श्रीशिवमहापुराणम्

अथ श्रीशिवमहापुराणं विद्येश्वरसंहिता प्रारभ्यते   ॥


श्रीगणेशाय नमः   ॥
श्रीगुरुभ्यो नमः   ॥
श्रिसरस्वत्यै नमः   ॥
अथ शिवपुरणे प्रथमा विद्येश्वरसंहिताप्रारभ्यते   ॥

आद्यन्तमंगलमजातसमानभावमार्यं तमीशमजरामरमात्मदेवम्  ॥ १,म_
पञ्चाननं प्रबलपञ्चविनोदशीलं संभावये मनसिशंकरमम्बिकेशम्  ॥ १,म_

अध्याय १
व्यास उवाच
धर्मक्षेत्रे महाक्षेत्रे गंगाकालिन्दिसंगमे  ॥ १,१.१
प्रयागे परमे पुण्ये ब्रह्मलोकस्य वर्त्मनि  ॥ १,१.१
मुनयः शंसितात्मनस्सत्यव्रतपरायणाः  ॥ १,१.२
महौजसो महाभागा महासत्रं वितेनिरे  ॥ १,१.२
तत्र सत्रं समाकर्ण्य व्यासशिष्यो महामुनिः   ॥ १,१.३
आजगाम मुनीन्द्रष्टुं सूतः पौराणिकोत्तमः  ॥ १,१.३
तं दृष्ट्वा सूतमायांतं हर्षिता मुनयस्तदा  ॥ १,१.४
चेतसा सुप्रसन्नेन पूजां चक्रुर्यथाविधि  ॥ १,१.४
ततो विनयसंयुक्ता प्रोचुः सांजलयश्चते  ॥ १,१.५
सुप्रसन्ना महात्मानः स्तुतिं कृत्वायथाविधि  ॥ १,१.५
रोमहर्षण सर्वज्ञ भवान् वै भाग्यगौरवात् ॥ १,१.६
पुराणविद्यामखिलां व्यासात्प्रत्यर्थमीयिवान्  ॥ १,१.६
तस्मादाश्चर्यभूतानां कथानां त्वं हि भाजनम्  ॥ १,१.७
रत्नानामुरुसाराणां रत्नाकर इवार्णवः  ॥ १,१.७
यच्च भूतं च भव्यं च यच्चान्यद्वस्तु वर्तते  ॥ १,१.८
न त्वया ऽविदितं किंचित्त्रिषु लोकेषु विद्यते  ॥ १,१.८
त्वं मद्दिष्टवशादस्य दर्शनार्थमिहागतः  ॥ १,१.९
कुर्वन्किमपि नः श्रेयो न वृथा गंतुमर्हसि  ॥ १,१.९
तत्त्वं श्रुतं स्म नः सर्वं पूर्वमेव शुभाशुभम्  ॥ १,१.१०
न तृप्तिमधिगच्छामः श्रवणेच्छा मुहुर्मुहुः  ॥ १,१.१०
इदानीमेकमेवास्ति श्रोतव्यं सूत सन्मते  ॥ १,१.११
तद्रहस्यमपि ब्रूहि यदि ते ऽनुग्रहो भवेत् ॥ १,१.११
प्राप्ते कलियुगे घोरे नराः पुण्यविवर्जिताः  ॥ १,१.१२
दुराचाररताः सर्वे सत्यवार्तापराङ्मुखाः  ॥ १,१.१२
परापवादनिरताः परद्रव्याभिलाषिणः  ॥ १,१.१३
परस्त्रीसक्तमनसः परहिंसापरायणाः  ॥ १,१.१३
देहात्मदृष्टया मूढा नास्तिकाः पशुबुद्धयः  ॥ १,१.१४
मातृपितृकृतद्वेषाः स्त्रीदेवाः कामकिंकराः  ॥ १,१.१४
विप्रा लोभग्रहग्रस्ता वेदविक्रयजीविनः  ॥ १,१.१५
धनार्जनार्थमभ्यस्तविद्या मदविमोहिताः  ॥ १,१.१५
त्यक्तस्वजातिकर्माणः प्राय्हशःपरवंचकाः  ॥ १,१.१६
त्रिकालसंध्यया हीना ब्रह्मबोधविवर्जिताः  ॥ १,१.१६
अदयाः पंडितंमन्यास्स्वाचारव्रतलोपकाः  ॥ १,१.१७
कृष्युद्यमरताः क्रूरस्वभावा मलिनाशयाः  ॥ १,१.१७
क्षत्रियाश्च तथा सर्वे स्वधर्मत्यागशीलिनः  ॥ १,१.१८
असत्संगाः पापरता व्यभिचारपरायणाः  ॥ १,१.१८
अशूरा अरणप्रीताः पलायनपरायणाः  ॥ १,१.१९
कुचौरवृत्तयः शूद्राः कामकिंकरचेतसः  ॥ १,१.१९
शस्त्रास्त्रविद्यया हीना धेनुविप्रावनोज्झिताः  ॥ १,१.२०
शरण्यावनहीनाश्च कामिन्यूतिमृगास्सदा  ॥ १,१.२०
प्रजापालनसद्धर्मविहीना भोगतत्पराः  ॥ १,१.२१
प्रजासंहारका दुष्टा जीवहिंसाकरा मुदा  ॥ १,१.२१
वैश्याः संस्कारहीनास्ते स्वधर्मत्यागशीलिनः  ॥ १,१.२२
कुपथाः स्वार्जनरतास्तुलाकर्मकुवृत्तयः  ॥ १,१.२२
गुरुदेवद्विजातीनां भक्तिहीनाः कुबुद्धयः  ॥ १,१.२३
अभोजितद्विजाः प्रायः कृपणा बद्धमुष्टयः  ॥ १,१.२३
कामिनीजारभावेषु सुरता मलिनाशयाः  ॥ १,१.२४
लोभमोहविचेतस्काः पूर्तादिसुवृषोज्झिताः  ॥ १,१.२४
तद्वच्छूद्राश्च ये केचिद्ब्राह्मणाचारतत्पराः  ॥ १,१.२५
उज्ज्वलाकृतयो मूढाः स्वधर्मत्यागशीलिनः  ॥ १,१.२५
कर्तारस्तपसां भूयो द्विजतेजोपहारकाः  ॥ १,१.२६
शिश्वल्पमृत्युकाराश्च मंत्रोच्चारपरायणाः  ॥ १,१.२६
शीलिग्रामशिलादीनां पूजकाहोमतत्पराः  ॥ १,१.२७
प्रतिकूलविचाराश्च कुटिला द्विजदूषकाः  ॥ १,१.२७
धनवंतः कुकर्माणो विद्यावन्तो विवादिनः  ॥ १,१.२८
आख्यायोपासना धर्मवक्तारो धर्मलोपकाः  ॥ १,१.२८
सुभूपाकृतयो दंभाः सुदातारो महामदाः  ॥ १,१.२९
विप्रादीन्सेवकान्मत्वा मन्यमाना निजं प्रभुम्  ॥ १,१.२९
स्वधर्मरहिता मूडाः संकराः क्रूरबुद्धयः  ॥ १,१.३०
महाभिमानिनो नित्यं चतुर्वर्णविलोपकाः  ॥ १,१.३०
सुकुलीनान्निजान्मत्वा चतुर्वर्णैर्विवर्तनाः  ॥ १,१.३१
सर्ववर्णभ्रष्टकरा मूढास्सत्कर्मकारिणः  ॥ १,१.३१
स्त्रियश्च प्रायशो भ्रष्टा भर्त्रवज्ञानकारिकाः  ॥ १,१.३२
श्वशुरद्रोहकारिण्यो निर्भया मलिनाशनाः  ॥ १,१.३२
कुहावभावनिरताः कुशीलास्स्मरविह्वलाः  ॥ १,१.३३
जारसंगरता नित्यं स्वस्वामिविमुखास्तथा  ॥ १,१.३३
तनया मातृपित्रोश्च भक्तिहीना दुराशयाः  ॥ १,१.३४
अविद्यापाठका नित्यं रोगग्रसितदेहकाः  ॥ १,१.३४
एतेषां नष्टबुद्धीनां स्वधर्मत्यागशीलिनाम्  ॥ १,१.३५
परलोकेपीह लोके कथं सूत गतिर्भवेत् ॥ १,१.३५
इति चिंताकुलं चित्तं जायते सततं हि नः  ॥ १,१.३६
परोपकारसदृशो नास्ति धर्मो परः खलु  ॥ १,१.३६
लघूपायेन येनैषां भवेत्सद्योघनाशनम्  ॥ १,१.३७
सर्वसिद्धान्तवित्त्वं हि कृपया तद्वदाधुना  ॥ १,१.३७
व्यास उवाच
इत्याकर्ण्य वचस्तेषां मुनीनां भावितात्मनाम्  ॥ १,१.३८
मनसा शंकरं स्मृत्वा सूतः प्रोवाच तान्मुनीन्  ॥ १,१.३८

इति श्रीशैवे महापुराणे विद्येश्वरसंहितायां मुनिप्रश्नवर्णनोनामप्रथमो ऽध्यायः

अध्याय २
सूतौवाच
साधुपृष्टं साधवो वस्त्रैलोक्यहितकारकम्  ॥ १,२.१
गुरुं स्मृत्वा भवत्स्नेहाद्वक्ष्ये तच्छृणुतादरात् ॥ १,२.१
वेदांतसारसर्वस्वं पुराणं शैवमुत्तमम्  ॥ १,२.२
सर्वाघौघोद्धारकरं परत्र परमार्थदम्  ॥ १,२.२
कलिकल्मषविध्वंसि यस्मिञ्च्छिवयशः परम्  ॥ १,२.३
विजृम्भते सदा विप्राश्चतुर्वर्गफलप्रदम्  ॥ १,२.३
तस्याध्ययनमात्रेण पुराणस्य द्विजोत्तमाः  ॥ १,२.४
सर्वोत्तमस्य शैवस्य ते यास्यंति सुसद्गतिम्  ॥ १,२.४
तावद्विजृंभते पापं ब्रह्महत्यापुरस्सरम्  ॥ १,२.५
यावच्छिवपुराणं हि नोदेष्यति जगत्यहो  ॥ १,२.५
तावत्कलिमहोत्पाताः संचरिष्यंति निर्भयाः  ॥ १,२.६
यावच्छिवपुराणं हि नोदेष्यति जगत्यहो  ॥ १,२.६
तावत्सर्वाणि शास्त्राणि विवदंति परस्परम्  ॥ १,२.७
यावच्छिवपुराणं हि नोदेष्यति जगत्यहो  ॥ १,२.७
तावत्स्वरूपं दुर्बोधं शिवस्य महतामपि  ॥ १,२.८
यावच्छिवपुराणं हि नो देष्यति जगत्यहो  ॥ १,२.८
तावद्यमभटाः क्रूराः संचरिष्यंति निर्भयाः  ॥ १,२.९
यावच्छिवपुराणं हि नोदेष्यति जगत्यहो  ॥ १,२.९
तावत्सर्वपुराणानि प्रगर्जंति महीतले  ॥ १,२.१०
यावच्छिवपुराणं हि नोदेष्यति जगत्यहो  ॥ १,२.१०
तावत्सर्वाणि तीर्थानि विवदंति महीतले  ॥ १,२.११
यावछिवपुराणं हि नोदेष्यति जगत्यहो  ॥ १,२.११
तावत्सर्वाणि मंत्राणि विवदंति महीतले  ॥ १,२.१२
यावच्छिवपुराणं हि नोदेष्यति महीतले  ॥ १,२.१२
तावत्सर्वाणि क्षेत्राणि विवदंति महीतले  ॥ १,२.१३
यावच्छिवपुराणं हि नोदेष्यति महीतले  ॥ १,२.१३
तावत्सर्वाणि पीठानि विवदंति महीतले  ॥ १,२.१४
यावच्छिवपुराणं हि नोदेष्यति महीतले  ॥ १,२.१४
तावत्सर्वाणि दानानि विवदंति महीतले  ॥ १,२.१५
यावच्छिवपुराणं हि नोदेष्यति महीतले  ॥ १,२.१५
तावत्सर्वे च ते देवा विवदंति महीतले  ॥ १,२.१६
यावच्छिवपुराणं हि नोदेष्यति महीतले  ॥ १,२.१६
तावत्सर्वे च सिद्धान्ता विवदंति महीतले  ॥ १,२.१७
यावच्छिवपुराणं हि नोदेष्यति महीतले  ॥ १,२.१७
अस्य शैवपुराणस्य कीर्तनश्रवणाद्द्विजाः  ॥ १,२.१८
फलं वक्तुं न शक्नोमि कार्त्स्न्येन मुनिसत्तमाः  ॥ १,२.१८
तथापि तस्य माहात्म्यं वक्ष्ये किंचित्तु वोनघाः  ॥ १,२.१९
चित्तमाधाय शृणुत व्यासेनोक्तं पुरा मम  ॥ १,२.१९
एतच्छिवपुराणं हि श्लोकं श्लोकार्धमेव च  ॥ १,२.२०
यः पठेद्भक्तिसंयुक्तस्स पापान्मुच्यते क्षणात् ॥ १,२.२०
एतच्छिवपुराणं हि यः प्रत्यहमतंद्रितः  ॥ १,२.२१
यथाशक्ति पठेद्भक्त्या स जीवन्मुक्त उच्यते  ॥ १,२.२१
एतच्छिवपुराणं हि यो भक्त्यार्चयते सदा  ॥ १,२.२२
दिने दिने ऽश्वमेधस्य फलं प्राप्नोत्यसंशयम्   ॥ १,२.२२
एतच्छिवपुराणं यस्साधारणपदेच्छया  ॥ १,२.२३
अन्यतः शृणुयात्सो ऽपि मत्तो मुच्येत पातकात् ॥ १,२.२३
एतच्छिवपुराणं यो नमस्कुर्याददूरतः  ॥ १,२.२४
सर्वदेवार्चनफलं स प्राप्नोति न संशयः  ॥ १,२.२४
एतच्छिवपुराणं वै लिखित्वा पुस्तकं स्वयम्  ॥ १,२.२५
यो दद्याच्छिवभक्तेभ्यस्तस्य पुण्यफलं शृणु  ॥ १,२.२५
अधीतेषु च शास्त्रेषु वेदेषु व्याकृतेषु च  ॥ १,२.२६
यत्फलं दुर्लभं लोके तत्फलं तस्य संभवेत् ॥ १,२.२६
एतच्छिवपुराणं हि चतुर्दश्यामुपोषितः  ॥ १,२.२७
शिवभक्तसभायां यो व्याकरोति स उत्तमः  ॥ १,२.२७
प्रत्यक्षरं तु गायत्रीपुरश्चर्याफलं लभेत् ॥ १,२.२८
इह भुक्त्वाखिलान्कामानंते निर्वाणतां व्रजेत् ॥ १,२.२८
उपोषितश्चतुर्दश्यां रात्रौ जागरणान्वितः  ॥ १,२.२९
यः पठेच्छृणुयाद्वापि तस्य पुण्यं वदाम्यहम्  ॥ १,२.२९
कुरुक्षेत्रादिनिखिलपुण्यतीर्थेष्वनेकशः  ॥ १,२.३०
आत्मतुल्यधनं सूर्यग्रहणे सर्वतोमुखे  ॥ १,२.३०
विप्रेभ्यो व्यासमुख्येभ्यो दत्त्वायत्फलमश्नुते  ॥ १,२.३१
तत्फलं संभवेत्तस्य सत्यं सत्यं न संशयः  ॥ १,२.३१
एतच्छिवपुराणं हि गायते योप्यहर्निशम्  ॥ १,२.३२
आज्ञां तस्य प्रतीक्षेरन्दवा इन्द्रपुरोगमाः  ॥ १,२.३२
एतच्छिवपुराणं यः पठञ्छृण्वन्हि नित्यशः  ॥ १,२.३३
यद्यत्करोति सत्कर्म तत्कोटिगुणितं भवेत् ॥ १,२.३३
समाहितः पठेद्यस्तु तत्र श्रीरुद्रसंहिताम्  ॥ १,२.३४
स ब्रह्मघ्नोऽपि पूतात्मा त्रिभिरेव दिनैर्भवेत् ॥ १,२.३४
तां रुद्रसंहितां यस्तु भैरवप्रतिमांतिके  ॥ १,२.३५
त्रिः पठेत्प्रत्यहं मौनी स कामानखिलांल्लभेत् ॥ १,२.३५
तां रुद्रसंहितां यस्तु सपठेद्वटबिल्वयोः  ॥ १,२.३६
प्रदक्षिणां प्रकुर्वाणो ब्रह्महत्या निवर्तते  ॥ १,२.३६
कैलाससंहिता तत्र ततोऽपि परमस्मृता  ॥ १,२.३७
ब्रह्मस्वरूपिणी साक्षात्प्रणवार्थप्रकाशिका  ॥ १,२.३७
कैलाससंहितायास्तु माहात्म्यं वेत्ति शंकरः  ॥ १,२.३८
कृत्स्नं तदर्धं व्यासश्च तदर्धं वेद्म्यहं द्विजाः  ॥ १,२.३८
तत्र किंचित्प्रवक्ष्यामि कृत्स्नं वक्तुं न शक्यते  ॥ १,२.३९
यज्ज्ञात्वा तत्क्षणाल्लोकश्चित्तशुद्धिमवाप्नुयात् ॥ १,२.३९
न नाशयति यत्पापं सा रौद्री संहिता द्विजाः  ॥ १,२.४०
तन्न पश्याम्यहं लोके मार्गमाणोऽपि सर्वदा  ॥ १,२.४०
शिवेनोपनिषत्सिंधुमन्थनोत्पादितां मुदा  ॥ १,२.४१
कुमारायार्पितां तां वै सुधां पीत्वा ऽमरो भवेत् ॥ १,२.४१
ब्रह्महत्यादिपापानां निष्कृतिं कर्तुमुद्यतः  ॥ १,२.४२
मासमात्रं संहितां तां पठित्वा मुच्यते ततः  ॥ १,२.४२
दुष्प्रतिग्रहदुर्भोज्यदुरालापादिसंभवम्  ॥ १,२.४३
पापं सकृत्कीर्तनेन संहिता सा विनाशयेत् ॥ १,२.४३
शिवालये विल्ववने संहितां तां पठेत्तु यः  ॥ १,२.४४
स तत्फलमवाप्नोति यद्वाचोऽपि न गोचरे  ॥ १,२.४४
संहितां तां पठन् भक्त्या यः श्राद्धे भोजयेद्द्विजान्  ॥ १,२.४५
तस्य ये पितरः सर्वे यांति शंभोः परं पदम्  ॥ १,२.४५
चतुर्दश्यां निराहारो यः पठेत्संहितां च ताम्  ॥ १,२.४६
बिल्वमूले शिवः साक्षात्सदेवैश्च प्रपूज्यते  ॥ १,२.४६
अन्यापि संहिता तत्र सर्वकामफलप्रदा  ॥ १,२.४७
उभे विशिष्टे विज्ञेये लीलाविज्ञानपूरिते  ॥ १,२.४७
तदिदं शैवमाख्यातं पुराणं वेदसंमितम्  ॥ १,२.४८
निर्मितं तच्छिवेनैव प्रथमं ब्रह्मसंमितम्  ॥ १,२.४८
विद्येशंच तथारौद्रं वैनायकमथौमिकम्  ॥ १,२.४९
मात्रं रुद्रैकादशकं कैलासं शतरुद्रकम्  ॥ १,२.४९
कोटिरुद्रसहस्राद्यं कोटिरुद्रं तथैव च  ॥ १,२.५०
वायवीयं धर्मसंज्ञं पुराणमिति भेदतः  ॥ १,२.५०
संहिता द्वादशमिता महापुण्यतरा मता  ॥ १,२.५१
तासां संख्यां ब्रुवे विप्राः शृणुतादरतोखिलम्  ॥ १,२.५१
विद्येशं दशासाहस्रं रुद्रं वैनायकं तथा  ॥ १,२.५२
औमं मातृपुराणाख्यं प्रत्येकाष्टसहस्रकम्  ॥ १,२.५२
त्रयोदशसहस्रं हि रुद्रैकादशकं द्विजाः  ॥ १,२.५३
षट्सहस्रं च कैलासं शतरुद्रं तदर्धकम्  ॥ १,२.५३
कोटिरुद्रं त्रिगुणितमेकादशसहस्रकम्  ॥ १,२.५४
सहस्रकोटिरुद्राख्यमुदितं ग्रंथसंख्यया  ॥ १,२.५४
वायवीयं खाब्धिशतं घर्मं रविसहस्रकम्  ॥ १,२.५५
तदेवं लक्षसंख्याकं शैवसंख्याविभेदतः  ॥ १,२.५५
व्यासेन तत्तु संक्षिप्तं चतुर्विंशत्सहस्रकम्  ॥ १,२.५६
शैवं तत्र चतुर्थं वै पुराणं सप्तसंहितम्  ॥ १,२.५६
शिवे संकल्पितं पूर्वं पुराणं ग्रन्थसंख्यया  ॥ १,२.५७
शतकोटिप्रमाणं हि पुरा सृष्टौ सुविस्मृतम्  ॥ १,२.५७
व्यस्तेष्टादशधा चैव पुराणे द्वापरादिषु  ॥ १,२.५८
चतुर्लक्षेण संक्षिप्ते कृते द्वैपायनादिभिः  ॥ १,२.५८
प्रोक्तं शिवपुराणं हि चतुर्विंशत्सहस्रकम्  ॥ १,२.५९
श्लोकानां संख्यया सप्तसंहितं ब्रह्मसंमितम्  ॥ १,२.५९
विद्येश्वराख्या तत्राद्या रौद्री ज्ञेया द्वितीयिका  ॥ १,२.६०
तृतीया शतरुद्राख्या कोटिरुद्रा चतुर्थिका  ॥ १,२.६०
पञ्चमी चैव मौमाख्या षष्ठी कैलाससंज्ञिका  ॥ १,२.६१
सप्तमी वायवीयाख्या सप्तैवं संहितामताः  ॥ १,२.६१
ससप्तसंहितं दिव्यं पुराणं शिवसंज्ञकम्  ॥ १,२.६२
वरीवर्ति ब्रह्मतुल्यं सर्वोपरि गतिप्रदम्  ॥ १,२.६२
एतच्छिवपुराणं हि सप्तसंहितमादरात् ॥ १,२.६३
परिपूर्णं पठेद्यस्तु स जीवन्मुक्त उच्यते  ॥ १,२.६३
श्रुतिस्मृतिपुराणेतिहासागमशतानि च  ॥ १,२.६४
एतच्छिवपुराणस्य नार्हंत्यल्पां कलामपि  ॥ १,२.६४
शैवं पुराणममलं शिवकीर्तितं तद्व्यासेन शैवप्रवणेन न संगृहीतम्  ॥ १,२.६५
संक्षेपतः सकलजीवगुणोपकारे तापत्रयघ्नमतुलं शिवदं सतां हि  ॥ १,२.६५
विकैतवो धर्म इह प्रगीतो वेदांतविज्ञानमयः प्रधानः  ॥ १,२.६६
अमत्सरांतर्बुधवेद्यवस्तु सत्कॢप्तमत्रैव त्रिवर्गयुक्तम्  ॥ १,२.६६
शैवं पुराणतिलकं खलु सत्पुराणं वेदांतवेदविलसत्परवस्तुगीतम्  ॥ १,२.६७
यो वै पठेच्च शृणुयात्परमादरेण शंभुप्रियः स हि लभेत्परमां गतिं वै  ॥ १,२.६७

इति श्रीशिवमहापुराणे विद्येश्वरसंहितायां द्विदीयो ऽध्यायः

अध्याय ३
व्यास उवाच
इत्याकर्ण्य वचः सौतं प्रोचुस्ते परमर्षयः  ॥ १,३.१
वेदांतसारसर्वस्वं पुराणं श्रावयाद्भुतम्  ॥ १,३.१
इति श्रुत्वा मुनीनां स वचनं सुप्रहर्षितः  ॥ १,३.२
संस्मरञ्छंकरं सूतः प्रोवाच मुनिसत्तमान्  ॥ १,३.२
सूत उवाच
शृण्वंतु ऋषयः सर्वे स्मृत्वा शिवमनामयम्  ॥ १,३.३
पुराणप्रवणं शैवं पुराणं वेदसारजम्  ॥ १,३.३
यत्र गीतं त्रिकं प्रीत्या भक्तिज्ञानविरागकम्  ॥ १,३.४
वेदांतवेद्यं सद्वस्तु विशेषेण प्रवर्णितम्  ॥ १,३.५
सूत उवाच
शृण्वंतु ऋषयः सर्वे पुराणं वेदसारजम्  ॥ १,३.६
पुरा कालेन महता कल्पे ऽतीते पुनःपुनः  ॥ १,३.६
अस्मिन्नुपस्थिते कल्पे प्रवृत्ते सृष्टिकर्मणि  ॥ १,३.७
मुनीनां षट्कुलीनानां ब्रुवतामितरेतरम्  ॥ १,३.७
इदं परमिदं नेति विवादः सुमहानभूत् ॥ १,३.८
ते ऽभिजग्मुर्विधातारं ब्रह्माणं प्रष्टुमव्ययम्  ॥ १,३.८
वाग्भिर्विनयगर्भाभिः सर्वे प्रांजलयो ऽब्रुवन्  ॥ १,३.९
त्वं हि सर्वजगद्धाता सर्वकारणकारणम्  ॥ १,३.९
कः पुमान्सर्वतत्त्वेभ्यः पुराणः परतः परः  ॥ १,३.१०
ब्रह्मोवाच
यतो वाचो निवर्तंते अप्राप्य मनसा सह  ॥ १,३.१०
यस्मात्सर्वमिदं ब्रह्मविष्णुरुद्रेंद्रपूर्वकम्  ॥ १,३.११
सहभूतेंद्रियैः सर्वैः प्रथमं संप्रसूयते  ॥ १,३.११
एष देवो महादेवः सर्वज्ञो जगदीश्वरः  ॥ १,३.१२
अयं तु परया भक्त्या दृश्यते ना ऽन्यथा क्वचित् ॥ १,३.१२
रुद्रो हरिर्हरश्चैव तथान्ये च सुरेश्वराः  ॥ १,३.१३
भक्त्या परमया तस्य नित्यं दर्शनकांक्षिणः  ॥ १,३.१३
बहुनात्र किमुक्तेन शिवे भक्त्या विमुच्यते  ॥ १,३.१४
प्रसादाद्देवताभक्तिः प्रसादो भक्तिसंभवः  ॥ १,३.१४
यथेहांकुरतो बीजं बीजतो वा यथांकुरः  ॥ १,३.१४
तस्मादीशप्रसादार्थं यूयं गत्वा भुवं द्विजाः  ॥ १,३.१५
दीर्घसत्रं समाकृध्वं यूयं वर्षसहस्रकम्  ॥ १,३.१५
अमुष्यैवाध्वरेशस्य शिवस्यैव प्रसादतः  ॥ १,३.१६
वेदोक्तविद्यासारं तु ज्ञायते साध्यसाधनं  ॥ १,३.१६
मुनय ऊचुः
अथ किं परमं साध्यं किंवा तत्साधनं परम्  ॥ १,३.१७
साधकः कीदृशस्तत्र तदिदं ब्रूहि तत्त्वतः  ॥ १,३.१७
ब्रह्मोवाच
साध्यं शिवपदप्राप्तिः साधनं तस्य सेवनम्  ॥ १,३.१८
साधकस्तत्प्रसादाद्योऽनित्यादिफलनिःस्पृहः  ॥ १,३.१८
कर्म कृत्वा तु वेदोक्तं तदर्पितमहाफलम्  ॥ १,३.१९
परमेशपदप्राप्तः सालोक्यादिक्रमात्ततः  ॥ १,३.१९
तत्तद्भक्त्यनुसारेण सर्वेषां परमं फलम्  ॥ १,३.२०
तत्साधनं बहुविधं साक्षादीशेन बोधितम्  ॥ १,३.२०
संक्षिप्य तत्र वः सारं साधनं प्रब्रवीम्यहम्  ॥ १,३.२१
श्रोत्रेण श्रवणं तस्य वचसा कीर्तनं तथा  ॥ १,३.२१
मनसा मननं तस्य महासाधनमुच्यते  ॥ १,३.२२
श्रोतव्यः कीर्तितव्यश्च मन्तव्यश्च महेश्वरः  ॥ १,३.२२
इति श्रुतिप्रमाणं नः साधनेनाऽमुना परम्  ॥ १,३.२३
साध्यं व्रजत सर्वार्थसाधनैकपरायणाः  ॥ १,३.२३
प्रत्यक्षं चक्षुषा दृष्ट्वा तत्र लोकः प्रवर्तते  ॥ १,३.२४
अप्रत्यक्षं हि सर्वत्र ज्ञात्वा श्रोत्रेण चेष्टते  ॥ १,३.२४
तस्माच्छ्रवणमेवादौ श्रुत्वा गुरुमुखाद्बुधः  ॥ १,३.२५
ततः संसाधयेदन्यत्कीर्तनं मननं सुधीः  ॥ १,३.२५
क्रमान्मननपर्यंते साधने ऽस्मिन्सुसाधिते  ॥ १,३.२६
शिवयोगो भवेत्तेन सालोक्यादिक्रमाच्छनैः  ॥ १,३.२६
सर्वांगव्याधयः पश्चात्सर्वानंदश्च लीयते  ॥ १,३.२७
अभ्यासात्क्लेशमेतद्वै पश्चादाद्यंतमंगलम्  ॥ १,३.२७

इति श्रीशिवमहापुराणे विद्येश्वरसंहितायां साध्यसाधनखण्डे तृतीयो ऽध्यायः

अध्याय ४
मुनय ऊचुः
मननं कीदृशं ब्रह्मञ्छ्रवणं चापि कीदृशम्  ॥ १,४.१
कीर्तनं वा कथं तस्य कीर्तयैतद्यथायथम्  ॥ १,४.१
ब्रह्मोवच
पूजाजपेशगुणरूपविलासनाम्नां युक्तिप्रियेण मनसा परिशोधनं यत् ॥ १,४.२
तत्संततं मननमीश्वरदृष्टिलभ्यं सर्वेषु साधनवरेष्वपि मुख्यमुख्यम्  ॥ १,४.२
गीतात्मना श्रुतिपदेन च भाषया वा शंभुप्रतापगुणरूपविलासनाम्नाम्  ॥ १,४.३
वाचा स्फुटं तु रसवत्स्तवनं यदस्य तत्कीर्तनं भवति सा धनमत्र मध्यम्  ॥ १,४.३
येनापि केन करणेन च शब्दपुंजं यत्र क्वचिच्छिवपरं श्रवणेंद्रियेण  ॥ १,४.४
स्त्रीकेलिवद्दृढतरं प्रणिधीयते यत्तद्वै बुधाः श्रवणमत्र जगत्प्रसिद्धम्  ॥ १,४.४
सत्संगमेन भवति श्रवणं पुरस्तात्संकीर्तनं पशुपतेरथ तद्दृढं स्यात् ॥ १,४.५
सर्वोत्तमं भवति तन्मननं तदंते सर्वं हि संभवति शंकरदृष्टिपाते  ॥ १,४.५
सूत उवाच
अस्मिन्साधनमाहत्म्ये पुरा वृत्तं मुनीश्वराः  ॥ १,४.६
युष्मदर्थं प्रवक्ष्यामि शृणुध्वमवधानतः  ॥ १,४.६
पुरा मम गुरुर्व्यासः पराशरमुनेः सुतः  ॥ १,४.७
तपश्चचार संभ्रांतः सरस्वत्यास्तटे शुभे  ॥ १,४.७
गच्छन्यदृछया तत्र विमानेनार्करोचिषा  ॥ १,४.८
सनत्कुमारो भगवान्ददर्श मम देशिकम्  ॥ १,४.८
ध्यानारूढः प्रबुद्धो ऽसौ ददर्श तमजात्मजम्  ॥ १,४.९
प्रणिपत्याह संभ्रांतः परं कौतूहलं मुनिः  ॥ १,४.९
दत्त्वार्घ्यमस्मै प्रददौ देवयोग्यं च विष्टिरम्  ॥ १,४.१०
प्रसन्नः प्राह तं प्रह्वं प्रभुर्गंभीरया गिरा  ॥ १,४.१०
सनत्कुमार उवाच
सत्यं वस्तु मुने दध्याः साक्षात्करणगोचरः  ॥ १,४.११
स शिवोथासहायोत्र तपश्चरसि किं कृते  ॥ १,४.११
एवमुक्तः कुमारेण प्रोवाच स्वाशयं मुनिः  ॥ १,४.१२
धर्मार्थकाममोक्षाश्च वेदमार्गे कृतादराः  ॥ १,४.१२
बहुधा स्थापिता लोके मया त्वत्कृपया तथा  ॥ १,४.१३
एवं भुतस्य मेप्येवं गुरुभूतस्य सर्वतः  ॥ १,४.१३
मुक्तिसाधनकं ज्ञानं नोदेति परमाद्भुतम्  ॥ १,४.१४
तपश्चरामि मुक्त्यर्थं न जाने तत्र कारणम्  ॥ १,४.१४
इत्थं कुमारो भगवान् व्यासेन मुनिनार्थितः  ॥ १,४.१५
समर्थः प्राह विप्रेंद्रा निश्चयं मुक्तिकारणम्  ॥ १,४.१५
श्रवणं कीर्तनं शंभोर्मननं च महत्तरम्  ॥ १,४.१६
त्रयं साधनमुक्तं च विद्यते वेदसंमतम्  ॥ १,४.१६
पुराहमथ संभ्रांतो ह्यन्यसाधनसंभ्रमः  ॥ १,४.१७
अचले मंदरे शैले तपश्चरणमाचरम्  ॥ १,४.१७
शिवाज्ञया ततः प्राप्तो भगवान्नन्दिकेश्वरः  ॥ १,४.१८
स मे दयालुर्भगवान्सर्वसाक्षी गणेश्वरः  ॥ १,४.१८
उवाच मह्यं सस्नेहं मुक्तिसाधनमुत्तमम्  ॥ १,४.१९
श्रवणं कीर्तनं शंभोर्मननं वेदसंमतम्  ॥ १,४.१९
त्रिकं च साधनं मुक्तौ शिवेन मम भाषितम्  ॥ १,४.२०
श्रवणादिं ब्रह्मन्कुरुष्वेति मुहुर्मुहुः  ॥ १,४.२०
एवमुक्त्वा ततो व्यासं सानुगो विधिनंदनः  ॥ १,४.२१
जगाम स्वविमानेन पदं परमशोभनम्  ॥ १,४.२१
एवमुक्तं समासेन पूर्ववृत्तांतमुत्तमम्  ॥ १,४.२२
ऋषय ऊचुः
श्रवणादित्रयं सूत मुक्त्योपायस्त्वयेरितः  ॥ १,४.२२
श्रवणादित्रिके ऽशक्तः किं कृत्वा मुच्यते जनः  ॥ १,४.२३
अयत्नेनैव मुक्तिः स्यात्कर्मणा केन हेतुना  ॥ १,४.२३

इति श्रीशिवमहापुराणे प्रथमायां विद्येश्वरसंहितायं साध्यसाधनखण्डे चतुर्थो ऽध्यायः

अध्याय ५
सूत उवाच
श्रवणादित्रिके ऽशक्तो लिंगं बेरं च शांकरम्  ॥ १,५.१
संस्थाप्य नित्यमभ्यर्च्य तरेत्संसारसागरम्  ॥ १,५.१
अपि द्रव्यं वहेदेव यथाबलमवंचयन्  ॥ १,५.२
अर्पयेल्लिंगबेरार्थमर्चयेदपि संततम्  ॥ १,५.२
मंडपं गोपुरं तीर्थं मठं क्षेत्रं तथोत्सवम्  ॥ १,५.३
वस्त्रं गंधं च माल्यं च धूपं दीपं च भक्तितः  ॥ १,५.३
विविधान्नं च नैवेद्यमपूपव्यंजनैर्युतम्  ॥ १,५.४
छत्रं ध्वजं च व्यजनं चामरं चापि सांगकम्  ॥ १,५.४
राजोपचारवत्सर्वं धारयेल्लिंगबेरयोः  ॥ १,५.५
प्रदक्षिणां नमस्कारं यथाशक्ति जपं तथा  ॥ १,५.५
आवाहनादिसर्गांतं नित्यं कुर्यात्सुभक्तितः  ॥ १,५.६
इत्थमभ्यर्च्य यन्देवं लिंगेबेरे च शांकरे  ॥ १,५.६
सिद्धिमेति शिवप्रीत्या हित्वापि श्रवणादिकम्  ॥ १,५.७
लिंगबेरार्चनामात्रान्मुक्ताः पुर्वे महाजनाः  ॥ १,५.७
मनुय ऊचुः
बेरमात्रे तु सर्वत्र पूज्यंते देवतागणाः  ॥ १,५.८
लिंगेबेरे च सर्वत्र कथं संपूज्यते शिवः  ॥ १,५.८
सूत उवाच
अहो मुनीश्वराः पुण्यं प्रश्नमेतन्महाद्भुतम्  ॥ १,५.९
अत्र वक्ता महादेवो नान्यो ऽस्ति पुरुषः क्वचित् ॥ १,५.९
शिवेनोक्तं प्रवक्ष्यामि क्रमाद्गुरुमुखाच्छ्रुतम्  ॥ १,५.१०
शिवैको ब्रह्मरूपत्वान्निष्कलः परिकीर्तितः  ॥ १,५.१०
रूपित्वात्सकलस्तद्वत्तस्मात्सकलनिष्कलः  ॥ १,५.११
निष्कलत्वान्निराकारं लिंगं तस्य समागतम्  ॥ १,५.११
सकलत्वात्तथा बेरं साकारं तस्य संगतम्  ॥ १,५.१२
सकलाकलरूपत्वाद्ब्रह्मशब्दाभिधः परः  ॥ १,५.१२
अपि लिंगे च बेरे च नित्यमभ्यर्च्यते जनैः  ॥ १,५.१३
अब्रह्मत्वात्तदन्येषां निष्कलत्वं न हि क्वचित् ॥ १,५.१३
तस्मात्ते निष्कले लिंगे नाराध्यंते सुरेश्वराः  ॥ १,५.१४
अब्रह्मत्वाच्च जीवत्वात्तथान्ये देवतागणाः  ॥ १,५.१४
तूष्णीं सकलमात्रत्वादर्च्यंते बेरमात्रके  ॥ १,५.१५
जीवत्वं शंकरान्येषां ब्रह्मत्वं शंकरस्य च  ॥ १,५.१५
वेदांतसारसंसिद्धं प्रणवार्थे प्रकाशनात् ॥ १,५.१६
एवमेव पुरा पृष्टो मंदरे नन्दिकेश्वरः  ॥ १,५.१६
सनत्कुमारमुनिना ब्रह्मपुत्रेण धीमता   ॥ १,५.१७
सनत्कुमार उवाच
शिवान्यदेववश्यानां सर्वेषामपि सर्वतः  ॥ १,५.१७
बेरमात्रं च पूजार्थं श्रुतं दृष्टं च भूरिशः  ॥ १,५.१८
शिवमात्रस्य पूजायां लिंगं बेरं च दृश्यते  ॥ १,५.१८
अतस्तद्ब्रूहि कल्याण तत्त्वं मे साधुबोधनम्  ॥ १,५.१९
नन्दिकेश्वर उवाच
अनुत्तरमिमं प्रश्नं रहस्यं ब्रह्मलक्षणम्  ॥ १,५.१९
कथयामि शिवेनोक्तं भक्तियुक्तस्य ते ऽनघ  ॥ १,५.२०
शिवस्य ब्रह्मरूपत्वान्निष्कलत्वाच्च निष्कलम्  ॥ १,५.२०
लिंगं तस्यैव पूजायां सर्ववेदेषु संमतम्  ॥ १,५.२१
तस्यैव सकलत्वाच्च तथा सकलनिष्कलम्  ॥ १,५.२१
सकलं च तथा बेरं पूजायां लोकसंमतम्  ॥ १,५.२२
शिवान्येषां च जीवत्वात्सकलत्वाच्च सर्वतः  ॥ १,५.२२
बेरमात्रं च पूजायां संमतं वेदनिर्णये  ॥ १,५.२३
स्वाविर्भावे च देवानां सकलं रूपमेव हि  ॥ १,५.२३
शिवस्य लिंगं बेरं च दर्शने दृश्यते खलु  ॥ १,५.२४
सनत्कुमार उवाच
उक्तं त्वया महाभाग लिंगबेरप्रचारणम्  ॥ १,५.२४
शिवस्य च तदन्येषां विभज्य परमार्थतः  ॥ १,५.२५
तस्मात्तदेव परमं लिंगबेरादिसंभवम्  ॥ १,५.२५
श्रोतुमिच्छामि योगींद्र लिंगाविर्भावलक्षणम्  ॥ १,५.२६
नन्दिकेश्वर उवाच
शृणु वत्स भवत्प्रीत्या वक्ष्यामि परमार्थतः  ॥ १,५.२६
पुरा कल्पे महाकाले प्रपन्ने लोकविश्रुते  ॥ १,५.२७
आयुध्येतां महात्मानौ ब्रह्मविष्णू परस्परम्  ॥ १,५.२७
तयोर्मानं निराकर्तुं तन्मध्ये परमेश्वरः  ॥ १,५.२८
निष्कलस्तंभरूपेण स्वरूपं समदर्शयत् ॥ १,५.२८
ततः स्वलिंगचिह्नत्वात्स्तम्भतो निष्कलं शिवः  ॥ १,५.२९
स्वलिंगं दर्शयामास जगतां हितकाम्यया  ॥ १,५.२९
तदाप्रभृति लोकेषु निष्कलं लिंगमैश्वरम्  ॥ १,५.३०
सकलं च तथा बेरं शिवस्यैव प्रकल्पितम्  ॥ १,५.३०
शिवान्येषः तु देवानां बेरमात्रं प्रकल्पितम्  ॥ १,५.३१
तत्तद्बेरं तु देवानां तत्तद्भोगप्रदं शुभम्  ॥ १,५.३१
शिवस्य लिंगबेरत्वं भोगमोक्षप्रदं शुभम्  ॥ १,५.३१

इति श्रीशिवमहापुराणे विद्येश्वरसंहितायां पञ्चमो ऽध्यायः

अध्याय ६
नन्दिकेश्वर उवाच
पुरा कदाचिद्योगींद्र विष्णुर्विषधरासनः  ॥ १,६.१
सुष्वाप परया भूत्या स्वानुगैरपि संवृतः  ॥ १,६.१
यदृच्छया गतस्तत्र ब्रह्मा ब्रह्मविदांवरः  ॥ १,६.२
अपृच्छत्पुंडरीकाक्षं शयनं सर्वसुन्दरम्  ॥ १,६.२
कस्त्वं पुरुषवच्छेषे दृष्ट्वा मामपि दृप्तवत् ॥ १,६.३
उत्तिष्ठ वत्स मां पश्य तव नाथमिहागतम्  ॥ १,६.३
आगतं गुरुमाराध्यं दृष्ट्वा यो दृप्तवच्चरेत् ॥ १,६.४
द्रोहिणस्तस्य मूढस्य प्रायश्चित्तं विधीयते  ॥ १,६.४
इति श्रुत्वा वचः क्रुद्धो बहिः शांतवदाचरत् ॥ १,६.५
स्वस्ति ते स्वागतं वत्स तिष्ठ पीठमितो विश  ॥ १,६.५
किमु ते व्याग्रवद्वक्त्रं विभाति विषमेक्षणम्  ॥ १,६.६
ब्रह्मोवाच
वत्स विष्णो महामानमागतं कालवेगतः  ॥ १,६.६
पितामहश्च जगतः पाता च तव वत्सक  ॥ १,६.७
विष्णुरुवाच
मत्स्थं जगदिदं वत्स मनुषे त्वं हि चोरवत् ॥ १,६.७
मन्नाभिकमलाज्जातः पुत्रस्त्वं भाषसे वृथा  ॥ १,६.८
नन्दिकेश्वर उवाच
एवं हि वदतोस्तत्र मुग्धयोरजयोस्तदा  ॥ १,६.८
अहमेव बरो न त्वमहं प्रभुरहं प्रभुः  ॥ १,६.९
परस्परं हंतुकामौ चक्रतुः समरोद्यमम्  ॥ १,६.९
युयुधाते ऽमरौ वीरौ हंसपक्षींद्रवाहनौ  ॥ १,६.१०
वैरंच्या वैष्णवाश्चैवं मिथो युयुधिरे तदा  ॥ १,६.१०
तावद्विमानगतयः सर्वा वै देवजातयः  ॥ १,६.११
दिदृक्षवः समाजग्मुः समरं तं महाद्भुतम्  ॥ १,६.११
क्षिपंतः पुष्पवर्षाणि पश्यंतः स्वैरमंबरे  ॥ १,६.१२
सुपर्णवाहनस्तत्र क्रुद्धो वै ब्रह्मवक्षसि  ॥ १,६.१२
मुमोच बाणानसहानस्त्रांश्च विविधान्बहून्  ॥ १,६.१३
मुमोचाऽथ विधिः क्रुद्धो विष्णोरुरसि दुःसहान्  ॥ १,६.१३
बाणाननलसंकाशानस्त्रांश्च बहुशस्तदा  ॥ १,६.१४
तदाश्चर्यमिति स्पष्टं तयोः समरगोचरम्  ॥ १,६.१४
समीक्ष्य दैवतगणाः शशंसुर्भृशमाकुलाः  ॥ १,६.१५
ततो विष्णुः सुसंक्रुद्धः श्वसन्व्यसनकर्शितः  ॥ १,६.१५
माहेश्वरास्त्रं मतिमान् संदधे ब्रह्मणोपरि  ॥ १,६.१६
ततो ब्रह्मा भृशं क्रुद्धः कंपयन्विश्वमेव हि  ॥ १,६.१६
अस्त्रं पाशुपतं घोरं संदधे विष्णुवक्षसि  ॥ १,६.१७
ततस्तदुत्थितं व्योम्नि तपनायुतसन्निभम्  ॥ १,६.१७
सहस्रमुखमत्युग्रं चंडवातभयंकरम्  ॥ १,६.१८
अस्त्रद्वयमिदं तत्र ब्रह्मविष्ण्वोर्भयंकरम्  ॥ १,६.१८
इत्थं बभूव समरो ब्रह्मविष्ण्वोः परस्परम्  ॥ १,६.१९
ततो देवगणाः सर्वे विषण्णा भृशमाकुलाः  ॥ १,६.१९
ऊचुः परस्परं तात राजक्षोभे यथा द्विजाः  ॥ १,६.१९
सृष्टिः स्थितिश्च संहारस्तिरो भावोप्यनुग्रहः  ॥ १,६.२०
यस्मात्प्रवर्तते तस्मै ब्रह्मणे च त्रिशूलिने  ॥ १,६.२०
अशक्यमन्यैर्यदनुग्रहं विना तृणक्षयोप्यत्र यदृच्छया क्वचित् ॥ १,६.२१
इति देवाभयं कृत्वा विचिन्वंतः शिवक्षयम्  ॥ १,६.२२
जग्मुः कैलासशिखरं यत्रास्ते चंद्रशेखरः  ॥ १,६.२२
दृष्ट्वैवममरा हृष्टाः पदंतत्पारमेश्वरम्  ॥ १,६.२३
प्रणेमुः प्रणवाकारं प्रविष्टास्तत्र सद्मनि  ॥ १,६.२३
तेपि तत्र सभामध्ये मंडपे मणिविष्टरे  ॥ १,६.२४
विराजमानमुमया ददृशुर्देवपुंगवम्  ॥ १,६.२४
सव्योत्तरेतरपदं तदर्हितकरां बुजम्  ॥ १,६.२५
स्वगणैः सर्वतो जुष्टं सर्वलक्षणलक्षितम्  ॥ १,६.२५
वीज्यमानं विशोषजैः स्त्रीजनैस्तीव्रभावनैः  ॥ १,६.२६
शस्यमानं सदावेदैरनुगृह्णंतमीश्वरम्  ॥ १,६.२६
दृष्ट्वैवमीशममराः संतोषसलिलेक्षणाः  ॥ १,६.२७
दंडवद्दूरतो वत्स नमश्चक्रुर्महागणाः  ॥ १,६.२७
तानवेक्ष्य पतिर्देवान्समीपे चाह्वयद्गणैः  ॥ १,६.२८
अथ संह्लादयन्देवान्देवो देवशिखामणिः  ॥ १,६.२८
अवोचदर्थगंभीरं वचनं मधुमंगलम्  ॥ १,६.२८

इति श्रीशिवमहापुराणे विद्येश्वरसंहितायां षष्ठो ऽध्यायः

अध्याय ७
ईश्वर उवाच
वत्सकाः स्वस्तिवः कच्चिद्वर्तते मम शासनात् ॥ १,७.१
जगच्च देवतावंशः स्वस्वकर्मणि किं नवा  ॥ १,७.१
प्रागेव विदितं युद्धं ब्रह्मविष्ण्वोर्मयासुराः  ॥ १,७.२
भवतामभितापेन पौनरुक्त्येन भाषितम्  ॥ १,७.२
इति सस्मितया माध्व्या कुमारपरिभाषया  ॥ १,७.३
समतोषयदंबायाः स पतिस्तत्सुरव्रजम्  ॥ १,७.३
अथ युद्धांगणं गंतुं हरिधात्रोरधीश्वरः  ॥ १,७.४
आज्ञापयद्गणेशानां शतं तत्रैव संसदि  ॥ १,७.४
ततो वाद्यं बहुविधं प्रयाणाय परेशितुः  ॥ १,७.५
गणेश्वराश्च संनद्धा नानावाहनभूषणाः  ॥ १,७.५
प्रणवाकारमाद्यंतं पञ्चमंडलमंडितम्  ॥ १,७.६
आरुरोह रथं भद्रमंबिकापतिरीश्वरः  ॥ १,७.६
ससूनुगणमिंद्राद्याः सर्वेप्यनुययुः सुराः  ॥ १,७.६
चित्रध्वजव्यजनचामरपुष्पवर्षसंगतिनृत्यनिवहैरैपि वाद्यवर्गैः  ॥ १,७. ७
संमानितः पशुपतिः परया च देव्या साकं तयोः समरभूमिमगात्ससैन्यः  ॥ १,७.७
समीक्ष्यं तु तयोर्युद्धं निगूढो ऽभ्रं समास्थितः  ॥ १,७.८
समाप्तवाद्यनिर्घोषः शांतोरुगणनिःस्वनः  ॥ १,७.८
अथ ब्रह्माच्युतौ वीरौ हंतुकामौ परस्परम्  ॥ १,७.९
माहेश्वरेण चाऽस्त्रेण तथा पाशुपतेन च  ॥ १,७.९
अस्त्रज्वालैरथो दग्धं ब्रह्मविष्ण्वोर्जगत्त्रयम्  ॥ १,७.१०
ईशोपि तं निरीक्ष्याथ ह्यकालप्रलयं भृशम्  ॥ १,७.१०
महानलस्तंभविभीषणाकृतिर्बभूव तन्मध्यतले स निष्कलः  ॥ १,७.११
ते अस्त्रे चापि सज्वाले लोकसंहरणक्षमे  ॥ १,७.१२
निपतेतुः क्षणे नैव ह्याविर्भूते महानले  ॥ १,७.१२
दृष्ट्वा तदद्भुतं चित्रमस्त्रशांतिकरं शुभम्  ॥ १,७.१३
किमेतदद्भुताकारमित्यूचुश्च परस्परम्  ॥ १,७.१३
अतींद्रियमिदं स्तंभमग्निरूपं किमुत्थितम्  ॥ १,७.१४
अस्योर्ध्वमपि चाधश्चावयोर्लक्ष्यमेव हि  ॥ १,७.१४
इति व्यवसितौ वीरौ मिलितौ वीरमानिनौ  ॥ १,७.१५
तत्परौ तत्परीक्षार्थं प्रतस्थाते ऽथ सत्वरम्  ॥ १,७.१५
आवयोर्मिश्रयोस्तत्र कार्यमेकं न संभवेत् ॥ १,७.१६
इत्युक्त्वा सूकरतनुर्विष्णुस्तस्यादिमीयिवान्  ॥ १,७.१६
तथा ब्रह्माहं सतनुस्तदंतं वीक्षितुं ययौ  ॥ १,७.१७
भित्त्वा पातालनिलयं गत्वा दूरतरं हरिः  ॥ १,७.१७
ना ऽपि श्यात्तस्य संस्थानं स्तंभस्यानलवर्चसः  ॥ १,७.१८
श्रांतः स सूकरहरीः प्राप पूर्वं रणांगणम्  ॥ १,७.१८
अथ गच्छंस्तु व्योम्ना च विधिस्तात पिता तव  ॥ १,७.१९
ददर्श केतकी पुष्पं किंचिद्विच्युतमद्भुतम्  ॥ १,७.१९
अतिसौरभ्यमम्लानं बहुवर्षच्युतं तथा  ॥ १,७.२०
अन्वीक्ष्य च तयोः कृत्यं भगवान्परमेश्वरः  ॥ १,७.२०
परिहासं तु कृतवान्कंपनाच्चलितं शिरः  ॥ १,७.२१
तस्मात्तावनुगृह्णातुं च्युतं केतकमुत्तमम्  ॥ १,७.२१
किं त्वं पतसि पुष्पेश पुष्पराट्केन वा धृतम्  ॥ १,७.२२
आदिमस्याप्रमेयस्य स्तंभमध्याच्च्युतश्चिरम्  ॥ १,७.२२
न संपश्यामि तस्मात्त्वं जह्याशामंतदर्शने  ॥ १,७.२३
अस्यां तस्य च सेवार्थं हंसमूर्तिरिहागतः  ॥ १,७.२३
इतः परं सखे मे ऽद्य त्वया कर्तव्यमीप्सितम्  ॥ १,७.२४
मया सह त्वया वाच्यमेतद्विष्णोश्च सन्निधौ  ॥ १,७.२४
स्तंभांतो वीक्षितो धात्रा तत्र साक्ष्यहमच्युत  ॥ १,७.२५
इत्युक्त्वा केतकं तत्र प्रणनाम पुनः नः  ॥ १,७.२५
असत्यमपि शस्तं स्यादापदीत्यनुशासनम्  ॥ १,७.२५
समीक्ष्य तत्राऽच्युतमायतश्रमं प्रनष्टहर्षं तु ननर्त हर्षात् ॥ १,७.२६
उवाच चैनं परमार्थमच्युतं षंढात्तवादः स विधिस्ततो ऽच्युतम्  ॥ १,७.२६
स्तंभाग्रमेतत्समुदीक्षितं हरे तत्रैव साक्षी ननु केतकं त्विदम्  ॥ १,७.२७
ततो ऽवदत्तत्र हि केतकं मृषा तथेति तद्धातृवचस्तदंतिके  ॥ १,७.२७
हरिश्च तत्सत्यमितीव चिंतयंश्चकार तस्मै विधये नमः स्वयम्  ॥ १,७.२८
षोडशैरुपचारैश्च पूजयामास तं विधिम्  ॥ १,७.२८
विधिं प्रहर्तुं शठमग्निलिंगतः स ईश्वरस्तत्र बभूव साकृतिः  ॥ १,७.२९
समुत्थितः स्वामि विलोकनात्पुनः प्रकंपपाणिः परिगृह्य तत्पदम्  ॥ १,७.२९
आद्यंतहीनवपुषि त्वयि मोहबुद्ध्या भूयाद्विमर्श इह नावति कामनोत्थः  ॥ १,७.३०
स त्वं प्रसीद करुणाकर कश्मलं नौ मृष्टं क्षमस्व विहितं भवतैव केल्या  ॥ १,७.३०
ईश्वर उवाच
वत्सप्रसन्नो ऽस्मि हरे यतस्त्वमीशत्वमिच्छन्नपि सत्यवाक्यम्  ॥ १,७.३१
ब्रूयास्ततस्ते भविता जनेषु साम्यं मया सत्कृतिरप्यलप्थाः  ॥ १,७.३१
इतः परं ते पृथगात्मनश्च क्षेत्रप्रतिष्ठोत्सवपूजनं च  ॥ १,७.३२
इति देवः पुरा प्रीतः सत्येन हरये परम्  ॥ १,७.३३
ददौ स्वसाम्यमत्यर्थं देवसंघे च पश्यति  ॥ १,७.३३

इति श्रीशिवमहापुराणे विद्येश्वरसंहितायां सप्तमो ऽध्यायः

अध्याय ८
नन्दिकेश्वर उवाच
ससर्जाथ महादेवः पुरुषं कंचिदद्भुतम्  ॥ १,८.१
भैरवाख्यं भ्रुवोर्मध्याद्ब्रह्मदर्पजिघांसया  ॥ १,८.१
स वै तदा तत्र पतिं प्रणम्य शिवमंगणे  ॥ १,८.२
किं कार्यं करवाण्यत्र शीघ्रमाज्ञापय प्रभो  ॥ १,८.२
वत्सयो ऽयं विधिः साक्षाज्जगतामाद्यदैवतम्  ॥ १,८.३
नूनमर्चय खड्गं स्वं तिग्मेन जवसा परम्  ॥ १,८.३
स वै गृहीत्वैककरेण केशं तत्पञ्चमं दृप्तमसत्यभाषणम्  ॥ १,८.४
छित्त्वा शिरांस्यस्य निहंतुमुद्यतः प्रकंपयन्खड्गमतिस्फुटं करैः  ॥ १,८.४
पिता तवोत्सृष्टविभूषणांबरस्रगुत्तरीयामलकेशसंहतिः  ॥ १,८.५
प्रवातरंभेव लतेव चंचलः पपात वै भैरवपादपंकजे  ॥ १,८.५
तावद्विधिं तात दिदृक्षुरच्युतः कृपालुरस्मत्पतिपादपल्लवम्  ॥ १,८.६
निषिच्य बाष्पैरवदत्कृतांजलिर्यथा शिशुः स्वं पितरं कलाक्षरम्  ॥ १,८.६
अच्युत उवाच
त्वया प्रयत्नेन पुरा हि दत्तं यदस्य पञ्चाननमीशचिह्नम्  ॥ १,८.७
तस्मात्क्षमस्वाद्यमनुग्रहार्हं कुरु प्रसादं विधये ह्यमुष्मै  ॥ १,८.७
इत्यर्थितो ऽच्युतेनेशस्तुष्टः सुरगणांगणे  ॥ १,८.८
निवर्तयामास तदा भैरवं ब्रह्मदंडतः  ॥ १,८.८
अथाह देवः कितवं विधिं विगतकंधरम्  ॥ १,८.९
ब्रह्मंस्त्वमर्हणाकांक्षी शठमीशत्वमास्थितः  ॥ १,८.९
नातस्ते सत्कृतिर्लोके भूयात्स्थानोत्सवादिकम्  ॥ १,८.१०
ब्रह्मोवच
स्वामिन्प्रसीदाद्य महाविभूते मन्ये वरं वरद मे शिरसः प्रमोक्षम्  ॥ १,८.१०
नमस्तुभ्यं भगवते बंधवे विश्वयोनये  ॥ १,८.११
सहिष्णवे सर्वदोषाणां शंभवे शैलधन्वने  ॥ १,८.११
ईश्वर उवाच
अराजभयमेतद्वै जगत्सर्वं न शिष्यति  ॥ १,८.१२
ततस्त्वं जहि दंडार्हं वह लोकधुरं शिशो  ॥ १,८.१२
वरं ददामि ते तत्र गृहाण दुर्लभं परम्  ॥ १,८.१३
वैतानिकेषु गृह्येषु यज्ञे च भवान् गुरुः  ॥ १,८.१३
निष्फलस्त्वदृते यज्ञः सांगश्च सहदक्षिणः  ॥ १,८.१४
अथाह देवः कितवं केतकं कूटसाक्षिणम्  ॥ १,८.१४
रे रे केतक दुष्टस्त्वं शठ दूरमितो व्रज  ॥ १,८.१५
ममापि प्रेम ते पुष्पे मा भूत्पूजास्वितः परम्  ॥ १,८.१५
इत्युक्ते तत्र देवेन केतकं देवजातयः  ॥ १,८.१६
सर्वानि वारयामासुस्तत्पार्श्वादन्यतस्तदा  ॥ १,८.१६
केतक उवाच
नमस्ते नाथ मे जन्मनिष्फलं भवदाज्ञया  ॥ १,८.१७
सफलं क्रियतां तात क्षम्यतां मम किल्बिषम्  ॥ १,८.१७
ज्ञानाज्ञानकृतं पापं नाशयत्येव ते स्मृतिः  ॥ १,८.१८
तादृशे त्वयि दृष्टे मे मिथ्यादोषः कुतो भवेत् ॥ १,८.१८
तथा स्तुतस्तु भगवान्केतकेन सभातले  ॥ १,८.१९
न मे त्वद्धारणं योग्यं सत्यवागहमीश्वरः  ॥ १,८.१९
मदीयास्त्वां धरिष्यंि जन्म ते सफलं ततः  ॥ १,८.२०
त्वं वै वितानव्याजेन ममोपरि भविष्यसि  ॥ १,८.२०
इत्यनुगृह्य भगवान्केतकं विधिमाधवौ  ॥ १,८.२१
विरराज सभामध्ये सर्वदेवैरभिष्टुतः  ॥ १,८.२१

इति श्रीशिवमहापुराणे विद्येश्वरसंहितायामष्टमो ऽध्यायः

अध्याय ९
नन्दिकेश्वर उवाच
तत्रांतरे तौ च नाथं प्रणम्य विधिमाधवौ  ॥ १,९.१
बद्धांजलिपुटौ तूष्णीं तस्थतुर्दक्षवामगौ  ॥ १,९.१
तत्र संस्थाप्य तौ देवं सकुटुंबं वरासने  ॥ १,९.२
पूजयामासतुः पूज्यं पुण्यैः पुरुषवस्तुभिः  ॥ १,९.२
पौरुषं प्राकृतं वस्तुज्ञेयं दीर्घाल्पकालिकम्  ॥ १,९.३
हारनूपुरकेयूरकिरीटमणिकुंडलैः  ॥ १,९.३
यज्ञसूत्रोत्तरीयस्रक्क्षौममाल्यांगुलीयकैः  ॥ १,९.४
पुष्पतांबूलकर्पूरचंदनागुरुलेपनैः  ॥ १,९.४
धूपदीपसितच्छत्रव्यजनध्वजचामरैः  ॥ १,९.५
अन्यैर्दिव्योपहारैश्च वाङ्मनोतीतवैभवैः  ॥ १,९.५
पतियोग्यैः पश्वलभ्यैस्तौ समर्चयतां पतिम्  ॥ १,९.६
यद्यच्छ्रेष्ठतमं वस्तु पतियोग्यं हितद्ध्वजे  ॥ १,९.६
तद्वस्त्वखिलमीशोपि पारं पर्यचिकीर्षया  ॥ १,९.७
सभ्यानां प्रददौ हृष्टः पृथक्तत्र यथाक्रमम्  ॥ १,९.७
कोलाहलो महानासीत्तत्र तद्वस्तु गृह्णताम्  ॥ १,९.८
तत्रैव ब्रह्मविष्णुभ्यां चार्चितः शंकरः पुरा  ॥ १,९.८
प्रसन्नः प्राह तौ नम्रौ सस्मितं भक्तिवर्धनः  ॥ १,९.९
ईश्वर उवाच
तुष्टो ऽहमद्य वां वत्सौ पूजया ऽस्मिन्महादिने  ॥ १,९.९
दिनमेतत्ततः पुण्यं भविष्यति महत्तरम्  ॥ १,९.१०
शिवरात्रिरिति ख्याता तिथिरेषा मम प्रिया  ॥ १,९.१०
एतत्काले तु यः कुर्यात्पूजां मल्लिंगबेरयोः  ॥ १,९.११
कुर्यात्तु जगतः कृत्यं स्थितिसर्गादिकं पुमान्  ॥ १,९.११
शिवरात्रावहोरात्रं निराहारो जितेंद्रियः   ॥ १,९.१२
अर्चयेद्वा यथान्यायं यथाबलमवंचकः  ॥ १,९.१२
यत्फलं मम पूजायां वर्षमेकं निरंतरम्  ॥ १,९.१३
तत्फलं लभते सद्यः शिवरात्रौ मदर्चनात् ॥ १,९.१३
मद्धर्मवृद्धिकालो ऽयं चंद्रकाल इवांबुधेः  ॥ १,९.१४
प्रतिष्ठाद्युत्सवो यत्र मामको मंगलायनः  ॥ १,९.१४
यत्पुनः स्तंभरूपेण स्वाविरासमहं पुरा  ॥ १,९.१५
स कालो मार्गशीर्षे तु स्यादार्द्रा ऋक्षमर्भकौ  ॥ १,९.१५
आर्द्रायां मार्गशीर्षे तु यः पश्येन्मामुमासखम्  ॥ १,९.१६
मद्बेरमपि वा लिंगं स गुहादपि मे प्रियः  ॥ १,९.१६
अलं दर्शनमात्रेण फलं तस्मिन्दिने शुभे  ॥ १,९.१७
अभ्यर्चनं चेदधिकं फलं वाचामगोचरम्  ॥ १,९.१७
रणरंगतले ऽमुष्मिन्यदहं लिंगवर्ष्मणा  ॥ १,९.१८
जृंभितो लिंगवत्तस्माल्लिंगस्थानमिदं भवेत् ॥ १,९.१८
अनाद्यंतमिदं स्तंभमणुमात्रं भविष्यति  ॥ १,९.१९
दर्शनार्थं हि जगतां पूजनार्थं हि पुत्रको  ॥ १,९.१९
भोगावहमिदं लिंगं भुक्तिं मुक्त्येकसाधनम्  ॥ १,९.२०
दर्शनस्पर्शनध्यानाज्जंतूनां जन्ममोचनम्  ॥ १,९.२०
अनलाचलसंकाशं यदिदं लिंगमुत्थितम्  ॥ १,९.२१
अरुणाचलमित्येव तदिदं ख्यातिमेष्यति  ॥ १,९.२१
अत्र तीर्थं च बहुधा भविष्यति महत्तरम्  ॥ १,९.२२
मुक्तिरप्यत्र जंतूनां वासेन मरणेन च  ॥ १,९.२२
स्थोत्सवादिकल्याणं जनावासं तु सर्वतः  ॥ १,९.२३
अत्र दत्तं हुतं जप्तं सर्वं कोटिगुणं भवेत् ॥ १,९.२३
मत्क्षेत्रादपि सर्वस्मात्क्षेत्रमेतन्महत्तरम्  ॥ १,९.२४
अत्र संस्मृतिमात्रेण मुक्तिर्भवति देहिनाम्  ॥ १,९.२४
तस्मान्महत्तरमिदं क्षेत्रमत्यंतशोभनम्  ॥ १,९.२५
सर्वकल्याणसंपूर्णं सर्वमुक्तिकरं शुभम्  ॥ १,९.२५
अर्चयित्वा ऽत्र मामेव लिंगे लिंगिनमीश्वरम्  ॥ १,९.२६
सालोक्यं चैव सामीप्यं सारूप्यं सार्ष्टिरेव च  ॥ १,९.२६
सायुज्यमिति पञ्चैते क्रियादीनां फलं मतम्  ॥ १,९.२७
सर्वेपि यूयं सकलं प्राप्स्यथाशु मनोरथम्  ॥ १,९.२७
नन्दिकेश्वर उवाच
इत्यनुगृह्य भगवान्विनीतौ विधिमाधवौ  ॥ १,९.२८
यत्पूर्वं प्रहतं युद्धे तयोः सैन्यं परस्परम्  ॥ १,९.२८
तदुत्थापयदत्यर्थं स्वशक्त्यामृतधारया  ॥ १,९.२९
तयोर्माढ्यं च वैरं च व्यपनेतुमुवाच तौ  ॥ १,९.२९
सकलं निष्कलं चेति स्वरूपद्वयमस्ति मे  ॥ १,९.३०
नान्यस्य कस्यचित्तस्मादन्यः सर्वोप्यनीश्वरः  ॥ १,९.३०
पुरस्तात्स्तंभरूपेण पश्चाद्रूपेण चार्भकौ  ॥ १,९.३१
ब्रह्मत्वं निष्कलं प्रोक्तमीशत्वं सकलं तथा  ॥ १,९.३१
द्वयं ममैव संसिद्धं न मदन्यस्य कस्यचित् ॥ १,९.३२
तस्मादीशत्वमन्येषां युवयोरपि न क्वचित् ॥ १,९.३२
तदज्ञानेन वां वृत्तमीशमानं महाद्भुतम्  ॥ १,९.३३
तन्निराकर्तुमत्रैवमुत्थितो ऽहं रणक्षितौ  ॥ १,९.३३
त्यजतं मानमात्मीयं मयीशे कुरुतं मतिम्  ॥ १,९.३४
मत्प्रसादेन लोकेषु सर्वोप्यर्थः प्रकाशते  ॥ १,९.३४
गुरूक्तिर्व्यंजकं तत्र प्रमाणं वा पुनः पुनः  ॥ १,९.३५
ब्रह्मतत्त्वमिदं गूढं भवत्प्रीत्या भणाम्यहम्  ॥ १,९.३५
अहमेव परं ब्रह्म मत्स्वरूपं कलाकलम्  ॥ १,९.३६
ब्रह्मत्वादीश्वरश्चाहं कृत्यं मेनुग्रहादिकम्  ॥ १,९.३६
बृहत्त्वाद्बृंहणत्वाच्च ब्रह्माहं ब्रह्मकेशवौ  ॥ १,९.३७
समत्वाद्व्यापकत्वाच्च तथैवात्माहमर्भकौ  ॥ १,९.३७
अनात्मानः परे सर्वे जीवा एव न संशयः  ॥ १,९.३८
अनुग्रहाद्यं सर्गांगं जगत्कृत्यं च पंकजम्  ॥ १,९.३८
ईशत्वादेव मे नित्यं न मदन्यस्य कस्यचित् ॥ १,९.३९
आदौ ब्रह्मत्त्वबुद्ध्यर्थं निष्कलं लिंगमुत्थितम्  ॥ १,९.३९
तस्मादज्ञातमीशत्वं व्यक्तं द्योतयितुं हि वाम्  ॥ १,९.४०
सकलोहमतो जातः साक्षादीशस्तु तत्क्षणात् ॥ १,९.४०
सकलत्वमतो ज्ञेयमीशत्वं मयि सत्वरम्  ॥ १,९.४१
यदिदं निष्कलं स्तंभं मम ब्रह्मत्वबोधकम्  ॥ १,९.४१
लिंगलक्षणयुक्तत्वान्मम लिंगं भवेदिदम्  ॥ १,९.४२
तदिदं नित्यमभ्यर्च्यं युवाभ्यामत्र पुत्रकौ  ॥ १,९.४२
मदात्मकमिदं नित्यं मम सान्निध्यकारणम्  ॥ १,९.४३
महत्पूज्यमिदं नित्यमभेदाल्लिंगसिंगिनोः  ॥ १,९.४३
यत्रप्रतिष्ठितं येन मदीयं लिंगमीदृशम्  ॥ १,९.४४
तत्र प्रतिष्ठितः सोहमप्रतिष्ठोपि वत्सकौ  ॥ १,९.४४
मत्साम्यमेकलिंगस्य स्थापने फलमीरितम्  ॥ १,९.४५
द्वितीये स्थापिते लिंगे मदैक्यं फलमेव हि  ॥ १,९.४५
लिंगं प्राधान्यतः स्थाप्यं तथाबेरं तु गौणकम्  ॥ १,९.४६
लिंगाभावेन तत्क्षेत्रं सबेरमपि सर्वतः  ॥ १,९.४६

इति श्रीशिवमहापुराणे विद्येश्वरसंहितायां नवमो ऽध्यायः

अध्याय १०
ब्रह्मविष्णू ऊचतुः
सर्गादिपञ्चकृत्यस्य लक्षणं ब्रूहि नौ प्रभो  ॥ १,१०.१
शिव उवाच
मत्कृत्यबोधनं गुह्यं कृपया प्रब्रवीमि वाम्  ॥ १,१०.१
सृष्टिः स्थितिश्च संहारस्तिरोभावो ऽप्यनुग्रहः  ॥ १,१०.२
पञ्चैव मे जगत्कृत्यं नित्यसिद्धमजाच्युतौ  ॥ १,१०.२
सर्गः संसारसंरंभस्तत्प्रतिष्ठा स्थितिर्मता  ॥ १,१०.३
संहारो मर्दनं तस्य तिरोभावस्तदुत्क्रमः  ॥ १,१०.३
तन्मोक्षो ऽनुग्रहस्तन्मे कृत्यमेवं हि पञ्चकम्  ॥ १,१०.४
कृत्यमेतद्वहत्यन्यस्तूष्णीं गोपुरबिंबवत् ॥ १,१०.४
सर्गादि यच्चतुष्कृत्यं संसारपरिजृंभणम्  ॥ १,१०.५
पञ्चमं मुक्तिहेतुर्वै नित्यं मयि च सुस्थिरम्  ॥ १,१०.५
तदिदं पञ्चभूतेषु दृश्यते मामकैर्जनैः  ॥ १,१०.६
सृष्टिर्भूमौ स्थितिस्तोये संहारः पावके तथा  ॥ १,१०.६
तिरोभावो ऽनिले तद्वदनुग्रह इहाम्बरे  ॥ १,१०.७
सृज्यते धरया सर्वमद्भिः सर्वं प्रवर्धते  ॥ १,१०.७
अर्द्यते तेजसा सर्वं वायुना चापनीयते  ॥ १,१०.८
व्योम्नानुगृह्यते सर्वं ज्ञेयमेवं हि सूरिभिः  ॥ १,१०.८
पञ्चकृत्यमिदं बोढुं ममास्ति मुखपञ्चकम्  ॥ १,१०.९
चतुर्दिक्षु चतुर्वक्त्रं तन्मध्ये पञ्चमं मुखम्  ॥ १,१०.९
युवाभ्यां तपसा लब्धमेतत्कृत्यद्वयं सुतौ  ॥ १,१०.१०
सृष्टिस्थित्यभीधं भाग्यं मत्तः प्रीतादतिप्रियम्  ॥ १,१०.१०
तथा रुद्रमहेशाभ्यामन्यत्कृत्यद्वयं परम्  ॥ १,१०.११
अनुग्रहाख्यं केनापि लब्धुं नैव हि शक्यते  ॥ १,१०.११
तत्सर्वं पौर्विकं कर्म युवाभ्यां कालविस्मृतम्  ॥ १,१०.१२
न तद्रुद्र महेशाभ्यां विस्मृतं कर्म तादृशम्  ॥ १,१०.१२
रूपे वेशे च कृत्ये च वाहने चासने तथा  ॥ १,१०.१३
आयुधादौ च मत्साम्यमस्माभिस्तत्कृते कृतम्  ॥ १,१०.१३
मद्ध्यानविरहाद्वत्सौ मौढ्यं वामेवमागतम्  ॥ १,१०.१४
मज्ज्ञाने सति नैवं स्यान्मानं रूपे महेशवत् ॥ १,१०.१४
तस्मान्मज्ज्ञानसिद्ध्यर्थं मंत्रमोंकारनामकम्  ॥ १,१०.१५
इतः परं प्रजपतं मामकं मानभंजनम्  ॥ १,१०.१५
उपादिशं निजं मंत्रमोंकारमुरुमंगलम्  ॥ १,१०.१६
ओंकारो मन्मुखाज्जज्ञे प्रथमं मत्प्रबोधकः  ॥ १,१०.१६
वाचको ऽयमहं वाच्यो मंत्रो ऽयं हि मदात्मकः  ॥ १,१०.१७
तदनुस्मरणं नित्यं ममानुस्मरणं भवेत् ॥ १,१०.१७
अकारौत्तरात्पूर्वमुकारः पश्चिमाननात् ॥ १,१०.१८
मकारो दक्षिणमुखाद्बिंदुः प्राङ्मुखतस्तथा  ॥ १,१०.१८
नादो मध्यमुखादेवं पञ्चधा ऽसौ विजृंभितः  ॥ १,१०.१९
एकीभूतः पुनस्तद्वदोमित्येकाक्षरो भवेत् ॥ १,१०.१९
नामरूपात्मकं सर्वं वेदभूतकुलद्वयम्  ॥ १,१०.२०
व्याप्तमेतेन मंत्रेण शिवशक्त्योश्च बोधकः  ॥ १,१०.२०
अस्मात्पञ्चाक्षरं जज्ञे बोधकं सकलस्यतत् ॥ १,१०.२१
आकारादिक्रमेणैव नकारादियथाक्रमम्  ॥ १,१०.२१
अस्मात्पञ्चाक्षराज्जाता मातृकाः पञ्चभेदतः  ॥ १,१०.२२
तस्माच्छिरश्चतुर्वक्त्रात्त्रिपाद्गाय त्रिरेव हि  ॥ १,१०.२२
वेदः सर्वस्ततो जज्ञे ततो वै मंत्रकोटयः  ॥ १,१०.२३
तत्तन्मंत्रेण तत्सिद्धिः सर्वसिद्धिरितो भवेत् ॥ १,१०.२३
अनेन मंत्रकंदेन भोगो मोक्षश्च सिद्ध्यति  ॥ १,१०.२४
सकला मंत्रराजानः साक्षाद्भोगप्रदाः शुभाः  ॥ १,१०.२४
नंदिकेश्वर उवाच
पुनस्तयोस्तत्र तिरः पटं गुरुः प्रकल्प्य मंत्रं च समादिशत्परम्  ॥ १,१०.२५
निधाय तच्छीर्ष्णि करांबुजं शनैरुदङ्मुखं संस्थितयोः सहांबिकः  ॥ १,१०.२५
त्रिरुच्चार्याग्रहीन्मंत्रं यंत्रतंत्रोक्तिपूर्वकम्  ॥ १,१०.२६
शिष्यौ च तौ दक्षिणायामात्मानं च समर्पयत् ॥ १,१०.२६
प्रबद्धहस्तौ किल तौ तदंतिके तमेव देवं जगतुर्जगद्गुरुम्  ॥ १,१०.२७
ब्रह्माच्युतावूचतुः
नमो निष्कलरूपाय नमो निष्कलतेजसे  ॥ १,१०.२८
नमः सकलनाथाय नमस्ते सकलात्मने  ॥ १,१०.२८
नमः
प्रणववाच्याय नमः प्रणवलिंगिने  ॥ १,१०.२९
नमः सृष्ट्यादिकर्त्रे च नमः पञ्चमुखायते  ॥ १,१०.२९
पञ्चब्रह्मस्वरूपाय पञ्च कृत्यायते नमः  ॥ १,१०.३०
आत्मने ब्रह्मणे तुभ्यमनंतगुणशक्तये  ॥ १,१०.३०
सकलाकलरूपाय शंभवे गुरवे नमः  ॥ १,१०.३१
इति स्तुत्वा गुरुं पद्यैर्ब्रह्मा विष्णुश्च नेमतुः  ॥ १,१०.३१
ईश्वर उवाच
वत्सकौ सर्वतत्त्वं च कथितं दर्शितं च वाम्  ॥ १,१०.३२
जपतं प्रणवं मंत्रं देवीदिष्टं मदात्मकम्  ॥ १,१०.३२
ज्ञानं च सुस्थिरं भाग्यं सर्वं भवति शाश्वतम्  ॥ १,१०.३३
आर्द्रायां च चतुर्दश्यां तज्जाप्यं त्वक्षयं भवेत् ॥ १,१०.३३
सूर्यगत्या महार्द्रायामेकं कोटिगुणं भवेत् ॥ १,१०.३४
मृगशीर्षांतिमो भागः पुनर्वस्वादिमस्तथा  ॥ १,१०.३४
आर्द्रासमः सदा ज्ञेयः पूजाहोमादितर्पणे  ॥ १,१०.३५
दर्शनं तु प्रभाते च प्रातःसंगवकालयोः  ॥ १,१०.३५
चतुर्दशी तथा ग्राह्या निशीथव्यापिनी भवेत् ॥ १,१०.३६
प्रदोषव्यापिनी चैव परयुक्ता प्रशस्यते  ॥ १,१०.३६
लिंगं बेरं च मेतुल्यं यजतां लिंगमुत्तमम्  ॥ १,१०.३७
तस्माल्लिंगं परं पूज्यं बेरादपि मुमुक्षुभिः  ॥ १,१०.३७
लिंगमोंकारमंत्रेण बेरं पञ्चाक्षरेण तु  ॥ १,१०.३८
स्वयमेव हि द्रव्यैः प्रतिष्ठाप्यं परैरपि  ॥ १,१०.३८
पूजयेदुपचारैश्च मत्पदं सुलभं भवेत् ॥ १,१०.३९
इति शास्य तथा शिष्यौ तत्रैवांऽतर्हितः शिवः  ॥ १,१०.३९

इति श्रीशिवमहापुराणे विद्येश्वरसंहितायां दशमो ऽध्यायः

अध्याय ११
ऋषय ऊचुः
कथं लिंगं प्रतिष्ठाप्यं कथं वातस्य लक्षणम्  ॥ १,११.१
कथं वा तत्समभ्यर्च्यं देशे काले च केन हि  ॥ १,११.१
सूत उवाच
युष्मदर्थं प्रवक्ष्यामि बुद्ध्यतामवधानतः  ॥ १,११.२
अनुकूले शुभे काले पुण्ये तीर्थे तटे तथा  ॥ १,११.२
यथेष्टं लिंगमारोप्यं यत्र स्यान्नित्यमर्चनम्  ॥ १,११.३
पार्थिवेन तथाप्येनं तैजसेन यथारुचि  ॥ १,११.३
कल्पलक्षणसंयुक्तं लिंगं पूजाफलं लभेत् ॥ १,११.४
सर्वलक्षणसंयुक्तं सद्यः पूजाफलप्रदम्  ॥ १,११.४
चरे विशिष्यते सूक्ष्मं स्थावरे स्थूलमेव हि  ॥ १,११.५
सलक्षणं सपीठं च स्थापयेच्छिवनिर्मितम्  ॥ १,११.५
मंडलं चतुरस्रं वा त्रिकोणमथवा तथा  ॥ १,११.६
खट्वांगवन्मध्यसूक्ष्मं लिंगपीठं महाफलं  ॥ १,११.६
प्रथमं मृच्छिलादिभ्यो लिगं लोहादिभिः कृतम्  ॥ १,११.७
येन लिंगं तेन पीठं स्थावरे हि विशिष्यते  ॥ १,११.७
लिंगं पीठं चरे त्वेकं लिंगं बाणकृतं विना  ॥ १,११.८
लिंगप्रमाणं कर्त्ःणां द्वादशांगुलमुत्तमम्  ॥ १,११.८
न्यूनं चेत्फलमल्पं स्यादधिकं नैव दूष्यते  ॥ १,११.९
कर्तुरेकांगुलन्यूनं चरेपि च तथैव हि  ॥ १,११.९
आदौ विमानं शिल्पेन कार्यं देवगणैर्युतम्  ॥ १,११.१०
तत्र गर्भगृहे रम्ये दृढे दर्पणसंनिभो भूषिते  ॥ १,११.१०
नवरत्नैश्च दिग्द्वारे च प्रधानकैः  ॥ १,११.११
नीलं रक्तं च वै दूर्यं श्यामं मारकतं तथा  ॥ १,११.११
मुक्ताप्रवालगोमेदवज्राणि नवरत्नकम्   ॥ १,११.१२
मध्ये लिंगं महद्द्रव्यं निक्षिपेत्सहवैदिके  ॥ १,११.१२
संपूज्य लिंगं सद्याद्यैः पञ्चस्थाने यथाक्रमम्  ॥ १,११.१३
अग्नौ च हुत्वा बहुधा हविषास कलं च माम्  ॥ १,११.१३
अभ्यर्च्य गुरुमाचार्यमर्थैः कामैश्च बांधवम्  ॥ १,११.१४
दद्यादैश्वर्यमर्थिभ्यो जडमप्यजडं तथा  ॥ १,११.१४
स्थावरं जंगमं जीवं सर्वं संतोष्य यत्नतः  ॥ १,११.१५
सुवर्णपूरिते श्वभ्रे नवरत्नैश्च पूरिते  ॥ १,११.१५
सद्यादि ब्रह्म चोच्चार्य ध्यात्वा देवं परं शुभम्  ॥ १,११.१६
उदीर्य च महामंत्रमोंकारं नादघोषितम्  ॥ १,११.१६
लिंगं तत्र प्रतिष्ठाप्य लिगं पीठेन योजयेत् ॥ १,११.१७
लिंगं सपीठं निक्षिप्य नित्यलेपेन बंधयेत् ॥ १,११.१७
एवं बेरं च संस्थाप्यं तत्रैव परमं शुभम्  ॥ १,११.१८
पञ्चाक्षरेण बेरं तु उत्सवार्थं वहिस्तथा  ॥ १,११.१८
बेरं गुरुभ्यो गृह्णीयात्साधुभिः पूजितं तु वा  ॥ १,११.१९
एवं लिंगे च बेरे च पूजा शिवपदप्रदा  ॥ १,११.१९
पुनश्च द्विविधं प्रोक्तं स्थावरं जंगमं तथा  ॥ १,११.२०
स्थावरं लिंगमित्याहुस्तरुगुल्मादिकं तथा  ॥ १,११.२०
जंगमं लिंगमित्याहुः कृमिकीटादिकं तथा  ॥ १,११.२१
स्थावरस्य च शुश्रूषा जंगमस्य च तर्पणम्  ॥ १,११.२१
तत्तत्सुखानुरागेण शिवपूजां विदुर्बुधाः  ॥ १,११.२२
पीठमंबामयं सर्वं शिवलिंगं च चिन्मयम्  ॥ १,११.२२
यथा देवीमुमामंके धृत्वा तिष्ठति शंकरः  ॥ १,११.२३
तथा लिंगमिदं पीठं धृत्वा तिष्ठति संततम्  ॥ १,११.२३
एवं स्थाप्य महालिंगं पूजयेदुपचारकैः  ॥ १,११.२४
नित्यपूजा यथा शक्तिध्वजादिकरणं तथा  ॥ १,११.२४
इति संस्थापयेल्लिंगं साक्षाच्छिवपदप्रदम्  ॥ १,११.२५
अथवा चरलिंगं तु षोडशैरुपचारकैः  ॥ १,११.२५
पूजयेच्च यथान्यायं क्रमाच्छिवपदप्रदम्  ॥ १,११.२६
आवाहनं चासनं च अर्घ्यं पाद्यं तथैव च  ॥ १,११.२६
तदंगाचमनं चैव स्नानमभ्यंगपूर्वकम्  ॥ १,११.२७
वस्त्रं गंधं तथा पुष्पं धूपं दीपं निवेदनम्  ॥ १,११.२७
नीराजनं च तांबूलं नमस्कारो विसर्जनम्  ॥ १,११.२८
अथवा ऽर्घ्यादिकं कृत्वा नैवेद्यां तं यथाविधि  ॥ १,११.२८
अथाभिषेकं नैवेद्यं नमस्कारं च तर्पणम्  ॥ १,११.२९
यथाशक्ति सदाकुर्यात्क्रमाच्छिवपदप्रदम्  ॥ १,११.२९
अथवा मानुषे लिंगेप्यार्षे दैवे स्वयंभुवि  ॥ १,११.३०
स्थापिते ऽपूर्वके लिंगे सोपचारं यथा तथा  ॥ १,११.३०
पूजोपकरणे दत्ते यत्किंचित्फलमश्नुते  ॥ १,११.३१
प्रदक्षिणानमस्कारैः क्रमाच्छिवपदप्रदम्  ॥ १,११.३१
लिंगं दर्शनमात्रं वा नियमेन शिवप्रदम्  ॥ १,११.३२
मृत्पिष्टगोशकृत्पुष्पैः करवीरेण वा फलैः  ॥ १,११.३२
गुडेन नवनीतेन भस्मनान्नैर्यथारुचि  ॥ १,११.३३
लिंगं यत्नेन कृत्वांते यजेत्तदनुसारतः  ॥ १,११.३३
अंगुष्ठादावपि तथा पूजामिच्छंति केचन  ॥ १,११.३४
लिंगकर्मणि सर्वत्र निषेधोस्ति न कर्हिचित् ॥ १,११.३४
सर्वत्र फलदाता हि प्रयासानुगुणं शिवः  ॥ १,११.३५
अथवा लिंगदानं वा लिंगमौल्यमथापि वा  ॥ १,११.३५
श्रद्धया शिवभक्ताय दत्तं शिवपदप्रदम्  ॥ १,११.३६
अथवा प्रणवं नित्यं जपेद्दशसहस्रकम्  ॥ १,११.३६
संध्ययोश्च सहस्रं वा ज्ञेयं शिवपदप्रदम्  ॥ १,११.३७
जपकाले मकारांतं मनःशुद्धिकरं भजेत् ॥ १,११.३७
समाधौ मानसं प्रोक्तमुपांशु सार्वकालिकम्  ॥ १,११.३८
समानप्रणवं चेमं बिंदुनादयुतं विदुः  ॥ १,११.३८
अथ पञ्चाक्षरं नित्यं जपेदयुतमादरात् ॥ १,११.३९
संध्ययोश्च सहस्रं वा ज्ञेयं शिवपदप्रदम्  ॥ १,११.३९
प्रणवेनादिसंयुक्तं ब्राह्मणानां विशिष्यते  ॥ १,११.४०
दीक्षायुक्तं गुरोर्ग्राह्यं मंत्रं ह्यथ फलाप्तये  ॥ १,११.४०
कुंभस्नानं मंत्रदीक्षां मातृकान्यासमेव च  ॥ १,११.४१
ब्राह्मणः सत्यपूतात्मा गुरुर्ज्ञानी विशिष्यते  ॥ १,११.४१
द्विजानां च नमःपूर्वमन्येषां च नमोन्तकम्   ॥ १,११.४२
स्त्रीणां च क्वचिदिच्छंति नमो तं च यथाविधि  ॥ १,११.४२
विप्रस्त्रीणां नमः पूर्वमिदमिच्छंति केचन  ॥ १,११.४३
पञ्चकोटिजपं कृत्वा सदा शिवसमो भवेत् ॥ १,११.४३
एकद्वित्रिचतुःकोट्याब्रह्मादीनां पदं व्रजेत् ॥ १,११.४४
जपेदक्षरलक्षंवा अक्षराणां पृथक्पृथक् ॥ १,११.४४
अथवाक्षरलक्षं वा ज्ञेयं शिवपदप्रदम्  ॥ १,११.४५
सहस्रं तु सहस्राणां सहस्रेण दिनेन हि  ॥ १,११.४५
जपेन्मंत्रादिष्टसिद्धिर्नित्यं ब्राह्मणभोजनात् ॥ १,११.४६
अष्टोत्तरसहस्रं वै गायत्रीं प्रातरेव हि  ॥ १,११.४६
ब्राह्मणस्तु जपेन्नित्यं क्रमाच्छिवपदप्रदान्  ॥ १,११.४७
वेदमंत्रांस्तु सूक्तानि जपेन्नियममास्थितः  ॥ १,११.४७
एकं दशार्णं मंत्रं च शतोनं च तदूर्ध्वकम्  ॥ १,११.४८
अयुतं च सहस्रं च शतमेकं विना भवेत् ॥ १,११.४८
वेदपारायणं चैव ज्ञेयं शिवपदप्रदम्  ॥ १,११.४९
अन्यान्बहुतरान्मंत्राञ्जपेदक्षरलक्षतः  ॥ १,११.४९
एकाक्षरांस्तथा मंत्राञ्जपेदक्षरकोटितः  ॥ १,११.५०
ततः परं जपेच्चैव सहस्रं भक्तिपूर्वकम्  ॥ १,११.५०
एवं कुर्याद्यथाशक्ति क्रमाच्छिव पदं लभेत् ॥ १,११.५१
नित्यं रुचिकरं त्वेकं मंत्रमामरणांतिकम्  ॥ १,११.५१
जपेत्सहस्रमोमिति सर्वाभीष्टं शिवाज्ञया  ॥ १,११.५२
पुष्पारामादिकं वापि तथा संमार्जनादिकम्  ॥ १,११.५२
शिवाय शिवकार्याथे कृत्वा शिवपदं लभेत् ॥ १,११.५३
शिवक्षेत्रे तथा वासं नित्यं कुर्याच्च भक्तितः  ॥ १,११.५३
जडानामजडानां च सर्वेषां भुक्तिमुक्तिदम्  ॥ १,११.५४
तस्माद्वासं शिवक्षेत्रे कुर्यदामरणं बुधः  ॥ १,११.५४
लिंगाद्धस्तशतं पुण्यं क्षेत्रे मानुषके विदुः  ॥ १,११.५५
सहस्रारत्निमात्रं तु पुण्यक्षेत्रे तथार्षके  ॥ १,११.५५
दैवलिंगे तथा ज्ञेयं सहस्रारत्निमानतः  ॥ १,११.५६
धनुष्प्रमाणसाहस्रं पुण्यं क्षेत्रे स्वयं भुवि  ॥ १,११.५६
पुण्यक्षेत्रे स्थिता वापी कूपाद्यपुष्कराणि च  ॥ १,११.५७
शिवगंगेति विज्ञेयं शिवस्य वचनं यथा  ॥ १,११.५७
तत्र स्नात्वा तथा दत्त्वा जपित्वा हि शिवं व्रजेत् ॥ १,११.५८
शिवक्षेत्रं समाश्रित्य वसेदामरणं तथा  ॥ १,११.५८
दाहं दशाहं मास्यं वा सपिंडीकरणं तु वा  ॥ १,११.५९
आब्दिकं वा शिवक्षेत्रे क्षेत्रे पिंडमथापि वा  ॥ १,११.५९
सर्वपाप विनिर्मुक्तः सद्यः शिवपदं लभेत् ॥ १,११.६०
अथवा सप्तरात्रं वा वसेद्वा पञ्चरात्रकम्  ॥ १,११.६०
त्रिरात्रमेकरात्रं वा क्रमाच्छिवपदं लभेत् ॥ १,११.६१
स्ववर्णानुगुणं लोके स्वाचारात्प्राप्नुते नरः  ॥ १,११.६१
वर्णोद्धारेण भक्त्या च तत्फलातिशयं नरः  ॥ १,११.६२
सर्वं कृतं कामनया सद्यः फलमवाप्नुयात् ॥ १,११.६२
सर्वं कृतमकामेन साक्षाच्छिवपदप्रदम्  ॥ १,११.६३
प्रातर्मध्याह्नसायाह्नमहस्त्रिष्वेकतः क्रमात् ॥ १,११.६३
प्रातर्विधिकरं ज्ञेयं मध्याह्नं कामिकं तथा  ॥ १,११.६४
सायाह्नं शांतिकं ज्ञेयं रात्रावपि तथैव हि  ॥ १,११.६४
कालो निशीथो वै प्रोक्तोमध्ययामद्वयं निशि  ॥ १,११.६५
शिवपूजा विशेषेण तत्काले ऽभीष्टसिद्धिदा  ॥ १,११.६५
एवं ज्ञात्वा नरः कुर्वन्यथोक्तफलभाग्भवेत् ॥ १,११.६६
कलौ युगे विशेषेण फलसिद्धिस्तु कर्मणा  ॥ १,११.६६
उक्तेन केनचिद्वापि अधिकारविभेदतः  ॥ १,११.६७
सद्वृत्तिः पापभीरुश्चेत्ततत्फलमवाप्नुयात् ॥ १,११.६७
ऋषय ऊचुः
अथ क्षेत्राणि पुण्यानि समासात्कथयस्व नः  ॥ १,११.६८
सर्वाः स्त्रियश्च पुरुषा यान्याश्रित्य पदं लभेत् ॥ १,११.६८
सूत योगिवरश्रेष्ठ शिवक्षेत्रागमांस्तथा  ॥ १,११.६९
सूत उवाच
शृणुत श्रद्धया सर्वक्षेत्राणि च तदागमान्  ॥ १,११.६९

इति श्रीशिवमहापुराणे विद्येश्वरसंहितायांेकदशो ऽध्यायः

अध्याय १२
सूत उवाच
शृणुध्वमृषयः प्राज्ञाः शिवक्षेत्रं विमुक्तिदम्  ॥ १,१२.१
तदागमांस्ततो वक्ष्ये लोकरक्षार्थमेव हि  ॥ १,१२.१
पञ्चाशत्कोटिविस्तीर्णा सशैलवनकानना  ॥ १,१२.२
शिवाज्ञया हि पृथिवी लोकं धृत्वा च तिष्ठति  ॥ १,१२.२
तत्र तत्र शिवक्षेत्रं तत्र तत्र निवासिनाम्  ॥ १,१२.३
मोक्षार्थं कृपया देवः क्षेत्रं कल्पितवान्प्रभुः  ॥ १,१२.३
परिग्रहादृषीणां च देवानां परिग्रहात् ॥ १,१२.४
स्वयंभूतान्यथान्यानि लोकरक्षार्थमेव हि  ॥ १,१२.४
तीर्थे क्षेत्रे सदाकार्यं स्नानदानजपादिकम्  ॥ १,१२.५
अन्यथा रोगदारिद्र्यमूकत्वाद्याप्नुयान्नरः  ॥ १,१२.५
अथास्मिन्भारते वर्षे प्राप्नोति मरणं नरः  ॥ १,१२.६
स्वयंभूस्थानवासेन पुनर्मानुष्यमाप्नुयात् ॥ १,१२.६
क्षेत्रे पापस्य करणं दृढं भवति भूसुराः  ॥ १,१२.७
पुण्यक्षेत्रे निवासे हि पापमण्वपि नाचरेत् ॥ १,१२.७
येन केनाप्युपायेन पुण्यक्षेत्रे वसेन्नरः  ॥ १,१२.८
सिंधोः शतनदीतीरे संति क्षेत्राण्यनेकशः  ॥ १,१२.८
सरस्वती नदी पुण्या प्रोक्ता षष्टिमुखा तथा  ॥ १,१२.९
तत्तत्तीरे वसेत्प्राज्ञः क्रमाद्ब्रह्मपदं लभेत् ॥ १,१२.९
हिमवद्गिरिजा गंगा पुण्या शतमुखा नदी  ॥ १,१२.१०
तत्तीरे चैव काश्यादिपुण्यक्षेत्राण्यनेकशः  ॥ १,१२.१०
तत्र तीरं प्रशस्तं हि मृगबृहस्पतौ  ॥ १,१२.११
शोणभद्रो दशमुखः पुण्योभीष्टफलप्रदः  ॥ १,१२.११
तत्र स्नानोपवासेन पदं वैनायकं लभेत् ॥ १,१२.१२
चतुर्वींशमुखा पुण्या नर्मदा च महानदी  ॥ १,१२.१२
तस्यां स्नानेन वासेन पदं वैष्णवमाप्नुयात् ॥ १,१२.१३
तमसा द्वादशमुखा रेवा दशमुखा नदी  ॥ १,१२.१३
गोदावरी महापुण्या ब्रह्मगोवधनाशिनी  ॥ १,१२.१४
एकविंशमुखा प्रोक्ता रुद्रलोकप्रदायिनी  ॥ १,१२.१४
कृष्णवेणी पुण्यनदी सर्वपापक्षयावहा  ॥ १,१२.१५
साष्टादशमुखाप्रोक्ता विष्णुलोकप्रदायिनी  ॥ १,१२.१५
तुंगभद्रा दशमुखा ब्रह्मलोकप्रदायिनी  ॥ १,१२.१६
सुवर्णमुखरी पुण्या प्रोक्ता नवमुखा तथा  ॥ १,१२.१६
तत्रैव सुप्रजायंते ब्रह्मलोकच्युतास्तथा  ॥ १,१२.१७
सरस्वती च पंपा च कन्याश्वेतनदी शुभा  ॥ १,१२.१७
एतासां तीरवासेन इंद्रलोकमवाप्नुयात् ॥ १,१२.१८
सह्याद्रिजा महापुण्या कावेरीति महानदी  ॥ १,१२.१८
सप्तविंशमुखा प्रोक्ता सर्वाभीष्टं प्रदायिनी  ॥ १,१२.१९
तत्तीराः स्वर्गदाश्चैव ब्रह्मविष्णुपदप्रदाः  ॥ १,१२.१९
शिवलोकप्रदा शैवास्तथा ऽभीष्टफलप्रदाः  ॥ १,१२.२०
नैमिषे बदरे स्नायान्मेषगे च गुरौ रवौ  ॥ १,१२.२०
ब्रह्मलोकप्रदं विद्यात्ततः पूजादिकं तथा  ॥ १,१२.२१
सिंधुनद्यां तथा स्नानं सिंहे कर्कटगे रवौ  ॥ १,१२.२१
केदारोदकपानं च स्नानं च ज्ञानदं विदुः  ॥ १,१२.२२
गोदावर्यां सिंहमासे स्नायात्सिंहबृहस्पतौ  ॥ १,१२.२२
शिवलोकप्रदमिति शिवेनोक्तं तथा पुरा  ॥ १,१२.२३
यमुनाशोणयोः स्नायाद्गुरौ कन्यागते रवौ  ॥ १,१२.२३
धर्मलोके दंतिलोके महाभोगप्रदं विदुः  ॥ १,१२.२४
कावेर्यां च तथास्नायात्तुलागे तु रवौ गुरौ  ॥ १,१२.२४
विष्णोर्वचनमहात्म्यात्सर्वाभीष्टप्रदं विदुः  ॥ १,१२.२५
वृश्चिके मासि संप्राप्ते तथार्के गुरुवृश्चिके  ॥ १,१२.२५
नर्मदायां नदीस्नानाद्विष्णुलोकम्वाप्नुयात् ॥ १,१२.२६
सुवर्णमुखरीस्नानं चापगे च गुरौ रवौ  ॥ १,१२.२६
शिवलोकप्रदमिति ब्राह्मणो वचनं यथा  ॥ १,१२.२७
मृगमासि तथा स्नायाज्जाह्नव्यां मृगगे गुरौ  ॥ १,१२.२७
शिवलोकप्रदमिति ब्रह्मणो वचनं यथा  ॥ १,१२.२८
ब्रह्मविष्ण्वोः पदे भुक्त्वा तदंते ज्ञानमाप्नुयात् ॥ १,१२.२८
गंगायां माघमासे तु तथाकुंभगते रवौ  ॥ १,१२.२९
श्राद्धं वा पिंडदानं वा तिलोदकमथापिवा  ॥ १,१२.२९
वंशद्वयपित्ःणां च कुलकोट्युद्धरं विदुः  ॥ १,१२.३०
कृष्णवेण्यां प्रशंसंति मीनगे च गुरौ रवौ  ॥ १,१२.३०
तत्तत्तीर्थे च तन्मासि स्नानमिंद्रपदप्रदम्  ॥ १,१२.३१
गंगां वा सह्यजां वापि समाश्रित्य वसेद्बुधः  ॥ १,१२.३१
तत्कालकृतपापस्य क्षयो भवति निश्चितम्  ॥ १,१२.३२
रुद्रलोकप्रदान्येव संति क्षेत्राण्यनेकशः  ॥ १,१२.३२
ताम्रपर्णी वेगवती ब्रह्मलोकफलप्रदे  ॥ १,१२.३३
तयोस्तीरे हि संत्येव क्षेत्राणि स्वर्गदानि च  ॥ १,१२.३३
संति क्षेत्राणि तन्मध्ये पुण्यदानि च भूरिशः  ॥ १,१२.३४
तत्र तत्र वसन्प्राज्ञस्तादृशं च फलं लभेत् ॥ १,१२.३४
सदाचारेण सद्वृत्त्या सदा भावनयापि च  ॥ १,१२.३५
वसेद्दयालुः प्राज्ञो वै नान्यथा तत्फलं लभेत् ॥ १,१२.३५
पुण्यक्षेत्रे कृतं पुण्यं बहुधा ऋद्धिमृच्छति  ॥ १,१२.३६
पुण्यक्षेत्रे कृतं पापं महदण्वपि जायते  ॥ १,१२.३६
तत्कालं जीवनार्थश्चेत्पुण्येन क्षयमेष्यति  ॥ १,१२.३७
पुण्यमैश्वर्यदं प्राहुः कायिकं वाचिकं तथा  ॥ १,१२.३७
मानसं च तथा पापं तादृशं नाशयेद्द्विजाः  ॥ १,१२.३८
मानसं वज्रलेपं तु कल्पकल्पानुगं तथा  ॥ १,१२.३८
ध्यानादेव हि तन्नश्येन्नान्यथा नाशमृच्छति  ॥ १,१२.३९
वाचिकं जपजालेन कायिकं कायशोषणात् ॥ १,१२.३९
दानाद्धनकृतं नश्येन्ना ऽन्यथाकल्पकोटिभिः  ॥ १,१२.४०
क्वचित्पापेन पुण्यं च वृद्धिपूर्वेण नश्यति  ॥ १,१२.४०
बीजांशश्चैव वृद्ध्यंशो भोगांशः पुण्यपापयोः  ॥ १,१२.४१
ज्ञाननाश्यो हि बीजांशो वृद्धिरुक्तप्रकारतः  ॥ १,१२.४१
भोजांशो भोगनाश्यस्तु नान्यथा पुण्यकोटिभिः  ॥ १,१२.४२
बीजप्ररोहे नष्टे तु शेषो भोगाय कल्पते  ॥ १,१२.४२
देवानां पूजया चैव ब्रह्मणानां च दानतः  ॥ १,१२.४३
तपोधिक्याच्च कालेन भोगः सह्यो भवेन्नृणाम्  ॥ १,१२.४३
तस्मात्पापमकृत्वैव वस्तव्यंस्सुखमिच्छता  ॥ १,१२.४३

इति श्रीशिवमहापुराणे विद्येश्वरसंहितायां द्वादशो ऽध्यायः

अध्याय १३
ऋषय ऊचुः
सदाचारं श्रावयाशु येन लोकाञ्जयेद्बुधः  ॥ १,१३.१
धर्माधर्ममयान्ब्रूहि स्वर्गनारकदांस्तथा  ॥ १,१३.१
सूत उवाच
सदाचारयुतो विद्वान्ब्राह्मणो नाम नामतः  ॥ १,१३.२
वेदाचारयुतो विप्रो ह्येतैरेकैकवान्द्विजः  ॥ १,१३.२
अल्पाचारोल्पवेदश्च क्षत्रियो राजसेवकः  ॥ १,१३.३
किंचिदाचारवान्वैश्यः कृषिवाणिज्यकृत्तया  ॥ १,१३.३
शूद्रब्राह्मण इत्युक्तः स्वयमेव हि कर्षकः  ॥ १,१३.४
असूयालुः परद्रोही चंडालद्विज उच्यते  ॥ १,१३.४
पृथिवीपालको राजा इतरेक्षत्रिया मताः  ॥ १,१३.५
धान्यादिक्रयवान्वैश्य इतरो वणिगुच्यते  ॥ १,१३.५
ब्रह्मक्षत्रियवैश्यानां शुश्रूषुः शूद्र उच्यते  ॥ १,१३.६
कर्षको वृषलो ज्ञेय इतरे चैव दस्यवः  ॥ १,१३.६
सर्वो ह्युषःप्राचीमुखश्चिन्तयेद्देवपूर्वकान्  ॥ १,१३.७
धर्मानर्थांश्च तत्क्लेशानायं च व्ययमेव च  ॥ १,१३.७
आयुर्द्वेषश्च मरणं पापं भाग्यं तथैव च  ॥ १,१३.८
व्याधिः पुष्टिस्तथा शक्तिः प्रातरुत्थानदिक्फलम्  ॥ १,१३.८
निशांत्यायामोषा ज्ञेया यामार्धं संधिरुच्यते  ॥ १,१३.९
तत्काले तु समुत्थाय विण्मूत्रे विसृजेद्द्विजः  ॥ १,१३.९
गृहाद्दूरं ततो गत्वा बाह्यतः प्रवृतस्तथा  ॥ १,१३.१०
उदङ्मुखः समाविश्य प्रतिबंधे ऽन्यदिङ्मुखः  ॥ १,१३.१०
जलाग्निब्राह्मणादीनां देवानां नाभिमुख्यतः  ॥ १,१३.११
लिंगं पिधाय वामेन मुखमन्येन पाणिना  ॥ १,१३.११
मलमुत्सृज्य चोत्थाय न पश्येच्चैव तन्मलम्  ॥ १,१३.१२
उद्धृतेन जलेनैव शौचं कुर्याज्जलाद्बहिः  ॥ १,१३.१२
अथवा देवपित्रार्षतीर्थावतरणं विना  ॥ १,१३.१३
सप्त वा पञ्च वा त्रीन्वा गुदं संशोधयेन्मृदा  ॥ १,१३.१३
लिंगे कर्कोटमात्रं तु गुदे प्रसृतिरिष्यते  ॥ १,१३.१४
तत उत्थाय पद्धस्तशौचं गण्डूषमष्टकम्  ॥ १,१३.१४
येन केन च पत्रेण काष्ठेन च जलाद्बहिः  ॥ १,१३.१५
कार्यं संत्यज्य तर्जनीं दंतधावनमीरितम्  ॥ १,१३.१५
जलदेवान्नमस्कृत्य मंत्रेण स्नानमाचरेत् ॥ १,१३.१६
अशक्तः कंठदघ्नं वा कटिदघ्नमथापि वा  ॥ १,१३.१६
आजानु जलमाविश्य मंत्रस्नानं समाचरेत् ॥ १,१३.१७
देवादींस्तर्पयेद्विद्वांस्तत्र तीर्थजलेन च  ॥ १,१३.१७
धौतवस्त्रं समादाय पञ्चकच्छेन धारयेत् ॥ १,१३.१८
उत्तरीयं च किं चैव धार्यं सर्वेषु कर्मसु  ॥ १,१३.१८
नद्यादितीर्थस्नाने तु स्नानवस्त्रं न शोधयेत् ॥ १,१३.१९
वापीकूपगृहादौ तु स्नानादूर्ध्वं नयेद्बुधः  ॥ १,१३.१९
शिलादार्वादिके वापि जले वापि स्थलेपि वा  ॥ १,१३.२०
संशोध्य पीडयेद्वस्त्रं पित्ःणां तृप्तये द्विजाः  ॥ १,१३.२०
जाबालकोक्तमंत्रेण भस्मना च त्रिपुंड्रकम्  ॥ १,१३.२१
अन्यथा चेज्जले पात इतस्तन्नरकमृच्छति  ॥ १,१३.२१
आपोहिष्ठेति शिरसि प्रोक्षयेत्पापशांतये  ॥ १,१३.२२
यस्येति मंत्रं पादे तु संधिप्रोक्षणमुच्यते  ॥ १,१३.२२
पादे मूर्ध्नि हृदि चैव मूर्ध्नि हृत्पाद एव च  ॥ १,१३.२३
हृत्पादमूर्ध्नि संप्रोक्ष्य मंत्रस्नानं विदुर्बुधाः  ॥ १,१३.२३
ईषत्स्पर्शे च दौः स्वास्थ्ये राजराष्ट्रभये ऽपि च  ॥ १,१३.२४
अत्यागतिकाले च मंत्रस्नानं समाचरेत् ॥ १,१३.२४
प्रातः सूर्यानुवाकेन सायमग्न्यनुवाकतः  ॥ १,१३.२५
अपः पीत्वा तथामध्ये पुनः प्रोक्षणमाचरेत् ॥ १,१३.२५
गायत्र्या जपमंत्रांते वीरूर्ध्वं प्राग्विनिक्षिपेत् ॥ १,१३.२६
मंत्रेण सह चैकं वै मध्ये ऽर्घ्यं तु रवेर्द्विजा  ॥ १,१३.२६
अथ जाते च सायाह्ने भुवि पश्चिमदिङ्मुखः  ॥ १,१३.२७
उद्धृत्य दद्यात्प्रातस्तु मध्याह्नेंगुलिभिस्तथा  ॥ १,१३.२७
अंगुलीनां च रंध्रेण लंबं पश्येद्दिवाकरम्  ॥ १,१३.२८
आत्मप्रदक्षिणं कृत्वा शुद्धाचमनमाचरेत् ॥ १,१३.२८
सायं मुहूर्तादर्वाक्तु कृता संध्या वृथा भवेत् ॥ १,१३.२९
अकालात्काल इत्युक्तो दिने ऽतीते यथाक्रमम्  ॥ १,१३.२९
दिवा ऽतीते च गायत्रीं शतं नित्ये क्रमाज्जपेत् ॥ १,१३.३०
आदर्शाहात्पराऽतीते गायत्रीं लक्षमभ्यसेत् ॥ १,१३.३०
मासातीते तु नित्ये हि पुनश्चोपनयं चरेत् ॥ १,१३.३१
ईशो गौरीगुहो विष्णुर्ब्रह्मा चेंद्रश्च वै यमः  ॥ १,१३.३१
एवं रूपांश्च वै देवांस्तर्पयेदर्थसिद्धये  ॥ १,१३.३२
ब्रह्मार्पणं ततः कृत्वा शुद्धाचमनमाचरेत् ॥ १,१३.३२
तीर्थदक्षिणतः शस्ते मठे मंत्रालये बुधः  ॥ १,१३.३३
तत्र देवालये वापि गृहे वा नियतस्थले  ॥ १,१३.३३
सर्वान्देवान्नमस्कृत्य स्थिरबुद्धिः स्थिरासनः  ॥ १,१३.३४
प्रणवं पूर्वमभ्यस्य गायत्रीमभ्यसेत्ततः  ॥ १,१३.३४
जीवब्रह्मैक्यविषयं बुद्ध्वा प्रणवमभ्यसेत् ॥ १,१३.३५
त्रैलोक्यसृष्टिकर्तारं स्थितिकर्तारमच्युतम्  ॥ १,१३.३५
संहर्तारं तथा रुद्रं स्वप्रकाशमुपास्महे  ॥ १,१३.३६
ज्ञानकर्मेंद्रियाणां च मनोवृत्तीर्धियस्तथा  ॥ १,१३.३६
भोगमोक्षप्रदे धर्मे ज्ञाने च प्रेरयेत्सदा  ॥ १,१३.३७
इत्थमर्थं धियाध्यायन्ब्रह्मप्राप्नोति निश्चयः  ॥ १,१३.३७
केवलं वा जपेन्नित्यं ब्राह्मण्यस्य च पूर्तये  ॥ १,१३.३८
सहस्रमभ्यसेन्नित्यं प्रातर्ब्राह्मणपुंगवः  ॥ १,१३.३८
अन्येषां च यथा शक्तिमध्याह्ने च शतं जपेत् ॥ १,१३.३९
सायं द्विदशकं ज्ञेयं शिखाष्टकसमन्वितम्  ॥ १,१३.३९
मूलाधारं समारभ्य द्वादशांतस्थितांस्तथा  ॥ १,१३.४०
विद्येशब्रह्मविष्ण्वीशजीवात्मपरमेश्वरान्  ॥ १,१३.४०
ब्रह्मबुद्ध्या तदैक्यं च सोहं भावनया जपेत् ॥ १,१३.४१
तानेव ब्रह्मरंध्रादौ कायाद्बाह्ये च भावयेत् ॥ १,१३.४१
महत्तत्त्वं समारभ्य शरीरं तु सहस्रकम्  ॥ १,१३.४२
एकैकस्माज्जपादेकमतिक्रम्य शनैः शनैः  ॥ १,१३.४२
परस्मिन्योजयेज्जीवं जपतत्त्वमुदाहृतम्  ॥ १,१३.४३
शतद्विदशकं देहं शिखाष्टकसमन्वितम्  ॥ १,१३.४३
मंत्राणां जप एवं हि जपमादिक्रमाद्विदुः  ॥ १,१३.४४
सहस्रं ब्राह्मदं विद्याच्छतमैंद्रप्रदं विदुः  ॥ १,१३.४४
इतरत्त्वात्मरक्षार्थं ब्रह्मयोनिषु जायते  ॥ १,१३.४५
दिवाकरमुपस्थाय नित्यमित्थं समाचरेत् ॥ १,१३.४५
लक्षद्वादशयुक्तस्तु पूर्णब्राह्मण ईरितः  ॥ १,१३.४६
गायत्र्या लक्षहीनं तु वेदकार्येन योजयेत् ॥ १,१३.४६
आसप्ततेस्तु नियमं पश्चात्प्रव्राजनं चरेत् ॥ १,१३.४७
प्रातर्द्वादशसाहस्रं प्रव्राजीप्रणवं जपेत् ॥ १,१३.४७
दिने दिने त्वतिक्रांते नित्यमेवं क्रमाज्जपेत् ॥ १,१३.४८
मासादौ क्रमशो ऽतीते सार्धलक्षजपेन हि  ॥ १,१३.४८
अत ऊर्ध्वमतिक्रांते पुनः प्रैषं समाचरेत् ॥ १,१३.४९
एवं कृत्वा दोषशांतिरन्यथा रौरवं व्रजेत् ॥ १,१३.४९
धर्मार्थयोस्ततो यत्नं कुर्यात्कामी न चेतरः  ॥ १,१३.५०
ब्राह्मणो मुक्तिकामः स्याद्ब्रह्मज्ञानं सदाभ्यसेत् ॥ १,१३.५०
धर्मादर्थो ऽर्थतो भोगो भोगाद्वैराग्यसंभवः  ॥ १,१३.५१
धर्मार्जितार्थभोगेन वैराग्यमुपजायते  ॥ १,१३.५१
विपरीतार्थभोगेन राग एव प्रजायते  ॥ १,१३.५२
धर्मश्च द्विविधः प्रोक्तो द्रव्यदेहद्वयेन च  ॥ १,१३.५२
द्रव्यमिज्यादिरूपं स्यात्तीर्थस्नानादि दैहिकम्  ॥ १,१३.५३
धनेन धनमाप्नोति तपसा दिव्यरूपताम्  ॥ १,१३.५३
निष्कामः शुद्धिमाप्नोति शुद्ध्या ज्ञानं न संशयः  ॥ १,१३.५४
कृतादौ हि तपःश्लोघ्यं द्रव्यधर्मः कलौ युगे  ॥ १,१३.५४
कृतेध्यानाज्ज्ञानसिद्धिस्त्रेतायां तपसा तथा  ॥ १,१३.५५
द्वापरे यजनाज्ज्ञानं प्रतिमापूजया कलौ  ॥ १,१३.५५
यादृशं पुण्यं पापं वा तादृशं फलमेव हि  ॥ १,१३.५६
द्रव्यदेहांगभेदेन न्यूनवृद्धिक्षयादिकम्  ॥ १,१३.५६
अधर्मो हिंसिकारूपो धर्मस्तु सुखरूपकः  ॥ १,१३.५७
अधर्माद्दुःखमाप्नोति धर्माद्वै सुखमेधते  ॥ १,१३.५७
विद्यादुर्वृत्तितो दुःखं सुखं विद्यात्सुवृत्तितः  ॥ १,१३.५८
धर्मार्जनमतः कुर्याद्भोगमोक्षप्रसिद्धये  ॥ १,१३.५८
सकुटुंबस्य विप्रस्य चतुर्जनयुतस्य च  ॥ १,१३.५९
शतवर्षस्य वृत्तिं तु दद्यात्तद्ब्रह्मलोकदम्  ॥ १,१३.५९
चांद्रायणसहस्रं तु ब्रह्मलोकप्रदं विदुः  ॥ १,१३.६०
सहस्रस्य कुटुंबस्य प्रतिष्ठां क्षत्रियश्चरेत् ॥ १,१३.६०
इंद्रलोकप्रदं विद्यादयुतं ब्रह्मलोकदम्  ॥ १,१३.६१
यां देवतां पुरस्कृत्य दानमाचरते नरः  ॥ १,१३.६१
तत्तल्लोकमवाप्नोति इति वेदविदो विदुः  ॥ १,१३.६२
अर्थहीनः सदा कुर्यात्तपसा मार्जनं तथा  ॥ १,१३.६२
तीर्थाच्च तपसा प्राप्यं सुखमक्षय्यमश्नुते  ॥ १,१३.६३
अर्थार्जनमथो वक्ष्ये न्यायतः सुसमाहितः  ॥ १,१३.६३
कृतात्प्रतिग्रहाच्चैव याजनाच्च विशुद्धितः  ॥ १,१३.६४
अदैन्यादनतिक्लेशाद्ब्राह्मणो धनमर्जयेत् ॥ १,१३.६४
क्षत्रियो बाहुवीर्येण कृषिगोरक्षणाद्विशः  ॥ १,१३.६५
न्यायार्जितस्य वित्तस्य दानात्सिद्धिं समश्नुते  ॥ १,१३.६५
ज्ञानसिद्ध्या मोक्षसिद्धिः सर्वेषां गुर्वनुग्रहात् ॥ १,१३.६६
मोक्षात्स्वरूपसिद्धिः स्यात्परानन्दं समश्नुते  ॥ १,१३.६६
सत्संगात्सर्वमेतद्वै नराणां जायते द्विजाः  ॥ १,१३.६७
धनधान्यादिकं सर्वं देयं वै गृहमेधिना  ॥ १,१३.६७
यद्यत्काले वस्तुजातं फलं वा धान्यमेव च  ॥ १,१३.६८
तत्तत्सर्वं ब्राह्मणेभ्यो देयं वै हितमिच्छता  ॥ १,१३.६८
जलं चैव सदा देयमन्नं क्षुद्व्याधिशांतये  ॥ १,१३.६९
क्षेत्रं धान्यं तथाऽऽमान्नमन्नमेवं चतुर्विधम्  ॥ १,१३.६९
यावत्कालं यदन्नं वै भुक्त्वा श्रवणमेधते  ॥ १,१३.७०
तावत्कृतस्य पुण्यस्य त्वर्धं दातुर्न संशयः  ॥ १,१३.७०
ग्रहीताहिगृहीतस्य दानाद्वै तपसा तथा  ॥ १,१३.७१
पापसंशोधनं कुर्यादन्यथा रौरवं व्रजेत् ॥ १,१३.७१
आत्मवित्तं त्रिधा कुर्याद्धर्मवृद्ध्यात्मभोगतः  ॥ १,१३.७२
नित्यं नैमित्तकं काम्यं कर्म कुर्यात्तु धर्मतः  ॥ १,१३.७२
वित्तस्य वर्धनं कुर्याद्वृद्ध्यंशेन हि साधकः  ॥ १,१३.७३
हितेन मितमे ध्येन भोगं भोगांशतश्चरेत् ॥ १,१३.७३
कृष्यर्जिते दशांशं हि देयं पापस्य शुद्धये  ॥ १,१३.७४
शेषेण कुर्याद्धर्मादि अन्यथा रौरवं व्रजेत् ॥ १,१३.७४
अथवा पापबुद्धिः स्यात्क्षयं वा सत्यमेष्यति  ॥ १,१३.७५
वृद्धिवाणिज्यके देयष्षडंशो हि विचक्षणैः  ॥ १,१३.७५
शुद्धप्रतिग्रहे देयश्चतुर्थांशो द्विजोत्तमैः  ॥ १,१३.७६
अकस्मादुत्थिते ऽर्थे हि देयमर्धं द्विजोत्तमैः  ॥ १,१३.७६
असत्प्रतिग्रहसर्वं दुर्दानं सागरे क्षिपेत् ॥ १,१३.७७
आहूय दानं कर्तव्यमात्मभोगसमृद्धये  ॥ १,१३.७७
पृष्टं सर्वं सदा देयमात्मशक्त्यनुसारतः   ॥ १,१३.७८
जन्मांतरे ऋणी हि स्याददत्ते पृष्टवस्तुनि  ॥ १,१३.७८
परेषां च तथा दोषं न प्रशंसेद्विचक्षणः  ॥ १,१३.७९
विशेषेण तथाब्रह्मञ्छ्रुतं दृष्टं च नो वदेत् ॥ १,१३.७९
न वदेत्सर्वजंतूनां हृदि रोषकरं बुधः  ॥ १,१३.८०
संध्ययोरग्निकार्यं च कुर्यादैश्वर्यसिद्धये  ॥ १,१३.८०
अशक्तस्त्वेककाले वा सूर्याग्नी च यथाविधि  ॥ १,१३.८१
तंडुलं धान्यमाज्यं वा फलं कंदं हविस्तथा  ॥ १,१३.८१
स्थालीपाकं तथा कुर्याद्यथान्यायं यथाविधि  ॥ १,१३.८२
प्रधानहोममात्रं वा हव्याभावे समाचरेत् ॥ १,१३.८२
नित्यसंधानमित्युक्तं तमजस्रं विदुर्बुधाः  ॥ १,१३.८३
अथवा जपमात्रं वा सूर्यवंदनमेव च  ॥ १,१३.८३
एवमात्मार्थिनः कुर्युरर्थार्थी च यथाविधि  ॥ १,१३.८४
ब्रह्मयज्ञरता नित्यं देवपूजारतास्तथा  ॥ १,१३.८४
अग्निपूजापरा नित्यं गुरुपूजारतास्तथा  ॥ १,१३.८५
ब्राह्मणानां तृप्तिकराः सर्वे स्वर्गस्य भागिनः  ॥ १,१३.८५

इति श्रीशिवमहापुराणे विद्येश्वरसंहितायां त्रयोदशो ऽध्यायः

अध्याय १४
ऋषय ऊचुः
अग्नियज्ञदेवयज्ञं ब्रह्मयज्ञं तथैव च  ॥ १,१४.१
गुरुपूजां ब्रह्मतृप्तिं क्रमेण ब्रूहि नः प्रभो  ॥ १,१४.१
सूत उवाच
अग्नौ जुहोति यद्द्रव्यमग्नियज्ञः स उच्यते  ॥ १,१४.२
ब्रह्मचर्याश्रमस्थानां समिदाधानमेव हि  ॥ १,१४.२
समिदग्रौ व्रताद्यं च विशेषयजनादिकम्  ॥ १,१४.३
प्रथमाश्रमिणामेवं यावदौपासनं द्विजाः  ॥ १,१४.३
आत्मन्यारोपिताग्नीनां वनिनां यतिनां द्विजाः  ॥ १,१४.४
हितं च मितमेध्यान्नं स्वकाले भोजनं हुतिः  ॥ १,१४.४
औपासनाग्निसंधानं समारभ्य सुरक्षितम्  ॥ १,१४.५
कुंडे वाप्यथ भांडे वा तदजस्रं समीरितम्  ॥ १,१४.५
अग्निमात्मन्यरण्यां वा राजदैववशाद्ध्रुवम्  ॥ १,१४.६
अग्नित्यागभयादुक्तं समारोपितमुच्यते  ॥ १,१४.६
संपत्करी तथा ज्ञेया सायमग्न्याहुतिर्द्विजाः  ॥ १,१४.७
आयुष्करीति विज्ञेया प्रातः सूर्याहुतिस्तथा  ॥ १,१४.७
अग्नियज्ञो ह्ययं प्रोक्तो दिवा सूर्यनिवेशनात् ॥ १,१४.८
इंद्रादीन्सकलान्देवानुद्दिश्याग्नौ जुहोतियत्  ॥ १,१४.८
देवयज्ञं हि तं विद्यात्स्थालीपाकादिकान्क्रतून्  ॥ १,१४.९
चौलादिकं तथा ज्ञेयं लौकिकाग्नौ प्रतिष्ठितम्  ॥ १,१४.९
ब्रह्मयज्ञं द्विजः कुर्याद्देवानां तृप्तये सकृत् ॥ १,१४.१०
ब्रह्मयज्ञ इति प्रोक्तो वेदस्याऽध्ययनं भवेत् ॥ १,१४.१०
नित्यानंतरमासोयं ततस्तु न विधीयते  ॥ १,१४.११
अनग्नौ देवयजनं शृणुत श्रद्धयादरात् ॥ १,१४.११
आदिसृष्टौ महादेवः सर्वज्ञः करुणाकरः  ॥ १,१४.१२
सर्वलोकोपकारार्थं वारान्कल्पितवान्प्रभुः  ॥ १,१४.१२
संसारवैद्यः सर्वज्ञः सर्वभेषजभेषजम्  ॥ १,१४.१३
आदावारोग्यदं वारं स्ववारं कृतवान्प्रभुः  ॥ १,१४.१३
संपत्कारं स्वमायाया वरं च कृतवांस्ततः  ॥ १,१४.१४
जनने दुर्गतिक्रांते कुमारस्य ततः परम्  ॥ १,१४.१४
आलस्यदुरितक्रांत्यै वारं कल्पितवान्प्रभुः  ॥ १,१४.१५
रक्षकस्य तथा विष्णोर्लोकानां हितकाम्यया  ॥ १,१४.१५
पुष्ट्यर्थं चैव रक्षार्थं वारं कल्पितवान्प्रभुः  ॥ १,१४.१६
आयुष्करं ततो वारमायुषां कर्तुरेव हि  ॥ १,१४.१६
त्रैलोक्यसृष्टिकर्तुर्हि ब्रह्मणः परमेष्ठिनः  ॥ १,१४.१७
जगदायुष्यसिद्ध्यर्थं वारं कल्पितवान्प्रभुः  ॥ १,१४.१७
आदौ त्रैलोक्यवृद्ध्यर्थं पुण्यपापे प्रकल्पिते  ॥ १,१४.१८
तयोः कर्त्रोस्ततो वारमिंद्रस्य च यमस्य च  ॥ १,१४.१८
भोगप्रदं मृत्युहरं लोकानां च प्रकल्पितम्  ॥ १,१४.१९
आदित्यादीन्स्वस्वरूपान्सुखदुःखस्य सूचकान्  ॥ १,१४.१९
वारेशान्कल्पयित्वादौ ज्योतिश्चक्रेप्रतिष्ठितान्  ॥ १,१४.२०
स्वस्ववारे तु तेषां तु पूजा स्वस्वफलप्रदा  ॥ १,१४.२०
आरोग्यं संपदश्चैव व्याधीनां शांतिरेव च  ॥ १,१४.२१
पुष्टिरायुस्तथा भोगो मृतेर्हानिर्यथाक्रमम्  ॥ १,१४.२१
वारक्रमफलं प्राहुर्देवप्रीतिपुरःसरम्  ॥ १,१४.२२
अन्येषामपि देवानां पूजायाः फलदः शिवः  ॥ १,१४.२२
देवानां प्रीतये पूजापञ्चधैव प्रकल्पिता  ॥ १,१४.२३
तत्तन्मंत्रजपो होमो दानं चैव तपस्तथा  ॥ १,१४.२३
स्थंडिले प्रतिमायां च ह्यग्नौ ब्राह्मणविग्रहे  ॥ १,१४.२४
समाराधनमित्येवं षोडशैरुपचारकैः  ॥ १,१४.२४
उत्तरोत्तरवैशिष्ट्यात्पूर्वाभावे तथोत्तरम्  ॥ १,१४.२५
नेत्रयोः शिरसो रोगे तथा कुष्ठस्य शांतये  ॥ १,१४.२५
आदित्यं पूजयित्वा तु ब्राह्मणान्भोजयेत्ततः  ॥ १,१४.२६
दिनं मासं तथा वर्षं वर्षत्रयमथवापि वा  ॥ १,१४.२६
प्रारब्धं प्रबलं चेत्स्यान्नश्येद्रोगजरादिकम्  ॥ १,१४.२७
जपाद्यमिष्टदेवस्य वारादीनां फलं विदुः  ॥ १,१४.२७
पापशांतिर्विशेषेण ह्यादिवारे निवेदयेत् ॥ १,१४.२८
आदित्यस्यैव देवानां ब्राह्मणानां विशिष्टदम्  ॥ १,१४.२८
सोमवारे च लक्ष्म्यादीन्संपदर्थं यजेद्बुधः  ॥ १,१४.२९
आज्यान्नेन तथा विप्रान्सपत्नीकांश्च भोजयेत् ॥ १,१४.२९
काल्यादीन्भौम वारे तु यजेद्रोगप्रशांतये  ॥ १,१४.३०
माषमुद्गाढकान्नेन ब्रह्मणांश्चैव भोजयेत् ॥ १,१४.३०
सौम्यवारे तथा विष्णुं दध्यन्नेन यजेद्बुधः  ॥ १,१४.३१
पुत्रमित्रकलत्रादिपुष्टिर्भवति सर्वदा  ॥ १,१४.३१
आयुष्कामो गुरोर्वारे देवानां पुष्टिसिद्धये  ॥ १,१४.३२
उपवीतेन वस्त्रेण क्षीराज्येन यजेद्बुधः  ॥ १,१४.३२
भोगार्थं भृगवारे तु यजेद्देवान्समाहितः  ॥ १,१४.३३
षड्रसोपेतमन्नं च दद्याद्ब्राह्मणतृप्तये  ॥ १,१४.३३
स्त्रीणां च तृप्तये तद्वद्देयं वस्त्रादिकं शुभम्  ॥ १,१४.३४
अपमृत्युहरे मंदे रुद्राद्रींश्च यजेद्बुधः  ॥ १,१४.३४
तिलहोमेन दानेन तिलान्नेन च भोजयेत् ॥ १,१४.३५
इत्थं यजेच्च विबुधानारोग्यादिफलं लभेत् ॥ १,१४.३५
देवानां नित्ययजने विशेषयजनेपि च  ॥ १,१४.३६
स्नाने दाने जपे होमे ब्राह्मणानां च तर्पणे  ॥ १,१४.३६
तिथिनक्षत्रयोगे च तत्तद्देवप्रपूजने  ॥ १,१४.३७
आदिवारादिवारेषु सर्वज्ञो जगदीश्वरः  ॥ १,१४.३७
ततद्रूपेण सर्वेषामारोग्यादिफलप्रदः  ॥ १,१४.३८
देशकालानुसारेण तथा पात्रानुसारतः  ॥ १,१४.३८
द्रव्यश्रद्धानुसारेण तथा लोकानुसारतः   ॥ १,१४.३९
तारतम्यक्रमाद्देवस्त्वारोग्यादीन्प्रयच्छति  ॥ १,१४.३९
शुभादावशुभांते च जन्मर्क्षेषु गृहे गृही  ॥ १,१४.४०
आरोग्यादिसमृद्ध्यर्थमादित्यादीन्ग्रहान्यजेत् ॥ १,१४.४०
तस्माद्वै देवयजनं सर्वाभीष्टफलप्रदम्  ॥ १,१४.४१
समंत्रकं ब्राह्मणानामन्येषां चैव तांत्रिकम्  ॥ १,१४.४१
यथाशक्त्यानुरूपेण कर्तव्यं सर्वदा नरैः  ॥ १,१४.४२
सप्तस्वपि च वारेषु नरैः शुभफलेप्सुभिः  ॥ १,१४.४२
दरिद्रस्तपसा देवान्यजेदाढ्यो धनेन हि  ॥ १,१४.४३
पुनश्चैवंविधं धर्मं कुरुते श्रद्धया सह  ॥ १,१४.४३
पुनश्च भोगान्विविधान्भुक्त्वा भूमौ प्रजायते  ॥ १,१४.४४
छायां जलाशयं ब्रह्मप्रतिष्ठां धर्मसंचयम्  ॥ १,१४.४४
सर्वं च वित्तवान्कुर्यात्सदा भोगप्रसिद्धये  ॥ १,१४.४५
कालाच्च पुण्यपाकेन ज्ञानसिद्धिः प्रजायते  ॥ १,१४.४५
य इमं शृणुते ऽध्यायं पठते वा नरो द्विजाः  ॥ १,१४.४६
श्रवणस्योपकर्ता च देवयज्ञफलं लभेत् ॥ १,१४.४६

इति श्रीशिवमहापुराणे विद्येश्वरसंहितायां चतुर्दशो ऽध्यायः

अध्याय १५
ऋषय ऊचुः
देशादीन्क्रमशो ब्रूहि सूत सर्वार्थवित्तम्  ॥ १,१५.१
सूत उवाच
शुद्धं गृहं समफलं देवयज्ञादिकर्मसु  ॥ १,१५.१
ततो दशगुणं गोष्ठं जलतीरं ततो दश  ॥ १,१५.२
ततो दशगुणं बिल्वतुलस्यश्वत्थमूलकम्  ॥ १,१५.२
ततो देवालयं विद्यात्तीर्थतीरं ततो दश  ॥ १,१५.३
ततो दशगुणं नद्यास्तीर्थनद्यास्ततो दश  ॥ १,१५.३
सप्तगंगानदीतीरं तस्या दशगुणं भवेत् ॥ १,१५.४
गंगा गोदावरी चैव कावेरी ताम्रपर्णिका  ॥ १,१५.४
सिंधुश्च सरयू रेवा सप्तगंगाः प्रकीर्तिताः  ॥ १,१५.५
ततो ऽब्धितीरं दश च पर्वताग्रे ततो दश  ॥ १,१५.५
सर्वस्मादधिकं ज्ञेयं यत्र वा रोचते मनः  ॥ १,१५.६
कृते पूर्णफलं ज्ञेयं यज्ञदानादिकं तथा  ॥ १,१५.६
त्रेतायुगे त्रिपादं च द्वापरे ऽर्धं सदा स्मृतम्  ॥ १,१५.७
कलौ पादं तु विज्ञेयं तत्पादोनं ततोर्धके  ॥ १,१५.७
शुद्धात्मनः शुद्धदिनं पुण्यं समफलं विदुः  ॥ १,१५.८
तस्माद्दशगुणं ज्ञेयं रविसंक्रमणे बुधाः  ॥ १,१५.८
विषुवे तद्दशगुणमयने तद्दश स्मृतम्  ॥ १,१५.९
तद्दश मृगसंक्रांतौ तच्चंद्रग्रहणे दश  ॥ १,१५.९
ततश्च सूर्यग्रहणे पूर्णकालोत्तमे विदुः  ॥ १,१५.१०
जगद्रूपस्य सूर्यस्य विषयोगाच्च रोगदम्  ॥ १,१५.१०
अतस्तद्विषशांत्यर्थं स्नानदानजपां चरेत् ॥ १,१५.११
विषशांत्यर्थकालत्वात्स कालः पुण्यदः स्मृतः  ॥ १,१५.११
जन्मर्क्षे च व्रतांते च सूर्यरागोपमं विदुः  ॥ १,१५.१२
महतां संगकालश्च कोट्यर्कग्रहणं विदुः  ॥ १,१५.१२
तपोनिष्ठा ज्ञाननिष्ठा योगिनो यतयस्तथा  ॥ १,१५.१३
पूजायाः पात्रमेते हि पापसंक्षयकारणम्  ॥ १,१५.१३
चतुर्विंशतिलक्षं वा गायत्र्या जपसंयुतः  ॥ १,१५.१४
ब्राह्मणस्तु भवेत्पात्रं संपूर्णफलभोगदम्  ॥ १,१५.१४
पतनात्त्रायत इति पात्रं शास्त्रे प्रयुज्यते  ॥ १,१५.१५
दातुश्च पातकात्त्राणात्पात्रमित्यभिधीयते  ॥ १,१५.१५
गायकं त्रायते पाताद्गायत्रीत्युच्यते हि सा  ॥ १,१५.१६
यथाऽर्थहिनो लोके ऽस्मिन्परस्यार्थं न यच्छति  ॥ १,१५.१६
अर्थवानिह यो लोके परस्यार्थं प्रयच्छति  ॥ १,१५.१७
स्वयं शुद्धो हि पूतात्मा नरान्सत्रातुमर्हति  ॥ १,१५.१७
गायत्रीजपशुद्धो हि शुद्धब्राह्मण उच्यते  ॥ १,१५.१८
तस्माद्दाने जपे होमे पूजायां सर्वकर्मणि  ॥ १,१५.१८
दानं कर्तुं तथा त्रातुं पात्रं तु ब्राह्मणोर्हति  ॥ १,१५.१९
अन्नस्य क्षुधितं पात्रं नारीनरमयात्मकम्  ॥ १,१५.१९
ब्राह्मणं श्रेष्ठमाहूय यत्काले सुसमाहितम्  ॥ १,१५.२०
तदर्थं शब्दमर्थं वा सद्बोधकमभीष्टदम्  ॥ १,१५.२०
इच्छावतः प्रदानं च संपूर्णफलदं विदुः  ॥ १,१५.२१
यत्प्रश्नानंतरं दत्तं तदर्थफलदं विदुः  ॥ १,१५.२१
यत्सेवकाय दत्तं स्यात्तत्पादफलदं विदुः  ॥ १,१५.२२
जातिमात्रस्य विप्रस्य दीनवृत्तेर्द्विजर्षभाः  ॥ १,१५.२२
दत्तमर्थं हि भोगाय भूर्लोकेदशवार्षिकम्  ॥ १,१५.२३
वेदयुक्तस्य विप्रस्य स्वर्गे हि दशवार्षिकम्  ॥ १,१५.२३
गायत्रीजपयुक्तस्य सत्ये हि दशवार्षिकम्  ॥ १,१५.२४
विष्णुभक्तस्य विप्रस्य दत्तं वैकुंठदं विदुः  ॥ १,१५.२४
शिवभक्तस्य विप्रस्य दत्तं कैलासदं विदुः  ॥ १,१५.२५
तत्तल्लोकोपभोगार्थं सर्वेषां दानमिष्यते  ॥ १,१५.२५
दशांगमन्नं विप्रस्य भानुवारे ददन्नरः  ॥ १,१५.२६
परजन्मनि चारोग्यं दशवर्षं समश्नुते  ॥ १,१५.२६
बहुमानमथाह्वानमभ्यंगं पादसेवनम्  ॥ १,१५.२७
वासो गंधाद्यर्चनं च घृतापूपरसोत्तरम्  ॥ १,१५.२७
षड्रसं व्यंजनं चैव तांबूलं दक्षिणोत्तरम्  ॥ १,१५.२८
नमश्चानुगमश्चैव स्वन्नदानं दशांगकम्  ॥ १,१५.२८
दशांगमन्नं विप्रेभ्यो दशभ्यो वै ददन्नरः  ॥ १,१५.२९
अर्कवारे तथाऽऽरोग्यं शतवर्षं समश्नुते  ॥ १,१५.२९
सोमवारादिवारेषु तत्तद्वारगुणं फलम्  ॥ १,१५.३०
अन्नदानस्य विज्ञेयं भूर्लोके परजन्मनि  ॥ १,१५.३०
सप्तस्वपि च वारेषु दशभ्यश्च दशांगकम्  ॥ १,१५.३१
अन्नं दत्त्वा शतं वर्षमारोग्यादिकमश्नुते  ॥ १,१५.३१
एवं शतेभ्यो विप्रेभ्यो भानुवारे ददन्नरः  ॥ १,१५.३२
सहस्रवर्षमारोग्यं शर्वलोके समश्नुते  ॥ १,१५.३२
सहस्रेभ्यस्तथा दत्त्वा ऽयुतवर्षं समश्नुते  ॥ १,१५.३३
एवं सोमादिवारेषु विज्ञेयं हि विपश्चिता  ॥ १,१५.३३
भानुवारे सहस्राणां गायत्रीपूतचेतसाम्  ॥ १,१५.३४
अन्नं दत्त्वा सत्यलोके ह्यारोग्यादि समश्नुते  ॥ १,१५.३४
अयुतानां तथा दत्त्वा विष्णुलोके समश्नुते  ॥ १,१५.३५
अन्नं दत्त्वा तु लक्षाणां रुद्रलोके समश्नुते  ॥ १,१५.३५
बालानां ब्रह्मबुद्ध्या हि देयं विद्यार्थिभिर्नरैः  ॥ १,१५.३६
यूनां च विष्णुबुद्ध्या हि पुत्रकामार्थिभिर्नरैः  ॥ १,१५.३६
वृद्धानां रुद्रबुद्ध्या हि देयं ज्ञानार्थिभिर्नरैः  ॥ १,१५.३७
बालस्त्रीभारतीबुद्ध्या बुद्धिकामैर्नरोत्तमैः  ॥ १,१५.३७
लक्ष्मीबुद्ध्या युवस्त्रीषु भोगकामैर्नरोत्तमैः  ॥ १,१५.३८
वृद्धासु पार्वतीबुद्ध्या देयमात्मार्थिभिर्जनैः  ॥ १,१५.३८
शिलवृत्त्योञ्छवृत्त्या च गुरुदक्षिणयार्जितम्  ॥ १,१५.३९
शुद्धद्रव्यमिति प्राहुस्तत्पूर्णफलदं विदुः  ॥ १,१५.३९
शुक्लप्रतिग्रहाद्दत्तं मध्यमं द्रव्यमुच्यते  ॥ १,१५.४०
कृषिवाणिज्यकोपेतमधमं द्रव्यमुच्यते  ॥ १,१५.४०
क्षत्रियाणां विशां चैव शौर्यवाणिज्यकार्जितम्  ॥ १,१५.४१
उत्तमं द्रव्यमित्याहुः शूद्राणां भृतकार्जितम्  ॥ १,१५.४१
स्त्रीणां धर्मार्थिनां द्रव्यं पैतृकं भर्तृकं तथा  ॥ १,१५.४२
गवादीनां द्वादशीनां चैत्रादिषु यथाक्रमम्  ॥ १,१५.४२
संभूय वा पुण्यकाले दद्यादिष्टसमृद्धये  ॥ १,१५.४३
गोभूतिलहिरण्याज्यवासोधान्यगुडानि च  ॥ १,१५.४३
रौप्यं लवणकूष्मांडे कन्याद्वादशकं तथा  ॥ १,१५.४४
गोदानाद्दत्तगव्येन गोमयेनोपकारिणा  ॥ १,१५.४४
धनधान्याद्याश्रितानां दुरितानां निवारणम्  ॥ १,१५.४५
जलस्नेहाद्याश्रितानां दुरितानां तु गोजलैः  ॥ १,१५.४५
कायिकादित्राणां तु क्षीरदध्याज्यकैस्तथा  ॥ १,१५.४६
तथा तेषां च पुष्टिश्च विज्ञेया हि विपश्चिता  ॥ १,१५.४६
भूदानं तु प्रतिष्ठार्थमिह चाऽमुत्र च द्विजाः  ॥ १,१५.४७
तिलदानं बलार्थं हि सदा मृत्युजयं विदुः  ॥ १,१५.४७
हिरण्यं जाठराग्नेस्तु वृद्धिदं वीर्यदं तथा  ॥ १,१५.४८
आज्यं पुष्टिकरं विद्याद्वस्त्रमायुष्करं विदुः  ॥ १,१५.४८
धान्यमन्नं समृद्ध्यर्थं मधुराहारदं गुडम्  ॥ १,१५.४९
रौप्यं रेतोभिवृद्ध्यर्थं षड्रसार्थं तु लावणम्  ॥ १,१५.४९
सर्वं सर्वसमृद्ध्यर्थं कूष्मांडं पुष्टिदं विदुः  ॥ १,१५.५०
प्राप्तिदं सर्वभोगानामिह चाऽमुत्र च द्विजाः  ॥ १,१५.५०
यावज्जीवनमुक्तं हि कन्यादानं तु भोगदम्  ॥ १,१५.५१
पनसाम्रकपित्थानां वृक्षाणां फलमेव च  ॥ १,१५.५१
कदल्याद्यौषधीनां च फलं गुल्मोद्भवं तथा  ॥ १,१५.५२
माषादीनां च मुद्गानां फलं शाकादिकं तथा  ॥ १,१५.५२
मरीचिसर्षपाद्यानां शाकोपकरणं तथा  ॥ १,१५.५३
यदृतौ यत्फलं सिद्धं तद्देयं हि विपश्चिता  ॥ १,१५.५३
श्रोत्रादींद्रियतृप्तिश्च सदा देया विपश्चिता  ॥ १,१५.५४
शब्दादिदशभोगार्थं दिगादीनां च तुष्टिदा  ॥ १,१५.५४
वेदशास्त्रं समादाय बुद्ध्वा गुरुमुखात्स्वयम्  ॥ १,१५.५५
कर्मणां फलमस्तीति बुद्धिरास्तिक्यमुच्यते  ॥ १,१५.५५
बंधुराजभयाद्बुद्धिश्रद्धा सा च कनीयसी  ॥ १,१५.५६
सर्वाभावे दरिद्रस्तु वाचा वा कर्मणा यजेत् ॥ १,१५.५६
वाचिकं यजनं विद्यान्मंत्रस्तोत्रजपादिकम्  ॥ १,१५.५७
तीर्थयात्राव्रताद्यं हि कायिकं यजनं विदुः  ॥ १,१५.५७
येन केनाप्युपायेन ह्यल्पं वा यदि वा बहु  ॥ १,१५.५८
देवतार्पणबुद्ध्या च कृतं भोगाय कल्पते  ॥ १,१५.५८
तपश्चर्या च दानं च कर्तव्यमुभयं सदा  ॥ १,१५.५९
प्रतिश्रयं प्रदातव्यं स्ववर्णगुणशोभितम्  ॥ १,१५.५९
देवानां तृप्तये ऽत्यर्थं सर्वभोगप्रदं बुधैः  ॥ १,१५.६०
इहाऽमुत्रोत्तमं जन्मसदाभोगं लभेद्बुधः  ॥ १,१५.६०
ईश्वरार्पणबुद्ध्या हि कृत्वा मोक्षफलं लभेत् ॥ १,१५.६०
य इमं पठते ऽध्यायं यः शृणोति सदा नरः  ॥ १,१५.६१
तस्य वैधर्मबुद्धिश्च ज्ञानसिद्धिः प्रजायते  ॥ १,१५.६१

इति श्रीशिवमहापुराणे विद्येश्वरसंहितायां पञ्चदशोध्यायः

अध्याय १६
ऋषय ऊचुः
पार्थिवप्रतिमापूजाविधानं ब्रूहि सत्तम  ॥ १,१६.१
येन पूजाविधानेन सर्वाभिष्टमवाप्यते  ॥ १,१६.१
सूत उवाच
सुसाधुपृष्टं युष्माभिः सदा सर्वार्थदायकम्  ॥ १,१६.२
सद्यो दुःखस्य शमनं शृणुत प्रब्रवीमि वः  ॥ १,१६.२
अपमृत्युहरं कालमृत्योश्चापि विनाशनम्  ॥ १,१६.३
सद्यः कलत्रपुत्रादिधनधान्यप्रदं द्विजाः  ॥ १,१६.३
अन्नादिभोज्यं वस्त्रादिसर्वमुत्पद्यते यतः  ॥ १,१६.४
ततो मृदादिप्रतिमापूजाभीष्टप्रदा भुवि  ॥ १,१६.४
पुरुषाणां च नारीणामधिकारोत्र निश्चितम्  ॥ १,१६.५
नद्यां तडागे कूपे वा जलांतर्मृदमाहरेत् ॥ १,१६.५
संशोध्य गंधचूर्णेन पेषयित्वा सुमंडपे  ॥ १,१६.६
हस्तेन प्रतिमां कुर्यात्क्षीरेण च सुसंस्कृताम्  ॥ १,१६.६
अंगप्रत्यंगकोपेतामायुधैश्च समन्विताम्  ॥ १,१६.७
पद्मासनस्थितां कृत्वा पूजयेदादरेण हि  ॥ १,१६.७
विघ्नेशादित्यविष्णूनामंबायाश्च शिवस्य च  ॥ १,१६.८
शिवस्यशिवलिंगं च सर्वदा पूजयेद्द्विज  ॥ १,१६.८
षोडशैरुपचारैश्च कुर्यात्तत्फलसिद्धये  ॥ १,१६.९
पुष्पेण प्रोक्षणं कुर्यादभिषेकं समंत्रकम्  ॥ १,१६.९
शाल्यन्नेनैव नैवेद्यं सर्वं कुडवमानतः  ॥ १,१६.१०
गृहे तु कुडवं ज्ञेयं मानुषे प्रस्थमिष्यते  ॥ १,१६.१०
दैवे प्रस्थत्रयं योग्यं स्वयंभोः प्रस्थपञ्चकम्  ॥ १,१६.११
एवं पूर्णफलं विद्यादधिकं वै द्वयं त्रयम्  ॥ १,१६.११
सहस्रपूजया सत्यं सत्यलोकं लभेद्द्विजः  ॥ १,१६.१२
द्वादशांगुलमायामं द्विगुणं च ततो ऽधिकम्  ॥ १,१६.१२
प्रमाणमंगुलस्यैकं तदूर्ध्वं पञ्चकत्रयम्  ॥ १,१६.१३
अयोदारुकृतं पात्रं शिवमित्युच्यते बुधैः  ॥ १,१६.१३
तदष्टभागः प्रस्थः स्यात्तच्चतुःकुडवं मतम्  ॥ १,१६.१४
दशप्रस्थं शतप्रस्थं सहस्रप्रस्थमेव च  ॥ १,१६.१४
जलतैलादिगंधानां यथायोग्यं च मानतः  ॥ १,१६.१५
मानुषार्षस्वयंभूनां महापूजेति कथ्यते  ॥ १,१६.१५
अभिषेकादात्मशुद्धिर्गंधात्पुण्यमवाप्यते  ॥ १,१६.१६
आयुस्तृप्तिश्च नैवेद्याद्धूपादर्थमवाप्यते  ॥ १,१६.१६
दीपाज्ज्ञानमवाप्नोति तांबूलाद्भोगमाप्नुयात् ॥ १,१६.१७
तस्मात्स्नानादिकं षट्कं प्रयत्नेन प्रसाधयेत् ॥ १,१६.१७
नमस्कारो जपश्चैव सर्वाभीष्टप्रदावुभौ  ॥ १,१६.१८
पूजान्ते च सदाकार्यौ भोगमोक्षार्थिभिर्नरैः  ॥ १,१६.१८
संपूज्य मनसा पूर्वं कुर्यात्तत्तत्सदा नरः  ॥ १,१६.१९
देवानां पूजया चैव तत्तल्लोकमवाप्नुयात् ॥ १,१६.१९
तदवांतरलोके च यथेष्टं भोग्यमाप्यते  ॥ १,१६.२०
तद्विशेषान्प्रवक्ष्यामि शृणुत श्रद्धया द्विजाः  ॥ १,१६.२०
विघ्नेशपूजया सम्यग्भूर्लोके ऽभीष्टमाप्नुयात् ॥ १,१६.२१
शुक्रवारे चतुर्थ्यां च सिते श्रावणभाद्रके  ॥ १,१६.२१
भिषगृक्षे धनुर्मासे विघ्नेशं विधिवद्यजेत् ॥ १,१६.२२
शतं पूजासहस्रं वा तत्संख्याकदिनैर्व्रजेत् ॥ १,१६.२२
देवाग्निश्रद्धया नित्यं पुत्रदं चेष्टदं नृणाम्  ॥ १,१६.२३
सर्वपापप्रशमनं तत्तद्दुरितनाशनम्  ॥ १,१६.२३
वारपूजांशिवादीनामात्मशुद्धिप्रदां विदुः  ॥ १,१६.२४
तीथिनक्षत्रयोगानामाधारं सार्वकामिकम्  ॥ १,१६.२४
तथा बृद्धिक्षयाभावात्पूर्णब्रह्मात्मकं विदुः  ॥ १,१६.२५
उदयादुदयं वारो ब्रह्मप्रभृति कर्मणाम्  ॥ १,१६.२५
तिथ्यादौ देवपूजा हि पूर्णभोगप्रदा नृणाम्  ॥ १,१६.२६
पूर्वभागः पित्ःणां तु निशि युक्तः प्रशस्यते  ॥ १,१६.२६
परभागस्तु देवानां दिवा युक्तः प्रशास्यते  ॥ १,१६.२७
उदयव्यापिनी ग्राह्या मध्याह्ने यदि सा तिथिः  ॥ १,१६.२७
देवकार्ये तथा ग्राह्यास्थिति ऋक्षादिकाः शुभाः  ॥ १,१६.२८
सम्यग्विचार्य वारादीन्कुर्यात्पूजाजपादिकम्  ॥ १,१६.२८
पूजार्यते ह्यनेनेति वेदेष्वर्थस्य योजना  ॥ १,१६.२९
पूर्णभोगफलसिद्धिश्च जायते तेन कर्मणा  ॥ १,१६.२९
मनोभावांस्तथा ज्ञानमिष्टभोगार्थयोजनात् ॥ १,१६.३०
पूजाशब्दर्थ एवं हि विश्रुतो लोकवेदयोः  ॥ १,१६.३०
नित्यनैमित्तिकं कालात्सद्यः काम्ये स्वनुष्ठिते  ॥ १,१६.३१
नित्यं मासं च पक्षं च वर्षं चैव यथाक्रमम्  ॥ १,१६.३१
तत्तत्कर्मफलप्राप्तिस्तादृक्पापक्षयः क्रमात् ॥ १,१६.३२
महागणपतेः पूजा चतुर्थ्यां कृष्णपक्षके  ॥ १,१६.३२
पक्षपापक्षयकरी पक्षभोगफलप्रदा  ॥ १,१६.३३
चैत्रे चतुर्थ्यां पूजा च कृता मासफलप्रदा  ॥ १,१६.३३
वर्षभोगप्रदा ज्ञेया कृता वै सिंहभाद्रके  ॥ १,१६.३४
श्रवण्यादित्यवारे च सप्तम्यां हस्तभे दिने  ॥ १,१६.३४
माघशुक्ले च सप्तम्यामादित्ययजनं चरेत् ॥ १,१६.३५
ज्येष्ठभाद्रकसौम्ये च द्वादश्यां श्रवर्णक्षके  ॥ १,१६.३५
द्वादश्यां विष्णुयजनमिष्टंसंपत्करं विदुः  ॥ १,१६.३६
श्रावणे विष्णुयजनमिष्टारोग्यप्रदं भवेत् ॥ १,१६.३६
गवादीन्द्वादशानर्थान्सांगान्दत्वा तु यत्फलम्  ॥ १,१६.३७
तत्फलं समवाप्नोति द्वादश्यां विष्णुतर्पणात् ॥ १,१६.३७
द्वादश्यां द्वादशान्विप्रान्विष्णोर्द्वादशनामतः  ॥ १,१६.३८
षोडशैरुपचारैश्च यजेत्तत्प्रीतिमाप्नुयात् ॥ १,१६.३८
एवं च सर्वदेवानां तत्तद्द्वादशनामकैः  ॥ १,१६.३९
द्वादशब्रह्मयजनं तत्तत्प्रीतिकरं भवेत् ॥ १,१६.३९
कर्कटे सोमवारे च नवम्यां मृगशीर्षके  ॥ १,१६.४०
अंबां यजेद्भूतिकामः सर्वभोगफलप्रदाम्  ॥ १,१६.४०
आश्वयुक्छुक्लनवमी सर्वाभीष्टफलप्रदा  ॥ १,१६.४१
आदिवारे चतुर्दश्यां कृष्णपक्षे विशेषतः  ॥ १,१६.४१
आर्द्रायां च महार्द्रायां शिवपूजा विशिष्यते  ॥ १,१६.४२
माघकृष्णचतुर्दश्यां सर्वाभीष्टफलप्रदा  ॥ १,१६.४२
आयुष्करी मृत्युहरा सर्वसिद्धिकरी नृणाम्  ॥ १,१६.४३
ज्येष्ठमासे महार्द्रायां चतुर्दशीदिनेपि च  ॥ १,१६.४३
मार्गशीर्षार्द्रकायां वा षोडशैरुपचारकैः  ॥ १,१६.४४
तत्तन्मूर्तिशिवं पूज्य तस्य वै पाददर्शनम्  ॥ १,१६.४४
शिवस्य यजनं ज्ञेयं भोगमोक्षप्रदं नृणाम्  ॥ १,१६.४५
वारादिदेवयजनं कार्तिके हि विशिष्यते  ॥ १,१६.४५
कार्तिके मासि संप्राप्ते सर्वान्देवान्यजेद्बुधः  ॥ १,१६.४६
दानेन तपसा होमैर्जपेन नियमेन च  ॥ १,१६.४६
षोडशैरुपचारैश्च प्रतिमा विप्रमंत्रकैः  ॥ १,१६.४७
ब्राह्मणानां भोजनेन निष्कामार्तिकरो भवेत् ॥ १,१६.४७
कार्तिके देवयजनं सर्वभोगप्रदं भवेत् ॥ १,१६.४८
व्याधीनां हरणं चैव भवेद्भूतग्रहक्षयः  ॥ १,१६.४८
कार्तिकादित्यवारेषु नृणामादित्यपूजनात् ॥ १,१६.४९
तैलकार्पासदानात्तु भवेत्कुष्ठादिसंक्षयः  ॥ १,१६.४९
हरीतकीमरीचीनां वस्त्रक्षीरादिदानतः  ॥ १,१६.५०
ब्रह्मप्रतिष्ठया चैव क्षयरोगक्षयो भवेत् ॥ १,१६.५०
दीपसर्षपदानाच्च अपस्मारक्षयो भवेत् ॥ १,१६.५१
कृत्तिकासोमवारेषु शिवस्य यजनं नृणाम्  ॥ १,१६.५१
महादारिद्र्यशमनं सर्वसंपत्करं भवेत् ॥ १,१६.५२
गृहक्षेत्रादिदानाच्च गृहोपकरणादिना  ॥ १,१६.५२
कृत्तिकाभौमवारेषु स्कंदस्य यजनान्नृणाम्  ॥ १,१६.५३
दीपघंटादिदानाद्वै वाक्सिद्धिरचिराद्भवेत् ॥ १,१६.५३
कृत्तिकासौम्यवारेषु विष्णोर्वै यजनं नृणाम्  ॥ १,१६.५४
दध्योदनस्य दानं च सत्संतानकरं भवेत् ॥ १,१६.५४
कृतिकागुरुवारेषु ब्रह्मणो यजनाद्धनैः  ॥ १,१६.५५
मधुस्वर्णाज्यदानेन भोगवृद्धिर्भवेन्नृणाम्  ॥ १,१६.५५
कृत्तिकाशुक्रवारेषु गजकोमेडयाजनात्१  ॥ १,१६.५६
गंधपुष्पान्नदानेन भोग्यवृद्धिर्भवेन्नृणाम्  ॥ १,१६.५६
वंध्या सुपुत्रं लभते स्वर्णरौप्यादिदानतः  ॥ १,१६.५७
कृत्तिकाशनिवारेषु दिक्पालानां च वंदनम्  ॥ १,१६.५७
दिग्गजानां च नागानां सेतुपानां च पूजनम्  ॥ १,१६.५८
गजकोमेडो गजवक्त्रः
त्र्यंबकस्य च रुद्रस्य विष्णोः पापहरस्य च  ॥ १,१६.५८
ज्ञानदं ब्रह्मणश्चैव धन्वंतर्यश्विनोस्तथा  ॥ १,१६.५९
रोगापमृत्युहरणं तत्कालव्याधिशांतिदम्  ॥ १,१६.५९
लवणायसतैलानां माषादीनां च दानतः  ॥ १,१६.६०
त्रिकटुफलगंधानां जलादीनां च दानतः  ॥ १,१६.६०
द्रवाणां कठिनानां च प्रस्थेन पलमानतः  ॥ १,१६.६१
स्वर्गप्राप्तिर्धनुर्मासे ह्युषःकाले च पूजनम्  ॥ १,१६.६१
शिवादीनां च सर्वेषां क्रमाद्वै सर्वसिद्धये  ॥ १,१६.६२
शाल्यन्नस्य हविष्यस्य नैवेद्यं शस्तमुच्यते  ॥ १,१६.६२
विविधान्नस्य नैवेद्यं धनुर्मासे विशिष्यते  ॥ १,१६.६३
मार्गशीर्षे ऽन्नदस्यैव सर्वमिष्टफलं भवेत् ॥ १,१६.६३
पापक्षयं चेष्टसिद्धिं चारोग्यं धर्ममेव च  ॥ १,१६.६४
सम्यग्वेदपरिज्ञानं सदनुष्ठानमेव च  ॥ १,१६.६४
इहामुत्र महाभोगानंते योगं च शाश्वतम्  ॥ १,१६.६५
वेदांतज्ञानसिद्धिं च मार्गशीर्षान्नदो लभेत् ॥ १,१६.६५
मार्गशीर्षे ह्युषःकाले दिनत्रयमथापि वा  ॥ १,१६.६६
यजेद्देवान्भोगकामो नाधनुर्मासिको भवेत् ॥ १,१६.६६
यावत्संगवकालं तु धनुर्मासो विधीयते  ॥ १,१६.६७
धनुर्मासे निराहारो मासमात्रं जितेंद्रियः  ॥ १,१६.६७
आमध्याह्नजपेद्विप्रो गायत्रीं वेदमातरम्  ॥ १,१६.६८
पञ्चाक्षरादिकान्मंत्रान्पश्चादासप्तिकं जपेत् ॥ १,१६.६८
ज्ञानं लब्ध्वा च देहांते विप्रो मुक्तिमवाप्नुयात् ॥ १,१६.६९
अन्येषां नरनारीणां त्रिःस्नानेन जपेन च  ॥ १,१६.६९
सदा पञ्चाक्षरस्यैव विशुद्धं ज्ञानमाप्यते  ॥ १,१६.७०
इष्टमन्त्रान्सदाजप्त्वा महापापक्षयं लभेत् ॥ १,१६.७०
धनुर्मासे विशेषेण महानैवेद्यमाचरेत् ॥ १,१६.७१
शालितंडुलभारेण मरीचप्रस्थकेन च  ॥ १,१६.७१
गणनाद्द्वादशं सर्वं मध्वाज्यकुडवेन हि  ॥ १,१६.७२
द्रोणयुक्तेन मुद्गेन द्वादशव्यंजनेन च  ॥ १,१६.७२
घृतपक्वैरपूपैश्च मोदकैः शालिकादिभिः  ॥ १,१६.७३
द्वादशैश्च दधिक्षीरैर्द्वादशप्रस्थकेन च  ॥ १,१६.७३
नारिकेलफलादीनां तथा गणनया सह  ॥ १,१६.७४
द्वादशक्रमुकैर्युक्तं षट्त्रिंशत्पत्रकैर्युतम्  ॥ १,१६.७४
कर्पूरखुरचूर्णेन पञ्चसौगंधिकैर्युतम्  ॥ १,१६.७५
तांबूलयुक्तं तु यदा महानैवेद्यलक्षणम्  ॥ १,१६.७५
महानैवेद्यमेतद्वै देवतार्पणपूर्वकम्  ॥ १,१६.७६
वर्णानुक्रमपूर्वेण तद्भक्तेभ्यः प्रदापयेत् ॥ १,१६.७६
एवं चौदननैवेद्याद्भूमौ राष्ट्रपतिर्भवेत् ॥ १,१६.७७
महानैवेद्यदानेन नरः स्वर्गमवाप्नुयात् ॥ १,१६.७७
महानैवेद्यदानेन सहस्रेण द्विजर्षभाः  ॥ १,१६.७८
सत्यलोके च तल्लोके पूर्णमायुरवाप्नुयात् ॥ १,१६.७८
सहस्राणां च त्रिंशत्या महानैवेद्यदानतः  ॥ १,१६.७९
तदूर्ध्वलोकमाप्यैव न पुनर्जन्मभाग्भवेत् ॥ १,१६.७९
सहस्राणां च षट्त्रिंशज्जन्म नैवेद्यमीरितम्  ॥ १,१६.८०
तावन्नैवेद्यदानं तु महापूर्णं तदुच्यते  ॥ १,१६.८०
महापूर्णस्य नैवेद्यं जन्मनैवेद्यमिष्यते  ॥ १,१६.८१
जन्मनैवेद्यदानेन पुनर्जन्म न विद्यते  ॥ १,१६.८१
ऊर्जे मासि दिने पुण्ये जन्म नैवेद्यमाचरेत् ॥ १,१६.८२
संक्रांतिपातजन्मर्क्षपौर्णमास्यादिसंयुते  ॥ १,१६.८२
अब्दजन्मदिने कुर्याज्जन्मनैवेद्यमुत्तमम्  ॥ १,१६.८३
मासांतरेषु जन्मर्क्षपूर्णयोगदिनेपि च  ॥ १,१६.८३
मेलनेचशनेर्वापितावत्साहस्रमाचरेत् ॥ १,१६.८४
जन्मनैवेद्यदानेनजन्मार्पणफलंलभेत् ॥ १,१६.८४
जन्मार्पणाच्छिवः प्रीतिःस्वसायुज्यंददातिहि  ॥ १,१६.८५
इदंतज्जन्मनैवेद्यंशिवस्यैवप्रदापयेत् ॥ १,१६.८५
योनिलिंगस्वरूपेणशिवोजन्मानिरूपकः  ॥ १,१६.८६
तस्माज्जन्मनिवृत्त्यर्थंजन्म पूजा शिवस्य हि  ॥ १,१६.८६
बिंदुनादात्मकंसर्वंजगत्स्थावरजंगमम्  ॥ १,१६.८७
बिंदुःशक्तिःशिवोनादःशिवशक्त्यात्मकंजगत् ॥ १,१६.८७
नादाधारमिदंबिंदुर्बिंद्वाधारमिदं जगत् ॥ १,१६.८८
जगदाधारभूतौहिबिंदुनादौ व्यवस्थितौ  ॥ १,१६.८८
विन्दुनादयुतंसर्वंसकलीकरणंभवेत् ॥ १,१६.८९
सकलीकरणाज्जन्मजगत्प्राप्नोत्यसंशयः  ॥ १,१६.८९
बिंदुनादात्मकंलिंगंजगत्कारणमुच्यते  ॥ १,१६.९०
बिंदुर्देर्वीशिवोनादःशिवलिंगंतुकथ्यते  ॥ १,१६.९०
तस्माज्जन्मनिवृत्त्यर्थंशिवलिंगंप्रपूजयेत् ॥ १,१६.९१
मातादेवीबिंदुरूपानादरूपः शिवः पिता  ॥ १,१६.९१
पूजिताभ्यांपितृभ्यांतुपरमानंद एव हि  ॥ १,१६.९२
परमानंदलाभार्थंशिवलिंगंप्रपूजयेत् ॥ १,१६.९२
सादेवीजगतांमातासशिवोजगतः पिता   ॥ १,१६.९३
पित्रोः शुश्रूषकेनित्यंकृपाधिक्यं हि वर्धते  ॥ १,१६.९३
कृपयांतर्गतैश्वर्यंपूजकस्यददातिहि  ॥ १,१६.९४
तस्मादंतर्गतानंदलाभार्थंमुनिपुंगवाः  ॥ १,१६.९४
पितृमातृस्वरूपेणशिवलिंगंप्रपूजयेत् ॥ १,१६.९५
भर्गः पुरुषरूपो हि भर्गाप्रकृतिरुच्यते  ॥ १,१६.९५
अव्यक्तांतरधिष्ठानं गर्भः पुरुष उच्यते  ॥ १,१६.९६
सुव्यक्तांतरधिष्ठानंगर्भः प्रकृतिरुच्यते  ॥ १,१६.९६
पुरुषत्वादिगर्भोहिगर्भवाञ्जनकोयतः  ॥ १,१६.९७
पुरुषात्प्रकृतोयुक्तंप्रथमंजन्मकथ्यते  ॥ १,१६.९७
प्रकृतेर्व्यक्ततांयातंद्वितीयं जन्म कथ्यते  ॥ १,१६.९८
जन्मजंतुर्मृत्युजन्म पुरुषात्प्रतिपद्यते  ॥ १,१६.९८
अन्यतोभाव्यते ऽवश्यंमाययाजन्मकथ्यते  ॥ १,१६.९९
जीर्यतेजन्मकालाद्यत्तस्माज्जीव इति स्मृतः  ॥ १,१६.९९
जन्मतेतन्यते पाशैर्जीवशब्दार्थ एव हि  ॥ १,१६.१००
जन्मपाशनिवृत्त्यर्थंजन्मलिंगंप्रपूजयेत् ॥ १,१६.१००
भं वृद्धिं गच्छतीत्यर्थाद्भगःप्रकृतिरुच्यते  ॥ १,१६.१०१
प्राकृतैः शब्दमात्राद्यैः प्राकृतेंद्रियभोजनात् ॥ १,१६.१०१
भगस्येदं भोगमिति शब्दार्थो मुख्यतः श्रुतः  ॥ १,१६.१०२
मुख्यो भगस्तु प्रकृतिर्भगवाञ्छिव उच्यते  ॥ १,१६.१०२
भगवान्भोगदाताहिना ऽन्योभोगप्रदायकः  ॥ १,१६.१०३
भगस्वामीचभगवान्भर्ग इत्युच्यतेबुधैः  ॥ १,१६.१०३
भगेनसहितंलिंगं भगंलिंगेनसंयुतम्  ॥ १,१६.१०४
इहामुत्रचभोगार्थंनित्यभोगार्थमेव च  ॥ १,१६.१०४
भगवंतंमहादेवं शिवलिंगंप्रपूजयेत् ॥ १,१६.१०५
लोकप्रसवितासूर्यस्तच्चिह्नं प्रसवाद्भवेत् ॥ १,१६.१०५
लिंगेप्रसूतिकर्तारंलिंगिनंपुरुषोयजेत् ॥ १,१६. १०६
लिंगार्थगमकंचिह्नंलिंगमित्यभिधीयते  ॥ १,१६.१०६
लिंगमर्थंहिपुरुषं शिवंगमयतीत्यदः  ॥ १,१६.१०७
शिवशक्त्योश्चचिह्नस्यमेलनंलिंगमुच्यते  ॥ १,१६.१०७
स्वचिह्नपूजनात्प्रीतश्चिह्नकार्यं न वीयते  ॥ १,१६.१०८
चिह्नकार्यंतुजन्मादिजन्माद्यंविनिवर्तते  ॥ १,१६.१०८
प्राकृतैः पुरुषैश्चापिबाह्याभ्यंतरसंभवैः  ॥ १,१६.१०९
षोडशैरुपचारैश्च शिवलिंगंप्रपूजयेत् ॥ १,१६.१०९
एवमादित्यवारेहिपूजाजन्मनिवर्तिका  ॥ १,१६.११०
आदिवारेमहालिंगंप्रणवेनैवपूजयेत् ॥ १,१६.११०
आदिवारे पञ्चगव्यैरभिषेको विशिष्यते  ॥ १,१६.१११
गोमयंगोजलंक्षीरंदध्याज्यं पञ्चगव्यकम्  ॥ १,१६.१११
क्षीराद्यंचपृथक्च्चैवमधुनाचेक्षुसारकैः  ॥ १,१६.११२
गव्यक्षीरान्ननैवेद्यंप्रणवेनैवकारयेत् ॥ १,१६.११२
प्रणवंध्वनिलिंगंतुनादलिंगंस्वयंभुवः  ॥ १,१६.११३
बिंदुलिंगं तु यंत्रंस्यान्मकारंतुप्रतिष्ठितम्  ॥ १,१६.११३
उकारंचरलिंगंस्यादकारंगुरुविग्रहम्  ॥ १,१६.११४
षड्लिंगपूजयानित्यंजीवन्मुक्तोनसंशयः  ॥ १,१६.११४
शिवस्यभक्त्यापूजा हि जन्ममुक्तिकरीनृणाम्  ॥ १,१६.११५
रुद्राक्षधारणात्पादमर्धं वैभूतिधारणात् ॥ १,१६.११५
त्रिपादं मंत्रजाप्याच्च पूजया पूर्णभक्तिमान्  ॥ १,१६.११६
शिवलिंगं च भक्तं च पूज्य मोक्षं लभेन्नरः  ॥ १,१६.११६
य इमं पठते ऽध्यायं शृणुयाद्वा समाहितः  ॥ १,१६.११७
तस्यैव शिवभक्तिश्च वर्धतेसुदृढा द्विजाः  ॥ १,१६.११७
इति श्रीशिवमहापुराणे विद्येश्वरसंहितायां षोडशो ऽध्यायः

अध्याय १७
ऋषय ऊचुः
प्रणवस्यचमाहात्म्यंषड्लिंगस्यमहामुने  ॥ १,१७.१
शिवभक्तस्यपूजांचक्रमशोब्रूहिनःप्रभो  ॥ १,१७.१
सूत उवाच
तपोधनैर्भवद्भिश्च सम्यक्प्रश्नस्त्वयं कृतः  ॥ १,१७.२
अस्योत्तरंमहादेवोजानातिस्मनचापरः  ॥ १,१७.२
अथापिवक्ष्येतमहंशिवस्यकृपयैवहि  ॥ १,१७.३
शिवो ऽस्माकंचयुष्माकंरक्षांगृह्णातुभूरिशः  ॥ १,१७.३
प्रोहिप्रकृतिजातस्यसंसारस्यमहोदधेः  ॥ १,१७.४
नवं नावांतरमिति प्रणवं वै विदुर्बुधाः  ॥ १,१७.४
प्रःप्रपञ्चोननास्तिवो युष्माकंप्रणवंविदुः  ॥ १,१७.५
प्रकर्षेणनयेद्यस्मान्मोक्षंवः प्रणवं विदुः  ॥ १,१७.५
स्वजापकानांयोगिनांस्वमंत्रपूजकस्यच  ॥ १,१७.६
सर्वकर्मक्षयंकृत्वादिव्यज्ञानंतुनूतनम्  ॥ १,१७.६
तमेव मायारहितं नूतनं परिचक्षते  ॥ १,१७.७
प्रकर्षेण महात्मानं नवं शुद्धस्वरूपकम्  ॥ १,१७.७
नूतनं वै करोतीति प्रणवं तं विदुर्बुधाः  ॥ १,१७.८
प्रणवंद्विविधंप्रोक्तंसूक्ष्मस्थूलविभेदतः  ॥ १,१७.८
सूक्ष्ममेकाक्षरं विद्यात्स्थूलं पञ्चाक्षरं विदुः  ॥ १,१७.९
सूक्ष्ममव्यक्तपञ्चार्णं सुव्यक्तार्णं तथेतरत् ॥ १,१७.९
जीवन्मुक्तस्य सूक्ष्मं हि सर्वसारं हि तस्यहि  ॥ १,१७.१०
मंत्रेणार्थानुसंधानं स्वदेहविलयावधि  ॥ १,१७.१०
स्वदेहेगलितेपूर्णंशिवंप्राप्नोतिनिश्चयः  ॥ १,१७.११
केवलंमंत्रजापीतुयोगंप्राप्नोतिनिश्चयः  ॥ १,१७.११
षट्त्रिंशत्कोटिजापीतुनिश्चयंयोगमाप्नुयात् ॥ १,१७.१२
सूक्ष्मंचद्विविधंज्ञेयंह्रस्वदीर्घविभेदतः  ॥ १,१७.१२
अकारश्च उकारश्चमकारश्चततःपरम्  ॥ १,१७.१३
बिंदुनादयुतं तद्धि शब्दकालकलान्वितम्  ॥ १,१७.१३
दीर्घप्रणवमेवंहियोगिनामेवहृद्गतम्  ॥ १,१७.१४
मकारंतंत्रितत्त्वं हि ह्रस्वप्रणव उच्यते  ॥ १,१७.१४
शिवःशक्तिस्तयोरैक्यंमकारंतुत्रिकात्मकम्  ॥ १,१७.१५
ह्रस्वमेवंहिजाप्यंस्यात्सर्वपापक्षयैषिणाम्  ॥ १,१७.१५
भूवायुकनकार्णोद्योःशब्दाद्याश्चतथादश  ॥ १,१७.१६
आशान्वयेदशपुनः प्रवृत्ता इतिकथ्यते  ॥ १,१७.१६
ह्रस्वमेवप्रवृत्तानांनिवृत्तानांतुदीर्घकम्  ॥ १,१७.१७
व्याहृत्यादौचमंत्रादौकामंशब्दकलायुतम्  ॥ १,१७.१७
वेदादौचप्रयोज्यंस्याद्वंदनेसंध्ययोरपि  ॥ १,१७.१८
नवकौटिजपाञ्जप्त्वासंशुद्धःपुरुषोभवेत् ॥ १,१७.१८
पुनश्चनवकोट्यातुपृथिवीजयमाप्नुयात् ॥ १,१७.१९
पुनश्चनवकोट्यातुह्यपांजयमवाप्नुयात् ॥ १,१७.१९
पुनश्चनवकोट्यातुतेजसांजयमाप्नुयात् ॥ १,१७.२०
पुनश्चनवकोट्या तु वायोर्जयमवाप्नुयात् ॥ १,१७.२०
आकाशजयमाप्नोति नवकोटिजपेन वै  ॥ १,१७.२०
गंधादीनांक्रमेणैवनवकोटिजपेणवै  ॥ १,१७.२१
अहंकारस्य च पुनर्नव कोटिजपेन वै  ॥ १,१७.२१
सहस्रमंत्रजप्तेन नित्यशुद्धो भवेत्पुमान्  ॥ १,१७.२२
ततः परंस्वसिद्ध्यर्थंजपोभवतिहिद्विजाः  ॥ १,१७.२२
एवमष्टोत्तरशतकोटिजप्तेनवैपुनः  ॥ १,१७.२३
प्रणवेनप्रबुद्धस्तुशुद्धयोगमवाप्नुयात् ॥ १,१७.२३
शुद्धयोगेनसंयुक्तोजीवन्मुक्तोनसंशयः  ॥ १,१७.२४
सदाजपन्सदाध्यायञ्छिवं प्रणवरूपिणम्  ॥ १,१७.२४
समाधिस्थोमहायोगीशिव एव नसंशयः  ॥ १,१७.२५
ऋषिच्छंदोदेवतादिन्यस्यदेहेपुनर्जपेत् ॥ १,१७.२५
प्रणवं मातृकायुक्तंदेहेत्यस्य ऋषिर्भवेत् ॥ १,१७.२६
दशमातृषडध्वादि सर्वंन्यासफलं लभेत् ॥ १,१७.२६
प्रवृत्तानां चमिश्राणांस्थूलप्रणवमिष्यते  ॥ १,१७.२७
क्रियातपोजपैर्युक्तास्त्रिविधाः शिवयोगिनः  ॥ १,१७.२७
धनादिविभवैश्चैवकराद्यंगैर्नमादिभिः  ॥ १,१७.२८
क्रियया पूजयायुक्तःक्रियायोगीति कथ्यते  ॥ १,१७.२८
पूजायुक्तश्चमितभुग्बाह्यंद्रियजयान्वितः  ॥ १,१७.२९
परद्रोहादिरहितस्तपोयोगीति कथ्यते  ॥ १,१७.२९
एतैर्युक्तःसदाक्रुद्धःसर्वकामादिवर्जितः  ॥ १,१७.३०
सदाजपपरःशांतोजपयोगीति तंविदुः  ॥ १,१७.३०
उपचारैः षोडशभिः पूजया शिवयोगिनाम्  ॥ १,१७.३१
सालोक्यादिक्रमेणैवशुद्धोमुक्तिंलभेन्नरः  ॥ १,१७.३१
जपयोगमथोवक्ष्येगदतः शृणुतद्विजाः  ॥ १,१७.३२
तपःकर्तुर्जपः प्रोक्तोयज्जमन्परिमार्जते  ॥ १,१७.३२
शिवनामनमःपूर्वंचतुर्थ्यांपञ्चतत्त्वकम्  ॥ १,१७.३३
स्थूलप्रणवरूपं हि शिवपञ्चाक्षरं द्विजाः  ॥ १,१७.३३
पञ्चाक्षरजपेनैव सर्वसिद्धिं लभेन्नरः  ॥ १,१७.३४
प्रणवेनादिसंयुक्तंसदापञ्चाक्षरंजपेत् ॥ १,१७.३४
गुरूपदेशंसंगम्यसुखवासेसुभूतले  ॥ १,१७.३५
पूर्वपक्षेसमारभ्यकृष्णभूतावधिद्विजाः  ॥ १,१७.३५
माघंभाद्रंविशिष्टंतुसर्वकालोत्तमोत्तमम्  ॥ १,१७.३६
एकवारंमिताशीतुवाग्यतोनियतेंद्रियः  ॥ १,१७.३६
स्वस्यराजपित्ःणांचशुश्रूषणंचनित्यशः  ॥ १,१७.३७
सहस्रजपमात्रेणभवेच्छुद्धो ऽन्यथा ऋणी  ॥ १,१७.३७
पञ्चाक्षरंपञ्चलक्षंजपेच्छिवमनुस्मरन्  ॥ १,१७.३८
पद्मासनस्थंशिवदंगंगाचंद्रकलान्वितम्  ॥ १,१७.३८
वामोरुस्थितशक्त्याचविराजंतंमहागणैः  ॥ १,१७.३९
मृगटंकधरंदेवंवरदाभयपाणिकम्  ॥ १,१७.३९
सदानुग्रहकर्तारं सदाशिवमनुस्मरन्  ॥ १,१७.४०
संपूज्यमनसा पूर्वंहृदिवासूर्यमंडले  ॥ १,१७.४०
जपेत्पञ्चाक्षरींविद्यांप्राङ्मुखः शुद्धकर्मकृत् ॥ १,१७.४१
प्रातःकृष्णचतुर्दश्यां नित्यकर्मसमाप्यच  ॥ १,१७.४१
मनोरमेशुचौदेशेनियतः शुद्धमानसः  ॥ १,१७.४२
पञ्चाक्षरस्यमंत्रस्य सहस्रंद्वादशंजपेत् ॥ १,१७.४२
वरयेच्चसपत्नीकाञ्छैवान्वैब्राह्मणोत्तमान्  ॥ १,१७.४३
एकंगुरुवरंशिष्टंवरयेत्सांबमूर्तिकम्  ॥ १,१७.४३
ईशानंचाथपुरुषमघोरंवाममेव च  ॥ १,१७.४४
सद्योजातं चपञ्चैवशिवभक्तान्द्विजोत्तमान्  ॥ १,१७.४४
पूजाद्रव्याणिसंपाद्यशिवपूजांसमारभेत् ॥ १,१७.४५
शिवपूजांचविधिवत्कृत्वाहोमंसमारभेत् ॥ १,१७.४५
मुखांतं च स्वसूत्रेणकृत्याहोमंसमारभेत् ॥ १,१७.४६
दशैकंवाशतैकंवासहस्रैकमथापिवा  ॥ १,१७.४६
कापिलेनघृतेनैवजुहुयात्स्वयमेवहि  ॥ १,१७.४७
कारयेच्छिवभक्तैर्वाप्यष्टोत्तरशतंबुधः  ॥ १,१७.४७
होमान्ते दक्षिणादेयागुरोर्गोमिथुनं तथा  ॥ १,१७.४८
ईशानादिस्वरूपांस्तान्गुरुंसांबंविभाव्य च  ॥ १,१७.४८
तेषां पत्सिक्ततोयेनस्वशिरः स्नानमाचरेत् ॥ १,१७.४९
षट्त्रिंशत्कोटितीर्थेषुसद्यःस्नानफलंलभेत् ॥ १,१७.४९
दशांगमन्नंतेषां वैदद्याद्वैभक्तिपूर्वकम्  ॥ १,१७.५०
पराबुद्ध्यागुरोः पत्नीमीशानादिक्रमेण तु  ॥ १,१७.५०
परमान्नेनसंपूज्ययथाविभवविस्तरम्  ॥ १,१७.५१
रुद्राक्षवस्त्रपूर्वंचवटकापूपकैर्युतम्  ॥ १,१७.५१
बलिदानंततः कृत्वाभूरिभोजनमाचरेत् ॥ १,१७.५२
ततः संप्रार्थ्यदेवेशंजपंतावत्समापयेत् ॥ १,१७.५२
पुरश्चरणमेवंतुकृत्वामन्त्रीभवेन्नरः  ॥ १,१७.५३
पुनश्चपञ्च लक्षेणसर्वपापक्षयोभवेत् ॥ १,१७.५३
अतलादिसमारभ्यसत्यलोकावधिक्रमात् ॥ १,१७.५४
पञ्चलक्षजपात्तत्तल्लोकैश्वर्यमवाप्नुयात् ॥ १,१७.५४
मध्येमृतश्चेद्भोगांतेभूमौतज्जापकोभवेत् ॥ १,१७.५५
पुनश्चपञ्चलक्षेणब्रह्मसामीप्यमाप्नुयात् ॥ १,१७.५५
पुनश्चपञ्चलक्षेण सारूप्यैश्वर्यमाप्नुयात् ॥ १,१७.५६
आहत्यशतलक्षेणसाक्षाद्ब्रह्मसमोभवेत् ॥ १,१७.५६
कार्यब्रह्मण एवं हि सायुज्यंप्रतिपद्य वै  ॥ १,१७.५७
यथेष्टंभोगमाप्नोतितद्ब्रह्मप्रलयावधि  ॥ १,१७.५७
पुनः कल्पांतरेवृत्ते ब्रह्मपुत्रः सजायते  ॥ १,१७.५८
पुनश्चतपसादीप्तःक्रमान्मुक्तोभविष्यति  ॥ १,१७.५८
पृथ्व्यादिकार्यभूतेभ्योलोकावैनिर्मिताःक्रमात् ॥ १,१७.५९
पातालादि च सत्यांतंब्रह्मलोकाश्चतुर्दश  ॥ १,१७.५९
सत्यादूर्ध्वंक्षमांतंवैविष्णुलोकाश्चतुर्दश  ॥ १,१७.६०
क्षमलोकेकार्यविष्णुर्वैकुंठेवरपत्तने  ॥ १,१७.६०
कार्यलक्ष्म्यामहाभोगिरक्षांकृत्वा ऽधितिष्ठति  ॥ १,१७.६१
तदूर्ध्वगाश्चाशुच्यंतालोकाष्टाविंशतिः स्थिताः  ॥ १,१७.६१
शुचौलोकेतुकैलासेरुद्रोवैभूतहृत्स्थितः  ॥ १,१७.६२
षडुत्तराश्चपञ्चाशदहिंसांतास्तदूर्ध्वगाः  ॥ १,१७.६२
अहिंसालोकमास्थायज्ञानकैलासकेपुरे  ॥ १,१७.६३
कार्येश्वरस्तिरोभावंसर्वान्कृत्वाधितिष्ठति  ॥ १,१७.६३
तदंतेकालचक्रंहिकालातीतस्ततःपरम्  ॥ १,१७.६४
शिवेनाधिष्ठितस्तत्रकालश्चक्रेश्वराह्वयः  ॥ १,१७.६४
माहिषं धर्ममास्थायसर्वान्कालेन युंजति  ॥ १,१७.६५
असत्यश्चाशुचिश्चैव हिंसाचैवाथनिर्घृणा  ॥ १,१७.६५
असत्यादिचतुष्पादःसर्वांशः कामरूपधृक् ॥ १,१७.६६
नास्तिक्यलक्ष्मीर्दुःसंगोवेदबाह्यध्वनिःसदा  ॥ १,१७.६६
क्रोधसंगःकृष्णवर्णोमहामहिषवेषवान्  ॥ १,१७.६७
तावन्महेश्वरःप्रोक्तस्तिरोधास्तावदेव हि  ॥ १,१७.६७
तदर्वाक्कर्मभोगो हि तदूर्ध्वंज्ञानभोगकम्  ॥ १,१७.६८
तदर्वाक्कर्म मायाहिज्ञानमाया तदूर्ध्वकम्  ॥ १,१७.६८
मा लक्ष्मीः कर्मभोगोवैयातिमायेतिकथ्यते  ॥ १,१७.६९
मा लक्ष्मीर्ज्ञानभोगोवैयातिमायेतिकथ्यते  ॥ १,१७.६९
तदूर्ध्वंनित्यभोगोहितदर्वाङ्नश्वरंविदुः  ॥ १,१७.७०
तदर्वाक्चतिरोधानंतदूर्ध्वंनतिरोधनम्  ॥ १,१७.७०
तदर्वाक्पाशबंधोहितदूर्ध्वंनहिबंधनम्  ॥ १,१७.७१
तदर्वाक्परिवर्तंतेकाम्यकर्मानुसारिणः  ॥ १,१७.७१
निष्कामकर्मभोगस्तुतदूर्ध्वंपरिकीर्तितः  ॥ १,१७.७२
तदर्वाक्परिवर्तंतेबिंदुपूजापरायणाः  ॥ १,१७.७२
तदूर्ध्वंहिव्रजंत्येवनिष्कामालिंगपूजकाः  ॥ १,१७.७३
तदर्वाक्परिवर्तंतंशिवान्यसुरपूजकाः  ॥ १,१७.७३
शिवैकनिरताये च तदूर्ध्वंसंप्रयांतिते  ॥ १,१७.७४
तदर्वाग्जीवकोटिःस्यात्तदूर्ध्वंपरकोटिकाः  ॥ १,१७.७४
सांसारिकास्तदर्वाक्च मुक्ताः खलु तदूर्ध्वगाः  ॥ १,१७.७५
तदर्वाक्परिवर्तंते प्राकृतद्रव्यपूजकाः  ॥ १,१७.७५
तदूर्ध्वंहिव्रजंत्येतेपौरुषद्रव्यपूजकाः  ॥ १,१७.७६
तदर्वाक्छक्तिलिंगं तु शिवलिंगं तदूर्ध्वकम्  ॥ १,१७.७६
तदर्वागावृतं लिंगं तदूर्ध्वं हि निरावृति  ॥ १,१७.७७
तदर्वाक्कल्पितं लिंगं तदूर्ध्वं वै न कल्पितम्  ॥ १,१७.७७
तदर्वाग्बाह्यलिंगं स्यादंतरंगं तदूर्ध्वकम्  ॥ १,१७. ७८
तदर्वाक्छक्तिलोका हि शतं वै द्वादशाधिकम्  ॥ १,१७.७८
तदर्वाग्बिंदुरूपं हि नादरूपं तदुत्तरम्  ॥ १,१७.७९
तदर्वाक्कर्मलोकस्तु तदूर्ध्वं ज्ञानलोककः  ॥ १,१७.७९
नमस्कारस्तदूर्ध्वंहिमदाहंकारनाशनः  ॥ १,१७.८०
जनिजंतिरोधानंनानिषिद्ध्यातते इति  ॥ १,१७.८०
ज्ञानशब्दार्थ एवं हि तिरोधाननिवारणात् ॥ १,१७.८१
तदर्वाक्परिवर्तंतेह्याधिभौतिकपूजकाः  ॥ १,१७.८१
आध्यात्मिकार्चका एव तदूर्ध्वंसंप्रयांतिवै  ॥ १,१७.८२
तावद्वैवेदिभागंतन्महालोकात्मलिंगके  ॥ १,१७.८२
प्रकृत्याद्यष्टबंधोपिवेद्यंतेसंप्रतिष्ठतः  ॥ १,१७.८३
एवमेतादृशंज्ञेयंसर्वंलौकिकवैदिकम्  ॥ १,१७.८३
अधर्ममहिषारूढंकालचक्रंतरंतिते  ॥ १,१७.८४
सत्यादिधर्मयुक्तायेशिवपूजापराश्चये  ॥ १,१७.८४
तदूर्ध्वंवृषभोधर्मोब्रह्मचर्यस्वरूपधृक् ॥ १,१७.८५
सत्यादिपादयुक्तस्तुशिवलोकाग्रतःस्थितः  ॥ १,१७.८५
क्षमाशृङ्गः शमश्रोत्रो वेदध्वनिविभूषितः  ॥ १,१७.८६
आस्तिक्यचक्षुर्निश्वासगुरुबुद्धिमना वृषः  ॥ १,१७.८६
क्रियादिवृषभा ज्ञेयाः कारणादिषु सर्वदा  ॥ १,१७.८७
तं क्रियावृषभं धर्मं कालातीतोधितिष्ठति  ॥ १,१७.८७
ब्रह्मविष्णुमहेशानां स्वस्वायुर्दिनमुच्यते  ॥ १,१७.८८
तदूर्ध्वं न दिनं रात्रिर्न जन्ममरणादिकम्  ॥ १,१७. ८८
पुनः कारणसत्यांताः कारणब्रह्मणस्तथा  ॥ १,१७.८९
गंधादिभ्यस्तु भूतेभ्यस्तदूर्ध्वं निर्मिताः सदा  ॥ १,१७.८९
सूक्ष्मगंधस्वरूपाहिस्थितालोकाश्चतुर्दश  ॥ १,१७.९०
पुनः कारणविष्णोर्वैस्थिता लोकाश्चतुर्दश  ॥ १,१७.९०
पुनःकारणरुद्रस्यलोकाष्टाविंशका मताः  ॥ १,१७.९१
पुनश्चकारणेशस्यषट्पञ्चाशत्तदूर्ध्वगाः  ॥ १,१७.९१
ततः परंब्रह्मचर्यलोकाख्यं शिवसंमतम्  ॥ १,१७.९२
तत्रैवज्ञानकैलासेपञ्चावरणसंयुते  ॥ १,१७.९२
पञ्चमंडलसंयुक्तंपञ्चब्रह्मकलान्वितम्  ॥ १,१७.९३
आदिशक्तिसमायुक्तमादिलिंगंतुतत्रवै  ॥ १,१७.९३
शिवालयमिदंप्रोक्तंशिवस्यपरमात्मनः  ॥ १,१७.९४
परशक्त्यासमायुक्तस्तत्रैवपरमेश्वरः  ॥ १,१७.९४
सृष्टिः स्थितिश्चसंहारस्तिरोभावोप्यनुग्रहः  ॥ १,१७.९५
पञ्चकृत्यप्रवीणो ऽसौसच्चिदानंदविग्रहः  ॥ १,१७.९५
ध्यानधर्मः सदायस्यसदानुग्रहतत्परः  ॥ १,१७.९६
समाध्यासनमासीनः स्वात्मारामोविराजते  ॥ १,१७.९६
तस्यसंदर्शनंसांध्यंकर्मध्यानादिभिः क्रमात् ॥ १,१७.९७
नित्यादिकर्मयजनाच्छिवकर्ममतिर्भवेत् ॥ १,१७.९७
क्रियादिशिवकर्मभ्यः शिवज्ञानंप्रसाधयेत् ॥ १,१७.९८
तद्दर्शनगताःसर्वेमुक्ता एव नसंशयः  ॥ १,१७.९८
मुक्तिरात्मस्वरूपेणस्वात्मारामत्वमेवहि  ॥ १,१७.९९
क्रियातपोजपज्ञानध्यानधर्मेषुसुस्थितः  ॥ १,१७.९९
शिवस्यदर्शनंलब्धास्वात्मारामत्वमेवहि  ॥ १,१७.१००
यथारविःस्वकिरणादशुद्धिमपनेष्यति  ॥ १,१७.१००
कृपाविचक्षणःशंभुरज्ञानमपनेष्यति  ॥ १,१७.१०१
अज्ञानविनिवृत्तौतुशिवज्ञानंप्रवर्तते  ॥ १,१७.१०१
शिवज्ञानात्स्वस्वरूपमात्मारामत्वमेष्यति  ॥ १,१७.१०२
आत्मारामत्वसंसिद्धौकृतकृत्योभवेन्नरः  ॥ १,१७.१०२
पुनश्चशतलक्षेणब्रह्मणःपदमाप्नुयात् ॥ १,१७.१०३
पुनश्चशतलक्षेणविष्णोःपदमवाप्नुयात् ॥ १,१७.१०३
पुनश्चशतलक्षेणरुद्रस्यपदमाप्नुयात् ॥ १,१७.१०४
पुनश्च शतलक्षेण ऐश्वर्यं पदमाप्नुयात् ॥ १,१७.१०४
पुनश्चैवंविधेनैव जपेन सुसमाहितः  ॥ १,१७.१०५
शिवलोकादिभूतं हि कालचक्रमवाप्नुयात् ॥ १,१७.१०५
कालचक्रंपञ्चचक्रमेकैकेनक्रमोत्तरे  ॥ १,१७.१०६
सृष्टिमोहौब्रह्मचक्रंभोगमोहौतुवैष्णवम्  ॥ १,१७.१०६
कोपमोहौरौद्रचक्रंभ्रमणंचैश्वरंविदुः  ॥ १,१७.१०७
शिवचक्रंज्ञानमोहौपञ्चचक्रंविदुर्बुधाः  ॥ १,१७.१०७
पुनश्चदशकोट्या हि कारणब्रह्मणः पदम्  ॥ १,१७.१०८
पुनश्च दशकोट्याहितत्पदैश्वर्यमाप्नुयात् ॥ १,१७.१०८
एवं क्रमेण विष्ण्वादेः पदंलब्ध्वामहौजसः  ॥ १,१७.१०९
क्रमेणतत्पदैश्वर्यं लब्ध्वाचैवमहात्मनः  ॥ १,१७.१०९
शतकोटिमनुं जप्त्वा पञ्चोत्तरमतंद्रितः  ॥ १,१७.११०
शिवलोकमवाप्नोतिपञ्चमावरणाद्बहिः  ॥ १,१७.११०
राजसंमंडपंतत्रनंदीसंस्थानमुत्तमम्  ॥ १,१७.१११
तपोरूपश्चवृषभस्तत्रैवपरिदृश्यते  ॥ १,१७.१११
सद्योजातस्यतत्स्थानंपञ्चमावरणंपरम्  ॥ १,१७.११२
वामदेवस्यचस्थानंचतुर्थावरणंपुनः  ॥ १,१७.११२
अघोरनिलयंपश्चात्तृतीयावरणंपरम्  ॥ १,१७.११३
पुरुषस्यैवसांबस्यद्वितीयावरणंशुभम्  ॥ १,१७.११३
ईशानस्यपरस्यैवप्रथमावरणंततः  ॥ १,१७.११४
ध्यानधर्मस्य च स्थानंपञ्चमंमंडपंततः  ॥ १,१७.११४
बलिनाथस्यसंस्थानंतत्रपूर्णामृतप्रदम्  ॥ १,१७.११५
चतुर्थंमंडपंपश्चाच्चंद्रशेखरमूर्तिमत् ॥ १,१७.११५
सोमस्कंदस्यचस्थानंतृतीयंमंडपंपरम्  ॥ १,१७.११६
द्वितीयंमंडपंनृत्यमंडपंप्राहुरास्तिकाः  ॥ १,१७.११६
प्रथमंमूलमायायाः स्थानंतत्रैवशोभनम्  ॥ १,१७.११७
ततः परं गर्भगृहंलिंगस्थानं परं शुभम्  ॥ १,१७.११७
नन्दिसंस्थानतः पश्चान्नविदुः शिववैभवम्  ॥ १,१७.११८
नंदीश्वरोबहिस्तिष्ठन्पञ्चाक्षरमुपासते  ॥ १,१७.११८
एवं गुरुक्रमाल्लब्धं नंदीशाच्च मयापुनः  ॥ १,१७.११९
ततः परंस्वसंवेद्यं शिवे नैवानुभावितम्  ॥ १,१७.११९
शिवस्यकृपयासाक्षाच्छिवलोकस्यवैभवम्  ॥ १,१७.१२०
विज्ञातुंशक्यते सर्वैर्नान्यथेत्याहुरास्तिकाः  ॥ १,१७.१२०
एवंक्रमेणमुक्ताःस्युर्ब्राह्मणावैजितेंद्रियः  ॥ १,१७.१२१
अन्येषां च क्रमंवक्ष्ये गदतः शृणुतादरात् ॥ १,१७.१२१
गुरूपदेशाज्जाप्यंवैब्राह्मणानांनमो ऽंतकम्  ॥ १,१७.१२२
पञ्चाक्षरं पञ्चलक्षमायुष्यंप्रजपेद्विधिः  ॥ १,१७.१२२
स्त्रीत्वापनयनार्थंतुपञ्चलक्षंजपेत्पुनः  ॥ १,१७.१२३
मंत्रेणपुरुषोभूत्वाक्रमान्मुक्तोभवेद्बुधः  ॥ १,१७.१२३
क्षत्रियःपञ्चलक्षेणक्षत्त्रत्वमपनेष्यति  ॥ १,१७.१२४
पुनश्चपञ्चलक्षेणक्षत्त्रियोब्राह्मणोभवेत् ॥ १,१७.१२४
मंत्रसिद्धिर्जपाच्चैवक्रमान्मुक्तोभवैन्नरः  ॥ १,१७.१२५
वैश्यस्तुपञ्चलक्षेणवैश्यत्वमपनेष्यति  ॥ १,१७.१२५
पुनश्चपञ्चलक्षेणमंत्रक्षत्त्रिय उच्यते  ॥ १,१७.१२६
पुनश्चपञ्चलक्षेण क्षत्त्रत्वमपनेष्यति  ॥ १,१७.१२६
पुनश्चपञ्चलक्षेणमंत्रब्राह्मण उच्यते  ॥ १,१७.१२७
शूद्रश्चैवनमोंतेन पञ्चविंशतिलक्षतः  ॥ १,१७.१२७
मंत्रविप्रत्वमापद्य पश्चाच्छुद्धो भवेद्द्विजः  ॥ १,१७.१२८
नारीवाथ नरो वाथ ब्राह्मणो वान्य एव वा  ॥ १,१७.१२८
नमोन्तं वा नमः पूर्वमातुरः सर्वमातुरः सर्वदा जपेत् ॥ १,१७.१२९
ततः स्त्रीणांतथैवोह्यगुरुर्निर्दर्शयेत्क्रमात् ॥ १,१७.१२९
साधकः पञ्चलक्षान्ते शिवप्रीत्यर्थमेव हि  ॥ १,१७.१३०
महाभिषेक नैवेद्यं कृत्वा भक्तांश्च पूजयेत् ॥ १,१७.१३०
पूजया शिवभक्तस्य शिवः प्रीततरो भवेत् ॥ १,१७.१३१
शिवस्य शिवभक्तस्य भेदो नास्ति शिवो हि सः  ॥ १,१७.१३१
शिवस्वरूपमंत्रस्यधारणाच्छिव एव हि  ॥ १,१७.१३२
शिवभक्तशरीरे हि शिवेतत्परमोभवेत् ॥ १,१७.१३२
शिवभक्ताः क्रियाः सर्वा वेदसर्वक्रियांविदुः  ॥ १,१७.१३३
यावद्यावच्छिवंमंत्रंयेनजप्तंभवेत्क्रमात् ॥ १,१७.१३३
तावद्वैशिवसान्निध्यं तस्मिन्देहे न संशयः  ॥ १,१७.१३४
देवीलिंगंभवेद्रूपं शिवभक्तस्त्रियास्तथा  ॥ १,१७.१३४
यावन्मंत्रंजपेद्देव्यास्तावत्सान्निध्यमस्ति हि  ॥ १,१७.१३५
शिवंसंपूजयेद्धीमान्स्वयंवैशब्दरूपभाक् ॥ १,१७.१३५
स्वयंचैवशिवोभूत्वापरांशक्तिंप्रपूजयेत् ॥ १,१७.१३६
शक्तिंबेरंचलिंगं च ह्यालेख्यामाययायजेत् ॥ १,१७.१३६
शिवलिंगं शिवंमत्वास्वात्मानंशक्तिरूपकम्  ॥ १,१७.१३७
शक्तिलिंगंचदेवींचमत्वास्वंशिवरूपकम्  ॥ १,१७.१३७
शिवलिंगंनादरूपबिंदुरूपंतुशक्तिकम्  ॥ १,१७.१३८
उपप्रधानभावेन अन्योन्यासक्तलिंगकम्  ॥ १,१७.१३८
पूजयेच्च शिवंशक्तिसशिवोमूलभावनात् ॥ १,१७.१३९
शिवभक्ताञ्छिवमत्ररूपकाञ्छिवरूपकान्  ॥ १,१७.१३९
षोडशैरुपचारैश्चपूजयेदिष्टमाप्नुयात् ॥ १,१७.१४०
येनशुश्रूषणाद्यैश्च शिवभक्तस्य लिंगिनः  ॥ १,१७.१४०
आनंदंजनयेद्विद्वाञ्छिवःप्रीततरो भवेत् ॥ १,१७.१४१
शिवभक्तान्सपत्नीकान्पत्न्यासहसदैवतत् ॥ १,१७.१४१
पूजयेद्भोजनाद्यैश्चपञ्चवादशवाशतम्  ॥ १,१७.१४२
धनेदेहेचमंत्रेचभावनायामवंचकः  ॥ १,१७.१४२
शिवशक्तिस्वरूपेणनपुनर्जायते भुवि  ॥ १,१७.१४३
नाभेरधो ब्रह्मभागमाकंठंविष्णुभागकम्  ॥ १,१७.१४३
मुखंलिंगमितिप्रोक्तंशिवभक्तशरीरकम्  ॥ १,१७.१४४
मृतान्दाहादियुक्तान्वादाहादिरहितान्मृतान्  ॥ १,१७.१४४
उद्दिश्यपूजयेदादिपितरंशिवमेवहि  ॥ १,१७.१४५
पूजांकृत्वादिमातुश्चशिवभक्तांश्च पूजयेत् ॥ १,१७.१४५
पितृलोकंसमासाद्यक्रमान्मुक्तोभवेन्मृतः  ॥ १,१७.१४६
क्रियायुक्तदशभ्यश्चतपोयुक्तोविशिष्यते  ॥ १,१७.१४६
तपोयुक्तशतेभ्यश्चजपयुक्तोविशिष्यते  ॥ १,१७.१४७
जपयुक्तसहस्रेभ्यः शिवज्ञानी विशिष्यते  ॥ १,१७.१४७
शिवज्ञानिषुलक्षेषु ध्यानयुक्तो विशिष्यते  ॥ १,१७.१४८
ध्यानयुक्तेषु कोटिभ्यः समाधिस्थो विशिष्यते  ॥ १,१७.१४८
उत्तरोत्तर वै शिष्ट्यात्पूजायामुत्तरोत्तरम्  ॥ १,१७.१४९
फलंवैशिष्ट्यरूपञ्चदुर्विज्ञेयंमनीषिभिः  ॥ १,१७.१४९
तस्माद्वैशिवभक्तस्यमहिमानंवेत्तिकोनरः  ॥ १,१७.१५०
शिवशक्त्योः पूजनं च शिवभक्तस्य पूजनम्  ॥ १,१७.१५०
कुरुतेयोनरोभक्त्यासशिवः शिवमेधते  ॥ १,१७.१५१
य इमं पठते ऽध्यायमर्थवद्वेदसंमतम्  ॥ १,१७.१५१
शिवज्ञानीभवेद्विप्रःशिवेन सहमोदते  ॥ १,१७.१५२
श्रावयेच्छिवभक्तांश्चविशेषज्ञो मनीश्वराः  ॥ १,१७.१५२
शिवप्रसादशिद्धिः स्याच्छिवस्यकृपया बुधाः  ॥ १,१७.१५३

इति श्रीशिवमहापुराणे विद्येश्वरसंहितायां सप्तदशो ऽध्यायः

अध्याय १८
ऋष्य ऊचुः
बंधमोक्षस्वरूपं हि ब्रूहि सर्वार्थवित्तम  ॥ १,१८.१
सूत उवाच
बंधमोक्षंतथोपायंवक्ष्ये ऽहंशृणुतादरात् ॥ १,१८.१
प्रकृत्याद्यष्टबंधेनबद्धोजीवः स उच्यते  ॥ १,१८.२
प्रकृत्याद्यष्टबंधेननिर्मुक्तोमुक्त उच्यते  ॥ १,१८.२
प्रकृत्यादिवशीकारोमोक्ष इत्युच्यतेस्वतः  ॥ १,१८.३
बद्धजीवस्तुनिर्मुक्तोमुक्तजीवः स कथ्यते  ॥ १,१८.३
प्रकृत्यग्रेततोबुद्धिरहंकारोगुणात्मकः  ॥ १,१८.४
पञ्चतन्मात्रमित्येतेप्रकृत्याद्यष्टकंविदुः  ॥ १,१८.४
प्रकृट्याद्यष्टजोदेहोदेहजंकर्म उच्यते  ॥ १,१८.५
पुनश्चकर्मजोदेहोजन्मकर्मपुनःपुनः  ॥ १,१८.५
शरीरंत्रिविधंज्ञेयंस्थूलंसूक्ष्मंचकारणम्  ॥ १,१८.६
स्थूलंव्यापारदंप्रोक्तंसूक्ष्ममिंद्रियभोगदम्  ॥ १,१८.६
कारणंत्वात्मभोगार्थंजीवकर्मानुरूपतः  ॥ १,१८.७
सुखं दुःखं पुण्यपापैः कर्मभिः फलमश्नुते  ॥ १,१८.७
तस्माद्धिकर्मरज्ज्वा हि बद्धो जीवः पुनः पुनः  ॥ १,१८.८
शरीरत्रयकर्मभ्यां चक्रवद्भ्राम्यते सदा  ॥ १,१८.८
चक्रभ्रमनिवृत्यर्थं चक्रकर्तारमीडयेत् ॥ १,१८.९
प्रकृत्यादि महाचक्रं प्रकृतेः परतः शिवः  ॥ १,१८.९
चक्रकर्तामहेशो हि प्रकृतेः परतोयतः  ॥ १,१८.१०
पिबतिवाथवमतिजीवन्बालोजलंयथा  ॥ १,१८.१०
शिवस्तथा प्रकृत्यादि वशीकृत्याधितिष्ठति  ॥ १,१८.११
सर्वंवशीकृतंयस्मात्तस्माच्छिव इति स्मृतः  ॥ १,१८.११
शिव एव हि सर्वज्ञः परिपूर्णश्च निःस्पृहः  ॥ १,१८.११
सर्वज्ञतातृप्तिरनादिबोधः स्वतंत्रता नित्यमलुप्तशक्तिः  ॥ १,१८.१२
अनंतशक्तिश्चमहेश्वरस्य यन्मानसैश्वर्यमवैति वेदः  ॥ १,१८.१२
अतः शिवप्रसादेन प्रकृत्यादिवशंभवेत् ॥ १,१८.१३
शिवप्रसादलाभार्थं शिवमेवप्रपूजयतेत् ॥ १,१८.१३
निःस्पृहस्य च पूर्णस्यतस्य पूजाकथं भवेत् ॥ १,१८.१४
शिवोद्देशकृतं कर्म प्रसादजनकं भवेत् ॥ १,१८.१४
लिंगेबेरेभक्तजनेशिवमुद्दिश्यपूजयेत् ॥ १,१८.१५
कायेनमनसावाचाधनेनापिप्रपूजयेत् ॥ १,१८.१५
पुजया तु महेशो हि प्रकृतेः परमः शिवः  ॥ १,१८.१६
प्रसादंकुरुतेसत्यंपूजकस्यविशेषतः  ॥ १,१८.१६
शिवप्रसादात्कर्माद्यंक्रमेणस्ववशंभवेत् ॥ १,१८.१७
कर्मारभ्यप्रकृत्यंतंयदासर्वं वशंभवेत् ॥ १,१८.१७
तदामुक्त इतिप्रोक्तःस्वात्मारामोविराजते  ॥ १,१८.१८
प्रसादात्परमेशस्यकर्म देहोयदावशः  ॥ १,१८.१८
तदावैशिवलोकेतुवासःसालोक्यमुच्यते  ॥ १,१८.१९
सामीप्यंयातिसांबस्यतन्मात्रेचवशंगते  ॥ १,१८.१९
तदातुशिवसायुज्यमायुधाद्यैः क्रियादिभिः  ॥ १,१८.२०
महाप्रसादलाभेचबुद्धिश्चापिवशाभवेत् ॥ १,१८.२०
बुद्धिस्तुकार्यंप्रकृतेस्तत्सृष्टिरितिकथ्यते  ॥ १,१८.२१
पुनर्महाप्रसादेनप्रकृतिर्वशमेष्यति  ॥ १,१८.२१
शिवस्यमानसैश्वर्यंतदा ऽयत्नंभविष्यति  ॥ १,१८.२२
सार्वज्ञाद्यंशिवैश्वर्यंलब्ध्वास्वात्मनि राजते  ॥ १,१८.२२
तत्सायुज्यमितिप्राहुर्वेदागमपरायणाः  ॥ १,१८.२३
एवंक्रमेणमुक्तिःस्याल्लिंगादौपूजयास्वतः  ॥ १,१८.२३
अतःशिवप्रसादार्थंक्रियाद्यैःपूजयेच्छिवम्  ॥ १,१८.२४
शिवक्रिया शिवतपः शिवमंत्रजपः सदा  ॥ १,१८.२४
शिवज्ञानंशिवध्यानमुत्तरोत्तरमभ्यसेत् ॥ १,१८.२५
आसुप्तेरामृतेःकालंनयेद्वैशिवचिंतया  ॥ १,१८.२५
सद्यादिभिश्चकुसुमैरर्चयेच्छिंवमेष्यति  ॥ १,१८. २६
ऋषय ऊचुः
लिंगादौशिवपूजायाविधानंब्रूहिसर्वतः  ॥ १,१८.२६
सूत उवाच
लिंगानांचक्रमंवक्ष्येयथावच्छृणुत द्विजाः  ॥ १,१८.२७
तदेवलिंगं प्रथमं प्रणवं सार्वकामिकम्  ॥ १,१८.२७
सूक्ष्मप्रणवरूपंहिसूक्ष्मरूपंतुनिष्फलम्  ॥ १,१८.२८
स्थूललिंगं हि सकलंतत्पञ्चाक्षरमुच्यते  ॥ १,१८.२८
तयोः पूजातपः प्रोक्तंसाक्षान्मोक्षप्रदे उभे  ॥ १,१८.२९
पौरुषप्रकृतिभूतानिलिंगानिसुबहूनिच  ॥ १,१८.२९
तानि विस्तरतोवक्तुं शिवो वेत्तिनचापरः  ॥ १,१८.३०
भूविकाराणिलिंगानिज्ञातानिप्रब्रवीमिवः  ॥ १,१८.३०
स्वयंभूलिंगंप्रथमंबिंदुलिंगंद्वितीयकम्  ॥ १,१८.३१
प्रतिष्ठितंचरंचैवगुरुलिंगंतु पञ्चमम्  ॥ १,१८.३१
देवर्षितपसा तुष्टः सान्निध्यार्थंतुतत्रवै  ॥ १,१८.३२
पृथिव्यन्तर्गतःशर्वोबीजं वै नादरूपतः  ॥ १,१८.३२
स्थावरांकुरवद्भूमिमुद्भिद्य व्यक्त एव सः  ॥ १,१८.३३
स्वयंभूतं जातमिति स्वयंभूरिति तं विदुः  ॥ १,१८.३३
तल्लिंगपूजया ज्ञानं स्वयमेव प्रवर्धते  ॥ १,१८.३४
सुवर्णरजतादौ वा पृथिव्यांस्थिंडिलेपिवा  ॥ १,१८.३४
स्वहस्ताल्लिखितं लिंगं शुद्धप्रणवमंत्रकम्  ॥ १,१८.३५
यंत्रलिंगं समालिख्य प्रतिष्ठावाहनं चरेत् ॥ १,१८.३५
बिंदुनादमयंलिंगंस्थावरंजंगमंचयत् ॥ १,१८.३६
भावनामयमेतद्धि शिवदृष्टं न संशयः  ॥ १,१८.३६
यत्र विश्वस्यते शंभुस्तत्र तस्मै फलप्रदः  ॥ १,१८.३७
स्वहस्ताल्लिख्यते यंत्रे स्थावरादावकृत्रिमे  ॥ १,१८.३७
आवाह्यपूजयेच्छंभुंषोडशैरुपचारकैः  ॥ १,१८.३८
स्वयमैस्वर्यमाप्नोतिज्ञानमभ्यासतोभवेत् ॥ १,१८.३८
देवैश्च ऋषिभिश्चापिस्वात्मसिद्ध्यर्थमेवहि  ॥ १,१८.३९
समंत्रेणात्महस्तेनकृतंयच्छुद्धमंडले  ॥ १,१८.३९
शुद्धभावनया चैवस्थापितं लिंगमुत्तमम्  ॥ १,१८.४०
तल्लिंगंपौरुषं प्राहुस्तत्प्रतिष्ठितमुच्यते  ॥ १,१८.४०
तल्लिंगपूजयानित्यंपौरुषैश्वर्यमाप्नुयात् ॥ १,१८.४१
महद्भिर्ब्राह्मणैश्चापिराजभिश्चमहाधनैः  ॥ १,१८.४१
शिल्पिनाकल्पितंलिंगंमंत्रेणस्थापितंचयत् ॥ १,१८.४२
प्रतिष्ठितंप्राकृतंहिप्राकृतैश्वर्यभोगदम्  ॥ १,१८.४२
यदूर्जितंचनित्यं च तद्धि पौरुषमुच्यते  ॥ १,१८.४३
यद्दुर्बलमनित्यं च तद्धि प्राकृतमुच्यते  ॥ १,१८.४३
लिंगंनाभिस्तथाजिह्वानासाग्रञ्चशिखाक्रमात् ॥ १,१८.४४
कट्यादिषुत्रिलोकेषु लिंगमाध्यात्मिकंचरम्  ॥ १,१८.४४
पर्वतंपौरुषं प्रोक्तंभूतलं प्राकृतं विदुः  ॥ १,१८.४५
वृक्षादि पौरुषं ज्ञेयं गुल्मादि प्राकृतं विदुः  ॥ १,१८.४५
षाष्टिकं प्राकृतं ज्ञेयं शालिगोधूमपौरुषम्  ॥ १,१८.४६
ऐश्वर्यं पौरुषं विद्यादणिमाद्यष्टसिद्धिदम्  ॥ १,१८.४६
सुस्त्रीधनादिविषयं प्राकृतं प्राहुरास्तिकाः  ॥ १,१८.४७
प्रथमं चरलिंगेषु रसलिंगं प्रकथ्यते  ॥ १,१८.४७
रसलिंगंब्राह्मणानांसर्वाभीष्टप्रदंभवेत् ॥ १,१८.४८
बाणलिंगंक्षत्रियाणां महाराज्यप्रदंशुभम्  ॥ १,१८.४८
स्वर्णलिंगं तु वैश्यानांमहाधनपतित्वदम्  ॥ १,१८.४९
शिलालिंगंतुशूद्राणांमहाशुद्धिकरंशुभम्  ॥ १,१८.४९
स्फाटिकंबाणलिंगं च सर्वेषांसर्वकामदम्  ॥ १,१८.५०
स्वीयाभावे ऽन्यदीयंतुपूजायांननिषिद्ध्यते  ॥ १,१८.५०
स्त्रीणांतुपार्थिवंलिंगंसभत्ःणांविशेषतः  ॥ १,१८.५१
विधवानांप्रवृत्तानांस्फाटिकं परिकीर्तितम्  ॥ १,१८.५१
विधवानां निवृत्तानां रसलिंगं विशिष्यते  ॥ १,१८.५२
बाल्येवायौवनेवापिवार्धकेवापिसुव्रताः  ॥ १,१८.५२
शुद्धस्फटिकलिंगंतुस्त्रीणांतत्सर्वभोगदम्  ॥ १,१८.५३
प्रवृत्तानांपीठपूजासर्वाभीष्टप्रदा भुवि  ॥ १,१८.५३
पात्रेणैवप्रवृत्तस्तुसर्वपूजांसमाचरेत् ॥ १,१८.५४
अभिषेकांतेनैवेद्यंशाल्यन्नेनसमाचरेत् ॥ १,१८.५४
पूजांतेस्थापयेल्लिंगंसंपुटेषुपृथग्गृहे  ॥ १,१८.५५
करपूजानिवृत्तानांस्वभोज्यंतुनिवेदयेत् ॥ १,१८.५५
निवृत्तानांपरंसूक्ष्मलिंगमेवविशिष्यते  ॥ १,१८.५६
विभूत्यभ्यर्चनं कुर्याद्विभूतिंचनिवेदयेत् ॥ १,१८.५६
पूजांकृत्वाथतल्लिंगंशिरसाधारयेत्सदा  ॥ १,१८.५७
विभूतिस्त्रिविधाप्रोक्तालोकवेदशिवाग्निभिः  ॥ १,१८.५७
लोकाग्निजमथो भस्मद्रव्यशुद्ध्यर्थमावहेत् ॥ १,१८.५८
मृद्दारुलोहरूपाणांधान्यानांचतथैवच  ॥ १,१८.५८
तिलादीनां च द्रव्याणांवस्त्रादीनांतथैव च  ॥ १,१८.५९
तथापर्युषितानांचभस्मनाशिद्धिरिष्यते  ॥ १,१८.५९
श्वादिभिर्दूषितानांचभस्मनाशुद्धिरिष्यते  ॥ १,१८.६०
सजलंनिर्जलंभस्म यथायोग्यं तु योजयेत् ॥ १,१८.६०
वेदाग्निजंतथाभस्मतत्कर्मांतेषु धारयेत् ॥ १,१८.६१
मंत्रेणक्रिययाजन्यंकर्माग्नौ भस्मरूपधृक् ॥ १,१८.६१
तद्भस्मधारणात्कर्म स्वात्मन्यारोपितं भवेत् ॥ १,१८.६२
अघोरेणात्मंत्रेण बिल्वकाष्ठंप्रदाहयेत् ॥ १,१८.६२
शिवाग्निरितिसंप्रोक्तस्तेनदग्धंशिवाग्निजम्  ॥ १,१८.६३
कपिलागोमयं पूर्वं केवलं गव्यमेव वा  ॥ १,१८.६३
शम्यस्वत्थपलाशान्वावटारम्वधबिल्वकान्  ॥ १,१८.६४
शिवाग्निनादहेच्छुद्धंतद्वैभस्म शिवाग्निजम्  ॥ १,१८.६४
दर्भाग्नौ वादहेत्काष्ठंशिवमंत्रंसमुच्चरन्  ॥ १,१८.६५
सम्यक्संशोध्यवस्त्रेणनवकुंभेनिधापयेत् ॥ १,१८.६५
दीप्त्यर्थं तत्तु संग्राह्यं मन्यते पूज्यतेपि च  ॥ १,१८.६६
भस्मशब्दार्थ एवं हि शिवःपूर्वंतथा ऽकरोत् ॥ १,१८.६६
यथास्वविषयेराजासारंगृह्णातियत्करम्  ॥ १,१८.६७
यथामनुष्याःसस्यादीन्दग्ध्वासारंभजंतिवै  ॥ १,१८.६७
यथाहिजाठराग्निश्चभक्ष्यादीन्विविधान्बहून्  ॥ १,१८.६८
दग्ध्वासारतरंसारात्स्वदेहंपरिपुष्यति  ॥ १,१८.६८
तथाप्रपञ्चकर्तापिसशिवःपरमेश्वरः  ॥ १,१८.६९
स्वाधिष्ठेयप्रपञ्चस्यदग्ध्वासारंगृहीतवान्  ॥ १,१८.६९
दग्ध्वाप्रपञ्चंतद्भस्मस्वात्मन्यारोपयच्छिवः  ॥ १,१८.७०
उद्धूलनेनव्याजेन जगत्सारं गृहीतवान्  ॥ १,१८.७०
स्वरत्नंस्थापयामास स्वकीयेहिशरीरके  ॥ १,१८.७१
केशमाकाशसारेणवायुसारेणवैमुखम्  ॥ १,१८.७१
हृदयंचाग्निसारेणत्वपांसारेणवैकटिम्  ॥ १,१८.७२
जानुचावनिसारेणतद्वत्सर्वं तदंगकम्  ॥ १,१८.७२
ब्रह्मविष्ण्वोश्चरुद्राणांसारंचैवत्रिपुंड्रकम्  ॥ १,१८.७३
तथातिलकरूपेणललाटान्तेमहेश्वरः  ॥ १,१८.७३
भवृद्ध्यासर्वमेतद्धिमन्यतेस्वयमैत्यसौ  ॥ १,१८.७४
प्रपञ्चसारसर्वस्वमनेनैववशीकृतम्  ॥ १,१८.७४
तस्मादस्यवशीकर्तानास्तीतिसशिवःस्मृतः  ॥ १,१८.७५
यथासर्वमृगाणांचहिंसकोमृगहिंसकः  ॥ १,१८.७५
अस्यहिंसामृगोनास्तिततस्मात्सिंह इतीरितः  ॥ १,१८.७६
शं नित्यंसुखमानंदमिकारः पुरुषः स्मृतः  ॥ १,१८.७६
वकारः शक्तिरमृतंमेलनंशिव उच्यते  ॥ १,१८.७७
तस्मादेवंस्वमात्मानं शिवंकृत्वार्चयेच्छिवम्  ॥ १,१८.७७
तस्मादुद्धूलनंपूर्वं त्रिपुंड्रंधारयेत्परम्  ॥ १,१८.७८
पूजाकालेहिसजलंशुद्ध्यर्थंनिर्जलंभवेत् ॥ १,१८.७८
दिवावा यदिवारात्रौनारीवाथनरोपिवा  ॥ १,१८.७९
पूजार्थंसजलंभस्मत्रिपुंड्रेणैवधारयेत् ॥ १,१८.७९
त्रिपुंड्रंसजलंभस्मधृत्वापूजांकरोतियः  ॥ १,१८.८०
शिवपूजांफलंसांगंतस्यैवहिसुनिश्चितम्  ॥ १,१८.८०
भस्मवैशिवमंत्रेणधृत्वाह्यत्याश्रमीभवेत् ॥ १,१८.८१
शिवाश्रमीतिसंप्रोक्तः शिवैकपरमोयतः  ॥ १,१८.८१
शिवव्रतैकनिष्ठस्यनाशौचंनचसूतकम्  ॥ १,१८.८२
ललाटे ऽग्रेसितंभस्मतिलकंधारयेन्मृदा  ॥ १,१८.८२
स्वहस्ताद्गुरुहस्ताद्वाशिवभक्तस्यलक्षणम्  ॥ १,१८.८३
गुणान्रुंध इति प्रोक्तोगुरुशब्दस्यविग्रहः  ॥ १,१८.८३
सविकारान्राजसादीन्गुणान्रुंधेव्यपोहति  ॥ १,१८.८४
गुणातीतः परशिवोगुरुरूपंसमाश्रितः  ॥ १,१८.८४
गुणत्रयंव्यपोह्याग्रेशिवंबोधयतीतिसः  ॥ १,१८.८५
विश्वस्तानांतुशिष्याणांगुरुरित्यभिधीयते  ॥ १,१८.८५
तस्माद्गुरुशरीरंतुगुरुलिंगंभवेद्बुधः  ॥ १,१८.८६
गुरुलिंगस्यपूजातुगुरुशुश्रूषणं भवेत् ॥ १,१८.८६
श्रुतंकरोतिशुश्रूषाकायेनमनसागिरा  ॥ १,१८.८७
उक्तं यद्गुरुणापूर्वं शक्यंवा ऽशक्यमेववा  ॥ १,१८.८७
करोत्येवहिपूतात्माप्राणैरपिधनैरपि  ॥ १,१८.८८
तस्माद्वैशासनेयोग्यः शिष्य इत्यभिधीयते  ॥ १,१८.८८
शरीराद्यर्थकंसर्वंगुरोर्दत्त्वासुशिष्यकः  ॥ १,१८.८९
अग्रपाकंनिवेद्याग्रेभुंजीयाद्गुर्वनुज्ञया  ॥ १,१८.८९
शिष्यःपुत्र इति प्रोक्तः सदाशिष्यत्वयोगतः  ॥ १,१८.९०
जिह्वालिंगान्मंत्रशुक्रंकर्णयोनौनिषिच्यवै  ॥ १,१८.९०
जातःपुत्रोमंत्रपुत्रःपितरंपूजयेद्गुरुम्  ॥ १,१८.९१
निमज्जयतिपुत्रंवैसंसारेजनकःपिता  ॥ १,१८.९१
संतारयतिसंसाराद्गुरुर्वैबोधकः पिता  ॥ १,१८.९२
उभयोरंतरंज्ञात्वापितरंगुरुमर्चयेत् ॥ १,१८.९२
अंगशुश्रूषयाचापि धनाद्यैः स्वार्जितैर्गुरुम्  ॥ १,१८.९३
पादादिकेशपर्यंतंलिंगान्यंगानियद्गुरोः  ॥ १,१८.९३
धनरूपैः पादुकाद्यैः पादसंग्रणादिभिः  ॥ १,१८.९४
स्नानाभिषेकनैवेद्यैर्भोजनैश्चप्रपूजयेत् ॥ १,१८.९४
गुरुपूजैवपूजास्याच्छिवस्यपरमात्मनः  ॥ १,१८.९५
गुरुशेषंतुयत्सर्वमात्मशुद्धिकरंभवेत् ॥ १,१८.९५
गुरोःशेषःशिवोच्छिष्टंजलमन्नादिनिर्मितम्  ॥ १,१८.९६
शिष्याणांशिवभक्तानांग्राह्यंभोज्यंभवेद्द्विजाः  ॥ १,१८.९६
गुर्वनुज्ञाविरहितंचोरवत्सकलंभवेत् ॥ १,१८.९७
गुरोरपिविशेषज्ञंयत्नाद्गृह्णीतवैगुरुम्  ॥ १,१८.९७
अज्ञानमोचनंसाध्यंविशेषज्ञोहिमोचकः  ॥ १,१८.९८
आदौचविघ्नशमनंकर्तव्यंकर्मपूर्तये  ॥ १,१८.९८
निर्विघ्नेनकृतंसांगंकर्मवैसफलं भवेत् ॥ १,१८.९९
तस्मात्सकलकर्मादौविघ्नेशं पूजयेद्बुधः  ॥ १,१८.९९
सर्वबाधानिवृत्त्यर्थंसर्वान्देवान्यजेद्बुधः  ॥ १,१८.१००
ज्वरादिग्रंथिरोगाश्चबाधाह्याध्यात्मिकामता  ॥ १,१८.१००
पिशाचजंबुकादीनांवल्मीकाद्युद्भवेतथा  ॥ १,१८.१०१
अकस्मादेवगोधादिजंतूनांपतनेपिच  ॥ १,१८.१०१
गृहेकच्छपसर्पस्त्रीदुर्जनादर्शनेपिच  ॥ १,१८.१०२
वृक्षनारीगवादीनांप्रसूतिविषयेपिच  ॥ १,१८.१०२
भाविदुःखंसमायातितस्मात्तेभौतिकामता  ॥ १,१८.१०३
अमेध्या शनिपातश्चमहामारीतथैवच  ॥ १,१८.१०३
ज्वरमारीविषूचिश्चगोमारीचमसूरिका  ॥ १,१८.१०४
जन्मर्क्षग्रहसंक्रांतिग्रहयोगास्वराशिके  ॥ १,१८.१०४
दुःस्वप्नदर्शनाद्याश्चमतावैह्यधिदैविकाः  ॥ १,१८.१०५
शवचांडालपतितस्पर्शाद्येंतर्गृहेगते  ॥ १,१८.१०५
एतादृशेसमुत्पन्नेभाविदुःखस्यसूचके  ॥ १,१८.१०६
शांतियज्ञंतुमतिमान्कुर्यात्तद्दोषशांतये  ॥ १,१८.१०६
देवालये ऽथगोष्ठेवाचैत्येवापिगृहांगणे  ॥ १,१८.१०७
प्रादेशोन्नतधिष्ण्येवैद्विहस्तेयस्वलंकृते  ॥ १,१८.१०७
भारमात्रव्रीहिधान्यंप्रस्थाप्यपरिसृत्यच  ॥ १,१८.१०८
मध्येविलिख्यकमलंतथादिक्षुविलिख्यवै  ॥ १,१८.१०८
तंतुनावेष्टितंकुंभं नवगुग्गुलधूपितम्  ॥ १,१८.१०९
मध्येस्थाप्यमहाकुंभंतथादिक्ष्वपिविन्यसेत् ॥ १,१८.१०९
सनालाम्रककूर्चादीन्कलशांश्च तथाष्टसु  ॥ १,१८.११०
पूरयेन्मंत्रपूतेनपञ्चद्रव्ययुतेनहि  ॥ १,१८.११०
प्रक्षिपेन्नवरत्नानिनीलादीन्क्रमशस्तथा  ॥ १,१८.१११
कर्मज्ञंचसपत्नीकमाचार्यंवरयेद्बुधः  ॥ १,१८.१११
सुवर्णप्रतिमां विष्णोरिंद्रादीनांच निक्षिपेत् ॥ १,१८.११२
सशिरस्केमध्यकुंभेविष्णुमाबाह्यपूजयेत् ॥ १,१८.११२
प्रागादिषुयथामंत्रमिंद्रादीन्क्रमशोयजेत् ॥ १,१८.११३
तत्तन्नाम्नाचतुर्थ्यांचनमोन्ते नयथाक्रमम्  ॥ १,१८.११३
आवाहनादिकंसर्वमाचार्येणैवकारयेत् ॥ १,१८.११४
आचार्य ऋत्विजा सार्धं तन्मात्रान्प्रजपेच्छतम्  ॥ १,१८.११४
कुंभस्य पश्चिमे भागेजपांतेहोममाचरेत् ॥ १,१८.११५
कोटिंलक्षंसहस्रंवाशतमष्टोत्तरं बुधाः  ॥ १,१८.११५
एकाहंवानवाहंवातथामंडलमेव वा  ॥ १,१८.११६
यथायोग्यंप्रकुर्वीतकालदेशानुसारतः  ॥ १,१८.११६
शमीहोमश्च शांत्यर्थे वृत्त्यर्थेचपलाशकम्  ॥ १,१८.११७
समिदन्नाज्यकैर्द्रव्यैर्नाम्नामंत्रेण वा हुनेत् ॥ १,१८.११७
प्रारंभेयत्कृतंद्रव्यंतत्क्रियांतंसमाचरेत् ॥ १,१८.११८
पुण्याहंवाचयित्वांते दिनेसंप्रोक्ष्ययेज्जलैः  ॥ १,१८.११८
ब्राह्मणान्भोजयेत्पश्चाद्यावदाहुतिसंख्यया  ॥ १,१८.११९
आचार्यश्चहविष्याशीत्विजश्चभवेद्बुधाः  ॥ १,१८.११९
आदित्यादीन्ग्रहानिष्ट्वासर्वहोमांत एवहि  ॥ १,१८.१२०
ऋत्विभ्योदक्षिणांदद्यान्नवरत्नंयथा क्रमम्  ॥ १,१८.१२०
दशदानंततःकुर्याद्भूरिदानंततः परम्  ॥ १,१८.१२१
बालानामुपनीतानांगृहिणांवनिनांधनम्  ॥ १,१८.१२१
कन्यानांचसभर्त्ःणांविधवानांततःपरम्  ॥ १,१८.१२२
तंत्रोपकरणंसर्वमाचार्यायनिवेदयेत् ॥ १,१८.१२२
उत्पातानांचमारीणांदुःखस्वामीयमःस्मृतः  ॥ १,१८.१२३
तस्माद्यमस्यप्रीत्यर्थंकालदानंप्रदापयेत् ॥ १,१८.१२३
शतनिष्केण वा कुर्याद्दशनिष्केण वा पुनः  ॥ १,१८.१२४
पाशांकुशधरं कालं कुर्यात्पुरुषरूपिणम्  ॥ १,१८.१२४
तत्स्वर्णप्रतिमादानंकुर्याद्दक्षिणयासह  ॥ १,१८.१२५
तिलदानंततःकुर्यात्पूर्णायुष्यप्रसिद्धये  ॥ १,१८.१२५
आज्यावेक्षणदानंचकुर्याद्व्याधिनिवृत्तये  ॥ १,१८.१२६
सहस्रंभोजयेद्विप्रान्दरिद्रःशतमेववा  ॥ १,१८.१२६
वित्ताभावेदरिद्रस्तुयथाशक्तिसमाचरेत् ॥ १,१८.१२७
भैरवस्यमहापूजांकुर्याद्भूतादिशांतये  ॥ १,१८.१२७
महाभिषेकंनैवेद्यंशिवस्यान्तेतुकारयेत् ॥ १,१८.१२८
ब्राह्मणान्भोजयेत्पश्चाद्भूरिभोजनरूपतः  ॥ १,१८.१२८
एवंकृतेनयज्ञेनदोषशांतिमवाप्नुयात् ॥ १,१८.१२९
शांतियज्ञमिमंकुर्याद्वर्षेवर्षेतुफाल्गुने  ॥ १,१८.१२९
दुर्दर्शनादौ सद्यो वै मासमात्रेसमाचरेत् ॥ १,१८.१३०
महापापादिसंप्राप्तौ कुर्याद्भैरवपूजनम्  ॥ १,१८.१३०
महाव्याधिसमुत्पत्तौसंकल्पंपुनराचरेत् ॥ १,१८.१३१
सर्वभावे दरिद्रस्तु दीपदानमथाचरेत् ॥ १,१८.१३१
तदप्यशक्तः स्नात्वावैयत्किंचिद्दानमाचरेत् ॥ १,१८.१३२
दिवाकरंनमस्कुर्यान्मन्त्रेणाष्टोत्तरंशतम्  ॥ १,१८.१३२
सहस्रमयुतंलक्षंकोटिंवाकारयेद्बुधः  ॥ १,१८.१३३
नमस्कारात्मयज्ञेन तुष्टाः स्युः सर्वदेवताः  ॥ १,१८.१३३
त्वत्स्वरूपेर्पिताबुद्धिर्नते ऽशून्ये च रोचति  ॥ १,१८.१३४
या चास्त्यस्मदहंतेति त्वयिदृष्टे विवर्जिता  ॥ १,१८.१३४
नम्रो ऽहंहिस्वदेहेनभोमहांस्त्वमसिप्रभो  ॥ १,१८.१३५
नशून्योमत्स्वरूपोवैतवदासो ऽस्मिसांप्रतम्  ॥ १,१८.१३५
यथायोग्यंस्वात्मयज्ञंनमस्कारंप्रकल्पयेत् ॥ १,१८.१३६
अथात्रशिवनैवेद्यंदत्त्वातांबूलमाहरेत् ॥ १,१८.१३६
शिवप्रदक्षिणंकुर्यात्स्वयमष्टोत्तरं शतम्  ॥ १,१८.१३७
सहस्रमयुतंलक्षं कोटिमन्येन कारयेत् ॥ १,१८.१३७
शिवप्रदक्षिणात्सर्वंपातकंनश्यतिक्षणात् ॥ १,१८.१३८
दुःखस्यमूलंव्याधिर्हिव्याधेर्मूलंहिपातकम्  ॥ १,१८.१३८
धर्मेणैवहिपापानामपनोदनमीरितम्  ॥ १,१८.१३९
शिवोद्देशकृतोधर्मःक्षमःपापविनोदने  ॥ १,१८.१३९
अध्यक्षं शिवधर्मेषु प्रदक्षिणमितीरितम्  ॥ १,१८.१४०
क्रियया जपरूपंहिप्रणवंतुप्रदक्षिणम्  ॥ १,१८.१४०
जननंमरणंद्वंद्वंमायाचक्रमितीरितम्  ॥ १,१८.१४१
शिवस्यमायाचक्रंहिबलिपीठंतदुच्यते  ॥ १,१८.१४१
बलिपीठंसमारभ्यप्रादक्षिण्यक्रमेणवै  ॥ १,१८.१४२
पदेपदांतरंगत्वाबलिपीठं समाविशेत् ॥ १,१८.१४२
नमस्कारंततः कुर्यात्प्रदक्षिणमितीरितम्  ॥ १,१८.१४३
निर्गमाज्जननंप्राप्तंनमस्त्वात्मसमर्पणम्  ॥ १,१८.१४३
जननं मरणं द्वंद्वं शिवमायासमर्पितम्  ॥ १,१८.१४४
शिवमायार्पितद्वंद्वो न पुनस्त्वात्मभाग्भवेत् ॥ १,१८.१४४
यावद्देहंक्रियाधीनःसजीवोबद्ध उच्यते  ॥ १,१८.१४५
देहत्रयवशीकारेमोक्ष इत्युच्यते बुधैः  ॥ १,१८.१४५
मायाचक्रप्रणेताहिशिवः परमकारणम्  ॥ १,१८.१४६
शिवमायार्पितद्वंद्वंशिवस्तुपरिमार्जति  ॥ १,१८.१४६
शिवेनकल्पितंद्वंद्वंतस्मिन्नेव समर्पयेत् ॥ १,१८.१४७
शिवस्यातिप्रियंविद्यात्प्रदक्षिणंनमोबुधाः  ॥ १,१८.१४७
प्रदक्षिणनमस्काराः शिवस्यपरमात्मनः  ॥ १,१८.१४८
षोडशैरुपचारैश्चकृतपूजाफलप्रदा  ॥ १,१८.१४८
प्रदक्षिणा ऽविनाश्यंहि पातकंनास्ति भूतले  ॥ १,१८.१४९
तस्मात्प्रदक्षिणेनैवसर्वपापंविनाशयेत् ॥ १,१८.१४९
शिवपूजापरोमौनीसत्यादिगुणसंयुतः  ॥ १,१८.१५०
क्रियातपोजपज्ञानध्यानेष्वेकैकमाचरेत् ॥ १,१८.१५०
ऐश्वर्यंदिव्यदेहश्चज्ञानमज्ञानसंशयः  ॥ १,१८.१५१
शिवसान्निध्यमित्येतेक्रियादीनांफलंभवेत् ॥ १,१८.१५१
करणेनफलंयातितमसः परिहापनात् ॥ १,१८.१५२
जन्मनःपरिमार्जित्वाज्ज्ञबुद्ध्याजनितानिच  ॥ १,१८.१५२
यथादेशं यथाकालं यथादेहं यथाधनम्  ॥ १,१८.१५३
यथायोग्यंप्रकुर्वीत क्रियादीञ्छिवभक्तिमान्  ॥ १,१८.१५३
न्यायार्जितसुवित्तेनवसेत्प्राज्ञः शिवस्थले  ॥ १,१८.१५४
जीवहिंसादिरहितमतिक्लेशविवर्जितम्  ॥ १,१८.१५४
पञ्चाक्षरेणजप्तंचतोयमन्नंविदुः सुखम्  ॥ १,१८.१५५
अथवा ऽहुर्दरिद्रस्यभिक्षान्नंज्ञानदंभवेत् ॥ १,१८.१५५
शिवभक्तस्यभिक्षान्नंशिवभक्तिविवर्धनम्  ॥ १,१८.१५६
शंभुसत्रमितिप्राहुर्भिक्षान्नंशिवयोगिनः  ॥ १,१८.१५६
येनकेनाप्युपायेनयत्रकुत्रापिभूतले  ॥ १,१८.१५७
शुद्धान्नभुक्सदामौनीरहस्यं न प्रकाशयेत् ॥ १,१८.१५७
प्रकाशयेत्तुभक्तानांशिवमाहात्म्यमेवहि  ॥ १,१८.१५८
रहस्यंशिवमंत्रस्यशिवोजानातिनापरः  ॥ १,१८.१५८
शिवभक्तोवसेन्नित्यंशिवलिंगंसमाश्रितः  ॥ १,१८.१५९
स्थाणुलिंगाश्रयेणैवस्थाणुर्भवतिभूसुराः  ॥ १,१८.१५९
पूजयाचरलिंगस्यक्रमान्मुक्तोभवेद्ध्रुवम्  ॥ १,१८.१६०
सर्वमुक्तंसमासेनसाध्यसाधनमुत्तमम्  ॥ १,१८.१६०
व्यासेनयत्पुराप्रोक्तंयच्छ्रुतंहिमयापुरा  ॥ १,१८.१६१
भद्रमस्तुहिवो ऽस्माकं शिवभक्तिर्दृढा ऽस्तुसा  ॥ १,१८.१६१
य इमंपठते ऽध्यायं यः शृणोति नरः सदा  ॥ १,१८.१६२
शिवज्ञानंसलभतेशिवस्यकृपयाबुधाः  ॥ १,१८.१६२

इति श्रीशैवे महापुराणे विद्येश्वरसंहितायां साध्यसाधनखंडे शिवलिंगमहिमावर्णनं नामाष्टादशो ऽध्यायः
अध्याय १९
ऋषय ऊचुः
सूतसूतचिरंजीवधन्यस्त्वंशिवभक्तिमान्  ॥ १,१९.१
सम्यगुक्तस्त्वयालिंगमहिमासत्फलप्रदः  ॥ १,१९.१
यत्रपार्थिवमाहेशलिंगस्यमहिमाधुना  ॥ १,१९.२
सर्वोत्कृष्टश्चकथितोव्यासतोब्रूहितंपुनः  ॥ १,१९.२
सूत उवाच
शृणुध्वमृषयः सर्वे सद्भक्त्या हरतो खिलाः  ॥ १,१९.३
शिवपार्थिवलिंगस्यमहिमाप्रोच्यतेमया  ॥ १,१९.३
उक्तेष्वेतेषु लिंगेषु पार्थिवं लिंगमुत्तमम्  ॥ १,१९.४
तस्यपूजनतोविप्राबहवः सिद्धिमागताः  ॥ १,१९.४
हरिर्ब्रह्मा च ऋषयः सप्रजापतयस्तथा  ॥ १,१९.५
संपूज्य पार्थिवंलिंगंप्रापुःसर्वेप्सितंद्विजाः  ॥ १,१९.५
देवासुरमनुष्याश्चगंधर्वोरगराक्षसाः  ॥ १,१९.६
अन्येपिबहवस्तंसंपूज्यसिद्धिंगताःपरम्  ॥ १,१९.६
कृतेरत्नमयंलिंगंत्रेतायांहेमसंभवम्  ॥ १,१९.७
द्वापरेपारदंश्रेष्ठंपार्थिवंतुकलौयुगे  ॥ १,१९.७
अष्टमूर्तिषुसर्वासुमूर्तिर्वैपार्थिवीवराः  ॥ १,१९.८
अनन्यपूजिताविप्रास्तपस्तस्मान्महत्फलम्  ॥ १,१९.८
यथासर्वेषुदेवेषुज्येष्ठःश्रेष्ठोमहेश्वरः  ॥ १,१९.९
एवंसर्वेषु लिंगेषुपार्थिवंश्रेष्टमुच्यते  ॥ १,१९.९
यथानदीषुसर्वासुज्येष्ठाश्रेष्ठासुरापगा  ॥ १,१९.१०
तथासर्वेषुलिंगेषुपार्थिवंश्रेष्ठमुच्यते  ॥ १,१९.१०
यथासर्वेषुमंत्रेषुप्रणवो हि महान्स्मृतः  ॥ १,१९.११
तथेदंपार्थिवंश्रेष्ठमाराध्यंपूज्यमेवहि  ॥ १,१९.११
यथासर्वेषुवर्णेषुब्राह्मणःश्रेष्ठ उच्यते  ॥ १,१९.१२
तथासर्वेषुलिंगेषुपार्थिवं श्रेष्ठमुच्यते  ॥ १,१९.१२
यथापुरीषुसर्वासुकाशीश्रेष्ठतमास्मृता  ॥ १,१९.१३
तथासर्वेषुलिंगेषुपार्थिवंश्रेष्ठमुच्यते  ॥ १,१९.१३
यथाव्रतेषुसर्वेषुशिवरात्रिव्रतंपरम्  ॥ १,१९.१४
तथासर्वेषुलिंगेषुपार्थिवंश्रेष्थमुच्यते  ॥ १,१९.१४
यथादेवीषुसर्वासुशैवीशक्तिः परास्मृता  ॥ १,१९.१५
तथा सर्वेषु लिंगेषु पार्थिवं श्रेष्ठमुच्यते  ॥ १,१९.१५
प्रकृत्यपार्थिवंलिंगंयोन्यदेवंप्रपूजयेत् ॥ १,१९.१६
वृथा भवति सा पूजा स्नानदानादिकंवृथा  ॥ १,१९.१६
पार्थिवाराधनंपुण्यंधन्यमायुर्विवर्धनम्  ॥ १,१९.१७
तुष्टिदंपुष्टिदंश्रीदंकार्यंसाधकसत्तमैः  ॥ १,१९.१७
यथालब्धोपचारैश्चभक्त्या श्रद्धासमन्वितः  ॥ १,१९.१८
पूजयेत्पार्थिवं लिंगं सर्वकामार्थसिद्धिदम्  ॥ १,१९.१८
यःकृत्वापार्थिवंलिंगेपूजयेच्छुभवेदिकम्  ॥ १,१९.१९
इहैवधनवाञ्छ्रीमानंतेरुद्रोभिजायते  ॥ १,१९.१९
त्रिसंध्यंयोर्चयंल्लिंगंकृत्वाबिल्वेनपार्थिवम्  ॥ १,१९.२०
दशैकादशकंयावत्तस्यपुण्यफलंशृणु  ॥ १,१९.२०
अनेनैव स्वदेहेन रुद्रलोकेमहीयते  ॥ १,१९.२१
पापहं सर्वमर्त्यानां दर्शनात्स्पर्शनादपि  ॥ १,१९.२१
जीवन्मुक्तः सवैज्ञानीशिव एव न संशयः  ॥ १,१९.२२
तस्यदर्शनमात्रेणभुक्तिर्मुक्तिश्च जायते  ॥ १,१९.२२
शिवं यः पूजयेन्नित्यं कृत्वालिंगं तु पार्थिवम्  ॥ १,१९.२३
यावज्जीवनपर्यंतं स याति शिवमन्दिरम्  ॥ १,१९.२३
मृडेनाप्रमितान्वर्षाञ्छिवलोकेहि तिष्ठति  ॥ १,१९.२४
सकामः पुनरागत्य राजेन्द्रोभारतेभवेत् ॥ १,१९.२४
निष्कामः पूजयेन्नित्यं पार्थिवंलिंगमुत्तमम्  ॥ १,१९.२५
शिवलोके सदा तिष्ठेत्ततः सायुज्यमाप्नुयात् ॥ १,१९.२५
पार्थिवं शिवलिंगं च विप्रो यदि न पूजयेत् ॥ १,१९.२६
सयातिनरकंघोरंशूलप्रोतं सुदारुणम्  ॥ १,१९.२६
यथाकथंचिद्विधिनारम्यं लिंगं प्रकारयेत् ॥ १,१९.२७
पञ्चसूत्रविधानां च पार्थिवेन विचारयेत् ॥ १,१९.२७
अखण्डंतद्धिकर्तव्यंनविखण्डंप्रकारयेत् ॥ १,१९.२८
द्विखण्डंतुप्रकुर्वाणोनैवपूजाफलंलभेत् ॥ १,१९.२८
रत्नजं हेमजं लिंगं पारदं स्फाटिकं तथा  ॥ १,१९.२९
पार्थिवं पुष्परागोत्थमखंडं तु प्रकारयेत् ॥ १,१९.२९
अखंडं तु चरं लिंगंद्विखंडमचरं स्मृतम्  ॥ १,१९.३०
खंडाखंडविचारोयं सचराचरयोः स्मृतः  ॥ १,१९.३०
वेदिकातुमहाविद्यालिंगंदेवो महेश्वरः  ॥ १,१९.३१
अतो हि स्थावरेलिंगे स्मृताश्रेष्ठादिखंडिता  ॥ १,१९.३१
द्विखंडंस्थावरंलिंगंकर्तव्यंहिविधानतः  ॥ १,१९.३२
अखंडंजंगमंप्रोक्तंशैवसिद्धान्तवेदिभिः  ॥ १,१९.३२
द्विखंडंतुचरांलिंगंकुर्वन्त्यज्ञानमोहिताः  ॥ १,१९.३३
नैवसिद्धान्तवेत्तारो मुनयः शास्त्रकोविदाः  ॥ १,१९.३३
अखंडंस्थावरंलिंगंद्विखंडंचरमेवच  ॥ १,१९.३४
येकुर्वन्तिनरामूढानपूजाफलभागिनः  ॥ १,१९.३४
तस्माच्छास्त्रोक्तविधिना अखंडंचरसंज्ञकम्  ॥ १,१९.३५
द्विखंडं स्थावरं लिंगं कर्तव्यं परया मुदा  ॥ १,१९.३५
अखंडे तु चरे पूजासम्पूर्णफलदायिनी  ॥ १,१९.३६
द्विखंडे तु चरे पूजामहाहानिप्रदा स्मृता  ॥ १,१९.३६
अखंडे स्थावरे पूजा न कामफलदायिनी  ॥ १,१९.३७
प्रत्यवायकरीनित्यमित्युक्तंशास्त्रवेदिभिः  ॥ १,१९.३७

इति श्रीशिवमहापुराणे विद्येश्वरसंहितायां साध्यसाधनखंडे पार्थिवशिवलिंगपूजनमाहात्म्यवर्णनं नामैकोनविंशो ऽध्यायः

अध्याय २०
सूत उवाच
अथ वैदिकभक्तानां पार्थिवार्चां निगद्यते  ॥ १,२०.१
वैदिकेनैवमार्गेणभुक्तिमुक्तिप्रदायिनी  ॥ १,२०.१
सूत्रोक्तविधिनास्नात्वासंध्यां कृत्वा यथाविधि  ॥ १,२०.२
ब्रह्मयज्ञंविधायादौततस्तर्पणमाचरेत् ॥ १,२०.२
नैत्यिकं सकलंकामं विधायानंतरंपुमान्  ॥ १,२०. ३
शिवस्मरणपूर्वं हि भस्मरुद्राक्षधारकः  ॥ १,२०.३
वेदोक्ताविधिना सम्यक्संपूर्णफलसिद्धये  ॥ १,२०.४
पूजयेत्परयाभक्त्यापार्थिवंलिंगमुत्तमम्  ॥ १,२०.४
नदीतीरे तडागे च पर्वतेकानने ऽपिच  ॥ १,२०.५
शिवालये शुचौ देशे पार्थिवार्चा विधीयते  ॥ १,२०.५
शुद्धप्रदेशसंभूतां मृदमाहृत्य यत्नतः  ॥ १,२०.६
शिवलिंगं प्रकल्पेत सावधानतया द्विजाः  ॥ १,२०.६
विप्रे गौरा स्मृता शोणा बाहुजे पीतवर्णका  ॥ १,२०.७
वैश्येकृष्णा पादजाते ह्यथवा यत्र या भवेत् ॥ १,२०.७
संगृह्यमृत्तिकांलिंगनिर्माणार्थंप्रयत्नतः  ॥ १,२०.८
अतीवशुभदेशेचस्थापयेत्तांमृदंशुभाम्  ॥ १,२०.८
संशोध्यचजलेनापिपिंडीकृत्य शनैः शनैः  ॥ १,२०.९
विधीयेतशुभंलिंगंपार्थिवंवेदमार्गतः  ॥ १,२०.९
ततः संपूजयेद्भक्त्याभुक्तिमुक्तिफलाप्तये  ॥ १,२०.१०
तत्प्रकारमहंवच्मिशृणुध्वंसंविधानतः  ॥ १,२०.१०
नमः शिवायमंत्रेणार्चनंद्रव्यंचप्रोक्षयेत् ॥ १,२०.११
भूरसीतिचमंत्रेणक्षेत्रसिद्धिंप्रकारयेत् ॥ १,२०.११
आपोस्मानितिमंत्रेणजलसंस्कारमाचरेत् ॥ १,२०.१२
नमस्ते रुद्रमंत्रेण फाटिकाबंधमुच्यते  ॥ १,२०.१२
शंभवायेतिमंत्रेणक्षेत्रशुद्धिं प्रकारयेत् ॥ १,२०.१३
नमः पूर्वेण कुर्यात्पञ्चामृतस्यापि प्रोक्षणम्  ॥ १,२०.१३
नीलग्रीवायमंत्रेणनमःपूर्वेणभक्तिमान्  ॥ १,२०.१४
चरेच्छंकरलिंगस्यप्रतिष्ठापनमुत्तमम्  ॥ १,२०.१४
भक्तितस्तत एतत्तेरुद्रायेति च मंत्रतः  ॥ १,२०.१५
आसनं रमणीयं वैदद्याद्वैदिकमार्गकृत् ॥ १,२०.१५
मानोमहन्तमितिचमंत्रेणावाहनंचरेत् ॥ १,२०.१६
यातेरुद्रेणमंत्रेणसंचरेदुपवेशनम्  ॥ १,२०.१६
मंत्रेणयामिषुमिति न्यासंकुर्याच्छिवस्यच  ॥ १,२०.१७
अध्यवोचदिति प्रेम्णाधिवासंमनुनाचरेत् ॥ १,२०.१७
मनुनासौजीव इतिदेवतान्यासमाचरेत् ॥ १,२०.१८
असौयोवसर्पतीति चाचरेदपसर्पणम्  ॥ १,२०.१८
नमोस्तु नीलग्रीवायेति पाद्यं मनुनाहरेत् ॥ १,२०. १९
अर्घ्यं च रुद्रगायत्र्या ऽचमनं त्र्यंबकेण च  ॥ १,२०.१९
पयःपृथिव्यामिति च पयसास्नानमाचरेत् ॥ १,२०.२०
दधिक्राव्णेतिमंत्रेणदधिस्नानं च कारयेत् ॥ १,२०.२०
घृटंस्नानेखलुघृतंघृतंयावेतिमंत्रतः  ॥ १,२०. २१
मधुवातामधुनक्तंमधुमान्न इति त्र्यृचा  ॥ १,२०. २१
मधुखंडस्नपनंप्रोक्तमितिपञ्चामृतं स्मृतम्  ॥ १,२०.२२
अथवा पाद्यमंत्रेण स्नानंपञ्चामृतेन च  ॥ १,२०.२२
मानस्तोके इति प्रेम्णा मंत्रेण कटिबंधनम्  ॥ १,२०.२३
नमो धृष्णवे इति वा उत्तरीयं च धापयेत् ॥ १,२०.२३
या ते हेतिरिति प्रेम्णा ऋक्चतुष्केण वैदिकः  ॥ १,२०.२४
शिवाय विधिना भक्तश्चरेद्वस्त्रसमर्पणम्  ॥ १,२०.२४
नमः श्वभ्य इति प्रेम्णा गंधं दद्यादृचा सुधीः  ॥ १,२०.२५
नमस्तक्षभ्य इति चाक्षतान्मंत्रेण चार्पयेत् ॥ १,२०. २५
नमः पार्याय इति वा पुष्प मंत्रेण चार्पयेत् ॥ १,२०.२६
नमः पर्ण्याय इति वा बिल्बपत्रसमर्पणम्  ॥ १,२०.२६
नमःकपर्दिनेचेति धूपं दद्याद्यथाविधि  ॥ १,२०.२७
दीपं दद्याद्यथोक्तं तु नम आशव इत्यृचा  ॥ १,२०.२७
नमोज्येष्ठायमंत्रेण दद्यान्नैवेद्यमुत्तमम्  ॥ १,२०.२८
मनुनात्र्यम्बकमितिपुनराचमनंस्मृतम्  ॥ १,२०.२८
इमा रुद्रायेति ऋचा कुर्यात्फलसमर्पणम्  ॥ १,२०.२९
नमो व्रज्यायेति ऋचा सकलं शंभवेर्पयेत् ॥ १,२०.२९
मनो महांतमिति च मानस्तोके इति ततः  ॥ १,२०.३०
मंत्रेद्वयेनैकदशाक्षतै रुद्रान्प्रपूजयेत् ॥ १,२०.३०
हिरण्यगर्भ इति त्र्यृचादक्षिणांहिसमर्पयेत् ॥ १,२०.३१
देवस्यत्वेतिमंत्रेणह्यभिषेकंचरेद्बुधः  ॥ १,२०.३१
दीपमंत्रेणवाशंभोर्नीराजनविधिंचरेत् ॥ १,२०.३२
पुष्पांजलिंचरेद्भक्त्या इमा रुद्रायचत्र्यृचा  ॥ १,२०.३२
मानोमहान्तमिति च चरेत्प्राज्ञः प्रदक्षिणाम्  ॥ १,२०.३३
मानस्तोकेति मंत्रेण साष्टाङ्गंप्रणमेत्सुधीः  ॥ १,२०.३३
एषते इतिमंत्रेणशिवमुद्रांप्रदर्शयेत् ॥ १,२०. ३४
यतोयत इत्यभयांज्ञानाख्यां त्र्यंबकेण च  ॥ १,२०.३४
नमःसेनेति मंत्रेणमहामुद्रांप्रदर्शयेत् ॥ १,२०.३५
दर्शयेद्धेनुमुद्रांचनमोगेभ्य ऋचानया  ॥ १,२०.३५
पञ्चमुद्राःप्रदर्श्याथ शिवमंत्रजपं चरेत् ॥ १,२०.३६
शतरुद्रियमंत्रेण जपेद्वेदविचक्षणः  ॥ १,२०.३६
ततः पञ्चाङ्गपाठंचकुर्याद्वेदविचक्षणः  ॥ १,२०.३७
देवागात्वितिमंत्रेणकुर्याच्छंभोर्विसर्जनम्  ॥ १,२०.३७
इत्युक्तः शिवपूजायाव्यासतोवैदिकोविधिः  ॥ १,२०.३८
समासतश्चशृणुतवैदिकंविधिमुत्तमम्  ॥ १,२०.३८
ऋचासद्योजातमितिमृदाहरणमाचरेत् ॥ १,२०.३९
वामदेवाय इति च जलप्रक्षेपमाचरेत् ॥ १,२०.३९
अघोरेण च मंत्रेणलिंगनिर्माणमाचरेत् ॥ १,२०.४०
तत्पुरुषायमंत्रेणाह्वानं कुर्याद्यथाविधि  ॥ १,२०.४०
संयोजयेद्वेदिकायामीशानमनुनाहरम्  ॥ १,२०.४१
अन्यत्सर्वं विधानंचकुर्यात्संक्षेपतः सुधीः  ॥ १,२०.४१
पञ्चाक्षरेणमंत्रेणगुरुदत्तेनवातथा  ॥ १,२०.४२
कुर्यात्पूजां षोडशोपचारेण विधिवत्सुधीः  ॥ १,२०.४२
भवायभवनाशायमहादेवायधीमहि  ॥ १,२०.४३
उग्राय उग्रनाशाय शर्वाय शशिमौलिने  ॥ १,२०.४३
अनेन मनुना वापि पूजयेच्छंकरंसुधीः  ॥ १,२०.४४
सुभक्त्या चभ्रमंत्यक्त्वाभक्त्यैवफलदः शिवः  ॥ १,२०.४४
इत्यपि प्रोक्तमादृत्य वैदिकक्रमपूजनम्  ॥ १,२०.४५
प्रोच्यतेन्यविधिः सम्यक्साधारणतयाद्विजः  ॥ १,२०.४५
पूजापार्थिवलिंगस्यसंप्रोक्ताशिवनामभिः  ॥ १,२०.४६
तां शृणुध्वं मुनिश्रेष्ठाः सर्वकामप्रदायिनीम्  ॥ १,२०. ४६
हरोमहेश्वरः शंभुःशूलपाणिः पिनाकधृक् ॥ १,२०.४७
शिवः पशुपतिश्चैवमहादेव इति क्रमात् ॥ १,२०.४७
मृदाहरणसंघट्टप्रतिष्ठाह्वानमेवच  ॥ १,२०.४८
स्नपनंपूजनंचैवक्षमस्वेतिविसर्जनम्  ॥ १,२०.४८
अंकारादिचतुर्थ्यंतैर्नमोन्तैर्नामभिः क्रमात् ॥ १,२०.४९
कर्तव्याचक्रियासर्वाभक्त्यापरमयामुदा  ॥ १,२०.४९
कृत्वा न्यासविधिंसम्यक्षडङ्गकरयोस्तथा  ॥ १,२०.५०
षडक्षरेणमंत्रेणततोध्यानंसमाचरेत् ॥ १,२०.५०
कैलासपीठासनमध्यसंस्थं भक्तैः सनंदादिभिरर्च्यमानम्  ॥ १,२०.५१
भक्तर्तिदावानलमप्रमेयंध्यायेदुमालिंगितविश्वभूषणम्  ॥ १,२०.५१
ध्यायेन्नित्यंमहेशंरजतगिरिनिभंचारुचंद्रावतंसंरत्नाकल्पोज्ज्वलांगंपरशुमृगवराभीतिहस्तंप्रसन्नम्  ॥ १,२०.५२
पद्मासीनंसमंतात्स्थितममरगणैर्व्याघ्रकृत्तिंवसानंविश्वाद्यंविश्वबीजंनिखिलभयहरंपञ्चवक्त्रंत्रिनेत्रम्  ॥ १,२०.५२
इतिध्यात्वाचसंपूज्यपार्थिवंलिंगमुत्तमम्  ॥ १,२०.५३
जपेत्पञ्चाक्षरंमंत्रंगुरुदत्तंयथाविधि  ॥ १,२०.५३
स्तुतिभिश्चैवदेवेशंस्तुवीतप्रणमन्सुधीः  ॥ १,२०.५४
नानाभिधाभिर्विप्रेन्द्राः पठेद्वैशतरुद्रियम्  ॥ १,२०.५४
ततः साक्षतपुष्पाणिगृहीत्वांजलिनामुदा  ॥ १,२०.५५
प्रार्थयेच्छंकरंभक्त्यामंत्रैरेभिःसुभक्तितः  ॥ १,२०.५५
तावकस्त्वद्गुणप्राणस्त्वच्चित्तोहंसदामृड  ॥ १,२०.५६
कृपानिध इतिज्ञात्वाभूतनाथप्रसीदमे  ॥ १,२०.५६
अज्ञानाद्यदिवाज्ञानाज्जप पूजादिकं मया  ॥ १,२०.५७
कृतं तदस्तुसफलंकृपयातवशंकर  ॥ १,२०.५७
अहंपापीमहानद्यपावनश्चभवान्महान्  ॥ १,२०.५८
इतिविज्ञायगौरीशयदिच्छसितथाकुरु  ॥ १,२०.५८
वेदैः पुराणैः सिद्धान्तैरृषिभिर्विविधैरपि  ॥ १,२०.५९
नज्ञातोसिमहादेवकुतोहंत्वंमहाशिव  ॥ १,२०.५९
यथा तथा त्वदीयोस्मि सर्वभावैर्महेश्वर  ॥ १,२०.६०
रक्षणीयस्त्वयाहं वै प्रसीद परमेश्वर  ॥ १,२०.६०
इत्येवं चाक्षतान्पुष्पानारोप्य च शिवोपरि  ॥ १,२०.६१
प्रणमेद्भक्तितश्शंभुं साष्टांगं विधिवन्मुने  ॥ १,२०.६१
ततः प्रदक्षिणां कुर्याद्यथोक्तविधिना सुधीः  ॥ १,२०.६२
पुनः स्तुवीत देवेशं स्तुतिभिः श्रद्धयान्वितः  ॥ १,२०.६२
ततो गलरवंकृत्वा प्रणमेच्छुचिनम्रधीः  ॥ १,२०.६३
कुर्याद्विज्ञप्तिमादृत्य विसर्जनमथाचरेत् ॥ १,२०.६३
इत्युक्ता मुनिशार्दूलाः पार्थिवार्चा विधानतः  ॥ १,२०.६४
भुक्तिदामुक्तिदाचैवशिवभक्तिविवर्धिनी  ॥ १,२०.६४
इत्यध्यायंसुचित्तेनयःपठेच्छृणुयादपि  ॥ १,२०.६५
सर्वपापविशुद्धात्मासर्वान्कामानवाप्नुयात् ॥ १,२०.६५
आयुरायोग्यदंचैवयशस्यंस्वर्ग्यमेवच  ॥ १,२०.६६
पुत्रपौत्रादिसुखदमाख्यानमिदमुत्तमम्  ॥ १,२०.६६

इति श्रीशिवमहापुराणे प्र विद्येश्वरसंहितायां साध्यसाधनखण्डे पार्थिवशिवलिंगपूजाविधिवर्णनं नाम विंशो ऽध्यायः

अध्याय २१
ऋषय ऊचुः
सूतसूतमहाभागव्यासशिष्यनमोस्तुते  ॥ १,२१. १
सम्यगुक्तंत्वयातातपार्थिवार्चाविधानकम्  ॥ १,२१.१
कामनाभेदमाश्रित्यसंख्यांब्रूहिविधानतः  ॥ १,२१.२
शिवपार्थिवलिंगानां कृपयादीनवत्सल  ॥ १,२१.२
सूत उवाच
शृणुध्वमृषयः सर्वेपार्थिवार्चाविधानकम्  ॥ १,२१.३
यस्यानुष्ठानमात्रेणकृतकृत्योभवेन्नरः  ॥ १,२१.३
अकृत्वा पार्थिवं लिंगं योन्यदेवंप्रपूजयेत् ॥ १,२१.४
वृथाभवतिसापूजादमदानादिकंवृथा  ॥ १,२१.४
संख्यापार्थिवलिंगानांयथाकामंनिगद्यते  ॥ १,२१.५
संख्यासद्योमुनिश्रेष्ठनिश्चयेनफलप्रदा  ॥ १,२१.५
प्रथमावाहनंतत्रप्रतिष्ठापूजनंपृथक् ॥ १,२१.६
लिंगाकारंसमंतत्रसर्वंज्ञेयंपृथक्पृथक् ॥ १,२१.६
विद्यार्थीपुरुषःप्रीत्यासहस्रमितपार्थिवम्  ॥ १,२१.७
पूजयेच्छिवलिंगंहिनिश्चयात्तत्फलप्रदम्  ॥ १,२१.७
नरःपार्थिवलिंगानांधनार्थीचतदर्धकम्  ॥ १,२१.८
पुत्रार्थीसार्धसाहस्रंवस्त्रार्थीशतपञ्चक्रम्  ॥ १,२१.८
मोक्षार्थीकोटिगुणितंभूकामश्चसहस्रकम्  ॥ १,२१.९
दयार्थीचत्रिसाहस्रंतीर्थार्थीद्विसहस्रकम्  ॥ १,२१.९
सुहृत्कामीत्रिसाहस्रंवश्यार्थीशतमष्टकम्  ॥ १,२१.१०
मारणार्थीसप्तशतंमोहनार्थीशताष्टकम्  ॥ १,२१.१०
उच्चाटनपरश्चैवसहस्रंचयथोक्ततः  ॥ १,२१.११
स्तंभनार्थीसहस्रंतुद्वेषणार्थी तदर्धकम्  ॥ १,२१.११
निगडान्मुक्तिकामस्तुसहस्रंसर्धमुत्तमम्  ॥ १,२१.१२
महाराजभयेपञ्चशतंज्ञेयंविचक्षणैः  ॥ १,२१.१२
चौरादिसंकटेज्ञेयंपार्थिवानांशतद्वयम्  ॥ १,२१.१३
डाकिन्यादिभयेपञ्चशतमुक्तंजपार्थिवम्  ॥ १,२१.१३
दारिद्र्येपञ्चसाहस्रमयुतंसर्वकामदम्  ॥ १,२१.१४
अथनित्यविधिंवक्ष्येशृणुध्वंमुनिसत्तमाः  ॥ १,२१.१४
एकंपापहरंप्रोक्तंद्विलिंगंचार्थसिद्धिदम्  ॥ १,२१.१५
त्रिलिंगंसर्वकामानांकारणंपरमीरितम्  ॥ १,२१.१५
उत्तरोत्तरमेवंस्यात्पूर्वोक्तगणानाविधि  ॥ १,२१.१६
मतांतरमथोवक्ष्येसंख्यायांमुनिभेदतः  ॥ १,२१.१६
लिंगानामयुतंकृत्वापार्थिवानांसुबुद्धिमान्  ॥ १,२१.१७
निर्भयोहिभवेन्नूनंमहाराजभयंहरेत् ॥ १,२१.१७
कारागृहादिमुक्त्यर्थमयुतंकारयेद्बुधः  ॥ १,२१.१८
डाकिन्यादिभयेसप्तसहस्रंकारयेत्तथा  ॥ १,२१.१८
सहस्राणिपञ्चपञ्चाशदपुत्रःप्रकारयेत् ॥ १,२१.१९
लिंगानामयुतेनैवकन्यकासंततिंलभेत् ॥ १,२१.१९
लिंगानामयुतेनैवविष्ण्वादैश्वर्यमाप्नुयात् ॥ १,२१.२०
लिंगानांप्रयुतेनैवह्यतुलांश्रियमाप्नुयात् ॥ १,२१.२०
कोटिमेकांतुलिंगानां यः करोतिनरोभुवि  ॥ १,२१.२१
शिव एवभवेत्सोपिनात्रकार्या विचारणा  ॥ १,२१.२१
अर्चा पार्थिवलिंगानां कोटियज्ञफलप्रदा  ॥ १,२१.२२
भुक्तिदामुक्तिदानित्यंततःकामर्थिनांनृणाम्  ॥ १,२१.२२
विनालिंगार्चनं यस्य कालोगच्छति नित्यशः  ॥ १,२१.२३
महाहानिर्भवेत्तस्यदुर्वृत्तस्यदुरात्मनः  ॥ १,२१.२३
एकतः सर्वदानानि व्रतानि विविधानि च  ॥ १,२१.२४
तीर्थानिनियमायज्ञालिंगार्चाचैकतः स्मृता  ॥ १,२१.२४
कलौलिंगार्चनंश्रेष्ठंतथालोकेप्रदृश्यते  ॥ १,२१.२५
तथानास्तीति शास्त्राणामेष सिद्धान्तनिश्चयः  ॥ १,२१.२५
भुक्तिमुक्तिप्रदंलिंगं विविधापन्निवारणम्  ॥ १,२१.२६
पूजयित्वानरोनित्यं शिवसायुज्यमाप्नुयात् ॥ १,२१.२६
शिवानाममयं लिंगंनित्यं पूज्यं महर्षिभिः  ॥ १,२१.२७
यतश्च सर्वलिंगेषु तस्मात्पूज्यंविधानतः  ॥ १,२१.२७
उत्तमं मध्यमं नीचं त्रिविधं लिंगमीरितम्  ॥ १,२१.२८
मानतो मुनिशार्दूलास्तच्छृणुध्वं वदाम्यहम्  ॥ १,२१.२८
चतुरंगुलमुच्छ्रायंरम्यंवेदिकयायुतम्  ॥ १,२१.२९
उत्तमंलिंगमाख्यातंमुनिभिःशास्त्रकोविदैः  ॥ १,२१.२९
तदर्धंमध्यमंप्रोक्तंतदर्धमघमंस्मृतम्  ॥ १,२१.३०
इत्थंत्रिविधमाख्यातमुत्तरोत्तरतःपरम्  ॥ १,२१.३०
अनेकलिंगंयोनित्यंभक्तिश्रद्धासमन्वितः  ॥ १,२१.३१
पूजयेत्सलभेत्कामान्मनसा मानसेप्सितान्  ॥ १,२१.३१
नलिंगाराधनादन्यत्पुण्यंवेदचतुष्टये  ॥ १,२१.३२
विद्यतेसर्वशास्त्राणामेष एवविनिश्चयः  ॥ १,२१.३२
सर्वमेतत्परित्यज्यकर्मजालमशेषतः  ॥ १,२१.३३
भक्त्यापरमया विद्वांल्लिंगमेकंप्रपूजयेत् ॥ १,२१.३३
लिंगेर्चितेर्चितंसर्वंजगत्स्थावरजंगमम्  ॥ १,२१.३४
संसारांबुधिमग्नानांनान्यत्तारणसाधनम्  ॥ १,२१.३४
अज्ञानतिमिरांधानांविषयासक्तचेतसाम्  ॥ १,२१.३५
प्लवोनान्योस्तिजगतिलिंगाराधनमंतरा  ॥ १,२१.३५
हरिब्रह्मादयोदेवामुनयोयक्षराक्षसाः  ॥ १,२१.३६
गंधर्वाश्चरणास्सिद्धादैतेयादानवास्तथा  ॥ १,२१.३६
नागाःशेषप्रभृतयोगरुडाद्याःखगास्तथा  ॥ १,२१.३७
सप्रजापतयश्चान्येमनवःकिन्नरानराः  ॥ १,२१.३७
पूजयित्वामहाभक्त्यालिंगंसर्वार्थसिद्धिदम्  ॥ १,२१.३८
प्राप्ताःकामानभीष्टांश्चतांस्तान्सर्वान्हृदिस्थितान्  ॥ १,२१.३८
ब्राह्मणःक्षत्रियोवैश्यःशूद्रोवाप्रतिलोमजः  ॥ १,२१.३९
पूजयेत्सततंलिंगंतत्तन्मंत्रेणसादरम्  ॥ १,२१.३९
किंबहूक्तेनमुनयःस्त्रीणामपितथान्यतः  ॥ १,२१.४०
अधिकारोस्तिसर्वेषांशिवलिंगार्चनेद्विजाः  ॥ १,२१.४०
द्विजानांवैदिकेनापिमार्गेणाराधनंवरम्  ॥ १,२१.४१
अन्येषामपिजंतूनांवैदिकेननसंमतम्  ॥ १,२१.४१
वैदिकानांद्विजानांचपूजावैदिकमार्गतः  ॥ १,२१.४२
कर्तव्यानान्यमार्गेण इत्याहभगवाञ्छिवः  ॥ १,२१.४२
दधीच गौतमादीनांशापेनादग्धचेतसाम्  ॥ १,२१.४३
द्विजानां जायतेश्रद्धानैव वैदिककर्मणि  ॥ १,२१.४३
योवैदिकमनादृत्यकर्मस्मार्तमथापिवा  ॥ १,२१.४४
अन्यत्समाचरेन्मर्त्योनसंकल्पफलंलभेत् ॥ १,२१.४४
इत्थंकृत्वार्चनंशंभोर्नैवेद्यांतंविधानतः  ॥ १,२१.४५
पूजयेदष्टमूर्तीश्चतत्रैवत्रिजगन्मयीः  ॥ १,२१.४५
क्षितिरापोनलोवायुराकाशः सूर्यसोमकौ  ॥ १,२१.४६
यजमान इति त्वष्टौमूर्तयःपरिकीर्तिताः  ॥ १,२१.४६
शर्वोभवश्च रुद्रश्च उग्रोभीम इतीश्वरः  ॥ १,२१.४७
महादेवः पशुपतिरेतान्मूर्तिभिरर्चयेत् ॥ १,२१.४७
पूजयेत्परिवारं चततःशंभोःसुभक्तितः  ॥ १,२१.४८
ईशानादिक्रमात्तत्रचंदनाक्षतपत्रकैः  ॥ १,२१.४८
ईशानंनन्दिनंचंडंमहाकालंचभृंगिणम्  ॥ १,२१.४९
वृषंस्कंदंकपर्दीशंसोमंशुक्रंचतत्क्रमात् ॥ १,२१.४९
अग्रतोवीरभद्रं च पृष्ठेकीर्तिमुखं तथा  ॥ १,२१.५०
तत एकादशान्नुद्रान्पूजयेद्विधिनाततः  ॥ १,२१.५०
ततःपञ्चाक्षरं जप्त्वा शतरुद्रियमेव च  ॥ १,२१.५१
स्तुतीर्नानाविधाः कृत्वा पञ्चांगपठनं तथा  ॥ १,२१.५१
ततः प्रदक्षिणां कृत्वा नत्वा लिंगं विसर्जयेत् ॥ १,२१.५२
इतिप्रोक्तमशेषं च शिवपूजनमादरात् ॥ १,२१.५२
रात्रावुदङ्मुखः कुर्याद्देवकार्यंसदैवहि  ॥ १,२१.५३
शिवार्चनं सदाप्येवंशुचिः कुर्यादुदङ्मुखः  ॥ १,२१.५३
न प्राचीमग्रतः शंभोर्नोदीचीं शक्तिसंहितान्  ॥ १,२१.५४
नप्रतीचींयतः पृष्ठमतोग्राह्यं समाश्रयेत् ॥ १,२१.५४
विनाभस्मत्रिपुंड्रेण विना रुद्राक्षमालया  ॥ १,२१.५५
बिल्वपत्रं विना नैव पूजयेच्छंकरं बुधः  ॥ १,२१.५५
भस्माप्राप्तौमुनिश्रेष्ठाः प्रवृत्ते शिवपूजने  ॥ १,२१.५६
तस्मान्मृदापि कर्तव्यं ललाटे च त्रिपुण्ड्रकम्  ॥ १,२१.५६

इति श्रीशिवमहापुराणे प्रथमायां विद्येश्वरसंहितायां साध्यसाधनखण्डे पार्थिवपूजनवर्णनं नामैकविंशो ऽध्यायः

अध्याय २२
ऋष्य ऊचुः
अग्राह्यं शिवनैवेद्यमिति पूर्वं श्रुतं वचः  ॥ १,२२.१
ब्रूहि तन्निर्णयं बिल्वमाहात्म्यमपि सन्मुने  ॥ १,२२.१
सूत उवाच
शृणुध्वंमुनयःसर्वेसावधानतयाधुना  ॥ १,२२. २
सर्वंवदामिसंप्रीत्या धन्या यूयं शिवव्रताः  ॥ १,२२.२
शिवभक्तः शुचिः शुद्धः सद्व्रतीदृढनिश्चयः  ॥ १,२२.३
भक्षयेच्छिवनैवेद्यंत्यजेदग्राह्यभावनाम्  ॥ १,२२.३
दृष्ट्वापि शिवनैवेद्ये यांति पापानि दूरतः  ॥ १,२२.४
भक्तेतुशिवनैवेद्येपुण्यान्या यांतिकोटिशः  ॥ १,२२.४
अलं यागसहस्रेणाप्यलं यागार्बुदैरपि  ॥ १,२२.५
भक्षिते शिवनैवेद्ये शिवसायुज्यमाप्नुयात् ॥ १,२२.५
यद्गृहेशिवनैवेद्यप्रचारोपिप्रजायते  ॥ १,२२.६
तद्गृहंपावनंसर्वमन्यपावनकारणम्  ॥ १,२२.६
आगतं शिवनैवेद्यं गृहीत्वा शिरसामुदा  ॥ १,२२.७
भक्षणीयंप्रयत्ने न शिवस्मरणपूर्वकम्  ॥ १,२२.७
आगतं शिवनैवेद्यमन्यदा ग्राह्यमित्यपि  ॥ १,२२.८
विलंबेपापसंबंधोभवत्येव हि मानवे  ॥ १,२२.८
न यस्य शिवनैवेद्यग्रहणेच्छाप्रजायते  ॥ १,२२.९
सपापिष्ठोगरिष्ठःस्यान्नरकंयात्यपिध्रुवम्  ॥ १,२२.९
हृदये चन्द्रकान्ते च स्वर्णरूप्यादिनिर्मिते  ॥ १,२२.१०
शिवदीक्षावताभक्तेनेदंभक्ष्यमितीर्यते  ॥ १,२२.१०
शिवदीक्षान्वितोभक्तो महाप्रसादसंज्ञकम्  ॥ १,२२.११
सर्वेषामपि लिंगानां नैवेद्यं भक्षयेच्छुभम्  ॥ १,२२.११
अन्यदीक्षायुजांन्ःणांशिवभक्तिरतात्मनाम्  ॥ १,२२.१२
शृणुध्वंनिर्णयंप्रीत्याशिवनैवेद्यभक्षणे  ॥ १,२२.१२
शालग्रामोद्भवे लिंगे रसलिंगेतथा द्विजाः  ॥ १,२२.१३
पाषाणे राजतेस्वर्णेसुरसिद्धप्रतिष्ठिते  ॥ १,२२.१३
काश्मीरे स्फाटिकेरात्ने ज्योतिर्लिंगेषु सर्वशः  ॥ १,२२.१४
चान्द्रायणसमं प्रोक्तं शंभोर्नैवेद्यभक्षणम्  ॥ १,२२.१४
ब्रह्महापि शुचिर्भूत्वा निर्माल्यंयस्तुधारयेत् ॥ १,२२.१५
भक्षयित्वाद्रुतंतस्यसर्वपापं प्रणश्यति  ॥ १,२२.१५
चंडाधिकारोयत्रास्तितद्भाक्तव्यंनमानवैः  ॥ १,२२.१६
चंडाधिकारोनोयत्रभोक्तव्यंतच्चभक्तितः  ॥ १,२२.१६
बाणलिंगेचलौहेचसिद्धेलिंगेस्वयंभुवि  ॥ १,२२.१७
प्रतिमासुचसर्वासुनचंडोधिकृतोभवेत् ॥ १,२२.१७
स्नापयित्वाविधानेनयोलिंगस्नापनोदकम्  ॥ १,२२.१८
त्रिःपिबेत्त्रिविधंपापंतस्येहाशु विनश्यति  ॥ १,२२.१८
अग्राह्यंशिवनैवेद्यं पत्रंपुष्पंफलंजलम्  ॥ १,२२.१९
शालग्रामशिलासंगात्सर्वं याति पवित्रिताम्  ॥ १,२२.१९
लोंगोपरि च यद्द्रव्यंतदग्राह्यं मुनीश्वराः  ॥ १,२२.२०
सुपवित्रं च तज्ज्ञेयं यल्लिंगस्पर्शबाह्यतः  ॥ १,२२.२०
नैवेद्यनिर्णयःप्रोक्त इत्थंवोमुनिसत्तमाः  ॥ १,२२.२१
शृणुध्वं बिल्वमाहात्म्यं सावधानतया ऽदरात् ॥ १,२२.२१
महादेवस्वरूपोयं बिल्वोदेवैरपिस्तुतिः  ॥ १,२२.२२
यथाकथंचिदेतस्यमहिमाज्ञायतेकथम्  ॥ १,२२.२२
पुण्यतीर्थानियावंतिलोकेषुप्रथितान्यपि  ॥ १,२२.२३
तानिसर्वाणितीर्थानिबिल्वमूलेवसंतिहि  ॥ १,२२.२३
बिल्वमूले महादेवं लिंगरूपिणमव्ययम्  ॥ १,२२.२४
यः पूजयति पुण्यात्मा स शिवं प्राप्नुयाद्ध्रुवम्  ॥ १,२२.२४
बिल्वमूले जलैर्यस्तु मूर्धानमभिषिंचति  ॥ १,२२.२५
स सर्वतीर्थस्नातःस्यात्स एव भुवि पावनः  ॥ १,२२.२५
एतस्यबिल्वमूलस्याथालवालमनुत्तमम्  ॥ १,२२.२६
जलाकुलंमहादेवोदृष्ट्वातुष्टोभवत्यलम्  ॥ १,२२.२६
पूजयेद्विल्वमूलं यो गंधपुष्पादिभिर्नरः  ॥ १,२२.२७
शिवलोकमवाप्नोतिसंततिर्वर्धते सुखम्  ॥ १,२२.२७
बिल्वमूले दीपमालांयः कल्पयति सादरम्  ॥ १,२२.२८
सतत्त्वज्ञानसंपन्नोमहेशांतर्गतोभवेत् ॥ १,२२.२८
बिल्वशाखां समादाय हस्तेन नवपल्लवम्  ॥ १,२२.२९
गृहीत्वापूजयेद्बिल्वंसचपापैः प्रमुच्यते  ॥ १,२२.२९
बिल्वमूले शिवरतं भोजयेद्यस्तु भक्तितः  ॥ १,२२.३०
एकंवाकोटिगुणितंतस्यपुण्यंप्रजायते  ॥ १,२२.३०
बिल्वमूले क्षीरमुक्तमन्नमाज्येन संयुतम्  ॥ १,२२.३१
यो दद्याच्छिवभक्ताय स दरिद्रो न जायते  ॥ १,२२.३१
सांगोपांगमिति प्रोक्तं शिवलिंगप्रपूजनम्  ॥ १,२२.३२
प्रवृत्तानां निवृत्तानां भेदतो द्विविधं द्विजाः  ॥ १,२२.३२
प्रवृत्तानां पीठपूजां सर्वपूजां समाचरेत् ॥ १,२२.३३
अभिषेकान्ते नैवेद्यं शाल्यन्नेन समाचरेत् ॥ १,२२.३४
पूजान्ते स्थापयेल्लिंगं पुटे शुद्धे पृथग्गृहे  ॥ १,२२.३४
करपूजानिवृत्तानां स्वभोज्यं तु निवेदयेत् ॥ १,२२.३५
निवृत्तानां परंसूक्ष्मं लिंगमेव विशिष्यते  ॥ १,२२.३५
विभूत्यभ्यर्चनं कुर्याद्विभूतिं च निवेदयेत् ॥ १,२२.३६
पूजां कृत्वा तथा लिंगंशिरसाधारयेत्सदा  ॥ १,२२.३६

इति श्रीशिवमहापुराणे विद्येश्वरसंहितायां साध्यसाधनखण्डे शिवनैवेद्यवर्णनोनामद्वाविंशो ऽध्यायः

अध्याय २३
ऋषय ऊचुः
सूतसूतमहाभागव्यासशिष्यनमोस्तुते  ॥ १,२३.१
तदेवव्यासतोब्रूहिभस्ममाहात्म्यमुत्तमम्  ॥ १,२३.१
तथा रुद्राक्षमाहात्म्यं नाम माहात्म्यमुत्तमम्  ॥ १,२३.२
त्रितयं ब्रूहिसुप्रीत्याममानंदयचेतसम्  ॥ १,२३.२
सूत उवाच
साधुपृष्टंभवद्भिश्चलोकानांहितकारकम्  ॥ १,२३.३
भवंतोवैमहाधन्याः पवित्राः कुलभूषणाः  ॥ १,२३.३
येषांचैवशिवःसाक्षाद्दैवतंपरमंशुभम्  ॥ १,२३.४
सदाशिवकथालोकेवल्लभाभवतां सदा  ॥ १,२३.४
तेधन्याश्चकृतार्थाश्चसफलंदेहधारणम्  ॥ १,२३.५
उद्धृतञ्चकुलंतेषांयेशिवंसमुपासते  ॥ १,२३.५
मुखेयस्यशिवनामसदाशिवशिवेतिच  ॥ १,२३.६
पापानिनस्पृशंत्येवखदिरांगारंकयथा  ॥ १,२३.६
श्रीशिवायनमस्तुभ्यंमुखंव्याहरतेयदा  ॥ १,२३.७
तन्मुखंपावनंतीर्थंसर्वपापविनाशनम्  ॥ १,२३.७
तन्मुखञ्चतथायोवैपश्यतिप्रीतिमान्नरः  ॥ १,२३.८
तीर्थजन्यंफलंतस्यभवतीतिसुनिश्चितम्  ॥ १,२३.८
यत्रत्रयंसदातिष्ठेदेतच्छुभतरंद्विजा  ॥ १,२३.९
तस्यदर्शनमात्रेणवेणीस्नानफलंलभेत् ॥ १,२३.९
शिवनामविभूतिश्चतथारुद्राक्ष एव च  ॥ १,२३.१०
एतत्त्रयंमहापुण्यंत्रिवेणीसदृशंस्मृतम्  ॥ १,२३.१०
एतत्त्रयंशरीरेचयस्यतिष्ठतिनित्यशः  ॥ १,२३.११
तस्यैवदर्शनंलोकेदुर्लभंपापहारकम्  ॥ १,२३.११
तद्दर्शनंयथावेणीनोभयोरंतरंमनाक् ॥ १,२३.१२
एवंयोनविजानातिसपापिष्ठोनसंशयः  ॥ १,२३.१२
विभूतिर्यस्यनोभालेनांगेरुद्राक्षधारणम्  ॥ १,२३.१३
नास्ये शिवमयीवाणीतंत्यजेदधमंयथा  ॥ १,२३.१३
शैवंनामयथागंगाविभूतिर्यमुनामता  ॥ १,२३.१४
रुद्राक्षं विधिजाप्रोक्तासर्वपापाविनाशिनी  ॥ १,२३.१४
शरीरेचत्रयंयस्यतत्फलंचैकतःस्थितम्  ॥ १,२३.१५
एकतोवेणिकायाश्चस्नानजंतुफलंबुधैः  ॥ १,२३.१५
तदेवंतुलितंपूर्वंब्रह्मणाहितकारिणा  ॥ १,२३.१६
समानं चैवतज्जातंतस्माद्धार्यंसदाबुधैः  ॥ १,२३.१६
तद्दिनंहिसमारभ्यब्रह्मविष्ण्वादिभिःसरैः  ॥ १,२३.१७
धार्यते त्रितयंतच्चदर्शनात्पापहारकम्  ॥ १,२३.१७
ऋष्य ऊचुः
ईदृशंहिफलंप्रोक्तंनामादित्रितयोद्भवम्  ॥ १,२३.१८
तन्माहात्म्यंविशेषेणवक्तुमर्हसिसुव्रत  ॥ १,२३.१८
सूत उवाच
ऋषयोहिमहाप्राज्ञाः सच्छैवाज्ञानिनांमराः  ॥ १,२३.१९
तन्माहात्म्यंहिसद्भक्त्याशृणुतादरतोद्विजाः  ॥ १,२३.१९
सुगूढमपि शास्त्रेषुपुराणेश्रुतिष्वपि  ॥ १,२३.२०
भवत्स्नेहान्मया विप्राःप्रकाशः क्रियते ऽधुना  ॥ १,२३.२०
कस्तत्त्रितयमाहात्म्यंसंजानातिद्विजोत्तमाः  ॥ १,२३.२१
महेश्वरंविनासर्वंब्रह्माण्डेसदसत्परम्  ॥ १,२३.२१
वच्म्यहंनाममाहात्म्यंयथाभक्तिसमासतः  ॥ १,२३.२२
शृणुतप्रीतितोविप्राः सर्वपापहरंपरम्  ॥ १,२३.२२
शिवेतिनामदावाग्नेर्महापातकपर्वताः  ॥ १,२३.२३
भस्मीभवंत्यनायासात्सत्यंसत्यंनसंशयः  ॥ १,२३.२३
पापमूलानि दुःखानिविविधान्यपिशौनक  ॥ १,२३.२४
शिवनामैकनश्यानिनान्यनश्यानिसर्वथा  ॥ १,२३.२४
सवैदिकः सपुण्यात्मासधन्यस्सबुधोमतः  ॥ १,२३.२५
शिवनामजपासक्तोयोनित्यंभुविमानव  ॥ १,२३.२५
भवंतिविविधाधर्मास्तेषांसद्यःफलोन्मुखाः  ॥ १,२३.२६
येषांभवतिविश्वासःशिवनामजपेमुने  ॥ १,२३.२६
पातकानिविनश्यंतियावंतिशिवनामतः  ॥ १,२३.२७
भुवितावंतिपापानिक्रियंतेननरैर्मुने  ॥ १,२३.२७
ब्रह्महत्यादिपापानांराशीनप्रमितान्मुने  ॥ १,२३.२८
शिवनामद्रुतंप्रोक्तंनाशयत्यखिलान्नरैः  ॥ १,२३.२८
शिवनामतरींप्राप्यसंसाराब्धिंतरंतिये  ॥ १,२३.२९
संसारमूलपापानितानिनश्यंत्यसंशयम्  ॥ १,२३.२९
संसारमूलभूतानांपातकानांमहामुने  ॥ १,२३.३०
शिवनामकुठारेणविनाशोजायतेध्रुवम्  ॥ १,२३.३०
शिवनामामृतंपेयंपापदावानलार्दितैः  ॥ १,२३.३१
पापदावाग्नितप्तानांशांतिस्तेनविनानहि  ॥ १,२३.३१
शिवेतिनामपीयूषवर्षवर्षधारापरिप्लुताः  ॥ १,२३.३२
संसारदवमध्येपिनशोचंतिकदाचन  ॥ १,२३.३२
शिवनाम्निमहद्भक्तिर्जातायेषांमहात्मनाम्  ॥ १,२३.३३
तद्विधानांतुसहसामुक्तिर्भवतिसर्वथा  ॥ १,२३.३३
अनेकजन्मभिर्येनतपस्तप्तंमुनीश्वर  ॥ १,२३.३४
शिवनाम्निभवेद्भक्तिःसर्वपापापहारिणी  ॥ १,२३.३४
यस्या साधारणं शंभुनाम्निभक्तिरखंडिता  ॥ १,२३.३५
तस्यैवमोक्षः सुलभोनान्यस्येतिमतिर्मम  ॥ १,२३.३५
कृत्वाप्यनेकपापानिशिवनामजपादरः  ॥ १,२३.३६
सर्वपापविनिर्मुक्तोभवत्येवनसंशयः  ॥ १,२३.३६
भवंतिभस्मसाद्वृक्षादवदग्धायथावने  ॥ १,२३.३७
तथातावंतिदग्धानिपापानिशिवनामतः  ॥ १,२३.३७
योनित्यंभस्मपूतांगः शिवनामजपादरः  ॥ १,२३.३८
संतरत्येवसंसारंसघोरमपिशौनक  ॥ १,२३.३८
ब्रह्मस्वहरणंकृत्वाहत्वापिब्राह्मणान्बहून्  ॥ १,२३.३९
नलिप्यतेनरः पापैःशिवनामजपादरः  ॥ १,२३.३९
विलोक्यवेदानखिलाञ्छिवनामजपःपरम्  ॥ १,२३.४०
संसारतारणोपाय इतिपूर्वैर्विनिश्चितः  ॥ १,२३.४०
किंबहूक्त्यामुनिश्रेष्ठाः श्लोकेनैकेनवच्म्यहम्  ॥ १,२३.४१
शिवनाम्नोमहिमानंसर्वपापापहारिणम्  ॥ १,२३.४१
पापानांहरणेशंभोर्नामः शक्तिर्हिपावनी  ॥ १,२३.४२
शक्नोतिपातकंतावत्कर्तुंनापिनरः क्वचित् ॥ १,२३.४२
शिवनामप्रभावेणलेभेसद्गतिमुत्तमाम्  ॥ १,२३.४३
इन्द्रद्युम्ननृपःपूर्वंमहापापः पुरामुने  ॥ १,२३.४३
तथाकाचिद्द्विजायोषासौमुनेबहुपापिनी  ॥ १,२३.४४
शिवनामप्रभावेणलेभेसद्गतिमुत्तमाम्  ॥ १,२३.४४
इत्युक्तंवोद्विजश्रेष्ठानाममाहात्म्यमुत्तमम्  ॥ १,२३.४५
शृणुध्वंभस्ममाहात्म्यंसर्वपावनपावनम्  ॥ १,२३.४५

इति श्रीशिवमहापुराणे विद्येश्वरसंहितायां साध्यसाधनखंडेशिवनममाहात्म्यवर्णनोनामत्रयोविंशो ऽध्यायः

अध्याय २४
सूत उवाच
द्विविधंभस्मसंप्रोक्तंसर्वमंगलदंपरम्  ॥ १,२४.१
तत्प्रकारमहंवक्ष्येसावधानतयाशृणु  ॥ १,२४.१
एकंज्ञेयं महाभस्मद्वितीयंस्वल्पसंज्ञकम्  ॥ १,२४.२
महाभस्म इतिप्रोक्तंभस्मनानाविधंपरम्  ॥ १,२४.२
तद्भस्मत्रिविधंप्रोक्तंश्रोतंस्मार्तंचलौकिकम्  ॥ १,२४.३
भस्मैव स्वल्पसज्ञाहिबहुधापरिकीर्तितम्  ॥ १,२४.३
श्रौतंभस्मतथास्मार्तंद्विजानामेवकीर्तितम्  ॥ १,२४.४
अन्येषामपिसर्वेषामपरंभस्मलौकिकम्  ॥ १,२४.४
धारणंमंत्रतः प्रोक्तंद्विजानांमुनिपुंगवैः  ॥ १,२४.५
केवलंधारणंज्ञेयमन्येषांमंत्रवर्जितम्  ॥ १,२४.५
आग्नेयमुच्यतेभस्मदग्धगोमयसंभवम्  ॥ १,२४.६
तदापिद्रव्यमित्युक्तंत्रिपुंड्रस्यमहामुने  ॥ १,२४.६
अग्निहोत्रोत्थितंभस्मसंग्राह्यंवामनीषिभिः  ॥ १,२४.७
अन्ययज्ञोत्थितंवापित्रिपुण्ड्रस्यचधारणे  ॥ १,२४.७
अग्निरित्यादिभिर्मंत्रैर्जाबालोपनिषद्गतेः  ॥ १,२४.८
सप्तभिधूलनंकार्यंभस्मनासजलेनच  ॥ १,२४.८
वर्णानामाश्रमाणांचमंत्रतोमंत्रतोपि च  ॥ १,२४.९
त्रिपुंड्रोद्धूलनंप्रोक्तजाबालैरादरेणच  ॥ १,२४.९
भस्मनोद्धूलनंचैवयथातिर्यक्त्रिपुंड्रकम्  ॥ १,२४.१०
प्रमादादपिमोक्षार्थीनत्यजेदितिविश्रुतिः  ॥ १,२४.१०
शिवेनविष्णुनाचैवतथातिर्यक्त्रिपुंड्रकम्  ॥ १,२४.११
उमादेवीचलक्ष्मींश्चवाचान्याभिश्चनित्यशः  ॥ १,२४.११
ब्राह्मणैः क्षत्रियैर्वैश्यैः शूद्रैरपिचसंस्करैः  ॥ १,२४.१२
अपभ्रंशैर्धृतंभस्मत्रिपुंड्रोद्धूलनात्मना  ॥ १,२४.१२
उद्धूलनंत्रिपुंड्रंचश्रद्धयानाचरंतिये  ॥ १,२४.१३
तेषांनास्तिसमाचारोवर्णाश्रमसमन्वितः  ॥ १,२४.१३
उद्धूलनंत्रिपुंड्रंचश्रद्धयानाचरंतिये  ॥ १,२४.१४
तेषांनास्तिविनिमुंक्तिस्संसाराज्जन्मकोटिभिः  ॥ १,२४.१४
उद्धूलनंत्रिपुंड्रंचश्रद्धयानाचरन्तिये  ॥ १,२४.१५
तेषांनास्तिशिवज्ञानंकल्पकोटिशतैरपि  ॥ १,२४.१५
उद्धूलनंत्रिपुंड्रं च श्रद्धयानाचरन्तिये  ॥ १,२४.१६
तेमहापातकैर्युक्ता इतिशास्त्रीयनिर्णयः  ॥ १,२४.१६
उद्धूलनंत्रिपुंड्रंचश्रद्धयानाचरन्ति ये  ॥ १,२४.१७
तेषामाचरितं सर्वंविपरीतफलाय हि  ॥ १,२४.१७
महापातकयुक्तानां जंतूनांशर्वविद्विषाम्  ॥ १,२४.१८
त्रिपुंड्रोद्धूलनद्वेषोजायतेसुदृढं मुने  ॥ १,२४.१८
शिवाग्निकार्यं यः कृत्वाकुर्यात्त्रियायुषात्मवित् ॥ १,२४.१९
मुच्यतेसर्वपापैस्तुस्पृष्टेनभस्मनानरः  ॥ १,२४.१९
सितेनभस्मनाकुर्यात्त्रिसन्ध्यंयस्त्रिपुण्ड्रकम्  ॥ १,२४.२०
सर्वपापविनिर्मुक्तः शिवेनसहमोदते  ॥ १,२४.२०
सितेनभस्मना कुर्यालाटे तु त्रिपुण्ड्रकम्  ॥ १,२४.२१
योसावनादिभूतान्हिलोकानाप्तो मृतोभवेत् ॥ १,२४.२१
अकृत्वा भस्मनास्नानं न जपेद्वैषडक्षरम्  ॥ १,२४.२२
त्रिपुंड्रं च रचित्वा तु विधिनाभस्मनाजपेत् ॥ १,२४.२२
अदयो वाधमो वापि सर्वपापान्वितोपि वा  ॥ १,२४.२३
उषःपापान्वितो वापिमूर्खो वा पतितोपि वा  ॥ १,२४.२३
यस्मिन्देशेवसेन्नित्यंभूतिशासनसंयुतः  ॥ १,२४.२४
सर्वतीर्थैश्चक्रतुभिःसांनिध्यंक्रियतेसदा  ॥ १,२४.२४
त्रिपुंड्रसहितो जीवः पूज्यः सर्वैः सुरासुरैः  ॥ १,२४.२५
पापान्वितोपि शुद्धात्मा किं पुनः श्रद्धया युतः  ॥ १,२४.२५
यस्मिन्देशे शिवज्ञानी भूतिशासनसंयुतः  ॥ १,२४.२६
गतो यदृच्छयाद्यापि तस्मिस्तीर्थाः समागताः  ॥ १,२४.२६
बहुनात्रकिमुक्तेनधार्यंभस्मसदा बुधैः  ॥ १,२४.२७
लिंगार्चनंसदाकार्यंजप्योमंत्रःषडक्षरः  ॥ १,२४.२७
ब्रह्मणाविष्णुनावापि रुद्रेणमुनिभिः सुरैः  ॥ १,२४.२८
भस्मधारणमाहात्म्यंनशक्यंपरिभाषितुम्  ॥ १,२४.२८
इति वर्णाश्रमाचारोलुप्तवर्णक्रियोपि च  ॥ १,२४.२९
पापात्सकृत्त्रिपुंड्रस्यधारणात्सोपिमुच्यते  ॥ १,२४.२९
येभस्मधारिणंत्यक्त्वाकर्मकुर्वंतिमानवाः  ॥ १,२४.३०
तेषां नास्तिविनिर्मोक्षः संसाराज्जन्मकोटिभिः  ॥ १,२४.३०
ते नाधीतंगुरोःसर्वंतेनसर्वमनुष्ठितम्  ॥ १,२४.३१
येनविप्रेणशिरसित्रिपुंड्रंभस्मनाकृतम्  ॥ १,२४.३१
ये भस्मधारिणं दृष्ट्वानराः कुर्वंतिताडनम्  ॥ १,२४.३२
तेषांचंडालतोजन्मब्रह्मन्नूह्यंविपश्चिता  ॥ १,२४.३२
मानस्तोकेनमंत्रेणमंत्रितंभस्मधारयेत् ॥ १,२४.३३
ब्राह्मणःक्षत्रियश्चैव प्रोक्तेष्वंगेषुभक्तिमान्  ॥ १,२४.३३
वैश्यस्त्रियंबकेनैवशूद्रःपञ्चाक्षरेणतु  ॥ १,२४.३४
अन्येषां विधवास्त्रीणां विधिः प्रोक्तश्चशूद्रवत् ॥ १,२४.३४
पञ्चब्रह्मादिमनुभिर्गृहस्थस्यविधीयते  ॥ १,२४.३५
त्रियंबकेनमनुनाविधिर्वैब्रह्मचारिणः  ॥ १,२४.३५
अघोरेणाथमनुनाविपिनस्थविधिःस्मृतः  ॥ १,२४.३६
यतिस्तुप्रणवेनैव त्रिपुंड्रादीनिकारयेत् ॥ १,२४.३६
अतिवर्णाश्रमीनित्यंशिवोहंभावनात्परात् ॥ १,२४.३७
शिवयोगी च नियतमीशानेनापि धारयेत् ॥ १,२४.३७
न त्याज्यं सर्ववर्णैश्च भस्मधारणमुत्तमम्  ॥ १,२४.३८
अन्यैरपि यथाजीवैस्सदेति शिवशासनम्  ॥ १,२४.३८
भस्मस्नानेनयावंतः कणाः स्वाङ्गेप्रतिष्ठिताः  ॥ १,२४.३९
तावंति शिवलिंगानि तनौधत्तेहिधारकः  ॥ १,२४.३९
ब्राह्मणाः क्षत्रियावैश्याः शूद्राश्चापि च संकराः  ॥ १,२४.४०
स्त्रियोथविधवाबालाः प्राप्ताः पाखंडिकास्तथा  ॥ १,२४.४०
ब्रह्मचारीगृहीवन्यःसंन्यासीवाव्रतीतथा  ॥ १,२४.४१
नार्योभस्मत्रिपुंड्रांकामुक्ता एवनसंशयः  ॥ १,२४.४१
ज्ञानधृज्ञानतोवापिवह्निदाहसमोयथा  ॥ १,२४.४२
ज्ञानाज्ञानधृतंभस्मपावयेत्सकलंनरम्  ॥ १,२४.४२
नाश्नीयाज्जलमन्नमल्पमपिवा भस्माक्षधृत्याविना भुक्त्वावाथगृहीवनीपतियतिर्वर्णीतथासंकरः  ॥ १,२४.४३
एनोभुङ्नरकंप्रयातिसतदागायत्रिजापेनतद्वर्णानां तु यतेस्तु मुख्यप्रणवाजपेन मुक्तंभवेत् ॥ १,२४.४३
त्रिपुंड्रं ये विनिंदंति निन्दन्तिशिवमेवते  ॥ १,२४.४४
धारयंतिचयेभक्त्या धारयन्ति तमेवते  ॥ १,२४.४४
धिग्भस्मरहितं भालंधिग्ग्राममशिवालयम्  ॥ १,२४.४५
धिगनीशार्चनं जन्मधिग्विद्यामशिवाश्रयाम्  ॥ १,२४.४५
येनिंदंतिमहेश्वरंत्रिजगतामाधारभूतंहरं ये निन्दंतित्रिपुंड्रधारणकरं दोषस्तु तद्दर्शने  ॥ १,२४.४६
तेवैसंकरसूकरासुरखरश्वक्रोष्टुकीटोपमाजाता एव भवंतिपापपरमास्तेनारकाः केवलम्  ॥ १,२४.४६
तेदृष्ट्वा शशिभास्करौनिशि दिनेस्वप्नेपिनोकेवलंपश्यंतुश्रुतिरुद्रसूक्तजपतोमुच्येततेनादृताः  ॥ १,२४.४७
सत्संभाषणतोभवेद्धिनरकंनिस्तारवानास्थितंयेभस्मादिविधारणंहिपुरुषंनिंदंतिमंदाहिते  ॥ १,२४.४७
नतांत्रिकस्त्वधिकृतोनोर्ध्वपुंड्रधरोमुने  ॥ १,२४.४८
संतप्तचक्रचिह्नोत्रशिवयज्ञेबहिष्कृतः  ॥ १,२४.४८
तत्रैतेबहवोलोकाबृहज्जाबालचोदिताः  ॥ १,२४.४९
तेविचार्याःप्रयत्नेनततोभस्मरतोभवेत् ॥ १,२४.४९
यच्चंदनैश्चंदनकेपिमिश्रंधार्यंहिभस्मैवत्रिपुंड्रभस्मना  ॥ १,२४.५०
विभूतिभालोपरिकिंचनापिधार्यंसदानोयदिसंतिबुद्धयः  ॥ १,२४.५०
स्त्रीभिस्त्रिपुण्ड्रमलकावधि धारणीयं भस्मद्विजादिभिरथो विधवाभिरेवम्  ॥ १,२४.५१
तद्वत्सदाश्रमवतां विशदाविभूतिर्धार्यापवर्गफलदासकलाघहन्त्री  ॥ १,२४.५१
त्रिपुण्ड्रंकुरुतेयस्तु भस्मना विधिपूर्वकम्  ॥ १,२४.५२
महापातकसंघातैर्मुच्यते चोपपातकैः  ॥ १,२४.५२
ब्रह्मचारीगृहस्थोवावानप्रस्थोथवायतिः  ॥ १,२४.५३
ब्रह्मक्षत्त्राश्चविट्शूद्रास्तथान्ये पतिताधमाः  ॥ १,२४.५३
उद्धूलनंत्रिपुंड्रं च धृत्वाशुद्धाभवंतिच  ॥ १,२४.५४
भस्मनोविधिना सम्यक्पापराशिंविहाय च  ॥ १,२४.५४
भस्मधारी विशेषेण स्त्रीगोहत्यादिपातकैः  ॥ १,२४.५५
वीरहत्याश्वहत्याभ्यां मुच्यतेनात्र संशयः  ॥ १,२४.५५
परद्रव्यापहरणं परदाराभिमर्शनम्  ॥ १,२४.५६
परनिन्दा परक्षेत्रहरणं परपीडनम्  ॥ १,२४.५६
सस्यारामादिहरणं गृहदाहादिकर्म च  ॥ १,२४.५७
गोहिरण्यमहिष्यादितिलकम्बलवाससाम्  ॥ १,२४.५७
अन्नधान्यजलादीनां नीचेभ्यश्चपरिग्रहः  ॥ १,२४.५८
दशवेश्यामतंगीषु वृषलीषु नटीषु च  ॥ १,२४.५८
रजस्वलासु कन्यासु विधवासु च मैथुनम्  ॥ १,२४.५९
मांसचर्मरसादीनां लवणस्य च विक्रयः  ॥ १,२४.५९
पैशुन्यं कूटवादश्च साक्षिमिथ्याभिलाषिणाम्  ॥ १,२४.६०
एवमादीन्यसंख्यानि पापानि विधानि च  ॥ १,२४.६०
सद्य एव विनश्यंति त्रिपुंड्रस्य च धारणात् ॥ १,२४.६०
शिवद्रव्यापहरणंशिवनिंदाचकुत्रचित् ॥ १,२४.६१
निंदाचशिवभक्तानांप्रायश्चित्तैर्नशुद्ध्यति  ॥ १,२४.६१
रुद्राक्षं यस्य गात्रेषु ललाटे तु त्रिपंड्रकम्  ॥ १,२४.६२
सचांडालोपिसंपूज्यस्सर्ववर्णोत्तमोत्तमः  ॥ १,२४.६२
यानितीर्थानिलोकेस्मिन्गंगाद्यास्सरितश्चयोः  ॥ १,२४.६३
स्नातोभवतिसर्वत्रललाटेयस्त्रिपुंड्रकम्  ॥ १,२४.६३
सप्तकोटि महामंत्राः पञ्चाक्षरपुरस्सराः  ॥ १,२४.६४
तथान्ये कोटिशो मंत्राः शैवकैवल्यहेतवः  ॥ १,२४.६४
अन्ये मंत्राश्च देवानां सर्वसौख्यकरामुने  ॥ १,२४.६५
ते सर्वे तस्य वश्याः स्युर्यो बिभर्ति त्रिपुंड्रकम्  ॥ १,२४.६५
सहस्रं पूर्वजातानां सहस्रं जनयिष्यताम्  ॥ १,२४.६६
स्ववंशजानां ज्ञातीनामुद्धरेद्यस्त्रिपुण्ड्रकृत् ॥ १,२४.६६
इह भुक्त्वाखिलान्भोगान्दीर्घायुर्व्याधिवर्जितः  ॥ १,२४.६७
जीवितांते च मरणं सुखेनैव प्रपद्यते  ॥ १,२४.६७
अष्टैश्वर्यगुणोपेतंप्राप्यदिव्यवपुः शिवम्  ॥ १,२४.६८
दिव्यंविमानमारुह्यदिव्यत्रिदशसेवितम्  ॥ १,२४.६८
विद्याधराणांसर्वेषांगंधर्वाणांमहौजसाम्  ॥ १,२४.६९
इंद्रादिलोकपालानांलोकेषुचयथाक्रमम्  ॥ १,२४.६९
भुक्त्वा भोगान्सुविपुलान्प्रजेशानां पदेषु च  ॥ १,२४.७०
ब्रह्मणः पदमासाद्यतत्रकन्याशतंलमेत् ॥ १,२४.७०
तत्र ब्रह्मायुषोमानंभुक्त्वाभोगाननेकशः  ॥ १,२४.७१
विष्णोर्लोकेलभेद्भोगंयावद्ब्रह्मशतात्ययः  ॥ १,२४.७१
शिवलोकं ततः प्राप्य लब्ध्वेष्टं काममक्षयम्  ॥ १,२४.७२
शिवसायुज्यमाप्नोतिसंशयोनात्रजायते  ॥ १,२४.७२
सर्वोपनिषदांसारंसमालोक्यमुहुर्मुहुः  ॥ १,२४.७३
इदमेव हि निर्णीतं परं श्रेयस्त्रिपुंड्रकम्  ॥ १,२४.७३
विभूतिंनिंदतेयोवैब्राह्मणः सोन्यजातकः  ॥ १,२४.७४
यातिचनरकेघोरेयावद्ब्रह्मा चतुर्मुखः  ॥ १,२४.७४
श्राद्धेयज्ञेजपेहोमेवैश्वदेवेसुरार्चने  ॥ १,२४.७५
धृतत्रिपुंड्रःपूतात्मामृत्युंजयतिमानवः  ॥ १,२४.७५
जलस्नानं मलत्यागेभस्मस्नानंसदाशुचि  ॥ १,२४.७६
मंत्रस्नानंहरेत्पापंज्ञानस्नानेपरंपदम्  ॥ १,२४.७६
सर्वतीर्थेषुयत्पुण्यंसर्वतीर्थेषुयत्फलम्  ॥ १,२४.७७
तत्फलंसमवाप्नोतिभस्मस्नानकरोनरः  ॥ १,२४.७७
भस्मस्नानं परं तीर्थंगंगास्नानंदिनेदिने  ॥ १,२४.७८
भस्मरूपीशिवःसाक्षाद्भस्म त्रैलोक्यपावनम्  ॥ १,२४.७८
नतदूनंनतद्ध्यानंनतद्दानंजपोनसः  ॥ १,२४.७९
त्रिपुंड्रेणविनायेन विप्रेण यदनुष्ठितम्  ॥ १,२४.७९
वानप्रस्थस्यकन्यानांदीक्षाहीननृणां तथा  ॥ १,२४.८०
मध्याह्नात्प्राग्जलैर्युक्तंपरतोजलवर्जितम्  ॥ १,२४.८०
एवं त्रिपुंड्रं यः कुर्यान्नित्यंनियतमानसः  ॥ १,२४.८१
शिवभक्तः सविज्ञेयो भुक्तिमुक्तिं च विंदति  ॥ १,२४.८१
यस्यांगेनैवरुद्राक्ष एकोपिबहुपुण्यदः  ॥ १,२४.८२
तस्यजन्मनिरर्थंस्यात्त्रिपुंड्ररहितो यदि  ॥ १,२४.८२
एवंत्रिपुंड्रमाहात्म्यंसमासात्कथितंमया  ॥ १,२४.८३
रहस्यंसर्वजंतूनां गोपनीयमिदं त्वया  ॥ १,२४.८३
तिस्रोरेखाभवंत्येवस्थानेषुमुनिपुंगवाः  ॥ १,२४.८४
ललाटादिषुसर्वेषुयथोक्तेषुबुधैर्मुने  ॥ १,२४.८४
भ्रुवोर्मध्यंसमारभ्ययावदंतोभवेद्भ्रुवोः  ॥ १,२४.८५
तावत्प्रमाणंसंधार्यं ललाटे च त्रिपुंड्रकम्  ॥ १,२४.८५
मध्यमानामिकांगुल्यामध्येतुप्रतिलोमतः  ॥ १,२४.८६
अंगुष्ठेन कृतारेखा त्रिपुंड्राख्या भिधीयते  ॥ १,२४.८६
मध्येंगुलिभिरादाय तिसृभिर्भस्मयत्नतः  ॥ १,२४.८७
त्रिपुण्ड्रधारयेद्भक्त्याभुक्तिमुक्तिप्रदंपरम्  ॥ १,२४.८७
तिसृणामपि रेखानां प्रत्येकंनवदेवताः  ॥ १,२४.८८
सर्वत्रांगेषुतावक्ष्येसावधानतया शृणु  ॥ १,२४.८८
अकारो गार्हपत्याग्निर्भूधर्मश्च रजोगुणः  ॥ १,२४.८९
ऋग्वेदश्च क्रियाशक्तिः प्रातःसवनमेव च  ॥ १,२४.८९
महदेवश्च रेखायाः प्रथमायाश्च देवता  ॥ १,२४.९०
विज्ञेया मुनिशार्दूलाः शिवदीक्षापरायणैः  ॥ १,२४.९०
उकारो दक्षिणाग्निश्च नभस्तत्त्वं यजुस्तथा  ॥ १,२४.९१
मध्यंदिनं च सवनमिच्छाशक्त्यंतरात्मकौ  ॥ १,२४.९१
महेश्वरश्च रेखाया द्वितीयायाश्च देवता  ॥ १,२४.९२
विज्ञेयामुनिशार्दूल शिवदीक्षापरायणैः  ॥ १,२४.९२
मकाराहवनीयौ च परमात्मा तमोदिवौ  ॥ १,२४.९३
ज्ञानशक्तिः सामवेदस्तृतीयं सवनं तथा  ॥ १,२४.९३
शिवश्चैव च रेखायास्तृतियायाश्च देवता  ॥ १,२४.९४
विज्ञेयामुनिशार्दूल शिवदीक्षापरायणौ  ॥ १,२४.९४
एवं नित्यं नमस्कृत्य सद्भक्त्या स्थानदेवताः  ॥ १,२४.९५
त्रिपुंड्रं धारयेच्छुद्धो भुक्तिंमुक्तिं च विंदति  ॥ १,२४.९५
इत्युक्ताःस्थानदेवाश्चसर्वांगेषुमुनिश्वर  ॥ १,२४.९६
तेषां संबंधिनोभक्त्यास्थानानिशृणुसांप्रतम्  ॥ १,२४.९६
द्वात्रिंशत्स्थानके वार्धषोडशस्थानकेपि च  ॥ १,२४.९७
अष्टस्थाने तथा चैव पञ्चस्थानेपि नान्यसेत् ॥ १,२४.९७
उत्तमांगे ललाटे च कर्णयोर्नेत्रयोस्तथा  ॥ १,२४.९८
नासावक्त्रगलेष्वेवंहस्तद्वय अतःपरम्  ॥ १,२४.९८
कूर्परे मणिबंधेचहृदयेपार्श्वयोर्द्वयोः  ॥ १,२४.९९
नाभौमुष्कद्वयेचैवमूर्वोर्गुल्फेचजानुनि  ॥ १,२४.९९
जंघाद्वयेपदद्वन्द्वेद्वात्रिंशत्स्थानमुत्तमम्  ॥ १,२४.१००
अग्न्यब्भूवायुदिग्देशदिक्पालान्वसुभिः सह  ॥ १,२४.१००
धराध्रुवश्चसोमश्च अपश्चेवानिलोनलः  ॥ १,२४.१०१
प्रत्यूषश्च प्रभासश्चवसवोष्टप्रकीर्तिताः  ॥ १,२४.१०१
एतेषांनाममात्रेणत्रिपुंड्रंधारयेद्बुधाः  ॥ १,२४.१०२
कुर्याद्वाषोडशस्थानेत्रिपुण्ड्रंतुसमाहितः  ॥ १,२४.१०२
शीर्षकेचललाटेचकंठेचांसद्वयेभुजे  ॥ १,२४.१०३
कूर्परेमणिबंधेचहृदयेनाभिपार्श्वके  ॥ १,२४.१०३
पृष्ठेचैवंप्रतिष्ठाययजेत्तत्राश्विदैवते  ॥ १,२४.१०४
शिवशक्तिंतथारुद्रमीशंनारदमेवच  ॥ १,२४.१०४
वामादिनवशक्तीश्च एताः षोडशदेवताः  ॥ १,२४.१०५
नासत्योदस्रकश्चैव अश्विनौद्वौप्रकीर्तितौ  ॥ १,२४.१०५
अथवामूर्ध्निकेशेचकर्मयोर्वदनेतथा  ॥ १,२४.१०६
बाहुद्वये च हृदयेनाभ्यामूरुयुगेतथा  ॥ १,२४.१०६
जानुद्वयेचपदयोः पृष्ठभागे च षोडश  ॥ १,२४.१०७
शिवश्चन्द्रश्च रुद्रःको विघ्नेशोविष्णुरेव वा  ॥ १,२४.१०७
श्रीश्चैवहृदयेशम्भुस्तथानाभौप्रजापतिः  ॥ १,२४.१०८
नागश्चनागकन्याश्च उभयोरृषिकन्यकाः  ॥ १,२४.१०८
पादयोश्चसमुद्राश्चतीर्थाः पृष्ठे विशालतः  ॥ १,२४.१०९
इत्येव षोडश स्थानमथोच्यते  ॥ १,२४.१०९
गुह्यस्थानं ललाटश्च कर्णद्वयमनुत्तमम्  ॥ १,२४.११०
अंसयुग्मं च हृदयं नाभिरित्येवमष्टकम्  ॥ १,२४.११०
ब्रह्मा च ऋषयः सप्तदेवताश्चप्रकीर्तिताः  ॥ १,२४.१११
इत्येवं तु समुद्दिष्टं भस्मविद्भिर्मुनीश्वराः  ॥ १,२४.१११
अथ वा मस्तकं बाहूहृदयं नाभिरेव च  ॥ १,२४.११२
पञ्चस्थानान्यमून्याहुर्धारणे भस्मविज्जनाः  ॥ १,२४.११२
यथासंभवनं कुर्याद्देशकालाद्यपेक्षया  ॥ १,२४.११३
उद्धूलनेप्यशक्तिश्चेत्त्रिपुण्ड्रादीनि कारयेत् ॥ १,२४.११३
त्रिनेत्रंत्रिगुणाधारंत्रिवेदजनकंशिवम्  ॥ १,२४.११४
स्मरन्नमः शिवायेति ललाटे तु त्रिपुण्ड्रकम्  ॥ १,२४.११४
ईशाभ्यांनम इत्युक्त्वापार्श्वयोश्च त्रिपुण्ड्रकम्  ॥ १,२४.११५
बीजाभ्यां नम इत्युक्त्वाधारयेत्तुप्रकोष्ठयोः  ॥ १,२४.११५
कुर्यादधः पितृभ्यां च उमेशाभ्यांतथोपरि  ॥ १,२४.११६
भीमायेतिततःपृष्ठेशिरसःपश्चिमेतथा  ॥ १,२४.११६

इति श्रीशिवमहापुराणे विद्येश्वरसंहितायां भस्मधारणवर्णनोनाम चतुर्विंशो ऽध्यायः

अध्याय २५
सूत उवाच
शैनकर्षे महाप्राज्ञशिवरूपमहापते  ॥ १,२५.१
शृणुरुद्राक्षमाहात्म्यं समासात्कथयाम्यहम्  ॥ १,२५.१
शिवप्रियतमोज्ञेयो रुद्राक्षः परपावनः  ॥ १,२५.२
दर्शनात्स्पर्शनाज्जाप्यात्सर्वपापहरःस्मृतः  ॥ १,२५.२
पुरारुद्राक्षमहिमादेव्यग्रेकथितोमुने  ॥ १,२५.३
लोकोपकरणार्थायशिवेन परमात्मना  ॥ १,२५.३
शिव उवाच
शृणुदेविमहेशानिरुद्राक्षमहिमाशिवे  ॥ १,२५.४
कथयामितवप्रीत्याभक्तानांहितकाम्यया  ॥ १,२५.४
दिव्यवर्षसहस्राणि महेशानिपुनःपुरा  ॥ १,२५.५
तपःप्रकुर्वतस्त्रस्तंमनः संयम्यवै मम  ॥ १,२५.५
स्वतंत्रेण परेशेन लोकोपकृतिकारिणा  ॥ १,२५.६
लीलयापरमेशानि चक्षुरुन्मीलितंमया  ॥ १,२५.६
पुटाभ्यांचारुचक्षुर्भ्यांपतिताजलबिंदवः  ॥ १,२५.७
तत्राश्रुबिन्दवोजातावृक्षारुद्राक्षसंज्ञकाः  ॥ १,२५.७
स्थावरत्वमनुप्राप्यभक्तानुग्रहकारणात् ॥ १,२५.८
ते दत्ताविष्णुभक्तेभ्यश्चतुर्वर्णेभ्य एव च  ॥ १,२५.८
भूमौगौंडोद्भवांश्चक्रेरुद्राक्षाञ्छिववल्लभान्  ॥ १,२५.९
मथुरायामयोध्यायालंकायांमलये तथा  ॥ १,२५.९
सह्याद्रौचतथाकाश्यांदशेष्वन्येषुवातथा  ॥ १,२५.१०
परानसह्यपापौघभेदनाञ्छ्रुतिनोदनात् ॥ १,२५.१०
ब्राह्मणाःक्षत्रियावैश्याःशूद्राजाताममाज्ञया  ॥ १,२५.११
रुद्राक्षास्तेपृथिव्यांतुतज्जातीयाः शुभाक्षकाः  ॥ १,२५.११
श्वेतरक्ताः पीतकृष्णावर्णाज्ञेयाः क्रमाद्बुधैः  ॥ १,२५.१२
स्वजातीयंनृभिर्धार्यं रुद्राक्षंवर्णतः क्रमात् ॥ १,२५.१२
वर्णैस्तुतत्फलंधार्यंभुक्तिमुक्तिफलेप्सुभिः  ॥ १,२५.१३
शिवभक्तैर्विशेषेणशिवयोः प्रीतयेसदा  ॥ १,२५.१३
धात्रीफलप्रमाणंयच्छ्रेष्ठमेतदुदाहृतम्  ॥ १,२५.१४
बदरीफलमात्रंतुमध्यमंसंप्रकीर्तितम्  ॥ १,२५.१४
अधमंचणमात्रंस्यात्प्रक्रियैषापरोच्यते  ॥ १,२५.१५
शृणुपार्वतिसुप्रीत्याभक्तानांहितकाम्यया  ॥ १,२५.१५
बदरीफलमात्रंचयत्स्यात्किलमहेश्वरि  ॥ १,२५.१६
तथापिफलदंलोकेसुखसौभाग्यवर्धनम्  ॥ १,२५.१६
धात्रीफलसमंयत्स्यात्सर्वारिष्टविनाशनम्  ॥ १,२५.१७
गुंजयासदृशंयत्स्यात्सर्वार्थफलसाधनम्  ॥ १,२५.१७
यथायथालघुःस्याद्वैतथाधिकफलप्रदम्  ॥ १,२५.१८
एकैकतःफलंप्रोक्तंदशांशैरधिकंबुधैः  ॥ १,२५.१८
रुद्राक्षधारणंप्रोक्तंपापनाशनहेतवे  ॥ १,२५.१९
तस्माच्चधारणीयोवैसर्वार्थसाधनोध्रुवम्  ॥ १,२५.१९
यथाचदृश्यतेलोकेरुद्राक्षफलदः शुभः  ॥ १,२५.२०
नतथादृश्यते ऽन्याचमालिकापरमेश्वरि  ॥ १,२५.२०
समाःस्निग्धादृढाःस्थूलाःकंटकैःसंयुताःशुभाः  ॥ १,२५.२१
रुद्राक्षाःकामदादेविभुक्तिमुक्तिप्रदाः सदा  ॥ १,२५.२१
क्रिमिदुष्टंछिन्नभिन्नंकंटकैर्हीनमेवच  ॥ १,२५.२२
व्रणयुक्तमवृत्तंचरुद्राक्षान्षड्विवर्जयेत् ॥ १,२५.२२
स्वयमेवकृतद्वारंरुद्राक्षंस्यदिहोत्तमम्  ॥ १,२५.२३
यत्तुपौरुषयत्नेनकृतंतन्मध्यमंभवेत् ॥ १,२५.२३
रुद्राक्षधारणंप्राप्तंमहापातकनाशनम्  ॥ १,२५.२४
रुद्रसंख्याशतंधृत्वरुद्ररूपोभवेन्नरः  ॥ १,२५.२४
एकादशशतानीहधृत्वायत्फलमाप्यते  ॥ १,२५.२५
तत्फलंशक्यतेनैव वक्तुं वर्षशतैरपि  ॥ १,२५.२५
शतार्धेनयुतेः पञ्चशतैर्वै मुकुटं मतम्  ॥ १,२५.२६
रुद्राक्षैर्विरचेत्सम्यग्भक्तिमान्पुरुषो वरः  ॥ १,२५.२६
त्रिभिः शतैः षष्टियुक्तैस्त्रिरावृत्त्या तथा पुनः  ॥ १,२५.२७
रुद्राक्षैरुपवीतं व निर्मीयाद्भक्तितत्परः  ॥ १,२५.२७
शिखायांचत्रयंप्रोक्तंरुद्रक्षाणां महेश्वरि  ॥ १,२५.२८
कर्णयोः षट्च षट्चैववामदक्षिणयोस्तथा  ॥ १,२५.२८
शतमेकोत्तरंकंठेबाह्वोर्वैरुद्रसंख्यया  ॥ १,२५.२९
कूर्परद्वारयोस्तत्रमणिबंधेतथापुनः  ॥ १,२५.२९
उपवीतेत्रयंधार्यंशिवभक्तिरतैर्नरैः  ॥ १,२५.३०
शेषानुर्वरितान्पञ्चसम्मितान्धारयेत्कटौ  ॥ १,२५.३०
एतत्संख्याधृतायेनरुद्राक्षाः परमेश्वरि  ॥ १,२५.३१
तद्रूपं तु प्रणम्यंहिस्तुत्यंसर्वैर्महेशवत् ॥ १,२५.३१
एवंभूतंस्थितंध्यानेयदाकृत्वासनैर्जनम्  ॥ १,२५.३२
शिवेतिव्याहरंश्चैवदृष्ट्वापापैः प्रमुच्यते  ॥ १,२५.३२
शतादिकसहस्रस्यविधिरेषप्रकीर्तितः  ॥ १,२५.३३
तदभावेप्रकारोन्यः शुभः संप्रोच्यतेमया  ॥ १,२५.३३
शिखायामेकरुद्राक्षंशिरसात्रिंशतंवहेत् ॥ १,२५.३४
पञ्चाशच्चगलेदध्याद्बाह्वोः षोडशषोडश  ॥ १,२५.३४
मणिबंधे द्वादशद्विस्कंधे पञ्चशतंवहेत् ॥ १,२५.३५
अष्टोत्तरशतैर्माल्यमुपवीतंप्रकल्पयेत् ॥ १,२५.३५
एवंसहस्ररुद्राक्षान्धारयेद्योदृढव्रतः  ॥ १,२५.३६
तंनमंतिसुराःसर्वेयथारुद्रस्तथैव सः  ॥ १,२५.३६
एकंशिखायांरुद्राक्षंचत्वारिंशत्तुमस्तके  ॥ १,२५.३७
द्वात्रिंशत्कण्ठदेशेतुवक्षस्यष्टोत्तरंशतम्  ॥ १,२५.३७
एकैकंकर्णयोः षट्षड्बाह्वोःषोडशषोडश  ॥ १,२५.३८
करयोरविमानेनद्विगुणेनमुनीश्वर  ॥ १,२५.३८
संख्याप्रीतिर्धृयायेनसोपिशैवजनःपरः  ॥ १,२५.३९
शिववत्पूजनीयोहिवंद्यस्सर्वैरभीक्ष्णशः  ॥ १,२५.३९
शिरसीशानमंत्रेणकर्णेतत्पुरुषेण च  ॥ १,२५.४०
अघोरेणगलेधार्यंतेनैवहृदयेपि च  ॥ १,२५.४०
अघोरबीजमंत्रेण करयोर्धारयेत्सुधीः  ॥ १,२५.४१
पञ्चदशाक्षग्रथितांवामदेवेनचोदरे  ॥ १,२५.४१
पञ्चब्रह्मभिरंगश्चत्रिमालां पञ्चसप्त च  ॥ १,२५.४२
अथवामूलमंत्रेण सर्वानक्षांस्तुधारयेत् ॥ १,२५.४२
मद्यंमांसंतुलशुनंपलाण्डुंशिग्रुमेव च  ॥ १,२५.४३
श्लेष्मांतकं विड्वराहंभक्षणे वर्जयेत्ततः  ॥ १,२५.४३
वलक्षंरुद्राक्षंद्विजतनुभिरेवेहविहितंसुरक्तंक्षत्राणांप्रमुदितमुमेपीतमसकृत् ॥ १,२५.४४

छिन्नं खंडितं भिन्नं विदीर्ण

ततोवैश्यैर्धायप्रतिदिवसभावश्यकमहोतथाकृष्णंशूद्रैःश्रुतिगदितमार्गोयमगजे  ॥ १,२५.४४
वर्णीवनीगृहयतीर्नियमेनदध्यादेतद्रहस्यपरमोनहिजातुतिष्ठेत् ॥ १,२५.४५
रुद्राक्षधारणमिदंसुकृतैश्चलभ्यंत्यक्त्वेदमेतदखिलान्नरकान्प्रयांति  ॥ १,२५.४५
आदावामलकात्स्वतो लघुतरा रुग्णास्ततःकंटकैःसंदष्टाःक्रिमिभिस्तनूपकरणच्छिद्रेण हीनास्तथा  ॥ १,२५.४६
धार्यानैव शुभेप्सुभिश्चणकवद्रुद्राक्षमप्यंततोरुद्राक्षोममलिंगमंगलमुमेसूक्ष्मंप्रशस्तंसदा  ॥ १,२५.४६
सर्वाश्रमाणांवर्णानांस्त्रीशूद्रणांशिवाज्ञया  ॥ १,२५.४७
धार्याः सदैवरुद्राक्षायतीनां प्रणवेन हि  ॥ १,२५.४७
दिवाबिभ्रद्रात्रिकृतैरात्रौविभ्रद्दिवाकृतैः  ॥ १,२५.४८
प्रातर्मध्याह्नसायाह्नेमुच्यतेसर्वपातकैः  ॥ १,२५.४८
ये त्रिपुण्ड्र धरालोके जटाधारिण एव ये  ॥ १,२५.४९
ये रुद्राक्षधरास्तेवैयमलोकंप्रयांतिन  ॥ १,२५.४९
रुद्राक्षमेकंशिरसाबिभर्तितथात्रिपुण्ड्रंचललाटमध्ये  ॥ १,२५.५०
पञ्चाक्षरंयेहिजपंतिमंत्रंपूज्याभवद्भिः खलुतेहिसाधवः  ॥ १,२५.५०
यस्याङ्गेनास्तिरुद्राक्षस्त्रिपुण्ड्रंभालपट्टके  ॥ १,२५.५१
मुखेपञ्चाक्षरंनास्तितमानययमालयम्  ॥ १,२५.५१
ज्ञात्वाज्ञात्वातत्प्रभावंभस्मरुद्राक्षधारिणः  ॥ १,२५.५२
तेपूज्याः सर्वदास्माकंनोनेतव्याः कदाचन  ॥ १,२५.५२
एवमाज्ञापयामासकालोपिनिजकिङ्करान्  ॥ १,२५.५३
तथेतिमत्त्वातेसर्वेतूष्णीमासन्सुविस्मिताः  ॥ १,२५.५३
अत एवमहादेविरुद्राक्षोत्यघनाशनः  ॥ १,२५.५४
तद्धरोमत्प्रियः शुद्धो ऽत्यघवानपिपार्वति  ॥ १,२५.५४
हस्तेबाहौतथामूर्ध्निरुद्राक्षंधारयेत्तुयः  ॥ १,२५.५५
अवध्यःसर्वभूतानांरुद्ररूपीचरेद्भुवि  ॥ १,२५.५५
सुरासुराणांसर्वेषां वंदनीयःसदासवै  ॥ १,२५.५६
पूजनीयो हि दृष्टस्यपापहाचयथाशिवः  ॥ १,२५.५६
ध्यानज्ञानावमुक्तोपिरुद्राक्षंधारयेत्तुयः  ॥ १,२५.५७
सर्वपापविनिर्मुक्तःसयातिपरमांगतिम्  ॥ १,२५.५७
रुद्राक्षेणजपन्मन्त्रं पुण्यंकोटि गुणं भवेत् ॥ १,२५.५८
दशकोटिगुणंपुण्यंधारणाल्लभते नरः  ॥ १,२५.५८
यावत्कालंहिजीवस्यशरीरस्थोभवेत्सवै  ॥ १,२५.५९
तावत्कालंस्वल्पमृत्युर्नतंदेविबाधते  ॥ १,२५.५९
त्रिपुंड्रेणचसंयुक्तंरुद्राक्षाविलसांगकम्  ॥ १,२५.६०
मृत्युंजयंजपंतंचदृष्ट्वारुद्रफलंलभेत् ॥ १,२५.६०
पञ्चदेवप्रियश्चैवसर्वदेवप्रियस्तथा  ॥ १,२५.६१
सर्वमन्त्राञ्जपेद्भक्तोरुद्राक्षमालयाप्रिये  ॥ १,२५.६१
विष्ण्वादिदेवभक्ताश्चधारयेयुर्नसंशयः  ॥ १,२५.६२
रुद्रभक्तो विशेषेणरुद्राक्षान्धारयेत्सदा  ॥ १,२५.६२
रुद्राक्षाविविधाःप्रोक्तास्तेषां भेदान्वदाम्यहम्  ॥ १,२५.६३
शृणुपार्वति सद्भक्त्या भुक्तिमुक्तिफलप्रदान्  ॥ १,२५.६३
एकवक्त्रः शिवः साक्षाद्भुक्तिमुक्तिफलप्रदः  ॥ १,२५.६४
तस्यदर्शनमात्रेणब्रह्महत्याव्यपोहति  ॥ १,२५.६४
यत्रसंपूजितस्तत्रलक्ष्मीर्दूरतरा नहि  ॥ १,२५.६५
नश्यंत्युपद्रवाःसर्वेसर्वकामाभवंतिहि  ॥ १,२५.६५
द्विवक्त्रोदेवदेवेशस्सर्वकामफलप्रदः  ॥ १,२५.६६
विशेषतः सरुद्राक्षोगोवधंनाशयेद्द्रुतम्  ॥ १,२५.६६
त्रिवक्त्रोयोहिरुद्राक्षः साक्षात्साधनदस्सदा  ॥ १,२५.६७
तत्प्रभावाद्भवेयुर्वैविद्याः सर्वाः प्रतिष्ठिताः  ॥ १,२५.६७
चतुर्वक्त्रः स्वयंब्रह्मानरहत्यांव्यपोहति  ॥ १,२५.६८
दर्शनात्स्पर्शनात्सद्यश्चतुर्वर्गफलप्रदः  ॥ १,२५.६८
पञ्चवक्त्रः स्वयंरुद्रः कालाग्निर्नामतः प्रभुः  ॥ १,२५.६९
सर्वमुक्तिप्रदश्चैवसर्वकामफलप्रदः  ॥ १,२५.६९
अगम्यागमनंपापमभक्ष्यस्य च भक्षणम्  ॥ १,२५.७०
इत्यादि सर्वपापानि पञ्चवक्त्रोव्यपोहति  ॥ १,२५.७०
षड्वक्त्रःकार्तिकेयस्तुधारणाद्दक्षिणेभुजे  ॥ १,२५.७१
ब्रह्महत्यादिकैः पापैर्मुच्यतेनात्र संशयः  ॥ १,२५.७१
सप्तवक्त्रोमहेशानि ह्यनंगोनामनामतः  ॥ १,२५.७२
धारणात्तस्य देवेशिदरिद्रोपीश्वरोभवेत् ॥ १,२५.७२
रुद्राक्षश्चाष्टवक्त्रश्च वसुमूर्तिश्च भैरवः  ॥ १,२५.७३
धारणात्तस्य पूर्णायुर्मृतो भवति शूलभृत् ॥ १,२५.७३
भैरवोनववक्त्रश्च कपिलश्चमुनिःस्मृतः  ॥ १,२५.७४
दुर्गावातदधिष्ठात्री नवरूपामहेश्वरी  ॥ १,२५.७४
तं धारयेद्वामहस्ते रुद्राक्षंभक्तितत्परः  ॥ १,२५.७५
सर्वेश्वरोभवेन्नूनंमम तुल्यो न संशयः  ॥ १,२५.७५
दशवक्त्रो महेशानि स्वयं देवो जनार्दनः  ॥ १,२५.७६
धारणात्तस्य देवेशि सर्वान्कामानवाप्नुयात् ॥ १,२५.७६
एकादशमुखोयस्तुरुद्राक्षःपरमेश्वरि  ॥ १,२५.७७
सरुद्रोधारणात्तस्यसर्वत्रविजयीभवेत् ॥ १,२५.७७
द्वादशास्यं तु रुद्राक्षं धारयेत्केशदेशके  ॥ १,२५.७८
आदित्याश्चैव ते सर्वेद्वादशैव स्थितास्तथा  ॥ १,२५.७८
त्रयोदशमुखो विश्वेदेवस्तद्धारणान्नरः  ॥ १,२५.७९
सर्वान्कामानवाप्नोति सौभाग्यं मंगलंलभेत् ॥ १,२५.७९
चतुर्दशमुखो यो हि रुद्राक्षः परमःशिवः  ॥ १,२५.८०
धारयेन्मूर्ध्नि तं भक्त्यासर्वपापं प्रणश्यति  ॥ १,२५.८०
इतिरुद्राक्षभेदा हि प्रोक्तावैमुखभेदतः  ॥ १,२५.८१
तत्तन्मंत्राञ्छृणु प्रीत्या क्रमाच्छैल्लेश्वरात्मजे  ॥ १,२५. ८१
अं ह्रीनमः १ अंनमः २ अंक्लींनमः ३ अंह्रींनमः ४ अंह्रींनमः ५ अंह्रीं हुं नमः ६ अंहुंनमः ७ अंहुंनमः ८ अंह्रींहुंनमः ९ अंह्रींनमः नमः १० अंह्रींहुंनमः ११ अंक्रों क्षौं रौं नमः १२ अंह्रींनमः १३ अंनम १४
भक्तिश्रद्धायुतश्चैव सर्वकामार्थसिद्धये  ॥ १,२५.८२
रुद्राक्षान्धारयेन्मंत्रैर्देवनालस्य वर्जितः  ॥ १,२५.८२
विना मंत्रेण हो धत्ते रुद्राक्षं भुविमानवः  ॥ १,२५.८३
स याति नरकं घोरं यावदिन्द्राश्चतुर्दश  ॥ १,२५.८३
रुद्राक्षमालिनंदृष्ट्वा भूतप्रेतपिशाचकाः  ॥ १,२५.८४
डाकिनीशाकिनी चैव ये चान्ये द्रोहकारकाः  ॥ १,२५.८४
कृत्रिमं चैव यत्किंचिदभिचारादिकंचयात् ॥ १,२५.८५
तत्सर्वंदूरतोयातिदृष्ट्वा शंकितविग्रहम्  ॥ १,२५.८५
रुद्राक्षमालिनं दृष्ट्वा शिवो विष्णुः प्रसीदति  ॥ १,२५.८६
देवीगणपतिस्सूर्यःसुराश्चान्येपिपार्वति  ॥ १,२५.८६
एवंज्ञात्वातुमाहात्म्यंरुद्राक्षस्यमहेश्वरि  ॥ १,२५.८७
सम्यग्धार्यास्समंत्राश्चभक्त्याधर्मविवृद्धये  ॥ १,२५.८७
इत्युक्तंगिरिजाग्रेहिशिवेनपरमात्मना  ॥ १,२५.८८
भस्मरूद्राक्षमाहात्म्यं भुक्तिमुक्तिफलप्रदम्  ॥ १,२५.८८
शिवस्यातिप्रियौज्ञेयौ भस्मरुद्राक्षधारिणौ  ॥ १,२५.८९
तद्धारणप्रभावद्धि भुक्तिर्मुक्तिर्न संशयः  ॥ १,२५.८९
भस्मरुद्राक्षधारी यः शिवभक्तस्स उच्यते  ॥ १,२५.९०
पञ्चाक्षरजपासक्तः परिपूर्णश्चसन्मुखे  ॥ १,२५.९०
विनाभस्मत्रिपुंड्रेणविनारुद्राक्षमालया  ॥ १,२५.९१
पूजितोपिमहादेवोनाभीष्टफलदायकः  ॥ १,२५.९१
तत्सर्वं च समाख्यातं यत्पृष्टंहिमुनीश्वर  ॥ १,२५.९२
भस्मरुद्राक्षमाहात्म्यं सर्वकामसमृद्धिदम्  ॥ १,२५.९२
एतद्यःशृणुयान्नित्यंमाहात्म्यपरमंशुभम्  ॥ १,२५.९३
रुद्राक्षभस्मनोर्भक्त्यासर्वान्कामानवाप्नुयात् ॥ १,२५.९३
इह सर्वसुखं भुक्त्वा पुत्रपौत्रादिसंयुतः  ॥ १,२५.९४
लभेत्परत्र सन्मोक्षं शिवस्यातिप्रियो भवेत् ॥ १,२५.९४
विद्येश्वरसंहितेयं कथिता वो मुनीश्वराः  ॥ १,२५.९५
सर्वसिद्धिप्रदा नित्यंमुक्तिदा शिवशासनात् ॥ १,२५.९५

इति श्रीशिवमहापुराणे प्रथमायां विद्येश्वरसंहितायां साध्यसाधनखण्डे रुद्राक्षमहात्म्यवर्णनोनाम पञ्चविंशो ऽध्यायः









वायवीयसंहिता

अथ श्रीशिवमहापुराणे सप्तमी वायवीयसंहिता प्रारभ्यते   ॥
श्रीगणेशाय नमः   ॥
श्रीगौरीशंकराभ्यां नमः   ॥
अथ सप्तमी वायवीयसंहिता प्रारभ्यते   ॥

अध्याय १
व्यास उवाच
नमश्शिवाय सोमाय सगणाय ससूनवे  ॥ ७.१,१.१
प्रधानपुरुषेशाय सर्गस्थित्यंतहेतवे  ॥ ७.१,१.१
शक्तिरप्रतिमा यस्य ह्यैश्वर्यं चापि सर्वगम्  ॥ ७.१,१.२
स्वामित्वं च विभुत्वं च स्वभावं संप्रचक्षते  ॥ ७.१,१.२
तमजं विश्वकर्माणं शाश्वतं शिवमव्ययम्  ॥ ७.१,१.३
महादेवं महात्मानं व्रजामि शरणं शिवम्  ॥ ७.१,१.३
धर्मक्षेत्रे महातीर्थे गंगाकालिंदिसंगमे  ॥ ७.१,१.४
प्रयागे नैमिषारण्ये ब्रह्मलोकस्य वर्त्मनि  ॥ ७.१,१.४
मुनयश्शंसितात्मानः सत्यव्रतपरायणाः  ॥ ७.१,१.५
महौजसो महाभागा महासत्रं वितेनिरे  ॥ ७.१,१.५
तत्र सत्रं समाकर्ण्य तेषामक्लिष्टकर्मणाम्  ॥ ७.१,१.६
साक्षात्सत्यवतीसूनोर्वेदव्यासस्य धीमतः  ॥ ७.१,१.६
शिष्यो महात्मा मेधावी त्रिषु लोकेषु विश्रुतः  ॥ ७.१,१.७
पञ्चावयवयुक्तस्य वाक्यस्य गुणदोषवित् ॥ ७.१,१.७
उत्तरोत्तरवक्ता च ब्रुवतो ऽपि बृहस्पतेः  ॥ ७.१,१.८
मधुरः श्रवणानां च मनोज्ञपदपर्वणाम्  ॥ ७.१,१.८
कथानां निपुणो वक्ता कालविन्नयवित्कविः  ॥ ७.१,१.९
आजगाम स तं देशं सूतः पौराणिकोत्तमः  ॥ ७.१,१.९
तं दृष्ट्वा सूतमायांतं मुनयो हृष्टमानसाः  ॥ ७.१,१.१०
तस्मै साम च पूजां च यथावत्प्रत्यपादयन्  ॥ ७.१,१.१०
प्रतिगृह्य सतां पूजां मुनिभिः प्रतिपादिताम्  ॥ ७.१,१.११
उद्दिष्टमानसं भेजे नियुक्तो युक्तमात्मनः  ॥ ७.१,१.११
ततस्तत्संगमादेव मुनीनां भावितात्मनाम्  ॥ ७.१,१.१२
सोत्कंठमभवच्चितं श्रोतुं पौराणिकीं कथाम्  ॥ ७.१,१.१२
तदा तमनुकूलाभिर्वाग्भिः पूज्य १ महर्षयः  ॥ ७.१,१.१३
अतीवाभिमुखं कृत्वा वचनं चेदमब्रुवन्  ॥ ७.१,१.१३
ऋषय ऊचुः
रोमहर्षण सर्वज्ञ भवान्नो भाग्यगौरवात् ॥ ७.१,१.१४
संप्राप्तोद्य महाभाग शैवराज महामते  ॥ ७.१,१.१४
पुराणविद्यामखिलां व्यासात्प्रत्यक्षमीयिवान्  ॥ ७.१,१.१५
तस्मादाश्चर्यभूतानां कथानां त्वं हि भाजनम्  ॥ ७.१,१.१५
रत्नानामुरुसाराणां रत्नाकर इवार्णवः  ॥ ७.१,१.१६
यच्च भूतं यच्च भव्यं यच्चान्यद्वस्तु वर्तते  ॥ ७.१,१.१६
न तवाविदितं किञ्चित्त्रिषु लोकेषु विद्यते  ॥ ७.१,१.१७
त्वमदृष्टवशादस्मद्दर्शनार्थमिहागतः  ॥ ७.१,१.१७
अकुर्वन्किमपि श्रेयो न वृथा गन्तुमर्हसि  ॥ ७.१,१.१७
तस्माच्छ्राव्यतरं पुण्यं सत्कथाज्ञानसंहितम्  ॥ ७.१,१.१८
वेदांतसारसर्वस्वं पुराणं श्रावयाशु नः  ॥ ७.१,१.१८
एवमभ्यर्थितस्सूतो मुनिभिर्वेदवादिभिः  ॥ ७.१,१.१९
श्लक्ष्णां च न्यायसंयुक्तां प्रत्युवाच शुभां गिरम्  ॥ ७.१,१.१९

५०२

सूत उवाच
पूजितो ऽनुगृहीतश्च भवद्भिरिति चोदितः  ॥ ७.१,१.२०
कस्मात्सम्यङ्न विब्रूयां पुराणमृषिपूजितम्  ॥ ७.१,१.२०
अभिवंद्य महादेवं देवीं स्कंदं विनायकम्  ॥ ७.१,१.२१
नंदिनं च तथा व्यासं साक्षात्सत्यवतीसुतम्  ॥ ७.१,१.२१
वक्ष्यामि परमं पुण्यं पुराणं वेदसंमितम्  ॥ ७.१,१.२२
शिवज्ञानार्णवं साक्षाद्भक्तिमुक्तिफलप्रदम्  ॥ ७.१,१.२२
शब्दार्थन्यायसंयुक्तै रागमार्थैर्विभूषितम्  ॥ ७.१,१.२३
श्वेतकल्पप्रसंगेन वायुना कथितं पुरा  ॥ ७.१,१.२३
विद्यास्थानानि सर्वाणि पुराणानुक्रमं तथा  ॥ ७.१,१.२४
तत्पुराणस्य चोत्पत्तिं ब्रुवतो मे निबोधत  ॥ ७.१,१.२४
अंगानि वेदाश्चत्वारो मीमांसान्यायविस्तरः  ॥ ७.१,१.२५
पुराणं धर्मशास्त्रं च विद्याश्चेताश्चतुर्दश  ॥ ७.१,१.२५
आयुर्वेदो धनुर्वेदो गांधर्वश्चेत्यनुक्रमात् ॥ ७.१,१.२६
अर्थशास्त्रं परं तस्माद्विद्या ह्यष्टादश स्मृताः  ॥ ७.१,१.२६
अष्टादशानां विद्यानामेतासां भिन्नवर्त्मनाम्  ॥ ७.१,१.२७
आदिकर्ता कविस्साक्षाच्छूलपाणिरिति श्रुतिः  ॥ ७.१,१.२७
स हि सर्वजगन्नाथः सिसृक्षुरखिलं जगत् ॥ ७.१,१.२८
ब्रह्माणं विदधे साक्षात्पुत्रमग्रे सनातनम्  ॥ ७.१,१.२८
तस्मै प्रथमपुत्राय ब्रह्मणे विश्वयोनये  ॥ ७.१,१.२९
विद्याश्चेमा ददौ पूर्वं विश्वसृष्ट्यर्थमीश्वरः  ॥ ७.१,१.२९
पालनाय हरिं देवं रक्षाशक्तिं ददौ ततः  ॥ ७.१,१.३०
मध्यमं तनयं विष्णुं पातारं ब्रह्मणो ऽपि हि  ॥ ७.१,१.३०
लब्धविद्येन विधिना प्रजासृष्टिं वितन्वता  ॥ ७.१,१.३१
प्रथमं सर्वशास्त्राणां पुराणं ब्रह्मणा स्मृतम्  ॥ ७.१,१.३१
अनंतरं तु वक्त्रेभ्यो वेदास्तस्य विनिर्गताः  ॥ ७.१,१.३२
प्रवृत्तिस्सर्वशास्त्राणां तन्मुखादभवत्ततः  ॥ ७.१,१.३२
यदास्य विस्तरं शक्ता नाधिगंतुं प्रजा भुवि  ॥ ७.१,१.३३
तदा विद्यासमासार्थं विश्वेश्वरनियोगतः  ॥ ७.१,१.३३
द्वापरांतेषु विश्वात्मा विष्णुर्विश्वंभरः प्रभुः  ॥ ७.१,१.३४
व्यासनाम्ना चरत्यस्मिन्नवतीर्य महीतले  ॥ ७.१,१.३४
एवं व्यस्ताश्च वेदाश्च द्वापरेद्वापरे द्विजाः  ॥ ७.१,१.३५
निर्मितानि पुराणानि अन्यानि च ततः परम्  ॥ ७.१,१.३५
स पुनर्द्वापरे चास्मिन्कृष्णद्वैपायनाख्यया  ॥ ७.१,१.३६
अरण्यामिव हव्याशी सत्यवत्यामजायत  ॥ ७.१,१.३६
संक्षिप्य स पुनर्वेदांश्चतुर्धा कृतवान्मुनिः  ॥ ७.१,१.३७
व्यस्तवेदतया लोके वेदव्यास इति श्रुतः  ॥ ७.१,१.३७
पुराणानाञ्च संक्षिप्तं चतुर्लक्षप्रमाणतः  ॥ ७.१,१.३८
अद्यापि देवलोके तच्छतकोटिप्रविस्तरम्  ॥ ७.१,१.३८
यो विद्याच्चतुरो वेदान् सांगोपणिषदान्द्विजः  ॥ ७.१,१.३९
न चेत्पुराणं संविद्यान्नैव स स्याद्विचक्षणः  ॥ ७.१,१.३९
इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समुपबृंहयेत् ॥ ७.१,१.४०
बिभेत्यल्पश्रुताद्वेदो मामयं प्रतरिष्यति  ॥ ७.१,१.४०
सर्गश्च प्रतिसर्गश्च वंशो मन्वंतराणि च  ॥ ७.१,१.४१
वंशानुचरितं चैव पुराणं पञ्चलक्षणम्  ॥ ७.१,१.४१
दशधा चाष्टधा चैतत्पुराणमुपदिश्यते  ॥ ७.१,१.४२
५०२

बृहत्सूक्ष्मप्रभेदेन मुनिभिस्तत्त्ववित्तमैः  ॥ ७.१,१.४२
ब्राह्मं पाद्मं वैष्णवं च शैवं भागवतं तथा  ॥ ७.१,१.४३
भविष्यं नारदीयं च मार्कंडेयमतः परम्  ॥ ७.१,१.४३
आग्नेयं ब्रह्मवैवर्तं लैंगं वाराहमेव च  ॥ ७.१,१.४४
स्कान्दं च वामनं चैव कौर्म्यं मात्स्यं च गारुडम्  ॥ ७.१,१.४४
ब्रह्मांडं चेति पुण्यो ऽयं पुराणानामनुक्रमः  ॥ ७.१,१.४५
तत्र शैवं तुरीयं यच्छार्वं सर्वार्थसाधकम्  ॥ ७.१,१.४५
ग्रंथो लक्षप्रमाणं तद्व्यस्तं द्वादशसंहितम्  ॥ ७.१,१.४६
निर्मितं तच्छिवेनैव तत्र धर्मः प्रतिष्ठितः  ॥ ७.१,१.४६
तदुक्तेनैव धर्मेण शैवास्त्रैवर्णिका नराः  ॥ ७.१,१.४७
तस्माद्विमुकुतिमन्विच्छञ्च्छिवमेव समाश्रयेत् ॥ ७.१,१.४७
तमाश्रित्यैव देवानामपि मुक्तिर्न चान्यथा  ॥ ७.१,१.४८
यदिदं शैवमाख्यातं पुराणं वेदसंमितम्  ॥ ७.१,१.४९
तस्य भेदान्समासेन ब्रुवतो मे निबोधत  ॥ ७.१,१.४९
विद्येश्वरं तथा रौद्रं वैनायकमनुत्तमम्  ॥ ७.१,१.५०
औमं मातृपुराणं च रुद्रैकादशकं तथा  ॥ ७.१,१.५०
कैलासं शतरुद्रं च शतरुद्राख्यमेव च  ॥ ७.१,१.५१
सहस्रकोटिरुद्राख्यं वायवीयं ततःपरम्  ॥ ७.१,१.५१
धर्मसंज्ञं पुराणं चेत्येवं द्वादश संहिताः  ॥ ७.१,१.५२
विद्येशं दशसाहस्रमुदितं ग्रंथसंख्यया  ॥ ७.१,१.५२
रौद्रं वैनायकं चौमं मातृकाख्यं ततः परम्  ॥ ७.१,१.५३
प्रत्येकमष्टसाहस्रं त्रयोदशसहस्रकम्  ॥ ७.१,१.५३
रौद्रकादशकाख्यं यत्कैलासं षट्सहस्रकम्  ॥ ७.१,१.५४
शतरुद्रं त्रिसाहस्रं कोटिरुद्रं ततः परम्  ॥ ७.१,१.५४
सहस्रैर्नवभिर्युक्तं सर्वार्थज्ञानसंयुतम्  ॥ ७.१,१.५५
सहस्रकोटिरुद्राख्यमेकादशसहस्रकम्  ॥ ७.१,१.५५
चतुस्सहस्रसंख्येयं वायवीयमनुत्तमम्  ॥ ७.१,१.५६
धर्मसंज्ञं पुराणं यत्तद्द्वादशसहस्रकम्  ॥ ७.१,१.५६
तदेवं लक्षमुद्दिष्टं शैवं शाखाविभेदतः  ॥ ७.१,१.५७
पुराणं वेदसारं तद्भुक्तिमुक्तिफलप्रदम्  ॥ ७.१,१.५७
व्यासेन तत्तु संक्षिप्तं चतुर्विंशत्सहस्रकम्  ॥ ७.१,१.५८
शैवन्तत्र पुराणं वै चतुर्थं सप्तसंहितम्  ॥ ७.१,१.५८
विद्येश्वराख्या तत्राद्या द्वितीया रुद्रसंहिता  ॥ ७.१,१.५९
तृतीया शतरुद्राख्या कोटिरुद्रा चतुर्थिका  ॥ ७.१,१.५९
पञ्चमी कथिता चोमा षष्ठी कैलाससंहिता  ॥ ७.१,१.६०
सप्तमी वायवीयाख्या सप्तैवं संहिता इह  ॥ ७.१,१.६०
विद्येश्वरं द्विसाहस्रं रौद्रं पञ्चशतायुतम्  ॥ ७.१,१.६१
त्रिंशत्तथा द्विसाहस्रं सार्धैकशतमीरितम्  ॥ ७.१,१.६१
शतरुद्रन्तथा कोटिरुद्रं व्योमयुगाधिकम्  ॥ ७.१,१.६२
द्विसाहस्रं च द्विशतं तथोमं भूसहस्रकम्  ॥ ७.१,१.६२
चत्वारिंशत्साष्टशतं कैलासं भूसहस्रकम्  ॥ ७.१,१.६३
चत्वारिंशच्च द्विशतं वायवीयमतः परम्  ॥ ७.१,१.६३
चतुस्साहस्रसंख्याकमेवं संख्याविभेदतः  ॥ ७.१,१.६४
श्रुतम्परमपुण्यन्तु पुराणं शिवसंज्ञकम्  ॥ ७.१,१.६४
चतुःसाहस्रकं यत्तु वायवीयमुदीरितम्  ॥ ७.१,१.६५
तदिदं वर्तयिष्यामि भागद्वयसमन्वितम्  ॥ ७.१,१.६५
नावेदविदुषे वाच्यमिदं शास्त्रमनुत्तमम्  ॥ ७.१,१.६६
न चैवाश्रद्धधानाय नापुराणविदे तथा  ॥ ७.१,१.६६
परीक्षिताय शिष्याय धार्मिकायानसूयवे  ॥ ७.१,१.६७
प्रदेयं शिवभक्ताय शिवधर्मानुसारिणे  ॥ ७.१,१.६७
पुराणसंहिता यस्य प्रसादान्मयि वर्तते  ॥ ७.१,१.६८
नमो भगवते तस्मै व्यासायामिततेजसे  ॥ ७.१,१.६८

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे विद्यावतारकथनं नामप्रथमो ऽध्यायः

अध्याय २
सूत उवाच
पुरा कालेन महता कल्पेतीते पुनःपुनः  ॥ ७.१,२.१
अस्मिन्नुपस्थिते कल्पे प्रवृत्ते सृष्ठिकर्मणि  ॥ ७.१,२.१
प्रतिष्ठितायां वार्तायां प्रबुद्धासु प्रजासु च  ॥ ७.१,२.२
मुनीनां षट्कुलीयानां ब्रुवतामितरेतरम्  ॥ ७.१,२.२
इदं परमिदं नेति विवादस्सुमहानभूत् ॥ ७.१,२.३
परस्य दुर्निरूपत्वान्न जातस्तत्र निश्चयः  ॥ ७.१,२.३
ते ऽभिजग्मुर्विधातारं द्रष्टुं ब्रह्माणमव्ययम्  ॥ ७.१,२.४
यत्रास्ते भगवान् ब्रह्मा स्तूयमानस्सुरासुरैः  ॥ ७.१,२.४
मेरुशृंगे शुभे रम्ये देवदानवसंकुले  ॥ ७.१,२.५
सिद्धचारणसंवादे यक्षगंधर्वसेविते  ॥ ७.१,२.५
विहंगसंघसंघुष्टे मणिविद्रुमभूषिते  ॥ ७.१,२.६
निकुंजकंदरदरीगृहानिर्झरशोभिते  ॥ ७.१,२.६
तत्र ब्रह्मवनं नाम नानामृगसमाकुलम्  ॥ ७.१,२.७
दशयोजनविस्तीर्णं शतयोजनमायतम्  ॥ ७.१,२.७
सुरसामलपानीयपूर्णरम्यसरोवरम्  ॥ ७.१,२.८
मत्तभ्रमरसंछन्नरम्यपुष्पितपादपम्  ॥ ७.१,२.८
तरुणादित्यसंकाशं तत्र चारु महत्पुरम्  ॥ ७.१,२.९
दुर्धर्षबलदृप्तानां दैत्यदानवरक्षसाम्  ॥ ७.१,२.९
तप्तजांबूनदमयं प्रांशुप्राकारतोरणम्  ॥ ७.१,२.१०
निर्व्यूहवलभीकूटप्रतोलीशतमंडितम्  ॥ ७.१,२.१०
महार्हमणिचित्राभिर्लेलिहानमिवांबरम्  ॥ ७.१,२.११
महाभवनकोटीभिरनेकाभिरलंकृतम्  ॥ ७.१,२.११
तस्मिन्निवसति ब्रह्मा सभ्यैः सार्धं प्रजापतिः  ॥ ७.१,२.१२
तत्र गत्वा महात्मानं साक्षाल्लोकपितामहम्  ॥ ७.१,२.१२
दद्दशुर्मुनयो देवा देवर्षिगणसेवितम्  ॥ ७.१,२.१३
शुद्धचामीकरप्रख्यं सर्वाभरणभूषितम्  ॥ ७.१,२.१३
प्रसन्नवदनं सौम्यं पद्मपत्रायतेक्षणम्  ॥ ७.१,२.१४
दिव्यकांतिसमायुक्तं दिव्यगंधानुलेपनम्  ॥ ७.१,२.१४
दिव्यशुक्लांबरधरं दिव्यमालाविभूषितम्  ॥ ७.१,२.१५
सुरासुरेन्द्रयोगींद्रवंद्यमानपदांबुजम्  ॥ ७.१,२.१५
सर्वलक्षणयुक्तांग्या लब्धचामरहस्तया  ॥ ७.१,२.१६
भ्राजमानं सरस्वत्या प्रभयेव दिवाकरम्  ॥ ७.१,२.१६
तं दृष्ट्वा मुनयस्सर्वे प्रसन्नवदनेक्षणाः  ॥ ७.१,२.१७
शिरस्यंजलिमाधाय तुष्टुवुस्सुरपुंगवम्  ॥ ७.१,२.१७
मुनय ऊचुः
नमस्त्रिमूर्तये तुभ्यं सर्गस्थित्यंतहेतवे  ॥ ७.१,२.१८
पुरुषाय पुराणाय ब्रह्मणे परमात्मने  ॥ ७.१,२.१८
नमः प्रधानदेहाय प्रधानक्षोभकारिणे  ॥ ७.१,२.१९
त्रयोविंशतिभेदेन विकृतायाविकारिणे  ॥ ७.१,२.१९
नमो ब्रह्माण्डदेहाय ब्रह्मांडोदरवर्तिने  ॥ ७.१,२.२०
तत्र संसिद्धकार्याय संसिद्धकरणाय च  ॥ ७.१,२.२०
नमोस्तु सर्वलोकाय सर्वलोकविधायिने  ॥ ७.१,२.२१
सर्वात्मदेहसंयोग वियोगविधिहेतवे  ॥ ७.१,२.२१
त्वयैव निखिलं सृष्टं संहृतं पालितं जगत् ॥ ७.१,२.२२
तथापि मायया नाथ न विद्मस्त्वां पितामह  ॥ ७.१,२.२२
सूत उवाच
एवं ब्रह्मा महाभागैर्महर्षिभिरभिष्टुतः  ॥ ७.१,२.२३
प्राह गंभीरया वाचा मुनीन् प्रह्लादयन्निव  ॥ ७.१,२.२३
ब्रह्मोवाच
ऋषयो हे महाभागा महासत्त्वा महौजसः  ॥ ७.१,२.२४
किमर्थं सहितास्सर्वे यूयमत्र समागताः  ॥ ७.१,२.२४
तमेवंवादिनं देवं ब्रह्माणं ब्रह्मवित्तमाः  ॥ ७.१,२.२५
वाग्भिर्विनयगर्भाभिस्सर्वे प्रांजलयो ऽब्रुवन्  ॥ ७.१,२.२५
मुनय ऊचुः
भगवन्नंधकारेण महता वयमावृताः  ॥ ७.१,२.२६
खिन्ना विवदमानाश्च न पश्यामो ऽत्र यत्परम्  ॥ ७.१,२.२६
त्वं हि सर्वजगद्धाता सर्वकारणकारणम्  ॥ ७.१,२.२७
त्वया ह्यविदितं नाथ नेह किंचन विद्यते  ॥ ७.१,२.२७
कः पुमान् सर्वसत्त्वेभ्यः पुराणः पुरुषः परः  ॥ ७.१,२.२८
विशुद्धः परिपूर्णश्च शाश्वतः परमेश्वरः  ॥ ७.१,२.२८
केनैव चित्रकृत्येन प्रथमं सृज्यते जगत् ॥ ७.१,२.२९
तत्त्वं वद महाप्राज्ञ स्वसंदेहापनुत्तये  ॥ ७.१,२.२९
एवं पृष्टस्तदा ब्रह्मा विस्मयस्मेरवीक्षणः  ॥ ७.१,२.३०
देवानां दानवानां च मुनीनामपि सन्निधौ  ॥ ७.१,२.३०
उत्थाय सुचिरं ध्यात्वा रुद्र इत्युद्धरन् गिरिम्  ॥ ७.१,२.३१
आनंदक्लिन्नसर्वांगः कृतांजलिरभाषत  ॥ ७.१,२.३१

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे मुनिप्रस्ताववर्णनं नाम द्वितीयो ऽध्यायः

अध्याय ३
ब्रहमोवाच
यतो वाचो निवर्तंते अप्राप्य मनसा सह  ॥ ७.१,३.१
आनंदं यस्य वै विद्वान्न बिभेति कुतश्चन  ॥ ७.१,३.१
यस्मात्सर्वमिदं ब्रह्मविष्णुरुद्रेन्द्रपूर्वकम्  ॥ ७.१,३.२
सह भूतेन्द्रियैः सर्वैः प्रथमं संप्रसूयते  ॥ ७.१,३.२
कारणानां च यो धाता ध्याता परमकारणम्  ॥ ७.१,३.३
न संप्रसूयते ऽन्यस्मात्कुतश्चन कदाचन  ॥ ७.१,३.३
सर्वैश्वर्येण संपन्नो नाम्ना सर्वेश्वरः स्वयम्  ॥ ७.१,३.४
सर्वैर्मुमुक्षुभिर्ध्येयश्शंभुराकाशमध्यगः  ॥ ७.१,३.४
यो ऽग्रे मां विदधे पुत्रं ज्ञानं च प्रहिणोति मे  ॥ ७.१,३.५
तत्प्रसादान्मयालब्धं प्राजापत्यमिदं पदम्  ॥ ७.१,३.५
ईशो वृक्ष इव स्तब्धो य एको दिवि तिष्ठति  ॥ ७.१,३.६
येनेदमखिलं पूर्णं पुरुषेण महात्मना  ॥ ७.१,३.६
५०४

एको बहूनां जंतूनां निष्क्रियाणां च सक्रियः  ॥ ७.१,३.७
य एको बहुधा बीजं करोति स महेश्वरः  ॥ ७.१,३.७
जीवैरेभिरिमांल्लोकान्सर्वानीशो य ईशते १  ॥ ७.१,३.८
य एको भागवान्रुद्रो न द्वितीयो ऽस्ति कश्चन  ॥ ७.१,३.८
सदा जनानां हृदये संनिविष्टो ऽपि यः परैः  ॥ ७.१,३.९
अलक्ष्यो लक्षयन्विश्वमधितिष्ठति सर्वदा  ॥ ७.१,३.९
यस्तु कालात्प्रमुक्तानि कारणान्यखिलान्यपि  ॥ ७.१,३.१०
अनन्तशक्तिरेवैको भगवानधितिष्ठति  ॥ ७.१,३.१०
न यस्य दिवसो रात्रिर्न समानो न चाधिकः  ॥ ७.१,३.११
स्वभाविकी पराशक्तिर्नित्या ज्ञानक्रिये अपि  ॥ ७.१,३.११
यदिदं क्षरमव्यक्तं यदप्यमृतमक्षरम्  ॥ ७.१,३.१२
तावुभावक्षरात्मानावेको देवः स्वयं हरः  ॥ ७.१,३.१२
ईशते तदभिध्यानाद्योजनासत्त्वभावनः  ॥ ७.१,३.१३
भूयो ह्यस्य पशोरन्ते विश्वमाया निवर्तते  ॥ ७.१,३.१३
यस्मिन्न भासते विद्युन्न सूर्यो न च चन्द्रमाः  ॥ ७.१,३.१४
यस्य भासा विभातीदमित्येषा शाश्वती श्रुतिः  ॥ ७.१,३.१४
एको देवो महादेवो विज्ञेयस्तु महेश्वरः  ॥ ७.१,३.१५
न तस्य परमं किंचित्पदं समधिगम्यते  ॥ ७.१,३.१५
अयमादिरनाद्यन्तस्स्वभावादेव निर्मलः  ॥ ७.१,३.१६
स्वतन्त्रः परिपूर्णश्च स्वेच्छाधीनश्चराचरः  ॥ ७.१,३.१६
अप्राकृतवपुः श्रीमांल्लक्ष्यलक्षणवर्जितः  ॥ ७.१,३.१७
अयं मुक्तो मोचकश्च ह्यकालः कालचोदकः  ॥ ७.१,३.१७
सर्वोपरिकृतावासस्सर्वावासश्च सर्ववित् ॥ ७.१,३.१८
षड्विधाध्वमयस्यास्य सर्वस्य जगतः पतिः  ॥ ७.१,३.१८
उत्तरोत्तरभूतानामुत्तरश्च निरुत्तरः  ॥ ७.१,३.१९
अनन्तानन्तसन्दोहमकरंदमधुव्रतः  ॥ ७.१,३.१९
अखंडजगदंडानां पिंडीकरणपंडितः  ॥ ७.१,३.२०
औदार्यवीर्यगांभीर्यमाधुर्यमकरालयः  ॥ ७.१,३.२०
नैवास्य सदृशं वस्तु नाधिकं चापि किंचन  ॥ ७.१,३.२१
अतुलः सर्वभूतानां राजराजश्च तिष्ठति  ॥ ७.१,३.२१
अनेन चित्रकृत्येन प्रथमं सृज्यते जगत् ॥ ७.१,३.२२
अंतकाले पुनश्चेदं तस्मिन्प्रलयमेष्यते  ॥ ७.१,३.२२
अस्य भूतानि वश्यानि अयं सर्वनियोजकः  ॥ ७.१,३.२३
अयं तु परया भक्त्या दृश्यते नान्यथा क्वचित् ॥ ७.१,३.२३
व्रतानि सर्वदानानि तपांसि नियमास्तथा  ॥ ७.१,३.२४
कथितानि पुरा सद्भिर्भावार्थं नात्र संशयः  ॥ ७.१,३.२४
हरिश्चाहं च रुद्रश्च तथान्ये च सुरासुराः  ॥ ७.१,३.२५
तपोभिरुग्रैरद्यापि तस्य दर्शनकांक्षिणः  ॥ ७.१,३.२५
अदृश्यः पतितैर्मूढैर्दुर्जनैरपि कुत्सितैः  ॥ ७.१,३.२६
भक्तैरन्तर्बहिश्चापि पूज्यः संभाष्य एव च  ॥ ७.१,३.२६
तदिदं त्रिविधं रूपं स्थूलं सूक्ष्मं ततः परम्  ॥ ७.१,३.२७
अस्मदाद्यमरैर्दृश्यं स्थूलं सूक्ष्मं तु योगिभिः  ॥ ७.१,३.२७

१ शपो लुगभाव आर्ष
५०४

ततः परं तु यन्नित्यं ज्ञानमानंदमव्ययम्  ॥ ७.१,३.२८
तन्निष्ठैस्तत्परैर्भक्तैर्दृश्यं तद्व्रतमाश्रितैः  ॥ ७.१,३.२८
बहुनात्र किमुक्तेन गुह्याद्गुह्यतरं परम्  ॥ ७.१,३.२९
शिवे भक्तिर्न सन्देहस्तया युक्तो विमुच्यते  ॥ ७.१,३.२९
प्रसादादेव सा भक्तिः प्रसादो भक्तिसंभवः  ॥ ७.१,३.३०
यथा चांकुरतो बीजं बीजतो वा यथांकुरः  ॥ ७.१,३.३०
प्रसादपूर्विका एव पशोस्सर्वत्र सिद्धयः  ॥ ७.१,३.३१
स एव साधनैरन्ते सर्वैरपि च साध्यते  ॥ ७.१,३.३१
प्रसादसाधनं धर्मस्स च वेदेन दर्शितः  ॥ ७.१,३.३२
तदभ्यासवशात्साम्यं पूर्वयोः पुण्यपापयोः  ॥ ७.१,३.३२
साम्यात्प्रसादसंपर्को धर्मस्यातिशयस्ततः  ॥ ७.१,३.३३
धर्मातिशयमासाद्य पशोः पापपरिक्षयः  ॥ ७.१,३.३३
एवं प्रक्षीणपापस्य बहुभिर्जन्मभिः क्रमात् ॥ ७.१,३.३४
सांबे सर्वेश्वरे भक्तिर्ज्ञानपूर्वा प्रजायते  ॥ ७.१,३.३४
भावानुगुणमीशस्य प्रसादो व्यतिरिच्यते  ॥ ७.१,३.३५
प्रसादात्कर्मसंत्यागः फलतो न स्वरूपतः  ॥ ७.१,३.३५
तस्मात्कर्मफलत्यागाच्छिवधर्मान्वयः शुभः  ॥ ७.१,३.३६
स च गुर्वनपेक्षश्च तदपेक्ष इति द्विधा  ॥ ७.१,३.३६
तत्रानपेक्षात्सापेक्षो मुख्यः शतगुणाधिकः  ॥ ७.१,३.३७
शिवधर्मान्वयस्यास्य शिवज्ञानसमन्वयः  ॥ ७.१,३.३७
ज्ञनान्वयवशात्पुंसः संसारे दोषदर्शनम्  ॥ ७.१,३.३८
ततो विषयवैराग्यं वैराग्याद्भावसाधनम्  ॥ ७.१,३.३८
भावसिद्ध्युपपन्नस्य ध्याने निष्ठा न कर्मणि  ॥ ७.१,३.३९
ज्ञानध्यानाभियुक्तस्य पुंसो योगः प्रवर्तते  ॥ ७.१,३.३९
योगेन तु परा भक्तिः प्रसादस्तदनंतरम्  ॥ ७.१,३.४०
प्रसादान्मुच्यते जंतुर्मुक्तः शिवसमो भवेत् ॥ ७.१,३.४०
अनुग्रहप्रकारस्य क्रमो ऽयमविवक्षितः  ॥ ७.१,३.४१
यादृशी योग्यता पुंसस्तस्य तादृगनुग्रहः  ॥ ७.१,३.४१
गर्भस्थो मुच्यते कश्चिज्जायमानस्तथापरः  ॥ ७.१,३.४२
बालो वा तरुणो वाथ वृद्धो वा मुच्यते परः  ॥ ७.१,३.४२
तिर्यग्योनिगतः कश्चिन्मुच्यते नारको ऽपरः  ॥ ७.१,३.४३
अपरस्तु पदं प्राप्तो मुच्यते स्वपदक्षये  ॥ ७.१,३.४३
कश्चित्क्षीणपदो भूत्वा पुनरावर्त्य मुच्यते  ॥ ७.१,३.४४
कश्चिदध्वगतस्तस्मिन् स्थित्वास्थित्वा विमुच्यते  ॥ ७.१,३.४४
तस्मान्नैकप्रकारेण नराणां मुक्तिरिष्यते  ॥ ७.१,३.४५
ज्ञानभावानुरूपेण प्रसादेनैव निर्वृतिः  ॥ ७.१,३.४५
तस्मादस्य प्रसादार्थं वाङ्मनोदोषवर्जिताः  ॥ ७.१,३.४६
ध्यायंतश्शिवमेवैकं सदारतनयाग्नयः  ॥ ७.१,३.४६
तन्निष्ठास्तत्परास्सर्वे तद्युक्तास्तदुपाश्रयाः  ॥ ७.१,३.४७
सर्वक्रियाः प्रकुर्वाणास्तमेव मनसागताः  ॥ ७.१,३.४७
दीर्घसूत्रसमारब्धं दिव्यवर्षसहस्रकम्  ॥ ७.१,३.४८
सत्रांते मंत्रयोगेन वायुस्तत्र गमिष्यति  ॥ ७.१,३.४८
स एव भवतः श्रेयः सोपायं कथयिष्यति  ॥ ७.१,३.४९
५०५

ततो वाराणसी पुण्या पुरी परमशोभना  ॥ ७.१,३.४९
गंतव्या यत्र विश्वेशो देव्या सह पिनाकधृक् ॥ ७.१,३.५०
सदा विहरति श्रीमान् भक्तानुग्रहकारणात् ॥ ७.१,३.५०
तत्राश्चर्यं महद्दृष्ट्वा मत्समीपं गमिष्यथ  ॥ ७.१,३.५१
ततो वः कथयिष्यामि मोक्षोपाय द्विजोत्तमाः  ॥ ७.१,३.५१
येनैकजन्मना मुक्तिर्युष्मत्करतले स्थिता  ॥ ७.१,३.५२
अनेकजन्मसंसारबंधनिर्मोक्षकारिणी  ॥ ७.१,३.५२
एतन्मनोमयं चक्रं मया सृष्टं विसृज्यते  ॥ ७.१,३.५३
यत्रास्य शीर्यते नेमिः स देशस्तपसश्शुभः  ॥ ७.१,३.५३
इत्युक्त्वा सूर्यसंकाशं चक्रं दृष्ट्वा मनोमयम्  ॥ ७.१,३.५४
प्रणिपत्य महादेवं विससर्ज पितामहः  ॥ ७.१,३.५४
ते ऽपि हृष्टतरा विप्राः प्रणम्य जगतां प्रभुम्  ॥ ७.१,३.५५
प्रययुस्तस्य चक्रस्य यत्र नेमिरशीर्यत  ॥ ७.१,३.५५
चक्रं तदपि संक्षिप्तं श्लक्ष्णं चारुशिलातले  ॥ ७.१,३.५६
विमलस्वादुपानीये निजपात वने क्वचित् ॥ ७.१,३.५६
तद्वनं तेन विख्यातं नैमिषं मुनिपूजितम्  ॥ ७.१,३.५७
अनेकयक्षगंधर्वविद्याधरसमाकुलम्  ॥ ७.१,३.५७
अष्टादश समुद्रस्य द्वीपानश्नन्पुरूरवाः  ॥ ७.१,३.५८
विलासवशमुर्वश्या यातो दैवेन चोदितः  ॥ ७.१,३.५८
अक्रमेण हरन्मोहाद्यज्ञवाटं हिरण्मयम्  ॥ ७.१,३.५९
मुनिभिर्यत्र संक्रुद्धैः कुशवज्रैर्निपातितः  ॥ ७.१,३.५९
विश्वं सिसृक्षमाणा वै यत्र विश्वसृजः पुरा  ॥ ७.१,३.६०
सत्रमारेभिरे दिव्यं ब्रह्मज्ञा गार्हपत्यगाः  ॥ ७.१,३.६०
ऋषिभिर्यत्र विद्वद्भिः शब्दार्थन्यायकोविदैः  ॥ ७.१,३.६१
शक्तिप्रज्ञाक्रियायोगैर्विधिरासीदनुष्ठितः  ॥ ७.१,३.६१
यत्र वेदविदो नित्यं वेदवादबहिष्कृतान्  ॥ ७.१,३.६२
वादजल्पबलैर्घ्नंति वचोभिरतिवादिनः  ॥ ७.१,३.६२
स्फटिकमयमहीभृत्पादजाभ्यश्शिलाभ्यः प्रसरदमृतकल्पस्स्वच्छपानीयरम्यम्  ॥ ७.१,३.६३
अतिरसफलवृक्षप्रायमव्यालसत्त्वं तपस उचितमासीन्नैमिषं तन्मुनीनाम्  ॥ ७.१,३.६३

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे नैमिषोपाख्यानं नाम तृतीयो ऽध्यायः

अध्याय ४
सूत उवाच
तस्मिन्देशे महाभागा मुनयश्शंसितव्रताः  ॥ ७.१,४.१
अर्चयंतो महादेवं सत्रमारेभिरे तदा  ॥ ७.१,४.१
तच्च सत्रं प्रववृते सर्वाश्चर्यं महर्षिणाम् १  ॥ ७.१,४.२
विश्वं सिसृक्षमाणानां पुरा विश्वसृजामिव  ॥ ७.१,४.२
अथ काले गते सत्रे समाप्ते भूरिदक्षिणे  ॥ ७.१,४.३
पितामहनियोगेन वायुस्तत्रागमत्स्वयम्  ॥ ७.१,४.३
शिष्यस्स्वयंभुवो देवस्सर्वप्रत्यक्षदृग्वशी  ॥ ७.१,४.४
आज्ञायां मरुतो यस्य संस्थितास्सप्तसप्तकाः  ॥ ७.१,४.४

१ दीर्घाभाव आर्षः

५०५

प्रेरयञ्छश्वदंगानि प्राणाद्याभिः स्ववृत्तिभिः  ॥ ७.१,४.५
सर्वभूतशरीराणां कुरुते यश्च धारणम्  ॥ ७.१,४.५
अणिमादिभिरष्टाभिरैश्वर्यैश्च समन्वितः  ॥ ७.१,४.६
तिर्यक्कालादिभिर्मेध्यैर्भुवनानि बिभर्ति यः  ॥ ७.१,४.६
आकाशयोनिर्द्विगुणः स्पर्शशब्दसमन्वयात् ॥ ७.१,४.७
तेजसां प्रकृतिश्चेति यमाहुस्तत्त्वचिंतकाः  ॥ ७.१,४.७
तमाश्रमगतं दृष्ट्वा मुनयो दीर्घसत्रिणः  ॥ ७.१,४.८
पितामहवचः स्मृत्वा प्रहर्षमतुलं ययुः  ॥ ७.१,४.८
अभ्युत्थाय ततस्सर्वे प्रणम्यांबरसंभवम्  ॥ ७.१,४.९
चामीकरमयं तस्मै विष्टरं समकल्पयन्  ॥ ७.१,४.९
सोपि तत्र समासीनो मुनिभिस्सम्यगर्चितः  ॥ ७.१,४.१०
प्रतिनंद्य च तान् सर्वान् पप्रच्छ कुशलं ततः  ॥ ७.१,४.१०
वायुरुवाच
अत्र वः कुशलं विप्राः कच्चिद्वृत्ते महाक्रतौ  ॥ ७.१,४.११
कच्चिद्यज्ञहनो दैत्या न बाधेरन्सुरद्विषः  ॥ ७.१,४.११
प्रायश्चित्तं दुरिष्टं वा न कच्चित्समजायत  ॥ ७.१,४.१२
स्तोत्रशस्त्रगृहैर्देवान् पित्ःन् पित्र्यैश्च कर्मभिः  ॥ ७.१,४.१२
कच्चिदभ्यर्च्य युष्माभिर्विधिरासीत्स्वनुष्ठितः  ॥ ७.१,४.१३
निवृत्ते च महासत्रे पश्चात्किं वश्चिकीर्षितम्  ॥ ७.१,४.१३
इत्युक्ता मुनयः सर्वे वायुना शिवभाविना  ॥ ७.१,४.१४
प्रहृष्टमनसः पूताः प्रत्यूचुर्विनयान्विताः  ॥ ७.१,४.१४
मुनय ऊचुः
अद्य नः कुशलं सर्वमद्य साधु भवेत्तपः  ॥ ७.१,४.१५
अस्मच्छ्रेयोभिवृद्ध्यर्थं भवानत्रागतो यतः  ॥ ७.१,४.१५
शृणु चेदं पुरावृत्तं तमसाक्रांतमानसैः  ॥ ७.१,४.१६
उपासितः पुरास्माभिर्विज्ञानार्थं प्रजापतिः  ॥ ७.१,४.१६
सोप्यस्माननुगृह्याह शरण्यश्शरणागतान्  ॥ ७.१,४.१७
सर्वस्मादधिको रुद्रो विप्राः परमकारणम्  ॥ ७.१,४.१७
तमप्रतर्क्यं याथात्म्यं भक्तिमानेव पश्यति  ॥ ७.१,४.१८
भक्तिश्चास्य प्रसादेन प्रसादादेव निर्वृतिः  ॥ ७.१,४.१८
तस्मादस्य प्रसादार्थं नैमिषे सत्रयोगतः  ॥ ७.१,४.१९
यजध्वं दीर्घसत्रेण रुद्रं परमकारणम्  ॥ ७.१,४.१९
तत्प्रसादेन सत्रांते वायुस्तत्रागमिष्यति  ॥ ७.१,४.२०
तन्मुखाज्ज्ञानलाभो वस्तत्र श्रेयो भविष्यति  ॥ ७.१,४.२०
इत्यादिश्य वयं सर्वे प्रेषिता परमेष्ठिना  ॥ ७.१,४.२१
अस्मिन्देशे महाभाग तवागमनकांक्षिणः  ॥ ७.१,४.२१
दीर्घसत्रं समासीना दिव्यवर्षसहस्रकम्  ॥ ७.१,४.२२
अतस्तवागमादन्यत्प्रार्थ्यं नो नास्ति किंचन  ॥ ७.१,४.२२
इत्याकर्ण्य पुरावृत्तमृषीणां दीर्घसत्रिणाम्  ॥ ७.१,४.२३
वायुः प्रीतमना भूत्वा तत्रासीन्मुनिसंवृतः  ॥ ७.१,४.२३
ततस्तैर्मुनिभिः पृष्टस्तेषां भावविवृद्धये  ॥ ७.१,४.२४
सर्गादि शार्वमैश्वर्यं समासाद वदद्विभुः  ॥ ७.१,४.२४

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे वायुसमागमो नाम चतुर्थो ऽध्यायः
५०६


अध्याय ५
सूत उवाच
तत्र पूर्वं महाभागा नैमिषारण्यवासिनः  ॥ ७.१,५.१
प्रणिपत्य यथान्यायं पप्रच्छुः पवनं प्रभुम्  ॥ ७.१,५.१
नैमिषीया ऊचुः
भवान् कथमनुप्राप्तो ज्ञानमीश्वरगोचरम्  ॥ ७.१,५.२
कथं च शिवभावस्ते ब्रह्मणो ऽव्यक्तजन्मनः  ॥ ७.१,५.२
वायुरुवाच
एकोनविंशतिः कल्पो विज्ञेयः श्वेतलोहितः  ॥ ७.१,५.३
तस्मिन्कल्पे चतुर्वक्त्रस्स्रष्टुकामो ऽतपत्तपः  ॥ ७.१,५.३
तपसा तेन तीव्रेण तुष्टस्तस्य पिता स्वयम्  ॥ ७.१,५.४
दिव्यं कौमारमास्थाय रूपं रूपवतां वरः  ॥ ७.१,५.४
श्वेतो नाम मुनिर्भूत्वा दिव्यां वाचमुदीरयन्  ॥ ७.१,५.५
दर्शनं प्रददौ तस्मै देवदेवो महेश्वरः  ॥ ७.१,५.५
तं दृष्ट्वा पितरं ब्रह्मा ब्रह्मणो ऽधिपतिं पतिम्  ॥ ७.१,५.६
प्रणम्य परमज्ञानं गायत्र्या सह लब्धवान्  ॥ ७.१,५.६
ततस्स लब्धविज्ञानो विश्वकर्मा चतुर्मुखः  ॥ ७.१,५.७
असृजत्सर्वभूतानि स्थावराणि चराणि च  ॥ ७.१,५.७
यतश्श्रुत्वामृतं लब्धं ब्रह्मणा परमेश्वरात् ॥ ७.१,५.८
ततस्तद्वदनादेव मया लब्धं तपोबलात् ॥ ७.१,५.८
मुनय ऊचुः
किं तज्ज्ञानं त्वया लब्धं तथ्यात्तथ्यंतरं शुभम्  ॥ ७.१,५.९
यत्र कृत्वा परां निष्ठां पुरुषस्सुखमृच्छति  ॥ ७.१,५.९
वयुरुवाच
पशुपाशपतिज्ञानं यल्लब्धं तु मया पुरा  ॥ ७.१,५.१०
तत्र निष्ठा परा कार्या पुरुषेण सुखार्थिना  ॥ ७.१,५.१०
अज्ञानप्रभवं दुःखं ज्ञानेनैव निवर्तते  ॥ ७.१,५.११
ज्ञानं वस्तुपरिच्छेदो वस्तु च द्विविधं स्मृतम्  ॥ ७.१,५.११
अजडं च जडं चैव नियंतृ च तयोरपि  ॥ ७.१,५.१२
पशुः पाशः पतिश्चेति कथ्यते तत्त्रयं क्रमात् ॥ ७.१,५.१२
अक्षरं च क्षरं चैव क्षराक्षरपरं तथा  ॥ ७.१,५.१३
तदेतत्त्रितयं भूम्ना कथ्यते तत्त्ववेदिभिः  ॥ ७.१,५.१३
अक्षरं पशुरित्युक्तः क्षरं पाश उदाहृतः  ॥ ७.१,५.१४
क्षराक्षरपरं यत्तत्पतिरित्यभिधीयते  ॥ ७.१,५.१४
मुनय ऊचुः
किं तदक्षरमित्युक्तं किं च क्षरमुदाहृतम्  ॥ ७.१,५.१५
तयोश्च परमं किं वा तदेतद्ब्रूहि मारुत  ॥ ७.१,५.१५
वायुरुवाच
प्रकृतिः क्षरमित्युक्तं पुरुषो ऽक्षर उच्यते  ॥ ७.१,५.१६
ताविमौ प्रेरयत्यन्यस्स परा परमेश्वरः  ॥ ७.१,५.१६
मुनय ऊचुः
कैषा प्रकृतिरित्युक्ता क एष पुरुषो मतः  ॥ ७.१,५.१७
अनयोः केन सम्बन्धः कोयं प्रेरक ईश्वरः  ॥ ७.१,५.१७
वायुरुवाच
माया प्रकृतिरुद्दिष्टा पुरुषो मायया वृतः  ॥ ७.१,५.१८
संबन्धो मूलकर्मभ्यां शिवः प्रेरक ईश्वरः  ॥ ७.१,५.१८
मुनय ऊचुः
केयं माया समा ख्याता किंरूपो मायया वृतः  ॥ ७.१,५.१९
मूलं कीदृक्कुतो वास्य किं शिवत्वं कुतश्शिवः  ॥ ७.१,५.१९
वायुरुवाच
माया माहेश्वरी शक्तिश्चिद्रूपो मायया वृतः  ॥ ७.१,५.२०
५०६

मलश्चिच्छादको नैजो विशुद्धिश्शिवता स्वतः  ॥ ७.१,५.२०
मुनय ऊचुः
आवृणोति कथं माया व्यापिनं केन हेतुना  ॥ ७.१,५.२१
किमर्थं चावृतिः पुंसः केन वा विनिवर्तते  ॥ ७.१,५.२१
वायुरुवाच
आवृतिर्व्यपिनो ऽपि स्याद्व्यापि यस्मात्कलाद्यपि  ॥ ७.१,५.२२
हेतुः कर्मैव भोगार्थं निवर्तेत मलक्षयात् ॥ ७.१,५.२२
मुनय ऊचुः
कलादि कथ्यते किं तत्कर्म वा किमुदाहृतम्  ॥ ७.१,५.२३
तत्किमादि किमन्तं वा किं फलं वा किमाश्रयम्  ॥ ७.१,५.२३
कस्य भोगेन किं भोग्यं किं वा तद्भोगसाधनम्  ॥ ७.१,५.२४
मलक्षयस्य को हेतुः कीदृक्क्षीणमलः पुमान्  ॥ ७.१,५.२४
वायुरुवाच
कला विद्या च रागश्च कालो नियतिरेव च  ॥ ७.१,५.२५
कलादयस्समाख्याता यो भोक्ता पुरुषो भवेत् ॥ ७.१,५.२५
पुण्यपापात्मकं कर्म सुखदुःखफलं तु यत् ॥ ७.१,५.२६
अनादिमलभोगान्तमज्ञानात्मसमाश्रयम्  ॥ ७.१,५.२६
भोगः कर्मविनाशाय भोगमव्यक्तमुच्यते  ॥ ७.१,५.२७
बाह्यांतःकरणद्वारं शरीरं भोगसाधनम्  ॥ ७.१,५.२७
भावातिशयलब्धेन प्रसादेन मलक्षयः  ॥ ७.१,५.२८
क्षीणे चात्ममले तस्मिन् पुमाञ्च्छिवसमो भवेत् ॥ ७.१,५.२८
मुनय ऊचुः
कलादिपञ्चतत्त्वानां किं कर्म पृथगुच्यते  ॥ ७.१,५.२९
भोक्तेति पुरुषश्चेति येनात्मा व्यपदिश्यते  ॥ ७.१,५.२९
किमात्मकं तदव्यक्तं केनाकारेण भुज्यते  ॥ ७.१,५.३०
किं तस्य शरणं भुक्तौ शरीरं च किमुच्यते  ॥ ७.१,५.३०
वायुरुवाच
दिक्क्रियाव्यंजका विद्या कालो रागः प्रवर्तकः  ॥ ७.१,५.३१
कालो ऽवच्छेदकस्तत्र नियतिस्तु नियामिका  ॥ ७.१,५.३१
अव्यक्तं कारणं यत्तत्त्रिगुणं प्रभवाप्ययम्  ॥ ७.१,५.३२
प्रधानं प्रकृतिश्चेति यदाहुस्तत्त्वचिंतकाः  ॥ ७.१,५.३२
कलातस्तदभिव्यक्तमनभिव्यक्तलक्षणम्  ॥ ७.१,५.३३
सुखदुःखविमोहात्मा भुज्यते गुणवांस्त्रिधा  ॥ ७.१,५.३३
सत्त्वं रजस्तम इति गुणाः प्रकृतिसंभवाः  ॥ ७.१,५.३४
प्रकृतौ सूक्ष्मरूपेण तिले तैलमिव स्थिताः  ॥ ७.१,५.३४
सुखं च सुखहेतुश्च समासात्सात्त्विकं स्मृतम्  ॥ ७.१,५.३५
राजसं तद्विपर्यासात्स्तंभमोहौ तु तामसौ  ॥ ७.१,५.३५
सात्त्विक्यूर्ध्वगतिः प्रोक्ता तामसी स्यादधोगतिः  ॥ ७.१,५.३६
मध्यमा तु गतिर्या सा राजसी परिपठ्यते  ॥ ७.१,५.३६
तन्मात्रापञ्चकं चैव भूतपञ्चकमेव च  ॥ ७.१,५.३७
ज्ञानेंद्रियाणि पञ्चैक्यं पञ्च कर्मेन्द्रियाणि च  ॥ ७.१,५.३७
प्रधानबुद्ध्यहंकारमनांसि च चतुष्टयम्  ॥ ७.१,५.३८
समासादेवमव्यक्तं सविकारमुदाहृतम्  ॥ ७.१,५.३८
तत्कारणदशापन्नमव्यक्तमिति कथ्यते  ॥ ७.१,५.३९
व्यक्तं कार्यदशापन्नं शरीरादिघटादिवत् ॥ ७.१,५.३९
५०७

यथा घटादिकं कार्यं मृदादेर्नातिभिद्यते  ॥ ७.१,५.४०
शरीरादि तथा व्यक्तमव्यक्तान्नातिभिद्यते  ॥ ७.१,५.४०
तस्मादव्यक्तमेवैक्यकारणं करणानि च  ॥ ७.१,५.४१
शरीरं च तदाधारं तद्भोग्यं चापि नेतरत् ॥ ७.१,५.४१
मुनय ऊचुः
बुद्धीन्द्रियशरीरेभ्यो व्यतिरेकस्य कस्यचित् ॥ ७.१,५.४२
आत्मशब्दाभिधेयस्य वस्तुतो ऽपि कुतः स्थितिः  ॥ ७.१,५.४२
वायुरुवाच
बुद्धीन्द्रियशरीरेभ्यो व्यतिरेको विभोर्ध्रुवम्  ॥ ७.१,५.४३
अस्त्येव कश्चिदात्मेति हेतुस्तत्र सुदुर्गमः  ॥ ७.१,५.४३
बुद्धीन्द्रियशरीराणां नात्मता सद्भिरिष्यते  ॥ ७.१,५.४४
स्मृतेरनियतज्ञानादयावद्देहवेदनात् ॥ ७.१,५.४४
अतः स्मर्तानुभूतानामशेषज्ञेयगोचरः  ॥ ७.१,५.४५
अन्तर्यामीति वेदेषु वेदांतेषु च गीयते  ॥ ७.१,५.४५
सर्वं तत्र स सर्वत्र व्याप्य तिष्ठति शाश्वतः  ॥ ७.१,५.४६
तथापि क्वापि केनापि व्यक्तमेष न दृश्यते  ॥ ७.१,५.४६
नैवायं चक्षुषा ग्राह्यो नापरैरिन्द्रियैरपि  ॥ ७.१,५.४७
मनसैव प्रदीप्तेन महानात्मावसीयते १  ॥ ७.१,५.४७
न च स्त्री न पुमानेष नैव चापि नपुंसकः  ॥ ७.१,५.४८
नैवोर्ध्वं नापि तिर्यक्नाधस्तान्न कुतश्चन  ॥ ७.१,५.४८
अशरीरं शरीरेषु चलेषु स्थाणुमव्ययम्  ॥ ७.१,५.४९
सदा पश्यति तं धीरो नरः प्रत्यवमर्शनात् ॥ ७.१,५.४९
किमत्र बहुनोक्तेन पुरुषो देहतः पृथक् ॥ ७.१,५.५०
अपृथग्ये तु पश्यंति ह्यसम्यक्तेषु दर्शनम्  ॥ ७.१,५.५०
यच्छरीरमिदं प्रोक्तं पुरुषस्य ततः परम्  ॥ ७.१,५.५१
अशुद्धमवशं दुःखमध्रुवं न च विद्यते  ॥ ७.१,५.५१
विपदां वीजभूतेन पुरुषस्तेन संयुतः  ॥ ७.१,५.५२
सुखी दुःखी च मूढश्च भवति स्वेन कर्मणा  ॥ ७.१,५.५२
अद्भिराप्लवितं क्षेत्रं जनयत्यंकुरं यथा  ॥ ७.१,५.५३
आज्ञानात्प्लावितं कर्म देहं जनयते तथा  ॥ ७.१,५.५३
अत्यंतमसुखावासास्स्मृताश्चैकांतमृत्यवः  ॥ ७.१,५.५४
अनागता अतीताश्च तनवो ऽस्य सहस्रशः  ॥ ७.१,५.५४
आगत्यागत्य शीर्णेषु शरीरेषु शरीरिणः  ॥ ७.१,५.५५
अत्यंतवसतिः क्वापि न केनापि च लभ्यते  ॥ ७.१,५.५५
छादितश्च वियुक्तश्च शरीरैरेषु लक्ष्यते  ॥ ७.१,५.५६
चंद्रबिंबवदाकाशे तरलैरभ्रसंचयैः  ॥ ७.१,५.५६
अनेकदेहभेदेन भिन्ना वृत्तिरिहात्मनः  ॥ ७.१,५.५७
अष्टापदपरिक्षेपे ह्यक्षमुद्रेव लक्ष्यते  ॥ ७.१,५.५७
नैवास्य भविता कश्चिन्नासौ भवति कस्यचित् ॥ ७.१,५.५८
पथि संगम एवायं दारैः पुत्रैश्च बंधुभिः  ॥ ७.१,५.५८
यथा काष्ठं च काष्ठं च समेयातां महोदधौ  ॥ ७.१,५.५९
समेत्य च व्यपेयातां तद्वद्भूतसमागमः  ॥ ७.१,५.५९
स पश्यति शरीरं तच्छरीरं तन्न पश्यति  ॥ ७.१,५.६०
तौ पश्यति परः कश्चित्तावुभौ तं न पश्यतः  ॥ ७.१,५.६०

१ निश्चीयते

५०७

ब्रह्माद्याः स्थावरांतश्च पशवः परिकीर्तिताः  ॥ ७.१,५.६१
पशूनामेव सर्वेषां प्रोक्तमेतन्निदर्शनम्  ॥ ७.१,५.६१
स एष बध्यते पाशैः सुखदुःखाशनः पशुः  ॥ ७.१,५.६२
लीलासाधनभूतो य ईश्वरस्येति सूरयः  ॥ ७.१,५.६२
अज्ञो जंतुरनीशो ऽयमात्मनस्सुखदुःखयोः  ॥ ७.१,५.६३
ईश्वरप्रेरितो गच्छेत्स्वर्गं वा श्वभ्रमेव वा  ॥ ७.१,५.६३
सूत उवाच
इत्याकर्ण्यानिलवचो मुनयः प्रीतमानसाः  ॥ ७.१,५.६४
प्रोचुः प्रणम्य तं वायुं शैवागमविचक्षणम्  ॥ ७.१,५.६४

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे शिवतत्त्वज्ञानवर्णनं नाम पञ्चमो ऽध्यायः

अध्याय ६
मुनय ऊचुः
यो ऽयं पशुरिति प्रोक्तो यश्च पाश उदाहृतः  ॥ ७.१,६.१
अभ्यां विलक्षणः कश्चित्कोयमस्ति तयोः पतिः  ॥ ७.१,६.१
वायुरुवाच
अस्ति कश्चिदपर्यंतरमणीयगुणाश्रयः  ॥ ७.१,६.२
पतिर्विश्वस्य निर्माता पशुपाशविमोचनः  ॥ ७.१,६.२
अभावे तस्य विश्वस्य सृष्टिरेषा कथं भवेत् ॥ ७.१,६.३
अचेतनत्वादज्ञानादनयोः पशुपाशयोः  ॥ ७.१,६.३
प्रधानपरमाण्वादि यावत्किंचिदचेतनम्  ॥ ७.१,६.४
तत्कर्तृकं स्वयं दृष्टं बुद्धिमत्कारणं विना  ॥ ७.१,६.४
जगच्च कर्तृसापेक्षं कार्यं सावयवं यतः  ॥ ७.१,६.५
तस्मात्कार्यस्य कर्तृत्वं पत्युर्न पशुपाशयोः  ॥ ७.१,६.५
पशोरपि च कर्तृत्वं पत्युः प्रेरणपूर्वकम्  ॥ ७.१,६.६
अयथाकरणज्ञानमंधस्य गमनं यथा  ॥ ७.१,६.६
आत्मानं च पृथङ्मत्वा प्रेरितारं ततः पृथक् ॥ ७.१,६.७
असौ जुष्टस्ततस्तेन ह्यमृतत्वाय कल्पते  ॥ ७.१,६.७
पशोः पाशस्य पत्युश्च तत्त्वतो ऽस्ति पदं परम्  ॥ ७.१,६.८
ब्रह्मवित्तद्विदित्वैव योनिमुक्तो भविष्यति  ॥ ७.१,६.८
संयुक्तमेतद्द्वितयं क्षरमक्षरमेव च  ॥ ७.१,६.९
व्यक्ताव्यक्तं बिभर्तीशो विश्वं विश्वविमोचकः  ॥ ७.१,६.९
भोक्ता भोग्यं प्रेरयिता मंतव्यं त्रिविधं स्मृतम्  ॥ ७.१,६.१०
नातः परं विजानद्भिर्वेदितव्यं हि किंचनः  ॥ ७.१,६.१०
तिलेषु वा यथा तैलं दध्नि वा सर्पिरर्पितम्  ॥ ७.१,६.११
यथापः स्रोतसि व्याप्ता यथारण्यां हुताशनः  ॥ ७.१,६.११
एवमेव महात्मानमात्मन्यात्मविलक्षणम्  ॥ ७.१,६.१२
सत्येन तपसा चैव नित्ययुक्तो ऽनुपश्यति  ॥ ७.१,६.१२
य एको जालवानीश ईशानीभिस्स्वशक्तिभिः  ॥ ७.१,६.१३
सर्वांल्लोकानिमान् कृत्वा एक एव स ईशते १  ॥ ७.१,६.१३
एक एव तदा रुद्रो न द्वितीयो ऽस्ति कश्चन  ॥ ७.१,६.१४
संसृज्य विश्वभुवनं गोप्ता ते संचुकोच यः  ॥ ७.१,६.१४

१ शब्लुगभाव आर्ष

५०८

विश्वतश्चक्षुरेवायमुतायं विश्वतोमुखः  ॥ ७.१,६.१५
तथैव विश्वतोबाहुविश्वतः पादसंयुतः  ॥ ७.१,६.१५
द्यावाभूमी च जनयन् देव एको महेश्वरः  ॥ ७.१,६.१६
स एव सर्वदेवानां प्रभवश्चोद्भवस्तथा  ॥ ७.१,६.१६
हिरण्यगर्भं देवानां प्रथमं जनयेदयम्  ॥ ७.१,६.१७
विश्वस्मादधिको रुद्रो महर्षिरिति हि श्रुतिः  ॥ ७.१,६.१७
वेदाहमेतं पुरुषं महांतममृतं ध्रुवम्  ॥ ७.१,६.१८
आदित्यवर्णं तमसः परस्तात्संस्थितं प्रभुम्  ॥ ७.१,६.१८
अस्मान्नास्ति परं किंचिदपरं परमात्मनः  ॥ ७.१,६.१९
नाणीयो ऽस्ति न च ज्यायस्तेन पूर्णमिदं जगत् ॥ ७.१,६.१९
सर्वाननशिरोग्रीवः सर्वभूतगुहाशयः  ॥ ७.१,६.२०
सर्वव्यापी च भगवांस्तस्मात्सर्वगतश्शिवः  ॥ ७.१,६.२०
सर्वतः पाणिपादो ऽयं सर्वतो ऽक्षिशिरोमुखः  ॥ ७.१,६.२१
सर्वतः श्रुतिमांल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति  ॥ ७.१,६.२१
सर्वेन्द्रियगुणाभासस्सर्वेन्द्रियविवर्जितः  ॥ ७.१,६.२२
सर्वस्य प्रभुरीशानः सर्वस्य शरणं सुहृत् ॥ ७.१,६.२२
अचक्षुरपि यः पश्यत्यकर्णो ऽपि शृणोति यः  ॥ ७.१,६.२३
सर्वं वेत्ति न वेत्तास्य तमाहुः पुरुषं परम्  ॥ ७.१,६.२३
अणोरणीयान्महतो महीयानयमव्ययः  ॥ ७.१,६.२४
गुहायां निहितश्चापि जंतोरस्य महेश्वरः  ॥ ७.१,६.२४
तमक्रतुं क्रतुप्रायं महिमातिशयान्वितम्  ॥ ७.१,६.२५
धातुः प्रसादादीशानं वीतशोकः प्रपश्यति  ॥ ७.१,६.२५
वेदाहमेनमजरं पुराणं सर्वगं विभुम्  ॥ ७.१,६.२६
निरोधं जन्मनो यस्य वदंति ब्रह्मवादिनः  ॥ ७.१,६.२६
एको ऽपि त्रीनिमांल्लोकान् बहुधा शक्तियोगतः  ॥ ७.१,६.२७
विदधाति विचेत्यंते १ विश्वमादौ महेश्वरः  ॥ ७.१,६.२७
विश्वधात्रीत्यजाख्या च शैवी चित्रा कृतिः परा  ॥ ७.१,६.२८
तामजां लोहितां शुक्लां कृष्णामेकां त्वजः प्रजाम्  ॥ ७.१,६.२८
जनित्रीमनुशेते ऽन्योजुषमाणस्स्वरूपिणीम्  ॥ ७.१,६.२९
तामेवाजामजो ऽन्यस्तु भक्तभोगा जहाति च  ॥ ७.१,६.२९
द्वौ सुपर्णौ च सयुजौ समानं वृक्षमास्थितौ  ॥ ७.१,६.३०
एको ऽत्ति पिप्पलं स्वादु परो ऽनश्नन् प्रपश्यति  ॥ ७.१,६.३०
वृक्षेस्मिन् पुरुषो मग्नो गुह्यमानश्च शोचति  ॥ ७.१,६.३१
जुष्टमन्यं यदा पश्येदीशं परमकारणम्  ॥ ७.१,६.३१
तदास्य महिमानं च वीतशोकस्सुखी भवेत् ॥ ७.१,६.३२
छंदांसि यज्ञाः ऋतवो यद्भूतं भव्यमेव च  ॥ ७.१,६.३२
मायी विश्वं सृजत्यस्मिन्निविष्टो मायया परः  ॥ ७.१,६.३३
मायां तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम्  ॥ ७.१,६.३३
तस्यास्त्ववयवैरेव व्याप्तं सर्वमिदं जगत् ॥ ७.१,६.३४
सूक्ष्मातिसूक्ष्ममीशानं कललस्यापि मध्यतः  ॥ ७.१,६.३४

१ विचेतोति प्रयोगस्त्वार्षत्वेन, ’व्यत्ययो बहुलम्ऽ इति स्मरणेन साधुः
५०८

स्रष्टारमपि विश्वस्य वेष्टितारं च तस्य तु  ॥ ७.१,६.३५
शिवमेवेश्वरं ज्ञात्वा शांतिमत्यंतमृच्छति  ॥ ७.१,६.३५
स एव कालो गोप्ता च विश्वस्याधिपतिः प्रभुः  ॥ ७.१,६.३६
तं विश्वाधिपतिं ज्ञात्वा मृत्युपाशात्प्रमुच्यते  ॥ ७.१,६.३६
घृतात्परं मंडमिव सूक्ष्मं ज्ञात्वा स्थितं प्रभुम्  ॥ ७.१,६.३७
सर्वभूतेषु गूढं च सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ ७.१,६.३७
एष एव परो देवो विश्वकर्मा महेश्वरः  ॥ ७.१,६.३८
हृदये संनिविष्टं तं ज्ञात्वैवामृतमश्नुते  ॥ ७.१,६.३८
यदा समस्तं न दिवा न रात्रिर्न सदप्यसत् ॥ ७.१,६.३९
केवलश्शिव एवैको यतः प्रज्ञा पुरातनी  ॥ ७.१,६.३९
नैनमूर्ध्वं न तिर्यक्च न मध्यं पर्यजिग्रहत् ॥ ७.१,६.४०
न तस्य प्रतिमा चास्ति यस्य नाम महद्यशः  ॥ ७.१,६.४०
अजातमिममेवैके बुद्धा जन्मनि भीरवः  ॥ ७.१,६.४१
रुद्रस्यास्य प्रपद्यंते रक्षार्थं दक्षिणं सुखम्  ॥ ७.१,६.४१
द्वे अक्षरे ब्रह्मपरे त्वनंते समुदाहृते  ॥ ७.१,६.४२
विद्याविद्ये समाख्याते निहिते यत्र गूढवत् ॥ ७.१,६.४२
क्षरं त्वविद्या ह्यमृतं विद्येति परिगीयते  ॥ ७.१,६.४३
ते उभे ईशते यस्तु सो ऽन्यः खलु महेश्वरः  ॥ ७.१,६.४३
एकैकं बहुधा जालं विकुर्वन्नेकवच्च यः  ॥ ७.१,६.४४
सर्वाधिपत्यं कुरुते सृष्ट्वा सर्वान् प्रतापवान्  ॥ ७.१,६.४४
दिश ऊर्ध्वमधस्तिर्यक्भासयन् भ्राजते स्वयम्  ॥ ७.१,६.४५
यो निःस्वभावादप्येको वरेण्यस्त्वधितिष्ठति  ॥ ७.१,६.४५
स्वभाववाचकान् सर्वान् वाच्यांश्च परिणामयन्  ॥ ७.१,६.४६
गुणांश्च भोग्यभोक्तृत्वे तद्विश्वमधितिष्ठति  ॥ ७.१,६.४६
ते वै गुह्योपणिषदि गूढं ब्रह्म परात्परम्  ॥ ७.१,६.४७
ब्रह्मयोनिं जगत्पूर्वं विदुर्देवा महर्षयः  ॥ ७.१,६.४७
भावग्राह्यमनीहाख्यं भावाभावकरं शिवम्  ॥ ७.१,६.४८
कलासर्गकरं देवं ये विदुस्ते जहुस्तनुम्  ॥ ७.१,६.४८
स्वभावमेके मन्यंते कालमेके विमोहिताः  ॥ ७.१,६.४९
देवस्य महिमा ह्येष येनेदं भ्राम्यते जगत् ॥ ७.१,६.४९
येनेदमावृतं नित्यं कालकालात्मना यतः  ॥ ७.१,६.५०
तेनेरितमिदं कर्म भूतैः सह विवर्तते  ॥ ७.१,६.५०
तत्कर्म भूयशः कृत्वा विनिवृत्य च भूयशः  ॥ ७.१,६.५१
तत्त्वस्य सह तत्त्वेन योगं चापि समेत्य वै  ॥ ७.१,६.५१
अष्टाभिश्च त्रिभिश्चैवं द्वाभ्यां चैकेन वा पुनः  ॥ ७.१,६.५२
कालेनात्मगुणैश्चापि कृत्स्नमेव जगत्स्वयम्  ॥ ७.१,६.५२
गुणैरारभ्य कर्माणि स्वभावादीनि योजयेत् ॥ ७.१,६.५३
तेषामभावे नाशः स्यात्कृतस्यापि च कर्मणः  ॥ ७.१,६.५३
कर्मक्षये पुनश्चान्यत्ततो याति स तत्त्वतः  ॥ ७.१,६.५४
स एवादिस्स्वयं योगनिमित्तं भोक्तृभोगयोः  ॥ ७.१,६.५४
परस्त्रिकालादकलस्स एव परमेश्वरः  ॥ ७.१,६.५५
सर्ववित्त्रिगुणाधीशो ब्रह्मसाक्षात्परात्परः  ॥ ७.१,६.५५
तं विश्वरूपमभवं भवमीड्यं प्रजापतिम्  ॥ ७.१,६.५६
५०९
देवदेवं जगत्पूज्यं स्वचित्तस्थमुपास्महे  ॥ ७.१,६.५६
कालादिभिः परो यस्मात्प्रपञ्चः परिवर्तते  ॥ ७.१,६.५७
धर्मावहं पापनुदं भोगेशं विश्वधाम च  ॥ ७.१,६.५७
तमीश्वराणां परमं महेश्वरं तं देवतानां परमं च दैवतम्  ॥ ७.१,६.५८
पतिं पतीनां परमं परस्ताद्विदाम देवं भुवनेश्वरेश्वरम्  ॥ ७.१,६.५८
न तस्य विद्येत कार्यं कारणं च न विद्यते  ॥ ७.१,६.५९
न तत्समो ऽधिकश्चापि क्वचिज्जगति दृश्यते  ॥ ७.१,६.५९
परास्य विविधा शक्तिः श्रुतौ स्वाभाविकी श्रुता  ॥ ७.१,६.६०
ज्ञानं बलं क्रिया चैव याभ्यो विश्वमिदं कृतम्  ॥ ७.१,६.६०
तस्यास्ति पतिः कश्चिन्नैव लिंगं न चेशिता  ॥ ७.१,६.६१
कारणं कारणानां च स तेषामधिपाधिपः  ॥ ७.१,६.६१
न चास्य जनिता कश्चिन्न च जन्म कुतश्चन  ॥ ७.१,६.६२
न जन्महेतवस्तद्वन्मलमायादिसंज्ञकाः  ॥ ७.१,६.६२
स एकस्सर्वभूतेषु गूढो व्याप्तश्च विश्वतः  ॥ ७.१,६.६३
सर्वभूतांतरात्मा च धर्माध्यक्षस्स कथ्यते  ॥ ७.१,६.६३
सर्वभूताधिवासश्च साक्षी चेता च निर्गुणः  ॥ ७.१,६.६४
एको वशी निष्क्रियाणां बहूनां विवशात्मनाम्  ॥ ७.१,६.६४
नित्यानामप्यसौ नित्यश्चेतनानां च चेतनः  ॥ ७.१,६.६५
एको बहूनां चाकामः कामानीशः प्रयच्छति  ॥ ७.१,६.६५
सांख्ययोगाधिगम्यं यत्कारणं जगतां पतिम्  ॥ ७.१,६.६६
ज्ञात्वा देवं पशुः पाशैस्सर्वैरेव विमुच्यते  ॥ ७.१,६.६६
विश्वकृद्विश्ववित्स्वात्मयोनिज्ञः कालकृद्गुणी  ॥ ७.१,६.६७
प्रधानः क्षेत्रज्ञपतिर्गुणेशः पाशमोचकः  ॥ ७.१,६.६७
ब्रह्माणं विदधे पूर्वं वेदांश्चोपादिशत्स्वयम्  ॥ ७.१,६.६८
यो देवस्तमहं बुद्ध्वा स्वात्मबुद्धिप्रसादतः  ॥ ७.१,६.६८
मुमुक्षुरस्मात्संसारात्प्रपद्ये शरणं शिवम्  ॥ ७.१,६.६९
निष्फलं निष्क्रियं शांतं निरवद्यं निरंजनम्  ॥ ७.१,६.६९
अमृतस्य परं सेतुं दग्धेंधनमिवानिलम्  ॥ ७.१,६.७०
यदा चर्मवदाकाशं वेष्टयिष्यंति मानवाः  ॥ ७.१,६.७०
तदा शिवमविज्ञाय दुःखस्यांतो भविष्यति  ॥ ७.१,६.७१
तपःप्रभावाद्देवस्य प्रसादाच्च महर्षयः  ॥ ७.१,६.७२
अत्याश्रमोचितज्ञानं पवित्रं पापनाशनम्  ॥ ७.१,६.७२
वेदांते परमं गुह्यं पुराकल्पप्रचोदितम्  ॥ ७.१,६.७३
ब्रह्मणो वदनाल्लब्धं मयेदं भाग्यगौरवात् ॥ ७.१,६.७३
नाप्रशांताय दातव्यमेतज्ज्ञानमनुत्तमम्  ॥ ७.१,६.७४
न पुत्रायाशुवृत्ताय नाशिष्याय च सर्वथा  ॥ ७.१,६.७४
यस्य देवे पराभक्तिर्यथा देवे तथा गुरौ  ॥ ७.१,६.७५
तस्यैते कथिताह्यर्थाः प्रकाशंते महात्मनः  ॥ ७.१,६.७५
अतश्च संक्षेपमिदं शृणुध्वं शिवः परस्तात्प्रकृतेश्च पुंसः  ॥ ७.१,६.७६
स सर्गकाले च करोति सर्वं संहारकाले पुनराददाति  ॥ ७.१,६.७६

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे शिवतत्त्ववर्णनं नाम षष्ठो ऽध्यायः
५०९


अध्याय ७
मुनय ऊचुः
कालादुत्पद्यते सर्वं कालदेव विपद्यते  ॥ ७.१,७.१
न कालनिरपेक्षं हि क्वचित्किंचन विद्यते  ॥ ७.१,७.१
यदास्यांतर्गतं विश्वं शश्वत्संसारमण्डलम्  ॥ ७.१,७.२
सर्गसंहृतिमुद्राभ्यां चक्रवत्परिवर्तते  ॥ ७.१,७.२
ब्रह्मा हरिश्च रुद्रश्च तथान्ये च सुरासुराः  ॥ ७.१,७.३
यत्कृतां नियतिं प्राप्य प्रभवो नातिवर्तितुम्  ॥ ७.१,७.३
भूतभव्यभविष्याद्यैर्विभज्य जरयन् प्रजाः  ॥ ७.१,७.४
अतिप्रभुरिति स्वैरं वर्तते ऽतिभयंकरः  ॥ ७.१,७.४
क एष भगवान् कालः कस्य वा वशवर्त्ययम्  ॥ ७.१,७.५
क एवास्य वशे न स्यात्कथयैतद्विचक्षण  ॥ ७.१,७.५
वायुरुवाच
कालकाष्ठानिमेषादिकलाकलितविग्रहम्  ॥ ७.१,७.६
कालात्मेति समाख्यातं तेजो माहेश्वरं परम्  ॥ ७.१,७.६
यदलंघ्यमशेषस्य स्थावरस्य चरस्य च  ॥ ७.१,७.७
नियोगरूपमीशस्य बलं विश्वनियामकम्  ॥ ७.१,७.७
तस्यांशांशमयी मुक्तिः कालात्मनि महात्मनि  ॥ ७.१,७.८
ततो निष्क्रम्य संक्रांता विसृष्टाग्रेरिवायसी  ॥ ७.१,७.८
तस्मात्कालवशे विश्वं न स विश्ववशे स्थितः  ॥ ७.१,७.९
शिवस्य तु वशे कालो न कालस्य वशे शिवः  ॥ ७.१,७.९
यतो ऽप्रतिहतं शार्वं तेजः काले प्रतिष्ठितम्  ॥ ७.१,७.१०
महती तेन कालस्य मर्यादा हि दुरत्यया  ॥ ७.१,७.१०
कालं प्रज्ञाविशेषेण को ऽतिवर्तितुमर्हति  ॥ ७.१,७.११
कालेन तु कृतं कर्म न कश्चिदतिवर्तते  ॥ ७.१,७.११
एकच्छत्रां महीं कृत्स्नां ये पराक्रम्य शासति  ॥ ७.१,७.१२
ते ऽपि नैवातिवर्तंते कालवेलामिवाब्धयः  ॥ ७.१,७.१२
ये निगृह्येंद्रियग्रामं जयंति सकलं जगत् ॥ ७.१,७.१३
न जयंत्यपि ते कालं कालो जयति तानपि  ॥ ७.१,७.१३
आयुर्वेदविदो वैद्यास्त्वनुष्ठितरसायनाः  ॥ ७.१,७.१४
न मृत्युमतिवर्तंते कालो हि दुरतिक्रमः  ॥ ७.१,७.१४
श्रिया रूपेण शीलेन बलेन च कुलेन च  ॥ ७.१,७.१५
अन्यच्चिंतयते जंतुः कालो ऽन्यत्कुरुते बलात् ॥ ७.१,७.१५
अप्रियैश्च प्रियैश्चैव ह्यचिंतितगमागमैः  ॥ ७.१,७.१६
संयोजयति भूतानि वियोजयति चेश्वरः  ॥ ७.१,७.१६
यदैव दुःखितः कश्चित्तदैव सुखितः परः  ॥ ७.१,७.१७
दुर्विज्ञेयस्वभावस्य कालास्याहो विचित्रता  ॥ ७.१,७.१७
यो युवा स भवेद्वृद्धो यो बलीयान्स दुर्बलः  ॥ ७.१,७.१८
यः श्रीमान्सो ऽपि निःश्रीकः कालश्चित्रगतिर्द्विजा  ॥ ७.१,७.१८
नाभिजात्यं न वै शीलं न बलं न च नैपुणम्  ॥ ७.१,७.१९
भवेत्कार्याय पर्याप्तं कालश्च ह्यनिरोधकः  ॥ ७.१,७.१९
ये सनाथाश्च दातारो गीतवाद्यैरुपस्थिताः  ॥ ७.१,७.२०
ये चानाथाः परान्नादाः कालस्तेषु समक्रियः  ॥ ७.१,७.२०
फलंत्यकाले न रसायनानि सम्यक्प्रयुक्तान्यपि चौषधानि  ॥ ७.१,७.२१
तान्येव कालेन समाहृतानि सिद्धिं प्रयांत्याशु सुखं दिशंति  ॥ ७.१,७.२१
५१०

नाकालतो ऽयं म्रियते जायते वा नाकालतः पुष्टिमग्र्यामुपैति  ॥ ७.१,७.२२
नाकालतः सुखितं दुःखितं वा नाकालिकं वस्तु समस्ति किंचित् ॥ ७.१,७.२२
कालेन शीतः प्रतिवाति वातःकालेन वृष्टिर्जलदानुपैति  ॥ ७.१,७.२३
कालेन चोष्मा प्रशमं प्रयाति कालेन सर्वं सफलत्वमेति  ॥ ७.१,७.२३
कालश्च सर्वस्य भवस्य हेतुः कालेन सस्यानि भवंति नित्यम्  ॥ ७.१,७.२४
कालेन सस्यानि लयं प्रयांति कालेन संजीवति जीवलोकः  ॥ ७.१,७.२४
इत्थं कालात्मनस्तत्त्वं यो विजानाति तत्त्वतः  ॥ ७.१,७.२५
कालात्मानमतिक्रम्य कालातीतं स पश्यति  ॥ ७.१,७.२५
न यस्य कालो न च बंधमुक्ती न यः पुमान्न प्रकृतिर्न विश्वम्  ॥ ७.१,७.२६
विचित्ररूपाय शिवाय तस्मै नमःपरस्मै परमेश्वराय  ॥ ७.१,७.२६

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे कालमहिमवर्णनं नाम सप्तमो ऽध्यायः

अध्याय ८
ऋषय ऊचुः
केन मानेन कालेस्मिन्नायुस्संख्या प्रकल्प्यते  ॥ ७.१,८.१
संख्यारूपस्य कालस्य कः पुनः परमो ऽवधिः  ॥ ७.१,८.१
वायुरुवाच
आयुषो ऽत्र निमेषाख्यमाद्यमानं प्रचक्षते  ॥ ७.१,८.२
संख्यारूपस्य कालस्य शांत्त्वतीतकलावधि  ॥ ७.१,८.२
अक्षिपक्ष्मपरिक्षेपो निमेषः परिकल्पितः  ॥ ७.१,८.३
तादृशानां निमेषाणां काष्ठा दश च पञ्च च  ॥ ७.१,८.३
काष्ठांस्त्रिंशत्कला नाम कलांस्त्रिंशन्मुहूर्तकः  ॥ ७.१,८.४
मुहूर्तानामपि त्रिंशदहोरात्रं प्रचक्षते  ॥ ७.१,८.४
त्रिंशत्संख्यैरहोरात्रैर्मासः पक्षद्वयात्मकः  ॥ ७.१,८.५
ज्ञेयं पित्र्यमहोरात्रं मासः कृष्णसितात्मकः  ॥ ७.१,८.६
मासैस्तैरयनं षड्भिर्वर्षं द्वे चायनं मतम्  ॥ ७.१,८.७
लौकिकेनैव मानेन अब्दो यो मानुषः स्मृतः  ॥ ७.१,८.७
एतद्दिव्यमहोरात्रमिति शास्त्रस्य निश्चयः  ॥ ७.१,८.८
दक्षिणं चायनं रात्रिस्तथोदगयनं दिनम्  ॥ ७.१,८.८
मासस्त्रिंशदहोरात्रैर्दिव्यो मानुषवत्स्मृतः  ॥ ७.१,८.९
संवत्सरो ऽपि देवानां मासैर्द्वादशभिस्तथा  ॥ ७.१,८.९
त्रीणि वर्षशतान्येव षष्टिवर्षयुतान्यपि  ॥ ७.१,८.१०
दिव्यस्संवत्सरो ज्ञेयो मानुषेण प्रकीर्तितः  ॥ ७.१,८.१०
दिव्येनैव प्रमाणेन युगसंख्या प्रवर्तते  ॥ ७.१,८.११
चत्वारि भारते वर्षे युगानि कवयो विदुः  ॥ ७.१,८.११
पूर्वं कृतयुगं नाम ततस्त्रेता विधीयते  ॥ ७.१,८.१२
द्वापरं च कलिश्चैव युगान्येतानि कृत्स्नशः  ॥ ७.१,८.१२
चत्वारि तु सहस्राणि वर्षाणां तत्कृतं युगम्  ॥ ७.१,८.१३
तस्य तावच्छतीसंध्या संध्यांशश्च तथाविधः  ॥ ७.१,८.१३
इतरेषु ससंध्येषु ससंध्यांशेषु च त्रिषु  ॥ ७.१,८.१४
एकापायेन वर्तंते सहस्राणि शतानि च  ॥ ७.१,८.१४
एतद्द्वादशसाहस्रं साधिकं च चतुर्युगम्  ॥ ७.१,८.१५
चतुर्युगसहस्रं यत्संकल्प इति कथ्यते  ॥ ७.१,८.१५
चतुर्युगैकसप्तत्या मनोरंतरमुच्यते  ॥ ७.१,८.१६
कल्पे चतुर्दशैकस्मिन्मनूनां परिवृत्तयः  ॥ ७.१,८.१६
एतेन क्रमयोगेन कल्पमन्वंतराणि च  ॥ ७.१,८.१७
सप्रजानि व्यतीतानि शतशो ऽथ सहस्रशः  ॥ ७.१,८.१७
अज्ञेयत्वाच्च सर्वेषामसंख्येयतया पुनः  ॥ ७.१,८.१८
शक्यो नैवानुपूर्व्याद्वै तेषां वक्तुं सुविस्तरः  ॥ ७.१,८.१८
कल्पो नाम दिवा प्रोक्तो ब्रह्मणो ऽव्यक्तजन्मनः  ॥ ७.१,८.१९
कल्पानां वै सहस्रं च ब्राह्मं वर्षमिहोच्यते  ॥ ७.१,८.१९
वर्षाणामष्टसाहस्रं यच्च तद्ब्रह्मणो युगम्  ॥ ७.१,८.२०
सवनं युगसाहस्रं ब्रह्मणः पद्मजन्मनः  ॥ ७.१,८.२०
सवनानां सहस्रं च त्रिगुणं त्रिवृतं तथा  ॥ ७.१,८.२१
कल्प्यते सकलः कालो ब्रह्मणः परमेष्ठिनः  ॥ ७.१,८.२१
तस्य वै दिवसे यांति चतुर्दश पुरंदराः  ॥ ७.१,८.२२
शतानि मासे चत्वारि विंशत्या सहितानि च  ॥ ७.१,८.२२
अब्दे पञ्च सहस्राणि चत्वारिंशद्युतानि च  ॥ ७.१,८.२३
चत्वारिंशत्सहस्राणि पञ्च लक्षाणि चायुषि  ॥ ७.१,८.२३
ब्रह्मा विष्णोर्दिने चैको विष्णू रुद्रदिने तथा  ॥ ७.१,८.२४
ईश्वरस्य दिने रुद्रस्सदाख्यस्य तथेश्वरः  ॥ ७.१,८.२४
साक्षाच्छिवस्य तत्संख्यस्तथा सो ऽपि सदाशिवः  ॥ ७.१,८.२५
चत्वारिंशत्सहस्राणि पञ्चलक्षाणि चायुषि  ॥ ७.१,८.२५
तस्मिन्साक्षाच्छिवेनैष कालात्मा सम्प्रवर्तते  ॥ ७.१,८.२६*१
यत्तत्सृष्टेस्समाख्यातं कालान्तरमिह द्विजाः  ॥ ७.१,८.२६*१
एतत्कालान्तरं ज्ञेयमहर्वै पारमेश्वरम्  ॥ ७.१,८.२६*२
रात्रिश्च तावती ज्ञेया परमेशस्य कृत्स्नशः  ॥ ७.१,८.२६*२
अहस्तस्य तु या सृष्टी रात्रिश्च प्रलयः स्मृतः  ॥ ७.१,८.२७
अहर्न विद्यते तस्य न रात्रिरिति धारयेत् ॥ ७.१,८.२७
एषोपचारः क्रियते लोकानां हितकाम्यया  ॥ ७.१,८.२८
प्रजाः प्रजानां पतयो मूर्तयश्च सुरासुराः  ॥ ७.१,८.२८
इन्द्रियाणीन्द्रियार्थाश्च महाभूतानि पञ्च च  ॥ ७.१,८.२९
तन्मात्राण्यथ भूतादिर्बुद्धिश्च सह दैवतः  ॥ ७.१,८.२९
अहस्तिष्ठंति सर्वाणि पारमेशस्य धीमतः  ॥ ७.१,८.३०
अहरंते प्रलीयन्ते रात्र्यन्ते विश्वसंभवः  ॥ ७.१,८.३०
यो विश्वात्मा कर्मकालस्वभावाद्यर्थे शक्तिर्यस्य नोल्लंघनीया  ॥ ७.१,८.३१
यस्यैवाज्ञाधीनमेतत्समस्तं नमस्तस्मै महते शंकराय  ॥ ७.१,८.३१

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वभागे कालप्रभावे त्रिदेवायुर्वर्णनं नामाष्टमो ऽध्यायः

अध्याय ९
मुनय ऊचुः
कथं जगदिदं कृत्स्नं विधाय च निधाय च  ॥ ७.१,९.१
आज्ञया परमां क्रीडां करोति परमेश्वरः  ॥ ७.१,९.१
किं तत्प्रथमसंभूतं केनेदमखिलं ततम्  ॥ ७.१,९.२
केना वा पुनरेवेदं ग्रस्यते पृथुकुक्षिणा  ॥ ७.१,९.२
वायुरुवाच
शक्तिः प्रथमसम्भूता शांत्यतीतपदोत्तरा  ॥ ७.१,९.३
ततो माया ततो ऽव्यक्तं शिवाच्छक्तिमतः प्रभोः  ॥ ७.१,९.३
५११

शान्त्यतीतपदं शक्तेस्ततः शान्तिपदक्रमात् ॥ ७.१,९.४
ततो विद्यापदं तस्मात्प्रतिष्ठापदसंभवः  ॥ ७.१,९.४
निवृत्तिपदमुत्पन्नं प्रतिष्ठापदतः क्रमात् ॥ ७.१,९.५
एवमुक्ता समासेन सृष्टिरीश्वरचोदिता  ॥ ७.१,९.५
आनुलोम्यात्तथैतेषां प्रतिलोम्येन संहृतिः  ॥ ७.१,९.६
अस्मात्पञ्चपदोद्दिष्टात्परस्स्रष्टा समिष्यते  ॥ ७.१,९.६
कलाभिः पञ्चभिर्व्याप्तं तस्माद्विश्वमिदं जगत् ॥ ७.१,९.७
अव्यक्तं कारणं यत्तदात्मना समनुष्ठितम्  ॥ ७.१,९.७
महदादिविशेषांतं सृजतीत्यपि संमतम्  ॥ ७.१,९.८
किं तु तत्रापि कर्तृत्वं नाव्यक्तस्य न चात्मनः  ॥ ७.१,९.८
अचेतनत्वात्प्रकृतेरज्ञत्वात्पुरुषस्य च  ॥ ७.१,९.९
प्रधानपरमाण्वादि यावत्किञ्चिदचेतनम्  ॥ ७.१,९.९
तत्कर्तृकं स्वयं दृष्टं बुद्धिमत्कारणं विना  ॥ ७.१,९.१०
जगच्च कर्तृसापेक्षं कार्यं सावयवं यतः  ॥ ७.१,९.१०
तस्माच्छक्तस्स्वतन्त्रो यः सर्वशक्तिश्च सर्ववित् ॥ ७.१,९.११
अनादिनिधनश्चायं महदैश्वर्यसंयुतः  ॥ ७.१,९.११
स एव जगतः कर्ता महादेवो महेश्वराः  ॥ ७.१,९.१२
पाता हर्ता च सर्वस्य ततः पृथगनन्वयः  ॥ ७.१,९.१२
परिणामः प्रधानस्य प्रवृत्तिः पुरुषस्य च  ॥ ७.१,९.१३
सर्वं सत्यव्रतस्यैव शासनेन प्रवर्तते  ॥ ७.१,९.१३
इतीयं शाश्वती निष्ठा सतां मनसि वर्तते  ॥ ७.१,९.१४
न चैनं पक्षमाश्रित्य वर्तते स्वल्पचेतनः  ॥ ७.१,९.१४
यावदादिसमारंभो यावद्यः प्रलयो महान्  ॥ ७.१,९.१५
तावदप्येति सकलं ब्रह्मणः शारदां शतम्  ॥ ७.१,९.१५
परमित्यायुषो नाम ब्रह्मणो ऽव्यक्तजन्मनः  ॥ ७.१,९.१६
तत्पराख्यं तदर्धं च परार्धमभिधीयते  ॥ ७.१,९.१६
परार्धद्वयकालांते प्रलये समुपस्थिते  ॥ ७.१,९.१७
अव्यक्तमात्मनः कार्यमादायात्मनि तिष्ठति  ॥ ७.१,९.१७
आत्मन्यवस्थिते ऽव्यक्ते विकारे प्रतिसंहृते  ॥ ७.१,९.१८
साधर्म्येणाधितिष्ठेते प्रधानपुरुषावुभौ  ॥ ७.१,९.१८
तमः सत्त्वगुणावेतौ समत्वेन व्यवस्थितौ  ॥ ७.१,९.१९
अनुद्रिक्तावनन्तौ तावोतप्रोतौ परस्परम्  ॥ ७.१,९.१९
गुणसाम्ये तदा तस्मिन्नविभागे तमोदये  ॥ ७.१,९.२०
शांतवातैकनीरे च न प्राज्ञायत किंचन  ॥ ७.१,९.२०
अप्रज्ञाते जगत्यस्मिन्नेक एव महेश्वरः  ॥ ७.१,९.२१
उपास्य रजनीं कृत्स्नां परां माहेश्वरीं ततः  ॥ ७.१,९.२१
प्रभातायां तु शर्वर्यां प्रधानपुरुषावुभौ  ॥ ७.१,९.२२
प्रविश्य क्षोभयामास मायायोगान्महेश्वरः  ॥ ७.१,९.२२
ततः पुनरशेषाणां भूतानां प्रभवाप्ययात् ॥ ७.१,९.२३
अव्यक्तादभवत्सृष्टिराज्ञया परमेष्ठिनः  ॥ ७.१,९.२३
विश्वोत्तरोत्तरविचित्रमनोरथस्य यस्यैकशक्तिशकले सकलस्समाप्तः  ॥ ७.१,९.२४
आत्मानमध्वपतिमध्वविदो वदंति तस्मै नमः सकललोकविलक्षणाय  ॥ ७.१,९.२४


इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वभागे सृष्टिपालनप्रलयकर्तृत्ववर्णनं नाम नवमो ऽध्यायः

अध्याय १०
वायुरुवाच
पुरुषाधिष्ठितात्पूर्वमव्यक्तादीश्वराज्ञया  ॥ ७.१,१०.१
बुद्ध्यादयो विशेषांता विकाराश्चाभवन् क्रमात् ॥ ७.१,१०.१
ततस्तेभ्यो विकारेभ्यो रुद्रो विष्णुः पितामहः  ॥ ७.१,१०.२
कारणत्वेन सर्वेषां त्रयो देवाः प्रजज्ञिरे  ॥ ७.१,१०.२
सर्वतो भुवनव्याप्तिशक्तिमव्याहतां क्वचित् ॥ ७.१,१०.३
ज्ञानमप्रतिमं शश्वदैश्वर्यं चाणिमादिकम्  ॥ ७.१,१०.३
सृष्टिस्थितिलयाख्येषु कर्मसु त्रिषु हेतुताम्  ॥ ७.१,१०.४
प्रभुत्वेन सहैतेषां प्रसीदति महेश्वरः  ॥ ७.१,१०.४
कल्पान्तरे पुनस्तेषामस्पर्धा बुद्धिमोहिनाम्  ॥ ७.१,१०.५
सर्गरक्षालयाचारं प्रत्येकं प्रददौ च सः  ॥ ७.१,१०.५
एते परस्परोत्पन्ना धारयन्ति परस्परम्  ॥ ७.१,१०.६
परस्परेण वर्धंते परस्परमनुव्रताः  ॥ ७.१,१०.६
क्वचिद्ब्रह्मा क्वचिद्विष्णुः क्वचिद्रुद्रः प्रशस्यते  ॥ ७.१,१०.७
नानेन तेषामाधिक्यमैश्वर्यं चातिरिच्यते  ॥ ७.१,१०.७
मूर्खा निंदंति तान्वाग्भिः संरंभाभिनिवेशिनः  ॥ ७.१,१०.८
यातुधाना भवंत्येव पिशाचाश्च न संशयः  ॥ ७.१,१०.८
देवो गुणत्रयातीतश्चतुर्व्यूहो महेश्वरः  ॥ ७.१,१०.९
सकलस्सकलाधारशक्तेरुत्पत्तिकारणम्  ॥ ७.१,१०.९
सोयमात्मा त्रयस्यास्य प्रकृतेः पुरुषस्य च  ॥ ७.१,१०.१०
लीलाकृतजगत्सृष्टिरीश्वरत्वे व्यवस्थितः  ॥ ७.१,१०.१०
यस्सर्वस्मात्परो नित्यो निष्कलः परमेश्वरः  ॥ ७.१,१०.११
स एव च तदाधारस्तदात्मा तदधिष्ठितः  ॥ ७.१,१०.११
तस्मान्महेश्वरश्चैव प्रकृतिः पुरुषस्तथा  ॥ ७.१,१०.१२
सदाशिवभवो विष्णुर्ब्रह्मा सर्वशिवात्मकम्  ॥ ७.१,१०.१२
प्रधानात्प्रथमं जज्ञे वृद्धिः ख्यातिर्मतिर्महान्  ॥ ७.१,१०.१३
महत्तत्त्वस्य संक्षोभादहंकारस्त्रिधा ऽभवत् ॥ ७.१,१०.१३
अहंकारश्च भूतानि तन्मात्रानींद्रियाणि च  ॥ ७.१,१०.१४
वैकारिकादहंकारात्सत्त्वोद्रिक्तात्तु सात्त्विकः  ॥ ७.१,१०.१४
वैकारिकः स सर्गस्तु युगपत्संप्रवर्तते  ॥ ७.१,१०.१५
बुद्धीन्द्रियाणि पञ्चैव पञ्चकर्मेंद्रियाणि च  ॥ ७.१,१०.१५
एकादशं मनस्तत्र स्वगुणेनोभयात्मकम्  ॥ ७.१,१०.१६
तमोयुक्तादहंकाराद्भूततन्मात्रसंभवः  ॥ ७.१,१०.१६
भूतानामादिभूतत्वाद्भूतादिः कथ्यते तु सः  ॥ ७.१,१०.१७
भूतादेश्शब्दमात्रं स्यात्तत्र चाकाशसंभवः  ॥ ७.१,१०.१७
आकाशात्स्पर्श उत्पन्नः स्पर्शाद्वायुसमुद्भवः  ॥ ७.१,१०.१८
वायो रूपं ततस्तेजस्तेजसो रससंभवः  ॥ ७.१,१०.१८
रसादापस्समुत्पन्नास्तेभ्यो गन्धसमुद्भवः  ॥ ७.१,१०.१९
गन्धाच्च पृथिवी जाता भूतेभ्योन्यच्चराचरम्  ॥ ७.१,१०.१९
पुरुषाधिष्ठितत्वाच्च अव्यक्तानुग्रहेण च  ॥ ७.१,१०.२०
महदादिविशेषान्ता ह्यण्डमुत्पादयन्ति ते  ॥ ७.१,१०.२०
५१२
तत्र कार्यं च करणं संसिद्धं ब्रह्मणो यदा  ॥ ७.१,१०.२१
तदंडे सुप्रवृद्धो ऽभूत्क्षेत्रज्ञो ब्रह्मसंज्ञितः  ॥ ७.१,१०.२१
स वै शरीरी प्रथमः स वै पुरुष उच्यते  ॥ ७.१,१०.२२
आदिकर्ता स भूतानां ब्रह्माग्रे समवर्तत  ॥ ७.१,१०.२२
तस्येश्वरस्य प्रतिमा ज्ञानवैराग्यलक्षणा  ॥ ७.१,१०.२३
धर्मैश्वर्यकरी बुद्धिर्ब्राह्मी यज्ञे ऽभिमानिनः  ॥ ७.१,१०.२३
अव्यक्ताज्जायते तस्य मनसा यद्यदीप्सितम्  ॥ ७.१,१०.२४
वशी विकृत्वात्त्रैगुण्यात्सापेक्षत्वात्स्वभावतः  ॥ ७.१,१०.२४
त्रिधा विभज्य चात्मानं त्रैलोक्ये संप्रवर्तते  ॥ ७.१,१०.२५
सृजते ग्रसते चैव वीक्षते च त्रिभिस्स्वयम्  ॥ ७.१,१०.२५
चतुर्मुखस्तु ब्रह्मत्वे कालत्वे चांतकस्स्मृतः  ॥ ७.१,१०.२६
सहस्रमूर्धा पुरुषस्तिस्रोवस्थास्स्वयंभुवः  ॥ ७.१,१०.२६
सत्त्वं रजश्च ब्रह्मा च कालत्वे च तमो रजः  ॥ ७.१,१०.२७
विष्णुत्वे केवलं सत्त्वं गुणवृद्धिस्त्रिधा विभौ  ॥ ७.१,१०.२७
ब्रह्मत्वे सृजते लोकान् कालत्वे संक्षिपत्यपि  ॥ ७.१,१०.२८
पुरुषत्वे ऽत्युदासीनः कर्म च त्रिविधं विभोः  ॥ ७.१,१०.२८
एवं त्रिधा विभिन्नत्वाद्ब्रह्मा त्रिगुण उच्यते  ॥ ७.१,१०.२९
चतुर्धा प्रविभक्तत्वाच्चातुर्व्यूहः प्रकीर्तितः  ॥ ७.१,१०.२९
आदित्वादादिदेवो ऽसावजातत्वादजः स्मृतः  ॥ ७.१,१०.३०
पाति यस्मात्प्रजाः सर्वाः प्रजापतिरिति स्मृतः  ॥ ७.१,१०.३०
हिरण्मयस्तु यो मेरुस्तस्योल्बं सुमहात्मनः  ॥ ७.१,१०.३१
गर्भोदकं समुद्राश्च जरायुश्चाऽपि पर्वताः  ॥ ७.१,१०.३१
तस्मिन्नंडे त्विमे लोका अंतर्विश्वमिदं जगत् ॥ ७.१,१०.३२
चंद्रादित्यौ सनक्षत्रौ सग्रहौ सह वायुना  ॥ ७.१,१०.३२
अद्भिर्दशगुणाभिस्तु बाह्यतोण्डं समावृतम्  ॥ ७.१,१०.३३
आपो दशगुणेनैव तेजसा बहिरावृताः  ॥ ७.१,१०.३३
तेजो दशगुणेनैव वायुना बहिरावृतम्  ॥ ७.१,१०.३४
आकाशेनावृतो वायुः खं च भूतादिनावृतम्  ॥ ७.१,१०.३४
भूतादिर्महता तद्वदव्यक्तेनावृतो महान्  ॥ ७.१,१०.३५
एतैरावरणैरण्डं सप्तभिर्बहिरावृतम्  ॥ ७.१,१०.३५
एतदावृत्त्य चान्योन्यमष्टौ प्रकृतयः स्थिताः  ॥ ७.१,१०.३६
सृष्टिपालनविध्वंसकर्मकर्त्र्यो द्विजोत्तमाः  ॥ ७.१,१०.३६
एवं परस्परोत्पन्ना धारयंति परस्परम्  ॥ ७.१,१०.३७
आधाराधेयभावेन विकारास्तु विकारिषु  ॥ ७.१,१०.३७
कूर्मोंगानि यथा पूर्वं प्रसार्य विनियच्छति  ॥ ७.१,१०.३८
विकारांश्च तथा ऽव्यक्तं सृष्ट्वा भूयो नियच्छति  ॥ ७.१,१०.३८
अव्यक्तप्रभवं सर्वमानुलोम्येन जायते  ॥ ७.१,१०.३९
प्राप्ते प्रलयकाले तु प्रतिलोम्येनुलीयते  ॥ ७.१,१०.३९
गुणाः कालवशादेव भवंति विषमाः समाः  ॥ ७.१,१०.४०
गुणसाम्ये लयो ज्ञेयो वैषम्ये सृष्टिरुच्यते  ॥ ७.१,१०.४०
तदिदं ब्रह्मणो योनिरेतदंडं घनं महत् ॥ ७.१,१०.४१
ब्रह्मणः क्षेत्रमुद्दिष्टं ब्रह्मा क्षेत्रज्ञ उच्यते  ॥ ७.१,१०.४१
इतीदृशानामण्डानां कोट्यो ज्ञेयाः सहस्रशः  ॥ ७.१,१०.४२
सर्वगत्वात्प्रधानस्य तिर्यगूर्ध्वमधः स्थिताः  ॥ ७.१,१०.४२
५१२

तत्र तत्र चतुर्वक्त्रा ब्रह्माणो हरयो भवाः  ॥ ७.१,१०.४३
सृष्टा प्रधानेन तथा लब्ध्वा शंभोस्तु सन्निधिम्  ॥ ७.१,१०.४३
महेश्वरः परोव्यक्तादंडमव्यक्तसंभवम्  ॥ ७.१,१०.४४
अण्डाज्जज्ञे विभुर्ब्रह्मा लोकास्तेन कृतास्त्विमे  ॥ ७.१,१०.४४
अबुद्धिपूर्वः कथितो मयैष प्रधानसर्गः प्रथमः प्रवृतः  ॥ ७.१,१०.४५
आत्यंतिकश्च प्रलयोन्तकाले लीलाकृतः केवलमीश्वरस्य  ॥ ७.१,१०.४५
यत्तत्स्मृतं कारणमप्रमेयं ब्रह्मा प्रधानं प्रकृतेः प्रसूतिः  ॥ ७.१,१०.४६
अनादिमध्यान्तमनन्तवीर्यं शुक्लं सुरक्तं पुरुषेण युक्तम्  ॥ ७.१,१०.४६
उत्पादकत्वाद्रजसोतिरेकाल्लोकस्य संतानविवृद्धिहेतून्  ॥ ७.१,१०.४७
अष्टौ विकारानपि चादिकाले सृष्ट्वा समश्नाति तथांतकाले  ॥ ७.१,१०.४७
प्रकृत्यवस्थापितकारणानां या च स्थितिर्या च पुनः प्रवृत्तिः  ॥ ७.१,१०.४८
तत्सर्वमप्राकृतवैभवस्य संकल्पमात्रेण महेश्वरस्य  ॥ ७.१,१०.४८

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां ब्रह्मांडस्थितिवर्णनं नाम दशमो ऽध्यायः

अध्याय ११
मुनय ऊचुः
मन्वंतराणि सर्वाणि कल्पभेदांश्च सर्वशः  ॥ ७.१,११.१
तेष्वेवांतरसर्गं च प्रतिसर्गं च नो वद  ॥ ७.१,११.१
वायुरुवाच
कालसंख्याविवृत्तस्य परार्धो ब्रह्मणस्स्मृतः  ॥ ७.१,११.२
तावांश्चैवास्य कालोन्यस्तस्यांते प्रतिसृज्यते  ॥ ७.१,११.२
दिवसे दिवसे तस्य ब्रह्मणः पूर्वजन्मनः  ॥ ७.१,११.३
चतुर्दशमहाभागा मनूनां परिवृत्तयः  ॥ ७.१,११.३
अनादित्वादनंतत्वादज्ञेयत्वाच्च कृत्स्नशः  ॥ ७.१,११.४
मन्वंतराणि कल्पाश्च न शक्या वचनात्पृथक् ॥ ७.१,११.४
उक्तेष्वपि च सर्वेषु शृण्वतां वो वचो मम  ॥ ७.१,११.५
किमिहास्ति फलं तस्मान्न पृथक्वक्तुमुत्सहे  ॥ ७.१,११.५
य एव खलु कल्पेषु कल्पः संप्रति वर्तते  ॥ ७.१,११.६
तत्र संक्षिप्य वर्तंते सृष्टयः प्रतिसृष्टयः  ॥ ७.१,११.६
यस्त्वयं वर्तते कल्पो वाराहो नाम नामतः  ॥ ७.१,११.७
अस्मिन्नपि द्विजश्रेष्ठा मनवस्तु चतुर्दश  ॥ ७.१,११.७
स्वायंभुवादयस्सप्त सप्त सावर्णिकादयः  ॥ ७.१,११.८
तेषु वैवस्वतो नाम सप्तमो वर्तते मनुः  ॥ ७.१,११.८
मन्वंतरेषु सर्वेषु सर्गसंहारवृत्तयः  ॥ ७.१,११.९
प्रायः समाभवंतीति तर्कः कार्यो विजानता  ॥ ७.१,११.९
पूर्वकल्पे परावृत्ते प्रवृत्ते कालमारुते  ॥ ७.१,११.१०
समुन्मूलितमूलेषु वृक्षेषु च वनेषु च  ॥ ७.१,११.१०
जगंति तृणवक्त्रीणि देवे दहति पावके  ॥ ७.१,११.११
वृष्ट्या भुवि निषिक्तायां विवेलेष्वर्णवेषु च  ॥ ७.१,११.११
दिक्षु सर्वासु मग्नासु वारिपूरे महीयसि  ॥ ७.१,११.१२
तदद्भिश्चटुलाक्षेपैस्तरंगभुजमण्डलैः  ॥ ७.१,११.१२
प्रारब्धचण्डनृत्येषु ततः प्रलयवारिषु  ॥ ७.१,११.१३
ब्रह्मा नारायणो भूत्वा सुष्वाप सलिले सुखम्  ॥ ७.१,११.१३
५१३

इमं चोदाहरन्मंत्रं श्लोकं नारायणं प्रति  ॥ ७.१,११.१४
तं शृणुध्वं मुनिश्रेष्ठास्तदर्थं चाक्षराश्रयम्  ॥ ७.१,११.१४
आपो नारा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः  ॥ ७.१,११.१५
अयनं तस्य ता यस्मात्तेन नारायणः स्मृतः  ॥ ७.१,११.१५
शिवयोगमयीं निद्रां कुर्वन्तं त्रिदशेश्वरम्  ॥ ७.१,११.१६
बद्धांजलि पुटास्सिद्धा जनलोकनिवासिनः  ॥ ७.१,११.१६
स्तोत्रैः प्रबोधयामासुः प्रभातसमये सुराः  ॥ ७.१,११.१७
यथा सृष्ट्यादिसमये ईश्वरं श्रुतयः पुरा  ॥ ७.१,११.१७
ततः प्रबुद्ध उत्थाय शयनात्तोयमध्यगात् ॥ ७.१,११.१८
उदैक्षत दिशः सर्वा योगनिद्रालसेक्षणः  ॥ ७.१,११.१८
नापश्यत्स तदा किंचित्स्वात्मनो व्यतिरेकि यत् ॥ ७.१,११.१९
सविस्मय इवासीनः परां चिंतामुपागमत् ॥ ७.१,११.१९
क्व सा भगवती या तु मनोज्ञा महती मही  ॥ ७.१,११.२०
नानाविधमहाशैलनदीनगरकानना  ॥ ७.१,११.२०
एवं संचिंतयन्ब्रह्मा बुबुधे नैव भूस्थितिम्  ॥ ७.१,११.२१
तदा सस्मार पितरं भगवंतं त्रिलोचनम्  ॥ ७.१,११.२१
स्मरणाद्देवदेवस्य भवस्यामिततेजसः  ॥ ७.१,११.२२
ज्ञातवान्सलिले मग्नां धरणीं धरणीपतिः  ॥ ७.१,११.२२
ततो भूमेस्समुद्धारं कर्तुकामः प्रजापतिः  ॥ ७.१,११.२३
जलक्रीडोचितं दिव्यं वाराहं रूपमस्मरत् ॥ ७.१,११.२३
महापर्वतवर्ष्माणं महाजलदनिःस्वनम्  ॥ ७.१,११.२४
नीलमेघप्रतीकाशं दीप्तशब्दं भयानकम्  ॥ ७.१,११.२४
पीनवृत्तघनस्कंधपीनोन्नतकटीतटम्  ॥ ७.१,११.२५
ह्रस्ववृत्तोरुजंघाग्रं सुतीक्ष्णपुरमण्डलम्  ॥ ७.१,११.२५
पद्मरागमणिप्रख्यं वृत्तभीषणलोचनम्  ॥ ७.१,११.२६
वृत्तदीर्घमहागात्रं स्तब्धकर्णस्थलोज्ज्वलम्  ॥ ७.१,११.२६
उदीर्णोच्छ्वासनिश्वासघूर्णितप्रलयार्णवम्  ॥ ७.१,११.२७
विस्फुरत्सुसटाच्छन्नकपोलस्कंधबंधुरम्  ॥ ७.१,११.२७
मणिभिर्भूषणैश्चित्रैर्महारत्नैःपरिष्कृतम्  ॥ ७.१,११.२८
विराजमानं विद्युद्भिर्मेघसंघमिवोन्नतम्  ॥ ७.१,११.२८
आस्थाय विपुलं रूपं वाराहममितं विधिः  ॥ ७.१,११.२९
पृथिव्युद्धरणार्थाय प्रविवेश रसातलम्  ॥ ७.१,११.२९
स तदा शुशुभे ऽतीव सूकरो गिरिसंनिभः  ॥ ७.१,११.३०
लिंगाकृतेर्महेशस्य पादमूलं गतो यथा  ॥ ७.१,११.३०
ततस्स सलिले मग्नां पृथिवीं पृथिवींधरः  ॥ ७.१,११.३१
उद्धृत्यालिंग्य दंष्ट्राभ्यामुन्ममज्ज रसातलात् ॥ ७.१,११.३१
तं दृष्ट्वा मुनयस्सिद्धा जनलोकनिवासिनः  ॥ ७.१,११.३२
मुमुदुर्ननृतुर्मूर्ध्नि तस्य पुष्पैरवाकिरन्  ॥ ७.१,११.३२
वपुर्महावराहस्य शुशुभे पुष्पसंवृतम्  ॥ ७.१,११.३३
पतद्भिरिव खद्योतैः प्राशुरंजनपर्वतः  ॥ ७.१,११.३३
ततः संस्थानमानीय वराहो महतीं महीम्  ॥ ७.१,११.३४
स्वमेव रूपमास्थाय स्थापयामास वै विभुः  ॥ ७.१,११.३४
पृथिवीं च समीकृत्य पृथिव्यां स्थापयन्गिरीन्  ॥ ७.१,११.३५
५१३

भूराद्यांश्चतुरो लोकान् कल्पयामास पूर्ववत् ॥ ७.१,११.३५
इति सह महतीं महीं महीध्रैः प्रलयमहाजलधेरधःस्थमध्यात् ॥ ७.१,११.३६
उपरि च विनिवेश्य विश्वकर्मा चरमचरं च जगत्ससर्ज भूयः  ॥ ७.१,११.३६

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वा पू सृष्ट्यादिवर्णनं नामैकादशो ऽध्यायः

अध्याय १२
वायुरुवाच
सर्गं चिंतयतस्तस्य तदा वै बुद्धिपूर्वकम्  ॥ ७.१,१२.१
प्रध्यानकाले मोहस्तु प्रादुर्भूतस्तमोमयः  ॥ ७.१,१२.१
तमोमोहो महामोहस्तामिस्रश्चान्धसंज्ञितः  ॥ ७.१,१२.२
अविद्या पञ्चमी चैषा प्रादुर्भूता महात्मनः  ॥ ७.१,१२.२
पञ्चधा ऽवस्थितः सर्गो ध्यायतस्त्वभिमानिनः  ॥ ७.१,१२.३
सर्वतस्तमसातीव बीजकुम्भवदावृतः  ॥ ७.१,१२.३
बहिरन्तश्चाप्रकाशः स्तब्धो निःसंज्ञ एव च  ॥ ७.१,१२.४
तस्मात्तेषां वृता बुद्धिर्मुखानि करणानि च  ॥ ७.१,१२.४
तस्मात्ते संवृतात्मानो नगा मुख्याः प्रकीर्तिताः  ॥ ७.१,१२.५
तं दृष्ट्वाऽसाधकं ब्रह्मा प्रथमं सर्गमीदृशम्  ॥ ७.१,१२.५
अप्रसन्नमना भूत्वा द्वितीयं सो ऽभ्यमन्यत  ॥ ७.१,१२.६
तस्याभिधायतः सर्गं तिर्यक्स्रोतो ऽभ्यवर्तत  ॥ ७.१,१२.६
अन्तःप्रकाशास्तिर्यंच आवृताश्च बहिः पुनः  ॥ ७.१,१२.७
पश्वात्मानस्ततो जाता उत्पथग्राहिणश्च ते  ॥ ७.१,१२.७
तमप्यसाधकं ज्ञात्वा सर्गमन्यममन्यत  ॥ ७.१,१२.८
तदोर्ध्वस्रोतसो वृत्तो देवसर्गस्तु सात्त्विकः  ॥ ७.१,१२.८
ते सुखप्रीतिबहुला बहिरन्तश्च नावृताः  ॥ ७.१,१२.९
प्रकाशा बहिरन्तश्चस्वभावादेव संज्ञिताः  ॥ ७.१,१२.९
ततो ऽभिध्यायतोव्यक्तादर्वाक्स्रोतस्तु साधकः  ॥ ७.१,१२.१०
मनुष्यनामा सञ्जातः सर्गो दुःखसमुत्कटः  ॥ ७.१,१२.१०
प्रकाशाबहिरन्तस्ते तमोद्रिक्ता रजो ऽधिकाः  ॥ ७.१,१२.११
पञ्चमोनुग्रहः सर्गश्चतुर्धा संव्यवस्थितः  ॥ ७.१,१२.११
विपर्ययेण शक्त्या च तुष्ट्यासिद्ध्या तथैव च  ॥ ७.१,१२.१२
ते ऽपरिग्राहिणः सर्वे संविभागरताः पुनः  ॥ ७.१,१२.१२
खादनाश्चाप्यशीलाश्च भूताद्याः परिकीर्तिताः  ॥ ७.१,१२.१३
प्रथमो महतः सर्गो ब्रह्मणः परमेष्ठिनः  ॥ ७.१,१२.१३
तन्मात्राणां द्वितीयस्तु भूतसर्गः स उच्यते  ॥ ७.१,१२.१४
वैकारिकस्तृतीयस्तु सर्ग ऐन्द्रियकः स्मृतः  ॥ ७.१,१२.१४
इत्येष प्रकृतेः सर्गः सम्भृतो ऽबुद्धिपूर्वकः  ॥ ७.१,१२.१५
मुख्यसर्गश्चतुर्थस्तु मुख्या वै स्थावराः स्मृताः  ॥ ७.१,१२.१५
तिर्यक्स्रोतस्तु यः प्रोक्तस्तिर्यग्योनिः स पञ्चमः  ॥ ७.१,१२.१६
तदूर्ध्वस्रोतसः षष्ठो देवसर्गस्तु स स्मृतः  ॥ ७.१,१२.१६
ततो ऽर्वाक्स्रोतसां सर्गः सप्तमः स तु मानुषः  ॥ ७.१,१२.१७
अष्टमो ऽनुग्रहः सर्गः कौमारो नवमः स्मृतः  ॥ ७.१,१२.१७
प्राकृताश्च त्रयः पूर्वे सर्गास्ते ऽबुद्धिपूर्वकाः  ॥ ७.१,१२.१८
५१४

बुद्धिपूर्वं प्रवर्तन्ते मुख्याद्याः पञ्च वैकृताः  ॥ ७.१,१२.१८
अग्रे ससर्ज वै ब्रह्मा मानसानात्मनः समान्  ॥ ७.१,१२.१९
सनन्दं सनकञ्चैव विद्वांसञ्च सनातनम्  ॥ ७.१,१२.१९
ऋभुं सनत्कुमारञ्च पूर्वमेव प्रजापतिः  ॥ ७.१,१२.२०
सर्वे ते योगिनो ज्ञेया वीतरागा विमत्सराः  ॥ ७.१,१२.२०
इश्वरासक्तमनसो न चक्रुः सृष्टये मतिम्  ॥ ७.१,१२.२१
तेषु सृष्ट्यनपेक्षेषु गतेषु सनकादिषु  ॥ ७.१,१२.२१
स्रष्टुकामः पुनर्ब्रह्मा तताप परमं तपः  ॥ ७.१,१२.२२
तस्यैवं तप्यमानस्य न किंचित्समवर्तत  ॥ ७.१,१२.२२
ततो दीर्घेण कालेन दुःखात्क्रोधो व्यजायत  ॥ ७.१,१२.२३
क्रोधाविष्टस्य नेत्राभ्यां प्रापतन्नश्रुबिन्दवः  ॥ ७.१,१२.२३
ततस्तेभ्यो ऽश्रुबिन्दुभ्यो भूताः प्रेतास्तदाभवन्  ॥ ७.१,१२.२४
सर्वांस्तानश्रुजान्दृष्ट्वा ब्रह्मात्मानमनिंदत  ॥ ७.१,१२.२४
तस्य तीव्रा ऽभवन्मूर्छा क्रोधामर्षसमुद्भवा  ॥ ७.१,१२.२५
मूर्छितस्तु जहौ प्राणान्क्रोधाविष्टः प्रजापतिः  ॥ ७.१,१२.२५
ततः प्राणेश्वरो रुद्रो भगवान्नीललोहितः  ॥ ७.१,१२.२६
प्रसादमतुलं कर्तुं प्रादुरासीत्प्रभोर्मुखात् ॥ ७.१,१२.२६
दशधा चैकधा चक्रे स्वात्मानं प्रभुरीश्वरः  ॥ ७.१,१२.२७
ते तेनोक्ता महात्मानो दशधा चैकधा कृताः  ॥ ७.१,१२.२७
यूयं सृष्टा मया वत्सा लोकानुग्रहकारणात् ॥ ७.१,१२.२८
तस्मात्सर्वस्य लोकस्य स्थापनाय हिताय च  ॥ ७.१,१२.२८
प्रजासन्तानहेतोश्च प्रयतध्वमतन्द्रिताः  ॥ ७.१,१२.२९
एवमुक्ताश्च रुरुदुर्दुद्रुवुश्च समन्ततः  ॥ ७.१,१२.२९
रोदनाद्द्रावणाच्चैव ते रुद्रा नामतः स्मृताः  ॥ ७.१,१२.३०
ये रुद्रास्ते खलु प्राणा ये प्राणास्ते महात्मकाः  ॥ ७.१,१२.३०
ततो मृतस्य देवस्य ब्रह्मणः परमेष्ठिनः  ॥ ७.१,१२.३१
घृणी ददौ पुनः प्राणान्ब्रह्मपुत्रो महेश्वरः  ॥ ७.१,१२.३१
प्रहृष्टवदनो रुद्रः प्राणप्रत्यागमाद्विभोः  ॥ ७.१,१२.३२
अभ्यभाषत विश्वेशो ब्रह्माणं परमं वचः  ॥ ७.१,१२.३२
माभैर्माभैर्महाभाग विरिंच जगतां गुरो  ॥ ७.१,१२.३३
मया ते प्राणिताः प्राणाः सुखमुत्तिष्ठ सुव्रत  ॥ ७.१,१२.३३
स्वप्नानुभूतमिव तच्छ्रुत्वा वाक्यं मनोहरम्  ॥ ७.१,१२.३४
हरं निरीक्ष्य शनकैर्नेत्रैः फुल्लाम्बुजप्रभैः  ॥ ७.१,१२.३४
तथा प्रत्यागतप्राणः स्निग्धगम्भीरया गिरा  ॥ ७.१,१२.३५
उवाच वचनं ब्रह्मा तमुद्दिश्य कृताञ्जलिः  ॥ ७.१,१२.३५
त्वं हि दर्शनमात्रेण चानन्दयसि मे मनः  ॥ ७.१,१२.३६
को भवान् विश्वमूर्त्या वा स्थित एकादशात्मकः  ॥ ७.१,१२.३६
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा व्याजहार महेश्वरः  ॥ ७.१,१२.३७
स्पृशन् काराभ्यां ब्रह्माणं सुसुखाभ्यां सुरेश्वरः  ॥ ७.१,१२.३७
मां विद्धि परमात्मानं तव पुत्रत्वमागतम्  ॥ ७.१,१२.३८
एते चैकादश रुद्रास्त्वां सुरक्षितुमागताः  ॥ ७.१,१२.३८
तस्मात्तीव्रामिमाम्मूर्छां विधूय मदनुग्रहात् ॥ ७.१,१२.३९
प्रबुद्धस्व यथापूर्वं प्रजा वै स्रष्टुमर्हसि  ॥ ७.१,१२.३९
५१४

एवं भगवता प्रोक्तो ब्रह्मा प्रीतमना ह्यभूत् ॥ ७.१,१२.४०
नानाष्टकेन विश्वात्मा तुष्टाव परमेश्वरम्  ॥ ७.१,१२.४०
ब्रह्मोवाच
नमस्ते भगवन् रुद्र भास्करामिततेजसे  ॥ ७.१,१२.४१
नमो भवाय देवाय रसायाम्बुमयात्मने  ॥ ७.१,१२.४१
शर्वाय क्षितिरूपाय नन्दीसुरभये नमः  ॥ ७.१,१२.४१
ईशाय वसवे तुभ्यं नमस्स्पर्शमयात्मने  ॥ ७.१,१२.४२
पशूनां पतये चैव पावकायातितेजसे  ॥ ७.१,१२.४२
भीमाय व्योमरूपाय शब्दमात्राय ते नमः  ॥ ७.१,१२.४२
उग्रायोग्रस्वरूपाय यजमानात्मने नमः  ॥ ७.१,१२.४३
महादेवाय सोमाय नमोस्त्वमृतमूर्तये  ॥ ७.१,१२.४३
एवं स्तुत्वा महादेवं ब्रह्मा लोकपितामहः  ॥ ७.१,१२.४४
प्रार्थयामास विश्वेशं गिरा प्रणतिपूर्वया  ॥ ७.१,१२.४४
भगवन् भूतभव्येश मम पुत्र महेश्वर  ॥ ७.१,१२.४५
सृष्टिहेतोस्त्वमुत्पन्नो ममांगे ऽनंगनाशनः  ॥ ७.१,१२.४५
तस्मान्महति कार्येस्मिन् व्यापृतस्य जगत्प्रभो  ॥ ७.१,१२.४६
सहायं कुरु सर्वत्र स्रष्टुमर्हसि स प्रजाः  ॥ ७.१,१२.४६
तेनैषां पावितो देवो रुद्रस्त्रिपुरमर्दनः  ॥ ७.१,१२.४७
बाढमित्येव तां वाणीं प्रतिजग्राह शंकरः  ॥ ७.१,१२.४७
ततस्स भगवान् ब्रह्मा हृष्टं तमभिनंद्य च  ॥ ७.१,१२.४८
स्रष्टुं तेनाभ्यनुज्ञातस्तथान्याश्चासृजत्प्रजाः  ॥ ७.१,१२.४८
मरीचिभृग्वंगिरसः पुलस्त्यं पुलहं क्रतुम्  ॥ ७.१,१२.४९
दक्षमत्रिं वसिष्ठं च सो ऽसृजन्मनसैव च  ॥ ७.१,१२.४९
पुरस्तादसृजद्ब्रह्मा धर्मं संकल्पमेव च  ॥ ७.१,१२.४९
इत्येते ब्रह्मणः पुत्रा द्वादशादौ प्रकीर्तिताः  ॥ ७.१,१२.५०
सह रुद्रेण संभूताः पुराणा गृहमेधिनः  ॥ ७.१,१२.५०
तेषां द्वादश वंशाः स्युर्दिव्या देवगणान्विताः  ॥ ७.१,१२.५१
प्रजावन्तः क्रियावन्तो महर्षिभिरलंकृताः  ॥ ७.१,१२.५१
अथ देवासुरपित्ःन्मनुष्यांश्च चतुष्टयम्  ॥ ७.१,१२.५२
सह रुद्रेण सिसृक्षुरंभस्येतानि वै विधिः  ॥ ७.१,१२.५२
स सृष्ट्यर्थं समाधाय ब्रह्मात्मानमयूयुजत् ॥ ७.१,१२.५३
मुखादजनयद्देवान् पित्ःंश्चैवोपपक्षतः  ॥ ७.१,१२.५३
जघनादसुरान् सर्वान् प्रजनादपि मानुषान्  ॥ ७.१,१२.५४
अवस्करे क्षुधाविष्टा राक्षसास्तस्य जज्ञिरे  ॥ ७.१,१२.५४
पुत्रास्तमोरजःप्राया बलिनस्ते निशाचराः  ॥ ७.१,१२.५५
सर्पा यक्षास्तथा भूता गंधर्वाः संप्रजज्ञिरे  ॥ ७.१,१२.५५
वयांसि पक्षतः सृष्टाः पक्षिणो वक्षसो ऽसृजत् ॥ ७.१,१२.५६
मुखतोजांस्तथा पार्श्वादुरगांश्च विनिर्ममे  ॥ ७.१,१२.५६
पद्भ्यां चाश्वान्समातंगान् शरभान् गवयान्मृगान्  ॥ ७.१,१२.५७
उष्ट्रानश्वतरांश्चैव न्यंकूनन्याश्च जातयः १  ॥ ७.१,१२.५७
औषध्यः फलमूलानि रोमभ्यस्तस्य जज्ञिरे  ॥ ७.१,१२.५८
गायत्रीं च ऋचं चैव त्रिवृत्साम रथंतरम्  ॥ ७.१,१२.५८
अग्निष्टोमं च यज्ञानां निर्ममे प्रथमान्मुखात् ॥ ७.१,१२.५९
यजूंषि त्रैष्टुभं छंदःस्तोमं पञ्चदशं तथा  ॥ ७.१,१२.५९

१ प्रथमार्षो

५१५

बृहत्साम तथोक्थं च दक्षिणादसृजन्मुखात् ॥ ७.१,१२.६०
सामानि जगतीछंदः स्तोमं सप्तदशं तथा  ॥ ७.१,१२.६०
वैरूप्यमतिरात्रं च पश्चिमादसृजन्मुखात् ॥ ७.१,१२.६१
एकविंशमथर्वाणमाप्तोर्यामाणमेव च  ॥ ७.१,१२.६१
अनुष्टुभं स वैराजमुत्तरादसृजन्मुखात् ॥ ७.१,१२.६२
उच्चावचानि भूतानि गात्रेभ्यस्तस्य जज्ञिरे  ॥ ७.१,१२.६२
यक्षाः पिशाचा गंधर्वास्तथैवाप्सरसां गणाः  ॥ ७.१,१२.६३
नरकिन्नररक्षांसि वयःपशुमृगोरगाः  ॥ ७.१,१२.६३
अव्ययं चैव यदिदं स्थाणुस्थावरजंगमम्  ॥ ७.१,१२.६४
तेषां वै यानि कर्माणि प्राक्सृष्टानि प्रपेदिरे  ॥ ७.१,१२.६४
तान्येव ते प्रपद्यंते सृज्यमानाः पुनः पुनः  ॥ ७.१,१२.६५
हिंस्राहिंस्रे मृदुक्रूरे धर्माधर्मावृतानृते  ॥ ७.१,१२.६५
तद्भाविताः प्रपद्यंते तस्मात्तत्तस्य रोचते  ॥ ७.१,१२.६६
महाभूतेषु नानात्वमिंद्रियार्थेषु मुक्तिषु  ॥ ७.१,१२.६६
विनियोगं च भूतानां धातैव व्यदधत्स्वयम्  ॥ ७.१,१२.६७
नाम रूपं च भूतानां प्राकृतानां प्रपञ्चनम्  ॥ ७.१,१२.६७
वेदशब्देभ्य एवादौ निर्ममे ऽसौ पितामहः  ॥ ७.१,१२.६८
आर्षाणि चैव नामानि याश्च वेदेषु वृत्तयः  ॥ ७.१,१२.६८
शर्वर्यंते प्रसूतानां तान्येवैभ्यो ददावजः  ॥ ७.१,१२.६९
यथर्तावृतुलिंगानि नानारूपाणि पर्यये  ॥ ७.१,१२.६९
दृश्यंते तानि तान्येव तथा भावा युगादिषु  ॥ ७.१,१२.७०
इत्येष करणोद्भूतो लोकसर्गस्स्वयंभुवः  ॥ ७.१,१२.७०
महदाद्योविशेषांतो विकारः प्रकृतेः स्वयम्  ॥ ७.१,१२.७१
चंद्रसूर्यप्रभाजुष्टो ग्रहनक्षत्रमंडितः  ॥ ७.१,१२.७१
नदीभिश्च समुद्रैश्च पर्वतैश्च स मंडितः  ॥ ७.१,१२.७२
परैश्च विविधैरम्यैस्स्फीतैर्जनपदैस्तथा  ॥ ७.१,१२.७२
तस्मिन् ब्रह्मवने ऽव्यक्तो ब्रह्मा चरति सर्ववित् ॥ ७.१,१२.७३
अव्यक्तबीजप्रभव ईश्वरानुग्रहे स्थितः  ॥ ७.१,१२.७३
बुद्धिस्कंधमहाशाख इन्द्रियांतरकोटरः  ॥ ७.१,१२.७४
महाभूतप्रमाणश्च विशेषामलपल्लवः  ॥ ७.१,१२.७४
धर्माधर्मसुपुष्पाढ्यः सुखदुःखफलोदयः  ॥ ७.१,१२.७५
आजीव्यः सर्वभूतानां ब्रह्मवृक्षः सनातनः  ॥ ७.१,१२.७५
द्यां मूर्धानं तस्य विप्रा वदंति खं वै नाभिं चंद्रसूर्यौ च नेत्रे  ॥ ७.१,१२.७६
दिशः श्रोत्रे चरणौ च क्षितिं च सो ऽचिन्त्यात्मा सर्वभूतप्रणेता  ॥ ७.१,१२.७६
वक्त्रात्तस्य ब्रह्मणास्संप्रसूतास्तद्वक्षसः क्षत्रियाः पूर्वभागात् ॥ ७.१,१२.७७
वैश्या उरुभ्यां तस्य पद्भ्यां च शूद्राः सर्वे वर्णा गात्रतः संप्रसूताः  ॥ ७.१,१२.७७

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे सृष्टिवर्णनं नाम द्वादशो ऽध्यायः

अध्याय १३
ऋषय ऊचुः
भवता कथिता सृष्टिर्भवस्य परमात्मनः  ॥ ७.१,१३.१
चतुर्मुखमुखात्तस्य संशयो नः प्रजायते  ॥ ७.१,१३.१
देवश्रेष्ठो विरूपाक्षो दीप्तश्शूलधरो हरः  ॥ ७.१,१३.२
कालात्मा भगवान् रुद्रः कपर्दी नीललोहितः  ॥ ७.१,१३.२
सब्रह्मकमिमं लोकं सविष्णुमपि पावकम्  ॥ ७.१,१३.३
५१५

यः संहरति संक्रुद्धो युगांते समुपस्थिते  ॥ ७.१,१३.३
यस्य ब्रह्मा च विष्णुश्च प्रणामं कुरुतो भयात् ॥ ७.१,१३.४
लोकसंकोचकस्यास्य यस्य तौ वशवर्तिनौ  ॥ ७.१,१३.४
यो ऽयं देवः स्वकादंगाद्ब्रह्मविष्णू पुरासृजत् ॥ ७.१,१३.५
स एव हि तयोर्नित्यं योगक्षेमकरः प्रभुः  ॥ ७.१,१३.५
स कथं भगवान् रुद्र आदिदेवः पुरातनः  ॥ ७.१,१३.६
पुत्रत्वमगमच्छंभुर्ब्रह्मणो ऽव्यक्तजन्मनः  ॥ ७.१,१३.६
प्रजापतिश्च विष्णुश्च रुद्रस्यैतौ परस्परम्  ॥ ७.१,१३.७
सृष्टौ परस्परस्यांगादिति प्रागपि शुश्रुम  ॥ ७.१,१३.७
कथं पुनरशेषाणां भूतानां हेतुभूतयोः  ॥ ७.१,१३.८
गुणप्रधानभावेन प्रादुर्भावः परस्परात् ॥ ७.१,१३.८
नापृष्टं भवता किंचिन्नाश्रुतं च कथंचन  ॥ ७.१,१३.९
भगवच्छिष्यभूतेन भवता सकलं स्मृतम्  ॥ ७.१,१३.९
तत्त्वं वद यथा ब्रह्मा मुनीनामवदद्विभुः  ॥ ७.१,१३.१०
वयं श्रद्धालवस्तात श्रोतुमीश्वरसद्यशः  ॥ ७.१,१३.१०
वायुरुवाच
स्थाने पृष्टमिदं विप्रा भवद्भिः प्रश्नकोविदैः  ॥ ७.१,१३.११
इदमेव पुरा पृष्टो मम प्राह पितामहः  ॥ ७.१,१३.११
तदहं सम्प्रवक्ष्यामि यथा रुद्रसमुद्भवः  ॥ ७.१,१३.१२
यथा च पुनरुत्पत्तिर्ब्रह्मविष्ण्वोः परस्परम्  ॥ ७.१,१३.१२
त्रयस्ते कारणात्मानो जतास्साक्षान्महेश्वरात् ॥ ७.१,१३.१३
चराचरस्य विश्वस्य सर्गस्थित्यंतहेतवः  ॥ ७.१,१३.१३
परमैश्वर्यसंयुक्ताः परमेश्वरभाविताः  ॥ ७.१,१३.१४
तच्छक्त्याधिष्ठिता नित्यं तत्कार्यकरणक्षमाः  ॥ ७.१,१३.१४
पित्रा नियमिताः पूर्वं त्रयोपि त्रिषु कर्मसु  ॥ ७.१,१३.१५
ब्रह्मा सर्गे हरिस्त्राणे रुद्रः संहरणे तथा  ॥ ७.१,१३.१५
तथाप्यन्योन्यमात्सर्यादन्योन्यातिशयाशिनः  ॥ ७.१,१३.१६
तपसा तोषयित्वा स्वं पितरं परमेश्वरम्  ॥ ७.१,१३.१६
लब्ध्वा सर्वात्मना तस्य प्रसादात्परमेष्ठिनः  ॥ ७.१,१३.१७
ब्रह्मनारायणौ पूर्वं रुद्रः कल्पान्तरे ऽसृजत् ॥ ७.१,१३.१७
कल्पान्तरे पुनर्ब्रह्मा रुद्रविष्णू जगन्मयः  ॥ ७.१,१३.१८
विष्णुश्च भगवान्रुद्रं ब्रह्माणमसृजत्पुनः  ॥ ७.१,१३.१८
नारायणं पुनर्ब्रह्मा ब्रह्माणमसृजत्पुनः  ॥ ७.१,१३.१९
एवं कल्पेषु कल्पेषु ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः  ॥ ७.१,१३.१९
परस्परेण जायंते परस्परहितैषिणः  ॥ ७.१,१३.२०
तत्तत्कल्पान्तवृत्तान्तमधिकृत्य महर्षिभिः  ॥ ७.१,१३.२०
प्रभावः कथ्यते तेषां परस्परसमुद्भवात् ॥ ७.१,१३.२१
शृणु तेषां कथां चित्रां पुण्यां पापप्रमोचिनीम्  ॥ ७.१,१३.२१
कल्पे तत्पुरुषे वृत्तां ब्रह्मणः परमेष्ठिनः  ॥ ७.१,१३.२२
पुरा नारायणो नाम कल्पे वै मेघवाहने  ॥ ७.१,१३.२२
दिव्यं वर्षसहस्रं तु मेघो भूत्वावहद्धराम्  ॥ ७.१,१३.२३
तस्य भावं समालक्ष्य विष्णोर्विश्वजगद्गुरुः  ॥ ७.१,१३.२३
सर्वस्सर्वात्मभावेन प्रददौ शक्तिमव्ययाम्  ॥ ७.१,१३.२४
शक्तिं लब्ध्वा तु सर्वात्मा शिवात्सर्वेश्वरात्तदा  ॥ ७.१,१३.२४
ससर्ज भगावन् विष्णुर्विश्वं विश्वसृजा सह  ॥ ७.१,१३.२५
५१६

विष्णोस्तद्वैभवं दृष्ट्वा सृष्टस्तेन पितामहः  ॥ ७.१,१३.२५
ईर्ष्यया परया ग्रस्तः प्रहसन्निदमब्रवीत् ॥ ७.१,१३.२६
गच्छ विष्णो मया ज्ञातं तव सर्गस्य कारणम्  ॥ ७.१,१३.२६
आवयोरधिकश्चास्ति स रुद्रो नात्र संशयः  ॥ ७.१,१३.२६
तस्य देवाधिदेवस्य प्रसादात्परमेष्ठिनः  ॥ ७.१,१३.२७
स्रष्टा त्वं भगवानाद्यः पालकः परमार्थतः  ॥ ७.१,१३.२७
अहं च तपसाराध्य रुद्रं त्रिदशनायकम्  ॥ ७.१,१३.२८
त्वया सह जगत्सर्वं स्रक्ष्याम्यत्र न संशयः  ॥ ७.१,१३.२८
एवं विष्णुमुपालभ्य भगवानब्जसम्भवः  ॥ ७.१,१३.२९
एवं विज्ञापयामास तपसा प्राप्य शंकरम्  ॥ ७.१,१३.२९
भगवन् देवदेवेश विश्वेश्वर महेश्वर  ॥ ७.१,१३.३०
तव वामांगजो विष्णुर्दक्षिणांगभवो ह्यहम्  ॥ ७.१,१३.३०
मया सह जगत्सर्वं तथाप्यसृजदच्युतः  ॥ ७.१,१३.३१
स मत्सरादुपालब्धस्त्वदाश्रयबलान्मया  ॥ ७.१,१३.३१
मद्भावान्नाधिकस्तेति भावस्त्वयि महेश्वरे  ॥ ७.१,१३.३२
त्वत्त एव समुत्पत्तिरावयोस्सदृशी यतः  ॥ ७.१,१३.३२
तस्य भक्त्या यथापूर्वं प्रसादं कृतवानसि  ॥ ७.१,१३.३३
तथा ममापि तत्सर्वं दातुमर्हसि शंकर  ॥ ७.१,१३.३३
इति विज्ञापितस्तेन भगवान् भगनेत्रहा  ॥ ७.१,१३.३४
न्यायेन वै ददौ सर्वं तस्यापि स घृणानिधिः  ॥ ७.१,१३.३४
लब्ध्वैवमीश्वरादेव ब्रह्मा सर्वात्मतां क्षणात् ॥ ७.१,१३.३५
त्वरमाणोथ संगम्य ददर्श पुरुषोत्तमम्  ॥ ७.१,१३.३५
क्षीरार्णवालये शुभ्रे विमाने सूर्यसंनिभे  ॥ ७.१,१३.३६
हेमरत्नान्विते दिव्ये मनसा तेन निर्मिते  ॥ ७.१,१३.३६
अनंतभोगशय्यायां शयानं पंकजेक्षणम्  ॥ ७.१,१३.३७
चतुर्भुजमुदारांगं सर्वाभरणभूषितम्  ॥ ७.१,१३.३७
शंखचक्रधरं सौम्यं चन्द्रबिंबसमाननम्  ॥ ७.१,१३.३८
श्रीवत्सवक्षसं देवं प्रसन्नमधुरस्मितम्  ॥ ७.१,१३.३८
धरामृदुकरांभोजस्पर्शरक्तपदांबुजम्  ॥ ७.१,१३.३९
क्षीरार्णवामृतमिव शयानं योगनिद्रया  ॥ ७.१,१३.३९
तमसा कालरुद्राख्यं रजसा कनकांडजम्  ॥ ७.१,१३.४०
सत्त्वेन सर्वगं विष्णुं निर्गुणत्वे महेश्वरम्  ॥ ७.१,१३.४०
तं दृष्ट्वा पुरुषं ब्रह्मा प्रगल्भमिदमब्रवीत् ॥ ७.१,१३.४१
ग्रसामि त्वामहं विष्णो त्वमात्मानं यथा पुरा  ॥ ७.१,१३.४१
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा प्रतिबुद्ध्य पितामहम्  ॥ ७.१,१३.४२
उदैक्षत महाबाहुस्स्मितमीषच्चकार च  ॥ ७.१,१३.४२
तस्मिन्नवसरे विष्णुर्ग्रस्तस्तेन महात्मना  ॥ ७.१,१३.४३
सृष्टश्च ब्रह्मणा सद्यो भ्रुवोर्मध्यादयत्नतः  ॥ ७.१,१३.४३
तस्मिन्नवसरे साक्षाद्भगवानिन्दुभूषणः  ॥ ७.१,१३.४४
शक्तिं तयोरपि द्रष्टुमरूपो रूपमास्थितः  ॥ ७.१,१३.४४
प्रसादमतुलं कर्तुं पुरा दत्तवरस्तयोः  ॥ ७.१,१३.४५
आगच्छत्तत्र यत्रेमौ ब्रह्मनारायणौ स्थितौ  ॥ ७.१,१३.४५
अथ तुष्टुवतुर्देवं प्रीतौ भीतौ च कौतुकात् ॥ ७.१,१३.४६
प्रणेमतुश्च बहुशो बहुमानेन दूरतः  ॥ ७.१,१३.४६
५१६

भवोपि भगवानेतावनुगृह्य पिनाकधृक् ॥ ७.१,१३.४७
सादरं पश्यतोरेव तयोरंतरधीयत  ॥ ७.१,१३.४७

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे ब्रह्मविष्णुसृष्टिकथनं नाम त्रयोदशो ऽध्यायः

अध्याय १४
वायुरुवाच
प्रतिकल्पं प्रवक्ष्यामि रुद्राविर्भावकारणम्  ॥ ७.१,१४.१
यतो विच्छिन्नसंताना ब्रह्मसृष्टिः प्रवर्तते  ॥ ७.१,१४.१
कल्पेकल्पे प्रजाः सृष्ट्वा ब्रह्मा ब्रह्मांडसंभवः  ॥ ७.१,१४.२
अवृद्धिहेतोर्भूतानां मुमोह भृशदुःखितः  ॥ ७.१,१४.२
तस्य दुःखप्रशांत्यर्थं प्रजानां च विवृद्धये  ॥ ७.१,१४.३
तत्तत्कल्पेषु कालात्मा रुद्रो रुद्रगणाधिपः  ॥ ७.१,१४.३
निर्दिष्टः पममेशेन महेशो नीललोहितः  ॥ ७.१,१४.४
पुत्रो भूत्वानुगृह्णाति ब्रह्माणं ब्रह्मणोनुजः  ॥ ७.१,१४.४
स एव भगवानीशस्तेजोराशिरनामयः  ॥ ७.१,१४.५
अनादिनिधनोधाता भूतसंकोचको विभुः  ॥ ७.१,१४.५
परमैश्वर्यसंयुक्तः परमेश्वरभावितः  ॥ ७.१,१४.६
तच्छक्त्याधिष्ठितश्शश्वत्तच्चिह्नैरपि चिह्नितः  ॥ ७.१,१४.६
तन्नामनामा तद्रूपस्तत्कार्यकरणक्षमः  ॥ ७.१,१४.७
तत्तुल्यव्यवहारश्च तदाज्ञापरिपालकः  ॥ ७.१,१४.७
सहस्रादित्यसंकाशश्चन्द्रावयवभूषणः  ॥ ७.१,१४.८
भुजंगहारकेयूरवलयो मुंजमेखलः  ॥ ७.१,१४.८
जलंधरविरिंचेन्द्रकपालशकलोज्ज्वलः  ॥ ७.१,१४.९
गङ्गातुंगतरंगार्धपिंगलाननमूर्धजः  ॥ ७.१,१४.९
भग्नदंष्ट्रांकुराक्रान्तप्रान्तकान्तधराधरः  ॥ ७.१,१४.१०
सव्यश्रवणपार्श्वांतमंडलीकृतकुण्डलः  ॥ ७.१,१४.१०
महावृषभनिर्याणो महाजलदनिःस्वनः  ॥ ७.१,१४.११
महानलसमप्रख्यो महाबलपराक्रमः  ॥ ७.१,१४.११
एवं घोरमहारूपो ब्रह्मपुत्रीं महेश्वरः  ॥ ७.१,१४.१२
विज्ञानं ब्रह्मणे दत्त्वा सर्गे सहकरोति च  ॥ ७.१,१४.१२
तस्माद्रुद्रप्रसादेन प्रतिकल्पं प्रजापतेः  ॥ ७.१,१४.१३
प्रवाहरूपतो नित्या प्रजासृष्टिः प्रवर्तते  ॥ ७.१,१४.१३
कदाचित्प्रार्थितः स्रष्टुं ब्रह्मणा नीललोहितः  ॥ ७.१,१४.१४
स्वात्मना सदृशान् सर्वान् ससर्ज मनसा विभुः  ॥ ७.१,१४.१४
कपर्दिनो निरातंकान्नीलग्रीवांस्त्रिलोचनान्  ॥ ७.१,१४.१५
जरामरणनिर्मुक्तान् दीप्तशूलवरायुधान्  ॥ ७.१,१४.१५
तैस्तु संच्छादितं सर्वं चतुर्दशविधं जगत् ॥ ७.१,१४.१६
तान्दृष्टा विविधान्रुद्रान् रुद्रमाह पितामहः  ॥ ७.१,१४.१६
नमस्ते देवदेवेश मास्राक्षीरीदृशीः प्रजाः  ॥ ७.१,१४.१७
अन्याः सृज त्वं भद्रं ते प्रजा मृत्युसमन्विताः  ॥ ७.१,१४.१७
इत्युक्तः प्रहसन्प्राह ब्रह्माणं परमेश्वरः  ॥ ७.१,१४.१८
नास्ति मे तादृशस्सर्गस्सृज त्वमशुभाः प्रजाः  ॥ ७.१,१४.१८
ये त्विमे मनसा सृष्टा महात्मानो महाबलाः  ॥ ७.१,१४.१९
चरिष्यंति मया सार्धं सर्व एव हि याज्ञिकाः  ॥ ७.१,१४.१९
इत्युक्त्वा विश्वकर्माणं विश्वभूतेश्वरो हरः  ॥ ७.१,१४.२०
सह रुद्रैः प्रजासर्गान्निवृत्तात्मा व्यतिष्ठत  ॥ ७.१,१४.२०
ततः प्रभृति देवो ऽसौ न प्रसूते प्रजाः शुभाः  ॥ ७.१,१४.२१
५१७

ऊर्ध्वरेताः स्थितः स्थाणुर्यावदाभूतसंप्लवम्  ॥ ७.१,१४.२१

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे रुद्राविर्भाववर्णनं नाम चतुर्दशो ऽध्यायः

अध्याय १५
वायुरुवाच
यदा पुनः प्रजाः सृष्टा न व्यवर्धन्त वेधसः  ॥ ७.१,१५.१
तदा मैथुनजां सृष्टिं ब्रह्मा कर्तुममन्यत  ॥ ७.१,१५.१
न निर्गतं पुरा यस्मान्नारीणां कुलमीश्वरात् ॥ ७.१,१५.२
तेन मैथुनजां सृष्टिं न शशाक पितामहः  ॥ ७.१,१५.२
ततस्स विदधे बुद्धिमर्थनिश्चयगामिनीम्  ॥ ७.१,१५.३
प्रजानमेव वृद्ध्यर्थं प्रष्टव्यः परमेश्वर  ॥ ७.१,१५.३
प्रसादेन विना तस्य न वर्धेरन्निमाः प्रजाः  ॥ ७.१,१५.४
एवं संचिन्त्य विश्वात्मा तपः कर्तुं प्रचक्रमे  ॥ ७.१,१५.४
तदाद्या परमा शक्तिरनंता लोकभाविनी  ॥ ७.१,१५.५
आद्या सूक्ष्मतरा शुद्धा भावगम्या मनोहरा  ॥ ७.१,१५.५
निर्गुणा निष्प्रपञ्चा च निष्कला निरुपप्लवा  ॥ ७.१,१५.६
निरंतरतरा नित्या नित्यमीश्वरपार्श्वगा  ॥ ७.१,१५.६
तया परमया शक्त्या भगवंतं त्रियम्बकम्  ॥ ७.१,१५.७
संचिन्त्य हृदये ब्रह्मा तताप परमं तपः  ॥ ७.१,१५.७
तीव्रेण तपसा तस्य युक्तस्य परमेष्ठिनः  ॥ ७.१,१५.८
अचिरेणैव कालेन पिता संप्रतुतोष ह  ॥ ७.१,१५.८
ततः केनचिदंशेन मूर्तिमाविश्य कामपि  ॥ ७.१,१५.९
अर्धनारीश्वरो भूत्वा ययौ देवस्स्वयं हरः  ॥ ७.१,१५.९
तं दृष्ट्वा परमं देवं तमसः परमव्ययम्  ॥ ७.१,१५.१०
अद्वितीयमनिर्देश्यमदृश्यमकृतात्मभिः  ॥ ७.१,१५.१०
सर्वलोकविधातारं सर्वलोकेश्वरेश्वरम्  ॥ ७.१,१५.११
सर्वलोकविधायिन्या शक्त्या परमया युतम्  ॥ ७.१,१५.११
अप्रतर्क्यमनाभासममेयमजरं ध्रुवम्  ॥ ७.१,१५.१२
अचलं निर्गुणं शांतमनंतमहिमास्पदम्  ॥ ७.१,१५.१२
सर्वगं सर्वदं सर्वसदसद्व्यक्तिवर्जितम्  ॥ ७.१,१५.१३
सर्वोपमाननिर्मुक्तं शरण्यं शाश्वतं शिवम्  ॥ ७.१,१५.१३
प्रणम्य दंडवद्ब्रह्मा समुत्थाय कृतांजलिः  ॥ ७.१,१५.१४
श्रद्धाविनयसंपन्नैः श्राव्यैः संस्करसंयुतैः  ॥ ७.१,१५.१४
यथार्थयुक्तसर्वार्थैर्वेदार्थपरिबृंहितैः  ॥ ७.१,१५.१५
तुष्टाव देवं देवीं च सूक्तैः सूक्ष्मार्थगोचरैः  ॥ ७.१,१५.१५
ब्रह्मोवाच
जय देव महादेव जयेश्वर महेश्वर  ॥ ७.१,१५.१६
जय सर्वगुण श्रेष्ठ जय सर्वसुराधिप  ॥ ७.१,१५.१६
जय प्रकृति कल्याणि जय प्रकृतिनायिके  ॥ ७.१,१५.१७
जय प्रकृतिदूरे त्वं जय प्रकृतिसुन्दरि  ॥ ७.१,१५.१७
जयामोघमहामाय जयामोघ मनोरथ  ॥ ७.१,१५.१८
जयामोघमहालील जयामोघमहाबल  ॥ ७.१,१५.१८
जय विश्वजगन्मातर्जय विश्वजगन्मये  ॥ ७.१,१५.१९
जय विश्वजगद्धात्रि जय विश्वजगत्सखि  ॥ ७.१,१५.१९
जय शाश्वतिकैश्वर्ये जय शाश्वतिकालय  ॥ ७.१,१५.२०
जय शाश्वतिकाकार जय शाश्वतिकानुग  ॥ ७.१,१५.२०
जयात्मत्रयनिर्मात्रि जयात्मत्रयपालिनि  ॥ ७.१,१५.२१
५१७

जयात्मत्रयसंहर्त्रि जयात्मत्रयनायिके  ॥ ७.१,१५.२१
जयावलोकनायत्तजगत्कारणबृंहण  ॥ ७.१,१५.२२
जयोपेक्षाकटाक्षोत्थहुतभुग्भुक्तभौतिक  ॥ ७.१,१५.२२
जय देवाद्यविज्ञेये स्वात्मसूक्ष्मदृशोज्ज्वले  ॥ ७.१,१५.२३
जय स्थूलात्मशक्त्येशेजय व्याप्तचराचरे  ॥ ७.१,१५.२३
जय नामैकविन्यस्तविश्वतत्त्वसमुच्चय  ॥ ७.१,१५.२४
जयासुरशिरोनिष्ठश्रेष्ठानुगकदंबक  ॥ ७.१,१५.२४
जयोपाश्रितसंरक्षासंविधानपटीयसि  ॥ ७.१,१५.२५
जयोन्मूलितसंसारविषवृक्षांकुरोद्गमे  ॥ ७.१,१५.२५
जय प्रादेशिकैश्वर्यवीर्यशौर्यविजृंभण  ॥ ७.१,१५.२६
जय विश्वबहिर्भूत निरस्तपरवैभव  ॥ ७.१,१५.२६
जय प्रणीतपञ्चार्थप्रयोगपरमामृत  ॥ ७.१,१५.२७
जय पञ्चार्थविज्ञानसुधास्तोत्रस्वरूपिणि  ॥ ७.१,१५.२७
जयति घोरसंसारमहारोगभिषग्वर  ॥ ७.१,१५.२८
जयानादिमलाज्ञानतमःपटलचंद्रिके  ॥ ७.१,१५.२८
जय त्रिपुरकालाग्ने जय त्रिपुरभैरवि  ॥ ७.१,१५.२९
जय त्रिगुणनिर्मुक्ते जय त्रिगुणमर्दिनि  ॥ ७.१,१५.२९
जय प्रथमसर्वज्ञ जय सर्वप्रबोधिक  ॥ ७.१,१५.३०
जय प्रचुरदिव्यांग जय प्रार्थितदायिनि  ॥ ७.१,१५.३०
क्व देव ते परं धाम क्व च तुच्छं च नो वचः  ॥ ७.१,१५.३१
तथापि भगवन् भक्त्या प्रलपंतं क्षमस्व माम्  ॥ ७.१,१५.३१
विज्ञाप्यैवंविधैः सूक्तैर्विश्वकर्मा चतुर्मुखः  ॥ ७.१,१५.३२
नमश्चकार रुद्राय रद्राण्यै च मुहुर्मुहुः  ॥ ७.१,१५.३२
इदं स्तोत्रवरं पुण्यं ब्रह्मणा समुदीरितम्  ॥ ७.१,१५.३३
अर्धनारीश्वरं नाम शिवयोर्हर्षवर्धनम्  ॥ ७.१,१५.३३
य इदं कीर्तयेद्भक्त्या यस्य कस्यापि शिक्षया  ॥ ७.१,१५.३४
स तत्फलमवाप्नोति शिवयोः प्रीतिकारणात् ॥ ७.१,१५.३४
सकलभुवनभूतभावनाभ्यां जननविनाशविहीनविग्रहाभ्याम्  ॥ ७.१,१५.३५
नरवरयुवतीवपुर्धराभ्यां सततमहं प्रणतोस्मि शंकराभ्याम्  ॥ ७.१,१५.३५

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पू शिवशिवास्तुतिवर्णनं नाम पञ्चदशो ऽध्यायः

अध्याय १६
वायुरुवाच
अथ देवो महादेवो महाजलदनादया  ॥ ७.१,१६.१
वाचा मधुरगंभीरशिवदश्लक्ष्णवर्णया  ॥ ७.१,१६.१
अर्थसंपन्नपदया राजलक्षणयुक्तया  ॥ ७.१,१६.२
अशेषविषयारंभरक्षाविमलदक्षया  ॥ ७.१,१६.२
मनोहरतरोदारमधुरस्मितपूर्वया  ॥ ७.१,१६.३
संबभाषे सुसंपीतो विश्वकर्माणमीश्वरः  ॥ ७.१,१६.३
ईश्वर उवाच
वत्स वत्स महाभाग मम पुत्र पितामह  ॥ ७.१,१६.४
ज्ञातमेव मया सर्वं तव वाक्यस्य गौरवम्  ॥ ७.१,१६.४
प्रजानामेव बृद्ध्यर्थं तपस्तप्तं त्वयाधुना  ॥ ७.१,१६.५
तपसा ऽनेन तुष्टोस्मि ददामि च तवेप्सितम्  ॥ ७.१,१६.५
इत्युक्त्वा परमोदारं स्वभावमधुरं वचः  ॥ ७.१,१६.६
ससर्ज वपुषो भागाद्देवीं देववरो हरः  ॥ ७.१,१६.६
यामाहुर्ब्रह्मविद्वांसो देवीं दिव्यगुणान्विताम्  ॥ ७.१,१६.७
परस्य परमां शक्तिं भवस्य परमात्मनः  ॥ ७.१,१६.७
५१८

यस्यां न खलु विद्यंते जन्म मृत्युजरादयः  ॥ ७.१,१६.८
या भवानी भवस्यांगात्समाविरभवत्किल  ॥ ७.१,१६.८
यस्या वाचो निवर्तन्ते मनसा चेंद्रियैः सह  ॥ ७.१,१६.९
सा भर्तुर्वपुषो भागाज्जातेव समदृश्यत  ॥ ७.१,१६.९
या सा जगदिदं कृत्स्नं महिम्ना व्याप्य तिष्ठति  ॥ ७.१,१६.१०
शरीरिणीव स देवी विचित्रं समलक्ष्यत  ॥ ७.१,१६.१०
सर्वं जगदिदं चैषा संमोहयति मायया  ॥ ७.१,१६.११
ईश्वरात्सैव जाताभूदजाता परमार्थतः  ॥ ७.१,१६.११
न यस्या परमो भावः सुराणामपि गोचरः  ॥ ७.१,१६.१२
विश्वामरेश्वरी चैव विभक्ता भर्तुरंगतः  ॥ ७.१,१६.१२
तां दृष्ट्वा परमेशानीं सर्वलोकमहेश्वरीम्  ॥ ७.१,१६.१३
सर्वज्ञां सर्वगां सूक्ष्मां सदसद्व्यक्तिवर्जिताम्  ॥ ७.१,१६.१३
परमां निखिलं भासा भासयन्तीमिदं जगत् ॥ ७.१,१६.१४
प्रणिपत्य महादेवीं प्रार्थयामास वै विराट् ॥ ७.१,१६.१४
ब्रह्मोवाच
देवि देवेन सृष्टो ऽहमादौ सर्वजगन्मयि  ॥ ७.१,१६.१५
प्रजासर्गे नियुक्तश्च सृजामि सकलं जगत् ॥ ७.१,१६.१५
मनसा निर्मिताः सर्वे देवि देवादयो मया  ॥ ७.१,१६.१६
न वृद्धिमुपगच्छन्ति सृज्यमानाः पुनः पुनः  ॥ ७.१,१६.१६
मिथुनप्रभवामेव कृत्वा सृष्टिमतः परम्  ॥ ७.१,१६.१७
संवर्धयितुमिच्छामि सर्वा एव मम प्रजाः  ॥ ७.१,१६.१७
न निर्गतं पुरा त्वत्तो नारीणां कुलमव्ययम्  ॥ ७.१,१६.१८
तेन नारीकुलं स्रष्टुं शक्तिर्मम न विद्यते  ॥ ७.१,१६.१८
सर्वासामेव शक्तीनां त्वत्तः खलु समुद्भवः  ॥ ७.१,१६.१९
तस्मात्सर्वत्र सर्वेषां सर्वशक्तिप्रदायिनीम्  ॥ ७.१,१६.१९
त्वामेव वरदां मायां प्रार्थयामि सुरेश्वरीम्  ॥ ७.१,१६.२०
चराचरविवृद्ध्यर्थमंशेनैकेन सर्वगे  ॥ ७.१,१६.२०
दक्षस्य मम पुत्रस्य पुत्री भव भवार्दिनि  ॥ ७.१,१६.२१
एवं सा याचिता देवी ब्रह्मणा ब्रह्मयोनिना  ॥ ७.१,१६.२१
शक्तिमेकां भ्रुवोर्मध्यात्ससर्जात्मसमप्रभाम्  ॥ ७.१,१६.२२
तामाह प्रहसन्प्रेक्ष्य देवदेववरो हरः  ॥ ७.१,१६.२२
ब्रह्माणं तपसाराध्य कुरु तस्य यथेप्सितम्  ॥ ७.१,१६.२३
तामाज्ञां परमेशस्य शिरसा प्रतिगृह्य सा  ॥ ७.१,१६.२३
ब्रह्मणो वचनाद्देवी दक्षस्य दुहिताभवत् ॥ ७.१,१६.२४
दत्त्वैवमतुलां शक्तिं ब्रह्मणे ब्रह्मरूपिणीम्  ॥ ७.१,१६.२४
विवेश देहं देवस्य देवश्चांतरधीयत  ॥ ७.१,१६.२५
तदा प्रभृति लोके ऽस्मिन् स्त्रियां भोगः प्रतिष्ठितः  ॥ ७.१,१६.२५
प्रजासृष्टिश्च विप्रेंद्रा मैथुनेन प्रवर्तते  ॥ ७.१,१६.२६
ब्रह्मापि प्राप सानन्दं सन्तोषं मुनिपुंगवाः  ॥ ७.१,१६.२६
एतद्वस्सर्वमाख्यातं देव्याः शक्तिसमुद्भवम्  ॥ ७.१,१६.२७
पुण्यवृद्धिकरं श्राव्यं भूतसर्गानुपंगतः  ॥ ७.१,१६.२७
य इदं कीर्तयेन्नित्यं देव्याः शक्तिसमुद्भवम्  ॥ ७.१,१६.२८
पुण्यं सर्वमवाप्नोति पुत्रांश्च लभते शुभान्  ॥ ७.१,१६.२८

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे देवीशक्त्युद्भवो नाम षोडशो ऽध्यायः
५१८


अध्याय १७
वायुरुवाच
एवं लब्ध्वा परां शक्तिमीश्वरादेव शाश्वतीम्  ॥ ७.१,१७.१
मैथुनप्रभवां सृष्टिं कर्तृकामः प्रजापतिः  ॥ ७.१,१७.१
स्वयमप्यद्भुतो नारी चार्धेन पुरुषो ऽभवत् ॥ ७.१,१७.२
यार्धेन नारी सा तस्माच्छतरूपा व्यजायत  ॥ ७.१,१७.२
विराजमसृजद्ब्रह्मा सो ऽर्धन पुरुषो ऽभवत् ॥ ७.१,१७.३
स वै स्वायंभुवः पूर्वं पुरुषो मनुरुच्यते  ॥ ७.१,१७.३
सा देवी शतरूपा तु तपः कृत्वा सुदुश्चरम्  ॥ ७.१,१७.४
भर्तारं दीप्तयशसं मनुमेवान्वपद्यत  ॥ ७.१,१७.४
तस्मात्तु शतरूपा सा पुत्रद्वयमसूयत  ॥ ७.१,१७.५
प्रियव्रतोत्तानपादौ पुत्रौ पुत्रवतां वरौ  ॥ ७.१,१७.५
कन्ये द्वे च महाभागे याभ्यां जातास्त्विमाः प्रजाः  ॥ ७.१,१७.६
आकूतिरेका विज्ञेया प्रसूतिरपरा स्मृता  ॥ ७.१,१७.६
स्वायंभुवः प्रसूतिं च ददौ दक्षाय तां प्रभुः  ॥ ७.१,१७.७
रुचेः प्रजापतिश्चैव चाकूतिं समपादयत् ॥ ७.१,१७.७
आकूत्यां मिथुनं जज्ञे मानसस्य रुचेः शुभम्  ॥ ७.१,१७.८
यज्ञश्च दक्षिणा चैव याभ्यां संवर्तितं जगत् ॥ ७.१,१७.८
स्वायंभुवसुतायां तु प्रसूत्यां लोकमातरः १  ॥ ७.१,१७.९
चतस्रो विंशतिः कन्या दक्षस्त्वजनयत्प्रभुः  ॥ ७.१,१७.९
श्रद्धा लक्ष्मीर्धृतिः पुष्टिस्तुष्टिर्मेधा क्रिया तथा  ॥ ७.१,१७.१०
बुद्धिर्लज्जा वपुः शांतिस्सिद्धिः कीर्तिस्त्रयोदशी  ॥ ७.१,१७.१०
पत्न्यर्थं प्रतिजग्राह धर्मो दाक्षायणीः प्रभुः  ॥ ७.१,१७.११
ताभ्यः शिष्टा यवीयस्य एकादश सुलोचनाः  ॥ ७.१,१७.११
ख्यातिः सत्यर्थसंभूतिः स्मृतिः प्रीतिः क्षमा तथा  ॥ ७.१,१७.१२
सन्नतिश्चानसूया च ऊर्जा स्वाहा स्वधा तथा  ॥ ७.१,१७.१२
भृगुश्शर्वो मरीचिश्च अंगिराः पुलहः क्रतुः  ॥ ७.१,१७.१३
पुलस्त्यो ऽत्रिर्विशिष्ठश्च पावकः पितरस्तथा  ॥ ७.१,१७.१३
ख्यात्याद्या जगृहुः कन्यामुनयो मुनिसत्तमाः  ॥ ७.१,१७.१४
कामाद्यास्तु यशोंता ये ते त्रयोदश सूनवः  ॥ ७.१,१७.१४
धर्मस्य जज्ञिरे तास्तु श्रद्धाद्यास्सुसुखोत्तराः  ॥ ७.१,१७.१५
दुःखोत्तराश्च हिंसायामधर्मस्य च संततौ  ॥ ७.१,१७.१५
निकृत्यादय उत्पन्नाःपुत्राश्च धर्मलक्षणाः  ॥ ७.१,१७.१६
नैषां भार्याश्च पुत्रा वा सर्वे त्वनियमाः स्मृताः  ॥ ७.१,१७.१६
स एष तामसस्सर्गो जज्ञे धर्मनियामकः  ॥ ७.१,१७.१७
या सा दक्षस्य दुहिता रुद्रस्य दयिता सती  ॥ ७.१,१७.१७
भर्तृनिन्दाप्रसंगेन त्यक्त्वा दाक्षायिणीं तनुम्  ॥ ७.१,१७.१८
दक्षं च दक्षभार्यां च विनिंद्य सह बन्धुभिः  ॥ ७.१,१७.१८
सा मेनायामाविरभूत्पुत्री हिमवतो गिरेः  ॥ ७.१,१७.१९

१ प्रथमार्षी

५१९

रुद्रस्तु तां सतीं दृष्ट्वा रुद्रांस्त्वात्मसमप्रभान्  ॥ ७.१,१७.१९
यथासृजदसंख्यातांस्तथा कथितमेव च  ॥ ७.१,१७.२०
भृगोः ख्यात्यां समुत्पन्ना लक्ष्मीर्नारायणप्रिया  ॥ ७.१,१७.२०
देवौ धातृविधातारौ मन्वंतरविधारिणौ  ॥ ७.१,१७.२१
तयोर्वै पुत्रपौत्राद्याश्शतशो ऽथ सहस्रशः  ॥ ७.१,१७.२१
स्वायंभुवे ऽंतरे नीताः सर्वे ते भार्गवा मताः  ॥ ७.१,१७.२२
मरीचेरपि संभूतिः पौर्णमासमसूयत  ॥ ७.१,१७.२२
कन्याचतुष्टयं चैव महीयांसस्तदन्वयाः  ॥ ७.१,१७.२३
येषां वंशे समुत्पन्नो बहुपुत्रस्य कश्यपः  ॥ ७.१,१७.२३
स्मृतिश्चांगिरसः पत्नी जनयामास वै सुतौ  ॥ ७.१,१७.२४
आग्नीध्रं शरभञ्चैव तथा कन्याचतुष्टयम्  ॥ ७.१,१७.२४
तदीयाः पुत्रपौत्राश्च येतीतास्ते सहस्रशः  ॥ ७.१,१७.२५
प्रीत्यां पुलस्त्यभार्यायां दन्तोग्निरभवत्सुतः  ॥ ७.१,१७.२५
पूर्वजन्मनि योगस्त्यस्स्मृतः स्वायंभुवे ऽंतरे  ॥ ७.१,१७.२५
तत्संततीया बहवः पौलस्त्या इति विश्रुताः  ॥ ७.१,१७.२६
क्षमा तु सुषुवे पुत्रान्पुलहस्य प्रजापतेः  ॥ ७.१,१७.२६
कर्दमश्च सुरिश्चैव सहिष्णुश्चेति ते त्रयः  ॥ ७.१,१७.२७
त्रेताग्निवर्चसस्सर्वे येषां वंशः प्रतिष्ठितः  ॥ ७.१,१७.२७
क्रतोः क्रतुसमान्भार्या सन्नतिस्सुषुवे सुतान्  ॥ ७.१,१७.२८
नैषां भार्याश्च पुत्राश्च सर्वे ते ह्यूर्ध्वरेतसः  ॥ ७.१,१७.२८
षष्टिस्तानि सहस्राणि वालखिल्या इति स्मृताः  ॥ ७.१,१७.२९
अनूरोरग्रतो यांति परिवार्य दिवाकरम्  ॥ ७.१,१७.२९
अत्रेर्भार्यानुसूया च पञ्चात्रेयानसूयत  ॥ ७.१,१७.३०
कन्यकां च श्रुतिं नाम माता शंखपदस्य च  ॥ ७.१,१७.३०
सत्यनेत्रश्च हव्यश्च आपोमूर्तिश्शनैश्चरः  ॥ ७.१,१७.३१
सोमश्च पञ्चमस्त्वेते पञ्चात्रेयाः प्रकीर्तिताः  ॥ ७.१,१७.३१
तेषां पुत्राश्च पौत्राश्च ह्यात्रेयाणां महात्मनाम्  ॥ ७.१,१७.३२
स्वायंभुवे ऽंतरे ऽतीताः शतशो ऽथ सहस्रशः  ॥ ७.१,१७.३२
ऊर्जायां तु वसिष्ठस्य पुत्रा वै सप्त जज्ञिरे  ॥ ७.१,१७.३३
ज्यायसी च स्वसा तेषां पुंडरीका सुमध्यमा  ॥ ७.१,१७.३३
रजो गात्रोर्ध्वबाहू च सवनश्चानयश्च यः  ॥ ७.१,१७.३४
सुतपाश्शुक्र इत्येते सप्त सप्तर्षयः स्मृताः  ॥ ७.१,१७.३४
गोत्राणि नामभिस्तेषां वासिष्ठानां महात्मनाम्  ॥ ७.१,१७.३५
स्वायंभुवे ऽंतरे ऽतीतान्यर्बुदानि शतानि च  ॥ ७.१,१७.३५
इत्येष ऋषिसर्गस्तु सानुबंधः प्रकीर्तितः  ॥ ७.१,१७.३६
समासाद्विस्तराद्वक्तुमशक्यो ऽयमिति द्विजाः  ॥ ७.१,१७.३६
यो ऽसौ रुद्रात्मको बह्निब्रह्मणो मानसस्सुतः  ॥ ७.१,१७.३७
स्वाहा तस्य प्रिया लेभे पुत्रांस्त्रीनमितौजसः  ॥ ७.१,१७.३७
पावकः पवमानश्च शुचिरित्येष ते त्रयः  ॥ ७.१,१७.३८
निर्मंथ्यः पवमानस्स्याद्वैद्युतः पावकस्स्मृतः  ॥ ७.१,१७.३८
सूर्ये तपति यश्चासौ शुचिः सौर उदाहृतः  ॥ ७.१,१७.३९
हव्यवाहः कव्यवाहः सहरक्षा इति त्रयः  ॥ ७.१,१७.३९
त्रयाणां क्रमशः पुत्रा देवपितृसुराश्च ते  ॥ ७.१,१७.४०
५१९

एतेषां पुत्रपौत्राश्च चत्वारिंशन्नवैव ते  ॥ ७.१,१७.४०
काम्यनैमित्तिकाजस्रकर्मसु त्रिषु संस्थिताः  ॥ ७.१,१७.४१
सर्वे तपस्विनो ज्ञेयाः सर्वे व्रतभृतस्तथा  ॥ ७.१,१७.४१
सर्वे रुद्रात्मकश्चैव सर्वे रुद्रपरायणाः  ॥ ७.१,१७.४२
तस्मादग्निमुखे यत्तद्धुतं स्यादेव केनचित् ॥ ७.१,१७.४२
तत्सर्वं रुद्रमुद्दिश्य दत्तं स्यान्नात्र संशयः  ॥ ७.१,१७.४३
इत्येवं निश्चयोग्नीनामनुक्रांतो यथातथम्  ॥ ७.१,१७.४३
नातिविस्तरतो विप्राः पित्ःन्वक्ष्याम्यतः परम्  ॥ ७.१,१७.४४
यस्मात्षडृतवस्तेषां स्थानं स्थानाभिमानिनाम्  ॥ ७.१,१७.४४
ऋतवः पितरस्तस्मादित्येषा वैदिकी श्रुतिः  ॥ ७.१,१७.४५
युष्मादृतुषु सर्वे हि जायंते स्थास्नुजंगमा  ॥ ७.१,१७.४५
तस्मादेते पितर आर्तवा इति च श्रुतम्  ॥ ७.१,१७.४६
एवं पित्ःणामेतेषामृतुकालाभिमानिनाम्  ॥ ७.१,१७.४६
आत्मैश्वर्या महात्मानस्तिष्ठंतीहाब्भ्रसंगमात् ॥ ७.१,१७.४७
आग्निष्वात्ता बर्हिषदः पितरो द्विविधाः स्मृताः  ॥ ७.१,१७.४७
अयज्वानश्च यज्वानः क्रमात्ते मृहमेधिनः  ॥ ७.१,१७.४८
स्वधासूत पितृभ्यश्च द्वे कन्ये लोकविश्रुते  ॥ ७.१,१७.४८
मेनां च धरणीं चैव याभ्यां विश्वमिदं धृतम्  ॥ ७.१,१७.४९
अग्निष्वात्तसुता मेना धरणी बर्हिषत्सुता  ॥ ७.१,१७.४९
मेना हिमवतः पत्नी मैनाकं क्रौंचमेव च  ॥ ७.१,१७.५०
गौरीं गंगां च सुषुवे भवांगाश्लेषपावनीम्  ॥ ७.१,१७.५०
मेरोस्तु धरणी पत्नी दिव्यौषधिसमन्वितम्  ॥ ७.१,१७.५१
मंदरं सुषुवे पुत्रं चित्रिसुन्दरकन्धरम्  ॥ ७.१,१७.५१
स एव मंदरः श्रीमान्मेरुपुत्रस्तपोबलात् ॥ ७.१,१७.५२
साक्षाच्छ्रीकंठनाथस्य शिवस्यावसथं गतः  ॥ ७.१,१७.५२
सासूता धरणी भूयस्त्रिंशत्कन्याश्च विश्रुताः  ॥ ७.१,१७.५३
वेलां च नियतिं चैव तृतीयामपि चायतिम्  ॥ ७.१,१७.५३
आयतिर्नियतिश्चैव पत्न्यौ द्वे भृगुपुत्रयोः  ॥ ७.१,१७.५४
स्वायंभुवे ऽंतरे पूर्वं कथितस्ते तदन्वयः  ॥ ७.१,१७.५४
सुषुवे सागराद्वेला कन्यामेकामनिंदिताम्  ॥ ७.१,१७.५५
सवर्णां नाम सामुद्रीं पत्नीं प्राचीनबर्हिषः  ॥ ७.१,१७.५५
सामुद्री सुषुवे पुत्रान्दश प्राचीनबर्हिषः  ॥ ७.१,१७.५६
सर्वे प्राचेतसा नाम धनुर्वेदस्य पारगाः  ॥ ७.१,१७.५६
येषां स्वायंभुवे दक्षः पुत्रत्वमगमत्पुरा  ॥ ७.१,१७.५७
त्रियम्बकस्य शापेन चाक्षुषस्यांतरे मनोः  ॥ ७.१,१७.५७
इत्येते ब्रह्मपुत्राणां धर्मादीनाम्महात्मनाम्  ॥ ७.१,१७.५८
नातिसंक्षेपतो विप्रा नाति विस्तरतः क्रमात् ॥ ७.१,१७.५८
वर्णिता वै मया वंशा दिव्या देवगणान्विताः  ॥ ७.१,१७.५९
क्रियावंतः प्रजावंतो महर्धिभिरलंकृताः  ॥ ७.१,१७.५९
प्रजानां संनिवेशो ऽयं प्रजापतिसमुद्भवः  ॥ ७.१,१७.६०
न हि शक्यः प्रसंख्यातुं वर्षकोटिशतैरपि  ॥ ७.१,१७.६०
राज्ञामपि च यो वंशो द्विधा सो ऽपि प्रवर्तते  ॥ ७.१,१७.६१
सूर्यवंशस्सोमवंश इति पुण्यतमः क्षितौ  ॥ ७.१,१७.६१
५२०

इक्ष्वाकुरम्बरीषश्च ययातिर्नाहुषादयः  ॥ ७.१,१७.६२
पुण्यश्लोकाः श्रुता ये ऽत्र ते पि तद्वंशसंभवाः  ॥ ७.१,१७.६२
अन्ये च राजऋषयो नानावीर्यसमन्विता  ॥ ७.१,१७.६३
किं तैः फलमनुत्क्रांतैरुक्तपूर्वैः पुरातनैः  ॥ ७.१,१७.६३
किं चेश्वरकथा वृत्ता यत्र तत्रान्यकीर्तनम्  ॥ ७.१,१७.६४
न सद्भिः संमतं मत्वा नोत्सहे बहुभाषितुम्  ॥ ७.१,१७.६४
प्रसंगादीश्वरस्यैव प्रभावद्योतनादपि  ॥ ७.१,१७.६५
सर्गादयो ऽपि कथिता इत्यत्र तत्प्रविस्तरैः  ॥ ७.१,१७.६५

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे सृष्टिकथनं नाम सप्तदशो ऽध्यायः

अध्याय १८
ऋषय ऊचुः
देवी दक्षस्य तनया त्यक्त्वा दाक्षायणी तनुम्  ॥ ७.१,१८.१
कथं हिमवतः पुत्री मेनायामभवत्पुरा  ॥ ७.१,१८.१
कथं च निन्दितो रुद्रो दक्षेण च महात्मना  ॥ ७.१,१८.२
निमित्तमपि किं तत्र येन स्यान्निंदितो भवः  ॥ ७.१,१८.२
उत्पन्नश्च कथं दक्षो अभिशापाद्भवस्य तु  ॥ ७.१,१८.३
चाक्षुषस्यांतरे पूर्वं मनोः प्रब्रूहि मारुत  ॥ ७.१,१८.३
वायुरुवाव
शृण्वंतु कथयिष्यामि दक्षस्य लघुचेतसः  ॥ ७.१,१८.४
वृत्तं पापात्प्रमादाच्च विश्वामरविदूषणम्  ॥ ७.१,१८.४
पुरा सुरासुराः सर्वे सिद्धाश्च परमर्षयः  ॥ ७.१,१८.५
कदाचिद्द्रष्टुमीशानं हिमवच्छिखरं ययुः  ॥ ७.१,१८.५
तदा देवश्च देवी च दिव्यासनगतावुभौ  ॥ ७.१,१८.६
दर्शनं ददतुस्तेषां देवादीनां द्विजोत्तमाः  ॥ ७.१,१८.६
तदानीमेव दक्षो ऽपि गतस्तत्र सहामरैः  ॥ ७.१,१८.७
जामातरं हरं द्रष्टुं द्रष्टुं चात्मसुतां सतीम्  ॥ ७.१,१८.७
तदात्मगौरवाद्देवो देव्या दक्षे समागते  ॥ ७.१,१८.८
देवादिभ्यो विशेषेण न कदाचिदभूत्स्मृतिः  ॥ ७.१,१८.८
तस्य तस्याः परं भावमज्ञातुश्चापि केवलम्  ॥ ७.१,१८.९
पुत्रीत्येवं विमूढस्य तस्यां वैरमजायत  ॥ ७.१,१८.९
ततस्तेनैव वैरेण विधिना च प्रचोदितः  ॥ ७.१,१८.१०
नाजुवाह भवं दक्षो दीक्षितस्तामपि द्विषन्  ॥ ७.१,१८.१०
अन्याञ्१ आमातरस्सर्वानाहूय स यथाक्रमम्  ॥ ७.१,१८.११
शतशः पुष्कलामर्चाञ्चकार च पृथक्पृथक् ॥ ७.१,१८.११
तथा तान्संगताञ्छ्रुत्वा नारदस्य मुखात्तदा  ॥ ७.१,१८.१२
ययौ रुद्राय रुद्राणी विज्ञाप्य भवनं पितुः  ॥ ७.१,१८.१२
अथ संनिहितं दिव्यं विमानं विश्वतोमुखम्  ॥ ७.१,१८.१३
लक्षणाढ्यं सुखारोहमतिमात्रमनोहरम्  ॥ ७.१,१८.१३
तप्तजांबूनदप्रख्यं चित्ररत्नपरिष्कृतम्  ॥ ७.१,१८.१४
मुक्तामयवितानाग्न्यं स्रग्दामसमलंकृतम्  ॥ ७.१,१८.१४
तप्तकंचननिर्व्यूहं रत्नस्तंभशतावृतम्  ॥ ७.१,१८.१५
वज्रकल्पितसोपानं विद्रुमस्तंभतोरणम्  ॥ ७.१,१८.१५

१ प्रथमान्तः प्रयोग आर्षः

५२०

पुष्पपट्टपरिस्तीर्णं चित्ररत्नमहासनम्  ॥ ७.१,१८.१६
वज्रजालकिरच्छिद्रमच्छिद्रमणिकुट्टिमम्  ॥ ७.१,१८.१६
मणिदंडमनोज्ञेन महावृषभलक्ष्मणा  ॥ ७.१,१८.१७
अलंकृतपुरोभागमब्भ्रशुब्भ्रेण केतुना  ॥ ७.१,१८.१७
रत्नकंचुकगुप्तांगैश्चित्रवेत्रकपाणिभिः  ॥ ७.१,१८.१८
अधिष्ठितमहाद्वारमप्रधृष्यैर्गुणेश्वरैः  ॥ ७.१,१८.१८
मृदंगतालगीतादिवेणुवीणाविशारदैः  ॥ ७.१,१८.१९
विदग्धवेषभाषैश्च बहुभिः स्त्रीजनैर्वृतम्  ॥ ७.१,१८.१९
आरुरोह महादेवी सह प्रियसखीजनैः  ॥ ७.१,१८.२०
चामारव्यञ्जनं तस्या वज्रदंडमनोहरे  ॥ ७.१,१८.२०
गृहीत्वा रुद्रकन्ये द्वे विवीजतुरुभे शुभे  ॥ ७.१,१८.२१
तदाचामरयोर्मध्ये देव्या वदनमाबभौ  ॥ ७.१,१८.२१
अन्योन्यं युध्यतोर्मध्ये हंसयोरिव पंकजम्  ॥ ७.१,१८.२२
छत्रं शशिनिभं तस्याश्चूडोपरि सुमालिनी  ॥ ७.१,१८.२२
धृतमुक्तापरिक्षिप्तं बभार प्रेमनिर्भरा  ॥ ७.१,१८.२३
तच्छत्रमुज्ज्वलं देव्या रुरुचे वदनोपरि  ॥ ७.१,१८.२३
उपर्यमृतभांडस्य मंडलं शशिनो यथा  ॥ ७.१,१८.२४
अथ चाग्रे समासीना सुस्मितास्या शुभावती  ॥ ७.१,१८.२४
अक्षद्यूतविनोदेन रमयामास वै सतीम्  ॥ ७.१,१८.२५
सुयशाः पादुके देव्याश्शुभे रत्नपरिष्कृते  ॥ ७.१,१८.२५
स्तनयोरंतरे कृत्वा तदा देवीमसेवतः  ॥ ७.१,१८.२६
अन्या कांचनचार्वंगी दीप्तं जग्राह दर्पणम्  ॥ ७.१,१८.२६
अपरा तालवृन्तं च परा तांबूलपेटिकाम्  ॥ ७.१,१८.२७
काचित्क्रीडाशुकं चारु करे ऽकुरुत भामिनी  ॥ ७.१,१८.२७
काचित्तु सुमनोज्ञानि पुष्पाणि सुरभीणि च  ॥ ७.१,१८.२८
काचिदाभरणाधारं बभार कमलेक्षणा  ॥ ७.१,१८.२८
काचिच्च पुनरालेपं सुप्रसूतं शुभांजनम्  ॥ ७.१,१८.२९
अन्याश्च सदृशास्तास्ता यथास्वमुचितक्रियाः  ॥ ७.१,१८.२९
आवृत्त्या तां महादेवीमसेवंत समंततः  ॥ ७.१,१८.३०
अतीव शुशुभे तासामंतरे परमेश्वरी  ॥ ७.१,१८.३०
तारापरिषदो मध्ये चंद्रलेखेव शारदी  ॥ ७.१,१८.३१
ततः शंखसमुत्थस्य नादस्य समनंतरम्  ॥ ७.१,१८.३१
प्रास्थानिको महानादः पटहः समताड्यत  ॥ ७.१,१८.३२
ततो मधुरवाद्यानि सह तालोद्यतैस्स्वनैः  ॥ ७.१,१८.३२
अनाहतानि सन्नेदुः काहलानां शतानि च  ॥ ७.१,१८.३३
सायुधानां गणेशानां महेशसमतेजसाम्  ॥ ७.१,१८.३३
सहस्राणि शतान्यष्टौ तदानीं पुरतो ययुः  ॥ ७.१,१८.३४
तेषां मध्ये वृषारूढो गजारूढो यथा गुरुः  ॥ ७.१,१८.३४
जगाम गणपः श्रीमान् सोमनंदीश्वरार्चितः  ॥ ७.१,१८.३५
देवदुंदुभयो नेदुर्दिवि दिव्यसुखा घनाः  ॥ ७.१,१८.३५
ननृतुर्मुनयस्सर्वे मुमुदुः सिद्धयोगिनः  ॥ ७.१,१८.३६
ससृजुः पुष्पवृष्टिं च वितानोपरि वारिदाः  ॥ ७.१,१८.३६
तदा देवगणैश्चान्यैः पथि सर्वत्र संगता  ॥ ७.१,१८.३७
क्षणादिव पितुर्गेहं प्रविवेश महेश्वरी  ॥ ७.१,१८.३७
तां दृष्ट्वा कुपितो दक्षश्चात्मनः क्षयकारणात् ॥ ७.१,१८.३८
तस्या यवीयसीभ्यो ऽपि चक्रे पूजाम सत्कृताम्  ॥ ७.१,१८.३८
५२१

तदा शशिमुखी देवी पितरं सदसि स्थितम्  ॥ ७.१,१८.३९
अंबिका युक्तमव्यग्रमुवाचाकृपणं वचः  ॥ ७.१,१८.३९
देव्युवाच
ब्रह्मादयः पिशाचांता यस्याज्ञावशवर्तिनः  ॥ ७.१,१८.४०
स देवस्सांप्रतं तात विधिना नार्चितः किल  ॥ ७.१,१८.४०
तदास्तां मम ज्यायस्याः पुत्र्याः पूजां किमीदृशीम्  ॥ ७.१,१८.४१
असत्कृतामवज्ञाय कृतवानसि गर्हितम्  ॥ ७.१,१८.४१
एवमुक्तो ऽब्रवीदेनां दक्षः क्रोधादमर्षितः  ॥ ७.१,१८.४२
त्वत्तः श्रेष्ठा विशिष्टाश्च पूज्या बालाः सुता मम  ॥ ७.१,१८.४२
तासां तु ये च भर्तारस्ते मे बहुमता मुदा  ॥ ७.१,१८.४३
गुनैश्चाप्यधिकास्सर्वैर्भर्तुस्ते त्र्यंबकादपि  ॥ ७.१,१८.४३
स्तब्धात्मा तामसश्शर्वस्त्वमिमं समुपाश्रिता  ॥ ७.१,१८.४४
तेन त्वामवमन्ये ऽहं प्रतिकूलो हि मे भवः  ॥ ७.१,१८.४४
तथोक्ता पितरं दक्षं क्रुद्धा देवी तमब्रवीत् ॥ ७.१,१८.४५
शृण्वतामेव सर्वेषां ये यज्ञसदसि स्थिताः  ॥ ७.१,१८.४५
अकस्मान्मम भर्तारमजाताशेषदूषणम्  ॥ ७.१,१८.४६
वाचा दूषयसे दक्ष साक्षाल्लोकमहेश्वरम्  ॥ ७.१,१८.४६
विद्याचौरो गुरुद्रोही वेदेश्वरविदूषकः  ॥ ७.१,१८.४७
त एते बहुपाप्मानस्सर्वे दंड्या इति श्रुतिः  ॥ ७.१,१८.४७
तस्मादत्युत्कटस्यास्य पापस्य सदृशो भृशम्  ॥ ७.१,१८.४८
सहसा दारुणो दंडस्तव दैवाद्भविष्यति  ॥ ७.१,१८.४८
त्वया न पूजितो यस्माद्देवदेवस्त्रियंबकः  ॥ ७.१,१८.४९
तस्मात्तव कुलं दुष्टं नष्टमित्यवधारय  ॥ ७.१,१८.४९
इत्युक्त्वा पितरं रुष्टा सती संत्यक्तसाध्वसा  ॥ ७.१,१८.५०
तदीयां च तनुं त्यक्त्वा हिमवंतं ययौ गिरिम्  ॥ ७.१,१८.५०
स पर्वतपरः श्रीमांल्लब्धपुण्यफलोदयः  ॥ ७.१,१८.५१
तदर्थमेव कृतवान् सुचिरं दुश्चरं तपः  ॥ ७.१,१८.५१
तस्मात्तमनुगृह्णाति भूधरेश्वरमीश्वरी  ॥ ७.१,१८.५२
स्वेच्छया पितरं चक्रे स्वात्मनो योगमायया  ॥ ७.१,१८.५२
यदा गता सती दक्षं विनिंद्य भयविह्वला  ॥ ७.१,१८.५३
तदा तिरोहिता मंत्रा विहतश्च ततो ऽध्वरः  ॥ ७.१,१८.५३
तदुपश्रुत्य गमनं देव्यास्त्रिपुरुमर्दनः  ॥ ७.१,१८.५४
दक्षाय च ऋषिभ्यश्च चुकोप च शशाप तान्  ॥ ७.१,१८.५४
यस्मादवमता दक्षमत्कृते ऽनागसा सती  ॥ ७.१,१८.५५
पूजिताश्चेतराः सर्वाः स्वसुता भर्तृभिः सह  ॥ ७.१,१८.५५
वैवस्वते ऽंतरे तस्मात्तव जामातरस्त्वमी  ॥ ७.१,१८.५६
उत्पत्स्यंते समं सर्वे ब्रह्मयज्ञेष्वयोनिजाः  ॥ ७.१,१८.५६
भविता मानुषो राजा चाक्षुषस्य त्वमन्वये  ॥ ७.१,१८.५७
प्राचीनबर्हिषः पौत्रः पुत्रश्चापि प्रचेतसः  ॥ ७.१,१८.५७
अहं तत्रापि ते विघ्नमाचरिष्यामि दुर्मते  ॥ ७.१,१८.५८
धर्मार्थकामयुक्तेषु कर्मस्वपि पुनः पुनः  ॥ ७.१,१८.५८
तेनैवं व्याहृतो दक्षो रुद्रेणामिततेजसा  ॥ ७.१,१८.५९
स्वायंभुवीं तनुं त्यक्त्वा पपात भुवि दुःखितः  ॥ ७.१,१८.५९
ततः प्राचेतसो दक्षो जज्ञे वै चाक्षुषे ऽन्तरे  ॥ ७.१,१८.६०
प्राचीनबर्हिषः पौत्रः पुत्रश्चैव प्रचेतसाम्  ॥ ७.१,१८.६०
५२१

भृग्वादयो ऽपि जाता वै मनोर्वैवस्वतस्य तु  ॥ ७.१,१८.६१
अंतरे ब्रह्मणो यज्ञे वारुणीं बिभ्रतस्तनुम्  ॥ ७.१,१८.६१
तदा दक्षस्य धर्मार्थं यज्ञे तस्य दुरात्मनः  ॥ ७.१,१८.६२
महेशः कृतवान्विघ्नं मना ववस्वते सति  ॥ ७.१,१८.६२

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे सतीदेहत्यागो नामाष्टादशो ऽध्यायः
अध्याय १९
ऋषय ऊचुः
कथं दक्षस्य धर्मार्थं प्रवृत्तस्य दुरात्मनः  ॥ ७.१,१९.१
महेशः कृतवान् विघ्नमेतदिच्छाम वेदितुम्  ॥ ७.१,१९.१
वायुरुवाच
विश्वस्य जगतो मातुरपि देव्यास्तपोबलात् ॥ ७.१,१९.२
पितृभावमुपागम्य मुदिते हिमवद्गिरौ  ॥ ७.१,१९.२
देवे ऽपि तत्कृतोद्वाहे हिमवच्छिखरालये  ॥ ७.१,१९.३
संकीडति तया सार्धं काले बहुतरे गते  ॥ ७.१,१९.३
वैवस्वते ऽंतरे प्राप्ते दक्षः प्राचेतसः स्वयम्  ॥ ७.१,१९.४
अश्वमेधेन यज्ञेन यक्ष्यमाणो ऽन्वपद्यत  ॥ ७.१,१९.४
ततो हिमवतः पृष्ठे दक्षो वै यज्ञमाहरत् ॥ ७.१,१९.५
गंगाद्वारे शुभे देशे ऋषिसिद्धनिषेविते  ॥ ७.१,१९.५
तस्य तस्मिन्मखेदेवाः सर्वे शक्र पुरोगमाः  ॥ ७.१,१९.६
गमनाय समागम्य बुद्धिमापेदिरे तदा  ॥ ७.१,१९.६
आदित्या वसवो रुद्रास्साध्यास्सह मरुद्गणैः  ॥ ७.१,१९.७
ऊष्मपाः सोमपाश्चैव आज्यपा धूमपास्तथा  ॥ ७.१,१९.७
अश्विनौ पितरश्चैव तथा चान्ये महर्षयः  ॥ ७.१,१९.८
विष्णुना सहिताः सर्वे स्वागता यज्ञभागिनः  ॥ ७.१,१९.८
दृष्ट्वा देवकुलं सर्वमीश्वरेण विनागतम्  ॥ ७.१,१९.९
दधीचो मन्युनाविष्टो दक्षमेवमभाषत  ॥ ७.१,१९.९
दधीच उवाच
अप्रपूज्ये चैव पूजा पूज्यानां चाप्य पूजने  ॥ ७.१,१९.१०
नरः पापमवाप्नोति महद्वै नात्र संशयः  ॥ ७.१,१९.१०
असतां संमतिर्यत्र सतामवमतिस्तथा  ॥ ७.१,१९.११
दंडो देवकृतस्तत्र सद्यः पतति दारुणः  ॥ ७.१,१९.११
एवमुक्त्वा तु विप्रर्षिः पुनर्दक्षमभाषत  ॥ ७.१,१९.१२
पूज्यं तु पशुभर्तारं कस्मान्नार्चयसे प्रभुम्  ॥ ७.१,१९.१२
दक्ष उवाच
संति मे बहवो रुद्राः शूलहस्ताः कपर्दिनः  ॥ ७.१,१९.१३
एकादशावस्थिता ये नान्यं वेद्मि महेश्वरम्  ॥ ७.१,१९.१३
दधीच उवाच
किमेभिरमरैरन्यैः पूजितैरध्वरे फलम्  ॥ ७.१,१९.१४
राजा चेदध्वरस्यास्य न रुद्रः पूज्यते त्वया  ॥ ७.१,१९.१४
ब्रह्मविष्णुमहेशानां स्रष्टा यः प्रभुरव्ययः  ॥ ७.१,१९.१५
ब्रह्मादयः पिशाचांता यस्य कैंकर्यवादिनः  ॥ ७.१,१९.१५
प्रकृतीनां परश्चैव पुरुषस्य च यः परः  ॥ ७.१,१९.१६
चिंत्यते योगविद्वद्भि ऋषिभिस्तत्त्वदर्शिभिः  ॥ ७.१,१९.१६
अक्षरं परमं ब्रह्म ह्यसच्च सदसच्च यत् ॥ ७.१,१९.१७
अनादिमध्यनिधनमप्रतर्क्यं सनातनम्  ॥ ७.१,१९.१७
यः स्रष्टा चैव संहर्ता भर्ता चैव महेश्वरः  ॥ ७.१,१९.१८
५२२

तस्मादन्यं न पश्यामि शंकरात्मानमध्वरे  ॥ ७.१,१९.१८
दक्ष उवाच
एतन्मखेशस्य सुवर्णपात्रे हविः समस्तं विधिमंत्रपूतम्  ॥ ७.१,१९.१९
विष्णोर्नयाम्यप्रतिमस्य भागं प्रभोर्विभज्यावहनीयमद्य  ॥ ७.१,१९.१९
दधीच उवाच
यस्मान्नाराधितो रुद्रस्सर्वदेवेश्वरेश्वरः  ॥ ७.१,१९.२०
तस्माद्दक्ष तवाशेषो यज्ञो ऽयं न भविष्यति  ॥ ७.१,१९.२०
इत्युक्त्वा वचनं क्रुद्धो दधीचो मुनिसत्तमः  ॥ ७.१,१९.२१
निर्गम्य च ततो देशाज्जगाम स्वकमाश्रमम्  ॥ ७.१,१९.२१
निर्गते ऽपि मुनौ तस्मिन्देवा दक्षं न तत्यजुः  ॥ ७.१,१९.२२
अवश्यमनुभावित्वादनर्थस्य तु भाविनः  ॥ ७.१,१९.२२
एतस्मिन्नेव काले तु ज्ञात्वैतत्सर्वमीश्वरात् ॥ ७.१,१९.२३
दग्धुं दक्षाध्वरं विप्रा देवी देवमचोदयत् ॥ ७.१,१९.२३
देव्या संचोदितो देवो दक्षाध्वरजिघांसया  ॥ ७.१,१९.२४
ससर्ज सहसा वीरं वीरभद्रं गणेश्वरम्  ॥ ७.१,१९.२४
सहस्रवदनं देवं सहस्रकमलेक्षणम्  ॥ ७.१,१९.२५
सहस्रमुद्गरधरं सहस्रशरपाणिकम्  ॥ ७.१,१९.२५
शूलटंकगदाहस्तं दीप्तकार्मुकधारिणम्  ॥ ७.१,१९.२६
चक्रवज्रधरं घोरं चंद्रार्धकृतशेखरम्  ॥ ७.१,१९.२६
कुलिशोद्योतितकरं तडिज्ज्वलितमूर्धजम्  ॥ ७.१,१९.२७
दंष्ट्राकरालं बिभ्राणं महावक्त्रं महोदरम्  ॥ ७.१,१९.२७
विद्युज्जिह्वं प्रलंबोष्ठं मेघसागरनिःस्वनम्  ॥ ७.१,१९.२८
वसानं चर्म वैयाघ्रं महद्रुधिरनिस्रवम्  ॥ ७.१,१९.२८
गण्डद्वितयसंसृष्टमण्डलीकृतकुण्डलम्  ॥ ७.१,१९.२९
वरामरशिरोमालावलीकलितशेखरम्  ॥ ७.१,१९.२९
रणन्नूपुरकेयूरमहाकनकभूषितम्  ॥ ७.१,१९.३०
रत्नसंचयसंदीप्तं तारहारावृतोरसम्  ॥ ७.१,१९.३०
महाशरभशार्दूलसिंहैः सदृशविक्रमम्  ॥ ७.१,१९.३१
प्रशस्तमत्तमातंगसमानगमनालसम्  ॥ ७.१,१९.३१
शंखचामरकुंदेन्दुमृणालसदृशप्रभम्  ॥ ७.१,१९.३२
सतुषारमिवाद्रीन्द्रं साक्षाज्जंगमतां गतम्  ॥ ७.१,१९.३२
ज्वालामालापरिक्षिप्तं दीप्तमौक्तिकभूषणम्  ॥ ७.१,१९.३३
तेजसा चैव दीव्यंतं युगांत इव पावकम्  ॥ ७.१,१९.३३
स जानुभ्यां महीं गत्वा प्रणतः प्रांजलिस्ततः  ॥ ७.१,१९.३४
पार्श्वतो देवदेवस्य पर्यतिष्ठद्गणेश्वरः  ॥ ७.१,१९.३४
मन्युना चासृजद्भद्रां भद्रकालीं महेश्वरीम्  ॥ ७.१,१९.३५
आत्मनः कर्मसाक्षित्वे तेन गंतुं सहैव तु  ॥ ७.१,१९.३५
तं दृष्ट्वावस्थितं वीरभद्रं कालाग्निसन्निभम्  ॥ ७.१,१९.३६
भद्रया सहितं प्राह भद्रमस्त्विति शंकरः  ॥ ७.१,१९.३६
स च विज्ञापयामास सह देव्या महेश्वरम्  ॥ ७.१,१९.३७
आज्ञापय महादेव किं कार्यं करवाण्यहम्  ॥ ७.१,१९.३७
ततस्त्रिपुरहा प्राह हैमवत्याः प्रियेच्छया  ॥ ७.१,१९.३८
वीरभद्रं महाबाहुं वाचा विपुलनादया  ॥ ७.१,१९.३८
देवदेव उवाच
प्राचेतसस्य दक्षस्य यज्ञं सद्यो विनाशय  ॥ ७.१,१९.३९
भद्रकाल्या सहासि त्वमेतत्कृत्यं गणेश्वर  ॥ ७.१,१९.३९
५२२

अहमप्यनया सार्धं रैभ्याश्रमसपीपतः  ॥ ७.१,१९.४०
स्थित्वा वीक्षे गणेशान विक्रमं तव दुःसहम्  ॥ ७.१,१९.४०
वृक्षा कनखले ये तु गंगाद्वारसमीपगाः  ॥ ७.१,१९.४१
सुवर्णशृंगस्य गिरेर्मेरुमंदरसंनिभाः  ॥ ७.१,१९.४१
तस्मिन्प्रदेशे दक्षस्य युज्ञः संप्रति वर्तते  ॥ ७.१,१९.४२
सहसा तस्य यज्ञस्य विघातं कुरु मा चिरम्  ॥ ७.१,१९.४२
इत्युक्ते सति देवेन देवी हिमगिरीन्द्रजा  ॥ ७.१,१९.४३
भद्रं भद्रं च संप्रेक्ष्य वत्सं धेनुरिवौरसम्  ॥ ७.१,१९.४३
आलिंग्य च समाघ्राय मूर्ध्नि षड्वदनं यथा  ॥ ७.१,१९.४४
सस्मिता वचनं प्राह मधुरं मधुरं स्वयम्  ॥ ७.१,१९.४४
देव्युवाच
वत्स भद्र महाभाग महाबलपराक्रम  ॥ ७.१,१९.४५
मत्प्रियार्थं त्वमुत्पन्नो मम मन्युं प्रमार्जक  ॥ ७.१,१९.४५
यज्ञेश्वरमनाहूय यज्ञकर्मरतो ऽभवत् ॥ ७.१,१९.४६
दक्षं वैरेण तं तस्माद्भिंधि यज्ञं गणेश्वर  ॥ ७.१,१९.४६
यज्ञलक्ष्मीमलक्ष्मीं त्वं भद्र कृत्वा ममाज्ञया  ॥ ७.१,१९.४७
यजमानं च तं हत्वा वत्स हिंसय भद्रया  ॥ ७.१,१९.४७
अशेषामिव तामाज्ञां शिवयोश्चित्रकृत्ययोः  ॥ ७.१,१९.४८
मूर्ध्नि कृत्वा नमस्कृत्य भद्रो गंतुं प्रचक्रमे  ॥ ७.१,१९.४८
अथैष भगवान्क्रुद्धः प्रेतावासकृतालयः  ॥ ७.१,१९.४९
वीरभद्रो महादेवो देव्या मन्युप्रमार्जकः  ॥ ७.१,१९.४९
ससर्ज रोमकूपेभ्यो रोमजाख्यान्गणेश्वरान्  ॥ ७.१,१९.५०
दक्षिणाद्भुजदेशात्तु शतकोटिगविश्वरान्  ॥ ७.१,१९.५०
पादात्तथोरुदेशाच्च पृष्ठात्पार्श्वान्मुखाद्गलात् ॥ ७.१,१९.५१
गुह्याद्गुल्फाच्छिरोमध्यात्कंठादास्यात्तथोदरात् ॥ ७.१,१९.५१
तदा गणेश्वरैर्भद्रैर्भद्रतुल्यपराक्रमैः  ॥ ७.१,१९.५२
संछादितमभूत्सर्वं साकाशविवरं जगत् ॥ ७.१,१९.५२
सर्वे सहस्रहस्तास्ते सहस्रायुधपाणयः  ॥ ७.१,१९.५३
रुद्रस्यानुचरास्सर्वे सर्वे रुद्रसमप्रभाः  ॥ ७.१,१९.५३
शूलशक्तिगदाहस्ताष्टंकोपलशिलाधराः  ॥ ७.१,१९.५४
कालाग्निरुद्रसदृशास्त्रिनेत्राश्च जटाधराः  ॥ ७.१,१९.५४
निपेतुर्भृशमाकाशे शतशस्सिंहवाहनाः  ॥ ७.१,१९.५५
विनेदुश्च महानादाञ्जलदा इव भद्रजाः  ॥ ७.१,१९.५५
तैर्भद्रैर्भगवान्मद्रस्तथा परिवृतो बभौ  ॥ ७.१,१९.५६
कालानलशतैर्युक्तो यथांते कालभैरवः  ॥ ७.१,१९.५६
तेषां मध्ये समारुह्य वृषेंद्रं वृषभध्वजः  ॥ ७.१,१९.५७
जगाम भगवान्भद्रश्शुभमभ्रं यथा भवः  ॥ ७.१,१९.५७
तस्मिन्वृषभमारूढे भद्रे तु भसितप्रभः  ॥ ७.१,१९.५८
बभार मौक्तिकं छत्रं गृहीतसितचामरः  ॥ ७.१,१९.५८
स तदा शुशुभे पार्श्वे भद्रस्य भसितप्रभः  ॥ ७.१,१९.५९
भगवानिव शैलेन्द्रः पार्श्वे विश्वजगद्गुरोः  ॥ ७.१,१९.५९
सो ऽपि तेन बभौ भद्रः श्वेतचामरपाणिना  ॥ ७.१,१९.६०
बालसोमेन सौम्येन यथा शूलवरायुधः  ॥ ७.१,१९.६०
दध्मौ शंखं सितं भद्रं भद्रस्य पुरतः शुभम्  ॥ ७.१,१९.६१
भानुकंपो महातेजा हेमरत्नैरलंकृतः  ॥ ७.१,१९.६१
देवदुंदुभयो नेदुर्दिव्यसंकुलनिःस्वनाः  ॥ ७.१,१९.६२
५२३

ववृषुश्शतशो मूर्ध्नि पुष्पवर्षं बलाहकाः  ॥ ७.१,१९.६२
फुल्लानां मधुगर्भाणां पुष्पाणां गंधबंधवः  ॥ ७.१,१९.६३
मार्गानुकूलसंवाहा वबुश्च पथि मारुताः  ॥ ७.१,१९.६३
ततो गणेश्वराः सर्वे मत्ता युद्धबलोद्धताः  ॥ ७.१,१९.६४
ननृतुर्मुमुदुर्१ एदुर्जहसुर्जगदुर्जगुः  ॥ ७.१,१९.६४
तदा भद्रगणांतःस्थो बभौ भद्रः स भद्रया  ॥ ७.१,१९.६५
यथा रुद्रगणांतः स्थस्त्र्यम्बकोंबिकया सह  ॥ ७.१,१९.६५
तत्क्षणादेव दक्षस्य यज्ञवाटं रण्मयम्  ॥ ७.१,१९.६६
प्रविवेश महाबाहुर्वीरभद्रो महानुगः  ॥ ७.१,१९.६६
ततस्तु दक्षप्रतिपादितस्य क्रतुप्रधानस्य गणप्रधानः  ॥ ७.१,१९.६७
प्रयोगभूमिं प्रविवेश भद्रो रुद्रो यथांते भुवनं दिधक्षुः  ॥ ७.१,१९.६७
इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे वीरभद्रोत्पत्तिवर्णनं नामैकोनविंशो ऽध्यायः

अध्याय २०
वायुरुवाच
ततो विष्णुप्रधानानां सुराणाममितौजसाम्  ॥ ७.१,२०.१
ददर्श च महत्सत्रं चित्रध्वजपरिच्छदम्  ॥ ७.१,२०.१
सुदर्भऋतुसंस्तीर्णं सुसमिद्धहुताशनम्  ॥ ७.१,२०.२
कांचनैर्यज्ञभांडैश्च भ्राजिष्णुभिरलंकृतम्  ॥ ७.१,२०.२
ऋषिभिर्यज्ञपटुभिर्यथावत्कर्मकर्तृभिः  ॥ ७.१,२०.३
विधिना वेददृष्टेन स्वनुष्ठितबहुक्रमम्  ॥ ७.१,२०.३
देवांगनासहस्राढ्यमप्सरोगणसेवितम्  ॥ ७.१,२०.४
वेणुवीणारवैर्जुष्टं वेदघोषैश्च बृंहितम्  ॥ ७.१,२०.४
दृष्ट्वा दक्षाध्वरे वीरो वीरभद्रः प्रतापवान्  ॥ ७.१,२०.५
सिंहनादं तदा चक्रे गंभीरो जलदो यथा  ॥ ७.१,२०.५
ततः किलकिलाशब्द आकाशं पूरयन्निव  ॥ ७.१,२०.६
गणेश्वरैः कृतो जज्ञे महान्न्यक्कृतसागरः  ॥ ७.१,२०.६
तेन शब्देन महताः ग्रस्ता सर्वेदिवौकसः  ॥ ७.१,२०.७
दुद्रुवुः परितो भीताः स्रस्तवस्त्रविभूषणाः  ॥ ७.१,२०.७
किंस्विद्भग्नो महामेरुः किंस्वित्संदीर्यते मही  ॥ ७.१,२०.८
किमिदं किमिदं वेति जजल्पुस्त्रिदशा भृशम्  ॥ ७.१,२०.८
मृगेन्द्राणां यथा नादं गजेंद्रा गहने वने  ॥ ७.१,२०.९
श्रुत्वा तथाविधं केचित्तत्यजुर्जीवितं भयात् ॥ ७.१,२०.९
पर्वताश्च व्यशीर्यंत चकम्पे च वसुंधरा  ॥ ७.१,२०.१०
मरुतश्च व्यघूर्णंत चुक्षुभे मकरालयः  ॥ ७.१,२०.१०
अग्नयो नैव दीप्यंते न च दीप्यति भास्करः  ॥ ७.१,२०.११
ग्रहाश्च न प्रकाशंते नक्षत्राणि च तारकाः  ॥ ७.१,२०.११
एतस्मिन्नेव काले तु यज्ञवाटं तदुज्ज्वलम्  ॥ ७.१,२०.१२
संप्राप भगवान्भद्रो भद्रैश्च सह भद्रया  ॥ ७.१,२०.१२
तं दृष्ट्वा भीतभीतो ऽपि दक्षो दृढ इव स्थितः  ॥ ७.१,२०.१३
क्रुद्धवद्वचनं प्राह को भवान् किमिहेच्छसि  ॥ ७.१,२०.१३
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा दक्षस्य च दुरात्मनः  ॥ ७.१,२०.१४
वीरभद्रो महातेजा मेघसंभीरनिस्स्वनः  ॥ ७.१,२०.१४

१ परस्मैपदमार्षम्

५२३

स्मयन्निव तमालोक्य दक्षं देवाश्च ऋत्विजः  ॥ ७.१,२०.१५
अर्थगर्भमसंभ्रान्तमवोचदुचितं वचः  ॥ ७.१,२०.१५
वीरभद्र उवाच
वयं ह्यनुचराः सर्वे शर्वस्यामिततेजसः  ॥ ७.१,२०.१६
भागाभिलिप्सया प्राप्ता भागो नस्संप्रदीयताम्  ॥ ७.१,२०.१६
अथ चेदध्वरे ऽस्माकं न भागः परिकल्पितः  ॥ ७.१,२०.१७
कथ्यतां कारणं तत्र युध्यतां वा मयामरैः  ॥ ७.१,२०.१७
इत्युक्तास्ते गणेंद्रेण देवा दक्षपुरोगमाः  ॥ ७.१,२०.१८
ऊचुर्मन्त्राः प्रमाणं नो न वयं प्रभवस्त्विति  ॥ ७.१,२०.१८
मन्त्रा ऊचुस्सुरा यूयं मोहोपहतचेतसः  ॥ ७.१,२०.१९
येन प्रथमभागार्हं न यजध्वं महेश्वरम्  ॥ ७.१,२०.१९
मंत्रोक्ता अपि ते देवाः सर्वे संमूढचेतसः  ॥ ७.१,२०.२०
भद्राय न ददुर्भागं तत्प्रहाणमभीप्सवः  ॥ ७.१,२०.२०
यदा तथ्यं च पथ्यं च स्ववाक्यं तद्वृथा ऽभवत् ॥ ७.१,२०.२१
तदा ततो ययुर्मंदा ब्रह्मलोकं सनातनम्  ॥ ७.१,२०.२१
अथोवाच गणाध्यक्षो देवान्विष्णुपुरोगमान्  ॥ ७.१,२०.२२
मन्त्राः प्रमाणं न कृता युष्माभिर्बलगर्वितैः  ॥ ७.१,२०.२२
यस्मादस्मिन्मखे देवैरित्थं वयमसत्कृताः  ॥ ७.१,२०.२३
तस्माद्वो जीवितैस्सार्धमपनेष्यामि गर्वितम्  ॥ ७.१,२०.२३
इत्युक्त्वा भगवान् क्रुद्धो व्यदहन्नेत्रवह्निना  ॥ ७.१,२०.२४
यक्षवाटं महाकूटं यथातिस्रः पुरो हरः  ॥ ७.१,२०.२४
ततो गणेश्वरास्सर्वे पर्वतोदग्रविग्रहाः  ॥ ७.१,२०.२५
यूपानुत्पाट्य होत्ःणां कंठेष्वाबध्य रज्जुभिः  ॥ ७.१,२०.२५
यज्ञपात्राणि चित्राणि भित्त्वा संचूर्ण्य वारिणि  ॥ ७.१,२०.२६
गृहीत्वा चैव यज्ञांगं गंगास्रोतसि चिक्षिपुः  ॥ ७.१,२०.२६
तत्र दिव्यान्नपानानां राशयः पर्वतोपमाः  ॥ ७.१,२०.२७
क्षीरनद्यो ऽमृतस्रावाः सुस्निग्धदधिकर्दमाः  ॥ ७.१,२०.२७
उच्चावचानि मांसानि भक्ष्याणि सुरभीणि च  ॥ ७.१,२०.२८
रसवन्ति च पानानि लेह्यचोष्याणि तानि वै  ॥ ७.१,२०.२८
वीरास्तद्भुजते वक्त्रैर्विलुंपंति क्षिपंति च  ॥ ७.१,२०.२९
वज्रैश्चक्रैर्महाशूलैश्शक्तिभिः पाशपट्टिशैः  ॥ ७.१,२०.२९
मुसलैरसिभिष्टंकैर्भिधिपालैः परश्वधैः  ॥ ७.१,२०.३०
उद्धतांस्त्रिदशान्सर्वांल्लोकपालपुरस्सरान्  ॥ ७.१,२०.३०
बिभिदुर्बलिनो वीरा वीरभद्रांगसंभवाः  ॥ ७.१,२०.३१
छिंधि भिंधि क्षिप क्षिप्रं मार्यतां दार्यतामिति  ॥ ७.१,२०.३१
हरस्व प्रहरस्वेति पाटयोत्पाटयेति च  ॥ ७.१,२०.३२
संरंभप्रभवाः क्रूराश्शब्दाः श्रवणशंकवः  ॥ ७.१,२०.३२
यत्रतत्र गणेशानां जज्ञिरे समरोचिताः  ॥ ७.१,२०.३३
विवृत्तनयनाः केचिद्दष्टदंष्ट्रोष्ठतालवः  ॥ ७.१,२०.३३
आश्रमस्थान्समाकृष्य मारयन्ति तपोधनात् ॥ ७.१,२०.३४
स्रुवानपहरन्तश्च क्षिपन्तोग्निं जलेषु च  ॥ ७.१,२०.३४
कलशानपि भिन्दंतश्छिंदंतो मणिवेदिकाः  ॥ ७.१,२०.३५
गायंतश्च नदन्तश्च हसन्तश्च मुहुर्मुहुः  ॥ ७.१,२०.३५
रक्तासवं पिबन्तश्च ननृतुर्गणपुंगवाः  ॥ ७.१,२०.३६
५२४

निर्मथ्य सेंद्रानमरान् गणेन्द्रान्वृषेन्द्रनागेन्द्रमृगेन्द्रसाराः  ॥ ७.१,२०.३६
चक्रुर्बहून्यप्रतिमभावाः सहर्षरोमाणि विचेष्टितानि  ॥ ७.१,२०.३७
नन्दंति केचित्प्रहरन्ति केचिद्धावन्ति केचित्प्रलपन्ति केचित् ॥ ७.१,२०.३७
नृत्यन्ति केचिद्विहसन्ति केचिद्वल्गन्ति केचित्प्रमथा बलेन  ॥ ७.१,२०.३८
केचिज्जिघृक्षंति घनान्स तोयान्केचिद्ग्रहीतुं रविमुत्पतंति  ॥ ७.१,२०.३९
केचित्प्रसर्तुं पवनेन सार्धमिच्छंति भीमाः प्रमथा वियत्स्थाः  ॥ ७.१,२०.३९
आक्षिप्य केचिच्च वरायुधानि महा भुजंगानिव वैनतेयाः  ॥ ७.१,२०.४०
भ्रमंति देवानपि विद्रवंतः खमंडले पर्वतकूटकल्पाः  ॥ ७.१,२०.४०
उत्पाट्य चोत्पाट्यगृहाणि केचित्सजालवातायनवेदिकानि  ॥ ७.१,२०.४१
विक्षिप्य विक्षिप्य जलस्य मध्ये कालांबुदाभाः प्रमथा निनेदुः  ॥ ७.१,२०.४१
उद्वर्तितद्वारकपाटकुड्यं विध्वस्तशालावलभीगवाक्षम्  ॥ ७.१,२०.४२
अहो बताभज्यत यज्ञवाटमनाथवद्वाक्यमिवायथार्थम्  ॥ ७.१,२०.४२
हा नाथ तातेति पितुः सुतेति भ्रतर्ममाम्बेति च मातुलेति  ॥ ७.१,२०.४३
उत्पाट्यमानेषु गृहेषु नार्यो ह्यानाथशब्दान्बहुशः प्रचक्रुः  ॥ ७.१,२०.४३

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे यज्ञविध्वंसनो नाम विंशो ऽध्यायः

अध्याय २१
वायुरुवाच
ततस्त्रिदशमुख्यास्ते विष्णुशक्रपुरोगमाः  ॥ ७.१,२१.१
सर्वे भयपरित्रस्तादुद्रुवुर्भयविह्वलाः  ॥ ७.१,२१.१
निजैरदूषितैरंगैर्दृष्ट्वा देवानुपद्रुतान्  ॥ ७.१,२१.२
दंड्यानदंडितान्मत्वा चुकोप गणपुंगवः  ॥ ७.१,२१.२
ततस्त्रिशूलमादाय शर्वशक्तिनिबर्हणम्  ॥ ७.१,२१.३
ऊर्ध्वदृष्टिर्महाबाहुर्मुखाज्ज्वालाः समुत्सृजन्  ॥ ७.१,२१.३
अमरानपि दुद्राव द्विरदानिव केसरी  ॥ ७.१,२१.४
तानभिद्रवतस्तस्य गमनं सुमनोहरम्  ॥ ७.१,२१.४
वाराणस्येव मत्तस्य जगाम प्रेक्षणीयताम्  ॥ ७.१,२१.५
ततस्तत्क्षोभयामास महत्सुरबलं बली  ॥ ७.१,२१.५
महासरोवरं यद्वन्मत्तो वारणयूथपः  ॥ ७.१,२१.६
विकुर्वन्बहुधावर्णान्नीलपांडुरलोहितान्  ॥ ७.१,२१.६
विभ्रद्व्याघ्राजिनं वासो हेमप्रवरतारकम्  ॥ ७.१,२१.७
छिन्दन्भिन्दन्नुद १ लिन्दन्दारयन्प्रमथन्नपि  ॥ ७.१,२१.७
व्यचरद्देवसंघेषु भद्रो ऽग्निरिव कक्षगः  ॥ ७.१,२१.८
तत्र तत्र महावेगाच्चरंतं शूलधारिणम्  ॥ ७.१,२१.८
तमेकं त्रिदशाः सर्वे सहस्रमिव मेनिरे  ॥ ७.१,२१.९
भद्रकाली च संक्रुद्धा युद्धवृद्धमदोद्धता  ॥ ७.१,२१.९
मुक्तज्वालेन शूलेन निर्बिभेद रणे सुरान्  ॥ ७.१,२१.१०
स तया रुरुचे भद्रो रुद्रकोपसमुद्भवः  ॥ ७.१,२१.१०
प्रभयेव युगांताग्निश्चलया धूमधूम्रया  ॥ ७.१,२१.११
भद्रकाली तदायुद्धे विद्रुतत्रिदशाबभौ  ॥ ७.१,२१.११

१ नलोप आर्षः

५२४

कल्पे शेषानलज्वालादग्धाविश्वजगद्यथा  ॥ ७.१,२१.१२
तदा सवाजिनं सूर्यं रुद्रान्रुद्रगणाग्रणीः  ॥ ७.१,२१.१२
भद्रो मूर्ध्नि जघानाशु वामपादेन लीलया  ॥ ७.१,२१.१३
असिभिः पावकं भद्रः पट्टिशैस्तु यमं यमी  ॥ ७.१,२१.१३
रुद्रान्दृढेन शूलेन मुद्गरैर्वरुणं दृढैः  ॥ ७.१,२१.१४
परिघैर्निरृतिं वायुं टंकैष्टंकधरः स्वयम्  ॥ ७.१,२१.१४
निर्बिभेद रणे वीरो लीलयैव गणेश्वरः  ॥ ७.१,२१.१५
सर्वान्देवगणान्सद्यो मुनीञ्छंभोर्विरोधिनः  ॥ ७.१,२१.१५
ततो देवः सरस्वत्या नासिकाग्रं सुशोभनम्  ॥ ७.१,२१.१६
चिच्छेद करजाग्रेण देवमातुस्तथैव च  ॥ ७.१,२१.१६
चिच्छेद च कुठारेण बाहुदंडं विभावसोः  ॥ ७.१,२१.१७
अग्रतो द्व्यंगुलां जिह्वां मातुर्देव्या लुलाव च  ॥ ७.१,२१.१७
स्वाहादेव्यास्तथा देवो दक्षिणं नासिकापुटम्  ॥ ७.१,२१.१८
चकर्त करजाग्रेण वामं च स्तनचूचुकम्  ॥ ७.१,२१.१८
भगस्य विपुले नेत्रे शतपत्रसमप्रभे  ॥ ७.१,२१.१९
प्रसह्योत्पाटयामास भद्रः परमवेगवान्  ॥ ७.१,२१.१९
पूष्णो दशनरेखां च दीप्तां मुक्तावलीमिव  ॥ ७.१,२१.२०
जघान धनुषः कोट्या स तेनास्पष्टवागभूत् ॥ ७.१,२१.२०
ततश्चंद्रमसं देवः पादांगुष्ठेन लीलया  ॥ ७.१,२१.२१
क्षणं कृमिवदाक्रम्य घर्षयामास भूतले  ॥ ७.१,२१.२१
शिरश्चिच्छेद दक्षस्य भद्रः परमकोपतः  ॥ ७.१,२१.२२
क्रोशंत्यामेव वैरिण्यां भद्रकाल्यै ददौ च तत् ॥ ७.१,२१.२२
तत्प्रहृष्टा समादाय शिरस्तालफलोपमम्  ॥ ७.१,२१.२३
सा देवी कंडुकक्रीडां चकार समरांगणे  ॥ ७.१,२१.२३
ततो दक्षस्य यज्ञस्त्री कुशीला भर्तृभिर्यथा  ॥ ७.१,२१.२४
पादाभ्यां चैव हस्ताभ्यां हन्यते स्म गणेश्वरैः  ॥ ७.१,२१.२४
अरिष्टनेमिने सोमं धर्मं चैव प्रजापतिम्  ॥ ७.१,२१.२५
बहुपुत्रं चांगिरसं कृशाश्वं कश्यपं तथा  ॥ ७.१,२१.२५
गले प्रगृह्य बलिनो गणपाः सिंहविक्रमाः  ॥ ७.१,२१.२६
भर्त्सयंतो भृशं वाग्भिर्निर्जघ्नुर्मूर्ध्नि मुष्टिभिः  ॥ ७.१,२१.२६
धर्षिता भूतवेतालैर्दारास्सुतपरिग्रहाः  ॥ ७.१,२१.२७
यथा कलियुगे जारैर्बलेन कुलयोषितः  ॥ ७.१,२१.२७
तच्च विध्वस्तकलशं भग्नयूपं गतोत्सवम्  ॥ ७.१,२१.२८
प्रदीपितमहाशालं प्रभिन्नद्वारतोरणम्  ॥ ७.१,२१.२८
उत्पाटितसुरानीकं हन्यमानं तपोधनम्  ॥ ७.१,२१.२९
प्रशान्तब्रह्मनिर्घोषं प्रक्षीणजनसंचयम्  ॥ ७.१,२१.२९
क्रन्दमानातुरस्त्रीकं हताशेषपरिच्छदम्  ॥ ७.१,२१.३०
शून्यारण्यनिभं जज्ञे यज्ञवाटं तदार्दितम्  ॥ ७.१,२१.३०
शूलवेगप्ररुग्णाश्च भिन्नबाहूरुवक्षसः  ॥ ७.१,२१.३१
विनिकृत्तोत्तमांगाश्च पेतुरुर्व्यां सुरोत्तमाः  ॥ ७.१,२१.३१
हतेषु तेषु देवेषु पतितेषुः सहस्रशः  ॥ ७.१,२१.३२
प्रविवेश गणेशानः क्षणादाहवनीयकम्  ॥ ७.१,२१.३२
प्रविष्टमथ तं दृष्ट्वा भद्रं कालाग्निसंनिभम्  ॥ ७.१,२१.३३
दुद्राव मरणाद्भीतो यज्ञो मृगवपुर्धरः  ॥ ७.१,२१.३३
स विस्फार्य महच्चापं दृढज्याघोषणभीषणम्  ॥ ७.१,२१.३४
५२५

भद्रस्तमभिदुद्राव विक्षिपन्नेव सायकान्  ॥ ७.१,२१.३४
आकर्णपूर्णमाकृष्टं धनुरम्बुदसंनिभम्  ॥ ७.१,२१.३५
नादयामास च ज्यां द्यां खं च भूमिं च सर्वशः  ॥ ७.१,२१.३५
तमुपश्रित्य सन्नादं हतो ऽस्मीत्येव विह्वलम्  ॥ ७.१,२१.३६
शरणार्धेन वक्रेण स वीरो ऽध्वरपूरुषम्  ॥ ७.१,२१.३६
महाभयस्खलत्पादं वेपन्तं विगतत्विषम्  ॥ ७.१,२१.३७
मृगरूपेण धावन्तं विशिरस्कं तदाकरोत् ॥ ७.१,२१.३७
तमीदृशमवज्ञातं दृष्ट्वा वै सूर्यसंभवम्  ॥ ७.१,२१.३८
विष्णुः परमसंक्रुद्धो युद्धायाभवदुद्यतः  ॥ ७.१,२१.३८
तमुवाह महावेगात्स्कन्धेन नतसंधिना  ॥ ७.१,२१.३९
सर्वेषां वयसां राजा गरुडः पन्नगाशनः  ॥ ७.१,२१.३९
देवाश्च हतशिष्टा ये देवराजपुरोगमाः  ॥ ७.१,२१.४०
प्रचक्रुस्तस्य साहाय्यं प्राणांस्त्यक्तुमिवोद्यताः  ॥ ७.१,२१.४०
विष्णुना सहितान्देवान्मृगेन्द्रः क्रोष्टुकानिव  ॥ ७.१,२१.४१
दृष्ट्वा जहास भूतेन्द्रो मृगेन्द्र इव विव्यथः  ॥ ७.१,२१.४१

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे देवदंडवर्णनं नामैकविंशो ऽध्यायः

अध्याय २२
तस्मिन्नवसरे व्योम्नि समाविरभवद्रथः  ॥ ७.१,२२.१
सहस्रसूर्यसंकाशश्चारुचीरवृषध्वजः  ॥ ७.१,२२.१
अश्वरत्नद्वयोदारो रथचक्रचतुष्टयः  ॥ ७.१,२२.२
सञ्चितानेकदिव्यास्त्रशस्त्ररत्नपरिष्कृतः  ॥ ७.१,२२.२
तस्यापि रथवर्यस्य स्यात्स एव हि सारथिः  ॥ ७.१,२२.३
यथा च त्रैपुरे युद्धे पूर्वं शार्वरथे स्थितः  ॥ ७.१,२२.३
स तं रथवरं ब्रह्मा शासनादेव शूलिनः  ॥ ७.१,२२.४
हरेस्समीपमानीय कृताञ्जलिरभाषत  ॥ ७.१,२२.४
भगवन्भद्र भद्रांग भगवानिन्दुभूषणः  ॥ ७.१,२२.५
आज्ञापयति वीरस्त्वां रथमारोढुमव्ययः  ॥ ७.१,२२.५
रेभ्याश्रमसमीपस्थस्त्र्यंबको ऽंबिकया सह  ॥ ७.१,२२.६
सम्पश्यते महाबाहो दुस्सहं ते पराक्रमम्  ॥ ७.१,२२.६
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा स वीरो गणकुञ्जरः  ॥ ७.१,२२.७
आरुरोह रथं दिव्यमनुगृह्य पितामहम्  ॥ ७.१,२२.७
तथा रथवरे तस्मिन्स्थिते ब्रह्मणि सारथौ  ॥ ७.१,२२.८
भद्रस्य ववृधे लक्ष्मी रुद्रस्येव पुरद्विषः  ॥ ७.१,२२.८
ततः शंखवरं दीप्तं पूर्णचंद्रसमप्रभम्  ॥ ७.१,२२.९
प्रदध्मौ वदने कृत्वा भानुकंपो महाबलः  ॥ ७.१,२२.९
तस्य शंखस्य तं नादं भिन्नसारससन्निभम्  ॥ ७.१,२२.१०
श्रुत्वा भयेन देवानां जज्वाल जठरानलः  ॥ ७.१,२२.१०
यक्षविद्याधराहीन्द्रैः सिद्धैर्युद्धदिदृक्षुभिः  ॥ ७.१,२२.११
क्षणेन निबडीभूताः साकाशविवरा दिशाः  ॥ ७.१,२२.११
ततः शार्ङ्गेण चापाङ्कात्स नारायणनीरदः  ॥ ७.१,२२.१२
महता बाणवर्षेण तुतोद गणगोवृषम्  ॥ ७.१,२२.१२
तं दृष्ट्वा विष्णुमायांतं शतधा बाणवर्षिणम्  ॥ ७.१,२२.१३
स चाददे धनुर्जैत्रं भद्रो बाणसहस्रमुक् ॥ ७.१,२२.१३
समादाय च तद्दिव्यं धनुस्समरभैरवम्  ॥ ७.१,२२.१४
शनैर्विस्फारयामास मेरुं धनुरिवेश्वरः  ॥ ७.१,२२.१४
तस्य विस्फार्यमाणस्य धनुषो ऽभून्महास्वनः  ॥ ७.१,२२.१५
तेन स्वनेन महता पृथिवीं समकंपयत् ॥ ७.१,२२.१५
ततः शरवरं घोरं दीप्तमाशीविषोपमम्  ॥ ७.१,२२.१६
जग्राह गणपः श्रीमान्स्वयमुग्रपराक्रमः  ॥ ७.१,२२.१६
बाणोद्धारे भुजो ह्यस्य तूणीवदनसंगतः  ॥ ७.१,२२.१७
प्रत्यदृश्यत वल्मीकं विवेक्षुरिव पन्नगः  ॥ ७.१,२२.१७
समुद्धृतः करे तस्य तत्क्षणं रुरुचे शरेः  ॥ ७.१,२२.१८
महाभुजंगसंदष्टो यथा बालभुजङ्गमः  ॥ ७.१,२२.१८
शरेण घनतीव्रेण भद्रो रुद्रपराक्रमः  ॥ ७.१,२२.१९
विव्याध कुपितो गाढं ललाटे विष्णुमव्ययम्  ॥ ७.१,२२.१९
ललाटे ऽभिहितो विष्णुः पूर्वमेवावमानितः  ॥ ७.१,२२.२०
चुकोप गणपेंद्राय मृगेंद्रायेव गोवृषः  ॥ ७.१,२२.२०
ततस्त्वशनिकल्पेन क्रूरास्येन महेषुणा  ॥ ७.१,२२.२१
विव्याध गणराजस्य भुजे भुजगसन्निभे  ॥ ७.१,२२.२१
सो ऽपि तस्य भुजे भूयः सूर्यायुतसमप्रभम्  ॥ ७.१,२२.२२
विससर्ज शरं वेगाद्वीरभद्रो महाबलः  ॥ ७.१,२२.२२
स च विष्णुः पुनर्भद्रं भद्रो विष्णुं तथा पुनः  ॥ ७.१,२२.२३
स च तं स च तं विप्राश्शरैस्तावनुजघ्नतुः  ॥ ७.१,२२.२३
तयोः परस्परं वेगाच्छरानाशु विमुंचतोः  ॥ ७.१,२२.२४
द्वयोस्समभवद्युद्धं तुमुलं रोमहर्षणम्  ॥ ७.१,२२.२४
तद्दृष्ट्वा तुमुलं युद्धं तयोरेव परस्परम्  ॥ ७.१,२२.२५
हाहाकारो महानासीदाकाशे खेचरेरितः  ॥ ७.१,२२.२५
ततस्त्वनलतुंडेन शरेणादित्यवर्चसा  ॥ ७.१,२२.२६
विव्याध सुदृढं भद्रो विष्णोर्महति वक्षसि  ॥ ७.१,२२.२६
स तु तीव्रप्रपातेन शरेण दृढमाहतः  ॥ ७.१,२२.२७
महतीं रुजमासाद्य निपपात विमोहितः  ॥ ७.१,२२.२७
पुनः क्षणादिवोत्थाय लब्धसंज्ञस्तदा हरिः  ॥ ७.१,२२.२८
सर्वाण्यपि च दिव्यास्त्राण्यथैनं प्रत्यवासृजत् ॥ ७.१,२२.२८
स च विष्णुर्धनुर्मुक्तान्सर्वाञ्छर्वचमूपतिः  ॥ ७.१,२२.२९
सहसा वारयामास घोरैः प्रतिशरैः शरान्  ॥ ७.१,२२.२९
ततो विष्णुस्स्वनामांकं बाणमव्याहतं क्वचित् ॥ ७.१,२२.३०
ससर्ज क्रोधरक्ता क्षस्तमुद्दिश्य गणेश्वरम्  ॥ ७.१,२२.३०
तं बाणं बाणवर्येण भद्रो भद्राह्वयेण तु  ॥ ७.१,२२.३०
अप्राप्तमेव भगवाञ्चिच्छेद शतधा पथि  ॥ ७.१,२२.३१
अथैकेनेषुणा शार्ङ्गं द्वाभ्यां पक्षौ गरुत्मतः  ॥ ७.१,२२.३१
निमेषादेव चिच्छेद तदद्भुतमिवाभवत् ॥ ७.१,२२.३२
ततो योगबलाद्विष्णुर्देहाद्देवान्सुदारुणान्  ॥ ७.१,२२.३२
शंखचक्रगदाहस्तान् विससर्ज सहस्रशः  ॥ ७.१,२२.३३
सर्वांस्तान्क्षणमात्रेण त्रैपुरानिव शंकरः  ॥ ७.१,२२.३३
निर्ददाह महाबाहुर्नेत्रसृष्टेन वह्निना  ॥ ७.१,२२.३४
ततः क्रुद्धतरो विष्णुश्चक्रमुद्यम्य सत्वरः  ॥ ७.१,२२.३४
तस्मिन्वीरो समुत्स्रष्टुं तदानीमुद्यतो ऽभवत् ॥ ७.१,२२.३५
तं दृष्ट्वा चक्रमुद्यम्य पुरतः समुपस्थितम्  ॥ ७.१,२२.३५
स्मयन्निव गणेशानो व्यष्टंभयदयत्नतः  ॥ ७.१,२२.३६
स्तंभितांगस्तु तच्चक्रं घोरमप्रतिमं क्वचित् ॥ ७.१,२२.३६
इच्छन्नपि समुत्स्रष्टुं न विष्णुरभवत्क्षमः  ॥ ७.१,२२.३७
श्वसन्निवैकमुद्धृत्य बाहुं चक्रसमन्वितम्  ॥ ७.१,२२.३७
अतिष्ठदलसो भूत्वा पाषाण इव निश्चलः  ॥ ७.१,२२.३८
विशरीरो यथाजीवो विशृङ्गो वा यथा वृषः  ॥ ७.१,२२.३८
विदंष्ट्रश्च यथा सिंहस्तथा विष्णुरवस्थितः  ॥ ७.१,२२.३९
तं दृष्ट्वा दुर्दशापन्नं विष्णुमिंद्रादयः सुराः  ॥ ७.१,२२.३९
समुन्नद्धा गणेन्द्रेण मृगेंद्रेणेव गोवृषाः  ॥ ७.१,२२.३९
प्रगृहीतायुधा यौद्धुंक्रुद्धाः समुपतस्थिरे  ॥ ७.१,२२.४०
तान्दृष्ट्वा समरे भद्रःक्षुद्रानिव हरिर्मृगान्  ॥ ७.१,२२.४०
साक्षाद्रुद्रतनुर्वीरो वरवीरगणावृतः  ॥ ७.१,२२.४१
अट्टहासेन घोरेण व्यष्टं भयदनिंदितः  ॥ ७.१,२२.४१
तथा शतमखस्यापि सवज्रो दक्षिणः करः  ॥ ७.१,२२.४२
सिसृक्षोरेव उद्वज्रश्चित्रीकृत इवाभवत् ॥ ७.१,२२.४२
अन्येषामपि सर्वेषां सरक्ता अपि बाहवः  ॥ ७.१,२२.४३
अलसानामिवारंभास्तादृशाः प्रतियांत्युत  ॥ ७.१,२२.४३
एवं भगवता तेन व्याहताशेषवैभवात् ॥ ७.१,२२.४४
अमराः समरे तस्य पुरतः स्थातुमक्षमाः  ॥ ७.१,२२.४४
स्तब्धैरवयवैरेव दुद्रुवुर्भयविह्वलाः  ॥ ७.१,२२.४५
स्थितिं च चक्रिरे युद्धे वीरतेजोभयाकुलाः  ॥ ७.१,२२.४५
विद्रुतांस्त्रिदशान्वीरान्वीरभद्रो महाभुजः  ॥ ७.१,२२.४६
विव्याध निशितैर्बाणैर्मघो वर्षैरिवाचलान्  ॥ ७.१,२२.४६
बहवस्तस्य वीरस्य बाहवः परिघोपमाः  ॥ ७.१,२२.४७
शस्त्रैश्चकाशिरे दीप्तैः साग्निज्वाला इवोरगाः  ॥ ७.१,२२.४७
अस्त्रशस्त्राण्यनेकानिसवीरो विसृजन्बभौ  ॥ ७.१,२२.४८
विसृजन्सर्वभूतानि यथादौ विश्वसंभवः  ॥ ७.१,२२.४८
यथा रश्मिभिरादित्यः प्रच्छादयति मेदिनीम्  ॥ ७.१,२२.४९
तथा वीरः क्षणादेव शरैः प्राच्छादयद्दिशः  ॥ ७.१,२२.४९
खमंडले गणेन्द्रस्य शराः कनकभूषिताः  ॥ ७.१,२२.५०
उत्पतंतस्तडिद्रूपैरुपमानपदं ययुः  ॥ ७.१,२२.५०
महांतस्ते सुरगणान्मंडूकानिवडुंडुभाः  ॥ ७.१,२२.५१
प्राणैर्वियोजयामासुः पपुश्च रुधिरासवम्  ॥ ७.१,२२.५१
निकृत्तबाहवः केचित्केचिल्लूनवराननाः  ॥ ७.१,२२.५२
पार्श्वे विदारिताः केचिन्निपेतुरमरा भुवि  ॥ ७.१,२२.५२
विशिखोन्मथितैर्गात्रैर्बहुभिश्छिन्नसन्धिभिः  ॥ ७.१,२२.५३
विवृत्तनयनाः केचिन्निपेतुर्भूतले मृताः  ॥ ७.१,२२.५३
गां प्रवेष्टुमिवेच्छंतः खं गंतुमिव लिप्सवः  ॥ ७.१,२२.५३
अलब्धात्मनिरोधानां व्यलीयंतः परस्परम्  ॥ ७.१,२२.५४
भूमौ केचित्प्रविविशुः पर्वतानां गुहाः परे  ॥ ७.१,२२.५४
अपरे जग्मुराकाशं परे च विविशुर्जलम्  ॥ ७.१,२२.५५
तथा संछिन्नसर्वांगैस्स वीरस्त्रिदशैर्बभौ  ॥ ७.१,२२.५५
परिग्रस्तप्रजावर्गो भगवानिव भैरवः  ॥ ७.१,२२.५६
दग्धत्रिपुरसंव्यूहस्त्रिपुरारिर्यथाभवत् ॥ ७.१,२२.५६
एवं देवबलं सर्वं दीनं बीभत्सदर्शनम्  ॥ ७.१,२२.५७
गणेश्वरसमुत्पन्नं कृपणं वपुराददे  ॥ ७.१,२२.५७
तदा त्रिदशवीराणामसृक्सलिलवाहिनी  ॥ ७.१,२२.५८
५२६

प्रावर्तत नदी घोरा प्राणिनां भयशंसिनी  ॥ ७.१,२२.५८
रुधिरेण परिक्लिन्ना यज्ञभूमिस्तदा बभौ  ॥ ७.१,२२.५९
रक्तार्द्रवसना श्यामा हतशुंभेव कैशिकी  ॥ ७.१,२२.५९
तस्मिन्महति संवृत्ते समरे भृशदारुणे  ॥ ७.१,२२.६०
भयेनेव परित्रस्ता प्रचचाल वसुन्धरा  ॥ ७.१,२२.६०
महोर्मिकलिलावर्तश्चुक्षुभे च महोदधिः  ॥ ७.१,२२.६१
पेतुश्चोल्का महोत्पाताः शाखाश्च मुमुचुर्द्रुमाः  ॥ ७.१,२२.६१
अप्रसन्ना दिशः सर्वाः पवनश्चाशिवो ववौ  ॥ ७.१,२२.६२
अहो विधिविपर्यासस्त्वश्वमेधोयमध्वरः  ॥ ७.१,२२.६२
यजमानस्स्वयं दक्षौ ब्रह्मपुत्रप्रजापतिः  ॥ ७.१,२२.६२
धर्मादयस्सदस्याश्च रक्षिता गरुडध्वजः  ॥ ७.१,२२.६३
भागांश्च प्रतिगृह्णंति साक्षादिंद्रादयः सुराः  ॥ ७.१,२२.६३
तथापि यजमानस्य यज्ञस्य च सहर्त्विजः  ॥ ७.१,२२.६४
सद्य एव शिरश्छेदस्साधु संपद्यते फलम्  ॥ ७.१,२२.६४
तस्मान्नावेदनिर्दिष्टं न चेश्वरबहिष्कृतम्  ॥ ७.१,२२.६५
नासत्परिगृहीतं च कर्म कुर्यात्कदाचन  ॥ ७.१,२२. ६५
कृत्वापि सुमहत्पुण्यमिष्ट्वा यज्ञशतैरपि  ॥ ७.१,२२.६६
न तत्फलमवाप्नोति भक्तिहीनो महेश्वरे  ॥ ७.१,२२.६६
कृत्वापि सुमहत्पापं भक्त्या यजति यश्शिवम्  ॥ ७.१,२२.६७
मुच्यते पातकैः सर्वैर्नात्र कार्या विचारणा  ॥ ७.१,२२.६७
बहुनात्र किमुक्तेन वृथा दानं वृथा तपः  ॥ ७.१,२२.६८
वृथा यज्ञो वृथा होमः शिवनिन्दारतस्य तु  ॥ ७.१,२२.६८
ततः सनारायणकास्सरुद्राः सलोकपालास्समरे सुरौघाः  ॥ ७.१,२२.६९
गणेंद्रचापच्युतबाणविद्धाः प्रदुद्रुवुर्गाढरुजाभिभूताः  ॥ ७.१,२२.६९
चेलुः क्वचित्केचन शीर्णकेशाः सेदुः क्वचित्केचन दीर्घगात्राः  ॥ ७.१,२२.७०
पेतुः क्वचित्केचन भिन्नवक्त्रा नेशुः क्वचित्केचन देववीराः  ॥ ७.१,२२.७०
केचिच्च तत्र त्रिदशा विपन्ना विस्रस्तवस्त्राभरणास्त्रशस्त्राः  ॥ ७.१,२२.७१
निपेतुरुद्भासितदीनमुद्रा मदं च दर्पं च बलं च हित्वा  ॥ ७.१,२२.७१
सस्मुत्पथप्रस्थितमप्रधृष्यो विक्षिप्य दक्षाध्वरमक्षतास्त्रैः  ॥ ७.१,२२.७२
बभौ गणेशस्स गणेश्वराणां मध्ये स्थितः सिंह इवर्षभाणाम्  ॥ ७.१,२२.७२

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्खण्डे दक्षयज्ञविध्वंसवर्णनं नाम द्वाविंशो ऽध्यायः

अध्याय २३
वायुरुवाच
इति सञ्छिन्नभिन्नांगा देवा विष्णुपुरोगमाः  ॥ ७.१,२३.१
क्षणात्कष्टां दशामेत्य त्रेसुः स्तोकावशेषिता  ॥ ७.१,२३.१
त्रस्तांस्तान्समरे वीरान् देवानन्यांश्च वै गणाः  ॥ ७.१,२३.२
प्रमथाः परमक्रुद्धा वीरभद्रप्रणोदिताः  ॥ ७.१,२३.२
प्रगृह्य च तथा दोषं निगडैरायसैर्दृढैः  ॥ ७.१,२३.३
बबन्धुः पाणिपादेषु कंधरेषूदरेषु च  ॥ ७.१,२३.३
तस्मिन्नवसरे ब्रह्मा भद्रमद्रीन्द्रजानुतम्  ॥ ७.१,२३.४
सारथ्याल्लब्धवात्सल्यः प्रार्थयन् प्रणतो ऽब्रवीत् ॥ ७.१,२३.४
५२७

अलं क्रोधेन भगवन्नष्टाश्चैते दिवौकसः  ॥ ७.१,२३.५
प्रसीद क्षम्यतां सर्वं रोमजैस्सह सुव्रत  ॥ ७.१,२३.५
एवं विज्ञापितस्तेन ब्रह्मणा परमेष्ठिना  ॥ ७.१,२३.६
शमं जगाम संप्रीतो गणपस्तस्य गौरवात् ॥ ७.१,२३.६
देवाश्च लब्धावसरा देवदेवस्य मंत्रिणः  ॥ ७.१,२३.७
धारयन्तो ऽञ्जलीन्मूर्ध्नि तुष्टुवुर्विविधैः स्तवैः  ॥ ७.१,२३.७
देवा ऊचुः
नमः शिवाय शान्ताय यज्ञहन्त्रे त्रिशूलिने  ॥ ७.१,२३. ८
रुद्रभद्राय रुद्राणां पतये रुद्रभूतये  ॥ ७.१,२३.८
कालाग्निरुद्ररूपाय कालकामांगहारिणे  ॥ ७.१,२३.९
देवतानां शिरोहन्त्रे दक्षस्य च दुरात्मनः  ॥ ७.१,२३.९
संसर्गादस्य पापस्य दक्षस्याक्लिष्टकर्मणः  ॥ ७.१,२३.१०
शासिताः समरे वीर त्वया वयमनिन्दिता  ॥ ७.१,२३.१०
दग्धाश्चामी वयं सर्वे त्वत्तो भीताश्च भो प्रभो  ॥ ७.१,२३.११
त्वमेव गतिरस्माकं त्राहि नश्शरणागतान्  ॥ ७.१,२३.११
वायुरुवाच
तुष्टस्त्वेवं स्तुतो देवान् विसृज्य निगडात्प्रभुः  ॥ ७.१,२३.१२
आनयद्देवदेवस्य समीपममरानिह  ॥ ७.१,२३.१२
देवोपि तत्र भगवानन्तरिक्षे स्थितः प्रभुः  ॥ ७.१,२३.१३
सगणः सर्वगः शर्वस्सर्वलोकमहेश्वरः  ॥ ७.१,२३.१३
तं दृष्ट्वा परमेशानं देवा विष्णुपुरोगमाः  ॥ ७.१,२३.१४
प्रीता अपि च भीताश्च नमश्चक्रुर्महेश्वरम्  ॥ ७.१,२३.१४
दृष्ट्वा तानमरान्भीतान्प्रणतार्तिहरो हरः  ॥ ७.१,२३.१५
इदमाह महादेवः प्रहसन् प्रेक्ष्य पार्वतीम्  ॥ ७.१,२३.१५
महादेव उवाच
माभैष्ट त्रिदशास्सर्वे यूयं वै मामिकाः प्रजाः  ॥ ७.१,२३.१६
अनुग्रहार्थमेवेह धृतो दंडः कृपालुना  ॥ ७.१,२३.१६
भवतां निर्जराणां हि क्षान्तो ऽस्माभिर्व्यतिक्रमः  ॥ ७.१,२३.१७
क्रुद्धेष्वस्मासु युष्माकं न स्थितिर्न च जीवितम्  ॥ ७.१,२३.१७
वायुरुवाच
इत्युक्तास्त्रिदशास्सर्वे शर्वेणामिततेजसा  ॥ ७.१,२३.१८
सद्यो विगतसन्देहा ननृतुर्विबुधा मुदा  ॥ ७.१,२३.१८
प्रसन्नमनसो भूत्वानन्दविह्वलमानसाः  ॥ ७.१,२३.१९
स्तुतिमारेभिरे कर्तुं शंकरस्य दिवौकसः  ॥ ७.१,२३.१९
देवा ऊचुः
त्वमेव देवाखिललोककर्ता पाता च हर्ता परमेश्वरो ऽसि  ॥ ७.१,२३.२०
कविष्णुरुद्राख्यस्वरूपभेदै रजस्तमस्सत्त्वधृतात्ममूर्ते  ॥ ७.१,२३.२०
सर्वमूर्ते नमस्ते ऽस्तु विश्वभावन पावन  ॥ ७.१,२३.२१
अमूर्ते भक्तहेतोर्हि गृहीताकृतिसौख्यद  ॥ ७.१,२३.२१
चंद्रो ऽगदो हि देवेश कृपातस्तव शंकर  ॥ ७.१,२३.२२
निमज्जनान्मृतः प्राप सुखं मिहिरजाजलिः  ॥ ७.१,२३.२२
सीमन्तिनी हतधवा तव पूजनतः प्रभो  ॥ ७.१,२३.२३
सौभाग्यमतुलं प्राप सोमवारव्रतात्सुतान्  ॥ ७.१,२३.२३
श्रीकराय ददौ देवः स्वीयं पदमनुत्तमम्  ॥ ७.१,२३.२४
सुदर्शनमरक्षस्त्वं नृपमंडलभीतितः  ॥ ७.१,२३.२४
मेदुरं तारयामास सदारं च घृणानिधिः  ॥ ७.१,२३.२५
शारदां विधवां चक्रे सधवां क्रियया भवान्  ॥ ७.१,२३.२५
भद्रायुषो विपत्तिं च विच्छिद्य त्वमदाः सुखम्  ॥ ७.१,२३.२६
५२७

सौमिनी भवबन्धाद्वै मुक्ता ऽभूत्तव सेवनात् ॥ ७.१,२३.२६
विष्णुरुवाच
त्वं शंभो कहरीशाश्च रजस्सत्त्वतमोगुणैः  ॥ ७.१,२३.२७
कर्ता पाता तथा हर्ता जनानुग्रहकांक्षया  ॥ ७.१,२३.२७
सर्वगर्वापहारी च सर्वतेजोविलासकः  ॥ ७.१,२३.२८
सर्वविद्यादिगूढश्च सर्वानुग्रहकारकः  ॥ ७.१,२३.२८
त्वत्तः सर्वं च त्वं सर्वं त्वयि सर्वं गिरीश्वर  ॥ ७.१,२३.२९
त्राहि त्राहि पुनस्त्राहि कृपां कुरु ममोपरि  ॥ ७.१,२३.२९
अथास्मिन्नन्तरे ब्रह्मा प्रणिपत्य कृतांजलिः  ॥ ७.१,२३.३०
एवं त्ववसरं प्राप्य व्यज्ञापयत शूलिने  ॥ ७.१,२३.३०
ब्रह्मोवाच
जय देव महादेव प्रणतार्तिविभंजन  ॥ ७.१,२३.३१
ईदृशेष्वपराधेषु को ऽन्यस्त्वत्तः प्रसीदति  ॥ ७.१,२३.३१
लब्धमानो भविष्यंति ये पुरा निहिता मृधे  ॥ ७.१,२३.३२
प्रत्यापत्तिर्न कस्य स्यात्प्रसन्ने परमेश्वरे  ॥ ७.१,२३.३२
यदिदं देवदेवानां कृतमन्तुषु दूषणम्  ॥ ७.१,२३.३३
तदिदं भूषणं मन्येत अंगीकारगौरवात् ॥ ७.१,२३.३३
इति विज्ञाप्यमानस्तु ब्रह्मणा परमेष्ठिना  ॥ ७.१,२३.३४
विलोक्य वदनं देव्या देवदेवस्स्मयन्निव  ॥ ७.१,२३.३४
पुत्रभूतस्य वात्सल्याद्ब्रह्मणः पद्मजन्मनः  ॥ ७.१,२३.३५
देवादीनां यथापूर्वमंगानि प्रददौ प्रभुः  ॥ ७.१,२३.३५
प्रथमाद्यैश्च या देव्यो दंडिता देवमातरः  ॥ ७.१,२३.३६
तासामपि यथापूर्वाण्यंगानि गिरिशो ददौ  ॥ ७.१,२३.३६
दक्षस्य भगवानेव स्वयं ब्रह्मा पितामहः  ॥ ७.१,२३.३७
तत्पापानुगुणं चक्रे जरच्छागमुखं मुखम्  ॥ ७.१,२३.३७
सो ऽपि संज्ञां ततो लब्ध्वा स दृष्ट्वा जीवितः सुधी  ॥ ७.१,२३.३८
भीतः कृताञ्जलिः शंभुं तुष्टाव प्रलपन्बहु  ॥ ७.१,२३.३८
दक्ष उवाच
जय देव जगन्नाथ लोकानुग्रहकारक  ॥ ७.१,२३.३९
कृपां कुरु महेशानापराधं मे क्षमस्व ह  ॥ ७.१,२३.३९
कर्ता भर्ता च हर्ता च त्वमेव जगतां प्रभो  ॥ ७.१,२३.४०
मया ज्ञातं विशेषेण विष्ण्वादिसकलेश्वरः  ॥ ७.१,२३.४०
त्वयैव विततं सर्वं व्याप्तं सृष्टं न नाशितम्  ॥ ७.१,२३.४१
न हि त्वदधिकाः केचिदीशास्ते ऽच्युतकादयः  ॥ ७.१,२३.४१
वायुरुवाच
तं तथा व्याकुलं भीतं प्रलपंतं कृतागसम्  ॥ ७.१,२३.४२
स्मयन्निवावदत्प्रेक्ष्य मा भैरिति १ घृणानिधिः  ॥ ७.१,२३.४२
तथोक्त्वा ब्रह्मणस्तस्य पितुः प्रियचिकीर्षया  ॥ ७.१,२३.४३
गाणपत्यं ददौ तस्मै दक्षायाक्षयमीश्वरः  ॥ ७.१,२३.४३
ततो ब्रह्मादयो देवा अभिवंद्य कृत २ ंजलिः  ॥ ७.१,२३.४४
तुष्टुवुः प्रश्रया वाचा शंकरं गिरिजाधिपम्  ॥ ७.१,२३.४४
ब्रह्मादय ऊचुः
जय शंकर देवेश दीनानाथ महाप्रभो  ॥ ७.१,२३.४५

१ सिज्लोप आर्षः
२ एकवचनमार्षम्

५२८

कृपां कुरु महेशानापराधं नो क्षमस्व वै  ॥ ७.१,२३.४५
मखपाल मखाधीश मखविध्वंसकारक  ॥ ७.१,२३.४६
कृपां कुरु मशानापराधं नः क्षमस्व वै  ॥ ७.१,२३.४६
देवदेव परेशान भक्तप्राणप्रपोषक  ॥ ७.१,२३.४७
दुष्टदण्डप्रद स्वामिन्कृपां कुरु नमो ऽस्तु ते  ॥ ७.१,२३.४७
त्वं प्रभो गर्वहर्ता वै दुष्टानां त्वामजानताम्  ॥ ७.१,२३.४८
रक्षको हि विशेषेण सतां त्वत्सक्तचेतसाम्  ॥ ७.१,२३.४८
अद्भुतं चरितं ते हि निश्चितं कृपया तव  ॥ ७.१,२३.४९
सर्वापराधः क्षंतव्यो विभवो दीनवत्सलाः  ॥ ७.१,२३.४९
वायुरुवाच
इति स्तुतो महादेवो ब्रह्माद्यैरमरैः प्रभुः  ॥ ७.१,२३.५०
स भक्तवत्सलस्स्वामी तुतोष करुणोदधिः  ॥ ७.१,२३.५०
चकारानुग्रहं तेषां ब्रह्मादीनां दिवौकसाम्  ॥ ७.१,२३.५१
ददौ नरांश्च सुप्रीत्या शंकरो दीनवत्सलः  ॥ ७.१,२३.५१
स च ततस्त्रिदशाञ्छरणागतान् परमकारुणिकः परमेश्वरः  ॥ ७.१,२३.५२
अनुगतस्मितलक्षणया गिरा शमितसर्वभयः समभाषत  ॥ ७.१,२३.५२
शिव उवाच
यदिदमाग इहाचरितं सुरैर्विधिनियोगवशादिव यन्त्रितैः  ॥ ७.१,२३.५३
शरणमेव गतानवलोक्य वस्तदखिलं किल विस्मृतमेव नः  ॥ ७.१,२३.५३
तदिह यूयमपि प्रकृतं मनस्यविगणय्य विमर्दमपत्रपाः  ॥ ७.१,२३.५४
हरिविरिंचिसुरेन्द्रमुखास्सुखं व्रजत देवपुरं प्रति संप्रति  ॥ ७.१,२३.५४
इति सुरानभिधाय सुरेश्वरो निकृतदक्षकृतक्रतुरक्रतुः  ॥ ७.१,२३.५५
सगिरिजानुचरस्सपरिच्छदः स्थित इवाम्बरतोन्तरधाद्धरः  ॥ ७.१,२३.५५
अथ सुरा अपि ते विगतव्यथाः कथितभद्रसुभद्रपराक्रमाः  ॥ ७.१,२३.५६
सपदि खेन सुखेन यथासुखं ययुरनेकमुखाः मघवन्मुखाः  ॥ ७.१,२३.५६

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे गिरिशानुनयो नाम त्रयोविंशो ऽध्यायः

अध्याय २४
ऋषय ऊचुः
अन्तर्धानगतो देव्या सह सानुचरो हरः  ॥ ७.१,२४.१
क्व यातः कुत्र वासः किं कृत्वा विरराम ह  ॥ ७.१,२४.१
वायुरुवाच
महीधरवरः श्रीमान्मंदरश्चित्रकंदरः  ॥ ७.१,२४.२
दयितो देवदेवस्य निवासस्तपसो ऽभवत् ॥ ७.१,२४.२
तपो महत्कृतं तेन वोढुं स्वशिरसा शिवौ  ॥ ७.१,२४.३
चिरेण लब्धं तत्पादपंकजस्पर्शजं सुखम्  ॥ ७.१,२४.३
तस्य शैलस्य सौन्दर्यं सहस्रवदनैरपि  ॥ ७.१,२४.४
न शक्यं विस्तराद्वक्तुं वर्षकोटिशतैरपि  ॥ ७.१,२४.४
शक्यमप्यस्य सौन्दर्यं न वर्णयितुमुत्सहे  ॥ ७.१,२४.५
पर्वतान्तरसौन्दर्यं साधारणविधारणात् ॥ ७.१,२४.५
इदन्तु शक्यते वक्तुमस्मिन्पर्वतसुन्दरे  ॥ ७.१,२४.६
ऋद्ध्या कयापि सौन्दर्यमीश्वरावासयोग्यता  ॥ ७.१,२४.६
अत एव हि देवेन देव्याः प्रियचिकीर्षया  ॥ ७.१,२४.७
अतीव रमणीयोयं गिरिरन्तःपुरीकृतः  ॥ ७.१,२४.७
५२८

मेखलाभूमयस्तस्य विमलोपलपादपाः  ॥ ७.१,२४.८
शिवयोर्नित्यसान्निध्यान्न्यक्कुर्वंत्यखिलंजगत् ॥ ७.१,२४.८
पितृभ्यां जगतो नित्यं स्नानपानोपयोगतः  ॥ ७.१,२४.९
अवाप्तपुण्यसंस्कारः प्रसरद्भिरितस्ततः  ॥ ७.१,२४.९
लघुशीतलसंस्पर्शैरच्छाच्छैर्निर्झराम्बुभिः  ॥ ७.१,२४.१०
अधिराज्येन चाद्रीणामद्रीरेषो ऽभिषिच्यते  ॥ ७.१,२४.१०
निशासु शिखरप्रान्तर्वर्तिना स शिलोच्चयः  ॥ ७.१,२४.११
चंद्रेणाचल साम्राज्यच्छत्रेणेव विराजते  ॥ ७.१,२४.११
स शैलश्चंचलीभूतैर्बालैश्चामरयोषिताम्  ॥ ७.१,२४.१२
सर्वपर्वतसाम्राज्यचामरैरिव वीज्यते  ॥ ७.१,२४.१२
प्रातरभ्युदिते भानौ भूधरो रत्नभूषितः  ॥ ७.१,२४.१३
दर्पणे देहसौभाग्यं द्रष्टुकाम इव स्थितः  ॥ ७.१,२४.१३
कूजद्विहंगवाचालैर्वातोद्धृतलताभुजैः  ॥ ७.१,२४.१४
विमुक्तपुष्पैः सततं व्यालम्बिमृदुपल्लवैः  ॥ ७.१,२४.१४
लताप्रतानजटिलैस्तरुभिस्तपसैरिव  ॥ ७.१,२४.१५
जयाशिषा सहाभ्यर्च्य निषेव्यत इवाद्रिराट् ॥ ७.१,२४.१५
अधोमुखैरूर्ध्वमुखैश्शृंगैस्तिर्यङ्मुखैस्तथा  ॥ ७.१,२४.१६
प्रपतन्निव पाताले भूपृष्ठादुत्पतन्निव  ॥ ७.१,२४.१६
परीतः सर्वतो दिक्षु भ्रमन्निव विहायसि  ॥ ७.१,२४.१७
पश्यन्निव जगत्सर्वं नृत्यन्निव निरन्तरम्  ॥ ७.१,२४.१७
गुहामुखैः प्रतिदिनं व्यात्तास्यो विपुलोदरैः  ॥ ७.१,२४.१८
अजीर्णलावण्यतया जृंभमाण इवाचलः  ॥ ७.१,२४.१८
ग्रसन्निव जगत्सर्वं पिबन्निव पयोनिधिम्  ॥ ७.१,२४.१९
वमन्निव तमोन्तस्थं माद्यन्निव खमम्बुदैः  ॥ ७.१,२४.१९
निवास भूमयस्तास्ता दर्पणप्रतिमोदराः  ॥ ७.१,२४.२०
तिरस्कृतातपास्स्निग्धाश्रमच्छायामहीरुहाः  ॥ ७.१,२४.२०
सरित्सरस्तडागादिसंपर्कशिशिरानिलाः  ॥ ७.१,२४.२१
तत्र तत्र निषण्णाभ्यां शिवाभ्यां सफलीकृताः  ॥ ७.१,२४.२१
तमिमं सर्वतः श्रेष्ठं स्मृत्वा साम्बस्त्रियम्बकः  ॥ ७.१,२४.२२
रैभ्याश्रमसमीपस्थश्चान्तर्धानं गतो ययौ  ॥ ७.१,२४.२२
तत्रोद्यानमनुप्राप्य देव्या सह महेश्वरः  ॥ ७.१,२४.२३
रराम रमणीयासु देव्यान्तःपुरभूमिषु  ॥ ७.१,२४.२३
तथा गतेषु कालेषु प्रवृद्धासु प्रजासु च  ॥ ७.१,२४.२४
दैत्यौ शुंभनिशुंभाख्यौ भ्रातरौ संबभूवतुः  ॥ ७.१,२४.२४
ताभ्यां तपो बलाद्दत्तं ब्रह्मणा परमेष्टिना  ॥ ७.१,२४.२५
अवध्यत्वं जगत्यस्मिन्पुरुषैरखिलैरपि  ॥ ७.१,२४.२५
अयोनिजा तु या कन्या ह्यंबिकांशसमुद्भवा  ॥ ७.१,२४.२६
अजातपुंस्पर्शरतिरविलंघ्यपराक्रमा  ॥ ७.१,२४.२६
तया तु नौ वधः संख्ये तस्यां कामाभिभूतयोः  ॥ ७.१,२४.२७
इति चाभ्यर्थितो ब्रह्मा ताभ्याम्प्राह तथास्त्विति  ॥ ७.१,२४.२७
ततः प्रभृति शक्रादीन्विजित्य समरे सुरान्  ॥ ७.१,२४.२८
निःस्वाध्यायवषट्कारं जगच्चक्रतुरक्रमात् ॥ ७.१,२४.२८
तयोर्वधाय देवेशं ब्रह्माभ्यर्थितवान्पुनः  ॥ ७.१,२४.२९
विनिंद्यापि रहस्यं वां क्रोधयित्वा यथा तथा  ॥ ७.१,२४.२९
५२९

तद्वर्णकोशजां शक्तिमकामां कन्यकात्मिकाम्  ॥ ७.१,२४.३०
निशुम्भशुंभयोर्हंत्रीं सुरेभ्यो दातुमर्हसि  ॥ ७.१,२४.३०
एवमभ्यर्थितो धात्रा भगवान्नीललोहितः  ॥ ७.१,२४.३१
कालीत्याह रहस्यं वां निन्दयन्निव सस्मितः  ॥ ७.१,२४.३१
ततः क्रुद्धा तदा देवी सुवर्णा वर्णकारणात् ॥ ७.१,२४.३२
स्मयन्ती चाह भर्तारमसमाधेयया गिरा  ॥ ७.१,२४.३२
देव्युवाच
ईदृशो मम वर्णेस्मिन्न रतिर्भवतो ऽस्ति चेत् ॥ ७.१,२४.३३
एवावन्तं चिरं कालं कथमेषा नियम्यते  ॥ ७.१,२४.३३
अरत्या वर्तमानो ऽपि कथं च रमसे मया  ॥ ७.१,२४.३४
न ह्यशक्यं जगत्यस्मिन्नीश्वरस्य जगत्प्रभोः  ॥ ७.१,२४.३४
स्वात्मारामस्य भवतो रतिर्न सुखसाधनम्  ॥ ७.१,२४.३५
इति हेतोः स्मरो यस्मात्प्रसभं भस्मसात्कृतः  ॥ ७.१,२४.३५
या च नाभिमता भर्तुरपि सर्वांगसुन्दरी  ॥ ७.१,२४.३६
सा वृथैव हि जायेत सर्वैरपि गुणान्तरैः  ॥ ७.१,२४.३६
भर्तुर्भोगैकशेषो हि सर्ग एवैष योषिताम्  ॥ ७.१,२४.३७
तथासत्यन्यथाभूता नारी कुत्रोपयुज्यते  ॥ ७.१,२४.३७
तस्माद्वर्णमिमं त्यक्त्वा त्वया रहसि निन्दितम्  ॥ ७.१,२४.३८
वर्णान्तरं भजिष्ये वा न भजिष्यामि वा स्वयम्  ॥ ७.१,२४.३८
इत्युक्त्वोत्थाय शयनाद्देवी साचष्ट गद्गदम्  ॥ ७.१,२४.३९
ययाचे ऽनुमतिं भर्तुस्तपसे कृतनिश्चया  ॥ ७.१,२४.३९
तथा प्रणयभंगेन भीतो भूतपतिः स्वयम्  ॥ ७.१,२४.४०
पादयोः प्रणमन्नेव भवानीं प्रत्यभाषत  ॥ ७.१,२४.४०
ईश्वर उवाच
अजानती च क्रीडोक्तिं प्रिये किं कुपितासि मे  ॥ ७.१,२४.४१
रतिः कुतो वा जायेत त्वत्तश्चेदरतिर्मम  ॥ ७.१,२४.४१
माता त्वमस्य जगतः पिताहमधिपस्तथा  ॥ ७.१,२४.४२
कथं तदुत्पपद्येत त्वत्तो नाभिरतिर्मम  ॥ ७.१,२४.४२
आवयोरभिकामो ऽपि किमसौ कामकारितः  ॥ ७.१,२४.४३
यतः कामसमुत्पत्तिः प्रागेव जगदुद्भवः  ॥ ७.१,२४.४३
पृथग्जनानां रतये कामात्मा कल्पितो मया  ॥ ७.१,२४.४४
ततः कथमुपालब्धः कामदाहादहं त्वया  ॥ ७.१,२४.४४
मां वै त्रिदशसामान्यं मन्यमानो मनोभवः  ॥ ७.१,२४.४५
मनाक्परिभवं कुर्वन्मया वै भस्मसात्कृतः  ॥ ७.१,२४.४५
विहारोप्यावयोरस्य जगतस्त्राणकारणात् ॥ ७.१,२४.४६
ततस्तदर्थं त्वय्यद्य क्रीडोक्तिं कृतवाहनम्  ॥ ७.१,२४.४६
स चायमचिरादर्थस्तवैवाविष्करिष्यते  ॥ ७.१,२४.४७
क्रोधस्य जनकं वाक्यं हृदि कृत्वेदमब्रवीत् ॥ ७.१,२४.४७
देव्युवाच
श्रुतपूर्वं हि भगवंस्तव चाटु वचो मया  ॥ ७.१,२४.४८
येनैवमतिधीराहमपि प्रागभिवंचिता  ॥ ७.१,२४.४८
प्राणानप्यप्रिया भर्तुर्नारी या न परित्यजेत् ॥ ७.१,२४.४९
कुलांगना शुभा सद्भिः कुत्सितैव हि गम्यते  ॥ ७.१,२४.४९
भूयसी च तवाप्रीतिरगौरमिति मे वपुः  ॥ ७.१,२४.५०
क्रीडोक्तिरपि कालीति घटते कथमन्यथा  ॥ ७.१,२४.५०
सद्भिर्विगर्हितं तस्मात्तव कार्ष्ण्यमसंमतम्  ॥ ७.१,२४.५१
५२९

अनुत्सृज्य तपोयोगात्स्थातुमेवेह नोत्सहे  ॥ ७.१,२४.५१
शिव उवाच
स यद्येवंविधतापस्ते तपसा किं प्रयोजनम्  ॥ ७.१,२४.५२
ममेच्छया स्वेच्छया वा वर्णान्तरवती भव  ॥ ७.१,२४.५२
देव्युवाच
नेच्छामि भवतो वर्णं स्वयं वा कर्तुमन्यथा  ॥ ७.१,२४.५३
ब्रह्माणं तपसाराध्य क्षिप्रं गौरी भवाम्यहम्  ॥ ७.१,२४.५३
ईश्वर उवाच
मत्प्रसादात्पुरा ब्रह्मा ब्रह्मत्वं प्राप्तवान्पुरा  ॥ ७.१,२४.५४
तमाहूय महादेवि तपसा किं करिष्यसि  ॥ ७.१,२४.५४
देव्युवाच
त्वत्तो लब्धपदा एव सर्वे ब्रह्मादयः सुराः  ॥ ७.१,२४.५५
तथाप्याराध्य तपसा ब्रह्माणं त्वन्नियोगतः  ॥ ७.१,२४.५५
पुरा किल सती नाम्ना दक्षस्य दुहिता ऽभवम्  ॥ ७.१,२४.५६
जगतां पतिमेवं त्वां पतिं प्राप्तवती तथा  ॥ ७.१,२४.५६
एवमद्यापि तपसा तोषयित्वा द्विजं विधिम्  ॥ ७.१,२४.५७
गौरी भवितुमिच्छामि को दोषः कथ्यतामिह  ॥ ७.१,२४.५७
एवमुक्तो महादेव्या वामदेवः स्मयन्निव  ॥ ७.१,२४.५८
न तां निर्बंधयामास देवकार्यचिकीर्षया  ॥ ७.१,२४.५८
इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे शिवमन्दरगिरिनिवासक्रीडोक्तवर्णनं नाम चतुर्विंशो ऽध्यायः

अध्याय २५
वायुरुवाच
ततः प्रदक्षिणीकृत्य पतिमम्बा पतिव्रता  ॥ ७.१,२५.१
नियम्य च वियोगार्तिं जगाम हिमवद्गिरिम्  ॥ ७.१,२५.१
तपःकृतवती पूर्वं देशे यस्मिन्सखीजनैः  ॥ ७.१,२५.२
तमेव देशमवृनोत्तपसे प्रणयात्पुनः  ॥ ७.१,२५.२
ततः स्वपितरं दृष्ट्वा मातरं च तयोर्गृहे  ॥ ७.१,२५.३
प्रणम्य वृत्तं विज्ञाप्य ताभ्यां चानुमता सती  ॥ ७.१,२५.३
पुनस्तपोवनं गत्वा भूषणानि विसृज्य च  ॥ ७.१,२५.४
स्नात्वा तपस्विनो वेषं कृत्वा परमपावनम्  ॥ ७.१,२५.४
संकल्प्य च महातीव्रं तपः परमदुश्चरम्  ॥ ७.१,२५.५
सदा मनसि सन्धाय भर्तुश्चरणपंकजम्  ॥ ७.१,२५.५
तमेव क्षणिके लिंगे ध्यात्वा बाह्यविधानतः  ॥ ७.१,२५.६
त्रिसन्ध्यमभ्यर्चयन्ती वन्यैः पुष्पैः फलादिभिः  ॥ ७.१,२५.६
स एव ब्रह्मणो मूर्तिमास्थाय तपसः फलम्  ॥ ७.१,२५.७
प्रदास्यति ममेत्येवं नित्यं कृत्वा ऽकरोत्तपः  ॥ ७.१,२५.७
तथा तपश्चरन्तीं तां काले बहुतिथे गते  ॥ ७.१,२५.८
दृष्टः कश्चिन्महाव्याघ्रो दुष्टभावादुपागमत् ॥ ७.१,२५.८
तथैवोपगतस्यापि तस्यातीवदुरात्मनः  ॥ ७.१,२५.९
गात्रं चित्रार्पितमिव स्तब्धं तस्यास्सकाशतः  ॥ ७.१,२५.९
तं दृष्ट्वापि तथा व्याघ्रं दुष्टभावादुपागतम्  ॥ ७.१,२५.१०
न पृथग्जनवद्देवी स्वभावेन विविच्यते  ॥ ७.१,२५.१०
स तु विष्टब्धसर्वांगो बुभुक्षापरिपीडितः  ॥ ७.१,२५.११
ममामिषं ततो नान्यदिति मत्वा निरन्तरम्  ॥ ७.१,२५.११
निरीक्ष्यमाणः सततं देवीमेव तदा ऽनिशम्  ॥ ७.१,२५.१२
अतिष्ठदग्रतस्तस्या उपासनमिवाचरत् ॥ ७.१,२५.१२
५३०

देव्याश्च हृदये नित्यं ममैवायमुपासकः  ॥ ७.१,२५.१३
त्राता च दुष्टसत्त्वेभ्य इति प्रववृते कृपा  ॥ ७.१,२५.१३
तस्या एव कृपा योगात्सद्योनष्टमलत्रयः  ॥ ७.१,२५.१४
बभूव सहसा व्याघ्रो देवीं च बुबुधे तदा  ॥ ७.१,२५.१४
न्यवर्तत बुभुक्षा च तस्यांगस्तम्भनं तथा  ॥ ७.१,२५.१५
दौरात्म्यं जन्मसिद्धं च तृप्तिश्च समजायत  ॥ ७.१,२५.१५
तदा परमभावेन ज्ञात्वा कार्तार्थ्यमात्मनः  ॥ ७.१,२५.१६
सद्योपासक एवैष सिषेवे परमेश्वरीम्  ॥ ७.१,२५.१६
दुष्टानामपि सत्त्वानां तथान्येषान्दुरात्मनाम्  ॥ ७.१,२५.१७
स एव द्रावको भूत्वा विचचार तपोवने  ॥ ७.१,२५.१७
तपश्च ववृधे देव्यास्तीव्रं तीव्रतरात्मकम्  ॥ ७.१,२५.१८
देवाश्च दैत्यनिर्बन्धाद्ब्रह्माणं शरणं गताः  ॥ ७.१,२५.१८
चक्रुर्निवेदनं देवाः स्वदुःखस्यारिपीडनात् ॥ ७.१,२५.१९
यथा च ददतुः शुम्भनिशुम्भौ वरसम्मदात् ॥ ७.१,२५.१९
सो ऽपि श्रुत्वा विधिर्दुःखं सुराणां कृपयान्वितः  ॥ ७.१,२५.२०
आसीद्दैत्यवधायैव स्मृत्वा हेत्वाश्रयां कथाम्  ॥ ७.१,२५.२०
सामरः प्रार्थितो ब्रह्मा ययौ देव्यास्तपोवनम्  ॥ ७.१,२५.२१
संस्मरन्मनसा देवदुःखमोक्षं स्वयत्नतः  ॥ ७.१,२५.२१
ददर्श च सुरश्रेष्ठः श्रेष्ठे तपसि निष्ठिताम्  ॥ ७.१,२५.२२
प्रतिष्ठामिव विश्वस्य भवानीं परमेश्वरीम्  ॥ ७.१,२५.२२
ननाम चास्य जगतो मातरं स्वस्य वै हरेः  ॥ ७.१,२५.२३
रुद्रस्य च पितुर्भार्यामार्यामद्रीश्वरात्मजाम्  ॥ ७.१,२५.२३
ब्रह्माणमागतं दृष्ट्वा देवी देवगणैः सह  ॥ ७.१,२५.२४
अर्घ्यं तदर्हं दत्त्वा ऽस्मै स्वागताद्यैरुपाचरत् ॥ ७.१,२५.२४
तां च प्रत्युपचारोक्तिं पुरस्कृत्याभिनंद्य च  ॥ ७.१,२५.२५
पप्रच्छ तपसो हेतुमजानन्निव पद्मजः  ॥ ७.१,२५.२५
ब्रह्मोवाच
तीव्रेण तपसानेन देव्या किमिह साध्यते  ॥ ७.१,२५.२६
तपःफलानां सर्वेषां त्वदधीना हि सिद्धयः  ॥ ७.१,२५.२६
यश्चैव जगतां भर्ता तमेव परमेश्वरम्  ॥ ७.१,२५.२७
भर्तारमात्मना प्राप्य प्राप्तञ्च तपसः फलम्  ॥ ७.१,२५.२७
अथवा सर्वमेवैतत्क्रीडाविलसितं तव  ॥ ७.१,२५.२८
इदन्तु चित्रं देवस्य विरहं सहसे कथम्  ॥ ७.१,२५.२८
देव्युवाच
सर्गादौ भवतो देवादुत्पत्तिः श्रूयते यदा  ॥ ७.१,२५.२९
तदा प्रजानां प्रथमस्त्वं मे प्रथमजः सुतः  ॥ ७.१,२५.२९
यदा पुनः प्रजावृद्ध्यै ललाटाद्भवतो भवः  ॥ ७.१,२५.३०
उत्पन्नो ऽभूत्तदा त्वं मे गुरुः श्वशुरभावतः  ॥ ७.१,२५.३०
यदा भवद्गिरीन्द्रस्ते पुत्रो मम पिता स्वयम्  ॥ ७.१,२५.३१
तदा पितामहस्त्वं मे जातो लोकपितामह  ॥ ७.१,२५.३१
तदीदृशस्य भवतो लोकयात्राविधायिनः  ॥ ७.१,२५.३२
वृत्तवन्तःपुरे भर्ता कथयिष्ये कथं पुनः  ॥ ७.१,२५.३२
किमत्र बहुना देहे यश्चायं मम कालिमा  ॥ ७.१,२५.३३
त्यक्त्वा सत्त्वविधानेन गौरी भवितुमुत्सहे  ॥ ७.१,२५.३३
५३०

ब्रह्मोवाच
एतावता किमर्थेन तीव्रं देवि तपः कृतम्  ॥ ७.१,२५.३४
स्वेच्छैव किमपर्याप्ता क्रीडेयं हि तवेदृशी  ॥ ७.१,२५.३४
क्रीडा ऽपि च जगन्मातस्तव लोकहिताय वै  ॥ ७.१,२५.३५
अतो ममेष्टमनया फलं किमपि साध्यताम्  ॥ ७.१,२५.३५
निशुंभशुंभनामानौ दैत्यौ दत्तवरौ मया  ॥ ७.१,२५.३६
दृप्तौ देवान्प्रबाधेते त्वत्तो लब्धस्तयोर्वधः  ॥ ७.१,२५.३६
अलं विलंबनेनात्र त्वं क्षणेन स्थिरा भव  ॥ ७.१,२५.३७
शक्तिर्विसृज्यमाना ऽद्य तयोर्मृत्युर्भविष्यति  ॥ ७.१,२५.३७
ब्राह्मणाभ्यर्थिता चैव देवी गिरिवरात्मजा  ॥ ७.१,२५.३८
त्वक्कोशं सहसोत्सृज्य गौरी सा समजायत  ॥ ७.१,२५.३८
सा त्वक्कोशात्मनोत्सृष्टा कौशिकी नाम नामतः  ॥ ७.१,२५.३९
काली कालाम्बुदप्रख्या कन्यका समपद्यत  ॥ ७.१,२५.३९
सा तु मायात्मिका शक्तिर्योगनिद्रा च वैष्णवी  ॥ ७.१,२५.४०
शंखचक्रत्रिशूलादिसायुधाष्टमहाभुजा  ॥ ७.१,२५.४०
सौम्या घोरा च मिश्रा च त्रिनेत्रा चन्द्रशेखरा  ॥ ७.१,२५.४१
अजातपुंस्पर्शरतिरधृष्या चातिसुन्दरी  ॥ ७.१,२५.४१
दत्ता च ब्रह्मणे देव्या शक्तिरेषा सनातनी  ॥ ७.१,२५.४२
निशुंभस्य च शुंभस्य निहंत्री दैत्यसिंहयोः  ॥ ७.१,२५.४२
ब्रह्मणापि प्रहृष्टेन तस्यै परमशक्तये  ॥ ७.१,२५.४३
प्रबलः केसरी दत्तो वाहनत्वे समागतः  ॥ ७.१,२५.४३
विन्ध्ये च वसतिं तस्याः पूजामासवपूर्वकैः  ॥ ७.१,२५.४४
मांसैर्मत्स्यैरपूपैश्च निर्वर्त्यासौ समादिशत् ॥ ७.१,२५.४४
सा चैव संमता शक्तिर्ब्रह्मणो विश्वकर्मणः  ॥ ७.१,२५.४५
प्रणम्य मातरं गौरीं ब्रह्माणं चानुपूर्वशः  ॥ ७.१,२५.४५
शक्तिभिश्चापि तुल्याभिः स्वात्मजाभिरनेकशः  ॥ ७.१,२५.४६
परीता प्रययौ विन्ध्यं दैत्येन्द्रौ हन्तुमुद्यता  ॥ ७.१,२५.४६
निहतौ च तया तत्र समरे दैत्यपुंगवौ  ॥ ७.१,२५.४७
तद्बाणैः कामबाणैश्च च्छिन्नभिन्नांगमानसौ  ॥ ७.१,२५.४७
तद्युद्धविस्तरश्चात्र न कृतो ऽन्यत्र वर्णनात् ॥ ७.१,२५.४८
ऊहनीयं परस्माच्च प्रस्तुतं वर्णयामि वः  ॥ ७.१,२५.४८

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे देवीगौरत्वभवनं नाम पञ्चविंशो ऽध्यायः

अध्याय २६
वायुरुवाच
उत्पाद्य कौशिकीं गौरी ब्रह्मणे प्रतिपाद्य ताम्  ॥ ७.१,२६.१
तस्य प्रत्युपकाराय पितामहमथाब्रवीत् ॥ ७.१,२६.१
देव्युवाच
दृष्टः किमेष भवता शार्दूलो मदुपाश्रयः  ॥ ७.१,२६.२
अनेन दुष्टसत्त्वेभ्यो रक्षितं मत्तपोवनम्  ॥ ७.१,२६.२
मय्यर्पितमना एष भजते मामनन्यधीः  ॥ ७.१,२६.३
अस्य संरक्षणादन्यत्प्रियं मम न विद्यते  ॥ ७.१,२६.३
भवितव्यमनेनातो ममान्तःपुरचारिणा  ॥ ७.१,२६.४
गणेश्वरपदं चास्मै प्रीत्या दास्यति शंकरः  ॥ ७.१,२६.४
एनमग्रेसरं कृत्वा सखीभिर्गन्तुमुत्सहे  ॥ ७.१,२६.५
प्रदीयतामनुज्ञा मे प्रजानां पतिना १ त्वया  ॥ ७.१,२६.५

१ धित्वमार्षम्

५३१

इत्युक्तः प्रहसन्ब्रह्मा देवीम्मुग्धामिव स्मयन्  ॥ ७.१,२६.६
तस्य तीव्रैः पुरावृत्तैर्दौरात्म्यं समवर्णयत्१  ॥ ७.१,२६.६
ब्रह्मोवाच
पशौ देवि मृगाः क्रूराः क्व च ते ऽनुग्रहः शुभः  ॥ ७.१,२६.७
आशीविषमुखे साक्षादमृतं किं निषिच्यते  ॥ ७.१,२६.७
व्याघ्रमात्रेण सन्नेष दुष्टः को ऽपि निशाचरः  ॥ ७.१,२६.८
अनेन भक्षिता गावो ब्राह्मणाश्च तपोधनाः  ॥ ७.१,२६.८
तर्पयंस्तान्यथाकामं कामरूपी चरत्यसौ  ॥ ७.१,२६.९
अवश्यं खलु भोक्तव्यं फलं पापस्य कर्मणः  ॥ ७.१,२६.९
अतः किं कृपया कृत्यमीदृशेषु दुरात्मसु  ॥ ७.१,२६.१०
अनेन देव्याः किं कृत्यं प्रकृत्या कलुषात्मना  ॥ ७.१,२६.१०
देव्युवाच
यदुक्तं भवता सर्वं तथ्यमस्त्वयमीदृशः  ॥ ७.१,२६.११
तथापि मां प्रपन्नो ऽभून्न त्याज्यो मामुपाश्रितः  ॥ ७.१,२६.११
ब्रह्मोवाच
अस्य भक्तिमविज्ञाय प्राग्वृत्तं ते निवेदितम्  ॥ ७.१,२६.१२
भक्तिश्चेदस्य किं पापैर्न ते भक्तः प्रणश्यति  ॥ ७.१,२६.१२
पुण्यकर्मापि किं कुर्यात्त्वदीयाज्ञानपेक्षया  ॥ ७.१,२६.१३
अजा प्रज्ञा पुराणी च त्वमेव परमेश्वरी  ॥ ७.१,२६.१३
त्वदधीना हि सर्वेषां बंधमोक्षव्यवस्थितिः  ॥ ७.१,२६.१४
त्वदृते परमा शक्तिः संसिद्धिः कस्य कर्मणा  ॥ ७.१,२६.१४
त्वमेव विविधा शक्तिः भवानामथ वा स्वयम्  ॥ ७.१,२६.१५
अशक्तः कर्मकरणे कर्ता वा किं करिष्यति  ॥ ७.१,२६.१५
विष्णोश्च मम चान्येषां देवदानवरक्षसाम्  ॥ ७.१,२६.१६
तत्तदैश्वर्यसम्प्राप्त्यै तवैवाज्ञा हि कारणम्  ॥ ७.१,२६.१६
अतीताः खल्वसंख्याता ब्रह्माणो हरयो भवाः  ॥ ७.१,२६.१७
अनागतास्त्वसंख्यातास्त्वदाज्ञानुविधायिनः  ॥ ७.१,२६.१७
त्वामनाराध्य देवेशि पुरुषार्थचतुष्टयम्  ॥ ७.१,२६.१८
लब्धुं न शक्यमस्माभिरपि सर्वैः सुरोत्तमैः  ॥ ७.१,२६.१८
व्यत्यासो ऽपि भवेत्सद्यो ब्रह्मत्वस्थावरत्वयोः  ॥ ७.१,२६.१९
सुकृतं दुष्कृतं चापि त्वयेव स्थापितं यतः  ॥ ७.१,२६.१९
त्वं हि सर्वजगद्भर्तुश्शिवस्य परमात्मनः  ॥ ७.१,२६.२०
अनादिमध्यनिधना शक्तिराद्या सनातनी  ॥ ७.१,२६.२०
समस्तलोकयात्रार्थं मूर्तिमाविश्य कामपि  ॥ ७.१,२६.२१
क्रीडसे २ विविधैर्भावैः कस्त्वां जानाति तत्त्वतः  ॥ ७.१,२६.२१
अतो दुष्कृतकर्मापि व्याघ्रो ऽयं त्वदनुग्रहात् ॥ ७.१,२६.२२
प्राप्नोतु परमां सिद्धिमत्र कः प्रतिबन्धकः  ॥ ७.१,२६.२२
इत्यात्मनः परं भावं स्मारयित्वानुरूपतः  ॥ ७.१,२६.२३
ब्रह्मणाभ्यर्थिता गौरी तपसो ऽपि न्यवर्तत  ॥ ७.१,२६.२३
ततो देवीमनुज्ञाप्य ब्रह्मण्यन्तर्हिते सति  ॥ ७.१,२६.२४
देवीं च मातरं दृष्ट्वा मेनां हिमवता सह  ॥ ७.१,२६.२४
प्रणम्याश्वास्य बहुधा पितरौ विरहासहौ  ॥ ७.१,२६.२५

१ परस्मैपदमार्षम्
२ आत्मनेपदमार्षम्

५३१

तपः प्रणयिनो देवी तपोवनमहीरुहान्  ॥ ७.१,२६.२५
विप्रयोगशुचेवाग्रे पुष्पबाष्पं विमुंचतः  ॥ ७.१,२६.२६
तत्तुच्छाखासमारूढविहगो दीरितै रुतैः  ॥ ७.१,२६.२६
व्याकुलं बहुधा दीनं विलापमिव कुर्वतः  ॥ ७.१,२६.२७
सखीभ्यः कथयंत्येवं सत्त्वरा भर्तृदर्शने  ॥ ७.१,२६.२७
पुरस्कृत्य च तं व्याघ्रं स्नेहात्पुत्रमिवौरसम्  ॥ ७.१,२६.२८
देहस्य प्रभया चैव दीपयन्ती दिशो दश  ॥ ७.१,२६.२८
प्रययौ मंदरं गौरी यत्र भर्ता महेश्वरः  ॥ ७.१,२६.२९
सर्वेषां जगतां धाता कर्ता पाता विनाशकृत् ॥ ७.१,२६.२९

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे व्याघ्रगतिवर्णनं नाम षड्विंशो ऽध्यायः

अध्याय २७
ऋषय ऊचुः
कृत्वा गौरं वपुर्दिव्यं देवी गिरिवरात्मजा  ॥ ७.१,२७.१
कथं ददर्श भर्तारं प्रविष्टा मन्दितं सती  ॥ ७.१,२७.१
प्रवेशसमये तस्या भवनद्वारगोचरैः  ॥ ७.१,२७.२
गणेशैः किं कृतं देवस्तान्दृष्ट्वा किन्तदा ऽकरोत् ॥ ७.१,२७.२
वायुरुवाच
प्रवक्तुमंजसा ऽशक्यः तादृशः परमो रसः  ॥ ७.१,२७.३
येन प्रणयगर्भेण भावो भाववतां हृतः  ॥ ७.१,२७.३
द्वास्थैस्ससंभ्रमैरेव देवो देव्यागमोत्सुकः  ॥ ७.१,२७.४
शंकमाना प्रविष्टान्तस्तञ्च सा समपश्यत  ॥ ७.१,२७.४
तैस्तैः प्रणयभावैश्च भवनान्तरवर्तिभिः  ॥ ७.१,२७.५
गणेन्द्रैर्वन्दिता वाचा प्रणनाम त्रियम्बकम्  ॥ ७.१,२७.५
प्रणम्य नोत्थिता यावत्तावत्तां परमेश्वरः  ॥ ७.१,२७.६
प्रगृह्य दोर्भ्यामाश्लिष्य परितः परया मुदा  ॥ ७.१,२७.६
स्वांके धर्तुं प्रवृत्तो ऽपि सा पर्यंके न्यषीदत  ॥ ७.१,२७.७
पर्यंकतो बलाद्देवीं सोङ्कमारोप्य सुस्मिताम्  ॥ ७.१,२७.७
सस्मितो विवृतैर्नेत्रैस्तद्वक्त्रं प्रपिबन्निव  ॥ ७.१,२७.८
तया संभाषणायेशः पूर्वभाषितमब्रवीत् ॥ ७.१,२७.८
देवदेव उवाच
सा दशा च व्यतीता किं तव सर्वांगसुन्दरि  ॥ ७.१,२७.९
यस्यामनुनयोपायः को ऽपि कोपान्न लभ्यते  ॥ ७.१,२७.९
स्वेच्छयापि न कालीति नान्यवर्णवतीति च  ॥ ७.१,२७.१०
त्वत्स्वभावाहृतं चित्तं सुभ्रु चिंतावहं मम  ॥ ७.१,२७.१०
विस्मृतः परमो भावः कथं स्वेच्छांगयोगतः  ॥ ७.१,२७.११
न सम्भवन्ति ये तत्र चित्तकालुष्यहेतवः  ॥ ७.१,२७.११
पृथग्जनवदन्योन्यं विप्रियस्यापि कारणम्  ॥ ७.१,२७.१२
आवयोरपि यद्यस्ति नास्त्येवैतच्चराचरम्  ॥ ७.१,२७.१२
अहमग्निशिरोनिष्ठस्त्वं सोमशिरसि स्थिता  ॥ ७.१,२७.१३
अग्नीषोमात्मकं विश्वमावाभ्यां समधिष्ठितम्  ॥ ७.१,२७.१३
जगद्धिताय चरतोः स्वेच्छाधृतशरीरयोः  ॥ ७.१,२७.१४
आवयोर्विप्रयोगे हि स्यान्निरालम्बनं जगत् ॥ ७.१,२७.१४
अस्ति हेत्वन्तरं चात्र शास्त्रयुक्तिविनिश्चितम्  ॥ ७.१,२७.१५
वागर्थमिव मे वैतज्जगत्स्थावरजंगमम्  ॥ ७.१,२७.१५
त्वं हि वागमृतं साक्षादहमर्थामृतं परम्  ॥ ७.१,२७.१६
द्वयमप्यमृतं कस्माद्वियुक्तमुपपद्यते  ॥ ७.१,२७.१६
५३२

विद्याप्रत्यायिका त्वं मे वेद्यो ऽहं प्रत्ययात्तव  ॥ ७.१,२७.१७
विद्यावेद्यात्मनोरेव विश्लेषः कथमावयोः  ॥ ७.१,२७.१७
न कर्मणा सृजामीदं जगत्प्रतिसृजामि च  ॥ ७.१,२७.१८
सर्वस्याज्ञैकलभ्यत्वादाज्ञात्वं हि गरीयसी  ॥ ७.१,२७.१८
आज्ञैकसारमैश्वर्यं यस्मात्स्वातंत्र्यलक्षणम्  ॥ ७.१,२७.१९
आज्ञया विप्रयुक्तस्य चैश्वर्यं मम कीदृशम्  ॥ ७.१,२७.१९
न कदाचिदवस्थानमावयोर्विप्रयुक्तयोः  ॥ ७.१,२७.२०
देवानां कार्यमुद्दिश्य लीलोक्तिं कृतवानहम्  ॥ ७.१,२७.२०
त्वयाप्यविदितं नास्ति कथं कुपितवत्यसि  ॥ ७.१,२७.२१
ततस्त्रिलोकरक्षार्थे कोपो मय्यपि ते कृतः  ॥ ७.१,२७.२१
यदनर्थाय भूतानां न तदस्ति खलु त्वयि  ॥ ७.१,२७.२२
इति प्रियंवदे साक्षादीश्वरे परमेश्वरे  ॥ ७.१,२७.२२
शृंगारभावसाराणां जन्मभूमिरकृत्रिमा  ॥ ७.१,२७.२३
स्वभर्त्रा ललितन्तथ्यमुक्तं मत्वा स्मितोत्तरम्  ॥ ७.१,२७.२३
लज्जया न किमप्यूचे कौशिकी वर्णनात्परम्  ॥ ७.१,२७.२४
तदेव वर्णयाम्यद्य शृणु देव्याश्च वर्णनम्  ॥ ७.१,२७.२४
देव्युवाच
किं देवेन न सा दृष्टा या सृष्टा कौशिकी मया  ॥ ७.१,२७.२५
तादृशी कन्यका लोके न भूता न भविष्यति  ॥ ७.१,२७.२५
तस्या वीर्यं बलं विन्ध्यनिलयं विजयं तथा  ॥ ७.१,२७.२६
शुंभस्य च निशुंभस्य मारणे च रणे तयोः  ॥ ७.१,२७.२६
प्रत्यक्षफलदानं च लोकाय भजते सदा  ॥ ७.१,२७.२७
लोकानां रक्षणं शश्वद्ब्रह्मा विज्ञापयिष्यति  ॥ ७.१,२७.२७
इति संभाषमाणाया देव्या एवाज्ञया तदा  ॥ ७.१,२७.२८
व्याघ्रः सख्या समानीय पुरो ऽवस्थापितस्तदा  ॥ ७.१,२७.२८
तं प्रेक्ष्याह पुनर्देवी देवानीतमुपायतम्  ॥ ७.१,२७.२९
व्याघ्रं पश्य न चानेन सदृशो मदुपासकः  ॥ ७.१,२७.२९
अनेन दुष्टसंघेभ्यो रक्षितं मत्तपोवनम्  ॥ ७.१,२७.३०
अतीव मम भक्तश्च विश्रब्धश्च स्वरक्षणात् ॥ ७.१,२७.३०
स्वदेशं च परित्यज्य प्रसादार्थं समागतः  ॥ ७.१,२७.३१
यदि प्रीतिरभून्मत्तः परां प्रीतिं करोषि मे  ॥ ७.१,२७.३१
नित्यमन्तःपुरद्वारि नियोगान्नन्दिनः स्वयम्  ॥ ७.१,२७.३२
रक्षिभिस्सह तच्चिह्नैर्वर्ततामयमीश्वर  ॥ ७.१,२७.३२
वायुरुवाच
मधुरं प्रणयोदर्कं श्रुत्वा देव्याः शुभं वचः  ॥ ७.१,२७.३३
प्रीतो ऽस्मीत्याह तं देवस्स चादृश्यत तत्क्षणात् ॥ ७.१,२७.३३
बिभ्रद्वेत्रलतां हैमीं रत्नचित्रं च कंचुकम्  ॥ ७.१,२७.३४
छुरिकामुरगप्रख्यां गणेशो रक्षवेषधृक् ॥ ७.१,२७.३४
यस्मात्सोमो महादेवो नन्दी चानेन नन्दितः  ॥ ७.१,२७.३५
सोमनन्दीति विख्यातस्तस्मादेष समाख्यया  ॥ ७.१,२७.३५
इत्थं देव्याः प्रियं कृत्वा देवश्चर्धेन्दुभूषणः  ॥ ७.१,२७.३६
भूषयामास तन्दिव्यैर्भूषणै रत्नभूषितैः  ॥ ७.१,२७.३६
ततस्स गौरीं गिरिशो गिरीन्द्रजां सगौरवां सर्वमनोहरां हरः  ॥ ७.१,२७.३७
पर्यंकमारोप्य वरांगभूषणैर्विभूषयामास शशांकभूषणः  ॥ ७.१,२७.३७

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे सप्तविंशो ऽध्यायः

अध्याय २८
ऋषय ऊचुः
देवीं समादधानेन देवेनेदं किमीरितम्  ॥ ७.१,२८.१
अग्निषोमात्मकं विश्वं वागर्थात्मकमित्यपि  ॥ ७.१,२८.१
आज्ञैकसारमैश्वर्यमाज्ञा त्वमिति चोदितम्  ॥ ७.१,२८.२
तदिदं श्रोतुमिच्छामो यथावदनुपूर्वशः  ॥ ७.१,२८.२
वायुरुवाच
अग्निरित्युच्यते रौद्री घोरा या तैजसी तनुः  ॥ ७.१,२८.३
सोमः शाक्तो ऽमृतमयः शक्तेः शान्तिकरी तनुः  ॥ ७.१,२८.३
अमृतं यत्प्रतिष्ठा सा तेजो विद्या कला स्वयम्  ॥ ७.१,२८.४
भूतसूक्ष्मेषु सर्वेषु त एव रसतेजसी  ॥ ७.१,२८.४
द्विविधा तेजसो वृत्तिसूर्यात्मा चानलात्मिका  ॥ ७.१,२८.५
तथैव रसवृत्तिश्च सोमात्मा च जलात्मिका  ॥ ७.१,२८.५
विद्युदादिमयन्तेजो मधुरादिमयो रसः  ॥ ७.१,२८.६
तेजोरसविभेदैस्तु धृतमेतच्चराचरम्  ॥ ७.१,२८.६
अग्नेरमृतनिष्पत्तिरमृतेनाग्निरेधते  ॥ ७.१,२८.७
अत एव हि विक्रान्तमग्नीषोमं जगद्धितम्  ॥ ७.१,२८.७
हविषे सस्यसम्पत्तिर्वृष्टिः सस्याभिवृद्धये  ॥ ७.१,२८.८
वृष्टेरेव हविस्तस्मादग्नीषोमधृतं जगत् ॥ ७.१,२८.८
अग्निरूर्ध्वं ज्वलत्येष यावत्सौम्यं परामृतम्  ॥ ७.१,२८.९
यावदग्न्यास्पदं सौम्यममृतं च स्रवत्यधः  ॥ ७.१,२८.९
अत एव हि कालाग्निरधस्ताच्छक्तिरूर्ध्वतः  ॥ ७.१,२८.१०
यावदादहनं चोर्ध्वमधश्चाप्लावनं भवेत् ॥ ७.१,२८.१०
आधारशक्त्यैव धृतः कालाग्निरयमूर्ध्वगः  ॥ ७.१,२८.११
तथैव निम्नगः सोमश्शिवशक्तिपदास्पदः  ॥ ७.१,२८.११
शिवश्चोर्ध्वमधश्शक्तिरूर्ध्वं शक्तिरधः शिवः  ॥ ७.१,२८.१२
तदित्थं शिवशक्तिभ्यान्नाव्याप्तमिह किञ्चन  ॥ ७.१,२८.१२
असकृच्चाग्निना दग्धं जगद्यद्भस्मसात्कृतम्  ॥ ७.१,२८.१३
अग्नेर्वीर्यमिदं चाहुस्तद्वीर्यं भस्म यत्ततः  ॥ ७.१,२८.१३
यश्चेत्थं भस्मसद्भावं ज्ञात्वा स्नाति च भस्मना  ॥ ७.१,२८.१४
अग्निरित्यादिभिर्मन्त्रैर्बद्धः पाशात्प्रमुच्यते  ॥ ७.१,२८.१४
अग्नेर्वीर्यं तु यद्भस्म सोमेनाप्लावितम्पुनः  ॥ ७.१,२८.१५
अयोगयुक्त्या प्रकृतेरधिकाराय कल्पते  ॥ ७.१,२८.१५
योगयुक्त्या तु तद्भस्म प्लाव्यमानं समन्ततः  ॥ ७.१,२८.१६
शाक्तेनामृतवर्षेण चाधिकारान्निवर्तयेत् ॥ ७.१,२८.१६
अतो मृत्युंजयायेत्थममृतप्लावनं सदा  ॥ ७.१,२८.१७
शिवशक्त्यमृतस्पर्शे लब्धं येन कुतो मृतिः  ॥ ७.१,२८.१७
यो वेद दहनं गुह्यं प्लावनं च यथोदितम्  ॥ ७.१,२८.१८
अग्नीषोमपदं हित्वा न स भूयो ऽभिजायते  ॥ ७.१,२८.१८
शिवाग्निना तनुं दग्ध्वा शक्तिसौम्या मृतेन यः  ॥ ७.१,२८.१९
प्लावयेद्योगमार्गेण सो ऽमृतत्वाय कल्पते  ॥ ७.१,२८.१९
हृदि कृत्वेममर्थं वै देवेन समुदाहृतम्  ॥ ७.१,२८.२०
अग्नीषोमात्मकं विश्वं जगदित्यनुरूपतः  ॥ ७.१,२८.२०
५३३


इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे भस्मतत्त्ववर्णनं नामाष्टाविंशो ऽध्यायः

अध्याय २९
वायुरुवाच
निवेदयामि जगतो वागर्थात्म्यं कृतं यथा  ॥ ७.१,२९.१
षडध्ववेदनं सम्यक्समासान्न तु विस्तरात् ॥ ७.१,२९.१
नास्ति कश्चिदशब्दार्थो नापि शब्दो निरर्थकः  ॥ ७.१,२९.२
ततो हि समये शब्दस्सर्वस्सर्वार्थबोधकः  ॥ ७.१,२९.२
प्रकृतेः परिणामो ऽयं द्विधा शब्दार्थभावना  ॥ ७.१,२९.३
तामाहुः प्राकृतीं मूर्तिं शिवयोः परमात्मनोः  ॥ ७.१,२९.३
शब्दात्मिका विभूतिर्या सा त्रिधा कथ्यते बुधैः  ॥ ७.१,२९.४
स्थूला सूक्ष्मा परा चेति स्थूला या श्रुतिगोचरा  ॥ ७.१,२९.४
सूक्ष्मा चिन्तामयी प्रोक्ता चिंतया रहिता परा  ॥ ७.१,२९.५
या शक्तिः सा परा शक्तिश्शिवतत्त्वसमाश्रया  ॥ ७.१,२९.५
ज्ञानशक्तिसमायोगादिच्छोपोद्बलिका तथा  ॥ ७.१,२९.६
सर्वशक्तिसमष्ट्यात्मा शक्तितत्त्वसमाख्यया  ॥ ७.१,२९.६
समस्तकार्यजातस्य मूलप्रकृतितां गता  ॥ ७.१,२९.७
सैव कुण्डलिनी माया शुद्धाध्वपरमा सती  ॥ ७.१,२९.७
सा विभागस्वरूपैव षडध्वात्मा विजृंभते  ॥ ७.१,२९.८
तत्र शब्दास्त्रयो ऽध्वानस्त्रयश्चार्थाः समीरिताः  ॥ ७.१,२९.८
सर्वेषामपि वै पुंसां नैजशुद्ध्यनुरूपतः  ॥ ७.१,२९.९
लयभोगाधिकारास्स्युस्सर्वतत्त्वविभागतः  ॥ ७.१,२९.९
कलाभिस्तानि तत्त्वानि व्याप्तान्येव यथातथम्  ॥ ७.१,२९.१०
परस्याः प्रकृतेरादौ पञ्चधा परिणामतः  ॥ ७.१,२९.१०
कलाश्च ता निवृत्त्याद्याः पर्याप्ता इति निश्चयः  ॥ ७.१,२९.११
मंत्राध्वा च पदाध्वा च वर्णाध्वा चेति शब्दतः  ॥ ७.१,२९.११
भुवनाध्वा च तत्त्वाध्वा कलाध्वा चार्थतः क्रमात् ॥ ७.१,२९.१२
अत्रान्योन्यं च सर्वेषां व्याप्यव्यापकतोच्यते  ॥ ७.१,२९.१२
मंत्राः सर्वैः पदैर्व्याप्ता वाक्यभावात्पदानि च  ॥ ७.१,२९.१३
वर्णैर्वर्णसमूहं हि पदमाहुर्विपश्चितः  ॥ ७.१,२९.१३
वर्णास्तु भुवनैर्व्याप्तास्तेषां तेषूपलंभनात् ॥ ७.१,२९.१४
भुवनान्यपि तत्त्वौघैरुत्पत्त्यांतर्बहिष्क्रमात् ॥ ७.१,२९.१४
व्याप्तानि कारणैस्तत्त्वैरारब्धत्वादनेकशः  ॥ ७.१,२९.१५
अंतरादुत्थितानीह भुवनानि तु कानिचित् ॥ ७.१,२९.१५
पौराणिकानि चान्यानि विज्ञेयानि शिवागमे  ॥ ७.१,२९.१६
सांख्ययोगप्रसिद्धानि तत्त्वान्यपि च कानिचित् ॥ ७.१,२९.१६
शिवशास्त्रप्रसिद्धानि ततोन्यान्यपि कृत्स्नशः  ॥ ७.१,२९.१७
कलाभिस्तानि तत्त्वानि व्याप्तान्येव यथातथम्  ॥ ७.१,२९.१७
परस्याः प्रकृतेरादौ पञ्चधा परिणामतः  ॥ ७.१,२९.१८
कलाश्च ता निवृत्त्याद्या व्याप्ताः पञ्च यथोत्तरम्  ॥ ७.१,२९.१८
व्यापिकातः परा शक्तिरविभक्ता षडध्वनाम्  ॥ ७.१,२९.१९
परप्रकृतिभावस्य तत्सत्त्वाच्छिवतत्त्वतः  ॥ ७.१,२९.१९
शक्त्यादि च पृथिव्यन्तं शिवतत्त्वसमुद्भवम्  ॥ ७.१,२९.२०
व्याप्तमेकेन तेनैव मृदा कुंभादिकं यथा  ॥ ७.१,२९.२०
शैवं तत्परमं धाम यत्प्राप्यं षड्भिरध्वभिः  ॥ ७.१,२९.२१
५३३

व्यापिका ऽव्यापिका शक्तिः पञ्चतत्त्वविशोधनात् ॥ ७.१,२९.२१
निवृत्त्या रुद्रपर्यन्तं स्थितिरण्डस्य शोध्यते  ॥ ७.१,२९.२२
प्रतिष्ठया तदूर्ध्वं तु यावदव्यक्तगोचरम्  ॥ ७.१,२९.२२
तदूर्ध्वं विद्यया मध्ये यावद्विश्वेश्वरावधि  ॥ ७.१,२९.२३
शान्त्या तदूर्ध्वं मध्वान्ते विशुद्धिः शान्त्यतीतया  ॥ ७.१,२९.२३
यामाहुः परमं व्योम परप्रकृतियोगतः  ॥ ७.१,२९.२४
एतानि पञ्चतत्त्वानि यैर्व्याप्तमखिलं जगत् ॥ ७.१,२९.२४
तत्रैव सर्वमेवेदं द्रष्टव्यं खलु साधकैः  ॥ ७.१,२९.२५
अध्वव्याप्तिमविज्ञाय शुद्धिं यः कर्तुमिच्छति  ॥ ७.१,२९.२५
स विप्रलम्भकः शुद्धेर्नालम्प्रापयितुं फलम्  ॥ ७.१,२९.२६
वृथा परिश्रमस्तस्य निरयायैव केवलम्  ॥ ७.१,२९.२६
शक्तिपातसमायोगादृते तत्त्वानि तत्त्वतः  ॥ ७.१,२९.२७
तद्व्याप्तिस्तद्विवृद्धिश्च ज्ञातुमेवं न शक्यते  ॥ ७.१,२९.२७
शक्तिराज्ञा परा शैवी चिद्रूपा मरमेश्वरी  ॥ ७.१,२९.२८
शिवो ऽधितिष्ठत्यखिलं यया कारणभूतया  ॥ ७.१,२९.२८
नात्मनो नैव मायैषा न विकारो विचारतः  ॥ ७.१,२९.२९
न बंधो नापि मुक्तिश्च बंधमुक्तिविधायिनी  ॥ ७.१,२९.२९
सर्वैश्वर्यपराकाष्टा शिवस्य व्यभिचारिणी  ॥ ७.१,२९.३०
समानधर्मिणी तस्य तैस्तैर्भावैर्विशेषतः  ॥ ७.१,२९.३०
स तयैव गृही सापि तेनैव गृहिणी सदा  ॥ ७.१,२९.३१
तयोरपत्यं यत्कार्यं परप्रकृतिजं जगत् ॥ ७.१,२९.३१
स कर्ता कारणं सेति तयोर्भेदो व्यवस्थितः  ॥ ७.१,२९.३२
एक एव शिवः साक्षाद्द्विधा ऽसौ समवस्थितः  ॥ ७.१,२९.३२
स्त्रीपुंसभावेन तयोर्भेद इत्यपि केचन  ॥ ७.१,२९.३३
अपरे तु परा शक्तिः शिवस्य समवायिनी  ॥ ७.१,२९.३३
प्रभेव भानोश्चिद्रूपा भिन्नैवेति व्यवस्थितः  ॥ ७.१,२९.३४
तस्माच्छिवः परो हेतुस्तस्याज्ञा परमेश्वरी  ॥ ७.१,२९.३४
तयैव प्रेरिता शैवी मूलप्रकृतिरव्यया  ॥ ७.१,२९.३५
महामाया च माया च प्रकृतिस्त्रिगुणेति च  ॥ ७.१,२९.३५
त्रिविधा कार्यवेधेन सा प्रसूते षडध्वनः  ॥ ७.१,२९.३६
स वागर्थमयश्चाध्वा षड्विधो निखिलं जगत् ॥ ७.१,२९.३६
अस्यैव विस्तरं प्राहुः शास्त्रजातमशेषतः  ॥ ७.१,२९.३७

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे वागर्थकतत्त्ववर्णनं नामैकोनत्रिंशो ऽध्यायः

अध्याय ३०
ऋषय ऊचुः
चरितानि विचित्राणि गृह्याणि गहनानि च  ॥ ७.१,३०.१
दुर्विज्ञेयानि देवैश्च मोहयंति मनांसि नः  ॥ ७.१,३०.१
शिवयोस्तत्त्वसम्बन्धे न दोष उपलभ्यते  ॥ ७.१,३०.२
चरितैः प्राकृतो भावस्तयोरपि विभाव्यते  ॥ ७.१,३०.२
ब्रह्मादयो ऽपि लोकानां सृष्टिस्थित्यन्तहेतवः  ॥ ७.१,३०.३
निग्रहानुग्रहौ प्राप्य शिवस्य वशवर्तिनः  ॥ ७.१,३०.३
शिवः पुनर्न कस्यापि निग्रहानुग्रहास्पदम्  ॥ ७.१,३०.४
अतो ऽनायत्तमैश्वर्यं तस्यैवेति विनिश्चितम्  ॥ ७.१,३०.४
५३४

यद्येवमीदृशैश्वर्यं तत्तु स्वातन्त्र्यलक्षणम्  ॥ ७.१,३०.५
स्वभावसिद्धं चैतस्य मूर्तिमत्तास्पदं भवेत् ॥ ७.१,३०.५
न मूर्तिश्च स्वतंत्रस्य घटते मूलहेतुना  ॥ ७.१,३०.६
मूर्तेरपि च कार्यत्वात्तत्सिद्धिः स्यादहैतुकी  ॥ ७.१,३०.६
सर्वत्र परमो भावो ऽपरमश्चान्य उच्यते  ॥ ७.१,३०.७
परमापरमौ भावौ कथमेकत्र संगतौ  ॥ ७.१,३०.७
निष्फलो हि स्वभावो ऽस्य परमः परमात्मनः  ॥ ७.१,३०.८
स एव सकलः कस्मात्स्वभावो ह्यविपर्ययः  ॥ ७.१,३०.८
स्वभावो विपरीतश्चेत्स्वतंत्रः स्वेच्छया यदि  ॥ ७.१,३०.९
न करोति किमीशानो नित्यानित्यविपर्ययम्  ॥ ७.१,३०.९
मूर्तात्मा सकलः कश्चित्स चान्यो निष्फलः शिवः  ॥ ७.१,३०.१०
शिवेनाधिष्ठितश्चेति सर्वत्र लघु कथ्यते  ॥ ७.१,३०.१०
मूर्त्यात्मैव तदा मूर्तिः शिवस्यास्य भवेदिति  ॥ ७.१,३०.११
तस्य मूर्तौ मूर्तिमतोः पारतंत्र्यं हि निश्चितम्  ॥ ७.१,३०.११
अन्यथा निरपेक्षेण मूर्तिः स्वीक्रियते कथम्  ॥ ७.१,३०.१२
मूर्तिस्वीकरणं तस्मान्मूर्तौ साध्यफलेप्सया  ॥ ७.१,३०.१२
न हि स्वेच्छाशरीरत्वं स्वातंत्र्यायोपपद्यते  ॥ ७.१,३०.१३
स्वेच्छैव तादृशी पुंसां यस्मात्कर्मानुसारिणी  ॥ ७.१,३०.१३
स्वीकर्तुं स्वेच्छया देहं हातुं च प्रभवन्त्युत  ॥ ७.१,३०.१४
ब्रह्मादयः पिशाचांताः किं ते कर्मातिवर्तिनः  ॥ ७.१,३०.१४
इच्छया देहनिर्माणमिन्द्रजालोपमं विदुः  ॥ ७.१,३०.१५
अणिमादिगुणैश्वर्यवशीकारानतिक्रमात् ॥ ७.१,३०.१५
विश्वरूपं दधद्विष्णुर्दधीचेन महर्षिणा  ॥ ७.१,३०.१६
युध्यता समुपालब्धस्तद्रूपं दधता स्वयम्  ॥ ७.१,३०.१६
सर्वस्मादधिकस्यापि शिवस्य परमात्मनः  ॥ ७.१,३०.१७
शरीरवत्तयान्यात्मसाधर्म्यं प्रतिभाति नः  ॥ ७.१,३०.१७
सर्वानुग्राहकं प्राहुश्शिवं परमकारणम्  ॥ ७.१,३०.१८
स निर्गृह्णाति देवानां सर्वानुग्राहकः कथम्  ॥ ७.१,३०.१८
चिच्छेद बहुशो देवो ब्रह्मणः पञ्चमं शिरः  ॥ ७.१,३०.१९
शिवनिन्दां प्रकुर्वंतं पुत्रेति कुमतेर्हठात् ॥ ७.१,३०.१९
विष्णोरपि नृसिंहस्य रभसा शरभाकृतिः  ॥ ७.१,३०.२०
बिभेद पद्भ्यामाक्रम्य हृदयं नखरैः खरैः  ॥ ७.१,३०.२०
देवस्त्रीषु च देवेषु दक्षस्याध्वरकारणात् ॥ ७.१,३०.२१
वीरेण वीरभद्रेण न हि कश्चिददण्डितः  ॥ ७.१,३०.२१
पुरत्रयं च सस्त्रीकं सदैत्यं सह बालकैः  ॥ ७.१,३०.२२
क्षणेनैकेन देवेन नेत्राग्नेरिंधनीकृतम्  ॥ ७.१,३०.२२
प्रजानां रतिहेतुश्च कामो रतिपतिस्स्वयम्  ॥ ७.१,३०.२३
क्रोशतामेव देवानां हुतो नेत्रहुताशने  ॥ ७.१,३०.२३
गावश्च कश्चिद्दुग्धौघं स्रवन्त्यो मूर्ध्नि खेचराः  ॥ ७.१,३०.२४
सरुषा प्रेक्ष्य देवेन तत्क्षणे भस्मसात्कृतः  ॥ ७.१,३०.२४
जलंधरासुरो दीर्णश्चक्रीकृत्य जलं पदा  ॥ ७.१,३०.२५
बद्ध्वानंतेन यो विष्णुं चिक्षेप शतयोजनम्  ॥ ७.१,३०.२५
तमेव जलसंधायी शूलेनैव जघान सः  ॥ ७.१,३०.२६
तच्चक्रं तपसा लब्ध्वा लब्धवीर्यो हरिस्सदा  ॥ ७.१,३०.२६
५३४

जिघांसतां सुरारीणां कुलं निर्घृणचेतसाम्  ॥ ७.१,३०.२७
त्रिशूलेनान्धकस्योरः शिखिनैवोपतापितम्  ॥ ७.१,३०.२७
कण्ठात्कालांगनां सृष्ट्वा दारको ऽपि निपातितः  ॥ ७.१,३०.२८
कौशिकीं जनयित्वा तु गौर्यास्त्वक्कोशगोचराम्  ॥ ७.१,३०.२८
शुंभस्सह निशुंभेन प्रापितो मरणं रणे  ॥ ७.१,३०.२९
श्रुतं च महदाख्यानं स्कान्दे स्कन्दसमाश्रयम्  ॥ ७.१,३०.२९
वधार्थे तारकाख्यस्य दैत्येन्द्रस्येन्द्रविद्विषः  ॥ ७.१,३०.३०
ब्रह्मणाभ्यर्थितो देवो मन्दरान्तःपुरं गतः  ॥ ७.१,३०.३०
विहृत्य सुचिरं देव्या विहारा ऽतिप्रसङ्गतः  ॥ ७.१,३०.३१
रसां रसातलं नीतामिव कृत्वाभिधां ततः  ॥ ७.१,३०.३१
देवीं च वंचयंस्तस्यां स्ववीर्यमतिदुर्वहम्  ॥ ७.१,३०.३२
अविसृज्य विसृज्याग्नौ हविः पूतमिवामृतम्  ॥ ७.१,३०.३२
गंगादिष्वपि निक्षिप्य वह्निद्वारा तदंशतः  ॥ ७.१,३०.३३
तत्समाहृत्य शनकैस्तोकंस्तोकमितस्ततः  ॥ ७.१,३०.३३
स्वाहया कृत्तिकारूपात्स्वभर्त्रा रममाणया  ॥ ७.१,३०.३४
सुवर्णीभूतया न्यस्तं मेरौ शरवणे क्वचित् ॥ ७.१,३०.३४
संदीपयित्वा कालेन तस्य भासा दिशो दश  ॥ ७.१,३०.३५
रञ्जयित्वा गिरीन्सर्वान्कांचनीकृत्य मेरुणा  ॥ ७.१,३०.३५
ततश्चिरेण कालेन संजाते तत्र तेजसि  ॥ ७.१,३०.३६
कुमारे सुकुमारांगे कुमाराणां निदर्शने  ॥ ७.१,३०.३६
तच्छैशवं स्वरूपं च तस्य दृष्ट्वा मनोहरम्  ॥ ७.१,३०.३७
सह देवसुरैर्लोकैर्विस्मिते च विमोहिते  ॥ ७.१,३०.३७
देवो ऽपि स्वयमायातः पुत्रदर्शनलालसः  ॥ ७.१,३०.३८
सह देव्यांकमारोप्य ततो ऽस्य स्मेरमाननम्  ॥ ७.१,३०.३८
पीतामृतमिव स्नेहविवशेनान्तरात्मना  ॥ ७.१,३०.३९
देवेष्वपि च पश्यत्सु वीतरागैस्तपस्विभिः  ॥ ७.१,३०.३९
स्वस्य वक्षःस्थले स्वैरं नर्तयित्वा कुमारकम्  ॥ ७.१,३०.४०
अनुभूय च तत्क्रीडां संभाव्य च परस्परम्  ॥ ७.१,३०.४०
स्तन्यमाज्ञापयन्देव्याः पाययित्वामृतोपमम्  ॥ ७.१,३०.४१
तवावतारो जगतां हितायेत्यनुशास्य च  ॥ ७.१,३०.४१
स्वयन्देवश्च देवी च न तृप्तिमुपजग्मतुः  ॥ ७.१,३०.४२
ततः शक्रेण संधाय बिभ्यता तारकासुरात् ॥ ७.१,३०.४२
कारयित्वाभिषेकं च सेनापत्ये दिवौकसाम्  ॥ ७.१,३०.४३
पुत्रमन्तरतः कृत्वा देवेन त्रिपुरद्विषा  ॥ ७.१,३०.४३
स्वयमंतर्हितेनैव स्कन्दमिन्द्रादिरक्षितम्  ॥ ७.१,३०.४४
तच्छक्त्या क्रौञ्चभेदिन्या युधि कालाग्निकल्पया  ॥ ७.१,३०.४४
छेदितं तारकस्यापि शिरश्शक्रभिया सह  ॥ ७.१,३०.४५
स्तुतिं चक्रुर्विशेषेण हरिधातृमुखाः सुराः  ॥ ७.१,३०.४५
तथा रक्षोधिपः साक्षाद्रावणो बलगर्वितः  ॥ ७.१,३०.४६
उद्धरन्स्वभुजैर्दीर्घैः कैलासं गिरिमात्मनः  ॥ ७.१,३०.४६
तदागो ऽसहमानस्य देवदेवस्य शूलिनः  ॥ ७.१,३०.४७
पदांगुष्ठपरिस्पन्दान्ममज्ज मृदितो भुवि  ॥ ७.१,३०.४७
बटोः केनचिदर्थेन स्वाश्रितस्य गतायुषः  ॥ ७.१,३०.४८
५३५

त्वरयागत्य देवेन पादांतं गमितोन्तकः  ॥ ७.१,३०.४८
स्ववाहनमविज्ञाय वृषेन्द्रं वडवानलः  ॥ ७.१,३०.४९
सगलग्रहमानीतस्ततो ऽस्त्येकोदकं जगत् ॥ ७.१,३०.४९
अलोकविदितैस्तैस्तैर्वृत्तैरानन्दसुन्दरैः  ॥ ७.१,३०.५०
अंगहारस्वसेनेदमसकृच्चालितं जगत् ॥ ७.१,३०.५०
शान्त एव सदा सर्वमनुगृह्णाति चेच्छिवः  ॥ ७.१,३०.५१
सर्वाणि पूरयेदेव कथं शक्तेन मोचयेत् ॥ ७.१,३०.५१
अनादिकर्म वैचित्र्यमपि नात्र नियामकम्  ॥ ७.१,३०.५२
कारणं खलु कर्मापि भवेदीश्वरकारितम्  ॥ ७.१,३०.५२
किमत्र बहुनोक्तेन नास्तिक्यं हेतुकारकम्  ॥ ७.१,३०.५३
यथा ह्याशु निवर्तेत तथा कथय मारुत  ॥ ७.१,३०.५३

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे शिवतत्त्वप्रश्नो नाम त्रिंशो ऽध्यायः

अध्याय ३१
वायुरुवाच
स्थने संशयितं विप्रा भवद्भिर्हेतुचोदितैः  ॥ ७.१,३१.१
जिज्ञासा हि न नास्तिक्यं साधयेत्साधुबुद्धिषु  ॥ ७.१,३१.१
प्रमणमत्र वक्ष्यामि सताम्मोहनिवर्तकम्  ॥ ७.१,३१.२
असतां त्वन्यथाभावः प्रसादेन विना प्रभोः  ॥ ७.१,३१.२
शिवस्य परिपूर्णस्य परानुग्रहमन्तरा  ॥ ७.१,३१.३
न किंचिदपि कर्तव्यमिति साधु विनिश्चितम्  ॥ ७.१,३१.३
स्वभाव एव पर्याप्तः परानुग्रहकर्मणि  ॥ ७.१,३१.४
अन्यथा निस्स्वभवेन न किमप्यनुगृह्यते  ॥ ७.१,३१.४
परं सर्वमनुग्राह्यं पशुपाशात्मकं जगत् ॥ ७.१,३१.५
परस्यानुग्रहार्थं तु पत्युराज्ञासमन्वयः  ॥ ७.१,३१.५
पतिराज्ञापकः सर्वमनुगृह्णाति सर्वदा  ॥ ७.१,३१.६
तदर्थमर्थस्वीकारे परतंत्रः कथं शिवः  ॥ ७.१,३१.६
अनुग्राह्यनपेक्षो ऽस्ति न हि कश्चिदनुग्रहः  ॥ ७.१,३१.७
अतः स्वातन्त्र्यशब्दार्थाननपेक्षत्वलक्षणः  ॥ ७.१,३१.७
एतत्पुनरनुग्राह्यं परतंत्रं तदिष्यते  ॥ ७.१,३१.८
अनुग्रहादृते तस्य भुक्तिमुक्त्योरनन्वयात् ॥ ७.१,३१.८
मूर्तात्मनो ऽप्यनुग्राह्या शिवाज्ञाननिवर्तनात् ॥ ७.१,३१.९
अज्ञानाधिष्ठितं शम्भोर्न किंचिदिह विद्यते  ॥ ७.१,३१.९
येनोपलभ्यते ऽस्माभिस्सकलेनापि निष्कलः  ॥ ७.१,३१.१०
स मूर्त्यात्मा शिवः शैवमूर्तिरित्युपचर्यते  ॥ ७.१,३१.१०
न ह्यसौ निष्कलः साक्षाच्छिवः परमकारणम्  ॥ ७.१,३१.११
साकारेणानुभावेन केनाप्यनुपलक्षितः  ॥ ७.१,३१.११
प्रमाणगम्यतामात्रं तत्स्वभावोपपादकम्  ॥ ७.१,३१.१२
न तावतात्रोपेक्षाधीरुपलक्षणमंतरा  ॥ ७.१,३१.१२
आत्मोपमोल्वणं साक्षान्मूर्तिरेव हि काचन  ॥ ७.१,३१.१३
शिवस्य मूर्तिर्मूर्त्यात्मा परस्तस्योपलक्षणम्  ॥ ७.१,३१.१३
यथा काष्ठेष्वनारूढो न वह्निरुपलभ्यते  ॥ ७.१,३१.१४
एवं शिवो ऽपि मूर्त्यात्मन्यनारूढ इति स्थितिः  ॥ ७.१,३१.१४
यथाग्निमानयेत्युक्ते ज्वलत्काष्ठादृते स्वयम्  ॥ ७.१,३१.१५
नाग्निरानीयते तद्वत्पूज्यो मूर्त्यात्मना शिवः  ॥ ७.१,३१.१५
अत एव हि पूजादौ मूर्त्यात्मपरिकल्पनम्  ॥ ७.१,३१.१६
मूर्त्यात्मनि कृतं साक्षाच्छिव एव कृतं यतः  ॥ ७.१,३१.१६
लिंगादावपि तत्कृत्यमर्चायां च विशेषतः  ॥ ७.१,३१.१७
तत्तन्मूर्त्यात्मभावेन शिवो ऽस्माभिरुपास्यते  ॥ ७.१,३१.१७
यथानुगृह्यते सो ऽपि मूर्त्यात्मा पारमेष्ठिना  ॥ ७.१,३१.१८
तथा मूर्त्यात्मनिष्ठेन शिवेन पशवो वयम्  ॥ ७.१,३१.१८
लोकानुग्रहणायैव शिवेन परमेष्ठिना  ॥ ७.१,३१.१९
सदाशिवादयस्सर्वे मूर्त्यात्मनो ऽप्यधिष्ठिताः  ॥ ७.१,३१.१९
आत्मनामेव भोगाय मोक्षाय च विशेषतः  ॥ ७.१,३१.२०
तत्त्वातत्त्वस्वरूपेषु मूर्त्यात्मसु शिवान्वयः  ॥ ७.१,३१.२०
भोगः कर्मविपाकात्मा सुखदुःखात्मको मतः  ॥ ७.१,३१.२१
न च कर्म शिवो ऽस्तीति तस्य भोगः किमात्मकः  ॥ ७.१,३१.२१
सर्वं शिवो ऽनुगृह्णाति न निगृह्णाति किंचन  ॥ ७.१,३१.२२
निगृह्णतां तु ये दोषाश्शिवे तेषामसंभवात् ॥ ७.१,३१.२२
ये पुनर्निग्रहाः केचिद्ब्रह्मादिषु निदर्शिताः  ॥ ७.१,३१.२३
ते ऽपि लोकहितायैव कृताः श्रीकण्ठमूर्तिना  ॥ ७.१,३१.२३
ब्रह्माण्डस्याधिपत्यं हि श्रीकण्ठस्य न संशयः  ॥ ७.१,३१.२४
श्रीकण्ठाख्यां शिवो मूर्तिं क्रीडतीमधितिष्ठति  ॥ ७.१,३१.२४
सदोषा एव देवाद्या निगृहीता यथोदितम्  ॥ ७.१,३१.२५
ततस्तेपि विपाप्मानः प्रजाश्चापि गतज्वराः  ॥ ७.१,३१.२५
निग्रहो ऽपि स्वरूपेण विदुषां न जुगुप्सितः  ॥ ७.१,३१.२६
अत एव हि दण्ड्येषु दण्डो राज्ञां प्रशस्यते  ॥ ७.१,३१.२६
यत्सिद्धिरीश्वरत्वेन कार्यवर्गस्य कृत्स्नशः  ॥ ७.१,३१.२७
न स चेदीशतां कुर्याज्जगतः कथमीश्वरः  ॥ ७.१,३१.२७
ईशेच्छा च विधातृत्वं विधेराज्ञापनं परम्  ॥ ७.१,३१.२८
आज्ञावश्यमिदं कुर्यान्न कुर्यादिति शासनम्  ॥ ७.१,३१.२८
तच्छासनानुवर्तित्वं साधुभावस्य लक्षणम्  ॥ ७.१,३१.२९
विपरीतसमाधोः स्यान्न सर्वं तत्तु दृश्यते  ॥ ७.१,३१.२९
साधु संरक्षणीयं चेद्विनिवर्त्यमसाधु यत् ॥ ७.१,३१.३०
निवर्तते च सामादेरंते दण्डो हि साधनम्  ॥ ७.१,३१.३०
हितार्थलक्षणं चेदं दण्डान्तमनुशासनम्  ॥ ७.१,३१.३१
अतो यद्विपरीतं तदहितं संप्रचक्षते  ॥ ७.१,३१.३१
हिते सदा निषण्णानामीश्वरस्य निदर्शनम्  ॥ ७.१,३१.३२
स कथं दुष्यते सद्भिरसतामेव निग्रहात् ॥ ७.१,३१.३२
अयुक्तकारिणो लोके गर्हणीयाविवेकिता  ॥ ७.१,३१.३३
यदुद्वेजयते लोकन्तदयुक्तं प्रचक्षते  ॥ ७.१,३१.३३
सर्वो ऽपि निग्रहो लोके न च विद्वेषपूर्वकः  ॥ ७.१,३१.३४
न हि द्वेष्टि पिता पुत्रं यो निगृह्याति शिक्षयेत् ॥ ७.१,३१.३४
माध्यस्थेनापि निग्राह्यान्यो निगृह्णाति मार्गतः  ॥ ७.१,३१.३५
तस्याप्यवश्यं यत्किंचिन्नैर्घृण्यमनुवर्तते  ॥ ७.१,३१.३५
अन्यथा न हिनस्त्येव सदोषानप्यसौ परान्  ॥ ७.१,३१.३६
हिनस्ति चायमप्यज्ञान्परं माध्यस्थ्यमाचरन्  ॥ ७.१,३१.३६
तस्माद्दुःखात्मिकां हिंसां कुर्वाणो यः सनिर्घृणः  ॥ ७.१,३१.३७
५३६

इति निर्बंधयंत्येके नियमो नेति चापरे  ॥ ७.१,३१.३७
निदानज्ञस्य भिषजो रुग्णो हिंसां प्रयुंजतः  ॥ ७.१,३१.३८
न किंचिदपि नैर्घृण्यं घृणैवात्र प्रयोजिका  ॥ ७.१,३१.३८
घृणापि न गुणायैव हिंस्रेषु प्रतियोगिषु  ॥ ७.१,३१.३९
तादृशेषु घृणी भ्रान्त्या घृणान्तरितनिर्घृणः  ॥ ७.१,३१.३९
उपेक्षापीह दोषाह रक्ष्येषु प्रतियोगिषु  ॥ ७.१,३१.४०
शक्तौ सत्यामुपेक्षातो रक्ष्यस्सद्यो विपद्यते  ॥ ७.१,३१.४०
सर्पस्या"स्यगतम्पश्यन्यस्तु रक्ष्यमुपेक्षते  ॥ ७.१,३१.४१
दोषाभासान्समुत्प्रेक्ष्य फलतः सो ऽपि निर्घृणः  ॥ ७.१,३१.४१
तस्माद्घृणा गुणायैव सर्वथेति न संमतम्  ॥ ७.१,३१.४२
संमतं प्राप्तकामित्वं सर्वं त्वन्यदसम्मतम्  ॥ ७.१,३१.४२
मूर्त्यात्मस्वपि रागाद्या दोषाः सन्त्येव वस्तुतः  ॥ ७.१,३१.४३
तथापि तेषामेवैते न शिवस्य तु सर्वथा  ॥ ७.१,३१.४३
अग्नावपि समाविष्टं ताम्रं खलु सकालिकम्  ॥ ७.१,३१.४३
इति नाग्निरसौ दुष्येत्ताम्रसंसर्गकारणात् ॥ ७.१,३१.४४
नाग्नेरशुचिसंसर्गादशुचित्वमपेक्षते  ॥ ७.१,३१.४४
अशुचेस्त्वग्निसंयोगाच्छुचित्वमपि जायते  ॥ ७.१,३१.४५
एवं शोध्यात्मसंसर्गान्न ह्यशुद्धः शिवो भवेत् ॥ ७.१,३१.४५
शिवसंसर्गतस्त्वेष शोध्यात्मैव हि शुध्यति  ॥ ७.१,३१.४६
अयस्यग्नौ समाविष्टे दाहो ऽग्नेरेव नायसः  ॥ ७.१,३१.४६
मूर्तात्मन्येवमैश्वर्यमीश्वरस्यैव नात्मनाम्  ॥ ७.१,३१.४७
न हि काष्ठं ज्वलत्यूर्ध्वमग्निरेव ज्वलत्यसौ  ॥ ७.१,३१.४७
काष्ठस्यांगारता नाग्नेरेवमत्रापि योज्यताम्  ॥ ७.१,३१.४८
अत एव जगत्यस्मिन्काष्ठपाषाणमृत्स्वपि  ॥ ७.१,३१.४८
शिवावेशवशादेव शिवत्वमुपचर्यते  ॥ ७.१,३१.४९
मैत्र्यादयो गुणा गौणास्तस्मात्ते भिन्नवृत्तयः  ॥ ७.१,३१.४९
तैर्गुणैरुपरक्तानां दोषाय च गुणाय च  ॥ ७.१,३१.५०
यत्तु गौणमगौणं च तत्सर्वमनुगृह्णतः  ॥ ७.१,३१.५०
न गुणाय न दोषाय शिवस्य गुणवृत्तयः  ॥ ७.१,३१.५०
न चानुग्रहशब्दार्थं गौणमाहुर्विपश्चितः  ॥ ७.१,३१.५१
संसारमोचनं किं तु शैवमाज्ञामयं हितम्  ॥ ७.१,३१.५१
हितं तदाज्ञाकरणं यद्धितं तदनुग्रहः  ॥ ७.१,३१.५२
सर्वं हिते नियुञ्जावः सर्वानुग्रहकारकः  ॥ ७.१,३१.५२
यस्तूपकारशब्दार्थस्तमप्याहुरनुग्रहम्  ॥ ७.१,३१.५३
तस्यापि हितरूपत्वाच्छिवः सर्वोपकारकः  ॥ ७.१,३१.५३
हिते सदा नियुक्तं तु सर्वं चिदचिदात्मकम्  ॥ ७.१,३१.५४
स्वभावप्रतिबन्धं तत्समं न लभते हितम्  ॥ ७.१,३१.५४
यथा विकासयत्येव रविः पद्मानि भानुभिः  ॥ ७.१,३१.५५
समं न विकसन्त्येव स्वस्वभावानुरोधतः  ॥ ७.१,३१.५५
स्वभावो ऽपि हि भावानां भाविनो ऽर्थस्य कारणम्  ॥ ७.१,३१.५६
न हि स्वभावो नश्यन्तमर्थं कर्तृषु साधयेत् ॥ ७.१,३१.५६
सुवर्णमेव नांगारं द्रावयत्यग्निसंगमः  ॥ ७.१,३१.५७
एवं पक्वमलानेव मोचयेन्न शिवपरान्  ॥ ७.१,३१.५७
५३६

यद्यथा भवितुं योग्यं तत्तथा न भवेत्स्वयम्  ॥ ७.१,३१.५८
विना भावनया कर्ता स्वतन्त्रस्सन्ततो भवेत् ॥ ७.१,३१.५८
स्वभावविमलो यद्वत्सर्वानुग्राहकश्शिवः  ॥ ७.१,३१.५९
स्वभावमलिनास्तद्वदात्मनो जीवसंज्ञिताः  ॥ ७.१,३१.५९
अन्यथा संसरन्त्येते नियमान्न शिवः कथम्  ॥ ७.१,३१.६०
कर्ममायानुबन्धोस्य संसारः कथ्यते बुधैः  ॥ ७.१,३१.६०
अनुबन्धो ऽयमस्यैव न शिवस्येति हेतुमान्  ॥ ७.१,३१.६१
स हेतुरात्मनामेव निजो नागन्तुको मलः  ॥ ७.१,३१.६१
आगन्तुकत्वे कस्यापि भाव्यं केनापि हेतुना  ॥ ७.१,३१.६२
यो ऽयं हेतुरसावेकस्त्वविचित्रस्वभावतः  ॥ ७.१,३१.६२
आत्मतायाः समत्वे ऽपि बद्धा मुक्ताः परे यतः  ॥ ७.१,३१.६३
बद्धेष्वेव पुनः केचिल्लयभोगाधिकारतः  ॥ ७.१,३१.६३
ज्ञानैश्वर्यादिवैषम्यं भजन्ते सोत्तराधराः  ॥ ७.१,३१.६४
केचिन्मूर्त्यात्मतां यान्ति केचिदासन्नगोचराः  ॥ ७.१,३१.६४
मूर्त्यात्मसु शिवाः केचिदध्वनां मूर्धसु स्थिताः  ॥ ७.१,३१.६५
मध्ये महेश्वरा रुद्रास्त्वर्वाचीनपदे स्थिताः  ॥ ७.१,३१.६५
आसन्ने ऽपि च मायायाः परस्मात्कारणात्त्रयम्  ॥ ७.१,३१.६६
तत्राप्यात्मा स्थितो ऽधस्तादन्तरात्मा च मध्यतः  ॥ ७.१,३१.६६
परस्तात्परमात्मेति ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः  ॥ ७.१,३१.६७
वर्तन्ते वसवः केचित्परमात्मपदाश्रयाः  ॥ ७.१,३१.६७
अन्तरात्मपदे केचित्केचिदात्मपदे तथा  ॥ ७.१,३१.६८
शान्त्यतीतपदे शैवाः शान्ते माहेश्वरे ततः  ॥ ७.१,३१.६८
विद्यायान्तु यथा रौद्राः प्रतिष्ठायां तु वैष्णवाः  ॥ ७.१,३१.६९
निवृत्तौ च तथात्मानो ब्रह्मा ब्रह्मांगयोनयः  ॥ ७.१,३१.६९
देवयोन्यष्टकं मुख्यं मानुष्यमथ मध्यमम्  ॥ ७.१,३१.७०
पक्ष्यादयो ऽधमाः पञ्चयोनयस्ताश्चतुर्दश  ॥ ७.१,३१.७०
उत्तराधरभावो ऽपि ज्ञेयस्संसारिणो मलः  ॥ ७.१,३१.७१
यथामभावो मुक्तस्य पूर्वं पश्चात्तु पक्वता  ॥ ७.१,३१.७१
मलो ऽप्यामश्च पक्वश्च भवेत्संसारकारणम्  ॥ ७.१,३१.७२
आमे त्वधरता पुंसां पक्वे तूत्तरता क्रमात् ॥ ७.१,३१.७२
पश्वात्मानस्त्रिधाभिन्ना एकद्वित्रिमलाः क्रमात् ॥ ७.१,३१.७३
अत्रोत्तरा एकमला द्विमला मध्यमा मताः  ॥ ७.१,३१.७३
त्रिमलास्त्वधमा ज्ञेया यथोत्तरमधिष्ठिताः  ॥ ७.१,३१.७३
त्रिमलानधितिष्ठंति द्विमलैकमलाः क्रमात् ॥ ७.१,३१.७४
इत्थमौपाधिको भेदो विश्वस्य परिकल्पितः  ॥ ७.१,३१.७४
एकद्वित्रिमलान्सर्वाञ्छिव एको ऽधितिष्ठति  ॥ ७.१,३१.७५
अशिवात्मकमप्येतच्छिवेनाधिष्ठितं यथा  ॥ ७.१,३१.७५
अरुद्रात्मकमित्येवं रुद्रैर्जगदधिष्ठितम्  ॥ ७.१,३१.७६
अण्डान्ता हि महाभूमिश्शतरुद्राद्यधिष्ठिता  ॥ ७.१,३१.७६
मायान्तमन्तरिक्षं तु ह्यमरेशादिभिः क्रमात् ॥ ७.१,३१.७७
अंगुष्ठमात्रपर्यन्तैस्समंतात्संततं ततम्  ॥ ७.१,३१.७७
महामायावसाना द्यौर्वाय्वाद्यैर्भुवनाधिपैः  ॥ ७.१,३१.७८
५३७

अनाश्रितान्तैरध्वान्तर्वर्तिभिस्समधिष्ठिताः  ॥ ७.१,३१.७८
ते हि साक्षाद्दिविषदस्त्वन्तरिक्षसदस्तथा  ॥ ७.१,३१.७९
पृथिवीपद इत्येवं देवा देवव्रतैः स्तुता  ॥ ७.१,३१.७९
एवन्त्रिभिर्मलैरामैः पक्वैरेव पृथक्पृथक् ॥ ७.१,३१.८०
निदानभूतैस्संसाररोगः पुंसां प्रवर्तते  ॥ ७.१,३१.८०
अस्य रोगस्य भैषज्यं ज्ञानमेव न चापरम्  ॥ ७.१,३१.८१
भिषगाज्ञापकः शम्भुश्शिवः परमकारणम्  ॥ ७.१,३१.८१
अदुःखेना ऽपि शक्तो ऽसौ पशून्मोचयितुं शिवः  ॥ ७.१,३१.८२
कथं दुःखं करोतीति नात्र कार्या विचारणा  ॥ ७.१,३१.८२
दुःखमेव हि सर्वो ऽपि संसार इति निश्चितम्  ॥ ७.१,३१.८३
कथं दुःखमदुःखं स्यात्स्वभावो ह्यविपर्ययः  ॥ ७.१,३१.८३
न हि रोगी ह्यरोगी स्याद्भिषग्भैषज्यकारणात् ॥ ७.१,३१.८४
रोगार्तं तु भिषग्रोगाद्भैषजैस्सुखमुद्धरेत् ॥ ७.१,३१.८४
एवं स्वभावमलिनान्स्वभावाद्दुःखिनः पशून्  ॥ ७.१,३१.८५
स्वाज्ञौषधविधानेन दुःखान्मोचयते शिवः  ॥ ७.१,३१.८५
न भिषक्कारणं रोगे शिवः संसारकारणम्  ॥ ७.१,३१.८६
इत्येतदपि वैषम्यं न दोषायास्य कल्पते  ॥ ७.१,३१.८६
दुःखे स्वभावसंसिद्धे कथन्तत्कारणं शिवः  ॥ ७.१,३१.८७
स्वाभाविको मलः पुंसां स हि संसारयत्यमून्  ॥ ७.१,३१.८७
संसारकारणं यत्तु मलं मायाद्यचेतनम्  ॥ ७.१,३१.८८
तत्स्वयं न प्रवर्तेत शिवसान्निध्यमन्तरा  ॥ ७.१,३१.८८
यथा मणिरयस्कांतस्सान्निध्यादुपकारकः  ॥ ७.१,३१.८९
अयसश्चलतस्तद्वच्छिवो ऽप्यस्येति सूरयः  ॥ ७.१,३१.८९
न निवर्तयितुं शक्यं सान्निध्यं सदकारणम्  ॥ ७.१,३१.९०
अधिष्ठाता ततो नित्यमज्ञातो जगतश्शिवः  ॥ ७.१,३१.९०
न शिवेन विना किंचित्प्रवृत्तमिह विद्यते  ॥ ७.१,३१.९१
तत्प्रेरितमिदं सर्वं तथापि न स मुह्यति  ॥ ७.१,३१.९१
शक्तिराज्ञात्मिका तस्य नियन्त्री विश्वतोमुखी  ॥ ७.१,३१.९२
तया ततमिदं शश्वत्तथापि स न दुष्यति  ॥ ७.१,३१.९२
अनिदं प्रथमं सर्वमीशितव्यं स ईश्वरः  ॥ ७.१,३१.९३
ईशनाच्च तदीयाज्ञा तथापि स न दुष्यति  ॥ ७.१,३१.९३
यो ऽन्यथा मन्यते मोहात्स विनष्यति दुर्मतिः  ॥ ७.१,३१.९४
तच्छक्तिवैभवादेव तथापि स न दुष्यति  ॥ ७.१,३१.९४
एतस्मिन्नंतरे व्योम्नः श्रुताः वागरीरिणी  ॥ ७.१,३१.९५
सत्यमोममृतं सौम्यमित्याविरभवत्स्फुटम्  ॥ ७.१,३१.९५
ततो हृष्टतराः सर्वे विनष्टाशेषसंशयाः  ॥ ७.१,३१.९६
मुनयो विस्मयाविष्टाः प्रेणेमुः पवनं प्रभुम्  ॥ ७.१,३१.९६
तथा विगतसन्देहान्कृत्वापि पवनो मुनीन्  ॥ ७.१,३१.९७
नैते प्रतिष्ठितज्ञाना इति मत्वैवमब्रवीत् ॥ ७.१,३१.९७
वायुरुवाच्व
परोक्षमपरोक्षं च द्विविधं ज्ञानमिष्यते  ॥ ७.१,३१.९८
परोक्षमस्थिरं प्राहुरपरोक्षं तु सुस्थिरम्  ॥ ७.१,३१.९८
हेतूपदेशगम्यं यत्तत्परोक्षं प्रचक्षते  ॥ ७.१,३१.९९
५३७

अपरोक्षं पुनः श्रेष्ठादनुष्ठानाद्भविष्यति  ॥ ७.१,३१.९९
नापरोक्षादृते मोक्ष इति कृत्वा विनिश्चयम्  ॥ ७.१,३१.१००
श्रेष्ठानुष्ठानसिद्ध्यर्थं प्रयतध्वमतन्द्रिताः  ॥ ७.१,३१.१००

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे ज्ञानोपदेशो नामैकत्रिंशो ऽध्यायः

अध्याय ३२
ऋषय ऊचुः
किं तच्छ्रेष्टमनुष्ठानं मोक्षो येनपरोक्षितः  ॥ ७.१,३२.१
तत्तस्य साधनं चाद्य वक्तुमर्हसि मारुत  ॥ ७.१,३२.१
वायुरुवाच
शैवो हि परमो धर्मः श्रेष्ठानुष्ठानशब्दितः  ॥ ७.१,३२.२
यत्रापरोक्षो लक्ष्येत साक्षान्मोक्षप्रदः शिवः  ॥ ७.१,३२.२
स तु पञ्चविधो ज्ञेयः पञ्चभिः पर्वभिः क्रमात् ॥ ७.१,३२.३
क्रियातपोजपध्यानज्ञानात्मभिरनुत्तरैः  ॥ ७.१,३२.३
तैरेव सोत्तरैस्सिद्धो धर्मस्तु परमो मतः  ॥ ७.१,३२.४
परोक्षमपरोक्षं च ज्ञानं यत्र च मोक्षदम्  ॥ ७.१,३२.४
परमो ऽपरमश्चोभौ धर्मौ हि श्रुतिचोदितौ  ॥ ७.१,३२.५
धर्मशब्दाभिधेयेर्थे प्रमाणं श्रुतिरेव नः  ॥ ७.१,३२.५
परमो योगपर्यन्तो धर्मः श्रुतिशिरोगतः  ॥ ७.१,३२.६
धर्मस्त्वपरमस्तद्वदधः श्रुतिमुखोत्थितः  ॥ ७.१,३२.६
अपश्वात्माधिकारत्वाद्यो धरमः परमो मतः  ॥ ७.१,३२.७
साधारणस्ततो ऽन्यस्तु सर्वेषामधिकारतः  ॥ ७.१,३२.७
स चायं परमो धर्मः परधर्मस्य साधनम्  ॥ ७.१,३२.८
धर्मशास्त्रादिभिस्सम्यक्सांग एवोपबृंहितः  ॥ ७.१,३२.८
शैवो यः परमो धर्मः श्रेष्ठानुष्ठानशब्दितः  ॥ ७.१,३२.९
इतिहासपुराणाभ्यां कथंचिदुपबृंहितः  ॥ ७.१,३२.९
शैवागमैस्तु संपन्नः सहांगोपांविस्तरः  ॥ ७.१,३२.१०
तत्संस्काराधिकारैश्च सम्यगेवोपबृंहितः  ॥ ७.१,३२.१०
शैवागमो हि द्विविधः श्रौतो ऽश्रौतश्च संस्कृतः  ॥ ७.१,३२.११
श्रुतिसारमयः श्रौतस्स्वतंत्र इतरो मतः  ॥ ७.१,३२.११
स्वतंत्रो दशधा पूर्वं तथाष्टादशधा पुनः  ॥ ७.१,३२.१२
कामिकादिसमाख्याभिस्सिद्धः सिद्धान्तसंज्ञितः  ॥ ७.१,३२.१२
श्रुतिसारमयो यस्तु शतकोटिप्रविस्तरः  ॥ ७.१,३२.१३
परं पाशुपतं यत्र व्रतं ज्ञानं च कथ्यते  ॥ ७.१,३२.१३
युगावर्तेषु शिष्येत योगाचार्यस्वरूपिणा  ॥ ७.१,३२.१४
तत्रतत्रावतीर्णेन शिवेनैव प्रवर्त्यते  ॥ ७.१,३२.१४
संक्षिप्यास्य प्रवक्तारश्चत्वारः परमर्षय  ॥ ७.१,३२.१५
रुरुर्दधीचो ऽगस्त्यश्च उपमन्युर्महायशाः  ॥ ७.१,३२.१५
ते च पाशुपता ज्ञेयास्संहितानां प्रवर्तकाः  ॥ ७.१,३२.१६
तत्संततीया गुरवः शतशो ऽथ सहस्रशः  ॥ ७.१,३२.१६
तत्रोक्तः परमो धर्मश्चर्याद्यात्मा चतुर्विधः  ॥ ७.१,३२.१७
तेषु पाशुपतो योगः शिवं प्रत्यक्षयेद्दृढम्  ॥ ७.१,३२.१७
तस्माच्छ्रेष्ठमनुष्ठानं योगः पाशुपतो मतः  ॥ ७.१,३२.१८
तत्राप्युपायको युक्तो ब्रह्मणा स तु कथ्यते  ॥ ७.१,३२.१८
नामाष्टकमयो योगश्शिवेन परिकल्पितः  ॥ ७.१,३२.१९
तेन योगेन सहसा शैवी प्रज्ञा प्रजायते  ॥ ७.१,३२.१९
प्रज्ञया परमं ज्ञानमचिराल्लभते स्थिरम्  ॥ ७.१,३२.२०
५३८

प्रसीदति शिवस्तस्य यस्य ज्ञानं प्रतिष्ठितम्  ॥ ७.१,३२.२०
प्रसादात्परमो योगो यः शिवं चापरोक्षयेत् ॥ ७.१,३२.२१
शिवापरोक्षात्संसारकारणेन वियुज्यते  ॥ ७.१,३२.२१
ततः स्यान्मुक्तसंसारो मुक्तः शिवसमो भवेत् ॥ ७.१,३२.२२
ब्रह्मप्रोक्त इत्युपायः स एव पृथगुच्यते  ॥ ७.१,३२.२२
शिवो महेश्वरश्चैव रुद्रो विष्णुः पितामहः  ॥ ७.१,३२.२३
संसारवैद्यः सर्वज्ञः परमात्मेति मुख्यतः  ॥ ७.१,३२.२३
नामाष्टकमिदं मुख्यं शिवस्य प्रतिपादकम्  ॥ ७.१,३२.२४
आद्यन्तु पञ्चकं ज्ञेयं शान्त्यतीताद्यनुक्रमात् ॥ ७.१,३२.२४
संज्ञा सदाशिवादीनां पञ्चोपाधिपरिग्रहात् ॥ ७.१,३२.२५
उपाधिविनिवृत्तौ तु यथास्वं विनिवर्तते  ॥ ७.१,३२.२५
पदमेव हि तन्नित्यमनित्याः पदिनः स्मृताः  ॥ ७.१,३२.२६
पदानां प्रतिकृत्तौ तु मुच्यन्ते पदिनो यतः  ॥ ७.१,३२.२६
परिवृत्त्यन्तरे भूयस्तत्पदप्राप्तिरुच्यते  ॥ ७.१,३२.२७
आत्मान्तराभिधानं स्याद्यदाद्यं नाम पञ्चकम्  ॥ ७.१,३२.२७
अन्यत्तु त्रितयं नाम्नामुपादानादियोगतः  ॥ ७.१,३२.२८
त्रिविधोपाधिवचनाच्छिव एवानुवर्तते  ॥ ७.१,३२.२८
अनादिमलसंश्लेषः प्रागभावात्स्वभावतः  ॥ ७.१,३२.२९
अत्यंतं परिशुद्धात्मेत्यतो ऽयं शिव उच्यते  ॥ ७.१,३२.२९
अथवाशेषकल्याणगुणैकधन ईश्वरः  ॥ ७.१,३२.३०
शिव इत्युच्यते सद्भिश्शिवतत्त्वार्थवादिभिः  ॥ ७.१,३२.३०
त्रयोविंशतितत्त्वेभ्यः प्रकृतिर्हि परा मता  ॥ ७.१,३२.३१
प्रकृतेस्तु परं प्राहुः पुरुषं पञ्चविंशकम्  ॥ ७.१,३२.३१
यं वेदादौ स्वरं प्राहुर्वाच्यवाचकभावतः  ॥ ७.१,३२.३२
वेदैकवेद्ययाथात्म्याद्वेदान्ते च प्रतिष्ठितः  ॥ ७.१,३२.३२
तस्य प्रकृतिलीनस्य यः परस्स महेश्वरः  ॥ ७.१,३२.३३
तदधीनप्रवृत्तित्वात्प्रकृतेः पुरुषस्य च  ॥ ७.१,३२.३३
अथवा त्रिगुणं तत्त्वमुपेयमिदमव्ययम्  ॥ ७.१,३२.३४
मायान्तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं तु महेश्वरम्  ॥ ७.१,३२.३४
मायाविक्षोभको ऽनंतो महेश्वरसमन्वयात् ॥ ७.१,३२.३५
कालात्मा परमात्मादिः स्थूलः सूक्ष्मः प्रकीर्तितः  ॥ ७.१,३२.३५
रुद्दुःखं दुःखहेतुर्वा तद्रावयति नः प्रभुः  ॥ ७.१,३२.३६
रुद्र इत्युच्यते सद्भिः शिवः परमकारणम्  ॥ ७.१,३२.३६
तत्त्वादिभूतपर्यन्तं शरीरादिष्वतन्द्रितः  ॥ ७.१,३२.३७
व्याप्याधितिष्ठति शिवस्ततो रुद्र इतस्ततः  ॥ ७.१,३२.३७
जगतः पितृभूतानां शिवो मूर्त्यात्मनामपि  ॥ ७.१,३२.३८
पितृभावेन सर्वेषां पितामह उदीरितः  ॥ ७.१,३२.३८
निदानज्ञो यथा वैद्यो रोगस्य विनिवर्तकः  ॥ ७.१,३२.३९
उपायैर्भेषजैस्तद्वल्लयभोगाधिकारतः  ॥ ७.१,३२.३९
संसारस्येश्वरो नित्यं समूलस्य निवर्तकः  ॥ ७.१,३२.४०
संसारवैद्य इत्युक्तः सर्वतत्त्वार्थवेदिभिः  ॥ ७.१,३२.४०
दशार्थज्ञानसिद्ध्यर्थमिन्द्रियेष्वेषु सत्स्वपि  ॥ ७.१,३२.४१
त्रिकालभाविनो भावान्स्थूलान्सूक्ष्मानशेषतः  ॥ ७.१,३२.४१
अणवो नैव जानन्ति माययैव मलावृताः  ॥ ७.१,३२.४२
असत्स्वपि च सर्वेषु सर्वार्थज्ञानहेतुषु  ॥ ७.१,३२.४२
५३८

यद्यथावस्थितं वस्तु तत्तथैव सदाशिवः  ॥ ७.१,३२.४३
अयत्नेनैव जानाति तस्मात्सर्वज्ञ उच्यते  ॥ ७.१,३२.४३
सर्वात्मा परमैरेभिर्गुणैर्नित्यसमन्वयात् ॥ ७.१,३२.४४
स्वस्मात्परात्मविरहात्परमात्मा शिवः स्वयम्  ॥ ७.१,३२.४४
नामाष्टकमिदं चैव लब्ध्वाचार्यप्रसादतः  ॥ ७.१,३२.४५
निवृत्त्यादिकलाग्रन्थिं शिवाद्यैः पञ्चनामभिः  ॥ ७.१,३२.४५
यथास्वं क्रमशश्छित्वा शोधयित्वा यथागुणम्  ॥ ७.१,३२.४६
गुणितैरेव सोद्धातैरनिरुद्धैरथापि वा  ॥ ७.१,३२.४६
हृत्कण्ठतालुभ्रूमध्यब्रह्मरन्ध्रसमन्विताम्  ॥ ७.१,३२.४७
छित्त्वा पर्यष्टकाकारं स्वात्मानं च सुषुम्णया  ॥ ७.१,३२.४७
द्वादशांतःस्थितस्येन्दोर्नीत्वोपरि शिवौजसि  ॥ ७.१,३२.४८
संहृत्यं वदनं पश्चाद्यथासंस्करणं लयात् ॥ ७.१,३२.४८
शाक्तेनामृतवर्षेण संसिक्तायां तनौ पुनः  ॥ ७.१,३२.४९
अवतार्य स्वमात्मानममृतात्माकृतिं हृदि  ॥ ७.१,३२.४९
द्वादशांतःस्थितस्येन्दोः परस्ताच्छ्वेतपंकजे  ॥ ७.१,३२.५०
समासीनं महादेवं शंकरम्भक्तवत्सलम्  ॥ ७.१,३२.५०
अर्धनारीश्वरं देवं निर्मलं मधुराकृतिम्  ॥ ७.१,३२.५१
शुद्धस्फटिकसंकाशं प्रसन्नं शीतलद्युतिम्  ॥ ७.१,३२.५१
ध्यात्वा हि मानसे देवं स्वस्थचित्तो ऽथ मानवः  ॥ ७.१,३२.५२
शिवनामाष्टकेनैव भावपुष्पैस्समर्चयेत् ॥ ७.१,३२.५२
अभ्यर्चनान्ते तु पुनः प्राणानायम्य मानवः  ॥ ७.१,३२.५३
सम्यक्चित्तं समाधाय शार्वं नामाष्टकं जपेत् ॥ ७.१,३२.५३
नाभौ चाष्टाहुतीर्हुत्वा पूर्णाहुत्या नमस्ततः  ॥ ७.१,३२.५४
अष्टपुष्पप्रदानेन कृत्वाभ्यर्चनमंतिमम्  ॥ ७.१,३२.५४
निवेदयेत्स्वमात्मानं चुलुकोदकवर्त्मना  ॥ ७.१,३२.५५
एवं कृत्वा चिरादेव ज्ञानं पाशुपतं शुभम्  ॥ ७.१,३२.५५
लभते तत्प्रतिष्ठां च वृत्तं चानुत्तमं तथा  ॥ ७.१,३२.५६
योगं च परमं लब्ध्वा मुच्यते नात्र संशयः  ॥ ७.१,३२.५६

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे श्रेष्ठानुष्ठानवर्णनं नाम द्वात्रिंशो ऽध्यायः

अध्याय ३३
ऋषय ऊचुः
भगवञ्छ्रोतुमिच्छामो व्रतं पाशुपतं परम्  ॥ ७.१,३३.१
ब्रह्मादयो ऽपि यत्कृत्वा सर्वे पाशुपताः स्मृताः  ॥ ७.१,३३.१
वायुरुवाच
रहस्यं वः प्रवक्ष्यामि सर्वपापनिकृन्तनम्  ॥ ७.१,३३.२
व्रतं पाशुपतं श्रौतमथर्वशिरसि श्रुतम्  ॥ ७.१,३३.२
कालश्चैत्री पौर्णमासी देशः शिवपरिग्रहः  ॥ ७.१,३३.३
क्षेत्रारामाद्यरण्यं वा प्रशस्तश्शुभलक्षणः  ॥ ७.१,३३.३
तत्र पूर्वं त्रयोदश्यां सुस्नातः सुकृताह्निकः  ॥ ७.१,३३.४
अनुज्ञाप्य स्वमाचार्यं संपूज्य प्रणिपत्य च  ॥ ७.१,३३.४
पूजां वैशेषिकीं कृत्वा शुक्लांबरधरः स्वयम्  ॥ ७.१,३३.५
शुक्लयज्ञोपवीती च शुक्लमाल्यानुलेपनः  ॥ ७.१,३३.५
दर्भासने समासीनो दर्भमुष्टिं प्रगृह्य च  ॥ ७.१,३३.६
५३९

प्राणायामत्रयं कृत्वा प्राङ्मुखो वाप्युदङ्मुखः  ॥ ७.१,३३.६
ध्यात्वा देवं च देवीं च तद्विज्ञापनवर्त्मना  ॥ ७.१,३३.६
व्रतमेतत्करोमीति भवेत्संकल्प्य दीक्षितः  ॥ ७.१,३३.७
यावच्छरीरपातं वा द्वादशाब्दमथापि वा  ॥ ७.१,३३.७
तदर्धं वा तदर्धं वा मासद्वादशकं तु वा  ॥ ७.१,३३.८
तदर्धं वा तदर्धं वा मासमेकमथापि वा  ॥ ७.१,३३.८
दिनद्वादशकं वा ऽथ दिनषट्कमथापि वा  ॥ ७.१,३३.९
तदर्धं दिनमेकं वा व्रतसंकल्पनावधि  ॥ ७.१,३३.९
अग्निमाधाय विधिवद्विरजाहोमकारणात् ॥ ७.१,३३.१०
हुत्वाज्येन समिद्भिश्च चरुणा च यथाक्रमम्  ॥ ७.१,३३.१०
पूर्णामापूर्य तां भूयस्तत्त्वानां शुद्धिमुद्दिशन्  ॥ ७.१,३३.११
जुहुयान्मूलमन्त्रेण तैरेव समिदादिभिः  ॥ ७.१,३३.११
तत्त्वान्येतानि मद्देहे शुद्ध्यंताम् १ त्यनुस्मरन्  ॥ ७.१,३३.१२
पञ्चभूतानि तन्मात्राः पञ्चकर्मेन्द्रियाणि च  ॥ ७.१,३३.१२
ज्ञानकर्मविभेदेन पञ्चकर्मविभागशः  ॥ ७.१,३३.१३
त्वगादिधातवस्सप्त पञ्च प्राणादिवायवः  ॥ ७.१,३३.१३
मनोबुद्धिरहं ख्यातिर्गुणाः प्रकृतिपूरुषौ  ॥ ७.१,३३.१४
रागो विद्याकले चैव नियतिः काल एव च  ॥ ७.१,३३.१४
माया च शुद्धिविद्या च महेश्वरसदाशिवौ  ॥ ७.१,३३.१५
शक्तिश्च शिवतत्त्वं च तत्त्वानि क्रमशो विदुः  ॥ ७.१,३३.१५
मन्त्रैस्तु विरजैर्हुत्वा होतासौ विरजा भवेत् ॥ ७.१,३३.१६
शिवानुग्रहमासाद्य ज्ञानवान्स हि जायते  ॥ ७.१,३३.१६
अथ गोमयमादाय पिण्डीकृत्याभिमंत्र्य च  ॥ ७.१,३३.१७
विन्यस्याग्नौ च सम्प्रोक्ष्य दिने तस्मिन्हविष्यभुक् ॥ ७.१,३३.१७
प्रभाते तु चतुर्दश्यां कृत्वा सर्वं पुरोदितम्  ॥ ७.१,३३.१८
दिने तस्मिन्निराहारः कालं शेषं समापयेत् ॥ ७.१,३३.१८
प्रातः पर्वणि चाप्येवं कृत्वा होमा वसानतः  ॥ ७.१,३३.१९
उपसंहृत्य रुद्राग्निं गृह्णीयाद्भस्म यत्नतः  ॥ ७.१,३३.१९
ततश्च जटिलो मुण्डी शिखैकजट एव वा  ॥ ७.१,३३.२०
भूत्वा स्नात्वा ततो वीतलज्जश्चेत्स्याद्दिगम्बरः  ॥ ७.१,३३.२०
अपि काषायवसनश्चर्मचीराम्बरो ऽथ वा  ॥ ७.१,३३.२१
एकाम्बरो वल्कली वा भवेद्दण्डी च मेखली  ॥ ७.१,३३.२१
प्रक्षाल्य चरणौ पश्चाद्द्विराचम्यात्मनस्तनुम्  ॥ ७.१,३३.२२
संकुलीकृत्य तद्भस्म विरजानलसंभवम्  ॥ ७.१,३३.२२
अग्निरित्यादिभिर्मंत्रैः षड्भिराथर्वणैः क्रमात् ॥ ७.१,३३.२३
विभृज्यांगानि मूर्धादिचरणांतानि तैस्स्पृशेत् ॥ ७.१,३३.२३
ततस्तेन क्रमेणैव समुद्धृत्य च भस्मना  ॥ ७.१,३३.२४
सर्वांगोद्धूलनं कुर्यात्प्रणवेन शिवेन वा  ॥ ७.१,३३.२४
ततस्त्रिपुण्ड्रं रचयेत्त्रियायुषसमाह्वयम्  ॥ ७.१,३३.२५
शिवभावं समागम्य शिवयोगमथाचरेत् ॥ ७.१,३३.२५
कुर्यात्स्त्रिसन्ध्यमप्येवमेतत्पाशुपतं व्रतम्  ॥ ७.१,३३.२६
भुक्तिमुक्तिप्रदं चैतत्पशुत्वं विनिवर्तयेत् ॥ ७.१,३३.२६
तत्पशुत्वं परित्यज्य कृत्वा पाशुपतं व्रतम्  ॥ ७.१,३३.२७
पूजनीयो महादेवो लिंगमूर्तिस्सनातनः  ॥ ७.१,३३.२७
पद्ममष्टदलं हैमं नवरत्नैरलंकृतम्  ॥ ७.१,३३.२८
कर्णिकाकेशरोपेतमासनं परिकल्पयेत् ॥ ७.१,३३.२८
विभवे तदभावे तु रक्तं सितमथापि वा  ॥ ७.१,३३.२९
पद्मं तस्याप्यभावे तु केवलं भावनामयम्  ॥ ७.१,३३.२९
तत्पद्मकर्णिकामध्ये कृत्वा लिंगं कनीयसम्  ॥ ७.१,३३.३०
स्फीटिकं पीठिकोपेतं पूजयेद्विधिवत्क्रमात् ॥ ७.१,३३.३०
प्रतिष्ठाप्य विधानेन तल्लिंगं कृतशोधनम्  ॥ ७.१,३३.३१
परिकल्प्यासनं मूर्तिं पञ्चवक्त्रप्रकारतः  ॥ ७.१,३३.३१
पञ्चगव्यादिभिः पूर्णैर्यथाविभवसंभृतैः  ॥ ७.१,३३.३२
स्नापयेत्कलशैः पूर्णैरष्टापदसमुद्भवैः  ॥ ७.१,३३.३२
गंधद्रव्यैस्सकर्पूरैश्चन्दनाद्यैस्सकुंकुमैः  ॥ ७.१,३३.३३
सवेदिकं समालिप्य लिंगं भूषणभूषितम्  ॥ ७.१,३३.३३
बिल्वपत्रैश्च पद्मैश्च रक्तैः श्वेतैस्तथोत्पलैः  ॥ ७.१,३३.३४
नीलोत्पलैस्तथान्यैश्च पुष्पैस्तैस्तैस्सुगंधिभिः  ॥ ७.१,३३.३४
पुण्यैः प्रशस्तैः पत्रैश्च चित्रैर्दूर्वाक्षतादिभिः  ॥ ७.१,३३.३५
समभ्यर्च्य यथालाभं महापूजाविधानतः  ॥ ७.१,३३.३५
धूपं दीपं तथा चापि नैवेद्यं च समादिशेत् ॥ ७.१,३३.३६
निवेदयित्वा विभवे कल्याणं च समाचरेत् ॥ ७.१,३३.३६
इष्टानि च विशिष्टानि न्यायेनोपार्जितानि च  ॥ ७.१,३३.३७
सर्वद्रव्याणि देयानि व्रते तस्मिन्विशेषतः  ॥ ७.१,३३.३७
श्रीपत्रोत्पलपद्मानां संख्या साहस्रिकी मता  ॥ ७.१,३३.३८
प्रत्येकमपरा संख्या शतमष्टोत्तरं द्विजाः  ॥ ७.१,३३.३८
तत्रापि च विशेषेण न त्यजेद्बिल्वपत्रकम्  ॥ ७.१,३३.३९
हैममेकं परं प्राहुः पद्मं पद्मसहस्रकात् ॥ ७.१,३३.३९
नीलोत्पलादिष्वप्येतत्समानं बिल्बपत्रकैः  ॥ ७.१,३३.४०
पुष्पान्तरे न नियमो यथालाभं निवेदयेत् ॥ ७.१,३३.४०
अष्टाङ्गमर्घ्यमुत्कृष्टं धूपालेपौ विशेषतः  ॥ ७.१,३३.४१
चन्दनं वामदेवाख्ये हरितालं च पौरुषे  ॥ ७.१,३३.४१
ईशाने भसितं केचिदालेपनमितीदृशाम्  ॥ ७.१,३३.४२
न धूपमिति मन्यन्ते धूपान्तरविधानतः  ॥ ७.१,३३.४२
सितागुरुमघोराख्ये मुखे कृष्णागुरुं पुनः  ॥ ७.१,३३.४२
पौरुषे गुग्गुलं सव्ये सौम्ये सौगंधिकं मुखे  ॥ ७.१,३३.४३
ईशाने ऽपि ह्युशीरादि देयाद्धूपं विशेषतः  ॥ ७.१,३३.४३
शर्करामधुकर्पूरकपिलाघृतसंयुतम्  ॥ ७.१,३३.४४
चंदनागुरुकाष्ठाद्यं सामान्यं संप्रचक्षते  ॥ ७.१,३३.४४
कर्पूरवर्तिराज्याढ्या देया दीपावलिस्ततः  ॥ ७.१,३३.४५
अर्घ्यमाचमनं देयं प्रतिवक्त्रमतः परम्  ॥ ७.१,३३.४५
प्रथमावरणे पूज्यो क्रमाद्धेरम्बषण्मुखौ  ॥ ७.१,३३.४६
ब्रह्मांगानि ततश्चैव प्रथमावरणेर्चिते  ॥ ७.१,३३.४६
द्वितीयावरणे पूज्या विघ्नेशाश्चक्रवर्तिनः  ॥ ७.१,३३.४७
तृतीयावरणे पूज्या भवाद्या अष्टमूर्तयः  ॥ ७.१,३३.४७
५४०

महादेवादयस्तत्र तथैकादशमूर्तयः  ॥ ७.१,३३.४८
चतुर्थावरणे पूज्याः सर्व एव गणेश्वराः  ॥ ७.१,३३.४८
बहिरेव तु पद्मस्य पञ्चमावरणे क्रमात् ॥ ७.१,३३.४९
दशदिक्पतयः पूज्याः सास्त्राः सानुचरास्तथा  ॥ ७.१,३३.४९
ब्रह्मणो मानसाः पुत्राः सर्वे ऽपि ज्योतिषां गणाः  ॥ ७.१,३३.५०
सर्वा देव्यश्च देवाश्च सर्वे सर्वे च खेचराः  ॥ ७.१,३३.५०
पातालवासिनश्चान्ये सर्वे मुनिगणा अपि  ॥ ७.१,३३.५१
योगिनो हि सखास्सर्वे पतंगा मातरस्तथा  ॥ ७.१,३३.५१
क्षेत्रपालाश्च सगणाः सर्वं चैतच्चराचरम्  ॥ ७.१,३३.५२
पूजनीयं शिवप्रीत्या मत्त्वा शंभुविभूतिमत् ॥ ७.१,३३.५२
अथावरणपूजांते संपूज्य परमेश्वरम्  ॥ ७.१,३३.५३
साज्यं सव्यं जनं हृद्यं हविर्भक्त्या निवेदयेत् ॥ ७.१,३३.५३
मुखवासादिकं दत्त्वा ताम्बूलं सोपदंशकम्  ॥ ७.१,३३.५४
अलंकृत्य च भूयो ऽपि नानापुष्पविभूषणैः  ॥ ७.१,३३.५४
नीराजनांते विस्तीर्य पूजाशेषं समापयेत् ॥ ७.१,३३.५५
चषकं सोपकारं च शयनं च समर्पयेत् ॥ ७.१,३३.५५
चन्द्रसंकाशहारं च शयनीयं समर्पयेत् ॥ ७.१,३३.५६
आद्यं नृपोचितं हृद्यं तत्सर्वमनुरूपतः  ॥ ७.१,३३.५६
कृत्वा च कारयित्वा च हित्वा च प्रतिपूजनम्  ॥ ७.१,३३.५७
स्तोत्रं व्यपोहनं जप्त्वा विद्यां पञ्चाक्षरीं जपेत् ॥ ७.१,३३.५७
प्रदक्षिणां प्रणामं च कृत्वात्मानं समर्पयेत् ॥ ७.१,३३.५८
ततः पुरस्ताद्देवस्य गुरुविप्रौ च पूजयेत् ॥ ७.१,३३.५८
दत्त्वार्घ्यमष्टौ पुष्पाणि देवमुद्वास्य लिंगतः  ॥ ७.१,३३.५९
अग्नेश्चाग्निं सुसंयम्य ह्युद्वास्य च तमप्युत  ॥ ७.१,३३.५९
प्रत्यहं च जनस्त्वेवं कुर्यात्सेवां पुरोदिताम्  ॥ ७.१,३३.६०
ततस्तत्साम्बुजं लिंगं सर्वोपकरणान्वितम्  ॥ ७.१,३३.६०
समर्पयेत्स्वगुरवे स्थापयेद्वा शिवालये  ॥ ७.१,३३.६१
संपूज्य च गुरून्विप्रान्व्रतिनश्च विशेषतः  ॥ ७.१,३३.६१
भक्तान्द्विजांश्च शक्तश्चेद्दीनानाथांश्च तोषयेत् ॥ ७.१,३३.६२
स्वयं चानशने शक्तः फलमूलाशने ऽथ वा  ॥ ७.१,३३.६२
पयोव्रतो वा भिक्षाशी भवेदेकाशनस्तथा  ॥ ७.१,३३.६३
नक्तं युक्ताशनो नित्यं भूशय्यानिरतः शुचिः  ॥ ७.१,३३.६३
भस्मशायी तृणेशायी चीराजिनधृतो ऽथवा  ॥ ७.१,३३.६४
ब्रह्मचर्यव्रतो नित्यं व्रतमेतत्समाचरेत् ॥ ७.१,३३.६४
अर्कवारे तथार्द्रायां पञ्चदश्यां च पक्षयोः  ॥ ७.१,३३.६५
अष्टम्यां च चतुर्दश्यां शक्तस्तूपवसेदपि  ॥ ७.१,३३.६५
पाखण्डिपतितोदक्यास्सूतकान्त्यजपूर्वकान्  ॥ ७.१,३३.६६
वर्जयेत्सर्वयत्नेन मनसा कर्मणा गिरा  ॥ ७.१,३३.६६
क्षमदानदयासत्याहिंसाशीलः सदा भवेत् ॥ ७.१,३३.६७
संतुष्टश्च प्रशान्तश्च जपध्यानरतस्तथा  ॥ ७.१,३३.६७
कुर्यात्त्रिषवणस्नानं भस्मस्नानमथापि वा  ॥ ७.१,३३.६८
पूजां वैशेषिकीं चैव मनसा वचसा गिरा  ॥ ७.१,३३.६८
बहुनात्र किमुक्तेन नाचरेदशिवं व्रती  ॥ ७.१,३३.६९
प्रमादात्तु तथाचारे निरूप्य गुरुलाघवे  ॥ ७.१,३३.६९
५४०

उचितां निष्कृतिं कुर्यात्पूजाहोमजपादिभिः  ॥ ७.१,३३.७०
आसमाप्तेर्व्रतस्यैवमाचरेन्न प्रमादतः  ॥ ७.१,३३.७०
गोदानं च वृषोत्सर्गं कुर्यात्पूजां च संपदा  ॥ ७.१,३३.७१
भक्तश्च शिवप्रीत्यर्थं सर्वकामविवर्जितः  ॥ ७.१,३३.७१
सामान्यमेतत्कथितं व्रतस्यास्य समासतः  ॥ ७.१,३३.७२
प्रतिमासं विशेषं च प्रवदामि यथाश्रुतम्  ॥ ७.१,३३.७२
वैशाखे वज्रलिंगं तु ज्येष्ठे मारकतं शुभम्  ॥ ७.१,३३.७३
आषाढे मौक्तिकं विद्याच्छ्रावणे नीलनिर्मितम्  ॥ ७.१,३३.७३
मासे भाद्रपदे चैव पद्मरागमयं परम्  ॥ ७.१,३३.७४
आश्विने मासि विद्याद्वै लिंगं गोमेदकं वरम्  ॥ ७.१,३३.७४
कार्तिक्यां वैद्रुमं लिंगं वैदूर्यं मार्गशीर्षके  ॥ ७.१,३३.७५
पुष्परागमयं पौषे माघे द्युमणिजन्तथा  ॥ ७.१,३३.७५
फाल्गुणे चन्द्रकान्तोत्थं चैत्रे तद्व्यत्ययो ऽथवा  ॥ ७.१,३३.७६
सर्वमासेषु रत्नानामलाभे हैममेव वा  ॥ ७.१,३३.७६
हैमाभावे राजतं वा ताम्रजं शैलजन्तथा  ॥ ७.१,३३.७७
मृन्मयं वा यथालाभं जातुषं चान्यदेव वा  ॥ ७.१,३३.७७
सर्वगंधमयं वाथ लिंगं कुर्याद्यथारुचि  ॥ ७.१,३३.७८
व्रतावसानसमये समाचरितनित्यकः  ॥ ७.१,३३.७८
कृत्वा वैशेषिकीं पूजां हुत्वा चैव यथा पुरा  ॥ ७.१,३३.७९
संपूज्य च तथाचार्यं व्रतिनश्च विशेषतः  ॥ ७.१,३३.७९
देशिकेनाप्यनुज्ञातः प्राङ्मुखो वाप्युदङ्मुखः  ॥ ७.१,३३.८०
दर्भासनो दर्भपाणिः प्राणापानौ नियम्य च  ॥ ७.१,३३.८०
जपित्वा शक्तितो मूलं ध्यात्वा साम्बं त्रियम्बकम्  ॥ ७.१,३३.८१
अनुज्ञाप्य यथापूर्वं नमस्कृत्य कृताञ्जलिः  ॥ ७.१,३३.८१
समुत्सृजामि भगवन्व्रतमेतत्त्वदाज्ञया  ॥ ७.१,३३.८२
इत्युक्त्वा लिंगमूलस्थान्दर्भानुत्तरतस्त्यजेत् ॥ ७.१,३३.८२
ततो दण्डजटाचीरमेखला अपि चोत्सृजेत् ॥ ७.१,३३.८३
पुनराचम्य विधिवत्पञ्चाक्षरमुदीरयेत् ॥ ७.१,३३.८३
यः कृत्वात्यंतिकीं दीक्षामादेहान्तमनाकुलः  ॥ ७.१,३३.८४
व्रतमेतत्प्रकुर्वीत स तु वै नैष्ठिकः स्मृतः  ॥ ७.१,३३.८४
सो ऽत्याश्रमी च विज्ञेयो महापाशुपतस्तथा  ॥ ७.१,३३.८५
स एव तपतां श्रेष्ठ स एव च महाव्रती  ॥ ७.१,३३.८५
न तेन सदृशः कश्चित्कृतकृत्यो मुमुक्षुषु  ॥ ७.१,३३.८६
यो यतिर्नैष्ठिको जातस्तमाहुर्नैष्ठिकोत्तमम्  ॥ ७.१,३३.८६
यो ऽन्वहं द्वादशाहं वा व्रतमेतत्समाचरेत् ॥ ७.१,३३.८७
सो ऽपि नैष्ठिकतुल्यः स्यात्तीव्रव्रतसमन्वयात् ॥ ७.१,३३.८७
घृताक्तो यश्चरेदेतद्व्रतं व्रतपरायणः  ॥ ७.१,३३.८८
द्वित्रैकदिवसं वापि स च कश्चन नैष्ठिकः  ॥ ७.१,३३.८८
कृत्यमित्येव निष्कामो यश्चरेद्व्रतमुत्तमम्  ॥ ७.१,३३.८९
शिवार्पितात्मा सततं न तेन सदृशः क्वचित् ॥ ७.१,३३.८९
भस्मच्छन्नो द्विजो विद्वान्महापातकसंभवैः  ॥ ७.१,३३.९०
पापैस्सुदारुणैस्सद्यो मुच्यते नात्र संशयः  ॥ ७.१,३३.९०
रुद्राग्निर्यत्परं वीर्यन्तद्भस्म परिकीर्तितम्  ॥ ७.१,३३.९१
तस्मात्सर्वेषु कालेषु वीर्यवान्भस्मसंयुतः  ॥ ७.१,३३.९१
५४१

भस्मनिष्ठस्य नश्यन्ति देषा भस्माग्निसंगमात् ॥ ७.१,३३.९२
भस्मस्नानविशुद्धात्मा भस्मनिष्ठ इति स्मृतः  ॥ ७.१,३३.९२
भस्मना दिग्धसर्वांगो भस्मदीप्तत्रिपुंड्रकः  ॥ ७.१,३३.९३
भस्मस्नायी च पुरुषो भस्मनिष्ठ इति स्मृतः  ॥ ७.१,३३.९३
भूतप्रेतपिशासाश्च रोगाश्चातीव दुस्सहाः  ॥ ७.१,३३.९४
भस्मनिष्ठस्य सान्निध्याद्विद्रवंति न संशयः  ॥ ७.१,३३.९४
भासनाद्भासितं प्रोक्तं भस्म कल्मषभक्षणात् ॥ ७.१,३३.९५
भूतिभूतिकरी चैव रक्षा रक्षाकरी परम्  ॥ ७.१,३३.९५
किमन्यदिह वक्तव्यं भस्ममाहात्म्यकारणम्  ॥ ७.१,३३.९६
व्रती च भस्मना स्नातस्स्वयं देवो महेश्वरः  ॥ ७.१,३३.९६
परमास्त्रं च शैवानां भस्मैतत्पारमेश्वरम्  ॥ ७.१,३३.९७
धौम्याग्रजस्य तपसि व्यापदो यन्निवारिताः  ॥ ७.१,३३.९७
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन कृत्वा पाशुपतव्रतम्  ॥ ७.१,३३.९८
धनवद्भस्म संगृह्य भस्मस्नानरतो भवेत् ॥ ७.१,३३.९८

इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे पशुपतिव्रतविधानवर्णनं नाम त्रयस्त्रिंशो ऽध्यायः

अध्याय ३४
ऋषय ऊचुः
धौम्याग्रजेन शुशुना क्षीरार्थं हि तपः कृतम्  ॥ ७.१,३४.१
तस्मात्क्षीरार्णवो दत्तस्तस्मै देवेन शूलिना  ॥ ७.१,३४.१
स कथं शिशुको लेभे शिवशास्त्रप्रवक्तृताम्  ॥ ७.१,३४.२
कथं वा शिवसद्भावं ज्ञात्वा तपसि निष्ठितः  ॥ ७.१,३४.२
कथं च लब्धविज्ञानस्तपश्चरणपर्वणि  ॥ ७.१,३४.३
रुद्राग्नेर्यत्परं वीर्यं लभे भस्म स्वरक्षकम्  ॥ ७.१,३४.३
वायुरुवाच
न ह्येष शिशुकः कश्चित्प्राकृतः कृतवांस्तपः  ॥ ७.१,३४.४
मुनिवर्यस्य तनयो व्याघ्रपादस्य धीमतः  ॥ ७.१,३४.४
जन्मान्तरेण संसिद्धः केनापि खलु हेतुना  ॥ ७.१,३४.५
स्वपदप्रच्युतो दिष्ट्या प्राप्तो मुनिकुमारताम्  ॥ ७.१,३४.५
महादेवप्रसादस्य भाग्यापन्नस्य भाविनः  ॥ ७.१,३४.६
दुग्धाभिलाषप्रभवद्वारतामगमत्तपः  ॥ ७.१,३४.६
अतः सर्वगणेशत्वं कुमारत्वं च शाश्वतम्  ॥ ७.१,३४.७
सह दुग्धाब्धिना तस्मै प्रददौ शंकरः स्वयम्  ॥ ७.१,३४.७
तस्य ज्ञानागमोप्यस्य प्रसादादेव शांकरात् ॥ ७.१,३४.८
कौमारं हि परं साक्षाज्ज्ञानं शक्तिमयं विदुः  ॥ ७.१,३४.८
शिवशास्त्रप्रवक्तृत्वमपि तस्य हि तत्कृतम्  ॥ ७.१,३४.९
कुमारो मुनितो लब्धज्ञानाब्धिरिव नन्दनः  ॥ ७.१,३४.९
दृष्टं तु कारणं तस्य शिवज्ञानसमन्वये  ॥ ७.१,३४.१०
स्वमातृवचनं साक्षाच्छोकजं क्षीरकारणात् ॥ ७.१,३४.१०
कदाचित्क्षीरमत्यल्पं पीतवान्मातुलाश्रमे  ॥ ७.१,३४.११
ईर्षयया मातुलसुतं संतृप्तक्षीरमुत्तमम्  ॥ ७.१,३४.११
पीत्वा स्थितं यथाकामं दृष्ट्वा वै मातुलात्मजम्  ॥ ७.१,३४.१२
उपमन्युर्व्याघ्रपादिः प्रीत्या प्रोवाच मातरम्  ॥ ७.१,३४.१२
उपमन्युरुवाच
मातर्मातर्महाभागे मम देहि तपस्विनि  ॥ ७.१,३४.१३
५४१

गव्यं क्षीरमतिस्वादु नाल्पमुष्णं पिबाम्यहम्  ॥ ७.१,३४.१३
वायुरुवाच
तच्छ्रुत्वा पुत्रवचनं तन्माता च तपस्विनी  ॥ ७.१,३४.१४
व्याघ्रपादस्य महिषी दुःखमापत्तदा च सा  ॥ ७.१,३४.१४
उपलाल्याथ सुप्रीत्या पुत्रमालिंग्य सादरम्  ॥ ७.१,३४.१५
दुःखिता विललापाथ स्मृत्वा नैर्धन्यमात्मनः  ॥ ७.१,३४.१५
स्मृत्वास्मृत्वा पुनः क्षीरमुपमन्युस्स बालकः  ॥ ७.१,३४.१६
देहि देहीति तामाह रुद्रन्भूयो महाद्युतिः  ॥ ७.१,३४.१६
तद्धठं सा परिज्ञाय द्विजपत्नी तपस्विनी  ॥ ७.१,३४.१७
शान्तये तद्धठस्याथ शुभोपायमरीरचत् ॥ ७.१,३४.१७
उञ्छवृत्त्यार्जितान्बीजान्स्वयं दृष्ट्वा च सा तदा  ॥ ७.१,३४.१८
बीजपिष्टमथालोड्य तोयेन कलभाषिणी  ॥ ७.१,३४.१८
एह्येहि मम पुत्रेति सामपूर्वं ततस्सुतम्  ॥ ७.१,३४.१९
आलिंग्यादाय दुःखार्ता प्रददौ कृत्रिमं पयः  ॥ ७.१,३४.१९
पीत्वा च कृत्रिमं क्षीरं मात्रां दत्तं स बालकः  ॥ ७.१,३४.२०
नैतत्क्षीरमिति प्राह मातरं चातिविह्वलः  ॥ ७.१,३४.२०
दुःखिता सा तदा प्राह संप्रेक्ष्याघ्राय मूर्धनि  ॥ ७.१,३४.२१
समार्ज्य नेत्र पुत्रस्य कराभ्यां कमलायते  ॥ ७.१,३४.२१
जनन्युवाच
तटिनी रत्नपूर्णास्तास्स्वर्गपातालगोचराः  ॥ ७.१,३४.२२
भाग्यहीना न पश्यन्ति भक्तिहीनाश्च ये शिवे  ॥ ७.१,३४.२२
राज्यं स्वर्गं च मोक्षं च भोजनं क्षीरसंभवम्  ॥ ७.१,३४.२३
न लभन्ते प्रियाण्येषां न तुष्यति यदा शिवः  ॥ ७.१,३४.२३
भवप्रसादजं सर्वं नान्यद्देवप्रसादजम्  ॥ ७.१,३४.२४
अन्यदेवेषु निरता दुःखार्ता विभ्रमन्ति च  ॥ ७.१,३४.२४
क्षीरं तत्र कुतो ऽस्माकं वने निवसतां सदा  ॥ ७.१,३४.२५
क्व दुग्धसाधनं वत्स क्व वयं वनवासिनः  ॥ ७.१,३४.२५
कृत्स्नाभावेन दारिद्र्यान्मया ते भाग्यहीनया  ॥ ७.१,३४.२६
मिथ्यादुग्धमिदं दत्तम्पिष्टमालोड्य वारिणा  ॥ ७.१,३४.२६
त्वं मातुलगृहे स्वल्पं पीत्वा स्वादु पयः शृतम्  ॥ ७.१,३४.२७
ज्ञात्वा स्वादु त्वया पीतं तज्जातीयमनुस्मरन्  ॥ ७.१,३४.२७
दत्तं न पय इत्युक्त्वा रुदन् दुःखीकरोषि माम्  ॥ ७.१,३४.२८
प्रसादेन विना शंभो पयस्तव न विद्यते  ॥ ७.१,३४.२८
पादपंकजयोस्तस्य साम्बस्य सगणस्य च  ॥ ७.१,३४.२९
भक्त्या समर्पितं यत्तत्कारणं सर्वसम्पदाम्  ॥ ७.१,३४.२९
अधुना वसुदोस्माभिर्महादेवो न पूजितः  ॥ ७.१,३४.३०
सकामानां यथाकामं यथोक्तफलदायकः  ॥ ७.१,३४.३०
धनान्युद्दिश्य नास्माभिरितः प्रागर्चितः शिवः  ॥ ७.१,३४.३१
अतो दरिद्रास्संजाता वयं तस्मान्न ते पयः  ॥ ७.१,३४.३१
पूर्वजन्मनि यद्दत्तं शिवमुद्दिश्य वै सुतः  ॥ ७.१,३४.३२
तदेव लभ्यते नान्यद्विष्णुमुद्दिश्य वा प्रभुम्  ॥ ७.१,३४.३२
वायुरुवाच
इति मातृवचः श्रुत्वा तथ्यं शोकादिसूचकम्  ॥ ७.१,३४.३३
बालो ऽप्यनुतपन्नंतः प्रगल्भमिदमब्रवीत् ॥ ७.१,३४.३३
५४२

उपमन्युरुवाच
शोकेनालमितो मतः सांबो यद्यस्ति शंकरः  ॥ ७.१,३४.३४
त्यज शोकं महाभागे सर्वं भद्रं भविष्यति  ॥ ७.१,३४.३४
शृणु मातर्वचो मेद्य महादेवो ऽस्ति चेत्क्वचित् ॥ ७.१,३४.३५
चिराद्वा ह्यचिराद्वापि क्षीरोदं साधयाम्यहम्  ॥ ७.१,३४.३५
वायुरुवाच
इति श्रुत्वा वचस्तस्य बालकस्य महामतेः  ॥ ७.१,३४.३६
प्रय्तुवाच तदा माता सुप्रसन्ना मनस्विनी  ॥ ७.१,३४.३६
मातोवाच
शुभं विचारितं तात त्वया मत्प्रीतिवर्धनम्  ॥ ७.१,३४.३७
विलंबं मा कथास्त्वं हि भज सांबं सदाशिवम्  ॥ ७.१,३४.३७
सर्वस्मादधिको ऽस्त्येव शिवः परमकारणम्  ॥ ७.१,३४.३८
तत्कृतं हि जगत्सर्वं ब्रह्माद्यास्तस्य किंकराः  ॥ ७.१,३४.३८
तत्प्रसादकृतैश्वर्या दासास्तस्य वयं प्रभोः  ॥ ७.१,३४.३९
तं विनान्यं न जानीमश्शंकरं लोकशंकरम्  ॥ ७.१,३४.३९
अन्यान्देवान्परित्यज्य कर्मणा मनसा गिरा  ॥ ७.१,३४.४०
तमेव सांबं सगणं भज भावपुरस्सरम्  ॥ ७.१,३४.४०
तस्य देवाधिदेवस्य शिवस्य वरदायिनः  ॥ ७.१,३४.४१
साक्षान्नमश्शिवायेति मंत्रो ऽयं वाचकः स्मृतः  ॥ ७.१,३४.४१
सप्तकोटिमहामंत्राः सर्वे सप्रणवाः परे  ॥ ७.१,३४.४२
तस्मिन्नेव विलीयंते पुनस्तस्माद्विनिर्गताः  ॥ ७.१,३४.४२
सप्रसादाश्च ते मंत्राः स्वाधिकाराद्यपेक्षया  ॥ ७.१,३४.४३
सर्वाधिकारस्त्वेको ऽयं मंत्र एवेश्वराज्ञया  ॥ ७.१,३४.४३
यथा निकृष्टानुत्कृष्टान्सर्वानप्यात्मनः शिवः  ॥ ७.१,३४.४४
क्षमते रक्षितुं तद्वन्मंत्रो ऽयमपि सर्वदा  ॥ ७.१,३४.४४
प्रबलश्च तथा ह्येष मंत्रो मन्त्रान्तरादपि  ॥ ७.१,३४.४५
सर्वरक्षाक्षमो ऽप्येष नापरः कश्चिदिष्यते  ॥ ७.१,३४.४५
तस्मान्मन्त्रान्तरांस्त्यक्त्वा पञ्चाक्षरपरो भव  ॥ ७.१,३४.४६
तस्मिञ्जिह्वांतरगते न किंचिदिह दुर्लभम्  ॥ ७.१,३४.४६
अधोरास्त्रं च शैवानां रक्षाहेतुरनुत्तमम्  ॥ ७.१,३४.४७
तच्च तत्प्रभवं मत्वा तत्परो भव नान्यथा  ॥ ७.१,३४.४७
भस्मेदन्तु मया लब्धं पितुरेव तवोत्तमम्  ॥ ७.१,३४.४८
विरजानलसंसिद्धं महाव्यापन्निवारणम्  ॥ ७.१,३४.४८
मंत्रं च ते मया दत्तं गृहाण मदनुज्ञया  ॥ ७.१,३४.४९
अनेनैवाशु जप्तेन रक्षा तव भविष्यति  ॥ ७.१,३४.४९
वायुरुवाच
एवं मात्रा समादिश्य शिवमस्त्वित्युदीर्य च  ॥ ७.१,३४.५०
विसृष्टस्तद्वचो मूर्ध्नि कुर्वन्नेव तदा मुनिः  ॥ ७.१,३४.५०
तां प्रणम्यैवमुक्त्वा च तपः कर्तुं प्रचक्रमे  ॥ ७.१,३४.५१
तमाह च तदा माता शुभं कुर्वंतु ते सुराः  ॥ ७.१,३४.५१
अनुज्ञातस्तया तत्र तपस्तेपे स दुश्चरम्  ॥ ७.१,३४.५२
हिमवत्पर्वतं प्राप्य वायुभक्षः समाहितः  ॥ ७.१,३४.५२
अष्टेष्टकाभिः प्रसादं कृत्वा लिंगं च मृन्मयम्  ॥ ७.१,३४.५३
तत्रावाह्य महादेवं सांबं सगणमव्ययम्  ॥ ७.१,३४.५३
५४२

भक्त्या पञ्चाक्षरेणैव पुत्रैः पुष्पैर्वनोद्भवैः  ॥ ७.१,३४.५४
समभ्यर्च्य चिरं कालं चचार परमं तपः  ॥ ७.१,३४.५४
ततस्तपश्चरत्तं तं बालमेकाकिनं कृशम्  ॥ ७.१,३४.५५
उपमन्युं द्विजवरं शिवसंसक्तमानसम्  ॥ ७.१,३४.५५
पुरा मरीचिना शप्ताः केचिन्मुनिपिशाचकाः  ॥ ७.१,३४.५६
संपीड्य राक्षसैर्भावैस्तपसोविघ्नमाचरन्  ॥ ७.१,३४.५६
स च तैः पीड्यमानो ऽपि तपः कुर्वन्कथञ्चन  ॥ ७.१,३४.५७
सदा नमः शिवायेति क्रोशति स्मार्तनादवत् ॥ ७.१,३४.५७
तन्नादश्रवणादेव तपसो विघ्नकारिणः  ॥ ७.१,३४.५८
ते तं बालं समुत्सृज्य मुनयस्समुपाचरन्  ॥ ७.१,३४.५८
तपसा तस्य विप्रस्य चोपमन्योर्महात्मनः  ॥ ७.१,३४.५९
चराचरं च मुनयः प्रदीपितमभूज्जगत् ॥ ७.१,३४.५९
इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे उपमन्युतपोवर्णनं नाम चतुस्त्रिंशो ऽध्यायः

अध्याय ३५
वायुरुवाच
अथ सर्वे प्रदीप्तांगा वैकुण्ठं प्रययुर्द्रुतम्  ॥ ७.१,३५.१
प्रणम्याहुश्च तत्सर्वं हरये देवसत्तमाः  ॥ ७.१,३५.१
श्रुत्वा तेषां तदा वाक्यं भगवान्पुरुषोत्तमः  ॥ ७.१,३५.२
किमिदन्त्विति संचिन्त्य ज्ञात्वा तत्कारणं च सः  ॥ ७.१,३५.२
जगाम मन्दरं तूर्णं महेश्वरदिदृक्षया  ॥ ७.१,३५.३
दृष्ट्वा देवं प्रणम्यैवं प्रोवाच सुकृतांजलिः  ॥ ७.१,३५.३
विष्णुरुवाच
भगवन्ब्राह्मणः कश्चिदुपमन्युरिति श्रुतः  ॥ ७.१,३५.४
क्षीरार्थमदहत्सर्वं तपसा तन्निवारय  ॥ ७.१,३५.४
वायुरुवाच
इति श्रुत्वा वचो विष्णोः प्राह देवो महेश्वरः  ॥ ७.१,३५.५
शिशुं निवारयिष्यामि तत्त्वं गच्छ स्वमाश्रमम्  ॥ ७.१,३५.५
तच्छ्रुत्वा शंभुवचनं स विष्णुर्देववल्लभः  ॥ ७.१,३५.६
जगामाश्वास्य तान्सर्वान्स्वलोकममरादिकान्  ॥ ७.१,३५.६
एतस्मिन्नंतरे देवः पिनाकी परमेश्वरः  ॥ ७.१,३५.७
शक्रस्य रूपमास्थाय गन्तुं चक्रे मतिं ततः  ॥ ७.१,३५.७
अथ जगाम मुनेस्तु तपोवनं गजवरेण सितेन सदाशिवः  ॥ ७.१,३५.८
सह सुरासुरसिद्धमहोरगैरमरराजतनुं स्वयमास्थितः  ॥ ७.१,३५.८
स वारणश्चारु तदा विभुं तं निवीज्य वालव्यजनेन दिव्यम्  ॥ ७.१,३५.९
दधार शच्या सहितं सुरेंद्रं करेण वामेन शितातपत्रम्  ॥ ७.१,३५.९
रराज भगवान्सोमः शक्ररूपी सदाशिवः  ॥ ७.१,३५.१०
तेनातपत्रेण यथा चन्द्रबिंबेन मन्दरः  ॥ ७.१,३५.१०
आस्थायैवं हि शक्रस्य स्वरूपं परमेश्वरः  ॥ ७.१,३५.११
जगामानुग्रहं कर्तुमुपमन्योस्तदाश्रमम्  ॥ ७.१,३५.११
तं दृष्ट्वा परमेशानं शक्ररूपधरं शिवम्  ॥ ७.१,३५.१२
प्रणम्य शिरसा प्राह महामुनिवरः स्वयम्  ॥ ७.१,३५.१२
उपमन्युरुवाच
पावितश्चाश्रमस्सो ऽयं मम देवेश्वर स्वयम्  ॥ ७.१,३५.१३
प्राप्तो यत्त्वं जगन्नाथ भगवन्देवसत्तम  ॥ ७.१,३५.१३
वायुरुवाच
एवमुक्त्वा स्थितं प्रेक्ष्य कृतांजलिपुटं द्विजम्  ॥ ७.१,३५.१४
५४३

प्राह गंभीरया वाचा शक्ररूपधरो हरः  ॥ ७.१,३५.१४
शक्र उवाच
तुष्टो ऽस्मि ते वरं ब्रूहि तपसानेन सुव्रत  ॥ ७.१,३५.१५
ददामि चेप्सितान्सर्वान्धौम्याग्रज महामुने  ॥ ७.१,३५.१५
वायुरुवाच
एवमुक्तस्तदा तेन शक्रेण मुनिपुंगवः  ॥ ७.१,३५.१६
वारयामि शिवे भक्तिमित्युवाच कृताञ्जलिः  ॥ ७.१,३५.१६
तन्निशम्य हरिः १ प्राह मां न जानासि लेखपम्  ॥ ७.१,३५.१७
त्रैलोक्याधिपतिं शक्रं सर्वदेवनमस्कृतम्  ॥ ७.१,३५.१७
मद्भक्तो भव विप्रर्षे मामेवार्चय सर्वदा  ॥ ७.१,३५.१८
ददामि सर्वं भद्रं ते त्यज रुद्रं च निर्गुणम्  ॥ ७.१,३५.१८
रुद्रेण निर्गुणेनापि किं ते कार्यं भविष्यति  ॥ ७.१,३५.१९
देवपङ्क्तिबहिर्भूतो यः पिशाचत्वमागतः  ॥ ७.१,३५.१९
वायुरुवाच
तच्छ्रुत्वा प्राह स मुनिर्जपन्पञ्चाक्षरं मनुम्  ॥ ७.१,३५.२०
मन्यमानो धर्मविघ्नं प्राह तं कर्तुमागतम्  ॥ ७.१,३५.२०
उपमन्युरुवाच
त्वयैवं कथितं सर्वं भवनिंदारतेन वै  ॥ ७.१,३५.२१
प्रसंगादेव देवस्य निर्गुणत्वं महात्मनः  ॥ ७.१,३५.२१
त्वं न जानामि वै रुद्रं सर्वदेवेश्वरेश्वरम्  ॥ ७.१,३५.२२
ब्रह्मविष्णुमहेशानां जनक प्रकृतेः परम्  ॥ ७.१,३५.२२
सदसद्व्यक्तमव्यक्तं यमाहुर्ब्रह्मवादिनः  ॥ ७.१,३५.२३
नित्यमेकमनेकं च वरं तस्माद्वृणोम्यहम्  ॥ ७.१,३५.२३
हेतुवादविनिर्मुक्तं सांख्ययोगार्थदम्परम्  ॥ ७.१,३५.२४
उपासते यं तत्त्वज्ञा वरं तस्माद्वृणोम्यहम्  ॥ ७.१,३५.२४
नास्ति शंभोः परं तत्त्वं सर्वकारणकारणात् ॥ ७.१,३५.२५
ब्रह्मविष्ण्वादिदेवानां स्रष्टुर्गुणपराद्विभोः  ॥ ७.१,३५.२५
बहुनात्र किमुक्तेन मयाद्यानुमितं महत् ॥ ७.१,३५.२६
भवांतरे कृतं पापं श्रुता निन्दा भवस्य चेत् ॥ ७.१,३५.२६
श्रुत्वा निंदां भवस्याथ तत्क्षणादेव सन्त्यजेत् ॥ ७.१,३५.२७
स्वदेहं तन्निहत्याशु शिवलोकं स गच्छति  ॥ ७.१,३५.२७
आस्तां तावन्ममेच्छेयं क्षीरं प्रति सुराधम  ॥ ७.१,३५.२८
निहत्य त्वां शिवास्त्रेण त्यजाम्येतं कलेवरम्  ॥ ७.१,३५.२८
वायुरुवाच
एवमुक्त्वोपमन्युस्तं मर्तुं व्यवसितस्स्वयम्  ॥ ७.१,३५.२९
क्षीरे वाञ्छामपि त्यक्त्वा निहन्तुं शक्रमुद्यतः  ॥ ७.१,३५.२९
भस्मादाय तदा घोरमघोरास्त्राभिमंत्रितम्  ॥ ७.१,३५.३०
विसृज्य शक्रमुद्दिश्य ननाद स मुनिस्तदा  ॥ ७.१,३५.३०
स्मृत्वा शंभुपदद्वंद्वं स्वदेहं दुग्धुमुद्यतः  ॥ ७.१,३५.३१
आग्नेयीं धारणां बिभ्रदुपमन्युरवस्थितः  ॥ ७.१,३५.३१
एवं व्यवसिते विप्रे भगवान्भगनेत्रहा  ॥ ७.१,३५.३२
वारयामास सौम्येन धारणां तस्य योगिनः  ॥ ७.१,३५.३२
तद्विसृष्टमघोरास्त्रं नंदीश्वरनियोगतः  ॥ ७.१,३५.३३
जगृहे मध्यतः क्षिप्तं नन्दी शंकरवल्लभः  ॥ ७.१,३५.३३

१ इन्द्रः

५४३

स्वं रूपमेव भगवानास्थाय परमेश्वरः  ॥ ७.१,३५.३४
दर्शयामास शिप्राय बालेन्दुकृतशेखरम्  ॥ ७.१,३५.३४
क्षीरार्णवसहस्रं च पीयूषार्णवमेव वा  ॥ ७.१,३५.३५
दध्यादेरर्णवांश्चैव घृतोदार्णवमेव च  ॥ ७.१,३५.३५
फलार्णवं च बालस्य भक्ष्य भोज्यार्णवं तथा  ॥ ७.१,३५.३६
अपूपानां गिरिं चैव दर्शयामास स प्रभुः  ॥ ७.१,३५.३६
एवं स ददृशे देवो देव्या सार्धं वृषोपरि  ॥ ७.१,३५.३७
गणेश्वरैस्त्रिशूलाद्यैर्दिव्यास्त्रैरपि संवृतः  ॥ ७.१,३५.३७
दिवि दुंदुभयो नेदुः पुष्पवृष्टिः पपात च  ॥ ७.१,३५.३८
विष्णुब्रह्मेन्द्रप्रमुखैर्देवैश्छन्ना दिशो दश  ॥ ७.१,३५.३८
अथोपमन्युरानन्दसमुद्रोर्मिभिरावृतः  ॥ ७.१,३५.३९
पपात दण्डवद्भूमौ भक्तिनम्रेण चेतसा  ॥ ७.१,३५.३९
एतस्मिन्समये तत्र सस्मितो भगवान्भवः  ॥ ७.१,३५.४०
एह्येहीति तमाहूय मूर्ध्न्याघ्राय ददौ वरान्  ॥ ७.१,३५.४०
शिव उवाच
भक्ष्यभोज्यान्यथाकामं बान्धवैर्भुक्ष्व सर्वदा  ॥ ७.१,३५.४१
सुखी भव सदा दुःखान्निर्मुक्ता भक्तिमान्मम  ॥ ७.१,३५.४१
उपमन्यो महाभाग तवाम्बैषा हि पार्वती  ॥ ७.१,३५.४२
मया पुत्रीकृतो ह्यद्य दत्तः क्षीरोदकार्णवः  ॥ ७.१,३५.४२
मधुनश्चार्णवश्चैव दध्यन्नार्णव एव च  ॥ ७.१,३५.४३
आज्यौदनार्णवश्चैव फलाद्यर्णव एव च  ॥ ७.१,३५.४३
अपूपगिरयश्चैव भक्ष्यभोज्यार्णवस्तथा  ॥ ७.१,३५.४४
एते दत्ता मया ते हि त्वं गृह्णीष्व महामुने  ॥ ७.१,३५.४४
पिता तव महादेवो माता वै जगदम्बिका  ॥ ७.१,३५.४५
अमरत्वं मया दत्तं गाणपत्यं च शाश्वतम्  ॥ ७.१,३५.४५
वरान्वरय सुप्रीत्या मनो ऽभिलषितान्परान्  ॥ ७.१,३५.४६
प्रसन्नो ऽहं प्रदास्यामि नात्र कार्या विचारणा  ॥ ७.१,३५.४६
वायुरुवाच
एवमुक्त्वा महादेवः कराभ्यामुपगृह्यतम्  ॥ ७.१,३५.४७
मूर्ध्न्याघ्राय सुतस्ते ऽयमिति देव्यै न्यवेदयत् ॥ ७.१,३५.४७
देवी च गुहवत्प्रीत्या मूर्ध्नि तस्य कराम्बुजम्  ॥ ७.१,३५.४८
विन्यस्य प्रददौ तस्मै कुमारपदमव्ययम्  ॥ ७.१,३५.४८
क्षीराब्धिरपि साकारः क्षीरं स्वादु करे दधत् ॥ ७.१,३५.४९
उपस्थाय ददौ पिण्डीभूतं क्षीरमनश्वरम्  ॥ ७.१,३५.४९
योगैश्वर्यं सदा तुष्टिं ब्रह्मविद्यामनश्वराम्  ॥ ७.१,३५.५०
समृद्धिं परमान्तस्मै ददौ संतुष्टमानसः  ॥ ७.१,३५.५०
अथ शंभुः प्रसन्नात्मा दृष्ट्वा तस्य तपोमहः  ॥ ७.१,३५.५१
पुनर्ददौ वरं दिव्यं मुनये ह्युपमन्यवे  ॥ ७.१,३५.५१
व्रतं पाशुपतं ज्ञानं व्रतयोगं च तत्त्वतः  ॥ ७.१,३५.५२
ददौ तस्मै प्रवक्तृत्वपाटवं सुचिरं परम्  ॥ ७.१,३५.५२
सो ऽपि लब्ध्वा वरान्दिव्यान्कुमारत्वं च सर्वदा  ॥ ७.१,३५.५३
तस्माच्छिवाच्च तस्याश्च शिवाया मुदितो ऽभवत् ॥ ७.१,३५.५३
ततः प्रसन्नचेतस्कः सुप्रणम्य कृतांजलिः  ॥ ७.१,३५.५४
ययाचे स वरं विप्रो देवदेवान्महेश्वरात् ॥ ७.१,३५.५४
उपमन्युरुवाच
प्रसीद देवदेवेश प्रसीद परमेश्वर  ॥ ७.१,३५.५५
स्वभक्तिन्देहि परमान्दिव्यामव्यभिचारिणीम्  ॥ ७.१,३५.५५
५४४

श्रद्धान्देहि महादेव द्वसम्बन्धिषु मे सदा  ॥ ७.१,३५.५६
स्वदास्यं परमं स्नेहं सान्निध्यं चैव सर्वदा  ॥ ७.१,३५.५६
एवमुक्त्वा प्रसन्नात्माहर्षगद्गदया गिरा  ॥ ७.१,३५.५७
सतुष्टाव महादेवमुपमन्युर्द्विजोत्तमः  ॥ ७.१,३५.५७
उपमन्युरुवाच
देवदेव महादेव शरणागतवत्सल  ॥ ७.१,३५.५८
प्रसीद करुणासिंधो साम्ब शंकर सर्वदा  ॥ ७.१,३५.५८
वायुरुवाच
एवमुक्तो महादेवः सर्वेषां च वरप्रदः  ॥ ७.१,३५.५९
प्रत्युवाच प्रसन्नात्मोपमन्युं मुनिसत्तमम्  ॥ ७.१,३५.५९
शिव उवाच
वत्सोपमन्यो तुष्टो ऽस्मि सर्वं दत्तं मया हि ते  ॥ ७.१,३५.६०
दृढभक्तो ऽसि विप्रर्षे मया विज्ञासितो ह्यसि  ॥ ७.१,३५.६०
अजरश्चामरश्चैव भव त्वन्दुःखवर्जितः  ॥ ७.१,३५.६१
यशस्वी तेजसा युक्तो दिव्यज्ञानसमन्वितः  ॥ ७.१,३५.६१
अक्षया बान्धवाश्चैव कुलं गोत्रं च ते सदा  ॥ ७.१,३५.६२
भविष्यति द्विजश्रेष्ठ मयि भक्तिश्च शाश्वती  ॥ ७.१,३५.६२
सान्निध्यं चाश्रमे नित्यं करिष्यामि द्विजोत्तम  ॥ ७.१,३५.६३
उपकंठं मम त्वं वै सानन्दं विहरिष्यसि  ॥ ७.१,३५.६३
एवमुक्त्वा स भगवान्सूर्यकोटिसमप्रभः  ॥ ७.१,३५.६४
ईशानस्स वरान्दत्त्वा तत्रैवान्तर्दधे हरः  ॥ ७.१,३५.६४
उपमन्युः प्रसन्नात्मा प्राप्य तस्माद्वराद्वरान्  ॥ ७.१,३५.६५
जगाम जननीस्थानं सुखं प्रापाधिकं च सः  ॥ ७.१,३५.६५

इति श्रीशिवमहापुराणे वैयासिक्यां चतुर्विंशतिसाहस्र्यां संहितायां तदन्तर्गतायां सप्तम्यां वायवीयसंहितायां पूर्वखण्डे उपमन्युचरितवर्णनं नाम पञ्चत्रिंशो ऽध्यायः
समाप्तो ऽयं सप्तम्या वायवीयसंहितायाः पूर्वखण्डः  ॥
श्रीः   ॥
५४४

__________________________________________________________



श्रीगणेशाय नमः   ॥
श्रीगौरीशंकराभ्यां नमः   ॥
अथ सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डः प्रारभ्यते   ॥

अध्याय १
ओं
नमस्समस्तसंसारचक्रभ्रमणहेतवे  ॥ ७.२,१.१
गौरीकुचतटद्वन्द्वकुंकुमांकितवक्षसे  ॥ ७.२,१.१
सूत उवाच
उक्त्वा भगवतो लब्धप्रसादादुपमन्युना  ॥ ७.२,१.२
नियमादुत्थितो वायुर्मध्ये प्राप्ते दिवाकरे  ॥ ७.२,१.२
ऋषयश्चापि ते सर्वे नैमिषारण्यवासिनः  ॥ ७.२,१.३
अथायमर्थः प्रष्टव्य इति कृत्वा विनिश्चयम्  ॥ ७.२,१.३
कृत्वा यथा स्वकं कृत्यं प्रत्यहं ते यथा पुरा  ॥ ७.२,१.४
भगवंतमुपायांतं समीक्ष्य समुपाविशन्  ॥ ७.२,१.४
अथासौ नियमस्यांते भगवानम्बरोद्भवः  ॥ ७.२,१.५
मध्ये मुनिसभायास्तु भेजे कॢप्तं वरासनम्  ॥ ७.२,१.५
सुखासनोपविष्टश्च वायुर्लोकनमस्कृतः  ॥ ७.२,१.६
श्रीमद्विभूतिमीशस्य हृदि कृत्वेदमब्रवीत् ॥ ७.२,१.६
तं प्रपद्ये महादेवं सर्वज्ञमपराजितम्  ॥ ७.२,१.७
विभूतिस्सकलं यस्य चराचरमिदं जगत् ॥ ७.२,१.७
इत्याकर्ण्य शुभां वाणीमृषयः क्षीणकल्मषाः  ॥ ७.२,१.८
विभूतिविस्तरं श्रोतुमूचुस्ते परमं वचः  ॥ ७.२,१.८
ऋषय ऊचुः
उक्तं भगवता वृत्तमुपमन्योर्महात्मनः  ॥ ७.२,१.९
क्षीरार्थेनापि तपसा यत्प्राप्तं परमेश्वरात् ॥ ७.२,१.९
दृष्टो ऽसौ वासुदेवेन कृष्णेनाक्लिष्टकर्मणा  ॥ ७.२,१.१०
धौम्याग्रजस्ततस्तेन कृत्वा पाशुपतं व्रतम्  ॥ ७.२,१.१०
प्राप्तं च परमं ज्ञानमिति प्रागेव शुश्रुम  ॥ ७.२,१.११
कथं स लब्धवान् कृष्णो ज्ञानं पाशुपतं परम्  ॥ ७.२,१.११
वायुरुवाच
स्वेच्छया ह्यवतीर्णोपि वासुदेवस्सनातनः  ॥ ७.२,१.१२
निंदयन्निव मानुष्यं देहशुद्धिं चकार सः  ॥ ७.२,१.१२
पुत्रार्थं हि तपस्तप्तुं गतस्तस्य महामुनेः  ॥ ७.२,१.१३
आश्रमं मुनिभिर्दृष्टं दृष्टवांस्तत्र वै मुनिम्  ॥ ७.२,१.१३
भस्मावदातसर्वांगं त्रिपुंड्रांकितमस्तकम्  ॥ ७.२,१.१४
रुद्राक्षमालाभरणं जटामंडलमंडितम्  ॥ ७.२,१.१४
तच्छिष्यभूतैर्मुनिभिश्शास्त्रैर्वेदमिवावृतम्  ॥ ७.२,१.१५
शिवध्यानरतं शांतमुपमन्युं महाद्युतिम्  ॥ ७.२,१.१५
नमश्चकार तं दृष्ट्वा हृष्टसर्वतनूरुहः  ॥ ७.२,१.१६
बहुमानेन कृष्णो ऽसौ त्रिः कृत्वा तु प्रदक्षिणाम्  ॥ ७.२,१.१६
स्तुतिं चकार सुप्रीत्या नतस्कंधः कृताञ्जलिः  ॥ ७.२,१.१६
तस्यावलोकनादेव मुनेः कृष्णस्य धीमतः  ॥ ७.२,१.१७
नष्टमासीन्मलं सर्वं मायाजं कार्ममेव च  ॥ ७.२,१.१७
तपःक्षीणमलं कृष्णमुपमन्युर्यथाविधिः  ॥ ७.२,१.१८
भस्मनोद्धूल्य तं मन्त्रैरग्निरित्यादिभिः क्रमात् ॥ ७.२,१.१८
अथ पाशुपतं साक्षाद्व्रतं द्वादशमासिकम्  ॥ ७.२,१.१९
कारयित्वा मुनिस्तस्मै प्रददौ ज्ञानमुत्तमम्  ॥ ७.२,१.१९
तदाप्रभृति तं कृष्णं मुनयश्शंसितव्रताः  ॥ ७.२,१.२०
दिव्याः पाशुपताः सर्वे परिवृत्योपतस्थिरे  ॥ ७.२,१.२०
ततो गुरुनियोगाद्वै कृष्णः परमशक्तिमान्  ॥ ७.२,१.२१
५४५

तपश्चकार पुत्रार्थं सांबमुद्दिश्य शंकरम्  ॥ ७.२,१.२१
तपसो तेन वर्षांते दृष्टो ऽसौ परमेश्वरः  ॥ ७.२,१.२२
श्रिया परमया युक्तस्सांबश्च सगणश्शिवः  ॥ ७.२,१.२२
वरार्थमाविर्भूतस्य हरस्य सुभगाकृतेः  ॥ ७.२,१.२३
स्तुतिं चकार नत्वासौ कृष्णः सम्यक्कृतांजलिः  ॥ ७.२,१.२३
सांबं समगणव्यग्रो लब्धवान्पुत्रमात्मनः  ॥ ७.२,१.२४
तपसा तुष्टचित्तेन दत्तं विष्णोश्शिवेन वै  ॥ ७.२,१.२४
यस्मात्सांबो महादेवः प्रददौ पुत्रमात्मनः  ॥ ७.२,१.२५
तस्माज्जांबवतीसूनुं सांबं चक्रे स नामतः  ॥ ७.२,१.२५
तदेतत्कथितं सर्वं कृष्णस्यामितकर्मणः  ॥ ७.२,१.२६
महर्षेर्ज्ञानलाभश्च पुत्रलाभश्च शंकरात् ॥ ७.२,१.२६
य इदं कीर्तयेन्नित्यं शृणुयाच्छ्रावयेत्तथा  ॥ ७.२,१.२७
स विष्णोर्ज्ञानमासाद्य तेनैव सह मोदते  ॥ ७.२,१.२७
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे कृष्णपुत्रप्राप्तिवर्णनं नम प्रथमो ऽध्यायः

अध्याय २
ऋषय ऊचुः
किं तत्पाशुपतं ज्ञानं कथं पशुपतिश्शिवः  ॥ ७.२,२.१
कथं धौम्याग्रजः पृष्टः कृष्णेनाक्लिष्टकर्मणा  ॥ ७.२,२.१
एतत्सर्वं समाचक्ष्व वायो शंकरविग्रह  ॥ ७.२,२.२
तत्समो न हि वक्तास्ति त्रैलोक्येष्वपरः प्रभुः  ॥ ७.२,२.२
सूत उवाच
इत्याकर्ण्य वचस्तेषां महर्षीणां प्रभंजनः  ॥ ७.२,२.३
संस्मृत्य शिवमीशानं प्रवक्तुमुपचक्रमे  ॥ ७.२,२.३
वायुरुवाच
पुरा साक्षान्महेशेन श्रीकंठाख्येन मन्दरे  ॥ ७.२,२.४
देव्यै देवेन कथितं ज्ञानं पाशुपतं परम्  ॥ ७.२,२.४
तदेव पृष्टं कृष्णेन विष्णुना विश्वयोनिना  ॥ ७.२,२.५
पशुत्वं च सुरादीनां पतित्वं च शिवस्य च  ॥ ७.२,२.५
यथोपदिष्टं कृष्णाय मुनिना ह्युपमन्युना  ॥ ७.२,२.६
तथा समासतो वक्ष्ये तच्छृणुध्वमतंद्रिताः  ॥ ७.२,२.६
पुरोपमन्युमासीनं विष्णुःकृष्णवपुर्धरः  ॥ ७.२,२.७
प्रणिपत्य यथान्यायमिदं वचनमब्रवीत् ॥ ७.२,२.७
श्रीकृष्ण उवाच
भगवञ्छ्रोतुमिच्छामि देव्यै देवेन भाषितम्  ॥ ७.२,२.८
दिव्यं पाशुपतं ज्ञानं विभूतिं वास्य कृत्स्नशः  ॥ ७.२,२.८
कथं पशुपतिर्देवः पशवः के प्रकीर्तिताः  ॥ ७.२,२.९
कैः पाशैस्ते निबध्यंते विमुच्यंते च ते कथम्  ॥ ७.२,२.९
इति संचोदितः श्रीमानुपमन्युर्महात्मना  ॥ ७.२,२.१०
प्रणम्य देवं देवीं च प्राह पुष्टो यथा तथा  ॥ ७.२,२.१०
उपमन्युरुवाच
ब्रह्माद्याः स्थावरांताश्च देवदेवस्य शूलिनः  ॥ ७.२,२.११
पशवः परिकीर्त्यंते संसारवशवर्तिनः  ॥ ७.२,२.११
तेषां पतित्वाद्देवेशः शिवः पशुपतिः स्मृतः  ॥ ७.२,२.१२
मलमायादिभिः पाशैः स बध्नाति पशून्पतिः  ॥ ७.२,२.१२
स एव मोचकस्तेषां भक्त्या सम्यगुपासितः  ॥ ७.२,२.१३
चतुर्विंशतितत्त्वानि मायाकर्मगुणा अमी  ॥ ७.२,२.१३
विषया इति कथ्यन्ते पाशा जीवनिबन्धनाः  ॥ ७.२,२.१४
ब्रह्मादिस्तम्बपर्यंतान् पशून्बद्ध्वा महेश्वरः  ॥ ७.२,२.१४
५४५

पाशैरेतैः पतिर्देवः कार्यं कारयति स्वकम्  ॥ ७.२,२.१५
तस्याज्ञया महेशस्य प्रकृतिः पुरुषोचिताम्  ॥ ७.२,२.१५
बुद्धिं प्रसूते सा बुद्धिरहंकारमहंकृतिः  ॥ ७.२,२.१६
इन्द्रियाणि दशैकं च तन्मात्रापञ्चकं तथा  ॥ ७.२,२.१६
शासनाद्देवदेवस्य शिवस्य शिवदायिनः  ॥ ७.२,२.१७
तन्मात्राण्यपि तस्यैव शासनेन महीयसा  ॥ ७.२,२.१७
महाभूतान्यशेषाणि भावयंत्यनुपूर्वशः  ॥ ७.२,२.१८
ब्रह्मादीनां तृणान्तानां देहिनां देहसंगतिम्  ॥ ७.२,२.१८
महाभूतान्यशेषाणि जनयंति शिवाज्ञया  ॥ ७.२,२.१९
अध्यवस्यति वै बुद्धिरहंकारोभिमन्यते  ॥ ७.२,२.१९
चित्तं चेतयते चापि मनः संकल्पयत्यपि  ॥ ७.२,२.२०
श्रोत्रादीनि च गृह्णन्ति शब्दादीन्विषयान् पृथक् ॥ ७.२,२.२०
स्वानेव नान्यान्देवस्य दिव्येनाज्ञाबलेन वै  ॥ ७.२,२.२१
वागादीन्यपि यान्यासंस्तानि कर्मेन्द्रियाणि च  ॥ ७.२,२.२१
यथा स्वं कर्म कुर्वन्ति नान्यत्किंचिच्छिवाज्ञया  ॥ ७.२,२.२२
शब्दादयोपि गृह्यंते क्रियन्ते वचनादयः  ॥ ७.२,२.२२
अविलंघ्या हि सर्वेषामाज्ञा शंभोर्गरीयसी  ॥ ७.२,२.२३
अवकाशमशेषाणां भूतानां संप्रयच्छति  ॥ ७.२,२.२३
आकाशः परमेशस्य शासनादेव सर्वगः  ॥ ७.२,२.२४
प्राणाद्यैश्च तथा नामभेदैरंतर्बहिर्जगत् ॥ ७.२,२.२४
बिभर्ति सर्वं शर्वस्य शासनेन प्रभञ्जनः  ॥ ७.२,२.२५
हव्यं वहति देवानां कव्यं कव्याशिनामपि  ॥ ७.२,२.२५
पाकाद्यं च करोत्यग्निः परमेश्वरशासनात् ॥ ७.२,२.२६
संजीवनाद्यं सर्वस्य कुर्वत्यापस्तदाज्ञया  ॥ ७.२,२.२६
विश्वम्भरा जगन्नित्यं धत्ते विश्वेश्वराज्ञया  ॥ ७.२,२.२७
देवान्पात्यसुरान् हंति त्रिलोकमभिरक्षति  ॥ ७.२,२.२७
आज्ञया तस्य देवेन्द्रः सर्वैर्देवैरलंघ्यया  ॥ ७.२,२.२८
आधिपत्यमपां नित्यं कुरुते वरुणस्सदा  ॥ ७.२,२.२८
पाशैर्बध्नाति च यथा दंड्यांस्तस्यैव शासनात् ॥ ७.२,२.२९
ददाति नित्यं यक्षेन्द्रो द्रविणं द्रविणेश्वरः  ॥ ७.२,२.२९
पुण्यानुरूपं भूतेभ्यः पुरुषस्यानुशासनात् ॥ ७.२,२.३०
करोति संपदः शश्वज्ज्ञानं चापि सुमेधसाम्  ॥ ७.२,२.३०
निग्रहं चाप्यसाधूनामीशानश्शिवशासनात् ॥ ७.२,२.३१
धत्ते तु धरणीं मूर्ध्ना शेषः शिवनियोगतः  ॥ ७.२,२.३१
यामाहुस्तामसीं रौद्रीं मूर्तिमंतकरीं हरेः  ॥ ७.२,२.३२
सृजत्यशेषमीशस्य शासनाच्चतुराननः  ॥ ७.२,२.३२
अन्याभिर्मूर्तिभिः स्वाभिः पाति चांते निहन्ति च  ॥ ७.२,२.३३
विष्णुः पालयते विश्वं कालकालस्य शासनात् ॥ ७.२,२.३३
सृजते त्रसते चापि स्वकाभिस्तनुभिस्त्रिभिः  ॥ ७.२,२.३४
हरत्यंते जगत्सर्वं हरस्तस्यैव शासनात् ॥ ७.२,२.३४
सृजत्यपि च विश्वात्मा त्रिधा भिन्नस्तु रक्षति  ॥ ७.२,२.३५
कालः करोति सकलं कालस्संहरति प्रजाः  ॥ ७.२,२.३५
कालः पालयते विश्वं कालकालस्य शासनात् ॥ ७.२,२.३६
५४६

त्रिभिरंशैर्जगद्बिभ्रत्तेजोभिर्वृष्टिमादिशन्  ॥ ७.२,२.३६
दिवि वर्षत्यसौ भानुर्देवदेवस्य शासनात् ॥ ७.२,२.३७
पुष्णात्योषधिजातानि भूतान्याह्लादयत्यपि  ॥ ७.२,२.३७
देवैश्च पीयते चंद्रश्चन्द्रभूषणशासनात् ॥ ७.२,२.३८
आदित्या वसवो रुद्रा अश्विनौ मरुतस्तथा  ॥ ७.२,२.३८
खेचरा ऋषयस्सिद्धा भोगिनो मनुजा मृगाः  ॥ ७.२,२.३९
पशवः पक्षिणश्चैव कीटाद्याः स्थावराणि च  ॥ ७.२,२.३९
नद्यस्समुद्रा गिरयः काननानि सरांसि च  ॥ ७.२,२.४०
वेदाः सांगाश्च शास्त्राणि मंत्रस्तोममखादयः  ॥ ७.२,२.४०
कालाग्न्यादिशिवांतानि भुवनानि सहाधिपैः  ॥ ७.२,२.४१
ब्रह्मांडान्यप्यसंख्यानि तेषामावरणानि च  ॥ ७.२,२.४१
वर्तमानान्यतीतानि भविष्यन्त्यपि कृत्स्नशः  ॥ ७.२,२.४२
दिशश्च विदिशश्चैव कालभेदाः कलादयः  ॥ ७.२,२.४२
यच्च किंचिज्जगत्यस्मिन् दृश्यते श्रूयते ऽपि वा  ॥ ७.२,२.४३
तत्सर्वं शंकरस्याज्ञा बलेन समधिष्ठितम्  ॥ ७.२,२.४३
आज्ञाबलात्तस्य धरा स्थितेह धराधरा वारिधराः समुद्राः  ॥ ७.२,२.४४
ज्योतिर्गणाः शक्रमुखाश्च देवाः स्थिरं चिरं वा चिदचिद्यदस्ति  ॥ ७.२,२.४४
उपमन्युरुवाच
अत्याश्चर्यमिदं कृष्ण शंभोरमितकर्मणः  ॥ ७.२,२.४५
आज्ञाकृतं शृणुष्वैतच्छ्रुतं श्रुतिमुखे मया  ॥ ७.२,२.४५
पुरा किल सुराः सेंद्रा विवदंतः परस्परम्  ॥ ७.२,२.४६
असुरान्समरे जित्वा जेताहमहमित्युत  ॥ ७.२,२.४६
तदा महेश्वरस्तेषां मध्यतो वरवेषधृक् ॥ ७.२,२.४७
स्वलक्षणैर्विहीनांगः स्वयं यक्ष इवाभवत् ॥ ७.२,२.४७
स तानाह सुरानेकं तृणमादाय भूतले  ॥ ७.२,२.४८
य एतद्विकृतं कर्तुं क्षमते स तु दैत्यजित् ॥ ७.२,२.४८
यक्षस्य वचनं श्रुत्वा वज्रपाणिः शचीपतिः  ॥ ७.२,२.४९
किंचित्क्रुद्धो विहस्यैनं तृणमादातुमुद्यतः  ॥ ७.२,२.४९
न तत्तृणमुपदातुं मनसापि च शक्यते  ॥ ७.२,२.५०
यथा तथापि तच्छेत्तुं वज्रं वज्रधरो ऽसृजत् ॥ ७.२,२.५०
तद्वज्रं निजवज्रेण संसृष्टमिव सर्वतः  ॥ ७.२,२.५१
तृणेनाभिहतं तेन तिर्यगग्रं पपात ह  ॥ ७.२,२.५१
ततश्चान्ये सुसंरब्धा लोकपाला महाबलाः  ॥ ७.२,२.५२
ससृजुस्तृणमुद्दिश्य स्वायुधानि सहस्रशः  ॥ ७.२,२.५२
प्रजज्ज्वाल महावह्निः प्रचंडः पवनो ववौ  ॥ ७.२,२.५३
प्रवृद्धो ऽपांपतिर्यद्वत्प्रलये समुपस्थिते  ॥ ७.२,२.५३
एवं देवैस्समारब्धं तृणमुद्दिश्य यत्नतः  ॥ ७.२,२.५४
व्यर्थमासीदहो कृष्ण यक्षस्यात्मबलेन वै  ॥ ७.२,२.५४
तदाह यक्षं देवेंद्रः को भवानित्यमर्षितः  ॥ ७.२,२.५५
ततस्स पश्यतामेव तेषामंतरधादथ  ॥ ७.२,२.५५
तदंतरे हैमवती देवी दिव्यविभूषणा  ॥ ७.२,२.५६
आविरासीन्नभोरंगे शोभमाना शुचिस्मिता  ॥ ७.२,२.५६
तां दृष्ट्वा विस्मयाविष्टा देवाः शक्रपुरोगमाः  ॥ ७.२,२.५७
५४६

प्रणम्य यक्षं पप्रच्छुः को ऽसौ यक्षो विलक्षणः  ॥ ७.२,२.५७
सा ऽब्रवीत्सस्मितं देवी स युष्माकमगोचरः  ॥ ७.२,२.५८
तेनेदं भ्रम्यते चक्रं संसाराख्यं चराचरम्  ॥ ७.२,२.५८
तेनादौ क्रियते विश्वं तेन संह्रियते पुनः  ॥ ७.२,२.५९
न तन्नियन्ता कश्चित्स्यात्तेन सर्वं नियम्यते  ॥ ७.२,२.५९
इत्युक्त्वा सा महादेवी तत्रैवांतरधत्त वै  ॥ ७.२,२.६०
देवाश्च विस्मिताः सर्वे तां प्रणम्य दिवं ययुः  ॥ ७.२,२.६०
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखंडे द्वितीयो ऽध्यायः

अध्याय ३
उपमन्युरुवाच
शृणु कृष्ण महेशस्य शिवस्य परमात्मनः  ॥ ७.२,३.१
मूर्त्यात्मभिस्ततं कृत्स्नं जगदेतच्चराचरम्  ॥ ७.२,३.१
स शिवस्सर्वमेवेदं स्वकीयाभिश्च मूर्तिभिः  ॥ ७.२,३.२
अधितिष्ठत्यमेयात्मा ह्येतत्सर्वमनुस्मृतम्  ॥ ७.२,३.२
ब्रह्मा विष्णुस्तथा रुद्रो महेशानस्सदाशिवः  ॥ ७.२,३.३
मूर्तयस्तस्य विज्ञेया याभिर्विश्वमिदं ततम्  ॥ ७.२,३.३
अथान्याश्चापि तनवः पञ्च ब्रह्मसमाह्वयाः  ॥ ७.२,३.४
तनूभिस्ताभिराव्याप्तमिह किंचिन्न विद्यते  ॥ ७.२,३.४
ईशानः पुरुषो ऽघोरो वामः सद्यस्तथैव च  ॥ ७.२,३.५
ब्रह्माण्येतानि देवस्य मूर्तयः पञ्च विश्रुताः  ॥ ७.२,३.५
ईशानाख्या तु या तस्य मूर्तिराद्या गरीयसी  ॥ ७.२,३.६
भोक्तारं प्रकृतेः साक्षात्क्षेत्रज्ञमधितिष्ठति  ॥ ७.२,३.६
स्थाणोस्तत्पुरुषाख्या या मूर्तिर्मूर्तिमतः प्रभोः  ॥ ७.२,३.७
गुणाश्रयात्मकं भोग्यमव्यक्तमधितिष्ठति  ॥ ७.२,३.७
धर्माद्यष्टांगसंयुक्तं बुद्धितत्त्वं पिनाकिनः  ॥ ७.२,३.८
अधितिष्ठत्यघोराख्या मूर्तिरत्यंतपूजिता  ॥ ७.२,३.८
वामदेवाह्वयां मूर्तिं महादेवस्य वेधसः  ॥ ७.२,३.९
अहंकृतेरधिष्ठात्रीमाहुरागमवेदिनः  ॥ ७.२,३.९
सद्यो जाताह्वयां मूर्तिं शम्भोरमितवर्चसः  ॥ ७.२,३.१०
मानसः समधिष्ठात्रीं मतिमंतः प्रचक्षते  ॥ ७.२,३.१०
श्रोत्रस्य वाचः शब्दस्य विभोर्व्योम्नस्तथैव च  ॥ ७.२,३.११
ईश्वरीमीश्वरस्येमामीशाख्यां हि विदुर्बुधाः  ॥ ७.२,३.११
त्वक्पाणिस्पर्शवायूनामीश्वरीं मूर्तिमैश्वरीम्  ॥ ७.२,३.१२
पुरुषाख्यं विदुस्सर्वे पुराणार्थविशारदाः  ॥ ७.२,३.१२
चक्षुषश्चरणस्यापि रूपस्याग्नेस्तथैव च  ॥ ७.२,३.१३
अघोराख्यामधिष्ठात्रीं मूर्तिमाहुर्मनीषिणः  ॥ ७.२,३.१३
रमनायाश्च पायोश्च रसस्यापां तथैव च  ॥ ७.२,३.१४
ईश्वरीं वामदेवाख्यां मूर्तिं तन्निरतां विदुः  ॥ ७.२,३.१४
घ्राणस्य चैवोपस्थस्य गंधस्य च भुवस्तथा  ॥ ७.२,३.१५
सद्यो जाताह्वयां मूर्तिमीश्वरीं संप्रचक्षते  ॥ ७.२,३.१५
मूर्तयः पञ्च देवस्य वंदनीयाः प्रयत्नतः  ॥ ७.२,३.१६
श्रेयोर्थिभिर्नरैर्नित्यं श्रेयसामेकहेतवः  ॥ ७.२,३.१६
तस्य देवादिदेवस्य मूर्त्यष्टकमयं जगत् ॥ ७.२,३.१७
तस्मिन्व्याप्य स्थितं विश्वं सूत्रे मणिगणा इव  ॥ ७.२,३.१७
शर्वो भवस्तथा रुद्र उग्रो भीमः पशोः पतिः १  ॥ ७.२,३.१८

१ अलुक्समास आर्षः

५४७

ईशानश्च महादेवो मूर्तयश्चाष्ट विश्रुताः  ॥ ७.२,३.१८
भूम्यंभोग्निमरुद्व्योमक्षेत्रज्ञार्कनिशाकराः  ॥ ७.२,३.१९
अधिष्ठिता महेशस्य शर्वाद्यैरष्टमूर्तिभिः  ॥ ७.२,३.१९
चराचरात्मकं विश्वं धत्ते विश्वंभरात्मिका  ॥ ७.२,३.२०
शार्वीर्शिवाह्वया मूर्तिरिति शास्त्रस्य निश्चयः  ॥ ७.२,३.२०
संजीवनं समस्तस्य जगतस्सलिलात्मिका  ॥ ७.२,३.२१
भावीति गीयते मूर्तिभवस्य परमात्मनः  ॥ ७.२,३.२१
बहिरंतर्गता विश्वं व्याप्य तेजोमयी शुभा  ॥ ७.२,३.२२
रौद्री रुद्राव्यया मूर्तिरास्थिता घोररूपिणी  ॥ ७.२,३.२२
स्पंदयत्यनिलात्मदं बिभर्ति स्पंदते स्वयम्  ॥ ७.२,३.२३
औग्रीति कथ्यते सद्भिर्मूर्तिरुग्रस्य वेधसः  ॥ ७.२,३.२३
सर्वावकाशदा सर्वव्यापिका गगनात्मिका  ॥ ७.२,३.२४
मूर्तिर्भीमस्य भीमाख्या भूतवृंदस्य भेदिका  ॥ ७.२,३.२४
सर्वात्मनामधिष्ठात्री सर्वक्षेत्रनिवासिनी  ॥ ७.२,३.२५
मूर्तिः पशुपतेर्ज्ञेया पशुपाशनिकृंतनी  ॥ ७.२,३.२५
दीपयंती जगत्सर्वं दिवाकरसमाह्वया  ॥ ७.२,३.२६
ईशानाख्यमहेशस्य मूर्तिर्दिवि विसर्पति  ॥ ७.२,३.२६
आप्याययति यो विश्वममृतांशुर्निशाकरः  ॥ ७.२,३.२७
महादेवस्य सा मूर्तिर्महादेवसमाह्वया  ॥ ७.२,३.२७
आत्मा तस्याष्टमी मूर्तिः शिवस्य परमात्मनः  ॥ ७.२,३.२८
व्यापिकेतरमूर्तीनां विश्वं तस्माच्छिवात्मकम्  ॥ ७.२,३.२८
वृक्षस्य मूलसेकेन शाखाः पुष्यंति वै यथा  ॥ ७.२,३.२९
शिवस्य पूजया तद्वत्पुष्यत्यस्य वपुर्जगत् ॥ ७.२,३.२९
सर्वाभयप्रदानं च सर्वानुग्रहणं तथा  ॥ ७.२,३.३०
सर्वोपकारकरणं शिवस्याराधनं विदुः  ॥ ७.२,३.३०
यथेह पुत्रपौत्रादेः प्रीत्या प्रीतो भवेत्पिता  ॥ ७.२,३.३१
तथा सर्वस्य संप्रीत्या प्रीतो भवति शंकरः  ॥ ७.२,३.३१
देहिनो यस्य कस्यापि क्रियते यदि निग्रहः  ॥ ७.२,३.३२
अनिष्टमष्टमूर्तेस्तत्कृतमेव न संशयः  ॥ ७.२,३.३२
अष्टमूर्त्यात्मना विश्वमधिष्ठाय स्थितं शिवम्  ॥ ७.२,३.३३
भजस्व सर्वभावेन रुद्रः परमकारणम्  ॥ ७.२,३.३३

ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे तृतीयो ऽध्यायः

अध्याय ४
कृष्ण उवाच
भगवन्परमेशस्य शर्वस्यामिततेजसः  ॥ ७.२,४.१
मूर्तिभिर्विश्वमेवेदं यथा व्याप्तं तथा श्रुतम्  ॥ ७.२,४.१
अथैतज्ज्ञातुमिच्छामि याथात्म्यं पमेशयोः  ॥ ७.२,४.२
स्त्रीपुंभावात्मकं चेदं ताभ्यां कथमधिष्ठितम्  ॥ ७.२,४.२
उपमन्युरुवाच
श्रीमद्विभूतिं शिवयोर्याथात्म्यं च समासतः  ॥ ७.२,४.३
वक्ष्ये तद्विस्तराद्वक्तुं भवेनापि न शक्यते  ॥ ७.२,४.३
शक्तिः साक्षान्महादेवी महादेवश्च शक्तिमान्  ॥ ७.२,४.४
तयोर्विभूतिलेशो वै सर्वमेतच्चराचरम्  ॥ ७.२,४.४
वस्तु किंचिदचिद्रूपं किंचिद्वस्तु चिदात्मकम्  ॥ ७.२,४.५
५४७

द्वयं शुद्धमशुद्धं च परं चापरमेव च  ॥ ७.२,४.५
यत्संसरति चिच्चक्रमचिच्चक्रसमन्वितम्  ॥ ७.२,४.६
तदेवाशुद्धमपरमितरं तु परं शुभम्  ॥ ७.२,४.६
अपरं च परं चैव द्वयं चिदचिदात्मकम्  ॥ ७.२,४.७
शिवस्य च शिवायाश्च स्वाम्यं चैतत्स्वभावतः  ॥ ७.२,४.७
शिवयोर्वै वशे विश्वं न विश्वस्य वशे शिवौ  ॥ ७.२,४.८
ईशितव्यमिदं यस्मात्तस्माद्विश्वेश्वरौ शिवौ  ॥ ७.२,४.८
यथा शिवस्तथा देवी यथा देवी तथा शिवः  ॥ ७.२,४.९
नानयोरंतरं विद्याच्चंद्रचन्द्रिकयोरिव  ॥ ७.२,४.९
चंद्रो न खलु भात्येष यथा चंद्रिकया विना  ॥ ७.२,४.१०
न भाति विद्यमानो ऽपि तथा शक्त्या विना शिवः  ॥ ७.२,४.१०
प्रभया हि विनायद्वद्भानुरेष न विद्यते  ॥ ७.२,४.११
प्रभा च भानुना तेन सुतरां तदुपाश्रया  ॥ ७.२,४.११
एवं परस्परापेक्षा शक्तिशक्तिमतोः स्थिता  ॥ ७.२,४.१२
न शिवेन विना शक्तिर्न शक्त्या च विना शिवः  ॥ ७.२,४.१२
शक्तौयया शिवो नित्यं भक्तौ मुक्तौ च देहिनाम्  ॥ ७.२,४.१३
आद्या सैका परा शक्तिश्चिन्मयी शिवसंश्रया  ॥ ७.२,४.१३
यामाहुरखिलेशस्य तैस्तैरनुगुणैर्गुणैः  ॥ ७.२,४.१४
समानधर्मिणीमेव शिवस्य परमात्मनः  ॥ ७.२,४.१४
सैका परा च चिद्रूपा शक्तिः प्रसवधर्मिणी  ॥ ७.२,४.१५
विभज्य बहुधा विश्वं विदधाति शिवेच्छया  ॥ ७.२,४.१५
सा मूलप्रकृतिर्माया त्रिगुणा च त्रिधा स्मृता  ॥ ७.२,४.१६
शिवया च विपर्यस्तं यया ततमिदं जगत् ॥ ७.२,४.१६
एकधा च द्विधा चैव तथा शतसहस्रधा  ॥ ७.२,४.१७
शक्तयः खलु भिद्यंते बहुधा व्यवहारतः  ॥ ७.२,४.१७
शिवेच्छया पराशक्तिः शिवतत्त्वैकतां गता  ॥ ७.२,४.१८
ततः परिस्फुरत्यादौ सर्गे तैलं तिलादिव  ॥ ७.२,४.१८
ततः क्रियाख्यया शक्त्या शक्तौ शक्तिमदुत्थया  ॥ ७.२,४.१९
तस्यां विक्षोभ्यमाणायामादौ नादः समुद्बभौ  ॥ ७.२,४.१९
नादाद्विनिःसृतो बिंदुर्बिंदोदेवस्सदाशिवः  ॥ ७.२,४.२०
तस्मान्महेश्वरो जातः शुद्धविद्या महेश्वरात् ॥ ७.२,४.२०
सा वाचामीश्वरी शक्तिर्वागीशाख्या हि शूलिनः  ॥ ७.२,४.२१
या सा वर्णस्वरूपेण मातृकेपि विजृम्भते  ॥ ७.२,४.२१
अथानंतसमावेशान्माया कालमवासृजत् ॥ ७.२,४.२२
नियतिञ्च कलां विद्यां कलातोरागपूरुषौ  ॥ ७.२,४.२२
मायातः पुनरेवाभूदव्यक्तं त्रिगुणात्मकम्  ॥ ७.२,४.२३
त्रिगुणाच्च ततो व्यक्ताद्विभक्ताः स्युस्त्रयो गुणाः  ॥ ७.२,४.२३
सत्त्वं रजस्तमश्चेति यैर्व्याप्तमखिलं जगत् ॥ ७.२,४.२४
गुणेभ्यः क्षोभ्यमाणेभ्यो गुणेशाख्यास्त्रिमूर्तयः  ॥ ७.२,४.२४
अभवन्महदादीनि तत्त्वानि च यथाक्रमम्  ॥ ७.२,४.२५
तेभ्यस्स्युरण्डपिण्डानि त्वसंख्यानि शिवाज्ञया  ॥ ७.२,४.२५
५४८

अधिष्ठितान्यनन्ताद्यैर्विद्येशैश्चक्रवर्तिभिः  ॥ ७.२,४.२५
शरीरांतरभेदेन शक्तेर्भेदाः प्रकीर्तिताः  ॥ ७.२,४.२६
नानारूपास्तु विज्ञेयाः स्थूलसूक्ष्मविभेदतः  ॥ ७.२,४.२६
रुद्रस्य रौद्री सा शक्तिर्विष्णौर्वै वैष्णवी मता  ॥ ७.२,४.२७
ब्रह्माणी ब्रह्मणः प्रोक्ता चेन्द्रस्यैंद्रीति कथ्यते  ॥ ७.२,४.२७
किमत्र बहुनोक्तेन यद्विश्वमिति कीर्तितम्  ॥ ७.२,४.२८
शक्यात्मनैव तद्व्याप्तं यथा देहे ऽंतरात्मना  ॥ ७.२,४.२८
तस्माच्छक्तिमयं सर्वं जगत्स्थावरजंगमम्  ॥ ७.२,४.२९
कला या परमा शक्तिः कथिता परमात्मनः  ॥ ७.२,४.२९
एवमेषा परा शक्तिरीश्वरेच्छानुयायिनी  ॥ ७.२,४.३०
स्थिरं चरं च यद्विश्वं सृजतीति विनिश्चयः  ॥ ७.२,४.३०
ज्ञानक्रिया चिकीर्षाभिस्तिसृभिस्स्वात्मशक्तिभिः  ॥ ७.२,४.३१
शक्तिमानीश्वरः शश्वद्विश्वं व्याप्याधितिष्ठति  ॥ ७.२,४.३१
इदमित्थमिदं नेत्थं भवेदित्येवमात्मिका  ॥ ७.२,४.३२
इच्छाशक्तिर्महेशस्य नित्या कार्यनियामिका  ॥ ७.२,४.३२
ज्ञानशक्तिस्तु तत्कार्यं करणं कारणं तथा  ॥ ७.२,४.३३
प्रयोजनं च तत्त्वेन बुद्धिरूपाध्यवस्यति  ॥ ७.२,४.३३
यथेप्सितं क्रियाशक्तिर्यथाध्यवसितं जगत् ॥ ७.२,४.३४
कल्पयत्यखिलं कार्यं क्षणात्संकल्परूपिणी  ॥ ७.२,४.३४
यथा शक्तित्रयोत्थानं शक्तिप्रसवधर्मिणी  ॥ ७.२,४.३५
शक्त्या परमया नुन्ना प्रसूते सकलं जगत् ॥ ७.२,४.३५
एवं शक्तिसमायोगाच्छक्तिमानुच्यते शिवः  ॥ ७.२,४.३६
शक्तिशक्तिमदुत्थं तु शाक्तं शैवमिदं जगत् ॥ ७.२,४.३६
यथा न जायते पुत्रः पितरं मातरं विना  ॥ ७.२,४.३७
तथा भवं भवानीं च विना नैतच्चराचरम्  ॥ ७.२,४.३७
स्त्रीपुंसप्रभवं विश्वं स्त्रीपुंसात्मकमेव च  ॥ ७.२,४.३७
स्त्रीपुंसयोर्विभूतिश्च स्त्रीपुंसाभ्यामधिष्ठितम्  ॥ ७.२,४.३८
परमात्मा शिवः प्रोक्तश्शिवा सा च प्रकीर्तिता  ॥ ७.२,४.३८
शिवस्सदाशिवः प्रोक्तः शिवा सा च मनोन्मनी  ॥ ७.२,४.३९
शिवो महेश्वरो ज्ञेयः शिवा मायेति कथ्यते  ॥ ७.२,४.३९
पुरुषः परमेशानः प्रकृतिः परमेश्वरी  ॥ ७.२,४.४०
रुद्रो महेश्वरस्साक्षाद्रुद्राणी रुद्रवल्लभा  ॥ ७.२,४.४०
विष्णुर्विश्वेश्वरो देवो लक्ष्मीर्विश्वेश्वरप्रिया  ॥ ७.२,४.४१
ब्रह्मा शिवो यदा स्रष्टा ब्रह्माणी ब्रह्मणः प्रिया  ॥ ७.२,४.४१
भास्करो भगवाञ्छंभुः प्रभा भगवती शिवा  ॥ ७.२,४.४२
महेंद्रो मन्मथारातिः शची शैलेन्द्रकन्यका  ॥ ७.२,४.४२
जातवेदा महादेवः स्वाहा शर्वार्धदेहिनी  ॥ ७.२,४.४३
यमस्त्रियंबको देवस्तत्प्रिया गिरिकन्यका  ॥ ७.२,४.४३
निरृतिर्भगवानीशो नैरृती नगनंदनी  ॥ ७.२,४.४४
वरुणो भगवान्रुद्रो वारुणी भूधरात्मजा  ॥ ७.२,४.४४
बालेंदुशेखरो वायुः शिवा शिवमनोहरा  ॥ ७.२,४.४५
यक्षो यज्ञशिरोहर्ता ऋद्धिर्हिमगिरीन्द्रजा  ॥ ७.२,४.४५
५४८

चंद्रार्धशेखरश्चंद्रो रोहिणी रुद्रवल्लभा  ॥ ७.२,४.४६
ईशानः परमेशानस्तदार्या परमेश्वरी  ॥ ७.२,४.४६
अनंतवलयो ऽनंतो ह्यनंतानंतवल्लभा  ॥ ७.२,४.४७
कालाग्निरुद्रः कालारिः काली कालांतकप्रिया  ॥ ७.२,४.४७
पुरुषाख्यो मनुश्शंभुः शतरूपा शिवप्रिया  ॥ ७.२,४.४८
दक्षस्साक्षान्महादेवः प्रसूतिः परमेश्वरी  ॥ ७.२,४.४८
रुचिर्भवो भवानी च बुधैराकूतिरुच्यते  ॥ ७.२,४.४९
भृगुर्भगाक्षिहा देवः ख्यातिस्त्रिनयनप्रिया  ॥ ७.२,४.४९
मरीचिभगवान्रुद्रः संभूतिश्शर्ववल्लभा  ॥ ७.२,४.५०
गंगाधरो ऽंगिरा ज्ञेयः स्मृतिः साक्षादुमा स्मृता  ॥ ७.२,४.५०
पुलस्त्यः शशभृन्मौलिः प्रीतिः कांता पिनाकिनः  ॥ ७.२,४.५१
पुलहस्त्रिपुरध्वंसी तत्प्रिया तु शिवप्रिया  ॥ ७.२,४.५१
क्रतुध्वंसी क्रतुः प्रोक्तः संनतिर्दयिता विभोः  ॥ ७.२,४.५२
त्रिनेत्रो ऽत्रिरुमा साक्षादनसूया स्मृता बुधैः  ॥ ७.२,४.५२
कश्यपः कालहा देवो देवमाता महेश्वरी  ॥ ७.२,४.५३
वसिष्ठो मन्मथारातिर्देवी साक्षादरुंधती  ॥ ७.२,४.५३
शंकरः पुरुषास्सर्वे स्त्रियस्सर्वा महेश्वरी  ॥ ७.२,४.५४
सर्वे स्त्रीपुरुषास्तस्मात्तयोरेव विभूतयः  ॥ ७.२,४.५४
विषयी भगवानीशो विषयः परमेश्वरी  ॥ ७.२,४.५५
श्राव्यं सर्वमुमारूपं श्रोता शूलवरायुधः  ॥ ७.२,४.५५
प्रष्टव्यं वस्तुजातं तु धत्ते शंकरवल्लभा  ॥ ७.२,४.५६
प्रष्टा स एव विश्वात्मा बालचन्द्रावतंसकः  ॥ ७.२,४.५६
द्रष्टव्यं वस्तुरूपं तु बिभर्ति वक्तवल्लभा  ॥ ७.२,४.५७
द्रष्टा विश्वेश्वरो देवः शशिखंडशिखामणिः  ॥ ७.२,४.५७
रसजातं महादेवी देवो रसयिता शिवः  ॥ ७.२,४.५८
प्रेयजातं च गिरिजा प्रेयांश्चैव गराशनः  ॥ ७.२,४.५८
मंतव्यवस्तुतां धत्ते सदा देवी महेश्वरी  ॥ ७.२,४.५९
मंता स एव विश्वात्मा महादेवो महेश्वरः  ॥ ७.२,४.५९
बोद्धव्यवस्तुरूपं तु बिभर्ति भववल्लभा  ॥ ७.२,४.६०
देवस्स एव भगवान्बोद्धा मुग्धेन्दुशेखरः  ॥ ७.२,४.६०
प्राणः पिनाकी सर्वेषां प्राणिनां भगवान्प्रभुः  ॥ ७.२,४.६१
प्राणस्थितिस्तु सर्वेषामंबिका चांबुरूपिणी  ॥ ७.२,४.६१
बिभर्ति क्षेत्रतां देवी त्रिपुरांतकवल्लभा  ॥ ७.२,४.६२
क्षेत्रज्ञत्वं तदा धत्ते भगवानंतकांतकः  ॥ ७.२,४.६२
अहः शूलायुधो देवः शूलपाणिप्रिया निशा  ॥ ७.२,४.६३
आकाशः शंकरो देवः पृथिवी शंकरप्रिया  ॥ ७.२,४.६३
समुद्रो भगवानीशो वेला शैलेन्द्रकन्यका  ॥ ७.२,४.६४
वृक्षो वृषध्वजो देवो लता विश्वेश्वरप्रिया  ॥ ७.२,४.६४
पुंल्लिंगमखिलं धत्ते भगवान्पुरशासनः  ॥ ७.२,४.६५
स्त्रिलिंगं चाखिलं धत्ते देवी देवमनोरमा  ॥ ७.२,४.६५
शब्दजालमशेषं तु धत्ते सर्वस्य वल्लभा  ॥ ७.२,४.६६
अर्थस्वरूपमखिलं धत्ते मुग्धेन्दुशेखरः  ॥ ७.२,४.६६
यस्य यस्य पदार्थस्य या या शक्तिरुदाहृता  ॥ ७.२,४.६७
सा सा विश्वेश्वरी देवी स स सर्वो महेश्वरः  ॥ ७.२,४.६७
५४९

यत्परं यत्पवित्रं च यत्पुण्यं यच्च मंगलम्  ॥ ७.२,४.६८
तत्तदाह महाभागास्तयोस्तेजोविजृंभितम्  ॥ ७.२,४.६८
यथा दीपस्य दीप्तस्य शिखा दीपयते गृहम्  ॥ ७.२,४.६९
तथा तेजस्तयोरेतद्व्याप्य दीपयते जगत् ॥ ७.२,४.६९
तृणादिशिवमूर्त्यंतं विश्वख्यातिशयक्रमः  ॥ ७.२,४.७०
सन्निकर्षक्रमवशात्तयोरिति परा श्रुतिः  ॥ ७.२,४.७०
सर्वाकारात्मकावेतौ सर्वश्रेयोविधायिनौ  ॥ ७.२,४.७१
पूजनीयौ नमस्कार्यौ चिंतनीयौ च सर्वदा  ॥ ७.२,४.७१
यथाप्रज्ञमिदं कृष्ण याथात्म्यं परमेशयोः  ॥ ७.२,४.७२
कथितं हि मया ते ऽद्य न तु तावदियत्तया  ॥ ७.२,४.७२
तत्कथं शक्यते वक्तुं याथात्म्यं परमेशयोः  ॥ ७.२,४.७३
महतामपि सर्वेषां मनसो ऽपि बहिर्गतम्  ॥ ७.२,४.७३
अंतर्गतमनन्यानामीश्वरार्पितचेतसाम्  ॥ ७.२,४.७४
अन्येषां बुद्ध्यनारूढमारूढं च यथैव तत् ॥ ७.२,४.७४
येयमुक्ता विभूतिर्वै प्राकृती सा परा मता  ॥ ७.२,४.७५
अप्राकृतां परामन्यां गुह्यां गुह्यविदो विदुः  ॥ ७.२,४.७५
यतो वाचो निवर्तंते मनसा चेन्द्रियैस्सह  ॥ ७.२,४.७६
अप्राकृती परा चैषा विभूतिः पारमेश्वरी  ॥ ७.२,४.७६
सैवेह परमं धाम सैवेह परमा गतिः  ॥ ७.२,४.७७
सैवेह परमा काष्ठा विभूतिः परमेष्ठिनः  ॥ ७.२,४.७७
तां प्राप्तुं प्रयतंते ऽत्र जितश्वासा जितेंद्रियाः  ॥ ७.२,४.७८
गर्भकारा गृहद्वारं निश्छिद्रं घटितुं यथा  ॥ ७.२,४.७८
संसाराशीविषालीढमृतसंजीवनौषधम्  ॥ ७.२,४.७९
विभूतिं शिवयोर्विद्वान्न बिभेति कुतश्चन  ॥ ७.२,४.७९
यः परामपरां चैव विभूतिं वेत्ति तत्त्वतः  ॥ ७.२,४.८०
सो ऽपरो भूतिमुल्लंघ्य परां भूतिं समश्नुते  ॥ ७.२,४.८०
एतत्ते कथितं कृष्ण याथात्म्यं परमात्मनोः  ॥ ७.२,४.८१
रहस्यमपि योग्यो ऽसि भर्गभक्तो भवानिति  ॥ ७.२,४.८१
नाशिष्येभ्यो ऽप्यशैवेभ्यो नाभक्तेभ्यः कदाचन  ॥ ७.२,४.८२
व्याहरेदीशयोर्भूतिमिति वेदानुशासनम्  ॥ ७.२,४.८२
तस्मात्त्वमतिकल्याणपरेभ्यः कथयेन्न हि  ॥ ७.२,४.८३
त्वादृशेभ्यो ऽनुरूपेभ्यः कथयैतन्न चान्यथा  ॥ ७.२,४.८३
विभूतिमेतां शिवयोर्योग्येभ्यो यः प्रदापयेत् ॥ ७.२,४.८४
संसारसागरान्मुक्तः शिवसायुज्यमाप्नुयात् ॥ ७.२,४.८४
कीर्तनादस्य नश्यंति महान्त्यः पापकोटयः  ॥ ७.२,४.८५
त्रिश्चतुर्धासमभ्यस्तैर्विनश्यंति ततो ऽधिकाः  ॥ ७.२,४.८५
नश्यंत्यनिष्टरिपवो वर्धन्ते सुहृदस्तथा  ॥ ७.२,४.८६
विद्या च वर्धते शैवी मतिस्सत्ये प्रवर्तते  ॥ ७.२,४.८६
भक्तिः पराः शिवे साम्बे सानुगे सपरिच्छिदे  ॥ ७.२,४.८७
यद्यदिष्टतमं चान्यत्तत्तदाप्नोत्यसंशयम्  ॥ ७.२,४.८७
अन्तःशुचिः शिवे भक्तो विस्रब्धः कीर्तयेद्यदि  ॥ ७.२,४.८८
प्रबलैः कर्मभिः पूर्वैः फलं चेत्प्रतिबध्यते  ॥ ७.२,४.८८
पुनः पुनः समभ्यस्येत्तस्य नास्तीह दुर्ल्लभम्  ॥ ७.२,४.८८
५४९

ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे गौरीशंकरविभूतियोगो नाम चतुर्थो ऽध्यायः

अध्याय ५
उपमन्युरुवाच
विग्रहं देवदेवस्य विश्वमेतच्चराचरम्  ॥ ७.२,५.१
तदेवं न विजानंति पशवः पाशगौरवात् ॥ ७.२,५.१
तमेकमेव बहुधा वदंति यदुनंदन  ॥ ७.२,५.२
अजानन्तः परं भावमविकल्पं महर्षयः  ॥ ७.२,५.२
अपरं ब्रह्मरूपं च परं ब्रह्मात्मकं तथा  ॥ ७.२,५.३
केचिदाहुर्महादेवमनादिनिधनं परम्  ॥ ७.२,५.३
भूतेंद्रियांतःकरणप्रधानविषयात्मकम्  ॥ ७.२,५.४
अपरं ब्रह्म निर्दिष्टं परं ब्रह्म चिदात्मकम्  ॥ ७.२,५.४
बृहत्त्वाद्बृहणत्वाद्वा ब्रह्म चेत्यभिधीयते  ॥ ७.२,५.५
उभे ते ब्रह्मणो रूपे ब्रह्मणो ऽधिपतेः प्रभोः  ॥ ७.२,५.५
विद्या ऽविद्यास्वरूपीति कैश्चिदीशो निगद्यते  ॥ ७.२,५.५
विद्यां तु चेतनां प्राहुस्तथाविद्यामचेतनाम्  ॥ ७.२,५.६
विद्या ऽविद्यात्मकं चैव विश्वं विश्वगुरोर्विभोः  ॥ ७.२,५.६
रूपमेव न संदेहो विश्वं तस्य वशे यतः  ॥ ७.२,५.७
भ्रांतिर्विद्या परा चेति शार्वं रूपं परं विदुः  ॥ ७.२,५.७
अयथाबुद्धिरर्थेषु बहुधा भ्रांतिरुच्यते  ॥ ७.२,५.८
यथार्थाकारसंवित्तिर्विद्येति परिकीर्त्यते  ॥ ७.२,५.८
विकल्परहितं तत्त्वं परमित्यभिधीयते  ॥ ७.२,५.९
वैपरीत्यादसच्छब्दः कथ्यते वेदवादिभिः  ॥ ७.२,५.९
तयोः पतित्वात्तु शिवः सदसत्पतिरुच्यते  ॥ ७.२,५.१०
क्षराक्षरात्मकं प्राहुः क्षराक्षरपरं परे  ॥ ७.२,५.१०
क्षरस्सर्वाणि भूतानि कूटस्थो ऽक्षर उच्यते  ॥ ७.२,५.११
उभे ते परमेशस्य रूपे तस्य वशे यतः  ॥ ७.२,५.११
तयोः परः शिवः शांतः क्षराक्षरापरस्स्मृतः  ॥ ७.२,५.१२
समष्टिव्यष्ठिरूपं च समष्टिव्यष्टिकारणम्  ॥ ७.२,५.१२
वदंति मुनयः केचिच्छिवं परमकारणम्  ॥ ७.२,५.१३
समष्टिमाहुरव्यक्तं व्यष्टिं व्यक्तं तथैव च  ॥ ७.२,५.१३
ते रूपे परमेशस्य तदिच्छायाः प्रवर्तनात् ॥ ७.२,५.१४
तयोः कारणभावेन शिवं परमकारणम्  ॥ ७.२,५.१४
कारणार्थविदः प्राहुः समष्टिव्यष्टिकारणम्  ॥ ७.२,५.१५
जातिव्यक्तिस्वरूपीति कथ्यते कैश्चिदीश्वरः  ॥ ७.२,५.१५
या पिंडेप्यनुवर्तेत सा जातिरिति कथ्यते  ॥ ७.२,५.१६
व्यक्तिर्व्यावृत्तिरूपं तं पिण्डजातेः समाश्रयम्  ॥ ७.२,५.१६
जातयो व्यक्तयश्चैव तदाज्ञापरिपालिताः  ॥ ७.२,५.१७
यतस्ततो महादेवो जातिव्यक्तिवपुः स्मृतः  ॥ ७.२,५.१७
प्रधानपुरुषव्यक्तकालात्मा कथ्यते शिवः  ॥ ७.२,५.१८
प्रधानं प्रकृतिं प्राहुःक्षेत्रज्ञं पुरुषं तथा  ॥ ७.२,५.१८
त्रयोविंशतितत्त्वानि व्यक्तमाहुर्मनीषिणः  ॥ ७.२,५.१९
कालः कार्यप्रपञ्चस्य परिणामैककारणम्  ॥ ७.२,५.१९
एषामीशो ऽधिपो धाता प्रवर्तकनिवर्तकः  ॥ ७.२,५.२०
आविर्भावतिरोभावहेतुरेकः स्वराडजः  ॥ ७.२,५.२०
तस्मात्प्रधानपुरुषव्यक्तकालस्वरूपवान्  ॥ ७.२,५.२१
५५०

हेतुर्नेताधिपस्तेषां धाता चोक्ता महेश्वरः  ॥ ७.२,५.२१
विराड्ढिरण्यगर्भात्मा कैश्चिदीशो निगद्यते  ॥ ७.२,५.२२
हिरण्यगर्भो लोकानां हेतुर्विश्वात्मको विराट् ॥ ७.२,५.२२
अंतर्यामी परश्चेति कथ्यते कविभिश्शिवः  ॥ ७.२,५.२३
प्राज्ञस्तैजसविश्वात्मेत्यपरे संप्रचक्षते  ॥ ७.२,५.२३
तुरीयमपरे प्राहुः सौम्यमेव परे विदुः  ॥ ७.२,५.२४
माता मानं च मेयं च मतिं चाहुरथापरे  ॥ ७.२,५.२४
कर्ता क्रिया च कार्यं च करणं कारणं परे  ॥ ७.२,५.२५
जाग्रत्स्वप्नसुषुप्त्यात्मेत्यपरे संप्रचक्षते  ॥ ७.२,५.२५
तुरीयमपरे प्राहुस्तुर्यातीतमितीतरे  ॥ ७.२,५.२६
तमाहुर्विगुणं केचिद्गुणवन्तं परे विदुः  ॥ ७.२,५.२६
केचित्संसारिणं प्राहुस्तमसंसारिणं परे  ॥ ७.२,५.२७
स्वतंत्रमपरे प्राहुरस्वतंत्रं परे विदुः  ॥ ७.२,५.२७
घोरमित्यपरे प्राहुः सौम्यमेव परे विदुः  ॥ ७.२,५.२८
रागवंतं परे प्राहुर्वीतरागं तथा परे  ॥ ७.२,५.२८
निष्क्रियं च परे प्राहुः सक्रियं चेतरे जनाः  ॥ ७.२,५.२९
निरिंद्रियं परे प्राहुः सेंद्रियं च तथापरे  ॥ ७.२,५.२९
ध्रुवमित्यपरे प्राहुस्तमध्रुवामितीरते  ॥ ७.२,५.३०
अरूपं केचिदाहुर्वै रूपवंतं परे विदुः  ॥ ७.२,५.३०
अदृश्यमपरे प्राहुर्दृश्यमित्यपरे विदुः  ॥ ७.२,५.३१
वाच्यमित्यपरे प्राहुरवाच्यमिति चापरे  ॥ ७.२,५.३१
शब्दात्मकं परे प्राहुश्शब्दातीतमथापरे  ॥ ७.२,५.३१
केचिच्चिन्तामयं प्राहुश्चिन्तया रहितं परे  ॥ ७.२,५.३२
ज्ञानात्मकं परे प्राहुर्विज्ञानमिति चापरे  ॥ ७.२,५.३२
केचिच्ज्ञेयमिति प्राहुरज्ञेयमिति केचन  ॥ ७.२,५.३३
परमेके तमेवाहुरपरं च तथा परे  ॥ ७.२,५.३३
एवं विकल्प्यमानं तु याथात्म्यं परमेष्ठिनः  ॥ ७.२,५.३४
नाध्यवस्यंति मुनयो नानाप्रत्ययकारणात् ॥ ७.२,५.३४
ये पुनस्सर्वभावेन प्रपन्नाः परमेश्वरम्  ॥ ७.२,५.३५
ते हि जानंत्ययत्नेन शिवं परमकारणम्  ॥ ७.२,५.३५
यावत्पशुर्नैव पश्यत्यनीशं १ पुराणं भुवनस्येशितारम्  ॥ ७.२,५.३६
तावद्दुःखे वर्तते बद्धपाशः संसारे ऽस्मिञ्चक्रनेमिक्रमेण  ॥ ७.२,५.३६
यदा २ पश्यः पश्यते रुक्मवर्णं कर्तारमीशं पुरुषं ब्रह्मयोनिम्  ॥ ७.२,५.३७
तदाविद्वान्पुण्यपापे विधूय निरंजनः परममुपैति साम्यम्  ॥ ७.२,५.३७
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे पशुपतित्वज्ञानयोगो नाम पञ्चमो ऽध्यायः

१ नास्तीशो यस्मात्सो ऽनीश इति बहुव्रीहिः परन्तु क्लिष्टकल्पनापेक्षया यावत्पशुश्चेश्वरं न प्रपश्येदिति पाठे ऽर्थस्सुगमः
२ यदा पश्यो वीक्षते रुक्मेति पाठे तु भग्नप्रक्रमस्तस्मादात्मनेपदमार्षमित्येव समाधिः
५५०
अध्याय ६
उपमन्युरुवाच
नशिवस्याणवो बंधः कार्यो मायेय एव वा  ॥ ७.२,६.१
प्राकृतो वाथ बोद्धा वा ह्यहंकारात्मकस्तथा  ॥ ७.२,६.१
नैवास्य मानसो बंधो न चैत्तो नेंद्रियात्मकः  ॥ ७.२,६.२
न च तन्मात्रबंधो ऽपि भूतबंधो न कश्चन  ॥ ७.२,६.२
न च कालः कला चैव न विद्या नियतिस्तथा  ॥ ७.२,६.३
न रागो न च विद्वेषः शंभोरमिततेजसः  ॥ ७.२,६.३
न चास्त्यभिनिवेशो ऽस्य कुशला ऽकुशलान्यपि  ॥ ७.२,६.४
कर्माणि तद्विपाकश्च सुखदुःखे च तत्फले  ॥ ७.२,६.४
आशयैर्नापि संबन्धः संस्कारैः कर्मणामपि  ॥ ७.२,६.५
भोगैश्च भोगसंस्कारैः कालत्रितयगोचरैः  ॥ ७.२,६.५
न तस्य कारणं कर्ता नादिरंतस्तथांतरम्  ॥ ७.२,६.६
न कर्म करणं वापि नाकार्यं कार्यमेव च  ॥ ७.२,६.६
नास्य बंधुरबंधुर्वा नियंता प्रेरको ऽपि वा  ॥ ७.२,६.७
न पतिर्न गुरुस्त्राता नाधिको न समस्तथा  ॥ ७.२,६.७
न जन्ममरणे तस्य न कांक्षितमकांक्षितम्  ॥ ७.२,६.८
न विधिर्न निषेधश्च न मुक्तिर्न च बन्धनम्  ॥ ७.२,६.८
नास्ति यद्यदकल्याणं तत्तदस्य कदाचन  ॥ ७.२,६.९
कल्याणं सकलं चास्ति परमात्मा शिवो यतः  ॥ ७.२,६.९
स शिवस्सर्वमेवेदमधिष्ठाय स्वशक्तिभिः  ॥ ७.२,६.१०
अप्रच्युतस्स्वतो भावः स्थितः स्थाणुरतः स्मृतः  ॥ ७.२,६.१०
शिवेनाधिष्ठितं यस्माज्जगत्स्थावरजंगमम्  ॥ ७.२,६.११
सर्वरूपः स्मृतश्शर्वस्तथा ज्ञात्वा न मुह्यति  ॥ ७.२,६.११
शर्वो रुद्रो नमस्तस्मै पुरुषः सत्परो महान्  ॥ ७.२,६.१२
हिरण्यबाहुर्भगवान्हिरण्यपतिरीश्वरः  ॥ ७.२,६.१२
अंबिकापतिरीशानः पिनाकी वृषवाहनः  ॥ ७.२,६.१३
एको रुद्रः परं ब्रह्म पुरुषः कृष्णपिंगलः  ॥ ७.२,६.१३
बालाग्रमात्रो हृन्मध्ये विचिंत्यो दहरांतरे  ॥ ७.२,६.१४
हिरण्यकेशः पद्माक्षो ह्यरुणस्ताम्र एव च  ॥ ७.२,६.१४
यो ऽवसर्पत्य सौ देवो नीलग्रीवो हिरण्मयः  ॥ ७.२,६.१५
सौम्यो घोरस्तथा मिश्रश्चाक्षारश्चामृतो ऽव्ययः  ॥ ७.२,६.१५
स पुंविशेषः परमो भगवानन्तकांतकः  ॥ ७.२,६.१६
चेतनचेतनोन्मुक्तः प्रपञ्चाच्च परात्परः  ॥ ७.२,६.१६
शिवेनातिशयत्वेन ज्ञानैश्वर्ये विलोकिते  ॥ ७.२,६.१७
लोकेशातिशयत्वेन स्थितं प्राहुर्मनीषिणः  ॥ ७.२,६.१७
प्रतिसर्गप्रसूतानां ब्रह्मणां शास्त्रविस्तरम्  ॥ ७.२,६.१८
उपदेष्टा स एवादौ कालावच्छेदवर्तिनाम्  ॥ ७.२,६.१८
कालावच्छेदयुक्तानां गुरूणामप्यसौ गुरुः  ॥ ७.२,६.१९
सर्वेषामेव सर्वेशः कालावच्छेदवर्जितः  ॥ ७.२,६.१९
शुद्धा स्वाभाविकी तस्य शक्तिस्सर्वातिशायिनी  ॥ ७.२,६.२०
ज्ञानमप्रतिमं नित्यं वपुरत्यन्तनिर्मितम्  ॥ ७.२,६.२०
ऐश्वर्यमप्रतिद्वंद्वं सुखमात्यन्तिकं बलम्  ॥ ७.२,६.२१
तेजःप्रभावो वीर्यं च क्षमा कारुण्यमेव च  ॥ ७.२,६.२१
परिपूर्णस्य सर्गाद्यैर्नात्मनो ऽस्ति प्रयोजनम्  ॥ ७.२,६.२२
परानुग्रह एवास्य फलं सर्वस्य कर्मणः  ॥ ७.२,६.२२
५५१

प्रणवो वाचकस्तस्य शिवस्य परमात्मनः  ॥ ७.२,६.२३
शिवरुद्रादिशब्दानां प्रणवो हि परस्स्मृतः  ॥ ७.२,६.२३
शंभो प्रणववाच्यस्य भवनात्तज्जपादपि  ॥ ७.२,६.२४
या सिद्धिस्सा परा प्राप्या भवत्येव न संशयः  ॥ ७.२,६.२४
तस्मादेकाक्षरं देवमाहुरागमपारगाः  ॥ ७.२,६.२५
वाच्यवाचकयोरैक्यं मन्यमाना मनस्विनः  ॥ ७.२,६.२५
अस्य मात्राः समाख्याताश्चतस्रो वेदमूर्धनि  ॥ ७.२,६.२६
अकारश्चाप्युकारश्च मकारो नाद इत्यपि  ॥ ७.२,६.२६
अकारं बह्वृचं प्राहुरुकारो यजुरुच्यते  ॥ ७.२,६.२७
मकारः सामनादोस्य श्रुतिराथर्वणी स्मृताः  ॥ ७.२,६.२७
अकारश्च महाबीजं रजः स्रष्टा चतुर्मुखः  ॥ ७.२,६.२८
उकारः प्रकृतिर्योनिः सत्त्वं पालयिता हरिः  ॥ ७.२,६.२८
मकारः पुरुषो बीजं तमः संहारको हरः  ॥ ७.२,६.२९
नादः परः पुमानीशो निर्गुणो निष्क्रियः शिवः  ॥ ७.२,६.२९
सर्वं तिसृभिरेवेदं मात्राभिर्निखिलं त्रिधा  ॥ ७.२,६.३०
अभिधाय शिवात्मानं बोधयत्यर्धमात्रया  ॥ ७.२,६.३०
यस्मात्परं नापरमस्ति किंचिद्यस्मान्नाणीयो न ज्यायो ऽस्ति किंचित् ॥ ७.२,६.३१
वृक्ष इव स्तब्धो दिवि तिष्ठत्येकस्तेनेदं पूर्णं पुरुषेण सर्वम्  ॥ ७.२,६.३१
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे शिवतत्त्ववर्णनं नाम षष्ठो ऽध्यायः

अध्याय ७
उपमन्युरुवच
शक्तिस्स्वाभविकी तस्य विद्या विश्वविलक्षणा  ॥ ७.२,७.१
एकानेकस्य रूपेण भाति भानोरिव प्रभा  ॥ ७.२,७.१
अनंताः शक्तयो यस्या इच्छाज्ञानक्रियादयः  ॥ ७.२,७.२
मायाद्याश्चाभवन्वह्नोर्विस्फुलिंगा यथा तथा  ॥ ७.२,७.२
सदाशिवेश्वराद्या हि विद्या ऽविद्येश्वरादयः  ॥ ७.२,७.३
अभवन्पुरुषाश्चास्याः प्रकृतिश्च परात्परा  ॥ ७.२,७.३
महदादिविशेषांतास्त्वजाद्याश्चापि मूर्तयः  ॥ ७.२,७.४
यच्चान्यदस्ति तत्सर्वं तस्याः कार्यं न संशयः  ॥ ७.२,७.४
सा शक्तिस्सर्वगा सूक्ष्मा प्रबोधानंदरूपिणी  ॥ ७.२,७.५
शक्तिमानुच्यते देवश्शिवश्शीतांशुभूषणः  ॥ ७.२,७.५
वेद्यश्शिवश्शिवा विद्या प्रज्ञा चैव श्रुतिः स्मृतिः  ॥ ७.२,७.६
धृतिरेषा स्थितिर्निष्ठा ज्ञानेच्छाकर्मशक्तयः  ॥ ७.२,७.६
आज्ञा चैव परं ब्रह्म द्वे विद्ये च परापरे  ॥ ७.२,७.७
शुद्धविद्या शुद्धकला सर्वं शक्तिकृतं यतः  ॥ ७.२,७.७
माया च प्रकृतिर्जीवो विकारो विकृतिस्तथा  ॥ ७.२,७.८
असच्च सच्च यत्किंचित्तया सर्वमिदं ततम्  ॥ ७.२,७.८
सा देवी मायया सर्वं ब्रह्मांडं सचराचरम्  ॥ ७.२,७.९
मोहयत्यप्रयत्नेन मोचयत्यपि लीलया  ॥ ७.२,७.९
अनया सह सर्वेशः सप्तविंशप्रकारया  ॥ ७.२,७.१०
विश्वं व्याप्य स्थितस्तस्मान्मुक्तिरत्र प्रवर्तते  ॥ ७.२,७.१०
मुमुक्षवः पुरा केचिन्मुनयो ब्रह्मवादिनः  ॥ ७.२,७.११
संशयाविष्टमनसो विस्मृशंति यथातथम्  ॥ ७.२,७.११
५५१

किं कारणं कुतो जाता जीवामः केन वा वयम्  ॥ ७.२,७.१२
कुत्रास्माकं संप्रतिष्ठा केन वाधिष्ठिता वयम्  ॥ ७.२,७.१२
केन वर्तामहे शश्वत्सुखेष्वन्येषु चानिशम्  ॥ ७.२,७.१३
अविलंघ्या च विश्वस्य व्यवस्था केन वा कृता  ॥ ७.२,७.१३
कालस्य भावो नियतिर्यदृच्छा नात्र युज्यते  ॥ ७.२,७.१४
भूतानि योनिः पुरुषो योगी चैषां परो ऽथ वा  ॥ ७.२,७.१४
अचेतनत्वात्कालादेश्चेतनत्वेपि चात्मनः  ॥ ७.२,७.१५
सुखदुःखानि भूतत्वादनीशत्वाद्विचार्यते  ॥ ७.२,७.१५
तद्ध्यानयोगानुगतां प्रपश्यञ्छक्तिमैश्वरीम्  ॥ ७.२,७.१६
पाशविच्छेदिकां साक्षान्निगूढां स्वगुणैर्भृशम्  ॥ ७.२,७.१६
तया विच्छिन्नपाशास्ते सर्वकारणकारणम्  ॥ ७.२,७.१७
शक्तिमंतं महादेवमपश्यन्दिव्यचक्षुषा  ॥ ७.२,७.१७
यः कारणान्यशेषाणि कालात्मसहितानि च  ॥ ७.२,७.१८
अप्रमेयो ऽनया शक्त्या सकलं यो ऽधितिष्ठति  ॥ ७.२,७.१८
ततः प्रसादयोगेन योगेन परमेण च  ॥ ७.२,७.१९
दृष्टेन भक्तियोगेन दिव्यः गतिमवाप्नुयुः  ॥ ७.२,७.१९
तस्मात्सह तथा शक्त्या हृदि पश्यंति ये शिवम्  ॥ ७.२,७.२०
तेषां शाश्वतिकी शांतिर्नैतरेषामिति श्रुतिः  ॥ ७.२,७.२०
न हि शक्तिमतश्शक्त्या विप्रयोगो ऽस्ति जातुचित् ॥ ७.२,७.२१
तस्माच्छक्तेः शक्तिमतस्तादात्म्यान्निर्वृतिर्द्वयोः  ॥ ७.२,७.२१
क्रमो विवक्षितो नूनं विमुक्तौ ज्ञानकर्मणोः  ॥ ७.२,७.२२
प्रसादे सति सा मूर्तिर्यस्मात्करतले स्थिता  ॥ ७.२,७.२२
देवो वा दानवो वापि पशुर्वा विहगो ऽपि वा  ॥ ७.२,७.२३
कीरो वाथ कृमिर्वापि मुच्यते तत्प्रसादतः  ॥ ७.२,७.२३
गर्भस्थो जायमानो वा बालो वा तरुणो.पि वा  ॥ ७.२,७.२४
वृद्धो वा म्रियमाणो वा स्वर्गस्थो वाथ नारकी  ॥ ७.२,७.२४
पतितो वापि धर्मात्मा पंडितो मूढ एव वा  ॥ ७.२,७.२५
प्रसादे तत्क्षणादेव मुच्यते नात्र संशयः  ॥ ७.२,७.२५
अयोग्यानां च कारुण्याद्भक्तानां परमेश्वरः  ॥ ७.२,७.२६
प्रसीदति न संदेहो विगृह्य विविधान्मलान्  ॥ ७.२,७.२६
प्रसदादेव सा भक्तिः प्रसादो भक्तिसंभवः  ॥ ७.२,७.२७
अवस्थाभेदमुत्प्रेक्ष्य विद्वांस्तत्र न मुह्यति  ॥ ७.२,७.२७
प्रसादपूर्विका येयं भुक्तिमुक्तिविधायिनी  ॥ ७.२,७.२८
नैव सा शक्यते प्राप्तुं नरैरेकेन जन्मना  ॥ ७.२,७.२८
अनेकजन्मसिद्धानां श्रौतस्मार्तानुवर्तिनाम्  ॥ ७.२,७.२९
विरक्तानां प्रबुद्धानां प्रसीदति महेश्वरः  ॥ ७.२,७.२९
प्रसन्ने सति देवेश पशौ तस्मिन्प्रवर्तते  ॥ ७.२,७.३०
अस्ति नाथो ममेत्यल्पा भक्तिर्बुद्धिपुरस्सरा  ॥ ७.२,७.३०
तपसा विविधैश्शैवैर्धर्मैस्संयुज्यते नरः  ॥ ७.२,७.३१
तत्र योगे तदभ्यासस्ततो भक्तिः परा भवेत् ॥ ७.२,७.३१
परया च तया भक्त्या प्रसादो लभ्यते परः  ॥ ७.२,७.३२
प्रसादात्सर्वपाशेभ्यो मुक्तिर्मुक्तस्य निर्वृतिः  ॥ ७.२,७.३२
५५२

अल्पभावो ऽपि यो मर्त्यस्सो ऽपि जन्मत्रयात्परम्  ॥ ७.२,७.३३
नयोनियंत्रपीडायै भवेन्नैवात्र संशयः  ॥ ७.२,७.३३
सांगा ऽनंगा च या सेवा सा भक्तिरिति कथ्यते  ॥ ७.२,७.३४
सा पुनर्भिद्यते त्रेधा मनोवाक्कायसाधनैः  ॥ ७.२,७.३४
शिवरूपादिचिंता या सा सेवा मानसी स्मृता  ॥ ७.२,७.३५
जपादिर्वाचिकी सेवा कर्मपूजादि कायिकी  ॥ ७.२,७.३५
सेयं त्रिसाधना सेवा शिवधर्मश्च कथ्यते  ॥ ७.२,७.३६
स तु पञ्चविधः प्रोक्तः शिवेन परमात्मना  ॥ ७.२,७.३६
तपः कर्म जपो ध्यानं ज्ञानं चेति समासतः  ॥ ७.२,७.३७
कर्मलिङ्गार्चनाद्यं च तपश्चान्द्रायणादिकम्  ॥ ७.२,७.३७
जपस्त्रिधा शिवाभ्यासश्चिन्ता ध्यानं शिवस्य तु  ॥ ७.२,७.३८
शिवागमोक्तं यज्ज्ञानं तदत्र ज्ञानमुच्यते  ॥ ७.२,७.३८
श्रीकंठेन शिवेनोक्तं शिवायै च शिवागमः  ॥ ७.२,७.३९
शिवाश्रितानां कारुण्याच्छ्रेयसामेकसाधनम्  ॥ ७.२,७.३९
तस्माद्विवर्धयेद्भक्तिं शिवे परमकारणे  ॥ ७.२,७.४०
त्यजेच्च विषयासंगं श्रेयो ऽर्थी मतिमान्नरः  ॥ ७.२,७.४०
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे शिवतत्त्वकथनं नाम सप्तमो ऽध्यायः

अध्याय ८
कृष्ण उवाच
भगवञ्छ्रोतुमिच्छामि शिवेन परिभाषितम्  ॥ ७.२,८.१
वेदसारे शिवज्ञानं स्वाश्रितानां विमुक्तये  ॥ ७.२,८.१
अभक्तानामबुद्धीनामयुक्तानामगोचरम्  ॥ ७.२,८.२
अर्थैर्दशर्धैः संयुक्तं गूढमप्राज्ञनिंदितम्  ॥ ७.२,८.२
वर्णाश्रमकृतैर्धर्मैर्विपरीतं क्वचित्समम्  ॥ ७.२,८.३
वेदात्षडंगादुद्धृत्य सांख्याद्योगाच्च कृत्स्नशः  ॥ ७.२,८.३
शतकोटिप्रमाणेन विस्तीर्णं ग्रंथसंख्यया  ॥ ७.२,८.४
कथितं परमेशेन तत्र पूजा कथं प्रभोः  ॥ ७.२,८.४
कस्याधिकारः पूजादौ ज्ञानयोगादयः कथम्  ॥ ७.२,८.५
तत्सर्वं विस्तरादेव वक्तुमर्हसि सुव्रत  ॥ ७.२,८.५
उपमन्युरुवाच
शैवं संक्षिप्य वेदोक्तं शिवेन परिभाषितम्  ॥ ७.२,८.६
स्तुतिनिंदादिरहितं सद्यः प्रत्ययकारणम्  ॥ ७.२,८.६
गुरुप्रसादजं दिव्यमनायासेन मुक्तिदम्  ॥ ७.२,८.७
कथयिष्ये समासेन तस्य शक्यो न विस्तरः  ॥ ७.२,८.७
सिसृक्षया पुराव्यक्ताच्छिवः स्थाणुर्महेश्वरः  ॥ ७.२,८.८
सत्कार्यकारणोपेतस्स्वयमाविरभूत्प्रभुः  ॥ ७.२,८.८
जनयामास च तदा ऋषिर्विश्वाधिकः प्रभुः  ॥ ७.२,८.९
देवानां प्रथमं देवं ब्रह्माणं ब्रह्मणस्पतिम्  ॥ ७.२,८.९
ब्रह्मापि पितरं देवं जायमानं न्यवैक्षत  ॥ ७.२,८.१०
तं जायमानं जनको देवः प्रापश्यदाज्ञया  ॥ ७.२,८.१०
दृष्टो रुद्रेण देवो ऽसावसृजद्विश्वमीश्वरः  ॥ ७.२,८.११
वर्णाश्रमव्यवस्थां च चकार स पृथक्पृथक् ॥ ७.२,८.११
सोमं ससर्ज यज्ञार्थे सोमाद्द्यौस्समजायत  ॥ ७.२,८.१२
धरा च वह्निः सूर्यश्च यज्ञो विष्णुश्शचीपतिः  ॥ ७.२,८.१२
५५२

ते चान्ये च सुरा रुद्रं रुद्राध्यायेन तुष्टुवुः  ॥ ७.२,८.१३
प्रसन्नवदनस्तस्थौ देवानामग्रतः प्रभुः  ॥ ७.२,८.१३
अपहृत्य स्वलीलार्थं तेषां ज्ञानं महेश्वरः  ॥ ७.२,८.१४
तमपृच्छंस्ततो देवाः को भवानिति मोहिताः  ॥ ७.२,८.१४
सो ऽब्रवीद्भगवान्रुद्रो ह्यहमेकः पुरातनः  ॥ ७.२,८.१५
आसं प्रथममेवाहं वर्तामि १ च सुरोत्तमाः  ॥ ७.२,८.१५
भविष्यामि च मत्तोन्यो व्यतिरिक्तो न कश्चन  ॥ ७.२,८.१६
अहमेव जगत्सर्वं तर्पयामि स्वतेजसा  ॥ ७.२,८.१६
मत्तो ऽधिकः समो नास्ति मां यो वेद स मुच्यते  ॥ ७.२,८.१७
इत्युक्त्वा भगवान्रुद्रस्तत्रैवांतरधत्त स  ॥ ७.२,८.१७
अपश्यंतस्तमीशानं स्तुवंतश्चैव सामभिः  ॥ ७.२,८.१७
व्रतं पाशुपतं कृत्वा त्वथर्वशिरसि स्थितम्  ॥ ७.२,८.१८
भस्मसंछन्नसर्वांगा बभूवुरमरास्तदा  ॥ ७.२,८.१८
अथ तेषां प्रसादार्थं पशूनां पतिरीश्वरः  ॥ ७.२,८.१९
सगणश्चोमया सार्धं सान्निध्यमकरोत्प्रभुः  ॥ ७.२,८.२०
यं विनिद्रा जितश्वासा योगिनो दग्धकिल्बिषाः  ॥ ७.२,८.२०
हृदि पश्यंति तं देवं ददृशुर्देवपुंगवाः  ॥ ७.२,८.२१
यामाहुः परमां शक्तिमीश्वरेच्छानुवर्तिनीम्  ॥ ७.२,८.२१
तामपश्यन्महेशस्य वामतो वामलोचनाम्  ॥ ७.२,८.२२
ये विनिर्धूतसंसाराः प्राप्ताः शैवं परं पदम्  ॥ ७.२,८.२२
नित्यसिद्धाश्च ये वान्यं ते च दृष्टा गणेश्वराः  ॥ ७.२,८.२३
अथ तं तुष्टुवुर्देवा देव्या सह महेश्वरम्  ॥ ७.२,८.२३
स्तोत्रैर्माहेश्वरैर्दिव्यैः श्रोतैः पौराणिकैरपि  ॥ ७.२,८.२४
देवो ऽपि देवानालोक्य घृणया वृषभध्वजः  ॥ ७.२,८.२४
तुष्टो ऽस्मीत्याह सुप्रीतस्स्वभावमधुरां गिरम्  ॥ ७.२,८.२५
अथ सुप्रीतमनसं प्रणिपत्य वृषध्वजम्  ॥ ७.२,८.२५
अर्थमहत्तमं देवाः पप्रच्छुरिममादरात् ॥ ७.२,८.२५
देवा ऊचुः
भगवन्केन मार्गेण पूजनीयो ऽसि भूतले  ॥ ७.२,८.२६
कस्याधिकारः पूजायां वक्तुमर्हसि तत्त्वतः  ॥ ७.२,८.२६
ततः सस्मितमालोक्य देवीं देववरोहरः  ॥ ७.२,८.२७
स्वरूपं दर्शयामास घोरं सूर्यात्मकं परम्  ॥ ७.२,८.२७
सर्वैश्वर्यगुणोपेतं सर्वतेजोमयं परम्  ॥ ७.२,८.२८
शक्तिभिर्मूर्तिभिश्चांगैर्ग्रहैर्देवैश्च संवृतम्  ॥ ७.२,८.२८
अष्टबाहुं चतुर्वक्त्रमर्धनारीकमद्भुतम्  ॥ ७.२,८.२९
दृष्ट्वैवमद्भुताकारं देवा विष्णुपुरोगमाः  ॥ ७.२,८.२९
बुद्ध्वा दिवाकरं देवं देवीं चैव निशाकरम्  ॥ ७.२,८.३०
पञ्चभूतानि शेषाणि तन्मयं च चराचरम्  ॥ ७.२,८.३०
एवमुक्त्वा नमश्चक्रुस्तस्मै चार्घ्यं प्रदाय वै  ॥ ७.२,८३१
सिंदूरवर्णाय सुमण्डलाय सुवर्णवर्णाभरणाय तुभ्यम्  ॥ ७.२,८.३२
पद्माभनेत्राय सपंकजाय ब्रह्मेन्द्रनारायणकारणाय  ॥ ७.२,८.३२
सुरत्नपूर्णं ससुवर्णतोयं सुकुंकुमाद्यं सकुशं सपुष्पम्  ॥ ७.२,८.३३
प्रदत्तमादाय सहेमपात्रं प्रशस्तमर्घ्यं भगवन्प्रसीद  ॥ ७.२,८.३३
नमश्शिवाय शांताय सगणायादिहेतवे  ॥ ७.२,८.३४

१ परस्मैपदमार्षम्

रुद्राय विष्णवे तुभ्यं ब्रह्मणे सूर्यमूर्तये  ॥ ७.२,८.३४
यश्शिवं मण्डले सौरे संपूज्यैव समाहितः  ॥ ७.२,८.३५
प्रातर्मध्याह्नसायाह्ने प्रदद्यादर्घ्यमुत्तमम्  ॥ ७.२,८.३५
प्रणमेद्वा पठेदेताञ्छ्लोकाञ्छ्रुतिमुखानिमान्  ॥ ७.२,८.३६
न तस्य दुर्ल्लभं किंचिद्भक्तश्चेन्मुच्यते दृढम्  ॥ ७.२,८.३६
तस्मादभ्यर्चयेनित्यं शिवमादित्यरूपिणम्  ॥ ७.२,८.३७
धर्मकामार्थमुक्त्यर्थं मनसा कर्मणा गिरा  ॥ ७.२,८.३७
अथ देवान्समालोक्य मण्डलस्थो महेश्वरः  ॥ ७.२,८.३८
सर्वागमोत्तरं दत्त्वा शास्त्रमंतरधाद्धरः  ॥ ७.२,८.३८
तत्र पूजाधिकारो ऽयं ब्रह्मक्षत्रविशामिति  ॥ ७.२,८.३९
ज्ञात्वा प्रणम्य देवेशं देवा जग्मुर्यथागतम्  ॥ ७.२,८.३९
अथ कालेन महता तस्मिञ्छास्त्रे तिरोहिते  ॥ ७.२,८.४०
भर्तारं परिपप्रच्छ तदंकस्था महेश्वरी  ॥ ७.२,८.४०
तया स चोदितो देवो देव्या चन्द्रविभूषणः  ॥ ७.२,८.४१
अवदत्करमुद्धृत्य शास्त्रं सर्वागमोत्तरम्  ॥ ७.२,८.४१
प्रवर्तितं च तल्लोके नियोगात्परमेष्ठिनः  ॥ ७.२,८.४२
मयागस्त्येन गुरुणा दधीचेन महर्षिणा  ॥ ७.२,८.४२
स्वयमप्यवतीर्योर्व्यां युगावर्तेषु शूलधृक् ॥ ७.२,८.४३
स्वाश्रितानां विमुक्त्यर्थं कुरुते ज्ञानसंततिम्  ॥ ७.२,८.४३
ऋभुस्सत्यो भार्गवश्च ह्यंगिराः सविता द्विजाः  ॥ ७.२,८.४४
मृत्युः शतक्रतुर्धीमान्वसिष्ठो मुनिपुंगवः  ॥ ७.२,८.४४
सारस्वतस्त्रिधामा च त्रिवृतो मुनिपुंगवः  ॥ ७.२,८.४५
शततेजास्स्वयं धर्मो नारायण इति श्रुतः  ॥ ७.२,८.४५
स्वरक्षश्चारुणिर्धीमांस्तथा चैव कृतंजयः  ॥ ७.२,८.४६
कृतंजयो भरद्वाजो गौतमः कविरुत्तमः  ॥ ७.२,८.४६
वाचःस्रवा मुनिस्साक्षात्तथा सूक्ष्मायणिः शुचिः  ॥ ७.२,८.४७
तृणबिंदुर्मुनिः कृष्णः शक्तिः शाक्तेय उत्तरः  ॥ ७.२,८.४७
जातूकर्ण्यो हरिस्साक्षात्कृष्णद्वैपायनो मुनिः  ॥ ७.२,८.४८
व्यासावताराञ्छृण्वंतु कल्पयोगेश्वरान्क्रमात् ॥ ७.२,८.४८
लैंगे व्यासावतारा हि द्वापरां तेषु सुव्रताः  ॥ ७.२,८.४९
योगाचार्यावताराश्च तथा शिष्येषु शूलिनः  ॥ ७.२,८.४९
तत्र तत्र विभोः शिष्याश्चत्वारः स्युर्महौजसः  ॥ ७.२,८.५०
शिष्यास्तेषां प्रशिष्याश्च शतशो ऽथ सहस्रशः  ॥ ७.२,८.५०
तेषां संभावनाल्लोके शैवाज्ञाकरणादिभिः  ॥ ७.२,८.५१
भाग्यवंतो विमुच्यंते भक्त्या चात्यंतभाविताः  ॥ ७.२,८.५१
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे शिवतत्त्वज्ञाने व्यासावतारवर्णनं नामाष्टमो ऽध्यायः

अध्याय ९
कृष्ण उवाच
युगावर्तेषु सर्वेषु योगाचार्यच्छलेन तु  ॥ ७.२,९.१
अवतारान्हि शर्वस्य शिष्यांश्च भगवन्वद  ॥ ७.२,९.१
उपमन्युरुवाच
श्वेतः सुतारो मदनः सुहोत्रः कङ्क एव च  ॥ ७.२,९.२
लौगाक्षिश्च महामायो जैगीषव्यस्तथैव च  ॥ ७.२,९.२
दधिवाहश्च ऋषभो मुनिरुग्रो ऽत्रिरेव च  ॥ ७.२,९.३
५५३

सुपालको गौतमश्च तथा वेदशिरा मुनिः  ॥ ७.२,९.३
गोकर्णश्च गुहावासी शिखण्डी चापरः स्मृतः  ॥ ७.२,९.४
जटामाली चाट्टहासो दारुको लांगुली तथा  ॥ ७.२,९.४
महाकालश्च शूली च डंडी मुण्डीश एव च  ॥ ७.२,९.५
सविष्णुस्सोमशर्मा च लकुलीश्वर एव च  ॥ ७.२,९.५
एते वाराह कल्पे ऽस्मिन्सप्तमस्यांतरो मनोः  ॥ ७.२,९.६
अष्टाविंशतिसंख्याता योगाचार्या युगक्रमात् ॥ ७.२,९.६
शिष्याः प्रत्येकमेतेषां चत्वारश्शांतचेतसः  ॥ ७.२,९.७
श्वेतादयश्च रुष्यांतांस्तान्ब्रवीमि यथाक्रमम्  ॥ ७.२,९.७
श्वेतश्श्वेतशिखश्चैव श्वेताश्वः श्वेतलोहितः  ॥ ७.२,९.८
दुन्दुभिश्शतरूपश्च ऋचीकः केतुमांस्तथा  ॥ ७.२,९.८
विकोशश्च विकेशश्च विपाशः पाशनाशनः  ॥ ७.२,९.९
सुमुखो दुर्मुखश्चैव दुर्गमो दुरतिक्रमः  ॥ ७.२,९.९
सनत्कुमारस्सनकः सनंदश्च सनातनः  ॥ ७.२,९.१०
सुधामा विरजाश्चैव शंखश्चांडज एव च  ॥ ७.२,९.१०
सारस्वतश्च मेघश्च मेघवाहस्सुवाहकः  ॥ ७.२,९.११
कपिलश्चासुरिः पञ्चशिखो बाष्कल एव च  ॥ ७.२,९.११
पराशराश्च गर्गश्च भार्गवश्चांगिरास्तथा  ॥ ७.२,९.१२
बलबन्धुर्निरामित्राः केतुशृंगस्तपोधनः  ॥ ७.२,९.१२
लंबोदरश्च लंबश्च लम्बात्मा लंबकेशकः  ॥ ७.२,९.१३
सर्वज्ञस्समबुद्धिश्च साध्यसिद्धिस्तथैव च  ॥ ७.२,९.१३
सुधामा कश्यपश्चैव वसिष्ठो विरजास्तथा  ॥ ७.२,९.१४
अत्रिरुग्रो गुरुश्रेष्ठः श्रवनोथ श्रविष्टकः  ॥ ७.२,९.१४
कुणिश्च कुणिबाहुश्च कुशरीरः कुनेत्रकः  ॥ ७.२,९.१५
काश्यपो ह्युशनाश्चैव च्यवनश्च बृहस्पतिः  ॥ ७.२,९.१५
उतथ्यो वामदेवश्च महाकालो महा ऽनिलः  ॥ ७.२,९.१६
वाचःश्रवाः सुवीरश्च श्यावकश्च यतीश्वरः  ॥ ७.२,९.१६
हिरण्यनाभः कौशल्यो लोकाक्षिः कुथुमिस्तथा  ॥ ७.२,९.१७
सुमन्तुर्जैमिनिश्चैव कुबन्धः कुशकन्धरः  ॥ ७.२,९.१७
प्लक्षो दार्भायणिश्चैव केतुमान्गौतमस्तथा  ॥ ७.२,९.१८
भल्लवी मधुपिंगश्च श्वेतकेतुस्तथैव च  ॥ ७.२,९.१८
उशिजो बृहदश्वश्च देवलः कविरेव च  ॥ ७.२,९.१९
शालिहोत्रः सुवेषश्च युवनाश्वः शरद्वसुः  ॥ ७.२,९.१९
अक्षपादः कणादश्च उलूको वत्स एव च  ॥ ७.२,९.२०
कुलिकश्चैव गर्गश्च मित्रको रुष्य एव च  ॥ ७.२,९.२०
एते शिष्या महेशस्य योगाचार्यस्वरूपिणः  ॥ ७.२,९.२१
संख्या च शतमेतेषां सह द्वादशसंख्यया  ॥ ७.२,९.२१
सर्वे पाशुपताः सिद्धा भस्मोद्धूलितविग्रहाः  ॥ ७.२,९.२२
सर्वशास्त्रार्थतत्त्वज्ञा वेदवेदांगपारगाः  ॥ ७.२,९.२२
शिवाश्रमरतास्सर्वे शिवज्ञानपरायणाः  ॥ ७.२,९.२३
सर्वे संगविनिर्मुक्ताः शिवैकासक्तचेतसः  ॥ ७.२,९.२३
सर्वद्वंद्वसहा धीराः सर्वभूतहिते रताः  ॥ ७.२,९.२४
ऋजवो मृदवः स्वस्था जितक्रोधा जितेंद्रियाः  ॥ ७.२,९.२४
रुद्राक्षमालाभरणास्त्रिपुंड्रांकितमस्तकाः  ॥ ७.२,९.२५
शिखाजटास्सर्वजटा अजटा मुंडशीर्षकाः  ॥ ७.२,९.२५
फलमूलाशनप्रायाः प्राणायामपरायणाः  ॥ ७.२,९.२६
५५४

शिवाभिमानसंपन्नाः शिवध्यानैकतत्पराः  ॥ ७.२,९.२६
समुन्मथितसंसारविषवृक्षांकुरोद्गमाः  ॥ ७.२,९.२७
प्रयातुमेव सन्नद्धाः परं शिवपुरं प्रति  ॥ ७.२,९.२७
सदेशिकानिमान्मत्वा नित्यं यश्शिवमर्चयेत् ॥ ७.२,९.२८
स याति शिवसायुज्यं नात्र कार्या विचारणा  ॥ ७.२,९.२८

ओं इति श्रीशिवमहापु सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे शिवस्य योगावतारवर्णनं नाम नवमो ऽध्यायः

अध्याय १०
कृष्ण उवाच
भगवन्सर्वयोगींद्र गणेश्वर मुनीश्वर  ॥ ७.२,१०.१
षडाननसमप्रख्य सर्वज्ञाननिधे गुरो  ॥ ७.२,१०.१
प्रायस्त्वमवतीर्योर्व्यां पाशविच्छित्तये नृणाम्  ॥ ७.२,१०.२
महर्षिवपुरास्थाय स्थितो ऽसि परमेश्वर  ॥ ७.२,१०.२
अन्यथा हि जगत्यस्मिन् देवो वा दानवो ऽपि वा  ॥ ७.२,१०.३
त्वत्तोन्यः परमं भावं को जानीयाच्छिवात्मकम्  ॥ ७.२,१०.३
तस्मात्तव मुखोद्गीर्णं साक्षादिव पिनाकिनः  ॥ ७.२,१०.४
शिवज्ञानामृतं पीत्वा न मे तृप्तमभून्मनः  ॥ ७.२,१०.४
साक्षात्सर्वजगत्कर्तुर्भर्तुरंकं समाश्रिता  ॥ ७.२,१०.५
भगवन्किन्नु पप्रच्छ भर्तारं परमेश्वरी  ॥ ७.२,१०.५
उपमन्युरुवाच
स्थाने पृष्टं त्वया कृष्ण तद्वक्ष्यामि यथातथम्  ॥ ७.२,१०.६
भवभक्तस्य युक्तस्य तव कल्याणचेतसः  ॥ ७.२,१०.६
महीधरवरे दिव्ये मंदरे चारुकंदरे  ॥ ७.२,१०.७
देव्या सह महादेवो दिव्यो ध्यानगतो ऽभवत् ॥ ७.२,१०.७
तदा देव्याः प्रियसखी सुस्मितास्या शुभावती  ॥ ७.२,१०.८
फुल्लान्यतिमनोज्ञानि पुष्पाणि समुदाहरत् ॥ ७.२,१०.८
ततः स्वमंकमारोप्य देवीं देववरोरहः  ॥ ७.२,१०.९
अलंकृत्य च तैः पुष्पैरास्ते हृष्टतरः स्वयम्  ॥ ७.२,१०.९
अथांतःपुरचारिण्यो देव्यो दिव्यविभूषणाः  ॥ ७.२,१०.१०
अंतरंगा गणेन्द्राश्च सर्वलोकमहेश्वरीम्  ॥ ७.२,१०.१०
भर्तारं परिपूर्णं च सर्वलोकमहेश्वरम्  ॥ ७.२,१०.११
चामरासक्तहस्ताश्च देवीं देवं सिषेविरे  ॥ ७.२,१०.११
ततः प्रियाः कथा वृत्ता विनोदाय महेशयोः  ॥ ७.२,१०.१२
त्राणाय च नृणां लोके ये शिवं शरणं गताः  ॥ ७.२,१०.१२
तदावसरमालोक्य सर्वलोकमहेश्वरी  ॥ ७.२,१०.१३
भर्तारं परिपप्रच्छ सर्वलोकमहेश्वरम्  ॥ ७.२,१०.१३
देव्युवाच
केन वश्यो महादेवो मर्त्यानां मंदचेतसाम्  ॥ ७.२,१०.१४
आत्मतत्त्वाद्यशक्तानामात्मनामकृतात्मनाम्  ॥ ७.२,१०.१४
ईश्वर उवाच
न कर्मणा न तपसा न जपैर्नासनादिभिः  ॥ ७.२,१०.१५
न ज्ञानेन न चान्येन वश्यो ऽहं श्रद्धया विना  ॥ ७.२,१०.१५
श्रद्धा मय्यस्ति चेत्पुंसां येन केनापि हेतुना  ॥ ७.२,१०.१६
वश्यः स्पृश्यश्च दृश्यश्च पूज्यस्संभाष्य एव च  ॥ ७.२,१०.१६
साध्या तस्मान्मयि शद्धा मां वशीकर्तुमिच्छता  ॥ ७.२,१०.१७
श्रद्धा हेतुस्स्वधर्मस्य रक्षणं वर्णिनामिह  ॥ ७.२,१०.१७
स्ववर्णाश्रमधर्मेण वर्तते यस्तु मानवः  ॥ ७.२,१०.१८
तस्यैव भवति श्रद्धा मयि नान्यस्य कस्यचित् ॥ ७.२,१०.१८
५५४

आम्नायसिद्धमखिलं धर्ममाश्रमिणामिह  ॥ ७.२,१०.१९
ब्रह्मणा कथितं पूर्वं ममैवाज्ञापुरस्सरम्  ॥ ७.२,१०.१९
स तु पैतामहो धर्मो बहुवित्तक्रियान्वितः  ॥ ७.२,१०.२०
नात्यन्त फलभूयिष्ठः क्लेशाया ससमन्वितः  ॥ ७.२,१०.२०
तेन धर्मेण महतां श्रद्धां प्राप्य सुदुर्ल्लभाम्  ॥ ७.२,१०.२०
वर्णिनो ये प्रपद्यंते मामनन्यसमाश्रयाः  ॥ ७.२,१०.२१
तेषां सुखेन मार्गेण धर्मकामार्थमुक्तयः  ॥ ७.२,१०.२१
वर्णाश्रमसमाचारो मया भूयः प्रकल्पितः  ॥ ७.२,१०.२२
तस्मिन्भक्तिमतामेव मदीयानां तु वर्णिनाम्  ॥ ७.२,१०.२२
अधिकारो न चान्येषामित्याज्ञा नैष्ठिकी मम  ॥ ७.२,१०.२३
तदाज्ञप्तेन मार्गेण वर्णिनो मदुपाश्रयाः  ॥ ७.२,१०.२३
मलमायादिपाशेभ्यो विमुक्ता मत्प्रसादतः  ॥ ७.२,१०.२४
परं मदीयमासाद्य पुनरावृत्तिदुर्लभम्  ॥ ७.२,१०.२४
परमं मम साधर्म्यं प्राप्य निर्वृतिमाययुः  ॥ ७.२,१०.२४
तस्माल्लब्ध्वाप्यलब्ध्वा वा वर्णधर्मं मयेरितम्  ॥ ७.२,१०.२५
आश्रित्य मम भक्तश्चेत्स्वात्मनात्मानमुद्धरेत् ॥ ७.२,१०.२५
अलब्धलाभ एवैष कोटिकोटिगुणाधिकः  ॥ ७.२,१०.२६
तस्मान्मे मुखतो लब्धं वर्णधर्मं समाचरेत् ॥ ७.२,१०.२६
ममावतारा हि शुभे योगाचार्यच्छलेन तु  ॥ ७.२,१०.२७
सर्वांतरेषु सन्त्यार्ये संततिश्च सहस्रशः  ॥ ७.२,१०.२७
अयुक्तानामबुद्धीनामभक्तानां सुरेश्वरि  ॥ ७.२,१०.२८
दुर्लभं संततिज्ञानं ततो यत्नात्समाश्रयेत् ॥ ७.२,१०.२८
सा हानिस्तन्महच्छिद्रं स मोहस्सांधमूकता  ॥ ७.२,१०.२९
यदन्यत्र श्रमं कुर्यान्मोक्षमार्गबहिष्कृतः  ॥ ७.२,१०.२९
ज्ञानं क्रिया च चर्या च योगश्चेति सुरेश्वरि  ॥ ७.२,१०.३०
चतुष्पादः समाख्यातो मम धर्मस्सनातनः  ॥ ७.२,१०.३०
पशुपाशपतिज्ञानं ज्ञानमित्यभिधीयते  ॥ ७.२,१०.३१
षडध्वशुद्धिर्विधिना गुर्वधीना क्रियोच्यते  ॥ ७.२,१०.३१
वर्णाश्रमप्रयुक्तस्य मयैव विहितस्य च  ॥ ७.२,१०.३२
ममार्चनादिधर्मस्य चर्या चर्येति कथ्यते  ॥ ७.२,१०.३२
मदुक्तेनैव मार्गेण मय्यवस्थितचेतसः  ॥ ७.२,१०.३३
वृत्त्यंतरनिरोधो यो योग इत्यभिधीयते  ॥ ७.२,१०.३३
अश्वमेधगणाच्छ्रेष्ठं देवि चित्तप्रसाधनम्  ॥ ७.२,१०.३४
मुक्तिदं च तथा ह्येतद्दुष्प्राप्यं विषयैषिणाम्  ॥ ७.२,१०.३४
विजितेंद्रियवर्गस्य यमेन नियमेन च  ॥ ७.२,१०.३५
पूर्वपापहरो योगो विरक्तस्यैव कथ्यते  ॥ ७.२,१०.३५
वैराग्याज्जायते ज्ञानं ज्ञानाद्योगः प्रवर्तते  ॥ ७.२,१०.३६
योगज्ञः पतितो वापि मुच्यते नात्र संशयः  ॥ ७.२,१०.३७
दया कार्याथ सततमहिंसा ज्ञानसंग्रहः  ॥ ७.२,१०.३७
सत्यमस्तेयमास्तिक्यं श्रद्धा चेंद्रियनिग्रहः  ॥ ७.२,१०.३८
अध्यापनं चाध्ययनं यजनं याजनं तथा  ॥ ७.२,१०.३८
ध्यानमीश्वरभावश्च सततं ज्ञानशीलता  ॥ ७.२,१०.३९
य एवं वर्तते विप्रो ज्ञानयोगस्य सिद्धये  ॥ ७.२,१०.३९
अचिरादेव विज्ञानं लब्ध्वा योगं च विंदति  ॥ ७.२,१०.४०
५५५

दग्ध्वा देहमिमं ज्ञानी क्षणाज्ज्ञानाग्निना प्रिये  ॥ ७.२,१०.४०
प्रसादान्मम योगज्ञः कर्मबंधं प्रहास्यति  ॥ ७.२,१०.४१
पुण्यःपुण्यात्मकं कर्ममुक्तेस्तत्प्रतिबंधकम्  ॥ ७.२,१०.४१
तस्मान्नियोगतो योगी पुण्यापुण्यं विवर्जयेत् ॥ ७.२,१०.४१
फलकामनया कर्मकरणात्प्रतिबध्यते  ॥ ७.२,१०.४२
न कर्ममात्रकरणात्तस्मात्कर्मफलं त्यजेत् ॥ ७.२,१०.४२
प्रथमं कर्मयज्ञेन बहिः सम्पूज्य मां प्रिये  ॥ ७.२,१०.४३
ज्ञानयोगरतो भूत्वा पश्चाद्योगं समभ्यसेत् ॥ ७.२,१०.४३
विदिते मम याथात्म्ये कर्मयज्ञेन देहिनः  ॥ ७.२,१०.४४
न यजंति हि मां युक्ताः समलोष्टाश्मकांचनाः  ॥ ७.२,१०.४४
नित्ययुक्तो मुनिः श्रेष्ठो मद्भक्तश्च समाहितः  ॥ ७.२,१०.४५
ज्ञानयोगरतो योगी मम सायुज्यमाप्नुयात् ॥ ७.२,१०.४५
अथाविरक्तचित्ता ये वर्णिनो मदुपाश्रिताः  ॥ ७.२,१०.४६
ज्ञानचर्याक्रियास्वेव ते ऽधिकुर्युस्तदर्हकाः  ॥ ७.२,१०.४६
द्विधा मत्पूजनं ज्ञेयं बाह्यमाभ्यंतरं तथा  ॥ ७.२,१०.४७
वाङ्मनःकायभेदाच्च त्रिधा मद्भजनं विदुः  ॥ ७.२,१०.४७
तपः कर्म जपो ध्यानं ज्ञानं वेत्यनुपूर्वशः  ॥ ७.२,१०.४८
पञ्चधा कथ्यते सद्भिस्तदेव भजनं पुनः  ॥ ७.२,१०.४८
अन्यात्मविदितं बाह्यमस्मदभ्यर्चनादिकम्  ॥ ७.२,१०.४९
तदेव तु स्वसंवेद्यमाभ्यंतरमुदाहृतम्  ॥ ७.२,१०.४९
मनोमत्प्रवणं चित्तं न मनोमात्रमुच्यते  ॥ ७.२,१०.५०
मन्नामनिरता वाणी वाङ्मता खलु नेतरा  ॥ ७.२,१०.५०
लिंगैर्मच्छासनादिष्टैस्त्रिपुंड्रादिभिरंकितः  ॥ ७.२,१०.५१
ममोपचारनिरतः कायः कायो न चेतरः  ॥ ७.२,१०.५१
मदर्चाकर्म विज्ञेयं बाह्ये यागादिनोच्यते  ॥ ७.२,१०.५२
मदर्थे देहसंशोषस्तपः कृच्छ्रादि नो मतम्  ॥ ७.२,१०.५२
जपः पञ्चाक्षराभ्यासः प्रणवाभ्यास एव च  ॥ ७.२,१०.५३
रुद्राध्यायादिकाभ्यासो न वेदाध्ययनादिकम्  ॥ ७.२,१०.५३
ध्यानम्मद्रूपचिंताद्यं नात्माद्यर्थसमाधयः  ॥ ७.२,१०.५४
ममागमार्थविज्ञानं ज्ञानं नान्यार्थवेदनम्  ॥ ७.२,१०.५४
बाह्ये वाभ्यंतरे वाथ यत्र स्यान्मनसो रतिः  ॥ ७.२,१०.५५
प्राग्वासनावशाद्देवि तत्त्वनिष्ठां समाचरेत् ॥ ७.२,१०.५५
बाह्यादाभ्यंतरं श्रेष्ठं भवेच्छतगुणाधिकम्  ॥ ७.२,१०.५६
असंकरत्वाद्दोषाणां दृष्टानामप्यसम्भवात् ॥ ७.२,१०.५६
शौचमाभ्यंतरं विद्यान्न बाह्यं शौचमुच्यते  ॥ ७.२,१०.५७
अंतः शौचविमुक्तात्मा शुचिरप्यशुचिर्यतः  ॥ ७.२,१०.५७
बाह्यमाभ्यंर्तरं चैव भजनं भवपूर्वकम्  ॥ ७.२,१०.५८
न भावरहितं देवि विप्रलंभैककारणम्  ॥ ७.२,१०.५८
कृतकृत्यस्य पूतस्य मम किं क्रियते नरैः  ॥ ७.२,१०.५९
बहिर्वाभ्यंतरं वाथ मया भावो हि गृह्यते  ॥ ७.२,१०.५९
भावैकात्मा क्रिया देवि मम धर्मस्सनातनः  ॥ ७.२,१०.६०
मनसा कर्मणा वाचा ह्यनपेक्ष्य फलं क्वचित् ॥ ७.२,१०.६०
फलोद्देशेन देवेशि लघुर्मम समाश्रयः  ॥ ७.२,१०.६१
फलार्थी तदभावे मां परित्यक्तुं क्षमो यतः  ॥ ७.२,१०.६१
५५५

फलार्थिनो ऽपि यस्यैव मयि चित्तं प्रतिष्ठितम्  ॥ ७.२,१०.६२
भावानुरूपफलदस्तस्याप्यहमनिन्दिते  ॥ ७.२,१०.६२
फलानपेक्षया येषां मनो मत्प्रवणं भवेत् ॥ ७.२,१०.६३
प्रार्थयेयुः फलं पश्चाद्भक्तास्ते ऽपि मम प्रियाः  ॥ ७.२,१०.६३
प्राक्संस्कारवशादेव ये विचिंत्य फलाफले  ॥ ७.२,१०.६४
विवशा मां प्रपद्यंते मम प्रियतमा मताः  ॥ ७.२,१०.६४
मल्लाभान्न परो लाभस्तेषामस्ति यथातथम्  ॥ ७.२,१०.६५
ममापि लाभस्तल्लाभान्नापरः परमेश्वरि  ॥ ७.२,१०.६५
मदनुग्रहतस्तेषां भावो मयि समर्पितः  ॥ ७.२,१०.६६
फलं परमनिर्वाणं प्रयच्छति बलादिव  ॥ ७.२,१०.६६
महात्मनामनन्यानां मयि संन्यस्तचेतसाम्  ॥ ७.२,१०.६७
अष्टधा लक्षणं प्राहुर्मम धर्माधिकारिणाम्  ॥ ७.२,१०.६७
मद्भक्तजनवात्सल्यं पूजायां चानुमोदनम्  ॥ ७.२,१०.६८
स्वयमभ्यर्चनं चैव मदर्थे चांगचेष्टितम्  ॥ ७.२,१०.६८
मत्कथाश्रवणे भक्तिः स्वरनेत्रांगविक्रियाः  ॥ ७.२,१०.६९
ममानुस्मरणं नित्यं यश्च मामुपजीवति  ॥ ७.२,१०.६९
एवमष्टविधं चिह्नं यस्मिन्म्लेच्छे ऽपि वर्तते  ॥ ७.२,१०.७०
स विप्रेन्द्रो मुनिः श्रीमान्स यतिस्स च पंडितः  ॥ ७.२,१०.७०
न मे प्रियश्चतुर्वेदी मद्भक्तो श्वपचो ऽपि यः  ॥ ७.२,१०.७१
तस्मै देयं ततो ग्राह्यं स च पूज्यो यथा ह्यहम्  ॥ ७.२,१०.७१
पत्रं पुष्पं फलं तोयं यो मे भक्त्या प्रयच्छति  ॥ ७.२,१०.७२
तस्याहं न प्रणश्यामि स च मे न प्रणश्यति  ॥ ७.२,१०.७२
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे शिवभक्तिवर्णनं नाम दशमो ऽध्यायः

अध्याय ११
ईश्वर उवाच
अथ वक्ष्यामि देवेशि भक्तानामधिकारिणाम्  ॥ ७.२,११.१
विदुषां द्विजमुख्यानां वर्णधर्मसमासतः  ॥ ७.२,११.१
त्रिः स्नानं चाग्निकार्यं च लिंगार्चनमनुक्रमम्  ॥ ७.२,११.२
दानमीश्ररभावश्च दया सर्वत्र सर्वदा  ॥ ७.२,११.२
सत्यं संतोषमास्तिक्यमहिंसा सर्वजंतुषु  ॥ ७.२,११.३
ह्रीश्रद्धाध्ययनं योगस्सदाध्यापनमेव च  ॥ ७.२,११.३
व्याख्यानं ब्रह्मचर्यं च श्रवणं च तपः क्षमा  ॥ ७.२,११.४
शौचं शिखोपवीतं च उष्णीषं चोत्तरीयकम्  ॥ ७.२,११.४
निषिद्धासेवनं चैव भस्मरुद्राक्षधारणम्  ॥ ७.२,११.५
पर्वण्यभ्यर्चनं देवि चतुर्दश्यां विशेषतः  ॥ ७.२,११.५
पानं च ब्रह्मकूर्चस्य मासि मासि यथाविधि  ॥ ७.२,११.६
अभ्यर्चनं विशेषेण तेनैव स्नाप्य मां प्रिये  ॥ ७.२,११.६
सर्वक्रियान्न सन्त्यागः श्रद्धान्नस्य च वर्जनम्  ॥ ७.२,११.७
तथा पर्युषितान्नस्य यावकस्य विशेषतः  ॥ ७.२,११.७
मद्यस्य मद्यगन्धस्य नैवेद्यस्य च वर्जनम्  ॥ ७.२,११.८
सामान्यं सर्ववर्णानां ब्राह्मणानां विशेषतः  ॥ ७.२,११.८
क्षमा शांतिश्च सन्तोषस्सत्यमस्तेयमेव च  ॥ ७.२,११.९
ब्रह्मचर्यं मम ज्ञानं वैराग्यं भस्मसेवनम्  ॥ ७.२,११.९
५५६

सर्वसंगनिवृत्तिश्च दशैतानि विशेषतः  ॥ ७.२,११.१०
लिंगानि योगिनां भूयो दिवा भिक्षाशनं तथा  ॥ ७.२,११.१०
वानप्रस्थाश्रमस्थानां समानमिदमिष्यते  ॥ ७.२,११.११
रात्रौ न भोजनं कार्यं सर्वेषां ब्रह्मचारिणाम्  ॥ ७.२,११.११
अध्यापनं याजनं च क्षत्रियस्याप्रतिग्रहः  ॥ ७.२,११.१२
वैश्यस्य च विशेषेण मया नात्र विधीयते  ॥ ७.२,११.१२
रक्षणं सर्ववर्णानां युद्धे शत्रुवधस्तथा  ॥ ७.२,११.१३
दुष्टपक्षिमृगाणां च दुष्टानां शातनं नृणाम्  ॥ ७.२,११.१३
अविश्वासश्च सर्वत्र विश्वासो मम योगिषु  ॥ ७.२,११.१४
स्त्रीसंसर्गश्च कालेषु चमूरक्षणमेव च  ॥ ७.२,११.१४
सदा संचारितैश्चारैर्लोकवृत्तांतवेदनम्  ॥ ७.२,११.१५
सदास्त्रधारणं चैव भस्मकंचुकधारणम्  ॥ ७.२,११.१५
राज्ञां ममाश्रमस्थानामेष धर्मस्य संग्रहः  ॥ ७.२,११.१६
गोरक्षणं च वाणिज्यं कृषिर्वैश्यस्य कथ्यते  ॥ ७.२,११.१६
शुश्रूषेतरवर्णानां धर्मः शूद्रस्य कथ्यते  ॥ ७.२,११.१७
उद्यानकरणं चैव मम क्षेत्रसमाश्रयः  ॥ ७.२,११.१७
धर्मपत्न्यास्तु गमनं गृहस्थस्य विधीयते  ॥ ७.२,११.१८
ब्रह्मचर्यं वनस्थानां यतीनां ब्रह्मचारिणाम्  ॥ ७.२,११.१८
स्त्रीणां तु भर्तृशुश्रूषा धर्मो नान्यस्सनातनः  ॥ ७.२,११.१९
ममार्चनं च कल्याणि नियोगो भर्तुरस्ति चेत् ॥ ७.२,११.१९
या नारी भर्तृशुश्रूषां विहाय व्रततत्परा  ॥ ७.२,११.२०
सा नारी नरकं याति नात्र कार्या विचारणा  ॥ ७.२,११.२०
अथ भर्तृविहीनाया वक्ष्ये धर्मं सनातनम्  ॥ ७.२,११.२१
व्रतं दानं तपः शौचं भूशय्यानक्तभोजनम्  ॥ ७.२,११.२१
ब्रह्मचर्यं सदा स्नानं भस्मना सलिलेन वा  ॥ ७.२,११.२२
शांतिर्मौनं क्षमा नित्यं संविभागो यथाविधि  ॥ ७.२,११.२२
अष्टाभ्यां च चतुर्दश्यां पौर्णमास्यां विशेषतः  ॥ ७.२,११.२३
एकादश्यां च विधिवदुपवासोममार्चनम्  ॥ ७.२,११.२३
इति संक्षेपतः प्रोक्तो मयाश्रमनिषेविणाम्  ॥ ७.२,११.२४
ब्रह्मक्षत्रविशां देवि यतीनां ब्रह्मचारिणाम्  ॥ ७.२,११.२४
तथैव वानप्रस्थानां गृहस्थानां च सुन्दरि  ॥ ७.२,११.२५
शूद्राणामथ नारीणां धर्म एष सनातनः  ॥ ७.२,११.२५
ध्येयस्त्वयाहं देवेशि सदा जाप्यः षडक्षरः  ॥ ७.२,११.२६
वेदोक्तमखिलं धर्ममिति धर्मार्थसंग्रहः  ॥ ७.२,११.२६
अथ ये मानवा लोके स्वेच्छया धृतविग्रहाः  ॥ ७.२,११.२७
भावातिशयसंपन्नाः पूर्वसंस्कारसंयुताः  ॥ ७.२,११.२७
विरक्ता वानुरक्ता वा स्त्र्यादीनां विषयेष्वपि  ॥ ७.२,११.२८
पापैर्न ते विलिंपंते १ पद्मपत्रमिवांभसा  ॥ ७.२,११.२८
तेषां ममात्मविज्ञानं विशुद्धानां विवेकिनाम्  ॥ ७.२,११.२९
मत्प्रसादाद्विशुद्धानां दुःखमाश्रमरक्षणात् ॥ ७.२,११.२९
नास्ति कृत्यमकृत्यं च समाधिर्वा परायणम्  ॥ ७.२,११.३०
न विधिर्न निषेधश्च तेषां मम यथा तथा  ॥ ७.२,११.३०

१ आत्मनेपदमार्षम्

५५६

तथेह परिपूर्णस्य साध्यं मम न विद्यते  ॥ ७.२,११.३१
तथैव कृतकृत्यानां तेषामपि न संशयः  ॥ ७.२,११.३१
मद्भक्तानां हितार्थाय मानुषं भावमाश्रिताः  ॥ ७.२,११.३२
रुद्रलोकात्परिभ्रष्टास्ते रुद्रा नात्र संशयः  ॥ ७.२,११.३२
ममानुशासनं यद्वद्ब्रह्मादीनां प्रवर्तकम्  ॥ ७.२,११.३३
तथा नराणामन्येषां तन्नियोगः प्रवर्तकः  ॥ ७.२,११.३३
ममाज्ञाधारभावेन सद्भावातिशयेन च  ॥ ७.२,११.३४
तदालोकनमात्रेण सर्वपापक्षयो भवेत् ॥ ७.२,११.३४
प्रत्ययाश्च प्रवर्तंते प्रशस्तफलसूचकाः  ॥ ७.२,११.३५
मयि भाववतां पुंसां प्रागदृष्टार्थगोचराः  ॥ ७.२,११.३५
कंपस्वेदो ऽश्रुपातश्च कण्ठे च स्वरविक्रिया  ॥ ७.२,११.३६
आनंदाद्युपलब्धिश्च भवेदाकस्मिकी मुहुः  ॥ ७.२,११.३६
स तैर्व्यस्तैस्समस्तैर्वा लिंगैरव्यभिचारिभिः  ॥ ७.२,११.३७
मंदमध्योत्तमैर्भावैर्विज्ञेयास्ते नरोत्तमाः  ॥ ७.२,११.३७
यथायोग्निसमावेशान्नायो भवति केवलम्  ॥ ७.२,११.३८
स तथैव मम सान्निध्यान्न ते केवलमानुषाः  ॥ ७.२,११.३८
हस्तपादादिसाधर्म्याद्रुद्रान्मर्त्यवपुर्धरान्  ॥ ७.२,११.३९
प्राकृतानिव मन्वानो नावजानीत पंडितः  ॥ ७.२,११.३९
अवज्ञानं कृतं तेषु नरैर्व्यामूढचेतनैः  ॥ ७.२,११.४०
आयुः श्रियं कुलं शीलं हित्वा निरयमावहेत् ॥ ७.२,११.४०
ब्रह्मविष्णुसुरेशानामपि तूलायते पदम्  ॥ ७.२,११.४१
मत्तोन्यदनपेक्षाणामुद्धृतानां महात्मनाम्  ॥ ७.२,११.४१
अशुद्धं बौद्धमैश्वर्यं प्राकृतं पौरुषं तथा  ॥ ७.२,११.४२
गुणेशानामतस्त्याज्यं गुणातीतपदैषिणाम्  ॥ ७.२,११.४२
अथ किं बहुनोक्तेन श्रेयः प्राप्त्यैकसाधनम्  ॥ ७.२,११.४३
मयि चित्तसमासंगो येन केनापि हेतुना  ॥ ७.२,११.४३
उपमन्युरुवाच
इत्थं श्रीकण्ठनाथेन शिवेन परमात्मना  ॥ ७.२,११.४४
हिताय जगतामुक्तो ज्ञानसारार्थसंग्रहः  ॥ ७.२,११.४४
विज्ञानसंग्रहस्यास्य वेदशास्त्राणि कृत्स्नशः  ॥ ७.२,११.४५
सेतिहासपुराणानि विद्या व्याख्यानविस्तरः  ॥ ७.२,११.४५
ज्ञानं ज्ञेयमनुष्ठेयमधिकारो ऽथ साधनम्  ॥ ७.२,११.४६
साध्यं चेति षडर्थानां संग्रहत्वेष संग्रहः  ॥ ७.२,११.४६
गुरोरधिकृतं ज्ञानं ज्ञेयं पाशः पशुः पतिः  ॥ ७.२,११.४७
लिंगार्चनाद्यनुष्ठेयं भक्तस्त्वधिकृतो ऽपि यः  ॥ ७.२,११.४७
साधनं शिवमंत्राद्यं साध्यं शिवसमानता  ॥ ७.२,११.४८
षडर्थसंग्रहस्यास्य ज्ञानात्सर्वज्ञतोच्यते  ॥ ७.२,११.४८
प्रथमं कर्म यज्ञादेर्भक्त्या वित्तानुसारतः  ॥ ७.२,११.४९
बाह्येभ्यर्च्य शिवं पश्चादंतर्यागरतो भवेत् ॥ ७.२,११.४९
रतिरभ्यंतरे यस्य न बाह्ये पुण्यगौरवात् ॥ ७.२,११.५०
न कर्म करणीयं हि बहिस्तस्य महात्मनाः  ॥ ७.२,११.५०
ज्ञानामृतेन तृप्तस्य भक्त्या शैवशिवात्मनः  ॥ ७.२,११.५१
नांतर्न च बहिः कृष्ण कृत्यमस्ति कदाचन  ॥ ७.२,११.५१
तस्मात्क्रमेण संत्यज्य बाह्यमाभ्यंतरं तथा  ॥ ७.२,११.५२
ज्ञानेन ज्ञेयमालोक्याज्ञानं चापि परित्यजेत् ॥ ७.२,११.५२
नैकाग्रं चेच्छिवे चित्तं किं कृतेनापि कर्मणा  ॥ ७.२,११.५३
५५७

एकाग्रमेव चेच्चित्तं किं कृतेनापि कर्मणा  ॥ ७.२,११.५३
तस्मात्कर्माण्यकृत्वा वा कृत्वा वांतर्बहिःक्रमात् ॥ ७.२,११.५४
येन केनाप्युपायेन शिवे चित्तं निवेशयेत् ॥ ७.२,११.५४
शिवे निविष्टचित्तानां प्रतिष्ठितधियां सताम्  ॥ ७.२,११.५५
परत्रेह च सर्वत्र निर्वृतिः परमा भवेत् ॥ ७.२,११.५५
इहोन्नमः शिवायेति मंत्रेणानेन सिद्धयः  ॥ ७.२,११.५६
स तस्मादधिगंतव्यः परावरविभूतये  ॥ ७.२,११.५६

ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखंडे शिवज्ञानवर्णनं नामैकादशो ऽध्यायः

अध्याय १२
श्रीकृष्ण उवाच
महर्षिवर सर्वज्ञ सर्वज्ञानमहोदधे  ॥ ७.२,१२.१
पञ्चाक्षरस्य माहात्म्यं श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः  ॥ ७.२,१२.१
उपमन्युरुवाच
पञ्चाक्षरस्य माहात्म्यं वर्षकोटिशतैरपि  ॥ ७.२,१२.२
अशक्यं विस्तराद्वक्तुं तस्मात्संक्षेपतः शृणु  ॥ ७.२,१२.२
वेदे शिवागमे चायमुभयत्र षडक्षरेः  ॥ ७.२,१२.३
सर्वेषां शिवभक्तानामशेषार्थसाधकः  ॥ ७.२,१२.३
तदल्पाक्षरमर्थाढ्यं वेदसारं विमुक्तिदम्  ॥ ७.२,१२.४
आज्ञासिद्धमसंदिग्धं वाक्यमेतच्छिवात्मकम्  ॥ ७.२,१२.४
नानासिद्धियुतं दिव्यं लोकचित्तानुरंजकम्  ॥ ७.२,१२.५
सुनिश्चितार्थं गंभीरं वाक्यं तत्पारमेश्वरम्  ॥ ७.२,१२.५
मन्त्रं सुखमुकोच्चार्यमशेषार्थप्रसिद्धये  ॥ ७.२,१२.६
प्राहोन्नमः शिवायेति सर्वज्ञस्सर्वदेहिनाम्  ॥ ७.२,१२.६
तद्बीजं सर्वविद्यानां मंत्रमाद्यं षडक्षरम्  ॥ ७.२,१२.७
अतिसूक्ष्मं महार्थं च ज्ञेयं तद्वटबीजवत् ॥ ७.२,१२.७
देवो गुणत्रयातीतः सर्वज्ञः सर्वकृत्प्रभुः  ॥ ७.२,१२.८
ओमित्येकाक्षरे मन्त्रे स्थितः सर्वगतः शिवः  ॥ ७.२,१२.८
इशानाद्यानि सूक्ष्माणि ब्रह्माण्येकाक्षराणि तु  ॥ ७.२,१२.९
मंत्रे नमश्शिवायेति संस्थितानि यथाक्रमम्  ॥ ७.२,१२.९
मंत्रे षडक्षरे सूक्ष्मे पञ्चब्रह्मतनुः शिवः  ॥ ७.२,१२.९
वाच्यवाचकभावेन स्थितः साक्षात्स्वभावतः  ॥ ७.२,१२.१०
वाच्यश्शिवोप्रमेयत्वान्मंत्रस्तद्वाचकस्स्मृतः  ॥ ७.२,१२.१०
वाच्यवाचकभावो ऽयमनादिसंस्थितस्तयोः  ॥ ७.२,१२.११
यथा ऽनादिप्रवृत्तोयं घोरसंसारसागरः  ॥ ७.२,१२.११
शिवो ऽपि हि तथानादिसंसारान्मोचकः स्थितः  ॥ ७.२,१२.१२
व्याधीनां भेषजं यद्वत्प्रतिपक्षः स्वभावतः  ॥ ७.२,१२.१२
तद्वत्संसारदोषाणां प्रतिपक्षः शिवस्स्मृतः  ॥ ७.२,१२.१३
असत्यस्मिन् जगन्नाथे तमोभूतमिदं भवेत् ॥ ७.२,१२.१३
अचेतनत्वात्प्रकृतेरज्ञत्वात्पुरषस्य च  ॥ ७.२,१२.१४
प्रधानपरमाण्वादि यावत्किंचिदचेतनम्  ॥ ७.२,१२.१४
न तत्कर्तृ स्वयं दृष्टं बुद्धिमत्कारणं विना  ॥ ७.२,१२.१५
धर्माधर्मोपदेशश्च बंधमोक्षौ विचारणात् ॥ ७.२,१२.१५
न सर्वज्ञं विना पुंसामादिसर्गः प्रसिद्ध्यति  ॥ ७.२,१२.१६
वैद्यं विना निरानंदाः क्लिश्यंते रोगिणो यथा  ॥ ७.२,१२.१६
५५७

तस्मादनादिः सर्वज्ञः परिपूर्णस्सदाशिवः  ॥ ७.२,१२.१७
अस्ति नाथः परित्राता पुंसां संसारसागरात् ॥ ७.२,१२.१७
आदिमध्यांतनिर्मुक्तस्स्वभावविमलः प्रभुः  ॥ ७.२,१२.१८
सर्वज्ञः परिपूर्णश्च शिवो ज्ञेयश्शिवागमे  ॥ ७.२,१२.१८
तस्याभिधानमन्त्रो ऽयमभिधेयश्च स स्मृतः  ॥ ७.२,१२.१९
अभिधानाभिधेयत्वान्मंत्रस्सिद्धः परश्शिवः  ॥ ७.२,१२.१९
एतावत्तु शिवज्ञानमेतावत्परमं पदम्  ॥ ७.२,१२.२०
यदोंनमश्शिवायेति शिववाक्यं षडक्षरम्  ॥ ७.२,१२.२०
विधिवाक्यमिदं शैवं नार्थवादं शिवात्मकम्  ॥ ७.२,१२.२१
यस्सर्वज्ञस्सुसंपूर्णः स्वभावविमलः शिवः  ॥ ७.२,१२.२१
लोकानुग्रहकर्ता च स मृषार्थं कथं वदेत् ॥ ७.२,१२.२२
यद्यथावस्थितं वस्तु गुणदोषैः स्वभावतः  ॥ ७.२,१२.२२
यावत्फलं च तत्पूर्णं सर्वज्ञस्तु यथा वदेत् ॥ ७.२,१२.२३
रागाज्ञानादिभिर्दोषैर्ग्रस्तत्वादनृतं वदेत् ॥ ७.२,१२.२३
ते चेश्वरे न विद्येते ब्रूयात्स कथमन्यथा  ॥ ७.२,१२.२४
अज्ञाताशेषदोषेण सर्वज्ञेय शिवेन यत् ॥ ७.२,१२.२४
प्रणीतममलं वाक्यं तत्प्रमाणं न संशयः  ॥ ७.२,१२.२४
तस्मादीश्वरवाक्यानि श्रद्धेयानि विपश्चिता  ॥ ७.२,१२.२५
यथार्थपुण्यपापेषु तदश्रद्धो व्रजत्यधः  ॥ ७.२,१२.२५
स्वर्गापवर्गसिद्ध्यर्थं भाषितं यत्सुशोभनम्  ॥ ७.२,१२.२६
वाक्यं मुनिवरैः शांतैस्तद्विज्ञेयं सुभाषितम्  ॥ ७.२,१२.२६
रागद्वेषानृतक्रोधकामतृष्णानुसारि यत् ॥ ७.२,१२.२७
वाक्यं निरयहेतुत्वात्तद्दुर्भाषितमुच्यते  ॥ ७.२,१२.२७
संस्कृतेनापि किं तेन मृदुना ललितेन वा  ॥ ७.२,१२.२८
अविद्यारागवाक्येन संसारक्लेशहेतुना  ॥ ७.२,१२.२८
यच्छ्रुत्वा जायते श्रेयो रागादीनां च संशयः  ॥ ७.२,१२.२९
विरूपमपि तद्वाक्यं विज्ञेयमिति शोभनम्  ॥ ७.२,१२.२९
बहुत्वेपि हि मंत्राणां सर्वज्ञेन शिवेन यः  ॥ ७.२,१२.३०
प्रणीतो विमलो मन्त्रो न तेन सदृशः क्वचित् ॥ ७.२,१२.३०
सांगानि वेदशास्त्राणि संस्थितानि षडक्षरे  ॥ ७.२,१२.३१
न तेन सदृशस्तस्मान्मन्त्रो ऽप्यस्त्यपरः क्वचित् ॥ ७.२,१२.३१
सप्तकोटिमहामन्त्रैरुपमन्त्रैरनेकधा  ॥ ७.२,१२.३२
मन्त्रः षडक्षरो भिन्नस्सूत्रं वृत्यात्मना यथा  ॥ ७.२,१२.३२
शिवज्ञानानि यावंति विद्यास्थानापि यानि च  ॥ ७.२,१२.३३
षडक्षरस्य सूत्रस्य तानि भाष्यं समासतः  ॥ ७.२,१२.३३
किं तस्य बहुभिर्मंत्रैश्शास्त्रैर्वा बहुविस्तरैः  ॥ ७.२,१२.३४
यस्योन्नमः शिवायेति मन्त्रो ऽयं हृदि संस्थितः  ॥ ७.२,१२.३४
तेनाधीतं श्रुतं तेन कृतं सर्वमनुष्ठितम्  ॥ ७.२,१२.३५
येनोन्नमश्शिवायेति मंत्राभ्यासः स्थिरीकृतः  ॥ ७.२,१२.३५
नमस्कारादिसंयुक्तं शिवायेत्यक्षरत्रयम्  ॥ ७.२,१२.३६
जिह्वाग्रे वर्तते यस्य सफलं तस्य जीवितम्  ॥ ७.२,१२.३६
अंत्यजो वाधमो वापि मूर्खो वा पंडितो ऽपि वा  ॥ ७.२,१२.३७
पञ्चाक्षरजपे निष्ठो मुच्यते पापपंजरात् ॥ ७.२,१२.३७
इत्युक्तं परमेशेन देव्या पृष्टेन शूलिना  ॥ ७.२,१२.३८
हिताय सर्वमर्त्यानां द्विजानां तु विशेषतः  ॥ ७.२,१२.३८
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे पञ्चाक्षरमाहात्म्यवर्णनं नाम द्वादशो ऽध्यायः

अध्याय १३
देव्युवाच
कलौ कलुषिते काले दुर्जये दुरतिक्रमे  ॥ ७.२,१३.१
अपुण्यतमसाच्छन्ने लोके धर्मपराङ्मुखे  ॥ ७.२,१३.१
क्षीणे वर्णाश्रमाचारे संकटे समुपस्थिते  ॥ ७.२,१३.२
सर्वाधिकारे संदिग्धे निश्चिते वापि पर्यये  ॥ ७.२,१३.२
तदोपदेशे विहते गुरुशिष्यक्रमे गते  ॥ ७.२,१३.३
केनोपायेन मुच्यंते भक्तास्तव महेश्वर  ॥ ७.२,१३.३
ईश्वर उवाच
आश्रित्य परमां विद्यां हृद्यां पञ्चाक्षरीं मम  ॥ ७.२,१३.४
भक्त्या च भावितात्मानो मुच्यंते कलिजा नराः  ॥ ७.२,१३.४
मनोवाक्कायजैर्दोषैर्वक्तुं स्मर्तुमगोचरैः  ॥ ७.२,१३.५
दूषितानां कृतघ्नानां निंदकानां छलात्मनाम्  ॥ ७.२,१३.५
लुब्धानां वक्रमनसामपि मत्प्रवणात्मनाम्  ॥ ७.२,१३.६
मम पञ्चाक्षरी विद्या संसारभयतारिणी  ॥ ७.२,१३.६
मयैवमसकृद्देवि प्रतिज्ञातं धरातले  ॥ ७.२,१३.७
पतितो ऽपि विमुच्येत मद्भक्तो विद्ययानया  ॥ ७.२,१३.७
देव्युवाच
कर्मायोग्यो भवेन्मर्त्यः पतितो यदि सर्वथा  ॥ ७.२,१३.८
कर्मायोगेन यत्कर्म कृतं च नरकाय हि  ॥ ७.२,१३.८
ततः कथं विमुच्येत पतितो विद्यया ऽनया  ॥ ७.२,१३.८
ईश्वर उवाच
तथ्यमेतत्त्वया प्रोक्तं तथा हि शृणु सुन्दरि  ॥ ७.२,१३.९
रहस्यमिति मत्वैतद्गोपितं यन्मया पुरा  ॥ ७.२,१३.९
समंत्रकं मां पतितः पूजयेद्यदि मोहितः  ॥ ७.२,१३.१०
नारकी स्यान्न सन्देहो मम पञ्चाक्षरं विना  ॥ ७.२,१३.१०
अब्भक्षा वायुभक्षाश्च ये चान्ये व्रतकर्शिताः  ॥ ७.२,१३.११
तेषामेतैर्व्रतैर्नास्ति मम लोकसमागमः  ॥ ७.२,१३.११
भक्त्या पञ्चाक्षरेणैव यो हि मां सकृदर्चयेत् ॥ ७.२,१३.१२
सो ऽपि गच्छेन्मम स्थानं मन्त्रस्यास्यैव गौरवात् ॥ ७.२,१३.१२
तस्मात्तपांसि यज्ञाश्च व्रतानि नियमास्तथा  ॥ ७.२,१३.१३
पञ्चाक्षरार्चनस्यैते कोट्यंशेनापि नो समः  ॥ ७.२,१३.१३
बद्धो वाप्यथ मुक्तो वा पाशात्पञ्चाक्षरेण यः  ॥ ७.२,१३.१४
पूजयेन्मां स मुच्येत नात्र कार्या विचारणा  ॥ ७.२,१३.१४
अरुद्रो वा सरुद्रो वा सकृत्पञ्चाक्षरेण यः  ॥ ७.२,१३.१५
पूजयेत्पतितो वापि मूढो वा मुच्यते नरः  ॥ ७.२,१३.१५
षडक्षरेण वा देवि तथा पञ्चाक्षरेण वा  ॥ ७.२,१३.१६
स ब्रह्मांगेन मां भक्त्या पूजयेद्यदि मुच्यते  ॥ ७.२,१३.१६
पतितो ऽपतितो वापि मन्त्रेणानेन पूजयेत् ॥ ७.२,१३.१७
मम भक्तो जितक्रोधो सलब्धो ऽलब्ध एव वा  ॥ ७.२,१३.१७
अलब्धालब्ध एवेह कोटिकोटिगुणाधिकः  ॥ ७.२,१३.१८
तस्माल्लब्ध्वैव मां देवि मन्त्रेणानेन पूजयेत् ॥ ७.२,१३.१८
लब्ध्वा संपूजयेद्यस्तु मैत्र्यादिगुणसंयुतः  ॥ ७.२,१३.१९
ब्रह्मचर्यरतो भक्त्या मत्सादृश्यमवाप्नुयात् ॥ ७.२,१३.१९
५५८

किमत्र बहुनोक्तेन भक्तास्सर्वेधिकारिणः  ॥ ७.२,१३.२०
मम पञ्चाक्षरे मंत्रे तस्माच्छ्रेष्ठतरो हि सः  ॥ ७.२,१३.२०
पञ्चाक्षरप्रभावेण लोकवेदमहर्षयः  ॥ ७.२,१३.२१
तिष्ठंति शाश्वता धर्मा देवास्सर्वमिदं जगत् ॥ ७.२,१३.२१
प्रलये समनुप्राप्ते नष्टे स्थावरजंगमे  ॥ ७.२,१३.२२
सर्वं प्रकृतिमापन्नं तत्र संलयमेष्यति  ॥ ७.२,१३.२२
एको ऽहं संस्थितो देवि न द्वितीयो ऽस्ति कुत्रचित् ॥ ७.२,१३.२३
तदा वेदाश्च शास्त्राणि सर्वे पञ्चाक्षरे स्थिताः  ॥ ७.२,१३.२३
ते नाशं नैव संप्राप्ता मच्छक्त्या ह्यनुपालिताः  ॥ ७.२,१३.२४
ततस्सृष्टिरभून्मत्तः प्रकृत्यात्मप्रभेदतः  ॥ ७.२,१३.२४
गुणमूर्त्यात्मनां चैव ततोवांतरसंहृतिः  ॥ ७.२,१३.२५
तदा नारायणश्शेते देवो मायामयीं तनुम्  ॥ ७.२,१३.२५
आस्थाय भोगिपर्यंकशयने तोयमध्यगः  ॥ ७.२,१३.२६
तन्नाभिपंकजाज्जातः पञ्चवक्त्रः पितामहः  ॥ ७.२,१३.२६
सिसृक्षमाणो लोकांस्त्रीन्न सक्तो ह्यसहायवान्  ॥ ७.२,१३.२७
मुनीन्दश ससर्जादौ मानसानमितौजसः  ॥ ७.२,१३.२७
तेषां सिद्धिविवृद्ध्यर्थं मां प्रोवाच पितामहः  ॥ ७.२,१३.२८
मत्पुत्राणां महादेव शक्तिं देहि महेश्वर  ॥ ७.२,१३.२८
इत्येवं प्रार्थितस्तेन पञ्चवक्त्रधरो ह्यहम्  ॥ ७.२,१३.२९
पञ्चाक्षराणि क्रमशः प्रोक्तवान्पद्मयोनये  ॥ ७.२,१३.२९
स पञ्चवदनैस्तानि गृह्णंल्लोकपितामहः  ॥ ७.२,१३.३०
वाच्यवाचकभावेन ज्ञातवान्मां महेश्वरम्  ॥ ७.२,१३.३०
ज्ञात्वा प्रयोगं विविधं सिद्धमंत्रः प्रजापतिः  ॥ ७.२,१३.३१
पुत्रेभ्यः प्रददौ मंत्रं मंत्रार्थं च यथातथम्  ॥ ७.२,१३.३१
ते च लब्ध्वा मंत्ररत्नं साक्षाल्लोकपितामहात् ॥ ७.२,१३.३२
तदाज्ञप्तेन मार्गेण मदाराधनकांक्षिणः  ॥ ७.२,१३.३२
मेरोस्तु शिखरे रम्ये मुंजवान्नाम पर्वतः  ॥ ७.२,१३.३३
मत्प्रियः सततं श्रीमान्मद्भक्तै रक्षितस्सदा  ॥ ७.२,१३.३३
तस्याभ्याशे तपस्तीव्रं लोकं स्रष्टुं समुत्सुकाः  ॥ ७.२,१३.३४
दिव्यं वर्षसहस्रं तु वायुभक्षास्समाचरन्  ॥ ७.२,१३.३४
तेषां भक्तिमहं दृष्ट्वा सद्यः प्रत्यक्षतामियाम्  ॥ ७.२,१३.३५
ऋषिं छंदश्च कीलं च बीजशक्तिं च दैवतम्  ॥ ७.२,१३.३५
न्यासं षडंगं दिग्बंधं विनियोगमशेषतः  ॥ ७.२,१३.३६
प्रोक्तवानहमार्याणां जगत्सृष्टिविवृद्धये  ॥ ७.२,१३.३६
ततस्ते मंत्रमाहात्म्यादृषयस्तपसेधिताः  ॥ ७.२,१३.३७
सृष्टिं वितन्वते सम्यक्सदेवासुरमानुषीम्  ॥ ७.२,१३.३७
अस्याः परमविद्यायास्स्वरूपमधुनोच्यते  ॥ ७.२,१३.३८
आदौ नमः प्रयोक्तव्यं शिवाय तु ततः परम्  ॥ ७.२,१३.३८
सैषा पञ्चाक्षरी विद्या सर्वश्रुतिशिरोगता  ॥ ७.२,१३.३९
सर्वजातस्य सर्वस्य बीजभूता सनातनी  ॥ ७.२,१३.३९
प्रथमं मन्मुखोद्गीर्णा सा ममैवास्ति वाचिका  ॥ ७.२,१३.४०
तप्तचामीकरप्रख्या पीनोन्नतपयोधरा  ॥ ७.२,१३.४०
चतुर्भुजा त्रिनयना बालेंदुकृतशेखरा  ॥ ७.२,१३.४१
पद्मोत्पलकरा सौम्या वरदाभयपाणिका  ॥ ७.२,१३.४१
सर्वलक्षणसंपन्ना सर्वाभरणभूषिता  ॥ ७.२,१३.४२
सितपद्मासनासीना नीलकुंचितमूर्धजा  ॥ ७.२,१३.४२
५५९
अस्याः पञ्चविधा वर्णाः प्रस्फुरद्रश्मिमंडलाः  ॥ ७.२,१३.४३
पीतः कृष्णस्तथा धूम्रः स्वर्णाभो रक्त एव च  ॥ ७.२,१३.४३
पृथक्प्रयोज्या यद्येते बिंदुनादविभूषिताः  ॥ ७.२,१३.४४
अर्धचन्द्रनिभो बिंदुर्नादो दीपशिखाकृतिः  ॥ ७.२,१३.४४
बीजं द्वितीयं बीजेषु मंत्रस्यास्य वरानने  ॥ ७.२,१३.४५
दीर्घपूर्वं तुरीयस्य पञ्चमं शक्तिमादिशेत् ॥ ७.२,१३.४५
वामदेवो नाम ऋषिः पंक्तिश्छन्द उदाहृतम्  ॥ ७.२,१३.४६
देवता शिव एवाहं मन्त्रस्यास्य वरानने  ॥ ७.२,१३.४६
गौतमो ऽत्रिर्वरारोहे विश्वामित्रस्तथांगिराः  ॥ ७.२,१३.४७
भरद्वाजश्च वर्णानां क्रमशश्चर्षयः स्मृताः  ॥ ७.२,१३.४७
गायत्र्यनुष्टुप्त्रिष्टुप्च छंदांसि बृहती विराट् ॥ ७.२,१३.४८
इन्द्रो रुद्रो हरिर्ब्रह्मा स्कंदस्तेषां च देवताः  ॥ ७.२,१३.४८
मम पञ्चमुखान्याहुः स्थाने तेषां वरानने  ॥ ७.२,१३.४९
पूर्वादेश्चोर्ध्वपर्यंतं नकारादि यथाक्रमम्  ॥ ७.२,१३.४९
अदात्तः प्रथमो वर्णश्चतुर्थश्च द्वितीयकः  ॥ ७.२,१३.५०
पञ्चमः स्वरितश्चैव तृतीयो निहतः स्मृतः  ॥ ७.२,१३.५०
मूलविद्या शिवं शैवं सूत्रं पञ्चाक्षरं तथा  ॥ ७.२,१३.५१
नामान्यस्य विजानीयाच्छैवं मे हृदयं महत् ॥ ७.२,१३.५१
नकारश्शिर उच्येत मकारस्तु शिखोच्यते  ॥ ७.२,१३.५२
शिकारः कवचं तद्वद्वकारो नेत्रमुच्यते  ॥ ७.२,१३.५२
यकारो ऽस्त्रं नमस्स्वाहा वषठुंवौषडित्यपि  ॥ ७.२,१३.५३
फडित्यपि च वर्णानामन्ते ऽङ्गत्वं यदा तदा  ॥ ७.२,१३.५३
तत्रापि मूलमंत्रो ऽयं किंचिद्भेदसमन्वयात् ॥ ७.२,१३.५४
तत्रापि पञ्चमो वर्णो द्वादशस्वरभूषितः  ॥ ७.२,१३.५४
तास्मादनेन मंत्रेण मनोवाक्कायभेदतः  ॥ ७.२,१३.५५
आवयोरर्चनं कुर्याज्जपहोमादिकं तथा  ॥ ७.२,१३.५५
यथाप्रज्ञं यथाकालं यथाशास्त्रं यथामति  ॥ ७.२,१३.५६
यथाशक्ति यथासंपद्यथायोगं यथारति  ॥ ७.२,१३.५६
यदा कदापि वा भक्त्या यत्र कुत्रापि वा कृता  ॥ ७.२,१३.५७
येन केनापि वा देवि पूजा मुक्तिं नयिष्यते  ॥ ७.२,१३.५७
मय्यासक्तेन मनसा यत्कृतं मम सुन्दरि  ॥ ७.२,१३.५८
मत्प्रियं च शिवं चैव क्रमेणाप्यक्रमेण वा  ॥ ७.२,१३.५८
तथापि मम भक्ता ये नात्यंतविवशाः पुनः  ॥ ७.२,१३.५९
तेषां सर्वेषु शास्त्रेषु मयेव नियमः कृतः  ॥ ७.२,१३.५९
तत्रादौ संप्रवक्ष्यामि मन्त्रसंग्रहणं शुभम्  ॥ ७.२,१३.६०
यं विना निष्फलं जाप्यं येन वा सफलं भवेत् ॥ ७.२,१३.६०
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे पञ्चाक्षरमाहात्म्यवर्णनं नाम त्रयोदशो ऽध्यायः

अध्याय १४
ईश्वर उवाच
आज्ञाहीनं क्रियाहीनं श्रद्धाहीनं वरानने  ॥ ७.२,१४.१
आज्ञार्थं दक्षिणाहीनं सदा जप्तं च निष्फलम्  ॥ ७.२,१४.१
आज्ञासिद्धं क्रियासिद्धं श्रद्धासिद्धं ममात्मकम्  ॥ ७.२,१४.२
एवं चेद्दक्षिणायुक्तं मंत्रसिद्धिर्महत्फलम्  ॥ ७.२,१४.२
५५९

उपगम्य गुरुं विप्रमाचार्यं तत्त्ववेदिनम्  ॥ ७.२,१४.३
जापितं सद्गुणोपेतं ध्यानयोगपरायणम्  ॥ ७.२,१४.३
तोषयेत्तं प्रयत्नेन भावशुद्धिसमन्वितः  ॥ ७.२,१४.४
वाचा च मनसा चैव कायेन द्रविणेन च  ॥ ७.२,१४.४
आचार्यं पूजयेद्विप्रः सर्वदातिप्रयत्नतः  ॥ ७.२,१४.५
हस्त्यश्वरथरत्नानि क्षेत्राणि च गृहाणि च  ॥ ७.२,१४.५
भूषणानि च वासांसि धान्यानि च धनानि च  ॥ ७.२,१४.६
एतानि गुरवे दद्याद्भक्त्या च विभवे सति  ॥ ७.२,१४.६
वित्तशाठ्यं न कुर्वीत यदीच्छेत्सिद्धिमात्मनः  ॥ ७.२,१४.७
पश्चान्निवेद्य स्वात्मानं गुरवे सपरिच्छदम्  ॥ ७.२,१४.७
एवं संपूज्य विधिवद्यथाशक्तित्ववंचयन्  ॥ ७.२,१४.८
आददीत गुरोर्मंत्रं ज्ञानं चैव क्रमेण तु  ॥ ७.२,१४.८
एवं तुष्टो गुरुः शिष्यं पूजकं वत्सरोषितम्  ॥ ७.२,१४.९
शुश्रूषुमनहंकारं स्नातं शुचिमुपोषितम्  ॥ ७.२,१४.९
स्नापयित्वा विशुद्ध्यर्थं पूर्णकुंभघृतेन वै  ॥ ७.२,१४.१०
जलेन मन्त्रशुद्धेन पुण्यद्रव्ययुतेन च  ॥ ७.२,१४.१०
अलंकृत्य सुवेषं च गंधस्रग्वस्त्रभूषणैः  ॥ ७.२,१४.११
पुण्याहं वाचयित्वा च ब्राह्मणानभिपूज्य च  ॥ ७.२,१४.११
समुद्रतीरे नद्यां च गोष्ठे देवालये ऽपि वा  ॥ ७.२,१४.१२
शुचौ देशे गृहे वापि काले सिद्धिकरे तिथौ  ॥ ७.२,१४.१२
नक्षत्रे शुभयोगे च सर्वदोषविवर्जिते  ॥ ७.२,१४.१३
अनुगृह्य ततो दद्याज्ज्ञानं मम यथाविधि  ॥ ७.२,१४.१३
स्वरेणोच्चारयेत्सम्यगेकांते ऽतिप्रसन्नधीः  ॥ ७.२,१४.१४
उच्चार्योच्चारयित्वा तमावयोर्मंत्रमुत्तमम्  ॥ ७.२,१४.१४
शिवं चास्तु शुभं चास्तु शोभनो ऽस्तु प्रियो ऽस्त्विति  ॥ ७.२,१४.१५
एवं दद्याद्गुरुर्मंत्रमाज्ञां चैव ततः परम्  ॥ ७.२,१४.१५
एवं लब्ध्वा गुरोर्मंत्रमाज्ञां चैव समाहितः  ॥ ७.२,१४.१६
संकल्प्य च जपेन्नित्यं पुरश्चरणपूर्वकम्  ॥ ७.२,१४.१६
यावज्जीवं जपेन्नित्यमष्टोत्तरसहस्रकम्  ॥ ७.२,१४.१७
अनन्यस्तत्परो भूत्वा स याति परमां गतिम्  ॥ ७.२,१४.१७
जपेदक्षरलक्षं वै चतुर्गुणितमादरात् ॥ ७.२,१४.१८
नक्ताशी संयमी यस्स पौरश्चरणिकः स्मृतः  ॥ ७.२,१४.१८
यः पुरश्चरणं कृत्वा नित्यजापी भवेत्पुनः  ॥ ७.२,१४.१९
तस्य नास्ति समो लोके स सिद्धः सिद्धदो भवेत् ॥ ७.२,१४.१९
स्नानं कृत्वा शुचौ देशे बद्ध्वा रुचिरमानसम्  ॥ ७.२,१४.२०
त्वया मां हृदि संचिंत्य संचिंत्य स्वगुरुं ततः  ॥ ७.२,१४.२०
उदङ्मुखः प्राङ्मुखो वा मौनी चैकाग्रमानसः  ॥ ७.२,१४.२१
विशोध्य पञ्चतत्त्वानि दहनप्लावनादिभिः  ॥ ७.२,१४.२१
मन्त्रन्यासादिकं कृत्वा सफलीकृतविग्रहः  ॥ ७.२,१४.२२
आवयोर्विग्रहौ ध्यायन्प्राणापानौ नियम्य च  ॥ ७.२,१४.२२
विद्यास्थानं स्वकं रूपमृषिञ्छन्दो ऽधिदैवतम्  ॥ ७.२,१४.२३
बीजं शक्तिं तथा वाक्यं स्मृत्वा पञ्चाक्षरीं जपेत् ॥ ७.२,१४.२३
उत्तमं मानसं जाप्यमुपांशुं चैवमध्यमम्  ॥ ७.२,१४.२४
अधमं वाचिकं प्राहुरागमार्थविशारदाः  ॥ ७.२,१४.२४
५६०

उत्तमं रुद्रदैवत्यं मध्यमं विष्णुदैवतम्  ॥ ७.२,१४.२५
अधमं ब्रह्मदैवत्यमित्याहुरनुपूर्वशः  ॥ ७.२,१४.२५
यदुच्चनीचस्वरितैःस्पष्टास्पष्टपदाक्षरैः  ॥ ७.२,१४.२६
मंत्रमुच्चारयेद्वाचा वाचिको ऽयं जपस्स्मृतः  ॥ ७.२,१४.२६
जिह्वामात्रपरिस्पंदादीषदुच्चारितो ऽपि वा  ॥ ७.२,१४.२७
अपरैरश्रुतः किंचिच्छ्रुतो वोपांशुरुच्यते  ॥ ७.२,१४.२७
धिया यदक्षरश्रेण्या वर्णाद्वर्णं पदात्पदम्  ॥ ७.२,१४.२८
शब्दार्थचिंतनं भूयः कथ्यते मानसो जपः  ॥ ७.२,१४.२८
वाचिकस्त्वेक एव स्यादुपांशुः शतमुच्यते  ॥ ७.२,१४.२९
साहस्रं मानसः प्रोक्तः सगर्भस्तु शताधिकः  ॥ ७.२,१४.२९
प्राणायामसमायुक्तस्सगर्भो जप उच्यते  ॥ ७.२,१४.३०
आद्यंतयोरगर्भो ऽपि प्राणायामः प्रशस्यते  ॥ ७.२,१४.३०
चत्वारिंशत्समावृत्तीः प्राणानायम्य संस्मरेत् ॥ ७.२,१४.३१
मंत्रं मंत्रार्थविद्धीमानशक्तः शक्तितो जपेत् ॥ ७.२,१४.३१
पञ्चकं त्रिकमेकं वा प्राणायामं समाचरेत् ॥ ७.२,१४.३२
अगर्भं वा सगर्भं वा सगर्भस्तत्र शस्यते  ॥ ७.२,१४.३२
सगर्भादपि साहस्रं सध्यानो जप उच्यते  ॥ ७.२,१४.३३
एषु पञ्चविधेष्वेकः कर्तव्यः शक्तितो जपः  ॥ ७.२,१४.३३
अङ्गुल्या जपसंख्यानमेकमेवमुदाहृतम्  ॥ ७.२,१४.३४
रेखयाष्टगुणं विद्यात्पुत्रजीवैर्दशाधिकम्  ॥ ७.२,१४.३४
शतं स्याच्छंखमणिभिः प्रवालैस्तु सहस्रकम्  ॥ ७.२,१४.३५
स्फटिकैर्दशसाहस्रं मौक्तिकैर्लक्षमुच्यते  ॥ ७.२,१४.३५
पद्माक्षैर्दशलक्षन्तु सौवर्णैः कोटिरुच्यते  ॥ ७.२,१४.३६
कुशग्रंथ्या च रुद्राक्षैरनंतगुणितं भवेत् ॥ ७.२,१४.३६
त्रिंशदक्षैः कृता माला धनदा जपकर्मणि  ॥ ७.२,१४.३७
सप्तविंशतिसंख्यातैरक्षैः पुष्टिप्रदा भवेत् ॥ ७.२,१४.३७
पञ्चविंशतिसंख्यातैः कृता मुक्तिं प्रयच्छति  ॥ ७.२,१४.३८
अक्षैस्तु पञ्चदशभिरभिचारफलप्रदा  ॥ ७.२,१४.३८
अंगुष्ठं मोक्षदं विद्यात्तर्जनीं शत्रुनाशिनीम्  ॥ ७.२,१४.३९
मध्यमां धनदां शांतिं करोत्येषा ह्यनामिका  ॥ ७.२,१४.३९
अष्टोत्तरशतं माला तत्र स्यादुत्तमोत्तमा  ॥ ७.२,१४.४०
शतसंख्योत्तमा माला पञ्चाशद्भिस्तु मध्यमा  ॥ ७.२,१४.४०
चतुः पञ्चाशदक्षैस्तु हृच्छ्रेष्ठा हि प्रकीर्तिता  ॥ ७.२,१४.४१
इत्येवं मालया कुर्याज्जपं कस्मै न दर्शयेत् ॥ ७.२,१४.४१
कनिष्ठा क्षरिणी प्रोक्ता जपकर्मणि शोभना  ॥ ७.२,१४.४२
अंगुष्ठेन जपेज्जप्यमन्यैरंगुलिभिस्सह  ॥ ७.२,१४.४२
अंगुष्ठेन विना जप्यं कृतं तदफलं यतः  ॥ ७.२,१४.४३
गृहे जपं समं विद्याद्गोष्ठे शतगुणं विदुः  ॥ ७.२,१४.४३
पुण्यारण्ये तथारामे सहस्रगुणमुच्यते  ॥ ७.२,१४.४४
अयुतं पर्वते पुण्ये नद्यां लक्षमुदाहृतम्  ॥ ७.२,१४.४४
कोटिं देवालये प्राहुरनन्तं मम सन्निधौ  ॥ ७.२,१४.४५
सूर्यस्याग्नेर्गुरोरिंदोर्दीपस्य च जलस्य च  ॥ ७.२,१४.४५
विप्राणां च गवां चैव सन्निधौ शस्यते जपः  ॥ ७.२,१४.४६
५६०

तत्पूर्वाभिमुखं वश्यं दक्षिणं चाभिचारिकम्  ॥ ७.२,१४.४६
पश्चिमं धनदं विद्यादौत्तरं शातिदं भवेत् ॥ ७.२,१४.४७
सूर्याग्निविप्रदेवानां गुरूणामपि सन्निधौ  ॥ ७.२,१४.४७
अन्येषां च प्रसक्तानां मन्त्रं न विमुखो जपेत् ॥ ७.२,१४.४८
उष्णीषी कुंचुकी नम्रो मुक्तकेशो गलावृतः  ॥ ७.२,१४.४८
अपवित्रकरो ऽशुद्धो विलपन्न जपेत्क्वचित् ॥ ७.२,१४.४९
क्रोधं मदं क्षुतं त्रीणि निष्ठीवनविजृंभणे  ॥ ७.२,१४.४९
दर्शनं च श्वनीचानां वर्जयेज्जपकर्मणि  ॥ ७.२,१४.५०
आचमेत्संभवे तेषां स्मरेद्वा मां त्वया सह  ॥ ७.२,१४.५०
ज्योतींषि च प्रपश्येद्वा कुर्याद्वा प्राणसंयमम्  ॥ ७.२,१४.५१
अनासनः शयाने वा गच्छन्नुत्थित एव वा  ॥ ७.२,१४.५१
रथ्यायामशिवे स्थाने न जपेत्तिमिरान्तरे  ॥ ७.२,१४.५२
प्रसार्य न जपेत्पादौ कुक्कुटासन एव वा  ॥ ७.२,१४.५२
यानशय्याधिरूढो वा चिंताव्याकुलितो ऽथ वा  ॥ ७.२,१४.५३
शक्तश्चेत्सर्वमेवैतदशक्तः शक्तितो जपेत् ॥ ७.२,१४.५३
किमत्र बहुनोक्तेन समासेन वचः शृणु  ॥ ७.२,१४.५४
सदाचारो जपञ्छुद्धं ध्यायन्भद्रं समश्नुते  ॥ ७.२,१४.५४
आचारः परमो धर्म आचारः परमं धनं  ॥ ७.२,१४.५५
आचारः परमा विद्या आचारः परमा गतिः  ॥ ७.२,१४.५५
आचारहीनः पुरुषो लोके भवति निंदितः  ॥ ७.२,१४.५६
परत्र च सुखी न स्यात्तस्मादाचारवान्भवेत् ॥ ७.२,१४.५६
यस्य यद्विहितं कर्म वेदे शास्त्रे च वैदिकैः  ॥ ७.२,१४.५७
तस्य तेन समाचारः सदाचारो न चेतरः  ॥ ७.२,१४.५७
सद्भिराचरितत्वाच्च सदाचारः स उच्यते  ॥ ७.२,१४.५८
सदाचारस्य तस्याहुरास्तिक्यं मूलकारणम्  ॥ ७.२,१४.५८
आस्तिकश्चेत्प्रमादाद्यैः सदाचारादविच्युतः  ॥ ७.२,१४.५९
न दुष्यति नरो नित्यं तस्मादास्तिकतां व्रजेत् ॥ ७.२,१४.५९
यथेहास्ति सुखं दुःखं सुकृतैर्दुष्कृतैरपि  ॥ ७.२,१४.६०
तथा परत्र चास्तीति मतिरास्तिक्यमुच्यते  ॥ ७.२,१४.६०
रहस्यमन्यद्वक्ष्यामि गोपनीयमिदं प्रिये  ॥ ७.२,१४.६१
न वाच्यं यस्य कस्यापि नास्तिकस्याथ वा पशोः  ॥ ७.२,१४.६१
सदाचारविहीनस्य पतितस्यान्त्यजस्य च  ॥ ७.२,१४.६२
पञ्चाक्षरात्परं नास्ति परित्राणं कलौ युगे  ॥ ७.२,१४.६२
गच्छतस्तिष्ठतो वापि स्वेच्छया कर्म कुर्वतः  ॥ ७.२,१४.६३
अशुचेर्वा शुचेर्वापि मन्त्रो ऽयन्न च निष्फलः  ॥ ७.२,१४.६३
अनाचारवतां पुंसामविशुद्धषडध्वनाम्  ॥ ७.२,१४.६४
अनादिष्टो ऽपि गुरुणा मन्त्रो ऽयं न च निष्फलः  ॥ ७.२,१४.६४
अन्त्यजस्यापि मूर्खस्य मूढस्य पतितस्य च  ॥ ७.२,१४.६५
निर्मर्यादस्य नीचस्य मंत्रो ऽयं न च निष्फलः  ॥ ७.२,१४.६५
सर्वावस्थां गतस्यापि मयि भक्तिमतः परम्  ॥ ७.२,१४.६६
सिध्यत्येव न संदेहो नापरस्य तु कस्यचित् ॥ ७.२,१४.६६
न लग्नतिथिनक्षत्रवारयोगादयः प्रिये  ॥ ७.२,१४.६७
अस्यात्यंतमवेक्ष्याः स्युर्नैष सप्तस्सदोदितः  ॥ ७.२,१४.६७
५६१

न कदाचिन्न कस्यापि रिपुरेष महामनुः  ॥ ७.२,१४.६८
सुसिद्धो वापि सिद्धो वा साध्यो वापि भविष्यति  ॥ ७.२,१४.६८
सिद्धेन गुरुणादिष्टस्सुसिद्ध इति कथ्यते  ॥ ७.२,१४.६९
असिद्धेनापि वा दत्तस्सिद्धसाध्यस्तु केवलः  ॥ ७.२,१४.६९
असाधितस्साधितो वा सिध्यत्वेन न संशयः  ॥ ७.२,१४.७०
श्रद्धातिशययुक्तस्य मयि मंत्रे तथा गुरौ  ॥ ७.२,१४.७०
तस्मान्मंत्रान्तरांस्त्यक्त्वा सापायान् १ धिकारतः  ॥ ७.२,१४.७१
आश्रमेत्परमां विद्यां साक्षात्पञ्चाक्षरीं बुधः  ॥ ७.२,१४.७१
मंत्रान्तरेषु सिद्धेषु मंत्र एष न सिध्यति  ॥ ७.२,१४.७२
सिद्धे त्वस्मिन्महामंत्रे ते च सिद्धा भवंत्युत  ॥ ७.२,१४.७२
यथा देवेष्वलब्धो ऽस्मि लब्धेष्वपि महेश्वरि  ॥ ७.२,१४.७३
मयि लब्धे तु ते लब्धा मंत्रेष्वेषु समो विधिः  ॥ ७.२,१४.७३
ये दोषास्सर्वमंत्राणां न ते ऽस्मिन्संभवंत्यपि  ॥ ७.२,१४.७४
अस्य मंत्रस्य जात्यादीननपेक्ष्य प्रवर्तनात् ॥ ७.२,१४.७४
तथापि नैव क्षुद्रेषु फलेषु प्रति योगिषु  ॥ ७.२,१४.७५
सहसा विनियुंजीत तस्मादेष महाबलः  ॥ ७.२,१४.७५
उपमन्युरुवाच
एवं साक्षान्महादेव्यै महादेवेन शूलिना  ॥ ७.२,१४.७६
हिता य जगतामुक्तः पञ्चाक्षरविधिर्यथा  ॥ ७.२,१४.७६
य इदं कीर्तयेद्भक्त्या शृणुयाद्वा समाहितः  ॥ ७.२,१४.७७
सर्वपापविनिर्मुक्तः प्रयाति परमां गतिम्  ॥ ७.२,१४.७७

१ नाशयुक्तानित्यर्थः

ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखंडे पञ्चाक्षरमहिमवर्णनं नाम चतुर्दशोध्यायः


अध्याय १५
श्रीकृष्ण उवाच
भगवान्मंत्रमाहात्म्यं भवता कथितं प्रभो  ॥ ७.२,१५.१
तत्प्रयोगविधानं च साक्षाच्छ्रुतिसमं यथा  ॥ ७.२,१५.१
इदानीं श्रोतुमिच्छामि शिवसंस्कारमुत्तमम्  ॥ ७.२,१५.२
मंत्रसंग्रहणे किंचित्सूचितन्न तु विस्मृतम्  ॥ ७.२,१५.२
उपमन्युरुवाच
हन्त ते कथयिष्यामि सर्वपापविशोधनम्  ॥ ७.२,१५.३
संस्कारं परमं पुण्यं शिवेन पतिभाषितम्  ॥ ७.२,१५.३
सम्यक्कृताधिकारः स्यात्पूजादिषु नरो यतः  ॥ ७.२,१५.४
संस्कारः कथ्यते तेन षडध्वपरिशोधनम्  ॥ ७.२,१५.४
दीयते येन विज्ञानं क्षीयते पाशबंधनम्  ॥ ७.२,१५.५
तस्मात्संस्कार एवायं दीक्षेत्यपि च कथ्यते  ॥ ७.२,१५.५
शांभवी चैव शाक्ती च मांत्री चैव शिवागमे  ॥ ७.२,१५.६
दीक्षोपदिश्यते त्रेधा शिवेन परमात्मना  ॥ ७.२,१५.६
गुरोरालोकमात्रेण स्पर्शात्संभाषणादपि  ॥ ७.२,१५.७
सद्यस्संज्ञा भवेज्जंतोः पाशोपक्षयकारिणी  ॥ ७.२,१५.७
सा दीक्षा शांभवी प्रोक्ता सा पुनर्भिद्यते द्विधा  ॥ ७.२,१५.८
तीव्रा तीव्रतरा चेति पाशो पक्षयभेदतः  ॥ ७.२,१५.८
यया स्यान्निर्वृतिः सद्यस्सैव तीव्रतरा मता  ॥ ७.२,१५.९
५६१

तीव्रा तु जीवतोत्यंतं पुंसः पापविशोधिका  ॥ ७.२,१५.९
शक्ती ज्ञानवती दीक्षा शिष्यदेहं प्रविश्य तु  ॥ ७.२,१५.१०
गुरुणा योगमार्गेण क्रियते ज्ञानचक्षुषा  ॥ ७.२,१५.१०
मांत्री क्रियावती दीक्षा कुंडमंडलपूर्विका  ॥ ७.२,१५.११
मंदमंदतरोद्देशात्कर्तव्या गुरुणा बहिः  ॥ ७.२,१५.११
शक्तिपातानुसारेण शिष्यो ऽनुग्रहमर्हति  ॥ ७.२,१५.१२
शैवधर्मानुसारस्य तन्मूलत्वात्समासतः  ॥ ७.२,१५.१२
यत्र शक्तिर्न पतिता तत्र शुद्धिर्न जायते  ॥ ७.२,१५.१३
न विद्या न शिवाचारो न मुक्तिर्न च सिद्धयः  ॥ ७.२,१५.१३
तस्माल्लिंगानि संवीक्ष्य शक्तिपातस्य भूयसः  ॥ ७.२,१५.१४
ज्ञानेन क्रियया वाथ गुरुश्शिष्यं विशोधयेत् ॥ ७.२,१५.१४
यो ऽन्यथा कुरुते मोहात्स विनश्यति दुर्मतिः  ॥ ७.२,१५.१५
तस्मात्सर्वप्रकारेण गुरुः शिष्यं परीक्षयेत् ॥ ७.२,१५.१५
लक्षणं शक्तिपातस्य प्रबोधानंदसंभवः  ॥ ७.२,१५.१६
सा यस्मात्परमा शक्तिः प्रबोधानंदरूपिणी  ॥ ७.२,१५.१६
आनंदबोधयोर्लिंगमंतःकरणविक्रियाः  ॥ ७.२,१५.१७
यथा स्यात्कंपरोमांचस्वरनेत्रांगविक्रियाः  ॥ ७.२,१५.१७
शिष्योपि लक्षणैरेभिः कुर्याद्गुरुपरीक्षणम्  ॥ ७.२,१५.१८
तत्संपर्कैः शिवार्चादौ संगतैर्वाथ तद्गतैः  ॥ ७.२,१५.१८
शिष्यस्तु शिक्षणीयत्वाद्गुरोर्गौरवकारणात् ॥ ७.२,१५.१९
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन गुरोर्गौरवमाचरेत् ॥ ७.२,१५.१९
यो गुरुस्स शिवः प्रोक्तो यः शिवः स गुरुः स्मृतः  ॥ ७.२,१५.२०
गुरुर्वा शिव एवाथ विद्याकारेण संस्थितः  ॥ ७.२,१५.२०
यथा शिवस्तथा विद्या यथा विद्या तथा गुरुः  ॥ ७.२,१५.२१
शिवविद्या गुरूणां च पूजया सदृशं फलम्  ॥ ७.२,१५.२१
सर्वदेवात्मकश्चासौ सर्वमंत्रमयो गुरुः  ॥ ७.२,१५.२२
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन यस्याज्ञां शिरसा वहेत् ॥ ७.२,१५.२२
श्रेयो ऽर्थी यदि गुर्वाज्ञां मनसापि न लंघयेत् ॥ ७.२,१५.२३
गुर्वाज्ञापालको यस्माज्ज्ञानसंपत्तिमश्नुते  ॥ ७.२,१५.२३
गच्छंस्तिष्ठन्स्वपन्भुंजन्नान्यत्कर्म समाचरेत् ॥ ७.२,१५.२४
समक्षं यदि कुर्वीत सर्वं चानुज्ञया गुरोः  ॥ ७.२,१५.२४
गुरोर्गृहे समक्षं वा न यथेष्टासनो भवेत् ॥ ७.२,१५.२५
गुरुर्देवो यतः साक्षात्तद्गृहं देवमन्दिरम्  ॥ ७.२,१५.२५
पापिनां च यथा संगात्तत्पापात्पतितो भवेत् ॥ ७.२,१५.२६
यथेह वह्निसंपर्कान्मलं त्यजति कांचनम्  ॥ ७.२,१५.२६
तथैव गुरुसंपर्कात्पापं त्यजति मानवः  ॥ ७.२,१५.२७
यथा वह्निसमीपस्थो घृतकुम्भो विलीयते  ॥ ७.२,१५.२७
तथा पापं विलीयेत ह्याचार्यस्य समीपतः  ॥ ७.२,१५.२८
यथा प्रज्वलितो वह्निः शुष्कमार्द्रं च निर्दहेत् ॥ ७.२,१५.२८
तथायमपि संतुष्टो गुरुः पापं क्षणाद्दहेत् ॥ ७.२,१५.२९
मनसा कर्मणा वाचा गुरोः क्रोधं न कारयेत् ॥ ७.२,१५.२९
तस्य क्रोधेन दह्यंते ह्यायुःश्रीज्ञानसत्क्रियाः  ॥ ७.२,१५.३०
तत्क्रोधकारिणो ये स्युस्तेषां यज्ञाश्च निष्फलाः  ॥ ७.२,१५.३०
५६२

यमश्च नियमाश्चैव नात्र कार्या विचारणा  ॥ ७.२,१५.३१
गुरोर्विरुद्धं यद्वाक्यं न वदेज्जातुचिन्नरः  ॥ ७.२,१५.३१
वदेद्यदि महामोहाद्रौरवं नरकं व्रजेत् ॥ ७.२,१५.३२
मनसा कर्मणा वाचा गुरुमुद्दिश्य यत्नतः  ॥ ७.२,१५.३२
श्रेयोर्थी चेन्नरो धीमान्न मिथ्याचारमाचरेत् ॥ ७.२,१५.३३
गुरोर्हितं प्रियं कुर्यादादिष्टो वा न वा सदा  ॥ ७.२,१५.३३
असमक्षं समक्षं वा तस्य कार्यं समाचरेत् ॥ ७.२,१५.३४
इत्थमाचारवान्भक्तो नित्यमुद्युक्तमानसः  ॥ ७.२,१५.३४
गुरुप्रियकरः शिष्यः शैवधर्मांस्ततो ऽर्हति  ॥ ७.२,१५.३५
गुरुश्चेद्गुणवान्प्राज्ञः परमानंदभासकः  ॥ ७.२,१५.३५
तत्त्वविच्छिवसंसक्तो मुक्तिदो न तु चापरः  ॥ ७.२,१५.३६
संवित्संजननं तत्त्वं परमानंदसंभवम्  ॥ ७.२,१५.३६
तत्तत्त्वं विदितं येन स एवानंददर्शकः  ॥ ७.२,१५.३७
न पुनर्नाममात्रेण संविदारहितस्तु यः  ॥ ७.२,१५.३७
अन्योन्यं तारयेन्नौका किं शिला तारयेच्छिलाम्  ॥ ७.२,१५.३८
एतस्या नाममात्रेण मुक्तिर्वै नाममात्रिका  ॥ ७.२,१५.३८
यैः पुनर्विदितं तत्त्वं ते मुक्ता मोचयन्त्यपि  ॥ ७.२,१५.३९
तत्त्वहीने कुतो बोधः कुतो ह्यात्मपरिग्रहः  ॥ ७.२,१५.३९
परिग्रहविनिर्मुक्तः पशुरित्यभिधीयते  ॥ ७.२,१५.४०
पशुभिः प्रेरितश्चापि पशुत्वं नातिवर्तते  ॥ ७.२,१५.४०
तस्मात्तत्त्वविदेवेह मुक्तो मोचक इष्यते  ॥ ७.२,१५.४१
सर्वलक्षणसंयुक्तः सर्वशास्त्रविदप्ययम्  ॥ ७.२,१५.४१
सर्वोपायविधिज्ञो ऽपि तत्त्वहीनस्तु निष्फलः  ॥ ७.२,१५.४२
यस्यानुभवपर्यंता बुद्धिस्तत्त्वे प्रवर्तते  ॥ ७.२,१५.४२
तस्यावलोकनाद्यैश्च परानन्दो ऽभिजायते  ॥ ७.२,१५.४३
तस्माद्यस्यैव संपर्कात्प्रबोधानंदसंभवः  ॥ ७.२,१५.४३
गुरुं तमेव वृणुयान्नापरं मतिमान्नरः  ॥ ७.२,१५.४४
स शिष्यैर्विनयाचारचतुरैरुचितो गुरुः  ॥ ७.२,१५.४४
यावद्विज्ञायते तावत्सेवनीयो मुमुक्षुभिः  ॥ ७.२,१५.४५
ज्ञाते तस्मिन्स्थिरा भक्तिर्यावत्तत्त्वं समाश्रयेत् ॥ ७.२,१५.४५
न तु तत्त्वं त्यजेज्जातु नोपेक्षेत कथंचन  ॥ ७.२,१५.४६
यत्रानंदः प्रबोधो वा नाल्पमप्युपलभ्यते  ॥ ७.२,१५.४६
वत्सरादपि शिष्येण सो ऽन्यं गुरुमुपाश्रयेत् ॥ ७.२,१५.४७
गुरुमन्यं प्रपन्ने ऽपि नावमन्येत पौर्विकम्  ॥ ७.२,१५.४७
गुरोर्भ्रात्ःंस्तथा पुत्रान्बोधकान्प्रेरकानपि  ॥ ७.२,१५.४७
तत्रादावुपसंगम्य ब्राह्मणं वेदपारगम्  ॥ ७.२,१५.४८
गुरुमाराधयेत्प्राज्ञं शुभगं प्रियदर्शनम्  ॥ ७.२,१५.४८
सर्वाभयप्रदातारं करुणाक्रांतमानसम्  ॥ ७.२,१५.४९
तोषयेत्तं प्रयत्नेन मनसा कर्मणा गिरा  ॥ ७.२,१५.४९
तावदाराधयेच्छिष्यः प्रसन्नोसौ भवेद्यथा  ॥ ७.२,१५.५०
तस्मिन्प्रसन्ने शिष्यस्य सद्यः पापक्षयो भवेत् ॥ ७.२,१५.५०
तस्माद्धनानि रत्नानि क्षेत्राणि च गृहाणि च  ॥ ७.२,१५.५१
भूषणानि च वासांसि यानशय्यासनानि च  ॥ ७.२,१५.५१
एतानि गुरवे दद्याद्भक्त्या वित्तानुसारतः  ॥ ७.२,१५.५२
५६२

वित्तशाठ्यं न कुर्वीत यदीच्छेत्परमां गतिम्  ॥ ७.२,१५.५२
स एव जनको माता भर्ता बन्धुर्धनं सुखम्  ॥ ७.२,१५.५३
सखा मित्रं च यत्तस्मात्सर्वं तस्मै निवेदयेत् ॥ ७.२,१५.५३
निवेद्य पश्चात्स्वात्मानं सान्वयं सपरिग्रहम्  ॥ ७.२,१५.५४
समर्प्य सोदकं तस्मै नित्यं तद्वशगो भवेत् ॥ ७.२,१५.५४
यदा शिवाय स्वात्मानं दत्तवान् देशिकात्मने  ॥ ७.२,१५.५५
तदा शैवो भवेद्देही न ततो ऽस्ति पुनर्भवः  ॥ ७.२,१५.५५
गुरुश्च स्वाश्रितं शिष्यं वर्षमेकं परीक्षयेत् ॥ ७.२,१५.५६
ब्राह्मणं क्षत्रियं वैश्यं द्विवर्षं च त्रिवर्षकम्  ॥ ७.२,१५.५६
प्राणद्रव्यप्रदानाद्यैरादेशैश्च समासमैः  ॥ ७.२,१५.५७
उत्तमांश्चाधमे कृत्वा नीचानुत्तमकर्मणि  ॥ ७.२,१५.५७
आक्रुष्टास्ताडिता वापि ये विषादं न यान्त्यपि  ॥ ७.२,१५.५८
ते योग्याः संयताः शुद्धाः शिवसंस्कारकर्मणि  ॥ ७.२,१५.५८
अहिंसका दयावंतो नित्यमुद्युक्तचेतसः  ॥ ७.२,१५.५९
अमानिनो बुद्धिमंतस्त्यक्तस्पर्धाः प्रियंवदाः  ॥ ७.२,१५.५९
ऋजवो मृदवः स्वच्छा विनीताः स्थिरचेतसः  ॥ ७.२,१५.६०
शौचाचारसमायुक्ताः शिवभक्ता द्विजातयः  ॥ ७.२,१५.६०
एवं वृत्तसमोपेता वाङ्मनःकायकर्मभिः  ॥ ७.२,१५.६१
शोध्या बोध्या यथान्यायमिति शास्त्रेषु निश्चयः  ॥ ७.२,१५.६१
नाधिकारः स्वतो नार्याः शिवसंस्कारकर्मणि  ॥ ७.२,१५.६२
नियोगाद्भर्तुरस्त्येव भक्तियुक्ता यदीश्वरे  ॥ ७.२,१५.६२
तथैव भर्तृहीनाया पुत्रादेरभ्यनुज्ञया  ॥ ७.२,१५.६३
अधिकारो भवत्येव कन्यायाः पितुराज्ञया  ॥ ७.२,१५.६३
शूद्राणां मर्त्यजातीनां पतितानां विशेषतः  ॥ ७.२,१५.६३
तथा संकरजातीनां नाध्वशुद्धिर्विधीयते  ॥ ७.२,१५.६४
तैप्यकृत्रिमभावश्चेच्छिवे परमकारणे  ॥ ७.२,१५.६४
पादोदकप्रदानाद्यैः कुर्युः पापविशोधनम्  ॥ ७.२,१५.६५
अत्रानुलोमजाता ये युक्ता एव द्विजातिषु  ॥ ७.२,१५.६५
तेषामध्वविशुद्ध्यादि कुर्यान्मातृकुलोचितम्  ॥ ७.२,१५.६६
या तु कन्या स्वपित्राद्यैश्शिवधर्मे नियोजिता  ॥ ७.२,१५.६६
सा भक्ताय प्रदातव्या नापराय विरोधिने  ॥ ७.२,१५.६७
दत्ता चेत्प्रतिकूलाय प्रमादाद्बोधयेत्पतिम्  ॥ ७.२,१५.६७
अशक्ता तं परित्यज्य मनसा धर्ममाचरेत् ॥ ७.२,१५.६८
यथा मुनिवरं त्यक्त्वा पतिमत्रिं पतिव्रता  ॥ ७.२,१५.६८
कृतकृत्या ऽभवत्पूर्वं तपसाराध्य शङ्करम्  ॥ ७.२,१५.६९
यथा नारायणं देवं तपसाराध्य पांडवान्  ॥ ७.२,१५.६९
पतींल्लब्धवती धर्मे गुरुभिर्न नियोजिता  ॥ ७.२,१५.७०
अस्वातन्त्र्यकृतो दोषो नेहास्ति परमार्थतः  ॥ ७.२,१५.७०
शिवधर्मे नियुक्तायाश्शिवशासनगौरवात् ॥ ७.२,१५.७१
बहुनात्र किमुक्तेन यो ऽपि को ऽपि शिवाश्रयः  ॥ ७.२,१५.७१
संस्कार्यो गुर्वधीनश्चेत्संस्क्रिया न प्रभिद्यते  ॥ ७.२,१५.७२
गुरोरालोकनादेव स्पर्शात्संभाषणादपि  ॥ ७.२,१५.७२
५६३

यस्य संजायते प्रज्ञा तस्य नास्ति पराजयः  ॥ ७.२,१५.७३
मनसा यस्तु संस्कारः क्रियते योगवर्त्मना  ॥ ७.२,१५.७३
स नेह कथितो गुह्यो गुरुवक्त्रैकगोचरः  ॥ ७.२,१५.७४
क्रियावान्यस्तु संस्कारः कुंडमंडपपूर्वकः  ॥ ७.२,१५.७४
स वक्ष्यते समासेन तस्य शक्यो न विस्तरः  ॥ ७.२,१५.७४
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे दीक्षाविधाने गुरुमाहात्म्यं नाम पञ्चदशो ऽध्यायः

अध्याय १६
उपमन्युरुवाच
पुण्ये ऽहनि शुचौ देशे बहुदोषविवर्जिते  ॥ ७.२,१६.१
देशिकः प्रथमं कुर्यात्संस्कारं समयाह्वयम्  ॥ ७.२,१६.१
परीक्ष्य भूमिं विधिवद्गंधवर्णरसादिभिः  ॥ ७.२,१६.२
शिल्पिशास्त्रोक्तमार्गेण मण्डपं तत्र कल्पयेत् ॥ ७.२,१६.२
कृत्वा वेदिं च तन्मध्ये कुण्डानि परिकल्पयेत् ॥ ७.२,१६.३
अष्टदिक्षु तथा दिक्षु तत्रैशान्यां पुनः क्रमात् ॥ ७.२,१६.३
प्रधानकुंडं कुर्वीत यद्वा पश्चिमभागतः  ॥ ७.२,१६.४
प्रधानमेकमेवाथ कृत्वा शोभां प्रकल्पयेत् ॥ ७.२,१६.४
वितानध्वजमालाभिर्विविधाभिरनेकशः  ॥ ७.२,१६.५
वेदिमध्ये ततः कुर्यान्मंडलं शुभलक्षणम्  ॥ ७.२,१६.५
रक्तहेमादिभिश्चूर्णैरीश्वरावाहनोचितम्  ॥ ७.२,१६.६
सिंदूरशालिनीवारचूर्णैरेवाथ निर्धनः  ॥ ७.२,१६.६
एकहस्तं द्विहस्तं वा सितं वा रक्तमेव वा  ॥ ७.२,१६.७
एकहस्तस्य पद्मस्य कर्णिकाष्टांगुला मता  ॥ ७.२,१६.७
केसराणि तदर्धानि शेषं चाष्टदलादिकम्  ॥ ७.२,१६.८
द्विहस्तस्य तु पद्मस्य द्विगुणं कर्णिकादिकम्  ॥ ७.२,१६.८
कृत्वा शोभोपशोभाढ्यमैशान्यां तस्य कल्पयेत् ॥ ७.२,१६.९
एकहस्तं तदर्धं वा पुनर्वेद्यः तु मंडलम्  ॥ ७.२,१६.९
व्रीहितंदुलसिद्धार्थतिलपुष्पकुशास्तृते  ॥ ७.२,१६.१०
तत्र लक्षणसंयुक्तं शिवकुंभं प्रसाधयेत् ॥ ७.२,१६.१०
सौवर्णं राजतं वापि ताम्रजं मृन्मयं तु वा  ॥ ७.२,१६.११
गन्धपुष्पाक्षताकीर्णं कुशदूर्वांकुराचितम्  ॥ ७.२,१६.११
सितसूत्रावृतं कंठे नववस्त्रयुगावृतम्  ॥ ७.२,१६.१२
शुद्धाम्बुपूर्णमुत्कूर्चं सद्रव्यं सपिधानकम्  ॥ ७.२,१६.१२
भृङ्गारं वर्धनीं चापि शंखं च चक्रमेव वा  ॥ ७.२,१६.१३
विना सूत्रादिकं सर्वं पद्मपत्रमथापि वा  ॥ ७.२,१६.१३
तस्यासनारविंदस्य कल्पयेदुत्तरे दले  ॥ ७.२,१६.१४
अग्रतश्चंदनांभोभिरस्त्रराजस्य वर्धनीम्  ॥ ७.२,१६.१४
मण्डलस्य ततः प्राच्यां मंत्रकुंभे च पूर्ववत् ॥ ७.२,१६.१५
कृत्वा विधिवदीशस्य महापूजां समाचरेत् ॥ ७.२,१६.१५
अथार्णवस्य तीरे वा नद्यां गोष्ठे ऽपि वा गिरौ  ॥ ७.२,१६.१६
देवागरे गृहे वापि देशे ऽन्यस्मिन्मनोहरे  ॥ ७.२,१६.१६
कृत्वा पूर्वोदितं सर्वं विना वा मंडपादिकम्  ॥ ७.२,१६.१७
मंडलं पूर्ववत्कृत्वा स्थंडिलं च विभावसोः  ॥ ७.२,१६.१७
प्रविश्य पूजाभवनं प्रहृष्टवदनो गुरुः  ॥ ७.२,१६.१८
सर्वमंगलसंयुक्तः समाचरितनैत्यकः  ॥ ७.२,१६.१८
५६३

महापूजां महेशस्य कृत्वा मण्डलमध्यतः  ॥ ७.२,१६.१९
शिवकुंभे तथा भूयः शिवमावाह्य पूजयेत् ॥ ७.२,१६.१९
पश्चिमाभिमुखं ध्यात्वा यज्ञरक्षकमीश्वरम्  ॥ ७.२,१६.२०
अर्चयेदस्त्रवर्धन्यामस्त्रमीशस्य दक्षिणे  ॥ ७.२,१६.२०
मन्त्रकुम्भे च विन्यस्य मन्त्रं मन्त्रविशारदः  ॥ ७.२,१६.२१
कृत्वा मुद्रादिकं सर्वं मन्त्रयागं समाचरेत् ॥ ७.२,१६.२१
ततश्शिवानले होमं कुर्याद्देशिकसत्तमः  ॥ ७.२,१६.२२
प्रधानकुण्डे परितो जुहुयुश्चापरे द्विजाः  ॥ ७.२,१६.२२
आचार्यात्पादमर्धं वा होमस्तेषां विधीयते  ॥ ७.२,१६.२३
प्रधानकुण्ड एवाथ जुहुयाद्देशिकोत्तमः  ॥ ७.२,१६.२३
स्वाध्यायमपरे कुर्युः स्तोत्रं मंगलवाचनम्  ॥ ७.२,१६.२४
जपं च विधिवच्चान्ये शिवभक्तिपरायणाः  ॥ ७.२,१६.२४
नृत्यं गीतं च वाद्यं च मंगलान्यपराणि च  ॥ ७.२,१६.२५
पूजनं च सदस्यानां कृत्वा सम्यग्विधानतः  ॥ ७.२,१६.२५
पुण्याहं कारयित्वाथ पुनः संपूज्य शंकरम्  ॥ ७.२,१६.२६
प्रार्थयेद्देशिको देवं शिष्यानुग्रहकाम्यया  ॥ ७.२,१६.२६
प्रसीद देवदेवेश देहमाविश्य मामकम्  ॥ ७.२,१६.२७
विमोचयैनं विश्वेश घृणया च घृणानिधे  ॥ ७.२,१६.२७
अथ चैवं करोमीति लब्धानुज्ञस्तु देशिकः  ॥ ७.२,१६.२८
आनीयोपोषितं शिष्यं हविष्याशिनमेव वा  ॥ ७.२,१६.२८
एकाशनं वा विरतं स्नातं प्रातःकृतक्रियम्  ॥ ७.२,१६.२९
जपंतं प्रणवं देवं ध्यायंतं कृतमंगलम्  ॥ ७.२,१६.२९
द्वारस्य पश्चिमस्याग्रमण्डले दक्षिणस्य वा  ॥ ७.२,१६.३०
दर्भासने समासीनं विधायोदङ्मुखं शिशुम्  ॥ ७.२,१६.३०
स्वयं प्राग्वदनस्तिष्ठन्नूर्ध्वकायं कृतांजलिम्  ॥ ७.२,१६.३१
संप्रोक्ष्य प्रोक्षणौतोयैर्मूर्धन्यस्त्रेण मुद्रया  ॥ ७.२,१६.३१
पुष्पक्षेपेण संताड्य बध्नीयाल्लोचनं गुरुः  ॥ ७.२,१६.३२
दुकूलार्धेन वस्त्रेण मंत्रितेन नवेन च  ॥ ७.२,१६.३२
ततः प्रवेशयेच्छिष्यं गुरुर्द्वारेण मंडलम्  ॥ ७.२,१६.३३
सो ऽपि तेनेरितः शंभोराचरेत्त्रिः प्रदक्षिणम्  ॥ ७.२,१६.३३
ततस्सुवर्णसंमिश्रं दत्त्वा पुष्पांजलिं प्रभोः  ॥ ७.२,१६.३४
प्राङ्मुखश्चोदङ्मुखो वा प्रणमेद्दंडवत्क्षितो  ॥ ७.२,१६.३४
ततस्संप्रोक्ष्य मूलेन शिरस्यस्त्रेण पूर्ववत् ॥ ७.२,१६.३५
संताड्य देशिकस्तस्य मोचयेन्नेत्रबंधनम्  ॥ ७.२,१६.३५
स दृष्ट्वा मंडलं भूयः प्रणमेत्साञ्जलिः प्रभुम्  ॥ ७.२,१६.३६
अथासीनं शिवाचार्यो मंडलस्य तु दक्षिणे  ॥ ७.२,१६.३६
उपवेश्यात्मनस्सव्ये शिष्यं दर्भासने गुरुः  ॥ ७.२,१६.३७
आराध्य च महादेवं शिवहस्तं प्रविन्यसेत् ॥ ७.२,१६.३७
शिवतेजोमयं पाणिं शिवमंत्रमुदीरयेत् ॥ ७.२,१६.३८
शिवाभिमानसंपन्नो न्यसेच्छिष्यस्य मस्तके  ॥ ७.२,१६.३८
सर्वांगालंबनं चैव कुर्यात्तेनैव देशिकः  ॥ ७.२,१६.३९
शिष्यो ऽपि प्रणमेद्भूमौ देशिकाकृतमीश्वरम्  ॥ ७.२,१६.३९
ततश्शिवानले देवं समभ्यर्च्य यथाविधि  ॥ ७.२,१६.४०
हुताहुतित्रयं शिष्यमुपवेश्य यथा पुरा  ॥ ७.२,१६.४०
५६४

दर्भाग्रैः संस्पृशंस्तं च विद्ययात्मानमाविशेत् ॥ ७.२,१६.४१
नमस्कृत्य महादेवं नाडीसंधानमाचरेत् ॥ ७.२,१६.४१
शिवशास्त्रोक्तमार्गेण कृत्वा प्राणस्य निर्गमम्  ॥ ७.२,१६.४२
शिष्यदेहप्रवेशं च स्मृत्वा मंत्रांस्तु तर्पयेत् ॥ ७.२,१६.४२
संतर्पणाय मूलस्य तेनैवाहुतयो दश  ॥ ७.२,१६.४३
देयास्तिस्रस्तथांगानामंगैरेव यथाक्रमम्  ॥ ७.२,१६.४३
ततः पूर्णाहुतिं दत्त्वा प्रायश्चित्ताय देशिकः  ॥ ७.२,१६.४४
पुनर्दशाहुतीन्कुर्यान्मूलमंत्रेण मंत्रवित् ॥ ७.२,१६.४४
पुनः संपूज्य देवेशं सम्यगाचम्य देशिकः  ॥ ७.२,१६.४५
हुत्वा चैव यथान्यायं स्वजात्या वैश्यमुद्धरेत् ॥ ७.२,१६.४५
तस्यैवं जनयेत्क्षात्रमुद्धारं च ततः पुनः  ॥ ७.२,१६.४६
कृत्वा तथैव विप्रत्वं जनयेदस्य देशिकः  ॥ ७.२,१६.४६
राजन्यं चैवमुद्धृत्य कृत्वा विप्रं पुनस्तयोः  ॥ ७.२,१६.४७
रुद्रत्वं जनयेद्विप्रे रुद्रनामैव साधयेत् ॥ ७.२,१६.४७
प्रोक्षणं ताडनं कृत्वा शिशोस्स्वात्मानमात्मनि  ॥ ७.२,१६.४८
शिवात्मकमनुस्मृत्य स्फुरंतं विस्फुलिंगवत् ॥ ७.२,१६.४८
नाड्या यथोक्तया वायुं रेचयेन्मंत्रतो गुरुः  ॥ ७.२,१६.४९
निर्गम्य प्रविशेन्नाड्या शिष्यस्य हृदयं तथा  ॥ ७.२,१६.४९
प्रविश्य तस्य चैतन्यं नीलबिन्दुनिभं स्मरन्  ॥ ७.२,१६.५०
स्वतेजसापास्तमलं ज्वलंतमनुचिंतयेत् ॥ ७.२,१६.५०
तमादाय तया नाड्या मंत्री संहारमुद्रया  ॥ ७.२,१६.५१
न पूरकेण निवेश्यैनमेकीभावार्थमात्मनः  ॥ ७.२,१६.५१
कुंभकेन तथा नाड्या रेचकेन यथा पुरा  ॥ ७.२,१६.५२
तस्मादादाय शिष्यस्य हृदये तन्निवेशयेत् ॥ ७.२,१६.५२
तमालभ्य शिवाल्लब्धं तस्मै दत्त्वोपवीतकम्  ॥ ७.२,१६.५३
हुत्वा"हुतित्रयं पश्चाद्दद्यात्पूर्णाहुतिं ततः  ॥ ७.२,१६.५३
देवस्य दक्षिणे शिष्यमुपवेश्यवरासने  ॥ ७.२,१६.५४
कुशपुष्पपरिस्तीर्णे बद्धांजलिरुदङ्मुखम्  ॥ ७.२,१६.५४
स्वस्तिकासनमारूढं विधाय प्राङ्मुखः स्वयम्  ॥ ७.२,१६.५५
वरासनस्थितो मंत्रैर्महामंगलनिःस्वनैः  ॥ ७.२,१६.५५
समादाय घटं पूर्णं पूर्णमेव प्रसादितम्  ॥ ७.२,१६.५६
ध्यायमानः शिवं शिष्यमाभिषिंचेत देशिकः  ॥ ७.२,१६.५६
अथापनुद्य स्नानांबु परिधाय सितांबरम्  ॥ ७.२,१६.५७
आचान्तोलंकृतश्शिष्यः प्रांजलिर्मंडपं व्रजेत् ॥ ७.२,१६.५७
उपवेश्य यथापूर्वं तं गुरुर्दर्भविष्टरे  ॥ ७.२,१६.५८
संपूज्य मंडलं देवं करन्यासं समाचरेत् ॥ ७.२,१६.५८
ततस्तु भस्मना देवं ध्यायन्मनसि देशिकः  ॥ ७.२,१६.५९
समालभेत पाणिभ्यां शिशुं शिवमुदीरयेत् ॥ ७.२,१६.५९
अथ तस्य शिवाचार्यो दहनप्लावनादिकम्  ॥ ७.२,१६.६०
सकलीकरणं कृत्वा मातृकान्यासवर्त्मना  ॥ ७.२,१६.६०
ततः शिवासनं ध्यात्वा शिष्यमूर्ध्नि देशिकः  ॥ ७.२,१६.६१
तत्रावाह्य यथान्यायमर्चयेन्मनसा शिवम्  ॥ ७.२,१६.६१
प्रार्थयेत्प्रांजलिर्देवं नित्यमत्र स्थितो भव  ॥ ७.२,१६.६२
इति विज्ञाप्य तं शंभोस्तेजसा भासुरं स्मरेत् ॥ ७.२,१६.६२
५६४

संपूज्याथ शिवं शैवीमाज्ञां प्राप्य शिवात्मिकाम्  ॥ ७.२,१६.६३
कर्णे शिष्यस्य शनकैश्शिवमन्त्रमुदीरयेत् ॥ ७.२,१६.६३
स तु बद्धांजलिः श्रुत्वा मन्त्रं तद्गतमानसः  ॥ ७.२,१६.६४
शनैस्तं व्याहरेच्छिष्यशिवाचार्यस्य शासनात् ॥ ७.२,१६.६४
ततः शाक्तं च संदिश्य मन्त्रं मन्त्रविचक्षणः  ॥ ७.२,१६.६५
उच्चारयित्वा च सुखं तस्मै मंगलमादिशेत् ॥ ७.२,१६.६५
ततस्समासान्मन्त्रार्थं वाच्यवाचकयोगतः  ॥ ७.२,१६.६६
समदिश्येश्वरं रूपं योगमासनमादिशेत् ॥ ७.२,१६.६६
अथ गुर्वाज्ञया शिष्यः शिवाग्निगुरुसन्निधौ  ॥ ७.२,१६.६७
भक्त्यैवमभिसंधाय दीक्षावाक्यमुदीरयेत् ॥ ७.२,१६.६७
वरं प्राणपरित्यागश्छेदनं शिरसो ऽपि वा  ॥ ७.२,१६.६८
न त्वनभ्यर्च्य भुंजीय भगवन्तं त्रिलोचनम्  ॥ ७.२,१६.६८
स एव दद्यान्नियतो यावन्मोहविपर्ययः  ॥ ७.२,१६.६९
तावदाराधयेद्देवं तन्निष्ठस्तत्परायणः  ॥ ७.२,१६.६९
ततः स समयो नाम भविष्यति शिवाश्रमे  ॥ ७.२,१६.७०
लब्धाधिकारो गुर्वाज्ञापालकस्तद्वशो भवेत् ॥ ७.२,१६.७०
अतः परं न्यस्तकरो भस्मादाय स्वहस्ततः  ॥ ७.२,१६.७१
दद्याच्छिष्याय मूलेन रुद्राक्षं चाभिमंत्रितम्  ॥ ७.२,१६.७१
प्रतिमा वापि देवस्य गूढदेहमथापि वा  ॥ ७.२,१६.७२
पूजाहोमजपध्यानसाधनानि च संभवे  ॥ ७.२,१६.७२
सोपि शिष्यः शिवाचार्याल्लब्धानि बहुमानतः  ॥ ७.२,१६.७३
आददीताज्ञया तस्य देशिकस्य न चान्यथा  ॥ ७.२,१६.७३
आचार्यादाप्तमखिलं शिरस्याधाय भक्तितः  ॥ ७.२,१६.७४
रक्षयेत्पूजयेच्छंभुं मठे वा गृह एववा  ॥ ७.२,१६.७४
अतः परं शिवाचारमादिशेदस्य देशिकः  ॥ ७.२,१६.७५
भक्तिश्रद्धानुसारेण प्रज्ञायाश्चानुसारतः  ॥ ७.२,१६.७५
यदुक्तं यत्समाज्ञातं यच्चैवान्यत्प्रकीर्तितम्  ॥ ७.२,१६.७६
शिवाचार्येण समये तत्सर्वं शिरसा वहेत् ॥ ७.२,१६.७६
शिवागमस्य ग्रहणं वाचनं श्रवणं तथा  ॥ ७.२,१६.७७
देशिकदेशतः कुर्यान्न स्वेच्छातो न चान्यतः  ॥ ७.२,१६.७७
इति संक्षेपतः प्रोक्तः संस्कारः समयाह्वयः  ॥ ७.२,१६.७८
साक्षाच्छिवपुरप्राप्तौ नृणां परमसाधनम्  ॥ ७.२,१६.७८
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखंडे शिष्यसंस्कारवर्णनं नाम षोडशो ऽध्यायः

अध्याय १७
उपमन्युरुवाच
अतः परं समावेक्ष्य गुरुः शिष्यस्य योग्यताम्  ॥ ७.२,१७.१
षडध्वशुद्धिं कुर्वीत सर्वबंधविमुक्तये  ॥ ७.२,१७.१
कलां तत्त्वं च भुवनं वर्णं पदमतः परम्  ॥ ७.२,१७.२
मंत्रश्चेति समासेन षडध्वा परिपठ्यते  ॥ ७.२,१७.२
निवृत्त्याद्याः कलाः पञ्च कलाध्वा कथ्यते बुधैः  ॥ ७.२,१७.३
व्याप्ताः कलाभिरितरे त्वध्वानः पञ्च पञ्चभिः  ॥ ७.२,१७.३
५६५

शिवतत्त्वादिभूम्यंतं तत्त्वाध्वा समुदाहृतः  ॥ ७.२,१७.४
षड्विंशत्संख्ययोपेतः शुद्धाशुद्धोभयात्मकः  ॥ ७.२,१७.४
आधाराद्युन्मनांतश्च भुवनाध्वा प्रकीर्तितः  ॥ ७.२,१७.५
विना भेदोपभेदाभ्यां षष्टिसंख्यासमन्वितः  ॥ ७.२,१७.५
पञ्चाशद्रुद्ररूपास्तु वर्णा वर्णाध्वसंज्ञिताः  ॥ ७.२,१७.६
अनेकभेदसंपन्नः पदाध्वा समुदाहृतः  ॥ ७.२,१७.६
सर्वोपमंत्रैर्मंत्राध्वा व्याप्तः परमविद्यया  ॥ ७.२,१७.७
यथा शिवो न तत्त्वेषु गण्यते तत्त्वनायकः  ॥ ७.२,१७.७
मंत्राध्वनि न गण्येत तथासौ मंत्रनायकः  ॥ ७.२,१७.८
कलाध्वनो व्यापकत्वं व्याप्यत्वं चेतराध्वनाम्  ॥ ७.२,१७.८
न वेत्ति तत्त्वतो यस्य नैवार्हत्यध्वशोधनम्  ॥ ७.२,१७.९
षड्विधस्याध्वनो रूपं न येन विदितं भवेत् ॥ ७.२,१७.९
व्याप्यव्यापकता तेन ज्ञातुमेव न शक्यते  ॥ ७.२,१७.१०
तस्मादध्वस्वरूपं च व्याप्यव्यापकतां तथा  ॥ ७.२,१७.१०
यथावदवगम्यैव कुर्यादध्वविशोधनम्  ॥ ७.२,१७.११
कुंडमंडलपर्यंतं तत्र कृत्वा यथा पुरा  ॥ ७.२,१७.११
द्विहस्तमानं कुर्वीत प्राच्यां कलशमंडलम्  ॥ ७.२,१७.१२
ततः स्नातश्शिवाचार्यः सशिष्यः कृतनैत्यकः  ॥ ७.२,१७.१२
प्रविश्य मंडलं शंभोः पूजां पूर्ववदाचरेत् ॥ ७.२,१७.१३
तत्राढकावरैस्सिद्धं तंदुलैः पायसं प्रभोः  ॥ ७.२,१७.१३
अर्धं निवेद्य होमार्थं शेषं समुपकल्पयेत् ॥ ७.२,१७.१४
पुरतः कल्पिते वाथ मंडले वर्णिमंडिते  ॥ ७.२,१७.१४
स्थापयेत्पञ्चकलशान्दिक्षु मध्ये च देशिकः  ॥ ७.२,१७.१५
तेषु ब्रह्माणि मूलार्णैर्बिन्दुनादसमन्वितैः  ॥ ७.२,१७.१५
नम आद्यैर्यकरांतैः कल्पयेत्कल्पवित्तमः  ॥ ७.२,१७.१६
ईशानं मध्यमे कुंभे पुरुषं पुरतः स्थिते  ॥ ७.२,१७.१६
अघोरं दक्षिणे वामे वामं सद्यं च पश्चिमे  ॥ ७.२,१७.१७
रक्षां विधाय मुद्रा च बद्ध्वा कुंभाभिमंत्रणम्  ॥ ७.२,१७.१७
कृत्वा शिवानलैर्होमं प्रारभेत्यथा पुरा  ॥ ७.२,१७.१८
यदर्धं पायसं पूर्वं होमार्थं परिकल्पितम्  ॥ ७.२,१७.१८
हुत्वा शिष्यस्य तच्छेषं भोक्तुं समुपकल्पयेत् ॥ ७.२,१७.१९
तर्पणांतं च मंत्राणां कृत्वा कर्म यथा पुरा  ॥ ७.२,१७.१९
हुत्वा पूर्णाहुतिं तेषां ततः कुर्यात्प्रदीपनम्  ॥ ७.२,१७.२०
ओंकारादनु हुंकारं ततो मूलं फडंतकम्  ॥ ७.२,१७.२०
स्वाहांतं दीपने प्राहुरंगानि च यथाक्रमम्  ॥ ७.२,१७.२१
तेषामाहुतयस्तिस्रो देया दीपनकर्मणि  ॥ ७.२,१७.२१
मंत्रैरेकैकशस्तैस्तु विचिन्त्या दीप्तमूर्तयः  ॥ ७.२,१७.२२
त्रिगुणं त्रिगुणी कृत्य द्विजकन्याकृतं सितम्  ॥ ७.२,१७.२२
सूत्रं सूत्रेण संमंत्र्य शिखाग्रे बंधयेच्छिशोः  ॥ ७.२,१७.२३
चरणांगुष्ठपर्यंतमूर्ध्वकायस्य तिष्ठतः  ॥ ७.२,१७.२३
लंबयित्वा तु तत्सूत्रं सुषुम्णां तत्र योजयेत् ॥ ७.२,१७.२४
शांतया मुद्रयादाय मूलमंत्रेण मंत्रवित् ॥ ७.२,१७.२४
हुत्वाहुतित्रयं तस्यास्सान्निध्यमुपकल्पयेत् ॥ ७.२,१७.२५
हृदि संताड्य शिष्यस्य पुष्पक्षेपेण पूर्ववत् ॥ ७.२,१७.२५
५६५

चैतन्यं समुपादाय द्वादशांते निवेद्य च  ॥ ७.२,१७.२६
सूत्रं सूत्रेण संयोज्य संरक्ष्यास्त्रेण वर्मणा  ॥ ७.२,१७.२६
अवगुंठ्याथ तत्सूत्रं शिष्यदेहं विचिंतयेत् ॥ ७.२,१७.२७
मूलत्रयमयं पाशं भोगभोग्यत्वलक्षणम्  ॥ ७.२,१७.२७
विषयेन्द्रियदेहादिजनकं तस्य भावयेत् ॥ ७.२,१७.२८
व्योमादिभूतरूपिण्यः शांत्यतीतादयः कलाः  ॥ ७.२,१७.२८
सूत्रे स्वनामभिर्योज्यः पूज्यश्चैव नमोयुतैः  ॥ ७.२,१७.२९
अथवा बीजभूतैस्तत्कृत्वा पूर्वोदितं क्रमात् ॥ ७.२,१७.२९
ततो मलादेस्तत्त्वादौ व्याप्तिं समलोकयेत् ॥ ७.२,१७.३०
कलाव्याप्तिं मलादौ च हुत्वा संदीपयेत्कलाः  ॥ ७.२,१७.३०
शिष्यं शिरसि संताड्य सूत्रं देहे यथाक्रमम्  ॥ ७.२,१७.३१
शांत्यतीतपदे सूत्रं लाञ्छयेन्मंत्रमुच्चरन्  ॥ ७.२,१७.३१
एवं कृत्वा निवृत्त्यन्तं शांत्यतीतमनुक्रमात् ॥ ७.२,१७.३२
हुत्वाहुतित्रयं पश्चान्मण्डले च शिवं यजेत् ॥ ७.२,१७.३२
देवस्य दक्षिणे शिष्यमुपवेश्योत्तरामुखम्  ॥ ७.२,१७.३३
सदर्भे मण्डले दद्याद्धोमशिष्टं चरुं गुरुः  ॥ ७.२,१७.३३
शिष्यस्तद्गुरुणा दत्तं सत्कृत्य शिवपूर्वकम्  ॥ ७.२,१७.३४
भुक्त्वा पश्चाद्द्विराचम्य शिवमन्त्रमुदीरयेत् ॥ ७.२,१७.३४
अपरे मण्डले दद्यात्पञ्चगव्यं तथा गुरुः  ॥ ७.२,१७.३५
सो ऽपि तच्छक्तितः पीत्वा द्विराचम्य शिवं स्मरेत् ॥ ७.२,१७.३५
तृतीये मण्डले शिष्यमुपवेश्य यथा पुरा  ॥ ७.२,१७.३६
प्रदद्याद्दंतपवनं यथाशास्त्रोक्तलक्षणम्  ॥ ७.२,१७.३६
अग्रेण तस्य मृदुना प्राङ्मुखो वाप्युदङ्मुखः  ॥ ७.२,१७.३७
वाचं नियम्य चासीनश्शिष्यो दंतान्विशोधयेत् ॥ ७.२,१७.३७
प्रक्षाल्य दंतपवनं त्यक्त्वाचम्य शिवं स्मरेत् ॥ ७.२,१७.३८
प्रविशेद्देशिकादिष्टः प्रांजलिः शिवमण्डलम्  ॥ ७.२,१७.३८
त्यक्तं तद्दन्तपवनं दृश्यते गुरुणा यदि  ॥ ७.२,१७.३९
प्रागुदक्पश्चिमे वाग्रे शिवमन्यच्छिवेतरम्  ॥ ७.२,१७.३९
अशस्ताशामुखे तस्मिन्गुरुस्तद्दोषशांतये  ॥ ७.२,१७.४०
शतमर्धं तदर्धं वाजुहुयान्मूलमन्त्रतः  ॥ ७.२,१७.४०
ततः शिष्यं समालभ्य जपित्वा कर्णयोः शिवम्  ॥ ७.२,१७.४१
देवस्य दक्षिणे भागे तं शिष्यमधिवासयेत् ॥ ७.२,१७.४१
अहतास्तरणास्तीर्णे स दर्भशयने शुचिः  ॥ ७.२,१७.४२
मंत्रिते ऽन्तः शिवं ध्यायञ्शयीत प्राक्छिरा निशि  ॥ ७.२,१७.४२
शिखायां बद्धसूत्रस्य शिखया तच्छिखां गुरुः  ॥ ७.२,१७.४३
आबध्याहतवस्त्रेण तमाच्छाद्य च वर्मणा  ॥ ७.२,१७.४३
रेखात्रयं च परितो भस्मना तिलसर्षपैः  ॥ ७.२,१७.४४
कृत्वास्त्रजप्तैस्तद्वाह्ये दिगीशानां बलिं हरेत् ॥ ७.२,१७.४४
शिष्यो ऽपि परतो ऽनश्नन्कृत्वैवमधिवासनम्  ॥ ७.२,१७.४५
प्रबुध्योत्थाय गुरवे स्वप्नं दृष्टं निवेदयेत् ॥ ७.२,१७.४५

ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे शिवदीक्षाविधानवर्णनं नाम सप्तदशो ऽध्यायः
५६६


अध्याय १८
उपमन्युरुवाच
ततः स्नानादिकं सर्वं समाप्याचार्यचोदितः  ॥ ७.२,१८.१
गच्छेद्बद्धांजलिर्ध्यायञ्छिवमण्डलपार्श्वतः  ॥ ७.२,१८.१
अथ पूजां विना सर्वं कृत्वा पूर्वदिने यथा  ॥ ७.२,१८.२
नेत्रबंधनपर्यंतं दर्शयेन्मण्डलं गुरुः  ॥ ७.२,१८.२
बद्धनेत्रेण शिष्येण पुष्पावकिरणे कृते  ॥ ७.२,१८.३
यत्रापतंति पुष्णाणि तस्य नामा ऽस्य संदिशेत् ॥ ७.२,१८.३
तं चोपनीय निर्माल्यमण्डले ऽस्मिन्यथा पुरा  ॥ ७.२,१८.४
पूजयेद्देवमीशानं जुहुयाच्च शिवानले  ॥ ७.२,१८.४
शिष्येण यदि दुःस्वप्नो दृष्टस्तद्दोषशांतये  ॥ ७.२,१८.५
शतमर्धं तदर्धं वा जुहुयान्मूलविद्यया  ॥ ७.२,१८.५
ततः सूत्रं शिखाबद्धं लंबयित्वा यथा पुरा  ॥ ७.२,१८.६
आधारपूजाप्रभृति यन्निवृत्तिकलाश्रयम्  ॥ ७.२,१८.६
वागीश्वरीपूजनांतं कुर्याद्धोमपुरस्सरम्  ॥ ७.२,१८.७
अथ प्रणम्य वागीशं निवृत्तेर्व्यापिकां सतीम्  ॥ ७.२,१८.७
मण्डले देवमभ्यर्च्य हुत्वा चैवाहुतित्रयम्  ॥ ७.२,१८.८
प्रापयेच्च शिशोः प्राप्तिं युगपत्सर्वयोनिषु  ॥ ७.२,१८.८
सूत्रदेहे ऽथ शिष्यस्य ताडनप्रोक्षणादिकम्  ॥ ७.२,१८.९
कृत्वात्मानं समादाय द्वादशांते निवेद्य च  ॥ ७.२,१८.९
ततो ऽप्यादाय मूलेन मुद्रया शास्त्रदृष्टया  ॥ ७.२,१८.१०
योजयेन्मनसाचार्यो युगपत्सर्वयोनिषु  ॥ ७.२,१८.१०
देवानां जातयश्चाष्टौ तिरश्चां पञ्च जातयः  ॥ ७.२,१८.११
जात्यैकया च मानुष्या योनयश्च चतुर्दश  ॥ ७.२,१८.११
तासु सर्वासु युगपत्प्रवेशाय शिशोर्धिया  ॥ ७.२,१८.१२
वागीशान्यां यथान्यायं शिष्यात्मानं निवेशयेत् ॥ ७.२,१८.१२
गर्भनिष्पत्तये देवं संपूज्य प्रणिपत्य च  ॥ ७.२,१८.१३
हुत्वा चैव यथान्यायं निष्पन्नं तदनुस्मरेत् ॥ ७.२,१८.१३
निष्पन्नस्यैवमुत्पत्तिमनुवृत्तिं च कर्मणा  ॥ ७.२,१८.१४
आर्जवं भोगनिष्पत्तिः कुर्यात्प्रीतिं परां तथा  ॥ ७.२,१८.१४
निष्कृत्यर्थं च जात्यायुर्भोगसंस्कारसिद्धये  ॥ ७.२,१८.१५
हुत्वाहुतित्रयं देवं प्रार्थयेद्देशिकोत्तमः  ॥ ७.२,१८.१५
भोक्तृत्वविषयासंगमलं १ तत्कायशोधनम्  ॥ ७.२,१८.१६
कृत्वैवमेव शिष्यस्य छिंद्यात्पाशत्रयं ततः  ॥ ७.२,१८.१६
निकृत्या परि बद्धस्य पाशस्यात्यंतभेदतः  ॥ ७.२,१८.१७
कृत्वा शिष्यस्य चैतन्यं स्वच्छं मन्येत केवलम्  ॥ ७.२,१८.१७
हुत्वा पूर्णाहुतिं वह्नौ ब्रह्माणं पूजयेत्ततः  ॥ ७.२,१८.१८
हुत्वाहुतित्रयं तस्मै शिवाज्ञामनुसंदिशेत् ॥ ७.२,१८.१८
पितामह त्वया नास्य यातुः शैवं परं पदम्  ॥ ७.२,१८.१९
प्रतिबन्धो विधातव्यः शैवाज्ञैषा गरीयसी  ॥ ७.२,१८.१९
इत्यादिश्य तमभ्यर्च्य विसृज च विधानतः  ॥ ७.२,१८.२०

१ त्याजयित्वेति शेषः

५६६

समभ्यर्च्य महादेवं जुहुयादाहुतित्रयम्  ॥ ७.२,१८.२०
निवृत्त्या शुद्धमुद्धृत्य शिष्यात्मानं यथा पुरा  ॥ ७.२,१८.२१
निवेश्यात्मनि सूत्रे च वागीशं पूजयेत्ततः  ॥ ७.२,१८.२१
हुत्वाहुतित्रयं तस्मै प्रणम्य च विसृज्य ताम्  ॥ ७.२,१८.२२
कुर्यान्निवृत्तः संधानं प्रतिष्ठां कलया सह  ॥ ७.२,१८.२२
संधाने युगपत्पूजां कृत्वा हुत्वाहुतित्रयम्  ॥ ७.२,१८.२३
शिष्यात्मनः प्रतिष्ठायां प्रवेशं त्वथ भावयेत् ॥ ७.२,१८.२३
ततः प्रतिष्ठामावाह्य कृत्वाशेषं पुरोदितम्  ॥ ७.२,१८.२४
तद्व्याप्तिं व्यापिकां तस्य वागीशानीं च भावयेत् ॥ ७.२,१८.२४
पूर्णेदुमंडलप्रख्यां कृत्वा शेषं च पूर्ववत् ॥ ७.२,१८.२५
विष्णवे संविशेदाज्ञां शिवस्य परमात्मनः  ॥ ७.२,१८.२५
विष्णोर्विसर्जनाद्यं च कृत्वा शेषं च विद्यया  ॥ ७.२,१८.२६
प्रतिष्ठामनुसंधाय तस्यां चापि यथा पुरा  ॥ ७.२,१८.२६
कृत्वानुचिन्त्य तद्व्याप्तिं वागीशां च यथाक्रमम्  ॥ ७.२,१८.२७
दीप्ताग्नौ पूर्णहोमान्तं कृत्वा शेषं च पूर्ववत् ॥ ७.२,१८.२७
नीलरुद्रमुपस्थाप्य तस्मै पूजादिकं तथा  ॥ ७.२,१८.२८
कृत्वा कर्म शिवाज्ञां च दद्यात्पूर्वोक्तवर्त्मना  ॥ ७.२,१८.२८
तपस्तमपि चोद्वास्य कृत्वा तस्याथ शांतये  ॥ ७.२,१८.२९
विद्याकलां समाधाय तद्व्याप्तिं चावलोकयेत् ॥ ७.२,१८.२९
स्वात्मनो व्यापिकां तद्वद्वागीशीं च यथा पुरा  ॥ ७.२,१८.३०
बालार्कसदृशाकारां भासयंतीं दिशो दश  ॥ ७.२,१८.३०
ततः शेषं यथापूर्वं कृत्वा देवं महेश्वरम्  ॥ ७.२,१८.३१
आवाह्याराध्य हुत्वास्मै शिवाज्ञां मनसा दिशेत् ॥ ७.२,१८.३१
महेश्वरं तथोत्सृज्य कृत्वान्यां च कलामिमाम्  ॥ ७.२,१८.३२
शांत्यतीतां कलां नीत्वा तद्व्याप्तिमवलोकयेत् ॥ ७.२,१८.३२
स्वात्मनो व्यापिकां तद्वद्वागीशां च विचिंतयेत् ॥ ७.२,१८.३३
नभोमंडलसंकाशां पूर्णांतं चापि पूर्ववत् ॥ ७.२,१८.३३
कृत्वा शेषविधानेन समभ्यर्च्य सदाशिवम्  ॥ ७.२,१८.३४
तस्मै समादिशेदाज्ञां शंभोरमितकर्मणः  ॥ ७.२,१८.३४
तत्रापि च यथापूर्वं शिवं शिरसि पूर्ववत् ॥ ७.२,१८.३५
समभ्यर्च्य च वागीशं प्रणम्य च विसर्जयेत् ॥ ७.२,१८.३५
ततश्शिवेन सम्प्रोक्ष्य शिष्यं शिरसि पूर्ववत् ॥ ७.२,१८.३६
विलयं शांत्यतीतायाः शक्तितत्त्वे ऽथ चिंतयेत् ॥ ७.२,१८.३६
षडध्वनः परे पारे सर्वाध्वव्यापिनी पराम्  ॥ ७.२,१८.३७
कोटिसूर्यप्रतीकाशं शैवीं शक्तिञ्च चिन्तयेत् ॥ ७.२,१८.३७
तदग्रे शिष्यमानीय शुद्धस्फटिकनिर्मलम्  ॥ ७.२,१८.३८
प्रक्षाल्य कर्तरीं पश्चाच्छिवशास्त्रोक्तमार्गतः  ॥ ७.२,१८.३८
कुर्यात्तस्य शिखाच्छेदं सह सूत्रेण देशिकः  ॥ ७.२,१८.३९
ततस्तां गोमये न्यस्य शिवाग्नौ जुहुयाच्छिखाम्  ॥ ७.२,१८.३९
वौषडंतेन मूलेन पुनः प्रक्षाल्य कर्तरीम्  ॥ ७.२,१८.४०
हस्ते शिष्यस्य चैतन्यं तद्देहे विनिवर्तयेत् ॥ ७.२,१८.४०
५६७

ततः स्नातं समाचांतं कृतस्वस्त्ययनं शिशुम्  ॥ ७.२,१८.४१
प्रवेश्य मंडलाभ्यासं प्रणिपत्य च दंडवत् ॥ ७.२,१८.४१
पूजां कृत्वा यथान्यायं क्रियावैकल्यशुद्धये  ॥ ७.२,१८.४२
वाचकेनैव मंत्रेण जुहुयादाहुतित्रयम्  ॥ ७.२,१८.४२
उपांशूच्चारयोगेन जुहुयादाहुतित्रयम्  ॥ ७.२,१८.४३
पुनस्संपूज्य देवेशं मन्त्रवैकल्यशुद्धये  ॥ ७.२,१८.४३
मानसोच्चारयोगेन जुहुयादाहुतित्रयम्  ॥ ७.२,१८.४४
तत्र शंभुं समाराध्य मंडलस्थं सहांबया  ॥ ७.२,१८.४४
हुत्वाहुतित्रयं पश्चात्प्रार्थयेत्प्रांजलिर्गुरुः  ॥ ७.२,१८.४४
भगवंस्त्वत्प्रसादेन शुद्धिरस्य षडध्वनः  ॥ ७.२,१८.४५
कृता तस्मात्परं धाम गमयैनं तवाव्ययम्  ॥ ७.२,१८.४५
इति विज्ञाप्य देवाय नाडीसंधानपूर्वकम्  ॥ ७.२,१८.४६
पूर्णांतं पूर्ववत्कृत्वा ततो भूतानि शोधयेत् ॥ ७.२,१८.४६
स्थिरास्थिरे ततः शुद्ध्यै शीतोष्णे च ततः पदे  ॥ ७.२,१८.४७
ध्यायेद्व्याप्त्यैकताकारे भूतशोधनकर्मणि  ॥ ७.२,१८.४७
भूतानां ग्रंथिविच्छेदं कृत्वा त्यक्त्वा सहाधिपैः  ॥ ७.२,१८.४८
भूतानि स्थितयोगेन यो जपेत्परमे शिवे  ॥ ७.२,१८.४८
विशोध्यास्य तनुं दग्ध्वा प्लावयित्वा सुधाकणैः  ॥ ७.२,१८.४९
स्थाप्यात्मानं ततः कुर्याद्विशुद्धाध्वमयं वपुः  ॥ ७.२,१८.४९
तत्रादौ शान्त्यतीतां तु व्यापिकां स्वाध्वनः कलाम्  ॥ ७.२,१८.५०
शुद्धामेव शिशोर्मूर्ध्नि न्यसेच्छान्तिमुखे तथा  ॥ ७.२,१८.५०
विद्यां गलादिनाभ्यंतं प्रतिष्ठां तदधः क्रमात् ॥ ७.२,१८.५१
जान्वंतं तदधो न्यस्येन्निवृत्तिं चानुचिंतयेत् ॥ ७.२,१८.५१
स्वबीजैस्सूत्रमंत्रं च न्यस्यां गैस्तं शिवात्मकम्  ॥ ७.२,१८.५२
बुद्ध्वा तं हृदयांभोजे देवमावाह्य पूजयेत् ॥ ७.२,१८.५२
आशास्य नित्यसांनिध्यं शिवस्वात्म्यं शिशौ गुरुः  ॥ ७.२,१८.५३
शिवतेजोमयस्यास्य शिशोरापादयेद्गुणान्  ॥ ७.२,१८.५३
अणिमादीन्प्रसीदेति प्रदद्यादाहुतित्रयम्  ॥ ७.२,१८.५४
तथैव तु गुणानेव पुनरस्योपपादयेत् ॥ ७.२,१८.५४
सर्वज्ञातां तथा तृप्तिं बोधं चाद्यन्तवर्जितम्  ॥ ७.२,१८.५५
अलुप्तशक्तिं स्वातन्त्र्यमनंतां शक्तिमेव च  ॥ ७.२,१८.५५
ततो देवमनुज्ञाप्य सद्यादिकलशैस्तु तम्  ॥ ७.२,१८.५६
अभिषिंचेत देवेशं ध्यायन्हृदि यथाक्रमम्  ॥ ७.२,१८.५६
अथोपवेश्य तं शिष्यं शिवमभ्यर्च्य पूर्ववत् ॥ ७.२,१८.५७
लब्धानुज्ञः शिवाच्छैवीं विद्यामस्मै समादिशेत् ॥ ७.२,१८.५७
ओंकारपूर्विकां तत्र संपुटान्तु नमो ऽंतगाम्  ॥ ७.२,१८.५८
शिवशक्तियुताञ्चैव शक्तिविद्यां च तादृशीम्  ॥ ७.२,१८.५८
ऋषिं छन्दश्च देवं च शिवतां शिवयोस्तथा  ॥ ७.२,१८.५९
पूजां सावरणां शम्भोरासनानि च सन्दिशेत् ॥ ७.२,१८.५९
पुनः संपूज्य देवेशं यन्मया समनुष्ठितम्  ॥ ७.२,१८.६०
सुकृतं कुरु तत्सर्वमिति विज्ञापयेच्छिवम्  ॥ ७.२,१८.६०
सहशिष्यो गुरुर्देवं दण्डवत्क्षितिमंडले  ॥ ७.२,१८.६१
प्रणम्योद्वासयेत्तस्मान्मंडलात्पावकादपि  ॥ ७.२,१८.६१
५६७

ततः सदसिकाः सर्वे पूज्याः पूजार्हकाः क्रमात् ॥ ७.२,१८.६२
सेव्या वित्तानुसारेण सदस्याश्च सहर्त्विजः  ॥ ७.२,१८.६३
वित्तशाठ्यं न कुर्वीत यदीच्छेच्छिवमात्मनः  ॥ ७.२,१८.६३
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे षडध्वशुद्ध्यादिकथनं नामाष्टादशो ऽध्यायः

अध्याय १९
उपमन्युरुवाच
अतः परं प्रवक्ष्यामि साधकं नाम नामतः  ॥ ७.२,१९.१
संस्कारमन्त्रमाहात्म्यं कथने सूचितं मया  ॥ ७.२,१९.१
संपूज्य मंडले देवं स्थाप्य कुम्भे च पूर्ववत् ॥ ७.२,१९.२
हुत्वा शिष्यमनुष्णीषं प्रापयेद्भुवि मंडले  ॥ ७.२,१९.२
पूर्वांतं पूर्ववत्कृत्वा हुत्वाहुतिशतं तथा  ॥ ७.२,१९.३
संतर्प्य मूलमन्त्रेण कलशैर्देशिकोत्तमः  ॥ ७.२,१९.३
सन्दीप्य च यथापूर्वं कृत्वा पूर्वोदितं क्रमात् ॥ ७.२,१९.४
अभिषिच्य यथापूर्वं प्रदद्यान्मन्त्रमुत्तमम्  ॥ ७.२,१९.४
तत्र विद्योपदेशांतं कृत्वा विस्तरशः क्रमात् ॥ ७.२,१९.५
पुष्पाम्बुना शिशोः पाणौ विद्यां शैवीं समर्पयेत् ॥ ७.२,१९.५
तवैहिकामुष्मिकयोः सर्वसिद्धिफलप्रदः  ॥ ७.२,१९.६
भवत्येव महामन्त्रः प्रसादात्परमेष्ठिनः  ॥ ७.२,१९.६
इत्युत्वा देवमभ्यर्च्य लब्धानुज्ञः शिवाद्गुरुः  ॥ ७.२,१९.७
साधनं शिवयोगं च साधकाय समादिशेत् ॥ ७.२,१९.७
तच्छ्रुत्वा गुरुसंदेशं क्रमशो मंत्रसाधकः  ॥ ७.२,१९.८
पुरतो विनियोगस्य मन्त्रसाधनमाचरेत् ॥ ७.२,१९.८
साधनं मूलमन्त्रस्य पुरश्चरणमुच्यते  ॥ ७.२,१९.९
पुरतश्चरणीयत्वाद्विनियोगाख्यकर्मणः  ॥ ७.२,१९.९
नात्यन्तं करणीयन्तु मुमुक्षोर्मन्त्रसाधनम्  ॥ ७.२,१९.१०
कृतन्तु तदिहान्यत्र तास्यापि शुभदं भवेत् ॥ ७.२,१९.१०
शुभे ऽहनि शुभे देशे काले वा दोषवर्जिते  ॥ ७.२,१९.११
शुक्लदन्तनखः स्नातः कृतपूर्वाह्णिकक्रियः  ॥ ७.२,१९.११
अलंकृत्य यथा लब्धैर्गंधमाल्यविभूषणैः  ॥ ७.२,१९.१२
सोष्णीषः सोत्तरासंगः सर्वशुक्लसमाहितः  ॥ ७.२,१९.१२
देवालये गृहे ऽन्यस्मिन्देशे वा सुमनोहरे  ॥ ७.२,१९.१३
सुखेनाभ्यस्तपूर्वेण त्वासनेन कृतासनः  ॥ ७.२,१९.१३
तनुं कृत्वात्मनः शैवीं शिवशास्त्रोक्तवर्त्मना  ॥ ७.२,१९.१४
संपूज्य देवदेवेशं नकुलीश्वरमीश्वरम्  ॥ ७.२,१९.१४
निवेद्य पायसं तस्मै समप्याराधनं क्रमात् ॥ ७.२,१९.१५
प्रणिपत्य च तं देवं प्राप्तानुज्ञश्च तन्मुखात् ॥ ७.२,१९.१५
कोटिवारं तदर्धं वा तदर्धं वा जपेच्छिवम्  ॥ ७.२,१९.१६
लक्षविंशतिकं वापि दशलक्षमथापि वा  ॥ ७.२,१९.१६
ततश्च पायसाक्षारलवणैकमिताशनः  ॥ ७.२,१९.१७
अहिंसकः क्षमी शांतो दांतश्चैव सदा भवेत् ॥ ७.२,१९.१७
अलाभे पायसस्याश्नन्फलमूलादिकानि वा  ॥ ७.२,१९.१८
विहितानि शिवेनैव विशिष्टान्युत्तरोत्तरम्  ॥ ७.२,१९.१८
चरुं भक्ष्यमथो सक्तुकणान्यावकमेव च  ॥ ७.२,१९.१९
५६८

शाकं पयो दधि घृतं मूलं फलमथोदकम्  ॥ ७.२,१९.१९
अभिमंत्र्य च मन्त्रेण भक्ष्यभोज्यादिकानि च  ॥ ७.२,१९.२०
साधने ऽस्मिन्विशेषेण नित्यं भुञ्जीत वाग्यतः  ॥ ७.२,१९.२०
मन्त्राष्टशतपूतेन जलेन शुचिना व्रती  ॥ ७.२,१९.२१
स्नायान्नदीनदोत्थेन प्रोक्षयेद्वाथ शक्तितः  ॥ ७.२,१९.२१
तर्पयेच्च तथा नित्यं जुहुयाच्च शिवानले  ॥ ७.२,१९.२२
सप्तभिः पञ्चभिर्द्रव्यैस्त्रिभिर्वाथ घृतेन वा  ॥ ७.२,१९.२२
इत्थं भक्त्या शिवं शैवो यः साधयति साधकः  ॥ ७.२,१९.२३
तस्येहामुत्र दुष्प्रापं न किंचिदपि विद्यते  ॥ ७.२,१९.२३
अथवा ऽहरहर्मंत्रं जपेदेकाग्रमानसः  ॥ ७.२,१९.२४
अनश्नन्नेव साहस्रं विना मन्त्रस्य साधनम्  ॥ ७.२,१९.२४
न तस्य दुर्लभं किंचिन्न तस्यास्त्यशुभं क्वचित् ॥ ७.२,१९.२५
इह विद्यां श्रियं सौख्यं लब्ध्वा मुक्तिं च विंदति  ॥ ७.२,१९.२५
साधने विनियोगे च नित्ये नैमित्तिके तथा  ॥ ७.२,१९.२६
जपेज्जलैर्भस्मना च स्नात्वा मन्त्रेण च क्रमात् ॥ ७.२,१९.२६
शुचिर्बद्धशिखस्सूत्री सपवित्रकरस्तथा  ॥ ७.२,१९.२७
धृतत्रिपुंड्ररुद्राक्षो विद्यां पञ्चाक्षरीं जपेत् ॥ ७.२,१९.२७

ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखंडे साधकसंस्कारमन्त्रमाहात्म्यं नामैकोनविंशो ऽध्यायः

अध्याय २०
उपमन्युरुवाच
अथैवं संस्कृतं शिष्यं कृतपाशुपतव्रतम्  ॥ ७.२,२०.१
आचार्यत्वे ऽभिषिंचेत तद्योगत्वेन चान्यथा  ॥ ७.२,२०.१
मण्डलं पूर्ववत्कृत्त्वा संपूज्य परमेश्वरम्  ॥ ७.२,२०.२
स्थापयत्पञ्चकलशान्दिक्षु मध्ये च पूर्ववत् ॥ ७.२,२०.२
निवृत्तिं पुरतो न्यस्य प्रतिष्ठां पश्चिमे घटे  ॥ ७.२,२०.३
विद्यां दक्षिणतः शांतिमुत्तरे मध्यतः पराम्  ॥ ७.२,२०.३
कृत्वा रक्षादिकं तत्र बद्ध्वा मुद्रां च धैनवीम्  ॥ ७.२,२०.४
अभिमंत्र्य घटान्हुत्वा पूर्णांतं च यथा पुरा  ॥ ७.२,२०.४
प्रवेश्य मंडले शिष्यमनुष्णीषं च देशिकः  ॥ ७.२,२०.५
तर्पणाद्यं तु मंत्राणां कुर्यात्पूर्वावसानकम्  ॥ ७.२,२०.५
ततः संपूज्य देवेशमनुज्ञाप्य च पूर्ववत् ॥ ७.२,२०.६
अभिषेकाय तं शिष्यमासनं त्वधिरोहयेत् ॥ ७.२,२०.६
सकलीकृत्य तं पश्चात्कलापञ्चकरूपिणम्  ॥ ७.२,२०.७
न्यस्तमंत्रतनुं बद्ध्वा शिवं शिष्यं समर्पयेत् ॥ ७.२,२०.७
ततो निवृत्तिकुंभादिघटानुद्धृत्य वै क्रमात् ॥ ७.२,२०.८
मध्यमान्ताच्छिवेनैव शिष्यं तमभिषेचयत् ॥ ७.२,२०.८
शिवहस्तं समर्प्याथ शिशोः शिरसि देशिकः  ॥ ७.२,२०.९
शिवभावसमापन्नः शिवाचार्यं तमादिशेत् ॥ ७.२,२०.९
अथालंकृत्य तं देवमाराध्य शिवमण्डले  ॥ ७.२,२०.१०
शतमष्टोत्तरं हुत्वा दद्यात्पूर्णाहुतिं ततः  ॥ ७.२,२०.१०
पुनः सम्पूज्य देवेशं प्रणम्य भुवि दंडवत् ॥ ७.२,२०.११
शिरस्यंजलिमाधाय शिवं विज्ञापयेद्गुरुः  ॥ ७.२,२०.११
भगवंस्त्वत्प्रसादेन देशिको.यं मया कृतः  ॥ ७.२,२०.१२
अनुगृह्य त्वया देव दिव्याज्ञास्मै प्रदीयताम्  ॥ ७.२,२०.१२
एवं विज्ञाप्य शिष्येण सह भूयः प्रणम्य च  ॥ ७.२,२०.१३
५६८

शिवं शिवागमं दिव्यं पूजयेच्छिववद्गुरुः  ॥ ७.२,२०.१३
पुनः शिवमनुज्ञाप्य शिवज्ञानस्य पुस्तकम्  ॥ ७.२,२०.१४
उभाभ्यामथ पाणिभ्यां दद्याच्छिष्याय देशिकः  ॥ ७.२,२०.१४
स ताम्मूर्ध्नि समाधाय विद्यां विद्यासनोपरि  ॥ ७.२,२०.१५
अधिरोप्य यथान्यायमभिवंद्य समर्चयेत् ॥ ७.२,२०.१५
अथ तस्मै गुरुर्दद्याद्राजोपकरणान्यपि  ॥ ७.२,२०.१६
आचार्यपदवीं प्राप्तो राज्यं चापि यतो ऽर्हति  ॥ ७.२,२०.१६
अथानुशासनं कुर्यात्पूर्वैराचरितं यथा  ॥ ७.२,२०.१७
यथा च शिवशास्त्रोक्तं यथा लोकेषु पूज्यते  ॥ ७.२,२०.१७
शिष्यान्परिक्ष्य यत्नेन शिवशास्त्रोक्तलक्षणैः  ॥ ७.२,२०.१८
संस्कृत्य च शिवज्ञानं तेभ्यो दद्याच्च देशिकः  ॥ ७.२,२०.१८
एवं सर्वमनायासं शौचं क्षांतिं दयां तथा  ॥ ७.२,२०.१९
अस्पृहामप्यसूयां च यत्नेन च विभावयेत् ॥ ७.२,२०.१९
इत्थमादिश्य तं शिष्यं शिवमुद्वास्य मंडलात् ॥ ७.२,२०.२०
शिवकुंभानलादींश्च सदस्यानपि पूजयेत् ॥ ७.२,२०.२०
युगपद्वाथ संस्कारान्कुर्वीत सगणो गुरुः  ॥ ७.२,२०.२१
तत्र यत्र द्वयं वापि प्रयोगस्योपदिश्यते  ॥ ७.२,२०.२१
तदादावेव कलशान्कल्पयेदध्वशुद्धिवत् ॥ ७.२,२०.२२
कृत्वा समयसंस्कारमभिषेकं विनाखिलम्  ॥ ७.२,२०.२२
समभ्यर्च्य शिवं भूयः कृत्वा चाध्वविशोधनम्  ॥ ७.२,२०.२३
तस्मिन्परिसमाप्ते तु पुनर्देवं प्रपूजयेत् ॥ ७.२,२०.२३
हुत्वा मंत्रन्तु संतर्प्य संदीप्याशास्य चेश्वरम्  ॥ ७.२,२०.२४
समर्प्य मंत्रं शिष्यस्य पाणौ शेषं समापयेत् ॥ ७.२,२०.२४
अथवा मंत्रसंस्कारमनुचिंत्याखिलं क्रमात् ॥ ७.२,२०.२५
अध्वशुद्धिं गुरुः कुर्यादभिषेकावसानिकम्  ॥ ७.२,२०.२५
तत्र यः शान्त्यतीतादिकलासु विहितो विधिः  ॥ ७.२,२०.२६
स सर्वो ऽपि विधातव्यस्तत्त्वत्रयविशोधने  ॥ ७.२,२०.२६
शिवविद्यात्मतत्त्वाख्यं तत्त्वत्रयमुदाहृतम्  ॥ ७.२,२०.२७
शक्तौ शिवस्ततो विद्यात्तस्यास्त्वात्मा समुद्बभौ  ॥ ७.२,२०.२७
शिवेन शांत्यतीताध्वा व्याप्तस्तदपरः परः  ॥ ७.२,२०.२८
विद्यया परिशिष्टो ऽध्वा ह्यात्मना निखिलः क्रमात् ॥ ७.२,२०.२८
दुर्लभं शांभवं मत्वा मंत्रमूलं मनीषिणः  ॥ ७.२,२०.२९
शाक्तं शंसीत संस्कारं शिवशास्त्रार्थपारगाः  ॥ ७.२,२०.२९
इति ते सर्वमाख्यातं संस्काराख्यस्य कर्मणः  ॥ ७.२,२०.३०
चातुर्विध्यमिदं कृष्ण किं भूय श्रोतुमिच्छसि  ॥ ७.२,२०.३०
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे विशेषादिसंस्कृतिर्नाम विंशो ऽध्यायः

अध्याय २१
कृष्ण उवाच
भगवञ्छ्रोतुमिच्छामि शिवाश्रमनिषेविणाम्  ॥ ७.२,२१.१
शिवशास्त्रोदितं कर्म नित्यनैमित्तिकं तथा  ॥ ७.२,२१.१
उपमन्युरुवाच
प्रातरुत्थाय शयनाद्ध्यात्वा देवं सहाम्बया  ॥ ७.२,२१.२
विचार्य कार्यं निर्गच्छेद्गृहादभ्युदिते ऽरुणे  ॥ ७.२,२१.२
अबाधे विजने देशे कुर्यादावश्यकं ततः  ॥ ७.२,२१.३
५६९

कृत्वा शौचं विधानेन दंतधावनमाचरेत् ॥ ७.२,२१.३
अलाभे दंतकाष्ठानामष्टम्यादिदिनेषु च  ॥ ७.२,२१.४
अपां द्वादशगण्डूषैः कुर्यादास्यविशोधनम्  ॥ ७.२,२१.४
आचम्य विधिवत्पश्चाद्वारुणं स्नानमाचरेत् ॥ ७.२,२१.५
नद्यां वा देवखाते वा ह्रदे वाथ गृहे ऽपि वा  ॥ ७.२,२१.५
स्नानद्रव्याणि तत्तीरे स्थापयित्वा बहिर्मलम्  ॥ ७.२,२१.६
व्यापोह्य मृदमालिप्य स्नात्वा गोमयमालिपेत् ॥ ७.२,२१.६
स्नात्वा पुनः पुनर्वस्त्रं त्यक्त्वावाथ विशोध्य च  ॥ ७.२,२१.७
सुस्नातो नृपवद्भूयः शुद्धं वासो वसीत च  ॥ ७.२,२१.७
मलस्नानं सुगंधाद्यैः स्नानं दन्तविशोधनम्  ॥ ७.२,२१.८
न कुर्याद्ब्रह्मचारी च तपस्वी विधवा तथा  ॥ ७.२,२१.८
सोपवीतश्शिखां बद्धा प्रविश्य च जलांतरम्  ॥ ७.२,२१.९
अवगाह्य समाचांतो जले न्यस्येत्त्रिमंडलम्  ॥ ७.२,२१.९
सौम्ये मग्नः पुनर्मंत्रं जपेच्छक्त्या शिवं स्मरेत् ॥ ७.२,२१.१०
उत्थायाचम्य तेनैव स्वात्मानमभिषेचयेत् ॥ ७.२,२१.१०
गोशृंगेण सदर्भेण पालाशेन दलेन वा  ॥ ७.२,२१.११
पाद्मेन वाथ पाणिभ्यां पञ्चकृत्वस्त्रिरेव वा  ॥ ७.२,२१.११
उद्यानादौ गृहे चैव वर्धन्या कलशेन वा  ॥ ७.२,२१.१२
अवगाहनकाले ऽद्भिर्मंत्रितैरभिषेचयेत् ॥ ७.२,२१.१२
अथ चेद्वारुणं कर्तुमशक्तः शुद्धवाससा  ॥ ७.२,२१.१३
आर्द्रेण शोधयेद्देहमापादतलमस्तकम्  ॥ ७.२,२१.१३
आग्नेयं वाथ वा मांत्रं कुर्यात्स्नानं शिवेन वा  ॥ ७.२,२१.१४
शिवचिंतापरं स्नानं युक्तस्यात्मीयमुच्यते  ॥ ७.२,२१.१४
स्वसूत्रोक्तविधानेन मंत्राचमनपूर्वकम्  ॥ ७.२,२१.१५
आचरेद्ब्रह्मयज्ञांतं कृत्वा देवादितर्पणम्  ॥ ७.२,२१.१५
मंडलस्थं महादेवं ध्यात्वाभ्यर्च्य यथाविधि  ॥ ७.२,२१.१६
दद्यादर्घ्यं ततस्तस्मै शिवायादित्यरूपिणे  ॥ ७.२,२१.१६
अथ वैतत्स्वसूत्रोक्तं कृत्वा हस्तौ विशोधयेत् ॥ ७.२,२१.१७
करन्यासं ततः कृत्वा सकलीकृतविग्रहः  ॥ ७.२,२१.१७
वामहस्तगतांभोभिर्गंधसिद्धार्थकान्वितैः  ॥ ७.२,२१.१८
कुशपुंजेन वाभ्युक्ष्य मूलमंत्रसमन्वितैः  ॥ ७.२,२१.१८
आपोहिष्ठादिभिर्मन्त्रैः शेषमाघ्राय वै जलम्  ॥ ७.२,२१.१९
वामनासापुटेनैव देवं संभावयेत्सितम्  ॥ ७.२,२१.१९
अर्घमादाय देहस्थं सव्यनासापुटेन च  ॥ ७.२,२१.२०
कृष्णवर्णेन बाह्यस्थं भावयेच्च शिलागतम्  ॥ ७.२,२१.२०
तर्पयेदथ देवेभ्य ऋषिभिश्च विशेषतः  ॥ ७.२,२१.२१
भूतेभ्यश्च पितृभ्यश्च दद्यादर्घ्यं यथाविधि  ॥ ७.२,२१.२१
रक्तचंदनतोयेन हस्तमात्रेण मंडलम्  ॥ ७.२,२१.२२
सुवृत्तं कल्पयेद्भूमौ रक्तचूर्णाद्यलंकृतम्  ॥ ७.२,२१.२२
तत्र संपूजयेद्भानुं स्वकीयावरणैः सह  ॥ ७.२,२१.२३
स्वखोल्कायेति मंत्रेण सांगतस्सुखसिद्धये  ॥ ७.२,२१.२३
पुनश्च मंडलं कृत्वा तदंगैः परिपूज्य च  ॥ ७.२,२१.२४
तत्र स्थाप्य हेमपात्रं मागधप्रस्थसंमितम्  ॥ ७.२,२१.२४
५६९

पूरयेद्गंधतोयेन रक्तचंदनयोगिना  ॥ ७.२,२१.२५
रक्तपुष्पैस्तिलैश्चैव कुशाक्षतसमन्वितैः  ॥ ७.२,२१.२५
दूर्वापामार्गगव्यैश्च केवलेन जलेन वा  ॥ ७.२,२१.२६
जानुभ्यां धरणीं गत्वा नत्वा देवं च मंडले  ॥ ७.२,२१.२६
कृत्वा शिरसि तत्पात्रं दद्यादर्घ्यं शिवाय तत् ॥ ७.२,२१.२७
अथवांजलिना तोयं सदर्भं मूलविद्यया  ॥ ७.२,२१.२७
उत्क्षिपेदम्बरस्थाय शिवायादित्यमूर्तये  ॥ ७.२,२१.२८
कृत्वा पुनः करन्यासं करशोधनपूर्वकम्  ॥ ७.२,२१.२८
बुद्ध्वेशानादिसद्यांतं पञ्चब्रह्ममयं शिवम्  ॥ ७.२,२१.२९
गृहीत्वा भसितं मन्त्रैर्विमृज्याङ्गानि संस्पृशेत् ॥ ७.२,२१.२९
या दिनांतैश्शिरोवक्त्रहृद्गुह्यचरणान्क्रमात् ॥ ७.२,२१.३०
ततो मूलेन सर्वांगमालभ्य वसनान्तरम्  ॥ ७.२,२१.३०
परिधाय द्विराचम्य प्रोक्ष्यैकादशमन्त्रितैः  ॥ ७.२,२१.३१
जलैराच्छाद्य वासो ऽयद्द्विराचम्य शिवं स्मरेत् ॥ ७.२,२१.३१
पुनर्न्यस्तकरो मन्त्री त्रिपुंड्रं भस्मना लिखेत् ॥ ७.२,२१.३२
अवक्रमाय तं व्यक्तं ललाटे गन्धवारिणा  ॥ ७.२,२१.३२
वृत्तं वा चतुरस्रं वा बिन्दुमर्धेन्दुमेव वा  ॥ ७.२,२१.३३
ललाटे यादृशं पुण्ड्रं लिखितं भस्मना पुनः  ॥ ७.२,२१.३३
तादृशं भुजयोर्मूर्ध्नि स्तनयोरंतरे लिखेत् ॥ ७.२,२१.३४
सर्वांगोद्धूलनं चैव न समानं त्रिपुण्ड्रकैः  ॥ ७.२,२१.३४
तस्मात्त्रिपुण्ड्रमेवैकं लिखेदुद्धूलनं विना  ॥ ७.२,२१.३५
रुद्राक्षान्धारयेद्मूर्ध्नि कंठे श्रोते करे तथा  ॥ ७.२,२१.३५
सुवर्णवर्णमच्छिन्नं शुभं नान्यैर्धृतं शुभम्  ॥ ७.२,२१.३६
विप्रादीनां क्रमाच्छ्रेष्ठं पीतं रक्तमथासितम्  ॥ ७.२,२१.३६
तदलाभे यथालाभं धारणीयमदूषितम्  ॥ ७.२,२१.३७
तत्रापि नोत्तरं नीचैर्धार्यं नीचमथोत्तरैः  ॥ ७.२,२१.३७
नाशुचिर्धारयेदक्षं सदा कालेषु धारयेत् ॥ ७.२,२१.३८
इत्थं त्रिसंध्यमथवा द्विसंध्यं सकृदेव वा  ॥ ७.२,२१.३८
कृत्वा स्नानादिकं शक्त्या पूजयेत्परमेश्वरम्  ॥ ७.२,२१.३९
प्रजास्थानं समासाद्य बद्ध्वा रुचिरमासनम्  ॥ ७.२,२१.३९
ध्यायेद्देवं च देवीं च प्राङ्मुखो वाप्युदङ्मुखः  ॥ ७.२,२१.४०
श्वेतादीन्नकुलीशांतांस्तच्छिष्यान्प्रणमेद्गुरुम्  ॥ ७.२,२१.४०
पुनर्देवं शिवं नत्वा ततो नामाष्टकं जपेत् ॥ ७.२,२१.४१
शिवो महेश्वरश्चैव रुद्रो विष्णुः पितामहः  ॥ ७.२,२१.४१
संसारवैद्यस्सर्वज्ञः परमात्मेति चाष्टकम्  ॥ ७.२,२१.४२
अथवा शिवमेवैकं जपित्वैकादशाधिकम्  ॥ ७.२,२१.४२
जिह्वाग्रे तेजसो राशिं ध्यात्वाव्याध्यादिशांतये  ॥ ७.२,२१.४३
प्रक्षाल्य चरणौ कृत्वा करौ चंदनचर्चितौ  ॥ ७.२,२१.४३
प्रकुर्वीत करन्यासं करशोधनपूर्वकम्  ॥ ७.२,२१.४३
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे नित्यनैमित्तिककर्मवर्णनं नामैकविंशो ऽध्यायः

अध्याय २२
उपमन्युरुवाच
न्यासस्तु त्रिविधः प्रोक्तः स्थित्युत्पत्तिलयक्रमात् ॥ ७.२,२२.१
स्थितिर्न्यासो गृहस्थानामुत्पत्तिर्ब्रह्मचारिणाम्  ॥ ७.२,२२.१
५७०

यतीनां संहृतिन्यासो वनस्थानां तथैव च  ॥ ७.२,२२.२
स एव भर्तृहीनायाः कुटुंबिन्याः स्थितिर्भवेत् ॥ ७.२,२२.२
कन्यायाः पुनरुत्पत्तिं वक्ष्ये न्यासस्य लक्षणम्  ॥ ७.२,२२.३
अंगुष्ठादिकनिष्ठांतं स्थितिन्यास उदाहृतः  ॥ ७.२,२२.३
दक्षिणांगुष्ठमारभ्य वामांगुष्ठान्तमेव च  ॥ ७.२,२२.४
उत्पत्तिन्यास आख्यातो विपरीतस्तु संहृतिः  ॥ ७.२,२२.४
सबिंदुकान्नकारादीन्वर्णान्न्यस्येदनुक्रमात् ॥ ७.२,२२.५
अंगुलीषु शिवं न्यस्येत्तलयोरप्यनामयोः  ॥ ७.२,२२.५
अस्त्रन्यासं ततः कृत्वा दशदिक्ष्वस्त्रमंत्रतः  ॥ ७.२,२२.६
निवृत्त्यादिकलाः पञ्च पञ्चभूतस्वरूपिणीः  ॥ ७.२,२२.६
पञ्चभूताधिपैस्सार्धं ततच्चिह्नसमन्विताः  ॥ ७.२,२२.७
हृत्कण्टतालुभ्रूमध्यब्रह्मरन्ध्रसमाश्रयाः  ॥ ७.२,२२.७
तद्तद्बीजेन संग्रंथीस्तद्तद्बीजेषु भावयेत् ॥ ७.२,२२.८
तासां विशोधनार्थाय विद्यां पञ्चाक्षरीं जपेत् ॥ ७.२,२२.८
निरुद्ध्वा प्राणवायुं च गुणसंख्यानुसारतः  ॥ ७.२,२२.९
भूतग्रंथिं ततश्छिद्यादस्त्रेणैवास्त्रमुद्रया  ॥ ७.२,२२.९
नाड्या सुषुम्नयात्मानं प्रेरितं प्राणवायुना  ॥ ७.२,२२.१०
निर्गतं ब्रह्मरन्ध्रेण योजयेच्छिवतेजसा  ॥ ७.२,२२.१०
विशोष्य वायुना पश्चाद्देहं कालाग्निना दहेत् ॥ ७.२,२२.११
ततश्चोपरिभावेन कलास्संहृत्य वायुना  ॥ ७.२,२२.११
देहं संहृत्य वै दग्धं कलास्स्पृष्ट्वा सहाब्धिना  ॥ ७.२,२२.१२
प्लावयित्वामृतैर्देहं यथास्थानं निवेशयेत् ॥ ७.२,२२.१२
अथ संहृत्य वै दग्धः कलासर्गं विनैव तु  ॥ ७.२,२२.१३
अमृतप्लावनं कुर्याद्भस्मीभूतस्य वै ततः  ॥ ७.२,२२.१३
ततो विद्यामये तस्मिन्देहे दीपशिखाकृतिम्  ॥ ७.२,२२.१४
शिवान्निर्गतमात्मानं ब्रह्मरंध्रेण योजयेत् ॥ ७.२,२२.१४
देहस्यान्तः प्रविष्टं तं ध्यात्वा हृदयपंकजे  ॥ ७.२,२२.१५
पुनश्चामृतवर्षेण सिंचेद्विद्यामयं वपुः  ॥ ७.२,२२.१५
ततः कुर्यात्करन्यासं करशोधनपूर्वकम्  ॥ ७.२,२२.१६
देहन्यासं ततः पश्चान्महत्या मुद्रया चरेत् ॥ ७.२,२२.१६
अंगन्यासं ततः कृत्वा शिवोक्तेन तु वर्त्मना  ॥ ७.२,२२.१७
वर्णन्यासं ततः कुर्याद्धस्तपादादिसंधिषु  ॥ ७.२,२२.१७
षडंगानि ततो न्यस्य जातिषट्कयुतानि च  ॥ ७.२,२२.१८
दिग्बंधमाचरेत्पश्चादाग्नेयादि यथाक्रमम्  ॥ ७.२,२२.१८
यद्वा मूर्धादिपञ्चांगं न्यासमेव समाचरेत् ॥ ७.२,२२.१९
तथा षडंगन्यासं च भूतशुद्ध्यादिकं विना  ॥ ७.२,२२.१९
एवं समासरूपेण कृत्वा देहात्मशोधनम्  ॥ ७.२,२२.२०
शिवभावमुपागम्य पूजयेत्परमेश्वरम्  ॥ ७.२,२२.२०
अथ यस्यास्त्यवसरो नास्ति वा मतिविभ्रमः  ॥ ७.२,२२.२१
स विस्तीर्णेन कल्पेन न्यासकर्म समाचरेत् ॥ ७.२,२२.२१
तत्राद्यो मातृकान्यासो ब्रह्मन्यासस्ततः परः  ॥ ७.२,२२.२२
तृतीयः प्रणवन्यासो हंसन्यासस्तदुत्तरः  ॥ ७.२,२२.२२
पञ्चमः कथ्यते सद्भिर्न्यासः पञ्चाक्षरात्मकः  ॥ ७.२,२२.२३
५७०

एतेष्वेकमनेकं वा कुर्यात्पूजादि कर्मसु  ॥ ७.२,२२.२३
अकारं मूर्ध्नि विन्यस्य आकारं च ललाटके  ॥ ७.२,२२.२४
इं ईं च नेत्रयोस्तद्वतुं ऊं श्रवणयोस्तथा  ॥ ७.२,२२.२४
ऋं ःं कपोलयोश्चैव ळं ॡं नासापुटद्वये  ॥ ७.२,२२.२५
एमेमोष्ठद्वयोरोमौं दंतपंक्तिद्वयोः क्रमात् ॥ ७.२,२२.२५
अं जिह्वायामथो तालुन्यः प्रयोज्यो यथाक्रमम्  ॥ ७.२,२२.२६
कवर्गं दक्षिणे हस्ते न्यसेत्पञ्चसु संधिषु  ॥ ७.२,२२.२६
चवर्गं च तथा वामहस्तसंधिषु विन्यसेत् ॥ ७.२,२२.२७
टवर्गं च तवर्गं च पादयोरुभयोरपि  ॥ ७.२,२२.२७
पफौ तु पार्श्वयोः पृष्ठे नाभौ चापि बभौ ततः  ॥ ७.२,२२.२८
न्यसेन्मकारं हृदये त्वगादिषु यथाक्रमम्  ॥ ७.२,२२.२८
यकरादिसकारांतान्न्यसेत्सप्तसु धातुषु  ॥ ७.२,२२.२९
हंकारं हृदयस्यांतः क्षकारं भ्रूयुगांतरे  ॥ ७.२,२२.२९
एवं वर्णान्प्रविन्यस्य पञ्चाशद्रुद्रवर्त्मना  ॥ ७.२,२२.३०
अंगवक्त्रकलाभेदात्पञ्च ब्रह्माणि विन्यसेत् ॥ ७.२,२२.३०
करन्यासाद्यमपि तैः कृत्वा वाथ न वा क्रमात् ॥ ७.२,२२.३१
शिरोवदनहृद्गुह्यपादेष्वेतानि कल्पयेत् ॥ ७.२,२२.३१
ततश्चोर्ध्वादिवक्त्राणि पश्चिमांतानि कल्पयेत् ॥ ७.२,२२.३२
ईशानस्य कलाः पञ्च पञ्चस्वेतेषु च क्रमात् ॥ ७.२,२२.३२
ततश्चतुर्षु वक्त्रेषु पुरुषस्य कला अपि  ॥ ७.२,२२.३३
चतस्रः प्रणिधातव्याः पूर्वादिक्रमयोगतः  ॥ ७.२,२२.३३
हृत्कंठांसेषु नाभौ च कुक्षौ पृष्ठे च वक्षसि  ॥ ७.२,२२.३४
अघोरस्य कलाश्चाष्टौ पादयोरपि हस्तयोः  ॥ ७.२,२२.३४
पश्चात्त्रयोःदशकलाः पायुमेढ्रोरुजानुषु  ॥ ७.२,२२.३५
जंघास्फिक्कटिपार्श्वेषु वामदेवस्य भावयेत् ॥ ७.२,२२.३५
घ्राणे शिरसि बाह्वोश्च कल्पयेत्कल्पवित्तमः  ॥ ७.२,२२.३६
अष्टत्रिंशत्कलान्यासमेवं कृत्वानुपूर्वशः  ॥ ७.२,२२.३६
पश्चात्प्रणवविद्धीमान्प्रणवन्यासमाचरेत् ॥ ७.२,२२.३७
बाहुद्वये कूर्परयोस्तथा च मणिबन्धयोः  ॥ ७.२,२२.३७
पार्श्वोदरोरुजंघेषु पादयोः पृष्ठतस्तथा  ॥ ७.२,२२.३८
इत्थं प्रणवविन्यासं कृत्वा न्यासविचक्षणः  ॥ ७.२,२२.३८
हंसन्यासं प्रकुर्वीत शिवशास्त्रे यथोदितम्  ॥ ७.२,२२.३९
बीजं विभज्य हंसस्य नेत्रयोर्घ्राणयोरपि  ॥ ७.२,२२.३९
विभज्य बाहुनेत्रास्यललाटे घ्राणयोरपि  ॥ ७.२,२२.४०
कक्षयोः स्कन्धयोश्चैव पार्श्वयोस्तनयोस्तथा  ॥ ७.२,२२.४०
कठ्योः पाण्योर्गुल्फयोश्च यद्वा पञ्चांगवर्त्मना  ॥ ७.२,२२.४१
हंसन्यासमिमं कृत्वा न्यसेत्पञ्चाक्षरीं ततः  ॥ ७.२,२२.४१
यथा पूर्वोक्तमार्गेण शिवत्वं येन जायते  ॥ ७.२,२२.४२
नाशिवः शिवमभ्यस्येन्नाशिवः शिवमर्चयेत् ॥ ७.२,२२.४२
नाशिवस्तु शिवं ध्यायेन्नाशिवम्प्राप्नुयाच्छिवम्  ॥ ७.२,२२.४३
तस्माच्छैवीं तनुं कृत्वा त्यक्त्वा च पशुभावनाम्  ॥ ७.२,२२.४३
शिवो ऽहमिति संचिन्त्य शैवं कर्म समाचरेत् ॥ ७.२,२२.४४
कर्मयज्ञस्तपोयज्ञो जपयज्ञस्तदुत्तरः  ॥ ७.२,२२.४४
ध्यानयज्ञो ज्ञानयज्ञः पञ्च यज्ञाः प्रकीर्तिताः  ॥ ७.२,२२.४४
५७१

कर्मयज्ञरताः केचित्तपोयज्ञरताः परे  ॥ ७.२,२२.४५
जपयज्ञरताश्चान्ये ध्यानयज्ञरतास्तथा  ॥ ७.२,२२.४५
ज्ञानयज्ञरताश्चान्ये विशिष्टाश्चोत्तरोत्तरम्  ॥ ७.२,२२.४६
क्रमयज्ञो द्विधा प्रोक्तः कामाकामविभेदतः  ॥ ७.२,२२.४६
कामान्कामी ततो भुक्त्वा कामासक्तः पुनर्भवेत् ॥ ७.२,२२.४७
अकामे रुद्रभवने भोगान्भुक्त्वा ततश्च्युतः  ॥ ७.२,२२.४७
तपोयज्ञरतो भूत्वा जायते नात्र संशयः  ॥ ७.२,२२.४८
तपस्वी च पुनस्तस्मिन्भोगान् भुक्त्वा ततश्च्युतः  ॥ ७.२,२२.४८
जपध्यानरतो भूत्वा जायते भुवि मानवः  ॥ ७.२,२२.४९
जपध्यानरतो मर्त्यस्तद्वैशिष्ट्यवशादिह  ॥ ७.२,२२.४९
ज्ञानं लब्ध्वाचिरादेव शिवसायुज्यमाप्नुयात् ॥ ७.२,२२.५०
तस्मान्मुक्तो शिवाज्ञप्तः कर्मयज्ञो ऽपि देहिनाम्  ॥ ७.२,२२.५०
अकामः कामसंयुक्तो बन्धायैव भविष्यति  ॥ ७.२,२२.५१
तस्मात्पञ्चसु यज्ञेषु ध्यानज्ञानपरो भवेत् ॥ ७.२,२२.५१
ध्यानं ज्ञानं च यस्यास्ति तीर्णस्तेन भवार्णवः  ॥ ७.२,२२.५२
हिंसादिदोषनिर्मुक्तो विशुद्धश्चित्तसाधनः  ॥ ७.२,२२.५२
ध्यानयज्ञः परस्तस्मादपवर्गफलप्रदः  ॥ ७.२,२२.५३
बहिः कर्मकरा यद्वन्नातीव फलभागिनः  ॥ ७.२,२२.५३
दृष्ट्वा नरेन्द्रभवने तद्वदत्रापि कर्मिणः  ॥ ७.२,२२.५४
ध्यानिनां हि वपुः सूक्ष्मं भवेत्प्रत्यक्षमैश्वरम्  ॥ ७.२,२२.५४
यथेह कर्मणां स्थूलं मृत्काष्ठाद्यैः प्रकल्पितम्  ॥ ७.२,२२.५५
ध्यानयज्ञरतास्तस्माद्देवान्पाषाणमृण्मयान्  ॥ ७.२,२२.५५
नात्यंतं प्रतिपद्यंते शिवयाथात्म्यवेदनात् ॥ ७.२,२२.५६
आत्मस्थं यः शिवं त्यक्त्वा बहिरभ्यर्चयेन्नरः  ॥ ७.२,२२.५६
हस्तस्थं फलमुत्सृज्य लिहेत्कूर्परमात्मनः  ॥ ७.२,२२.५७
ज्ञानाद्ध्यानं भवेद्ध्यानाज्ज्ञानं भूयः प्रवर्तते  ॥ ७.२,२२.५७
तदुभाभ्यां भवेन्मुक्तिस्तस्माद्ध्यानरतो भवेत् ॥ ७.२,२२.५८
द्वादशान्ते तथा मूर्ध्नि ललाटे भ्रूयुगान्तरे  ॥ ७.२,२२.५८
नासाग्रे वा तथास्ये वा कन्धरे हृदये तथा  ॥ ७.२,२२.५९
नाभौ वा शाश्वतस्थाने श्रद्धाविद्धेन चेतसा  ॥ ७.२,२२.५९
बहिर्यागोपचारेण देवं देवीं च पूजयेत् ॥ ७.२,२२.६०
अथवा पूजयेन्नित्यं लिंगे वा कृतकेपि वा  ॥ ७.२,२२.६०
वह्नौ वा स्थण्डिले वाथ भक्त्या वित्तानुसारतः  ॥ ७.२,२२.६१
अथवांतर्बहिश्चैव पूजयेत्परमेश्वरम्  ॥ ७.२,२२.६१
अंतर्यागरतः पूजां बहिः कुर्वीत वा न वा  ॥ ७.२,२२.६१
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे शिवशास्त्रोक्तनित्यनैमित्तिककर्मवर्णनं नाम द्वाविंशो ऽध्यायः

अध्याय २३
उपमन्युरुवाच
व्याख्यां पूजाविधानस्य प्रवदामि समासतः  ॥ ७.२,२३.१
शिवशास्त्रे शिवेनैव शिवायै कथितस्य तु  ॥ ७.२,२३.१
अंगमभ्यंतरं यागमग्निकार्यावसानकम्  ॥ ७.२,२३.२
विधाय वा न वा पश्चाद्बहिर्यागं समाचरेत् ॥ ७.२,२३.२
तत्र द्रव्याणि मनसा कल्पयित्वा विशोध्य च  ॥ ७.२,२३.३
५७१

ध्यात्वा विनायकं देवं पूजयित्वा विधानतः  ॥ ७.२,२३.३
दक्षिणे चोत्तरे चैव नंदीशं सुयशं तथा  ॥ ७.२,२३.४
आराध्य मनसा सम्यगासनं कल्पयेद्बुधः  ॥ ७.२,२३.४
आराधनादिकैर्युक्तस्सिंहयोगासनादिकम्  ॥ ७.२,२३.५
पद्मासनं वा विमलं तत्त्वत्रयसमन्वितम्  ॥ ७.२,२३.५
तस्योपरि शिवं ध्यायेत्सांबं सर्वमनोहरम्  ॥ ७.२,२३.६
सर्वलक्षणसंपन्नं सर्वावयवशोभनम्  ॥ ७.२,२३.६
सर्वातिशयसंयुक्तं सर्वाभरणभूषितम्  ॥ ७.२,२३.७
रक्तास्यपाणिचरणं कुंदचंद्रस्मिताननम्  ॥ ७.२,२३.७
शुद्धस्फटिकसंकाशं फुल्लपद्मत्रिलोचनम्  ॥ ७.२,२३.८
चतुर्भुजमुदाराङ्गं चारुचंद्रकलाधरम्  ॥ ७.२,२३.८
वरदाभयहस्तं च मृगटंकधरं हरम्  ॥ ७.२,२३.९
भुजंगहारवलयं चारुनीलगलांतरम्  ॥ ७.२,२३.९
सर्वोपमानरहितं सानुगं सपरिच्छदम्  ॥ ७.२,२३.१०
ततः संचिंतयेत्तस्य वामभागे महेश्वरीम्  ॥ ७.२,२३.१०
प्रफुल्लोत्पलपत्राभां विस्तीर्णायतलोचनाम्  ॥ ७.२,२३.११
पूर्णचंद्राभवदनां नीलकुंचितमूर्धजाम्  ॥ ७.२,२३.११
नीलोत्पलदलप्रख्यां चन्द्रार्धकृतशेखराम्  ॥ ७.२,२३.१२
अतिवृत्तघनोत्तुंगस्निग्धपीनपयोधराम्  ॥ ७.२,२३.१२
तनुमध्यां पृथुश्रोणीं पीतसूक्ष्मवराम्बराम्  ॥ ७.२,२३.१३
सर्वाभरणसंपन्नां ललाटतिलकोज्ज्वलाम्  ॥ ७.२,२३.१३
विचित्रपुष्पसंकीर्णकेशपाशोपशोभिताम्  ॥ ७.२,२३.१४
सर्वतो ऽनुगुणाकारां किंचिल्लज्जानताननाम्  ॥ ७.२,२३.१४
हेमारविंदं विलसद्दधानां दक्षिणे करे  ॥ ७.२,२३.१५
दंडवच्चापरं हस्ते न्यस्यासीनां महासने  ॥ ७.२,२३.१५
पाशविच्छेदिकां साक्षात्सच्चिदानंदरूपिणीम्  ॥ ७.२,२३.१६
एवं देवं च देवीं च ध्यात्वासनवरे शुभे  ॥ ७.२,२३.१६
सर्वोपचारवद्भक्त्या भावपुष्पैस्समर्चयेत् ॥ ७.२,२३.१७
अथवा परिकल्प्यैवं मूर्तिमन्यतमां विभोः  ॥ ७.२,२३.१७
शैवीं सदाशिवाख्यां वा तथा माहेश्वरीं पराम्  ॥ ७.२,२३.१८
षड्विंशकाभिधानां वा श्रीकंठाख्यामथापि वा  ॥ ७.२,२३.१८
मन्त्रन्यासादिकां चापि कृत्वा स्वस्यां तनौ यथा  ॥ ७.२,२३.१९
अस्यां मूर्तौ मूर्तिमंतं शिवं सदसतः परम्  ॥ ७.२,२३.१९
ध्यात्वा बाह्यक्रमेणैव पूजां निर्वर्तयेद्धिया  ॥ ७.२,२३.२०
समिदाज्यादिभिः पश्चान्नाभौ होमं च भावयेत् ॥ ७.२,२३.२०
भ्रूमध्ये च शिवं ध्यायेच्छुद्धदीपशिखाकृतिम्  ॥ ७.२,२३.२१
इत्थमंगे स्वतंत्रे वा योगे ध्यानमये शुभे  ॥ ७.२,२३.२१
अग्निकार्यावसानं च सर्वत्रैव समो विधिः  ॥ ७.२,२३.२२
अथ चिंतामयं सर्वं समाप्याराधनक्रमम्  ॥ ७.२,२३.२२
लिंगे च पूजयेद्देवं स्थंडिले वानले ऽपि वा  ॥ ७.२,२३.२३
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे पूजाविधानव्याख्यानवर्णनं नाम त्रयोविंशो ऽध्यायः
५७२


अध्याय २४
उपमन्युरुवाच
प्रोक्षयेन्मूलमंत्रेण पूजास्थानं विशुद्धये  ॥ ७.२,२४.१
गन्धचन्दनतोयेन पुष्पं तत्र विनिक्षिपेत् ॥ ७.२,२४.१
अस्त्रेणोत्सार्य वै विघ्नानवगुण्ठ्य च वर्मणा  ॥ ७.२,२४.२
अस्त्रं दिक्षु प्रविन्यस्य कल्पयेदर्चनाभुवम्  ॥ ७.२,२४.२
तत्र दर्भान्परिस्तीर्य क्षालयेत्प्रोक्षणादिभिः  ॥ ७.२,२४.३
संशोध्य सर्वपात्राणि द्रव्यशुद्धिं समाचरेत् ॥ ७.२,२४.३
प्रोक्षणीमर्ध्यपात्रं च पाद्यपात्रमतः परम्  ॥ ७.२,२४.४
तथैवाचमनीयस्य पात्रं चेति चतुष्टयम्  ॥ ७.२,२४.४
प्रक्षाल्य प्रोक्ष्य वीक्ष्याथ क्षिपेत्तेषु जलं शिवम्  ॥ ७.२,२४.५
पुण्यद्रव्याणि सर्वाणि यथालाभं विनिक्षिपेत् ॥ ७.२,२४.५
रत्नानि रजतं हेम गन्धपुष्पाक्षतादयः  ॥ ७.२,२४.६
फलपल्लवदर्भांश्च पुण्यद्रव्याण्यनेकधा  ॥ ७.२,२४.६
स्नानोदके सुगन्धादि पानीये च विशेषतः  ॥ ७.२,२४.७
शीतलानि मनोज्ञानी कुसुमादीनि निक्षिपेत् ॥ ७.२,२४.७
उशीरं चन्दनं चैव पाद्ये तु परिकल्पयेत् ॥ ७.२,२४.८
जातिकंकोलकर्पूरबहुमूलतमालकान्  ॥ ७.२,२४.८
क्षिपेदाचमनीये च चूर्णयित्वा विशेषतः  ॥ ७.२,२४.९
एलां पात्रेषु सर्वेषु कर्पूरं चन्दनं तथा  ॥ ७.२,२४.९
कुशाग्राण्यक्षतांश्चैव यवव्रीहितिलानपि  ॥ ७.२,२४.१०
आज्यसिद्धार्थपुष्पाणि भसितञ्चार्घ्यपात्रके  ॥ ७.२,२४.१०
कुशपुष्पयवव्रीहिबहुमूलतमालकान्  ॥ ७.२,२४.११
प्रक्षिपेत्प्रोक्षणीपात्रे भसितं च यथाक्रमम्  ॥ ७.२,२४.११
सर्वत्र मन्त्रं विन्यस्य वर्मणावेष्ट्य बाह्यतः  ॥ ७.२,२४.१२
पश्चादस्त्रेण संरक्ष्य धेनुमुद्रां प्रदर्शयेत् ॥ ७.२,२४.१२
पूजाद्रव्याणि सर्वाणि प्रोक्षणीपात्रवारिणा  ॥ ७.२,२४.१३
सम्प्रोक्ष्य मूलमंत्रेण शोधयेद्विधिवत्ततः  ॥ ७.२,२४.१३
पात्राणां प्रोक्षणीमेकामलाभे सर्वकर्मसु  ॥ ७.२,२४.१४
साधयेदर्घ्यमद्भिस्तत्सामान्यं साधकोत्तमः  ॥ ७.२,२४.१४
ततो विनायकं देवं भक्ष्यभोज्यादिभिः क्रमात् ॥ ७.२,२४.१५
पूजयित्वा विधानेन द्वारपार्श्वे ऽथ दक्षिणे  ॥ ७.२,२४.१५
अन्तःपुराधिपं साक्षान्नन्दिनं सम्यगर्चयेत् ॥ ७.२,२४.१६
चामीकराचलप्रख्यं सर्वाभरणभूषितम्  ॥ ७.२,२४.१६
बालेन्दुमुकुटं सौम्यं त्रिनेत्रं च चतुर्भुजम्  ॥ ७.२,२४.१७
दीप्तशूलमृगीटंकतिग्मवेत्रधरं प्रभुम्  ॥ ७.२,२४.१७
चन्द्रबिम्बाभवदनं हरिवक्त्रमथापि वा  ॥ ७.२,२४.१८
उत्तरे द्वारपार्श्वस्य भार्यां च मरुतां सुताम्  ॥ ७.२,२४.१८
सुयशां सुव्रतामम्बां पादमण्डनतत्पराम्  ॥ ७.२,२४.१९
पूजयित्वा प्रविश्यान्तर्भवनं परमेष्ठिनः  ॥ ७.२,२४.१९
संपूज्य लिङ्गं तैर्द्रव्यैर्निर्माल्यमपनोदयेत् ॥ ७.२,२४.२०
प्रक्षाल्य पुष्पं शिरसि न्यसेत्तस्य विशुद्धये  ॥ ७.२,२४.२०
पुष्पहस्तो जपेच्छक्त्या मन्त्रं मन्त्रविशुद्धये  ॥ ७.२,२४.२१
ऐशान्यां चण्दमाराध्य निर्माल्यं तस्य दापयेत् ॥ ७.२,२४.२१
कल्पयेदासनं पश्चादाधारादि यथाक्रमम्  ॥ ७.२,२४.२२
आधारशक्तिं कल्याणीं श्यामां ध्यायेदधो भुवि  ॥ ७.२,२४.२२
५७२

तस्याः पुरस्तादुत्कंठमनंतं कुण्डलाकृतिम्  ॥ ७.२,२४.२३
धवलं पञ्चफणिनं लेलिहानमिवाम्बरम्  ॥ ७.२,२४.२३
तस्योपर्यासनं भद्रं कण्ठीरवचतुष्पदम्  ॥ ७.२,२४.२४
धर्मो ज्ञानं च वैराग्यमैश्वर्यञ्च पदानि वै  ॥ ७.२,२४.२४
आग्नेयादिश्वेतरक्तपीतश्यामानि वर्णतः  ॥ ७.२,२४.२५
अधर्मादीनि पूर्वादीन्युत्तरांतान्यनुक्रमात् ॥ ७.२,२४.२५
राजावर्तमणिप्रख्यान्न्यस्य गात्राणि भावयेत् ॥ ७.२,२४.२६
अस्योर्ध्वच्छादनं पद्ममासनं विमलं सितम्  ॥ ७.२,२४.२६
अष्टपत्राणि तस्याहुरणिमादिगुणाष्टकम्  ॥ ७.२,२४.२७
केसराणि च वामाद्या रुद्रावामादिशक्तिभिः  ॥ ७.२,२४.२७
बीजान्यपि च ता एव शक्तयोंतर्मनोन्मनीः  ॥ ७.२,२४.२८
कर्णिकापरवैराग्यं नालं ज्ञानं शिवात्मकम्  ॥ ७.२,२४.२८
कन्दश्च शिवधर्मात्मा कर्णिकान्ते त्रिमण्डले  ॥ ७.२,२४.२९
त्रिमण्डलोपर्यात्मादि तत्त्वत्रितयमासनम्  ॥ ७.२,२४.२९
सर्वासनोपरि सुखं विचित्रास्तरणास्तृतम्  ॥ ७.२,२४.३०
आसनं कल्पयेद्दिव्यं शुद्धविद्यासमुज्ज्वलम्  ॥ ७.२,२४.३०
आवाहनं स्थापनं च सन्निरोधं निरीक्षणम्  ॥ ७.२,२४.३१
नमस्कारं च कुर्वीत बध्वा मुद्राः पृथक्पृथक् ॥ ७.२,२४.३१
पाद्यमाचमनं चार्घ्यं गंधं पुष्पं ततः परम्  ॥ ७.२,२४.३२
धूपं दीपं च तांबूलं दत्त्वाथ स्वापयेच्छिवौ  ॥ ७.२,२४.३२
अथवा परिकल्प्यैवमासनं मूर्तिमेव च  ॥ ७.२,२४.३३
सकलीकृत्य मूलेन ब्रह्माभिश्चापरैस्तथा  ॥ ७.२,२४.३३
आवाहयेत्ततो देव्या शिवं परमकारणम्  ॥ ७.२,२४.३४
शुद्धस्फटिकसंकाशं देवं निश्चलमक्षरम्  ॥ ७.२,२४.३४
कारणं सर्वलोकानां सर्वलोकमयं परम्  ॥ ७.२,२४.३५
अंतर्बहिःस्थितं व्याप्य ह्यणोरणु १ महत्तरम् २  ॥ ७.२,२४.३५
भक्तानामप्रयत्नेन दृश्यमीश्वरमव्ययम्  ॥ ७.२,२४.३६
ब्रह्मेंद्रविष्णुरुद्राद्यैरपि देवैरगोचरम्  ॥ ७.२,२४.३६
देवसारं च विद्वद्भिरगोचरमिति श्रुतम्  ॥ ७.२,२४.३७
आदिमध्यान्तरहितं भेषजं भवरोगिणाम्  ॥ ७.२,२४.३७
शिवतत्त्वमिति ख्यातं शिवार्थं जगति स्थिरम्  ॥ ७.२,२४.३८
पञ्चोपचारवद्भक्त्या पूजयेल्लिंगमुत्तमम्  ॥ ७.२,२४.३८
लिंगमूर्तिर्महेशस्य शिवस्य परमात्मनः  ॥ ७.२,२४.३९
स्नानकाले प्रकुर्वीत जयशब्दादिमंगलम्  ॥ ७.२,२४.३९
पञ्चगव्यघृतक्षीरदधिमध्वादिपूर्वकैः  ॥ ७.२,२४.४०
मूलैः फलानां सारैश्च तिलसर्षपसक्तुभिः  ॥ ७.२,२४.४०
बीजैर्यवादिभिश्शस्तैश्चूर्णैर्माषादिसंभवैः  ॥ ७.२,२४.४१
संस्नाप्यालिप्य पिष्टाद्यैः स्नापयेदुष्णवारिभिः  ॥ ७.२,२४.४१
घर्षयेद्विल्वपत्राद्यैर्लेपगंधापनुत्तये  ॥ ७.२,२४.४२
पुनः संस्नाप्य सलिलैश्चक्रवर्त्युपचारतः  ॥ ७.२,२४.४२

१ क्लीबत्वमार्षम्
२ महत इति क्षेष

५७३

सुगंधामलकं दद्याद्धरिद्रां च यथाक्रमम्  ॥ ७.२,२४.४३
ततः संशोध्य सलिलैर्लिंगं बेरमथापि वा  ॥ ७.२,२४.४३
स्नापयेद्गंधतोयेन कुशपुष्पोदकेन च  ॥ ७.२,२४.४४
हिरण्यरत्नतोयैश्च मंत्रसिद्धैर्यथाक्रमम्  ॥ ७.२,२४.४४
असंभवे तु द्रव्याणां यथासंभवसंभृतैः  ॥ ७.२,२४.४५
केवलैर्मंत्रतोयैर्वा स्नापयेच्छ्रद्धया शिवम्  ॥ ७.२,२४.४५
कलशेनाथ शंखेन वर्धन्या पाणिना तथा  ॥ ७.२,२४.४६
सकुशेन सपुष्पेण स्नापयेन्मंत्रपूर्वकम्  ॥ ७.२,२४.४६
पवमानेन रुद्रेण नीलेन त्वरितेन च  ॥ ७.२,२४.४७
लिंगसूक्तादिसूक्तैश्च शिरसाथर्वणेन च  ॥ ७.२,२४.४७
ऋग्भिश्च सामभिः शैवैर्ब्रह्मभिश्चापि पञ्चभिः  ॥ ७.२,२४.४८
स्नापयेद्देवदेवेशं शिवेन प्रणवेन च  ॥ ७.२,२४.४८
यथा देवस्य देव्याश्च कुर्यात्स्नानादिकं तथा  ॥ ७.२,२४.४९
न तु कश्चिद्विशेषो ऽस्ति तत्र तौ सदृशौ यतः  ॥ ७.२,२४.४९
प्रथमं देवमुद्दिश्य कृत्वा स्नानादिकाः क्रियाः  ॥ ७.२,२४.५०
देव्यैः प्रश्चात्प्रकुर्वीत देवदेवस्य शासनात् ॥ ७.२,२४.५०
अर्धनारीश्वरे पूज्ये पौर्वापर्यं न विद्यते  ॥ ७.२,२४.५१
तत्र तत्रोपचाराणां लिंगे वान्यत्र वा क्वचित् ॥ ७.२,२४.५१
कृत्वा ऽभिषेकं लिंगस्य शुचिना च सुगंधिना  ॥ ७.२,२४.५२
संमृज्य वाससा दद्यादंबरं चोपवीतकम्  ॥ ७.२,२४.५२
पाद्यमाचमनं चार्घ्यं गंधं पुष्पं च भूषणम्  ॥ ७.२,२४.५३
धूपं दीपं च नैवेद्यं पानीयं मुखशोधनम्  ॥ ७.२,२४.५३
पुनश्चाचमनीयं च मुखवासं ततः परम्  ॥ ७.२,२४.५४
मुकुटं च शुभं भद्रं सर्वरत्नैरलंकृतम्  ॥ ७.२,२४.५४
भूषणानि पवित्राणि माल्यानि विविधानि च  ॥ ७.२,२४.५५
व्यजने चामरे छत्रं तालवृंतं च दर्पणम्  ॥ ७.२,२४.५५
दत्त्वा नीराजनं कुर्यात्सर्वमंगलनिस्वनैः  ॥ ७.२,२४.५६
गीतनृत्यादिभिश्चैव जयशब्दसमन्वितः  ॥ ७.२,२४.५६
हैमे च राजते ताम्रे पात्रे वा मृन्मये शुभे  ॥ ७.२,२४.५७
पद्मकैश्शोभितैः पुष्पैर्बीजैर्दध्यक्षतादिभिः  ॥ ७.२,२४.५७
त्रिशूलशंखयुग्माब्जनन्द्यावर्तैः करीषजैः  ॥ ७.२,२४.५८
श्रीवत्सस्वस्तिकादर्शवज्रैर्वह्न्यादिचिह्नितैः  ॥ ७.२,२४.५८
अष्टौ प्रदीपान्परितो विधायैकं तु मध्यमे  ॥ ७.२,२४.५९
तेषु वामादिकाश्चिन्त्याः पूज्याश्च नव शक्तयः  ॥ ७.२,२४.५९
कवचेन समाच्छाद्य संरक्ष्यास्त्रेण सर्वतः  ॥ ७.२,२४.६०
धेनुमुद्रां च संदर्श्य पाणिभ्यां पात्रमुद्धरेत् ॥ ७.२,२४.६०
अथवारोपयेत्पात्रे पञ्चदीपान्यथाक्रमम्  ॥ ७.२,२४.६१
विदिक्ष्वपि च मध्ये च दीपमेकमथापि वा  ॥ ७.२,२४.६१
ततस्तत्पात्रमुद्धृत्य लिंगादेरुपरि क्रमात् ॥ ७.२,२४.६२
त्रिः प्रदक्षिणयोगेन भ्रामयेन्मूलविद्यया  ॥ ७.२,२४.६२
दद्यादर्घ्यं ततो मूर्ध्नि भसितं च सुगंधितम्  ॥ ७.२,२४.६३
कृत्वा पुष्पांजलिं पश्चादुपहारान्निवेदयेत् ॥ ७.२,२४.६३
पानीयं च ततो दद्याद्दत्त्वा वाचमनं पुनः  ॥ ७.२,२४.६४
५७३

पञ्चसौगंधिकोपेतं ताम्बूलं च निवेदयेत् ॥ ७.२,२४.६४
प्रोक्षयेत्प्रोक्षणीयानि गाननाट्यानि कारयेत् ॥ ७.२,२४.६५
लिंगादौ शिवयोश्चिन्तां कृत्वा शक्त्यजपेच्छिवम्  ॥ ७.२,२४.६५
प्रदक्षिणं प्रणामं च स्तवं चात्मसमर्पणम्  ॥ ७.२,२४.६६
विज्ञापनं च कार्याणां कुर्याद्विनयपूर्वकम्  ॥ ७.२,२४.६६
अर्घ्यं पुष्पांजलिं दत्त्वा बद्ध्वा मुद्रां यथाविधि  ॥ ७.२,२४.६७
पश्चात्क्षमापयेद्देवमुद्वास्यात्मनि चिंतयेत् ॥ ७.२,२४.६७
पाद्यादिमुखवासांतमर्घ्याद्यं चातिसंकटे  ॥ ७.२,२४.६८
पुष्पविक्षेपमात्रं वा कुर्याद्भावपुरस्सरम्  ॥ ७.२,२४.६८
तावतैव परो धर्मो भावने सुकृतो भवेत् ॥ ७.२,२४.६९
असंपूज्य न भुञ्जीत शिवमाप्राणसंचरात् ॥ ७.२,२४.६९
यदि पापस्तु भुंजीत स्वैरं तय्स न निष्कृतिः  ॥ ७.२,२४.७०
प्रमादेन तु भुंक्ते चेत्तदुद्गीर्य प्रयत्नतः  ॥ ७.२,२४.७०
स्नात्वा द्विगुणमभ्यर्च्य देवं देवीमुपोष्य च  ॥ ७.२,२४.७१
शिवस्यायुतमभ्यस्येद्ब्रह्मचर्यपुरस्सरम्  ॥ ७.२,२४.७१
परेद्युश्शक्तितो दत्त्वा सुवर्णाद्यं शिवाय च  ॥ ७.२,२४.७२
शिवभक्ताय वा कृत्वा महापूजां शुचिर्भवेत् ॥ ७.२,२४.७२

ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे शास्त्रोक्तशिवपूजनवर्णनं नाम चतुर्विंशो ऽध्यायः

अध्याय २५
उपमन्युरुवाच
अनुक्तं चात्र पूजायाः कमलोपभयादिव  ॥ ७.२,२५.१
यत्तदन्यत्प्रवक्ष्यामि समासान्न तु विस्तरात् ॥ ७.२,२५.१
हविर्निवेदनात्पूर्वं दीपदानादनन्तरम्  ॥ ७.२,२५.२
कुर्यादावरणाभ्यर्चां प्राप्ते नीराजने ऽथ वा  ॥ ७.२,२५.२
तत्रेशानादिसद्यांतं रुद्राद्यस्त्रांतमेव च  ॥ ७.२,२५.३
शिवस्य वा शिवायाश्च प्रथमावरणे जपेत् ॥ ७.२,२५.३
ऐशान्यां पूर्वभागे च दक्षिणे चोत्तरे तथा  ॥ ७.२,२५.४
पश्चिमे च तथाग्नेय्यामैशान्यां नैरृते तथा  ॥ ७.२,२५.४
वायव्यां पुनरैशान्यां चतुर्दिक्षु ततः परम्  ॥ ७.२,२५.५
गर्भावरणमाख्यातं मन्त्रसंघातमेव वा  ॥ ७.२,२५.५
हृदयाद्यस्त्रपर्यंतमथवापि समर्चयेत् ॥ ७.२,२५.६
तद्बहिः पूर्वतः शक्रं यमं दक्षिणतो यजेत् ॥ ७.२,२५.६
वरुणं वारुणे भागे धनदं चोत्तरे बुधः  ॥ ७.२,२५.७
ईशमैशे ऽनलं स्वीये नैरृते निरृतिं यजेत् ॥ ७.२,२५.७
मारुते मारुतं विष्णुं नैरृते विधिमैश्वरे  ॥ ७.२,२५.८
बहिःपद्मस्य वज्राद्यान्यब्जांतान्यायुधान्यपि  ॥ ७.२,२५.८
प्रसिद्धरूपाण्याशासु लोकेशानां क्रमाद्यजेत् ॥ ७.२,२५.९
देवं देवीं च संप्रेक्ष्य सर्वावरणदेवताः  ॥ ७.२,२५.९
बद्धांजलिपुटा ध्येयाः समासीना यथासुखम्  ॥ ७.२,२५.१०
सर्वावरणदेवानां स्वाभिधानैर्नमोयुतैः  ॥ ७.२,२५.१०
पुष्पैः संपूजनं कुर्यान्नत्वा सर्वान्यथाक्रमम्  ॥ ७.२,२५.११
गर्भावरणमेवापि यजेत्स्वावरणेन वा  ॥ ७.२,२५.११
योगे ध्याने जपे होमे वाह्ये वाभ्यंतरे ऽपि वा  ॥ ७.२,२५.१२
हविश्च षड्विधं देयं शुद्धं मुद्गान्नमेव च  ॥ ७.२,२५.१२
पायसं दधिसंमिश्रं गौडं च मधुनाप्लुतम्  ॥ ७.२,२५.१३
५७४

एतेष्वेकमनेकं वा नानाव्यंजनसंयुतम्  ॥ ७.२,२५.१३
गुडखंडन्वितं दद्यान्मथितं दधि चोत्तमम्  ॥ ७.२,२५.१४
भक्ष्याण्यपूपमुख्यानि स्वादुमंति फलानि च  ॥ ७.२,२५.१४
रक्तचन्दनपुष्पाढ्यं पानीयं चातिशीतलम्  ॥ ७.२,२५.१५
मृदु एलारसाक्तं च खण्डं पूगफलस्य च  ॥ ७.२,२५.१५
दलानि नागवल्ल्याश्च युक्तानि खदिरादिभिः  ॥ ७.२,२५.१६
गौराणि स्वर्णवर्णानि विहितानि शिवानि च  ॥ ७.२,२५.१६
शैलमेव सितं चूर्णं नातिरूक्षं न दूषितम्  ॥ ७.२,२५.१६
कर्पूरं चाथ कंकोलं जात्यादि च नवं शुभम्  ॥ ७.२,२५.१७
आलेपनं चन्दनं स्यान्मूलकाष्ठंरजोमयम्  ॥ ७.२,२५.१७
कस्तूरिका कुंकुमं च रसो मृगमदात्मकः  ॥ ७.२,२५.१८
पुष्पाणि सुरभीण्येव पवित्राणि शुभानि च  ॥ ७.२,२५.१८
निर्गंधान्युग्रगंधानि दूषितान्युषितानि च  ॥ ७.२,२५.१९
स्वयमेव विशीर्णानि न देयानि शिवार्चने  ॥ ७.२,२५.१९
वासांसि च मृदून्येव तपनीयमयानि च  ॥ ७.२,२५.२०
विद्युद्वलयकल्पानि भूषणानि विशेषतः  ॥ ७.२,२५.२०
सर्वाण्येतानि कर्पूरनिर्यासागुरुचन्दनैः  ॥ ७.२,२५.२१
आधूपितानि पुष्पौघैर्वासितानि समंततः  ॥ ७.२,२५.२१
चन्दनागुरुकर्पूरकाष्ठगुग्गुलुचूर्णिकैः  ॥ ७.२,२५.२२
घृतेन मधुना चैव सिद्धो धूपः प्रशस्यते  ॥ ७.२,२५.२२
कपिलासम्भवेनैव घृतेनातिसुगन्धिना  ॥ ७.२,२५.२३
नित्यं प्रदीपिता दीपाः शस्ताः कर्पूरसंयुताः  ॥ ७.२,२५.२३
पञ्चगव्यं च मधुरं पयो दधि घृतं तथा  ॥ ७.२,२५.२४
कपिलासम्भवं शम्भोरिष्टं स्नाने च पानके  ॥ ७.२,२५.२४
आसनानि च भद्राणि गजदंतमयानि च  ॥ ७.२,२५.२५
सुवर्णरत्नयुक्तानि चित्राण्यास्तरणानि च  ॥ ७.२,२५.२५
मृदूपधानयुक्तानि सूक्ष्मतूलमयानि च  ॥ ७.२,२५.२६
उच्चावचानि रम्याणि शयनानि सुखानि च  ॥ ७.२,२५.२६
नद्यस्समुद्रगामिन्या नटाद्वाम्भः समाहृतम्  ॥ ७.२,२५.२७
शीतञ्च वस्त्रपूतं तद्विशिष्टं स्नानपानयोः  ॥ ७.२,२५.२७
छत्रं शशिनिभं चारु मुक्तादामविराजितम्  ॥ ७.२,२५.२८
नवरत्नचितं दिव्यं हेमदण्डमनोहरम्  ॥ ७.२,२५.२८
चामरे च सिते सूक्ष्मे चामीकरपरिष्कृते  ॥ ७.२,२५.२९
राजहंसद्वयाकारे रत्नदंडोपशोभिते  ॥ ७.२,२५.२९
दर्पणं चापि सुस्निग्धं दिव्यगन्धानुलेपनम्  ॥ ७.२,२५.३०
समंताद्रत्नसञ्छन्नं स्रग्वैरैश्चापि भूषितम्  ॥ ७.२,२५.३०
गम्भीरनिनदः शंखो हंसकुंदेन्दुसन्निभः  ॥ ७.२,२५.३१
आस्वपृष्ठादिदेशेषु रत्नचामीकराचितः  ॥ ७.२,२५.३१
काहलानि च रम्याणि नानानादकराणि च  ॥ ७.२,२५.३२
सुवर्णनिर्मितान्येव मौक्तिकालंकृतानि च  ॥ ७.२,२५.३२
भेरीमृदंगमुरजतिमिच्छपटहादयः  ॥ ७.२,२५.३३
समुद्रकल्पसन्नादाः कल्पनीयाः प्रयत्नतः  ॥ ७.२,२५.३३
भांडान्यपि च रम्याणि पत्राण्यपि च कृत्स्नशः  ॥ ७.२,२५.३४
५७४

तदाधाराणि १ सर्वाणि सौवर्णान्येव साधयेत् ॥ ७.२,२५.३४
आलयं च महेशस्य शिवस्य परमात्मनः  ॥ ७.२,२५.३५
राजावसथवत्कल्प्यं शिल्पशास्त्रोक्तलक्षणम्  ॥ ७.२,२५.३५
उच्चप्राकारसंभिन्नं भूधराकारगोपुरम्  ॥ ७.२,२५.३६
अनेकरत्नसंच्छन्नं हेमद्वारकपाटकम्  ॥ ७.२,२५.३६
तप्तजांबूनदमयं रत्नस्तम्भशतावृतम्  ॥ ७.२,२५.३७
मुक्तादामवितानाढ्यं विद्रुमद्वारतोरणम्  ॥ ७.२,२५.३७
चामीकरमयैर्दिव्यैर्मुकुटैः कुम्भलक्षणैः  ॥ ७.२,२५.३८
अलंकृतशिरोभागमस्त्र २ आजेन चिह्नितम्  ॥ ७.२,२५.३८
राजन्यार्हनिवासैश्च राजवीथ्यादिशोभितैः  ॥ ७.२,२५.३९
प्रोच्छ्रितप्रांशुशिखरैः प्रासादैश्च समंततः  ॥ ७.२,२५.३९
आस्थानस्थानवर्यैश्च स्थितैर्दिक्षु विदिक्षु च  ॥ ७.२,२५.४०
अत्यन्तालंकृतप्रांतमंतरावरणैरिव  ॥ ७.२,२५.४०
उत्तमस्त्रीसहस्रैश्च नृत्यगेयविशारदैः  ॥ ७.२,२५.४१
वेणुवीणाविदग्धैश्च पुरुषैर्बहुभिर्युतम्  ॥ ७.२,२५.४१
रक्षितं रक्षिभिर्वीरैर्गजवाजिरथान्वितैः  ॥ ७.२,२५.४२
अनेकपुष्पवाटीभिरनेकैश्च सरोवरैः  ॥ ७.२,२५.४२
दीर्घिकाभिरनेकाभिर्दिग्विदिक्षु विराजितम्  ॥ ७.२,२५.४३
वेदवेदांततत्त्वज्ञैश्शिवशास्त्रपरायणैः  ॥ ७.२,२५.४३
शिवाश्रमरतैर्भक्तैः शिवशास्त्रोक्तलक्षणैः  ॥ ७.२,२५.४४
शांतैः स्मितमुखैः स्फीतैः सदाचारपरायणैः  ॥ ७.२,२५.४४
शैवैर्माहेश्वरैश्चैव श्रीमद्भिस्सेवितद्विजैः  ॥ ७.२,२५.४५
एवमंतर्बहिर्वाथयथाशक्तिविनिर्मितैः  ॥ ७.२,२५.४५
स्थाने शिलामये दांते दारवे चेष्टकामये  ॥ ७.२,२५.४६
केवलं मृन्मये वापि पुण्यारण्ये ऽथ वा गिरौ  ॥ ७.२,२५.४६
नद्यां देवालये ऽन्यत्र देशे वाथ गृहे शुभे  ॥ ७.२,२५.४७
आढ्यो वाथ दरिद्रो वा स्वकां शक्तिमवंचयन्  ॥ ७.२,२५.४७
द्रव्यैर्न्यायार्जितैरेव भक्त्या देवं समर्चयेत् ॥ ७.२,२५.४७
अथान्यायार्जितैश्चापि भक्त्या चेच्छिवमर्चयेत् ॥ ७.२,२५.४८
न तस्य प्रत्यवायो ऽस्ति भाववश्यो यतः प्रभुः  ॥ ७.२,२५.४८
न्यायार्जितैरपि द्रव्यैरभक्त्या पूजयेद्यदि  ॥ ७.२,२५.४९
न तत्फलमवाप्नोति भक्तिरेवात्र कारणम्  ॥ ७.२,२५.४९
भक्त्या वित्तानुसारेण शिवमुद्दिश्य यत्कृतम्  ॥ ७.२,२५.५०
अल्पे महति वा तुल्यं फलमाढ्यदरिद्रयोः  ॥ ७.२,२५.५०
भक्त्या प्रचोदितः कुर्यादल्पवित्तोपि मानवः  ॥ ७.२,२५.५१
महाविभवसारोपि न कुर्याद्भक्तिवर्जितः  ॥ ७.२,२५.५१
सर्वस्वमपि यो दद्याच्छिवे भक्तिविवर्जितः  ॥ ७.२,२५.५२
न तेन फलभाक्स स्याद्भक्तिरेवात्र कारणम्  ॥ ७.२,२५.५२
न तत्तपोभिरत्युग्रैर्न च सर्वैर्महामखैः  ॥ ७.२,२५.५३
गच्छेच्छिवपुरं दिव्यं मुक्त्वा भक्तिं शिवात्मकम्  ॥ ७.२,२५.५३

१ सम्बन्धमनुवर्तते इति भाष्यात्क्वचिद्घञान्तस्यापि क्लीबतात एव शेषं रामवदित्यादि संगच्छते
२ त्रिशूलेनेति भावः

५७५

गुह्याद्गुह्यतरं कृष्ण सर्वत्र परमेश्वरे  ॥ ७.२,२५.५४
शिवे भक्तिर्न संदेहस्तया भक्तो विमुच्यते  ॥ ७.२,२५.५४
शिवमंत्रजपो ध्यानं होमो यज्ञस्तपःश्रुतम्  ॥ ७.२,२५.५५
दानमध्ययनं सर्वे भावार्थं नात्र संशयः  ॥ ७.२,२५.५५
भावहीनो नरस्सर्वं कृत्वापि न विमुच्यते  ॥ ७.२,२५.५६
भावयुक्तः पुनस्सर्वमकृत्वापि विमुच्यते  ॥ ७.२,२५.५६
चांद्रायणसहस्रैश्च प्राजापत्यशतैस्तथा  ॥ ७.२,२५.५७
मासोपवासैश्चान्यैश्च शिवभक्तस्य किं पुनः  ॥ ७.२,२५.५७
अभक्ता मानवाश्चास्मिंल्लोके गिरिगुहासु च  ॥ ७.२,२५.५८
तपंति चाल्पभोगार्थं भक्तो भावेन मुच्यते  ॥ ७.२,२५.५८
सात्त्विकं मुक्तिदं कर्म सत्त्वे वै योगिनः स्थिताः  ॥ ७.२,२५.५९
राजसं सिद्धिदं कुर्युः कर्मिणो रजसावृताः  ॥ ७.२,२५.५९
असुरा राक्षसाश्चैव तमोगुणसमन्विताः  ॥ ७.२,२५.६०
ऐहिकार्थं यजन्तीशं नराश्चान्ये ऽपि तादृशाः  ॥ ७.२,२५.६०
तामसं राजसं वापि सात्त्विकं भावमेव च  ॥ ७.२,२५.६१
आश्रित्य भक्त्या पूजाद्यं कुर्वन्भद्रं समश्नुते  ॥ ७.२,२५.६१
यतः पापार्णवात्त्रातुं भक्तिर्नौरिव निर्मिता  ॥ ७.२,२५.६२
तस्माद्भक्त्युपपन्नस्य रजसा तमसा च किम्  ॥ ७.२,२५.६२
अन्त्यजो वाधमो वापि मूर्खो वा पतितो ऽपि वा  ॥ ७.२,२५.६३
शिवं प्रपन्नश्चेत्कृष्ण पूज्यस्सर्वसुरासुरैः  ॥ ७.२,२५.६३
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन भक्त्यैव शिवमर्चयेत् ॥ ७.२,२५.६४
अभुक्तानां क्वचिदपि फलं नास्ति यतस्ततः  ॥ ७.२,२५.६४
वक्ष्याम्यतिरहस्यं ते शृणु कृष्ण वचो मम  ॥ ७.२,२५.६५
वेदैश्शास्त्रैर्वेदविद्भिर्विचार्य सुविनिश्चितम्  ॥ ७.२,२५.६५

ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे शिवशास्त्रोक्तपूजनवर्णनं नाम पञ्चविंशो ऽध्यायः

अध्याय २६
उपमन्युरुवाच
ब्रह्मघ्नो वा सुरापो वा स्तेयीवा गुरुतल्पगः  ॥ ७.२,२६.१
मातृहा पितृहा वापि वीरहा भ्रूणहापि वा  ॥ ७.२,२६.१
संपूज्यामन्त्रकं भक्त्या शिवं परमकारणम्  ॥ ७.२,२६.२
तैस्तैः पापैः प्रमुच्येत वर्षैर्द्वादशभिः क्रमात् ॥ ७.२,२६.२
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन पतितो ऽपि यजेच्छिवम्  ॥ ७.२,२६.३
भक्तश्चेन्नापरः कश्चिद्भिक्षाहारो जितेंद्रियः  ॥ ७.२,२६.३
कृत्वापि सुमहत्पापं भक्त्या पञ्चाक्षरेण तु  ॥ ७.२,२६.४
पूजयेद्यदि देवेशं तस्मात्पापात्प्रमुच्यते  ॥ ७.२,२६.४
अब्भक्षा वायुभक्षाश्च ये चान्ये व्रतकर्शिताः  ॥ ७.२,२६.५
तेषामेतैर्व्रतैर्नास्ति शिवलोकसमागमः  ॥ ७.२,२६.५
भक्त्या पञ्चाक्षरेणैव यः शिवं सकृदर्चयेत् ॥ ७.२,२६.६
सोपि गच्छेच्छिवस्थानं शिवमन्त्रस्य गौरवात् ॥ ७.२,२६.६
तस्मात्तपांसि यज्ञांश्च सर्वे सर्वस्वदक्षिणाः  ॥ ७.२,२६.७
शिवमूर्त्यर्चनस्यैते कोट्यंशेनापि नो समाः  ॥ ७.२,२६.७
बद्धो वाप्यथ मुक्तो वा पश्चात्पञ्चाक्षरेण चेत् ॥ ७.२,२६.८
पूजयन्मुच्यते भक्तो नात्र कार्या विचारणा  ॥ ७.२,२६.८
अरुद्रो वा सरुद्रो वा सूक्तेन शिवमर्चयेत् ॥ ७.२,२६.९
यः सकृत्पतितो वापिमूढो वा मुच्यते नरः  ॥ ७.२,२६.९
५७५

षडक्षरेण वा देवं सूक्तमन्त्रेण पूजयेत् ॥ ७.२,२६.१०
शिवभक्तो जितक्रोधो ह्यलब्धो लब्ध एव च  ॥ ७.२,२६.१०
अलब्धाल्लब्ध एवात्र विशिष्टो नात्र संशयः  ॥ ७.२,२६.११
स ब्रह्मांगेन वा तेन सहंसेन विमुच्यते  ॥ ७.२,२६.११
तस्मान्नित्यं शिवं भक्त्या सूक्तमन्त्रेण पूजयेत् ॥ ७.२,२६.१२
एककालं द्विकालं वा त्रिकालं नित्यमेव वा  ॥ ७.२,२६.१२
ये ऽर्चयंति महादेवं विज्ञेयास्ते महेश्वराः  ॥ ७.२,२६.१३
ज्ञानेनात्मसहायेन नार्चितो भगवाञ्छिवः  ॥ ७.२,२६.१३
स चिरं संसरत्यस्मिन्संसारे दुःखसागरे  ॥ ७.२,२६.१४
दुर्ल्लभं प्राप्य मानुष्यं मूढो नार्चयते शिवम्  ॥ ७.२,२६.१४
निष्फलं तस्य तज्जन्म मोक्षाय न भवेद्यतः  ॥ ७.२,२६.१५
दुर्ल्लभं प्राप्य मानुष्यं ये ऽर्चयन्ति पिनाकिनम्  ॥ ७.२,२६.१५
तेषां हि सफलं जन्म कृतार्थास्ते नरोत्तमाः  ॥ ७.२,२६.१६
भवभक्तिपरा ये च भवप्रणतचेतसः  ॥ ७.२,२६.१६
भवसंस्मरणोद्युक्ता न ते दुःखस्य भागिनः  ॥ ७.२,२६.१७
भवनानि मनोज्ञानि विभ्रमाभरणाः स्त्रियः  ॥ ७.२,२६.१७
धनं चातृप्तिपर्यन्तं शिवपूजाविधेः फलम्  ॥ ७.२,२६.१८
ये वाञ्छन्ति महाभोगान्राज्यं च त्रिदशालये  ॥ ७.२,२६.१८
ते वाञ्छन्ति सदाकालं हरस्य चरणाम्बुजम्  ॥ ७.२,२६.१९
सौभाग्यं कान्तिमद्रूपं सत्त्वं त्यागार्द्रभावता  ॥ ७.२,२६.१९
शौर्यं वै जगति ख्यातिश्शिवमर्चयतो भवेत् ॥ ७.२,२६.२०
तस्मात्सर्वं परित्यज्य शिवैकाहितमानसः  ॥ ७.२,२६.२०
शिवपूजाविधिं कुर्याद्यदीच्छेच्छिवमात्मनः  ॥ ७.२,२६.२१
त्वरितं जीवितं याति त्वरितं याति यौवनम्  ॥ ७.२,२६.२१
त्वरितं व्याधिरभ्येति तस्मात्पूज्यः पिनाकधृक् ॥ ७.२,२६.२२
यावन्नायाति मरणं यावन्नाक्रमते जरा  ॥ ७.२,२६.२२
यावन्नेन्द्रियवैकल्यं तावत्पूजय शंकरम्  ॥ ७.२,२६.२३
न शिवार्चनतुल्यो ऽस्ति धर्मो ऽन्यो भुवनत्रये  ॥ ७.२,२६.२३
इति विज्ञाय यत्नेन पूजनीयस्सदाशिवः  ॥ ७.२,२६.२४
द्वारयागं जवनिकां परिवारबलिक्रियाम्  ॥ ७.२,२६.२४
नित्योत्सवं च कुर्वीत प्रसादे यदि पूजयेत् ॥ ७.२,२६.२५
हविर्निवेदनादूर्ध्वं स्वयं चानुचरो ऽपि वा  ॥ ७.२,२६.२५
प्रसादपरिवारेभ्यो बलिं दद्याद्यथाक्रमम्  ॥ ७.२,२६.२६
निर्गम्य सह वादित्रैस्तदाशाभिमुखः स्थितः  ॥ ७.२,२६.२६
पुष्पं धूपं च दीपञ्च दद्यादन्नं जलैः सह  ॥ ७.२,२६.२७
ततो दद्यान्महापीठे तिष्ठन्बलिमुदङ्मुखः  ॥ ७.२,२६.२७
ततो निवेदितं देवे यत्तदन्नादिकं पुरा  ॥ ७.२,२६.२८
तत्सर्वं सावशेषं वा चण्डाय विनिवेदयेत् ॥ ७.२,२६.२८
हुत्वा च विधिवत्पश्चात्पूजाशेषं समापयेत् ॥ ७.२,२६.२९
कृत्वा प्रयोगं विधिवद्यावन्मन्त्रं जपं ततः  ॥ ७.२,२६.२९
नित्योत्सवं प्रकुर्वीत यथोक्तं शिवशासने  ॥ ७.२,२६.३०
५७६

विपुले तैजसे पात्रे रक्तपद्मोपशोभिते  ॥ ७.२,२६.३०
अस्त्रं पाशुपतं दिव्यं तत्रावाह्य समर्चयेत् ॥ ७.२,२६.३१
शिवस्यारोप्यः तत्पात्रं द्विजस्यालंकृतस्य च  ॥ ७.२,२६.३१
न्यस्तास्त्रवपुषा तेन दीप्तयष्टिधरस्य च  ॥ ७.२,२६.३२
प्रासादपरिवारेभ्यो बहिर्मंगलनिःस्वनैः  ॥ ७.२,२६.३२
नृत्यगेयादिभिश्चैव सह दीपध्वजादिभिः  ॥ ७.२,२६.३३
प्रदक्षिणत्रयं कृत्वा न द्रुतं चाविलम्बितम्  ॥ ७.२,२६.३३
महापीठं समावृत्य त्रिःप्रदक्षिणयोगतः  ॥ ७.२,२६.३४
पुनः प्रविष्टो द्वारस्थो यजमानः कृताञ्जलिः  ॥ ७.२,२६.३४
आदायाभ्यंतरं नीत्वा ह्यस्त्रमुद्वासयेत्ततः  ॥ ७.२,२६.३४
प्रदक्षिणादिकं कृत्वा यथापूर्वोदितं क्रमात् ॥ ७.२,२६.३५
आदाय चाष्टपुष्पाणि पूजामथ समापयेत् ॥ ७.२,२६.३५
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे सांगोपांगपूजाविधानवर्णनं नाम षड्विंशो ऽध्यायः

अध्याय २७
उपमन्युरुवाच
अथाग्निकार्यं वक्ष्यामि कुण्डे वा स्थंडिले ऽपि वा  ॥ ७.२,२७.१
वेद्यां वा ह्यायसे पात्रे मृन्मये वा नवे शुभे  ॥ ७.२,२७.१
आधायाग्निं विधानेन संस्कृत्य च ततः परम्  ॥ ७.२,२७.२
तत्राराध्य महादेवं होमकर्म समाचरेत् ॥ ७.२,२७.२
कुण्डं द्विहस्तमानं वा हस्तमात्रमथापि वा  ॥ ७.२,२७.३
वृत्तं वा चतुरस्रं वा कुर्याद्वेदिं च मण्डलम्  ॥ ७.२,२७.३
कुण्डं विस्तारवन्निम्नं तन्मध्ये ऽष्टदलाम्बुजम्  ॥ ७.२,२७.४
चतुरंगुलमुत्सेधं तस्य द्व्यंगुलमेव वा  ॥ ७.२,२७.४
वितस्तिद्विगुणोन्नत्या नाभिमन्तः प्रचक्षते  ॥ ७.२,२७.५
मध्यं च मध्यमांगुल्या मध्यमोत्तमपर्वणोः  ॥ ७.२,२७.५
अंगुलैः कथ्यते सद्भिश्चतुर्विंशतिभिः करः  ॥ ७.२,२७.६
मेखलानां त्रयं वापि द्वयमेकमथापि वा  ॥ ७.२,२७.६
यथाशोभं प्रकुर्वीत श्लक्ष्णमिष्टं मृदा स्थिरम्  ॥ ७.२,२७.७
अश्वत्थपत्रवद्योनिं गजाधारवदेव वा  ॥ ७.२,२७.७
मेखलामध्यतः कुर्यात्पश्चिमे दक्षिणे ऽपि वा  ॥ ७.२,२७.८
शोभनामग्नितः किंचिन्निम्नामुन्मीलिकां शनैः  ॥ ७.२,२७.८
अग्रेण कुण्डाभिमुखीं किंचिदुत्सृज्य मेखलाम्  ॥ ७.२,२७.९
नोत्सेधनियमो वेद्याः सा मार्दी वाथ सैकती  ॥ ७.२,२७.९
मंडलं गोशकृत्तोयैर्मानं पात्रस्य नोदितम्  ॥ ७.२,२७.१०
कुण्डं च मृन्मयं वेदिमालिपेद्गोमयांबुना  ॥ ७.२,२७.१०
प्रक्षाल्य तापयेत्पात्रं प्रोक्षयेदन्यदंभसा  ॥ ७.२,२७.११
स्वसूत्रोक्तप्रकारेण कुण्डादौ विल्लिखेत्ततः  ॥ ७.२,२७.११
संप्रोक्ष्य कल्पयेद्दर्भैः पुष्पैर्वा वह्निविष्टरम्  ॥ ७.२,२७.१२
अर्चनार्थं च होमार्थं सर्वद्रव्याणि साधयेत् ॥ ७.२,२७.१२
प्रक्षाल्यक्षालनीयानि प्रोक्षण्या प्रोक्ष्य शोधयेत् ॥ ७.२,२७.१३
मणिजं काष्ठजं वाथ श्रोत्रियागारसम्भवम्  ॥ ७.२,२७.१३

१ अदन्तत्वमार्षम्

५७६

अन्यं वाभ्यर्हितं वह्निं ततः साधारमानयेत् ॥ ७.२,२७.१४
त्रिः प्रदक्षिणमावृत्य कुण्डादेरुपरि क्रमात् ॥ ७.२,२७.१४
वह्निबीजं समुच्चार्य त्वादधीताग्निमासने  ॥ ७.२,२७.१५
योनिमार्गेण वा तद्वदात्मनः संमुखेन वा  ॥ ७.२,२७.१५
नियोगः प्रदेश सर्वं कुंडं कुर्याद्विचक्षणः  ॥ ७.२,२७.१६
स्वनाभ्यंतःस्थितं वह्निं तद्रंध्राद्विस्फुलिंगवद् ॥ ७.२,२७.१६
निर्गम्य पावके बह्ये लीनं बिंबाकृति स्मरेत् ॥ ७.२,२७.१७
आज्यसंस्कारपर्यंतमन्वाधानपुरस्सरम्  ॥ ७.२,२७.१७
स्वसूत्रोक्तक्रमात्कुर्यान्मूलमन्त्रेण मन्त्रवित् ॥ ७.२,२७.१८
शिवमूर्तिं समभ्यर्च्य ततो दक्षिणपार्श्वतः  ॥ ७.२,२७.१८
न्यस्य मन्त्रं घृते मुद्रां दर्शयेद्धेनुसंज्ञिताम्  ॥ ७.२,२७.१९
स्रुक्स्रुवौ तैजसौ ग्राह्यौ न कांस्यायससैसकौ  ॥ ७.२,२७.१९
यज्ञदारुमयौ वापि स्मार्तौ वा शिल्पसम्मतौ  ॥ ७.२,२७.२०
पर्णे वा ब्रह्मवृक्षादेरच्छिद्रे मध्य उत्थिते  ॥ ७.२,२७.२०
संसृज्य दर्भैस्तौ वह्नौ संताप्य प्रोक्षयेत्पुनः  ॥ ७.२,२७.२१
पारार्षर्च्यस्वसूत्रोक्तक्रमेण शिवपूर्वकैः  ॥ ७.२,२७.२१
जुहुयादष्टभिर्बीजैरग्निसंस्कारसिद्धये  ॥ ७.२,२७.२२
भ्रुंस्तुंब्रुश्रुं क्रमेणैव पुंड्रंद्रमित्यतः परम्  ॥ ७.२,२७.२२
बीजानि सप्त सप्तानां जिह्वानामनुपूर्वशः  ॥ ७.२,२७.२३
त्रिशिखा मध्यमा जिह्वा बहुरूपसमाह्वया  ॥ ७.२,२७.२३
रक्ताग्नेयी नैरृती च कृष्णान्या सुप्रभा मता  ॥ ७.२,२७.२४
अतिरिक्ता मरुज्जिह्वा स्वनामानुगुणप्रभा  ॥ ७.२,२७.२४
स्वबिजानन्तरं वाच्या स्वाहांतञ्च यथाक्रमम्  ॥ ७.२,२७.२५
जिह्वामंत्रैस्तु तैर्हुत्वाज्यं जिह्वास्त्वेकैकश क्रमात् ॥ ७.२,२७.२५
रं वह्नयेति स्वाहेति मध्ये हुत्वाहुतित्रयम्  ॥ ७.२,२७.२६
सर्पिषा वा समिद्भिर्वा परिषेचनमाचरेत् ॥ ७.२,२७.२६
एवं कृते शिवाग्निः स्यात्स्मरेत्तत्र शिवासनम्  ॥ ७.२,२७.२७
तत्रावाह्य यजेद्देवमर्धनारीश्वरं शिवम्  ॥ ७.२,२७.२७
दीपान्तं परिषिच्याथ समिद्धोमं समाचरेत् ॥ ७.२,२७.२७
ताः पालाश्यः परा वापि याज्ञिया द्वादशांगुलाः  ॥ ७.२,२७.२८
अवक्रा न स्वयं शुष्कास्सत्वचो निर्व्रणाः समाः  ॥ ७.२,२७.२८
दशांगुला वा विहिताः कनिष्ठांगुलिसंमिताः  ॥ ७.२,२७.२९
प्रादेशमात्रा वालाभे होतव्याः सकला अपि  ॥ ७.२,२७.२९
दूर्वापत्रसमाकारां चतुरंगुलमायताम्  ॥ ७.२,२७.३०
दद्यादाज्याहुतिं पश्चादन्नमक्षप्रमाणतः  ॥ ७.२,२७.३०
लाजांस्तथा सर्षपांश्च यवांश्चैव तिलांस्तथा  ॥ ७.२,२७.३१
सर्पिषाक्तानि भक्ष्याणि लेह्यचोष्याणि सम्भवे  ॥ ७.२,२७.३१
दशैवाहुतयस्तत्र पञ्च वा त्रितयं च वा  ॥ ७.२,२७.३२
होतव्याः शक्तितो दद्यादेकमेवाथ वाहुतिम्  ॥ ७.२,२७.३२
श्रुवेणाज्यं समित्याद्यास्रुचाशेषात्करेण वा  ॥ ७.२,२७.३३
तत्र दिव्येन होतव्यं तीर्थेनार्षेण वा तथा  ॥ ७.२,२७.३३
द्रव्येणैकेन वा ऽलाभे जुहुयाच्छ्रद्धया पुनः  ॥ ७.२,२७.३४
प्रायश्चित्ताय जुहुयान्मंत्रयित्वाहुतित्रयम्  ॥ ७.२,२७.३४
५७७

ततो होमविशिष्टेन घृतेनापूर्य वै स्रुचम्  ॥ ७.२,२७.३५
निधाय पुष्पं तस्याग्रे श्रुवेणाधोमुखेन ताम्  ॥ ७.२,२७.३५
सदर्भेन समाच्छाद्य मूलेनांजलिनोत्थितः  ॥ ७.२,२७.३६
वौषडंतेन जुहुयाद्धारां तु यवसंमिताम्  ॥ ७.२,२७.३६
इत्थं पूर्णाहुतिं कृत्वा परिषिंचेच्च पूर्ववत् ॥ ७.२,२७.३७
तत उद्वास्य देवेशं गोपयेत्तु हुताशनम्  ॥ ७.२,२७.३७
तमप्युद्वास्य वा नाभौ यजेत्संधाय नित्यशः  ॥ ७.२,२७.३८
अथवा वह्निमानीय शिवशास्त्रोक्तवर्त्मना  ॥ ७.२,२७.३८
वागीशीगर्भसंभूतं संस्कृत्य विधिवद्यजेत् ॥ ७.२,२७.३९
अन्वाधानं पुनः कृत्वा परिधीन् परिधाय च  ॥ ७.२,२७.३९
पात्राणि द्वन्द्वरूपेण निक्षिप्येष्ट्वा शिवं ततः  ॥ ७.२,२७.४०
संशोध्य प्रोक्षणीपात्रं प्रोक्ष्यतानि तदंभसा  ॥ ७.२,२७.४०
प्रणीतापात्रमैशान्यां विन्यस्या पूरितं जलैः  ॥ ७.२,२७.४१
आज्यसंस्कारपर्यंतं कृत्वा संशोध्य स्रक्स्रुवौ  ॥ ७.२,२७.४१
गर्भाधानं पुंसवनं सीमन्तोन्नयनं ततः  ॥ ७.२,२७.४२
कृत्वा पृथक्पृथग्घुत्वा जातमग्निं विचिन्तयेत् ॥ ७.२,२७.४२
त्रिपादं सप्तहस्तं च चतुःशृंगं द्विशीर्षकम्  ॥ ७.२,२७.४३
मधुपिंगं त्रिनयनं सकपर्देन्दुशेखरम्  ॥ ७.२,२७.४३
रक्तं रक्ताम्बरालेपं माल्यभूषनभूषितम्  ॥ ७.२,२७.४४
सर्वलक्षणसंपन्नं सोपवीतं त्रिमेखलम्  ॥ ७.२,२७.४४
शक्तिमन्तं स्रुक्स्रुवौ च दधानं दक्षिणे करे  ॥ ७.२,२७.४५
तोमरं तालवृंतं च घृतपात्रं तथेतरैः  ॥ ७.२,२७.४५
जातं ध्यात्वैवमाकारं जातकर्म समाचरेत् ॥ ७.२,२७.४६
नालापनयनं कृत्वा ततः संशोध्य सूतकम्  ॥ ७.२,२७.४६
शिवाग्निरुचिनामास्य कृत्वाहुतिपुरस्सरम्  ॥ ७.२,२७.४७
पित्रोर्विसर्जनं कृत्वा चौलोपनयनादिकम्  ॥ ७.२,२७.४७
अप्तोर्यामावसानान्तं कृत्वा संस्कारमस्य तु  ॥ ७.२,२७.४८
आज्यधारादिहोमं च कृत्वा स्विष्टकृतं ततः  ॥ ७.२,२७.४८
रमित्यनेन बीजेन परिषिंचेत्ततः परम्  ॥ ७.२,२७.४९
ब्रह्मविष्णुशिवेशानां लोकेशानां तथैव च  ॥ ७.२,२७.४९
तदस्त्राणां च परितः कृत्वा पूजां यथाक्रमम्  ॥ ७.२,२७.५०
धूपदीपादिसिद्ध्यर्थं वह्निमुद्धृत्य कृत्यवित् ॥ ७.२,२७.५०
साधयित्वाज्यपूर्वाणि द्रव्याणि पुनरेव च  ॥ ७.२,२७.५१
कल्पयित्वासनं वह्नौ तत्रावाह्य यथापुरा  ॥ ७.२,२७.५१
संपूज्य देवं देवीं च ततः पूर्णांतमाचरेत् ॥ ७.२,२७.५२
अथ वा स्वाश्रमोक्तं तु वह्निकर्म शिवार्पणम्  ॥ ७.२,२७.५२
बुद्ध्वा शिवाश्रमी कुर्यान्न च तत्रापरो विधिः  ॥ ७.२,२७.५३
शिवाग्नेर्भस्मसंग्राह्यमग्निहोत्रोद्भवं तु वा  ॥ ७.२,२७.५३
वैवाहोग्निभवं वापि पक्वं शुचि सुगंधि च  ॥ ७.२,२७.५४
कपिलायाः शकृच्छस्तं गृहीतं गगने पतत् ॥ ७.२,२७.५४
न क्लिन्नं नातिकठिनं न दुर्गन्धं न शोषितम्  ॥ ७.२,२७.५५
उपर्यधः परित्यज्य गृह्णीयात्पतितं यदि  ॥ ७.२,२७.५५
पिंडीकृत्य शिवाग्न्यादौ तत्क्षिपेन्मूलमंत्रतः  ॥ ७.२,२७.५६
५७७

अपक्वमतिपाक्वं च संत्यज्य भसितं सितम्  ॥ ७.२,२७.५६
आदाय वा समालोड्य भस्माधारे विनिक्षिपेत् ॥ ७.२,२७.५७
तैजसं दारवं वापि मृन्मयं शैलमेव च  ॥ ७.२,२७.५७
अन्यद्वा शोभनं शुद्धं भस्माधारं प्रकल्पयेत् ॥ ७.२,२७.५८
समे देशे शुभे शुद्धे धनवद्भस्म निक्षिपेत् ॥ ७.२,२७.५८
न चायुक्तकरे दद्यान्नैवाशुचितले क्षिपेत् ॥ ७.२,२७.५९
न संस्पृशेच्च नीचांगैर्नोपेक्षेत न लंघयेत् ॥ ७.२,२७.५९
तस्माद्भसितमादाय विनियुंजीत मन्त्रतः  ॥ ७.२,२७.६०
कालेषूक्तेषु नान्यत्र नायोग्येभ्यः प्रदापयेत् ॥ ७.२,२७.६०
भस्मसंग्रहणं कुर्याद्देवे ऽनुद्वासिते सति  ॥ ७.२,२७.६१
उद्वासने कृते यस्माच्चण्डभस्म प्रजापते  ॥ ७.२,२७.६१
अग्निकार्ये कृते पश्चाच्छिवशास्त्रोक्तमार्गतः  ॥ ७.२,२७.६२
स्वसूत्रोक्तप्रकाराद्वा बलिकर्म समाचरेत् ॥ ७.२,२७.६२
अथ विद्यासनं न्यस्य सुप्रलिप्ते तु मण्दले  ॥ ७.२,२७.६३
विद्याकोशं प्रतिष्ठाप्य यजेत्पुष्पादिभिः क्रमात् ॥ ७.२,२७.६३
विद्यायाः पुरतः कृत्वा गुरोरपि च मण्डलम्  ॥ ७.२,२७.६४
तत्रासनवरं कृत्वा पुष्पाद्यै गुरुमर्चयेत् ॥ ७.२,२७.६४
ततोनुपूजयेत्पूज्यान् भोजयेच्च बुभुक्षितान्  ॥ ७.२,२७.६५
ततस्स्वयं च भुंजीत शुद्धमन्नं यथासुखम्  ॥ ७.२,२७.६५
निवेदितं च वा देवे तच्छेषं चात्मशुद्धये  ॥ ७.२,२७.६६
श्रद्दधानो न लोभेन न चण्डाय समर्पितम्  ॥ ७.२,२७.६६
गन्धमाल्यादि यच्चान्यत्तत्राप्येष समो विधिः  ॥ ७.२,२७.६७
न तु तत्र शिवोस्मीति बुद्धिं कुर्याद्विचक्षणः  ॥ ७.२,२७.६७
भुक्त्वाचम्य शिवं ध्यात्वा हृदये मूलमुच्चरेत् ॥ ७.२,२७.६८
कालशेषं नयेद्योग्यैः शिवशास्त्रकथादिभिः  ॥ ७.२,२७.६८
रात्रौ व्यतीते पूर्वांशे कृत्वा पूजां मनोहराम्  ॥ ७.२,२७.६९
शिवयोः शयनं त्वेकं कल्पयेदतिशोभनम्  ॥ ७.२,२७.६९
भक्ष्यभोज्यांबरालेपपुष्पमालादिकं तथा  ॥ ७.२,२७.७०
मनसा कर्मणा वापि कृत्वा सर्वं मनोहरम्  ॥ ७.२,२७.७०
ततो देवस्य देव्याश्च पादमूले शुचिस्स्वपेत् ॥ ७.२,२७.७१
गृहस्थो भार्यया सार्धं तदन्ये ऽपि तु केवलाः  ॥ ७.२,२७.७१
प्रत्यूषसमयं बुद्ध्वा मात्रामाद्यामुदीरयेत् ॥ ७.२,२७.७२
प्रणम्य मनसां देवं सांबं सगणमव्ययम्  ॥ ७.२,२७.७२
देशकालोचितं कृत्वा शौचाद्यमपि शक्तितः  ॥ ७.२,२७.७३
शंखादिनिनदैर्दिव्यैर्देवं देवीं च बोधयेत् ॥ ७.२,२७.७३
ततस्तत्समयोन्निद्रैः पुष्पैरतिसुगंधिभिः  ॥ ७.२,२७.७४
निर्वर्त्य शिवयोः पूजां प्रारभेत पुरोदितम्  ॥ ७.२,२७.७४
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे अग्निकार्यवर्णनं नाम सप्तविंशो ऽध्यायः

अध्याय २८
उपमन्युरुवाच
अतः परं प्रवक्ष्यामि शिवाश्रमनिषेविणाम्  ॥ ७.२,२८.१
शिवशास्त्रोक्तमार्गेण नैमित्तिकविधिक्रमम्  ॥ ७.२,२८.१
सर्वेष्वपि च मासेषु पक्षयोरुभयोरपि  ॥ ७.२,२८.२
५७८

अष्टाभ्यां च चतुर्दश्यां तथा पर्वाणि च क्रमात् ॥ ७.२,२८.२
अयने विषुवे चैव ग्रहणेषु विशेषतः  ॥ ७.२,२८.३
कर्तव्या महती पूजा ह्यधिका वापि शक्तितः  ॥ ७.२,२८.३
मासिमासि यथान्यायं ब्रह्मकूर्चं प्रसाध्य तु  ॥ ७.२,२८.४
स्नापयित्वा शिवं तेन पिबेच्छेषमुपोषितः  ॥ ७.२,२८.४
ब्रह्महत्यादिदोषाणामतीव महतामपि  ॥ ७.२,२८.५
निष्कृतिर्ब्रह्मकूर्चस्य पानान्नान्या विशिष्यते  ॥ ७.२,२८.५
पौषे पुष्यनक्षत्रे कुर्यान्नीराजनं विभोः  ॥ ७.२,२८.६
माघे मघाख्ये नक्षत्रे प्रदद्याद्घृतकंबलम्  ॥ ७.२,२८.६
फाल्गुने चोत्तरान्ते वै प्रारभेत महोत्सवम्  ॥ ७.२,२८.७
चैत्रे चित्रापौर्णमास्यां दोलां कुर्याद्यथाविधि  ॥ ७.२,२८.७
वैशाख्यां तु विशाखायां कुर्यात्पुष्पमहालयम्  ॥ ७.२,२८.८
ज्येष्ठे मूलाख्यनक्षत्रे शीतकुम्भं प्रदापयेत् ॥ ७.२,२८.८
आषाढे चोत्तराषाढे पवित्रारोपणं तथा  ॥ ७.२,२८.९
श्रावणे प्राकृतान्यापि मण्डलानि प्रकल्पयेत् ॥ ७.२,२८.९
श्रविष्ठाख्ये तु नक्षत्रे प्रौष्ठपद्यां ततः परम्  ॥ ७.२,२८.१०
प्रोक्षयेच्च जलक्रीडां पूर्वाषाढाश्रये दिने  ॥ ७.२,२८.१०
आश्वयुज्यां ततो दद्यात्पायसं च नवोदनम्  ॥ ७.२,२८.११
अग्निकार्यं च तेनैव कुर्याच्छतभिषग्दिने  ॥ ७.२,२८.११
कार्तिक्यां कृतिकायोगे दद्याद्दीपसहस्रकम्  ॥ ७.२,२८.१२
मार्गशीर्षे तथार्द्रायां घृतेन स्नापयेच्छिवम्  ॥ ७.२,२८.१२
अशक्तस्तेषु कालेषु कुर्यादुत्सवमेव वा  ॥ ७.२,२८.१३
आस्थानं वा महापूजामधिकं वा समर्चनम्  ॥ ७.२,२८.१३
आवृत्ते ऽपि च कल्याणे प्रशस्तेष्वपि कर्मसु  ॥ ७.२,२८.१४
दौर्मनस्ये दुराचारे दुःस्वप्ने दुष्टदर्शने  ॥ ७.२,२८.१४
उत्पाते वाशुभेन्यस्मिन्रोगे वा प्रबले ऽथ वा  ॥ ७.२,२८.१५
स्नानपूजाजपध्यानहोमदानादिकाः क्रियः  ॥ ७.२,२८.१५
निर्मितानुगुणाः कार्याः पुरश्चरणपूर्विकाः  ॥ ७.२,२८.१६
शिवानले च विहते पुनस्सन्धानमाचरेत् ॥ ७.२,२८.१६
य एवं शर्वधर्मिष्ठो वर्तते नित्यमुद्यतः  ॥ ७.२,२८.१७
तस्यैकजन्मना मुक्तिं प्रयच्छति महेश्वरः  ॥ ७.२,२८.१७
एतद्यथोत्तरं कुर्यान्नित्यनैमित्तिकेषु यः  ॥ ७.२,२८.१८
दिव्यं श्रीकंठनाथस्य स्थानमाद्यं स गच्छति  ॥ ७.२,२८.१८
तत्र भुक्त्वा महाभोगान्कल्पकोटिशतन्नरः  ॥ ७.२,२८.१९
कालांतरेच्युतस्तस्मादौमं कौमारमेव च  ॥ ७.२,२८.१९
संप्राप्य वैष्णवं ब्राह्मं रुद्रलोकं विशेषतः  ॥ ७.२,२८.२०
तत्रोषित्वा चिरं कालं भुक्त्वा भोगान्यथोदितान्  ॥ ७.२,२८.२०
पुनश्चोर्ध्वं गतस्तस्मादतीत्य स्थानपञ्चकम्  ॥ ७.२,२८.२१
श्रीकण्ठाज्ज्ञानमासाद्य तस्माच्छैवपुरं व्रजेत् ॥ ७.२,२८.२१
अर्धचर्यारतश्चापि द्विरावृत्त्यैवमेव तु  ॥ ७.२,२८.२२
पश्चाज्ज्ञानं समासाद्य शिवसायुज्यमाप्नुयात् ॥ ७.२,२८.२२
अर्धार्धचरितो यस्तु देही देहक्षयात्परम्  ॥ ७.२,२८.२३
अंडांतं वोर्ध्वमव्यक्तमतीत्य भुवनद्वयम्  ॥ ७.२,२८.२३
संप्राप्य पौरुषं रौद्रस्थानमद्रीन्द्रजापतेः  ॥ ७.२,२८.२४
५७८

अनेकयुगसाहस्रं भुक्त्वा भोगाननेकधा  ॥ ७.२,२८.२४
पुण्यक्षये क्षितिं प्राप्य कुले महति जायते  ॥ ७.२,२८.२५
तत्रापि पूर्वसंस्कारवशेन स महाद्युतिः  ॥ ७.२,२८.२५
पशुधर्मान्परित्यज्य शिवधर्मरतो भवेत् ॥ ७.२,२८.२६
तद्धर्मगौरवादेव ध्यात्वा शिवपुरं व्रजेत् ॥ ७.२,२८.२६
भोगांश्च विविधान्भुक्त्वा विद्येश्वरपदं व्रजेत् ॥ ७.२,२८.२७
तत्र विद्येश्वरैस्सार्धं भुक्त्वा भोगान्बहून्क्रमात् ॥ ७.२,२८.२७
अण्डस्यांतर्बहिर्वाथ सकृदावर्तते पुनः  ॥ ७.२,२८.२८
ततो लब्ध्वा शिवज्ञानं परां भक्तिमवाप्य च  ॥ ७.२,२८.२८
शिवसाधर्म्यमासाद्य न भूयो विनिवर्तते  ॥ ७.२,२८.२९
यश्चातीव शिवे भक्तो विषयासक्तचित्तवत् ॥ ७.२,२८.२९
शिवदर्मानसो कुर्वन्नकुर्वन्वापि मुच्यते  ॥ ७.२,२८.३०
एकावृत्तो द्विरावृत्तस्त्रिरावृत्तो निवर्तकः  ॥ ७.२,२८.३०
न पुनश्चक्रवर्ती स्याच्छिवधर्माधिकारवान्  ॥ ७.२,२८.३१
तस्माच्च्छिवाश्रितो भूत्वा येन केनापि हेतुना  ॥ ७.२,२८.३१
शिवधर्मे मतिं कुर्याच्छ्रेयसे चेत्कृतोद्यमः  ॥ ७.२,२८.३२
नात्र निर्बंधयिष्यामो वयं केचन केनचित् ॥ ७.२,२८.३२
निर्बन्धेभ्यो ऽतिवादेभ्यः प्रकृत्यैतन्न रोचते  ॥ ७.२,२८.३३
रोचते वा परेभ्यस्तु पुण्यसंस्कारगौरवात् ॥ ७.२,२८.३३
संसारकारणं येषां न प्ररोढुमलं भवेत् ॥ ७.२,२८.३४
प्रकृत्यनुगुणं तस्माद्विमृश्यैतदशेषतः  ॥ ७.२,२८.३४
शिवधर्मे ऽधिकुर्वीत यदीच्छेच्छिवमात्मनः  ॥ ७.२,२८.३५

ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे नित्यनैमित्तिकविधिवर्णनं नामाष्टाविंशो ऽध्यायः

अध्याय २९
श्रीकृष्ण उवाच
भगवंस्त्वन्मुखादेव श्रुतं श्रुतिसमं मया  ॥ ७.२,२९.१
स्वाश्रितानां शिवप्रोक्तं नित्यनैमित्तिकं तथा  ॥ ७.२,२९.१
इदानीं श्रोतुमिच्छामि शिवधर्माधिकारिणाम्  ॥ ७.२,२९.२
काम्यमप्यस्ति चेत्कर्म वक्तुमर्हसि साम्प्रतम्  ॥ ७.२,२९.२
उपमन्युरुवाच
अस्त्यैहिकफलं किञ्चिदामुष्मिकफलं तथा  ॥ ७.२,२९.३
ऐहिकामुष्मिकञ्चापि तच्च पञ्चविधं पुनः  ॥ ७.२,२९.३
किंचित्क्रियामयं कर्म किंचित्कर्म तपो मयम्  ॥ ७.२,२९.४
जपध्यानमयं किंचित्किंचित्सर्वमयं तथा  ॥ ७.२,२९.५
क्रियामयं तथा भिन्नं होमदानार्चनक्रमात् ॥ ७.२,२९.५
सर्वशक्तिमतामेव नान्येषां सफलं भवेत् ॥ ७.२,२९.६
शक्तिश्चाज्ञा मदेशस्य शिवस्य परमात्मनः  ॥ ७.२,२९.६
तस्मात्काम्यानि कर्माणि कुर्यादाज्ञाधरोद्विजः  ॥ ७.२,२९.७
अथ वक्ष्यामि काम्यं हि चेहामुत्र फलप्रदम्  ॥ ७.२,२९.७
शैवैर्माहेश्वरैश्चैव कार्यमंतर्बहिः क्रमात् ॥ ७.२,२९.८
शिवो महेश्वरश्चेति नात्यंतमिह भिद्यते  ॥ ७.२,२९.८
यथा तथा न भिद्यंते शैवा माहेश्वरा अपि  ॥ ७.२,२९.९
शिवाश्रिता हि ते शैवा ज्ञानयज्ञरता नराः  ॥ ७.२,२९.९
माहेश्वरास्समाख्याता कर्मयज्ञरता भुवि  ॥ ७.२,२९.१०
५७९

तस्मादाभ्यन्तरे कुर्युः शैवा माहेश्वरा वहिः  ॥ ७.२,२९.१०
न तु प्रयोगो भिद्येत वक्ष्यमाणस्य कर्मणः  ॥ ७.२,२९.११
परीक्ष्य भूमिं विधिवद्गंधवर्णरसादिभिः  ॥ ७.२,२९.११
मनोभिलषिते तत्र वितानविततांबरे  ॥ ७.२,२९.१२
सुप्रलिप्ते महीपृष्ठे दर्पणोदरसंनिभे  ॥ ७.२,२९.१२
प्राचीमुत्पादयेत्पूर्वं शास्त्रदृष्टेन वर्त्मना  ॥ ७.२,२९.१३
एकहस्तं द्विहस्तं वा मण्डलं परिकल्पयेत् ॥ ७.२,२९.१३
आलिखेद्विमलं पद्ममष्टपत्रं सकर्णिकम्  ॥ ७.२,२९.१४
रत्नहेमादिभिश्चूर्णैर्यथासंभवसंभृतैः  ॥ ७.२,२९.१४
पञ्चावरणसंयुक्तं बहुशोभासमन्वितम्  ॥ ७.२,२९.१५
दलेषु सिद्धयः कल्प्याः केसरेषु सशक्तिकाः  ॥ ७.२,२९.१५
रुद्रा वामादयस्त्वष्टौ पूर्वादिदलतः क्रमात् ॥ ७.२,२९.१६
कर्णिकायां च वैराग्यं बीजेषु नव शक्तयः  ॥ ७.२,२९.१६
स्कन्दे शिवात्मको धर्मो नाले ज्ञानं शिवाश्रयम्  ॥ ७.२,२९.१७
कर्णिकोपरि चाग्नेयं मंडलं सौरमैन्दवम्  ॥ ७.२,२९.१७
शिवविद्यात्मतत्त्वाख्यं तत्त्वत्रयमतः परम्  ॥ ७.२,२९.१८
सर्वासनोपरि सुखं विचित्रकुसुमान्वितम्  ॥ ७.२,२९.१८
पञ्चावरणसंयुक्तं पूजयेदंबया सह  ॥ ७.२,२९.१९
शुद्धस्फटिकसंकाशं प्रसन्नं शीतलद्युतिम्  ॥ ७.२,२९.१९
विद्युद्वलयसंकाशजटामुकुटभूषितम्  ॥ ७.२,२९.२०
शार्दूलचर्मवसनं किञ्चित्स्मितमुखांबुजम्  ॥ ७.२,२९.२०
रक्तपद्मदलप्रख्यपादपाणितलाधरम्  ॥ ७.२,२९.२१
सर्वलक्षणसंपन्नं सर्वाभरणभूषितम्  ॥ ७.२,२९.२१
दिव्यायुधवरैर्युक्तं दिव्यगंधानुलेपनम्  ॥ ७.२,२९.२२
पञ्चवक्त्रं दशभुजं चन्द्रखण्डशिखामणिम्  ॥ ७.२,२९.२२
अस्य पूर्वमुखं सौम्यं बालार्कसदृशप्रभम्  ॥ ७.२,२९.२३
त्रिलोचनारविंदाढ्यं कृतबालेंदुशेखरम्  ॥ ७.२,२९.२३
दक्षिणं नीलजीमूतसमानरुचिरप्रभम्  ॥ ७.२,२९.२४
भ्रुकुटीकुटिलं घोरं रक्तवृत्तेक्षणत्रयम्  ॥ ७.२,२९.२४
दंष्ट्राकरालं दुर्धर्षं स्फुरिताधरपल्लवम्  ॥ ७.२,२९.२५
उत्तरं विद्रुमप्रख्यं नीलालकविभूषितम्  ॥ ७.२,२९.२५
सविलासं त्रिनयनं चन्द्राभरणशेखरम्  ॥ ७.२,२९.२६
पश्चिमं पूर्णचन्द्राभं लोचनत्रितयोज्ज्वलम्  ॥ ७.२,२९.२६
चन्द्ररेखाधरं सौम्यं मंदस्मितमनोहरम्  ॥ ७.२,२९.२७
पञ्चमं स्फटिकप्रख्यमिंदुरेखासमुज्ज्वलम्  ॥ ७.२,२९.२७
अतीव सौम्यमुत्फुल्ललोचनत्रितयोज्ज्वलम्  ॥ ७.२,२९.२८
दक्षिणे शूलपरशुवज्रखड्गानलोज्ज्वलम्  ॥ ७.२,२९.२८
सव्ये च नागनाराचघण्टापाशांकुशोज्ज्वलम्  ॥ ७.२,२९.२९
निवृत्त्याजानुसंबद्धमानाभेश्च प्रतिष्ठया  ॥ ७.२,२९.२९
आकंठं विद्यया तद्वदाललाटं तु शांतया  ॥ ७.२,२९.३०
तदूर्ध्वं शांत्यतीताख्यकलया परया तथा  ॥ ७.२,२९.३०
पञ्चाध्वव्यापिनं साक्षात्कलापञ्चकविग्रहम्  ॥ ७.२,२९.३१
ईशानमुकुटं देवं पुरुषाख्यं पुरातनम्  ॥ ७.२,२९.३१
अघोरहृदयं तद्वद्वामगुह्यं महेश्वरम्  ॥ ७.२,२९.३२
५७९

सद्यपादं च तन्मूर्तिमष्टत्रिंशत्कलामयम्  ॥ ७.२,२९.३२
मातृकामयमीशानं पञ्चब्रह्ममयं तथा  ॥ ७.२,२९.३३
ओंकाराख्यमयं चैव हंसशक्त्या समन्वितम्  ॥ ७.२,२९.३३
तथेच्छात्मिकया शक्त्या समारूढांकमंडलम्  ॥ ७.२,२९.३४
ज्ञानाख्यया दक्षिणतो वामतश्च क्रियाख्यया  ॥ ७.२,२९.३४
तत्त्वत्रयमयं साक्षाद्विद्यामूर्तिं सदाशिवम्  ॥ ७.२,२९.३५
मूर्तिमूलेन संकल्प्य सकलीकृत्य च क्रमात् ॥ ७.२,२९.३५
संपूज्य च यथान्यायमर्घान्तं मूलविद्यया  ॥ ७.२,२९.३६
मूर्तिमन्तं शिवं साक्षाच्छक्त्या परमया सह  ॥ ७.२,२९.३६
तत्रावाह्य महादेवं सदसद्व्यक्तिवर्जितम्  ॥ ७.२,२९.३७
पञ्चोपकरणं कृत्वा पूजयेत्परमेश्वरम्  ॥ ७.२,२९.३७
ब्रह्मभिश्च षडङ्गैश्च ततो मातृकया सह  ॥ ७.२,२९.३८
प्रणवेन शिवेनैव शक्तियुक्तेन च क्रमात् ॥ ७.२,२९.३८
शांतेन वा तथान्यैश्च वेदमन्त्रैश्च कृत्स्नशः  ॥ ७.२,२९.३९
पूजयेत्परमं देवं केवलेन शिवेन वा  ॥ ७.२,२९.३९
पाद्यादिमुखवासांतं कृत्वा प्रस्थापनं विना  ॥ ७.२,२९.४०
पञ्चावरणपूजां तु ह्यारभेत यथाक्रमम्  ॥ ७.२,२९.४०
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे काम्यकर्मवर्णनं नामैकोनत्रिंशत्तमो ऽध्यायः

अध्याय ३०
तत्रादौ शिवयोः पार्श्वे दक्षिणे वामतः क्रमात् ॥ ७.२,३०.१
गंधाद्यैरर्चयेत्पूर्वं देवौ हेरंबषण्मुखौ  ॥ ७.२,३०.१
ततो ब्रह्माणि परित ईशानादि यथाक्रमम्  ॥ ७.२,३०.२
सशक्तिकानि सद्यांतं प्रथमावरणे यजेत् ॥ ७.२,३०.२
षडंगान्यपि तत्रैव हृदयादीन्यनुक्रमात् ॥ ७.२,३०.३
शिवस्य च शिवायाश्च वाह्नेयादि समर्चयेत् ॥ ७.२,३०.३
तत्र वामादिकान्रुद्रानष्टौ वामादिशक्तिभिः  ॥ ७.२,३०.४
अर्चयेद्वा न वा पश्चात्पूर्वादिपरितः क्रमात् ॥ ७.२,३०.४
प्रथमावरणं प्रोक्तं मया ते यदुनंदन  ॥ ७.२,३०.५
द्वितीयावरणं प्रीत्या प्रोच्यते श्रद्धया शृणु  ॥ ७.२,३०.५
अनंतं पूर्वादिक्पत्रे तच्छक्तिं तस्य वामतः  ॥ ७.२,३०.६
सूक्ष्मं दक्षिणदिक्पत्रे सह शक्त्या समर्चयेत् ॥ ७.२,३०.६
ततः पश्चिमदिक्पत्रे सह शक्त्या शिवोत्तमम्  ॥ ७.२,३०.७
तथैवोत्तरदिक्पत्रे चैकनेत्रं समर्चयेत् ॥ ७.२,३०.७
एकरुद्रं च तच्छक्तिं पश्चादीशदले ऽर्चयेत् ॥ ७.२,३०.८
त्रिमूर्तिं तस्य शक्तिं च पूजयेदग्निदिग्दले  ॥ ७.२,३०.८
श्रीकण्ठं नैरृते पत्रे तच्छक्तिं तस्य वामतः  ॥ ७.२,३०.९
तथैव मारुते पत्रे शिखंडीशं समर्चयेत् ॥ ७.२,३०.९
द्वितीयावरणे चेज्यास्सर्वर्तश्चक्रवर्तिनः  ॥ ७.२,३०.१०
तृतीयावरणे पूज्याः शक्तिभिश्चाष्टमूर्तयः  ॥ ७.२,३०.१०
अष्टसु क्रमशो दिक्षु पूर्वादिपरितः क्रमात् ॥ ७.२,३०.११
भवः शर्वस्तथेशानो रुद्रः पशुपतिस्ततः  ॥ ७.२,३०.११
उग्रो भीमो महादेव इत्यष्टौ मूर्तयः क्रमात् ॥ ७.२,३०.१२
अनंतरं ततश्चैव महादेवादयः क्रमात् ॥ ७.२,३०.१२
शक्तिभिस्सह संपूज्यास्तत्रैकादशमूर्तयः  ॥ ७.२,३०.१२
५८०

महादेवः शिवो रुद्रः शंकरो नीललोहितः  ॥ ७.२,३०.१३
ईशानो विजयो भीमो देवदेवो भवोद्भवः  ॥ ७.२,३०.१३
कपर्दीशश्च कथ्यंते तथैकादशशक्तयः  ॥ ७.२,३०.१४
तत्राष्टौ प्रथमं पूज्याः वाह्नेयादि यथाक्रमम्  ॥ ७.२,३०.१४
देवदेवः पूर्वपत्रे ईशानं चाग्निगोचरे  ॥ ७.२,३०.१५
भवोद्भवस्तयोर्मध्ये कपालीशस्ततः परम्  ॥ ७.२,३०.१५
तस्मिन्नावरणे भूयो वृषेन्द्रं पुरतो यजेत् ॥ ७.२,३०.१६
नंदिनं दक्षिणे तस्य महाकालं तथोत्तरे  ॥ ७.२,३०.१६
शास्तारं वह्निदिक्पत्रे मात्ःर्दक्षिणदिग्दले  ॥ ७.२,३०.१७
गजास्यं नैरृते पत्रे षण्मुखं वारुणे पुनः  ॥ ७.२,३०.१७
ज्येष्ठां वायुदले गौरीमुत्तरे चंडमैश्वरे  ॥ ७.२,३०.१८
शास्तृनन्दीशयोर्मध्ये मुनीन्द्रं वृषभं यजेत् ॥ ७.२,३०.१८
महाकालस्योत्तरतः पिंगलं तु समर्चयेत् ॥ ७.२,३०.१९
शास्तृमातृसमूहस्य मध्ये भृंगीश्वरं ततः  ॥ ७.२,३०.१९
मातृविघ्नेशमध्ये तु वीरभद्रं समर्चयेत् ॥ ७.२,३०.२०
स्कन्दविघ्नेशयोर्मध्ये यजेद्देवीं सरस्वतीम्  ॥ ७.२,३०.२०
ज्येष्ठाकुमारयोर्मध्ये श्रियं शिवपदार्चिताम्  ॥ ७.२,३०.२१
ज्येष्ठागणाम्बयोर्मध्ये महामोटीं समर्चयेत् ॥ ७.२,३०.२१
गणाम्बाचण्डयोर्मध्ये देवीं दुर्गां प्रपूजयेत् ॥ ७.२,३०.२२
अत्रैवावरणे भूयः शिवानुचरसंहतिम्  ॥ ७.२,३०.२२
रुद्रप्रथमभूताख्यां विविधां च सशक्तिकाम्  ॥ ७.२,३०.२३
शिवायाश्च सखीवर्गं जपेद्ध्यात्वा समाहितः  ॥ ७.२,३०.२३
एवं तृतीयावरणे वितते पूजिते सति  ॥ ७.२,३०.२४
चतुर्थावरणं ध्यात्वा बहिस्तस्य समर्चयेत् ॥ ७.२,३०.२४
भानुः पूर्वदले पूज्यो दक्षिणे चतुराननः  ॥ ७.२,३०.२५
रुद्रो वरुणदिक्पत्रे विष्णुरुत्तरदिग्दले  ॥ ७.२,३०.२५
चतुर्णामपि देवानां पृथगावरणान्यथ  ॥ ७.२,३०.२६
तस्यांगानि षडेवादौ दीप्ताद्याभिश्च शक्तिभिः  ॥ ७.२,३०.२६
दीप्ता सूक्ष्मा जया भद्रा विभूतिर्विमला क्रमात् ॥ ७.२,३०.२७
अमोघा विद्युता चैव पूर्वादि परितः स्थिताः  ॥ ७.२,३०.२७
द्वितीयावरणे पूज्याश्चतस्रो मूर्तयः क्रमात् ॥ ७.२,३०.२८
पूर्वाद्युत्तरपर्यंताः शक्तयश्च ततः परम्  ॥ ७.२,३०.२८
आदित्यो भास्करो भानू रविश्चेत्यनुपूर्वशः  ॥ ७.२,३०.२९
अर्को ब्रह्मा तथा रुद्रो विष्णुश्चैते विवस्वतः  ॥ ७.२,३०.२९
विस्तारा पूर्वदिग्भागे सुतरां दक्षिणे स्थिताः  ॥ ७.२,३०.३०
बोधनी पश्चिमे भागे आप्यायिन्युत्तरे पुनः  ॥ ७.२,३०.३०
उषां प्रभां तथा प्राज्ञां सन्ध्यामपि ततः परम्  ॥ ७.२,३०.३१
ऐशानादिषु विन्यस्य द्वितीयावरणे यजेत् ॥ ७.२,३०.३१
सोममंगारकं चैव बुधं बुद्धिमतां वरम्  ॥ ७.२,३०.३२
बृहस्पतिं बृहद्बुद्धिं भार्गवं तेजसां निधिम्  ॥ ७.२,३०.३२
शनैश्चरं तथा राहुं केतुं धूम्रं भयंकरम्  ॥ ७.२,३०.३३
समंततो यजेदेतांस्तृतीयावरणे क्रमात् ॥ ७.२,३०.३३
अथवा द्वादशादित्या द्वितीयावरणे यजेत् ॥ ७.२,३०.३४
५८०

तृतीयावरणे चैव राशीन्द्वादश पूजयेत् ॥ ७.२,३०.३४
सप्तसप्त गणांश्चैव बहिस्तस्य समंततः  ॥ ७.२,३०.३५
ऋषीन्देवांश्च गंधर्वान्पन्नगानप्सरोगणान्  ॥ ७.२,३०.३५
ग्रामण्यश्च तथा यक्षान्यातुधानांस्तथा हयान्  ॥ ७.२,३०.३६
सप्तच्छंदोमयांश्चैव वालखिल्यांश्च पूजयेत् ॥ ७.२,३०.३६
एवं तृतीयावरणे समभ्यर्च्य दिवाकरम्  ॥ ७.२,३०.३७
ब्रह्माणमर्चयेत्पश्चात्त्रिभिरावरणैः सहः  ॥ ७.२,३०.३७
हिरण्यगर्भं पूर्वस्यां विराजं दक्षिणे ततः  ॥ ७.२,३०.३८
कालं पश्चिमदिग्भागे पुरुषं चोत्तरे यजेत् ॥ ७.२,३०.३८
हिरण्यगर्भः प्रथमो ब्रह्मा कमलसन्निभः  ॥ ७.२,३०.३९
कालो जात्यंजनप्रख्यः पुरुषः स्फटिकोपमः  ॥ ७.२,३०.३९
त्रिगुणो राजसश्चैव तामसः सात्त्विकस्तथा  ॥ ७.२,३०.४०
चत्वार एते क्रमशः प्रथमावरणे स्थिताः  ॥ ७.२,३०.४०
द्वितीयावरणे पूज्याः पूर्वादिपरितः क्रमात् ॥ ७.२,३०.४१
सनत्कुमारः सनकः सनंदश्च सनातनः  ॥ ७.२,३०.४१
तृतीयावरणे पश्चादर्चयेच्च प्रजापतीन्  ॥ ७.२,३०.४२
अष्टौ पूर्वांश्च पूर्वादौ त्रीन्प्राक्पश्चादनुक्रमात् ॥ ७.२,३०.४२
दक्षो रुचिर्भृगुश्चैव मरीचिश्च तथांगिराः  ॥ ७.२,३०.४३
पुलस्त्यः पुलहश्चैव क्रतुरत्रिश्च कश्यपः  ॥ ७.२,३०.४३
वसिष्ठश्चेति विख्याताः प्रजानां पतयस्त्विमे  ॥ ७.२,३०.४४
तेषां भार्याश्च तैस्सार्धं पूजनीया यथाक्रमम्  ॥ ७.२,३०.४४
प्रसूतिश्च तथा"कूतिः ख्यातिः सम्भूतिरेव च  ॥ ७.२,३०.४५
धृतिः स्मृतिः क्षमा चैव सन्नतिश्चानसूयका  ॥ ७.२,३०.४५
देवमातारुन्धती च सर्वाः खलु पतिव्रताः  ॥ ७.२,३०.४६
शिवार्चनरतो नित्यं श्रीमत्यः प्रियदर्शनाः  ॥ ७.२,३०.४६
प्रथमावरणे वेदांश्चतुरो वा प्रपूजयेत् ॥ ७.२,३०.४७
इतिहासपुराणानि द्वितीयावरणे पुनः  ॥ ७.२,३०.४७
तृतीयावरणे पश्चाद्धर्मशास्त्रपुरस्सराः  ॥ ७.२,३०.४८
वैदिक्यो निखिला विद्याः पूज्या एव समंततः  ॥ ७.२,३०.४८
पूर्वादिपुरतो वेदास्तदन्ये तु यथारुचि  ॥ ७.२,३०.४९
अष्टधा वा चतुर्धा वा कृत्वा पूजां समंततः  ॥ ७.२,३०.४९
एवं ब्रह्माणमभ्यर्च्य त्रिभिरावरणैर्युतम्  ॥ ७.२,३०.५०
दक्षिणे पश्चिमे पश्चाद्रुद्रं सावरणं यजेत् ॥ ७.२,३०.५०
तस्य ब्रह्मषडंगानि प्रथमावरणं स्मृतम्  ॥ ७.२,३०.५१
द्वितीयावरणे चैव विद्येश्वरमयं तथा  ॥ ७.२,३०.५१
तृतीयावरणे भेदो विद्यते स तु कथ्यते  ॥ ७.२,३०.५२
चतस्रो मूर्तयस्तस्य पूज्याः पूर्वादितः क्रमात् ॥ ७.२,३०.५२
त्रिगुणास्सकलो देवः पुरस्ताच्छिवसंज्ञकः  ॥ ७.२,३०.५३
राजसो दक्षिणे ब्रह्मा सृष्टिकृत्पूज्यते भवः  ॥ ७.२,३०.५३
तामसः पश्चिमे चाग्निः पूज्यस्संहारको हरः  ॥ ७.२,३०.५४
सात्त्विकस्सुखकृत्सौम्ये विष्णुर्विश्वपतिर्मृडः  ॥ ७.२,३०.५४
एवं पश्चिमदिग्भागे शम्भोः षड्विंशकं शिवम्  ॥ ७.२,३०.५५
समभ्यर्च्योत्तरे पार्श्वे ततो वैकुंठमर्चयेत् ॥ ७.२,३०.५५
वासुदेवं पुरस्कृत्वा प्रथमावरणे यजेत् ॥ ७.२,३०.५६
५८१

अनिरुद्धं दक्षिणतः प्रद्युम्नं पश्चिमे ततः  ॥ ७.२,३०.५६
सौम्ये संकर्षणं पश्चाद्व्यत्यस्तौ वा यजेदिमौ  ॥ ७.२,३०.५७
प्रथमावरणं प्रोक्तं द्वितीयावरणं शुभम्  ॥ ७.२,३०.५७
मत्स्यः कूर्मो वराहश्च नरसिंहोथ वामनः  ॥ ७.२,३०.५८
रामश्चान्यतमः कृष्णो भवानश्वमुखोपि च  ॥ ७.२,३०.५८
तृतीयावरणे चक्रुः पूर्वभागे समर्चयेत् ॥ ७.२,३०.५९
नारायणाख्यां याम्येस्त्रं क्वचिदव्याहतं यजेत् ॥ ७.२,३०.५९
पश्चिमे पांचजन्यं च शार्ङ्गंधनुरथोत्तरे  ॥ ७.२,३०.६०
एवं त्र्यावरणैः साक्षाद्विश्वाख्यां परमं हरिम्  ॥ ७.२,३०.६०
महाविष्णुं सदाविष्णुं मूर्तीकृत्य समर्चयेत् ॥ ७.२,३०.६१
इत्थं विष्णोश्चतुर्व्यूहक्रमान्मूर्तिचतुष्टयम्  ॥ ७.२,३०.६१
पूजयित्वा च तच्छक्तीश्चतस्रः पुजयेत्क्रमात् ॥ ७.२,३०.६१
प्रभामाग्नेयदिग्भागे नैरृते तु सरस्वतीम्  ॥ ७.२,३०.६२
गणांबिका च वायव्ये लक्ष्मीं रौद्रे समर्चयेत् ॥ ७.२,३०.६२
एवं भान्वादिमूर्तीनां तच्छक्तीनामनंतरम्  ॥ ७.२,३०.६३
पूजां विधाय लोकेशांस्तत्रैवावरणे यजेत् ॥ ७.२,३०.६३
इन्द्रमग्निं यमं चैव निरृतिं वरुणं तथा  ॥ ७.२,३०.६४
वायुं सोमं कुबेरं च पश्चादीशानमर्चयेत् ॥ ७.२,३०.६४
एवं चतुर्थावरणं पूजयित्वा विधानतः  ॥ ७.२,३०.६५
आयुधानि महेशस्य पश्चाद्बांह्यं समर्चयेत् ॥ ७.२,३०.६५
श्रीमन्त्रिशूलमैशाने वज्रं माहेन्द्रदिङ्मुखे  ॥ ७.२,३०.६६
परशुं वह्निदिग्भागे याम्ये सायकमर्चयेत् ॥ ७.२,३०.६६
नैरृते तु यजेत्खड्गं पाशं वारुणगोचरे  ॥ ७.२,३०.६७
अंकुशं मारुते भागे पिनाकं चोत्तरे यजेत् ॥ ७.२,३०.६७
पश्चिमाभिमुखं रौद्रं क्षेत्रपालं समर्चयेत् ॥ ७.२,३०.६८
पञ्चमावरणं चैव सम्पूज्यानन्तरं बहिः  ॥ ७.२,३०.६८
सर्वावरणदेवानां बहिर्वा पञ्चमे ऽथवा  ॥ ७.२,३०.६९
पञ्चमे मातृभिस्सार्धं महोक्ष पुरतो यजेत् ॥ ७.२,३०.६९
ततः समंततः पूज्यास्सर्वा वै देवयोनयः  ॥ ७.२,३०.७०
खेचरा ऋषयस्सिद्धा दैत्या यक्षाश्च राक्षसाः  ॥ ७.२,३०.७०
अनंताद्याश्च नागेंद्रा नागैस्तत्तत्कुलोद्भवैः  ॥ ७.२,३०.७१
डाकिनीभूतवेतालप्रेतभैरवनायकाः  ॥ ७.२,३०.७१
पातालवासिनश्चान्ये नानायोनिसमुद्भवाः  ॥ ७.२,३०.७२
नद्यस्समुद्रा गिरयः काननानि सरांसि च  ॥ ७.२,३०.७२
पशवः पक्षिणो वृक्षाः कीटाद्याः क्षुद्रयोनयः  ॥ ७.२,३०.७३
नराश्च विविधाकारा मृगाश्च क्षुद्रयोनयः  ॥ ७.२,३०.७३
भुवनान्यन्तरण्डस्य ततो ब्रह्माण्डकोटयः  ॥ ७.२,३०.७४
बहिरंडान्यसंख्यानि भुवनानि सहाधिपैः  ॥ ७.२,३०.७४
ब्रह्मांडाधारका रुद्रा दशदिक्षु व्यवस्थिताः  ॥ ७.२,३०.७५
यद्गौड यच्च मामेयं यद्वा शाक्तं ततः परम्  ॥ ७.२,३०.७५
यत्किञ्चिदस्ति शब्दस्य वाच्यं चिदचिदात्मकम्  ॥ ७.२,३०.७६
तत्सर्वं शिवयोः पार्श्वे बुद्ध्वा सामान्यतो यजेत् ॥ ७.२,३०.७६
कृतांजलिपुटाः सर्वे ऽचिंत्याः स्मितमुखास्तथा  ॥ ७.२,३०.७७
५८१

प्रीत्या संप्रेक्षमाणाश्च देवं देवीं च सर्वदा  ॥ ७.२,३०.७७
इत्थमावरणाभ्यर्चां कृत्वाविक्षेपशांतये  ॥ ७.२,३०.७८
पुनरभ्यर्च्य देवेशं पक्त्वाक्षरमुदीरयेत् ॥ ७.२,३०.७८
निवेदयेत्ततः पश्चाच्छिवयोरमृतोपमम्  ॥ ७.२,३०.७९
सुव्यञ्जनसमायुक्तं शुद्धं चारु महाचरुम्  ॥ ७.२,३०.७९
द्वात्रिंशदाढकैर्मुख्यमधमं त्वाढकावरम्  ॥ ७.२,३०.८०
साधयित्वा यथासंपच्छ्रद्धया विनिवेदयेत् ॥ ७.२,३०.८०
ततो निवेद्य पानीयं तांबूलं चोपदंशकैः  ॥ ७.२,३०.८१
नीराजनादिकं कृत्वा पूजाशेषं समापयेत् ॥ ७.२,३०.८१
भोगोपयोग्यद्रव्याणि विशिष्टान्येव साधयेत् ॥ ७.२,३०.८२
वित्तशाठ्यं न कुर्वीत भक्तिमान्विभवे सति  ॥ ७.२,३०.८२
शठस्योपेक्षकस्यापि व्यंग्यं चैवानुतिष्ठतः  ॥ ७.२,३०.८३
न फलंत्येव कर्माणि काम्यानीति सतां कथा  ॥ ७.२,३०.८३
तस्मात्सम्यगुपेक्षां च त्यक्त्वा सर्वांगयोगतः  ॥ ७.२,३०.८४
कुर्यात्काम्यानि कर्माणि फलसिद्धिं यदीच्छति  ॥ ७.२,३०.८४
इत्थं पूजां समाप्याथ देवं देवीं प्रणम्य च  ॥ ७.२,३०.८५
भक्त्या मनस्समाधाय पश्चात्स्तोत्रमुदीरयेत् ॥ ७.२,३०.८५
ततः स्तोत्रमुपास्यान्ते त्वष्टोत्तरशतावराम्  ॥ ७.२,३०.८६
जपेत्पञ्चाक्षरीं विद्यां सहस्रोत्तरमुत्सुकः  ॥ ७.२,३०.८६
विद्यापूजां गुरोः पूजां कृत्वा पश्चाद्यथाक्रमम्  ॥ ७.२,३०.८७
यथोदयं यथाश्राद्धं सदस्यानपि पूजयेत् ॥ ७.२,३०.८७
ततः उद्वास्य देवेशं सर्वैरावरणैः सह  ॥ ७.२,३०.८८
मण्डलं गुरवे दद्याद्यागोपकरणैस्सह  ॥ ७.२,३०.८८
शिवाश्रितेभ्यो वा दद्यात्सर्वमेवानुपूर्वशः  ॥ ७.२,३०.८९
अथवा तच्छिवायैव शिवक्षेत्रे समर्पयेत् ॥ ७.२,३०.८९
शिवाग्नौ वा यजेद्देवं होमद्रव्यैश्च सप्तभिः  ॥ ७.२,३०.९०
समभ्यर्च्य यथान्यायं सर्वावरणदेवताः  ॥ ७.२,३०.९०
एष योगेश्वरो नाम त्रिषु लोकेषु विश्रुतः  ॥ ७.२,३०.९१
न तस्मादधिकः कश्चिद्यागो ऽस्ति भुवने क्वचित् ॥ ७.२,३०.९१
न तदस्ति जगत्यस्मिन्नसध्यं यदनेन तु  ॥ ७.२,३०.९२
ऐहिकं वा फलं किंचिदामुष्मिकफलं तु वा  ॥ ७.२,३०.९२
इदमस्य फलं नेदमिति नैव नियम्यते  ॥ ७.२,३०.९३
श्रेयोरूपस्य कृत्स्नस्य तदिदं श्रेष्टसाधनम्  ॥ ७.२,३०.९३
इदं न शक्यते वक्तुं पुरुषेण यदर्च्यते  ॥ ७.२,३०.९४
चिंतामणेरिवैतस्मात्तत्तेन प्राप्यते फलम्  ॥ ७.२,३०.९४
तथापि क्षुद्रमुद्दिश्य फलं नैतत्प्रयोजयेत् ॥ ७.२,३०.९५
लघ्वर्थी महतो यस्मात्स्वयं लघुतरो भवेत् ॥ ७.२,३०.९५
महद्वा फलमल्पं वा कृतं चेत्कर्म सिध्यति  ॥ ७.२,३०.९६
महादेवं समुद्दिश्य कृतं कर्म प्रयुज्यताम्  ॥ ७.२,३०.९६
तस्मादनन्यलभ्येषु शत्रुमृत्युंजयादिषु  ॥ ७.२,३०.९७
फलेषु दृष्टादृष्टेषु कुर्यादेतद्विचक्षणः  ॥ ७.२,३०.९७
महत्स्वपि च पातेषु महारागभयादिषु  ॥ ७.२,३०.९८
दुर्भिक्षादिषु शांत्यर्थं शांतिं कुर्यादनेन तु  ॥ ७.२,३०.९८
बहुना किं प्रलापेन महाव्यापन्निवारकम्  ॥ ७.२,३०.९९
आत्मीयमस्त्रं शैवानामिदमाह महेश्वरः  ॥ ७.२,३०.९९
५८२

तस्मादितः परं नास्ति परित्राणमिहात्मनः  ॥ ७.२,३०.१००
इति मत्वा प्रयुंजानः कर्मेदं शुभमश्नुते  ॥ ७.२,३०.१००
स्तोत्रमात्रं शुचिर्भूत्वा यः पठेत्सुसमाहितः  ॥ ७.२,३०.१०१
सोप्यभीष्टतमादर्थादष्टांशफलमाप्नुयात् ॥ ७.२,३०.१०१
अर्थं तस्यानुसन्धाय पर्वण्यनशनः पठेत् ॥ ७.२,३०.१०२
अष्टाभ्यां वा चतुर्दश्यां फलमर्धं समाप्नुयात् ॥ ७.२,३०.१०२
यस्त्वर्थमनुसंधाय पर्वादिषु तथा व्रती  ॥ ७.२,३०.१०३
मासमेकं जपेत्स्तोत्रं स कृत्स्नं फलमाप्नुयात् ॥ ७.२,३०.१०३
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे शैवानां काम्यकवर्णनं नाम त्रिंशो ऽध्यायः

अध्याय ३१
उपमन्युरुवाच
स्तोत्रं वक्ष्यामि ते कृष्ण पञ्चावरणमार्गतः  ॥ ७.२,३१.१
योगेश्वरमिदं पुण्यं कर्म येन समाप्यते  ॥ ७.२,३१.१
जय जय जगदेकनाथ शंभो प्रकृतिमनोहर नित्यचित्स्वभाव  ॥ ७.२,३१.२
अतिगतकलुषप्रपञ्चवाचामपि मनसां पदवीमतीततत्त्वम्  ॥ ७.२,३१.२
स्वभावनिर्मलाभोग जय सुन्दरचेष्टित  ॥ ७.२,३१.३
स्वात्मतुल्यमहाशक्ते जय शुद्धगुणार्णव  ॥ ७.२,३१.३
अनन्तकांतिसंपन्न जयासदृशविग्रह  ॥ ७.२,३१.४
अतर्क्यमहिमाधार जयानाकुलमंगल  ॥ ७.२,३१.४
निरंजन निराधार जय निष्कारणोदय  ॥ ७.२,३१.५
निरन्तरपरानन्द जय निर्वृतिकारण  ॥ ७.२,३१.५
जयातिपरमैश्वर्य जयातिकरुणास्पद  ॥ ७.२,३१.६
जय स्वतंत्रसर्वस्व जयासदृशवैभव  ॥ ७.२,३१.६
जयावृतमहाविश्व जयानावृत केनचित् ॥ ७.२,३१.७
जयोत्तर समस्तस्य जयात्यन्तनिरुत्तर  ॥ ७.२,३१.७
जयाद्भुत जयाक्षुद्र जयाक्षत जयाव्यय  ॥ ७.२,३१.८
जयामेय जयामाय जयाभाव जयामल  ॥ ७.२,३१.८
महाभुज महासार महागुण महाकथ  ॥ ७.२,३१.९
महाबल महामाय महारस महारथ  ॥ ७.२,३१.९
नमः परमदेवाय नमः परमहेतवे  ॥ ७.२,३१.१०
नमश्शिवाय शांताय नमश्शिवतराय ते  ॥ ७.२,३१.१०
त्वदधीनमिदं कृत्स्नं जगद्धि ससुरासुरम्  ॥ ७.२,३१.११
अतस्त्वद्विहितामाज्ञां क्षमते को ऽतिवर्तितुम्  ॥ ७.२,३१.१२
अयं पुनर्जनो नित्यं भवदेकसमाश्रयः  ॥ ७.२,३१.१३
भवानतो ऽनुगृह्यास्मै प्रार्थितं संप्रयच्छतु  ॥ ७.२,३१.१३
जयांबिके जगन्मातर्जय सर्वजगन्मयि  ॥ ७.२,३१.१४
जयानवधिकैश्वर्ये जयानुपमविग्रहे  ॥ ७.२,३१.१४
जय वाङ्मनसातीते जयाचिद्ध्वांतभंजिके  ॥ ७.२,३१.१५
जय जन्मजराहीने जय कालोत्तरोत्तरे  ॥ ७.२,३१.१५
जयानेकविधानस्थे जय विश्वेश्वरप्रिये  ॥ ७.२,३१.१६
जय विश्वसुराराध्ये जय विश्वविजृंभिणि  ॥ ७.२,३१.१६
जय मंगलदिव्यांगि जय मंगलदीपिके  ॥ ७.२,३१.१७
जय मंगलचारित्रे जय मंगलदायिनि  ॥ ७.२,३१.१७
नमः परमकल्याणगुणसंचयमूर्तये  ॥ ७.२,३१.१८
त्वत्तः खलु समुत्पन्नं जगत्त्वय्येव लीयते  ॥ ७.२,३१.१८
५८२

त्वद्विनातः फलं दातुमीश्वरोपि न शक्नुयात् ॥ ७.२,३१.१९
जन्मप्रभृति देवेशि जनोयं त्वदुपाश्रितः  ॥ ७.२,३१.१९
अतो ऽस्य तव भक्तस्य निर्वर्तय मनोरथम्  ॥ ७.२,३१.२०
पञ्चवक्त्रो दशभुजः शुद्धस्फटिकसन्निभः  ॥ ७.२,३१.२०
वर्णब्रह्मकलादेहो देवस्सकलनिष्कलः  ॥ ७.२,३१.२१
शिवभक्तिसमारूढः शांत्यतीतस्सदाशिवः  ॥ ७.२,३१.२१
भक्त्या मयार्चितो मह्यं प्रार्थितं शं प्रयच्छतु  ॥ ७.२,३१.२१
सदाशिवांकमारूढा शक्तिरिच्छा शिवाह्वया  ॥ ७.२,३१.२२
जननी सर्वलोकानां प्रयच्छतु मनोरथम्  ॥ ७.२,३१.२२
शिवयोर्दयिता पुत्रौ देवौ हेरंबषण्मुखौ  ॥ ७.२,३१.२३
शिवानुभावौ सर्वज्ञौ शिवज्ञानामृताशिनौ  ॥ ७.२,३१.२३
तृप्तौ परस्परं स्निग्धौ शिवाभ्यां नित्यसत्कृतौ  ॥ ७.२,३१.२४
सत्कृतौ च सदा देवौ ब्रह्माद्यैस्त्रिदशैरपि  ॥ ७.२,३१.२४
सर्वलोकपरित्राणं कर्तुमभ्युदितौ सदा  ॥ ७.२,३१.२५
स्वेच्छावतारं कुर्वंतौ स्वांशभेदैरनेकशः  ॥ ७.२,३१.२५
ताविमौ शिवयोः पार्श्वे नित्यमित्थं मयार्चितौ  ॥ ७.२,३१.२६
तयोराज्ञां पुरस्कृत्य प्रार्थितं मे प्रयच्छताम्  ॥ ७.२,३१.२६
शुद्धस्फटिकसंकाशमीशानाख्यं सदाशिवम्  ॥ ७.२,३१.२७
मूर्धाभिमानिनी मूर्तिः शिवस्य परमात्मनः  ॥ ७.२,३१.२७
शिवार्चनरतं शांतं शांत्यतीतं मखास्थितम्  ॥ ७.२,३१.२८
पञ्चाक्षरांतिमं बीजं कलाभिः पञ्चभिर्युतम्  ॥ ७.२,३१.२८
प्रथमावरणे पूर्वं शक्त्या सह समर्चितम्  ॥ ७.२,३१.२९
पवित्रं परमं ब्रह्म प्रार्थितं मे प्रयच्छतु  ॥ ७.२,३१.२९
बालसूर्यप्रतीकाशं पुरुषाख्यं पुरातनम्  ॥ ७.२,३१.३०
पूर्ववक्त्राभिमानं च शिवस्य परमेष्ठिनः  ॥ ७.२,३१.३०
शांत्यात्मकं मरुत्संस्थं शम्भोः पादार्चने रतम्  ॥ ७.२,३१.३१
प्रथमं शिवबीजेषु कलासु च चतुष्कलम्  ॥ ७.२,३१.३१
पूर्वभागे मया भक्त्या शक्त्या सह समर्चितम्  ॥ ७.२,३१.३२
पवित्रं परमं ब्रह्म प्रार्थितं मे प्रयच्छतु  ॥ ७.२,३१.३२
अञ्जनादिप्रतीकाशमघोरं घोरविग्रहम्  ॥ ७.२,३१.३३
देवस्य दक्षिणं वक्त्रं देवदेवपदार्चकम्  ॥ ७.२,३१.३३
विद्यापादं समारूढं वह्निमण्डलमध्यगम्  ॥ ७.२,३१.३४
द्वितीयं शिवबीजेषु कलास्वष्टकलान्वितम्  ॥ ७.२,३१.३४
शंभोर्दक्षिणदिग्भागे शक्त्या सह समर्चितम्  ॥ ७.२,३१.३५
पवित्रं मध्यमं ब्रह्म प्रार्थितं मे प्रयच्छतु  ॥ ७.२,३१.३५
कुंकुमक्षोदसंकाशं वामाख्यं वरवेषधृक् ॥ ७.२,३१.३६
वक्त्रमुत्तरमीशस्य प्रतिष्ठायां प्रतिष्ठितम्  ॥ ७.२,३१.३६
वारिमंडलमध्यस्थं महादेवार्चने रतम्  ॥ ७.२,३१.३७
तुरीयं शिवबीजेषु त्रयोदशकलान्वितम्  ॥ ७.२,३१.३७
देवस्योत्तरदिग्भागे शक्त्या सह समर्चितम्  ॥ ७.२,३१.३८
पवित्रं परमं ब्रह्म प्रार्थितं मे प्रयच्छतु  ॥ ७.२,३१.३८
शंखकुंदेंदुधवलं संध्याख्यं सौम्यलक्षणम्  ॥ ७.२,३१.३९
शिवस्य पश्चिमं वक्त्रं शिवपादार्चने रतम्  ॥ ७.२,३१.३९
निवृत्तिपदनिष्ठं च पृथिव्यां समवस्थितम्  ॥ ७.२,३१.४०
तृतीयं शिवबीजेषु कलाभिश्चाष्टभिर्युतम्  ॥ ७.२,३१.४०
५८३

देवस्य पश्चिमे भागे शक्त्या सह समर्चितम्  ॥ ७.२,३१.४१
पवित्रं परमं ब्रह्म प्रार्थितं मे प्रयच्छतु  ॥ ७.२,३१.४१
शिवस्य तु शिवायाश्च हृन्मूर्तिशिवभाविते  ॥ ७.२,३१.४२
तयोराज्ञां पुरस्कृत्य ते मे कामं प्रयच्छताम्  ॥ ७.२,३१.४२
शिवस्य च शिवायाश्च शिखामूर्तिशिवाश्रिते  ॥ ७.२,३१.४३
सत्कृत्य शिवयोराज्ञां ते मे कामं प्रयच्छताम्  ॥ ७.२,३१.४३
शिवस्य च शिवायाश्च वर्मणा शिवभाविते  ॥ ७.२,३१.४४
सत्कृत्य शिवयोराज्ञां ते मे कामं प्रयच्छताम्  ॥ ७.२,३१.४४
शिवस्य च शिवायाश्च नेत्रमूर्तिशिवाश्रिते  ॥ ७.२,३१.४५
सत्कृत्य शिवयोराज्ञां ते मे कामं प्रयच्छताम्  ॥ ७.२,३१.४५
अस्त्रमूर्ती च शिवयोर्नित्यमर्चनतत्परे  ॥ ७.२,३१.४६
सत्कृत्य शिवयोराज्ञां ते मे कामं प्रयच्छताम्  ॥ ७.२,३१.४६
वामौ ज्येष्ठस्तथा रुद्रः कालो विकरणस्तथा  ॥ ७.२,३१.४७
बलो विकरणश्चैव बलप्रमथनः परः  ॥ ७.२,३१.४७
सर्वभूतस्य दमनस्तादृशाश्चाष्टशक्तयः  ॥ ७.२,३१.४८
प्रार्थितं मे प्रयच्छंतु शिवयोरेव शासनात् ॥ ७.२,३१.४८
अथानंतश्च सूक्ष्मश्च शिवश्चाप्येकनेत्रकः  ॥ ७.२,३१.४९
एक रुद्राख्यमर्तिश्च श्रीकण्ठश्च शिखंडकः  ॥ ७.२,३१.४९
तथाष्टौ शक्तयस्तेषां द्वितीयावरणे ऽर्चिताः  ॥ ७.२,३१.५०
ते मे कामं प्रयच्छंतु शिवयोरेव शासनात् ॥ ७.२,३१.५०
भवाद्या मूर्तयश्चाष्टौ तासामपि च शक्तयः  ॥ ७.२,३१.५१
महादेवादयश्चान्ये तथैकादशमूर्तयः  ॥ ७.२,३१.५१
शक्तिभिस्सहितास्सर्वे तृतीयावरणे स्थिताः  ॥ ७.२,३१.५२
सत्कृत्य शिवयोराज्ञां दिशंतु फलमीप्सितम्  ॥ ७.२,३१.५२
वृक्षराजो महातेजा महामेघसमस्वनः  ॥ ७.२,३१.५३
मेरुमंदरकैलासहिमाद्रिशिखरोपमः  ॥ ७.२,३१.५३
सिताभ्रशिखराकारः ककुदा परिशोभितः  ॥ ७.२,३१.५४
महाभोगींद्रकल्पेन वालेन च विराजितः  ॥ ७.२,३१.५४
रक्तास्यशृंगचरणौ रक्तप्रायविलोचनः  ॥ ७.२,३१.५५
पीवरोन्नतसर्वांगस्सुचारुगमनोज्ज्वलः  ॥ ७.२,३१.५५
प्रशस्तलक्षणः श्रीमान्प्रज्वलन्मणिभूषणः  ॥ ७.२,३१.५६
शिवप्रियः शिवासक्तः शिवयोर्ध्वजवाहनः  ॥ ७.२,३१.५६
तथा तच्चरणन्यासपावितापरविग्रहः  ॥ ७.२,३१.५७
गोराजपुरुषः श्रीमाञ्छ्रीमच्छूलवरायुधः  ॥ ७.२,३१.५७
तयोराज्ञां पुरस्कृत्य स मे कामं प्रयच्छतु  ॥ ७.२,३१.५७
नन्दीश्वरो महातेजा नगेन्द्रतनयात्मजः  ॥ ७.२,३१.५८
सनारायणकैर्देवैर्नित्यमभ्यर्च्य वंदितः  ॥ ७.२,३१.५८
शर्वस्यांतःपुरद्वारि सार्धं परिजनैः स्थितः  ॥ ७.२,३१.५९
सर्वेश्वरसमप्रख्यस्सर्वासुरविमर्दनः  ॥ ७.२,३१.५९
सर्वेषां शिवधर्माणामध्यक्षत्वे ऽभिषेचितः  ॥ ७.२,३१.६०
शिवप्रियश्शिवासक्तश्श्रीमच्छूलवरायुधः  ॥ ७.२,३१.६०
शिवाश्रितेषु संसक्तस्त्वनुरक्तश्च तैरपि  ॥ ७.२,३१.६१
सत्कृत्य शिवयोराज्ञां स मे कामं प्रयच्छतु  ॥ ७.२,३१.६१
महाकालो महाबाहुर्महादेव इवापरः  ॥ ७.२,३१.६२
५८३

महादेवाश्रितानां १ तु नित्यमेवाभिरक्षतु  ॥ ७.२,३१.६२
शिवप्रियः शिवासक्तश्शिवयोरर्चकस्सदा  ॥ ७.२,३१.६३
सत्कृत्य शिवयोराज्ञां स मे दिशतु कांक्षितम्  ॥ ७.२,३१.६३
सर्वशास्त्रार्थतत्त्वज्ञः शास्ता विष्नोः परा तनुः  ॥ ७.२,३१.६४
महामोहात्मतनयो मधुमांसासवप्रियः  ॥ ७.२,३१.६४
तयोराज्ञां पुरस्कृत्य स मे कामं प्रयच्छतु  ॥ ७.२,३१.६४
ब्रह्माणी चैव माहेशी कौमारी वैष्णवी तथा  ॥ ७.२,३१.६५
वाराही चैव माहेंद्री चामुंडा चंडविक्रमा  ॥ ७.२,३१.६५
एता वै मातरः सप्त सर्वलोकस्य मातरः  ॥ ७.२,३१.६६
प्रार्थितं मे प्रयच्छंतु परमेश्वरशासनात् ॥ ७.२,३१.६६
मत्तमातंगवदनो गंगोमाशंकरात्मजः  ॥ ७.२,३१.६७
आकाशदेहो दिग्बाहुस्सोमसूर्याग्निलोचनः  ॥ ७.२,३१.६७
ऐरावतादिभिर्दिव्यैर्दिग्गजैर्नित्यमर्चितः  ॥ ७.२,३१.६८
शिवज्ञानमदोद्भिन्नर्स्त्रिदशानामविघ्नकृत् ॥ ७.२,३१.६८
विघ्नकृच्चासुरादीनां विघ्नेशः शिवभावितः  ॥ ७.२,३१.६९
सत्कृत्य शिवयोराज्ञां स मे दिशतु कांक्षितम्  ॥ ७.२,३१.६९
षण्मुखश्शिवसम्भूतः शक्तिवज्रधरः प्रभुः  ॥ ७.२,३१.७०
अग्नेश्च तनयो देवो ह्यपर्णातनयः पुनः  ॥ ७.२,३१.७०
गंगायाश्च गणांबायाः कृत्तिकानां तथैव च  ॥ ७.२,३१.७१
विशाखेन च शाखेन नैगमेयेन चावृतः  ॥ ७.२,३१.७१
इंद्रजिच्चंद्रसेनानीस्तारकासुरजित्तथा  ॥ ७.२,३१.७२
शैलानां मेरुमुख्यानां वेधकश्च स्वतेजसा  ॥ ७.२,३१.७२
तप्तचामीकरप्रख्यः शतपत्रदलेक्षणः  ॥ ७.२,३१.७३
कुमारस्सुकुमाराणां रूपोदाहरणं महत् ॥ ७.२,३१.७३
शिवप्रियः शिवासक्तः शिवपदार्चकस्सदा  ॥ ७.२,३१.७४
सत्कृत्य शिवयोराज्ञां स मे दिशतु कांक्षितम्  ॥ ७.२,३१.७४
ज्येष्ठा वरिष्ठा वरदा शिवयोर्यजनेरता  ॥ ७.२,३१.७५
तयोराज्ञां पुरस्कृत्य सा मे दिशतु कांक्षितम्  ॥ ७.२,३१.७५
त्रैलोक्यवंदिता साक्षादुल्काकारा गणांबिका  ॥ ७.२,३१.७६
जगत्सृष्टिविवृद्ध्यर्थं ब्रह्मणा ऽभ्यर्थिता शिवात् ॥ ७.२,३१.७६
शिवायाः प्रविभक्ताया भ्रुवोरन्तरनिस्सृताः  ॥ ७.२,३१.७७
दक्षायणी सती मेना तथा हैमवती ह्युमा  ॥ ७.२,३१.७७
कौशिक्याश्चैव जननी भद्रकाल्यास्तथैव च  ॥ ७.२,३१.७८
अपर्णायाश्च जननी पाटलायास्तथैव च  ॥ ७.२,३१.७८
शिवार्चनरता नित्यं रुद्राणी रुद्रवल्लभा  ॥ ७.२,३१.७९
सत्कृट्य शिवयोराज्ञां सा मे दिशतु कांक्षितम्  ॥ ७.२,३१.७९
चंडः सर्वगणेशानः शंभोर्वदनसंभवः  ॥ ७.२,३१.८०
सत्कृत्य शिवयोराज्ञां स मे दिशतु कांक्षितम्  ॥ ७.२,३१.८०
पिंगलो गणपः श्रीमाञ्छिवासक्तः शिवप्रियः  ॥ ७.२,३१.८१
आज्ञया शिवयोरेव स मे कामं प्रयच्छतु  ॥ ७.२,३१.८१
भृंगीशो नाम गणपः शिवराधनतत्परः  ॥ ७.२,३१.८२

१ सम्बन्धसामान्यविवक्षया कर्मणि पष्ठी

५८४

प्रयच्छतु स मे कामं पत्युराज्ञा पुरःसरम्  ॥ ७.२,३१.८२
वीरभद्रो महातेजा हिमकुंदेंदुसन्निभः  ॥ ७.२,३१.८३
भद्रकालीप्रियो नित्यं मात्ःणां चाभिरक्षिता  ॥ ७.२,३१.८३
यज्ञस्य च शिरोहर्ता दक्षस्य च दुरात्मनः  ॥ ७.२,३१.८४
उपेंद्रेंद्रयमादीनां देवानामंगतक्षकः  ॥ ७.२,३१.८४
शिवस्यानुचरः श्रीमाञ्छिवशासनपालकः  ॥ ७.२,३१.८५
शिवयोः शासनादेव स मे दिशतु कांक्षितम्  ॥ ७.२,३१.८५
सरस्वती महेशस्य वाक्सरोजसमुद्भवा  ॥ ७.२,३१.८६
शिवयोः पूजने सक्ता स मे दिशतु कांक्षितम्  ॥ ७.२,३१.८६
विष्णोर्वक्षःस्थिता लक्ष्मीः शिवयोः पूजने रता  ॥ ७.२,३१.८७
शिवयोः शासनादेव सा मे दिशतु कांक्षितम्  ॥ ७.२,३१.८७
महामोटी महादेव्याः पादपूजापरायणा  ॥ ७.२,३१.८८
तस्या एव नियोगेन सा मे दिशतु कांक्षितम्  ॥ ७.२,३१.८८
कौशिकी सिंहमारूढा पार्वत्याः परमा सुता  ॥ ७.२,३१.८९
विष्णोर्निद्रामहामाया महामहिषमर्दिनी  ॥ ७.२,३१.८९
निशंभशुंभसंहत्री मधुमांसासवप्रिया  ॥ ७.२,३१.९०
सत्कृत्य शासनं मातुस्सा मे दिशतु कांक्षितम्  ॥ ७.२,३१.९०
रुद्रा रुद्रसमप्रख्याः प्रथमाः प्रथितौजसः  ॥ ७.२,३१.९१
भूताख्याश्च महावीर्या महादेवसमप्रभाः  ॥ ७.२,३१.९१
नित्यमुक्ता निरुपमा निर्द्वन्द्वा निरुपप्लवाः  ॥ ७.२,३१.९२
सशक्तयस्सानुचरास्सर्वलोकनमस्कृताः  ॥ ७.२,३१.९२
सर्वेषामेव लोकानां सृष्टिसंहरणक्षमाः  ॥ ७.२,३१.९३
परस्परानुरक्ताश्च परस्परमनुव्रताः  ॥ ७.२,३१.९३
परस्परमतिस्निग्धाः परस्परनमस्कृताः  ॥ ७.२,३१.९४
शिवप्रियतमा नित्यं शिवलक्षणलक्षिताः  ॥ ७.२,३१.९४
सौम्याधारास्तथा मिश्राश्चांतरालद्वयात्मिकाः  ॥ ७.२,३१.९५
विरूपाश्च सुरूपाश्च नानारूपधरास्तथा  ॥ ७.२,३१.९५
सत्कृत्य शिवयोराज्ञां ते मे कामं दिशंतु वै  ॥ ७.२,३१.९६
देव्या प्रियसखीवर्गो देवीलक्षणलक्षितः  ॥ ७.२,३१.९६
सहितो रुद्रकन्याभिः शक्तिभिश्चाप्यनेकशः  ॥ ७.२,३१.९७
तृतीयावरणे शंभोर्भक्त्या नित्यं समर्चितः  ॥ ७.२,३१.९७
सत्कृत्य शिवयोराज्ञां स मे दिशतु मंगलम्  ॥ ७.२,३१.९८
दिवाकरो महेशस्य मूर्तिर्दीप्तिसुमंडलः  ॥ ७.२,३१.९८
निर्गुणो गुणसंकीर्णस्तथैव गुणकेवलः  ॥ ७.२,३१.९९
अविकारात्मकश्चाद्य एकस्सामान्यविक्रियः  ॥ ७.२,३१.९९
असाधारणकर्मा च सृष्टिस्थितिलयक्रमात् ॥ ७.२,३१.१००
एवं त्रिधा चतुर्धा च विभक्ताः पञ्चधा पुनः  ॥ ७.२,३१.१००
चतुर्थावरणे शंभोः पूजितश्चानुगैः सह  ॥ ७.२,३१.१०१
शिवप्रियः शिवासक्तः शिवपादार्चने रतः  ॥ ७.२,३१.१०१
सत्कृत्य शिवयोराज्ञां स मे दिशतु मंगलम्  ॥ ७.२,३१.१०२
दिवाकरषडंगानि दीप्ताद्याश्चाष्टशक्तयः  ॥ ७.२,३१.१०२
आदित्यो भास्करो भानू रविश्चेत्यनुपूर्वशः  ॥ ७.२,३१.१०३
अर्को ब्रह्मा तथा रुद्रो विष्नुश्चादित्यमूर्तयः  ॥ ७.२,३१.१०३
विस्तरासुतराबोधिन्याप्यायिन्यपराः पुनः  ॥ ७.२,३१.१०४
५८४

उषा प्रभा तथा प्राज्ञा संध्या चेत्यपि शक्तयः  ॥ ७.२,३१.१०४
सोमादिकेतुपर्यंता ग्रहाश्च शिवभाविताः  ॥ ७.२,३१.१०५
शिवयोराज्ञयानुन्ना मंगलं प्रदिशंतु मे  ॥ ७.२,३१.१०५
अथवा द्वादशादित्यास्तथा द्वादश शक्तयः  ॥ ७.२,३१.१०६
ऋषयो देवगंधर्वाः पन्नगाप्सरसां गणाः  ॥ ७.२,३१.१०६
ग्रामण्यश्च तथा यक्षा राक्षसाश्चासुरास्तथा  ॥ ७.२,३१.१०७
सप्तसप्तगणाश्चैते सप्तच्छंदोमया हयाः  ॥ ७.२,३१.१०७
वालखिल्या दयश्चैव सर्वे शिवपदार्चकाः  ॥ ७.२,३१.१०८
सत्कृत्यशिवयोराज्ञां मंगलं प्रदिशंतु मे  ॥ ७.२,३१.१०८
ब्रह्माथ देवदेवस्य मूर्तिर्भूमण्डलाधिपः  ॥ ७.२,३१.१०९
चतुःषष्टिगुणैश्वर्यो बुद्धितत्त्वे प्रतिष्ठितः  ॥ ७.२,३१.१०९
निर्गुणो गुणसंकीर्णस्तथैव गुणकेवलः  ॥ ७.२,३१.११०
अविकारात्मको देवस्ततस्साधारणः पुरः  ॥ ७.२,३१.११०
असाधारणकर्मा च सृष्टिस्थितिलयक्रमात् ॥ ७.२,३१.१११
भुवं त्रिधा चतुर्धा च विभक्तः पञ्चधा पुनः  ॥ ७.२,३१.१११
चतुर्थावरणे शंभो पूजितश्च सहानुगैः  ॥ ७.२,३१.११२
शिवप्रियः शिवासक्तश्शिवपादार्चने रतः  ॥ ७.२,३१.११२
सत्कृत्य शिवयोराज्ञां स मे दिशतु मंगलम्  ॥ ७.२,३१.११३
हिरण्यगर्भो लोकेशो विराट्कालश्च पूरुषः  ॥ ७.२,३१.११३
सनत्कुमारः सनकः सनंदश्च सनातनः  ॥ ७.२,३१.११४
प्रजानां पतयश्चैव दक्षाद्या ब्रह्मसूनवः  ॥ ७.२,३१.११४
एकादश सपत्नीका धर्मस्संकल्प एव च  ॥ ७.२,३१.११५
शिवार्चनरताश्चैते शिवभक्तिपरायणाः  ॥ ७.२,३१.११५
शिवाज्ञावशगास्सर्वे दिशंतु मम मंगलम्  ॥ ७.२,३१.११६
चत्वारश्च तथा वेदास्सेतिहासपुराणकाः  ॥ ७.२,३१.११६
धर्मशास्त्राणि विद्याभिर्वैदिकीभिस्समन्विताः  ॥ ७.२,३१.११७
परस्परविरुद्धार्थाः शिवप्रकृतिपादकाः  ॥ ७.२,३१.११७
सत्कृत्य शिवयोराज्ञां मंगलं प्रदिशंतु मे  ॥ ७.२,३१.११८
अथ रुद्रो महादेवः शंभोर्मूर्तिर्गरीयसी  ॥ ७.२,३१.११८
वाह्नेयमण्डलाधीशः पौरुषैश्वर्यवान्प्रभुः  ॥ ७.२,३१.११९
शिवाभिमानसंपन्नो निर्गुणस्त्रिगुणात्मकः  ॥ ७.२,३१.११९
केवलं सात्त्विकश्चापि राजसश्चैव तामसः  ॥ ७.२,३१.१२०
अविकाररतः पूर्वं ततस्तु समविक्रियः  ॥ ७.२,३१.१२०
असाधारणकर्मा च सृष्ट्यादिकरणात्पृथक् ॥ ७.२,३१.१२१
ब्रह्मणोपि शिरश्छेत्ता जनकस्तस्य तत्सुतः  ॥ ७.२,३१.१२१
जनकस्तनयश्चापि विष्णोरपि नियामकः  ॥ ७.२,३१.१२२
बोधकश्च तयोर्नित्यमनुग्रहकरः प्रभुः  ॥ ७.२,३१.१२२
अंडस्यांतर्बहिर्वर्ती रुद्रो लोकद्वयाधिपः  ॥ ७.२,३१.१२३
शिवप्रियः शिवासक्तः शिवपादार्चने रतः  ॥ ७.२,३१.१२३
शिवस्याज्ञां पुरस्कृत्य स मे दिशतु मंगलम्  ॥ ७.२,३१.१२४
तस्य ब्रह्म षडंगानि विद्येशांतं तथाष्टकम्  ॥ ७.२,३१.१२४
चत्वारो मूर्तिभेदाश्च शिवपूर्वाः शिवार्चकाः  ॥ ७.२,३१.१२५
शिवो भवो हरश्चैव मृडश्चैव तथापरः  ॥ ७.२,३१.१२५
५८५

शिवस्याज्ञां पुरस्कृत्य मंगलं प्रदिशंतु मे  ॥ ७.२,३१.१२५
अथ विष्णुर्महेशस्य शिवस्यैव परा तनुः  ॥ ७.२,३१.१२६
वारितत्त्वाधिपः साक्षादव्यक्तपदसंस्थितः  ॥ ७.२,३१.१२६
निर्गुणस्सत्त्वबहुलस्तथैव गुणकेवलः  ॥ ७.२,३१.१२७
अविकाराभिमानी च त्रिसाधारणविक्रियः  ॥ ७.२,३१.१२७
असाधारणकर्मा च सृष्ट्यादिकरणात्पृथक् ॥ ७.२,३१.१२८
दक्षिणांगभवेनापि स्पर्धमानः स्वयंभुवा  ॥ ७.२,३१.१२८
आद्येन ब्रह्मणा साक्षात्सृष्टः स्रष्टा च तस्य तु  ॥ ७.२,३१.१२९
अंडस्यांतर्बहिर्वर्ती विष्णुर्लोकद्वयाधिपः  ॥ ७.२,३१.१२९
असुरांतकरश्चक्री शक्रस्यापि तथानुजः  ॥ ७.२,३१.१३०
प्रादुर्भूतश्च दशधा भृगुशापच्छलादिह  ॥ ७.२,३१.१३०
भूभारनिग्रहार्थाय स्वेच्छयावातरक्षितौ  ॥ ७.२,३१.१३१
अप्रमेयबलो मायी मायया मोहयञ्जगत् ॥ ७.२,३१.१३१
मूर्तिं कृत्वा महाविष्णुं सदाशिष्णुमथापि वा  ॥ ७.२,३१.१३२
वैष्णवैः पूजितो नित्यं मूर्तित्रयमयासने  ॥ ७.२,३१.१३२
शिवप्रियः शिवासक्तः शिवपादार्चने रतः  ॥ ७.२,३१.१३३
शिवस्याज्ञां पुरस्कृत्य स मे दिशतु मंगलम्  ॥ ७.२,३१.१३३
वासुदेवो ऽनिरुद्धश्च प्रद्युम्नश्च ततः परः  ॥ ७.२,३१.१३४
संकर्षणस्समाख्याताश्चतस्रो मूर्तयो हरेः  ॥ ७.२,३१.१३४
मत्स्यः कूर्मो वराहश्च नारसिंहो ऽथ वामनः  ॥ ७.२,३१.१३५
रामत्रयं तथा कृष्णो विष्णुस्तुरगवक्त्रकः  ॥ ७.२,३१.१३५
चक्रं नारायणस्यास्त्रं पांचजन्यं च शार्ङ्गकम्  ॥ ७.२,३१.१३६
सत्कृत्य शिवयोराज्ञां मंगलं प्रदिशंतु मे  ॥ ७.२,३१.१३६
प्रभा सरस्वती गौरी लक्ष्मीश्च शिवभाविता  ॥ ७.२,३१.१३७
शिवयोः शासनादेता मंगलं प्रदिशंतु मे  ॥ ७.२,३१.१३७
इन्द्रो ऽग्निश्च यमश्चैव निरृतिर्वरुणस्तथा  ॥ ७.२,३१.१३८
वायुः सोमः कुबेरश्च तथेशानस्त्रिशूलधृक् ॥ ७.२,३१.१३८
सर्वे शिवार्चनरताः शिवसद्भावभाविताः  ॥ ७.२,३१.१३९
सत्कृत्य शिवयोराज्ञां मंगलं प्रदिशंतु मे  ॥ ७.२,३१.१३९
त्रिशूलमथ वज्रं च तथा परशुसायकौ  ॥ ७.२,३१.१४०
खड्गपाशांकुशाश्चैव पिनाकश्चायुधोत्तमः  ॥ ७.२,३१.१४०
दिव्यायुधानि देवस्य देव्याश्चैतानि नित्यशः  ॥ ७.२,३१.१४१
सत्कृत्य शिवयोराज्ञां रक्षां कुर्वंतु मे सदा  ॥ ७.२,३१.१४१
वृषरूपधरो देवः सौरभेयो महाबलः  ॥ ७.२,३१.१४२
वडवाख्यानलस्पर्धां पञ्चगोमातृभिर्वृतः  ॥ ७.२,३१.१४२
वाहनत्वमनुप्राप्तस्तपसा परमेशयोः  ॥ ७.२,३१.१४३
तयोराज्ञां पुरस्कृत्य स मे कामं प्रयच्छतु  ॥ ७.२,३१.१४३
नंदा सुनंदा सुरभिः सुशीला सुमनास्तथा  ॥ ७.२,३१.१४४
पञ्चगोमातरस्त्वेताश्शिवलोके व्यवस्थिताः  ॥ ७.२,३१.१४४
शिवभक्तिपरा नित्यं शिवार्चनपरायणाः  ॥ ७.२,३१.१४५
शिवयोः शासनादेव दिशंतु मम वांछितम्  ॥ ७.२,३१.१४५
क्षेत्रपालो महातेजा नील जीमूतसन्निभः  ॥ ७.२,३१.१४६
दंष्ट्राकरालवदनः स्फुरद्रक्ताधरोज्ज्वलः  ॥ ७.२,३१.१४६
रक्तोर्ध्वमूर्धजः श्रीमान्भ्रुकुटीकुटिलेक्षणः  ॥ ७.२,३१.१४७
५८५

रक्तवृत्तत्रिनयनः शशिपन्नगभूषणः  ॥ ७.२,३१.१४७
नग्नस्त्रिशूलपाशासिकपालोद्यतपाणिकः  ॥ ७.२,३१.१४८
भैरवो भैरवैः सिद्धैर्योगिनीभिश्च संवृतः  ॥ ७.२,३१.१४८
क्षेत्रेक्षेत्रे समासीनः स्थितो यो रक्षकस्सताम्  ॥ ७.२,३१.१४९
शिवप्रणामपरमः शिवसद्भावभावितः  ॥ ७.२,३१.१४९
शिवश्रितान्विशेषेण रक्षन्पुत्रानिवौरसान्  ॥ ७.२,३१.१५०
सत्कृत्य शिवयोराज्ञां स मे दिशतु मङ्गलम्  ॥ ७.२,३१.१५०
तालजङ्घादयस्तस्य प्रथमावरणेर्चिताः  ॥ ७.२,३१.१५१
सत्कृत्य शिवयोराज्ञां चत्वारः समवन्तु माम्  ॥ ७.२,३१.१५१
भैरवाद्याश्च ये चान्ये समंतात्तस्य वेष्टिताः  ॥ ७.२,३१.१५२
ते ऽपि मामनुगृह्णंतु शिवशासनगौरवात् ॥ ७.२,३१.१५२
नारदाद्याश्च मुनयो दिव्या देवैश्च पूजिताः  ॥ ७.२,३१.१५३
साध्या मागाश्च ये देवा जनलोकनिवासिनः  ॥ ७.२,३१.१५३
विनिवृत्ताधिकाराश्च महर्लोकनिवासिनः  ॥ ७.२,३१.१५४
सप्तर्षयस्तथान्ये वै वैमानिकगुणैस्सह  ॥ ७.२,३१.१५४
सर्वे शिवार्चनरताः शिवाज्ञावशवर्तिनः  ॥ ७.२,३१.१५५
शिवयोराज्ञया मह्यं दिशंतु मम कांक्षितम् १  ॥ ७.२,३१.१५५
गंधर्वाद्याः पिशाचांताश्चतस्रो देवयोनयः  ॥ ७.२,३१.१५६
सिद्धा विद्याधराद्याश्च ये ऽपि चान्ये नभश्चराः  ॥ ७.२,३१.१५६
असुरा राक्षसाश्चैव पातालतलवासिनः  ॥ ७.२,३१.१५७
अनंताद्याश्च नागेन्द्रा वैनतेयादयो द्विजाः  ॥ ७.२,३१.१५७
कूष्मांडाः प्रेतवेताला ग्रहा भूतगणाः परे  ॥ ७.२,३१.१५८
डाकिन्यश्चापि योगिन्यः शाकिन्यश्चापि तादृशाः  ॥ ७.२,३१.१५८
क्षेत्रारामगृहादीनि तीर्थान्यायतनानि च  ॥ ७.२,३१.१५९
द्वीपाः समुद्रा नद्यश्च नदाश्चान्ये सरांसि च  ॥ ७.२,३१.१५९
गिरयश्च सुमेर्वाद्याः कननानि समंततः  ॥ ७.२,३१.१६०
पशवः पक्षिणो वृक्षाः कृमिकीटादयो मृगाः  ॥ ७.२,३१.१६०
भुवनान्यपि सर्वाणि भुवनानामधीश्वरः  ॥ ७.२,३१.१६१
अण्डान्यावरणैस्सार्धं मासाश्च दश दिग्गजाः  ॥ ७.२,३१.१६१
वर्णाः पदानि मंत्राश्च तत्त्वान्यपि सहाधिपैः  ॥ ७.२,३१.१६२
ब्रह्मांडधारका रुद्रा रुद्राश्चान्ये सशक्तिकाः  ॥ ७.२,३१.१६२
यच्च किंचिज्जगत्यस्मिन्दृष्टं चानुमितं श्रुतम्  ॥ ७.२,३१.१६३
सर्वे कामं प्रयच्छन्तु शिवयोरेव शासनात् ॥ ७.२,३१.१६३
अथ विद्या परा शैवी पशुपाशविमोचिनी  ॥ ७.२,३१.१६४
पञ्चार्थसंज्ञिता दिव्या पशुविद्याबहिष्कृता  ॥ ७.२,३१.१६४
शास्त्रं च शिवधर्माख्यं धर्माख्यं च तदुत्तरम्  ॥ ७.२,३१.१६५
शैवाख्यं शिवधर्माख्यं पुराणं श्रुतिसंमितम्  ॥ ७.२,३१.१६५
शैवागमाश्च ये चान्ये कामिकाद्याश्चतुर्विधाः  ॥ ७.२,३१.१६६
शिवाभ्यामविशेषेण सत्कृत्येह समर्चिताः  ॥ ७.२,३१.१६६

१ सर्वाभिलाषमित्यर्थः

५८६

ताभ्यामेव समाज्ञाता ममाभिप्रेतसिद्धये  ॥ ७.२,३१.१६७
कर्मेदमनुमन्यंतां सफलं साध्वनुष्ठितम्  ॥ ७.२,३१.१६७
श्वेताद्या नकुलीशांताः सशिष्याश्चापि देशिकाः  ॥ ७.२,३१.१६८
तत्संततीया गुरवो विशेषाद्गुरवो मम  ॥ ७.२,३१.१६८
शैवा माहेश्वराश्चैव ज्ञानकर्मपरायणाः  ॥ ७.२,३१.१६९
कर्मेदमनुमन्यंतां सफलं साध्वनुष्ठितम्  ॥ ७.२,३१.१६९
लौकिका ब्राह्मणास्सर्वे क्षत्रियाश्च विशः क्रमात् ॥ ७.२,३१.१७०
वेदवेदांगतत्त्वज्ञाः सर्वशास्त्रविशारदाः  ॥ ७.२,३१.१७०
सांख्या वैशेषिकाश्चैव यौगा नैयायिका नराः  ॥ ७.२,३१.१७१
सौरा ब्रह्मास्तथा रौद्रा वैष्णवाश्चापरे नराः  ॥ ७.२,३१.१७१
शिष्टाः सर्वे विशिष्टा च शिवशासनयंत्रिताः  ॥ ७.२,३१.१७२
कर्मेदमनुमन्यंतां ममाभिप्रेतसाधकम्  ॥ ७.२,३१.१७२
शैवाः सिद्धांतमार्गस्थाः शैवाः पाशुपतास्तथा  ॥ ७.२,३१.१७३
शैवा महाव्रतधराः शैवाः कापालिकाः परे  ॥ ७.२,३१.१७३
शिवाज्ञापालकाः पूज्या ममापि शिवशासनात् ॥ ७.२,३१.१७४
सर्वे ममानुगृह्णंतु शंसंतु सफलक्रियाम्  ॥ ७.२,३१.१७४
दक्षिणज्ञाननिष्ठाश्च दक्षिणोत्तरमार्गगाः  ॥ ७.२,३१.१७५
अविरोधेन वर्तंतां मंत्रश्रेयो ऽर्थिनो मम  ॥ ७.२,३१.१७५
नास्तिकाश्च शठाश्चैव कृतघ्नाश्चैव तामसाः  ॥ ७.२,३१.१७६
पाषंडाश्चातिपापाश्च वर्तंतां दूरतो मम  ॥ ७.२,३१.१७६
बहुभिः किं स्तुतैरत्र ये ऽपि के ऽपिचिदास्तिकाः  ॥ ७.२,३१.१७७
सर्वे मामनुगृह्णंतु संतः शंसंतु मंगलम्  ॥ ७.२,३१.१७७
नमश्शिवाय सांबाय ससुतायादिहेतवे  ॥ ७.२,३१.१७८
पञ्चावरणरूपेण प्रपञ्चेनावृताय ते  ॥ ७.२,३१.१७८
इत्युक्त्वा दंडवद्भूमौ प्रणिपत्य शिवं शिवाम्  ॥ ७.२,३१.१७९
जपेत्पञ्चाक्षरीं विद्यामष्टोत्तरशतावराम्  ॥ ७.२,३१.१७९
तथैव शक्तिविद्यां च जपित्वा तत्समर्पणम्  ॥ ७.२,३१.१८०
कृत्वा तं क्षमयित्वेशं पूजाशेषं समापयेत् ॥ ७.२,३१.१८०
एतत्पुण्यतमं स्तोत्रं शिवयोर्हृदयंगमम्  ॥ ७.२,३१.१८१
सर्वाभीष्टप्रदं साक्षाद्भुक्तिमुक्त्यैकसाधनम्  ॥ ७.२,३१.१८१
य इदं कीर्तयेन्नित्यं शृणुयाद्वा समाहितः  ॥ ७.२,३१.१८२
स विधूयाशु पापानि शिवसायुज्यमाप्नुयात् ॥ ७.२,३१.१८२
गोघ्नश्चैव कृतघ्नश्च वीरहा भ्रूणहापि वा  ॥ ७.२,३१.१८३
शरणागतघाती च मित्रविश्रंभघातकः  ॥ ७.२,३१.१८३
दुष्टपापसमाचारो मातृहा पितृहापि वा  ॥ ७.२,३१.१८४
स्तवेनानेन जप्तेन तत्तत्पापात्प्रमुच्यते  ॥ ७.२,३१.१८४
दुःस्वप्नादिमहानर्थसूचकेषु भयेषु च  ॥ ७.२,३१.१८५
यदि संकीर्तयेदेतन्न ततो नार्थभाग्भवेत् ॥ ७.२,३१.१८५
आयुरारोग्यमैश्वर्यं यच्चान्यदपि वाञ्छितम्  ॥ ७.२,३१.१८६
स्तोत्रस्यास्य जपे तिष्ठंस्तत्सर्वं लभते नरः  ॥ ७.२,३१.१८६
असंपूज्य शिवस्तोत्रं जपात्फलमुदाहृतम्  ॥ ७.२,३१.१८७
संपूज्य च जपे तस्य फलं वक्तुं न शक्यते  ॥ ७.२,३१.१८७
५८६

आस्तामियं फलावाप्तिरस्मिन्संकीर्तिते सति  ॥ ७.२,३१.१८८
सार्धमंबिकया देवः श्रुत्यैवं दिवि तिष्ठति  ॥ ७.२,३१.१८८
तस्मान्नभसि संपूज्य देवं देवं सहोमया  ॥ ७.२,३१.१८९
कृतांजलिपुटस्तिष्ठंस्तोत्रमेतदुदीरयेत् ॥ ७.२,३१.१८९
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे शिवमहास्तोत्रवर्णनं नामैकत्रिंशो ऽध्यायः

अध्याय ३२
उपमन्युरुवाच
एतत्ते कथितं कृष्ण कर्मेहामुत्र सिद्धिदम्  ॥ ७.२,३२.१
क्रियातपोजपध्यानसमुच्चयमयं परम्  ॥ ७.२,३२.१
अथ वक्ष्यामि शैवानामिहैव फलदं नृणाम्  ॥ ७.२,३२.२
पूजाहोमजपध्यानतपोदानमयं महत् ॥ ७.२,३२.२
तत्र संसाधयेत्पूर्वं मन्त्रं मन्त्रार्थवित्तमः  ॥ ७.२,३२.३
दृष्टसिद्धिकरं कर्म नान्यथा फलदं यतः  ॥ ७.२,३२.३
सिद्धमन्त्रो ऽप्यदृष्टेन प्रबलेन तु केनचित् ॥ ७.२,३२.४
प्रतिबन्धफलं कर्म न कुर्यात्सहसा बुधः  ॥ ७.२,३२.४
तस्य तु प्रतिबन्धस्य कर्तुं शक्येह निष्कृतिः  ॥ ७.२,३२.५
परीक्ष्य शकुनाद्यैस्तदादौ निष्कृतिमाचरेत् ॥ ७.२,३२.५
यो ऽन्यथा कुरुते मोहात्कर्मैहिकफलं नरः  ॥ ७.२,३२.६
न तेन फलभाक्स स्यात्प्राप्नुयाच्चोपहास्यताम्  ॥ ७.२,३२.६
अबिस्रब्धो न कुर्वीत कर्म दृष्टफलं क्वचित् ॥ ७.२,३२.७
स खल्वश्रद्धधानः स्यान्नाश्रद्धः फलमृच्छति  ॥ ७.२,३२.७
नापराधोस्ति देवस्य कर्मण्यपि तु निष्फले  ॥ ७.२,३२.८
यथोक्तकारिणां पुंसामिहैव फलदर्शनात् ॥ ७.२,३२.८
साधकः सिद्धमंत्रश्च निरस्तप्रतिबंधकः  ॥ ७.२,३२.९
विश्वस्तः श्रद्धधानश्च कुर्वन्नाप्नोति तत्फलम्  ॥ ७.२,३२.९
अथवा तत्फलावाप्त्यै ब्रह्मचर्यरतो भवेत् ॥ ७.२,३२.१०
रात्रौ हविष्यमश्नीयात्पायसं वा फलानि वा  ॥ ७.२,३२.१०
हिंसादि यन्निषिद्धं स्यान्न कुर्यान्मनसापि तत् ॥ ७.२,३२.११
सदा भस्मानुलिप्तां गस्सुवेषश्च शुचिर्भवेत् ॥ ७.२,३२.११
इत्थमाचारवान्भूत्वा स्वानुकूले शुभे ऽहनि  ॥ ७.२,३२.१२
पूर्वोक्तलक्षणे देशे पुष्पदामाद्यलंकृते  ॥ ७.२,३२.१२
आलिप्य शकृता १ भूमिं हस्तमानावरां यथा  ॥ ७.२,३२.१३
विलिखेत्कमले भद्रे दीप्यमानं स्वतेजसा  ॥ ७.२,३२.१३
तप्तजांबूनदमयमष्टपत्रं सकेसरम्  ॥ ७.२,३२.१४
मध्ये कर्णिकया युक्तं सर्वरत्नैरलंकृतम्  ॥ ७.२,३२.१४
स्वाकारसदृशेनैव नालेन च समन्वितम्  ॥ ७.२,३२.१५
तादृशे स्वर्णनिर्माणे कंदे सम्यग्विधानतः  ॥ ७.२,३२.१५
तत्राणिमादिकं सर्वं संकल्प्य मनसा पुनः  ॥ ७.२,३२.१६
रत्नजं वाथ सौवर्णं स्फटिकं वा सलक्षणम्  ॥ ७.२,३२.१६
लिङ्गं सवेदिकं चैव स्थापयित्वा विधानतः  ॥ ७.२,३२.१६
तत्रावाह्य यजेद्देवं सांबं सगणमव्ययम्  ॥ ७.२,३२.१७
तत्र माहेश्वरी कल्प्या मूर्तिर्मूर्तिमतः प्रभोः  ॥ ७.२,३२.१७

१ गोरिति शेषः

५८७

चतुर्भुजा चतुर्वक्त्रा सर्वाभरणभूषिता  ॥ ७.२,३२.१८
शार्दूलचर्मवसना किंचिद्विहसितानना  ॥ ७.२,३२.१८
वरदाभयहस्ता च मृगटंकधरा तथा  ॥ ७.२,३२.१९
अथ वाष्टभुजा चिंत्या चिंतकस्य यथारुचि  ॥ ७.२,३२.१९
तदा त्रिशूलपरशुखड्गवज्राणि दक्षिणे  ॥ ७.२,३२.२०
वामे पाशांकुशौ तद्वत्खेटं नागं च बिभ्रती  ॥ ७.२,३२.२०
बालार्कसदृशप्रख्या प्रतिवक्त्रं त्रिलोचना  ॥ ७.२,३२.२१
तस्याः पूर्वमुखं सौम्यं स्वाकारसदृशप्रभम्  ॥ ७.२,३२.२१
दक्षिणं नीलजीमूतसदृशं घोरदर्शनम्  ॥ ७.२,३२.२२
उत्तरं विद्रुमप्रख्यं नीलालकविभूषितम्  ॥ ७.२,३२.२२
पश्चिमं पूर्णचंद्राभं सौम्यमिंदुकलाधरम्  ॥ ७.२,३२.२३
तदंकमंडलारूढा शक्तिर्माहेश्वरी परा  ॥ ७.२,३२.२३
महालक्ष्मीरिति ख्याता श्यामा सर्वमनोहरा  ॥ ७.२,३२.२४
मूर्तिं कृत्वैवमाकारां सकलीकृत्य च क्रमात् ॥ ७.२,३२.२४
मूर्तिमंतमथावाह्य यजेत्परमकारणम्  ॥ ७.२,३२.२५
स्नानार्थे कल्पयेत्तत्र पञ्चगव्यं तु कापिलम्  ॥ ७.२,३२.२५
पञ्चामृतं च पूर्णानि बीजानि च विशेषतः  ॥ ७.२,३२.२६
पुरस्तान्मण्डलं कृत्वा रत्नचूर्णाद्यलंकृतम्  ॥ ७.२,३२.२६
कर्णिकायां प्रविन्यस्येदीशानकलशं पुनः  ॥ ७.२,३२.२७
सद्यादिकलशान्पश्चात्परितस्तस्य कल्पयेत् ॥ ७.२,३२.२७
ततो विद्येशकलशानष्टौ पूर्वादिवत्क्रमात् ॥ ७.२,३२.२८
तीर्थाम्बुपूरितान्कृत्वा सूत्रेणावेष्ट्य पूर्ववत् ॥ ७.२,३२.२८
पुण्यद्रव्याणि निक्षिप्य समन्त्रं सविधानकम्  ॥ ७.२,३२.२९
दुकूलाद्येन वस्त्रेण समाच्छाद्य समंततः  ॥ ७.२,३२.२९
सर्वत्र मंत्रं विन्यस्य तत्तन्मंत्रपुरस्सरम्  ॥ ७.२,३२.३०
स्नानकाले तु संप्राप्ते सर्वमङ्गलनिस्वनैः  ॥ ७.२,३२.३०
पञ्चगव्यादिभिश्चैव स्नापयेत्परमेश्वरम्  ॥ ७.२,३२.३१
ततः कुशोदकाद्यानि स्वर्णरत्नोदकान्यपि  ॥ ७.२,३२.३१
गंधपुष्पादिसिद्धानि मन्त्रसिद्धानि च क्रमात् ॥ ७.२,३२.३२
उद्धृत्योद्धृत्य मन्त्रेण तैस्तैस्स्नाप्य महेश्वरम्  ॥ ७.२,३२.३२
गंधं पुष्पादिदीपांश्च पूजाकर्म समाचरेत् ॥ ७.२,३२.३३
पलावरः स्यादालेप एकादशपलोत्तरः  ॥ ७.२,३२.३३
सुवर्णरत्नपुष्पाणि शुभानि सुरभीणि च  ॥ ७.२,३२.३४
नीलोत्पलाद्युत्पलानि बिल्वपत्राण्यनेकशः  ॥ ७.२,३२.३४
कमलानि च रक्तानि श्वेतान्यपि च शंभवे  ॥ ७.२,३२.३५
कृष्णागुरूद्भवो धूपः सकर्पूराज्यगुग्गुलः  ॥ ७.२,३२.३५
कपिलाघृतसंसिद्धा दीपाः कर्पूरवर्तिजाः  ॥ ७.२,३२.३६
पञ्चब्रह्मषडंगानि पूज्यान्यावरणानि च  ॥ ७.२,३२.३६
नैवेद्यः पयसा सिद्धः स गुडाज्यो महाचरुः  ॥ ७.२,३२.३७
पाटलोत्पलपद्माद्यैः पानीयं च सुगन्धितम्  ॥ ७.२,३२.३७
पञ्चसौगंधिकोपेतं तांबूलं च सुसंस्कृतम्  ॥ ७.२,३२.३८
सुवर्णरत्नसिद्धानि भूषणानि विशेषतः  ॥ ७.२,३२.३८
५८७

वासांसि च विचित्राणि सूक्ष्माणि च नवानि च  ॥ ७.२,३२.३९
दर्शनीयानि देयानि गानवाद्यादिभिस्सह  ॥ ७.२,३२.३९
जपश्च मूलमंत्रस्य लक्षः परमसंख्यया  ॥ ७.२,३२.४०
एकावरा त्र्युत्तरा च पूजा फलवशादिह  ॥ ७.२,३२.४०
दशसंख्यावरो होमः प्रतिद्रव्यं शतोत्तरः  ॥ ७.२,३२.४१
घोररूपश्शिवश्चिंत्यो मारणोच्चाटनादिषु  ॥ ७.२,३२.४१
शिवलिंगे शिवाग्नौ च ह्यन्यासु प्रतिमासु च  ॥ ७.२,३२.४२
चिंत्यस्सौम्यतनुश्शंभुः कार्ये शांतिकपौष्टिके  ॥ ७.२,३२.४२
आयसौ स्रुक्स्रुवौ कार्यौ मारणादिषु कर्मसु  ॥ ७.२,३२.४३
तदन्यत्र तु सौवर्णौ शांतिकाद्येषु कृत्स्नशः  ॥ ७.२,३२.४३
दूर्वया घृतगोक्षीरमिश्रया मधुना तथा  ॥ ७.२,३२.४४
चरुणा सघृतेनैव केवलं पयसापि वा  ॥ ७.२,३२.४४
जुहुयान्मृत्युविजये तिलै रोगोपशांतये  ॥ ७.२,३२.४५
घृतेन पयसा चैव कमलैर्वाथ केवलैः  ॥ ७.२,३२.४५
समृद्धिकामो जुहुयान्महादारिद्र्यशांतये  ॥ ७.२,३२.४६
जातीपुष्पेण वश्यार्थी जुहुयात्सघृतेन तु  ॥ ७.२,३२.४६
घृतेन करवीरैश्च कुर्यादाकर्षणं द्विजः  ॥ ७.२,३२.४७
तैलेनोच्चाटनं कुर्यात्स्तंभनं मधुना पुनः  ॥ ७.२,३२.४७
स्तंभनं सर्षपेणापि लशुनेन तु पातनम्  ॥ ७.२,३२.४८
ताडनं रुधिरेण स्यात्खरस्योष्ट्रस्य चोभयोः  ॥ ७.२,३२.४८
मारणोच्चाटने कुर्याद्रोहिबीजैस्तिलान्वितैः  ॥ ७.२,३२.४९
विद्वेषणं च तैलेन कुर्याल्लांगलकस्य तु  ॥ ७.२,३२.४९
बंधनं रोहिबीजेन सेनास्तंभनमेव च  ॥ ७.२,३२.५०
रक्तसर्षपसंमिश्रैर्होमद्रव्यैरशेषतः  ॥ ७.२,३२.५०
हस्तयंत्रोद्भवैस्तैलैर्जुहुयादाभिचारिके  ॥ ७.२,३२.५१
कटुकीतुषसंयुक्तैः कार्पासास्थिभिरेव च  ॥ ७.२,३२.५१
सर्षपैस्तैलसंमिश्रैर्जुहुयादाभिचारिके  ॥ ७.२,३२.५२
ज्वरोपशांतिदं क्षीरं सौभाग्यफलदं तथा  ॥ ७.२,३२.५२
सर्वसिद्धिकरो होमः क्षौद्राज्यदधिभिर्युतैः  ॥ ७.२,३२.५३
क्षीरेण तंदुलैश्चैव चरुणा केवलेन वा  ॥ ७.२,३२.५३
शांतिकं पौष्टिकं वापि सप्तभिः समिदादिभिः  ॥ ७.२,३२.५४
द्रव्यैर्विशेषतो होमे वश्यमाकर्षणं तथा  ॥ ७.२,३२.५४
वश्यमाकर्षणं चैव श्रीपदं च विशेषतः  ॥ ७.२,३२.५५
बिल्वपत्रैस्तु हवनं शत्रोर्विजयदं तथा  ॥ ७.२,३२.५५
समिधः शांतिकार्येषु पालाशखदिरादिकाः  ॥ ७.२,३२.५६
करवीरार्कजाः क्रौर्ये कण्टकिन्यश्च विग्रहे  ॥ ७.२,३२.५६
प्रशांतः शांतिकं कुर्यात्पौष्टिकं च विशेषतः  ॥ ७.२,३२.५७
निर्घृणः क्रुद्धचित्तस्तु प्रकुर्यादाभिचारिकम्  ॥ ७.२,३२.५७
अतीवदुरवस्थायां प्रतीकारांतरं न चेत् ॥ ७.२,३२.५८
आततायिनमुद्दिश्य प्रकुर्यादाभिचारिकम्  ॥ ७.२,३२.५८
स्वराष्ट्रपतिमुद्दिश्य न कुर्यादाभिचारिकम्  ॥ ७.२,३२.५९
यद्यास्तिकस्सुधर्मिष्ठो मान्यो वा यो ऽपि कोपि वा  ॥ ७.२,३२.५९
तमुद्दिश्यापि नो कुर्यादाततायिनमप्युत  ॥ ७.२,३२.६०
मनसा कर्मणा वाचा यो ऽपि कोपि शिवाश्रितः  ॥ ७.२,३२.६०
५८८

स्वराष्ट्रपतिमुद्दिश्य शिवा श्रितमथापि वा  ॥ ७.२,३२.६१
कृत्वाभिचारिकं कर्म सद्यो विनिपतेन्नरः  ॥ ७.२,३२.६१
स्वराष्ट्रपालकं तस्माच्छिवभक्तं च कञ्चन  ॥ ७.२,३२.६२
न हिंस्यादभिचाराद्यैर्यदीच्छेत्सुखमात्मनः  ॥ ७.२,३२.६२
अन्यं कमपि चोद्दिश्य कृत्वा वै मारणादिकम्  ॥ ७.२,३२.६३
पश्चात्तापेन संयुक्तः प्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥ ७.२,३२.६३
बाणलिंगे ऽपि वा कुर्यान्निर्धनो धनवानपि  ॥ ७.२,३२.६४
स्वयंभूते ऽथ वा लिंगे आर्षके वैदिके ऽपि वा  ॥ ७.२,३२.६४
अभावे हेमरत्नानामशक्तौ च तदर्जने  ॥ ७.२,३२.६५
मनसैवाचरेदेतद्द्रव्यैर्वा प्रतिरूपकैः  ॥ ७.२,३२.६५
क्वचिदंशे तु यः शक्तस्त्वशक्तः क्वचिदंशके  ॥ ७.२,३२.६६
सो ऽपि शक्त्यनुसारेण कुर्वंश्चेत्फलमृच्छति  ॥ ७.२,३२.६६
कर्मण्यनुष्ठिते ऽप्यस्मिन्फलं यत्र न दृश्यते  ॥ ७.२,३२.६७
द्विस्त्रिर्वावर्तयेत्तत्र सर्वथा दृश्यते फलम्  ॥ ७.२,३२.६७
पूजोपयुक्तं यद्द्रव्यं हेमरत्नाद्यनुत्तमम्  ॥ ७.२,३२.६८
तत्सर्वं गुरवे दद्याद्दक्षिणां च ततः पृथक् ॥ ७.२,३२.६८
स चेन्नेच्छति तत्सर्वं शिवाय विनिवेदयेत् ॥ ७.२,३२.६९
अथवा शिवभक्तेभ्यो नान्येभ्यस्तु प्रदीयते  ॥ ७.२,३२.६९
यः स्वयं साधयेच्छक्त्या गुर्वादिनिरपेक्षया  ॥ ७.२,३२.७०
सो ऽप्येवमाचरेदत्र न गृह्णीयात्स्वयं पुनः  ॥ ७.२,३२.७०
स्वयं गृह्णाति यो लोभात्पूजांगद्रव्यमुत्तमम्  ॥ ७.२,३२.७१
कांक्षितं न लभेन्मूढो नात्र कार्या विचारणा  ॥ ७.२,३२.७१
अर्चितं यत्तु तल्लिंगं गृह्णीयाद्वा नवा स्वयम्  ॥ ७.२,३२.७२
गृह्णीयाद्यदि तन्नित्यं स्वयं वान्यो ऽपि वार्चयेत् ॥ ७.२,३२.७२
यथोक्तमेव कर्मैतदाचरेद्यो ऽनपायतः  ॥ ७.२,३२.७३
फलं व्यभिचरेन्नैवमित्यतः किं प्ररोचकम्  ॥ ७.२,३२.७३
तथाप्युद्देशतो वक्ष्ये कर्मणः सिद्धिमुत्तमम्  ॥ ७.२,३२.७४
अपि शत्रुभिराक्रांतो व्याधिभिर्वाप्यनेकशः  ॥ ७.२,३२.७४
मृत्योरास्यगतश्चापि मुच्यते निरपायतः  ॥ ७.२,३२.७५
पूजायते ऽतिकृपणो रिक्तो वैश्रवणायते  ॥ ७.२,३२.७५
कामायते विरूपो ऽपि वृद्धो ऽपि तरुणायते  ॥ ७.२,३२.७६
शत्रुर्मित्रायते सद्यो विरोधी किंकरायते  ॥ ७.२,३२.७६
विषायते यदमृतं विषमप्यमृतायते  ॥ ७.२,३२.७७
स्थलायते समुद्रो ऽपि स्थलमप्यर्णवायते  ॥ ७.२,३२.७७
महीधरायते श्वभ्रं स च श्वभ्रायते गिरिः  ॥ ७.२,३२.७८
पद्माकरायते वह्निः सरो वैश्वानरायते  ॥ ७.२,३२.७८
वनायते यदुद्यानं तदुद्यानायते वनम्  ॥ ७.२,३२.७९
सिंहायते मृगः क्षुद्रः सिंहः क्रीडामृगायते  ॥ ७.२,३२.७९
स्त्रियो ऽभिसारिकायन्ते लक्ष्मीः सुचरितायते  ॥ ७.२,३२.८०
स्वैरप्रेष्यायते वाणी कीर्तिस्तु गणिकायते  ॥ ७.२,३२.८०
स्वैराचारायते मेधा वज्रसूचीयते मनः  ॥ ७.२,३२.८१
महावातायते शक्तिर्बलं मत्तगजायते  ॥ ७.२,३२.८१
५८८

स्तम्भायते समुद्योगैः शत्रुपक्षे स्थिता क्रिया  ॥ ७.२,३२.८२
शत्रुपक्षायते ऽरीणां सर्व एव सुहृज्जनः  ॥ ७.२,३२.८२
शत्रवः कुणपायन्ते जीवन्तोपि सबांधवाः  ॥ ७.२,३२.८३
आपन्नो ऽपि गतारिष्टः स्वयं खल्वमृतायते  ॥ ७.२,३२.८३
रसाय नायते नित्यमपथ्यमपि सेवितम्  ॥ ७.२,३२.८४
अनिशं क्रियमाणापि रतिस्त्वभिनवायते  ॥ ७.२,३२.८४
अनागतादिकं सर्वं करस्थामलकायते  ॥ ७.२,३२.८५
यादृच्छिकफलायन्ते सिद्धयो ऽप्यणिमादयः  ॥ ७.२,३२.८५
बहुनात्र किमुक्तेन सर्वकामार्थसिद्धिषु  ॥ ७.२,३२.८६
अस्मिन्कर्मणि निर्वृत्ते त्वनवाप्यं न विद्यते  ॥ ७.२,३२.८६
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे ऐहिकसिद्धिकर्मवर्णनं नाम द्वात्रिंशो ऽध्यायः

अध्याय ३३
उपमन्युरुवाच
अतः परं प्रवक्ष्यामि केवलामुष्मिकं विधिम्  ॥ ७.२,३३.१
नैतेन सदृशं किंचित्कर्मास्ति भुवनत्रये  ॥ ७.२,३३.१
पुण्यातिशयसंयुक्तः सर्वैर्देवैरनुष्ठितः  ॥ ७.२,३३.२
ब्रह्मणा विष्णुना चैव रुद्रेण च विशेषतः  ॥ ७.२,३३.२
इंद्रादिलोकपारैश्च सूर्याद्यैर्नवभिर्ग्रहैः  ॥ ७.२,३३.३
विश्वामित्रवसिष्ठाद्यैर्ब्रह्मविद्भिर्महर्षिभिः  ॥ ७.२,३३.३
श्वेतागस्त्यदधीचाद्यैरस्माभिश्च शिवाश्रितैः  ॥ ७.२,३३.४
नंदीश्वरमहाकालभृंगीशाद्यैर्गणेश्वरैः  ॥ ७.२,३३.४
पातालवासिभिर्दैत्यैः शेषाद्यैश्च महोरगैः  ॥ ७.२,३३.५
सिद्धैर्यक्षैश्च गंधर्वै रक्षोभूतपिशाचकैः  ॥ ७.२,३३.५
स्वंस्वं पदमनुप्राप्तं सर्वैरयमनुष्ठितः  ॥ ७.२,३३.६
अनेन विधिना सर्वे देवा देवत्वमागताः  ॥ ७.२,३३.६
ब्रह्मा ब्रह्मत्वमापन्नो विष्णुर्विष्णुत्वमागतः  ॥ ७.२,३३.७
रुद्रो रुद्रत्वमापन्न इंद्रश्चेन्द्रत्वमागतः  ॥ ७.२,३३.७
गणेशश्च गणेशत्वमनेन विधिना गतः  ॥ ७.२,३३.८
सितचंदनतोयेन लिंगं स्नाप्य शिवं शिवाम्  ॥ ७.२,३३.८
श्वेतैर्विकसितैः पद्मैः संपूज्य प्रणिपत्य च  ॥ ७.२,३३.८
तत्र पद्मासनं रम्यं कृत्वा लक्षणसंयुतम्  ॥ ७.२,३३.९
विभवे सति हेमाद्यै रत्नाद्यैर्वा स्वशक्तितः  ॥ ७.२,३३.९
मध्ये केसरजालास्य स्थाप्य लिंगं कनीयसम्  ॥ ७.२,३३.१०
अंगुष्ठप्रतिमं रम्यं सर्वगन्धमयं शुभम्  ॥ ७.२,३३.१०
दक्षिणे स्थापयित्वा तु बिल्वपत्रैः समर्चयेत् ॥ ७.२,३३.११
अगुरुं दक्षिणे पार्श्वे पश्चिमे तु मनःशिलाम्  ॥ ७.२,३३.११
उत्तरे चंदनं दद्याद्धरितालं तु पूर्वतः  ॥ ७.२,३३.१२
सुगन्धैः कुसुमै रम्यैर्विचित्रैश्चापि पूजयेत् ॥ ७.२,३३.१२
धूपं कृष्णागुरुं दद्यात्सर्वतश्च सगुग्गुलम्  ॥ ७.२,३३.१३
वासांसि चातिसूक्ष्माणि विकाशानि निवेदयेत् ॥ ७.२,३३.१३
पायसं घृतसंमिश्रं घृतदीपांश्च दापयेत् ॥ ७.२,३३.१४
सर्वं निवेद्य मन्त्रेण ततो गच्छेत्प्रदक्षिणाम्  ॥ ७.२,३३.१४
प्रणम्य भक्त्या देवेशं स्तुत्वा चान्ते क्षमापयेत् ॥ ७.२,३३.१५
सर्वोपहारसंमिश्रं ततो लिंगं निवेदयेत् ॥ ७.२,३३.१५
शिवाय शिवमन्त्रेण दक्षिणामूर्तिमाश्रितः  ॥ ७.२,३३.१६
एवं यो ऽर्चयते नित्यं पञ्चगन्धमयं शुभम्  ॥ ७.२,३३.१६
५८९

सर्वपापविनिर्मुक्तः शिवलोके महीयते  ॥ ७.२,३३.१७
एतद्व्रतोत्तमं गुह्यं शिवलिंगमहाव्रतम्  ॥ ७.२,३३.१७
भक्तस्य ते समाख्यातं न देयं यस्य कस्यचित् ॥ ७.२,३३.१८
देयं च शिवभक्तेभ्यः शिवेन कथितं पुरा  ॥ ७.२,३३.१८
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे आमुष्मिककर्मविधिवर्णनं नाम त्रयस्त्रिंशो ऽध्यायः

अध्याय ३४
उपमन्युरुवाच
नित्यनैमित्तिकात्काम्याद्या सिद्धिरिह कीर्तिता  ॥ ७.२,३४.१
सा सर्वा लभ्येत सद्यो लिंगबेरप्रतिष्ठया  ॥ ७.२,३४.१
सर्वो लिंगमयो लोकस्सर्वं लिंगे प्रतिष्ठितम्  ॥ ७.२,३४.२
तस्मात्प्रतिष्ठिते लिंगे भवेत्सर्वं पतिष्ठितम्  ॥ ७.२,३४.२
ब्रह्मणा विष्णुना वापि रुद्रेणान्येन केन वा  ॥ ७.२,३४.३
लिंगप्रतिष्ठामुत्सृज्य क्रियते स्वपदस्थितिः  ॥ ७.२,३४.३
किमन्यदिह वक्तव्यं प्रतिष्ठां प्रति कारणम्  ॥ ७.२,३४.४
पर्तिष्ठितं शिवेनापि लिंगं वैश्वेश्वरं यतः  ॥ ७.२,३४.४
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन परत्रेह च शर्मणे  ॥ ७.२,३४.५
स्थापयेत्परमेशस्य लिंगं बेरमथापि वा  ॥ ७.२,३४.५
श्रीकृष्ण उवाच
किमिदं लिंगमाख्यातं कथं लिंगी महेश्वरः  ॥ ७.२,३४.६
कथं च लिंगभावो ऽस्य कस्मादस्मिञ्छिवो ऽर्च्यते  ॥ ७.२,३४.६
उपमन्युरुवाच
अव्यक्तं लिंगमाख्यातं त्रिगुणप्रभवाप्ययम्  ॥ ७.२,३४.७
अनाद्यनंतं विश्वस्य यदुपादानकारणम्  ॥ ७.२,३४.७
तदेव मूलप्रकृतिर्माया च गगनात्मिका  ॥ ७.२,३४.८
तत एव समुत्पन्नं जगदेतच्चराचरम्  ॥ ७.२,३४.८
अशुद्धं चैव शुद्धं यच्छुद्धाशुद्धं च तत्त्रिधा  ॥ ७.२,३४.९
ततः शिवो महेशश्च रुद्रो विष्णुः पितामहः  ॥ ७.२,३४.९
भूतानि चेन्द्रियैर्जाता लीयन्ते ऽत्र शिवाज्ञया  ॥ ७.२,३४.१०
अत एव शिवो लिंगो लिंगमाज्ञापयेद्यतः  ॥ ७.२,३४.१०
यतो न तदनाज्ञातं कार्याय प्रभवेत्स्वतः  ॥ ७.२,३४.११
ततो जातस्य विश्वस्य तत्रैव विलयो यतः  ॥ ७.२,३४.११
अनेन लिंगतां तस्य भवेन्नान्येन केनचित् ॥ ७.२,३४.१२
लिंगं च शिवयोर्देहस्ताभ्यां यस्मादधिष्ठितम्  ॥ ७.२,३४.१२
अतस्तत्र शिवः साम्बो नित्यमेव समर्चयेत् ॥ ७.२,३४.१३
लिंगवेदी महादेवी लिंगं साक्षान्महेश्वरः  ॥ ७.२,३४.१३
तयोः संपूजनादेव स च सा च समर्चितौ  ॥ ७.२,३४.१४
न तयोर्लिंगदेहत्वं विद्यते परमार्थतः  ॥ ७.२,३४.१४
यतस्त्वेतौ विशुद्धौ तौ देहस्तदुपचारतः  ॥ ७.२,३४.१५
तदेव परमा शक्तिः शिवस्य परमात्मनः  ॥ ७.२,३४.१५
शक्तिराज्ञां यदादत्ते प्रसूते तच्चराचरम्  ॥ ७.२,३४.१६
न तस्य महिमा शक्यो वक्तुं वर्षशतैरपि  ॥ ७.२,३४.१६
येनादौ मोहितौ स्यातां ब्रह्मनारायणावपि  ॥ ७.२,३४.१७
पुरा त्रिभुवनस्यास्य प्रलये समुपस्थिते  ॥ ७.२,३४.१७
वारिशय्यागतो विष्णुः सुष्वापानाकुलः सुखम्  ॥ ७.२,३४.१८
५८९

यदृच्छया गतस्तत्र ब्रह्मा लोकपितामहः  ॥ ७.२,३४.१८
ददर्श पुण्डरीकाक्षं स्वपन्तं तमनाकुलम्  ॥ ७.२,३४.१९
मायया मोहितः शम्भोर्विष्णुमाह पितामहः  ॥ ७.२,३४.१९
कस्त्वं वदेत्यमर्षेण प्रहृत्योत्थाप्य माधवम्  ॥ ७.२,३४.२०
स तु हस्तप्रहारेण तीव्रेणाभिहतः क्षणात् ॥ ७.२,३४.२०
प्रबुद्धोत्थाय शयनाद्ददर्श परमेष्ठिनम्  ॥ ७.२,३४.२१
तमाह चांतस्संक्रुद्धः स्वयमक्रुद्धवद्धरिः  ॥ ७.२,३४.२१
कुतस्त्वमागतो वत्स कस्मात्त्वं व्याकुलो वद  ॥ ७.२,३४.२२
इति विष्णुवचः श्रुत्वा प्रभुत्वगुणसूचकम्  ॥ ७.२,३४.२२
रजसा बद्धवैरस्तं ब्रह्मा पुनरभाषत  ॥ ७.२,३४.२३
वत्सेति मां कुतो ब्रूषे गुरुः शिष्यमिवात्मनः  ॥ ७.२,३४.२३
मां न जानासि किं नाथं प्रपञ्चो यस्य मे कृतिः  ॥ ७.२,३४.२४
त्रिधात्मानं विभज्येदं सृष्ट्वाथ परिपाल्यते  ॥ ७.२,३४.२४
संहरामि नमे कश्चित्स्रष्टा जगति विद्यते  ॥ ७.२,३४.२५
इत्युक्ते सति सो ऽप्याह ब्रह्माणं विष्णुरव्ययः  ॥ ७.२,३४.२५
अहमेवादिकर्तास्य हर्ता च परिपालकः  ॥ ७.२,३४.२६
भवानपि ममैवांगादवतीर्णः पुराव्ययात् ॥ ७.२,३४.२६
मन्नियोगात्त्वमात्मानं त्रिधा कृत्वा जगत्त्रयम्  ॥ ७.२,३४.२७
सृजस्यवसि चांते तत्पुनः प्रतिसृजस्यपि  ॥ ७.२,३४.२७
विस्मृतोसि जगन्नाथं नारायणमनामयम्  ॥ ७.२,३४.२८
तवापि जनकं साक्षान्मामेवमवमन्यसे  ॥ ७.२,३४.२८
तवापराधो नास्त्यत्र भ्रांतोसि मम मायया  ॥ ७.२,३४.२९
मत्प्रसादादियं भ्रांतिरपैष्यति तवाचिरात् ॥ ७.२,३४.२९
शृणु सत्यं चतुर्वक्त्र सर्वदेवेश्वरो ह्यहम्  ॥ ७.२,३४.३०
कर्ता भर्ता च हर्ता च न मयास्ति समो विभुः  ॥ ७.२,३४.३०
एवमेव विवादोभूद्ब्रह्मविष्ण्वोः परस्परम्  ॥ ७.२,३४.३१
अभवच्च महायुद्धं भैरवं रोमहर्षणम्  ॥ ७.२,३४.३१
मुष्टिभिर्न्निघ्नतोस्तीव्रं रजसा बद्धवैरयोः  ॥ ७.२,३४.३२
तयोर्दर्पापहाराय प्रबोधाय च देवयोः  ॥ ७.२,३४.३२
मध्ये समाविरभवल्लिंगमैश्वरमद्भुतम्  ॥ ७.२,३४.३३
ज्वालामालासहस्राढ्यमप्रमेयमनौपमम्  ॥ ७.२,३४.३३
क्षयवृद्धिविनिर्मुक्तमादिमध्यांतवर्जितम्  ॥ ७.२,३४.३४
तस्य ज्वालासहस्रेण ब्रह्मविष्णू विमोहितौ  ॥ ७.२,३४.३४
विसृज्य युद्धं किं त्वेतदित्यचिंतयतां तदा  ॥ ७.२,३४.३५
न तयोस्तस्य याथात्म्यं प्रबुद्धमभवद्यदा  ॥ ७.२,३४.३५
तदा समुद्यतौ स्यातां तस्याद्यंतं परीक्षितुम्  ॥ ७.२,३४.३६
तत्र हंसाकृतिर्ब्रह्मा विश्वतः पक्षसंयुतः  ॥ ७.२,३४.३७
मनोनिलजवो भूत्वा गतस्तूर्ध्वं प्रयत्नतः  ॥ ७.२,३४.३७
नारायणोपि विश्वात्मा लीलाञ्जनचयोपमम्  ॥ ७.२,३४.३८
वाराहममितं रूपमस्थाय गतवानधः  ॥ ७.२,३४.३८
एवं वर्षसहस्रं तु त्वरन् विष्णुरधोगतः  ॥ ७.२,३४.३९
नापश्यदल्पमप्यस्य मूलं लिंगस्य सूकरः  ॥ ७.२,३४.३९
तावत्कालं गतश्चोर्ध्वं तस्यांतं ज्ञातुमिच्छया  ॥ ७.२,३४.४०
श्रांतोत्यंतमदृष्ट्वांतं पापताधः पितामहः  ॥ ७.२,३४.४०
५९०

तथैव भगवान् विष्णुः श्रांतः संविग्नलोचनः  ॥ ७.२,३४.४१
क्लेशेन महता तूर्णमधस्तादुत्थितो ऽभवत् ॥ ७.२,३४.४१
समागतावथान्योन्यं विस्मयस्मेरवीक्षणौ  ॥ ७.२,३४.४२
मायया मोहितौ शंभोः कृत्याकृत्यं न जग्मतुः  ॥ ७.२,३४.४२
पृष्ठतः पार्श्वतस्तस्य चाग्रतश्च स्थितावुभौ  ॥ ७.२,३४.४३
प्रणिपत्य किमात्मेदमित्यचिंतयतां तदा  ॥ ७.२,३४.४३
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे हरिविधिमोहवर्णनं नाम चतुस्त्रिंशो ऽध्यायः

अध्याय ३५
उपमन्युरुवाच
अथाविरभवत्तत्र सनादं शब्दलक्षणम्  ॥ ७.२,३५.१
ओमित्येकाक्षरं ब्रह्म ब्रह्मणः प्रतिपादकम्  ॥ ७.२,३५.१
तदप्यविदितं तावद्ब्रह्मणा विष्णुना तथा  ॥ ७.२,३५.२
रजसा तमसा चित्तं तयोर्यस्मात्तिरस्कृतम्  ॥ ७.२,३५.२
तदा विभक्तमभवच्चतुर्धैकं तदक्षरम्  ॥ ७.२,३५.३
अ उ मेति त्रिमात्राभिः परस्ताच्चार्धमात्रया  ॥ ७.२,३५.३
तत्राकारः श्रितो भागे ज्वलल्लिंगस्य दक्षिणे  ॥ ७.२,३५.४
उकारश्चोत्तरे तद्वन्मकारस्तस्य मध्यतः  ॥ ७.२,३५.४
अर्धमात्रात्मको नादः श्रूयते लिंगमूर्धनि  ॥ ७.२,३५.५
विभक्ते ऽपि तदा तस्मिन्प्रणवे परमाक्षरे  ॥ ७.२,३५.५
विभावार्थं च तौ देवौ न किंचिदवजग्मतुः  ॥ ७.२,३५.६
वेदात्मना तदाव्यक्तः प्रणवो विकृतिं गतः  ॥ ७.२,३५.६
तत्राकारो ऋगभवदुकारो यजुरव्ययः  ॥ ७.२,३५.७
मकारस्साम संजातो नादस्त्वाथर्वणी श्रुतिः  ॥ ७.२,३५.७
ऋगयं स्थापयामास समासात्त्वर्थमात्मनः  ॥ ७.२,३५.८
रजोगुणेषु ब्रह्माणं मूर्तिष्वाद्यं क्रियास्वपि  ॥ ७.२,३५.८
सृष्टिं लोकेषु पृथिवीं तत्त्वेष्वात्मानमव्ययम्  ॥ ७.२,३५.९
कलाध्वनि निवृत्तिं च सद्यं ब्रह्मसु पञ्चसु  ॥ ७.२,३५.९
लिंगभागेष्वधोभागं बीजाख्यं कारणत्रये  ॥ ७.२,३५.१०
चतुःषष्टिगुणैश्वर्यं बौद्धं यदणिमादिषु  ॥ ७.२,३५.१०
तदित्थमर्थैर्दशभिर्व्याप्तं विश्वमृचा जगत् ॥ ७.२,३५.११
अथोपस्थापयामास स्वार्थं दशविधं यजुः  ॥ ७.२,३५.११
सत्त्वं गुणेषु विष्णुं च मूर्तिष्वाद्यं क्रियास्वपि  ॥ ७.२,३५.१२
स्थितिं लोकेष्वंतरिक्षं विद्यां तत्त्वेषु च त्रिषु  ॥ ७.२,३५.१२
कलाध्वसु प्रतिष्ठां च वामं ब्रह्मसु पञ्चसु  ॥ ७.२,३५.१३
मध्यं तु लिंगभागेषु योनिं च त्रिषु हेतुषु  ॥ ७.२,३५.१३
प्राकृतं च यथैश्वर्यं तस्माद्विश्वं यजुर्मयम्  ॥ ७.२,३५.१४
ततोपस्थापयामास सामार्थं दशधात्मनः  ॥ ७.२,३५.१४
तमोगुणेष्वथो रुद्रं मूर्तिष्वाद्यं क्रियासु च  ॥ ७.२,३५.१५
संहृतिं त्रिषु लोकेषु तत्त्वेषु शिवमुत्तमम्  ॥ ७.२,३५.१५
विद्याकलास्वघोरं च तथा ब्रह्मसु पञ्चसु  ॥ ७.२,३५.१६
लिंगभागेषु पीठोर्ध्वं बीजिनं कारणत्रये  ॥ ७.२,३५.१६
पौरुषं च तथैश्वर्यमित्थं साम्ना ततं जगत् ॥ ७.२,३५.१७
अथाथर्वाह नैर्गुण्यमर्थं प्रथममात्मनः  ॥ ७.२,३५.१७
ततो महेश्वरं साक्षान्मूर्तिष्वपि सदाशिवम्  ॥ ७.२,३५.१८
५९०

क्रियासु निष्क्रियस्यापि शिवस्य परमात्मनः  ॥ ७.२,३५.१८
भूतानुग्रहणं चैव मुच्यंते येन जंतवः  ॥ ७.२,३५.१९
लोकेष्वपि यतो वाचो निवृत्ता मनसा सह  ॥ ७.२,३५.१९
तदूर्ध्वमुन्मना लोकात्सोमलोकमलौकिकम्  ॥ ७.२,३५.२०
सोमस्सहोमया यत्र नित्यं निवसतीश्वरः  ॥ ७.२,३५.२०
तदूर्ध्वमुन्मना लोकाद्यं प्राप्तो न निवर्तते  ॥ ७.२,३५.२१
शांतिं च शांत्यतीतां च व्यापिकां चै कलास्वपि  ॥ ७.२,३५.२१
तत्पूरुषं तथेशानं ब्रह्म ब्रह्मसु पञ्चसु  ॥ ७.२,३५.२२
मूर्धानमपि लिंगस्य नादभागेष्वनुत्तमम्  ॥ ७.२,३५.२२
यत्रावाह्य समाराध्यः केवलो निष्कलः शिवः  ॥ ७.२,३५.२३
तत्तेष्वपि तदा बिंदोर्नादाच्छक्तेस्ततः परात् ॥ ७.२,३५.२३
तत्त्वादपि परं तत्त्वमतत्त्वं परमार्थतः  ॥ ७.२,३५.२४
कारणेषु त्रयातीतान्मायाविक्षोभकारणात् ॥ ७.२,३५.२४
अनंताच्छुद्धविद्यायाः परस्ताच्च महेश्वरात् ॥ ७.२,३५.२५
सर्वविद्येश्वराधीशान्न पराच्च सदाशिवात् ॥ ७.२,३५.२५
सर्वमंत्रतनोर्देवाच्छक्तित्रयसमन्वितात् ॥ ७.२,३५.२६
पञ्चवक्त्राद्दशभुजात्साक्षात्सकलनिष्कलात् ॥ ७.२,३५.२६
तस्मादपि पराद्बिंदोरर्धेदोश्च ततः परात् ॥ ७.२,३५.२७
ततः परान्निशाधीशान्नादाख्याच्च ततः परात् ॥ ७.२,३५.२७
ततः परात्सुषुम्नेशाद्ब्रह्मरंध्रेश्वरादपि  ॥ ७.२,३५.२८
ततः परस्माच्छक्तेश्च परस्ताच्छिवतत्त्वतः  ॥ ७.२,३५.२८
परमं कारणं साक्षात्स्वयं निष्कारणं शिवम्  ॥ ७.२,३५.२९
कारणानां च धातारं ध्यातारां ध्येयमव्ययम्  ॥ ७.२,३५.२९
परमाकाशमध्यस्थं परमात्मोपरि स्थितं  ॥ ७.२,३५.३०
सर्वैश्वर्येण संपन्नं सर्वेश्वरमनीश्वरम्  ॥ ७.२,३५.३०
ऐश्वर्याच्चापि मायेयादशुद्धान्मानुषादिकात् ॥ ७.२,३५.३१
अपराच्च परात्त्याज्यादधिशुद्धाध्वगोचरात् ॥ ७.२,३५.३१
तत्पराच्छुद्धविद्याद्यादुन्मनांतात्परात्परात् ॥ ७.२,३५.३२
परमं परमैश्वर्यमुन्मनाद्यमनादि च  ॥ ७.२,३५.३२
अपारमपराधीनं निरस्तातिशयं स्थिरम्  ॥ ७.२,३५.३३
इत्थमर्थैर्दशविधैरियमाथर्वणी श्रुतिः  ॥ ७.२,३५.३३
यस्माद्गरीयसी तस्माद्विश्वं व्याप्तमथर्वणात् ॥ ७.२,३५.३४
ऋग्वेदः पुनराहेदं जाग्रद्रूपं मयोच्यते  ॥ ७.२,३५.३४
येनाहमात्मतत्त्वस्य नित्यमस्म्यभिधायकः  ॥ ७.२,३५.३५
यजुर्वेदो ऽवदत्तद्वत्स्वप्नावस्था मयोच्यते  ॥ ७.२,३५.३५
भोग्यात्मना परिणता विद्यावेद्या यतो मयि  ॥ ७.२,३५.३६
साम चाह सुषुप्त्याख्यमेवं सर्वं मयोच्यते  ॥ ७.२,३५.३६
ममार्थेन शिवेनेदं तामसेनाभिधीयते  ॥ ७.२,३५.३७
अथर्वाह तुरायाख्यं तुरीयातीतमेव च  ॥ ७.२,३५.३७
मयाभिधीयते तस्मादध्वातीतपदोस्म्यहम्  ॥ ७.२,३५.३८
अध्वात्मकं तु त्रितयं शिवविद्यात्मसंज्ञितम्  ॥ ७.२,३५.३८
तत्त्रैगुण्यं त्रयीसाध्यं संशोध्यं च पदैषिणा  ॥ ७.२,३५.३९
५९१

अध्वातीतं तुरीयाख्यं निर्वाणं परमं पदम्  ॥ ७.२,३५.३९
तदतीतं च नैर्गुण्यादध्वनोस्य विशोधकम्  ॥ ७.२,३५.४०
द्वयोः प्रमापको नादो नदांतश्च मदात्मकः  ॥ ७.२,३५.४०
तस्मान्ममार्थस्वातंत्र्यात्प्रधानः परमेश्वरः  ॥ ७.२,३५.४१
यदस्ति वस्तु तत्सर्वं गुणप्रधान्ययोगतः  ॥ ७.२,३५.४१
समस्तं व्यस्तमपि च प्रणवार्थं प्रचक्षते  ॥ ७.२,३५.४२
सवार्थवाचकं तस्मादेकं ब्रह्मैतदक्षरम्  ॥ ७.२,३५.४२
तेनोमिति जगत्कृत्स्नं कुरुते प्रथमं शिवः  ॥ ७.२,३५.४३
शिवो हि प्रणवो ह्येष प्रणवो हि शिवः स्मृतः  ॥ ७.२,३५.४३
वाच्यवाचकयोर्भेदो नात्यंतं विद्यते यतः  ॥ ७.२,३५.४४
चिंतया रहितो रुद्रो वाचोयन्मनसा सह  ॥ ७.२,३५.४४
अप्राप्य तन्निवर्तंते वाच्यस्त्वेकाक्षरेण सः  ॥ ७.२,३५.४५
एकाक्षरादकाराख्यादात्मा ब्रह्माभिधीयते  ॥ ७.२,३५.४५
एकाक्षरादुकाराख्याद्द्विधा विष्णुरुदीर्यते  ॥ ७.२,३५.४६
एकाक्षरान्मकाराख्याच्छिवो रुद्र उदाहृतः  ॥ ७.२,३५.४६
दक्षिणांगान्महेशस्य जातो ब्रह्मात्मसंज्ञिकः  ॥ ७.२,३५.४७
वामांगादभवद्विष्णुस्ततो विद्येति संज्ञितः  ॥ ७.२,३५.४७
हृदयान्नीलरुद्रो भूच्छिवस्य शिवसंज्ञिकः  ॥ ७.२,३५.४८
सृष्टेः प्रवर्तको ब्रह्मा स्थितेर्विष्णुर्विमोहकः  ॥ ७.२,३५.४८
संहारस्य तथा रुद्रस्तयोर्नित्यं नियामकः  ॥ ७.२,३५.४९
तस्मात्त्रयस्ते कथ्यंते जगतः कारणानि च  ॥ ७.२,३५.५०
कारणत्रयहेतुश्च शिवः परमकारणम्  ॥ ७.२,३५.५०
अर्थमेतमविज्ञाय रजसा बद्धवैरयोः  ॥ ७.२,३५.५१
युवयोः प्रतिबोधाय मध्ये लिंगमुपस्थितम्  ॥ ७.२,३५.५१
एवमोमिति मां प्राहुर्यदिहोक्तमथर्वणा  ॥ ७.२,३५.५२
ऋचो यजूंषि सामानि शाखाश्चान्याः सहस्रशः  ॥ ७.२,३५.५२
वेदेष्वेवं स्वयं वक्त्रैर्व्यक्तमित्यवदत्स्वपि  ॥ ७.२,३५.५३
स्वप्नानुभूतमिव तत्ताभ्यां नाध्यवसीयते  ॥ ७.२,३५.५३
तयोस्तत्र प्रबोधाय तमोपनयनाय च  ॥ ७.२,३५.५४
लिंगेपि मुद्रितं सर्वं यथा वेदैरुदाहृतम्  ॥ ७.२,३५.५४
तद्दृष्ट्वा मुद्रितं लिंगे प्रसादाल्लिंगिनस्तदा  ॥ ७.२,३५.५५
प्रशांतमनसौ देवौ प्रबुद्धौ संबभूवतुः  ॥ ७.२,३५.५५
उत्पत्तिं विलयं चैव यथात्म्यं च षडध्वनाम्  ॥ ७.२,३५.५६
ततः परतरं धाम धामवंतं च पूरुषम्  ॥ ७.२,३५.५६
निरुत्तरतरं ब्रह्म निष्कलं शिवमीश्वरम्  ॥ ७.२,३५.५७
पशुपाशमयस्यास्य प्रपञ्चस्य सदा पतिम्  ॥ ७.२,३५.५७
अकुतोभयमत्यंतमवृद्धिक्षयमव्ययम्  ॥ ७.२,३५.५८
वाह्यमाभ्यंतरं व्याप्तं वाह्याभ्यंतरवर्जितम्  ॥ ७.२,३५.५८
निरस्तातिशयं शश्वद्विश्वलोकविलक्षणम्  ॥ ७.२,३५.५९
अलक्षणमनिर्देश्यमवाङ्मनसगोचरम्  ॥ ७.२,३५.५९
प्रकाशैकरसं शांतं प्रसन्नं सततोदितम्  ॥ ७.२,३५.६०
सर्वकल्याणनिलयं शक्त्या तादृशयान्वितम्  ॥ ७.२,३५.६०
ज्ञात्वा देवं विरूपाक्षं ब्रह्मनारायणौ तदा  ॥ ७.२,३५.६१
रचयित्वांजलिं मूर्ध्नि भीतौ तौ वाचमूचतुः  ॥ ७.२,३५.६१
५९१

ब्रह्मोवाच
अज्ञो वाहमभिज्ञो वा त्वयादौ देव निर्मितः  ॥ ७.२,३५.६२
ईदृशीं भ्रांतिमापन्न इति को ऽत्रापराध्यति  ॥ ७.२,३५.६२
आस्तां ममेदमज्ञानं त्वयि सन्निहते प्रभो  ॥ ७.२,३५.६३
निर्भयः को ऽभिभाषेत कृत्यं स्वस्य परस्य वा  ॥ ७.२,३५.६३
आवयोर्देवदेवस्य विवादो ऽपि हि शोभनः  ॥ ७.२,३५.६४
पादप्रणामफलदो नाथस्य भवतो यतः  ॥ ७.२,३५.६४
विष्णुरुवाच
स्तोतुं देव न वागस्ति महिम्नः सदृशी तव  ॥ ७.२,३५.६५
प्रभोरग्रे विधेयानां तूष्णींभावो व्यतिक्रमः  ॥ ७.२,३५.६५
किमत्र संघटेत्कृत्यमित्येवावसरोचितम्  ॥ ७.२,३५.६६
अजानन्नपि यत्किंचित्प्रलप्य त्वां नतो ऽस्म्यहम्  ॥ ७.२,३५.६६
कारणत्वं त्वया दत्तं विस्मृतं तव मायया  ॥ ७.२,३५.६७
मोहितो ऽहंकृतश्चापि पुनरेवास्मि शासितः  ॥ ७.२,३५.६७
विज्ञापितैः किं बहुभिर्भीतोस्मि भृशमीश्वर  ॥ ७.२,३५.६८
यतो ऽहमपरिच्छेद्यं त्वां परिच्छेत्तुमुद्यतः  ॥ ७.२,३५.६८
त्वामुशंति महादेवं भीतानामार्तिनाशनम्  ॥ ७.२,३५.६९
अतो व्यतिक्रमं मे ऽद्य क्षंतुमर्हसि शंकर  ॥ ७.२,३५.६९
इति विज्ञापितस्ताभ्यामीश्वराभ्यां महेश्वरः  ॥ ७.२,३५.७०
प्रीतो ऽनुगृह्य तौ देवौ स्मितपूर्वमभाषत  ॥ ७.२,३५.७०
ईश्वर उवाच
वत्सवत्स विधे विष्णो मायया मम मोहितौ  ॥ ७.२,३५.७१
युवां प्रभुत्वे ऽहंकृत्य बुद्धवैरो परस्परम्  ॥ ७.२,३५.७१
विवादं युद्धपर्यंतं कृत्वा नोपरतौ किल  ॥ ७.२,३५.७२
ततश्च्छिन्ना प्रजासृष्टिर्जगत्कारणभूतयोः  ॥ ७.२,३५.७२
अज्ञानमानप्रभवाद्वैमत्याद्युवयोरपि  ॥ ७.२,३५.७३
तन्निवर्तयितुं युष्मद्दर्पमोहौ मयैव तु  ॥ ७.२,३५.७३
एवं निवारितावद्यलिंगाविर्भावलीलया  ॥ ७.२,३५.७४
तस्माद्भूयो विवादं च व्रीडां चोत्सृज्य कृत्स्नशः  ॥ ७.२,३५.७४
यथास्वं कर्म कुर्यातां भवंतौ वीतमत्सरौ  ॥ ७.२,३५.७५
पुरा ममाज्ञया सार्धं समस्तज्ञानसंहिताः  ॥ ७.२,३५.७५
युवाभ्यां हि मया दत्ता कारणत्वप्रसिद्धये  ॥ ७.२,३५.७६
मंत्ररत्नं च सूत्राख्यं पञ्चाक्षरमयं परम्  ॥ ७.२,३५.७६
मयोपदिष्टं सर्वं तद्युवयोरद्य विस्मृतम्  ॥ ७.२,३५.७७
ददामि च पुनः सर्वं यथापूर्वं ममाज्ञया  ॥ ७.२,३५.७७
यतो विना युवां तेन न क्षमौ सृष्टिरक्षणे  ॥ ७.२,३५.७८
एवमुक्त्वा महादेवो नारायणपितामहौ  ॥ ७.२,३५.७८
मंत्रराजं ददौ ताभ्यां ज्ञानसंहितया सह  ॥ ७.२,३५.७९
तौ लब्ध्वा महतीं दिव्यामाज्ञां माहेश्वरीं पराम्  ॥ ७.२,३५.७९
महार्थं मंत्ररत्नं च तथैव सकलाः कलाः  ॥ ७.२,३५.८०
दंडवत्प्रणतिं कृत्वा देवदेवस्य पादयोः  ॥ ७.२,३५.८०
अतिष्ठतां वीतभयावानंदास्तिमितौ तदा  ॥ ७.२,३५.८१
एतस्मिन्नंतरे चित्रमिंद्रजालवदैश्वरम्  ॥ ७.२,३५.८१
लिंगं क्वापि तिरोभूतं न ताभ्यामुपलभ्यते  ॥ ७.२,३५.८२
ततो विलप्य हाहेति सद्यःप्रणयभंगतः  ॥ ७.२,३५.८२
किमसत्यमिदं वृत्तमिति चोक्त्वा परस्परम्  ॥ ७.२,३५.८३
अचिंत्यवैभवं शंभोर्विचिंत्य च गतव्यथौ  ॥ ७.२,३५.८३
५९२

अभ्युपेत्य परां मैत्रीमालिंग्य च परस्परम्  ॥ ७.२,३५.८४
जगद्व्यापारमुद्दिश्य जग्मतुर्देवपुंगवौ  ॥ ७.२,३५.८४
ततः प्रभृति शक्राद्याः सर्व एव सुरासुराः  ॥ ७.२,३५.८५
ऋषयश्च नरा नागा नार्यश्चापि विधानतः  ॥ ७.२,३५.८५
लिंगप्रतिष्ठा कुर्वंति लिंगे तं पूजयंति च  ॥ ७.२,३५.८५
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे हरिविधिमोहनिवारणं नाम पञ्चत्रिंशो ऽध्यायः

अध्याय ३६
श्रीकृष्ण उवाच
भगवञ्छ्रोतुमिच्छामि प्रतिष्ठाविधिमुत्तमम्  ॥ ७.२,३६.१
लिंगस्यापि च बेरस्य शिवेन विहितं यथा  ॥ ७.२,३६.१
उपमन्युरुवाच
अनात्मप्रतिकूले तु दिवसे शुक्लपक्षके  ॥ ७.२,३६.२
शिवशास्त्रोक्तमार्गेण कुर्याल्लिंगं प्रमाणवत् ॥ ७.२,३६.२
स्वीकृत्याथ शुभस्थानं भूपरीक्षां विधाय च  ॥ ७.२,३६.३
दशोपचारान्कुर्वीत लक्षणोद्धारपूर्वकान्  ॥ ७.२,३६.३
तेषां दशोपचाराणां पूर्वं पूज्य १ विनायकम्  ॥ ७.२,३६.४
स्थानशुद्ध्यादिकं कृत्वालिंगं स्नानालयं नयेत् ॥ ७.२,३६.४
शलाकया कांचनया २ कुंकुमादिरसाक्तया  ॥ ७.२,३६.५
लक्षितं लक्षणं शिल्पशास्त्रेण विलिखेत्ततः  ॥ ७.२,३६.५
अष्टमृत्सलिलैर्वाथ पञ्चमृत्सलिलैस्तथा  ॥ ७.२,३६.६
लिङ्गं पिंडिकया सार्धं पञ्चगव्यैश्च शोधयेत् ॥ ७.२,३६.६
सवेदिकं समभ्यर्च्य दिव्याद्यं तु जलाशयम्  ॥ ७.२,३६.७
नीत्वाधिवासयेत्तत्र लिंगं पिंडिकया सह  ॥ ७.२,३६.७
अधिवासालये शुद्धे सर्वशोभासमन्विते  ॥ ७.२,३६.८
सतोरणे सावरणे दर्भमालासमावृते  ॥ ७.२,३६.८
दिग्गजाष्टकसंपन्ने दिक्पालाष्टघटान्विते  ॥ ७.२,३६.९
अष्टमंगलकैर्युक्ते कृतदिक्पालकार्चिते  ॥ ७.२,३६.९
तेजसं दारवं वापि कृत्वा पद्मासनांकितम्  ॥ ७.२,३६.१०
विन्यसेन्मध्यतस्तत्र विपुलं पीठकालयम्  ॥ ७.२,३६.१०
द्वारपालान्समभ्यर्च्य भद्रादींश्चतुरःक्रमात् ॥ ७.२,३६.११
समुद्रश्च विभद्रश्च सुनंदश्च विनंदकः  ॥ ७.२,३६.११
स्नापयित्वा समभ्यर्च्य लिंगं वेदिकया सह  ॥ ७.२,३६.१२
सकूर्चाभ्यां तु वस्त्राभ्यां समावेष्ट्यं समंततः  ॥ ७.२,३६.१२
प्रापय्य शनकैस्तोयं पीठिकोपरि शाययेत् ॥ ७.२,३६.१३
प्राक्शिरस्कमधःसूत्रं पिंडिकां चास्य पश्चिमे  ॥ ७.२,३६.१३
सर्वमंगलसंयुक्तं लिंगं तत्राधिवासयेत् ॥ ७.२,३६.१४
पञ्चरात्रं त्रिरात्रं वाप्येकरात्रमथापि वा  ॥ ७.२,३६.१४
विसृज्य पूजितं तत्र शोधयित्वा च पूर्ववत् ॥ ७.२,३६.१५
संपूज्योत्सवमार्गेण शयनालयमानयेत् ॥ ७.२,३६.१५
तत्रापि शयनस्थानं कुर्यान्मंडलमध्यतः  ॥ ७.२,३६.१६
शुद्धैर्जलैः स्नापयित्वा लिंगमभ्यर्चयेत्क्रमात् ॥ ७.२,३६.१६
ऐशान्यां पद्ममालिख्य शुद्धलिप्ते महीतले  ॥ ७.२,३६.१७

१ ल्यबार्षः
२ डिढ्ढणञिति डीबभाव आर्षः

५९२

शिवकुंभं शोधयित्वा तत्रावाह्य शिवं यजेत् ॥ ७.२,३६.१७
वेदीमध्ये सितं पद्मं परिकल्प्य विधानतः  ॥ ७.२,३६.१८
तस्य पश्चिमतश्चापि चंडिकापद्ममालिखेत् ॥ ७.२,३६.१८
क्षौमाद्यैर्वाहतैर्वस्त्रैः पुष्पैर्दर्भैरथापि वा  ॥ ७.२,३६.१९
प्रकल्प्य शयनं तस्मिन्हेमपुष्पं विनिक्षिपेत् ॥ ७.२,३६.१९
तत्र लिंगं समानीय सर्वमंगलनिःस्वनैः  ॥ ७.२,३६.२०
रक्तेन वस्त्रयुग्मेन सकूर्चेन समंततः  ॥ ७.२,३६.२०
सह पिंडिकयावेष्ट्य शाययेच्च यथा पुरा  ॥ ७.२,३६.२१
पुरस्तात्पद्ममालिख्य तद्दलेषु यथाक्रमम्  ॥ ७.२,३६.२१
विद्येशकलशान्न्यस्येन्मध्ये शैवीं च वर्धनीम्  ॥ ७.२,३६.२२
परीत्य पद्मत्रितयं जुहुयुर्द्विजसत्तमाः  ॥ ७.२,३६.२२
ते चाष्टमूर्तयः कल्प्याः पूर्वादिपरितः स्थिताः  ॥ ७.२,३६.२३
चत्वारश्चाथ वा दिक्षु स्वध्येतारस्सजापकाः  ॥ ७.२,३६.२३
जुहुयुस्ते विरंच्याद्याश्चतस्रो मूर्तयः स्मृताः  ॥ ७.२,३६.२४
दैशिकः प्रथमं तेषामैशान्यां पश्चिमे ऽथ वा  ॥ ७.२,३६.२४
प्रधानहोमं कुर्वीत सप्तद्रव्यैर्यथाक्रमम्  ॥ ७.२,३६.२५
आचार्यात्पादमर्धं वा जुहुयुश्चापरे द्विजाः  ॥ ७.२,३६.२५
प्रधानमेकमेवात्र जुहुयादथ वा गुरुः  ॥ ७.२,३६.२६
पूर्वं पूर्णाहुतिं हुत्वा घृतेनाष्टोत्तरं शतम्  ॥ ७.२,३६.२६
मूर्ध्नि मूलेन लिंगस्य शिवहस्तं प्रविन्यसेत् ॥ ७.२,३६.२७
शतमर्धं तदर्धं वा क्रमाद्द्रव्यैश्च सप्तभिः  ॥ ७.२,३६.२७
हुत्वाहुत्वा स्पृशेल्लिंगं वेदिकां च पुनः पुनः  ॥ ७.२,३६.२८
पूर्णाहुतिं ततो हुत्वा क्रमाद्दद्याच्च दक्षिणाम्  ॥ ७.२,३६.२८
आचार्यात्पादमर्धं वा होत्ःणां स्थपतेरपि  ॥ ७.२,३६.२९
तदर्धं देयमन्येभ्यः सदस्येभ्यश्च शक्तितः  ॥ ७.२,३६.२९
ततः श्वभ्रे वृषं हैमं कूर्चं वापि निवेश्य च  ॥ ७.२,३६.३०
मृदंभसा पञ्चगव्यैः पुनः शुद्धजलेन च  ॥ ७.२,३६.३०
शोधितां चंदनालिप्तां श्वभ्रे ब्रह्मशिलां क्षिपेत् ॥ ७.२,३६.३१
करन्यासं ततः कृत्वा नवभिः शक्तिनामभिः  ॥ ७.२,३६.३१
हरितालादिधातूंश्च बीजगंधौषधैरपि  ॥ ७.२,३६.३२
शिवशास्त्रोक्तविधिना क्षिपेद्ब्रह्मशिलोपरि  ॥ ७.२,३६.३२
प्रतिलिंगं तु संस्थाप्य क्षीरं वृक्षसमुद्भवम्  ॥ ७.२,३६.३३
स्थितं बुद्ध्वा तदुत्सृज्य लिंगं ब्रह्मशिलोपरि  ॥ ७.२,३६.३३
प्रागुदक्प्रवरां किंचित्स्थापयेन्मूलविद्यया  ॥ ७.२,३६.३४
पिंडिकां चाथ संयोज्य शाक्तं मूलमनुस्मरन्  ॥ ७.२,३६.३४
बन्धनं बंधकद्रव्यैः कृत्वा स्थानं विशोध्य च  ॥ ७.२,३६.३५
दत्त्वा चार्घ्यं च पुष्पाणि कुर्युर्यवनिकां पुनः  ॥ ७.२,३६.३५
यथायोग्यं निषेकादि लिंगस्य पुरतस्तदा  ॥ ७.२,३६.३६
आनीय शयनस्थानात्कलशान्विन्यसेत्क्रमात् ॥ ७.२,३६.३६
महापूजामथारभ्य संपूज्य कलशान्दश  ॥ ७.२,३६.३७
शिवमंत्रमनुस्मृत्य शिवकुंभजलांतरे  ॥ ७.२,३६.३७
अंगुष्ठानामिकायोगादादाय तमुदीरयेत् ॥ ७.२,३६.३८
न्यसेदीशानभागस्य मध्ये लिंगस्य मंत्रवित् ॥ ७.२,३६.३८
५९३

शक्तिं न्यसेत्तथा विद्यां विद्येशांश्च यथाक्रमम्  ॥ ७.२,३६.३९
लिङ्गमूले शिवजलैस्ततो लिंगं निषेचयेत् ॥ ७.२,३६.३९
वर्धन्यां पिंडिकालिंगं विद्येशकलशैः पुनः  ॥ ७.२,३६.४०
अभिषिच्यासनं पश्चादाधाराद्यं प्रकल्पयेत् ॥ ७.२,३६.४०
कृत्वा पञ्चकलान्यासं दीप्तं लिंगमनुस्मरेत् ॥ ७.२,३६.४१
आवाहयेच्छिवौ साक्षात्प्राञ्जलिः प्रागुदङ्मुखः  ॥ ७.२,३६.४१
वृषाधिराजमारुह्य विमानं वा नभस्तलात् ॥ ७.२,३६.४२
अलंकृतं सहायांतं देव्या देवमनुस्मरन्  ॥ ७.२,३६.४२
सर्वाभरणशोभाढ्यं सर्वमंगलनिस्वनैः  ॥ ७.२,३६.४२
ब्रह्मविष्णुमहेशार्कशक्राद्यैर्देवदानवैः  ॥ ७.२,३६.४३
आनंदक्लिन्नसर्वांगैर्विन्यस्तांजलिमस्तकैः  ॥ ७.२,३६.४३
स्तुवद्भिरेव नृत्यद्भिर्नामद्भिरभितो वृतम्  ॥ ७.२,३६.४४
ततः पञ्चोपचारांश्च कृत्वा पूजां समापयेत् ॥ ७.२,३६.४४
नातः परतरः कश्चिद्विधिः पञ्चोपचारकात् ॥ ७.२,३६.४५
प्रतिष्ठां लिंगवत्कुर्यात्प्रतिमास्वपि सर्वतः  ॥ ७.२,३६.४५
लक्षणोद्धारसमये कार्यं नयनमोचनम्  ॥ ७.२,३६.४६
जलाधिवासे शयने शाययेत्तान्त्वधोमुखीम्  ॥ ७.२,३६.४६
कुम्भोदशायितां मंत्रैर्हृदि तां सन्नियोजयेत् ॥ ७.२,३६.४७
कृतालयां परामाहुः प्रतिष्ठामकृतालयात् ॥ ७.२,३६.४७
शक्तः कृतालयः पश्चात्प्रतिष्ठाविधिमाचरेत् ॥ ७.२,३६.४८
अशक्तश्चेत्प्रतिष्ठाप्य लिंगं बेरमथापि वा  ॥ ७.२,३६.४८
शक्तेरनुगुणं पश्चात्प्रकुर्वीत शिवालयम्  ॥ ७.२,३६.४९
गृहार्चां च पुनर्वक्ष्ये प्रतिष्ठाविधिमुत्तमम्  ॥ ७.२,३६.४९
कृत्वा कनीयसंबेरं लिंगं वा लक्षणान्वितम्  ॥ ७.२,३६.५०
अयने चोत्तरे प्राप्ते शुक्लपक्शे शुभे दिने  ॥ ७.२,३६.५०
देवीं कृत्वा शुभे देशे तत्राब्जं पूर्ववल्लिखेत् ॥ ७.२,३६.५१
विकीर्य पत्रपुष्पाद्यैर्मध्ये कुंभं निधाय च  ॥ ७.२,३६.५१
परितस्तस्य चतुरः कलशान् दिक्षु विन्यसेत् ॥ ७.२,३६.५२
पञ्च ब्रह्माणि तद्बीजैस्तेषु पञ्चसु पञ्चभिः  ॥ ७.२,३६.५२
न्यस्य संपूज्य मुद्रादि दर्शयित्वाभिरक्ष्य च  ॥ ७.२,३६.५३
विशोध्य लिंगं बेरं वा मृत्तोयाद्यैर्यथा पुरा  ॥ ७.२,३६.५३
स्थापयेत्पुष्पसंछन्नमुत्तरस्थे वरासने  ॥ ७.२,३६.५४
निधाय पुष्पं शिरसि प्रोक्षयेत्प्रोक्षणीजलैः  ॥ ७.२,३६.५४
समभ्यर्च्य पुनः पुष्पैर्जयशब्दादिपूर्वकम्  ॥ ७.२,३६.५५
कुम्भैरीशानविद्यांतैः स्नापयेन्मूलविद्यया  ॥ ७.२,३६.५५
ततः पञ्चकलान्यासं कृत्वा पूजां च पूर्ववत् ॥ ७.२,३६.५६
नित्यमाराधयेत्तत्र देव्या देवं त्रिलोचनम्  ॥ ७.२,३६.५६
एकमेवाथ वा कुंभं मूर्तिमन्त्रसमन्वितम्  ॥ ७.२,३६.५७
न्यस्य पद्मांतरे सर्वं शेषं पूर्ववदाचरेत् ॥ ७.२,३६.५७
अत्यंतोपहतं लिंगं विशोध्य स्थापयेत्पुनः  ॥ ७.२,३६.५८
संप्रोक्षयेदुपहतमनागुपहतं यजेत् ॥ ७.२,३६.५८
लिंगानि बाणसंज्ञानि स्थापनीयानि वा न वा  ॥ ७.२,३६.५९
तानि पूर्वं शिवेनैव संस्कृतानि यतस्ततः  ॥ ७.२,३६.५९
शेषाणि स्थापनीयानि यानि दृष्टानि बाणवत् ॥ ७.२,३६.६०
स्वयमुद्भूतलिंगे च दिव्ये चार्षे तथैव च  ॥ ७.२,३६.६०
५९३

अपीठे पीठमावेश्य कृत्वा संप्रोक्षणं विधिम्  ॥ ७.२,३६.६१
यजेत्तत्र शिवं तेषां प्रतिष्ठा न विधीयते  ॥ ७.२,३६.६१
दग्धं श्लथं क्षतांगं च क्षिपेल्लिंगं जलाशये  ॥ ७.२,३६.६२
संधानयोग्यं संधाय प्रतिष्ठाविधिमाचरेत् ॥ ७.२,३६.६२
बेराद्वा विकलाल्लिंगाद्देवपूजापुरस्सरम्  ॥ ७.२,३६.६३
उद्वास्य हृदि संधानं त्यागं वा युक्तमाचरेत् ॥ ७.२,३६.६३
एकाहपूजाविहतौ कुर्याद्द्विगुणमर्चनम्  ॥ ७.२,३६.६४
द्विरात्रे च महापूजां संप्रोक्षणमतः परम्  ॥ ७.२,३६.६४
मासादूर्ध्वमनेकाहं पूजा यदि विहन्यते  ॥ ७.२,३६.६५
प्रतिष्ठा प्रोच्यते कैश्चित्कैश्चित्संप्रोक्षणक्रमः  ॥ ७.२,३६.६५
संप्रोक्षणे तु लिंगादेर्देवमुद्वास्य पूर्ववत् ॥ ७.२,३६.६६
अष्टपञ्चक्रमेणैव स्नापयित्वा मृदंभसा  ॥ ७.२,३६.६६
गवां रसैश्च संस्नाप्य दर्भतोयैर्विशोध्य च  ॥ ७.२,३६.६७
प्रोक्षयेत्प्रोक्षणीतोयैर्मूलेनाष्टोत्तरं शतम्  ॥ ७.२,३६.६७
सपुष्पं सकुशं पाणिं न्यस्य लिंगस्य मस्तके  ॥ ७.२,३६.६८
पञ्चवारं जपेन्मूलमष्टोत्तरशतं ततः  ॥ ७.२,३६.६८
ततो मूलेन मूर्धादिपीठांतं संस्पृशेदपि  ॥ ७.२,३६.६९
पूजां च महतीं कुर्याद्देवमावाह्य पूर्ववत् ॥ ७.२,३६.६९
अलब्धे स्थापिते लिंगे शिवस्थाने जले ऽथ वा  ॥ ७.२,३६.७०
वह्नौ रवौ तथा व्योम्नि भगवंतं शिवं यजेत् ॥ ७.२,३६.७०

ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे प्ततिष्ठाविधिवर्णनं नाम षट्त्रिंशो ऽध्यायः

अध्याय ३७
शीकृष्ण उवाच
ज्ञाने क्रियायां चर्यायां सारमुद्धृत्य संग्रहात् ॥ ७.२,३७.१
उक्तं भगवता सर्वं श्रुतं श्रुतिसमं मया  ॥ ७.२,३७.१
इदानीं श्रोतुमिच्छामि योगं परमदुर्लभम्  ॥ ७.२,३७.२
साधिकारं च सांगं च सविधिं सप्रयोजनम्  ॥ ७.२,३७.२
यद्यस्ति मरणं पूर्वं योगाद्यनुपमर्दतः  ॥ ७.२,३७.३
सद्यः साधयितुं शक्यं येन स्यान्नात्महा नरः  ॥ ७.२,३७.३
तच्च तत्कारणं चैव तत्कालकरणानि च  ॥ ७.२,३७.४
तद्भेदतारतम्यं च वक्तुमर्हसि तत्त्वतः  ॥ ७.२,३७.४
उपमन्युरुवाच
स्थाने पृष्टं त्वया कृष्ण सर्वप्रश्नार्थवेदिना  ॥ ७.२,३७.५
ततः क्रमेण तत्सर्वं वक्ष्ये शृणु समाहितः  ॥ ७.२,३७.५
निरुद्धवृत्त्यंतरस्यं शिवे चित्तस्य निश्चला  ॥ ७.२,३७.६
या वृत्तिः स समासेन योगः स खलु पञ्चधा  ॥ ७.२,३७.६
मंत्रयोगःस्पर्शयोगो भावयोगस्तथापरः  ॥ ७.२,३७.७
अभावयोगस्सर्वेभ्यो महायोगः परो मतः  ॥ ७.२,३७.७
मंत्राभ्यासवशेनैव मंत्रवाच्यार्थगोचरः  ॥ ७.२,३७.८
अव्याक्षेपा मनोवृत्तिर्मंत्रयोग उदाहृतः  ॥ ७.२,३७.८
प्राणायाममुखा सैव स्पर्शे योगोभिधीयते  ॥ ७.२,३७.९
स मंत्रस्पर्शनिर्मुक्तो भावयोगः प्रकीर्तितः  ॥ ७.२,३७.९
विलीनावयवं विश्वं रूपं संभाव्यते यतः  ॥ ७.२,३७.१०
५९४

अभावयोगः संप्रोक्तो ऽनाभासाद्वस्तुनः सतः  ॥ ७.२,३७.१०
शिवस्वभाव एवैकश्चिंत्यते निरुपाधिकः  ॥ ७.२,३७.११
यथा शैवमनोवृत्तिर्महायोग इहोच्यते  ॥ ७.२,३७.११
दृष्टे तथानुश्रविके विरक्तं विषये मनः  ॥ ७.२,३७.१२
यस्य तस्याधिकारोस्ति योगे नान्यस्य कस्यचित् ॥ ७.२,३७.१२
विषयद्वयदोषाणां गुणानामीश्वरस्य च  ॥ ७.२,३७.१३
दर्शनादेव सततं विरक्तं जायते मनः  ॥ ७.२,३७.१३
अष्टांगो वा षडंगो वा सर्वयोगः समासतः  ॥ ७.२,३७.१४
यमश्च नियमश्चैव स्वस्तिकाद्यं तथासनम्  ॥ ७.२,३७.१४
प्राणायामः प्रत्याहारो धारणा ध्यानमेव च  ॥ ७.२,३७.१५
समाधिरिति योगांगान्यष्टावुक्तानि सूरिभिः  ॥ ७.२,३७.१५
आसनं प्राणसंरोधः प्रत्याहारोथ धारणा  ॥ ७.२,३७.१६
ध्यानं समाधिर्योगस्य षडंगानि समासतः  ॥ ७.२,३७.१६
पृथग्लक्षणमेतेषां शिवशास्त्रे समीरितम्  ॥ ७.२,३७.१७
शिवागमेषु चान्येषु विशेषात्कामिकादिषु  ॥ ७.२,३७.१७
योगशास्त्रेष्वपि तथा पुराणेष्वपि केषु च  ॥ ७.२,३७.१८
अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यापरिग्रहः  ॥ ७.२,३७.१८
यम इत्युच्यते सद्भिः पञ्चावयवयोगतः  ॥ ७.२,३७.१८
शौचं तुष्टिस्तपश्चैव जपः प्रणिधिरेव च  ॥ ७.२,३७.१९
इति पञ्चप्रभेदस्स्यान्नियमः स्वांशभेदतः  ॥ ७.२,३७.१९
स्वस्तिकं पद्ममध्येंदुं वीरं योगं प्रसाधितम्  ॥ ७.२,३७.२०
पर्यंकं च यथेष्टं च प्रोक्तमासनमष्टधा  ॥ ७.२,३७.२०
प्राणः स्वदेहजो वायुस्तस्यायामो निरोधनम्  ॥ ७.२,३७.२१
तद्रोचकं पूरकं च कुंभकं च त्रिधोच्यते  ॥ ७.२,३७.२१
नासिकापुटमंगुल्या पीड्यैकमपरेण तु  ॥ ७.२,३७.२२
औदरं रेचयेद्वायुं तथायं रेचकः स्मृतः  ॥ ७.२,३७.२२
बाह्येन मरुता देहं दृतिवत्परिपूरयेत् ॥ ७.२,३७.२३
नासापुटेनापरेण पूरणात्पूरकं मतम्  ॥ ७.२,३७.२३
न मुंचति न गृह्णाति वायुमंतर्बहिः स्थितम्  ॥ ७.२,३७.२४
संपूर्णं कुंभवत्तिष्ठेदचलः स तु कुंभक  ॥ ७.२,३७.२४
रेचकाद्यं त्रयमिदं न द्रुतं न विलंबितम्  ॥ ७.२,३७.२५
तद्यतः क्रमयोगेन त्वभ्यसेद्योगसाधकः  ॥ ७.२,३७.२५
रेचकादिषु योभ्यासो नाडीशोधनपूर्वकः  ॥ ७.२,३७.२६
स्वेच्छोत्क्रमणपर्यंतः प्रोक्तो योगानुशासने  ॥ ७.२,३७.२६
कन्यकादिक्रमवशात्प्राणायामनिरोधनम्  ॥ ७.२,३७.२७
तच्चतुर्धोपदिष्टं स्यान्मात्रागुणविभागतः  ॥ ७.२,३७.२७
कन्यकस्तु चतुर्धा स्यात्स च द्वादशमात्रकः  ॥ ७.२,३७.२८
मध्यमस्तु द्विरुद्धातश्चतुर्विंशतिमात्रकः  ॥ ७.२,३७.२८
उत्तमस्तु त्रिरुद्धातः षड्विंशन्मात्रकः परः  ॥ ७.२,३७.२९
स्वेदकंपादिजनकः प्राणायामस्तदुत्तरः  ॥ ७.२,३७.२९
आनंदोद्भवरोमांचनेत्राश्रूणां विमोचनम्  ॥ ७.२,३७.३०
जल्पभ्रमणमूर्छाद्यं जायते योगिनः परम्  ॥ ७.२,३७.३०
जानुं प्रदक्षिणीकृत्य न द्रुतं न विलंबितम्  ॥ ७.२,३७.३१
अंगुलीस्फोटनं कुर्यात्सा मात्रेति प्रकीर्तिता  ॥ ७.२,३७.३१
५९४

मात्राक्रमेण विज्ञेयाश्चोद्वातक्रमयोगतः  ॥ ७.२,३७.३२
नाडीविशुद्धिपूर्वं तु प्राणायामं समाचरेत् ॥ ७.२,३७.३२
अगर्भश्च सगर्भश्च प्राणायामो द्विधा स्मृतः  ॥ ७.२,३७.३३
जपं ध्यानं विनागर्भः सगर्भस्तत्समन्वयात् ॥ ७.२,३७.३३
अगर्भाद्गर्भसंयुक्तः प्राणायामःशताधिकः  ॥ ७.२,३७.३४
तस्मात्सगर्भं कुर्वन्ति योगिनः प्राणसंयमम्  ॥ ७.२,३७.३४
प्राणस्य विजयादेव जीयंते देह १ आयवः  ॥ ७.२,३७.३५
प्राणो ऽपानः समानश्च ह्युदानो व्यान एव च  ॥ ७.२,३७.३५
नागः कूर्मश्च कृकलो देवदत्तो धनंजयः  ॥ ७.२,३७.३६
प्रयाणं कुरुते यस्मात्तस्मात्प्राणो ऽभिधीयते  ॥ ७.२,३७.३६
अवाङ्नयत्यपानाख्यो यदाहारादि भुज्यते  ॥ ७.२,३७.३७
व्यानो व्यानशयत्यंगान्यशेषाणि विवर्धयन्  ॥ ७.२,३७.३७
उद्वेजयति मर्माणीत्युदानो वायुरीरितः  ॥ ७.२,३७.३८
समं नयति सर्वांगं समानस्तेन गीयते  ॥ ७.२,३७.३८
उद्गारे नाग आख्यातः कूर्म उन्मीलने स्थितः  ॥ ७.२,३७.३९
कृकलः क्षवथौ ज्ञेयो देवदत्तो विजृंभणे  ॥ ७.२,३७.३९
न जहाति मृतं चापि सर्वव्यापी धनंजयः  ॥ ७.२,३७.४०
क्रमेणाभ्यस्यमानोयं प्राणायामप्रमाणवान्  ॥ ७.२,३७.४०
निर्दहत्यखिलं दोषं कर्तुर्देहं च रक्षति  ॥ ७.२,३७.४१
प्राणे तु विजिते सम्यक्तच्चिह्नान्युपलक्षयेत् ॥ ७.२,३७.४१
विण्मूत्रश्लेष्मणां तावदल्पभावः प्रजायते  ॥ ७.२,३७.४२
बहुभोजनसामर्थ्यं चिरादुच्छ्वासनं तथा  ॥ ७.२,३७.४२
लघुत्वं शीघ्रगामित्वमुत्साहः स्वरसौष्ठवम्  ॥ ७.२,३७.४३
सर्वरोगक्षयश्चैव बलं तेजः सुरूपता  ॥ ७.२,३७.४३
धृतिर्मेधा युवत्वं च स्थिरता च प्रसन्नता  ॥ ७.२,३७.४४
तपांसि पापक्षयता यज्ञदानव्रतादयः  ॥ ७.२,३७.४४
प्राणायामस्य तस्यैते कलां नार्हन्ति षोडशीम्  ॥ ७.२,३७.४५
इन्द्रियाणि प्रसक्तानि यथास्वं विषयेष्विह  ॥ ७.२,३७.४५
आहत्य यन्निगृह्णाति स प्रत्याहार उच्यते  ॥ ७.२,३७.४६
नमःपूर्वाणींद्रियाणि स्वर्गं नरकमेव च  ॥ ७.२,३७.४६
निगृहीतनिसृष्टानि स्वर्गाय नरकाय च  ॥ ७.२,३७.४७
तस्मात्सुखार्थी मतिमाञ्ज्ञानवैराग्यमास्थितः  ॥ ७.२,३७.४७
इंद्रियाश्वान्निगृह्याशु स्वात्मनात्मानमुद्धरेत् ॥ ७.२,३७.४८
धारणा नाम चित्तस्य स्थानबन्धस्समासतः  ॥ ७.२,३७.४८
स्थानं च शिव एवैको नान्यद्दोषत्रयं यतः  ॥ ७.२,३७.४९
कालं कंचावधीकृत्य स्थाने ऽवस्थापितं मनः  ॥ ७.२,३७.४९
न तु प्रच्यवते लक्ष्याद्धारणा स्यान्न चान्यथा  ॥ ७.२,३७.५०
मनसः प्रथमं स्थैर्यं धारणातः प्रजायते  ॥ ७.२,३७.५०
तस्माद्धीरं मनः कुर्याद्धारणाभ्यासयोगतः  ॥ ७.२,३७.५१
ध्यै चिंतायां स्मृतो धातुः शिवचिंता मुहुर्मुहुः  ॥ ७.२,३७.५१
अव्याक्षिप्तेन मनसा ध्यानं नाम तदुच्यते  ॥ ७.२,३७.५२
ध्येयावस्थितचित्तस्य सदृशः प्रत्ययश्च यः  ॥ ७.२,३७.५२

१ दश वायव इति पाठान्तरम्

५९५
प्रत्ययान्तरनिर्मुक्तः प्रवाहो ध्यानमुच्यते  ॥ ७.२,३७.५३
सर्वमन्यत्परित्यज्य शिव एव शिवंकरः  ॥ ७.२,३७.५३
परो ध्येयो ऽधिदेवेशः समाप्ताथर्वणी श्रुतिः  ॥ ७.२,३७.५४
तथा शिवा परा ध्येया सर्वभूतगतौ शिवौ  ॥ ७.२,३७.५४
तौ श्रुतौ स्मृतिशास्त्रेभ्यः सर्वगौ सर्वदोदितौ  ॥ ७.२,३७.५५
सर्वज्ञौ सततं ध्येयौ नानारूपविभेदतः  ॥ ७.२,३७.५५
विमुक्तिः प्रत्ययः पूर्वः प्रत्ययश्चाणिमादिकम्  ॥ ७.२,३७.५६
इत्येतद्द्विविधं ज्ञेयं ध्यानस्यास्य प्रयोजनम्  ॥ ७.२,३७.५६
ध्याता ध्यानं तथा ध्येयं यच्च ध्यानप्रयोजनम्  ॥ ७.२,३७.५७
एतच्चतुष्टयं ज्ञात्वा योगं युञ्जीत योगवित् ॥ ७.२,३७.५७
ज्ञानवैराग्यसंपन्नः श्रद्दधानः क्षमान्वितः  ॥ ७.२,३७.५८
निर्ममश्च सदोत्साही ध्यातेत्थं पुरुषः स्मृतः  ॥ ७.२,३७.५८
जपाच्छ्रांतः पुनर्ध्यायेद्ध्यानाच्छ्रांतः पुनर्जपेत् ॥ ७.२,३७.५९
जपध्यनाभियुक्तस्य क्षिप्रं योगः प्रसिद्ध्यति  ॥ ७.२,३७.५९
धारणा द्वादशायामा ध्यानं द्वादशधारणम्  ॥ ७.२,३७.६०
ध्यानद्वादशकं यावत्समाधिरभिधीयते  ॥ ७.२,३७.६०
समाधिर्न्नाम योगांगमन्तिमं परिकीर्तितम्  ॥ ७.२,३७.६१
समाधिना च सर्वत्र प्रज्ञालोकः प्रवर्तते  ॥ ७.२,३७.६१
यदर्थमात्रनिर्भासं स्तिमितो दधिवत्स्थितम्  ॥ ७.२,३७.६२
स्वरूपशून्यवद्भानं समाधिरभिधीयते  ॥ ७.२,३७.६२
ध्येये मनः समावेश्य पश्येदपि च सुस्थिरम्  ॥ ७.२,३७.६३
निर्वाणानलवद्योगी समाधिस्थः प्रगीयते  ॥ ७.२,३७.६३
न शृणोति न चाघ्राति न जल्पति न पश्यति  ॥ ७.२,३७.६४
न च स्पर्शं विजानाति न संकल्पयते मनः  ॥ ७.२,३७.६४
नवाभिमन्यते किंचिद्बध्यते न च काष्टवत् ॥ ७.२,३७.६५
एवं शिवे विलीनात्मा समाधिस्थ इहोच्यते  ॥ ७.२,३७.६५
यथा दीपो निवातस्थः स्पन्दते न कदाचन  ॥ ७.२,३७.६६
तथा समाधिनिष्ठो ऽपि तस्मान्न विचलेत्सुधीः  ॥ ७.२,३७.६६
एवमभ्यसतश्चारं योगिनो योगमुत्तमम्  ॥ ७.२,३७.६७
तदन्तराया नश्यंति विघ्नाः सर्वे शनैःशनैः  ॥ ७.२,३७.६७
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायां वायुनैमिषेयर्षिसंवादे उत्तरखण्डे योगगतिवर्णनं नाम सप्तत्रिंशो ऽध्यायः

अध्याय ३८
उपमन्युरुवाच
आलस्यं व्याधयस्तीव्राः प्रमादः स्थानसंशयः  ॥ ७.२,३८.१
अनवस्थितचित्तत्वमश्रद्धा भ्रांतिदर्शनम्  ॥ ७.२,३८.१
दुःखानि दौर्मनस्यं च विषयेषु च लोलता  ॥ ७.२,३८.२
दशैते युञ्जतां पुंसामन्तरायाः प्रकीर्तिताः  ॥ ७.२,३८.२
आलस्यमलसत्त्वं तु योगिनां देहचेतनोः  ॥ ७.२,३८.३
धातुवैषम्यजा दोषा व्याधयः कर्मदोषजाः  ॥ ७.२,३८.३
प्रमादो नाम योगस्य साधना नाम भावना  ॥ ७.२,३८.४
इदं वेत्युभयाक्रान्तं विज्ञानं स्थानसंशयः  ॥ ७.२,३८.४
अप्रतिष्ठा हि मनसस्त्वनवस्थितिरुच्यते  ॥ ७.२,३८.५
५९५

अश्रद्धा भावरहिता वृत्तिर्वै योगवर्त्मनि  ॥ ७.२,३८.५
विपर्यस्ता मतिर्या सा भ्रांतिरित्यभिधीयते  ॥ ७.२,३८.६
दुःखमज्ञानजं पुंसां चित्तस्याध्यात्मिकं विदुः  ॥ ७.२,३८.६
आधिभौतिकमंगोत्थं यच्च दुःखं पुरा कृतैः  ॥ ७.२,३८.७
आधिदैविकमाख्यातमशन्यस्त्रविषादिकम्  ॥ ७.२,३८.७
इच्छाविघातजं मोक्षं दौर्मनस्यं प्रचक्षते  ॥ ७.२,३८.८
विषयेषु विचित्रेषु विभ्रमस्तत्र लोलता  ॥ ७.२,३८.८
शान्तेष्वेतेषु विघ्नेषु योगासक्तस्य योगिनः  ॥ ७.२,३८.९
उपसर्गाः प्रवर्तंते दिव्यास्ते सिद्धिसूचकाः  ॥ ७.२,३८.९
प्रतिभा श्रवणं वार्ता दर्शनास्वादवेदनाः  ॥ ७.२,३८.१०
उपसर्गाः षडित्येते व्यये योगस्य सिद्धयः  ॥ ७.२,३८.१०
सूक्ष्मे व्यवहिते ऽतीते विप्रकृष्टे त्वनागते  ॥ ७.२,३८.११
प्रतिभा कथ्यते यो ऽर्थे प्रतिभासो यथातथम्  ॥ ७.२,३८.११
श्रवणं सर्वशब्दानां श्रवणे चाप्रयत्नतः  ॥ ७.२,३८.१२
वार्त्ता वार्त्तासु विज्ञानं सर्वेषामेव देहिनाम्  ॥ ७.२,३८.१२
दर्शनं नाम दिव्यानां दर्शनं चाप्रयत्नतः  ॥ ७.२,३८.१३
तथास्वादश्च दिव्येषु रसेष्वास्वाद उच्यते  ॥ ७.२,३८.१३
स्पर्शनाधिगमस्तद्वद्वेदना नाम विश्रुता  ॥ ७.२,३८.१४
गन्धादीनां च दिव्यानामाब्रह्मभुवनाधिपाः  ॥ ७.२,३८.१४
संतिष्ठन्ते च रत्नानि प्रयच्छंति बहूनि च  ॥ ७.२,३८.१५
स्वच्छन्दमधुरा वाणी विविधास्यात्प्रवर्तते  ॥ ७.२,३८.१५
रसायनानि सर्वाणि दिव्याश्चौषधयस्तथा  ॥ ७.२,३८.१६
सिध्यंति प्रणिपत्यैनं दिशंति सुरयोषितः  ॥ ७.२,३८.१६
योगसिद्ध्यैकदेशे ऽपि दृष्टे मोक्षे भवेन्मतिः  ॥ ७.२,३८.१७
दृष्टमेतन्मया यद्वत्तद्वन्मोक्षो भवेदिति  ॥ ७.२,३८.१७
कृशता स्थूलता बाल्यं वार्धक्यं चैव यौवनम्  ॥ ७.२,३८.१८
नानाचातिस्वरूपं च चतुर्णां देहधारणम्  ॥ ७.२,३८.१८
पार्थिवांशं विना नित्यं सुरभिर्गन्धसंग्रहः  ॥ ७.२,३८.१९
एवमष्टगुणं प्राहुः पैशाचं पार्थिवं पदम्  ॥ ७.२,३८.१९
जले निवसनं चैव भूम्यामेवं विनिर्गमः  ॥ ७.२,३८.२०
इच्छेच्छक्तः स्वयं पातुं समुद्रमपि नातुरः  ॥ ७.२,३८.२०
यत्रेच्छति जगत्यस्मिंस्तत्रैव जलदर्शनम्  ॥ ७.२,३८.२१
विना कुम्भादिकं पाणौ जलसञ्चयधारणम्  ॥ ७.२,३८.२१
यद्वस्तु विरसञ्चापि भोक्तुमिच्छति तत्क्षणात् ॥ ७.२,३८.२२
रसादिकं भवेच्चान्यत्त्रयाणां देहधारणम्  ॥ ७.२,३८.२२
निर्व्रणत्वं शरीरस्य पार्थिवैश्च समन्वितम्  ॥ ७.२,३८.२३
तदिदं षोडशगुणमाप्यमैश्वर्यमद्भुतम्  ॥ ७.२,३८.२३
शरीरादग्निनिर्माणं तत्तापभयवर्जनम्  ॥ ७.२,३८.२४
शक्तिर्जगदिदं दग्धुं यदीच्छेदप्रयत्नतः  ॥ ७.२,३८.२४
स्थापनं वानलस्या ऽप्सु पाणौ पावकधारणम्  ॥ ७.२,३८.२५
दग्धे सर्गे यथापूर्वं मुखे चान्नादिपाचनम्  ॥ ७.२,३८.२५
द्वाभ्यां देहविनिर्माणमाप्यैश्वर्यसमन्वितम्  ॥ ७.२,३८.२५
एतच्चतुर्विंशतिधा तैजसं परिचक्षते  ॥ ७.२,३८.२६
मनोजवत्वं भूतानां क्षणादन्तःप्रवेशनम्  ॥ ७.२,३८.२६
५९६

पर्वतादिमहाभारधारणञ्चाप्रयत्नतः  ॥ ७.२,३८.२७
गुरुत्वञ्च लघुत्वञ्च पाणावनिलधारणम्  ॥ ७.२,३८.२७
अंगुल्यग्रनिपाताद्यैर्भूमेरपि च कम्पनम्  ॥ ७.२,३८.२८
एकेन देहनिष्पत्तिर्युक्तं भोगैश्च तैजसैः  ॥ ७.२,३८.२८
द्वात्रिंशद्गुणमैश्वर्यं मारुतं कवयो विदुः  ॥ ७.२,३८.२९
छायाहीनविनिष्पत्तिरिन्द्रियाणामदर्शनम्  ॥ ७.२,३८.२९
खेचरत्वं यथाकाममिन्द्रियार्थसमन्वयः  ॥ ७.२,३८.३०
आकाशलंघनं चैव स्वदेहे तन्निवेशनम्  ॥ ७.२,३८.३०
आकाशपिण्डीकरणमशरीरत्वमेव च  ॥ ७.२,३८.३१
अनिलैश्वर्यसंयुक्तं चत्वारिंशद्गुणं महत् ॥ ७.२,३८.३१
ऐन्द्रमैश्वर्यमाख्यातमाम्बरं तत्प्रचक्षते  ॥ ७.२,३८.३२
यथाकामोपलब्धिश्च यथाकामविनिर्गमः  ॥ ७.२,३८.३२
सर्वस्याभिभवश्चैव सर्वगुह्यार्थदर्शनम्  ॥ ७.२,३८.३३
कर्मानुरूपनिर्माणं वशित्वं प्रियदर्शनम्  ॥ ७.२,३८.३३
संसारदर्शनं चैव भोगैरैन्द्रैस्समन्वितम्  ॥ ७.२,३८.३४
एतच्चांद्रमसैश्वर्यं मानसं गुणतो ऽधिकम्  ॥ ७.२,३८.३४
छेदनं ताडनं चैव बंधनं मोचनं तथा  ॥ ७.२,३८.३५
ग्रहणं सर्वभूतानां संसारवशवर्तिनाम्  ॥ ७.२,३८.३५
प्रसादश्चापि सर्वेषां मृत्युकालजयस्तथा  ॥ ७.२,३८.३६
आभिमानिकमैश्वर्यं प्राजापत्यं प्रचक्षते  ॥ ७.२,३८.३६
एतच्चान्द्रमसैर्भोगैः षट्पञ्चाशद्गुणं महत् ॥ ७.२,३८.३७
सर्गः संकल्पमात्रेण त्राणं संहरणं तथा  ॥ ७.२,३८.३७
स्वाधिकारश्च सर्वेषां भूतचित्तप्रवर्तनम्  ॥ ७.२,३८.३८
असादृश्यं च सर्वस्य निर्माणं जगतः पृथक् ॥ ७.२,३८.३८
शुभाशुभस्य करणं प्राजापत्यैश्च संयुतम्  ॥ ७.२,३८.३९
चतुष्षष्ठिगुणं ब्राह्ममैश्वर्यं च प्रचक्षते  ॥ ७.२,३८.३९
बौद्धादस्मात्परं गौणमैश्वर्यं प्राकृतं विदुः  ॥ ७.२,३८.४०
वैष्णवं तत्समाख्यातं तस्यैव भुवनस्थितिः  ॥ ७.२,३८.४०
ब्रह्मणा तत्पदं सर्वं वक्तुमन्यैर्न शक्यते  ॥ ७.२,३८.४०
तत्पौरुषं च गौणं च गणेशं पदमैश्वरम्  ॥ ७.२,३८.४१
विष्णुना तत्पदं किंचिज्ज्ञातुमन्यैर्न शक्यते  ॥ ७.२,३८.४१
विज्ञानसिद्धयश्चैव सर्वा एवौपसर्गिकाः  ॥ ७.२,३८.४२
निरोद्धव्या प्रयत्नेन वर्राग्येण परेण तु  ॥ ७.२,३८.४२
प्रतिभासेष्वशुद्धेषु गुणेष्वासक्तचेतसः  ॥ ७.२,३८.४३
न सिध्येत्परमैश्वर्यमभयं सार्वकामिकम्  ॥ ७.२,३८.४३
तस्माद्गुणांश्च भोगांश्च देवासुरमहीभृताम्  ॥ ७.२,३८.४४
तृणवद्यस्त्यजेत्तस्य योगसिद्धिः परा भवेत् ॥ ७.२,३८.४४
अथवानुग्रहेच्छायां जगतो विचरेन्मुनिः  ॥ ७.२,३८.४५
यथाकामंगुणान्भोगान्भुक्त्वा मुक्तिं प्रयास्यति  ॥ ७.२,३८.४५
अथ प्रयोगं योगस्य वक्ष्ये शृणु समाहितः  ॥ ७.२,३८.४६
शुभे काले शुभे देशे शिवक्षेत्रादिके पुनः  ॥ ७.२,३८.४६
विजने जंतुरहिते निःशब्दे बाधवर्जिते  ॥ ७.२,३८.४६
सुप्रलिप्ते स्थले सौम्ये गन्धधूपादिवासिते  ॥ ७.२,३८.४७
मुक्तपुष्पसमाकीर्णे वितानादि विचित्रिते  ॥ ७.२,३८.४७
कुशपुष्पसमित्तोयफलमूलसमन्विते  ॥ ७.२,३८.४८
नाग्न्यभ्याशे जलाभ्याशे शुष्कपर्णचये ऽपि वा  ॥ ७.२,३८.४८
५९६

न दंशमशकाकीर्णे सर्पश्वापदसंकुले  ॥ ७.२,३८.४९
न च दुष्टमृगाकीर्णे न भये दुर्जनावृते  ॥ ७.२,३८.४९
श्मशाने चैत्यवल्मीके जीर्णागारे चतुष्पथे  ॥ ७.२,३८.५०
नदीनदसमुद्राणां तीरे रथ्यांतरे ऽपि वा  ॥ ७.२,३८.५०
न जीर्णोद्यानगोष्ठादौ नानिष्टे न च निंदिते  ॥ ७.२,३८.५१
नाजीर्णाम्लरसोद्गारे न च विण्मूत्रदूषिते  ॥ ७.२,३८.५१
नच्छर्द्यामातिसारे वा नातिभुक्तौ श्रमान्विते  ॥ ७.२,३८.५२
न चातिचिंताकुलितो न चातिक्षुत्पिपासितः  ॥ ७.२,३८.५२
नापि स्वगुरुकर्मादौ प्रसक्तो योगमाचरेत् ॥ ७.२,३८.५३
युक्ताहारविहारश्च युक्तचेष्टश्च कर्मसु  ॥ ७.२,३८.५३
युक्तनिद्राप्रबोधश्च सर्वायासविवर्जितः  ॥ ७.२,३८.५४
आसनं मृदुलं रम्यं विपुलं सुसमं शुचि  ॥ ७.२,३८.५४
पद्मकस्वस्तिकादीनामभ्यसेदासनेषु च  ॥ ७.२,३८.५५
अभिवंद्य स्वगुर्वंतानभिवाद्याननुक्रमात् ॥ ७.२,३८.५५
ऋजुग्रीवशिरोवक्षा नातिष्ठेच्छिष्टलोचनः  ॥ ७.२,३८.५६
किंचिदुन्नामितशिरा दंतैर्दंतान्न संस्पृशेत् ॥ ७.२,३८.५६
दंताग्रसंस्थिता जिह्वामचलां सन्निवेश्य च  ॥ ७.२,३८.५७
पार्ष्णिभ्यां वृषणौ रक्षंस्तथा प्रजननं पुनः  ॥ ७.२,३८.५७
ऊर्वोरुपरि संस्थाप्य बाहू तिर्यगयत्नतः  ॥ ७.२,३८.५८
दक्षिणं करपृष्ठं तु न्यस्य वामतलोपरि  ॥ ७.२,३८.५८
उन्नाम्य शनकैः पृष्ठमुरो विष्टभ्य चाग्रतः  ॥ ७.२,३८.५९
संप्रेक्ष्य नासिकाग्रं स्वं दिशश्चानवलोकयन्  ॥ ७.२,३८.५९
संभृतप्राणसंचारः पाषाण इव निश्चलः  ॥ ७.२,३८.६०
स्वदेहायतनस्यांतर्विचिंत्य शिवमंबया  ॥ ७.२,३८.६०
हृत्पद्मपीठिकामध्ये ध्यानयज्ञेन पूजयेत् ॥ ७.२,३८.६१
मूले नासाग्रतो नाभौ कंठे वा तालुरंध्रयोः  ॥ ७.२,३८.६१
भ्रूमध्ये द्वारदेशे वा ललाटे मूर्ध्नि वा स्मरेत् ॥ ७.२,३८.६२
परिकल्प्य यथान्यायं शिवयोः परमासनम्  ॥ ७.२,३८.६२
तत्र सावरणं वापि निरावरणमेव वा  ॥ ७.२,३८.६३
द्विदलेषोडशारे वा द्वादशारे यथाविधि  ॥ ७.२,३८.६३
दशारे वा षडस्रे वा चतुरस्रे शिवं स्मरेत् ॥ ७.२,३८.६४
भ्रुवोरंतरतः पद्मं द्विदलं तडिदुज्ज्वलम्  ॥ ७.२,३८.६४
भ्रूमध्यस्थारविन्दस्य क्रमाद्वै दक्षिणोत्तरे  ॥ ७.२,३८.६५
विद्युत्समानवर्णे च पर्णे वर्णावसानके  ॥ ७.२,३८.६५
षोडशारस्य पत्राणि स्वराः षोडश तानि वै  ॥ ७.२,३८.६६
पूर्वादीनि क्रमादेतत्पद्मं कन्दस्य मूलतः  ॥ ७.२,३८.६६
ककारादिटकारांता वर्णाः पर्णान्यनुक्रमात् ॥ ७.२,३८.६७
भानुवर्णस्य पद्मस्य ध्येयं तद्१ हृदयान्तरे  ॥ ७.२,३८.६७
गोक्षीरधवलस्योक्ता डादिफान्ता यथाक्रमम्  ॥ ७.२,३८.६८
अधो दलस्याम्बुजस्य एतस्य २ च दलानि षट् ॥ ७.२,३८.६८
विधूमांगारवर्णस्य वर्णा वाद्याश्च लान्तिमाः  ॥ ७.२,३८.६९
मूलाधारारविंदस्य हेमाभस्य यथाक्रमम्  ॥ ७.२,३८.६९
वकारादिसकारान्ता वर्णाः पर्णमयाः स्थिताः  ॥ ७.२,३८.६९
एतेष्वथारविंदेषु यत्रैवाभिरतं मनः  ॥ ७.२,३८.७०
तत्रैव देवं देवीं च चिंतयेद्धीरया धिया  ॥ ७.२,३८.७०
अंगुष्ठमात्रममलं दीप्यमानं समंततः  ॥ ७.२,३८.७१
शुद्धदीपशिखाकारं स्वशक्त्या पूर्णमण्डितम्  ॥ ७.२,३८.७१
इन्दुरेखासमाकारं तारारूपमथापि वा  ॥ ७.२,३८.७२
नीवारशूकस्सदृशं बिससुत्राभमेव वा  ॥ ७.२,३८.७२
कदम्बगोलकाकारं तुषारकणिकोपमम्  ॥ ७.२,३८.७३
क्षित्यादितत्त्वविजयं ध्याता यद्यपि वाञ्छति  ॥ ७.२,३८.७३
तत्तत्तत्त्वाधिपामेव मूर्तिं स्थूलां विचिंतयेत् ॥ ७.२,३८.७४
सदाशिवांता ब्रह्माद्यभवाद्याश्चाष्टमूर्तयः  ॥ ७.२,३८.७४
शिवस्य मूर्तयः स्थूलाः शिवशास्त्रे विनिश्चिताः  ॥ ७.२,३८.७५
घोरा मिश्रा प्रशान्ताश्च मूर्तयस्ता मुनीश्वरैः  ॥ ७.२,३८.७५
फलाभिलाषरहितैश्चिन्त्याश्चिन्ताविशारदैः  ॥ ७.२,३८.७६
घोराश्चेच्चिंतिताः कुर्युः पापरोगपरिक्षयम्  ॥ ७.२,३८.७६
चिरेण मिश्रे सौम्ये तु न सद्यो न चिरादपि  ॥ ७.२,३८.७७
सौम्ये मुक्तिर्विशेषेण शांतिः प्रज्ञा प्रसिध्यति  ॥ ७.२,३८.७७
सिध्यंति सिद्धयश्चात्र क्रमशो नात्र संशयः  ॥ ७.२,३८.७८
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे योगगतौ विघ्नोत्पत्तिवर्णनं नामाष्टत्रिंशो ऽध्यायः

अध्याय ३९
उपमन्युरुवाच
श्रीकंठनाथं स्मरतां सद्यः सर्वार्थसिद्धयः  ॥ ७.२,३९.१
प्रसिध्यंतीति मत्वैके तं वै ध्यायंति योगिनः  ॥ ७.२,३९.१
स्थित्यर्थं मनसः केचित्स्थूलध्यानं प्रकुर्वते  ॥ ७.२,३९.२
स्थूलं तु निश्चलं चेतो भवेत्सूक्ष्मे तु तत्स्थिरम्  ॥ ७.२,३९.२
शिवे तु चिंतिते साक्षात्सर्वाः सिध्यन्ति सिद्धयः  ॥ ७.२,३९.३
मूर्त्यंतरेषु ध्यातेषु शिवरूपं विचिंतयेत् ॥ ७.२,३९.३
लक्षयेन्मनसः स्थैर्यं तत्तद्ध्यायेत्पुनः पुनः  ॥ ७.२,३९.४
ध्यानमादौ सविषयं ततो निर्विषयं जगुः  ॥ ७.२,३९.४
तत्र निर्विषयं ध्यानं नास्तीत्येव सतां मतम्  ॥ ७.२,३९.५
बुद्धेर्हि सन्ततिः काचिद्ध्यानमित्यभिधीयते  ॥ ७.२,३९.५
तेन निर्विषया बुद्धिः केवलेह प्रवर्तते  ॥ ७.२,३९.६
तस्मात्सविषयं ध्यानं बालार्ककिरणाश्रयम्  ॥ ७.२,३९.६
सूक्ष्माश्रयं निर्विषयं नापरं परमार्थतः  ॥ ७.२,३९.७
यद्वा सविषयं ध्यानं तत्साकारसमाश्रयम्  ॥ ७.२,३९.७
निराकारात्मसंवित्तिर्ध्यानं निर्विषयं मतम्  ॥ ७.२,३९.८
निर्बीजं च सबीजं च तदेव ध्यानमुच्यते  ॥ ७.२,३९.८
निराकारश्रयत्वेन साकाराश्रयतस्तथा  ॥ ७.२,३९.९
तस्मात्सविषयं ध्यानमादौ कृत्वा सबीजकम्  ॥ ७.२,३९.९
अंते निर्विषयं कुर्यान्निर्बीजं सर्वसिद्धये  ॥ ७.२,३९.१०
प्राणायामेन सिध्यंति देव्याः शांत्यादयः क्रमात् ॥ ७.२,३९.१०
शांतिः प्रशांतिर्दीप्तिश्च प्रसादश्च ततः परम्  ॥ ७.२,३९.११
शमः सर्वापदां चैव शांतिरित्यभिधीयते  ॥ ७.२,३९.११
५९७

तमसो ऽन्तबहिर्नाशः प्रशान्तिः परिगीयते  ॥ ७.२,३९.१२
बहिरन्तःप्रकाशो यो दीप्तिरित्यभिधीयते  ॥ ७.२,३९.१२
स्वस्थता या तु सा बुद्धः प्रसादः परिकीर्तितः  ॥ ७.२,३९.१३
कारणानि च सर्वाणि सबाह्याभ्यंतराणि च  ॥ ७.२,३९.१३
बुद्धेः प्रसादतः क्षिप्रं प्रसन्नानि भवन्त्युत  ॥ ७.२,३९.१४
ध्याता ध्यानं तथा ध्येयं यद्वा ध्यानप्रयोजनम्  ॥ ७.२,३९.१४
एतच्चतुष्टयं ज्ञात्वा ध्याता ध्यानं समाचरेत् ॥ ७.२,३९.१४
ज्ञानवैराग्यसंपन्नो नित्यमव्यग्रमानसः  ॥ ७.२,३९.१५
श्रद्दधानः प्रसन्नात्मा ध्याता सद्भिरुदाहृतः  ॥ ७.२,३९.१५
ध्यै चिंतायां स्मृतो धातुः शिवचिंता मुहुर्मुहुः  ॥ ७.२,३९.१६
योगाभ्यासस्तथाल्पे ऽपि यथा पापं विनाशयेत् ॥ ७.२,३९.१७
ध्यायतः क्षणमात्रं वा श्रद्धया परमेश्वरम्  ॥ ७.२,३९.१७
अव्याक्षिप्तेन मनसा ध्यानमित्यभिधीयते  ॥ ७.२,३९.१८
बुद्धिप्रवाहरूपस्य ध्यानस्यास्यावलंबनम्  ॥ ७.२,३९.१९
ध्येयमित्युच्यते सद्भिस्तच्च सांबः स्वयं शिवः  ॥ ७.२,३९.१९
विमुक्तिप्रत्ययं पूर्णमैश्वर्यं चाणिमादिकम्  ॥ ७.२,३९.२०
शिवध्यानस्य पूर्णस्य साक्षादुक्तं प्रयोजनम्  ॥ ७.२,३९.२०
यस्मात्सौख्यं च मोक्षं च ध्यानादभयमाप्नुयात् ॥ ७.२,३९.२१
तस्मात्सर्वं परित्यज्य ध्यानयुक्तो भवेन्नरः  ॥ ७.२,३९.२१
नास्ति ध्यानं विना ज्ञानं नास्ति ध्यानमयोगिनः  ॥ ७.२,३९.२२
ध्यानं ज्ञानं च यस्यास्ति तीर्णस्तेन भवार्णवः  ॥ ७.२,३९.२२
ज्ञानं प्रसन्नमेकाग्रमशेषोपाधिवर्जितम्  ॥ ७.२,३९.२३
योगाभ्यासेन युक्तस्य योगिनस्त्वेव सिध्यति  ॥ ७.२,३९.२३
प्रक्षीणाशेषपापानां ज्ञाने ध्याने भवेन्मतिः  ॥ ७.२,३९.२४
पापोपहतबुद्धीनां तद्वार्तापि सुदुर्लभा  ॥ ७.२,३९.२४
यथावह्निर्महादीप्तः शुष्कमार्द्रं च निर्दहेत् ॥ ७.२,३९.२५
तथा शुभाशुभं कर्म ध्यानाग्निर्दहते क्षणात् ॥ ७.२,३९.२५
अत्यल्पो ऽपि यथा दीपः सुमहन्नाशयेत्तमः  ॥ ७.२,३९.२६
योगाभ्यासस्तथाल्पो ऽपि महापापं विनाशयेत् ॥ ७.२,३९.२६
ध्यायतः क्षणमात्रं वा श्रद्धया परमेश्वरम्  ॥ ७.२,३९.२७
यद्भवेत्सुमहच्छ्रेयस्तस्यांतो नैव विद्यते  ॥ ७.२,३९.२७
नास्ति ध्यानसमं तीर्थं नास्ति ध्यानसमं तपः  ॥ ७.२,३९.२८
नास्ति ध्यानसमो यज्ञस्तस्माद्ध्यानं समाचरेत् ॥ ७.२,३९.२८
तीर्थानि तोयपूर्णानि देवान्पाषाणमृन्मयान्  ॥ ७.२,३९.२९
योगिनो न प्रपद्यंते स्वात्मप्रत्ययकारणात् ॥ ७.२,३९.२९
योगिनां च वपुः सूक्ष्मं भवेत्प्रत्यक्षमैश्वरम्  ॥ ७.२,३९.३०
यथा स्थूलमयुक्तानां मृत्काष्ठाद्यैः प्रकल्पितम्  ॥ ७.२,३९.३०
यथेहांतश्चरा राज्ञः प्रियाः स्युर्न बहिश्चराः  ॥ ७.२,३९.३१
तथांतर्ध्याननिरताः प्रियाश्शंभोर्न कर्मिणः  ॥ ७.२,३९.३१
बहिस्करा यथा लोके नातीव फलभोगिनः  ॥ ७.२,३९.३२
५९८

दृष्ट्वा नरेन्द्रभवने तद्वदत्रापि कर्मिणः  ॥ ७.२,३९.३२
यद्यंतरा विपद्यंते ज्ञानयोगार्थमुद्यतः  ॥ ७.२,३९.३३
योगस्योद्योगमात्रेण रुद्रलोकं गमिष्यति  ॥ ७.२,३९.३३
अनुभूय सुखं तत्र स जातो योगिनां कुले  ॥ ७.२,३९.३४
ज्ञानयोगं पुनर्लब्ध्वा संसारमतिवर्तते  ॥ ७.२,३९.३४
जिज्ञासुरपि योगस्य यां गतिं लभते नरः  ॥ ७.२,३९.३५
न तां गतिमवाप्नोति सर्वैरपि महामखैः  ॥ ७.२,३९.३५
द्विजानां वेदविदुषां कोटिं संपूज्य यत्फलम्  ॥ ७.२,३९.३६
भिक्षामात्रप्रदानेन तत्फलं शिवयोगिने  ॥ ७.२,३९.३६
यज्ञाग्निहोत्रदानेन तीर्थहोमेषु यत्फलम्  ॥ ७.२,३९.३७
योगिनामन्नदानेन तत्समस्तं फलं लभेत् ॥ ७.२,३९.३७
ये चापवादं कुर्वंति विमूढाश्शिवयोगिनाम्  ॥ ७.२,३९.३८
श्रोतृभिस्ते प्रपद्यन्ते नरकेष्वामहीक्षयात् ॥ ७.२,३९.३८
सति श्रोतरि वक्तास्यादपवादस्य योगिनाम्  ॥ ७.२,३९.३९
तस्माच्छ्रोता च पापीयान्दण्ड्यस्सुमहतां मतः  ॥ ७.२,३९.३९
ये पुनः सततं भक्त्या भजंति शवयोगिनः  ॥ ७.२,३९.३९
ते विदंति महाभोगानंते योगं च शांकरम्  ॥ ७.२,३९.४०
भोगार्थिभिर्नरैस्तस्मात्संपूज्याः शिवयोगिनः  ॥ ७.२,३९.४०
प्रतिश्रयान्नपानाद्यैः शय्याप्रावरणादिभिः  ॥ ७.२,३९.४१
योगधर्मः ससारत्वादभेद्यः पापमुद्गरैः  ॥ ७.२,३९.४१
वज्रतंदुलवज्ज्ञेयं तथा पापेन योगिनः  ॥ ७.२,३९.४२
न लिप्यंते च तापौघैः पद्मपत्रं यथांभसा  ॥ ७.२,३९.४२
यस्मिन्देशे वसेन्नित्यं शिवयोगरतो मुनिः  ॥ ७.२,३९.४३
सो ऽपि देशो भवेत्पूतः सपूत इति किं पुनः  ॥ ७.२,३९.४३
तस्मात्सर्वं परित्यज्य कृत्यमन्यद्विचक्षणः  ॥ ७.२,३९.४४
सर्वदुःखप्रहाणाय शिवयोगं समभ्यसेत् ॥ ७.२,३९.४४
सिद्धयोगफलो योगी लोकानां हितकाम्यया  ॥ ७.२,३९.४५
भोगान्भुक्त्वा यथाकामं विहरेद्वात्र वर्तताम्  ॥ ७.२,३९.४५
अथवा क्षुद्रमित्येव मत्वा वैषयिकं सुखम्  ॥ ७.२,३९.४६
त्यक्त्वा विरागयोगेन स्वेच्छया कर्म मुच्यताम्  ॥ ७.२,३९.४६
यस्त्वासन्नां मृतिं मर्त्यो दृष्टारिष्टं च भूयसा  ॥ ७.२,३९.४७
स योगारम्भनिरतः शिवक्षेत्रं समाश्रयेत् ॥ ७.२,३९.४७
स तत्र निवसन्नेव यदि धीरमना नरः  ॥ ७.२,३९.४८
प्राणान्विनापि रोगाद्यैः स्वयमेव परित्यजेत् ॥ ७.२,३९.४८
कृत्वाप्यनशनं चैव हुत्वा चांगं शिवानले  ॥ ७.२,३९.४९
क्षिप्त्वा वा शिवतीर्थेषु स्वदेहमवगाहनात् ॥ ७.२,३९.४९
शिवशास्त्रोक्तविधिवत्प्राणान्यस्तु परित्यजेत् ॥ ७.२,३९.५०
सद्य एव विमुच्येत नात्र कार्या विचारणा २  ॥ ७.२,३९.५०
रोगाद्यैर्वाथ विवशः शिवक्षेत्रं समाश्रितः  ॥ ७.२,३९.५१
म्रियते यदि सोप्येवं मुच्यते नात्र संशयः  ॥ ७.२,३९.५१

१ उद्योगं कुर्वत इत्यर्थः
२ न चासावात्मघातक इति पाठान्तरम्

५९८

यथा हि मरणं श्रेष्ठमुशंत्यनशनादिभिः  ॥ ७.२,३९.५२
शास्त्रविश्रंभधीरेण मनसा क्रियते यतः  ॥ ७.२,३९.५२
शिवनिन्दारतं हत्वा पीडितः स्वयमेव वा  ॥ ७.२,३९.५३
यस्त्यजेद्दुस्त्यजान्प्राणान्न स भूयः प्रजायते  ॥ ७.२,३९.५३
शिवनिन्दारतं हंतुमशक्तो यः स्वयं मृतः  ॥ ७.२,३९.५४
सद्य एव प्रमुच्येत त्रिः सप्तकुलसंयुतः  ॥ ७.२,३९.५४
शिवार्थे यस्त्यजेत्प्राणाञ्छिवभक्तार्थमेव वा  ॥ ७.२,३९.५५
न तेन सदृशः कश्चिन्मुक्तिमार्गस्थितो नरः  ॥ ७.२,३९.५५
तस्माच्छीघ्रतरा मुक्तिस्तस्य संसारमंडलात् ॥ ७.२,३९.५६
एतेष्वन्यतमोपायं कथमप्यवलम्ब्य वा  ॥ ७.२,३९.५६
षडध्वशुद्धिं विधिवत्प्राप्तो वा म्रियते यदि  ॥ ७.२,३९.५७
पशूनामिव तस्येह न कुर्यादौर्ध्वदैहिकम्  ॥ ७.२,३९.५७
नैवाशौचं प्रपद्येत तत्पुत्रादिविशेषतः  ॥ ७.२,३९.५८
शिवचारार्थमथवा शिवविद्यार्थमेव वा  ॥ ७.२,३९.५८
खनेद्वा भुवि तद्देहं दहेद्वा शुचिनाग्निना  ॥ ७.२,३९.५८
क्षिपेद्वाप्सु शिवास्वेव त्यजेद्वा काष्ठलोष्टवत् ॥ ७.२,३९.५९
अथैनमपि चोद्दिश्य कर्म चेत्कर्तुमीप्सितम्  ॥ ७.२,३९.५९
कल्याणमेव कुर्वीत शक्त्या भक्तांश्च तर्पयेत् ॥ ७.२,३९.६०
धनं तस्य भजेच्छैवः शैवी चेतस्य सन्ततिः  ॥ ७.२,३९.६०
नास्ति चेत्तच्छिवे दद्यान्नदद्यात्पशुसन्ततिः  ॥ ७.२,३९. ६०
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे शैवयोगवर्णनं नामैकोनचत्वारिंशो ऽध्यायः

अध्याय ४०
श्रीसूत उवाच
इति स विजितमन्योर्यादवेनोपमन्योरधिगतमभिधाय ज्ञानयोगं मुनिभ्यः  ॥ ७.२,४०.१
प्रणतिमुपगतेभ्यस्तेभ्य उद्भावितात्मा सपदि वियति वायुः सायमन्तर्हितो ऽभूत् ॥ ७.२,४०.१
ततः प्रभातसमये नैमिषीयास्तपोधनाः  ॥ ७.२,४०.२
सत्रान्ते ऽवभृथं कर्तुं सर्व एव समुद्ययुः  ॥ ७.२,४०.२
तदा ब्रह्मसमादेशाद्देवी साक्षात्सरस्वती  ॥ ७.२,४०.३
प्रसन्ना स्वादुसलिला प्रावर्तत नदीशुभा  ॥ ७.२,४०.३
सरस्वतीं नदीं दृष्ट्वा मुनयो हृष्टमानसाः  ॥ ७.२,४०.४
समाप्य सत्रं प्रारब्धं चक्रुस्तत्रावगाहनम्  ॥ ७.२,४०.४
अथ संतर्प्य देवादींस्तदीयैः सलिलैः शिवैः  ॥ ७.२,४०.५
स्मरन्तः पूर्ववृत्तान्तं ययुर्वाराणसीं प्रति  ॥ ७.२,४०.५
तदा ते हिमवत्पादात्पंततीं दक्षिणामुखीम्  ॥ ७.२,४०.६
दृष्ट्वा भागीरथी तत्र स्नात्वा तत्तीरतो ययुः  ॥ ७.२,४०.६
ततो वाराणसीं प्राप्य मुदितास्सर्व एव ते  ॥ ७.२,४०.७
तदोत्तरप्रवाहायां गंगायामवगाह्य च  ॥ ७.२,४०.७
अविमुक्तेश्वरं लिंगं दृष्ट्वाभ्यर्च्य विधानतः  ॥ ७.२,४०.८
प्रयातुमुद्यतास्तत्र ददृशुर्दिवि भास्वरम्  ॥ ७.२,४०.८
सूर्यकोटिप्रतीकाशं तेजोदिव्यं महाद्भुतम्  ॥ ७.२,४०.९
आत्मप्रभावितानेन व्याप्तसर्वदिगन्तरम्  ॥ ७.२,४०.९
अथ पाशुपताः सिद्धाः भस्मसञ्छन्नविग्रहाः  ॥ ७.२,४०.१०
मुनयो ऽभ्येत्य शतशो लीनाः स्युस्तत्र तेजसि  ॥ ७.२,४०.१०
५९९

तथा विलीयमानेषु तपस्विषु महात्मसु  ॥ ७.२,४०.११
सद्यस्तिरोदधे तेजस्तदद्भुतमिवाभवत् ॥ ७.२,४०.११
तद्दृष्ट्वा महदाश्चर्यं नैमिषीया महर्षयः  ॥ ७.२,४०.१२
किमेतदित्यजानन्तो ययुर्ब्रह्मवनं प्रति  ॥ ७.२,४०.१२
प्रागेवैषां तु गमनात्पवनो लोकपावनः  ॥ ७.२,४०.१३
दर्शनं नैमिषीयाणां संवादस्तैर्महात्मनः  ॥ ७.२,४०.१३
शद्धां बुद्धिं ततस्तेषां सांबे सानुचरे शिवे  ॥ ७.२,४०.१४
समाप्तिं चापि सत्रस्य दीर्घपूर्वस्य सत्रिणाम्  ॥ ७.२,४०.१४
विज्ञाप्य जगतां धात्रे ब्रह्मणे ब्रह्मयोनये  ॥ ७.२,४०.१५
स्वकार्ये तदनुज्ञातो जगाम स्वपुरं प्रति  ॥ ७.२,४०.१५
अथ स्थानगतो ब्रह्मा तुम्बुरोर्नारदस्य च  ॥ ७.२,४०.१६
परस्पर स्पर्धितयोर्गाने विवदमानयोः  ॥ ७.२,४०.१६
तदुद्भावितगानोत्थरसैर्माध्यस्थमाचरन्  ॥ ७.२,४०.१७
गन्धर्वैरप्सरोभिश्च सुखमास्ते निषेवितः  ॥ ७.२,४०.१७
तदानवसरादेव द्वाःस्थैर्द्वारि निवारिताः  ॥ ७.२,४०.१८
मुनयो ब्रह्मभवनाद्बहिः पार्श्वमुपाविशन्  ॥ ७.२,४०.१८
अथ तुम्बुरुणा गाने समतां प्राप्य नारदः  ॥ ७.२,४०.१९
साहचर्येष्वनुज्ञातो ब्रह्मणा परमेष्ठिना  ॥ ७.२,४०.१९
त्यक्त्वा परस्परस्पर्धां मैत्रीं च परमां गतः  ॥ ७.२,४०.२०
सह तेनाप्सरोभिश्च गन्धर्वैश्च समावृतः  ॥ ७.२,४०.२०
उपवीणयितुं देवं नकुलीश्वरमीश्वरम्  ॥ ७.२,४०.२१
भवनान्निर्ययौ धातुर्जलदादंशुमानिव  ॥ ७.२,४०.२१
तं दृष्ट्वा षट्कुलीयास्ते नारदं मुनिगोवृषम्  ॥ ७.२,४०.२२
प्रणम्यावसरं शंभोः पप्रच्छुः परमादरात् ॥ ७.२,४०.२२
स चावसर एवायमितोंतर्गम्यतामिति  ॥ ७.२,४०.२३
वदन्ययावन्यपरस्त्वरया परया युतः  ॥ ७.२,४०.२३
ततो द्वारि स्थिता ये वै ब्रह्मणे तान्न्यवेदयन्  ॥ ७.२,४०.२४
तेन ते विविशुर्वेश्म पिंडीभूयांडजन्मनः  ॥ ७.२,४०.२४
प्रविश्य दूरतो देवं प्रणम्य भुवि दंडवत् ॥ ७.२,४०.२५
समीपे तदनुज्ञाताः परिवृत्योपतस्थिरे  ॥ ७.२,४०.२५
तांस्तत्रावस्थितान् पृष्ट्वा कुशलं कमलासनः  ॥ ७.२,४०.२६
वृत्तांतं वो मया ज्ञातं वायुरेवाह नो यतः  ॥ ७.२,४०.२६
भवद्भिः किं कृतं पश्चान्मारुतेंतर्हिते सति  ॥ ७.२,४०.२७
इत्युक्तवति देवेशे मुनयो ऽवभृथात्परम्  ॥ ७.२,४०.२७
गंगातीर्थेस्य गमनं यात्रां वाराणसीं प्रति  ॥ ७.२,४०.२८
दर्शनं तत्र लिंगानां स्थापितानां सुरेश्वरैः  ॥ ७.२,४०.२८
अविमुक्तेश्वरस्यापि लिंगस्याभ्यर्चनं सकृत् ॥ ७.२,४०.२९
आकाशे महतस्तस्य तेजोराशेश्च दर्शनम्  ॥ ७.२,४०.२९
मुनीनां विलयं तत्र निरोधं तेजसस्ततः  ॥ ७.२,४०.३०
याथात्म्यवेदनं तस्य चिंतितस्यापि चात्मभिः  ॥ ७.२,४०.३०
सर्वं सविस्तरं तस्मै प्रणम्याहुर्मुहुर्मुहुः  ॥ ७.२,४०.३१
मुनिभिः कथितं श्रुत्वा विश्वकर्मा चतुर्मुखः  ॥ ७.२,४०.३१
कंपयित्वा शिरः किंचित्प्राह गंभीरया गिरा  ॥ ७.२,४०.३२
प्रत्यासीदति युष्माकं सिद्धिरामुष्मिकी परा  ॥ ७.२,४०.३२
५९९

भवद्भिर्दीर्घसत्रेण चिरमाराधितः प्रभुः  ॥ ७.२,४०.३३
प्रसादाभिमुखो भूत इति भुतार्थसूचितम्  ॥ ७.२,४०.३३
वाराणस्यां तु युष्माभिर्यद्दृष्टं दिवि दीप्तिमत् ॥ ७.२,४०.३४
तल्लिंगसंज्ञितं साक्षात्तेजो माहेश्वरं परम्  ॥ ७.२,४०.३४
तत्र लीनाश्च मुनयः श्रौतपाशुपतव्रताः  ॥ ७.२,४०.३५
मुक्ता बभूवुः स्वस्थाश्च नैष्ठिका दग्धकिल्बिषाः  ॥ ७.२,४०.३५
प्राप्यानेन यथा मुक्तिरचिराद्भवतामपि  ॥ ७.२,४०.३६
स चायमर्थः सूच्येत युष्मद्दृष्टेन तेजसा  ॥ ७.२,४०.३६
तत्र वः काल एवैष दैवादुपनतः स्वयम्  ॥ ७.२,४०.३७
प्रयात दक्षिणं मेरोः शिखरं देवसेवितम्  ॥ ७.२,४०.३७
सनत्कुमारो यत्रास्ते मम पुत्रः परो मुनिः  ॥ ७.२,४०.३८
प्रतीक्ष्यागमनं साक्षाद्भूतनाथस्य नंदिनः  ॥ ७.२,४०.३८
पुरा सनत्कुमारोपि दृष्ट्वापि परमेश्वरम्  ॥ ७.२,४०.३९
अज्ञानात्सर्वयोगीन्द्रमानी विनयदूषितः  ॥ ७.२,४०.३९
अभ्युत्थानादिकं युक्तमकुर्वन्नतिनिर्भयः  ॥ ७.२,४०.४०
ततो ऽपराधात्क्रुद्धेन महोष्ट्रो नंदिना कृतः  ॥ ७.२,४०.४०
अथ कालेन महता तदर्थे शोचता मया  ॥ ७.२,४०.४१
उपास्य देवं देवीञ्च नंदिनं चानुनीय वै  ॥ ७.२,४०.४१
कथंचिदुष्ट्रता तस्य प्रयत्नेन निवारिता  ॥ ७.२,४०.४२
प्रापितो हि यथापूर्वं सनत्पूर्वां कुमारताम्  ॥ ७.२,४०.४२
तदाह च महादेवः स्मयन्निव गणाधिपम्  ॥ ७.२,४०.४३
अवज्ञाय हि मामेव तथाहंकृतवान्मुनिः  ॥ ७.२,४०.४३
अतस्त्वमेव याथात्म्यं ममास्मै कथयानघ  ॥ ७.२,४०.४४
ब्रह्मणः पूर्वजः पुत्रो मां मूढ इव संस्मरन्  ॥ ७.२,४०.४४
मयैव शिष्यते दत्तो मम ज्ञानप्रवर्तकः  ॥ ७.२,४०.४५
धर्माध्यक्षाभिषेकं च तव निर्वर्तयिष्यति  ॥ ७.२,४०.४५
स एवं व्याहृतो भूयस्सर्वभूतगणाग्रणीः  ॥ ७.२,४०.४६
यत्पराज्ञापनं मूर्ध्ना प्रातः प्रतिगृहीतवान्  ॥ ७.२,४०.४६
तथा सनत्कुमारो ऽपि मेरौ मदनुशासनात् ॥ ७.२,४०.४७
प्रसादार्थं गणस्यास्य तपश्चरति दुश्चरम्  ॥ ७.२,४०.४७
द्रष्टव्यश्चेति युष्माभिः प्राग्गणेशसमागमात् ॥ ७.२,४०.४८
तत्प्रसादार्थमचिरान्नंदी तत्रागमिष्यति  ॥ ७.२,४०.४८
इति सत्वरमादिश्य प्रेषिता विश्वयोगिना  ॥ ७.२,४०.४९
कुमारशिखरं मेरोर्दक्षिणं मुनयो ययुः  ॥ ७.२,४०.४९
ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे नैमिषर्षियात्रावर्णनं नाम चत्वारिंशो ऽध्यायः

अध्याय ४१
सूत उवाच
तत्र स्कंदसरो नाम सरस्सागरसन्निभम्  ॥ ७.२,४१.१
अमृतस्वादुशिशिरस्वच्छा गाधलघूदकम्  ॥ ७.२,४१.१
समंततः संघटितं स्फटिको पलसंचयैः  ॥ ७.२,४१.२
सर्वर्तुकुसुमैः फुल्लैश्छादिताखिलदिङ्मुखम्  ॥ ७.२,४१.२
शैवलैरुत्पलैः पद्मैः कुमुदैस्तारकोपमैः  ॥ ७.२,४१.३
तरंगैरभ्रसंकाशैराकाशमिव भूमिगम्  ॥ ७.२,४१.३
सुखावतरणारोहैः स्थलैर्नीलशिलामयैः  ॥ ७.२,४१.४
सोपानमार्गौ रुचिरैश्शोभमानाष्टदिङ्मुखम्  ॥ ७.२,४१.४
६००

तत्रावतीर्णैश्च यथा तत्रोत्तीर्णश्च भूयसा  ॥ ७.२,४१.५
स्नातैः सितोपवीतैश्च शुक्लाकौपीनवल्कलैः  ॥ ७.२,४१.५
जटाशिखायनैर्मुंडैस्त्रिपुंड्रकृतमंडनैः  ॥ ७.२,४१.६
विरागविवशस्मेरमुखैर्मुनिकुमारकैः  ॥ ७.२,४१.६
घटैः कमलिनीपत्रपुटैश्च कलशैः शिवैः  ॥ ७.२,४१.७
कमण्डलुभिरन्यैश्च तादृशैः करकादिभिः  ॥ ७.२,४१.७
आत्मार्थं च परार्थं च देवतार्थं विशेषतः  ॥ ७.२,४१.८
आनीयमानसलिलमात्तपुष्पं च नित्यशः  ॥ ७.२,४१.८
अंतर्जलशिलारूढैर्नीचानां स्पर्शशंकया  ॥ ७.२,४१.९
आचारवद्भिर्मुनिभिः कृतभस्मांगधूसरैः  ॥ ७.२,४१.९
इतस्ततो ऽप्सु मज्जद्भिरिष्टशिष्टैः शिलागतैः  ॥ ७.२,४१.१०
तिलैश्च साक्षतैः पुष्पैस्त्यक्तदर्भपवित्रकैः  ॥ ७.२,४१.१०
देवाद्यमृषिमध्यं च निर्वर्त्य पितृतर्पणम्  ॥ ७.२,४१.११
निवेदयेदभिज्ञेभ्यो नित्यस्नानगतान् द्विजान्  ॥ ७.२,४१.११
स्थानेस्थाने कृतानेकबलिपुष्पसमीरणैः  ॥ ७.२,४१.१२
सौरार्घ्यपूर्वं कुर्वद्भिःस्थंडलेभ्यर्चनादिकम्  ॥ ७.२,४१.१२
क्वचिन्निमज्जदुन्मज्जत्प्रस्रस्तगजयूथपम्  ॥ ७.२,४१.१३
क्वचिच्च तृषयायातमृगीमृगतुरंगमम्  ॥ ७.२,४१.१३
क्वचित्पीतजनोत्तीर्णमयूरवरवारणम्  ॥ ७.२,४१.१४
क्वचित्कृततटाघातवृषप्रतिवृषोज्ज्वलम्  ॥ ७.२,४१.१४
क्वचित्कारंडवरवैः क्वचित्सारसकूजितैः  ॥ ७.२,४१.१५
क्वचिच्च कोकनिनदैः क्वचिद्भ्रमरगीतिभिः  ॥ ७.२,४१.१५
स्नानपानादिकरणैः स्वसंपद्द्रुमजीविभिः  ॥ ७.२,४१.१६
प्रणयात्प्राणिभिस्तैस्तैर्भाषमाणमिवासकृत् ॥ ७.२,४१.१६
कूलशाखिशिखालीनकोकिलाकुलकूजितैः  ॥ ७.२,४१.१७
आतपोपहतान्सर्वान्नामंत्रयदिवानिशम्  ॥ ७.२,४१.१७
उत्तरे तस्य सरसस्तीरे कल्पतरोरधः  ॥ ७.२,४१.१८
वेद्यां वज्रशिलामय्यां मृदुले मृगचर्मणि  ॥ ७.२,४१.१८
सनत्कुमारमासीनं शश्वद्बालवपुर्धरम्  ॥ ७.२,४१.१९
तत्कालमात्रोपरतं समाधेरचलात्मनः  ॥ ७.२,४१.१९
उपास्यमानं मुनिभिर्योगींद्रैरपि पूजितम्  ॥ ७.२,४१.२०
ददृशुर्नैमिषेयास्ते प्रणताश्चोपतस्थिरे  ॥ ७.२,४१.२०
यावत्पृष्टवते तस्मै प्रोचुः स्वागतकारणम्  ॥ ७.२,४१.२१
तुमुलः शुश्रुवे तावद्दिवि दुंदुभिनिस्वनः  ॥ ७.२,४१.२१
ददृशे तत्क्षणे तस्मिन्विमानं भानुसन्निभम्  ॥ ७.२,४१.२२
गणेश्वरैरसंख्येयैः संवृतं च समंततः  ॥ ७.२,४१.२२
अप्सरोगणसंकीर्णं रुद्रकन्याभिरावृतम्  ॥ ७.२,४१.२३
मृदंगमुरजोद्घुष्टं वेणुवीणारवान्वितम्  ॥ ७.२,४१.२३
चित्ररत्नवितानाढ्यं मुक्तादामविराजितम्  ॥ ७.२,४१.२४
मुनिभिस्सिद्धगंधर्वैर्यक्षचारणकिन्नरैः  ॥ ७.२,४१.२४
नृत्यद्भिश्चैव गायद्भिर्वादयद्भिश्च संवृतम्  ॥ ७.२,४१.२५
वीरगोवृषचिह्नेन विद्रमद्रुमयष्टिना  ॥ ७.२,४१.२५
कृतगोपुरसत्कारं केतुना मान्यहेतुना  ॥ ७.२,४१.२६
तस्य मध्ये विमानस्य चामरद्वितयांतरे  ॥ ७.२,४१.२६
छत्त्रस्य मणिदंडस्य चंद्रस्येव शुचेरधः  ॥ ७.२,४१.२७
दिव्यसिंहासनारूढं देव्या सुयशया सह  ॥ ७.२,४१.२७
६००

श्रिया च वपुषा चैव त्रिभिश्चापि विलोचनैः  ॥ ७.२,४१.२८
प्राकारैरभिकृत्यानां प्रत्यभिज्ञापकं प्रभोः  ॥ ७.२,४१.२८
अविलंघ्य जगत्कर्तुराज्ञापनमिवागतम्  ॥ ७.२,४१.२९
सर्वानुग्रहणं शंभोः साक्षादिव पुरःस्थितम्  ॥ ७.२,४१.२९
शिलादतनयं साक्षाच्छ्रीमच्छूलवरायुधम्  ॥ ७.२,४१.३०
विश्वेश्वरगणाध्यक्षं विश्वेश्वरमिवापरम्  ॥ ७.२,४१.३०
विश्वस्यापि विधात्ःणां निग्रहानुग्रहक्षमम्  ॥ ७.२,४१.३१
चतुर्बाहुमुदारांगं चन्द्ररेखाविभूषितम्  ॥ ७.२,४१.३१
कंठे नागेन मौलौ च शशांकेनाप्यलंकृतम्  ॥ ७.२,४१.३२
सविग्रहमिवैश्वर्यं सामर्थ्यमिव सक्रियम्  ॥ ७.२,४१.३२
समाप्तमिव निर्वाणं सर्वज्ञमिव संगतम्  ॥ ७.२,४१.३३
दृष्ट्वा प्रहृष्टवदनो ब्रह्मपुत्रः सहर्षिभिः  ॥ ७.२,४१.३३
तस्थौ प्राञ्जलिरुत्थाय तस्यात्मानमिवार्पयन्  ॥ ७.२,४१.३४
अथ तत्रांतरे तस्मिन्विमाने चावनिं गते  ॥ ७.२,४१.३४
प्रणम्य दण्डवद्देवं स्तुत्वा व्यज्ञापयन्मुनीम्  ॥ ७.२,४१.३५
षट्कुलीया इमे दीर्घं नैमिषे सत्रमास्थिताः  ॥ ७.२,४१.३५
आगता ब्रह्मणादिष्टाः पूर्वमेवाभिकांक्षया  ॥ ७.२,४१.३५
श्रुत्वा वाक्यं ब्रह्मपुत्रस्य नंदीछित्त्वा पाशान्दृष्टिपातेन सद्यः  ॥ ७.२,४१.३६
शैवं धर्मं चैश्वरं ज्ञानयोगं दत्त्वा भूयो देवपार्श्वं जगाम  ॥ ७.२,४१.३६
सनत्कुमारेण च तत्समस्तं व्यासाय साक्षाद्गुरवे ममोक्तम्  ॥ ७.२,४१.३७
व्यासेन चोक्तं महितेन मह्यं मया च तद्वः कथितं समासात् ॥ ७.२,४१.३७
नावेदविद्भ्यः कथनीयमेतत्पुराणरत्नं पुरशासनस्य  ॥ ७.२,४१.३८
नाभक्तशिष्याय च नास्तिकेभ्यो दत्तं हि मोहान्निरयं ददाति  ॥ ७.२,४१.३८
मार्गेण सेवानुगतेन यैस्तद्दत्तं गृहीतं पठितं श्रुतं वा  ॥ ७.२,४१.३९
तेभ्यः सुखं धर्ममुखं त्रिवर्गं निर्वाणमंते नियतं ददाति  ॥ ७.२,४१.३९
परस्परस्योपकृतं भवद्भिर्मया च पौराणिकमार्गयोगात् ॥ ७.२,४१.४०
अतो गमिष्ये ऽहमवाप्तकामः समस्तमेवास्तु शिवं सदा नः  ॥ ७.२,४१.४०
सूते कृताशिषि गते मुनयः सुवृत्ता यागे च पर्यवसिते महति प्रयोगे  ॥ ७.२,४१.४१
काले कलौ च विषयैः कलुषायमाणे वाराणसीपरिसरे वसतिं विनेतुः  ॥ ७.२,४१.४१
अथ च ते पशुपाशमुमुक्षयाखिलतया कृतपाशुपतव्रताः  ॥ ७.२,४१.४२
अधिकृताखिलबोधसमाधयः परमनिर्वृतिमापुरनिंदिताः  ॥ ७.२,४१.४२
व्यास उवाच
एतच्छिवपुराणं हि समाप्तं हितमादरात् ॥ ७.२,४१.४३
पठितव्यं प्रयत्नेन श्रोतव्यं च तथैव हि  ॥ ७.२,४१.४३
नास्तिकाय न वक्तव्यमश्रद्धाय शठाय च  ॥ ७.२,४१.४४
अभक्ताय महेशस्य तथा धर्मध्वजाय च  ॥ ७.२,४१.४४
एतच्छ्रुत्या ह्येकवारं भवेत्पापं हि भस्मसात् ॥ ७.२,४१.४५
अभक्तो भक्तिमाप्नोति भक्तो भक्तिसमृद्धिभाक् ॥ ७.२,४१.४५
पुनः श्रुते च सद्भक्तिर्मुक्तिस्स्याच्च श्रुतेः पुनः  ॥ ७.२,४१.४६
तस्मात्पुनःपुनश्चैव श्रोतव्यं हि मुमुक्षुभिः  ॥ ७.२,४१.४६
६०१

पञ्चावृत्तिः प्रकर्तव्या पुराणस्यास्य सद्धिया  ॥ ७.२,४१.४७
परं फलं समुद्दिश्य तत्प्राप्नोति न संशयः  ॥ ७.२,४१.४७
पुरातनाश्च राजानो विप्रा वैश्याश्च सत्तमाः  ॥ ७.२,४१.४८
सप्तकृत्वस्तदावृत्त्यालभन्त शिवदर्शनम्  ॥ ७.२,४१.४८
श्रोष्यत्यथापि यश्चेदं मानवो भक्तितत्परः  ॥ ७.२,४१.४९
इह भुक्त्वाखिलान्भोगानंते मुक्तिं लभेच्च सः  ॥ ७.२,४१.४९
एतच्छिवपुराणं हि शिवस्यातिप्रियं परम्  ॥ ७.२,४१.५०
भुक्तिमुक्तिप्रदं ब्रह्मसंमितं भक्तिवर्धनम्  ॥ ७.२,४१.५०
एतच्छिवपुराणस्य वक्तुः श्रोतुश्च सर्वदा  ॥ ७.२,४१.५१
सगणस्ससुतस्सांबश्शं करोतु स शंकरः  ॥ ७.२,४१.५१

ओं इति श्रीशिवमहापुराणे सप्तम्यां वायवीयसंहितायामुत्तरखण्डे व्यासोपदेशश्रीशिवमहापुराणमाहात्म्यवर्णनं नामैकचत्वारिंशो ऽध्यायः
समाप्तो ऽयं ग्रन्थः
६०१