जन्माद्यस्य यतोऽन्वयादितरतश्चार्थेष्वभिज्ञः स्वराट्  तेने ब्रह्म हृदा य आदिकवये मुह्यन्ति यत्सूरयः  ।
तेजोवारिमृदां यथा विनिमयो यत्र त्रिसर्गोऽमृषा   धाम्ना स्वेन सदा निरस्तकुहकं सत्यं परं धीमहि  ॥ ०१.०१.००१ ॥*
धर्मः प्रोज्झितकैतवोऽत्र परमो निर्मत्सराणां सतां   वेद्यं वास्तवमत्र वस्तु शिवदं तापत्रयोन्मूलनम्  ।
श्रीमद्भागवते महामुनिकृते किं वा परैरीश्वरः   सद्यो हृद्यवरुध्यतेऽत्र कृतिभिः शुश्रूषुभिस्तत्क्षणात् ॥ ०१.०१.००२ ॥*
निगमकल्पतरोर्गलितं फलं   शुकमुखादमृतद्रवसंयुतम्  ।
पिबत भागवतं रसमालयं   मुहुरहो रसिका भुवि भावुकाः  ॥ ०१.०१.००३ ॥*
नैमिषेऽनिमिषक्षेत्रे ईशयः शौनकादयः  ।
सत्रं स्वर्गाय लोकाय सहस्रसममासत  ॥ ०१.०१.००४ ॥
त एकदा तु मुनयः प्रातर्हुतहुताग्नयः  ।
सत्कृतं सूतमासीनं पप्रच्छुरिदमादरात् ॥ ०१.०१.००५ ॥
०१.०१.००६।० ऋषय ऊचुः
त्वया खलु पुराणानि सेतिहासानि चानघ  ।
आख्यातान्यप्यधीतानि धर्मशास्त्राणि यान्युत  ॥ ०१.०१.००६ ॥
यानि वेदविदां श्रेष्ठो भगवान् बादरायणः  ।
अन्ये च मुनयः सूत परावरविदो विदुः  ॥ ०१.०१.००७ ॥
वेत्थ त्वं सौम्य तत्सर्वं तत्त्वतस्तदनुग्रहात् ।
ब्रूयुः स्निग्धस्य शिष्यस्य गुरवो गुह्यमप्युत  ॥ ०१.०१.००८ ॥
तत्र तत्राञ्जसायुष्मन् भवता यद्विनिश्चितम्  ।
पुंसामेकान्ततः श्रेयस्तन्नः शंसितुमर्हसि  ॥ ०१.०१.००९ ॥
प्रायेणाल्पायुषः सभ्य कलावस्मिन् युगे जनाः  ।
मन्दाः सुमन्दमतयो मन्दभाग्या ह्युपद्रुताः  ॥ ०१.०१.०१० ॥
भूरीणि भूरिकर्माणि श्रोतव्यानि विभागशः  ।
अतः साधोऽत्र यत्सारं समुद्धृत्य मनीषया  ।
ब्रूहि भद्राय भूतानां येनात्मा सुप्रसीदति  ॥ ०१.०१.०११ ॥
सूत जानासि भद्रं ते भगवान् सात्वतां पतिः  ।
देवक्यां वसुदेवस्य जातो यस्य चिकीर्षया  ॥ ०१.०१.०१२ ॥
तन्नः शुष्रूषमाणानामर्हस्यङ्गानुवर्णितुम्  ।
यस्यावतारो भूतानां क्षेमाय च भवाय च  ॥ ०१.०१.०१३ ॥
आपन्नः संसृतिं घोरां यन्नाम विवशो गृणन्  ।
ततः सद्यो विमुच्येत यद्बिभेति स्वयं भयम्  ॥ ०१.०१.०१४ ॥
यत्पादसंश्रयाः सूत मुनयः प्रशमायनाः  ।
सद्यः पुनन्त्युपस्पृष्टाः स्वर्धुन्यापोऽनुसेवया  ॥ ०१.०१.०१५ ॥
को वा भगवतस्तस्य पुण्यश्लोकेड्यकर्मणः  ।
शुद्धिकामो न शृणुयाद्यशः कलिमलापहम्  ॥ ०१.०१.०१६ ॥
तस्य कर्माण्युदाराणि परिगीतानि सूरिभिः  ।
ब्रूहि नः श्रद्दधानानां लीलया दधतः कलाः  ॥ ०१.०१.०१७ ॥
अथाख्याहि हरेर्धीमन्नवतारकथाः शुभाः  ।
ईला विदधतः स्वैरमीश्वरस्यात्ममायया  ॥ ०१.०१.०१८ ॥
वयं तु न वितृप्याम उत्तमश्लोकविक्रमे  ।
यच्छृण्वतां रसज्ञानां स्वादु स्वादु पदे पदे  ॥ ०१.०१.०१९ ॥
कृतवान् किल कर्माणि सह रामेण केशवः  ।
अतिमर्त्यानि भगवान् गूढः कपटमानुषः  ॥ ०१.०१.०२० ॥
कलिमागतमाज्ञाय क्षेत्रेऽस्मिन् वैष्णवे वयम्  ।
आसीना दीर्घसत्रेण कथायां सक्षणा हरेः  ॥ ०१.०१.०२१ ॥
त्वं नः सन्दर्शितो धात्रा दुस्तरं निस्तितीर्षताम्  ।
कलिं सत्त्वहरं पुंसां कर्णधार इवार्णवम्  ॥ ०१.०१.०२२ ॥
ब्रूहि योगेश्वरे कृष्णे ब्रह्मण्ये धर्मवर्मणि  ।
स्वां काष्ठामधुनोपेते धर्मः कं शरणं गतः  ॥ ०१.०१.०२३ ॥
०१.०२.००१।० व्यास उवाच
इति सम्प्रश्नसंहृष्टो विप्राणां रौमहर्शणिः  ।
प्रतिपूज्य वचस्तेशां प्रवक्तुमुपचक्रमे  ॥ ०१.०२.००१ ॥
०१.०२.००२।० सूत उवाच
यं प्रव्रजन्तमनुपेतमपेतकृत्यं द्वैपायनो विरहकातर आजुहाव  ।
पुत्रेति तन्मयतया तरवोऽभिनेदुस्तं सर्वभूतहृदयं मुनिमानतोऽस्मि  ॥ ०१.०२.००२ ॥
यः स्वानुभावमखिलश्रुतिसारमेकमध्यात्मदीपमतितितीर्षतां तमोऽन्धम्  ।
संसारिणां करुणयाह पुराणगुह्यं तं व्याससूनुमुपयामि गुरुं मुनीनाम्  ॥ ०१.०२.००३ ॥
नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम्  ।
देवीं सरस्वतीं व्यासं ततो जयमुदीरयेत् ॥ ०१.०२.००४ ॥
मुनयः साधु पृष्टोऽहं भवद्भिर्लोकमङ्गलम्  ।
यत्कृतः कृष्णसम्प्रश्नो येनात्मा सुप्रसीदति  ॥ ०१.०२.००५ ॥
स वै पुंसां परो धर्मो यतो भक्तिरधोक्षजे  ।
अहैतुक्यप्रतिहता ययात्मा सुप्रसीदति  ॥ ०१.०२.००६ ॥
वासुदेवे भगवति भक्तियोगः प्रयोजितः  ।
जनयत्याशु वैराग्यं ज्ञानं च यदहैतुकम्  ॥ ०१.०२.००७ ॥
धर्मः स्वनुष्ठितः पुंसां विष्वक्सेनकथासु यः  ।
नोत्पादयेद्यदि रतिं श्रम एव हि केवलम्  ॥ ०१.०२.००८ ॥
धर्मस्य ह्यापवर्ग्यस्य नार्थोऽर्थायोपकल्पते  ।
नार्थस्य धर्मैकान्तस्य कामो लाभाय हि स्मृतः  ॥ ०१.०२.००९ ॥
कामस्य नेन्द्रियप्रीतिर्लाभो जीवेत यावता  ।
जीवस्य तत्त्वजिज्ञासा नार्थो यश्चेह कर्मभिः  ॥ ०१.०२.०१० ॥
वदन्ति तत्तत्त्वविदस्तत्त्वं यज्ज्ञानमद्वयम्  ।
ब्रह्मेति परमात्मेति भगवानिति शब्द्यते  ॥ ०१.०२.०११ ॥
तच्छ्रद्दधाना मुनयो ज्ञानवैराग्ययुक्तया  ।
पश्यन्त्यात्मनि चात्मानं भक्त्या श्रुतगृहीतया  ॥ ०१.०२.०१२ ॥
अतः पुम्भिर्द्विजश्रेष्ठा वर्णाश्रमविभागशः  ।
स्वनुष्ठितस्य धर्मस्य संसिद्धिर्हरितोषणम्  ॥ ॥ ०१.०२.०१३ ॥ ॥
तस्मादेकेन मनसा भगवान् सात्वतां पतिः  ।
श्रोतव्यः कीर्तितव्यश्च ध्येयः पूज्यश्च नित्यदा  ॥ ०१.०२.०१४ ॥
यदनुध्यासिना युक्ताः कर्मग्रन्थिनिबन्धनम्  ।
छिन्दन्ति कोविदास्तस्य को न कुर्यात्कथारतिम्  ॥ ०१.०२.०१५ ॥
शुश्रूषोः श्रद्दधानस्य वासुदेवकथारुचिः  ।
स्यान्महत्सेवया विप्राः पुण्यतीर्थनिषेवणात् ॥ ०१.०२.०१६ ॥
शृण्वतां स्वकथाः कृष्णः पुण्यश्रवणकीर्तनः  ।
हृद्यन्तःस्थो ह्यभद्राणि विधुनोति सुहृत्सताम्  ॥ ०१.०२.०१७ ॥
नष्टप्रायेष्वभद्रेषु नित्यं भागवतसेवया  ।
भगवत्युत्तमश्लोके भक्तिर्भवति नैष्ठिकी  ॥ ०१.०२.०१८ ॥
तदा रजस्तमोभावाः कामलोभादयश्च ये  ।
चेत एतैरनाविद्धं स्थितं सत्त्वे प्रसीदति  ॥ ०१.०२.०१९ ॥
एवं प्रसन्नमनसो भगवद्भक्तियोगतः  ।
भगवत्तत्त्वविज्ञानं मुक्तसङ्गस्य जायते  ॥ ०१.०२.०२० ॥
भिद्यते हृदयग्रन्थिश्छिद्यन्ते सर्वसंशयाः  ।
क्षीयन्ते चास्य कर्माणि दृष्ट एवात्मनीश्वरे  ॥ ०१.०२.०२१ ॥
अतो वै कवयो नित्यं भक्तिं परमया मुदा  ।
वासुदेवे भगवति कुर्वन्त्यात्मप्रसादनीम्  ॥ ०१.०२.०२२ ॥
सत्त्वं रजस्तम इति प्रकृतेर्गुणास्तैर्युक्तः परमपुरुष एक इहास्य धत्ते  ।
स्थित्यादये हरिविरिञ्चिहरेति संज्ञाः श्रेयांसि तत्र खलु सत्त्वतनोर्नृणां स्युः  ॥ ०१.०२.०२३ ॥
पार्थिवाद्दारुणो धूमस्तस्मादग्निस्त्रयीमयः  ।
तमसस्तु रजस्तस्मात्सत्त्वं यद्ब्रह्मदर्शनम्  ॥ ०१.०२.०२४ ॥
भेजिरे मुनयोऽथाग्रे भगवन्तमधोक्षजम्  ।
सत्त्वं विशुद्धं क्षेमाय कल्पन्ते येऽनु तानिह  ॥ ०१.०२.०२५ ॥
मुमुक्षवो घोररूपान् हित्वा भूतपतीनथ  ।
नारायणकलाः शान्ता भजन्ति ह्यनसूयवः  ॥ ०१.०२.०२६ ॥
रजस्तमःप्रकृतयः समशीला भजन्ति वै  ।
पितृभूतप्रजेशादीन् श्रियैश्वर्यप्रजेप्सवः  ॥ ०१.०२.०२७ ॥
वासुदेवपरा वेदा वासुदेवपरा मखाः  ।
वासुदेवपरा योग वासुदेवपराः क्रियाः  ॥ ०१.०२.०२८ ॥
वासुदेवपरं ज्ञानं वासुदेवपरं तपः  ।
वासुदेवपरो धर्मो वासुदेवपरा गतिः  ॥ ०१.०२.०२९ ॥
स एवेदं ससर्जाग्रे भगवानात्ममायया  ।
सदसद्रूपया चासौ गुणमयागुणो विभुः  ॥ ०१.०२.०३० ॥
तया विलसितेष्वेषु गुणेषु गुणवानिव  ।
अन्तःप्रविष्ट आभाति विज्ञानेन विजृम्भितः  ॥ ०१.०२.०३१ ॥
यथा ह्यवहितो वह्निर्दारुष्वेकः स्वयोनिषु  ।
नानेव भाति विश्वात्मा भूतेषु च तथा पुमान्  ॥ ०१.०२.०३२ ॥
असौ गुणमयैर्भावैर्भूतसूक्ष्मेन्द्रियात्मभिः  ।
स्वनिर्मितेषु निर्विष्टो भुङ्क्ते भूतेषु तद्गुणान्  ॥ ०१.०२.०३३ ॥
भावयत्येष सत्त्वेन लोकान् वै लोकभावनः  ।
लीलावतारानुरतो देवतिर्यङ्नरादिषु  ॥ ०१.०२.०३४ ॥
०१.०३.००१।० सूत उवाच
जगृहे पौरुषं रूपं भगवान्महदादिभिः  ।
सम्भूतं षोडशकलमादौ लोकसिसृक्षया  ॥ ०१.०३.००१ ॥
यस्याम्भसि शयानस्य योगनिद्रां वितन्वतः  ।
नाभिह्रदाम्बुजादासीद्ब्रह्मा विश्वसृजां पतिः  ॥ ०१.०३.००२ ॥
यस्यावयवसंस्थानैः कल्पितो लोकविस्तरः  ।
तद्वै भगवतो रूपं विशुद्धं सत्त्वमूर्जितम्  ॥ ०१.०३.००३ ॥
पश्यन्त्यदो रूपमदभ्रचक्षुषा सहस्रपादोरुभुजाननाद्भुतम्  ।
सहस्रमूर्धश्रवणाक्षिनासिकं सहस्रमौल्यम्बरकुण्डलोल्लसत् ॥ ०१.०३.००४ ॥
एतन्नानावताराणां निधानं बीजमव्ययम्  ।
यस्यांशांशेन सृज्यन्ते देवतिर्यङ्नरादयः  ॥ ०१.०३.००५ ॥
स एव प्रथमं देवः कौमारं सर्गमाश्रितः  ।
चचार दुश्चरं ब्रह्मा ब्रह्मचर्यमखण्डितम्  ॥ ०१.०३.००६ ॥
द्वितीयं तु भवायास्य रसातलगतां महीम्  ।
उद्धरिष्यन्नुपादत्त यज्ञेशः सौकरं वपुः  ॥ ०१.०३.००७ ॥
तृतीयमृषिसर्गं वै देवर्षित्वमुपेत्य सः  ।
तन्त्रं सात्वतमाचष्ट नैष्कर्म्यं कर्मणां यतः  ॥ ०१.०३.००८ ॥
तुर्ये धर्मकलासर्गे नरनारायणावृषी  ।
भूत्वात्मोपशमोपेतमकरोद्दुश्चरं तपः  ॥ ०१.०३.००९ ॥
पञ्चमः कपिलो नाम सिद्धेशः कालविप्लुतम्  ।
प्रोवाचासुरये साङ्ख्यं तत्त्वग्रामविनिर्णयम्  ॥ ०१.०३.०१० ॥
षष्ठमत्रेरपत्यत्वं वृतः प्राप्तोऽनसूयया  ।
आन्वीक्षिकीमलर्काय प्रह्लादादिभ्य ऊचिवान्  ॥ ०१.०३.०११ ॥
ततः सप्तम आकूत्यां रुचेर्यज्ञोऽभ्यजायत  ।
स यामाद्यैः सुरगणैरपात्स्वायम्भुवान्तरम्  ॥ ०१.०३.०१२ ॥
अष्टमे मेरुदेव्यां तु नाभेर्जात उरुक्रमः  ।
दर्शयन् वर्त्म धीराणां सर्वाश्रमनमस्कृतम्  ॥ ०१.०३.०१३ ॥
ऋषिभिर्याचितो भेजे नवमं पार्थिवं वपुः  ।
दुग्धेमामोषधीर्विप्रास्तेनायं स उशत्तमः  ॥ ०१.०३.०१४ ॥
रूपं स जगृहे मात्स्यं चाक्षुषोदधिसम्प्लवे  ।
नाव्यारोप्य महीमय्यामपाद्वैवस्वतं मनुम्  ॥ ०१.०३.०१५ ॥
सुरासुराणामुदधिं मथ्नतां मन्दराचलम्  ।
दध्रे कमठरूपेण पृष्ठ एकादशे विभुः  ॥ ०१.०३.०१६ ॥
धान्वन्तरं द्वादशमं त्रयोदशममेव च  ।
अपाययत्सुरानन्यान्मोहिन्या मोहयन् स्त्रिया  ॥ ०१.०३.०१७ ॥
चतुर्दशं नारसिंहं बिभ्रद्दैत्येन्द्रमूर्जितम्  ।
ददार करजैरूरावेरकां कटकृद्यथा  ॥ ०१.०३.०१८ ॥
पञ्चदशं वामनकं कृत्वागादध्वरं बलेः  ।
पदत्रयं याचमानः प्रत्यादित्सुस्त्रिपिष्टपम्  ॥ ०१.०३.०१९ ॥
अवतारे षोडशमे पश्यन् ब्रह्मद्रुहो नृपान्  ।
त्रिःसप्तकृत्वः कुपितो निःक्षत्रामकरोन्महीम्  ॥ ०१.०३.०२० ॥
ततः सप्तदशे जातः सत्यवत्यां पराशरात् ।
चक्रे वेदतरोः शाखा दृष्ट्वा पुंसोऽल्पमेधसः  ॥ ०१.०३.०२१ ॥
नरदेवत्वमापन्नः सुरकार्यचिकीर्षया  ।
समुद्रनिग्रहादीनि चक्रे वीर्याण्यतः परम्  ॥ ०१.०३.०२२ ॥
एकोनविंशे विंशतिमे वृष्णिषु प्राप्य जन्मनी  ।
रामकृष्णाविति भुवो भगवानहरद्भरम्  ॥ ०१.०३.०२३ ॥
ततः कलौ सम्प्रवृत्ते सम्मोहाय सुरद्विषाम्  ।
बुद्धो नाम्नाञ्जनसुतः कीकटेषु भविष्यति  ॥ ०१.०३.०२४ ॥
अथासौ युगसन्ध्यायां दस्युप्रायेषु राजसु  ।
जनिता विष्णुयशसो नाम्ना कल्किर्जगत्पतिः  ॥ ०१.०३.०२५ ॥
अवतारा ह्यसङ्ख्येया हरेः सत्त्वनिधेर्द्विजाः  ।
यथाविदासिनः कुल्याः सरसः स्युः सहस्रशः  ॥ ०१.०३.०२६ ॥
ऋषयो मनवो देवा मनुपुत्रा महौजसः  ।
कलाः सर्वे हरेरेव सप्रजापतयः स्मृताः  ॥ ०१.०३.०२७ ॥
एते चांशकलाः पुंसः कृष्णस्तु भगवान् स्वयम्  ।
इन्द्रारिव्याकुलं लोकं मृडयन्ति युगे युगे  ॥ ०१.०३.०२८ ॥
जन्म गुह्यं भगवतो य एतत्प्रयतो नरः  ।
सायं प्रातर्गृणन् भक्त्या दुःखग्रामाद्विमुच्यते  ॥ ०१.०३.०२९ ॥
एतद्रूपं भगवतो ह्यरूपस्य चिदात्मनः  ।
मायागुणैर्विरचितं महदादिभिरात्मनि  ॥ ०१.०३.०३० ॥
यथा नभसि मेघौघो रेणुर्वा पार्थिवोऽनिले  ।
एवं द्रष्टरि दृश्यत्वमारोपितमबुद्धिभिः  ॥ ०१.०३.०३१ ॥
अतः परं यदव्यक्तमव्यूढगुणबृंहितम्  ।
अदृष्टाश्रुतवस्तुत्वात्स जीवो यत्पुनर्भवः  ॥ ०१.०३.०३२ ॥
यत्रेमे सदसद्रूपे प्रतिषिद्धे स्वसंविदा  ।
अविद्ययात्मनि कृते इति तद्ब्रह्मदर्शनम्  ॥ ०१.०३.०३३ ॥
यद्येषोपरता देवी माया वैशारदी मतिः  ।
सम्पन्न एवेति विदुर्महिम्नि स्वे महीयते  ॥ ०१.०३.०३४ ॥
एवं च जन्मानि कर्माणि ह्यकर्तुरजनस्य च  ।
वर्णयन्ति स्म कवयो वेदगुह्यानि हृत्पतेः  ॥ ०१.०३.०३५ ॥
स वा इदं विश्वममोघलीलः सृजत्यवत्यत्ति न सज्जतेऽस्मिन्  ।
भूतेषु चान्तर्हित आत्मतन्त्रः षाड्वर्गिकं जिघ्रति षड्गुणेशः  ॥ ०१.०३.०३६ ॥
न चास्य कश्चिन्निपुणेन धातुरवैति जन्तुः कुमनीष ऊतीः  ।
नामानि रूपाणि मनोवचोभिः सन्तन्वतो नटचर्यामिवाज्ञः  ॥ ०१.०३.०३७ ॥
स वेद धातुः पदवीं परस्य दुरन्तवीर्यस्य रथाङ्गपाणेः  ।
योऽमायया सन्ततयानुवृत्त्या भजेत तत्पादसरोजगन्धम्  ॥ ०१.०३.०३८ ॥
अथेह धन्या भगवन्त इत्थं यद्वासुदेवेऽखिललोकनाथे  ।
कुर्वन्ति सर्वात्मकमात्मभावं न यत्र भूयः परिवर्त उग्रः  ॥ ०१.०३.०३९ ॥
इदं भागवतं नाम पुराणं ब्रह्मसम्मितम्  ।
उत्तमश्लोकचरितं चकार भगवानृषिः  ॥ ०१.०३.०४० ॥
निःश्रेयसाय लोकस्य धन्यं स्वस्त्ययनं महत् ।
तदिदं ग्राहयामाससुतमात्मवतां वरम्  ॥ ०१.०३.०४१ ॥
सर्ववेदेतिहासानां सारं सारं समुद्धृतम्  ।
स तु संश्रावयामासमहाराजं परीक्षितम्  ॥ ०१.०३.०४२ ॥
प्रायोपविष्टं गङ्गायां परीतं परमर्षिभिः  ।
कृष्णे स्वधामोपगते धर्मज्ञानादिभिः सह  ॥ ०१.०३.०४३ ॥
कलौ नष्टदृशामेष पुराणार्कोऽधुनोदितः  ।
तत्र कीर्तयतो विप्रा विप्रर्षेर्भूरितेजसः  ॥ ०१.०३.०४४ ॥
अहं चाध्यगमं तत्र निविष्टस्तदनुग्रहात् ।
सोऽहं वः श्रावयिष्यामि यथाधीतं यथामति  ॥ ०१.०३.०४५ ॥
०१.०४.००१।० व्यास उवाच
इति ब्रुवाणं संस्तूय मुनीनां दीर्घसत्रिणाम्  ।
वृद्धः कुलपतिः सूतं बह्वृचः शौनकोऽब्रवीत् ॥ ०१.०४.००१ ॥
०१.०४.००२।० शौनक उवाच
सूत सूत महाभाग वद नो वदतां वर  ।
कथां भागवतीं पुण्यां यदाह भगवाञ्छुकः  ॥ ०१.०४.००२ ॥
कस्मिन् युगे प्रवृत्तेयं स्थाने वा केन हेतुना  ।
कुतः सञ्चोदितः कृष्णः कृतवान् संहितां मुनिः  ॥ ०१.०४.००३ ॥
तस्य पुत्रो महायोगी समदृङ्निर्विकल्पकः  ।
एकान्तमतिरुन्निद्रो गूढो मूढ इवेयते  ॥ ०१.०४.००४ ॥
दृष्ट्वानुयान्तमृषिमात्मजमप्यनग्नं देव्यो ह्रिया परिदधुर्न सुतस्य चित्रम्  ।
तद्वीक्ष्य पृच्छति मुनौ जगदुस्तवास्ति स्त्रीपुम्भिदा न तु सुतस्य विविक्तदृष्टेः  ॥ ०१.०४.००५ ॥
कथमालक्षितः पौरैः सम्प्राप्तः कुरुजाङ्गलान्  ।
उन्मत्तमूकजडवद्विचरन् गजसाह्वये  ॥ ०१.०४.००६ ॥
कथं वा पाण्डवेयस्य राजर्षेर्मुनिना सह  ।
संवादः समभूत्तात यत्रैषा सात्वती श्रुतिः  ॥ ०१.०४.००७ ॥
स गोदोहनमात्रं हि गृहेषु गृहमेधिनाम्  ।
अवेक्षते महाभागस्तीर्थीकुर्वंस्तदाश्रमम्  ॥ ०१.०४.००८ ॥
अभिमन्युसुतं सूत प्राहुर्भागवतोत्तमम्  ।
तस्य जन्म महाश्चर्यं कर्माणि च गृणीहि नः  ॥ ०१.०४.००९ ॥
स सम्राट्कस्य वा हेतोः पाण्डूनां मानवर्धनः  ।
प्रायोपविष्टो गङ्गायामनादृत्याधिराट्श्रियम्  ॥ ०१.०४.०१० ॥
नमन्ति यत्पादनिकेतमात्मनः शिवाय हानीय धनानि शत्रवः  ।
कथं स वीरः श्रियमङ्ग दुस्त्यजां युवैषतोत्स्रष्टुमहो सहासुभिः  ॥ ०१.०४.०११ ॥
शिवाय लोकस्य भवाय भूतये य उत्तमश्लोकपरायणा जनाः  ।
जीवन्ति नात्मार्थमसौ पराश्रयं मुमोच निर्विद्य कुतः कलेवरम्  ॥ ०१.०४.०१२ ॥
तत्सर्वं नः समाचक्ष्व पृष्टो यदिह किञ्चन  ।
मन्ये त्वां विषये वाचां स्नातमन्यत्र छान्दसात् ॥ ०१.०४.०१३ ॥
०१.०४.०१४।० सूत उवाच
द्वापरे समनुप्राप्ते तृतीये युगपर्यये  ।
जातः पराशराद्योगी वासव्यां कलया हरेः  ॥ ०१.०४.०१४ ॥
स कदाचित्सरस्वत्या उपस्पृश्य जलं शुचिः  ।
विविक्त एक आसीन उदिते रविमण्डले  ॥ ०१.०४.०१५ ॥
परावरज्ञः स ऋषिः कालेनाव्यक्तरंहसा  ।
युगधर्मव्यतिकरं प्राप्तं भुवि युगे युगे  ॥ ०१.०४.०१६ ॥
भौतिकानां च भावानां शक्तिह्रासं च तत्कृतम्  ।
अश्रद्दधानान्निःसत्त्वान् दुर्मेधान् ह्रसितायुषः  ॥ ०१.०४.०१७ ॥
दुर्भगांश्च जनान् वीक्ष्य मुनिर्दिव्येन चक्षुषा  ।
सर्ववर्णाश्रमाणां यद्दध्यौ हितममोघदृक् ॥ ०१.०४.०१८ ॥
चातुर्होत्रं कर्म शुद्धं प्रजानां वीक्ष्य वैदिकम्  ।
व्यदधाद्यज्ञसन्तत्यै वेदमेकं चतुर्विधम्  ॥ ०१.०४.०१९ ॥
ऋग्यजुःसामाथर्वाख्या वेदाश्चत्वार उद्धृताः  ।
इतिहासपुराणं च पञ्चमो वेद उच्यते  ॥ ०१.०४.०२० ॥
तत्रर्ग्वेदधरः पैलः सामगो जैमिनिः कविः  ।
वैशम्पायन एवैको निष्णातो यजुषामुत  ॥ ०१.०४.०२१ ॥
अथर्वाङ्गिरसामासीत्सुमन्तुर्दारुणो मुनिः  ।
इतिहासपुराणानां पिता मे रोमहर्षणः  ॥ ०१.०४.०२२ ॥
त एत ऋषयो वेदं स्वं स्वं व्यस्यन्ननेकधा  ।
शिष्यैः प्रशिष्यैस्तच्छिष्यैर्वेदास्ते शाखिनोऽभवन्  ॥ ०१.०४.०२३ ॥
त एव वेदा दुर्मेधैर्धार्यन्ते पुरुषैर्यथा  ।
एवं चकार भगवान् व्यासः कृपणवत्सलः  ॥ ०१.०४.०२४ ॥
स्त्रीशूद्रद्विजबन्धूनां त्रयी न श्रुतिगोचरा  ।
कर्मश्रेयसि मूढानां श्रेय एवं भवेदिह  ।
इति भारतमाख्यानं कृपया मुनिना कृतम्  ॥ ०१.०४.०२५ ॥
एवं प्रवृत्तस्य सदा भूतानां श्रेयसि द्विजाः  ।
सर्वात्मकेनापि यदा नातुष्यद्धृदयं ततः  ॥ ०१.०४.०२६ ॥
नातिप्रसीदद्धृदयः सरस्वत्यास्तटे शुचौ  ।
वितर्कयन् विविक्तस्थ इदं चोवाच धर्मवित् ॥ ०१.०४.०२७ ॥
धृतव्रतेन हि मया छन्दांसि गुरवोऽग्नयः  ।
मानिता निर्व्यलीकेन गृहीतं चानुशासनम्  ॥ ०१.०४.०२८ ॥
भारतव्यपदेशेन ह्याम्नायार्थश्च प्रदर्शितः  ।
दृश्यते यत्र धर्मादि स्त्रीशूद्रादिभिरप्युत  ॥ ०१.०४.०२९ ॥
तथापि बत मे दैह्यो ह्यात्मा चैवात्मना विभुः  ।
असम्पन्न इवाभाति ब्रह्मवर्चस्य सत्तमः  ॥ ०१.०४.०३० ॥
किं वा भागवता धर्मा न प्रायेण निरूपिताः  ।
प्रियाः परमहंसानां त एव ह्यच्युतप्रियाः  ॥ ०१.०४.०३१ ॥
तस्यैवं खिलमात्मानं मन्यमानस्य खिद्यतः  ।
कृष्णस्य नारदोऽभ्यागादाश्रमं प्रागुदाहृतम्  ॥ ०१.०४.०३२ ॥
तमभिज्ञाय सहसा प्रत्युत्थायागतं मुनिः  ।
पूजयामास विधिवन्नारदं सुरपूजितम्  ॥ ०१.०४.०३३ ॥
०१.०५.००१।० सूत उवाच
अथ तं सुखमासीन उपासीनं बृहच्छ्रवाः  ।
देवर्षिः प्राह विप्रर्षिं वीणापाणिः स्मयन्निव  ॥ ०१.०५.००१ ॥
०१.०५.००२।० नारद उवाच
पाराशर्य महाभाग भवतः कच्चिदात्मना  ।
परितुष्यति शारीर आत्मा मानस एव वा  ॥ ०१.०५.००२ ॥
जिज्ञासितं सुसम्पन्नमपि ते महदद्भुतम्  ।
कृतवान् भारतं यस्त्वं सर्वार्थपरिबृंहितम्  ॥ ०१.०५.००३ ॥
जिज्ञासितमधीतं च ब्रह्म यत्तत्सनातनम्  ।
तथापि शोचस्यात्मानमकृतार्थ इव प्रभो  ॥ ०१.०५.००४ ॥
०१.०५.००५।० व्यास उवाच
अस्त्येव मे सर्वमिदं त्वयोक्तं तथापि नात्मा परितुष्यते मे  ।
तन्मूलमव्यक्तमगाधबोधं पृच्छामहे त्वात्मभवात्मभूतम्  ॥ ०१.०५.००५ ॥
स वै भवान् वेद समस्तगुह्यमुपासितो यत्पुरुषः पुराणः  ।
परावरेशो मनसैव विश्वं सृजत्यवत्यत्ति गुणैरसङ्गः  ॥ ०१.०५.००६ ॥
त्वं पर्यटन्नर्क इव त्रिलोकीमन्तश्चरो वायुरिवात्मसाक्षी  ।
परावरे ब्रह्मणि धर्मतो व्रतैः स्नातस्य मे न्यूनमलं विचक्ष्व  ॥ ०१.०५.००७ ॥
०१.०५.००८।० श्रीनारद उवाच
भवतानुदितप्रायं यशो भगवतोऽमलम्  ।
येनैवासौ न तुष्येत मन्ये तद्दर्शनं खिलम्  ॥ ०१.०५.००८ ॥
यथा धर्मादयश्चार्था मुनिवर्यानुकीर्तिताः  ।
न तथा वासुदेवस्य महिमा ह्यनुवर्णितः  ॥ ०१.०५.००९ ॥
न यद्वचश्चित्रपदं हरेर्यशो जगत्पवित्रं प्रगृणीत कर्हिचित् ।
तद्वायसं तीर्थमुशन्ति मानसा न यत्र हंसा निरमन्त्युशिक्क्षयाः  ॥ ०१.०५.०१० ॥
तद्वाग्विसर्गो जनताघविप्लवो यस्मिन् प्रतिश्लोकमबद्धवत्यपि  ।
नामान्यनन्तस्य यशोऽङ्कितानि यत्शृण्वन्ति गायन्ति गृणन्ति साधवः  ॥ ०१.०५.०११ ॥
नैष्कर्म्यमप्यच्युतभाववर्जितं न शोभते ज्ञानमलं निरञ्जनम्  ।
कुतः पुनः शश्वदभद्रमीश्वरे न चार्पितं कर्म यदप्यकारणम्  ॥ ०१.०५.०१२ ॥
अथो महाभाग भवानमोघदृक्शुचिश्रवाः सत्यरतो धृतव्रतः  ।
उरुक्रमस्याखिलबन्धमुक्तये समाधिनानुस्मर तद्विचेष्टितम्  ॥ ०१.०५.०१३ ॥
ततोऽन्यथा किञ्चन यद्विवक्षतः पृथग्दृशस्तत्कृतरूपनामभिः  ।
न कर्हिचित्क्वापि च दुःस्थिता मतिर्लभेत वाताहतनौरिवास्पदम्  ॥ ०१.०५.०१४ ॥
जुगुप्सितं धर्मकृतेऽनुशासतः स्वभावरक्तस्य महान् व्यतिक्रमः  ।
यद्वाक्यतो धर्म इतीतरः स्थितो न मन्यते तस्य निवारणं जनः  ॥ ०१.०५.०१५ ॥
विचक्षणोऽस्यार्हति वेदितुं विभोरनन्तपारस्य निवृत्तितः सुखम्  ।
प्रवर्तमानस्य गुणैरनात्मनस्ततो भवान् दर्शय चेष्टितं विभोः  ॥ ०१.०५.०१६ ॥
त्यक्त्वा स्वधर्मं चरणाम्बुजं हरेर्भजन्नपक्वोऽथ पतेत्ततो यदि  ।
यत्र क्व वाभद्रमभूदमुष्य किं को वार्थ आप्तोऽभजतां स्वधर्मतः  ॥ ०१.०५.०१७ ॥
तस्यैव हेतोः प्रयतेत कोविदो न लभ्यते यद्भ्रमतामुपर्यधः  ।
तल्लभ्यते दुःखवदन्यतः सुखं कालेन सर्वत्र गभीररंहसा  ॥ ०१.०५.०१८ ॥
न वै जनो जातु कथञ्चनाव्रजेन्मुकुन्दसेव्यन्यवदङ्ग संसृतिम्  ।
स्मरन्मुकुन्दाङ्घ्र्युपगूहनं पुनर्विहातुमिच्छेन्न रसग्रहो जनः  ॥ ०१.०५.०१९ ॥
इदं हि विश्वं भगवानिवेतरो यतो जगत्स्थाननिरोधसम्भवाः  ।
तद्धि स्वयं वेद भवांस्तथापि ते प्रादेशमात्रं भवतः प्रदर्शितम्  ॥ ०१.०५.०२० ॥
त्वमात्मनात्मानमवेह्यमोघदृक्परस्य पुंसः परमात्मनः कलाम्  ।
अजं प्रजातं जगतः शिवाय तन्महानुभावाभ्युदयोऽधिगण्यताम्  ॥ ०१.०५.०२१ ॥
इदं हि पुंसस्तपसः श्रुतस्य वा स्विष्टस्य सूक्तस्य च बुद्धिदत्तयोः  ।
अविच्युतोऽर्थः कविभिर्निरूपितो यदुत्तमश्लोकगुणानुवर्णनम्  ॥ ०१.०५.०२२ ॥
अहं पुरातीतभवेऽभवं मुने दास्यास्तु कस्याश्चन वेदवादिनाम्  ।
निरूपितो बालक एव योगिनां शुश्रूषणे प्रावृषि निर्विविक्षताम्  ॥ ०१.०५.०२३ ॥
ते मय्यपेताखिलचापलेऽर्भके दान्तेऽधृतक्रीडनकेऽनुवर्तिनि  ।
चक्रुः कृपां यद्यपि तुल्यदर्शनाः शुश्रूषमाणे मुनयोऽल्पभाषिणि  ॥ ०१.०५.०२४ ॥
उच्छिष्टलेपाननुमोदितो द्विजैः सकृत्स्म भुञ्जे तदपास्तकिल्बिषः  ।
एवं प्रवृत्तस्य विशुद्धचेतसस्तद्धर्म एवात्मरुचिः प्रजायते  ॥ ०१.०५.०२५ ॥
तत्रान्वहं कृष्णकथाः प्रगायतामनुग्रहेणाशृणवं मनोहराः  ।
ताः श्रद्धया मेऽनुपदं विशृण्वतः प्रियश्रवस्यङ्ग ममाभवद्रुचिः  ॥ ०१.०५.०२६ ॥
तस्मिंस्तदा लब्धरुचेर्महामते प्रियश्रवस्यस्खलिता मतिर्मम  ।
ययाहमेतत्सदसत्स्वमायया पश्ये मयि ब्रह्मणि कल्पितं परे  ॥ ०१.०५.०२७ ॥
इत्थं शरत्प्रावृषिकावृतू हरेर्विशृण्वतो मेऽनुसवं यशोऽमलम्  ।
सङ्कीर्त्यमानं मुनिभिर्महात्मभिर्भक्तिः प्रवृत्तात्मरजस्तमोपहा  ॥ ०१.०५.०२८ ॥
तस्यैवं मेऽनुरक्तस्य प्रश्रितस्य हतैनसः  ।
श्रद्दधानस्य बालस्य दान्तस्यानुचरस्य च  ॥ ०१.०५.०२९ ॥
ज्ञानं गुह्यतमं यत्तत्साक्षाद्भगवतोदितम्  ।
अन्ववोचन् गमिष्यन्तः कृपया दीनवत्सलाः  ॥ ०१.०५.०३० ॥
येनैवाहं भगवतो वासुदेवस्य वेधसः  ।
मायानुभावमविदं येन गच्छन्ति तत्पदम्  ॥ ०१.०५.०३१ ॥
एतत्संसूचितं ब्रह्मंस्तापत्रयचिकित्सितम्  ।
यदीश्वरे भगवति कर्म ब्रह्मणि भावितम्  ॥ ०१.०५.०३२ ॥
आमयो यश्च भूतानां जायते येन सुव्रत  ।
तदेव ह्यामयं द्रव्यं न पुनाति चिकित्सितम्  ॥ ०१.०५.०३३ ॥
एवं नृणां क्रियायोगाः सर्वे संसृतिहेतवः  ।
त एवात्मविनाशाय कल्पन्ते कल्पिताः परे  ॥ ०१.०५.०३४ ॥
यदत्र क्रियते कर्म भगवत्परितोषणम्  ।
ज्ञानं यत्तदधीनं हि भक्तियोगसमन्वितम्  ॥ ०१.०५.०३५ ॥
कुर्वाणा यत्र कर्माणि भगवच्छिक्षयासकृत् ।
गृणन्ति गुणनामानि कृष्णस्यानुस्मरन्ति च  ॥ ०१.०५.०३६ ॥
ओं नमो भगवते तुभ्यं वासुदेवाय धीमहि  ।
प्रद्युम्नायानिरुद्धाय नमः सङ्कर्षणाय च  ॥ ०१.०५.०३७ ॥
इति मूर्त्यभिधानेन मन्त्रमूर्तिममूर्तिकम्  ।
यजते यज्ञपुरुषं स सम्यग्दर्शनः पुमान्  ॥ ०१.०५.०३८ ॥
इमं स्वनिगमं ब्रह्मन्नवेत्य मदनुष्ठितम्  ।
अदान्मे ज्ञानमैश्वर्यं स्वस्मिन् भावं च केशवः  ॥ ०१.०५.०३९ ॥
त्वमप्यदभ्रश्रुत विश्रुतं विभोः समाप्यते येन विदां बुभुत्सितम्  ।
प्राख्याहि दुःखैर्मुहुरर्दितात्मनां सङ्क्लेशनिर्वाणमुशन्ति नान्यथा  ॥ ०१.०५.०४० ॥
०१.०६.००१।० सूत उवाच
एवं निशम्य भगवान् देवर्षेर्जन्म कर्म च  ।
भूयः पप्रच्छ तं ब्रह्मन् व्यासः सत्यवतीसुतः  ॥ ०१.०६.००१ ॥
०१.०६.००२।० व्यास उवाच
भिक्षुभिर्विप्रवसिते विज्ञानादेष्टृभिस्तव  ।
वर्तमानो वयस्याद्ये ततः किमकरोद्भवान्  ॥ ०१.०६.००२ ॥
स्वायम्भुव कया वृत्त्या वर्तितं ते परं वयः  ।
कथं चेदमुदस्राक्षीः काले प्राप्ते कलेवरम्  ॥ ०१.०६.००३ ॥
प्राक्कल्पविषयामेतां स्मृतिं ते मुनिसत्तम  ।
न ह्येष व्यवधात्काल एष सर्वनिराकृतिः  ॥ ०१.०६.००४ ॥
०१.०६.००५।० नारद उवाच
भिक्षुभिर्विप्रवसिते विज्ञानादेष्टृभिर्मम  ।
वर्तमानो वयस्याद्ये तत एतदकारषम्  ॥ ०१.०६.००५ ॥
एकात्मजा मे जननी योषिन्मूढा च किङ्करी  ।
मय्यात्मजेऽनन्यगतौ चक्रे स्नेहानुबन्धनम्  ॥ ०१.०६.००६ ॥
सास्वतन्त्रा न कल्पासीद्योगक्षेमं ममेच्छती  ।
ईशस्य हि वशे लोको योषा दारुमयी यथा  ॥ ०१.०६.००७ ॥
अहं च तद्ब्रह्मकुले ऊषिवांस्तदुपेक्षया  ।
दिग्देशकालाव्युत्पन्नो बालकः पञ्चहायनः  ॥ ०१.०६.००८ ॥
एकदा निर्गतां गेहाद्दुहन्तीं निशि गां पथि  ।
सर्पोऽदशत्पदा स्पृष्टः कृपणां कालचोदितः  ॥ ०१.०६.००९ ॥
तदा तदहमीशस्य भक्तानां शमभीप्सतः  ।
अनुग्रहं मन्यमानः प्रातिष्ठं दिशमुत्तराम्  ॥ ०१.०६.०१० ॥
स्फीताञ्जनपदांस्तत्र पुरग्रामव्रजाकरान्  ।
खेटखर्वटवाटीश्च वनान्युपवनानि च  ॥ ०१.०६.०११ ॥
चित्रधातुविचित्राद्रीनिभभग्नभुजद्रुमान्  ।
जलाशयाञ्छिवजलान्नलिनीः सुरसेविताः  ॥ ०१.०६.०१२ ॥
चित्रस्वनैः पत्ररथैर्विभ्रमद्भ्रमरश्रियः  ।
नलवेणुशरस्तन्ब कुशकीचकगह्वरम्  ॥ ०१.०६.०१३ ॥
एक एवातियातोऽहमद्राक्षं विपिनं महत् ।
घोरं प्रतिभयाकारं व्यालोलूकशिवाजिरम्  ॥ ०१.०६.०१४ ॥
परिश्रान्तेन्द्रियात्माहं तृट्परीतो बुभुक्षितः  ।
स्नात्वा पीत्वा ह्रदे नद्या उपस्पृष्टो गतश्रमः  ॥ ०१.०६.०१५ ॥
तस्मिन्निर्मनुजेऽरण्ये पिप्पलोपस्थ आश्रितः  ।
आत्मनात्मानमात्मस्थं यथाश्रुतमचिन्तयम्  ॥ ०१.०६.०१६ ॥
ध्यायतश्चरणाम्भोजं भावनिर्जितचेतसा  ।
औत्कण्ठ्याश्रुकलाक्षस्य हृद्यासीन्मे शनैर्हरिः  ॥ ०१.०६.०१७ ॥
प्रेमातिभरनिर्भिन्न पुलकाङ्गोऽतिनिर्वृतः  ।
आनन्दसम्प्लवे लीनो नापश्यमुभयं मुने  ॥ ०१.०६.०१८ ॥
रूपं भगवतो यत्तन्मनःकान्तं शुचापहम्  ।
अपश्यन् सहसोत्तस्थे वैक्लव्याद्दुर्मना इव  ॥ ०१.०६.०१९ ॥
दिदृक्षुस्तदहं भूयः प्रणिधाय मनो हृदि  ।
वीक्षमाणोऽपि नापश्यमवितृप्त इवातुरः  ॥ ०१.०६.०२० ॥
एवं यतन्तं विजने मामाहागोचरो गिराम्  ।
गम्भीरश्लक्ष्णया वाचा शुचः प्रशमयन्निव  ॥ ०१.०६.०२१ ॥
हन्तास्मिञ्जन्मनि भवान्मा मां द्रष्टुमिहार्हति  ।
अविपक्वकषायाणां दुर्दर्शोऽहं कुयोगिनाम्  ॥ ०१.०६.०२२ ॥
सकृद्यद्दर्शितं रूपमेतत्कामाय तेऽनघ  ।
मत्कामः शनकैः साधु सर्वान्मुञ्चति हृच्छयान्  ॥ ०१.०६.०२३ ॥
सत्सेवयादीर्घयापि जाता मयि दृढा मतिः  ।
हित्वावद्यमिमं लोकं गन्ता मज्जनतामसि  ॥ ०१.०६.०२४ ॥
मतिर्मयि निबद्धेयं न विपद्येत कर्हिचित् ।
प्रजासर्गनिरोधेऽपि स्मृतिश्च मदनुग्रहात् ॥ ०१.०६.०२५ ॥
एतावदुक्त्वोपरराम तन्महद्भूतं नभोलिङ्गमलिङ्गमीश्वरम्  ।
अहं च तस्मै महतां महीयसे शीर्ष्णावनामं विदधेऽनुकम्पितः  ॥ ०१.०६.०२६ ॥
नामान्यनन्तस्य हतत्रपः पठन् गुह्यानि भद्राणि कृतानि च स्मरन्  ।
गां पर्यटंस्तुष्टमना गतस्पृहः कालं प्रतीक्षन् विमदो विमत्सरः  ॥ ०१.०६.०२७ ॥
एवं कृष्णमतेर्ब्रह्मन्नासक्तस्यामलात्मनः  ।
कालः प्रादुरभूत्काले तडित्सौदामनी यथा  ॥ ०१.०६.०२८ ॥
प्रयुज्यमाने मयि तां शुद्धां भागवतीं तनुम्  ।
आरब्धकर्मनिर्वाणो न्यपतत्पाञ्चभौतिकः  ॥ ०१.०६.०२९ ॥
कल्पान्त इदमादाय शयानेऽम्भस्युदन्वतः  ।
शिशयिषोरनुप्राणं विविशेऽन्तरहं विभोः  ॥ ०१.०६.०३० ॥
सहस्रयुगपर्यन्ते उत्थायेदं सिसृक्षतः  ।
मरीचिमिश्रा ऋषयः प्राणेभ्योऽहं च जज्ञिरे  ॥ ०१.०६.०३१ ॥
अन्तर्बहिश्च लोकांस्त्रीन् पर्येम्यस्कन्दितव्रतः  ।
अनुग्रहान्महाविष्णोरविघातगतिः क्वचित् ॥ ०१.०६.०३२ ॥
देवदत्तामिमां वीणां स्वरब्रह्मविभूषिताम्  ।
मूर्च्छयित्वा हरिकथां गायमानश्चराम्यहम्  ॥ ०१.०६.०३३ ॥
प्रगायतः स्ववीर्याणि तीर्थपादः प्रियश्रवाः  ।
आहूत इव मे शीघ्रं दर्शनं याति चेतसि  ॥ ०१.०६.०३४ ॥
एतद्ध्यातुरचित्तानां मात्रास्पर्शेच्छया मुहुः  ।
भवसिन्धुप्लवो दृष्टो हरिचर्यानुवर्णनम्  ॥ ०१.०६.०३५ ॥
यमादिभिर्योगपथैः कामलोभहतो मुहुः  ।
मुकुन्दसेवया यद्वत्तथात्माद्धा न शाम्यति  ॥ ०१.०६.०३६ ॥
सर्वं तदिदमाख्यातं यत्पृष्टोऽहं त्वयानघ  ।
जन्मकर्मरहस्यं मे भवतश्चात्मतोषणम्  ॥ ०१.०६.०३७ ॥
०१.०६.०३८।० सूत उवाच
एवं सम्भाष्य भगवान्नारदो वासवीसुतम्  ।
आमन्त्र्य वीणां रणयन् ययौ यादृच्छिको मुनिः  ॥ ०१.०६.०३८ ॥
अहो देवर्षिर्धन्योऽयं यत्कीर्तिं शार्ङ्गधन्वनः  ।
गायन्माद्यन्निदं तन्त्र्या रमयत्यातुरं जगत् ॥ ०१.०६.०३९ ॥
०१.०७.००१।० शौनक उवाच
निर्गते नारदे सूत भगवान् बादरायणः  ।
श्रुतवांस्तदभिप्रेतं ततः किमकरोद्विभुः  ॥ ०१.०७.००१ ॥
०१.०७.००२।० सूत उवाच
ब्रह्मनद्यां सरस्वत्यामाश्रमः पश्चिमे तटे  ।
शम्याप्रास इति प्रोक्त ऋषीणां सत्रवर्धनः  ॥ ०१.०७.००२ ॥
तस्मिन् स्व आश्रमे व्यासो बदरीषण्डमण्डिते  ।
आसीनोऽप उपस्पृश्य प्रणिदध्यौ मनः स्वयम्  ॥ ०१.०७.००३ ॥
भक्तियोगेन मनसि सम्यक्प्रणिहितेऽमले  ।
अपश्यत्पुरुषं पूर्णं मायां च तदपाश्रयम्  ॥ ०१.०७.००४ ॥
यया सम्मोहितो जीव आत्मानं त्रिगुणात्मकम्  ।
परोऽपि मनुतेऽनर्थं तत्कृतं चाभिपद्यते  ॥ ०१.०७.००५ ॥
अनर्थोपशमं साक्षाद्भक्तियोगमधोक्षजे  ।
लोकस्याजानतो विद्वांश्चक्रे सात्वतसंहिताम्  ॥ ०१.०७.००६ ॥
यस्यां वै श्रूयमाणायां कृष्णे परमपूरुषे  ।
भक्तिरुत्पद्यते पुंसः शोकमोहभयापहा  ॥ ०१.०७.००७ ॥
स संहितां भागवतीं कृत्वानुक्रम्य चात्मजम्  ।
शुकमध्यापयामास निवृत्तिनिरतं मुनिः  ॥ ०१.०७.००८ ॥
०१.०७.००९।० शौनक उवाच
स वै निवृत्तिनिरतः सर्वत्रोपेक्षको मुनिः  ।
कस्य वा बृहतीमेतामात्मारामः समभ्यसत् ॥ ०१.०७.००९ ॥
०१.०७.०१०।० सूत उवाच
आत्मारामाश्च मुनयो निर्ग्रन्था अप्युरुक्रमे  ।
कुर्वन्त्यहैतुकीं भक्तिमित्थम्भूतगुणो हरिः  ॥ ०१.०७.०१० ॥
हरेर्गुणाक्षिप्तमतिर्भगवान् बादरायणिः  ।
अध्यगान्महदाख्यानं नित्यं विष्णुजनप्रियः  ॥ ०१.०७.०११ ॥
परीक्षितोऽथ राजर्षेर्जन्मकर्मविलापनम्  ।
संस्थां च पाण्डुपुत्राणां वक्ष्ये कृष्णकथोदयम्  ॥ ०१.०७.०१२ ॥
यदा मृधे कौरवसृञ्जयानां वीरेष्वथो वीरगतिं गतेषु  ।
वृकोदराविद्धगदाभिमर्श भग्नोरुदण्डे धृतराष्ट्रपुत्रे  ॥ ०१.०७.०१३ ॥
भर्तुः प्रियं द्रौणिरिति स्म पश्यन् कृष्णासुतानां स्वपतां शिरांसि  ।
उपाहरद्विप्रियमेव तस्य जुगुप्सितं कर्म विगर्हयन्ति  ॥ ०१.०७.०१४ ॥
माता शिशूनां निधनं सुतानां निशम्य घोरं परितप्यमाना  ।
तदारुदद्वाष्पकलाकुलाक्षी तां सान्त्वयन्नाह किरीटमाली  ॥ ०१.०७.०१५ ॥
तदा शुचस्ते प्रमृजामि भद्रे यद्ब्रह्मबन्धोः शिर आततायिनः  ।
गाण्डीवमुक्तैर्विशिखैरुपाहरे त्वाक्रम्य यत्स्नास्यसि दग्धपुत्रा  ॥ ०१.०७.०१६ ॥
इति प्रियां वल्गुविचित्रजल्पैः स सान्त्वयित्वाच्युतमित्रसूतः  ।
अन्वाद्रवद्दंशित उग्रधन्वा कपिध्वजो गुरुपुत्रं रथेन  ॥ ०१.०७.०१७ ॥
तमापतन्तं स विलक्ष्य दूरात्कुमारहोद्विग्नमना रथेन  ।
पराद्रवत्प्राणपरीप्सुरुर्व्यां यावद्गमं रुद्रभयाद्यथा कः  ॥ ०१.०७.०१८ ॥
यदाशरणमात्मानमैक्षत श्रान्तवाजिनम्  ।
अस्त्रं ब्रह्मशिरो मेने आत्मत्राणं द्विजात्मजः  ॥ ०१.०७.०१९ ॥
अथोपस्पृश्य सलिलं सन्दधे तत्समाहितः  ।
अजानन्नपि संहारं प्राणकृच्छ्र उपस्थिते  ॥ ०१.०७.०२० ॥
ततः प्रादुष्कृतं तेजः प्रचण्डं सर्वतो दिशम्  ।
प्राणापदमभिप्रेक्ष्य विष्णुं जिष्णुरुवाच ह  ॥ ०१.०७.०२१ ॥
०१.०७.०२२।० अर्जुन उवाच
कृष्ण कृष्ण महाबाहो भक्तानामभयङ्कर  ।
त्वमेको दह्यमानानामपवर्गोऽसि संसृतेः  ॥ ०१.०७.०२२ ॥
त्वमाद्यः पुरुषः साक्षादीश्वरः प्रकृतेः परः  ।
मायां व्युदस्य चिच्छक्त्या कैवल्ये स्थित आत्मनि  ॥ ०१.०७.०२३ ॥
स एव जीवलोकस्य मायामोहितचेतसः  ।
विधत्से स्वेन वीर्येण श्रेयो धर्मादिलक्षणम्  ॥ ०१.०७.०२४ ॥
तथायं चावतारस्ते भुवो भारजिहीर्षया  ।
स्वानां चानन्यभावानामनुध्यानाय चासकृत् ॥ ०१.०७.०२५ ॥
किमिदं स्वित्कुतो वेति देवदेव न वेद्म्यहम्  ।
सर्वतो मुखमायाति तेजः परमदारुणम्  ॥ ०१.०७.०२६ ॥
०१.०७.०२७।० श्रीभगवानुवाच
वेत्थेदं द्रोणपुत्रस्य ब्राह्ममस्त्रं प्रदर्शितम्  ।
नैवासौ वेद संहारं प्राणबाध उपस्थिते  ॥ ०१.०७.०२७ ॥
न ह्यस्यान्यतमं किञ्चिदस्त्रं प्रत्यवकर्शनम्  ।
जह्यस्त्रतेज उन्नद्धमस्त्रज्ञो ह्यस्त्रतेजसा  ॥ ०१.०७.०२८ ॥
०१.०७.०२९।० सूत उवाच
श्रुत्वा भगवता प्रोक्तं फाल्गुनः परवीरहा  ।
स्पृष्ट्वापस्तं परिक्रम्य ब्राह्मं ब्राह्मास्त्रं सन्दधे  ॥ ०१.०७.०२९ ॥
संहत्यान्योन्यमुभयोस्तेजसी शरसंवृते  ।
आवृत्य रोदसी खं च ववृधातेऽर्कवह्निवत् ॥ ०१.०७.०३० ॥
दृष्ट्वास्त्रतेजस्तु तयोस्त्रील्लोकान् प्रदहन्महत् ।
दह्यमानाः प्रजाः सर्वाः सांवर्तकममंसत  ॥ ०१.०७.०३१ ॥
प्रजोपद्रवमालक्ष्य लोकव्यतिकरं च तम्  ।
मतं च वासुदेवस्य सञ्जहारार्जुनो द्वयम्  ॥ ०१.०७.०३२ ॥
तत आसाद्य तरसा दारुणं गौतमीसुतम्  ।
बबन्धामर्षताम्राक्षः पशुं रशनया यथा  ॥ ०१.०७.०३३ ॥
शिबिराय निनीषन्तं रज्ज्वा बद्ध्वा रिपुं बलात् ।
प्राहार्जुनं प्रकुपितो भगवानम्बुजेक्षणः  ॥ ०१.०७.०३४ ॥
मैनं पार्थार्हसि त्रातुं ब्रह्मबन्धुमिमं जहि  ।
योऽसावनागसः सुप्तानवधीन्निशि बालकान्  ॥ ०१.०७.०३५ ॥
मत्तं प्रमत्तमुन्मत्तं सुप्तं बालं स्त्रियं जडम्  ।
प्रपन्नं विरथं भीतं न रिपुं हन्ति धर्मवित् ॥ ०१.०७.०३६ ॥
स्वप्राणान् यः परप्राणैः प्रपुष्णात्यघृणः खलः  ।
तद्वधस्तस्य हि श्रेयो यद्दोषाद्यात्यधः पुमान्  ॥ ०१.०७.०३७ ॥
प्रतिश्रुतं च भवता पाञ्चाल्यै शृण्वतो मम  ।
आहरिष्ये शिरस्तस्य यस्ते मानिनि पुत्रहा  ॥ ०१.०७.०३८ ॥
तदसौ वध्यतां पाप आतताय्यात्मबन्धुहा  ।
भर्तुश्च विप्रियं वीर कृतवान् कुलपांसनः  ॥ ०१.०७.०३९ ॥
०१.०७.०४०।० सूत उवाच
एवं परीक्षता धर्मं पार्थः कृष्णेन चोदितः  ।
नैच्छद्धन्तुं गुरुसुतं यद्यप्यात्महनं महान्  ॥ ०१.०७.०४० ॥
अथोपेत्य स्वशिबिरं गोविन्दप्रियसारथिः  ।
न्यवेदयत्तं प्रियायै शोचन्त्या आत्मजान् हतान्  ॥ ०१.०७.०४१ ॥
तथाहृतं पशुवत्पाशबद्धमवाङ्मुखं कर्मजुगुप्सितेन  ।
निरीक्ष्य कृष्णापकृतं गुरोः सुतं वामस्वभावा कृपया ननाम च  ॥ ०१.०७.०४२ ॥
उवाच चासहन्त्यस्य बन्धनानयनं सती  ।
मुच्यतां मुच्यतामेष ब्राह्मणो नितरां गुरुः  ॥ ०१.०७.०४३ ॥
सरहस्यो धनुर्वेदः सविसर्गोपसंयमः  ।
अस्त्रग्रामश्च भवता शिक्षितो यदनुग्रहात् ॥ ०१.०७.०४४ ॥
स एष भगवान् द्रोणः प्रजारूपेण वर्तते  ।
तस्यात्मनोऽर्धं पत्न्यास्ते नान्वगाद्वीरसूः कृपी  ॥ ०१.०७.०४५ ॥
तद्धर्मज्ञ महाभाग भवद्भिर्गौरवं कुलम्  ।
वृजिनं नार्हति प्राप्तुं पूज्यं वन्द्यमभीक्ष्णशः  ॥ ०१.०७.०४६ ॥
मा रोदीदस्य जननी गौतमी पतिदेवता  ।
यथाहं मृतवत्सार्ता रोदिम्यश्रुमुखी मुहुः  ॥ ०१.०७.०४७ ॥
यैः कोपितं ब्रह्मकुलं राजन्यैरजितात्मभिः  ।
तत्कुलं प्रदहत्याशु सानुबन्धं शुचार्पितम्  ॥ ०१.०७.०४८ ॥
०१.०७.०४९।० सूत उवाच
धर्म्यं न्याय्यं सकरुणं निर्व्यलीकं समं महत् ।
राजा धर्मसुतो राज्ञ्याःप्रत्यनन्दद्वचो द्विजाः  ॥ ०१.०७.०४९ ॥
नकुलः सहदेवश्च युयुधानो धनञ्जयः  ।
भगवान् देवकीपुत्रो ये चान्ये याश्च योषितः  ॥ ०१.०७.०५० ॥
तत्राहामर्षितो भीमस्तस्य श्रेयान् वधः स्मृतः  ।
न भर्तुर्नात्मनश्चार्थे योऽहन् सुप्तान् शिशून् वृथा  ॥ ०१.०७.०५१ ॥
निशम्य भीमगदितं द्रौपद्याश्च चतुर्भुजः  ।
आलोक्य वदनं सख्युरिदमाह हसन्निव  ॥ ०१.०७.०५२ ॥
०१.०७.०५३।० श्रीभगवानुवाच
ब्रह्मबन्धुर्न हन्तव्य आततायी वधार्हणः  ।
मयैवोभयमाम्नातं परिपाह्यनुशासनम्  ॥ ०१.०७.०५३ ॥
कुरु प्रतिश्रुतं सत्यं यत्तत्सान्त्वयता प्रियाम्  ।
प्रियं च भीमसेनस्य पाञ्चाल्या मह्यमेव च  ॥ ०१.०७.०५४ ॥
०१.०७.०५५।० सूत उवाच
अर्जुनः सहसाज्ञाय हरेर्हार्दमथासिना  ।
मणिं जहार मूर्धन्यं द्विजस्य सहमूर्धजम्  ॥ ०१.०७.०५५ ॥
विमुच्य रशनाबद्धं बालहत्याहतप्रभम्  ।
तेजसा मणिना हीनं शिबिरान्निरयापयत् ॥ ०१.०७.०५६ ॥
वपनं द्रविणादानं स्थानान्निर्यापणं तथा  ।
एष हि ब्रह्मबन्धूनां वधो नान्योऽस्ति दैहिकः  ॥ ०१.०७.०५७ ॥
पुत्रशोकातुराः सर्वे पाण्डवाः सह कृष्णया  ।
स्वानां मृतानां यत्कृत्यं चक्रुर्निर्हरणादिकम्  ॥ ०१.०७.०५८ ॥
०१.०८.००१।० सूत उवाच
अथ ते सम्परेतानां स्वानामुदकमिच्छताम्  ।
दातुं सकृष्णा गङ्गायां पुरस्कृत्य ययुः स्त्रियः  ॥ ०१.०८.००१ ॥
ते निनीयोदकं सर्वे विलप्य च भृशं पुनः  ।
आप्लुता हरिपादाब्जरजःपूतसरिज्जले  ॥ ०१.०८.००२ ॥
तत्रासीनं कुरुपतिं धृतराष्ट्रं सहानुजम्  ।
गान्धारीं पुत्रशोकार्तां पृथां कृष्णां च माधवः  ॥ ०१.०८.००३ ॥
सान्त्वयामास मुनिभिर्हतबन्धूञ्शुचार्पितान्  ।
भूतेषु कालस्य गतिं दर्शयन्न प्रतिक्रियाम्  ॥ ०१.०८.००४ ॥
साधयित्वाजातशत्रोः स्वं राज्यं कितवैर्हृतम्  ।
घातयित्वासतो राज्ञः कचस्पर्शक्षतायुषः  ॥ ०१.०८.००५ ॥
याजयित्वाश्वमेधैस्तं त्रिभिरुत्तमकल्पकैः  ।
तद्यशः पावनं दिक्षु शतमन्योरिवातनोत् ॥ ०१.०८.००६ ॥
आमन्त्र्य पाण्डुपुत्रांश्च शैनेयोद्धवसंयुतः  ।
द्वैपायनादिभिर्विप्रैः पूजितैः प्रतिपूजितः  ॥ ०१.०८.००७ ॥
गन्तुं कृतमतिर्ब्रह्मन् द्वारकां रथमास्थितः  ।
उपलेभेऽभिधावन्तीमुत्तरां भयविह्वलाम्  ॥ ०१.०८.००८ ॥
०१.०८.००९।० उत्तरोवाच
पाहि पाहि महायोगिन् देवदेव जगत्पते  ।
नान्यं त्वदभयं पश्ये यत्र मृत्युः परस्परम्  ॥ ०१.०८.००९ ॥
अभिद्रवति मामीश शरस्तप्तायसो विभो  ।
कामं दहतु मां नाथ मा मे गर्भो निपात्यताम्  ॥ ०१.०८.०१० ॥
०१.०८.०११।० सूत उवाच
उपधार्य वचस्तस्या भगवान् भक्तवत्सलः  ।
अपाण्डवमिदं कर्तुं द्रौणेरस्त्रमबुध्यत  ॥ ०१.०८.०११ ॥
तर्ह्येवाथ मुनिश्रेष्ठ पाण्डवाः पञ्च सायकान्  ।
आत्मनोऽभिमुखान् दीप्तानालक्ष्यास्त्राण्युपाददुः  ॥ ०१.०८.०१२ ॥
व्यसनं वीक्ष्य तत्तेषामनन्यविषयात्मनाम्  ।
सुदर्शनेन स्वास्त्रेण स्वानां रक्षां व्यधाद्विभुः  ॥ ०१.०८.०१३ ॥
अन्तःस्थः सर्वभूतानामात्मा योगेश्वरो हरिः  ।
स्वमाययावृणोद्गर्भं वैराट्याः कुरुतन्तवे  ॥ ०१.०८.०१४ ॥
यद्यप्यस्त्रं ब्रह्मशिरस्त्वमोघं चाप्रतिक्रियम्  ।
वैष्णवं तेज आसाद्य समशाम्यद्भृगूद्वह  ॥ ०१.०८.०१५ ॥
मा मंस्था ह्येतदाश्चर्यं सर्वाश्चर्यमये ञ्च्युते  ।
य इदं मायया देव्या सृजत्यवति हन्त्यजः  ॥ ०१.०८.०१६ ॥
ब्रह्मतेजोविनिर्मुक्तैरात्मजैः सह कृष्णया  ।
प्रयाणाभिमुखं कृष्णमिदमाह पृथा सती  ॥ ०१.०८.०१७ ॥
०१.०८.०१८।० कुन्त्युवाच
नमस्ये पुरुषं त्वाद्यमीश्वरं प्रकृतेः परम्  ।
अलक्ष्यं सर्वभूतानामन्तर्बहिरवस्थितम्  ॥ ०१.०८.०१८ ॥
मायाजवनिकाच्छन्नमज्ञाधोक्षजमव्ययम्  ।
न लक्ष्यसे मूढदृशा नटो नाट्यधरो यथा  ॥ ०१.०८.०१९ ॥
तथा परमहंसानां मुनीनाममलात्मनाम्  ।
भक्तियोगविधानार्थं कथं पश्येम हि स्त्रियः  ॥ ०१.०८.०२० ॥
कृष्णाय वासुदेवाय देवकीनन्दनाय च  ।
नन्दगोपकुमाराय गोविन्दाय नमो नमः  ॥ ०१.०८.०२१ ॥
नमः पङ्कजनाभाय नमः पङ्कजमालिने  ।
नमः पङ्कजनेत्राय नमस्ते पङ्कजाङ्घ्रये  ॥ ०१.०८.०२२ ॥
यथा हृषीकेश खलेन देवकी कंसेन रुद्धातिचिरं शुचार्पिता  ।
विमोचिताहं च सहात्मजा विभो त्वयैव नाथेन मुहुर्विपद्गणात् ॥ ०१.०८.०२३ ॥
विषान्महाग्नेः पुरुषाददर्शनादसत्सभाया वनवासकृच्छ्रतः  ।
मृधे मृधेऽनेकमहारथास्त्रतो द्रौण्यस्त्रतश्चास्म हरेऽभिरक्षिताः  ॥ ०१.०८.०२४ ॥
विपदः सन्तु ताः शश्वत्तत्र तत्र जगद्गुरो  ।
भवतो दर्शनं यत्स्यादपुनर्भवदर्शनम्  ॥ ०१.०८.०२५ ॥
जन्मैश्वर्यश्रुतश्रीभिरेधमानमदः पुमान्  ।
नैवार्हत्यभिधातुं वै त्वामकिञ्चनगोचरम्  ॥ ०१.०८.०२६ ॥
नमोऽकिञ्चनवित्ताय निवृत्तगुणवृत्तये  ।
आत्मारामाय शान्ताय कैवल्यपतये नमः  ॥ ०१.०८.०२७ ॥
मन्ये त्वां कालमीशानमनादिनिधनं विभुम्  ।
समं चरन्तं सर्वत्र भूतानां यन्मिथः कलिः  ॥ ०१.०८.०२८ ॥
न वेद कश्चिद्भगवंश्चिकीर्षितं तवेहमानस्य नृणां विडम्बनम्  ।
न यस्य कश्चिद्दयितोऽस्ति कर्हिचिद्द्वेष्यश्च यस्मिन् विषमा मतिर्नृणाम्  ॥ ०१.०८.०२९ ॥
जन्म कर्म च विश्वात्मन्नजस्याकर्तुरात्मनः  ।
तिर्यङ्नॄषिषु यादःसु तदत्यन्तविडम्बनम्  ॥ ०१.०८.०३० ॥
गोप्याददे त्वयि कृतागसि दाम तावद्या ते दशाश्रुकलिलाञ्जनसम्भ्रमाक्षम्  ।
वक्त्रं निनीय भयभावनया स्थितस्य सा मां विमोहयति भीरपि यद्बिभेति  ॥ ०१.०८.०३१ ॥
केचिदाहुरजं जातं पुण्यश्लोकस्य कीर्तये  ।
यदोः प्रियस्यान्ववाये मलयस्येव चन्दनम्  ॥ ०१.०८.०३२ ॥
अपरे वसुदेवस्य देवक्यां याचितोऽभ्यगात् ।
अजस्त्वमस्य क्षेमाय वधाय च सुरद्विषाम्  ॥ ०१.०८.०३३ ॥
भारावतारणायान्ये भुवो नाव इवोदधौ  ।
सीदन्त्या भूरिभारेण जातो ह्यात्मभुवार्थितः  ॥ ०१.०८.०३४ ॥
भवेऽस्मिन् क्लिश्यमानानामविद्याकामकर्मभिः  ।
श्रवणस्मरणार्हाणि करिष्यन्निति केचन  ॥ ०१.०८.०३५ ॥
शृण्वन्ति गायन्ति गृणन्त्यभीक्ष्णशः स्मरन्ति नन्दन्ति तवेहितं जनाः  ।
त एव पश्यन्त्यचिरेण तावकं भवप्रवाहोपरमं पदाम्बुजम्  ॥ ०१.०८.०३६ ॥
अप्यद्य नस्त्वं स्वकृतेहित प्रभो जिहाससि स्वित्सुहृदोऽनुजीविनः  ।
येषां न चान्यद्भवतः पदाम्बुजात्परायणं राजसु योजितांहसाम्  ॥ ०१.०८.०३७ ॥
के वयं नामरूपाभ्यां यदुभिः सह पाण्डवाः  ।
भवतोऽदर्शनं यर्हि हृषीकाणामिवेशितुः  ॥ ०१.०८.०३८ ॥
नेयं शोभिष्यते तत्र यथेदानीं गदाधर  ।
त्वत्पदैरङ्किता भाति स्वलक्षणविलक्षितैः  ॥ ०१.०८.०३९ ॥
इमे जनपदाः स्वृद्धाः सुपक्वौषधिवीरुधः  ।
वनाद्रिनद्युदन्वन्तो ह्येधन्ते तव वीक्षितैः  ॥ ०१.०८.०४० ॥
अथ विश्वेश विश्वात्मन् विश्वमूर्ते स्वकेषु मे  ।
स्नेहपाशमिमं छिन्धि दृढं पाण्डुषु वृष्णिषु  ॥ ०१.०८.०४१ ॥
त्वयि मेऽनन्यविषया मतिर्मधुपतेऽसकृत् ।
रतिमुद्वहतादद्धा गङ्गेवौघमुदन्वति  ॥ ०१.०८.०४२ ॥
श्रीकृष्ण कृष्णसख वृष्ण्यृषभावनिध्रुग्राजन्यवंशदहनानपवर्गवीर्य  ।
गोविन्द गोद्विजसुरार्तिहरावतार योगेश्वराखिलगुरो भगवन्नमस्ते  ॥ ०१.०८.०४३ ॥
०१.०८.०४४।० सूत उवाच
पृथयेत्थं कलपदैः परिणूताखिलोदयः  ।
मन्दं जहास वैकुण्ठो मोहयन्निव मायया  ॥ ०१.०८.०४४ ॥
तां बाढमित्युपामन्त्र्य प्रविश्य गजसाह्वयम्  ।
स्त्रियश्च स्वपुरं यास्यन् प्रेम्णा राज्ञा निवारितः  ॥ ०१.०८.०४५ ॥
व्यासाद्यैरीश्वरेहाज्ञैः कृष्णेनाद्भुतकर्मणा  ।
प्रबोधितोऽपीतिहासैर्नाबुध्यत शुचार्पितः  ॥ ०१.०८.०४६ ॥
आह राजा धर्मसुतश्चिन्तयन् सुहृदां वधम्  ।
प्राकृतेनात्मना विप्राः स्नेहमोहवशं गतः  ॥ ०१.०८.०४७ ॥
अहो मे पश्यताज्ञानं हृदि रूढं दुरात्मनः  ।
पारक्यस्यैव देहस्य बह्व्यो मेऽक्षौहिणीर्हताः  ॥ ०१.०८.०४८ ॥
बालद्विजसुहृन्मित्र पितृभ्रातृगुरुद्रुहः  ।
न मे स्यान्निरयान्मोक्षो ह्यपि वर्षायुतायुतैः  ॥ ०१.०८.०४९ ॥
नैनो राज्ञः प्रजाभर्तुर्धर्मयुद्धे वधो द्विषाम्  ।
इति मे न तु बोधाय कल्पते शासनं वचः  ॥ ०१.०८.०५० ॥
स्त्रीणां मद्धतबन्धूनां द्रोहो योऽसाविहोत्थितः  ।
कर्मभिर्गृहमेधीयैर्नाहं कल्पो व्यपोहितुम्  ॥ ०१.०८.०५१ ॥
यथा पङ्केन पङ्काम्भः सुरया वा सुराकृतम्  ।
भूतहत्यां तथैवैकां न यज्ञैर्मार्ष्टुमर्हति  ॥ ०१.०८.०५२ ॥
०१.०९.००१।० सूत उवाच
इति भीतः प्रजाद्रोहात्सर्वधर्मविवित्सया  ।
ततो विनशनं प्रागाद्यत्र देवव्रतोऽपतत् ॥ ०१.०९.००१ ॥
तदा ते भ्रातरः सर्वे सदश्वैः स्वर्णभूषितैः  ।
अन्वगच्छन् रथैर्विप्रा व्यासधौम्यादयस्तथा  ॥ ०१.०९.००२ ॥
भगवानपि विप्रर्षे रथेन सधनञ्जयः  ।
स तैर्व्यरोचत नृपः कुवेर इव गुह्यकैः  ॥ ०१.०९.००३ ॥
दृष्ट्वा निपतितं भूमौ दिवश्च्युतमिवामरम्  ।
प्रणेमुः पाण्डवा भीष्मं सानुगाः सह चक्रिणा  ॥ ०१.०९.००४ ॥
तत्र ब्रह्मर्षयः सर्वे देवर्षयश्च सत्तम  ।
राजर्षयश्च तत्रासन् द्रष्टुं भरतपुङ्गवम्  ॥ ०१.०९.००५ ॥
पर्वतो नारदो धौम्यो भगवान् बादरायणः  ।
बृहदश्वो भरद्वाजः सशिष्यो रेणुकासुतः  ॥ ०१.०९.००६ ॥
वसिष्ठ इन्द्रप्रमदस्त्रितो गृत्समदोऽसितः  ।
कक्षीवान् गौतमोऽत्रिश्च कौशिकोऽथ सुदर्शनः  ॥ ०१.०९.००७ ॥
अन्ये च मुनयो ब्रह्मन् ब्रह्मरातादयोऽमलाः  ।
शिष्यैरुपेता आजग्मुः कश्यपाङ्गिरसादयः  ॥ ०१.०९.००८ ॥
तान् समेतान्महाभागानुपलभ्य वसूत्तमः  ।
पूजयामास धर्मज्ञो देशकालविभागवित् ॥ ०१.०९.००९ ॥
कृष्णं च तत्प्रभावज्ञ आसीनं जगदीश्वरम्  ।
हृदिस्थं पूजयामास माययोपात्तविग्रहम्  ॥ ०१.०९.०१० ॥
पाण्डुपुत्रानुपासीनान् प्रश्रयप्रेमसङ्गतान्  ।
अभ्याचष्टानुरागाश्रैरन्धीभूतेन चक्षुषा  ॥ ०१.०९.०११ ॥
अहो कष्टमहोऽन्याय्यं यद्यूयं धर्मनन्दनाः  ।
जीवितुं नार्हथ क्लिष्टं विप्रधर्माच्युताश्रयाः  ॥ ०१.०९.०१२ ॥
संस्थितेऽतिरथे पाण्डौ पृथा बालप्रजा वधूः  ।
युष्मत्कृते बहून् क्लेशान् प्राप्ता तोकवती मुहुः  ॥ ०१.०९.०१३ ॥
सर्वं कालकृतं मन्ये भवतां च यदप्रियम्  ।
सपालो यद्वशे लोको वायोरिव घनावलिः  ॥ ०१.०९.०१४ ॥
यत्र धर्मसुतो राजा गदापाणिर्वृकोदरः  ।
कृष्णोऽस्त्री गाण्डिवं चापं सुहृत्कृष्णस्ततो विपत् ॥ ०१.०९.०१५ ॥
न ह्यस्य कर्हिचिद्राजन् पुमान् वेद विधित्सितम्  ।
यद्विजिज्ञासया युक्ता मुह्यन्ति कवयोऽपि हि  ॥ ०१.०९.०१६ ॥
तस्मादिदं दैवतन्त्रं व्यवस्य भरतर्षभ  ।
तस्यानुविहितोऽनाथा नाथ पाहि प्रजाः प्रभो  ॥ ०१.०९.०१७ ॥
एष वै भगवान् साक्षादाद्यो नारायणः पुमान्  ।
मोहयन्मायया लोकं गूढश्चरति वृष्णिषु  ॥ ०१.०९.०१८ ॥
अस्यानुभावं भगवान् वेद गुह्यतमं शिवः  ।
देवर्षिर्नारदः साक्षाद्भगवान् कपिलो नृप  ॥ ०१.०९.०१९ ॥
यं मन्यसे मातुलेयं प्रियं मित्रं सुहृत्तमम्  ।
अकरोः सचिवं दूतं सौहृदादथ सारथिम्  ॥ ०१.०९.०२० ॥
सर्वात्मनः समदृशो ह्यद्वयस्यानहङ्कृतेः  ।
तत्कृतं मतिवैषम्यं निरवद्यस्य न क्वचित् ॥ ०१.०९.०२१ ॥
तथाप्येकान्तभक्तेषु पश्य भूपानुकम्पितम्  ।
यन्मेऽसूंस्त्यजतः साक्षात्कृष्णो दर्शनमागतः  ॥ ०१.०९.०२२ ॥
भक्त्यावेश्य मनो यस्मिन् वाचा यन्नाम कीर्तयन्  ।
त्यजन् कलेवरं योगी मुच्यते कामकर्मभिः  ॥ ०१.०९.०२३ ॥
स देवदेवो भगवान् प्रतीक्षतां कलेवरं यावदिदं हिनोम्यहम्  ।
प्रसन्नहासारुणलोचनोल्लसन्मुखाम्बुजो ध्यानपथश्चतुर्भुजः  ॥ ०१.०९.०२४ ॥
०१.०९.०२५।० सूत उवाच
युधिष्ठिरस्तदाकर्ण्य शयानं शरपञ्जरे  ।
अपृच्छद्विविधान् धर्मानृषीणां चानुशृण्वताम्  ॥ ०१.०९.०२५ ॥
पुरुषस्वभावविहितान् यथावर्णं यथाश्रमम्  ।
वैराग्यरागोपाधिभ्यामाम्नातोभयलक्षणान्  ॥ ०१.०९.०२६ ॥
दानधर्मान् राजधर्मान्मोक्षधर्मान् विभागशः  ।
स्त्रीधर्मान् भगवद्धर्मान् समासव्यासयोगतः  ॥ ०१.०९.०२७ ॥
धर्मार्थकाममोक्षांश्च सहोपायान् यथा मुने  ।
नानाख्यानेतिहासेषु वर्णयामास तत्त्ववित् ॥ ०१.०९.०२८ ॥
धर्मं प्रवदतस्तस्य स कालः प्रत्युपस्थितः  ।
यो योगिनश्छन्दमृत्योर्वाञ्छितस्तूत्तरायणः  ॥ ०१.०९.०२९ ॥
तदोपसंहृत्य गिरः सहस्रणीर्विमुक्तसङ्गं मन आदिपूरुषे  ।
कृष्णे लसत्पीतपटे चतुर्भुजे पुरः स्थितेऽमीलितदृग्व्यधारयत् ॥ ०१.०९.०३० ॥
विशुद्धया धारणया हताशुभस्तदीक्षयैवाशु गतायुधश्रमः  ।
निवृत्तसर्वेन्द्रियवृत्तिविभ्रमस्तुष्टाव जन्यं विसृजञ्जनार्दनम्  ॥ ०१.०९.०३१ ॥
०१.०९.०३२।० श्रीभीष्म उवाच
इति मतिरुपकल्पिता वितृष्णा भगवति सात्वतपुङ्गवे विभूम्नि  ।
स्वसुखमुपगते क्वचिद्विहर्तुं प्रकृतिमुपेयुषि यद्भवप्रवाहः  ॥ ०१.०९.०३२ ॥
त्रिभुवनकमनं तमालवर्णं रविकरगौरवराम्बरं दधाने  ।
वपुरलककुलावृताननाब्जं विजयसखे रतिरस्तु मेऽनवद्या  ॥ ०१.०९.०३३ ॥
युधि तुरगरजोविधूम्रविष्वक्कचलुलितश्रमवार्यलङ्कृतास्ये  ।
मम निशितशरैर्विभिद्यमान त्वचि विलसत्कवचेऽस्तु कृष्ण आत्मा  ॥ ०१.०९.०३४ ॥
सपदि सखिवचो निशम्य मध्ये निजपरयोर्बलयो रथं निवेश्य  ।
स्थितवति परसैनिकायुरक्ष्णा हृतवति पार्थसखे रतिर्ममास्तु  ॥ ०१.०९.०३५ ॥
व्यवहितपृतनामुखं निरीक्ष्य स्वजनवधाद्विमुखस्य दोषबुद्ध्या  ।
कुमतिमहरदात्मविद्यया यश्चरणरतिः परमस्य तस्य मेऽस्तु  ॥ ०१.०९.०३६ ॥
स्वनिगममपहाय मत्प्रतिज्ञामृतमधिकर्तुमवप्लुतो रथस्थः  ।
धृतरथचरणोऽभ्ययाच्चलद्गुर्हरिरिव हन्तुमिभं गतोत्तरीयः  ॥ ०१.०९.०३७ ॥
शितविशिखहतो विशीर्णदंशः क्षतजपरिप्लुत आततायिनो मे  ।
प्रसभमभिससार मद्वधार्थं स भवतु मे भगवान् गतिर्मुकुन्दः  ॥ ०१.०९.०३८ ॥
विजयरथकुटुम्ब आत्ततोत्रे धृतहयरश्मिनि तच्छ्रियेक्षणीये  ।
भगवति रतिरस्तु मे मुमूर्षोर्यमिह निरीक्ष्य हता गताः स्वरूपम्  ॥ ०१.०९.०३९ ॥
ललितगतिविलासवल्गुहास प्रणयनिरीक्षणकल्पितोरुमानाः  ।
कृतमनुकृतवत्य उन्मदान्धाः प्रकृतिमगन् किल यस्य गोपवध्वः  ॥ ०१.०९.०४० ॥
मुनिगणनृपवर्यसङ्कुलेऽन्तः सदसि युधिष्ठिरराजसूय एषाम्  ।
अर्हणमुपपेद ईक्षणीयो मम दृशिगोचर एष आविरात्मा  ॥ ०१.०९.०४१ ॥
तमिममहमजं शरीरभाजां हृदि हृदि धिष्ठितमात्मकल्पितानाम्  ।
प्रतिदृशमिव नैकधार्कमेकं समधिगतोऽस्मि विधूतभेदमोहः  ॥ ०१.०९.०४२ ॥
०१.०९.०४३।० सूत उवाच
कृष्ण एवं भगवति मनोवाग्दृष्टिवृत्तिभिः  ।
आत्मन्यात्मानमावेश्य सोऽन्तःश्वास उपारमत् ॥ ०१.०९.०४३ ॥
सम्पद्यमानमाज्ञाय भीष्मं ब्रह्मणि निष्कले  ।
सर्वे बभूवुस्ते तूष्णीं वयांसीव दिनात्यये  ॥ ०१.०९.०४४ ॥
तत्र दुन्दुभयो नेदुर्देवमानववादिताः  ।
शशंसुः साधवो राज्ञां खात्पेतुः पुष्पवृष्टयः  ॥ ०१.०९.०४५ ॥
तस्य निर्हरणादीनि सम्परेतस्य भार्गव  ।
युधिष्ठिरः कारयित्वा मुहूर्तं दुःखितोऽभवत् ॥ ०१.०९.०४६ ॥
तुष्टुवुर्मुनयो हृष्टाः कृष्णं तद्गुह्यनामभिः  ।
ततस्ते कृष्णहृदयाः स्वाश्रमान् प्रययुः पुनः  ॥ ०१.०९.०४७ ॥
ततो युधिष्ठिरो गत्वा सहकृष्णो गजाह्वयम्  ।
पितरं सान्त्वयामास गान्धारीं च तपस्विनीम्  ॥ ०१.०९.०४८ ॥
पित्रा चानुमतो राजा वासुदेवानुमोदितः  ।
चकार राज्यं धर्मेण पितृपैतामहं विभुः  ॥ ०१.०९.०४९ ॥
०१.१०.००१।० शौनक उवाच
हत्वा स्वरिक्थस्पृध आततायिनो युधिष्ठिरो धर्मभृतां वरिष्ठः  ।
सहानुजैः प्रत्यवरुद्धभोजनः कथं प्रवृत्तः किमकारषीत्ततः  ॥ ०१.१०.००१ ॥
०१.१०.००२।० सूत उवाच
वंशं कुरोर्वंशदवाग्निनिर्हृतं संरोहयित्वा भवभावनो हरिः  ।
निवेशयित्वा निजराज्य ईश्वरो युधिष्ठिरं प्रीतमना बभूव ह  ॥ ०१.१०.००२ ॥
निशम्य भीष्मोक्तमथाच्युतोक्तं प्रवृत्तविज्ञानविधूतविभ्रमः  ।
शशास गामिन्द्र इवाजिताश्रयः परिध्युपान्तामनुजानुवर्तितः  ॥ ०१.१०.००३ ॥
कामं ववर्ष पर्जन्यः सर्वकामदुघा मही  ।
सिषिचुः स्म व्रजान् गावः पयसोधस्वतीर्मुदा  ॥ ०१.१०.००४ ॥
नद्यः समुद्रा गिरयः सवनस्पतिवीरुधः  ।
फलन्त्योषधयः सर्वाः काममन्वृतु तस्य वै  ॥ ०१.१०.००५ ॥
नाधयो व्याधयः क्लेशा दैवभूतात्महेतवः  ।
अजातशत्रावभवन् जन्तूनां राज्ञि कर्हिचित् ॥ ०१.१०.००६ ॥
उषित्वा हास्तिनपुरे मासान् कतिपयान् हरिः  ।
सुहृदां च विशोकाय स्वसुश्च प्रियकाम्यया  ॥ ०१.१०.००७ ॥
आमन्त्र्य चाभ्यनुज्ञातः परिष्वज्याभिवाद्य तम्  ।
आरुरोह रथं कैश्चित्परिष्वक्तोऽभिवादितः  ॥ ०१.१०.००८ ॥
सुभद्रा द्रौपदी कुन्ती विराटतनया तथा  ।
गान्धारी धृतराष्ट्रश्च युयुत्सुर्गौतमो यमौ  ॥ ०१.१०.००९ ॥
वृकोदरश्च धौम्यश्च स्त्रियो मत्स्यसुतादयः  ।
न सेहिरे विमुह्यन्तो विरहं शार्ङ्गधन्वनः  ॥ ०१.१०.०१० ॥
सत्सङ्गान्मुक्तदुःसङ्गो हातुं नोत्सहते बुधः  ।
कीर्त्यमानं यशो यस्य सकृदाकर्ण्य रोचनम्  ॥ ०१.१०.०११ ॥
तस्मिन्न्यस्तधियः पार्थाः सहेरन् विरहं कथम्  ।
दर्शनस्पर्शसंलाप शयनासनभोजनैः  ॥ ०१.१०.०१२ ॥
सर्वे तेऽनिमिषैरक्षैस्तमनु द्रुतचेतसः  ।
वीक्षन्तः स्नेहसम्बद्धा विचेलुस्तत्र तत्र ह  ॥ ०१.१०.०१३ ॥
न्यरुन्धन्नुद्गलद्बाष्पमौत्कण्ठ्याद्देवकीसुते  ।
निर्यात्यगारान्नोऽभद्रमिति स्याद्बान्धवस्त्रियः  ॥ ०१.१०.०१४ ॥
मृदङ्गशङ्खभेर्यश्च वीणापणवगोमुखाः  ।
धुन्धुर्यानकघण्टाद्या नेदुर्दुन्दुभयस्तथा  ॥ ०१.१०.०१५ ॥
प्रासादशिखरारूढाः कुरुनार्यो दिदृक्षया  ।
ववृषुः कुसुमैः कृष्णं प्रेमव्रीडास्मितेक्षणाः  ॥ ०१.१०.०१६ ॥
सितातपत्रं जग्राह मुक्तादामविभूषितम्  ।
रत्नदण्डं गुडाकेशः प्रियः प्रियतमस्य ह  ॥ ०१.१०.०१७ ॥
उद्धवः सात्यकिश्चैव व्यजने परमाद्भुते  ।
विकीर्यमाणः कुसुमै रेजे मधुपतिः पथि  ॥ ०१.१०.०१८ ॥
अश्रूयन्ताशिषः सत्यास्तत्र तत्र द्विजेरिताः  ।
नानुरूपानुरूपाश्च निर्गुणस्य गुणात्मनः  ॥ ०१.१०.०१९ ॥
अन्योन्यमासीत्सञ्जल्प उत्तमश्लोकचेतसाम्  ।
कौरवेन्द्रपुरस्त्रीणां सर्वश्रुतिमनोहरः  ॥ ०१.१०.०२० ॥
स वै किलायं पुरुषः पुरातनो य एक आसीदविशेष आत्मनि  ।
अग्रे गुणेभ्यो जगदात्मनीश्वरे निमीलितात्मन्निशि सुप्तशक्तिषु  ॥ ०१.१०.०२१ ॥
स एव भूयो निजवीर्यचोदितां स्वजीवमायां प्रकृतिं सिसृक्षतीम्  ।
अनामरूपात्मनि रूपनामनी विधित्समानोऽनुससार शास्त्रकृत् ॥ ०१.१०.०२२ ॥
स वा अयं यत्पदमत्र सूरयो जितेन्द्रिया निर्जितमातरिश्वनः  ।
पश्यन्ति भक्त्युत्कलितामलात्मना नन्वेष सत्त्वं परिमार्ष्टुमर्हति  ॥ ०१.१०.०२३ ॥
स वा अयं सख्यनुगीतसत्कथो वेदेषु गुह्येषु च गुह्यवादिभिः  ।
य एक ईशो जगदात्मलीलया सृजत्यवत्यत्ति न तत्र सज्जते  ॥ ०१.१०.०२४ ॥
यदा ह्यधर्मेण तमोधियो नृपा जीवन्ति तत्रैष हि सत्त्वतः किल  ।
धत्ते भगं सत्यमृतं दयां यशो भवाय रूपाणि दधद्युगे युगे  ॥ ०१.१०.०२५ ॥
अहो अलं श्लाघ्यतमं यदोः कुलमहो अलं पुण्यतमं मधोर्वनम्  ।
यदेष पुंसामृषभः श्रियः पतिः स्वजन्मना चङ्क्रमणेन चाञ्चति  ॥ ०१.१०.०२६ ॥
अहो बत स्वर्यशसस्तिरस्करी कुशस्थली पुण्ययशस्करी भुवः  ।
पश्यन्ति नित्यं यदनुग्रहेषितं स्मितावलोकं स्वपतिं स्म यत्प्रजाः  ॥ ०१.१०.०२७ ॥
नूनं व्रतस्नानहुतादिनेश्वरः समर्चितो ह्यस्य गृहीतपाणिभिः  ।
पिबन्ति याः सख्यधरामृतं मुहुर्व्रजस्त्रियः सम्मुमुहुर्यदाशयाः  ॥ ०१.१०.०२८ ॥
या वीर्यशुल्केन हृताः स्वयंवरे प्रमथ्य चैद्यप्रमुखान् हि शुष्मिणः  ।
प्रद्युम्नसाम्बाम्बसुतादयोऽपरा याश्चाहृता भौमवधे सहस्रशः  ॥ ०१.१०.०२९ ॥
एताः परं स्त्रीत्वमपास्तपेशलं निरस्तशौचं बत साधु कुर्वते  ।
यासां गृहात्पुष्करलोचनः पतिर्न जात्वपैत्याहृतिभिर्हृदि स्पृशन्  ॥ ०१.१०.०३० ॥
एवंविधा गदन्तीनां स गिरः पुरयोषिताम्  ।
निरीक्षणेनाभिनन्दन् सस्मितेन ययौ हरिः  ॥ ०१.१०.०३१ ॥
अजातशत्रुः पृतनां गोपीथाय मधुद्विषः  ।
परेभ्यः शङ्कितः स्नेहात्प्रायुङ्क्त चतुरङ्गिणीम्  ॥ ०१.१०.०३२ ॥
अथ दूरागतान् शौरिः कौरवान् विरहातुरान्  ।
सन्निवर्त्य दृढं स्निग्धान् प्रायात्स्वनगरीं प्रियैः  ॥ ०१.१०.०३३ ॥
कुरुजाङ्गलपाञ्चालान् शूरसेनान् सयामुनान्  ।
ब्रह्मावर्तं कुरुक्षेत्रं मत्स्यान् सारस्वतानथ  ॥ ०१.१०.०३४ ॥
मरुधन्वमतिक्रम्य सौवीराभीरयोः परान्  ।
आनर्तान् भार्गवोपागाच्छ्रान्तवाहो मनाग्विभुः  ॥ ०१.१०.०३५ ॥
तत्र तत्र ह तत्रत्यैर्हरिः प्रत्युद्यतार्हणः  ।
सायं भेजे दिशं पश्चाद्गविष्ठो गां गतस्तदा  ॥ ०१.१०.०३६ ॥
०१.११.००१।० सूत उवाच
आनर्तान् स उपव्रज्य स्वृद्धाञ्जनपदान् स्वकान्  ।
दध्मौ दरवरं तेषां विषादं शमयन्निव  ॥ ०१.११.००१ ॥
स उच्चकाशे धवलोदरो दरोऽप्युरुक्रमस्याधरशोणशोणिमा  ।
दाध्मायमानः करकञ्जसम्पुटे यथाब्जखण्डे कलहंस उत्स्वनः  ॥ ०१.११.००२ ॥
तमुपश्रुत्य निनदं जगद्भयभयावहम्  ।
प्रत्युद्ययुः प्रजाः सर्वा भर्तृदर्शनलालसाः  ॥ ०१.११.००३ ॥
तत्रोपनीतबलयो रवेर्दीपमिवादृताः  ।
आत्मारामं पूर्णकामं निजलाभेन नित्यदा  ॥ ०१.११.००४ ॥
प्रीत्युत्फुल्लमुखाः प्रोचुर्हर्षगद्गदया गिरा  ।
पितरं सर्वसुहृदमवितारमिवार्भकाः  ॥ ०१.११.००५ ॥
नताः स्म ते नाथ सदाङ्घ्रिपङ्कजं विरिञ्चवैरिञ्च्यसुरेन्द्रवन्दितम्  ।
परायणं क्षेममिहेच्छतां परं न यत्र कालः प्रभवेत्परः प्रभुः  ॥ ०१.११.००६ ॥
भवाय नस्त्वं भव विश्वभावन त्वमेव माताथ सुहृत्पतिः पिता  ।
त्वं सद्गुरुर्नः परमं च दैवतं यस्यानुवृत्त्या कृतिनो बभूविम  ॥ ०१.११.००७ ॥
अहो सनाथा भवता स्म यद्वयं त्रैविष्टपानामपि दूरदर्शनम्  ।
प्रेमस्मितस्निग्धनिरीक्षणाननं पश्येम रूपं तव सर्वसौभगम्  ॥ ०१.११.००८ ॥
यर्ह्यम्बुजाक्षापससार भो भवान् कुरून्मधून् वाथ सुहृद्दिदृक्षया  ।
तत्राब्दकोटिप्रतिमः क्षणो भवेद्रविं विनाक्ष्णोरिव नस्तवाच्युत  ॥ ०१.११.००९ ॥
कथं वयं नाथ चिरोषिते त्वयि प्रसन्नदृष्ट्याखिलतापशोषणम्  ।
जीवेम ते सुन्दरहासशोभितमपश्यमाना वदनं मनोहरम्  ॥ ०१.११.०१० ॥
इति चोदीरिता वाचः प्रजानां भक्तवत्सलः  ।
शृण्वानोऽनुग्रहं दृष्ट्या वितन्वन् प्राविशत्पुरम्  ॥ ०१.११.०११ ॥
मधुभोजदशार्हार्हकुकुरान्धकवृष्णिभिः  ।
आत्मतुल्यबलैर्गुप्तां नागैर्भोगवतीमिव  ॥ ०१.११.०१२ ॥
सर्वर्तुसर्वविभवपुण्यवृक्षलताश्रमैः  ।
उद्यानोपवनारामैर्वृतपद्माकरश्रियम्  ॥ ०१.११.०१३ ॥
गोपुरद्वारमार्गेषु कृतकौतुकतोरणाम्  ।
चित्रध्वजपताकाग्रैरन्तः प्रतिहतातपाम्  ॥ ०१.११.०१४ ॥
सम्मार्जितमहामार्ग रथ्यापणकचत्वराम्  ।
सिक्तां गन्धजलैरुप्तां फलपुष्पाक्षताङ्कुरैः  ॥ ०१.११.०१५ ॥
द्वारि द्वारि गृहाणां च दध्यक्षतफलेक्षुभिः  ।
अलङ्कृतां पूर्णकुम्भैर्बलिभिर्धूपदीपकैः  ॥ ०१.११.०१६ ॥
निशम्य प्रेष्ठमायान्तं वसुदेवो महामनाः  ।
अक्रूरश्चोग्रसेनश्च रामश्चाद्भुतविक्रमः  ॥ ०१.११.०१७ ॥
प्रद्युम्नश्चारुदेष्णश्च साम्बो जाम्बवतीसुतः  ।
प्रहर्षवेगोच्छशितशयनासनभोजनाः  ॥ ०१.११.०१८ ॥
वारणेन्द्रं पुरस्कृत्य ब्राह्मणैः ससुमङ्गलैः  ।
शङ्खतूर्यनिनादेन ब्रह्मघोषेण चादृताः  ।
प्रत्युज्जग्मू रथैर्हृष्टाः प्रणयागतसाध्वसाः  ॥ ०१.११.०१९ ॥
वारमुख्याश्च शतशो यानैस्तद्दर्शनोत्सुकाः  ।
लसत्कुण्डलनिर्भातकपोलवदनश्रियः  ॥ ०१.११.०२० ॥
नटनर्तकगन्धर्वाः सूतमागधवन्दिनः  ।
गायन्ति चोत्तमश्लोकचरितान्यद्भुतानि च  ॥ ०१.११.०२१ ॥
भगवांस्तत्र बन्धूनां पौराणामनुवर्तिनाम्  ।
यथाविध्युपसङ्गम्य सर्वेषां मानमादधे  ॥ ०१.११.०२२ ॥
प्रह्वाभिवादनाश्लेषकरस्पर्शस्मितेक्षणैः  ।
आश्वास्य चाश्वपाकेभ्यो वरैश्चाभिमतैर्विभुः  ॥ ०१.११.०२३ ॥
स्वयं च गुरुभिर्विप्रैः सदारैः स्थविरैरपि  ।
आशीर्भिर्युज्यमानोऽन्यैर्वन्दिभिश्चाविशत्पुरम्  ॥ ०१.११.०२४ ॥
राजमार्गं गते कृष्णे द्वारकायाः कुलस्त्रियः  ।
हर्म्याण्यारुरुहुर्विप्र तदीक्षणमहोत्सवाः  ॥ ०१.११.०२५ ॥
नित्यं निरीक्षमाणानां यदपि द्वारकौकसाम्  ।
न वितृप्यन्ति हि दृशः श्रियो धामाङ्गमच्युतम्  ॥ ०१.११.०२६ ॥
श्रियो निवासो यस्योरः पानपात्रं मुखं दृशाम्  ।
बाहवो लोकपालानां सारङ्गाणां पदाम्बुजम्  ॥ ०१.११.०२७ ॥
सितातपत्रव्यजनैरुपस्कृतः प्रसूनवर्षैरभिवर्षितः पथि  ।
पिशङ्गवासा वनमालया बभौ घनो यथार्कोडुपचापवैद्युतैः  ॥ ०१.११.०२८ ॥
प्रविष्टस्तु गृहं पित्रोः परिष्वक्तः स्वमातृभिः  ।
ववन्दे शिरसा सप्त देवकीप्रमुखा मुदा  ॥ ०१.११.०२९ ॥
ताः पुत्रमङ्कमारोप्य स्नेहस्नुतपयोधराः  ।
हर्षविह्वलितात्मानः सिषिचुर्नेत्रजैर्जलैः  ॥ ०१.११.०३० ॥
अथाविशत्स्वभवनं सर्वकाममनुत्तमम्  ।
प्रासादा यत्र पत्नीनां सहस्राणि च षोडश  ॥ ०१.११.०३१ ॥
पत्न्यः पतिं प्रोष्य गृहानुपागतं विलोक्य सञ्जातमनोमहोत्सवाः  ।
उत्तस्थुरारात्सहसासनाशयात्साकं व्रतैर्व्रीडितलोचनाननाः  ॥ ०१.११.०३२ ॥
तमात्मजैर्दृष्टिभिरन्तरात्मना दुरन्तभावाः परिरेभिरे पतिम्  ।
निरुद्धमप्यास्रवदम्बु नेत्रयोर्विलज्जतीनां भृगुवर्य वैक्लवात् ॥ ०१.११.०३३ ॥
यद्यप्यसौ पार्श्वगतो रहोगतस्तथापि तस्याङ्घ्रियुगं नवं नवम्  ।
पदे पदे का विरमेत तत्पदाच्चलापि यच्छ्रीर्न जहाति कर्हिचित् ॥ ०१.११.०३४ ॥
एवं नृपाणां क्षितिभारजन्मनामक्षौहिणीभिः परिवृत्ततेजसाम्  ।
विधाय वैरं श्वसनो यथानलं मिथो वधेनोपरतो निरायुधः  ॥ ०१.११.०३५ ॥
स एष नरलोकेऽस्मिन्नवतीर्णः स्वमायया  ।
रेमे स्त्रीरत्नकूटस्थो भगवान् प्राकृतो यथा  ॥ ०१.११.०३६ ॥
उद्दामभावपिशुनामलवल्गुहास   व्रीडावलोकनिहतो मदनोऽपि यासाम्  ।
सम्मुह्य चापमजहात्प्रमदोत्तमास्ता   यस्येन्द्रियं विमथितुं कुहकैर्न शेकुः  ॥ ०१.११.०३७ ॥*
तमयं मन्यते लोको ह्यसङ्गमपि सङ्गिनम्  ।
आत्मौपम्येन मनुजं व्यापृण्वानं यतोऽबुधः  ॥ ०१.११.०३८ ॥
एतदीशनमीशस्य प्रकृतिस्थोऽपि तद्गुणैः  ।
न युज्यते सदात्मस्थैर्यथा बुद्धिस्तदाश्रया  ॥ ०१.११.०३९ ॥
तं मेनिरेऽबला मूढाः स्त्रैणं चानुव्रतं रहः  ।
अप्रमाणविदो भर्तुरीश्वरं मतयो यथा  ॥ ०१.११.०४० ॥
०१.१२.००१।० शौनक उवाच
अश्वत्थाम्नोपसृष्टेन ब्रह्मशीर्ष्णोरुतेजसा  ।
उत्तराया हतो गर्भ ईशेनाजीवितः पुनः  ॥ ०१.१२.००१ ॥
तस्य जन्म महाबुद्धेः कर्माणि च महात्मनः  ।
निधनं च यथैवासीत्स प्रेत्य गतवान् यथा  ॥ ०१.१२.००२ ॥
तदिदं श्रोतुमिच्छामो गदितुं यदि मन्यसे  ।
ब्रूहि नः श्रद्दधानानां यस्य ज्ञानमदाच्छुकः  ॥ ०१.१२.००३ ॥
०१.१२.००४।० सूत उवाच
अपीपलद्धर्मराजः पितृवद्रञ्जयन् प्रजाः  ।
निःस्पृहः सर्वकामेभ्यः कृष्णपादानुसेवया  ॥ ०१.१२.००४ ॥
सम्पदः क्रतवो लोका महिषी भ्रातरो मही  ।
जम्बूद्वीपाधिपत्यं च यशश्च त्रिदिवं गतम्  ॥ ०१.१२.००५ ॥
किं ते कामाः सुरस्पार्हा मुकुन्दमनसो द्विजाः  ।
अधिजह्रुर्मुदं राज्ञः क्षुधितस्य यथेतरे  ॥ ०१.१२.००६ ॥
मातुर्गर्भगतो वीरः स तदा भृगुनन्दन  ।
ददर्श पुरुषं कञ्चिद्दह्यमानोऽस्त्रतेजसा  ॥ ०१.१२.००७ ॥
अङ्गुष्ठमात्रममलं स्फुरत्पुरटमौलिनम्  ।
अपीव्यदर्शनं श्यामं तडिद्वाससमच्युतम्  ॥ ०१.१२.००८ ॥
श्रीमद्दीर्घचतुर्बाहुं तप्तकाञ्चनकुण्डलम्  ।
क्षतजाक्षं गदापाणिमात्मनः सर्वतो दिशम्  ।
परिभ्रमन्तमुल्काभां भ्रामयन्तं गदां मुहुः  ॥ ०१.१२.००९ ॥
अस्त्रतेजः स्वगदया नीहारमिव गोपतिः  ।
विधमन्तं सन्निकर्षे पर्यैक्षत क इत्यसौ  ॥ ०१.१२.०१० ॥
विधूय तदमेयात्मा भगवान् धर्मगुब्विभुः  ।
मिषतो दशमासस्य तत्रैवान्तर्दधे हरिः  ॥ ०१.१२.०११ ॥
ततः सर्वगुणोदर्के सानुकूलग्रहोदये  ।
जज्ञे वंशधरः पाण्डोर्भूयः पाण्डुरिवौजसा  ॥ ०१.१२.०१२ ॥
तस्य प्रीतमना राजा विप्रैर्धौम्यकृपादिभिः  ।
जातकं कारयामास वाचयित्वा च मङ्गलम्  ॥ ०१.१२.०१३ ॥
हिरण्यं गां महीं ग्रामान् हस्त्यश्वान्नृपतिर्वरान्  ।
प्रादात्स्वन्नं च विप्रेभ्यः प्रजातीर्थे स तीर्थवित् ॥ ०१.१२.०१४ ॥
तमूचुर्ब्राह्मणास्तुष्टा राजानं प्रश्रयान्वितम्  ।
एष ह्यस्मिन् प्रजातन्तौ पुरूणां पौरवर्षभ  ॥ ०१.१२.०१५ ॥
दैवेनाप्रतिघातेन शुक्ले संस्थामुपेयुषि  ।
रातो वोऽनुग्रहार्थाय विष्णुना प्रभविष्णुना  ॥ ०१.१२.०१६ ॥
तस्मान्नाम्ना विष्णुरात इति लोके भविष्यति  ।
न सन्देहो महाभाग महाभागवतो महान्  ॥ ०१.१२.०१७ ॥
०१.१२.०१८।० श्रीराजोवाच
अप्येष वंश्यान् राजर्षीन् पुण्यश्लोकान्महात्मनः  ।
अनुवर्तिता स्विद्यशसा साधुवादेन सत्तमाः  ॥ ०१.१२.०१८ ॥
०१.१२.०१९।० ब्राह्मणा ऊचुः
पार्थ प्रजाविता साक्षादिक्ष्वाकुरिव मानवः  ।
ब्रह्मण्यः सत्यसन्धश्च रामो दाशरथिर्यथा  ॥ ०१.१२.०१९ ॥
एष दाता शरण्यश्च यथा ह्यौशीनरः शिबिः  ।
यशो वितनिता स्वानां दौष्यन्तिरिव यज्वनाम्  ॥ ०१.१२.०२० ॥
धन्विनामग्रणीरेष तुल्यश्चार्जुनयोर्द्वयोः  ।
हुताश इव दुर्धर्षः समुद्र इव दुस्तरः  ॥ ०१.१२.०२१ ॥
मृगेन्द्र इव विक्रान्तो निषेव्यो हिमवानिव  ।
तितिक्षुर्वसुधेवासौ सहिष्णुः पितराविव  ॥ ०१.१२.०२२ ॥
पितामहसमः साम्ये प्रसादे गिरिशोपमः  ।
आश्रयः सर्वभूतानां यथा देवो रमाश्रयः  ॥ ०१.१२.०२३ ॥
सर्वसद्गुणमाहात्म्ये एष कृष्णमनुव्रतः  ।
रन्तिदेव इवोदारो ययातिरिव धार्मिकः  ॥ ०१.१२.०२४ ॥
हृत्या बलिसमः कृष्णे प्रह्राद इव सद्ग्रहः  ।
आहर्तैषोऽश्वमेधानां वृद्धानां पर्युपासकः  ॥ ०१.१२.०२५ ॥
राजर्षीणां जनयिता शास्ता चोत्पथगामिनाम्  ।
निग्रहीता कलेरेष भुवो धर्मस्य कारणात् ॥ ०१.१२.०२६ ॥
तक्षकादात्मनो मृत्युं द्विजपुत्रोपसर्जितात् ।
प्रपत्स्यत उपश्रुत्य मुक्तसङ्गः पदं हरेः  ॥ ०१.१२.०२७ ॥
जिज्ञासितात्मयाथार्थ्यो मुनेर्व्याससुतादसौ  ।
हित्वेदं नृप गङ्गायां यास्यत्यद्धाकुतोभयम्  ॥ ०१.१२.०२८ ॥
इति राज्ञ उपादिश्य विप्रा जातककोविदाः  ।
लब्धापचितयः सर्वे प्रतिजग्मुः स्वकान् गृहान्  ॥ ०१.१२.०२९ ॥
स एष लोके विख्यातः परीक्षिदिति यत्प्रभुः  ।
पूर्वं दृष्टमनुध्यायन् परीक्षेत नरेष्विह  ॥ ०१.१२.०३० ॥
स राजपुत्रो ववृधे आशु शुक्ल इवोडुपः  ।
आपूर्यमाणः पितृभिः काष्ठाभिरिव सोऽन्वहम्  ॥ ०१.१२.०३१ ॥
यक्ष्यमाणोऽश्वमेधेन ज्ञातिद्रोहजिहासया  ।
राजा लब्धधनो दध्यौ नान्यत्र करदण्डयोः  ॥ ०१.१२.०३२ ॥
तदभिप्रेतमालक्ष्य भ्रातरो ञ्च्युतचोदिताः  ।
धनं प्रहीणमाजह्रुरुदीच्यां दिशि भूरिशः  ॥ ०१.१२.०३३ ॥
तेन सम्भृतसम्भारो धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः  ।
वाजिमेधैस्त्रिभिर्भीतो यज्ञैः समयजद्धरिम्  ॥ ०१.१२.०३४ ॥
आहूतो भगवान् राज्ञा याजयित्वा द्विजैर्नृपम्  ।
उवास कतिचिन्मासान् सुहृदां प्रियकाम्यया  ॥ ०१.१२.०३५ ॥
ततो राज्ञाभ्यनुज्ञातः कृष्णया सहबन्धुभिः  ।
ययौ द्वारवतीं ब्रह्मन् सार्जुनो यदुभिर्वृतः  ॥ ०१.१२.०३६ ॥
०१.१३.००१।० सूत उवाच
विदुरस्तीर्थयात्रायां मैत्रेयादात्मनो गतिम्  ।
ज्ञात्वागाद्धास्तिनपुरं तयावाप्तविवित्सितः  ॥ ०१.१३.००१ ॥
यावतः कृतवान् प्रश्नान् क्षत्ता कौषारवाग्रतः  ।
जातैकभक्तिर्गोविन्दे तेभ्यश्चोपरराम ह  ॥ ०१.१३.००२ ॥
तं बन्धुमागतं दृष्ट्वा धर्मपुत्रः सहानुजः  ।
धृतराष्ट्रो युयुत्सुश्च सूतः शारद्वतः पृथा  ॥ ०१.१३.००३ ॥
गान्धारी द्रौपदी ब्रह्मन् सुभद्रा चोत्तरा कृपी  ।
अन्याश्च जामयः पाण्डोर्ज्ञातयः ससुताः स्त्रियः  ॥ ०१.१३.००४ ॥
प्रत्युज्जग्मुः प्रहर्षेण प्राणं तन्व इवागतम्  ।
अभिसङ्गम्य विधिवत्परिष्वङ्गाभिवादनैः  ॥ ०१.१३.००५ ॥
मुमुचुः प्रेमबाष्पौघं विरहौत्कण्ठ्यकातराः  ।
राजा तमर्हयां चक्रे कृतासनपरिग्रहम्  ॥ ०१.१३.००६ ॥
तं भुक्तवन्तं विश्रान्तमासीनं सुखमासने  ।
प्रश्रयावनतो राजा प्राह तेषां च शृण्वताम्  ॥ ०१.१३.००७ ॥
०१.१३.००८।० युधिष्ठिर उवाच
अपि स्मरथ नो युष्मत्पक्षच्छायासमेधितान्  ।
विपद्गणाद्विषाग्न्यादेर्मोचिता यत्समातृकाः  ॥ ०१.१३.००८ ॥
कया वृत्त्या वर्तितं वश्चरद्भिः क्षितिमण्डलम्  ।
तीर्थानि क्षेत्रमुख्यानि सेवितानीह भूतले  ॥ ०१.१३.००९ ॥
भवद्विधा भागवतास्तीर्थभूताः स्वयं विभो  ।
तीर्थीकुर्वन्ति तीर्थानि स्वान्तःस्थेन गदाभृता  ॥ ०१.१३.०१० ॥
अपि नः सुहृदस्तात बान्धवाः कृष्णदेवताः  ।
दृष्टाः श्रुता वा यदवः स्वपुर्यां सुखमासते  ॥ ०१.१३.०११ ॥
इत्युक्तो धर्मराजेन सर्वं तत्समवर्णयत् ।
यथानुभूतं क्रमशो विना यदुकुलक्षयम्  ॥ ०१.१३.०१२ ॥
नन्वप्रियं दुर्विषहं नृणां स्वयमुपस्थितम्  ।
नावेदयत्सकरुणो दुःखितान् द्रष्टुमक्षमः  ॥ ०१.१३.०१३ ॥
कञ्चित्कालमथावात्सीत्सत्कृतो देववत्सुखम्  ।
भ्रातुर्ज्येष्ठस्य श्रेयस्कृत्सर्वेषां सुखमावहन्  ॥ ०१.१३.०१४ ॥
अबिभ्रदर्यमा दण्डं यथावदघकारिषु  ।
यावद्दधार शूद्रत्वं शापाद्वर्षशतं यमः  ॥ ०१.१३.०१५ ॥
युधिष्ठिरो लब्धराज्यो दृष्ट्वा पौत्रं कुलन्धरम्  ।
भ्रातृभिर्लोकपालाभैर्मुमुदे परया श्रिया  ॥ ०१.१३.०१६ ॥
एवं गृहेषु सक्तानां प्रमत्तानां तदीहया  ।
अत्यक्रामदविज्ञातः कालः परमदुस्तरः  ॥ ०१.१३.०१७ ॥
विदुरस्तदभिप्रेत्य धृतराष्ट्रमभाषत  ।
राजन्निर्गम्यतां शीघ्रं पश्येदं भयमागतम्  ॥ ०१.१३.०१८ ॥
प्रतिक्रिया न यस्येह कुतश्चित्कर्हिचित्प्रभो  ।
स एष भगवान् कालः सर्वेषां नः समागतः  ॥ ०१.१३.०१९ ॥
येन चैवाभिपन्नोऽयं प्राणैः प्रियतमैरपि  ।
जनः सद्यो वियुज्येत किमुतान्यैर्धनादिभिः  ॥ ०१.१३.०२० ॥
पितृभ्रातृसुहृत्पुत्रा हतास्ते विगतं वयम्  ।
आत्मा च जरया ग्रस्तः परगेहमुपाससे  ॥ ०१.१३.०२१ ॥
अन्धः पुरैव वधिरो मन्दप्रज्ञाश्च साम्प्रतम्  ।
विशीर्णदन्तो मन्दाग्निः सरागः कफमुद्वहन्  ॥ ०१.१३.०२२ ॥
अहो महीयसी जन्तोर्जीविताशा यथा भवान्  ।
भीमापवर्जितं पिण्डमादत्ते गृहपालवत् ॥ ०१.१३.०२३ ॥
अग्निर्निसृष्टो दत्तश्च गरो दाराश्च दूषिताः  ।
हृतं क्षेत्रं धनं येषां तद्दत्तैरसुभिः कियत् ॥ ०१.१३.०२४ ॥
तस्यापि तव देहोऽयं कृपणस्य जिजीविषोः  ।
परैत्यनिच्छतो जीर्णो जरया वाससी इव  ॥ ०१.१३.०२५ ॥
गतस्वार्थमिमं देहं विरक्तो मुक्तबन्धनः  ।
अविज्ञातगतिर्जह्यात्स वै धीर उदाहृतः  ॥ ०१.१३.०२६ ॥
यः स्वकात्परतो वेह जातनिर्वेद आत्मवान्  ।
हृदि कृत्वा हरिं गेहात्प्रव्रजेत्स नरोत्तमः  ॥ ०१.१३.०२७ ॥
अथोदीचीं दिशं यातु स्वैरज्ञातगतिर्भवान्  ।
इतोऽर्वाक्प्रायशः कालः पुंसां गुणविकर्षणः  ॥ ०१.१३.०२८ ॥
एवं राजा विदुरेणानुजेन प्रज्ञाचक्षुर्बोधित आजमीढः  ।
छित्त्वा स्वेषु स्नेहपाशान् द्रढिम्नो निश्चक्राम भ्रातृसन्दर्शिताध्वा  ॥ ०१.१३.०२९ ॥
पतिं प्रयान्तं सुबलस्य पुत्री पतिव्रता चानुजगाम साध्वी  ।
हिमालयं न्यस्तदण्डप्रहर्षं मनस्विनामिव सत्सम्प्रहारः  ॥ ०१.१३.०३० ॥
अजातशत्रुः कृतमैत्रो हुताग्निर्विप्रान्नत्वा तिलगोभूमिरुक्मैः  ।
गृहं प्रविष्टो गुरुवन्दनाय न चापश्यत्पितरौ सौबलीं च  ॥ ०१.१३.०३१ ॥
तत्र सञ्जयमासीनं पप्रच्छोद्विग्नमानसः  ।
गावल्गणे क्व नस्तातो वृद्धो हीनश्च नेत्रयोः  ॥ ०१.१३.०३२ ॥
अम्बा च हतपुत्रार्ता पितृव्यः क्व गतः सुहृत् ।
अपि मय्यकृतप्रज्ञे हतबन्धुः स भार्यया  ।
आशंसमानः शमलं गङ्गायां दुःखितोऽपतत् ॥ ०१.१३.०३३ ॥
पितर्युपरते पाण्डौ सर्वान्नः सुहृदः शिशून्  ।
अरक्षतां व्यसनतः पितृव्यौ क्व गतावितः  ॥ ०१.१३.०३४ ॥
०१.१३.०३५।० सूत उवाच
कृपया स्नेहवैक्लव्यात्सूतो विरहकर्शितः  ।
आत्मेश्वरमचक्षाणो न प्रत्याहातिपीडितः  ॥ ०१.१३.०३५ ॥
विमृज्याश्रूणि पाणिभ्यां विष्टभ्यात्मानमात्मना  ।
अजातशत्रुं प्रत्यूचे प्रभोः पादावनुस्मरन्  ॥ ०१.१३.०३६ ॥
०१.१३.०३७।० सञ्जय उवाच
नाहं वेद व्यवसितं पित्रोर्वः कुलनन्दन  ।
गान्धार्या वा महाबाहो मुषितोऽस्मि महात्मभिः  ॥ ०१.१३.०३७ ॥
अथाजगाम भगवान्नारदः सहतुम्बुरुः  ।
प्रत्युत्थायाभिवाद्याह सानुजोऽभ्यर्चयन्मुनिम्  ॥ ०१.१३.०३८ ॥
०१.१३.०३९।० युधिष्ठिर उवाच
नाहं वेद गतिं पित्रोर्भगवन् क्व गतावितः  ।
अम्बा वा हतपुत्रार्ता क्व गता च तपस्विनी  ॥ ०१.१३.०३९ ॥
कर्णधार इवापारे भगवान् पारदर्शकः  ।
अथाबभाषे भगवान्नारदो मुनिसत्तमः  ॥ ०१.१३.०४० ॥
०१.१३.०४१।० नारद उवाच
मा कञ्चन शुचो राजन् यदीश्वरवशं जगत् ।
लोकाः सपाला यस्येमे वहन्ति बलिमीशितुः  ।
स संयुनक्ति भूतानि स एव वियुनक्ति च  ॥ ०१.१३.०४१ ॥
यथा गावो नसि प्रोतास्तन्त्यां बद्धाश्च दामभिः  ।
वाक्तन्त्यां नामभिर्बद्धा वहन्ति बलिमीशितुः  ॥ ०१.१३.०४२ ॥
यथा क्रीडोपस्कराणां संयोगविगमाविह  ।
इच्छया क्रीडितुः स्यातां तथैवेशेच्छया नृणाम्  ॥ ०१.१३.०४३ ॥
यन्मन्यसे ध्रुवं लोकमध्रुवं वा न चोभयम्  ।
सर्वथा न हि शोच्यास्ते स्नेहादन्यत्र मोहजात् ॥ ०१.१३.०४४ ॥
तस्माज्जह्यङ्ग वैक्लव्यमज्ञानकृतमात्मनः  ।
कथं त्वनाथाः कृपणा वर्तेरंस्ते च मां विना  ॥ ०१.१३.०४५ ॥
कालकर्मगुणाधीनो देहोऽयं पाञ्चभौतिकः  ।
कथमन्यांस्तु गोपायेत्सर्पग्रस्तो यथा परम्  ॥ ०१.१३.०४६ ॥
अहस्तानि सहस्तानामपदानि चतुष्पदाम्  ।
फल्गूनि तत्र महतां जीवो जीवस्य जीवनम्  ॥ ०१.१३.०४७ ॥
तदिदं भगवान् राजन्नेक आत्मात्मनां स्वदृक् ।
अन्तरोऽनन्तरो भाति पश्य तं माययोरुधा  ॥ ०१.१३.०४८ ॥
सोऽयमद्य महाराज भगवान् भूतभावनः  ।
कालरूपोऽवतीर्णोऽस्यामभावाय सुरद्विषाम्  ॥ ०१.१३.०४९ ॥
निष्पादितं देवकृत्यमवशेषं प्रतीक्षते  ।
तावद्यूयमवेक्षध्वं भवेद्यावदिहेश्वरः  ॥ ०१.१३.०५० ॥
धृतराष्ट्रः सह भ्रात्रा गान्धार्या च स्वभार्यया  ।
दक्षिणेन हिमवत ऋषीणामाश्रमं गतः  ॥ ०१.१३.०५१ ॥
स्रोतोभिः सप्तभिर्या वै स्वर्धुनी सप्तधा व्यधात् ।
सप्तानां प्रीतये नाना सप्तस्रोतः प्रचक्षते  ॥ ०१.१३.०५२ ॥
स्नात्वानुसवनं तस्मिन् हुत्वा चाग्नीन् यथाविधि  ।
अब्भक्ष उपशान्तात्मा स आस्ते विगतैषणः  ॥ ०१.१३.०५३ ॥
जितासनो जितश्वासः प्रत्याहृतषडिन्द्रियः  ।
हरिभावनया ध्वस्तरजःसत्त्वतमोमलः  ॥ ०१.१३.०५४ ॥
विज्ञानात्मनि संयोज्य क्षेत्रज्ञे प्रविलाप्य तम्  ।
ब्रह्मण्यात्मानमाधारे घटाम्बरमिवाम्बरे  ॥ ०१.१३.०५५ ॥
ध्वस्तमायागुणोदर्को निरुद्धकरणाशयः  ।
निवर्तिताखिलाहार आस्ते स्थाणुरिवाचलः  ।
तस्यान्तरायो मैवाभूः सन्न्यस्ताखिलकर्मणः  ॥ ०१.१३.०५६ ॥
स वा अद्यतनाद्राजन् परतः पञ्चमेऽहनि  ।
कलेवरं हास्यति स्वं तच्च भस्मीभविष्यति  ॥ ०१.१३.०५७ ॥
दह्यमानेऽग्निभिर्देहे पत्युः पत्नी सहोटजे  ।
बहिः स्थिता पतिं साध्वी तमग्निमनु वेक्ष्यति  ॥ ०१.१३.०५८ ॥
विदुरस्तु तदाश्चर्यं निशाम्य कुरुनन्दन  ।
हर्षशोकयुतस्तस्माद्गन्ता तीर्थनिषेवकः  ॥ ०१.१३.०५९ ॥
इत्युक्त्वाथारुहत्स्वर्गं नारदः सहतुम्बुरुः  ।
युधिष्ठिरो वचस्तस्य हृदि कृत्वाजहाच्छुचः  ॥ ०१.१३.०६० ॥
०१.१४.००१।० सूत उवाच
सम्प्रस्थिते द्वारकायांजिष्णौ बन्धुदिदृक्षया  ।
ज्ञातुं च पुण्यश्लोकस्य कृष्णस्य च विचेष्टितम्  ॥ ०१.१४.००१ ॥
व्यतीताः कतिचिन्मासास्तदा नायात्ततोऽर्जुनः  ।
ददर्श घोररूपाणि निमित्तानि कुरूद्वहः  ॥ ०१.१४.००२ ॥
कालस्य च गतिं रौद्रां विपर्यस्तर्तुधर्मिणः  ।
पापीयसीं नृणां वार्तां क्रोधलोभानृतात्मनाम्  ॥ ०१.१४.००३ ॥
जिह्मप्रायं व्यवहृतं शाठ्यमिश्रं च सौहृदम्  ।
पितृमातृसुहृद्भ्रातृदम्पतीनां च कल्कनम्  ॥ ०१.१४.००४ ॥
निमित्तान्यत्यरिष्टानि काले त्वनुगते नृणाम्  ।
लोभाद्यधर्मप्रकृतिं दृष्ट्वोवाचानुजं नृपः  ॥ ०१.१४.००५ ॥
०१.१४.००६।० युधिष्ठिर उवाच
सम्प्रेषितो द्वारकायां जिष्णुर्बन्धुदिदृक्षयाज् ।
ञातुं च पुण्यश्लोकस्य कृष्णस्य च विचेष्टितम्  ॥ ०१.१४.००६ ॥
गताः सप्ताधुना मासा भीमसेन तवानुजः  ।
नायाति कस्य वा हेतोर्नाहं वेदेदमञ्जसा  ॥ ०१.१४.००७ ॥
अपि देवर्षिणादिष्टः स कालोऽयमुपस्थितः  ।
यदात्मनोऽङ्गमाक्रीडं भगवानुत्सिसृक्षति  ॥ ०१.१४.००८ ॥
यस्मान्नः सम्पदो राज्यं दाराः प्राणाः कुलं प्रजाः  ।
आसन् सपत्नविजयो लोकाश्च यदनुग्रहात् ॥ ०१.१४.००९ ॥
पश्योत्पातान्नरव्याघ्र दिव्यान् भौमान् सदैहिकान्  ।
दारुणान् शंसतोऽदूराद्भयं नो बुद्धिमोहनम्  ॥ ०१.१४.०१० ॥
ऊर्वक्षिबाहवो मह्यं स्फुरन्त्यङ्ग पुनः पुनः  ।
वेपथुश्चापि हृदये आराद्दास्यन्ति विप्रियम्  ॥ ०१.१४.०११ ॥
शिवैषोद्यन्तमादित्यमभिरौत्यनलानना  ।
मामङ्ग सारमेयोऽयमभिरेभत्यभीरुवत् ॥ ०१.१४.०१२ ॥
शस्ताः कुर्वन्ति मां सव्यं दक्षिणं पशवोऽपरे  ।
वाहांश्च पुरुषव्याघ्र लक्षये रुदतो मम  ॥ ०१.१४.०१३ ॥
मृत्युदूतः कपोतोऽयमुलूकः कम्पयन्मनः  ।
प्रत्युलूकश्च कुह्वानैर्विश्वं वै शून्यमिच्छतः  ॥ ०१.१४.०१४ ॥
धूम्रा दिशः परिधयः कम्पते भूः सहाद्रिभिः  ।
निर्घातश्च महांस्तात साकं च स्तनयित्नुभिः  ॥ ०१.१४.०१५ ॥
वायुर्वाति खरस्पर्शो रजसा विसृजंस्तमः  ।
असृग्वर्षन्ति जलदा बीभत्समिव सर्वतः  ॥ ०१.१४.०१६ ॥
सूर्यं हतप्रभं पश्य ग्रहमर्दं मिथो दिवि  ।
ससङ्कुलैर्भूतगणैर्ज्वलिते इव रोदसी  ॥ ०१.१४.०१७ ॥
नद्यो नदाश्च क्षुभिताः सरांसि च मनांसि च  ।
न ज्वलत्यग्निराज्येन कालोऽयं किं विधास्यति  ॥ ०१.१४.०१८ ॥
न पिबन्ति स्तनं वत्सा न दुह्यन्ति च मातरः  ।
रुदन्त्यश्रुमुखा गावो न हृष्यन्त्यृषभा व्रजे  ॥ ०१.१४.०१९ ॥
दैवतानि रुदन्तीव स्विद्यन्ति ह्युच्चलन्ति च  ।
इमे जनपदा ग्रामाः पुरोद्यानाकराश्रमाः  ।
भ्रष्टश्रियो निरानन्दाः किमघं दर्शयन्ति नः  ॥ ०१.१४.०२० ॥
मन्य एतैर्महोत्पातैर्नूनं भगवतः पदैः  ।
अनन्यपुरुषश्रीभिर्हीना भूर्हतसौभगा  ॥ ०१.१४.०२१ ॥
इति चिन्तयतस्तस्य दृष्टारिष्टेन चेतसा  ।
राज्ञः प्रत्यागमद्ब्रह्मन् यदुपुर्याः कपिध्वजः  ॥ ०१.१४.०२२ ॥
तं पादयोर्निपतितमयथापूर्वमातुरम्  ।
अधोवदनमब्बिन्दून् सृजन्तं नयनाब्जयोः  ॥ ०१.१४.०२३ ॥
विलोक्योद्विग्नहृदयो विच्छायमनुजं नृपः  ।
पृच्छति स्म सुहृन्मध्ये संस्मरन्नारदेरितम्  ॥ ०१.१४.०२४ ॥
०१.१४.०२५।० युधिष्ठिर उवाच
कच्चिदानर्तपुर्यां नः स्वजनाः सुखमासते  ।
मधुभोजदशार्हार्ह सात्वतान्धकवृष्णयः  ॥ ०१.१४.०२५ ॥
शूरो मातामहः कच्चित्स्वस्त्यास्ते वाथ मारिषः  ।
मातुलः सानुजः कच्चित्कुशल्यानकदुन्दुभिः  ॥ ०१.१४.०२६ ॥
सप्त स्वसारस्तत्पत्न्यो मातुलान्यः सहात्मजाः  ।
आसते सस्नुषाः क्षेमंदेवकीप्रमुखाः स्वयम्  ॥ ०१.१४.०२७ ॥
कच्चिद्राजाहुको जीवत्यसत्पुत्रोऽस्य चानुजः  ।
हृदीकः ससुतोऽक्रूरो जयन्तगदसारणाः  ॥ ०१.१४.०२८ ॥
आसते कुशलं कच्चिद्ये च शत्रुजिदादयः  ।
कच्चिदास्ते सुखं रामो भगवान् सात्वतां प्रभुः  ॥ ०१.१४.०२९ ॥
प्रद्युम्नः सर्ववृष्णीनां सुखमास्ते महारथः  ।
गम्भीररयोऽनिरुद्धो वर्धते भगवानुत  ॥ ०१.१४.०३० ॥
सुषेणश्चारुदेष्णश्च साम्बो जाम्बवतीसुतः  ।
अन्ये च कार्ष्णिप्रवराः सपुत्रा ऋषभादयः  ॥ ०१.१४.०३१ ॥
तथैवानुचराः शौरेः श्रुतदेवोद्धवादयः  ।
सुनन्दनन्दशीर्षण्या ये चान्ये सात्वतर्षभाः  ॥ ०१.१४.०३२ ॥
अपि स्वस्त्यासते सर्वे रामकृष्णभुजाश्रयाः  ।
अपि स्मरन्ति कुशलमस्माकं बद्धसौहृदाः  ॥ ०१.१४.०३३ ॥
भगवानपि गोविन्दो ब्रह्मण्यो भक्तवत्सलः  ।
कच्चित्पुरे सुधर्मायां सुखमास्ते सुहृद्वृतः  ॥ ०१.१४.०३४ ॥
मङ्गलाय च लोकानां क्षेमाय च भवाय च  ।
आस्ते यदुकुलाम्भोधावाद्योऽनन्तसखः पुमान्  ॥ ०१.१४.०३५ ॥
यद्बाहुदण्डगुप्तायां स्वपुर्यां यदवोऽर्चिताः  ।
क्रीडन्ति परमानन्दं महापौरुषिका इव  ॥ ०१.१४.०३६ ॥
यत्पादशुश्रूषणमुख्यकर्मणा सत्यादयो द्व्यष्टसहस्रयोषितः  ।
निर्जित्य सङ्ख्ये त्रिदशांस्तदाशिषो हरन्ति वज्रायुधवल्लभोचिताः  ॥ ०१.१४.०३७ ॥
यद्बाहुदण्डाभ्युदयानुजीविनो यदुप्रवीरा ह्यकुतोभया मुहुः  ।
अधिक्रमन्त्यङ्घ्रिभिराहृतां बलात्सभां सुधर्मां सुरसत्तमोचिताम्  ॥ ०१.१४.०३८ ॥
कच्चित्तेऽनामयं तात भ्रष्टतेजा विभासि मे  ।
अलब्धमानोऽवज्ञातः किं वा तात चिरोषितः  ॥ ०१.१४.०३९ ॥
कच्चिन्नाभिहतोऽभावैः शब्दादिभिरमङ्गलैः  ।
न दत्तमुक्तमर्थिभ्य आशया यत्प्रतिश्रुतम्  ॥ ०१.१४.०४० ॥
कच्चित्त्वं ब्राह्मणं बालं गां वृद्धं रोगिणं स्त्रियम्  ।
शरणोपसृतं सत्त्वं नात्याक्षीः शरणप्रदः  ॥ ०१.१४.०४१ ॥
कच्चित्त्वं नागमोऽगम्यां गम्यां वासत्कृतां स्त्रियम्  ।
पराजितो वाथ भवान्नोत्तमैर्नासमैः पथि  ॥ ०१.१४.०४२ ॥
अपि स्वित्पर्यभुङ्क्थास्त्वं सम्भोज्यान् वृद्धबालकान्  ।
जुगुप्सितं कर्म किञ्चित्कृतवान्न यदक्षमम्  ॥ ०१.१४.०४३ ॥
कच्चित्प्रेष्ठतमेनाथ हृदयेनात्मबन्धुना  ।
शून्योऽस्मि रहितो नित्यं मन्यसे तेऽन्यथा न रुक् ॥ ०१.१४.०४४ ॥
०१.१५.००१।० सूत उवाच
एवं कृष्णसखः कृष्णो भ्रात्रा राज्ञा विकल्पितः  ।
नानाशङ्कास्पदं रूपं कृष्णविश्लेषकर्शितः  ॥ ०१.१५.००१ ॥
शोकेन शुष्यद्वदन हृत्सरोजो हतप्रभः  ।
विभुं तमेवानुस्मरन्नाशक्नोत्प्रतिभाषितुम्  ॥ ०१.१५.००२ ॥
कृच्छ्रेण संस्तभ्य शुचः पाणिनामृज्य नेत्रयोः  ।
परोक्षेण समुन्नद्ध प्रणयौत्कण्ठ्यकातरः  ॥ ०१.१५.००३ ॥
सख्यं मैत्रीं सौहृदं च सारथ्यादिषु संस्मरन्  ।
नृपमग्रजमित्याह बाष्पगद्गदया गिरा  ॥ ०१.१५.००४ ॥
०१.१५.००५।० अर्जुन उवाच
वञ्चितोऽहं महाराज हरिणा बन्धुरूपिणा  ।
येन मेऽपहृतं तेजो देवविस्मापनं महत् ॥ ०१.१५.००५ ॥
यस्य क्षणवियोगेन लोको ह्यप्रियदर्शनः  ।
उक्थेन रहितो ह्येष मृतकः प्रोच्यते यथा  ॥ ०१.१५.००६ ॥
यत्संश्रयाद्द्रुपदगेहमुपागतानां राज्ञां स्वयंवरमुखे स्मरदुर्मदानाम्  ।
तेजो हृतं खलु मयाभिहतश्च मत्स्यः सज्जीकृतेन धनुषाधिगता च कृष्णा  ॥ ०१.१५.००७ ॥
यत्सन्निधावहमु खाण्डवमग्नयेऽदामिन्द्रं च सामरगणं तरसा विजित्य  ।
लब्धा सभा मयकृताद्भुतशिल्पमाया दिग्भ्योऽहरन्नृपतयो बलिमध्वरे ते  ॥ ०१.१५.००८ ॥
यत्तेजसा नृपशिरोऽङ्घ्रिमहन्मखार्थमार्योऽनुजस्तव गजायुतसत्त्ववीर्यः  ।
तेनाहृताः प्रमथनाथमखाय भूपा यन्मोचितास्तदनयन् बलिमध्वरे ते  ॥ ०१.१५.००९ ॥
पत्न्यास्तवाधिमखकॢप्तमहाभिषेक श्लाघिष्ठचारुकबरं कितवैः सभायाम्  ।
स्पृष्टं विकीर्य पदयोः पतिताश्रुमुख्या यस्तत्स्त्रियोऽकृतहतेशविमुक्तकेशाः  ॥ ०१.१५.०१० ॥
यो नो जुगोप वन एत्य दुरन्तकृच्छ्राद्दुर्वाससोऽरिरचितादयुताग्रभुग्यः  ।
शाकान्नशिष्टमुपयुज्य यतस्त्रिलोकीं तृप्ताममंस्त सलिले विनिमग्नसङ्घः  ॥ ०१.१५.०११ ॥
यत्तेजसाथ भगवान् युधि शूलपाणिर्विस्मापितः सगिरिजोऽस्त्रमदान्निजं मे  ।
अन्येऽपि चाहममुनैव कलेवरेण प्राप्तो महेन्द्रभवने महदासनार्धम्  ॥ ०१.१५.०१२ ॥
तत्रैव मे विहरतो भुजदण्डयुग्मं गाण्डीवलक्षणमरातिवधाय देवाः  ।
सेन्द्राः श्रिता यदनुभावितमाजमीढ तेनाहमद्य मुषितः पुरुषेण भूम्ना  ॥ ०१.१५.०१३ ॥
यद्बान्धवः कुरुबलाब्धिमनन्तपारमेको रथेन ततरेऽहमतीर्यसत्त्वम्  ।
प्रत्याहृतं बहु धनं च मया परेषां तेजास्पदं मणिमयं च हृतं शिरोभ्यः  ॥ ०१.१५.०१४ ॥
यो भीष्मकर्णगुरुशल्यचमूष्वदभ्र राजन्यवर्यरथमण्डलमण्डितासु  ।
अग्रेचरो मम विभो रथयूथपानामायुर्मनांसि च दृशा सह ओज आर्च्छत् ॥ ०१.१५.०१५ ॥
यद्दोःषु मा प्रणिहितं गुरुभीष्मकर्ण नप्तृत्रिगर्तशल्यसैन्धवबाह्लिकाद्यैः  ।
अस्त्राण्यमोघमहिमानि निरूपितानि नोपस्पृशुर्नृहरिदासमिवासुराणि  ॥ ०१.१५.०१६ ॥
सौत्ये वृतः कुमतिनात्मद ईश्वरो मे यत्पादपद्ममभवाय भजन्ति भव्याः  ।
मां श्रान्तवाहमरयो रथिनो भुविष्ठं न प्राहरन् यदनुभावनिरस्तचित्ताः  ॥ ०१.१५.०१७ ॥
नर्माण्युदाररुचिरस्मितशोभितानि हे पार्थ हेऽर्जुन सखे कुरुनन्दनेति  ।
सञ्जल्पितानि नरदेव हृदिस्पृशानि स्मर्तुर्लुठन्ति हृदयं मम माधवस्य  ॥ ०१.१५.०१८ ॥
शय्यासनाटनविकत्थनभोजनादिष्वैक्याद्वयस्य ऋतवानिति विप्रलब्धः  ।
सख्युः सखेव पितृवत्तनयस्य सर्वं सेहे महान्महितया कुमतेरघं मे  ॥ ०१.१५.०१९ ॥
सोऽहं नृपेन्द्र रहितः पुरुषोत्तमेन सख्या प्रियेण सुहृदा हृदयेन शून्यः  ।
अध्वन्युरुक्रमपरिग्रहमङ्ग रक्षन् गोपैरसद्भिरबलेव विनिर्जितोऽस्मि  ॥ ०१.१५.०२० ॥
तद्वै धनुस्त इषवः स रथो हयास्ते सोऽहं रथी नृपतयो यत आनमन्ति  ।
सर्वं क्षणेन तदभूदसदीशरिक्तं भस्मन् हुतं कुहकराद्धमिवोप्तमूष्याम्  ॥ ०१.१५.०२१ ॥
राजंस्त्वयानुपृष्टानां सुहृदां नः सुहृत्पुरे  ।
विप्रशापविमूढानां निघ्नतां मुष्टिभिर्मिथः  ॥ ०१.१५.०२२ ॥
वारुणीं मदिरां पीत्वा मदोन्मथितचेतसाम्  ।
अजानतामिवान्योन्यं चतुःपञ्चावशेषिताः  ॥ ०१.१५.०२३ ॥
प्रायेणैतद्भगवत ईश्वरस्य विचेष्टितम्  ।
मिथो निघ्नन्ति भूतानि भावयन्ति च यन्मिथः  ॥ ०१.१५.०२४ ॥
जलौकसां जले यद्वन्महान्तोऽदन्त्यणीयसः  ।
दुर्बलान् बलिनो राजन्महान्तो बलिनो मिथः  ॥ ०१.१५.०२५ ॥
एवं बलिष्ठैर्यदुभिर्महद्भिरितरान् विभुः  ।
यदून् यदुभिरन्योन्यं भूभारान् सञ्जहार ह  ॥ ०१.१५.०२६ ॥
देशकालार्थयुक्तानि हृत्तापोपशमानि च  ।
हरन्ति स्मरतश्चित्तं गोविन्दाभिहितानि मे  ॥ ०१.१५.०२७ ॥
०१.१५.०२८।० सूत उवाच
एवं चिन्तयतो जिष्णोः कृष्णपादसरोरुहम्  ।
सौहार्देनातिगाढेन शान्तासीद्विमला मतिः  ॥ ०१.१५.०२८ ॥
वासुदेवाङ्घ्र्यनुध्यान परिबृंहितरंहसा  ।
भक्त्या निर्मथिताशेष कषायधिषणोऽर्जुनः  ॥ ०१.१५.०२९ ॥
गीतं भगवता ज्ञानं यत्तत्सङ्ग्राममूर्धनि  ।
कालकर्मतमोरुद्धं पुनरध्यगमत्प्रभुः  ॥ ०१.१५.०३० ॥
विशोको ब्रह्मसम्पत्त्या सञ्छिन्नद्वैतसंशयः  ।
लीनप्रकृतिनैर्गुण्यादलिङ्गत्वादसम्भवः  ॥ ०१.१५.०३१ ॥
निशम्य भगवन्मार्गं संस्थां यदुकुलस्य च  ।
स्वःपथाय मतिं चक्रे निभृतात्मा युधिष्ठिरः  ॥ ०१.१५.०३२ ॥
पृथाप्यनुश्रुत्य धनञ्जयोदितं नाशं यदूनां भगवद्गतिं च ताम्  ।
एकान्तभक्त्या भगवत्यधोक्षजे निवेशितात्मोपरराम संसृतेः  ॥ ०१.१५.०३३ ॥
ययाहरद्भुवो भारं तां तनुं विजहावजः  ।
कण्टकं कण्टकेनेव द्वयं चापीशितुः समम्  ॥ ०१.१५.०३४ ॥
यथा मत्स्यादिरूपाणि धत्ते जह्याद्यथा नटः  ।
भूभारः क्षपितो येनजहौ तच्च कलेवरम्  ॥ ०१.१५.०३५ ॥
यदा मुकुन्दो भगवानिमां महीं जहौ स्वतन्वा श्रवणीयसत्कथः  ।
तदाहरेवाप्रतिबुद्धचेतसामभद्रहेतुः कलिरन्ववर्तत  ॥ ०१.१५.०३६ ॥
युधिष्ठिरस्तत्परिसर्पणं बुधः पुरे च राष्ट्रे च गृहे तथात्मनि  ।
विभाव्य लोभानृतजिह्महिंसनाद्यधर्मचक्रं गमनाय पर्यधात् ॥ ०१.१५.०३७ ॥
स्वराट्पौत्रं विनयिनमात्मनः सुसमं गुणैः  ।
तोयनीव्याः पतिं भूमेरभ्यषिञ्चद्गजाह्वये  ॥ ०१.१५.०३८ ॥
मथुरायां तथा वज्रं शूरसेनपतिं ततः  ।
प्राजापत्यां निरूप्येष्टिमग्नीनपिबदीश्वरः  ॥ ०१.१५.०३९ ॥
विसृज्य तत्र तत्सर्वं दुकूलवलयादिकम्  ।
निर्ममो निरहङ्कारः सञ्छिन्नाशेषबन्धनः  ॥ ०१.१५.०४० ॥
वाचं जुहाव मनसि तत्प्राण इतरे च तम्  ।
मृत्यावपानं सोत्सर्गं तं पञ्चत्वे ह्यजोहवीत् ॥ ०१.१५.०४१ ॥
त्रित्वे हुत्वा च पञ्चत्वं तच्चैकत्वे ञ्जुहोन्मुनिः  ।
सर्वमात्मन्यजुहवीद्ब्रह्मण्यात्मानमव्यये  ॥ ०१.१५.०४२ ॥
चीरवासा निराहारो बद्धवाङ्मुक्तमूर्धजः  ।
दर्शयन्नात्मनो रूपं जडोन्मत्तपिशाचवत् ॥ ०१.१५.०४३ ॥
अनवेक्षमाणो निरगादशृण्वन् बधिरो यथा  ।
उदीचीं प्रविवेशाशां गतपूर्वां महात्मभिः  ।
हृदि ब्रह्म परं ध्यायन्नावर्तेत यतो गतः  ॥ ०१.१५.०४४ ॥
सर्वे तमनुनिर्जग्मुर्भ्रातरः कृतनिश्चयाः  ।
कलिनाधर्ममित्रेण दृष्ट्वा स्पृष्टाः प्रजा भुवि  ॥ ०१.१५.०४५ ॥
ते साधुकृतसर्वार्था ज्ञात्वात्यन्तिकमात्मनः  ।
मनसा धारयामासुर्वैकुण्ठचरणाम्बुजम्  ॥ ०१.१५.०४६ ॥
तद्ध्यानोद्रिक्तया भक्त्या विशुद्धधिषणाः परे  ।
तस्मिन्नारायणपदे एकान्तमतयो गतिम्  ॥ ०१.१५.०४७ ॥
अवापुर्दुरवापां ते असद्भिर्विषयात्मभिः  ।
विधूतकल्मषा स्थानं विरजेनात्मनैव हि  ॥ ०१.१५.०४८ ॥
विदुरोऽपि परित्यज्य प्रभासे देहमात्मनः  ।
कृष्णावेशेन तच्चित्तः पितृभिः स्वक्षयं ययौ  ॥ ०१.१५.०४९ ॥
द्रौपदी च तदाज्ञाय पतीनामनपेक्षताम्  ।
वासुदेवे भगवति ह्येकान्तमतिराप तम्  ॥ ०१.१५.०५० ॥
यः श्रद्धयैतद्भगवत्प्रियाणां पाण्डोः सुतानामिति सम्प्रयाणम्  ।
शृणोत्यलं स्वस्त्ययनं पवित्रं लब्ध्वा हरौ भक्तिमुपैति सिद्धिम्  ॥ ०१.१५.०५१ ॥
०१.१६.००१।० सूत उवाच
ततः परीक्षिद्द्विजवर्यशिक्षया महीं महाभागवतः शशास ह  ।
यथा हि सूत्यामभिजातकोविदाः समादिशन् विप्र महद्गुणस्तथा  ॥ ०१.१६.००१ ॥
स उत्तरस्य तनयामुपयेम इरावतीम्  ।
जनमेजयादींश्चतुरस्तस्यामुत्पादयत्सुतान्  ॥ ०१.१६.००२ ॥
आजहाराश्वमेधांस्त्रीन् गङ्गायां भूरिदक्षिणान्  ।
शारद्वतं गुरुं कृत्वा देवा यत्राक्षिगोचराः  ॥ ०१.१६.००३ ॥
निजग्राहौजसा वीरः कलिं दिग्विजये क्वचित् ।
नृपलिङ्गधरं शूद्रं घ्नन्तं गोमिथुनं पदा  ॥ ०१.१६.००४ ॥
०१.१६.००५।० शौनक उवाच
कस्य हेतोर्निजग्राह कलिं दिग्विजये नृपः  ।
नृदेवचिह्नधृक्शूद्र कोऽसौ गां यः पदाहनत् ।
तत्कथ्यतां महाभाग यदि कृष्णकथाश्रयम्  ॥ ०१.१६.००५ ॥
अथवास्य पदाम्भोज मकरन्दलिहां सताम्  ।
किमन्यैरसदालापैरायुषो यदसद्व्ययः  ॥ ०१.१६.००६ ॥
क्षुद्रायुषां नृणामङ्ग मर्त्यानामृतमिच्छताम्  ।
इहोपहूतो भगवान्मृत्युः शामित्रकर्मणि  ॥ ०१.१६.००७ ॥
न कश्चिन्म्रियते तावद्यावदास्त इहान्तकः  ।
एतदर्थं हि भगवानाहूतः परमर्षिभिः  ।
अहो नृलोके पीयेत हरिलीलामृतं वचः  ॥ ०१.१६.००८ ॥
मन्दस्य मन्दप्रज्ञस्य वयो मन्दायुषश्च वै  ।
निद्रया ह्रियते नक्तं दिवा च व्यर्थकर्मभिः  ॥ ०१.१६.००९ ॥
०१.१६.०१०।० सूत उवाच
यदा परीक्षित्कुरुजाङ्गलेऽवसत्कलिं प्रविष्टं निजचक्रवर्तिते  ।
निशम्य वार्तामनतिप्रियां ततः शरासनं संयुगशौण्डिराददे  ॥ ०१.१६.०१० ॥
स्वलङ्कृतं श्यामतुरङ्गयोजितं रथं मृगेन्द्रध्वजमाश्रितः पुरात् ।
वृतो रथाश्वद्विपपत्तियुक्तया स्वसेनया दिग्विजयाय निर्गतः  ॥ ०१.१६.०११ ॥
भद्राश्वं केतुमालं च भारतं चोत्तरान् कुरून्  ।
किम्पुरुषादीनि वर्षाणि विजित्य जगृहे बलिम्  ॥ ०१.१६.०१२ ॥
नगरांश्च वनांश्चैव नदीश्च विमलोदकाः  ।
पुरुषान् देवकल्पांश्च नारीश्च प्रियदर्शनाः  ॥ ०१.१६.०१३ ॥
अदृष्टपूर्वान् सुभगान् स ददर्श धनञ्जयः  ।
सदनानि च शुभ्राणि नारीश्चाप्सरसां निभाः  ॥ ०१.१६.०१४ ॥
तत्र तत्रोपशृण्वानः स्वपूर्वेषां महात्मनाम्  ।
प्रगीयमाणं च यशः कृष्णमाहात्म्यसूचकम्  ॥ ०१.१६.०१५ ॥
आत्मानं च परित्रातमश्वत्थाम्नोऽस्त्रतेजसः  ।
स्नेहं च वृष्णिपार्थानां तेषां भक्तिं च केशवे  ॥ ०१.१६.०१६ ॥
तेभ्यः परमसन्तुष्टः प्रीत्युज्जृम्भितलोचनः  ।
महाधनानि वासांसि ददौ हारान्महामनाः  ॥ ०१.१६.०१७ ॥
सारथ्यपारषदसेवनसख्यदौत्य   वीरासनानुगमनस्तवनप्रणामान्  ।
स्निग्धेषु पाण्डुषु जगत्प्रणतिं च विष्णोर्  भक्तिं करोति नृपतिश्चरणारविन्दे  ॥ ०१.१६.०१८ ॥*
तस्यैवं वर्तमानस्य पूर्वेषां वृत्तिमन्वहम्  ।
नातिदूरे किलाश्चर्यं यदासीत्तन्निबोध मे  ॥ ०१.१६.०१९ ॥
धर्मः पदैकेन चरन् विच्छायामुपलभ्य गाम्  ।
पृच्छति स्माश्रुवदनां विवत्सामिव मातरम्  ॥ ०१.१६.०२० ॥
०१.१६.०२१।० धर्म उवाच
कच्चिद्भद्रेऽनामयमात्मनस्ते विच्छायासि म्लायतेषन्मुखेन  ।
आलक्षये भवतीमन्तराधिं दूरे बन्धुं शोचसि कञ्चनाम्ब  ॥ ०१.१६.०२१ ॥
पादैर्न्यूनं शोचसि मैकपादमात्मानं वा वृषलैर्भोक्ष्यमाणम्  ।
आहो सुरादीन् हृतयज्ञभागान् प्रजा उत स्विन्मघवत्यवर्षति  ॥ ०१.१६.०२२ ॥
अरक्ष्यमाणाः स्त्रिय उर्वि बालान् शोचस्यथो पुरुषादैरिवार्तान्  ।
वाचं देवीं ब्रह्मकुले कुकर्मण्यब्रह्मण्ये राजकुले कुलाग्र्यान्  ॥ ०१.१६.०२३ ॥
किं क्षत्रबन्धून् कलिनोपसृष्टान् राष्ट्राणि वा तैरवरोपितानि  ।
इतस्ततो वाशनपानवासः स्नानव्यवायोन्मुखजीवलोकम्  ॥ ०१.१६.०२४ ॥
यद्वाम्ब ते भूरिभरावतार कृतावतारस्य हरेर्धरित्रि  ।
अन्तर्हितस्य स्मरती विसृष्टा कर्माणि निर्वाणविलम्बितानि  ॥ ०१.१६.०२५ ॥
इदं ममाचक्ष्व तवाधिमूलं वसुन्धरे येन विकर्शितासि  ।
कालेन वा ते बलिनां बलीयसा सुरार्चितं किं हृतमम्ब सौभगम्  ॥ ०१.१६.०२६ ॥
०१.१६.०२७।० धरण्युवाच
भवान् हि वेद तत्सर्वं यन्मां धर्मानुपृच्छसि  ।
चतुर्भिर्वर्तसे येन पादैर्लोकसुखावहैः  ॥ ०१.१६.०२७ ॥
सत्यं शौचं दया क्षान्तिस्त्यागः सन्तोष आर्जवम्  ।
शमो दमस्तपः साम्यं तितिक्षोपरतिः श्रुतम्  ॥ ०१.१६.०२८ ॥
ज्ञानं विरक्तिरैश्वर्यं शौर्यं तेजो बलं स्मृतिः  ।
स्वातन्त्र्यं कौशलं कान्तिर्धैर्यं मार्दवमेव च  ॥ ०१.१६.०२९ ॥
प्रागल्भ्यं प्रश्रयः शीलं सह ओजो बलं भगः  ।
गाम्भीर्यं स्थैर्यमास्तिक्यं कीर्तिर्मानोऽनहङ्कृतिः  ॥ ०१.१६.०३० ॥
एते चान्ये च भगवन्नित्या यत्र महागुणाः  ।
प्रार्थ्या महत्त्वमिच्छद्भिर्न वियन्ति स्म कर्हिचित् ॥ ०१.१६.०३१ ॥
तेनाहं गुणपात्रेण श्रीनिवासेन साम्प्रतम्  ।
शोचामि रहितं लोकं पाप्मना कलिनेक्षितम्  ॥ ०१.१६.०३२ ॥
आत्मानं चानुशोचामि भवन्तं चामरोत्तमम्  ।
देवान् पितॄनृषीन् साधून् सर्वान् वर्णांस्तथाश्रमान्  ॥ ०१.१६.०३३ ॥
ब्रह्मादयो बहुतिथं यदपाङ्गमोक्ष   कामास्तपः समचरन् भगवत्प्रपन्नाः  ।
सा श्रीः स्ववासमरविन्दवनं विहाय   यत्पादसौभगमलं भजतेऽनुरक्ता  ॥ ०१.१६.०३४ ॥*
तस्याहमब्जकुलिशाङ्कुशकेतुकेतैः   श्रीमत्पदैर्भगवतः समलङ्कृताङ्गी  ।
त्रीनत्यरोच उपलभ्य ततो विभूतिं   लोकान् स मां व्यसृजदुत्स्मयतीं तदन्ते  ॥ ०१.१६.०३५ ॥*
यो वै ममातिभरमासुरवंशराज्ञाम्   अक्षौहिणीशतमपानुददात्मतन्त्रः  ।
त्वां दुःस्थमूनपदमात्मनि पौरुषेण   सम्पादयन् यदुषु रम्यमबिभ्रदङ्गम्  ॥ ०१.१६.०३६ ॥*
का वा सहेत विरहं पुरुषोत्तमस्य   प्रेमावलोकरुचिरस्मितवल्गुजल्पैः  ।
स्थैर्यं समानमहरन्मधुमानिनीनां   रोमोत्सवो मम यदङ्घ्रिविटङ्कितायाः  ॥ ०१.१६.०३७ ॥*
तयोरेवं कथयतोः पृथिवीधर्मयोस्तदा  ।
परीक्षिन्नाम राजर्षिः प्राप्तः प्राचीं सरस्वतीम्  ॥ ०१.१६.०३८ ॥
०१.१७.००१।० सूत उवाच
तत्र गोमिथुनं राजा हन्यमानमनाथवत् ।
दण्डहस्तं च वृषलं ददृशे नृपलाञ्छनम्  ॥ ०१.१७.००१ ॥
वृषं मृणालधवलं मेहन्तमिव बिभ्यतम्  ।
वेपमानं पदैकेन सीदन्तं शूद्रताडितम्  ॥ ०१.१७.००२ ॥
गां च धर्मदुघां दीनां भृशं शूद्रपदाहताम्  ।
विवत्सामाश्रुवदनां क्षामां यवसमिच्छतीम्  ॥ ०१.१७.००३ ॥
पप्रच्छ रथमारूढः कार्तस्वरपरिच्छदम्  ।
मेघगम्भीरया वाचा समारोपितकार्मुकः  ॥ ०१.१७.००४ ॥
कस्त्वं मच्छरणे लोके बलाद्धंस्यबलान् बली  ।
नरदेवोऽसि वेषेण नटवत्कर्मणाद्विजः  ॥ ०१.१७.००५ ॥
यस्त्वं कृष्णे गते दूरं सहगाण्डीवधन्वना  ।
शोच्योऽस्यशोच्यान् रहसि प्रहरन् वधमर्हसि  ॥ ०१.१७.००६ ॥
त्वं वा मृणालधवलः पादैर्न्यूनः पदा चरन्  ।
वृषरूपेण किं कश्चिद्देवो नः परिखेदयन्  ॥ ०१.१७.००७ ॥
न जातु कौरवेन्द्राणां दोर्दण्डपरिरम्भिते  ।
भूतलेऽनुपतन्त्यस्मिन् विना ते प्राणिनां शुचः  ॥ ०१.१७.००८ ॥
मा सौरभेयात्र शुचो व्येतु ते वृषलाद्भयम्  ।
मा रोदीरम्ब भद्रं ते खलानां मयि शास्तरि  ॥ ०१.१७.००९ ॥
यस्य राष्ट्रे प्रजाः सर्वास्त्रस्यन्ते साध्व्यसाधुभिः  ।
तस्य मत्तस्य नश्यन्ति कीर्तिरायुर्भगो गतिः  ॥ ०१.१७.०१० ॥
एष राज्ञां परो धर्मो ह्यार्तानामार्तिनिग्रहः  ।
अत एनं वधिष्यामि भूतद्रुहमसत्तमम्  ॥ ०१.१७.०११ ॥
कोऽवृश्चत्तव पादांस्त्रीन् सौरभेय चतुष्पद  ।
मा भूवंस्त्वादृशा राष्ट्रे राज्ञां कृष्णानुवर्तिनाम्  ॥ ०१.१७.०१२ ॥
आख्याहि वृष भद्रं वः साधूनामकृतागसाम्  ।
आत्मवैरूप्यकर्तारं पार्थानां कीर्तिदूषणम्  ॥ ०१.१७.०१३ ॥
जनेऽनागस्यघं युञ्जन् सर्वतोऽस्य च मद्भयम्  ।
साधूनां भद्रमेव स्यादसाधुदमने कृते  ॥ ०१.१७.०१४ ॥
अनागःस्विह भूतेषु य आगस्कृन्निरङ्कुशः  ।
आहर्तास्मि भुजं साक्षादमर्त्यस्यापि साङ्गदम्  ॥ ०१.१७.०१५ ॥
राज्ञो हि परमो धर्मः स्वधर्मस्थानुपालनम्  ।
शासतोऽन्यान् यथाशास्त्रमनापद्युत्पथानिह  ॥ ०१.१७.०१६ ॥
०१.१७.०१७।० धर्म उवाच
एतद्वः पाण्डवेयानां युक्तमार्ताभयं वचः  ।
येषां गुणगणैः कृष्णो दौत्यादौ भगवान् कृतः  ॥ ०१.१७.०१७ ॥
न वयं क्लेशबीजानि यतः स्युः पुरुषर्षभ  ।
पुरुषं तं विजानीमो वाक्यभेदविमोहिताः  ॥ ०१.१७.०१८ ॥
केचिद्विकल्पवसना आहुरात्मानमात्मनः  ।
दैवमन्येऽपरे कर्म स्वभावमपरे प्रभुम्  ॥ ०१.१७.०१९ ॥
अप्रतर्क्यादनिर्देश्यादिति केष्वपि निश्चयः  ।
अत्रानुरूपं राजर्षे विमृश स्वमनीषया  ॥ ०१.१७.०२० ॥
०१.१७.०२१।० सूत उवाच
एवं धर्मे प्रवदति स सम्राड्द्विजसत्तमाः  ।
समाहितेन मनसा विखेदः पर्यचष्ट तम्  ॥ ०१.१७.०२१ ॥
०१.१७.०२२।० राजोवाच
धर्मं ब्रवीषि धर्मज्ञ धर्मोऽसि वृषरूपधृक् ।
यदधर्मकृतः स्थानं सूचकस्यापि तद्भवेत् ॥ ०१.१७.०२२ ॥
अथवा देवमायाया नूनं गतिरगोचरा  ।
चेतसो वचसश्चापि भूतानामिति निश्चयः  ॥ ०१.१७.०२३ ॥
तपः शौचं दया सत्यमिति पादाः कृते कृताः  ।
अधर्मांशैस्त्रयो भग्नाः स्मयसङ्गमदैस्तव  ॥ ०१.१७.०२४ ॥
इदानीं धर्म पादस्ते सत्यं निर्वर्तयेद्यतः  ।
तं जिघृक्षत्यधर्मोऽयमनृतेनैधितः कलिः  ॥ ०१.१७.०२५ ॥
इयं च भूमिर्भगवता न्यासितोरुभरा सती  ।
श्रीमद्भिस्तत्पदन्यासैः सर्वतः कृतकौतुका  ॥ ०१.१७.०२६ ॥
शोचत्यश्रुकला साध्वी दुर्भगेवोज्झिता सती  ।
अब्रह्मण्या नृपव्याजाः शूद्रा भोक्ष्यन्ति मामिति  ॥ ०१.१७.०२७ ॥
इति धर्मं महीं चैव सान्त्वयित्वा महारथः  ।
निशातमाददे खड्गं कलयेऽधर्महेतवे  ॥ ०१.१७.०२८ ॥
तं जिघांसुमभिप्रेत्य विहाय नृपलाञ्छनम्  ।
तत्पादमूलं शिरसा समगाद्भयविह्वलः  ॥ ०१.१७.०२९ ॥
पतितं पादयोर्वीरः कृपया दीनवत्सलः  ।
शरण्यो नावधीच्छ्लोक्य आह चेदं हसन्निव  ॥ ०१.१७.०३० ॥
०१.१७.०३१।० राजोवाच
न ते गुडाकेशयशोधराणां बद्धाञ्जलेर्वै भयमस्ति किञ्चित् ।
न वर्तितव्यं भवता कथञ्चन क्षेत्रे मदीये त्वमधर्मबन्धुः  ॥ ०१.१७.०३१ ॥
त्वां वर्तमानं नरदेवदेहेष्वनुप्रवृत्तोऽयमधर्मपूगः  ।
लोभोऽनृतं चौर्यमनार्यमंहो ज्येष्ठा च माया कलहश्च दम्भः  ॥ ०१.१७.०३२ ॥
न वर्तितव्यं तदधर्मबन्धो धर्मेण सत्येन च वर्तितव्ये  ।
ब्रह्मावर्ते यत्र यजन्ति यज्ञैर्यज्ञेश्वरं यज्ञवितानविज्ञाः  ॥ ०१.१७.०३३ ॥
यस्मिन् हरिर्भगवानिज्यमान इज्यात्ममूर्तिर्यजतां शं तनोति  ।
कामानमोघान् स्थिरजङ्गमानामन्तर्बहिर्वायुरिवैष आत्मा  ॥ ०१.१७.०३४ ॥
०१.१७.०३५।० सूत उवाच
परीक्षितैवमादिष्टः स कलिर्जातवेपथुः  ।
तमुद्यतासिमाहेदं दण्डपाणिमिवोद्यतम्  ॥ ०१.१७.०३५ ॥
०१.१७.०३६।० कलिरुवाच
यत्र क्व वाथ वत्स्यामि सार्वभौम तवाज्ञया  ।
लक्षये तत्र तत्रापि त्वामात्तेषुशरासनम्  ॥ ०१.१७.०३६ ॥
तन्मे धर्मभृतां श्रेष्ठ स्थानं निर्देष्टुमर्हसि  ।
यत्रैव नियतो वत्स्य आतिष्ठंस्तेऽनुशासनम्  ॥ ०१.१७.०३७ ॥
०१.१७.०३८।० सूत उवाच
अभ्यर्थितस्तदा तस्मै स्थानानि कलये ददौ  ।
द्यूतं पानं स्त्रियः सूना यत्राधर्मश्चतुर्विधः  ॥ ०१.१७.०३८ ॥
पुनश्च याचमानाय जातरूपमदात्प्रभुः  ।
ततोऽनृतं मदं कामं रजो वैरं च पञ्चमम्  ॥ ०१.१७.०३९ ॥
अमूनि पञ्च स्थानानि ह्यधर्मप्रभवः कलिः  ।
औत्तरेयेण दत्तानि न्यवसत्तन्निदेशकृत् ॥ ०१.१७.०४० ॥
अथैतानि न सेवेत बुभूषुः पुरुषः क्वचित् ।
विशेषतो धर्मशीलो राजा लोकपतिर्गुरुः  ॥ ०१.१७.०४१ ॥
वृषस्य नष्टांस्त्रीन् पादान् तपः शौचं दयामिति  ।
प्रतिसन्दध आश्वास्य महीं च समवर्धयत् ॥ ०१.१७.०४२ ॥
स एष एतर्ह्यध्यास्त आसनं पार्थिवोचितम्  ।
पितामहेनोपन्यस्तं राज्ञारण्यं विविक्षता  ॥ ०१.१७.०४३ ॥
आस्तेऽधुना स राजर्षिः कौरवेन्द्रश्रियोल्लसन्  ।
गजाह्वये महाभागश्चक्रवर्ती बृहच्छ्रवाः  ॥ ०१.१७.०४४ ॥
इत्थम्भूतानुभावोऽयमभिमन्युसुतो नृपः  ।
यस्य पालयतः क्षौणीं यूयं सत्राय दीक्षिताः  ॥ ०१.१७.०४५ ॥
०१.१८.००१।० सूत उवाच
यो वै द्रौण्यस्त्रविप्लुष्टो न मातुरुदरे मृतः  ।
अनुग्रहाद्भगवतः कृष्णस्याद्भुतकर्मणः  ॥ ०१.१८.००१ ॥
ब्रह्मकोपोत्थिताद्यस्तु तक्षकात्प्राणविप्लवात् ।
न सम्मुमोहोरुभयाद्भगवत्यर्पिताशयः  ॥ ०१.१८.००२ ॥
उत्सृज्य सर्वतः सङ्गं विज्ञाताजितसंस्थितिः  ।
वैयासकेर्जहौ शिष्यो गङ्गायां स्वं कलेवरम्  ॥ ०१.१८.००३ ॥
नोत्तमश्लोकवार्तानां जुषतां तत्कथामृतम्  ।
स्यात्सम्भ्रमोऽन्तकालेऽपि स्मरतां तत्पदाम्बुजम्  ॥ ०१.१८.००४ ॥
तावत्कलिर्न प्रभवेत्प्रविष्टोऽपीह सर्वतः  ।
यावदीशो महानुर्व्यामाभिमन्यव एकराट् ॥ ०१.१८.००५ ॥
यस्मिन्नहनि यर्ह्येव भगवानुत्ससर्ज गाम्  ।
तदैवेहानुवृत्तोऽसावधर्मप्रभवः कलिः  ॥ ०१.१८.००६ ॥
नानुद्वेष्टि कलिं सम्राट्सारङ्ग इव सारभुक् ।
कुशलान्याशु सिद्ध्यन्ति नेतराणि कृतानि यत् ॥ ०१.१८.००७ ॥
किं नु बालेषु शूरेण कलिना धीरभीरुणा  ।
अप्रमत्तः प्रमत्तेषु यो वृको नृषु वर्तते  ॥ ०१.१८.००८ ॥
उपवर्णितमेतद्वः पुण्यं पारीक्षितं मया  ।
वासुदेवकथोपेतमाख्यानं यदपृच्छत  ॥ ०१.१८.००९ ॥
या याः कथा भगवतः कथनीयोरुकर्मणः  ।
गुणकर्माश्रयाः पुम्भिः संसेव्यास्ता बुभूषुभिः  ॥ ०१.१८.०१० ॥
०१.१८.०११।० ऋषय ऊचुः
सूत जीव समाः सौम्य शाश्वतीर्विशदं यशः  ।
यस्त्वं शंससि कृष्णस्य मर्त्यानाममृतं हि नः  ॥ ०१.१८.०११ ॥
कर्मण्यस्मिन्ननाश्वासे धूमधूम्रात्मनां भवान्  ।
आपाययति गोविन्द पादपद्मासवं मधु  ॥ ०१.१८.०१२ ॥
तुलयाम लवेनापि न स्वर्गं नापुनर्भवम्  ।
भगवत्सङ्गिसङ्गस्य मर्त्यानां किमुताशिषः  ॥ ०१.१८.०१३ ॥
को नाम तृप्येद्रसवित्कथायां महत्तमैकान्तपरायणस्य  ।
नान्तं गुणानामगुणस्य जग्मुर्योगेश्वरा ये भवपाद्ममुख्याः  ॥ ०१.१८.०१४ ॥
तन्नो भवान् वै भगवत्प्रधानो महत्तमैकान्तपरायणस्य  ।
हरेरुदारं चरितं विशुद्धं शुश्रूषतां नो वितनोतु विद्वन्  ॥ ०१.१८.०१५ ॥
स वै महाभागवतः परीक्षिद्येनापवर्गाख्यमदभ्रबुद्धिः  ।
ज्ञानेन वैयासकिशब्दितेन भेजे खगेन्द्रध्वजपादमूलम्  ॥ ०१.१८.०१६ ॥
तन्नः परं पुण्यमसंवृतार्थमाख्यानमत्यद्भुतयोगनिष्ठम्  ।
आख्याह्यनन्ताचरितोपपन्नं पारीक्षितं भागवताभिरामम्  ॥ ०१.१८.०१७ ॥
०१.१८.०१८।० सूत उवाच
अहो वयं जन्मभृतोऽद्य हास्म वृद्धानुवृत्त्यापि विलोमजाताः  ।
दौष्कुल्यमाधिं विधुनोति शीघ्रं महत्तमानामभिधानयोगः  ॥ ०१.१८.०१८ ॥
कुतः पुनर्गृणतो नाम तस्य महत्तमैकान्तपरायणस्य  ।
योऽनन्तशक्तिर्भगवाननन्तो महद्गुणत्वाद्यमनन्तमाहुः  ॥ ०१.१८.०१९ ॥
एतावतालं ननु सूचितेन गुणैरसाम्यानतिशायनस्य  ।
हित्वेतरान् प्रार्थयतो विभूतिर्यस्याङ्घ्रिरेणुं जुषतेऽनभीप्सोः  ॥ ०१.१८.०२० ॥
अथापि यत्पादनखावसृष्टं जगद्विरिञ्चोपहृतार्हणाम्भः  ।
सेशं पुनात्यन्यतमो मुकुन्दात्को नाम लोके भगवत्पदार्थः  ॥ ०१.१८.०२१ ॥
यत्रानुरक्ताः सहसैव धीरा व्यपोह्य देहादिषु सङ्गमूढम्  ।
व्रजन्ति तत्पारमहंस्यमन्त्यं यस्मिन्नहिंसोपशमः स्वधर्मः  ॥ ०१.१८.०२२ ॥
अहं हि पृष्टोऽर्यमणो भवद्भिराचक्ष आत्मावगमोऽत्र यावान्  ।
नभः पतन्त्यात्मसमं पतत्त्रिणस्तथा समं विष्णुगतिं विपश्चितः  ॥ ०१.१८.०२३ ॥
एकदा धनुरुद्यम्य विचरन्मृगयां वने  ।
मृगाननुगतः श्रान्तः क्षुधितस्तृषितो भृशम्  ॥ ०१.१८.०२४ ॥
जलाशयमचक्षाणः प्रविवेश तमाश्रमम्  ।
ददर्श मुनिमासीनं शान्तं मीलितलोचनम्  ॥ ०१.१८.०२५ ॥
प्रतिरुद्धेन्द्रियप्राण मनोबुद्धिमुपारतम्  ।
स्थानत्रयात्परं प्राप्तं ब्रह्मभूतमविक्रियम्  ॥ ०१.१८.०२६ ॥
विप्रकीर्णजटाच्छन्नं रौरवेणाजिनेन च  ।
विशुष्यत्तालुरुदकं तथाभूतमयाचत  ॥ ०१.१८.०२७ ॥
अलब्धतृणभूम्यादिरसम्प्राप्तार्घ्यसूनृतः  ।
अवज्ञातमिवात्मानं मन्यमानश्चुकोप ह  ॥ ०१.१८.०२८ ॥
अभूतपूर्वः सहसा क्षुत्तृड्भ्यामर्दितात्मनः  ।
ब्राह्मणं प्रत्यभूद्ब्रह्मन्मत्सरो मन्युरेव च  ॥ ०१.१८.०२९ ॥
स तु ब्रह्मऋषेरंसे गतासुमुरगं रुषा  ।
विनिर्गच्छन् धनुष्कोट्या निधाय पुरमागतः  ॥ ०१.१८.०३० ॥
एष किं निभृताशेष करणो मीलितेक्षणः  ।
मृषासमाधिराहोस्वित्किं नु स्यात्क्षत्रबन्धुभिः  ॥ ०१.१८.०३१ ॥
तस्य पुत्रोऽतितेजस्वी विहरन् बालकोऽर्भकैः  ।
राज्ञाघं प्रापितं तातं श्रुत्वा तत्रेदमब्रवीत् ॥ ०१.१८.०३२ ॥
अहो अधर्मः पालानां पीव्नां बलिभुजामिव  ।
स्वामिन्यघं यद्दासानां द्वारपानां शुनामिव  ॥ ०१.१८.०३३ ॥
ब्राह्मणैः क्षत्रबन्धुर्हि गृहपालो निरूपितः  ।
स कथं तद्गृहे द्वाःस्थः सभाण्डं भोक्तुमर्हति  ॥ ०१.१८.०३४ ॥
कृष्णे गते भगवति शास्तर्युत्पथगामिनाम्  ।
तद्भिन्नसेतूनद्याहं शास्मि पश्यत मे बलम्  ॥ ०१.१८.०३५ ॥
इत्युक्त्वा रोषताम्राक्षो वयस्यानृषिबालकः  ।
कौशिक्याप उपस्पृश्य वाग्वज्रं विससर्ज ह  ॥ ०१.१८.०३६ ॥
इति लङ्घितमर्यादं तक्षकः सप्तमेऽहनि  ।
दङ्क्ष्यति स्म कुलाङ्गारं चोदितो मे ततद्रुहम्  ॥ ०१.१८.०३७ ॥
ततोऽभ्येत्याश्रमं बालो गले सर्पकलेवरम्  ।
पितरं वीक्ष्य दुःखार्तो मुक्तकण्ठो रुरोद ह  ॥ ०१.१८.०३८ ॥
स वा आङ्गिरसो ब्रह्मन् श्रुत्वा सुतविलापनम्  ।
उन्मील्य शनकैर्नेत्रे दृष्ट्वा चांसे मृतोरगम्  ॥ ०१.१८.०३९ ॥
विसृज्य तं च पप्रच्छ वत्स कस्माद्धि रोदिषि  ।
केन वा तेऽपकृतमित्युक्तः स न्यवेदयत् ॥ ०१.१८.०४० ॥
निशम्य शप्तमतदर्हं नरेन्द्रं स ब्राह्मणो नात्मजमभ्यनन्दत् ।
अहो बतांहो महदद्य ते कृतमल्पीयसि द्रोह उरुर्दमो धृतः  ॥ ०१.१८.०४१ ॥
न वै नृभिर्नरदेवं पराख्यं सम्मातुमर्हस्यविपक्वबुद्धे  ।
यत्तेजसा दुर्विषहेण गुप्ता विन्दन्ति भद्राण्यकुतोभयाः प्रजाः  ॥ ०१.१८.०४२ ॥
अलक्ष्यमाणे नरदेवनाम्नि रथाङ्गपाणावयमङ्ग लोकः  ।
तदा हि चौरप्रचुरो विनङ्क्ष्यत्यरक्ष्यमाणोऽविवरूथवत्क्षणात् ॥ ०१.१८.०४३ ॥
तदद्य नः पापमुपैत्यनन्वयं यन्नष्टनाथस्य वसोर्विलुम्पकात् ।
परस्परं घ्नन्ति शपन्ति वृञ्जते पशून् स्त्रियोऽर्थान् पुरुदस्यवो जनाः  ॥ ०१.१८.०४४ ॥
तदार्यधर्मः प्रविलीयते नृणां वर्णाश्रमाचारयुतस्त्रयीमयः  ।
ततोऽर्थकामाभिनिवेशितात्मनां शुनां कपीनामिव वर्णसङ्करः  ॥ ०१.१८.०४५ ॥
धर्मपालो नरपतिः स तु सम्राड्बृहच्छ्रवाः  ।
साक्षान्महाभागवतो राजर्षिर्हयमेधयाट् ।
क्षुत्तृट्श्रमयुतो दीनो नैवास्मच्छापमर्हति  ॥ ०१.१८.०४६ ॥
अपापेषु स्वभृत्येषु बालेनापक्वबुद्धिना  ।
पापं कृतं तद्भगवान् सर्वात्मा क्षन्तुमर्हति  ॥ ०१.१८.०४७ ॥
तिरस्कृता विप्रलब्धाः शप्ताः क्षिप्ता हता अपि  ।
नास्य तत्प्रतिकुर्वन्ति तद्भक्ताः प्रभवोऽपि हि  ॥ ०१.१८.०४८ ॥
इति पुत्रकृताघेन सोऽनुतप्तो महामुनिः  ।
स्वयं विप्रकृतो राज्ञा नैवाघं तदचिन्तयत् ॥ ०१.१८.०४९ ॥
प्रायशः साधवो लोके परैर्द्वन्द्वेषु योजिताः  ।
न व्यथन्ति न हृष्यन्ति यत आत्मागुणाश्रयः  ॥ ०१.१८.०५० ॥
०१.१९.००१।० सूत उवाच
महीपतिस्त्वथ तत्कर्म गर्ह्यं विचिन्तयन्नात्मकृतं सुदुर्मनाः  ।
अहो मया नीचमनार्यवत्कृतं निरागसि ब्रह्मणि गूढतेजसि  ॥ ०१.१९.००१ ॥
ध्रुवं ततो मे कृतदेवहेलनाद्दुरत्ययं व्यसनं नातिदीर्घात् ।
तदस्तु कामं ह्यघनिष्कृताय मे यथा न कुर्यां पुनरेवमद्धा  ॥ ०१.१९.००२ ॥
अद्यैव राज्यं बलमृद्धकोशं प्रकोपितब्रह्मकुलानलो मे  ।
दहत्वभद्रस्य पुनर्न मेऽभूत्पापीयसी धीर्द्विजदेवगोभ्यः  ॥ ०१.१९.००३ ॥
स चिन्तयन्नित्थमथाशृणोद्यथा मुनेः सुतोक्तो निरृतिस्तक्षकाख्यः  ।
स साधु मेने न चिरेण तक्षका नलं प्रसक्तस्य विरक्तिकारणम्  ॥ ०१.१९.००४ ॥
अथो विहायेमममुं च लोकं विमर्शितौ हेयतया पुरस्तात् ।
कृष्णाङ्घ्रिसेवामधिमन्यमान उपाविशत्प्रायममर्त्यनद्याम्  ॥ ०१.१९.००५ ॥
या वै लसच्छ्रीतुलसीविमिश्र कृष्णाङ्घ्रिरेण्वभ्यधिकाम्बुनेत्री  ।
पुनाति लोकानुभयत्र सेशान् कस्तां न सेवेत मरिष्यमाणः  ॥ ०१.१९.००६ ॥
इति व्यवच्छिद्य स पाण्डवेयः प्रायोपवेशं प्रति विष्णुपद्याम्  ।
दधौ मुकुन्दाङ्घ्रिमनन्यभावो मुनिव्रतो मुक्तसमस्तसङ्गः  ॥ ०१.१९.००७ ॥
तत्रोपजग्मुर्भुवनं पुनाना महानुभावा मुनयः सशिष्याः  ।
प्रायेण तीर्थाभिगमापदेशैः स्वयं हि तीर्थानि पुनन्ति सन्तः  ॥ ०१.१९.००८ ॥
अत्रिर्वसिष्ठश्च्यवनः शरद्वानरिष्टनेमिर्भृगुरङ्गिराश्च  ।
पराशरो गाधिसुतोऽथ राम उतथ्य इन्द्रप्रमदेध्मवाहौ  ॥ ०१.१९.००९ ॥
मेधातिथिर्देवल आर्ष्टिषेणो भारद्वाजो गौतमः पिप्पलादः  ।
मैत्रेय और्वः कवषः कुम्भयोनिर्द्वैपायनो भगवान्नारदश्च  ॥ ०१.१९.०१० ॥
अन्ये च देवर्षिब्रह्मर्षिवर्या राजर्षिवर्या अरुणादयश्च  ।
नानार्षेयप्रवरान् समेतानभ्यर्च्य राजा शिरसा ववन्दे  ॥ ०१.१९.०११ ॥
सुखोपविष्टेष्वथ तेषु भूयः कृतप्रणामः स्वचिकीर्षितं यत् ।
विज्ञापयामास विविक्तचेता उपस्थितोऽग्रेऽभिगृहीतपाणिः  ॥ ०१.१९.०१२ ॥
०१.१९.०१३।० राजोवाच
अहो वयं धन्यतमा नृपाणां महत्तमानुग्रहणीयशीलाः  ।
राज्ञां कुलं ब्राह्मणपादशौचाद्दूराद्विसृष्टं बत गर्ह्यकर्म  ॥ ०१.१९.०१३ ॥
तस्यैव मेऽघस्य परावरेशो व्यासक्तचित्तस्य गृहेष्वभीक्ष्णम्  ।
निर्वेदमूलो द्विजशापरूपो यत्र प्रसक्तो भयमाशु धत्ते  ॥ ०१.१९.०१४ ॥
तं मोपयातं प्रतियन्तु विप्रा गङ्गा च देवी धृतचित्तमीशे  ।
द्विजोपसृष्टः कुहकस्तक्षको वा दशत्वलं गायत विष्णुगाथाः  ॥ ०१.१९.०१५ ॥
पुनश्च भूयाद्भगवत्यनन्ते रतिः प्रसङ्गश्च तदाश्रयेषु  ।
महत्सु यां यामुपयामि सृष्टिं मैत्र्यस्तु सर्वत्र नमो द्विजेभ्यः  ॥ ०१.१९.०१६ ॥
इति स्म राजाध्यवसाययुक्तः प्राचीनमूलेषु कुशेषु धीरः  ।
उदङ्मुखो दक्षिणकूल आस्ते समुद्रपत्न्याः स्वसुतन्यस्तभारः  ॥ ०१.१९.०१७ ॥
एवं च तस्मिन्नरदेवदेवे प्रायोपविष्टे दिवि देवसङ्घाः  ।
प्रशस्य भूमौ व्यकिरन् प्रसूनैर्मुदा मुहुर्दुन्दुभयश्च नेदुः  ॥ ०१.१९.०१८ ॥
महर्षयो वै समुपागता ये प्रशस्य साध्वित्यनुमोदमानाः  ।
ऊचुः प्रजानुग्रहशीलसारा यदुत्तमश्लोकगुणाभिरूपम्  ॥ ०१.१९.०१९ ॥
न वा इदं राजर्षिवर्य चित्रं भवत्सु कृष्णं समनुव्रतेषु  ।
येऽध्यासनं राजकिरीटजुष्टं सद्यो जहुर्भगवत्पार्श्वकामाः  ॥ ०१.१९.०२० ॥
सर्वे वयं तावदिहास्महेऽथ कलेवरं यावदसौ विहाय  ।
लोकं परं विरजस्कं विशोकं यास्यत्ययं भागवतप्रधानः  ॥ ०१.१९.०२१ ॥
आश्रुत्य तदृषिगणवचः परीक्षित्समं मधुच्युद्गुरु चाव्यलीकम्  ।
आभाषतैनानभिनन्द्य युक्तान् शुश्रूषमाणश्चरितानि विष्णोः  ॥ ०१.१९.०२२ ॥
समागताः सर्वत एव सर्वे वेदा यथा मूर्तिधरास्त्रिपृष्ठे  ।
नेहाथ नामुत्र च कश्चनार्थ ऋते परानुग्रहमात्मशीलम्  ॥ ०१.१९.०२३ ॥
ततश्च वः पृच्छ्यमिमं विपृच्छे विश्रभ्य विप्रा इति कृत्यतायाम्  ।
सर्वात्मना म्रियमाणैश्च कृत्यं शुद्धं च तत्रामृशताभियुक्ताः  ॥ ०१.१९.०२४ ॥
तत्राभवद्भगवान् व्यासपुत्रो यदृच्छया गामटमानोऽनपेक्षः  ।
अलक्ष्यलिङ्गो निजलाभतुष्टो वृतश्च बालैरवधूतवेषः  ॥ ०१.१९.०२५ ॥
तं द्व्यष्टवर्षं सुकुमारपाद करोरुबाह्वंसकपोलगात्रम्  ।
चार्वायताक्षोन्नसतुल्यकर्ण सुभ्र्वाननं कम्बुसुजातकण्ठम्  ॥ ०१.१९.०२६ ॥
निगूढजत्रुं पृथुतुङ्गवक्षसमावर्तनाभिं वलिवल्गूदरं च  ।
दिगम्बरं वक्त्रविकीर्णकेशं प्रलम्बबाहुं स्वमरोत्तमाभम्  ॥ ०१.१९.०२७ ॥
श्यामं सदापीव्यवयोऽङ्गलक्ष्म्या स्त्रीणां मनोज्ञं रुचिरस्मितेन  ।
प्रत्युत्थितास्ते मुनयः स्वासनेभ्यस्तल्लक्षणज्ञा अपि गूढवर्चसम्  ॥ ०१.१९.०२८ ॥
स विष्णुरातोऽतिथय आगताय तस्मै सपर्यां शिरसाजहार  ।
ततो निवृत्ता ह्यबुधाः स्त्रियोऽर्भका महासने सोपविवेश पूजितः  ॥ ०१.१९.०२९ ॥
स संवृतस्तत्र महान्महीयसां ब्रह्मर्षिराजर्षिदेवर्षिसङ्घैः  ।
व्यरोचतालं भगवान् यथेन्दुर्ग्रहर्क्षतारानिकरैः परीतः  ॥ ०१.१९.०३० ॥
प्रशान्तमासीनमकुण्ठमेधसं मुनिं नृपो भागवतोऽभ्युपेत्य  ।
प्रणम्य मूर्ध्नावहितः कृताञ्जलिर्नत्वा गिरा सूनृतयान्वपृच्छत् ॥ ०१.१९.०३१ ॥
०१.१९.०३२।० परीक्षिदुवाच
अहो अद्य वयं ब्रह्मन् सत्सेव्याः क्षत्रबन्धवः  ।
कृपयातिथिरूपेण भवद्भिस्तीर्थकाः कृताः  ॥ ०१.१९.०३२ ॥
येषां संस्मरणात्पुंसां सद्यः शुद्ध्यन्ति वै गृहाः  ।
किं पुनर्दर्शनस्पर्श पादशौचासनादिभिः  ॥ ०१.१९.०३३ ॥
सान्निध्यात्ते महायोगिन् पातकानि महान्त्यपि  ।
सद्यो नश्यन्ति वै पुंसां विष्णोरिव सुरेतराः  ॥ ०१.१९.०३४ ॥
अपि मे भगवान् प्रीतः कृष्णः पाण्डुसुतप्रियः  ।
पैतृष्वसेयप्रीत्यर्थं तद्गोत्रस्यात्तबान्धवः  ॥ ०१.१९.०३५ ॥
अन्यथा तेऽव्यक्तगतेर्दर्शनं नः कथं नृणाम्  ।
नितरां म्रियमाणानां संसिद्धस्य वनीयसः  ॥ ०१.१९.०३६ ॥
अतः पृच्छामि संसिद्धिं योगिनां परमं गुरुम्  ।
पुरुषस्येह यत्कार्यं म्रियमाणस्य सर्वथा  ॥ ०१.१९.०३७ ॥
यच्छ्रोतव्यमथो जप्यं यत्कर्तव्यं नृभिः प्रभो  ।
स्मर्तव्यं भजनीयं वा ब्रूहि यद्वा विपर्ययम्  ॥ ०१.१९.०३८ ॥
नूनं भगवतो ब्रह्मन् गृहेषु गृहमेधिनाम्  ।
न लक्ष्यते ह्यवस्थानमपि गोदोहनं क्वचित् ॥ ०१.१९.०३९ ॥
०१.१९.०४०।० सूत उवाच
एवमाभाषितः पृष्टः स राज्ञा श्लक्ष्णया गिरा  ।
प्रत्यभाषत धर्मज्ञो भगवान् बादरायणिः  ॥ ०१.१९.०४० ॥

०२.०१.००१।० श्रीशुक उवाच
वरीयानेष ते प्रश्नः कृतो लोकहितं नृप  ।
आत्मवित्सम्मतः पुंसां श्रोतव्यादिषु यः परः  ॥ ०२.०१.००१ ॥
श्रोतव्यादीनि राजेन्द्र नृणां सन्ति सहस्रशः  ।
अपश्यतामात्मतत्त्वं गृहेषु गृहमेधिनाम्  ॥ ०२.०१.००२ ॥
निद्रया ह्रियते नक्तं व्यवायेन च वा वयः  ।
दिवा चार्थेहया राजन् कुटुम्बभरणेन वा  ॥ ०२.०१.००३ ॥
देहापत्यकलत्रादिष्वात्मसैन्येष्वसत्स्वपि  ।
तेषां प्रमत्तो निधनं पश्यन्नपि न पश्यति  ॥ ०२.०१.००४ ॥
तस्माद्भारत सर्वात्मा भगवानीश्वरो हरिः  ।
श्रोतव्यः कीर्तितव्यश्च स्मर्तव्यश्चेच्छताभयम्  ॥ ०२.०१.००५ ॥
एतावान् साङ्ख्ययोगाभ्यां स्वधर्मपरिनिष्ठया  ।
जन्मलाभः परः पुंसामन्ते नारायणस्मृतिः  ॥ ०२.०१.००६ ॥
प्रायेण मुनयो राजन्निवृत्ता विधिषेधतः  ।
नैर्गुण्यस्था रमन्ते स्म गुणानुकथने हरेः  ॥ ०२.०१.००७ ॥
इदं भागवतं नाम पुराणं ब्रह्मसम्मितम्  ।
अधीतवान् द्वापरादौ पितुर्द्वैपायनादहम्  ॥ ०२.०१.००८ ॥
परिनिष्ठितोऽपि नैर्गुण्य उत्तमश्लोकलीलया  ।
गृहीतचेता राजर्षे आख्यानं यदधीतवान्  ॥ ०२.०१.००९ ॥
तदहं तेऽभिधास्यामि महापौरुषिको भवान्  ।
यस्य श्रद्दधतामाशु स्यान्मुकुन्दे मतिः सती  ॥ ०२.०१.०१० ॥
एतन्निर्विद्यमानानामिच्छतामकुतोभयम्  ।
योगिनां नृप निर्णीतं हरेर्नामानुकीर्तनम्  ॥ ०२.०१.०११ ॥
किं प्रमत्तस्य बहुभिः परोक्षैर्हायनैरिह  ।
वरं मुहूर्तं विदितं घटते श्रेयसे यतः  ॥ ०२.०१.०१२ ॥
खट्वाङ्गो नाम राजर्षिर्ज्ञात्वेयत्तामिहायुषः  ।
मुहूर्तात्सर्वमुत्सृज्य गतवानभयं हरिम्  ॥ ०२.०१.०१३ ॥
तवाप्येतर्हि कौरव्य सप्ताहं जीवितावधिः  ।
उपकल्पय तत्सर्वं तावद्यत्साम्परायिकम्  ॥ ०२.०१.०१४ ॥
अन्तकाले तु पुरुष आगते गतसाध्वसः  ।
छिन्द्यादसङ्गशस्त्रेण स्पृहां देहेऽनु ये च तम्  ॥ ०२.०१.०१५ ॥
गृहात्प्रव्रजितो धीरः पुण्यतीर्थजलाप्लुतः  ।
शुचौ विविक्त आसीनो विधिवत्कल्पितासने  ॥ ०२.०१.०१६ ॥
अभ्यसेन्मनसा शुद्धं त्रिवृद्ब्रह्माक्षरं परम्  ।
मनो यच्छेज्जितश्वासो ब्रह्मबीजमविस्मरन्  ॥ ०२.०१.०१७ ॥
नियच्छेद्विषयेभ्योऽक्षान्मनसा बुद्धिसारथिः  ।
मनः कर्मभिराक्षिप्तं शुभार्थे धारयेद्धिया  ॥ ०२.०१.०१८ ॥
तत्रैकावयवं ध्यायेदव्युच्छिन्नेन चेतसा  ।
मनो निर्विषयं युक्त्वा ततः किञ्चन न स्मरेत् ।
पदं तत्परमं विष्णोर्मनो यत्र प्रसीदति  ॥ ०२.०१.०१९ ॥
रजस्तमोभ्यामाक्षिप्तं विमूढं मन आत्मनः  ।
यच्छेद्धारणया धीरो हन्ति या तत्कृतं मलम्  ॥ ०२.०१.०२० ॥
यस्यां सन्धार्यमाणायां योगिनो भक्तिलक्षणः  ।
आशु सम्पद्यते योग आश्रयं भद्रमीक्षतः  ॥ ०२.०१.०२१ ॥
०२.०१.०२२।० राजोवाच
यथा सन्धार्यते ब्रह्मन् धारणा यत्र सम्मता  ।
यादृशी वा हरेदाशु पुरुषस्य मनोमलम्  ॥ ०२.०१.०२२ ॥
०२.०१.०२३।० श्रीशुक उवाच
जितासनो जितश्वासो जितसङ्गो जितेन्द्रियः  ।
स्थूले भगवतो रूपे मनः सन्धारयेद्धिया  ॥ ०२.०१.०२३ ॥
विशेषस्तस्य देहोऽयं स्थविष्ठश्च स्थवीयसाम्  ।
यत्रेदं व्यज्यते विश्वं भूतं भव्यं भवच्च सत् ॥ ०२.०१.०२४ ॥
अण्डकोशे शरीरेऽस्मिन् सप्तावरणसंयुते  ।
वैराजः पुरुषो योऽसौ भगवान् धारणाश्रयः  ॥ ०२.०१.०२५ ॥
पातालमेतस्य हि पादमूलं पठन्ति पार्ष्णिप्रपदे रसातलम्  ।
महातलं विश्वसृजोऽथ गुल्फौ तलातलं वै पुरुषस्य जङ्घे  ॥ ०२.०१.०२६ ॥
द्वे जानुनी सुतलं विश्वमूर्तेरूरुद्वयं वितलं चातलं च  ।
महीतलं तज्जघनं महीपते नभस्तलं नाभिसरो गृणन्ति  ॥ ०२.०१.०२७ ॥
उरःस्थलं ज्योतिरनीकमस्य ग्रीवा महर्वदनं वै जनोऽस्य  ।
तपो वराटीं विदुरादिपुंसः सत्यं तु शीर्षाणि सहस्रशीर्ष्णः  ॥ ०२.०१.०२८ ॥
इन्द्रादयो बाहव आहुरुस्राः कर्णौ दिशः श्रोत्रममुष्य शब्दः  ।
नासत्यदस्रौ परमस्य नासे घ्राणोऽस्य गन्धो मुखमग्निरिद्धः  ॥ ०२.०१.०२९ ॥
द्यौरक्षिणी चक्षुरभूत्पतङ्गः पक्ष्माणि विष्णोरहनी उभे च  ।
तद्भ्रूविजृम्भः परमेष्ठिधिष्ण्यमापोऽस्य तालू रस एव जिह्वा  ॥ ०२.०१.०३० ॥
छन्दांस्यनन्तस्य शिरो गृणन्ति दंष्ट्रा यमः स्नेहकला द्विजानि  ।
हासो जनोन्मादकरी च माया दुरन्तसर्गो यदपाङ्गमोक्षः  ॥ ०२.०१.०३१ ॥
व्रीडोत्तरौष्ठोऽधर एव लोभो धर्मः स्तनोऽधर्मपथोऽस्य पृष्ठम्  ।
कस्तस्य मेढ्रं वृषणौ च मित्रौ कुक्षिः समुद्रा गिरयोऽस्थिसङ्घाः  ॥ ०२.०१.०३२ ॥
नाड्योऽस्य नद्योऽथ तनूरुहाणि महीरुहा विश्वतनोर्नृपेन्द्र  ।
अनन्तवीर्यः श्वसितं मातरिश्वा गतिर्वयः कर्म गुणप्रवाहः  ॥ ०२.०१.०३३ ॥
ईशस्य केशान् विदुरम्बुवाहान् वासस्तु सन्ध्यां कुरुवर्य भूम्नः  ।
अव्यक्तमाहुर्हृदयं मनश्चस चन्द्रमाः सर्वविकारकोशः  ॥ ०२.०१.०३४ ॥
विज्ञानशक्तिं महिमामनन्ति सर्वात्मनोऽन्तःकरणं गिरित्रम्  ।
अश्वाश्वतर्युष्ट्रगजा नखानि सर्वे मृगाः पशवः श्रोणिदेशे  ॥ ०२.०१.०३५ ॥
वयांसि तद्व्याकरणं विचित्रं मनुर्मनीषा मनुजो निवासः  ।
गन्धर्वविद्याधरचारणाप्सरः स्वरस्मृतीरसुरानीकवीर्यः  ॥ ०२.०१.०३६ ॥
ब्रह्माननं क्षत्रभुजो महात्मा विडूरुरङ्घ्रिश्रितकृष्णवर्णः  ।
नानाभिधाभीज्यगणोपपन्नो द्रव्यात्मकः कर्म वितानयोगः  ॥ ०२.०१.०३७ ॥
इयानसावीश्वरविग्रहस्य यः सन्निवेशः कथितो मया ते  ।
सन्धार्यतेऽस्मिन् वपुषि स्थविष्ठे मनः स्वबुद्ध्या न यतोऽस्ति किञ्चित् ॥ ०२.०१.०३८ ॥
स सर्वधीवृत्त्यनुभूतसर्व आत्मा यथा स्वप्नजनेक्षितैकः  ।
तं सत्यमानन्दनिधिं भजेत नान्यत्र सज्जेद्यत आत्मपातः  ॥ ०२.०१.०३९ ॥
०२.०२.००१।० श्रीशुक उवाच
एवं पुरा धारणयात्मयोनिर्नष्टां स्मृतिं प्रत्यवरुध्य तुष्टात् ।
तथा ससर्जेदममोघदृष्टिर्यथाप्ययात्प्राग्व्यवसायबुद्धिः  ॥ ०२.०२.००१ ॥
शाब्दस्य हि ब्रह्मण एष पन्था यन्नामभिर्ध्यायति धीरपार्थैः  ।
परिभ्रमंस्तत्र न विन्दतेऽर्थान्मायामये वासनया शयानः  ॥ ०२.०२.००२ ॥
अतः कविर्नामसु यावदर्थः स्यादप्रमत्तो व्यवसायबुद्धिः  ।
सिद्धेऽन्यथार्थे न यतेत तत्र परिश्रमं तत्र समीक्षमाणः  ॥ ०२.०२.००३ ॥
सत्यां क्षितौ किं कशिपोः प्रयासैर्बाहौ स्वसिद्धे ह्युपबर्हणैः किम्  ।
सत्यञ्जलौ किं पुरुधान्नपात्र्या दिग्वल्कलादौ सति किं दुकूलैः  ॥ ०२.०२.००४ ॥
चीराणि किं पथि न सन्ति दिशन्ति भिक्षां   नैवाङ्घ्रिपाः परभृतः सरितोऽप्यशुष्यन्  ।
रुद्धा गुहाः किमजितोऽवति नोपसन्नान्   कस्माद्भजन्ति कवयो धनदुर्मदान्धान्  ॥ ०२.०२.००५ ॥*
एवं स्वचित्ते स्वत एव सिद्ध आत्मा प्रियोऽर्थो भगवाननन्तः  ।
तं निर्वृतो नियतार्थो भजेत संसारहेतूपरमश्च यत्र  ॥ ०२.०२.००६ ॥
कस्तां त्वनादृत्य परानुचिन्तामृते पशूनसतीं नाम कुर्यात् ।
पश्यञ्जनं पतितं वैतरण्यां स्वकर्मजान् परितापाञ्जुषाणम्  ॥ ०२.०२.००७ ॥
केचित्स्वदेहान्तर्हृदयावकाशे प्रादेशमात्रं पुरुषं वसन्तम्  ।
चतुर्भुजं कञ्जरथाङ्गशङ्ख गदाधरं धारणया स्मरन्ति  ॥ ०२.०२.००८ ॥
रसन्नवक्त्रं नलिनायतेक्षणं कदम्बकिञ्जल्कपिशङ्गवाससम्  ।
लसन्महारत्नहिरण्मयाङ्गदं स्फुरन्महारत्नकिरीटकुण्डलम्  ॥ ०२.०२.००९ ॥
उन्निद्रहृत्पङ्कजकर्णिकालये योगेश्वरास्थापितपादपल्लवम्  ।
श्रीलक्षणं कौस्तुभरत्नकन्धरमम्लानलक्ष्म्या वनमालयाचितम्  ॥ ०२.०२.०१० ॥
विभूषितं मेखलयाङ्गुलीयकैर्महाधनैर्नूपुरकङ्कणादिभिः  ।
स्निग्धामलाकुञ्चितनीलकुन्तलैर्विरोचमानाननहासपेशलम्  ॥ ०२.०२.०११ ॥
अदीनलीलाहसितेक्षणोल्लसद्भ्रूभङ्गसंसूचितभूर्यनुग्रहम्  ।
ईक्षेत चिन्तामयमेनमीश्वरं यावन्मनो धारणयावतिष्ठते  ॥ ०२.०२.०१२ ॥
एकैकशोऽङ्गानि धियानुभावयेत्पादादि यावद्धसितं गदाभृतः  ।
जितं जितं स्थानमपोह्य धारयेत्परं परं शुद्ध्यति धीर्यथा यथा  ॥ ०२.०२.०१३ ॥
यावन्न जायेत परावरेऽस्मिन् विश्वेश्वरे द्रष्टरि भक्तियोगः  ।
तावत्स्थवीयः पुरुषस्य रूपं क्रियावसाने प्रयतः स्मरेत  ॥ ०२.०२.०१४ ॥
स्थिरं सुखं चासनमास्थितो यतिर्यदा जिहासुरिममङ्ग लोकम्  ।
काले च देशे च मनो न सज्जयेत्प्राणान्नियच्छेन्मनसा जितासुः  ॥ ०२.०२.०१५ ॥
मनः स्वबुद्ध्यामलया नियम्य क्षेत्रज्ञ एतां निनयेत्तमात्मनि  ।
आत्मानमात्मन्यवरुध्य धीरो लब्धोपशान्तिर्विरमेत कृत्यात् ॥ ०२.०२.०१६ ॥
न यत्र कालोऽनिमिषां परः प्रभुः कुतो नु देवा जगतां य ईशिरे  ।
न यत्र सत्त्वं न रजस्तमश्च न वै विकारो न महान् प्रधानम्  ॥ ०२.०२.०१७ ॥
परं पदं वैष्णवमामनन्ति तद्यन्नेति नेतीत्यतदुत्सिसृक्षवः  ।
विसृज्य दौरात्म्यमनन्यसौहृदा हृदोपगुह्यार्हपदं पदे पदे  ॥ ०२.०२.०१८ ॥
इत्थं मुनिस्तूपरमेद्व्यवस्थितो विज्ञानदृग्वीर्यसुरन्धिताशयः  ।
स्वपार्ष्णिनापीड्य गुदं ततोऽनिलं स्थानेषु षट्सून्नमयेज्जितक्लमः  ॥ ०२.०२.०१९ ॥
नाभ्यां स्थितं हृद्यधिरोप्य तस्मादुदानगत्योरसि तं नयेन्मुनिः  ।
ततोऽनुसन्धाय धिया मनस्वी स्वतालुमूलं शनकैर्नयेत  ॥ ०२.०२.०२० ॥
तस्माद्भ्रुवोरन्तरमुन्नयेत निरुद्धसप्तायतनोऽनपेक्षः  ।
स्थित्वा मुहूर्तार्धमकुण्ठदृष्टिर्निर्भिद्य मूर्धन् विसृजेत्परं गतः  ॥ ०२.०२.०२१ ॥
यदि प्रयास्यन्नृप पारमेष्ठ्यं वैहायसानामुत यद्विहारम्  ।
अष्टाधिपत्यं गुणसन्निवाये सहैव गच्छेन्मनसेन्द्रियैश्च  ॥ ०२.०२.०२२ ॥
योगेश्वराणां गतिमाहुरन्तर्बहिस्त्रिलोक्याः पवनान्तरात्मनाम्  ।
न कर्मभिस्तां गतिमाप्नुवन्ति विद्यातपोयोगसमाधिभाजाम्  ॥ ०२.०२.०२३ ॥
वैश्वानरं याति विहायसा गतः सुषुम्णया ब्रह्मपथेन शोचिषा  ।
विधूतकल्कोऽथ हरेरुदस्तात्प्रयाति चक्रं नृप शैशुमारम्  ॥ ०२.०२.०२४ ॥
तद्विश्वनाभिं त्वतिवर्त्य विष्णोरणीयसा विरजेनात्मनैकः  ।
नमस्कृतं ब्रह्मविदामुपैति कल्पायुषो यद्विबुधा रमन्ते  ॥ ०२.०२.०२५ ॥
अथो अनन्तस्य मुखानलेन दन्दह्यमानं स निरीक्ष्य विश्वम्  ।
निर्याति सिद्धेश्वरयुष्टधिष्ण्यं यद्द्वैपरार्ध्यं तदु पारमेष्ठ्यम्  ॥ ०२.०२.०२६ ॥
न यत्र शोको न जरा न मृत्युर्नार्तिर्न चोद्वेग ऋते कुतश्चित् ।
यच्चित्ततोऽदः कृपयानिदंविदां दुरन्तदुःखप्रभवानुदर्शनात् ॥ ०२.०२.०२७ ॥
ततो विशेषं प्रतिपद्य निर्भयस्तेनात्मनापोऽनलमूर्तिरत्वरन्  ।
ज्योतिर्मयो वायुमुपेत्य काले वाय्वात्मना खं बृहदात्मलिङ्गम्  ॥ ०२.०२.०२८ ॥
घ्राणेन गन्धं रसनेन वै रसं रूपं च दृष्ट्या श्वसनं त्वचैव  ।
श्रोत्रेण चोपेत्य नभोगुणत्वं प्राणेन चाकूतिमुपैति योगी  ॥ ०२.०२.०२९ ॥
स भूतसूक्ष्मेन्द्रियसन्निकर्षं मनोमयं देवमयं विकार्यम्  ।
संसाद्य गत्या सह तेन याति विज्ञानतत्त्वं गुणसन्निरोधम्  ॥ ०२.०२.०३० ॥
तेनात्मनात्मानमुपैति शान्तमानन्दमानन्दमयोऽवसाने  ।
एतां गतिं भागवतीं गतो यः स वै पुनर्नेह विषज्जतेऽङ्ग  ॥ ०२.०२.०३१ ॥
एते सृती ते नृप वेदगीते त्वयाभिपृष्टे च सनातने च  ।
ये वै पुरा ब्रह्मण आह तुष्ट आराधितो भगवान् वासुदेवः  ॥ ०२.०२.०३२ ॥
न ह्यतोऽन्यः शिवः पन्था विशतः संसृताविह  ।
वासुदेवे भगवति भक्तियोगो यतो भवेत् ॥ ०२.०२.०३३ ॥
भगवान् ब्रह्म कार्त्स्न्येन त्रिरन्वीक्ष्य मनीषया  ।
तदध्यवस्यत्कूटस्थो रतिरात्मन् यतो भवेत् ॥ ०२.०२.०३४ ॥
भगवान् सर्वभूतेषु लक्षितः स्वात्मना हरिः  ।
दृश्यैर्बुद्ध्यादिभिर्द्रष्टा लक्षणैरनुमापकैः  ॥ ०२.०२.०३५ ॥
तस्मात्सर्वात्मना राजन् हरिः सर्वत्र सर्वदा  ।
श्रोतव्यः कीर्तितव्यश्च स्मर्तव्यो भगवान्नृणाम्  ॥ ०२.०२.०३६ ॥
पिबन्ति ये भगवत आत्मनः सतां कथामृतं श्रवणपुटेषु सम्भृतम्  ।
पुनन्ति ते विषयविदूषिताशयं व्रजन्ति तच्चरणसरोरुहान्तिकम्  ॥ ०२.०२.०३७ ॥
०२.०३.००१।० श्रीशुक उवाच
एवमेतन्निगदितं पृष्टवान् यद्भवान्मम  ।
नृणां यन्म्रियमाणानां मनुष्येषु मनीषिणाम्  ॥ ०२.०३.००१ ॥
ब्रह्मवर्चसकामस्तु यजेत ब्रह्मणः पतिम्  ।
इन्द्रमिन्द्रियकामस्तु प्रजाकामः प्रजापतीन्  ॥ ०२.०३.००२ ॥
देवीं मायां तु श्रीकामस्तेजस्कामो विभावसुम्  ।
वसुकामो वसून् रुद्रान् वीर्यकामोऽथ वीर्यवान्  ॥ ०२.०३.००३ ॥
अन्नाद्यकामस्त्वदितिं स्वर्गकामोऽदितेः सुतान्  ।
विश्वान् देवान् राज्यकामः साध्यान् संसाधको विशाम्  ॥ ०२.०३.००४ ॥
आयुष्कामोऽश्विनौ देवौ पुष्टिकाम इलां यजेत् ।
प्रतिष्ठाकामः पुरुषो रोदसी लोकमातरौ  ॥ ०२.०३.००५ ॥
रूपाभिकामो गन्धर्वान् स्त्रीकामोऽप्सर उर्वशीम्  ।
आधिपत्यकामः सर्वेषां यजेत परमेष्ठिनम्  ॥ ०२.०३.००६ ॥
यज्ञं यजेद्यशस्कामः कोशकामः प्रचेतसम्  ।
विद्याकामस्तु गिरिशं दाम्पत्यार्थ उमां सतीम्  ॥ ०२.०३.००७ ॥
धर्मार्थ उत्तमश्लोकं तन्तुः तन्वन् पित्न् यजेत् ।
रक्षाकामः पुण्यजनानोजस्कामो मरुद्गणान्  ॥ ०२.०३.००८ ॥
राज्यकामो मनून् देवान्निरृतिं त्वभिचरन् यजेत् ।
कामकामो यजेत्सोममकामः पुरुषं परम्  ॥ ०२.०३.००९ ॥
अकामः सर्वकामो वा मोक्षकाम उदारधीः  ।
तीव्रेण भक्तियोगेन यजेत पुरुषं परम्  ॥ ०२.०३.०१० ॥
एतावानेव यजतामिह निःश्रेयसोदयः  ।
भगवत्यचलो भावो यद्भागवतसङ्गतः  ॥ ०२.०३.०११ ॥
ज्ञानं यदाप्रतिनिवृत्तगुणोर्मिचक्रम्   आत्मप्रसाद उत यत्र गुणेष्वसङ्गः  ।
कैवल्यसम्मतपथस्त्वथ भक्तियोगः   को निर्वृतो हरिकथासु रतिं न कुर्यात् ॥ ०२.०३.०१२ ॥*
०२.०३.०१३।० शौनक उवाच
इत्यभिव्याहृतं राजा निशम्य भरतर्षभः  ।
किमन्यत्पृष्टवान् भूयो वैयासकिमृषिं कविम्  ॥ ०२.०३.०१३ ॥
एतच्छुश्रूषतां विद्वन् सूत नोऽर्हसि भाषितुम्  ।
कथा हरिकथोदर्काः सतां स्युः सदसि ध्रुवम्  ॥ ०२.०३.०१४ ॥
स वै भागवतो राजा पाण्डवेयो महारथः  ।
बालक्रीडनकैः क्रीडन् कृष्णक्रीडां य आददे  ॥ ०२.०३.०१५ ॥
वैयासकिश्च भगवान् वासुदेवपरायणः  ।
उरुगायगुणोदाराः सतां स्युर्हि समागमे  ॥ ०२.०३.०१६ ॥
आयुर्हरति वै पुंसामुद्यन्नस्तं च यन्नसौ  ।
तस्यर्ते यत्क्षणो नीत उत्तमश्लोकवार्तया  ॥ ०२.०३.०१७ ॥
तरवः किं न जीवन्ति भस्त्राः किं न श्वसन्त्युत  ।
न खादन्ति न मेहन्ति किं ग्रामे पशवोऽपरे  ॥ ०२.०३.०१८ ॥
श्वविड्वराहोष्ट्रखरैः संस्तुतः पुरुषः पशुः  ।
न यत्कर्णपथोपेतो जातु नाम गदाग्रजः  ॥ ०२.०३.०१९ ॥
बिले बतोरुक्रमविक्रमान् ये न शृण्वतः कर्णपुटे नरस्य  ।
जिह्वासती दार्दुरिकेव सूत न चोपगायत्युरुगायगाथाः  ॥ ०२.०३.०२० ॥
भारः परं पट्टकिरीटजुष्टमप्युत्तमाङ्गं न नमेन्मुकुन्दम्  ।
शावौ करौ नो कुरुते सपर्यां हरेर्लसत्काञ्चनकङ्कणौ वा  ॥ ०२.०३.०२१ ॥
बर्हायिते ते नयने नराणां लिङ्गानि विष्णोर्न निरीक्षतो ये  ।
पादौ नृणां तौ द्रुमजन्मभाजौ क्षेत्राणि नानुव्रजतो हरेर्यौ  ॥ ०२.०३.०२२ ॥
जीवञ्छवो भागवताङ्घ्रिरेणुं न जातु मर्त्योऽभिलभेत यस्तु  ।
श्रीविष्णुपद्या मनुजस्तुलस्याः श्वसञ्छवो यस्तु न वेद गन्धम्  ॥ ०२.०३.०२३ ॥
तदश्मसारं हृदयं बतेदं यद्गृह्यमाणैर्हरिनामधेयैः  ।
न विक्रियेताथ यदा विकारो नेत्रे जलं गात्ररुहेषु हर्षः  ॥ ०२.०३.०२४ ॥
अथाभिधेह्यङ्ग मनोऽनुकूलं प्रभाषसे भागवतप्रधानः  ।
यदाह वैयासकिरात्मविद्या विशारदो नृपतिं साधु पृष्टः  ॥ ०२.०३.०२५ ॥
०२.०४.००१।० सूत उवाच
वैयासकेरिति वचस्तत्त्वनिश्चयमात्मनः  ।
उपधार्य मतिं कृष्णे औत्तरेयः सतीं व्यधात् ॥ ०२.०४.००१ ॥
आत्मजायासुतागार पशुद्रविणबन्धुषु  ।
राज्ये चाविकले नित्यं विरूढां ममतां जहौ  ॥ ०२.०४.००२ ॥
पप्रच्छ चेममेवार्थं यन्मां पृच्छथ सत्तमाः  ।
कृष्णानुभावश्रवणे श्रद्दधानो महामनाः  ॥ ०२.०४.००३ ॥
संस्थां विज्ञाय सन्न्यस्य कर्म त्रैवर्गिकं च यत् ।
वासुदेवे भगवति आत्मभावं दृढं गतः  ॥ ०२.०४.००४ ॥
०२.०४.००५।० राजोवाच
समीचीनं वचो ब्रह्मन् सर्वज्ञस्य तवानघ  ।
तमो विशीर्यते मह्यं हरेः कथयतः कथाम्  ॥ ०२.०४.००५ ॥
भूय एव विवित्सामि भगवानात्ममायया  ।
यथेदं सृजते विश्वं दुर्विभाव्यमधीश्वरैः  ॥ ०२.०४.००६ ॥
यथा गोपायति विभुर्यथा संयच्छते पुनः  ।
यां यां शक्तिमुपाश्रित्य पुरुशक्तिः परः पुमान्  ।
आत्मानं क्रीडयन् क्रीडन् करोति विकरोति च  ॥ ०२.०४.००७ ॥
नूनं भगवतो ब्रह्मन् हरेरद्भुतकर्मणः  ।
दुर्विभाव्यमिवाभाति कविभिश्चापि चेष्टितम्  ॥ ०२.०४.००८ ॥
यथा गुणांस्तु प्रकृतेर्युगपत्क्रमशोऽपि वा  ।
बिभर्ति भूरिशस्त्वेकः कुर्वन् कर्माणि जन्मभिः  ॥ ०२.०४.००९ ॥
विचिकित्सितमेतन्मे ब्रवीतु भगवान् यथा  ।
शाब्दे ब्रह्मणि निष्णातः परस्मिंश्च भवान् खलु  ॥ ०२.०४.०१० ॥
०२.०४.०११।० सूत उवाच
इत्युपामन्त्रितो राज्ञा गुणानुकथने हरेः  ।
हृषीकेशमनुस्मृत्य प्रतिवक्तुं प्रचक्रमे  ॥ ०२.०४.०११ ॥
०२.०४.०१२।० श्रीशुक उवाच
नमः परस्मै पुरुषाय भूयसे सदुद्भवस्थाननिरोधलीलया  ।
गृहीतशक्तित्रितयाय देहिनामन्तर्भवायानुपलक्ष्यवर्त्मने  ॥ ०२.०४.०१२ ॥
भूयो नमः सद्वृजिनच्छिदेऽसतामसम्भवायाखिलसत्त्वमूर्तये  ।
पुंसां पुनः पारमहंस्य आश्रमे व्यवस्थितानामनुमृग्यदाशुषे  ॥ ०२.०४.०१३ ॥
नमो नमस्तेऽस्त्वृषभाय सात्वतां विदूरकाष्ठाय मुहुः कुयोगिनाम्  ।
निरस्तसाम्यातिशयेन राधसा स्वधामनि ब्रह्मणि रंस्यते नमः  ॥ ०२.०४.०१४ ॥
यत्कीर्तनं यत्स्मरणं यदीक्षणं यद्वन्दनं यच्छ्रवणं यदर्हणम्  ।
लोकस्य सद्यो विधुनोति कल्मषं तस्मै सुभद्रश्रवसे नमो नमः  ॥ ०२.०४.०१५ ॥
विचक्षणा यच्चरणोपसादनात्सङ्गं व्युदस्योभयतोऽन्तरात्मनः  ।
विन्दन्ति हि ब्रह्मगतिं गतक्लमास्तस्मै सुभद्रश्रवसे नमो नमः  ॥ ०२.०४.०१६ ॥
तपस्विनो दानपरा यशस्विनो मनस्विनो मन्त्रविदः सुमङ्गलाः  ।
क्षेमं न विन्दन्ति विना यदर्पणं तस्मै सुभद्रश्रवसे नमो नमः  ॥ ०२.०४.०१७ ॥
किरातहूणान्ध्रपुलिन्दपुल्कशा आभीरशुम्भा यवनाः खसादयः  ।
येऽन्ये च पापा यदपाश्रयाश्रयाः शुध्यन्ति तस्मै प्रभविष्णवे नमः  ॥ ०२.०४.०१८ ॥
स एष आत्मात्मवतामधीश्वरस्त्रयीमयो धर्ममयस्तपोमयः  ।
गतव्यलीकैरजशङ्करादिभिर्वितर्क्यलिङ्गो भगवान् प्रसीदताम्  ॥ ०२.०४.०१९ ॥
श्रियः पतिर्यज्ञपतिः प्रजापतिर्धियां पतिर्लोकपतिर्धरापतिः  ।
पतिर्गतिश्चान्धकवृष्णिसात्वतां प्रसीदतां मे भगवान् सतां पतिः  ॥ ०२.०४.०२० ॥
यदङ्घ्र्यभिध्यानसमाधिधौतया धियानुपश्यन्ति हि तत्त्वमात्मनः  ।
वदन्ति चैतत्कवयो यथारुचं स मे मुकुन्दो भगवान् प्रसीदताम्  ॥ ०२.०४.०२१ ॥
प्रचोदिता येन पुरा सरस्वती वितन्वताजस्य सतीं स्मृतिं हृदि  ।
स्वलक्षणा प्रादुरभूत्किलास्यतः स मे ऋषीणामृषभः प्रसीदताम्  ॥ ०२.०४.०२२ ॥
भूतैर्महद्भिर्य इमाः पुरो विभुर्निर्माय शेते यदमूषु पूरुषः  ।
भुङ्क्ते गुणान् षोडश षोडशात्मकः सोऽलङ्कृषीष्ट भगवान् वचांसि मे  ॥ ०२.०४.०२३ ॥
नमस्तस्मै भगवते वासुदेवाय वेधसे  ।
पपुर्ज्ञानमयं सौम्या यन्मुखाम्बुरुहासवम्  ॥ ०२.०४.०२४ ॥
एतदेवात्मभू राजन्नारदाय विपृच्छते  ।
वेदगर्भोऽभ्यधात्साक्षाद्यदाह हरिरात्मनः  ॥ ०२.०४.०२५ ॥
०२.०५.००१।० नारद उवाच
देवदेव नमस्तेऽस्तु भूतभावन पूर्वज  ।
तद्विजानीहि यज्ज्ञानमात्मतत्त्वनिदर्शनम्  ॥ ०२.०५.००१ ॥
यद्रूपं यदधिष्ठानं यतः सृष्टमिदं प्रभो  ।
यत्संस्थं यत्परं यच्च तत्तत्त्वं वद तत्त्वतः  ॥ ०२.०५.००२ ॥
सर्वं ह्येतद्भवान् वेद भूतभव्यभवत्प्रभुः  ।
करामलकवद्विश्वं विज्ञानावसितं तव  ॥ ०२.०५.००३ ॥
यद्विज्ञानो यदाधारो यत्परस्त्वं यदात्मकः  ।
एकः सृजसि भूतानि भूतैरेवात्ममायया  ॥ ०२.०५.००४ ॥
आत्मन् भावयसे तानि न पराभावयन् स्वयम्  ।
आत्मशक्तिमवष्टभ्य ऊर्णनाभिरिवाक्लमः  ॥ ०२.०५.००५ ॥
नाहं वेद परं ह्यस्मिन्नापरं न समं विभो  ।
नामरूपगुणैर्भाव्यं सदसत्किञ्चिदन्यतः  ॥ ०२.०५.००६ ॥
स भवानचरद्घोरं यत्तपः सुसमाहितः  ।
तेन खेदयसे नस्त्वं पराशङ्कां च यच्छसि  ॥ ०२.०५.००७ ॥
एतन्मे पृच्छतः सर्वं सर्वज्ञ सकलेश्वर  ।
विजानीहि यथैवेदमहं बुध्येऽनुशासितः  ॥ ०२.०५.००८ ॥
०२.०५.००९।० ब्रह्मोवाच
सम्यक्कारुणिकस्येदं वत्स ते विचिकित्सितम्  ।
यदहं चोदितः सौम्य भगवद्वीर्यदर्शने  ॥ ०२.०५.००९ ॥
नानृतं तव तच्चापि यथा मां प्रब्रवीषि भोः  ।
अविज्ञाय परं मत्त एतावत्त्वं यतो हि मे  ॥ ०२.०५.०१० ॥
येन स्वरोचिषा विश्वं रोचितं रोचयाम्यहम्  ।
यथार्कोऽग्निर्यथा सोमो यथर्क्षग्रहतारकाः  ॥ ०२.०५.०११ ॥
तस्मै नमो भगवते वासुदेवाय धीमहि  ।
यन्मायया दुर्जयया मां वदन्ति जगद्गुरुम्  ॥ ०२.०५.०१२ ॥
विलज्जमानया यस्य स्थातुमीक्षापथेऽमुया  ।
विमोहिता विकत्थन्ते ममाहमिति दुर्धियः  ॥ ०२.०५.०१३ ॥
द्रव्यं कर्म च कालश्च स्वभावो जीव एव च  ।
वासुदेवात्परो ब्रह्मन्न चान्योऽर्थोऽस्ति तत्त्वतः  ॥ ०२.०५.०१४ ॥
नारायणपरा वेदा देवा नारायणाङ्गजाः  ।
नारायणपरा लोका नारायणपरा मखाः  ॥ ०२.०५.०१५ ॥
नारायणपरो योगो नारायणपरं तपः  ।
नारायणपरं ज्ञानं नारायणपरा गतिः  ॥ ०२.०५.०१६ ॥
तस्यापि द्रष्टुरीशस्य कूटस्थस्याखिलात्मनः  ।
सृज्यं सृजामि सृष्टोऽहमीक्षयैवाभिचोदितः  ॥ ०२.०५.०१७ ॥
सत्त्वं रजस्तम इति निर्गुणस्य गुणास्त्रयः  ।
स्थितिसर्गनिरोधेषु गृहीता मायया विभोः  ॥ ०२.०५.०१८ ॥
कार्यकारणकर्तृत्वे द्रव्यज्ञानक्रियाश्रयाः  ।
बध्नन्ति नित्यदा मुक्तं मायिनं पुरुषं गुणाः  ॥ ०२.०५.०१९ ॥
स एष भगवांल्लिङ्गैस्त्रिभिरेतैरधोक्षजः  ।
स्वलक्षितगतिर्ब्रह्मन् सर्वेषां मम चेश्वरः  ॥ ०२.०५.०२० ॥
कालं कर्म स्वभावं च मायेशो मायया स्वया  ।
आत्मन् यदृच्छया प्राप्तं विबुभूषुरुपाददे  ॥ ०२.०५.०२१ ॥
कालाद्गुणव्यतिकरः परिणामः स्वभावतः  ।
कर्मणो जन्म महतः पुरुषाधिष्ठितादभूत् ॥ ०२.०५.०२२ ॥
महतस्तु विकुर्वाणाद्रजःसत्त्वोपबृंहितात् ।
तमःप्रधानस्त्वभवद्द्रव्यज्ञानक्रियात्मकः  ॥ ०२.०५.०२३ ॥
सोऽहङ्कार इति प्रोक्तो विकुर्वन् समभूत्त्रिधा  ।
वैकारिकस्तैजसश्च तामसश्चेति यद्भिदा  ।
द्रव्यशक्तिः क्रियाशक्तिर्ज्ञानशक्तिरिति प्रभो  ॥ ०२.०५.०२४ ॥
तामसादपि भूतादेर्विकुर्वाणादभून्नभः  ।
तस्य मात्रा गुणः शब्दो लिङ्गं यद्द्रष्टृदृश्ययोः  ॥ ०२.०५.०२५ ॥
नभसोऽथ विकुर्वाणादभूत्स्पर्शगुणोऽनिलः  ।
परान्वयाच्छब्दवांश्च प्राण ओजः सहो बलम्  ॥ ०२.०५.०२६ ॥
वायोरपि विकुर्वाणात्कालकर्मस्वभावतः  ।
उदपद्यत तेजो वै रूपवत्स्पर्शशब्दवत् ॥ ०२.०५.०२७ ॥
तेजसस्तु विकुर्वाणादासीदम्भो रसात्मकम्  ।
रूपवत्स्पर्शवच्चाम्भो घोषवच्च परान्वयात् ॥ ०२.०५.०२८ ॥
विशेषस्तु विकुर्वाणादम्भसो गन्धवानभूत् ।
परान्वयाद्रसस्पर्श शब्दरूपगुणान्वितः  ॥ ०२.०५.०२९ ॥
वैकारिकान्मनो जज्ञे देवा वैकारिका दश  ।
दिग्वातार्कप्रचेतोऽश्वि वह्नीन्द्रोपेन्द्रमित्रकाः  ॥ ०२.०५.०३० ॥
तैजसात्तु विकुर्वाणादिन्द्रियाणि दशाभवन्  ।
ज्ञानशक्तिः क्रियाशक्तिर्बुद्धिः प्राणश्च तैजसौ  ।
श्रोत्रं त्वग्घ्राणदृग्जिह्वा वाग्दोर्मेढ्राङ्घ्रिपायवः  ॥ ०२.०५.०३१ ॥
यदैतेऽसङ्गता भावा भूतेन्द्रियमनोगुणाः  ।
यदायतननिर्माणे न शेकुर्ब्रह्मवित्तम  ॥ ०२.०५.०३२ ॥
तदा संहत्य चान्योन्यं भगवच्छक्तिचोदिताः  ।
सदसत्त्वमुपादाय चोभयं ससृजुर्ह्यदः  ॥ ०२.०५.०३३ ॥
वर्षपूगसहस्रान्ते तदण्डमुदके शयम्  ।
कालकर्मस्वभावस्थो जीवो ञ्जीवमजीवयत् ॥ ०२.०५.०३४ ॥
स एव पुरुषस्तस्मादण्डं निर्भिद्य निर्गतः  ।
सहस्रोर्वङ्घ्रिबाह्वक्षः सहस्राननशीर्षवान्  ॥ ०२.०५.०३५ ॥
यस्येहावयवैर्लोकान् कल्पयन्ति मनीषिणः  ।
कट्यादिभिरधः सप्त सप्तोर्ध्वं जघनादिभिः  ॥ ०२.०५.०३६ ॥
पुरुषस्य मुखं ब्रह्म क्षत्रमेतस्य बाहवः  ।
ऊर्वोर्वैश्यो भगवतः पद्भ्यां शूद्रो व्यजायत  ॥ ०२.०५.०३७ ॥
भूर्लोकः कल्पितः पद्भ्यां भुवर्लोकोऽस्य नाभितः  ।
हृदा स्वर्लोक उरसा महर्लोको महात्मनः  ॥ ०२.०५.०३८ ॥
ग्रीवायां जनलोकोऽस्य तपोलोकः स्तनद्वयात् ।
मूर्धभिः सत्यलोकस्तु ब्रह्मलोकः सनातनः  ॥ ०२.०५.०३९ ॥
तत्कट्यां चातलं कॢप्तमूरुभ्यां वितलं विभोः  ।
जानुभ्यां सुतलं शुद्धं जङ्घाभ्यां तु तलातलम्  ॥ ०२.०५.०४० ॥
महातलं तु गुल्फाभ्यां प्रपदाभ्यां रसातलम्  ।
पातालं पादतलत इति लोकमयः पुमान्  ॥ ०२.०५.०४१ ॥
भूर्लोकः कल्पितः पद्भ्यां भुवर्लोकोऽस्य नाभितः  ।
स्वर्लोकः कल्पितो मूर्ध्ना इति वा लोककल्पना  ॥ ०२.०५.०४२ ॥
०२.०६.००१।० ब्रह्मोवाच
वाचां वह्नेर्मुखं क्षेत्रं छन्दसां सप्त धातवः  ।
हव्यकव्यामृतान्नानां जिह्वा सर्वरसस्य च  ॥ ०२.०६.००१ ॥
सर्वासूनां च वायोश्च तन्नासे परमायणे  ।
अश्विनोरोषधीनां च घ्राणो मोदप्रमोदयोः  ॥ ०२.०६.००२ ॥
रूपाणां तेजसां चक्षुर्दिवः सूर्यस्य चाक्षिणी  ।
कर्णौ दिशां च तीर्थानां श्रोत्रमाकाशशब्दयोः  ।
तद्गात्रं वस्तुसाराणां सौभगस्य च भाजनम्  ॥ ०२.०६.००३ ॥
त्वगस्य स्पर्शवायोश्च सर्वमेधस्य चैव हि  ।
रोमाण्युद्भिज्जजातीनां यैर्वा यज्ञस्तु सम्भृतः  ॥ ०२.०६.००४ ॥
केशश्मश्रुनखान्यस्य शिलालोहाभ्रविद्युताम्  ।
बाहवो लोकपालानां प्रायशः क्षेमकर्मणाम्  ॥ ०२.०६.००५ ॥
विक्रमो भूर्भुवः स्वश्च क्षेमस्य शरणस्य च  ।
सर्वकामवरस्यापि हरेश्चरण आस्पदम्  ॥ ०२.०६.००६ ॥
अपां वीर्यस्य सर्गस्य पर्जन्यस्य प्रजापतेः  ।
पुंसः शिश्न उपस्थस्तु प्रजात्यानन्दनिर्वृतेः  ॥ ०२.०६.००७ ॥
पायुर्यमस्य मित्रस्य परिमोक्षस्य नारद  ।
हिंसाया निरृतेर्मृत्योर्निरयस्य गुदं स्मृतः  ॥ ०२.०६.००८ ॥
पराभूतेरधर्मस्य तमसश्चापि पश्चिमः  ।
नाड्यो नदनदीनां च गोत्राणामस्थिसंहतिः  ॥ ०२.०६.००९ ॥
अव्यक्तरससिन्धूनां भूतानां निधनस्य च  ।
उदरं विदितं पुंसो हृदयं मनसः पदम्  ॥ ०२.०६.०१० ॥
धर्मस्य मम तुभ्यं च कुमाराणां भवस्य च  ।
विज्ञानस्य च सत्त्वस्य परस्यात्मा परायणम्  ॥ ०२.०६.०११ ॥
अहं भवान् भवश्चैव त इमे मुनयोऽग्रजाः  ।
सुरासुरनरा नागाः खगा मृगसरीसृपाः  ॥ ०२.०६.०१२ ॥
गन्धर्वाप्सरसो यक्षा रक्षोभूतगणोरगाः  ।
पशवः पितरः सिद्धा विद्याध्राश्चारणा द्रुमाः  ॥ ०२.०६.०१३ ॥
अन्ये च विविधा जीवाजलस्थलनभौकसः  ।
ग्रहर्क्षकेतवस्तारास्तडितः स्तनयित्नवः  ॥ ०२.०६.०१४ ॥
सर्वं पुरुष एवेदं भूतं भव्यं भवच्च यत् ।
तेनेदमावृतं विश्वं वितस्तिमधितिष्ठति  ॥ ०२.०६.०१५ ॥
स्वधिष्ण्यं प्रतपन् प्राणो बहिश्च प्रतपत्यसौ  ।
एवं विराजं प्रतपंस्तपत्यन्तर्बहिः पुमान्  ॥ ०२.०६.०१६ ॥
सोऽमृतस्याभयस्येशो मर्त्यमन्नं यदत्यगात् ।
महिमैष ततो ब्रह्मन् पुरुषस्य दुरत्ययः  ॥ ०२.०६.०१७ ॥
पादेषु सर्वभूतानि पुंसः स्थितिपदो विदुः  ।
अमृतं क्षेममभयं त्रिमूर्ध्नोऽधायि मूर्धसु  ॥ ०२.०६.०१८ ॥
पादास्त्रयो बहिश्चासन्नप्रजानां य आश्रमाः  ।
अन्तस्त्रिलोक्यास्त्वपरो गृहमेधोऽबृहद्व्रतः  ॥ ०२.०६.०१९ ॥
सृती विचक्रमे विश्वं साशनानशने उभे  ।
यदविद्या च विद्या च पुरुषस्तूभयाश्रयः  ॥ ०२.०६.०२० ॥
यस्मादण्डं विराड्जज्ञे भूतेन्द्रियगुणात्मकः  ।
तद्द्रव्यमत्यगाद्विश्वं गोभिः सूर्य इवातपन्  ॥ ०२.०६.०२१ ॥
यदास्य नाभ्यान्नलिनादहमासं महात्मनः  ।
नाविदं यज्ञसम्भारान् पुरुषावयवानृते  ॥ ०२.०६.०२२ ॥
तेषु यज्ञस्य पशवः सवनस्पतयः कुशाः  ।
इदं च देवयजनं कालश्चोरुगुणान्वितः  ॥ ०२.०६.०२३ ॥
वस्तून्योषधयः स्नेहा रसलोहमृदो जलम्  ।
ऋचो यजूंषि सामानि चातुर्होत्रं च सत्तम  ॥ ०२.०६.०२४ ॥
नामधेयानि मन्त्राश्च दक्षिणाश्च व्रतानि च  ।
देवतानुक्रमः कल्पः सङ्कल्पस्तन्त्रमेव च  ॥ ०२.०६.०२५ ॥
गतयो मतयश्चैव प्रायश्चित्तं समर्पणम्  ।
पुरुषावयवैरेते सम्भाराः सम्भृता मया  ॥ ०२.०६.०२६ ॥
इति सम्भृतसम्भारः पुरुषावयवैरहम्  ।
तमेव पुरुषं यज्ञं तेनैवायजमीश्वरम्  ॥ ०२.०६.०२७ ॥
ततस्ते भ्रातर इमे प्रजानां पतयो नव  ।
अयजन् व्यक्तमव्यक्तं पुरुषं सुसमाहिताः  ॥ ०२.०६.०२८ ॥
ततश्च मनवः काले ईजिरे ऋषयोऽपरे  ।
पितरो विबुधा दैत्या मनुष्याः क्रतुभिर्विभुम्  ॥ ०२.०६.०२९ ॥
नारायणे भगवति तदिदं विश्वमाहितम्  ।
गृहीतमायोरुगुणः सर्गादावगुणः स्वतः  ॥ ०२.०६.०३० ॥
सृजामि तन्नियुक्तोऽहं हरो हरति तद्वशः  ।
विश्वं पुरुषरूपेण परिपाति त्रिशक्तिधृक् ॥ ०२.०६.०३१ ॥
इति तेऽभिहितं तात यथेदमनुपृच्छसि  ।
नान्यद्भगवतः किञ्चिद्भाव्यं सदसदात्मकम्  ॥ ०२.०६.०३२ ॥
न भारती मेऽङ्ग मृषोपलक्ष्यते न वै क्वचिन्मे मनसो मृषा गतिः  ।
न मे हृषीकाणि पतन्त्यसत्पथे यन्मे हृदौत्कण्ठ्यवता धृतो हरिः  ॥ ०२.०६.०३३ ॥
सोऽहं समाम्नायमयस्तपोमयः प्रजापतीनामभिवन्दितः पतिः  ।
आस्थाय योगं निपुणं समाहितस्तं नाध्यगच्छं यत आत्मसम्भवः  ॥ ०२.०६.०३४ ॥
नतोऽस्म्यहं तच्चरणं समीयुषां भवच्छिदं स्वस्त्ययनं सुमङ्गलम्  ।
यो ह्यात्ममायाविभवं स्म पर्यगाद्यथा नभः स्वान्तमथापरे कुतः  ॥ ०२.०६.०३५ ॥
नाहं न यूयं यदृतां गतिं विदुर्न वामदेवः किमुतापरे सुराः  ।
तन्मायया मोहितबुद्धयस्त्विदं विनिर्मितं चात्मसमं विचक्ष्महे  ॥ ०२.०६.०३६ ॥
यस्यावतारकर्माणि गायन्ति ह्यस्मदादयः  ।
न यं विदन्ति तत्त्वेन तस्मै भगवते नमः  ॥ ०२.०६.०३७ ॥
स एष आद्यः पुरुषः कल्पे कल्पे सृजत्यजः  ।
आत्मात्मन्यात्मनात्मानं स संयच्छति पाति च  ॥ ०२.०६.०३८ ॥
विशुद्धं केवलं ज्ञानं प्रत्यक्सम्यगवस्थितम्  ।
सत्यं पूर्णमनाद्यन्तं निर्गुणं नित्यमद्वयम्  ॥ ०२.०६.०३९ ॥
ऋषे विदन्ति मुनयः प्रशान्तात्मेन्द्रियाशयाः  ।
यदा तदेवासत्तर्कैस्तिरोधीयेत विप्लुतम्  ॥ ०२.०६.०४० ॥
आद्योऽवतारः पुरुषः परस्य कालः स्वभावः सदसन्मनश्च  ।
द्रव्यं विकारो गुण इन्द्रियाणि विराट्स्वराट्स्थास्नु चरिष्णु भूम्नः  ॥ ०२.०६.०४१ ॥
अहं भवो यज्ञ इमे प्रजेशा दक्षादयो ये भवदादयश्च  ।
स्वर्लोकपालाः खगलोकपाला नृलोकपालास्तललोकपालाः  ॥ ०२.०६.०४२ ॥
गन्धर्वविद्याधरचारणेशा ये यक्षरक्षोरगनागनाथाः  ।
ये वा ऋषीणामृषभाः पित्णां दैत्येन्द्रसिद्धेश्वरदानवेन्द्राः  ।
अन्ये च ये प्रेतपिशाचभूत कूष्माण्डयादोमृगपक्ष्यधीशाः  ॥ ०२.०६.०४३ ॥
यत्किञ्च लोके भगवन्महस्वदोजःसहस्वद्बलवत्क्षमावत् ।
श्रीह्रीविभूत्यात्मवदद्भुतार्णं तत्त्वं परं रूपवदस्वरूपम्  ॥ ०२.०६.०४४ ॥
प्राधान्यतो यानृष आमनन्ति लीलावतारान् पुरुषस्य भूम्नः  ।
आपीयतां कर्णकषायशोषाननुक्रमिष्ये त इमान् सुपेशान्  ॥ ०२.०६.०४५ ॥
०२.०७.००१।० ब्रह्मोवाच
यत्रोद्यतः क्षितितलोद्धरणाय बिभ्रत्  क्रौडीं तनुं सकलयज्ञमयीमनन्तः  ।
अन्तर्महार्णव उपागतमादिदैत्यं   तं दंष्ट्रयाद्रिमिव वज्रधरो ददार  ॥ ०२.०७.००१ ॥*
जातो रुचेरजनयत्सुयमान् सुयज्ञ   आकूतिसूनुरमरानथ दक्षिणायाम्  ।
लोकत्रयस्य महतीमहरद्यदार्तिं   स्वायम्भुवेन मनुना हरिरित्यनूक्तः  ॥ ०२.०७.००२ ॥*
जज्ञे च कर्दमगृहे द्विज देवहूत्यां   स्त्रीभिः समं नवभिरात्मगतिं स्वमात्रे  ।
ऊचे ययात्मशमलं गुणसङ्गपङ्कम्   अस्मिन् विधूय कपिलस्य गतिं प्रपेदे  ॥ ०२.०७.००३ ॥*
अत्रेरपत्यमभिकाङ्क्षत आह तुष्टो   दत्तो मयाहमिति यद्भगवान् स दत्तः  ।
यत्पादपङ्कजपरागपवित्रदेहा   योगर्द्धिमापुरुभयीं यदुहैहयाद्याः  ॥ ०२.०७.००४ ॥*
तप्तं तपो विविधलोकसिसृक्षया मे   आदौ सनात्स्वतपसः स चतुःसनोऽभूत् ।
प्राक्कल्पसम्प्लवविनष्टमिहात्मतत्त्वं   सम्यग्जगाद मुनयो यदचक्षतात्मन्  ॥ ०२.०७.००५ ॥*
धर्मस्य दक्षदुहितर्यजनिष्ट मूर्त्यां   नारायणो नर इति स्वतपःप्रभावः  ।
दृष्ट्वात्मनो भगवतो नियमावलोपं   देव्यस्त्वनङ्गपृतना घटितुं न शेकुः  ॥ ०२.०७.००६ ॥*
कामं दहन्ति कृतिनो ननु रोषदृष्ट्या   रोषं दहन्तमुत ते न दहन्त्यसह्यम्  ।
सोऽयं यदन्तरमलं प्रविशन् बिभेति   कामः कथं नु पुनरस्य मनः श्रयेत  ॥ ०२.०७.००७ ॥*
विद्धः सपत्न्युदितपत्रिभिरन्ति राज्ञो   बालोऽपि सन्नुपगतस्तपसे वनानि  ।
तस्मा अदाद्ध्रुवगतिं गृणते प्रसन्नो   दिव्याः स्तुवन्ति मुनयो यदुपर्यधस्तात् ॥ ०२.०७.००८ ॥*
यद्वेनमुत्पथगतं द्विजवाक्यवज्र   निष्प्लुष्टपौरुषभगं निरये पतन्तम्  ।
त्रात्वार्थितो जगति पुत्रपदं च लेभे   दुग्धा वसूनि वसुधा सकलानि येन  ॥ ०२.०७.००९ ॥*
नाभेरसावृषभ आस सुदेविसूनुर्  यो वै चचार समदृग्जडयोगचर्याम्  ।
यत्पारमहंस्यमृषयः पदमामनन्ति   स्वस्थः प्रशान्तकरणः परिमुक्तसङ्गः  ॥ ०२.०७.०१० ॥*
सत्रे ममास भगवान् हयशीरषाथो   साक्षात्स यज्ञपुरुषस्तपनीयवर्णः  ।
छन्दोमयो मखमयोऽखिलदेवतात्मा   वाचो बभूवुरुशतीः श्वसतोऽस्य नस्तः  ॥ ०२.०७.०११ ॥*
मत्स्यो युगान्तसमये मनुनोपलब्धः   क्षोणीमयो निखिलजीवनिकायकेतः  ।
विस्रंसितानुरुभये सलिले मुखान्मे   आदाय तत्र विजहार ह वेदमार्गान्  ॥ ०२.०७.०१२ ॥*
क्षीरोदधावमरदानवयूथपानाम्   उन्मथ्नताममृतलब्धय आदिदेवः  ।
पृष्ठेन कच्छपवपुर्विदधार गोत्रं   निद्राक्षणोऽद्रिपरिवर्तकषाणकण्डूः  ॥ ०२.०७.०१३ ॥*
त्रैपिष्टपोरुभयहा स नृसिंहरूपं   कृत्वा भ्रमद्भ्रुकुटिदंष्ट्रकरालवक्त्रम्  ।
दैत्येन्द्रमाशु गदयाभिपतन्तमाराद्  ऊरौ निपात्य विददार नखैः स्फुरन्तम्  ॥ ०२.०७.०१४ ॥*
अन्तःसरस्युरुबलेन पदे गृहीतो   ग्राहेण यूथपतिरम्बुजहस्त आर्तः  ।
आहेदमादिपुरुषाखिललोकनाथ   तीर्थश्रवः श्रवणमङ्गलनामधेय  ॥ ०२.०७.०१५ ॥*
श्रुत्वा हरिस्तमरणार्थिनमप्रमेयश्  चक्रायुधः पतगराजभुजाधिरूढः  ।
चक्रेण नक्रवदनं विनिपाट्य तस्माद्  धस्ते प्रगृह्य भगवान् कृपयोज्जहार  ॥ ०२.०७.०१६ ॥*
ज्यायान् गुणैरवरजोऽप्यदितेः सुतानां   लोकान् विचक्रम इमान् यदथाधियज्ञः  ।
क्ष्मां वामनेन जगृहे त्रिपदच्छलेन   याच्ञामृते पथि चरन् प्रभुभिर्न चाल्यः  ॥ ०२.०७.०१७ ॥*
नार्थो बलेरयमुरुक्रमपादशौचम्   आपः शिखाधृतवतो विबुधाधिपत्यम्  ।
यो वै प्रतिश्रुतमृते न चिकीर्षदन्यद्  आत्मानमङ्ग मनसा हरयेऽभिमेने  ॥ ०२.०७.०१८ ॥*
तुभ्यं च नारद भृशं भगवान् विवृद्ध   भावेन साधु परितुष्ट उवाच योगम्  ।
ज्ञानं च भागवतमात्मसतत्त्वदीपं   यद्वासुदेवशरणा विदुरञ्जसैव  ॥ ०२.०७.०१९ ॥*
चक्रं च दिक्ष्वविहतं दशसु स्वतेजो   मन्वन्तरेषु मनुवंशधरो बिभर्ति  ।
दुष्टेषु राजसु दमं व्यदधात्स्वकीर्तिं   सत्ये त्रिपृष्ठ उशतीं प्रथयंश्चरित्रैः  ॥ ०२.०७.०२० ॥*
धन्वन्तरिश्च भगवान् स्वयमेव कीर्तिर्  नाम्ना नृणां पुरुरुजां रुज आशु हन्ति  ।
यज्ञे च भागममृतायुरवावरुन्ध   आयुष्यवेदमनुशास्त्यवतीर्य लोके  ॥ ०२.०७.०२१ ॥*
क्षत्रं क्षयाय विधिनोपभृतं महात्मा   ब्रह्मध्रुगुज्झितपथं नरकार्तिलिप्सु  ।
उद्धन्त्यसाववनिकण्टकमुग्रवीर्यस्  त्रिःसप्तकृत्व उरुधारपरश्वधेन  ॥ ०२.०७.०२२ ॥*
अस्मत्प्रसादसुमुखः कलया कलेश   इक्ष्वाकुवंश अवतीर्य गुरोर्निदेशे  ।
तिष्ठन् वनं सदयितानुज आविवेश   यस्मिन् विरुध्य दशकन्धर आर्तिमार्च्छत् ॥ ०२.०७.०२३ ॥*
यस्मा अदादुदधिरूढभयाङ्गवेपो   मार्गं सपद्यरिपुरं हरवद्दिधक्षोः  ।
दूरे सुहृन्मथितरोषसुशोणदृष्ट्या   तातप्यमानमकरोरगनक्रचक्रः  ॥ ०२.०७.०२४ ॥*
वक्षःस्थलस्पर्शरुग्नमहेन्द्रवाह   दन्तैर्विडम्बितककुब्जुष ऊढहासम्  ।
सद्योऽसुभिः सह विनेष्यति दारहर्तुर्  विस्फूर्जितैर्धनुष उच्चरतोऽधिसैन्ये  ॥ ०२.०७.०२५ ॥*
भूमेः सुरेतरवरूथविमर्दितायाः   क्लेशव्ययाय कलया सितकृष्णकेशः  ।
जातः करिष्यति जनानुपलक्ष्यमार्गः   कर्माणि चात्ममहिमोपनिबन्धनानि  ॥ ०२.०७.०२६ ॥*
तोकेन जीवहरणं यदुलूकिकायास्  त्रैमासिकस्य च पदा शकटोऽपवृत्तः  ।
यद्रिङ्गतान्तरगतेन दिविस्पृशोर्वा   उन्मूलनं त्वितरथार्जुनयोर्न भाव्यम्  ॥ ०२.०७.०२७ ॥*
यद्वै व्रजे व्रजपशून् विषतोयपीतान्   पालांस्त्वजीवयदनुग्रहदृष्टिवृष्ट्या  ।
तच्छुद्धयेऽतिविषवीर्यविलोलजिह्वम्   उच्चाटयिष्यदुरगं विहरन् ह्रदिन्याम्  ॥ ०२.०७.०२८ ॥*
तत्कर्म दिव्यमिव यन्निशि निःशयानं   दावाग्निना शुचिवने परिदह्यमाने  ।
उन्नेष्यति व्रजमतोऽवसितान्तकालं   नेत्रे पिधाप्य सबलोऽनधिगम्यवीर्यः  ॥ ०२.०७.०२९ ॥*
गृह्णीत यद्यदुपबन्धममुष्य माता   शुल्बं सुतस्य न तु तत्तदमुष्य माति  ।
यज्जृम्भतोऽस्य वदने भुवनानि गोपी   संवीक्ष्य शङ्कितमनाः प्रतिबोधितासीत् ॥ ०२.०७.०३० ॥*
नन्दं च मोक्ष्यति भयाद्वरुणस्य पाशाद्  गोपान् बिलेषु पिहितान्मयसूनुना च  ।
अह्न्यापृतं निशि शयानमतिश्रमेण   लोकं विकुण्ठमुपनेष्यति गोकुलं स्म  ॥ ०२.०७.०३१ ॥*
गोपैर्मखे प्रतिहते व्रजविप्लवाय   देवेऽभिवर्षति पशून् कृपया रिरक्षुः  ।
धर्तोच्छिलीन्ध्रमिव सप्तदिनानि सप्त   वर्षो महीध्रमनघैककरे सलीलम्  ॥ ०२.०७.०३२ ॥*
क्रीडन् वने निशि निशाकररश्मिगौर्यां   रासोन्मुखः कलपदायतमूर्च्छितेन  ।
उद्दीपितस्मररुजां व्रजभृद्वधूनां   हर्तुर्हरिष्यति शिरो धनदानुगस्य  ॥ ०२.०७.०३३ ॥*
ये च प्रलम्बखरदर्दुरकेश्यरिष्ट   मल्लेभकंसयवनाः कपिपौण्ड्रकाद्याः  ।
अन्ये च शाल्वकुजबल्वलदन्तवक्र   सप्तोक्षशम्बरविदूरथरुक्मिमुख्याः  ॥ ०२.०७.०३४ ॥*
ये वा मृधे समितिशालिन आत्तचापाः   काम्बोजमत्स्यकुरुसृञ्जयकैकयाद्याः  ।
यास्यन्त्यदर्शनमलं बलपार्थभीम   व्याजाह्वयेन हरिणा निलयं तदीयम्  ॥ ०२.०७.०३५ ॥*
कालेन मीलितधियामवमृश्य न्णां   स्तोकायुषां स्वनिगमो बत दूरपारः  ।
आविर्हितस्त्वनुयुगं स हि सत्यवत्यां   वेदद्रुमं विटपशो विभजिष्यति स्म  ॥ ०२.०७.०३६ ॥*
देवद्विषां निगमवर्त्मनि निष्ठितानां   पूर्भिर्मयेन विहिताभिरदृश्यतूर्भिः  ।
लोकान् घ्नतां मतिविमोहमतिप्रलोभं   वेषं विधाय बहु भाष्यत औपधर्म्यम्  ॥ ०२.०७.०३७ ॥*
यर्ह्यालयेष्वपि सतां न हरेः कथाः स्युः   पाषण्डिनो द्विजजना वृषला नृदेवाः  ।
स्वाहा स्वधा वषडिति स्म गिरो न यत्र   शास्ता भविष्यति कलेर्भगवान् युगान्ते  ॥ ०२.०७.०३८ ॥*
सर्गे तपोऽहमृषयो नव ये प्रजेशाः   स्थानेऽथ धर्ममखमन्वमरावनीशाः  ।
अन्ते त्वधर्महरमन्युवशासुराद्या   मायाविभूतय इमाः पुरुशक्तिभाजः  ॥ ०२.०७.०३९ ॥*
विष्णोर्नु वीर्यगणनां कतमोऽर्हतीह   यः पार्थिवान्यपि कविर्विममे रजांसि  ।
चस्कम्भ यः स्वरहसास्खलता त्रिपृष्ठं   यस्मात्त्रिसाम्यसदनादुरुकम्पयानम्  ॥ ०२.०७.०४० ॥*
नान्तं विदाम्यहममी मुनयोऽग्रजास्ते   मायाबलस्य पुरुषस्य कुतोऽवरा ये  ।
गायन् गुणान् दशशतानन आदिदेवः   शेषोऽधुनापि समवस्यति नास्य पारम्  ॥ ०२.०७.०४१ ॥*
येषां स एष भगवान् दययेदनन्तः   सर्वात्मनाश्रितपदो यदि निर्व्यलीकम्  ।
ते दुस्तरामतितरन्ति च देवमायां   नैषां ममाहमिति धीः श्वशृगालभक्ष्ये  ॥ ०२.०७.०४२ ॥*
वेदाहमङ्ग परमस्य हि योगमायां   यूयं भवश्च भगवानथ दैत्यवर्यः  ।
पत्नी मनोः स च मनुश्च तदात्मजाश्च   प्राचीनबर्हिरृभुरङ्ग उत ध्रुवश्च  ॥ ०२.०७.०४३ ॥*
इक्ष्वाकुरैलमुचुकुन्दविदेहगाधि   रघ्वम्बरीषसगरा गयनाहुषाद्याः  ।
मान्धात्रलर्कशतधन्वनुरन्तिदेवा   देवव्रतो बलिरमूर्त्तरयो दिलीपः  ॥ ०२.०७.०४४ ॥*
सौभर्युतङ्कशिबिदेवलपिप्पलाद   सारस्वतोद्धवपराशरभूरिषेणाः  ।
येऽन्ये विभीषणहनूमदुपेन्द्रदत्त   पार्थार्ष्टिषेणविदुरश्रुतदेववर्याः  ॥ ०२.०७.०४५ ॥*
ते वै विदन्त्यतितरन्ति च देवमायां   स्त्रीशूद्रहूणशबरा अपि पापजीवाः  ।
यद्यद्भुतक्रमपरायणशीलशिक्षास्  तिर्यग्जना अपि किमु श्रुतधारणा ये  ॥ ०२.०७.०४६ ॥*
शश्वत्प्रशान्तमभयं प्रतिबोधमात्रं   शुद्धं समं सदसतः परमात्मतत्त्वम्  ।
शब्दो न यत्र पुरुकारकवान् क्रियार्थो   माया परैत्यभिमुखे च विलज्जमाना  ॥ ०२.०७.०४७ ॥*
तद्वै पदं भगवतः परमस्य पुंसो   ब्रह्मेति यद्विदुरजस्रसुखं विशोकम्  ।
सध्र्यङ्नियम्य यतयो यमकर्तहेतिं   जह्युः स्वराडिव निपानखनित्रमिन्द्रः  ॥ ०२.०७.०४८ ॥*
स श्रेयसामपि विभुर्भगवान् यतोऽस्य   भावस्वभावविहितस्य सतः प्रसिद्धिः  ।
देहे स्वधातुविगमेऽनुविशीर्यमाणे   व्योमेव तत्र पुरुषो न विशीर्यते ञ्जः  ॥ ०२.०७.०४९ ॥*
सोऽयं तेऽभिहितस्तात भगवान् विश्वभावनः  ।
समासेन हरेर्नान्यदन्यस्मात्सदसच्च यत् ॥ ०२.०७.०५० ॥
इदं भागवतं नाम यन्मे भगवतोदितम्  ।
सङ्ग्रहोऽयं विभूतीनां त्वमेतद्विपुली कुरु  ॥ ०२.०७.०५१ ॥
यथा हरौ भगवति नृणां भक्तिर्भविष्यति  ।
सर्वात्मन्यखिलाधारे इति सङ्कल्प्य वर्णय  ॥ ०२.०७.०५२ ॥
मायां वर्णयतोऽमुष्य ईश्वरस्यानुमोदतः  ।
शृण्वतः श्रद्धया नित्यं माययात्मा न मुह्यति  ॥ ०२.०७.०५३ ॥
०२.०८.००१।० राजोवाच
ब्रह्मणा चोदितो ब्रह्मन् गुणाख्यानेऽगुणस्य च  ।
यस्मै यस्मै यथा प्राह नारदो देवदर्शनः  ॥ ०२.०८.००१ ॥
एतद्वेदितुमिच्छामि तत्त्वं तत्त्वविदां वर  ।
हरेरद्भुतवीर्यस्य कथा लोकसुमङ्गलाः  ॥ ०२.०८.००२ ॥
कथयस्व महाभाग यथाहमखिलात्मनि  ।
कृष्णे निवेश्य निःसङ्गं मनस्त्यक्ष्ये कलेवरम्  ॥ ०२.०८.००३ ॥
शृण्वतः श्रद्धया नित्यं गृणतश्च स्वचेष्टितम्  ।
कालेन नातिदीर्घेण भगवान् विशते हृदि  ॥ ०२.०८.००४ ॥
प्रविष्टः कर्णरन्ध्रेण स्वानां भावसरोरुहम्  ।
धुनोति शमलं कृष्णः सलिलस्य यथा शरत् ॥ ०२.०८.००५ ॥
धौतात्मा पुरुषः कृष्ण पादमूलं न मुञ्चति  ।
मुक्तसर्वपरिक्लेशः पान्थः स्वशरणं यथा  ॥ ०२.०८.००६ ॥
यदधातुमतो ब्रह्मन् देहारम्भोऽस्य धातुभिः  ।
यदृच्छया हेतुना वा भवन्तो जानते यथा  ॥ ०२.०८.००७ ॥
आसीद्यदुदरात्पद्मं लोकसंस्थानलक्षणम्  ।
यावानयं वै पुरुष इयत्तावयवैः पृथक् ।
तावानसाविति प्रोक्तः संस्थावयववानिव  ॥ ०२.०८.००८ ॥
अजः सृजति भूतानि भूतात्मा यदनुग्रहात् ।
ददृशे येन तद्रूपं नाभिपद्मसमुद्भवः  ॥ ०२.०८.००९ ॥
स चापि यत्र पुरुषो विश्वस्थित्युद्भवाप्ययः  ।
मुक्त्वात्ममायां मायेशः शेते सर्वगुहाशयः  ॥ ०२.०८.०१० ॥
पुरुषावयवैर्लोकाः सपालाः पूर्वकल्पिताः  ।
लोकैरमुष्यावयवाः सपालैरिति शुश्रुम  ॥ ०२.०८.०११ ॥
यावान् कल्पो विकल्पो वा यथा कालोऽनुमीयते  ।
भूतभव्यभवच्छब्द आयुर्मानं च यत्सतः  ॥ ०२.०८.०१२ ॥
कालस्यानुगतिर्या तु लक्ष्यतेऽण्वी बृहत्यपि  ।
यावत्यः कर्मगतयो यादृशीर्द्विजसत्तम  ॥ ०२.०८.०१३ ॥
यस्मिन् कर्मसमावायो यथा येनोपगृह्यते  ।
गुणानां गुणिनां चैव परिणाममभीप्सताम्  ॥ ०२.०८.०१४ ॥
भूपातालककुब्व्योम ग्रहनक्षत्रभूभृताम्  ।
सरित्समुद्रद्वीपानां सम्भवश्चैतदोकसाम्  ॥ ०२.०८.०१५ ॥
प्रमाणमण्डकोशस्य बाह्याभ्यन्तरभेदतः  ।
महतां चानुचरितं वर्णाश्रमविनिश्चयः  ॥ ०२.०८.०१६ ॥
युगानि युगमानं च धर्मो यश्च युगे युगे  ।
अवतारानुचरितं यदाश्चर्यतमं हरेः  ॥ ०२.०८.०१७ ॥
नृणां साधारणो धर्मः सविशेषश्च यादृशः  ।
श्रेणीनां राजर्षीणां च धर्मः कृच्छ्रेषु जीवताम्  ॥ ०२.०८.०१८ ॥
तत्त्वानां परिसङ्ख्यानं लक्षणं हेतुलक्षणम्  ।
पुरुषाराधनविधिर्योगस्याध्यात्मिकस्य च  ॥ ०२.०८.०१९ ॥
योगेश्वरैश्वर्यगतिर्लिङ्गभङ्गस्तु योगिनाम्  ।
वेदोपवेदधर्माणामितिहासपुराणयोः  ॥ ०२.०८.०२० ॥
सम्प्लवः सर्वभूतानां विक्रमः प्रतिसङ्क्रमः  ।
इष्टापूर्तस्य काम्यानां त्रिवर्गस्य च यो विधिः  ॥ ०२.०८.०२१ ॥
यो वानुशायिनां सर्गः पाषण्डस्य च सम्भवः  ।
आत्मनो बन्धमोक्षौ च व्यवस्थानं स्वरूपतः  ॥ ०२.०८.०२२ ॥
यथात्मतन्त्रो भगवान् विक्रीडत्यात्ममायया  ।
विसृज्य वा यथा मायामुदास्ते साक्षिवद्विभुः  ॥ ०२.०८.०२३ ॥
सर्वमेतच्च भगवन् पृच्छतो मेऽनुपूर्वशः  ।
तत्त्वतोऽर्हस्युदाहर्तुं प्रपन्नाय महामुने  ॥ ०२.०८.०२४ ॥
अत्र प्रमाणं हि भवान् परमेष्ठी यथात्मभूः  ।
अपरे चानुतिष्ठन्ति पूर्वेषां पूर्वजैः कृतम्  ॥ ०२.०८.०२५ ॥
न मेऽसवः परायन्ति ब्रह्मन्ननशनादमी  ।
पिबतो ञ्च्युतपीयूषं तद्वाक्याब्धिविनिःसृतम्  ॥ ०२.०८.०२६ ॥
०२.०८.०२७।० सूत उवाच
स उपामन्त्रितो राज्ञा कथायामिति सत्पतेः  ।
ब्रह्मरातो भृशं प्रीतो विष्णुरातेन संसदि  ॥ ०२.०८.०२७ ॥
प्राह भागवतं नाम पुराणं ब्रह्मसम्मितम्  ।
ब्रह्मणे भगवत्प्रोक्तं ब्रह्मकल्प उपागते  ॥ ०२.०८.०२८ ॥
यद्यत्परीक्षिदृषभः पाण्डूनामनुपृच्छति  ।
आनुपूर्व्येण तत्सर्वमाख्यातुमुपचक्रमे  ॥ ०२.०८.०२९ ॥
०२.०९.००१।० श्रीशुक उवाच
आत्ममायामृते राजन् परस्यानुभवात्मनः  ।
न घटेतार्थसम्बन्धः स्वप्नद्रष्टुरिवाञ्जसा  ॥ ०२.०९.००१ ॥
बहुरूप इवाभाति मायया बहुरूपया  ।
रममाणो गुणेष्वस्या ममाहमिति मन्यते  ॥ ०२.०९.००२ ॥
यर्हि वाव महिम्नि स्वे परस्मिन् कालमाययोः  ।
रमेत गतसम्मोहस्त्यक्त्वोदास्ते तदोभयम्  ॥ ०२.०९.००३ ॥
आत्मतत्त्वविशुद्ध्यर्थं यदाह भगवानृतम्  ।
ब्रह्मणे दर्शयन् रूपमव्यलीकव्रतादृतः  ॥ ०२.०९.००४ ॥
स आदिदेवो जगतां परो गुरुः स्वधिष्ण्यमास्थाय सिसृक्षयैक्षत  ।
तां नाध्यगच्छद्दृशमत्र सम्मतां प्रपञ्चनिर्माणविधिर्यया भवेत् ॥ ०२.०९.००५ ॥
स चिन्तयन् द्व्यक्षरमेकदाम्भस्युपाशृणोद्द्विर्गदितं वचो विभुः  ।
स्पर्शेषु यत्षोडशमेकविंशं निष्किञ्चनानां नृप यद्धनं विदुः  ॥ ०२.०९.००६ ॥
निशम्य तद्वक्तृदिदृक्षया दिशो विलोक्य तत्रान्यदपश्यमानः  ।
स्वधिष्ण्यमास्थाय विमृश्य तद्धितं तपस्युपादिष्ट इवादधे मनः  ॥ ०२.०९.००७ ॥
दिव्यं सहस्राब्दममोघदर्शनो जितानिलात्मा विजितोभयेन्द्रियः  ।
अतप्यत स्माखिललोकतापनं तपस्तपीयांस्तपतां समाहितः  ॥ ०२.०९.००८ ॥
तस्मै स्वलोकं भगवान् सभाजितः सन्दर्शयामास परं न यत्परम्  ।
व्यपेतसङ्क्लेशविमोहसाध्वसं स्वदृष्टवद्भिर्पुरुषैरभिष्टुतम्  ॥ ०२.०९.००९ ॥
प्रवर्तते यत्र रजस्तमस्तयोः सत्त्वं च मिश्रं न च कालविक्रमः  ।
न यत्र माया किमुतापरे हरेरनुव्रता यत्र सुरासुरार्चिताः  ॥ ०२.०९.०१० ॥
श्यामावदाताः शतपत्रलोचनाः पिशङ्गवस्त्राः सुरुचः सुपेशसः  ।
सर्वे चतुर्बाहव उन्मिषन्मणि प्रवेकनिष्काभरणाः सुवर्चसः  ।
प्रवालवैदूर्यमृणालवर्चसः परिस्फुरत्कुण्डलमौलिमालिनः  ॥ ०२.०९.०११ ॥
भ्राजिष्णुभिर्यः परितो विराजते लसद्विमानावलिभिर्महात्मनाम्  ।
विद्योतमानः प्रमदोत्तमाद्युभिः सविद्युदभ्रावलिभिर्यथा नभः  ॥ ०२.०९.०१२ ॥
श्रीर्यत्र रूपिण्युरुगायपादयोः करोति मानं बहुधा विभूतिभिः  ।
प्रेङ्खं श्रिता या कुसुमाकरानुगैर्विगीयमाना प्रियकर्म गायती  ॥ ०२.०९.०१३ ॥
ददर्श तत्राखिलसात्वतां पतिं श्रियः पतिं यज्ञपतिं जगत्पतिम्  ।
सुनन्दनन्दप्रबलार्हणादिभिः स्वपार्षदाग्रैः परिसेवितं विभुम्  ॥ ०२.०९.०१४ ॥
भृत्यप्रसादाभिमुखं दृगासवं प्रसन्नहासारुणलोचनाननम्  ।
किरीटिनं कुण्डलिनं चतुर्भुजं पीतांशुकं वक्षसि लक्षितं श्रिया  ॥ ०२.०९.०१५ ॥
अध्यर्हणीयासनमास्थितं परं वृतं चतुःषोडशपञ्चशक्तिभिः  ।
युक्तं भगैः स्वैरितरत्र चाध्रुवैः स्व एव धामन् रममाणमीश्वरम्  ॥ ०२.०९.०१६ ॥
तद्दर्शनाह्लादपरिप्लुतान्तरो हृष्यत्तनुः प्रेमभराश्रुलोचनः  ।
ननाम पादाम्बुजमस्य विश्वसृग्यत्पारमहंस्येन पथाधिगम्यते  ॥ ०२.०९.०१७ ॥
तं प्रीयमाणं समुपस्थितं कविं प्रजाविसर्गे निजशासनार्हणम्  ।
बभाष ईषत्स्मितशोचिषा गिरा प्रियः प्रियं प्रीतमनाः करे स्पृशन्  ॥ ०२.०९.०१८ ॥
०२.०९.०१९।० श्रीभगवानुवाच
त्वयाहं तोषितः सम्यग्वेदगर्भ सिसृक्षया  ।
चिरं भृतेन तपसा दुस्तोषः कूटयोगिनाम्  ॥ ०२.०९.०१९ ॥
वरं वरय भद्रं ते वरेशं माभिवाञ्छितम्  ।
ब्रह्मञ्छ्रेयःपरिश्रामः पुंसां मद्दर्शनावधिः  ॥ ०२.०९.०२० ॥
मनीषितानुभावोऽयं मम लोकावलोकनम्  ।
यदुपश्रुत्य रहसि चकर्थ परमं तपः  ॥ ०२.०९.०२१ ॥
प्रत्यादिष्टं मया तत्र त्वयि कर्मविमोहिते  ।
तपो मे हृदयं साक्षादात्माहं तपसोऽनघ  ॥ ०२.०९.०२२ ॥
सृजामि तपसैवेदं ग्रसामि तपसा पुनः  ।
बिभर्मि तपसा विश्वं वीर्यं मे दुश्चरं तपः  ॥ ०२.०९.०२३ ॥
०२.०९.०२४।० ब्रह्मोवाच
भगवन् सर्वभूतानामध्यक्षोऽवस्थितो गुहाम्  ।
वेद ह्यप्रतिरुद्धेन प्रज्ञानेन चिकीर्षितम्  ॥ ०२.०९.०२४ ॥
तथापि नाथमानस्य नाथ नाथय नाथितम्  ।
परावरे यथा रूपेजानीयां ते त्वरूपिणः  ॥ ०२.०९.०२५ ॥
यथात्ममायायोगेन नानाशक्त्युपबृंहितम्  ।
विलुम्पन् विसृजन् गृह्णन् बिभ्रदात्मानमात्मना  ॥ ०२.०९.०२६ ॥
क्रीडस्यमोघसङ्कल्प ऊर्णनाभिर्यथोर्णुते  ।
तथा तद्विषयां धेहि मनीषां मयि माधव  ॥ ०२.०९.०२७ ॥
भगवच्छिक्षितमहं करवाणि ह्यतन्द्रितः  ।
नेहमानः प्रजासर्गं बध्येयं यदनुग्रहात् ॥ ०२.०९.०२८ ॥
यावत्सखा सख्युरिवेश ते कृतः प्रजाविसर्गे विभजामि भो जनम्  ।
अविक्लवस्ते परिकर्मणि स्थितो मा मे समुन्नद्धमदो ञ्ज मानिनः  ॥ ०२.०९.०२९ ॥
०२.०९.०३०।० श्रीभगवानुवाच
ज्ञानं परमगुह्यं मे यद्विज्ञानसमन्वितम्  ।
सरहस्यं तदङ्गं च गृहाण गदितं मया  ॥ ०२.०९.०३० ॥
यावानहं यथाभावो यद्रूपगुणकर्मकः  ।
तथैव तत्त्वविज्ञानमस्तु ते मदनुग्रहात् ॥ ०२.०९.०३१ ॥
अहमेवासमेवाग्रे नान्यद्यत्सदसत्परम्  ।
पश्चादहं यदेतच्च योऽवशिष्येत सोऽस्म्यहम्  ॥ ०२.०९.०३२ ॥
ऋतेऽर्थं यत्प्रतीयेत न प्रतीयेत चात्मनि  ।
तद्विद्यादात्मनो मायां यथाभासो यथा तमः  ॥ ०२.०९.०३३ ॥
यथा महान्ति भूतानि भूतेषूच्चावचेष्वनु  ।
प्रविष्टान्यप्रविष्टानि तथा तेषु न तेष्वहम्  ॥ ०२.०९.०३४ ॥
एतावदेव जिज्ञास्यं तत्त्वजिज्ञासुनात्मनः  ।
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां यत्स्यात्सर्वत्र सर्वदा  ॥ ०२.०९.०३५ ॥
एतन्मतं समातिष्ठ परमेण समाधिना  ।
भवान् कल्पविकल्पेषु न विमुह्यति कर्हिचित् ॥ ०२.०९.०३६ ॥
०२.०९.०३७।० श्रीशुक उवाच
सम्प्रदिश्यैवमजनो जनानां परमेष्ठिनम्  ।
पश्यतस्तस्य तद्रूपमात्मनो न्यरुणद्धरिः  ॥ ०२.०९.०३७ ॥
अन्तर्हितेन्द्रियार्थाय हरये विहिताञ्जलिः  ।
सर्वभूतमयो विश्वं ससर्जेदं स पूर्ववत् ॥ ०२.०९.०३८ ॥
प्रजापतिर्धर्मपतिरेकदा नियमान् यमान्  ।
भद्रं प्रजानामन्विच्छन्नातिष्ठत्स्वार्थकाम्यया  ॥ ०२.०९.०३९ ॥
तं नारदः प्रियतमो रिक्थादानामनुव्रतः  ।
शुश्रूषमाणः शीलेन प्रश्रयेण दमेन च  ॥ ०२.०९.०४० ॥
मायां विविदिषन् विष्णोर्मायेशस्य महामुनिः  ।
महाभागवतो राजन् पितरं पर्यतोषयत् ॥ ०२.०९.०४१ ॥
तुष्टं निशाम्य पितरं लोकानां प्रपितामहम्  ।
देवर्षिः परिपप्रच्छ भवान् यन्मानुपृच्छति  ॥ ०२.०९.०४२ ॥
तस्मा इदं भागवतं पुराणं दशलक्षणम्  ।
प्रोक्तं भगवता प्राह प्रीतः पुत्राय भूतकृत् ॥ ०२.०९.०४३ ॥
नारदः प्राह मुनये सरस्वत्यास्तटे नृप  ।
ध्यायते ब्रह्म परमं व्यासायामिततेजसे  ॥ ०२.०९.०४४ ॥
यदुताहं त्वया पृष्टो वैराजात्पुरुषादिदम्  ।
यथासीत्तदुपाख्यास्ते प्रश्नानन्यांश्च कृत्स्नशः  ॥ ०२.०९.०४५ ॥
०२.१०.००१।० श्रीशुक उवाच
अत्र सर्गो विसर्गश्च स्थानं पोषणमूतयः  ।
मन्वन्तरेशानुकथा निरोधो मुक्तिराश्रयः  ॥ ०२.१०.००१ ॥
दशमस्य विशुद्ध्यर्थं नवानामिह लक्षणम्  ।
वर्णयन्ति महात्मानः श्रुतेनार्थेन चाञ्जसा  ॥ ०२.१०.००२ ॥
भूतमात्रेन्द्रियधियां जन्म सर्ग उदाहृतः  ।
ब्रह्मणो गुणवैषम्याद्विसर्गः पौरुषः स्मृतः  ॥ ०२.१०.००३ ॥
स्थितिर्वैकुण्ठविजयः पोषणं तदनुग्रहः  ।
मन्वन्तराणि सद्धर्म ऊतयः कर्मवासनाः  ॥ ०२.१०.००४ ॥
अवतारानुचरितं हरेश्चास्यानुवर्तिनाम्  ।
पुंसामीशकथाः प्रोक्ता नानाख्यानोपबृंहिताः  ॥ ०२.१०.००५ ॥
निरोधोऽस्यानुशयनमात्मनः सह शक्तिभिः  ।
मुक्तिर्हित्वान्यथा रूपं स्वरूपेण व्यवस्थितिः  ॥ ०२.१०.००६ ॥
आभासश्च निरोधश्च यतोऽस्त्यध्यवसीयते  ।
स आश्रयः परं ब्रह्म परमात्मेति शब्द्यते  ॥ ०२.१०.००७ ॥
योऽध्यात्मिकोऽयं पुरुषः सोऽसावेवाधिदैविकः  ।
यस्तत्रोभयविच्छेदः पुरुषो ह्याधिभौतिकः  ॥ ०२.१०.००८ ॥
एकमेकतराभावे यदा नोपलभामहे  ।
त्रितयं तत्र यो वेद स आत्मा स्वाश्रयाश्रयः  ॥ ०२.१०.००९ ॥
पुरुषोऽण्डं विनिर्भिद्य यदासौ स विनिर्गतः  ।
आत्मनोऽयनमन्विच्छन्नपोऽस्राक्षीच्छुचिः शुचीः  ॥ ०२.१०.०१० ॥
तास्ववात्सीत्स्वसृष्टासु सहस्रं परिवत्सरान्  ।
तेन नारायणो नाम यदापः पुरुषोद्भवाः  ॥ ०२.१०.०११ ॥
द्रव्यं कर्म च कालश्च स्वभावो जीव एव च  ।
यदनुग्रहतः सन्ति न सन्ति यदुपेक्षया  ॥ ०२.१०.०१२ ॥
एको नानात्वमन्विच्छन् योगतल्पात्समुत्थितः  ।
वीर्यं हिरण्मयं देवो मायया व्यसृजत्त्रिधा  ॥ ०२.१०.०१३ ॥
अधिदैवमथाध्यात्ममधिभूतमिति प्रभुः  ।
अथैकं पौरुषं वीर्यं त्रिधाभिद्यत तच्छृणु  ॥ ०२.१०.०१४ ॥
अन्तः शरीर आकाशात्पुरुषस्य विचेष्टतः  ।
ओजः सहो बलं जज्ञे ततः प्राणो महानसुः  ॥ ०२.१०.०१५ ॥
अनुप्राणन्ति यं प्राणाः प्राणन्तं सर्वजन्तुषु  ।
अपानन्तमपानन्ति नरदेवमिवानुगाः  ॥ ०२.१०.०१६ ॥
प्राणेनाक्षिपता क्षुत्तृडन्तरा जायते विभोः  ।
पिपासतो जक्षतश्च प्राङ्मुखं निरभिद्यत  ॥ ०२.१०.०१७ ॥
मुखतस्तालु निर्भिन्नंजिह्वा तत्रोपजायते  ।
ततो नानारसो जज्ञे जिह्वया योऽधिगम्यते  ॥ ०२.१०.०१८ ॥
विवक्षोर्मुखतो भूम्नो वह्निर्वाग्व्याहृतं तयोः  ।
जले चैतस्य सुचिरं निरोधः समजायत  ॥ ०२.१०.०१९ ॥
नासिके निरभिद्येतां दोधूयति नभस्वति  ।
तत्र वायुर्गन्धवहो घ्राणो नसि जिघृक्षतः  ॥ ०२.१०.०२० ॥
यदात्मनि निरालोकमात्मानं च दिदृक्षतः  ।
निर्भिन्ने ह्यक्षिणी तस्य ज्योतिश्चक्षुर्गुणग्रहः  ॥ ०२.१०.०२१ ॥
बोध्यमानस्य ऋषिभिरात्मनस्तज्जिघृक्षतः  ।
कर्णौ च निरभिद्येतां दिशः श्रोत्रं गुणग्रहः  ॥ ०२.१०.०२२ ॥
वस्तुनो मृदुकाठिन्य लघुगुर्वोष्णशीतताम्  ।
जिघृक्षतस्त्वङ्निर्भिन्ना तस्यां रोममहीरुहाः  ।
तत्र चान्तर्बहिर्वातस्त्वचा लब्धगुणो वृतः  ॥ ०२.१०.०२३ ॥
हस्तौ रुरुहतुस्तस्य नानाकर्मचिकीर्षया  ।
तयोस्तु बलवानिन्द्र आदानमुभयाश्रयम्  ॥ ०२.१०.०२४ ॥
गतिं जिगीषतः पादौ रुरुहातेऽभिकामिकाम्  ।
पद्भ्यां यज्ञः स्वयं हव्यं कर्मभिः क्रियते नृभिः  ॥ ०२.१०.०२५ ॥
निरभिद्यत शिश्नो वै प्रजानन्दामृतार्थिनः  ।
उपस्थ आसीत्कामानां प्रियं तदुभयाश्रयम्  ॥ ०२.१०.०२६ ॥
उत्सिसृक्षोर्धातुमलं निरभिद्यत वै गुदम्  ।
ततः पायुस्ततो मित्र उत्सर्ग उभयाश्रयः  ॥ ०२.१०.०२७ ॥
आसिसृप्सोः पुरः पुर्या नाभिद्वारमपानतः  ।
तत्रापानस्ततो मृत्युः पृथक्त्वमुभयाश्रयम्  ॥ ०२.१०.०२८ ॥
आदित्सोरन्नपानानामासन् कुक्ष्यन्त्रनाडयः  ।
नद्यः समुद्राश्च तयोस्तुष्टिः पुष्टिस्तदाश्रये  ॥ ०२.१०.०२९ ॥
निदिध्यासोरात्ममायां हृदयं निरभिद्यत  ।
ततो मनश्चन्द्र इति सङ्कल्पः काम एव च  ॥ ०२.१०.०३० ॥
त्वक्चर्ममांसरुधिर मेदोमज्जास्थिधातवः  ।
भूम्यप्तेजोमयाः सप्त प्राणो व्योमाम्बुवायुभिः  ॥ ०२.१०.०३१ ॥
गुणात्मकानीन्द्रियाणि भूतादिप्रभवा गुणाः  ।
मनः सर्वविकारात्मा बुद्धिर्विज्ञानरूपिणी  ॥ ०२.१०.०३२ ॥
एतद्भगवतो रूपं स्थूलं ते व्याहृतं मया  ।
मह्यादिभिश्चावरणैरष्टभिर्बहिरावृतम्  ॥ ०२.१०.०३३ ॥
अतः परं सूक्ष्मतममव्यक्तं निर्विशेषणम्  ।
अनादिमध्यनिधनं नित्यं वाङ्मनसः परम्  ॥ ०२.१०.०३४ ॥
अमुनी भगवद्रूपे मया ते ह्यनुवर्णिते  ।
उभे अपि न गृह्णन्ति मायासृष्टे विपश्चितः  ॥ ०२.१०.०३५ ॥
स वाच्यवाचकतया भगवान् ब्रह्मरूपधृक् ।
नामरूपक्रिया धत्ते सकर्माकर्मकः परः  ॥ ०२.१०.०३६ ॥
प्रजापतीन्मनून् देवानृषीन् पितृगणान् पृथक् ।
सिद्धचारणगन्धर्वान् विद्याध्रासुरगुह्यकान्  ॥ ०२.१०.०३७ ॥
किन्नराप्सरसो नागान् सर्पान् किम्पुरुषान्नरान्  ।
मात्रक्षःपिशाचांश्च प्रेतभूतविनायकान्  ॥ ०२.१०.०३८ ॥
कूष्माण्डोन्मादवेतालान् यातुधानान् ग्रहानपि  ।
खगान्मृगान् पशून् वृक्षान् गिरीन्नृप सरीसृपान्  ॥ ०२.१०.०३९ ॥
द्विविधाश्चतुर्विधा येऽन्ये जलस्थलनभौकसः  ।
कुशलाकुशला मिश्राः कर्मणां गतयस्त्विमाः  ॥ ०२.१०.०४० ॥
सत्त्वं रजस्तम इति तिस्रः सुरनृनारकाः  ।
तत्राप्येकैकशो राजन् भिद्यन्ते गतयस्त्रिधा  ।
यदैकैकतरोऽन्याभ्यां स्वभाव उपहन्यते  ॥ ०२.१०.०४१ ॥
स एवेदं जगद्धाता भगवान् धर्मरूपधृक् ।
पुष्णाति स्थापयन् विश्वं तिर्यङ्नरसुरादिभिः  ॥ ०२.१०.०४२ ॥
ततः कालाग्निरुद्रात्मा यत्सृष्टमिदमात्मनः  ।
सन्नियच्छति तत्काले घनानीकमिवानिलः  ॥ ०२.१०.०४३ ॥
इत्थम्भावेन कथितो भगवान् भगवत्तमः  ।
नेत्थम्भावेन हि परं द्रष्टुमर्हन्ति सूरयः  ॥ ०२.१०.०४४ ॥
नास्य कर्मणि जन्मादौ परस्यानुविधीयते  ।
कर्तृत्वप्रतिषेधार्थं माययारोपितं हि तत् ॥ ०२.१०.०४५ ॥
अयं तु ब्रह्मणः कल्पः सविकल्प उदाहृतः  ।
विधिः साधारणो यत्र सर्गाः प्राकृतवैकृताः  ॥ ०२.१०.०४६ ॥
परिमाणं च कालस्य कल्पलक्षणविग्रहम्  ।
यथा पुरस्ताद्व्याख्यास्ये पाद्मं कल्पमथो शृणु  ॥ ०२.१०.०४७ ॥
०२.१०.०४८।० शौनक उवाच
यदाह नो भवान् सूत क्षत्ता भागवतोत्तमः  ।
चचार तीर्थानि भुवस्त्यक्त्वा बन्धून् सुदुस्त्यजान्  ॥ ०२.१०.०४८ ॥
क्षत्तुः कौशारवेस्तस्य संवादोऽध्यात्मसंश्रितः  ।
यद्वा स भगवांस्तस्मै पृष्टस्तत्त्वमुवाच ह  ॥ ०२.१०.०४९ ॥
ब्रूहि नस्तदिदं सौम्य विदुरस्य विचेष्टितम्  ।
बन्धुत्यागनिमित्तं च यथैवागतवान् पुनः  ॥ ०२.१०.०५० ॥
०२.१०.०५१।० सूत उवाच
राज्ञा परीक्षिता पृष्टो यदवोचन्महामुनिः  ।
तद्वोऽभिधास्ये शृणुत राअज्ञः प्रश्नानुसारतः  ॥ ०२.१०.०५१ ॥

०३.०१.००१।० श्रीशुक उवाच
एवमेतत्पुरा पृष्टो मैत्रेयो भगवान् किल  ।
क्षत्त्रा वनं प्रविष्टेन त्यक्त्वा स्वगृहमृद्धिमत् ॥ ०३.०१.००१ ॥
यद्वा अयं मन्त्रकृद्वो भगवानखिलेश्वरः  ।
पौरवेन्द्रगृहं हित्वा प्रविवेशात्मसात्कृतम्  ॥ ०३.०१.००२ ॥
०३.०१.००३।० राजोवाच
कुत्र क्षत्तुर्भगवता मैत्रेयेणास सङ्गमः  ।
कदा वा सहसंवाद एतद्वर्णय नः प्रभो  ॥ ०३.०१.००३ ॥
न ह्यल्पार्थोदयस्तस्य विदुरस्यामलात्मनः  ।
तस्मिन् वरीयसि प्रश्नः साधुवादोपबृंहितः  ॥ ०३.०१.००४ ॥
०३.०१.००५।० सूत उवाच
स एवमृषिवर्योऽयं पृष्टो राज्ञा परीक्षिता  ।
प्रत्याह तं सुबहुवित्प्रीतात्मा श्रूयतामिति  ॥ ०३.०१.००५ ॥
०३.०१.००६।० श्रीशुक उवाच
यदा तु राजा स्वसुतानसाधून् पुष्णन्न धर्मेण विनष्टदृष्टिः  ।
भ्रातुर्यविष्ठस्य सुतान् विबन्धून् प्रवेश्य लाक्षाभवने ददाह  ॥ ०३.०१.००६ ॥
यदा सभायां कुरुदेवदेव्याः केशाभिमर्शं सुतकर्म गर्ह्यम्  ।
न वारयामास नृपः स्नुषायाः स्वास्रैर्हरन्त्याः कुचकुङ्कुमानि  ॥ ०३.०१.००७ ॥
द्यूते त्वधर्मेण जितस्य साधोः सत्यावलम्बस्य वनं गतस्य  ।
न याचतोऽदात्समयेन दायं तमोजुषाणो यदजातशत्रोः  ॥ ०३.०१.००८ ॥
यदा च पार्थप्रहितः सभायां जगद्गुरुर्यानि जगाद कृष्णः  ।
न तानि पुंसाममृतायनानि राजोरु मेने क्षतपुण्यलेशः  ॥ ०३.०१.००९ ॥
यदोपहूतो भवनं प्रविष्टो मन्त्राय पृष्टः किल पूर्वजेन  ।
अथाह तन्मन्त्रदृशां वरीयान् यन्मन्त्रिणो वैदुरिकं वदन्ति  ॥ ०३.०१.०१० ॥
अजातशत्रोः प्रतियच्छ दायं तितिक्षतो दुर्विषहं तवागः  ।
सहानुजो यत्र वृकोदराहिः श्वसन् रुषा यत्त्वमलं बिभेषि  ॥ ०३.०१.०११ ॥
पार्थांस्तु देवो भगवान्मुकुन्दो गृहीतवान् सक्षितिदेवदेवः  ।
आस्ते स्वपुर्यां यदुदेवदेवो विनिर्जिताशेषनृदेवदेवः  ॥ ०३.०१.०१२ ॥
स एष दोषः पुरुषद्विडास्ते गृहान् प्रविष्टो यमपत्यमत्या  ।
पुष्णासि कृष्णाद्विमुखो गतश्रीस्त्यजाश्वशैवं कुलकौशलाय  ॥ ०३.०१.०१३ ॥
इत्यूचिवांस्तत्र सुयोधनेन प्रवृद्धकोपस्फुरिताधरेण  ।
असत्कृतः सत्स्पृहणीयशीलः क्षत्ता सकर्णानुजसौबलेन  ॥ ०३.०१.०१४ ॥
क एनमत्रोपजुहाव जिह्मं दास्याः सुतं यद्बलिनैव पुष्टः  ।
तस्मिन् प्रतीपः परकृत्य आस्ते निर्वास्यतामाशु पुराच्छ्वसानः  ॥ ०३.०१.०१५ ॥
स्वयं धनुर्द्वारि निधाय मायां भ्रातुः पुरो मर्मसु ताडितोऽपि  ।
स इत्थमत्युल्बणकर्णबाणैर्गतव्यथोऽयादुरु मानयानः  ॥ ०३.०१.०१६ ॥
स निर्गतः कौरवपुण्यलब्धो गजाह्वयात्तीर्थपदः पदानि  ।
अन्वाक्रमत्पुण्यचिकीर्षयोर्व्यामधिष्ठितो यानि सहस्रमूर्तिः  ॥ ०३.०१.०१७ ॥
पुरेषु पुण्योपवनाद्रिकुञ्जेष्वपङ्कतोयेषु सरित्सरःसु  ।
अनन्तलिङ्गैः समलङ्कृतेषु चचार तीर्थायतनेष्वनन्यः  ॥ ०३.०१.०१८ ॥
गां पर्यटन्मेध्यविविक्तवृत्तिः सदाप्लुतोऽधः शयनोऽवधूतः  ।
अलक्षितः स्वैरवधूतवेषो व्रतानि चेरे हरितोषणानि  ॥ ०३.०१.०१९ ॥
इत्थं व्रजन् भारतमेव वर्षं कालेन यावद्गतवान् प्रभासम्  ।
तावच्छशास क्षितिमेक चक्राम्लेकातपत्रामजितेन पार्थः  ॥ ०३.०१.०२० ॥
तत्राथ शुश्राव सुहृद्विनष्टिं वनं यथा वेणुजवह्निसंश्रयम्  ।
संस्पर्धया दग्धमथानुशोचन् सरस्वतीं प्रत्यगियाय तूष्णीम्  ॥ ०३.०१.०२१ ॥
तस्यां त्रितस्योशनसो मनोश्च पृथोरथाग्नेरसितस्य वायोः  ।
तीर्थं सुदासस्य गवां गुहस्य यच्छ्राद्धदेवस्य स आसिषेवे  ॥ ०३.०१.०२२ ॥
अन्यानि चेह द्विजदेवदेवैः कृतानि नानायतनानि विष्णोः  ।
प्रत्यङ्गमुख्याङ्कितमन्दिराणि यद्दर्शनात्कृष्णमनुस्मरन्ति  ॥ ०३.०१.०२३ ॥
ततस्त्वतिव्रज्य सुराष्ट्रमृद्धं सौवीरमत्स्यान् कुरुजाङ्गलांश्च  ।
कालेन तावद्यमुनामुपेत्य तत्रोद्धवं भागवतं ददर्श  ॥ ०३.०१.०२४ ॥
स वासुदेवानुचरं प्रशान्तं बृहस्पतेः प्राक्तनयं प्रतीतम्  ।
आलिङ्ग्य गाढं प्रणयेन भद्रं स्वानामपृच्छद्भगवत्प्रजानाम्  ॥ ०३.०१.०२५ ॥
कच्चित्पुराणौ पुरुषौ स्वनाभ्य पाद्मानुवृत्त्येह किलावतीर्णौ  ।
आसात उर्व्याः कुशलं विधाय कृतक्षणौ कुशलं शूरगेहे  ॥ ०३.०१.०२६ ॥
कच्चित्कुरूणां परमः सुहृन्नो भामः स आस्ते सुखमङ्ग शौरिः  ।
यो वै स्वस्णां पितृवद्ददाति वरान् वदान्यो वरतर्पणेन  ॥ ०३.०१.०२७ ॥
कच्चिद्वरूथाधिपतिर्यदूनां प्रद्युम्न आस्ते सुखमङ्ग वीरः  ।
यं रुक्मिणी भगवतोऽभिलेभे आराध्य विप्रान् स्मरमादिसर्गे  ॥ ०३.०१.०२८ ॥
कच्चित्सुखं सात्वतवृष्णिभोज दाशार्हकाणामधिपः स आस्ते  ।
यमभ्यषिञ्चच्छतपत्रनेत्रो नृपासनाशां परिहृत्य दूरात् ॥ ०३.०१.०२९ ॥
कच्चिद्धरेः सौम्य सुतः सदृक्ष आस्तेऽग्रणी रथिनां साधु साम्बः  ।
असूत यं जाम्बवती व्रताढ्या देवं गुहं योऽम्बिकया धृतोऽग्रे  ॥ ०३.०१.०३० ॥
क्षेमं स कच्चिद्युयुधान आस्ते यः फाल्गुनाल्लब्धधनूरहस्यः  ।
लेभेऽञ्जसाधोक्षजसेवयैव गतिं तदीयां यतिभिर्दुरापाम्  ॥ ०३.०१.०३१ ॥
कच्चिद्बुधः स्वस्त्यनमीव आस्ते श्वफल्कपुत्रो भगवत्प्रपन्नः  ।
यः कृष्णपादाङ्कितमार्गपांसुष्वचेष्टत प्रेमविभिन्नधैर्यः  ॥ ०३.०१.०३२ ॥
कच्चिच्छिवं देवकभोजपुत्र्या विष्णुप्रजाया इव देवमातुः  ।
या वै स्वगर्भेण दधार देवं त्रयी यथा यज्ञवितानमर्थम्  ॥ ०३.०१.०३३ ॥
अपिस्विदास्ते भगवान् सुखं वो यः सात्वतां कामदुघोऽनिरुद्धः  ।
यमामनन्ति स्म हि शब्दयोनिं मनोमयं सत्त्वतुरीयतत्त्वम्  ॥ ०३.०१.०३४ ॥
अपिस्विदन्ये च निजात्मदैवमनन्यवृत्त्या समनुव्रता ये  ।
हृदीकसत्यात्मजचारुदेष्ण गदादयः स्वस्ति चरन्ति सौम्य  ॥ ०३.०१.०३५ ॥
अपि स्वदोर्भ्यां विजयाच्युताभ्यां धर्मेण धर्मः परिपाति सेतुम्  ।
दुर्योधनोऽतप्यत यत्सभायां साम्राज्यलक्ष्म्या विजयानुवृत्त्या  ॥ ०३.०१.०३६ ॥
किं वा कृताघेष्वघमत्यमर्षी भीमोऽहिवद्दीर्घतमं व्यमुञ्चत् ।
यस्याङ्घ्रिपातं रणभूर्न सेहे मार्गं गदायाश्चरतो विचित्रम्  ॥ ०३.०१.०३७ ॥
कच्चिद्यशोधा रथयूथपानां गाण्डीवधन्वोपरतारिरास्ते  ।
अलक्षितो यच्छरकूटगूढो मायाकिरातो गिरिशस्तुतोष  ॥ ०३.०१.०३८ ॥
यमावुतस्वित्तनयौ पृथायाः पार्थैर्वृतौ पक्ष्मभिरक्षिणीव  ।
रेमात उद्दाय मृधे स्वरिक्थं परात्सुपर्णाविव वज्रिवक्त्रात् ॥ ०३.०१.०३९ ॥
अहो पृथापि ध्रियतेऽर्भकार्थे राजर्षिवर्येण विनापि तेन  ।
यस्त्वेकवीरोऽधिरथो विजिग्ये धनुर्द्वितीयः ककुभश्चतस्रः  ॥ ०३.०१.०४० ॥
सौम्यानुशोचे तमधःपतन्तं भ्रात्रे परेताय विदुद्रुहे यः  ।
निर्यापितो येन सुहृत्स्वपुर्या अहं स्वपुत्रान् समनुव्रतेन  ॥ ०३.०१.०४१ ॥
सोऽहं हरेर्मर्त्यविडम्बनेन दृशो नृणां चालयतो विधातुः  ।
नान्योपलक्ष्यः पदवीं प्रसादाच्चरामि पश्यन् गतविस्मयोऽत्र  ॥ ०३.०१.०४२ ॥
नूनं नृपाणां त्रिमदोत्पथानां महीं मुहुश्चालयतां चमूभिः  ।
वधात्प्रपन्नार्तिजिहीर्षयेशोऽप्युपैक्षताघं भगवान् कुरूणाम्  ॥ ०३.०१.०४३ ॥
अजस्य जन्मोत्पथनाशनाय कर्माण्यकर्तुर्ग्रहणाय पुंसाम्  ।
नन्वन्यथा कोऽर्हति देहयोगं परो गुणानामुत कर्मतन्त्रम्  ॥ ०३.०१.०४४ ॥
तस्य प्रपन्नाखिललोकपानामवस्थितानामनुशासने स्वे  ।
अर्थाय जातस्य यदुष्वजस्य वार्तां सखे कीर्तय तीर्थकीर्तेः  ॥ ०३.०१.०४५ ॥
०३.०२.००१।० श्रीशुक उवाच
इति भागवतः पृष्टः क्षत्त्रा वार्तां प्रियाश्रयाम्  ।
प्रतिवक्तुं न चोत्सेह औत्कण्ठ्यात्स्मारितेश्वरः  ॥ ०३.०२.००१ ॥
यः पञ्चहायनो मात्रा प्रातराशाय याचितः  ।
तन्नैच्छद्रचयन् यस्य सपर्यां बाललीलया  ॥ ०३.०२.००२ ॥
स कथं सेवया तस्य कालेन जरसं गतः  ।
पृष्टो वार्तां प्रतिब्रूयाद्भर्तुः पादावनुस्मरन्  ॥ ०३.०२.००३ ॥
स मुहूर्तमभूत्तूष्णीं कृष्णाङ्घ्रिसुधया भृशम्  ।
तीव्रेण भक्तियोगेन निमग्नः साधु निर्वृतः  ॥ ०३.०२.००४ ॥
पुलकोद्भिन्नसर्वाङ्गो मुञ्चन्मीलद्दृशा शुचः  ।
पूर्णार्थो लक्षितस्तेन स्नेहप्रसरसम्प्लुतः  ॥ ०३.०२.००५ ॥
शनकैर्भगवल्लोकान्नृलोकं पुनरागतः  ।
विमृज्य नेत्रे विदुरं प्रीत्याहोद्धव उत्स्मयन्  ॥ ०३.०२.००६ ॥
०३.०२.००७।० उद्धव उवाच
कृष्णद्युमणि निम्लोचे गीर्णेष्वजगरेण ह  ।
किं नु नः कुशलं ब्रूयां गतश्रीषु गृहेष्वहम्  ॥ ०३.०२.००७ ॥
दुर्भगो बत लोकोऽयं यदवो नितरामपि  ।
ये संवसन्तो न विदुर्हरिं मीना इवोडुपम्  ॥ ०३.०२.००८ ॥
इङ्गितज्ञाः पुरुप्रौढा एकारामाश्च सात्वताः  ।
सात्वतामृषभं सर्वे भूतावासममंसत  ॥ ०३.०२.००९ ॥
देवस्य मायया स्पृष्टा ये चान्यदसदाश्रिताः  ।
भ्राम्यते धीर्न तद्वाक्यैरात्मन्युप्तात्मनो हरौ  ॥ ०३.०२.०१० ॥
प्रदर्श्यातप्ततपसामवितृप्तदृशां नृणाम्  ।
आदायान्तरधाद्यस्तु स्वबिम्बं लोकलोचनम्  ॥ ०३.०२.०११ ॥
यन्मर्त्यलीलौपयिकं स्वयोग मायाबलं दर्शयता गृहीतम्  ।
विस्मापनं स्वस्य च सौभगर्द्धेः परं पदं भूषणभूषणाङ्गम्  ॥ ०३.०२.०१२ ॥
यद्धर्मसूनोर्बत राजसूये निरीक्ष्य दृक्स्वस्त्ययनं त्रिलोकः  ।
कार्त्स्न्येन चाद्येह गतं विधातुरर्वाक्सृतौ कौशलमित्यमन्यत  ॥ ०३.०२.०१३ ॥
यस्यानुरागप्लुतहासरास लीलावलोकप्रतिलब्धमानाः  ।
व्रजस्त्रियो दृग्भिरनुप्रवृत्त धियोऽवतस्थुः किल कृत्यशेषाः  ॥ ०३.०२.०१४ ॥
स्वशान्तरूपेष्वितरैः स्वरूपैरभ्यर्द्यमानेष्वनुकम्पितात्मा  ।
परावरेशो महदंशयुक्तो ह्यजोऽपि जातो भगवान् यथाग्निः  ॥ ०३.०२.०१५ ॥
मां खेदयत्येतदजस्य जन्म विडम्बनं यद्वसुदेवगेहे  ।
व्रजे च वासोऽरिभयादिव स्वयं पुराद्व्यवात्सीद्यदनन्तवीर्यः  ॥ ०३.०२.०१६ ॥
दुनोति चेतः स्मरतो ममैतद्यदाह पादावभिवन्द्य पित्रोः  ।
ताताम्ब कंसादुरुशङ्कितानां प्रसीदतं नोऽकृतनिष्कृतीनाम्  ॥ ०३.०२.०१७ ॥
को वा अमुष्याङ्घ्रिसरोजरेणुं विस्मर्तुमीशीत पुमान् विजिघ्रन्  ।
यो विस्फुरद्भ्रूविटपेन भूमेर्भारं कृतान्तेन तिरश्चकार  ॥ ०३.०२.०१८ ॥
दृष्टा भवद्भिर्ननु राजसूये चैद्यस्य कृष्णं द्विषतोऽपि सिद्धिः  ।
यां योगिनः संस्पृहयन्ति सम्यग्योगेन कस्तद्विरहं सहेत  ॥ ०३.०२.०१९ ॥
तथैव चान्ये नरलोकवीरा य आहवे कृष्णमुखारविन्दम्  ।
नेत्रैः पिबन्तो नयनाभिरामं पार्थास्त्रपूतः पदमापुरस्य  ॥ ०३.०२.०२० ॥
स्वयं त्वसाम्यातिशयस्त्र्यधीशः स्वाराज्यलक्ष्म्याप्तसमस्तकामः  ।
बलिं हरद्भिश्चिरलोकपालैः किरीटकोट्येडितपादपीठः  ॥ ०३.०२.०२१ ॥
तत्तस्य कैङ्कर्यमलं भृतान्नो विग्लापयत्यङ्ग यदुग्रसेनम्  ।
तिष्ठन्निषण्णं परमेष्ठिधिष्ण्ये न्यबोधयद्देव निधारयेति  ॥ ०३.०२.०२२ ॥
अहो बकी यं स्तनकालकूटं जिघांसयापाययदप्यसाध्वी  ।
लेभे गतिं धात्र्युचितां ततोऽन्यं कं वा दयालुं शरणं व्रजेम  ॥ ०३.०२.०२३ ॥
मन्येऽसुरान् भागवतांस्त्र्यधीशे संरम्भमार्गाभिनिविष्टचित्तान्  ।
ये संयुगेऽचक्षत तार्क्ष्यपुत्रमंसे सुनाभायुधमापतन्तम्  ॥ ०३.०२.०२४ ॥
वसुदेवस्य देवक्यां जातो भोजेन्द्रबन्धने  ।
चिकीर्षुर्भगवानस्याः शमजेनाभियाचितः  ॥ ०३.०२.०२५ ॥
ततो नन्दव्रजमितः पित्रा कंसाद्विबिभ्यता  ।
एकादश समास्तत्र गूढार्चिः सबलोऽवसत् ॥ ०३.०२.०२६ ॥
परीतो वत्सपैर्वत्सांश्चारयन् व्यहरद्विभुः  ।
यमुनोपवने कूजद्द्विजसङ्कुलिताङ्घ्रिपे  ॥ ०३.०२.०२७ ॥
कौमारीं दर्शयंश्चेष्टां प्रेक्षणीयां व्रजौकसाम्  ।
रुदन्निव हसन्मुग्ध बालसिंहावलोकनः  ॥ ०३.०२.०२८ ॥
स एव गोधनं लक्ष्म्या निकेतं सितगोवृषम्  ।
चारयन्ननुगान् गोपान् रणद्वेणुररीरमत् ॥ ०३.०२.०२९ ॥
प्रयुक्तान् भोजराजेन मायिनः कामरूपिणः  ।
लीलया व्यनुदत्तांस्तान् बालः क्रीडनकानिव  ॥ ०३.०२.०३० ॥
विपन्नान् विषपानेन निगृह्य भुजगाधिपम्  ।
उत्थाप्यापाययद्गावस्तत्तोयं प्रकृतिस्थितम्  ॥ ०३.०२.०३१ ॥
अयाजयद्गोसवेन गोपराजं द्विजोत्तमैः  ।
वित्तस्य चोरुभारस्य चिकीर्षन् सद्व्ययं विभुः  ॥ ०३.०२.०३२ ॥
वर्षतीन्द्रे व्रजः कोपाद्भग्नमानेऽतिविह्वलः  ।
गोत्रलीलातपत्रेण त्रातो भद्रानुगृह्णता  ॥ ०३.०२.०३३ ॥
शरच्छशिकरैर्मृष्टं मानयन् रजनीमुखम्  ।
गायन् कलपदं रेमे स्त्रीणां मण्डलमण्डनः  ॥ ०३.०२.०३४ ॥
०३.०३.००१।० उद्धव उवाच
ततः स आगत्य पुरं स्वपित्रोश्चिकीर्षया शं बलदेवसंयुतः  ।
निपात्य तुङ्गाद्रिपुयूथनाथं हतं व्यकर्षद्व्यसुमोजसोर्व्याम्  ॥ ०३.०३.००१ ॥
सान्दीपनेः सकृत्प्रोक्तं ब्रह्माधीत्य सविस्तरम्  ।
तस्मै प्रादाद्वरं पुत्रं मृतं पञ्चजनोदरात् ॥ ०३.०३.००२ ॥
समाहुता भीष्मककन्यया ये श्रियः सवर्णेन बुभूषयैषाम्  ।
गान्धर्ववृत्त्या मिषतां स्वभागं जह्रे पदं मूर्ध्नि दधत्सुपर्णः  ॥ ०३.०३.००३ ॥
ककुद्मिनोऽविद्धनसो दमित्वा स्वयंवरे नाग्नजितीमुवाह  ।
तद्भग्नमानानपि गृध्यतोऽज्ञाञ्जघ्नेऽक्षतः शस्त्रभृतः स्वशस्त्रैः  ॥ ०३.०३.००४ ॥
प्रियं प्रभुर्ग्राम्य इव प्रियाया विधित्सुरार्च्छद्द्युतरुं यदर्थे  ।
वज्र्याद्रवत्तं सगणो रुषान्धः क्रीडामृगो नूनमयं वधूनाम्  ॥ ०३.०३.००५ ॥
सुतं मृधे खं वपुषा ग्रसन्तं दृष्ट्वा सुनाभोन्मथितं धरित्र्या  ।
आमन्त्रितस्तत्तनयाय शेषं दत्त्वा तदन्तःपुरमाविवेश  ॥ ०३.०३.००६ ॥
तत्राहृतास्ता नरदेवकन्याः कुजेन दृष्ट्वा हरिमार्तबन्धुम्  ।
उत्थाय सद्यो जगृहुः प्रहर्ष व्रीडानुरागप्रहितावलोकैः  ॥ ०३.०३.००७ ॥
आसां मुहूर्त एकस्मिन्नानागारेषु योषिताम्  ।
सविधं जगृहे पाणीननुरूपः स्वमायया  ॥ ०३.०३.००८ ॥
तास्वपत्यान्यजनयदात्मतुल्यानि सर्वतः  ।
एकैकस्यां दश दश प्रकृतेर्विबुभूषया  ॥ ०३.०३.००९ ॥
कालमागधशाल्वादीननीकै रुन्धतः पुरम्  ।
अजीघनत्स्वयं दिव्यं स्वपुंसां तेज आदिशत् ॥ ०३.०३.०१० ॥
शम्बरं द्विविदं बाणं मुरं बल्वलमेव च  ।
अन्यांश्च दन्तवक्रादीनवधीत्कांश्च घातयत् ॥ ०३.०३.०११ ॥
अथ ते भ्रातृपुत्राणां पक्षयोः पतितान्नृपान्  ।
चचाल भूः कुरुक्षेत्रं येषामापततां बलैः  ॥ ०३.०३.०१२ ॥
स कर्णदुःशासनसौबलानां कुमन्त्रपाकेन हतश्रियायुषम्  ।
सुयोधनं सानुचरं शयानं भग्नोरुमूर्व्यां न ननन्द पश्यन्  ॥ ०३.०३.०१३ ॥
कियान् भुवोऽयं क्षपितोरुभारो यद्द्रोणभीष्मार्जुनभीममूलैः  ।
अष्टादशाक्षौहिणिको मदंशैरास्ते बलं दुर्विषहं यदूनाम्  ॥ ०३.०३.०१४ ॥
मिथो यदैषां भविता विवादो मध्वामदाताम्रविलोचनानाम्  ।
नैषां वधोपाय इयानतोऽन्यो मय्युद्यतेऽन्तर्दधते स्वयं स्म  ॥ ०३.०३.०१५ ॥
एवं सञ्चिन्त्य भगवान् स्वराज्ये स्थाप्य धर्मजम्  ।
नन्दयामास सुहृदः साधूनां वर्त्म दर्शयन्  ॥ ०३.०३.०१६ ॥
उत्तरायां धृतः पूरोर्वंशः साध्वभिमन्युना  ।
स वै द्रौण्यस्त्रसम्प्लुष्टः पुनर्भगवता धृतः  ॥ ०३.०३.०१७ ॥
अयाजयद्धर्मसुतमश्वमेधैस्त्रिभिर्विभुः  ।
सोऽपि क्ष्मामनुजै रक्षन् रेमे कृष्णमनुव्रतः  ॥ ०३.०३.०१८ ॥
भगवानपि विश्वात्मा लोकवेदपथानुगः  ।
कामान् सिषेवे द्वार्वत्यामसक्तः साङ्ख्यमास्थितः  ॥ ०३.०३.०१९ ॥
स्निग्धस्मितावलोकेन वाचा पीयूषकल्पया  ।
चरित्रेणानवद्येन श्रीनिकेतेन चात्मना  ॥ ०३.०३.०२० ॥
इमं लोकममुं चैव रमयन् सुतरां यदून्  ।
रेमे क्षणदया दत्त क्षणस्त्रीक्षणसौहृदः  ॥ ०३.०३.०२१ ॥
तस्यैवं रममाणस्य संवत्सरगणान् बहून्  ।
गृहमेधेषु योगेषु विरागः समजायत  ॥ ०३.०३.०२२ ॥
दैवाधीनेषु कामेषु दैवाधीनः स्वयं पुमान्  ।
को विश्रम्भेत योगेन योगेश्वरमनुव्रतः  ॥ ०३.०३.०२३ ॥
पुर्यां कदाचित्क्रीडद्भिर्यदुभोजकुमारकैः  ।
कोपिता मुनयः शेपुर्भगवन्मतकोविदाः  ॥ ०३.०३.०२४ ॥
ततः कतिपयैर्मासैर्वृष्णिभोजान्धकादयः  ।
ययुः प्रभासं संहृष्टा रथैर्देवविमोहिताः  ॥ ०३.०३.०२५ ॥
तत्र स्नात्वा पित्न् देवानृषींश्चैव तदम्भसा  ।
तर्पयित्वाथ विप्रेभ्यो गावो बहुगुणा ददुः  ॥ ०३.०३.०२६ ॥
हिरण्यं रजतं शय्यां वासांस्यजिनकम्बलान्  ।
यानं रथानिभान् कन्या धरां वृत्तिकरीमपि  ॥ ०३.०३.०२७ ॥
अन्नं चोरुरसं तेभ्यो दत्त्वा भगवदर्पणम्  ।
गोविप्रार्थासवः शूराः प्रणेमुर्भुवि मूर्धभिः  ॥ ०३.०३.०२८ ॥
०३.०४.००१।० उद्धव उवाच
अथ ते तदनुज्ञाता भुक्त्वा पीत्वा च वारुणीम्  ।
तया विभ्रंशितज्ञाना दुरुक्तैर्मर्म पस्पृशुः  ॥ ०३.०४.००१ ॥
तेषां मैरेयदोषेण विषमीकृतचेतसाम्  ।
निम्लोचति रवावासीद्वेणूनामिव मर्दनम्  ॥ ०३.०४.००२ ॥
भगवान् स्वात्ममायाया गतिं तामवलोक्य सः  ।
सरस्वतीमुपस्पृश्य वृक्षमूलमुपाविशत् ॥ ०३.०४.००३ ॥
अहं चोक्तो भगवता प्रपन्नार्तिहरेण ह  ।
बदरीं त्वं प्रयाहीति स्वकुलं सञ्जिहीर्षुणा  ॥ ०३.०४.००४ ॥
तथापि तदभिप्रेतं जानन्नहमरिन्दम  ।
पृष्ठतोऽन्वगमं भर्तुः पादविश्लेषणाक्षमः  ॥ ०३.०४.००५ ॥
अद्राक्षमेकमासीनं विचिन्वन् दयितं पतिम्  ।
श्रीनिकेतं सरस्वत्यां कृतकेतमकेतनम्  ॥ ०३.०४.००६ ॥
श्यामावदातं विरजं प्रशान्तारुणलोचनम्  ।
दोर्भिश्चतुर्भिर्विदितं पीतकौशाम्बरेण च  ॥ ०३.०४.००७ ॥
वाम ऊरावधिश्रित्य दक्षिणाङ्घ्रिसरोरुहम्  ।
अपाश्रितार्भकाश्वत्थमकृशं त्यक्तपिप्पलम्  ॥ ०३.०४.००८ ॥
तस्मिन्महाभागवतो द्वैपायनसुहृत्सखा  ।
लोकाननुचरन् सिद्ध आससाद यदृच्छया  ॥ ०३.०४.००९ ॥
तस्यानुरक्तस्य मुनेर्मुकुन्दः प्रमोदभावानतकन्धरस्य  ।
आशृण्वतो मामनुरागहास समीक्षया विश्रमयन्नुवाच  ॥ ०३.०४.०१० ॥
०३.०४.०११।० श्रीभगवानुवाच
वेदाहमन्तर्मनसीप्सितं ते ददामि यत्तद्दुरवापमन्यैः  ।
सत्रे पुरा विश्वसृजां वसूनां मत्सिद्धिकामेन वसो त्वयेष्टः  ॥ ०३.०४.०११ ॥
स एष साधो चरमो भवानामासादितस्ते मदनुग्रहो यत् ।
यन्मां नृलोकान् रह उत्सृजन्तं दिष्ट्या ददृश्वान् विशदानुवृत्त्या  ॥ ०३.०४.०१२ ॥
पुरा मया प्रोक्तमजाय नाभ्ये पद्मे निषण्णाय ममादिसर्गे  ।
ज्ञानं परं मन्महिमावभासं यत्सूरयो भागवतं वदन्ति  ॥ ०३.०४.०१३ ॥
इत्यादृतोक्तः परमस्य पुंसः प्रतिक्षणानुग्रहभाजनोऽहम्  ।
स्नेहोत्थरोमा स्खलिताक्षरस्तं मुञ्चञ्छुचः प्राञ्जलिराबभाषे  ॥ ०३.०४.०१४ ॥
को न्वीश ते पादसरोजभाजां सुदुर्लभोऽर्थेषु चतुर्ष्वपीह  ।
तथापि नाहं प्रवृणोमि भूमन् भवत्पदाम्भोजनिषेवणोत्सुकः  ॥ ०३.०४.०१५ ॥
कर्माण्यनीहस्य भवोऽभवस्य ते दुर्गाश्रयोऽथारिभयात्पलायनम्  ।
कालात्मनो यत्प्रमदायुताश्रमः स्वात्मन्रतेः खिद्यति धीर्विदामिह  ॥ ०३.०४.०१६ ॥
मन्त्रेषु मां वा उपहूय यत्त्वमकुण्ठिताखण्डसदात्मबोधः  ।
पृच्छेः प्रभो मुग्ध इवाप्रमत्तस्तन्नो मनो मोहयतीव देव  ॥ ०३.०४.०१७ ॥
ज्ञानं परं स्वात्मरहःप्रकाशं प्रोवाच कस्मै भगवान् समग्रम्  ।
अपि क्षमं नो ग्रहणाय भर्तर्वदाञ्जसा यद्वृजिनं तरेम  ॥ ०३.०४.०१८ ॥
इत्यावेदितहार्दाय मह्यं स भगवान् परः  ।
आदिदेशारविन्दाक्ष आत्मनः परमां स्थितिम्  ॥ ०३.०४.०१९ ॥
स एवमाराधितपादतीर्थादधीततत्त्वात्मविबोधमार्गः  ।
प्रणम्य पादौ परिवृत्य देवमिहागतोऽहं विरहातुरात्मा  ॥ ०३.०४.०२० ॥
सोऽहं तद्दर्शनाह्लाद वियोगार्तियुतः प्रभो  ।
गमिष्ये दयितं तस्य बदर्याश्रममण्डलम्  ॥ ०३.०४.०२१ ॥
यत्र नारायणो देवो नरश्च भगवानृषिः  ।
मृदु तीव्रं तपो दीर्घं तेपाते लोकभावनौ  ॥ ०३.०४.०२२ ॥
०३.०४.०२३।० श्रीशुक उवाच
इत्युद्धवादुपाकर्ण्य सुहृदां दुःसहं वधम्  ।
ज्ञानेनाशमयत्क्षत्ता शोकमुत्पतितं बुधः  ॥ ०३.०४.०२३ ॥
स तं महाभागवतं व्रजन्तं कौरवर्षभः  ।
विश्रम्भादभ्यधत्तेदं मुख्यं कृष्णपरिग्रहे  ॥ ०३.०४.०२४ ॥
०३.०४.०२५।० विदुर उवाच
ज्ञानं परं स्वात्मरहःप्रकाशं यदाह योगेश्वर ईश्वरस्ते  ।
वक्तुं भवान्नोऽर्हति यद्धि विष्णोर्भृत्याः स्वभृत्यार्थकृतश्चरन्ति  ॥ ०३.०४.०२५ ॥
०३.०४.०२६।० उद्धव उवाच
ननु ते तत्त्वसंराध्य ऋषिः कौषारवोऽन्तिके  ।
साक्षाद्भगवतादिष्टो मर्त्यलोकं जिहासता  ॥ ०३.०४.०२६ ॥
०३.०४.०२७।० श्रीशुक उवाच
इति सह विदुरेण विश्वमूर्तेर्गुणकथया सुधया प्लावितोरुतापः  ।
क्षणमिव पुलिने यमस्वसुस्तां समुषित औपगविर्निशां ततोऽगात् ॥ ०३.०४.०२७ ॥
०३.०४.०२८।० राजोवाच
निधनमुपगतेषु वृष्णिभोजेष्वधिरथयूथपयूथपेषु मुख्यः  ।
स तु कथमवशिष्ट उद्धवो यद्धरिरपि तत्यज आकृतिं त्र्यधीशः  ॥ ०३.०४.०२८ ॥
०३.०४.०२९।० श्रीशुक उवाच
ब्रह्मशापापदेशेन कालेनामोघवाञ्छितः  ।
संहृत्य स्वकुलं स्फीतं त्यक्ष्यन् देहमचिन्तयत् ॥ ०३.०४.०२९ ॥
अस्माल्लोकादुपरते मयि ज्ञानं मदाश्रयम्  ।
अर्हत्युद्धव एवाद्धा सम्प्रत्यात्मवतां वरः  ॥ ०३.०४.०३० ॥
नोद्धवोऽण्वपि मन्न्यूनो यद्गुणैर्नार्दितः प्रभुः  ।
अतो मद्वयुनं लोकं ग्राहयन्निह तिष्ठतु  ॥ ०३.०४.०३१ ॥
एवं त्रिलोकगुरुणा सन्दिष्टः शब्दयोनिना  ।
बदर्याश्रममासाद्य हरिमीजे समाधिना  ॥ ०३.०४.०३२ ॥
विदुरोऽप्युद्धवाच्छ्रुत्वा कृष्णस्य परमात्मनः  ।
क्रीडयोपात्तदेहस्य कर्माणि श्लाघितानि च  ॥ ०३.०४.०३३ ॥
देहन्यासं च तस्यैवं धीराणां धैर्यवर्धनम्  ।
अन्येषां दुष्करतरं पशूनां विक्लवात्मनाम्  ॥ ०३.०४.०३४ ॥
आत्मानं च कुरुश्रेष्ठ कृष्णेन मनसेक्षितम्  ।
ध्यायन् गते भागवते रुरोद प्रेमविह्वलः  ॥ ०३.०४.०३५ ॥
कालिन्द्याः कतिभिः सिद्ध अहोभिर्भरतर्षभ  ।
प्रापद्यत स्वःसरितं यत्र मित्रासुतो मुनिः  ॥ ०३.०४.०३६ ॥
०३.०५.००१।० श्रीशुक उवाच
द्वारि द्युनद्या ऋषभः कुरूणां मैत्रेयमासीनमगाधबोधम्  ।
क्षत्तोपसृत्याच्युतभावसिद्धः पप्रच्छ सौशील्यगुणाभितृप्तः  ॥ ०३.०५.००१ ॥
०३.०५.००२।० विदुर उवाच
सुखाय कर्माणि करोति लोको न तैः सुखं वान्यदुपारमं वा  ।
विन्देत भूयस्तत एव दुःखं यदत्र युक्तं भगवान् वदेन्नः  ॥ ०३.०५.००२ ॥
जनस्य कृष्णाद्विमुखस्य दैवादधर्मशीलस्य सुदुःखितस्य  ।
अनुग्रहायेह चरन्ति नूनं भूतानि भव्यानि जनार्दनस्य  ॥ ०३.०५.००३ ॥
तत्साधुवर्यादिश वर्त्म शं नः संराधितो भगवान् येन पुंसाम्  ।
हृदि स्थितो यच्छति भक्तिपूते ज्ञानं सतत्त्वाधिगमं पुराणम्  ॥ ०३.०५.००४ ॥
करोति कर्माणि कृतावतारो यान्यात्मतन्त्रो भगवांस्त्र्यधीशः  ।
यथा ससर्जाग्र इदं निरीहः संस्थाप्य वृत्तिं जगतो विधत्ते  ॥ ०३.०५.००५ ॥
यथा पुनः स्वे ख इदं निवेश्य शेते गुहायां स निवृत्तवृत्तिः  ।
योगेश्वराधीश्वर एक एतदनुप्रविष्टो बहुधा यथासीत् ॥ ०३.०५.००६ ॥
क्रीडन् विधत्ते द्विजगोसुराणां क्षेमाय कर्माण्यवतारभेदैः  ।
मनो न तृप्यत्यपि शृण्वतां नः सुश्लोकमौलेश्चरितामृतानि  ॥ ०३.०५.००७ ॥
यैस्तत्त्वभेदैरधिलोकनाथो लोकानलोकान् सह लोकपालान्  ।
अचीकॢपद्यत्र हि सर्वसत्त्व निकायभेदोऽधिकृतः प्रतीतः  ॥ ०३.०५.००८ ॥
येन प्रजानामुत आत्मकर्म रूपाभिधानां च भिदां व्यधत्त  ।
नारायणो विश्वसृगात्मयोनिरेतच्च नो वर्णय विप्रवर्य  ॥ ०३.०५.००९ ॥
परावरेषां भगवन् व्रतानि श्रुतानि मे व्यासमुखादभीक्ष्णम्  ।
अतृप्नुम क्षुल्लसुखावहानां तेषामृते कृष्णकथामृतौघात् ॥ ०३.०५.०१० ॥
कस्तृप्नुयात्तीर्थपदोऽभिधानात्सत्रेषु वः सूरिभिरीड्यमानात् ।
यः कर्णनाडीं पुरुषस्य यातो भवप्रदां गेहरतिं छिनत्ति  ॥ ०३.०५.०११ ॥
मुनिर्विवक्षुर्भगवद्गुणानां सखापि ते भारतमाह कृष्णः  ।
यस्मिन्नृणां ग्राम्यसुखानुवादैर्मतिर्गृहीता नु हरेः कथायाम्  ॥ ०३.०५.०१२ ॥
सा श्रद्दधानस्य विवर्धमाना विरक्तिमन्यत्र करोति पुंसः  ।
हरेः पदानुस्मृतिनिर्वृतस्य समस्तदुःखाप्ययमाशु धत्ते  ॥ ०३.०५.०१३ ॥
ताञ्छोच्यशोच्यानविदोऽनुशोचे हरेः कथायां विमुखानघेन  ।
क्षिणोति देवोऽनिमिषस्तु येषामायुर्वृथावादगतिस्मृतीनाम्  ॥ ०३.०५.०१४ ॥
तदस्य कौषारव शर्मदातुर्हरेः कथामेव कथासु सारम्  ।
उद्धृत्य पुष्पेभ्य इवार्तबन्धो शिवाय नः कीर्तय तीर्थकीर्तेः  ॥ ०३.०५.०१५ ॥
स विश्वजन्मस्थितिसंयमार्थे कृतावतारः प्रगृहीतशक्तिः  ।
चकार कर्माण्यतिपूरुषाणि यानीश्वरः कीर्तय तानि मह्यम्  ॥ ०३.०५.०१६ ॥
०३.०५.०१७।० श्रीशुक उवाच
स एवं भगवान् पृष्टः क्षत्त्रा कौषारवो मुनिः  ।
पुंसां निःश्रेयसार्थेन तमाह बहुमानयन्  ॥ ०३.०५.०१७ ॥
०३.०५.०१८।० मैत्रेय उवाच
साधु पृष्टं त्वया साधो लोकान् साध्वनुगृह्णता  ।
कीर्तिं वितन्वता लोके आत्मनोऽधोक्षजात्मनः  ॥ ०३.०५.०१८ ॥
नैतच्चित्रं त्वयि क्षत्तर्बादरायणवीर्यजे  ।
गृहीतोऽनन्यभावेन यत्त्वया हरिरीश्वरः  ॥ ०३.०५.०१९ ॥
माण्डव्यशापाद्भगवान् प्रजासंयमनो यमः  ।
भ्रातुः क्षेत्रे भुजिष्यायां जातः सत्यवतीसुतात् ॥ ०३.०५.०२० ॥
भवान् भगवतो नित्यं सम्मतः सानुगस्य ह  ।
यस्य ज्ञानोपदेशाय मादिशद्भगवान् व्रजन्  ॥ ०३.०५.०२१ ॥
अथ ते भगवल्लीला योगमायोरुबृंहिताः  ।
विश्वस्थित्युद्भवान्तार्था वर्णयाम्यनुपूर्वशः  ॥ ०३.०५.०२२ ॥
भगवानेक आसेदमग्र आत्मात्मनां विभुः  ।
आत्मेच्छानुगतावात्मा नानामत्युपलक्षणः  ॥ ०३.०५.०२३ ॥
स वा एष तदा द्रष्टा नापश्यद्दृश्यमेकराट् ।
मेनेऽसन्तमिवात्मानं सुप्तशक्तिरसुप्तदृक् ॥ ०३.०५.०२४ ॥
सा वा एतस्य संद्रष्टुः शक्तिः सदसदात्मिका  ।
माया नाम महाभाग ययेदं निर्ममे विभुः  ॥ ०३.०५.०२५ ॥
कालवृत्त्या तु मायायां गुणमय्यामधोक्षजः  ।
पुरुषेणात्मभूतेन वीर्यमाधत्त वीर्यवान्  ॥ ०३.०५.०२६ ॥
ततोऽभवन्महत्तत्त्वमव्यक्तात्कालचोदितात् ।
विज्ञानात्मात्मदेहस्थं विश्वं व्यञ्जंस्तमोनुदः  ॥ ०३.०५.०२७ ॥
सोऽप्यंशगुणकालात्मा भगवद्दृष्टिगोचरः  ।
आत्मानं व्यकरोदात्मा विश्वस्यास्य सिसृक्षया  ॥ ०३.०५.०२८ ॥
महत्तत्त्वाद्विकुर्वाणादहंतत्त्वं व्यजायत  ।
कार्यकारणकर्त्रात्मा भूतेन्द्रियमनोमयः  ॥ ०३.०५.०२९ ॥
वैकारिकस्तैजसश्च तामसश्चेत्यहं त्रिधा  ।
अहंतत्त्वाद्विकुर्वाणान्मनो वैकारिकादभूत् ।
वैकारिकाश्च ये देवा अर्थाभिव्यञ्जनं यतः  ॥ ०३.०५.०३० ॥
तैजसानीन्द्रियाण्येव ज्ञानकर्ममयानि च  ।
तामसो भूतसूक्ष्मादिर्यतः खं लिङ्गमात्मनः  ॥ ०३.०५.०३१ ॥
कालमायांशयोगेन भगवद्वीक्षितं नभः  ।
नभसोऽनुसृतं स्पर्शं विकुर्वन्निर्ममेऽनिलम्  ॥ ०३.०५.०३२ ॥
अनिलोऽपि विकुर्वाणो नभसोरुबलान्वितः  ।
ससर्ज रूपतन्मात्रं ज्योतिर्लोकस्य लोचनम्  ॥ ०३.०५.०३३ ॥
अनिलेनान्वितं ज्योतिर्विकुर्वत्परवीक्षितम्  ।
आधत्ताम्भो रसमयं कालमायांशयोगतः  ॥ ०३.०५.०३४ ॥
ज्योतिषाम्भोऽनुसंसृष्टं विकुर्वद्ब्रह्मवीक्षितम्  ।
महीं गन्धगुणामाधात्कालमायांशयोगतः  ॥ ०३.०५.०३५ ॥
भूतानां नभआदीनां यद्यद्भव्यावरावरम्  ।
तेषां परानुसंसर्गाद्यथा सङ्ख्यं गुणान् विदुः  ॥ ०३.०५.०३६ ॥
एते देवाः कला विष्णोः कालमायांशलिङ्गिनः  ।
नानात्वात्स्वक्रियानीशाः प्रोचुः प्राञ्जलयो विभुम्  ॥ ०३.०५.०३७ ॥
०३.०५.०३८।० देवा ऊचुः
नमाम ते देव पदारविन्दं प्रपन्नतापोपशमातपत्रम्  ।
यन्मूलकेता यतयोऽञ्जसोरु संसारदुःखं बहिरुत्क्षिपन्ति  ॥ ०३.०५.०३८ ॥
धातर्यदस्मिन् भव ईश जीवास्तापत्रयेणाभिहता न शर्म  ।
आत्मन् लभन्ते भगवंस्तवाङ्घ्रि च्छायां सविद्यामत आश्रयेम  ॥ ०३.०५.०३९ ॥
मार्गन्ति यत्ते मुखपद्मनीडैश्छन्दःसुपर्णैरृषयो विविक्ते  ।
यस्याघमर्षोदसरिद्वरायाः पदं पदं तीर्थपदः प्रपन्नाः  ॥ ०३.०५.०४० ॥
यच्छ्रद्धया श्रुतवत्या च भक्त्या सम्मृज्यमाने हृदयेऽवधाय  ।
ज्ञानेन वैराग्यबलेन धीरा व्रजेम तत्तेऽङ्घ्रिसरोजपीठम्  ॥ ०३.०५.०४१ ॥
विश्वस्य जन्मस्थितिसंयमार्थे कृतावतारस्य पदाम्बुजं ते  ।
व्रजेम सर्वे शरणं यदीश स्मृतं प्रयच्छत्यभयं स्वपुंसाम्  ॥ ०३.०५.०४२ ॥
यत्सानुबन्धेऽसति देहगेहे ममाहमित्यूढदुराग्रहाणाम्  ।
पुंसां सुदूरं वसतोऽपि पुर्यां भजेम तत्ते भगवन् पदाब्जम्  ॥ ०३.०५.०४३ ॥
तान् वै ह्यसद्वृत्तिभिरक्षिभिर्ये पराहृतान्तर्मनसः परेश  ।
अथो न पश्यन्त्युरुगाय नूनं ये ते पदन्यासविलासलक्ष्याः  ॥ ०३.०५.०४४ ॥
पानेन ते देव कथासुधायाः प्रवृद्धभक्त्या विशदाशया ये  ।
वैराग्यसारं प्रतिलभ्य बोधं यथाञ्जसान्वीयुरकुण्ठधिष्ण्यम्  ॥ ०३.०५.०४५ ॥
तथापरे चात्मसमाधियोग बलेन जित्वा प्रकृतिं बलिष्ठाम्  ।
त्वामेव धीराः पुरुषं विशन्ति तेषां श्रमः स्यान्न तु सेवया ते  ॥ ०३.०५.०४६ ॥
तत्ते वयं लोकसिसृक्षयाद्य त्वयानुसृष्टास्त्रिभिरात्मभिः स्म  ।
सर्वे वियुक्ताः स्वविहारतन्त्रं न शक्नुमस्तत्प्रतिहर्तवे ते  ॥ ०३.०५.०४७ ॥
यावद्बलिं तेऽज हराम काले यथा वयं चान्नमदाम यत्र  ।
यथोभयेषां त इमे हि लोका बलिं हरन्तोऽन्नमदन्त्यनूहाः  ॥ ०३.०५.०४८ ॥
त्वं नः सुराणामसि सान्वयानां कूटस्थ आद्यः पुरुषः पुराणः  ।
त्वं देव शक्त्यां गुणकर्मयोनौ रेतस्त्वजायां कविमादधेऽजः  ॥ ०३.०५.०४९ ॥
ततो वयं मत्प्रमुखा यदर्थे बभूविमात्मन् करवाम किं ते  ।
त्वं नः स्वचक्षुः परिदेहि शक्त्या देव क्रियार्थे यदनुग्रहाणाम्  ॥ ०३.०५.०५० ॥
०३.०६.००१।० ऋषिरुवाच
इति तासां स्वशक्तीनां सतीनामसमेत्य सः  ।
प्रसुप्तलोकतन्त्राणां निशाम्य गतिमीश्वरः  ॥ ०३.०६.००१ ॥
कालसञ्ज्ञां तदा देवीं बिभ्रच्छक्तिमुरुक्रमः  ।
त्रयोविंशति तत्त्वानां गणं युगपदाविशत् ॥ ०३.०६.००२ ॥
सोऽनुप्रविष्टो भगवांश्चेष्टारूपेण तं गणम्  ।
भिन्नं संयोजयामास सुप्तं कर्म प्रबोधयन्  ॥ ०३.०६.००३ ॥
प्रबुद्धकर्म दैवेन त्रयोविंशतिको गणः  ।
प्रेरितोऽजनयत्स्वाभिर्मात्राभिरधिपूरुषम्  ॥ ०३.०६.००४ ॥
परेण विशता स्वस्मिन्मात्रया विश्वसृग्गणः  ।
चुक्षोभान्योन्यमासाद्य यस्मिन् लोकाश्चराचराः  ॥ ०३.०६.००५ ॥
हिरण्मयः स पुरुषः सहस्रपरिवत्सरान्  ।
आण्डकोश उवासाप्सु सर्वसत्त्वोपबृंहितः  ॥ ०३.०६.००६ ॥
स वै विश्वसृजां गर्भो देवकर्मात्मशक्तिमान्  ।
विबभाजात्मनात्मानमेकधा दशधा त्रिधा  ॥ ०३.०६.००७ ॥
एष ह्यशेषसत्त्वानामात्मांशः परमात्मनः  ।
आद्योऽवतारो यत्रासौ भूतग्रामो विभाव्यते  ॥ ०३.०६.००८ ॥
साध्यात्मः साधिदैवश्च साधिभूत इति त्रिधा  ।
विराट्प्राणो दशविध एकधा हृदयेन च  ॥ ०३.०६.००९ ॥
स्मरन् विश्वसृजामीशो विज्ञापितमधोक्षजः  ।
विराजमतपत्स्वेन तेजसैषां विवृत्तये  ॥ ०३.०६.०१० ॥
अथ तस्याभितप्तस्य कतिधायतनानि ह  ।
निरभिद्यन्त देवानां तानि मे गदतः शृणु  ॥ ०३.०६.०११ ॥
तस्याग्निरास्यं निर्भिन्नं लोकपालोऽविशत्पदम्  ।
वाचा स्वांशेन वक्तव्यं ययासौ प्रतिपद्यते  ॥ ०३.०६.०१२ ॥
निर्भिन्नं तालु वरुणो लोकपालोऽविशद्धरेः  ।
जिह्वयांशेन च रसं ययासौ प्रतिपद्यते  ॥ ०३.०६.०१३ ॥
निर्भिन्ने अश्विनौ नासे विष्णोराविशतां पदम्  ।
घ्राणेनांशेन गन्धस्य प्रतिपत्तिर्यतो भवेत् ॥ ०३.०६.०१४ ॥
निर्भिन्ने अक्षिणी त्वष्टा लोकपालोऽविशद्विभोः  ।
चक्षुषांशेन रूपाणां प्रतिपत्तिर्यतो भवेत् ॥ ०३.०६.०१५ ॥
निर्भिन्नान्यस्य चर्माणि लोकपालोऽनिलोऽविशत् ।
प्राणेनांशेन संस्पर्शं येनासौ प्रतिपद्यते  ॥ ०३.०६.०१६ ॥
कर्णावस्य विनिर्भिन्नौ धिष्ण्यं स्वं विविशुर्दिशः  ।
श्रोत्रेणांशेन शब्दस्य सिद्धिं येन प्रपद्यते  ॥ ०३.०६.०१७ ॥
त्वचमस्य विनिर्भिन्नां विविशुर्धिष्ण्यमोषधीः  ।
अंशेन रोमभिः कण्डूं यैरसौ प्रतिपद्यते  ॥ ०३.०६.०१८ ॥
मेढ्रं तस्य विनिर्भिन्नं स्वधिष्ण्यं क उपाविशत् ।
रेतसांशेन येनासावानन्दं प्रतिपद्यते  ॥ ०३.०६.०१९ ॥
गुदं पुंसो विनिर्भिन्नं मित्रो लोकेश आविशत् ।
पायुनांशेन येनासौ विसर्गं प्रतिपद्यते  ॥ ०३.०६.०२० ॥
हस्तावस्य विनिर्भिन्नाविन्द्रः स्वर्पतिराविशत् ।
वार्तयांशेन पुरुषो यया वृत्तिं प्रपद्यते  ॥ ०३.०६.०२१ ॥
पादावस्य विनिर्भिन्नौ लोकेशो विष्णुराविशत् ।
गत्या स्वांशेन पुरुषो यया प्राप्यं प्रपद्यते  ॥ ०३.०६.०२२ ॥
बुद्धिं चास्य विनिर्भिन्नां वागीशो धिष्ण्यमाविशत् ।
बोधेनांशेन बोद्धव्यं प्रतिपत्तिर्यतो भवेत् ॥ ०३.०६.०२३ ॥
हृदयं चास्य निर्भिन्नं चन्द्रमा धिष्ण्यमाविशत् ।
मनसांशेन येनासौ विक्रियां प्रतिपद्यते  ॥ ०३.०६.०२४ ॥
आत्मानं चास्य निर्भिन्नमभिमानोऽविशत्पदम्  ।
कर्मणांशेन येनासौ कर्तव्यं प्रतिपद्यते  ॥ ०३.०६.०२५ ॥
सत्त्वं चास्य विनिर्भिन्नं महान् धिष्ण्यमुपाविशत् ।
चित्तेनांशेन येनासौ विज्ञानं प्रतिपद्यते  ॥ ०३.०६.०२६ ॥
शीर्ष्णोऽस्य द्यौर्धरा पद्भ्यां खं नाभेरुदपद्यत  ।
गुणानां वृत्तयो येषु प्रतीयन्ते सुरादयः  ॥ ०३.०६.०२७ ॥
आत्यन्तिकेन सत्त्वेन दिवं देवाः प्रपेदिरे  ।
धरां रजःस्वभावेन पणयो ये च ताननु  ॥ ०३.०६.०२८ ॥
तार्तीयेन स्वभावेन भगवन्नाभिमाश्रिताः  ।
उभयोरन्तरं व्योम ये रुद्रपार्षदां गणाः  ॥ ०३.०६.०२९ ॥
मुखतोऽवर्तत ब्रह्म पुरुषस्य कुरूद्वह  ।
यस्तून्मुखत्वाद्वर्णानां मुख्योऽभूद्ब्राह्मणो गुरुः  ॥ ०३.०६.०३० ॥
बाहुभ्योऽवर्तत क्षत्रं क्षत्रियस्तदनुव्रतः  ।
यो जातस्त्रायते वर्णान् पौरुषः कण्टकक्षतात् ॥ ०३.०६.०३१ ॥
विशोऽवर्तन्त तस्योर्वोर्लोकवृत्तिकरीर्विभोः  ।
वैश्यस्तदुद्भवो वार्तां नृणां यः समवर्तयत् ॥ ०३.०६.०३२ ॥
पद्भ्यां भगवतो जज्ञे शुश्रूषा धर्मसिद्धये  ।
तस्यां जातः पुरा शूद्रो यद्वृत्त्या तुष्यते हरिः  ॥ ०३.०६.०३३ ॥
एते वर्णाः स्वधर्मेण यजन्ति स्वगुरुं हरिम्  ।
श्रद्धयात्मविशुद्ध्यर्थं यज्जाताः सह वृत्तिभिः  ॥ ०३.०६.०३४ ॥
एतत्क्षत्तर्भगवतो दैवकर्मात्मरूपिणः  ।
कः श्रद्दध्यादुपाकर्तुं योगमायाबलोदयम्  ॥ ०३.०६.०३५ ॥
तथापि कीर्तयाम्यङ्ग यथामति यथाश्रुतम्  ।
कीर्तिं हरेः स्वां सत्कर्तुं गिरमन्याभिधासतीम्  ॥ ०३.०६.०३६ ॥
एकान्तलाभं वचसो नु पुंसां सुश्लोकमौलेर्गुणवादमाहुः  ।
श्रुतेश्च विद्वद्भिरुपाकृतायां कथासुधायामुपसम्प्रयोगम्  ॥ ०३.०६.०३७ ॥
आत्मनोऽवसितो वत्स महिमा कविनादिना  ।
संवत्सरसहस्रान्ते धिया योगविपक्कया  ॥ ०३.०६.०३८ ॥
अतो भगवतो माया मायिनामपि मोहिनी  ।
यत्स्वयं चात्मवर्त्मात्मा न वेद किमुतापरे  ॥ ०३.०६.०३९ ॥
यतोऽप्राप्य न्यवर्तन्त वाचश्च मनसा सह  ।
अहं चान्य इमे देवास्तस्मै भगवते नमः  ॥ ०३.०६.०४० ॥
०३.०७.००१।० श्रीशुक उवाच
एवं ब्रुवाणं मैत्रेयं द्वैपायनसुतो बुधः  ।
प्रीणयन्निव भारत्या विदुरः प्रत्यभाषत  ॥ ०३.०७.००१ ॥
०३.०७.००२।० विदुर उवाच
ब्रह्मन् कथं भगवतश्चिन्मात्रस्याविकारिणः  ।
लीलया चापि युज्येरन्निर्गुणस्य गुणाः क्रियाः  ॥ ०३.०७.००२ ॥
क्रीडायामुद्यमोऽर्भस्य कामश्चिक्रीडिषान्यतः  ।
स्वतस्तृप्तस्य च कथं निवृत्तस्य सदान्यतः  ॥ ०३.०७.००३ ॥
अस्राक्षीद्भगवान् विश्वं गुणमय्यात्ममायया  ।
तया संस्थापयत्येतद्भूयः प्रत्यपिधास्यति  ॥ ०३.०७.००४ ॥
देशतः कालतो योऽसाववस्थातः स्वतोऽन्यतः  ।
अविलुप्तावबोधात्मा स युज्येताजया कथम्  ॥ ०३.०७.००५ ॥
भगवानेक एवैष सर्वक्षेत्रेष्ववस्थितः  ।
अमुष्य दुर्भगत्वं वा क्लेशो वा कर्मभिः कुतः  ॥ ०३.०७.००६ ॥
एतस्मिन्मे मनो विद्वन् खिद्यतेऽज्ञानसङ्कटे  ।
तन्नः पराणुद विभो कश्मलं मानसं महत् ॥ ०३.०७.००७ ॥
०३.०७.००८।० श्रीशुक उवाच
स इत्थं चोदितः क्षत्त्रा तत्त्वजिज्ञासुना मुनिः  ।
प्रत्याह भगवच्चित्तः स्मयन्निव गतस्मयः  ॥ ०३.०७.००८ ॥
०३.०७.००९।० मैत्रेय उवाच
सेयं भगवतो माया यन्नयेन विरुध्यते  ।
ईश्वरस्य विमुक्तस्य कार्पण्यमुत बन्धनम्  ॥ ०३.०७.००९ ॥
यदर्थेन विनामुष्य पुंस आत्मविपर्ययः  ।
प्रतीयत उपद्रष्टुः स्वशिरश्छेदनादिकः  ॥ ०३.०७.०१० ॥
यथा जले चन्द्रमसः कम्पादिस्तत्कृतो गुणः  ।
दृश्यतेऽसन्नपि द्रष्टुरात्मनोऽनात्मनो गुणः  ॥ ०३.०७.०११ ॥
स वै निवृत्तिधर्मेण वासुदेवानुकम्पया  ।
भगवद्भक्तियोगेन तिरोधत्ते शनैरिह  ॥ ०३.०७.०१२ ॥
यदेन्द्रियोपरामोऽथ द्रष्ट्रात्मनि परे हरौ  ।
विलीयन्ते तदा क्लेशाः संसुप्तस्येव कृत्स्नशः  ॥ ०३.०७.०१३ ॥
अशेषसङ्क्लेशशमं विधत्ते गुणानुवादश्रवणं मुरारेः  ।
किं वा पुनस्तच्चरणारविन्द परागसेवारतिरात्मलब्धा  ॥ ०३.०७.०१४ ॥
०३.०७.०१५।० विदुर उवाच
सञ्छिन्नः संशयो मह्यं तव सूक्तासिना विभो  ।
उभयत्रापि भगवन्मनो मे सम्प्रधावति  ॥ ०३.०७.०१५ ॥
साध्वेतद्व्याहृतं विद्वन्नात्ममायायनं हरेः  ।
आभात्यपार्थं निर्मूलं विश्वमूलं न यद्बहिः  ॥ ०३.०७.०१६ ॥
यश्च मूढतमो लोके यश्च बुद्धेः परं गतः  ।
तावुभौ सुखमेधेते क्लिश्यत्यन्तरितो जनः  ॥ ०३.०७.०१७ ॥
अर्थाभावं विनिश्चित्य प्रतीतस्यापि नात्मनः  ।
तां चापि युष्मच्चरण सेवयाहं पराणुदे  ॥ ०३.०७.०१८ ॥
यत्सेवया भगवतः कूटस्थस्य मधुद्विषः  ।
रतिरासो भवेत्तीव्रः पादयोर्व्यसनार्दनः  ॥ ०३.०७.०१९ ॥
दुरापा ह्यल्पतपसः सेवा वैकुण्ठवर्त्मसु  ।
यत्रोपगीयते नित्यं देवदेवो जनार्दनः  ॥ ०३.०७.०२० ॥
सृष्ट्वाग्रे महदादीनि सविकाराण्यनुक्रमात् ।
तेभ्यो विराजमुद्धृत्य तमनु प्राविशद्विभुः  ॥ ०३.०७.०२१ ॥
यमाहुराद्यं पुरुषं सहस्राङ्घ्र्यूरुबाहुकम्  ।
यत्र विश्व इमे लोकाः सविकाशं त आसते  ॥ ०३.०७.०२२ ॥
यस्मिन् दशविधः प्राणः सेन्द्रियार्थेन्द्रियस्त्रिवृत् ।
त्वयेरितो यतो वर्णास्तद्विभूतीर्वदस्व नः  ॥ ०३.०७.०२३ ॥
यत्र पुत्रैश्च पौत्रैश्च नप्तृभिः सह गोत्रजैः  ।
प्रजा विचित्राकृतय आसन् याभिरिदं ततम्  ॥ ०३.०७.०२४ ॥
प्रजापतीनां स पतिश्चकॢपे कान् प्रजापतीन्  ।
सर्गांश्चैवानुसर्गांश्च मनून्मन्वन्तराधिपान्  ॥ ०३.०७.०२५ ॥
एतेषामपि वेदांश्च वंशानुचरितानि च  ।
उपर्यधश्च ये लोका भूमेर्मित्रात्मजासते  ॥ ०३.०७.०२६ ॥
तेषां संस्थां प्रमाणं च भूर्लोकस्य च वर्णय  ।
तिर्यङ्मानुषदेवानां सरीसृपपतत्त्रिणाम्  ।
वद नः सर्गसंव्यूहं गार्भस्वेदद्विजोद्भिदाम्  ॥ ०३.०७.०२७ ॥
गुणावतारैर्विश्वस्य सर्गस्थित्यप्ययाश्रयम्  ।
सृजतः श्रीनिवासस्य व्याचक्ष्वोदारविक्रमम्  ॥ ०३.०७.०२८ ॥
वर्णाश्रमविभागांश्च रूपशीलस्वभावतः  ।
ऋषीणां जन्मकर्माणि वेदस्य च विकर्षणम्  ॥ ०३.०७.०२९ ॥
यज्ञस्य च वितानानि योगस्य च पथः प्रभो  ।
नैष्कर्म्यस्य च साङ्ख्यस्य तन्त्रं वा भगवत्स्मृतम्  ॥ ०३.०७.०३० ॥
पाषण्डपथवैषम्यं प्रतिलोमनिवेशनम्  ।
जीवस्य गतयो याश्च यावतीर्गुणकर्मजाः  ॥ ०३.०७.०३१ ॥
धर्मार्थकाममोक्षाणां निमित्तान्यविरोधतः  ।
वार्ताया दण्डनीतेश्च श्रुतस्य च विधिं पृथक् ॥ ०३.०७.०३२ ॥
श्राद्धस्य च विधिं ब्रह्मन् पित्णां सर्गमेव च  ।
ग्रहनक्षत्रताराणां कालावयवसंस्थितिम्  ॥ ०३.०७.०३३ ॥
दानस्य तपसो वापि यच्चेष्टापूर्तयोः फलम्  ।
प्रवासस्थस्य यो धर्मो यश्च पुंस उतापदि  ॥ ०३.०७.०३४ ॥
येन वा भगवांस्तुष्येद्धर्मयोनिर्जनार्दनः  ।
सम्प्रसीदति वा येषामेतदाख्याहि मेऽनघ  ॥ ०३.०७.०३५ ॥
अनुव्रतानां शिष्याणां पुत्राणां च द्विजोत्तम  ।
अनापृष्टमपि ब्रूयुर्गुरवो दीनवत्सलाः  ॥ ०३.०७.०३६ ॥
तत्त्वानां भगवंस्तेषां कतिधा प्रतिसङ्क्रमः  ।
तत्रेमं क उपासीरन् क उ स्विदनुशेरते  ॥ ०३.०७.०३७ ॥
पुरुषस्य च संस्थानं स्वरूपं वा परस्य च  ।
ज्ञानं च नैगमं यत्तद्गुरुशिष्यप्रयोजनम्  ॥ ०३.०७.०३८ ॥
निमित्तानि च तस्येह प्रोक्तान्यनघसूरिभिः  ।
स्वतो ज्ञानं कुतः पुंसां भक्तिर्वैराग्यमेव वा  ॥ ०३.०७.०३९ ॥
एतान्मे पृच्छतः प्रश्नान् हरेः कर्मविवित्सया  ।
ब्रूहि मेऽज्ञस्य मित्रत्वादजया नष्टचक्षुषः  ॥ ०३.०७.०४० ॥
सर्वे वेदाश्च यज्ञाश्च तपो दानानि चानघ  ।
जीवाभयप्रदानस्य न कुर्वीरन् कलामपि  ॥ ०३.०७.०४१ ॥
०३.०७.०४२।० श्रीशुक उवाच
स इत्थमापृष्टपुराणकल्पः कुरुप्रधानेन मुनिप्रधानः  ।
प्रवृद्धहर्षो भगवत्कथायां सञ्चोदितस्तं प्रहसन्निवाह  ॥ ०३.०७.०४२ ॥
०३.०८.००१।० मैत्रेय उवाच
सत्सेवनीयो बत पूरुवंशो यल्लोकपालो भगवत्प्रधानः  ।
बभूविथेहाजितकीर्तिमालां पदे पदे नूतनयस्यभीक्ष्णम्  ॥ ०३.०८.००१ ॥
सोऽहं नृणां क्षुल्लसुखाय दुःखं महद्गतानां विरमाय तस्य  ।
प्रवर्तये भागवतं पुराणं यदाह साक्षाद्भगवानृषिभ्यः  ॥ ०३.०८.००२ ॥
आसीनमुर्व्यां भगवन्तमाद्यं सङ्कर्षणं देवमकुण्ठसत्त्वम्  ।
विवित्सवस्तत्त्वमतः परस्य कुमारमुख्या मुनयोऽन्वपृच्छन्  ॥ ०३.०८.००३ ॥
स्वमेव धिष्ण्यं बहु मानयन्तं यद्वासुदेवाभिधमामनन्ति  ।
प्रत्यग्धृताक्षाम्बुजकोशमीषदुन्मीलयन्तं विबुधोदयाय  ॥ ०३.०८.००४ ॥
स्वर्धुन्युदार्द्रैः स्वजटाकलापैरुपस्पृशन्तश्चरणोपधानम्  ।
पद्मं यदर्चन्त्यहिराजकन्याः सप्रेम नानाबलिभिर्वरार्थाः  ॥ ०३.०८.००५ ॥
मुहुर्गृणन्तो वचसानुराग स्खलत्पदेनास्य कृतानि तज्ज्ञाः  ।
किरीटसाहस्रमणिप्रवेक प्रद्योतितोद्दामफणासहस्रम्  ॥ ०३.०८.००६ ॥
प्रोक्तं किलैतद्भगवत्तमेन निवृत्तिधर्माभिरताय तेन  ।
सनत्कुमाराय स चाह पृष्टः साङ्ख्यायनायाङ्ग धृतव्रताय  ॥ ०३.०८.००७ ॥
साङ्ख्यायनः पारमहंस्यमुख्यो विवक्षमाणो भगवद्विभूतीः  ।
जगाद सोऽस्मद्गुरवेऽन्विताय पराशरायाथ बृहस्पतेश्च  ॥ ०३.०८.००८ ॥
प्रोवाच मह्यं स दयालुरुक्तो मुनिः पुलस्त्येन पुराणमाद्यम्  ।
सोऽहं तवैतत्कथयामि वत्स श्रद्धालवे नित्यमनुव्रताय  ॥ ०३.०८.००९ ॥
उदाप्लुतं विश्वमिदं तदासीद्यन्निद्रयामीलितदृङ्न्यमीलयत् ।
अहीन्द्रतल्पेऽधिशयान एकः कृतक्षणः स्वात्मरतौ निरीहः  ॥ ०३.०८.०१० ॥
सोऽन्तः शरीरेऽर्पितभूतसूक्ष्मः कालात्मिकां शक्तिमुदीरयाणः  ।
उवास तस्मिन् सलिले पदे स्वे यथानलो दारुणि रुद्धवीर्यः  ॥ ०३.०८.०११ ॥
चतुर्युगानां च सहस्रमप्सु स्वपन् स्वयोदीरितया स्वशक्त्या  ।
कालाख्ययासादितकर्मतन्त्रो लोकानपीतान् ददृशे स्वदेहे  ॥ ०३.०८.०१२ ॥
तस्यार्थसूक्ष्माभिनिविष्टदृष्टेरन्तर्गतोऽर्थो रजसा तनीयान्  ।
गुणेन कालानुगतेन विद्धः सूष्यंस्तदाभिद्यत नाभिदेशात् ॥ ०३.०८.०१३ ॥
स पद्मकोशः सहसोदतिष्ठत्कालेन कर्मप्रतिबोधनेन  ।
स्वरोचिषा तत्सलिलं विशालं विद्योतयन्नर्क इवात्मयोनिः  ॥ ०३.०८.०१४ ॥
तल्लोकपद्मं स उ एव विष्णुः प्रावीविशत्सर्वगुणावभासम्  ।
तस्मिन् स्वयं वेदमयो विधाता स्वयम्भुवं यं स्म वदन्ति सोऽभूत् ॥ ०३.०८.०१५ ॥
तस्यां स चाम्भोरुहकर्णिकायामवस्थितो लोकमपश्यमानः  ।
परिक्रमन् व्योम्नि विवृत्तनेत्रश्चत्वारि लेभेऽनुदिशं मुखानि  ॥ ०३.०८.०१६ ॥
तस्माद्युगान्तश्वसनावघूर्ण जलोर्मिचक्रात्सलिलाद्विरूढम्  ।
उपाश्रितः कञ्जमु लोकतत्त्वं नात्मानमद्धाविददादिदेवः  ॥ ०३.०८.०१७ ॥
क एष योऽसावहमब्जपृष्ठ एतत्कुतो वाब्जमनन्यदप्सु  ।
अस्ति ह्यधस्तादिह किञ्चनैतदधिष्ठितं यत्र सता नु भाव्यम्  ॥ ०३.०८.०१८ ॥
स इत्थमुद्वीक्ष्य तदब्जनाल नाडीभिरन्तर्जलमाविवेश  ।
नार्वाग्गतस्तत्खरनालनाल नाभिं विचिन्वंस्तदविन्दताजः  ॥ ०३.०८.०१९ ॥
तमस्यपारे विदुरात्मसर्गं विचिन्वतोऽभूत्सुमहांस्त्रिणेमिः  ।
यो देहभाजां भयमीरयाणः परिक्षिणोत्यायुरजस्य हेतिः  ॥ ०३.०८.०२० ॥
ततो निवृत्तोऽप्रतिलब्धकामः स्वधिष्ण्यमासाद्य पुनः स देवः  ।
शनैर्जितश्वासनिवृत्तचित्तो न्यषीददारूढसमाधियोगः  ॥ ०३.०८.०२१ ॥
कालेन सोऽजः पुरुषायुषाभि प्रवृत्तयोगेन विरूढबोधः  ।
स्वयं तदन्तर्हृदयेऽवभातमपश्यतापश्यत यन्न पूर्वम्  ॥ ०३.०८.०२२ ॥
मृणालगौरायतशेषभोग पर्यङ्क एकं पुरुषं शयानम्  ।
फणातपत्रायुतमूर्धरत्न द्युभिर्हतध्वान्तयुगान्ततोये  ॥ ०३.०८.०२३ ॥
प्रेक्षां क्षिपन्तं हरितोपलाद्रेः सन्ध्याभ्रनीवेरुरुरुक्ममूर्ध्नः  ।
रत्नोदधारौषधिसौमनस्य वनस्रजो वेणुभुजाङ्घ्रिपाङ्घ्रेः  ॥ ०३.०८.०२४ ॥
आयामतो विस्तरतः स्वमान देहेन लोकत्रयसङ्ग्रहेण  ।
विचित्रदिव्याभरणांशुकानां कृतश्रियापाश्रितवेषदेहम्  ॥ ०३.०८.०२५ ॥
पुंसां स्वकामाय विविक्तमार्गैरभ्यर्चतां कामदुघाङ्घ्रिपद्मम्  ।
प्रदर्शयन्तं कृपया नखेन्दु मयूखभिन्नाङ्गुलिचारुपत्रम्  ॥ ०३.०८.०२६ ॥
मुखेन लोकार्तिहरस्मितेन परिस्फुरत्कुण्डलमण्डितेन  ।
शोणायितेनाधरबिम्बभासा प्रत्यर्हयन्तं सुनसेन सुभ्र्वा  ॥ ०३.०८.०२७ ॥
कदम्बकिञ्जल्कपिशङ्गवाससा स्वलङ्कृतं मेखलया नितम्बे  ।
हारेण चानन्तधनेन वत्स श्रीवत्सवक्षःस्थलवल्लभेन  ॥ ०३.०८.०२८ ॥
परार्ध्यकेयूरमणिप्रवेक पर्यस्तदोर्दण्डसहस्रशाखम्  ।
अव्यक्तमूलं भुवनाङ्घ्रिपेन्द्रमहीन्द्रभोगैरधिवीतवल्शम्  ॥ ०३.०८.०२९ ॥
चराचरौको भगवन्महीध्रमहीन्द्रबन्धुं सलिलोपगूढम्  ।
किरीटसाहस्रहिरण्यशृङ्गमाविर्भवत्कौस्तुभरत्नगर्भम्  ॥ ०३.०८.०३० ॥
निवीतमाम्नायमधुव्रतश्रिया स्वकीर्तिमय्या वनमालया हरिम्  ।
सूर्येन्दुवाय्वग्न्यगमं त्रिधामभिः परिक्रमत्प्राधनिकैर्दुरासदम्  ॥ ०३.०८.०३१ ॥
तर्ह्येव तन्नाभिसरःसरोजमात्मानमम्भः श्वसनं वियच्च  ।
ददर्श देवो जगतो विधाता नातः परं लोकविसर्गदृष्टिः  ॥ ०३.०८.०३२ ॥
स कर्मबीजं रजसोपरक्तः प्रजाः सिसृक्षन्नियदेव दृष्ट्वा  ।
अस्तौद्विसर्गाभिमुखस्तमीड्यमव्यक्तवर्त्मन्यभिवेशितात्मा  ॥ ०३.०८.०३३ ॥
०३.०९.००१।० ब्रह्मोवाच
ज्ञातोऽसि मेऽद्य सुचिरान्ननु देहभाजां   न ज्ञायते भगवतो गतिरित्यवद्यम्  ।
नान्यत्त्वदस्ति भगवन्नपि तन्न शुद्धं   मायागुणव्यतिकराद्यदुरुर्विभासि  ॥ ०३.०९.००१ ॥*
रूपं यदेतदवबोधरसोदयेन   शश्वन्निवृत्ततमसः सदनुग्रहाय  ।
आदौ गृहीतमवतारशतैकबीजं   यन्नाभिपद्मभवनादहमाविरासम्  ॥ ०३.०९.००२ ॥*
नातः परं परम यद्भवतः स्वरूपम्   आनन्दमात्रमविकल्पमविद्धवर्चः  ।
पश्यामि विश्वसृजमेकमविश्वमात्मन्   भूतेन्द्रियात्मकमदस्त उपाश्रितोऽस्मि  ॥ ०३.०९.००३ ॥*
तद्वा इदं भुवनमङ्गल मङ्गलाय   ध्याने स्म नो दर्शितं त उपासकानाम्  ।
तस्मै नमो भगवतेऽनुविधेम तुभ्यं   योऽनादृतो नरकभाग्भिरसत्प्रसङ्गैः  ॥ ०३.०९.००४ ॥*
ये तु त्वदीयचरणाम्बुजकोशगन्धं   जिघ्रन्ति कर्णविवरैः श्रुतिवातनीतम्  ।
भक्त्या गृहीतचरणः परया च तेषां   नापैषि नाथ हृदयाम्बुरुहात्स्वपुंसाम्  ॥ ०३.०९.००५ ॥*
तावद्भयं द्रविणदेहसुहृन्निमित्तं   शोकः स्पृहा परिभवो विपुलश्च लोभः  ।
तावन्ममेत्यसदवग्रह आर्तिमूलं   यावन्न तेऽङ्घ्रिमभयं प्रवृणीत लोकः  ॥ ०३.०९.००६ ॥*
दैवेन ते हतधियो भवतः प्रसङ्गात्  सर्वाशुभोपशमनाद्विमुखेन्द्रिया ये  ।
कुर्वन्ति कामसुखलेशलवाय दीना   लोभाभिभूतमनसोऽकुशलानि शश्वत् ॥ ०३.०९.००७ ॥*
क्षुत्तृट्त्रिधातुभिरिमा मुहुरर्द्यमानाः   शीतोष्णवातवरषैरितरेतराच्च  ।
कामाग्निनाच्युतरुषा च सुदुर्भरेण   सम्पश्यतो मन उरुक्रम सीदते मे  ॥ ०३.०९.००८ ॥*
यावत्पृथक्त्वमिदमात्मन इन्द्रियार्थ   मायाबलं भगवतो जन ईश पश्येत् ।
तावन्न संसृतिरसौ प्रतिसङ्क्रमेत   व्यर्थापि दुःखनिवहं वहती क्रियार्था  ॥ ०३.०९.००९ ॥*
अह्न्यापृतार्तकरणा निशि निःशयाना   नानामनोरथधिया क्षणभग्ननिद्राः  ।
दैवाहतार्थरचना ऋषयोऽपि देव   युष्मत्प्रसङ्गविमुखा इह संसरन्ति  ॥ ०३.०९.०१० ॥*
त्वं भक्तियोगपरिभावितहृत्सरोज   आस्से श्रुतेक्षितपथो ननु नाथ पुंसाम्  ।
यद्यद्धिया त उरुगाय विभावयन्ति   तत्तद्वपुः प्रणयसे सदनुग्रहाय  ॥ ०३.०९.०११ ॥*
नातिप्रसीदति तथोपचितोपचारैर्  आराधितः सुरगणैर्हृदि बद्धकामैः  ।
यत्सर्वभूतदययासदलभ्ययैको   नानाजनेष्ववहितः सुहृदन्तरात्मा  ॥ ०३.०९.०१२ ॥*
पुंसामतो विविधकर्मभिरध्वराद्यैर्  दानेन चोग्रतपसा परिचर्यया च  ।
आराधनं भगवतस्तव सत्क्रियार्थो   धर्मोऽर्पितः कर्हिचिद्म्रियते न यत्र  ॥ ०३.०९.०१३ ॥*
शश्वत्स्वरूपमहसैव निपीतभेद   मोहाय बोधधिषणाय नमः परस्मै  ।
विश्वोद्भवस्थितिलयेषु निमित्तलीला   रासाय ते नम इदं चकृमेश्वराय  ॥ ०३.०९.०१४ ॥*
यस्यावतारगुणकर्मविडम्बनानि   नामानि येऽसुविगमे विवशा गृणन्ति  ।
तेऽनैकजन्मशमलं सहसैव हित्वा   संयान्त्यपावृतामृतं तमजं प्रपद्ये  ॥ ०३.०९.०१५ ॥*
यो वा अहं च गिरिशश्च विभुः स्वयं च   स्थित्युद्भवप्रलयहेतव आत्ममूलम्  ।
भित्त्वा त्रिपाद्ववृध एक उरुप्ररोहस्  तस्मै नमो भगवते भुवनद्रुमाय  ॥ ०३.०९.०१६ ॥*
लोको विकर्मनिरतः कुशले प्रमत्तः   कर्मण्ययं त्वदुदिते भवदर्चने स्वे  ।
यस्तावदस्य बलवानिह जीविताशां   सद्यश्छिनत्त्यनिमिषाय नमोऽस्तु तस्मै  ॥ ०३.०९.०१७ ॥*
यस्माद्बिभेम्यहमपि द्विपरार्धधिष्ण्यम्   अध्यासितः सकललोकनमस्कृतं यत् ।
तेपे तपो बहुसवोऽवरुरुत्समानस्  तस्मै नमो भगवतेऽधिमखाय तुभ्यम्  ॥ ०३.०९.०१८ ॥*
तिर्यङ्मनुष्यविबुधादिषु जीवयोनिष्व्  आत्मेच्छयात्मकृतसेतुपरीप्सया यः  ।
रेमे निरस्तविषयोऽप्यवरुद्धदेहस्  तस्मै नमो भगवते पुरुषोत्तमाय  ॥ ०३.०९.०१९ ॥*
योऽविद्ययानुपहतोऽपि दशार्धवृत्त्या   निद्रामुवाह जठरीकृतलोकयात्रः  ।
अन्तर्जलेऽहिकशिपुस्पर्शानुकूलां   भीमोर्मिमालिनि जनस्य सुखं विवृण्वन्  ॥ ०३.०९.०२० ॥*
यन्नाभिपद्मभवनादहमासमीड्य   लोकत्रयोपकरणो यदनुग्रहेण  ।
तस्मै नमस्त उदरस्थभवाय योग   निद्रावसानविकसन्नलिनेक्षणाय  ॥ ०३.०९.०२१ ॥*
सोऽयं समस्तजगतां सुहृदेक आत्मा   सत्त्वेन यन्मृडयते भगवान् भगेन  ।
तेनैव मे दृशमनुस्पृशताद्यथाहं   स्रक्ष्यामि पूर्ववदिदं प्रणतप्रियोऽसौ  ॥ ०३.०९.०२२ ॥*
एष प्रपन्नवरदो रमयात्मशक्त्या   यद्यत्करिष्यति गृहीतगुणावतारः  ।
तस्मिन् स्वविक्रममिदं सृजतोऽपि चेतो   युञ्जीत कर्मशमलं च यथा विजह्याम्  ॥ ०३.०९.०२३ ॥*
नाभिह्रदादिह सतोऽम्भसि यस्य पुंसो   विज्ञानशक्तिरहमासमनन्तशक्तेः  ।
रूपं विचित्रमिदमस्य विवृण्वतो मे   मा रीरिषीष्ट निगमस्य गिरां विसर्गः  ॥ ०३.०९.०२४ ॥*
सोऽसावदभ्रकरुणो भगवान् विवृद्ध   प्रेमस्मितेन नयनाम्बुरुहं विजृम्भन्  ।
उत्थाय विश्वविजयाय च नो विषादं   माध्व्या गिरापनयतात्पुरुषः पुराणः  ॥ ०३.०९.०२५ ॥*
०३.०९.०२६।० मैत्रेय उवाच
स्वसम्भवं निशाम्यैवं तपोविद्यासमाधिभिः  ।
यावन्मनोवचः स्तुत्वा विरराम स खिन्नवत् ॥ ०३.०९.०२६ ॥
अथाभिप्रेतमन्वीक्ष्य ब्रह्मणो मधुसूदनः  ।
विषण्णचेतसं तेन कल्पव्यतिकराम्भसा  ॥ ०३.०९.०२७ ॥
लोकसंस्थानविज्ञान आत्मनः परिखिद्यतः  ।
तमाहागाधया वाचा कश्मलं शमयन्निव  ॥ ०३.०९.०२८ ॥
०३.०९.०२९।० श्रीभगवानुवाच
मा वेदगर्भ गास्तन्द्रीं सर्ग उद्यममावह  ।
तन्मयापादितं ह्यग्रे यन्मां प्रार्थयते भवान्  ॥ ०३.०९.०२९ ॥
भूयस्त्वं तप आतिष्ठ विद्यां चैव मदाश्रयाम्  ।
ताभ्यामन्तर्हृदि ब्रह्मन् लोकान् द्रक्ष्यस्यपावृतान्  ॥ ०३.०९.०३० ॥
तत आत्मनि लोके च भक्तियुक्तः समाहितः  ।
द्रष्टासि मां ततं ब्रह्मन्मयि लोकांस्त्वमात्मनः  ॥ ०३.०९.०३१ ॥
यदा तु सर्वभूतेषु दारुष्वग्निमिव स्थितम्  ।
प्रतिचक्षीत मां लोको जह्यात्तर्ह्येव कश्मलम्  ॥ ०३.०९.०३२ ॥
यदा रहितमात्मानं भूतेन्द्रियगुणाशयैः  ।
स्वरूपेण मयोपेतं पश्यन् स्वाराज्यमृच्छति  ॥ ०३.०९.०३३ ॥
नानाकर्मवितानेन प्रजा बह्वीः सिसृक्षतः  ।
नात्मावसीदत्यस्मिंस्ते वर्षीयान्मदनुग्रहः  ॥ ०३.०९.०३४ ॥
ऋषिमाद्यं न बध्नाति पापीयांस्त्वां रजोगुणः  ।
यन्मनो मयि निर्बद्धं प्रजाः संसृजतोऽपि ते  ॥ ०३.०९.०३५ ॥
ज्ञातोऽहं भवता त्वद्य दुर्विज्ञेयोऽपि देहिनाम्  ।
यन्मां त्वं मन्यसेऽयुक्तं भूतेन्द्रियगुणात्मभिः  ॥ ०३.०९.०३६ ॥
तुभ्यं मद्विचिकित्सायामात्मा मे दर्शितोऽबहिः  ।
नालेन सलिले मूलं पुष्करस्य विचिन्वतः  ॥ ०३.०९.०३७ ॥
यच्चकर्थाङ्ग मत्स्तोत्रं मत्कथाभ्युदयाङ्कितम्  ।
यद्वा तपसि ते निष्ठा स एष मदनुग्रहः  ॥ ०३.०९.०३८ ॥
प्रीतोऽहमस्तु भद्रं ते लोकानां विजयेच्छया  ।
यदस्तौषीर्गुणमयं निर्गुणं मानुवर्णयन्  ॥ ०३.०९.०३९ ॥
य एतेन पुमान्नित्यं स्तुत्वा स्तोत्रेण मां भजेत् ।
तस्याशु सम्प्रसीदेयं सर्वकामवरेश्वरः  ॥ ०३.०९.०४० ॥
पूर्तेन तपसा यज्ञैर्दानैर्योगसमाधिना  ।
राद्धं निःश्रेयसं पुंसां मत्प्रीतिस्तत्त्वविन्मतम्  ॥ ०३.०९.०४१ ॥
अहमात्मात्मनां धातः प्रेष्ठः सन् प्रेयसामपि  ।
अतो मयि रतिं कुर्याद्देहादिर्यत्कृते प्रियः  ॥ ०३.०९.०४२ ॥
सर्ववेदमयेनेदमात्मनात्मात्मयोनिना  ।
प्रजाः सृज यथापूर्वं याश्च मय्यनुशेरते  ॥ ०३.०९.०४३ ॥
०३.०९.०४४।० मैत्रेय उवाच
तस्मा एवं जगत्स्रष्ट्रे प्रधानपुरुषेश्वरः  ।
व्यज्येदं स्वेन रूपेण कञ्जनाभस्तिरोदधे  ॥ ०३.०९.०४४ ॥
०३.१०.००१।० विदुर उवाच
अन्तर्हिते भगवति ब्रह्मा लोकपितामहः  ।
प्रजाः ससर्ज कतिधा दैहिकीर्मानसीर्विभुः  ॥ ०३.१०.००१ ॥
ये च मे भगवन् पृष्टास्त्वय्यर्था बहुवित्तम  ।
तान् वदस्वानुपूर्व्येण छिन्धि नः सर्वसंशयान्  ॥ ०३.१०.००२ ॥
०३.१०.००३।० सूत उवाच
एवं सञ्चोदितस्तेन क्षत्त्रा कौषारविर्मुनिः  ।
प्रीतः प्रत्याह तान् प्रश्नान् हृदिस्थानथ भार्गव  ॥ ०३.१०.००३ ॥
०३.१०.००४।० मैत्रेय उवाच
विरिञ्चोऽपि तथा चक्रे दिव्यं वर्षशतं तपः  ।
आत्मन्यात्मानमावेश्य यथाह भगवानजः  ॥ ०३.१०.००४ ॥
तद्विलोक्याब्जसम्भूतो वायुना यदधिष्ठितः  ।
पद्ममम्भश्च तत्काल कृतवीर्येण कम्पितम्  ॥ ०३.१०.००५ ॥
तपसा ह्येधमानेन विद्यया चात्मसंस्थया  ।
विवृद्धविज्ञानबलो न्यपाद्वायुं सहाम्भसा  ॥ ०३.१०.००६ ॥
तद्विलोक्य वियद्व्यापि पुष्करं यदधिष्ठितम्  ।
अनेन लोकान् प्राग्लीनान् कल्पितास्मीत्यचिन्तयत् ॥ ०३.१०.००७ ॥
पद्मकोशं तदाविश्य भगवत्कर्मचोदितः  ।
एकं व्यभाङ्क्षीदुरुधा त्रिधा भाव्यं द्विसप्तधा  ॥ ०३.१०.००८ ॥
एतावाञ्जीवलोकस्य संस्थाभेदः समाहृतः  ।
धर्मस्य ह्यनिमित्तस्य विपाकः परमेष्ठ्यसौ  ॥ ०३.१०.००९ ॥
०३.१०.०१०।० विदुर उवाच
यथात्थ बहुरूपस्य हरेरद्भुतकर्मणः  ।
कालाख्यं लक्षणं ब्रह्मन् यथा वर्णय नः प्रभो  ॥ ०३.१०.०१० ॥
०३.१०.०११।० मैत्रेय उवाच
गुणव्यतिकराकारो निर्विशेषोऽप्रतिष्ठितः  ।
पुरुषस्तदुपादानमात्मानं लीलयासृजत् ॥ ०३.१०.०११ ॥
विश्वं वै ब्रह्मतन्मात्रं संस्थितं विष्णुमायया  ।
ईश्वरेण परिच्छिन्नं कालेनाव्यक्तमूर्तिना  ॥ ०३.१०.०१२ ॥
यथेदानीं तथाग्रे च पश्चादप्येतदीदृशम्  ।
सर्गो नवविधस्तस्य प्राकृतो वैकृतस्तु यः  ॥ ०३.१०.०१३ ॥
कालद्रव्यगुणैरस्य त्रिविधः प्रतिसङ्क्रमः  ।
आद्यस्तु महतः सर्गो गुणवैषम्यमात्मनः  ॥ ०३.१०.०१४ ॥
द्वितीयस्त्वहमो यत्र द्रव्यज्ञानक्रियोदयः  ।
भूतसर्गस्तृतीयस्तु तन्मात्रो द्रव्यशक्तिमान्  ॥ ०३.१०.०१५ ॥
चतुर्थ ऐन्द्रियः सर्गो यस्तु ज्ञानक्रियात्मकः  ।
वैकारिको देवसर्गः पञ्चमो यन्मयं मनः  ॥ ०३.१०.०१६ ॥
षष्ठस्तु तमसः सर्गो यस्त्वबुद्धिकृतः प्रभोः  ।
षडिमे प्राकृताः सर्गा वैकृतानपि मे शृणु  ॥ ०३.१०.०१७ ॥
रजोभाजो भगवतो लीलेयं हरिमेधसः  ।
सप्तमो मुख्यसर्गस्तु षड्विधस्तस्थुषां च यः  ॥ ०३.१०.०१८ ॥
वनस्पत्योषधिलता त्वक्सारा वीरुधो द्रुमाः  ।
उत्स्रोतसस्तमःप्राया अन्तःस्पर्शा विशेषिणः  ॥ ०३.१०.०१९ ॥
तिरश्चामष्टमः सर्गः सोऽष्टाविंशद्विधो मतः  ।
अविदो भूरितमसो घ्राणज्ञा हृद्यवेदिनः  ॥ ०३.१०.०२० ॥
गौरजो महिषः कृष्णः सूकरो गवयो रुरुः  ।
द्विशफाः पशवश्चेमे अविरुष्ट्रश्च सत्तम  ॥ ०३.१०.०२१ ॥
खरोऽश्वोऽश्वतरो गौरः शरभश्चमरी तथा  ।
एते चैकशफाः क्षत्तः शृणु पञ्चनखान् पशून्  ॥ ०३.१०.०२२ ॥
श्वा सृगालो वृको व्याघ्रो मार्जारः शशशल्लकौ  ।
सिंहः कपिर्गजः कूर्मो गोधा च मकरादयः  ॥ ०३.१०.०२३ ॥
कङ्कगृध्रबकश्येन भासभल्लूकबर्हिणः  ।
हंससारसचक्राह्व काकोलूकादयः खगाः  ॥ ०३.१०.०२४ ॥
अर्वाक्स्रोतस्तु नवमः क्षत्तरेकविधो नृणाम्  ।
रजोऽधिकाः कर्मपरा दुःखे च सुखमानिनः  ॥ ०३.१०.०२५ ॥
वैकृतास्त्रय एवैते देवसर्गश्च सत्तम  ।
वैकारिकस्तु यः प्रोक्तः कौमारस्तूभयात्मकः  ॥ ०३.१०.०२६ ॥
देवसर्गश्चाष्टविधो विबुधाः पितरोऽसुराः  ।
गन्धर्वाप्सरसः सिद्धा यक्षरक्षांसि चारणाः  ॥ ०३.१०.०२७ ॥
भूतप्रेतपिशाचाश्च विद्याध्राः किन्नरादयः  ।
दशैते विदुराख्याताः सर्गास्ते विश्वसृक्कृताः  ॥ ०३.१०.०२८ ॥
अतः परं प्रवक्ष्यामि वंशान्मन्वन्तराणि च  ।
एवं रजःप्लुतः स्रष्टा कल्पादिष्वात्मभूर्हरिः  ।
सृजत्यमोघसङ्कल्प आत्मैवात्मानमात्मना  ॥ ०३.१०.०२९ ॥
०३.११.००१।० मैत्रेय उवाच
चरमः सद्विशेषाणामनेकोऽसंयुतः सदा  ।
परमाणुः स विज्ञेयो नृणामैक्यभ्रमो यतः  ॥ ०३.११.००१ ॥
सत एव पदार्थस्य स्वरूपावस्थितस्य यत् ।
कैवल्यं परममहानविशेषो निरन्तरः  ॥ ०३.११.००२ ॥
एवं कालोऽप्यनुमितः सौक्ष्म्ये स्थौल्ये च सत्तम  ।
संस्थानभुक्त्या भगवानव्यक्तो व्यक्तभुग्विभुः  ॥ ०३.११.००३ ॥
स कालः परमाणुर्वै यो भुङ्क्ते परमाणुताम्  ।
सतोऽविशेषभुग्यस्तु स कालः परमो महान्  ॥ ०३.११.००४ ॥
अणुर्द्वौ परमाणू स्यात्त्रसरेणुस्त्रयः स्मृतः  ।
जालार्करश्म्यवगतः खमेवानुपतन्नगात् ॥ ०३.११.००५ ॥
त्रसरेणुत्रिकं भुङ्क्ते यः कालः स त्रुटिः स्मृतः  ।
शतभागस्तु वेधः स्यात्तैस्त्रिभिस्तु लवः स्मृतः  ॥ ०३.११.००६ ॥
निमेषस्त्रिलवो ज्ञेय आम्नातस्ते त्रयः क्षणः  ।
क्षणान् पञ्च विदुः काष्ठां लघु ता दश पञ्च च  ॥ ०३.११.००७ ॥
लघूनि वै समाम्नाता दश पञ्च च नाडिका  ।
ते द्वे मुहूर्तः प्रहरः षड्यामः सप्त वा नृणाम्  ॥ ०३.११.००८ ॥
द्वादशार्धपलोन्मानं चतुर्भिश्चतुरङ्गुलैः  ।
स्वर्णमाषैः कृतच्छिद्रं यावत्प्रस्थजलप्लुतम्  ॥ ०३.११.००९ ॥
यामाश्चत्वारश्चत्वारो मर्त्यानामहनी उभे  ।
पक्षः पञ्चदशाहानि शुक्लः कृष्णश्च मानद  ॥ ०३.११.०१० ॥
तयोः समुच्चयो मासः पितॄणां तदहर्निशम्  ।
द्वौ तावृतुः षडयनं दक्षिणं चोत्तरं दिवि  ॥ ०३.११.०११ ॥
अयने चाहनी प्राहुर्वत्सरो द्वादश स्मृतः  ।
संवत्सरशतं न्णां परमायुर्निरूपितम्  ॥ ०३.११.०१२ ॥
ग्रहर्क्षताराचक्रस्थः परमाण्वादिना जगत् ।
संवत्सरावसानेन पर्येत्यनिमिषो विभुः  ॥ ०३.११.०१३ ॥
संवत्सरः परिवत्सर इडावत्सर एव च  ।
अनुवत्सरो वत्सरश्च विदुरैवं प्रभाष्यते  ॥ ०३.११.०१४ ॥
यः सृज्यशक्तिमुरुधोच्छ्वसयन् स्वशक्त्या   पुंसोऽभ्रमाय दिवि धावति भूतभेदः  ।
कालाख्यया गुणमयं क्रतुभिर्वितन्वंस्  तस्मै बलिं हरत वत्सरपञ्चकाय  ॥ ०३.११.०१५ ॥*
०३.११.०१६।० विदुर उवाच
पितृदेवमनुष्याणामायुः परमिदं स्मृतम्  ।
परेषां गतिमाचक्ष्व ये स्युः कल्पाद्बहिर्विदः  ॥ ०३.११.०१६ ॥
भगवान् वेद कालस्य गतिं भगवतो ननु  ।
विश्वं विचक्षते धीरा योगराद्धेन चक्षुषा  ॥ ०३.११.०१७ ॥
०३.११.०१८।० मैत्रेय उवाच
कृतं त्रेता द्वापरं च कलिश्चेति चतुर्युगम्  ।
दिव्यैर्द्वादशभिर्वर्षैः सावधानं निरूपितम्  ॥ ०३.११.०१८ ॥
चत्वारि त्रीणि द्वे चैकं कृतादिषु यथाक्रमम्  ।
सङ्ख्यातानि सहस्राणि द्विगुणानि शतानि च  ॥ ०३.११.०१९ ॥
सन्ध्यासन्ध्यांशयोरन्तर्यः कालः शतसङ्ख्ययोः  ।
तमेवाहुर्युगं तज्ज्ञा यत्र धर्मो विधीयते  ॥ ०३.११.०२० ॥
धर्मश्चतुष्पान्मनुजान् कृते समनुवर्तते  ।
स एवान्येष्वधर्मेण व्येति पादेन वर्धता  ॥ ०३.११.०२१ ॥
त्रिलोक्या युगसाहस्रं बहिराब्रह्मणो दिनम्  ।
तावत्येव निशा तात यन्निमीलति विश्वसृक् ॥ ०३.११.०२२ ॥
निशावसान आरब्धो लोककल्पोऽनुवर्तते  ।
यावद्दिनं भगवतो मनून् भुञ्जंश्चतुर्दश  ॥ ०३.११.०२३ ॥
स्वं स्वं कालं मनुर्भुङ्क्ते साधिकां ह्येकसप्ततिम्  ।
मन्वन्तरेषु मनवस्तद्वंश्या ऋषयः सुराः  ।
भवन्ति चैव युगपत्सुरेशाश्चानु ये च तान्  ॥ ०३.११.०२४ ॥
एष दैनन्दिनः सर्गो ब्राह्मस्त्रैलोक्यवर्तनः  ।
तिर्यङ्नृपितृदेवानां सम्भवो यत्र कर्मभिः  ॥ ०३.११.०२५ ॥
मन्वन्तरेषु भगवान् बिभ्रत्सत्त्वं स्वमूर्तिभिः  ।
मन्वादिभिरिदं विश्वमवत्युदितपौरुषः  ॥ ०३.११.०२६ ॥
तमोमात्रामुपादाय प्रतिसंरुद्धविक्रमः  ।
कालेनानुगताशेष आस्ते तूष्णीं दिनात्यये  ॥ ०३.११.०२७ ॥
तमेवान्वपि धीयन्ते लोका भूरादयस्त्रयः  ।
निशायामनुवृत्तायां निर्मुक्तशशिभास्करम्  ॥ ०३.११.०२८ ॥
त्रिलोक्यां दह्यमानायां शक्त्या सङ्कर्षणाग्निना  ।
यान्त्यूष्मणा महर्लोकाज्जनं भृग्वादयोऽर्दिताः  ॥ ०३.११.०२९ ॥
तावत्त्रिभुवनं सद्यः कल्पान्तैधितसिन्धवः  ।
प्लावयन्त्युत्कटाटोप चण्डवातेरितोर्मयः  ॥ ०३.११.०३० ॥
अन्तः स तस्मिन् सलिल आस्तेऽनन्तासनो हरिः  ।
योगनिद्रानिमीलाक्षः स्तूयमानो जनालयैः  ॥ ०३.११.०३१ ॥
एवंविधैरहोरात्रैः कालगत्योपलक्षितैः  ।
अपक्षितमिवास्यापि परमायुर्वयःशतम्  ॥ ०३.११.०३२ ॥
यदर्धमायुषस्तस्य परार्धमभिधीयते  ।
पूर्वः परार्धोऽपक्रान्तो ह्यपरोऽद्य प्रवर्तते  ॥ ०३.११.०३३ ॥
पूर्वस्यादौ परार्धस्य ब्राह्मो नाम महानभूत् ।
कल्पो यत्राभवद्ब्रह्मा शब्दब्रह्मेति यं विदुः  ॥ ०३.११.०३४ ॥
तस्यैव चान्ते कल्पोऽभूद्यं पाद्ममभिचक्षते  ।
यद्धरेर्नाभिसरस आसील्लोकसरोरुहम्  ॥ ०३.११.०३५ ॥
अयं तु कथितः कल्पो द्वितीयस्यापि भारत  ।
वाराह इति विख्यातो यत्रासीच्छूकरो हरिः  ॥ ०३.११.०३६ ॥
कालोऽयं द्विपरार्धाख्यो निमेष उपचर्यते  ।
अव्याकृतस्यानन्तस्य ह्यनादेर्जगदात्मनः  ॥ ०३.११.०३७ ॥
कालोऽयं परमाण्वादिर्द्विपरार्धान्त ईश्वरः  ।
नैवेशितुं प्रभुर्भूम्न ईश्वरो धाममानिनाम्  ॥ ०३.११.०३८ ॥
विकारैः सहितो युक्तैर्विशेषादिभिरावृतः  ।
आण्डकोशो बहिरयं पञ्चाशत्कोटिविस्तृतः  ॥ ०३.११.०३९ ॥
दशोत्तराधिकैर्यत्र प्रविष्टः परमाणुवत् ।
लक्ष्यतेऽन्तर्गताश्चान्ये कोटिशो ह्यण्डराशयः  ॥ ०३.११.०४० ॥
तदाहुरक्षरं ब्रह्म सर्वकारणकारणम्  ।
विष्णोर्धाम परं साक्षात्पुरुषस्य महात्मनः  ॥ ०३.११.०४१ ॥
०३.१२.००१।० मैत्रेय उवाच
इति ते वर्णितः क्षत्तः कालाख्यः परमात्मनः  ।
महिमा वेदगर्भोऽथ यथास्राक्षीन्निबोध मे  ॥ ०३.१२.००१ ॥
ससर्जाग्रेऽन्धतामिस्रमथ तामिस्रमादिकृत् ।
महामोहं च मोहं च तमश्चाज्ञानवृत्तयः  ॥ ०३.१२.००२ ॥
दृष्ट्वा पापीयसीं सृष्टिं नात्मानं बह्वमन्यत  ।
भगवद्ध्यानपूतेन मनसान्यां ततोऽसृजत् ॥ ०३.१२.००३ ॥
सनकं च सनन्दं च सनातनमथात्मभूः  ।
सनत्कुमारं च मुनीन्निष्क्रियानूर्ध्वरेतसः  ॥ ०३.१२.००४ ॥
तान् बभाषे स्वभूः पुत्रान् प्रजाः सृजत पुत्रकाः  ।
तन्नैच्छन्मोक्षधर्माणो वासुदेवपरायणाः  ॥ ०३.१२.००५ ॥
सोऽवध्यातः सुतैरेवं प्रत्याख्यातानुशासनैः  ।
क्रोधं दुर्विषहं जातं नियन्तुमुपचक्रमे  ॥ ०३.१२.००६ ॥
धिया निगृह्यमाणोऽपि भ्रुवोर्मध्यात्प्रजापतेः  ।
सद्योऽजायत तन्मन्युः कुमारो नीललोहितः  ॥ ०३.१२.००७ ॥
स वै रुरोद देवानां पूर्वजो भगवान् भवः  ।
नामानि कुरु मे धातः स्थानानि च जगद्गुरो  ॥ ०३.१२.००८ ॥
इति तस्य वचः पाद्मो भगवान् परिपालयन्  ।
अभ्यधाद्भद्रया वाचा मा रोदीस्तत्करोमि ते  ॥ ०३.१२.००९ ॥
यदरोदीः सुरश्रेष्ठ सोद्वेग इव बालकः  ।
ततस्त्वामभिधास्यन्ति नाम्ना रुद्र इति प्रजाः  ॥ ०३.१२.०१० ॥
हृदिन्द्रियाण्यसुर्व्योम वायुरग्निर्जलं मही  ।
सूर्यश्चन्द्रस्तपश्चैव स्थानान्यग्रे कृतानि ते  ॥ ०३.१२.०११ ॥
मन्युर्मनुर्महिनसो महाञ्छिव ऋतध्वजः  ।
उग्ररेता भवः कालो वामदेवो धृतव्रतः  ॥ ०३.१२.०१२ ॥
धीर्धृतिरसलोमा च नियुत्सर्पिरिलाम्बिका  ।
इरावती स्वधा दीक्षा रुद्राण्यो रुद्र ते स्त्रियः  ॥ ०३.१२.०१३ ॥
गृहाणैतानि नामानि स्थानानि च सयोषणः  ।
एभिः सृज प्रजा बह्वीः प्रजानामसि यत्पतिः  ॥ ०३.१२.०१४ ॥
इत्यादिष्टः स्वगुरुणा भगवान्नीललोहितः  ।
सत्त्वाकृतिस्वभावेन ससर्जात्मसमाः प्रजाः  ॥ ०३.१२.०१५ ॥
रुद्राणां रुद्रसृष्टानां समन्ताद्ग्रसतां जगत् ।
निशाम्यासङ्ख्यशो यूथान् प्रजापतिरशङ्कत  ॥ ०३.१२.०१६ ॥
अलं प्रजाभिः सृष्टाभिरीदृशीभिः सुरोत्तम  ।
मया सह दहन्तीभिर्दिशश्चक्षुर्भिरुल्बणैः  ॥ ०३.१२.०१७ ॥
तप आतिष्ठ भद्रं ते सर्वभूतसुखावहम्  ।
तपसैव यथा पूर्वं स्रष्टा विश्वमिदं भवान्  ॥ ०३.१२.०१८ ॥
तपसैव परं ज्योतिर्भगवन्तमधोक्षजम्  ।
सर्वभूतगुहावासमञ्जसा विन्दते पुमान्  ॥ ०३.१२.०१९ ॥
०३.१२.०२०।० मैत्रेय उवाच
एवमात्मभुवादिष्टः परिक्रम्य गिरां पतिम्  ।
बाढमित्यमुमामन्त्र्य विवेश तपसे वनम्  ॥ ०३.१२.०२० ॥
अथाभिध्यायतः सर्गं दश पुत्राः प्रजज्ञिरे  ।
भगवच्छक्तियुक्तस्य लोकसन्तानहेतवः  ॥ ०३.१२.०२१ ॥
मरीचिरत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः  ।
भृगुर्वसिष्ठो दक्षश्च दशमस्तत्र नारदः  ॥ ०३.१२.०२२ ॥
उत्सङ्गान्नारदो जज्ञे दक्षोऽङ्गुष्ठात्स्वयम्भुवः  ।
प्राणाद्वसिष्ठः सञ्जातो भृगुस्त्वचि करात्क्रतुः  ॥ ०३.१२.०२३ ॥
पुलहो नाभितो जज्ञे पुलस्त्यः कर्णयोरृषिः  ।
अङ्गिरा मुखतोऽक्ष्णोऽत्रिर्मरीचिर्मनसोऽभवत् ॥ ०३.१२.०२४ ॥
धर्मः स्तनाद्दक्षिणतो यत्र नारायणः स्वयम्  ।
अधर्मः पृष्ठतो यस्मान्मृत्युर्लोकभयङ्करः  ॥ ०३.१२.०२५ ॥
हृदि कामो भ्रुवः क्रोधो लोभश्चाधरदच्छदात् ।
आस्याद्वाक्सिन्धवो मेढ्रान्निरृतिः पायोरघाश्रयः  ॥ ०३.१२.०२६ ॥
छायायाः कर्दमो जज्ञे देवहूत्याः पतिः प्रभुः  ।
मनसो देहतश्चेदं जज्ञे विश्वकृतो जगत् ॥ ०३.१२.०२७ ॥
वाचं दुहितरं तन्वीं स्वयम्भूर्हरतीं मनः  ।
अकामां चकमे क्षत्तः सकाम इति नः श्रुतम्  ॥ ०३.१२.०२८ ॥
तमधर्मे कृतमतिं विलोक्य पितरं सुताः  ।
मरीचिमुख्या मुनयो विश्रम्भात्प्रत्यबोधयन्  ॥ ०३.१२.०२९ ॥
नैतत्पूर्वैः कृतं त्वद्ये न करिष्यन्ति चापरे  ।
यस्त्वं दुहितरं गच्छेरनिगृह्याङ्गजं प्रभुः  ॥ ०३.१२.०३० ॥
तेजीयसामपि ह्येतन्न सुश्लोक्यं जगद्गुरो  ।
यद्वृत्तमनुतिष्ठन् वै लोकः क्षेमाय कल्पते  ॥ ०३.१२.०३१ ॥
तस्मै नमो भगवते य इदं स्वेन रोचिषा  ।
आत्मस्थं व्यञ्जयामास स धर्मं पातुमर्हति  ॥ ०३.१२.०३२ ॥
स इत्थं गृणतः पुत्रान् पुरो दृष्ट्वा प्रजापतीन्  ।
प्रजापतिपतिस्तन्वं तत्याज व्रीडितस्तदा  ।
तां दिशो जगृहुर्घोरां नीहारं यद्विदुस्तमः  ॥ ०३.१२.०३३ ॥
कदाचिद्ध्यायतः स्रष्टुर्वेदा आसंश्चतुर्मुखात् ।
कथं स्रक्ष्याम्यहं लोकान् समवेतान् यथा पुरा  ॥ ०३.१२.०३४ ॥
चातुर्होत्रं कर्मतन्त्रमुपवेदनयैः सह  ।
धर्मस्य पादाश्चत्वारस्तथैवाश्रमवृत्तयः  ॥ ०३.१२.०३५ ॥
०३.१२.०३६।० विदुर उवाच
स वै विश्वसृजामीशो वेदादीन्मुखतोऽसृजत् ।
यद्यद्येनासृजद्देवस्तन्मे ब्रूहि तपोधन  ॥ ०३.१२.०३६ ॥
०३.१२.०३७।० मैत्रेय उवाच
ऋग्यजुःसामाथर्वाख्यान् वेदान् पूर्वादिभिर्मुखैः  ।
शास्त्रमिज्यां स्तुतिस्तोमं प्रायश्चित्तं व्यधात्क्रमात् ॥ ०३.१२.०३७ ॥
आयुर्वेदं धनुर्वेदं गान्धर्वं वेदमात्मनः  ।
स्थापत्यं चासृजद्वेदं क्रमात्पूर्वादिभिर्मुखैः  ॥ ०३.१२.०३८ ॥
इतिहासपुराणानि पञ्चमं वेदमीश्वरः  ।
सर्वेभ्य एव वक्त्रेभ्यः ससृजे सर्वदर्शनः  ॥ ०३.१२.०३९ ॥
षोडश्युक्थौ पूर्ववक्त्रात्पुरीष्यग्निष्टुतावथ  ।
आप्तोर्यामातिरात्रौ च वाजपेयं सगोसवम्  ॥ ०३.१२.०४० ॥
विद्या दानं तपः सत्यं धर्मस्येति पदानि च  ।
आश्रमांश्च यथासङ्ख्यमसृजत्सह वृत्तिभिः  ॥ ०३.१२.०४१ ॥
सावित्रं प्राजापत्यं च ब्राह्मं चाथ बृहत्तथा  ।
वार्ता सञ्चयशालीन शिलोञ्छ इति वै गृहे  ॥ ०३.१२.०४२ ॥
वैखानसा वालखिल्यौ दुम्बराः फेनपा वने  ।
न्यासे कुटीचकः पूर्वं बह्वोदो हंसनिष्क्रियौ  ॥ ०३.१२.०४३ ॥
आन्वीक्षिकी त्रयी वार्ता दण्डनीतिस्तथैव च  ।
एवं व्याहृतयश्चासन् प्रणवो ह्यस्य दह्रतः  ॥ ०३.१२.०४४ ॥
तस्योष्णिगासील्लोमभ्यो गायत्री च त्वचो विभोः  ।
त्रिष्टुं मांसात्स्नुतोऽनुष्टुब्जगत्यस्थ्नः प्रजापतेः  ॥ ०३.१२.०४५ ॥
मज्जायाः पङ्क्तिरुत्पन्ना बृहती प्राणतोऽभवत् ।
स्पर्शस्तस्याभवज्जीवः स्वरो देह उदाहृत  ॥ ०३.१२.०४६ ॥
ऊष्माणमिन्द्रियाण्याहुरन्तःस्था बलमात्मनः  ।
स्वराः सप्त विहारेण भवन्ति स्म प्रजापतेः  ॥ ०३.१२.०४७ ॥
शब्दब्रह्मात्मनस्तस्य व्यक्ताव्यक्तात्मनः परः  ।
ब्रह्मावभाति विततो नानाशक्त्युपबृंहितः  ॥ ०३.१२.०४८ ॥
ततोऽपरामुपादाय स सर्गाय मनो दधे  ।
ऋषीणां भूरिवीर्याणामपि सर्गमविस्तृतम्  ॥ ०३.१२.०४९ ॥
ज्ञात्वा तद्धृदये भूयश्चिन्तयामास कौरव  ।
अहो अद्भुतमेतन्मे व्यापृतस्यापि नित्यदा  ॥ ०३.१२.०५० ॥
न ह्येधन्ते प्रजा नूनं दैवमत्र विघातकम्  ।
एवं युक्तकृतस्तस्य दैवं चावेक्षतस्तदा  ॥ ०३.१२.०५१ ॥
कस्य रूपमभूद्द्वेधा यत्कायमभिचक्षते  ।
ताभ्यां रूपविभागाभ्यां मिथुनं समपद्यत  ॥ ०३.१२.०५२ ॥
यस्तु तत्र पुमान् सोऽभून्मनुः स्वायम्भुवः स्वराट् ।
स्त्री यासीच्छतरूपाख्या महिष्यस्य महात्मनः  ॥ ०३.१२.०५३ ॥
तदा मिथुनधर्मेण प्रजा ह्येधां बभूविरे  ।
स चापि शतरूपायां पञ्चापत्यान्यजीजनत् ॥ ०३.१२.०५४ ॥
प्रियव्रतोत्तानपादौ तिस्रः कन्याश्च भारत  ।
आकूतिर्देवहूतिश्च प्रसूतिरिति सत्तम  ॥ ०३.१२.०५५ ॥
आकूतिं रुचये प्रादात्कर्दमाय तु मध्यमाम्  ।
दक्षायादात्प्रसूतिं च यत आपूरितं जगत् ॥ ०३.१२.०५६ ॥
०३.१३.००१।० श्रीशुक उवाच
निशम्य वाचं वदतो मुनेः पुण्यतमां नृप  ।
भूयः पप्रच्छ कौरव्यो वासुदेवकथादृतः  ॥ ०३.१३.००१ ॥
०३.१३.००२।० विदुर उवाच
स वै स्वायम्भुवः सम्राट्प्रियः पुत्रः स्वयम्भुवः  ।
प्रतिलभ्य प्रियां पत्नीं किं चकार ततो मुने  ॥ ०३.१३.००२ ॥
चरितं तस्य राजर्षेरादिराजस्य सत्तम  ।
ब्रूहि मे श्रद्दधानाय विष्वक्सेनाश्रयो ह्यसौ  ॥ ०३.१३.००३ ॥
श्रुतस्य पुंसां सुचिरश्रमस्य नन्वञ्जसा सूरिभिरीडितोऽर्थः  ।
तत्तद्गुणानुश्रवणं मुकुन्द पादारविन्दं हृदयेषु येषाम्  ॥ ०३.१३.००४ ॥
०३.१३.००५।० श्रीशुक उवाच
इति ब्रुवाणं विदुरं विनीतं सहस्रशीर्ष्णश्चरणोपधानम्  ।
प्रहृष्टरोमा भगवत्कथायां प्रणीयमानो मुनिरभ्यचष्ट  ॥ ०३.१३.००५ ॥
०३.१३.००६।० मैत्रेय उवाच
यदा स्वभार्यया सार्धं जातः स्वायम्भुवो मनुः  ।
प्राञ्जलिः प्रणतश्चेदं वेदगर्भमभाषत  ॥ ०३.१३.००६ ॥
त्वमेकः सर्वभूतानां जन्मकृद्वृत्तिदः पिता  ।
तथापि नः प्रजानां ते शुश्रूषा केन वा भवेत् ॥ ०३.१३.००७ ॥
तद्विधेहि नमस्तुभ्यं कर्मस्वीड्यात्मशक्तिषु  ।
यत्कृत्वेह यशो विष्वगमुत्र च भवेद्गतिः  ॥ ०३.१३.००८ ॥
०३.१३.००९।० ब्रह्मोवाच
प्रीतस्तुभ्यमहं तात स्वस्ति स्ताद्वां क्षितीश्वर  ।
यन्निर्व्यलीकेन हृदा शाधि मेत्यात्मनार्पितम्  ॥ ०३.१३.००९ ॥
एतावत्यात्मजैर्वीर कार्या ह्यपचितिर्गुरौ  ।
शक्त्याप्रमत्तैर्गृह्येत सादरं गतमत्सरैः  ॥ ०३.१३.०१० ॥
स त्वमस्यामपत्यानि सदृशान्यात्मनो गुणैः  ।
उत्पाद्य शास धर्मेण गां यज्ञैः पुरुषं यज  ॥ ०३.१३.०११ ॥
परं शुश्रूषणं मह्यं स्यात्प्रजारक्षया नृप  ।
भगवांस्ते प्रजाभर्तुर्हृषीकेशोऽनुतुष्यति  ॥ ०३.१३.०१२ ॥
येषां न तुष्टो भगवान् यज्ञलिङ्गो जनार्दनः  ।
तेषां श्रमो ह्यपार्थाय यदात्मा नादृतः स्वयम्  ॥ ०३.१३.०१३ ॥
०३.१३.०१४।० मनुरुवाच
आदेशेऽहं भगवतो वर्तेयामीवसूदन  ।
स्थानं त्विहानुजानीहि प्रजानां मम च प्रभो  ॥ ०३.१३.०१४ ॥
यदोकः सर्वभूतानां मही मग्ना महाम्भसि  ।
अस्या उद्धरणे यत्नो देव देव्या विधीयताम्  ॥ ०३.१३.०१५ ॥
०३.१३.०१६।० मैत्रेय उवाच
परमेष्ठी त्वपां मध्ये तथा सन्नामवेक्ष्य गाम्  ।
कथमेनां समुन्नेष्य इति दध्यौ धिया चिरम्  ॥ ०३.१३.०१६ ॥
सृजतो मे क्षितिर्वार्भिः प्लाव्यमाना रसां गता  ।
अथात्र किमनुष्ठेयमस्माभिः सर्गयोजितैः  ।
यस्याहं हृदयादासं स ईशो विदधातु मे  ॥ ०३.१३.०१७ ॥
इत्यभिध्यायतो नासा विवरात्सहसानघ  ।
वराहतोको निरगादङ्गुष्ठपरिमाणकः  ॥ ०३.१३.०१८ ॥
तस्याभिपश्यतः खस्थः क्षणेन किल भारत  ।
गजमात्रः प्रववृधे तदद्भुतमभून्महत् ॥ ०३.१३.०१९ ॥
मरीचिप्रमुखैर्विप्रैः कुमारैर्मनुना सह  ।
दृष्ट्वा तत्सौकरं रूपं तर्कयामास चित्रधा  ॥ ०३.१३.०२० ॥
किमेतत्सूकरव्याजं सत्त्वं दिव्यमवस्थितम्  ।
अहो बताश्चर्यमिदं नासाया मे विनिःसृतम्  ॥ ०३.१३.०२१ ॥
दृष्टोऽङ्गुष्ठशिरोमात्रः क्षणाद्गण्डशिलासमः  ।
अपि स्विद्भगवानेष यज्ञो मे खेदयन्मनः  ॥ ०३.१३.०२२ ॥
इति मीमांसतस्तस्य ब्रह्मणः सह सूनुभिः  ।
भगवान् यज्ञपुरुषो जगर्जागेन्द्रसन्निभः  ॥ ०३.१३.०२३ ॥
ब्रह्माणं हर्षयामास हरिस्तांश्च द्विजोत्तमान्  ।
स्वगर्जितेन ककुभः प्रतिस्वनयता विभुः  ॥ ०३.१३.०२४ ॥
निशम्य ते घर्घरितं स्वखेद क्षयिष्णु मायामयसूकरस्य  ।
जनस्तपःसत्यनिवासिनस्ते त्रिभिः पवित्रैर्मुनयोऽगृणन् स्म  ॥ ०३.१३.०२५ ॥
तेषां सतां वेदवितानमूर्तिर्ब्रह्मावधार्यात्मगुणानुवादम्  ।
विनद्य भूयो विबुधोदयाय गजेन्द्रलीलो जलमाविवेश  ॥ ०३.१३.०२६ ॥
उत्क्षिप्तवालः खचरः कठोरः सटा विधुन्वन् खररोमशत्वक् ।
खुराहताभ्रः सितदंष्ट्र ईक्षा ज्योतिर्बभासे भगवान्महीध्रः  ॥ ०३.१३.०२७ ॥
घ्राणेन पृथ्व्याः पदवीं विजिघ्रन् क्रोडापदेशः स्वयमध्वराङ्गः  ।
करालदंष्ट्रोऽप्यकरालदृग्भ्यामुद्वीक्ष्य विप्रान् गृणतोऽविशत्कम्  ॥ ०३.१३.०२८ ॥
स वज्रकूटाङ्गनिपातवेग विशीर्णकुक्षिः स्तनयन्नुदन्वान्  ।
उत्सृष्टदीर्घोर्मिभुजैरिवार्तश्चुक्रोश यज्ञेश्वर पाहि मेति  ॥ ०३.१३.०२९ ॥
खुरैः क्षुरप्रैर्दरयंस्तदाप उत्पारपारं त्रिपरू रसायाम्  ।
ददर्श गां तत्र सुषुप्सुरग्रे यां जीवधानीं स्वयमभ्यधत्त  ॥ ०३.१३.०३० ॥
पातालमूलेश्वरभोगसंहतौ विन्यस्य पादौ पृथिवीं च बिभ्रतः  ।
यस्योपमानो न बभूव सोऽच्युतो ममास्तु माङ्गल्यविवृद्धये हरिः  ॥ ०३.१३.०३१ ॥
स्वदंष्ट्रयोद्धृत्य महीं निमग्नां स उत्थितः संरुरुचे रसायाः  ।
तत्रापि दैत्यं गदयापतन्तं सुनाभसन्दीपिततीव्रमन्युः  ॥ ०३.१३.०३२ ॥
जघान रुन्धानमसह्यविक्रमं स लीलयेभं मृगराडिवाम्भसि  ।
तद्रक्तपङ्काङ्कितगण्डतुण्डो यथा गजेन्द्रो जगतीं विभिन्दन्  ॥ ०३.१३.०३३ ॥
तमालनीलं सितदन्तकोट्या क्ष्मामुत्क्षिपन्तं गजलीलयाङ्ग  ।
प्रज्ञाय बद्धाञ्जलयोऽनुवाकैर्विरिञ्चिमुख्या उपतस्थुरीशम्  ॥ ०३.१३.०३४ ॥
०३.१३.०३५।० ऋषय ऊचुः
जितं जितं तेऽजित यज्ञभावन त्रयीं तनुं स्वां परिधुन्वते नमः  ।
यद्रोमगर्तेषु निलिल्युरद्धयस्तस्मै नमः कारणसूकराय ते  ॥ ०३.१३.०३५ ॥
रूपं तवैतन्ननु दुष्कृतात्मनां दुर्दर्शनं देव यदध्वरात्मकम्  ।
छन्दांसि यस्य त्वचि बर्हिरोमस्वाज्यं दृशि त्वङ्घ्रिषु चातुर्होत्रम्  ॥ ०३.१३.०३६ ॥
स्रक्तुण्ड आसीत्स्रुव ईश नासयोरिडोदरे चमसाः कर्णरन्ध्रे  ।
प्राशित्रमास्ये ग्रसने ग्रहास्तु ते यच्चर्वणं ते भगवन्नग्निहोत्रम्  ॥ ०३.१३.०३७ ॥
दीक्षानुजन्मोपसदः शिरोधरं त्वं प्रायणीयोदयनीयदंष्ट्रः  ।
जिह्वा प्रवर्ग्यस्तव शीर्षकं क्रतोः सत्यावसथ्यं चितयोऽसवो हि ते  ॥ ०३.१३.०३८ ॥
सोमस्तु रेतः सवनान्यवस्थितिः संस्थाविभेदास्तव देव धातवः  ।
सत्राणि सर्वाणि शरीरसन्धिस्त्वं सर्वयज्ञक्रतुरिष्टिबन्धनः  ॥ ०३.१३.०३९ ॥
नमो नमस्तेऽखिलमन्त्रदेवता द्रव्याय सर्वक्रतवे क्रियात्मने  ।
वैराग्यभक्त्यात्मजयानुभावित ज्ञानाय विद्यागुरवे नमो नमः  ॥ ०३.१३.०४० ॥
दंष्ट्राग्रकोट्या भगवंस्त्वया धृता विराजते भूधर भूः सभूधरा  ।
यथा वनान्निःसरतो दता धृता मतङ्गजेन्द्रस्य सपत्रपद्मिनी  ॥ ०३.१३.०४१ ॥
त्रयीमयं रूपमिदं च सौकरं भूमण्डलेनाथ दता धृतेन ते  ।
चकास्ति शृङ्गोढघनेन भूयसा कुलाचलेन्द्रस्य यथैव विभ्रमः  ॥ ०३.१३.०४२ ॥
संस्थापयैनां जगतां सतस्थुषां लोकाय पत्नीमसि मातरं पिता  ।
विधेम चास्यै नमसा सह त्वया यस्यां स्वतेजोऽग्निमिवारणावधाः  ॥ ०३.१३.०४३ ॥
कः श्रद्दधीतान्यतमस्तव प्रभो रसां गताया भुव उद्विबर्हणम्  ।
न विस्मयोऽसौ त्वयि विश्वविस्मये यो माययेदं ससृजेऽतिविस्मयम्  ॥ ०३.१३.०४४ ॥
विधुन्वता वेदमयं निजं वपुर्जनस्तपःसत्यनिवासिनो वयम्  ।
सटाशिखोद्धूतशिवाम्बुबिन्दुभिर्विमृज्यमाना भृशमीश पाविताः  ॥ ०३.१३.०४५ ॥
स वै बत भ्रष्टमतिस्तवैषते यः कर्मणां पारमपारकर्मणः  ।
यद्योगमायागुणयोगमोहितं विश्वं समस्तं भगवन् विधेहि शम्  ॥ ०३.१३.०४६ ॥
०३.१३.०४७।० मैत्रेय उवाच
इत्युपस्थीयमानोऽसौ मुनिभिर्ब्रह्मवादिभिः  ।
सलिले स्वखुराक्रान्त उपाधत्तावितावनिम्  ॥ ०३.१३.०४७ ॥
स इत्थं भगवानुर्वीं विष्वक्सेनः प्रजापतिः  ।
रसाया लीलयोन्नीतामप्सु न्यस्य ययौ हरिः  ॥ ०३.१३.०४८ ॥
य एवमेतां हरिमेधसो हरेः कथां सुभद्रां कथनीयमायिनः  ।
शृण्वीत भक्त्या श्रवयेत वोशतीं जनार्दनोऽस्याशु हृदि प्रसीदति  ॥ ०३.१३.०४९ ॥
तस्मिन् प्रसन्ने सकलाशिषां प्रभौ किं दुर्लभं ताभिरलं लवात्मभिः  ।
अनन्यदृष्ट्या भजतां गुहाशयः स्वयं विधत्ते स्वगतिं परः पराम्  ॥ ०३.१३.०५० ॥
को नाम लोके पुरुषार्थसारवित्पुराकथानां भगवत्कथासुधाम्  ।
आपीय कर्णाञ्जलिभिर्भवापहामहो विरज्येत विना नरेतरम्  ॥ ०३.१३.०५१ ॥
०३.१४.००१।० श्रीशुक उवाच
निशम्य कौषारविणोपवर्णितां हरेः कथां कारणसूकरात्मनः  ।
पुनः स पप्रच्छ तमुद्यताञ्जलिर्न चातितृप्तो विदुरो धृतव्रतः  ॥ ०३.१४.००१ ॥
०३.१४.००२।० विदुर उवाच
तेनैव तु मुनिश्रेष्ठ हरिणा यज्ञमूर्तिना  ।
आदिदैत्यो हिरण्याक्षो हत इत्यनुशुश्रुम  ॥ ०३.१४.००२ ॥
तस्य चोद्धरतः क्षौणीं स्वदंष्ट्राग्रेण लीलया  ।
दैत्यराजस्य च ब्रह्मन् कस्माद्धेतोरभून्मृधः  ॥ ०३.१४.००३ ॥
श्रद्दधानाय भक्ताय ब्रूहि तज्जन्मविस्तरम्  ।
ऋषे न तृप्यति मनः परं कौतूहलं हि मे  ॥ ०३.१४.००४ ॥
०३.१४.००५।० मैत्रेय उवाच
साधु वीर त्वया पृष्टमवतारकथां हरेः  ।
यत्त्वं पृच्छसि मर्त्यानां मृत्युपाशविशातनीम्  ॥ ०३.१४.००५ ॥
ययोत्तानपदः पुत्रो मुनिना गीतयार्भकः  ।
मृत्योः कृत्वैव मूर्ध्न्यङ्घ्रिमारुरोह हरेः पदम्  ॥ ०३.१४.००६ ॥
अथात्रापीतिहासोऽयं श्रुतो मे वर्णितः पुरा  ।
ब्रह्मणा देवदेवेन देवानामनुपृच्छताम्  ॥ ०३.१४.००७ ॥
दितिर्दाक्षायणी क्षत्तर्मारीचं कश्यपं पतिम्  ।
अपत्यकामा चकमे सन्ध्यायां हृच्छयार्दिता  ॥ ०३.१४.००८ ॥
इष्ट्वाग्निजिह्वं पयसा पुरुषं यजुषां पतिम्  ।
निम्लोचत्यर्क आसीनमग्न्यगारे समाहितम्  ॥ ०३.१४.००९ ॥
०३.१४.०१०।० दितिरुवाच
एष मां त्वत्कृते विद्वन् काम आत्तशरासनः  ।
दुनोति दीनां विक्रम्य रम्भामिव मतङ्गजः  ॥ ०३.१४.०१० ॥
तद्भवान् दह्यमानायां सपत्नीनां समृद्धिभिः  ।
प्रजावतीनां भद्रं ते मय्यायुङ्क्तामनुग्रहम्  ॥ ०३.१४.०११ ॥
भर्तर्याप्तोरुमानानां लोकानाविशते यशः  ।
पतिर्भवद्विधो यासां प्रजया ननु जायते  ॥ ०३.१४.०१२ ॥
पुरा पिता नो भगवान् दक्षो दुहितृवत्सलः  ।
कं वृणीत वरं वत्सा इत्यपृच्छत नः पृथक् ॥ ०३.१४.०१३ ॥
स विदित्वात्मजानां नो भावं सन्तानभावनः  ।
त्रयोदशाददात्तासां यास्ते शीलमनुव्रताः  ॥ ०३.१४.०१४ ॥
अथ मे कुरु कल्याणं कामं कमललोचन  ।
आर्तोपसर्पणं भूमन्नमोघं हि महीयसि  ॥ ०३.१४.०१५ ॥
इति तां वीर मारीचः कृपणां बहुभाषिणीम्  ।
प्रत्याहानुनयन् वाचा प्रवृद्धानङ्गकश्मलाम्  ॥ ०३.१४.०१६ ॥
एष तेऽहं विधास्यामि प्रियं भीरु यदिच्छसि  ।
तस्याः कामं न कः कुर्यात्सिद्धिस्त्रैवर्गिकी यतः  ॥ ०३.१४.०१७ ॥
सर्वाश्रमानुपादाय स्वाश्रमेण कलत्रवान्  ।
व्यसनार्णवमत्येति जलयानैर्यथार्णवम्  ॥ ०३.१४.०१८ ॥
यामाहुरात्मनो ह्यर्धं श्रेयस्कामस्य मानिनि  ।
यस्यां स्वधुरमध्यस्य पुमांश्चरति विज्वरः  ॥ ०३.१४.०१९ ॥
यामाश्रित्येन्द्रियारातीन् दुर्जयानितराश्रमैः  ।
वयं जयेम हेलाभिर्दस्यून् दुर्गपतिर्यथा  ॥ ०३.१४.०२० ॥
न वयं प्रभवस्तां त्वामनुकर्तुं गृहेश्वरि  ।
अप्यायुषा वा कार्त्स्न्येन ये चान्ये गुणगृध्नवः  ॥ ०३.१४.०२१ ॥
अथापि काममेतं ते प्रजात्यै करवाण्यलम्  ।
यथा मां नातिरोचन्ति मुहूर्तं प्रतिपालय  ॥ ०३.१४.०२२ ॥
एषा घोरतमा वेला घोराणां घोरदर्शना  ।
चरन्ति यस्यां भूतानि भूतेशानुचराणि ह  ॥ ०३.१४.०२३ ॥
एतस्यां साध्वि सन्ध्यायां भगवान् भूतभावनः  ।
परीतो भूतपर्षद्भिर्वृषेणाटति भूतराट् ॥ ०३.१४.०२४ ॥
श्मशानचक्रानिलधूलिधूम्र विकीर्णविद्योतजटाकलापः  ।
भस्मावगुण्ठामलरुक्मदेहो देवस्त्रिभिः पश्यति देवरस्ते  ॥ ०३.१४.०२५ ॥
न यस्य लोके स्वजनः परो वा नात्यादृतो नोत कश्चिद्विगर्ह्यः  ।
वयं व्रतैर्यच्चरणापविद्धामाशास्महेऽजां बत भुक्तभोगाम्  ॥ ०३.१४.०२६ ॥
यस्यानवद्याचरितं मनीषिणो गृणन्त्यविद्यापटलं बिभित्सवः  ।
निरस्तसाम्यातिशयोऽपि यत्स्वयं पिशाचचर्यामचरद्गतिः सताम्  ॥ ०३.१४.०२७ ॥
हसन्ति यस्याचरितं हि दुर्भगाः स्वात्मन्रतस्याविदुषः समीहितम्  ।
यैर्वस्त्रमाल्याभरणानुलेपनैः श्वभोजनं स्वात्मतयोपलालितम्  ॥ ०३.१४.०२८ ॥
ब्रह्मादयो यत्कृतसेतुपाला यत्कारणं विश्वमिदं च माया  ।
आज्ञाकरी यस्य पिशाचचर्या अहो विभूम्नश्चरितं विडम्बनम्  ॥ ०३.१४.०२९ ॥
०३.१४.०३०।० मैत्रेय उवाच
सैवं संविदिते भर्त्रा मन्मथोन्मथितेन्द्रिया  ।
जग्राह वासो ब्रह्मर्षेर्वृषलीव गतत्रपा  ॥ ०३.१४.०३० ॥
स विदित्वाथ भार्यायास्तं निर्बन्धं विकर्मणि  ।
नत्वा दिष्टाय रहसि तयाथोपविवेश हि  ॥ ०३.१४.०३१ ॥
अथोपस्पृश्य सलिलं प्राणानायम्य वाग्यतः  ।
ध्यायञ्जजाप विरजं ब्रह्म ज्योतिः सनातनम्  ॥ ०३.१४.०३२ ॥
दितिस्तु व्रीडिता तेन कर्मावद्येन भारत  ।
उपसङ्गम्य विप्रर्षिमधोमुख्यभ्यभाषत  ॥ ०३.१४.०३३ ॥
०३.१४.०३४।० दितिरुवाच
न मे गर्भमिमं ब्रह्मन् भूतानामृषभोऽवधीत् ।
रुद्रः पतिर्हि भूतानां यस्याकरवमंहसम्  ॥ ०३.१४.०३४ ॥
नमो रुद्राय महते देवायोग्राय मीढुषे  ।
शिवाय न्यस्तदण्डाय धृतदण्डाय मन्यवे  ॥ ०३.१४.०३५ ॥
स नः प्रसीदतां भामो भगवानुर्वनुग्रहः  ।
व्याधस्याप्यनुकम्प्यानां स्त्रीणां देवः सतीपतिः  ॥ ०३.१४.०३६ ॥
०३.१४.०३७।० मैत्रेय उवाच
स्वसर्गस्याशिषं लोक्यामाशासानां प्रवेपतीम्  ।
निवृत्तसन्ध्यानियमो भार्यामाह प्रजापतिः  ॥ ०३.१४.०३७ ॥
०३.१४.०३८।० कश्यप उवाच
अप्रायत्यादात्मनस्ते दोषान्मौहूर्तिकादुत  ।
मन्निदेशातिचारेण देवानां चातिहेलनात् ॥ ०३.१४.०३८ ॥
भविष्यतस्तवाभद्रावभद्रे जाठराधमौ  ।
लोकान् सपालांस्त्रींश्चण्डि मुहुराक्रन्दयिष्यतः  ॥ ०३.१४.०३९ ॥
प्राणिनां हन्यमानानां दीनानामकृतागसाम्  ।
स्त्रीणां निगृह्यमाणानां कोपितेषु महात्मसु  ॥ ०३.१४.०४० ॥
तदा विश्वेश्वरः क्रुद्धो भगवाल्लोकभावनः  ।
हनिष्यत्यवतीर्यासौ यथाद्रीन् शतपर्वधृक् ॥ ०३.१४.०४१ ॥
०३.१४.०४२।० दितिरुवाच
वधं भगवता साक्षात्सुनाभोदारबाहुना  ।
आशासे पुत्रयोर्मह्यं मा क्रुद्धाद्ब्राह्मणाद्प्रभो  ॥ ०३.१४.०४२ ॥
न ब्रह्मदण्डदग्धस्य न भूतभयदस्य च  ।
नारकाश्चानुगृह्णन्ति यां यां योनिमसौ गतः  ॥ ०३.१४.०४३ ॥
०३.१४.०४४।० कश्यप उवाच
कृतशोकानुतापेन सद्यः प्रत्यवमर्शनात् ।
भगवत्युरुमानाच्च भवे मय्यपि चादरात् ॥ ०३.१४.०४४ ॥
पुत्रस्यैव च पुत्राणां भवितैकः सतां मतः  ।
गास्यन्ति यद्यशः शुद्धं भगवद्यशसा समम्  ॥ ०३.१४.०४५ ॥
योगैर्हेमेव दुर्वर्णं भावयिष्यन्ति साधवः  ।
निर्वैरादिभिरात्मानं यच्छीलमनुवर्तितुम्  ॥ ०३.१४.०४६ ॥
यत्प्रसादादिदं विश्वं प्रसीदति यदात्मकम्  ।
स स्वदृग्भगवान् यस्य तोष्यतेऽनन्यया दृशा  ॥ ०३.१४.०४७ ॥
स वै महाभागवतो महात्मा महानुभावो महतां महिष्ठः  ।
प्रवृद्धभक्त्या ह्यनुभाविताशये निवेश्य वैकुण्ठमिमं विहास्यति  ॥ ०३.१४.०४८ ॥
अलम्पटः शीलधरो गुणाकरो हृष्टः परर्द्ध्या व्यथितो दुःखितेषु  ।
अभूतशत्रुर्जगतः शोकहर्ता नैदाघिकं तापमिवोडुराजः  ॥ ०३.१४.०४९ ॥
अन्तर्बहिश्चामलमब्जनेत्रं स्वपूरुषेच्छानुगृहीतरूपम्  ।
पौत्रस्तव श्रीललनाललामं द्रष्टा स्फुरत्कुण्डलमण्डिताननम्  ॥ ०३.१४.०५० ॥
०३.१४.०५१।० मैत्रेय उवाच
श्रुत्वा भागवतं पौत्रममोदत दितिर्भृशम्  ।
पुत्रयोश्च वधं कृष्णाद्विदित्वासीन्महामनाः  ॥ ०३.१४.०५१ ॥
०३.१५.००१।० मैत्रेय उवाच
प्राजापत्यं तु तत्तेजः परतेजोहनं दितिः  ।
दधार वर्षाणि शतं शङ्कमाना सुरार्दनात् ॥ ०३.१५.००१ ॥
लोके तेनाहतालोके लोकपाला हतौजसः  ।
न्यवेदयन् विश्वसृजे ध्वान्तव्यतिकरं दिशाम्  ॥ ०३.१५.००२ ॥
०३.१५.००३।० देवा ऊचुः
तम एतद्विभो वेत्थ संविग्ना यद्वयं भृशम्  ।
न ह्यव्यक्तं भगवतः कालेनास्पृष्टवर्त्मनः  ॥ ०३.१५.००३ ॥
देवदेव जगद्धातर्लोकनाथशिखामणे  ।
परेषामपरेषां त्वं भूतानामसि भाववित् ॥ ०३.१५.००४ ॥
नमो विज्ञानवीर्याय माययेदमुपेयुषे  ।
गृहीतगुणभेदाय नमस्तेऽव्यक्तयोनये  ॥ ०३.१५.००५ ॥
ये त्वानन्येन भावेन भावयन्त्यात्मभावनम्  ।
आत्मनि प्रोतभुवनं परं सदसदात्मकम्  ॥ ०३.१५.००६ ॥
तेषां सुपक्वयोगानां जितश्वासेन्द्रियात्मनाम्  ।
लब्धयुष्मत्प्रसादानां न कुतश्चित्पराभवः  ॥ ०३.१५.००७ ॥
यस्य वाचा प्रजाः सर्वा गावस्तन्त्येव यन्त्रिताः  ।
हरन्ति बलिमायत्तास्तस्मै मुख्याय ते नमः  ॥ ०३.१५.००८ ॥
स त्वं विधत्स्व शं भूमंस्तमसा लुप्तकर्मणाम्  ।
अदभ्रदयया दृष्ट्या आपन्नानर्हसीक्षितुम्  ॥ ०३.१५.००९ ॥
एष देव दितेर्गर्भ ओजः काश्यपमर्पितम्  ।
दिशस्तिमिरयन् सर्वा वर्धतेऽग्निरिवैधसि  ॥ ०३.१५.०१० ॥
०३.१५.०११।० मैत्रेय उवाच
स प्रहस्य महाबाहो भगवान् शब्दगोचरः  ।
प्रत्याचष्टात्मभूर्देवान् प्रीणन् रुचिरया गिरा  ॥ ०३.१५.०११ ॥
०३.१५.०१२।० ब्रह्मोवाच
मानसा मे सुता युष्मत्पूर्वजाः सनकादयः  ।
चेरुर्विहायसा लोकाल्लोकेषु विगतस्पृहाः  ॥ ०३.१५.०१२ ॥
त एकदा भगवतो वैकुण्ठस्यामलात्मनः  ।
ययुर्वैकुण्ठनिलयं सर्वलोकनमस्कृतम्  ॥ ०३.१५.०१३ ॥
वसन्ति यत्र पुरुषाः सर्वे वैकुण्ठमूर्तयः  ।
येऽनिमित्तनिमित्तेन धर्मेणाराधयन् हरिम्  ॥ ०३.१५.०१४ ॥
यत्र चाद्यः पुमानास्ते भगवान् शब्दगोचरः  ।
सत्त्वं विष्टभ्य विरजं स्वानां नो मृडयन् वृषः  ॥ ०३.१५.०१५ ॥
यत्र नैःश्रेयसं नाम वनं कामदुघैर्द्रुमैः  ।
सर्वर्तुश्रीभिर्विभ्राजत्कैवल्यमिव मूर्तिमत् ॥ ०३.१५.०१६ ॥
वैमानिकाः सललनाश्चरितानि शश्वद्  गायन्ति यत्र शमलक्षपणानि भर्तुः  ।
अन्तर्जलेऽनुविकसन्मधुमाधवीनां   गन्धेन खण्डितधियोऽप्यनिलं क्षिपन्तः  ॥ ०३.१५.०१७ ॥*
पारावतान्यभृतसारसचक्रवाक   दात्यूहहंसशुकतित्तिरिबर्हिणां यः  ।
कोलाहलो विरमतेऽचिरमात्रमुच्चैर्  भृङ्गाधिपे हरिकथामिव गायमाने  ॥ ०३.१५.०१८ ॥*
मन्दारकुन्दकुरबोत्पलचम्पकार्ण   पुन्नागनागबकुलाम्बुजपारिजाताः  ।
गन्धेऽर्चिते तुलसिकाभरणेन तस्या   यस्मिंस्तपः सुमनसो बहु मानयन्ति  ॥ ०३.१५.०१९ ॥*
यत्सङ्कुलं हरिपदानतिमात्रदृष्टैर्  वैदूर्यमारकतहेममयैर्विमानैः  ।
येषां बृहत्कटितटाः स्मितशोभिमुख्यः   कृष्णात्मनां न रज आदधुरुत्स्मयाद्यैः  ॥ ०३.१५.०२० ॥*
श्री रूपिणी क्वणयती चरणारविन्दं   लीलाम्बुजेन हरिसद्मनि मुक्तदोषा  ।
संलक्ष्यते स्फटिककुड्य उपेतहेम्नि   सम्मार्जतीव यदनुग्रहणेऽन्ययत्नः  ॥ ०३.१५.०२१ ॥*
वापीषु विद्रुमतटास्वमलामृताप्सु   प्रेष्यान्विता निजवने तुलसीभिरीशम्  ।
अभ्यर्चती स्वलकमुन्नसमीक्ष्य वक्त्रम्   उच्छेषितं भगवतेत्यमताङ्ग यच्छ्रीः  ॥ ०३.१५.०२२ ॥*
यन्न व्रजन्त्यघभिदो रचनानुवादाच्  छृण्वन्ति येऽन्यविषयाः कुकथा मतिघ्नीः  ।
यास्तु श्रुता हतभगैर्नृभिरात्तसारास्  तांस्तान् क्षिपन्त्यशरणेषु तमःसु हन्त  ॥ ०३.१५.०२३ ॥*
येऽभ्यर्थितामपि च नो नृगतिं प्रपन्ना   ज्ञानं च तत्त्वविषयं सहधर्मं यत्र  ।
नाराधनं भगवतो वितरन्त्यमुष्य   सम्मोहिता विततया बत मायया ते  ॥ ०३.१५.०२४ ॥*
यच्च व्रजन्त्यनिमिषामृषभानुवृत्त्या   दूरे यमा ह्युपरि नः स्पृहणीयशीलाः  ।
भर्तुर्मिथः सुयशसः कथनानुराग   वैक्लव्यबाष्पकलया पुलकीकृताङ्गाः  ॥ ०३.१५.०२५ ॥*
तद्विश्वगुर्वधिकृतं भुवनैकवन्द्यं   दिव्यं विचित्रविबुधाग्र्यविमानशोचिः  ।
आपुः परां मुदमपूर्वमुपेत्य योग   मायाबलेन मुनयस्तदथो विकुण्ठम्  ॥ ०३.१५.०२६ ॥*
तस्मिन्नतीत्य मुनयः षडसज्जमानाः   कक्षाः समानवयसावथ सप्तमायाम्  ।
देवावचक्षत गृहीतगदौ परार्ध्य   केयूरकुण्डलकिरीटविटङ्कवेषौ  ॥ ०३.१५.०२७ ॥*
मत्तद्विरेफवनमालिकया निवीतौ   विन्यस्तयासितचतुष्टयबाहुमध्ये  ।
वक्त्रं भ्रुवा कुटिलया स्फुटनिर्गमाभ्यां   रक्तेक्षणेन च मनाग्रभसं दधानौ  ॥ ०३.१५.०२८ ॥*
द्वार्येतयोर्निविविशुर्मिषतोरपृष्ट्वा   पूर्वा यथा पुरटवज्रकपाटिका याः  ।
सर्वत्र तेऽविषमया मुनयः स्वदृष्ट्या   ये सञ्चरन्त्यविहता विगताभिशङ्काः  ॥ ०३.१५.०२९ ॥*
तान् वीक्ष्य वातरशनांश्चतुरः कुमारान्   वृद्धान् दशार्धवयसो विदितात्मतत्त्वान्  ।
वेत्रेण चास्खलयतामतदर्हणांस्तौ   तेजो विहस्य भगवत्प्रतिकूलशीलौ  ॥ ०३.१५.०३० ॥*
ताभ्यां मिषत्स्वनिमिषेषु निषिध्यमानाः   स्वर्हत्तमा ह्यपि हरेः प्रतिहारपाभ्याम्  ।
ऊचुः सुहृत्तमदिदृक्षितभङ्ग ईषत्  कामानुजेन सहसा त उपप्लुताक्षाः  ॥ ०३.१५.०३१ ॥*
०३.१५.०३२।० मुनय ऊचुः
को वामिहैत्य भगवत्परिचर्ययोच्चैस्  तद्धर्मिणां निवसतां विषमः स्वभावः  ।
तस्मिन् प्रशान्तपुरुषे गतविग्रहे वां   को वात्मवत्कुहकयोः परिशङ्कनीयः  ॥ ०३.१५.०३२ ॥*
न ह्यन्तरं भगवतीह समस्तकुक्षाव्  आत्मानमात्मनि नभो नभसीव धीराः  ।
पश्यन्ति यत्र युवयोः सुरलिङ्गिनोः किं   व्युत्पादितं ह्युदरभेदि भयं यतोऽस्य  ॥ ०३.१५.०३३ ॥*
तद्वाममुष्य परमस्य विकुण्ठभर्तुः   कर्तुं प्रकृष्टमिह धीमहि मन्दधीभ्याम्  ।
लोकानितो व्रजतमन्तरभावदृष्ट्या   पापीयसस्त्रय इमे रिपवोऽस्य यत्र  ॥ ०३.१५.०३४ ॥*
तेषामितीरितमुभाववधार्य घोरं   तं ब्रह्मदण्डमनिवारणमस्त्रपूगैः  ।
सद्यो हरेरनुचरावुरु बिभ्यतस्तत्  पादग्रहावपततामतिकातरेण  ॥ ०३.१५.०३५ ॥*
भूयादघोनि भगवद्भिरकारि दण्डो   यो नौ हरेत सुरहेलनमप्यशेषम्  ।
मा वोऽनुतापकलया भगवत्स्मृतिघ्नो   मोहो भवेदिह तु नौ व्रजतोरधोऽधः  ॥ ०३.१५.०३६ ॥*
एवं तदैव भगवानरविन्दनाभः   स्वानां विबुध्य सदतिक्रममार्यहृद्यः  ।
तस्मिन् ययौ परमहंसमहामुनीनाम्   अन्वेषणीयचरणौ चलयन् सहश्रीः  ॥ ०३.१५.०३७ ॥*
तं त्वागतं प्रतिहृतौपयिकं स्वपुम्भिस्  तेऽचक्षताक्षविषयं स्वसमाधिभाग्यम्  ।
हंसश्रियोर्व्यजनयोः शिववायुलोलच्  छुभ्रातपत्रशशिकेसरशीकराम्बुम्  ॥ ०३.१५.०३८ ॥*
कृत्स्नप्रसादसुमुखं स्पृहणीयधाम   स्नेहावलोककलया हृदि संस्पृशन्तम्  ।
श्यामे पृथावुरसि शोभितया श्रिया स्वश्  चूडामणिं सुभगयन्तमिवात्मधिष्ण्यम्  ॥ ०३.१५.०३९ ॥*
पीतांशुके पृथुनितम्बिनि विस्फुरन्त्या   काञ्च्यालिभिर्विरुतया वनमालया च  ।
वल्गुप्रकोष्ठवलयं विनतासुतांसे   विन्यस्तहस्तमितरेण धुनानमब्जम्  ॥ ०३.१५.०४० ॥*
विद्युत्क्षिपन्मकरकुण्डलमण्डनार्ह   गण्डस्थलोन्नसमुखं मणिमत्किरीटम्  ।
दोर्दण्डषण्डविवरे हरता परार्ध्य   हारेण कन्धरगतेन च कौस्तुभेन  ॥ ०३.१५.०४१ ॥*
अत्रोपसृष्टमिति चोत्स्मितमिन्दिरायाः   स्वानां धिया विरचितं बहुसौष्ठवाढ्यम्  ।
मह्यं भवस्य भवतां च भजन्तमङ्गं   नेमुर्निरीक्ष्य न वितृप्तदृशो मुदा कैः  ॥ ०३.१५.०४२ ॥*
तस्यारविन्दनयनस्य पदारविन्द   किञ्जल्कमिश्रतुलसीमकरन्दवायुः  ।
अन्तर्गतः स्वविवरेण चकार तेषां   सङ्क्षोभमक्षरजुषामपि चित्ततन्वोः  ॥ ०३.१५.०४३ ॥*
ते वा अमुष्य वदनासितपद्मकोशम्   उद्वीक्ष्य सुन्दरतराधरकुन्दहासम्  ।
लब्धाशिषः पुनरवेक्ष्य तदीयमङ्घ्रि   द्वन्द्वं नखारुणमणिश्रयणं निदध्युः  ॥ ०३.१५.०४४ ॥*
पुंसां गतिं मृगयतामिह योगमार्गैर्  ध्यानास्पदं बहुमतं नयनाभिरामम्  ।
पौंस्नं वपुर्दर्शयानमनन्यसिद्धैर्  औत्पत्तिकैः समगृणन् युतमष्टभोगैः  ॥ ०३.१५.०४५ ॥*
०३.१५.०४६।० कुमारा ऊचुः
योऽन्तर्हितो हृदि गतोऽपि दुरात्मनां त्वं   सोऽद्यैव नो नयनमूलमनन्त राद्धः  ।
यर्ह्येव कर्णविवरेण गुहां गतो नः   पित्रानुवर्णितरहा भवदुद्भवेन  ॥ ०३.१५.०४६ ॥*
तं त्वां विदाम भगवन् परमात्मतत्त्वं   सत्त्वेन सम्प्रति रतिं रचयन्तमेषाम्  ।
यत्तेऽनुतापविदितैर्दृढभक्तियोगैर्  उद्ग्रन्थयो हृदि विदुर्मुनयो विरागाः  ॥ ०३.१५.०४७ ॥*
नात्यन्तिकं विगणयन्त्यपि ते प्रसादं   किम्वन्यदर्पितभयं भ्रुव उन्नयैस्ते  ।
येऽङ्ग त्वदङ्घ्रिशरणा भवतः कथायाः   कीर्तन्यतीर्थयशसः कुशला रसज्ञाः  ॥ ०३.१५.०४८ ॥*
कामं भवः स्ववृजिनैर्निरयेषु नः स्ताच्  चेतोऽलिवद्यदि नु ते पदयो रमेत  ।
वाचश्च नस्तुलसिवद्यदि तेऽङ्घ्रिशोभाः   पूर्येत ते गुणगणैर्यदि कर्णरन्ध्रः  ॥ ०३.१५.०४९ ॥*
प्रादुश्चकर्थ यदिदं पुरुहूत रूपं   तेनेश निर्वृतिमवापुरलं दृशो नः  ।
तस्मा इदं भगवते नम इद्विधेम   योऽनात्मनां दुरुदयो भगवान् प्रतीतः  ॥ ०३.१५.०५० ॥*
०३.१६.००१।० ब्रह्मोवाच
इति तद्गृणतां तेषां मुनीनां योगधर्मिणाम्  ।
प्रतिनन्द्य जगादेदं विकुण्ठनिलयो विभुः  ॥ ०३.१६.००१ ॥
०३.१६.००२।० श्रीभगवानुवाच
एतौ तौ पार्षदौ मह्यं जयो विजय एव च  ।
कदर्थीकृत्य मां यद्वो बह्वक्रातामतिक्रमम्  ॥ ०३.१६.००२ ॥
यस्त्वेतयोर्धृतो दण्डो भवद्भिर्मामनुव्रतैः  ।
स एवानुमतोऽस्माभिर्मुनयो देवहेलनात् ॥ ०३.१६.००३ ॥
तद्वः प्रसादयाम्यद्य ब्रह्म दैवं परं हि मे  ।
तद्धीत्यात्मकृतं मन्ये यत्स्वपुम्भिरसत्कृताः  ॥ ०३.१६.००४ ॥
यन्नामानि च गृह्णाति लोको भृत्ये कृतागसि  ।
सोऽसाधुवादस्तत्कीर्तिं हन्ति त्वचमिवामयः  ॥ ०३.१६.००५ ॥
यस्यामृतामलयशःश्रवणावगाहः   सद्यः पुनाति जगदाश्वपचाद्विकुण्ठः  ।
सोऽहं भवद्भ्य उपलब्धसुतीर्थकीर्तिश्  छिन्द्यां स्वबाहुमपि वः प्रतिकूलवृत्तिम्  ॥ ०३.१६.००६ ॥*
यत्सेवया चरणपद्मपवित्ररेणुं   सद्यः क्षताखिलमलं प्रतिलब्धशीलम्  ।
न श्रीर्विरक्तमपि मां विजहाति यस्याः   प्रेक्षालवार्थ इतरे नियमान् वहन्ति  ॥ ०३.१६.००७ ॥*
नाहं तथाद्मि यजमानहविर्विताने   श्च्योतद्घृतप्लुतमदन् हुतभुङ्मुखेन  ।
यद्ब्राह्मणस्य मुखतश्चरतोऽनुघासं   तुष्टस्य मय्यवहितैर्निजकर्मपाकैः  ॥ ०३.१६.००८ ॥*
येषां बिभर्म्यहमखण्डविकुण्ठयोग   मायाविभूतिरमलाङ्घ्रिरजः किरीटैः  ।
विप्रांस्तु को न विषहेत यदर्हणाम्भः   सद्यः पुनाति सहचन्द्रललामलोकान्  ॥ ०३.१६.००९ ॥*
ये मे तनूर्द्विजवरान् दुहतीर्मदीया   भूतान्यलब्धशरणानि च भेदबुद्ध्या  ।
द्रक्ष्यन्त्यघक्षतदृशो ह्यहिमन्यवस्तान्   गृध्रा रुषा मम कुषन्त्यधिदण्डनेतुः  ॥ ०३.१६.०१० ॥*
ये ब्राह्मणान्मयि धिया क्षिपतोऽर्चयन्तस्  तुष्यद्धृदः स्मितसुधोक्षितपद्मवक्त्राः  ।
वाण्यानुरागकलयात्मजवद्गृणन्तः   सम्बोधयन्त्यहमिवाहमुपाहृतस्तैः  ॥ ०३.१६.०११ ॥*
तन्मे स्वभर्तुरवसायमलक्षमाणौ   युष्मद्व्यतिक्रमगतिं प्रतिपद्य सद्यः  ।
भूयो ममान्तिकमितां तदनुग्रहो मे   यत्कल्पतामचिरतो भृतयोर्विवासः  ॥ ०३.१६.०१२ ॥*
०३.१६.०१३।० ब्रह्मोवाच
अथ तस्योशतीं देवीमृषिकुल्यां सरस्वतीम्  ।
नास्वाद्य मन्युदष्टानां तेषामात्माप्यतृप्यत  ॥ ०३.१६.०१३ ॥
सतीं व्यादाय शृण्वन्तो लघ्वीं गुर्वर्थगह्वराम्  ।
विगाह्यागाधगम्भीरां न विदुस्तच्चिकीर्षितम्  ॥ ०३.१६.०१४ ॥
ते योगमाययारब्ध पारमेष्ठ्यमहोदयम्  ।
प्रोचुः प्राञ्जलयो विप्राः प्रहृष्टाः क्षुभितत्वचः  ॥ ०३.१६.०१५ ॥
०३.१६.०१६।० ऋषय ऊचुः
न वयं भगवन् विद्मस्तव देव चिकीर्षितम्  ।
कृतो मेऽनुग्रहश्चेति यदध्यक्षः प्रभाषसे  ॥ ०३.१६.०१६ ॥
ब्रह्मण्यस्य परं दैवं ब्राह्मणाः किल ते प्रभो  ।
विप्राणां देवदेवानां भगवानात्मदैवतम्  ॥ ०३.१६.०१७ ॥
त्वत्तः सनातनो धर्मो रक्ष्यते तनुभिस्तव  ।
धर्मस्य परमो गुह्यो निर्विकारो भवान्मतः  ॥ ०३.१६.०१८ ॥
तरन्ति ह्यञ्जसा मृत्युं निवृत्ता यदनुग्रहात् ।
योगिनः स भवान् किं स्विदनुगृह्येत यत्परैः  ॥ ०३.१६.०१९ ॥
यं वै विभूतिरुपयात्यनुवेलमन्यैर्  अर्थार्थिभिः स्वशिरसा धृतपादरेणुः  ।
धन्यार्पिताङ्घ्रितुलसीनवदामधाम्नो   लोकं मधुव्रतपतेरिव कामयाना  ॥ ०३.१६.०२० ॥*
यस्तां विविक्तचरितैरनुवर्तमानां   नात्याद्रियत्परमभागवतप्रसङ्गः  ।
स त्वं द्विजानुपथपुण्यरजःपुनीतः   श्रीवत्सलक्ष्म किमगा भगभाजनस्त्वम्  ॥ ०३.१६.०२१ ॥*
धर्मस्य ते भगवतस्त्रियुग त्रिभिः स्वैः   पद्भिश्चराचरमिदं द्विजदेवतार्थम्  ।
नूनं भृतं तदभिघाति रजस्तमश्च   सत्त्वेन नो वरदया तनुवा निरस्य  ॥ ०३.१६.०२२ ॥*
न त्वं द्विजोत्तमकुलं यदि हात्मगोपं   गोप्ता वृषः स्वर्हणेन ससूनृतेन  ।
तर्ह्येव नङ्क्ष्यति शिवस्तव देव पन्था   लोकोऽग्रहीष्यदृषभस्य हि तत्प्रमाणम्  ॥ ०३.१६.०२३ ॥*
तत्तेऽनभीष्टमिव सत्त्वनिधेर्विधित्सोः   क्षेमं जनाय निजशक्तिभिरुद्धृतारेः  ।
नैतावता त्र्यधिपतेर्बत विश्वभर्तुस्  तेजः क्षतं त्ववनतस्य स ते विनोदः  ॥ ०३.१६.०२४ ॥*
यं वानयोर्दममधीश भवान् विधत्ते   वृत्तिं नु वा तदनुमन्महि निर्व्यलीकम्  ।
अस्मासु वा य उचितो ध्रियतां स दण्डो   येऽनागसौ वयमयुङ्क्ष्महि किल्बिषेण  ॥ ०३.१६.०२५ ॥*
०३.१६.०२६।० श्रीभगवानुवाच
एतौ सुरेतरगतिं प्रतिपद्य सद्यः   संरम्भसम्भृतसमाध्यनुबद्धयोगौ  ।
भूयः सकाशमुपयास्यत आशु यो वः   शापो मयैव निमितस्तदवेत विप्राः  ॥ ०३.१६.०२६ ॥*
०३.१६.०२७।० ब्रह्मोवाच
अथ ते मुनयो दृष्ट्वा नयनानन्दभाजनम्  ।
वैकुण्ठं तदधिष्ठानं विकुण्ठं च स्वयंप्रभम्  ॥ ०३.१६.०२७ ॥
भगवन्तं परिक्रम्य प्रणिपत्यानुमान्य च  ।
प्रतिजग्मुः प्रमुदिताः शंसन्तो वैष्णवीं श्रियम्  ॥ ०३.१६.०२८ ॥
भगवाननुगावाह यातं मा भैष्टमस्तु शम्  ।
ब्रह्मतेजः समर्थोऽपि हन्तुं नेच्छे मतं तु मे  ॥ ०३.१६.०२९ ॥
एतत्पुरैव निर्दिष्टं रमया क्रुद्धया यदा  ।
पुरापवारिता द्वारि विशन्ती मय्युपारते  ॥ ०३.१६.०३० ॥
मयि संरम्भयोगेन निस्तीर्य ब्रह्महेलनम्  ।
प्रत्येष्यतं निकाशं मे कालेनाल्पीयसा पुनः  ॥ ०३.१६.०३१ ॥
द्वाःस्थावादिश्य भगवान् विमानश्रेणिभूषणम्  ।
सर्वातिशयया लक्ष्म्या जुष्टं स्वं धिष्ण्यमाविशत् ॥ ०३.१६.०३२ ॥
तौ तु गीर्वाणऋषभौ दुस्तराद्धरिलोकतः  ।
हतश्रियौ ब्रह्मशापादभूतां विगतस्मयौ  ॥ ०३.१६.०३३ ॥
तदा विकुण्ठधिषणात्तयोर्निपतमानयोः  ।
हाहाकारो महानासीद्विमानाग्र्येषु पुत्रकाः  ॥ ०३.१६.०३४ ॥
तावेव ह्यधुना प्राप्तौ पार्षदप्रवरौ हरेः  ।
दितेर्जठरनिर्विष्टं काश्यपं तेज उल्बणम्  ॥ ०३.१६.०३५ ॥
तयोरसुरयोरद्य तेजसा यमयोर्हि वः  ।
आक्षिप्तं तेज एतर्हि भगवांस्तद्विधित्सति  ॥ ०३.१६.०३६ ॥
विश्वस्य यः स्थितिलयोद्भवहेतुराद्यो   योगेश्वरैरपि दुरत्यययोगमायः  ।
क्षेमं विधास्यति स नो भगवांस्त्र्यधीशस्  तत्रास्मदीयविमृशेन कियानिहार्थः  ॥ ०३.१६.०३७ ॥*
०३.१७.००२।० मैत्रेय उवाच
निशम्यात्मभुवा गीतं कारणं शङ्कयोज्झिताः  ।
ततः सर्वे न्यवर्तन्त त्रिदिवाय दिवौकसः  ॥ ०३.१७.००१ ॥
दितिस्तु भर्तुरादेशादपत्यपरिशङ्किनी  ।
पूर्णे वर्षशते साध्वी पुत्रौ प्रसुषुवे यमौ  ॥ ०३.१७.००२ ॥
उत्पाता बहवस्तत्र निपेतुर्जायमानयोः  ।
दिवि भुव्यन्तरिक्षे च लोकस्योरुभयावहाः  ॥ ०३.१७.००३ ॥
सहाचला भुवश्चेलुर्दिशः सर्वाः प्रजज्वलुः  ।
सोल्काश्चाशनयः पेतुः केतवश्चार्तिहेतवः  ॥ ०३.१७.००४ ॥
ववौ वायुः सुदुःस्पर्शः फूत्कारानीरयन्मुहुः  ।
उन्मूलयन्नगपतीन् वात्यानीको रजोध्वजः  ॥ ०३.१७.००५ ॥
उद्धसत्तडिदम्भोद घटया नष्टभागणे  ।
व्योम्नि प्रविष्टतमसा न स्म व्यादृश्यते पदम्  ॥ ०३.१७.००६ ॥
चुक्रोश विमना वार्धिरुदूर्मिः क्षुभितोदरः  ।
सोदपानाश्च सरितश्चुक्षुभुः शुष्कपङ्कजाः  ॥ ०३.१७.००७ ॥
मुहुः परिधयोऽभूवन् सराह्वोः शशिसूर्ययोः  ।
निर्घाता रथनिर्ह्रादा विवरेभ्यः प्रजज्ञिरे  ॥ ०३.१७.००८ ॥
अन्तर्ग्रामेषु मुखतो वमन्त्यो वह्निमुल्बणम्  ।
सृगालोलूकटङ्कारैः प्रणेदुरशिवं शिवाः  ॥ ०३.१७.००९ ॥
सङ्गीतवद्रोदनवदुन्नमय्य शिरोधराम्  ।
व्यमुञ्चन् विविधा वाचो ग्रामसिंहास्ततस्ततः  ॥ ०३.१७.०१० ॥
खराश्च कर्कशैः क्षत्तः खुरैर्घ्नन्तो धरातलम्  ।
खार्काररभसा मत्ताः पर्यधावन् वरूथशः  ॥ ०३.१७.०११ ॥
रुदन्तो रासभत्रस्ता नीडादुदपतन् खगाः  ।
घोषेऽरण्ये च पशवः शकृन्मूत्रमकुर्वत  ॥ ०३.१७.०१२ ॥
गावोऽत्रसन्नसृग्दोहास्तोयदाः पूयवर्षिणः  ।
व्यरुदन् देवलिङ्गानि द्रुमाः पेतुर्विनानिलम्  ॥ ०३.१७.०१३ ॥
ग्रहान् पुण्यतमानन्ये भगणांश्चापि दीपिताः  ।
अतिचेरुर्वक्रगत्या युयुधुश्च परस्परम्  ॥ ०३.१७.०१४ ॥
दृष्ट्वान्यांश्च महोत्पातानतत्तत्त्वविदः प्रजाः  ।
ब्रह्मपुत्रानृते भीता मेनिरे विश्वसम्प्लवम्  ॥ ०३.१७.०१५ ॥
तावादिदैत्यौ सहसा व्यज्यमानात्मपौरुषौ  ।
ववृधातेऽश्मसारेण कायेनाद्रिपती इव  ॥ ०३.१७.०१६ ॥
दिविस्पृशौ हेमकिरीटकोटिभिर्निरुद्धकाष्ठौ स्फुरदङ्गदाभुजौ  ।
गां कम्पयन्तौ चरणैः पदे पदे कट्या सुकाञ्च्यार्कमतीत्य तस्थतुः  ॥ ०३.१७.०१७ ॥
प्रजापतिर्नाम तयोरकार्षीद्यः प्राक्स्वदेहाद्यमयोरजायत  ।
तं वै हिरण्यकशिपुं विदुः प्रजा यं तं हिरण्याक्षमसूत साग्रतः  ॥ ०३.१७.०१८ ॥
चक्रे हिरण्यकशिपुर्दोर्भ्यां ब्रह्मवरेण च  ।
वशे सपालान् लोकांस्त्रीनकुतोमृत्युरुद्धतः  ॥ ०३.१७.०१९ ॥
हिरण्याक्षोऽनुजस्तस्य प्रियः प्रीतिकृदन्वहम्  ।
गदापाणिर्दिवं यातो युयुत्सुर्मृगयन् रणम्  ॥ ०३.१७.०२० ॥
तं वीक्ष्य दुःसहजवं रणत्काञ्चननूपुरम्  ।
वैजयन्त्या स्रजा जुष्टमंसन्यस्तमहागदम्  ॥ ०३.१७.०२१ ॥
मनोवीर्यवरोत्सिक्तमसृण्यमकुतोभयम्  ।
भीता निलिल्यिरे देवास्तार्क्ष्यत्रस्ता इवाहयः  ॥ ०३.१७.०२२ ॥
स वै तिरोहितान् दृष्ट्वा महसा स्वेन दैत्यराट् ।
सेन्द्रान् देवगणान् क्षीबानपश्यन् व्यनदद्भृशम्  ॥ ०३.१७.०२३ ॥
ततो निवृत्तः क्रीडिष्यन् गम्भीरं भीमनिस्वनम्  ।
विजगाहे महासत्त्वो वार्धिं मत्त इव द्विपः  ॥ ०३.१७.०२४ ॥
तस्मिन् प्रविष्टे वरुणस्य सैनिका यादोगणाः सन्नधियः ससाध्वसाः  ।
अहन्यमाना अपि तस्य वर्चसा प्रधर्षिता दूरतरं प्रदुद्रुवुः  ॥ ०३.१७.०२५ ॥
स वर्षपूगानुदधौ महाबलश्चरन्महोर्मीञ्छ्वसनेरितान्मुहुः  ।
मौर्व्याभिजघ्ने गदया विभावरीमासेदिवांस्तात पुरीं प्रचेतसः  ॥ ०३.१७.०२६ ॥
तत्रोपलभ्यासुरलोकपालकं यादोगणानामृषभं प्रचेतसम्  ।
स्मयन् प्रलब्धुं प्रणिपत्य नीचवज्जगाद मे देह्यधिराज संयुगम्  ॥ ०३.१७.०२७ ॥
त्वं लोकपालोऽधिपतिर्बृहच्छ्रवा वीर्यापहो दुर्मदवीरमानिनाम्  ।
विजित्य लोकेऽखिलदैत्यदानवान् यद्राजसूयेन पुरायजत्प्रभो  ॥ ०३.१७.०२८ ॥
स एवमुत्सिक्तमदेन विद्विषा दृढं प्रलब्धो भगवानपां पतिः  ।
रोषं समुत्थं शमयन् स्वया धिया व्यवोचदङ्गोपशमं गता वयम्  ॥ ०३.१७.०२९ ॥
पश्यामि नान्यं पुरुषात्पुरातनाद्यः संयुगे त्वां रणमार्गकोविदम्  ।
आराधयिष्यत्यसुरर्षभेहि तं मनस्विनो यं गृणते भवादृशाः  ॥ ०३.१७.०३० ॥
तं वीरमारादभिपद्य विस्मयः शयिष्यसे वीरशये श्वभिर्वृतः  ।
यस्त्वद्विधानामसतां प्रशान्तये रूपाणि धत्ते सदनुग्रहेच्छया  ॥ ०३.१७.०३१ ॥
०३.१८.००१।० मैत्रेय उवाच
तदेवमाकर्ण्य जलेशभाषितं महामनास्तद्विगणय्य दुर्मदः  ।
हरेर्विदित्वा गतिमङ्ग नारदाद्रसातलं निर्विविशे त्वरान्वितः  ॥ ०३.१८.००१ ॥
ददर्श तत्राभिजितं धराधरं प्रोन्नीयमानावनिमग्रदंष्ट्रया  ।
मुष्णन्तमक्ष्णा स्वरुचोऽरुणश्रिया जहास चाहो वनगोचरो मृगः  ॥ ०३.१८.००२ ॥
आहैनमेह्यज्ञ महीं विमुञ्च नो रसौकसां विश्वसृजेयमर्पिता  ।
न स्वस्ति यास्यस्यनया ममेक्षतः सुराधमासादितसूकराकृते  ॥ ०३.१८.००३ ॥
त्वं नः सपत्नैरभवाय किं भृतो यो मायया हन्त्यसुरान् परोक्षजित् ।
त्वां योगमायाबलमल्पपौरुषं संस्थाप्य मूढ प्रमृजे सुहृच्छुचः  ॥ ०३.१८.००४ ॥
त्वयि संस्थिते गदया शीर्णशीर्षण्यस्मद्भुजच्युतया ये च तुभ्यम्  ।
बलिं हरन्त्यृषयो ये च देवाः स्वयं सर्वे न भविष्यन्त्यमूलाः  ॥ ०३.१८.००५ ॥
स तुद्यमानोऽरिदुरुक्ततोमरैर्दंष्ट्राग्रगां गामुपलक्ष्य भीताम्  ।
तोदं मृषन्निरगादम्बुमध्याद्ग्राहाहतः सकरेणुर्यथेभः  ॥ ०३.१८.००६ ॥
तं निःसरन्तं सलिलादनुद्रुतो हिरण्यकेशो द्विरदं यथा झषः  ।
करालदंष्ट्रोऽशनिनिस्वनोऽब्रवीद्गतह्रियां किं त्वसतां विगर्हितम्  ॥ ०३.१८.००७ ॥
स गामुदस्तात्सलिलस्य गोचरे विन्यस्य तस्यामदधात्स्वसत्त्वम्  ।
अभिष्टुतो विश्वसृजा प्रसूनैरापूर्यमाणो विबुधैः पश्यतोऽरेः  ॥ ०३.१८.००८ ॥
परानुषक्तं तपनीयोपकल्पं महागदं काञ्चनचित्रदंशम्  ।
मर्माण्यभीक्ष्णं प्रतुदन्तं दुरुक्तैः प्रचण्डमन्युः प्रहसंस्तं बभाषे  ॥ ०३.१८.००९ ॥
०३.१८.०१०।० श्रीभगवानुवाच
सत्यं वयं भो वनगोचरा मृगा युष्मद्विधान्मृगये ग्रामसिंहान्  ।
न मृत्युपाशैः प्रतिमुक्तस्य वीरा विकत्थनं तव गृह्णन्त्यभद्र  ॥ ०३.१८.०१० ॥
एते वयं न्यासहरा रसौकसां गतह्रियो गदया द्रावितास्ते  ।
तिष्ठामहेऽथापि कथञ्चिदाजौ स्थेयं क्व यामो बलिनोत्पाद्य वैरम्  ॥ ०३.१८.०११ ॥
त्वं पद्रथानां किल यूथपाधिपो घटस्व नोऽस्वस्तय आश्वनूहः  ।
संस्थाप्य चास्मान् प्रमृजाश्रु स्वकानां यः स्वां प्रतिज्ञां नातिपिपर्त्यसभ्यः  ॥ ०३.१८.०१२ ॥
०३.१८.०१३।० मैत्रेय उवाच
सोऽधिक्षिप्तो भगवता प्रलब्धश्च रुषा भृशम्  ।
आजहारोल्बणं क्रोधं क्रीड्यमानोऽहिराडिव  ॥ ०३.१८.०१३ ॥
सृजन्नमर्षितः श्वासान्मन्युप्रचलितेन्द्रियः  ।
आसाद्य तरसा दैत्यो गदया न्यहनद्धरिम्  ॥ ०३.१८.०१४ ॥
भगवांस्तु गदावेगं विसृष्टं रिपुणोरसि  ।
अवञ्चयत्तिरश्चीनो योगारूढ इवान्तकम्  ॥ ०३.१८.०१५ ॥
पुनर्गदां स्वामादाय भ्रामयन्तमभीक्ष्णशः  ।
अभ्यधावद्धरिः क्रुद्धः संरम्भाद्दष्टदच्छदम्  ॥ ०३.१८.०१६ ॥
ततश्च गदयारातिं दक्षिणस्यां भ्रुवि प्रभुः  ।
आजघ्ने स तु तां सौम्य गदया कोविदोऽहनत् ॥ ०३.१८.०१७ ॥
एवं गदाभ्यां गुर्वीभ्यां हर्यक्षो हरिरेव च  ।
जिगीषया सुसंरब्धावन्योन्यमभिजघ्नतुः  ॥ ०३.१८.०१८ ॥
तयोः स्पृधोस्तिग्मगदाहताङ्गयोः क्षतास्रवघ्राणविवृद्धमन्य्वोः  ।
विचित्रमार्गांश्चरतोर्जिगीषया व्यभादिलायामिव शुष्मिणोर्मृधः  ॥ ०३.१८.०१९ ॥
दैत्यस्य यज्ञावयवस्य माया गृहीतवाराहतनोर्महात्मनः  ।
कौरव्य मह्यां द्विषतोर्विमर्दनं दिदृक्षुरागादृषिभिर्वृतः स्वराट् ॥ ०३.१८.०२० ॥
आसन्नशौण्डीरमपेतसाध्वसं कृतप्रतीकारमहार्यविक्रमम्  ।
विलक्ष्य दैत्यं भगवान् सहस्रणीर्जगाद नारायणमादिसूकरम्  ॥ ०३.१८.०२१ ॥
०३.१८.०२२।० ब्रह्मोवाच
एष ते देव देवानामङ्घ्रिमूलमुपेयुषाम्  ।
विप्राणां सौरभेयीणां भूतानामप्यनागसाम्  ॥ ०३.१८.०२२ ॥
आगस्कृद्भयकृद्दुष्कृदस्मद्राद्धवरोऽसुरः  ।
अन्वेषन्नप्रतिरथो लोकानटति कण्टकः  ॥ ०३.१८.०२३ ॥
मैनं मायाविनं दृप्तं निरङ्कुशमसत्तमम्  ।
आक्रीड बालवद्देव यथाशीविषमुत्थितम्  ॥ ०३.१८.०२४ ॥
न यावदेष वर्धेत स्वां वेलां प्राप्य दारुणः  ।
स्वां देव मायामास्थाय तावज्जह्यघमच्युत  ॥ ०३.१८.०२५ ॥
एषा घोरतमा सन्ध्या लोकच्छम्बट्करी प्रभो  ।
उपसर्पति सर्वात्मन् सुराणां जयमावह  ॥ ०३.१८.०२६ ॥
अधुनैषोऽभिजिन्नाम योगो मौहूर्तिको ह्यगात् ।
शिवाय नस्त्वं सुहृदामाशु निस्तर दुस्तरम्  ॥ ०३.१८.०२७ ॥
दिष्ट्या त्वां विहितं मृत्युमयमासादितः स्वयम्  ।
विक्रम्यैनं मृधे हत्वा लोकानाधेहि शर्मणि  ॥ ०३.१८.०२८ ॥
०३.१९.००१।० मैत्रेय उवाच
अवधार्य विरिञ्चस्य निर्व्यलीकामृतं वचः  ।
प्रहस्य प्रेमगर्भेण तदपाङ्गेन सोऽग्रहीत् ॥ ०३.१९.००१ ॥
ततः सपत्नं मुखतश्चरन्तमकुतोभयम्  ।
जघानोत्पत्य गदया हनावसुरमक्षजः  ॥ ०३.१९.००२ ॥
सा हता तेन गदया विहता भगवत्करात् ।
विघूर्णितापतद्रेजे तदद्भुतमिवाभवत् ॥ ०३.१९.००३ ॥
स तदा लब्धतीर्थोऽपि न बबाधे निरायुधम्  ।
मानयन् स मृधे धर्मं विष्वक्सेनं प्रकोपयन्  ॥ ०३.१९.००४ ॥
गदायामपविद्धायां हाहाकारे विनिर्गते  ।
मानयामास तद्धर्मं सुनाभं चास्मरद्विभुः  ॥ ०३.१९.००५ ॥
तं व्यग्रचक्रं दितिपुत्राधमेन स्वपार्षदमुख्येन विषज्जमानम्  ।
चित्रा वाचोऽतद्विदां खेचराणां तत्र स्मासन् स्वस्ति तेऽमुं जहीति  ॥ ०३.१९.००६ ॥
स तं निशाम्यात्तरथाङ्गमग्रतो व्यवस्थितं पद्मपलाशलोचनम्  ।
विलोक्य चामर्षपरिप्लुतेन्द्रियो रुषा स्वदन्तच्छदमादशच्छ्वसन्  ॥ ०३.१९.००७ ॥
करालदंष्ट्रश्चक्षुर्भ्यां सञ्चक्षाणो दहन्निव  ।
अभिप्लुत्य स्वगदया हतोऽसीत्याहनद्धरिम्  ॥ ०३.१९.००८ ॥
पदा सव्येन तां साधो भगवान् यज्ञसूकरः  ।
लीलया मिषतः शत्रोः प्राहरद्वातरंहसम्  ॥ ०३.१९.००९ ॥
आह चायुधमाधत्स्व घटस्व त्वं जिगीषसि  ।
इत्युक्तः स तदा भूयस्ताडयन् व्यनदद्भृशम्  ॥ ०३.१९.०१० ॥
तां स आपततीं वीक्ष्य भगवान् समवस्थितः  ।
जग्राह लीलया प्राप्तां गरुत्मानिव पन्नगीम्  ॥ ०३.१९.०११ ॥
स्वपौरुषे प्रतिहते हतमानो महासुरः  ।
नैच्छद्गदां दीयमानां हरिणा विगतप्रभः  ॥ ०३.१९.०१२ ॥
जग्राह त्रिशिखं शूलं ज्वलज्ज्वलनलोलुपम्  ।
यज्ञाय धृतरूपाय विप्रायाभिचरन् यथा  ॥ ०३.१९.०१३ ॥
तदोजसा दैत्यमहाभटार्पितं चकासदन्तःख उदीर्णदीधिति  ।
चक्रेण चिच्छेद निशातनेमिना हरिर्यथा तार्क्ष्यपतत्रमुज्झितम्  ॥ ०३.१९.०१४ ॥
वृक्णे स्वशूले बहुधारिणा हरेः प्रत्येत्य विस्तीर्णमुरो विभूतिमत् ।
प्रवृद्धरोषः स कठोरमुष्टिना नदन् प्रहृत्यान्तरधीयतासुरः  ॥ ०३.१९.०१५ ॥
तेनेत्थमाहतः क्षत्तर्भगवानादिसूकरः  ।
नाकम्पत मनाक्क्वापि स्रजा हत इव द्विपः  ॥ ०३.१९.०१६ ॥
अथोरुधासृजन्मायां योगमायेश्वरे हरौ  ।
यां विलोक्य प्रजास्त्रस्ता मेनिरेऽस्योपसंयमम्  ॥ ०३.१९.०१७ ॥
प्रववुर्वायवश्चण्डास्तमः पांसवमैरयन्  ।
दिग्भ्यो निपेतुर्ग्रावाणः क्षेपणैः प्रहिता इव  ॥ ०३.१९.०१८ ॥
द्यौर्नष्टभगणाभ्रौघैः सविद्युत्स्तनयित्नुभिः  ।
वर्षद्भिः पूयकेशासृग्विण्मूत्रास्थीनि चासकृत् ॥ ०३.१९.०१९ ॥
गिरयः प्रत्यदृश्यन्त नानायुधमुचोऽनघ  ।
दिग्वाससो यातुधान्यः शूलिन्यो मुक्तमूर्धजाः  ॥ ०३.१९.०२० ॥
बहुभिर्यक्षरक्षोभिः पत्त्यश्वरथकुञ्जरैः  ।
आततायिभिरुत्सृष्टा हिंस्रा वाचोऽतिवैशसाः  ॥ ०३.१९.०२१ ॥
प्रादुष्कृतानां मायानामासुरीणां विनाशयत् ।
सुदर्शनास्त्रं भगवान् प्रायुङ्क्त दयितं त्रिपात् ॥ ०३.१९.०२२ ॥
तदा दितेः समभवत्सहसा हृदि वेपथुः  ।
स्मरन्त्या भर्तुरादेशं स्तनाच्चासृक्प्रसुस्रुवे  ॥ ०३.१९.०२३ ॥
विनष्टासु स्वमायासु भूयश्चाव्रज्य केशवम्  ।
रुषोपगूहमानोऽमुं ददृशेऽवस्थितं बहिः  ॥ ०३.१९.०२४ ॥
तं मुष्टिभिर्विनिघ्नन्तं वज्रसारैरधोक्षजः  ।
करेण कर्णमूलेऽहन् यथा त्वाष्ट्रं मरुत्पतिः  ॥ ०३.१९.०२५ ॥
स आहतो विश्वजिता ह्यवज्ञया परिभ्रमद्गात्र उदस्तलोचनः  ।
विशीर्णबाह्वङ्घ्रिशिरोरुहोऽपतद्यथा नगेन्द्रो लुलितो नभस्वता  ॥ ०३.१९.०२६ ॥
क्षितौ शयानं तमकुण्ठवर्चसं करालदंष्ट्रं परिदष्टदच्छदम्  ।
अजादयो वीक्ष्य शशंसुरागता अहो इमं को नु लभेत संस्थितिम्  ॥ ०३.१९.०२७ ॥
यं योगिनो योगसमाधिना रहो ध्यायन्ति लिङ्गादसतो मुमुक्षया  ।
तस्यैष दैत्यऋषभः पदाहतो मुखं प्रपश्यंस्तनुमुत्ससर्ज ह  ॥ ०३.१९.०२८ ॥
एतौ तौ पार्षदावस्य शापाद्यातावसद्गतिम्  ।
पुनः कतिपयैः स्थानं प्रपत्स्येते ह जन्मभिः  ॥ ०३.१९.०२९ ॥
०३.१९.०३०।० देवा ऊचुः
नमो नमस्तेऽखिलयज्ञतन्तवे स्थितौ गृहीतामलसत्त्वमूर्तये  ।
दिष्ट्या हतोऽयं जगतामरुन्तुदस्त्वत्पादभक्त्या वयमीश निर्वृताः  ॥ ०३.१९.०३० ॥
०३.१९.०३१।० मैत्रेय उवाच
एवं हिरण्याक्षमसह्यविक्रमं स सादयित्वा हरिरादिसूकरः  ।
जगाम लोकं स्वमखण्डितोत्सवं समीडितः पुष्करविष्टरादिभिः  ॥ ०३.१९.०३१ ॥
मया यथानूक्तमवादि ते हरेः कृतावतारस्य सुमित्र चेष्टितम्  ।
यथा हिरण्याक्ष उदारविक्रमो महामृधे क्रीडनवन्निराकृतः  ॥ ०३.१९.०३२ ॥
०३.१९.०३३।० सूत उवाच
इति कौषारवाख्यातामाश्रुत्य भगवत्कथाम्  ।
क्षत्तानन्दं परं लेभे महाभागवतो द्विज  ॥ ०३.१९.०३३ ॥
अन्येषां पुण्यश्लोकानामुद्दामयशसां सताम्  ।
उपश्रुत्य भवेन्मोदः श्रीवत्साङ्कस्य किं पुनः  ॥ ०३.१९.०३४ ॥
यो गजेन्द्रं झषग्रस्तं ध्यायन्तं चरणाम्बुजम्  ।
क्रोशन्तीनां करेणूनां कृच्छ्रतोऽमोचयद्द्रुतम्  ॥ ०३.१९.०३५ ॥
तं सुखाराध्यमृजुभिरनन्यशरणैर्नृभिः  ।
कृतज्ञः को न सेवेत दुराराध्यमसाधुभिः  ॥ ०३.१९.०३६ ॥
यो वै हिरण्याक्षवधं महाद्भुतं विक्रीडितं कारणसूकरात्मनः  ।
शृणोति गायत्यनुमोदतेऽञ्जसा विमुच्यते ब्रह्मवधादपि द्विजाः  ॥ ०३.१९.०३७ ॥
एतन्महापुण्यमलं पवित्रं धन्यं यशस्यं पदमायुराशिषाम्  ।
प्राणेन्द्रियाणां युधि शौर्यवर्धनं नारायणोऽन्ते गतिरङ्ग शृण्वताम्  ॥ ०३.१९.०३८ ॥
०३.२०.००१।० शौनक उवाच
महीं प्रतिष्ठामध्यस्य सौते स्वायम्भुवो मनुः  ।
कान्यन्वतिष्ठद्द्वाराणि मार्गायावरजन्मनाम्  ॥ ०३.२०.००१ ॥
क्षत्ता महाभागवतः कृष्णस्यैकान्तिकः सुहृत् ।
यस्तत्याजाग्रजं कृष्णे सापत्यमघवानिति  ॥ ०३.२०.००२ ॥
द्वैपायनादनवरो महित्वे तस्य देहजः  ।
सर्वात्मना श्रितः कृष्णं तत्परांश्चाप्यनुव्रतः  ॥ ०३.२०.००३ ॥
किमन्वपृच्छन्मैत्रेयं विरजास्तीर्थसेवया  ।
उपगम्य कुशावर्त आसीनं तत्त्ववित्तमम्  ॥ ०३.२०.००४ ॥
तयोः संवदतोः सूत प्रवृत्ता ह्यमलाः कथाः  ।
आपो गाङ्गा इवाघघ्नीर्हरेः पादाम्बुजाश्रयाः  ॥ ०३.२०.००५ ॥
ता नः कीर्तय भद्रं ते कीर्तन्योदारकर्मणः  ।
रसज्ञः को नु तृप्येत हरिलीलामृतं पिबन्  ॥ ०३.२०.००६ ॥
एवमुग्रश्रवाः पृष्ट ऋषिभिर्नैमिषायनैः  ।
भगवत्यर्पिताध्यात्मस्तानाह श्रूयतामिति  ॥ ०३.२०.००७ ॥
०३.२०.००८।० सूत उवाच
हरेर्धृतक्रोडतनोः स्वमायया निशम्य गोरुद्धरणं रसातलात् ।
लीलां हिरण्याक्षमवज्ञया हतं सञ्जातहर्षो मुनिमाह भारतः  ॥ ०३.२०.००८ ॥
०३.२०.००९।० विदुर उवाच
प्रजापतिपतिः सृष्ट्वा प्रजासर्गे प्रजापतीन्  ।
किमारभत मे ब्रह्मन् प्रब्रूह्यव्यक्तमार्गवित् ॥ ०३.२०.००९ ॥
ये मरीच्यादयो विप्रा यस्तु स्वायम्भुवो मनुः  ।
ते वै ब्रह्मण आदेशात्कथमेतदभावयन्  ॥ ०३.२०.०१० ॥
सद्वितीयाः किमसृजन् स्वतन्त्रा उत कर्मसु  ।
आहो स्वित्संहताः सर्व इदं स्म समकल्पयन्  ॥ ०३.२०.०११ ॥
०३.२०.०१२।० मैत्रेय उवाच
दैवेन दुर्वितर्क्येण परेणानिमिषेण च  ।
जातक्षोभाद्भगवतो महानासीद्गुणत्रयात् ॥ ०३.२०.०१२ ॥
रजःप्रधानान्महतस्त्रिलिङ्गो दैवचोदितात् ।
जातः ससर्ज भूतादिर्वियदादीनि पञ्चशः  ॥ ०३.२०.०१३ ॥
तानि चैकैकशः स्रष्टुमसमर्थानि भौतिकम्  ।
संहत्य दैवयोगेन हैममण्डमवासृजन्  ॥ ०३.२०.०१४ ॥
सोऽशयिष्टाब्धिसलिले आण्डकोशो निरात्मकः  ।
साग्रं वै वर्षसाहस्रमन्ववात्सीत्तमीश्वरः  ॥ ०३.२०.०१५ ॥
तस्य नाभेरभूत्पद्मं सहस्रार्कोरुदीधिति  ।
सर्वजीवनिकायौको यत्र स्वयमभूत्स्वराट् ॥ ०३.२०.०१६ ॥
सोऽनुविष्टो भगवता यः शेते सलिलाशये  ।
लोकसंस्थां यथा पूर्वं निर्ममे संस्थया स्वया  ॥ ०३.२०.०१७ ॥
ससर्ज च्छाययाविद्यां पञ्चपर्वाणमग्रतः  ।
तामिस्रमन्धतामिस्रं तमो मोहो महातमः  ॥ ०३.२०.०१८ ॥
विससर्जात्मनः कायं नाभिनन्दंस्तमोमयम्  ।
जगृहुर्यक्षरक्षांसि रात्रिं क्षुत्तृट्समुद्भवाम्  ॥ ०३.२०.०१९ ॥
क्षुत्तृड्भ्यामुपसृष्टास्ते तं जग्धुमभिदुद्रुवुः  ।
मा रक्षतैनं जक्षध्वमित्यूचुः क्षुत्तृडर्दिताः  ॥ ०३.२०.०२० ॥
देवस्तानाह संविग्नो मा मां जक्षत रक्षत  ।
अहो मे यक्षरक्षांसि प्रजा यूयं बभूविथ  ॥ ०३.२०.०२१ ॥
देवताः प्रभया या या दीव्यन् प्रमुखतोऽसृजत् ।
ते अहार्षुर्देवयन्तो विसृष्टां तां प्रभामहः  ॥ ०३.२०.०२२ ॥
देवोऽदेवाञ्जघनतः सृजति स्मातिलोलुपान्  ।
त एनं लोलुपतया मैथुनायाभिपेदिरे  ॥ ०३.२०.०२३ ॥
ततो हसन् स भगवानसुरैर्निरपत्रपैः  ।
अन्वीयमानस्तरसा क्रुद्धो भीतः परापतत् ॥ ०३.२०.०२४ ॥
स उपव्रज्य वरदं प्रपन्नार्तिहरं हरिम्  ।
अनुग्रहाय भक्तानामनुरूपात्मदर्शनम्  ॥ ०३.२०.०२५ ॥
पाहि मां परमात्मंस्ते प्रेषणेनासृजं प्रजाः  ।
ता इमा यभितुं पापा उपाक्रामन्ति मां प्रभो  ॥ ०३.२०.०२६ ॥
त्वमेकः किल लोकानां क्लिष्टानां क्लेशनाशनः  ।
त्वमेकः क्लेशदस्तेषामनासन्नपदां तव  ॥ ०३.२०.०२७ ॥
सोऽवधार्यास्य कार्पण्यं विविक्ताध्यात्मदर्शनः  ।
विमुञ्चात्मतनुं घोरामित्युक्तो विमुमोच ह  ॥ ०३.२०.०२८ ॥
तां क्वणच्चरणाम्भोजां मदविह्वललोचनाम्  ।
काञ्चीकलापविलसद्दुकूलच्छन्नरोधसम्  ॥ ०३.२०.०२९ ॥
अन्योन्यश्लेषयोत्तुङ्ग निरन्तरपयोधराम्  ।
सुनासां सुद्विजां स्निग्ध हासलीलावलोकनाम्  ॥ ०३.२०.०३० ॥
गूहन्तीं व्रीडयात्मानं नीलालकवरूथिनीम्  ।
उपलभ्यासुरा धर्म सर्वे सम्मुमुहुः स्त्रियम्  ॥ ०३.२०.०३१ ॥
अहो रूपमहो धैर्यमहो अस्या नवं वयः  ।
मध्ये कामयमानानामकामेव विसर्पति  ॥ ०३.२०.०३२ ॥
वितर्कयन्तो बहुधा तां सन्ध्यां प्रमदाकृतिम्  ।
अभिसम्भाव्य विश्रम्भात्पर्यपृच्छन् कुमेधसः  ॥ ०३.२०.०३३ ॥
कासि कस्यासि रम्भोरु को वार्थस्तेऽत्र भामिनि  ।
रूपद्रविणपण्येन दुर्भगान्नो विबाधसे  ॥ ०३.२०.०३४ ॥
या वा काचित्त्वमबले दिष्ट्या सन्दर्शनं तव  ।
उत्सुनोषीक्षमाणानां कन्दुकक्रीडया मनः  ॥ ०३.२०.०३५ ॥
नैकत्र ते जयति शालिनि पादपद्मं   घ्नन्त्या मुहुः करतलेन पतत्पतङ्गम्  ।
मध्यं विषीदति बृहत्स्तनभारभीतं   शान्तेव दृष्टिरमला सुशिखासमूहः  ॥ ०३.२०.०३६ ॥*
इति सायन्तनीं सन्ध्यामसुराः प्रमदायतीम्  ।
प्रलोभयन्तीं जगृहुर्मत्वा मूढधियः स्त्रियम्  ॥ ०३.२०.०३७ ॥
प्रहस्य भावगम्भीरं जिघ्रन्त्यात्मानमात्मना  ।
कान्त्या ससर्ज भगवान् गन्धर्वाप्सरसां गणान्  ॥ ०३.२०.०३८ ॥
विससर्ज तनुं तां वै ज्योत्स्नां कान्तिमतीं प्रियाम्  ।
त एव चाददुः प्रीत्या विश्वावसुपुरोगमाः  ॥ ०३.२०.०३९ ॥
सृष्ट्वा भूतपिशाचांश्च भगवानात्मतन्द्रिणा  ।
दिग्वाससो मुक्तकेशान् वीक्ष्य चामीलयद्दृशौ  ॥ ०३.२०.०४० ॥
जगृहुस्तद्विसृष्टां तां जृम्भणाख्यां तनुं प्रभोः  ।
निद्रामिन्द्रियविक्लेदो यया भूतेषु दृश्यते  ।
येनोच्छिष्टान् धर्षयन्ति तमुन्मादं प्रचक्षते  ॥ ०३.२०.०४१ ॥
ऊर्जस्वन्तं मन्यमान आत्मानं भगवानजः  ।
साध्यान् गणान् पितृगणान् परोक्षेणासृजत्प्रभुः  ॥ ०३.२०.०४२ ॥
त आत्मसर्गं तं कायं पितरः प्रतिपेदिरे  ।
साध्येभ्यश्च पितृभ्यश्च कवयो यद्वितन्वते  ॥ ०३.२०.०४३ ॥
सिद्धान् विद्याधरांश्चैव तिरोधानेन सोऽसृजत् ।
तेभ्योऽददात्तमात्मानमन्तर्धानाख्यमद्भुतम्  ॥ ०३.२०.०४४ ॥
स किन्नरान् किम्पुरुषान् प्रत्यात्म्येनासृजत्प्रभुः  ।
मानयन्नात्मनात्मानमात्माभासं विलोकयन्  ॥ ०३.२०.०४५ ॥
ते तु तज्जगृहू रूपं त्यक्तं यत्परमेष्ठिना  ।
मिथुनीभूय गायन्तस्तमेवोषसि कर्मभिः  ॥ ०३.२०.०४६ ॥
देहेन वै भोगवता शयानो बहुचिन्तया  ।
सर्गेऽनुपचिते क्रोधादुत्ससर्ज ह तद्वपुः  ॥ ०३.२०.०४७ ॥
येऽहीयन्तामुतः केशा अहयस्तेऽङ्ग जज्ञिरे  ।
सर्पाः प्रसर्पतः क्रूरा नागा भोगोरुकन्धराः  ॥ ०३.२०.०४८ ॥
स आत्मानं मन्यमानः कृतकृत्यमिवात्मभूः  ।
तदा मनून् ससर्जान्ते मनसा लोकभावनान्  ॥ ०३.२०.०४९ ॥
तेभ्यः सोऽसृजत्स्वीयं पुरं पुरुषमात्मवान्  ।
तान् दृष्ट्वा ये पुरा सृष्टाः प्रशशंसुः प्रजापतिम्  ॥ ०३.२०.०५० ॥
अहो एतज्जगत्स्रष्टः सुकृतं बत ते कृतम्  ।
प्रतिष्ठिताः क्रिया यस्मिन् साकमन्नमदाम हे  ॥ ०३.२०.०५१ ॥
तपसा विद्यया युक्तो योगेन सुसमाधिना  ।
ऋषीनृषिर्हृषीकेशः ससर्जाभिमताः प्रजाः  ॥ ०३.२०.०५२ ॥
तेभ्यश्चैकैकशः स्वस्य देहस्यांशमदादजः  ।
यत्तत्समाधियोगर्द्धि तपोविद्याविरक्तिमत् ॥ ०३.२०.०५३ ॥
०३.२१.००१।० विदुर उवाच
स्वायम्भुवस्य च मनोरंशः परमसम्मतः  ।
कथ्यतां भगवन् यत्र मैथुनेनैधिरे प्रजाः  ॥ ०३.२१.००१ ॥
प्रियव्रतोत्तानपादौ सुतौ स्वायम्भुवस्य वै  ।
यथाधर्मं जुगुपतुः सप्तद्वीपवतीं महीम्  ॥ ०३.२१.००२ ॥
तस्य वै दुहिता ब्रह्मन् देवहूतीति विश्रुता  ।
पत्नी प्रजापतेरुक्ता कर्दमस्य त्वयानघ  ॥ ०३.२१.००३ ॥
तस्यां स वै महायोगी युक्तायां योगलक्षणैः  ।
ससर्ज कतिधा वीर्यं तन्मे शुश्रूषवे वद  ॥ ०३.२१.००४ ॥
रुचिर्यो भगवान् ब्रह्मन् दक्षो वा ब्रह्मणः सुतः  ।
यथा ससर्ज भूतानि लब्ध्वा भार्यां च मानवीम्  ॥ ०३.२१.००५ ॥
०३.२१.००६।० मैत्रेय उवाच
प्रजाः सृजेति भगवान् कर्दमो ब्रह्मणोदितः  ।
सरस्वत्यां तपस्तेपे सहस्राणां समा दश  ॥ ०३.२१.००६ ॥
ततः समाधियुक्तेन क्रियायोगेन कर्दमः  ।
सम्प्रपेदे हरिं भक्त्या प्रपन्नवरदाशुषम्  ॥ ०३.२१.००७ ॥
तावत्प्रसन्नो भगवान् पुष्कराक्षः कृते युगे  ।
दर्शयामास तं क्षत्तः शाब्दं ब्रह्म दधद्वपुः  ॥ ०३.२१.००८ ॥
स तं विरजमर्काभं सितपद्मोत्पलस्रजम्  ।
स्निग्धनीलालकव्रात वक्त्राब्जं विरजोऽम्बरम्  ॥ ०३.२१.००९ ॥
किरीटिनं कुण्डलिनं शङ्खचक्रगदाधरम्  ।
श्वेतोत्पलक्रीडनकं मनःस्पर्शस्मितेक्षणम्  ॥ ०३.२१.०१० ॥
विन्यस्तचरणाम्भोजमंसदेशे गरुत्मतः  ।
दृष्ट्वा खेऽवस्थितं वक्षः श्रियं कौस्तुभकन्धरम्  ॥ ०३.२१.०११ ॥
जातहर्षोऽपतन्मूर्ध्ना क्षितौ लब्धमनोरथः  ।
गीर्भिस्त्वभ्यगृणात्प्रीति स्वभावात्मा कृताञ्जलिः  ॥ ०३.२१.०१२ ॥
०३.२१.०१३।० ऋषिरुवाच
जुष्टं बताद्याखिलसत्त्वराशेः सांसिद्ध्यमक्ष्णोस्तव दर्शनान्नः  ।
यद्दर्शनं जन्मभिरीड्य सद्भिराशासते योगिनो रूढयोगाः  ॥ ०३.२१.०१३ ॥
ये मायया ते हतमेधसस्त्वत्पादारविन्दं भवसिन्धुपोतम्  ।
उपासते कामलवाय तेषां रासीश कामान्निरयेऽपि ये स्युः  ॥ ०३.२१.०१४ ॥
तथा स चाहं परिवोढुकामः समानशीलां गृहमेधधेनुम्  ।
उपेयिवान्मूलमशेषमूलं दुराशयः कामदुघाङ्घ्रिपस्य  ॥ ०३.२१.०१५ ॥
प्रजापतेस्ते वचसाधीश तन्त्या लोकः किलायं कामहतोऽनुबद्धः  ।
अहं च लोकानुगतो वहामि बलिं च शुक्लानिमिषाय तुभ्यम्  ॥ ०३.२१.०१६ ॥
लोकांश्च लोकानुगतान् पशूंश्च हित्वा श्रितास्ते चरणातपत्रम्  ।
परस्परं त्वद्गुणवादसीधु पीयूषनिर्यापितदेहधर्माः  ॥ ०३.२१.०१७ ॥
न तेऽजराक्षभ्रमिरायुरेषां त्रयोदशारं त्रिशतं षष्टिपर्व  ।
षण्नेम्यनन्तच्छदि यत्त्रिणाभि करालस्रोतो जगदाच्छिद्य धावत् ॥ ०३.२१.०१८ ॥
एकः स्वयं सन् जगतः सिसृक्षया द्वितीययात्मन्नधियोगमायया  ।
सृजस्यदः पासि पुनर्ग्रसिष्यसे यथोर्णनाभिर्भगवन् स्वशक्तिभिः  ॥ ०३.२१.०१९ ॥
नैतद्बताधीश पदं तवेप्सितं यन्मायया नस्तनुषे भूतसूक्ष्मम्  ।
अनुग्रहायास्त्वपि यर्हि मायया लसत्तुलस्या भगवान् विलक्षितः  ॥ ०३.२१.०२० ॥
तं त्वानुभूत्योपरतक्रियार्थं स्वमायया वर्तितलोकतन्त्रम्  ।
नमाम्यभीक्ष्णं नमनीयपाद सरोजमल्पीयसि कामवर्षम्  ॥ ०३.२१.०२१ ॥
०३.२१.०२२।० ऋषिरुवाच
इत्यव्यलीकं प्रणुतोऽब्जनाभस्तमाबभाषे वचसामृतेन  ।
सुपर्णपक्षोपरि रोचमानः प्रेमस्मितोद्वीक्षणविभ्रमद्भ्रूः  ॥ ०३.२१.०२२ ॥
०३.२१.०२३।० श्रीभगवानुवाच
विदित्वा तव चैत्यं मे पुरैव समयोजि तत् ।
यदर्थमात्मनियमैस्त्वयैवाहं समर्चितः  ॥ ०३.२१.०२३ ॥
न वै जातु मृषैव स्यात्प्रजाध्यक्ष मदर्हणम्  ।
भवद्विधेष्वतितरां मयि सङ्गृभितात्मनाम्  ॥ ०३.२१.०२४ ॥
प्रजापतिसुतः सम्राण्मनुर्विख्यातमङ्गलः  ।
ब्रह्मावर्तं योऽधिवसन् शास्ति सप्तार्णवां महीम्  ॥ ०३.२१.०२५ ॥
स चेह विप्र राजर्षिर्महिष्या शतरूपया  ।
आयास्यति दिदृक्षुस्त्वां परश्वो धर्मकोविदः  ॥ ०३.२१.०२६ ॥
आत्मजामसितापाङ्गीं वयःशीलगुणान्विताम्  ।
मृगयन्तीं पतिं दास्यत्यनुरूपाय ते प्रभो  ॥ ०३.२१.०२७ ॥
समाहितं ते हृदयं यत्रेमान् परिवत्सरान्  ।
सा त्वां ब्रह्मन्नृपवधूः काममाशु भजिष्यति  ॥ ०३.२१.०२८ ॥
या त आत्मभृतं वीर्यं नवधा प्रसविष्यति  ।
वीर्ये त्वदीये ऋषय आधास्यन्त्यञ्जसात्मनः  ॥ ०३.२१.०२९ ॥
त्वं च सम्यगनुष्ठाय निदेशं म उशत्तमः  ।
मयि तीर्थीकृताशेष क्रियार्थो मां प्रपत्स्यसे  ॥ ०३.२१.०३० ॥
कृत्वा दयां च जीवेषु दत्त्वा चाभयमात्मवान्  ।
मय्यात्मानं सह जगद्द्रक्ष्यस्यात्मनि चापि माम्  ॥ ०३.२१.०३१ ॥
सहाहं स्वांशकलया त्वद्वीर्येण महामुने  ।
तव क्षेत्रे देवहूत्यां प्रणेष्ये तत्त्वसंहिताम्  ॥ ०३.२१.०३२ ॥
०३.२१.०३३।० मैत्रेय उवाच
एवं तमनुभाष्याथ भगवान् प्रत्यगक्षजः  ।
जगाम बिन्दुसरसः सरस्वत्या परिश्रितात् ॥ ०३.२१.०३३ ॥
निरीक्षतस्तस्य ययावशेष सिद्धेश्वराभिष्टुतसिद्धमार्गः  ।
आकर्णयन् पत्ररथेन्द्रपक्षैरुच्चारितं स्तोममुदीर्णसाम  ॥ ०३.२१.०३४ ॥
अथ सम्प्रस्थिते शुक्ले कर्दमो भगवानृषिः  ।
आस्ते स्म बिन्दुसरसि तं कालं प्रतिपालयन्  ॥ ०३.२१.०३५ ॥
मनुः स्यन्दनमास्थाय शातकौम्भपरिच्छदम्  ।
आरोप्य स्वां दुहितरं सभार्यः पर्यटन्महीम्  ॥ ०३.२१.०३६ ॥
तस्मिन् सुधन्वन्नहनि भगवान् यत्समादिशत् ।
उपायादाश्रमपदं मुनेः शान्तव्रतस्य तत् ॥ ०३.२१.०३७ ॥
यस्मिन् भगवतो नेत्रान्न्यपतन्नश्रुबिन्दवः  ।
कृपया सम्परीतस्य प्रपन्नेऽर्पितया भृशम्  ॥ ०३.२१.०३८ ॥
तद्वै बिन्दुसरो नाम सरस्वत्या परिप्लुतम्  ।
पुण्यं शिवामृतजलं महर्षिगणसेवितम्  ॥ ०३.२१.०३९ ॥
पुण्यद्रुमलताजालैः कूजत्पुण्यमृगद्विजैः  ।
सर्वर्तुफलपुष्पाढ्यं वनराजिश्रियान्वितम्  ॥ ०३.२१.०४० ॥
मत्तद्विजगणैर्घुष्टं मत्तभ्रमरविभ्रमम्  ।
मत्तबर्हिनटाटोपमाह्वयन्मत्तकोकिलम्  ॥ ०३.२१.०४१ ॥
कदम्बचम्पकाशोक करञ्जबकुलासनैः  ।
कुन्दमन्दारकुटजैश्चूतपोतैरलङ्कृतम्  ॥ ०३.२१.०४२ ॥
कारण्डवैः प्लवैर्हंसैः कुररैर्जलकुक्कुटैः  ।
सारसैश्चक्रवाकैश्च चकोरैर्वल्गु कूजितम्  ॥ ०३.२१.०४३ ॥
तथैव हरिणैः क्रोडैः श्वाविद्गवयकुञ्जरैः  ।
गोपुच्छैर्हरिभिर्मर्कैर्नकुलैर्नाभिभिर्वृतम्  ॥ ०३.२१.०४४ ॥
प्रविश्य तत्तीर्थवरमादिराजः सहात्मजः  ।
ददर्श मुनिमासीनं तस्मिन् हुतहुताशनम्  ॥ ०३.२१.०४५ ॥
विद्योतमानं वपुषा तपस्युग्रयुजा चिरम्  ।
नातिक्षामं भगवतः स्निग्धापाङ्गावलोकनात् ।
तद्व्याहृतामृतकला पीयूषश्रवणेन च  ॥ ०३.२१.०४६ ॥
प्रांशुं पद्मपलाशाक्षं जटिलं चीरवाससम्  ।
उपसंश्रित्य मलिनं यथार्हणमसंस्कृतम्  ॥ ०३.२१.०४७ ॥
अथोटजमुपायातं नृदेवं प्रणतं पुरः  ।
सपर्यया पर्यगृह्णात्प्रतिनन्द्यानुरूपया  ॥ ०३.२१.०४८ ॥
गृहीतार्हणमासीनं संयतं प्रीणयन्मुनिः  ।
स्मरन् भगवदादेशमित्याह श्लक्ष्णया गिरा  ॥ ०३.२१.०४९ ॥
नूनं चङ्क्रमणं देव सतां संरक्षणाय ते  ।
वधाय चासतां यस्त्वं हरेः शक्तिर्हि पालिनी  ॥ ०३.२१.०५० ॥
योऽर्केन्द्वग्नीन्द्रवायूनां यमधर्मप्रचेतसाम्  ।
रूपाणि स्थान आधत्से तस्मै शुक्लाय ते नमः  ॥ ०३.२१.०५१ ॥
न यदा रथमास्थाय जैत्रं मणिगणार्पितम्  ।
विस्फूर्जच्चण्डकोदण्डो रथेन त्रासयन्नघान्  ॥ ०३.२१.०५२ ॥
स्वसैन्यचरणक्षुण्णं वेपयन्मण्डलं भुवः  ।
विकर्षन् बृहतीं सेनां पर्यटस्यंशुमानिव  ॥ ०३.२१.०५३ ॥
तदैव सेतवः सर्वे वर्णाश्रमनिबन्धनाः  ।
भगवद्रचिता राजन् भिद्येरन् बत दस्युभिः  ॥ ०३.२१.०५४ ॥
अधर्मश्च समेधेत लोलुपैर्व्यङ्कुशैर्नृभिः  ।
शयाने त्वयि लोकोऽयं दस्युग्रस्तो विनङ्क्ष्यति  ॥ ०३.२१.०५५ ॥
अथापि पृच्छे त्वां वीर यदर्थं त्वमिहागतः  ।
तद्वयं निर्व्यलीकेन प्रतिपद्यामहे हृदा  ॥ ०३.२१.०५६ ॥
०३.२२.००१।० मैत्रेय उवाच
एवमाविष्कृताशेष गुणकर्मोदयो मुनिम्  ।
सव्रीड इव तं सम्राडुपारतमुवाच ह  ॥ ०३.२२.००१ ॥
०३.२२.००२।० मनुरुवाच
ब्रह्मासृजत्स्वमुखतो युष्मानात्मपरीप्सया  ।
छन्दोमयस्तपोविद्या योगयुक्तानलम्पटान्  ॥ ०३.२२.००२ ॥
तत्त्राणायासृजच्चास्मान् दोःसहस्रात्सहस्रपात् ।
हृदयं तस्य हि ब्रह्म क्षत्रमङ्गं प्रचक्षते  ॥ ०३.२२.००३ ॥
अतो ह्यन्योन्यमात्मानं ब्रह्म क्षत्रं च रक्षतः  ।
रक्षति स्माव्ययो देवः स यः सदसदात्मकः  ॥ ०३.२२.००४ ॥
तव सन्दर्शनादेव च्छिन्ना मे सर्वसंशयाः  ।
यत्स्वयं भगवान् प्रीत्या धर्ममाह रिरक्षिषोः  ॥ ०३.२२.००५ ॥
दिष्ट्या मे भगवान् दृष्टो दुर्दर्शो योऽकृतात्मनाम्  ।
दिष्ट्या पादरजः स्पृष्टं शीर्ष्णा मे भवतः शिवम्  ॥ ०३.२२.००६ ॥
दिष्ट्या त्वयानुशिष्टोऽहं कृतश्चानुग्रहो महान्  ।
अपावृतैः कर्णरन्ध्रैर्जुष्टा दिष्ट्योशतीर्गिरः  ॥ ०३.२२.००७ ॥
स भवान् दुहितृस्नेह परिक्लिष्टात्मनो मम  ।
श्रोतुमर्हसि दीनस्य श्रावितं कृपया मुने  ॥ ०३.२२.००८ ॥
प्रियव्रतोत्तानपदोः स्वसेयं दुहिता मम  ।
अन्विच्छति पतिं युक्तं वयःशीलगुणादिभिः  ॥ ०३.२२.००९ ॥
यदा तु भवतः शील श्रुतरूपवयोगुणान्  ।
अशृणोन्नारदादेषा त्वय्यासीत्कृतनिश्चया  ॥ ०३.२२.०१० ॥
तत्प्रतीच्छ द्विजाग्र्येमां श्रद्धयोपहृतां मया  ।
सर्वात्मनानुरूपां ते गृहमेधिषु कर्मसु  ॥ ०३.२२.०११ ॥
उद्यतस्य हि कामस्य प्रतिवादो न शस्यते  ।
अपि निर्मुक्तसङ्गस्य कामरक्तस्य किं पुनः  ॥ ०३.२२.०१२ ॥
य उद्यतमनादृत्य कीनाशमभियाचते  ।
क्षीयते तद्यशः स्फीतं मानश्चावज्ञया हतः  ॥ ०३.२२.०१३ ॥
अहं त्वाशृणवं विद्वन् विवाहार्थं समुद्यतम्  ।
अतस्त्वमुपकुर्वाणः प्रत्तां प्रतिगृहाण मे  ॥ ०३.२२.०१४ ॥
०३.२२.०१५।० ऋषिरुवाच
बाढमुद्वोढुकामोऽहमप्रत्ता च तवात्मजा  ।
आवयोरनुरूपोऽसावाद्यो वैवाहिको विधिः  ॥ ०३.२२.०१५ ॥
कामः स भूयान्नरदेव तेऽस्याः पुत्र्याः समाम्नायविधौ प्रतीतः  ।
क एव ते तनयां नाद्रियेत स्वयैव कान्त्या क्षिपतीमिव श्रियम्  ॥ ०३.२२.०१६ ॥
यां हर्म्यपृष्ठे क्वणदङ्घ्रिशोभां विक्रीडतीं कन्दुकविह्वलाक्षीम्  ।
विश्वावसुर्न्यपतत्स्वाद्विमानाद्विलोक्य सम्मोहविमूढचेताः  ॥ ०३.२२.०१७ ॥
तां प्रार्थयन्तीं ललनाललाममसेवितश्रीचरणैरदृष्टाम्  ।
वत्सां मनोरुच्चपदः स्वसारं को नानुमन्येत बुधोऽभियाताम्  ॥ ०३.२२.०१८ ॥
अतो भजिष्ये समयेन साध्वीं यावत्तेजो बिभृयादात्मनो मे  ।
अतो धर्मान् पारमहंस्यमुख्यान् शुक्लप्रोक्तान् बहु मन्येऽविहिंस्रान्  ॥ ०३.२२.०१९ ॥
यतोऽभवद्विश्वमिदं विचित्रं संस्थास्यते यत्र च वावतिष्ठते  ।
प्रजापतीनां पतिरेष मह्यं परं प्रमाणं भगवाननन्तः  ॥ ०३.२२.०२० ॥
०३.२२.०२१।० मैत्रेय उवाच
स उग्रधन्वन्नियदेवाबभाषे आसीच्च तूष्णीमरविन्दनाभम्  ।
धियोपगृह्णन् स्मितशोभितेन मुखेन चेतो लुलुभे देवहूत्याः  ॥ ०३.२२.०२१ ॥
सोऽनु ज्ञात्वा व्यवसितं महिष्या दुहितुः स्फुटम्  ।
तस्मै गुणगणाढ्याय ददौ तुल्यां प्रहर्षितः  ॥ ०३.२२.०२२ ॥
शतरूपा महाराज्ञी पारिबर्हान्महाधनान्  ।
दम्पत्योः पर्यदात्प्रीत्या भूषावासः परिच्छदान्  ॥ ०३.२२.०२३ ॥
प्रत्तां दुहितरं सम्राट्सदृक्षाय गतव्यथः  ।
उपगुह्य च बाहुभ्यामौत्कण्ठ्योन्मथिताशयः  ॥ ०३.२२.०२४ ॥
अशक्नुवंस्तद्विरहं मुञ्चन् बाष्पकलां मुहुः  ।
आसिञ्चदम्ब वत्सेति नेत्रोदैर्दुहितुः शिखाः  ॥ ०३.२२.०२५ ॥
आमन्त्र्य तं मुनिवरमनुज्ञातः सहानुगः  ।
प्रतस्थे रथमारुह्य सभार्यः स्वपुरं नृपः  ॥ ०३.२२.०२६ ॥
उभयोरृषिकुल्यायाः सरस्वत्याः सुरोधसोः  ।
ऋषीणामुपशान्तानां पश्यन्नाश्रमसम्पदः  ॥ ०३.२२.०२७ ॥
तमायान्तमभिप्रेत्य ब्रह्मावर्तात्प्रजाः पतिम्  ।
गीतसंस्तुतिवादित्रैः प्रत्युदीयुः प्रहर्षिताः  ॥ ०३.२२.०२८ ॥
बर्हिष्मती नाम पुरी सर्वसम्पत्समन्विता  ।
न्यपतन् यत्र रोमाणि यज्ञस्याङ्गं विधुन्वतः  ॥ ०३.२२.०२९ ॥
कुशाः काशास्त एवासन् शश्वद्धरितवर्चसः  ।
ऋषयो यैः पराभाव्य यज्ञघ्नान् यज्ञमीजिरे  ॥ ०३.२२.०३० ॥
कुशकाशमयं बर्हिरास्तीर्य भगवान्मनुः  ।
अयजद्यज्ञपुरुषं लब्धा स्थानं यतो भुवम्  ॥ ०३.२२.०३१ ॥
बर्हिष्मतीं नाम विभुर्यां निर्विश्य समावसत् ।
तस्यां प्रविष्टो भवनं तापत्रयविनाशनम्  ॥ ०३.२२.०३२ ॥
सभार्यः सप्रजः कामान् बुभुजेऽन्याविरोधतः  ।
सङ्गीयमानसत्कीर्तिः सस्त्रीभिः सुरगायकैः  ।
प्रत्यूषेष्वनुबद्धेन हृदा शृण्वन् हरेः कथाः  ॥ ०३.२२.०३३ ॥
निष्णातं योगमायासु मुनिं स्वायम्भुवं मनुम्  ।
यदाभ्रंशयितुं भोगा न शेकुर्भगवत्परम्  ॥ ०३.२२.०३४ ॥
अयातयामास्तस्यासन् यामाः स्वान्तरयापनाः  ।
शृण्वतो ध्यायतो विष्णोः कुर्वतो ब्रुवतः कथाः  ॥ ०३.२२.०३५ ॥
स एवं स्वान्तरं निन्ये युगानामेकसप्ततिम्  ।
वासुदेवप्रसङ्गेन परिभूतगतित्रयः  ॥ ०३.२२.०३६ ॥
शारीरा मानसा दिव्या वैयासे ये च मानुषाः  ।
भौतिकाश्च कथं क्लेशा बाधन्ते हरिसंश्रयम्  ॥ ०३.२२.०३७ ॥
यः पृष्टो मुनिभिः प्राह धर्मान्नानाविधान् छुभान्  ।
नृणां वर्णाश्रमाणां च सर्वभूतहितः सदा  ॥ ०३.२२.०३८ ॥
एतत्त आदिराजस्य मनोश्चरितमद्भुतम्  ।
वर्णितं वर्णनीयस्य तदपत्योदयं शृणु  ॥ ०३.२२.०३९ ॥
०३.२३.००१।० मैत्रेय उवाच
पितृभ्यां प्रस्थिते साध्वी पतिमिङ्गितकोविदा  ।
नित्यं पर्यचरत्प्रीत्या भवानीव भवं प्रभुम्  ॥ ०३.२३.००१ ॥
विश्रम्भेणात्मशौचेन गौरवेण दमेन च  ।
शुश्रूषया सौहृदेन वाचा मधुरया च भोः  ॥ ०३.२३.००२ ॥
विसृज्य कामं दम्भं च द्वेषं लोभमघं मदम्  ।
अप्रमत्तोद्यता नित्यं तेजीयांसमतोषयत् ॥ ०३.२३.००३ ॥
स वै देवर्षिवर्यस्तां मानवीं समनुव्रताम्  ।
दैवाद्गरीयसः पत्युराशासानां महाशिषः  ॥ ०३.२३.००४ ॥
कालेन भूयसा क्षामां कर्शितां व्रतचर्यया  ।
प्रेमगद्गदया वाचा पीडितः कृपयाब्रवीत् ॥ ०३.२३.००५ ॥
०३.२३.००६।० कर्दम उवाच
तुष्टोऽहमद्य तव मानवि मानदायाः   शुश्रूषया परमया परया च भक्त्या  ।
यो देहिनामयमतीव सुहृत्स देहो   नावेक्षितः समुचितः क्षपितुं मदर्थे  ॥ ०३.२३.००६ ॥*
ये मे स्वधर्मनिरतस्य तपःसमाधि   विद्यात्मयोगविजिता भगवत्प्रसादाः  ।
तानेव ते मदनुसेवनयावरुद्धान्   दृष्टिं प्रपश्य वितराम्यभयानशोकान्  ॥ ०३.२३.००७ ॥*
अन्ये पुनर्भगवतो भ्रुव उद्विजृम्भ   विभ्रंशितार्थरचनाः किमुरुक्रमस्य  ।
सिद्धासि भुङ्क्ष्व विभवान्निजधर्मदोहान्   दिव्यान्नरैर्दुरधिगान्नृपविक्रियाभिः  ॥ ०३.२३.००८ ॥*
एवं ब्रुवाणमबलाखिलयोगमाया   विद्याविचक्षणमवेक्ष्य गताधिरासीत् ।
सम्प्रश्रयप्रणयविह्वलया गिरेषद्  व्रीडावलोकविलसद्धसिताननाह  ॥ ०३.२३.००९ ॥*
०३.२३.०१०।० देवहूतिरुवाच
राद्धं बत द्विजवृषैतदमोघयोग   मायाधिपे त्वयि विभो तदवैमि भर्तः  ।
यस्तेऽभ्यधायि समयः सकृदङ्गसङ्गो   भूयाद्गरीयसि गुणः प्रसवः सतीनाम्  ॥ ०३.२३.०१० ॥*
तत्रेतिकृत्यमुपशिक्ष यथोपदेशं   येनैष मे कर्शितोऽतिरिरंसयात्मा  ।
सिद्ध्येत ते कृतमनोभवधर्षिताया   दीनस्तदीश भवनं सदृशं विचक्ष्व  ॥ ०३.२३.०११ ॥*
०३.२३.०१२।० मैत्रेय उवाच
प्रियायाः प्रियमन्विच्छन् कर्दमो योगमास्थितः  ।
विमानं कामगं क्षत्तस्तर्ह्येवाविरचीकरत् ॥ ०३.२३.०१२ ॥
सर्वकामदुघं दिव्यं सर्वरत्नसमन्वितम्  ।
सर्वर्द्ध्युपचयोदर्कं मणिस्तम्भैरुपस्कृतम्  ॥ ०३.२३.०१३ ॥
दिव्योपकरणोपेतं सर्वकालसुखावहम्  ।
पट्टिकाभिः पताकाभिर्विचित्राभिरलङ्कृतम्  ॥ ०३.२३.०१४ ॥
स्रग्भिर्विचित्रमाल्याभिर्मञ्जुशिञ्जत्षडङ्घ्रिभिः  ।
दुकूलक्षौमकौशेयैर्नानावस्त्रैर्विराजितम्  ॥ ०३.२३.०१५ ॥
उपर्युपरि विन्यस्त निलयेषु पृथक्पृथक् ।
क्षिप्तैः कशिपुभिः कान्तं पर्यङ्कव्यजनासनैः  ॥ ०३.२३.०१६ ॥
तत्र तत्र विनिक्षिप्त नानाशिल्पोपशोभितम्  ।
महामरकतस्थल्या जुष्टं विद्रुमवेदिभिः  ॥ ०३.२३.०१७ ॥
द्वाःसु विद्रुमदेहल्या भातं वज्रकपाटवत् ।
शिखरेष्विन्द्रनीलेषु हेमकुम्भैरधिश्रितम्  ॥ ०३.२३.०१८ ॥
चक्षुष्मत्पद्मरागाग्र्यैर्वज्रभित्तिषु निर्मितैः  ।
जुष्टं विचित्रवैतानैर्महार्हैर्हेमतोरणैः  ॥ ०३.२३.०१९ ॥
हंसपारावतव्रातैस्तत्र तत्र निकूजितम्  ।
कृत्रिमान्मन्यमानैः स्वानधिरुह्याधिरुह्य च  ॥ ०३.२३.०२० ॥
विहारस्थानविश्राम संवेशप्राङ्गणाजिरैः  ।
यथोपजोषं रचितैर्विस्मापनमिवात्मनः  ॥ ०३.२३.०२१ ॥
ईदृग्गृहं तत्पश्यन्तीं नातिप्रीतेन चेतसा  ।
सर्वभूताशयाभिज्ञः प्रावोचत्कर्दमः स्वयम्  ॥ ०३.२३.०२२ ॥
निमज्ज्यास्मिन् ह्रदे भीरु विमानमिदमारुह  ।
इदं शुक्लकृतं तीर्थमाशिषां यापकं नृणाम्  ॥ ०३.२३.०२३ ॥
सा तद्भर्तुः समादाय वचः कुवलयेक्षणा  ।
सरजं बिभ्रती वासो वेणीभूतांश्च मूर्धजान्  ॥ ०३.२३.०२४ ॥
अङ्गं च मलपङ्केन सञ्छन्नं शबलस्तनम्  ।
आविवेश सरस्वत्याः सरः शिवजलाशयम्  ॥ ०३.२३.०२५ ॥
सान्तः सरसि वेश्मस्थाः शतानि दश कन्यकाः  ।
सर्वाः किशोरवयसो ददर्शोत्पलगन्धयः  ॥ ०३.२३.०२६ ॥
तां दृष्ट्वा सहसोत्थाय प्रोचुः प्राञ्जलयः स्त्रियः  ।
वयं कर्मकरीस्तुभ्यं शाधि नः करवाम किम्  ॥ ०३.२३.०२७ ॥
स्नानेन तां महार्हेण स्नापयित्वा मनस्विनीम्  ।
दुकूले निर्मले नूत्ने ददुरस्यै च मानदाः  ॥ ०३.२३.०२८ ॥
भूषणानि परार्ध्यानि वरीयांसि द्युमन्ति च  ।
अन्नं सर्वगुणोपेतं पानं चैवामृतासवम्  ॥ ०३.२३.०२९ ॥
अथादर्शे स्वमात्मानं स्रग्विणं विरजाम्बरम्  ।
विरजं कृतस्वस्त्ययनं कन्याभिर्बहुमानितम्  ॥ ०३.२३.०३० ॥
स्नातं कृतशिरःस्नानं सर्वाभरणभूषितम्  ।
निष्कग्रीवं वलयिनं कूजत्काञ्चननूपुरम्  ॥ ०३.२३.०३१ ॥
श्रोण्योरध्यस्तया काञ्च्या काञ्चन्या बहुरत्नया  ।
हारेण च महार्हेण रुचकेन च भूषितम्  ॥ ०३.२३.०३२ ॥
सुदता सुभ्रुवा श्लक्ष्ण स्निग्धापाङ्गेन चक्षुषा  ।
पद्मकोशस्पृधा नीलैरलकैश्च लसन्मुखम्  ॥ ०३.२३.०३३ ॥
यदा सस्मार ऋषभमृषीणां दयितं पतिम्  ।
तत्र चास्ते सह स्त्रीभिर्यत्रास्ते स प्रजापतिः  ॥ ०३.२३.०३४ ॥
भर्तुः पुरस्तादात्मानं स्त्रीसहस्रवृतं तदा  ।
निशाम्य तद्योगगतिं संशयं प्रत्यपद्यत  ॥ ०३.२३.०३५ ॥
स तां कृतमलस्नानां विभ्राजन्तीमपूर्ववत् ।
आत्मनो बिभ्रतीं रूपं संवीतरुचिरस्तनीम्  ॥ ०३.२३.०३६ ॥
विद्याधरीसहस्रेण सेव्यमानां सुवाससम्  ।
जातभावो विमानं तदारोहयदमित्रहन्  ॥ ०३.२३.०३७ ॥
तस्मिन्नलुप्तमहिमा प्रिययानुरक्तो   विद्याधरीभिरुपचीर्णवपुर्विमाने  ।
बभ्राज उत्कचकुमुद्गणवानपीच्यस्  ताराभिरावृत इवोडुपतिर्नभःस्थः  ॥ ०३.२३.०३८ ॥*
तेनाष्टलोकपविहारकुलाचलेन्द्र   द्रोणीष्वनङ्गसखमारुतसौभगासु  ।
सिद्धैर्नुतो द्युधुनिपातशिवस्वनासु   रेमे चिरं धनदवल्ललनावरूथी  ॥ ०३.२३.०३९ ॥*
वैश्रम्भके सुरसने नन्दने पुष्पभद्रके  ।
मानसे चैत्ररथ्ये च स रेमे रामया रतः  ॥ ०३.२३.०४० ॥
भ्राजिष्णुना विमानेन कामगेन महीयसा  ।
वैमानिकानत्यशेत चरल्लोकान् यथानिलः  ॥ ०३.२३.०४१ ॥
किं दुरापादनं तेषां पुंसामुद्दामचेतसाम्  ।
यैराश्रितस्तीर्थपदश्चरणो व्यसनात्ययः  ॥ ०३.२३.०४२ ॥
प्रेक्षयित्वा भुवो गोलं पत्न्यै यावान् स्वसंस्थया  ।
बह्वाश्चर्यं महायोगी स्वाश्रमाय न्यवर्तत  ॥ ०३.२३.०४३ ॥
विभज्य नवधात्मानं मानवीं सुरतोत्सुकाम्  ।
रामां निरमयन् रेमे वर्षपूगान्मुहूर्तवत् ॥ ०३.२३.०४४ ॥
तस्मिन् विमान उत्कृष्टां शय्यां रतिकरीं श्रिता  ।
न चाबुध्यत तं कालं पत्यापीच्येन सङ्गता  ॥ ०३.२३.०४५ ॥
एवं योगानुभावेन दम्पत्यो रममाणयोः  ।
शतं व्यतीयुः शरदः कामलालसयोर्मनाक् ॥ ०३.२३.०४६ ॥
तस्यामाधत्त रेतस्तां भावयन्नात्मनात्मवित् ।
नोधा विधाय रूपं स्वं सर्वसङ्कल्पविद्विभुः  ॥ ०३.२३.०४७ ॥
अतः सा सुषुवे सद्यो देवहूतिः स्त्रियः प्रजाः  ।
सर्वास्ताश्चारुसर्वाङ्ग्यो लोहितोत्पलगन्धयः  ॥ ०३.२३.०४८ ॥
पतिं सा प्रव्रजिष्यन्तं तदालक्ष्योशती बहिः  ।
स्मयमाना विक्लवेन हृदयेन विदूयता  ॥ ०३.२३.०४९ ॥
लिखन्त्यधोमुखी भूमिं पदा नखमणिश्रिया  ।
उवाच ललितां वाचं निरुध्याश्रुकलां शनैः  ॥ ०३.२३.०५० ॥
०३.२३.०५१।० देवहूतिरुवाच
सर्वं तद्भगवान्मह्यमुपोवाह प्रतिश्रुतम्  ।
अथापि मे प्रपन्नाया अभयं दातुमर्हसि  ॥ ०३.२३.०५१ ॥
ब्रह्मन् दुहितृभिस्तुभ्यं विमृग्याः पतयः समाः  ।
कश्चित्स्यान्मे विशोकाय त्वयि प्रव्रजिते वनम्  ॥ ०३.२३.०५२ ॥
एतावतालं कालेन व्यतिक्रान्तेन मे प्रभो  ।
इन्द्रियार्थप्रसङ्गेन परित्यक्तपरात्मनः  ॥ ०३.२३.०५३ ॥
इन्द्रियार्थेषु सज्जन्त्या प्रसङ्गस्त्वयि मे कृतः  ।
अजानन्त्या परं भावं तथाप्यस्त्वभयाय मे  ॥ ०३.२३.०५४ ॥
सङ्गो यः संसृतेर्हेतुरसत्सु विहितोऽधिया  ।
स एव साधुषु कृतो निःसङ्गत्वाय कल्पते  ॥ ०३.२३.०५५ ॥
नेह यत्कर्म धर्माय न विरागाय कल्पते  ।
न तीर्थपदसेवायै जीवन्नपि मृतो हि सः  ॥ ०३.२३.०५६ ॥
साहं भगवतो नूनं वञ्चिता मायया दृढम्  ।
यत्त्वां विमुक्तिदं प्राप्य न मुमुक्षेय बन्धनात् ॥ ०३.२३.०५७ ॥
०३.२४.००१।० मैत्रेय उवाच
निर्वेदवादिनीमेवं मनोर्दुहितरं मुनिः  ।
दयालुः शालिनीमाह शुक्लाभिव्याहृतं स्मरन्  ॥ ०३.२४.००१ ॥
०३.२४.००२।० ऋषिरुवाच
मा खिदो राजपुत्रीत्थमात्मानं प्रत्यनिन्दिते  ।
भगवांस्तेऽक्षरो गर्भमदूरात्सम्प्रपत्स्यते  ॥ ०३.२४.००२ ॥
धृतव्रतासि भद्रं ते दमेन नियमेन च  ।
तपोद्रविणदानैश्च श्रद्धया चेश्वरं भज  ॥ ०३.२४.००३ ॥
स त्वयाराधितः शुक्लो वितन्वन्मामकं यशः  ।
छेत्ता ते हृदयग्रन्थिमौदर्यो ब्रह्मभावनः  ॥ ०३.२४.००४ ॥
०३.२४.००५।० मैत्रेय उवाच
देवहूत्यपि सन्देशं गौरवेण प्रजापतेः  ।
सम्यक्श्रद्धाय पुरुषं कूटस्थमभजद्गुरुम्  ॥ ०३.२४.००५ ॥
तस्यां बहुतिथे काले भगवान्मधुसूदनः  ।
कार्दमं वीर्यमापन्नो जज्ञेऽग्निरिव दारुणि  ॥ ०३.२४.००६ ॥
अवादयंस्तदा व्योम्नि वादित्राणि घनाघनाः  ।
गायन्ति तं स्म गन्धर्वा नृत्यन्त्यप्सरसो मुदा  ॥ ०३.२४.००७ ॥
पेतुः सुमनसो दिव्याः खेचरैरपवर्जिताः  ।
प्रसेदुश्च दिशः सर्वा अम्भांसि च मनांसि च  ॥ ०३.२४.००८ ॥
तत्कर्दमाश्रमपदं सरस्वत्या परिश्रितम्  ।
स्वयम्भूः साकमृषिभिर्मरीच्यादिभिरभ्ययात् ॥ ०३.२४.००९ ॥
भगवन्तं परं ब्रह्म सत्त्वेनांशेन शत्रुहन्  ।
तत्त्वसङ्ख्यानविज्ञप्त्यै जातं विद्वानजः स्वराट् ॥ ०३.२४.०१० ॥
सभाजयन् विशुद्धेन चेतसा तच्चिकीर्षितम्  ।
प्रहृष्यमाणैरसुभिः कर्दमं चेदमभ्यधात् ॥ ०३.२४.०११ ॥
०३.२४.०१२।० ब्रह्मोवाच
त्वया मेऽपचितिस्तात कल्पिता निर्व्यलीकतः  ।
यन्मे सञ्जगृहे वाक्यं भवान्मानद मानयन्  ॥ ०३.२४.०१२ ॥
एतावत्येव शुश्रूषा कार्या पितरि पुत्रकैः  ।
बाढमित्यनुमन्येत गौरवेण गुरोर्वचः  ॥ ०३.२४.०१३ ॥
इमा दुहितरः सत्यस्तव वत्स सुमध्यमाः  ।
सर्गमेतं प्रभावैः स्वैर्बृंहयिष्यन्त्यनेकधा  ॥ ०३.२४.०१४ ॥
अतस्त्वमृषिमुख्येभ्यो यथाशीलं यथारुचि  ।
आत्मजाः परिदेह्यद्य विस्तृणीहि यशो भुवि  ॥ ०३.२४.०१५ ॥
वेदाहमाद्यं पुरुषमवतीर्णं स्वमायया  ।
भूतानां शेवधिं देहं बिभ्राणं कपिलं मुने  ॥ ०३.२४.०१६ ॥
ज्ञानविज्ञानयोगेन कर्मणामुद्धरन् जटाः  ।
हिरण्यकेशः पद्माक्षः पद्ममुद्रापदाम्बुजः  ॥ ०३.२४.०१७ ॥
एष मानवि ते गर्भं प्रविष्टः कैटभार्दनः  ।
अविद्यासंशयग्रन्थिं छित्त्वा गां विचरिष्यति  ॥ ०३.२४.०१८ ॥
अयं सिद्धगणाधीशः साङ्ख्याचार्यैः सुसम्मतः  ।
लोके कपिल इत्याख्यां गन्ता ते कीर्तिवर्धनः  ॥ ०३.२४.०१९ ॥
०३.२४.०२०।० मैत्रेय उवाच
तावाश्वास्य जगत्स्रष्टा कुमारैः सहनारदः  ।
हंसो हंसेन यानेन त्रिधामपरमं ययौ  ॥ ०३.२४.०२० ॥
गते शतधृतौ क्षत्तः कर्दमस्तेन चोदितः  ।
यथोदितं स्वदुहित्ः प्रादाद्विश्वसृजां ततः  ॥ ०३.२४.०२१ ॥
मरीचये कलां प्रादादनसूयामथात्रये  ।
श्रद्धामङ्गिरसेऽयच्छत्पुलस्त्याय हविर्भुवम्  ॥ ०३.२४.०२२ ॥
पुलहाय गतिं युक्तां क्रतवे च क्रियां सतीम्  ।
ख्यातिं च भृगवेऽयच्छद्वसिष्ठायाप्यरुन्धतीम्  ॥ ०३.२४.०२३ ॥
अथर्वणेऽददाच्छान्तिं यया यज्ञो वितन्यते  ।
विप्रर्षभान् कृतोद्वाहान् सदारान् समलालयत् ॥ ०३.२४.०२४ ॥
ततस्त ऋषयः क्षत्तः कृतदारा निमन्त्र्य तम्  ।
प्रातिष्ठन्नन्दिमापन्नाः स्वं स्वमाश्रममण्डलम्  ॥ ०३.२४.०२५ ॥
स चावतीर्णं त्रियुगमाज्ञाय विबुधर्षभम्  ।
विविक्त उपसङ्गम्य प्रणम्य समभाषत  ॥ ०३.२४.०२६ ॥
अहो पापच्यमानानां निरये स्वैरमङ्गलैः  ।
कालेन भूयसा नूनं प्रसीदन्तीह देवताः  ॥ ०३.२४.०२७ ॥
बहुजन्मविपक्वेन सम्यग्योगसमाधिना  ।
द्रष्टुं यतन्ते यतयः शून्यागारेषु यत्पदम्  ॥ ०३.२४.०२८ ॥
स एव भगवानद्य हेलनं न गणय्य नः  ।
गृहेषु जातो ग्राम्याणां यः स्वानां पक्षपोषणः  ॥ ०३.२४.०२९ ॥
स्वीयं वाक्यमृतं कर्तुमवतीर्णोऽसि मे गृहे  ।
चिकीर्षुर्भगवान् ज्ञानं भक्तानां मानवर्धनः  ॥ ०३.२४.०३० ॥
तान्येव तेऽभिरूपाणि रूपाणि भगवंस्तव  ।
यानि यानि च रोचन्ते स्वजनानामरूपिणः  ॥ ०३.२४.०३१ ॥
त्वां सूरिभिस्तत्त्वबुभुत्सयाद्धा सदाभिवादार्हणपादपीठम्  ।
ऐश्वर्यवैराग्ययशोऽवबोध वीर्यश्रिया पूर्तमहं प्रपद्ये  ॥ ०३.२४.०३२ ॥
परं प्रधानं पुरुषं महान्तं कालं कविं त्रिवृतं लोकपालम्  ।
आत्मानुभूत्यानुगतप्रपञ्चं स्वच्छन्दशक्तिं कपिलं प्रपद्ये  ॥ ०३.२४.०३३ ॥
अ स्माभिपृच्छेऽद्य पतिं प्रजानां त्वयावतीर्णर्ण उताप्तकामः  ।
परिव्रजत्पदवीमास्थितोऽहं चरिष्ये त्वां हृदि युञ्जन् विशोकः  ॥ ०३.२४.०३४ ॥
०३.२४.०३५।० श्रीभगवानुवाच
मया प्रोक्तं हि लोकस्य प्रमाणं सत्यलौकिके  ।
अथाजनि मया तुभ्यं यदवोचमृतं मुने  ॥ ०३.२४.०३५ ॥
एतन्मे जन्म लोकेऽस्मिन्मुमुक्षूणां दुराशयात् ।
प्रसङ्ख्यानाय तत्त्वानां सम्मतायात्मदर्शने  ॥ ०३.२४.०३६ ॥
एष आत्मपथोऽव्यक्तो नष्टः कालेन भूयसा  ।
तं प्रवर्तयितुं देहमिमं विद्धि मया भृतम्  ॥ ०३.२४.०३७ ॥
गच्छ कामं मयापृष्टो मयि सन्न्यस्तकर्मणा  ।
जित्वा सुदुर्जयं मृत्युममृतत्वाय मां भज  ॥ ०३.२४.०३८ ॥
मामात्मानं स्वयंज्योतिः सर्वभूतगुहाशयम्  ।
आत्मन्येवात्मना वीक्ष्य विशोकोऽभयमृच्छसि  ॥ ०३.२४.०३९ ॥
मात्र आध्यात्मिकीं विद्यां शमनीं सर्वकर्मणाम्  ।
वितरिष्ये यया चासौ भयं चातितरिष्यति  ॥ ०३.२४.०४० ॥
०३.२४.०४१।० मैत्रेय उवाच
एवं समुदितस्तेन कपिलेन प्रजापतिः  ।
दक्षिणीकृत्य तं प्रीतो वनमेव जगाम ह  ॥ ०३.२४.०४१ ॥
व्रतं स आस्थितो मौनमात्मैकशरणो मुनिः  ।
निःसङ्गो व्यचरत्क्षोणीमनग्निरनिकेतनः  ॥ ०३.२४.०४२ ॥
मनो ब्रह्मणि युञ्जानो यत्तत्सदसतः परम्  ।
गुणावभासे विगुण एकभक्त्यानुभाविते  ॥ ०३.२४.०४३ ॥
निरहङ्कृतिर्निर्ममश्च निर्द्वन्द्वः समदृक्स्वदृक् ।
प्रत्यक्प्रशान्तधीर्धीरः प्रशान्तोर्मिरिवोदधिः  ॥ ०३.२४.०४४ ॥
वासुदेवे भगवति सर्वज्ञे प्रत्यगात्मनि  ।
परेण भक्तिभावेन लब्धात्मा मुक्तबन्धनः  ॥ ०३.२४.०४५ ॥
आत्मानं सर्वभूतेषु भगवन्तमवस्थितम्  ।
अपश्यत्सर्वभूतानि भगवत्यपि चात्मनि  ॥ ०३.२४.०४६ ॥
इच्छाद्वेषविहीनेन सर्वत्र समचेतसा  ।
भगवद्भक्तियुक्तेन प्राप्ता भागवती गतिः  ॥ ०३.२४.०४७ ॥
०३.२५.००१।० शौनक उवाच
कपिलस्तत्त्वसङ्ख्याता भगवानात्ममायया  ।
जातः स्वयमजः साक्षादात्मप्रज्ञप्तये नृणाम्  ॥ ०३.२५.००१ ॥
न ह्यस्य वर्ष्मणः पुंसां वरिम्णः सर्वयोगिनाम्  ।
विश्रुतौ श्रुतदेवस्य भूरि तृप्यन्ति मेऽसवः  ॥ ०३.२५.००२ ॥
यद्यद्विधत्ते भगवान् स्वच्छन्दात्मात्ममायया  ।
तानि मे श्रद्दधानस्य कीर्तन्यान्यनुकीर्तय  ॥ ०३.२५.००३ ॥
०३.२५.००४।० सूत उवाच
द्वैपायनसखस्त्वेवं मैत्रेयो भगवांस्तथा  ।
प्राहेदं विदुरं प्रीत आन्वीक्षिक्यां प्रचोदितः  ॥ ०३.२५.००४ ॥
०३.२५.००५।० मैत्रेय उवाच
पितरि प्रस्थितेऽरण्यं मातुः प्रियचिकीर्षया  ।
तस्मिन् बिन्दुसरेऽवात्सीद्भगवान् कपिलः किल  ॥ ०३.२५.००५ ॥
तमासीनमकर्माणं तत्त्वमार्गाग्रदर्शनम्  ।
स्वसुतं देवहूत्याह धातुः संस्मरती वचः  ॥ ०३.२५.००६ ॥
०३.२५.००७।० देवहूतिरुवाच
निर्विण्णा नितरां भूमन्नसदिन्द्रियतर्षणात् ।
येन सम्भाव्यमानेन प्रपन्नान्धं तमः प्रभो  ॥ ०३.२५.००७ ॥
तस्य त्वं तमसोऽन्धस्य दुष्पारस्याद्य पारगम्  ।
सच्चक्षुर्जन्मनामन्ते लब्धं मे त्वदनुग्रहात् ॥ ०३.२५.००८ ॥
य आद्यो भगवान् पुंसामीश्वरो वै भवान् किल  ।
लोकस्य तमसान्धस्य चक्षुः सूर्य इवोदितः  ॥ ०३.२५.००९ ॥
अथ मे देव सम्मोहमपाक्रष्टुं त्वमर्हसि  ।
योऽवग्रहोऽहं ममेतीत्येतस्मिन् योजितस्त्वया  ॥ ०३.२५.०१० ॥
तं त्वा गताहं शरणं शरण्यं स्वभृत्यसंसारतरोः कुठारम्  ।
जिज्ञासयाहं प्रकृतेः पूरुषस्य नमामि सद्धर्मविदां वरिष्ठम्  ॥ ०३.२५.०११ ॥
०३.२५.०१२।० मैत्रेय उवाच
इति स्वमातुर्निरवद्यमीप्सितं निशम्य पुंसामपवर्गवर्धनम्  ।
धियाभिनन्द्यात्मवतां सतां गतिर्बभाष ईषत्स्मितशोभिताननः  ॥ ०३.२५.०१२ ॥
०३.२५.०१३।० श्रीभगवानुवाच
योग आध्यात्मिकः पुंसां मतो निःश्रेयसाय मे  ।
अत्यन्तोपरतिर्यत्र दुःखस्य च सुखस्य च  ॥ ०३.२५.०१३ ॥
तमिमं ते प्रवक्ष्यामि यमवोचं पुरानघे  ।
ऋषीणां श्रोतुकामानां योगं सर्वाङ्गनैपुणम्  ॥ ०३.२५.०१४ ॥
चेतः खल्वस्य बन्धाय मुक्तये चात्मनो मतम्  ।
गुणेषु सक्तं बन्धाय रतं वा पुंसि मुक्तये  ॥ ०३.२५.०१५ ॥
अहं ममाभिमानोत्थैः कामलोभादिभिर्मलैः  ।
वीतं यदा मनः शुद्धमदुःखमसुखं समम्  ॥ ०३.२५.०१६ ॥
तदा पुरुष आत्मानं केवलं प्रकृतेः परम्  ।
निरन्तरं स्वयंज्योतिरणिमानमखण्डितम्  ॥ ०३.२५.०१७ ॥
ज्ञानवैराग्ययुक्तेन भक्तियुक्तेन चात्मना  ।
परिपश्यत्युदासीनं प्रकृतिं च हतौजसम्  ॥ ०३.२५.०१८ ॥
न युज्यमानया भक्त्या भगवत्यखिलात्मनि  ।
सदृशोऽस्ति शिवः पन्था योगिनां ब्रह्मसिद्धये  ॥ ०३.२५.०१९ ॥
प्रसङ्गमजरं पाशमात्मनः कवयो विदुः  ।
स एव साधुषु कृतो मोक्षद्वारमपावृतम्  ॥ ०३.२५.०२० ॥
तितिक्षवः कारुणिकाः सुहृदः सर्वदेहिनाम्  ।
अजातशत्रवः शान्ताः साधवः साधुभूषणाः  ॥ ०३.२५.०२१ ॥
मय्यनन्येन भावेन भक्तिं कुर्वन्ति ये दृढाम्  ।
मत्कृते त्यक्तकर्माणस्त्यक्तस्वजनबान्धवाः  ॥ ०३.२५.०२२ ॥
मदाश्रयाः कथा मृष्टाः शृण्वन्ति कथयन्ति च  ।
तपन्ति विविधास्तापा नैतान्मद्गतचेतसः  ॥ ०३.२५.०२३ ॥
त एते साधवः साध्वि सर्वसङ्गविवर्जिताः  ।
सङ्गस्तेष्वथ ते प्रार्थ्यः सङ्गदोषहरा हि ते  ॥ ०३.२५.०२४ ॥
सतां प्रसङ्गान्मम वीर्यसंविदो भवन्ति हृत्कर्णरसायनाः कथाः  ।
तज्जोषणादाश्वपवर्गवर्त्मनि श्रद्धा रतिर्भक्तिरनुक्रमिष्यति  ॥ ०३.२५.०२५ ॥
भक्त्या पुमान् जातविराग ऐन्द्रियाद्दृष्टश्रुतान्मद्रचनानुचिन्तया  ।
चित्तस्य यत्तो ग्रहणे योगयुक्तो यतिष्यते ऋजुभिर्योगमार्गैः  ॥ ०३.२५.०२६ ॥
असेवयायं प्रकृतेर्गुणानां ज्ञानेन वैराग्यविजृम्भितेन  ।
योगेन मय्यर्पितया च भक्त्या मां प्रत्यगात्मानमिहावरुन्धे  ॥ ०३.२५.०२७ ॥
०३.२५.०२८।० देवहूतिरुवाच
काचित्त्वय्युचिता भक्तिः कीदृशी मम गोचरा  ।
यया पदं ते निर्वाणमञ्जसान्वाश्नवा अहम्  ॥ ०३.२५.०२८ ॥
यो योगो भगवद्बाणो निर्वाणात्मंस्त्वयोदितः  ।
कीदृशः कति चाङ्गानि यतस्तत्त्वावबोधनम्  ॥ ०३.२५.०२९ ॥
तदेतन्मे विजानीहि यथाहं मन्दधीर्हरे  ।
सुखं बुद्ध्येय दुर्बोधं योषा भवदनुग्रहात् ॥ ०३.२५.०३० ॥
०३.२५.०३१।० मैत्रेय उवाच
विदित्वार्थं कपिलो मातुरित्थं जातस्नेहो यत्र तन्वाभिजातः  ।
तत्त्वाम्नायं यत्प्रवदन्ति साङ्ख्यं प्रोवाच वै भक्तिवितानयोगम्  ॥ ०३.२५.०३१ ॥
०३.२५.०३२।० श्रीभगवानुवाच
देवानां गुणलिङ्गानामानुश्रविककर्मणाम्  ।
सत्त्व एवैकमनसो वृत्तिः स्वाभाविकी तु या  ॥ ०३.२५.०३२ ॥
अनिमित्ता भागवती भक्तिः सिद्धेर्गरीयसी  ।
जरयत्याशु या कोशं निगीर्णमनलो यथा  ॥ ०३.२५.०३४ ॥
नैकात्मतां मे स्पृहयन्ति केचिन्मत्पादसेवाभिरता मदीहाः  ।
येऽन्योन्यतो भागवताः प्रसज्य सभाजयन्ते मम पौरुषाणि  ॥ ०३.२५.०३५ ॥
पश्यन्ति ते मे रुचिराण्यम्ब सन्तः प्रसन्नवक्त्रारुणलोचनानि  ।
रूपाणि दिव्यानि वरप्रदानि साकं वाचं स्पृहणीयां वदन्ति  ॥ ०३.२५.०३६ ॥
तैर्दर्शनीयावयवैरुदार विलासहासेक्षितवामसूक्तैः  ।
हृतात्मनो हृतप्राणांश्च भक्तिरनिच्छतो मे गतिमण्वीं प्रयुङ्क्ते  ॥ ०३.२५.०३७ ॥
अथो विभूतिं मम मायाविनस्तामैश्वर्यमष्टाङ्गमनुप्रवृत्तम्  ।
श्रियं भागवतीं वास्पृहयन्ति भद्रां परस्य मे तेऽश्नुवते तु लोके  ॥ ०३.२५.०३८ ॥
न कर्हिचिन्मत्पराः शान्तरूपे नङ्क्ष्यन्ति नो मेऽनिमिषो लेढि हेतिः  ।
येषामहं प्रिय आत्मा सुतश्च सखा गुरुः सुहृदो दैवमिष्टम्  ॥ ०३.२५.०३९ ॥
इमं लोकं तथैवामुमात्मानमुभयायिनम्  ।
आत्मानमनु ये चेह ये रायः पशवो गृहाः  ॥ ०३.२५.०४० ॥
विसृज्य सर्वानन्यांश्च मामेवं विश्वतोमुखम्  ।
भजन्त्यनन्यया भक्त्या तान्मृत्योरतिपारये  ॥ ०३.२५.०४१ ॥
नान्यत्र मद्भगवतः प्रधानपुरुषेश्वरात् ।
आत्मनः सर्वभूतानां भयं तीव्रं निवर्तते  ॥ ०३.२५.०४२ ॥
मद्भयाद्वाति वातोऽयं सूर्यस्तपति मद्भयात् ।
वर्षतीन्द्रो दहत्यग्निर्मृत्युश्चरति मद्भयात् ॥ ०३.२५.०४३ ॥
ज्ञानवैराग्ययुक्तेन भक्तियोगेन योगिनः  ।
क्षेमाय पादमूलं मे प्रविशन्त्यकुतोभयम्  ॥ ०३.२५.०४४ ॥
एतावानेव लोकेऽस्मिन् पुंसां निःश्रेयसोदयः  ।
तीव्रेण भक्तियोगेन मनो मय्यर्पितं स्थिरम्  ॥ ०३.२५.०४५ ॥
०३.२६.००१।० श्रीभगवानुवाच
अथ ते सम्प्रवक्ष्यामि तत्त्वानां लक्षणं पृथक् ।
यद्विदित्वा विमुच्येत पुरुषः प्राकृतैर्गुणैः  ॥ ०३.२६.००१ ॥
ज्ञानं निःश्रेयसार्थाय पुरुषस्यात्मदर्शनम्  ।
यदाहुर्वर्णये तत्ते हृदयग्रन्थिभेदनम्  ॥ ०३.२६.००२ ॥
अनादिरात्मा पुरुषो निर्गुणः प्रकृतेः परः  ।
प्रत्यग्धामा स्वयंज्योतिर्विश्वं येन समन्वितम्  ॥ ०३.२६.००३ ॥
स एष प्रकृतिं सूक्ष्मां दैवीं गुणमयीं विभुः  ।
यदृच्छयैवोपगतामभ्यपद्यत लीलया  ॥ ०३.२६.००४ ॥
गुणैर्विचित्राः सृजतीं सरूपाः प्रकृतिं प्रजाः  ।
विलोक्य मुमुहे सद्यः स इह ज्ञानगूहया  ॥ ०३.२६.००५ ॥
एवं पराभिध्यानेन कर्तृत्वं प्रकृतेः पुमान्  ।
कर्मसु क्रियमाणेषु गुणैरात्मनि मन्यते  ॥ ०३.२६.००६ ॥
तदस्य संसृतिर्बन्धः पारतन्त्र्यं च तत्कृतम्  ।
भवत्यकर्तुरीशस्य साक्षिणो निर्वृतात्मनः  ॥ ०३.२६.००७ ॥
कार्यकारणकर्तृत्वे कारणं प्रकृतिं विदुः  ।
भोक्तृत्वे सुखदुःखानां पुरुषं प्रकृतेः परम्  ॥ ०३.२६.००८ ॥
०३.२६.००९।० देवहूतिरुवाच
प्रकृतेः पुरुषस्यापि लक्षणं पुरुषोत्तम  ।
ब्रूहि कारणयोरस्य सदसच्च यदात्मकम्  ॥ ०३.२६.००९ ॥
०३.२६.०१०।० श्रीभगवानुवाच
यत्तत्त्रिगुणमव्यक्तं नित्यं सदसदात्मकम्  ।
प्रधानं प्रकृतिं प्राहुरविशेषं विशेषवत् ॥ ०३.२६.०१० ॥
पञ्चभिः पञ्चभिर्ब्रह्म चतुर्भिर्दशभिस्तथा  ।
एतच्चतुर्विंशतिकं गणं प्राधानिकं विदुः  ॥ ०३.२६.०११ ॥
महाभूतानि पञ्चैव भूरापोऽग्निर्मरुन्नभः  ।
तन्मात्राणि च तावन्ति गन्धादीनि मतानि मे  ॥ ०३.२६.०१२ ॥
इन्द्रियाणि दश श्रोत्रं त्वग्दृग्रसननासिकाः  ।
वाक्करौ चरणौ मेढ्रं पायुर्दशम उच्यते  ॥ ०३.२६.०१३ ॥
मनो बुद्धिरहङ्कारश्चित्तमित्यन्तरात्मकम्  ।
चतुर्धा लक्ष्यते भेदो वृत्त्या लक्षणरूपया  ॥ ०३.२६.०१४ ॥
एतावानेव सङ्ख्यातो ब्रह्मणः सगुणस्य ह  ।
सन्निवेशो मया प्रोक्तो यः कालः पञ्चविंशकः  ॥ ०३.२६.०१५ ॥
प्रभावं पौरुषं प्राहुः कालमेके यतो भयम्  ।
अहङ्कारविमूढस्य कर्तुः प्रकृतिमीयुषः  ॥ ०३.२६.०१६ ॥
प्रकृतेर्गुणसाम्यस्य निर्विशेषस्य मानवि  ।
चेष्टा यतः स भगवान् काल इत्युपलक्षितः  ॥ ०३.२६.०१७ ॥
अन्तः पुरुषरूपेण कालरूपेण यो बहिः  ।
समन्वेत्येष सत्त्वानां भगवानात्ममायया  ॥ ०३.२६.०१८ ॥
दैवात्क्षुभितधर्मिण्यां स्वस्यां योनौ परः पुमान्  ।
आधत्त वीर्यं सासूत महत्तत्त्वं हिरण्मयम्  ॥ ०३.२६.०१९ ॥
विश्वमात्मगतं व्यञ्जन् कूटस्थो जगदङ्कुरः  ।
स्वतेजसापिबत्तीव्रमात्मप्रस्वापनं तमः  ॥ ०३.२६.०२० ॥
यत्तत्सत्त्वगुणं स्वच्छं शान्तं भगवतः पदम्  ।
यदाहुर्वासुदेवाख्यं चित्तं तन्महदात्मकम्  ॥ ०३.२६.०२१ ॥
स्वच्छत्वमविकारित्वं शान्तत्वमिति चेतसः  ।
वृत्तिभिर्लक्षणं प्रोक्तं यथापां प्रकृतिः परा  ॥ ०३.२६.०२२ ॥
महत्तत्त्वाद्विकुर्वाणाद्भगवद्वीर्यसम्भवात् ।
क्रियाशक्तिरहङ्कारस्त्रिविधः समपद्यत  ॥ ०३.२६.०२३ ॥
वैकारिकस्तैजसश्च तामसश्च यतो भवः  ।
मनसश्चेन्द्रियाणां च भूतानां महतामपि  ॥ ०३.२६.०२४ ॥
सहस्रशिरसं साक्षाद्यमनन्तं प्रचक्षते  ।
सङ्कर्षणाख्यं पुरुषं भूतेन्द्रियमनोमयम्  ॥ ०३.२६.०२५ ॥
कर्तृत्वं करणत्वं च कार्यत्वं चेति लक्षणम्  ।
शान्तघोरविमूढत्वमिति वा स्यादहङ्कृतेः  ॥ ०३.२६.०२६ ॥
वैकारिकाद्विकुर्वाणान्मनस्तत्त्वमजायत  ।
यत्सङ्कल्पविकल्पाभ्यां वर्तते कामसम्भवः  ॥ ०३.२६.०२७ ॥
यद्विदुर्ह्यनिरुद्धाख्यं हृषीकाणामधीश्वरम्  ।
शारदेन्दीवरश्यामं संराध्यं योगिभिः शनैः  ॥ ०३.२६.०२८ ॥
तैजसात्तु विकुर्वाणाद्बुद्धितत्त्वमभूत्सति  ।
द्रव्यस्फुरणविज्ञानमिन्द्रियाणामनुग्रहः  ॥ ०३.२६.०२९ ॥
संशयोऽथ विपर्यासो निश्चयः स्मृतिरेव च  ।
स्वाप इत्युच्यते बुद्धेर्लक्षणं वृत्तितः पृथक् ॥ ०३.२६.०३० ॥
तैजसानीन्द्रियाण्येव क्रियाज्ञानविभागशः  ।
प्राणस्य हि क्रियाशक्तिर्बुद्धेर्विज्ञानशक्तिता  ॥ ०३.२६.०३१ ॥
तामसाच्च विकुर्वाणाद्भगवद्वीर्यचोदितात् ।
शब्दमात्रमभूत्तस्मान्नभः श्रोत्रं तु शब्दगम्  ॥ ०३.२६.०३२ ॥
अर्थाश्रयत्वं शब्दस्य द्रष्टुर्लिङ्गत्वमेव च  ।
तन्मात्रत्वं च नभसो लक्षणं कवयो विदुः  ॥ ०३.२६.०३३ ॥
भूतानां छिद्रदातृत्वं बहिरन्तरमेव च  ।
प्राणेन्द्रियात्मधिष्ण्यत्वं नभसो वृत्तिलक्षणम्  ॥ ०३.२६.०३४ ॥
नभसः शब्दतन्मात्रात्कालगत्या विकुर्वतः  ।
स्पर्शोऽभवत्ततो वायुस्त्वक्स्पर्शस्य च सङ्ग्रहः  ॥ ०३.२६.०३५ ॥
मृदुत्वं कठिनत्वं च शैत्यमुष्णत्वमेव च  ।
एतत्स्पर्शस्य स्पर्शत्वं तन्मात्रत्वं नभस्वतः  ॥ ०३.२६.०३६ ॥
चालनं व्यूहनं प्राप्तिर्नेतृत्वं द्रव्यशब्दयोः  ।
सर्वेन्द्रियाणामात्मत्वं वायोः कर्माभिलक्षणम्  ॥ ०३.२६.०३७ ॥
वायोश्च स्पर्शतन्मात्राद्रूपं दैवेरितादभूत् ।
समुत्थितं ततस्तेजश्चक्षू रूपोपलम्भनम्  ॥ ०३.२६.०३८ ॥
द्रव्याकृतित्वं गुणता व्यक्तिसंस्थात्वमेव च  ।
तेजस्त्वं तेजसः साध्वि रूपमात्रस्य वृत्तयः  ॥ ०३.२६.०३९ ॥
द्योतनं पचनं पानमदनं हिममर्दनम्  ।
तेजसो वृत्तयस्त्वेताः शोषणं क्षुत्तृडेव च  ॥ ०३.२६.०४० ॥
रूपमात्राद्विकुर्वाणात्तेजसो दैवचोदितात् ।
रसमात्रमभूत्तस्मादम्भो जिह्वा रसग्रहः  ॥ ०३.२६.०४१ ॥
कषायो मधुरस्तिक्तः कट्वम्ल इति नैकधा  ।
भौतिकानां विकारेण रस एको विभिद्यते  ॥ ०३.२६.०४२ ॥
क्लेदनं पिण्डनं तृप्तिः प्राणनाप्यायनोन्दनम्  ।
तापापनोदो भूयस्त्वमम्भसो वृत्तयस्त्विमाः  ॥ ०३.२६.०४३ ॥
रसमात्राद्विकुर्वाणादम्भसो दैवचोदितात् ।
गन्धमात्रमभूत्तस्मात्पृथ्वी घ्राणस्तु गन्धगः  ॥ ०३.२६.०४४ ॥
करम्भपूतिसौरभ्य शान्तोग्राम्लादिभिः पृथक् ।
द्रव्यावयववैषम्याद्गन्ध एको विभिद्यते  ॥ ०३.२६.०४५ ॥
भावनं ब्रह्मणः स्थानं धारणं सद्विशेषणम्  ।
सर्वसत्त्वगुणोद्भेदः पृथिवीवृत्तिलक्षणम्  ॥ ०३.२६.०४६ ॥
नभोगुणविशेषोऽर्थो यस्य तच्छ्रोत्रमुच्यते  ।
वायोर्गुणविशेषोऽर्थो यस्य तत्स्पर्शनं विदुः  ॥ ०३.२६.०४७ ॥
तेजोगुणविशेषोऽर्थो यस्य तच्चक्षुरुच्यते  ।
अम्भोगुणविशेषोऽर्थो यस्य तद्रसनं विदुः  ।
भूमेर्गुणविशेषोऽर्थो यस्य स घ्राण उच्यते  ॥ ०३.२६.०४८ ॥
परस्य दृश्यते धर्मो ह्यपरस्मिन् समन्वयात् ।
अतो विशेषो भावानां भूमावेवोपलक्ष्यते  ॥ ०३.२६.०४९ ॥
एतान्यसंहत्य यदा महदादीनि सप्त वै  ।
कालकर्मगुणोपेतो जगदादिरुपाविशत् ॥ ०३.२६.०५० ॥
ततस्तेनानुविद्धेभ्यो युक्तेभ्योऽण्डमचेतनम्  ।
उत्थितं पुरुषो यस्मादुदतिष्ठदसौ विराट् ॥ ०३.२६.०५१ ॥
एतदण्डं विशेषाख्यं क्रमवृद्धैर्दशोत्तरैः  ।
तोयादिभिः परिवृतं प्रधानेनावृतैर्बहिः  ।
यत्र लोकवितानोऽयं रूपं भगवतो हरेः  ॥ ०३.२६.०५२ ॥
हिरण्मयादण्डकोशादुत्थाय सलिले शयात् ।
तमाविश्य महादेवो बहुधा निर्बिभेद खम्  ॥ ०३.२६.०५३ ॥
निरभिद्यतास्य प्रथमं मुखं वाणी ततोऽभवत् ।
वाण्या वह्निरथो नासे प्राणोतो घ्राण एतयोः  ॥ ०३.२६.०५४ ॥
घ्राणाद्वायुरभिद्येतामक्षिणी चक्षुरेतयोः  ।
तस्मात्सूर्यो न्यभिद्येतां कर्णौ श्रोत्रं ततो दिशः  ॥ ०३.२६.०५५ ॥
निर्बिभेद विराजस्त्वग्रोमश्मश्र्वादयस्ततः  ।
तत ओषधयश्चासन् शिश्नं निर्बिभिदे ततः  ॥ ०३.२६.०५६ ॥
रेतस्तस्मादाप आसन्निरभिद्यत वै गुदम्  ।
गुदादपानोऽपानाच्च मृत्युर्लोकभयङ्करः  ॥ ०३.२६.०५७ ॥
हस्तौ च निरभिद्येतां बलं ताभ्यां ततः स्वराट् ।
पादौ च निरभिद्येतां गतिस्ताभ्यां ततो हरिः  ॥ ०३.२६.०५८ ॥
नाड्योऽस्य निरभिद्यन्त ताभ्यो लोहितमाभृतम्  ।
नद्यस्ततः समभवन्नुदरं निरभिद्यत  ॥ ०३.२६.०५९ ॥
क्षुत्पिपासे ततः स्यातां समुद्रस्त्वेतयोरभूत् ।
अथास्य हृदयं भिन्नं हृदयान्मन उत्थितम्  ॥ ०३.२६.०६० ॥
मनसश्चन्द्रमा जातो बुद्धिर्बुद्धेर्गिरां पतिः  ।
अहङ्कारस्ततो रुद्रश्चित्तं चैत्यस्ततोऽभवत् ॥ ०३.२६.०६१ ॥
एते ह्यभ्युत्थिता देवा नैवास्योत्थापनेऽशकन्  ।
पुनराविविशुः खानि तमुत्थापयितुं क्रमात् ॥ ०३.२६.०६२ ॥
वह्निर्वाचा मुखं भेजे नोदतिष्ठत्तदा विराट् ।
घ्राणेन नासिके वायुर्नोदतिष्ठत्तदा विराट् ॥ ०३.२६.०६३ ॥
अक्षिणी चक्षुषादित्यो नोदतिष्ठत्तदा विराट् ।
श्रोत्रेण कर्णौ च दिशो नोदतिष्ठत्तदा विराट् ॥ ०३.२६.०६४ ॥
त्वचं रोमभिरोषध्यो नोदतिष्ठत्तदा विराट् ।
रेतसा शिश्नमापस्तु नोदतिष्ठत्तदा विराट् ॥ ०३.२६.०६५ ॥
गुदं मृत्युरपानेन नोदतिष्ठत्तदा विराट् ।
हस्ताविन्द्रो बलेनैव नोदतिष्ठत्तदा विराट् ॥ ०३.२६.०६६ ॥
विष्णुर्गत्यैव चरणौ नोदतिष्ठत्तदा विराट् ।
नाडीर्नद्यो लोहितेन नोदतिष्ठत्तदा विराट् ॥ ०३.२६.०६७ ॥
क्षुत्तृड्भ्यामुदरं सिन्धुर्नोदतिष्ठत्तदा विराट् ।
हृदयं मनसा चन्द्रो नोदतिष्ठत्तदा विराट् ॥ ०३.२६.०६८ ॥
बुद्ध्या ब्रह्मापि हृदयं नोदतिष्ठत्तदा विराट् ।
रुद्रोऽभिमत्या हृदयं नोदतिष्ठत्तदा विराट् ॥ ०३.२६.०६९ ॥
चित्तेन हृदयं चैत्यः क्षेत्रज्ञः प्राविशद्यदा  ।
विराट्तदैव पुरुषः सलिलादुदतिष्ठत  ॥ ०३.२६.०७० ॥
यथा प्रसुप्तं पुरुषं प्राणेन्द्रियमनोधियः  ।
प्रभवन्ति विना येन नोत्थापयितुमोजसा  ॥ ०३.२६.०७१ ॥
तमस्मिन् प्रत्यगात्मानं धिया योगप्रवृत्तया  ।
भक्त्या विरक्त्या ज्ञानेन विविच्यात्मनि चिन्तयेत् ॥ ०३.२६.०७२ ॥
०३.२७.००१।० श्रीभगवानुवाच
प्रकृतिस्थोऽपि पुरुषो नाज्यते प्राकृतैर्गुणैः  ।
अविकारादकर्तृत्वान्निर्गुणत्वाज्जलार्कवत् ॥ ०३.२७.००१ ॥
स एष यर्हि प्रकृतेर्गुणेष्वभिविषज्जते  ।
अहङ्क्रियाविमूढात्मा कर्तास्मीत्यभिमन्यते  ॥ ०३.२७.००२ ॥
तेन संसारपदवीमवशोऽभ्येत्यनिर्वृतः  ।
प्रासङ्गिकैः कर्मदोषैः सदसन्मिश्रयोनिषु  ॥ ०३.२७.००३ ॥
अर्थे ह्यविद्यमानेऽपि संसृतिर्न निवर्तते  ।
ध्यायतो विषयानस्य स्वप्नेऽनर्थागमो यथा  ॥ ०३.२७.००४ ॥
अत एव शनैश्चित्तं प्रसक्तमसतां पथि  ।
भक्तियोगेन तीव्रेण विरक्त्या च नयेद्वशम्  ॥ ०३.२७.००५ ॥
यमादिभिर्योगपथैरभ्यसञ्श्रद्धयान्वितः  ।
मयि भावेन सत्येन मत्कथाश्रवणेन च  ॥ ०३.२७.००६ ॥
सर्वभूतसमत्वेन निर्वैरेणाप्रसङ्गतः  ।
ब्रह्मचर्येण मौनेन स्वधर्मेण बलीयसा  ॥ ०३.२७.००७ ॥
यदृच्छयोपलब्धेन सन्तुष्टो मितभुङ्मुनिः  ।
विविक्तशरणः शान्तो मैत्रः करुण आत्मवान्  ॥ ०३.२७.००८ ॥
सानुबन्धे च देहेऽस्मिन्नकुर्वन्नसदाग्रहम्  ।
ज्ञानेन दृष्टतत्त्वेन प्रकृतेः पुरुषस्य च  ॥ ०३.२७.००९ ॥
निवृत्तबुद्ध्यवस्थानो दूरीभूतान्यदर्शनः  ।
उपलभ्यात्मनात्मानं चक्षुषेवार्कमात्मदृक् ॥ ०३.२७.०१० ॥
मुक्तलिङ्गं सदाभासमसति प्रतिपद्यते  ।
सतो बन्धुमसच्चक्षुः सर्वानुस्यूतमद्वयम्  ॥ ०३.२७.०११ ॥
यथा जलस्थ आभासः स्थलस्थेनावदृश्यते  ।
स्वाभासेन तथा सूर्यो जलस्थेन दिवि स्थितः  ॥ ०३.२७.०१२ ॥
एवं त्रिवृदहङ्कारो भूतेन्द्रियमनोमयैः  ।
स्वाभासैर्लक्षितोऽनेन सदाभासेन सत्यदृक् ॥ ०३.२७.०१३ ॥
भूतसूक्ष्मेन्द्रियमनो बुद्ध्यादिष्विह निद्रया  ।
लीनेष्वसति यस्तत्र विनिद्रो निरहङ्क्रियः  ॥ ०३.२७.०१४ ॥
मन्यमानस्तदात्मानमनष्टो नष्टवन्मृषा  ।
नष्टेऽहङ्करणे द्रष्टा नष्टवित्त इवातुरः  ॥ ०३.२७.०१५ ॥
एवं प्रत्यवमृश्यासावात्मानं प्रतिपद्यते  ।
साहङ्कारस्य द्रव्यस्य योऽवस्थानमनुग्रहः  ॥ ०३.२७.०१६ ॥
०३.२७.०१७।० देवहूतिरुवाच
पुरुषं प्रकृतिर्ब्रह्मन्न विमुञ्चति कर्हिचित् ।
अन्योन्यापाश्रयत्वाच्च नित्यत्वादनयोः प्रभो  ॥ ०३.२७.०१७ ॥
यथा गन्धस्य भूमेश्च न भावो व्यतिरेकतः  ।
अपां रसस्य च यथा तथा बुद्धेः परस्य च  ॥ ०३.२७.०१८ ॥
अकर्तुः कर्मबन्धोऽयं पुरुषस्य यदाश्रयः  ।
गुणेषु सत्सु प्रकृतेः कैवल्यं तेष्वतः कथम्  ॥ ०३.२७.०१९ ॥
क्वचित्तत्त्वावमर्शेन निवृत्तं भयमुल्बणम्  ।
अनिवृत्तनिमित्तत्वात्पुनः प्रत्यवतिष्ठते  ॥ ०३.२७.०२० ॥
०३.२७.०२१।० श्रीभगवानुवाच
अनिमित्तनिमित्तेन स्वधर्मेणामलात्मना  ।
तीव्रया मयि भक्त्या च श्रुतसम्भृतया चिरम्  ॥ ०३.२७.०२१ ॥
ज्ञानेन दृष्टतत्त्वेन वैराग्येण बलीयसा  ।
तपोयुक्तेन योगेन तीव्रेणात्मसमाधिना  ॥ ०३.२७.०२२ ॥
प्रकृतिः पुरुषस्येह दह्यमाना त्वहर्निशम्  ।
तिरोभवित्री शनकैरग्नेर्योनिरिवारणिः  ॥ ०३.२७.०२३ ॥
भुक्तभोगा परित्यक्ता दृष्टदोषा च नित्यशः  ।
नेश्वरस्याशुभं धत्ते स्वे महिम्नि स्थितस्य च  ॥ ०३.२७.०२४ ॥
यथा ह्यप्रतिबुद्धस्य प्रस्वापो बह्वनर्थभृत् ।
स एव प्रतिबुद्धस्य न वै मोहाय कल्पते  ॥ ०३.२७.०२५ ॥
एवं विदिततत्त्वस्य प्रकृतिर्मयि मानसम्  ।
युञ्जतो नापकुरुत आत्मारामस्य कर्हिचित् ॥ ०३.२७.०२६ ॥
यदैवमध्यात्मरतः कालेन बहुजन्मना  ।
सर्वत्र जातवैराग्य आब्रह्मभुवनान्मुनिः  ॥ ०३.२७.०२७ ॥
मद्भक्तः प्रतिबुद्धार्थो मत्प्रसादेन भूयसा  ।
निःश्रेयसं स्वसंस्थानं कैवल्याख्यं मदाश्रयम्  ॥ ०३.२७.०२८ ॥
प्राप्नोतीहाञ्जसा धीरः स्वदृशा च्छिन्नसंशयः  ।
यद्गत्वा न निवर्तेत योगी लिङ्गाद्विनिर्गमे  ॥ ०३.२७.०२९ ॥
यदा न योगोपचितासु चेतो मायासु सिद्धस्य विषज्जतेऽङ्ग  ।
अनन्यहेतुष्वथ मे गतिः स्यादात्यन्तिकी यत्र न मृत्युहासः  ॥ ०३.२७.०३० ॥
०३.२८.००१।० श्रीभगवानुवाच
योगस्य लक्षणं वक्ष्ये सबीजस्य नृपात्मजे  ।
मनो येनैव विधिना प्रसन्नं याति सत्पथम्  ॥ ०३.२८.००१ ॥
स्वधर्माचरणं शक्त्या विधर्माच्च निवर्तनम्  ।
दैवाल्लब्धेन सन्तोष आत्मविच्चरणार्चनम्  ॥ ०३.२८.००२ ॥
ग्राम्यधर्मनिवृत्तिश्च मोक्षधर्मरतिस्तथा  ।
मितमेध्यादनं शश्वद्विविक्तक्षेमसेवनम्  ॥ ०३.२८.००३ ॥
अहिंसा सत्यमस्तेयं यावदर्थपरिग्रहः  ।
ब्रह्मचर्यं तपः शौचं स्वाध्यायः पुरुषार्चनम्  ॥ ०३.२८.००४ ॥
मौनं सदासनजयः स्थैर्यं प्राणजयः शनैः  ।
प्रत्याहारश्चेन्द्रियाणां विषयान्मनसा हृदि  ॥ ०३.२८.००५ ॥
स्वधिष्ण्यानामेकदेशे मनसा प्राणधारणम्  ।
वैकुण्ठलीलाभिध्यानं समाधानं तथात्मनः  ॥ ०३.२८.००६ ॥
एतैरन्यैश्च पथिभिर्मनो दुष्टमसत्पथम्  ।
बुद्ध्या युञ्जीत शनकैर्जितप्राणो ह्यतन्द्रितः  ॥ ०३.२८.००७ ॥
शुचौ देशे प्रतिष्ठाप्य विजितासन आसनम्  ।
तस्मिन् स्वस्ति समासीन ऋजुकायः समभ्यसेत् ॥ ०३.२८.००८ ॥
प्राणस्य शोधयेन्मार्गं पूरकुम्भकरेचकैः  ।
प्रतिकूलेन वा चित्तं यथा स्थिरमचञ्चलम्  ॥ ०३.२८.००९ ॥
मनोऽचिरात्स्याद्विरजं जितश्वासस्य योगिनः  ।
वाय्वग्निभ्यां यथा लोहं ध्मातं त्यजति वै मलम्  ॥ ०३.२८.०१० ॥
प्राणायामैर्दहेद्दोषान् धारणाभिश्च किल्बिषान्  ।
प्रत्याहारेण संसर्गान् ध्यानेनानीश्वरान् गुणान्  ॥ ०३.२८.०११ ॥
यदा मनः स्वं विरजं योगेन सुसमाहितम्  ।
काष्ठां भगवतो ध्यायेत्स्वनासाग्रावलोकनः  ॥ ०३.२८.०१२ ॥
प्रसन्नवदनाम्भोजं पद्मगर्भारुणेक्षणम्  ।
नीलोत्पलदलश्यामं शङ्खचक्रगदाधरम्  ॥ ०३.२८.०१३ ॥
लसत्पङ्कजकिञ्जल्क पीतकौशेयवाससम्  ।
श्रीवत्सवक्षसं भ्राजत्कौस्तुभामुक्तकन्धरम्  ॥ ०३.२८.०१४ ॥
मत्तद्विरेफकलया परीतं वनमालया  ।
परार्ध्यहारवलय किरीटाङ्गदनूपुरम्  ॥ ०३.२८.०१५ ॥
काञ्चीगुणोल्लसच्छ्रोणिं हृदयाम्भोजविष्टरम्  ।
दर्शनीयतमं शान्तं मनोनयनवर्धनम्  ॥ ०३.२८.०१६ ॥
अपीच्यदर्शनं शश्वत्सर्वलोकनमस्कृतम्  ।
सन्तं वयसि कैशोरे भृत्यानुग्रहकातरम्  ॥ ०३.२८.०१७ ॥
कीर्तन्यतीर्थयशसं पुण्यश्लोकयशस्करम्  ।
ध्यायेद्देवं समग्राङ्गं यावन्न च्यवते मनः  ॥ ०३.२८.०१८ ॥
स्थितं व्रजन्तमासीनं शयानं वा गुहाशयम्  ।
प्रेक्षणीयेहितं ध्यायेच्छुद्धभावेन चेतसा  ॥ ०३.२८.०१९ ॥
तस्मिन् लब्धपदं चित्तं सर्वावयवसंस्थितम्  ।
विलक्ष्यैकत्र संयुज्यादङ्गे भगवतो मुनिः  ॥ ०३.२८.०२० ॥
सञ्चिन्तयेद्भगवतश्चरणारविन्दं   वज्राङ्कुशध्वजसरोरुहलाञ्छनाढ्यम्  ।
उत्तुङ्गरक्तविलसन्नखचक्रवाल   ज्योत्स्नाभिराहतमहद्धृदयान्धकारम्  ॥ ०३.२८.०२१ ॥*
यच्छौचनिःसृतसरित्प्रवरोदकेन   तीर्थेन मूर्ध्न्यधिकृतेन शिवः शिवोऽभूत् ।
ध्यातुर्मनःशमलशैलनिसृष्टवज्रं   ध्यायेच्चिरं भगवतश्चरणारविन्दम्  ॥ ०३.२८.०२२ ॥*
जानुद्वयं जलजलोचनया जनन्या   लक्ष्म्याखिलस्य सुरवन्दितया विधातुः  ।
ऊर्वोर्निधाय करपल्लवरोचिषा यत्  संलालितं हृदि विभोरभवस्य कुर्यात् ॥ ०३.२८.०२३ ॥*
ऊरू सुपर्णभुजयोरधि शोभमानाव्  ओजोनिधी अतसिकाकुसुमावभासौ  ।
व्यालम्बिपीतवरवाससि वर्तमान   काञ्चीकलापपरिरम्भि नितम्बबिम्बम्  ॥ ०३.२८.०२४ ॥*
नाभिह्रदं भुवनकोशगुहोदरस्थं   यत्रात्मयोनिधिषणाखिललोकपद्मम्  ।
व्यूढं हरिन्मणिवृषस्तनयोरमुष्य   ध्यायेद्द्वयं विशदहारमयूखगौरम्  ॥ ०३.२८.०२५ ॥*
वक्षोऽधिवासमृषभस्य महाविभूतेः   पुंसां मनोनयननिर्वृतिमादधानम्  ।
कण्ठं च कौस्तुभमणेरधिभूषणार्थं   कुर्यान्मनस्यखिललोकनमस्कृतस्य  ॥ ०३.२८.०२६ ॥*
बाहूंश्च मन्दरगिरेः परिवर्तनेन   निर्णिक्तबाहुवलयानधिलोकपालान्  ।
सञ्चिन्तयेद्दशशतारमसह्यतेजः   शङ्खं च तत्करसरोरुहराजहंसम्  ॥ ०३.२८.०२७ ॥*
कौमोदकीं भगवतो दयितां स्मरेत   दिग्धामरातिभटशोणितकर्दमेन  ।
मालां मधुव्रतवरूथगिरोपघुष्टां   चैत्यस्य तत्त्वममलं मणिमस्य कण्ठे  ॥ ०३.२८.०२८ ॥*
भृत्यानुकम्पितधियेह गृहीतमूर्तेः   सञ्चिन्तयेद्भगवतो वदनारविन्दम्  ।
यद्विस्फुरन्मकरकुण्डलवल्गितेन   विद्योतितामलकपोलमुदारनासम्  ॥ ०३.२८.०२९ ॥*
यच्छ्रीनिकेतमलिभिः परिसेव्यमानं   भूत्या स्वया कुटिलकुन्तलवृन्दजुष्टम्  ।
मीनद्वयाश्रयमधिक्षिपदब्जनेत्रं   ध्यायेन्मनोमयमतन्द्रित उल्लसद्भ्रु  ॥ ०३.२८.०३० ॥*
तस्यावलोकमधिकं कृपयातिघोर   तापत्रयोपशमनाय निसृष्टमक्ष्णोः  ।
स्निग्धस्मितानुगुणितं विपुलप्रसादं   ध्यायेच्चिरं विपुलभावनया गुहायाम्  ॥ ०३.२८.०३१ ॥*
हासं हरेरवनताखिललोकतीव्र   शोकाश्रुसागरविशोषणमत्युदारम्  ।
सम्मोहनाय रचितं निजमाययास्य   भ्रूमण्डलं मुनिकृते मकरध्वजस्य  ॥ ०३.२८.०३२ ॥*
ध्यानायनं प्रहसितं बहुलाधरोष्ठ   भासारुणायिततनुद्विजकुन्दपङ्क्ति  ।
ध्यायेत्स्वदेहकुहरेऽवसितस्य विष्णोर्  भक्त्यार्द्रयार्पितमना न पृथग्दिदृक्षेत् ॥ ०३.२८.०३३ ॥*
एवं हरौ भगवति प्रतिलब्धभावो   भक्त्या द्रवद्धृदय उत्पुलकः प्रमोदात् ।
औत्कण्ठ्यबाष्पकलया मुहुरर्द्यमानस्  तच्चापि चित्तबडिशं शनकैर्वियुङ्क्ते  ॥ ०३.२८.०३४ ॥*
मुक्ताश्रयं यर्हि निर्विषयं विरक्तं   निर्वाणमृच्छति मनः सहसा यथार्चिः  ।
आत्मानमत्र पुरुषोऽव्यवधानमेकम्   अन्वीक्षते प्रतिनिवृत्तगुणप्रवाहः  ॥ ०३.२८.०३५ ॥*
सोऽप्येतया चरमया मनसो निवृत्त्या   तस्मिन्महिम्न्यवसितः सुखदुःखबाह्ये  ।
हेतुत्वमप्यसति कर्तरि दुःखयोर्यत्  स्वात्मन् विधत्त उपलब्धपरात्मकाष्ठः  ॥ ०३.२८.०३६ ॥*
देहं च तं न चरमः स्थितमुत्थितं वा   सिद्धो विपश्यति यतोऽध्यगमत्स्वरूपम्  ।
दैवादुपेतमथ दैववशादपेतं   वासो यथा परिकृतं मदिरामदान्धः  ॥ ०३.२८.०३७ ॥*
देहोऽपि दैववशगः खलु कर्म यावत्  स्वारम्भकं प्रतिसमीक्षत एव सासुः  ।
तं सप्रपञ्चमधिरूढसमाधियोगः   स्वाप्नं पुनर्न भजते प्रतिबुद्धवस्तुः  ॥ ०३.२८.०३८ ॥*
यथा पुत्राच्च वित्ताच्च पृथङ्मर्त्यः प्रतीयते  ।
अप्यात्मत्वेनाभिमताद्देहादेः पुरुषस्तथा  ॥ ०३.२८.०३९ ॥
यथोल्मुकाद्विस्फुलिङ्गाद्धूमाद्वापि स्वसम्भवात् ।
अप्यात्मत्वेनाभिमताद्यथाग्निः पृथगुल्मुकात् ॥ ०३.२८.०४० ॥
भूतेन्द्रियान्तःकरणात्प्रधानाज्जीवसंज्ञितात् ।
आत्मा तथा पृथग्द्रष्टा भगवान् ब्रह्मसंज्ञितः  ॥ ०३.२८.०४१ ॥
सर्वभूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि  ।
ईक्षेतानन्यभावेन भूतेष्विव तदात्मताम्  ॥ ०३.२८.०४२ ॥
स्वयोनिषु यथा ज्योतिरेकं नाना प्रतीयते  ।
योनीनां गुणवैषम्यात्तथात्मा प्रकृतौ स्थितः  ॥ ०३.२८.०४३ ॥
तस्मादिमां स्वां प्रकृतिं दैवीं सदसदात्मिकाम्  ।
दुर्विभाव्यां पराभाव्य स्वरूपेणावतिष्ठते  ॥ ०३.२८.०४४ ॥
०३.२९.००१।० देवहूतिरुवाच
लक्षणं महदादीनां प्रकृतेः पुरुषस्य च  ।
स्वरूपं लक्ष्यतेऽमीषां येन तत्पारमार्थिकम्  ॥ ०३.२९.००१ ॥
यथा साङ्ख्येषु कथितं यन्मूलं तत्प्रचक्षते  ।
भक्तियोगस्य मे मार्गं ब्रूहि विस्तरशः प्रभो  ॥ ०३.२९.००२ ॥
विरागो येन पुरुषो भगवन् सर्वतो भवेत् ।
आचक्ष्व जीवलोकस्य विविधा मम संसृतीः  ॥ ०३.२९.००३ ॥
कालस्येश्वररूपस्य परेषां च परस्य ते  ।
स्वरूपं बत कुर्वन्ति यद्धेतोः कुशलं जनाः  ॥ ०३.२९.००४ ॥
लोकस्य मिथ्याभिमतेरचक्षुषश्चिरं प्रसुप्तस्य तमस्यनाश्रये  ।
श्रान्तस्य कर्मस्वनुविद्धया धिया त्वमाविरासीः किल योगभास्करः  ॥ ०३.२९.००५ ॥
०३.२९.००६।० मैत्रेय उवाच
इति मातुर्वचः श्लक्ष्णं प्रतिनन्द्य महामुनिः  ।
आबभाषे कुरुश्रेष्ठ प्रीतस्तां करुणार्दितः  ॥ ०३.२९.००६ ॥
०३.२९.००७।० श्रीभगवानुवाच
भक्तियोगो बहुविधो मार्गैर्भामिनि भाव्यते  ।
स्वभावगुणमार्गेण पुंसां भावो विभिद्यते  ॥ ०३.२९.००७ ॥
अभिसन्धाय यो हिंसां दम्भं मात्सर्यमेव वा  ।
संरम्भी भिन्नदृग्भावं मयि कुर्यात्स तामसः  ॥ ०३.२९.००८ ॥
विषयानभिसन्धाय यश ऐश्वर्यमेव वा  ।
अर्चादावर्चयेद्यो मां पृथग्भावः स राजसः  ॥ ०३.२९.००९ ॥
कर्मनिर्हारमुद्दिश्य परस्मिन् वा तदर्पणम्  ।
यजेद्यष्टव्यमिति वा पृथग्भावः स सात्त्विकः  ॥ ०३.२९.०१० ॥
मद्गुणश्रुतिमात्रेण मयि सर्वगुहाशये  ।
मनोगतिरविच्छिन्ना यथा गङ्गाम्भसोऽम्बुधौ  ॥ ०३.२९.०११ ॥
लक्षणं भक्तियोगस्य निर्गुणस्य ह्युदाहृतम्  ।
अहैतुक्यव्यवहिता या भक्तिः पुरुषोत्तमे  ॥ ०३.२९.०१२ ॥
सालोक्यसार्ष्टिसामीप्य सारूप्यैकत्वमप्युत  ।
दीयमानं न गृह्णन्ति विना मत्सेवनं जनाः  ॥ ०३.२९.०१३ ॥
स एव भक्तियोगाख्य आत्यन्तिक उदाहृतः  ।
येनातिव्रज्य त्रिगुणं मद्भावायोपपद्यते  ॥ ०३.२९.०१४ ॥
निषेवितेनानिमित्तेन स्वधर्मेण महीयसा  ।
क्रियायोगेन शस्तेन नातिहिंस्रेण नित्यशः  ॥ ०३.२९.०१५ ॥
मद्धिष्ण्यदर्शनस्पर्श पूजास्तुत्यभिवन्दनैः  ।
भूतेषु मद्भावनया सत्त्वेनासङ्गमेन च  ॥ ०३.२९.०१६ ॥
महतां बहुमानेन दीनानामनुकम्पया  ।
मैत्र्या चैवात्मतुल्येषु यमेन नियमेन च  ॥ ०३.२९.०१७ ॥
आध्यात्मिकानुश्रवणान्नामसङ्कीर्तनाच्च मे  ।
आर्जवेनार्यसङ्गेन निरहङ्क्रियया तथा  ॥ ०३.२९.०१८ ॥
मद्धर्मणो गुणैरेतैः परिसंशुद्ध आशयः  ।
पुरुषस्याञ्जसाभ्येति श्रुतमात्रगुणं हि माम्  ॥ ०३.२९.०१९ ॥
यथा वातरथो घ्राणमावृङ्क्ते गन्ध आशयात् ।
एवं योगरतं चेत आत्मानमविकारि यत् ॥ ०३.२९.०२० ॥
अहं सर्वेषु भूतेषु भूतात्मावस्थितः सदा  ।
तमवज्ञाय मां मर्त्यः कुरुतेऽर्चाविडम्बनम्  ॥ ०३.२९.०२१ ॥
यो मां सर्वेषु भूतेषु सन्तमात्मानमीश्वरम्  ।
हित्वार्चां भजते मौढ्याद्भस्मन्येव जुहोति सः  ॥ ०३.२९.०२२ ॥
द्विषतः परकाये मां मानिनो भिन्नदर्शिनः  ।
भूतेषु बद्धवैरस्य न मनः शान्तिमृच्छति  ॥ ०३.२९.०२३ ॥
अहमुच्चावचैर्द्रव्यैः क्रिययोत्पन्नयानघे  ।
नैव तुष्येऽर्चितोऽर्चायां भूतग्रामावमानिनः  ॥ ०३.२९.०२४ ॥
अर्चादावर्चयेत्तावदीश्वरं मां स्वकर्मकृत् ।
यावन्न वेद स्वहृदि सर्वभूतेष्ववस्थितम्  ॥ ०३.२९.०२५ ॥
आत्मनश्च परस्यापि यः करोत्यन्तरोदरम्  ।
तस्य भिन्नदृशो मृत्युर्विदधे भयमुल्बणम्  ॥ ०३.२९.०२६ ॥
अथ मां सर्वभूतेषु भूतात्मानं कृतालयम्  ।
अर्हयेद्दानमानाभ्यां मैत्र्याभिन्नेन चक्षुषा  ॥ ०३.२९.०२७ ॥
जीवाः श्रेष्ठा ह्यजीवानां ततः प्राणभृतः शुभे  ।
ततः सचित्ताः प्रवरास्ततश्चेन्द्रियवृत्तयः  ॥ ०३.२९.०२८ ॥
तत्रापि स्पर्शवेदिभ्यः प्रवरा रसवेदिनः  ।
तेभ्यो गन्धविदः श्रेष्ठास्ततः शब्दविदो वराः  ॥ ०३.२९.०२९ ॥
रूपभेदविदस्तत्र ततश्चोभयतोदतः  ।
तेषां बहुपदाः श्रेष्ठाश्चतुष्पादस्ततो द्विपात् ॥ ०३.२९.०३० ॥
ततो वर्णाश्च चत्वारस्तेषां ब्राह्मण उत्तमः  ।
ब्राह्मणेष्वपि वेदज्ञो ह्यर्थज्ञोऽभ्यधिकस्ततः  ॥ ०३.२९.०३१ ॥
अर्थज्ञात्संशयच्छेत्ता ततः श्रेयान् स्वकर्मकृत् ।
मुक्तसङ्गस्ततो भूयानदोग्धा धर्ममात्मनः  ॥ ०३.२९.०३२ ॥
तस्मान्मय्यर्पिताशेष क्रियार्थात्मा निरन्तरः  ।
मय्यर्पितात्मनः पुंसो मयि सन्न्यस्तकर्मणः  ।
न पश्यामि परं भूतमकर्तुः समदर्शनात् ॥ ०३.२९.०३३ ॥
मनसैतानि भूतानि प्रणमेद्बहुमानयन्  ।
ईश्वरो जीवकलया प्रविष्टो भगवानिति  ॥ ०३.२९.०३४ ॥
भक्तियोगश्च योगश्च मया मानव्युदीरितः  ।
ययोरेकतरेणैव पुरुषः पुरुषं व्रजेत् ॥ ०३.२९.०३५ ॥
एतद्भगवतो रूपं ब्रह्मणः परमात्मनः  ।
परं प्रधानं पुरुषं दैवं कर्मविचेष्टितम्  ॥ ०३.२९.०३६ ॥
रूपभेदास्पदं दिव्यं काल इत्यभिधीयते  ।
भूतानां महदादीनां यतो भिन्नदृशां भयम्  ॥ ०३.२९.०३७ ॥
योऽन्तः प्रविश्य भूतानि भूतैरत्त्यखिलाश्रयः  ।
स विष्ण्वाख्योऽधियज्ञोऽसौ कालः कलयतां प्रभुः  ॥ ०३.२९.०३८ ॥
न चास्य कश्चिद्दयितो न द्वेष्यो न च बान्धवः  ।
आविशत्यप्रमत्तोऽसौ प्रमत्तं जनमन्तकृत् ॥ ०३.२९.०३९ ॥
यद्भयाद्वाति वातोऽयं सूर्यस्तपति यद्भयात् ।
यद्भयाद्वर्षते देवो भगणो भाति यद्भयात् ॥ ०३.२९.०४० ॥
यद्वनस्पतयो भीता लताश्चौषधिभिः सह  ।
स्वे स्वे कालेऽभिगृह्णन्ति पुष्पाणि च फलानि च  ॥ ०३.२९.०४१ ॥
स्रवन्ति सरितो भीता नोत्सर्पत्युदधिर्यतः  ।
अग्निरिन्धे सगिरिभिर्भूर्न मज्जति यद्भयात् ॥ ०३.२९.०४२ ॥
नभो ददाति श्वसतां पदं यन्नियमाददः  ।
लोकं स्वदेहं तनुते महान् सप्तभिरावृतम्  ॥ ०३.२९.०४३ ॥
गुणाभिमानिनो देवाः सर्गादिष्वस्य यद्भयात् ।
वर्तन्तेऽनुयुगं येषां वश एतच्चराचरम्  ॥ ०३.२९.०४४ ॥
सोऽनन्तोऽन्तकरः कालोऽनादिरादिकृदव्ययः  ।
जनं जनेन जनयन्मारयन्मृत्युनान्तकम्  ॥ ०३.२९.०४५ ॥
०३.३०.००१।० कपिल उवाच
तस्यैतस्य जनो नूनं नायं वेदोरुविक्रमम्  ।
काल्यमानोऽपि बलिनो वायोरिव घनावलिः  ॥ ०३.३०.००१ ॥
यं यमर्थमुपादत्ते दुःखेन सुखहेतवे  ।
तं तं धुनोति भगवान् पुमान् छोचति यत्कृते  ॥ ०३.३०.००२ ॥
यदध्रुवस्य देहस्य सानुबन्धस्य दुर्मतिः  ।
ध्रुवाणि मन्यते मोहाद्गृहक्षेत्रवसूनि च  ॥ ०३.३०.००३ ॥
जन्तुर्वै भव एतस्मिन् यां यां योनिमनुव्रजेत् ।
तस्यां तस्यां स लभते निर्वृतिं न विरज्यते  ॥ ०३.३०.००४ ॥
नरकस्थोऽपि देहं वै न पुमांस्त्यक्तुमिच्छति  ।
नारक्यां निर्वृतौ सत्यां देवमायाविमोहितः  ॥ ०३.३०.००५ ॥
आत्मजायासुतागार पशुद्रविणबन्धुषु  ।
निरूढमूलहृदय आत्मानं बहु मन्यते  ॥ ०३.३०.००६ ॥
सन्दह्यमानसर्वाङ्ग एषामुद्वहनाधिना  ।
करोत्यविरतं मूढो दुरितानि दुराशयः  ॥ ०३.३०.००७ ॥
आक्षिप्तात्मेन्द्रियः स्त्रीणामसतीनां च मायया  ।
रहो रचितयालापैः शिशूनां कलभाषिणाम्  ॥ ०३.३०.००८ ॥
गृहेषु कूटधर्मेषु दुःखतन्त्रेष्वतन्द्रितः  ।
कुर्वन् दुःखप्रतीकारं सुखवन्मन्यते गृही  ॥ ०३.३०.००९ ॥
अर्थैरापादितैर्गुर्व्या हिंसयेतस्ततश्च तान्  ।
पुष्णाति येषां पोषेण शेषभुग्यात्यधः स्वयम्  ॥ ०३.३०.०१० ॥
वार्तायां लुप्यमानायामारब्धायां पुनः पुनः  ।
लोभाभिभूतो निःसत्त्वः परार्थे कुरुते स्पृहाम्  ॥ ०३.३०.०११ ॥
कुटुम्बभरणाकल्पो मन्दभाग्यो वृथोद्यमः  ।
श्रिया विहीनः कृपणो ध्यायन् छ्वसिति मूढधीः  ॥ ०३.३०.०१२ ॥
एवं स्वभरणाकल्पं तत्कलत्रादयस्तथा  ।
नाद्रियन्ते यथा पूर्वं कीनाशा इव गोजरम्  ॥ ०३.३०.०१३ ॥
तत्राप्यजातनिर्वेदो भ्रियमाणः स्वयं भृतैः  ।
जरयोपात्तवैरूप्यो मरणाभिमुखो गृहे  ॥ ०३.३०.०१४ ॥
आस्तेऽवमत्योपन्यस्तं गृहपाल इवाहरन्  ।
आमयाव्यप्रदीप्ताग्निरल्पाहारोऽल्पचेष्टितः  ॥ ०३.३०.०१५ ॥
वायुनोत्क्रमतोत्तारः कफसंरुद्धनाडिकः  ।
कासश्वासकृतायासः कण्ठे घुरघुरायते  ॥ ०३.३०.०१६ ॥
शयानः परिशोचद्भिः परिवीतः स्वबन्धुभिः  ।
वाच्यमानोऽपि न ब्रूते कालपाशवशं गतः  ॥ ०३.३०.०१७ ॥
एवं कुटुम्बभरणे व्यापृतात्माजितेन्द्रियः  ।
म्रियते रुदतां स्वानामुरुवेदनयास्तधीः  ॥ ०३.३०.०१८ ॥
यमदूतौ तदा प्राप्तौ भीमौ सरभसेक्षणौ  ।
स दृष्ट्वा त्रस्तहृदयः शकृन्मूत्रं विमुञ्चति  ॥ ०३.३०.०१९ ॥
यातनादेह आवृत्य पाशैर्बद्ध्वा गले बलात् ।
नयतो दीर्घमध्वानं दण्ड्यं राजभटा यथा  ॥ ०३.३०.०२० ॥
तयोर्निर्भिन्नहृदयस्तर्जनैर्जातवेपथुः  ।
पथि श्वभिर्भक्ष्यमाण आर्तोऽघं स्वमनुस्मरन्  ॥ ०३.३०.०२१ ॥
क्षुत्तृट्परीतोऽर्कदवानलानिलैः सन्तप्यमानः पथि तप्तवालुके  ।
कृच्छ्रेण पृष्ठे कशया च ताडितश्चलत्यशक्तोऽपि निराश्रमोदके  ॥ ०३.३०.०२२ ॥
तत्र तत्र पतन् छ्रान्तो मूर्च्छितः पुनरुत्थितः  ।
पथा पापीयसा नीतस्तरसा यमसादनम्  ॥ ०३.३०.०२३ ॥
योजनानां सहस्राणि नवतिं नव चाध्वनः  ।
त्रिभिर्मुहूर्तैर्द्वाभ्यां वा नीतः प्राप्नोति यातनाः  ॥ ०३.३०.०२४ ॥
आदीपनं स्वगात्राणां वेष्टयित्वोल्मुकादिभिः  ।
आत्ममांसादनं क्वापि स्वकृत्तं परतोऽपि वा  ॥ ०३.३०.०२५ ॥
जीवतश्चान्त्राभ्युद्धारः श्वगृध्रैर्यमसादने  ।
सर्पवृश्चिकदंशाद्यैर्दशद्भिश्चात्मवैशसम्  ॥ ०३.३०.०२६ ॥
कृन्तनं चावयवशो गजादिभ्यो भिदापनम्  ।
पातनं गिरिशृङ्गेभ्यो रोधनं चाम्बुगर्तयोः  ॥ ०३.३०.०२७ ॥
यास्तामिस्रान्धतामिस्रा रौरवाद्याश्च यातनाः  ।
भुङ्क्ते नरो वा नारी वा मिथः सङ्गेन निर्मिताः  ॥ ०३.३०.०२८ ॥
अत्रैव नरकः स्वर्ग इति मातः प्रचक्षते  ।
या यातना वै नारक्यस्ता इहाप्युपलक्षिताः  ॥ ०३.३०.०२९ ॥
एवं कुटुम्बं बिभ्राण उदरं भर एव वा  ।
विसृज्येहोभयं प्रेत्य भुङ्क्ते तत्फलमीदृशम्  ॥ ०३.३०.०३० ॥
एकः प्रपद्यते ध्वान्तं हित्वेदं स्वकलेवरम्  ।
कुशलेतरपाथेयो भूतद्रोहेण यद्भृतम्  ॥ ०३.३०.०३१ ॥
दैवेनासादितं तस्य शमलं निरये पुमान्  ।
भुङ्क्ते कुटुम्बपोषस्य हृतवित्त इवातुरः  ॥ ०३.३०.०३२ ॥
केवलेन ह्यधर्मेण कुटुम्बभरणोत्सुकः  ।
याति जीवोऽन्धतामिस्रं चरमं तमसः पदम्  ॥ ०३.३०.०३३ ॥
अधस्तान्नरलोकस्य यावतीर्यातनादयः  ।
क्रमशः समनुक्रम्य पुनरत्राव्रजेच्छुचिः  ॥ ०३.३०.०३४ ॥
०३.३०.००१।० श्रीभगवानुवाच
कर्मणा दैवनेत्रेण जन्तुर्देहोपपत्तये  ।
स्त्रियाः प्रविष्ट उदरं पुंसो रेतःकणाश्रयः  ॥ ०३.३१.००१ ॥
कललं त्वेकरात्रेण पञ्चरात्रेण बुद्बुदम्  ।
दशाहेन तु कर्कन्धूः पेश्यण्डं वा ततः परम्  ॥ ०३.३१.००२ ॥
मासेन तु शिरो द्वाभ्यां बाह्वङ्घ्र्याद्यङ्गविग्रहः  ।
नखलोमास्थिचर्माणि लिङ्गच्छिद्रोद्भवस्त्रिभिः  ॥ ०३.३१.००३ ॥
चतुर्भिर्धातवः सप्त पञ्चभिः क्षुत्तृडुद्भवः  ।
षड्भिर्जरायुणा वीतः कुक्षौ भ्राम्यति दक्षिणे  ॥ ०३.३१.००४ ॥
मातुर्जग्धान्नपानाद्यैरेधद्धातुरसम्मते  ।
शेते विण्मूत्रयोर्गर्ते स जन्तुर्जन्तुसम्भवे  ॥ ०३.३१.००५ ॥
कृमिभिः क्षतसर्वाङ्गः सौकुमार्यात्प्रतिक्षणम्  ।
मूर्च्छामाप्नोत्युरुक्लेशस्तत्रत्यैः क्षुधितैर्मुहुः  ॥ ०३.३१.००६ ॥
कटुतीक्ष्णोष्णलवण रूक्षाम्लादिभिरुल्बणैः  ।
मातृभुक्तैरुपस्पृष्टः सर्वाङ्गोत्थितवेदनः  ॥ ०३.३१.००७ ॥
उल्बेन संवृतस्तस्मिन्नन्त्रैश्च बहिरावृतः  ।
आस्ते कृत्वा शिरः कुक्षौ भुग्नपृष्ठशिरोधरः  ॥ ०३.३१.००८ ॥
अकल्पः स्वाङ्गचेष्टायां शकुन्त इव पञ्जरे  ।
तत्र लब्धस्मृतिर्दैवात्कर्म जन्मशतोद्भवम्  ।
स्मरन् दीर्घमनुच्छ्वासं शर्म किं नाम विन्दते  ॥ ०३.३१.००९ ॥
आरभ्य सप्तमान्मासाल्लब्धबोधोऽपि वेपितः  ।
नैकत्रास्ते सूतिवातैर्विष्ठाभूरिव सोदरः  ॥ ०३.३१.०१० ॥
नाथमान ऋषिर्भीतः सप्तवध्रिः कृताञ्जलिः  ।
स्तुवीत तं विक्लवया वाचा येनोदरेऽर्पितः  ॥ ०३.३१.०११ ॥
०३.३१.०१२।० जन्तुरुवाच
तस्योपसन्नमवितुं जगदिच्छयात्त   नानातनोर्भुवि चलच्चरणारविन्दम्  ।
सोऽहं व्रजामि शरणं ह्यकुतोभयं मे   येनेदृशी गतिरदर्श्यसतोऽनुरूपा  ॥ ०३.३१.०१२ ॥*
यस्त्वत्र बद्ध इव कर्मभिरावृतात्मा   भूतेन्द्रियाशयमयीमवलम्ब्य मायाम्  ।
आस्ते विशुद्धमविकारमखण्डबोधम्   आतप्यमानहृदयेऽवसितं नमामि  ॥ ०३.३१.०१३ ॥*
यः पञ्चभूतरचिते रहितः शरीरे   च्छन्नोऽयथेन्द्रियगुणार्थचिदात्मकोऽहम्  ।
तेनाविकुण्ठमहिमानमृषिं तमेनं   वन्दे परं प्रकृतिपूरुषयोः पुमांसम्  ॥ ०३.३१.०१४ ॥*
यन्माययोरुगुणकर्मनिबन्धनेऽस्मिन्   सांसारिके पथि चरंस्तदभिश्रमेण  ।
नष्टस्मृतिः पुनरयं प्रवृणीत लोकं   युक्त्या कया महदनुग्रहमन्तरेण  ॥ ०३.३१.०१५ ॥*
ज्ञानं यदेतददधात्कतमः स देवस्  त्रैकालिकं स्थिरचरेष्वनुवर्तितांशः  ।
तं जीवकर्मपदवीमनुवर्तमानास्  तापत्रयोपशमनाय वयं भजेम  ॥ ०३.३१.०१६ ॥*
देह्यन्यदेहविवरे जठराग्निनासृग्  विण्मूत्रकूपपतितो भृशतप्तदेहः  ।
इच्छन्नितो विवसितुं गणयन् स्वमासान्   निर्वास्यते कृपणधीर्भगवन् कदा नु  ॥ ०३.३१.०१७ ॥*
येनेदृशीं गतिमसौ दशमास्य ईश   सङ्ग्राहितः पुरुदयेन भवादृशेन  ।
स्वेनैव तुष्यतु कृतेन स दीननाथः   को नाम तत्प्रति विनाञ्जलिमस्य कुर्यात् ॥ ०३.३१.०१८ ॥*
पश्यत्ययं धिषणया ननु सप्तवध्रिः   शारीरके दमशरीर्यपरः स्वदेहे  ।
यत्सृष्टयासं तमहं पुरुषं पुराणं   पश्ये बहिर्हृदि च चैत्यमिव प्रतीतम्  ॥ ०३.३१.०१९ ॥*
सोऽहं वसन्नपि विभो बहुदुःखवासं   गर्भान्न निर्जिगमिषे बहिरन्धकूपे  ।
यत्रोपयातमुपसर्पति देवमाया   मिथ्या मतिर्यदनु संसृतिचक्रमेतत् ॥ ०३.३१.०२० ॥*
तस्मादहं विगतविक्लव उद्धरिष्य   आत्मानमाशु तमसः सुहृदात्मनैव  ।
भूयो यथा व्यसनमेतदनेकरन्ध्रं   मा मे भविष्यदुपसादितविष्णुपादः  ॥ ०३.३१.०२१ ॥*
०३.३२.०२२।० कपिल उवाच
एवं कृतमतिर्गर्भे दशमास्यः स्तुवन्नृषिः  ।
सद्यः क्षिपत्यवाचीनं प्रसूत्यै सूतिमारुतः  ॥ ०३.३२.०२२ ॥
तेनावसृष्टः सहसा कृत्वावाक्शिर आतुरः  ।
विनिष्क्रामति कृच्छ्रेण निरुच्छ्वासो हतस्मृतिः  ॥ ०३.३२.०२३ ॥
पतितो भुव्यसृङ्मिश्रः विष्ठाभूरिव चेष्टते  ।
रोरूयति गते ज्ञाने विपरीतां गतिं गतः  ॥ ०३.३२.०२४ ॥
परच्छन्दं न विदुषा पुष्यमाणो जनेन सः  ।
अनभिप्रेतमापन्नः प्रत्याख्यातुमनीश्वरः  ॥ ०३.३२.०२५ ॥
शायितोऽशुचिपर्यङ्के जन्तुः स्वेदजदूषिते  ।
नेशः कण्डूयनेऽङ्गानामासनोत्थानचेष्टने  ॥ ०३.३२.०२६ ॥
तुदन्त्यामत्वचं दंशा मशका मत्कुणादयः  ।
रुदन्तं विगतज्ञानं कृमयः कृमिकं यथा  ॥ ०३.३२.०२७ ॥
इत्येवं शैशवं भुक्त्वा दुःखं पौगण्डमेव च  ।
अलब्धाभीप्सितोऽज्ञानादिद्धमन्युः शुचार्पितः  ॥ ०३.३२.०२८ ॥
सह देहेन मानेन वर्धमानेन मन्युना  ।
करोति विग्रहं कामी कामिष्वन्ताय चात्मनः  ॥ ०३.३२.०२९ ॥
भूतैः पञ्चभिरारब्धे देहे देह्यबुधोऽसकृत् ।
अहं ममेत्यसद्ग्राहः करोति कुमतिर्मतिम्  ॥ ०३.३२.०३० ॥
तदर्थं कुरुते कर्म यद्बद्धो याति संसृतिम्  ।
योऽनुयाति ददत्क्लेशमविद्याकर्मबन्धनः  ॥ ०३.३२.०३१ ॥
यद्यसद्भिः पथि पुनः शिश्नोदरकृतोद्यमैः  ।
आस्थितो रमते जन्तुस्तमो विशति पूर्ववत् ॥ ०३.३२.०३२ ॥
सत्यं शौचं दया मौनं बुद्धिः श्रीर्ह्रीर्यशः क्षमा  ।
शमो दमो भगश्चेति यत्सङ्गाद्याति सङ्क्षयम्  ॥ ०३.३२.०३३ ॥
तेष्वशान्तेषु मूढेषु खण्डितात्मस्वसाधुषु  ।
सङ्गं न कुर्याच्छोच्येषु योषित्क्रीडामृगेषु च  ॥ ०३.३२.०३४ ॥
न तथास्य भवेन्मोहो बन्धश्चान्यप्रसङ्गतः  ।
योषित्सङ्गाद्यथा पुंसो यथा तत्सङ्गिसङ्गतः  ॥ ०३.३२.०३५ ॥
प्रजापतिः स्वां दुहितरं दृष्ट्वा तद्रूपधर्षितः  ।
रोहिद्भूतां सोऽन्वधावदृक्षरूपी हतत्रपः  ॥ ०३.३२.०३६ ॥
तत्सृष्टसृष्टसृष्टेषु को न्वखण्डितधीः पुमान्  ।
ऋषिं नारायणमृते योषिन्मय्येह मायया  ॥ ०३.३२.०३७ ॥
बलं मे पश्य मायायाः स्त्रीमय्या जयिनो दिशाम्  ।
या करोति पदाक्रान्तान् भ्रूविजृम्भेण केवलम्  ॥ ०३.३२.०३८ ॥
सङ्गं न कुर्यात्प्रमदासु जातु योगस्य पारं परमारुरुक्षुः  ।
मत्सेवया प्रतिलब्धात्मलाभो वदन्ति या निरयद्वारमस्य  ॥ ०३.३२.०३९ ॥
योपयाति शनैर्माया योषिद्देवविनिर्मिता  ।
तामीक्षेतात्मनो मृत्युं तृणैः कूपमिवावृतम्  ॥ ०३.३२.०४० ॥
यां मन्यते पतिं मोहान्मन्मायामृषभायतीम्  ।
स्त्रीत्वं स्त्रीसङ्गतः प्राप्तो वित्तापत्यगृहप्रदम्  ॥ ०३.३२.०४१ ॥
तामात्मनो विजानीयात्पत्यपत्यगृहात्मकम्  ।
दैवोपसादितं मृत्युं मृगयोर्गायनं यथा  ॥ ०३.३२.०४२ ॥
देहेन जीवभूतेन लोकाल्लोकमनुव्रजन्  ।
भुञ्जान एव कर्माणि करोत्यविरतं पुमान्  ॥ ०३.३२.०४३ ॥
जीवो ह्यस्यानुगो देहो भूतेन्द्रियमनोमयः  ।
तन्निरोधोऽस्य मरणमाविर्भावस्तु सम्भवः  ॥ ०३.३२.०४४ ॥
द्रव्योपलब्धिस्थानस्य द्रव्येक्षायोग्यता यदा  ।
तत्पञ्चत्वमहंमानादुत्पत्तिर्द्रव्यदर्शनम्  ॥ ०३.३२.०४५ ॥
यथाक्ष्णोर्द्रव्यावयव दर्शनायोग्यता यदा  ।
तदैव चक्षुषो द्रष्टुर्द्रष्टृत्वायोग्यतानयोः  ॥ ०३.३२.०४६ ॥
तस्मान्न कार्यः सन्त्रासो न कार्पण्यं न सम्भ्रमः  ।
बुद्ध्वा जीवगतिं धीरो मुक्तसङ्गश्चरेदिह  ॥ ०३.३२.०४७ ॥
सम्यग्दर्शनया बुद्ध्या योगवैराग्ययुक्तया  ।
मायाविरचिते लोके चरेन्न्यस्य कलेवरम्  ॥ ०३.३२.०४८ ॥
०३.३२.००१।० कपिल उवाच
अथ यो गृहमेधीयान् धर्मानेवावसन् गृहे  ।
काममर्थं च धर्मान् स्वान् दोग्धि भूयः पिपर्ति तान्  ॥ ०३.३२.००१ ॥
स चापि भगवद्धर्मात्काममूढः पराङ्मुखः  ।
यजते क्रतुभिर्देवान् पित्ंश्च श्रद्धयान्वितः  ॥ ०३.३२.००२ ॥
तच्छ्रद्धयाक्रान्तमतिः पितृदेवव्रतः पुमान्  ।
गत्वा चान्द्रमसं लोकं सोमपाः पुनरेष्यति  ॥ ०३.३२.००३ ॥
यदा चाहीन्द्रशय्यायां शेतेऽनन्तासनो हरिः  ।
तदा लोका लयं यान्ति त एते गृहमेधिनाम्  ॥ ०३.३२.००४ ॥
ये स्वधर्मान्न दुह्यन्ति धीराः कामार्थहेतवे  ।
निःसङ्गा न्यस्तकर्माणः प्रशान्ताः शुद्धचेतसः  ॥ ०३.३२.००५ ॥
निवृत्तिधर्मनिरता निर्ममा निरहङ्कृताः  ।
स्वधर्माप्तेन सत्त्वेन परिशुद्धेन चेतसा  ॥ ०३.३२.००६ ॥
सूर्यद्वारेण ते यान्ति पुरुषं विश्वतोमुखम्  ।
परावरेशं प्रकृतिमस्योत्पत्त्यन्तभावनम्  ॥ ०३.३२.००७ ॥
द्विपरार्धावसाने यः प्रलयो ब्रह्मणस्तु ते  ।
तावदध्यासते लोकं परस्य परचिन्तकाः  ॥ ०३.३२.००८ ॥
क्ष्माम्भोऽनलानिलवियन्मनैन्द्रियार्थ   भूतादिभिः परिवृतं प्रतिसञ्जिहीर्षुः  ।
अव्याकृतं विशति यर्हि गुणत्रयात्माकालं   पराख्यमनुभूय परः स्वयम्भूः  ॥ ०३.३२.००९ ॥*
एवं परेत्य भगवन्तमनुप्रविष्टाये   योगिनो जितमरुन्मनसो विरागाः  ।
तेनैव साकममृतं पुरुषं पुराणं   ब्रह्म प्रधानमुपयान्त्यगताभिमानाः  ॥ ०३.३२.०१० ॥*
अथ तं सर्वभूतानां हृत्पद्मेषु कृतालयम्  ।
श्रुतानुभावं शरणं व्रज भावेन भामिनि  ॥ ०३.३२.०११ ॥
आद्यः स्थिरचराणां यो वेदगर्भः सहर्षिभिः  ।
योगेश्वरैः कुमाराद्यैः सिद्धैर्योगप्रवर्तकैः  ॥ ०३.३२.०१२ ॥
भेददृष्ट्याभिमानेन निःसङ्गेनापि कर्मणा  ।
कर्तृत्वात्सगुणं ब्रह्म पुरुषं पुरुषर्षभम्  ॥ ०३.३२.०१३ ॥
स संसृत्य पुनः काले कालेनेश्वरमूर्तिना  ।
जाते गुणव्यतिकरे यथापूर्वं प्रजायते  ॥ ०३.३२.०१४ ॥
ऐश्वर्यं पारमेष्ठ्यं च तेऽपि धर्मविनिर्मितम्  ।
निषेव्य पुनरायान्ति गुणव्यतिकरे सति  ॥ ०३.३२.०१५ ॥
ये त्विहासक्तमनसः कर्मसु श्रद्धयान्विताः  ।
कुर्वन्त्यप्रतिषिद्धानि नित्यान्यपि च कृत्स्नशः  ॥ ०३.३२.०१६ ॥
रजसा कुण्ठमनसः कामात्मानोऽजितेन्द्रियाः  ।
पित्न् यजन्त्यनुदिनं गृहेष्वभिरताशयाः  ॥ ०३.३२.०१७ ॥
त्रैवर्गिकास्ते पुरुषा विमुखा हरिमेधसः  ।
कथायां कथनीयोरु विक्रमस्य मधुद्विषः  ॥ ०३.३२.०१८ ॥
नूनं दैवेन विहता ये चाच्युतकथासुधाम्  ।
हित्वा शृण्वन्त्यसद्गाथाः पुरीषमिव विड्भुजः  ॥ ०३.३२.०१९ ॥
दक्षिणेन पथार्यम्णः पितृलोकं व्रजन्ति ते  ।
प्रजामनु प्रजायन्ते श्मशानान्तक्रियाकृतः  ॥ ०३.३२.०२० ॥
ततस्ते क्षीणसुकृताः पुनर्लोकमिमं सति  ।
पतन्ति विवशा देवैः सद्यो विभ्रंशितोदयाः  ॥ ०३.३२.०२१ ॥
तस्मात्त्वं सर्वभावेन भजस्व परमेष्ठिनम्  ।
तद्गुणाश्रयया भक्त्या भजनीयपदाम्बुजम्  ॥ ०३.३२.०२२ ॥
वासुदेवे भगवति भक्तियोगः प्रयोजितः  ।
जनयत्याशु वैराग्यं ज्ञानं यद्ब्रह्मदर्शनम्  ॥ ०३.३२.०२३ ॥
यदास्य चित्तमर्थेषु समेष्विन्द्रियवृत्तिभिः  ।
न विगृह्णाति वैषम्यं प्रियमप्रियमित्युत  ॥ ०३.३२.०२४ ॥
स तदैवात्मनात्मानं निःसङ्गं समदर्शनम्  ।
हेयोपादेयरहितमारूढं पदमीक्षते  ॥ ०३.३२.०२५ ॥
ज्ञानमात्रं परं ब्रह्म परमात्मेश्वरः पुमान्  ।
दृश्यादिभिः पृथग्भावैर्भगवानेक ईयते  ॥ ०३.३२.०२६ ॥
एतावानेव योगेन समग्रेणेह योगिनः  ।
युज्यतेऽभिमतो ह्यर्थो यदसङ्गस्तु कृत्स्नशः  ॥ ०३.३२.०२७ ॥
ज्ञानमेकं पराचीनैरिन्द्रियैर्ब्रह्म निर्गुणम्  ।
अवभात्यर्थरूपेण भ्रान्त्या शब्दादिधर्मिणा  ॥ ०३.३२.०२८ ॥
यथा महानहंरूपस्त्रिवृत्पञ्चविधः स्वराट् ।
एकादशविधस्तस्य वपुरण्डं जगद्यतः  ॥ ०३.३२.०२९ ॥
एतद्वै श्रद्धया भक्त्या योगाभ्यासेन नित्यशः  ।
समाहितात्मा निःसङ्गो विरक्त्या परिपश्यति  ॥ ०३.३२.०३० ॥
इत्येतत्कथितं गुर्वि ज्ञानं तद्ब्रह्मदर्शनम्  ।
येनानुबुद्ध्यते तत्त्वं प्रकृतेः पुरुषस्य च  ॥ ०३.३२.०३१ ॥
ज्ञानयोगश्च मन्निष्ठो नैर्गुण्यो भक्तिलक्षणः  ।
द्वयोरप्येक एवार्थो भगवच्छब्दलक्षणः  ॥ ०३.३२.०३२ ॥
यथेन्द्रियैः पृथग्द्वारैरर्थो बहुगुणाश्रयः  ।
एको नानेयते तद्वद्भगवान् शास्त्रवर्त्मभिः  ॥ ०३.३२.०३३ ॥
क्रियया क्रतुभिर्दानैस्तपःस्वाध्यायमर्शनैः  ।
आत्मेन्द्रियजयेनापि सन्न्यासेन च कर्मणाम्  ॥ ०३.३२.०३४ ॥
योगेन विविधाङ्गेन भक्तियोगेन चैव हि  ।
धर्मेणोभयचिह्नेन यः प्रवृत्तिनिवृत्तिमान्  ॥ ०३.३२.०३५ ॥
आत्मतत्त्वावबोधेन वैराग्येण दृढेन च  ।
ईयते भगवानेभिः सगुणो निर्गुणः स्वदृक् ॥ ०३.३२.०३६ ॥
प्रावोचं भक्तियोगस्य स्वरूपं ते चतुर्विधम्  ।
कालस्य चाव्यक्तगतेर्योऽन्तर्धावति जन्तुषु  ॥ ०३.३२.०३७ ॥
जीवस्य संसृतीर्बह्वीरविद्याकर्मनिर्मिताः  ।
यास्वङ्ग प्रविशन्नात्मा न वेद गतिमात्मनः  ॥ ०३.३२.०३८ ॥
नैतत्खलायोपदिशेन्नाविनीताय कर्हिचित् ।
न स्तब्धाय न भिन्नाय नैव धर्मध्वजाय च  ॥ ०३.३२.०३९ ॥
न लोलुपायोपदिशेन्न गृहारूढचेतसे  ।
नाभक्ताय च मे जातु न मद्भक्तद्विषामपि  ॥ ०३.३२.०४० ॥
श्रद्दधानाय भक्ताय विनीतायानसूयवे  ।
भूतेषु कृतमैत्राय शुश्रूषाभिरताय च  ॥ ०३.३२.०४१ ॥
बहिर्जातविरागाय शान्तचित्ताय दीयताम्  ।
निर्मत्सराय शुचये यस्याहं प्रेयसां प्रियः  ॥ ०३.३२.०४२ ॥
य इदं शृणुयादम्ब श्रद्धया पुरुषः सकृत् ।
यो वाभिधत्ते मच्चित्तः स ह्येति पदवीं च मे  ॥ ०३.३२.०४३ ॥
०३.३३.००१।० मैत्रेय उवाच
एवं निशम्य कपिलस्य वचो जनित्रीसा कर्दमस्य दयिता किल देवहूतिः  ।
विस्रस्तमोहपटला तमभिप्रणम्यतुष्टाव तत्त्वविषयाङ्कितसिद्धिभूमिम्  ॥ ०३.३३.००१ ॥
०३.३३.००२।० देवहूतिरुवाच
अथाप्यजोऽन्तःसलिले शयानं भूतेन्द्रियार्थात्ममयं वपुस्ते  ।
गुणप्रवाहं सदशेषबीजं दध्यौ स्वयं यज्जठराब्जजातः  ॥ ०३.३३.००२ ॥
स एव विश्वस्य भवान् विधत्ते गुणप्रवाहेण विभक्तवीर्यः  ।
सर्गाद्यनीहोऽवितथाभिसन्धिरात्मेश्वरोऽतर्क्यसहस्रशक्तिः  ॥ ०३.३३.००३ ॥
स त्वं भृतो मे जठरेण नाथ कथं नु यस्योदर एतदासीत् ।
विश्वं युगान्ते वटपत्र एकः शेते स्म मायाशिशुरङ्घ्रिपानः  ॥ ०३.३३.००४ ॥
त्वं देहतन्त्रः प्रशमाय पाप्मनां निदेशभाजां च विभो विभूतये  ।
यथावतारास्तव सूकरादयस्तथायमप्यात्मपथोपलब्धये  ॥ ०३.३३.००५ ॥
यन्नामधेयश्रवणानुकीर्तनाद्यत्प्रह्वणाद्यत्स्मरणादपि क्वचित् ।
श्वादोऽपि सद्यः सवनाय कल्पते कुतः पुनस्ते भगवन्नु दर्शनात् ॥ ०३.३३.००६ ॥
अहो बत श्वपचोऽतो गरीयान् यज्जिह्वाग्रे वर्तते नाम तुभ्यम्  ।
तेपुस्तपस्ते जुहुवुः सस्नुरार्या ब्रह्मानूचुर्नाम गृणन्ति ये ते  ॥ ०३.३३.००७ ॥
तं त्वामहं ब्रह्म परं पुमांसं प्रत्यक्स्रोतस्यात्मनि संविभाव्यम्  ।
स्वतेजसा ध्वस्तगुणप्रवाहं वन्दे विष्णुं कपिलं वेदगर्भम्  ॥ ०३.३३.००८ ॥
०३.३३.००९।० मैत्रेय उवाच
ईडितो भगवानेवं कपिलाख्यः परः पुमान्  ।
वाचाविक्लवयेत्याह मातरं मातृवत्सलः  ॥ ०३.३३.००९ ॥
०३.३३.०१०।० कपिल उवाच
मार्गेणानेन मातस्ते सुसेव्येनोदितेन मे  ।
आस्थितेन परां काष्ठामचिरादवरोत्स्यसि  ॥ ०३.३३.०१० ॥
श्रद्धत्स्वैतन्मतं मह्यं जुष्टं यद्ब्रह्मवादिभिः  ।
येन मामभयं याया मृत्युमृच्छन्त्यतद्विदः  ॥ ०३.३३.०११ ॥
०३.३३.०१२।० मैत्रेय उवाच
इति प्रदर्श्य भगवान् सतीं तामात्मनो गतिम्  ।
स्वमात्रा ब्रह्मवादिन्या कपिलोऽनुमतो ययौ  ॥ ०३.३३.०१२ ॥
सा चापि तनयोक्तेन योगादेशेन योगयुक् ।
तस्मिन्नाश्रम आपीडे सरस्वत्याः समाहिता  ॥ ०३.३३.०१३ ॥
अभीक्ष्णावगाहकपिशान् जटिलान् कुटिलालकान्  ।
आत्मानं चोग्रतपसा बिभ्रती चीरिणं कृशम्  ॥ ०३.३३.०१४ ॥
प्रजापतेः कर्दमस्य तपोयोगविजृम्भितम्  ।
स्वगार्हस्थ्यमनौपम्यं प्रार्थ्यं वैमानिकैरपि  ॥ ०३.३३.०१५ ॥
पयःफेननिभाः शय्या दान्ता रुक्मपरिच्छदाः  ।
आसनानि च हैमानि सुस्पर्शास्तरणानि च  ॥ ०३.३३.०१६ ॥
स्वच्छस्फटिककुड्येषु महामारकतेषु च  ।
रत्नप्रदीपा आभान्ति ललना रत्नसंयुताः  ॥ ०३.३३.०१७ ॥
गृहोद्यानं कुसुमितै रम्यं बह्वमरद्रुमैः  ।
कूजद्विहङ्गमिथुनं गायन्मत्तमधुव्रतम्  ॥ ०३.३३.०१८ ॥
यत्र प्रविष्टमात्मानं विबुधानुचरा जगुः  ।
वाप्यामुत्पलगन्धिन्यां कर्दमेनोपलालितम्  ॥ ०३.३३.०१९ ॥
हित्वा तदीप्सिततममप्याखण्डलयोषिताम्  ।
किञ्चिच्चकार वदनं पुत्रविश्लेषणातुरा  ॥ ०३.३३.०२० ॥
वनं प्रव्रजिते पत्यावपत्यविरहातुरा  ।
ज्ञाततत्त्वाप्यभून्नष्टे वत्से गौरिव वत्सला  ॥ ०३.३३.०२१ ॥
तमेव ध्यायती देवमपत्यं कपिलं हरिम्  ।
बभूवाचिरतो वत्स निःस्पृहा तादृशे गृहे  ॥ ०३.३३.०२२ ॥
ध्यायती भगवद्रूपं यदाह ध्यानगोचरम्  ।
सुतः प्रसन्नवदनं समस्तव्यस्तचिन्तया  ॥ ०३.३३.०२३ ॥
भक्तिप्रवाहयोगेन वैराग्येण बलीयसा  ।
युक्तानुष्ठानजातेन ज्ञानेन ब्रह्महेतुना  ॥ ०३.३३.०२४ ॥
विशुद्धेन तदात्मानमात्मना विश्वतोमुखम्  ।
स्वानुभूत्या तिरोभूत मायागुणविशेषणम्  ॥ ०३.३३.०२५ ॥
ब्रह्मण्यवस्थितमतिर्भगवत्यात्मसंश्रये  ।
निवृत्तजीवापत्तित्वात्क्षीणक्लेशाप्तनिर्वृतिः  ॥ ०३.३३.०२६ ॥
नित्यारूढसमाधित्वात्परावृत्तगुणभ्रमा  ।
न सस्मार तदात्मानं स्वप्ने दृष्टमिवोत्थितः  ॥ ०३.३३.०२७ ॥
तद्देहः परतः पोषोऽप्यकृशश्चाध्यसम्भवात् ।
बभौ मलैरवच्छन्नः सधूम इव पावकः  ॥ ०३.३३.०२८ ॥
स्वाङ्गं तपोयोगमयं मुक्तकेशं गताम्बरम्  ।
दैवगुप्तं न बुबुधे वासुदेवप्रविष्टधीः  ॥ ०३.३३.०२९ ॥
एवं सा कपिलोक्तेन मार्गेणाचिरतः परम्  ।
आत्मानं ब्रह्मनिर्वाणं भगवन्तमवाप ह  ॥ ०३.३३.०३० ॥
तद्वीरासीत्पुण्यतमं क्षेत्रं त्रैलोक्यविश्रुतम्  ।
नाम्ना सिद्धपदं यत्र सा संसिद्धिमुपेयुषी  ॥ ०३.३३.०३१ ॥
तस्यास्तद्योगविधुत मार्त्यं मर्त्यमभूत्सरित् ।
स्रोतसां प्रवरा सौम्य सिद्धिदा सिद्धसेविता  ॥ ०३.३३.०३२ ॥
कपिलोऽपि महायोगी भगवान् पितुराश्रमात् ।
मातरं समनुज्ञाप्य प्रागुदीचीं दिशं ययौ  ॥ ०३.३३.०३३ ॥
सिद्धचारणगन्धर्वैर्मुनिभिश्चाप्सरोगणैः  ।
स्तूयमानः समुद्रेण दत्तार्हणनिकेतनः  ॥ ०३.३३.०३४ ॥
आस्ते योगं समास्थाय साङ्ख्याचार्यैरभिष्टुतः  ।
त्रयाणामपि लोकानामुपशान्त्यै समाहितः  ॥ ०३.३३.०३५ ॥
एतन्निगदितं तात यत्पृष्टोऽहं तवानघ  ।
कपिलस्य च संवादो देवहूत्याश्च पावनः  ॥ ०३.३३.०३६ ॥
य इदमनुशृणोति योऽभिधत्ते कपिलमुनेर्मतमात्मयोगगुह्यम्  ।
भगवति कृतधीः सुपर्णकेतावुपलभते भगवत्पदारविन्दम्  ॥ ०३.३३.०३७ ॥

०४.०१.००१।० मैत्रेय उवाच
मनोस्तु शतरूपायां तिस्रः कन्याश्च जज्ञिरे  ।
आकूतिर्देवहूतिश्च प्रसूतिरिति विश्रुताः  ॥ ०४.०१.००१ ॥
आकूतिं रुचये प्रादादपि भ्रातृमतीं नृपः  ।
पुत्रिकाधर्ममाश्रित्य शतरूपानुमोदितः  ॥ ०४.०१.००२ ॥
प्रजापतिः स भगवान् रुचिस्तस्यामजीजनत् ।
मिथुनं ब्रह्मवर्चस्वी परमेण समाधिना  ॥ ०४.०१.००३ ॥
यस्तयोः पुरुषः साक्षाद्विष्णुर्यज्ञस्वरूपधृक् ।
या स्त्री सा दक्षिणा भूतेरंशभूतानपायिनी  ॥ ०४.०१.००४ ॥
आनिन्ये स्वगृहं पुत्र्याः पुत्रं विततरोचिषम्  ।
स्वायम्भुवो मुदा युक्तो रुचिर्जग्राह दक्षिणाम्  ॥ ०४.०१.००५ ॥
तां कामयानां भगवानुवाह यजुषां पतिः  ।
तुष्टायां तोषमापन्नोऽ जनयद्द्वादशात्मजान्  ॥ ०४.०१.००६ ॥
तोषः प्रतोषः सन्तोषो भद्रः शान्तिरिडस्पतिः  ।
इध्मः कविर्विभुः स्वह्नः सुदेवो रोचनो द्विषट् ॥ ०४.०१.००७ ॥
तुषिता नाम ते देवा आसन् स्वायम्भुवान्तरे  ।
मरीचिमिश्रा ऋषयो यज्ञः सुरगणेश्वरः  ॥ ०४.०१.००८ ॥
प्रियव्रतोत्तानपादौ मनुपुत्रौ महौजसौ  ।
तत्पुत्रपौत्रनप्तॄणामनुवृत्तं तदन्तरम्  ॥ ०४.०१.००९ ॥
देवहूतिमदात्तात कर्दमायात्मजां मनुः  ।
तत्सम्बन्धि श्रुतप्रायं भवता गदतो मम  ॥ ०४.०१.०१० ॥
दक्षाय ब्रह्मपुत्राय प्रसूतिं भगवान्मनुः  ।
प्रायच्छद्यत्कृतः सर्गस्त्रिलोक्यां विततो महान्  ॥ ०४.०१.०११ ॥
याः कर्दमसुताः प्रोक्ता नव ब्रह्मर्षिपत्नयः  ।
तासां प्रसूतिप्रसवं प्रोच्यमानं निबोध मे  ॥ ०४.०१.०१२ ॥
पत्नी मरीचेस्तु कला सुषुवे कर्दमात्मजा  ।
कश्यपं पूर्णिमानं च ययोरापूरितं जगत् ॥ ०४.०१.०१३ ॥
पूर्णिमासूत विरजं विश्वगं च परन्तप  ।
देवकुल्यां हरेः पाद शौचाद्याभूत्सरिद्दिवः  ॥ ०४.०१.०१४ ॥
अत्रेः पत्न्यनसूया त्रीञ्जज्ञे सुयशसः सुतान्  ।
दत्तं दुर्वाससं सोममात्मेशब्रह्मसम्भवान्  ॥ ०४.०१.०१५ ॥
०४.०१.०१६।० विदुर उवाच
अत्रेर्गृहे सुरश्रेष्ठाः स्थित्युत्पत्त्यन्तहेतवः  ।
किञ्चिच्चिकीर्षवो जाता एतदाख्याहि मे गुरो  ॥ ०४.०१.०१६ ॥
०४.०१.०१७।० मैत्रेय उवाच
ब्रह्मणा चोदितः सृष्टावत्रिर्ब्रह्मविदां वरः  ।
सह पत्न्या ययावृक्षं कुलाद्रिं तपसि स्थितः  ॥ ०४.०१.०१७ ॥
तस्मिन् प्रसूनस्तबक पलाशाशोककानने  ।
वार्भिः स्रवद्भिरुद्घुष्टे निर्विन्ध्यायाः समन्ततः  ॥ ०४.०१.०१८ ॥
प्राणायामेन संयम्य मनो वर्षशतं मुनिः  ।
अतिष्ठदेकपादेन निर्द्वन्द्वोऽनिलभोजनः  ॥ ०४.०१.०१९ ॥
शरणं तं प्रपद्येऽहं य एव जगदीश्वरः  ।
प्रजामात्मसमां मह्यं प्रयच्छत्विति चिन्तयन्  ॥ ०४.०१.०२० ॥
तप्यमानं त्रिभुवनं प्राणायामैधसाग्निना  ।
निर्गतेन मुनेर्मूर्ध्नः समीक्ष्य प्रभवस्त्रयः  ॥ ०४.०१.०२१ ॥
अप्सरोमुनिगन्धर्व सिद्धविद्याधरोरगैः  ।
वितायमानयशसस्तदाश्रमपदं ययुः  ॥ ०४.०१.०२२ ॥
तत्प्रादुर्भावसंयोग विद्योतितमना मुनिः  ।
उत्तिष्ठन्नेकपादेन ददर्श विबुधर्षभान्  ॥ ०४.०१.०२३ ॥
प्रणम्य दण्डवद्भूमावुपतस्थेऽर्हणाञ्जलिः  ।
वृषहंससुपर्णस्थान् स्वैः स्वैश्चिह्नैश्च चिह्नितान्  ॥ ०४.०१.०२४ ॥
कृपावलोकेन हसद्वदनेनोपलम्भितान्  ।
तद्रोचिषा प्रतिहते निमील्य मुनिरक्षिणी  ॥ ०४.०१.०२५ ॥
चेतस्तत्प्रवणं युञ्जन्नस्तावीत्संहताञ्जलिः  ।
श्लक्ष्णया सूक्तया वाचा सर्वलोकगरीयसः  ॥ ०४.०१.०२६ ॥
०४.०१.०२७।० अत्रिरुवाच
विश्वोद्भवस्थितिलयेषु विभज्यमानैर्  मायागुणैरनुयुगं विगृहीतदेहाः  ।
ते ब्रह्मविष्णुगिरिशाः प्रणतोऽस्म्यहं वस्  तेभ्यः क एव भवतां म इहोपहूतः  ॥ ०४.०१.०२७ ॥*
एको मयेह भगवान् विविधप्रधानैश्  चित्तीकृतः प्रजननाय कथं नु यूयम्  ।
अत्रागतास्तनुभृतां मनसोऽपि दूराद्  ब्रूत प्रसीदत महानिह विस्मयो मे  ॥ ०४.०१.०२८ ॥*
०४.०१.०२९।० मैत्रेय उवाच
इति तस्य वचः श्रुत्वा त्रयस्ते विबुधर्षभाः  ।
प्रत्याहुः श्लक्ष्णया वाचा प्रहस्य तमृषिं प्रभो  ॥ ०४.०१.०२९ ॥
०४.०१.०३०।० देवा ऊचुः
यथा कृतस्ते सङ्कल्पो भाव्यं तेनैव नान्यथा  ।
सत्सङ्कल्पस्य ते ब्रह्मन् यद्वै ध्यायति ते वयम्  ॥ ०४.०१.०३० ॥
अथास्मदंशभूतास्ते आत्मजा लोकविश्रुताः  ।
भवितारोऽङ्ग भद्रं ते विस्रप्स्यन्ति च ते यशः  ॥ ०४.०१.०३१ ॥
एवं कामवरं दत्त्वा प्रतिजग्मुः सुरेश्वराः  ।
सभाजितास्तयोः सम्यग्दम्पत्योर्मिषतोस्ततः  ॥ ०४.०१.०३२ ॥
सोमोऽभूद्ब्रह्मणोऽंशेन दत्तो विष्णोस्तु योगवित् ।
दुर्वासाः शङ्करस्यांशो निबोधाङ्गिरसः प्रजाः  ॥ ०४.०१.०३३ ॥
श्रद्धा त्वङ्गिरसः पत्नी चतस्रोऽसूत कन्यकाः  ।
सिनीवाली कुहू राका चतुर्थ्यनुमतिस्तथा  ॥ ०४.०१.०३४ ॥
तत्पुत्रावपरावास्तां ख्यातौ स्वारोचिषेऽन्तरे  ।
उतथ्यो भगवान् साक्षाद्ब्रह्मिष्ठश्च बृहस्पतिः  ॥ ०४.०१.०३५ ॥
पुलस्त्योऽजनयत्पत्न्यामगस्त्यं च हविर्भुवि  ।
सोऽन्यजन्मनि दह्राग्निर्विश्रवाश्च महातपाः  ॥ ०४.०१.०३६ ॥
तस्य यक्षपतिर्देवः कुबेरस्त्विडविडासुतः  ।
रावणः कुम्भकर्णश्च तथान्यस्यां विभीषणः  ॥ ०४.०१.०३७ ॥
पुलहस्य गतिर्भार्या त्रीनसूत सती सुतान्  ।
कर्मश्रेष्ठं वरीयांसं सहिष्णुं च महामते  ॥ ०४.०१.०३८ ॥
क्रतोरपि क्रिया भार्या वालखिल्यानसूयत  ।
ऋषीन् षष्टिसहस्राणि ज्वलतो ब्रह्मतेजसा  ॥ ०४.०१.०३९ ॥
ऊर्जायां जज्ञिरे पुत्रा वसिष्ठस्य परन्तप  ।
चित्रकेतुप्रधानास्ते सप्त ब्रह्मर्षयोऽमलाः  ॥ ०४.०१.०४० ॥
चित्रकेतुः सुरोचिश्च विरजा मित्र एव च  ।
उल्बणो वसुभृद्यानो द्युमान् शक्त्यादयोऽपरे  ॥ ०४.०१.०४१ ॥
चित्तिस्त्वथर्वणः पत्नी लेभे पुत्रं धृतव्रतम्  ।
दध्यञ्चमश्वशिरसं भृगोर्वंशं निबोध मे  ॥ ०४.०१.०४२ ॥
भृगुः ख्यात्यां महाभागः पत्न्यां पुत्रानजीजनत् ।
धातारं च विधातारं श्रियं च भगवत्पराम्  ॥ ०४.०१.०४३ ॥
आयतिं नियतिं चैव सुते मेरुस्तयोरदात् ।
ताभ्यां तयोरभवतां मृकण्डः प्राण एव च  ॥ ०४.०१.०४४ ॥
मार्कण्डेयो मृकण्डस्य प्राणाद्वेदशिरा मुनिः  ।
कविश्च भार्गवो यस्य भगवानुशना सुतः  ॥ ०४.०१.०४५ ॥
त एते मुनयः क्षत्तर्लोकान् सर्गैरभावयन्  ।
एष कर्दमदौहित्र सन्तानः कथितस्तव  ।
शृण्वतः श्रद्दधानस्य सद्यः पापहरः परः  ॥ ०४.०१.०४६ ॥
प्रसूतिं मानवीं दक्ष उपयेमे ह्यजात्मजः  ।
तस्यां ससर्ज दुहितॄः षोडशामललोचनाः  ॥ ०४.०१.०४७ ॥
त्रयोदशादाद्धर्माय तथैकामग्नये विभुः  ।
पितृभ्य एकां युक्तेभ्यो भवायैकां भवच्छिदे  ॥ ०४.०१.०४८ ॥
श्रद्धा मैत्री दया शान्तिस्तुष्टिः पुष्टिः क्रियोन्नतिः  ।
बुद्धिर्मेधा तितिक्षा ह्रीर्मूर्तिर्धर्मस्य पत्नयः  ॥ ०४.०१.०४९ ॥
श्रद्धासूत शुभं मैत्री प्रसादमभयं दया  ।
शान्तिः सुखं मुदं तुष्टिः स्मयं पुष्टिरसूयत  ॥ ०४.०१.०५० ॥
योगं क्रियोन्नतिर्दर्पमर्थं बुद्धिरसूयत  ।
मेधा स्मृतिं तितिक्षा तु क्षेमं ह्रीः प्रश्रयं सुतम्  ॥ ०४.०१.०५१ ॥
मूर्तिः सर्वगुणोत्पत्तिर्नरनारायणावृषी  ॥ ०४.०१.०५२ ॥
ययोर्जन्मन्यदो विश्वमभ्यनन्दत्सुनिर्वृतम्  ।
मनांसि ककुभो वाताः प्रसेदुः सरितोऽद्रयः  ॥ ०४.०१.०५३ ॥
दिव्यवाद्यन्त तूर्याणि पेतुः कुसुमवृष्टयः  ।
मुनयस्तुष्टुवुस्तुष्टा जगुर्गन्धर्वकिन्नराः  ॥ ०४.०१.०५४ ॥
नृत्यन्ति स्म स्त्रियो देव्य आसीत्परममङ्गलम्  ।
देवा ब्रह्मादयः सर्वे उपतस्थुरभिष्टवैः  ॥ ०४.०१.०५५ ॥
०४.०१.०५६।० देवा ऊचुः
यो मायया विरचितं निजयात्मनीदं   खे रूपभेदमिव तत्प्रतिचक्षणाय  ।
एतेन धर्मसदने ऋषिमूर्तिनाद्य   प्रादुश्चकार पुरुषाय नमः परस्मै  ॥ ०४.०१.०५६ ॥*
सोऽयं स्थितिव्यतिकरोपशमाय सृष्टान्   सत्त्वेन नः सुरगणाननुमेयतत्त्वः  ।
दृश्याददभ्रकरुणेन विलोकनेन   यच्छ्रीनिकेतममलं क्षिपतारविन्दम्  ॥ ०४.०१.०५७ ॥*
एवं सुरगणैस्तात भगवन्तावभिष्टुतौ  ।
लब्धावलोकैर्ययतुरर्चितौ गन्धमादनम्  ॥ ०४.०१.०५८ ॥
ताविमौ वै भगवतो हरेरंशाविहागतौ  ।
भारव्ययाय च भुवः कृष्णौ यदुकुरूद्वहौ  ॥ ०४.०१.०५९ ॥
स्वाहाभिमानिनश्चाग्नेरात्मजांस्त्रीनजीजनत् ।
पावकं पवमानं च शुचिं च हुतभोजनम्  ॥ ०४.०१.०६० ॥
तेभ्योऽग्नयः समभवन् चत्वारिंशच्च पञ्च च  ।
त एवैकोनपञ्चाशत्साकं पितृपितामहैः  ॥ ०४.०१.०६१ ॥
वैतानिके कर्मणि यन्नामभिर्ब्रह्मवादिभिः  ।
आग्नेय्य इष्टयो यज्ञे निरूप्यन्तेऽग्नयस्तु ते  ॥ ०४.०१.०६२ ॥
अग्निष्वात्ता बर्हिषदः सौम्याः पितर आज्यपाः  ।
साग्नयोऽनग्नयस्तेषां पत्नी दाक्षायणी स्वधा  ॥ ०४.०१.०६३ ॥
तेभ्यो दधार कन्ये द्वे वयुनां धारिणीं स्वधा  ।
उभे ते ब्रह्मवादिन्यौ ज्ञानविज्ञानपारगे  ॥ ०४.०१.०६४ ॥
भवस्य पत्नी तु सती भवं देवमनुव्रता  ।
आत्मनः सदृशं पुत्रं न लेभे गुणशीलतः  ॥ ०४.०१.०६५ ॥
पितर्यप्रतिरूपे स्वे भवायानागसे रुषा  ।
अप्रौढैवात्मनात्मानमजहाद्योगसंयुता  ॥ ०४.०१.०६६ ॥
०४.०२.००१।० विदुर उवाच
भवे शीलवतां श्रेष्ठे दक्षो दुहितृवत्सलः  ।
विद्वेषमकरोत्कस्मादनादृत्यात्मजां सतीम्  ॥ ०४.०२.००१ ॥
कस्तं चराचरगुरुं निर्वैरं शान्तविग्रहम्  ।
आत्मारामं कथं द्वेष्टि जगतो दैवतं महत् ॥ ०४.०२.००२ ॥
एतदाख्याहि मे ब्रह्मन् जामातुः श्वशुरस्य च  ।
विद्वेषस्तु यतः प्राणांस्तत्यजे दुस्त्यजान् सती  ॥ ०४.०२.००३ ॥
०४.०२.००४।० मैत्रेय उवाच
पुरा विश्वसृजां सत्रे समेताः परमर्षयः  ।
तथामरगणाः सर्वे सानुगा मुनयोऽग्नयः  ॥ ०४.०२.००४ ॥
तत्र प्रविष्टमृषयो दृष्ट्वार्कमिव रोचिषा  ।
भ्राजमानं वितिमिरं कुर्वन्तं तन्महत्सदः  ॥ ०४.०२.००५ ॥
उदतिष्ठन् सदस्यास्ते स्वधिष्ण्येभ्यः सहाग्नयः  ।
ऋते विरिञ्चां शर्वं च तद्भासाक्षिप्तचेतसः  ॥ ०४.०२.००६ ॥
सदसस्पतिभिर्दक्षो भगवान् साधु सत्कृतः  ।
अजं लोकगुरुं नत्वा निषसाद तदाज्ञया  ॥ ०४.०२.००७ ॥
प्राङ्निषण्णं मृडं दृष्ट्वा नामृष्यत्तदनादृतः  ।
उवाच वामं चक्षुर्भ्यामभिवीक्ष्य दहन्निव  ॥ ०४.०२.००८ ॥
श्रूयतां ब्रह्मर्षयो मे सहदेवाः सहाग्नयः  ।
साधूनां ब्रुवतो वृत्तं नाज्ञानान्न च मत्सरात् ॥ ०४.०२.००९ ॥
अयं तु लोकपालानां यशोघ्नो निरपत्रपः  ।
सद्भिराचरितः पन्था येन स्तब्धेन दूषितः  ॥ ०४.०२.०१० ॥
एष मे शिष्यतां प्राप्तो यन्मे दुहितुरग्रहीत् ।
पाणिं विप्राग्निमुखतः सावित्र्या इव साधुवत् ॥ ०४.०२.०११ ॥
गृहीत्वा मृगशावाक्ष्याः पाणिं मर्कटलोचनः  ।
प्रत्युत्थानाभिवादार्हे वाचाप्यकृत नोचितम्  ॥ ०४.०२.०१२ ॥
लुप्तक्रियायाशुचये मानिने भिन्नसेतवे  ।
अनिच्छन्नप्यदां बालां शूद्रायेवोशतीं गिरम्  ॥ ०४.०२.०१३ ॥
प्रेतावासेषु घोरेषु प्रेतैर्भूतगणैर्वृतः  ।
अटत्युन्मत्तवन्नग्नो व्युप्तकेशो हसन् रुदन्  ॥ ०४.०२.०१४ ॥
चिताभस्मकृतस्नानः प्रेतस्रङ्न्रस्थिभूषणः  ।
शिवापदेशो ह्यशिवो मत्तो मत्तजनप्रियः  ।
पतिः प्रमथनाथानां तमोमात्रात्मकात्मनाम्  ॥ ०४.०२.०१५ ॥
तस्मा उन्मादनाथाय नष्टशौचाय दुर्हृदे  ।
दत्ता बत मया साध्वी चोदिते परमेष्ठिना  ॥ ०४.०२.०१६ ॥
०४.०२.०१७।० मैत्रेय उवाच
विनिन्द्यैवं स गिरिशमप्रतीपमवस्थितम्  ।
दक्षोऽथाप उपस्पृश्य क्रुद्धः शप्तुं प्रचक्रमे  ॥ ०४.०२.०१७ ॥
अयं तु देवयजन इन्द्रोपेन्द्रादिभिर्भवः  ।
सह भागं न लभतां देवैर्देवगणाधमः  ॥ ०४.०२.०१८ ॥
निषिध्यमानः स सदस्यमुख्यैर्दक्षो गिरित्राय विसृज्य शापम्  ।
तस्माद्विनिष्क्रम्य विवृद्धमन्युर्जगाम कौरव्य निजं निकेतनम्  ॥ ०४.०२.०१९ ॥
विज्ञाय शापं गिरिशानुगाग्रणीर्नन्दीश्वरो रोषकषायदूषितः  ।
दक्षाय शापं विससर्ज दारुणं ये चान्वमोदंस्तदवाच्यतां द्विजाः  ॥ ०४.०२.०२० ॥
य एतन्मर्त्यमुद्दिश्य भगवत्यप्रतिद्रुहि  ।
द्रुह्यत्यज्ञः पृथग्दृष्टिस्तत्त्वतो विमुखो भवेत् ॥ ०४.०२.०२१ ॥
गृहेषु कूटधर्मेषु सक्तो ग्राम्यसुखेच्छया  ।
कर्मतन्त्रं वितनुते वेदवादविपन्नधीः  ॥ ०४.०२.०२२ ॥
बुद्ध्या पराभिध्यायिन्या विस्मृतात्मगतिः पशुः  ।
स्त्रीकामः सोऽस्त्वतितरां दक्षो बस्तमुखोऽचिरात् ॥ ०४.०२.०२३ ॥
विद्याबुद्धिरविद्यायां कर्ममय्यामसौ जडः  ।
संसरन्त्विह ये चामुमनु शर्वावमानिनम्  ॥ ०४.०२.०२४ ॥
गिरः श्रुतायाः पुष्पिण्या मधुगन्धेन भूरिणा  ।
मथ्ना चोन्मथितात्मानः सम्मुह्यन्तु हरद्विषः  ॥ ०४.०२.०२५ ॥
सर्वभक्षा द्विजा वृत्त्यै धृतविद्यातपोव्रताः  ।
वित्तदेहेन्द्रियारामा याचका विचरन्त्विह  ॥ ०४.०२.०२६ ॥
तस्यैवं वदतः शापं श्रुत्वा द्विजकुलाय वै  ।
भृगुः प्रत्यसृजच्छापं ब्रह्मदण्डं दुरत्ययम्  ॥ ०४.०२.०२७ ॥
भवव्रतधरा ये च ये च तान् समनुव्रताः  ।
पाषण्डिनस्ते भवन्तु सच्छास्त्रपरिपन्थिनः  ॥ ०४.०२.०२८ ॥
नष्टशौचा मूढधियो जटाभस्मास्थिधारिणः  ।
विशन्तु शिवदीक्षायां यत्र दैवं सुरासवम्  ॥ ०४.०२.०२९ ॥
ब्रह्म च ब्राह्मणांश्चैव यद्यूयं परिनिन्दथ  ।
सेतुं विधारणं पुंसामतः पाषण्डमाश्रिताः  ॥ ०४.०२.०३० ॥
एष एव हि लोकानां शिवः पन्थाः सनातनः  ।
यं पूर्वे चानुसन्तस्थुर्यत्प्रमाणं जनार्दनः  ॥ ०४.०२.०३१ ॥
तद्ब्रह्म परमं शुद्धं सतां वर्त्म सनातनम्  ।
विगर्ह्य यात पाषण्डं दैवं वो यत्र भूतराट् ॥ ०४.०२.०३२ ॥
०४.०२.०३३।० मैत्रेय उवाच
तस्यैवं वदतः शापं भृगोः स भगवान् भवः  ।
निश्चक्राम ततः किञ्चिद्विमना इव सानुगः  ॥ ०४.०२.०३३ ॥
तेऽपि विश्वसृजः सत्रं सहस्रपरिवत्सरान्  ।
संविधाय महेष्वास यत्रेज्य ऋषभो हरिः  ॥ ०४.०२.०३४ ॥
आप्लुत्यावभृथं यत्र गङ्गा यमुनयान्विता  ।
विरजेनात्मना सर्वे स्वं स्वं धाम ययुस्ततः  ॥ ०४.०२.०३५ ॥
०४.०३.००१।० मैत्रेय उवाच
सदा विद्विषतोरेवं कालो वै ध्रियमाणयोः  ।
जामातुः श्वशुरस्यापि सुमहानतिचक्रमे  ॥ ०४.०३.००१ ॥
यदाभिषिक्तो दक्षस्तु ब्रह्मणा परमेष्ठिना  ।
प्रजापतीनां सर्वेषामाधिपत्ये स्मयोऽभवत् ॥ ०४.०३.००२ ॥
इष्ट्वा स वाजपेयेन ब्रह्मिष्ठानभिभूय च  ।
बृहस्पतिसवं नाम समारेभे क्रतूत्तमम्  ॥ ०४.०३.००३ ॥
तस्मिन् ब्रह्मर्षयः सर्वे देवर्षिपितृदेवताः  ।
आसन् कृतस्वस्त्ययनास्तत्पत्न्यश्च सभर्तृकाः  ॥ ०४.०३.००४ ॥
तदुपश्रुत्य नभसि खेचराणां प्रजल्पताम्  ।
सती दाक्षायणी देवी पितृयज्ञमहोत्सवम्  ॥ ०४.०३.००५ ॥
व्रजन्तीः सर्वतो दिग्भ्य उपदेववरस्त्रियः  ।
विमानयानाः सप्रेष्ठा निष्ककण्ठीः सुवाससः  ॥ ०४.०३.००६ ॥
दृष्ट्वा स्वनिलयाभ्याशे लोलाक्षीर्मृष्टकुण्डलाः  ।
पतिं भूतपतिं देवमौत्सुक्यादभ्यभाषत  ॥ ०४.०३.००७ ॥
०४.०३.००८।० सत्युवाच
प्रजापतेस्ते श्वशुरस्य साम्प्रतं निर्यापितो यज्ञमहोत्सवः किल  ।
वयं च तत्राभिसराम वाम ते यद्यर्थितामी विबुधा व्रजन्ति हि  ॥ ०४.०३.००८ ॥
तस्मिन् भगिन्यो मम भर्तृभिः स्वकैर्ध्रुवं गमिष्यन्ति सुहृद्दिदृक्षवः  ।
अहं च तस्मिन् भवताभिकामये सहोपनीतं परिबर्हमर्हितुम्  ॥ ०४.०३.००९ ॥
तत्र स्वसॄर्मे ननु भर्तृसम्मिता मातृष्वसॄः क्लिन्नधियं च मातरम्  ।
द्रक्ष्ये चिरोत्कण्ठमना महर्षिभिरुन्नीयमानं च मृडाध्वरध्वजम्  ॥ ०४.०३.०१० ॥
त्वय्येतदाश्चर्यमजात्ममायया विनिर्मितं भाति गुणत्रयात्मकम्  ।
तथाप्यहं योषिदतत्त्वविच्च ते दीना दिदृक्षे भव मे भवक्षितिम्  ॥ ०४.०३.०११ ॥
पश्य प्रयान्तीरभवान्ययोषितोऽप्यलङ्कृताः कान्तसखा वरूथशः  ।
यासां व्रजद्भिः शितिकण्ठ मण्डितं नभो विमानैः कलहंसपाण्डुभिः  ॥ ०४.०३.०१२ ॥
कथं सुतायाः पितृगेहकौतुकं निशम्य देहः सुरवर्य नेङ्गते  ।
अनाहुता अप्यभियन्ति सौहृदं भर्तुर्गुरोर्देहकृतश्च केतनम्  ॥ ०४.०३.०१३ ॥
तन्मे प्रसीदेदममर्त्य वाञ्छितं कर्तुं भवान् कारुणिको बतार्हति  ।
त्वयात्मनोऽर्धेऽहमदभ्रचक्षुषा निरूपिता मानुगृहाण याचितः  ॥ ०४.०३.०१४ ॥
०४.०३.०१५।० ऋषिरुवाच
एवं गिरित्रः प्रिययाभिभाषितः प्रत्यभ्यधत्त प्रहसन् सुहृत्प्रियः  ।
संस्मारितो मर्मभिदः कुवागिषून् यानाह को विश्वसृजां समक्षतः  ॥ ०४.०३.०१५ ॥
०४.०३.०१६।० श्रीभगवानुवाच
त्वयोदितं शोभनमेव शोभने अनाहुता अप्यभियन्ति बन्धुषु  ।
ते यद्यनुत्पादितदोषदृष्टयो बलीयसानात्म्यमदेन मन्युना  ॥ ०४.०३.०१६ ॥
विद्यातपोवित्तवपुर्वयःकुलैः सतां गुणैः षड्भिरसत्तमेतरैः  ।
स्मृतौ हतायां भृतमानदुर्दृशः स्तब्धा न पश्यन्ति हि धाम भूयसाम्  ॥ ०४.०३.०१७ ॥
नैतादृशानां स्वजनव्यपेक्षया गृहान् प्रतीयादनवस्थितात्मनाम्  ।
येऽभ्यागतान् वक्रधियाभिचक्षते आरोपितभ्रूभिरमर्षणाक्षिभिः  ॥ ०४.०३.०१८ ॥
तथारिभिर्न व्यथते शिलीमुखैः शेतेऽर्दिताङ्गो हृदयेन दूयता  ।
स्वानां यथा वक्रधियां दुरुक्तिभिर्दिवानिशं तप्यति मर्मताडितः  ॥ ०४.०३.०१९ ॥
व्यक्तं त्वमुत्कृष्टगतेः प्रजापतेः प्रियात्मजानामसि सुभ्रु मे मता  ।
तथापि मानं न पितुः प्रपत्स्यसे मदाश्रयात्कः परितप्यते यतः  ॥ ०४.०३.०२० ॥
पापच्यमानेन हृदातुरेन्द्रियः समृद्धिभिः पूरुषबुद्धिसाक्षिणाम्  ।
अकल्प एषामधिरोढुमञ्जसा परं पदं द्वेष्टि यथासुरा हरिम्  ॥ ०४.०३.०२१ ॥
प्रत्युद्गमप्रश्रयणाभिवादनं विधीयते साधु मिथः सुमध्यमे  ।
प्राज्ञैः परस्मै पुरुषाय चेतसा गुहाशयायैव न देहमानिने  ॥ ०४.०३.०२२ ॥
सत्त्वं विशुद्धं वसुदेवशब्दितं यदीयते तत्र पुमानपावृतः  ।
सत्त्वे च तस्मिन् भगवान् वासुदेवो ह्यधोक्षजो मे नमसा विधीयते  ॥ ०४.०३.०२३ ॥
तत्ते निरीक्ष्यो न पितापि देहकृद्दक्षो मम द्विट्तदनुव्रताश्च ये  ।
यो विश्वसृग्यज्ञगतं वरोरु मामनागसं दुर्वचसाकरोत्तिरः  ॥ ०४.०३.०२४ ॥
यदि व्रजिष्यस्यतिहाय मद्वचो भद्रं भवत्या न ततो भविष्यति  ।
सम्भावितस्य स्वजनात्पराभवो यदा स सद्यो मरणाय कल्पते  ॥ ०४.०३.०२५ ॥
०४.०४.००१।० मैत्रेय उवाच
एतावदुक्त्वा विरराम शङ्करः पत्न्यङ्गनाशं ह्युभयत्र चिन्तयन्  ।
सुहृद्दिदृक्षुः परिशङ्किता भवान्निष्क्रामती निर्विशती द्विधास सा  ॥ ०४.०४.००१ ॥
सुहृद्दिदृक्षाप्रतिघातदुर्मनाः स्नेहाद्रुदत्यश्रुकलातिविह्वला  ।
भवं भवान्यप्रतिपूरुषं रुषा प्रधक्ष्यतीवैक्षत जातवेपथुः  ॥ ०४.०४.००२ ॥
ततो विनिःश्वस्य सती विहाय तं शोकेन रोषेण च दूयता हृदा  ।
पित्रोरगात्स्त्रैणविमूढधीर्गृहान् प्रेम्णात्मनो योऽर्धमदात्सतां प्रियः  ॥ ०४.०४.००३ ॥
तामन्वगच्छन् द्रुतविक्रमां सतीमेकां त्रिनेत्रानुचराः सहस्रशः  ।
सपार्षदयक्षा मणिमन्मदादयः पुरोवृषेन्द्रास्तरसा गतव्यथाः  ॥ ०४.०४.००४ ॥
तां सारिकाकन्दुकदर्पणाम्बुज श्वेतातपत्रव्यजनस्रगादिभिः  ।
गीतायनैर्दुन्दुभिशङ्खवेणुभिर्वृषेन्द्रमारोप्य विटङ्किता ययुः  ॥ ०४.०४.००५ ॥
आब्रह्मघोषोर्जितयज्ञवैशसं विप्रर्षिजुष्टं विबुधैश्च सर्वशः  ।
मृद्दार्वयःकाञ्चनदर्भचर्मभिर्निसृष्टभाण्डं यजनं समाविशत् ॥ ०४.०४.००६ ॥
तामागतां तत्र न कश्चनाद्रियद्विमानितां यज्ञकृतो भयाज्जनः  ।
ऋते स्वसॄर्वै जननीं च सादराः प्रेमाश्रुकण्ठ्यः परिषस्वजुर्मुदा  ॥ ०४.०४.००७ ॥
सौदर्यसम्प्रश्नसमर्थवार्तया मात्रा च मातृष्वसृभिश्च सादरम्  ।
दत्तां सपर्यां वरमासनं च सा नादत्त पित्राप्रतिनन्दिता सती  ॥ ०४.०४.००८ ॥
अरुद्रभागं तमवेक्ष्य चाध्वरं पित्रा च देवे कृतहेलनं विभौ  ।
अनादृता यज्ञसदस्यधीश्वरी चुकोप लोकानिव धक्ष्यती रुषा  ॥ ०४.०४.००९ ॥
जगर्ह सामर्षविपन्नया गिरा शिवद्विषं धूमपथश्रमस्मयम्  ।
स्वतेजसा भूतगणान् समुत्थितान्निगृह्य देवी जगतोऽभिशृण्वतः  ॥ ०४.०४.०१० ॥
०४.०४.०११।० देव्युवाच
न यस्य लोकेऽस्त्यतिशायनः प्रियस्तथाप्रियो देहभृतां प्रियात्मनः  ।
तस्मिन् समस्तात्मनि मुक्तवैरके ऋते भवन्तं कतमः प्रतीपयेत् ॥ ०४.०४.०११ ॥
दोषान् परेषां हि गुणेषु साधवो गृह्णन्ति केचिन्न भवादृशो द्विज  ।
गुणांश्च फल्गून् बहुलीकरिष्णवो महत्तमास्तेष्वविदद्भवानघम्  ॥ ०४.०४.०१२ ॥
नाश्चर्यमेतद्यदसत्सु सर्वदा महद्विनिन्दा कुणपात्मवादिषु  ।
सेर्ष्यं महापूरुषपादपांसुभिर्निरस्ततेजःसु तदेव शोभनम्  ॥ ०४.०४.०१३ ॥
यद्द्व्यक्षरं नाम गिरेरितं नृणां सकृत्प्रसङ्गादघमाशु हन्ति तत् ।
पवित्रकीर्तिं तमलङ्घ्यशासनं भवानहो द्वेष्टि शिवं शिवेतरः  ॥ ०४.०४.०१४ ॥
यत्पादपद्मं महतां मनोऽलिभिर्निषेवितं ब्रह्मरसासवार्थिभिः  ।
लोकस्य यद्वर्षति चाशिषोऽर्थिनस्तस्मै भवान् द्रुह्यति विश्वबन्धवे  ॥ ०४.०४.०१५ ॥
किं वा शिवाख्यमशिवं न विदुस्त्वदन्ये ब्रह्मादयस्तमवकीर्य जटाः श्मशाने  ।
तन्माल्यभस्मनृकपाल्यवसत्पिशाचैर्ये मूर्धभिर्दधति तच्चरणावसृष्टम्  ॥ ०४.०४.०१६ ॥
कर्णौ पिधाय निरयाद्यदकल्प ईशे धर्मावितर्यसृणिभिर्नृभिरस्यमाने  ।
छिन्द्यात्प्रसह्य रुशतीमसतीं प्रभुश्चेज्जिह्वामसूनपि ततो विसृजेत्स धर्मः  ॥ ०४.०४.०१७ ॥
अतस्तवोत्पन्नमिदं कलेवरं न धारयिष्ये शितिकण्ठगर्हिणः  ।
जग्धस्य मोहाद्धि विशुद्धिमन्धसो जुगुप्सितस्योद्धरणं प्रचक्षते  ॥ ०४.०४.०१८ ॥
न वेदवादाननुवर्तते मतिः स्व एव लोके रमतो महामुनेः  ।
यथा गतिर्देवमनुष्ययोः पृथक्स्व एव धर्मे न परं क्षिपेत्स्थितः  ॥ ०४.०४.०१९ ॥
कर्म प्रवृत्तं च निवृत्तमप्यृतं वेदे विविच्योभयलिङ्गमाश्रितम्  ।
विरोधि तद्यौगपदैककर्तरि द्वयं तथा ब्रह्मणि कर्म नर्च्छति  ॥ ०४.०४.०२० ॥
मा वः पदव्यः पितरस्मदास्थिता या यज्ञशालासु न धूमवर्त्मभिः  ।
तदन्नतृप्तैरसुभृद्भिरीडिता अव्यक्तलिङ्गा अवधूतसेविताः  ॥ ०४.०४.०२१ ॥
नैतेन देहेन हरे कृतागसो देहोद्भवेनालमलं कुजन्मना  ।
व्रीडा ममाभूत्कुजनप्रसङ्गतस्तज्जन्म धिग्यो महतामवद्यकृत् ॥ ०४.०४.०२२ ॥
गोत्रं त्वदीयं भगवान् वृषध्वजो दाक्षायणीत्याह यदा सुदुर्मनाः  ।
व्यपेतनर्मस्मितमाशु तदाहं व्युत्स्रक्ष्य एतत्कुणपं त्वदङ्गजम्  ॥ ०४.०४.०२३ ॥
०४.०४.०२४।० मैत्रेय उवाच
इत्यध्वरे दक्षमनूद्य शत्रुहन् क्षितावुदीचीं निषसाद शान्तवाक् ।
स्पृष्ट्वा जलं पीतदुकूलसंवृता निमील्य दृग्योगपथं समाविशत् ॥ ०४.०४.०२४ ॥
कृत्वा समानावनिलौ जितासना सोदानमुत्थाप्य च नाभिचक्रतः  ।
शनैर्हृदि स्थाप्य धियोरसि स्थितं कण्ठाद्भ्रुवोर्मध्यमनिन्दितानयत् ॥ ०४.०४.०२५ ॥
एवं स्वदेहं महतां महीयसा मुहुः समारोपितमङ्कमादरात् ।
जिहासती दक्षरुषा मनस्विनी दधार गात्रेष्वनिलाग्निधारणाम्  ॥ ०४.०४.०२६ ॥
ततः स्वभर्तुश्चरणाम्बुजासवं जगद्गुरोश्चिन्तयती न चापरम्  ।
ददर्श देहो हतकल्मषः सती सद्यः प्रजज्वाल समाधिजाग्निना  ॥ ०४.०४.०२७ ॥
तत्पश्यतां खे भुवि चाद्भुतं महधा हेति वादः सुमहानजायत  ।
हन्त प्रिया दैवतमस्य देवी जहावसून् केन सती प्रकोपिता  ॥ ०४.०४.०२८ ॥
अहो अनात्म्यं महदस्य पश्यत प्रजापतेर्यस्य चराचरं प्रजाः  ।
जहावसून् यद्विमतात्मजा सती मनस्विनी मानमभीक्ष्णमर्हति  ॥ ०४.०४.०२९ ॥
सोऽयं दुर्मर्षहृदयो ब्रह्मध्रुक्च लोकेऽपकीर्तिं महतीमवाप्स्यति  ।
यदङ्गजां स्वां पुरुषद्विडुद्यतां न प्रत्यषेधन्मृतयेऽपराधतः  ॥ ०४.०४.०३० ॥
वदत्येवं जने सत्या दृष्ट्वासुत्यागमद्भुतम्  ।
दक्षं तत्पार्षदा हन्तुमुदतिष्ठन्नुदायुधाः  ॥ ०४.०४.०३१ ॥
तेषामापततां वेगं निशाम्य भगवान् भृगुः  ।
यज्ञघ्नघ्नेन यजुषा दक्षिणाग्नौ जुहाव ह  ॥ ०४.०४.०३२ ॥
अध्वर्युणा हूयमाने देवा उत्पेतुरोजसा  ।
ऋभवो नाम तपसा सोमं प्राप्ताः सहस्रशः  ॥ ०४.०४.०३३ ॥
तैरलातायुधैः सर्वे प्रमथाः सहगुह्यकाः  ।
हन्यमाना दिशो भेजुरुशद्भिर्ब्रह्मतेजसा  ॥ ०४.०४.०३४ ॥
०४.०५.००१।० मैत्रेय उवाच
भवो भवान्या निधनं प्रजापतेरसत्कृताया अवगम्य नारदात् ।
स्वपार्षदसैन्यं च तदध्वरर्भुभिर्विद्रावितं क्रोधमपारमादधे  ॥ ०४.०५.००१ ॥
क्रुद्धः सुदष्टौष्ठपुटः स धूर्जटिर्जटां तडिद्वह्निसटोग्ररोचिषम्  ।
उत्कृत्य रुद्रः सहसोत्थितो हसन् गम्भीरनादो विससर्ज तां भुवि  ॥ ०४.०५.००२ ॥
ततोऽतिकायस्तनुवा स्पृशन् दिवं सहस्रबाहुर्घनरुक्त्रिसूर्यदृक् ।
करालदंष्ट्रो ज्वलदग्निमूर्धजः कपालमाली विविधोद्यतायुधः  ॥ ०४.०५.००३ ॥
तं किं करोमीति गृणन्तमाह बद्धाञ्जलिं भगवान् भूतनाथः  ।
दक्षं सयज्ञं जहि मद्भटानां त्वमग्रणी रुद्र भटांशको मे  ॥ ०४.०५.००४ ॥
आज्ञप्त एवं कुपितेन मन्युना स देवदेवं परिचक्रमे विभुम्  ।
मेनेतदात्मानमसङ्गरंहसा महीयसां तात सहः सहिष्णुम्  ॥ ०४.०५.००५ ॥
अन्वीयमानः स तु रुद्रपार्षदैर्भृशं नदद्भिर्व्यनदत्सुभैरवम्  ।
उद्यम्य शूलं जगदन्तकान्तकं सम्प्राद्रवद्घोषणभूषणाङ्घ्रिः  ॥ ०४.०५.००६ ॥
अथर्त्विजो यजमानः सदस्याः ककुभ्युदीच्यां प्रसमीक्ष्य रेणुम्  ।
तमः किमेतत्कुत एतद्रजोऽभूदिति द्विजा द्विजपत्न्यश्च दध्युः  ॥ ०४.०५.००७ ॥
वाता न वान्ति न हि सन्ति दस्यवः प्राचीनबर्हिर्जीवति होग्रदण्डः  ।
गावो न काल्यन्त इदं कुतो रजो लोकोऽधुना किं प्रलयाय कल्पते  ॥ ०४.०५.००८ ॥
प्रसूतिमिश्राः स्त्रिय उद्विग्नचित्ता ऊचुर्विपाको वृजिनस्यैव तस्य  ।
यत्पश्यन्तीनां दुहितॄणां प्रजेशः सुतां सतीमवदध्यावनागाम्  ॥ ०४.०५.००९ ॥
यस्त्वन्तकाले व्युप्तजटाकलापः स्वशूलसूच्यर्पितदिग्गजेन्द्रः  ।
वितत्य नृत्यत्युदितास्त्रदोर्ध्वजानुच्चाट्टहासस्तनयित्नुभिन्नदिक् ॥ ०४.०५.०१० ॥
अमर्षयित्वा तमसह्यतेजसं मन्युप्लुतं दुर्निरीक्ष्यं भ्रुकुट्या  ।
करालदंष्ट्राभिरुदस्तभागणं स्यात्स्वस्ति किं कोपयतो विधातुः  ॥ ०४.०५.०११ ॥
बह्वेवमुद्विग्नदृशोच्यमाने जनेन दक्षस्य मुहुर्महात्मनः  ।
उत्पेतुरुत्पाततमाः सहस्रशो भयावहा दिवि भूमौ च पर्यक् ॥ ०४.०५.०१२ ॥
तावत्स रुद्रानुचरैर्महामखो नानायुधैर्वामनकैरुदायुधैः  ।
पिङ्गैः पिशङ्गैर्मकरोदराननैः पर्याद्रवद्भिर्विदुरान्वरुध्यत  ॥ ०४.०५.०१३ ॥
केचिद्बभञ्जुः प्राग्वंशं पत्नीशालां तथापरे  ।
सद आग्नीध्रशालां च तद्विहारं महानसम्  ॥ ०४.०५.०१४ ॥
रुरुजुर्यज्ञपात्राणि तथैकेऽग्नीननाशयन्  ।
कुण्डेष्वमूत्रयन् केचिद्बिभिदुर्वेदिमेखलाः  ॥ ०४.०५.०१५ ॥
अबाधन्त मुनीनन्ये एके पत्नीरतर्जयन्  ।
अपरे जगृहुर्देवान् प्रत्यासन्नान् पलायितान्  ॥ ०४.०५.०१६ ॥
भृगुं बबन्ध मणिमान् वीरभद्रः प्रजापतिम्  ।
चण्डेशः पूषणं देवं भगं नन्दीश्वरोऽग्रहीत् ॥ ०४.०५.०१७ ॥
सर्व एवर्त्विजो दृष्ट्वा सदस्याः सदिवौकसः  ।
तैरर्द्यमानाः सुभृशं ग्रावभिर्नैकधाद्रवन्  ॥ ०४.०५.०१८ ॥
जुह्वतः स्रुवहस्तस्य श्मश्रूणि भगवान् भवः  ।
भृगोर्लुलुञ्चे सदसि योऽहसच्छ्मश्रु दर्शयन्  ॥ ०४.०५.०१९ ॥
भगस्य नेत्रे भगवान् पातितस्य रुषा भुवि  ।
उज्जहार सदस्थोऽक्ष्णा यः शपन्तमसूसुचत् ॥ ०४.०५.०२० ॥
पूष्णो ह्यपातयद्दन्तान् कालिङ्गस्य यथा बलः  ।
शप्यमाने गरिमणि योऽहसद्दर्शयन् दतः  ॥ ०४.०५.०२१ ॥
आक्रम्योरसि दक्षस्य शितधारेण हेतिना  ।
छिन्दन्नपि तदुद्धर्तुं नाशक्नोत्त्र्यम्बकस्तदा  ॥ ०४.०५.०२२ ॥
शस्त्रैरस्त्रान्वितैरेवमनिर्भिन्नत्वचं हरः  ।
विस्मयं परमापन्नो दध्यौ पशुपतिश्चिरम्  ॥ ०४.०५.०२३ ॥
दृष्ट्वा संज्ञपनं योगं पशूनां स पतिर्मखे  ।
यजमानपशोः कस्य कायात्तेनाहरच्छिरः  ॥ ०४.०५.०२४ ॥
साधुवादस्तदा तेषां कर्म तत्तस्य पश्यताम्  ।
भूतप्रेतपिशाचानां अन्येषां तद्विपर्ययः  ॥ ०४.०५.०२५ ॥
जुहावैतच्छिरस्तस्मिन् दक्षिणाग्नावमर्षितः  ।
तद्देवयजनं दग्ध्वा प्रातिष्ठद्गुह्यकालयम्  ॥ ०४.०५.०२६ ॥
०४.०६.००१।० मैत्रेय उवाच
अथ देवगणाः सर्वे रुद्रानीकैः पराजिताः  ।
शूलपट्टिशनिस्त्रिंश गदापरिघमुद्गरैः  ॥ ०४.०६.००१ ॥
सञ्छिन्नभिन्नसर्वाङ्गाः सर्त्विक्सभ्या भयाकुलाः  ।
स्वयम्भुवे नमस्कृत्य कार्त्स्न्येनैतन्न्यवेदयन्  ॥ ०४.०६.००२ ॥
उपलभ्य पुरैवैतद्भगवानब्जसम्भवः  ।
नारायणश्च विश्वात्मा न कस्याध्वरमीयतुः  ॥ ०४.०६.००३ ॥
तदाकर्ण्य विभुः प्राह तेजीयसि कृतागसि  ।
क्षेमाय तत्र सा भूयान्न प्रायेण बुभूषताम्  ॥ ०४.०६.००४ ॥
अथापि यूयं कृतकिल्बिषा भवं ये बर्हिषो भागभाजं परादुः  ।
प्रसादयध्वं परिशुद्धचेतसा क्षिप्रप्रसादं प्रगृहीताङ्घ्रिपद्मम्  ॥ ०४.०६.००५ ॥
आशासाना जीवितमध्वरस्य लोकः सपालः कुपिते न यस्मिन्  ।
तमाशु देवं प्रियया विहीनं क्षमापयध्वं हृदि विद्धं दुरुक्तैः  ॥ ०४.०६.००६ ॥
नाहं न यज्ञो न च यूयमन्ये ये देहभाजो मुनयश्च तत्त्वम्  ।
विदुः प्रमाणं बलवीर्ययोर्वा यस्यात्मतन्त्रस्य क उपायं विधित्सेत् ॥ ०४.०६.००७ ॥
स इत्थमादिश्य सुरानजस्तु तैः समन्वितः पितृभिः सप्रजेशैः  ।
ययौ स्वधिष्ण्यान्निलयं पुरद्विषः कैलासमद्रिप्रवरं प्रियं प्रभोः  ॥ ०४.०६.००८ ॥
जन्मौषधितपोमन्त्र योगसिद्धैर्नरेतरैः  ।
जुष्टं किन्नरगन्धर्वैरप्सरोभिर्वृतं सदा  ॥ ०४.०६.००९ ॥
नानामणिमयैः शृङ्गैर्नानाधातुविचित्रितैः  ।
नानाद्रुमलतागुल्मैर्नानामृगगणावृतैः  ॥ ०४.०६.०१० ॥
नानामलप्रस्रवणैर्नानाकन्दरसानुभिः  ।
रमणं विहरन्तीनां रमणैः सिद्धयोषिताम्  ॥ ०४.०६.०११ ॥
मयूरकेकाभिरुतं मदान्धालिविमूर्च्छितम्  ।
प्लावितै रक्तकण्ठानां कूजितैश्च पतत्त्रिणाम्  ॥ ०४.०६.०१२ ॥
आह्वयन्तमिवोद्धस्तैर्द्विजान् कामदुघैर्द्रुमैः  ।
व्रजन्तमिव मातङ्गैर्गृणन्तमिव निर्झरैः  ॥ ०४.०६.०१३ ॥
मन्दारैः पारिजातैश्च सरलैश्चोपशोभितम्  ।
तमालैः शालतालैश्च कोविदारासनार्जुनैः  ॥ ०४.०६.०१४ ॥
चूतैः कदम्बैर्नीपैश्च नागपुन्नागचम्पकैः  ।
पाटलाशोकबकुलैः कुन्दैः कुरबकैरपि  ॥ ०४.०६.०१५ ॥
स्वर्णार्णशतपत्रैश्च वररेणुकजातिभिः  ।
कुब्जकैर्मल्लिकाभिश्च माधवीभिश्च मण्डितम्  ॥ ०४.०६.०१६ ॥
पनसोदुम्बराश्वत्थ प्लक्षन्यग्रोधहिङ्गुभिः  ।
भूर्जैरोषधिभिः पूगै राजपूगैश्च जम्बुभिः  ॥ ०४.०६.०१७ ॥
खर्जूराम्रातकाम्राद्यैः प्रियालमधुकेङ्गुदैः  ।
द्रुमजातिभिरन्यैश्च राजितं वेणुकीचकैः  ॥ ०४.०६.०१८ ॥
कुमुदोत्पलकह्लार शतपत्रवनर्द्धिभिः  ।
नलिनीषु कलं कूजत्खगवृन्दोपशोभितम्  ॥ ०४.०६.०१९ ॥
मृगैः शाखामृगैः क्रोडैर्मृगेन्द्रैरृक्षशल्यकैः  ।
गवयैः शरभैर्व्याघ्रै रुरुभिर्महिषादिभिः  ॥ ०४.०६.०२० ॥
कर्णान्त्रैकपदाश्वास्यैर्निर्जुष्टं वृकनाभिभिः  ।
कदलीखण्डसंरुद्ध नलिनीपुलिनश्रियम्  ॥ ०४.०६.०२१ ॥
पर्यस्तं नन्दया सत्याः स्नानपुण्यतरोदया  ।
विलोक्य भूतेशगिरिं विबुधा विस्मयं ययुः  ॥ ०४.०६.०२२ ॥
ददृशुस्तत्र ते रम्यामलकां नाम वै पुरीम्  ।
वनं सौगन्धिकं चापि यत्र तन्नाम पङ्कजम्  ॥ ०४.०६.०२३ ॥
नन्दा चालकनन्दा च सरितौ बाह्यतः पुरः  ।
तीर्थपादपदाम्भोज रजसातीव पावने  ॥ ०४.०६.०२४ ॥
ययोः सुरस्त्रियः क्षत्तरवरुह्य स्वधिष्ण्यतः  ।
क्रीडन्ति पुंसः सिञ्चन्त्यो विगाह्य रतिकर्शिताः  ॥ ०४.०६.०२५ ॥
ययोस्तत्स्नानविभ्रष्ट नवकुङ्कुमपिञ्जरम्  ।
वितृषोऽपि पिबन्त्यम्भः पाययन्तो गजा गजीः  ॥ ०४.०६.०२६ ॥
तारहेममहारत्न विमानशतसङ्कुलाम्  ।
जुष्टां पुण्यजनस्त्रीभिर्यथा खं सतडिद्घनम्  ॥ ०४.०६.०२७ ॥
हित्वा यक्षेश्वरपुरीं वनं सौगन्धिकं च तत् ।
द्रुमैः कामदुघैर्हृद्यं चित्रमाल्यफलच्छदैः  ॥ ०४.०६.०२८ ॥
रक्तकण्ठखगानीक स्वरमण्डितषट्पदम्  ।
कलहंसकुलप्रेष्ठं खरदण्डजलाशयम्  ॥ ०४.०६.०२९ ॥
वनकुञ्जरसङ्घृष्ट हरिचन्दनवायुना  ।
अधि पुण्यजनस्त्रीणां मुहुरुन्मथयन्मनः  ॥ ०४.०६.०३० ॥
वैदूर्यकृतसोपाना वाप्य उत्पलमालिनीः  ।
प्राप्तं किम्पुरुषैर्दृष्ट्वा त आराद्ददृशुर्वटम्  ॥ ०४.०६.०३१ ॥
स योजनशतोत्सेधः पादोनविटपायतः  ।
पर्यक्कृताचलच्छायो निर्नीडस्तापवर्जितः  ॥ ०४.०६.०३२ ॥
तस्मिन्महायोगमये मुमुक्षुशरणे सुराः  ।
ददृशुः शिवमासीनं त्यक्तामर्षमिवान्तकम्  ॥ ०४.०६.०३३ ॥
सनन्दनाद्यैर्महासिद्धैः शान्तैः संशान्तविग्रहम्  ।
उपास्यमानं सख्या च भर्त्रा गुह्यकरक्षसाम्  ॥ ०४.०६.०३४ ॥
विद्यातपोयोगपथमास्थितं तमधीश्वरम्  ।
चरन्तं विश्वसुहृदं वात्सल्याल्लोकमङ्गलम्  ॥ ०४.०६.०३५ ॥
लिङ्गं च तापसाभीष्टं भस्मदण्डजटाजिनम्  ।
अङ्गेन सन्ध्याभ्ररुचा चन्द्रलेखां च बिभ्रतम्  ॥ ०४.०६.०३६ ॥
उपविष्टं दर्भमय्यां बृस्यां ब्रह्म सनातनम्  ।
नारदाय प्रवोचन्तं पृच्छते शृण्वतां सताम्  ॥ ०४.०६.०३७ ॥
कृत्वोरौ दक्षिणे सव्यं पादपद्मं च जानुनि  ।
बाहुं प्रकोष्ठेऽक्षमालामासीनं तर्कमुद्रया  ॥ ०४.०६.०३८ ॥
तं ब्रह्मनिर्वाणसमाधिमाश्रितं व्युपाश्रितं गिरिशं योगकक्षाम्  ।
सलोकपाला मुनयो मनूनामाद्यं मनुं प्राञ्जलयः प्रणेमुः  ॥ ०४.०६.०३९ ॥
स तूपलभ्यागतमात्मयोनिं सुरासुरेशैरभिवन्दिताङ्घ्रिः  ।
उत्थाय चक्रे शिरसाभिवन्दनमर्हत्तमः कस्य यथैव विष्णुः  ॥ ०४.०६.०४० ॥
तथापरे सिद्धगणा महर्षिभिर्ये वै समन्तादनु नीललोहितम्  ।
नमस्कृतः प्राह शशाङ्कशेखरं कृतप्रणामं प्रहसन्निवात्मभूः  ॥ ०४.०६.०४१ ॥
०४.०६.०४२।० ब्रह्मोवाच
आने त्वामीशं विश्वस्य जगतो योनिबीजयोः  ।
शक्तेः शिवस्य च परं यत्तद्ब्रह्मा निरन्तरम्  ॥ ०४.०६.०४२ ॥
त्वमेव भगवन्नेतच्छिवशक्त्योः स्वरूपयोः  ।
विश्वं सृजसि पास्यत्सि क्रीडन्नूर्णपटो यथा  ॥ ०४.०६.०४३ ॥
त्वमेव धर्मार्थदुघाभिपत्तये दक्षेण सूत्रेण ससर्जिथाध्वरम्  ।
त्वयैव लोकेऽवसिताश्च सेतवो यान् ब्राह्मणाः श्रद्दधते धृतव्रताः  ॥ ०४.०६.०४४ ॥
त्वं कर्मणां मङ्गल मङ्गलानां कर्तुः स्वलोकं तनुषे स्वः परं वा  ।
अमङ्गलानां च तमिस्रमुल्बणं विपर्ययः केन तदेव कस्यचित् ॥ ०४.०६.०४५ ॥
न वै सतां त्वच्चरणार्पितात्मनां भूतेषु सर्वेष्वभिपश्यतां तव  ।
भूतानि चात्मन्यपृथग्दिदृक्षतां प्रायेण रोषोऽभिभवेद्यथा पशुम्  ॥ ०४.०६.०४६ ॥
पृथग्धियः कर्मदृशो दुराशयाः परोदयेनार्पितहृद्रुजोऽनिशम्  ।
परान् दुरुक्तैर्वितुदन्त्यरुन्तुदास्तान्मावधीद्दैववधान् भवद्विधः  ॥ ०४.०६.०४७ ॥
यस्मिन् यदा पुष्करनाभमायया दुरन्तया स्पृष्टधियः पृथग्दृशः  ।
कुर्वन्ति तत्र ह्यनुकम्पया कृपां न साधवो दैवबलात्कृते क्रमम्  ॥ ०४.०६.०४८ ॥
भवांस्तु पुंसः परमस्य मायया दुरन्तयास्पृष्टमतिः समस्तदृक् ।
तया हतात्मस्वनुकर्मचेतःस्वनुग्रहं कर्तुमिहार्हसि प्रभो  ॥ ०४.०६.०४९ ॥
कुर्वध्वरस्योद्धरणं हतस्य भोः त्वयासमाप्तस्य मनो प्रजापतेः  ।
न यत्र भागं तव भागिनो ददुः कुयाजिनो येन मखो निनीयते  ॥ ०४.०६.०५० ॥
जीवताद्यजमानोऽयं प्रपद्येताक्षिणी भगः  ।
भृगोः श्मश्रूणि रोहन्तु पूष्णो दन्ताश्च पूर्ववत् ॥ ०४.०६.०५१ ॥
देवानां भग्नगात्राणामृत्विजां चायुधाश्मभिः  ।
भवतानुगृहीतानामाशु मन्योऽस्त्वनातुरम्  ॥ ०४.०६.०५२ ॥
एष ते रुद्र भागोऽस्तु यदुच्छिष्टोऽध्वरस्य वै  ।
यज्ञस्ते रुद्र भागेन कल्पतामद्य यज्ञहन्  ॥ ०४.०६.०५३ ॥
०४.०७.००१।० मैत्रेय उवाच
इत्यजेनानुनीतेन भवेन परितुष्यता  ।
अभ्यधायि महाबाहो प्रहस्य श्रूयतामिति  ॥ ०४.०७.००१ ॥
०४.०७.००२।० महादेव उवाच
नाघं प्रजेश बालानां वर्णये नानुचिन्तये  ।
देवमायाभिभूतानां दण्डस्तत्र धृतो मया  ॥ ०४.०७.००२ ॥
प्रजापतेर्दग्धशीर्ष्णो भवत्वजमुखं शिरः  ।
मित्रस्य चक्षुषेक्षेत भागं स्वं बर्हिषो भगः  ॥ ०४.०७.००३ ॥
पूषा तु यजमानस्य दद्भिर्जक्षतु पिष्टभुक् ।
देवाः प्रकृतसर्वाङ्गा ये म उच्छेषणं ददुः  ॥ ०४.०७.००४ ॥
बाहुभ्यामश्विनोः पूष्णो हस्ताभ्यां कृतबाहवः  ।
भवन्त्वध्वर्यवश्चान्ये बस्तश्मश्रुर्भृगुर्भवेत् ॥ ०४.०७.००५ ॥
०४.०७.००६।० मैत्रेय उवाच
तदा सर्वाणि भूतानि श्रुत्वा मीढुष्टमोदितम्  ।
परितुष्टात्मभिस्तात साधु साध्वित्यथाब्रुवन्  ॥ ०४.०७.००६ ॥
ततो मीढ्वांसमामन्त्र्य शुनासीराः सहर्षिभिः  ।
भूयस्तद्देवयजनं समीढ्वद्वेधसो ययुः  ॥ ०४.०७.००७ ॥
विधाय कार्त्स्न्येन च तद्यदाह भगवान् भवः  ।
सन्दधुः कस्य कायेन सवनीयपशोः शिरः  ॥ ०४.०७.००८ ॥
सन्धीयमाने शिरसि दक्षो रुद्राभिवीक्षितः  ।
सद्यः सुप्त इवोत्तस्थौ ददृशे चाग्रतो मृडम्  ॥ ०४.०७.००९ ॥
तदा वृषध्वजद्वेष कलिलात्मा प्रजापतिः  ।
शिवावलोकादभवच्छरद्ध्रद इवामलः  ॥ ०४.०७.०१० ॥
भवस्तवाय कृतधीर्नाशक्नोदनुरागतः  ।
औत्कण्ठ्याद्बाष्पकलया सम्परेतां सुतां स्मरन्  ॥ ०४.०७.०११ ॥
कृच्छ्रात्संस्तभ्य च मनः प्रेमविह्वलितः सुधीः  ।
शशंस निर्व्यलीकेन भावेनेशं प्रजापतिः  ॥ ०४.०७.०१२ ॥
०४.०७.०१३।० दक्ष उवाच
भूयाननुग्रह अहो भवता कृतो मे   दण्डस्त्वया मयि भृतो यदपि प्रलब्धः  ।
न ब्रह्मबन्धुषु च वां भगवन्नवज्ञा   तुभ्यं हरेश्च कुत एव धृतव्रतेषु  ॥ ०४.०७.०१३ ॥*
विद्यातपोव्रतधरान्मुखतः स्म विप्रान्   ब्रह्मात्मतत्त्वमवितुं प्रथमं त्वमस्राक् ।
तद्ब्राह्मणान् परम सर्वविपत्सु पासि   पालः पशूनिव विभो प्रगृहीतदण्डः  ॥ ०४.०७.०१४ ॥*
योऽसौ मयाविदिततत्त्वदृशा सभायां   क्षिप्तो दुरुक्तिविशिखैर्विगणय्य तन्माम्  ।
अर्वाक्पतन्तमर्हत्तमनिन्दयापाद्  दृष्ट्यार्द्रया स भगवान् स्वकृतेन तुष्येत् ॥ ०४.०७.०१५ ॥*
०४.०७.०१६।० मैत्रेय उवाच
क्षमाप्यैवं स मीढ्वांसं ब्रह्मणा चानुमन्त्रितः  ।
कर्म सन्तानयामास सोपाध्यायर्त्विगादिभिः  ॥ ०४.०७.०१६ ॥
वैष्णवं यज्ञसन्तत्यै त्रिकपालं द्विजोत्तमाः  ।
पुरोडाशं निरवपन् वीरसंसर्गशुद्धये  ॥ ०४.०७.०१७ ॥
अध्वर्युणात्तहविषा यजमानो विशाम्पते  ।
धिया विशुद्धया दध्यौ तथा प्रादुरभूद्धरिः  ॥ ०४.०७.०१८ ॥
तदा स्वप्रभया तेषां द्योतयन्त्या दिशो दश  ।
मुष्णंस्तेज उपानीतस्तार्क्ष्येण स्तोत्रवाजिना  ॥ ०४.०७.०१९ ॥
श्यामो हिरण्यरशनोऽर्ककिरीटजुष्टो   नीलालकभ्रमरमण्डितकुण्डलास्यः  ।
शङ्खाब्जचक्रशरचापगदासिचर्म   व्यग्रैर्हिरण्मयभुजैरिव कर्णिकारः  ॥ ०४.०७.०२० ॥*
वक्षस्यधिश्रितवधूर्वनमाल्युदार   हासावलोककलया रमयंश्च विश्वम्  ।
पार्श्वभ्रमद्व्यजनचामरराजहंसः   श्वेतातपत्रशशिनोपरि रज्यमानः  ॥ ०४.०७.०२१ ॥*
तमुपागतमालक्ष्य सर्वे सुरगणादयः  ।
प्रणेमुः सहसोत्थाय ब्रह्मेन्द्रत्र्यक्षनायकाः  ॥ ०४.०७.०२२ ॥
तत्तेजसा हतरुचः सन्नजिह्वाः ससाध्वसाः  ।
मूर्ध्ना धृताञ्जलिपुटा उपतस्थुरधोक्षजम्  ॥ ०४.०७.०२३ ॥
अप्यर्वाग्वृत्तयो यस्य महि त्वात्मभुवादयः  ।
यथामति गृणन्ति स्म कृतानुग्रहविग्रहम्  ॥ ०४.०७.०२४ ॥
दक्षो गृहीतार्हणसादनोत्तमं   यज्ञेश्वरं विश्वसृजां परं गुरुम्  ।
सुनन्दनन्दाद्यनुगैर्वृतं मुदा   गृणन् प्रपेदे प्रयतः कृताञ्जलिः  ॥ ०४.०७.०२५ ॥*
०४.०७.०२६।० दक्ष उवाच
शुद्धं स्वधाम्न्युपरताखिलबुद्ध्यवस्थं   चिन्मात्रमेकमभयं प्रतिषिध्य मायाम्  ।
तिष्ठंस्तयैव पुरुषत्वमुपेत्य तस्याम्   आस्ते भवानपरिशुद्ध इवात्मतन्त्रः  ॥ ०४.०७.०२६ ॥*
०४.०७.०२७।० ऋत्विज ऊचुः
तत्त्वं न ते वयमनञ्जन रुद्रशापात्  कर्मण्यवग्रहधियो भगवन् विदामः  ।
धर्मोपलक्षणमिदं त्रिवृदध्वराख्यं   ज्ञातं यदर्थमधिदैवमदो व्यवस्थाः  ॥ ०४.०७.०२७ ॥*
०४.०७.०२८।० सदस्या ऊचुः
उत्पत्त्यध्वन्यशरण उरुक्लेशदुर्गेऽन्तकोग्र   व्यालान्विष्टे विषयमृगतृष्यात्मगेहोरुभारः  ।
द्वन्द्वश्वभ्रे खलमृगभये शोकदावेऽज्ञसार्थः   पादौकस्ते शरणद कदा याति कामोपसृष्टः  ॥ ०४.०७.०२८ ॥*
०४.०७.०२९।० रुद्र उवाच
तव वरद वराङ्घ्रावाशिषेहाखिलार्थे   ह्यपि मुनिभिरसक्तैरादरेणार्हणीये  ।
यदि रचितधियं माविद्यलोकोऽपविद्धं   जपति न गणये तत्त्वत्परानुग्रहेण  ॥ ०४.०७.०२९ ॥*
०४.०७.०३०।० भृगुरुवाच
यन्मायया गहनयापहृतात्मबोधा   ब्रह्मादयस्तनुभृतस्तमसि स्वपन्तः  ।
नात्मन्श्रितं तव विदन्त्यधुनापि तत्त्वं   सोऽयं प्रसीदतु भवान् प्रणतात्मबन्धुः  ॥ ०४.०७.०३० ॥*
०४.०७.०३१।० ब्रह्मोवाच
नैतत्स्वरूपं भवतोऽसौ पदार्थ भेदग्रहैः पुरुषो यावदीक्षेत् ।
ज्ञानस्य चार्थस्य गुणस्य चाश्रयो मायामयाद्व्यतिरिक्तो मतस्त्वम्  ॥ ०४.०७.०३१ ॥
०४.०७.०३२।० इन्द्र उवाच
इदमप्यच्युत विश्वभावनं वपुरानन्दकरं मनोदृशाम्  ।
सुरविद्विट्क्षपणैरुदायुधैर्भुजदण्डैरुपपन्नमष्टभिः  ॥ ०४.०७.०३२ ॥
०४.०७.०३३।० पत्न्य ऊचुः
यज्ञोऽयं तव यजनाय केन सृष्टो विध्वस्तः पशुपतिनाद्य दक्षकोपात् ।
तं नस्त्वं शवशयनाभशान्तमेधं यज्ञात्मन्नलिनरुचा दृशा पुनीहि  ॥ ०४.०७.०३३ ॥
०४.०७.०३४।० ऋषय ऊचुः
अनन्वितं ते भगवन् विचेष्टितं यदात्मना चरसि हि कर्म नाज्यसे  ।
विभूतये यत उपसेदुरीश्वरीं न मन्यते स्वयमनुवर्ततीं भवान्  ॥ ०४.०७.०३४ ॥
०४.०७.०३५।० सिद्धा ऊचुः
अयं त्वत्कथामृष्टपीयूषनद्यां मनोवारणः क्लेशदावाग्निदग्धः  ।
तृषार्तोऽवगाढो न सस्मार दावं न निष्क्रामति ब्रह्मसम्पन्नवन्नः  ॥ ०४.०७.०३५ ॥
०४.०७.०३६।० यजमान्युवाच
स्वागतं ते प्रसीदेश तुभ्यं नमः श्रीनिवास श्रिया कान्तया त्राहि नः  ।
त्वामृतेऽधीश नाङ्गैर्मखः शोभते शीर्षहीनः कबन्धो यथा पुरुषः  ॥ ०४.०७.०३६ ॥
०४.०७.०३७।० लोकपाला ऊचुः
दृष्टः किं नो दृग्भिरसद्ग्रहैस्त्वं प्रत्यग्द्रष्टा दृश्यते येन विश्वम्  ।
माया ह्येषा भवदीया हि भूमन् यस्त्वं षष्ठः पञ्चभिर्भासि भूतैः  ॥ ०४.०७.०३७ ॥
०४.०७.०३८।० योगेश्वरा ऊचुः
प्रेयान्न तेऽन्योऽस्त्यमुतस्त्वयि प्रभो विश्वात्मनीक्षेन्न पृथग्य आत्मनः  ।
अथापि भक्त्येश तयोपधावतामनन्यवृत्त्यानुगृहाण वत्सल  ॥ ०४.०७.०३८ ॥
जगदुद्भवस्थितिलयेषु दैवतो बहुभिद्यमानगुणयात्ममायया  ।
रचितात्मभेदमतये स्वसंस्थया विनिवर्तितभ्रमगुणात्मने नमः  ॥ ०४.०७.०३९ ॥
०४.०७.०४०।० ब्रह्मोवाच
नमस्ते श्रितसत्त्वाय धर्मादीनां च सूतये  ।
निर्गुणाय च यत्काष्ठां नाहं वेदापरेऽपि च  ॥ ०४.०७.०४० ॥
०४.०७.०४१।० अग्निरुवाच
यत्तेजसाहं सुसमिद्धतेजा हव्यं वहे स्वध्वर आज्यसिक्तम्  ।
तं यज्ञियं पञ्चविधं च पञ्चभिः स्विष्टं यजुर्भिः प्रणतोऽस्मि यज्ञम्  ॥ ०४.०७.०४१ ॥
०४.०७.०४२।० देवा ऊचुः
पुरा कल्पापाये स्वकृतमुदरीकृत्य विकृतं   त्वमेवाद्यस्तस्मिन् सलिल उरगेन्द्राधिशयने  ।
पुमान् शेषे सिद्धैर्हृदि विमृशिताध्यात्मपदविः   स एवाद्याक्ष्णोर्यः पथि चरसि भृत्यानवसि नः  ॥ ०४.०७.०४२ ॥*
०४.०७.०४३।० गन्धर्वा ऊचुः
अंशांशास्ते देव मरीच्यादय एते ब्रह्मेन्द्राद्या देवगणा रुद्रपुरोगाः  ।
क्रीडाभाण्डं विश्वमिदं यस्य विभूमन् तस्मै नित्यं नाथ नमस्ते करवाम  ॥ ०४.०७.०४३ ॥
०४.०७.०४४।० विद्याधरा ऊचुः
त्वन्माययार्थमभिपद्य कलेवरेऽस्मिन्   कृत्वा ममाहमिति दुर्मतिरुत्पथैः स्वैः  ।
क्षिप्तोऽप्यसद्विषयलालस आत्ममोहं   युष्मत्कथामृतनिषेवक उद्व्युदस्येत् ॥ ०४.०७.०४४ ॥*
०४.०७.०४५।० ब्राह्मणा ऊचुः
त्वं क्रतुस्त्वं हविस्त्वं हुताशः स्वयं त्वं हि मन्त्रः समिद्दर्भपात्राणि च  ।
त्वं सदस्यर्त्विजो दम्पती देवता अग्निहोत्रं स्वधा सोम आज्यं पशुः  ॥ ०४.०७.०४५ ॥
त्वं पुरा गां रसाया महासूकरो दंष्ट्रया पद्मिनीं वारणेन्द्रो यथा  ।
स्तूयमानो नदल्लीलया योगिभिर्व्युज्जहर्थ त्रयीगात्र यज्ञक्रतुः  ॥ ०४.०७.०४६ ॥
स प्रसीद त्वमस्माकमाकाङ्क्षतां दर्शनं ते परिभ्रष्टसत्कर्मणाम्  ।
कीर्त्यमाने नृभिर्नाम्नि यज्ञेश ते यज्ञविघ्नाः क्षयं यान्ति तस्मै नमः  ॥ ०४.०७.०४७ ॥
०४.०७.०४८।० मैत्रेय उवाच
इति दक्षः कविर्यज्ञं भद्र रुद्राभिमर्शितम्  ।
कीर्त्यमाने हृषीकेशे सन्निन्ये यज्ञभावने  ॥ ०४.०७.०४८ ॥
भगवान् स्वेन भागेन सर्वात्मा सर्वभागभुक् ।
दक्षं बभाष आभाष्य प्रीयमाण इवानघ  ॥ ०४.०७.०४९ ॥
०४.०७.०५०।० श्रीभगवानुवाच
अहं ब्रह्मा च शर्वश्च जगतः कारणं परम्  ।
आत्मेश्वर उपद्रष्टा स्वयन्दृगविशेषणः  ॥ ०४.०७.०५० ॥
आत्ममायां समाविश्य सोऽहं गुणमयीं द्विज  ।
सृजन् रक्षन् हरन् विश्वं दध्रे संज्ञां क्रियोचिताम्  ॥ ०४.०७.०५१ ॥
तस्मिन् ब्रह्मण्यद्वितीये केवले परमात्मनि  ।
ब्रह्मरुद्रौ च भूतानि भेदेनाज्ञोऽनुपश्यति  ॥ ०४.०७.०५२ ॥
यथा पुमान्न स्वाङ्गेषु शिरःपाण्यादिषु क्वचित् ।
पारक्यबुद्धिं कुरुते एवं भूतेषु मत्परः  ॥ ०४.०७.०५३ ॥
त्रयाणामेकभावानां यो न पश्यति वै भिदाम्  ।
सर्वभूतात्मनां ब्रह्मन् स शान्तिमधिगच्छति  ॥ ०४.०७.०५४ ॥
०४.०७.०५५।० मैत्रेय उवाच
एवं भगवतादिष्टः प्रजापतिपतिर्हरिम्  ।
अर्चित्वा क्रतुना स्वेन देवानुभयतोऽयजत् ॥ ०४.०७.०५५ ॥
रुद्रं च स्वेन भागेन ह्युपाधावत्समाहितः  ।
कर्मणोदवसानेन सोमपानितरानपि  ।
उदवस्य सहर्त्विग्भिः सस्नाववभृथं ततः  ॥ ०४.०७.०५६ ॥
तस्मा अप्यनुभावेन स्वेनैवावाप्तराधसे  ।
धर्म एव मतिं दत्त्वा त्रिदशास्ते दिवं ययुः  ॥ ०४.०७.०५७ ॥
एवं दाक्षायणी हित्वा सती पूर्वकलेवरम्  ।
जज्ञे हिमवतः क्षेत्रे मेनायामिति शुश्रुम  ॥ ०४.०७.०५८ ॥
तमेव दयितं भूय आवृङ्क्ते पतिमम्बिका  ।
अनन्यभावैकगतिं शक्तिः सुप्तेव पूरुषम्  ॥ ०४.०७.०५९ ॥
एतद्भगवतः शम्भोः कर्म दक्षाध्वरद्रुहः  ।
श्रुतं भागवताच्छिष्यादुद्धवान्मे बृहस्पतेः  ॥ ०४.०७.०६० ॥
इदं पवित्रं परमीशचेष्टितं यशस्यमायुष्यमघौघमर्षणम्  ।
यो नित्यदाकर्ण्य नरोऽनुकीर्तयेद्धुनोत्यघं कौरव भक्तिभावतः  ॥ ०४.०७.०६१ ॥
०४.०८.००१।० मैत्रेय उवाच
सनकाद्या नारदश्च ऋभुर्हंसोऽरुणिर्यतिः  ।
नैते गृहान् ब्रह्मसुता ह्यावसन्नूर्ध्वरेतसः  ॥ ०४.०८.००१ ॥
मृषाधर्मस्य भार्यासीद्दम्भं मायां च शत्रुहन्  ।
असूत मिथुनं तत्तु निरृतिर्जगृहेऽप्रजः  ॥ ०४.०८.००२ ॥
तयोः समभवल्लोभो निकृतिश्च महामते  ।
ताभ्यां क्रोधश्च हिंसा च यद्दुरुक्तिः स्वसा कलिः  ॥ ०४.०८.००३ ॥
दुरुक्तौ कलिराधत्त भयं मृत्युं च सत्तम  ।
तयोश्च मिथुनं जज्ञे यातना निरयस्तथा  ॥ ०४.०८.००४ ॥
सङ्ग्रहेण मयाख्यातः प्रतिसर्गस्तवानघ  ।
त्रिः श्रुत्वैतत्पुमान् पुण्यं विधुनोत्यात्मनो मलम्  ॥ ०४.०८.००५ ॥
अथातः कीर्तये वंशं पुण्यकीर्तेः कुरूद्वह  ।
स्वायम्भुवस्यापि मनोर्हरेरंशांशजन्मनः  ॥ ०४.०८.००६ ॥
प्रियव्रतोत्तानपादौ शतरूपापतेः सुतौ  ।
वासुदेवस्य कलया रक्षायां जगतः स्थितौ  ॥ ०४.०८.००७ ॥
जाये उत्तानपादस्य सुनीतिः सुरुचिस्तयोः  ।
सुरुचिः प्रेयसी पत्युर्नेतरा यत्सुतो ध्रुवः  ॥ ०४.०८.००८ ॥
एकदा सुरुचेः पुत्रमङ्कमारोप्य लालयन्  ।
उत्तमं नारुरुक्षन्तं ध्रुवं राजाभ्यनन्दत  ॥ ०४.०८.००९ ॥
तथा चिकीर्षमाणं तं सपत्न्यास्तनयं ध्रुवम्  ।
सुरुचिः शृण्वतो राज्ञः सेर्ष्यमाहातिगर्विता  ॥ ०४.०८.०१० ॥
न वत्स नृपतेर्धिष्ण्यं भवानारोढुमर्हति  ।
न गृहीतो मया यत्त्वं कुक्षावपि नृपात्मजः  ॥ ०४.०८.०११ ॥
बालोऽसि बत नात्मानमन्यस्त्रीगर्भसम्भृतम्  ।
नूनं वेद भवान् यस्य दुर्लभेऽर्थे मनोरथः  ॥ ०४.०८.०१२ ॥
तपसाराध्य पुरुषं तस्यैवानुग्रहेण मे  ।
गर्भे त्वं साधयात्मानं यदीच्छसि नृपासनम्  ॥ ०४.०८.०१३ ॥
०४.०८.०१४।० मैत्रेय उवाच
मातुः सपत्न्याः स दुरुक्तिविद्धः श्वसन् रुषा दण्डहतो यथाहिः  ।
हित्वा मिषन्तं पितरं सन्नवाचं जगाम मातुः प्ररुदन् सकाशम्  ॥ ०४.०८.०१४ ॥
तं निःश्वसन्तं स्फुरिताधरोष्ठं सुनीतिरुत्सङ्ग उदूह्य बालम्  ।
निशम्य तत्पौरमुखान्नितान्तं सा विव्यथे यद्गदितं सपत्न्या  ॥ ०४.०८.०१५ ॥
सोत्सृज्य धैर्यं विललाप शोक दावाग्निना दावलतेव बाला  ।
वाक्यं सपत्न्याः स्मरती सरोज श्रिया दृशा बाष्पकलामुवाह  ॥ ०४.०८.०१६ ॥
दीर्घं श्वसन्ती वृजिनस्य पारमपश्यती बालकमाह बाला  ।
मामङ्गलं तात परेषु मंस्था भुङ्क्ते जनो यत्परदुःखदस्तत् ॥ ०४.०८.०१७ ॥
सत्यं सुरुच्याभिहितं भवान्मे यद्दुर्भगाया उदरे गृहीतः  ।
स्तन्येन वृद्धश्च विलज्जते यां भार्येति वा वोढुमिडस्पतिर्माम्  ॥ ०४.०८.०१८ ॥
आतिष्ठ तत्तात विमत्सरस्त्वमुक्तं समात्रापि यदव्यलीकम्  ।
आराधयाधोक्षजपादपद्मं यदीच्छसेऽध्यासनमुत्तमो यथा  ॥ ०४.०८.०१९ ॥
यस्याङ्घ्रिपद्मं परिचर्य विश्व विभावनायात्तगुणाभिपत्तेः  ।
अजोऽध्यतिष्ठत्खलु पारमेष्ठ्यं पदं जितात्मश्वसनाभिवन्द्यम्  ॥ ०४.०८.०२० ॥
तथा मनुर्वो भगवान् पितामहो यमेकमत्या पुरुदक्षिणैर्मखैः  ।
इष्ट्वाभिपेदे दुरवापमन्यतो भौमं सुखं दिव्यमथापवर्ग्यम्  ॥ ०४.०८.०२१ ॥
तमेव वत्साश्रय भृत्यवत्सलं मुमुक्षुभिर्मृग्यपदाब्जपद्धतिम्  ।
अनन्यभावे निजधर्मभाविते मनस्यवस्थाप्य भजस्व पूरुषम्  ॥ ०४.०८.०२२ ॥
नान्यं ततः पद्मपलाशलोचनाद्दुःखच्छिदं ते मृगयामि कञ्चन  ।
यो मृग्यते हस्तगृहीतपद्मया श्रियेतरैरङ्ग विमृग्यमाणया  ॥ ०४.०८.०२३ ॥
०४.०८.०२४।० मैत्रेय उवाच
एवं सञ्जल्पितं मातुराकर्ण्यार्थागमं वचः  ।
सन्नियम्यात्मनात्मानं निश्चक्राम पितुः पुरात् ॥ ०४.०८.०२४ ॥
नारदस्तदुपाकर्ण्य ज्ञात्वा तस्य चिकीर्षितम्  ।
स्पृष्ट्वा मूर्धन्यघघ्नेन पाणिना प्राह विस्मितः  ॥ ०४.०८.०२५ ॥
अहो तेजः क्षत्रियाणां मानभङ्गममृष्यताम्  ।
बालोऽप्ययं हृदा धत्ते यत्समातुरसद्वचः  ॥ ०४.०८.०२६ ॥
०४.०८.०२७।० नारद उवाच
नाधुनाप्यवमानं ते सम्मानं वापि पुत्रक  ।
लक्षयामः कुमारस्य सक्तस्य क्रीडनादिषु  ॥ ०४.०८.०२७ ॥
विकल्पे विद्यमानेऽपि न ह्यसन्तोषहेतवः  ।
पुंसो मोहमृते भिन्ना यल्लोके निजकर्मभिः  ॥ ०४.०८.०२८ ॥
परितुष्येत्ततस्तात तावन्मात्रेण पूरुषः  ।
दैवोपसादितं यावद्वीक्ष्येश्वरगतिं बुधः  ॥ ०४.०८.०२९ ॥
अथ मात्रोपदिष्टेन योगेनावरुरुत्ससि  ।
यत्प्रसादं स वै पुंसां दुराराध्यो मतो मम  ॥ ०४.०८.०३० ॥
मुनयः पदवीं यस्य निःसङ्गेनोरुजन्मभिः  ।
न विदुर्मृगयन्तोऽपि तीव्रयोगसमाधिना  ॥ ०४.०८.०३१ ॥
अतो निवर्ततामेष निर्बन्धस्तव निष्फलः  ।
यतिष्यति भवान् काले श्रेयसां समुपस्थिते  ॥ ०४.०८.०३२ ॥
यस्य यद्दैवविहितं स तेन सुखदुःखयोः  ।
आत्मानं तोषयन् देही तमसः पारमृच्छति  ॥ ०४.०८.०३३ ॥
गुणाधिकान्मुदं लिप्सेदनुक्रोशं गुणाधमात् ।
मैत्रीं समानादन्विच्छेन्न तापैरभिभूयते  ॥ ०४.०८.०३४ ॥
०४.०८.०३५।० ध्रुव उवाच
सोऽयं शमो भगवता सुखदुःखहतात्मनाम्  ।
दर्शितः कृपया पुंसां दुर्दर्शोऽस्मद्विधैस्तु यः  ॥ ०४.०८.०३५ ॥
अथापि मेऽविनीतस्य क्षात्त्रं घोरमुपेयुषः  ।
सुरुच्या दुर्वचोबाणैर्न भिन्ने श्रयते हृदि  ॥ ०४.०८.०३६ ॥
पदं त्रिभुवनोत्कृष्टं जिगीषोः साधु वर्त्म मे  ।
ब्रूह्यस्मत्पितृभिर्ब्रह्मन्नन्यैरप्यनधिष्ठितम्  ॥ ०४.०८.०३७ ॥
नूनं भवान् भगवतो योऽङ्गजः परमेष्ठिनः  ।
वितुदन्नटते वीणां हिताय जगतोऽर्कवत् ॥ ०४.०८.०३८ ॥
०४.०८.०३९।० मैत्रेय उवाच
इत्युदाहृतमाकर्ण्य भगवान्नारदस्तदा  ।
प्रीतः प्रत्याह तं बालं सद्वाक्यमनुकम्पया  ॥ ०४.०८.०३९ ॥
०४.०८.०४०।० नारद उवाच
जनन्याभिहितः पन्थाः स वै निःश्रेयसस्य ते  ।
भगवान् वासुदेवस्तं भज तं प्रवणात्मना  ॥ ०४.०८.०४० ॥
धर्मार्थकाममोक्षाख्यं य इच्छेच्छ्रेय आत्मनः  ।
एकं ह्येव हरेस्तत्र कारणं पादसेवनम्  ॥ ०४.०८.०४१ ॥
तत्तात गच्छ भद्रं ते यमुनायास्तटं शुचि  ।
पुण्यं मधुवनं यत्र सान्निध्यं नित्यदा हरेः  ॥ ०४.०८.०४२ ॥
स्नात्वानुसवनं तस्मिन् कालिन्द्याः सलिले शिवे  ।
कृत्वोचितानि निवसन्नात्मनः कल्पितासनः  ॥ ०४.०८.०४३ ॥
प्राणायामेन त्रिवृता प्राणेन्द्रियमनोमलम्  ।
शनैर्व्युदस्याभिध्यायेन्मनसा गुरुणा गुरुम्  ॥ ०४.०८.०४४ ॥
प्रसादाभिमुखं शश्वत्प्रसन्नवदनेक्षणम्  ।
सुनासं सुभ्रुवं चारु कपोलं सुरसुन्दरम्  ॥ ०४.०८.०४५ ॥
तरुणं रमणीयाङ्गमरुणोष्ठेक्षणाधरम्  ।
प्रणताश्रयणं नृम्णं शरण्यं करुणार्णवम्  ॥ ०४.०८.०४६ ॥
श्रीवत्साङ्कं घनश्यामं पुरुषं वनमालिनम्  ।
शङ्खचक्रगदापद्मैरभिव्यक्तचतुर्भुजम्  ॥ ०४.०८.०४७ ॥
किरीटिनं कुण्डलिनं केयूरवलयान्वितम्  ।
कौस्तुभाभरणग्रीवं पीतकौशेयवाससम्  ॥ ०४.०८.०४८ ॥
काञ्चीकलापपर्यस्तं लसत्काञ्चननूपुरम्  ।
दर्शनीयतमं शान्तं मनोनयनवर्धनम्  ॥ ०४.०८.०४९ ॥
पद्भ्यां नखमणिश्रेण्या विलसद्भ्यां समर्चताम्  ।
हृत्पद्मकर्णिकाधिष्ण्यमाक्रम्यात्मन्यवस्थितम्  ॥ ०४.०८.०५० ॥
स्मयमानमभिध्यायेत्सानुरागावलोकनम्  ।
नियतेनैकभूतेन मनसा वरदर्षभम्  ॥ ०४.०८.०५१ ॥
एवं भगवतो रूपं सुभद्रं ध्यायतो मनः  ।
निर्वृत्या परया तूर्णं सम्पन्नं न निवर्तते  ॥ ०४.०८.०५२ ॥
जपश्च परमो गुह्यः श्रूयतां मे नृपात्मज  ।
यं सप्तरात्रं प्रपठन् पुमान् पश्यति खेचरान्  ॥ ०४.०८.०५३ ॥
०४.०८.०५४।० ओं नमो भगवते वासुदेवाय
मन्त्रेणानेन देवस्य कुर्याद्द्रव्यमयीं बुधः  ।
सपर्यां विविधैर्द्रव्यैर्देशकालविभागवित् ॥ ०४.०८.०५४ ॥
सलिलैः शुचिभिर्माल्यैर्वन्यैर्मूलफलादिभिः  ।
शस्ताङ्कुरांशुकैश्चार्चेत्तुलस्या प्रियया प्रभुम्  ॥ ०४.०८.०५५ ॥
लब्ध्वा द्रव्यमयीमर्चां क्षित्यम्ब्वादिषु वार्चयेत् ।
आभृतात्मा मुनिः शान्तो यतवाङ्मितवन्यभुक् ॥ ०४.०८.०५६ ॥
स्वेच्छावतारचरितैरचिन्त्यनिजमायया  ।
करिष्यत्युत्तमश्लोकस्तद्ध्यायेद्धृदयङ्गमम्  ॥ ०४.०८.०५७ ॥
परिचर्या भगवतो यावत्यः पूर्वसेविताः  ।
ता मन्त्रहृदयेनैव प्रयुञ्ज्यान्मन्त्रमूर्तये  ॥ ०४.०८.०५८ ॥
एवं कायेन मनसा वचसा च मनोगतम्  ।
परिचर्यमाणो भगवान् भक्तिमत्परिचर्यया  ॥ ०४.०८.०५९ ॥
पुंसाममायिनां सम्यग्भजतां भाववर्धनः  ।
श्रेयो दिशत्यभिमतं यद्धर्मादिषु देहिनाम्  ॥ ०४.०८.०६० ॥
विरक्तश्चेन्द्रियरतौ भक्तियोगेन भूयसा  ।
तं निरन्तरभावेन भजेताद्धा विमुक्तये  ॥ ०४.०८.०६१ ॥
इत्युक्तस्तं परिक्रम्य प्रणम्य च नृपार्भकः  ।
ययौ मधुवनं पुण्यं हरेश्चरणचर्चितम्  ॥ ०४.०८.०६२ ॥
तपोवनं गते तस्मिन् प्रविष्टोऽन्तःपुरं मुनिः  ।
अर्हितार्हणको राज्ञा सुखासीन उवाच तम्  ॥ ०४.०८.०६३ ॥
०४.०८.०६४।० नारद उवाच
राजन् किं ध्यायसे दीर्घं मुखेन परिशुष्यता  ।
किं वा न रिष्यते कामो धर्मो वार्थेन संयुतः  ॥ ०४.०८.०६४ ॥
०४.०८.०६५।० राजोवाच
सुतो मे बालको ब्रह्मन् स्त्रैणेनाकरुणात्मना  ।
निर्वासितः पञ्चवर्षः सह मात्रा महान् कविः  ॥ ०४.०८.०६५ ॥
अप्यनाथं वने ब्रह्मन्मा स्मादन्त्यर्भकं वृकाः  ।
श्रान्तं शयानं क्षुधितं परिम्लानमुखाम्बुजम्  ॥ ०४.०८.०६६ ॥
अहो मे बत दौरात्म्यं स्त्रीजितस्योपधारय  ।
योऽङ्कं प्रेम्णारुरुक्षन्तं नाभ्यनन्दमसत्तमः  ॥ ०४.०८.०६७ ॥
०४.०८.०६८।० नारद उवाच
मा मा शुचः स्वतनयं देवगुप्तं विशाम्पते  ।
तत्प्रभावमविज्ञाय प्रावृङ्क्ते यद्यशो जगत् ॥ ०४.०८.०६८ ॥
सुदुष्करं कर्म कृत्वा लोकपालैरपि प्रभुः  ।
ऐष्यत्यचिरतो राजन् यशो विपुलयंस्तव  ॥ ०४.०८.०६९ ॥
०४.०८.०७०।० मैत्रेय उवाच
इति देवर्षिणा प्रोक्तं विश्रुत्य जगतीपतिः  ।
राजलक्ष्मीमनादृत्य पुत्रमेवान्वचिन्तयत् ॥ ०४.०८.०७० ॥
तत्राभिषिक्तः प्रयतस्तामुपोष्य विभावरीम्  ।
समाहितः पर्यचरदृष्यादेशेन पूरुषम्  ॥ ०४.०८.०७१ ॥
त्रिरात्रान्ते त्रिरात्रान्ते कपित्थबदराशनः  ।
आत्मवृत्त्यनुसारेण मासं निन्येऽर्चयन् हरिम्  ॥ ०४.०८.०७२ ॥
द्वितीयं च तथा मासं षष्ठे षष्ठेऽर्भको दिने  ।
तृणपर्णादिभिः शीर्णैः कृतान्नोऽभ्यर्चयन् विभुम्  ॥ ०४.०८.०७३ ॥
तृतीयं चानयन्मासं नवमे नवमेऽहनि  ।
अब्भक्ष उत्तमश्लोकमुपाधावत्समाधिना  ॥ ०४.०८.०७४ ॥
चतुर्थमपि वै मासं द्वादशे द्वादशेऽहनि  ।
वायुभक्षो जितश्वासो ध्यायन् देवमधारयत् ॥ ०४.०८.०७५ ॥
पञ्चमे मास्यनुप्राप्ते जितश्वासो नृपात्मजः  ।
ध्यायन् ब्रह्म पदैकेन तस्थौ स्थाणुरिवाचलः  ॥ ०४.०८.०७६ ॥
सर्वतो मन आकृष्य हृदि भूतेन्द्रियाशयम्  ।
ध्यायन् भगवतो रूपं नाद्राक्षीत्किञ्चनापरम्  ॥ ०४.०८.०७७ ॥
आधारं महदादीनां प्रधानपुरुषेश्वरम्  ।
ब्रह्म धारयमाणस्य त्रयो लोकाश्चकम्पिरे  ॥ ०४.०८.०७८ ॥
यदैकपादेन स पार्थिवार्भकस्तस्थौ तदङ्गुष्ठनिपीडिता मही  ।
ननाम तत्रार्धमिभेन्द्रधिष्ठिता तरीव सव्येतरतः पदे पदे  ॥ ०४.०८.०७९ ॥
तस्मिन्नभिध्यायति विश्वमात्मनो द्वारं निरुध्यासुमनन्यया धिया  ।
लोका निरुच्छ्वासनिपीडिता भृशं सलोकपालाः शरणं ययुर्हरिम्  ॥ ०४.०८.०८० ॥
०४.०८.०८१।० देवा ऊचुः
नैवं विदामो भगवन् प्राणरोधं चराचरस्याखिलसत्त्वधाम्नः  ।
विधेहि तन्नो वृजिनाद्विमोक्षं प्राप्ता वयं त्वां शरणं शरण्यम्  ॥ ०४.०८.०८१ ॥
०४.०८.०८२।० श्रीभगवानुवाच
मा भैष्ट बालं तपसो दुरत्ययान्निवर्तयिष्ये प्रतियात स्वधाम  ।
यतो हि वः प्राणनिरोध आसीदौत्तानपादिर्मयि सङ्गतात्मा  ॥ ०४.०८.०८२ ॥
०४.०९.००१।० मैत्रेय उवाच
त एवमुत्सन्नभया उरुक्रमे कृतावनामाः प्रययुस्त्रिविष्टपम्  ।
सहस्रशीर्षापि ततो गरुत्मता मधोर्वनं भृत्यदिदृक्षया गतः  ॥ ०४.०९.००१ ॥
स वै धिया योगविपाकतीव्रया हृत्पद्मकोशे स्फुरितं तडित्प्रभम्  ।
तिरोहितं सहसैवोपलक्ष्य बहिःस्थितं तदवस्थं ददर्श  ॥ ०४.०९.००२ ॥
तद्दर्शनेनागतसाध्वसः क्षिताववन्दताङ्गं विनमय्य दण्डवत् ।
दृग्भ्यां प्रपश्यन् प्रपिबन्निवार्भकश्चुम्बन्निवास्येन भुजैरिवाश्लिषन्  ॥ ०४.०९.००३ ॥
स तं विवक्षन्तमतद्विदं हरिर्ज्ञात्वास्य सर्वस्य च हृद्यवस्थितः  ।
कृताञ्जलिं ब्रह्ममयेन कम्बुना पस्पर्श बालं कृपया कपोले  ॥ ०४.०९.००४ ॥
स वै तदैव प्रतिपादितां गिरं दैवीं परिज्ञातपरात्मनिर्णयः  ।
तं भक्तिभावोऽभ्यगृणादसत्वरं परिश्रुतोरुश्रवसं ध्रुवक्षितिः  ॥ ०४.०९.००५ ॥
०४.०९.००६।० ध्रुव उवाच
योऽन्तः प्रविश्य मम वाचमिमां प्रसुप्तां   सञ्जीवयत्यखिलशक्तिधरः स्वधाम्ना  ।
अन्यांश्च हस्तचरणश्रवणत्वगादीन्   प्राणान्नमो भगवते पुरुषाय तुभ्यम्  ॥ ०४.०९.००६ ॥*
एकस्त्वमेव भगवन्निदमात्मशक्त्या   मायाख्ययोरुगुणया महदाद्यशेषम्  ।
सृष्ट्वानुविश्य पुरुषस्तदसद्गुणेषु   नानेव दारुषु विभावसुवद्विभासि  ॥ ०४.०९.००७ ॥*
त्वद्दत्तया वयुनयेदमचष्ट विश्वं   सुप्तप्रबुद्ध इव नाथ भवत्प्रपन्नः  ।
तस्यापवर्ग्यशरणं तव पादमूलं   विस्मर्यते कृतविदा कथमार्तबन्धो  ॥ ०४.०९.००८ ॥*
नूनं विमुष्टमतयस्तव मायया ते   ये त्वां भवाप्ययविमोक्षणमन्यहेतोः  ।
अर्चन्ति कल्पकतरुं कुणपोपभोग्यम्   इच्छन्ति यत्स्पर्शजं निरयेऽपि न्णाम्  ॥ ०४.०९.००९ ॥*
या निर्वृतिस्तनुभृतां तव पादपद्म   ध्यानाद्भवज्जनकथाश्रवणेन वा स्यात् ।
सा ब्रह्मणि स्वमहिमन्यपि नाथ मा भूत्  किं त्वन्तकासिलुलितात्पततां विमानात् ॥ ०४.०९.०१० ॥*
भक्तिं मुहुः प्रवहतां त्वयि मे प्रसङ्गो   भूयादनन्त महताममलाशयानाम्  ।
येनाञ्जसोल्बणमुरुव्यसनं भवाब्धिं   नेष्ये भवद्गुणकथामृतपानमत्तः  ॥ ०४.०९.०११ ॥*
ते न स्मरन्त्यतितरां प्रियमीश मर्त्यं   ये चान्वदः सुतसुहृद्गृहवित्तदाराः  ।
ये त्वब्जनाभ भवदीयपदारविन्द   सौगन्ध्यलुब्धहृदयेषु कृतप्रसङ्गाः  ॥ ०४.०९.०१२ ॥*
तिर्यङ्नगद्विजसरीसृपदेवदैत्य   मर्त्यादिभिः परिचितं सदसद्विशेषम्  ।
रूपं स्थविष्ठमज ते महदाद्यनेकं   नातः परं परम वेद्मि न यत्र वादः  ॥ ०४.०९.०१३ ॥*
कल्पान्त एतदखिलं जठरेण गृह्णन्   शेते पुमान् स्वदृगनन्तसखस्तदङ्के  ।
यन्नाभिसिन्धुरुहकाञ्चनलोकपद्म   गर्भे द्युमान् भगवते प्रणतोऽस्मि तस्मै  ॥ ०४.०९.०१४ ॥*
त्वं नित्यमुक्तपरिशुद्धविबुद्ध आत्मा   कूटस्थ आदिपुरुषो भगवांस्त्र्यधीशः  ।
यद्बुद्ध्यवस्थितिमखण्डितया स्वदृष्ट्या   द्रष्टा स्थितावधिमखो व्यतिरिक्त आस्से  ॥ ०४.०९.०१५ ॥*
यस्मिन् विरुद्धगतयो ह्यनिशं पतन्ति   विद्यादयो विविधशक्तय आनुपूर्व्यात् ।
तद्ब्रह्म विश्वभवमेकमनन्तमाद्यम्   आनन्दमात्रमविकारमहं प्रपद्ये  ॥ ०४.०९.०१६ ॥*
सत्याशिषो हि भगवंस्तव पादपद्मम्   आशीस्तथानुभजतः पुरुषार्थमूर्तेः  ।
अप्येवमर्य भगवान् परिपाति दीनान्   वाश्रेव वत्सकमनुग्रहकातरोऽस्मान्  ॥ ०४.०९.०१७ ॥*
०४.०९.०१८।० मैत्रेय उवाच
अथाभिष्टुत एवं वै सत्सङ्कल्पेन धीमता  ।
भृत्यानुरक्तो भगवान् प्रतिनन्द्येदमब्रवीत् ॥ ०४.०९.०१८ ॥
०४.०९.०१९।० श्रीभगवानुवाच
वेदाहं ते व्यवसितं हृदि राजन्यबालक  ।
तत्प्रयच्छामि भद्रं ते दुरापमपि सुव्रत  ॥ ०४.०९.०१९ ॥
नान्यैरधिष्ठितं भद्र यद्भ्राजिष्णु ध्रुवक्षिति  ।
यत्र ग्रहर्क्षताराणां ज्योतिषां चक्रमाहितम्  ॥ ०४.०९.०२० ॥
मेढ्यां गोचक्रवत्स्थास्नु परस्तात्कल्पवासिनाम्  ।
धर्मोऽग्निः कश्यपः शुक्रो मुनयो ये वनौकसः  ।
चरन्ति दक्षिणीकृत्य भ्रमन्तो यत्सतारकाः  ॥ ०४.०९.०२१ ॥
प्रस्थिते तु वनं पित्रा दत्त्वा गां धर्मसंश्रयः  ।
षट्त्रिंशद्वर्षसाहस्रं रक्षिताव्याहतेन्द्रियः  ॥ ०४.०९.०२२ ॥
त्वद्भ्रातर्युत्तमे नष्टे मृगयायां तु तन्मनाः  ।
अन्वेषन्ती वनं माता दावाग्निं सा प्रवेक्ष्यति  ॥ ०४.०९.०२३ ॥
इष्ट्वा मां यज्ञहृदयं यज्ञैः पुष्कलदक्षिणैः  ।
भुक्त्वा चेहाशिषः सत्या अन्ते मां संस्मरिष्यसि  ॥ ०४.०९.०२४ ॥
ततो गन्तासि मत्स्थानं सर्वलोकनमस्कृतम्  ।
उपरिष्टादृषिभ्यस्त्वं यतो नावर्तते गतः  ॥ ०४.०९.०२५ ॥
०४.०९.०२६।० मैत्रेय उवाच
इत्यर्चितः स भगवानतिदिश्यात्मनः पदम्  ।
बालस्य पश्यतो धाम स्वमगाद्गरुडध्वजः  ॥ ०४.०९.०२६ ॥
सोऽपि सङ्कल्पजं विष्णोः पादसेवोपसादितम्  ।
प्राप्य सङ्कल्पनिर्वाणं नातिप्रीतोऽभ्यगात्पुरम्  ॥ ०४.०९.०२७ ॥
०४.०९.०२८।० विदुर उवाच
सुदुर्लभं यत्परमं पदं हरेर्मायाविनस्तच्चरणार्चनार्जितम्  ।
लब्ध्वाप्यसिद्धार्थमिवैकजन्मना कथं स्वमात्मानममन्यतार्थवित् ॥ ०४.०९.०२८ ॥
०४.०९.०२९।० मैत्रेय उवाच
मातुः सपत्न्या वाग्बाणैर्हृदि विद्धस्तु तान् स्मरन्  ।
नैच्छन्मुक्तिपतेर्मुक्तिं तस्मात्तापमुपेयिवान्  ॥ ०४.०९.०२९ ॥
०४.०९.०३०।० ध्रुव उवाच
समाधिना नैकभवेन यत्पदं विदुः सनन्दादय ऊर्ध्वरेतसः  ।
मासैरहं षड्भिरमुष्य पादयोश्छायामुपेत्यापगतः पृथङ्मतिः  ॥ ०४.०९.०३० ॥
अहो बत ममानात्म्यं मन्दभाग्यस्य पश्यत  ।
भवच्छिदः पादमूलं गत्वा याचे यदन्तवत् ॥ ०४.०९.०३१ ॥
मतिर्विदूषिता देवैः पतद्भिरसहिष्णुभिः  ।
यो नारदवचस्तथ्यं नाग्राहिषमसत्तमः  ॥ ०४.०९.०३२ ॥
दैवीं मायामुपाश्रित्य प्रसुप्त इव भिन्नदृक् ।
तप्ये द्वितीयेऽप्यसति भ्रातृभ्रातृव्यहृद्रुजा  ॥ ०४.०९.०३३ ॥
मयैतत्प्रार्थितं व्यर्थं चिकित्सेव गतायुषि  ।
प्रसाद्य जगदात्मानं तपसा दुष्प्रसादनम्  ।
भवच्छिदमयाचेऽहं भवं भाग्यविवर्जितः  ॥ ०४.०९.०३४ ॥
स्वाराज्यं यच्छतो मौढ्यान्मानो मे भिक्षितो बत  ।
ईश्वरात्क्षीणपुण्येन फलीकारानिवाधनः  ॥ ०४.०९.०३५ ॥
०४.०९.०३६।० मैत्रेय उवाच
न वै मुकुन्दस्य पदारविन्दयो रजोजुषस्तात भवादृशा जनाः  ।
वाञ्छन्ति तद्दास्यमृतेऽर्थमात्मनो यदृच्छया लब्धमनःसमृद्धयः  ॥ ०४.०९.०३६ ॥
आकर्ण्यात्मजमायान्तं सम्परेत्य यथागतम्  ।
राजा न श्रद्दधे भद्रमभद्रस्य कुतो मम  ॥ ०४.०९.०३७ ॥
श्रद्धाय वाक्यं देवर्षेर्हर्षवेगेन धर्षितः  ।
वार्ताहर्तुरतिप्रीतो हारं प्रादान्महाधनम्  ॥ ०४.०९.०३८ ॥
सदश्वं रथमारुह्य कार्तस्वरपरिष्कृतम्  ।
ब्राह्मणैः कुलवृद्धैश्च पर्यस्तोऽमात्यबन्धुभिः  ॥ ०४.०९.०३९ ॥
शङ्खदुन्दुभिनादेन ब्रह्मघोषेण वेणुभिः  ।
निश्चक्राम पुरात्तूर्णमात्मजाभीक्षणोत्सुकः  ॥ ०४.०९.०४० ॥
सुनीतिः सुरुचिश्चास्य महिष्यौ रुक्मभूषिते  ।
आरुह्य शिबिकां सार्धमुत्तमेनाभिजग्मतुः  ॥ ०४.०९.०४१ ॥
तं दृष्ट्वोपवनाभ्याश आयान्तं तरसा रथात् ।
अवरुह्य नृपस्तूर्णमासाद्य प्रेमविह्वलः  ॥ ०४.०९.०४२ ॥
परिरेभेऽङ्गजं दोर्भ्यां दीर्घोत्कण्ठमनाः श्वसन्  ।
विष्वक्सेनाङ्घ्रिसंस्पर्श हताशेषाघबन्धनम्  ॥ ०४.०९.०४३ ॥
अथाजिघ्रन्मुहुर्मूर्ध्नि शीतैर्नयनवारिभिः  ।
स्नापयामास तनयं जातोद्दाममनोरथः  ॥ ०४.०९.०४४ ॥
अभिवन्द्य पितुः पादावाशीर्भिश्चाभिमन्त्रितः  ।
ननाम मातरौ शीर्ष्णा सत्कृतः सज्जनाग्रणीः  ॥ ०४.०९.०४५ ॥
सुरुचिस्तं समुत्थाप्य पादावनतमर्भकम्  ।
परिष्वज्याह जीवेति बाष्पगद्गदया गिरा  ॥ ०४.०९.०४६ ॥
यस्य प्रसन्नो भगवान्गुणैर्मैत्र्यादिभिर्हरिः  ।
तस्मै नमन्ति भूतानि निम्नमाप इव स्वयम्  ॥ ०४.०९.०४७ ॥
उत्तमश्च ध्रुवश्चोभावन्योन्यं प्रेमविह्वलौ  ।
अङ्गसङ्गादुत्पुलकावस्रौघं मुहुरूहतुः  ॥ ०४.०९.०४८ ॥
सुनीतिरस्य जननी प्राणेभ्योऽपि प्रियं सुतम्  ।
उपगुह्य जहावाधिं तदङ्गस्पर्शनिर्वृता  ॥ ०४.०९.०४९ ॥
पयः स्तनाभ्यां सुस्राव नेत्रजैः सलिलैः शिवैः  ।
तदाभिषिच्यमानाभ्यां वीर वीरसुवो मुहुः  ॥ ०४.०९.०५० ॥
तां शशंसुर्जना राज्ञीं दिष्ट्या ते पुत्र आर्तिहा  ।
प्रतिलब्धश्चिरं नष्टो रक्षिता मण्डलं भुवः  ॥ ०४.०९.०५१ ॥
अभ्यर्चितस्त्वया नूनं भगवान् प्रणतार्तिहा  ।
यदनुध्यायिनो धीरा मृत्युं जिग्युः सुदुर्जयम्  ॥ ०४.०९.०५२ ॥
लाल्यमानं जनैरेवं ध्रुवं सभ्रातरं नृपः  ।
आरोप्य करिणीं हृष्टः स्तूयमानोऽविशत्पुरम्  ॥ ०४.०९.०५३ ॥
तत्र तत्रोपसङ्कॢप्तैर्लसन्मकरतोरणैः  ।
सवृन्दैः कदलीस्तम्भैः पूगपोतैश्च तद्विधैः  ॥ ०४.०९.०५४ ॥
चूतपल्लववासःस्रङ्मुक्तादामविलम्बिभिः  ।
उपस्कृतं प्रतिद्वारमपां कुम्भैः सदीपकैः  ॥ ०४.०९.०५५ ॥
प्राकारैर्गोपुरागारैः शातकुम्भपरिच्छदैः  ।
सर्वतोऽलङ्कृतं श्रीमद्विमानशिखरद्युभिः  ॥ ०४.०९.०५६ ॥
मृष्टचत्वररथ्याट्ट मार्गं चन्दनचर्चितम्  ।
लाजाक्षतैः पुष्पफलैस्तण्डुलैर्बलिभिर्युतम्  ॥ ०४.०९.०५७ ॥
ध्रुवाय पथि दृष्टाय तत्र तत्र पुरस्त्रियः  ।
सिद्धार्थाक्षतदध्यम्बु दूर्वापुष्पफलानि च  ॥ ०४.०९.०५८ ॥
उपजह्रुः प्रयुञ्जाना वात्सल्यादाशिषः सतीः  ।
शृण्वंस्तद्वल्गुगीतानि प्राविशद्भवनं पितुः  ॥ ०४.०९.०५९ ॥
महामणिव्रातमये स तस्मिन् भवनोत्तमे  ।
लालितो नितरां पित्रा न्यवसद्दिवि देववत् ॥ ०४.०९.०६० ॥
पयःफेननिभाः शय्या दान्ता रुक्मपरिच्छदाः  ।
आसनानि महार्हाणि यत्र रौक्मा उपस्कराः  ॥ ०४.०९.०६१ ॥
यत्र स्फटिककुड्येषु महामारकतेषु च  ।
मणिप्रदीपा आभान्ति ललनारत्नसंयुताः  ॥ ०४.०९.०६२ ॥
उद्यानानि च रम्याणि विचित्रैरमरद्रुमैः  ।
कूजद्विहङ्गमिथुनैर्गायन्मत्तमधुव्रतैः  ॥ ०४.०९.०६३ ॥
वाप्यो वैदूर्यसोपानाः पद्मोत्पलकुमुद्वतीः  ।
हंसकारण्डवकुलैर्जुष्टाश्चक्राह्वसारसैः  ॥ ०४.०९.०६४ ॥
उत्तानपादो राजर्षिः प्रभावं तनयस्य तम्  ।
श्रुत्वा दृष्ट्वाद्भुततमं प्रपेदे विस्मयं परम्  ॥ ०४.०९.०६५ ॥
वीक्ष्योढवयसं तं च प्रकृतीनां च सम्मतम्  ।
अनुरक्तप्रजं राजा ध्रुवं चक्रे भुवः पतिम्  ॥ ०४.०९.०६६ ॥
आत्मानं च प्रवयसमाकलय्य विशाम्पतिः  ।
वनं विरक्तः प्रातिष्ठद्विमृशन्नात्मनो गतिम्  ॥ ०४.०९.०६७ ॥
०४.१०.००१।० मैत्रेय उवाच
प्रजापतेर्दुहितरं शिशुमारस्य वै ध्रुवः  ।
उपयेमे भ्रमिं नाम तत्सुतौ कल्पवत्सरौ  ॥ ०४.१०.००१ ॥
इलायामपि भार्यायां वायोः पुत्र्यां महाबलः  ।
पुत्रमुत्कलनामानं योषिद्रत्नमजीजनत् ॥ ०४.१०.००२ ॥
उत्तमस्त्वकृतोद्वाहो मृगयायां बलीयसा  ।
हतः पुण्यजनेनाद्रौ तन्मातास्य गतिं गता  ॥ ०४.१०.००३ ॥
ध्रुवो भ्रातृवधं श्रुत्वा कोपामर्षशुचार्पितः  ।
जैत्रं स्यन्दनमास्थाय गतः पुण्यजनालयम्  ॥ ०४.१०.००४ ॥
गत्वोदीचीं दिशं राजा रुद्रानुचरसेविताम्  ।
ददर्श हिमवद्द्रोण्यां पुरीं गुह्यकसङ्कुलाम्  ॥ ०४.१०.००५ ॥
दध्मौ शङ्खं बृहद्बाहुः खं दिशश्चानुनादयन्  ।
येनोद्विग्नदृशः क्षत्तरुपदेव्योऽत्रसन् भृशम्  ॥ ०४.१०.००६ ॥
ततो निष्क्रम्य बलिन उपदेवमहाभटाः  ।
असहन्तस्तन्निनादमभिपेतुरुदायुधाः  ॥ ०४.१०.००७ ॥
स तानापततो वीर उग्रधन्वा महारथः  ।
एकैकं युगपत्सर्वानहन् बाणैस्त्रिभिस्त्रिभिः  ॥ ०४.१०.००८ ॥
ते वै ललाटलग्नैस्तैरिषुभिः सर्व एव हि  ।
मत्वा निरस्तमात्मानमाशंसन् कर्म तस्य तत् ॥ ०४.१०.००९ ॥
तेऽपि चामुममृष्यन्तः पादस्पर्शमिवोरगाः  ।
शरैरविध्यन् युगपद्द्विगुणं प्रचिकीर्षवः  ॥ ०४.१०.०१० ॥
ततः परिघनिस्त्रिंशैः प्रासशूलपरश्वधैः  ।
शक्त्यृष्टिभिर्भुशुण्डीभिश्चित्रवाजैः शरैरपि  ॥ ०४.१०.०११ ॥
अभ्यवर्षन् प्रकुपिताः सरथं सहसारथिम्  ।
इच्छन्तस्तत्प्रतीकर्तुमयुतानां त्रयोदश  ॥ ०४.१०.०१२ ॥
औत्तानपादिः स तदा शस्त्रवर्षेण भूरिणा  ।
न एवादृश्यताच्छन्न आसारेण यथा गिरिः  ॥ ०४.१०.०१३ ॥
हाहाकारस्तदैवासीत्सिद्धानां दिवि पश्यताम्  ।
हतोऽयं मानवः सूर्यो मग्नः पुण्यजनार्णवे  ॥ ०४.१०.०१४ ॥
नदत्सु यातुधानेषु जयकाशिष्वथो मृधे  ।
उदतिष्ठद्रथस्तस्य नीहारादिव भास्करः  ॥ ०४.१०.०१५ ॥
धनुर्विस्फूर्जयन् दिव्यं द्विषतां खेदमुद्वहन्  ।
अस्त्रौघं व्यधमद्बाणैर्घनानीकमिवानिलः  ॥ ०४.१०.०१६ ॥
तस्य ते चापनिर्मुक्ता भित्त्वा वर्माणि रक्षसाम्  ।
कायानाविविशुस्तिग्मा गिरीनशनयो यथा  ॥ ०४.१०.०१७ ॥
भल्लैः सञ्छिद्यमानानां शिरोभिश्चारुकुण्डलैः  ।
ऊरुभिर्हेमतालाभैर्दोर्भिर्वलयवल्गुभिः  ॥ ०४.१०.०१८ ॥
हारकेयूरमुकुटैरुष्णीषैश्च महाधनैः  ।
आस्तृतास्ता रणभुवो रेजुर्वीरमनोहराः  ॥ ०४.१०.०१९ ॥
हतावशिष्टा इतरे रणाजिराद्रक्षोगणाः क्षत्रियवर्यसायकैः  ।
प्रायो विवृक्णावयवा विदुद्रुवुर्मृगेन्द्रविक्रीडितयूथपा इव  ॥ ०४.१०.०२० ॥
अपश्यमानः स तदाततायिनं महामृधे कञ्चन मानवोत्तमः  ।
पुरीं दिदृक्षन्नपि नाविशद्द्विषां न मायिनां वेद चिकीर्षितं जनः  ॥ ०४.१०.०२१ ॥
इति ब्रुवंश्चित्ररथः स्वसारथिं यत्तः परेषां प्रतियोगशङ्कितः  ।
शुश्राव शब्दं जलधेरिवेरितं नभस्वतो दिक्षु रजोऽन्वदृश्यत  ॥ ०४.१०.०२२ ॥
क्षणेनाच्छादितं व्योम घनानीकेन सर्वतः  ।
विस्फुरत्तडिता दिक्षु त्रासयत्स्तनयित्नुना  ॥ ०४.१०.०२३ ॥
ववृषू रुधिरौघासृक्पूयविण्मूत्रमेदसः  ।
निपेतुर्गगनादस्य कबन्धान्यग्रतोऽनघ  ॥ ०४.१०.०२४ ॥
ततः खेऽदृश्यत गिरिर्निपेतुः सर्वतोदिशम्  ।
गदापरिघनिस्त्रिंश मुसलाः साश्मवर्षिणः  ॥ ०४.१०.०२५ ॥
अहयोऽशनिनिःश्वासा वमन्तोऽग्निं रुषाक्षिभिः  ।
अभ्यधावन् गजा मत्ताः सिंहव्याघ्राश्च यूथशः  ॥ ०४.१०.०२६ ॥
समुद्र ऊर्मिभिर्भीमः प्लावयन् सर्वतो भुवम्  ।
आससाद महाह्रादः कल्पान्त इव भीषणः  ॥ ०४.१०.०२७ ॥
एवंविधान्यनेकानि त्रासनान्यमनस्विनाम्  ।
ससृजुस्तिग्मगतय आसुर्या माययासुराः  ॥ ०४.१०.०२८ ॥
ध्रुवे प्रयुक्तामसुरैस्तां मायामतिदुस्तराम्  ।
निशम्य तस्य मुनयः शमाशंसन् समागताः  ॥ ०४.१०.०२९ ॥
०४.१०.०३०।० मुनय ऊचुः
औत्तानपाद भगवांस्तव शार्ङ्गधन्वा   देवः क्षिणोत्ववनतार्तिहरो विपक्षान्  ।
यन्नामधेयमभिधाय निशम्य चाद्धा   लोकोऽञ्जसा तरति दुस्तरमङ्ग मृत्युम्  ॥ ०४.१०.०३० ॥*
०४.११.००१।० मैत्रेय उवाच
निशम्य गदतामेवमृषीणां धनुषि ध्रुवः  ।
सन्दधेऽस्त्रमुपस्पृश्य यन्नारायणनिर्मितम्  ॥ ०४.११.००१ ॥
सन्धीयमान एतस्मिन्माया गुह्यकनिर्मिताः  ।
क्षिप्रं विनेशुर्विदुर क्लेशा ज्ञानोदये यथा  ॥ ०४.११.००२ ॥
तस्यार्षास्त्रं धनुषि प्रयुञ्जतः सुवर्णपुङ्खाः कलहंसवाससः  ।
विनिःसृता आविविशुर्द्विषद्बलं यथा वनं भीमरवाः शिखण्डिनः  ॥ ०४.११.००३ ॥
तैस्तिग्मधारैः प्रधने शिलीमुखैरितस्ततः पुण्यजना उपद्रुताः  ।
तमभ्यधावन् कुपिता उदायुधाः सुपर्णमुन्नद्धफणा इवाहयः  ॥ ०४.११.००४ ॥
स तान् पृषत्कैरभिधावतो मृधे निकृत्तबाहूरुशिरोधरोदरान्  ।
निनाय लोकं परमर्कमण्डलं व्रजन्ति निर्भिद्य यमूर्ध्वरेतसः  ॥ ०४.११.००५ ॥
तान् हन्यमानानभिवीक्ष्य गुह्यकाननागसश्चित्ररथेन भूरिशः  ।
औत्तानपादिं कृपया पितामहो मनुर्जगादोपगतः सहर्षिभिः  ॥ ०४.११.००६ ॥
०४.११.००७।० मनुरुवाच
अलं वत्सातिरोषेण तमोद्वारेण पाप्मना  ।
येन पुण्यजनानेतानवधीस्त्वमनागसः  ॥ ०४.११.००७ ॥
नास्मत्कुलोचितं तात कर्मैतत्सद्विगर्हितम्  ।
वधो यदुपदेवानामारब्धस्तेऽकृतैनसाम्  ॥ ०४.११.००८ ॥
नन्वेकस्यापराधेन प्रसङ्गाद्बहवो हताः  ।
भ्रातुर्वधाभितप्तेन त्वयाङ्ग भ्रातृवत्सल  ॥ ०४.११.००९ ॥
नायं मार्गो हि साधूनां हृषीकेशानुवर्तिनाम्  ।
यदात्मानं पराग्गृह्य पशुवद्भूतवैशसम्  ॥ ०४.११.०१० ॥
सर्वभूतात्मभावेन भूतावासं हरिं भवान्  ।
आराध्याप दुराराध्यं विष्णोस्तत्परमं पदम्  ॥ ०४.११.०११ ॥
स त्वं हरेरनुध्यातस्तत्पुंसामपि सम्मतः  ।
कथं त्ववद्यं कृतवाननुशिक्षन् सतां व्रतम्  ॥ ०४.११.०१२ ॥
तितिक्षया करुणया मैत्र्या चाखिलजन्तुषु  ।
समत्वेन च सर्वात्मा भगवान् सम्प्रसीदति  ॥ ०४.११.०१३ ॥
सम्प्रसन्ने भगवति पुरुषः प्राकृतैर्गुणैः  ।
विमुक्तो जीवनिर्मुक्तो ब्रह्म निर्वाणमृच्छति  ॥ ०४.११.०१४ ॥
भूतैः पञ्चभिरारब्धैर्योषित्पुरुष एव हि  ।
तयोर्व्यवायात्सम्भूतिर्योषित्पुरुषयोरिह  ॥ ०४.११.०१५ ॥
एवं प्रवर्तते सर्गः स्थितिः संयम एव च  ।
गुणव्यतिकराद्राजन्मायया परमात्मनः  ॥ ०४.११.०१६ ॥
निमित्तमात्रं तत्रासीन्निर्गुणः पुरुषर्षभः  ।
व्यक्ताव्यक्तमिदं विश्वं यत्र भ्रमति लोहवत् ॥ ०४.११.०१७ ॥
स खल्विदं भगवान् कालशक्त्या गुणप्रवाहेण विभक्तवीर्यः  ।
करोत्यकर्तैव निहन्त्यहन्ता चेष्टा विभूम्नः खलु दुर्विभाव्या  ॥ ०४.११.०१८ ॥
सोऽनन्तोऽन्तकरः कालोऽनादिरादिकृदव्ययः  ।
जनं जनेन जनयन्मारयन्मृत्युनान्तकम्  ॥ ०४.११.०१९ ॥
न वै स्वपक्षोऽस्य विपक्ष एव वा परस्य मृत्योर्विशतः समं प्रजाः  ।
तं धावमानमनुधावन्त्यनीशा यथा रजांस्यनिलं भूतसङ्घाः  ॥ ०४.११.०२० ॥
आयुषोऽपचयं जन्तोस्तथैवोपचयं विभुः  ।
उभाभ्यां रहितः स्वस्थो दुःस्थस्य विदधात्यसौ  ॥ ०४.११.०२१ ॥
केचित्कर्म वदन्त्येनं स्वभावमपरे नृप  ।
एके कालं परे दैवं पुंसः काममुतापरे  ॥ ०४.११.०२२ ॥
अव्यक्तस्याप्रमेयस्य नानाशक्त्युदयस्य च  ।
न वै चिकीर्षितं तात को वेदाथ स्वसम्भवम्  ॥ ०४.११.०२३ ॥
न चैते पुत्रक भ्रातुर्हन्तारो धनदानुगाः  ।
विसर्गादानयोस्तात पुंसो दैवं हि कारणम्  ॥ ०४.११.०२४ ॥
स एव विश्वं सृजति स एवावति हन्ति च  ।
अथापि ह्यनहङ्कारान्नाज्यते गुणकर्मभिः  ॥ ०४.११.०२५ ॥
एष भूतानि भूतात्मा भूतेशो भूतभावनः  ।
स्वशक्त्या मायया युक्तः सृजत्यत्ति च पाति च  ॥ ०४.११.०२६ ॥
तमेव मृत्युममृतं तात दैवं सर्वात्मनोपेहि जगत्परायणम्  ।
यस्मै बलिं विश्वसृजो हरन्ति गावो यथा वै नसि दामयन्त्रिताः  ॥ ०४.११.०२७ ॥
यः पञ्चवर्षो जननीं त्वं विहाय मातुः सपत्न्या वचसा भिन्नमर्मा  ।
वनं गतस्तपसा प्रत्यगक्षमाराध्य लेभे मूर्ध्नि पदं त्रिलोक्याः  ॥ ०४.११.०२८ ॥
तमेनमङ्गात्मनि मुक्तविग्रहे व्यपाश्रितं निर्गुणमेकमक्षरम्  ।
आत्मानमन्विच्छ विमुक्तमात्मदृग्यस्मिन्निदं भेदमसत्प्रतीयते  ॥ ०४.११.०२९ ॥
त्वं प्रत्यगात्मनि तदा भगवत्यनन्त आनन्दमात्र उपपन्नसमस्तशक्तौ  ।
भक्तिं विधाय परमां शनकैरविद्या ग्रन्थिं विभेत्स्यसि ममाहमिति प्ररूढम्  ॥ ०४.११.०३० ॥
संयच्छ रोषं भद्रं ते प्रतीपं श्रेयसां परम्  ।
श्रुतेन भूयसा राजन्नगदेन यथामयम्  ॥ ०४.११.०३१ ॥
येनोपसृष्टात्पुरुषाल्लोक उद्विजते भृशम्  ।
न बुधस्तद्वशं गच्छेदिच्छन्नभयमात्मनः  ॥ ०४.११.०३२ ॥
हेलनं गिरिशभ्रातुर्धनदस्य त्वया कृतम्  ।
यज्जघ्निवान् पुण्यजनान् भ्रातृघ्नानित्यमर्षितः  ॥ ०४.११.०३३ ॥
तं प्रसादय वत्साशु सन्नत्या प्रश्रयोक्तिभिः  ।
न यावन्महतां तेजः कुलं नोऽभिभविष्यति  ॥ ०४.११.०३४ ॥
एवं स्वायम्भुवः पौत्रमनुशास्य मनुर्ध्रुवम्  ।
तेनाभिवन्दितः साकमृषिभिः स्वपुरं ययौ  ॥ ०४.११.०३५ ॥
०४.१२.००१।० मैत्रेय उवाच
ध्रुवं निवृत्तं प्रतिबुद्ध्य वैशसादपेतमन्युं भगवान् धनेश्वरः  ।
तत्रागतश्चारणयक्षकिन्नरैः संस्तूयमानो न्यवदत्कृताञ्जलिम्  ॥ ०४.१२.००१ ॥
०४.१२.००२।० धनद उवाच
भो भोः क्षत्रियदायाद परितुष्टोऽस्मि तेऽनघ  ।
यत्त्वं पितामहादेशाद्वैरं दुस्त्यजमत्यजः  ॥ ०४.१२.००२ ॥
न भवानवधीद्यक्षान्न यक्षा भ्रातरं तव  ।
काल एव हि भूतानां प्रभुरप्ययभावयोः  ॥ ०४.१२.००३ ॥
अहं त्वमित्यपार्था धीरज्ञानात्पुरुषस्य हि  ।
स्वाप्नीवाभात्यतद्ध्यानाद्यया बन्धविपर्ययौ  ॥ ०४.१२.००४ ॥
तद्गच्छ ध्रुव भद्रं ते भगवन्तमधोक्षजम्  ।
सर्वभूतात्मभावेन सर्वभूतात्मविग्रहम्  ॥ ०४.१२.००५ ॥
भजस्व भजनीयाङ्घ्रिमभवाय भवच्छिदम्  ।
युक्तं विरहितं शक्त्या गुणमय्यात्ममायया  ॥ ०४.१२.००६ ॥
वृणीहि कामं नृप यन्मनोगतं मत्तस्त्वमौत्तानपदेऽविशङ्कितः  ।
वरं वरार्होऽम्बुजनाभपादयोरनन्तरं त्वां वयमङ्ग शुश्रुम  ॥ ०४.१२.००७ ॥
०४.१२.००८।० मैत्रेय उवाच
स राजराजेन वराय चोदितो ध्रुवो महाभागवतो महामतिः  ।
हरौ स वव्रेऽचलितां स्मृतिं यया तरत्ययत्नेन दुरत्ययं तमः  ॥ ०४.१२.००८ ॥
तस्य प्रीतेन मनसा तां दत्त्वैडविडस्ततः  ।
पश्यतोऽन्तर्दधे सोऽपि स्वपुरं प्रत्यपद्यत  ॥ ०४.१२.००९ ॥
अथायजत यज्ञेशं क्रतुभिर्भूरिदक्षिणैः  ।
द्रव्यक्रियादेवतानां कर्म कर्मफलप्रदम्  ॥ ०४.१२.०१० ॥
सर्वात्मन्यच्युतेऽसर्वे तीव्रौघां भक्तिमुद्वहन्  ।
ददर्शात्मनि भूतेषु तमेवावस्थितं विभुम्  ॥ ०४.१२.०११ ॥
तमेवं शीलसम्पन्नं ब्रह्मण्यं दीनवत्सलम्  ।
गोप्तारं धर्मसेतूनां मेनिरे पितरं प्रजाः  ॥ ०४.१२.०१२ ॥
षट्त्रिंशद्वर्षसाहस्रं शशास क्षितिमण्डलम्  ।
भोगैः पुण्यक्षयं कुर्वन्नभोगैरशुभक्षयम्  ॥ ०४.१२.०१३ ॥
एवं बहुसवं कालं महात्माविचलेन्द्रियः  ।
त्रिवर्गौपयिकं नीत्वा पुत्रायादान्नृपासनम्  ॥ ०४.१२.०१४ ॥
मन्यमान इदं विश्वं मायारचितमात्मनि  ।
अविद्यारचितस्वप्नगन्धर्वनगरोपमम्  ॥ ०४.१२.०१५ ॥
आत्मस्त्र्यपत्यसुहृदो बलमृद्धकोशम्   अन्तःपुरं परिविहारभुवश्च रम्याः  ।
भूमण्डलं जलधिमेखलमाकलय्य   कालोपसृष्टमिति स प्रययौ विशालाम्  ॥ ०४.१२.०१६ ॥*
तस्यां विशुद्धकरणः शिववार्विगाह्य   बद्ध्वासनं जितमरुन्मनसाहृताक्षः  ।
स्थूले दधार भगवत्प्रतिरूप एतद्  ध्यायंस्तदव्यवहितो व्यसृजत्समाधौ  ॥ ०४.१२.०१७ ॥*
भक्तिं हरौ भगवति प्रवहन्नजस्रम्   आनन्दबाष्पकलया मुहुरर्द्यमानः  ।
विक्लिद्यमानहृदयः पुलकाचिताङ्गो   नात्मानमस्मरदसाविति मुक्तलिङ्गः  ॥ ०४.१२.०१८ ॥*
स ददर्श विमानाग्र्यं नभसोऽवतरद्ध्रुवः  ।
विभ्राजयद्दश दिशो राकापतिमिवोदितम्  ॥ ०४.१२.०१९ ॥
तत्रानु देवप्रवरौ चतुर्भुजौ   श्यामौ किशोरावरुणाम्बुजेक्षणौ  ।
स्थिताववष्टभ्य गदां सुवाससौ   किरीटहाराङ्गदचारुकुण्डलौ  ॥ ०४.१२.०२० ॥*
विज्ञाय तावुत्तमगायकिङ्कराव्  अभ्युत्थितः साध्वसविस्मृतक्रमः  ।
ननाम नामानि गृणन्मधुद्विषः   पार्षत्प्रधानाविति संहताञ्जलिः  ॥ ०४.१२.०२१ ॥*
तं कृष्णपादाभिनिविष्टचेतसं   बद्धाञ्जलिं प्रश्रयनम्रकन्धरम्  ।
सुनन्दनन्दावुपसृत्य सस्मितं   प्रत्यूचतुः पुष्करनाभसम्मतौ  ॥ ०४.१२.०२२ ॥*
०४.१२.०२३।० सुनन्दनन्दावूचतुः
भो भो राजन् सुभद्रं ते वाचं नोऽवहितः शृणु  ।
यः पञ्चवर्षस्तपसा भवान् देवमतीतृपत् ॥ ०४.१२.०२३ ॥
तस्याखिलजगद्धातुरावां देवस्य शार्ङ्गिणः  ।
पार्षदाविह सम्प्राप्तौ नेतुं त्वां भगवत्पदम्  ॥ ०४.१२.०२४ ॥
सुदुर्जयं विष्णुपदं जितं त्वया यत्सूरयोऽप्राप्य विचक्षते परम्  ।
आतिष्ठ तच्चन्द्रदिवाकरादयो ग्रहर्क्षताराः परियन्ति दक्षिणम्  ॥ ०४.१२.०२५ ॥
अनास्थितं ते पितृभिरन्यैरप्यङ्ग कर्हिचित् ।
आतिष्ठ जगतां वन्द्यं तद्विष्णोः परमं पदम्  ॥ ०४.१२.०२६ ॥
एतद्विमानप्रवरमुत्तमश्लोकमौलिना  ।
उपस्थापितमायुष्मन्नधिरोढुं त्वमर्हसि  ॥ ०४.१२.०२७ ॥
०४.१२.०२८।० मैत्रेय उवाच
निशम्य वैकुण्ठनियोज्यमुख्ययोर्मधुच्युतं वाचमुरुक्रमप्रियः  ।
कृताभिषेकः कृतनित्यमङ्गलो मुनीन् प्रणम्याशिषमभ्यवादयत् ॥ ०४.१२.०२८ ॥
परीत्याभ्यर्च्य धिष्ण्याग्र्यं पार्षदावभिवन्द्य च  ।
इयेष तदधिष्ठातुं बिभ्रद्रूपं हिरण्मयम्  ॥ ०४.१२.०२९ ॥
तदोत्तानपदः पुत्रो ददर्शान्तकमागतम्  ।
मृत्योर्मूर्ध्नि पदं दत्त्वा आरुरोहाद्भुतं गृहम्  ॥ ०४.१२.०३० ॥
तदा दुन्दुभयो नेदुर्मृदङ्गपणवादयः  ।
गन्धर्वमुख्याः प्रजगुः पेतुः कुसुमवृष्टयः  ॥ ०४.१२.०३१ ॥
स च स्वर्लोकमारोक्ष्यन् सुनीतिं जननीं ध्रुवः  ।
अन्वस्मरदगं हित्वा दीनां यास्ये त्रिविष्टपम्  ॥ ०४.१२.०३२ ॥
इति व्यवसितं तस्य व्यवसाय सुरोत्तमौ  ।
दर्शयामासतुर्देवीं पुरो यानेन गच्छतीम्  ॥ ०४.१२.०३३ ॥
तत्र तत्र प्रशंसद्भिः पथि वैमानिकैः सुरैः  ।
अवकीर्यमाणो ददृशे कुसुमैः क्रमशो ग्रहान्  ॥ ०४.१२.०३४ ॥
त्रिलोकीं देवयानेन सोऽतिव्रज्य मुनीनपि  ।
परस्ताद्यद्ध्रुवगतिर्विष्णोः पदमथाभ्यगात् ॥ ०४.१२.०३५ ॥
यद्भ्राजमानं स्वरुचैव सर्वतो लोकास्त्रयो ह्यनु विभ्राजन्त एते  ।
यन्नाव्रजन् जन्तुषु येऽननुग्रहा व्रजन्ति भद्राणि चरन्ति येऽनिशम्  ॥ ०४.१२.०३६ ॥
शान्ताः समदृशः शुद्धाः सर्वभूतानुरञ्जनाः  ।
यान्त्यञ्जसाच्युतपदमच्युतप्रियबान्धवाः  ॥ ०४.१२.०३७ ॥
इत्युत्तानपदः पुत्रो ध्रुवः कृष्णपरायणः  ।
अभूत्त्रयाणां लोकानां चूडामणिरिवामलः  ॥ ०४.१२.०३८ ॥
गम्भीरवेगोऽनिमिषं ज्योतिषां चक्रमाहितम्  ।
यस्मिन् भ्रमति कौरव्य मेढ्यामिव गवां गणः  ॥ ०४.१२.०३९ ॥
महिमानं विलोक्यास्य नारदो भगवानृषिः  ।
आतोद्यं वितुदञ्श्लोकान् सत्रेऽगायत्प्रचेतसाम्  ॥ ०४.१२.०४० ॥
०४.१२.०४१।० नारद उवाच
नूनं सुनीतेः पतिदेवतायास्तपःप्रभावस्य सुतस्य तां गतिम्  ।
दृष्ट्वाभ्युपायानपि वेदवादिनो नैवाधिगन्तुं प्रभवन्ति किं नृपाः  ॥ ०४.१२.०४१ ॥
यः पञ्चवर्षो गुरुदारवाक्शरैर्भिन्नेन यातो हृदयेन दूयता  ।
वनं मदादेशकरोऽजितं प्रभुं जिगाय तद्भक्तगुणैः पराजितम्  ॥ ०४.१२.०४२ ॥
यः क्षत्रबन्धुर्भुवि तस्याधिरूढमन्वारुरुक्षेदपि वर्षपूगैः  ।
षट्पञ्चवर्षो यदहोभिरल्पैः प्रसाद्य वैकुण्ठमवाप तत्पदम्  ॥ ०४.१२.०४३ ॥
०४.१२.०४४।० मैत्रेय उवाच
एतत्तेऽभिहितं सर्वं यत्पृष्टोऽहमिह त्वया  ।
ध्रुवस्योद्दामयशसश्चरितं सम्मतं सताम्  ॥ ०४.१२.०४४ ॥
धन्यं यशस्यमायुष्यं पुण्यं स्वस्त्ययनं महत् ।
स्वर्ग्यं ध्रौव्यं सौमनस्यं प्रशस्यमघमर्षणम्  ॥ ०४.१२.०४५ ॥
श्रुत्वैतच्छ्रद्धयाभीक्ष्णमच्युतप्रियचेष्टितम्  ।
भवेद्भक्तिर्भगवति यया स्यात्क्लेशसङ्क्षयः  ॥ ०४.१२.०४६ ॥
महत्त्वमिच्छतां तीर्थं श्रोतुः शीलादयो गुणाः  ।
यत्र तेजस्तदिच्छूनां मानो यत्र मनस्विनाम्  ॥ ०४.१२.०४७ ॥
प्रयतः कीर्तयेत्प्रातः समवाये द्विजन्मनाम्  ।
सायं च पुण्यश्लोकस्य ध्रुवस्य चरितं महत् ॥ ०४.१२.०४८ ॥
पौर्णमास्यां सिनीवाल्यां द्वादश्यां श्रवणेऽथवा  ।
दिनक्षये व्यतीपाते सङ्क्रमेऽर्कदिनेऽपि वा  ॥ ०४.१२.०४९ ॥
श्रावयेच्छ्रद्दधानानां तीर्थपादपदाश्रयः  ।
नेच्छंस्तत्रात्मनात्मानं सन्तुष्ट इति सिध्यति  ॥ ०४.१२.०५० ॥
ज्ञानमज्ञाततत्त्वाय यो दद्यात्सत्पथेऽमृतम्  ।
कृपालोर्दीननाथस्य देवास्तस्यानुगृह्णते  ॥ ०४.१२.०५१ ॥
इदं मया तेऽभिहितं कुरूद्वह ध्रुवस्य विख्यातविशुद्धकर्मणः  ।
हित्वार्भकः क्रीडनकानि मातुर्गृहं च विष्णुं शरणं यो जगाम  ॥ ०४.१२.०५२ ॥
०४.१३.००१।० सूत उवाच
निशम्य कौषारविणोपवर्णितं ध्रुवस्य वैकुण्ठपदाधिरोहणम्  ।
प्ररूढभावो भगवत्यधोक्षजे प्रष्टुं पुनस्तं विदुरः प्रचक्रमे  ॥ ०४.१३.००१ ॥
०४.१३.००२।० विदुर उवाच
के ते प्रचेतसो नाम कस्यापत्यानि सुव्रत  ।
कस्यान्ववाये प्रख्याताः कुत्र वा सत्रमासत  ॥ ०४.१३.००२ ॥
मन्ये महाभागवतं नारदं देवदर्शनम्  ।
येन प्रोक्तः क्रियायोगः परिचर्याविधिर्हरेः  ॥ ०४.१३.००३ ॥
स्वधर्मशीलैः पुरुषैर्भगवान् यज्ञपूरुषः  ।
इज्यमानो भक्तिमता नारदेनेरितः किल  ॥ ०४.१३.००४ ॥
यास्ता देवर्षिणा तत्र वर्णिता भगवत्कथाः  ।
मह्यं शुश्रूषवे ब्रह्मन् कार्त्स्न्येनाचष्टुमर्हसि  ॥ ०४.१३.००५ ॥
०४.१३.००६।० मैत्रेय उवाच
ध्रुवस्य चोत्कलः पुत्रः पितरि प्रस्थिते वनम्  ।
सार्वभौमश्रियं नैच्छदधिराजासनं पितुः  ॥ ०४.१३.००६ ॥
स जन्मनोपशान्तात्मा निःसङ्गः समदर्शनः  ।
ददर्श लोके विततमात्मानं लोकमात्मनि  ॥ ०४.१३.००७ ॥
आत्मानं ब्रह्म निर्वाणं प्रत्यस्तमितविग्रहम्  ।
अवबोधरसैकात्म्यमानन्दमनुसन्ततम्  ॥ ०४.१३.००८ ॥
अव्यवच्छिन्नयोगाग्नि दग्धकर्ममलाशयः  ।
स्वरूपमवरुन्धानो नात्मनोऽन्यं तदैक्षत  ॥ ०४.१३.००९ ॥
जडान्धबधिरोन्मत्त मूकाकृतिरतन्मतिः  ।
लक्षितः पथि बालानां प्रशान्तार्चिरिवानलः  ॥ ०४.१३.०१० ॥
मत्वा तं जडमुन्मत्तं कुलवृद्धाः समन्त्रिणः  ।
वत्सरं भूपतिं चक्रुर्यवीयांसं भ्रमेः सुतम्  ॥ ०४.१३.०११ ॥
स्वर्वीथिर्वत्सरस्येष्टा भार्यासूत षडात्मजान्  ।
पुष्पार्णं तिग्मकेतुं च इषमूर्जं वसुं जयम्  ॥ ०४.१३.०१२ ॥
पुष्पार्णस्य प्रभा भार्या दोषा च द्वे बभूवतुः  ।
प्रातर्मध्यन्दिनं सायमिति ह्यासन् प्रभासुताः  ॥ ०४.१३.०१३ ॥
प्रदोषो निशिथो व्युष्ट इति दोषासुतास्त्रयः  ।
व्युष्टः सुतं पुष्करिण्यां सर्वतेजसमादधे  ॥ ०४.१३.०१४ ॥
स चक्षुः सुतमाकूत्यां पत्न्यां मनुमवाप ह  ।
मनोरसूत महिषी विरजान्नड्वला सुतान्  ॥ ०४.१३.०१५ ॥
पुरुं कुत्सं त्रितं द्युम्नं सत्यवन्तमृतं व्रतम्  ।
अग्निष्टोममतीरात्रं प्रद्युम्नं शिबिमुल्मुकम्  ॥ ०४.१३.०१६ ॥
उल्मुकोऽजनयत्पुत्रान् पुष्करिण्यां षडुत्तमान्  ।
अङ्गं सुमनसं ख्यातिं क्रतुमङ्गिरसं गयम्  ॥ ०४.१३.०१७ ॥
सुनीथाङ्गस्य या पत्नी सुषुवे वेनमुल्बणम्  ।
यद्दौःशील्यात्स राजर्षिर्निर्विण्णो निरगात्पुरात् ॥ ०४.१३.०१८ ॥
यमङ्ग शेपुः कुपिता वाग्वज्रा मुनयः किल  ।
गतासोस्तस्य भूयस्ते ममन्थुर्दक्षिणं करम्  ॥ ०४.१३.०१९ ॥
अराजके तदा लोके दस्युभिः पीडिताः प्रजाः  ।
जातो नारायणांशेन पृथुराद्यः क्षितीश्वरः  ॥ ०४.१३.०२० ॥
०४.१३.०२१।० विदुर उवाच
तस्य शीलनिधेः साधोर्ब्रह्मण्यस्य महात्मनः  ।
राज्ञः कथमभूद्दुष्टा प्रजा यद्विमना ययौ  ॥ ०४.१३.०२१ ॥
किं वांहो वेन उद्दिश्य ब्रह्मदण्डमयूयुजन्  ।
दण्डव्रतधरे राज्ञि मुनयो धर्मकोविदाः  ॥ ०४.१३.०२२ ॥
नावध्येयः प्रजापालः प्रजाभिरघवानपि  ।
यदसौ लोकपालानां बिभर्त्योजः स्वतेजसा  ॥ ०४.१३.०२३ ॥
एतदाख्याहि मे ब्रह्मन् सुनीथात्मजचेष्टितम्  ।
श्रद्दधानाय भक्ताय त्वं परावरवित्तमः  ॥ ०४.१३.०२४ ॥
०४.१३.०२५।० मैत्रेय उवाच
अङ्गोऽश्वमेधं राजर्षिराजहार महाक्रतुम्  ।
नाजग्मुर्देवतास्तस्मिन्नाहूता ब्रह्मवादिभिः  ॥ ०४.१३.०२५ ॥
तमूचुर्विस्मितास्तत्र यजमानमथर्त्विजः  ।
हवींषि हूयमानानि न ते गृह्णन्ति देवताः  ॥ ०४.१३.०२६ ॥
राजन् हवींष्यदुष्टानि श्रद्धयासादितानि ते  ।
छन्दांस्ययातयामानि योजितानि धृतव्रतैः  ॥ ०४.१३.०२७ ॥
न विदामेह देवानां हेलनं वयमण्वपि  ।
यन्न गृह्णन्ति भागान् स्वान् ये देवाः कर्मसाक्षिणः  ॥ ०४.१३.०२८ ॥
०४.१३.०२९।० मैत्रेय उवाच
अङ्गो द्विजवचः श्रुत्वा यजमानः सुदुर्मनाः  ।
तत्प्रष्टुं व्यसृजद्वाचं सदस्यांस्तदनुज्ञया  ॥ ०४.१३.०२९ ॥
नागच्छन्त्याहुता देवा न गृह्णन्ति ग्रहानिह  ।
सदसस्पतयो ब्रूत किमवद्यं मया कृतम्  ॥ ०४.१३.०३० ॥
०४.१३.०३१।० सदसस्पतय ऊचुः
नरदेवेह भवतो नाघं तावन्मनाक्स्थितम्  ।
अस्त्येकं प्राक्तनमघं यदिहेदृक्त्वमप्रजः  ॥ ०४.१३.०३१ ॥
तथा साधय भद्रं ते आत्मानं सुप्रजं नृप  ।
इष्टस्ते पुत्रकामस्य पुत्रं दास्यति यज्ञभुक् ॥ ०४.१३.०३२ ॥
तथा स्वभागधेयानि ग्रहीष्यन्ति दिवौकसः  ।
यद्यज्ञपुरुषः साक्षादपत्याय हरिर्वृतः  ॥ ०४.१३.०३३ ॥
तांस्तान् कामान् हरिर्दद्याद्यान् यान् कामयते जनः  ।
आराधितो यथैवैष तथा पुंसां फलोदयः  ॥ ०४.१३.०३४ ॥
इति व्यवसिता विप्रास्तस्य राज्ञः प्रजातये  ।
पुरोडाशं निरवपन् शिपिविष्टाय विष्णवे  ॥ ०४.१३.०३५ ॥
तस्मात्पुरुष उत्तस्थौ हेममाल्यमलाम्बरः  ।
हिरण्मयेन पात्रेण सिद्धमादाय पायसम्  ॥ ०४.१३.०३६ ॥
स विप्रानुमतो राजा गृहीत्वाञ्जलिनौदनम्  ।
अवघ्राय मुदा युक्तः प्रादात्पत्न्या उदारधीः  ॥ ०४.१३.०३७ ॥
सा तत्पुंसवनं राज्ञी प्राश्य वै पत्युरादधे  ।
गर्भं काल उपावृत्ते कुमारं सुषुवेऽप्रजा  ॥ ०४.१३.०३८ ॥
स बाल एव पुरुषो मातामहमनुव्रतः  ।
अधर्मांशोद्भवं मृत्युं तेनाभवदधार्मिकः  ॥ ०४.१३.०३९ ॥
स शरासनमुद्यम्य मृगयुर्वनगोचरः  ।
हन्त्यसाधुर्मृगान् दीनान् वेनोऽसावित्यरौज्जनः  ॥ ०४.१३.०४० ॥
आक्रीडे क्रीडतो बालान् वयस्यानतिदारुणः  ।
प्रसह्य निरनुक्रोशः पशुमारममारयत् ॥ ०४.१३.०४१ ॥
तं विचक्ष्य खलं पुत्रं शासनैर्विविधैर्नृपः  ।
यदा न शासितुं कल्पो भृशमासीत्सुदुर्मनाः  ॥ ०४.१३.०४२ ॥
प्रायेणाभ्यर्चितो देवो येऽप्रजा गृहमेधिनः  ।
कदपत्यभृतं दुःखं ये न विन्दन्ति दुर्भरम्  ॥ ०४.१३.०४३ ॥
यतः पापीयसी कीर्तिरधर्मश्च महान्नृणाम्  ।
यतो विरोधः सर्वेषां यत आधिरनन्तकः  ॥ ०४.१३.०४४ ॥
कस्तं प्रजापदेशं वै मोहबन्धनमात्मनः  ।
पण्डितो बहु मन्येत यदर्थाः क्लेशदा गृहाः  ॥ ०४.१३.०४५ ॥
कदपत्यं वरं मन्ये सदपत्याच्छुचां पदात् ।
निर्विद्येत गृहान्मर्त्यो यत्क्लेशनिवहा गृहाः  ॥ ०४.१३.०४६ ॥
एवं स निर्विण्णमना नृपो गृहान्निशीथ उत्थाय महोदयोदयात् ।
अलब्धनिद्रोऽनुपलक्षितो नृभिर्हित्वा गतो वेनसुवं प्रसुप्ताम्  ॥ ०४.१३.०४७ ॥
विज्ञाय निर्विद्य गतं पतिं प्रजाः पुरोहितामात्यसुहृद्गणादयः  ।
विचिक्युरुर्व्यामतिशोककातरा यथा निगूढं पुरुषं कुयोगिनः  ॥ ०४.१३.०४८ ॥
अलक्षयन्तः पदवीं प्रजापतेर्हतोद्यमाः प्रत्युपसृत्य ते पुरीम्  ।
ऋषीन् समेतानभिवन्द्य साश्रवो न्यवेदयन् पौरव भर्तृविप्लवम्  ॥ ०४.१३.०४९ ॥
०४.१४.००१।० मैत्रेय उवाच
भृग्वादयस्ते मुनयो लोकानां क्षेमदर्शिनः  ।
गोप्तर्यसति वै नॄणां पश्यन्तः पशुसाम्यताम्  ॥ ०४.१४.००१ ॥
वीरमातरमाहूय सुनीथां ब्रह्मवादिनः  ।
प्रकृत्यसम्मतं वेनमभ्यषिञ्चन् पतिं भुवः  ॥ ०४.१४.००२ ॥
श्रुत्वा नृपासनगतं वेनमत्युग्रशासनम्  ।
निलिल्युर्दस्यवः सद्यः सर्पत्रस्ता इवाखवः  ॥ ०४.१४.००३ ॥
स आरूढनृपस्थान उन्नद्धोऽष्टविभूतिभिः  ।
अवमेने महाभागान् स्तब्धः सम्भावितः स्वतः  ॥ ०४.१४.००४ ॥
एवं मदान्ध उत्सिक्तो निरङ्कुश इव द्विपः  ।
पर्यटन् रथमास्थाय कम्पयन्निव रोदसी  ॥ ०४.१४.००५ ॥
न यष्टव्यं न दातव्यं न होतव्यं द्विजाः क्वचित् ।
इति न्यवारयद्धर्मं भेरीघोषेण सर्वशः  ॥ ०४.१४.००६ ॥
वेनस्यावेक्ष्य मुनयो दुर्वृत्तस्य विचेष्टितम्  ।
विमृश्य लोकव्यसनं कृपयोचुः स्म सत्रिणः  ॥ ०४.१४.००७ ॥
अहो उभयतः प्राप्तं लोकस्य व्यसनं महत् ।
दारुण्युभयतो दीप्ते इव तस्करपालयोः  ॥ ०४.१४.००८ ॥
अराजकभयादेष कृतो राजातदर्हणः  ।
ततोऽप्यासीद्भयं त्वद्य कथं स्यात्स्वस्ति देहिनाम्  ॥ ०४.१४.००९ ॥
अहेरिव पयःपोषः पोषकस्याप्यनर्थभृत् ।
वेनः प्रकृत्यैव खलः सुनीथागर्भसम्भवः  ॥ ०४.१४.०१० ॥
निरूपितः प्रजापालः स जिघांसति वै प्रजाः  ।
तथापि सान्त्वयेमामुं नास्मांस्तत्पातकं स्पृशेत् ॥ ०४.१४.०११ ॥
तद्विद्वद्भिरसद्वृत्तो वेनोऽस्माभिः कृतो नृपः  ।
सान्त्वितो यदि नो वाचं न ग्रहीष्यत्यधर्मकृत् ॥ ०४.१४.०१२ ॥
लोकधिक्कारसन्दग्धं दहिष्यामः स्वतेजसा  ।
एवमध्यवसायैनं मुनयो गूढमन्यवः  ।
उपव्रज्याब्रुवन् वेनं सान्त्वयित्वा च सामभिः  ॥ ०४.१४.०१३ ॥
०४.१४.०१४।० मुनय ऊचुः
नृपवर्य निबोधैतद्यत्ते विज्ञापयाम भोः  ।
आयुःश्रीबलकीर्तीनां तव तात विवर्धनम्  ॥ ०४.१४.०१४ ॥
धर्म आचरितः पुंसां वाङ्मनःकायबुद्धिभिः  ।
लोकान् विशोकान् वितरत्यथानन्त्यमसङ्गिनाम्  ॥ ०४.१४.०१५ ॥
स ते मा विनशेद्वीर प्रजानां क्षेमलक्षणः  ।
यस्मिन् विनष्टे नृपतिरैश्वर्यादवरोहति  ॥ ०४.१४.०१६ ॥
राजन्नसाध्वमात्येभ्यश्चोरादिभ्यः प्रजा नृपः  ।
रक्षन् यथा बलिं गृह्णन्निह प्रेत्य च मोदते  ॥ ०४.१४.०१७ ॥
यस्य राष्ट्रे पुरे चैव भगवान् यज्ञपूरुषः  ।
इज्यते स्वेन धर्मेण जनैर्वर्णाश्रमान्वितैः  ॥ ०४.१४.०१८ ॥
तस्य राज्ञो महाभाग भगवान् भूतभावनः  ।
परितुष्यति विश्वात्मा तिष्ठतो निजशासने  ॥ ०४.१४.०१९ ॥
तस्मिंस्तुष्टे किमप्राप्यंजगतामीश्वरेश्वरे  ।
लोकाः सपाला ह्येतस्मै हरन्ति बलिमादृताः  ॥ ०४.१४.०२० ॥
तं सर्वलोकामरयज्ञसङ्ग्रहं त्रयीमयं द्रव्यमयं तपोमयम्  ।
यज्ञैर्विचित्रैर्यजतो भवाय ते राजन् स्वदेशाननुरोद्धुमर्हसि  ॥ ०४.१४.०२१ ॥
यज्ञेन युष्मद्विषये द्विजातिभिर्वितायमानेन सुराः कला हरेः  ।
स्विष्टाः सुतुष्टाः प्रदिशन्ति वाञ्छितं तद्धेलनं नार्हसि वीर चेष्टितुम्  ॥ ०४.१४.०२२ ॥
०४.१४.०२३।० वेन उवाच
बालिशा बत यूयं वा अधर्मे धर्ममानिनः  ।
ये वृत्तिदं पतिं हित्वा जारं पतिमुपासते  ॥ ०४.१४.०२३ ॥
अवजानन्त्यमी मूढा नृपरूपिणमीश्वरम्  ।
नानुविन्दन्ति ते भद्रमिह लोके परत्र च  ॥ ०४.१४.०२४ ॥
को यज्ञपुरुषो नाम यत्र वो भक्तिरीदृशी  ।
भर्तृस्नेहविदूराणां यथा जारे कुयोषिताम्  ॥ ०४.१४.०२५ ॥
विष्णुर्विरिञ्चो गिरिश इन्द्रो वायुर्यमो रविः  ।
पर्जन्यो धनदः सोमः क्षितिरग्निरपाम्पतिः  ॥ ०४.१४.०२६ ॥
एते चान्ये च विबुधाः प्रभवो वरशापयोः  ।
देहे भवन्ति नृपतेः सर्वदेवमयो नृपः  ॥ ०४.१४.०२७ ॥
तस्मान्मां कर्मभिर्विप्रा यजध्वं गतमत्सराः  ।
बलिं च मह्यं हरत मत्तोऽन्यः कोऽग्रभुक्पुमान्  ॥ ०४.१४.०२८ ॥
०४.१४.०२९।० मैत्रेय उवाच
इत्थं विपर्ययमतिः पापीयानुत्पथं गतः  ।
अनुनीयमानस्तद्याच्ञां न चक्रे भ्रष्टमङ्गलः  ॥ ०४.१४.०२९ ॥
इति तेऽसत्कृतास्तेन द्विजाः पण्डितमानिना  ।
भग्नायां भव्ययाच्ञायां तस्मै विदुर चुक्रुधुः  ॥ ०४.१४.०३० ॥
हन्यतां हन्यतामेष पापः प्रकृतिदारुणः  ।
जीवन् जगदसावाशु कुरुते भस्मसाद्ध्रुवम्  ॥ ०४.१४.०३१ ॥
नायमर्हत्यसद्वृत्तो नरदेववरासनम्  ।
योऽधियज्ञपतिं विष्णुं विनिन्दत्यनपत्रपः  ॥ ०४.१४.०३२ ॥
को वैनं परिचक्षीत वेनमेकमृतेऽशुभम्  ।
प्राप्त ईदृशमैश्वर्यं यदनुग्रहभाजनः  ॥ ०४.१४.०३३ ॥
इत्थं व्यवसिता हन्तुमृषयो रूढमन्यवः  ।
निजघ्नुर्हुङ्कृतैर्वेनं हतमच्युतनिन्दया  ॥ ०४.१४.०३४ ॥
ऋषिभिः स्वाश्रमपदं गते पुत्रकलेवरम्  ।
सुनीथा पालयामास विद्यायोगेन शोचती  ॥ ०४.१४.०३५ ॥
एकदा मुनयस्ते तु सरस्वत्सलिलाप्लुताः  ।
हुत्वाग्नीन् सत्कथाश्चक्रुरुपविष्टाः सरित्तटे  ॥ ०४.१४.०३६ ॥
वीक्ष्योत्थितांस्तदोत्पातानाहुर्लोकभयङ्करान्  ।
अप्यभद्रमनाथाया दस्युभ्यो न भवेद्भुवः  ॥ ०४.१४.०३७ ॥
एवं मृशन्त ऋषयो धावतां सर्वतोदिशम्  ।
पांसुः समुत्थितो भूरिश्चोराणामभिलुम्पताम्  ॥ ०४.१४.०३८ ॥
तदुपद्रवमाज्ञाय लोकस्य वसु लुम्पताम्  ।
भर्तर्युपरते तस्मिन्नन्योन्यं च जिघांसताम्  ॥ ०४.१४.०३९ ॥
चोरप्रायं जनपदं हीनसत्त्वमराजकम्  ।
लोकान्नावारयञ्छक्ता अपि तद्दोषदर्शिनः  ॥ ०४.१४.०४० ॥
ब्राह्मणः समदृक्शान्तो दीनानां समुपेक्षकः  ।
स्रवते ब्रह्म तस्यापि भिन्नभाण्डात्पयो यथा  ॥ ०४.१४.०४१ ॥
नाङ्गस्य वंशो राजर्षेरेष संस्थातुमर्हति  ।
अमोघवीर्या हि नृपा वंशेऽस्मिन् केशवाश्रयाः  ॥ ०४.१४.०४२ ॥
विनिश्चित्यैवमृषयो विपन्नस्य महीपतेः  ।
ममन्थुरूरुं तरसा तत्रासीद्बाहुको नरः  ॥ ०४.१४.०४३ ॥
काककृष्णोऽतिह्रस्वाङ्गो ह्रस्वबाहुर्महाहनुः  ।
ह्रस्वपान्निम्ननासाग्रो रक्ताक्षस्ताम्रमूर्धजः  ॥ ०४.१४.०४४ ॥
तं तु तेऽवनतं दीनं किं करोमीति वादिनम्  ।
निषीदेत्यब्रुवंस्तात स निषादस्ततोऽभवत् ॥ ०४.१४.०४५ ॥
तस्य वंश्यास्तु नैषादा गिरिकाननगोचराः  ।
येनाहरज्जायमानो वेनकल्मषमुल्बणम्  ॥ ०४.१४.०४६ ॥
०४.१५.००१।० मैत्रेय उवाच
अथ तस्य पुनर्विप्रैरपुत्रस्य महीपतेः  ।
बाहुभ्यां मथ्यमानाभ्यां मिथुनं समपद्यत  ॥ ०४.१५.००१ ॥
तद्दृष्ट्वा मिथुनं जातमृषयो ब्रह्मवादिनः  ।
ऊचुः परमसन्तुष्टा विदित्वा भगवत्कलाम्  ॥ ०४.१५.००२ ॥
०४.१५.००३।० ऋषय ऊचुः
एष विष्णोर्भगवतः कला भुवनपालिनी  ।
इयं च लक्ष्म्याः सम्भूतिः पुरुषस्यानपायिनी  ॥ ०४.१५.००३ ॥
अयं तु प्रथमो राज्ञां पुमान् प्रथयिता यशः  ।
पृथुर्नाम महाराजो भविष्यति पृथुश्रवाः  ॥ ०४.१५.००४ ॥
इयं च सुदती देवी गुणभूषणभूषणा  ।
अर्चिर्नाम वरारोहा पृथुमेवावरुन्धती  ॥ ०४.१५.००५ ॥
एष साक्षाद्धरेरंशोजातो लोकरिरक्षया  ।
इयं च तत्परा हि श्रीरनुजज्ञेऽनपायिनी  ॥ ०४.१५.००६ ॥
०४.१५.००७।० मैत्रेय उवाच
प्रशंसन्ति स्म तं विप्रा गन्धर्वप्रवरा जगुः  ।
मुमुचुः सुमनोधाराः सिद्धा नृत्यन्ति स्वःस्त्रियः  ॥ ०४.१५.००७ ॥
शङ्खतूर्यमृदङ्गाद्या नेदुर्दुन्दुभयो दिवि  ।
तत्र सर्व उपाजग्मुर्देवर्षिपितॄणां गणाः  ॥ ०४.१५.००८ ॥
ब्रह्मा जगद्गुरुर्देवैः सहासृत्य सुरेश्वरैः  ।
वैन्यस्य दक्षिणे हस्ते दृष्ट्वा चिह्नं गदाभृतः  ॥ ०४.१५.००९ ॥
पादयोररविन्दं च तं वै मेने हरेः कलाम्  ।
यस्याप्रतिहतं चक्रमंशः स परमेष्ठिनः  ॥ ०४.१५.०१० ॥
तस्याभिषेक आरब्धो ब्राह्मणैर्ब्रह्मवादिभिः  ।
आभिषेचनिकान्यस्मै आजह्रुः सर्वतो जनाः  ॥ ०४.१५.०११ ॥
सरित्समुद्रा गिरयो नागा गावः खगा मृगाः  ।
द्यौः क्षितिः सर्वभूतानि समाजह्रुरुपायनम्  ॥ ०४.१५.०१२ ॥
सोऽभिषिक्तो महाराजः सुवासाः साध्वलङ्कृतः  ।
पत्न्यार्चिषालङ्कृतया विरेजेऽग्निरिवापरः  ॥ ०४.१५.०१३ ॥
तस्मै जहार धनदो हैमं वीर वरासनम्  ।
वरुणः सलिलस्रावमातपत्रं शशिप्रभम्  ॥ ०४.१५.०१४ ॥
वायुश्च वालव्यजने धर्मः कीर्तिमयीं स्रजम्  ।
इन्द्रः किरीटमुत्कृष्टं दण्डं संयमनं यमः  ॥ ०४.१५.०१५ ॥
ब्रह्मा ब्रह्ममयं वर्म भारती हारमुत्तमम्  ।
हरिः सुदर्शनं चक्रं तत्पत्न्यव्याहतां श्रियम्  ॥ ०४.१५.०१६ ॥
दशचन्द्रमसिं रुद्रः शतचन्द्रं तथाम्बिका  ।
सोमोऽमृतमयानश्वांस्त्वष्टा रूपाश्रयं रथम्  ॥ ०४.१५.०१७ ॥
अग्निराजगवं चापं सूर्यो रश्मिमयानिषून्  ।
भूः पादुके योगमय्यौ द्यौः पुष्पावलिमन्वहम्  ॥ ०४.१५.०१८ ॥
नाट्यं सुगीतं वादित्रमन्तर्धानं च खेचराः  ।
ऋषयश्चाशिषः सत्याः समुद्रः शङ्खमात्मजम्  ॥ ०४.१५.०१९ ॥
सिन्धवः पर्वता नद्यो रथवीथीर्महात्मनः  ।
सूतोऽथ मागधो वन्दी तं स्तोतुमुपतस्थिरे  ॥ ०४.१५.०२० ॥
स्तावकांस्तानभिप्रेत्य पृथुर्वैन्यः प्रतापवान्  ।
मेघनिर्ह्रादया वाचा प्रहसन्निदमब्रवीत् ॥ ०४.१५.०२१ ॥
०४.१५.०२२।० पृथुरुवाच
भोः सूत हे मागध सौम्य वन्दिन् लोकेऽधुनास्पष्टगुणस्य मे स्यात् ।
किमाश्रयो मे स्तव एष योज्यतां मा मय्यभूवन् वितथा गिरो वः  ॥ ०४.१५.०२२ ॥
तस्मात्परोक्षेऽस्मदुपश्रुतान्यलं करिष्यथ स्तोत्रमपीच्यवाचः  ।
सत्युत्तमश्लोकगुणानुवादे जुगुप्सितं न स्तवयन्ति सभ्याः  ॥ ०४.१५.०२३ ॥
महद्गुणानात्मनि कर्तुमीशः कः स्तावकैः स्तावयतेऽसतोऽपि  ।
तेऽस्याभविष्यन्निति विप्रलब्धो जनावहासं कुमतिर्न वेद  ॥ ०४.१५.०२४ ॥
प्रभवो ह्यात्मनः स्तोत्रंजुगुप्सन्त्यपि विश्रुताः  ।
ह्रीमन्तः परमोदाराः पौरुषं वा विगर्हितम्  ॥ ०४.१५.०२५ ॥
वयं त्वविदिता लोके सूताद्यापि वरीमभिः  ।
कर्मभिः कथमात्मानं गापयिष्याम बालवत् ॥ ०४.१५.०२६ ॥
०४.१६.००१।० मैत्रेय उवाच
इति ब्रुवाणं नृपतिं गायका मुनिचोदिताः  ।
तुष्टुवुस्तुष्टमनसस्तद्वागमृतसेवया  ॥ ०४.१६.००१ ॥
नालं वयं ते महिमानुवर्णने यो देववर्योऽवततार मायया  ।
वेनाङ्गजातस्य च पौरुषाणि ते वाचस्पतीनामपि बभ्रमुर्धियः  ॥ ०४.१६.००२ ॥
अथाप्युदारश्रवसः पृथोर्हरेः कलावतारस्य कथामृतादृताः  ।
यथोपदेशं मुनिभिः प्रचोदिताः श्लाघ्यानि कर्माणि वयं वितन्महि  ॥ ०४.१६.००३ ॥
एष धर्मभृतां श्रेष्ठो लोकं धर्मेऽनुवर्तयन्  ।
गोप्ता च धर्मसेतूनां शास्ता तत्परिपन्थिनाम्  ॥ ०४.१६.००४ ॥
एष वै लोकपालानां बिभर्त्येकस्तनौ तनूः  ।
काले काले यथाभागं लोकयोरुभयोर्हितम्  ॥ ०४.१६.००५ ॥
वसु काल उपादत्ते काले चायं विमुञ्चति  ।
समः सर्वेषु भूतेषु प्रतपन् सूर्यवद्विभुः  ॥ ०४.१६.००६ ॥
तितिक्षत्यक्रमं वैन्य उपर्याक्रमतामपि  ।
भूतानां करुणः शश्वदार्तानां क्षितिवृत्तिमान्  ॥ ०४.१६.००७ ॥
देवेऽवर्षत्यसौ देवो नरदेववपुर्हरिः  ।
कृच्छ्रप्राणाः प्रजा ह्येष रक्षिष्यत्यञ्जसेन्द्रवत् ॥ ०४.१६.००८ ॥
आप्याययत्यसौ लोकं वदनामृतमूर्तिना  ।
सानुरागावलोकेन विशदस्मितचारुणा  ॥ ०४.१६.००९ ॥
अव्यक्तवर्त्मैष निगूढकार्यो गम्भीरवेधा उपगुप्तवित्तः  ।
अनन्तमाहात्म्यगुणैकधामा पृथुः प्रचेता इव संवृतात्मा  ॥ ०४.१६.०१० ॥
दुरासदो दुर्विषह आसन्नोऽपि विदूरवत् ।
नैवाभिभवितुं शक्यो वेनारण्युत्थितोऽनलः  ॥ ०४.१६.०११ ॥
अन्तर्बहिश्च भूतानां पश्यन् कर्माणि चारणैः  ।
उदासीन इवाध्यक्षो वायुरात्मेव देहिनाम्  ॥ ०४.१६.०१२ ॥
नादण्ड्यं दण्डयत्येष सुतमात्मद्विषामपि  ।
दण्डयत्यात्मजमपि दण्ड्यं धर्मपथे स्थितः  ॥ ०४.१६.०१३ ॥
अस्याप्रतिहतं चक्रं पृथोरामानसाचलात् ।
वर्तते भगवानर्को यावत्तपति गोगणैः  ॥ ०४.१६.०१४ ॥
रञ्जयिष्यति यल्लोकमयमात्मविचेष्टितैः  ।
अथामुमाहू राजानं मनोरञ्जनकैः प्रजाः  ॥ ०४.१६.०१५ ॥
दृढव्रतः सत्यसन्धो ब्रह्मण्यो वृद्धसेवकः  ।
शरण्यः सर्वभूतानां मानदो दीनवत्सलः  ॥ ०४.१६.०१६ ॥
मातृभक्तिः परस्त्रीषु पत्न्यामर्ध इवात्मनः  ।
प्रजासु पितृवत्स्निग्धः किङ्करो ब्रह्मवादिनाम्  ॥ ०४.१६.०१७ ॥
देहिनामात्मवत्प्रेष्ठः सुहृदां नन्दिवर्धनः  ।
मुक्तसङ्गप्रसङ्गोऽयं दण्डपाणिरसाधुषु  ॥ ०४.१६.०१८ ॥
अयं तु साक्षाद्भगवांस्त्र्यधीशः कूटस्थ आत्मा कलयावतीर्णः  ।
यस्मिन्नविद्यारचितं निरर्थकं पश्यन्ति नानात्वमपि प्रतीतम्  ॥ ०४.१६.०१९ ॥
अयं भुवो मण्डलमोदयाद्रेर्गोप्तैकवीरो नरदेवनाथः  ।
आस्थाय जैत्रं रथमात्तचापः पर्यस्यते दक्षिणतो यथार्कः  ॥ ०४.१६.०२० ॥
अस्मै नृपालाः किल तत्र तत्र बलिं हरिष्यन्ति सलोकपालाः  ।
मंस्यन्त एषां स्त्रिय आदिराजं चक्रायुधं तद्यश उद्धरन्त्यः  ॥ ०४.१६.०२१ ॥
अयं महीं गां दुदुहेऽधिराजः प्रजापतिर्वृत्तिकरः प्रजानाम्  ।
यो लीलयाद्रीन् स्वशरासकोट्या भिन्दन् समां गामकरोद्यथेन्द्रः  ॥ ०४.१६.०२२ ॥
विस्फूर्जयन्नाजगवं धनुः स्वयं यदाचरत्क्ष्मामविषह्यमाजौ  ।
तदा निलिल्युर्दिशि दिश्यसन्तो लाङ्गूलमुद्यम्य यथा मृगेन्द्रः  ॥ ०४.१६.०२३ ॥
एषोऽश्वमेधाञ्शतमाजहार सरस्वती प्रादुरभावि यत्र  ।
अहार्षीद्यस्य हयं पुरन्दरः शतक्रतुश्चरमे वर्तमाने  ॥ ०४.१६.०२४ ॥
एष स्वसद्मोपवने समेत्य सनत्कुमारं भगवन्तमेकम्  ।
आराध्य भक्त्यालभतामलं तज्ज्ञानं यतो ब्रह्म परं विदन्ति  ॥ ०४.१६.०२५ ॥
तत्र तत्र गिरस्तास्ता इति विश्रुतविक्रमः  ।
श्रोष्यत्यात्माश्रिता गाथाः पृथुः पृथुपराक्रमः  ॥ ०४.१६.०२६ ॥
दिशो विजित्याप्रतिरुद्धचक्रः स्वतेजसोत्पाटितलोकशल्यः  ।
सुरासुरेन्द्रैरुपगीयमान महानुभावो भविता पतिर्भुवः  ॥ ०४.१६.०२७ ॥
०४.१७.००१।० मैत्रेय उवाच
एवं स भगवान् वैन्यः ख्यापितो गुणकर्मभिः  ।
छन्दयामास तान् कामैः प्रतिपूज्याभिनन्द्य च  ॥ ०४.१७.००१ ॥
ब्राह्मणप्रमुखान् वर्णान् भृत्यामात्यपुरोधसः  ।
पौरान् जानपदान् श्रेणीः प्रकृतीः समपूजयत् ॥ ०४.१७.००२ ॥
०४.१७.००३।० विदुर उवाच
कस्माद्दधार गोरूपं धरित्री बहुरूपिणी  ।
यां दुदोह पृथुस्तत्र को वत्सो दोहनं च किम्  ॥ ०४.१७.००३ ॥
प्रकृत्या विषमा देवी कृता तेन समा कथम्  ।
तस्य मेध्यं हयं देवः कस्य हेतोरपाहरत् ॥ ०४.१७.००४ ॥
सनत्कुमाराद्भगवतो ब्रह्मन् ब्रह्मविदुत्तमात् ।
लब्ध्वा ज्ञानं सविज्ञानं राजर्षिः कां गतिं गतः  ॥ ०४.१७.००५ ॥
यच्चान्यदपि कृष्णस्य भवान् भगवतः प्रभोः  ।
श्रवः सुश्रवसः पुण्यं पूर्वदेहकथाश्रयम्  ॥ ०४.१७.००६ ॥
भक्ताय मेऽनुरक्ताय तव चाधोक्षजस्य च  ।
वक्तुमर्हसि योऽदुह्यद्वैन्यरूपेण गामिमाम्  ॥ ०४.१७.००७ ॥
०४.१७.००८।० सूत उवाच
चोदितो विदुरेणैवं वासुदेवकथां प्रति  ।
प्रशस्य तं प्रीतमना मैत्रेयः प्रत्यभाषत  ॥ ०४.१७.००८ ॥
०४.१७.००९।० मैत्रेय उवाच
यदाभिषिक्तः पृथुरङ्ग विप्रैरामन्त्रितो जनतायाश्च पालः  ।
प्रजा निरन्ने क्षितिपृष्ठ एत्य क्षुत्क्षामदेहाः पतिमभ्यवोचन्  ॥ ०४.१७.००९ ॥
वयं राजञ्जाठरेणाभितप्ता यथाग्निना कोटरस्थेन वृक्षाः  ।
त्वामद्य याताः शरणं शरण्यं यः साधितो वृत्तिकरः पतिर्नः  ॥ ०४.१७.०१० ॥
तन्नो भवानीहतु रातवेऽन्नं क्षुधार्दितानां नरदेवदेव  ।
यावन्न नङ्क्ष्यामह उज्झितोर्जा वार्तापतिस्त्वं किल लोकपालः  ॥ ०४.१७.०११ ॥
०४.१७.०१२।० मैत्रेय उवाच
पृथुः प्रजानां करुणं निशम्य परिदेवितम्  ।
दीर्घं दध्यौ कुरुश्रेष्ठ निमित्तं सोऽन्वपद्यत  ॥ ०४.१७.०१२ ॥
इति व्यवसितो बुद्ध्या प्रगृहीतशरासनः  ।
सन्दधे विशिखं भूमेः क्रुद्धस्त्रिपुरहा यथा  ॥ ०४.१७.०१३ ॥
प्रवेपमाना धरणी निशाम्योदायुधं च तम्  ।
गौः सत्यपाद्रवद्भीता मृगीव मृगयुद्रुता  ॥ ०४.१७.०१४ ॥
तामन्वधावत्तद्वैन्यः कुपितोऽत्यरुणेक्षणः  ।
शरं धनुषि सन्धाय यत्र यत्र पलायते  ॥ ०४.१७.०१५ ॥
सा दिशो विदिशो देवी रोदसी चान्तरं तयोः  ।
धावन्ती तत्र तत्रैनं ददर्शानूद्यतायुधम्  ॥ ०४.१७.०१६ ॥
लोके नाविन्दत त्राणं वैन्यान्मृत्योरिव प्रजाः  ।
त्रस्ता तदा निववृते हृदयेन विदूयता  ॥ ०४.१७.०१७ ॥
उवाच च महाभागं धर्मज्ञापन्नवत्सल  ।
त्राहि मामपि भूतानां पालनेऽवस्थितो भवान्  ॥ ०४.१७.०१८ ॥
स त्वं जिघांससे कस्माद्दीनामकृतकिल्बिषाम्  ।
अहनिष्यत्कथं योषां धर्मज्ञ इति यो मतः  ॥ ०४.१७.०१९ ॥
प्रहरन्ति न वै स्त्रीषु कृतागःस्वपि जन्तवः  ।
किमुत त्वद्विधा राजन् करुणा दीनवत्सलाः  ॥ ०४.१७.०२० ॥
मां विपाट्याजरां नावं यत्र विश्वं प्रतिष्ठितम्  ।
आत्मानं च प्रजाश्चेमाः कथमम्भसि धास्यसि  ॥ ०४.१७.०२१ ॥
०४.१७.०२२।० पृथुरुवाच
वसुधे त्वां वधिष्यामि मच्छासनपराङ्मुखीम्  ।
भागं बर्हिषि या वृङ्क्ते न तनोति च नो वसु  ॥ ०४.१७.०२२ ॥
यवसं जग्ध्यनुदिनं नैव दोग्ध्यौधसं पयः  ।
तस्यामेवं हि दुष्टायां दण्डो नात्र न शस्यते  ॥ ०४.१७.०२३ ॥
त्वं खल्वोषधिबीजानि प्राक्सृष्टानि स्वयम्भुवा  ।
न मुञ्चस्यात्मरुद्धानि मामवज्ञाय मन्दधीः  ॥ ०४.१७.०२४ ॥
अमूषां क्षुत्परीतानामार्तानां परिदेवितम्  ।
शमयिष्यामि मद्बाणैर्भिन्नायास्तव मेदसा  ॥ ०४.१७.०२५ ॥
पुमान् योषिदुत क्लीब आत्मसम्भावनोऽधमः  ।
भूतेषु निरनुक्रोशो नृपाणां तद्वधोऽवधः  ॥ ०४.१७.०२६ ॥
त्वां स्तब्धां दुर्मदां नीत्वा मायागां तिलशः शरैः  ।
आत्मयोगबलेनेमा धारयिष्याम्यहं प्रजाः  ॥ ०४.१७.०२७ ॥
एवं मन्युमयीं मूर्तिं कृतान्तमिव बिभ्रतम्  ।
प्रणता प्राञ्जलिः प्राह मही सञ्जातवेपथुः  ॥ ०४.१७.०२८ ॥
०४.१७.०२९।० धरोवाच
नमः परस्मै पुरुषाय मायया विन्यस्तनानातनवे गुणात्मने  ।
नमः स्वरूपानुभवेन निर्धुत द्रव्यक्रियाकारकविभ्रमोर्मये  ॥ ०४.१७.०२९ ॥
येनाहमात्मायतनं विनिर्मिता धात्रा यतोऽयं गुणसर्गसङ्ग्रहः  ।
स एव मां हन्तुमुदायुधः स्वराडुपस्थितोऽन्यं शरणं कमाश्रये  ॥ ०४.१७.०३० ॥
य एतदादावसृजच्चराचरं स्वमाययात्माश्रययावितर्क्यया  ।
तयैव सोऽयं किल गोप्तुमुद्यतः कथं नु मां धर्मपरो जिघांसति  ॥ ०४.१७.०३१ ॥
नूनं बतेशस्य समीहितं जनैस्तन्मायया दुर्जययाकृतात्मभिः  ।
न लक्ष्यते यस्त्वकरोदकारयद्योऽनेक एकः परतश्च ईश्वरः  ॥ ०४.१७.०३२ ॥
सर्गादि योऽस्यानुरुणद्धि शक्तिभिर्द्रव्यक्रियाकारकचेतनात्मभिः  ।
तस्मै समुन्नद्धनिरुद्धशक्तये नमः परस्मै पुरुषाय वेधसे  ॥ ०४.१७.०३३ ॥
स वै भवानात्मविनिर्मितं जगद्भूतेन्द्रियान्तःकरणात्मकं विभो  ।
संस्थापयिष्यन्नज मां रसातलादभ्युज्जहाराम्भस आदिसूकरः  ॥ ०४.१७.०३४ ॥
अपामुपस्थे मयि नाव्यवस्थिताः प्रजा भवानद्य रिरक्षिषुः किल  ।
स वीरमूर्तिः समभूद्धराधरो यो मां पयस्युग्रशरो जिघांससि  ॥ ०४.१७.०३५ ॥
नूनं जनैरीहितमीश्वराणामस्मद्विधैस्तद्गुणसर्गमायया  ।
न ज्ञायते मोहितचित्तवर्त्मभिस्तेभ्यो नमो वीरयशस्करेभ्यः  ॥ ०४.१७.०३६ ॥
०४.१८.००१।० मैत्रेय उवाच
इत्थं पृथुमभिष्टूय रुषा प्रस्फुरिताधरम्  ।
पुनराहावनिर्भीता संस्तभ्यात्मानमात्मना  ॥ ०४.१८.००१ ॥
सन्नियच्छाभिभो मन्युं निबोध श्रावितं च मे  ।
सर्वतः सारमादत्ते यथा मधुकरो बुधः  ॥ ०४.१८.००२ ॥
अस्मिन् लोकेऽथवामुष्मिन्मुनिभिस्तत्त्वदर्शिभिः  ।
दृष्टा योगाः प्रयुक्ताश्च पुंसां श्रेयःप्रसिद्धये  ॥ ०४.१८.००३ ॥
तानातिष्ठति यः सम्यगुपायान् पूर्वदर्शितान्  ।
अवरः श्रद्धयोपेत उपेयान् विन्दतेऽञ्जसा  ॥ ०४.१८.००४ ॥
ताननादृत्य योऽविद्वानर्थानारभते स्वयम्  ।
तस्य व्यभिचरन्त्यर्था आरब्धाश्च पुनः पुनः  ॥ ०४.१८.००५ ॥
पुरा सृष्टा ह्योषधयो ब्रह्मणा या विशाम्पते  ।
भुज्यमाना मया दृष्टा असद्भिरधृतव्रतैः  ॥ ०४.१८.००६ ॥
अपालितानादृता च भवद्भिर्लोकपालकैः  ।
चोरीभूतेऽथ लोकेऽहं यज्ञार्थेऽग्रसमोषधीः  ॥ ०४.१८.००७ ॥
नूनं ता वीरुधः क्षीणा मयि कालेन भूयसा  ।
तत्र योगेन दृष्टेन भवानादातुमर्हति  ॥ ०४.१८.००८ ॥
वत्सं कल्पय मे वीर येनाहं वत्सला तव  ।
धोक्ष्ये क्षीरमयान् कामाननुरूपं च दोहनम्  ॥ ०४.१८.००९ ॥
दोग्धारं च महाबाहो भूतानां भूतभावन  ।
अन्नमीप्सितमूर्जस्वद्भगवान् वाञ्छते यदि  ॥ ०४.१८.०१० ॥
समां च कुरु मां राजन् देववृष्टं यथा पयः  ।
अपर्तावपि भद्रं ते उपावर्तेत मे विभो  ॥ ०४.१८.०११ ॥
इति प्रियं हितं वाक्यं भुव आदाय भूपतिः  ।
वत्सं कृत्वा मनुं पाणावदुहत्सकलौषधीः  ॥ ०४.१८.०१२ ॥
तथापरे च सर्वत्र सारमाददते बुधाः  ।
ततोऽन्ये च यथाकामं दुदुहुः पृथुभाविताम्  ॥ ०४.१८.०१३ ॥
ऋषयो दुदुहुर्देवीमिन्द्रियेष्वथ सत्तम  ।
वत्सं बृहस्पतिं कृत्वा पयश्छन्दोमयं शुचि  ॥ ०४.१८.०१४ ॥
कृत्वा वत्सं सुरगणा इन्द्रं सोममदूदुहन्  ।
हिरण्मयेन पात्रेण वीर्यमोजो बलं पयः  ॥ ०४.१८.०१५ ॥
दैतेया दानवा वत्सं प्रह्लादमसुरर्षभम्  ।
विधायादूदुहन् क्षीरमयःपात्रे सुरासवम्  ॥ ०४.१८.०१६ ॥
गन्धर्वाप्सरसोऽधुक्षन् पात्रे पद्ममये पयः  ।
वत्सं विश्वावसुं कृत्वा गान्धर्वं मधु सौभगम्  ॥ ०४.१८.०१७ ॥
वत्सेन पितरोऽर्यम्णा कव्यं क्षीरमधुक्षत  ।
आमपात्रे महाभागाः श्रद्धया श्राद्धदेवताः  ॥ ०४.१८.०१८ ॥
प्रकल्प्य वत्सं कपिलं सिद्धाः सङ्कल्पनामयीम्  ।
सिद्धिं नभसि विद्यां च ये च विद्याधरादयः  ॥ ०४.१८.०१९ ॥
अन्ये च मायिनो मायामन्तर्धानाद्भुतात्मनाम्  ।
मयं प्रकल्प्य वत्सं ते दुदुहुर्धारणामयीम्  ॥ ०४.१८.०२० ॥
यक्षरक्षांसि भूतानि पिशाचाः पिशिताशनाः  ।
भूतेशवत्सा दुदुहुः कपाले क्षतजासवम्  ॥ ०४.१८.०२१ ॥
तथाहयो दन्दशूकाः सर्पा नागाश्च तक्षकम्  ।
विधाय वत्सं दुदुहुर्बिलपात्रे विषं पयः  ॥ ०४.१८.०२२ ॥
पशवो यवसं क्षीरं वत्सं कृत्वा च गोवृषम्  ।
अरण्यपात्रे चाधुक्षन्मृगेन्द्रेण च दंष्ट्रिणः  ॥ ०४.१८.०२३ ॥
क्रव्यादाः प्राणिनः क्रव्यं दुदुहुः स्वे कलेवरे  ।
सुपर्णवत्सा विहगाश्चरं चाचरमेव च  ॥ ०४.१८.०२४ ॥
वटवत्सा वनस्पतयः पृथग्रसमयं पयः  ।
गिरयो हिमवद्वत्सा नानाधातून् स्वसानुषु  ॥ ०४.१८.०२५ ॥
सर्वे स्वमुख्यवत्सेन स्वे स्वे पात्रे पृथक्पयः  ।
सर्वकामदुघां पृथ्वीं दुदुहुः पृथुभाविताम्  ॥ ०४.१८.०२६ ॥
एवं पृथ्वादयः पृथ्वीमन्नादाः स्वन्नमात्मनः  ।
दोहवत्सादिभेदेन क्षीरभेदं कुरूद्वह  ॥ ०४.१८.०२७ ॥
ततो महीपतिः प्रीतः सर्वकामदुघां पृथुः  ।
दुहितृत्वे चकारेमां प्रेम्णा दुहितृवत्सलः  ॥ ०४.१८.०२८ ॥
चूर्णयन् स्वधनुष्कोट्या गिरिकूटानि राजराट् ।
भूमण्डलमिदं वैन्यः प्रायश्चक्रे समं विभुः  ॥ ०४.१८.०२९ ॥
अथास्मिन् भगवान् वैन्यः प्रजानां वृत्तिदः पिता  ।
निवासान् कल्पयां चक्रे तत्र तत्र यथार्हतः  ॥ ०४.१८.०३० ॥
ग्रामान् पुरः पत्तनानि दुर्गाणि विविधानि च  ।
घोषान् व्रजान् सशिबिरानाकरान् खेटखर्वटान्  ॥ ०४.१८.०३१ ॥
प्राक्पृथोरिह नैवैषा पुरग्रामादिकल्पना  ।
यथासुखं वसन्ति स्म तत्र तत्राकुतोभयाः  ॥ ०४.१८.०३२ ॥
०४.१९.००१।० मैत्रेय उवाच
अथादीक्षत राजा तु हयमेधशतेन सः  ।
ब्रह्मावर्ते मनोः क्षेत्रे यत्र प्राची सरस्वती  ॥ ०४.१९.००१ ॥
तदभिप्रेत्य भगवान् कर्मातिशयमात्मनः  ।
शतक्रतुर्न ममृषे पृथोर्यज्ञमहोत्सवम्  ॥ ०४.१९.००२ ॥
यत्र यज्ञपतिः साक्षाद्भगवान् हरिरीश्वरः  ।
अन्वभूयत सर्वात्मा सर्वलोकगुरुः प्रभुः  ॥ ०४.१९.००३ ॥
अन्वितो ब्रह्मशर्वाभ्यां लोकपालैः सहानुगैः  ।
उपगीयमानो गन्धर्वैर्मुनिभिश्चाप्सरोगणैः  ॥ ०४.१९.००४ ॥
सिद्धा विद्याधरा दैत्या दानवा गुह्यकादयः  ।
सुनन्दनन्दप्रमुखाः पार्षदप्रवरा हरेः  ॥ ०४.१९.००५ ॥
कपिलो नारदो दत्तो योगेशाः सनकादयः  ।
तमन्वीयुर्भागवता ये च तत्सेवनोत्सुकाः  ॥ ०४.१९.००६ ॥
यत्र धर्मदुघा भूमिः सर्वकामदुघा सती  ।
दोग्धि स्माभीप्सितानर्थान् यजमानस्य भारत  ॥ ०४.१९.००७ ॥
ऊहुः सर्वरसान्नद्यः क्षीरदध्यन्नगोरसान्  ।
तरवो भूरिवर्ष्माणः प्रासूयन्त मधुच्युतः  ॥ ०४.१९.००८ ॥
सिन्धवो रत्ननिकरान् गिरयोऽन्नं चतुर्विधम्  ।
उपायनमुपाजह्रुः सर्वे लोकाः सपालकाः  ॥ ०४.१९.००९ ॥
इति चाधोक्षजेशस्य पृथोस्तु परमोदयम्  ।
असूयन् भगवानिन्द्रः प्रतिघातमचीकरत् ॥ ०४.१९.०१० ॥
चरमेणाश्वमेधेन यजमाने यजुष्पतिम्  ।
वैन्ये यज्ञपशुं स्पर्धन्नपोवाह तिरोहितः  ॥ ०४.१९.०११ ॥
तमत्रिर्भगवानैक्षत्त्वरमाणं विहायसा  ।
आमुक्तमिव पाखण्डं योऽधर्मे धर्मविभ्रमः  ॥ ०४.१९.०१२ ॥
अत्रिणा चोदितो हन्तुं पृथुपुत्रो महारथः  ।
अन्वधावत सङ्क्रुद्धस्तिष्ठ तिष्ठेति चाब्रवीत् ॥ ०४.१९.०१३ ॥
तं तादृशाकृतिं वीक्ष्य मेने धर्मं शरीरिणम्  ।
जटिलं भस्मनाच्छन्नं तस्मै बाणं न मुञ्चति  ॥ ०४.१९.०१४ ॥
वधान्निवृत्तं तं भूयो हन्तवेऽत्रिरचोदयत् ।
जहि यज्ञहनं तात महेन्द्रं विबुधाधमम्  ॥ ०४.१९.०१५ ॥
एवं वैन्यसुतः प्रोक्तस्त्वरमाणं विहायसा  ।
अन्वद्रवदभिक्रुद्धो रावणं गृध्रराडिव  ॥ ०४.१९.०१६ ॥
सोऽश्वं रूपं च तद्धित्वा तस्मा अन्तर्हितः स्वराट् ।
वीरः स्वपशुमादाय पितुर्यज्ञमुपेयिवान्  ॥ ०४.१९.०१७ ॥
तत्तस्य चाद्भुतं कर्म विचक्ष्य परमर्षयः  ।
नामधेयं ददुस्तस्मै विजिताश्व इति प्रभो  ॥ ०४.१९.०१८ ॥
उपसृज्य तमस्तीव्रं जहाराश्वं पुनर्हरिः  ।
चषालयूपतश्छन्नो हिरण्यरशनं विभुः  ॥ ०४.१९.०१९ ॥
अत्रिः सन्दर्शयामास त्वरमाणं विहायसा  ।
कपालखट्वाङ्गधरं वीरो नैनमबाधत  ॥ ०४.१९.०२० ॥
अत्रिणा चोदितस्तस्मै सन्दधे विशिखं रुषा  ।
सोऽश्वं रूपं च तद्धित्वा तस्थावन्तर्हितः स्वराट् ॥ ०४.१९.०२१ ॥
वीरश्चाश्वमुपादाय पितृयज्ञमथाव्रजत् ।
तदवद्यं हरे रूपं जगृहुर्ज्ञानदुर्बलाः  ॥ ०४.१९.०२२ ॥
यानि रूपाणि जगृहे इन्द्रो हयजिहीर्षया  ।
तानि पापस्य खण्डानि लिङ्गं खण्डमिहोच्यते  ॥ ०४.१९.०२३ ॥
एवमिन्द्रे हरत्यश्वं वैन्ययज्ञजिघांसया  ।
तद्गृहीतविसृष्टेषु पाखण्डेषु मतिर्नृणाम्  ॥ ०४.१९.०२४ ॥
धर्म इत्युपधर्मेषु नग्नरक्तपटादिषु  ।
प्रायेण सज्जते भ्रान्त्या पेशलेषु च वाग्मिषु  ॥ ०४.१९.०२५ ॥
तदभिज्ञाय भगवान् पृथुः पृथुपराक्रमः  ।
इन्द्राय कुपितो बाणमादत्तोद्यतकार्मुकः  ॥ ०४.१९.०२६ ॥
तमृत्विजः शक्रवधाभिसन्धितं विचक्ष्य दुष्प्रेक्ष्यमसह्यरंहसम्  ।
निवारयामासुरहो महामते न युज्यतेऽत्रान्यवधः प्रचोदितात् ॥ ०४.१९.०२७ ॥
वयं मरुत्वन्तमिहार्थनाशनं ह्वयामहे त्वच्छ्रवसा हतत्विषम्  ।
अयातयामोपहवैरनन्तरं प्रसह्य राजन् जुहवाम तेऽहितम्  ॥ ०४.१९.०२८ ॥
इत्यामन्त्र्य क्रतुपतिं विदुरास्यर्त्विजो रुषा  ।
स्रुग्घस्तान् जुह्वतोऽभ्येत्य स्वयम्भूः प्रत्यषेधत  ॥ ०४.१९.०२९ ॥
न वध्यो भवतामिन्द्रो यद्यज्ञो भगवत्तनुः  ।
यं जिघांसथ यज्ञेन यस्येष्टास्तनवः सुराः  ॥ ०४.१९.०३० ॥
तदिदं पश्यत महद्धर्मव्यतिकरं द्विजाः  ।
इन्द्रेणानुष्ठितं राज्ञः कर्मैतद्विजिघांसता  ॥ ०४.१९.०३१ ॥
पृथुकीर्तेः पृथोर्भूयात्तर्ह्येकोनशतक्रतुः  ।
अलं ते क्रतुभिः स्विष्टैर्यद्भवान्मोक्षधर्मवित् ॥ ०४.१९.०३२ ॥
नैवात्मने महेन्द्राय रोषमाहर्तुमर्हसि  ।
उभावपि हि भद्रं ते उत्तमश्लोकविग्रहौ  ॥ ०४.१९.०३३ ॥
मास्मिन्महाराज कृथाः स्म चिन्तां निशामयास्मद्वच आदृतात्मा  ।
यद्ध्यायतो दैवहतं नु कर्तुं मनोऽतिरुष्टं विशते तमोऽन्धम्  ॥ ०४.१९.०३४ ॥
क्रतुर्विरमतामेष देवेषु दुरवग्रहः  ।
धर्मव्यतिकरो यत्र पाखण्डैरिन्द्रनिर्मितैः  ॥ ०४.१९.०३५ ॥
एभिरिन्द्रोपसंसृष्टैः पाखण्डैर्हारिभिर्जनम्  ।
ह्रियमाणं विचक्ष्वैनं यस्ते यज्ञध्रुगश्वमुट् ॥ ०४.१९.०३६ ॥
भवान् परित्रातुमिहावतीर्णो धर्मं जनानां समयानुरूपम्  ।
वेनापचारादवलुप्तमद्य तद्देहतो विष्णुकलासि वैन्य  ॥ ०४.१९.०३७ ॥
स त्वं विमृश्यास्य भवं प्रजापते सङ्कल्पनं विश्वसृजां पिपीपृहि  ।
ऐन्द्रीं च मायामुपधर्ममातरं प्रचण्डपाखण्डपथं प्रभो जहि  ॥ ०४.१९.०३८ ॥
०४.१९.०३९।० मैत्रेय उवाच
इत्थं स लोकगुरुणा समादिष्टो विशाम्पतिः  ।
तथा च कृत्वा वात्सल्यं मघोनापि च सन्दधे  ॥ ०४.१९.०३९ ॥
कृतावभृथस्नानाय पृथवे भूरिकर्मणे  ।
वरान् ददुस्ते वरदा ये तद्बर्हिषि तर्पिताः  ॥ ०४.१९.०४० ॥
विप्राः सत्याशिषस्तुष्टाः श्रद्धया लब्धदक्षिणाः  ।
आशिषो युयुजुः क्षत्तरादिराजाय सत्कृताः  ॥ ०४.१९.०४१ ॥
त्वयाहूता महाबाहो सर्व एव समागताः  ।
पूजिता दानमानाभ्यां पितृदेवर्षिमानवाः  ॥ ०४.१९.०४२ ॥
०४.२०.००१।० मैत्रेय उवाच
भगवानपि वैकुण्ठः साकं मघवता विभुः  ।
यज्ञैर्यज्ञपतिस्तुष्टो यज्ञभुक्तमभाषत  ॥ ०४.२०.००१ ॥
०४.२०.००२।० श्रीभगवानुवाच
एष तेऽकार्षीद्भङ्गं हयमेधशतस्य ह  ।
क्षमापयत आत्मानममुष्य क्षन्तुमर्हसि  ॥ ०४.२०.००२ ॥
सुधियः साधवो लोके नरदेव नरोत्तमाः  ।
नाभिद्रुह्यन्ति भूतेभ्यो यर्हि नात्मा कलेवरम्  ॥ ०४.२०.००३ ॥
पुरुषा यदि मुह्यन्ति त्वादृशा देवमायया  ।
श्रम एव परं जातो दीर्घया वृद्धसेवया  ॥ ०४.२०.००४ ॥
अतः कायमिमं विद्वानविद्याकामकर्मभिः  ।
आरब्ध इति नैवास्मिन् प्रतिबुद्धोऽनुषज्जते  ॥ ०४.२०.००५ ॥
असंसक्तः शरीरेऽस्मिन्नमुनोत्पादिते गृहे  ।
अपत्ये द्रविणे वापि कः कुर्यान्ममतां बुधः  ॥ ०४.२०.००६ ॥
एकः शुद्धः स्वयंज्योतिर्निर्गुणोऽसौ गुणाश्रयः  ।
सर्वगोऽनावृतः साक्षी निरात्मात्मात्मनः परः  ॥ ०४.२०.००७ ॥
य एवं सन्तमात्मानमात्मस्थं वेद पूरुषः  ।
नाज्यते प्रकृतिस्थोऽपि तद्गुणैः स मयि स्थितः  ॥ ०४.२०.००८ ॥
यः स्वधर्मेण मां नित्यं निराशीः श्रद्धयान्वितः  ।
भजते शनकैस्तस्य मनो राजन् प्रसीदति  ॥ ०४.२०.००९ ॥
परित्यक्तगुणः सम्यग्दर्शनो विशदाशयः  ।
शान्तिं मे समवस्थानं ब्रह्म कैवल्यमश्नुते  ॥ ०४.२०.०१० ॥
उदासीनमिवाध्यक्षं द्रव्यज्ञानक्रियात्मनाम्  ।
कूटस्थमिममात्मानं यो वेदाप्नोति शोभनम्  ॥ ०४.२०.०११ ॥
भिन्नस्य लिङ्गस्य गुणप्रवाहो द्रव्यक्रियाकारकचेतनात्मनः  ।
दृष्टासु सम्पत्सु विपत्सु सूरयो न विक्रियन्ते मयि बद्धसौहृदाः  ॥ ०४.२०.०१२ ॥
समः समानोत्तममध्यमाधमः सुखे च दुःखे च जितेन्द्रियाशयः  ।
मयोपकॢप्ताखिललोकसंयुतो विधत्स्व वीराखिललोकरक्षणम्  ॥ ०४.२०.०१३ ॥
श्रेयः प्रजापालनमेव राज्ञो यत्साम्पराये सुकृतात्षष्ठमंशम्  ।
हर्तान्यथा हृतपुण्यः प्रजानामरक्षिता करहारोऽघमत्ति  ॥ ०४.२०.०१४ ॥
एवं द्विजाग्र्यानुमतानुवृत्त धर्मप्रधानोऽन्यतमोऽवितास्याः  ।
ह्रस्वेन कालेन गृहोपयातान् द्रष्टासि सिद्धाननुरक्तलोकः  ॥ ०४.२०.०१५ ॥
वरं च मत्कञ्चन मानवेन्द्र वृणीष्व तेऽहं गुणशीलयन्त्रितः  ।
नाहं मखैर्वै सुलभस्तपोभिर्योगेन वा यत्समचित्तवर्ती  ॥ ०४.२०.०१६ ॥
०४.२०.०१७।० मैत्रेय उवाच
स इत्थं लोकगुरुणा विष्वक्सेनेन विश्वजित् ।
अनुशासित आदेशं शिरसा जगृहे हरेः  ॥ ०४.२०.०१७ ॥
स्पृशन्तं पादयोः प्रेम्णा व्रीडितं स्वेन कर्मणा  ।
शतक्रतुं परिष्वज्य विद्वेषं विससर्ज ह  ॥ ०४.२०.०१८ ॥
भगवानथ विश्वात्मा पृथुनोपहृतार्हणः  ।
समुज्जिहानया भक्त्या गृहीतचरणाम्बुजः  ॥ ०४.२०.०१९ ॥
प्रस्थानाभिमुखोऽप्येनमनुग्रहविलम्बितः  ।
पश्यन् पद्मपलाशाक्षो न प्रतस्थे सुहृत्सताम्  ॥ ०४.२०.०२० ॥
स आदिराजो रचिताञ्जलिर्हरिं विलोकितुं नाशकदश्रुलोचनः  ।
न किञ्चनोवाच स बाष्पविक्लवो हृदोपगुह्यामुमधादवस्थितः  ॥ ०४.२०.०२१ ॥
अथावमृज्याश्रुकला विलोकयन्नतृप्तदृग्गोचरमाह पूरुषम्  ।
पदा स्पृशन्तं क्षितिमंस उन्नते विन्यस्तहस्ताग्रमुरङ्गविद्विषः  ॥ ०४.२०.०२२ ॥
०४.२०.०२३।० पृथुरुवाच
वरान् विभो त्वद्वरदेश्वराद्बुधः कथं वृणीते गुणविक्रियात्मनाम्  ।
ये नारकाणामपि सन्ति देहिनां तानीश कैवल्यपते वृणे न च  ॥ ०४.२०.०२३ ॥
न कामये नाथ तदप्यहं क्वचिन्न यत्र युष्मच्चरणाम्बुजासवः  ।
महत्तमान्तर्हृदयान्मुखच्युतो विधत्स्व कर्णायुतमेष मे वरः  ॥ ०४.२०.०२४ ॥
स उत्तमश्लोक महन्मुखच्युतो भवत्पदाम्भोजसुधा कणानिलः  ।
स्मृतिं पुनर्विस्मृततत्त्ववर्त्मनां कुयोगिनां नो वितरत्यलं वरैः  ॥ ०४.२०.०२५ ॥
यशः शिवं सुश्रव आर्यसङ्गमे यदृच्छया चोपशृणोति ते सकृत् ।
कथं गुणज्ञो विरमेद्विना पशुं श्रीर्यत्प्रवव्रे गुणसङ्ग्रहेच्छया  ॥ ०४.२०.०२६ ॥
अथाभजे त्वाखिलपूरुषोत्तमं गुणालयं पद्मकरेव लालसः  ।
अप्यावयोरेकपतिस्पृधोः कलिर्न स्यात्कृतत्वच्चरणैकतानयोः  ॥ ०४.२०.०२७ ॥
जगज्जनन्यां जगदीश वैशसं स्यादेव यत्कर्मणि नः समीहितम्  ।
करोषि फल्ग्वप्युरु दीनवत्सलः स्व एव धिष्ण्येऽभिरतस्य किं तया  ॥ ०४.२०.०२८ ॥
भजन्त्यथ त्वामत एव साधवो व्युदस्तमायागुणविभ्रमोदयम्  ।
भवत्पदानुस्मरणादृते सतां निमित्तमन्यद्भगवन्न विद्महे  ॥ ०४.२०.०२९ ॥
मन्ये गिरं ते जगतां विमोहिनीं वरं वृणीष्वेति भजन्तमात्थ यत् ।
वाचा नु तन्त्या यदि ते जनोऽसितः कथं पुनः कर्म करोति मोहितः  ॥ ०४.२०.०३० ॥
त्वन्माययाद्धा जन ईश खण्डितो यदन्यदाशास्त ऋतात्मनोऽबुधः  ।
यथा चरेद्बालहितं पिता स्वयं तथा त्वमेवार्हसि नः समीहितुम्  ॥ ०४.२०.०३१ ॥
०४.२०.०३२।० मैत्रेय उवाच
इत्यादिराजेन नुतः स विश्वदृक्तमाह राजन्मयि भक्तिरस्तु ते  ।
दिष्ट्येदृशी धीर्मयि ते कृता यया मायां मदीयां तरति स्म दुस्त्यजाम्  ॥ ०४.२०.०३२ ॥
तत्त्वं कुरु मयादिष्टमप्रमत्तः प्रजापते  ।
मदादेशकरो लोकः सर्वत्राप्नोति शोभनम्  ॥ ०४.२०.०३३ ॥
०४.२०.०३४।० मैत्रेय उवाच
इति वैन्यस्य राजर्षेः प्रतिनन्द्यार्थवद्वचः  ।
पूजितोऽनुगृहीत्वैनं गन्तुं चक्रेऽच्युतो मतिम्  ॥ ०४.२०.०३४ ॥
देवर्षिपितृगन्धर्व सिद्धचारणपन्नगाः  ।
किन्नराप्सरसो मर्त्याः खगा भूतान्यनेकशः  ॥ ०४.२०.०३५ ॥
यज्ञेश्वरधिया राज्ञा वाग्वित्ताञ्जलिभक्तितः  ।
सभाजिता ययुः सर्वे वैकुण्ठानुगतास्ततः  ॥ ०४.२०.०३६ ॥
भगवानपि राजर्षेः सोपाध्यायस्य चाच्युतः  ।
हरन्निव मनोऽमुष्य स्वधाम प्रत्यपद्यत  ॥ ०४.२०.०३७ ॥
अदृष्टाय नमस्कृत्य नृपः सन्दर्शितात्मने  ।
अव्यक्ताय च देवानां देवाय स्वपुरं ययौ  ॥ ०४.२०.०३८ ॥
०४.२१.००१।० मैत्रेय उवाच
मौक्तिकैः कुसुमस्रग्भिर्दुकूलैः स्वर्णतोरणैः  ।
महासुरभिभिर्धूपैर्मण्डितं तत्र तत्र वै  ॥ ०४.२१.००१ ॥
चन्दनागुरुतोयार्द्र रथ्याचत्वरमार्गवत् ।
पुष्पाक्षतफलैस्तोक्मैर्लाजैरर्चिर्भिरर्चितम्  ॥ ०४.२१.००२ ॥
सवृन्दैः कदलीस्तम्भैः पूगपोतैः परिष्कृतम्  ।
तरुपल्लवमालाभिः सर्वतः समलङ्कृतम्  ॥ ०४.२१.००३ ॥
प्रजास्तं दीपबलिभिः सम्भृताशेषमङ्गलैः  ।
अभीयुर्मृष्टकन्याश्च मृष्टकुण्डलमण्डिताः  ॥ ०४.२१.००४ ॥
शङ्खदुन्दुभिघोषेण ब्रह्मघोषेण चर्त्विजाम्  ।
विवेश भवनं वीरः स्तूयमानो गतस्मयः  ॥ ०४.२१.००५ ॥
पूजितः पूजयामास तत्र तत्र महायशाः  ।
पौराञ्जानपदांस्तांस्तान् प्रीतः प्रियवरप्रदः  ॥ ०४.२१.००६ ॥
स एवमादीन्यनवद्यचेष्टितः कर्माणि भूयांसि महान्महत्तमः  ।
कुर्वन् शशासावनिमण्डलं यशः स्फीतं निधायारुरुहे परं पदम्  ॥ ०४.२१.००७ ॥
०४.२१.००८।० सूत उवाच
तदादिराजस्य यशो विजृम्भितं गुणैरशेषैर्गुणवत्सभाजितम्  ।
क्षत्ता महाभागवतः सदस्पते कौषारविं प्राह गृणन्तमर्चयन्  ॥ ०४.२१.००८ ॥
०४.२१.००९।० विदुर उवाच
सोऽभिषिक्तः पृथुर्विप्रैर्लब्धाशेषसुरार्हणः  ।
बिभ्रत्स वैष्णवं तेजो बाह्वोर्याभ्यां दुदोह गाम्  ॥ ०४.२१.००९ ॥
को न्वस्य कीर्तिं न शृणोत्यभिज्ञो यद्विक्रमोच्छिष्टमशेषभूपाः  ।
लोकाः सपाला उपजीवन्ति काममद्यापि तन्मे वद कर्म शुद्धम्  ॥ ०४.२१.०१० ॥
०४.२१.०११।० मैत्रेय उवाच
गङ्गायमुनयोर्नद्योरन्तरा क्षेत्रमावसन्  ।
आरब्धानेव बुभुजे भोगान् पुण्यजिहासया  ॥ ०४.२१.०११ ॥
सर्वत्रास्खलितादेशः सप्तद्वीपैकदण्डधृक् ।
अन्यत्र ब्राह्मणकुलादन्यत्राच्युतगोत्रतः  ॥ ०४.२१.०१२ ॥
एकदासीन्महासत्र दीक्षा तत्र दिवौकसाम्  ।
समाजो ब्रह्मर्षीणां च राजर्षीणां च सत्तम  ॥ ०४.२१.०१३ ॥
तस्मिन्नर्हत्सु सर्वेषु स्वर्चितेषु यथार्हतः  ।
उत्थितः सदसो मध्ये ताराणामुडुराडिव  ॥ ०४.२१.०१४ ॥
प्रांशुः पीनायतभुजो गौरः कञ्जारुणेक्षणः  ।
सुनासः सुमुखः सौम्यः पीनांसः सुद्विजस्मितः  ॥ ०४.२१.०१५ ॥
व्यूढवक्षा बृहच्छ्रोणिर्वलिवल्गुदलोदरः  ।
आवर्तनाभिरोजस्वी काञ्चनोरुरुदग्रपात् ॥ ०४.२१.०१६ ॥
सूक्ष्मवक्रासितस्निग्ध मूर्धजः कम्बुकन्धरः  ।
महाधने दुकूलाग्र्ये परिधायोपवीय च  ॥ ०४.२१.०१७ ॥
व्यञ्जिताशेषगात्रश्रीर्नियमे न्यस्तभूषणः  ।
कृष्णाजिनधरः श्रीमान् कुशपाणिः कृतोचितः  ॥ ०४.२१.०१८ ॥
शिशिरस्निग्धताराक्षः समैक्षत समन्ततः  ।
ऊचिवानिदमुर्वीशः सदः संहर्षयन्निव  ॥ ०४.२१.०१९ ॥
चारु चित्रपदं श्लक्ष्णं मृष्टं गूढमविक्लवम्  ।
सर्वेषामुपकारार्थं तदा अनुवदन्निव  ॥ ०४.२१.०२० ॥
०४.२१.०२१।० राजोवाच
सभ्याः शृणुत भद्रं वः साधवो य इहागताः  ।
सत्सु जिज्ञासुभिर्धर्ममावेद्यं स्वमनीषितम्  ॥ ०४.२१.०२१ ॥
अहं दण्डधरो राजा प्रजानामिह योजितः  ।
रक्षिता वृत्तिदः स्वेषु सेतुषु स्थापिता पृथक् ॥ ०४.२१.०२२ ॥
तस्य मे तदनुष्ठानाद्यानाहुर्ब्रह्मवादिनः  ।
लोकाः स्युः कामसन्दोहा यस्य तुष्यति दिष्टदृक् ॥ ०४.२१.०२३ ॥
य उद्धरेत्करं राजा प्रजा धर्मेष्वशिक्षयन्  ।
प्रजानां शमलं भुङ्क्ते भगं च स्वं जहाति सः  ॥ ०४.२१.०२४ ॥
तत्प्रजा भर्तृपिण्डार्थं स्वार्थमेवानसूयवः  ।
कुरुताधोक्षजधियस्तर्हि मेऽनुग्रहः कृतः  ॥ ०४.२१.०२५ ॥
यूयं तदनुमोदध्वं पितृदेवर्षयोऽमलाः  ।
कर्तुः शास्तुरनुज्ञातुस्तुल्यं यत्प्रेत्य तत्फलम्  ॥ ०४.२१.०२६ ॥
अस्ति यज्ञपतिर्नाम केषाञ्चिदर्हसत्तमाः  ।
इहामुत्र च लक्ष्यन्ते ज्योत्स्नावत्यः क्वचिद्भुवः  ॥ ०४.२१.०२७ ॥
मनोरुत्तानपादस्य ध्रुवस्यापि महीपतेः  ।
प्रियव्रतस्य राजर्षेरङ्गस्यास्मत्पितुः पितुः  ॥ ०४.२१.०२८ ॥
ईदृशानामथान्येषामजस्य च भवस्य च  ।
प्रह्लादस्य बलेश्चापि कृत्यमस्ति गदाभृता  ॥ ०४.२१.०२९ ॥
दौहित्रादीनृते मृत्योः शोच्यान् धर्मविमोहितान्  ।
वर्गस्वर्गापवर्गाणां प्रायेणैकात्म्यहेतुना  ॥ ०४.२१.०३० ॥
यत्पादसेवाभिरुचिस्तपस्विनामशेषजन्मोपचितं मलं धियः  ।
सद्यः क्षिणोत्यन्वहमेधती सती यथा पदाङ्गुष्ठविनिःसृता सरित् ॥ ०४.२१.०३१ ॥
विनिर्धुताशेषमनोमलः पुमानसङ्गविज्ञानविशेषवीर्यवान्  ।
यदङ्घ्रिमूले कृतकेतनः पुनर्न संसृतिं �