अध्याय १

शशिकलाकलितं हि शुभाननं शिवनिधानमथो ऋषिपूजितम्  ।
जननपालनसंहरणात्मकं हरिहरं प्रथमं प्रणमाम्यहम्  ॥ १.१ ॥
कुमुदकुन्दसिताम्बरधारिणीं विमलमौक्तिकहारसुशोभिताम्  ।
सकलसिद्धगणैरपि सेवितामहरहः प्रणमामि च शारदाम्  ॥ १.२ ॥
वदनकुंजरमभ्रदलद्युतिं त्रिनयनं च चतुर्भुजवामनम्  ।
कनकरत्नसुशोभितशेखरं गणपतिं प्रथमं प्रणमाम्यहम्  ॥ १.३ ॥
गिरिशधाम सदा महदद्भुतं सकलरोगविघातकरं परम्  ।
सकलसिद्धिसमूहविशारदं प्रणतपापहरं भवपारदम्  ॥ १.४ ॥
<ईन्हल्त्स्वेर्शेइछ्निस्>
प्रथमं पारदोत्पत्तिं कथयामि यथातथम्  ।
ततः शोधनकं तस्य तथाष्टादश कर्म च  ॥ १.५ ॥
चतुर्धा बंधविज्ञानं भस्मत्वं सूतकस्य च  ।
धातूनां शोधनं चैव मारणं गुणवर्णनम्  ॥ १.६ ॥
अष्टौ महारसाः सम्यक्प्रोच्यन्तेऽत्र मया खलु  ।
तथा चोपरसानां हि गुणाः शोधनमारणम्  ॥ १.७ ॥
द्रुतिपातं च सर्वेषां कथयामि सविस्तरम्  ।
रत्नानां गुणदोषश्च तथा शोधनमारणम्  ॥ १.८ ॥
क्रामणं रंजनं चैव द्रुतिमेलानकं रसे  ।
रसांश्च शतसंख्याकान् कथयामि सविस्तरात् ॥ १.९ ॥
औषधीनां समाख्याता भेदाश्चत्वार एव च  ।
दिव्यौषध्यो रसौषध्यः सिद्धौषध्यस्तथा पराः  ॥ १.१० ॥
महौषध्य इति प्रोक्ता यंत्राण्यथ पुटानि च  ।
मूषाश्चैव हि धातूनां कौतुकानि समासतः  ॥ १.११ ॥
वाजीकरणयोगाश्च शुक्ररतंभकरास्त  ।
नातिसंक्षेपविस्तारात्ग्रंथेऽस्मिन् परिकल्पिताः  ॥ १.१२ ॥
<सूतोत्पत्ति (मिथिल्fए एइनेर्स्छ्ण्नेन् Fरौ)>
हिमालयात्पश्चिमदिग्विभागे गिरीन्द्रनामा रुचिरोऽस्ति भूधरः  ।
तत्सन्निधानेऽतिसुवृत्तकूपे साक्षाद्रसेंद्रो निवसत्ययं हि  ॥ १.१३ ॥
कुमारिकारूपगुणेन युक्ता स्वलंकृता वाहवरेऽधिरूढा  ।
तत्रागता कूपमवेक्षमाणा निवर्तिता सा महता जवेन  ॥ १.१४ ॥
प्रधावितः सूतवरश्चतुर्षु ककुप्सु भूमौ पतितो हि नूनम्  ॥ १.१५ ॥
परितः पर्वतात्सम्यक्क्षेत्रं द्वादशयोजनम्  ।
विस्तीर्णं च सुवृत्तं हि सूतकस्य समीरितम्  ॥ १.१६ ॥
तन्मृदः पातने यंत्रे पातितः खलु रोगहा  ।
जायते रुचिरः साक्षादुच्यते पारदः स्वयम्  ॥ १.१७ ॥
<मेर्चुर्य्:: सुब्त्य्पेस्:: चस्ते (अfतेरेमनतिओन् fरों थे wएल्ल्)>
कूपाद्विनिःसृतः सूतश्चतुर्दिक्षु गतो द्विजः  ।
क्षत्रियो वैश्यशूद्रौ च चतुर्णां जायते खलु  ॥ १.१८ ॥
<मेर्चुर्य्:: सुब्त्य्पेस्:: चोलोउर्>
श्वेता कृष्णा तथा पीता रक्ता वै जायते छविः  ।
प्राच्यां याम्यां प्रतीच्यां च कौबेर्यां च दिशि क्रमात् ॥ १.१९ ॥
<मेर्चुर्य्:: सुब्त्य्पेस्:: चोलोउर्:: उसे>
श्वेतः श्वेतविधाने स्यात्कृष्णो देहकरस्तथा  ।
पीतवर्णः स्वर्णकर्ता रक्तो रोगविनाशकृत् ॥ १.२० ॥
सर्व एकीकृता एव सर्वकार्यकराः सदा  ।
सेविताः सर्वरोगघ्नाः सर्वसिद्धिविधायकाः  ॥ १.२१ ॥
इत्थं सूतोद्भवं ज्ञात्वा न रोगैवार्ध्यते खलु  ।
शोधितो मारितश्चैव क्रामितः सारितः शुभः  ॥ १.२२ ॥
<पारद्ना आठ्संस्कारथवा कर्म्>
स्वेदनं मर्दनं चैव मूर्च्छनं स्यात्तदुत्थितम्  ।
पातनं रोधनं सम्यक्नियामनसुदीपने  ॥ १.२३ ॥
तथाभ्रकग्रासमान- चारणं च क्रमेण हि  ।
गर्भद्रुतिर्बाह्यद्रुतिः प्रोक्तं जारणकं तथा  ॥ १.२४ ॥
सारणं क्रामणं प्रोक्तं वेधकर्म च रंजनम्  ।
सेवनं पारदस्याथ कर्माण्यष्टादशैव हि  ।
उद्देशतो मयात्रैव नामानि कथितानि वै  ॥ १.२५ ॥
<पारददोषाः>
दोषाः पञ्च समुद्दिष्टाः पारदानां भिषग्वरैः  ।
मलो विषं तथा वह्निर्मदो दर्पश्च वै क्रमात् ।
मूर्च्छां मृत्युं मदं चैव स्फोटं कुर्युः शिरोभ्रमम्  ॥ १.२६ ॥
<पारदकञ्चुकाः>
कञ्चुकाः सप्त सूतस्य कथयामि यथार्थतः  ।
नामानि कथयाम्येषां देवीशास्त्रानुसारतः  ॥ १.२७ ॥
मृच्छैलजलशुल्बायो- नागवंगसमुद्भवाः  ।
सूतके कंचुकाः सप्त ततश्चैव विषोपमाः  ॥ १.२८ ॥
<मेर्चुर्य्:: उसे ओf शोधन>
द्वादशैव हि दोषाः स्युर्यैश्च निष्कासिता द्विजैः  ।
तेषां हि रससिद्धिः स्यादपरे यमसन्निभाः  ।
तस्माद्दोषापहरणं कर्तव्यं भिषगुत्तमैः  ॥ १.२९ ॥
<स्वेदन>
तत्र स्वेदनकं कुर्याद्यथावच्च शुभे दिने  ।
सूतस्य स्वेदनं कार्यं दोलायंत्रेण वार्तिकैः  ॥ १.३० ॥
क्षारौ चाम्लेन सहितौ तथा च पटुपंचकम्  ।
त्रिकटु त्रिफला चैव चित्रकेण समन्विता  ॥ १.३१ ॥
पुष्पकासीससौराष्ट्र्यौ सर्वाण्येव तु मर्दयेत् ।
ओषधानि समांशानि रसादष्टमभागतः  ॥ १.३२ ॥
कृत्वान्धमूषां तेषां तु तन्मध्ये पारदं क्षिपेत् ।
त्रिगुणेन सुवस्त्रेण भूर्जपत्रेण वेष्टयेत् ॥ १.३३ ॥
गुणेन काष्ठखण्डे वै बद्धां तु रसपोटलीम्  ।
लम्बायमानां भाण्डे तु तुषवारिप्रपूरिते  ॥ १.३४ ॥
त्रिदिनं स्वेदयेत्सम्यक्स्वेदनं तदुदीरितम्  ॥ १.३५ ॥
<२. मर्दन>
अथ मर्दनकं कर्म येन शुद्धतमो रसः  ।
प्रजायते विस्तरेण कथयामि यथातथम्  ॥ १.३६ ॥
खल्वे विमर्दयेत्सूतं दिनानि त्रीणि चैव हि  ।
<खल्व:: दिमेन्सिओन्स्>
अथ खल्वप्रमाणं हि वक्ष्ये तत्र मयाधुना  ॥ १.३७ ॥
कलांगुलस्तदायामश्चोत्सेधोऽपि नवांगुलः  ।
विस्तरेण तथा कुर्यान्निम्नत्वेन षडङ्गुलम्  ॥ १.३८ ॥
द्व्यंगुलः पृष्ठविस्तारो मध्येऽतिमसृणीकृतः  ।
<पेस्त्ले:: सिशे>
अर्धचन्द्राकृतिश्चापि मर्दकोऽत्र दशांगुलः  ॥ १.३९ ॥
<मर्दन (चोन्त्.)>
सूतः पञ्चपलस्तस्मिन्मर्दयेत्काञ्जिकैस्त्र्यहम्  ।
बहिर्मलविनाशाय रसराजं तु निश्चितम्  ॥ १.४० ॥
उष्णकांजिकतोयेन क्षालयेत्तदनन्तरम्  ॥ १.४१ ॥
<३. मूर्छन>
अतःपरं प्रवक्ष्यामि पारदस्य तु मूर्च्छनम्  ।
मूर्च्छनं दोषरहितं सप्तकञ्चुकनाशनम्  ॥ १.४२ ॥
स्वर्जिका यावशूकश्च तथा च पटुपंचकम्  ।
अम्लौषधानि सर्वाणि सूतेन सह मर्दयेत् ॥ १.४३ ॥
खल्वे दिनत्रयं तावद्यावन्नष्टत्वमाप्नुयात् ।
स्वरूपस्य विनाशेन मूर्च्छनं तदिहोच्यते  ।
निर्मलत्वमवाप्नोति ग्रन्थिभेदश्च जायते  ॥ १.४४ ॥
<४. उत्थापन>
अथोत्थापनकं कर्म पारदस्य भिषग्वरैः  ।
करणीयं प्रयत्नेन रसशास्त्रस्य वर्त्मना  ॥ १.४५ ॥
दोलायंत्रे ततः स्वेद्यः पूर्ववद्दिवसत्रयम्  ।
सूर्यातपे मर्दितोऽसौ दिनमेकं शिलातले  ।
उत्थापनं भवेत्सम्यक्मूर्छादोषविनाशनम्  ॥ १.४६ ॥
<५. पातन>
पातनं हि महत्कर्म कथयामि सुविस्तरम्  ।
त्रिधा पातनमित्युक्तं रसदोषविनाशनम्  ॥ १.४७ ॥
ऊर्ध्वपातस्त्वधःपातस्तिर्यक्पातः क्रमेण हि  ।
<ऊर्ध्वपातनयन्त्र>
ऊर्ध्वपातनयंत्रस्य लक्षणं तदिहोच्यते  ।
मृण्मयी स्थालिका कार्या चोच्छ्रिता तु षडंगुला  ॥ १.४८ ॥
मुखे सप्ताङ्गुलायामा परितस्त्रिदशांगुला  ।
इयन्माना द्वितीया च कर्तव्या स्थालिका शुभा  ॥ १.४९ ॥
क्षारद्वयं रामठं च तथा हि पटुपञ्चकम्  ।
अम्लवर्गेण संयुक्तं सूतकं तैस्तु मर्दयेत् ॥ १.५० ॥
लेपयेत्तेन कल्केन अधःस्थां स्थालिकां शुभाम्  ।
उपरिस्थामधोवक्त्रां दत्त्वा संपुटमाचरेत् ॥ १.५१ ॥
सभस्मलवणेनैव मुद्रां तत्र प्रकारयेत् ।
चुल्यां स्थालीं निवेश्याथ धान्याग्निं तत्र कारयेत् ॥ १.५२ ॥
तस्योपरि जलाधानं कार्यं यामचतुष्टयम्  ।
स्वाङ्गशीतलतां ज्ञात्वा ऊर्ध्वंगं ग्राहयेद्रसम्  ॥ १.५३ ॥
ऊर्ध्वपातनयंत्रं हि तदेवं परिकीर्तितम्  ।
<५.२. अधःपातन>
पूर्वोक्तां स्थालिकां सम्यक्विपरीतां तु पंकिले  ।
गर्ते तु स्थापितां भूमौ ज्वालयेन्मूर्ध्नि पावकम्  ॥ १.५४ ॥
यामत्रितयपर्यंतमधः पतति पारदः  ।
अधःपातनयंत्रं हि कीर्तितं रसवेदिभिः  ॥ १.५५ ॥
<५.३. तिर्यक्पातन>
पूर्वोक्तैरौषधैः सार्धं रसराजं विमर्दयेत् ।
तिर्यग्घटे रसं क्षिप्त्वा तन्मुखे ह्यपरो घटः  ॥ १.५६ ॥
कनीयानुदरे छिद्रं छिद्रे चायसनालिकाम्  ।
नालिकां जलपात्रस्थां कारयेच्च भिषग्वरैः  ॥ १.५७ ॥
अधस्ताद्रसयंत्रस्य तीव्राग्निं ज्वालयेद्बुधः  ।
यामत्रितयपर्यंतं तिर्यक्पातो भवेद्रसः  ॥ १.५८ ॥
यंत्राणां पातनानां च त्रितयं सुकरं खलु  ॥ १.५९ ॥
कथितं हि मया सम्यक्रसागमनिदर्शनात् ॥ १.६० ॥
<६. रोधन>
अधुना कथयिष्यामि रसरोधनकर्म च  ।
यत्कृते च पलत्वं हि रसराजस्य शाम्यति  ॥ १.६१ ॥
सिन्धूद्भवं दशपलं जलप्रस्थत्रयं तथा  ।
धारयेद्घटमध्ये च सूतकं दोषवर्जितम्  ॥ १.६२ ॥
पिधानेन यथा सम्यक्मुद्रितं मृत्स्नया खलु  ।
निर्वाते निर्जने देशे धारयेद्दिवसत्रयम्  ॥ १.६३ ॥
अनेनैव प्रकारेण रोधनं कुरु वैद्यराट् ॥ १.६४ ॥
<७. नियामन>
अतःपरं प्रवक्ष्यामि पारदस्य नियामनम्  ।
जलसैंधवसंयुक्तो घटस्थो हि रसोत्तमः  ।
दिनत्रयं स्वेदितश्च वीर्यवानपि जायते  ॥ १.६५ ॥
<८. दीपन>
अथेदानीं प्रवक्ष्यामि रसराजस्य दीपनम्  ।
बुभुक्षा व्यापकत्वं च येन कृत्वा प्रजायते  ॥ १.६६ ॥
राजिका लवणोपेता मरिचं शिग्रुटंकणे  ।
कासीससंयुता कांक्षी कांजिकेन समन्वितैः  ॥ १.६७ ॥
दिनानि त्रीणि संस्वेद्य पश्चात्क्षारेण मर्दयेत् ।
अनेनैव प्रकारेण दीपनं जायते ध्रुवम्  ॥ १.६८ ॥
तीव्रत्वं वेगकारित्वं व्यापकत्वं बुभुक्षुता  ।
बलवत्त्वं विशेषेण कृते सम्यक्प्रजायते  ॥ १.६९ ॥
<८.१. दीपन: मुखोत्पादन>
मुखोत्पादनकं कर्म प्रकारो दीपनस्य हि  ।
कथयामि समासेन यथावद्रसशोधनम्  ॥ १.७० ॥
अष्टादशांशभागेन कनकेन च सूतकः  ।
निम्बूरसेन संमर्द्यो वासरैकमतःपरम्  ॥ १.७१ ॥
क्षारैश्च लवणै रम्यैः स्वेदितः कांजिकेन हि  ।
क्षालिते कांजिकेनैव वक्त्रं भोक्तुं प्रजायते  ॥ १.७२ ॥
<८.२. दीपन: मुखोत्पादन (२)>
ताप्यसत्वं कलांशेन हेम्ना तद्द्विगुणेन च  ।
तप्तमायसखल्वेन तप्तेनाथ प्रमर्दयेत् ॥ १.७३ ॥
व्यक्तं हि रसचुक्रेण क्षारेण चणकस्य हि  ।
जंबीरपूरकजलैर्मर्दयेदेकविंशतिम्  ॥ १.७४ ॥
वासरे याममेकं तु प्रत्येकं हि विमर्दयेत् ।
यातुधानमुखं सम्यक्यात्येव हि न संशयः  ॥ १.७५ ॥
द्वितीयो दीपनस्यैवं प्रकारः कथितो मया  ।
सूतस्याष्टौ च संस्काराः कथिता देहकर्मणि  ॥ १.७६ ॥
तथा च दश कर्माणि देहलोहकराणि हि  ॥ १.७७ ॥
<९. ग्रासमान>
अथेदानीं प्रवक्ष्यामि भक्षणं चाभ्रकस्य हि  ।
करोटिविधिना सम्यक्कर्तव्यं लोहसंपुटम्  ॥ १.७८ ॥
जलयंत्रस्य योगेन विडेन सहितो रसः  ।
भक्षयत्येव चाभ्रस्य कवलानि न संशयः  ॥ १.७९ ॥
<जलयन्त्र>
अतो हि जलयंत्रस्य लक्षणं कथ्यते मया  ।
सुवृत्तं लोहपात्रं च जलं तत्राढकत्रयम्  ॥ १.८० ॥
तन्मध्ये सुदृढं सम्यक्कर्तव्यं लोहसंपुटम्  ।
लोहसंपुटमध्ये तु निक्षिप्तं शुद्धपारदम्  ॥ १.८१ ॥
बिडेन सहितं चैव षोडशांशेन यत्नतः  ।
चतुःषष्ट्यंशकं चाभ्र- सत्त्वं संपुटके तथा  ॥ १.८२ ॥
संपुटं मुद्रयेत्पश्चात्दृढया तोयमृत्स्नया  ।
वह्निमृत्तिकया वापि संधिरोधं तु कारयेत् ॥ १.८३ ॥
चुल्यां निवेश्य तं यंत्रं जलेनोष्णेन पूरितम्  ।
क्रमादग्निः प्रकर्तव्यो दिवसार्धकमेव हि  ॥ १.८४ ॥
एवं कृते ग्रासमानं भक्षयेन्नात्र संशयः  ।
अनेनैव प्रकारेण षड्ग्रासं भक्षयेद्ध्रुवम्  ॥ १.८५ ॥
भक्षिते चाभ्रसत्त्वे तु सर्वकार्येषु सिद्धिदः  ।
<विडमान>
मानं मानविहीनेन कर्तुं केन न शक्यते  ॥ १.८६ ॥
तस्मान्मया मानकर्म कथितव्यं यथोदितम्  ।
चतुःषष्ट्यंशतो बीजं पारदान्मुखकारकम्  ॥ १.८७ ॥
पश्चाद्द्वात्रिंशभागेन दातव्यं बीजमुत्तमम्  ।
ततःषोडशभागेन बीजस्य कवलं न्यसेत् ॥ १.८८ ॥
रसादष्टमभागेन दातव्यं भिषगुत्तमैः  ।
चतुर्थेनाथ भागेन ग्रास एवं प्रदीयते  ॥ १.८९ ॥
तथा च समभागेन ग्रासेनैव च साधयेत् ।
बिडेन षोडशांशेन क्षुधितो जायते रसः  ॥ १.९० ॥
यदा जीर्णो भवेद्ग्रासः पातितश्च विडेन हि  ॥ १.९१ ॥
<बिड>
कासीससिन्धुलवण- सौवर्चलसुराष्ट्रिकाः  ।
गंधकेन समं कृत्वा विडोऽयं वह्निकृद्भवेत् ॥ १.९२ ॥
<१०. चारण>
अथ गर्भद्रुतेः कर्म चारणं गुणवर्धनम्  ।
कथयामि यथातथ्यं रसराजस्य सिद्धिदम्  ॥ १.९३ ॥
ताप्यसत्वाभ्रसत्त्वं च घोषाकृष्टं च ताम्रकम्  ।
समभागानि सर्वाणि ध्मापयेत्खदिराग्निना  ॥ १.९४ ॥
भस्त्रिकाद्वितयेनैव यावदभ्रकशेषकम्  ।
तदभ्रसत्वं सूतस्य चारयेत्समभागिकम्  ॥ १.९५ ॥
<११. गर्भद्रुति>
अनेनैव प्रकारेण त्रिगुणं जारणं रसे  ।
गर्भद्रुतेर्जारणं हि कथितं भिषगुत्तमैः  ॥ १.९६ ॥
<१२. बाह्यद्रुति>
बाह्यद्रुतिविधानं हि कथ्यते गुरुमार्गतः  ।
अभ्रसत्वं हि मूषायां वज्रवल्लीरसेन हि  ॥ १.९७ ॥
सौवर्चलेन संध्मातं रसरूपं प्रजायते  ।
अभ्रद्रुतेश्च सूतस्य समांशैर्मेलनं कृतम्  ॥ १.९८ ॥
तेन बन्धत्वमायाति बाह्या सा कथ्यते द्रुतिः  ।
बाह्यद्रुतिक्रियाकर्म शिवभक्त्या हि सिध्यति  ॥ १.९९ ॥
गुरोः प्रसादात्सततं महाभैरवपूजनात् ।
शिवयोरर्चनादेव बाह्यगा सिध्यति द्रुतिः  ॥ १.१०० ॥
<१३. जारण>
अथ जारणकं कर्म कथयामि सुविस्तरम्  ।
अभ्रकं ताप्यसत्वं च समं कृत्वा तु संधमेत् ॥ १.१०१ ॥
अभ्रशेषं कृतं यच्च तत्सत्वं जारयेद्रसे  ।
एवं पूतिद्वयेनैव घनसत्वं हि साधयेत् ॥ १.१०२ ॥
धातुवादविधानेन लोहकृत्देहकृन्न हि  ।
गजवंगौ महाघोरावसेव्यौ हि निरन्तरम्  ॥ १.१०३ ॥
साधितं घनसत्वं तद्रेतितं रजःसन्निभम्  ।
बुभुक्षितरसस्यास्ये निक्षिप्तं वल्लमात्रकम्  ॥ १.१०४ ॥
रसो गद्याणकस्यापि तुर्यभागः प्रकीर्तितः  ।
ताम्रपात्रस्थमम्लं वै सैंधवेन समन्वितम्  ॥ १.१०५ ॥
क्षीरेण सहितं वापि प्रहितं द्विदिनावधि  ।
जातं तुत्थसमं नीलं कल्कं तत्प्रोच्यते बुधैः  ॥ १.१०६ ॥
कल्केनानेन सहितं सूतकं च विमर्दयेत् ।
दिनत्रयं तप्तखल्वे धौतः पश्चाच्च कांजिकैः  ॥ १.१०७ ॥
स्थापयेत्कांस्यपात्रे तु तदूर्ध्वाधो विडं न्यसेत् ।
रसस्याष्टमभागेन संपुटं कारयेत्ततः  ॥ १.१०८ ॥
भूर्जपत्रैर्मुखं रुद्ध्वा सूत्रेणैव तु वेष्टयेत् ।
संपुटं वाससावेष्ट्य दोलायां स्वेदयेत्ततः  ॥ १.१०९ ॥
गोमूत्रेणाम्लवर्गेण कांजिकेन दिनं दिनम्  ।
अश्मपात्रेऽथ लोहस्य पात्रे काचमयेऽथवा  ॥ १.११० ॥
उष्णकांजिकतोयेन क्षालयित्वा रसं ततः  ।
दृढे चतुर्गुणे वस्त्रे क्षिप्त्वाधः पीडनाद्रसः  ॥ १.१११ ॥
निपतत्यन्यपात्रे तु सर्वोऽपि यदि पारदः  ।
तदाभ्रं जारितं सम्यक्दण्डधारी भवेद्रसः  ॥ १.११२ ॥
ग्रासमाने पुनर्देयमभ्रबीजमनुत्तमम्  ।
अष्टग्रासेन सर्वं हि जारयेद्गुरुमार्गतः  ॥ १.११३ ॥
एवं कृते समं चाभ्रं सूतके जीर्यति ध्रुवम्  ।
स्वहस्तेन कृतं सम्यक्जारणं न श्रुतं मया  ॥ १.११४ ॥
<मेर्चुर्य्:: "अगे" अच्चोर्दिन्ग्तो जारण>
समाभ्रे जारिते सम्यक्दण्डधारी भवेद्रसः  ।
बालश्च कथ्यते सोऽपि किंचित्कार्यकरो भवेत् ॥ १.११५ ॥
द्विगुणे त्रिगुणे चैव कथ्यतेऽत्र मया खलु  ।
चतुर्गुणेऽभ्रके जीर्णे किशोरः कथ्यते मया  ॥ १.११६ ॥
जीर्णे पञ्चगुणे चाभ्रे युवा चैव रसोत्तमः  ।
षड्गुणे जारिते त्वभ्रे वृद्धश्चैव रसोत्तमः  ॥ १.११७ ॥
सप्ताष्टगुणिते चाभ्र- सत्वे जीर्णेऽतिवृद्धकः  ।
सर्वसिद्धिकरः सोऽयं पारदः पारदः स्वयम्  ॥ १.११८ ॥
अनेनैव प्रकारेण सर्वलोहानि जारयेत् ॥ १.११९ ॥
<१४. सारण>
अथेदानीं प्रवक्ष्यामि वेधवृद्धेश्च कारणम्  ।
महासिद्धिकरं यत्स्यात्सारणं सर्वकर्मणाम्  ॥ १.१२० ॥
धूर्तपुष्पसमाकारा मूषाष्टाङ्गुलदीर्घिका  ।
मुखे सुविस्तृता कार्या चतुरंगुलसंमिता  ॥ १.१२१ ॥
मृण्मया सापि शुष्का च मध्येऽतिमसृणीकृता  ।
अन्या पिधानिका मूषा सुनिम्ना छिद्रसंयुता  ॥ १.१२२ ॥
शुद्धं सुजारितं सूतं मूषामध्ये निधापयेत् ।
<सारणातैल>
मत्स्यकच्छपमण्डूक- जलौकामेषसूकराः  ॥ १.१२३ ॥
एकीकृत्य वसामेषामेवं तैलं तु सारणम्  ।
भूनागविट्तथा क्षौद्रं वायसानां पुरीषकम्  ॥ १.१२४ ॥
तथैव शलभादीनां महिषीकर्णयोर्मलम्  ।
रसस्य षोडशांशेन चैतेषां कल्कमादिशेत् ॥ १.१२५ ॥
पटेन गालितं कृत्वा तैलमध्ये नियोजयेत् ।
<सारणा (चोन्त्.)>
सारणार्थे कृतं तैलं तस्मिन् तैले सुपाचयेत् ॥ १.१२६ ॥
बीजं च कल्कमिश्रं हि कृत्वा मूषोपरि न्यसेत् ।
पिधानेन द्वितीयेन मूषावक्त्रं निरुन्धयेत् ॥ १.१२७ ॥
भस्मना लवणेनैव मूषायुग्मं तु मुद्रयेत् ।
मूषिकायास्त्रिभागं हि खनित्वा वसुधां क्षिपेत् ॥ १.१२८ ॥
तदूर्ध्वं ध्मापयेत्सम्यक्दृढांगारैः खराग्निना  ।
एवं संजारितं बीजं रसमध्ये पतत्यलम्  ॥ १.१२९ ॥
बन्धमायाति सूतेन्द्रः सारितो गुणवान् भवेत् ।
प्रथमं जारितश्चैव सारितः सर्वसिद्धिदः  ॥ १.१३० ॥
नो जारितः सारितश्च कथं बन्धकरो भवेत् ।
गुरूपदेशतो दृष्टं सारणं कर्म चोत्तमम्  ॥ १.१३१ ॥
हस्तानुभवयोगेन कृतं सम्यक्श्रुतं नहि  ॥ १.१३२ ॥
<१५. क्रामण>
अथ क्रामणकं कर्म पारदस्य निगद्यते  ।
शास्त्रात्कृतं न दृष्टं हि यथावत्क्रामयेद्रसम्  ॥ १.१३३ ॥
कर्णमलं महिषीणां स्त्रीदुग्धं टंकणेन सम्मिश्रम्  ।
एतान्येव समानि च कृत्वा द्रव्याणि मर्दयेच्च दिनम्  ॥ १.१३४ ॥
विषं च दरदश्चैव रसको रक्तकान्तकौ  ।
इन्द्रगोपश्च तुवरी माक्षिकं काकविट्तथा  ॥ १.१३५ ॥
कल्कमेतदधोर्ध्वं हि मध्ये सूतं निधापयेत् ।
काचचूर्णं ततो दत्त्वा चान्धमूषागतं धमेत् ॥ १.१३६ ॥
अनेन क्रामणेनैव पारदः क्रमते क्षणात् ।
इदं क्रामणकं श्रेष्ठं नन्दिराजेन भाषितम्  ॥ १.१३७ ॥
ताप्यसत्त्वं तथा नागं शुद्धं क्रामणकं तथा  ।
बीजानि पारदस्यापि क्रमते च न संशयः  ॥ १.१३८ ॥
<१६. वेधन>
अथ वेधविधानं हि कथयामि सुविस्तरम्  ।
येन विज्ञातमात्रेण वेधज्ञो जायते नरः  ॥ १.१३९ ॥
धूर्ततैलमहेःफेनं कंगुणीतैलमेव च  ।
भृङ्गीतैलं विषं चैव तैलं जातीफलोद्भवम्  ॥ १.१४० ॥
हयमारशिफातैलमब्धेःशोषकतैलकम्  ।
एतान्यन्यानि तैलानि विद्धि वेधकराणि च  ॥ १.१४१ ॥
सिद्धसूतेन च समं मर्दितं वेधकृद्भवेत् ॥ १.१४२ ॥
<वेधभेदाः>
लेपवेधस्तथा क्षेपः कुंतवेधस्तथैव च  ॥ १.१४३ ॥
धूमाख्यः शब्दवेधः स्यादेवं पञ्चविधः स्मृतः  ।
<लेपवेध>
सूक्ष्माणि ताम्रपत्राणि कलधूतभवानि च  ।
कल्केन लेपितान्येव ध्मापयेदन्धमूषया  ॥ १.१४४ ॥
शीतीभूते तमुत्तार्य लेपवेधश्च कथ्यते  ।
<क्षेपवेध>
द्रुते ताम्रेऽथवा रौप्ये रसं तत्र विनिक्षिपेत् ॥ १.१४५ ॥
विध्यते तेन सहसा क्षेपवेधः स कथ्यते  ।
<कुन्तवेध>
द्रावयेन्नागरूप्यं च ताम्रं चैव तथावरान्  ॥ १.१४६ ॥
पारदोऽन्यतमे पात्रे द्रावितेऽत्र नियोजितः  ।
वेधते कुन्तवेधः स्यादिति शास्त्रविदोऽब्रुवन्  ॥ १.१४७ ॥
<धूमवेध>
धूमस्पर्शेन जायन्ते धातवो हेमरूप्यकौ  ।
धूमवेधः स विज्ञेयो रसराजस्य निश्चितम्  ॥ १.१४८ ॥
<शब्दवेध>
बद्धे रसवरे साक्षात्स्पर्शनाज्जायते रवः  ।
तथैव जायते वेधः शब्दवेधः स कथ्यते  ॥ १.१४९ ॥
<१७. रञ्जन>
अथेदानीं प्रवक्ष्यामि रंजनं पारदस्य हि  ।
रञ्जितः क्रामितश्चैव साक्षाद्देवो महेश्वरः  ॥ १.१५० ॥
रंजनं लोहताम्राभ्यां रसकेन विधीयते  ।
तथा रक्तगणेनैव कर्तव्यं शास्त्रवर्त्मना  ॥ १.१५१ ॥
गन्धरागेण कर्तव्यं पारदस्याथ रंजनम्  ।
ताम्रेण रक्तकाचेन रक्तसैन्धवकेन च  ॥ १.१५२ ॥
अंधमूषागतं सूतं रञ्जयेत्ताम्रकादिभिः  ।
इष्टिकायन्त्रयोगेन गन्धरागेण रञ्जयेत् ॥ १.१५३ ॥
रसकस्य च रागेण तुलायन्त्रस्य योगतः  ।
<मेर्चुर्य्:: रञ्जन>
मर्दनात्तीक्ष्णचूर्णेन रञ्जयेत्सूतकं सदा  ॥ १.१५४ ॥
<मेर्चुर्य्:: रञ्जन>
ताम्रकल्कीकृतेनैव स्थापयेत्सप्तवासरम्  ।
रंजनं सूतराजस्य जायते नात्र संशयः  ॥ १.१५५ ॥
<मेर्चुर्य्:: रञ्जन>
मृण्मूषा च प्रकर्तव्या रक्तवर्गेण लेपिता  ।
तन्मध्ये पारदं क्षिप्त्वा ध्मानाद्रञ्जनकं भवेत् ॥ १.१५६ ॥
मया संक्षेपतः प्रोक्तं रंजनं पारदस्य हि  ।
शास्त्रमार्गेण बहुधा रंजनं हि निदर्शितम्  ॥ १.१५७ ॥
<१८. सेवन>
अथ सेवनकं कर्म पारदस्य दशाष्टमम्  ।
कथ्यतेऽत्र प्रयत्नेन विस्तरेण मयाधुना  ॥ १.१५८ ॥
यत्नेन सेवितः सूतः शास्त्रमार्गेण सिद्धिदः  ।
अन्यथा भक्षितश्चैव विषवन्मारयेन्नरम्  ॥ १.१५९ ॥
आदौ तु वमनं कृत्वा पश्चाद्रेचनमाचरेत् ।
ततो मृताभ्रं भक्षेत पश्चात्सूतस्य सेवनम्  ॥ १.१६० ॥
सम्यक्सूतवरः शुद्धो देहलोहकरः सदा  ।
सेवितः सर्वरोगघ्नः सर्वसिद्धिकरो भवेत् ॥ १.१६१ ॥
यावन्मानेन लोहस्य गद्याणे वेधकृद्भवेत् ।
तावन्मानेन देहस्य भक्षितो रोगहा भवेत् ॥ १.१६२ ॥
राजिकाथ प्रियंगुश्च सर्षपो मुद्गमाषकौ  ।
रक्तिका चणको वाथ वल्लमात्रो भवेद्रसः  ॥ १.१६३ ॥
एषा मात्रा रसे प्रोक्ता सर्वकर्मविशारदैः  ।
अनुपानेन भुञ्जीत पर्णखण्डिकया सह  ॥ १.१६४ ॥
इत्थं संसेविते सूते सर्वरोगाद्विमुच्यते  ।
सर्वपापाद्विनिर्मुक्तः प्राप्नोति परमां गतिम्  ॥ १.१६५ ॥


____________________________________________________________


अध्याय २

<पारदबन्ध>
अथेदानीं प्रवक्ष्यामि रसराजस्य बंधनम्  ।
अनुभूतं मया किंचित्गुरूणां हि प्रसादतः  ॥ २.१ ॥
<बन्धन:: सुब्त्य्पेस्>
बंधश्चतुर्विधः प्रोक्तो जलौका खोटपाटकौ  ।
तथा भस्माभिधः साक्षात्कथितोऽपि रसागमे  ॥ २.२ ॥
पक्वबन्धो जलौका स्यात्पिष्टीस्तम्भस्तु खोटकः  ।
पाटः पर्पटिकाबन्धो भस्म भूतिसमो भवेत् ॥ २.३ ॥
<सुब्स्तन्चेसिन्दुचिन्ग्बन्धन>
मूलिकात्र मणिश्चैव स्वर्णकं नागवङ्गके  ।
चत्वार एते सूतस्य बन्धनस्याथ कारणम्  ॥ २.४ ॥
उत्तमो मूलिकाबन्धो मणिबन्धस्तु मध्यमः  ।
अधमो धातुबन्धस्तु पूतिबन्धोऽधमाधमः  ॥ २.५ ॥
द्रुतिबन्धः पञ्चमोऽसौ देहलोहकरः सदा  ।
अभ्रद्रुतिविशेषेण विज्ञेयोऽसौ भिषग्वरैः  ॥ २.६ ॥
<मूलिकाबन्ध>
क्रमप्राप्तमिदं वक्ष्ये मूलिकाबन्धनं रसे  ।
शुद्धो राक्षसवक्त्रश्च रसश्चाभ्रकजारितः  ॥ २.७ ॥
इङ्गुदीमूलनिर्यासे मर्दितः पारदस्त्र्यहम्  ।
तत उद्धृत्य वस्त्रेण बंधनं कारयेद्भिषक् ॥ २.८ ॥
कांजिके स्वेदनं कुर्यान्नियतं सप्तवासरम्  ।
पाचितं चान्नमध्ये तु कर्तव्यं वत्सरावधि  ॥ २.९ ॥
ततो धूर्तफले न्यस्तं स्वेदयेच्छतसंख्यया  ।
पाचितोऽसौ महातैले धूर्ततैलेऽन्नराशिके  ॥ २.१० ॥
बद्धस्तु तेन विधिना कठिनत्वं प्रजायते  ।
वंगस्य स्तम्भनं सम्यक्करोत्येव न संशयः  ॥ २.११ ॥
धारितोऽसौ मुखे साक्षाद्वीर्यस्तम्भकरः सदा  ।
मूलिकाबंधनं ह्येकं कथितं पारदस्य वै  ॥ २.११* ॥
<मूलिकाबन्ध (२)>
अथापरः प्रकारो हि बन्धनस्यापि पारदे  ।
नागार्जुनीमूलरसैर्मर्दयेद्दिनसप्तकम्  ॥ २.१२ ॥
मुखचर्वणसम्भूतैर्निम्बकाष्ठेन पेषितः  ।
नवनीतसमस्तेन जायते पारदस्ततः  ॥ २.१३ ॥
वस्त्रेण बंधनं कृत्वा फले धौर्ते निवेशयेत् ।
गोमयैर्वेष्टितं तच्च करीषाग्नौ विपाचयेत् ॥ २.१४ ॥
लावकाख्ये पुटे सम्यक्क्रमवृद्ध्या शतं पुटेत् ।
मासत्रयप्रमाणेन पाचयेदन्नमध्यतः  ॥ २.१५ ॥
पश्चात्पुटशतं दद्याच्छगणेनाथ पूर्ववत् ।
अनेनैव प्रकारेण बध्यते सूतकः सदा  ॥ २.१६ ॥
दृष्टप्रत्यययोगोऽयं कथितः साधकाय वै  ।
धारितोऽसौ मुखे सम्यक्वीर्यस्तंभकरः परम्  ।
वंगस्तंभकरोऽप्येवं बद्धः सूतवरोऽप्यलम्  ॥ २.१७ ॥
<मूलिकाबन्ध>
शुद्धं सुजारिताभ्रं वै सूतकं च विमर्दयेत् ।
अर्कमूलरसेनैव वासरैकं प्रयत्नतः  ॥ २.१८ ॥
वज्रमूषा ततः कार्या सुदृढा मसृणीकृता  ।
अर्कमूलभवेनैव कल्केन परिलेपिता  ॥ २.१९ ॥
मूषामध्ये रसं मुक्त्वा चान्धयेदन्यमूषया  ।
यामार्धं ध्मापितः सम्यक्रसखोटः प्रजायते  ॥ २.२० ॥
स्वांगशीतं परिज्ञाय रसखोटं समुद्धरेत् ।
वर्षमात्रं धृतो वक्त्रे वलीपलितनाशनः  ॥ २.२१ ॥
सर्वसिद्धिकरोऽप्येष मूलिकाबद्धपारदः  ।
मूलिकाबंधनं सत्यं कृतं नागार्जुनादिभिः  ॥ २.२२ ॥
सर्वसिद्धिकरं श्रेष्ठं सर्वकार्यकरं सदा  ॥ २.२३ ॥
<मूलिकाबन्ध (४)>
शुद्धं रसवरं सम्यक्तथैवाम्बरभक्षितम्  ।
जलकूम्भीरसैः पश्चान्मर्दयेद्दिनसप्तकम्  ॥ २.२४ ॥
तस्याः प्रकल्पयेन्मूषां सूतकं तत्र निक्षिपेत् ।
अन्यस्यामन्धमूषायां सूतमूषां निरुन्धयेत् ॥ २.२५ ॥
पुटं तत्र प्रदातव्यमेकेनारण्यकेन च  ।
पुटान्येवं प्रदेयानि एकैकोत्पलवृद्धितः  ॥ २.२६ ॥
अनेनैव प्रकारेण पुटानि त्रीणि दापयेत् ।
बन्धमाप्नोति सूतेन्द्रः सत्यं गुरुवचो यथा  ॥ २.२७ ॥
<मूलिकाबन्ध (५)>
चूर्णीकृतानि सततं धूर्तबीजानि यत्नतः  ।
सूतराजसमान्येवमूर्ध्वयन्त्रेण पातयेत् ॥ २.२८ ॥
एकविंशतिवाराणि ततः खल्वे निधापयेत् ।
इङ्गुदीपत्रनिर्यासे मर्दयेद्दिनसप्तकम्  ॥ २.२९ ॥
भृंगराजरसेनैव विषखर्परकेन च  ।
पाठारसेन संमर्द्य लज्जालुस्वरसेन वै  ॥ २.३० ॥
त्र्यहं त्र्यहं च संमर्द्य बन्धमायाति निश्चितम्  ।
दोलायंत्रेण संस्वेद्य सप्ताहं धूर्तजे रसे  ॥ २.३१ ॥
विषमूषोदरे धृत्वा मांसे सूकरसंभवे  ।
भर्जयेद्धूर्ततैलेन सप्ताहाज्जायते मुखम्  ॥ २.३२ ॥
कठिनो वज्रसदृशो जायते नात्र संशयः  ।
क्षीरं शोषयते नित्यं कौतुकार्थे न संशयः  ॥ २.३३ ॥
वीर्यं वंगं स्तम्भयति सत्यं सत्यं न संशयः  ।
प्रकाराः कथिताः पञ्च सूतराजस्य बंधने  ॥ २.३४ ॥
<वज्रसत्त्वेन शतवेधी रसबन्धः (१)>
वज्रबंधं द्वितीयं तु क्रमेणैव यथातथम्  ।
रसशास्त्राणि बहुधा निरीक्ष्य प्रवदाम्यहम्  ॥ २.३५ ॥
वज्रसत्वं तथा सूतं समांशं कारयेद्बुधः  ।
रसपादसमं हेम त्रयमेकत्र मर्दयेत् ॥ २.३६ ॥
वंध्याकर्कोटिकामूल- रसेनैवाथ भावयेत् ।
तथा धूर्तरसेनापि चित्रकस्य रसेन वै  ॥ २.३७ ॥
काम्बोजीरसकेनापि तथा नाडीरसेन वै  ।
आसां नियामिकानां च रसं वस्त्रेण गालयेत् ॥ २.३८ ॥
सूर्यातपे दिनैकैकं क्रमेणानेन मर्दयेत् ।
अंधमूषागतं गोलं मुद्रयेद्दृढमुद्रया  ॥ २.३९ ॥
लोहसंपुटके पश्चान्निक्षिप्तं मुद्रितं दृढम्  ।
घटिकाद्वयमानेन ध्मापितं भस्त्रया खलु  ॥ २.४० ॥
स्वांगशीतलकं ज्ञात्वा गृह्णीयातां च मूषिकाम्  ।
उत्खन्योत्खन्य यत्नेन सूतभस्म समाहरेत् ॥ २.४१ ॥
काचटंकणयोगेन ध्मापितं तं च गोलकम्  ।
वेधते शतवेधेन सूतको नात्र संशयः  ॥ २.४२ ॥
वक्त्रस्थो निधनं हन्याद्देहलोहकरो भवेत् ॥ २.४३ ॥
<वज्रभस्मयोगेन रसबन्धः (७)>
वज्रभस्म तथा सूतं समं कृत्वा तु मर्दयेत् ।
त्रिनेमिकावज्रवल्ली- सहदेवीरसेन च  ॥ २.४४ ॥
स्नुहिक्षीरेण सप्ताहं सूर्यघर्मे सुतीव्रके  ।
रसगोलं सुवृत्तं तु शुष्कं चैवाथ लेपयेत् ॥ २.४५ ॥
काकमाचीरसेनैव लांगलीस्वरसेन हि  ।
गोजिह्विकारसेनैव सप्तवारं प्रलेपयेत् ॥ २.४६ ॥
वज्रमूषागतं गोलं मुद्रयेद्दृढमुद्रया  ।
लोहसंपुटमूषायामन्धितं मध्यसंस्थितम्  ॥ २.४७ ॥
सप्तमृत्कर्पटैः सम्यग्लेपितं सुदृढं कुरु  ।
ध्मापितं दृढमंगारैस्तत्रस्थं शीतलीकृतम्  ॥ २.४८ ॥
भित्त्वा मूषागतं सूतं खोटं नक्षत्रसन्निभम्  ।
सर्वकार्यकरं शुभ्रं रञ्जितं वेधकृद्भवेत् ॥ २.४९ ॥
<अभ्रद्रुत्या रसबन्धः (८)>
अभ्रकद्रुतिभिः सार्धं सूतकं च विमर्दयेत् ।
समांशेन शिलापृष्ठे यामत्रयमनारतम्  ॥ २.५० ॥
कस्तूरीधनसाराभ्यां कृष्णागरुसमन्वितम्  ।
शर्करालशुनाभ्यां च रामठेन च संयुतम्  ॥ २.५१ ॥
पलाशबीजस्य तथा तत्प्रसूनरसेन हि  ।
तीक्ष्णांशुनाथ मृदितं द्रुतिभिः सह सूतकम्  ॥ २.५२ ॥
मिलत्येव न संदेहः किमन्यैर्बहुभाषितैः  ।
ततो गुञ्जारसेनैव श्वेतवृश्चीवकस्य च  ॥ २.५३ ॥
लांगल्याश्च रसैस्तावद्यावद्भवति बन्धनम्  ॥ २.५४ ॥
ततः प्रकाशमूषायां पञ्चांगारैर्धमेत्क्षणम्  ।
बन्धमायाति वेगेन यथा सूर्योदयेऽम्बुजम्  ॥ २.५५ ॥
अभ्रद्रुतिसमायोगे रसेन्द्रो वध्यते खलु  ।
शिवभक्तो भवेत्साक्षात्सत्यवाक्संयतेन्द्रियः  ॥ २.५६ ॥
शिवयोर्मेलनं सम्यक्तस्य हस्ते भविष्यति  ।
रसागमेषु यत्प्रोक्तं बंधनं पारदस्य च  ॥ २.५७ ॥
कथितं तन्मया स्पष्टं नानुभूतं न चेष्टितम्  ॥ २.५८ ॥
<वज्रद्रुत्या रसबन्धः (९)>
वज्राणां ब्रह्मजातीनां द्रुतिर्वल्लप्रमाणिका  ।
तोलकं शुद्धसूतं च मर्दयेत्कन्यकारसे  ॥ २.५९ ॥
तावत्तं मर्दयेत्सम्यग्यावत्पिष्टी प्रजायते  ।
कृत्वा मूषां समां शुद्धां दहनोपलनिर्मिताम्  ॥ २.६० ॥
तन्मध्ये पिष्टिकां मुक्त्वा पिष्टीमानं विषं त्वहेः  ।
पिधानं तादृशं कुर्यान्मुखं तेनाथ रुन्धयेत् ॥ २.६१ ॥
कांस्यभाजनमध्ये तु स्थापयेन्मूषिकां शुभाम्  ।
भाजनानि च चत्वारि चतुर्दिक्षु गतानि च  ॥ २.६२ ॥
चित्रं घर्मप्रसंगेन बन्धमायाति पारदः  ।
यामात्खरातपे नित्यं शिवेनोक्तमतिस्फुटम्  ॥ २.६३ ॥
वज्रद्रुतिसमायोगात्सूतो बन्धनकं व्रजेत् ।
सर्वेषां सूतबन्धानां श्रेष्ठं सत्यमुदीरितम्  ॥ २.६४ ॥
<सुवर्णद्रुत्या रसबन्धः (१०)>
अथेदानीं प्रवक्ष्यामि सूतराजस्य बन्धनम्  ।
हेमद्रुतिं रसेन्द्रेण मर्दयेत्सप्तवासरान्  ॥ २.६५ ॥
ज्वालामुखीरसेनैव धौतः पश्चाच्च कांजिकैः  ।
प्रत्यहं क्षालयेद्रात्रौ रसेनोक्तेन वै दिवा  ॥ २.६६ ॥
अंधमूषागतं पश्चान्मृदा कर्पटयोगतः  ।
लेपयेत्सप्तवाराणि भूगर्ते गोलकं न्यसेत् ॥ २.६७ ॥
द्वादशांगुलविस्तीर्णं द्वादशांगुलनिम्नकम्  ।
खातप्रमाणं कथितं गुरुमार्गेण च स्फुटम्  ॥ २.६८ ॥
तत्रोपरि पुटं देयं गजाह्वं छगणेन च  ।
यामद्वादशकेनैव बध्यते पारदः स्वयम्  ॥ २.६९ ॥
हेमद्रुतौ बद्धरसो देहलोहप्रसाधकः  ।
सर्वसिद्धिकरः श्रीमान् जरादारिद्र्यनाशनः  ॥ २.७० ॥
<सुवर्णेन रसबन्धः>
धातुबन्धस्तृतीयोऽसौ स्वहस्तेन कृतो मया  ।
तदहं कथयिष्यामि साधकार्थे यथातथम्  ॥ २.७१ ॥
भूर्जवत्सूक्ष्मपत्राणि कारयेत्कनकस्य च  ।
तान्येव कोलमात्राणि पलमात्रं तु सूतकम्  ॥ २.७२ ॥
मर्दयेन्निम्बुकद्रावैर्दिनमेकमनारतम्  ।
ततस्तद्गोलकं कृत्वा खर्परोपरि विन्यसेत् ॥ २.७३ ॥
चुल्यामारोपणं कार्यं धान्याम्लेन निषिञ्चयेत् ।
पिष्टिस्तंभस्तु कर्तव्यो नियतं त्रिदिनावधि  ॥ २.७४ ॥
ततो धूर्तरसेनैव स्वेदयेत्सप्तवासरान्  ।
श्वेता पुनर्नवा चिंचा सहदेवी च नीलिका  ॥ २.७५ ॥
तथा धूर्तवधूश्चैव लांगली सुरदालिका  ।
सूतबन्धकरा श्रेष्ठा प्रोक्ता नागार्जुनादिभिः  ॥ २.७६ ॥
एतासां स्वरसैः पङ्कैर्लेपयेत्सूतगोलकम्  ।
त्रिगुणैर्भूर्जपत्रैस्तु वेष्टयेत्तदनंतरम्  ॥ २.७७ ॥
वस्त्रेण पोटलीं बद्ध्वा स्वेदयेन्निंबुकद्रवैः  ।
यामत्रयं प्रयत्नेन धौतः पश्चाद्गवां जलैः  ॥ २.७८ ॥
ततो धूर्तफलान्तस्थं पाचयेद्बहुभिः पुटैः  ।
लावकाख्यैः सुमतिमान् शोभनः सूर्यकान्तिवत् ।
जायते नात्र संदेहो बद्धः शिवसमो भवेत् ॥ २.७९ ॥
<रौप्येण रसबन्धः>
अष्टमांशेन रूप्येन सूतकं हि प्रमर्दयेत् ।
चांगेरीस्वरसेनैव पिष्टिकां कारयेद्बुधः  ॥ २.८० ॥
खोटं बद्ध्वा तु विपचेत्धूर्ततैले त्रिवासरान्  ।
तथा च कंगुणीतैले करवीरजटोद्भवे  ॥ २.८१ ॥
जातीफलोद्भवेनापि वत्सनागोद्भवेन च  ।
भृंग्युद्भवेन च तथा समुद्रशोषकस्य वै  ॥ २.८२ ॥
देवदारुभवेनापि पाचयेन्मतिमान् भिषक् ।
पश्चात्सुतीक्ष्णमदिरा दातव्या तु तुषाग्निना  ॥ २.८३ ॥
दिनानि सप्तसंख्यानि मुखमुत्पद्यते ध्रुवम्  ।
शुक्रस्तम्भकरः सम्यक्क्षीरं पिबति नान्यथा  ॥ २.८४ ॥
<तुत्थेन तुत्थोत्थताम्रेण रसबन्धः>
लोहपात्रे सुविस्तीर्णे तुत्थकस्यालवालकम्  ।
अष्टसंस्कारितं सूतं तस्मिन्निक्षिप्य मात्रया  ॥ २.८५ ॥
तुत्थचूर्णेन संछाद्य पूरयेन्निम्बुकद्रवैः  ।
पिधानेन मुखं रुद्ध्वा लोहपात्रस्य यत्नतः  ॥ २.८६ ॥
निर्वाते निर्जने देशे त्रिदिनं स्थापयेत्ततः  ।
उष्णकांजिकयोगेन क्षालयेद्बहुशो भिषक् ॥ २.८७ ॥
नवनीतसमो वर्णः सूतकस्यापि दृश्यते  ।
रसखोटं ततो बद्ध्वा स्वेदयेत्कांजिकैस्त्र्यहम्  ॥ २.८८ ॥
अश्मचूर्णस्य कणिकाम्- अध्ये खोटं निधाय च  ।
जलसेकः प्रकर्तव्यः शीतीभूतं समुद्धरेत् ॥ २.८९ ॥
अनेनैव प्रकारेण त्रिवारं पाचयेद्ध्रुवम्  ।
कठिनत्वं प्रयात्येव सत्यं गुरुवचो यथा  ॥ २.९० ॥
ततो धूर्तफलानां हि सहस्रेणापि पाचयेत् ।
मुखमुत्पद्यते सम्यक्वीर्यस्तंभकरोऽप्ययम्  ॥ २.९१ ॥
<धातुबीजेन रसबन्धः>
वंगतीक्ष्णे समे कृत्वा ध्मापयेद्वज्रमूषया  ।
वङ्गमुत्तारयेत्सम्यक्तीव्राङ्गारैः प्रयत्नतः  ॥ २.९२ ॥
अनेनैव प्रकारेण त्रिगुणं वाहयेत्त्रपु  ।
बीजं शाणप्रमाणं हि सूतं पलमितं भवेत् ॥ २.९३ ॥
मर्दयेत्कन्यकाद्रावैर्दिनमेकं विशोषयेत् ।
गोलस्य स्वेदनं कार्यमहोभिः सप्तभिस्तथा  ॥ २.९४ ॥
त्रिफलाक्वाथमध्ये तु त्रियामं स्वेदयेत्सुधीः  ।
कुमार्याः स्वरसेनैव भृंगराजरसेन हि  ॥ २.९५ ॥
भृंगीरसेन च तथा त्रिदिनं स्वेद्यमेव हि  ।
एकैकेनौषधेनैवं काचकूप्यां निवेशयेत् ॥ २.९६ ॥
खटीपटुशिवाभक्तं पिष्ट्वा वक्त्रं निरुन्धयेत् ।
खातं त्रिहस्तमात्रं स्याल्लद्दीपूर्णं तु कारयेत् ॥ २.९७ ॥
मध्ये तु काचघटिकां सुरापूर्णां निवेशयेत् ।
भूमिस्थां मासयुग्मेन पश्चादेनां समुद्धरेत् ॥ २.९८ ॥
बद्धं सूतवरं ग्राह्यं शुभ्रं चंद्रप्रभानिभम्  ।
मुखस्थं कुरुते सम्यक्दृढवज्रसमं वपुः  ॥ २.९९ ॥
कामिनीनां शतं गच्छेद्वलीपलितवर्जितः  ।
देवीशास्त्रानुसारेण धातुबद्धरसोऽप्ययम्  ॥ २.१०० ॥
प्रकाशितो मया सम्यक्नात्र कार्या विचारणा  ॥ २.१०१ ॥
<कान्तलोहेन रसबन्धः>
रसेंद्रः कान्तलोहं च तीक्ष्णलोहं तथैव च  ।
अभ्रसत्वं तथा ताप्य- सत्वं हेमसमन्वितम्  ॥ २.१०२ ॥
समांशानि च सर्वाणि मर्दयेन्निम्बुकद्रवैः  ।
निषेचयेदेकदिनं पश्चाद्गोलं तु कारयेत् ॥ २.१०३ ॥
पक्वमूषा प्रकर्तव्या गोलं गर्भे निवेशयेत् ।
गोजिह्वा काकमाची च निर्गुंडी दुग्धिका तथा  ॥ २.१०४ ॥
कुमारी मेघनादा च मधुसैंधवसंयुता  ।
एतासां स्वरसेनैव स्वेदयेद्बहुशो भिषक् ॥ २.१०५ ॥
यावद्दृढत्वमायाति तावत्स्वेद्यं तु गोलकम्  ।
वक्त्रे धृतं जरामृत्युं निहन्ति च न संशयः  ॥ २.१०६ ॥
सर्वरोगान्निहत्याशु वयः स्तम्भयते ध्रुवम्  ।
कर्णे कण्ठे तथा हस्ते धारिता मस्तकेऽपि वा  ।
अभिचारादिदोषाश्च न भवन्ति कदाचन  ॥ २.१०७ ॥
चतुर्विधान्येव तु बन्धनानि श्रीसूतराजस्य मयोदितानि  ।
कुर्वन्ति ये तत्त्वविदो भिषग्वरा राज्ञां गृहे तेऽपि भवन्ति पूज्याः  ॥ २.१०८ ॥
इति परमरहस्यं सूतराजस्य चोक्तं रसनिगममहाब्धेर्लब्धमेतत्सुरत्नम्  ।
सकलगुणवरिष्ठा वादिनः कौतुकज्ञा निजहृदि च सुकण्ठे धारयिष्यन्ति तज्ज्ञाः  ॥ २.१०९ ॥


____________________________________________________________



अध्याय ३

अथ मया रसभस्म निगद्यते सकलपारदशास्त्रनियोगतः  ।
ससितकृष्णसुपीतकलोहितं भवति वर्णचतुष्टयभूषितम्  ॥ ३.१ ॥
<मेर्चुर्य्:: प्रोदुच्तिओन् fरों दरद>
हंसपाकदरदः सुशोभितो निखिलनिम्बरसेन विमर्दितः  ।
नियतयामचतुष्टयमम्लके घनरसे समभागविलोडितः  ॥ ३.२ ॥
डमरुकाभिधयंत्रनिवेशितस्तदनु लोहरजः खटिकासमम्  ।
सुपयसा लवणेन विमर्दितं कुरु भिषग्वर यन्त्रसुरोधनम्  ॥ ३.३ ॥
नियतयामचतुष्टयवह्निना मृदु समं रसमत्र विपाचयेत् ।
उपरि तत्र जलेन निषिञ्चयेदिति भवेद्दरदाद्वरसूतकः  ॥ ३.४ ॥
अखिलशोधवरेण च वै यथा सकलकञ्चुकदोषविवर्जितः  ।
बहुलदोषहरोऽपि भवेत्तथा भवति शुद्धतमो दरदोद्भवः  ॥ ३.५ ॥
<मेर्चुर्य्:: मेदिच्. उसे (रसकर्पूर?)>
विमलसूतवरो हि पलाष्टकं तदनु धातुखटीपटुकांक्षिकाः  ।
पृथगिमाश्च चतुष्पलभागिकाः स्फटिकशुद्धपलाष्टकसंमिताः  ॥ ३.६ ॥
सह जलेन विमृद्य च यामकं लवणकाम्लजलेन विमिश्रिताः  ।
उदितधातुगणस्य च मूषिकां कुरु विषं विनिवेशय तत्र वै  ॥ ३.७ ॥
डमरूकाभिधयंत्रवरेण तं द्विदशयामममुं पच वह्निना  ।
पवनपित्तकफक्षयहारकः सकलरोगहरः परमः सदा  ॥ ३.८ ॥
गजपतेर्बलवद्बलदो नृणां द्विजपतीक्षणवन्नयनप्रदः  ।
युवतिकामविलासविधायको भवति सूतवरः सुखदः सदा  ।
सघनसाररसः किल कान्तिदस्त्वखिलकुष्ठहरः कथितो मया  ॥ ३.९ ॥
<मेर्चुर्य्:: अरुणभस्मन्>
विगतदोषकृतौ रसगंधकौ तदनु लुङ्गरसेन परिप्लुतौ  ।
प्रहरयुग्ममितं च शिलातले रविकरेण विमर्द्य विचूर्णितौ  ॥ ३.१० ॥
रुचिरकाचघटीविनिवेशितौ सिकतयंत्रवरेण दिनत्रयम्  ।
कुरु भिषग्वर वह्निमधस्ततः स च भवेदरुणः कमलच्छविः  ॥ ३.११ ॥
उदयभास्करनामरसो ह्ययं भवति रोगविघातकरः स्वयम्  ।
मगधजामधुना सह गुञ्जिका- त्रयमितश्च सदा परिसेवितः  ॥ ३.१२ ॥
ललितकामविधावभिलाषुकः स्थविरकोऽपि रतौ तरुणायते  ।
गदहरो बलदोऽपि हि वर्णदो भवति कर्मविपाकजरोगहा  ।
सकलसूतकशास्त्रविमर्शनाद्द्विजवरेण मया प्रकटीकृतः  ॥ ३.१३ ॥
<मेर्चुर्य्:: रेद्भस्मन्>
रसविदापि रसः परिशोधितो विगतदोषकृतोऽपि हि गंधकः  ।
विमललोहमये कृतखर्परे ह्यमलसाररजः परिमुच्यताम्  ॥ ३.१४ ॥
अतिकुशाग्नियुते द्रवति स्वयं तदनु तत्र रसः परिमुच्यताम्  ।
विशदलोहमयेन च दर्विणा विघटयेत्प्रहरत्रयसंमितम्  ॥ ३.१५ ॥
तदनु काचघटीं विनिवेश्य वै सिकतयन्त्रवरेण हि पाचितः  ।
द्विदशयाममधःकृतवह्निना भवति रक्तरसस्तलभस्मसात् ॥ ३.१६ ॥
गतबलेन नरेण सुसेवितो भवति वाजिकरः सुखदः सदा  ॥ ३.१७ ॥
स च वलीपलितानि विनाशयेच्छतशरत्सु निरामयकृत्परम्  ॥ ३.१८ ॥
<मेर्चुर्य्:: रेद्भस्मन्>
विमलनागवरैकविभागिकं हरजभागचतुष्टयमिश्रितम्  ।
सततमेव विमर्द्य शिलातले बलिवसां च समां कुरु तद्भिषक् ॥ ३.१९ ॥
दिनमितं सुविमर्द्य च कन्यका- स्वरस ऐनकरेण विशोषयेत् ।
तदनु सूतवरस्य तु कज्जलीं रुचिरकाचघटे विनिवेशय  ॥ ३.२० ॥
दिवसयुग्ममधः कृतवह्निना स च भवेदरुणः कमलच्छविः  ।
सकलरोगविनाशनवह्निकृत्बलकरः परमोऽपि हि कान्तिकृत् ॥ ३.२१ ॥
नयनरोगविनाशकरो भवेत्सकलकामुकविभ्रमकारकः  ।
स खलु कर्मविपाकजरोगहा विशदनागयुतः खलु पारदः  ॥ ३.२२ ॥
<मेर्चुर्य्:: जारण wइथ्सुल्fउर्>
मृदुमृदा रचिता मसृणेष्टिका उपरि गर्तवरेण च संयुता  ।
रसवरं दशशाणमितं हि तत्सशुकपिच्छवरेण निधापयेत् ॥ ३.२३ ॥
सकलपूर्णकृतं च सुगर्तकं गलितनिम्बुफलोद्भवकेन वै  ।
स्थगय तं च पिधानवरेण वै मृदितया सुमृदा परिमुद्रितम्  ॥ ३.२४ ॥
तदनु कुक्कुटानां पुटे शृतो हुपलकेन वनोद्भवकेन वै  ।
विधिविदा भिषजा ह्यमुना कृतो विमलषड्गुणगन्धकमश्नुते  ॥ ३.२५ ॥
स च शरीरकरोऽप्यथ लोहकृत्सकलसिद्धिकरः परमो भवेत् ।
शतगुणं हि यदा परिजीर्यते रसवरः खलु हेमकरो भवेत् ॥ ३.२६ ॥
<मेर्चुर्य्:: रसपोट्टली>
सशुकपिच्छसमोऽपि हि पारदो भवति खल्वतलेन च कुट्टितः  ।
दृढतरामुपकल्पय पर्पटीं वसनबद्धकृतामपि पोटलीम्  ॥ ३.२७ ॥
उपरि नागरसेन विलेपिता रविकरेण सदा परिशोषिताम्  ।
कनकपत्ररसेन च सप्तधाप्यवनिगर्ततले विनिवेशय  ॥ ३.२८ ॥
अवनिगर्तमरत्निकमायतं द्विदशमङ्गुलमेव सुनिम्नकम्  ।
सिकतया परिपूर्य तदर्धकं तदनु तत्र निवेशय पोट्टलीम्  ॥ ३.२९ ॥
उपरि वालुकया परिपूर्य तच्छगणकैश्च पुटं परिदीयताम्  ।
द्विदशयाममथाग्निमहो कुरु भवति तेन महारसपोटली  ।
इति मया कथिता रसपोटली बलकरा सुकरा सुखसिद्धिदा  ॥ ३.३० ॥
<मेर्चुर्य्:: मारण>
विशदसूतसमोऽपि हि गंधकस्तदनु खल्वतले सुविमर्दितः  ।
त्रिदिनमेव हि हंसपदीरसे दिनकरस्य करेण सुशोषितः  ॥ ३.३१ ॥
विमललोहमये दृढखर्परे तदनु कज्जलिकां प्रतिमुच्य वै  ।
करमिता सुकृतापि हि चुह्लिका ह्युपरि तत्र निवेशय च भाजनं  ॥ ३.३२ ॥
अमललोहमयेन च दर्विणा रसवरं नियतं परिमर्दयेत् ।
तदनु वह्निमधः कुरु वै दृढं सततमेव हि यामचतुष्टयम्  ॥ ३.३३ ॥
सुपच एष रसो जलदोपमो भवति वल्लमितो मधुना युतः  ।
कवलितः क्षयरोगगणापहो मदनवृद्धिकरः परमो नृणाम्  ॥ ३.३४ ॥
स च वलीपलितानि विनाशयेत्सकलकुष्ठविनाशकरः परः  ॥ ३.३५ ॥
<मेर्चुर्य्:: मारण>
मृदुमृदा परिकल्पितमूषिकां रसमिताङ्गुलिकां भुवि संन्यसेत् ।
रसवरं विमलं च सुशोभितं सशुकपिच्छसमं परिमर्दितम्  ॥ ३.३६ ॥
रससमानमितं धृतमूषया द्वितययुग्मकृतं परिमुद्रितम्  ।
कनकमूलरसेन च पाचितं तदनु सप्तदिनं कृशवह्निना  ॥ ३.३७ ॥
रसवरस्य शुभं हि विपाचनं यवमितो रसराजवरस्तदा  ।
दिनमुखे प्रतिहन्ति सुभक्षितः सकलदोषकृतां विकृतिं जयेत् ॥ ३.३८ ॥
<रसपर्पटी>
रसवरं पलयुग्ममितं शुभं रुचिरताम्रमयः समभागिकम्  ।
बलिवसां च घृतेन विमर्दयेदतिकृशाग्निकृते द्रवति स्वयम्  ॥ ३.३९ ॥
तदनु ताम्ररसौ विनिवेश्यतां त्रयमिदं सरसं च विमर्दितम्  ।
द्रुतमयं च सदायसभाजने तदनु सूतकृतां वरकज्जलीम्  ॥ ३.४० ॥
विघटयेदथ लोहसुदर्विणा तदनु मोचदलोपरि ढाल्यते  ।
भवति सारतमा रसपर्पटी सकलरोगविघातकरी हि सा  ॥ ३.४१ ॥
कुरु समानकटुत्रयसंयुतां मरिचयुग्ममितां सुखदां सदा  ॥ ३.४२ ॥
अनुपाने प्रयोक्तव्या त्रिफलाक्षौद्रसंयुता  ।
पर्पटीं भक्षयेत्प्रातस्तथा त्र्यूषणसंयुताम्  ॥ ३.४३ ॥
सन्निपातहरा सा तु पञ्चकोलेन संयुता  ।
भक्षिता मधुना सार्धं सर्वज्वरविनाशिनी  ॥ ३.४४ ॥
कणाक्षौद्रेण सहिता सर्वशोफान्निकृन्तति  ।
श्यामात्रिकटुकेनापि वातजां ग्रहणीं जयेत् ॥ ३.४५ ॥
गुग्गुलुत्रिफलासार्धं वातरक्तं विनाशयेत् ।
वातशूलहरा सम्यखिंगुपुष्करसंयुता  ॥ ३.४६ ॥
व्योषैः कन्यारसैर्वापि कफामयविनाशिनी  ।
दशमूलशृतेनापि वातज्वरनिबर्हणी  ॥ ३.४७ ॥
वाकुचीबीजकल्केन कण्डूपामे विनाशयेत् ।
आरुष्करेण सहिता सा तु सिध्मविनाशिनी  ॥ ३.४८ ॥
गोमूत्रेणानुपानेन चार्शोरोगविनाशिनी  ।
नवमाल्यर्जुनश्चैव चित्रको भृङ्गराजकः  ॥ ३.४९ ॥
शाल्मली निम्बपंचांगं कल्हारश्च गुडूचिका  ।
निर्गुंडी च समांशानि कारयेद्भिषगुत्तमः  ॥ ३.५० ॥
चूर्णीकृत्य च तत्सर्वं पर्पट्याश्चानुपानकम्  ।
अष्टादश च कुष्ठानि निहन्त्येव न संशयः  ॥ ३.५१ ॥
पर्पटी रसराजश्च रोगान्हन्त्यनुपानतः  ।
अपथ्यं नैव भुञ्जीयाद्दोषदूष्याद्यपेक्षया  ॥ ३.५२ ॥
<रसपर्पटी>
शुद्धं रसं गंधकमेव शुद्धं पृथक्समांशं कुरु यत्नतस्ततः  ।
एरंडमूलस्य रसेन सूतं तथाद्रिकर्ण्या स्वरसेन मर्दयेत् ॥ ३.५३ ॥
तं काकमाच्याः स्वरसेन पिष्ट्वा तथा च तं दाडिमबीजतोयैः  ।
क्रमेण सूतं हि दिनैश्चतुर्भिः शुद्धत्वमायाति हि निश्चयेन  ॥ ३.५४ ॥
ततस्तु गंधं खलु मार्कवद्रवैर्विभाव्यमानं कुरु लोहपात्रे  ।
प्रद्रावयेत्तं बदरस्य चाग्निना प्रढालयेद्भृंगरसे त्रिवारम्  ॥ ३.५५ ॥
कार्या ततः कज्जलिका विमर्द्य तां द्रावयेल्लोहमये सुपात्रे  ।
प्रढालयेत्तां कदलीदले हि संछाद्य चान्येन दलेन पश्चात् ॥ ३.५६ ॥
तस्यास्त्वधोर्ध्वं प्रददीत गोमयं शीतीकृता गव्यघृतेन भर्जिता  ।
रोगानशेषान्मलदोषजातान् हिनस्ति चैषा रसपर्पटी हि  ॥ ३.५७ ॥
सा जीरकेणैव तु रामठेन वातामशूलं गृहणीं सकामलाम्  ।
गुल्मानि चाष्टावुदराणि हन्यात्संसेविता शुद्धरसस्य पर्पटी  ॥ ३.५८ ॥
मयापि सद्वैद्यहिताय नूनं प्रदर्शितेयं खलु रोगनाशिनी  ॥ ३.५९ ॥
<मेर्चुर्य्:: मारण>
सूतं सुशुद्धं लवणैश्चतुर्भिः क्षारैस्त्रिभिश्चापि विमर्दयेच्च  ।
संशोष्य पश्चादपि हिंगुराजिका- शुंठीभिरेभिश्च समं विमर्द्य  ॥ ३.६० ॥
रसेन सार्धं हि कुमारिकाया मूषां विदध्याद्रविघर्मशोषिताम्  ।
तस्यां निधायाथ रसस्य गोलकं तं स्वेदितं चाम्लरसेन सम्यक् ॥ ३.६१ ॥
यामाष्टकेनाग्निकृतेन दोलया पश्चाद्रसेनाभिविमर्दितोऽसौ  ।
भेकपर्ण्युरुवुभृंगराजकैः शृङ्गवेरगिरिकर्णिकारसैः  ॥ ३.६२ ॥
काकमाचिजविभक्तिकाजलैर्धूर्तजैरपि जयन्तिकाद्रवैः  ।
सिंधुवारकरसेन मर्दितं मसृणखल्वतले त्रिवासरम्  ॥ ३.६३ ॥
प्रतिरसं च विशोष्य हि भक्षयेद्रक्तिकाद्वयमितं रुजापहम्  ।
केकिमाहिषवराहपित्तकैः कच्छपस्य च रसेन मर्दितम्  ।
जायतेऽधिकतरं गुणेन वै सन्निपातभवमूर्च्छनं जयेत् ॥ ३.६४ ॥
यः श्रीसूतवरस्य सेवनमिदं नित्यं करोतीह वै दीर्घायुर्धनधान्यधर्मसहितः प्राप्नोति सौख्यं परम्  ।
लोके कीर्तिपरंपरां वितनुते धर्मे मतिर्जायते प्रान्ते तस्य परा गतिर्हि नियतं सत्यं शिवेनोदितम्  ॥ ३.६५ ॥


____________________________________________________________



अध्याय ४

अथेदानीं प्रवक्ष्यामि धातुशोधनमारणम्  ।
अनुभूतं मया किंचित्किंचित्शास्त्रानुसारतः  ॥ ४.१ ॥
<अष्टधातवः>
सुवर्णं रजतं चेति शुद्धलोहमुदीरितम्  ।
ताम्रं चैवाश्मसारं च नागवंगौ तथैव  ॥ ४.२ ॥
पूतिलोहं निगदितं द्वितीयं रसवेदिना  ।
संमिश्रलोहं त्रितयं सौराष्ट्ररीतिवर्तकम्  ।
एतेऽष्टौ धातवो ज्ञेया लोहान्येवं भवन्ति हि  ॥ ४.३ ॥
<सुवर्णभेदाः>
सुवर्णं द्विविधं ज्ञेयं रसजं खनिसंभवम्  ।
अन्ये त्रयः सुवर्णस्य प्रकाराः सन्ति नोदिताः  ॥ ४.४ ॥
<गोल्द्:: रसज>
रसजं रसवेधेन जायते हेम सुन्दरं  ।
तच्चतुर्दशवर्णाढ्यं सर्वकार्यकरं परम्  ॥ ४.५ ॥
<खनिज:: ओरिगिन्>
पर्वते भूमिदेशेषु खन्यमानेषु कुत्रचित् ।
दृश्यते खनिजं प्राज्ञैस्तच्चतुर्दशवर्णकम्  ॥ ४.६ ॥
<गोल्द्:: शोधन>
रूप्यादियोगेन यदा मिश्रं स्वर्णं हि जायते  ।
हेमकार्यं न चेत्तेन तदा शोध्यं भिषग्वरैः  ॥ ४.७ ॥
हीनवर्णस्य हेम्नश्च पत्राण्येव तु कारयेत् ।
खटिकापटुचूर्णं च कांजिकेन प्रमर्दयेत् ॥ ४.८ ॥
पत्राणि लेपयेत्तेन कल्केनाथ प्रयत्नतः  ।
आरण्योत्पलकैः कार्या कोष्ठिका नातिविस्तृता  ॥ ४.९ ॥
मध्ये तत्संपुटं मुक्त्वा वह्निं प्रज्वालयेत्ततः  ।
एवं पुटत्रयं दत्त्वा शुद्धं हेम समुद्धरेत् ॥ ४.१० ॥
न तु शुद्धस्य हेम्नश्च शोधनं कारयेद्भिषक् ।
अन्येषामेव लोहानां शोधनं कारयेद्भिषक् ॥ ४.११ ॥
<गोल्द्:: मारण:: निरुत्थ>
ततः स्वर्णभवं पत्रं तापितं हि विनिक्षिपेत् ।
ज्वालामुखीरसे षष्ठी- पुटैर्भस्मीभवत्यलम्  ॥ ४.१२ ॥
गुरुणा कथितं सम्यक्निरुत्थं जायते ध्रुवम्  ।
रोगान्हिनस्ति सकलान्नात्र कार्या विचारणा  ॥ ४.१३ ॥
<गोल्द्:: मारण:: निरुत्थ>
हेम्नः पत्राणि सूक्ष्माणि सूचिवेध्यानि कारयेत् ।
पुराम्बुभस्मसूतेन लेपयित्वाथ शोषयेत् ॥ ४.१४ ॥
संपुटे च ततो रुन्ध्यात्पुटयेद्दशभिः पुटैः  ।
म्रियते नात्र संदेहो निरुत्थं भस्म जायते  ॥ ४.१५ ॥
<गोल्द्:: मारण>
हेम्नः सूक्ष्मदलानि भूर्जसदृशान्यादाय संलेप्य वै वज्रीदुग्धकहिङ्गुहिङ्गुलसमैरेकत्र पिष्टीकृतैः  ।
सत्यं संपुटके निधाय दशभिश्चैवं पुटैः कुक्कुटैः पाच्यं हेम च रक्तगैरिकसमं संजायते निश्चितम्  ॥ ४.१७ ॥
<गोल्द्:: मारण>
लोहपर्पटीकाबद्धं मृतं सूतं समांशकम्  ।
विद्रुते हेम्नि निक्षिप्तं स्वर्णभूतिप्रभं भवेत् ॥ ४.१७ ॥
तद्भस्म पुरतोयेन दरदेन समन्वितम्  ।
मर्दयेद्दिनमेकं तु संपुटे धारयेत्ततः  ॥ ४.१८ ॥
पुटितं दशवारेण स्वर्णं सिंदूरसन्निभम्  ।
जायते नात्र संदेहो रंजनं कुरुते ध्रुवम्  ।
देहं लोहं च मतिमान् सुधनी साधयेदिदम्  ॥ ४.१९ ॥
<गोल्द्:: मृत:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
एतत्स्वर्णभवं करोतिच रजः सौन्दर्यतां वै सदा रोगान्दैवकृतान्निहन्ति सकलान्येवं त्रिदोषोद्भवान्  ।
यः सेवेत नरः समान् द्विदशकान् वृद्धश्च नो जायते दोषाश्चैव गरोद्भवा विषकृता आगन्तुजा नैव हि  ॥ ४.२० ॥
<सिल्वेर्:: सुब्त्य्पेस्>
रूप्यं च त्रिविधं प्रोक्तं खनिजं सहजं तथा  ।
कृत्रिमं च त्रयो भेदाः कथिताः पूर्वसूरिभिः  ॥ ४.२१ ॥
<सिल्वेर्:: खनिज>
भूधरे कुत्र चेत्प्राप्तं खन्यमाने च खनिजम्  ।
<सिल्वेर्:: सहज>
कैलासशिखराज्जातं सहजं तदुदीरितम्  ॥ ४.२२ ॥
<सिल्वेर्:: कृत्रिम>
रसवेधेन यज्जातं वङ्गात्तत्कृत्रिमं मतम्  ।
<सिल्वेर्:: शुद्ध:: परीक्षा>
यद्रूप्यं वह्निना तप्तमुज्ज्वलं हि विनिःसरेत् ।
तच्छुद्धं कलधूतं हि सर्वकार्यकरं परम्  ॥ ४.२३ ॥
<सिल्वेर्:: शोधन>
ताम्रादिसंसर्गभवं त्वशुद्धं रूप्यं हि मिश्रं खलु दोषलं च  ।
तच्छोधयेद्वै भसितस्य मूष्यां सीसेन सार्धं रजतं तु ध्मापयेत् ॥ ४.२४ ॥
ताराच्च षड्गुणं नागं ध्मापयेद्यत्नतः सुधीः  ।
शनैर्विधम्यमानं हि दोषशून्यं प्रजायते  ॥ ४.२५ ॥
अनेनैव प्रकारेण शोधयेद्रजतं सदा  ।
सर्वकार्ये प्रयोक्तव्यं सर्वसिद्धिविधायकम्  ॥ ४.२६ ॥
<सिल्वेर्:: मारण>
भागमेकं तु रजतं सूतभागचतुष्टयम्  ।
मर्दयेद्दिनमेकं तु सततं निम्बुवारिणा  ॥ ४.२७ ॥
पेषणाज्जायते पिष्टीर्दिनैकेन तु निश्चितम्  ।
मूषामध्ये तु तां मुक्त्वा अधोर्ध्वं गंधकं न्यसेत् ॥ ४.२८ ॥
वालुकायंत्रमध्यस्थां दिनैकं तु दृढाग्निना  ।
पाचितां तु प्रयत्नेन स्वांगशीतलतां गताम्  ॥ ४.२९ ॥
तालेनाम्लेन सहितां मर्दितां हि शिलातले  ।
ततो द्वादशवाराणि पुटान्यत्र प्रदापयेत् ॥ ४.३० ॥
अनेन विधिना सम्यक्रजतं म्रियते ध्रुवम्  ।
<सिल्वेर्:: मारण>
तारमाक्षिकयोश्चूर्णमम्लेन सह मर्दयेत् ॥ ४.३१ ॥
विंशत्पुटेन तत्तारं भूतीभवति निश्चितम्  ।
<रेपेअतेद्मारण>
पुटाधिक्यं हि लोहानां सम्यक्स्याद्गुणकारि च  ।
रंजनं कुरुतेऽत्यर्थं रक्तं श्वेतत्वमादिशेत् ॥ ४.३२ ॥
<सिल्वेर्:: मृत:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
शुद्धं भस्मीकृतं रूप्यं सारघाज्यसमन्वितम्  ।
नेत्ररोगानपि सदा क्षवजान्गुदजानपि  ॥ ४.३३ ॥
पित्तजान् काससम्भूतान् पाण्डुजानुदराणि च  ।
दोषजानपि सर्वांश्च नाशयेदरुचिं सदा  ॥ ४.३४ ॥
<चोप्पेर्:: सुब्त्य्पेस्>
ताम्रं चापि द्विधा प्रोक्तं नेपालं म्लेच्छदेशजम्  ।
नेपालदेशजादन्यन्म्लेच्छं तत्कथितं बुधैः  ॥ ४.३५ ॥
<चोप्पेर्:: शोधन>
सीसकेन समं ताम्रं रजतेनैव शोधयेत् ।
पश्चान्मारणकं सम्यक्कर्तव्यं रसवादिना  ॥ ४.३६ ॥
<चोप्पेर्:: मारणम्>
कृत्वा ताम्रस्य पत्राणि कन्यापत्रे निवेशयेत् ।
कुक्कुटाख्ये पुटे सम्यक्पुटयेत्तदनंतरम्  ॥ ४.३७ ॥
सूतगंधकयोः पिष्टिः कार्या चातिमनोरमा  ।
विमर्द्य निम्बुतोयेन तानि पत्राणि लेपयेत् ॥ ४.३८ ॥
स्थालीमध्ये निरुन्ध्याथ पचेद्यामचतुष्टयम्  ।
पञ्चदोषविनिर्मुक्तं शुल्बं तेनैव जायते  ॥ ४.३९ ॥
<चोप्पेर्:: मारण>
रवितुल्येन बलिना सूतकेन समेन च  ।
तालकेन तदर्धेन शिलया च तदर्धया  ॥ ४.४० ॥
चूर्णं कज्जलसंकाशं कारयेन्मतिमान् भिषक् ॥ ४.४१ ॥
शरावसंपुटस्यान्तः पत्राण्याधाय यत्नतः  ।
उपर्युपरि पत्राणि कज्जलीं च निधापयेत् ॥ ४.४२ ॥
यामैकं पाचयेदग्नौ गर्भयन्त्रोदरान्तरे  ।
स्वांगशीतं समुत्तार्य खल्वे सूक्ष्मं प्रचूर्णयेत् ॥ ४.४३ ॥
लेहयेन्मधुसंयुक्तमनुपानैर्यथोचितैः  ।
<चोप्पेर्:: मारण (?)।सोमनाथ (?)>
शुद्धताम्रस्य पत्राणि कर्तव्यानि प्रयत्नतः  ॥ ४.४४ ॥
तत्समांशस्य गंधस्य पारदस्य समस्य च  ॥ ४.४५ ॥
तालकस्य तदर्धस्य शिलायाश्च तदर्धतः  ।
लांगलीचित्रकव्योष- तालमूलीकरञ्जकैः  ॥ ४.४६ ॥
विषशम्याकातिविषा- सैंधवैश्च समांशकैः  ।
जंबीरस्य द्रवेणाथ चूर्णं चातिद्रवीकृतम्  ॥ ४.४७ ॥
तत्सर्वं हि शिलाभाण्डे विनिधाय प्रयत्नतः  ।
सूचीवेध्यानि पत्राणि रसेनालेपितानि च  ॥ ४.४८ ॥
कल्कमध्ये विनिःक्षिप्य दिनसप्तकमेव हि  ।
चूर्णीकृतं तु मध्वाज्यैः कणाद्वयसमन्वितम्  ॥ ४.४९ ॥
लेहितं वल्लमात्रं हि जरामृत्युविनाशनम्  ।
कथितं सोमदेवेन सोमनाथाभिधं शुभम्  ॥ ४.५० ॥
<चोप्पेर्:: मारण>
शुद्धं शुल्वं गंधकं वै समांशं पूर्वं स्थाल्यां स्थापयेद्गंधकार्धम्  ।
मध्ये शुल्बं स्थापनीयं प्रयत्नात्तस्योर्ध्वं वै गंधचूर्णस्य चार्धम्  ॥ ४.५१ ॥
स्थालीमुखे चूर्णघटीं निवेश्य लेपं तथा सैन्धवमृत्स्नयापि  ।
चुल्ल्यां च कुर्यादथ वह्निमेव यामत्रयेणैव सुपाचितं भवेत् ॥ ४.५२ ॥
शीतीभूतं दोषहीनं तदेव कृत्वा चूर्णं गालितं वस्त्रखण्डे  ।
सेव्यं सम्यक्चैकवल्लप्रमाणं कासं श्वासं हन्ति गुल्मप्रमेहान्  ॥ ४.५३ ॥
<चोप्पेर्:: मृत:: मेदिच्. उसे>
वल्लमेकं ताम्रभस्म पूर्वाह्णे भिषजाज्ञया  ।
परिणामभवं शूलं तथा चाष्टविधं च रुक् ॥ ४.५३* ॥
उदरं पाण्डुशोफं च गुल्मप्लीहयकृत्क्षयान्  ।
अग्निसादक्षयकृतान्मेहादीन् ग्रहणीगदान्  ॥ ४.५४ ॥
जयेद्बहुविधान् रोगाननुपानप्रभेदतः  ।
पिप्पलीमधुना सार्धं सर्वदोषहरं परम्  ॥ ४.५५ ॥
अर्शोऽजीर्णज्वरादींश्च निहन्ति च रसायनम्  ।
वृद्धिश्वसनकासघ्नं जरामृत्युविनाशनम्  ॥ ४.५६ ॥
<इरोन्:: सुब्त्य्पेस्>
यथोत्तरं स्याद्गुणवर्णहीनं प्रकाशितं वैद्यवरेण सम्यक् ।
कांतं तथा तीक्ष्णवरं हि मुण्डं लोहं भवेद्वै त्रिविधं क्रमेण  ॥ ४.५७ ॥
<कान्त:: सुब्त्य्पेस्>
कांतं चतुर्धा किल कथ्यतेऽत्र तद्रोमकं भ्रामकचुम्बके च  ।
संद्रावकं श्रेष्ठतमं तथा हि संकथ्यते शास्त्रविदै रसज्ञैः  ॥ ४.५८ ॥
<रोमकम्>
खन्यां संखन्यमानायां पाषाणा निःसरन्ति ये  ।
तेभ्यो यद्द्रावितं लोहं रोमकं तत्प्रचक्षते  ॥ ४.५९ ॥
<भ्रामकम्>
यत्र क्वापि गिरौ श्रेष्ठे लभ्यते भ्रामकोपलः  ।
तस्माज्जातं तु यल्लौहं भ्रामकं तदिहोच्यते  ॥ ४.६० ॥
<चुम्बकम्>
विंध्याचले भवेदश्मा लोहं चुम्बति चाद्भुतम्  ।
न मुञ्चत्येव सततं शिवभक्तिं यथानुगः  ॥ ४.६१ ॥
<द्रावकम्>
हिमाद्रौ लभ्यते दुःखाद्यः स्पृष्टो द्रावयेदयः  ।
सुवर्णादींश्च तद्वद्धि तत्कांतं द्रावकं भवेत् ॥ ४.६२ ॥
<कान्त:: परीक्षा:: शुद्ध>
शुद्धे कांतभवे पात्रे शृतं दुग्धं हि नोद्गिरेत् ।
पानीयं क्वथितं चास्मिन् हिंगुगंधसमं भवेत् ॥ ४.६३ ॥
तैलबिंदुर्जले क्षिप्तो न चातिप्रसृतो भवेत् ।
लेपोऽपि नैव जायेत शुद्धकांतस्य लक्षणम्  ॥ ४.६४ ॥
मुंडाच्छतगुणं तीक्ष्णं तीक्ष्णात्कांतं महागुणम्  ।
कोटिसंख्यागुणं प्रोक्तं चुंबकं द्रावकं तथा  ॥ ४.६५ ॥
<इरोन्:: शोधन>
शशरक्तेन लिप्तं हि सप्तवारेण तापितम्  ।
कांतादिसर्वलोहं हि शुध्यत्येव न संशयः  ॥ ४.६६ ॥
<इरोन्:: शोधन>
सामुद्रलवणैस्तद्वल्लेपितं त्रिफलाजले  ।
निर्वापितं भवेच्छुद्धं सत्यं गुरुवचो यथा  ॥ ४.६७ ॥
<इरोन्:: मारण>
लोहचूर्णं घृताक्तं हि क्षिप्त्वा लोहस्य खर्परे  ।
अग्निवर्णप्रभं यावत्तावद्दर्व्या प्रचालयेत् ॥ ४.६८ ॥
खल्वे च विपचेत्तद्वत्पञ्चवारमतः परम्  ।
वरोदकैः पुटेल्लोहं चतुर्वारमिदं खलु  ॥ ४.६९ ॥
सुपेषितं वारितरं जायते नात्र संशयः  ।
अनेन विधिना कार्यं सर्वलोहस्य साधनम्  ॥ ४.७० ॥
जायते सर्वरोगानां सेवितं पलितापहम्  ।
<इरोन्:: मारण>
लोहचूर्णं पलद्वंद्वं गुडगंधौ समांशकौ  ॥ ४.७१ ॥
खल्वे विमर्द्य नितरां पुटेद्विंशतिवारकम्  ।
पेषणं तु प्रकर्तव्यं पुटः पश्चात्प्रदीयते  ॥ ४.७२ ॥
अनेन विधिना सम्यग्भस्मीभवति निश्चितम्  ।
सर्वरोगान्निहन्त्येव नात्र कार्या विचारणा  ॥ ४.७३ ॥
श्वेता पुनर्नवापत्र- तोयेन दशसंख्यकाः  ।
पुटास्तत्र प्रदेयाश्च सिन्दूराभं प्रजायते  ॥ ४.७४ ॥
<इरोन्:: मारण>
अथापरः प्रकारोऽत्र कथ्यते लोहमारणे  ।
लोहचूर्णसमं गंधं मर्दयेत्कन्यकाद्रवैः  ॥ ४.७५ ॥
पिण्डीकृतं लोहपात्रे छायायां स्थापयेच्चिरम्  ।
म्रियते नात्र संदेहो ह्यनुभूतं मयैव हि  ॥ ४.७६ ॥
<इरोन्:: भस्मन्:: मेदिच्. उसे>
निरुत्थं लोहजं भस्म सेवेतात्र पुमान्सुधीः  ।
व्योषवेल्लाज्यमधुना टंकमानेन मिश्रितम्  ॥ ४.७७ ॥
जरां च मरणं व्याधिं हन्यात्पुत्रप्रदायकम्  ।
जरादोषकृतान् रोगान् विनिहन्ति शरीरिणाम्  ॥ ४.७८ ॥
<तिन्:: सुब्त्य्पेस्>
बंगं तु द्विविधं प्रोक्तं खुरं मिश्रं तथैव च  ।
<खुर:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्>
यच्छुद्धं सरलं शुभ्रं खुरं तदभिधीयते  ॥ ४.७९ ॥
<खुर:: शोधन>
भल्लातकभवे तैले खुरं शुध्यति ढालितम्  ।
<तिन्:: मिश्रक:: शोधन>
पुनर्नवासिन्धुचूर्ण- विषयुक्तं प्रढालितम्  ।
तक्रमध्ये त्रिवारं हि मिश्रं बंगं विशुध्यति  ॥ ४.८० ॥
<तिन्:: मारण>
छाणोपरि कृते गर्ते चिंचात्वक्चूर्णकं क्षिपेत् ।
कर्षमानां बंगचक्रीं तत्रोपरि निधापयेत् ॥ ४.८१ ॥
चक्रीं चतुर्गुणेनैव वेष्टितां धारयेत्ततः  ।
छगणेन विशुष्केण पुटाग्निं दापयेत्ततः  ॥ ४.८२ ॥
स्वांगशीतं समुद्धृत्य सर्वकार्येषु योजयेत् ।
अनेन विधिना शेषमपक्वं मारयेद्ध्रुवम्  ॥ ४.८३ ॥
<तिन्:: मारण>
अथापरः प्रकारो हि वक्ष्यते चाधुना मया  ।
शुद्धबंगस्य पत्राणि समान्येव तु कारयेत् ॥ ४.८४ ॥
अजाशकृत्वरा तुल्या चूर्णिता च निशा तथा  ।
चतुरस्रमथो निम्नं गर्तं हस्तप्रमाणकम्  ॥ ४.८५ ॥
कृत्वा छगणकैश्चार्धं पूरयेत्सततं भिषक् ।
ततः शणभवेनापि वस्त्रेणाच्छाद्य गर्तकम्  ॥ ४.८६ ॥
पूर्वं प्रकल्पितं चूर्णं तत्रोपरि च विन्यसेत् ।
तस्योपरि च पत्राणि समानि परितो न्यसेत् ॥ ४.८७ ॥
चूर्णेनाच्छाद्य यत्नेन छगणेनाथ पूरयेत् ।
पुटयेदग्निना सम्यक्स्वांगशीतं समुद्धरेत् ॥ ४.८८ ॥
मृतं बंगं ततः पश्चान्मर्दयेत्पूरवारिणा  ।
समांशं रससिन्दूरमनेन सह मेलयेत् ॥ ४.८९ ॥
खल्वे दृढतरं पिष्ट्वा काचकूप्यां निवेशयेत् ।
विपचेदग्नियोगेन यामषोडशमात्रया  ॥ ४.९० ॥
हेमप्रभं मृतं बंगं जायते रसवङ्गकम्  ।
<तिन्:: मृत:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
बंगं वातकरं रूक्षं तिक्तं मेहप्रणाशनम्  ।
मेदःकृम्यामयघ्नं हि कफदोषविषापहम्  ॥ ४.९१ ॥
सर्वरोगान् हरत्याशु शक्तिदायि गुणाधिकम्  ॥ ४.९२ ॥
यथारोगबलं वीक्ष्य दातव्यं वल्लमात्रकम्  ।
अशीतिर्वातजान् रोगान् तथा मेहांश्च विंशतिः  ।
हन्ति भक्षणमात्रेण सप्तकैकेन नान्यथा  ॥ ४.९३ ॥
<तिन्:: मृत:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
बंगं वातकरं रूक्षं प्रोक्तं मेहप्रणाशनम्  ।
कृमिमेदामयघ्नं हि कफदोषविषापहम्  ॥ ४.९४ ॥
<लेअद्:: परीक्षा:: गोओदॄउअलित्य्>
छेदे कृष्णं गुरु स्निग्धं द्रुतद्रावमथोज्ज्वलम्  ।
कृष्णवर्णं बहिः शुद्धं नागं हितमतोऽन्यथा  ॥ ४.९५ ॥
<लेअद्:: शोधन>
दालयेच्च रसे नागं सिन्दुवारहरिद्रयोः  ।
एवं नागो विशुद्धः स्यान्मूर्च्छास्फोटादि नाचरेत् ॥ ४.९६ ॥
<लेअद्:: मारण>
शुद्धनागस्य पत्राणि सदलान्येव कारयेत् ।
शिलां वासारसेनापि मर्दयेद्याममात्रकम्  ॥ ४.९७ ॥
पत्राण्यालेपयेत्तेन ततः संपुटके न्यसेत् ।
पुटेन विपचेद्धीमान् वाराहेण खराग्निना  ।
एवं कृते त्रिवारेण नागभस्म प्रजायते  ॥ ४.९८ ॥
<लेअद्:: मारण>
अथापरप्रकारेण नागमारणकं भवेत् ।
लोहपात्रे द्रुते नागे घर्षणं तु प्रकारयेत् ॥ ४.९९ ॥
चतुर्यामं प्रयत्नेन मूलैश्चैव पलाशजैः  ।
अधस्ताज्ज्वालयेत्सम्यखठाग्निं म्रियते ध्रुवम्  ।
रक्ताभं जायते चूर्णं सर्वकार्येषु योजयेत् ॥ ४.१०० ॥
जायते सर्वकार्येषु रोगोच्छेदकरं सदा  ।
नागस्य मारणं प्रोक्तं बहुधा बहुभिर्बुधैः  ॥ ४.१०१ ॥
सर्वथा सूतनागस्य शंभोश्च मरणं नहि  ॥ ४.१०२ ॥
<लेअद्:: मृत:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
प्रमेहान् वातजान् रोगान् धनुर्वातादिकान् गदान्  ।
विंशतिश्लेष्मजांश्चैव निहन्ति च न संशयः  ॥ ४.१०३ ॥
<ब्रस्स्:: सुब्त्य्पेस्>
पित्तलं द्विविधं प्रोक्तं रीतिका काकतुंडिका  ।
<रीतिका:: परीक्षा>
तप्ता तुषजले क्षिप्ता शुक्लवर्णा तु रीतिका  ॥ ४.१०४ ॥
<काकतुण्डी:: परीक्षा>
निक्षिप्ता कांजिके कृष्णा सा स्मृता काकतुण्डिका  ॥ ४.१०५ ॥
<ब्रस्स्:: परीक्षा:: गोओदॄउअलित्य्>
पीताभा मृदु चेद्गुर्वी साराङ्गी हेमवर्णिका  ।
मसृणाङ्गी तु सुस्निग्धा शुभा रीतीति कथ्यते  ॥ ४.१०६ ॥
<ब्रस्स्:: परीक्षा:: बदॄउअलित्य्>
दुर्गन्धा पूतिगन्धा वा खरस्पर्शा च पाण्डुरा  ।
घनघाताक्षमा रूक्षा रीतिर्नेष्टा रसायने  ॥ ४.१०७ ॥
<ब्रस्स्:: शोधन>
तापिता चैव निर्गुंडी- रसे क्षिप्ता प्रयत्नतः  ।
पञ्चवाराणि चायाति शुद्धिं रीतिस्तु तत्क्षणात् ॥ ४.१०८ ॥
<ब्रस्स्:: मारण>
शिलागंधकसिन्धूत्थ- रसैश्चातिप्रमर्दितैः  ।
रीतिपत्राणि लेप्यानि पुटितान्यष्टधा पुनः  ।
सद्यो भस्मत्वमायान्ति ततो योज्या रसायने  ॥ ४.१०९ ॥
<ब्रस्स्:: रीतिका:: मृत:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
रक्तपित्तहरा रूक्षा कृमिघ्नी रीतिका मता  ।
<ब्रस्स्:: काकतुण्डिका:: मृत:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
काकतुंडा कुष्ठहरा सोष्णवीर्या सरा मता  ॥ ४.११० ॥
<ब्रोन्शे:: प्रोदुच्तिओन्>
चतुर्भागेन रविणा भागैकं त्रपु चोत्तमम्  ।
जायते प्रवरं कांस्यं तत्सौराष्ट्रभवं शुभम्  ॥ ४.१११ ॥
<ब्रोन्शे:: शोधन>
तप्तं कांस्यं गवां मूत्रे सप्तवारेण शुध्यति  ।
<ब्रोन्शे:: मारण>
हरितालकगंधाभ्यां म्रियते पञ्चभिः पुटैः  ॥ ४.११२ ॥
<ब्रोन्शे:: मृत:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
मृतं कांस्यं वातहरं प्रमेहाणां च नाशनम्  ।
शुद्धे कांस्यभवे पात्रे सर्वमेव हि भोजनम्  ।
पथ्यं संजायते नाम्लं घृतशाकादिवर्जितम्  ॥ ४.११३ ॥
<वर्तलोह:: प्रोदुच्तिओन्>
लोहकांस्यार्करीतिभ्यो जातं तद्वर्तलोहकम्  ।
तदेव विडलोहाख्यं विद्वद्भिः समुदाहृतम्  ॥ ४.११४ ॥
<वर्तलोह:: शोधन>
हयमूत्रे द्रुतं सम्यक्निक्षिप्तं शुद्धिमृच्छति  ।
<वर्तलोह:: मारण>
गन्धतालेन पुटितं म्रियते वर्तलोहकम्  ॥ ४.११५ ॥
<वर्तलोह:: मृत:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
श्लेष्मपित्तहरं चाम्लं रुच्यं कृमिहरं तथा  ।
नेत्ररोगप्रशमनं गलरोगनिबर्हणम्  ॥ ४.११६ ॥
पथ्यं सर्वं हि तद्भाण्डे सर्वदोषहरं परम्  ।
क्षारेणाम्लेन च विना दीप्तिकृत्पाचनं परम्  ॥ ४.११७ ॥
संशोधनान्येव हि मारणानि गुणागुणान्येव मयोदितानि  ।
अन्यानि शास्त्राणि सुविस्तराणि निरीक्ष्य यत्नात्कृतमेव सम्यक् ॥ ४.११८ ॥


____________________________________________________________



अध्याय ५

अथेदानीं प्रवक्ष्यामि गुणाधिक्यान्महारसान्  ।
तेषां नामानि वर्गांश्च सत्त्वानि तद्गुणांस्तथा  ॥ ५.१ ॥
<महारसाः>
क्रमेण गगनं ताप्यं वैक्रांतं विमलं तथा  ।
रसकं शैलसंभूतं राजावर्तकसस्यके  ।
एते महारसाश्चाष्टावुदिता रसवादिभिः  ॥ ५.२ ॥
<अभ्र:: सुब्त्य्पेस्:: चोलोउर्>
क्रमप्राप्तमहं वक्ष्ये गगनं तु चतुर्विधम्  ।
श्वेतं रक्तं तथा पीतं कृष्णं परमसुंदरम्  ॥ ५.३ ॥
श्वेतं श्वेतक्रियायोग्यं रक्तं पीतं हि पीतकृत् ।
कृष्णाभ्रं सर्वरोगाणां नाशनं परमं सदा  ॥ ५.४ ॥
<अभ्र:: सुब्त्य्पेस्>
वज्रं पिनाकं नागं च मंडूकमभिधीयते  ।
अनेन विधिना प्रोक्ता भेदाः सन्तीह षोडश  ॥ ५.५ ॥
अभ्राणामेव सर्वेषां वज्रमेवोत्तमं सदा  ।
शेषाणि त्रीणि चाभ्राणि घोरान् व्याधीन् सृजन्ति हि  ।
तस्माद्यत्नेन सद्वैद्यैर्वर्जनीयानि नित्यशः  ॥ ५.६ ॥
<वज्र:: परीक्षा>
वज्राभ्रं धम्यमानेऽग्नौ विकृतिं न क्वचिद्भजेत् ।
सेवितं तन्मृतिं हन्ति वज्राभं कुरुते वपुः  ॥ ५.७ ॥
<पिनाक:: परीक्षा>
पिनाकं चाग्निसंतप्तं विमुञ्चति दलोच्चयम्  ।
सेवितं चैकमासेन कृमिं कुष्ठं करोत्यलम्  ॥ ५.८ ॥
<नाग:: परीक्षा>
नागाभ्रं ध्मापितं सम्यक्नागवत्स्फूर्जते ध्रुवम्  ।
<नाग:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
सेवितं तत्प्रकुरुते क्षयरोगसमुद्भवम्  ॥ ५.९ ॥
विषं हालाहलं पीतं मारयत्येव निश्चितम्  ।
तथा नागाभ्रनामेदं सद्वैद्यः कथयत्यलम्  ॥ ५.१० ॥
<मण्डूक:: परीक्षा>
मंडूकाभ्रं प्रकुरुते ताप्यमानं हि नित्यशः  ।
क्षणं चाग्नौ न तिष्ठेत मंडूकसदृशां गतिम्  ॥ ५.११ ॥
मंडूकाभ्रं न सेव्यं हि कथितं रसवेदिभिः  ॥ ५.१२ ॥
<अभ्रक:: शोधन>
स्वेदयेद्दिनमेकं तु कांजिकेन तथाभ्रकम्  ।
पश्चात्कुलत्थजे क्वाथे तक्रे मूत्रेऽथ वह्निना  ॥ ५.१३ ॥
<अभ्र:: शोधन>
पाचितं दोषशून्यं तु शुद्धिमायाति निश्चितम्  ।
तथाग्नौ परितप्तं तु निषिञ्चेत्सप्तवारकम्  ॥ ५.१४ ॥
कांजिके चापि निर्दोषमभ्रके जायते ध्रुवम्  ।
वराक्वाथे तथा दुग्धे गवां मूत्रे तथैव च  ।
मार्कवस्य रसेनापि दोषशून्यं प्रजायते  ॥ ५.१५ ॥
<अभ्र:: मारण>
सूक्ष्मचूर्णं ततः कृत्वा पिष्ट्वा हंसपदीरसैः  ।
चक्राकारं कृतं शुष्कं दद्यादर्धगजाह्वये  ॥ ५.१६ ॥
षट्पुटानि ततो दत्त्वा पुनरेवं पुनर्नवा  ।
रसेन मर्दितं गाढमभ्रांशेन तु टंकणम्  ॥ ५.१७ ॥
पुनश्च चक्रिकां कृत्वा सप्तवारं पुटेत्खलु  ।
तण्डुलीयरसेनैव तद्वद्वासारसेन च  ॥ ५.१८ ॥
पुटयेत्सप्तवाराणि पुटं दद्याद्गजार्धकम्  ।
अनेन विधिना चाभ्रं म्रियते नात्र संशयः  ।
चन्द्रिकारहितं सम्यक्सिंदूराभं प्रजायते  ॥ ५.१९ ॥
<अभ्र:: मारण>
कासमर्दरसेनैव धान्याभ्रं पाचितं शुभम्  ।
शतवारेण म्रियते नात्र कार्या विचारणा  ॥ ५.२० ॥
<अभ्र:: मारण>
एवं मुस्तारसेनापि तण्डुलीयशिफारसैः  ।
टंकणेन समं पिष्ट्वा चक्राकारमथाभ्रकम्  ॥ ५.२१ ॥
षष्टिसंख्यपुटैः पक्वं सिन्दूरसदृशं भवेत् ।
कुष्ठक्षयादिरोगघ्नमभ्रकं जायते ध्रुवम्  ॥ ५.२२ ॥
<अभ्र:: मारण>
नागवल्लीदलरसैर्वटमूलत्वचा तथा  ।
वृषामत्स्यादनीभ्यां च मत्स्याक्ष्या सपुनर्भुवा  ॥ ५.२३ ॥
वटवृक्षस्य मूलेन मर्दितं पुटितं घनम्  ।
सिंदूरसदृशं वर्णे भवेद्विंशतिमे पुटे  ॥ ५.२४ ॥
सूक्ष्मं सूक्ष्मं जलप्लावं रक्तवर्णसमुज्ज्वलम्  ।
सर्वरोगहरं चापि जायते बहुभिः पुटैः  ॥ ५.२५ ॥
<अभ्र:: मृत:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
मृतं वज्राभ्रकं सम्यक्सेवनीयं सदा बुधैः  ।
वलिपलितनाशाय दृढतायै शरीरिणाम्  ॥ ५.२६ ॥
सर्वव्याधिहरं त्रिदोषशमनं वह्नेश्च संदीपनं वीर्यस्तंभविवृद्धिकृत्परमिदं कृच्छ्रादिरोगापहम्  ।
भूतोन्मादनिवारणं स्मृतिकरं शोफामयध्वंसनं सद्यः प्राणविवर्धनं ज्वरहरं सेव्यं सदा चाभ्रकम्  ॥ ५.२७ ॥

यथा विषं यथा वज्रं शस्त्रोऽग्निः प्राणहृद्यथा  ।
भक्षितं चन्द्रिकायुक्तमभ्रकं तादृशं गुणैः  ॥ ५.२८ ॥
<अभ्र:: सत्त्व:: पातन>
पादांशं टंकणं दत्त्वा मुसलीरसमर्दितम्  ।
ध्मापितं कोष्ठिकायन्त्रे सत्त्वरूपं प्रजायते  ॥ ५.२९ ॥
<अभ्र:: सत्त्व:: पातन>
खल्वे पिष्ट्वा तु मतिमान् सूक्ष्मचूर्णं तु कारयेत् ।
गालितं वस्त्रखण्डेन घृतेन च परिप्लुतम्  ॥ ५.३० ॥
भर्जितं दशवाराणि लोहखर्परकेण वै  ।
अग्निवर्णसमं यावत्तावत्पिष्ट्वा तु भर्जयेत् ॥ ५.३१ ॥
शुकपिच्छसमं पिष्ट्वा क्वाथे तु वटमूलजे  ।
ततो विंशतिवाराणि पुटेच्छूकरसंज्ञकैः  ॥ ५.३२ ॥
वराकषायैर्मतिमान् तथा कुरु भिषग्वर  ।
नीलीगुंजावरापथ्याम्- ऊलकेन सुभावयेत् ॥ ५.३३ ॥
संशुष्कं भक्षयेद्विद्वान् सर्वरोगहरं परम्  ।
अभ्रसत्वात्परं नास्ति रसायनमनुत्तमम्  ॥ ५.३४ ॥
यदि चेत्शतवाराणि पाचयेत्तीव्रवह्निना  ।
तदामृतोपमं चाभ्रं देहलोहकरं परम्  ॥ ५.३५ ॥
<अभ्र:: सत्त्व:: पातन>
धान्याभ्रकं ततः कृत्वा द्वात्रिंशत्पलमात्रकम्  ।
लाक्षागुंजाक्षुद्रमीनाः टङ्कणं दुग्धमाविकम्  ॥ ५.३६ ॥
सर्षपाः शिग्रुपिण्याकं सिन्धूत्थं मृगशृङ्गकम्  ।
माक्षिकं च समांशानि सर्वाण्येव तु कारयेत् ॥ ५.३७ ॥
धान्याभ्रकेन तुल्येन मर्दयेन्मतिमान्भिषक् ।
पुनर्नवाया वासायाः कासमर्दस्य तण्डुलैः  ॥ ५.३८ ॥
मत्स्याक्ष्या हंसपद्याश्च कारवेल्ल्या रसैः पृथक् ।
खलगोधूमयोश्चूर्णैः कारयेद्वटकान् शुभान्  ॥ ५.३९ ॥
पश्चात्कोष्ठ्यां धमेच्छुष्कान् भस्त्रिकाद्वितयेन तान्  ।
खदिरस्य तु चांगारैः सत्वं निःसरति ध्रुवम्  ॥ ५.४० ॥
पृथक्कृत्वा तु रवकान् कांस्यवर्णान् विशेषतः  ।
तत्किट्टं गोमयेनाथ वटकान्कारयेत्पुनः  ॥ ५.४१ ॥
ध्मापयेत्पूर्वविधिना पुनः सत्वं हि निःसरेत् ।
अनेन विधिना कार्यं पञ्चगव्येन मिश्रितम्  ॥ ५.४२ ॥
पञ्चाजेनाथ महिषी- पञ्चकेन समं कुरु  ।
पतत्येवमसंदिग्धं सत्यं गुरुवचो यथा  ॥ ५.४३ ॥
<अभ्र:: सत्त्व:: मारण>
अथाभ्रसत्त्वरवकानम्लवर्गेण पाचयेत् ।
शोधनीयगणेनैव मूषामध्ये तु शोधयेत् ॥ ५.४४ ॥
काचटंकणगुंजाज्य- सारघैः शोधयेत्खलु  ।
मधुतैलवसाज्येषु दशवाराणि ढालयेत् ॥ ५.४५ ॥
मार्दवं कारयेत्सत्यं योगेनानेन सर्वदा  ।
सत्वस्य गोलकानेवं तप्तानेवं तु कांजिके  ॥ ५.४६ ॥
निर्वाप्य तत्क्षणादेव कण्डयेल्लोहपारया  ।
अनेनैव प्रकारेण सूक्ष्मचूर्णं तु कारयेत् ॥ ५.४७ ॥
भर्जयेद्घृतमध्ये तु त्रीणि वाराणि यत्नतः  ।
पेषणं तु प्रकर्तव्यं शिलापट्टेन यत्नतः  ॥ ५.४८ ॥
धात्रीपत्ररसेनापि तस्याः फलरसेन वा  ।
पुनर्भुवा वासया च कांजिकेनाथ गन्धकैः  ।
पुटयेद्दशवाराणि म्रियते चाभ्रसत्त्वकम्  ॥ ५.४९ ॥
<अभ्र:: सत्त्व:: मृत:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
मृतं सत्वं हरेन्मृत्युं सर्वरोगविनाशनम्  ।
क्षयं पाण्डुं ग्रहणिकां श्वासं शूलं सकामलम्  ॥ ५.५० ॥
ज्वरान्मेहांश्च कासांश्च गुल्मान्पञ्चविधानपि  ।
मन्दाग्निमुदराण्येवमर्शांसि विविधानि च  ॥ ५.५१ ॥
अनुपानप्रयोगेण सर्वरोगान्निहन्ति च  ।
अभ्रसत्वगुणान्वक्तुं शक्यते न समासतः  ॥ ५.५२ ॥
<राजावर्त:: परीक्षा:: गोओदॄउअलित्य्>
किंचिद्रक्तोऽथ नीलश्च मिश्रवर्णप्रभः सदा  ।
तौल्ये गुरुश्च मसृणो राजावर्त्तो वरः स्मृतः  ॥ ५.५३ ॥
<राजावर्त:: शोधन>
गोमूत्रेणाथ क्षारैश्च तथाम्लैः स्वेदिताः खलु  ।
त्रिवारेण विशुध्यन्ति राजावर्तादयो रसाः  ॥ ५.५४ ॥
<राजावर्त:: मारण>
चूर्णितः शुकपिच्छेन भृंगराजरसेन वै  ।
सप्तवारेण पुटितो राजावर्त्तो मरिष्यति  ॥ ५.५५ ॥
<राजावर्त:: मृत:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
श्लेष्मप्रमेहदुर्नाम- पाण्डुक्षयनिवारणः  ।
पाचनो दीपनश्चैव वृष्योऽनिलविषापहः  ॥ ५.५६ ॥
<राजावर्त:: सत्त्व:: पातन>
कोशातकी क्षीरकन्दो वंध्याकर्कोटकी तथा  ।
काकमाची राजशमी त्रिफला गृहधूमकः  ॥ ५.५७ ॥
राजावर्तो रसैरेषां सत्वं मुञ्चति मर्दितः  ।
ध्मापितः खदिरांगारैर्भस्त्रिकाद्वितयेन च  ॥ ५.५८ ॥
<वैक्रान्त:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्>
अष्टधारोष्ठफलकः षट्कोणो मसृणो गुरुः  ।
शुद्धमिश्रितवर्णैश्च युक्तो वैक्रांत उच्यते  ॥ ५.५९ ॥
<वैक्रान्त:: सुब्त्य्पेस्:: चोलोउर्>
श्वेतः पीतस्तथा कृष्णो नीलः पारावच्छविः  ।
कर्बूरः श्यामवर्णश्च वैक्रांतश्चाष्टधा स्मृतः  ॥ ५.६० ॥
<वैक्रान्त:: शोधन>
क्वाथे कुलत्थजे स्विन्नो वैक्रांतः शुध्यति ध्रुवम्  ।
<वैक्रान्त:: मारण>
गन्धनिम्बूरसैर्मर्द्यः पुटितो म्रियते ध्रुवम्  ॥ ५.६१ ॥
<वैक्रान्त:: मृत:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
आयुःप्रदस्त्रिदोषघ्नो वृष्यः प्राणप्रदः सदा  ।
वेगप्रदो वीर्यकर्ता प्रज्ञावर्णौ करोति हि  ॥ ५.६२ ॥
रसायनेषु सर्वेषु पूर्वगण्यस्तु रोगहा  ।
वज्रवद्गुणकारी च वैक्रांतो रसबन्धकः  ॥ ५.६३ ॥
<वैक्रान्त:: सत्त्व:: पातन>
सूर्यातपे मर्दितोऽसौ सत्वपातगणौषधैः  ।
शुष्कायितो वटीकृत्य मूषास्थो ध्मापितोऽपि वै  ॥ ५.६४ ॥
सत्वं मुञ्चति वैक्रांतः सत्यं गुरुवचो यथा  ।
<वैक्रान्त:: सत्त्व:: मेदिच्. उसे>
मृतसूतेन तुल्यांशं सत्वं वैक्रांतसंभवम्  ॥ ५.६५ ॥
मृताभ्रसत्वसंयुक्तं मर्दितं सममात्रकम्  ।
कणामध्वाज्यसंमिश्रं वल्लमात्रं निषेवितम्  ॥ ५.६६ ॥
सर्वान् रोगान्निहन्त्याशु जीवेद्वर्षशतं सुखी  ।
त्रिवर्षसेवनान्नूनं वलीपलितनाशनम्  ॥ ५.६७ ॥
<सस्यक:: म्य्थ्. ओरिगिन्>
सद्यो हालाहलं पीतममृतं गरुडेन च  ।
सुधायुक्ते विषे वान्ते पर्वते मरुताह्वये  ॥ ५.६८ ॥
घनीभूतं च संजातं सस्यकं खलु कथ्यते  ।
<सस्यक:: परीक्षा:: गोओदॄउअलित्य्>
नीलं मरकतच्छायं तेजोयुक्तं प्रशस्यते  ॥ ५.६९ ॥
<सस्यक:: शोधन>
स्वेदितं माहिषाज्याभ्यां गवां मूत्रैर्नरस्य वा  ।
दोलायन्त्रेण यामौ द्वौ शुध्यत्येव हि सस्यकम्  ॥ ५.७० ॥
<सस्यक:: मारण>
गंधाश्मटंकणाभ्यां च लकुचद्रावमर्दितम्  ।
कुक्कुटाह्वैः सप्तपुटैर्म्रियते चांधमूषया  ॥ ५.७१ ॥
<सस्यक:: सत्त्व:: पातन>
निघृष्टं टंकणेनैव निम्बूद्रावेण मूषया  ।
ध्मातं च ताम्ररूपं हि सत्त्वं मुञ्चति सस्यकम्  ॥ ५.७२ ॥
विषेण सहितं यस्मात्तस्माद्विषगुणाधिकम्  ।
सुधायुक्तं विषं येन सुधाधिकगुणं तथा  ॥ ५.७३ ॥
<सस्यक:: मृत:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
त्रिदोषशमनं चैव विषहृद्गुदशूलनुत् ।
अम्लपित्तविबन्धघ्नं रसायनवरं सदा  ॥ ५.७४ ॥
वान्तिं करोति रेकं च श्वित्रकुष्ठापहं तथा  ।
नाम्ना मयूरतुत्थं हि सर्वव्याधिनिवारणम्  ॥ ५.७५ ॥
<सस्यक, भूनाग:: सत्त्व:: रिन्ग्>
भूनागसत्वसंयुक्तं सत्वमेतत्समीकृतम्  ।
अनयोर्मुद्रैका कार्या शूलघ्नी सा भवेत्खलु  ॥ ५.७६ ॥
डाकिनीभूतसंवेश- चराचरविषं जयेत् ।
राज्ञां सदैव रक्षार्थं विधातव्या सुमुद्रिका  ॥ ५.७७ ॥
<माक्षिक>
माक्षिकं द्विविधं ज्ञेयं रुक्मताप्यप्रभेदतः  ।
<स्वर्णमाक्षिक (?)>
प्रथमं माक्षिकं स्वर्णं कान्यकुब्जसमुत्थितम्  ॥ ५.७८ ॥
सुवर्णवर्णसदृशं नववर्णसमन्वितम्  ।
<माक्षिक:: ताप्य (<> स्वर्ण)>
तटे तपत्याः संजातं ताप्याख्यं माक्षिकं वदेत् ॥ ५.७९ ॥
पाषाणदलसंमिश्रं पाण्डुरं पञ्चवर्णवत् ।
गुणाल्पकं भवत्येतत्स्वल्पं सत्त्वं विमुञ्चति  ॥ ५.८० ॥
<माक्षिक:: मारण>
मूत्रे तक्रे च कौलत्थे मर्दितं शुष्कमेव च  ।
गंधाश्मबीजपूराभ्यां पिष्टं तच्छ्रावसंपुटे  ॥ ५.८१ ॥
पञ्चवाराहपुटकैर्दग्धं मृतिमवाप्नुयात् ॥ ५.८२ ॥
<माक्षिक:: सत्त्व:: पातन>
लोहपात्रे सुसंदग्धं लोहदण्डेन घर्षितम्  ।
यदा रक्तं धातुनिभं जायते निंबुकद्रवैः  ॥ ५.८३ ॥
घर्षयेत्त्रिगुणं सूतं मुक्त्वा संघर्षणं कुरु  ।
दिनैकं घर्षयित्वा तु दृढवस्त्रेण गालयेत् ॥ ५.८४ ॥
वस्त्रस्था पिष्टिका लग्ना त्वधः पतति पारदः  ।
अनेनैव प्रकारेण द्वित्रिवारेण गालयेत् ॥ ५.८५ ॥
तत्पिष्टीगोलकं ग्राह्यं यंत्रे डमरुके न्यसेत् ।
प्रहरद्वयमात्रं चेदग्निं प्रज्वालयेदधः  ॥ ५.८६ ॥
इन्द्रगोपसमं सत्वमधःस्थं ग्राहयेत्सुधीः  ।
अनेनैव विधानेन ताप्यसत्वं समाहरेत् ॥ ५.८७ ॥
टंकणेन समायुक्तं द्रावितं मूषया यदा  ।
तदा ताम्रप्रभं सत्वं जायते नात्र संशयः  ॥ ५.८८ ॥
देहलोहकरं सम्यक्देवीशास्त्रेण भाषितम्  ॥ ५.८९ ॥
सर्वामयघ्नं सततं पारदस्यामृतं परम्  ।
मेलनं कुरुते लोहे परमं च रसायनम्  ॥ ५.९० ॥
<विमल:: सुब्त्य्पेस्>
प्रथमो हेमविमलो हेमवद्वर्णसंयुतः  ।
द्वितीयो रूप्यविमलो रूप्यवद्दृश्यते खलु  ॥ ५.९१ ॥
तृतीयः कांस्यविमलः कांस्यवर्णसमो हि सः  ।
<विमल:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्>
स्निग्धश्च वर्तुलश्चैव षट्कोणः फलकान्वितः  ॥ ५.९२ ॥
<विमल:: शोधन>
वासारसे मर्दितो हि शुद्धोऽतिविमलो भवेत् ।
<विमल:: मारण>
गंधाश्मनिंबुकद्रावैर्मर्दितः पुटितो मृतिम्  ।
शृङ्गस्य भस्मना चापि पुटैश्च दशधा पुटेत् ॥ ५.९३ ॥
<विमल:: सत्त्व:: पातन>
निम्बूरसेन संपिष्ट्वा मूषामध्ये निरुध्य च  ।
विमलः सीससदृशं ध्मातो मुञ्चति सत्त्वकम्  ॥ ५.९४ ॥
<विमल:: सत्त्व:: मेदिच्. उसे>
पिष्टीकृतं हि तत्सत्वं पारदेन समन्वितम्  ।
द्रुते गंधे हि निक्षिप्तं तालकं त्रिगुणं तथा  ॥ ५.९५ ॥
मनःशिला पञ्चगुणा वालुकायन्त्रके खलु  ।
ज्वालयेत्क्रमशश्चैव पश्चाद्रजतभस्मकम्  ॥ ५.९६ ॥
सममात्रं हि वैक्रांतं सर्वं संचूर्णयेत्खलु  ।
संगाल्य यत्नतो वस्त्रात्स्थापयेत्कूपिकान्तरे  ॥ ५.९७ ॥
वह्निं कुर्यादष्टयामं स्वांगशीतं समुद्धरेत् ।
वल्लमात्रं च मधुना लेहयेत्व्योषसंयुतं  ॥ ५.९८ ॥
बालानां रोगहरणं ज्वरपाण्डुप्रमेहनुत् ।
ग्रहणीकामलाशूल- मन्दाग्निक्षयपित्तहृत् ॥ ५.९९ ॥
अनुपानविशेषणं सर्वरोगान्निहन्ति च  ॥ ५.१०० ॥
वृष्यः पित्तानिलहरो रसायनवरः खलु  ॥ ५.१०१ ॥
<शिलाजतु:: सुब्त्य्पेस्>
तत्राद्यं द्विविधं चैव सत्सत्वं सत्वहीनकम्  ।
गुणाधिकं तयोर्मध्ये यत्पूर्वं सर्वदोषहृत् ॥ ५.१०२ ॥
<शिलाजतु:: ओरिगिन् fरों रोच्क्स्>
निदाघे तीव्रतापाद्धि हिमप्रत्यन्तपर्वतात् ।
हेमतारार्कगर्भेभ्यः शिलाजतु विनिःसरेत् ॥ ५.१०३ ॥
<शिलाजतु:: fरों गोल्द्>
बन्धूकपुष्पसदृशं गुरु स्निग्धं सुशीतलम्  ।
रुक्मगर्भगिरौ जातं परमं तद्रसायनम्  ॥ ५.१०४ ॥
किंचित्तिक्तं च मधुरं शिलाजं सर्वदोषनुत् ॥ ५.१०५ ॥
<शिलाजतु:: fरों सिल्वेर्>
तारगर्भगिरेर्जातं पाण्डुरं स्वादु शीतलम्  ।
पित्तपाण्डुक्षयघ्नं च शिलाजतु हि पाण्डुरम्  ॥ ५.१०६ ॥
<शिलाजतु:: fरों चोप्पेर्>
शुल्वगर्भगिरेर्जातं कृष्णवर्णं घनं गुरु  ।
गिरिजं कफवातघ्नं विशेषात्सर्वरोगजित् ॥ ५.१०७ ॥
<शिलाजतु:: परीक्षा:: शुद्ध>
अग्नौ यज्जायते क्षिप्तं लिंगाकारमधूमकम्  ।
उदके च विलीयेत तच्छुद्धं च विधीयते  ॥ ५.१०८ ॥
<शिलाजतु:: शोधन>
अम्लैश्च गुग्गुलूपेतैः क्षाराद्यैर्भाण्डमध्यतः  ।
विशुध्यति शिलाजातं स्वेदितं घटिकाद्वयम्  ॥ ५.१०९ ॥
<शिलाजतु:: मारण>
मनःशिलालुङ्गरसैः शिलया गंधकेन वा  ।
तालकेनाथ पुटितं शिलाजं म्रियते ध्रुवम्  ॥ ५.११० ॥
छगणैरष्टभिः कृत्वा भस्मीभूतं शिलाजतु  ॥ ५.१११ ॥
<शिलाजतु:: मेदिच्. उसे>
शिलाजतु तु संशुद्धं सेवेत यः पुमान् सदा  ।
जीवेद्वर्षशतं साग्रं न रोगैर्बाध्यते खलु  ॥ ५.११२ ॥
मूत्रकृच्छ्राश्मरीरोगाः प्रयान्त्येव न संशयः  ।
महारसे चोपरसे धातुरत्नेषु पारदे  ।
ये गुणाः कथिताः सद्भिः शिलाधातौ वदन्ति ते  ॥ ५.११३ ॥
वैक्रांतकांतत्रिफला- त्रिकटुभिः समन्वितम्  ।
वल्लोन्मितं वै सेवेत सर्वरोगगणापहम्  ॥ ५.११४ ॥
पलितं वलिभिः सार्धं हन्यादेव न संशयः  ॥ ५.११५ ॥
<कर्पूरशिलाजतु>
कर्पूरसदृशं श्वेतं कर्पूराख्यं शिलाजतु  ।
<कर्पूरशिलाजतु:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
अश्मरीमेहकृच्छ्रघ्नं कामलापाण्डुनाशनम्  ॥ ५.११६ ॥
<कर्पूरशिलाजतु:: शोधन>
अम्लतोयेन संस्विन्नं शुष्कं शुद्धिमुपैति च  ।
<कर्पूरशिलाजतु:: मारण, सत्त्वपातन>
नोदितं मारणं तस्य सत्वपातनकं बुधैः  ॥ ५.११७ ॥
<रसक:: सुब्त्य्पेस्>
द्विविधो रसकः प्रोक्तः कारवेल्लकदर्दुरः  ।
<कारवेल्लक:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
सत्वपाते परः प्रोक्तः प्रथमश्चौषधादिषु  ॥ ५.११८ ॥
सर्वमेहहरश्चैव पित्तश्लेष्मविनाशनः  ।
नागार्जुनेन कथितौ सिद्धौ श्रेष्ठरसावुभौ  ॥ ५.११९ ॥
कृतौ येनाग्निसहनौ सूतखर्परकौ शुभौ  ।
तेन स्वर्गमयी सिद्धिरर्जिता नात्र संशयः  ॥ ५.१२० ॥
<रसक:: शोधन>
रसकस्तापितः सम्यक्निक्षिप्तो रसपूरके  ।
निर्मलत्वमवाप्नोति सप्तवारं निमज्जितः  ॥ ५.१२१ ॥
<रसक:: शोधन>
कांजिके वाथ तक्रे वा नृमूत्रे मेषमूत्रके  ।
द्रावितो ढालितः सम्यक्खर्परः परिशुध्यति  ॥ ५.१२२ ॥
<रसक:: रञ्जन ओf चोप्पेर्wइथ्ँ>
खर्परं रेतितं शुद्धं स्थापितं नरमूत्रके  ।
रञ्जयेन्मासमेकं हि ताम्रं स्वर्णप्रभं वरम्  ॥ ५.१२३ ॥
<रसक:: सत्त्व:: पातन>
शिला हरिद्रा त्रिफला गृहधूमैः ससैंधवैः  ।
भल्लातकैष्टंकणैश्च क्षारैरम्लैश्च वर्तितम्  ॥ ५.१२४ ॥
पादांशसंयुतैर्मूषां वृंताकफलसन्निभाम्  ।
निरुध्य शोषयित्वाथ मूषां मूषोपरि न्यसेत् ॥ ५.१२५ ॥
प्रध्माते खर्परे ज्वाला सिता नीला भवेद्यदा  ।
लोहसंदंशके कृत्वा धृत्वा मूषामधोमुखीम्  ॥ ५.१२६ ॥
भूम्यामाढालयेत्सत्त्वं यथा नालं न भज्यते  ।
तदा सीसोपमं सत्वं पतत्येव न संशयः  ॥ ५.१२७ ॥
अनेनैव प्रकारेण त्रिवारं हि कृते सति  ।
विनिःसरेत्सर्वसत्वं सत्यं हि गुरुणोदितम्  ॥ ५.१२८ ॥
<रसक:: सत्त्व:: मारण>
तालकेन समायुक्तं सत्वं निक्षिप्य खर्परे  ।
घर्षयेल्लोहदण्डेन म्रियते च न संशयः  ॥ ५.१२९ ॥
<रसक:: सत्त्व:: मृत:: मेदिच्. उसे>
मृतं सत्वं मृतं कांतं समांशेनापि योजितम्  ।
माषमात्रमिदं चूर्णं वराक्वाथेन संयुतम्  ॥ ५.१३० ॥
लोहपात्रस्थितं रात्रौ तिलजप्रतिवापकम्  ।
निहन्ति मधुमेहं च क्षयं पाण्डुं तथानिलम्  ॥ ५.१३१ ॥
योनिरोगांश्च नारीणां ज्वरांश्च विषमानपि  ।
स्त्रीरोगान्हन्ति सर्वांश्च श्वासकासपुरोगमान्  ॥ ५.१३२ ॥


____________________________________________________________



अध्याय ६

<उपरसाः>
तालकं तुवरी गंधं कंकुष्ठं कुनटी तथा  ।
सौवीरं गैरिकं चैवमष्टमं खेचराह्वयम्  ॥ ६.१ ॥
<हरिताल:: सुब्त्य्पेस्>
तालकं द्विविधं प्रोक्तं दलाख्यं चाश्मसंज्ञितम्  ।
<पत्त्रतालक:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्>
सूक्ष्मपत्रं हेमवर्णं गुरु स्निग्धं च भासुरम्  ॥ ६.२ ॥
दलाख्यं तालकं तच्च बहुसत्वं रसायनम्  ।
<अश्मतालक:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्>
निष्पत्रं चाश्मसदृशं किंचित्सत्वं तथागुरु  ॥ ६.३ ॥
नारीणां पुष्पहृत्तत्तु कुपथ्यं चाश्मतालकम्  ।
<हरिताल:: शोधन>
कुष्माण्डतोयसंस्विन्नं ततः क्षारजलेन वा  ।
चूर्णतोयेन वा स्विन्नं दोलायंत्रेण शुध्यति  ॥ ६.४ ॥
<हरिताल:: सत्त्व:: पातन>
कुलत्थक्वाथसौभाग्य- माहिषाज्यमधुप्लुतम्  ।
खल्वे क्षिप्त्वा च तत्तालं मर्दयेदेकवासरम्  ॥ ६.५ ॥
निस्तुषीकृत्य चैरण्ड- बीजान्येव तु मर्दयेत् ।
पलाष्टमानं तालस्य चाष्टमांशं तु कारयेत् ॥ ६.६ ॥
बीजान्येरण्डजान्येव क्षिप्त्वा चैकत्र मर्दयेत् ।
यवाभा गुटिका कार्या शुष्का कुप्यां निधाय च  ॥ ६.७ ॥
वालुकायंत्रमध्ये तु वह्निं द्वादशयामकम्  ।
स्वांगशीतं समुत्तार्य ऊर्ध्वगं सत्वमाहरेत् ॥ ६.८ ॥
पाषाणधातुसत्त्वानां प्रकाराः सन्त्यनेकशः  ।
यानि कार्यकराण्येव सत्वानि कथितानि वै  ॥ ६.९ ॥
<हरिताल:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
वातश्लेष्महरं रक्त- भूतनुत्पुष्पहृत्स्त्रियाः  ।
सुस्निग्धमुष्णकटुकं दीपनं कुष्ठहारि तत् ॥ ६.१० ॥
<सौराष्ट्री:: ओरिगिन्>
सौराष्ट्रदेशे संजाता खनिजा तुवरी मता  ।
<सौराष्ट्री:: चोलोर्स्fअब्रिच्>
या लेपिता श्वेतवस्त्रे रङ्गबन्धकरी हि सा  ॥ ६.११ ॥
<सौराष्ट्री:: सुब्त्य्पेस्>
फुल्लिका खटिका तद्वत्द्विप्रकारा प्रशस्यते  ।
किंचित्पीता च सुस्निग्धा गरदोषविनाशिनी  ॥ ६.१२ ॥
श्वेतवर्णापरा साम्ला फुल्लिका लोहमारणी  ।
<सौराष्ट्री:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
कषाया मधुरा कांक्षी कटुका विषनाशिनी  ॥ ६.१३ ॥
व्रणघ्नी कफहा चैव नेत्रव्याधित्रिदोषहा  ।
कुष्ठरोगहरा सा तु पारदे बीजधारिणी  ॥ ६.१४ ॥
<सौराष्ट्री:: शोधन>
धान्याम्ले तुवरी क्षिप्ता शुध्यति त्रिदिनेन वै  ।
<सौराष्ट्री:: सत्त्व:: पातन>
क्षारैरम्लैश्च मृदिता ध्माता सत्वं विमुञ्चति  ।
<सौराष्ट्री:: सत्त्व:: मेदिच्. उसे>
तत्सत्वं धातुवादार्थे औषधे नोपपद्यते  ॥ ६.१५ ॥
<मनःशिला:: सुब्त्य्पेस्>
मनःशिला त्रिप्रकारा श्यामा रक्ता च खण्डिका  ।
<श्यामा>
श्यामा रक्ता मिश्रवर्णा भाराढ्या श्यामिका भवेत् ॥ ६.१६ ॥
<कणवीरका>
कणवीरा सुरक्ताङ्गी ताम्राभा सैव शस्यते  ।
<खण्डिका>
चूर्णिता याति रक्ताङ्गी गुरुः स्निग्धा च खण्डिका  ॥ ६.१७ ॥
सर्वाः कुनट्यः कथिताः पूर्वं पूर्वं गुणोत्तराः  ।
<मनःशिला:: शोधन>
मुनिपत्ररसेनापि शृङ्गवेररसेन वा  ॥ ६.१८ ॥
भाविता सप्तवारेण विशुध्यति न संशयः  ।
<मनःशिला:: सत्त्व:: पातन>
सर्पिषा च गुडेनाथ किट्टगुग्गुलुनाथ वा  ॥ ६.१९ ॥
ध्माता तु कोष्ठिकायन्त्रे मुञ्चेत्सत्त्वं न संशयः  ॥ ६.२० ॥
<मनःशिला:: शुद्ध:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
रसायनवरा सर्वा वातश्लेष्मविनाशिनी  ।
सत्वाधिका विषघ्नी च भूतकण्डूक्षयापहा  ।
अग्निमांद्यं प्रशमयेत्कोष्ठरोगनिबर्हिणी  ॥ ६.२१ ॥
<अञ्जन:: सुब्त्य्पेस्>
सौवीरं च रसांजनं निगदितं स्रोतोंजनं चैव हि तद्वत्पुष्पमथाञ्जनं तदनु चेन्नीलांजनं कथ्यते  ।
पञ्चानामपि नामवर्णगुणवद्रूपाणि सम्यग्विधौ कथ्यन्तेऽत्र मयापि शोधनमिदं सत्वं मृतिश्चोच्यते  ॥ ६.२२ ॥
<सौवीर>
सौवीराख्यं चांजनं धूमवर्णं पित्तास्रघ्नं छर्दिहिध्माव्रणघ्नम्  ।
नेत्रव्याधौ शोधने रोपणे च श्रेष्ठं प्रोक्तं कर्णरोगप्रशांत्यै  ॥ ६.२३ ॥
<रसाञ्जन>
पीताभं विषरक्तदोषशमनं सश्वासहिध्मापहं वर्ण्यं वातविनाशनं कृमिहरं दार्व्युद्भवं शोभनम्  ।
<स्रोतोञ्जन>
स्निग्धं स्वादु कषायकं विषवमीपित्तास्रनुल्लेखनं नेत्र्यं हिध्मरुजापहं निगदितं स्रोतोंजनं सर्वदा  ॥ ६.२४ ॥
<पुष्पाञ्जन>
सितं स्निग्धं हिमं चैव नेत्ररोगविषापहम्  ।
ज्वरघ्नमतिहिध्माघ्नं पुष्पांजनमिहोदितम्  ॥ ६.२५ ॥
<नीलाञ्जन>
रसायनं सुवर्णघ्नं गुरु स्निग्धं त्रिदोषहा  ।
नीलांजनं च कथितं लोहमार्दवकारकम्  ॥ ६.२६ ॥
<अञ्जन:: शोधन>
भृंगराजरसेनैव सर्वाण्येवांजनानि हि  ।
विशुध्यन्तीह सततं सत्यं गुरुवचो यथा  ।
<अञ्जन:: सत्त्व:: पातन>
शिलायाः सत्ववत्सत्त्वमञ्जनानां च पातयेत् ॥ ६.२७ ॥
<सुल्fउर्:: सुब्त्य्पेस्:: चोलोउर्>
गंधकस्य चतुर्भेदा लक्षिताः पूर्वसूरिभिः  ।
श्वेतः पीतस्तथा रक्तः कृष्णश्चेति चतुर्विधः  ॥ ६.२८ ॥
<सुल्fउर्:: wहिते>
श्वेतस्तु खटिकाकारो लेपनाल्लोहमारणम्  ।
जायते नात्र संदेहो ह्यनुभूतं मया खलु  ॥ ६.२९ ॥
<सुल्fउर्:: येल्लोw>
पीतवर्णो भवेद्यस्तु स चोक्तोऽमलसारकः  ।
रसे रसायने श्रेष्ठः शुकपिच्छः स कथ्यते  ॥ ६.३० ॥
<सुल्fउर्:: रेद्>
लाक्षारसनिभो रक्तः शुकतुण्डः स कथ्यते  ।
धातूनां रंजनं कुर्याद्रसबन्धं करोत्यलम्  ॥ ६.३१ ॥
<सुल्fउर्:: ब्लच्क्>
यः कृष्णवर्णः स तु दुर्लभोऽस्ति नाशं करोतीह जरापमृत्योः  ।
संसेवनाद्वज्रसमं शरीरं भवेत्सुकान्तं हि निरामयं च  ॥ ६.३२ ॥
<सुल्fउर्:: शोधन>
घटीमध्ये पयः क्षिप्त्वा मुखे वस्त्रं प्रबन्धयेत् ।
वस्त्रोपरि बलेश्चूर्णं मुखं रुद्ध्वा शरावतः  ॥ ६.३३ ॥
भूमौ निधाय तत्पात्रं पुटं दद्यात्प्रयत्नतः  ।
विंशत्युपलकैश्चैव स्वांगशीतं समुद्धरेत् ॥ ६.३४ ॥
अनेनैव प्रकारेण स्वांगशीतं पुनः पुनः  ।
एवं संशोधितो गन्धः सर्वकार्यकरो भवेत् ॥ ६.३५ ॥
<सुल्fउर्:: शुद्ध:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
विपाके मधुरो गन्ध- पाषाणस्तु रसायनः  ।
विसर्पकण्डुकुष्ठस्य शमनो दीपनस्तथा  ॥ ६.३६ ॥
आमाजीर्णप्रशमनो विषहा रसशोषणः  ।
सूतस्य वीर्यदः साक्षात्पार्वतीपुष्पसंभवः  ॥ ६.३७ ॥
कृमिरोगहरः सम्यक्सूतं मूर्छयति ध्रुवम्  ।
<सुल्fउर्:: निरुक्ति fओर्बलिवसा>
सेवितो बलिराज्ञा यः प्रभूतबलहेतवे  ॥ ६.३८ ॥
तस्माद्बलिवसेत्युक्तो गंधकोऽतिमनोहरः  ।
<सुल्fउर्::मेदिच्. उसे>
शुकपिच्छस्तु मरिच- समांशेन तु कल्कितः  ॥ ६.३९ ॥
त्रिफला षड्गुणा कार्या मर्दयेत्कृतमालकैः  ।
मूलद्रवैस्ततः पीतो हन्ति कुष्ठान्यनेकशः  ॥ ६.४० ॥
तन्मूलसलिले घृष्टं वपुस्तेनाथ लेपितम्  ।
कुष्ठान्येव निहन्त्याशु सद्यः प्रत्ययकारकम्  ॥ ६.४१ ॥
<सुल्fउर्:: मेदिच्. उसे>
संशुद्धगंधकं चैव तैलेन सह पेषयेत् ।
अपामार्गक्षारतोयैस्तैलेन मरिचेन च  ॥ ६.४२ ॥
विलिप्य सकलं देहं तिष्ठेत्सूर्यातपेषु च  ।
भोजयेत्तक्रभक्तं च तृतीये प्रहरे खलु  ॥ ६.४३ ॥
वह्निना स्वेदयेद्रात्रौ प्रातरुत्थाय मर्दयेत् ।
महिषस्य पुरीषेण स्नायाच्छीतेन वारिणा  ॥ ६.४४ ॥
स्नानं कुर्यादुषस्येवं कण्डूः पामा च नश्यति  ।
दृष्टप्रत्यययोगोऽयं कथितोऽत्र मया खलु  ।
नाशयेच्चिरकालोत्थाः कुष्ठपामाविचर्चिकाः  ॥ ६.४५ ॥
<सुल्fउर्:: मेदिच्. उसे>
कलांशव्योषसंयुक्तं शुद्धगन्धकचूर्णकम्  ।
वस्त्रे वितस्तिमात्रे तु गंधचूर्णं सतैलकम्  ॥ ६.४६ ॥
विलिप्य वेष्टयित्वा च वर्तिं सूत्रेण वेष्टयेत् ।
धृत्वा संदंशतो वर्ति- मध्यं प्रज्वालयेच्च ताम्  ॥ ६.४७ ॥
विद्रुतः पतते गंधो बिन्दुशः काचभाजने  ।
तां द्रुतिं प्रक्षिपेत्पत्त्रे नागवल्ल्यास्त्रिबिन्दुकाम्  ॥ ६.४८ ॥
रसं वल्लमितं तत्र दत्त्वाङ्गुल्या विमर्दयेत् ।
तत्सर्वं भक्षयेत्पश्चाद्गोदुग्धं चानु सम्पिबेत् ॥ ६.४९ ॥
कामस्य दीप्तिं कुरुते क्षयपाण्डुविनाशनम्  ।
ग्रहणीं नाशयेद्दुष्टां शूलार्तिश्वासकासकम्  ॥ ६.५० ॥
आमाजीर्णं प्रशमयेल्लघुत्वं च प्रजायते  ।
गंधकस्य गुणान्वक्तुं शक्तः कः शंभुना विना  ॥ ६.५१ ॥
<कङ्कुष्ठ:: ओरिगिन्>
पर्वते हिमसमीपवर्तिनि जायतेऽतिरुचिरं कङ्कुष्ठकम्  ।
<कङ्कुष्ठ:: सुब्त्य्पेस्>
एकमेव नलिकाभिधानकं रेणुकं तदनु चापरं भवेत् ॥ ६.५२ ॥
<नलिका:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्>
पीतवर्णमसृणं च वै गुरु स्निग्धमुत्तमतरं प्रवक्ष्यते  ।
<रेणुक:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्>
श्यामपीतमतिहीनसत्त्वकं रेणुकं हि कथितं द्वितीयकम्  ॥ ६.५३ ॥
<कङ्कुष्ठ:: थिर्द्त्य्पे fरों थे fएचेसोf अ नेwबोर्नेलेफन्त्>
वदन्ति कंकुष्ठमथापरे हि सद्यः प्रसूतस्य च दन्तिनः शकृत् ।
तत्कृष्णपीतं भवतीव रेचनं तृतीयमाहुर्विबुधा भिषग्वराः  ॥ ६.५४ ॥
<कङ्कुष्ठ:: ४. त्य्पे = नाल ओf होर्सेस्>
चतुर्थकङ्कुष्ठमिहैव वाजिनां नालं हि केचित्प्रवदन्ति तज्ज्ञाः  ।
यद्धस्तिजं श्वेतमथातिपीतं विरेचनं तत्प्रकरोति शीघ्रम्  ॥ ६.५५ ॥
रसायने श्रेष्ठतरं रसे च सत्वेन युक्तं खलु गौरवान्वितम्  ।
<कङ्कुष्ठ:: शोधन>
शुंठ्यम्भसा भावितमेव शुद्धिं कंकुष्ठमायाति हि सत्यमुक्तम्  ॥ ६.५६ ॥
<कङ्कुष्ठ:: शुद्ध:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
कङ्कुष्ठकं तिक्तकटूष्णवीर्यं विशेषतो रेचनकं करोति  ।
गुदार्तिगुल्मव्रणशूलहृत्परं प्रचक्षते शास्त्रविदः पुराणाः  ॥ ६.५७ ॥
<कङ्कुष्ठ:: सत्त्व:: पातन>
सत्त्वाकृष्टिर्न च प्रोक्ता यस्मात्सत्वमयं हि तत् ।
<कङ्कुष्ठ:: मेदिच्. उसे>
यवमात्रं भजेदेनं विरेकार्थं न संशयः  ॥ ६.५८ ॥
क्षणादामज्वरं हन्ति जाते सति विरेचने  ।
तांबूलेन समं चैवं भक्षितं सारयेद्ध्रुवम्  ॥ ६.५९ ॥
बब्बूलमूलिकाक्वाथं सौभाग्याजाजिसंयुतम्  ।
भूयो भूयः पिबेद्धीमान् विषं कंकुष्ठजं जयेत् ॥ ६.६० ॥
<कासीस:: सुब्त्य्पेस्>
कासीसं प्रथमं हि सैकतमिदं पुष्पाख्यमन्यत्तथा क्षाराम्लं गुरु धूम्रवर्णविषहृत्वीर्योष्णकं रागदम्  ।
<वालुकाकासीस:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
श्वित्रघ्नं मुखकेशरंजनकरं तत्सैकतं पूर्वकं पुष्पाख्यं ह्यपरं गुणैश्च सहितं सेव्यं सदा रोगहृत् ॥ ६.६२ ॥
<पुष्पकासीस:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
पुष्पाभिधं च कासीसं प्रसिद्धं नेत्ररोगहा  ।
सोष्णवीर्यं कषायाम्लं विषघ्नं श्लेष्मनाशनम्  ।
व्रणहृत्क्षयरोगघ्नं पटरञ्जनकं परम्  ॥ ६.६३ ॥
<कासीस:: शोधन>
भृंगराजरसे स्विन्नं निर्मलं हि प्रजायते  ।
<कासीस:: सत्त्व:: पातन>
सौराष्ट्रीसत्ववत्सत्त्वमेतस्यापि समाहरेत् ॥ ६.६४ ॥
<कासीस:: मेदिच्. उसे>
कासीसं भस्म कांतस्य चोभयं समभागिकम्  ।
वराविडङ्गसंयुक्तं घृतक्षौद्रप्लुतं प्रगे  ॥ ६.६५ ॥
भक्षितं हन्ति वेगेन पाण्डुयक्ष्माणमेव च  ।
प्लीहं गुल्मं गुदे शूलं मूत्रकृच्छ्राण्यशेषतः  ॥ ६.६६ ॥
सेवितं सर्वरोगघ्नं रसायनविधानतः  ।
अग्निसंधुक्षणं कुर्यात्वलीपलितनाशनम्  ।
आमाजीर्णभवान् रोगान्निहन्त्येव न संशयः  ॥ ६.६७ ॥
<नवसार:: स्य्नोन्य्म्स्>
उद्दिष्टं नवसाराख्यं लवणं चुल्लिकाभिधम्  ।
<नवसार:: अल्छेम्., मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
लोहद्रावणकं प्रोक्तं रसजारणकं तथा  ॥ ६.६८ ॥
वह्निं च दीपयत्याशु गुल्मप्लीहामयापहम्  ।
मांसादिजारणं सम्यक्भुक्तपाकं करोति तत् ॥ ६.६९ ॥
<वराटिका:: परीक्षा>
पीता वराटिका या तु सार्धनिष्कप्रमाणिका  ।
श्रेष्ठा सैव बुधैः प्रोक्ता टङ्कभारा हि मध्यमा  ॥ ६.७० ॥
पादोनटङ्कभारा या कथ्यते सा कनिष्ठिका  ॥ ६.७१ ॥
<मोनेय्चोwरिए:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
रसे रसायने प्रोक्ता परिणामादिशूलनुत् ।
ग्रहणीक्षयरोगघ्नी वीर्योष्णा दीपनी मता  ॥ ६.७२ ॥
वृष्या दोषहरी नेत्र्या कफवातविनाशिनी  ।
रसेन्द्रजारणे शस्ता बिडमध्ये सदा हिता  ॥ ६.७३ ॥
स्थूला वराटिका प्रोक्ता गुरुश्च श्लेष्मपित्तहा  ।
<मोनेय्चोwरिए:: शोधन>
स्वेदिता ह्यारनालेन यामाच्छुद्धिमवाप्नुयात् ॥ ६.७४ ॥
<दरद:: सुब्त्य्पेस्>
दरदः शुकतुण्डाख्यो हंसपाकस्तथापरः  ।
<शुकतुण्ड:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्>
चर्मारः प्रथमः प्रोक्तो हीनसत्वः स उच्यते  ॥ ६.७५ ॥
<हंसपाक:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्>
प्रवालाभः शलाकाढ्यः उत्तमो हंसपाककः  ।
<दरद:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
दीपनः सर्वदोषघ्नो हिंगुलोऽतिरसायनः  ॥ ६.७६ ॥
सर्वरोगहरः साक्षात्द्रावणे संप्रशस्यते  ।
<मेर्चुर्य्:: हिङ्गुलाकृष्ट>
यथा षड्गुणगंधेन जारितरसराजकः  ॥ ६.७७ ॥
दरदाकर्षितः सूतो गुणैरेवंविधो भवेत् ।
<दरद:: शोधन>
कुष्माण्डखण्डमध्ये तु स्वेदितो लकुचाम्बुना  ।
सकृत्संजायते शुद्धः सर्वकार्येषु योजयेत् ॥ ६.७८ ॥
<गैरिक:: सुब्त्य्पेस्>
पाषाणगैरिकं चैकं द्वितीयं स्वर्णगैरिकम्  ।
<पाषाणगैरिक:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्>
पाषाणगैरिकं प्रोक्तं कठिनं ताम्रवर्णकम्  ॥ ६.७९ ॥
<स्वर्णगैरिक:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्>
अत्यन्तशोणितं स्निग्धं मसृणं स्वर्णगैरिकम्  ।
<स्वर्णगैरिक:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
स्वादु तिक्तं हिमं नेत्र्यं कषायं रक्तपित्तनुत् ॥ ६.८० ॥
हिक्कावमिविषघ्नं च रक्तघ्नं स्वर्णगैरिकम्  ।
<पाषाणगैरिक:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
पाषाणगैरिकं चान्यत्पूर्वस्मादल्पकं गुणैः  ॥ ६.८१ ॥
<गैरिक:: शोधन>
गैरिकं तु गवां दुग्धैर्भावितं शुद्धिमृच्छति  ।
<गैरिक:: सत्त्व:: पातन>
गैरिकं सत्वरूपं हि नन्दिना परिकीर्तितम्  ॥ ६.८२ ॥
<अग्निजार:: ओरिगिन्>
समुद्रेणाग्निनक्रस्य जरायुर्बहिरुज्झितः  ।
रवितापेन संशुष्कः सोऽग्निजार इति स्मृतः  ॥ ६.८३ ॥
<अग्निजार:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
त्रिदोषशमनो ग्राही धनुर्वातहरः परः  ।
वर्धनो रसवीर्यस्य जारणः परमः स्मृतः  ॥ ६.८४ ॥
<गिरिसिन्दूर:: ओरिगिन्>
महागिरौ शिलान्तस्थो रक्तवर्णच्युतो रसः  ।
सूर्यातपेन संशुष्को गिरिसिन्दूरसंज्ञितः  ॥ ६.८५ ॥
<गिरिसिन्दूर:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
रसबंधकरो भेदी त्रिदोषशमनस्तथा  ।
देहलोहकरो नेत्र्यो गिरिसिन्दूर ईरितः  ॥ ६.८६ ॥
<उदारशृङ्ग:: ओरिगिन्>
भवेद्गुर्जरके देशे सदलं पीतवर्णकम्  ।
अर्बुदस्य गिरेः पार्श्वे नाम्ना वोदारशृङ्गकम्  ॥ ६.८७ ॥
<उदारशृङ्ग:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
नागसत्वं लिंगदोष- हरं श्लेष्मविकारनुत् ।
रसबन्धकरं सम्यक्श्मश्रुरञ्जनकं परम्  ॥ ६.८८ ॥
<साधारणरस:: शोधन>
साधारणरसाः सर्वे बीजपूररसेन वै  ।
त्रिवारं भाविताः शुष्का जायन्ते दोषवर्जिताः  ॥ ६.८९ ॥
<विड्लवण:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
बिडं हि कथ्यते तद्वत्सर्वदोषहरं परम्  ॥ ६.९० ॥


____________________________________________________________



अध्याय ७

<नव रत्नानि>
माणिक्यं मौक्तिकं चैव विद्रुमं तार्क्ष्यं पुष्पकम्  ।
वज्रं नीलं च गोमेदं वैडूर्यं च क्रमेण हि  ॥ ७.१ ॥
सुजातिगुणसम्पन्नं रत्नं सर्वार्थसिद्धिदम्  ।
दाने रसायने चैव धारणे देवतार्चने  ॥ ७.२ ॥
<रुब्य्:: सुब्त्य्पेस्>
पद्मरागाभिधं श्रेष्ठं प्रथमं तदुदीरितम्  ।
<रुब्य्:: नीलगन्धि>
द्वितीयं नीलगन्धि स्याद्घनं रक्तं सुशोभनम्  ॥ ७.३ ॥
<रुब्य्:: परीक्षा>
महच्च कमलच्छायं स्निग्धं स्वच्छं गुरु स्फुटम्  ।
समं वृत्तायतं गात्रे माणिक्यं चोत्तमं मतम्  ॥ ७.४ ॥
<नीलगन्धि:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्>
गंगोदकसमुद्भूतं नीलगर्भारुणच्छवि  ।
माणिक्यं पूर्ववच्छायं नीलगन्धि तदुच्यते  ॥ ७.५ ॥
<रुब्य्:: परीक्षा:: बदॄउअलित्य्>
माणिक्यं चाष्टधा नेष्टं सच्छिद्रं मलिनं लघु  ।
कर्कशं चिपिटं वक्रं सूक्ष्मं चाविशदं तथा  ॥ ७.६ ॥
<रुब्य्:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
संदीपनं वृष्यतमं हि रूक्षं वातापहं कर्मरुजापहं च  ।
भूतादिदोषत्रयनाशनं परं राज्ञां सदा योग्यतमं प्रशस्तम्  ॥ ७.७ ॥
<पेअर्ल्:: परीक्षा:: गोओदॄउअलित्य्>
ह्लादि श्वेतं रश्मिमन्निर्मलं च वृत्तं ख्यातं मौक्तिकं तोयभासम्  ।
स्निग्धं तौल्ये गौरवं चेन्महत्तल्लिंगैरेतैर्लक्षितं तच्च शुद्धम्  ॥ ७.८ ॥
<पेअर्ल्:: परीक्षा:: बदॄउअलित्य्>
रूक्षाङ्गं चेन्निष्प्रभं श्यावताम्रं चार्धं शुभ्रं ग्रंथिलं मौक्तिकं च  ।
क्षाराभासं वैकटं युग्मकं च दोषैर्युक्तं सर्वथा त्याज्यमेभिः  ॥ ७.९ ॥
<पेअर्ल्:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
कासं श्वासं वह्निमांद्यं क्षयं च हन्याद्वृष्यं बृंहणं पित्तहारि  ।
दाहश्लेष्मोन्मादवातादिरोगान् हन्यादेवं सेवितं सर्वकाले  ॥ ७.१० ॥
<चोरल्:: परीक्षा:: गोओदॄउअलित्य्>
स्निग्धं स्थूलं पक्वबिम्बीफलाभं वृत्तं दीर्घं निर्व्रणं चाप्यदीर्घम्  ।
ख्यातं सद्भिः सप्तधा विद्रुमं च दोषैर्मुक्तं सर्वकार्येषु शस्तम्  ॥ ७.११ ॥
<चोरल्:: परीक्षा:: बदॄउअलित्य्>
रूक्षं श्वेतं सव्रणं धूसरं च निर्भारं चेच्छुल्बवर्णं प्रवालम्  ।
दोषैर्युक्तं कोटरैरावृतं च नेष्टं सद्भिर्भक्षणे धारणे च  ॥ ७.१२ ॥
<चोरल्:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
पित्तास्रघ्नं श्वासकासादिरोगान् हन्यादेवं दुर्निवारं विषं च  ।
भूतोन्मादान्नेत्ररोगान्निहन्यात्सद्यः कुर्याद्दीपनं पाचनं च  ॥ ७.१३ ॥
<एमेरल्द्:: परीक्षा:: गोओदॄउअलित्य्>
तार्क्ष्यं स्निग्धं भासुरं शष्पवर्णं गात्रैः शुद्धं भारवद्रश्मियुक्तम्  ।
एते प्रोक्ता सप्तसंख्या गुणा वै दाने शस्तं भक्षणे धारणे च  ॥ ७.१४ ॥
<एमेरल्द्:: परीक्षा:: बदॄउअलित्य्>
नीलं श्वेतं कर्कशं श्यावरूक्षं वक्रं कृष्णं चिप्पटं भारहीनम्  ।
<एमेरल्द्:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
दुष्टं तार्क्ष्यं चौषधेनोपयोज्यं कासं श्वासं सन्निपाताग्निमांद्यम्  ॥ ७.१५ ॥
शोफं शूलं जूर्तिरोगं विषं च दुर्नामानं पाण्डुरोगं निहन्यात् ॥ ७.१६ ॥
<पुष्पराग:: परीक्षा:: गोओदॄउअलित्य्>
स्वच्छं स्थूलं पुष्परागं गुरु स्यात्स्निग्धं वर्णे कर्णिकारप्रसूनम्  ।
तच्चावक्रं मसृणं कोमलं च लिंगैरेतैः शोभनं पुष्परागम्  ॥ ७.१७ ॥
<पुष्पराग:: परीक्षा:: बदॄउअलित्य्>
रूक्षं पीतं कर्कशं श्यामलं च पाण्डु स्याद्वा कापिलं तोयहीनम्  ।
दोषैर्युक्तं निष्प्रभं पुष्परागं नो सेव्यं तन्नैव देयं द्विजेभ्यः  ॥ ७.१८ ॥
<पुष्पराग:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
कुष्ठं छर्दिं श्लेष्मवातौ निहन्ति मंदाग्नीनामेतदेव प्रशस्तम्  ।
दाहे कृच्छ्रे दीपनं पाचनं च तस्मात्सेव्यं सर्वकालं मनुष्यैः  ॥ ७.१९ ॥
<वज्र:: सुब्त्य्पेस्:: गेन्देर्>
सर्वेषु रत्नेषु सदा वरिष्ठं मूल्यैर्गरिष्ठं विविधं हि वज्रम्  ।
नरश्च नारी च तथा तृतीयं तेषां गुणान्वच्मि समासतो हि  ॥ ७.२० ॥
पूर्वं पूर्वं श्रेष्ठमेतत्प्रदिष्टं द्रव्याद्वीर्यात्पाकतश्च प्रभावात् ।
तेषां वर्णा जातयश्च प्रभेदाः कथ्यन्तेऽष्टौ शास्त्रतश्चापकर्षात् ॥ ७.२१ ॥
श्वेतादिकं वर्णचतुष्टयं हि सर्वेषु रत्नेषु च कथ्यते बुधैः  ।
स्युर्ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्रास्ते जातयो वै क्रमशश्च वर्णाः  ॥ ७.२२ ॥
<पुंवज्र:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्>
पुंवज्रं यत्प्रोच्यते चाष्टधारं षट्कोणं चेदिन्द्रचापेन तुल्यम्  ।
अष्टौ चेत्स्युः फालका भासुरं वै पूर्वं श्रेष्ठं सर्वदोषापहं स्यात् ॥ ७.२३ ॥
<स्त्रीवज्र:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्>
स्त्रीवज्रं चेत्तादृशं वर्तुलं हि किंचिच्चैवं चिप्पटं कर्कशं च  ।
<नपुंसक:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्>
कोणाग्रं वै कुण्ठितं वर्तुलं च किंचिद्धीनं प्रोच्यते तत्तृतीयम्  ॥ ७.२४ ॥
स्त्री पुमान्नो स्त्री पुमान् यच्च वज्रं योज्यं तच्च स्त्रीषु पुंस्वेव षण्ढे  ।
व्यत्यासाद्वै नैव दत्तं फलं तद्दद्याद्वज्रं वा विना तत्पुमांसम्  ॥ ७.२५ ॥
वर्णेऽप्येवं यस्य वर्णस्य वज्रं तत्तद्वर्णे शोभनीयं प्रदिष्टम्  ।
न्यायश्चायं भैरवेण प्रदिष्टः सर्वेष्वेव रत्नवर्गेषु सम्यक् ॥ ७.२६ ॥
<वज्र:: शोधन>
यामावधि स्वेदितमेव वज्रं शुद्धिं प्रयातीह कुलत्थतोये  ।
सिद्धं तथा कोद्रवजे शृते वा वज्रं विशुध्येद्धि विनिश्चितेन  ॥ ७.२७ ॥
<वज्र:: मारण:: वारितर>
सुभावितं मत्कुणशोणितेन वज्रं चतुर्वारविशोषितं च  ।
छुच्छुंदरीस्थं हि विपाचितं पुटे पुटेद्वराहेण च त्रिंशदेवम्  ॥ ७.२८ ॥
ध्मातं पुनर्ध्माय शतं हि वारान् क्वाथे कुलत्थस्य हि निक्षिपेच्च  ।
संपेषयेत्तं हि शिलातलेन मनःशिलाभिः सह कारयेद्वटीम्  ॥ ७.२९ ॥
क्षिप्त्वा निरुन्ध्यापि च मूषिकायां पुटान्यथाष्टौ च वनोपलैर्ददेत् ।
वारान् शतं चापि ततो धमेत्तं संमर्दितं शोधितपारदेन  ॥ ७.३० ॥
वज्राणि सर्वाणि मृतीभवन्ति तद्भस्मकं वारितरं भवेच्च  ।
श्रीसोमदेवेन च सत्यवाचा वज्रस्य मृत्युः कथितो हि सम्यक् ॥ ७.३१ ॥
<वज्र:: मारण>
कासमर्दरसपूर्णलोहजे मत्कुणस्य रुधिरैर्विलेपितम्  ।
स्वेदितं च भिदुरं हि सप्तभिर्वासरैः परिनिषेच्य मूत्रके  ॥ ७.३२ ॥
ध्मापितं हि खलु वज्रसंज्ञकं मारयेदिति वदन्ति तद्विदः  ।
<वज्र:: मारण>
नीलज्वालावीरुधः कन्दकेषु घृष्टं घर्मे शोषितं भस्मभावम्  ॥ ७.३३ ॥
वज्रं याति स्वैरवह्निप्रदानात्पिष्टैश्चापि क्षोणिनागैः प्रलिप्तम्  ।
विंशद्वारान् संपुटेच्च प्रयत्नादारण्यैर्वा गोमयैस्तद्धठाग्नौ  ।
वज्रं चैवं भस्मसाद्वीर्ययुक्तं सर्वस्मिन्वै योजनीयं रसादौ  ॥ ७.३४ ॥
<वज्र:: मृत:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
आयुःप्रदं वृष्यतमं प्रदिष्टं दोषत्रयोन्मूलनकं तथैव  ।
रसेन्द्रकस्यापि हि बंधकृत्सदा सुधासमं चापमृतिं च हन्यात् ॥ ७.३५ ॥
<वज्र:: मेदिच्. उसे>
भूनागसत्वेन समं विमर्द्य वज्रस्य भूतिं च समानहेम्ना  ।
ध्मातं रसादावपि योजनीयं रसायनं तद्भवतीह सम्यक् ॥ ७.३६ ॥
भागास्त्रयश्चैव हि सूतकस्य भागं विमर्द्याथ मृतं हि वज्रम्  ।
वज्रस्य भूतिः किल पोटलीकृता मुखे धृता दार्ढ्यकरी द्विजानाम्  ॥ ७.३७ ॥
<वज्ररसायनं षाड्गुण्यसिद्धिदम्>
वज्रभस्म किल भागत्रिंशकं स्वर्णमेव कथितं कलांशकम्  ।
अष्टभागमिह तारकं कुरु सूतमत्र समभागकं सदा  ॥ ७.३८ ॥
अभ्रसत्वभसितं समांशकं तुर्यभागमिह ताप्यकं भवेत् ।
वैक्रांतभस्मात्र तथाष्टभागकं षडेव भागा हि बलेर्विधेयाः  ॥ ७.३९ ॥
षाड्गुण्यसंसिद्धिमुपैति सर्वदा सर्वार्थसंसिद्धिमुपैति सेविते  ॥ ७.४० ॥
<सप्फिरे:: सुब्त्य्पेस्>
इन्द्रनीलमथ वारिनीलकं श्वैत्यगर्भितमथापि नीलकम्  ।
कथ्यते हि लघु वारिनीलकं तुच्छमेव कथितं भिषग्वरैः  ।
<इन्द्रनील:: परीक्षा>
कान्त्या युक्तं कार्ष्ण्यगर्भं च नीलं तच्चाप्युक्तं शक्रनीलाभिधानम्  ॥ ७.४१ ॥
<सप्फिरे:: परीक्षा:: गोओदॄउअलित्य्>
एकच्छायं स्निग्धवर्णं गुरु स्यात्स्वच्छं मध्ये चोल्लसत्कांतियुक्तम्  ।
नीलं प्रोक्तं पिण्डितं सप्तसंज्ञैरेतैर्लिङ्गैर्लक्षितं चोत्तमं हि  ॥ ७.४२ ॥
<सप्फिरे:: परीक्षा:: बदॄउअलित्य्= जलनील>
निर्भारं चेत्कोमलं चास्रगन्धि रूक्षं वर्णे सूक्ष्मकं चिप्पिटं च  ।
प्रोक्तं वै तद्वारिनीलं भिषग्भिरेतैर्लिंगैः सप्तभिः क्षेपणीयम्  ॥ ७.४३ ॥
<सप्फिरे:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
संदीपनं श्वासहरं च वृष्यं दोषत्रयोन्मूलनकं विषघ्नम्  ।
दुर्नामपांडुघ्नमतीव बल्यं जूर्तिं जयेन्नीलमिदं प्रशस्तम्  ॥ ७.४४ ॥
<गोमेद:: परीक्षा:: गोओदॄउअलित्य्>
गोमेदकं रत्नवरं प्रशस्तं गोमेदवद्रागयुतं प्रचक्षते  ।
सुस्वच्छगोमूत्रसमानवर्णं गोमेदकं शुद्धमिहोच्यते खलु  ॥ ७.४५ ॥
दीप्तं स्निग्धं निर्दलं मसृणं वै मूत्रच्छायं स्वच्छमेतत्समं च  ।
एभिर्लिङ्गैर्लक्षितं वै गरीयः सर्वास्वेतद्योजनीयं क्रियासु  ॥ ७.४६ ॥
<गोमेद:: परीक्षा:: बदॄउअलित्य्>
विच्छायं वा चिप्पिटं निष्प्रभं च रूक्षं चाल्पं चावृतं पाटलेन  ।
निर्भारं वा पीतकाचाभयुक्तं गोमेदं चेदीदृशं नो वरिष्ठम्  ॥ ७.४७ ॥
<गोमेद:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
गोमेदकं पित्तहरं प्रदिष्टं पाण्डुक्षयघ्नं कफनाशनं च  ।
संदीपनं पाचनमेव रुच्यमत्यंतबुद्धिप्रविबोधनं च  ॥ ७.४८ ॥
<वैडूर्य:: परीक्षा:: गोओदॄउअलित्य्>
स्वच्छं समं चापि विडूर्यकं हि श्यामाभशुभ्रं च गुरु स्फुटं वा  ।
यज्ञोपवीतोपमशुद्धरेषास्तिस्रश्च संदर्शयतीह शुभ्राः  ॥ ७.४९ ॥
<वैडूर्य:: परीक्षा:: बदॄउअलित्य्>
कर्कशं च लघु चिप्पटं सदा श्यामतोयमिव दृश्यते छविः  ।
रक्तगर्भसममुत्तरीयकं नैव शोभनमिदं विडूर्यकम्  ॥ ७.५० ॥
<वैडूर्य:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्>
रक्तपित्तशमनं विडूर्यकं बुद्धिवर्धनकरं च दीपनम्  ।
पित्तरोगमलमोचनं सदा धारयेच्च मतिमान् सुखावहम्  ॥ ७.५१ ॥
<सर्वरत्नेषु दोषाः>
घर्षश्च बिंदुश्च तथैव रेषा त्रासश्च पानीयकृता सगर्भता  ।
सर्वेषु रत्नेषु च पञ्चदोषाः साधारणास्ते कथिता मुनीन्द्रैः  ॥ ७.५२ ॥
ये क्षेत्रतोयप्रभवाश्च दोषाः सर्वेषु रत्नेषु गलन्ति सम्यक् ॥ ७.५३ ॥
तेषां च शुद्धिं शृणु भैरवोक्तां यथा हि दोषस्य विनाशनं स्यात् ।
<जेwएल्:: शोधन>
अम्लेन वै शुध्यति माणिक्याख्यं जयन्तिकायाः स्वरसेन मौक्तिकम्  ॥ ७.५४ ॥
क्षारेण सर्वेण हि विद्रुमं च गोदुग्धतस्तार्क्ष्यमुपैति शुद्धिम्  ।
धान्यस्याम्लैः पुष्परागस्य शुद्धिं कौलत्थे वै क्वाथ्यमानं हि वज्रम्  ॥ ७.५५ ॥
नीलं नीलीपत्रजातै रसैश्च गोमेदं वै रोचनाया रसेन  ।
वैडूर्यं चेदुत्तमाक्वाथयुक्तं यामैकैकं स्वेदितं शुद्धिमेति  ॥ ७.५६ ॥
<रत्नमारणम्>
तालगंधकशिलासमन्वितं मर्दयेल्लकुचवारिणा खलु  ।
वज्रवर्ज्यमपि चाष्टभिः पुटै रत्नभस्म भवतीति निश्चितम्  ॥ ७.५७ ॥
<जेwएल्:: द्रावण>
रामठं लवणपंचकं सदा क्षारयुग्ममपि चेत्सुपेषितम्  ।
चूलिकालवणमम्लवेतसं पक्वकुम्भिकफलं तथैव च  ॥ ७.५८ ॥
चित्रमूलकरुदन्तिके शुभा जम्बुकी जलयुता द्रवन्तिका  ।
अर्कदुग्धसमसौधदुग्धकं सर्वमेव मृदितं शिलातले  ॥ ७.५९ ॥
गोलमस्य च विधाय निक्षिपेद्रत्नजातिषु वराणि पेषयेत् ।
भूर्जपत्रमभिवेष्ट्य गोलके गोलकोपरि निवेष्ट्य मूत्रतः  ॥ ७.६० ॥
वस्त्रेण संवेष्ट्य ततः प्रयत्नाद्दोलाख्ययंत्रेऽथ निवेश्य गोलकम्  ।
सर्वाम्लयुक्ते तुषवारिपूरिते पात्रं दृढे मृण्मयसंज्ञके हि  ॥ ७.६१ ॥
दिनत्रयं स्वेदनकं विधेयमाहृत्य तस्माद्वरगोलकं हि  ।
संक्षालयेच्चाम्लजलेन चापि संजायते रत्नभवा द्रुतिश्च  ॥ ७.६२ ॥
<द्रुतिलक्षणानि>
वर्णेन सा रत्ननिभा च कान्त्या लघ्वी भवेद्देहकरी च सम्यक् ।
लोहस्य वेधं प्रकरोति सम्यक्सूतेन सम्यङ्मिलनं प्रयाति  ॥ ७.६३ ॥
तदा भवेयुः खलु सिद्धता यदा हिंग्वादिवर्गेण मिलन्ति सम्यक् ।
यामद्वयं कांस्यविमर्दिता वै चातिप्रयत्नेन तु वैद्यवर्यैः  ॥ ७.६४ ॥
कस्यापि नुः सिध्यति वै द्रुतिश्च यदा प्रसन्नः खलु पार्वतीशः  ।
न स्याद्यावद्भैरवस्य प्रसादस्तावत्सूते बन्धनं दुर्लभं हि  ।
तासां मध्ये दुर्लभाभ्रद्रुतिश्च स्वल्पं भाग्यं भूरिदौर्भाग्यभाजाम्  ॥ ७.६५ ॥
रत्नानां क्रमतो गुणाश्च कथितास्तच्छोधनं मारणं तेभ्यश्चैव हि सत्वपातनमथो सम्यग्द्रुतेः पातनम् ।
सर्वेषां हि परीक्षणं च द्रुतयः सम्मेलनं वै रसे अध्यायेऽत्र निदर्शितानि सकलान्येवं हि कर्माणि वै  ॥ ७.६६ ॥


____________________________________________________________



अध्याय ८

भवति गदगणानां नाशनं येन सद्यो विविधरसविधानं कथ्यतेऽत्रैव सम्यक् ।
रसनिगमसुधाब्धौ मथ्यमाने मयैव गणितरसशतानां संग्रहः प्रोच्यते वै  ॥ ८.१ ॥
<ज्वराङ्कुश (१)>
सुखण्डितं हारिणजं विषाणं रसेन पाच्यं जलजंबुकस्य  ।
रुद्ध्वाथ भाण्डे विपचेच्च चुल्ल्यां यामद्वयं शीतगतं समुद्धरेत् ॥ ८.२ ॥
ततोऽष्टभागं त्रिकटुं नियोज्य निष्कप्रमाणं च भजेत्प्रभाते  ।
तं नागवल्लीदलजेन सार्धं निहन्ति वातोद्भवकं ज्वरं च  ॥ ८.३ ॥
<ज्वराङ्कुश (२)>
सूतगंधविषकारवीकणा- दन्तिबीजमिति वर्धितैः क्रमात् ।
मर्दितैश्च दशनिंबुकद्रवै रक्तिकार्धतुलिता वटी कृता  ।
भक्षिता ज्वरगणान्निहन्त्ययं रेचनो ज्वरहरोऽयमङ्कुशः  ॥ ८.४ ॥
एक एव कथितस्तु सोऽमलः स्वेदितोऽपि सह चूर्णजलेन  ।
यामपूर्वमपि रक्तिकामितो भक्षितः सकलशीतजूर्तिहृत् ॥ ८.५ ॥
<ज्वरारिरस>
पारदं रसकगंधतालकं तुत्थटंकणयुतं सुशोधितम्  ।
मर्दयेच्च सममात्रमेकतः कारवेल्लजरसैर्दिनं तथा  ॥ ८.६ ॥
लेपयेच्च रविभाजनोदरे चांगुलार्धमपि मानमेव हि  ।
ताम्रभाजनमुखं निरुध्य वै तं पचेत्सिकतयंत्रमध्यतः  ॥ ८.७ ॥
धान्यकान्युपरि मुञ्चितानि चेत्संस्फुटन्ति यदि शुद्धमुच्यते  ।
जायतेऽतिरुचिरो ज्वरारिकः सेवितो ज्वरगणापहारकः  ॥ ८.८ ॥
माषमात्रमुषणैः समैः सदा पर्णखण्डसहितैश्च भक्षितः  ।
नाशयेद्धि विषमोद्भवान् ज्वरानन्धकारमिव भास्करोदयः  ॥ ८.९ ॥
<तरुणज्वरारिरसः>
तालताम्ररसगंधतुत्थकान् शाणमात्रतुलितान् समस्तकान्  ।
निष्कमात्ररुचिरां मनःशिलां मर्दयेत्त्रिफलकाम्बुभिर्दृढम्  ॥ ८.१० ॥
गोलमस्य च विधाय संपुटे पाचयेच्च पुटपाकयोगतः  ।
अर्कवज्रिपयसा सुभावयेत्सप्तवारमथ दन्तिकाशृतैः  ॥ ८.११ ॥
माषमात्ररस एष भक्षितः शाणमानमरिचैर्युतो यदा  ।
सार्धनिष्ककगुडेन योजितः सौरसैर्द्विदशपत्रकैर्युतः  ॥ ८.१२ ॥
शीतपूर्वमथ दाहपूर्वकं द्व्याहिकं च सकलान् ज्वरानपि  ।
नाशयेद्धि तरुणज्वरारिकः सर्वदोषशमनः सुखावहः  ॥ ८.१३ ॥
<ज्वरघ्नी वटी>
भागैकः स्यात्पारदः शोधितश्च एलीयः स्यात्पिप्पली श्रेयसी च  ।
आकल्लो वै गंधकः सार्षपेण तैलेनाथो शोधितो बुद्धिमद्भिः  ॥ ८.१४ ॥
तुर्यान्भागानिन्द्रवल्लीफलानां कृत्वा चूर्णं शोषयेत्सूर्यतापे  ।
चूर्णं चैतद्भावयेत्तद्रसेन माषैस्तुल्यां कारयेत्तद्वटीं च  ॥ ८.१५ ॥
दत्त्वा चैकां जातसद्योज्वराय छिन्नाङ्गायाः क्वाथपानं विधेयम्  ।
दोषोद्भूतं सन्निपातोद्भवां च जूर्तिं सम्यङ्नाशयत्याशु तीव्राम्  ॥ ८.१६ ॥
<ज्वरकृन्तनरसः>
शुद्धः सूतो गंधको वत्सनाभः प्रत्येकं वै शाणमात्रा विधेया  ।
धूर्ताद्बीजं कारयेद्वै त्रिशणं सर्वेभ्यो वै द्वैगुणा हेमदुग्धा  ॥ ८.१७ ॥
सूक्ष्मं चूर्णं कारयेत्तत्प्रयत्नाद्देयं गुंजायुग्ममानं च सम्यक् ।
खादेदार्द्रं चानुपाने ज्वरार्तः सद्यो हन्यात्सर्वदोषोत्थजूर्तिम्  ॥ ८.१८ ॥
<ज्वरारिरसः>
सूतं गंधं हिङ्गुलं दंतिबीजं भागैर्वृद्धं कारयेच्च क्रमेण  ।
चूर्णं कृत्वा मर्दितं दंतितोयैर्गुंजामात्रो भक्षितश्चेज्ज्वरारिः  ॥ ८.१९ ॥
<सूर्यरसः>
एकं भागं वत्सनाभं च कुर्याद्द्वौ भागौ चेट्टङ्कणं दंतिबीजम्  ।
त्रीण्येवैते हिंगुलस्यापि तुर्यः सद्यो जूर्तिं नाशयत्येव सूर्यः  ॥ ८.२० ॥
<प्रतिज्ञावाचकरसः>
शुद्धं सूतं भागमेकं तु तालाद्द्वौ भागौ चेद्वेदसंख्याः शिलायाः  ।
ताम्रस्यैवं भागयुग्मं प्रकुर्याद्भल्लातं वा वेदभागं तथैव  ॥ ८.२१ ॥
अर्कक्षीरैर्भावयेच्च त्रिवारं कृत्वा चूर्णं कारयेद्गोलकं तत् ।
स्थालीमध्ये स्थापितं तच्च गोलं दत्त्वा मुद्रां भस्मना सैंधवेन  ॥ ८.२२ ॥
धूम्रस्यैवं रोधनं च प्रकुर्याच्छाणैर्दद्यात्स्वेदनं मन्दवह्नौ  ।
पश्चात्तोयेनैव भाव्यं च चूर्णं गोलं कृत्वा मंदवह्नौ विपाच्य  ॥ ८.२३ ॥
पश्चादेनं भक्षयेद्वै रसेन्द्रं वल्लं चैकं शर्कराचूर्णमिश्रम्  ॥ ८.२४ ॥
तद्वत्कृष्णामाक्षिकेणैव जूर्तिं हन्यादेतत्सर्वदोषोत्थितां वै  ॥ ८.२५ ॥
<अतिसारसंग्रहणीहरा योगाः>
अथातीसारशमनान् रसान् संकथयामि वै  ।
भक्षिताश्चैव ये नित्यं सद्यः प्रत्ययकारकाः  ॥ ८.२६ ॥
<शङ्खोदररसः>
शुद्धं सूतं गंधकं वै समांशं चित्रोन्मत्तैर्मर्दयेद्वासरैकम्  ।
चूर्णैरेतैः शंखमापूरितं वै भाण्डे स्थाप्यं मुद्रितव्यं प्रयत्नात् ॥ ८.२७ ॥
तस्याधस्तादष्टयामं प्रकुर्याद्वह्निं शीते कर्षमात्रं विषं हि  ।
दत्त्वा घर्मे त्रीणि चाथो पुटानि दद्यात्तद्वत्कन्यकाया रसेन  ॥ ८.२८ ॥
वल्लं योज्यं जीरकेणाथ भृंग्या क्षौद्रैर्युक्तं भक्षितं संग्रहण्याम्  ।
श्वासे शूले चानिले श्लेष्मजे वा कासेऽर्शःसु विड्ग्रहे चातिसारे  ॥ ८.२९ ॥
<आनन्दभैरवी गुटी>
सौभाग्यं वै हिंगुलं वत्सनाभं मारीचं वै हेमबीजेन युक्तम्  ।
कृत्वा चूर्णं सर्वमेतत्समांशं जम्बीरैस्तन्मर्दितं यामयुग्मम्  ।
गुंजामात्रा निर्मिता भक्षिता हि गुट्यो हन्युः सन्निपातातिसारान्  ॥ ८.३० ॥
<अतिसारभैरवी गुटी>
जातीपत्त्री देवपुष्पं च शुण्ठी कङ्कोल्लं चेच्चंदनं कुंकुमं च  ।
कृष्णायुक्तं शुद्धमाकल्लकं स्यात्सर्वाण्येवं चूर्णयेद्वै समानि  ॥ ८.३१ ॥
सूतस्यैवं भस्म मिश्रं प्रकुर्याद्भागं चैकं मिश्रयेन्नागफेनम्  ।
खल्वे सर्वं मर्दितं चैकयामं कार्या गोली वल्लमात्रा जलेन  ॥ ८.३२ ॥
भक्षेद्रात्रौ पाययेत्तंडुलोदं हन्यात्सर्वान् सर्वदोषातिसारान्  ॥ ८.३३ ॥
<कनकसुन्दररसः>
मारीचं चेट्टंकणं हिंगुलं च गंधाश्मा वै पिप्पली वत्सनाभम्  ।
धूर्तस्यैवं बीजकानीह शुद्धान्येवं कृत्वा तच्च चूर्णं विधेयम्  ॥ ८.३४ ॥
प्रातः सायं भक्षितं वल्लमात्रं जूर्तिं रक्तं नाशयेच्चातिसारम्  ।
दध्यन्नं वा भोजयेत्तक्रयुक्तं हन्यादेवं चाग्निमान्द्यं सुतीव्रम्  ॥ ८.३५ ॥


____________________________________________________________



अध्याय ९

<दिव्यौषधी>
दिव्यौषधीनां नामानि कथ्यन्तेऽत्र मयाधुना  ।
चतुःषष्टिमिताः सम्यग्- रसबन्धकराः शुभाः  ।
सोमवल्ली तथा सोभवृक्षं सोमकला लता  ॥ ९.१ ॥
भूपद्मिनी गोनसा चेदुच्चटा चेश्वरी लता  ।
भूतकेशी कृष्णलता लशुनी च रुदन्तिका  ।
वाराही सप्तपत्त्रा च नागिनी सर्पिणी तथा  ॥ ९.२ ॥
छत्त्रिणी चैव गोशृंगी ज्योतिर्नाम्नी च रक्तिका  ।
पत्त्रवल्ली काकिनी च चाण्डाली ताम्रवल्लिका  ॥ ९.३ ॥
पीतवल्ली च विजया महौषध्यमरी लता  ।
नवनीता रुद्रवल्ली लम्बिनी भूमितुम्बिका  ॥ ९.४ ॥
गान्धर्वी व्याघ्रपादी च गोमारी च त्रिशूलिनी  ।
त्रिदण्डी करसी भृंग- वल्ली चमरिका तथा  ॥ ९.५ ॥
करवल्ली लता चैव वज्राङ्गी चिरवल्ल्यपि  ।
रोहिणी बिल्विनी भूत- शोचनी चैव कथ्यते  ॥ ९.६ ॥
मार्कण्डी च करीरी च ह्यक्षरा कुटजा तथा  ।
मूलकन्दाम्बुवल्ली च मुनिवल्ली च कीर्तिता  ॥ ९.७ ॥
घृतगन्धा निम्बुवल्ली तिलकन्दातसीतला  ।
बोधवल्ली सत्त्वगन्धा कूर्मवल्ली च माधवी  ॥ ९.८ ॥
विशाला च महानागी मण्डूकी क्षीरगन्धिका  ।
चतुःषष्टिरिति प्रोक्ता दिव्यौषध्यो महाबलाः  ॥ ९.९ ॥
एकैकाया रसेनापि सूतो बन्धत्वमाप्नुयात् ।
अनया साधितः सूतो जरादारिद्र्यनाशनः  ॥ ९.१० ॥
तास्तु लक्षणसंयुक्ताः सोमदेवेन भाषिताः  ।
ग्रन्थविस्तरभीत्यात्र नाममात्रेण कीर्तिताः  ॥ ९.११ ॥
<रसौध्यः>
अतः परं रसौषध्यः प्रोच्यन्ते शास्त्रवर्त्मना  ।
जलोत्पला चिञ्चिका च जलापामार्गमांसिके  ॥ ९.१२ ॥
जलकुम्भी मेघनादा ईश्वरी चापराजिता  ।
मालार्जुनी वेणुका च शिखिपादा च तिक्तिका  ॥ ९.१३ ॥
काश्मर्यतिविषा प्रोक्ता समङ्गा जालिनी तथा  ।
तुषम्बुका च दुर्गन्धा पाषाणी शुकनासिका  ॥ ९.१४ ॥
वनमाली च वाराही गोजिह्वा मुसली तथा  ।
पटोली शठिका मूर्वा पाटला जलमूलका  ॥ ९.१५ ॥
रसाजमारी कथिता शिंशिका सितगन्धिका  ।
पोतकी च विषघ्नी च बृहती गरुडी तथा  ॥ ९.१६ ॥
तुलसी च विदारी च मञ्जिष्ठा चित्रपालिका  ।
जलपिप्पलिका भार्ंगी मण्डूकी चोत्तमा तथा  ॥ ९.१७ ॥
चन्द्रोदका सारिवा च हरिणी कुक्कुटापि च  ।
सर्पाक्षी हंसपादी च वनकुष्माण्डवल्लिका  ॥ ९.१८ ॥
मर्कस्फोटी धन्वयासः पागवः स्थलसारिणी  ।
अर्धचन्द्रा हेमपुष्पी मोहिनी वज्रकन्दिका  ॥ ९.१९ ॥
अलम्बुषा च हलिनी रसचित्रा च नन्दिनी  ।
वृश्चिकाली गुडूची च वासा शृङ्गी च कथ्यते  ॥ ९.२० ॥
अष्टषष्टिरिति प्रोक्ता रसौषध्यो महाबलाः  ।
सूतस्य मारणे प्रोक्ता जारणे च नियामने  ॥ ९.२१ ॥
<महौषध्यः>
अष्टषष्टिर्महौषध्यः प्रोच्यन्ते रसशास्त्रतः  ।
ऋद्धिः शोषिण्यधोगुप्ता श्रावणी सारिवा तथा  ॥ ९.२२ ॥
ज्योतिष्मती तेजवती रास्ना बाकुची बिम्बिका  ।
विषाणिका चाश्वगन्धा वर्षाभूः शरपुष्पिका  ॥ ९.२३ ॥
बला चातिबला नाग- बला दन्ती महाबला  ।
द्रवन्ती नीलिनी चैव शतपुष्पा प्रसारणी  ॥ ९.२४ ॥
वरा शतावरी चैला हपुषा सातला त्रिवृत् ।
स्वर्णक्षीरी तुगा पृथ्वी विशाला नलिकामली  ॥ ९.२५ ॥
इन्द्रवारुणिकाकाह्वे सिन्दुवारोऽजमोदिका  ।
त्रायमाणासुरी शंख- पुष्पी च गिरिकर्णिका  ॥ ९.२६ ॥
धातकी कदली दूर्वा अम्लिका कासमर्दिका  ।
जन्तुपादी च निर्गुण्डी द्राक्षा नीलोत्पलं शमी  ॥ ९.२७ ॥
नालिकेरी च खर्जूरी फल्गुः शिंशी च मल्लिका  ।
वार्षिकी शाल्मली जाती ग्रीष्मवर्षा तु यूथिका  ॥ ९.२८ ॥
केकिचूडाजगन्धा च लक्ष्मणा तरुणीति च  ।
अष्टषष्टिरिति प्रोक्ता महौषध्यो महाबलाः  ॥ ९.२९ ॥
<सिद्धौषध्यः>
अथेदानीं प्रवक्ष्यामि सिद्धौषध्यो रसाधिकाः  ।
देवीलता कालवर्णी विजयासुरी सिंहिका  ॥ ९.३० ॥
पालाशतिलका क्षेत्री संवीरा ताम्रवल्लिका  ।
नाही कन्या तथा सोम- राजिका च टुटुम्भटी  ॥ ९.३१ ॥
कुबेराक्षी गृध्रनखी पर्पटी छिद्रलम्बिका  ।
क्षुत्कारी दुग्धिका भृंगी गङ्गेटी शरपुङ्खिका  ॥ ९.३२ ॥
अष्टावल्ली राजशमी पनसी च जयन्तिका  ।
विषखर्परिकावन्ती काकाण्डोलाम्बुमूलिका  ॥ ९.३३ ॥
सिद्धेश्वरी हंसपादी खोटका शृङ्गरीटिका  ।
अधःपुष्पी मधुराख्या शृङ्खला गृञ्जनीति च  ॥ ९.३४ ॥
जारावली महाराष्ट्री सहदेवेश्वरी तथा  ।
काष्ठगोधामती देव- गान्धारी रजनीङ्गुदी  ॥ ९.३५ ॥
पलाशिनी नाकुली च काम्बोजिकाश्विनी तथा  ।
चक्रवल्ली सर्पदंष्ट्रा शल्लकी रोहिता तथा  ॥ ९.३६ ॥
तौवरी वङ्गजा राज- पद्मा जम्बीरवल्लिका  ।
गजपिप्पलिका भृंग- वल्ली चैवार्कवल्लिका  ॥ ९.३७ ॥
जन्तुकारी शिग्रुवल्ली करवीरा शिवाटिका  ।
नाराची काञ्चनी चाज- गन्धा सूतेन्द्रसिद्धिदाः  ॥ ९.३८ ॥
अष्टषष्टिरिति प्रोक्ताः सिद्धौषध्यो रसाधिकाः  ।
सर्वकार्यकरा देह- लोहसिद्धिप्रदायकाः  ॥ ९.३९ ॥


____________________________________________________________



अध्याय १०

अथ यन्त्राणि वक्ष्यन्ते पारदो येन यन्त्र्यते  ।
तस्माद्यन्त्रस्य रूपाणि दर्शनीयानि शास्त्रतः  ॥ १०.१ ॥
<यन्त्राणि>
दोला पलभलीयन्त्रमूर्ध्वपातनकं च यत् ।
अधःपातनकं चापि तिर्यक्पातनकं तथा  ॥ १०.२ ॥
घटीयन्त्रं गर्भयन्त्रमिष्टिका जलयन्त्रकम्  ।
खल्वं डमरुकाख्यं च चिपिटाख्यं तुलाभिधम्  ॥ १०.३ ॥
लवणं कोष्ठिकासंज्ञमन्तरालिकसंज्ञितम्  ।
धूपयन्त्रं नाभियन्त्रं ग्रस्तयन्त्रं तथैव च  ॥ १०.४ ॥
विद्याधरं कुण्डकं च ढेकीसंज्ञमुदाहृतम्  ।
सोमानलं च निगडं किंनरं भैरवाभिधम्  ॥ १०.५ ॥
वालुकानामकं चापि पातालं भूधराभिधम्  ।
सारणायन्त्रकं गुह्यं गन्धपिष्टकयन्त्रकम्  ॥ १०.६ ॥
कूपीयन्त्रं पालिकाख्यं दीपिकायन्त्रकं तथा  ।
स्थालीयन्त्रं भस्मयंत्रं देगयन्त्रमुदीरितम्  ॥ १०.७ ॥
घाणिकायन्त्रमुद्दिष्टं हंसपाकाभिधं तथा  ।
ऊनचत्वारिंशदत्र यन्त्राण्युक्तानि नामतः  ॥ १०.८ ॥
<मूषाः>
अथ मूषाश्च कथ्यन्ते मृत्तिकाभेदतः क्रमात् ।
<च्रुचिब्ले:: स्य्नोन्य्म्स्>
मूषा कुमुदिका प्रोक्ता कोविका करहाटिका  ॥ १०.९ ॥
पातिनी कथ्यते सैव वह्निमित्रा प्रकीर्तिता  ।
<योगमूषा>
तुषभस्मयुता मृत्स्ना वाल्मिकी बिडसंयुता  ॥ १०.१० ॥
तया या रचिता मूषा योगमूषेति कथ्यते  ।
<गारमूषा>
गारभूनागसत्वाभ्यां शणैर्दग्धतुषैस्तथा  ॥ १०.११ ॥
मर्दिता महिषीक्षीरे मृत्तिका पक्षमात्रकम्  ।
तन्मृदा रचिता मूषा गारमूषेति कथ्यते  ॥ १०.१२ ॥
<वरमूषा>
वस्त्रांगारतुषास्तुल्यास्तच्चतुर्गुणमृत्तिका  ।
भूनागमृत्तिका तुल्या सर्वैरेभिर्विमर्दिता  ।
कथिता वरमूषा सा यामं वह्निं सहेत वै  ॥ १०.१३ ॥
<वर्णमूषा>
पूर्वोक्ता मृत्तिका या तु रक्तवर्गांबुभाविता  ।
रक्तवर्गयुता मृत्स्ना- कारिता मूषिका शुभा  ॥ १०.१४ ॥
तुरीपुष्पकसीसाभ्यां लेपिता सा च मूषिका  ।
वर्णोत्कर्षे प्रयोक्तव्या वर्णमूषेति कथ्यते  ॥ १०.१५ ॥
<रूप्यमूषा>
श्वेतवर्गेण वै लिप्ता रूप्यमूषा प्रकीर्तिता  ॥ १०.१६ ॥
<विडमूषा>
विडेन रचिता या तु विडेनैव प्रलेपिता  ।
देहलोहार्थसिद्ध्यर्थं विडमूषेत्युदाहृता  ॥ १०.१७ ॥
<वज्रमूषा>
गारभूनागसत्त्वाभ्यां तुषमिश्रा शणेन च  ।
मृत्समा महिषीक्षीरैर्दिवसत्रयमर्दिता  ॥ १०.१८ ॥
संस्थिता पक्षमात्रं हि पश्चान्मूषा कृता तया  ।
लेपिता मत्कुणस्याथ शोणितेन बलारसैः  ॥ १०.१९ ॥
चतुर्यामं ध्मापिता हि द्रवते नैव वह्निना  ।
वज्रमूषेति कथिता वज्रद्रावणहेतवे  ॥ १०.२० ॥
<वृन्ताकमूषा>
वृन्ताकाकारमूषायां नालं कृत्वा दशांगुलम्  ।
धत्तूरपुष्पवद्दीर्घं सुदृढं चैव कारयेत् ॥ १०.२१ ॥
अष्टांगुलं च सच्छिद्रं भवेद्वृन्ताकमूषिका  ।
अनया खर्परादीनां मृदूनां सत्त्वमाहरेत् ॥ १०.२२ ॥
<गोस्तनमूषा>
गोस्तनाकारमूषा या मुखोपरि विमुद्रिता  ।
सत्वानां द्रावणे शुद्धौ मूषा सा गोस्तनी भवेत् ॥ १०.२३ ॥
<मल्लमूषा>
निर्दिष्टा मल्लमूषा या मल्लद्वितयसंपुटात् ।
रसपर्पटिकादीनां स्वेदनाय प्रकीर्तिता  ॥ १०.२४ ॥
<पक्वमूषा>
पक्वमूषा कुलालभाण्डरूपा या दृढा च परिपाचिता  ।
पक्वमूषेति सा प्रोक्ता सत्वरद्रव्यशोधिनी  ॥ १०.२५ ॥
<महामूषा>
अतिस्थूलातिदीर्घा च मुखे किंचिच्च विस्तृता  ।
महामूषेति सा प्रोक्ता सत्वरद्रव्यशोधिनी  ॥ १०.२६ ॥
<मञ्जूषमूषा>
षडंगुलोन्नता दीर्घा चतुरस्रा च निम्नका  ।
मञ्जूषाकारमूषा सा कथिता रसमारणे  ॥ १०.२७ ॥
<गर्भमूषा>
भूमौ निखन्यमानां हि मूषामाच्छाद्य वालुकैः  ।
गर्भमूषा तु सा ज्ञेया पारदस्य निबन्धिनी  ॥ १०.२८ ॥
<मुशलमूषा>
मूषा या चिपिटा मूले वर्तुलाष्टांगुलोच्छ्रया  ।
मूषा सा मुसलाख्या स्याच्चक्रीबद्धरसे हिता  ॥ १०.२९ ॥
<कोष्ट्ःयः, अङ्गारकोष्ठी>
अंगारकोष्ठिका नाम राजहस्तप्रमाणका  ।
द्वादशांगुलविस्तारा चतुरस्रा प्रकीर्तिता  ॥ १०.३० ॥
वेष्टिता मृण्मयेनाथ एकभित्तौ च गर्तकम्  ।
वितस्तिमात्रं द्वारं च सार्धवैतस्तिकं दृढम्  ॥ १०.३१ ॥
अधोभागे विधातव्या देहली धमनाय वै  ।
प्रादेशमात्रा भित्तिः स्यादुत्तरङ्गस्य चोर्ध्वतः  ॥ १०.३२ ॥
प्रादेशमात्रं कर्तव्यं द्वारं तस्योपरि ध्रुवम्  ।
द्वारं चेष्टिकया रुद्ध्वा संधिरोधं च कारयेत् ॥ १०.३३ ॥
पूरयेत्कोकिलैस्तां तु भस्त्रिकां प्रधमेत्खलु  ।
कोकिलाधमनद्रव्यमूर्ध्वद्वारे विनिक्षिपेत् ॥ १०.३४ ॥
एषा चांगारकोष्ठी च खराणां सत्त्वपातनी  ॥ १०.३५ ॥
<पातालकोष्ठी>
गर्तं खनेद्दृढं भूमौ द्वादशांगुलमात्रकम्  ।
तन्मध्ये वर्तुलं गर्तं चतुरङ्गुलकं दृढम्  ॥ १०.३६ ॥
खर्परं स्थापयेत्तत्र मध्यगर्तोपरि दृढम्  ।
आपूर्य कोकिलैर्गर्तं प्रधमेदेकभस्त्रया  ।
पातालकोष्ठिका सा तु मृदुसत्त्वस्य पातनी  ॥ १०.३७ ॥
<गारकोष्ठी>
वितस्तिप्रमिता निम्ना प्रादेशप्रमिता तथा  ।
उपरिष्टात्पिधानं तु भूरिच्छिद्रसमन्वितम्  ॥ १०.३८ ॥
गर्तमापूर्य चांगारैः प्रधमेद्वंकनालतः  ।
गारगोष्ठी समुद्दिष्टा सत्वपातनहेतवे  ॥ १०.३९ ॥
<तिर्यक्प्रधमनकोष्ठी>
वितस्तिप्रमितोत्सेधा सा बुध्ने चतुरंगुला  ।
तिर्यक्प्रधमनाख्या च मृदुसत्वस्य पातनी  ॥ १०.४० ॥
<महापुट>
भूम्यां वै खनयेद्गर्तं द्विहस्तं चतुरस्रकम्  ।
छगणानां सहस्रेण पूरयेत्तमनन्तरम्  ॥ १०.४१ ॥
औषधं धारयेन्मध्ये तमाच्छाद्य वनोत्पलैः  ।
सहस्रार्धैश्च वै सम्यग्- वह्निं प्रज्वालयेत्ततः  ॥ १०.४२ ॥
महापुटमिदं प्रोक्तं ग्रन्थकारेण निर्मितम्  ॥ १०.४३ ॥
<गजपुट>
राजहस्तप्रमाणं हि चतुरस्रं हि गर्तकम्  ।
वनोत्पलसहस्रेण गर्तमध्यं च पूरितम्  ॥ १०.४४ ॥
मूषिकां चौषधेनाथ पूरितां तां तु मुद्रयेत् ।
गर्तमध्ये निधायाथ गिरिण्डानि च निक्षिपेत् ।
अधोऽग्निं ज्वालयेत्सम्यकेवं गजपुटो भवेत् ॥ १०.४५ ॥
<वाराहपुट>
अरत्निमात्रे कुण्डे च वाराहपुटमुच्यते  ।
<कुक्कुटपुट>
वितस्तिद्वयमानेन गर्तं चेच्चतुरस्रकम्  ।
कुक्कुटाख्यं पुटं विद्यादौषधानां च साधनम्  ॥ १०.४६ ॥
<कपोतपुट>
छगणैरष्टभिः सम्यक्कपोतपुटमुच्यते  ॥ १०.४७ ॥
<गोवरपुट>
तुषैर्वा गोमयैर्वापि रसभस्मप्रसाधनम्  ।
माणिकाद्वयमानेन गोवरं पुटमुच्यते  ॥ १०.४८ ॥
<मृद्भाण्डपुट>
मृदा भाण्डं प्रपूर्यैव मध्ये द्रव्यं तु विन्यसेत् ।
अधस्ताज्ज्वालयेदग्निं मृद्भाण्डपुटमुच्यते  ॥ १०.४९ ॥
<वालुकापुट>
गर्ते तु वालुकापूर्णे मध्ये द्रव्यं तु विन्यसेत् ।
उपरिष्टादधस्ताच्च वह्निं कुर्यात्प्रयत्नतः  ।
तद्वालुकापुटं सम्यगुच्यते शास्त्रकोविदैः  ॥ १०.५० ॥
<भूधरपुट>
मूषिकां भूमिमध्ये तु स्थापितां द्व्यंगुलादधः  ।
उपरिष्टात्पुटं दद्यात्तत्पुटं भूधराह्वयम्  ॥ १०.५१ ॥
<लावकपुट>
गोवरैर्वा तुषैर्वापि कर्षमात्रमितैः पुटम्  ।
यत्र तल्लावकाख्यं स्यान्मृदुद्रव्यस्य साधने  ॥ १०.५२ ॥
<द्रिएद्चोwदुन्ग्>
उत्पलं पिष्टकं छाणमुपलं च गरिण्डकम्  ।
छगणोपलसारी च नवारि छगणाभिधाः  ॥ १०.५३ ॥


____________________________________________________________


अध्याय ११

अथातः सम्प्रवक्ष्यामि धातूनां कौतुकं परं  ।
स्वानुभूतं मया किंचित्श्रुतं वा शास्त्रतः खलु  ।
तदहं सम्प्रवक्ष्यामि यत्कृत्वा ना सुखी भवेत् ॥ ११.१ ॥
<हेमकरणविधिः (१)>
रसकं दरदं ताप्यं गगनं कुनटी समम्  ।
रक्तस्नुहीपयोभिश्च मर्दयेद्दिनसप्तकम्  ॥ ११.२ ॥
जलयंत्रेण वै पाच्यं चतुर्विंशतियामकम्  ।
तेन वेध्यं द्रुतं ताम्रं तारं वा नागमेव वा  ॥ ११.३ ॥
सहस्रवेधी तत्कल्को जायते नात्र संशयः  ॥ ११.४ ॥
<हेमकरणविधिः (२)>
एकभागस्तथा सूतो वज्रवल्ल्याथ मर्दितः  ।
खल्वे त्रिनेम्याः स्वरसे पञ्चभागसमन्विते  ॥ ११.५ ॥
वेत्रयष्ट्या च रागिण्या पीतकल्कं प्रजायते  ।
षोडशांशेन दातव्यं द्रुते ताम्रं सुशोधिते  ॥ ११.६ ॥
जायते प्रवरं हेम शुद्धं वर्णचतुर्दशम्  ॥ ११.७ ॥
<हेमकरणविधिः (३)>
सुवर्णमाक्षिकं स्वेद्यं कांजिके दिवसत्रयम्  ।
चर्मरङ्ग्या रसेनैव मर्दयेद्दिनसप्तकम्  ।
जलेन धौतं तावच्च यावद्धेमनिभं भवेत् ॥ ११.८ ॥
<हेमकरणविधिः (४)>
दरदं रोमदेशीयं गोमूत्रेणैव स्वेदयेत् ।
दोलायंत्रे चतुर्यामं पश्चाच्छुद्धतमो भवेत् ॥ ११.९ ॥
मनःशिला पद्मनिभा रक्ता चैव सुशोभना  ।
स्वेदिता मुनिपुष्पस्य रसेनैव तु दोलया  ॥ ११.१० ॥
याममर्धमितं शुद्धा सर्वकार्येषु योजयेत् ।
नवसारस्तथा सूतः शोधितोऽग्निसहः खलु  ॥ ११.११ ॥
समभागानि सर्वाणि मर्दयेन्निम्बुकै रसैः  ।
मातलुंगरसेनैव कुमारीस्वरसेन च  ॥ ११.१२ ॥
सूर्यातपे विमर्द्योऽसौ पाचितो जलयन्त्रके  ।
दिनानि त्रीणि तीव्राग्नौ ततस्तदवतारयेत् ॥ ११.१३ ॥
शतांशं वेधयेत्तारं शुद्धं हेम प्रजायते  ।
जलभेदो यदा न स्यान्नात्र कार्या विचारणा  ॥ ११.१४ ॥
<हेमकरणविधिः (५)>
शिलया मारितं नागं कुमार्याः स्वरसेन च  ।
पुटद्वादशयोगेन नागभस्म प्रजायते  ॥ ११.१५ ॥
शतसंख्यानि वै कुर्यात्पुटान्येवं शरावके  ।
कुमार्याः स्वरसेनैव भावयेद्दिनसप्तकम्  ॥ ११.१६ ॥
पूर्ववत्पुटनं कार्यं शतसङ्ख्यामितं तथा  ।
सूतभस्म शिला ताल- समं चेन्नागभस्मकम्  ॥ ११.१७ ॥
त्रिंशद्वनोपलैर्दद्यात्पुटं वाराहसंज्ञितम्  ।
अनेन विधिना सम्यक्शतसंख्यानि दापयेत् ॥ ११.१८ ॥
पुटान्येवं कृते त्रीणि शतानि द्वादशाधिकम्  ।
पश्चाद्दृढे काचमये कूपे द्वात्रिंशयामकम्  ॥ ११.१९ ॥
वालुकाग्निं प्रदद्याच्च स्वांगशीतं समुद्धरेत् ।
तलभस्म गृहीतव्यं वेधयेच्छुल्बतारके  ॥ ११.२० ॥
शुद्धहेम भवेत्तेन नात्र कार्या विचारणा  ।
दृष्टप्रत्यययोगोऽयं कथितो नात्र संशयः  ॥ ११.२१ ॥
<हेमकरणविधिः (६)>
गोमूत्रे काञ्जिके चाथ कुलत्थे वासरत्रयम्  ।
ताप्यकं स्वेदयेत्पश्चाल्लोहपात्रे प्रमर्दयेत् ॥ ११.२२ ॥
तप्तखल्वेन संमर्द्य सेचयेन्निम्बुजद्रवैः  ।
सैन्धवं दापयेत्पश्चाच्चतुर्थांशं विशेषतः  ॥ ११.२३ ॥
भागैकं ताप्यकं सूताद्भागांस्त्रीनेव कारयेत् ।
मर्दयेन्निम्बुनीरेण शुद्धवस्त्रेण गालयेत् ॥ ११.२४ ॥
वस्त्रे लग्ना तु या पिष्टी ग्राहयेत्तां भिषग्वरः  ।
एवं कृते द्विस्त्रिवारं ताप्यसत्वं ग्रसेद्रसः  ॥ ११.२५ ॥
पिष्ट्या गोलस्तु कर्तव्यो मूषायां ध्मापयेत्सुधीः  ।
इन्द्रगोपनिभं ग्राह्यं ताप्यसत्वं सुशोभनम्  ॥ ११.२६ ॥
हीनवर्णसुवर्णेऽपि गद्याणे वल्लमात्रकम्  ।
तुत्थकं वल्लमात्रं च दत्त्वा हेम प्रगालयेत् ॥ ११.२७ ॥
तत्सुवर्णस्य पत्राणि कार्याण्येवं प्रलेपयेत् ।
तुत्थकं बीजपूरस्य रसेनापि प्रमर्दयेत् ॥ ११.२८ ॥
गैरिकेण समं कृत्वा हेमपत्राणि लेपयेत् ।
मन्दवह्नौ च प्रपुटेत्द्वित्रिवारं प्रयत्नतः  ॥ ११.२९ ॥
कुङ्कुमाभं सुवर्णं हि जायते नात्र संशयः  ।
वार्तिकेन्द्राः कुरुध्वं हि सत्यं गुरुवचो यथा  ॥ ११.३० ॥
द्वौ वर्णौ वर्धते सम्यक्नात्र कार्या विचारणा  ॥ ११.३१ ॥
<हेमकरणविधिः (७)>
शुद्धं ताम्रं ताप्यचूर्णेन तुल्यं द्राव्यं पश्चाड्ढालयेल्लाकुचे हि  ।
गन्धाच्चूर्णं ताप्यताम्रावशेषं कृत्वा दद्याद्वल्लकं हीनवये  ।
वर्णोत्कर्षो जायते तेन सम्यक्सत्यं प्रोक्तं नन्दिना कौतुकाय  ॥ ११.३२ ॥
<हेमकरणविधिः (८)>
ताप्यं नागं गन्धकं सूतराजो हिंगूलं वै हेम शुद्धं शिला च  ।
चूर्णं कृत्वा निक्षिपेत्काचकूप्यामापूर्यान्ते स्वै रसैः शाकजैर्वा  ॥ ११.३३ ॥
अग्निं दद्याल्लावकाख्ये पुटे च शुद्धः कल्को जायते षष्टिसंख्यैः  ।
शुद्धं तारं वेधितं वल्लकेन गद्याणं वै जायते शुद्धहेम  ॥ ११.३४ ॥
<हेमकरणविधिः (९)>
अहिरिपुमहितुल्यं सारितं सूतराजे बलिवसगिरिचूर्णैः कान्तपात्रे सुदग्धम्  ।
सुविहितफणिभागैर्हेमगर्भेण बद्धो भुजगजितरसेन्द्रो वेधयेल्लक्षवेधी  ॥ ११.३५ ॥
<हेमकरणविधिः (१०)>
द्वौ भागौ शुद्धताम्रस्य द्वौ भागौ शुद्धहेमजौ  ।
चतुर एव भागांश्च शुद्धतारस्य कारयेत् ॥ ११.३६ ॥
अष्टौ भागाः प्रकर्तव्या रसकस्य प्रयत्नतः  ।
अन्धमूषागतं ध्मातं द्रावितं हेम जायते  ॥ ११.३७ ॥
<हेमकरणविधिः (११)>
विदितागमवृद्धैर्हि पुटे पक्वं कनीयसि  ।
त्रिगुणं चूर्णनिर्बद्धं तारमायाति काञ्चनम्  ॥ ११.३८ ॥
<हेमकरणविधिः (१२)>
पारदं पलमेकं तु प्रस्थार्धं शुद्धगन्धकम्  ।
किंशुपत्ररसेनैव रसैर्वा पुष्पसंभवैः  ॥ ११.३९ ॥
सूर्यातपे मर्दयेद्धि षण्मासावधिमात्रकम्  ।
षोडशांशेन रजतं विध्यते नात्र संशयः  ॥ ११.४० ॥
सप्तवर्णं भवेद्धेम हट्टविक्रययोग्यकम्  ॥ ११.४१ ॥
<हेमकरणविधिः (१३)>
पारदं गंधकं शुल्वं माक्षिकं तुत्थकं तथा  ।
रसकं दरदं स्वर्ण- गैरिकं नवसादरम्  ॥ ११.४२ ॥
सूरक्षारं शिलां चैव समभागानि मर्दयेत् ।
तदर्धं रसकं मुक्त्वा वज्रमूषे निरुन्धयेत् ॥ ११.४३ ॥
यथा धूमो न निर्गच्छेत्तथा मुद्रां प्रदापयेत् ।
तोलमेकं सुवर्णं हि जायते नात्र संशयः  ॥ ११.४४ ॥
घटिकातुर्यमात्रं हि ध्मापयेत्सततं भिषक् ॥ ११.४५ ॥
<हेमकरणविधिः (१४)>
स्वल्पवर्णसुवर्णस्य गद्याणैकस्य मुद्रिका  ।
माक्षिकं रसकं तुत्थं गैरिकं नवसादरम्  ॥ ११.४६ ॥
सूरक्षारं सदरदं टङ्कणेन समन्वितम्  ।
प्रतिवल्लद्वयं कुर्यात्कासमर्दप्रसूनकैः  ॥ ११.४७ ॥
स्त्रीदुग्धेन च संमर्द्य लेपयेत्तेन मुद्रिकाम्  ।
सोरक्षारं सदरदं टंकणेन समन्वितम्  ॥ ११.४८ ॥
सैंधवस्य च भागैकमिष्टिकाभागयुग्मकम्  ।
स्थालिकायन्त्रमध्यस्थं मध्ये संस्थाप्य मुद्रिकाम्  ॥ ११.४९ ॥
यामत्रितयपर्यन्तं वह्निं कुर्यात्प्रयत्नतः  ।
स्वांगशीतं ततः कृत्वा मुद्रिकां तां समुद्धरेत् ।
वेदवर्णास्तु संघर्षाद्वर्धन्ते नात्र संशयः  ॥ ११.५० ॥
<हेमकरणविधिः (१५)>
घोषाकृष्टं तु यत्ताम्रं रजतेन समन्वितम्  ।
तीक्ष्णचूर्णं सदरदं घृष्टं कन्यारसेन वै  ॥ ११.५१ ॥
पश्चाद्विधेया गुटिकाः सूक्ष्माश्चैवाढकीसमाः  ।
वापिता द्राविते द्रव्ये सर्वं ताम्रं तु संक्षिपेत् ॥ ११.५२ ॥
रूप्यमानं समुत्तार्य समहेम्ना च गालयेत् ।
जायते दशवर्णं तु सत्यमेतदुदीरितम्  ॥ ११.५३ ॥
<हेमकरणविधिः (१६)>
ताम्रे सप्तगुणं नागं वाहितं पुनरेव हि  ।
तेन ताम्रेण रसकं सप्तवारं च वाहयेत् ॥ ११.५४ ॥
स्वर्णवर्णं हि तत्ताम्रं जायते नात्र संशयः  ॥ ११.५५ ॥
<हेमकरणविधिः (१७)>
भूनागसत्त्वमूषायां द्रावयेत्स्वर्णमुत्तमम्  ।
ताप्यसत्वेन संयुक्तं शतवारं पुनः पुनः  ।
जपापुष्पनिभं स्वर्णं जायते नात्र संशयः  ॥ ११.५६ ॥
<हेमकरणविधिः (१८)>
दशवर्णस्य गद्याणे रक्तं तद्धेमवल्लकम्  ।
द्वौ वर्णौ वर्धतः सम्यखट्टविक्रययोग्यकम्  ॥ ११.५७ ॥
<हेमकरणविधिः (१९)>
पुष्पकासीसकं रम्यं मर्दयेदर्कपत्रजे  ।
रसेऽथ च चक्रिकां कुर्याद्रसकस्य पलोन्मिताम्  ॥ ११.५८ ॥
वेष्टितां पूर्वकल्केन रविघर्मेण शोषयेत् ।
त्रिंशद्वनोपलैः सम्यक्पुटान्येवं हि विंशतिः  ॥ ११.५९ ॥
षोडशांशेन रजतं विध्यते नात्र संशयः  ।
सप्तवर्णसवर्णं हि जायते नात्र संशयः  ॥ ११.६० ॥
<हेमकरणविधिः (२०)>
सूतको द्विपलः कार्यः सुम्बिलश्च चतुष्पलः  ।
चतुष्टंकमिता कार्या स्फटिकी निर्मला शुभा  ॥ ११.६१ ॥
वृश्चिकालीरसे घृष्टा दिनमेकं तु वार्तिकैः  ।
पश्चाच्च शोषयेत्सर्वं यन्त्रे डमरुके न्यसेत् ॥ ११.६२ ॥
गैरिकं स्थापयेत्पूर्वं खटिकां च तथोपरि  ।
तन्मध्ये गर्तकं कृत्वा गर्तके नवसादरम्  ॥ ११.६३ ॥
टङ्कमानं प्रकर्तव्यं तस्योपरि च सूतकम्  ।
सूतकोपरि सारं हि पूर्वोक्तं टंकमानकम्  ॥ ११.६४ ॥
मुद्रां कृत्वा शोषयित्वा पश्चाच्चुल्ल्यां निवेशयेत् ।
अग्निं कुर्यात्प्रयत्नेन यामषोडशमात्रकं  ॥ ११.६५ ॥
स्वांगशीतं समुत्तार्य ऊर्ध्वलग्नं तु ग्राहयेत् ।
पश्चात्खल्वे निधायाथ वृश्चिकाल्या प्रमर्दयेत् ॥ ११.६६ ॥
काचकूप्यां क्षिपेत्सर्वं कूपीं वालुकायन्त्रके  ।
वह्निं द्वादशभिर्यामैः कुर्याच्छीतं समाहरेत् ॥ ११.६७ ॥
वल्लमात्रं ततो दद्यात्सार्धटङ्के सुताम्रके  ।
दृष्टप्रत्यययोगोऽयं नाथसुन्दरभाषितः  ॥ ११.६८ ॥
<रौप्यकरणविधिः (१)>
लोहचूर्णं पलमितं सुमलक्षारमभ्रकम्  ।
टंकणं शाणमानं हि तैलेनैरण्डजेन वै  ॥ ११.६९ ॥
घर्षयेद्वटिकायुग्मं गोलं कृत्वा धमेत्ततः  ।
भस्त्रया ध्मापयेत्सम्यक्लोहं रसनिभं भवेत् ॥ ११.७० ॥
तल्लोहं त्रिगुणं चैव रसकं कारयेत्सुधीः  ।
लोहं च रसकं पश्चाद्गालितं वज्रमूषया  ॥ ११.७१ ॥
लोहशेषं समुत्तार्य ताम्रे दद्याच्च वल्लकम्  ।
गद्याणके भवेत्तारं तत्तारं शुद्धतारके  ॥ ११.७२ ॥
अर्धभागे भवेच्छुद्धं तारं दोषविवर्जितम्  ॥ ११.७३ ॥
<रौप्यकरणविधिः (२)>
खण्डं कर्षप्रमाणं हि सुमलक्षारकस्य हि  ।
वेष्टितं नरकेशेन द्रुते नागे निमज्जितम्  ॥ ११.७४ ॥
निर्वापितं निम्बुजले चैकविंशतिवारकम्  ।
द्रुते शुल्वस्य गद्याणे रक्तिकापञ्चमात्रकम्  ॥ ११.७५ ॥
कल्कं दद्यात्प्रयत्नेन तारवर्णं प्रजायते  ।
गद्याणे चतुरो वल्लान् रूप्यं दत्त्वा प्रगालयेत् ।
जायते रुचिरं तारं सत्यमेतदुदीरितम्  ॥ ११.७६ ॥
<रौप्यकरणविधिः (३)>
शंखं सुम्बलनामानं पलान्यष्टौ प्रकल्पयेत् ।
गोजिह्वारससंमिश्रं दिनमेकं प्रमर्दयेत् ॥ ११.७७ ॥
निम्बूरसेन धूर्तेन काकमाचीरसेन वै  ।
गृंजनस्य रसेनैव दिनमेकं प्रमर्दयेत् ॥ ११.७८ ॥
अर्कदुग्धेन वै भाव्यं तैलेनैरण्डजेन च  ।
यवमात्रां गुटीं कृत्वा विशोष्य चातपे खरे  ॥ ११.७९ ॥
काचकूप्यां विनिक्षिप्य मुद्रयेत्कूपिकामुखं  ।
संस्थाप्य वालुकायन्त्रे पचेत्षोडशयामकम्  ॥ ११.८० ॥
स्वांगशीतं समुत्तार्य ग्राह्यं सत्वं तदूर्ध्वगम्  ।
सत्त्वं गद्याणमेकं तु तन्मात्रं तारसंपुटम्  ॥ ११.८१ ॥
सूतं गद्याणकं स्वच्छं टंकणं वल्लपञ्चकम्  ।
सूतमात्रं क्षारसत्त्वं सर्वं चैकत्र मर्दितम्  ॥ ११.८२ ॥
स्वरसेन तु केतक्या गोलं कृत्वा विशोषितम्  ।
तारसंपुटमध्ये तु धारितं तं च गोलकम्  ॥ ११.८३ ॥
पश्चात्ताम्रकृतां मूषामष्टवल्लमितां शुभाम्  ।
शरावसंपुटस्यान्तर्धारयेत्तदनंतरम्  ॥ ११.८४ ॥
धान्याभ्रं तुल्यं पंकेन कृत्वा श्रावं तु पूरयेत् ।
वाराहाख्यपुटैकेन जायते कल्क उत्तमः  ॥ ११.८५ ॥
ताम्रं द्वादशवल्लं हि रूप्यं वल्लद्वयं तथा  ।
वंगं वल्लमितं शुद्धं सर्वमेकत्र गालयेत् ॥ ११.८६ ॥
चतुर्गुञ्जाप्रमाणं हि दापयेन्मतिमान् भिषक् ।
जायते प्रवरं तारं सत्यमेतदुदीरितम्  ॥ ११.८७ ॥
<रौप्यकरणविधिः (४)>
अस्थिभक्षमलबंगमारितं तालकाभ्रविषसूतटंकणम्  ।
वज्रिभानुपयसा सुभावितं स्यान्नरेन्द्र शुभतारपर्वतम्  ॥ ११.८८ ॥
<रौप्यकरणविधिः (५)>
वंगं तालकमभ्रकं शशिरसं तीक्ष्णं विषं टंकणं  ।
त्रैवारेण च मूकमूषधमितं विन्दन्ति चन्द्रप्रभम्  ॥ ११.८९ ॥
आरं द्वादशभागमष्टरविणो बीजं चतुर्थांशकम्  ।
भूगण्डादिसमस्तदोषरहितं श्रीपूज्यपादोदितम्  ॥ ११.९० ॥
<रौप्यकरणविधिः (६)>
पारदस्य त्रयो भागा भागैकं रजतस्य हि  ।
निम्बूरसेन संमर्द्य पिष्टीं कृत्वा प्रयत्नतः  ॥ ११.९१ ॥
कांजिकेन तु तां पिष्टीं स्तम्भयेद्वासरत्रयम्  ।
सारयेद्बंगमध्ये तु सूतकं तदनंतरम्  ॥ ११.९२ ॥
सारितं सूतकं तेन तालसत्त्वेन साधयेत् ।
तेन वेध्यं द्रुतं ताम्रं षोडशांशेन यत्नतः  ॥ ११.९३ ॥
जायते प्रवरं तारं चंद्रनक्षत्रसन्निभम्  ॥ ११.९४ ॥
<रौप्यकरणविधिः (७)>
सूतकस्य त्रयो भागा बंगं भागद्वयं तथा  ।
मर्दयेद्दिनमेकं तु कांजिकेन समन्वितम्  ॥ ११.९५ ॥
सर्वेभ्यस्त्रिगुणेनाथ सुम्बलेन प्रमर्दयेत् ।
स्नुह्यर्कदुग्धेन समं भावयेद्वासरत्रयम्  ॥ ११.९६ ॥
यवप्रमाणां गुटिकां रवितापेन शोषिताम्  ।
काचकूप्यां निधायाथ वह्निं कुर्यात्प्रयत्नतः  ॥ ११.९७ ॥
यामषोडशपर्यंतं वालुकायंत्रके पचेत् ।
स्वांगशीतं समुद्धृत्य चोर्ध्वगं सत्वमाहरेत् ॥ ११.९८ ॥
षोडशांशेन शुल्बं हि कुन्तवेधेन वेधयेत् ।
जायते प्रवरं तारं हट्टविक्रययोग्यकम्  ॥ ११.९९ ॥
<रौप्यकरणविधिः (८)>
पलाष्टमात्रं तालं तु द्विकर्षप्रमितं रसम्  ।
निम्बूरसेन संमर्द्यं वासरैकं प्रयत्नतः  ॥ ११.१०० ॥
पश्चात्तं मर्दयेद्धीमान् तैलेनैरण्डजेन वै  ।
वालुकायन्त्रमध्यस्थं पचेद्यामांस्तु षोडश  ॥ ११.१०१ ॥
पश्चात्सत्त्वं समुद्धृत्य मर्दयेदेकवासरम्  ।
अतसीतिलतैलेन काचकूप्यां निधापयेत् ॥ ११.१०२ ॥
पूर्ववत्पाचयेद्वह्नौ स्वांगशीतं समुद्धरेत् ।
अनेनैव प्रकारेण पुनरेवं तु कारयेत् ॥ ११.१०३ ॥
कूपीतलस्थितं सत्त्वं ग्राह्यं चेत्प्रवरं सदा  ।
षोडशांशेन शुल्बस्य वेधं कुर्यान्न संशयः  ॥ ११.१०४ ॥
<रौप्यकरणविधिः (९)>
पारदं टंकमानं तु लवणं द्विगुणं तथा  ।
खल्वे विमर्दयेत्तावद्यावन्नष्टो रसो भवेत् ॥ ११.१०५ ॥
ताम्रं गद्याणकं शुद्धं बंगं वल्लमितं कुरु  ।
द्रुते ताम्रेऽथ लवणं सूतकेन समन्वितम्  ॥ ११.१०६ ॥
माषमात्रं प्रदातव्यं चतुर्थांशेन रूप्यकम्  ।
तद्रूप्ये मर्दितं सूतं क्षेप्तव्यं जलयन्त्रके  ॥ ११.१०७ ॥
तत्त्रयोदशकं रूप्यं जायते नात्र संशयः  ॥ ११.१०८ ॥
<रौप्यकरणविधिः (१०)>
तालेन निहतं बंगं तद्बंगेन तु रूप्यकम्  ।
पचेद्यामाष्टकं सम्यक्कल्क एवं प्रजायते  ।
वल्लं गद्याणके दद्याद्बंगं स्तम्भयते ध्रुवम्  ॥ ११.१०९ ॥
<रौप्यकरणविधिः (११)>
दरदं खण्डशः कृत्वा टंकत्रयमितं पृथक् ।
वज्रीक्षीरेण तत्स्वेद्यं दोलायंत्रेण वार्तिकैः  ॥ ११.११० ॥
तारचूर्णं समं लेप्यं लुङ्गतोयसमं तथा  ।
गोवरैः पाचयेत्स्वल्पमेव द्वादशयामकम्  ॥ ११.१११ ॥
पिष्टिस्तम्भो भवेत्तेन पश्चात्ताररजः पृथक् ।
कुर्याद्दरदखण्डेन समं सीसं च दापयेत् ॥ ११.११२ ॥
गालयेन्मूषिकामध्ये शीतं कृत्वा तु खोटकम्  ।
भस्म मूषोपरि न्यस्य ध्मापयेच्च शनैः शनैः  ॥ ११.११३ ॥
शुद्धशङ्खनिभं रूप्यं निष्कमात्रं हि निःसरेत् ॥ ११.११४ ॥
<रौप्यकरणविधिः (१२)>
द्विपलं शुद्धसूतं च द्विपलं रसकस्य च  ।
तालकं च पलद्वंद्वं सुर्मिलं युग्ममात्रकम्  ॥ ११.११५ ॥
कूप्यामारोपयेत्सर्वं मुखं ताम्रेण रुन्धयेत् ।
वालुकायन्त्रके सम्यक्पचेद्द्वादशयामकम्  ॥ ११.११६ ॥
कूपीमुखे तु यल्लग्नं सत्त्वं ग्राह्यं प्रयत्नतः  ।
शुल्बे षोडशवेधेन कारयेद्रजतं वरम्  ॥ ११.११७ ॥
<रौप्यकरणविधिः (१३)>
सूतकं पलमेकं तु शंखाभं सुर्मिलं पलम्  ।
एरण्डतैले घृष्टं तद्धारितं खर्परे वरे  ॥ ११.११८ ॥
अन्धितं ताम्रपात्रेण मुद्रितं सुदृढं कृतम्  ।
पश्चाच्चुल्ल्यां समारोप्य वह्निं कुर्याच्छनैः शनैः  ॥ ११.११९ ॥
सार्धं यामं ततः पाच्यं स्वांगशीतं समुद्धरेत् ।
ताम्रपात्रे तु यल्लग्नं सर्वं सत्त्वं समाहरेत् ॥ ११.१२० ॥
घृताक्तं टंकणोपेतं गालितं मूषिकामुखे  ।
देयं तद्वल्लमात्रं हि द्रुते ताम्रे तु सत्त्वकम्  ॥ ११.१२१ ॥
शंखाभं जायते तारं नात्र कार्या विचारणा  ॥ ११.१२२ ॥
<रौप्यकरणविधिः (१४)>
तालं ताम्रं रीतिघोषं समांशं कुर्यादेवं गालितं ढालितं हि  ।
अम्ले वर्गे सप्तवारं प्रढाल्य पश्चाद्योज्यं तुल्यभागे च रूप्ये  ।
शुद्धं रूप्यं षोडशाख्यं हि सम्यक्जातं दृष्टं नानृतं सत्यमेतत् ॥ ११.१२३ ॥
<रौप्यकरणविधिः (१५)>
श्वेतं सौवीरकं शुद्धं पाचितं विषमुष्टिना  ।
स्वच्छे सूतवरे वल्लं निक्षिप्तं रूप्यकृद्भवेत् ॥ ११.१२४ ॥
<रौप्यकरणविधिः (१६)>
शुद्धस्फटिकसंकाशं सुर्मिलं दृश्यते क्वचित् ।
मृत्खर्परे पाचितं हि निम्बूकद्रवसंयुतम्  ॥ ११.१२५ ॥
घटिकाद्वयमानेन शुद्धकल्कः प्रजायते  ।
चतुःषष्ट्यंशमानेन वेधयेच्छुल्बकं शुभम्  ॥ ११.१२६ ॥
जायते प्रवरं तारं सर्वदोषविवर्जितम्  ॥ ११.१२७ ॥
<रौप्यकरणविधिः (१७)>
सप्तधातुमयी मूषा क्षारभस्मप्रपूरिता  ।
कदल्याः क्षारकेणैव तथापामार्गसंभवैः  ॥ ११.१२८ ॥
मध्ये पारदकं मुक्त्वा पुनरेवं प्रपूरयेत् ।
अनेन विधिना पूर्या द्वितीया मूषिका शुभा  ॥ ११.१२९ ॥
मुद्रितव्या प्रयत्नेन गोवरे पुटके न्यसेत् ।
सूतकं बन्धमायाति वङ्गाभं तु प्रजायते  ।
द्रुतद्रावं घातसहं दृष्टमेवं मया खलु  ॥ ११.१३० ॥
<कृत्रिममौक्तिककरणम्>
नेत्राण्याहृत्य मत्स्यानां पक्त्वा दुग्धेन यामकम्  ।
पश्चादाकृष्णकणकानाकृष्य किल कण्डयेत् ॥ ११.१३१ ॥
तानि शालिसमेतानि तावच्छुभ्राणि कारयेत् ।
पश्चादिष्टिकचूर्णेन हस्ते कृत्वा प्रमर्दयेत् ॥ ११.१३२ ॥
मौक्तिकानि हि जायन्ते कृतान्येवं मया खलु  ॥ ११.१३३ ॥
<सूक्ष्ममौक्तिकेभ्यो बृहन्मौक्तिककरणम्>
मूषिकां कारयेच्छुद्धां स्फाटिकीं दहनोपलाम्  ।
मौक्तिकानि तु सूक्ष्माणि निम्बूद्रावे निधापयेत् ॥ ११.१३४ ॥
अहोरात्रेण सर्वाणि नवनीतसमानि च  ।
तस्य पंकस्य गुटिकां मसृणां तु प्रकारयेत् ॥ ११.१३५ ॥
पश्चात्तां मूषिकामध्ये चित्राघर्मे द्वियामकम्  ।
चत्वारि कांस्यभाण्डानि चतुर्दिक्षु गतानि च  ॥ ११.१३६ ॥
अर्भकाः पातयेत्सर्वाः मध्यभाजनकोपरि  ।
बध्यते मौक्तिकं श्रेष्ठ- तरं सर्वगुणैर्युतम्  ॥ ११.१३७ ॥
<कृत्रिमप्रवालकरणम्>
शुद्धशङ्खस्य चूर्णं हि सूक्ष्मं कृत्वा प्रयत्नतः  ।
अर्धभागं च दरदं चूर्णयेन्मतिमांस्ततः  ॥ ११.१३८ ॥
सद्यः सूताविकक्षीरं तेन दुग्धेन मर्दयेत् ।
वर्तिं विधाय मतिमान् कार्पासास्थिषु स्वेदयेत् ॥ ११.१३९ ॥
स्वांगशीतं समुत्तार्य प्रवालं रुचिरं भवेत् ॥ ११.१४० ॥


____________________________________________________________



अध्याय १२

<वानरी वटी>
आत्मगुप्ताफलं शुष्कं निस्तुषं चाष्टपालिकम्  ।
माषस्याष्टपलं तद्वज्जलेन परिपेषितम्  ॥ १२.१ ॥
आर्द्रं कृत्वोभयं सम्यक्शिलापट्टेन पेषयेत् ।
कुंकुमं केसरं चैव जातीपत्रं शतावरी  ॥ १२.२ ॥
गोक्षुरेक्षुरबीजानि लवंगं मरिचं कणा  ।
शृङ्गाटकं कर्षमितं कुर्यादेवं पृथक्पृथक् ॥ १२.३ ॥
सूक्ष्मचूर्णं विधायाथ पूर्वपिष्टे निधापयेत् ।
वटकान् कारयेत्पश्चात्कर्षमात्रान् विपाचयेत् ॥ १२.४ ॥
घृतप्रस्थत्रयेणैव सुतलथ्य निमज्जयेत् ।
माक्षिके घृतमाने वै मुखं रुन्ध्याद्दिनत्रयम्  ॥ १२.५ ॥
मध्वाज्यमिश्रितं भुञ्ज्यादेकैकं वटकं प्रगे  ।
सप्तकानि च पञ्चैवमाहारं मधुरं भजेत् ॥ १२.६ ॥
दुग्धौदनं तथा रात्रौ क्षारमम्लं च वर्जयेत् ।
रेतःक्षयी तथा क्लीबो गच्छेच्च प्रमदाशतम्  ॥ १२.७ ॥
अपुत्रः पुत्रमाप्नोति षण्ढोऽपि पुरुषायते  ।
दृष्टप्रत्यययोगोऽयं सत्यमेतदुदीरितम्  ॥ १२.८ ॥
<शतावर्यादिवाजीकरोऽवलेहः (१)>
शतावरीं क्षीरविदारिकां च प्रस्थार्धमानां पृथगेव कुर्यात् ।
रसं तथा शाल्मलिमध्यमूलात्प्रस्थं सितार्धाढकमत्र देयम्  ॥ १२.९ ॥
सुपाचितं वै मृदुवह्निना तथा दर्वीप्रलेपोऽपि हि जायते यथा  ।
त्वक्पत्रकैलाः सह केसरेण पलप्रमाणा हि ततो विदध्यात् ॥ १२.१० ॥
लेहे सुशीते मधु बिल्वमात्रं प्रातः प्रभक्षेदिह कर्षमात्रम्  ॥ १२.११ ॥
<शृङ्गातकादिवाजीकरोऽवलेहः (२)>
शृङ्गाटकस्यापि पलं विधेयं वाराहिकन्दश्च पलप्रमाणः  ।
चूर्णीकृतं गालितमेव वस्त्राद्भृष्टं तथाज्येन सितासमेतम्  ॥ १२.१२ ॥
लवंगकृष्णागरुकेशराणां पलं प्रदद्याद्दशभागदुग्धम्  ।
लेहं सुजातं खलु भक्षयेत्तत्कर्षप्रमाणं नितरां प्रभाते  ।
कामस्य बोधं कुरुते हि शीघ्रं नारीं रमेद्वै चटकायतेऽसौ  ॥ १२.१३ ॥
<कामदीप्तिकरवाजीकरोऽवलेहः (३)>
शतावरीगोक्षुरदर्भमूलं शृङ्गाटकं नागबलात्मगुप्ते  ।
संचूर्ण्य सर्वं पृथगेव पालिकं क्षीरेण पाच्यं दशभागकेन  ॥ १२.१४ ॥
सिता प्रदेया दशपालिकात्र पाकं विदध्यादपि चाग्नियोगात् ।
मधुप्लुतं भक्षितमर्धयामात्कामप्रदीप्तिं कुरुते सदैव  ॥ १२.१५ ॥
वीर्यस्य वृद्धिं जठराग्निवृद्धिं कामाग्निवृद्धिं सहसा करोति  ॥ १२.१६ ॥
<माषादिवाजीकरोऽवलेहः (४)>
माषाणामात्मगुप्ताया बीजानामाढकं नवम्  ।
जीवकर्षभकौ जीवां मेदां वृद्धिं शतावरीम्  ॥ १२.१७ ॥
मधुकं चाश्वगन्धां च साधयेत्प्रसृतोन्मिताम्  ।
रसे तस्मिन्घृतप्रस्थं गव्यं दशगुणं पयः  ॥ १२.१८ ॥
विदारीस्वरसप्रस्थं प्रस्थमिक्षुरसस्य च  ।
दत्त्वा मृद्वग्निना साध्यं सिद्धसर्पिर्निधापयेत् ॥ १२.१९ ॥
शर्करायास्तुगाक्षीर्याः क्षौद्रस्य च पृथक्पृथक् ।
भागांश्चतुष्पलांस्तत्र पिप्पल्याश्चावपेत्पलम्  ॥ १२.२० ॥
पलं पूर्वमितो लीढ्वा ततोऽन्नमुपयोजयेत् ।
यदीच्छेदक्षयं शुक्रं शेफसश्चोत्तमं बलम्  ॥ १२.२१ ॥


____________________________________________________________



अध्याय १३

<वीर्यस्तम्भकरी वटी>
श्रीवासमस्तकीनाग- केसरं च लवंगकम्  ।
कंकोलं तुलसीबीजं खुरासान्यहीफेनकम्  ॥ १३.१ ॥
जावित्रिकाब्धिशोषं च करभागुरुकुंकुमम्  ।
कङ्कोलकतुगाक्षीरी- जातीफलसमांशकान्  ॥ १३.२ ॥
सर्वाण्येवं विचूर्ण्याथ नालिकेरोदरे क्षिपेत् ।
दुग्धमध्ये विपाच्यैनं दिनान्येवं हि पञ्च च  ॥ १३.३ ॥
नालिकेरफलाद्ग्राह्यं मर्दयेन्मधुना सह  ।
गुटिका कोलमात्रा हि भक्षणीया निशामुखे  ॥ १३.४ ॥
वीर्यस्तंभं करोत्युग्रं चतुर्यामावधिं तथा  ॥ १३.५ ॥
<शुक्रस्तम्भकरी वटी>
लवंगं शुद्धकर्पूरं जातीपत्रं फलं तथा  ।
कुङ्कुमं स्वर्णबीजं च धूर्तपर्णं प्रसूनकम्  ॥ १३.६ ॥
मूलं त्वक्चाब्धिशोषस्य सर्वाण्येकत्र मर्दयेत् ।
गोदुग्धे शोधनीयं च भागमेकं प्रकल्पयेत् ॥ १३.७ ॥
भृङ्गीपत्त्रभवं चूर्णं भागैकं स्वर्णगैरिकम्  ।
भावनां पोस्ततोयेन एकविंशतिसंख्यया  ॥ १३.८ ॥
कारयेन्मतिमान् वैद्यः शुक्रस्तंभकरीं वटीम्  ॥ १३.९ ॥
<रेतःस्तम्भकरी वटी>
जातीफलार्ककरहाटलवङ्गशुण्ठीकङ्कोलकेशरकणाहरिचन्दनानि एतैः समानमहिफेनमनेन चाभ्रं श्वेतं निधाय मधुना वटकान् विदध्यात् ।
माषद्वयोन्मितममुं निशि भक्षयित्वा मृष्टं पयस्तदनु माहिषमाशु पीत्वा कुर्वन्तु कामुकजनाः प्रतिरुद्धपाताश्चेतांसि तानि चकितानि कलावतीनाम्  ॥ १३.१० ॥
<वीर्यस्तम्भकरी लेपवटी>
स्कन्धदेशाच्च संजातं वीर्यं दर्दुरसंभवम्  ।
घनसारेण संयुक्तं करहाटस्य चूर्णकम्  ॥ १३.११ ॥
संमर्द्य कारयेच्चूर्णं वटीं मुद्गप्रमाणकाम्  ।
संघर्ष्य मुखतोयेन लिंगलेपं प्रकारयेत् ॥ १३.१२ ॥
यामार्धं धारयेद्बिन्दुं सत्यं गुरुवचो यथा  ॥ १३.१३ ॥
<शुक्रस्तम्भकचूर्णम्>
पोस्तकं पलमेकं वै शुंठीकर्षः सिता पलैका च  ।
कर्षमिता त्वक्पयसा पीतं रेतो ध्रुवं धत्ते  ॥ १३.१४ ॥
श्रीगङ्गाधरभक्तिसक्तमनसो विद्याविनोदाम्बुधेः श्रीगोडान्वयपद्मनाभसुधियस्तस्यात्मजेनाप्ययम्  ।
सद्वैद्येन यशोधरेण कविना विद्वज्जनानन्दकृद्ग्रन्थोऽयं ग्रथितः करोतु सततं सौख्यं सतां मानसे  ॥ १३.१५ ॥
देशानां सुरराष्ट्रमुत्तमतमं तत्रापि जीर्णाभिधः प्राकारोऽस्ति स वेदशास्त्रनिरतैर्विप्रैश्च संशोभितः  ।
तस्मिन् शंभुपदारविन्दरतिकृच्छ्रीपद्मनाभः स्वयं तत्पुत्रेण यशोधरेण कविना ग्रंथः स्वयं निर्मितः  ॥ १३.१६ ॥
संबोधाय सतां सुखाय सरुजां शिष्यार्थसंसिद्धये वैद्यानामुपजीवनाय विदुषामुद्वेगनाशाय वै  ।
श्रीमद्दुर्गपुरातनेऽतिनिपुणः श्रीपद्मनाभात्मजः श्रीमद्भट्टयशोधरः कविवरो ग्रन्थः स्वयं निर्ममे  ॥ १३.१७ ॥