सप्तस्वन्तर्गतानि च  ॥ १,१५.५ ॥
न शक्यन्ते क्रमेणेह वक्तुं यैः सततं जगत् ।
सप्त द्वीपान्प्रवक्ष्यामि चन्द्रादित्यग्रहैः सह  ॥ १,१५.६ ॥
तेषां मनुष्या स्तर्क्केण प्रमाणानि प्रचक्षते  ।
अचिन्त्याः खलु ये भावा न तांस्तर्केण साधयेत् ॥ १,१५.७ ॥
प्रकृतिभ्यः परं यच्च तदचिन्त्यं प्रचक्षते  ।
नववर्षं प्रवक्ष्यामि जंबूद्वीपं यथातथम्  ॥ १,१५.८ ॥
विस्तरान्मण्डलाच्चैव योजनैस्तन्निबोधत  ।
शतमेकं सहस्राणां योजनाग्रात्समन्ततः  ॥ १,१५.९ ॥
नानाजनपदाकीर्णः पुरैश्च विविधैश्शुभैः  ।
सिद्धचारणसंकीणः पर्वतैरुपशोभितः  ॥ १,१५.१० ॥
सर्वधातुनिबद्धैश्च शिलाजाल समुद्भवैः  ।
पर्वतप्रभवाभिश्च नदीभिः सर्वतस्ततः  ॥ १,१५.११ ॥
जंबूद्वीपः पृथुः श्रीमान् सर्वतः पृथुमण्डलः  ।
नवभिश्चावृतः सर्वो भुवनैर्भूतभावनैः  ॥ १,१५.१२ ॥
लवणेन समुद्रेण सर्वतः परिवारितः  ।
जंबूद्वीपस्य विस्तारात्समेन तु समन्ततः  ॥ १,१५.१३ ॥
प्रागायताः सूपर्वाणः षडिमे वर्षपर्वताः  ।
अवगाढा ह्युभयतः मसुद्रौ पूर्वपश्चिमौ  ॥ १,१५.१४ ॥
हिमप्रायश्च हिमवान् हेमकूटश्च हेमवान्  ।
सर्वर्त्तुषु सुखश्चापि निषधः पर्वतो महान्  ॥ १,१५.१५ ॥
चतुर्वर्णश्च सौवर्णो मेरुश्चारुतमः स्मृतः  ।
द्वात्रिंशच्च सहस्राणि विस्तीर्णः स च मूर्द्धनि  ॥ १,१५.१६ ॥
वृत्ताकृतिप्रमाणश्च चतुरस्रः समुच्छ्रितः  ।
नानावर्णास्तु पार्श्वेषु प्रजापतिगुणान्वितः  ॥ १,१५.१७ ॥
नाभिबन्धनसंभूतो ब्रह्मणोऽव्यक्तजन्मनः  ।
पूर्वतर्ः श्वेतवर्णश्च ब्राह्मणस्तस्य तेन तत् ॥ १,१५.१८ ॥
पार्श्वमुत्तरतस्तस्य रक्तवर्मः स्वभावतः  ।
तेनास्य क्षत्त्रभावस्तु मेरोर्नानार्थकारणात् ॥ १,१५.१९ ॥
पीतश्च दक्षिणेनासौ तेन वैश्यत्वमिष्यते  ।
भृङ्गपत्रनिभश्चापि पश्चिमेन समाचितः  ॥ १,१५.२० ॥
तेनास्य शूद्रभावः स्यादिति वर्णाः प्रकीर्त्तिताः  ।
वृत्तः स्वभावतः प्रोक्तो वर्णतः परिमाणतः  ॥ १,१५.२१ ॥
नीलश्च वैदुर्यमयः श्वेतः घुक्लो हिरण्मयः  ।
मयुरबर्हवर्णस्तु शातकैंभश्च शृङ्गवान्  ॥ १,१५.२२ ॥
एते पर्वतराजानः सिद्धचारणसेविताः  ।
तेषामन्तरविष्कंभो नवसाहस्र उच्यते  ॥ १,१५.२३ ॥
मध्ये त्विलावृतं नाम महामेरोः समन्तमः  ।
नवैवं तु सहस्राणि विस्तीर्णं सर्वतस्तु तत् ॥ १,१५.२४ ॥
मध्ये तस्य महामेरुर्विधूम इव पावकः  ।
वेद्यर्द्धं दक्षिणं मेरोरुत्तरार्द्धं तथोत्तरम्  ॥ १,१५.२५ ॥
वर्षाणि यानि षट्चैव तेषां ये वर्षपर्वताः  ।
द्वे द्वे सहस्रे विस्तीर्णा योजनानां समुच्छ्रयात् ॥ १,१५.२६ ॥
जंबूद्वीपस्य विस्तारात्तेषामायाम उच्यते  ।
योजनानां सहस्राणि शतं द्वावायतौ गिरी  ॥ १,१५.२७ ॥
नीलश्च निषधश्चैव ताभ्यां हीनास्तु ये परे  ।
श्वेतश्च हेमकूटश्च हिमवाञ्छृङ्गवांस्तथा  ॥ १,१५.२८ ॥
नवती द्वे अशीती द्वे सहस्राण्यायतास्तु तेः  ।
तेषां मध्ये जनपदास्तानि वर्णाणि सप्त वै  ॥ १,१५.२९ ॥
प्रपातविषमैस्तैस्तु पर्वतैरावृतानि तु  ।
संततानि नदीभेदैरगम्यानि परस्परम्  ॥ १,१५.३० ॥
वसंति तेषु सत्त्वानि नानाजातीनि सर्वशः  ।
इदं हैमवतं वर्षं भारतं नाम विश्रुतम्  ॥ १,१५.३१ ॥
हेमकूटं परं ह्यस्मा न्नान्ना किंषुरुपं स्मृतम्  ।
नैषधं हेमकूटात्तु हरिवर्षं तदुच्यते  ॥ १,१५.३२ ॥
हरिवर्षात्परं चापि मेरोश्व तदिलावृतम्  ।
इलावृतात्पिरं नीलं सम्यकं नाम विश्रुतम्  ॥ १,१५.३३ ॥
रम्यकात्परतर्ः श्वेतं विश्रुतं तद्धिरण्मयम्  ।
हिरण्मयात्परं चैव शृङ्गवत्तः कुरु स्मृतम्  ॥ १,१५.३४ ॥
धनुःसंस्थे तु विज्ञेये द्वे वर्षे दक्षिणोत्तरे  ।
दीर्घाणि तत्र चत्वारि मध्यमं तदिलावृतम्  ॥ १,१५.३५ ॥
अर्वाक्च निषधस्याथ वेद्यर्द्धं दक्षिणं स्मृतम्  ।
परं नीलवतो यच्च वेद्यर्द्धं तु तदुत्तरम्  ॥ १,१५.३६ ॥
वेद्यर्द्धे दक्षिणे त्रीणि त्रीणि वर्षाणि चोत्तरे  ।
तयोर्मध्ये तु विज्ञेयो मेरुर्मध्य इलावृतम्  ॥ १,१५.३७ ॥
दक्षिणेन तु नीलस्य निषधस्योत्तरेम तु  ।
उदगायेतो महाशैलो माल्यवान्नाम नामतः  ॥ १,१५.३८ ॥
योजनानां सहस्रं तु आनील निषधायतः  ।
आयामतश्चतुस्त्रिंशत्सहस्राणि प्रकीर्तितः  ॥ १,१५.३९ ॥
तस्य प्रतीच्यां विज्ञेयः पर्वतो गन्धमादनः  ।
आयामतोऽथ विस्तारान्माल्यवा नितिविश्रुतः  ॥ १,१५.४० ॥
परिमण्डलयोर्मेरुर्मध्ये कनकपर्वतः  ।
चतुर्वणः स सौवर्णः चतुरस्रः समुच्छ्रितः  ॥ १,१५.४१ ॥
सुमेरुः शुशुभेशुभ्रो राजव त्समधिष्ठितः  ।
तरुणादित्यवर्णाभो विधूम इव पावकः  ॥ १,१५.४२ ॥
योजनानां सहस्राणि चतुरशीतरुच्छ्रितः  ।
प्रविष्टः षोडशाधस्ताद्विस्तृतः षोडशैव तु  ॥ १,१५.४३ ॥
शरावसंस्थितत्वात्तु द्वात्रिंशन्मूर्ध्निविस्तृतः  ।
विस्तारात्रिगुणस्तस्य परिणाहः समन्ततः  ॥ १,१५.४४ ॥
मण्डलेन प्रमाणेन त्र्यस्रे मानं तदिष्यते  ।
चत्वारिंशत्सहस्राणि योजनानां समन्ततः  ॥ १,१५.४५ ॥
अष्टाभिरधिकानि स्युस्त्र्यस्रे मानं प्रकीर्त्तितम्  ।
चतुरस्रेण मानेन परिणाहः समन्ततः  ॥ १,१५.४६ ॥
चतुः षष्टिसहस्राणि योजनानां विधीयते  ।
स पर्वतो महादिव्यो दिव्यौषधिसमन्वितः  ॥ १,१५.४७ ॥
भुवनैरावृतः सर्वो जातरूपमयैः शुभैः  ।
तत्र देवगणाः सर्वे गन्धर्वोरगराक्षसाः  ॥ १,१५.४८ ॥
शैलराजे प्रदृश्यन्ते शुभाश्चाप्सरसां गणाः  ।
स तु मेरुः परिवृतो भुवनैर्भूतभावनैः  ॥ १,१५.४९ ॥
चत्वारो यस्य देशा वै चतुःपार्श्वेष्वधिष्ठिताः  ।
भद्राश्वा भरताश्वैव केतुमालाश्च पश्चिमाः  ॥ १,१५.५० ॥
उत्तराः कुरवश्चैव कृतपुण्यप्रतिश्रयाः  ।
गन्धमादनपर्श्वे तु परैषापरगण्डिका  ॥ १,१५.५१ ॥
सर्वर्त्तुरमणीया च नित्यं प्रमुदिता शिवा  ।
द्वात्रिंशत्तु सहस्राणि योजनैः पूर्वपश्चिमात् ॥ १,१५.५२ ॥
आयामतश्चतुस्त्रिंशत्सहस्राणि प्रमाणतः  ।
तत्र ते शुभकर्माणः केतुमालाः प्रतिष्ठिताः  ॥ १,१५.५३ ॥
तत्र काला नराः सर्वे महासत्त्वा महाबलाः  ।
स्त्रियश्चोत्पल पत्राभाः सर्वास्ताः प्रियदर्शनाः  ॥ १,१५.५४ ॥
तत्र दिव्यो महावृक्षः पनसः पड्रसाश्रयः  ।
ईश्वरो ब्रह्मणः पुत्रः कामचारी मनोजवः  ॥ १,१५.५५ ॥
तस्य पीत्वा फलरसं जीवन्ति च समायुतम्  ।
पार्श्वे माल्यवतश्चापि पूर्वेऽपूर्वा तु गण्डिका  ॥ १,१५.५६ ॥
आयामादथ विस्ताराद्यथैषापरगण्डिका  ।
भद्राश्वास्तत्र विज्ञेया नित्यं मुदितमानसाः  ॥ १,१५.५७ ॥
भद्रशालवनं चात्र कालाम्रस्तु महाद्रुमः  ।
तत्र ते पुरुषाः स्वेता महोत्साहा बलान्विताः  ॥ १,१५.५८ ॥
स्त्रियः कुमुदवर्णाभाः सुन्दर्यः प्रियदर्शनाः  ।
चन्द्रप्रभाश्चन्द्रवर्णाः पूर्णचन्द्र निभाननाः  ॥ १,१५.५९ ॥
चन्द्रशीतलगात्र्यस्ताः स्त्रिय उत्पलगन्धिकाः  ।
दशवर्षसहस्राणि तेषामायुरनामयम्  ॥ १,१५.६० ॥
कालाम्रस्य रसं पीत्वा सर्वे च स्थिरयौवनाः  ।
दक्षिणेन तु श्वेतस्य नीलस्यैवोत्तरेण च  ॥ १,१५.६१ ॥
वर्षं रमणकं नाम जायन्ते तत्र मानवाः  ।
रतिप्रधाना विमला जरादौर्गन्ध्यवर्जिताः  ॥ १,१५.६२ ॥
शुक्लाभिजनसंपन्नाः सर्वे च प्रियदर्शनाः  ।
तत्रापि सुमहान्वृक्षो न्यग्रोधो रोहितो महान्  ॥ १,१५.६३ ॥
तस्यापि ते फलरसं पिबन्तो वर्त्तयन्ति वै  ।
दशवर्षसहस्राणि शतानि दश पञ्च च  ॥ १,१५.६४ ॥
जीवन्ति ते महाभागाः सदा त्दृष्टा नरोत्तमाः  ।
दक्षिणे वै शृङ्गवतः श्वेतस्याप्युत्तरेण च  ॥ १,१५.६५ ॥
वर्षं हैरण्वतं नाम यत्र हैरण्वती नदी  ।
महाबलाः सुतेजस्का जायन्ते तत्र मानवाः  ॥ १,१५.६६ ॥
यक्षा वीरा महासत्त्वा धनिनः प्रियदर्शनाः  ।
एकादशसहस्राणि वर्षाणां ते महौजसः  ॥ १,१५.६७ ॥
आयुः प्रमाणं जीवन्ति शतानि दश पञ्च च  ।
यस्मिन्वर्षे महावृक्षो लकुचः षड्रसाश्रयः  ॥ १,१५.६८ ॥
तस्य पीत्वा फलरसं ते जीवन्ति निरामयाः  ।
त्रीणि शृङ्गवतः शृङ्गाण्युच्छ्रितानि महान्ति च  ॥ १,१५.६९ ॥
एकं मणिमयं तेषामेकं चैव हिरण्मयम्  ।
सर्वरत्नमयं चैकं भवनैरुपशोभितम्  ॥ १,१५.७० ॥
उत्तरे वै शृङ्गावतः समुद्रस्य च दक्षिणे  ।
कुरवस्तत्र तद्वर्षं पुण्यं सिद्धनिषेवितम्  ॥ १,१५.७१ ॥
तत्र वृक्षा मधु फला नित्यपुष्पफलोपगाः  ।
वस्त्राणि च प्रसूयन्ते फलेष्वाभरणानि च  ॥ १,१५.७२ ॥
सर्वकामप्रदास्तत्र केचिद्वक्षा मनोरमाः  ।
गन्धवर्णरसो पेतं प्रक्षरन्ति मधूत्तमम्  ॥ १,१५.७३ ॥
अपरे क्षीरिणो नाम वृक्षास्तत्र मनोरमाः  ।
ये क्षरन्ति सदा क्षीरं षड्रसं ह्यमृतोपमम्  ॥ १,१५.७४ ॥
सर्वा मणिमयी भूमिः सूक्ष्मकाञ्चनवालुका  ।
सर्वर्तुसुखसंपन्ना न्निष्पङ्का नीरजा शुभा  ॥ १,१५.७५ ॥
देवलोकच्युतास्तत्र जायन्ते मानवाः शुभाः  ।
शुक्लाभिजनसंपन्नाः सर्वे च स्थिरयौवनाः  ॥ १,१५.७६ ॥
मिथुनानि प्रसूयन्ते स्त्रियश्चाप्सरसः समाः  ।
तेषां ते क्षीरिणां क्षीरं पिबन्ति ह्यमृतो पमम्  ॥ १,१५.७७ ॥
मिथुनं जायते सद्यः समं चैव विवर्द्धते  ।
समं शीलं च रूपं च प्रियता चैव तत्समा  ॥ १,१५.७८ ॥
अन्योन्यमनुरक्ताश्च चक्रवाकसधर्मिणः  ।
अनामया ह्यशोकाश्च नित्यं सुखनिषेविणः  ॥ १,१५.७९ ॥
त्रयोदशसहस्राणि शतानि दश पञ्च च  ।
जीवन्ति ते महावीर्या न चान्यस्त्रीनिषेविणः  ॥ १,१५.८० ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वीतीयेऽनुषङ्गपादे पृथिव्यायामविस्तरो नाम पञ्चदशोऽध्यायः




_____________________________________________________________

सूत उवाच
एवमेव निसर्गो वै वर्षाणां भारते शुभे  ।
दृष्टः परमतत्त्वज्ञैर्भूयः किं वर्णयामि वः  ॥ १,१६.१ ॥
ऋषिरुवाच
यदिदं भारतं वर्षं यस्मिन्स्वायंभुवादयः  ।
चतुर्दशैते मनवः प्रजासर्गेऽभवन्पुनः  ॥ १,१६.२ ॥
एतद्वेदितुमिच्छामस्तन्नो निगद सत्त्मः  ।
एतच्छ्रुतवचस्तेषामब्रवीद्रोमहर्षणः  ॥ १,१६.३ ॥
अत्र वो वर्णयिष्यामि वर्षेऽस्मिन् भारते प्रजाः  ।
इदं तु मध्यमं चित्रं शुभाशुभफलोदयम्  ॥ १,१६.४ ॥
उत्तरं यत्ममुद्रस्य हिमवद्दक्षिणं च यत् ।
वर्षं तद्भारतं नाम यत्रेयं भारती प्रजा  ॥ १,१६.५ ॥
भरणाच्च प्रजानां वै मनुर्भरत उच्यते  ।
निरुक्तवचनाच्चैवं वर्षं तद्भारतं स्मृतम्  ॥ १,१६.६ ॥
इतः स्वर्गश्च मोक्षश्च मध्यश्चान्तश्च गम्यते  ।
न खल्वन्यत्र मर्त्यानां भूमौ कर्म विधीयते  ॥ १,१६.७ ॥
भारतस्यास्य वर्षस्य नव भेदान्निबोधत  ।
समुद्रातरिता ज्ञेयास्ते त्वगम्याः परस्परम्  ॥ १,१६.८ ॥
इन्द्रद्वीपः कशेरूमांस्ताम्रवर्णो गभस्तिमान्  ।
नागद्वीपस्तथा सौम्यो गान्धर्वस्त्वथ वारुणः  ॥ १,१६.९ ॥
अयं तु नवमस्तेषां द्वीपः सागरसंवृतः  ।
योजनानां सहस्रे तु द्वीपोऽयं दक्षिणोत्तरात् ॥ १,१६.१० ॥
आयतो ह्याकुमार्य्या वै चागङ्गाप्रभवाच्च वै  ।
तिर्यगुत्तरविस्तीर्मः सहस्राणि नवैव तु  ॥ १,१६.११ ॥
द्वीपो ह्युपनिविष्टोऽयं म्लेच्छैरन्तेषु सर्वशः  ।
पूर्वे किराता ह्यस्यान्ते पश्चिमे यवनाः स्मृताः  ॥ १,१६.१२ ॥
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्या मध्ये शूद्राश्च भागशः  ।
इज्यायुधवणिज्याभिर्वर्त्तयन्तो व्यवस्थिताः  ॥ १,१६.१३ ॥
तेषां संव्यवहारोऽत्र वर्त्तते वै परस्परम्  ।
धर्मार्थकामसंयुक्तो वर्णानां तु स्वकर्मसु  ॥ १,१६.१४ ॥
संकल्पः पञ्चमानां च ह्याश्रमाणां यथाविधि  ।
इह स्वर्गापवर्गार्थं प्रवृत्तिर्येषु मानुषी  ॥ १,१६.१५ ॥
यस्त्वयं नवमो द्वीपस्तिर्यगायाम उच्यते  ।
कृत्स्नं जयति यो ह्येनं सम्राडित्यभिधीयते  ॥ १,१६.१६ ॥
अयं लोकस्तु वै सम्राडन्तरिक्षं विराट्स्मृतम्  ।
स्वराडसौ स्मृतो लौकः पुनर्वक्ष्यामि विस्तरात् ॥ १,१६.१७ ॥
सप्तैवास्मिन्सुपर्वाणो विश्रुताः कुल पर्वताः  ।
महेन्द्रो मलयः सह्यः शुक्तिमानृक्षपर्वतः  ॥ १,१६.१८ ॥
विन्ध्यश्च पारियात्रश्च सप्तैते कुलपर्वताः  ।
तेषां सहस्रश्चान्ये पर्व तास्तु समीपगाः  ॥ १,१६.१९ ॥
अविज्ञाताः सारवन्तो विपुलाश्चित्रसानवः  ।
संदरः पर्वतश्रेष्ठो वैहारो दुर्दुरस्तथा  ॥ १,१६.२० ॥
कोलाहलः ससुरसो मैनाको वैद्युतस्तथा  ।
वातन्धमो नागगिरिस्तथा पाण्डुरपर्वतः  ॥ १,१६.२१ ॥
तुङ्गप्रस्थः कृष्णगिरिर्गोधनो गिरिरेव च  ।
पुष्पगिर्युज्जयन्तौ च शैलो रैवतकस्तथा  ॥ १,१६.२२ ॥
श्रीपर्वतश्चित्रकूटः कूटशैलो गिरिस्तथा  ।
अन्ये तेभ्योऽपरिज्ञाता ह्रस्वाः स्वलपोपजी विनः  ॥ १,१६.२३ ॥
तैर्विमिश्रा जनपदा आर्या म्लेच्छाश्च भागशः  ।
पीयन्ते यैरिमा नद्यो गङ्गा सिंधु सरस्वती  ॥ १,१६.२४ ॥
शतद्रुश्चन्द्र भागा च यमुना सरयूस्तथा  ।
इरावती वितस्ता च विपाशा देविका कुहूः  ॥ १,१६.२५ ॥
गोमती धूतपापा च बुद्बुदा च दृषद्वती  ।
कौशकी त्रिदिवा चैव निष्ठीवी गेडकी तथा  ॥ १,१६.२६ ॥
चक्षुर्लोहित इत्येता हिमवत्पादनिस्सृताः  ।
वेदस्मृतिर्वेदवती वृत्रघ्नी सिंधु रेव च  ॥ १,१६.२७ ॥
वर्णाशा नन्दना चैव सदानीरा महानदी  ।
पाशा चर्मण्वतीनूपा विदिशा वेत्रवत्यपि  ॥ १,१६.२८ ॥
क्षिप्रा ह्यवन्ति च तथा पारियात्राश्रयाः स्मृताः  ।
शोणो महानदश्चैव नर्म्मदा सुरसा क्रिया  ॥ १,१६.२९ ॥
मन्दाकिनी दशार्णा च चित्रकूटा तथैव च  ।
तमसा पिप्पला श्येना करमोदा पिशाचिका  ॥ १,१६.३० ॥
चित्रोपला विशाला च बञ्जुला वास्तुवाहिनी  ।
सनेरुजा शुक्तिमती मङ्कुती त्रिदिवा क्रतुः  ॥ १,१६.३१ ॥
ऋक्षवत्संप्रसूतास्ता नद्यो मणिजलाः शिवाः  ।
तापी पयोष्णी निर्विन्ध्या सृपा च निषधा नदी  ॥ १,१६.३२ ॥
वेणी वैतरणी चैव क्षिप्रा वाला कुमुद्वती  ।
तोया चैव महागौरी दुर्गा वान्नशिला तथा  ॥ १,१६.३३ ॥
विन्ध्यपादप्रसूतास्ता नद्यः पुण्यजलाः शुभाः  ।
गोदावरी भीमरथी कृष्णवेणाथ बञ्जुला  ॥ १,१६.३४ ॥
तुङ्गभद्रा सुप्रयोगा बाह्या कावेर्यथापि च  ।
दक्षिणप्रवहा नद्यः सह्य पादाद्विनिःस्मृताः  ॥ १,१६.३५ ॥
कृतमाला ताम्रपर्णी पुष्पजात्युत्पलावती  ।
नद्योऽभिजाता मलयात्सर्वाः शीतजलाः शुभाः  ॥ १,१६.३६ ॥
त्रिसामा ऋषिकुल्या च बञ्जुला त्रिदिवाबला  ।
लाङ्गूलिनी वंशधरा महेन्द्रतनयाः स्मृताः  ॥ १,१६.३७ ॥
ऋषिकुल्या कुमारी च मन्दगा मन्दगामिनी  ।
कृपा पलाशिनी चैव शुक्तिमत्प्रभवाः स्मृताः  ॥ १,१६.३८ ॥
तास्तु नद्यः सरस्वत्यः सर्वा गङ्गाः समुद्रगाः  ।
विश्वस्य मातरः सर्वा जगत्पापहराः स्मृताः  ॥ १,१६.३९ ॥
तासां नद्युपनद्योऽन्याः शतशोऽथ सहस्रशः  ।
तास्विमे कुरुपाञ्चालाः शाल्वा माद्रेयजाङ्गलाः  ॥ १,१६.४० ॥
शूरसेना भद्रकारा बोधाः सहपटच्चराः  ।
मत्स्याः कुशल्याः सौशल्याः कुन्तलाः काशिकोशलाः  ॥ १,१६.४१ ॥
गोधा भद्राः करिङ्गाश्च मागधाश्चोत्कलैः सह  ।
मध्यदेश्या जनपदाः प्रायशस्त्त्र कीर्त्तिताः  ॥ १,१६.४२ ॥
सह्यस्य चौत्तरान्तेषु यत्र गोदावरी नदी  ।
पृथिव्यामपि कृत्स्नायां स प्रदेशो मनोरमः  ॥ १,१६.४३ ॥
तत्र गोवर्धनं नाम पुरं रामेण निर्मितम्  ।
रामप्रियाथ स्वर्गीया वृक्ष दिव्यास्त थौषधीः  ॥ १,१६.४४ ॥
भरद्वाजेन मुनिना तत्प्रियार्थेऽवरोपिताः  ।
अतः पुर्वरोद्देशस्तेन जज्ञे मनोरमः  ॥ १,१६.४५ ॥
बाह्लीका वाटधानाश्च आभीरा कालतोयकाः  ।
अपरान्ताश्च मुह्माश्च पाञ्चलाश्चर्ममण्डलाः  ॥ १,१६.४६ ॥
गान्धारा यवनाश्चैव सिंधुसौवीरमण्डलाः  ।
चीनाश्चैव तुषाराश्च पल्लवा गिरिगह्वराः  ॥ १,१६.४७ ॥
शाका भद्राः कुलिन्दाश्च पारदा विन्ध्यचूलिकाः  ।
अभीषाहा उलूताश्च केकया दशामालिकाः  ॥ १,१६.४८ ॥
ब्राह्मणाः क्षत्रियाश्चैव वैश्यशूद्रकुलानि तु  ।
कांवोजा दरदाश्चैव बर्बरा अङ्गलौहिकाः  ॥ १,१६.४९ ॥
अत्रयः सभरद्वाजाः प्रस्थलाश्च दशेरकाः  ।
लमकास्तालशालाश्च भूषिका ईजिकैः सह  ॥ १,१६.५० ॥
एते देशा उदीच्या वै प्राच्यान्देशान्निबोधत  ।
अङ्गवङ्गा श्चोलभद्राः किरातानां च जातयः  ।
तोमरा हंसभङ्गाश्च काश्मीरास्तङ्गणास्तथा  ॥ १,१६.५१ ॥
झिल्लिकाश्चाहुकाश्चैव हूणदर्वास्तथैव च  ॥ १,१६.५२ ॥
अन्ध्रवाका मुद्गरका अन्तर्गिरिबहिर्गिराः  ।
ततः प्लवङ्गवो ज्ञेया मलदा मलवर्तिकाः  ॥ १,१६.५३ ॥
समन्तराः प्रावृषेया भार्गवा गोपपार्थिवाः  ।
प्राग्ज्योतिषाश्च पुण्ड्राश्च विदेहास्ताम्रलिप्तकाः  ॥ १,१६.५४ ॥
मल्ला मगधगोनर्दाः प्राच्यां जनपदाः स्मृताः  ।
अथापरे जनपदा दक्षिणापथवासिनः  ॥ १,१६.५५ ॥
पण्ड्याश्च केरलाश्चैव चोलाः कुल्यास्तथैव च  ।
सेतुका मूषिकाश्चैव क्षपणा वनवासिकाः  ॥ १,१६.५६ ॥
माहराष्ट्रा महिषिकाः कलिङ्गश्चैव सर्वशः  ।
आभीराश्च सहैषीका आटव्या सारवास्तथा  ॥ १,१६.५७ ॥
पुलिन्दा विन्ध्यमौलीया वैदर्भा दण्डकैः सह  ।
पौरिका मौलिकाश्चैव श्मका भोगवर्द्धिनाः  ॥ १,१६.५८ ॥
कोङ्कणाः कन्तलाश्चान्ध्राः कुलिन्दाङ्गारमारिषाः  ।
दाक्षिणाश्चैव ये देशा अपरांस्तान्निबोधत  ॥ १,१६.५९ ॥
सूर्य्यारकाः कलिवना दुर्गालाः कुन्तरौः सहः  ।
पौलेयाश्च किराताश्च रूपकास्तापकैः सह  ॥ १,१६.६० ॥
तथा करीतयश्चैव सर्वे चैव करन्धराः  ।
नासिकाश्चैव ये चान्ये ये चैवान्तरनर्मदाः  ॥ १,१६.६१ ॥
सहकच्छाः समाहेयाः सह सारस्वतैरपि  ।
कच्छिपाश्च सुराष्ट्राश्च आनर्ताश्चर्बुदैः सह  ॥ १,१६.६२ ॥
इत्येते अपरान्ताश्च शृणुध्वं विन्ध्यवासिनः  ।
मलदाश्च करूथाश्च मेकलाश्चैत्कलैः सह  ॥ १,१६.६३ ॥
उत्तमानां दशार्णाश्च भोजाः किष्किन्धकैः सह  ।
तोशलाः कोशलाश्चैव त्रैपुरा वैदिशास्तथा  ॥ १,१६.६४ ॥
तुहुण्डा बर्बराश्चैव षट्पुरा नैषधैः सह  ।
अनूपास्तुण्डिकेराश्च वीतिहोत्रा ह्यवन्तयः  ॥ १,१६.६५ ॥
एते जनपदाः सर्वे विन्ध्यपृष्ठनिवासिनः  ।
अतो देशान्प्रवक्ष्यामि पर्वताश्रयिणश्च ये  ॥ १,१६.६६ ॥
निहीरा हंसमार्गाश्च कुपथास्तङ्गणाः शकाः  ।
अपप्राव रणाश्चैव ऊर्णा दर्वाः सहूहुकाः  ॥ १,१६.६७ ॥
त्रिगर्त्ता मण्डलाश्चैव किरातास्तामरैः सह  ।
चत्वारि भारते वर्षे युगानि ऋषयोऽब्रुवन्  ॥ १,१६.६८ ॥
कृतं त्रेतायुगं चैव द्वापरं तिष्यमेव च  ।
तेषां निसर्गं वक्ष्यामि उपरिष्टादशेषतः  ॥ १,१६.६९ ॥
इति श्रीब्रदृमहापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे
भारतवर्मतं नाम षोडशोऽध्यायः







_____________________________________________________________


ऋषय ऊचुः
यच्च किंपुरुषं वर्षं हरिवर्षं तथैव च  ।
आचक्ष्व नो यथातत्त्वं कीर्त्तितं भारतं त्वया  ॥ १,१७.१ ॥
सूत उवाच
शुश्रूषा यत्र वो विप्रास्तच्छृणुध्वमतन्द्रिताः  ।
प्लक्षखण्डः किंपुरुषे सुमहान्नन्दनोपमः  ॥ १,१७.२ ॥
दशवर्षसहस्राणि स्थितिः किंपुरुषे स्मृता  ।
सुवर्णवर्णाः पुरुषाः स्त्रियश्चाप्सरसो पमाः  ॥ १,१७.३ ॥
अनामया अशोकाश्च नित्यं मुदितमानसाः  ।
जायन्ते मानवास्तत्र निस्तप्तकनकप्रभाः  ॥ १,१७.४ ॥
वर्षे किंपुरुषे पुण्ये वृक्षो मधुवहः शुभः  ।
तस्य किंपुरुषाः सर्वेऽपिबन् हि रसमुत्तमम्  ॥ १,१७.५ ॥
ततः परं किंपुरुषो हरिवर्षः प्रचक्षते  ।
महारजतसंकाशा जायन्ते तत्र मानवाः  ॥ १,१७.६ ॥
देवलोकच्युताः सर्वे देवानूकाश्च सर्वेशः  ।
हरिवर्षे नराः सर्वे पिबन्तीक्षुरसं शुफम्  ॥ १,१७.७ ॥
एकादश सहस्राणि वर्षाणां तु निरामयाः  ।
हरिवर्षे तु जीवन्ति सर्वे मुदितमानसाः  ॥ १,१७.८ ॥
न जरा बाधते तत्र न म्रियन्ते च तेऽचिरात् ।
मध्यमं यन्मया प्रोक्तं नाम्ना वर्षमिलावृतम्  ॥ १,१७.९ ॥
न तत्र सूर्यस्तपति न तु जीर्यन्ति मानवाः  ।
चन्द्रसूर्यै सनक्षत्रौ न प्रकाशाविला वृते  ॥ १,१७.१० ॥
पद्मप्रभाः पद्बवर्णास्तथा पद्बनिभेक्षणाः  ।
पद्मपत्रसुगन्धाश्च जायन्ते तत्र मानवाः  ॥ १,१७.११ ॥
जंबूफलरसाहारा अनिष्यन्दाः सुगन्धिनः  ।
मनस्विनो भुक्तभोगाः सत्कर्मफलभोगिनः  ॥ १,१७.१२ ॥
देवलोकच्यताश्चैव महारजतवाससः  ।
त्रयोदशसहस्राणि वर्षाणां ते नरोत्तमाः  ॥ १,१७.१३ ॥
आयुः प्रमाणं जीवन्ति ये तु वर्ष इलावृते  ।
मेरोः प्रतिदिशं यच्च नवसाहस्रविस्तृतम्  ॥ १,१७.१४ ॥
योजनानां सहस्राणि षट्त्रिंशत्तस्य विस्तरः  ।
यतुरस्रं समन्ताच्च शरावाकारसंस्थितम्  ॥ १,१७.१५ ॥
मेरोः पश्चिमभागे तु नवसाहस्रसम्मिते  ।
चतुस्त्रिंशत्सहस्राणि गन्धमादनपर्वतः  ॥ १,१७.१६ ॥
उदग्दक्षिणतश्चैव आनीलनिषधायतः  ।
चत्वारिंशत्सहस्राणि परिवृद्धो महीतलात् ॥ १,१७.१७ ॥
सहस्रमवगाढश्च तावदेव च विस्तृतः  ।
पूर्वेण माल्यवाञ्छैलस्तत्प्रमाणः प्रकीर्त्तितः  ॥ १,१७.१८ ॥
दक्षिणेन तु नीलश्च निषधश्चोत्तरेण तु  ।
तेषां मध्ये महामेरुः स्वैः प्रमाणैः प्रतिष्ठितः  ॥ १,१७.१९ ॥
सर्वेषामेव शैलानामवगाढो यथा भवेत् ।
विस्तरस्तत्प्रमाणः स्यादायामो नियुतं स्मृतः  ॥ १,१७.२० ॥
वृत्तभावास्समुद्रस्य महीमण्डलभावतः  ।
आयामाः परिहीयन्ते चतुरस्रसमाः स्मृताः  ॥ १,१७.२१ ॥
इलावृतं चतुष्कोणं भिन्दन्ती मध्यभागतः  ।
प्रभिन्नाञ्जनसंकाशा जम्बूरसवती नदी  ॥ १,१७.२२ ॥
मेरोस्तु दक्षिणे पार्श्वे निषधस्योत्तरेण च  ।
सुदर्शनो नाम महाञ्जम्बूवृक्षः सनातनः  ॥ १,१७.२३ ॥
नित्यपुष्पफलोपेतः सिद्धचारणसेवितः  ।
तस्य नाम्ना समा ख्यातो जम्बूद्वीपो वनस्पतेः  ॥ १,१७.२४ ॥
योजनानां सहस्रं च शतं चान्यन्महात्मनः  ।
उत्सेधो वृक्षराजस्य दिवं स्पृशति सर्वतः  ॥ १,१७.२५ ॥
अरत्नीनां शतान्यष्टावेकषष्ट्यधिकानि तु  ।
फलप्रमाणं संख्यातमृषिभिस्तत्त्वदर्शिभिः  ॥ १,१७.२६ ॥
पतमानानि तान्युर्व्यां कुर्वन्ति विपुलं स्वनम्  ।
तस्या जम्ब्वाः फलरसो नदी भूत्वा प्रसर्प्पति  ॥ १,१७.२७ ॥
मेरुं प्रदक्षिणं कृत्वा जम्बूमूलं विशत्यधः  ।
तं पिबन्ति सदा त्दृष्टा जंबूरसमिलावृते  ॥ १,१७.२८ ॥
जंबूफलरसे पीते न जरा बाधते तु तान्  ।
न क्षुधा न श्रमश्चापि न मृत्युर्न च तन्द्रि तम्  ॥ १,१७.२९ ॥
तत्र जांबूनदं नाम कनकं देवभूषमम्  ।
इन्द्रगोपकसंकाशं जायते भास्वरं तु तत् ॥ १,१७.३० ॥
सर्वेषां वर्षवृक्षाणां शुभः फलरसः स्तुतः  ।
स्कन्नं भवति तच्छुभ्रं कनकं देवभूषणम्  ॥ १,१७.३१ ॥
तेषां मूत्रं पुरीषं च दिक्षु सर्वासु सर्वशः  ।
ईश्वरानुग्रहाद्भूमिर्मृताश्च ग्रसते तु तान्  ॥ १,१७.३२ ॥
रक्षःपिशाचयक्षाश्च सर्वे हैमवतः स्मृताः  ।
हेमकूटे तु गन्धर्वा विज्ञेयाः साप्सरोगणाः  ॥ १,१७.३३ ॥
सर्वे नागस्तु निषधे शेषवासुकितक्षकाः  ।
महामेरौ त्रयस्त्रिंशत्क्रीडन्ते यज्ञियाः सुराः  ॥ १,१७.३४ ॥
नीले तु वैदूर्यमये सिद्धा ब्रह्मर्षयोऽमलाः  ।
दैत्यानां दानवानां चर्श्वेतः पर्वत उच्यते  ॥ १,१७.३५ ॥
शृङ्गवान्पर्वतश्रेष्ठः पितॄणां प्रतिसंचरः  ।
नवस्वेतेषु वर्षेषु यथाभागं स्थितेषु वै  ॥ १,१७.३६ ॥
भूतान्युपनिविष्टानि गतिमन्ति ध्रुवाणि च  ।
तेषां विवृद्धिर्बहुधा दृश्यते दिव्यमानुषी  ।
न संख्या परिसंख्यातुं श्रद्धेया तु बुभूषताम्  ॥ १,१७.३७ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे किंपुरुषादिवर्षवर्णनं नाम सप्तदशोऽध्यायः





_____________________________________________________________


सूत उवाच
मध्ये हिमवतः पृष्ठे कैलासो नाम पर्वतः  ।
तस्मिन्निवसति श्रीमान्कुबेरः सह राक्षसैः  ॥ १,१८.१ ॥
अप्सरोनुचरो राजा मोदते ह्यलकाधिपः  ।
कैलासपादात्संभूतं पुण्यं शीतजलं शुभम्  ॥ १,१८.२ ॥
मदं नाम्ना कुमुद्वत्त्त्सरस्तूदधिसन्निभम्  ।
तस्माद्दिव्यात्प्रभवति नदी मन्दाकिनी शुभा  ॥ १,१८.३ ॥
दिव्यं च नन्दनवनं तस्यास्तीरे महद्वनम्  ।
प्रागुत्तरेम कैलासाद्दिव्यं सर्वौंषधि गिरिम्  ॥ १,१८.४ ॥
रत्नधातुमयं चित्रं सबलं पर्वतं प्रति  ।
चन्द्रप्रभो नाम गिरिः सुशुभ्रो रत्नसन्निभः  ॥ १,१८.५ ॥
तस्य पादे महाद्दिव्यं स्वच्छोदं नाम तत्सरः  ।
तस्माद्दिव्यात्प्रभवति स्वच्छोदा नाम निम्नगा  ॥ १,१८.६ ॥
तस्यास्तीरे महद्दिव्यं वनं चैत्ररथं शुभम्  ।
तस्मिन् गिरौ निवसति मणिभद्रः सहानुगः  ॥ १,१८.७ ॥
यक्षसेनापतिः क्रूरो गुह्यकैः परिवारितः  ।
पुण्या मन्दाकिनी चैव नदी स्वच्छोदका च या  ॥ १,१८.८ ॥
महीमण्डलमध्येन प्रविष्टे ते महोदधिम्  ।
कैलासाद्दक्षिणे प्राच्यां शिवसत्त्वौषधिं गिरिम्  ॥ १,१८.९ ॥
मनः शिलामयं दिव्यं चित्राङ्गं पर्वतं प्रति  ।
लोहितो हेमशृङ्गश्च गिरिः सूर्यप्रभो महान्  ॥ १,१८.१० ॥
तस्य पादे महद्दिव्यं लोहितं नाम तत्सरः  ।
तस्मात्पुण्यः प्रभवति लौहित्यः स नदो महान्  ॥ १,१८.११ ॥
देवारण्यं विशोकं च तस्य तीरे महद्वनम्  ।
तस्मिन्गिरौ निवसति यक्षो मणिधरो वशी  ॥ १,१८.१२ ॥
सौम्यैः मुधार्मिकैश्चैव गुह्यके परिवारितः  ।
कैलासाद्दक्षिणे पार्श्वे क्रूरसत्त्वौषधिर्गिरिः  ॥ १,१८.१३ ॥
वृत्रकायात्किलोत्पन्नमञ्जनं त्रिककुं प्रति  ।
सर्वधातुमयस्तत्र सुमहान्वैद्युतो गिरिः  ॥ १,१८.१४ ॥
तस्य पादे कलः पुण्यं मानसं सिद्धसेवितम्  ।
तस्मात्प्रभवेते पुण्या सरयूर्लोकविश्रुता  ॥ १,१८.१५ ॥
तस्यास्तीरे वन दिव्यं वैभ्राजं नाम विश्रुतम्  ।
कुबेरा नुचरस्तत्र प्रहेतितनयो वशी  ॥ १,१८.१६ ॥
ब्रह्मपितो निवसति राक्षसोऽनन्तविक्रमः  ।
अतरिक्षचरैर्घोरैर्यातुधानशतैर्वृतः  ॥ १,१८.१७ ॥
अपरेण तु कैलासात्पुण्यसत्त्वौषधिर्गिरिः  ।
अरुणः पर्वतश्रेष्ठो रुक्मधातुमयः शुभः  ॥ १,१८.१८ ॥
भवस्य दयितः श्रीमान्पर्वतो मेघसन्निभः  ।
शातकैंभमयैः शुभ्रैः शिलाजालैः समावृतः  ॥ १,१८.१९ ॥
शातसंख्यैस्तापनीयैः शृङ्गैर्दिवमिवोल्लिखन्  ।
मुञ्जवास्तु महादिव्यो दुर्गः शैलो हिमाचितः  ॥ १,१८.२० ॥
तस्मिन्गिरौ निवसति गिरीशो धूम्रलोचनः  ।
तस्या पादात्प्रभवति शैलोदं नाम तत्सरः  ॥ १,१८.२१ ॥
तस्मात्प्रभवते पुण्या शिलोदा नाम निम्रगा  ।
सा चक्षुः सीतयोर्मध्ये प्रविष्टा लवणोदधिम्  ॥ १,१८.२२ ॥
तस्यास्तीरे वनं दिव्यं विश्रुतं सुरभीति वै  ।
सव्योत्तरेण कैलासाच्छिवः सत्त्वौषधिर्गिरिः  ॥ १,१८.२३ ॥
गौरं नाम गिरिश्रेष्ठं हरितालमयं प्रति  ।
हिरण्यशृङ्गः सुमहान् दिव्यो मणिमयो गिरिः  ॥ १,१८.२४ ॥
तस्या पादे महाद्दिव्यं शुभं काञ्चनवालुकम्  ।
रम्यं बिन्दुसरो नाम यत्र राजा भगीरथः  ॥ १,१८.२५ ॥
गङ्गनिमित्तं राजर्षिरुवास बहुलाः समाः  ।
दिवं यास्यन्ति ते बुर्वे गङ्गतोयपरिप्लुताः  ॥ १,१८.२६ ॥
मदीय इति निश्चित्य समाहितमनाः शिवे  ।
तत्र त्रिपयगा देवी प्रथमं तु प्रतिष्ठिता  ।
सोमपादात्प्रसूता सा सप्तधा प्रतिपद्यते  ॥ १,१८.२७ ॥
यूपा मणिमयास्तत्र वितताश्च हिरण्मयाः  ।
तत्रेष्ट्वा तु गतः सिद्धिं शक्रः सर्वैः सुरैः सह  ॥ १,१८.२८ ॥
दिवि च्छायापथो यस्तु अनुनक्षत्रमण्डलः  ।
दृश्यते भास्वरो रात्रौ देवी त्रिपथगा तु सा  ॥ १,१८.२९ ॥
अन्तरिक्षं दिवञ्चैव भावयन्ती सुरापगा  ।
भवोत्तमाङ्गे पतिता संरूद्धा यौगमायया  ॥ १,१८.३० ॥
तस्या ये बिन्दवः केचित्क्रुद्धायाः पतिता भुवि  ।
कृतं तु तैर्बिदुसरस्ततो बिन्दुसरः स्मृतम्  ॥ १,१८.३१ ॥
ततो निरूद्धा सा देवी भवेन स्मयता किल  ।
चिन्तयामास मनसा शङ्करक्षेपमं प्रति  ॥ १,१८.३२ ॥
भित्त्वा विशामि पातालं स्रोतसागृह्य शङ्करम्  ।
ज्ञात्वा तम्या अभिप्रायं क्रूरं देव्याश्चिकीर्षितम्  ॥ १,१८.३३ ॥
तिरोभावयितुं बुद्धिरासीदङ्गेषु तां नदीम्  ।
तस्यावलेपं ज्ञात्वा तु नद्याःक्रुद्धस्तुशङ्करः  ॥ १,१८.३४ ॥
न्यरुपाच्च शिरस्येनां वेगेन पततीं भुवि  ।
एतस्मिन्नेव काले तु दृष्ट्वा राजानमग्रतः  ॥ १,१८.३५ ॥
धमनीसंततं क्षीणं क्षुधया व्याकुलेन्द्रियम्  ।
अनेन तोषितश्चाहं नद्यर्थं पूर्वमेव तु  ॥ १,१८.३६ ॥
बुद्धास्य वरदानं च कोपं नियतवांस्तु सः  ।
ब्रह्मणो वचनं श्रुत्वा धारय स्वर्णदीमिति  ॥ १,१८.३७ ॥
ततो विसर्जयामास संरुद्धां स्वेन तेजसा  ।
नदीं भगीरथस्यार्थे तपसोग्रेण तोषितः  ॥ १,१८.३८ ॥
ततो विसृज्यमानायाः स्रोत स्तत्सप्तधा गतम्  ।
तिस्रः प्ताचीमिमुखं प्रतीचीं तिस्र एव तु  ॥ १,१८.३९ ॥
नद्याः स्रोतस्तु गङ्गायाः प्रत्यपद्यत सप्तधा  ।
नलिनी ह्लादिनी चैव पावनी चैव प्राच्यगाः  ॥ १,१८.४० ॥
सीता चक्षुश्च सिन्धुश्च प्रतीचीन्दिशमास्थिताः  ।
सप्तमी त्वन्वगात्तासां दक्षिणेन भगीरथम्  ॥ १,१८.४१ ॥
तस्माद्भागीरथी या सा प्रविष्टा लवणोदधिम्  ।
सप्तैता भावयन्तीदं हिमाह्वं वर्षमेव तु  ॥ १,१८.४२ ॥
प्रसूताः सप्त नद्यस्ताः शुभा बिन्दु सरोद्भवाः  ।
नानादेशान्प्लावयन्त्यो मलेच्छप्रायास्तु सर्वशः  ॥ १,१८.४३ ॥
उपगच्छन्ति ताः सर्वा यतो वर्षति वासवः  ।
शिलीन्ध्रान्कुन्त लांश्चीनान्बर्बरान्यवनाध्रकान्  ॥ १,१८.४४ ॥
पुष्कराश्च कुलिन्दांश्च अचोंलद्विचराश्च ये  ।
कृत्वा त्रिधा सिंहवन्तं सीतागात्पश्चिमोद धिम्  ॥ १,१८.४५ ॥
अथ चीनमरूंश्चैव तालांश्च मसमूलिकान्  ।
भद्रास्तुषारांल्लाम्याकान्बाह्लवान्पारटान्खशान्  ॥ १,१८.४६ ॥
एताञ्जनपदां श्चक्षुः प्रावयन्ती गतोदधिम्  ।
दरदांश्च सकाश्मीरान् गान्धरान् रौरसान् कुहान्  ॥ १,१८.४७ ॥
शिवशैलानिन्द्रपदान्वसतीश्च विसर्जमान्  ।
सैन्धवान्रन्ध्रकरकाञ्छमठाभीररोहकान्  ॥ १,१८.४८ ॥
शुनासुखांश्चोर्द्धमरून्सिन्धुरेतान्निषेवते  ।
गन्धर्वकिन्नरान्यक्षान्रक्षोविद्याधरोरगान्  ॥ १,१८.४९ ॥
कलापग्रामकांश्चैव पारदांस्तद्गणान् खशान्  ।
किरातांश्चपुलिन्दांश्च कुरून् सभरतानपि  ॥ १,१८.५० ॥
पञ्चालान्काशिमत्स्यां श्च मगधाङ्गांस्तथैव च  ।
सुह्मोत्तरांश्च वङ्गांश्च ताम्रलिप्तांस्तथैव च  ॥ १,१८.५१ ॥
एताञ्जनपदान्मान्यान्गङ्गा भावयते शुभान्  ।
ततः प्रतिहता विन्ध्यात्प्रविष्टा लवणोदधिम्  ॥ १,१८.५२ ॥
ततश्च ह्लादिनी पुण्य प्राचीमभिमुखा ययौ  ।
प्रावयन्त्युपभागांश्च नैषधांश्च त्रिगर्त कान्  ॥ १,१८.५३ ॥
धीवरानृषिकांश्चैव तथा नीलमुखानपि  ।
केकरानौष्टकर्णांश्च किरातानपि चैव हि  ॥ १,१८.५४ ॥
कालोदरान्विवर्णाश्च कुमारान्स्वर्णभूमिकान्  ।
आमण्डलं समुद्रस्य तिरोभूतांश्च पूर्वतः  ॥ १,१८.५५ ॥
ततस्तु पावनी चापि प्राचीमेव दिशं ययौ  ।
सुपथान्पावयं तीह त्विन्द्रद्युम्नसरोपि च  ॥ १,१८.५६ ॥
तथा खरपथांश्चैव वेत्रशङ्कुपथानपि  ।
मध्यतोजानकिमथो कुथप्रावरणान्ययौ  ॥ १,१८.५७ ॥
इन्द्रद्वीप समुद्रं तु प्रविष्टां लवणोदधिम्  ।
ततस्तु नलिनी प्रायात्प्राचीमाशां जवेन तु  ॥ १,१८.५८ ॥
तोमरान्भावयन्तीह हंसमार्गान्सहैहयान्  ।
पूर्वन्देशांश्च सेवन्ती भित्त्वा सा बहुधागिरीन्  ॥ १,१८.५९ ॥
कर्णप्रावरणान्प्राप्य संगत्या श्वमुखानपि  ।
सिकतापर्वतमरुं गत्वा विद्याधरान्ययौ  ॥ १,१८.६० ॥
नगमण्डलमध्येन प्रविष्टा लवणोदधिम्  ।
तासां नद्युपनद्यश्च शतशोऽथ सहस्रशः  ॥ १,१८.६१ ॥
उपगच्छन्ति ताः सर्वा यतो वर्षति वासवः  ।
वक्वौकसायास्तीरे तु वनं सुरभि विश्रुतम्  ॥ १,१८.६२ ॥
हिरण्यशृङ्गे वसति विद्वान्कौबेरको वशी  ।
यज्ञोपेतश्च सुमहानमितौजाः सुविक्रमः  ॥ १,१८.६३ ॥
तत्रत्यैस्तैः परिवृतौ विद्वद्भिर्ब्रह्मराक्षसैः  ।
कुबेरानुचरा ह्येते चत्वारस्तु समाः स्मृताः  ॥ १,१८.६४ ॥
एवमेव तु विज्ञेया ऋद्धिः पर्वतवासिनाम्  ।
परस्परेण द्विगुणा धर्मतः कामतोर्ऽथतः  ॥ १,१८.६५ ॥
हेमकूटस्य पृष्ठे तु वर्चोवन्नामतः सरः  ।
मनस्विनीप्रभवति तस्माज्ज्योतिष्मती च या  ॥ १,१८.६६ ॥
अवगाढे ह्युभयतः समुद्रौ पूर्वपश्चिमौ  ।
सरो विष्णुपदं नाम निषधे पर्वतोत्तमे  ॥ १,१८.६७ ॥
तस्माद्द्वयं प्रभवति गान्धर्वी नाकुली च तैः  ।
मेरोः पार्श्वात्प्रभवति ह्रदश्चन्द्रप्रभो महान्  ॥ १,१८.६८ ॥
तत्र जंबूनदी पुण्या यस्या जांबूनदं स्मृतम्  ।
पयोदं तु सरो नीले सुशुभ्रं पुण्डरीकवत् ॥ १,१८.६९ ॥
पुण्डरीका पयोदा य तस्मान्नद्यौ विनिर्गते  ।
श्वेतात्प्रवर्त्तते पुण्यं सरयूर्मानसाद्ध्रुवम्  ॥ १,१८.७० ॥
ज्योत्स्ना च मृगाकामा च तस्माद्द्वे संबभूवतुः  ।
सरः कुरुषु विख्यातं पद्ममीनद्विजाकुलम्  ॥ १,१८.७१ ॥
रुद्रकान्तमिति ख्यातं निर्मितं तद्भवेन तु  ।
अन्ये चाप्यत्र विख्याताः पद्मामीनद्विजाकुलाः  ॥ १,१८.७२ ॥
नाम्ना ह्रदा जया नाम द्वादशोदधिसन्निभाः  ।
तेभ्यः शान्ता य माध्वी च द्वे नद्यौ संबभूवतुः  ॥ १,१८.७३ ॥
यानि किंपुरुषाद्यानि तेषु देवो न वर्षति  ।
उद्भिदान्युदकान्यत्र प्रवहन्ति सरिद्वराः  ॥ १,१८.७४ ॥
ऋषभो दुन्दुभिश्चैव धूम्नश्च सुमहागिरिः  ।
पूर्वायता महापर्वा निमग्ना लवणाभसि  ॥ १,१८.७५ ॥
चन्द्रः काकस्तथा द्रोणः सुमहान्तः शिलोच्चयाः  ।
उदग्याता उदीच्यान्ता अवगाढा महोदधिम्  ॥ १,१८.७६ ॥
सोमकश्च वराहश्च नारदश्च महीधरः  ।
प्रतीच्यामायतास्ते वै प्रविष्टा लवणोदधिम  ॥ १,१८.७७ ॥
चक्रो बलाहकश्चैव मैनाको यश्च पर्वतः  ।
आयतास्ते महाशैलाः समुद्रं दक्षिणं प्रति  ॥ १,१८.७८ ॥
चक्रमैनाकयोर्मध्य विदिशं दक्षिणां प्रति  ।
तत्र संवर्त्तको नाम सोऽग्निः पिबति तज्जलम्  ॥ १,१८.७९ ॥
नाम्ना समुद्रवासस्तु और्वःस वडवामुखः  ।
द्वादशैते प्रविष्टा हि पर्वता लवणोदधिम्  ॥ १,१८.८० ॥
महेन्द्रभयवित्रस्ताः पक्षच्छे दभयात्पुरा  ।
यदेतद्दृश्यते चन्द्रे श्वेते कृष्णशशाकृति  ॥ १,१८.८१ ॥
भारतस्य तु वर्षस्य भेदास्ते नव कीर्त्तिताः  ।
इहोदितस्य दृश्यन्ते यथान्येऽन्यत्र चोदिते  ॥ १,१८.८२ ॥
उत्तरोत्तरमेतेषां वर्षमुद्दिश्यते गुणैः  ।
आरोग्यायुः प्रमाणानां धर्मतः कामतोर्ऽथतः  ॥ १,१८.८३ ॥
समन्वितानि भूतानि पुण्यैरेतैस्तु भागशः  ।
वसंति नानाजातीनि तेषु वर्षेषु तानि वै  ।
इत्येषा धारयन्तीदं पृथ्वी विश्वं जगत्स्थितम्  ॥ १,१८.८४ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे जम्बूद्वीपवर्णनं नामाष्टादशोऽध्यायः





_____________________________________________________________


सूत उवाच
प्लक्षद्वीपं प्रवक्ष्यामि यथावदिह संग्रहात् ।
शृणुतेमं यथातत्त्वं ब्रुवतो मे द्विजोत्तमाः  ॥ १,१९.१ ॥
जंबूद्वीपस्य विस्ताराद्द्विगुणास्तस्य विस्तरः  ।
विस्तराद्द्विगुणश्चास्य परिणाहः समन्ततः  ॥ १,१९.२ ॥
तेनावृतः समुद्रो वै द्वीपेन लवणोदकः  ।
तत्र पुण्या जनपदाश्चिरान्न म्रियते जनः  ॥ १,१९.३ ॥
कृत एव च दुर्भिक्षं जराव्याधिभयं कुतः  ।
तत्रापि पर्वताः पुण्याः सप्तैव मणिभूषणाः  ॥ १,१९.४ ॥
रत्नाकरास्तथा नद्यस्तासां नामानि च बुवे  ।
ब्लक्षद्वीपादिषु त्वेषु सप्त सप्त तु पञ्चसु  ॥ १,१९.५ ॥
ऋज्वायताः प्रतिदिशं निविष्टा वर्षपर्वताः  ।
प्लक्षद्वीपे तु वक्ष्यामि सप्तद्वीपान्महा बलान्  ॥ १,१९.६ ॥
गोमेदकोऽत्र प्रथमः पर्वतो मेघसन्निभः  ।
ख्यायते यस्य नाम्ना तु वर्षं गोमेदसंज्ञितम्  ॥ १,१९.७ ॥
द्वितीयः पर्वतश्चन्द्रः सर्वौंष धिसमन्वितः  ।
अश्विभ्याममृतस्यार्थमोषध्यो यत्र संभृताः  ॥ १,१९.८ ॥
तृतीयो नारदो नाम दुर्गशैलो महोच्चयः  ।
तत्राचले समुत्पन्नौ पूर्वं नारदपर्वतौ  ॥ १,१९.९ ॥
चतुर्थस्तत्र वै शैलो दुदुंभिर्न्नाम नामतः  ।
छन्दमृत्युः पुरा तस्मिन्दुन्दुभिः सादितः सुरैः  ॥ १,१९.१० ॥
रज्जुदोलोरुकामं यः शाल्मलिश्चासुरान्तकृत् ।
पञ्चमः सोमको नाम देवैर्यत्रामृतं पुरा  ॥ १,१९.११ ॥
संभृतं चाहृतं चैव मातुरर्थे गरुत्मता  ।
षष्टस्तु सुमना नाम सप्तमर्षभ उच्यते  ॥ १,१९.१२ ॥
हिरण्यक्षो वराहेण तस्मिञ्छैले निषूदितः  ।
वैभ्राजः सप्तमस्तत्र भ्राजिष्णुः स्फाटिको महान्  ॥ १,१९.१३ ॥
अर्चिर्भिर्भ्राजते यस्माद्वैभ्राजस्तेन संस्मृतः  ।
तेषां वर्षाणि वक्ष्यामि नामतस्तु यथाक्रमम्  ॥ १,१९.१४ ॥
गोमेदं प्रथमं वर्षं नाम्नाशान्तभयं स्मृतम्  ।
चन्द्रस्य शिशिरं नाम नारदस्य सुखोदयम्  ॥ १,१९.१५ ॥
आनन्दं दुन्दुभेर्वर्षं सोमकस्यशिवं स्मृतम्  ।
क्षेमकं वृषभस्यापि वैभ्राजस्य ध्रुवं तथा  ॥ १,१९.१६ ॥
एतेषु देवगन्धर्वाः सिद्धाश्च सह चारणैः  ।
विहरन्ति रमन्ते च दृश्यमानाश्च तैः सह  ॥ १,१९.१७ ॥
तेषां नद्यस्तु सप्तैव प्रतिवर्षं समुद्रगाः  ।
नामतस्ताः प्रवक्ष्यामि सप्तगङ्गास्तपोधनाः  ॥ १,१९.१८ ॥
अनुतप्तासुखी चैव विपाशा त्रिदिवा क्रमुः  ।
अमृता सुकृता चैव सप्तैताः सरितां वराः  ॥ १,१९.१९ ॥
अभिगच्छन्ति ता नद्यस्ताभ्यश्चान्याः सहस्रशः  ।
बहूदका ह्योघवत्यो यतो वर्षति वासवः  ॥ १,१९.२० ॥
ताः पिबन्ति सदा हृष्टा नदीजनपदास्तु ते  ।
शुभाः शान्तभयाश्चैव प्रमुदं शैशिराः शिवाः  ॥ १,१९.२१ ॥
आनन्दाश्च सुखाश्चैव क्षेमकाश्च ध्रुवैः सह  ।
वर्णाश्रमाचारयुता प्रजास्तेष्ववधिष्ठिताः  ॥ १,१९.२२ ॥
सर्वे त्वरोगाः सुबलाः प्रजाश्चामयव र्जिताः  ।
अवसर्पिणी न तेष्वस्ति तथैवोत्सर्पिणी न च  ॥ १,१९.२३ ॥
न तत्रास्ति युगावस्था चतुर्युगकृता क्वचित् ।
त्रेतायुगसमः कालः सर्वदा तत्र वर्त्तते  ॥ १,१९.२४ ॥
प्लक्षद्वीपादिषु ज्ञेयः पञ्चस्वेतेषु सर्वशः  ।
देशस्यानुविधानेन कालस्यानुविधाः स्मृताः  ॥ १,१९.२५ ॥
पञ्चवर्षसहस्राणि तेषु जीवन्ति मानवाः  ।
सुरूपाश्च सुवेषाश्च ह्यरोगा बलिनस्तथा  ॥ १,१९.२६ ॥
सुखमायुर्बलं रुपमारोग्यं धर्म एव च  ।
प्लक्षद्वीपादिषु ज्ञेयः शाकद्वीपान्तिकेषु वै  ॥ १,१९.२७ ॥
प्रक्षद्वीपः पृथुः श्रीमान्सर्वतो धनधान्यवान्  ।
दिव्यौषधिफलोपेतः सर्वौंषधिवनस्पतिः  ॥ १,१९.२८ ॥
आवृतः पशुभिः सर्वैर्ग्राम्यारण्यैः सहस्रशः  ।
जंबूवृक्षेम संख्यातस्तस्य मध्ये द्विजोत्तमाः  ॥ १,१९.२९ ॥
प्लक्षो नाम महावृक्षस्तस्य नाम्ना स उच्यते  ।
स तत्र पूज्यते स्थाने मध्ये जनपदस्य ह  ॥ १,१९.३० ॥
स चापीक्षुरसोदेन प्रक्षद्वीपः समावृतः  ।
प्लक्षद्वीपसमेनैव वैपुल्यद्विस्तरेण तु  ॥ १,१९.३१ ॥
इत्येवं संनिवेशो वः प्लक्षद्वीपस्य कीर्तितः  ।
आनुपूर्व्यात्समासेन शाल्मलं तु निबोधत  ॥ १,१९.३२ ॥
ततस्तृतीयं वक्ष्यामि शाल्मलं द्वीपसुत्तमम्  ।
शाल्मलेन समुद्रस्तु द्वीपेनेक्षुरसोदकः  ॥ १,१९.३३ ॥
प्लक्षद्वीपस्य विस्ताराद्द्विगुणेन समावृतः  ।
तत्रापि पर्वताः सप्त विज्ञेया रत्नयोनयः  ॥ १,१९.३४ ॥
रत्नाकरास्तथा नद्यस्तेषां वर्षेषु सप्तसु  ।
प्रथमः सूर्यसंकाशः कुमुदो नाम पर्वतः  ॥ १,१९.३५ ॥
सर्वधातुमयैः शृङ्गैः शिलाजालसमाकुलैः  ।
द्वितीयः पर्वतश्चात्र ह्युत्तमो नाम विश्रुतः  ॥ १,१९.३६ ॥
हरितालमयैः शृङ्गैर्दिवमावृत्य तिष्ठति  ।
तृतियः पर्वतस्तत्र बलाहक इति श्रुतः  ॥ १,१९.३७ ॥
जात्यञ्जनमयैः शृङ्गैर्दिवमावृत्य तिष्ठति  ।
चतुर्थः पर्वतो द्रोणो यत्र सा वै सहोषधिः  ॥ १,१९.३८ ॥
विशल्यकरणी चैव मृतसञ्जीविनी तथा  ।
कङ्कस्तु पञ्चमस्तत्र पर्वतः सुमहोदयः  ॥ १,१९.३९ ॥
नित्यपुष्पफलोपेतो वृक्षवीरुत्समावृतः  ।
षष्ठस्तु पर्वतस्तत्र महिषो मेघसन्निभः  ॥ १,१९.४० ॥
यस्मिन्सोऽग्निर्निवसति महिषो नाम वारिजः  ।
सप्तमः पर्वतस्तत्र ककुद्मान्नाम भाष्यते  ॥ १,१९.४१ ॥
तत्र रत्नान्यनेकानि स्वयं रक्षति वासवः  ।
प्रजापतिमुपादाय प्रजाभ्यो विधिवत्स्वयम्  ॥ १,१९.४२ ॥
इत्येते पर्वताः सप्त शाल्मले मणिभूषणाः  ।
तेषां वर्षाणि वक्ष्यामि सर्पैव तु शुभानि वै  ॥ १,१९.४३ ॥
कुमुदस्य स्मृतं श्वेतमुत्तमस्य च लोहितम्  ।
बलाहकस्य जीमूतं द्रोणस्य हरितं स्मृतम्  ॥ १,१९.४४ ॥
कङ्कस्य वैद्युतं नाम महिषस्य च मानसम्  ।
ककुदः सुप्रदं नाम सप्तैतानि तु सप्तधा  ॥ १,१९.४५ ॥
वर्षाणि पर्वताश्चैव नदीस्तेषु निबोधत  ।
ज्योतिः शान्तिस्तथा तुष्टा चन्द्रा शुक्रा विमोचनी  ॥ १,१९.४६ ॥
निवृत्तिः सप्तमी तासां प्रतिवर्षं तु ताः स्मृताः  ।
तासां समीपगाश्चान्याः शतशोऽथ सहस्रशः  ॥ १,१९.४७ ॥
न संख्यां परिसंख्यातुं शक्नुयात्कोऽपि मानवः  ।
इत्येष संनिवेशो वः शाल्मलस्य प्रकीर्त्तितः  ॥ १,१९.४८ ॥
प्लक्षवृक्षेण संख्यातस्तस्य मध्ये महा द्रुमः  ।
शाल्मलिर्विपुलस्कन्धस्तस्य नाम्ना स उच्यते  ॥ १,१९.४९ ॥
शाल्मलस्तु समुद्रेण सुरोदेन समावृतः  ।
विस्तराच्छाल्मलस्वैव समे न तु समन्ततः  ॥ १,१९.५० ॥
उत्तरेषु तु धर्मज्ञाद्वीपेषु शृणुत प्रजाः  ।
यथाश्रुतं यथान्यायं ब्रुवतो मे निबोधत  ॥ १,१९.५१ ॥
कुशद्वीपं प्रवक्ष्यामि चतुर्थं तु समासतः  ।
सुरोदकः परिवृतः कुशद्वीपेन सर्वतः  ॥ १,१९.५२ ॥
शाल्मलस्य तु विस्ताराद्द्विगुणेन समन्ततः  ।
सप्तैव च गिरींस्तत्र वर्ण्यमानान्निबोधत  ॥ १,१९.५३ ॥
कुशद्वीपे तु विज्ञेयः पर्वतो विद्रुमश्च यः  ।
द्वीपस्य प्रथमस्तस्य द्वितीयो हेमपर्वतः  ॥ १,१९.५४ ॥
तृतीयो द्युतिमान्नाम जीमूतसदृशो गिरिः  ।
चतुर्थः पुष्पवान्नाम पञ्चमस्तु कुशेशयः  ॥ १,१९.५५ ॥
षष्ठो हरिगिरिर्नाम सप्तमो मन्दरः स्मृतः  ।
मन्दा इति ह्यपा नाम मन्दरो दारणादयम्  ॥ १,१९.५६ ॥
तेषामन्तरविषकंभो द्विगुणः प्रविभागतः  ।
उद्भिदं प्रथमं वर्षं द्वितीयं वेणुमण्डलम्  ॥ १,१९.५७ ॥
तृतीयं वै रथाकारं चतुर्थं लवणं समृतम्  ।
पञ्चमं धृतिमद्वर्षं षष्ठं वर्षं प्रभाकरम्  ॥ १,१९.५८ ॥
सप्तमं कपिलं नाम सर्वे ते वर्ष भावकाः  ।
एतेषु देवगन्धर्वाः प्रजास्तु जगदीश्वराः  ॥ १,१९.५९ ॥
विहरन्ति रमन्ते च हृष्यमाणास्तु सर्वशः  ।
न तेषु दस्यवः संति म्लेच्छ जातय एव च  ॥ १,१९.६० ॥
गौरप्रायो जनः सर्वः क्रमाच्च म्रियते तथा  ।
तत्रापि नद्यः सप्तैव धूतपापाशिवा तथा  ॥ १,१९.६१ ॥
पवित्रा संततिश्चैव विद्युद्दंभा मही तथा  ।
अन्यास्ताभ्योऽपरिज्ञाताः शतशोऽथ सहस्रशः  ॥ १,१९.६२ ॥
अभिगच्छन्ति ताः सर्वा यतो वर्षति वासवः  ।
घृतोदेन कुशद्वीपो बाह्यतः परिवारितः  ॥ १,१९.६३ ॥
विज्ञेयः स तु विस्तारात्कुशद्वीपसमेन तु  ।
इत्येष सन्निवेशो वः कुशद्वीपस्य कीर्त्तितः  ॥ १,१९.६४ ॥
क्रैञ्चद्वीपस्य विस्तारं वक्ष्याम्यहमतः परम्  ।
कुशद्वीपस्य विस्ताराद्द्विगुणः स तु वै स्मृतः  ॥ १,१९.६५ ॥
घृतोदकसमुद्रो वै क्रैञ्च द्वीपेन संयुतः  ।
तस्मिन्द्वीपे नगश्रेष्ठः क्रैञ्चस्तु प्रथमो गिरिः  ॥ १,१९.६६ ॥
क्रैञ्चात्परो वामनको वामनादन्धकारकः  ।
अन्धकारात्परश्चापि दिवावृन्नाम पर्वतः  ॥ १,१९.६७ ॥
दिवावृतः परश्चापि द्विविदो गिरिसत्तमः  ।
द्विविदात्परतश्चापि पुण्डरीको महागिरिः  ॥ १,१९.६८ ॥
पुण्डरीकात्परश्चापि प्रोच्यते दुन्दुभिस्वनः  ।
एते रत्नमयाः सप्त क्रैञ्चद्वीपस्य पर्वताः  ॥ १,१९.६९ ॥
बहुपुष्पफलोपेतनानावृक्षलतावृताः  ।
परस्परेण द्विगुणा विस्तृता हर्षवर्द्धनाः  ॥ १,१९.७० ॥
वर्षाणि तत्र वक्ष्यामि नामतस्तान्निबोधत  ।
क्रैञ्चस्य कुशलो देशो वामनस्य मनोनुगः  ॥ १,१९.७१ ॥
मनोनुगात्परश्चोष्णस्तृतीयं वर्षमुच्यते  ।
उष्णात्परः पीवरकः पीवरादन्धकारकः  ॥ १,१९.७२ ॥
अन्धकारात्परश्चापि मुनिदेशः स्मृतो बुधैः  ।
मुनिदेशात्परश्चैव प्रोच्यते दुन्दुभिस्वनः  ॥ १,१९.७३ ॥
सिद्धचारणसंकीर्णो गौरप्रयो जनः स्मतः  ।
तत्रापि नद्यः सप्तैव प्रतिवर्ष स्मृताः शुभाः  ॥ १,१९.७४ ॥
गौरी कुमुद्वती चैव संध्या रात्रिर्मनोजवा  ।
ख्यातिश्च पुण्डरीका च गङ्गाः सप्तविधाः स्मृताः  ॥ १,१९.७५ ॥
तासां सहस्रशश्चान्या नद्यो यास्तु समीपगाः  ।
अभिगच्छन्ति ताः सर्वा विपुलाः सुबहूदकाः  ॥ १,१९.७६ ॥
क्रैञ्चद्वीपः समुद्रेण दधिमण्डौदकेन तु  ।
आवृतः सर्वतः श्रीमान्क्रैञ्चद्वीपसमेन तु  ॥ १,१९.७७ ॥
प्लक्षद्वीपादयो ह्येते समासेन प्रकीर्त्तिताः  ।
तेषां निसर्गोद्वीपानामानुपूर्व्येण सर्वशः  ॥ १,१९.७८ ॥
न शक्यो विस्तराद्वक्तुं दिव्यवर्षशतैरपि  ।
निसर्गो यः प्रजानां तु संहारो यश्च तासु वै  ॥ १,१९.७९ ॥
शाकद्वीपं प्रवक्ष्यामि यथावदिह निश्चयात् ।
शृणुध्वं तु यथातथ्यं ब्रुवतो मे यथार्थवत् ॥ १,१९.८० ॥
क्रैञ्चद्वीपस्य विस्ताराद्द्विगुणास्तस्य विस्तरः  ।
परिवार्य समुद्रं स दधिमण्डोदकं स्थितः  ॥ १,१९.८१ ॥
तत्र पुण्या जनपदाश्चिरात्तु म्रियते जनः  ।
कुत एव च दुर्भिक्षं जराव्याधिभयं कुतः  ॥ १,१९.८२ ॥
तत्रापि पर्वताः शभ्राः सप्तैव मणिभूषणाः  ।
रत्नाकरास्तथा नद्यस्तेषां नामानि मे शृणु  ॥ १,१९.८३ ॥
देवर्षिगन्धर्वयुतः प्रथमो मेरुरुच्यते  ।
प्रागायतः स सौवर्णो ह्युदयो नाम पर्वतः  ॥ १,१९.८४ ॥
वृष्ट्यर्थं जलदास्तत्र प्रभंवति च यान्ति च  ।
तस्यापरेण सुमहाञ्जलधारो महागिरिः  ॥ १,१९.८५ ॥
यतो नित्यमुपादत्ते वासवः परमं जलम्  ।
ततो वर्षं प्रभवति वर्षाकाले प्रजास्विह  ॥ १,१९.८६ ॥
तस्योत्तरे रैवतको यत्र नित्यं प्रतिष्ठितम्  ।
रेवती दिवि नक्षत्रं पितामहकृतो विधिः  ॥ १,१९.८७ ॥
तस्यापरेण सुमहान् श्यामो नाम महागिरिः  ।
तस्माच्छ्यामत्वमापन्नाः प्रजाः पूर्वमिमाः किल  ॥ १,१९.८८ ॥
तस्यापरेण सुमहान्नाजतोऽस्तगिरिः स्मृतः  ।
तस्यापरे चांबिकेयो दुर्गशैलो महागिरिः  ॥ १,१९.८९ ॥
अंबिकेयात्परो रम्यः सर्वौंषधिसमन्वितः  ।
केसरी केसरयुतो यतो वायुः प्रजापतिः  ॥ १,१९.९० ॥
उदयात्प्रथमं वर्षं महात्तज्जलदं स्मृतम्  ।
द्वितीयं जलधारस्य सुकुमारमिति स्मृतम्  ॥ १,१९.९१ ॥
रैवतस्य तु कौमारं श्यामस्य च मणीवकम्  ।
अस्तस्यापि शुभं वर्षं विज्ञेयं कुसुमोत्तरम्  ॥ १,१९.९२ ॥
अम्बिकेयस्य मोदाकं केसरस्य महाद्रुमम्  ।
द्वीपस्य परिमाणं तु ह्रस्वदीर्घत्वमेव च  ॥ १,१९.९३ ॥
क्रैञ्चद्वीपेन विख्यातं तस्य केतुर्महाद्रुमः  ।
शाको नाम महोत्सेधस्तस्य पूज्या महानुगाः  ॥ १,१९.९४ ॥
तत्र पुण्या जनपदाश्चातुर्वर्ण्यसमन्विताः  ।
नद्यश्चापि महापुण्या गङ्गाः सप्तविधास्तथा  ॥ १,१९.९५ ॥
सुकुमारी कुमारी च नलिनी वेणुका च या  ।
इक्षुश्च वेणुका चैव गभस्तिः सप्तमी तथा  ॥ १,१९.९६ ॥
नद्यश्चान्याः पुण्यजलाः शीततोयवहाः शुभाः  ।
सहस्रशः समाख्याता यतो वर्षति वासवः  ॥ १,१९.९७ ॥
न तासां नामधेयानि परिमाणं तथैव च  ।
शक्यं वै परिसंख्यातुं पुण्यास्ताः सरिदुत्तमाः  ॥ १,१९.९८ ॥
ताः पिबन्ति सदा हृष्टा नदीर्जनपदास्तु ते  ।
शांशपायनविस्तीर्णो द्वीपोऽसौ चक्रसंस्थितः  ॥ १,१९.९९ ॥
नदीजलैः प्रतिच्छन्नः पर्वतैश्चाभ्रसन्निभैः  ।
सर्वधातुविचित्रैश्च मणिविद्रुमभूषितैः  ॥ १,१९.१०० ॥
नगरैश्चैव विविधैः स्फीतैर्जनपदैरपि  ।
वृक्षैः पुष्पफलोपेतैः समन्ताद्धनधान्यवान्  ॥ १,१९.१०१ ॥
क्षीरोदेन समुद्रेण सर्वतः परिवारितः  ।
शाकद्वीपस्य विस्तारात्समेन तु समंन्ततः  ॥ १,१९.१०२ ॥
तस्मिञ्जनपदाः पुण्याः पर्वताः सरितः शुभाः  ।
वर्णाश्रमसमाकीर्णा देशास्ते सप्त वै स्मृताः  ॥ १,१९.१०३ ॥
न संकरश्च तेष्वस्ति वर्णाश्रमकृतः क्वचित् ।
धर्मस्य चाव्यभीचारादेकान्तसुखिताः प्रजाः  ॥ १,१९.१०४ ॥
न तेषु लोभो माया वा हीर्षासूयाकृतः कुतः  ।
विपर्ययो न तेष्वस्ति कालात्स्वाभाविकं परम्  ॥ १,१९.१०५ ॥
करावाप्तिर्न तेष्वस्ति न दण्डो न च दण्ड्यकाः  ।
स्वधर्मेणैव धर्म ज्ञास्ते रक्षन्ति परस्परम्  ॥ १,१९.१०६ ॥
एतावदेव शक्यं वै तस्मिन्द्वीपे प्रभाषितुम्  ।
एतावदेव श्रोतव्यं शाकद्वीपनिवासिनाम्  ॥ १,१९.१०७ ॥
पुष्करं सप्तमं द्वीपं प्रवक्ष्यामि निबोधत  ।
पुष्करेण तु द्वीपेन वृतः क्षीरोदको बहिः  ॥ १,१९.१०८ ॥
शाकद्वीपस्य विस्ताराद्द्विगुणेन संमततः  ।
पुष्करे पर्वतः श्रीमानेक एव महाशिलः  ॥ १,१९.१०९ ॥
चित्रैर्मणिमयैः शृङ्गैः शिलाजालैः समुच्छ्रितः  ।
द्वीपस्य तस्य पूर्वर्द्धे चित्रसानुः स्थितो महान्  ॥ १,१९.११० ॥
स मण्डलसहस्राणि विस्तीर्णः पञ्चविंशतिः  ।
उर्द्धं चैव चतुस्त्रिंशत्सहस्राणि महीतलात् ॥ १,१९.१११ ॥
द्वीपर्धस्य परिक्षिप्तः पर्वतो मानसोत्तरः  ।
स्थितो वेलासमीपे तु नवचन्द्र इवोदितः  ॥ १,१९.११२ ॥
योजनानां सहस्राणि ऊर्ध्वं पञ्चाशदुच्छ्रितः  ।
तावदेव च विस्तीर्णः सर्वतः परिमण्डलः  ॥ १,१९.११३ ॥
स एव द्वीपपश्चार्द्धे मानसः पृथिवीधरः  ।
एक एव महासारः सन्निवेशो द्विधा कृतः  ॥ १,१९.११४ ॥
स्वादूदकेनोदधिना सर्वतः परिवारितः  ।
पुष्करद्वीपविस्ताराद्विस्तीर्णोऽसौ समन्ततः  ॥ १,१९.११५ ॥
तस्मिन्द्वीपे स्मृतौ द्वौ तु पुण्यौ जनपदौ शुभौ  ।
अभितो मानसस्याथ पर्वतस्य तु मण्डले  ॥ १,१९.११६ ॥
महावीतं तु यद्वर्ष बाह्यतो मानसस्य तत् ।
त्स्यैवाभ्यन्तरेणापि धातकीखण्डमुच्यते  ॥ १,१९.११७ ॥
दशवर्षसहस्राणि तत्र जीवति मानवाः  ।
अरोगाः सुखबाहुल्या मानसीं सिद्धिमास्थिताः  ॥ १,१९.११८ ॥
मससायुश्च रूपं च तस्मिन्वर्षद्वये स्मृतम्  ।
अधमोत्तमा न तेष्वस्ति तुल्यास्ते रूपशीलतः  ॥ १,१९.११९ ॥
न तत्र दस्युर्दमको नेर्ष्यासूया भयं तथा  ।
निग्रहो न च दण्डोऽस्ति न लोभो न परिग्रहः  ॥ १,१९.१२० ॥
सत्यानृतं न तत्रास्ति धर्माधर्मौं तथैव च  ।
वर्णाश्रमौ वा वार्ता वा पाशुपाल्यं वणिक्पथः  ॥ १,१९.१२१ ॥
त्रयी विद्या दण्डनीतिः शुश्रूषा शिल्पमेव च  ।
वर्षद्वये सर्वमेतत्पुष्करस्य न विद्यते  ॥ १,१९.१२२ ॥
न तत्र वर्षं नद्यो वा शीतोष्णं वापि विद्यते  ।
उद्भिदान्युदकान्यत्र गिरिप्रस्रवणानि च  ॥ १,१९.१२३ ॥
उत्तराणां कुरूणां च तुल्यकालो जनस्तथा  ।
सर्वर्त्तुसुसुखस्तत्र जराक्रमविवर्जितः  ॥ १,१९.१२४ ॥
इत्येष धातकीखण्डे महा वीते तथैव च  ।
आनुपूर्व्याद्विधिः कृत्स्नः पुष्करस्य प्रकीर्त्तितः  ॥ १,१९.१२५ ॥
स्वादूदकेनोदधिना पुष्करः परिवारितः  ।
विस्तारान्मण्डलाच्चैव पुष्करस्य समेन तु  ॥ १,१९.१२६ ॥
एवं द्वीपाः समुद्रैस्तु सप्त सप्तभिरावृताः  ।
द्वीपस्यानन्तरो यस्तु सामुद्रस्तत्समस्तु सः  ॥ १,१९.१२७ ॥
एवं द्वीपसमुद्राणां वृद्धिर्ज्ञेया परस्परात् ।
अपां चैव समुद्रेकात्सामुद्र इति संज्ञितः  ॥ १,१९.१२८ ॥
विशन्तिर्निवसंत्यस्मिन्प्रजा यस्माच्चतुर्विधाः  ।
तस्माद्वर्षमिति प्रोक्तं प्रजानां सुखदं यतः  ॥ १,१९.१२९ ॥
ऋष इत्येष रमणे वृषशक्तिप्रबन्धने  ।
रतिप्रबधनात्मिद्धं वर्षं तत्तेषु तेन वै  ॥ १,१९.१३० ॥
शुक्लपक्षे चन्द्रवृद्ध्या समुद्रः पूर्यते सदा  ।
प्रक्षीयमाणे बहुले क्षीयतेऽस्तमिते खगे  ॥ १,१९.१३१ ॥
आपूर्यमाणो ह्युदधिः स्वत एवाभिपूर्यते  ।
तथोपक्षीयमाणेऽपि स्वात्मन्येवावकृष्यते  ॥ १,१९.१३२ ॥
उखास्थमग्निसंयोगादुद्रिक्तं दृश्यते यथा  ।
महोदधिगतं तोयं स्वत उद्रिच्यते तथा  ॥ १,१९.१३३ ॥
अन्यूनानतिरिक्तांश्च वर्न्द्वत्यापो ह्रसंति च  ।
उदयास्तमये त्विन्दौ पक्षयोः शुक्लकृष्णयोः  ॥ १,१९.१३४ ॥
क्षयवृद्धत्वमुदधेः सोमवृद्धिक्षयात्पुनः  ।
दशोत्तराणि पञ्चैव ह्यङ्गुलानि शतानि च  ॥ १,१९.१३५ ॥
अपां वृद्धिः क्षयो दृष्टः सामुद्रीणां तु पर्वसु  ।
द्विराप्कत्वात्स्मृता द्वीपाः सर्वतश्चोदकावृताः  ॥ १,१९.१३६ ॥
उदकस्यायनं यस्मात्तस्मादुदधिरुच्यते  ।
अपर्वाणस्तु गिरयः पर्वभिः पर्वताः स्मृताः  ॥ १,१९.१३७ ॥
प्लक्षद्वीपे तु गोमेदः पर्वतस्तेन चौच्यते  ।
शाल्मलिः शाल्मले द्वीपे पूज्यते सुमहाव्रतैः  ॥ १,१९.१३८ ॥
कुशद्वीपे कुशस्तंबस्तस्यनाम्ना स उच्यते  ।
क्रैञ्चद्वीपे गिरिः कैञ्चो मध्ये जनपदस्य ह  ॥ १,१९.१३९ ॥
शाकद्वीपे द्रुमः शाकस्तस्य नाम्ना स उच्यते  ।
न्यग्रोधः पुष्करद्वीपे तत्रत्यैः स नमस्कृतः  ॥ १,१९.१४० ॥
महादेवः पूज्यते तु ब्रह्मा त्रिभुवनेश्वरः  ।
तस्मिन्नि वसति ब्रह्मा साध्यैः सार्द्धं प्रजापतिः  ॥ १,१९.१४१ ॥
उपासंते तत्र देवास्त्रयस्त्रिंशन्महर्षिभिः  ।
स तत्र पूज्यते चैव देवेर्देवोतमोतमः  ॥ १,१९.१४२ ॥
जंबूद्वीपात्प्रवर्त्तन्ते रत्नानि विविधानि च  ।
द्वीपेषु तेषु सर्वेषु प्रजानां क्रमतस्तु वै  ॥ १,१९.१४३ ॥
सर्वशो ब्रह्मवर्येण सत्येन च दमेन च  ।
आरोग्ययुःप्रमाणाभ्यां प्रमाणं द्विगुणं ततः  ॥ १,१९.१४४ ॥
एतस्मिन्पुष्करद्वीपे यदुक्तं वर्षकद्वयम्  ।
गोपायति प्रजास्तत्र स्वयंभूर्जड पण्डिताः  ॥ १,१९.१४५ ॥
ईश्वरो दण्डसुद्यम्य ब्रह्मा त्रिभुवनेश्वरः  ।
स विष्णोः सचिवो देवः स पिता स पितामहः  ॥ १,१९.१४६ ॥
भोजनं चाप्रयत्नेन तत्र स्वयमुपस्थितम्  ।
षड्रसं सुमहावीर्यं भुञ्जते तु प्रजाः सदा  ॥ १,१९.१४७ ॥
परेण पुष्करस्यार्द्धे आवृत्यावस्थितो महान्  ।
स्वादूदकः समुद्रस्तु समन्तात्परिवेष्ट्य तम्  ॥ १,१९.१४८ ॥
परेण तस्य महती दृश्यते लोकसंस्थितिः  ।
काञ्चनी द्विगुणा भूमिः सर्वाह्येकशिलोपमा  ॥ १,१९.१४९ ॥
तस्यापरेण शैलश्च पर्यासात्पस्मिण्डलः  ।
प्रकाशश्चाप्रकाशश्च लोकालोकः स उच्यते  ॥ १,१९.१५० ॥
आलोकस्तस्य चार्वक्तु निरालोकस्ततः परम्  ।
योजनानां सहस्राणि दश तस्योच्छ्रयः समृतः  ॥ १,१९.१५१ ॥
तावांश्च विस्तरस्तस्य पृथिव्यां कामगश्च सः  ।
आलोको लोकवृत्तिस्थो निरालोको ह्यलौकिकः  ॥ १,१९.१५२ ॥
लोकार्द्धे संमिता लोका निरालोकास्तु बाह्यतः  ।
लोकविस्तारमात्रं तु ह्यलोकः सर्वतो बहिः  ॥ १,१९.१५३ ॥
परिच्छिन्नः समन्ताच्च उदकेनावृतस्तु सः  ।
आलोकात्परतश्चापि ह्यण्डमा वृत्य तिष्ठति  ॥ १,१९.१५४ ॥
अण्डस्यान्तस्त्विमे लोकाः सप्तद्वीपा च मेदिनी  ।
भूर्लोकोऽथ भुवर्ल्लोकः स्वर्लोकोऽथ महस्तथा  ॥ १,१९.१५५ ॥
जनस्तपस्तथा सत्यमेतावांल्लोकसंग्रहः  ।
एतावानेव विज्ञेयो लोकान्तश्चैव यः परः  ॥ १,१९.१५६ ॥
कुंभस्थायी भवेद्यादृवप्रतीच्यां दिशि चन्द्रमाः  ।
आदितः शुक्लपक्षस्य वपुश्चाण्डस्य तद्विधम्  ॥ १,१९.१५७ ॥
अण्डानामीदृशानां तु कोट्यो ज्ञेयाः सहस्रशः  ।
तिर्यगूर्ध्वमधो वापि कारणस्याव्ययात्मनः  ॥ १,१९.१५८ ॥
धरणैः प्राकृतैस्तत्तदावृतं प्रति सप्तभिः  ।
दशाधिक्येन चान्योन्यं धारयन्ति परस्परम्  ॥ १,१९.१५९ ॥
परस्परावृताः सर्वे उत्पन्नाश्च परस्परम्  ।
अण्डस्यास्य समन्तात्तु सन्निविष्टो घनोदधिः  ॥ १,१९.१६० ॥
समन्तात्तु वनोदेन धार्यमाणः स तिष्टति  ।
बाह्यतो घनतो यस्य तिर्यगूर्द्ध्वं तु मण्डलम्  ॥ १,१९.१६१ ॥
धार्यमाणं समन्तात्तु तिष्ठते यत्तु तेजसा  ।
अयोगुडनिभो वाह्नः समन्ता न्मण्डलाकृतिः  ॥ १,१९.१६२ ॥
समन्ताद्धनवातेन धार्यमाणः स तिष्ठति  ।
घनवातं तथाकाशो दधानः खलु तिष्ठति  ॥ १,१९.१६३ ॥
भूतादिश्च तथा काशं भूतादिश्चाप्यसौ महान्  ।
महाश्च सोऽप्यनन्तेन ह्यव्यक्तेन तु धार्यते  ॥ १,१९.१६४ ॥
अनन्तमपरिव्यक्तं दशधा सूक्ष्ममेव च  ।
अनन्तम कृतात्मानमनादिनिधनं च यत् ॥ १,१९.१६५ ॥
अनित्यं परतोऽघोरमनालंबमनामयम्  ।
नैकयोजनसाहस्रं विप्रकृष्टमनावृतम्  ॥ १,१९.१६६ ॥
तम एव निरालोकममर्य्यादमदैशिकम्  ।
देवानामप्यविदितं व्यवहारविवर्जितम्  ॥ १,१९.१६७ ॥
तमसोंते च विश्यातमाकाशान्ते ह्यभास्वरम्  ।
मर्यादायामनन्तस्य देवस्यायतनं महत् ॥ १,१९.१६८ ॥
त्रिदशानामगम्यं ततस्थानं दिव्यमिति श्रुतिः  ।
महतो देवदेवस्य मर्यादा या व्यवस्थिताः  ॥ १,१९.१६९ ॥
चन्द्रादित्यावधस्तात्तु ये लोकाः प्रथिता बुधैः  ।
ते लोका इत्यभिहिता जगतस्च न संशयः  ॥ १,१९.१७० ॥
रसातलतलाः सप्तसप्तैवोर्द्ध्वतलाश्च ये  ।
सप्तस्कन्धस्तथा वायोः सब्रह्मसदना द्विजाः  ॥ १,१९.१७१ ॥
आपातालाद्दिवं यावदत्र पञ्चविधा गतिः  ।
प्रमाणमेतज्जगत एष संसारसागरः  ॥ १,१९.१७२ ॥
अनाद्यन्तां व्रजन्त्येव नैकजातिसमुद्भवाः  ।
विचित्रा जगतः सा वै प्रकृतिर्ब्रह्मणः स्थिता  ॥ १,१९.१७३ ॥
यच्चैह दैविकं वाथ निसर्गं बहुविस्तरः  ।
अतीन्द्रियेर्महाभागैः सिद्धैरपि न लक्षितः  ॥ १,१९.१७४ ॥
पृथिव्यंब्वग्निवायूनां नभसस्तमसस्तथा  ।
मानसस्य तु देहस्य अनन्तस्य द्विजोत्तमाः  ॥ १,१९.१७५ ॥
क्षयो वा परिणामो वा अन्तो वापि न विद्यते  ।
अनन्त एष सर्वत्र एवं ज्ञानेषु पठ्यते  ॥ १,१९.१७६ ॥
तस्य चोक्तं मया पूर्व तस्मिन्नामानुकीर्तने  ।
यः पद्मनाभनाम्ना तु तत्कार्त्स्न्येन च कीर्त्तितः  ॥ १,१९.१७७ ॥
स एव सर्वत्र गतः सर्वस्थानेषु पूज्यते  ।
भूमौ रसातले चैव आकाशे पवनेऽनले  ॥ १,१९.१७८ ॥
अर्णवेषु च सर्वेषु दिवि चैव न संशयः  ।
तथा तमसि विज्ञेय एष एव महाद्युतिः  ॥ १,१९.१७९ ॥
अनेकधा विभक्ताङ्गो महायोगी जनार्दनः  ।
सर्वलोकेषु लोकेश इज्यते बहुधा प्रभुः  ॥ १,१९.१८० ॥
एवं परस्परोत्पन्न धार्यन्ते च परस्परम्  ।
आधाराधेयभावेन विकारास्तेऽविकारिणः  ॥ १,१९.१८१ ॥
पृथ्व्यादयो विकारास्ते परिच्छिन्नाः परस्परम्  ।
परस्परधिकाश्चैव प्रविष्टास्ते परस्परम्  ॥ १,१९.१८२ ॥
यस्मात्सृषटास्तु तेऽन्योन्यं तस्मात्स्थैर्यमुपागताः  ।
प्रागासन्नविशेषास्तु विशेषोऽन्यविशेषणात् ॥ १,१९.१८३ ॥
पृथिव्याद्यास्तु वाद्यन्तापरिच्छिन्नास्त्रयस्तु ते  ।
गुणोपचयसारेण परिच्छेदो विशेषतः  ॥ १,१९.१८४ ॥
शेषाणां तु परिच्छेदः सौक्ष्म्यान्नेह विभाव्यते  ।
भूतेभ्यः परतस्तेभ्यो व्यालोका सा धरा स्मृता  ॥ १,१९.१८५ ॥
भूतान्यालोक आकाशे परिच्छिन्नानि सर्वशः  ।
पात्रे महति पात्राणि यथैवान्तर्गतानि तु  ॥ १,१९.१८६ ॥
भवन्त्यन्योन्यहीनानि परस्परसमाश्रयात् ।
तथा ह्यालोक आकाशे भेदास्त्वन्तर्गता मताः  ॥ १,१९.१८७ ॥
कृत्त्नान्येतानि चत्वारि ह्यन्योन्यस्याधिकानि तु  ।
यावदेतानि भूतानि तावदुत्पत्तिरुच्यते  ॥ १,१९.१८८ ॥
तन्तुनामिव संतारो भूतेष्वन्तर्गतो मतः  ।
प्रत्या ख्याय तु भूतानि कार्योत्पर्त्तिन विद्यते  ॥ १,१९.१८९ ॥
तस्मात्परिमिता भेदाः स्मृताः कार्य्यात्मकास्तु ते  ।
कारणात्मकास्तथैक स्युर्भेदा ये महदादयः  ॥ १,१९.१९० ॥
इत्येष संनिवेशो वै मया प्रोक्तो विभागशः  ।
सप्तद्वीपसमुद्राड्यो याथातथ्यन वै द्विजाः  ॥ १,१९.१९१ ॥
विस्तरान्मण्डलाश्चैव प्रसंख्यानेन चैव हि  ।
वैश्वरूप्रधानस्य परिणामैकदेशिकः  ॥ १,१९.१९२ ॥
अधिष्ठितं भगवता यस्य सर्वमिदं जगत् ।
एवंभूतगणाः सप्त सन्निविष्टाः परस्परम्  ॥ १,१९.१९३ ॥
एतावान्संनिवेशस्तु मया शक्यः प्रभाषितुम्  ।
एतावदेव श्रोतव्यं संनिवेशे तु पार्थेवे  ॥ १,१९.१९४ ॥
सप्त प्रकृतयस्त्वेता धारयन्ति परस्परम्  ।
तास्त्वहं परिमाणेन नं संख्यातुमिहोत्सहे  ॥ १,१९.१९५ ॥
असंख्याताः प्रकृतयस्तिर्य्यगूर्द्ध्वमधस्तथा  ।
तारकासंनिवेशश्च यावद्दिव्यानुमण्डलम्  ॥ १,१९.१९६ ॥
पर्य्या यसन्निवेशस्तु भूमेस्तदनु मण्डलः  ।
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि कृथिव्या वै विचक्षणाः  ॥ १,१९.१९७ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे प्लक्षादिद्वीपवर्णनं नामैकोनविंशतितमोऽध्यायः











_____________________________________________________________


सूत उवाच
अधःप्रमाणमूर्द्ध्व च वक्ष्यमाणं निबोधत  ।
पृथिवी वायुराकाशमापो ज्योतिश्च पञ्चमम्  ॥ १,२०.१ ॥
अनन्ता धातवो ह्येतं व्यापकास्तु प्रकीर्त्तिताः  ।
जननी सर्वभूतानां सर्वसत्त्वधरा धरा  ॥ १,२०.२ ॥
नानाजनपदाकीर्णा नानाधिष्ठानपत्तना  ।
नानानदनदीशैला नैकजातिसमाकुला  ॥ १,२०.३ ॥
अनन्ता गीयते देवी पृथिवी बहुविस्तरा  ।
नदीनदससुद्रस्थास्तन्था क्षुद्राश्रयस्थिताः  ॥ १,२०.४ ॥
पर्वताकाशसंस्थाश्च अन्तर्भूमिगाताश्च याः  ।
आपोऽनन्ता हि विज्ञेयास्तथाग्निः सर्वलोकगः  ॥ १,२०.५ ॥
अनन्तः पठ्यते चैव व्यापकः सर्वसंभवः  ।
तथाकाशमनालेख्यं रम्यं नानाश्रयं स्मृतम्  ॥ १,२०.६ ॥
अनन्तं पठ्यते चैव वायुश्चाकाशसम्भवः  ।
आपः पृथिव्यामुदके पृथिव्युपरि संस्थिताः  ॥ १,२०.७ ॥
आकाशश्चापरमथ पुनर्भूमिः पुनर्जलम्  ।
एवं मतमनन्तस्य भौतिकस्य न विद्यते  ॥ १,२०.८ ॥
परस्परैः सोपचिता भूमिश्चैव निबोधत  ।
भूमिर्जलमथा काशमिति या या परंपरा  ॥ १,२०.९ ॥
स्थितिरेषा तु विख्याता सप्तमेऽस्मिन्नसातले  ।
दशयोजनसाहस्रमेकं भौमं रसातलम्  ॥ १,२०.१० ॥
साधुभिः परिसंख्यातमेकैकेनैव विस्तरम्  ।
प्रथमं तत्वलं नाम सुतलं तु ततः परम्  ॥ १,२०.११ ॥
ततस्तलातलं विद्यादतलं बहुविस्तरम्  ।
ततोर्ऽवाक्च तलं नाम परतश्च रसातलम्  ॥ १,२०.१२ ॥
एतेषामप्यधोभागे पातालं सप्तमं स्मृतम्  ।
कृष्णभौमश्च प्रथमो भूमिभागः प्रकीर्त्तितः  ॥ १,२०.१३ ॥
पाण्डुभूमिर्द्वितीयस्तु तृतीयो नीलमृत्तिकः  ।
पीतभौमश्चतुर्थस्तु पञ्चमः शर्करामयः  ॥ १,२०.१४ ॥
षष्ठः शिलामयो ज्ञेयः सौवर्णः सप्तमः स्मृतः  ।
प्रथमेऽस्मिंस्तले ख्यातमसुरेद्रस्य मन्दिरम्  ॥ १,२०.१५ ॥
नमुचेरिन्द्रशत्रोश्च महानादस्य चालयम्  ।
पुरं च शङ्कुकर्णस्य कबन्धस्य च मन्दिरम्  ॥ १,२०.१६ ॥
निष्कुलादस्य च पुरं प्रहृष्टजनसंकुलम्  ।
राक्षसस्य च भीमस्य शूलदन्तस्य चालयम्  ॥ १,२०.१७ ॥
लोहिताक्षकलिङ्गानां नगरं श्वापदस्य च  ।
धनञ्जयस्य च पुरं नागेन्द्रस्य महात्मनः  ॥ १,२०.१८ ॥
कालियस्य च नागस्य नगरं कौशिकस्य च  ।
एवं पुरसहस्राणि नागदानवरक्षसाम्  ॥ १,२०.१९ ॥
तले ज्ञेयानि प्रथमे कृष्णभौमे न संशयः  ।
द्वितीये सुतले विप्रा दैत्येन्द्रस्य च रक्षसः  ॥ १,२०.२० ॥
महाजंभस्य तु तथा नगरं प्रथमस्य तु  ।
इयग्रीवस्य कृष्णस्य निकुम्भस्य च मन्दिरम्  ॥ १,२०.२१ ॥
शङ्खख्यस्य च दैत्यस्य नगरं गोमुखस्य च  ।
राक्षसस्य च नीलस्य मेघस्य कथनस्य च  ॥ १,२०.२२ ॥
आलयं कुकुपादस्य महोष्णीषस्य चालयम्  ।
कंबलस्य च नागस्य पुरमश्वतरस्य च  ॥ १,२०.२३ ॥
कद्रूपुत्रस्य च पुरं तक्षकस्य महात्मनः  ।
एवं पुरसहस्राणि नागदानवरक्षसाम्  ॥ १,२०.२४ ॥
द्वितीयेऽस्मिन् तले विप्राः पाण्डुभौमे न संशयः  ।
तृतीये तु तले ख्यातं प्रह्लादस्य महात्मनः  ॥ १,२०.२५ ॥
अनुद्रादस्य च पुरं पुरमग्निमुखस्य च  ।
तारकाश्यस्य च पुरं पुरं त्रिशिरसस्तथा  ॥ १,२०.२६ ॥
शिशुमारस्य च पुरं त्रिपुरस्य तथा पुरम्  ।
पुरञ्जनस्य दैत्यस्य हृष्टपुष्टजनाकुलम्  ॥ १,२०.२७ ॥
च्यवनस्य तु विज्ञेयं राक्षसस्य च मन्दिरम्  ।
राक्षसेंद्रस्य च पुरं कुम्भिलस्य खरस्य च  ॥ १,२०.२८ ॥
विराधस्य च क्रूरस्य पुरमुल्कासुखस्य च  ।
हेमकस्य च नागस्य तथा पाण्डुरकस्य च  ॥ १,२०.२९ ॥
मणिनागस्य च पुरं कपिलस्य च मन्दिरम्  ।
नेदकस्योरगपतोर्विशालाक्षस्य मन्दिरम्  ॥ १,२०.३० ॥
एवं पुरसहस्राणि नागदानवरक्षसाम्  ।
तृतीयेऽस्मिंस्तले विप्रा नीलभौमे न संशयः  ॥ १,२०.३१ ॥
चतुर्थे दैत्यसिंहस्य कालनेमेर्महात्मनः  ।
गजकर्णस्य च पुरं नगरं कुञ्जरस्य च  ॥ १,२०.३२ ॥
राक्षसेंद्रस्य च पुरं सुमालेर्बहुविस्तरम्  ।
मुञ्जस्य लोकनाथस्य वृकवक्त्रस्य चालयम्  ॥ १,२०.३३ ॥
बहुयोजनविस्तीर्णं बहुपक्षिसमाकुलम्  ।
नगलं वैनतेयस्य चतुर्थेऽस्मिन्नसातले  ॥ १,२०.३४ ॥
पञ्चमे शर्कराभौमे बहुयोजनविस्तरम्  ।
विरोजनस्य नगरं दैत्यसिंहस्य धीमतः  ॥ १,२०.३५ ॥
वैद्युतस्याग्निजि ह्वस्य हिरण्याक्षस्य चालयम्  ।
पुरं च विद्युज्जिह्वस्य राक्षसेन्द्रस्य धीमतः  ॥ १,२०.३६ ॥
सहामेघस्य च पुरं राक्षसेंद्रस्य मालिनः  ।
किर्मीरस्य च नागस्य स्वस्तिकस्य जयस्य च  ॥ १,२०.३७ ॥
एवं पुरसहस्राणि नागदानवरक्षसाम्  ।
पञ्चमेऽस्मिंस्तले ज्ञेयं शर्करानिचये सदा  ॥ १,२०.३८ ॥
षष्ठे तले दैत्यपतेः केसरे नगरोत्तमम्  ।
सुपर्वणः पुलोम्नश्च नगरं महिषस्य च  ॥ १,२०.३९ ॥
राक्षसेंद्रस्य च पुरं सुरोषस्य महात्मनः  ।
तत्रास्ते सुरमापुत्रः शतशीर्षो मुदा युतः  ॥ १,२०.४० ॥
महेन्द्रस्य सखा श्रीमान्वासुकिनाम नागराट् ।
एवं पुरसहस्राणि नागदानवरक्षसाम्  ॥ १,२०.४१ ॥
षष्ठे तलेऽस्मिन्विख्याते शिलाभौमे रसातले  ।
सप्तमे तु तले ज्ञेयं पाताले सर्वपश्चिमे  ॥ १,२०.४२ ॥
पुरं बलेः प्रमुदितं नरना रीगणाकुलम्  ।
असुराशीविषैः पूर्णं सुखितैर्देवशत्रुभिः  ॥ १,२०.४३ ॥
मुचुकुन्दस्य देत्यस्य तत्रैव नगरं महात् ।
अनेकैर्दितिपुत्राणां समुदीर्णैर्महापुरैः  ॥ १,२०.४४ ॥
तथैव नागनगरैर्द्युतिमद्भिः सहस्रशः  ।
दैत्यानां दानवानां च समुदीर्णैर्महापुरैः  ॥ १,२०.४५ ॥
उदीर्णै राक्षसावासैरनेकैश्च समाकुलम्  ।
पातालान्ते च विप्रेन्द्रा विस्तीण बहुयोजने  ॥ १,२०.४६ ॥
आस्ते रक्तारविन्दाक्षो महात्मा ह्यजरामरः  ।
धौतशङ्खोदरवपुर्नील वासा महाबलः  ॥ १,२०.४७ ॥
विशालभोगो द्युतिमांश्चित्रमाल्यधरो बली  ।
रुक्मशृङ्गावदातेन दीप्तास्येन विराजता  ॥ १,२०.४८ ॥
प्रभुर्मुख सहस्रेण शोभते चैककुण्डली  ।
स जिह्वामालया दीप्तो लोलज्ज्वालानलार्चिषा  ॥ १,२०.४९ ॥
ज्वालामालापरिक्षिप्तः कैलास इव लक्ष्य ते  ।
स तु नेत्रसहस्रेण द्विगुणेन विराजता  ॥ १,२०.५० ॥
बालसूर्याभिताम्रेण शरीरस्निग्धपाण्डुना  ।
तस्य कुन्देन्दुवर्णस्य नेत्रमाला विराजते  ॥ १,२०.५१ ॥
तरुणादित्यमालेव श्वेतपर्वतमूर्द्धनि  ।
विकरालोच्छ्रिततनुर्लक्ष्यते शयनासने  ॥ १,२०.५२ ॥
विस्तीर्ण इव मेदिन्यां सहस्रशिखरो गिरिः  ।
महानागैर्महाभोगैर्महाविज्ञैर्महात्मभिः  ॥ १,२०.५३ ॥
उपास्यते महातेजा महानागपतिः स्वयम्  ।
स राजा सर्वनागानां शेषोऽनन्तो महाद्युतिः  ॥ १,२०.५४ ॥
सा वैष्णवी व्यवहृतिर्मर्यादा या व्यवस्थिता  ।
सप्तैवमेते कथिता व्यवहार्या रसातलाः  ॥ १,२०.५५ ॥
देवासुरम हानागराक्षसाध्युषिताः सदा  ।
अतः परमनालोकमगम्यं सिद्धसाधुभिः  ॥ १,२०.५६ ॥
देवानामप्यविदितं व्यवहारविवक्षया  ।
पृथ्व्यंबुव ङ्निवायूनां नभसश्च द्विजोत्तमाः  ॥ १,२०.५७ ॥
महत्त्वमृषिभिश्चैवं वर्ण्यते नात्र संशयः  ।
अत ऊर्द्ध्वं प्रवक्ष्यामि सूर्याचन्द्रमसोर्गतिम्  ॥ १,२०.५८ ॥
इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे

द्वितीयेऽनुषङ्गपादेऽधोलोकवर्णनं नाम विंशतितमोऽध्यायः




_____________________________________________________________


सूत उवाच
सूर्या चन्द्रमसावेतौ भ्रमतो यावदेव तु  ।
प्रकाशैस्तु प्रभाभिस्तौ मण्डलाभ्यां समुच्छ्रितौ  ॥ १,२१.१ ॥
सप्तानां तु समुद्राणां द्वीपानां सतु विस्तरः  ।
विस्तरार्द्धे पृथिव्यास्तु भवेदन्यत्र बाह्यतः  ॥ १,२१.२ ॥
पर्यासपरिमाणं तु चन्द्रादित्यौ प्रकाशतः  ।
पर्यास्तात्पारिमाण्येन भूमेस्तुल्यं दिवं स्मृतम्  ॥ १,२१.३ ॥
अवति त्रीनिमांल्लोकान् यस्मात्सूर्यः परिभ्रमन्  ।
अविधातुः प्रकाशाख्यो ह्यवनात्स रविः स्मृतः  ॥ १,२१.४ ॥
अतः परं प्रवक्ष्यामि प्रमाणं चन्द्रसूर्ययोः  ।
महित्तत्त्वान्महीशब्दोऽह्यस्मिन्वर्षे निपाद्यते  ॥ १,२१.५ ॥
अस्य भारतवर्षस्य विष्कंभात्तुल्यविस्तृतम्  ।
मण्डलं भास्करस्याथ योजनानि निबोधत  ॥ १,२१.६ ॥
नवयोजनसाहस्रो विस्तारो भास्करस्य तु  ।
विस्तारात्र्रिगुणश्चास्य परिणाहस्तु मण्डले  ॥ १,२१.७ ॥
विष्कंभमण्डलाच्चैव भास्कराद्द्विगुणः शशी  ।
अथ पृथिव्या वक्ष्यामि प्रमाणं योजनैः सह  ॥ १,२१.८ ॥
सप्तद्वीपसमुद्राया विस्तारो मण्डलं च यत् ।
इत्येतदिह संख्यातं पुराणे परिमाणतः  ॥ १,२१.९ ॥
तद्वक्ष्यामि समाख्याय सांप्रतैरभिमानिभिः  ।
अभिमानिनोव्यतीता ये तुल्यास्ते सांप्रतैस्त्विह  ॥ १,२१.१० ॥
देवा ये वै व्यतीतास्तु रूपैर्नामभिरेव च  ।
तस्मात्तु सांप्रतैर्देवैर्वक्ष्यामि वसुधातलम्  ॥ १,२१.११ ॥
दिवास्तु सन्निवेशं वै सांप्रतैरेव कृत्स्नशः  ।
शतार्द्धकोटिविस्तारा पृथिवी कृत्स्नशः स्मृता  ॥ १,२१.१२ ॥
तस्या ऊर्द्ध्वप्रमाणेन मेरोर्यावत्तु संस्थितिः  ।
पृथिव्या ह्यर्द्धविस्तारो योजनाग्रात्प्रकीर्त्तितः  ॥ १,२१.१३ ॥
मेरोर्मध्यात्प्रतिदिशं कोटिरेका तु सा स्मृता  ।
तथा शातसहस्राणामेकोन नवतिः पुनः  ॥ १,२१.१४ ॥
पञ्चाशत्तु सहस्राणि पृथिव्यर्द्धस्य मण्डलम्  ।
गणितं योजनाग्रात्तु कोट्यस्त्वेकादश स्मृताः  ॥ १,२१.१५ ॥
तथा शतसहस्राणि सप्तत्रिंशाधिकानि तु  ।
इत्येतदिह संश्यातं पृथिव्यन्तस्य मण्डलम्  ॥ १,२१.१६ ॥
तारकासंनिवेशास्य दिवि याव च्च मण्डलम्  ।
पर्याससन्निवेशश्च भूमेर्यावत्तु मण्डलम्  ॥ १,२१.१७ ॥
पर्यासपरिमाणेन भूमेस्तुल्यं दिवः स्मृतम्  ।
सप्तानामपि द्वीपानामेत त्स्थानं प्रकीर्तितम्  ॥ १,२१.१८ ॥
पर्यायपरिमाणेन मण्डलानुगतेन च  ।
उपर्युपरि लोकानां छत्रवत्परिमण्डलम्  ॥ १,२१.१९ ॥
संस्थितिर्विहिता सर्वा येषु तिष्ठन्ति जन्तवः  ।
एतदण्डकपालस्य प्रमाणं परिकीर्त्तितम्  ॥ १,२१.२० ॥
अण्डस्यान्तस्त्विमे लोकाः सप्तद्वीपा च मेदिनी  ।
भूर्लोकश्च भुवर्ल्लोकस्तृतीयस्सृरिति स्स्वतः  ॥ १,२१.२१ ॥
महर्ल्लोको जनश्चैव तपः सत्यं च सप्तमम्  ।
एते सप्त कृता लोकाश्छत्राकारा व्यवस्थिताः  ॥ १,२१.२२ ॥
स्वकैरावरणैः सूक्ष्मैर्धार्यमाणाः पृथक्पृथक् ।
दशभागाधिकाभिश्च ताभिः प्रकृतिभिर्बहिः  ॥ १,२१.२३ ॥
पूर्यमाणा विशेषैश्च समुत्पन्नैः परस्परात् ।
अस्याण्डस्य समन्ताच्च सन्निविष्टो घनोदधिः  ॥ १,२१.२४ ॥
पृथिव्या मण्डलं कृत्स्नं घनतोयेन धार्यते  ।
घनोदधिः परेणाथ धार्य्यते घनतेजसा  ॥ १,२१.२५ ॥
बाह्यतो घनतेजस्च तिर्य्यगूर्द्ध्वं तु मण्डलम्  ।
संमताद्धनवातेन धार्यमाणं प्रतिष्ठितम्  ॥ १,२१.२६ ॥
घनवातं तथाकाशमाकाशं च महात्मना  ।
भूतादिना वृतं सर्वं भूतादिर्महता वृतः  ॥ १,२१.२७ ॥
वृतो महाननन्तेन प्रधानेनाव्य यात्मना  ।
पुराणि लोकपालानां प्रवक्ष्यामि यथाक्रमम्  ॥ १,२१.२८ ॥
ज्योतिर्गुणप्रचारस्य प्रमाणपरिसिद्धये  ।
मेरोः प्राच्यां दिशि तथा मानसस्यैव मूर्द्धनि  ॥ १,२१.२९ ॥
वस्वौकसारा माहेन्द्री पुरी हेमपरिष्कृता  ।
दक्षिणेन पुनर्मेरोर्मानसस्यैव मूर्द्धनि  ॥ १,२१.३० ॥
वैवस्वतो निव सति यमः संयमने पुरे  ।
प्रतीच्यां तु पुनर्मेरोर्मानसस्यैव मूर्द्धनि  ॥ १,२१.३१ ॥
सुखा नाम पुरी रम्या वरुणस्यापि धीमतः  ।
वरुणो यादसां नाथस्सुखाख्ये वसते पुरे  ॥ १,२१.३२ ॥
दिश्युत्तरस्यां मेरोस्तु मानसस्यैव मूर्द्धनि  ।
तुल्या महेन्द्रपुर्य्यास्तु सोमस्यापि विभावरी  ॥ १,२१.३३ ॥
मानसोत्तरवृष्टे तु लोकपालाश्चतुर्दिशम्  ।
स्थिता धर्मव्यवस्थार्थ लोकमंरक्षणाय च  ॥ १,२१.३४ ॥
लोकपालोपरिष्टात्तु सर्वतो दक्षिणायने  ।
काष्ठागतस्य सूर्यस्य गतिया तां निबोधत  ॥ १,२१.३५ ॥
दक्षिणोऽपक्रमे सूर्य्यः क्षिप्तेषुरिव सर्पति  ।
ज्योतिषां चक्रमादाय सततं परिगच्छति  ॥ १,२१.३६ ॥
मध्यगश्चामरावत्यां यदा भवति भास्करः  ।
वैवस्वते संयमते उदयस्तत्र दृश्यते  ॥ १,२१.३७ ॥
सुखायामर्द्धरात्रं स्याद्विभायामस्तमेति च  ।
वैवस्वते संयमने मध्यगः स्याद्रविर्यदा  ।
सुखायामथ वारुण्यामुत्तिष्ठन्स तु दृश्यते  ॥ १,२१.३८ ॥
विभाया मर्द्धरात्रं स्यान्माहेन्द्यामस्तमेति च  ।
यदा दक्षिणपुर्वेषामपराह्णो विधीयते  ॥ १,२१.३९ ॥
दक्षिणापरदेश्यानां पूर्वह्णः परिकी र्त्तितः  ।
तेषामपररात्रश्च ये जना उत्तराः परे  ॥ १,२१.४० ॥
देशा उत्तरपूर्वा ये पूवरात्रस्तु तान्प्रति  ।
एवमेवोत्तरेष्वर्के भुवनेषु विराजते  ॥ १,२१.४१ ॥
सुखायासथ वारुण्यां मध्याह्ने चार्यमा यदा  ।
विभायां सोमपुर्यां वा उत्तिष्ठति विभावसुः  ॥ १,२१.४२ ॥
रात्र्यर्द्ध चामरावत्यामस्तमेति यमस्य च  ।
सोमपुर्या विभायां तु मध्याह्ने स्याद्दिवाकरः  ॥ १,२१.४३ ॥
महेद्रस्यामरावत्यां सूर्य उत्तिष्ठते तदा  ।
अर्द्धरात्रं संयमने वारुण्यामस्तमेति च  ॥ १,२१.४४ ॥
स शीघ्रमेव पर्येति भास्करोऽलातच त्रवत् ।
भ्रमन्वै भ्रममार्णानि ऋक्षाणि चरते रविः  ॥ १,२१.४५ ॥
एवं चतुर्षु पार्श्वेषु दक्षिणां तेन सर्पति  ।
उदयास्तमने चासावृत्ति ष्ठति पुनः पुनः  ॥ १,२१.४६ ॥
पूवाह्णे चापराह्णे च द्वौ द्वौ देवालयौ तु सः  ।
तपत्यर्कश्च मध्याह्ने तैरेव च स्वरश्मिभिः  ॥ १,२१.४७ ॥
उदितो वर्द्धमानाभिरामध्याह्नं तपन्रविः  ।
अतः परं ह्रसंतीभिर्गोभिरस्तं निगच्छति  ॥ १,२१.४८ ॥
उदयास्तमयाभ्यां च स्मृते पूर्वापरे दिशौ  ।
यावत्पुरस्तात्तपति तापत्पृष्ठेऽथ पार्श्वयोः  ॥ १,२१.४९ ॥
यत्रोद्यन्दृश्यते सूर्यस्तेषां स उदयः समृतः  ।
प्रणाशं गच्छते यत्र तेषामस्तः स उच्यते  ॥ १,२१.५० ॥
सर्वेषामुत्तरे मेरुलोङ्कालोकश्च दक्षिणे  ।
विदूरभावादर्कस्य भूमिलेखावृतस्य च  ॥ १,२१.५१ ॥
लीयन्ते रश्मयो यस्मात्तेन रात्रौ न दृश्यते  ।
ग्रहनक्षत्रसोमानां दर्शनं भास्करस्य च  ॥ १,२१.५२ ॥
उच्ध्रयस्य प्रमाणेन ज्ञेयमस्तमथोदयम्  ।
शुक्लच्छायोऽग्निरा पश्च कृष्णच्छाया च मेदिनी  ॥ १,२१.५३ ॥
विदूरभावादर्कस्य ह्युद्यतेऽपि विरशिमता  ।
रक्तभावो विरश्मत्वाद्रक्तत्वाच्जाप्यनुष्णता  ॥ १,२१.५४ ॥
लेखायामास्थितः सूर्यो यत्र यत्र च दृश्यते  ।
ऊर्द्ध्व शातसहस्र तु योजनानां स दृश्यते  ॥ १,२१.५५ ॥
प्रभा हि सौरी पादेन ह्यस्तं गच्छति भास्करे  ।
अग्निमाविशते राद्रौ तस्माद्दूरात्प्रकाशते  ॥ १,२१.५६ ॥
उदिते हि पुनः सूर्ये ह्यौष्ण्यमाग्नेयमाविशेत् ।
संयुक्तो वह्निना सूर्यस्तपते तु ततो दिवा  ॥ १,२१.५७ ॥
प्राकाश्यं च तथौष्ण्यं च सौराग्नेये च तेजसी  ।
परस्परानुप्रवेशाद्दीप्येते तु दिवानिशम्  ॥ १,२१.५८ ॥
उत्तरे चैव भूम्यर्द्धे तथा तस्मिंश्च दक्षिणे  ।
उत्तिष्ठति तथा सूर्ये रात्रिराविशतत्वपः  ॥ १,२१.५९ ॥
तस्माच्छीता भक्त्यांपो दिवारात्रिप्रवेशनात् ।
अस्तं याति पुनः सूर्ये दिनमाविशते त्वषः  ॥ १,२१.६० ॥
तस्मादुष्णा भवत्यापो नक्तमह्नः प्रवेशनात् ।
एतेन क्रमयोगेन भूम्यर्द्धे दक्षिणोत्तरे  ॥ १,२१.६१ ॥
उदयास्तमनेर्ऽकस्य अहोरात्रं विशत्यपः  ।
देनं सूर्यप्रकाशाख्यं तामसी रात्रिरूच्यते  ॥ १,२१.६२ ॥
तस्माद्व्यवस्थिता रात्रिः सूर्यापेक्षमहः स्मृतम्  ।
एवं पुष्करमध्येन यदा सर्पति भास्करः  ॥ १,२१.६३ ॥
अंशांशकं तु मेदिन्यां मुहूर्त्तेनैव गच्छति  ।
योजनाग्रान्मुहूर्त्तस्य इह संख्यां निबोधत  ॥ १,२१.६४ ॥
पूर्णे शतसहस्राणामेकत्रिंशाधिकं स्मृतम्  ।
पञ्चाशत्तु तथान्यानि सहस्राण्यधिकानि च  ॥ १,२१.६५ ॥
मौहूर्त्ति की गतिर्ह्येषा सूर्यस्य तु विधीयते  ।
एतेन गतियोगेन यदा काष्ठां तु दक्षिणाम्  ॥ १,२१.६६ ॥
पर्यागच्छेत्पतङ्गोऽसौ मध्ये काष्ठान्तमेव हि  ।
मध्येन पुष्करस्याथ भ्रमते दक्षिणायने  ॥ १,२१.६७ ॥
मानसोत्तरशैले तु अन्तरे विषुवं च तत् ।
सर्पते दक्षिणायां तु काष्ठायां वै निबोधत  ॥ १,२१.६८ ॥
नवकोट्यः प्रसंख्याता योजनैः परिमण्डलम्  ।
तथा शतसहस्राणि चत्वारिंशच्च पञ्च च  ॥ १,२१.६९ ॥
अहोरात्रात्पतङ्गस्य गतिरेषा विधीयते  ।
दक्षिणाद्विनिवृत्तोऽसौ विषुवस्थो यदा रविः  ॥ १,२१.७० ॥
क्षीरोदस्य समुद्रस्योत्तरतश्चाद्रितश्चरन्  ।
मण्डलं विषुवत्तस्य योजनैस्तन्निबोधत  ॥ १,२१.७१ ॥
तिस्रः कोट्यस्तु संख्याता विषुवस्यापि मण्डलम्  ।
तथा शतसहस्राणामशीत्येकाधिका पुनः  ॥ १,२१.७२ ॥
श्रवणे चोत्तरषाढे चित्रभानुर्यदा भवेत् ।
शाकद्वीपस्य षष्ठस्य उत्तरातो दिशश्चरन्  ॥ १,२१.७३ ॥
उतरायाः प्रमाणं च काष्ठाया मण्डलस्य च  ।
योजनाग्रात्प्रसंख्याता कोटिरेका तु स द्विजाः  ॥ १,२१.७४ ॥
अशीतिर्नियुतानीह योजनानां तथैव च  ।
अष्टपञ्चाशतं चव योजनान्यधिकानि तु  ॥ १,२१.७५ ॥
नागवीथ्युत्तरावीथी ह्यज वीथी च दक्षिणा  ।
मूलं चैव तथाषाढे त्वजवीथ्युदयास्त्रयः  ॥ १,२१.७६ ॥
अश्विनी कृत्तिका याम्यं नागवीथ्युदयास्त्रयः  ।
काष्ठयोरन्तरं यच्च तद्वक्ष्येयजनैः पुनः  ॥ १,२१.७७ ॥
एतच्छतसहस्राणामष्टाभिश्चोत्तरं शतम्  ।
त्रयः शताधिकाश्चन्ये त्रयस्त्रिंशच्च योजनैः  ॥ १,२१.७८ ॥
काष्ठयोरन्तरं ह्येतद्योजनाग्रात्प्रकीर्तितम्  ।
काष्ठयोर्लेखयोश्चैव ह्यन्तरं दक्षिणोत्तरे  ॥ १,२१.७९ ॥
तेन्ववक्ष्ये प्रसंख्याय चोजनैस्तन्निबोधत  ।
एकैकमन्तरं तस्य वियुतान्येकसप्ततिः  ॥ १,२१.८० ॥
सहस्राण्यतिरिक्ताश्च ततोऽन्या पञ्चसप्ततिः  ।
लेखयोः काष्ठयोश्चैव बाह्याभ्यन्तरयोः स्मृतम्  ॥ १,२१.८१ ॥
अभ्यन्तरं तु पर्येति मण्डलान्युत्तरायणे  ।
बाह्यतो दक्षिणे चैव सततं तु यथाक्रमम्  ॥ १,२१.८२ ॥
मण्डलानां शतं पूर्मं त्र्यशीत्यधिकमुत्तरम्  ।
चरते दक्षिणे चापि तावदेव विभावसुः  ॥ १,२१.८३ ॥
प्रमाणं मण्डलस्याथ योजनाग्रं निबोधत  ।
योजनानां सहस्राणि सप्तादश समासतः  ॥ १,२१.८४ ॥
शते द्वे पुनरप्यन्ये योजनामां प्रकीर्त्तिते  ।
एकविंशतिभिश्चैव योजनैरधिकैर्हि ते  ॥ १,२१.८५ ॥
एतत्प्रमाणमाख्यातं योजनैर्मण्डलस्य च  ।
विष्कंभो मण्डलस्याथ तिर्यक्स तु विधीयते  ॥ १,२१.८६ ॥
प्रत्यहं चरते तानि सूर्या वै मण्डलक्रमात् ।
कुलालचक्रपर्यन्तो यथा शीघ्रं निवर्त्तते  ॥ १,२१.८७ ॥
दक्षिणप्रक्रमे सूर्यस्तथा शीघ्रं प्रवर्त्तते  ।
तस्मात्प्रकृष्टां भूमिं तु कालेनाल्पेन गच्छति  ॥ १,२१.८८ ॥
सूर्यो द्वादशभिः शैर्घ्यान्मुहूर्तैर्दक्षिणायने  ।
त्रयोदशार्द्धमृक्षाणामह्ना तु चरते रविः  ॥ १,२१.८९ ॥
मुहूर्तै स्तावदृक्षाणि नक्तमष्टादशैश्चरन्  ।
कुलालचक्रमध्ये तु यथा मन्दं प्रसर्पति  ॥ १,२१.९० ॥
तथोदगयने सूर्यः सर्पते मन्दविक्रमः  ।
तस्मा द्दीर्घेन कालेन भूमिं स्वल्पानि गच्छति  ॥ १,२१.९१ ॥
अष्टादश मुहूर्त तु उत्तरायणपश्चिमम्  ।
अहो भवति तच्चापि चरते मन्दविक्रमः  ॥ १,२१.९२ ॥
त्रयोदशार्द्धं माद्येन त्वृक्षाणां चरते रविः  ।
मुहूर्तैस्तावदृक्षाणि नक्तं द्वादशभिश्चरन्  ॥ १,२१.९३ ॥
ततो मन्दतरं नाभ्यां चक्रं भ्रमति वै यथा  ।
मृत्पिण्ड इव मध्यस्थो ध्रुवो भ्रमति वै तथा  ॥ १,२१.९४ ॥
त्रिंशन्मुहूर्तानेवाहुरहोरात्रं ध्रुवो भ्रमन्  ।
उभयोः काष्ठयोर्मध्ये भ्रमते मण्डलानि तु  ॥ १,२१.९५ ॥
कुलालचक्रनाभिश्च यथा तत्रैव वर्त्तते  ।
ध्रुवस्तथा हि विज्ञेयस्तत्रैव परीवर्त्तते  ॥ १,२१.९६ ॥
उभयोः काष्ठयोर्मध्ये भ्रमते मण्डलानि सः  ।
दिवानक्तं च सूर्यस्य मन्दा शीघ्रा च वै गातिः  ॥ १,२१.९७ ॥
उत्तरप्रक्रमे चापि दिवा मन्दा गतिस्तथा  ।
तथैव च पुनर्नक्तं शीघ्रा सूर्यस्य वै गातिः  ॥ १,२१.९८ ॥
दक्षिणप्रक्रमेणैव दिवा शीघ्रं विधीयते  ।
गतिः सूर्यस्य नक्तं च मन्दा चैव गतिस्तथा  ॥ १,२१.९९ ॥
एवं गतिविशेषेण विभजन् रात्र्यहानि तु  ।
तजापि संचरन्मार्गं समेन विषमेण च  ॥ १,२१.१०० ॥
लोकालोकस्थिता ह्येते लोकपालाश्चतुर्दिशम्  ।
अगस्त्यश्चरते तेषामुपरिष्टाज्जवेन तु  ॥ १,२१.१०१ ॥
भुञ्जन्नसापहोरा त्रमेवं गतिविशेषणम्  ।
दक्षिणे नागवीथ्यास्तु लोकालोकस्य चोत्तरे  ॥ १,२१.१०२ ॥
लोकसन्तानको ह्येष वैश्वानरपथाद्वहिः  ।
पृष्टे यावत्प्रभा सौरी पुरस्तात्संप्रकाशते  ॥ १,२१.१०३ ॥
पार्श्वतः पृष्ठतश्चैव लोकालोकस्य वर्त्तते  ।
योजनानां सहस्राणि दशकं तुच्छ्रितो गिरिः  ॥ १,२१.१०४ ॥
प्रकाशश्चाप्रकाशश्च सर्वतः परिमण्डलः  ।
नक्षत्रचन्द्रसूर्यश्च ग्रहैस्तारागणैः सह  ॥ १,२१.१०५ ॥
अभ्यन्तरं प्रकाशन्ते लोकालोकस्य वै गिरेः  ।
एतावानेव लोकस्तु निरालोकस्ततः परम्  ॥ १,२१.१०६ ॥
लोकेनालोकवानेष निरालोकस्त्वलोकतः  ।
लोकालोकं तु संधत्ते यस्मात्सुर्यपरिग्रहम्  ॥ १,२१.१०७ ॥
तस्मात्सन्ध्येति तामाहुरुषाव्युष्ट्योर्यदन्तरम्  ।
उषा रात्रिः स्मृता विप्रैर्व्युष्टिश्चापि त्वहः स्मृतम्  ॥ १,२१.१०८ ॥
सूर्याग्निग्रसमानानां संध्याकाले हि रक्षसाम्  ।
प्रजापतिनियोगेन शापस्त्वेषां दुरात्मनाम्  ॥ १,२१.१०९ ॥
अक्षयत्वं तु देहस्य प्रापिताम्रणं तथा  ।
तिस्रः कोट्यस्तु विख्याता मन्देहा नाम राक्षसाः  ॥ १,२१.११० ॥
प्रार्थयन्ति सहस्रांशुभुदयन्तं दिनेदिने  ।
तापयन्तं दुरात्मानः सूर्यमिच्छन्ति खादितुम्  ॥ १,२१.१११ ॥
अथ सूर्यस्य तेषां च युद्धमासीत्सुदारुणम्  ।
ततो ब्रह्मा च देवाश्च ब्राह्ममाश्चैव सत्तमाः  ॥ १,२१.११२ ॥
संध्यां तु समुपासीनाः प्रक्षिपन्ति जलं सदा  ।
ओङ्कारब्रह्मसंयुक्तं गायत्र्या चाभिमन्त्रितम्  ॥ १,२१.११३ ॥
स्फूर्जज्ज्योतिश्च चण्डांशुस्तथा दीप्यति भास्करः  ।
ततः पुनर्महातेजा महाबलपराक्रमः  ॥ १,२१.११४ ॥
योजनानां सहस्राणि ऊर्द्ध्वमुत्तिष्ठते शतम्  ।
प्रयाति भगवानाशु ब्राह्मणैरभिरक्षितः  ।
वालखिल्यैश्च मुनिभिर्धृतार्चिः समरीचिभिः  ॥ १,२१.११५ ॥
काष्ठा निमेषा दश पञ्च चैव त्रिंशच्च काष्ठा गणयेत्कलां तु  ।
त्रिंशत्कलाश्चापि भवेन्मुहूर्त्तस्तैस्त्रिंशता रात्र्यहनी समेते  ॥ १,२१.११६ ॥
ह्रासवृद्धी त्वहर्भागैर्दिवसानां यथाक्रमात् ॥ १,२१.११७ ॥
संध्या मुहूर्त्तमात्रा तु ह्रासवृद्धिस्तु सा स्मृता  ।
लेखाप्रभृत्यथादित्ये त्रिमुहूर्त्तगते तु वै  ॥ १,२१.११८ ॥
प्रातस्ततः स्मृतः कालो भागश्चाह्नः स पञ्चमः  ।
तस्मात्प्रातस्तनात्कालात्र्रिमुहूर्त्तस्तु संगवः  ॥ १,२१.११९ ॥
मध्याह्नस्त्रिमुहूर्त्तस्तु तस्मात्कालश्च संगवात् ।
तस्मान्मध्यन्दिनात्कालादपराह्ण इति स्मृतः  ॥ १,२१.१२० ॥
त्रय एव मुहूर्त्तास्तु कालागः स्मृतो बुधैः  ।
अपराह्णे व्यतीते तु कालः सायाह्न उच्यते  ॥ १,२१.१२१ ॥
दशपञ्च मुहूर्ताह्नो मुहूर्त्तास्त्रय एव च  ।
दशपञ्चमुहूर्त्त वै ह्यहर्वैषुवतं स्मृतम्  ॥ १,२१.१२२ ॥
वर्द्धन्ते च ह्रसंते च ह्ययने दक्षिणोत्तरे  ।
अहस्तु ग्रसते रात्रिं रात्रिश्च ग्रसते त्वहः  ॥ १,२१.१२३ ॥
शरद्वसंतयोर्मध्यं विषुवत्परिभाव्यते  ।
अहोरात्रे कलाश्चैव समं सोमः समश्नुते  ॥ १,२१.१२४ ॥
तथा पञ्चदशाहानि पक्ष इत्यभिधीयते  ।
द्वौच पक्षौभवेन्मासो द्वौमासावर्कजावृतुः  ॥ १,२१.१२५ ॥
ऋतुत्रितयमयने द्वे हि वर्षं तु सौरकम्  ।
निमेषा विद्युतश्चैव काष्टास्ता दश पञ्च च  ॥ १,२१.१२६ ॥
कलास्तास्त्रिशतः काष्ठा मात्रा शीतिद्वयात्मिका  ।
सप्तैका द्व्यधिका त्रिशन्मात्रा षटत्रिंशदुत्तरा  ॥ १,२१.१२७ ॥
द्विषाष्टिना त्रयोविंशन्मात्रायाश्च कला भवेत् ।
चत्वारि शत्सहस्राणि शतान्यष्टौ च विद्युतः  ॥ १,२१.१२८ ॥
सप्ततिश्चैव तत्रापि नवतिं विद्धि निश्चये  ।
चत्वार्येव शतान्याहुर्विद्युते द्वे च संयुते  ॥ १,२१.१२९ ॥
वरांशो ह्येष विज्ञेयो नाडिका चात्र कारणम्  ।
संवत्सरादयः पञ्च चतुर्मानविकल्पिताः  ॥ १,२१.१३० ॥
निश्चयः सर्वकालस्य युगमित्यभिधीयते  ।
संवत्सरस्तु प्रथमो द्वितीयः परिवत्सरः  ॥ १,२१.१३१ ॥
इडावत्सरस्तृतीयस्तु चतुर्थश्चानुवत्सरः  ।
पञ्चमोवत्सरस्तेषां कालस्तु युगसंहितः  ॥ १,२१.१३२ ॥
त्रिंशच्छतं भवेत्पूर्णं पर्वणां तु रवेर्युगे  ।
शतान्यष्टादश त्रिंशदुदयाद्भास्करस्य च  ॥ १,२१.१३३ ॥
ऋतवस्त्रिंशतः सौरादयनानि दशैव तु  ।
पञ्च च त्रिशतं चापि षष्टिवर्षं च भास्करम्  ॥ १,२१.१३४ ॥
त्रिशदेव त्वहोरात्रास्तैस्तु मासस्तु भास्करः  ।
एकषष्टि त्वहोरात्रमृतुरेको विभाव्यते  ॥ १,२१.१३५ ॥
अह्नां तु त्र्यधिकाशीतिः शतं चाप्यधिकं भवेत् ।
मानं तच्चित्रभानोस्तु विज्ञेयमयनस्य ह  ॥ १,२१.१३६ ॥
सौरं सौम्यं तु विज्ञेयं नाक्षत्रं सावनं तथा  ।
मानान्येतानि चत्वारि यैःपुराणे हि निश्चयः  ॥ १,२१.१३७ ॥
यः श्वेतस्योत्तरश्चैव शृङ्गवान्नाम पर्व्वतः  ।
त्रीणितस्य तु शृङ्गाणि स्पृशन्तीव नभस्तलम्  ॥ १,२१.१३८ ॥
तैश्चापि शृङ्गैस्सनगः शृङ्गवा निति कथ्यते  ।
एकश्च मार्गविष्कंभविस्तारश्चास्य कीर्तितः  ॥ १,२१.१३९ ॥
तस्य वै पूर्वतः शृङ्गं मध्यमं तद्धिरण्मयम्  ।
दक्षिणं राजतं चैव शृङ्गं तु स्फटिकप्रभम्  ॥ १,२१.१४० ॥
सर्वरत्नमयं चैव शृङ्गमुत्तरमुत्तमम्  ।
एवं कूटैस्त्रिभिः शैलः शृङ्गवानिति विश्रुतः  ॥ १,२१.१४१ ॥
यत्तद्वै पूर्वतः शृङ्गं तदर्कः प्रतिपद्यते  ।
शरद्वसंतयोर्मध्ये मध्यमां गतिमास्थितः  ॥ १,२१.१४२ ॥
अतस्तुल्यमहोरात्रं करोति तिमिरा पहः  ।
हरिताश्च हया दिव्यास्तस्य युक्ता महारथे  ।
अनुलिप्ता इवाभान्ति पद्मरक्तैर्गभस्तिभिः  ॥ १,२१.१४३ ॥
मेषति च तुलान्ते च भास्करोदयतः स्मृताः  ।
मुहूर्त्ता दश पञ्चैव अहो रात्रिश्च तावती  ॥ १,२१.१४४ ॥
कृत्तिकानां यदा सूर्यः प्रथमां शगतो भवेत् ।
विशाखानां तदा ज्ञेयश्चतुर्थांश निशाकरः  ॥ १,२१.१४५ ॥
विशाखानां यदा सूर्यश्चरतेंशं तृतीयकम्  ।
तदा चन्द्रं विजानीयात्कृत्तिकाशिरसि स्थितम्  ॥ १,२१.१४६ ॥
विषुवं तं विजानीयादेवमाहुर्महर्षयः  ॥ १,२१.१४७ ॥
सूर्येण विषुवं विद्या त्कालं सोमेन लक्षयेत् ।
समा रात्रिरहश्चैव यदा तद्विषुवं भवेत् ॥ १,२१.१४८ ॥
तदा दानानि देयानि पितृभ्यो विषुवेषु च  ।
ब्राह्मणेभ्यो विशेषेण मुखमेतत्तु दैवतम्  ॥ १,२१.१४९ ॥
ऊनमासाधिमासौ च कला काष्ठा मुहूर्त्तकाः  ।
पौर्णमासी तथा ज्ञेया अमावास्या तथैव च  ।
सिनीवाली कुहूश्चैव राका चानुमतिस्तथा  ॥ १,२१.१५० ॥
तपस्तपस्यौ मदुमाधवौ च शुक्रःशुचिश्चायनमुत्तरं स्यात् ।
नभोनभस्याविषऊर्जसंज्ञौ सहःसहस्याविति दक्षिणं स्यात् ॥ १,२१.१५१ ॥
आर्तवाश्च ततो ज्ञेया पञ्चाब्दा ब्रह्मणाः सुताः  ॥ १,२१.१५२ ॥
तस्माच्च ऋतवो ज्ञेया ऋतुभ्यो ह्यार्त्तवाः स्मृताः  ।
तस्मादृतुमुखी ज्ञेया अमावास्यास्य पर्वणः  ॥ १,२१.१५३ ॥
तस्मात्तु विषुवं ज्ञेयं पितृदेवहितं सदा  ।
पर्व ज्ञात्वा न मुह्येत पित्र्ये दैवे च मानवः  ॥ १,२१.१५४ ॥
तस्मात्स्मृतं प्रचानां वै विषुवत्सर्वगं सदा  ।
आलोकात्तु स्मृतो लोको लोकालोकः स उच्यते  ॥ १,२१.१५५ ॥
लोकपालाः स्थितास्तत्र लोकालोकस्य मध्यतः  ।
चत्वारस्ते महात्मानस्तिष्टन्त्याभूतसंप्लवात् ॥ १,२१.१५६ ॥
सुधामा चैव वैराजः कर्दमः शङ्खपास्तथा  ।
हिरण्यरोमा पर्जन्यः केतुमान्राजसश्च यः  ॥ १,२१.१५७ ॥
निर्द्वन्द्वा निरभीमाना निः सीमा निष्परिग्रहाः  ।
लोकपालाः स्थिता ह्येते लोकालोके चतुर्दिशम्  ॥ १,२१.१५८ ॥
उत्तरं यदपस्तस्य ह्यजवीथ्याश्च दक्षिणाम्  ।
पितृयानः स वै पन्था वैश्वानरपथाद्वहिः  ॥ १,२१.१५९ ॥
तत्रासते प्रजावन्तो मुनयो येऽग्निहोत्रिणः  ।
लोकस्य संतानकराः पितृयानपथे स्थिताः  ॥ १,२१.१६० ॥
भूतारंभकृतं कर्म आशिषो ऋत्विगुद्यताः  ।
प्रारभन्ते लोककामास्तेषां पन्थाः स दक्षिणाः  ॥ १,२१.१६१ ॥
चलितं ते पुनर्धर्मं स्थापयन्ति युगेयुगे  ।
संतप्तास्तपसा चैव मर्यादाभिः श्रुतेन च  ॥ १,२१.१६२ ॥
जायमानास्तु पूर्वे वै पश्चिमानां गृहे ष्विह  ।
पश्चिमाश्चैव पूर्वेषां जायन्ते निधनेष्वपि  ॥ १,२१.१६३ ॥
एवमावर्त्तमानास्ते तिष्ठन्त्याभूतसंप्लवात् ।
अष्टाशीतिसहस्राणि ऋषीमाङ्गृहमेधिनाम्  ॥ १,२१.१६४ ॥
सवितुर्दक्षिणं मार्गश्रिता ह्याचन्द्रतारकम्  ।
क्रियावतां प्रसंख्यैषा ये श्मशानानि भेजिरे  ॥ १,२१.१६५ ॥
लोकसंव्यवहाराश्च भूतारंभकृतेन च  ।
इच्छाद्वेषप्रवृत्त्या च मैथुनोपगमेन वै  ॥ १,२१.१६६ ॥
तथा कामकृतेनेह सेवनाद्विषयस्य च  ।
एतैस्तैः कारणैः सिद्धा ये श्मशानानि भेजिरे  ॥ १,२१.१६७ ॥
प्रचैषिणस्ते मुनयो द्वापरेष्विह जज्ञिरे  ।
नागवीथ्युत्तरो यश्च सप्तर्षिगणदक्षिणः  ॥ १,२१.१६८ ॥
उत्तरः सवितुः पन्था देवयानश्च स स्मृतः  ।
यत्र ते वासिनः सिद्धा विमला ब्रह्मचारिणः  ॥ १,२१.१६९ ॥
संततिं ते जुगुप्संते तस्मान्मृत्युस्तु तैर्जितः  ।
अष्टाशीतिसहस्राणि ऋषीणामूर्द्ध्वरेतसाम्  ॥ १,२१.१७० ॥
उदक्पन्थानमत्यर्थं श्रिता ह्याश्रितसंप्लवात् ।
ते संप्रयोगाल्लोकस्य मैथुनस्य च वर्जनात् ॥ १,२१.१७१ ॥
इच्छाद्वेषनिवृत्त्या च भूतारंभविवर्जनात् ।
पुनश्चाकामसंयोगाच्छब्दादेर्देषदर्शनात् ॥ १,२१.१७२ ॥
इत्येतैः कारणैः सिद्धास्तेऽमृतत्वं हि भेजिरे  ।
आभूतसंप्लवस्थानाममृतत्वं विभाव्यते  ॥ १,२१.१७३ ॥
त्रैलोक्यस्थिति कालाय पुनर्दाराभिगमिनाम्  ।
ब्रूणहत्याश्वमेधाभ्यां पुण्यपापकृतोऽपरे  ॥ १,२१.१७४ ॥
आभूतसंप्लवान्ते तु क्षीयं ते ह्यूर्ध्वरेतसः  ।
उर्द्ध्वोत्तरमृषिभ्यस्तु ध्रुवो यत्र स वै स्मृतः  ॥ १,२१.१७५ ॥
एतद्विष्णुपदं दिव्यं तृतीयं व्योम्नि भास्वरम्  ।
यत्र गत्वा न शोचन्ति तद्विष्णोः परमं पदम्  ।
धर्मध्रुवाद्यास्तिष्ठन्ति यत्र ते लोकसाधकाः  ॥ १,२१.१७६ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे आदित्यव्यूहकीर्त्तनं नामैकविंशतितमोऽध्यायः









_____________________________________________________________


सूत उवाच
स्वायंभूवनिसर्गे तु व्याख्यातान्यन्तराणि च  ।
भविष्याणि च सर्वाणि तेषां वक्ष्याम्यनुक्रमम्  ॥ १,२२.१ ॥
एतच्छ्रुतवा तु मुनयः पप्रच्छू रोमहर्षणम्  ।
सूर्याचन्द्रमसोश्चारं ग्रहाणां चैव सर्वशः  ॥ १,२२.२ ॥
ऋषय ऋचुः  ।
भ्रमन्ति कथमेतानि ज्योतीषि दिवमण्डलम्  ।
अव्यूहेन च सर्वाणि तथैवासंकरेण वा  ॥ १,२२.३ ॥
कश्चिद्भामयते तानि भ्रमन्ते यदि वा स्वयम्  ।
एतद्वेदितुमिच्छामस्तन्नो निगद सत्तम  ॥ १,२२.४ ॥
सूत उवाच
भूतसंमोहनं ह्येतद्वदतो मे निबोधत  ।
प्रत्यक्षमपि दृश्यं च संमोहयति यत्प्रजाः  ॥ १,२२.५ ॥
योऽयं चतुर्द्दिशं पुच्छे शैशुमारे व्यवस्थितः  ।
उत्तानपादपुत्रोऽसौ मेढीभूतो ध्रुवो दिवि  ॥ १,२२.६ ॥
स वै भ्रामयते नित्यं चन्द्रादित्यौ ग्रहैः सह  ।
भ्रमन्तमनुगच्छन्ति नक्षत्राणि च चक्रवत् ॥ १,२२.७ ॥
ध्रुवस्य मनसा चासौ सर्वते ज्योतिषां गणः  ।
सूर्याचन्द्रमसौ तारा नक्षत्राणि ग्रहैः सह  ॥ १,२२.८ ॥
वातानीकमयैर्बन्धैर्ध्रुवे बद्धानि तानि वै  ।
तेषां योगश्च भेदश्च कालश्चारस्तथैव च  ॥ १,२२.९ ॥
अस्तोदयौ तथोत्पाता अयने दक्षणोत्तरे  ।
विषुवद्ग्रहवर्णाश्च द्रुवात्सर्वं प्रवर्त्तते  ॥ १,२२.१० ॥
वर्षा घर्मो हिमं रात्रिः संध्या चैव दिनं तथा  ।
शुभाशुभं प्रजानां च ध्रुवात्सर्वं प्रवर्त्तते  ॥ १,२२.११ ॥
ध्रुवेणाधिष्टितश्चैव सूर्योऽपो गृह्य वर्षति  ।
तदेष दीप्त किरणः स कालग्निर्दिवाकरः  ॥ १,२२.१२ ॥
परिवर्त्तक्रमाद्विप्रा भाभिरालोकयन् दिशः  ।
सूर्यः किरमजालेन वायुयुक्तेन सर्वशः  ॥ १,२२.१३ ॥
जगतो जलमादत्ते कृत्स्नस्य द्विजसत्तमाः  ।
आदित्यपीतं सकलं सोमः संक्रमते जलम्  ॥ १,२२.१४ ॥
नाडीभिर्वायुयुक्ताभिर्लोकधारा प्रवर्त्तते  ।
यत्सोमात्स्रवते ह्यंबु तदन्नेष्वेव तिष्ठति  ॥ १,२२.१५ ॥
मेघा वायुविघातेन विसृजन्ति जलं भूवि  ।
एवमुत्क्षिप्यते चैव पतते चासकृज्जलम्  ॥ १,२२.१६ ॥
न नाश उदकस्यास्ति तदेव परिवर्त्तते  ।
संधारणार्थं लोकानां मायैषा विश्वनिर्मिता  ॥ १,२२.१७ ॥
अन्या मायया व्याप्तं त्रैलोक्यं सचराचरम्  ।
विश्वेशो लोककृद्देवः सहस्राक्षः प्रजापतिः  ॥ १,२२.१८ ॥
धाता कृत्स्नस्य लोकस्य प्रभविष्णुर्दिवाकरः  ।
सार्वलोकिकमंभो यत्तत्सोमान्नभसश्व्युतम्  ॥ १,२२.१९ ॥
सोमाधारं जगत्सर्वमेतत्तथ्यं प्रकीर्तितम्  ।
सूर्यादुष्णं निस्रवते सोमाच्छीतं प्रवर्त्तते  ॥ १,२२.२० ॥
शीतोष्णवीर्यौं द्वावेतौ युक्त्या धारयतो जगत् ।
सोमाधारा नदी गङ्गा पवित्रा विमलोदका  ॥ १,२२.२१ ॥
भद्रसोमपुरोगाश्च महानद्यो द्विजोत्तमाः  ।
सर्वभूतशरीरेषु ह्यापो ह्यनुसृताश्च याः  ॥ १,२२.२२ ॥
तेषु संदह्यमानेषु जङ्गमस्थावरेषु च  ।
धूमभूतास्तु ता ह्यापो निष्कामन्तीह सर्वशः  ॥ १,२२.२३ ॥
तेन चाभ्राणि जायन्ते स्थानमभ्रमयं स्मृतम्  ।
तेजोर्ऽकः सर्वभूतेभ्य आदत्ते रश्मिभिर्जलम्  ॥ १,२२.२४ ॥
समुद्राद्वायुसंयोगाद्वहन्त्यापो गभस्तयः  ।
संजीवनं च सस्यानामंभस्तदमृतोपमम्  ॥ १,२२.२५ ॥
ततस्त्वृतुवशात्काले परिवत्य दिवाकरः  ।
यच्छत्यापो हि मेघेभ्यः घुक्लाशुक्लैर्गभस्तिभिः  ॥ १,२२.२६ ॥
अभ्रस्थाः प्रपतन्त्यापो वायुना समुदीरिताः  ।
सर्वभूतहितार्थाय वायुमिश्राः समन्ततः  ॥ १,२२.२७ ॥
ततो वर्षति षण्मासान्सर्वभूतविवृद्धये  ।
वायव्यं स्तनितं चैव वैद्युतं चाग्निसंभवम्  ॥ १,२२.२८ ॥
मेहनाच्च मिहेधातोमघत्वं व्यजयन्ति हि  ।
न भ्रश्यन्ति यतश्चापस्तदभं कवयो विदुः  ॥ १,२२.२९ ॥
मेघानां पुनरुत्पत्तिश्त्रिविधा योनिरुच्यते  ।
आग्नेया ब्रह्मजाश्चैव पक्षजाश्च पृथग्विधाः  ॥ १,२२.३० ॥
त्रिधा मेघाः समाख्यातास्तेषां वक्ष्यामि संभवम्  ।
आग्नेया स्तूष्णजाः प्रोक्तास्तेषां धूमप्रवर्त्तनम्  ॥ १,२२.३१ ॥
शीतदुर्दिनवाता ये स्वगुणास्ते व्यवस्थिताः  ।
महिषाश्च वाराहाश्च मत्तमातङ्गरूपिणः  ॥ १,२२.३२ ॥
भूत्वा धरणिमभ्येत्य रमन्ते विचरन्ति च  ।
जीमूता नाम ते मेघा ह्येतेभ्यो जीवसंभवः  ॥ १,२२.३३ ॥
विद्युद्गुणविहीनाश्च जलधारा विलंबिनः  ।
मूकमेघा महाकाया आवहस्य वशानुगाः  ॥ १,२२.३४ ॥
क्रोशमात्राच्च वर्षन्ति क्रोशार्द्धादपि वा पुनः  ।
पर्वताग्र नितंबेषु वर्षति च रसंति च  ॥ १,२२.३५ ॥
बलाकागर्भदाश्चैव बलाकागर्भधारिणः  ।
ब्रह्मजा नाम ते मेघा ब्रह्मनिश्वाससंभवाः  ॥ १,२२.३६ ॥
ते हि विद्युद्गुणोपेतास्तनयित्नुप्रियस्वनाः  ।
तेषां शश्र्वत्प्रणादेन भूमिः स्वाङ्गरूहोद्भवा  ॥ १,२२.३७ ॥
राज्ञी राज्याभिषिक्तेव पुनर्यौंवनमश्नुते  ।
तेष्वियं प्रावृडासक्ता भूतानां जीवितोद्भवा  ॥ १,२२.३८ ॥
द्वितीयं प्रवहं वायुं मेघास्ते तु समाश्रिताः  ।
एतं योजनमात्राच्च साध्यर्द्धा निष्कृतादपि  ॥ १,२२.३९ ॥
वृष्टिर्गर्भस्त्रिधा तेषां धारासारः प्रकीर्त्तितः  ।
पुष्करावर्त्तका नाम ते मेघाः पक्षसंभवाः  ॥ १,२२.४० ॥
शक्रेण पक्षच्छिन्ना ये पर्वतानां महौजसाम्  ।
कामागानां प्रवृद्धानां भूतानां शिवमिच्छता  ॥ १,२२.४१ ॥
पुष्करा नाम ते मेघा बृंहन्तस्तोयमत्सराः  ।
पुष्करावर्त्तकास्तेन कारणेनेह शब्दिताः  ॥ १,२२.४२ ॥
नानारूपधराश्चैव महाघोरस्वनाश्च ते  ।
कल्पान्तवृष्टेः स्रष्टारः संवर्ताग्ने र्नियामकाः  ॥ १,२२.४३ ॥
वर्षन्त्येते युगान्तेषु तृतीयास्ते प्रकीर्त्तिताः  ।
अनेकरूपसंस्थानाः पूरयन्तो महीतलम्  ॥ १,२२.४४ ॥
वायुं पुरा वहन्तः स्युराश्रिताः कल्पसाधकाः  ।
यान्यण्डस्य तु भिन्नस्य प्राकृतस्याभवंस्तदा  ॥ १,२२.४५ ॥
यस्मिन्ब्रह्मा समुत्पन्नश्चतुर्वक्त्रः स्वयंप्रभुः  ।
तान्येवाण्डकपालानि सर्वे मेघाः प्रकीर्त्तिताः  ॥ १,२२.४६ ॥
तेषामाप्यायनं धूमः सर्वेषामविशेषतः  ।
तेषां श्रेष्ठस्तु पर्जन्यश्चत्वारश्चैव दिग्गजाः  ॥ १,२२.४७ ॥
गजानां पर्वतानां च मेघानां भोगिभिः सह  ।
कुलमेकं पृथग्भूतं योनिरेका जलं स्मृतम्  ॥ १,२२.४८ ॥
पर्जन्यो दिग्गजा श्चैव हेमन्ते शीतसंभवाः  ।
तुषारवृष्टिं वर्षन्ति शिष्टः सस्यप्रवृद्धये  ॥ १,२२.४९ ॥
षष्ठः परिवहो नाम तेषां वायुरपाश्रयः  ।
योऽसौ बिबर्त्ति भगवान्गङ्गामाकाशगोचराम्  ॥ १,२२.५० ॥
दिव्यामृतजला पुण्यां त्रिधास्वातिपथे स्थिताम्  ।
तस्या निष्यन्दतोयानि दिग्गजाः पृथुभिः करैः  ॥ १,२२.५१ ॥
शीकरं संप्रमुञ्चन्ति नीहार इति स स्मृतः  ।
दक्षिणेन गिरिर्योऽसौ हेमकूट इति स्मृतः  ॥ १,२२.५२ ॥
उदग्घिमवतः शैल उत्तरप्रायदक्षिणे  ।
पुण्ड्रं नाम समाख्यातं नगरं तत्र विस्तृतम्  ॥ १,२२.५३ ॥
तस्मिन्निपतितं वर्षं तत्तुषारसमुद्भवम्  ।
ततस्तदा वहो वायुर्हेमवन्तं समुद्वहन्  ॥ १,२२.५४ ॥
आनयत्यात्मयोगेन सिंचमानो महागिरिम्  ।
हिमवन्तमतिक्रम्य वृष्टिशेषं ततः परम्  ॥ १,२२.५५ ॥
इहाभ्येति ततः पश्चादपरान्तविवृद्धये  ।
वर्षद्वयं समाख्यातं सस्यद्वयविवृद्धये  ॥ १,२२.५६ ॥
मेघाश्चाप्यायनं चैव सर्वमेतत्प्रकीर्त्तितम्  ।
सूर्य एव तु वृष्टीनां स्रष्टा समुपदिश्यते  ॥ १,२२.५७ ॥
सूर्यमूला च वै वृष्टिर्जलं सूर्यात्प्रवर्तते  ।
ध्रुवेणाधिष्ठितः सूर्यस्तस्यां वृष्टौ प्रवर्त्तते  ॥ १,२२.५८ ॥
ध्रुवेणाधिष्टितो वायुर्वृष्टिं संहरते पुनः  ।
ग्रहो निःसृत्य सूर्यात्तु कृत्स्ने नक्षत्रमण्डले  ॥ १,२२.५९ ॥
चरित्वान्ते विशत्यर्कं ध्रुवेण समाधिष्ठितम्  ।
ततः सूर्यरथस्याथ सन्निवेशं निबोधत  ॥ १,२२.६० ॥
संस्थितेनैकचक्रेण पञ्चारेण त्रिनाभिना  ।
हिरण्मयेन भगवांस्तथैव हरिदर्वणा  ॥ १,२२.६१ ॥
अष्टापदनिबद्धेन षट्प्रकारैकनेमिना  ।
चक्रेण भास्वता सूर्यः स्यन्दनेन प्रसर्पति  ॥ १,२२.६२ ॥
दशयोजनसाहस्रो विस्तारायामतः स्मृतः  ।
द्विगुणोऽस्य रथोपस्थादीषादण्डः प्रमाणतः  ॥ १,२२.६३ ॥
स तस्य ब्रह्मणा सृष्टो रथो ह्यर्थवशेन तु  ।
असंगः काञ्चनो दिव्यो युक्तः पवनगैर्हयैः  ॥ १,२२.६४ ॥
छन्दोभिर्वाजिरूपैस्तु यतश्चक्रं ततः स्थितैः  ।
वारुणस्यन्दनस्येह लक्षणैः सदृशस्तु सः  ॥ १,२२.६५ ॥
तेनासौ सर्वते व्योम्नि भास्वता तु दिवाकरः  ।
अथैतानि तु सूर्यस्य प्रत्यङ्गानि रथस्य ह  ॥ १,२२.६६ ॥
संवत्सरस्यावयवैः कल्पि तस्य यथाक्रमम्  ।
अहस्तु नाभिः सौरस्य एकचक्रस्य वै स्मृतः  ॥ १,२२.६७ ॥
अराः पञ्चार्त्तवांस्तस्य नेमिः षडृतवः स्मृतः  ।
रथनीडः स्मृतो ह्येष चायने कूबरावुभौ  ॥ १,२२.६८ ॥
मुहूर्त्ता बन्धुरास्तस्य रम्याश्चास्य कलाः स्मृताः  ।
तस्य काष्ठा स्मृता घोणा अक्षदण्डः क्षणस्तु वै  ॥ १,२२.६९ ॥
निमेषश्चानुकर्षोऽस्य हीषा चास्य लवाःस्मृताः  ।
रात्रिर्वरूथो धर्मोऽस्य ध्वज ऊर्द्ध्व समुच्छ्रितः  ॥ १,२२.७० ॥
युगाक्षकोडी ते तस्य अर्थकामावुभौ स्मृतौ  ।
सप्ताश्वरूपाश्छन्दासि वहन्तो वामतो धुरम्  ॥ १,२२.७१ ॥
गायत्री चैव त्रिष्टुप्य ह्यनुष्टुब्जगती तथा  ।
पङ्क्तिश्च बृहती चैव ह्युष्णिक्चैव तु सप्तमी  ॥ १,२२.७२ ॥
चक्रमक्षे निबद्धं तु ध्रुवे चाक्षः समर्पितः  ।
सहचक्रो भ्रमत्यक्षः सहक्षो भ्रमते ध्रुवः  ॥ १,२२.७३ ॥
अक्षेण सह चक्रेशो भ्रमतेऽसौ ध्रुवेरितः  ।
एवमर्थवशात्तस्य सन्निवेशो रथस्य तु  ॥ १,२२.७४ ॥
तथा संयोगभावेन संसिद्धो भासुरो रथः  ।
तेनासौ तरणिर्देवो भास्वता सर्पते दिवि  ॥ १,२२.७५ ॥
युगाक्षकोटिसन्नद्धौ द्वौ रश्मी स्यन्दनस्य तु  ।
ध्रुवे तौ भ्राम्यते रश्मी च चक्रयुगयोस्तु वै  ॥ १,२२.७६ ॥
भ्रमतो मण्डलान्यस्य खेचरस्य रथस्य तु  ।
युगाक्षकोटी ते तस्य दक्षिणे स्यन्दनस्य हि  ॥ १,२२.७७ ॥
ध्रुवेण प्रगृहीते वै विचक्रम तुरक्षवत् ।
भ्रमन्तमनुगच्छेतां ध्रुवं रश्मी तु तावुभौ  ॥ १,२२.७८ ॥
युगाक्षकोटिस्तत्तस्य रश्मिभिः स्यन्दनस्य तु  ।
कीलासक्ता यथा रज्जुर्भ्रंमते सर्वतो दिशम्  ॥ १,२२.७९ ॥
ह्रसतस्तस्य रश्मी तु मण्डलेषूत्तरायणे  ।
वर्द्धते दक्षिणे चैव भ्रमतो मण्डलानि तु  ॥ १,२२.८० ॥
युगाक्षकोटिसंबद्धौ रश्मी द्वौ स्यन्दनस्य तु  ।
ध्रुवेण प्रगृहीतौ वै तौ रश्मी नयतो रविम्  ॥ १,२२.८१ ॥
आकृष्येते यदा तौ वै ध्रुवेण सम धिष्ठितौ  ।
तदा सोऽभ्यन्तरे सूर्यो भ्रमते मण्डलानि तु  ॥ १,२२.८२ ॥
अशीतिर्मण्डलशतं काष्ठयोरन्तरं स्मृतम्  ।
ध्रुवेण मुच्यमानाभ्यां रश्मिभ्यां पुनरेव तु  ॥ १,२२.८३ ॥
तथैव बाह्यतः सूर्यो भ्रमते मण्डलानि तु  ।
उद्वेषाटयन्स वेगेन मण्डलानि तु गच्छति  ॥ १,२२.८४ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे देवग्रहानुकीर्तनं नाम द्वाविंशतितमोऽध्यायः





_____________________________________________________________


सूत उवाच
सरथोऽधिष्ठितो देवैरादित्यैर्मुनिभिस्तथा  ।
गन्धर्वैरप्सरोभिश्च ग्रामणीसर्पराक्षसैः  ॥ १,२३.१ ॥
एते वसंति वै सूर्ये द्वौ द्वौ मासौ क्रमेण तु  ।
धातार्ऽयमा पुलस्त्यश्च पुलहश्च प्रजापतिः  ॥ १,२३.२ ॥
एरावतो वासुकिश्च कंसो भीमश्च तावुभौ  ।
रथकृच्च रथौजाश्च यक्षावेतावुदा त्दृतौ  ॥ १,२३.३ ॥
तुंबुरुर्नारदश्चैव सुस्थला पुञ्जिकस्थला  ।
रक्षो हेतिः प्रहेतिश्च यातुधानावुदाहृतौ  ॥ १,२३.४ ॥
एते वसंति वै सूर्य्ये मधुमाधवयोः सदा  ।
मित्रश्च वरुणश्चैव मुनिरत्रिरुदाहृतः  ॥ १,२३.५ ॥
तथा वसिष्ठो विख्यातः सहजन्या च मेनका  ।
राक्षसौ च समाख्यातौ पौरुषेयो वधस्तथा  ॥ १,२३.६ ॥
हाहा हूहूश्च गन्धर्वौं यज्ञश्चापि रथस्वनः  ।
रथचित्रस्तथैवान्यो नागसाक्षकसंज्ञेतः  ॥ १,२३.७ ॥
रंभकश्च वसन्त्येते मासयोः शुचिशुक्रयोः  ।
ततः सूर्ये पुनस्त्वन्या निवसंतीह देवताः  ॥ १,२३.८ ॥
इद्रश्चैव विवस्वांश्च अङ्गिरा भृगुरेव च  ।
एलापत्रस्तथा सर्पः शङ्खपालाश्च तावुभौ  ॥ १,२३.९ ॥
विश्वावसूग्रसेनौ च श्वेतश्चैवारुणस्तथा  ।
प्रम्लोचा इति विख्यातानुम्लोचेति च ते उभे  ॥ १,२३.१० ॥
यातुधानस्तदा सर्पो व्याघ्रश्चव तु तावुभौ  ।
नभोनभस्ययोरेष गाणो वसति भास्करे  ॥ १,२३.११ ॥
शरद्यन्याः पुनः शुभ्रा वसंति मुनिदेवताः
पर्जन्यश्चैव पूषा च भारद्वाजः सगौतमः  ॥ १,२३.१२ ॥
परावसुश्च गन्धर्वस्तथैव सुरुचिश्च यः  ।
विश्वाची च घृताची च उभे ते शुभलक्षणे  ॥ १,२३.१३ ॥
नाग एरावतश्चैव विश्रुतश्च धनञ्जयः  ।
श्चेनजिच्च सुषेणश्च सेनीर्ग्राम णीश्च तौ  ॥ १,२३.१४ ॥
आपो वातश्च द्वावेतौ यातुधानावुदाहृतौ  ।
वसंत्येते तु वै सूर्ये सदैवाश्विनकर्तिके  ॥ १,२३.१५ ॥
हैमन्तिकौ तु द्वौ मासौ वसंति च दिवाकरे  ।
अंशो भगश्च द्वावैतौ कश्यपश्य क्रतुश्च ह  ॥ १,२३.१६ ॥
भुजङ्गश्च महापद्मः सर्वः कर्केटक स्तथा  ।
चित्रसेनश्च गन्धर्व ऊर्णायुश्चैव तावुभौ  ॥ १,२३.१७ ॥
उर्वशी पूर्वचित्तिश्च तथैवाप्सरसा उभे  ।
तार्क्षश्चारिष्टनेमिश्च सेनानीर्ग्रामणीश्च तौ  ॥ १,२३.१८ ॥
विद्युत्स्फूर्जः शतायुश्च यातुधानावुदात्दृतौ  ।
सहे चैव सहस्ये च वसंत्येते दिवाकरे  ॥ १,२३.१९ ॥
ततः शैशिर योश्चापि मासयोर्निवसंति वै  ।
त्वष्टा विष्णुर्जामदग्न्यो विश्वामित्रस्तथैव च  ॥ १,२३.२० ॥
काद्रवेयौ तथा नागौ कंबलाश्वतरावुभौ  ।
गन्धर्वो धृतराष्ट्रश्च सूर्यवर्चास्तथैव च  ॥ १,२३.२१ ॥
तिलोत्तमा तथा रंभा ब्रह्मापेतश्च राक्षसः  ।
यज्ञापेतम्तथैवान्यो विश्यातो राक्षसो त्तमः  ॥ १,२३.२२ ॥
ऋतजित्सत्यजिच्चैव गन्धर्वौं समुदाहृतौ  ।
तपस्तपस्ययोः सूर्ये वसंति मुनिसत्तमाः  ॥ १,२३.२३ ॥
पितृदेवमनुष्यादीन्स सदाप्याययन्प्रभुः  ।
परिवर्त्तत्यहोरात्रकारणं सविता द्विजाः  ॥ १,२३.२४ ॥
एते देवा वसंत्यर्के द्वौ द्वौ मासौ क्रमेण तु  ।
स्थानाभिमानिनो ह्येते गाणा द्वादशसप्तकाः  ॥ १,२३.२५ ॥
सुर्यस्याप्याययन्त्येते तेजसा तेज उत्तममा  ।
ग्रथितैः स्वैर्वचोभिश्च स्तुवन्ति ह्यृषयो रविम्  ॥ १,२३.२६ ॥
गन्धर्वाप्सरसश्चैव गीतनृत्यैरुपासते  ।
ग्रामणीयक्षभूतानि कुर्वतेऽभीषुसंग्रहम्  ॥ १,२३.२७ ॥
सर्पा वहन्ति वै सूर्यं यातुधानास्तु यान्ति च  ।
वालखिल्या नंयत्यस्तं परिवार्योदयाद्रविम्  ॥ १,२३.२८ ॥
एतेषामेव देवानां यथावीर्यं यथातपः  ।
यथाधर्मं यथायोगं यथासत्यं यथाबलम्  ॥ १,२३.२९ ॥
तपत्यसौ तश्रा सूर्य एषामिन्द्रस्तु तेजसा  ।
इत्येते निवसंतीह द्वौ द्वौ मासौ दिवाकरे  ॥ १,२३.३० ॥
ऋषयो देवगन्धर्वाः पन्नगाप्सरसां गणाः  ।
ग्रामण्यश्च तथा यक्षा यातुधानाश्च मुख्यशः  ॥ १,२३.३१ ॥
एते तपन्ति वर्षन्ति भान्ति वान्ति सृजन्ति च  ।
भूतानां चशुभं कर्म व्यपोहन्ति प्रकीर्त्तिताः  ॥ १,२३.३२ ॥
मानवानां शुभं ह्येते हरन्ते दुरितात्मनाम्  ।
दुरितं सुप्रचाराणां व्यपोहन्ति क्वचि त्क्वचित् ॥ १,२३.३३ ॥
एते सहैव सूर्येण भ्रमन्ति दिवासानुगाः  ।
वर्षन्तश्च तपन्तश्च ह्लादयन्तश्च वै प्रजाः  ॥ १,२३.३४ ॥
गोपायन्ति च भूतानि सर्वाणीहामनुक्षयात् ।
स्थानाभिमानिनामेतत्स्थानं मन्वन्तरेषु वै  ॥ १,२३.३५ ॥
अतीतानागतानां च वर्त्तन्ते सांप्रतं च ये  ।
एवं वसंति वै सूर्ये सप्तकास्ते चतुर्दश  ।
चतुर्दशसु सर्वेषु गणा मन्वन्तरेष्विह  ॥ १,२३.३६ ॥
ग्रीष्मे च वर्षासु च मुञ्चमानो घर्मं हिमं वर्ष दिनं निशां च  ।
गच्छत्यसावृतुवशात्परिवृत्तरश्मिर्देवान् पितॄ॰ंश्च मनुजांश्च हि तर्पयन्वै  ॥ १,२३.३७ ॥
प्रीणाति देवानमृतेन सूर्यः सोमं सुषुम्णेन च वर्द्धयित्वा  ।
शुक्ले तु पूर्णं दिवसक्रमेण तं कृष्णपक्षे विबुधाः पिबन्ति  ॥ १,२३.३८ ॥
पीतं च सोमं हि कलावशिष्टं कृष्णक्षये रश्मिभिरक्षरन्तम्  ।
सुधामृतं तत्पितरः पिबन्ति देवाश्च सौम्याश्च तथैव काव्याः  ॥ १,२३.३९ ॥
सूर्येण गोभिश्च समुज्झिताभिरद्भिः पुनश्चैव समुद्धृताभिः  ।
वृष्ट्याभिवृद्धाभिरथौषधीभिर्मर्त्याः क्षुधं त्वन्नपानैर्जयन्ति  ॥ १,२३.४० ॥
तृप्तिश्च शुक्ले सुधया सुराणां पक्षे च कृष्णे सुधया पितणाम्  ।
अन्नेन शश्वच्च दधाति मर्त्यान्सुर्यस्तपंस्तान्सुबिभर्त्ति गोभिः  ॥ १,२३.४१ ॥
ह्रियन्हरिस्तैर्हरिभिस्तुरङ्गमैर्हरत्यथापः किरणैर्हरिद्भिः  ।
विसर्गकाले विसृजंश्च ताः पुनर्बिभर्त्ति शश्वत्सविता चराचरम्  ॥ १,२३.४२ ॥
हरिर्हरिद्भिर्ह्रि यते तुरङ्गमैः पिबत्यथापो हरिभिः सहस्रधा  ।
ततः प्रमुञ्चत्यपि तास्त्वसौ हरिः समूह्यमानो हरिभिस्तुरङ्गमैः  ॥ १,२३.४३ ॥
इत्येष एकचक्रेण सूर्यस्तूर्णरथेन तु  ।
भद्रैस्तैरक्रमैरश्वैः स्पन्दने वैदिकक्षयः  ॥ १,२३.४४ ॥
अहोरात्राद्रथेनासावेकचक्रेण वै भ्रमन्  ।
सप्तद्वीपसमुद्रान्तां सप्तभिः सप्तभिर्हयैः  ॥ १,२३.४५ ॥
छन्दोभिरश्वरूपैस्तैर्यतश्चक्रं ततः स्थितैः  ।
कामरूपैः सकृद्युक्तैर्वामतस्तैर्मनोजवैः  ॥ १,२३.४६ ॥
हरितैख्ययैः पिङ्गैरीश्वरैर्ब्रह्मवादिभिः  ।
त्र्यशीतिमण्डलशतं भ्रमन्त्यब्देन ते हयाः  ॥ १,२३.४७ ॥
बाह्यमाभ्यन्तरं चैव मण्डलं दिवसक्रमात् ।
कल्पादौ संप्र युक्तास्ते वहन्त्याभूतसंप्लवात् ॥ १,२३.४८ ॥
आवृत्ता वालखिल्यैस्ते भ्रमन्ते रात्र्यहानि तु  ।
वचोभिरग्र्यैर्ग्रथितैः स्तूयमानो महर्षिभिः  ॥ १,२३.४९ ॥
सेव्यते गीतनृत्यैश्च गन्धर्वैश्चाप्सरोगणैः  ।
पतङ्गैः पतगैरश्वैर्भ्रममाणो दिवस्पतिः  ॥ १,२३.५० ॥
रथास्त्रचक्रःसोमस्य कुदाभास्तस्य वाजिनः  ।
वामदक्षिणतो युक्ता दश तेन चरन्त्यसौ  ॥ १,२३.५१ ॥
वीथ्याश्रयाणि ऋक्षाणि ध्रुवाधारेण वेगिताः  ।
ह्रासवृद्धी तथैवास्य रश्मीनां सूर्यवत्स्मृते  ॥ १,२३.५२ ॥
त्रिचक्रोभयतोऽश्वश्च विज्ञेयः शशिनो रथः  ।
अपां गर्णात्समुत्पन्नो रथः साश्वः ससारथिः  ॥ १,२३.५३ ॥
शतारैश्च त्रिभिश्चक्रैर्युक्तः शुक्लैर्हयोत्तमैः  ।
दशभिस्तु कृशैर्दिव्यैरसंगैस्तैर्मनोजवैः  ॥ १,२३.५४ ॥
सकृद्युक्ते रथे तास्मिन्वहन्ते चायुगक्षयात् ।
संगृहीतरथे तस्मिञ्श्वेतश्चक्षुःश्रवाश्च वै  ॥ १,२३.५५ ॥
अश्वास्तमेकवर्णस्ते वहन्ते शङ्खवर्चसः  ।
यजुश्चण्डमनाश्चैव वृषो वाजी नरो हयः  ॥ १,२३.५६ ॥
अश्वो गविष्णुर्विख्यातो हंसो व्योमो मृगस्तथा  ।
इत्येते नामभिः सर्वे दश चन्द्रमसो हयाः  ॥ १,२३.५७ ॥
एते चन्द्रमसं देवं वहन्ति सह दीक्षया  ।
देवैः परिवृतः सोमः पितृभिश्चैव गच्छति  ॥ १,२३.५८ ॥
सोमस्य शुक्लपक्षादौ भास्करे परतः स्थिरे  ।
आपूर्यते परस्यान्ते सततं दिवसक्रमात् ॥ १,२३.५९ ॥
देवैः पीततनुं सोममाप्याययति नित्यदा  ।
क्षीणं पञ्चदशाहं तु रश्मिनैकेन भास्करः  ॥ १,२३.६० ॥
आपूरयन्सुषुम्णेन भागं भागमहःक्रमात् ।
सुषुम्णाप्यायमानस्य शुक्ला वर्द्धन्ति वै कलाः  ॥ १,२३.६१ ॥
तस्माद्ध्रसंति वै कृष्णे शुक्ले स्वाप्याययन्ति तम्  ।
इत्येवं सूर्यवीर्येण चन्द्रश्चाप्यायितस्ततः  ॥ १,२३.६२ ॥
पौर्णमास्यां स दृश्येत शुक्लः संपूर्णमण्डलः  ।
एवमाप्यायितः सोमः शुक्ल पक्षे दिनक्रमात् ॥ १,२३.६३ ॥
ततो द्वितीयाप्रभृति बहुलस्य चतुर्द्दशीम्  ।
अपां सारमयस्येन्दो रसमात्रात्मकस्य तु  ॥ १,२३.६४ ॥
पिबत्यंबुमयं देवा हृष्टाः सौम्यं स्वधामृतम्  ।
संभृतं त्वर्द्धमासेन ह्यमृतं सूर्यतेजसा  ॥ १,२३.६५ ॥
भक्षार्थममृतं सोमः पौर्णमास्यामुपासते  ।
एकां रात्रिं सुरैः सर्वैः पितृभिः सर्षिभिः सह  ॥ १,२३.६६ ॥
सोमस्य कृष्णपक्षादौ भास्कराभिमुखस्य तु  ।
प्रक्षीयन्ते पिदृदेवैः पीयमानाः कलाः क्रमात् ॥ १,२३.६७ ॥
त्रयश्च त्रिंशतश्चैव त्रयस्त्रिंशत्तथैव च  ।
त्रयश्च त्रिसहस्राश्च देवाः सोमं पिबन्ति वै  ॥ १,२३.६८ ॥
इत्येतैः पीयमानस्य कृष्णा वर्द्धति वै कलाः  ।
क्षीयन्ति तस्माच्छुक्लाश्च कृष्णा आप्याययन्ति च  ॥ १,२३.६९ ॥
एवं दिनक्रमात्पीते विबुधैस्तु निशाकरे  ।
पीत्वार्द्ध मासं गच्छन्ति चामावास्यां सुरोत्तमाः  ॥ १,२३.७० ॥
पितरश्चोपतिष्ठन्ति ह्यमावास्यां निशाकरम्  ।
ततः पञ्चदशेकाले किञ्चिच्छिष्टे कलात्मके  ॥ १,२३.७१ ॥
अपराह्णे पितृगणा जघन्यं पयुपासते  ।
पिबन्ति द्विलवं कालं शिष्टास्तस्य कलास्तु याः  ॥ १,२३.७२ ॥
निःसृतं तदमावास्यां गभस्तिभ्यः स्वधामृतम्  ।
तां स्वधां मासतृप्त्यै च पीत्वा गच्छन्ति तेऽमृतम्  ॥ १,२३.७३ ॥
सूर्यस्तस्मिन्सुषुम्णे यस्तापितस्तेन चन्द्रमाः  ।
कृष्णपक्षे सुरैस्तद्वत्पीयते वै सुधामयः  ॥ १,२३.७४ ॥
सौम्या बर्हिषदश्चैव अग्निष्वात्ताश्च ते त्रिधा  ।
काव्यश्चैव तु ये प्रोक्ताः पितरः सर्व एव ते  ॥ १,२३.७५ ॥
संवत्सरास्तु वै काव्याः पञ्चाब्दा ये द्विचैः स्मृताः  ।
सौम्यास्तु ऋतुवो ज्ञेया मासा बर्हिषदः स्मृताः  ॥ १,२३.७६ ॥
अग्निष्वात्तार्त्तवाश्चैव पितृसर्गा हि वै द्विजाः  ।
पितृभिः पीयमानस्य पञ्चदश्यां कला तु वै  ॥ १,२३.७७ ॥
यावत्प्रक्षीयते तस्य भागः पञ्चदशस्तु यः  ।
अमावास्यां तदा तस्य तत आपूर्यते परः  ॥ १,२३.७८ ॥
वृद्धक्षयौ वै पक्षादौ षोडश्यां शशिनः स्मृता  ।
एवं सूर्यनिमित्तैष क्षयोवृद्धिर्निशाकरे  ॥ १,२३.७९ ॥
ताराग्रहाणां वक्ष्यामि स्वर्भानोश्च रथान्पुनः  ।
तेयतेजोमयः शुभ्रः सोमपुत्रस्य वै रथः  ॥ १,२३.८० ॥
सोपासंगप ताकस्तु सध्वजो मेघनिस्वनः  ।
भार्गवस्य रथः श्रीमांस्तेजसा सूर्यसन्निभः  ॥ १,२३.८१ ॥
पृथिवीसंभवैर्युक्तो नानावर्णैर्हयोत्तमैः  ।
श्वेतः पिशङ्गः सारङ्गो नीलः पीतो विलोहितः  ॥ १,२३.८२ ॥

कृष्णश्च हरितश्चैव पृषतः पृश्रिरेव च  ।
दशभिस्तैर्महाभागैरकृशैर्वातरंहसैः  ॥ १,२३.८३ ॥
अष्टाश्वः काञ्चनः श्रीमान्भौमस्यापि रथोत्तमः  ।
असंगैर्लोहितैरश्वैः सर्वगैरग्निसंभवैः  ॥ १,२३.८४ ॥
प्रसर्पति कुमारो वै ऋजुवक्रानुव क्रगैः  ।
ततश्चाङ्गिरसो विद्वान्देवाचार्यो बृहस्पतिः  ॥ १,२३.८५ ॥
गौरैरश्वैः काञ्चनेन स्यन्दनेन प्रसर्पति  ।
अब्जैस्तु वाजिभिर्दिव्यैरष्टभिर्वातरंहसैः  ॥ १,२३.८६ ॥
नक्षत्रेऽब्दं स तिष्ठन्वै संवेधास्तेन गच्छति  ।
ततः शनैश्चरोऽप्यश्वैः सबलैर्व्योमसंभवैः  ॥ १,२३.८७ ॥
कार्ष्णायसं समारुह्य स्यन्दनं याति वै शनैः  ।
स्वर्भानोश्च तथैवाश्वाः कृष्णा ह्यष्टौ मनोजवाः  ॥ १,२३.८८ ॥
रथं तमोमयं तस्य सकृद्युक्ता वहं त्युत  ।
आदित्यान्निःसृतो राहुः सोमं गच्छति पर्वसु  ॥ १,२३.८९ ॥
आदित्यमेति सोमश्च पुनः सौरेषु पर्वसु  ।

अथ केतुरथस्याश्वा अष्टौ वै वातरंहसः  ॥ १,२३.९० ॥
पलालधूमवर्णाभा सबला रासभारुणाः  ।
एते वाहा ग्रहाणां च ह्युपाख्याता रथैः सह  ॥ १,२३.९१ ॥
सर्वे ध्रुवनिब द्धास्ते प्रवृद्धा वातरश्मिभिः  ।
तपन्ते ब्राम्यमाणास्तु यथायोगं भ्रमन्ति वै  ॥ १,२३.९२ ॥
वायव्याभिरदृश्याभिः प्रवृद्धा वातरश्मिभिः  ।
परिभ्रमन्ति तद्ब्रद्धांश्चन्द्रसुर्यग्रहा दिवि  ॥ १,२३.९३ ॥
भ्रमन्तमनुगछन्ति ध्रुवं ते ज्योतिषां गणाः  ।
यथा नह्युदके नौस्तु सलिलेन सहो ह्यते  ॥ १,२३.९४ ॥
तथा देवालया ह्येते ऊह्यन्ते वातरश्मिभिः  ।
सर्प्पमाणा न दृश्यन्ते व्योम्नि देवगणास्तु ते  ॥ १,२३.९५ ॥
यावत्यश्चैव ताराश्च तावन्तो वातरश्मयः  ।
सर्वा ध्रुवे निबद्धाश्च भ्रमन्त्यो भ्रामयन्ति ताः  ॥ १,२३.९६ ॥
तैलपीडा यथा चक्रं भ्रमन्तो भ्रामयन्ति ह  ।
तथा भ्रमन्ति ज्योतींषि वातबद्धानि सर्वशः  ॥ १,२३.९७ ॥
अलातचक्रवद्यान्ति वातचक्रेरितानि तु  ।
यतो ज्योतींषि वहते प्रवहस्तेन स स्मृतः  ॥ १,२३.९८ ॥
एवं ध्रुवनिबद्धोऽसौ सर्पते ज्योतिषां गणः  ।
सैष तारामयो ज्ञेयः शिशुमारो ध्रुवो दिवि  ॥ १,२३.९९ ॥
यदह्ना कुरुते पापं दृष्ट्वा तन्निशिमुञ्चते  ।
यावत्यश्चैव तारास्ताः शिशुमाराश्रिता दिवि  ॥ १,२३.१०० ॥
तावन्त्येव तु वर्षाणि जीवताभ्यधिकानि तु  ।
साकारः शिशुमारश्च विज्ञेयः प्रविभागशः  ॥ १,२३.१०१ ॥
औत्तानपादस्तस्याथ विज्ञेयो ह्यत्तरो हनुः  ।
यज्ञः परस्तु विज्ञेयो धर्मो मर्द्धानमाश्रितः  ॥ १,२३.१०२ ॥
हृदि नारायणः साध्यो ह्यश्विनौ पूर्वपादयोः  ।
वरुणश्चार्यमा चैव पश्चिमे तस्य सक्थिनी  ॥ १,२३.१०३ ॥
शिश्रं संवत्सरस्तस्य मित्रोऽपानं समाश्रितः  ।
पुच्छेऽग्निश्च महेन्द्रश्च मारीचः कश्यपो ध्रुवः  ॥ १,२३.१०४ ॥

तारकाः शिशुमारस्य नास्तं याति चतुष्टयम्  ।
नक्षत्रचन्द्रमूर्याश्च ग्रहास्तारागणैः सह  ॥ १,२३.१०५ ॥
उन्मुखा विमुखाः सर्वे वक्रीभूताः श्रिता दिवि  ।
ध्रुवेणाधिष्ठिताश्चैव ध्रुवमेव प्रदक्षिणम्  ॥ १,२३.१०६ ॥
परियान्तीश्वरश्रेष्ठं मेढीभूतं द्रुवं दिवि  ।
अग्नीन्द्रकश्यपानां तु चरमोऽसौ ध्रुवः स्मृतः  ॥ १,२३.१०७ ॥
एक एव भ्रमत्येष मेरुपर्वतमूर्द्धनि  ।
ज्योतिषां चक्रमेतद्धि गदा कर्षन्नवाङ्मुखः  ।
मेरुमालोकयत्येष पर्यन्ते हि प्रदक्षिणम्  ॥ १,२३.१०८ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महादृवायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे ध्रुवचर्याकीर्त्तनं नाम त्रयोविंशतितमोऽध्यायः


_____________________________________________________________


सूत उवाच
एतच्छ्रुत्वा तु सुनयः पुनस्ते संशयान्विताः  ।
पप्रच्छुरुत्तरं भूयस्तदा ते रोमहर्षणम्  ॥ १,२४.१ ॥
यदेतदुक्तं भवतागृहाणीत्येव विस्तृतम्  ।
कथं देवगृहाणि स्युः कथं ज्योतींषिवर्णय  ॥ १,२४.२ ॥
एतत्सर्वं समाचक्ष्व ज्योतिषां चैव निर्णयम्  ।
वायुरुवाच
श्रुत्वा तु वचनं तेषां तदा सूतः समाहितः  ॥ १,२४.३ ॥
उवाच परमं वाक्यं तेषां संशयनिर्णयम्  ।
अस्मिन्नर्थे माहाप्राज्ञैर्यदुक्तं ज्ञानबुद्धिभिः  ॥ १,२४.४ ॥
एतद्वोऽहं प्रवक्ष्यामि सूर्याचन्द्रमसोर्भवम्  ।
यथा देवगृहाणीह सूर्यचन्द्रग्रहाः स्मृताः  ॥ १,२४.५ ॥
ततः परं च त्रिविधस्याग्नेर्वक्ष्ये समुद्भवम्  ।
दिव्यस्य भौतिकस्याग्नेरब्योनेः पार्थि वस्य तु  ॥ १,२४.६ ॥
व्युष्टायां तु रजन्यां वै ब्रह्मणोऽव्यक्तजन्मनः  ।
अव्याकृतमिदं त्वासीन्नैशेन तमसावृतम्  ॥ १,२४.७ ॥
सर्वभूतावशिष्टेऽस्मिंल्लोके नष्टविशेषणे  ।
स्वयंभूर्भगवांस्तत्र लोकतन्त्रार्थसाधकः  ॥ १,२४.८ ॥
खद्योतवत्स व्यचरदाविर्भावचिकीर्षया  ।
सोऽग्निं दृष्ट्वाथ लोकादौ पृथिवीजलसंश्रितम्  ॥ १,२४.९ ॥
संवृत्य तं प्रकाशार्थं त्रिधा व्यमजदीश्वरः  ।
पवनो यस्तु लोकेऽस्मिन्पार्थिवः सोऽग्निरुच्यते  ॥ १,२४.१० ॥
यश्चासौ तपते सूर्ये शुचिरग्निस्तु स स्मृतः  ।
वैद्युतोऽब्जस्तु विज्ञेयस्तेषां वक्ष्येऽथ लक्षमम्  ॥ १,२४.११ ॥
वैद्युतो जाठरः सौरो ह्यपां गर्भास्त्रयोऽग्रयः  ।
तस्मादपः पिबन्सूर्यो गोभिर्दीप्यत्यसौ दिवि  ॥ १,२४.१२ ॥
वैद्युतेन समाविष्टो वार्ष्यो नाद्भिः प्रशाम्यति  ।
मानवा नां च कुक्षिस्थो नाद्भिः शास्यति पावकः  ॥ १,२४.१३ ॥
तस्मात्सौरो वैद्युतश्च जाठरश्चप्यनिन्धनः  ।
किञ्चिदप्सु मतं तेजः किञ्चिद्दृष्टमबिं धनम्  ॥ १,२४.१४ ॥
काष्ठेन्धनस्तु निर्मथ्यः सोऽद्भिः शाम्यति पावकः  ।
अर्चिष्मान्पवमानोऽग्निर्निष्प्रभो जाठरः स्मृतः  ॥ १,२४.१५ ॥
यश्चायं मण्डले शुक्लो निरूष्मा संप्रकाशकः  ।
प्रभा सौरी तु पादेन ह्यस्तं याति देवाकरे  ॥ १,२४.१६ ॥
अग्निमाविशते रात्रौ तस्माद्दूरात्प्रकाशते  ।
उद्यन्तं च पुनः सूर्यमौष्णमयमाग्नेयमाविशत् ॥ १,२४.१७ ॥
पादेन पार्थिवस्याग्नेस्तस्मादग्निस्तपत्यसौ  ।
प्राकाश्यं च तथौष्ण्यं च सौराग्नेये तु तेजसी  ॥ १,२४.१८ ॥
परस्परानुप्रवेशादाप्यायेते परस्परम्  ।
उत्तरे चैव भूम्यर्द्धे तथा ह्यग्निश्च दक्षिणे  ॥ १,२४.१९ ॥
उत्तिष्ठति पुनः सूर्ये रात्रिराविशते ह्यपः  ।
तस्मात्तप्ता भवन्त्यापो दिवारत्रिप्रवेशनात् ॥ १,२४.२० ॥
अस्तं याति पुन सूर्ये अहर्वै प्रविशत्यपः  ।
तस्मान्नक्तं पुनः शुक्ला आपोऽदृश्यन्त भास्वराः  ॥ १,२४.२१ ॥
एतेन क्रमयोगेन भूम्यर्द्धे दक्षिणोत्तरे  ।
उदयास्तमने नित्यमहोरात्रं विशत्यपः  ॥ १,२४.२२ ॥
यश्चासौ तपते सूर्यः पिबन्नंभो गभस्तिभिः  ।
पार्थिवाग्निविमिश्रोऽसौ दिव्यः शुचिरिति स्मृतः  ॥ १,२४.२३ ॥
सहस्रपादसौ वह्निर्घृतकुंभनिभः शुचिः  ।
आदत्ते स तु नाडीनां सहस्रेण समन्ततः  ॥ १,२४.२४ ॥
नादेयीश्चैव सामुद्रीः कौप्याश्चैव समन्ततः  ।
स्थावरा जङ्गमाश्चैव याश्च कुल्यादिका अपः  ॥ १,२४.२५ ॥
तस्य रश्मिसहस्रं तु शीतवर्षोष्णनिःस्तवम्  ।
तासां चतुःशता नाड्यो वर्षन्ते चित्र मूर्त्तयः  ॥ १,२४.२६ ॥
चन्दनाश्चैव साध्यश्च कूतनाकूतनास्तथा  ।
अमृता नामतः सर्वा रश्मयो वृष्टिसर्जनाः  ॥ १,२४.२७ ॥
हिमोद्गताश्च ताभ्योऽन्या रश्मयस्त्रिशताः पुनः  ।
दृश्या मेघाश्च याम्यश्च ह्रदिन्यो हिमसर्जनाः  ॥ १,२४.२८ ॥
चन्द्रास्ता नामतः प्रोक्ता मिताभास्तु गभस्तयः  ।
शुक्लाश्च कुहकाश्चैव गावो विश्वभृतस्तथा  ॥ १,२४.२९ ॥
शुक्लास्ता नामतः सर्वस्त्रिशता धर्मसर्जनाः  ।
समं विभज्य नाडीस्तु मनुष्टपितृदेवताः  ॥ १,२४.३० ॥
मनुष्यानौषधेनेह स्वधया तु पितॄनपि  ।
अमृतेन सुरान्सर्वांस्त्रींस्त्रिभिस्तर्पयत्यसौ  ॥ १,२४.३१ ॥
वसंते चैव ग्रीष्मे च शतैः स तपति त्रिभिः  ।
वर्षास्वथो शरदि वै चतुर्भिश्च प्रवर्षति  ॥ १,२४.३२ ॥
हेमन्ते शिशिरे चैव हिम मुत्सृजते त्रिभिः  ।
इन्द्रो धाता भगः पूषा मित्रोऽथ वरुणोर्ऽयमा  ॥ १,२४.३३ ॥
अंशुर्विवस्वास्त्वष्टा च सविता विष्णुरेव च  ।
माघमासे तु वरुणः पूषा चैव तु फलाल्गुने  ॥ १,२४.३४ ॥
चैत्रे मासि तु देतोंशुर्धाता वैशाखतापनः  ।
ज्येष्ठमासे भवेदिन्द्रश्चाषाढे सविता रविः  ॥ १,२४.३५ ॥
विवस्वाञ्छ्रावणे मासि प्रोष्ठे मासे भागः स्मृतः  ।
पर्जन्योऽश्वयुजे मासि त्वष्टा च कार्तिके रविः  ॥ १,२४.३६ ॥
मार्गशीर्षे भवेन्मित्रः पौषेविष्णुः सनातनः  ।
पञ्चरश्मिसहस्राणि वरुणस्यार्ककर्मणि  ॥ १,२४.३७ ॥
षड्भिः सहस्रैः पूषा तु देवोऽशुसप्तभिस्तथा  ।
धाताष्टभिः सहस्रैस्तु नवभिस्तु शतक्रतुः  ॥ १,२४.३८ ॥
सविता दशभिर्याति यात्येकादशभिर्भगः  ।
सप्तभिस्तपते सित्रस्त्वष्टा चैवाष्टभिस्तपेत् ॥ १,२४.३९ ॥
अर्यमा दशाभिर्याति पर्जन्यो नवभिस्तपेत् ।
षड्भी रश्मिसहस्रैस्तु विषणुस्तपति मेदिनीम्  ॥ १,२४.४० ॥
वसंते कपिलः सूर्यो ग्रीष्मेर्ऽकः कनकप्रभः  ।
श्वेतवर्णस्तु वर्षासु पाण्डुः शरदि भास्करः  ॥ १,२४.४१ ॥
हेमन्ते ताम्रवर्णस्तु शैशिरे लोहितो रविः  ।
इति वर्णाः समा ख्याताः सूर्यस्यर्तुसमुद्भवाः  ॥ १,२४.४२ ॥
औषधीषु बलं धत्ते स्वधया च पिदृष्वपि  ।
सूर्योऽमरेष्वप्यमृतं त्रयं त्रिषु न यच्छति  ॥ १,२४.४३ ॥
एवं रश्मिसहस्रं तु सौरं लोकार्थसाधकम्  ।
भिद्यते ऋतुमासाद्य जलशीतोष्णनिस्रवम्  ॥ १,२४.४४ ॥
इत्येतन्मण्डलं शुक्लं भास्वरं सूर्य संज्ञितम्  ।
नक्षत्रग्रहसोमानां प्रतिष्ठा योनिरेव च  ॥ १,२४.४५ ॥
चन्द्रऋक्षग्रहाः सर्वे विज्ञेयाः सूर्यसंभवाः  ।
नक्षत्राधिपतिः सोमो ग्रह राजो दिवाकरः  ॥ १,२४.४६ ॥
शेषाः पञ्च ग्रहा ज्ञेया ईश्वराः कामचारिणः  ।
पठ्यते चाग्निरादित्य उदकं चन्द्रमाः स्मृतः  ॥ १,२४.४७ ॥
शेषाणा प्रकृतीः स्मयग्वर्ण्यमाना निबोधत  ।
सुरसेनापतिः स्कन्दः पठ्यतेऽङ्गारको ग्रहः  ॥ १,२४.४८ ॥
नारायणं बुधं प्राहुर्वेदज्ञानविदो बुधाः  ।
रुद्रो वैवस्वतः साक्षाद्यमो लोकप्रभुः स्वयम्  ॥ १,२४.४९ ॥
महाग्रहो द्विजश्रेष्ठो मन्दगामी शनैश्वरः  ।
देवासुरगुरू द्वौ तु भानुमन्तौ महा ग्रहौ  ॥ १,२४.५० ॥
प्रजापतिसुतावेतावुभौ शुक्रबृहस्पती  ।
आदित्यमूलमखिलं त्रैलोक्यं नात्र संशयः  ॥ १,२४.५१ ॥
भवत्यस्माज्जगत्कृत्स्नं सदेवासुरमानुषम्  ।
रुद्रोपेन्द्रेन्द्रचन्द्राणां विप्रेन्द्रास्त्रिदिवौकसाम्  ॥ १,२४.५२ ॥
द्युतिर्द्युतिमतां कृत्स्नं यत्तेजः सार्वलौकिकम्  ।
सर्वात्मा सर्वलोकेशो महादेवः प्रजापतिः  ॥ १,२४.५३ ॥
सूर्य एव त्रिलोकस्य सूलं परमदैवतम्  ।
ततः संजायते सर्वं तत्र चैव प्रलीयते  ॥ १,२४.५४ ॥
भावाभावौ हि लोकानामादित्यान्निःमृतौ पुरा  ।
जगज्ज्ञेयो ग्रहो विप्रा दीप्तिमान्सुप्रभो रविः  ॥ १,२४.५५ ॥
अत्र गच्छन्ति निधनं जायन्ते च पुनः पुनः  ।
क्षणा मुहूर्त्ता दिवसा निशाः पक्षाश्च कृत्स्नशः  ॥ १,२४.५६ ॥
मासाः संवत्सराश्चैव ऋतवोऽथ युगानि च  ।
तदादित्यादृते ह्येषा कालंसख्या न विद्यते  ॥ १,२४.५७ ॥
कालादृते न निगमो न दीक्षा नाह्निकक्रमः  ।
ऋतूनामविभागाच्च पुष्पमूलफलं कुतः  ॥ १,२४.५८ ॥
कुतः सस्यविनिष्पत्तिस्तृणौषधिगणोऽपि वा  ।
अभावो व्यवहाराणां जन्तूनां दिवि चैह च  ॥ १,२४.५९ ॥
जगत्प्रतापनमृते भास्करं वारितस्करम्  ।
स एष कालश्चाग्निश्च द्वादशात्मा प्रजापतिः  ॥ १,२४.६० ॥
तपत्येष द्विजश्रेष्ठास्त्रैलोक्यं सचराचरम्  ।
स एष तेचसां राशिस्तमो घ्रन्सार्वलौकिकम्  ॥ १,२४.६१ ॥
उत्तमं मार्गमास्थाय वायोर्भाभिरिदं जगत् ।
पार्श्वमूर्ध्वमधश्चैव तापयत्येष सर्वशः  ॥ १,२४.६२ ॥
यथा प्रभाकरो दीपोगृहमध्येऽवलंबितः  ।
पार्श्वमूर्ध्वमधश्चैव तमो नाशयते समम्  ॥ १,२४.६३ ॥
तद्वत्सहस्रकिरणो ग्रहराजो जगत्पतिः  ।
सूर्यो गोभिर्जगत्सर्वमादीपयति सर्वतः  ॥ १,२४.६४ ॥
रवे रश्मिसहस्रं यत्प्राङ्मया समुदात्दृतम्  ।
तेषां श्रेष्ठाः पुनः सप्त रश्मयो ग्रहयो नयः  ॥ १,२४.६५ ॥
सुषुम्णो हरिकेशश्च विश्वकर्मा तथैव च  ।
विश्वश्रवाः पुनश्चान्यः संपद्वसुरतः परः  ॥ १,२४.६६ ॥
अर्वावसुः पुनश्चान्यः स्वराडन्यः प्रकीर्त्तितः  ।
सुषुम्णः सूर्यरश्मिस्तु क्षीण शशिनमेधयेत् ॥ १,२४.६७ ॥
तिर्यगूर्ध्वप्रचारोऽसौ सुषुम्णः परिकीर्त्तितः  ।
हरि केशः पुरस्ताद्य ऋक्षयोनिः स कीत्यते  ॥ १,२४.६८ ॥
दक्षिणे विश्वकर्मा तु रश्मिन्वर्द्धयते वुधम्  ।
विश्वश्रवास्तु यः पश्चच्छुक्रयोनिः स्मृतो बुधैः  ॥ १,२४.६९ ॥
संपद्वसुस्तु यो रश्मिः स योनिर्लोहितस्य तु  ।
षष्ठस्त्वर्व्वावसू रश्मिर्योनिस्तु स बृहस्पतेः  ॥ १,२४.७० ॥
शनैश्चरंपुन श्चापि रश्मिराप्यायते स्वराट् ।
एवं सूर्यप्रभावेण ग्रहनक्षत्रतारकाः  ॥ १,२४.७१ ॥
वर्त्न्ते दिवि ताः सर्वा विश्वं चैदं पुनर्जगत् ।
नक्षीयन्ते यतस्तानि तस्मान्नक्षत्रसंज्ञिताः  ॥ १,२४.७२ ॥
क्षेत्राण्येतानि वै पूर्वमापतन्ति गभस्तिभिः  ।
तेषां क्षेत्राण्यथादत्ते सूर्यो नक्षत्रकारकाः  ॥ १,२४.७३ ॥
तीर्णानां सुकृतेनेह सुकृतान्ते ग्रहाश्रयात् ।
तारणात्तारका ह्येताः शुक्लत्वाच्चैव तारकाः  ॥ १,२४.७४ ॥
दिव्यानां पार्थिवानां च नैशानां चैव सर्वशः  ।
आदानान्नित्यमादित्यस्तेजसा तपसामपि  ॥ १,२४.७५ ॥
स्वनं स्यन्दनार्थे चु धातुरेषु विभाव्यते  ।
स्वनात्तेजसोऽपां च तेनासौ सविता मतः  ॥ १,२४.७६ ॥
बह्वर्थश्चदिरित्येष ह्लादने धातुरुच्यते  ।
शुक्लत्वे चामृतत्वे च शीतत्वे च विभाव्यते  ॥ १,२४.७७ ॥
सूर्याचन्द्रमसो र्दिव्ये मण्डले भास्वरे खगे  ।
जलतेचौमये शुक्ले वृत्तकुंभनिभे शुभे  ॥ १,२४.७८ ॥
घनतोयात्मकं तत्र मण्डलं शशिनः स्मृतम्  ।
घनतेजोमयं शुक्लं मण्डलं भास्करस्य तु  ॥ १,२४.७९ ॥
विशन्ति सर्वदेवास्तु स्थानान्येतानि सर्वशः  ।
मन्वन्तरेषु सर्वेषु ऋक्षसूर्यग्रहाश्रयाः  ॥ १,२४.८० ॥
तानि देवगृहाण्येव तदाख्यास्ते भवन्ति च  ।
सौरं सूर्यो विशेत्स्थानं सौम्यं सोमस्तथैव च  ॥ १,२४.८१ ॥
शौक्रं शुक्रो विशेत्स्थानं षोड शार्चिः प्रभास्वरम्  ।
जैवं बृहस्पतिश्चैव लौहितं चैव लोहितः  ॥ १,२४.८२ ॥
शनैश्चरो र्विशेत्स्थानं देवः शानैस्चरं तथा  ।
बौधं बुधोऽथ स्वर्भानुः स्वर्भानुस्थानमास्थितः  ॥ १,२४.८३ ॥
नक्षत्राणि च सर्वाणि नक्षत्राणि विशन्त्युत  ।
गृहाण्येतानि सर्वाणि ज्योतींषि सुकृतात्म नाम्  ॥ १,२४.८४ ॥
कल्पादौ संप्रवृत्तानि निर्मितानि स्वयंभुवा  ।
स्थानान्येतानि तिष्ठन्ति यावदात्रूतसंप्लवम्  ॥ १,२४.८५ ॥
मन्वन्तरेषु सर्वेषु देवस्थानानि तानि वै  ।
अभिमानिनोऽवतिष्ठन्ते देवस्थानानि वै पुनः  ॥ १,२४.८६ ॥
अतीतैस्तु सहातीता भाव्या भाव्यैः सुरैः सह  ।
वर्त्तन्ते वर्त्तमानैश्च स्थानिभिस्तैः सुरैः सह  ।
अस्मिन्मन्वन्तरे चैव ग्रहा वैतानिकाः स्मृताः  ॥ १,२४.८७ ॥
विवस्वानदितेः पुत्रः सूर्यो वैवस्वतेऽन्तरे  ।
त्विषिनामा धर्मसुतः सोमो देवो वसुः स्मृतः  ॥ १,२४.८८ ॥
शुक्रो देवस्तु विज्ञेयो भार्गवोऽसुरयाजकः  ।
बृहत्तेजाः स्मृतो देवो देवाचार्योऽगि रस्सुतः  ॥ १,२४.८९ ॥
बुधो मनोहरश्चैव त्विषिपुत्रस्तु स स्मृतः  ।
शनैश्चरो विरूपस्तु संज्ञापुत्रो विवस्वतः  ॥ १,२४.९० ॥
अग्नेर्विकेश्यां जज्ञे तु युवासौ लोहिताधिपः  ।
नक्षत्राण्यृक्षनामानो दाक्षायण्यस्तु ताः स्मृताः  ॥ १,२४.९१ ॥
स्वर्भानुः सिंहिकापुत्रो भूतसंतापनोऽसुरः  ।
सोमर्क्षग्रहसूर्येषु कीर्त्तिता ह्यभिमानिनः  ॥ १,२४.९२ ॥
स्थानान्येतानि चोक्तानि स्थानिनश्चाथ देवताः  ।
शुक्लमग्निमयं स्थानं सहस्रांशोर्विवस्वतः  ॥ १,२४.९३ ॥
सहस्रांशोस्त्विषेः स्थानमम्मयं शुक्लमेव च  ।
आप्यं श्यामं मनोज्ञस्य पञ्चरश्मेर्गृहं स्मृतम्  ॥ १,२४.९४ ॥
शुक्रस्याप्यम्मयं शुक्लं पद्मं षौडःशरश्मिषु  ।
नवरश्मेस्तु भौमस्य लौहितं स्थानमम्मयम्  ॥ १,२४.९५ ॥
हरिदाप्यं बृहत्स्थानं द्वादशांशैर्बृहस्पतेः  ।
अषृ रश्मिगृहं प्रोक्तं कृष्णं मन्दस्य चाम्मयम्  ॥ १,२४.९६ ॥
स्वर्भानोस्तामसं स्थानं भूतसंतापनालयम्  ।
विज्ञेयास्तारकाः सर्वा अम्मयास्त्त्वे करश्मयः  ॥ १,२४.९७ ॥
आश्रयाः पुण्यकीर्तीनां सुशुक्लाश्चापि वर्णतः  ।
घनतोयात्मिका ज्ञेयाः कल्पादावेव निर्मिताः  ॥ १,२४.९८ ॥
आदित्यरश्मिसंयोगात्संप्रकाशात्मिकाः स्मृताः  ।
नवयोजनसाहस्रो विष्कंभः सवितुः स्मृतः  ॥ १,२४.९९ ॥
त्रिगुणास्तस्य विस्तारो मण्डलस्य प्रमाणतः  ।
द्विगुणः सूर्यविस्ताराद्विस्तारः शशिनः स्मृतः  ॥ १,२४.१०० ॥
तुल्यस्तयोस्तु स्वर्भानुर्भूत्वाधस्तात्प्रसर्पति  ।
उद्धृत्य पृथिवीछायां निर्मितो मण्डलाकृतिः  ॥ १,२४.१०१ ॥
स्वर्भानोस्तु बृहत्स्थानं तृतीयं यत्तमोमयम्  ।
आदित्यात्तच्च निष्क्रम्य सोमं गच्छति पर्वसु  ॥ १,२४.१०२ ॥
आदित्यमेति सोमाच्च पुनः सौरेषु पर्वसु  ।
स्वर्भासा नुदते यस्मात्तस्मात्स्वर्भानुरुच्यते  ॥ १,२४.१०३ ॥
चन्द्रस्य षोडशो भागो भार्गवस्तु विधीयते  ।
विष्कंभान्मण्डलाच्चैव योजनाग्रात्प्रमाणतः  ॥ १,२४.१०४ ॥
भार्गवात्पादहीनस्तु विज्ञेयो वै बृहस्पतिः  ।
बृहस्पतेः पाद हीनौ भौमसौरावुभौ स्मृतौ  ॥ १,२४.१०५ ॥
विस्तारान्मण्डलाच्चैव पादहीनस्तयोर्बुधः  ।
तारानक्षत्ररूपाणि वपुष्मन्ति च यानि वै  ॥ १,२४.१०६ ॥
बुधेन समरूपाणि विस्तारान्मण्डलाच्च वै  ।
प्रायशश्चन्द्रयोगीनि विद्यादृक्षाणि तत्त्ववित् ॥ १,२४.१०७ ॥
तारानक्षत्ररूपाणि हीनानि तु परस्परात् ।
शतानि पञ्च चत्वारि त्रीणि द्वे चैव योजने  ॥ १,२४.१०८ ॥
पूर्वापरनिकृष्टानि तारकामण्डलानि च  ।
योजनाद्यर्द्धमात्राणि तेभ्यो ह्रस्वं न विद्यते  ॥ १,२४.१०९ ॥
उपरिष्टात्त्रयस्तेषां ग्रहा ये दूरसर्पिणः  ।
सौरोङ्गिराश्च वक्रश्च ज्ञेया मन्दविचारिणः  ॥ १,२४.११० ॥
तेभ्योऽध स्तात्तु चत्वारः पुनरेव महाग्रहाः  ।
सूर्यसोमौ बुधश्चैव भार्गवश्चैव शीघ्रगाः  ॥ १,२४.१११ ॥
तावत्यस्तारकाकोट्यो यावदृक्षाणि सर्वशः  ।
विधिना नियमाच्चैषामृक्षचर्या व्यवस्थिता  ॥ १,२४.११२ ॥
गतिस्तासु च सूर्यस्य नीचौच्चे त्वयनक्रमात् ।
उत्तरायणमार्गस्थो यदा पर्वसु चन्द्रमाः  ॥ १,२४.११३ ॥
उच्चत्वाद्दृश्यते शीघ्रं नीतिव्यक्तैर्गभस्तिभिः  ।
तदा दक्षिणमार्गस्यो नीयां विथीमुपाश्रितः  ॥ १,२४.११४ ॥
भूमि लेखावृतः सूर्यः पूर्णामावास्ययोः सदा  ।
न दृश्यते यथाकालं शीघ्रमस्तमुपैति च  ॥ १,२४.११५ ॥
तस्मादुत्तरमार्गस्थो ह्यमावस्यां निशाकरः  ।
दृश्यते दक्षिणे मार्गे नियमाद्दृश्यते न च  ॥ १,२४.११६ ॥
ज्योतिषां गतियोगेन सूर्याचन्द्रमसावृतः  ।
समानकालास्तमयौ विषुवत्सु समोदयौ  ॥ १,२४.११७ ॥
उत्तरासु च वीथीषु व्यन्तरास्तमनोदयौ  ।
पूर्णामवास्ययोर्ज्ञोयौ ज्योतिश्चक्रानुवर्तिनौ  ॥ १,२४.११८ ॥
दक्षिणायनमार्गस्थो यदा चरति रश्मिवान्  ।
तदा सर्वग्रहाणां च सूर्योऽधस्तात्प्रसर्पति  ॥ १,२४.११९ ॥
विस्तीर्ण मण्डलं कृत्वा तस्योर्द्ध्व चरते शशी  ।
नक्षत्रमण्डलं कृत्स्नं सोमादूर्द्ध्व प्रसर्पति  ॥ १,२४.१२० ॥
नक्षत्रेभ्यो बुधश्चोर्द्ध्र बुधादूर्द्ध्वं तु भार्गवः  ।
वक्रस्तु भार्गवादूर्द्ध्व वक्रादूर्द्ध्वं बृहस्पतिः  ॥ १,२४.१२१ ॥
तस्माच्छनैश्चरश्चोर्द्ध्वं तस्मात्सप्तर्षिमण्डलम्  ।
ऋषीणां चापि सप्तानां ध्रुव ऊर्द्ध्वं व्यवस्थितः  ॥ १,२४.१२२ ॥
द्विगुणेषु सहस्रेषु योजनानां शतेषु च  ।
ताराग्रहान्तराणि स्युरुपरिष्टाद्यथाक्रमम्  ॥ १,२४.१२३ ॥
ग्रहाश्च चन्द्रसूर्यौं च दिवि दिव्येन तेज सा  ।
नित्यमृक्षेषु युज्यन्ते गच्छन्तो नियताः क्रमात् ॥ १,२४.१२४ ॥
ग्रहनक्षत्रसूर्यास्तु नीचोच्चमृजवस्तथा  ।
समागमे च भेदे च पश्यन्ति युगपत्प्रजाः  ॥ १,२४.१२५ ॥
परस्परस्थिता ह्येते युज्यन्ते च परस्परम्  ।
असंकरेण विज्ञेयस्तेषां योगस्तु वै बुधैः  ॥ १,२४.१२६ ॥
इत्येवं सन्निवेशो वै वृथिव्या ज्यौतिषस्य च  ।
द्विपानामुदधीनां च पर्वतानां त्थैव च  ॥ १,२४.१२७ ॥
वर्षाणां च नदीनां च ये च तेषु वसंति वै  ।
एतेष्वेव ग्रहाः सर्वे नक्षत्रेषु समुत्थिताः  ॥ १,२४.१२८ ॥
विवस्वानदितेः पुत्रः सूर्यो वै चाक्षुषेंऽतरे  ।
विशाखासु समुत्पन्नो ग्रहाणां प्रथमो ग्रहः  ॥ १,२४.१२९ ॥
त्विषिमान् धर्मपुत्रस्तु सोमो देवो वसोस्सुतः  ।
शीतरश्मिः समुत्पन्नः कृत्तिकासु निशाकरः  ॥ १,२४.१३० ॥
षोडशार्चिर्भृगोः पुत्रः शुक्रः सूर्यादनन्तरम्  ।
ताराग्रहाणां प्रवरस्तिष्यऋक्षे समुत्थितः  ॥ १,२४.१३१ ॥
ग्रहश्चाङ्गिरसः पुत्रो द्वादशार्चिर्बृहस्पतिः  ।
फाल्गुनीषु समुत्पन्नः पूर्वासु च जगद्गुरुः  ॥ १,२४.१३२ ॥
नवार्चिर्लोहिताङ्गश्च प्रजापतिसुतो ग्रहः  ।
आषाढास्विह पूर्वासु समुत्पन्न इति श्रुतिः  ॥ १,२४.१३३ ॥
रेवतीष्वेव सप्तार्चिस्तथा सौरिः शनैश्चरः  ।
सौम्यो बुधो धनिष्ठासु पञ्चार्चिरुदितो ग्रहः  ॥ १,२४.१३४ ॥
तमोमयो मृत्युसुतः प्रजाक्षयकरः शिखी  ।
आर्श्लेषासु समुत्पन्नः सर्वहारी महाग्रहः  ॥ १,२४.१३५ ॥
तथा स्वनामधेयेषु दाक्षायण्यः समुछ्रिताः  ।
तमोवीर्यमयो राहुः प्रकृत्या कृष्णमण्डलः  ॥ १,२४.१३६ ॥
भरणीषु समुत्पन्नो ग्रहश्चन्द्रार्कमर्द्दनः  ।
एते तारा ग्रहाश्चापि बोद्धव्या भार्गवादयः  ॥ १,२४.१३७ ॥
जन्मनक्षत्रपीडासु यान्ति वैगुण्यतां यतः  ।
स्पृश्यन्ते तेन दोषेण ततस्तद्ग्रहभक्तितः  ॥ १,२४.१३८ ॥
सर्वग्रहाणामेतेषामादिरादित्य उच्यते  ।
ताराग्रहाणां शुक्रस्तु केतूनामपि धूमवान्  ॥ १,२४.१३९ ॥
ध्रुवः कीलो ग्रहाणां तु विभक्तानां चतुर्द्दिशम्  ।
नक्षत्राणां श्रविष्ठा स्यादयनानां तथोत्तरम्  ॥ १,२४.१४० ॥
वर्षाणां चापि पञ्चानामाद्यः संवत्सरः स्मृतः  ।
ऋतूनां शिशिरश्चापि मासानां माघ एव च  ॥ १,२४.१४१ ॥
पक्षाणां शुक्लपक्षश्च तिथीनां प्रतिपत्तथा  ।
अहोरात्रविभागानामहश्चापि प्रकीर्तितम्  ॥ १,२४.१४२ ॥
मुहूर्त्तानां तथैवादिर्मुहूर्त्तो रुद्रदैवतः  ।
क्षणश्चापि निमेषादिः कालः कालविदां वराः  ॥ १,२४.१४३ ॥
श्रवणान्तं धनिष्ठादि युगं स्यात्पञ्चवार्षिकम्  ।
भानोर्गतिविशेषेण चक्रवत्परिवर्त्तते  ॥ १,२४.१४४ ॥
दिवाकरः स्मृतस्तस्मात्कालस्तद्विद्भिरीश्वरः  ।
चतुर्विधानां भूतानां प्रवर्त्तकनिवर्त्तकः  ॥ १,२४.१४५ ॥
तस्यापि भगवान्रुद्रः साक्षाद्देवः प्रवर्त्तकः  ।
इत्येष ज्योतिषामेव संनिवेशोर्ऽथनिश्चयात् ॥ १,२४.१४६ ॥
लोकसंव्यवहारार्थ मीश्वरेण विनिर्मितः  ।
उत्तराश्रवणेनासौ संक्षिप्तश्च ध्रुवे तथा  ॥ १,२४.१४७ ॥
सर्वतस्तेषु विस्तीर्णो वृत्ताकार इव स्थितः  ।
बुद्धिबूर्वं भागवता कल्पदौ संप्रवर्त्तितः  ॥ १,२४.१४८ ॥
साश्रयः सोऽभिमानी च सर्वस्य ज्योतिषात्मकः  ।
वैश्वरूपप्रधानस्य परिणामोऽयमद्भुतः  ॥ १,२४.१४९ ॥
नैतच्छक्यं प्रसंख्यातुं याथातथ्येन केनचित् ।
गतागतं मनुष्येण ज्योतिषां सांसचक्षुषा  ॥ १,२४.१५० ॥
आगमादनुमा नाच्च प्रत्यक्षदुपपत्तितः  ।
परिक्ष्य निपुणं बुद्ध्या श्रद्धातव्यं विपश्चिता  ॥ १,२४.१५१ ॥
चक्षुः शास्त्रं जलं लेख्यं गणितं बुद्धिवित्तमाः  ।
पञ्चैते हेतवो विप्रा ज्योतिर्गणविवेचने  ॥ १,२४.१५२ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे ज्योतिषां सन्निवेशंनं नाम चतुर्विंशतितमोऽध्यायः


_____________________________________________________________


सूत उवाच
एतदुक्वा महाबुद्धिर्वायुर्ल्लोकहिते रतः  ।
ज्जाप जप्यं भगवान्मध्यं प्राप्ते दिवाकरे  ॥ १,२५.१ ॥
ऋषयश्चापि ते सर्वे ये तत्रासन्समागताः  ।
ते सर्वे नियतात्मानस्तस्थुः प्राञ्जलयस्तथा  ॥ १,२५.२ ॥
य इज्यो नियमस्यान्ते प्राणिनां जीवनः प्रभुः  ।
नीलकण्ठ नमस्तेऽस्तु इत्युवाच सदागतिः  ॥ १,२५.३ ॥
श्रुत्वा तु भावितात्मानो मुनयः शंसितव्रताः  ।
वालखिल्येति विख्याताः पतङ्गसहचारिणः  ॥ १,२५.४ ॥
अष्टाशीतिसहस्रामि ऋषीणामूर्ध्वरेतसाम्  ।
ते स्म पृच्छन्ति वायु च वायुपर्णांबु भोजनाः  ॥ १,२५.५ ॥
नीलकण्ठेति यत्प्रोक्तं त्वया पवनसत्तम  ।
एतद्गुह्यं पवित्राणां पुष्णं पुण्यविदां वरः  ॥ १,२५.६ ॥
तद्वयं श्रोतुमिच्छाम स्तन्नो निगद सत्तम  ।
तत्सर्व श्रोतुमिच्छामस्त्वत्प्रसादात्प्रभञ्जन  ॥ १,२५.७ ॥
नीलता येन कण्ठस्य कारणेनांविकापतेः  ।
श्रोतुमिच्छामहे देव तव वक्त्राद्विशेषतः  ॥ १,२५.८ ॥
यावद्वाचः प्रवर्त्तन्ते सर्वास्ताः प्रेरितस्त्वया  ।
वर्णस्थानगते वायो वाग्विधिः संप्रवर्त्तते  ॥ १,२५.९ ॥
ज्ञान पूर्वमथोत्साहस्त्वत्तो वायो प्रवर्त्तते  ।
त्वयि निष्पूयमाने तु शेषा वर्णप्रवृत्तयः  ॥ १,२५.१० ॥
यत्र वाचो निवर्त्तन्ते देहवर्णाश्च दुर्लभाः  ।
त्वत्तो हि वर्णसद्भावः सर्वगस्त्वं सदानिल  ॥ १,२५.११ ॥
नान्यः सर्वगतो देवस्त्वदृतेऽस्ति समीरण  ।
एष वै जीवलोकस्ते प्रत्यक्षः सर्वतोऽनिल  ॥ १,२५.१२ ॥
वेत्थ वाचस्पतिं देवं मनोनायकमीश्वरम्  ।
ब्रूहि तत्कण्ठदेशे तु किं कृत्वा रूपविक्रिया  ॥ १,२५.१३ ॥
वचः श्रुत्वा ततस्तेषां मुनीनां भावितात्मनाम  ।
प्रत्युवाच महातेजा वायुर्ल्लोकनमस्कृतः  ॥ १,२५.१४ ॥
पुरा कृतयुगे विप्रो वेदनिर्णयतत्परः  ।
वसिष्ठो नाम धर्मात्मा मानसो वै प्रजापतिः  ॥ १,२५.१५ ॥
पप्रच्छ कार्त्तिकेयं वै मयूरवरवाहनम्  ।
महिषासुरनारीणां नयनाञ्जनतस्करम्  ॥ १,२५.१६ ॥
महासेनं महात्मनं मेघस्तनितनिस्वनम्  ।
उमामनः प्रहर्षाणां बारकच्छद्मरूपिणम्  ॥ १,२५.१७ ॥
क्रैञ्चजीवितहर्तारं गौरीहृदयनन्दनम्  ।
यदेतद्दृश्यते वर्य शुभ्रं शुभ्राञ्जनोपमम्  ॥ १,२५.१८ ॥
तत्किमर्थं समुत्पन्नं कण्ठे कण्ठेकुन्देन्दुसप्रभे  ।
एतद्दीप्तांय दान्ताय भक्ताय ब्रूहि पृच्छते  ॥ १,२५.१९ ॥
कथां मङ्गलसंयुक्तां पवित्रां पापनाशिनीम्  ।
मत्प्रियार्थंमहाभाग वक्तुमर्हस्यशेषतः  ॥ १,२५.२० ॥
श्रुत्वा वाक्यं ततस्तस्य वसिष्ठस्य महात्मनः  ।
प्रत्युवाच महातेजा देवारिबलसूदनः  ॥ १,२५.२१ ॥
शृणुष्व वदतां श्रेष्टकथ्यमानं वचो मम  ।
उमोत्संगोपविष्टेन यथापूर्वं मया श्रुतम्  ॥ १,२५.२२ ॥
पार्वत्या सह संवादः शर्वस्य च महात्मनः  ।
तमहं संप्रवक्ष्यामि त्वत्प्रियार्थं महामुने  ॥ १,२५.२३ ॥
कैलासशिखरे रम्ये नानाधातुविचित्रिते  ।
तरुणादित्यसंकाशे तप्तचामीकरप्रभे  ॥ १,२५.२४ ॥
वज्रस्फटिकसोपाने चित्रपादशिलातले  ।
जांबूनदमये दिव्ये नानाधातु विचित्रिते  ॥ १,२५.२५ ॥
नानाद्रुमलताकीर्णे नानापुष्पफलोपगे  ।
हंसकारण्डवाकीर्णे चक्रवाकोपशोभिते  ॥ १,२५.२६ ॥
षट्पदोद्गीतबहुले धारासंपातनादिते  ।
मत्तक्रैञ्चमयूराणां नादैर्विक्रुष्टकन्दरे  ॥ १,२५.२७ ॥
अप्सरोगणसंकीर्णे किन्नरैरुपशोभिते  ।
जीवं जीवकजातीनां विरावैरुपकूजिते  ॥ १,२५.२८ ॥
कोकिलारावबहुले सिद्धचारणसेविते  ।
सौरभेयनिनादाढ्यं मेघस्तनितनिस्वने  ॥ १,२५.२९ ॥
विनायकभयोद्विग्नकुं जरैर्मुक्तकन्दरैः  ।
वीणावादित्रनिर्घेषैः श्रोत्रेन्द्रियमनोरमैः  ॥ १,२५.३० ॥
दोलालंबितसंघाते वनितासंघसेविते  ।
ध्वजालंबितदोलानां घण्टानां निनदाकुले  ॥ १,२५.३१ ॥
वल्लकीवेणुबहुले त्रिंशद्बर्हिणसंकुले  ।
मुखमर्द्दलवादित्रैर्वलितास्फोटितैस्तथा  ॥ १,२५.३२ ॥
क्रीडावेगविवादानां निर्घोषैः पूर्णकन्दरे  ।
हंसैः परावतैश्चैव बकराजैः सुखस्थिते  ॥ १,२५.३३ ॥
देहबन्धैर्विचित्रैश्चप्रक्रीडितगणेश्वरे  ।
सिंहव्याघ्रमुखैर्घोरवाशितैश्चण्डवेगितैः  ॥ १,२५.३४ ॥
मृगमषमुखैश्चान्यैर्गजवाजिमुखैस्तथा  ।
बिडालवदनैश्चोग्रैः क्रोष्टुकाकारसूर्त्तिभिः  ॥ १,२५.३५ ॥
ह्रस्वैर्दीर्घैश्च सुकृशैर्लंबोदरमहीदरैः  ।
ह्रस्वजङ्घैः प्रलेबोष्ठैस्तालजङ्घैस्तथापरैः  ॥ १,२५.३६ ॥
गोकर्णैरेककर्णैश्च महाकर्णैरकर्णकैः  ।
बहुपादैर्महापादैरेकपादैरपादकैः  ॥ १,२५.३७ ॥
बहुनेत्रैर्महानेत्रैरेकनेत्रैरनेत्रकैः  ।
एकदंष्ट्रैर्महादंष्ट्रैर्बहुदंष्ट्रैरदंष्ट्रकैः  ॥ १,२५.३८ ॥
एकशीर्षैर्महाशीर्षबहुशीर्षैरशीर्षकैः  ।
एकजिह्वैर्महाजिह्वैर्बहुजिह्वैरजिह्वकैः  ।
एवंरूपैर्महायोगैभूतर्भूतपतिर्वृतः  ॥ १,२५.३९ ॥
विशुद्धमुक्तामणिरत्नभूषिते शिलातले स्वर्णमये सुरम्यके  ।
सुखोपविष्टं मदनागनाशनं प्रोवाच वाक्यं गिरिराजपुत्री  ॥ १,२५.४० ॥
भगवन्भूतभव्येश गोवृषाङ्कितशासन  ।
तव कण्ठे महादेव भ्राजतेंबुदसन्निभम्  ॥ १,२५.४१ ॥
नात्युल्बणं शुभंशुभ्रे नीलाबुजचयोपमम्  ।
किमिदं दीप्यते देव कण्ठे कामाङ्गनाशन  ॥ १,२५.४२ ॥
को हेतुः कारणं किं वा कण्ठे नीलस्त्त्वमीश्वर  ।
एतत्सर्वं यथान्यायं बूहि कौतूहलं हि मे  ॥ १,२५.४३ ॥
श्रुत्वा वाक्यं ततस्तस्याः पार्वत्याः पावतीप्रियः  ।
कथां मङ्गलसंयुक्तां कथयामास शङ्करः  ॥ १,२५.४४ ॥
महेश्वर उवाच
मथ्यमानेऽमृते पूर्वं क्षीरोदे सुरदानवैः  ।
अग्रे समुत्थितं घोरं विषङ्कालानलप्रभम्  ॥ १,२५.४५ ॥
तं दृष्ट्वा सुरसंघस्च दैत्याश्चैव वरानने  ।
विषण्णवदनाः सर्वे गतास्ते ब्रह्मणोऽन्तकम्  ॥ १,२५.४६ ॥
दृष्ट्वा सुरगणान्भीतान्ब्रह्मोवाच महाद्युतिः  ।
किमर्थं वै महाभागा भीता उद्विग्नचेतनाः  ॥ १,२५.४७ ॥
मया त्रिगुणमैश्वर्यं भवतां संप्रकल्पितम्  ।
तेन व्यावर्त्तितैश्वर्या यूयं भो सुरसत्तमाः  ॥ १,२५.४८ ॥
त्रलोक्यस्येश्वरा यूयं सर्वे वै विगतज्वराः  ।
प्रजासर्गे न सोऽस्तीह यश्चाज्ञां मेऽतिवर्तयेत् ॥ १,२५.४९ ॥
विमानचारिण सर्वे सर्वे स्वच्छन्दगामिनः  ।
आध्यात्मिके चाधिभूते अधिदैवे च नित्यशः  ॥ १,२५.५० ॥
प्रजाः कर्मविपाकेन शक्ता यूयं प्रवर्त्तितुम्  ।
तत्किमर्थं भयोद्विग्ना मृगाः सिंहार्दिता इव  ॥ १,२५.५१ ॥
किं दुःशं कोऽनुसंतापः कुतो वा भयमागतम्  ।
एतत्सर्वं यथान्यायं शीघ्रमाख्या तुमर्हथ  ॥ १,२५.५२ ॥
श्रुत्वा वाक्यं ततस्तस्य ब्रह्मणः परमात्मनः  ।
ऊचुस्ते ऋषिभिः सार्द्धं सुरदैत्येन्द्रदानवाः  ॥ १,२५.५३ ॥
सुरासुरैर्मथ्यमाने पजोराशौ पितमाह  ।
भुजङ्गभृङ्गसंकाशं नीलजीमूतसन्निभम्  ॥ १,२५.५४ ॥
प्रादुर्भूतं विषं घोरं संवर्ताग्निसमप्रभम्  ।
कालमृत्युरिवोद्भूतं युगान्तादित्यवर्चसम्  ॥ १,२५.५५ ॥
त्रैलोक्योत्सादसूर्याभं विस्फुरत्तत्समन्ततः  ।
विषेणोत्तिष्ठमानेन कालानलसमत्विषा  ॥ १,२५.५६ ॥
निर्दग्धो रक्तगौराङ्गो कृतः कृष्णो जनार्द्दनः  ।
तं दृष्ट्वा रक्तगौराङ्गं कृतं कृष्णं जनार्द्दनम्  ॥ १,२५.५७ ॥
ततः सर्वे वयं भीतास्त्वा मेव शरणं गताः  ।
सुराणामसुराणां च श्रुत्वा वाक्यं भयावहम्  ॥ १,२५.५८ ॥
प्रत्युवाच महातेजा ब्रह्मा लोकपितामहः  ।
शृण्वन्तु देवताः सर्वे ऋषयश्च तपोधनाः  ॥ १,२५.५९ ॥
यत्तदग्रे समुत्पन्नं मथ्यमाने महोदधौ  ।
विषं कालानलप्रख्यं कालकूटमिति श्रुतम्  ॥ १,२५.६० ॥
येन प्रोद्भूतमात्रेण न व्यराजन्त देवताः  ।
तस्य विष्णुरहं वापि सर्वे वा सुरपुङ्गवाः  ॥ १,२५.६१ ॥
न शक्नुवन्ति वै सोढुं वेगमन्यत्र शङ्करात् ।
इत्युक्त्वा पद्मगर्भाभः पद्मायोनिरयोनिजः  ॥ १,२५.६२ ॥
ओङ्कारं समनुस्मृत्य ध्यायञ्जयोतिः समन्ततः  ।
ततः स्तोतुं समारब्धो ब्रह्मा वेद विदां वरः  ॥ १,२५.६३ ॥
नमस्तुभ्यं विरूपाक्ष नमस्ते दिव्यचक्षुषे  ।
नमः पिनाकहस्ताय वज्रहस्ताय वै नमः  ॥ १,२५.६४ ॥
नमस्त्रैलोक्य नाथाय भूतानां पतये नमः  ।
नमः सुरारिहन्त्रे च सोमसूर्याग्निचक्षुषे  ॥ १,२५.६५ ॥
ब्रह्मणे चैव रुद्राय विष्णवे चैव ते नमः  ।
सांख्याय चैव योगाय भूतग्रामाय वै नमः  ॥ १,२५.६६ ॥
मन्मथाङ्गविनाशाय कालपृष्ठाय वै नमः  ।
सुरेतसेऽथ रुद्राय देवदेवाय रंहसे  ॥ १,२५.६७ ॥
कपर्दिने करालाय शङ्कराय हराय च  ।
कपालिने विरूपाय शिवाय वरदाय च  ॥ १,२५.६८ ॥
त्रिपुरघ्नमखघ्नाय मातॄणां पतये नमः  ।
वृद्धाय चैव शुद्धाय मुक्तायैव बलाय च  ॥ १,२५.६९ ॥
लोकत्रयैकवीराय चन्द्राय वरुणाय च  ।
अग्राय चैव चोग्राय विप्रायानेकचक्षुषे  ॥ १,२५.७० ॥
रजसे चैव सत्त्वाय नमस्तेऽव्यक्तयोनये  ।
नित्याय चैवानित्याय नित्यानित्याय वै नमः  ॥ १,२५.७१ ॥
व्यक्ताय चैवाव्यक्ताय व्यक्ताव्यक्ताय वै नमः  ।
चिन्त्याय चैवाचिन्त्याय चिन्त्याचिन्त्याय वै नमः  ॥ १,२५.७२ ॥
जगतामार्त्तिनाशाय प्रियनारायणाय च  ।
उमाप्रियाय शर्वाय नन्दिवक्त्राङ्किताय च  ॥ १,२५.७३ ॥
पक्षमासाह्द्धमासाय ऋतुसंवत्सराय च  ।
बहुरूपाय मुण्डाय दण्डिने च वरूथिने  ॥ १,२५.७४ ॥
नमः कपालहस्ताय दिग्वासाय शिखण्डिने  ।
धन्विने रथिने चैव यमिने ब्रह्मचारिणे  ॥ १,२५.७५ ॥
ऋग्यजुः सामवेदाय पुरुषायेश्वराय च  ।
इत्येव मादिचरितैः स्तोत्रैः स्तुत्य नमीऽस्तु ते  ।
एवं स्तुत्वा ततो ब्रह्मा प्रणिपत्य वरानने  ॥ १,२५.७६ ॥
ज्ञात्वा तु भक्तिं मम देवतानां गङ्गाजला स्फालितमुक्तकेशः  ।
सूक्ष्मोऽसि योगातिशयादचिन्त्यो न हि प्रभो व्यक्तिमुफैषि रुद्रः  ॥ १,२५.७७ ॥
एवं भगवता पूर्वं ब्रह्मणा लोककर्तृणा  ।
स्तुतोऽहं विविधैः स्तोत्रैर्वेदवेदाङ्गसंभवैः  ॥ १,२५.७८ ॥
ततोऽहं मुख्यया वाचा पितामहमथाब्रवम्  ।
भूतभव्यभवन्नाथ लोकनाथ जगत्पते  ॥ १,२५.७९ ॥
किं कार्यं ते मया ब्रह्मन्कर्त्तव्यं वद सुव्रत  ।
श्रुत्वा वाक्यं ततो ब्रह्मा प्रत्युवाचांबुजेक्षणः  ॥ १,२५.८० ॥
भूतभव्यभवन्नाथ श्रूयतां कारणेश्वर  ।
सुरासुरैर्मथ्यमाने पयोधौ पङ्कजेक्षण  ॥ १,२५.८१ ॥
भगवन्मेघसंकाशं नीलजीमूतसन्निभम्  ।
प्रादुर्भूतं विषं घोरं संवर्त्ताग्निसमप्रभम्  ॥ १,२५.८२ ॥
तं दृष्ट्वा च वयं सर्वे भीताः संभ्रान्तचेतसः  ।
तत्पिबस्व महादेव लोकानां हितकाम्यया  ॥ १,२५.८३ ॥
भवाञ्छक्तश्च भोक्ता वै भवान्देववरः प्रभो  ।
त्वदृतेऽन्यो महादेव वेगं सोढुं न विद्यते  ॥ १,२५.८४ ॥
एवं तस्य वचः श्रुत्वा ब्रह्मणः परमेष्ठिनः  ।
बाढ मित्येव तद्वाक्यं प्रतिगृह्य वरानने  ॥ १,२५.८५ ॥
ततोऽहं पातुमारब्धो विषमन्तकसन्निभम्  ।
पिबतो मे महाघोरं विषं सुरभयप्रदम्  ॥ १,२५.८६ ॥
कण्ठः समभवत्तूर्णं कृष्णो वै वरवर्णिनि  ।
तं दृष्ट्वोत्पलपत्राभं कण्ठसक्तमिवोरगम्  ॥ १,२५.८७ ॥
तक्षकं नागराजानं लेलिहानमिवोत्थितम्  ।
अथोवाच महातेजा ब्रह्मा लोकपितामहः  ॥ १,२५.८८ ॥
शोभसे त्वं महादेव कण्ठेनानेन सुव्रत  ।
ततस्तस्य वचःश्रुत्वा मया गिरिवरात्मजे  ॥ १,२५.८९ ॥
कण्ठे धृतं विषं घोरं नीलकण्ठस्ततोऽस्म्यहम्  ।
पश्यतां सुरसंघानां दैत्यानां च वरानने  ।
यक्षगन्धर्वभूतानां पिशाचोरगरक्षसाम्  ॥ १,२५.९० ॥
तत्कालकूटं विषमुग्रवेगं कण्ठे धृतं पर्वतराजपुत्रि  ।
निवेश्यमानं सुरदैत्यसंघो दृष्ट्वा परं विस्मयमाजगाम  ॥ १,२५.९१ ॥
ततः मुरगणाः सर्वे सदैत्योरगराक्षसाः  ।
ऊचुः प्राञ्जलयो भूत्वा मत्तमातङ्गगामिनि  ॥ १,२५.९२ ॥
अहोबलं वीर्यपराक्रमस्ते त्वहो वपुर्योगबलं तवेश  ॥ १,२५.९३ ॥
अहो प्रभुत्वं तव देवदेव महाद्भुतं मन्मथदेहनाशन  ।
त्वमेव विष्णुश्चतुराननस्त्वं त्वमेव मृत्युर्वरदस्त्वमेव  ॥ १,२५.९४ ॥
त्वमेव सूर्यो रजनीकरश्च व्यक्तिस्त्वमेवास्य चराचरस्य  ।
त्वमेव वह्निः पवनस्त्वमेव त्वमेव भूमिः सलिलं त्वमेव  ॥ १,२५.९५ ॥
त्वमेव सर्वस्य चराचरस्य धाता विधाता प्रलयस्त्वमेव  ।
इत्येव मुक्त्वा वचनं सुरेद्राः प्रगृह्य सोमं प्रणिपत्य मूर्ध्रा  ।
गता विमानैरनिलोपवेगैर्महानगं मेरुमुपेत्य सर्वे  ॥ १,२५.९६ ॥
इत्येतत्परमं गुह्यं पुण्यात्पुण्यतमं महत् ॥ १,२५.९७ ॥
नीलकण्ठ इति प्रोक्तं त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्  ।
स्वयंभुवा स्वयं प्रोक्ता कथा पापप्रणाशिनी  ॥ १,२५.९८ ॥
यस्तु धारयते नित्यं ब्रह्मोद्गीतामिमां शुभाम्  ।
तस्याहं संप्रवक्ष्यामि फलं सुविपुलं महत् ॥ १,२५.९९ ॥
विषं तस्य वरारोहे स्थावरं जङ्गमं तथा  ।
गात्रं प्राप्य तु सुश्रोणि क्षप्रं तत्प्रतिहन्यते  ॥ १,२५.१०० ॥
शमायत्यशुभं घोरं दुःखप्नं चापकर्षति  ।
स्त्रीषु वल्लभतां याति सभायां पार्थिवस्य च  ॥ १,२५.१०१ ॥
विवादे जयमाप्नोति युद्धे विजयमेव च  ।
गच्छति क्षेममध्वानं गृहेभ्यो नित्यसंपदा  ॥ १,२५.१०२ ॥
शरीरस्येह वक्ष्यामि गतिं तस्य वरानने  ।
हरिश्मश्रुर्नीलकण्ठः शशाङ्काङ्कितमूर्द्धजः  ॥ १,२५.१०३ ॥
त्र्यक्षस्त्रिशूलपाणिश्च वृष चानः पिनाकधृक् ।
नन्दितुल्यबलः श्रीमान्नन्दितुल्यपराक्रमः  ॥ १,२५.१०४ ॥
विचरत्यखिलांल्लोकाम्सप्तलोकान्ममाज्ञया  ।
न हन्यते गति स्तस्य अनिलस्य यथांबरे  ॥ १,२५.१०५ ॥
मम तुल्यबलो भूत्वा तिष्ठत्याभूतसंप्लवात् ।
मम भक्तया वरारोहे ये च शृम्वन्ति मानवाः  ॥ १,२५.१०६ ॥
तेषां गतिं प्रवक्ष्यामि त्विह लोके परत्र च  ।
ब्राह्मणो वेदमाप्नोति क्षत्रियो विन्दते महीम्  ॥ १,२५.१०७ ॥
वैश्यस्तु लभते लाभं शूद्रः सुखमवाप्नुयात् ।
व्याधितो मुच्यते रोगाद्बद्धो मुच्येत बन्धनात् ॥ १,२५.१०८ ॥
गुर्विणी लभते पुत्रं कन्या विदति सत्पतिम्  ।
नष्टं च लभते द्रव्यमिह लोके परत्र च  ॥ १,२५.१०९ ॥
गवां शतसहस्रस्य सम्यग्दत्तस्य यत्फलम्  ।
तत्फलं लभते मर्त्यः श्रुत्वा दिव्या मिमां कथाम्  ॥ १,२५.११० ॥
पादं वाथार्द्धपादं वार्श्लोकर्ं श्लोकार्द्धमेव वा  ।
यस्तु धारयते नित्यं रुद्रलोकं स गच्छति  ॥ १,२५.१११ ॥
अथवा सर्वमेवेदं देवब्राह्मणसन्निधौ  ।
यः पठेन्मानवो नित्यं मद्गतेनान्तरात्मना  ॥ १,२५.११२ ॥
श्रद्धधानः सदा भक्तो रूद्रलोकं स गच्छति  ।
पठेच्च देवि भक्त्या च पाठयेच्च नरः सदा  ॥ १,२५.११३ ॥
अतः परतरं स्तोत्रं न भूतं न भविष्यति  ।
नापि यक्षाः पिशाचा वा न भूता न विनायकाः  ।
कुर्युर्विघ्नं गृहे तस्य यत्रायं तिष्ठति स्तवः  ॥ १,२५.११४ ॥
मया नु तुष्टेन तवांबुजेक्षणे स्तवस्य माहात्म्यम घौघनाशनम्  ।
निवेदितं पुण्यफलादियुक्तं स्वयं च कीतं चतुराननेन  ॥ १,२५.११५ ॥
कथामिमां पुण्यफलादियुक्तां निवेद्य देव्यै शशिबद्धमूर्द्धजः  ।
वृषस्य पृष्ठेन सहोमया प्रभुजगाम कैलासगुहां गुहप्रियः  ॥ १,२५.११६ ॥
श्रुतं मया पापहरं तदन्तिके निवेदितं तेऽथ मया प्रजापतेः  ।
अधीत्य सर्वं त्वखिलं सलक्षणं प्रयाति चादित्यपदं द्विजोत्तमः  ॥ १,२५.११७ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्व भागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे नीलकण्ठनामोत्पत्तिकथनं नाम पञ्चविंशतितमोऽध्यायः


_____________________________________________________________


ऋषय ऊचुः
महादेवस्य महात्म्यं प्रभुत्वं च महात्मनः  ।
श्रोतुमिच्छामहे सम्यगैश्वर्यगुणविस्तरम्  ॥ १,२६.१ ॥
सूत उवाच
पूर्वं त्रैलोक्यविजये विष्णुना समुदात्दृ तम्  ।
बलिं बद्ध्वा महावीर्यं त्रैलोक्याधिपतिं पुरा  ॥ १,२६.२ ॥
प्रनष्टेषु तु दैत्येषु प्रहृष्टे तु शचीपतौ  ।
अथाजग्मुः प्रभुं द्रष्टुं सर्वे देवाः सनातनम्  ॥ १,२६.३ ॥
यत्रास्ते विश्वरूपात्मा क्षीरोदस्य मसीपतः  ।
सिद्धा ब्रह्मर्षयो यक्षा गन्धर्वाप्सरसां गणाः  ॥ १,२६.४ ॥
नागा देवर्षयश्चैव नद्यः सर्वे च पर्वताः  ।
अभिगम्य महात्मानं स्तुवन्ति पुरुषं हरिम्  ॥ १,२६.५ ॥
त्वं धाता त्वं च कर्तासि त्वं लोकान्सृजसि प्रभो  ।
त्वत्प्रसादाच्च कल्याणं प्राप्तं त्रैलोक्यमव्ययम्  ॥ १,२६.६ ॥
असुराश्च जिताः सर्वे बलिर्बद्धश्च वै त्वया  ।
एवमुक्तः सुरैर्विष्णः सिद्धैश्च परमर्षिभिः  ॥ १,२६.७ ॥
प्रत्युवाच तदा देवान् सर्वांस्तान्पुरुषोत्तमः  ।
श्रूयतामभिधास्यामि कारणं सुरसत्तमाः  ॥ १,२६.८ ॥
यः स्रष्टा सर्वभूतानां कालः कालकरः प्रभुः  ।
येनाहं ब्रह्मणा सार्द्धं सृष्टा लोकाश्च मायया  ॥ १,२६.९ ॥
तस्यैव च प्रसादेन आदौ सिद्धत्वमागतः  ।
पुरा तमसि चाव्यक्ते त्रैलोक्ये ग्रसिते मया  ॥ १,२६.१० ॥
उदरस्थेषु भूतेषु त्वेकोऽहं शयित स्तदा  ।
सहस्रशीर्षा भूत्वा च सहस्राक्षः सहस्रपात् ॥ १,२६.११ ॥
शङ्खचक्रगदापाणिः शयितो विमलेंऽभसि  ।
एतस्मिन्नन्तरे दूरात्पश्यामि ह्यमितप्रभम्  ॥ १,२६.१२ ॥
शतसूर्यप्रतीकाशं ज्वलन्तं स्वेन तेजसा  ।
चतुर्वक्त्रं महायोगं पुरुषं काञ्चनप्रभम्  ॥ १,२६.१३ ॥
कृष्णाजिनधरं देवं कमण्डलुविभूषितम्  ।
निमेषान्तरमात्रेण प्राप्तोऽसौ पुरुषोत्तमः  ॥ १,२६.१४ ॥
ततो मामब्रवीद्ब्रह्मा सर्वलोकनमस्कृतः  ।
कस्त्वं कुतो वा कि चेह तिष्ठसे वद मे विभो  ॥ १,२६.१५ ॥
अहं कर्तास्मि लोकानां स्वयंभूर्विश्वतोमुखः  ।
एवमुक्तस्तदा तेन ब्रह्मणाहमुवाच तम्  ॥ १,२६.१६ ॥
अहं कर्त्ता हि लोकानां संहर्ता च पुनः पुनः  ।
एवं संभाषमाणौ तु परस्परजयैषिणौ  ॥ १,२६.१७ ॥
उत्तरां दिशमास्थाय ज्वालामद्राक्ष्व विष्ठिताम्  ।
ज्वालां ततस्तामालोक्य विस्मितौ च तदानघाः  ॥ १,२६.१८ ॥
तेजसा च बलेनाथ शार्वं ज्योतिः कृताञ्जली  ।
वर्द्धमानां तदा ज्वालामत्यन्तपरमाद्भुताम्  ॥ १,२६.१९ ॥
अभिदुद्राव तां ज्वालां ब्रह्मा चाहं च सत्वरौ  ।
दिवं भूमिं च निर्भिद्य तिष्ठन्तं जवालमण्डलम्  ॥ १,२६.२० ॥
तस्या ज्वालस्य मध्ये तु पश्यावो विपुलप्रभम्  ।
प्रादेशमात्रमव्यक्तं लिङ्गं परमदीप्तिमत् ॥ १,२६.२१ ॥
न च तत्काञ्चनं मध्ये नशैलं न च राजतम्  ।
अनिर्देश्यमचिन्त्यं च लक्ष्यालक्ष्यं पुनः पुनः  ॥ १,२६.२२ ॥
ज्वालामालासहस्राढ्यं विस्मयं परमद्भुतम्  ।
महता तेजसायुक्तं वर्दभमानंभृशन्तथा  ॥ १,२६.२३ ॥
ज्वालामालाततं न्यस्तं सर्वभूतभयङ्करम्  ।
घोररूपिणमत्यर्थं भिन्दं तमिव रोदसी  ॥ १,२६.२४ ॥
ततो मामब्रवीद्ब्रह्मा अधो गच्छ त्वमाशु वै  ।
अन्तमस्य विजानीवो लिङ्गस्य तु महात्मनः  ॥ १,२६.२५ ॥
अहमूर्ध्वं गमिष्यामि यावदन्तोऽस्य दृश्यते  ।
तदा तु समयं कृत्वा गत उर्द्ध्वमधश्च हि  ॥ १,२६.२६ ॥
ततो वर्षसहस्रं तु ह्यहं पुनरधो गतः  ।
न पश्यामि च तस्यान्तं भीतश्चाहं ततोऽभवम्  ॥ १,२६.२७ ॥
तथैव ब्रह्मा ह्यूध्व च न चान्तं तस्य लब्धवान्  ।
समागतो मया सार्द्ध तत्रैव च महाभसि  ॥ १,२६.२८ ॥
ततो विस्मयमापन्नौ भीतौ तस्य महात्मनः  ।
मायया मोहितौ तेन नष्टसंज्ञै व्यवस्थितौ  ॥ १,२६.२९ ॥
ततो ध्यानरतौ तत्र चेश्वरं सर्वतोमुखम्  ।
प्रभवं निधनं चैव लौकानां प्रभुमव्ययम्  ॥ १,२६.३० ॥
प्रह्वाञ्जलिपुटौ भूत्वा तस्मै शर्वाय शूलिने  ।
महाभैरवनादाय भीमरूपाय दंष्ट्रिणे  ।
अव्यक्तायाथ महते नमस्कारं प्रकुर्वहे  ॥ १,२६.३१ ॥
नमोऽस्तु ते लोकसुरेश देव नमोऽस्तु ते भूतपते महात्मन्  ।
नमोऽस्तु ते शाश्वतसिद्धयोगिने नमोस्तु ते सर्वजगत्प्रतिष्ठित  ॥ १,२६.३२ ॥
परमेष्ठी परं ब्रह्म त्वक्षरं परमं पदम्  ।
ज्येष्ठस्त्वं वामदेवश्च रुद्रः स्कन्दः शिवः प्रभुः  ॥ १,२६.३३ ॥
त्वं य५ त्वं वषट्कारस्त्वमोङ्कारः परन्तपः  ।
स्वाहाकारो नमस्कारः संस्कारः सर्वकर्मणाम्  ॥ १,२६.३४ ॥
स्वधाकारश्च यज्ञश्च व्रतानि नियमास्तथा  ।
वेदा लोकाश्च देवाश्च भगवानेव सर्वशः  ॥ १,२६.३५ ॥
आकाशस्य च शब्दस्त्वंभूतानां प्रभवाप्ययः  ।
भूमौ गन्धो रसश्चाप्सु तेजोरूपं महेश्वरः  ॥ १,२६.३६ ॥
वायोः स्पर्शश्च देवेश वपुश्चन्द्रमसस्तथा  ॥ १,२६.३७ ॥
बुद्धौ ज्ञानं च देवेश प्रकृतेर्बीजमेव च  ॥ १,२६.३८ ॥
संहर्त्ता सर्वलोकानां कालो मृत्युमयोंऽतकः  ।
त्वं धारयसि लोकांस्त्रींस्त्वमेव सृजसि प्रभो  ॥ १,२६.३९ ॥
पूर्वेण वदनेन त्वमिन्द्रत्वं प्रकरोषि वै  ।
दक्षिणेन तु वक्त्रेण लोकान्संक्षिपसे पुनः  ॥ १,२६.४० ॥
पश्चिमेन तु वक्त्रेण वरुणस्थो न संशयः  ।
उत्तरेण तु वक्त्रेण सोमस्त्वं देवसत्तमः  ॥ १,२६.४१ ॥
एकधा बहुधा देव लोकानां प्रभवाप्ययः  ।
आदित्या वसवो रुद्रा मरुतश्च सहाश्विनः  ॥ १,२६.४२ ॥
साध्या विद्याधरा नागाश्चारणाश्च तपोधनाः  ।
वालखिल्या महात्मानस्तपः सिद्धाश्च सुव्रताः  ॥ १,२६.४३ ॥
त्वत्तः प्रसूता देवेश ये चान्ये नियतव्रताः  ।
उमा सीता सिनीवाली कुहूर्गायत्र्य एव च  ॥ १,२६.४४ ॥
लक्ष्मीः कीर्त्तिर्धृतिर्मेधा लज्जा कान्तिर्वपुः स्वधा  ।
तुष्टिः पुष्टिः क्रिया चैव वाचां देवी सरस्वती  ।
त्वत्तः प्रसूता देवेश संध्या रात्रिस्तथैव च  ॥ १,२६.४५ ॥
सूर्यायुतानामयुतप्रभाव नमोऽस्तु ते चन्द्रसहस्रगौर  ।
नमोऽस्तु ते वज्रपिनाकधारिणे नमोस्तु ते देव हिरण्यवाससे  ॥ १,२६.४६ ॥
नमोस्तु ते भस्मविभूषिताङ्ग नमोऽस्तु ते कामशरीरनाशन  ।
नमोऽस्तु ते देव हिरण्यरेतसे नमोऽस्तु ते देव हिरण्यवाससे  ॥ १,२६.४७ ॥
नमोऽस्तु ते देव हिरण्ययोने नमोऽस्तु ते देव हिरण्यनाभ  ।
नमोऽस्तु ते देव हिरण्यरेतसे नमोऽस्तु ते नेत्रसहस्रचित्र  ॥ १,२६.४८ ॥
नमोऽस्तु ते देव हिरण्यवर्ण नमोऽस्तु ते देव हिरण्यकेश  ।
नमोऽस्तु ते देव हिरण्यवीर नमोऽस्तु ते देव हिरण्यदायिने  ॥ १,२६.४९ ॥
नमोऽस्तु ते देव हिरण्यनाथ नमोऽश्तुते देव हिरण्यनाद  ।
नमोऽस्तु ते देव पिनाकपाणे नमोऽश्तुते ते शङ्कर नीलकण्ठ  ॥ १,२६.५० ॥
एवं संस्तूयमानस्तु व्यक्तो भूत्वा महामतिः  ।
देवदेवो जगद्योनिः सूर्य कोटिसमप्रभः  ॥ १,२६.५१ ॥
आबभाषे कृपाविष्टो महादेवो महाद्युतिः  ।
वक्त्रकोटिसहस्रेण ग्रसमान इवांबरम्  ॥ १,२६.५२ ॥
कंबुग्रीवः सुज ठरो नानाभूषणभूषितः  ।
नानारत्नविचित्राङ्गो नानामाल्यानुलेपनः  ॥ १,२६.५३ ॥
पिनाकपाणिर्भगवान्सुरपूज्यस्त्रिशूलधृक् ।
व्यालय ज्ञोपवीती च सुराणामभयङ्करः  ॥ १,२६.५४ ॥
दुन्दुभिस्वरनिर्घोषः पर्जन्यनिनदोपमः  ।
मुक्तो हासस्तदा तेन सर्वमापूरयञ्जगत् ॥ १,२६.५५ ॥
तेन शब्देन महता चावां भीतौ महात्मनः  ।
अथोवाच महादेवः प्रीतोऽहं सुरसत्तमौ  ॥ १,२६.५६ ॥
पश्यतां च महायोगं भयं सर्व प्रमुच्यताम्  ।
युवां प्रसूतौ गात्रेभ्यो मम पूर्वं सनातनौ  ॥ १,२६.५७ ॥
यं मे दक्षिणो बाहुर्ब्रह्मा लोकपितामहः  ।
वामो बाहुश्च मे विष्णुर्नित्यं युद्धेष्वनिर्जितः  ॥ १,२६.५८ ॥
प्रीतोऽहं युवयोः सम्यग्वरं दद्यां यथैप्सितम्  ।
ततः प्रहृष्टमनसौ प्रणतौ पादयोः प्रभोः  ॥ १,२६.५९ ॥
अब्रूतां च महादेवं प्रसादाभिमुखं स्थितम्  ।
यदि प्रीतिः समुत्पन्ना यदि देयो वरश्च ते  ।
भक्तिर्भवतु नौ नित्यं त्वयि देव सुरेश्वर  ॥ १,२६.६० ॥
देवदेव उवाच
एवमस्तु महाभागौ सृजतां विपुलाः प्रजाः  ।
एवमुक्त्वा स भगवांस्तत्रैवातरधाद्विभुः  ॥ १,२६.६१ ॥
एष एव मयोक्तो वः प्रभावस्तस्य धीमतः  ।
एतद्धि परमं ज्ञानमव्यक्तं शिवसंज्ञितम्  ॥ १,२६.६२ ॥
एतत्सूक्ष्ममचिन्त्यं च पश्यन्ति ज्ञ३ अचक्षुषः  ।
तस्मै देवाधिदेवाय नमस्कारं प्रकुर्महे  ।
महादेव नमस्तेऽस्तु महेश्वर नमोऽस्तु ते  ॥ १,२६.६३ ॥
सूत उवाच
एतच्छ्रुत्वा गताः सर्वे सुराः स्वं स्वं निवेशनम्  ।
नमस्कारं प्रकुर्वाणाः शङ्कराय महात्मने  ॥ १,२६.६४ ॥
इमं स्तवं पठिद्यस्तु चेश्वरस्य महात्मनः  ।
कामांश्च लभते सर्वान् पापेभ्यश्च प्रमुच्यते  ॥ १,२६.६५ ॥
एतत्सर्वं तदा तेन न विष्णुना प्रभविष्णुना  ।
महादेवप्रसादेन ह्युक्तं ब्रह्म सनातनम्  ।
एतद्वः सर्वमाख्यातं मया माहेश्वरं बलम्  ॥ १,२६.६६ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे लिङ्गोत्पत्तिकथनं नाम षड्विंशतितमोऽध्यायः


_____________________________________________________________

ऋषय ऊचुः
भूय षुत महाबुद्धे कथयस्व महात्मनः  ।
महादेवस्य माहात्म्यं श्रोतुं कौतूहलं च नः  ॥ १,२७.१ ॥
कथं दारुवणे देवऋषिसंघनिषेविते  ।
चकार वेषं विकृतं येन बुद्धा महर्षयः  ॥ १,२७.२ ॥
ज्ञात्वा च ते महादेवं ततो भ्रान्ता ह्यचेतसः  ।
आराधयन्प्रसादार्थं नैषां तुष्टः पुनर्भवः  ॥ १,२७.३ ॥
एतत्सर्वं यथावृत्तं देवदेवेन चेष्टितम्  ।
तत्सर्वं कथयस्वेह त्वं नो बुद्धिमतां वरः  ॥ १,२७.४ ॥
सूत उवाच
श्रूयतामभिधास्यामि धर्ममेतमतन्द्रिताः  ।
निर्म्मितं देवदेवेन भक्तानामनुकंपया  ॥ १,२७.५ ॥
पुरा कृतयुगे विप्राः शृङ्गे हिमवतः शुभे  ।
देवदारुवनं रम्यं नानाद्रुमलताकुलम्  ॥ १,२७.६ ॥
बहवो मुनयस्तत्र तपस्यन्तो मुनिव्रताः  ।
शैवाल भोजनाः केचित्केचिदन्तर्जलेशयाः  ॥ १,२७.७ ॥
केचिदभ्रावकाशास्तु पादाङ्गुष्ठाग्रधिष्ठिताः  ।
दन्तोलूखलिनश्चान्ये त्वश्मकुट्टास्तथा परे  ॥ १,२७.८ ॥
स्थानवीरासनाश्चान्ये मृगयर्यारतास्तथा  ।
कालं नयन्ति तपसा तीव्रेण च महाधियः  ॥ १,२७.९ ॥
ततस्तेषां प्रसादार्थ देवस्तद्वनमागतः  ।
भस्मपाण्डुरदिग्धाङ्गो नग्नो विकृतलक्षणः  ॥ १,२७.१० ॥
विकृतस्रस्तकेशश्च करालदशनस्तथा  ।
उल्मुकव्यग्रहस्तश्च रक्तपिङ्गललोचनः  ॥ १,२७.११ ॥
शिश्नं सवृषणं तस्य रक्तगैरिकसन्निभम्  ।
मुखमङ्गारवर्णेन शुक्लेन च विभूषितम्  ॥ १,२७.१२ ॥
क्वचित्स हसते रौद्रं क्वचिद्गायति विस्मि तः  ।
क्वचिन्नृत्यति शृङ्गारी क्वचिद्रौति मुहुर्मुहुः  ॥ १,२७.१३ ॥
नृत्यन्त रुरुधुस्तूर्णं पत्न्यस्तेषां विमोहिताः  ।
आश्रमेऽभ्यागतोऽभीक्ष्णं या चते च पुनः पुनः  ॥ १,२७.१४ ॥
भार्या कृता तथारूपा तृणाभरणभूषिता  ।
वृषनादं प्रगर्जन्वै खरनादं ननाद च  ॥ १,२७.१५ ॥
तथा वञ्चितुमा रब्धो हासयन्सर्वदेहिनः  ।
ततस्ते मुनयः क्रुद्धाः क्रोधेन कलुषीकृताः  ॥ १,२७.१६ ॥
मोहिता मायया सर्वे शपितुं समुपस्थिताः  ।
करवद्गायसे यस्मात्खरस्तस्माद्भविष्यसि  ॥ १,२७.१७ ॥
राक्षसो वा पिशाचो वा दानवो वाथ वा तथा  ।
यथा वैच्छंस्तथा सर्वे क्रुद्धास्ते मुनयः समम्  ॥ १,२७.१८ ॥
शेपुः शासैस्तु विविधैस्तं देवं भुवनेश्वरम्  ।
तपांसि तेषां सर्वेषां प्रत्याहन्यन्त शङ्करे  ॥ १,२७.१९ ॥
यथादित्यप्रकाशेन तारका नभसि स्थिताः  ।
न द्योतन्ते प्रकाशेन तद्वत्तेजांसि शङ्करे  ॥ १,२७.२० ॥
श्रूयते ऋषिशापेन ब्रह्मणः सुमहात्मनः  ।
समृद्धः श्रेयसां यौनिर्यज्ञो वै नाशमाप्तवान्  ॥ १,२७.२१ ॥
भृगोरपि च शापेन विष्णुः परमवियवान्  ।
प्रादुर्भावान्दश प्राप्तो दुःखितश्च सदा कृतः  ॥ १,२७.२२ ॥
इन्द्रस्यापि हि धर्मज्ञः शिश्नं सवृषणं पुरा  ।
ऋषिणा गौतमेनोर्व्यां क्रुद्धेन विनिपातितम्  ॥ १,२७.२३ ॥
गर्भवासो वसूनां च शापेन विहित स्तथा  ।
ऋषीणां चैव शापेन नहुषः सर्पतां गतः  ॥ १,२७.२४ ॥
क्षीरोदश्च समुद्रश्च ह्यपेयो ब्राह्मणैः कृतः  ।
धर्मश्चात्र प्रशप्तो वै माण्डव्येन महात्मना  ॥ १,२७.२५ ॥
एते चान्ये च बहवो यातनां च समागताः  ।
वर्जयित्वा विरूपाक्षं देवदेवं महेश्वरम्  ॥ १,२७.२६ ॥
एवं हि मोहितास्तेन न चाबुद्ध्यन्त शङ्करम्  ।
ततस्ते ऋषयः सर्वे परस्परमथाब्रुवन्  ॥ १,२७.२७ ॥
न चायं विधिरस्माकं गृहस्थानां विधीयते  ।
ब्रह्मचर्य रतानां च वने वा वनवासिनाम्  ॥ १,२७.२८ ॥
यतीनां वा तथा धर्मो नायं दृष्टः कथञ्चन  ।
अनयस्तु महानेष येनायं मोहितो द्विजाः  ॥ १,२७.२९ ॥
लिङ्गं प्रपातयस्वैतन्नायं धर्मस्तपस्विनाम्  ।
वदस्व वाचा मधुरं वस्त्रमेकं समाश्रय  ॥ १,२७.३० ॥
त्याजिते च त्वया लिङ्गे ततः पूजामवाप्स्यसि  ।
ऋषीणां तद्वचः श्रुत्वा भगवान्भगनेत्रहा  ॥ १,२७.३१ ॥
उवाच श्लक्ष्णया वाचा प्रहसन्निव शङ्करः  ।
न शक्यमिदमस्मा कं लिङ्गं पातयितुं बलात् ॥ १,२७.३२ ॥
ब्रह्मादिदैवतैः सर्वैः किमुतान्यैस्तपोधनैः  ।
पातयेयमहं चैतल्लिङ्गं भो द्विजसत्तमाः  ॥ १,२७.३३ ॥
आश्रमे तिष्ठ वा गच्छ वाक्यमित्येव तेऽब्रुवन्  ।
एवमुक्तो महादेवः प्रत्दृष्टेन्द्रियचेष्टितः  ॥ १,२७.३४ ॥
सर्वेषां पश्यतामेव तत्रैवान्तर्दधे प्रभुः  ।
अन्तर्हिते भगवति तथा लिङ्गे कृते भवे  ॥ १,२७.३५ ॥
त्रैलोक्ये सर्वभूतानां प्रादुर्भावो न जायते  ।
व्याकुलं च तदा सर्वं न प्रकाशेत किञ्चन  ॥ १,२७.३६ ॥
तपते चैव नादित्यो निष्प्रभः पावकस्तथा  ।
नक्षत्राणि ग्रहाश्चैव विपरीता विजज्ञिरे  ॥ १,२७.३७ ॥
संतानार्थ प्रवृत्तानामृषीणां विभवात्मनाम्  ।
क्रतवो न व्यवर्त्तन्त ऋतुकालाभिगामिनाम्  ॥ १,२७.३८ ॥
ते चरति पुनर्द्धर्म्मं निर्ममा निरहङ्कृताः  ।
नष्टप्रभाववीर्याश्च नष्टतेजस एव च  ॥ १,२७.३९ ॥
धर्मे चैव मतिस्तेषां तदा न व्यवतिष्ठते  ।
ते तुसर्वे समागम्य ब्रह्मलोकमुपागताः  ॥ १,२७.४० ॥
ब्रह्मणो भवनं गत्वा दृष्ट्वा पुष्पकसंभवम्  ।
पादयोः पतिताः सर्वे शिववृत्तान्तमूचिरे  ॥ १,२७.४१ ॥
विकटः स्तब्धकेशश्च करालदशनस्तथा  ।
उलूकव्यग्रहस्तश्च रक्तपिङ्गललोचनः  ॥ १,२७.४२ ॥
शिश्नं सवृषणं तस्य रक्तं गैरिकमण्डितम्  ।
स्नुषाणां च दुहितॄणां पुत्रीणां च विशेषतः  ॥ १,२७.४३ ॥
वर्तमानस्ततः पार्श्वे विपरीताभिलाषतः  ।
उन्मत्त इति विज्ञाय सोऽस्माभिरवमानितः  ॥ १,२७.४४ ॥
आक्रुष्टस्ताडितश्चापि लिङ्गं चाप्यस्य चोद्धृतम्  ।
तस्य क्रोधप्रसादार्थं वयं ते शरणं गताः  ॥ १,२७.४५ ॥
एतत्कार्यं न जानीमस्तन्नो ब्रूहि पितामह  ।
ऋषीणां तद्वचः श्रुत्वा ध्यानाद्विज्ञाय चेश्वरम्  ॥ १,२७.४६ ॥
प्रत्युवाच ततो ब्रह्मा वाक्यं च सुसमा हितः  ।
एष देवो महादेवो विज्ञेयस्तु महेश्वरः  ॥ १,२७.४७ ॥
न तस्य परमं किञ्चित्पदं समधिगम्यते  ।
देवानां च ऋषीणां च पितृणां चैव स प्रभुः  ॥ १,२७.४८ ॥
सहस्रयुगपर्यन्ते प्रलये सर्वदेहिनाम्  ।
संहरत्येष भगवान् कालो भूत्वा महेश्वरः  ॥ १,२७.४९ ॥
एष चैव प्रजाः सर्वाः सृजत्येकः स्वतेजसा  ।
एष चिक्री च वक्षोजश्रीवत्सकृतलक्षणः  ॥ १,२७.५० ॥
येगी कृतयुगे चैव त्रेतायां क्रतुरुच्यते  ।
द्वापरे चैव कालाग्निर्धर्मकेतुः कलौ स्मृतः  ॥ १,२७.५१ ॥
रुद्रस्य मूर्त्तयस्तिस्रो विज्ञेयाश्चापि पण्डितैः  ।
तमो ह्यग्नी रजो ब्रह्मा सत्त्वं विष्णुः प्रकाशकः  ॥ १,२७.५२ ॥
मूर्त्तिरेका स्मृता यस्य दिग्वासाश्च शिवाह्वया  ।
यत्र तिष्ठन्ति तद्ब्रह्मयोगेन तु समन्वितम्  ॥ १,२७.५३ ॥
तस्माद्देवं देवदेवमी शानं प्रभुमव्ययम्  ।
आराधयत विप्रेन्द्रा जितक्रोधा जितेन्द्रियाः  ॥ १,२७.५४ ॥
दृष्टं वै यादृशं तस्य लिङ्गमासीन्महात्मनः  ।
तादृक्प्रतिकृतिं कृत्वा शूलपाणिं प्रपद्यत  ॥ १,२७.५५ ॥
ततो द्रक्ष्यथ देवेशं दुर्दर्शमकृतात्मभिः  ।
यं दृष्ट्वा सर्वमज्ञानमधर्मश्च प्रमश्यति  ॥ १,२७.५६ ॥
ततः प्रदक्षिणं कृत्वा ब्रह्माणममितौजसम्  ।
आस्थिता वीतशोकास्ते देवदारुवने ततः  ॥ १,२७.५७ ॥
आराधयितुमारब्धा ब्रह्मणा कथितं यथा  ।
स्थण्डिलेषु विचित्रेषु पर्वतेषु गुहासु च  ॥ १,२७.५८ ॥
नदीनां च विचित्रेषु पुलिनेषु शुभेषु च  ।
एवं संवत्सरे पूर्णे वसंते समुपस्थिते  ।
तदेव रूपमास्थाय देवस्तद्वनमागतः  ॥ १,२७.५९ ॥
कुसुमितबहुपादपालताकं भ्रमरगणै रुपगीयमानखण्डम्  ।
परभृतपरिपूर्णचारुशब्दं प्रविशति तद्वनमाश्रमं महेशः  ॥ १,२७.६० ॥
ततस्तं मुनयः सर्वे तुष्टुवुः सुसमाहिताः  ॥ १,२७.६१ ॥
अद्भिर्विवधमाल्यैश्च धूपमन्धैस्तथैव च  ।
सपत्नीका महाभागाः सपुत्राः सपरिच्छदाः  ॥ १,२७.६२ ॥
मृदु भस्ते तदा वाग्भिर्गिरीशमिदमब्रुवन्  ।
अज्ञानाद्देवदेवस्य यदस्माभिग्नुष्ठितम्  ॥ १,२७.६३ ॥
कर्मणा मनसा वाचा तत्सर्वं क्षन्तुमर्हसि  ।
चरितानि विचित्राणि गुह्यानि गहनानि च  ॥ १,२७.६४ ॥
ब्रह्मादीनां च देवानां दुर्विज्ञेयानि शङ्कर  ।
स्वागतं ते न जानीमो गतिं नैव च नैव च  ॥ १,२७.६५ ॥
विश्वेश्वर महादेव योऽसि सोऽसि नमोऽस्तु ते  ।
स्तुवन्ति त्वां महात्मानो देवदेवं महेश्वरम्  ॥ १,२७.६६ ॥
नमो भवाय भव्याय भावनायोद्भवाय च  ।
अनन्तबलवीर्याय भूतानां पतये नमः  ॥ १,२७.६७ ॥
संहर्त्रे कपिशाङ्गाय अव्ययाय व्ययाय च  ।
गङ्गा सलिलधाराय चाधाराय गुणात्मने  ॥ १,२७.६८ ॥
त्र्यंबकाय त्रिनेत्राय त्रिशूलवरधारिणे  ।
कन्दर्पाय नमस्तुभ्यं नमोऽस्तु परमात्मने  ॥ १,२७.६९ ॥
शकराय वृषाङ्काय गणानां पतये नमः  ।
दण्डहस्ताय कालाय पाशहस्ताय वै नमः  ॥ १,२७.७० ॥
वेदमन्त्रप्रधानाय शतजिह्वाय ते नमः  ।
भूतं भव्यं भविष्यच्च स्थावरं चङ्गमं च यत् ॥ १,२७.७१ ॥
तव देहात्समुत्पन्नं देव सर्वमिदं जगत् ।
शेभो पाहि च भद्रं ते प्रसीद भगवंस्ततः  ॥ १,२७.७२ ॥
अज्ञानाद्यदि वा ज्ञानाद्यत्किञ्चित्कुरुते नरः  ।
तत्सर्वं भगवानेव कुरुते योगमायया  ॥ १,२७.७३ ॥
एवं स्तुत्वा तु मुनयः प्रहृष्टेनान्तरात्मना  ।
याचन्ते तपसा युक्ताः पश्यामस्त्त्वां यथा पुरा  ॥ १,२७.७४ ॥
प्रकृतिस्थं च ते लिङ्गं तथैवास्तु यथा पुरा  ।
नमो दिग्वाससे नित्यं किङ्किणीजालमालिने  ॥ १,२७.७५ ॥
विकटाय करालाय करालवदनाय च  ।
अरूपाय सुरूपाय विश्वरूपाय ते नमः  ॥ १,२७.७६ ॥
कटङ्कटाय रूद्राय स्वाहाकाराय वै नमः  ।
सर्वप्राणात्मने तुभ्यं गुणदेहाय वै नमः  ॥ १,२७.७७ ॥
दुर्ग्गन्धाय सुगन्धाय शूलहस्ताय वै नमः  ।
स्वयं नीलशिखण्डाय श्रीकण्ठाय नमो नमः  ।
नीलकण्ठाय देवाय चिताभस्माङ्गरागिणे  ॥ १,२७.७८ ॥
गुणत्रयात्मने तुभ्यं नमो विश्वाय वेधसे  ।
श्मशानवासिने नित्यं प्रेतरूपाय वै नमः  ॥ १,२७.७९ ॥
त्वं ब्रह्मा सर्वदेवानां रुद्राणां नीललोहितः  ।
आत्मा च सर्वभूतानां सांख्यैः पुरुष उच्यते  ॥ १,२७.८० ॥
पर्वतानां महामेरुर्नक्षत्राणां च चन्द्रमाः  ।
ऋषीणां च वसिष्ठस्त्वं देवानां वासवस्तथा  ॥ १,२७.८१ ॥
ओङ्करः सर्ववेदानां ज्येष्ठसाम च सामसु  ।
आरण्यानां च सर्वेषां सिंहस्त्वं परमेश्वरः  ॥ १,२७.८२ ॥
ग्राम्याणामृषभश्चापि भगवांल्लोकपूजितः  ।
सर्वथा वर्त्तमानोऽपि योयो भावो भविष्यति  ॥ १,२७.८३ ॥
त्वामेव तत्र पश्यामो ब्रह्मणा कथितं यथा  ।
कामः क्रोधश्च लोभश्च विषादो मद एव च  ॥ १,२७.८४ ॥
एतदिच्छाम वै रोद्धुं प्रसीद परमेश्वर  ।
महासंहरणे प्राप्ते त्वया देव कृतात्मना  ॥ १,२७.८५ ॥
करं ललाटे संपीड्य वह्निरुत्पादितस्त्वया  ।
तेनाग्निना तदा लोका अर्चिर्भिः सर्वतो वृताः  ॥ १,२७.८६ ॥
तस्मादग्निसमा ह्येते बहवो विकृताग्नयः  ।
यानि चान्यानिभूतानि स्थावराणि चराणि च  ॥ १,२७.८७ ॥
दह्यन्ते प्राणिनस्ते तु त्वत्समुत्थेन वाह्निना  ।
अस्माकं दह्यमानानां त्राता भव सुरेश्वर  ॥ १,२७.८८ ॥
त्वं च लोकहितार्थाय भूतानि परिषिञ्चसि  ।
महेश्वर महाभाग प्रभो शुभनिरीक्षक  ॥ १,२७.८९ ॥
आज्ञापय वयं नाथ कर्त्तारो वचनं तव  ।
रूपकोटिसहस्रेषु रूपकोटिशतेषु च  ॥ १,२७.९० ॥
अन्तं गन्तुं न शक्ताः स्म तव देव नमोऽस्तु ते  ।
ततस्तु भगवानीश इदं वचनमब्रवीत् ॥ १,२७.९१ ॥
ये हि मे भस्मनिरता भस्मना दग्धकिल्बिषाः  ।
यथोक्तकारिणो दान्ता विप्रा ध्यानपरायणाः  ॥ १,२७.९२ ॥
न तान्परिवदेद्विद्वान्न च तानतिलङ्घयेत् ।
न चेमानप्रियं ब्रूयादमुत्रेह हितार्थवान्  ॥ १,२७.९३ ॥
यस्तान्निन्दति मूढात्मा महादेवंस निन्दति  ।
यस्त्वेतान्पूजयेन्नित्यं स पूजयति शङ्करम्  ।
एवं चरथ भद्रं वो मत्तः सिद्धिमवाप्स्यथ  ॥ १,२७.९४ ॥
अतुलमिह महातमः प्रणाशंशिवकथितं परमं विधिं विदित्वा  ।
अपगतभयलोभमोहचिन्ताः सह पतिताः महसा शिरोभिरूहुः  ॥ १,२७.९५ ॥
ततस्ते मुदिता विप्राः प्रकृतिस्थे महेश्वरे  ।
गन्धोदकैः सुशुद्धैश्च कुशपुष्पविमिश्रितैः  ॥ १,२७.९६ ॥
स्नापयन्ति महाकुम्भैरद्भिर्देवं महेश्वरम्  ।
गायन्ति विविधैर्गुह्यैर्हुंकारैश्चापि सुस्वरैः  ॥ १,२७.९७ ॥
नमो दिग्वाससे देव किङ्किणीध्राय वै नमः  ।
अर्द्ध नारीशरीराय सांख्ययोगप्रवर्त्तिने  ॥ १,२७.९८ ॥
घनवाहनकृष्णाय गजचर्मनिवासिने  ।
कृष्णाजिनोत्तरीयाय व्यालयज्ञोपवीतिने  ॥ १,२७.९९ ॥
सुरचितचित्रविचित्रकुण्डलाय सुरचितमाल्यविभूषणाय तुभ्यम्  ।
मृगपतिवरचर्मवाससे ते पृथुपरशो च नमोस्तु शङ्कराय  ॥ १,२७.१०० ॥
भूयश्च स्थापिते लिङ्गे लोकानां हितकाम्यया  ।
वर्णधर्मपराश्चैव चेरुस्ते मुनिसत्तमाः  ॥ १,२७.१०१ ॥
ततस्तान्स मुनीन्प्रीतः प्रत्युवाच महेश्वरः  ।
प्रीतोस्मि युष्मत्तपसा वरं वृणुत मुव्रताः  ॥ १,२७.१०२ ॥
ततस्ते मुनयस्सर्वे प्रणिपत्य महेश्वरम्  ।
भृग्वङ्गिरा वसिष्ठश्च विश्वामित्रस्तथैव च  ॥ १,२७.१०३ ॥
गौतमोऽत्रिः सुकेशश्च पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः  ।
मरीचिः कश्यपश्चापि संवर्तश्च महातपाः  ॥ १,२७.१०४ ॥
ते प्रणम्य महादेवमिदं वचनमब्रुवन्  ।
भस्मस्नानं च नग्नत्वं वामत्वं प्रतिलोमता  ।
सेव्यासेव्यत्वं तु विभो एतदिच्छाम वेदितुम्  ॥ १,२७.१०५ ॥
भगवानुवाच
एतद्वः संप्रवक्ष्यामि कथासर्वस्वमद्य वै  ।
अग्निर्ह्यहं सोमयुतः सोमश्चाग्निमुपश्रितः  ॥ १,२७.१०६ ॥
कृताकृतं वदन्त्यग्निं भूयो लोकाः समाश्रिताः  ।
असकृच्चाग्निना दग्धं जगत्स्थावरजङ्गमम्  ॥ १,२७.१०७ ॥
भस्मसाध्यं हि तत्सर्वं पवित्रमिद मुत्तमम्  ।
भस्मना वीर्यमास्थाय भूतानि परिषिञ्चति  ॥ १,२७.१०८ ॥
अग्निकार्यं च यत्कृत्वा करिष्यति च त्र्यायुषम्  ।
भस्मना मम वीर्येण मुच्यते सर्वकिल्बिषैः  ॥ १,२७.१०९ ॥
भासयत्येव यद्भस्म शुभं वासयते च यत् ।
तत्क्षणात्सर्वपापानां भस्मेति परिकीर्त्यते  ॥ १,२७.११० ॥
ऊष्मपाः पितरो ज्ञेया देवा वै सोमसंभवाः  ।
अग्नीषोमात्मकं सर्वं जगत्स्थावरजं गमम्  ॥ १,२७.१११ ॥
अहमग्निर्महातेजाः सोमश्चैषा ममांबिका  ।
अहमग्निश्च सोमश्च प्रकृत्या पुरुषः स्वयम्  ॥ १,२७.११२ ॥
तस्माद्भस्म महाभागा मद्वीर्यमिति चोच्यते  ।
स्ववीर्यं वपुषा चैव धारयामीति वै स्थितिः  ॥ १,२७.११३ ॥
तदा प्रभृति लोकेषु रक्षार्थमशुभेषु च  ।
भस्मना क्रियते रक्षा सूतिकानां गृहेषु च  ॥ १,२७.११४ ॥
भस्मस्नानविशुद्धात्मा जितक्रोधो जितेन्द्रियः  ।
मत्समीपसुपागम्य न भूयो विनिवर्तते  ॥ १,२७.११५ ॥
व्रतं पाशुपतं योगं कापालं योगनिर्मितम्  ।
पूर्वं पाशुपतं ह्येतन्निर्मितं तदनुत्तमम्  ॥ १,२७.११६ ॥
शेषाश्चाश्रमिणः सर्वे पश्चात्सृष्टाः स्वयंभुवा  ।
सृष्टिरेषा मया सृष्टा लज्जामोहभयात्मिका  ॥ १,२७.११७ ॥
नग्ना एव हि जायन्ते देवता मुनयस्तथा  ।
ये चान्येमानवा लोके सर्वे जायन्त्यवाससः  ॥ १,२७.११८ ॥
इन्द्रियैरजितैर्नग्ना दुकूलेनापि संवृताः  ।
तैरेव संवृतो गुप्तोन वस्त्रं कारणं स्मृतम्  ॥ १,२७.११९ ॥
क्षमा धृतिरहिंसा च वैराग्यं चैव सर्वशः  ।
तुल्यौ मानापमानौ च तत्प्रावरणमुत्तमम्  ॥ १,२७.१२० ॥
भस्मपाण्डुरदिग्धाङ्गो ध्यायते मनसा भवम्  ।
यद्यकार्यसहस्राणि कृत्वा स्नायति भस्मना  ॥ १,२७.१२१ ॥
तत्सर्वं दहते भस्म यथाग्निस्तेजसा वनम्  ।
तस्मा द्यत्नपरो भूत्वा त्रिकालमपि यः सदा  ॥ १,२७.१२२ ॥
भस्मना कुरुते स्नानं गाणपत्यं स गच्छति  ।
संहृत्य च क्रतून्सर्वान्गृहीत्वामृतमुत्त मम्  ॥ १,२७.१२३ ॥
ध्यायन्ति ये महादेवं लीनास्तद्भावभाविताः  ।
उत्तरेणाथ पन्थानं तेऽमृतत्वमवाप्नुयुः  ॥ १,२७.१२४ ॥
दक्षिणेनाथ पन्थानं ये श्मशानानि भेजिरे  ।
अणिमा महिमा चैव लघिमा प्राप्तिरेव च  ॥ १,२७.१२५ ॥
गरिमा पञ्चमी चैव षष्ठं प्राकाम्यमेव च  ।
ईशित्वं च वशित्वं च ह्यमरत्वं च ते गताः  ॥ १,२७.१२६ ॥
इन्द्रादयस्तथा देवाः कामिकं व्रतमास्थिताः  ।
ऐश्वर्यं परमं प्राप्य सर्वे प्रथिततेजसः  ॥ १,२७.१२७ ॥
व्यपगतमदमोहमुक्तरागास्तमेरहजदोषविवर्जितस्वभावाः  ।
परिभवमिदमुत्तमं विदित्वा पशुपतिदयितमिदं व्रतं चरध्वम्  ॥ १,२७.१२८ ॥
यः पठेद्वै शुचिर्भूत्वा श्रद्दधानो जितेन्द्रियः  ।
सर्वपापविशुद्धात्मा रुद्रलोकं स गच्छति  ॥ १,२७.१२९ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपाद दारुवनप्रवेशभस्मस्नानविधिर्नाम सप्तविंशतितमोऽध्यायः


_____________________________________________________________


ऋषिरुवाच
अगात्कथममावस्यां मासि मासि दिवं नृपः  ।
ऐलः पुरूरवाः सूत कथं वातर्पयत्पितॄन्  ॥ १,२८.१ ॥
सूत उवाच
तस्य तेऽहं प्रवक्ष्यामि प्रभावं शांशपायने  ।
ऐलस्यादित्यसंयोगं सोमस्य च महात्मनः  ॥ १,२८.२ ॥
अन्तःसारमयस्येन्दोः पक्षयोः शुक्लकृष्णयोः  ।
ह्रासवृद्धी पिदृमतः पित्र्यस्य च विनिर्णयम्  ॥ १,२८.३ ॥
सोमाच्चैवामृतप्राप्तिं पितॄणां तर्वणं तथा  ।
काव्याग्निष्वात्तमौम्यानां पितॄणाञ्चैव दर्शनम्  ॥ १,२८.४ ॥
यथा पुरूरवाश्चैव तर्पयामास वै पितॄन्  ।
एतत्सर्वं प्रवक्ष्यामि पर्वाणि च यथाक्रमम्  ॥ १,२८.५ ॥
यदा तु चन्द्रसूर्यौं वै नक्षत्रेण समागतौ  ।
अमावस्यां निवसत एकरात्रैकमण्डलौ  ॥ १,२८.६ ॥
स गच्छति तदा द्रष्टुं दिवाकरनिशाकरौ  ।
अमावस्याममावास्यां मातामहपितामहौ  ॥ १,२८.७ ॥
अभिवाद्य स तौ तत्र कालापेक्षः प्रतीक्षते  ।
प्रस्यन्दमानात्सोमात्तु पित्रर्थं तु परिश्रवान्  ॥ १,२८.८ ॥
ऐलः पुरूरवा विद्वान्मासश्राद्धचिकीर्षया  ।
उपास्ते पितृमन्तं तं सोमं दिवि समास्थितः  ॥ १,२८.९ ॥
द्विलवां कुहूमात्रां च ते उभे तु विचार्य सः  ।
सिनीवालीप्रमाणेभ्यः सिनीवालीमुपास्य सः  ॥ १,२८.१० ॥
कुहूमात्रः कलां चैव ज्ञात्वोपास्ते कुहूं तथा  ।
स तदा तामुपासीनः कालापेक्षः प्रपश्यति  ॥ १,२८.११ ॥
सुधामृतं तु तत्सोमात्स्रवद्वै मासतृप्तये  ।
दशभिः पञ्चभिश्चैव सुधामृतपरिस्रवैः  ॥ १,२८.१२ ॥
कृष्णपक्षे भुजां प्रीत्या दह्यमानां तथांशुभिः  ।
सद्यः प्रक्षरता तेन सौम्येन मधुना तु सः  ॥ १,२८.१३ ॥
निर्वातेष्त्रथ पक्षेषु पित्र्येण विधिना दिवि  ।
सुधामृतेन राजैन्द्रस्तर्प यामास वै पितॄन्  ॥ १,२८.१४ ॥
सौम्यान्बर्हिषदः काव्यानग्निष्वात्तांस्तथैव च  ।
ऋतमग्निस्तु यः प्रोक्तः स तु संवत्सरो मतः  ॥ १,२८.१५ ॥
जज्ञिरे ह्यृतवस्तस्माद्ध्यृतुभ्यश्चार्त्तवास्तथा  ।
आर्तवा ह्यर्द्धमासाख्याः पितरो ह्यृतुसूनवः  ॥ १,२८.१६ ॥
ऋतवः पितामहा मासा अयनाह्यब्दसूनवः  ।
प्रपितामहास्तु वै देवाः पञ्चाब्दा ब्रह्मणः सुताः  ॥ १,२८.१७ ॥
सौम्यास्तु सोमजा ज्ञेयाः काव्या ज्ञेयाः कवेः सुताः  ।
उपहूताः स्मृता देवाः सोमजाः सोमपाः स्मृताः  ॥ १,२८.१८ ॥
आज्यपास्तु स्मृताः काव्यास्तिस्रस्ताः पितृजातयः  ।
काव्या बर्हिषद श्चैव अग्निष्वात्ताश्च तास्त्रिधा  ॥ १,२८.१९ ॥
गृहस्था ये च यज्वान ऋतुर्बर्हिषदो ध्रुवम्  ।
गृहस्थाश्चाप्ययज्वान अग्निष्वात्तास्तथार्त्तवाः  ॥ १,२८.२० ॥
अष्टकापतयः काव्याः पञ्चाब्दास्तान्निबोधत  ।
तेषां संवत्सरो ह्यग्निः सूयस्तु परिवत्सरः  ॥ १,२८.२१ ॥
सोम इड्वत्सरः प्रोक्तो वायुश्चैवानुवत्सरः  ।
रुद्रस्तु वत्सरस्तेषां पञ्चाब्दास्ते युगात्मकाः  ॥ १,२८.२२ ॥
काव्याश्चैवोष्मपाश्चैव दिवाकीर्त्याश्च ते स्मृताः  ।
ये ते पिबन्त्यमावस्यां मासिमासि सुधां दिवि  ॥ १,२८.२३ ॥
तांस्तेन तर्पयामास यावदासीत्पुरूरवाः  ।
यस्मात्प्रस्रवते सोमान्मासि मासि धिनोति च  ॥ १,२८.२४ ॥
तस्मात्सुधामृतं तद्वै पितॄणां सोमपायिनाम्  ।
एवं तदमृतं सौम्यं सुधा च मदु चैव ह  ॥ १,२८.२५ ॥
कृष्णपक्षे यथा वेन्दोः कलाः पञ्चदश क्रमात् ।
पिबन्त्यंबुमयं देवास्त्रयस्त्रिंशत्तु छन्दनाः  ॥ १,२८.२६ ॥
पीत्वार्द्धमासं गच्छन्ति चतुर्दश्यां सुधामृतम्  ।
इत्येवं पीयमानैस्तु देवैः सर्वैर्निशाकरः  ॥ १,२८.२७ ॥
समागच्छत्यमावस्यां भागे पञ्चदशे स्थितः  ।
सुषुम्णाप्यायितं चैव ह्यमावस्यां यथा क्रमम्  ॥ १,२८.२८ ॥
पिबन्ति द्विलवं कालं पितरस्ते सुधामृतम्  ।
पीतक्षयं ततः सोमं सूर्योऽसावेकरश्मिना  ॥ १,२८.२९ ॥
आप्याययत्सुषुम्णातः पुनस्तान्सोमपायिनः  ।
निः शेषायां कलायां तु सोममाप्याययत्पुनः  ॥ १,२८.३० ॥
सुषुम्णाप्यायमानस्य भागं भागमहः क्रमात् ।
कलाः क्षीयन्ति ताः कृष्णाः शुक्ला चाप्याययन्ति तम्  ॥ १,२८.३१ ॥
एवं सूर्यस्य वीर्येण चन्द्रस्याप्यायिता तनुः  ।
दृश्यते पौर्णमास्यां वै शुक्लः संपूर्णमण्डलः  ॥ १,२८.३२ ॥
संसिद्धिरेवं सोमस्य पक्षयोः शुक्लकृष्णयोः  ।
इत्येवं पितृमान्सोमः स्मृत इड्वत्सरात्मकः  ॥ १,२८.३३ ॥
क्रान्तः पञ्चदशैः सार्द्धं सुधामृतपरिस्रवैः  ।
अतः पर्वाणि वक्ष्यामि वर्वणां संधयश्च ये  ॥ १,२८.३४ ॥
ग्रन्थिमन्ति यथा पर्वाणीक्षुवे ण्वोर्भवन्त्युत  ।
तथार्द्धमासि पर्वाणि शुक्लकृष्णानि चैव हि  ॥ १,२८.३५ ॥
पूर्णामावस्ययोर्भेदौ ग्रन्थयः संधयश्च वै  ।
अर्द्धमासं तु पर्वाणि द्वितीयाप्रभृतीनि तु  ॥ १,२८.३६ ॥
अन्वाधानक्रिया यस्मात्क्रियते पर्वसंधिषु  ।
तस्मात्तु पर्वणामादौ प्रतिपत्सर्वसंधिषु  ॥ १,२८.३७ ॥
सायाह्नेऽह्यनुमत्यादौ कालो द्विलव उच्यते  ।
लवौ द्वावेव राकायां कालो ज्ञेयोऽपराह्णकः  ॥ १,२८.३८ ॥
प्रतिपत्कृष्णपक्षस्य कालेऽतीतेऽपराह्णके  ।
सायाह्ने प्रतिपन्ने च स कालः पौर्णमासिकः  ॥ १,२८.३९ ॥
व्यतीपाते स्थिते सूर्ये लेखार्द्धे तु युगान्तरे  ।
युगान्तरोदिते चैव लेशार्द्धे शशिनः क्रमात् ॥ १,२८.४० ॥
पौर्णमासी व्यतीपाते यदीक्षेतां परस्परम्  ।
यस्मिन्काले समौ स्यातां तौ व्यतीपात एव सः  ॥ १,२८.४१ ॥
तं कालं सूर्यनिर्द्देश्यं दृष्ट्वा संख्यां तु सर्पति  ।
स वै वषटाक्रियाकालः सद्यः कालं विधीयते  ॥ १,२८.४२ ॥
पूर्णन्दोः पूर्णपक्षे तु रात्रिसंधिश्च पूर्णिमा  ।
ततो विरज्यते नक्तं पौर्णमास्यां निशाकरः  ॥ १,२८.४३ ॥
यदीक्षेते व्यतीपाते दिवा पूर्णे परस्परम्  ।
चन्द्रार्कावपराह्णे तु पूर्णात्मानौ तु पूर्णिमा  ॥ १,२८.४४ ॥
यस्मात्तामनुमन्यन्ते पितरो दैवतैः सह  ।
तस्मादनुमतिर्नाम पूर्णिमा प्रथमा स्मृता  ॥ १,२८.४५ ॥
अत्यर्थं भ्राजते यस्माद्व्योम्न्यस्यां वै निशाकरः  ।
रञ्जनाच्चैव चन्द्रस्य राकेति कवयोऽब्रुवन्  ॥ १,२८.४६ ॥
अमावसेतामृक्षे तु यदा चन्द्रदिवाकरौ  ।
राका पञ्चदशी रात्रिरमावास्या ततः स्मृता  ॥ १,२८.४७ ॥
व्युच्छिद्य तममावस्यां पश्यतस्तौ समागतौ  ।
अन्योन्यं चन्द्रसूर्यौं तौ यदा तद्वर्श उच्यते  ॥ १,२८.४८ ॥
द्वौ द्वौ लवावमावास्या स कालः पर्वसंधिषु  ।
द्व्यक्षर कुहुमात्रश्च पर्वकालास्त्रयः स्मृताः  ॥ १,२८.४९ ॥
नष्टचन्द्रा त्वमावस्या या मध्याङ्नात्प्रवर्त्तते  ।
दिवसार्द्धेन रात्र्या च सूर्यं प्राप्य तु चन्द्रमाः  ॥ १,२८.५० ॥
सूर्येण सह सामुद्रं गत्वा प्रातस्तनात्स वै  ।
द्वौ कालौ संगमं चैव मध्याह्ने नियतं रविः  ॥ १,२८.५१ ॥
प्रतिपच्छुक्लपक्षस्य चन्द्रमाः सूर्य मण्डलात् ।
विमुच्यमानयोर्मध्ये तयोर्मण्डलयोस्तु वै  ॥ १,२८.५२ ॥
स तदा ह्याहुतेः कालो दर्शस्य तु वषट्क्रिया  ।
एतदृतुमुखं ज्ञेयममा वास्यास्य पर्वणः  ॥ १,२८.५३ ॥
दिवापर्व ह्यमावास्या क्षीणेन्दौ बहुले तु वै  ।
तस्माद्दिवा ह्यमावास्यां गृह्यतेऽसौ दिवाकरः  ॥ १,२८.५४ ॥
गृह्यते तु दिवा तस्मादमावास्यां दिवि क्षयाम्  ।
कलानामपि चैतासां वृद्धिहान्या जलात्मनः  ॥ १,२८.५५ ॥
तिथीनां नामधेयानि विद्वद्भिः संज्ञितानि वै  ।
दर्शयेतामथात्मानं सूर्याचन्द्रमसावुभौ  ॥ १,२८.५६ ॥
निष्क्रामत्यथ तेनैव क्रमशः सूर्यमण्डलात् ।
द्विलवोनमहोरात्रं भास्करं स्पृशते शशी  ॥ १,२८.५७ ॥
स तदा ह्याहुतेः कालोदर्शस्य तु वषट्क्रिया  ।
कुहेति कोकिलेनोक्तो यः स कालः समाप्यते  ॥ १,२८.५८ ॥
तत्कालसंमिता यस्मादमावास्या कुहूः स्मृता  ।
सिनीवालीप्रमाणस्तु क्षीणशेषो निशाकरः  ॥ १,२८.५९ ॥
आमावस्यां विशत्यर्कस्सिनी वालीततः स्मृता  ।
अनुमत्याश्चराकायाः सिनीवाल्याः कुहूंविना  ॥ १,२८.६० ॥
एतासां द्विलवः कालः कुहूमात्रङ्कुहूःस्मृताः  ।
चन्द्रसूर्यव्यतीपाते संगते पूर्णिमान्तरे  ॥ १,२८.६१ ॥
प्रतिपत्प्रतिपद्येत पर्वकालो द्विमात्रकः  ।
कालः कहूसिनीवाल्योः सामुद्रस्य तु मध्यतः  ॥ १,२८.६२ ॥
अर्काग्नि मण्डले सोमे पर्वकालः कलासमः  ।
एवं स शुक्लपक्षे वै रजन्यां पर्वसंधिषु  ॥ १,२८.६३ ॥
संपूर्ममण्डलः श्रीमांश्चन्द्रमा उपरज्यते  ।
यस्मादा दाप्यायते सोमः पञ्चदश्यां तु पूर्णिमा  ॥ १,२८.६४ ॥
दशभिः पञ्चभिश्चैव कलाभिर्दिवसक्रमात् ।
तस्मात्कलाः पञ्चदश सोमेनास्य तु षोडशी  ॥ १,२८.६५ ॥
तस्मात्सोमस्य भवति पञ्चदश्याप्रपां क्षयः  ।
इत्येते पितरो देवाः सोमपाः सोमवर्द्धनाः  ॥ १,२८.६६ ॥
आर्तवा ऋतवो ह्यृद्धा देवास्तान्भावयन्ति वै  ।
अतः पितॄन्प्रवक्ष्यामि मासश्राद्धभुजस्तु ये  ॥ १,२८.६७ ॥
तेषां गतिं सतत्त्वां च प्राप्तिं श्राद्धस्य चैव हि  ।
न मृतानां गतिः शक्या ज्ञातुं न पुनरागतिः  ॥ १,२८.६८ ॥
तपसापि प्रसिद्धेन किंपुनर्मासचक्षुषा  ।
अनुदेवपितॄनेते पितरो लौकिकाः स्मृताः  ॥ १,२८.६९ ॥
देवाः सौम्याश्च काव्याश्च अयज्वानो ह्यचोनिजाः  ।
देवास्ते पितरः सर्वे देवास्तान्वादयन्त्युत  ॥ १,२८.७० ॥
मनुष्यपितरश्चैव तेभ्योऽन्ये लौकिकाः स्मृताः  ।
पिता पितामहश्चापि तथा यः प्रपितामहः  ॥ १,२८.७१ ॥
यज्वानो ये तु सामेन सोमवन्तस्तु ते स्मृताः  ।
ये यज्वानो हविर्यज्ञे ते वै बर्हिषदः स्मृताः  ॥ १,२८.७२ ॥
अग्निष्वात्ताः स्मृतास्तेषां होमिनोऽयाज्ययाजिनः  ।
तेषां तु धर्मसाधर्म्यात्स्मृताः सायुज्यगा द्विजैः  ॥ १,२८.७३ ॥
ये चाप्याश्रमधर्माणां प्रस्थानेषु व्यवस्थिताः  ।
अन्ते तु नावसीदन्ति श्रद्धायुक्तास्तु कर्मसु  ॥ १,२८.७४ ॥
तपसा ब्रह्मचर्येण यज्ञेन प्रजया च वै  ।
श्राद्धेन विद्यया चैव प्रदानेन च सप्तधा  ॥ १,२८.७५ ॥
कर्मस्वेतेषु ये युक्ता भवन्त्यादेहपातनात् ।
दैवैस्तैः पितृभिः सार्द्धं सूक्ष्मजैः सोमयाजनैः  ॥ १,२८.७६ ॥
स्वर्गता दिवि मोदन्ते पितृवत्त उपासते  ।
तेषां निवापे दत्ते तु तत्कुलीनैश्च बन्धुभिः  ॥ १,२८.७७ ॥
मासश्राद्धभुजस्तृप्तिं लभन्ते सोमलौकिकाः  ।
एते मनुष्यपितरो मासश्राद्धभुजस्तु ये  ॥ १,२८.७८ ॥
तेभ्योऽपरे तु येऽप्यन्ये संकीर्णाः कर्मयोनिषु  ।
भ्रष्टाश्चाश्रमधर्मेभ्यः स्वधास्वाहाविवर्जिताः  ॥ १,२८.७९ ॥
भिन्नदेहा दुरात्मानः प्रेतभूता यमक्षये  ।
स्वकर्माण्य नुशोचन्तो यातनास्थानमागताः  ॥ १,२८.८० ॥
दीर्घायुषोऽतिशुष्काश्च श्मश्रुलाश्च विवाससः  ।
क्षुत्पिपासापरीताश्च विद्रवन्तस्ततस्ततः  ॥ १,२८.८१ ॥
सरित्सरस्तडागानि वापीश्चाप्युपलिप्सवः  ।
परान्नानि च लिप्संतः काल्यमानास्ततस्ततः  ॥ १,२८.८२ ॥
स्थानेषु पात्यमानाश्च यातनाश्च पुनः पुनः  ।
शाल्मले वैतरण्यां च कुंभीपाके तथैव च  ॥ १,२८.८३ ॥
करंभवालुकायां च असिपत्रवने तथा  ।
शिला संपेषणे चैव पात्यमानाः स्वकर्मभिः  ॥ १,२८.८४ ॥
तत्रस्थानां हि तेषां वै दुः खितानामनाशिनाम्  ।
तेषां लोकान्तरस्थानां बान्धवैर्नाम गोत्रतः  ॥ १,२८.८५ ॥
भूमावसव्यं दर्भेषु दत्ताः पिण्डास्त्रयस्तु वै  ।
यान्ति तास्तर्पयन्ते च प्रेतस्थानेष्वधिष्ठितान्  ॥ १,२८.८६ ॥
अप्राप्ता यातनास्थानं प्रभ्रष्टा य च पञ्चधा  ।
पश्चाद्ये स्थावरान्ते वै जाता नीचैः स्वकर्मभिः  ॥ १,२८.८७ ॥
नानारूपासु जायन्ते तिर्यग्योनिष्वयोनिषु  ।
यदाहारा भवन्त्येते तासु तास्विह योनिषु  ॥ १,२८.८८ ॥
तस्मिंस्तस्मिंस्तदाहारे श्राद्धं दत्तं प्रतिष्ठते  ।
काले न्यायागतं पात्रे विधिना प्रतिपादितम्  ॥ १,२८.८९ ॥
प्राप्नोत्यन्नं यथादत्तं जन्तुर्यत्रावतिष्ठते  ।
यथा गोषु प्रनष्टामु वत्सो विन्दति मातरम्  ॥ १,२८.९० ॥
तथा श्राद्धेषु दत्तान्नं मन्त्रः प्रापयते पितॄन्  ।
एवं ह्यविफलं श्राद्धं श्रद्धादत्तं तु मन्त्रतः  ॥ १,२८.९१ ॥
तत्तत्कुमारः प्रोवाच पश्यन्दिव्येन चक्षुषा  ।
गतागतज्ञः प्रेतानां प्राप्तिं श्राद्धस्य तैः सह  ॥ १,२८.९२ ॥
बाह्लीकाश्चोष्मपाश्चैव दिवाकीर्त्याश्च ते स्मृताः  ।
कृष्णपक्षस्त्वहस्तेषां शुक्लः स्वप्नाय शर्वरी  ॥ १,२८.९३ ॥
इत्येते पितरो देवा देवाश्च पितरश्च वै  ।
ऋत्वर्तवार्द्धमासास्तु अन्योन्यं पितरः स्मृताः  ॥ १,२८.९४ ॥
इत्येत पितरो देवा मनुष्यपितरश्च ये  ।
प्रीतेषु तेषु प्रीयन्ते श्राद्धयुक्तेषु कर्मसु  ॥ १,२८.९५ ॥
इत्येष विचयः प्रोक्तः पितॄणां सोमपायिनाम्  ।
एवं पितृसतत्त्वं हि पुराणे निश्चयं गतम्  ॥ १,२८.९६ ॥
इत्यर्कपितृसोमानामैलस्य च समागमः  ।
सुधामृतस्य च प्राप्तिः पितॄणां चैव तर्प्पणम्  ॥ १,२८.९७ ॥
पूर्णा मावास्ययोः कालो यातनास्थानमेव च  ।
समासात्कीर्तितस्तुभ्यमेष सर्गः मनातनः  ॥ १,२८.९८ ॥
वैश्वरूप्यं तु सर्गस्य कथितं ह्येकदैशिकम्  ।
न शक्यं परिसंख्यातुं श्रद्धेयं भूतिमिच्छता  ॥ १,२८.९९ ॥
स्वायंभुवस्य हि ह्येष सर्गः क्रान्तो मया तु वै  ।
विस्तरेणानुपूर्व्या च भूयः किं वर्णयाम्यहम्  ॥ १,२८.१०० ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे अमावस्याश्राद्धे पितृविचयोनामाष्टाविंशति तमोऽध्यायः


_____________________________________________________________


ऋषिरुवाच
चतुर्युगानि यान्यासन्पूर्वं स्वायंभुवेऽन्तरे  ।
तेषां निसर्गं तत्त्वं च श्रोतुमिच्छामि विस्तरात् ॥ १,२९.१ ॥
सूत उवाच
पृथिव्यादिप्रसंगेन यन्मया प्रागुदीरितम्  ।
तेषां चतुर्युगं ह्येतत्तद्वक्ष्यामि निबोधत  ॥ १,२९.२ ॥
संख्ययेह प्रसंख्याय विस्तराच्चैव सर्वशः  ।
युगं च युगभेदश्च युगधर्मस्तथैव च  ॥ १,२९.३ ॥
युगसंध्यांशकश्चैव युगसंधानमेव च  ।
षट्प्रकाशयुगाख्यैषा ता प्रवक्ष्यामि तत्त्वतः  ॥ १,२९.४ ॥
लौकिकेन प्रमाणेन निष्पाद्याब्दं तु मानुषम्  ।
तेनाब्देन प्रसंख्यायै वक्ष्यामीह वतुर्युगम्  ।
निमेषकाल तुल्यं हि विद्याल्लघ्वक्षरं च यत् ॥ १,२९.५ ॥
काष्ठा निमेषा दश पञ्च चैव त्रिशच्च काष्ठा गणयेत्कलां तु  ।
त्रिंशत्कलाश्चापि भवेन्मुहूर्त्तस्तै स्त्रिंशता रात्र्यहनी समे ते  ॥ १,२९.६ ॥
अहोरात्रौ विभजते सूर्यो मानुषलौकिकौ  ॥ १,२९.७ ॥
तत्राहः कर्मचेष्टायां रात्रिः स्वप्नाय कल्पते  ।
पित्र्ये रात्र्यहनी मासः प्रविभागस्तयोः पुनः  ॥ १,२९.८ ॥
कृष्णपक्षस्त्वहस्तेषां शुक्लः स्वप्नाय शर्वरी  ।
त्रिंशद्ये मानुषा मासाः पित्र्यो मासस्तु सः स्मृतः  ॥ १,२९.९ ॥
शतानि त्रीणि मासानां षष्ट्या चाप्यधिकानि वै  ।
पित्र्यः संवत्सरो ह्येष मानुषेण विभाव्यते  ॥ १,२९.१० ॥
मानुषे णैव मानेन वर्षाणां यच्छतं भवेत् ।
पितॄणां त्रीणि वर्षाणि संख्यातानीह तानि वै  ॥ १,२९.११ ॥
दश चैवाधिका मासाः पितृसंख्येह संज्ञिताः  ।
लौकिकेनैव मानेन हृब्दो यो मानुषः स्मृतः  ॥ १,२९.१२ ॥
एतद्दिव्यमहोरात्रं शास्त्रे स्यान्निश्चयो गतः  ।
दिव्ये रात्र्यहनी वर्ष प्रविभागस्तयोः पुनः  ॥ १,२९.१३ ॥
अहस्तत्रोदगयनं रात्रिः स्याद्दक्षिणायनम्  ।
ये ते रात्र्यहनी दिव्ये प्रसंख्यानं तयोः पुनः  ॥ १,२९.१४ ॥
त्रिंशद्यानि तु वर्षाणि दिप्यो मासस्तु स स्मृतः  ।
यन्मानुषं शतं विद्धि दिव्या मासास्त्रयस्तु ते  ॥ १,२९.१५ ॥
दश चैव तथाहानि दिव्यो ह्येष विधिः स्मृतः  ।
त्रीणि वर्षशतान्येव षष्टिवर्षाणि यानि तु  ।
दिव्यः संवत्सरो ह्येष मानुषेण प्रकीर्त्तितः  ॥ १,२९.१६ ॥
त्रीणि वर्ष सहस्राणि मानुषाणि प्रमाणतः  ।
त्रिंशदन्यानि वर्षाणि मतः सप्तर्षिवत्सरः  ॥ १,२९.१७ ॥
नव यानि सहस्राणि वर्षाणां मानुषाणि तु  ।
अन्यानि नवतिश्चैव ध्रुवः संवत्सरः स्मृतः  ॥ १,२९.१८ ॥
षड्विंशतिसहस्राणि वर्षाणि मानुषाणि तु  ।
वर्षाणां तु शतं ज्ञेयं दिव्यो ह्येष विधिः स्मृतः  ॥ १,२९.१९ ॥
त्रीण्येव नियुतान्याहुर्वर्षाणां मानुषाणि तु  ॥ १,२९.२० ॥
षष्टिश्चैव सहस्राणि संख्यातानि तु संख्याया  ।
दिव्यवर्षसहस्र तु प्राहुः संख्याविदो जनाः  ॥ १,२९.२१ ॥
इत्येवमृषिभिर्गीतं दिव्यया संख्याया त्विह  ।
दिव्येनैव प्रमाणेन युगसंख्याप्रकल्पनम्  ॥ १,२९.२२ ॥
चत्वारि भारते वर्षे युगानि कवयोऽबुवन्  ।
कृतं त्रेता द्वापरं च कलिश्चेति चतुष्टयम्  ॥ १,२९.२३ ॥
पूर्व कृतयुकं नाम ततस्त्रेती विधीयते  ।
द्वापरं च कलिश्चैव युगान्येतानि कल्पयेत् ॥ १,२९.२४ ॥
चत्वार्याहुः सहस्राणि वर्षाणां च कृत युगम्  ।
तस्य तावच्छती संध्या संध्यांशः संध्याया समः  ॥ १,२९.२५ ॥
इतरेषु ससंध्येषु ससंध्यांशेषु च त्रिषु  ।
एकन्यायेन वर्तन्ते सहस्राणि शतानि च  ॥ १,२९.२६ ॥
त्रीणि द्वे च सहस्राणि त्रेताद्वापरयोः क्रमात् ।
त्रिशती द्विशती संध्ये संध्यांशौ चापि तत्समौ  ॥ १,२९.२७ ॥
कलिं वर्षसरस्रं तु युगमाहुर्द्विजोत्तमाः  ।
तस्यैकशतिका संध्या संध्यांशः संध्यया समः  ॥ १,२९.२८ ॥
तेषां द्वादशसाहस्री युगसंख्या प्रकीर्त्तिता  ।
कृतं त्रेता द्वापरं च कलिश्चैव चतुष्टयम्  ॥ १,२९.२९ ॥
अत्र संवत्सरा दृष्टा मानुषेण प्रमाणतः  ।
कृतस्य तावद्वक्ष्यामि वर्षाणि च निबोधत  ॥ १,२९.३० ॥
सहस्राणां शतान्याहुश्चतुर्दश हि संख्याया  ।
चत्वारिंशत्सहस्राणि तथान्यानि कृतं युगम्  ॥ १,२९.३१ ॥
तथा शतसहस्राणि वर्षाणि दशसंख्याया  ।
अशीतिश्च सहस्राणि कालस्त्रेतायुगस्य सः  ॥ १,२९.३२ ॥
सप्तैव नियुतान्याहुर्वर्षाणां मानुषेण तु  ।
विंशतिश्च सहस्रामि कालः स द्वापरस्य च  ॥ १,२९.३३ ॥
तथा शतसहस्राणि वर्षाणां त्रीणि संख्यया  ।
षष्टिश्चैव सहस्राणि कालः कलियुगस्य तु  ॥ १,२९.३४ ॥
एवं चतुर्युगे काल ऋतैः संध्यांशकैः स्मृतः  ।
नियुतान्येव षडिंशान्निरसानि युगानि वै  ॥ १,२९.३५ ॥
चत्वारिंशत्तथा त्रीणि नियुता नीह संख्यया  ।
विंशतिश्च सहस्राणि स संध्यांशश्चतुर्युगः  ॥ १,२९.३६ ॥
एवं चतुर्युगाख्यानां साधिका ह्येकसप्ततिः  ।
कृतत्रेतादियुक्तानां मनोरन्तरमुच्यते  ॥ १,२९.३७ ॥
मन्वन्तरस्य संख्यां तु वर्षाग्रेण निबोधत  ।
त्रिंशत्कोट्यस्तु वर्षाणां मानुषेण प्रकीर्त्तिताः  ॥ १,२९.३८ ॥
सप्त षष्टिस्तथान्यानि नियुतान्यधिकानि तु  ।
विशतिश्च सहस्राणि कालोऽयं साधिकं विना  ॥ १,२९.३९ ॥
मन्वन्तरस्य संख्यैषा संख्या विद्भिर्द्विजैः स्मृता  ।
मन्वन्तरस्य कालोऽयं युगैः सार्द्धं च कीर्त्तितः  ॥ १,२९.४० ॥
चतुः साहस्रयुक्तं वै प्राकृतं तत्कृतं युगम्  ।
त्रेताशिष्टं प्रवक्ष्यामि द्वापरं कलिमेव च  ॥ १,२९.४१ ॥
युगपत्समयेनार्थो द्विधा वक्तुं न शक्यते  ।
क्रमागतं मया ह्येतत्तुभ्यं नोक्त युग द्वयम्  ॥ १,२९.४२ ॥
ऋषिवंशप्रसंगेन व्याकुलत्वात्तथैव च  ।
अत्र त्रेतायुगस्यादौ मनुः सप्तर्षयश्च ये  ॥ १,२९.४३ ॥
श्रौत स्मार्त्त च ते धर्म ब्रह्मणानुप्रचौदितम्  ।
दाराग्निहोत्रसंबन्धमृग्यजुः सामसंहितम्  ॥ १,२९.४४ ॥
इत्यादिलक्षणं श्रौतं धर्म सप्तर्षयोऽब्रुवन्  ।
परंपरागतं धर्म स्मार्त्तं चाचारलक्षणम्  ॥ १,२९.४५ ॥
वर्णाश्रमाचारयुतं मनुः स्वायंभुवोऽब्रवीत् ।
सत्येन ब्रह्मचर्येण श्रुतेन तपसा च वै  ॥ १,२९.४६ ॥
तेषां तु तप्ततपसा आर्षेणोपक्रमेण तु  ।
सप्तर्षीणां मनोश्चैव ह्याद्ये त्रेतायुगे तथा  ॥ १,२९.४७ ॥
अबुद्धिपूर्वकं तेषामक्रियापूर्वमेव च  ।
अभिव्यक्तास्तु ते मन्त्रास्तारकाद्यैर्निदर्शनैः  ॥ १,२९.४८ ॥
आदिकल्पे तु देवानां प्रादुर्भूतास्तु याः स्वयम्  ।
प्राणाशेष्वथ सिद्धीनामन्यासां च प्रवर्त्तनम्  ॥ १,२९.४९ ॥
आसन्मन्त्रा व्यतीतेषु ये कल्पेषु सहस्रशः  ।
ते मन्त्रा वै पुनस्तेषां प्रतिभायामुपस्थिताः  ॥ १,२९.५० ॥
ऋचो यजूंषि सामानि मन्त्रश्चाथर्वणानि तु  ।
सप्तर्षिभिस्तु ते प्रोक्ताः स्मार्त्तं धर्मं मनुर्जगौ  ॥ १,२९.५१ ॥
त्रेतादौ संहिता वेदाः केवला धर्मसेतवः  ।
संरोधादायुषश्चैव वर्त्स्यन्ते द्वापरेषु वै  ॥ १,२९.५२ ॥
ऋषयस्तपसा वेदान्द्वापरादिष्वधीयते  ।
अनादिनिधिना दिव्याः पूर्वं सृष्टाः स्वयंभुवा  ॥ १,२९.५३ ॥
सधर्माः सव्रताः सांगा यथाधर्मं युगेयुगे  ।
विक्रियन्ते समानार्था वेदवादा यथायुगम्  ॥ १,२९.५४ ॥
आरंभयज्ञाः क्षत्राश्च हविर्यज्ञा विशस्तथा  ।
परिचारयज्ञाः शूद्रास्तु जपयज्ञा द्विजोत्तमाः  ॥ १,२९.५५ ॥
तदा प्रमुदिता वर्णास्त्रेतायां धर्मपालिताः  ।
क्रियावन्तः प्रजावन्तः समृद्धाः सुखिनस्तथा  ॥ १,२९.५६ ॥
ब्राह्मणाननुर्त्तन्ते क्षत्रियाः क्षत्रियान्विशः  ।
वैश्यानुवर्त्तिनः शुद्राः परस्परमनुव्रताः  ॥ १,२९.५७ ॥
शुभाः प्रवृत्तयस्तेषां धर्मा वर्णाश्रमास्तथा  ।
संकल्पितेन मनसा वाचोक्तेन स्वकर्मणा  ॥ १,२९.५८ ॥
त्रेतायुगे च विफलः कर्मारंभः प्रसिद्ध्यति  ।
आयुर्मेधा बलं रूपमारोग्यं धर्मशीलता  ॥ १,२९.५९ ॥
सर्वसाधारणा ह्येते त्रेतायां वै भवं त्युत  ।
वर्णाश्रमव्यवस्थानं तेषां ब्रह्मा तदाकरोत् ॥ १,२९.६० ॥
पुनः प्रजास्तु ता मोहाद्धर्मा स्तानप्यपालयन्  ।
परस्परविरोधेन मनुं ताः पुनरभ्ययुः  ॥ १,२९.६१ ॥
पुनः स्वायंभुवो दृष्ट्वा याथातथ्यं प्रजापतिः  ।
ध्यात्वा तु शतरूपायां पुत्रौ स उदपादयत् ॥ १,२९.६२ ॥
प्रियव्रतो त्तानपादौ प्रथमौ तौ मोहीक्षितौ  ।
ततः प्रभृति राजान उत्पन्ना दण्डधारिणः  ॥ १,२९.६३ ॥
प्रजानां रञ्जनाच्चैव राजानस्तेऽभवन्नृपाः  ।
प्रच्छन्न पापास्तैर्ये च न शक्यास्तु नराधिपैः  ॥ १,२९.६४ ॥
धर्मराजः स्मृतस्तेषां शास्ता वैवस्वतो यमः  ।
वर्णानां प्रविभागाश्च त्रेतायां संप्रकीर्त्तिताः  ॥ १,२९.६५ ॥
संभृताच्च तदा मन्त्रा ऋषिभिर्ब्रह्मणः सुतैः  ।
यज्ञाः प्रवर्त्तिताश्चैव तदा ह्येव तु दैवतैः  ॥ १,२९.६६ ॥
यामशुक्रार्जितैश्चैव सर्वसाधन संभृतैः  ।
सार्द्धं विश्वभुजा चैव देवेन्द्रेण महौजसा  ॥ १,२९.६७ ॥
स्वायंभुवेंऽतरे देवैर्यज्ञस्तैः प्राक्प्रवर्त्तितः  ।
सत्यं जपस्तपो दानं त्रेताया धर्म उच्यते  ॥ १,२९.६८ ॥
तदा धर्म्मसहस्रान्तेऽहिंसाधर्मः प्रवर्त्तते  ।
जायन्ते च तदा शूरा आयुष्मन्तो महाबलाः  ॥ १,२९.६९ ॥
व्यस्तदण्डा महाभागा धर्मिष्ठा ब्रह्मवादिनः  ।
पद्मपत्रायताक्षाश्च पृथूरस्काः सुसंहताः  ॥ १,२९.७० ॥
सिंहातङ्का महासत्त्वा मत्तमातङ्गगमिनः  ।
महाधनुर्द्धराश्चैव त्रेतायां चक्रवर्त्तिनः  ॥ १,२९.७१ ॥
सर्वलक्षणसम्पूर्मा न्यग्रोधपरिमण्डलाः  ।
न्यग्रोधौ तु स्मृतौ बाहू व्यामो न्यग्रोध उच्यते  ॥ १,२९.७२ ॥
व्यामे नैवोछ्रयो यस्य सम ऊर्द्धं तु देहिनः  ।
समोछ्रयपरीणाहो ज्ञेयो न्यग्रोधमण्डलः  ॥ १,२९.७३ ॥
चक्रं रथो मणिर्भार्या निधिरश्वो गजस्तथा  ।
सप्तैतानि च रत्नानि सर्वेषां चक्रवर्तिनाम  ॥ १,२९.७४ ॥
चक्रं रथो मणिः खड्गश्चर्मरत्नं च पञ्चमम्  ।
केतुर्निधिश्च सप्तैव प्राणहीनानि चक्षते  ॥ १,२९.७५ ॥
भार्या पुरोहितश्चैव सेनानी रथकृच्च यः  ।
मन्त्र्यश्वः कलभश्चैव प्राणिनः सप्त कीर्त्तिताः  ॥ १,२९.७६ ॥
रत्नान्येतानि दिव्यानि संसिद्धानि महात्मनाम्  ।
चतुर्दश विधेयानि सर्वेषां चक्रवर्त्तिनाम्  ॥ १,२९.७७ ॥
विष्णोरंशेन जायन्ते पृथिव्यां चक्रवर्त्तिनः  ।
मन्वन्तरेषु सर्वेषु अतीतानागतेष्विह  ॥ १,२९.७८ ॥
भूतभव्यानि यानीह वर्त्तमानानि यानि च  ।
त्रेतायुगे च तान्यत्र जायन्ते चक्रवर्त्तिनः  ॥ १,२९.७९ ॥
भद्राणीमानि तेषां वै भवन्तीह महीक्षिताम्  ।
अत्यद्भुतानि चत्वारि बलं धर्मः सुखं धनम्  ॥ १,२९.८० ॥
अन्योन्यस्याविरोधेन प्राप्यन्ते तु नृपैः समम्  ।
अर्थो धर्मश्च कामश्च यशो विजय एव च  ॥ १,२९.८१ ॥
ऐश्वर्येणाणिमाद्येन प्रभुशक्त्या तथैव च  ।
श्रुतेन तपसा चैव मुनीनभिभवन्ति वै  ॥ १,२९.८२ ॥
बलेन तपसा चैव देवदानवमानवान्  ।
लक्षणैश्चैव जायन्ते शरीरस्थैरमानुषैः  ॥ १,२९.८३ ॥
केशाःस्निग्धा ललाटोच्चा जिह्वा चास्य प्रमार्जिनी  ।
ताम्रप्रभोष्टनेत्राश्च श्रीवत्साश्चैद्ध्वरोमशाः  ॥ १,२९.८४ ॥
आजानुबाहवस्छैव तदाम्रहस्ताः कटौ कृशाः  ।
न्यग्रोधपरिणाहाश्च सिंहस्कन्धास्तु मेहनाः  ॥ १,२९.८५ ॥
गजेद्रगतयश्चैव महाहनव एव च  ।
पादयोश्चक्रमत्स्योन्तु शङ्खपद्मौ तुहस्तयोः  ॥ १,२९.८६ ॥
पञ्चाशीतिसहस्राणि ते राजन्त्यजरा नृपाः  ।
असंगगतयस्तेषां चतस्रश्चक्रवर्त्तिनाम्  ॥ १,२९.८७ ॥
अन्तरिक्षे समुद्रि च पाताले पर्वतेषु च  ।
इज्या दानं तपः सत्यं त्रेतायां धर्म उच्यते  ॥ १,२९.८८ ॥
तदा प्रवर्त्तते धर्मो वर्णाश्रमविभागशः  ।
मर्यादास्थापनार्थं च दण्डनीतिः प्रवर्त्तते  ॥ १,२९.८९ ॥
त्दृष्टपुष्टाः प्रजाः सर्वा अरोगाः पूर्णमानसाः  ।
एको वेदश्चतुष्पादस्त्रेतायुगविधौस्मृतः  ॥ १,२९.९० ॥
त्रीणि वर्षसहस्राणि तदा जीवन्ति मानवाः  ।
पुत्रपौत्रसमाकीर्णा म्रियन्ते च क्रमेण तु  ॥ १,२९.९१ ॥
एष त्रेतायुगे धर्मस्त्रेतासंध्यां निबोधत  ।
त्रेतायुगस्वभावानां संध्या पादेन वर्त्तते  ।
संध्यापादः स्वभावस्तु सोंऽशपदेन तिष्ठति  ॥ १,२९.९२ ॥

इति श्री ब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे संख्यावर्त्तो नामैकोनत्रिशत्तमोऽध्यायः


_____________________________________________________________


शांशापायनिरुवाच
कथं त्रेतायुगमुखे यज्ञस्य स्यात्प्रवर्त्तनम्  ।
पूर्वं स्वायंभुवे सर्गे यथावत्तच्च ब्रूहि मे  ॥ १,३०.१ ॥
अन्तर्हितायां संध्यायां सार्द्धं कृतयुगेन वै  ।
कालाख्यायां प्रवृत्तायां प्राप्ते त्रेतायुगे तदा  ॥ १,३०.२ ॥
औषधीषु च जातासु प्रवृत्ते वृष्टिसर्जने  ।
प्रतिष्ठितायां वार्त्तायां गृहाश्रमपरे पुनः  ॥ १,३०.३ ॥
वर्णाश्रमव्यवस्थानं कृतवन्तश्च संख्यया  ।
संभारांस्तांस्तु मंभृत्य कथं यज्ञः प्रवर्त्तितः  ॥ १,३०.४ ॥
एतच्छुत्वाब्रवीत्सूतः श्रूयतां शांशपायने  ।
यथा त्रेतायुगमुखे यज्ञस्य स्यात्प्रवर्तनम्  ॥ १,३०.५ ॥
पूर्वं स्वायंभुवे सर्गे तद्वक्ष्याम्यानुपूर्व्यतः  ।
अन्तर्हितायां संध्यायां सार्द्धं कृतयुगेन तु  ॥ १,३०.६ ॥
कालाख्यायां प्रवृत्तायां प्रप्ते त्रेतायुगे तदा  ।
औषधीषु च जातासु प्रवृत्ते वृष्टिसर्जने  ॥ १,३०.७ ॥
प्रतिष्ठितायां वार्त्तायां गृहश्रमपरेषु च  ।
वर्णाश्रमव्यवस्थानं कृत्वा मन्त्रांस्तु संहतान्  ॥ १,३०.८ ॥
मन्त्रांस्तान्योजयित्वाथ इहामुत्र च कर्मसु  ।
तदा विश्वभुगिन्द्रश्च यज्ञं प्रावर्त्तयत्प्रभुः  ॥ १,३०.९ ॥
दैवतैः सहितैः सर्वैः सर्वसंभारसंभृतैः  ।
तस्याश्वमेधे वितते समाजग्मुर्महर्षयः  ॥ १,३०.१० ॥
यजन्तं पशुभिर्मे ध्यैरूचुः सर्वे समागताः  ।
कर्मव्यग्रेषु ऋत्विक्षु संतते यज्ञकर्मणि  ॥ १,३०.११ ॥
संप्रगीथेषु सर्वेषु सामगेष्वथ सुस्वग्म्  ।
परिक्रान्तेषु लघुषु ह्यध्वर्युवृषभेषु च  ॥ १,३०.१२ ॥
आलब्धेषु च मेध्येषु तथा पशुगणेषु च  ।
हविष्यग्नौ हूयमाने ब्राह्मणैश्चाग्निहोत्रिभिः  ॥ १,३०.१३ ॥
आहूतेषु च सर्वेषु यज्ञभाक्षु क्रमात्तदा  ।
य इन्द्रियात्मका देवास्तदा ते यज्ञभागिनः  ॥ १,३०.१४ ॥
तद्यचन्ते तदा देवान्कल्पादिषु भवन्ति ये  ।
अध्वर्यवः प्रैषकाले व्यत्थिता वै महर्षयः  ॥ १,३०.१५ ॥
महर्षयस्तु तान्दृष्ट्वा दीनान्पशुगणांस्तदा  ।
प्रपच्छुरिद्रं संभूय कोऽयं यज्ञ विधिस्तव  ॥ १,३०.१६ ॥
अधर्मो बलवानेष हिंसाधर्मेप्सया ततः  ।
ततः पशुवधश्चैष तव यज्ञे सुरोत्तम  ॥ १,३०.१७ ॥
अधर्मो धर्मघाताय प्रारब्धः पशुहिसया  ।
नायं धर्मो ह्यधर्मोऽयं न हिंसा धर्म उच्यते  ॥ १,३०.१८ ॥
आगमेन भवान्यज्ञं करोतु यदिहेच्छति  ।
विधिदृष्टेन यज्ञेन धर्मेणाव्यपसेतुना  ॥ १,३०.१९ ॥
यज्ञबीचैः सुरेश्रष्ठ येषु हिंसा न विद्यते  ।
त्रिवर्षं परमं कालमुषितैरप्ररोहिभिः  ॥ १,३०.२० ॥
एष धर्मो महाप्राज्ञ विरञ्चिविहितः पुरा  ।
एवं विश्वभुगिन्द्रस्तु ऋषिभिस्तत्त्वदर्शिभिः  ॥ १,३०.२१ ॥
तदा विवादः सुमहानिन्द्रस्यासीन्महर्षिभिः  ।
जङ्गमस्थावरैः कैर्हि यष्टव्यमिति चोच्यते  ॥ १,३०.२२ ॥
ते तु खिन्ना विवादेन तत्त्वमुत्त्वा महर्षयः  ।
सन्धाय वाक्यमिन्द्रेण पप्रच्छुः खेचरं वसुम्  ॥ १,३०.२३ ॥
सहाप्राज्ञ कथं दृष्टस्त्वया यज्ञविधिर्नृप  ।
औत्तानपादे प्रब्रूहि संशयं नो नुद प्रभो  ॥ १,३०.२४ ॥
श्रुत्वा वाक्यं वसुस्तेषाम विचार्य बलाबलम्  ।
वेदशास्त्रमनुस्मृत्य यज्ञतत्त्वमुवाच ह  ॥ १,३०.२५ ॥
यथोपनीर्तैर्यष्टव्यमिति होवाच पार्थिवः  ।
यष्टव्यं पशुभिर्मे ध्यैरथ बीजैः फलैरपि  ॥ १,३०.२६ ॥
हिंसास्वभावो यज्ञस्य इति मे दर्शनागमौ  ।
यथेह देवता मन्त्रा हिंसालिङ्गा महर्षिभिः  ॥ १,३०.२७ ॥
दीर्घेण तपसा युक्तैर्दर्शनैस्तारकादिभिः  ।
तत्प्रामाण्यान्मया चोक्तं तस्मात्स प्राप्तुमर्हथ  ॥ १,३०.२८ ॥
यदि प्रमाणं तान्येव मन्त्रवाक्यानि वै द्विजाः  ।
तथा प्रवततां यज्ञो ह्यन्यथा वोऽनृतं वचः  ॥ १,३०.२९ ॥
एवं कृतोत्तरास्ते वै युक्तात्मानस्तपोधनाः  ।
अवश्यभावितं दृष्ट्वा तमथो वाग्यताभवन्  ॥ १,३०.३० ॥
इत्युक्तमात्रे नृपतिः प्रविवेश रसातलम्  ।
ऊर्ध्वचारी वसुर्भूत्वा रसातलचरोऽभवत् ॥ १,३०.३१ ॥
वसुधा तलवासी तु तेन वाक्येन सोऽभवत् ।
धर्माणां संशयच्छेत्ता राजा वसुरधोगतः  ॥ १,३०.३२ ॥
तस्मान्न वाच्यमेकेन बहुज्ञेनापि संशये  ।
बहुद्वारस्य धर्मस्य सूक्ष्मा दूरतरा गतिः  ॥ १,३०.३३ ॥
तस्मान्न निश्चयाद्वक्तुं धर्मः शक्यस्तु केनचित् ।
देवानृषीनुपादाय स्वायंभुवमृते मनुम्  ॥ १,३०.३४ ॥
तस्मादहिंसा धर्मस्य द्वारमुक्तं महर्षिभिः  ।
ऋषिकोटिसहस्राणि स्वतपोभिर्दिवं ययुः  ॥ १,३०.३५ ॥
तस्मान्न दानं यज्ञं वा प्रशंसंति महर्षयः  ।
उञ्छमूलफलं शाकमुदपात्रं तपोधनाः  ॥ १,३०.३६ ॥
एतद्दत्वा विभवतः स्वर्गे लोके प्रतिष्ठिताः  ।
अद्रोहश्चाप्य लोभश्च तपो भुतदया दमः  ॥ १,३०.३७ ॥
ब्रह्मचर्यं तथा सत्यमनुक्रोशः क्षमा धृतिः  ।
सनातनस्य धर्मस्य मूलमेतद्दुरासदम्  ॥ १,३०.३८ ॥
श्रूयन्ते हि तपःसिद्धा ब्रह्मक्षत्रादयोऽनघाः  ।
प्रियव्रतोत्तानपादौ ध्रुवो मेधातिथिर्वसुः  ॥ १,३०.३९ ॥
सुधामा विरजाश्चैव शङ्खः पाण्ड्यज एव च  ।
प्राजीनबर्हिः पर्जन्यो हविर्धानादयो नृपः  ॥ १,३०.४० ॥
एते चान्ये च बहवः स्वैस्तपोभिर्दिवं गताः  ।
राजर्षयो महासत्त्वा येषां कीर्त्तिः प्रतिष्ठिता  ॥ १,३०.४१ ॥
तस्माद्विशिष्यते यज्ञात्तपः सर्वैस्तु कारणः  ।
ब्रह्मणा तपसा सृष्टं जगद्विश्वमिदं पुरा  ॥ १,३०.४२ ॥
तस्मान्नान्वेति तद्यज्ञस्तपोमूलमिदं स्मृतम्  ।
द्रव्यमन्त्रात्मको यज्ञस्तपस्त्वनशनात्मकम्  ॥ १,३०.४३ ॥
यज्ञेन देवानाप्नोति वैराजं तपसा पुनः  ।
ब्राह्मं तु कर्म संन्यासाद्वैराग्यात्प्रकृतेर्जयम्  ॥ १,३०.४४ ॥
ज्ञानात्प्राप्नोति कैवल्यं पञ्चैतागतयः स्मृताः  ।
एवं विवादः सुमहान्य ज्ञस्यासीत्प्रवर्त्तने  ॥ १,३०.४५ ॥
देवतानामृषीणां च पूर्व स्वायंभुवेऽन्तरे  ।
ततस्तमृषयो दृष्ट्वा हतं धर्मबलेन तु  ॥ १,३०.४६ ॥
वसोर्वाक्यमना दृत्य जगमुः सर्वे यथागतम्  ।
गतेषु मुनिसंघेषु देवा यज्ञं समाप्नुवन्  ॥ १,३०.४७ ॥
यज्ञप्रवर्त्तनं ह्येवमासीत्स्वायंभुवेऽन्तरे  ।
ततः प्रभृति यज्ञोऽयं युगैः सह विवर्त्तितः  ॥ १,३०.४८ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे यज्ञप्रवर्त्तनं नाम त्रिशत्तमोऽध्यायः


_____________________________________________________________


सूत उवाच
अत ऊर्द्धं प्रवक्ष्यामि द्वापरस्य विधिं पुनः  ।
तत्र त्रेतायुगे क्षीणे द्वापरं प्रतिपद्यते  ॥ १,३१.१ ॥
द्वापरादौ प्रजानां तु सिद्धिस्त्रेतायुगे तु या  ।
परिवृत्ते युगे तस्मिंस्ततस्ताभिः प्रणश्यति  ॥ १,३१.२ ॥
ततः प्रवर्त्तते तासां प्रजानां द्वापरे पुनः  ।
संभेदश्चैव वर्णानां कार्याणां च विपर्ययः  ॥ १,३१.३ ॥
यज्ञावधारणं दण्डो मदो दंभः क्षमा बलम्  ।
एषा रजस्तमोयुक्ता प्रवृत्तिर्द्वापरे स्मृता  ॥ १,३१.४ ॥
आद्ये कृते यो धर्मोऽस्ति स त्रेतायां प्रवर्त्तते  ।
द्वापरे व्याकुलीभूत्वा प्रणश्यति कलौ युगे  ॥ १,३१.५ ॥
वर्णानां विपरिध्वंसः संकीयत तथाश्रमाः  ।
द्वैविध्यं प्रतिपद्येतेयुगे तस्मिञ्छ्रुति स्मृती  ॥ १,३१.६ ॥
द्वैधात्तथा श्रुतिस्मृत्योर्निश्चयो नाधिगम्यते  ।
अनिश्चयाधिगमनाद्धर्मतत्त्वं न विद्यते  ॥ १,३१.७ ॥
धर्मासत्त्वेन मित्राणां मतिभेदो भवेन्नृणाम्  ।
परस्परविभिन्नैस्तैदृष्टीनां विभ्रमेण च  ॥ १,३१.८ ॥
अयं धर्मो ह्ययं नेति निश्चयो नाधिगम्यते  ।
कारणानां च वैकल्प्यात्कार्याणां चाप्यनिश्चयात् ॥ १,३१.९ ॥
मतिभेदेन तेषां वै दृष्टीनां विभ्रमो भवेत् ।
ततो दृष्टिविभन्नैस्तु कृतं शास्त्राकुलं त्विदम्  ॥ १,३१.१० ॥
एको वेदश्चतुष्पाद्धि त्रेतास्विह विधीयते  ।
संक्षयादायुपश्चैव व्यस्यते द्वापरेषु च  ॥ १,३१.११ ॥
ऋषिमन्त्रात्पुनर्भेदाद्भिद्यते दृष्टिविभ्रमैः  ।
मन्त्रब्राह्मणविन्यासैः स्वरवर्णविपर्ययैः  ॥ १,३१.१२ ॥
संहिता ऋग्यजुःसाम्नां संपठ्यन्ते महर्षिभिः  ।
सामान्या वैकृताश्चैव दृष्टिभिन्ने क्वचित्क्वचित् ॥ १,३१.१३ ॥
ब्राह्मणं कल्पसूत्राणि मन्त्रप्रवचनानि च  ।
अन्येऽपि प्रस्थितास्तान्वै केचित्तान्प्रत्यवस्थिताः  ॥ १,३१.१४ ॥
द्वापरेषु प्रवर्त्तन्ते निवर्त्तन्ते कलौ युगे  ।
एकमाध्वर्यवं त्वासीत्पुनर्द्वैधमजायत  ॥ १,३१.१५ ॥
सामान्यविपरीतार्थैः कृतशास्त्राकुलं त्विदम्  ।
आध्वर्यवस्य प्रस्थानैर्बहुधा व्याकुलीकृतैः  ॥ १,३१.१६ ॥
तथैवाथर्वऋक्साम्नां विकल्पैश्चापि संज्ञया  ।
व्याकुलेद्वापरे नित्यं क्रियते भिन्न दर्शनैः  ॥ १,३१.१७ ॥
तेषां भेदाः प्रतीभेदा विकल्पाश्चापि संख्याया  ।
द्वापरे संप्रवर्त्तते विनश्यन्ति ततः कलौ  ॥ १,३१.१८ ॥
तेषां विपर्ययोत्पन्ना भवन्ति द्वापरे पुनः  ।
अवृष्टिर्मरणं चैव तथैव व्याध्युपद्रवाः  ॥ १,३१.१९ ॥
वाङ्मनः कर्मर्जेदुःखैर्निर्वेदो जायते पुनः  ।
निर्वेदाज्जायते तेषां दुःखमोक्षविचारणा  ॥ १,३१.२० ॥
विचारणाच्च वैराग्यं वैराग्याद्दोषदर्शनम्  ।
दोषदर्शनतस्चैव द्वापरेऽज्ञानसंभवः  ॥ १,३१.२१ ॥
तेषाम ज्ञानिनां पूर्वमाद्ये स्वायंभुवेऽन्तरे  ।
उत्पद्यन्ते हि शास्त्राणां द्वापरे परिपन्थिनः  ॥ १,३१.२२ ॥
आयुर्वेदविकल्पश्च ह्यगानां ज्योतिषस्य च  ।
अर्थशास्त्रविकल्पाश्च हेतुशास्त्रविकल्पनम्  ॥ १,३१.२३ ॥
प्रक्रियाकल्पसूत्राणां भाष्यविद्याविकल्पनम्  ।
स्मृतिशास्त्रप्रभेदश्च प्रस्थानानि पृथक्पृथक् ॥ १,३१.२४ ॥
द्वापरेष्वभिवर्त्तन्ते मतिभेदाश्रयान्नृणाम्  ।
मनसा कर्मणा वाचा कृच्छ्राद्वार्ता प्रसिद्ध्यति  ॥ १,३१.२५ ॥
द्वापरे सर्वभूतानां कायक्लेशपुरस्कृता  ।
लोभो वृत्तिर्वणिक्पूर्वा तत्त्वानामविनिश्चयः  ॥ १,३१.२६ ॥
वेदशास्त्रप्रणयनं धर्माणां संकरस्तथा  ।
वर्णाश्रमपरिध्वंसः कामक्रोधौ तथैव च  ॥ १,३१.२७ ॥
द्वापरेषु प्रवर्त्तन्ते रागो लोभो वधस्तथा  ।
वेदं व्यासश्चतुर्द्धा तु व्यस्यते द्वापरादिषु  ॥ १,३१.२८ ॥
निःशेषे द्वापरे तस्मिंस्तस्य संध्या तु यादृशी  ।
प्रतिष्ठते गुणैर्हीनो धर्मोऽसौ द्वापरस्य तु  ॥ १,३१.२९ ॥
तथैव संध्या पादेन ह्यङ्गः संध्या इतीष्यते  ।
द्वापरस्यावशेषेण तिष्यस्य तु निबोधत  ॥ १,३१.३० ॥
द्वापरस्याशसेषण प्रतिपत्तिः कलेरपि  ।
हिंसासूयानृतं माया वधश्चैव तपस्विनाम्  ॥ १,३१.३१ ॥
एते स्वभावास्तिष्यस्य साधयन्ति च वै प्रजाः  ।
एष धर्मः कृतः कृत्स्नो धर्मश्च परिहीयते  ॥ १,३१.३२ ॥
मनसा कर्मणा स्तुत्या वार्ता सिध्यति वा न वा  ।
कलौ प्रमारकी रोगः सततं क्षुद्भयानि च  ॥ १,३१.३३ ॥
अनावृष्टिभयं घोरं देशानां च विपर्ययः  ।
न प्रमाणं स्मृतेरस्ति तिष्ये लोकेषु वै युगे  ॥ १,३१.३४ ॥
गर्भस्थो म्रियते कश्चिद्यौव नस्थस्तथापरः  ।
स्थविराः केऽपि कौमारे म्रियन्ते वै कलौ प्रजाः  ॥ १,३१.३५ ॥
दुरिष्टैर्दुरधीतैश्च दुष्कृतैश्च दुरागमैः  ।
विप्राणां कर्मदोषैस्तैः प्रजानां जायते भयम्  ॥ १,३१.३६ ॥
हिंसा माया तथेर्ष्या च क्रोधोऽसूया क्षमा नृषु  ।
तिष्ये भवन्ति जन्तूनां रागो लोभश्च सर्वशः  ॥ १,३१.३७ ॥
संक्षोभो जायतेऽत्यथै करिमासाद्य वै युगम्  ।
पूर्णे वर्षसहस्रे वै परमायुस्तदा नृणाम्  ॥ १,३१.३८ ॥
नाधीयते तदा वेदान्न यजं ते द्विजातयः  ।
उत्सीदन्ति नराश्चैव क्षत्रियाश्च विशः क्रमात् ॥ १,३१.३९ ॥
शूद्राणामन्त्ययोनेस्तु संबन्धा ब्राह्मणैः सह  ।
भवन्तीह कलौ तस्मिञ्छयनासनभोजनैः  ॥ १,३१.४० ॥
राजानः शूद्रभूयिष्ठाः पाखण्डानां प्रवर्त्तकाः  ।
गुणहीनाः प्रजाश्चैव तदा वै संप्रवर्त्तते  ॥ १,३१.४१ ॥
आयुर्मेधा बलं रूपं कुलं चैव प्रणश्यति  ।
शूद्राश्च ब्राह्मणाचाराः शूद्राचाराश्च ब्राह्मणाः  ॥ १,३१.४२ ॥
राजवृत्ताः स्थिताश्चोरा श्चोराचाराश्च पार्थिवाः  ।
भृत्या एते ह्यसुभृतो युगान्ते समवस्थिते  ॥ १,३१.४३ ॥
अशीलिन्योऽनृताश्चैव स्त्रियो मद्यामिषप्रियाः  ।
मायाविन्यो भविष्यन्ति युगान्ते मुनिसत्तम  ॥ १,३१.४४ ॥
एकपत्न्यो न शिष्यन्ति युगान्ते मुनिसत्तम  ।
श्वापदप्रबलत्वं च गवां चैव ह्युपक्षयः  ॥ १,३१.४५ ॥
साधूनां विनिवृत्तिं च विद्यास्तस्मिन्युगक्षये  ।
तदा धर्मो महोदर्के दुर्लभो दानमूलवान्  ॥ १,३१.४६ ॥
चातुराश्रमशैथिल्यो धर्मः प्रविचरिष्यति  ।
तदा ह्यल्पफला भूमिः क्वचिच्चापि महाफला  ॥ १,३१.४७ ॥
न रक्षितारो बोक्तारो बलिभागस्य पार्थिवाः  ।
युगान्ते च भविष्यन्ति स्वरक्षणपरायणाः  ॥ १,३१.४८ ॥
अरक्षितारो राजानो विप्राः शूद्रोपजीविनः  ।
शूद्राभिवादिनः सर्वे युगान्ते द्विजसत्तमाः  ॥ १,३१.४९ ॥
अदृशूला जनपदाः शिवशूला द्विजास्तथा  ।
प्रमदाः केशशूलाश्च युगान्ते समुपस्थिते  ॥ १,३१.५० ॥
तपोयज्ञफलानां च विक्रेतारो द्विजोत्तमाः  ।
यतयश्च भविष्यन्ति बहवोऽस्मिन्कलौ युगे  ॥ १,३१.५१ ॥
चित्रवर्षी यदा देवस्तदा प्राहुर्युगक्षयम्  ।
सर्वे वाणिजकाश्चा पि भविष्यन्त्यधमे युगे  ॥ १,३१.५२ ॥
भूयिष्ठं कूटमानैश्च पण्यं विक्रीणते जनाः  ।
कुशीलचर्यापाखण्डैर्व्याधरूपैः समावृतम्  ॥ १,३१.५३ ॥
पुरुषाल्पं बहुस्त्रीकं युगान्ते समुपस्थिते  ।
बाहुयाचनको लोको भविष्यति परस्परम्  ॥ १,३१.५४ ॥
अव्याकर्ता क्रूरवाक्या नार्जवो नानसूयकः  ।
न कृते प्रतिकर्त्ता च युगे क्षीणे भविष्यति  ॥ १,३१.५५ ॥
अशङ्का चैव पतिते युगान्ते तस्य लक्षणम्  ।
ततः शून्य वसुमती भविष्यति वसुन्धरा  ॥ १,३१.५६ ॥
गोप्तारश्चाप्यगोप्तारः प्रभविष्यन्ति शासकाः  ।
हर्त्तारः पररत्नानां परदारविमर्शकाः  ॥ १,३१.५७ ॥
कामात्मानो दुरात्मानो ह्यधमाः साहसप्रियाः  ।
प्रनष्टचेष्टना धूर्त्ता मुक्तकेशास्त्त्वशूलिनः  ॥ १,३१.५८ ॥
ऊनषोडशवर्षाश्च प्रजा यन्ते युगक्षये  ।
शुक्लदन्ता जिताक्षाश्च मुण्डाः काषायवाससः  ॥ १,३१.५९ ॥
शूद्रा धर्मं चरिष्यति युगान्ते समुपस्थिते  ।
सस्यचोरा भविष्यन्ति तथा चैलापहारिणः  ॥ १,३१.६० ॥
चोराच्चोराश्च हर्त्तारो हर्तुर्हर्त्ता तथापरः  ।
ज्ञानकर्मम्युपरते लोके निष्क्रियतां गते  ॥ १,३१.६१ ॥
कीटमूषकसर्पाश्च धर्षयिष्यन्ति मानवान्  ।
अभीक्ष्णं क्षेममारोग्यं सामर्थ्यं दुर्लभं तथा  ॥ १,३१.६२ ॥
कौशिकान्प्रतिवत्स्यन्ति देशाः क्षुद्भयपीडिताः  ।
दुःखेनाभिप्लुतानां च परमायुः शतं तदा  ॥ १,३१.६३ ॥
दृश्यन्ते च न दृश्यन्ते वेदा कलियुगेऽखिलाः  ।
तत्सीदन्ते तथा यज्ञाः केवलाधर्मपीडिताः  ॥ १,३१.६४ ॥
काषायिणोऽथ निर्ग्रन्था तथा कापालिकाश्च ह  ।
वेदविक्रयिमश्चन्ये तीर्थविक्रयिणोऽपरे  ॥ १,३१.६५ ॥
वर्णाश्रमाणां ये चान्ये पाखण्डाः परिपन्थिनः  ।
उत्पद्यन्ते तदा ते वै संप्राप्ते तु कलौ युगे  ॥ १,३१.६६ ॥
अधीयते तदा वेदाञ्छूद्रा धर्मार्थ कोविदाः  ।
यजन्ते चाश्वमेधेन राजानः शूद्रयोनयः  ॥ १,३१.६७ ॥
स्त्रीबालगोवधं कृत्वा हत्वान्ये च परस्परम्  ।
अपहत्य तथान्योन्यं साधयन्ति तदा प्रजाः  ॥ १,३१.६८ ॥
दुःखप्रवचनाल्पायुर्देहाल्पायुश्च रोगतः  ।
अधर्माभिनिवेशित्वात्तमोवृत्तं कलौ स्मृतम्  ॥ १,३१.६९ ॥
प्रजासु भ्रूणहत्या च तदा वैरात्प्रवर्त्तते  ।
तस्मादायुर्बलं रूपं कलिं प्राप्य प्रहीयते  ॥ १,३१.७० ॥
तदा चाल्पेन कालेन सिद्धिं गच्छन्ति मानवाः  ।
धन्या धर्मं चरिष्यन्ति युगान्ते द्विजसत्तमाः  ॥ १,३१.७१ ॥
श्रुतिस्मृत्युदितं धर्मं ये चरन्त्यनसूयकाः  ।
त्रेतायामाब्दिको धर्मो द्वापरे मासिकः स्मृतः  ॥ १,३१.७२ ॥
यथाशक्ति चरन्प्राज्ञस्तदह्ना प्राप्नुयात्कलौ  ।
एषा कलियुगावस्था संध्यांशं तु निबोधत  ॥ १,३१.७३ ॥
युगेयुगे तु हीयन्ते त्रित्रिपादास्तु सिद्धयः  ।
युगस्वभावात्संध्यासु तिष्ठन्तीह तु यादृशः  ॥ १,३१.७४ ॥
संध्यास्वभावाः स्वांशेषु पादशेषाः प्रतिष्ठिताः  ।
एवं संध्यांशके काले संप्राप्ते तु युगान्तिके  ॥ १,३१.७५ ॥
तेषां शास्ता ह्यसाधूनां भृगूणां निधनोत्थितः  ।
गोत्रेण वै चन्द्र मसो नाम्ना प्रमतिरुच्यते  ॥ १,३१.७६ ॥
माधवस्य तु सोंऽशेन पूर्वं स्वायंभुवेऽन्तरे  ।
समाः सविंशतिः पूर्णाः पर्यटन्वै वसुंधराम्  ॥ १,३१.७७ ॥
अनुकर्षन्स वै सेनां सवाजिरथकुञ्जराम्  ।
प्रगृहीतायुधैर्विप्रैः शतशोऽथ सहस्रशः  ॥ १,३१.७८ ॥
स तदा तैः परिवृतो म्लेच्छान्हन्ति स्मसर्वशः  ।
सह वा सर्वशश्चैव राज्ञस्ताञ्छूद्रयोनिजान्  ॥ १,३१.७९ ॥
पारवण्डास्तु ततः सर्वान्निः शेषं कृतवान्विभुः  ।
नात्यर्थ धार्मिका ये च तान्सर्वान्हन्ति सर्वशः  ॥ १,३१.८० ॥
वर्णव्यत्यासजाताश्च ये च ताननुजीविनः  ।
उदीच्यान्मध्यदेश्यांश्च पवतीयांस्तथैव च  ॥ १,३१.८१ ॥
प्राच्यान्प्रतीच्यांश्च तथा विन्ध्यपृष्ठचरानपि  ।
तथैव दाक्षिणात्यांश्च द्रविडान्सिंहलैः सह  ॥ १,३१.८२ ॥
गान्धारान्पारदांश्चैव पह्लवान्यव नाञ्शकान्  ।
तुषारान्बर्बरांश्चीनाञ्छूलिकान्दरदान् खशान्  ॥ १,३१.८३ ॥
लंपाकारान्सकतकान्किरातानां च जातयः  ।
प्रवृत्तचक्रो बलवान्म्लेच्छानामन्तकृत्प्रभुः  ॥ १,३१.८४ ॥
अदृष्टः सर्वभूतानां चचाराथ वसुन्धराम्  ।
माधवस्य तु सोंऽशेन देवस्येह विजज्ञिवान्  ॥ १,३१.८५ ॥
पूर्वजन्मनि विख्यातः प्रमतिर्न्नाम वीर्यवान्  ।
गोत्रतो वै चन्द्रमसः पूर्वे कलियुगे प्रभुः  ॥ १,३१.८६ ॥
द्वात्रिंशेऽभ्युदिते वर्षे प्रक्रान्तो विंशतीः समाः  ।
विनिघ्नन्सर्वभूतानि मानवानेव सर्वशः  ॥ १,३१.८७ ॥
कृत्वा बीजावशेषं तु पृथ्व्यां कूरेण कर्मणा  ।
परस्पर निमित्तेन कोपेनाकस्मिकेन तु  ॥ १,३१.८८ ॥
सुसाधयित्वा वृषलान्प्रायशस्तानधर्मिकान्  ।
गङ्गायमुनयोर्मध्ये निष्ठां प्राप्तः सहानुगः  ॥ १,३१.८९ ॥
ततो व्यतीते कल्पे तु सामान्ये सहसैनिकः  ।
उत्साद्य पार्थिवान्सर्वान्मलेच्छांश्चैव सहस्रशः  ॥ १,३१.९० ॥
तत्र संध्यांशके काले संप्राप्ते तु युगान्तके  ।
स्थितास्वल्पावशिष्टासु प्रजास्विह क्वचित्क्वचित् ॥ १,३१.९१ ॥
अपग्रहास्ततस्ता वै लोभाविष्टास्तु वृन्दशः  ।
उपहिसंति चान्योन्यं पोथयन्तः परस्परम्  ॥ १,३१.९२ ॥
अराजके युगवशात्संक्षये समुपस्थिते  ।
प्रजास्ता वै ततः सर्वाः परस्परभयार्द्दिताः  ॥ १,३१.९३ ॥
व्याकुलाश्च परिभ्रान्तास्त्यक्त्वा दारान्गृहाणि च  ।
स्वान्प्रणाननपेक्षन्तो निष्कारणसुदुःखिताः  ॥ १,३१.९४ ॥
नष्टे श्रौते स्मृतौ धर्मे परस्परहतास्तदा  ।
निर्मर्यादा निराक्रन्दा निःस्नेहा निरपत्रपाः  ॥ १,३१.९५ ॥
नष्टे धर्मे प्रतिहता ह्रस्वकाः पञ्चविंशतिम्  ।
हित्वा पुत्रांश्च दारांश्च विषादव्याकुलेद्रियाः  ॥ १,३१.९६ ॥
अनावृष्टिहताश्चैव वार्त्तामुत्सृज्य दुःखिताः  ।
प्रत्यन्तांस्ता निषेवन्ते हित्वा जनपदान्स्वकान्  ॥ १,३१.९७ ॥
सरितः सागरानूपान्सेवन्ते पर्वतांस्तथा  ।
मांसैर्मूलफलैश्चैव वर्तयन्तः सुदुःखिताः  ॥ १,३१.९८ ॥
चीरपत्राचिनधरा निष्क्रिया निष्परिग्रहाः  ।
वर्णाश्रमपरिभ्रष्टाः संकरं घोरमास्थिताः  ।
एतां काष्ठामनुप्राप्ता अल्पशेषाः प्रजास्ततः  ॥ १,३१.९९ ॥
जराव्याधिक्षुधा विष्टा दुःखान्निर्वेदमागमन्  ।
विचारणा तु निर्वेदात्साम्यावस्था विचारणात् ॥ १,३१.१०० ॥
साम्यावस्थात्मको बोधः संबोधाद्धर्मशीलता  ।
तासूपशमयुक्तासु कलिशिष्टासु वै स्वयम्  ॥ १,३१.१०१ ॥
अहोरात्रं तदा तासां युगान्ते परिवर्त्तिनि  ।
चित्तसंमोहनं कृत्वा तासां वै सुप्तमत्तवत् ॥ १,३१.१०२ ॥
भाविनोर्ऽथस्य च बलात्ततः कृतमवर्त्तत  ।
प्रवृत्ते तु ततस्तस्मिन्पूते कृतयुगे तु वै  ॥ १,३१.१०३ ॥
उत्पन्नाः कलिशिष्टासु प्रजाः कार्तयुगास्तदा  ।
तिष्ठन्ति चेह ये सिद्धा अदृष्टा विचरन्ति च  ॥ १,३१.१०४ ॥
सह सप्तर्षिभिश्चैव तत्र ते च व्यवस्थिताः  ।
ब्रह्मक्षत्रविशः शूद्रा बीजार्थं ये स्मृता इह  ॥ १,३१.१०५ ॥
कलिजैः सह ते संति निर्विशेषास्तदाभवन्  ।
तेषां सप्तर्षयो धर्मं कथयन्तीतरेषु च  ॥ १,३१.१०६ ॥
वर्णाश्रमाचारयुक्तः श्रौतः स्मार्त्तो द्विधा तु सः  ।
ततस्तेषु क्रियावत्सु वर्तन्ते वै प्रजाः कृते  ॥ १,३१.१०७ ॥
श्रौतस्मार्त्ते कृतानां च धर्मे सप्तर्षिदर्शिते  ।
केचिद्धर्मव्यवस्थार्थं तिष्ठन्तीहायुगक्षयात् ॥ १,३१.१०८ ॥
मन्वन्तराधिकारेषु तिष्ठन्ति मुनयस्तु वै  ।
यथा दावप्रदग्धेषु तृणेष्विह तपेन तु  ॥ १,३१.१०९ ॥
वनानां प्रथमं वृष्ट्या तेषां मूलेषु संभवः  ।
तथा कार्तयुगानां तु कलिजष्विह संभवः  ॥ १,३१.११० ॥
एवं युगो युगस्येह संतानस्तु परस्परम्  ।
वर्त्तते ह्यव्यवच्छेदाद्यावन्मन्वन्तरक्षयः  ॥ १,३१.१११ ॥
सुखमायुर्बलं रूपन्धर्मोर्ऽथः काम एव च  ।
युगेष्वेतानि हीयन्ते त्रित्रिपादाः क्रमेण च  ॥ १,३१.११२ ॥
ससंध्याशेषु हीयन्ते युगानान्धर्मसिद्धयः  ।
इत्येष प्रतिसंधिर्यः कीर्त्तितस्तु मया द्विजाः  ॥ १,३१.११३ ॥
चतुर्युगानां सर्वेषामेतेनैव प्रसाधनम्  ।
एषा चतुर्युगावृत्तिरासहस्रद्गुणीकृता  ॥ १,३१.११४ ॥
ब्रह्मणस्तदहः प्रोक्तं रात्रिश्चैतावती स्मृता  ।
अत्रार्जवं जडीभावो भूतानामायुगक्षयात् ॥ १,३१.११५ ॥
एतदेव तु सर्वेषां युगानां लक्षणं स्मृतम्  ।
एषा चतुर्युगानां च गुणिता ह्येकसप्ततिः  ॥ १,३१.११६ ॥
क्रमेण परिवृत्ता तुमनोरन्तरमुच्यते  ।
चतुर्युगे यथैकस्मिन्भवतीह यथा तु यत् ॥ १,३१.११७ ॥
तथा चान्येषु भवति पुनस्तद्वद्यथाक्रमम्  ।
सर्गे सर्गे तथा भेदा उत्पद्यन्ते तथैव तु  ॥ १,३१.११८ ॥
पञ्चत्रिंशत्परिमिता न न्यूना नाधिकाः स्मृताः  ।
तथा कल्पा युगैः मार्द्धं भवन्ति सह लक्षणैः  ।
मन्वन्तराणां सर्वेषामेतदेव तु लक्षणम्  ॥ १,३१.११९ ॥
यथा युगानां परिवर्त्तनानि चिरप्रवृत्तानि युगस्वभावात् ।
तथा न संतिष्ठति जीवलोकः क्षयोदयाभ्यां परिवर्त्तमानः  ॥ १,३१.१२० ॥
इत्येत ल्लक्षणं प्रोक्तं युगानां वै समासतः  ॥ १,३१.१२१ ॥
अतीतानागतानां हि सर्वमन्वन्तरोष्विह  ।
मन्वन्तरेण चैकेन सर्वाण्येवान्तराणि वै  ॥ १,३१.१२२ ॥
ख्यातानीह विजानीध्वं कल्पं कल्पेन चैव ह  ।
अनागतेषु तद्वच्च तर्कः कार्यो विजानता  ॥ १,३१.१२३ ॥
मन्वन्तरेषु सर्वेषु अतीतानागतेष्विह  ।
तुल्याभिमानिनः सर्वे नामरूपैर्भवन्त्युत  ॥ १,३१.१२४ ॥
देवा ह्यष्टविधा ये वा इह मन्वन्तरेश्वराः  ।
ऋषयो मनवश्चैव सर्वे तुल्याः प्रयोजनैः  ॥ १,३१.१२५ ॥
एवं वर्णाश्रमाणां तु प्रविभागं पुरा युगे  ।
युगस्वभावांश्च तथा विधत्ते वै सदा प्रभुः  ॥ १,३१.१२६ ॥
वर्णाश्रमविभागाश्च युगानि युगसिद्धयः  ।
अनुषङ्गात्समाख्याताः सृष्टिसर्गं निबोधत  ।
विस्तरेणानुपूर्व्या च स्थितिं वक्ष्ये युगेष्विह  ॥ १,३१.१२७ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे चतुर्युगाख्यानं नामैकत्रिंशत्तमोऽध्यायः


_____________________________________________________________


सूत उवाच
युगेषु यास्तु जायन्ते प्रजास्ता मे निबोधत  ।
आसुरी सर्पगान्धर्वा पैशाची यक्षराक्षसी  ॥ १,३२.१ ॥
यस्मिन्युगे च संभूति स्तासां यावच्च जीवितम्  ।
पिशाचासुरगन्धर्वां यक्षराक्षसपन्नगाः  ॥ १,३२.२ ॥
परिणाहोच्छ्रयैस्तुल्या जायन्ते ह कृते युगे  ।
षण्णवत्यङ्गुलो त्सेधो ह्यष्टानां देवजन्मनाम्  ॥ १,३२.३ ॥
स्वेनाङ्गुलप्रमाणेन निष्पन्नेन च पौष्टिकात् ।
एतत्स्वाभाविकं तेषां प्रमाणमिति कुर्वते  ॥ १,३२.४ ॥
मनुष्या वर्तमानास्तु युगं संध्याशकेष्विह  ।
देवासुरप्रमाणं तु सप्तसप्तङ्गुलादसत् ॥ १,३२.५ ॥
अङ्गुलानां शतं पूर्णमष्टपञ्चाशदुत्तरम्  ।
देवासुरप्रमाणं तु उच्छ्रयात्कलिजैः स्मृतम्  ॥ १,३२.६ ॥
चत्वारश्चाप्यशीतिश्च कलिजैरङ्गुलैः स्मृतः  ।
स्वेनाङ्गुलिप्रमाणेन ऊर्द्ध्वमापादमस्तकात् ॥ १,३२.७ ॥
इत्येष मानुषोत्सेधो ह्रसतीह युगांशके  ।
सर्वेषु युगकालेषु अतीतानागतेष्विह  ॥ १,३२.८ ॥
स्वेनाङ्गुलिप्रमाणेन अष्टतालः स्मृतो नरः  ।
आपादतलमस्तिष्को नवतालो भवेत्तु यः  ॥ १,३२.९ ॥
संहता जानुबाहुस्तु स सुरैरपि पूज्यते  ।
गवाश्वहस्तिनां चैव महिष स्यावरात्मनाम्  ॥ १,३२.१० ॥
कर्मणैतेन विज्ञेये ह्रासवृद्धी युगे युगे  ।
षट्सप्तत्यङ्गुलोत्सेधः पशूनां ककुदस्तु वै  ॥ १,३२.११ ॥
अङ्गुलाष्टशतं पूर्णमुत्सेधः करिणां स्मृतः  ।
अङ्गुलानां सहस्रं तु चत्वारिंशाङ्गुलैर्विना  ॥ १,३२.१२ ॥
पञ्चाशता यवानां च उत्सेधः शाखिनां स्मृतः  ।
मानुषस्य शरीरस्य सन्निवेशस्तु यादृशः  ॥ १,३२.१३ ॥
तल्लक्षणस्तु देवानां दृश्येत तत्त्वदर्शनात् ।
बुद्ध्यातिशययुक्तश्च देवानां काय उच्यते  ॥ १,३२.१४ ॥
तथा सातिशयस्छैव मानुषः काय उच्यते  ।
इत्येते वै परिक्रान्ता भावा ये दिव्यमानुषाः  ॥ १,३२.१५ ॥
पशूनां पक्षिणां चैव स्थावराणां च सर्वशः  ।
गावो ह्यजावयोऽश्वाश्च हस्तिनः पक्षिणो नगाः  ॥ १,३२.१६ ॥
उपयुक्ताः क्रियास्वेते यज्ञियास्विह सर्वशः  ।
देवस्थानेषु जायन्ते तद्रूपा एव ते पुनः  ॥ १,३२.१७ ॥
यथाशयोपभोगास्तु देवानां शुभमूर्त्तयः  ।
तेषां रूपानुरूपैस्तु प्रमाणैः स्थाणुजङ्गमैः  ॥ १,३२.१८ ॥
मनोज्ञैस्तत्र भावैस्ते सुखिनो ह्युपपेदिरे  ।
अतः शिष्टान्प्रवक्ष्यामि सतः साधूंस्तथैव च  ॥ १,३२.१९ ॥
सदिति ब्रह्मणः शब्दस्तद्वन्तो ये भवन्त्युत  ।
साजात्याद्ब्रह्मणस्त्वेते तेन सन्तः प्रचक्षते  ॥ १,३२.२० ॥
दशात्मके ये विषये कारणे चाष्टलक्षणे  ।
न क्रुध्यन्ति न त्दृष्यन्ति जितात्मानस्तु ते स्मृताः  ॥ १,३२.२१ ॥
सामान्येषु तु धर्मेषु तथा वैशेषिकेषु च  ।
ब्रह्मक्षत्रविशो यस्माद्युक्तास्तस्मा द्द्विजातयः  ॥ १,३२.२२ ॥
वर्णाश्रमेषु युक्तस्य स्वर्गतौ सुखचारिमः  ।
श्रौतस्मार्तस्य धर्मस्य ज्ञानाद्धर्मज्ञ उच्यते  ॥ १,३२.२३ ॥
विद्यायाः साधनात्साधुर्ब्रह्मचारी गुरोर्हितः  ।
गृहाणां साधनाच्चैव गृहस्थः साधुरुच्यते  ॥ १,३२.२४ ॥
साधनात्तपसोऽरण्ये साधुर्वैखानसः स्मृतः  ।
यतमानो यतिः साधुः स्मृतो योगस्य साधनात् ॥ १,३२.२५ ॥
एवमाश्रमधर्माणां साधनात्साधवः स्मृताः  ।
गृहस्थो ब्रह्मचारी च वानप्रस्थो यतिस्तथा  ॥ १,३२.२६ ॥
अथ देवा न पितरो मुनयो न च मानुषाः  ।
अयं धर्मो ह्ययं नेति विन्दते भिन्नदर्शनाः  ॥ १,३२.२७ ॥
धर्माधर्माविहप्रोक्तौ शब्दावेतौ क्रियात्मकौ  ।
कुशलाकुशलं कर्म धर्माधर्माविह स्मृताम्  ॥ १,३२.२८ ॥
धारणर्थो धृतिश्चैव धातुः शब्दे प्रकीर्त्तितः  ।
अधारणामहत्त्वे च अधर्म इति चोच्यते  ॥ १,३२.२९ ॥
अथेष्टप्रापको धर्म आचार्यैरुपदिश्यते  ।
अधर्मश्चानिष्टफलोह्याचार्यैरुपदिश्यते  ॥ १,३२.३० ॥
वृद्धाश्चालोलुपाश्चैव त्वात्मवन्तो ह्यदांभिकाः  ।
सम्यग्विनीता ऋजवस्तानाचार्यान्प्रजक्षते  ॥ १,३२.३१ ॥
स्वयमाचरते यस्मादाचारं स्थापयत्यपि  ।
आचिनोति च शास्त्राणि आचार्यस्तेन चोच्यते  ॥ १,३२.३२ ॥
धर्मज्ञैर्विहितो धर्मः श्रौतः स्मार्त्तो द्विधा द्विजैः  ।
दाराग्निहोत्रसम्बन्धाद्द्विधा श्रौतस्य लक्षणम्  ॥ १,३२.३३ ॥
स्मार्त्तो वर्णाश्रमाचारैर्यमैः सनियमैः स्मृतः  ।
पूर्वेभ्यो वेदयित्वेह श्रौतं सप्तर्ष योऽब्रुवन्  ॥ १,३२.३४ ॥
ऋचो यजूंसामानि ब्रह्मणोऽङ्गानि च श्रुतिः  ।
मन्वन्तरस्यातीतस्य स्मृत्वाचारान्मनुर्जगौ  ॥ १,३२.३५ ॥
तस्मा त्स्मार्त्तः धर्मो वर्णाश्रमविभाजकः  ।
स एष विविधो धर्मः शिष्टाचार इहोच्यते  ॥ १,३२.३६ ॥
शेषशब्दः शिष्ट इति शेषं शिष्टं प्रचक्षते  ।
मन्वन्तरेषु ये शिष्टा इह तिष्ठन्ति धार्मिकाः  ॥ १,३२.३७ ॥
मनुः सप्तर्षयश्चैव लोकसंतानकारमात् ।
धर्मार्थं ये च तिष्ठन्ति ताञ्छिष्टान्वै प्रचक्षते  ॥ १,३२.३८ ॥
मन्वादयश्च येऽशिष्टा ये मया प्रागुदीरिताः  ।
तैः शिष्टैश्चरितो धर्मः सम्यगेव युगे युगे  ॥ १,३२.३९ ॥
त्रयी वार्त्ता दण्डनीतिरिज्या वर्णाश्रमास्तथा  ।
शिष्टैराचर्यते यस्मान्मनुना च पुनः पुनः  ॥ १,३२.४० ॥
पूर्वैः पूर्वगतत्वाच्च शिष्टाचारः स सात्वतः  ।
दानं सत्यं तपो ज्ञानं विद्येज्या व्रजनं दया  ॥ १,३२.४१ ॥
अष्टौ तानि चरित्राणि शिष्टाचारस्य लक्षणम्  ।
शिष्टा यस्माच्चरन्त्येनं मनुः सप्तर्षयस्तु वै  ॥ १,३२.४२ ॥
मन्वन्तरेषु सर्वेषु शिष्टाचारस्ततः स्मृतः  ।
विज्ञेयः श्रवणाच्छ्रौतः स्मरणात्स्मार्त्त उच्यते  ॥ १,३२.४३ ॥
इज्यावेदात्मकः श्रौतः स्मार्त्तो वर्णाश्रमात्मकः  ।
प्रत्यङ्गानि च वक्ष्यामि धर्मस्येह तु लक्षणम्  ॥ १,३२.४४ ॥
दृष्ट्वा तु भूतमर्थं यः पृष्टो वै न निगू हति  ।
यथा भूतप्रवादस्तु इत्येतत्सत्यलक्षणम्  ॥ १,३२.४५ ॥
ब्रह्मचर्यं जपो मौनं निराहारत्वमेव च  ।
इत्येतत्तपसो रूपं सुघोरं सुदुरा सदम्  ॥ १,३२.४६ ॥
पशूनां द्रव्यहविषामृक्सामयजुषां तथा  ।
ऋत्विजां दक्षिणानां च संयोगो यज्ञ उच्यते  ॥ १,३२.४७ ॥
आत्मवत्सर्वभूतेषु या हितायाहिताय च  ।
प्रवर्त्तन्ते समा दृष्टिः कृत्स्नाप्येषा दया स्मृता  ॥ १,३२.४८ ॥
आक्रुष्टो निहतो वापि नाक्रोशेद्यो न हन्ति च  ।
वाङ्मनःकर्मभिर्वेत्ति तितिक्षैषा क्षमा स्मृता  ॥ १,३२.४९ ॥
स्वामिना रक्ष्यमाणानामुत्सृष्टानां च संभ्रमे  ।
परस्वानामनादानमलोभ इति कीर्त्यते  ॥ १,३२.५० ॥
मैथुनस्यासमाचारो न चिन्ता नानुजल्पनम्  ।
निवृत्तिर्ब्रह्मचर्यं तदच्छिद्रं तप उच्यते  ॥ १,३२.५१ ॥
आत्मार्थं वा परार्थं वा चेन्द्रियाणीह यस्य वै  ।
मिथ्या न संप्रवर्त्तन्ते शामस्यैतत्तु लक्षमम्  ॥ १,३२.५२ ॥
दशात्मके यो विषये कारणे चाष्टलक्षणे  ।
न क्रुद्ध्येत प्रतिहतः स जितात्मा विभाव्यते  ॥ १,३२.५३ ॥
यद्यदिष्टतमं द्रव्यं न्यायेनैवागतं च यत् ।
तत्तद्गुणवते देयमित्येतद्दानलक्षणम्  ॥ १,३२.५४ ॥
दानं त्रिविधमित्येतत्कनिष्ठज्येष्ठमध्यमम्  ।
तत्र नैश्रेयसं ज्येष्ठं कनिष्ठं स्वार्थसिद्धये  ॥ १,३२.५५ ॥
कारुण्यात्सर्वभूतेषु संविभागस्तु मध्यमः  ।
श्रुतिस्मृतिभ्यां विहितो धर्मो वर्माश्रमात्मकः  ॥ १,३२.५६ ॥
शिष्टाचाराविरुद्धश्च धर्मः सत्साधुसंमतः  ।
अप्रद्वेषोह्यनि ष्टेषु तथेष्टस्याभिनन्दनम्  ॥ १,३२.५७ ॥
प्रीतितापविषादेभ्यो विनिवृत्तिर्विरक्तता  ।
संन्यासः कर्मणां न्यासः कृतानामकृतैः सह  ॥ १,३२.५८ ॥
कुशलाकुशलानां तु प्रहाणं न्यास उच्यते  ।
व्यक्ता ये विशेषास्ते विकारेऽस्मिन्नचेतने  ॥ १,३२.५९ ॥
चेतनाचेतनान्यत्वविज्ञानं ज्ञानमुच्यते  ।
प्रत्यङ्गानां तु धर्मस्य त्वित्येतल्लक्षणं स्मृतम्  ॥ १,३२.६० ॥
ऋषिभिर्धर्मतत्त्वज्ञैः पूर्वं स्वायंभुवेऽन्तरे  ।
अत्र वो वर्णयिष्यामि विधिं मन्वन्तरस्य यः  ॥ १,३२.६१ ॥
तथैव चातुर्हेत्रस्य चातुर्विद्यस्य चैव हि  ।
प्रतिमन्वन्तरे चैव श्रुतिरन्या विधीयते  ॥ १,३२.६२ ॥
ऋचो यजूंषि समानि यथा च प्रतिदैवतम्  ।
आभूतसंप्लवस्यापि वर्ज्यैकं शतरुद्रियम्  ॥ १,३२.६३ ॥
विधिर्हैत्रस्तथा स्तोत्रं पूर्ववत्संप्रवर्तते  ।
द्रव्यस्तोत्रं गुणस्तोत्रं फलस्तोत्रं तथैव च  ॥ १,३२.६४ ॥
चतुर्थमाभिजनकं स्तोत्रमेतच्चतुर्विधम्  ।
मन्वन्तरेषु सर्वेषु यथा देवा भवन्ति ये  ॥ १,३२.६५ ॥
प्रवर्तयति तेषां वै ब्रह्मा स्तोत्रं चतुर्विधम्  ।
एवं मन्त्रगणानां तु समुत्पत्तिश्चतुर्विधा  ॥ १,३२.६६ ॥
अथर्वगर्यजुषां साम्नां वेदेष्विह पृथक्पृथक् ।
ऋषीणां तप्यतामुग्रं तपः परमदुष्करम्  ॥ १,३२.६७ ॥
मन्त्राः प्रादुर्बभूवुर्हि पूर्वमन्वन्तरेष्विह  ।
असंतोषाद्भया द्दुःखात्सुखाच्छोकाच्च पञ्चधा  ॥ १,३२.६८ ॥
ऋषीणां तारकाख्येन दर्शनेन यदृच्छया  ।
ऋषीणां यदृषित्वं हि तद्वक्ष्यामीह लक्षणैः  ॥ १,३२.६९ ॥
अतीतानागतानां च पञ्चधा त्वृषिरुच्यते  ।
अतस्त्वृषीणां वक्ष्यामि तत्र ह्यार्षसमुद्भवम्  ॥ १,३२.७० ॥
गुणसाम्ये वर्त्तमाने सर्वसंप्रलये तदा  ।
अविभागे तु वेदानामनिर्देश्ये तमोमये  ॥ १,३२.७१ ॥
अबुद्धिबूर्वकं तद्वै चेतनार्थे प्रवर्त्तते  ।
चेतनाबुद्धिपूर्वं तु चेतनेन प्रवर्त्तते  ॥ १,३२.७२ ॥
प्रवर्त्तते तथा द्वौ तु यथा मत्स्योदके उभे  ।
चेतनाधिष्ठितं सत्त्वं प्रवर्त्तति गुणात्मकम्  ॥ १,३२.७३ ॥
कारणत्वात्तथा कार्यं तदा तस्य प्रवर्त्तते  ।
विषयो विषयित्वाच्च अर्थेर्ऽथत्वात्तथैव च  ॥ १,३२.७४ ॥
कालेन प्रापणीयेन भेदास्तु करणात्मकाः  ।
संसिध्यन्ति तदा व्यक्ताः क्रमेण महदादयः  ॥ १,३२.७५ ॥
महतश्चाप्यहङ्कारस्तस्माद्भूतेद्रियाणि च  ।
भूतभेदाश्च भूतेभ्यो जज्ञिरे स्म परस्परम्  ॥ १,३२.७६ ॥
संसिद्धकार्यकरणः सद्य एव व्यवर्त्तत  ।
यथोल्मुकात्तु त्रुटयः एककालाद्भवन्ति हि  ॥ १,३२.७७ ॥
तथा विवृत्ताः क्षेत्रज्ञाः कालेनैकेन कारणात् ।
यथान्धकारे खद्योतः सहसा संप्रदृश्यते  ॥ १,३२.७८ ॥
तथा विवृत्तो ह्यव्यक्तात्खद्योत इव सञ्ज्वलन्  ।
स माहन्सशरीरस्तु यत्रैवायमवर्त्तत  ॥ १,३२.७९ ॥
तत्रैव संस्थितो विद्वान्द्वारशालामुखे विभुः  ।
महांस्तु तमसः पारे वैलक्षण्याद्विभाव्यते  ॥ १,३२.८० ॥
तत्रैव संस्थिते विद्वांस्तमसोंऽत इति श्रुतिः  ।
बुद्धिर्विवर्त्तमानस्य प्रादुर्भूता चतुर्विधा  ॥ १,३२.८१ ॥
ज्ञानं वैराग्यमैश्वर्यं धर्मश्चेति चतुष्टयम्  ।
सांसिद्धिकान्यथैतानि विज्ञेयानि नरस्य वै  ॥ १,३२.८२ ॥
स महात्मा शरीरस्य वैवर्त्तात्सिद्धिरुच्यते  ।
अनुशेते यतः सर्वान्क्षेत्रज्ञानमथापि वा  ॥ १,३२.८३ ॥
पुरिषत्वाच्च पुरुषः क्षत्रेज्ञानात्स उच्यते  ।
यस्माद्वुद्ध्यानुशेते च तस्माद्वोधात्मकः स वै  ॥ १,३२.८४ ॥
संसिद्धये परिगतं व्यक्ताव्यक्तमचेतनम्  ।
एवं विवृत्तः क्षेत्रज्ञः क्षेत्रज्ञानाभिसंहितः  ॥ १,३२.८५ ॥
विवृत्तिसमकालं तु बुद्ध्याव्यक्तमृषिः स्वयम्  ।
परं ह्यर्षयते यस्मात्परमर्षित्वमस्य तत् ॥ १,३२.८६ ॥
गत्यर्थादृषतेर्धातोर्नाम निर्वृतिरादितः  ।
यस्मादेव स्वयं भूतस्तस्माच्चाप्यृषिता स्मृता  ॥ १,३२.८७ ॥
ईश्वरात्स्वयमुद्भूता मानसा ब्रह्मणः सुताः  ।
यस्मादुत्पद्यमानैस्तैर्महान्परिगतः परः  ॥ १,३२.८८ ॥
यस्मादषन्ति ते धीरा महान्तं सर्वतो गुणैः  ।
तस्मान्महर्षयः प्रोक्ता बुद्धेः परम दर्शिना  ॥ १,३२.८९ ॥
ईश्वराणां सुतास्तेषां मानसा औरसाश्च वै  ।
अहङ्कारं तपश्चैव ऋषन्ति ऋषितां गताः  ॥ १,३२.९० ॥
तस्मात्सप्तर्षयस्ते वै भूतादौ तत्त्वदर्शनात् ।
ऋषिपुत्रा ऋषीकास्तु मैथुनाद्गर्भसंभवाः  ॥ १,३२.९१ ॥
तन्मात्राणि च सत्यं च ऋषन्ते ते महौजसः  ।
सप्तषर्यस्त तस्ते च परसत्यस्य दर्शनाः  ॥ १,३२.९२ ॥
ऋषीकाणां सुतास्ते स्युर्विज्ञेया ऋषिपुत्रकाः  ।
ऋषन्ति ते ऋतं यस्माद्विशेषांश्चैव तत्त्वतः  ॥ १,३२.९३ ॥
तस्मात्सप्तर्षयस्तेपि श्रुतेः परमदर्शनात् ।
अव्यक्तात्मा महानात्माहङ्कारात्मा तथैव च  ॥ १,३२.९४ ॥
भूतात्मा चेन्द्रियात्मा च तेषां तज्ज्ञानमुच्यते  ।
इत्येता ऋषिजातीस्ता नामभिः पञ्च वै शृणु  ॥ १,३२.९५ ॥
भृगुर्मरीचिरत्रिश्च ह्यङ्गिराः पुलहः क्रतुः  ।
मनुर्दक्षो वसिष्टश्च पुलस्त्यश्चेति ते दश  ॥ १,३२.९६ ॥
ब्रह्मणो मानसा ह्येते उद्भूताः स्वयमीश्वराः  ।
परत्वेनर्षयो यस्मात्स्मृतास्तस्मान्महर्षयः  ॥ १,३२.९७ ॥
ईश्वराणां सुता ह्येते ऋषयस्तान्निबोधत  ।
काव्यो बृहस्पतिश्चैव कश्यपश्व्यवनस्तथा  ॥ १,३२.९८ ॥
उतथ्यो वामदेवश्च अपा स्यश्चोशिजस्तथा  ।
कर्दमो विश्रवाः शक्तिर्वालखिल्यास्तथार्वतः  ॥ १,३२.९९ ॥
इत्येते ऋषयः प्रोक्तास्तपसा चर्षितां गताः  ।
ऋषिपुत्रानृ षीकांस्तु गर्भोत्पन्नान्निबोधत  ॥ १,३२.१०० ॥
वत्सरो नगृहूश्चैव भरद्वाजस्तथैव च  ।
ऋषिदीर्घतमाश्चैव बृहदुक्थः शरद्वतः  ॥ १,३२.१०१ ॥
वाजश्रवाः शुचिश्चैव वश्याश्वश्च पराशरः  ।
दधीचः शंशपाश्चैव राजा वैश्रवणस्तथा  ॥ १,३२.१०२ ॥
इत्येते ऋषिकाः प्रोक्तास्ते सत्यादृषितां गताः  ।
ईश्वरा ऋषयश्चैव ऋषिकाश्चैव ते स्मृताः  ॥ १,३२.१०३ ॥
एते मन्त्रकृतः सर्वे कृत्स्नशस्तान्निबोधत  ।
भृगुः काव्यः प्रचेताश्च ऋचीको ह्यात्मवानपि  ॥ १,३२.१०४ ॥
और्वाथ जमदग्निश्च विदः सारस्वतस्तथा  ।
आर्ष्टिषेणो युधाजिच्च वीतहव्यसुवर्चसौ  ॥ १,३२.१०५ ॥
वैन्यः पृथुर्दिवोदासो बाध्यश्वो गृत्सशौनकौ  ।
एकोनविशतिर्ह्येतेभृगवो मन्त्रवादितः  ॥ १,३२.१०६ ॥
अङ्गिरा वैद्यगश्चैव भरद्वाजोऽथ बाष्कलिः  ।
ऋतवाकस्तथा गर्गः शिनिः संकृतिरेव च  ॥ १,३२.१०७ ॥
पुरुकुत्सश्च मान्धाता ह्यंबरीषस्तथैव च  ।
युवनाश्वः पौरकुत्सस्त्रसद्दस्युश्च दस्युमान्  ॥ १,३२.१०८ ॥
आहार्यो ह्यजमीढश्च तुक्षयः कपिरेव च  ।
वृषादर्भो विरूपाश्वः कण्वश्चैवाथ मुद्गलः  ॥ १,३२.१०९ ॥
उतथ्यश्च सनद्वाजस्तथा वाजश्रवा अपि  ।
अयास्यश्चक्रवर्त्ती चवामदेवस्तथैव च  ॥ १,३२.११० ॥
असिजो बृहदुक्थश्च ऋषिर्दीर्घतमास्तथा  ।
कक्षीवांश्च त्रयस्त्रिंशत्स्मृता ह्याङ्गिरसा वराः  ॥ १,३२.१११ ॥
एते मन्त्रकृतः सर्वे काश्यपांस्तु निबोधत  ।
काश्यपश्चैव वत्सारो नैध्रुवो रैभ्य एव च  ॥ १,३२.११२ ॥
असितो देव लश्चैव षडेते ब्रह्मवादिनः  ।
अत्रिरर्वसनश्चैव श्यावाश्वश्च गविष्ठिरः  ॥ १,३२.११३ ॥
आविहोत्र ऋषिर्द्धीमांस्तथा पूर्वातिथिश्च सः  ।
इत्येते चा त्रयः प्रोक्ता मन्त्रकारा महर्षयः  ॥ १,३२.११४ ॥
वसिष्ठश्चैव शक्तिश्च तथैव च पराशरः  ।
चतुर्थ इन्द्रप्रमतिः पञ्चमश्च भरद्वसुः  ॥ १,३२.११५ ॥
षष्ठश्च मैत्रावरुणिः कुण्डिनः सप्तमस्तथा  ।
इति सप्त वशिष्ठाश्च विज्ञेया ब्रह्मवादिनः  ॥ १,३२.११६ ॥
विश्वामित्रस्तु गाधेयो देवरातस्तथोद्गलः  ।
तथा विद्वान्मधुच्छन्दा ऋषिश्चान्योऽघमर्षणः  ॥ १,३२.११७ ॥
अष्टको लोहितश्चैव कतः कोलश्च तावुभौ  ।
देवश्रवास्तथा रेणुः पूरणोऽथ धनञ्जयः  ॥ १,३२.११८ ॥
त्रयोदशैते धर्मिष्ठा विज्ञेयाः कुशिकावराः  ।
अगस्त्योऽयो दृढायुश्च विध्मवाहस्तथैव च  ॥ १,३२.११९ ॥
ब्रह्मिष्ठागस्तपा ह्येते त्रयः परमकीर्त्तयः  ।
मनुर्वैवस्वतश्चैव एलो राजा पुरूखाः  ॥ १,३२.१२० ॥
क्षत्र्रियाणां चरावेतौ विज्ञेयौ मन्त्रवादिनौ  ।
भलन्दनश्च वत्सश्च संकीलश्चैव ते त्रयः  ॥ १,३२.१२१ ॥
एते मन्त्रकृतश्चैव वैश्यानां प्रवराः स्मृताः  ।
इत्येषा नवतिः प्रोक्ता मन्त्रा यैरृषिभिः कृताः  ।
ब्राह्यणाः क्षत्रिया वैश्या ऋषिपुत्रान्निबोधत  ॥ १,३२.१२२ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे युगप्रजालक्षणमृषिप्रवरवर्णनं च नाम द्वात्रिंशत्तमोऽध्यायः


_____________________________________________________________


सूत उवाच
ऋषिकाणां सुताश्चापि विज्ञेया ऋषिपुत्रकाः  ।
ब्राह्यणानां प्रवक्तारो नामतश्च निबोधत  ॥ १,३३.१ ॥
सप्रधानाः प्रवक्ष्यन्ते समासाच्च श्रुतर्षयः  ।
बह्वृचो भार्गवः पैलः सांकृत्यो जाजलिस्तथा  ॥ १,३३.२ ॥
संध्यास्तिर्माठरश्चैव याज्ञवल्क्यः पराशरः  ।
उपमन्युरिन्द्रप्रमतिर्माडूकिः शाकलिश्च सः  ॥ १,३३.३ ॥
बाष्कलिः शोकपाणिश्च नैलः पैलोऽलकस्तथा  ।
पन्नगाः पक्षगन्ताश्च षडशीतिः श्रुतर्षयः  ॥ १,३३.४ ॥
एते द्विजातयो मुख्या बह्वृचानां श्रुतर्षयः  ।
वैशंपायनलौहित्यौ कण्ठकालावशावधः  ॥ १,३३.५ ॥
श्यामापतिः पलाडुश्च आलंबिः कमलापतिः  ।
तेषां शिष्याः प्रशिष्याश्च षडशीति श्रुतर्षयः  ॥ १,३३.६ ॥
एते द्विजर्षयः प्रोक्ताश्चरकाध्वर्यवो द्विजाः  ।
चैमिनिः सभरद्वाजः काव्यः पौष्यञ्जिरेव च  ॥ १,३३.७ ॥
हिरण्यनाभः कौशिल्यो लौगाक्षिः कुसुमिस्तथा  ।
लङ्गली शालिहोत्रश्च शक्तिराजश्च भार्गवः  ॥ १,३३.८ ॥
सामगानामथाचार्य ऐलो राजा पुरूरवाः  ।
षट्चत्वारिंशदन्ये वै तेषां शिष्याः श्रुतर्षयः  ॥ १,३३.९ ॥
कौशीतिः कङ्कमुद्गश्च कुण्डकः सपराशरः  ।
लोभालोभश्च धर्मात्मा तथा ब्रह्म बलश्च सः  ॥ १,३३.१० ॥
क्रन्थलोऽथो मदगलो मार्कण्डेयोऽथ धर्मवित् ।
इत्येते नवतिर्ज्ञेया होत्रवद्ब्रह्मचारिणः  ॥ १,३३.११ ॥
चरकाध्वर्यवश्चापि ह्यनुमंन्त्रं तु ब्राह्मणम्  ।
चलूभिः सुमतिश्चैव तथा देववरश्च यः  ॥ १,३३.१२ ॥
अनुकृष्णस्तथायुश्च अनुभूमिस्तथैव च  ।
तथाप्रीतः कृशाश्वश्व सुमूलिर्बाष्कलिस्तथा  ॥ १,३३.१३ ॥
चरकाध्वर्यकाध्वर्युनमस्युर्ब्रह्मचारिणः  ।
वैयासकिः शुको विद्वांल्लौकिर्भूरिश्रवास्तथा  ॥ १,३३.१४ ॥
सोमाविरतुनान्तक्यस्तथा धौम्यश्च काश्यपः  ।
आरण्या इलकश्चैव उपमन्युर्विदस्तथा  ॥ १,३३.१५ ॥
भार्गवो मधुकः पिङ्गः श्वेत केतुस्तथैव च  ।
प्रजादर्पः कहोडश्च याज्ञवल्क्योऽथ शौनकः  ॥ १,३३.१६ ॥
अनङ्गो निरतालश्च मध्यमाध्वर्यवस्तुते  ।
अदितिर्देवमाता च जलापा चैव मानवी  ॥ १,३३.१७ ॥
उर्वशी विश्वयोषा च ह्यप्सरःप्रवरे शुभे  ।
मुद्गला चातुजीवैव तारा चैव यशस्विनी  ॥ १,३३.१८ ॥
प्रातिमेधी च मार्गा च सुजाता च महातपा  ।
लोपामुद्रा च धर्मज्ञा या च कोशीतिका स्मृता  ॥ १,३३.१९ ॥
एताश्च ब्रह्मवादिन्य अप्सरो रूपंसमताः  ।
इत्येता मुख्यशः प्रोक्ता मया च ऋषिपुत्रकाः  ॥ १,३३.२० ॥
वैदशाखाप्रणयनास्ततस्ते ऋषयः स्मृताः  ।
ईश्वरा मन्त्रवक्तार ऋषयो ह्यृषिकास्तथा  ॥ १,३३.२१ ॥
ऋषिपुत्राः प्रवक्तरः कल्पानां ब्राह्मणस्य तु  ।
ईश्वराणामृषीणां च ऋषिकाणां सहात्मजैः  ॥ १,३३.२२ ॥
तथा वाक्यानि जनीष्व यथैषां मन्त्रदृष्टयः  ।
तत्राज्ञायुक्तमद्वैतं दीप्तं गंभीरशब्दवत् ॥ १,३३.२३ ॥
अत्यन्तमपरोक्षं च लिङ्गं नाम तथैव च  ।
सर्वभूतान्यभूतं च परिदानं च यद्भवेत् ॥ १,३३.२४ ॥
क्वचिन्निरुक्तप्रोक्तार्थं वाक्यं स्वायंभुवं विदुः  ।
यत्किञ्चिन्मन्त्रसंयुक्तं तत्र नामविभक्तिभिः  ॥ १,३३.२५ ॥
प्रत्यक्षाभिहितं चैवमृषीणां वचनं मतम्  ।
नैगमैर्विविधैः शब्दैर्निपातैर्बहुलं च यत् ॥ १,३३.२६ ॥
यच्चाप्यस्ति महद्वाक्यमृषीकाणां वचः स्मृतम्  ।
अविस्पष्टपदं यच्च यच्च स्याद्बहुसंशयम्  ॥ १,३३.२७ ॥
ऋषिपुत्रवचस्तद्वै सर्वाश्च परिदेवताः  ।
हेतुदृष्टान्त बहुलं चित्रशब्दमपार्थकम्  ॥ १,३३.२८ ॥
सर्वास्तु तमशक्तं च वाक्यमेतत्तु मानुषम्  ।
मिश्रा इति समाख्याताः प्रभावादृषितां गाताः  ॥ १,३३.२९ ॥
समुत्कर्षाय कर्षाभ्यां जातिव्यत्याससंभवाः  ।
भूतभव्यभवज्ज्ञान जन्मदुःखचिकित्सनम्  ॥ १,३३.३० ॥
मिश्राणां तद्भवेद्वाक्यं गुरोर्बलप्रवर्त्तनम्  ।
धर्मशास्त्रप्रणेतारो महिम्ना सर्वगाश्च वै  ॥ १,३३.३१ ॥
तपःप्रकर्षः सुमहान्येषां ते ऋषयः स्मृताः  ।
बृहस्पतिश्च शुक्रश्च व्यासः सारस्वतस्तथा  ॥ १,३३.३२ ॥
व्यासाः शास्त्रप्रणयना वेदव्यास इति स्मृताः  ।
यस्मादवारजाः संतः पूर्वेभ्यो मेधयाधिकाः  ॥ १,३३.३३ ॥
ऐश्वर्येण च संपन्नास्ततस्ते ऋषयः स्मृताः  ।
यस्मिन्कालो न चं वयः प्रमाणमृषिभावने  ॥ १,३३.३४ ॥
दृश्यते हि पुमान्कश्चित्कश्चिज्ज्येष्ठतमो धिया  ।
यस्माद्बुद्ध्या च वर्षीयान्बलोऽपि श्रुतवानृषिः  ॥ १,३३.३५ ॥
यः कश्चित्पादवान्मध्ये प्रयुक्तोऽक्षर संपदा  ।
विनियुक्तावसानां तु तामृचं परिचक्षते  ॥ १,३३.३६ ॥
यः कश्चित्करणैर्मन्त्रो न च पादक्षरैर्मितः  ।
अतियुक्तावसानं च तद्यजुर्वै प्रचक्षते  ॥ १,३३.३७ ॥
ह्रीङ्कारः प्रणवो गीतः प्रस्तावश्च चतुर्थकम्  ।
पञ्चमः प्रतिहोत्रश्च षष्ठमाहुरुपद्रवम्  ॥ १,३३.३८ ॥
निधनं सप्तमं साम्नः सप्तविन्ध्य मिदं स्मृतम्  ।
पञ्चविन्ध्य इति प्रोक्तं ह्रीङ्कारः प्रणवादृते  ॥ १,३३.३९ ॥
ब्रह्मणे धर्ममत्युक्तौ यत्तदा ज्ञाप्यतेर्ऽथतः  ।
आशास्तिस्तु प्रसंख्याता विलापः परिदेवना  ॥ १,३३.४० ॥
क्रोधाद्वा द्वेषणाच्चैव प्रश्राख्यानं तथैव च  ।
एतत्तु सर्वविद्यानां विहितं मन्त्रलक्षणम्  ॥ १,३३.४१ ॥
मन्त्रा नवविधाः प्रोक्ता ऋग्यजुः सामलक्षणाः  ।
मूर्तिर्निन्दा प्रशंसा चाक्रोशस्तोषस्तथैव च  ॥ १,३३.४२ ॥
प्रश्रानुज्ञास्तथाख्यानमाशास्मतिविधयो मताः  ।
मन्त्रभेदांश्च वक्ष्यामि चतुर्विशतिलक्षणान्  ॥ १,३३.४३ ॥
प्रशंसा स्तुतिराक्रोशो निन्दा च परिदेवना  ।
अभिशापो विशापश्च प्रश्नः प्रतिवचस्तथा  ॥ १,३३.४४ ॥
आशीर्यज्ञस्तथाक्षेप अर्थाख्यानं च संकथा  ।
वियोगा ह्यभियोगाश्च कथा संस्था वरश्च वै  ॥ १,३३.४५ ॥
प्रतिषेधोप देशौ च नमस्कारः स्पृहा तथा  ।
विलापश्चेति मन्त्राणां चतुर्विंशतिरुद्धृताः  ॥ १,३३.४६ ॥
ऋषिभिर्यज्ञतत्त्वज्ञैर्विहितं ब्रह्मणं पुरा  ।
हेतु र्निर्वचनं निन्दा प्रशस्तिः संशयो निधिः  ॥ १,३३.४७ ॥
पुराकृतिपुराकल्पौ व्यवधारणकल्पना  ।
उपमा च दशैते वै विधयो ब्राह्मणस्य तु  ॥ १,३३.४८ ॥
लक्षणं ब्राह्मणस्यैनद्विहितं सर्वशाखिनाम  ।
हेतुर्हन्तेः स्मृतो धातोर्यन्निहन्त्युदितं परैः  ॥ १,३३.४९ ॥
अथवार्थे परिप्राप्ते हिनो तेर्गतिकर्मणा  ।
तथा निर्वचनं ब्रूयाद्वाक्यार्थस्यावधारणम्  ॥ १,३३.५० ॥
निन्दां तामाहुरायार्या यद्दोषे निन्दनं वचः  ।
प्रपूर्वाच्छंसतेर्धातोः प्रशंसागुणवत्तया  ॥ १,३३.५१ ॥
इदं त्विदमिदं नैदमित्यनिश्चित्य संशयम्  ।
इदमेवं विधातव्यमित्ययं विधिरुच्यते  ॥ १,३३.५२ ॥
अन्यस्यान्यस्य चौक्तिर्या बुधैः सोक्ता पुराकृतिः  ।
यो ह्यत्यन्तपरोक्षार्थः स पुराकल्प उच्यते  ॥ १,३३.५३ ॥
पुरातिक्रान्तवाचित्वात्पुराकल्पस्य कल्प नाम्  ।
मन्त्रब्राह्मणकल्पैश्च निगमैः शुद्धविस्तरैः  ॥ १,३३.५४ ॥
अनिश्चित्य कृतामाहुर्व्यवधारणकल्पनाम्  ।
यथा हीदं तथा तद्वै इदं चैव तथैव तत् ॥ १,३३.५५ ॥
इत्येवमेषा ह्युपमा दशमो ब्राह्मणस्य तु  ।
इत्येतद्ब्रह्मणस्यादौ विहितं रक्षणं बुधैः  ॥ १,३३.५६ ॥
तस्य तद्विद्भिरुद्दिष्टा व्याख्याम्यनुपदं द्विजैः  ।
मन्त्राणां कल्पना चैव विधिदृष्टिषु कर्मसु  ॥ १,३३.५७ ॥
मन्त्रो मन्त्रयतेर्द्धातोर्ब्राह्मणो ब्राह्मणेन तु  ।
अल्पाक्षरमसंदिग्धं सारवद्विश्वतोमुखम्  ।
अस्तोभमनवद्यं च सूत्रं सूत्रविदो विदुः  ॥ १,३३.५८ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे ऋषिलक्षणं नाम त्रयस्त्रिन्त्तमोऽध्यायः


_____________________________________________________________


वायुरुवाच
ऋषयस्तद्वचः श्रुत्वा सूतमाहुस्तदुत्तरम्  ।
कथं वेदाः पुनर्व्यस्तास्तन्नो ब्रूहि महामते  ॥ १,३४.१ ॥
सूत उवाच
द्वापरे तु पुरावृत्ते मनोः स्वायंभुवान्तरे  ।
ब्रह्मा मनुमुवाचेदं रक्षवेदं महामते  ॥ १,३४.२ ॥
परिवृत्तं युगं तात स्वल्पवीर्या द्विजातयः  ।
संवृता युगदोषेण सर्वे चैव यथाक्रमम्  ॥ १,३४.३ ॥
तस्य मानं युगवशादल्पं चैव हि दृश्यते  ।
दशसाहस्रभागेन ह्यवशिष्टं कृतोदितम्  ॥ १,३४.४ ॥
वाय तेजो बलं चाल्पं सर्वं चैव प्रणश्यति  ।
वेदक्रिया हि कार्याः स्युर्माभूद्वेदविनाशनम्  ॥ १,३४.५ ॥
वेदे नाशमनुप्राप्ते यज्ञो नाशं गमिष्यति  ।
यज्ञे नष्टे वेदनाशस्ततः सर्वं प्रणश्यति  ॥ १,३४.६ ॥
आद्यो वेदश्च तुष्पादः शतसाहस्रसंमितः  ।
पुनर्दशगुणः कृष्णो यज्ञो वै सर्वकामधुक् ॥ १,३४.७ ॥
एवमुक्तस्तथेत्युक्त्वा मनुर्लौकहिते रतः  ।
वेदमेकं चतुष्पादं चतुर्द्धा व्यभजत्प्रभुः  ॥ १,३४.८ ॥
ब्रह्मणो वचनात्तात लोकानां हितकाम्यया  ।
तदहं वर्त्तमानेन युष्माकं वेदकल्पनम्  ॥ १,३४.९ ॥
मन्वन्तरेण वक्ष्यमि व्यतीतानां प्रकल्पनम्  ।
प्रत्यक्षेण वरोक्षंवै तन्निबोधत सत्तमाः  ॥ १,३४.१० ॥
अस्मिन्युगे तदा व्यासः पाराशर्यः परन्तपः  ।
द्वैपायन इति ख्यातो विष्णोरंशः सनातनः  ॥ १,३४.११ ॥
ब्रह्मणा चोदितः सोऽस्मिन् वेदं वक्तुं प्रचक्रमे  ।
अथ शिष्यान्सजग्राह चतुरो वेदकारणात् ॥ १,३४.१२ ॥
जैमिनिं च सुमन्तुं च वैशंपायनमेव च  ।
चतुर्थं पैलमेतेषां पञ्चमं लोमहर्षणम्  ॥ १,३४.१३ ॥
ऋग्वेदश्रावकं पैलमग्रहीद्विधिवद्द्विजाः  ।
यजुर्वेदप्रवक्तारं वैशंपायनमेव च  ॥ १,३४.१४ ॥
जैमिनिं सामवेदार्थश्रावकं सोऽन्वपद्यत  ।
तथैवाथर्ववेदस्य सुमन्तुमृषिसत्तमम्  ॥ १,३४.१५ ॥
इतिहासपुराणस्य कलपवाक्यस्य चैव हि  ।
मां चैव प्रतिजग्राह भगवानीश्वरः प्रभुः  ॥ १,३४.१६ ॥
एक आसीद्यजुर्वेदस्तं चतुर्द्धा व्यकल्पयत् ।
चातुर्हेत्रमभूत्तस्मिंस्तेन यज्ञमकल्पयत् ॥ १,३४.१७ ॥
आध्वर्यवं यजुर्भिस्तु ऋग्भिर्हेत्रं तथैव च  ।
औद्गात्रं सामभिश्चक्रे ब्रह्मत्वं चाप्यथर्वभिः  ॥ १,३४.१८ ॥
ततः स ऋच उद्धृत्य ऋग्वेदं समकल्पयत् ।
होतृकं कल्पयत्तेन यजुर्वेदं जगत्पतिः  ॥ १,३४.१९ ॥
सामभिः सामवेदं च तेनौद्गात्रमकल्पयत् ।
रा५ त्वथर्ववेदेन सर्वकर्माण्यकारयत् ॥ १,३४.२० ॥
आख्यानैश्चाप्युपाख्यानैर्गाथाभिः कल्पजोक्तिभिः  ।
पुरामसंहितां चक्रे पुराणार्थविशारदः  ॥ १,३४.२१ ॥
यच्छिष्टं तु यजुर्वेदे तेन य५ अयुञ्जत  ।
यजनात्स यजुर्वेद इति शास्त्रविनिश्चयः  ॥ १,३४.२२ ॥
पादानामुद्धतत्वाच्च यजूंषि विषमाणि च  ।
शतेनोद्धतवीर्यस्तु ऋत्विग्भिर्वेदपारगैः  ॥ १,३४.२३ ॥
प्रयुज्यते ह्यश्वमेधस्तेन वा पुष्यते तु सः  ।
ऋचो गृहीत्वा पैलस्तु व्यभजत्तु द्विधा पुनः  ॥ १,३४.२४ ॥
द्वे कृत्वा संहिते चैव शिष्याभ्या मददाद्विबुः  ।
इन्द्रप्रमत्तये चैकां द्वितीयां बाष्कलाय च  ॥ १,३४.२५ ॥
चतस्रः संहिताः कृत्वा बाष्कलो द्विजसत्तमः  ।
शिष्यानध्यापया मास शुश्रुषाभिरतान्हितान्  ॥ १,३४.२६ ॥
बोध्यां तु प्रथमां शाखां द्वितीयामग्निमातरम्  ।
पाराशरीं तृतीयां तु या५ अल्क्यामथापराम्  ॥ १,३४.२७ ॥
इन्द्रप्रमतिरेकां तु संहितामृषिसत्तमः  ।
अध्यापयन्महाभागं माण्डूकेयं यशस्विनम्  ॥ १,३४.२८ ॥
स्त्यस्रवसमग्र्यं तु पुत्रं स तु महायशाः  ।
सत्यस्रवाः सत्यहितं पुत्रमध्यापयद्विभुः  ॥ १,३४.२९ ॥
सोऽपि सत्यहितः पुत्रं पुनरध्यापयद्द्विजाः  ।
सत्यश्रियं महात्मानं सत्य धर्मपरायणम्  ॥ १,३४.३० ॥
अभवंस्तस्य शिष्या वै त्रयस्तु सुमहौजसः  ।
सत्यश्रियाश्च विद्वांसः शास्त्रग्रहणतत्पराः  ॥ १,३४.३१ ॥
शाकल्यः प्रथमस्तेषां तस्मादन्यो रथीतरः  ।
बाष्कलिश्च भरद्वाज इति शाखाप्रवर्त्तकाः  ॥ १,३४.३२ ॥
देवमित्रस्तु शाकल्यो ज्ञानाहङ्कारगर्वितः  ।
जनकस्य स यज्ञे वै विनाशामगमद्द्विजाः  ॥ १,३४.३३ ॥
शांशपायन उवाच
कथं विनाशमगमत्स मुनिर्ज्ञानगर्वितः  ।
जनकस्याश्वमेधे तु कथ वादाभ्यजायत  ॥ १,३४.३४ ॥
किमर्थं वाभवद्वादः केन सार्द्धमथापि वा  ।
एतत्सर्वं यथा वृत्तमाचक्ष्त्र विदितं तव  ॥ १,३४.३५ ॥
सूत उवाच
जनकस्याश्वमेधे तु महानासीत्समागमः  ।
ऋषीणां हि सहस्राणि तत्राजग्मुरनेकशः  ॥ १,३४.३६ ॥
राजर्षेर्जनकस्याथ तं यज्ञं हि दिदृक्षवः  ।
आगतान्ब्राह्मणान्दृष्ट्वा जिज्ञासास्याभवत्ततः  ॥ १,३४.३७ ॥
को न्वेषां ब्राह्मणश्रेष्ठः कथं मे निश्चयो भवेत् ।
इति निश्चित्य मनसा बुद्धिं चक्रे जनाधिपः  ॥ १,३४.३८ ॥
गवां सहस्रमादाय सुवर्णमधिकं ततः  ।
ग्रामान्रत्नानि दासीस्छ मुनीन्प्राह नराधिपः  ॥ १,३४.३९ ॥
सर्वानहं प्रपन्नो वः शिरसा श्रेष्ठभागिनः  ।
यदेतदाहृतं वित्तं यो वा श्रेष्ठतमो भवेत् ॥ १,३४.४० ॥
तस्मै तदुपनीतं मे वित्त वित्तं द्विजोत्तमाः  ।
जनकस्य वचः श्रुत्वा ऋषयस्ते श्रुतिक्षमाः  ॥ १,३४.४१ ॥
दृष्ट्वा धनं महासारं धनगृध्ना जिघृक्षवः  ।
आह्वयाञ्चक्रिरेऽन्योन्यं वेदज्ञानमदोल्बणान्  ॥ १,३४.४२ ॥
मनसा गतवित्तास्ते ममैतद्धनमित्युत  ।
ममैतन्न तवेत्यन्यो ब्रूहि वा किं विकत्थसे  ॥ १,३४.४३ ॥
इत्येवं धनदोषेण वादांश्चकुरनेकशः  ।
अथान्यस्तत्रवै विद्वान्ब्रह्मणस्तु सुतः कविः  ॥ १,३४.४४ ॥
याज्ञवल्क्यो महातेजास्तपस्वी ब्रह्मवित्तमः  ।
ब्रह्मणोंऽशसमुत्पन्नो वाक्यं प्रोवाच सुस्वरम्  ॥ १,३४.४५ ॥
शिष्यं ब्रह्मविदां श्रेष्ठं धनमेतद्गृहाण वै  ।
नयस्व च गृहंवत्स ममैतन्नात्र संशयः  ॥ १,३४.४६ ॥
सर्ववादेष्वहं वक्ता नान्यः कश्चित्तु मत्समः  ।
यो वा न प्रीयते विद्वान्समाह्वयतु माचिरम्  ॥ १,३४.४७ ॥
ततो ब्रह्मार्णवः क्षुब्दः समुद्र इव संप्लवे  ।
तानुवाच ततः स्वस्थो याज्ञवल्क्यो हसन्निव  ॥ १,३४.४८ ॥
क्रोधं मा कार्ष्ट विद्वांसो भवन्तः सत्यवादिनः  ।
वदामहे यथाशक्ति जिज्ञासंतः परस्परम्  ॥ १,३४.४९ ॥
ततोऽभ्युपगतास्तेषां वादाः शब्दैरनेकशः  ।
सहस्रधा शुभैरर्थैः सुक्ष्मदर्शनसंभवैः  ॥ १,३४.५० ॥
लोके वेदे तथाध्यात्मविद्यास्थानैरलङ्कृतैः  ।
संत्युत्तमगुणैर्युक्ता नृपस्यापि परीक्षकाः  ॥ १,३४.५१ ॥
वादाः समभवंस्तत्र धनहेतोर्महात्मनाम्  ।
ऋषयस्त्वेकतः सर्वे याज्ञवल्क्यस्तथैकतः  ॥ १,३४.५२ ॥
सर्वे ते मुनयस्तेन याज्ञवल्क्येन धीमता  ।
एकैकशस्ततः पृष्टा नैवोत्तरमथाब्रुवन्  ॥ १,३४.५३ ॥
स विजित्य मुनीन्सर्वान् ब्रह्मराशिर्महामतिः  ।
शाकल्यमिति होवाच वादकर्त्तारमञ्जसा  ॥ १,३४.५४ ॥
शाकल्य वद वक्तव्यं किं ध्यायन्नवतिष्ठसे  ।
पणस्तु यजमानेन बद्धो नीतो यथा धृतः  ॥ १,३४.५५ ॥
एवं स धर्षितस्तेन रोषात्ताम्रास्यलोचनः  ।
प्रोवाच याज्ञवल्क्यं सपुरुषं मुनिसन्निधौ  ॥ १,३४.५६ ॥
त्वमस्मास्तृणवत्कृत्वा तथैवान्यान्द्विजोत्तमान्  ।
विद्याधनं महासारं स्वयङ्ग्राहं जिघृक्षसि  ॥ १,३४.५७ ॥
शाकल्येनैवमुक्तस्तु याज्ञवल्क्यस्तमब्रवीत् ।
ब्रह्मिष्ठानां बलं विद्धि विद्यातत्त्वार्थदर्शनम्  ॥ १,३४.५८ ॥
कामस्यार्थेन संबन्धस्तेनार्थं कामयामहे  ।
कामप्रर्श्नधना विप्राः कामप्रश्नं वदामहे  ॥ १,३४.५९ ॥
पणश्चैवास्य राजर्षेस्तस्मान्नीतं धनं मया  ।
एतच्छ्रुत्वा वचस्तस्य शाकल्यः क्रोधमूर्च्छितः  ॥ १,३४.६० ॥
या५ अल्क्यमथोवाच कामप्रश्नार्थकृद्वचः  ।
ब्रूहीदानीं मयोद्दिष्टान्कामप्रश्नान्यथार्थतः  ॥ १,३४.६१ ॥
ततः समभवद्वादस्तयोर्ब्रह्मविदोर्महान्  ।
साग्रं प्रश्नसहस्रं तु शाकल्यः सोऽकरोत्तदा  ॥ १,३४.६२ ॥
याज्ञवल्क्योऽब्रवीत्सर्वमृषीणां शृण्वतां तदा  ।
शाकल्यस्त्वास निर्वादो याज्ञवल्क्यस्तमब्रवीत् ॥ १,३४.६३ ॥
प्रश्नमेकं ममापि त्वं शाकल्य वद कामिकम्  ।
पणप्राप्यस्य वादस्य ब्रुवतोर्मृत्युरत्र वै  ॥ १,३४.६४ ॥
सुसूक्ष्मज्ञानसंयुक्तं सांख्यंयोगमथापि वा  ।
अध्यात्मस्य गतिं मुख्यां ध्यानमार्गमथापि वा  ॥ १,३४.६५ ॥
अथ संचोदितः प्रश्नो याज्ञवल्क्येन धीमता  ।
शाकल्यस्तमविज्ञाय तथा मृत्युमवाप्तवान्  ॥ १,३४.६६ ॥
एवं स्मृतः स शाकल्यः प्रश्नव्याख्यानपीडितः  ।
एवं विवादः सुमहानासीत्तेषां धनार्थिनाम्  ॥ १,३४.६७ ॥
ऋषीणामृषिभिः सार्द्धं याज्ञवल्क्यस्य चैव हि  ।
याज्ञवल्क्यो धनं गृह्य यशो विख्याय चात्मनः  ।
जगाम वै गृहं स्वच्छं शिष्यैः परिवृतो वशी  ॥ १,३४.६८ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे व्यासशिष्योत्पत्तिवर्णनं नाम चतुस्त्रिंशत्तमोऽध्यायः


_____________________________________________________________


सूत उवाच
देवमित्रश्च शाकल्यो महात्मा द्विजपुङ्गवः  ।
चकार संहिताः पञ्च बुद्धिमान्वेदवित्तमः  ॥ १,३५.१ ॥
पञ्च तस्याभवञ्छिष्या मुद्गलो गोखलस्तथा  ।
खलीयान्सुतपा वत्सः शैशिरेयश्च पञ्चमः  ॥ १,३५.२ ॥
प्रोवाच संहितास्तिस्रः शाको वैणो रथीतरः  ।
निरुक्तं च पुनश्चक्रे चतुर्थं द्विजसत्तमः  ॥ १,३५.३ ॥
तस्य शिष्यास्तु चत्वारः पैलश्चेक्षलकस्तथा  ।
धीमाञ्छ तबलाकश्च गजश्चैव द्विजोत्तमाः  ॥ १,३५.४ ॥
बाष्कलिस्तु भरद्वाजस्तिस्रः प्रोवाच संहिताः  ।
त्रयस्तस्याभवञ्च्छिष्या महात्मानो गुणान्विताः  ॥ १,३५.५ ॥
धीमांश्च त्वापनापश्च पान्नगारिश्च बुद्धिमान्  ।
तृतीयश्चार्जवस्ते च तपसा शंसितव्रताः  ॥ १,३५.६ ॥
वीतरागा महातेजाः संहिताज्ञानपारगाः  ।
इत्येते बहूवृचाः प्रोक्ताः संहिता यैः प्रवर्तिताः  ॥ १,३५.७ ॥
वैशंपायनशिष्योऽसौ यजुर्वेदमकल्पयत् ।
षडशीतिस्तु तेनोक्ताः संहिता यजुषां शुभाः  ॥ १,३५.८ ॥
शिष्येभ्यः प्रददौ ताश्च जगूहुस्ते विधानतः  ।
एकस्तत्र परित्यक्तो या५ अल्क्यो महातपाः  ॥ १,३५.९ ॥
षडशीतिस्तथा शिष्याः संहितानां विकल्पकाः  ।
सर्वेषामेव तेषां वै त्रिधा भेदाः प्रकीर्त्तिताः  ॥ १,३५.१० ॥
त्रिधा भेदास्तु ते वेदभेदेऽस्मिन्नवमे शुभे  ।
उदीच्या मध्यदेश्याश्च प्राच्यश्चैव पृथग्विधाः  ॥ १,३५.११ ॥
श्यामायनिरुदीच्यानां प्रधानः संबभूव ह  ।
मध्यदेशप्रतिष्ठाता चासुरिः प्रथमः स्मृतः  ॥ १,३५.१२ ॥
आलंबिरादिः प्राच्यानां त्रयोदेश्यादयस्तु ते  ।
इत्येते चरकाः प्रोक्ताः संहिता वादिनो द्विजाः  ॥ १,३५.१३ ॥
ऋषय ऊचुः
चरकाध्वर्यवः केन कारणं ब्रूहि तत्त्वतः  ।
किं चीर्णं कस्य वा हेतोश्चरकत्वं हि भेजिरे  ॥ १,३५.१४ ॥
सूत उवाच
कार्यमासीदृषीणां च किञ्चिद्ब्राह्मणसत्तमाः  ।
मेरुपृष्ठं समासाद्य तैस्तदा त्विति मन्त्रितम्  ॥ १,३५.१५ ॥
यो वात्र सप्तरात्रेण नागच्छेद्द्विजसत्तमः  ।
स कुर्याद्ब्रह्महत्यां वै समयो नः प्रकीर्तितः  ॥ १,३५.१६ ॥
ततस्ते सगणाः सर्वे वैशंपायनवर्जिताः  ।
प्रययुः सप्तरात्रेण यत्र संधिः कृतोऽभवत् ॥ १,३५.१७ ॥
ब्रह्मणानां तु वचनाद्ब्रह्महत्यां चकार सः  ।
शिष्यानथ समानीय स वैशंपायनोऽब्रवीत् ॥ १,३५.१८ ॥
ब्रह्महत्यां चरध्वं वै मत्कृते द्विजसत्तमाः  ।
सर्वे यूयं समागम्य ब्रूत कामं हितं वचः  ॥ १,३५.१९ ॥
याज्ञवल्क्य उवाच
अहमेकश्चरिष्यामि तिष्ठन्तु मुनयस्त्विमे  ।
बलेनोत्थापयिष्यामि तपसा स्वेन भावितः  ॥ १,३५.२० ॥
एव मुक्तस्ततः क्रुद्धो या५ अल्क्यम थात्यजत् ।
उवाच यत्त्वयाधीतं सर्वं प्रत्यर्पयस्व मे  ॥ १,३५.२१ ॥
एवमुक्तः सरूपाणि यजूंषि गुरवे ददौ  ।
रुधिरेण तथाक्तानि च्छर्दित्वा ब्रह्मवित्तमाः  ॥ १,३५.२२ ॥
ततः स ध्यानमास्थाय सर्यमाराधयद्द्विजः  ।
सूर्ये ब्रह्म यदुत्पन्नं तं गत्वा प्रतितिष्ठति  ॥ १,३५.२३ ॥
ततो यानि गतान्यूर्ध्वं यजूष्यादित्यमडलम्  ।
तानि तस्मै ददौ तुष्टः सूर्यो वै ब्रह्मरातये  ॥ १,३५.२४ ॥
अश्वरूपाय मार्त्तण्डो याज्ञवक्ल्याय धीमते  ।
यजूंष्यधीयते तानि ब्राह्मणा येन केनचित् ॥ १,३५.२५ ॥
अश्वरूपाय दत्तानि ततस्ते वाजिनोऽमवन्  ।
ब्रह्महत्या तु यैश्चीर्णा चरणाच्चरकाः स्मृताः  ॥ १,३५.२६ ॥
वैशंपायनशिष्यास्ते चरकाः समुदाहृताः  ।
इत्येते चरकाः प्रोक्ता वाजिनस्तु निबोधत  ॥ १,३५.२७ ॥
या५ अल्क्यस्य शिष्यास्ते कण्वो बौधेय एव च  ।
मध्यन्दिनस्तु सापत्यो वैधेयश्चाद्धबौद्धकौ  ॥ १,३५.२८ ॥
तापनीयश्च वत्साश्च तथा जाबालकेवलौ  ।
आवटी च तथा पुण्ड्रो वैणोयः सपराशरः  ॥ १,३५.२९ ॥
इत्येते वाजिनः प्रोक्ता दशपञ्च च सत्तमाः  ।
शतमेकाधिकं ज्ञेयं यजुषां ये विकल्पकाः  ॥ १,३५.३० ॥
पुत्रमध्यापयामास सुमन्तुमथ जैमिनिः  ।
सुमन्तुश्चापि सुत्वानं पुत्रमध्यापयत्पुनः  ॥ १,३५.३१ ॥
सुकर्माणं ततः सुन्वान्पुत्रमध्यापयत्पुनः  ।
स सहस्रमधीत्याशु सुकर्माप्यथ संहिताः  ॥ १,३५.३२ ॥
प्रोवाचाथ सहस्रस्य सुकर्मा सूर्यवर्चसः  ।
अनध्यायेष्वधीयानांस्तञ्जघान शतक्रतुः  ॥ १,३५.३३ ॥
प्रायोपवेशमकरोत्ततोऽसौ शिष्यकारमात् ।
क्रुद्धं दृष्ट्वा ततः शक्रोवरं सोऽथ पुनर्ददौ  ॥ १,३५.३४ ॥
भविष्यतो महावीर्यौं शिष्यौ तेऽतुलवर्चसौ  ।
अधीयातां महाप्राज्ञौ सहस्रं संहिता उभौ  ॥ १,३५.३५ ॥
एते सुरा महाभागाः संक्रुद्धा द्विजसत्तम  ।
इत्युक्त्वा वासवः श्रीमान्सुकर्माणं यशस्विनम्  ॥ १,३५.३६ ॥
शान्तक्रोधं द्विजं दृष्ट्वा क्षिप्रमन्तर धात्प्रभुः  ।
तस्य शिष्योऽभवद्धीमान् पौष्यञ्जिर्द्विजसत्तमाः  ॥ १,३५.३७ ॥
हिरण्यनाभः कौशल्यो द्वितीयोऽभून्नराधिपः  ।
अध्यापयत पौष्याञ्जिः सहस्रार्द्धं तुसंहिताः  ॥ १,३५.३८ ॥
ते नाम्नोदीच्यसामानः शिष्याः पौष्यञ्जिनः शुभाः  ।
सत्त्वानि पञ्च कौशिल्यः संहिताना मधीतवान्  ॥ १,३५.३९ ॥
शिष्या हिरण्यनाभस्य स्मृतास्तु प्राच्यसामगाः  ।
लौगाक्षिः कुशुमिश्चैव कुशीदिर्लाङ्गलिस्तथा  ।
पौष्यञ्जि शिष्याश्चत्वारस्तेषां भेदान्निबोधत  ॥ १,३५.४० ॥
नाडायनीयः सहतण्डिपुत्रस्तस्मादनोवैननामा सुविद्वान्  ।
सकोतिपुत्रः सुसहाः सुनामा चैतान्भेदान्वित्तलौगाक्षिणस्तु  ॥ १,३५.४१ ॥
त्रयस्तु कुशुमेः शिष्या औरसः स पराशरः  ॥ १,३५.४२ ॥
नाभिर्वित्तस्तु तेजस्वी त्रिविधा कौशुमाः स्मृताः  ।
शौरिषुः शृङ्गिपुत्रश्च द्वावेतौ तु चिरव्रतौ  ॥ १,३५.४३ ॥
राणायनीयिः सौमित्रिः सामवेदविशारदौ  ।
प्रोवाच संहितास्ति स्रः शृङ्गिपुत्रौ महात्पाः  ॥ १,३५.४४ ॥
वैनः प्राजीनयोगश्च सुरालश्च द्विजौत्तमः  ।
प्रोवाच संहिताः षट्तु पाराशर्यस्तु कौथुमः  ॥ १,३५.४५ ॥
आसुरायणवैशाख्यौ वेदवृद्धपरायणौ  ।
प्राचीनयोगपुत्रश्च बुद्धिमांश्च पतञ्जलिः  ॥ १,३५.४६ ॥
कौथुमस्य तु भेदाश्च पाराशर्यस्य पट्समृताः  ।
लाङ्गलः शालिहोत्रश्च षडुवाचाथ संहिताः  ॥ १,३५.४७ ॥
हालिनिर्ज्यामहानिश्च जैमिनिर्लोमगायनिः  ।
कण्डुश्च कोहलश्चैव षडे ते लाङ्गलाः स्मृताः  ॥ १,३५.४८ ॥
एते लाङ्गलिनः शिष्याः संहिता यैः प्रवर्त्तिताः  ।
एको हिरण्यनाभस्य कृतः शिष्यो नृपात्मजः  ॥ १,३५.४९ ॥
सोऽकरोत्तु चतुर्विशसंहिता द्विपदां वरः  ।
प्रोवाच चैव शिष्येभ्यो येभ्यस्ताश्च निबोधत  ॥ १,३५.५० ॥
राडिश्च राडवीयश्च पञ्जमौ वाहनस्तथा  ।
तलको माण्डुकश्चैव कालिको राजिकंस्तथा  ॥ १,३५.५१ ॥
गौतमश्चाजबस्तश्च सोमराजायनस्ततः  ।
पुष्टिश्च परिकृष्टश्च उलूखलक एव च  ॥ १,३५.५२ ॥
यवीयसस्तु वै शालीरङ्गुलीयश्च कौशिकः  ।
शालिमञ्जरिपाकश्च शधीयः कानिनिश्च यः  ॥ १,३५.५३ ॥
पाराशर्यस्तु धर्मात्मा इति क्रान्तास्तु सामगाः  ।
सामगानां तु सर्वेषां श्रेष्ठौ द्वौ परिकीर्त्तितौ  ॥ १,३५.५४ ॥
पौष्यञ्जिश्च कृतश्चैव संहितानां विकल्पकौ  ।
अथर्वाणं द्विधा कृत्वा सुमन्तुरददाद्द्विजाः  ॥ १,३५.५५ ॥
कबन्धाय पुनः कृष्णं स च विद्वान्यथाश्रुतम्  ।
कबन्धस्तु द्विधा कृत्वा पथ्यायैकं पुनर्ददौ  ॥ १,३५.५६ ॥
द्वितीयं देवदर्शायस चतुर्धाकरोत्प्रभुः  ।
मोदो ब्रह्मबलश्चैव पिप्पलादस्तथैव च  ॥ १,३५.५७ ॥
शौल्कायनिश्च धर्मज्ञश्चतुर्थस्तपसि स्थितः  ।
देवदर्शस्य चत्वारः शिष्या ह्येते दृढव्रताः  ॥ १,३५.५८ ॥
पुनश्च त्रिविधं विद्धि पथ्यानां भेदमुत्तमम्  ।
जाजलिः कुमुदादिश्च तृतीयः शौनकः स्मृतः  ॥ १,३५.५९ ॥
शौनकस्तु द्विधा कृत्वा ददावेकान्तु बभ्रवे  ।
द्द्वितीयां संहितां धीमान्सैन्धवायनसंज्ञि ते  ॥ १,३५.६० ॥
सैन्धवो मुञ्जकेश्यश्च भिन्नामाधाद्द्विधा पुनः  ।
नक्षत्रकल्पो वैतानस्तृतीयः संहिताविधिः  ॥ १,३५.६१ ॥
चतुर्थोंऽगिरसः कल्पः शान्तिकल्पश्च पञ्चमः  ।
श्रेष्ठास्त्वथर्वणामेते संहितानां विकल्पकाः  ॥ १,३५.६२ ॥
खड्गः कृत्वा मया युक्तं पुराणमृषिसत्तमाः  ।
आत्रेयः सुमतिर्धीमान्काश्यपो ह्यकृतव्रणः  ॥ १,३५.६३ ॥
भारद्वाजोऽग्निवर्चाश्च वासिष्ठा मित्रयुश्च यः  ।
सावर्णिः सोमदत्तिश्च सुशर्मा शांशपायनः  ॥ १,३५.६४ ॥
एते शिष्या मम प्रोक्ताः पुराणेषु धृतव्रताः  ।
त्रिभिस्तत्र कृतास्तिस्रः संहिताः पुनरेव हि  ॥ १,३५.६५ ॥
काश्यपः संहिता कर्त्ता सावर्णिः शांशपायनः  ।
मामिका तु चतुर्थी स्याच्चतस्रो मूलसंहिताः  ॥ १,३५.६६ ॥
सर्वास्ता हि चतुष्पादाः सर्वाश्चैकार्थवाचिकाः  ।
पाठान्तरे वृथाभूता वेदशाखा यथा तथा  ॥ १,३५.६७ ॥
चतुः साहस्रिकाः सर्वाः शांशपायनिकामृते  ।
लौमहर्षणिका मूला ततः काश्यपिका परा  ॥ १,३५.६८ ॥
सावर्णिका तृतीयासावृजुवाक्यार्थमण्डिता  ।
शांशपायनिका चान्या नोदनार्थविभूषिता  ॥ १,३५.६९ ॥
सहस्राणि ऋचां चाष्टौ षट्शतानि तथैव च  ।
एताः पञ्चदशान्याश्च दशान्या दशभिस्तथा  ॥ १,३५.७० ॥
सवालखिल्याः सप्तैताः ससुपर्णाः प्रकीर्त्तिताः  ।
अष्टौ सामसहस्राणि सामानि च चतुर्द्दश  ॥ १,३५.७१ ॥
सारण्यकं सहोहं च एतद्गायन्ति सामगाः  ।
द्वादशैव सहस्राणि च्छन्द आध्वर्यवं स्मृतम्  ॥ १,३५.७२ ॥
यजुषां ब्राह्मणानां च तथा व्यासो व्यकल्पयत् ।
सग्राम्यारण्यकं तस्मात्समन्त्रकरणं तथा  ॥ १,३५.७३ ॥
अतः परं कथानं तु पूर्वा इति विशेषणम्  ।
ग्राम्यारण्यं समन्त्रं तदृग्ब्राह्मणयजुः स्मृतम्  ॥ १,३५.७४ ॥
तथा हारिद्रवीर्याणां खिलान्युपखिलानितु  ।
तथैव तैत्तिरीयाणां परक्षुद्रा इति स्मृतम्  ॥ १,३५.७५ ॥
द्वे सहस्रे शतन्यूने वेदे वाजसनेयके  ।
ऋग्गमः परिसंख्यातो ब्राह्मणं तु चतुर्गुणम्  ॥ १,३५.७६ ॥
अष्टौ सहस्राणि शतानि वाष्टावशीतिरन्यान्यधिकानि वा च  ।
एतत्प्रमाणं यजुषामृचां च सशुक्रियं सखिलं याज्ञवल्क्यम्  ॥ १,३५.७७ ॥
तथा चारणविद्यानां प्रमाणसहितं शृणु  ।
षट्सहस्रमृचामुक्तमृचः षड्विंशतिं पुनः  ॥ १,३५.७८ ॥
एतावदधिकं तेषां यजुः कि मपि वक्ष्यते  ।
एकादशसहस्राणि ऋचश्चान्या दशोत्तराः  ॥ १,३५.७९ ॥
ऋचां दशसहस्राणि ह्यशीतिस्त्रिंशदेव तु  ।
सहस्रमेकं मन्त्राणामृचामुक्तं प्रमाणतः  ॥ १,३५.८० ॥
एतावानृचि विस्तारो ह्यन्यच्चाथर्विकं बहु  ।
ऋचामथर्वणां पञ्चसहस्राणीति निश्चयः  ॥ १,३५.८१ ॥
सहस्रमन्यद्विज्ञेयमृषि भिर्विशतिं विना  ।
एतदङ्गिरसां प्रोक्तं तेषामारण्यकं पुनः  ॥ १,३५.८२ ॥
इति संख्या प्रसंख्याता शाखाभेदास्तथैव तु  ।
कर्तारशचैव शाखानां भेदहेतूंस्तथैव च  ॥ १,३५.८३ ॥
सर्वमन्वन्तरेष्वेवं शाखाभेदाः समाश्रिताः  ।
प्राजापत्या श्रुतिर्नित्या तद्विकल्पास्त्विमे स्मृताः  ॥ १,३५.८४ ॥
अनित्यभावाद्देवानां मन्त्रोत्पत्तिः पुनः पुनः  ।
द्वापरेषु पुनर्भेदाः श्रुतीनां परिकीर्त्तिताः  ॥ १,३५.८५ ॥
एवं वेदं तदाप्यस्य भगवानृषिसत्तमः  ।
शिष्चेब्यश्च प्रदत्त्वा तु तपस्तप्तु वन गतः  ॥ १,३५.८६ ॥
तस्य शिष्यप्रशिष्यैस्तु शाखाभेदास्त्विमे कृताः  ।
अङ्गानि वेदाश्चत्वारो मीमांसा न्यायविस्तरः  ॥ १,३५.८७ ॥
धर्मशास्त्रं पुराणं च विद्याश्चेमाश्चतुर्दश  ।
आयुर्वेदो धनुर्वेदो गान्धर्वश्चेति ते त्रयः  ॥ १,३५.८८ ॥
अर्थशास्त्रं चतुर्थं तु विद्या ह्यष्टादशैव हि  ।
ज्ञेया ब्रह्मर्षयः पूर्वं तेभ्यो देवर्षयः पुनः  ॥ १,३५.८९ ॥
राजर्षयः पुनस्तेभ्य ऋषिप्रकृतयस्त्रिधा  ।
काश्यपेषु वसिष्ठेषु तथा भृग्वङ्गिरोऽत्रिषु  ॥ १,३५.९० ॥
पञ्चस्वेतेषु जायन्ते गोत्रेषु ब्रह्मवादिनः  ।
यस्मादृषन्ति ब्रह्माणं ततो ब्रह्मर्षयः स्मृताः  ॥ १,३५.९१ ॥
धर्मस्याथ पुलस्त्यस्य क्रतोश्च पुलहस्य च  ।
प्रत्यूषस्य च देवस्य कश्यपस्य तथा पुनः  ॥ १,३५.९२ ॥
देवर्षयः सुतास्तेषां नामतस्तान्निबोधत  ।
देवार्षी धर्मपुत्रौ तु नरनारायणवुभौ  ॥ १,३५.९३ ॥
वालखिल्याः क्रतोः पुत्राः कर्दमः पुलहस्य तु  ।
कुबेरश्चैव पौलस्त्यः प्रत्यूषस्य दलः सुत  ॥ १,३५.९४ ॥
नारदः पर्वतश्चैव कश्यपस्यात्मजावुभौ  ।
ऋषन्ति वेदान्यस्मात्ते तस्माद्देवर्षयः स्मृताः  ॥ १,३५.९५ ॥
मानवे चैव ये वंशे ऐलवंशे च ये नृपाः  ।
ये च  ऐक्ष्वाकनाभागा ज्ञेया राजर्षयस्तु ते  ॥ १,३५.९६ ॥
ऋषन्ति रञ्जनाद्यस्मात्प्रजा राजर्षयस्ततः  ।
ब्रह्मलोकप्रतिष्ठास्तु समृता ब्रह्मर्षयोऽमलाः  ॥ १,३५.९७ ॥
देवलोकप्रतिष्ठास्तु ज्ञेया देवर्षयः शुभाः  ।
इन्द्रलोकप्रतिष्ठास्तु सर्वे राजर्षयो मताः  ॥ १,३५.९८ ॥
अभिजात्याथ तपसा मन्त्रव्याहरणैस्तथा  ।
ये च ब्रह्मर्षयः प्रोक्ता दिव्या देवर्षयश्च ये  ॥ १,३५.९९ ॥
राजर्षयस्तथा चैव तेषां वक्ष्यामि लक्षणम्  ।
भूतं भव्यं भवज्ज्ञानं सत्याभि व्यात्दृतं तथा  ॥ १,३५.१०० ॥
संतुष्टाश्च स्वयं ये तु संबुद्धा ये च वै स्वयम्  ।
तपसेह प्रसिद्धा ये गर्भे यैश्च प्रवेदितम्  ॥ १,३५.१०१ ॥
मन्त्रव्याहारिणो ये च ऐश्वर्यात्सर्वगाश्च ये  ।
एते राजर्षयो युक्ता देवाद्विजनृपाश्च ये  ॥ १,३५.१०२ ॥
एतान्भावानधिगता ये वै त ऋषयो मताः  ।
सप्तैते सप्तभिश्चैव गुणैः सप्तर्षयः स्मृताः  ॥ १,३५.१०३ ॥
दीर्घायुषो मन्त्रकृत ईश्वराद्दिव्यचक्षुषः  ।
बुद्धाः प्रत्यक्ष धर्माणो गोत्रप्रावर्त्तकाश्च ते  ॥ १,३५.१०४ ॥
षट्कर्मनिरता नित्यं शालीना गृहमेधिनः  ।
तुल्यैर्व्यवहरन्ति स्म ह्यदुष्टैः कर्महेतुभिः  ॥ १,३५.१०५ ॥
अग्राम्यैर्वर्त्तयन्ति स्म रसैश्चैव स्वयङ्कृतैः  ।
कुटुंबिनो बुद्धिमन्तो वनान्तरनिवासिनः  ॥ १,३५.१०६ ॥
कृतादिषु युगाख्यासु सर्वैरेव पुनः पुनः  ।
वर्णाश्रमव्यवस्थानं क्रियते प्रथमं तु वै  ॥ १,३५.१०७ ॥
प्राप्ते त्रेतायुगमुखे पुनः सप्तर्षयस्त्विह  ।
प्रवर्त्तयन्ति ये वर्णानाश्रमांश्चैव सर्वशः  ॥ १,३५.१०८ ॥
तेषामेवान्वये वीरा उत्पद्यन्ते पुनः पुनः  ।
जायमाने पितापुत्रे पुत्रः पितरि चैव हि  ॥ १,३५.१०९ ॥
एवं संतत्य विच्छेदाद्वर्तयन्त्यायुगक्षयात् ।
अष्टाशीतिसहस्राणि प्रोक्तानि गृहमेधिनाम्  ॥ १,३५.११० ॥
अर्यम्णो दक्षिणं ये तु पितृयानं समाश्रिताः  ।
दाराग्निहोत्रिणस्ते वै यै प्रजाहेतवः स्मृताः  ॥ १,३५.१११ ॥
गृहमेधिनस्त्वसंख्येयाः श्मशानान्याश्रयन्ति ते  ।
अष्टाशीतिसहस्राणि निहिता उत्तरापथे  ॥ १,३५.११२ ॥
ये श्रूयन्ते दिवं प्राप्ता ऋषयो ह्यूर्ध्वरेतसः  ।
मन्त्रब्राह्मणकर्त्तारो जायन्ते च युगक्षयात् ॥ १,३५.११३ ॥
एवमावर्त्तमानास्तेद्वापरेषु पुनः पुनः  ।
कल्पानामार्षविद्यानां नानाशास्त्रकृतश्च ये  ॥ १,३५.११४ ॥
क्रियते यैर्व्यवत्दृतिर्वैदिकानां च कर्मणाम्  ।
वैवस्वतेऽन्तरे तस्मिन्द्वापरेषु पुनः पुनः  ॥ १,३५.११५ ॥
अष्टाविंशतिकृत्वो वै वेदा व्यस्ता महर्षिभिः  ।
सप्तमे द्वापरे व्यमताः स्वयं वेदाः स्वयंभुवा  ॥ १,३५.११६ ॥
द्वितीये द्वापरे चैव वेदव्यासः प्रजापतिः  ।
तृतीये चोशना व्यासश्चतुर्थे च बृहस्पतिः  ॥ १,३५.११७ ॥
सविता पञ्चमे व्यासो मृत्युः षष्ठे स्मृतः प्रभुः  ।
सप्तमे च तथैवेन्द्रो वसिष्ठश्चाष्टमे स्मृतः  ॥ १,३५.११८ ॥
सारस्वतस्तु नवमे त्रिधामा दशमे स्मृतः  ।
एकादशे तु त्रिवर्षा सनद्वाजस्ततः परम्  ॥ १,३५.११९ ॥
त्रयोदशे चान्तरिक्षो धर्मश्चापि चतुर्दशे  ।
त्रैय्यारुणिः पञ्चदशे षोडशे तु धनञ्जयः  ॥ १,३५.१२० ॥
कृतञ्जयः सप्तदशे ऋजीषोऽष्टादशे स्मृतः  ।
ऋजीषात्तु भरद्वाजो भरद्वाजात्तु गौतमः  ॥ १,३५.१२१ ॥
गौतमादुत्तमश्चैव ततो हर्यवनः स्मृतः  ।
हर्यवनात्परो वेनः स्मृतो वाजश्रवास्ततः  ॥ १,३५.१२२ ॥
अर्वाक्च वाजश्रवसः सोममुख्यायनस्ततः  ।
तृणबिन्दुस्ततस्तस्मात्ततजस्तृणबिन्दुतः  ॥ १,३५.१२३ ॥
ततजाच्च स्मृतः शक्तिः शक्तेश्चापि पराशरः  ।
जातूकर्णो भवत्तस्मात्त स्माद्द्वैपायनः स्मृतः  ॥ १,३५.१२४ ॥
अष्टाविंशतिरित्येते वेदव्यासाः पुरातनाः  ।
भविष्ये द्वापरे चैव द्वोणिर्द्वैपायनेऽपि च  ॥ १,३५.१२५ ॥
वेदव्यासे ह्यतीतेऽस्मिन्भविता सुमहातपाः  ।
भविष्यन्ति भविष्येषु शाखाप्रमयनानि तु  ॥ १,३५.१२६ ॥
तस्यैव ब्रह्मणो ब्रह्म तपसः प्राप्तमव्ययम्  ।
तपसा कर्म च प्राप्तं कर्मणा चापि ते यशः  ॥ १,३५.१२७ ॥
पुनश्च तेजसा सत्यं सत्येनानन्दमव्ययम्  ।
व्याप्तं ब्रह्मामृतं शुक्रं ब्रह्मैवामृतमुच्यते  ॥ १,३५.१२८ ॥
ध्रुवमेकाक्षरमिदमोमित्येव व्यवस्थितम्  ।
बृहत्वाद्बृंहणाच्चैव तद्ब्रह्मेत्यभिधीयते  ॥ १,३५.१२९ ॥
प्रमवा वस्थितं भूयो भूर्भुवः स्वरिति स्मृतम्  ।
अथर्वऋग्यजुः साम्नि यत्तस्मै ब्रह्मणे नमः  ॥ १,३५.१३० ॥
जगतः प्रलयोत्पत्तौ यत्तत्कारणसंज्ञितम्  ।
महतः परमं गुह्यं तस्मै सुब्रह्मणे नमः  ॥ १,३५.१३१ ॥
अगाधापारमक्षय्यं जगत्संबोहसंभवम्  ।
संप्रकाशप्रवृत्तिभ्यां पुरुषार्थप्रयोजनम्  ॥ १,३५.१३२ ॥
सांख्यज्ञानवतां निष्ठा गतिः शमदमात्मनाम्  ।
यत्तदव्यक्तमतं प्रकृतिर्ब्रह्म शाश्वतम्  ॥ १,३५.१३३ ॥
प्रधानमात्मयोनिश्च गृह्यं सत्त्वं च शस्यते  ।
अविभागस्तथा शुक्रमक्षरं बहुधात्मकम्  ॥ १,३५.१३४ ॥
परमब्रह्मणे तस्मै नित्यमेव नमोनमः  ।
कृते पुनः क्रिया नास्ति कुत एवाकृतक्रियाः  ॥ १,३५.१३५ ॥
सकृदेव कृतं सर्वं यद्वै लोके कृताकृतम्  ।
श्रोतव्यं वा श्रुतं वापि तथैवासाधु साधु वा  ॥ १,३५.१३६ ॥
ज्ञातव्यं वाप्यमन्तव्यं सप्रष्टव्यं भोज्यमेव च  ।
द्रष्टव्यं वाथ श्रोतव्यं घ्रातव्यं वा कथञ्चन  ॥ १,३५.१३७ ॥
दर्शितं यदनेनैव ज्ञातं तद्वै सुरर्षिभिः  ।
यन्न दर्शितवानेष कस्तदन्वेष्टुमर्हति  ॥ १,३५.१३८ ॥
सर्वाणि सर्वं सर्वांश्च भगवानेव सोऽब्रवीत् ।
यदा यत्क्रियते येन तदा तस्मोऽभिमन्यते  ॥ १,३५.१३९ ॥
यत्रेदं क्रियते पूर्वं न तदन्येन भाषितम्  ।
यदा च क्रियते किञ्चित्केनचिद्वा कथं क्वचित् ॥ १,३५.१४० ॥
तनैव तत्कृतं कृत्यं कर्त्तॄणां प्रतिभाति वै  ।
विरिक्तं चातिरिक्तं च ज्ञानाज्ञानेप्रियाप्रिये  ॥ १,३५.१४१ ॥
धर्माधर्मौं सुशं दुःखं मृत्युश्चामृतमेव च  ।
ऊर्द्ध्वं तिर्य्यगधोभावस्तस्यैवादृष्टकारिणः  ॥ १,३५.१४२ ॥
स्वयंभुवोऽथ ज्येष्ठस्य ब्रह्मणः परमेष्ठिनः  ।
प्रत्येकवेद्यंभवति त्रेतास्विह पुनः पुनः  ॥ १,३५.१४३ ॥
व्यस्यते ह्येकवेद्यं तु द्वापरेषु पुनः पुनः  ।
ब्रह्मा चैतानुवाचादौ तस्मिन्वैवस्वतेऽन्तरे  ॥ १,३५.१४४ ॥
आवर्त्तमाना ऋषयो युगाख्यासु पुनः पुनः  ।
कुर्वन्ति संहिता ह्येते जायमानाः परस्परम्  ॥ १,३५.१४५ ॥
अष्टाशीतिसहस्राणि श्रुतर्षीणां समृतानि वै  ।
अतीतेषु व्यतीतानि वर्त्तन्ते पुनः पुनः  ॥ १,३५.१४६ ॥
श्रिता दक्षिणपन्थानं ये श्मशानानि भेजिरे  ।
युगे युगे तु ताः शाखा व्यस्यन्ते तै पुनः पुनः  ॥ १,३५.१४७ ॥
द्वापरेष्विह सर्वेषु संहितास्तु श्रुतर्षिभिः  ।
तेषां गोत्रेष्विमाः शाखा भवन्ति हि पुनः पुनः  ॥ १,३५.१४८ ॥
ताः शाखास्ते च कर्त्तारो भवं तीहायुगक्षयात् ।
एवमेव तु विज्ञेया अतीतानागतेष्वपि  ॥ १,३५.१४९ ॥
मन्वन्तरेषु सर्वेषु शाखाप्रणयनानि वै  ।
अतीतेषु व्यतीतानि वर्त्तन्ते सांप्रतेऽन्तरे  ॥ १,३५.१५० ॥
भविष्यन्ति च यानि स्युर्वर्त्स्यन्तेऽनागतेष्वपि  ।
पूर्वेण पश्चिमं ज्ञेयं वर्तमानेन चोभयम्  ॥ १,३५.१५१ ॥
एतेन क्रमयोगेन मन्वन्तरविनिश्चयः  ।
एवं देवाः सपितर ऋषयो मनवश्च वै  ॥ १,३५.१५२ ॥
मन्त्रैः सहोर्ध्वं गच्छन्ति ह्यावर्त्तन्ते च तैः सह  ।
जनलोकात्सुराः सर्वे दशकल्पान्पुनः पुनः  ॥ १,३५.१५३ ॥
पर्यायकाले संप्राप्ते संभूता निधनस्य ते  ।
अवश्यभाविनार्ऽथेन संभध्यन्ते तदा तु ते  ॥ १,३५.१५४ ॥
ततस्ते दोषवज्जन्म पश्यन्तो रोगपूर्वकम्  ।
निवर्त्तते तदा वृत्तिः सा तेषां दोषदर्शनात् ॥ १,३५.१५५ ॥
एवं देवयुगानीह दशकृत्वो विवर्त्य वै  ।
जनलोकात्तपोलोकं गच्छन्तीहानिवर्त्तकम्  ॥ १,३५.१५६ ॥
एवं देवयुगानीह व्यती तानि सहस्रशः  ।
निधनं ब्रह्मलोके वै गतानि ऋषिभिः सह  ॥ १,३५.१५७ ॥
न शक्य आनुपूर्व्येण तेषां वक्तुं सुविस्तरः  ।
अनादित्वाच्च कालस्य संख्यानां चैव सर्वशः  ॥ १,३५.१५८ ॥
मन्वन्तराण्यतीतानि यानि कल्पैः पुरा सह  ।
पितृभिर्मुनिभिर्देवैः सार्द्धं च ऋषिभिः सह  ॥ १,३५.१५९ ॥
कालेन प्रतिसृष्टानि युगानां च विवर्त्तनम्  ।
एतेन क्रमयोगेन कल्पमन्वन्तराणि च  ॥ १,३५.१६० ॥
सप्रजानि व्यतीतानि शतशोऽथ सहस्रशः  ।
मन्वन्तरान्ते संहारः संहारान्ते च संभवः  ॥ १,३५.१६१ ॥
देवतानामृषीणां च मनोः पितृगणस्य च  ।
न शक्य आनुपूर्व्येण वक्तुं वर्षशतैरपि  ॥ १,३५.१६२ ॥
विस्तरस्तु निसर्गस्य संहारस्य च सर्वशः  ।
मन्वन्तरस्य संख्या तु मानुषेण निबोधत  ॥ १,३५.१६३ ॥
मन्वन्तरास्तु संख्याताः संख्यानार्थविशारदैः  ।
त्रिंशत्कोट्यस्तु संपूर्णा संख्याताः संख्याया द्विजैः  ॥ १,३५.१६४ ॥
सप्तषष्टिस्तन्थान्यानि नियुतानि च संख्याया  ।
विंशतिश्च सहस्रामि कालोऽयं साधिकं विना  ॥ १,३५.१६५ ॥
मन्वन्तरस्य संख्येयं मानुषेण प्रकीर्त्तिता  ।
वर्षाग्रेणापि दिव्येन प्रवक्ष्याम्युत्तरं मनोः  ॥ १,३५.१६६ ॥
अष्टौ शतसहस्राणि दिव्यया संख्यया स्मृतम्  ।
द्विपञ्चाशत्तथान्यानि सहस्राण्यधिकानि तु  ॥ १,३५.१६७ ॥
चतुर्दशगुणो ह्येष कालो ह्याभूतसंप्लवम्  ।
पूर्णं युगसहस्रं स्यात्तदहर्ब्रह्मणः स्मृतम्  ॥ १,३५.१६८ ॥
ततः सर्वाणि भूतानि दग्धान्यादित्यरश्मिभिः  ।
ब्रह्माणामग्रतः कृत्वा सह देवर्षिदानवैः  ॥ १,३५.१६९ ॥
प्रविशन्ति सुरश्रेष्ठं देवं नारायणं प्रभुम्  ।
स स्रष्टा सर्व भूतानां कल्पादिषु पुनः पुनः  ॥ १,३५.१७० ॥
इत्येष स्थितिकालो वै मतो देवर्षिभिः सह  ।
सर्वमन्वन्तराणां हि प्रतिसंधिं निबोधत  ॥ १,३५.१७१ ॥
युगख्या या समुद्दिष्टा प्रागेतस्मिन्मयानघाः  ।
कृतत्रेतादिसंयुक्तं चतुर्युगमिति स्मृतम्  ॥ १,३५.१७२ ॥
तच्चैकसप्ततिगुणं परिवृत्तं तु साधिकम्  ।
मनोरेतमधीकारं प्रोवाच भगवान्प्रभुः  ॥ १,३५.१७३ ॥
एवं मन्वन्तराणां च सर्वेषामेव लक्षणम्  ।
अतीतानागतानां वै वर्त्तिमानेन कीर्त्तितम्  ॥ १,३५.१७४ ॥
इत्येष कीत्तितः सर्गो मनोः स्वायंभुवस्य ते  ।
प्रतिसंधिं तु वक्ष्यामि तस्य चैवापरस्य च  ॥ १,३५.१७५ ॥
मन्वन्तरं यथा पूर्वमृषिभिर्दैवतैः सह  ।
अवश्यभाविनार्थेन यथावद्विनिवर्त्तते  ॥ १,३५.१७६ ॥
एतस्मिन्नन्तरे पूर्वं त्रैलाक्यस्ये श्वरास्तु ये  ।
सप्तर्षयश्च देवाश्च पितरो मनवस्तथा  ॥ १,३५.१७७ ॥
मन्वन्तरस्य काले तु संपूर्णे साधिके तदा  ।
क्षीणेऽधिकारे संविग्ना बुद्ध्वा पर्ययमात्मनः  ॥ १,३५.१७८ ॥
महर्लोकाय ते सर्वे उन्मुखा दधिरे मतिम्  ।
ततो मन्वन्तरे तस्मिन्प्रक्षीणे देवतास्तु ताः  ॥ १,३५.१७९ ॥
संपूर्णेस्थितिकाले तु तिष्ठेदेकं कृतं युगम्  ।
उत्पद्यन्ते भविष्यन्तो ये वै मन्वन्तरेश्वराः  ॥ १,३५.१८० ॥
देवताः पितरश्चैव ऋषयो मनुरेव च  ।
मन्वन्तरे तु संपूर्णे तद्वदन्ते कलौ युगे  ॥ १,३५.१८१ ॥
संपद्यते कृतं तेषु कलिशिष्टेषु वै तदा  ।
यथा कृतस्य संतानः कलिपूर्वः स्मृतो बुधैः  ॥ १,३५.१८२ ॥
तथा मन्वन्तरान्तेषु आदिर्मन्वन्तरस्य च  ।
क्षीणे मन्वन्तरे पूर्वे प्रवृत्ते चापरे पुनः  ॥ १,३५.१८३ ॥
मुखे कृतयुगस्याथ तेषां शिष्टास्तु ये तदा  ।
सप्तर्षयो मनुश्चैव कालापेक्षास्तु ये स्थिताः  ॥ १,३५.१८४ ॥
मन्वन्तरप्रतीक्षास्ते क्षीयमाणास्तपस्विनः  ।
मन्वन्तरोत्सवस्यार्थे संतत्यर्थे च सर्वदा  ॥ १,३५.१८५ ॥
पूर्ववत्संप्रवर्त्तन्ते प्रवृत्ते वृष्टिसर्जने  ।
द्वन्द्वेषु संप्रवृत्तेषु उत्पन्नास्वौषधीषु च  ॥ १,३५.१८६ ॥
प्रजासु चानिकेतासु संस्थितासु क्वचित्क्वचित् ।
वार्त्तायां संप्रवृत्तायां धर्मे चैवोपसंस्थिते  ॥ १,३५.१८७ ॥
निरानन्दे चापि लोके नष्टे स्थावरजङ्गमे  ।
अग्रामनगरे चैव वर्णाश्रमविवर्जिते  ॥ १,३५.१८८ ॥
पूर्वमन्वन्तरे शिष्टा ये भवन्तीह धार्मिकाः  ।
सप्तर्षयो मनुश्चैव संतानार्थं व्यवस्थिताः  ॥ १,३५.१८९ ॥
प्रजार्थं तपतां तेषां तपः परमदुश्चरम्  ।
उत्पद्यन्ते हि पूर्वेषां निधनेष्विह पूर्ववत् ॥ १,३५.१९० ॥
देवासुराः पितृगणा ऋषयो मानुषास्तथा  ।
सर्पा भूतपिशाचाश्च गन्धर्वा यक्षराक्षसाः  ॥ १,३५.१९१ ॥
ततस्तेषां तु ये शिष्टाः शिष्टाचारान्प्रजक्षते  ।
सप्तर्षयो मनुश्चव ह्यादौ मन्वन्तरस्य हि  ॥ १,३५.१९२ ॥
प्रारभन्ते च कर्माणि मनुष्यो दैवतैः सह  ।
ऋषीणां ब्रह्मचर्येण गत्वानृण्यं तु व तदा  ॥ १,३५.१९३ ॥
पितॄणां प्रजाया चैव देवानामिज्यया तथा  ।
शतंवर्षसहस्राणां धर्मे वर्णात्मके स्थिताः  ॥ १,३५.१९४ ॥
त्रयी वार्त्ता दण्डनीतिर्धर्मान्वर्णाश्रमांस्तथा  ।
स्थापयित्वाश्रमांश्चैव स्वर्गाय देधिरे मनः  ॥ १,३५.१९५ ॥
पूर्वदेवेषु तेष्वेवं स्वर्गाया भिमुखेषु वै  ।
पूर्वदेवास्ततस्ते वै स्थिता धर्मेण कृत्स्नशः  ॥ १,३५.१९६ ॥
मन्वन्तरे पुरावृत्ते स्थानान्युत्सृज्य सर्वशः  ।
मन्त्रैः सहोर्ध्वं गच्छन्ति महर्लोकमनामयम्  ॥ १,३५.१९७ ॥
विनिवृत्ताधिकारास्ते मानसीं सिद्धिमास्थिताः  ।
अवेक्षमाणा वशिनस्तिष्ठन्त्या भूतसंप्लवात् ॥ १,३५.१९८ ॥
ततस्तेषु व्यतीतेषु पूर्वदेवेषु वै तदा  ।
शून्येषु देवस्थानेषु त्रैलोक्ये तेषु सर्वशः  ॥ १,३५.१९९ ॥
उपस्थिता इहान्ये वै ये देवाः स्वर्गवासिनः  ।
ततस्ते तपसा युक्ताः स्थानान्यापूरयन्ति च  ॥ १,३५.२०० ॥
सत्येन ब्रह्मचर्येण श्रुतेन च समन्विताः  ।
सप्तर्षीणां मनोश्चैव देवानां पितृभिः सह  ॥ १,३५.२०१ ॥
निधनानीह पूर्वेषामादितां च भविष्यताम्  ।
तेषां संतत्यविच्छेद इहामन्वन्तरक्षयात् ॥ १,३५.२०२ ॥
एवं पूर्वानुपूर्व्येण स्थितिस्तेषामवस्थिता  ।
मन्वन्तरेषु सर्वेषु यावदाभूतसंप्लवम्  ॥ १,३५.२०३ ॥
पूर्वमन्वन्तराणां तु प्रतिसंधानलक्षणम्  ।
अतीतानागतानां वै प्रोक्तं स्वायंभुवेन तु  ॥ १,३५.२०४ ॥
मन्वन्तरेष्वतीतेषु भविष्याणां तु साधनम्  ।
एवं संतत्यविच्छेदो भवत्याभूतसंप्लवात् ॥ १,३५.२०५ ॥
मन्वन्तराणां परिवर्त्तनानि ह्येकान्ततस्तानि महर्गतानि  ।
महाजनं चैव जनान्तपश्च चैकान्तगानि प्रभवन्ति सत्ये  ॥ १,३५.२०६ ॥
तद्भाविनां तत्र तु दर्शनेन नानात्वदृष्टेन च प्रत्ययेन  ।
स्त्ये स्थिता नित्यतया तु नित्यं प्राप्ते विकारे प्रतिसर्ग काले  ॥ १,३५.२०७ ॥
मन्वन्तराणां परिवर्त्तनानि मुञ्चन्ति सत्यं तु ततोऽपरान्त  ।
ततोऽभियोगा विषयप्रहाणाद्विशन्ति नारायणमेव देवम्  ॥ १,३५.२०८ ॥
मन्वन्तराणां परिवर्त्तनेषु चिरप्रवृत्तेषु विधिस्वभावात् ।
क्षणं न वै तिष्ठति जीवलोकः क्षयोदयाभ्यां परिवर्तमानः  ॥ १,३५.२०९ ॥
इत्यन्तराण्येवमृषिस्तुतानां धर्मात्मनां दिव्यदृशां मनूनाम्  ।
वायुप्रणीतान्युपलभ्य दृश्याद्दिव्यौजसां व्याससमासयोगैः  ॥ १,३५.२१० ॥
सर्वाणि राजर्षिसुरर्थिमन्ति ब्रह्मर्षिदेवोरगवन्ति चैव  ।
सुरेशसप्तर्षिपितृप्रजेशैर्युक्तानि सम्यक्परिवर्त्तनानि  ॥ १,३५.२११ ॥
उदारवंशाभिजन श्रुतीनां प्रकृष्टमेधाभिसमेधितानाम्  ।
कीर्तिद्युतिख्यातिभिरर्चितानां पुण्यं हि विश्यापनमीश्वराणाम्  ॥ १,३५.२१२ ॥
स्वर्गीयमेतत्परमं पवित्रं पुत्रीयमेतच्च परं रहस्यम्  ।
जप्यं महापर्वसु चैतदग्र्यं दुःखापशान्तिप्रदमायुषीयम्  ॥ १,३५.२१३ ॥
प्रजशदवर्षिमनुप्रधानां पुण्यां प्रसूतिं प्रथितामजस्य  ।
ममापि विख्यापयतः समासात्सिद्धिं प्रजेशाः प्रदिशन्तु युक्ताः  ॥ १,३५.२१४ ॥
इत्येतदन्तरं प्रोक्तं मनोः स्वायंभुवस्य च  ।
विस्तरेणानुपूर्व्या च भूयः किं वर्णयाम्यहम्  ॥ १,३५.२१५ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुष्गपादे वेदव्यसनाख्यानं स्वायंभुवमन्वन्तरवर्णनं च नाम पञ्चत्रिंशत्तमोऽध्यायः


_____________________________________________________________


शांशपायन उवाच
मन्वन्तराणि शेषाणि श्रोतुमिच्छाम्यनुक्रमात् ।
मन्वन्तराधिपांश्चैव शक्रदेवपुरोगमान्  ॥ १,३६.१ ॥
सूत उवाच
मन्वन्तराणि यानि स्युरतीतानागतानि ह  ।
समासा द्विस्तराच्चैव ब्रुवतो मे निबोधत  ॥ १,३६.२ ॥
स्वायंभुवो मनुः पूर्वं मनुः स्वारोचिषस्तथा  ।
उत्तमस्तामसश्चैव रैवतश्चाक्षुषस्तथा  ॥ १,३६.३ ॥
षडेते मनवोऽतीता वक्ष्याम्यष्टावनागतान्  ।
सावर्णिश्चैव रौच्यश्च भौत्यो वैवस्वतस्तथा  ॥ १,३६.४ ॥
वक्ष्याम्येतान्पुरस्तात्तु मनोर्वेवस्वतस्य च  ।
मनवः पञ्च येऽतीता मानसांस्तान्निबोधत  ॥ १,३६.५ ॥
मन्वन्तरं मया वोऽध्य क्रान्तं स्वायंभुवस्य ह  ।
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि मनाः स्वारोचिषस्य ह  ॥ १,३६.६ ॥
प्रजासर्गं समासेन द्वितीयस्य महात्मनः  ।
आसन्वै तुषिता देवा मनोः स्वारोचिषेऽन्तरे  ॥ १,३६.७ ॥
पारावताश्च विद्वांसो द्वावेव तु गणौ स्मृतौ  ।
तुषितायां समुत्पन्नाः क्रतोः पुत्राः स्वरोचिषः  ॥ १,३६.८ ॥
पारावताश्च वासिष्ठा द्वादश द्वौ गणौ स्मृतौ  ।
छन्दजाश्च चतुर्विंशद्देवास्ते वै तदा स्मृताः  ॥ १,३६.९ ॥
दिवस्पर्शोऽथ जामित्रो गोपदो भासुरस्तथा  ।
अजश्च भगवाश्चैव द्रविणश्य महा बलः  ॥ १,३६.१० ॥
आयश्चापि महाबाहुर्महौजाश्चापि वीर्यवान्  ।
चिकित्वान्विश्रुतो यस्तु चांशो यश्चैव पठ्यते  ॥ १,३६.११ ॥
ऋतश्चद्वादशस्तेषां तुषिताः परिकीर्त्तिताः  ।
इत्येते क्रतुपुत्रास्तु तदासन्सोमपायिनः  ॥ १,३६.१२ ॥
प्रचेताश्चैव यो देवो विश्वदेवस्तथैव च  ।
समञ्जो विश्रुतो यस्तु ह्यजिह्मश्चारिमर्द्दनः  ॥ १,३६.१३ ॥
आयुर्दानो महामानो दिव्यमानस्तथैव च  ।
अजेयश्च महाभागो यवीयांश्च महाबलः  ॥ १,३६.१४ ॥
होता यज्वा तथा ह्येते परिक्रान्ताः परावताः  ।
इत्येता देवता ह्यासन्मनोः स्वारोचिषान्तरे  ॥ १,३६.१५ ॥
सोमपास्तु तदा ह्येताश्चतुर्विशति देवताः  ।
तेषामिन्द्रस्तदा ह्यासीद्विपश्चिल्लोकविश्रुतः  ॥ १,३६.१६ ॥
ऊर्जा वसिष्ठपुत्रश्च स्तंबः काश्यप एव च  ।
भार्गवश्च तधा प्राम ऋषभोंऽङ्गिरसस्तथा  ॥ १,३६.१७ ॥
पौलस्त्यश्चैव दत्तोऽत्रिरात्रेयो निश्चलस्तथा  ।
पौलहोऽथार्वरीवांश्च एते सप्तर्षयस्तथा  ॥ १,३६.१८ ॥
चैत्रः किंपुरुष श्चैव कृतान्तो विभृतो रविः  ।
बृहदुक्थो नवः सेतुः श्रुतश्चेति नव स्मृताः  ॥ १,३६.१९ ॥
मनोः स्वारोचिषस्यैते पुत्रा वंशकराः प्रभो  ।
पुराणे परिसंख्याता द्वितीयं वै तदन्तरम्  ॥ १,३६.२० ॥
सप्तर्षयो मनुर्देवाः पितरश्च चतुष्टयम्  ।
मूलं मन्वन्तरस्यैते तेषां चैवान्वयाः प्रजाः  ॥ १,३६.२१ ॥
ऋषीणां देवताः पुत्राः पितरो देवसूनवः  ।
ऋषयो देवपुत्राश्च इति शास्त्रे विनिश्चयः  ॥ १,३६.२२ ॥
मनोः क्षत्रं विशश्चैव सप्तर्षिभ्यो द्विजा तयः  ।
एतन्मन्वन्तरं प्रोक्तं समासाच्च न विस्तरात् ॥ १,३६.२३ ॥
स्वायंभुवे न विस्तारो ज्ञेयः स्वारोचिषस्य च  ।
न शक्यो विस्तरस्तस्य वक्तुं वर्षशतैरपि  ॥ १,३६.२४ ॥
पुनरुक्तबहुत्वात्तु प्रजानां वै कुलेकुले  ।
तृतीये त्वथ पर्याये उत्तमस्यान्तरे मनोः  ॥ १,३६.२५ ॥
पञ्च देवगणा प्रोक्तास्तान्वक्ष्यामि निबोधत  ।
सुधामानश्च ये देवा ये चान्ये वशवर्त्तिनः  ॥ १,३६.२६ ॥
प्रतर्दनाः शिवाः सत्यागणा द्वादशकाः स्मृताः  ।
सत्यो धृतिर्दमो दान्तः क्षमः क्षामो ध्वनिः शुचिः  ॥ १,३६.२७ ॥
इषोर्ज्जश्च तथा श्रेष्ठः सुपर्णो द्वादशस्तथा  ।
इत्येते द्वादश प्रोक्ताः सुधामानस्तु नामभिः  ॥ १,३६.२८ ॥
सहस्रधारो विश्वायुः समितारो वृहद्वसुः  ।
विश्वधा विश्वकर्मा च मानसस्तु विराजसः  ॥ १,३६.२९ ॥
ज्योतिश्चैव विभासश्च कीर्त्तिता वंशवर्तिनः  ।
अवध्योऽवरतिर्देवो वसुर्धिष्ण्यो विभावसुः  ॥ १,३६.३० ॥
वित्तः क्रतुः सुधर्मा च धृतधर्मा यशस्विजः  ।
रथोर्मिः केतुमाञ्छ्चैव कीर्त्तितास्तु प्रतर्दनाः  ॥ १,३६.३१ ॥
हंसस्वारौ वदान्यौ च प्रतर्दनयशस्करौ  ।
सुदानो वसुदानश्च सुमञ्जसविषावुभौ  ॥ १,३६.३२ ॥
यमो वह्निर्यतिश्चैव सुचित्रः सुतपास्तथा  ।
शिवा ह्येते तु विज्ञेया यज्ञिया द्वादशापराः  ॥ १,३६.३३ ॥
सत्यानामपि नामानि निबोधत यथातथम्  ।
दिक्पतिर्वाक्पतिश्चैव विश्वः शंभुस्तथैव च  ॥ १,३६.३४ ॥
स्वमृडीको दिविश्चैव वर्चोधामा बृहद्वपुः  ।
अश्वश्चैव सदश्वश्च क्षेमानन्दौ तथैव च  ॥ १,३६.३५ ॥
सत्या ह्येते परिक्रान्ता यज्ञिया द्वादशापराः  ।
इत्येता देवता ह्यासन्नौत्तमस्यान्तरे मनोः  ॥ १,३६.३६ ॥
तेषामिन्द्रस्तु देवानां सुशान्तिर्नाम विश्रुतः  ।
पुत्रास्त्तवङ्गिरसस्ते वै उत्तमस्य प्रजापतेः  ॥ १,३६.३७ ॥
वशिष्ठपुत्राः सप्तासन्वाशिष्ठा इति विश्रुताः  ।
सप्तर्षयस्तु ते सर्व उत्तमस्यान्तरे मनोः  ॥ १,३६.३८ ॥
आचश्च परशुश्चैव दिव्यो दिव्यौषधिर्नयः  ।
देवाम्वुजश्चाप्रतिमौ महोत्साहो गजस्तथा  ॥ १,३६.३९ ॥
विनीतश्च सुकेतुश्च सुमित्रः सुमतिः श्रुतिः  ।
उत्तमस्य मनोः पुत्रास्त्रयोदश महात्मनः  ॥ १,३६.४० ॥
एते क्षत्रप्रणेतारस्तृतीयं चैतदन्तरम्  ।
औत्तमः परिसंख्यातः सर्गः स्वारोचिषेण तु  ॥ १,३६.४१ ॥
विस्तरेणानुपूर्व्या च तामसस्य निबोधत  ।
चतुर्थे त्वथ पर्याये तामसस्यातरे मनोः  ॥ १,३६.४२ ॥
सत्याः सुरूपाः सुधियो हरयश्च गणाः स्मृताः  ।
पुलस्त्यपुत्रास्ते देवास्तामसस्यान्तरे मनोः  ॥ १,३६.४३ ॥
गणस्तु तेषां देवानामेकैकः पञ्चविंशकः  ।
इन्द्रियाणां प्रतीयेत ऋषयः प्रतिजानते  ॥ १,३६.४४ ॥
सप्रमाणास्तु शीर्षण्यं मनश्चैवाष्टमं तथा  ।
इन्द्रियाणि तथा देवा मनोस्तस्यान्तरे स्मृताः  ॥ १,३६.४५ ॥
तेषां बभूव देवानां शिबिरिन्द्रः प्रतापवान्  ।
सप्तर्षयोंऽतरे ये च तान्निबोधत सत्तमाः  ॥ १,३६.४६ ॥
काव्य आङ्गिरसश्चैव काश्यपः पृथुरेव च  ।
अत्रेयस्त्वग्निरित्येव ज्योतिर्धामा च भार्गवः  ॥ १,३६.४७ ॥
पौलहश्चरकश्चात्र वाशिष्ठः पीवरस्तथा  ।
चैत्रस्तथैव पौलस्त्य ऋषयस्तामसेंऽतरे  ॥ १,३६.४८ ॥
जानुजङ्घस्तथा शान्तिर्नरः ख्यातिः शुभस्तथा  ।
प्रियभृत्यो परीक्षिच्च प्रस्थलोऽथ दृढेषुधिः  ॥ १,३६.४९ ॥
कृशाश्वः कृतबन्धुश्च तामसस्य मनोः सुताः  ।
पञ्चमेत्वथ पर्याये मनोः स्वारोचिषेंऽतरे  ॥ १,३६.५० ॥
गुणास्तु ये समाख्याता देवानां तान्निबोधत  ।
अमिताभा भूतरयो वैकुण्ठाः ससुमेधसः  ॥ १,३६.५१ ॥
वरिष्ठाश्च शुभाः पुत्रा वसिष्ठस्य प्रजापतेः  ।
चतुर्दश तु चत्वारो गणास्तेषां सुभास्वराः  ॥ १,३६.५२ ॥
उग्रः प्रज्ञोऽग्निभावश्च प्रज्योतिश्चामृतस्तथा  ।
सुमतिर्वा विरावश्च धामा नादः श्रवास्तथा  ॥ १,३६.५३ ॥
वृत्तिराशी च वादश्च शबरश्च चतुर्दश  ।
अमिताभाः स्मृता ह्येते देवाः स्वारोचिषेंऽतरे  ॥ १,३६.५४ ॥
मतिश्च सुमतिश्चैव ऋतसत्यौ तथैधनः  ।
अधृतिर्विधृतिश्चैव दमो नियम एव च  ॥ १,३६.५५ ॥
व्रतो विष्णुः सहश्चैव द्युतिमान्सुश्रवास्तथा  ।
इत्येतानीह नामानि आभूतयसां विदुः  ॥ १,३६.५६ ॥
वृषो भेत्ता जयो भीमः शुचिर्दान्तो यशो दमः  ।
नाथो विद्वानजेयश्च कृशो गौरो ध्रुवस्तथा  ॥ १,३६.५७ ॥
कीर्त्तितास्तु विकुण्ठा वै सुमेधांस्तु निबोधत  ।
मेधा मेधा तिथिश्चैव सत्यमेधास्तथैव च  ॥ १,३६.५८ ॥
पृश्निमेधाल्पमेधाश्च भूयोमेधाश्च यः प्रभुः  ।
दीप्तिमेधा यशोमेधा स्थिरमेधास्तथैव च  ॥ १,३६.५९ ॥
सर्वमेधा सुमेधाश्च प्रतिमेधाश्च यः स्मृतः  ।
मेधजा मेधहन्ता च कीर्त्तितास्ते सुमेधसः  ॥ १,३६.६० ॥
विभुरिन्द्रस्तथा तेषामासीद्वि क्रान्तपौरुषः  ।
पौलस्त्यो दवबाहुश्च सुधामा नाम काश्यपः  ॥ १,३६.६१ ॥
हिरण्यरोमाङ्गिरसो वेदश्रीश्चैव भार्गवः  ।
ऊर्ध्वबाहुश्च वाशिष्ठः पर्जन्यः पौलहस्तथा  ॥ १,३६.६२ ॥
सत्यनेत्रस्तथात्रेय ऋषयो रैवतेंऽतरे  ।
महावीर्यः सुसंभाव्यः सत्यको हरहा शुचिः  ॥ १,३६.६३ ॥
बलबन्धुर्निरामित्रः कंबुः शृगो धृतव्रतः  ।
रैवतस्य च पुत्रास्ते पञ्चमं वै तदन्तरम्  ॥ १,३६.६४ ॥
स्वारोचिषश्चोत्तमोऽपि तामसो रैवतस्तथा  ।
प्रियव्रतान्वया ह्येते चत्वारो मनवः स्मृताः  ॥ १,३६.६५ ॥
षष्ठे खल्वपि पर्याये देवा ये चाक्षुषेंऽतरे  ।
आद्याः प्रसूता भाव्यश्च पृथुकाश्च दिवौकसः  ॥ १,३६.६६ ॥
महानुभावा लेखास्छ पञ्च देवगणाः स्मृताः  ।
दिवौकसः सर्व एव प्रोच्यन्ते मातृनामभिः  ॥ १,३६.६७ ॥
अत्रेः पुत्रस्य नप्तारो ह्यारण्यस्य प्रजापतेः  ।
गणस्तु तेषां देवानामेकैको ह्यष्टकः स्मृतः  ॥ १,३६.६८ ॥
अन्तरिक्षो वसुर्हव्यो ह्यतिथिश्च प्रियव्रतः  ।
श्रोता मन्तानुमन्ता च त्वाद्या ह्येते प्रकीर्त्तिताः  ॥ १,३६.६९ ॥
श्येनभद्रस्तथा चैव श्वेतचक्षुर्महायशाः  ।
सुमनाश्च प्रचेताश्च वनेनः सुप्रचेत्सौ  ॥ १,३६.७० ॥
मुनिश्चैव महासत्त्वः प्रसूताः परिकीर्त्तिताः  ।
विजयः सुजयश्चैव मनस्योदौ तथैव च  ॥ १,३६.७१ ॥
मतिः परिमतिश्चैव विचेताः प्रियनिश्चयः  ।
भव्या ह्येते स्मृता देवाः पृथुकांश्च निबोधत  ॥ १,३६.७२ ॥
ओजिष्ठः शकुनो देवो वानत्दृष्टस्तथैव च  ।
सत्कृतः सत्यदृष्टिश्च जिगीषुर्विजयस्तथा  ॥ १,३६.७३ ॥
अजितश्च महाभागः पृथुकास्ते दिवौकसः  ।
लेशास्तथा प्रवक्ष्यामि नामतस्तान्निबोधत  ॥ १,३६.७४ ॥
मनोजवः प्रघासश्च प्रचेताश्च महायशाः  ।
ध्रुवो ध्रुवक्षितिश्चैव अत्युतश्चैव वीर्यवान्  ॥ १,३६.७५ ॥
युवना बृहस्पतिश्चैव लेखाः संपरिकीर्त्तिताः  ।
मनोजवो महावीर्यस्तेषामिन्द्रस्तदाभवत् ॥ १,३६.७६ ॥
उत्तमो भार्गवश्चैव हविष्मानङ्गिरःसुतः  ।
सुधामा काश्यपश्चैव वशिष्ठो विरजास्तथा  ॥ १,३६.७७ ॥
अतिनामा च पौलस्त्यः सहिष्णुः पौलहस्तथा  ।
मधुरात्रेय इत्येते सप्त वै चाक्षुषेंऽतरे  ॥ १,३६.७८ ॥
ऊरुः पुरुः शतद्युम्नस्तपस्वी सत्यवाक्कृतिः  ।
अग्निष्टुदतिरात्रश्च सुद्युम्नशचेति ते नव  ॥ १,३६.७९ ॥
अभिमन्युश्च दशमो नाड्वलेया मनोः सुताः  ।
चाक्षुषस्य सुताः ह्येते षष्ठं चैव तदन्तरम्  ॥ १,३६.८० ॥
वैवस्वतेन संख्यातस्तत्सर्गः सांप्रतेन तु  ।
विस्तरेणानुपूर्व्या च चाक्षुषस्यान्तरे मनोः  ॥ १,३६.८१ ॥
ऋषय ऊचुः
चाक्षुषः कस्य दायादः संभूतः सक्य वान्वये  ।
तस्यान्ववाये येऽप्यन्येतान्नो ब्रूहि यथातथम्  ॥ १,३६.८२ ॥
सूत उवाच
चाक्षुषस्य विसर्गं तु समासाच्छृणुत द्विजाः  ।
यस्यान्ववाये संभूतः पृथुर्वैन्यः प्रतापवान्  ॥ १,३६.८३ ॥
प्रजानां पतयश्चान्ये दक्षः प्राचेतसस्तथा  ।
उत्तानपादं जग्राह पुत्रमत्रिप्रजापतिः  ॥ १,३६.८४ ॥
दत्तकः स तु पुत्रोऽस्य राजा ह्यासीत्प्रजापतिः  ।
स्वायंभुवेन मनुना दत्तोऽत्रेः कारणं प्रति  ॥ १,३६.८५ ॥
मन्वन्तरमथासाद्य भविष्यच्चाक्षुषस्य ह  ।
षष्ठं तदनु वक्ष्यामि उपोद्धातेन वै द्विजाः  ॥ १,३६.८६ ॥
उत्तानपादाच्चतुरः सूनृतासूत भामिनी  ।
धर्मस्य कन्या सुश्रोणी सूनृता नाम विश्रुता  ॥ १,३६.८७ ॥
उत्पन्ना जापि धर्मेम ध्रुवस्य जननी शुभा  ।
धर्मस्य पत्न्यां लक्ष्मयां वै उत्पन्ना सा शुचिस्मिता  ॥ १,३६.८८ ॥
ध्रुवं च कीर्त्तिमन्तं च त्वायुष्मन्तं वसुं तथा  ।
उत्तानपादोऽजनयत्कन्ये द्वे च शुचिस्मिते  ॥ १,३६.८९ ॥
स्वरामनस्विनी चैव तयोः पुत्राः प्रकीर्त्तिताः  ।
ध्रुवो वर्षसहस्राणि दश दिव्यानि वीर्यवान्  ॥ १,३६.९० ॥
तपस्तेपे निराहारः प्रार्थयन्विपुलं यशः  ।
त्रेतायुगे तु प्रथमे पौत्रः स्वायंभुवस्य तु  ॥ १,३६.९१ ॥
आत्मानं धारयन्योगान्प्रार्थयन्सुमहद्यशः  ।
तस्मै ब्रह्मा ददौ प्रीतो ज्योतिषां स्थानमुत्तमम्  ॥ १,३६.९२ ॥
आभूतसंप्लवाद्दिव्यमस्तोदयविवार्जितम्  ।
तस्यातिमात्रामृद्धिं च महिमानं निरीक्ष्य तु  ॥ १,३६.९३ ॥
दैत्या सुराणामाचार्यः श्लोकमप्युशाना जगौ  ।
अहोऽस्य तपसो वीर्यमहो श्रुतमहो व्रतम्  ॥ १,३६.९४ ॥
कृत्वा यदेनमुपरि ध्रुवं सप्तर्षयः स्थिताः  ।
द्रुवे त्रिदिवमासक्तमीश्वरः स दिवस्पतिः  ॥ १,३६.९५ ॥
ध्रुवात्सृष्टिं च भव्यं च भूमिस्तौ सुषुवे नृपौ  ।
स्वां छायामाह वै सृष्टिर्भवनारीति तां प्रभुः  ॥ १,३६.९६ ॥
सत्याभिव्यहृतेस्तस्य सद्यः स्त्री साभवत्तदा  ।
दिव्यसंहनना छाया दिव्याभरणभूषिता  ॥ १,३६.९७ ॥
छायायां सृष्टिराधत्त पञ्च पुत्रानकल्मषान्  ।
प्राजीनगर्भं वृषभं वृकञ्च वृकलं धृतिम्  ॥ १,३६.९८ ॥
पत्नी प्राचीनगर्भस्य सुवर्चा सुषुवे नुपम्  ।
नाम्नोदारधियं पुत्रमिन्द्रो यः पूर्वजन्मनि  ॥ १,३६.९९ ॥
संवत्सरसहस्रान्ते सकृदाहारमाहरन्  ।
एवं मन्वन्तरं युक्त इन्द्रत्वं प्राप्तवान्प्रभुः  ॥ १,३६.१०० ॥
उदारधेः सुतं भद्राजनयत्सा दिवञ्जयम्  ।
रिपुं रिपुञ्जयाज्जज्ञे वराङ्गी तु दिवञ्जयात् ॥ १,३६.१०१ ॥
रिपोराधत्त बृहती वक्षुषं सर्वतेजसम्  ।
तस्य पुत्रो मनुर्विद्वान् ब्रह्मक्षत्त्रप्रवत्तकः  ।
व्यजीजनत्पुष्करिणी वारुणी चाक्षुषं मनुम्  ॥ १,३६.१०२ ॥
ऋषय ऊचुः
प्रजापतेः सुता कस्माद्वारुणी प्रोच्यतेऽनघ  ।
एतदाचक्ष्व तत्वेन कुशलो ह्यसि विस्तरे  ॥ १,३६.१०३ ॥
सूत उवाच
अरण्यस्योदकः पुत्रो वरुणत्वमुपागतः  ।
तेन सा वारुणी ज्ञेया भ्रात्रा ख्यातिमुपागता  ॥ १,३६.१०४ ॥
मनोरजायन्त दश नड्वलायां सुताः शुभाः  ।
कन्यायां सुमहावीर्या विरजस्य प्रजापतेः  ॥ १,३६.१०५ ॥
ऊरुः पुरुः शतद्युम्नस्तपस्वी सत्यवाक्कृतिः  ।
अग्निष्टुदतिरात्रश्च सुद्युम्नश्चेति वै नव  ॥ १,३६.१०६ ॥
अभिमन्युश्च दशमो नड्वलायां मनोः सुताः  ।
ऊरोरजनयत्पुत्रान्षडाग्नेयी महाप्रभान्  ॥ १,३६.१०७ ॥
अङ्गं सुमनसं ख्यातिङ्गयं शुक्रं व्रजाजिनौ  ।
अङ्गात्सुनीथापत्यंवै वेनमेकं व्यजायत  ॥ १,३६.१०८ ॥
तस्यापराधाद्वेनस्य प्रकोपस्तु महानभूत् ।
प्रजार्थमृषयो यस्यममन्थुर्दक्षिणां करम्  ॥ १,३६.१०९ ॥
जनितस्तस्य पाणौ तु मथिते रूपवान्पृथुः  ।
जनयित्वा सुतं तस्य पृथुं प्रथितपौरुषम्  ॥ १,३६.११० ॥
अब्रु वंस्त्वेष वो राजा ऋषयो मुदिताः प्रजाः  ।
स धन्वी कवची जज्ञे तेजसा निर्दहन्निव  ॥ १,३६.१११ ॥
वृत्तीनामेष वो दाता भविष्यति नराधिपः  ।
पृथुर्वैन्यस्तदा लोकान्ररक्ष क्षत्रपूर्वजः  ॥ १,३६.११२ ॥
राजसूयाभिषिक्तानामाद्यस्स वसुधाधिपः  ।
तस्य स्तवार्थमुत्पन्नौ निपुणौ सूतमागधौ  ॥ १,३६.११३ ॥
तेनेयं गौर्महाराज्ञा दुग्धा सस्यानि धीमता  ।
प्रजानां वृत्तिकामानां देवैश्चर्षिगणैः सह  ॥ १,३६.११४ ॥
पितृभिर्दानवैश्चैव गन्धर्वैश्चाप्सरोगणैः  ।
सर्पैः पुण्यजनैश्चैव पर्वतैर्वृक्षवीरुधैः  ॥ १,३६.११५ ॥
तेषु तेषु तु पात्रेषु दुह्यमाना वसुंधरा  ।
प्रादाद्यथेप्सि तं क्षीरं तेन प्राणानधारयन्  ॥ १,३६.११६ ॥
शांशपायन उवाच
विस्तरेण पृथोर्जन्म कीर्त्तयस्व महाव्रत  ।
यथा महात्मना तेन पूर्वं दुग्धा वसुंधरा  ॥ १,३६.११७ ॥
यथा देवैश्च नागैश्च यथा ब्रह्मर्षिभिः सह  ।
यक्षै राक्षसगन्धर्वैरप्सरोभिर्यथा पुरा  ॥ १,३६.११८ ॥
यथा यथा च वै सूत विधिना येन येन च  ।
तेषां पात्रविशेषांश्च दोग्धारं क्षीरमेव च  ॥ १,३६.११९ ॥
तथा वत्सविशेषांश्च त्वंनः प्रब्रूहि पृच्छताम्  ।
यथा क्षीरविशेषांश्च सर्वानेवानुपूर्वशः  ॥ १,३६.१२० ॥
यस्मिंश्च कारणे पाणिर्वनस्य मथितः पुरा  ।
कुद्धैर्महर्षिभिः पूर्वैः कारणं ब्रूहि तद्धि नः  ॥ १,३६.१२१ ॥
सूत उवाच
कथयिष्यामि वो विप्राः पृथोर्वैन्यस्य संभवम्  ।
एकाग्राः प्रयताश्चैव शुश्रूषध्वं द्विजोत्तमाः  ॥ १,३६.१२२ ॥
नाशुद्धाय न पापाय नाशिष्यायाहिताय च  ।
वर्त्तनीयमिदं ब्रह्म नाव्रताय कथञ्चन  ॥ १,३६.१२३ ॥
धन्यं यशस्यमायुष्यं पुण्यं वेदैश्च संमितम्  ।
रहस्यमृषिभिः प्रोक्तं शृणुयाद्योऽनसूयकः  ॥ १,३६.१२४ ॥
यश्चैवं श्रावयेन्मर्त्यः पृथोर्वैन्यस्य संभवम्  ।
ब्राह्मणेभ्यो नमस्कृत्य न स शोचेत्कृताकृतम्  ॥ १,३६.१२५ ॥
गोप्ता धर्मस्य राजासौ बभूवात्रिसमः प्रभुः  ।
अत्रिवंशसमुत्पन्नो ह्यङ्गो नाम प्रजापतिः  ॥ १,३६.१२६ ॥
तस्य पुत्रोऽभवद्वेनो नात्यर्थं धार्मिकस्तथा  ।
जातो मृत्युसुतायां वै सुनीथायां प्रजापतिः  ॥ १,३६.१२७ ॥
स मातामहदोषेण वेनः कालात्म जात्मजः  ।
स धर्मं वृष्ठतः कृत्वा कामाल्लोकेष्वर्तत  ॥ १,३६.१२८ ॥
स्थापनां स्थापयामास धर्मायेतां स पार्थिवः  ।
वेदशास्त्राण्यतिक्रम्य सोऽधर्मे निरतोऽभवत् ॥ १,३६.१२९ ॥
निःस्वाध्यायवष्ट्कारे तस्मिन्राज्यं प्रशासति  ।
न पिबन्ति तदा सोमं महायज्ञेषु देवताः  ॥ १,३६.१३० ॥
न यष्टव्यं न दातव्यमिति तस्य प्रजापतेः  ।
आसीत्प्रतिज्ञा क्रूरेयं विनाशे प्रत्युपस्थिते  ॥ १,३६.१३१ ॥
अहमीज्यश्च पूज्यश्च यज्ञे देवद्विजातिभिः  ।
मयि यज्ञा विधातव्या मयि होतव्यमित्यपि  ॥ १,३६.१३२ ॥
तमतिक्रान्तमर्यादमवदानसुसंवृतम्  ।
ऊचुर्महर्षयः सर्वे मरीचिप्रमुखास्तदा  ॥ १,३६.१३३ ॥
वयं दीक्षां प्रवेक्ष्यामः संवत्सरशतं नृप  ।
त्वं मा कार्षीरधर्मं वै नैष धर्मः सनातनः  ॥ १,३६.१३४ ॥
निधने संप्रसूतस्त्वं प्रजापतिरसंशयः  ।
पालयिष्ये प्रजाश्चेति पूर्वं ते समयः कृतः  ॥ १,३६.१३५ ॥
तां स्तथा वादिनः सर्वान्ब्रह्मर्षीनब्रवीत्तदा  ।
वेनः प्रहस्य दुर्बुद्धिर्विदितेन च कोविदः  ॥ १,३६.१३६ ॥
स्रष्टा धर्मस्य कश्चान्यः श्रोतव्यं कस्य वा मया  ।
वीर्यण तपसा सत्यैर्मया वा कः समो भुवि  ॥ १,३६.१३७ ॥
मन्दात्मानो न नूनं मां यूयं जानीत तत्त्वतः  ।
प्रभवं सर्वलोकानां धर्माणां च विशेषतः  ॥ १,३६.१३८ ॥
इच्छन्दहेयं पृथिवीं प्लावयेयं जलेन वा  ।
सृजेयं वा ग्रसेयं वा नात्र कार्या विचारणा  ॥ १,३६.१३९ ॥
यदा न शक्यते स्तंभादानार्य्यभृशसंहितः  ।
अनुनेतुं तदा वेनस्ततः क्रुद्धा महर्षयः  ॥ १,३६.१४० ॥
निगृह्य तं च बाहुभ्यां विस्फुरन्तं महा बलम्  ।
ततोऽस्य वामहस्तं ते ममन्थुर्भृशकोपिताः  ॥ १,३६.१४१ ॥
तस्मात्प्रमथ्यमानाद्वै जज्ञ पूर्वमिति श्रुतिः  ।
ह्रस्वोऽतिमात्रं पुरुषः कृष्णश्चापि बभूव ह  ॥ १,३६.१४२ ॥
स भीतः प्राञ्जलिश्चैव तस्थिवानाकुलेन्द्रियः  ।
तमार्त्तं विह्वलं दृष्ट्वा निषीदेत्यब्रुवन्किल  ॥ १,३६.१४३ ॥
निषादवंशकर्तासौ बभूवानन्तविक्रमः  ।
धीवरानसृजच्चापि वेनकल्मषसंभवान्  ॥ १,३६.१४४ ॥
ये चान्ये विन्ध्यनिलयास्तंबुरास्तुबुराः खशाः  ।
अधर्मरुचयश्चापि विद्धि तान्वेनकल्मषान्  ॥ १,३६.१४५ ॥
पुनर्महर्षयस्तस्य पाणिं वेनस्य दक्षिणम्  ।
अरणीमिव संरब्धा ममन्थुर्जातमन्यवः  ॥ १,३६.१४६ ॥
पृथुस्तस्मात्समुत्पन्नः कराज्जलजसन्निभात् ।
पृथोः करतलाद्वापि यस्माज्जातः पृषुस्ततः  ॥ १,३६.१४७ ॥
दीप्यमानश्च वपुषा साक्षादग्निरिव ज्वलन्  ।
आद्यमाजगवं नाम धनुर्गृह्य महारवम्  ॥ १,३६.१४८ ॥
शारांश्च बिभ्रद्रक्षार्थ कवचं च महाप्रभम्  ।
तस्मिञ्जा तेऽथ भूतानि संप्रहृष्टानि सर्वशः  ॥ १,३६.१४९ ॥
समापेतुर्महाराजं वेनश्च त्रिदिवं गतः  ।
समुत्पन्नेन राजर्षिः सत्पुत्रेण महात्मना  ॥ १,३६.१५० ॥
त्रातः स पुरुषव्याघ्रः पुन्नाम्नो नरकात्तदा  ।
तं नद्यश्च समुद्राश्च रत्नान्यादाय सर्वशः  ॥ १,३६.१५१ ॥
अभिषेकाय तोयं च सर्व एवोपत स्थिरे  ।
पितामहश्च भगवानङ्गिरोभिः सहामरैः  ॥ १,३६.१५२ ॥
स्थावराणि च भूतानि जङ्गमानि च सर्वशः  ।
समागम्य तदा वैन्यमभ्य षिञ्चन्नराधिपम्  ॥ १,३६.१५३ ॥
महता राजराजेन प्रजापालं महाद्युतिम्  ।
सोऽभिषिक्तो महाराजो देवैरङ्गिरसः सुतैः  ॥ १,३६.१५४ ॥
आदि राजो महाभागः पृथुर्वैन्यः प्रतापवान्  ।
पित्रापरञ्जितास्तस्य प्रजास्तेनानुरञ्जिताः  ॥ १,३६.१५५ ॥
ततो राजेति नामास्य ह्यनुरागादजायत  ।
आपस्तस्तंभिरे तस्य समुद्रमभियास्यतः  ॥ १,३६.१५६ ॥
पर्वताश्चावदीर्यन्त ध्वजभङ्गश्च नाभवत् ।
अकृष्टपच्या पृथिवी सिद्ध्यन्त्यन्नानि चिन्तया  ॥ १,३६.१५७ ॥
सर्वकामदुघा गावः पृटके पुटके मधु  ।
एतस्मिन्नेव काले तु यजतस्तस्य वै मखे  ॥ १,३६.१५८ ॥
सोमे सुते समु त्पन्नः सूतः सौत्ये तदाहनि  ।
तस्मिन्नेवं समुत्पन्ने पुनर्जज्ञेऽथ मागधः  ॥ १,३६.१५९ ॥
सामगेषु च गायत्सु शुभाण्डे वैश्वदेविके  ।
समागते समुत्पन्नस्तस्मान्मागध उच्यते  ॥ १,३६.१६० ॥
ऐन्द्रेण हविषा चापि हविः पृक्तं बृहस्पतेः  ।
जुहावेन्द्राय दैवेन ततः सूतो व्यजायत  ॥ १,३६.१६१ ॥
प्रमादस्तत्र संजज्ञ प्रायश्चित्तं च कर्मसु  ।
शिष्यहव्येन यत्पृक्तमभिभूतं गुरोर्हविः  ॥ १,३६.१६२ ॥
अधरोत्तरचारेण जज्ञे तद्वर्णवैकृतम्  ।
यच्च क्षत्रात्समभवद्ब्राह्मण्यां हीनयोनितः  ॥ १,३६.१६३ ॥
सूतः पूर्वेण साधर्म्यात्तुल्यधर्मः प्रकीर्त्तितः  ।
मध्यमो ह्येष सूतस्य धर्मः क्षेत्रोपजीवनम्  ॥ १,३६.१६४ ॥
रथनागाश्वचरितं जघन्यं च चिकित्सितम्  ।
पृथुस्तवार्थं तौ तत्र समाहूतौ महर्षिभिः  ॥ १,३६.१६५ ॥
तावूचुर्मुनयः सर्वे स्तूयतामेष पार्थिवः  ।
कर्मैतदनुरूपं च पात्रं चायं नराधिपः  ॥ १,३६.१६६ ॥
तावूचतुस्ततः सर्वांस्तानृषीन्सूतमागधौ  ।
आवां देवानृषींश्चैव प्रीणयावः स्वकर्मतः  ॥ १,३६.१६७ ॥
न चास्य विद्वो वै कर्म न तथा लक्षणं यशः  ।
स्तोत्रं येनास्य कुर्याव प्रोचुस्तेजस्विनो द्विजाः  ॥ १,३६.१६८ ॥
एष कर्मरतो नित्यं सत्यवाक्संयतेन्द्रियः  ।
ज्ञानशीलो वदान्यश्च संग्रामेष्वपरजितः  ॥ १,३६.१६९ ॥
ऋषिभिस्तौ नियुक्तौ तु भविष्यैः स्तूयतामिति  ।
यानि कर्माणि कृतवान् पृथुः पश्चान्महाबलः  ॥ १,३६.१७० ॥
तानि गीतनिबद्धानि ह्यस्तुतां सूतमागधौ  ।
ततस्तवान्ते सुप्रीतः पृथुः प्रादात्प्रजेश्वरः  ॥ १,३६.१७१ ॥
अनूपदेशं सूताय मगधं मागधाय च  ।
तदादि पृथिवीपालाः स्तूयन्ते सूतमागधैः  ॥ १,३६.१७२ ॥
आशीर्वादैः प्रबोध्यन्ते सूतमागधबन्दिभिः  ।
तं दृष्ट्वा परमप्रीताः प्रजा ऊचुर्महर्षयः  ॥ १,३६.१७३ ॥
एष वृत्तिप्रदो वैन्यो भविष्यति नराधिपः  ।
ततो वैन्यं महाभागं प्रजाः समभिदुद्रुवुः  ॥ १,३६.१७४ ॥
त्वं नो वृत्तिं विधत्स्वेति महार्षिवच नात्तदा  ।
सोऽभिद्रुतः प्रजाभिस्तु प्रजाहितचिकीर्षया  ॥ १,३६.१७५ ॥
धनुर्गृहीत्वा बाणांश्च वसुधामाद्रवद्बली  ।
ततो वैन्यभयत्रस्ता गौर्भूत्वा प्राद्रवन्मही  ॥ १,३६.१७६ ॥
तां पृथुर्धनुरादाय द्रवन्तीमन्वधावत  ।
सा लोकान्ब्रह्मलोकादीन्गत्वा वैन्यभयात्तदा  ॥ १,३६.१७७ ॥
संददर्शाग्रतो वैन्यं कार्मुकोद्यतपाणिकम्  ।
ज्वलद्भिर्निशितैर्बाणैर्दीप्ततेजसमच्युतम्  ॥ १,३६.१७८ ॥
महायोगं महात्मानं दुर्द्धर्षममरैरपि  ।
अलबन्ती तु सा त्राणं वैन्यमेवान्वपद्यत  ॥ १,३६.१७९ ॥
कृताञ्जलिपुटा देवी पूज्या लोकैस्त्रिभिः सादा  ।
उवाच वैनं नाधर्मः स्त्रीवधे परिपश्यति  ॥ १,३६.१८० ॥
कथं धारयिता चासि प्रजा या वर्द्धिता मया  ।
मयि लोकाः स्थिता राजन्मयेदं धार्यते जगत् ॥ १,३६.१८१ ॥
मत्कृते न विनश्येयुः प्रजाः पार्थिव वर्द्धिताः  ।
स मां नर्हसि वै हन्तुं श्रेयस्त्वं च चिकीर्षसि  ॥ १,३६.१८२ ॥
प्रजानां पृथिवीपाल शृणु चेदं वचो मम  ।
उपायतः समारब्धा सर्वे सिद्ध्यन्त्युपक्रमाः  ॥ १,३६.१८३ ॥
हत्वापि मां न शक्तस्त्वं प्रजानां पालने नृप  ।
अन्तर्भूता भविष्यामि जहि कोपं महाद्युते  ॥ १,३६.१८४ ॥
अवध्यश्च स्त्रियः प्राहुस्तिर्यग्योनिगतेष्वपि  ।
सत्त्वषु पृथिवीपाल धम न त्यक्तुमर्हसि  ॥ १,३६.१८५ ॥
एवं बहुविधं वाक्यं श्रुत्वा तस्या महामनाः  ।
क्रोधं निगृह्य धर्मात्मा वसुधामिदमब्रवीत् ॥ १,३६.१८६ ॥
एकस्यार्थाय यो हन्यादात्मनो वा परस्य च  ।
एकं प्राणी बहून्वापि कर्म तस्यास्ति पातकम्  ॥ १,३६.१८७ ॥
यस्मिंस्तु निहते भद्रे जीवन्ते बहवः सुखम्  ।
तस्मिन्हते नास्ति शुभे पातकं चोपपातकम्  ॥ १,३६.१८८ ॥
सोऽहं प्रजानिमित्तं त्वां हनिष्यामि वसुन्धरे  ।
यदि मे वचनं नाद्य करिष्यसि जगद्धितम्  ॥ १,३६.१८९ ॥
त्वां निहत्याशु बाणेन मच्छासनपराङ्मुखीम्  ।
आत्मानं प्रथयित्वेह प्रजा धारयिता स्वयम्  ॥ १,३६.१९० ॥
सा त्वं वचनमास्थाय मम धर्मभृतां वरे  ।
संजीवय प्रजा नित्यं शक्ता ह्यसि न संशयः  ॥ १,३६.१९१ ॥
दुहितृत्वं च मे गच्छ चैवमेतमहं शरम्  ।
नियच्छेयं त्वद्वधार्थमुद्यन्तं घोरदर्शनम्  ॥ १,३६.१९२ ॥
प्रत्युवाच ततो वैन्यमेवमुक्ता सती मही  ।
सर्वमेतदहं राजन्विधास्यामि न संशयः  ॥ १,३६.१९३ ॥
वत्सं तु मम तं पश्य क्षरेयं येन वत्सला  ।
समां च कुरु सर्वत्र मां त्वं धर्म्मभृतां वर  ।
यथा विस्पन्दमानं मे क्षीरं सर्वत्र भावयेत् ॥ १,३६.१९४ ॥
सूत उवाच
तत उत्सारयामास शिलाजालनि सर्वशः  ।
धनुष्कोट्या तथा वैन्यस्तेन शैला विवर्द्धिताः  ॥ १,३६.१९५ ॥
मन्वन्तरेष्वतीतेषु विषमासीद्वसुन्धरा  ।
स्वभावेना भवत्तस्याः समानि विषमाणि च  ॥ १,३६.१९६ ॥
न हि पूर्वनिसर्गे वै विषमे पृथिवीतले  ।
प्रविभागः पुराणां वा ग्रामाणां वापि विद्यते  ॥ १,३६.१९७ ॥
न सस्यानि न गोरक्षं न कृषिर्न वणिक्पथः  ।
चाक्षुषस्यान्तरे पूर्वमासीदेतत्पुरा किल  ॥ १,३६.१९८ ॥
वैवस्वतेंऽतरे तस्मिन्सर्व स्यैतस्य संभवः  ।
समत्वं यत्र यत्रासीद्भूमेः कस्मिंश्चिदेव हि  ॥ १,३६.१९९ ॥
तत्र तत्र प्रजास्ता वै निवसंति च सर्वशः  ।
आहारः फल मूले तु प्रजानामभवत्किल  ॥ १,३६.२०० ॥
कृच्छ्रेणैव तदा तासामित्येवमनुशुश्रुम  ।
वैन्यात्प्रभृति लोकेऽस्मिन्सर्वस्यैतस्य संभवः  ॥ १,३६.२०१ ॥
स कल्पयित्वा वत्सं तु चाक्षुषं मनुमीश्वरः  ।
पृथुर्दुदोह सस्यानि स्वे तले पृथिवीं ततः  ॥ १,३६.२०२ ॥
तेनान्नेन ततस्ता वै वर्त्तयन्ति शुभाः प्रजाः  ।
ऋषिभिः श्रूयते चापि पुनर्दुग्धा वसुंधरा  ॥ १,३६.२०३ ॥
वत्सः सोमस्त्वभूत्तेषां दोग्धा चापि बृहस्पतिः  ।
छन्दासिपात्रमासीत्तु गायत्र्यादीनि सर्वशः  ॥ १,३६.२०४ ॥
क्षीरमासीत्तदा तेषां तपो ब्रह्म च शाश्वतम्  ।
पुनस्ततो देवगणैः पुरन्दरपुरोगमैः  ॥ १,३६.२०५ ॥
सौवर्णं पात्रमादाय दुग्धा संश्रूयते मही  ।
वत्सस्तु मघवानासीद्दोग्धा च सविता विभुः  ॥ १,३६.२०६ ॥
क्षीरमूर्जं च मधु च वर्त्तन्ते तेन देवताः  ।
पितृभिः श्रूयते चापि पुनर्दुग्धा वसुन्धरा  ॥ १,३६.२०७ ॥
राजतं पात्रमादाय स्वधामाशु वितृप्तये  ।
वैवस्वतो यमस्त्वासीत्तेषां वत्सः प्रतापवान्  ॥ १,३६.२०८ ॥
अन्तकश्चाभवद्दोग्धा पितॄणां बलवान्प्रभुः  ।
असुरैः श्रूयते चापि पुनर्दुग्धा वसुन्धरा  ॥ १,३६.२०९ ॥
आयसं पात्रमादाय किल मायश्च सर्वशः  ।
विरोचनस्तु प्राह्रादिर्वत्सस्तेषां महायशाः  ॥ १,३६.२१० ॥
त्रत्विग्द्विमूर्द्धा दैत्यानां दोग्धाभूद्दितिनन्दनः  ।
पायसा ते च मायाभिः सर्वे मायाविनोऽसुराः  ॥ १,३६.२११ ॥
वर्त्तयन्ति महावीर्यास्तदेषां परमं बलम्  ।
नागैस्तु श्रूयते दुग्धा वत्सं कृत्वा तु तक्षकम्  ॥ १,३६.२१२ ॥
अलाब५ आत्रमादाय विषं क्षीरं तदा मही  ।
तेषां वै वासुकिर्देग्धा काद्रवेयः प्रतापवान्  ॥ १,३६.२१३ ॥
नागानां वै द्विजश्रेष्ठ सर्पाणां चैव सर्वशः  ।
तेनैव वर्त्तयन्त्युग्रा महाकाया विषोल्बणाः  ॥ १,३६.२१४ ॥
तदाहारास्तदाचारास्त द्वीर्यास्तदुपाश्रयाः  ।
आमपात्रे पुनर्दुग्धा त्वन्तर्धानप्रियं मही  ॥ १,३६.२१५ ॥
वत्सं वैश्रवणं कृत्वा यक्षैः पुण्यजनैस्तथा  ।
दोग्धा रजतनाभस्तु पिता मणिधरस्य यः  ॥ १,३६.२१६ ॥
यज्ञात्मजो महातेजा वशी च सुमहायशाः  ।
तेन ते वर्त्तयन्तीति परमर्थतया च ह  ॥ १,३६.२१७ ॥
राक्षसैश्च पिशाचैश्च पुनर्दुग्धा वसुन्धरा  ।
ब्रह्मा ब्राह्यास्तु वै दोगधा तेषामासीत्कुबेरकः  ॥ १,३६.२१८ ॥
वत्सः सुमाली बलवान्क्षीरं रुधिरमेव च  ।
कपालपात्रे निर्दुग्धा ह्यन्तर्द्धनं च राक्षसैः  ॥ १,३६.२१९ ॥
तेन क्षीरेण रक्षांसि वर्त्तयन्तीह सर्वशः  ।
पद्मपात्रे पुनर्दुग्धा गन्धर्वैश्चाप्स रोगणैः  ॥ १,३६.२२० ॥
वत्सं चित्ररथं कृत्वा शुचीन्गन्धामही तदा  ।
तेषां वसुरुचिस्त्वासीद्दोग्धा पुत्रो मुनेः शुभः  ॥ १,३६.२२१ ॥
गन्धर्वराजोऽतिबलो महात्मा सूर्यसन्निभः  ।
शैलैश्च श्रूयते दुग्धा पुनर्देवी वसुन्धरा  ॥ १,३६.२२२ ॥
तदौषधीर्मूर्तिमती रत्नानि विविधानि च  ।
वत्सस्तु हिमवानासीद्दोग्धा मेरुर्महागिरिः  ॥ १,३६.२२३ ॥
पात्रं तु शैलमेवासीत्तेन शैलाः प्रतिष्ठिताः  ।
श्रूयते वृक्षवीरुद्भिः पुनर्दुग्धा वसुन्धरा  ॥ १,३६.२२४ ॥
पालाशं पात्रमादाय छिन्नदग्धप्ररोहणम्  ।
कामधुक्पुष्पितः शालः प्लक्षो वत्सो यशस्विनाम्  ॥ १,३६.२२५ ॥
सर्वकामदुघा दोग्ध्री पृथिवी भूतभाविनी  ।
सैव धात्री विधात्री च धारणी च वसुन्धरा  ॥ १,३६.२२६ ॥
दुग्धा हितार्थं लोकानां पृथुनेति हि नः श्रुतम्  ।
चराचरस्य लोकस्य प्रतिष्ठा योनिरेव च  ॥ १,३६.२२७ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्ग पादे शेषमन्वन्तराश्यानं पृथिवीदोहनं च नाम षट्त्रिंशत्तमोऽध्यायः


_____________________________________________________________


सूत उवाच
आसीदिह समुद्रान्ता वसुधेति यथा श्रुतम्  ।
वसु धत्ते यतस्तस्माद्वसुधा सेति गीयते  ॥ १,३७.१ ॥
मधुकैटभयोः पूर्वं मेदसा संपरिप्लुता  ।
तेनेयं मेदिनीत्युक्ता निरुक्त्या ब्रह्मवादिभिः  ॥ १,३७.२ ॥
ततोऽभ्युपगमाद्राज्ञः पृथोर्वैन्यस्य धीमतः  ।
दुहितृत्वमनुप्राप्ता पृथिवी पठ्यते ततः  ॥ १,३७.३ ॥
पृथुना प्रविभागश्चधरायाः साधितः पुरा  ।
तस्याकरवती राज्ञः पत्तनाकरमालिनी  ॥ १,३७.४ ॥
चातुर्वर्णमयसमाकीर्णा रक्षिता तेन धीमता  ।
एवंप्रभावोराजासीद्वैन्यः सद्विजसत्तमाः  ॥ १,३७.५ ॥
नमस्यश्चैव पूच्यश्च भूतग्रामेण सर्वशः  ।
ब्राह्मणैश्च महाभागैर्वेदवेदाङ्गपारगैः  ॥ १,३७.६ ॥
पृथुरेव नमस्कार्यो ब्रह्मयोनिः सनातनः  ।
पार्थिवैश्च महाभागैः प्रार्थयद्भिर्महद्यशः  ॥ १,३७.७ ॥
आदिराजो नमस्कार्यः पृथुर्वैन्यः प्रतापवान्  ।
योधैरपि च संग्रामे प्राप्तुकामैर्जयं युधि  ॥ १,३७.८ ॥
आदिकर्त्तारणानां वै नमस्यः पृथुरेव हि  ।
यो हि योद्धा रणं याति कीर्त्तयित्वा पृथुं नृपम्  ॥ १,३७.९ ॥
स घोररूपात्संग्रामात्क्षेमी तरति कीर्त्तिमान्  ।
वैश्यैरपि च राजर्षिर्वेश्यवृत्तिमिहास्थितैः  ॥ १,३७.१० ॥
पृथुरेव नमस्कार्यो वृत्तिदानान्महायशाः  ।
एते वत्सविशेषाश्च दोग्धारः क्षीरमेव च  ॥ १,३७.११ ॥
पात्राणि च मयोक्तानि सर्वाण्येव यथाक्रमम्  ।
ब्रह्मणा प्रथमं दुग्धा पुरा पृथ्वी महात्मना  ॥ १,३७.१२ ॥
वायुं कृत्वा तथा वत्सं बीजानि वसुधातले  ।
ततः स्वायंभुवे पूर्वं तदा मन्वन्तरे पुनः  ॥ १,३७.१३ ॥
वत्सं स्वायंभुवं कृत्वा सर्वसस्यानि चैव हि  ।
ततः स्वारोचिषे वापि प्राप्ते मन्वन्तरेऽधुना  ॥ १,३७.१४ ॥
वत्सं स्वारोचिषं कृत्वा दुग्धा सस्यानि मेदिनी  ।
उत्तमेन तु तेनापि दुग्धा देवानु जेन तु  ॥ १,३७.१५ ॥
मनुं कृत्वोत्तमं वत्सं सर्वसस्यानि धीमता  ।
पुनश्च पञ्चमे पृथ्वी तामसस्यान्तरे मनोः  ॥ १,३७.१६ ॥
दुग्धेयं तामसं वत्सं कृत्वा वै बलबन्धुना  ।
चारिष्टवस्य वै षष्ठे संप्राप्ते चान्तरे मनोः  ॥ १,३७.१७ ॥
दुग्धा मही पुराणेन वत्सं चारिष्टवं प्रति  ।
चाक्षुषे चापि संप्राप्ते तदा मन्वन्तरे पुनः  ॥ १,३७.१८ ॥
दुग्धा मही पुराणेन वत्सं कृत्वा तु चाक्षुषम्  ।
चाक्षुषस्यान्तरेऽतीते प्राप्ते वैवस्वते पुनः  ॥ १,३७.१९ ॥
वैन्येनेयं पुरा दुग्धा यथा ते कथितं मया  ।
एतैर्दुग्धा पुरा पृथ्वी व्यतीतेष्वन्तरेषु वै  ॥ १,३७.२० ॥
देवादिभिर्मनुष्यैश्च ततो भूतादिभिश्च ह  ।
एवं सर्वेषु विज्ञेया अतीतानागतेष्विह  ॥ १,३७.२१ ॥
देवा मन्वन्तरे स्वस्थाः पृथोस्तु शृणुत प्रजाः  ।
पृथोस्तु पुत्रौ विक्रान्तौ जज्ञातेऽन्तर्द्धिपाषनौ  ॥ १,३७.२२ ॥
शिखण्डिनी हविर्धानमन्तर्द्धानाव्द्यजायत  ।
हविर्धानात्षडाग्नेयी धिषणाजनयत्सुतान्  ॥ १,३७.२३ ॥
प्राचीनबर्हिषं शुक्लं गयं कृष्णं प्रजाचिनौ  ।
प्राचीनबर्हिर्भगवान्महानासीत्प्रजापतिः  ॥ १,३७.२४ ॥
बलश्रुततपोवीर्यैः पृथिव्यामेकराडसौ  ।
प्राचीनाग्राः कुशास्तस्य तस्मात्प्राचीनबर्ह्यसौ  ॥ १,३७.२५ ॥
समुद्रतनयायां तु कृतदारः स वै प्रभुः  ।
महतस्तपसः पारे सवर्णायां प्रजापतिः  ॥ १,३७.२६ ॥
सवर्णाधत्त सामुद्री दश प्राचीनबर्हिषः  ।
सर्वान्प्रचेतसो नाम धनुर्वेदस्य पारगान्  ॥ १,३७.२७ ॥
अपृथग्धर्मचरणास्तेऽतप्यन्त महात्तपः  ।
दशवर्ष सहस्राणि समुद्रसलिलेशयाः  ॥ १,३७.२८ ॥
तपश्चतेषु पृथिवीं तप्यत्स्वथ महीरुहाः  ।
अरक्ष्यमाणामावब्रुर्बभूवाथ प्रजाक्षयः  ॥ १,३७.२९ ॥
प्रत्याहृते तदा तस्मिञ्चाक्षुषस्यान्तरे मनोः  ।
नाशकन्मारुतो वातुं वृत्तं खमभवद्द्रुमैः  ॥ १,३७.३० ॥
दशवर्षसहस्राणि न शेकुश्चेष्टितुं प्रजाः  ।
तदुपश्रुत्य तपसा सर्वे युक्ताः प्रचेतसः  ॥ १,३७.३१ ॥
मुखेभ्यो वायुमग्निं च ससृजुर्जातमन्यवः  ।
उन्मूलानथ वृक्षांस्तान्कृत्वा वायुरशोषयत् ॥ १,३७.३२ ॥
तानग्निरदहद्धोर एवमासीद्दुमक्षयः  ।
द्रुमक्षयमथो बुद्ध्वा किञ्चिच्छिष्टेषु शाखिषु  ॥ १,३७.३३ ॥
उपगम्याब्रवी देतान्राजा सोमः प्रचेतसः  ।
दृष्ट्वा प्रयोजनं सत्यं लोकसंतानकारणात् ॥ १,३७.३४ ॥
कोपं त्यजत राजानः सर्वे प्राचीनबर्हिषः  ।
वृक्षाः क्षित्यां जनिष्यन्ति शाम्यतामग्निमारुतौ  ॥ १,३७.३५ ॥
रत्नभूता च कन्येयं वृक्षाणां वरवर्णिनीः  ।
भविष्यज्जनता ह्येषा धृता गर्भेण वै मया  ॥ १,३७.३६ ॥
मारिषा नाम नाम्नैषा वृक्षैरेव विनिर्मिता  ।
भार्या भवतु वो ह्येषा सोमगर्भा विवर्द्धिता  ॥ १,३७.३७ ॥
युष्माकं तेजसार्द्धेन मम चार्धेन तेजसा  ।
अस्यामुत्पत्स्यते विद्वान्दक्षो नाम प्रजापतिः  ॥ १,३७.३८ ॥
स इमां दग्धभूयिष्ठां युष्मत्तेजोमयेन वै  ।
अग्निनाग्निसमो भूयः प्रजाः संवर्द्धयिष्यति  ॥ १,३७.३९ ॥
ततः सोमस्य वचनाज्जगृहुस्ते प्रचेतसः  ।
संत्दृत्य कोपं वृक्षेभ्यः पत्नीं धर्मेण मारिषाम्  ॥ १,३७.४० ॥
मारिषायां ततस्ते वै मनसा गर्भमादधुः  ।
दशभ्यस्तु प्रचेतोभ्यो मारिषायां प्रजापतिः  ॥ १,३७.४१ ॥
दक्षो जज्ञे महातेजाः सोमस्यांशेन वीर्यवान्  ।
असृजन्मनसा त्वादौ प्रजा दक्षोऽथ मैथुनात् ॥ १,३७.४२ ॥
अचरांश्च चरांश्चैव द्विपदोऽथ चतुष्पदः  ।
विसृज्य मनसा दक्षः पश्चादसृजत स्त्रियः  ॥ १,३७.४३ ॥
ददौ स दश धर्माय कश्यपाय त्रयां दश  ।
कालस्य नयने युक्ताः सप्तविंशतिमिन्दवे  ॥ १,३७.४४ ॥
एभ्यो दत्त्वा ततोऽन्या वै चतस्रोऽरिष्टनेमिने  ।
द्वे चैव बहुपुत्राय द्वे चैवाङ्गिरसे तथा  ॥ १,३७.४५ ॥
कन्यामेकां कृशाश्वाय तेभ्योऽपत्यं बभूव ह  ।
अन्तरं चाक्षुषस्याथ मनोः षष्ठं तु गीयते  ॥ १,३७.४६ ॥
मनोर्वैवस्वतस्यापि सप्तमस्य प्रजापतेः  ।
वसुदेवाः खगा गावो नागा दितिजदानवाः  ॥ १,३७.४७ ॥
गन्धर्वाप्सरसश्चैव जज्ञिरेऽन्याश्च जातयः  ।
ततः प्रभृति लोकेऽस्मिन्प्रजा मैथुनसंभवाः  ।
संकल्पाद्दर्शनात्स्पर्शात्पूर्वासां सृष्टिरुच्यते  ॥ १,३७.४८ ॥
ऋषिरुवाच
देवानां दानवानां च देवर्षिणां च ते शुभः  ।
संभवः कथितः पूर्वं दक्षस्य च महात्मनः  ॥ १,३७.४९ ॥
प्राणात्प्रजापतेर्जन्म दक्षस्य कथितं त्वया  ।
कथं प्राचे तस्त्वं च पुनर्लेभे महातपाः  ॥ १,३७.५० ॥
एतं नः संशयं सूत व्याख्यातुं त्वमिहार्हसि  ।
दौहित्रश्चैव सोमस्य कथं श्र्वशुरतां गतः  ॥ १,३७.५१ ॥
सूत उवाच
उत्पत्तिश्च निरोधश्च नित्यं भूतेषु सत्तमाः  ।
ऋषयोऽत्र न सुह्यन्ति विद्यावन्तश्च ये जनाः  ॥ १,३७.५२ ॥
युगे युगे भवन्त्येते सर्वे दक्षादयो द्विजाः  ।
पुनश्चैव निरुध्यन्ते विद्वांस्तत्र न मुह्यति  ॥ १,३७.५३ ॥
ज्यैष्ठ्यकानिष्ठ्यमप्येषां पूर्वमासीद्द्विजोत्तमाः  ।
तप एव गरीयोऽभूत्प्रभावश्चैव कारणम्  ॥ १,३७.५४ ॥
इमां विसृष्टिं यो वेद चाक्षुषस्य चराचरम्  ।
प्रजावानायुषस्तीर्णः स्वर्गलोके महीयते  ॥ १,३७.५५ ॥
एवं सर्गः समाख्यातश्चाक्षुषस्य समासतः  ।
इत्येते षट्निसर्गाश्च क्रान्ता मन्वन्तरात्मकाः  ॥ १,३७.५६ ॥
स्वायंभुवाद्याः संक्षेपाच्चाशुषान्ता यथाक्रमम्  ।
एते सर्गा यथा प्राज्ञैः प्रोक्ता ये द्विजसत्तमाः  ॥ १,३७.५७ ॥
वैवस्वतनिसर्गेण तेषां ज्ञेयस्तु विस्तरः  ।
अन्यूनानतिरिक्तास्ते सर्वे सर्गा विवस्वतः  ॥ १,३७.५८ ॥
आरोग्यायुः प्रमाणेभ्यो धर्मतः कामतोर्ऽथतः  ।
एतानेव गुणानेति यः पठन्ननसूयकः  ॥ १,३७.५९ ॥
वैवस्वतस्य वक्ष्यामि सांप्रतस्य महात्मनः  ।
समासव्यासतः सर्गं ब्रुवतो मे निबोधत  ॥ १,३७.६० ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे चाक्षुषसर्गवर्णनं नाम सप्तत्रिंशत्तमोऽध्यायः


_____________________________________________________________

सूत उवाच
सप्तम त्वथ पर्याये मनोर्वैवस्वतस्य ह  ।
मारीचात्कश्यपाद्देवा जज्ञिरे परमर्षयः  ॥ १,३८.१ ॥
आदित्या वसवी रुद्राः साध्या विश्वे मरुद्गणाः  ।
भृगवोंऽगिरसश्चैव तेऽष्ठौ देवगणाः स्मृताः  ॥ १,३८.२ ॥
आदित्या मरुतो रुद्रा विज्ञेयाः कश्यपात्मजाः  ।
साध्याश्य वसवो विश्वे धर्मपुत्रास्त्रयो गणाः  ॥ १,३८.३ ॥
भृगोस्तु भृगवो देवा ह्यङ्गिरसोंऽगिरः सुताः  ।
वैवस्वतेंऽतरे ह्यस्मिन्नित्ये ते छन्दजा मताः  ॥ १,३८.४ ॥
एतेऽपि च गमिष्यन्ति महान्तं कालपर्ययात् ।
एवं सर्गस्तु मारीचो विज्ञेयः सांप्रतः शुभः  ॥ १,३८.५ ॥
तेजस्वी सांप्रतस्तेषामिन्द्रो नाम्ना महाबलः  ।
अतीतानागता ये च वर्त्तन्ते सांप्रतं च ये  ॥ १,३८.६ ॥
सर्वे मन्वन्तरेद्रास्ते विज्ञेयास्तुल्यलक्षणाः  ।
भूतभव्यभवन्नाथाः सहस्राक्षाः पुरन्दराः  ॥ १,३८.७ ॥
सघवन्तश्चते सर्वे शृङ्गिणो वज्रपाणयः  ।
सर्वैः क्रतुशतेनेष्टं पृथक्छतगुणेन तु  ॥ १,३८.८ ॥
त्रैलोक्ये यानि सत्त्वानि गतिमन्ति ध्रुवाणि च  ।
अभिभूयावतिष्ठन्ति धर्माद्यैः कारणैरपि  ॥ १,३८.९ ॥
तेजसा तपसा बुद्ध्या बलश्रुतपराक्रमैः  ।
भूतभव्यभवन्नाथा यथा ते प्रभविष्णवः  ॥ १,३८.१० ॥
एतत्सर्वं प्रवक्ष्यामि ब्रुवतो मे निबोधत  ।
भूतभव्यभवद्ध्येत त्समृतं लोकत्रयं द्विजैः  ॥ १,३८.११ ॥
भूर्लोकोऽयं स्मृतो भूतमन्तरिक्षं भवत्स्मृतम्  ।
भव्यं स्मृतं दिवं ह्येतत्तेषां वक्ष्यामि साधनम्  ॥ १,३८.१२ ॥
ध्यायता लोकनामानि ब्रह्मणाग्रे विभाषितम्  ।
भूरिति व्याहृतं पूर्वं भूर्लोकोऽयमभूत्तदा  ॥ १,३८.१३ ॥
भू सत्तायां स्मृतो धातुस्तथासौ लोकदर्शने  ।
भूतत्वाद्दर्शनाच्चैव भूर्लोकोऽयमभूत्ततः  ॥ १,३८.१४ ॥
अतोऽयं प्रथमो लोको भूतत्वाद्भूर्द्वजैः स्मृतः  ।
भूतेऽस्मिन्भवदित्युक्तं द्वितीयं ब्रह्मणा पुनः  ॥ १,३८.१५ ॥
भवदित्यत्पद्यमाने काले शब्दोऽयमुच्यते  ।
भवनात्तु भुवल्लोको निरुत्तया हि निरुच्यते  ॥ १,३८.१६ ॥
अन्तरिक्षं भवत्तस्माद्द्वितीयो लोक उच्यते  ।
उत्पन्ने तु तथा लोके द्वितीये ब्रह्मणा पुनः  ॥ १,३८.१७ ॥
भव्येति व्याहृतं पश्चाद्भव्यो लोकस्ततोऽभवत् ।
अनागते भव्य इत शब्द एष विभाव्यते  ॥ १,३८.१८ ॥
तस्माद्भव्यो ह्यसौ लोको नामतस्त्रिदिवं स्मृतम्  ।
भूरितीयं स्मृता भूमिरन्तरिक्षं भुवः स्मृतम्  ॥ १,३८.१९ ॥
दिवं स्मृतं तथा भव्यं त्रलोक्यस्यैष निर्णयः  ।
त्रैलोक्ययुक्तैर्व्याहारैस्तिस्रो व्याहृतयोऽभवन्  ॥ १,३८.२० ॥
नाथ इत्येष धातुर्वै धातुज्ञैः पालने स्मृतः  ।
यस्माद्भूतस्य लोकस्य भव्यस्य भवतस्तथा  ॥ १,३८.२१ ॥
लोकत्रयस्य नाथास्ते तस्मादिन्द्राद्विजैः स्मृताः  ।
प्रधानभूता देवेन्द्रा गुणभूतास्तथैव च  ॥ १,३८.२२ ॥
मन्वन्तरेषु ये देवा यज्ञभाजो भवन्ति हि  ।
यज्ञगन्धर्वरक्षांसि पिशाचो रगमानुषाः  ॥ १,३८.२३ ॥
महिमानः स्मृता ह्येते देवेन्द्राणां तु सर्वशः  ।
देवेन्द्रा गुरवो नाथा राजानः पितरो हि ते  ॥ १,३८.२४ ॥
रक्षन्तीमाः प्रजा ह्येते धर्मेणेह सुरोत्तमाः  ।
इत्येतल्लक्षणं प्रोक्तं देवेन्द्राणां समासतः  ॥ १,३८.२५ ॥
सप्तर्षीन्संप्रवक्ष्यामि सांप्रतं ये दिवं श्रिताः  ।
गाधिजः कौशिको धीमान्विश्वामित्रो महातपाः  ॥ १,३८.२६ ॥
भार्गवो जमदग्निश्च ह्यौर्वपुत्रः प्रतापवान्  ।
बृहस्पतिसुतश्चापि भरद्वाजो महा यशाः  ॥ १,३८.२७ ॥
औतथ्यो गौतमो विद्वाञ्शरद्वान्नाम धार्मिकः  ।
स्वायंभुवोऽत्रिर्भगवान्ब्रह्मकोशः सपञ्चमः  ॥ १,३८.२८ ॥
षष्ठो वसिष्ठपुत्रस्तु वसुमांल्लोकविश्रुतः  ।
वत्सरः काश्यपश्यैव सप्तैते साधुसंमताः  ॥ १,३८.२९ ॥
एते सप्तर्षयश्योक्ता वर्त्तन्ते सांप्रतेंऽतरे  ।
इक्ष्वाकुश्च नृगश्चैव धृष्टः शर्यातिरेब च  ॥ १,३८.३० ॥
नरिष्यन्तश्चविख्यातो नाभागो दिष्ट एव च  ।
करूषश्च पृषध्रश्च पांशुश्चनवमः स्मृतः  ॥ १,३८.३१ ॥
मनोर्वैवस्वतस्यैते नव पुत्राः सुधार्मिकाः  ।
कीर्तिता वै तथा ह्येते सप्तमं चैतदन्तरम्  ॥ १,३८.३२ ॥
इत्येष ह मया पादो द्वितीयः कथितोद्विजाः  ।
विस्तरेणानुपूर्व्या च भूयः किं कथयाम्यहम्  ॥ १,३८.३३ ॥

इति श्रीब्रह्माण्डे महापुराणे वायुप्रोक्ते पूर्वभागे द्वितीयेऽनुषङ्गपादे मन्वन्तरवर्णनं नामाष्टात्रिंशत्तमोऽध्यायः

समाप्तोऽयं ब्रह्माण्डमहापुराणपूर्वभागः








श्रीगणेशाय नमः
अथ ब्रह्माण्डमहापुराणमध्यभागप्रारम्भः  ।
शांशपायन उवाच
पादः शेक्तो द्वितीयस्तु अनुषङ्गेन नस्त्वया  ।
तृतीयं विस्तरात्पादं सोपोद्धातं प्रवर्त्तय  ॥ २,१.१ ॥
सूत उवाच
कीर्त्तयिष्ये तृतीयं वः सोपोद्धातं सविस्तरम्  ।
पादं समुच्चयाद्विप्रा गदतो मे निबोधत  ॥ २,१.२ ॥
मनोर्वैवस्वतस्येमं सांप्रतं तु महात्मनः  ।
विस्तरेणानुपूर्व्या च निसर्गं शृणुत द्विजाः  ॥ २,१.३ ॥
चतुर्युगैकस प्तत्या संख्यातं पूर्वमेव तु  ।
मह देवगणैश्चैव ऋषिभिर्दानवैस्सह  ॥ २,१.४ ॥
पितृगन्धर्वयक्षैश्च रक्षोभूतमहोरगैः  ।
मानुषैः पशुभिश्चैव पक्षिभिः स्थावरैः सह  ॥ २,१.५ ॥
मन्वादिकं भविष्यान्तमाख्यानैर्बहुभिर्युतम्  ।
वक्ष्ये वैवस्वतं सर्गं नमस्कृत्य विवस्वते  ॥ २,१.६ ॥
आद्ये मन्वन्तरेऽतीताः सर्गप्रावर्त्तकास्तु ये  ।
स्वायंभुवेंऽतरे पूर्वं सप्तासन्ये महर्षयः  ॥ २,१.७ ॥
चाक्षुषस्यान्तरेऽतीते प्राप्ते वैवस्वते पुनः  ।
दक्षस्य च ऋषीणां च भृग्वादीनां महौजसाम्  ॥ २,१.८ ॥
शापान्महेश्वरस्यासीत्प्रादुर्भावो महात्मनाम्  ।
भूयः सप्तर्षयस्त्वेवमुत्पन्नाः सप्त मानसाः  ॥ २,१.९ ॥
पुत्रत्वे कल्पिताश्चैव स्वयमेव स्वयंभुवा  ।
प्रजासंतानकृद्भिस्तैरुत्पदद्भिर्महात्मभिः  ॥ २,१.१० ॥
पुनः प्रवर्त्तितः सर्गो यथापूर्वं यथाक्रमम्  ।
तेषां प्रसूतिं वक्ष्यामि विशुद्धज्ञानकर्मणाम्  ॥ २,१.११ ॥
समासव्यासयोगाभ्यां यथावदनुपूर्वशः  ।
येषामन्वयसंभूतैलरेकोऽयं सचराचरः  ।
पुनरापूरितः सर्वो ग्रहनक्षत्रमण्डितः  ॥ २,१.१२ ॥
ऋषय ऊचुः
कथं सप्तर्षयः पूर्वमुत्पन्नाः सप्त मनसाः  ।
पुत्रत्वे कल्पिताश्चैव तन्नो निगद सत्तम  ॥ २,१.१३ ॥
सूत उवाच
पूर्वं सप्तर्षयः प्रोक्ता ये वै स्वायंभुवेंऽतरे  ।
मनोरन्तरमासाद्य पुनर्वैवस्वतं किल  ॥ २,१.१४ ॥
भवाभिशाप संविद्धा अप्राप्तास्ते तदा तपः  ।
उपपन्ना जने लोके सकृदागमनास्तु त  ॥ २,१.१५ ॥
ऊचुः सर्वे सदान्योन्यं जनलोके महार्षयः  ।
एत एव महाभागा वरुणे विततेऽध्वरे  ॥ २,१.१६ ॥
सर्वे वयं प्रसूयामश्चाक्षुषस्यान्तरे मनोः  ।
पितामहात्मजाः सर्वे तन्नः श्रेयो भविष्यति  ॥ २,१.१७ ॥
एवमुक्त्वा तु ते सर्वे चाक्षुषस्यान्तरे मनोः  ।
स्वायंभुवेन्तरे प्राप्ताः सृष्ट्यर्थं ते भवेन तु  ॥ २,१.१८ ॥
जज्ञिरे ह पुनस्ते वै जनलोकादिहागताः  ।
देवस्य महतो यज्ञे वारुणीं बिभ्रतस्तनुम्  ॥ २,१.१९ ॥
ब्रह्मणो जुह्वतः शुक्रमग्रौ पूर्वं प्रजेप्सया  ।
ऋषयो जज्ञिरे दीर्घे द्वितीयमिति नः श्रुतम्  ॥ २,१.२० ॥
भृग्वङ्गिरा मरीचिश्च पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः  ।
अत्रिश्चैव वसिष्ठश्च ह्यष्टौ ते ब्रह्मणः सुताः  ॥ २,१.२१ ॥
तथास्य वितते यज्ञे देवाः सर्वे समागताः  ।
यज्ञाङ्गानि च सर्वाणि वषठ्कारश्च मूर्त्तिमान्  ॥ २,१.२२ ॥
मूर्त्तिमन्ति च सामानि यजूंषि च सहस्रशः  ।
ऋग्वेदश्चाभवत्तत्र यश्च क्रमविभूषितः  ॥ २,१.२३ ॥
यजुर्वेदश्च वृत्ताढ्य ओङ्कारवदनोज्ज्वलः  ।
स्थितो यज्ञार्थसंपृक्तः सूक्तब्राह्मणमन्त्रवान्  ॥ २,१.२४ ॥
सामवेदश्च वृत्ताढ्यः सर्वगेयपुरः सरः  ।
विश्वावस्वादिभिः सार्द्धं गन्धर्वैः संभृतोऽभवत् ॥ २,१.२५ ॥
ब्रह्मवेदस्तथा घोरैः कृत्वा विधिभिरन्वितः  ।
प्रत्यङ्गिरसयोगैश्च द्विशरीरशिरोऽभवत् ॥ २,१.२६ ॥
लक्षणा विस्तराः स्तोभा निरुक्तस्वर भक्तयः  ।
आश्रयस्तु वषट्कारो निग्रहप्रग्रहावपि  ॥ २,१.२७ ॥
दीप्तिमूर्त्तिरिलादेवी दिशश्चसदिगीश्वराः  ।
देवकन्याश्च पत्न्यश्च तथा मातर एव च  ॥ २,१.२८ ॥
आययुः सर्व एवैते देवस्य यजतो मखे  ।
मूर्तिमन्तः सुरूपाख्या वरुणस्य वपुर्भृतः  ॥ २,१.२९ ॥
स्वयंभु वस्तु ता दृष्ट्वा रेतः समपतद्भुवि  ।
ब्रह्मर्षिभाविनोर्ऽथस्य विधानाच्च न संशयः  ॥ २,१.३० ॥
धृत्वा जुहाव हस्ताभ्यां स्रुवेण परिगृह्य च  ।
आस्रवज्जुहुयां चक्रे मन्त्रवच्च पितामहः  ॥ २,१.३१ ॥
ततः स जनयामास भूतग्रामं प्रजापतिः  ।
तस्यार्वाक्तेजसश्चैव जज्ञे लोकेषु तैजसम्  ॥ २,१.३२ ॥
तमसा भावि याप्यत्वं यथा सत्त्वं तथा रजः  ।
आज्यस्थाल्यामुपादाय स्वशुक्रं हुतवांश्च ह  ॥ २,१.३३ ॥
शुक्रे हु तेऽथ तस्मिंस्तु प्रादुर्भूता महर्षयः  ।
ज्वलन्तो वपुषा युक्ताः सप्रभावैः स्वकैर्गुणैः  ॥ २,१.३४ ॥
हुते चाग्नौ सकृच्छुक्रे ज्वालाया निसृतः कविः  ।
हिरण्यगर्भस्तं दृष्ट्वा ज्वालां भित्त्वा विनिर्गतम्  ॥ २,१.३५ ॥
भृगुस्त्वमिति चोवाच यस्मात्तस्मात्स वै भृगुः  ।
महादेवस्तथोद्भूतो दृष्ट्वा ब्रह्माणमब्रवीत् ॥ २,१.३६ ॥
ममैष पुत्रकामस्य दीक्षितस्य त्वया प्रभो  ।
विजज्ञे प्रथमं देव मम पुत्रो भवत्वयम्  ॥ २,१.३७ ॥
तथेति समनुज्ञातो महादेवः स्वयंभुवा  ।
पुत्रत्वे कल्पयामास महादेव स्तदा भृगुम्  ॥ २,१.३८ ॥
वारुणा भृगवस्तस्मात्तदपत्यं च स प्रभुः  ।
द्वितीयं च ततः शुक्रमङ्गारेष्वजुहोत्प्रभुः  ॥ २,१.३९ ॥
अङ्गारेष्वङ्गिरोऽङ्गानि संहतानि ततोङ्गिराः  ।
संभूतिं तस्य तां दृष्ट्वा वह्निर्ब्रह्माणमब्रवीत् ॥ २,१.४० ॥
रेतोधास्तुभ्यमेवाहं द्वितीयोऽयं ममास्त्विति  ।
एवमस्त्विति सोऽप्युक्तो ब्रह्मणा सदसस्पतिः  ॥ २,१.४१ ॥
जग्रा हाग्निस्त्वङ्गिरस आग्नेया इति नः श्रुतम्  ।
षट्कृत्वा तु पुनः शुक्रे ब्रह्मणा लोककारिणा  ॥ २,१.४२ ॥
हुते समभवंस्तस्मिन्यद्ब्रह्माण इति श्रुतिः  ।
मरीचिः प्रथमं तत्र मरीचिभ्यः समुत्थितः  ॥ २,१.४३ ॥
क्रतौ तस्मिन्क्रतुर्जज्ञे यतस्तस्मात्स वै क्रतुः  ।
अहं तृतीय इत्यत्रिस्तस्मादत्रिः स कीर्त्यते  ॥ २,१.४४ ॥
केशैस्तु निचितैर्भूतः पुलस्त्यस्तेन स स्मृतः  ।
केशैर्लंबैः समुद्भूतस्तस्मात्स पुलहः स्मृतः  ॥ २,१.४५ ॥
वसुमध्यात्समुत्पन्नो वशी च वसुमान् स्वयम्  ।
वसिष्ठ इति तत्त्वज्ञैः प्रोच्यते ब्रह्मवादिभिः  ॥ २,१.४६ ॥
इत्येते ब्रह्मणः पुत्रा मानसाः षण्महर्षयः  ।
लोकस्य सन्तानकरा यैरिमा वर्द्धिताः प्रजाः  ॥ २,१.४७ ॥
प्रजापतय इत्येवं पठ्यन्ते ब्रह्मणःसुताः  ।
अपरे पितरो नाम एतैरेव महर्षिभिः  ॥ २,१.४८ ॥
उत्पादिता देवगणाः सप्त लोकेषु विश्रुताः  ।
अजेयाश्च गणाः सप्त सप्तलोकेषु विश्रुताः  ॥ २,१.४९ ॥
मारीया भार्गवाश्चैव तथैवाङ्गिरसोऽपरे  ।
पौलस्त्याः पौलहाश्चैव वासिष्ठाश्चैव विश्रुताः  ॥ २,१.५० ॥
आत्रेयाश्च गणाः प्रोक्ता पितॄणां लोकवर्द्धनाः  ।
एते समासतः ख्याताः पुनरन्ये गणास्त्रयः  ॥ २,१.५१ ॥
अमर्त्ताश्चाप्रकाशाश्च ज्योतिष्मन्तश्च विश्रुताः  ।
तेषां राजायमो देवो यमैर्विहतकल्मषः  ॥ २,१.५२ ॥
अपरं प्रजानां यतयस्ताञ्छृमुध्वमतन्द्रिताः  ।
कश्यपः कर्दमः शेषो विक्रान्तः सुश्रवास्तथा  ॥ २,१.५३ ॥
बहुपुत्रः कुमारश्च विवस्वान्स शुचिव्रतः  ।
प्रचेतसोरिष्टनेमिर्बहुलश्च प्रजापतिः  ॥ २,१.५४ ॥
इत्येवमादयोऽन्येऽपि बहवो वै प्रजेश्वराः  ।
कुशोच्चया वालखिल्याः सभूताः परमर्षयः  ॥ २,१.५५ ॥
मनोजवाः सर्वगताः सर्वभोगाश्च तेऽभवन्  ।
जाताश्च भस्मनो ह्यन्ये ब्रह्मर्षिगणसंमताः  ॥ २,१.५६ ॥
वैखानसा मुनिगणास्तपः श्रुतपरायणाः  ।
नस्तो द्वावस्य चोत्पन्नावश्विनौ रूपसंमतौ  ॥ २,१.५७ ॥
विदुर्जन्मर्क्षरजसो तथा तन्नेत्रसंचरात् ।
अन्ये प्रजानां पतयः श्रोतोभ्यस्तस्य जज्ञिरे  ॥ २,१.५८ ॥
ऋषयो रोमकूपेभ्यस्तथा स्वेदमलोद्भवाः  ।
अयने ऋतवो मासर्द्धमासाः पक्षसंधयः  ॥ २,१.५९ ॥
वत्सरा ये त्वहोरात्राः पित्तं ज्योतिश्च दारुणम्  ।
रौद्रं लोहितमित्याहुर्लोहितं कनकं स्मृतम्  ॥ २,१.६० ॥
तत्तैजसमिति प्रोक्तं धूमाश्च पशवः स्मृताः  ।
येऽर्चिषस्तस्य ते रुद्रास्तथादित्याः समृद्गताः  ॥ २,१.६१ ॥
अङ्गारेभ्यः समुत्पन्ना अर्चिषो दिव्यमानुषाः  ।
आदिभूतोऽस्य लोकस्य ब्रह्मा त्वं ब्रह्मसंभवः  ॥ २,१.६२ ॥
सर्वकामदमित्याहुस्तथा वाक्यमुदाहरन्  ।
ब्रह्मा सुरगुरुस्तत्र त्रिदशैः संप्रसादितः  ॥ २,१.६३ ॥
इमेवै जनयिष्यन्ति प्रजाः सर्वाः प्रचेश्वराः  ।
सर्वे प्रजानां पतयः सर्वे चापि तपस्विनः  ॥ २,१.६४ ॥
त्वत्प्रसादादिमांल्लोकान्धारयेयुरिमाः क्रियाः  ।
त्वद्वंशवर्द्धनाः शश्वत्तव तेजोविवर्द्धनाः  ॥ २,१.६५ ॥
भवेयुर्वेदविद्वांसः सर्वे वाक्पतयस्तथा  ।
वेदमन्त्रधराः सर्वे प्रजापतिसमुद्भवाः  ॥ २,१.६६ ॥
श्रयन्तु ब्रह्मसत्यं तु तपश्च परमं भुवि  ।
सर्वे हि वयमेते च तवैव प्रसवः प्रभो  ॥ २,१.६७ ॥
ब्रह्म च ब्रह्माणाश्चैव लोकश्चैव चराचराः  ।
मरीचिमादितः कृत्वा देवाश्च ऋषिभिः सह  ॥ २,१.६८ ॥
अपत्यानीति संचिन्त्य तेऽपत्ये कामयामहे  ।
तस्मिन् यज्ञे महाभागा देवाश्च ऋषयश्च ये  ॥ २,१.६९ ॥
एते त्वद्वंशसंभूताः स्थानकालाभिमानिनः  ।
तव तेनैव रूपेण स्थापयेयुरिमाः प्रजाः  ॥ २,१.७० ॥
युगादिनिधनाश्चापि स्थापयन्तु इति द्विजाः  ।
ततोऽब्रवील्लोकगुरुः परमित्यभिधार यन्  ॥ २,१.७१ ॥
एतदेव विनिश्चित्य मया सृष्टा न संशयः  ।
भवतां वंशसंभूताः पुनरेते महर्षयः  ॥ २,१.७२ ॥
तेषां भृगोः कीर्त्तयिष्ये वंशं पूर्वं महात्मनः  ।
विस्तरेणानुपूर्व्या च प्रथमस्य प्रजापतेः  ॥ २,१.७३ ॥
भार्ये भृगोरप्रतिमे उत्तमाभिजने शुभे  ।
हिरण्यकशिपो कन्या दिव्या नाम परिश्रुता  ॥ २,१.७४ ॥
पुलोम्नश्चव पौलोमी दुहिता वरवर्णिनी  ।
भृगोस्त्वजनयद्दिव्या पुत्रं ब्रह्मविदां वरम्  ॥ २,१.७५ ॥
देवासुराणामाचार्यं शुक्रं कविवरं ग्रहम्  ।
शुक्र एवोशना नित्यमतः काव्योऽपि नामतः  ॥ २,१.७६ ॥
पितॄणां मानसी कन्या सोमपानां यशस्विनी  ।
शुक्रस्य भार्या गौर्नाम विजज्ञे चतुरः सुतान्  ॥ २,१.७७ ॥
त्वष्टा चैव वरत्री च शण्डामकारै च तावुभौ  ।
तेजसादित्यसंकाशा ब्रह्मकल्पाः प्रभावतः  ॥ २,१.७८ ॥
रजतः पृथुरश्मिश्च विद्वान्यश्च बृहङ्गिराः  ।
वरत्रिणः सुता ह्येते ब्रह्मिष्ठा दैत्ययाजकाः  ॥ २,१.७९ ॥
इज्याधर्मविनाशार्थं मनुमेत्याभ्ययाजयन्  ।
निरस्यमानं वै धर्मं दृष्ट्वेन्द्रो मनुमाब्रवीत् ॥ २,१.८० ॥
एतैरेव तु कामं त्वां प्रापयिष्यामि याजनम्  ।
श्रुत्वेन्द्रस्य तु तद्वाक्यं तस्माद्देशादपाक्रमन्  ॥ २,१.८१ ॥
तिरोभूतेषु तेष्विन्द्रो मनुपत्नीमचेतनाम्  ।
ग्रहेण मोचयित्वा च ततश्चानुससार ताम्  ॥ २,१.८२ ॥
तत इन्द्रविनाशाय यतमानान्मुनींस्तु तान्  ।
तानागतान्पुनर्दृष्ट्वा दुष्टानिन्द्रो विहस्य तु  ॥ २,१.८३ ॥
ततस्ता नदहत्क्रुद्धो वेद्यर्द्धे दक्षिणे ततः  ।
तेषां तु धृष्यमाणानां तत्र शालावृकैः सह  ॥ २,१.८४ ॥
शीर्षाणि न्यपतंस्तानि खर्जूरा ह्यभवंस्ततः  ।
एवं वरत्रिणः पुत्रा इन्द्रेण निहताः पुरा  ॥ २,१.८५ ॥
जयन्त्यां देवयानी तु शुक्रस्य दुहिताभवत् ।
त्रिशिरा विश्वरूपस्तु त्वष्टुः पुत्रोऽभवन्महान्  ॥ २,१.८६ ॥
यशोधरायामुत्पन्नो वैरोचन्यां महायशाः  ।
विश्वरूपानुजश्चैव विश्वकर्मा च यः स्मृतः  ॥ २,१.८७ ॥
भृगोस्तु भृगवो देवा जज्ञिरे द्वादशात्मजाः  ।
दिव्यानुसुषुवे कन्या काव्यस्यैवानुजा प्रभोः  ॥ २,१.८८ ॥
भुवनोभावनश्चैव अन्त्यश्चान्त्यायनस्तथा  ।
क्रतुः शुचिः स्वमूर्द्धा च व्याजश्च वसुदश्च यः  ॥ २,१.८९ ॥
प्रभवश्चाव्ययश्चैव द्वादशोऽधिपतिः स्मृतः  ।
इत्येते भृगवो देवाः स्मृता द्वादश यज्ञियाः  ॥ २,१.९० ॥
पौलोम्यजनयत्पुत्रं ब्रह्मिष्ठं वशिनं द्विजम्  ।
व्यादितः सोऽष्टमे मासिगर्भः क्रूरेण रक्षसा  ॥ २,१.९१ ॥
च्यवनाच्च्यवनः सोऽथ चेतनात्तु प्रचेतनः  ।
प्रचेताः श्च्यवनः क्रोधाद्दग्धवान्पुरुषादकान्  ॥ २,१.९२ ॥
जनयामास पुत्रौ द्वौ सुकन्यायां सभार्गवः  ।
आप्रवानं दधीचं च तावुभौ साधुसंमतौ  ॥ २,१.९३ ॥
सारस्वतः सरस्वत्यां दधीचस्योदपद्यत  ।
ऋची पत्नी महाभागा अप्रवानस्य नाहुषी  ॥ २,१.९४ ॥
तस्यामौर्व ऋषिर्जज्ञे ऊरुं भित्तवा महायशाः  ।
और्वस्यासीदृचीकस्तु दीप्तोऽग्निसमतेजसा  ॥ २,१.९५ ॥
जमदग्निरृचीकस्य सत्यवत्यामजायत  ।
भृगोश्चरुविपर्यासे रौद्रवैष्णवयौः पुरा  ॥ २,१.९६ ॥
जमनाद्वैष्मवस्याग्नेर्जमदग्निरजायत  ।
रेणुकाजमदग्नेश्च शक्रतुल्यपराक्रमम्  ॥ २,१.९७ ॥
ब्रह्मक्षत्रमयं रामं सुषुवेऽमिततेजसम्  ।
ओर्वस्यासीत्पुत्रशतं जमदग्निपुरोगमम्  ॥ २,१.९८ ॥
तेषां पुत्र सहस्राणि भार्गवाणां परस्परात् ।
ऋष्यतरेषु वै बाह्या बहवो भार्गवाः स्मृताः  ॥ २,१.९९ ॥
वत्सा विदा आर्ष्टिषेणा यस्का वैन्याश्च शौनकाः  ।
मित्रेयुः सप्तमा ह्येते पक्षा ज्ञेयास्तु भार्गवाः  ॥ २,१.१०० ॥
शृणुताङ्गिरसो वंशमग्नेः पुत्रस्य धीमतः  ।
यस्यान्ववाये संभूता भारद्वाजाः सगौतमाः  ॥ २,१.१०१ ॥
देवाश्चाङ्गिरसो मुख्यास्त्त्विषिमन्तो महौजसः  ।
सुरूपा चैव मारीची कार्दमी च तथा स्वराट् ॥ २,१.१०२ ॥
पथ्या च मानवी कन्या तिस्रो भार्या ह्यथर्वणः  ।
अथर्वणस्तु दायादास्तासु जाताः कुलोद्वहाः  ॥ २,१.१०३ ॥
उत्पन्ना महता चैव तपसा भावितात्मनः  ।
बृहस्पतिं सुरूपायां गौतमं सुषुवे स्वराट् ॥ २,१.१०४ ॥
अयास्यं वामदेवं च उतथ्यमुशितिं तथा  ।
धृष्णिः पुत्रस्तु पथ्यायाः संवर्त्तश्चैव मानसः  ॥ २,१.१०५ ॥
कितवश्चाप्ययास्यस्य शरद्वांश्चप्युतथ्यजः  ।
अथोशिजो दीर्घतमा बृहदुक्थो वामदेवजः  ॥ २,१.१०६ ॥
धृष्णेः पुत्रः सुधन्वा तु ऋषभश्च सुधन्वनः  ।
रथकाराः स्मृता देवा ऋभवो ये परिश्रुताः  ॥ २,१.१०७ ॥
बृहस्पतेर्भरद्वाजो विश्रुतः सुमहायशाः  ।
बृहस्पतिं सुरूपायां गौतमं सुषुवे स्वराट् ॥ २,१.१०८ ॥
औरसांगिरसः पुत्राः सुरूपायां विजज्ञिरे  ।
आधार्यायुर्द्दनुर्दक्षो दमः प्राणस्त थैव च  ॥ २,१.१०९ ॥
हविष्यांश्च हविष्णुश्च ऋतः सत्यश्च ते दश  ।
अयास्याश्चप्युतथ्याश्च वामदेवास्तथौशिजाः  ॥ २,१.११० ॥
भारद्वाजाः सांकृतयो गर्गाः कण्वरथीतराः  ।
मुद्गला विष्णुवृद्धाश्च हरिताः कपयस्तथा  ॥ २,१.१११ ॥
तथा रूक्षभरद्वाजा आर्षभाः कितवस्तथा  ।
एते चाङ्गिरसां पक्षा विज्ञेया दश पञ्च च  ॥ २,१.११२ ॥
ऋष्यन्तरेषु वै बाह्या बहवोङ्ग