१ काण्ड
अनादिनिधनं ब्रह्म शब्दतत्त्वं यदक्षरम्  ।
विवर्ततेऽर्थभावेन प्रक्रिया जगतो यतः  ॥ १.१ ॥
एकमेव यदाम्नातं भिन्नशक्तिव्यपाश्रयात् ।
अपृथक्त्वेऽपि शक्तिभ्यः पृथक्त्वेनेव वर्तते  ॥ १.२ ॥
अध्याहितकलां यस्य कालशक्तिमुपाश्रिताः  ।
जन्मादयो विकाराः षड्भावभेदस्य योनयः  ॥ १.३ ॥
एकस्य सर्वबीजस्य यस्य चेयमनेकधा  ।
भोक्तृभोक्तव्यरूपेण भोगरूपेण च स्थितिः  ॥ १.४ ॥
प्राप्त्युपायोऽनुकारश्च तस्य वेदो महर्षिभिः  ।
एकोऽप्यनेकवर्त्मेव समाम्नातः पृथक्पृथक् ॥ १.५ ॥
भेदानां बहुमार्गत्वं कर्मण्येकत्र चाण्गता  ।
शब्दानां यतशक्तित्वं तस्य शाखासु दृष्यते  ॥ १.६ ॥
स्मृतयो बहुरूपास्च दृष्टादृष्टप्रयोजनाः  ।
तमेवाश्रित्य लिङ्गेभ्यो वेदविद्भिः प्रकल्पिताः  ॥ १.७ ॥
तस्यार्थवादरूपाणि निश्रिताः स्वविकल्पजाः  ।
एकत्विनां द्वैतिनां च प्रवादा बहुधागता  ॥ १.८ ॥
सत्या विसुद्धिस्तत्रोक्ता विद्यैवेकपदागमा  ।
युक्ता प्रणवरूपेण सर्ववादाविरोधिना  ॥ १.९ ॥
विधातुस्तस्य लोकानामङ्गोपाङ्गनिबन्धनाः  ।
विद्याभेदाः प्रतायन्ते ज्नानसंस्कारहेतवः  ॥ १.१० ॥
आसन्नं ब्रह्मणस्तस्य तपसामुत्तमं तपः  ।
प्रथमं छन्दसामङ्गमाहुर्व्याकरणं बुधाः  ॥ १.११ ॥
प्राप्तरूपविभागाया यो वाचः परमो रसः  ।
यत्तत्पुण्यतमं ज्योतिस्तस्य मार्गोऽयमान्जसस्ः  ॥ १.१२ ॥
अर्थप्रवृत्तितत्त्वानां शब्दा एव निबन्धनम्  ।
तत्त्वावबोद्जः शब्दानं नास्ति व्याकरणादृते  ॥ १.१३ ॥
तद्द्वारमपवर्गस्य वाङ्मलानां चिकित्सितम्  ।
पवित्रं सर्वविद्यानामधिविद्यं प्रकासते  ॥ १.१४ ॥
यथार्थजातयः सर्वाः सबाकृतिनिबन्धनाः  ।
तथैव लोके विद्यानामेसा विद्या परायनम्  ॥ १.१५ ॥
इदमाद्यं पदस्थानं सिद्धिसोपानपर्वणाम्  ।
इयं सा मोक्षमाणानामजिह्मा राजपद्धतिः  ॥ १.१६ ॥
अत्रातीतविपर्यासः केवलामनुपस्यति  ।
छन्दस्यस्छन्दसां योनिमात्मा छन्दोमयीं तनुम्  ॥ १.१७ ॥
प्रत्यस्थमितभेदाया यद्वाचो रूपमुत्तमम्  ।
यदस्मिन्नेव तमसि ज्योतिः सुद्धं विवर्तते  ॥ १.१८ ॥
वैकृतं समति क्रान्ता मूर्तिव्यापारदर्शनम्  ।
व्यतीत्यालोकतमसी प्रकाशं यमुपासते  ॥ १.१९ ॥
यत्र वाचो निमेत्तानि चिह्नानीवाक्षरस्मृतेः  ।
शब्दपूर्वेण योगेन भासन्ते प्रतिबिम्बवत् ॥ १.२० ॥
अथर्वणामङ्गिरसां सांनामृग्यजुषस्य च  ।
यस्मिन्नुच्चावचा वर्णाः पृथक्स्थितपरिग्रहाः  ॥ १.२१ ॥
यदेकं प्रक्रियाभेदैर्बहुधा प्रविभज्यते  ।
तद्व्याकरणमागम्य परं ब्रह्माधिगम्यते  ॥ १.२२ ॥
नित्याः शब्दार्थसंबन्धास्तत्राम्नाता महर्षिभिः  ।
सूत्राणां सानुतन्त्राणां भाष्याणां च प्रणेतृभिः  ॥ १.२३ ॥
अपोद्धारपदार्थाः ये ये चार्थाः स्थितलक्षणाः  ।
अन्वाख्येयाश्च ये शब्दा ये चापि प्रतिपादकाः  ॥ १.२४ ॥
कार्यकारणभावेन योग्यभावेन च स्थिताः  ।
धर्मे ये प्रत्यये चाङ्गं संबन्धाः साध्वसाधुषु  ॥ १.२५ ॥
ते लिङ्गैश्च स्वशब्दैश्च शास्त्रेऽस्मिन्नुपवर्णिताः  ।
स्मृत्यर्थमनुगम्यन्ते के चिदेव यथागमम्  ॥ १.२६ ॥
शिष्टेभ्य आगमात्सिद्धाः साधवो धर्मसाधनम्  ।
अर्थप्रत्यायनाभेदे विपरीतास्त्वसाधवः  ॥ १.२७ ॥
नित्यत्वे कृतकत्वे वा तेषामादिर्न विद्यते  ।
प्राणिनामिव सा चैषा व्यवस्थानित्यतोच्यते  ॥ १.२८ ॥
नानर्थिकामिमां कश्चिद्व्यवस्थां कर्तुमर्हति  ।
तस्मान्निबध्यते शिष्टैः साधुत्वविषया स्मृतिः  ॥ १.२९ ॥
न चागमादृते धर्मस्तर्केण व्यवतिष्ठते  ।
ऋषीणामपि यज्ज्ञानं तदप्यागमपूर्वकम्  ॥ १.३० ॥
धर्मस्य चाव्यवच्छिन्नाः पन्थानो ये व्यवस्थिताः  ।
न तांल्लोकप्रसिद्धत्वात्कश्चित्तर्केण बाधते  ॥ १.३१ ॥
अवस्थादेशकालानां भेदाद्भिन्नासु शक्तिषु  ।
भावानामनुमानेन प्रसिद्धिरतिदुर्लभा  ॥ १.३२ ॥
निर्ज्ञातशक्तेर्द्रव्यस्य तां तानर्थक्रियां प्रति  ।
विशिष्टद्रव्यसंबन्धे सा शक्तिः प्रतिबध्यते  ॥ १.३३ ॥
यत्नेनानुमितोऽप्यर्थः कुशलैरनुमातृभिः  ।
अभियुक्ततरैरन्यैरन्यथैवोपपाद्यते  ॥ १.३४ ॥
परेषामसमाख्येयमभ्यासादेव जायते  ।
मणिरूप्यादिविज्ञानं तद्विदां नानुमानिकम्  ॥ १.३५ ॥
प्रत्यक्षमनुमानं च व्यतिक्रम्य व्यवस्थिताः  ।
पितृरक्षःपिशाचानां कर्मजा एव सिद्धयः  ॥ १.३६ ॥
आविर्भूतप्रकाशानामनुपप्लुतचेतसाम्  ।
अतीतानागतज्ञानं प्रत्यक्षान्न विशिष्यते  ॥ १.३७ ॥
अतीन्द्रियानसंवेद्यान् पश्यन्त्यार्षेण चक्षुषा  ।
ये भावान् वचनं तेषां नानुमानेन बाधते  ॥ १.३८ ॥
यो यस्य स्वमिव ज्ञानं दर्शनं नातिशङ्कते  ।
स्थितं प्रत्यक्षपक्षे तं कथमन्यो निवर्तयेत् ॥ १.३९ ॥
इदं पुण्यमिदं पापमित्येतस्मिन् पदद्वये  ।
आचण्डालमनुष्याणामल्पं शास्त्रप्रयोजनम्  ॥ १.४० ॥
चैतन्यमिव यश्चायमविच्छेदेन वर्तते  ।
आगमस्तमुपासीनो हेतुवादैर्न बाध्यते  ॥ १.४१ ॥
हस्तस्पर्शादिवान्धेन विषमे पथि धावता  ।
अनुमानप्रधानेन विनिपातो न दुर्लभः  ॥ १.४२ ॥
तस्मादकृतकं शास्त्रं स्मृतिं च सनिबन्धनाम्  ।
आश्रित्यारभ्यते शिष्टैः साधुत्वविषया स्मृतिः  ॥ १.४३ ॥
द्वावुपादानशब्देषु शब्दौ शब्दविदो विदुः  ।
एको निमित्तं शब्दानामपरोऽर्थे प्रयुज्यते  ॥ १.४४ ॥
अविभक्तो विभक्तेभ्यो जायतेऽर्थस्य वाचकः  ।
शब्दस्तत्रार्थरूपात्मा संबन्धमुपगच्छति  ॥ १.४५ ॥
आत्मभेदं तयोः के चिदस्तीत्याहुः पुराणगाः  ।
बुद्धिभेदादभिन्नस्य भेदमेके प्रचक्षते  ॥ १.४६ ॥
अरणिस्थं यथा ज्योतिः प्रकाशान्तरकारणम्  ।
तद्वच्छब्दोऽपि बुद्धिस्थः श्रुतीनां कारणं पृथक् ॥ १.४७ ॥
वितर्कितः पुरा बुद्ध्या क्व चिदर्थे निवेशितः  ।
करणेभ्यो विवृत्तेन ध्वनिना सोऽनुगृह्यते  ॥ १.४८ ॥
नादस्य क्रमजातत्वान्न पूर्वो न परश्च सः  ।
अक्रमः क्रमरूपेण भेदवानिव जायते  ॥ १.४९ ॥
प्रतिबिम्बं यथान्यत्र स्थितं तोयक्रियावशात् ।
तत्प्रवृत्तिमिवान्वेति स धर्मः स्फोटनादयोः  ॥ १.५० ॥
आत्मरूपं यथा ज्ञाने ज्ञेयरूपं च दृश्यते  ।
अर्थरूपं तथा शब्दे स्वरूपं च प्रकाशते  ॥ १.५१ ॥
आण्डभावमिवापन्नो यः क्रतुः शब्दसंज्ञकः  ।
वृत्तिस्तस्य क्रियारूपा भागशो भजते क्रमम्  ॥ १.५२ ॥
यथैकबुद्धिविषया मूर्तिराक्रियते पटे  ।
मूर्त्यन्तरस्य त्रितयमेवं शब्देऽपि दृश्यते  ॥ १.५३ ॥
यथा प्रयोक्तुः प्राग्बुद्धिः शब्देष्वेव प्रवर्तते  ।
व्यवसायो ग्रहीतॄणामेवं तेष्वेव जायते  ॥ १.५४ ॥
अर्थोपसर्जनीभूतानभिधेयेषु केषु चित् ।
चरितार्थान् परार्थत्वान्न लोकः प्रतिपद्यते  ॥ १.५५ ॥
ग्राह्यत्वं ग्राहकत्वं च द्वे शक्ती तेजसो यथा  ।
तथैव सर्वशब्दानामेते पृथगवस्थिते  ॥ १.५६ ॥
विषयत्वमनापन्नैः शब्दैर्नार्थः प्रकाश्यते  ।
न सत्तयैव तेऽर्थानामगृहीताः प्रकाशकाः  ॥ १.५७ ॥
अतोऽनिर्ज्ञातरूपत्वात्किमाहेत्यभिधीयते  ।
नेन्द्रियाणां प्रकाश्येऽर्थे स्वरूपं गृह्यते तथा  ॥ १.५८ ॥
भेदेनावगृहीतौ द्वौ शब्दधर्मावपोद्धृतौ  ।
भेदकारेषु हेतुत्वमविरोधेन गच्छतः  ॥ १.५९ ॥
वृद्ध्यादयो यथा शब्दाः स्वरूपोपनिबन्धनाः  ।
आदैच्प्रत्यायितैः शब्दैः संबन्धं यान्ति संज्ञिभिः  ॥ १.६० ॥
अग्निशब्दस्तथैवायमग्निशब्दनिबन्धनः  ।
अग्निश्रुत्यैति संबन्धमग्निशब्दाभिधेयया  ॥ १.६१ ॥
यो य उच्चार्यते शब्दो नियतं न स कार्यभाक् ।
अन्यप्रत्यायने शक्तिर्न तस्य प्रतिबध्यते  ॥ १.६२ ॥
उच्चरन् परतन्त्रत्वाद्गुणः कार्यैर्न युज्यते  ।
तस्मात्तदर्थैः कार्याणां संबन्धः परिकल्प्यते  ॥ १.६३ ॥
सामान्यमाश्रितं यद्यदुपमानोपमेययोः  ।
तस्य तस्योपमानेषु धर्मोऽन्यो व्यतिरिच्यते  ॥ १.६४ ॥
गुणः प्रकर्षहेतुर्यः स्वातन्त्र्येणोपदिश्यते  ।
तस्याश्रिताद्गुणादेव प्रकृष्टत्वं प्रतीयते  ॥ १.६५ ॥
तस्याभिधेयभावेन यः शब्दः समवस्थितः  ।
तसाप्युच्चारणे रूपमन्यत्तस्माद्विविच्यते  ॥ १.६६ ॥
प्राक्सम्ज्ञिनाभिसंबन्धात्संज्ञा रूपपदार्थिका  ।
षष्ट्याश्च प्रथमायाश्च निमित्तत्वाय कल्पते  ॥ १.६७ ॥
तत्रार्थवत्त्वात्प्रथमा संज्ञाशब्दाद्विधीयते  ।
अस्येते व्यतिरेकश्च तदर्थादेव जायते  ॥ १.६८ ॥
स्वं रूपमिति कैश्चित्तु व्यक्तिः संज्ञोपदिश्यते  ।
जातेः कार्याणि संसृष्टा जातिस्तु प्रतिपद्यते  ॥ १.६९ ॥
संज्ञिनीं व्यक्तिमिच्छन्ति सूत्रे ग्राह्यामथापरे  ।
जातिप्रत्यायिता व्यक्तिः प्रदेशेषूपतिष्ठते  ॥ १.७० ॥
कार्यत्वे नित्यतायां वा के चिदेकत्ववादिनः  ।
कार्यत्वे नित्यतायां वा के चिन्नानात्ववादिनः  ॥ १.७१ ॥
पदभेदेऽपि वर्णानामेकत्वं न निवर्तते  ।
वाक्येषु पदमेकं च भिन्नेष्वप्युपलभ्यते  ॥ १.७२ ॥
न वर्णव्यतिरेकेण पदमन्यच्च विद्यते  ।
वाक्यं वर्णपदाभ्यां च प्रविभागो न कश्चन  ॥ १.७३ ॥
पदे न वर्णा विद्यन्ते वर्णेष्ववयवा न च  ।
वाक्यात्पदानामत्यन्तं प्रविभागो न कश्चन  ॥ १.७४ ॥
भिन्नदर्शनमाश्रित्य व्यवहारोऽनुगम्यते  ।
तत्र यन्मुख्यमेकेषां तत्रान्येषां विपर्ययः  ॥ १.७५ ॥
स्फोतस्याभिन्नकालस्य ध्वनिकालानुपातिनः  ।
ग्रहणोपाधिभेदेन वृत्तिभेदं प्रचक्षते  ॥ १.७६ ॥
स्वभावभेदान्नित्यत्वे ह्रस्वदीर्घप्लुतादिषु  ।
प्राकृतस्य ध्वनेः कालः शब्दस्येत्युपचर्यते  ॥ १.७७ ॥
शब्दस्य ग्रहणे हेतुः प्राकृतो ध्वनिरिष्यते  ।
स्थितिभेदनिमित्तत्वं वैकृतः प्रतिपद्यते  ॥ १.७८ ॥
शब्दस्योर्ध्वमभिव्यक्तेर्वृत्तिभेदं तु वैकृतः  ।
ध्वनयः समुपोहन्ते स्फोटात्मा तैर्न भिद्यते  ॥ १.७९ ॥
इन्द्रियस्यैवसंस्कारः शब्दस्यैवोभवस्य वा  ।
क्रियते ध्वनिभिर्वादास्त्रयोऽभिव्यक्तिवादिनाम्  ॥ १.८० ॥
इन्द्रियस्यैव संस्कारः समाधानाञ्जनादिभिः  ।
विषयस्य तु संस्कारः तद्गन्धप्रतिपत्तये  ॥ १.८१ ॥
चक्षुषः प्राप्यकारित्वे तेजसा तु द्वयोरपि  ।
विषयेन्द्रिययोरिष्टा संस्कारः स क्रमो ध्वनेः  ॥ १.८२ ॥
स्फोटरूपाविभागेन ध्वनेर्ग्रहणमिष्यते  ।
कैश्चित्ध्वनिरसंवेद्यः स्वतन्त्रोऽन्यैः प्रकल्पितः  ॥ १.८३ ॥
यथानुवाकः श्लोको वा सोढत्वमुपगच्छते  ।
आवृत्त्या न तु स ग्रन्थः प्रत्यावृत्ति निरूप्यते  ॥ १.८४ ॥
प्रत्ययैरनुपाख्येयैर्ग्रहणानुगुणैस्तथा  ।
ध्वनिप्रकाशिते शब्दे स्वरूपमवधार्यते  ॥ १.८५ ॥
नादैराहितबीजायामन्त्येन ध्वनिना सह  ।
आवृत्तपरिपाकायां बुद्धौ शब्दोऽवधार्यते  ॥ १.८६ ॥
असतश्चान्तराले याञ्छब्दानस्तीति मन्यते  ।
प्रतिपत्तुरशक्तिः सा ग्रहणोपाय एव सः  ॥ १.८७ ॥
भेदानुकारो ज्ञानस्य वाचश्चोपप्लवो ध्रुवः  ।
क्रमोपसृष्टरूपा वाग्ज्ञानं ज्ञेयव्यपाश्रयम्  ॥ १.८८ ॥
*ज्ञेयेन न विना ज्ञानं व्यवहारेऽवतिष्ठते  ।
नालब्धक्रमया वाचा कश्चिदर्थोऽभिधीयते  ॥ १.८९ *॥
यथाद्यसंख्याग्रहणमुपायः प्रतिपत्तये  ।
संख्यान्तराणां भेदेऽपि तथा शब्दान्तरश्रुतिः  ॥ १.९० ॥
प्रत्येकं व्यञ्जका भिन्न वर्णवाक्यपदेषु ये  ।
तेषामत्यन्तभेदेऽपि संकीर्णा इव शक्तयः  ॥ १.९१ ॥
यथैव दर्शनैः पूर्वैर्दूरात्संतमसेऽपि वा  ।
अन्यथाकृत्य विषयमन्यथैवाध्यवस्यति  ॥ १.९२ ॥
व्यज्यमाने तथा वाक्ये वाक्याभिव्यक्तिहेतुभिः  ।
भागावग्रहरूपेण पूर्वं बुद्धिः प्रवर्तते  ॥ १.९३ ॥
यथानुपूर्वीनियमो विकारे क्षीरबीजयोः  ।
तथैव प्रतिपत्तॄणां नियतो बुद्धिषु क्रमः  ॥ १.९४ ॥
भागवत्स्वपि तेष्वेव रूपभेदो ध्वनेः क्रमात् ।
निर्भागेष्वभ्युपायो वा भागभेदप्रकल्पनम्  ॥ १.९५ ॥
अनेकव्यक्त्यभिव्यङ्ग्या जातिः स्फोट इति स्मृता  ।
कैश्चित्व्यक्तय एवास्य ध्वनित्वेन प्रकल्पिताः  ॥ १.९६ ॥
अविकारस्य शब्दस्य निमित्तैर्विकृतो ध्वनिः  ।
उपलब्धौ निमित्तत्वमुपयाति प्रकाशवत् ॥ १.९७ ॥
न चानित्येष्वभिव्यक्तिर्नियमेन व्यवस्थिता  ।
आश्रयैरपि नित्यानां जातीनां व्यक्तिरिष्यते  ॥ १.९८ ॥
देशादिभिश्च संबन्धो दृष्टः कायवतामपि  ।
देशभेदविकल्पेऽपि न भेदो ध्वनिशब्दयोः  ॥ १.९९ ॥
ग्रहणग्राह्ययोः सिद्धा योग्यता नियता यथा  ।
व्यङ्ग्यव्यञ्जकभावेऽपि तथैव स्फोटनादयोः  ॥ १.१०० ॥
सदृशग्रहणानां च गन्धादीनां प्रकाशकम्  ।
निमित्तं नियतं लोके प्रतिद्रव्यमवस्थितम्  ॥ १.१०१ ॥
प्रकाशकानां भेदांश्च प्रकाश्योऽर्थोऽनुवर्तते  ।
तैलोदकादिभेदे तत्प्रत्यक्षं प्रतिबिम्बके  ॥ १.१०२ ॥
विरुद्धपरिमाणेषु वज्रादर्शतलादिषु  ।
पर्वतादिसरूपाणां भावानां नास्ति संभवः  ॥ १.१०३ ॥
तस्मादभिन्नकालेषु वर्णवाक्यपदादिषु  ।
वृत्तिकालः स्वकालश्च नादभेदाद्विभज्यते  ॥ १.१०४ ॥
यः संयोगविभागाभ्यां करणैरुपजन्यते  ।
स स्फोटः शब्दजाः शब्दा ध्वनयोऽन्यैरुदाहृताः  ॥ १.१०५ ॥
अल्पे महति वा शब्दे स्फोटकालो न भिद्यते  ।
परस्तु शब्दसंतानः प्रचयापचयात्मकः  ॥ १.१०६ ॥
दूरात्प्रभेव दीपस्य ध्वनिमात्रं तु लक्ष्यते  ।
घण्टादूनां च शब्देषु व्यक्तो भेदः स दृश्यते  ॥ १.१०७ ॥
द्रव्याभिघातात्प्रचितौ भिन्नौ दीर्घप्लुतावपि  ।
कम्पे तूपरते जाता नादा वृत्तेर्विशेषकाः  ॥ १.१०८ ॥
अनवस्थितकम्पेऽपि करणे ध्वनयोऽपरे  ।
स्फोटादेवोपजायन्ते ज्वाला ज्वालान्तरादिव  ॥ १.१०९ ॥
वायोरणूनां ज्ञानस्य शब्दत्वापत्तिरिष्यते  ।
कैश्चिद्दर्शनभेदो हि प्रवादेष्वनवस्थितः  ॥ १.११० ॥
*लब्धक्रियाः प्रयत्नेन वक्तुरिच्च्चानुवर्तिना  ।
स्थानेष्वभिहतो वायुः शब्दत्वं प्रतिपद्यते  ॥ १.१११ *॥
*तस्य कारणसामर्थ्याद्वेगप्रचयधर्मणः  ।
संनिपाताद्विभज्यन्ते सारवत्योऽपि मूर्तयः  ॥ १.११२ *॥
*अणवः सर्वशक्तित्वाद्भेदसंसर्गवृत्तयः  ।
छायातपतमःशब्द- भावेन परिणामिनः  ॥ १.११३ *॥
*स्वशक्तौ व्यज्यमानायां प्रयत्नेन समीरिताः  ।
अभ्राणीव प्रचीयन्ते शब्दाख्याः परमाणवः  ॥ १.११४ *॥
*अथायमान्तरो ज्ञाता सूक्ष्मवागात्मनि स्थितः  ।
व्यक्तये स्वस्य रूपस्य शब्दत्वेन विवर्तते  ॥ १.११५ *॥
*स मनोभावमापद्य तेजसा पाकमागतः  ।
वायुमाविशति प्राणमथासौ समुदीर्यते  ॥ १.११६ *॥
*अन्तःकरणतत्त्वस्य वायुराश्रयतां गतः  ।
तद्धर्मेण समाविष्टस्तेजसैव विवर्तते  ॥ १.११७ *॥
*विभजन् स्वात्मनो ग्रन्थीञ्छ्रुतिरूपैः पृथग्विधैः  ।
प्राणो वर्णानभिव्यज्य वर्णेष्वेवोपलीयते  ॥ १.११८ *॥
*आत्मा बुद्ध्या समर्थ्यार्थान्मनो युङ्क्ते विवक्षया  ।
मनः कायाग्निमाहन्ति स प्रेरयति मारुतम्  ॥ १.११९ *॥
अजस्रवृत्तिर्यः शब्दः सूक्ष्मत्वान्नोपलभ्यते  ।
व्यजनाद्वायुरिव स स्वनिमित्तात्प्रतीयते  ॥ १.१२० ॥
तस्य प्राणे च या शक्तिर्या च बुद्धौ व्यवस्थिता  ।
विवर्तमाना स्थानिषु सैषा भेदं प्रपद्यते  ॥ १.१२१ ॥
शब्देष्वेवाश्रिता शक्तिर्विश्वस्यास्य निबन्धनी  ।
यन्नेत्रः प्रतिभात्मायं भेदरूपः प्रतायते  ॥ १.१२२ ॥
शब्दादिभेदः शब्देन व्याख्यातो रूप्यते यतः  ।
तस्मादर्थविधाः सर्वाः शब्दमात्रासु निश्रिताः  ॥ १.१२३ ॥
(षड्गादिभेदः अ)
शब्दस्यपरिणामोऽयमित्याम्नायविदो विदुः  ।
छन्दोभ्य एव प्रथममेतद्विश्वं प्रवर्तते  ॥ १.१२४ ॥
विभज्य बहुधात्मानं स च्छन्दस्यः प्रजापतिः  ।
छन्दोमयीभिर्मात्राभिर्बहुधैव विवेश तम्  ॥ १.१२५ ॥
साध्वी वाग्भूयसी येषु पुरुषेषु व्यवस्थिता  ।
अधिकं वर्तते तेषु पुण्यं रूपं प्रजापतेः  ॥ १.१२६ ॥
प्राजापत्यं महत्तेजस्तत्पात्रैरिव संवृत्तम्  ।
शरीरभेदे विदुषां स्वां योनिमुपधावति  ॥ १.१२७ ॥
यदेतन्मण्डलं भास्वद्धाम चित्रस्य राधसः  ।
तद्भावमभिसंभूय विद्यायां प्रविलीयते  ॥ १.१२८ ॥
इतिकर्तव्यता लोके सर्वा शब्दव्यपाश्रया  ।
यां पूर्वाहितसंस्कारो बालोऽपि प्रतिपद्यते  ॥ १.१२९ ॥
आद्यः कारणविन्यासः प्राणस्योर्ध्वं समीरणम्  ।
स्थानानामभिघातश्च न विना शब्दभावनाम्  ॥ १.१३० ॥
न सोऽस्ति प्रत्ययो लोके यः शब्दानुगमादृते  ।
अनुविद्धमिव ज्ञानं सर्वं शब्देन भासते  ॥ १.१३१ ॥
वाग्रूपता चेतुत्क्रामेदवबोधस्य शाश्वती  ।
न प्रकाशः प्रकाशेत सा हि प्रत्यवमर्शिनी  ॥ १.१३२ ॥
सा सर्वविद्याशिल्पानां कलानां चोपबन्धनी  ।
तद्वशादभिनिष्पन्नं सर्वं वस्तु विभज्यते  ॥ १.१३३ ॥
सैषा संसारिणां संज्ञा बहिरन्तश्च वर्तते  ।
तन्मात्रामव्यतिक्रान्तं चैतन्यं सर्वजातिषु  ॥ १.१३४ ॥
अर्थक्रियासु वाक्सर्वान् समीहयति देहिनः  ।
तदुत्क्रान्तौ विसंज्ञोऽयं दृश्यते काष्टकुड्यवत् ॥ १.१३५ ॥
*भेदोद्ग्राहविवर्तेन लब्धाकारपरिग्रहा  ।
आम्नाता सर्वविद्यासु वागेव प्रकृतिः परा  ॥ १.१३६ *॥
*एकत्वमनतिक्रान्ता वाङ्नेत्रा वाङ्निबन्धनाः  ।
पृथक्प्रत्यवभासन्ते वाग्विभागा गवादयः  ॥ १.१३७ *॥
*षड्द्वारं षडधिष्ठानां [षट्प्र]बोधां षडव्ययाम्  ।
ते मृत्युमतिवर्तन्ते ये वै वाचमुपासते  ॥ १.१३८ *॥
प्रविभागे यथा कर्ता तया कार्ये प्रवर्तते  ।
अविभागे तथा सैव कार्यत्वेनावतिष्ठते  ॥ १.१३९ ॥
*प्रविभज्यात्मनात्मानं सृष्ट्वा भावान् पृथग्विधान्  ।
सर्वेश्वरः सर्वमयः स्वप्ने भोक्ता प्रवर्तते  ॥ १.१४० *॥
स्वमात्रा परमात्रा वा श्रुत्या प्रक्रम्यते यथा  ।
तथैव रूढतामेति तया ह्यर्थो विधीयते  ॥ १.१४१ ॥
अत्यन्तमतथाभूते निमित्ते श्रुत्यपाश्रयात् ।
दृश्यतेऽलातचक्रादौ वस्त्वाकारनिरूपणा  ॥ १.१४२ ॥
अपि प्रयोक्तुरात्मानं शब्दमन्तरवस्थितम्  ।
प्राहुर्महान्तमृषभं येन सायुज्यमिष्यते  ॥ १.१४३ ॥
तस्माद्यः शब्दसंस्कारः सा सिद्धिः परमात्मनः  ।
तस्य प्रवृत्तितत्त्वज्ञस्तद्ब्रह्मामृतमश्नुते  ॥ १.१४४ ॥
*प्राणवृत्तिमतिक्रान्ते वाचस्तत्त्वे व्यवस्थितः  ।
क्रमसंहारयोगेन संहृत्यात्मानमात्मनि  ॥ १.१४५ *॥
*वाचः संस्कारमाधाय वाचं ज्ञाने निवेश्य च  ।
विभज्य बन्धनान्यस्याः कृत्वा तां छिन्नबन्धनाम्  ॥ १.१४६ *॥
*ज्योतिरान्तरमासाद्य च्छिन्नग्रन्थिपरिग्रहः  ।
कारणज्योतिषैकत्वं छित्त्वा ग्रन्थीन् प्रवर्तते  ॥ १.१४७ *॥
न जात्वकर्तृकं कश्चिदागमं प्रतिपद्यते  ।
बीजं सर्वागमापाये त्रय्येवातो व्यवस्थिता  ॥ १.१४८ ॥
अस्तं यातेषु वादेषु कर्तृष्वन्येष्वसत्स्वपि  ।
श्रुतिस्मृत्युदितं धर्मं लोको न व्यतिवर्तते  ॥ १.१४९ ॥
ज्ञाने स्वाभाविके नार्थः शास्त्रैः कश्चन विद्यते  ।
धर्मो ज्ञानस्य हेतुश्चेत्तस्याम्नायो निबन्धनम्  ॥ १.१५० ॥
वेदशास्त्राविरोधी च तर्कश्चक्शुरपश्यताम्  ।
रूपमात्राद्धि वाक्यार्थः केवलं नातितिष्ठति  ॥ १.१५१ ॥
सतोऽविवक्षा पारार्थ्यं व्यक्तिरर्थस्य लैङ्गिकी  ।
इति न्यायो बहुविधस्तर्केण प्रविभज्यते  ॥ १.१५२ ॥
शब्दानामेव सा शक्तिस्तर्को यः पुरुषाश्रयः  ।
स शब्दानुगतो न्यायोऽनागमेष्वनिबन्धनः  ॥ १.१५३ ॥
*यदुदुम्बरवर्णानां घटीनां मण्डलं महत् ।
पीतं न गमयेत्स्वर्गं किं तत्क्रतुगतं नयेत् ॥ १.१५४ *॥
रूपादयो यथा दृष्टाः पर्यर्थं यतशक्तयः  ।
शब्दास्तथैव दृश्यन्ते विषापहरणादिषु  ॥ १.१५५ ॥
यथैषां तत्र सामर्थ्यं धर्मेऽप्येवं प्रतीयताम्  ।
साधूनां साधुभिस्तस्माद्वाच्यमभ्युदयार्थिनाम्  ॥ १.१५६ ॥
सर्वोऽदृष्टफलानर्थानागमात्प्रतिपद्यते  ।
विपरीतं च सर्वत्र शक्यते वक्तुमागमे  ॥ १.१५७ ॥
साधुत्वज्ञानविषया सेयं व्याकरणस्मृतिः  ।
अविच्छेदेन शिष्टानामिदं स्मृतिनिबन्धनम्  ॥ १.१५८ ॥
वैखर्या मध्यमायाश्च पश्यन्त्याश्चैतदद्भुतम्  ।
अनेकतीर्थभेदायास्त्रय्या चाचः परं परम्  ॥ १.१५९ ॥
*गौरिव प्रक्षरत्येका रसमुत्तमशालिनी  ।
दिव्यादिव्येन रूपेण भारती गौः शुचिस्मिता  ॥ १.१६० *॥
*एतयोरन्तरं पश्य सूक्ष्मयोः स्पन्दमानयोः  ।
प्राणापानान्तरे नित्यमेका सर्वस्य तिष्ठति  ॥ १.१६१ *॥
*अन्या त्वप्रेर्यमाणैव विना प्राणेन वर्तते  ।
जायते हि ततः प्राणो वाचमाप्याययन् पुनः  ॥ १.१६२ *॥
*प्राणेनाप्यायिता सैवं व्यवहारनिबन्धनी  ।
सर्वस्योच्छ्वासमासाद्य न वाग्वदति कर्हि चित् ॥ १.१६३ *॥
*घोषिणी जातनिर्घोषा अघोषा च प्रवर्तते  ।
तयोरपि च घोषिण्या निर्घोषैव गरीयसी  ॥ १.१६४ *॥
*स्थानेषु विवृते वायौ कृतवर्णपरिग्रहा  ।
वैखरी वाक्प्रयोक्तॄणां प्राणवृत्तिनिबन्धना  ॥ १.१६५ *॥
*केवलं बुद्ध्युपादान- क्रमरूपानुपातिनी  ।
प्राणवृत्तिमतिक्रम्य मध्यमा वाक्प्रवर्तते  ॥ १.१६६ *॥
*अविभागा तु पश्यन्ती सर्वतः संहृतक्रमा  ।
स्वरूपज्योतिरेवान्तः सूक्ष्मा वागनपायिनी  ॥ १.१६७ *॥
*पीयूषापूर्यमाणापि नित्यमागन्तुभिर्मलैः  ।
अन्त्या कलेव सोमस्य नात्यन्तमभिधीयते  ॥ १.१६८ *॥
*यस्यां दृष्टस्वरूपायामधिकारो निवर्तते  ।
पुरुषे षोडशकले तामाहुरमृतां कलाम्  ॥ १.१६९ *॥
*प्राप्तोपरागरूपा सा विप्लवैरनुषङ्गिभिः  ।
वैखरी सत्त्वमात्रेव गुणैर्न व्यवकीर्यते  ॥ १.१७० *॥
तद्विभागाविभागाभ्यां क्रियमाणामवस्थितम्  ।
स्वभावज्ञैस्तु भावानां दृश्यन्ते शब्दशक्तयः  ॥ १.१७१ ॥
अनादिमव्यवच्छिन्नां श्रुतिमाहुरकर्तृकाम्  ।
शिष्टैर्निबध्यमाना तु न व्यवच्छिद्यते स्मृतिः  ॥ १.१७२ ॥
अविभागाद्विवृत्तानामभिख्या स्वप्नवच्छ्रुतौ  ।
भावतत्त्वं तु विज्ञाय लिङ्गेभ्यो विहिता स्मृतिः  ॥ १.१७३ ॥
कायवाग्बुद्धिविषया ये मलाः समवस्थिताः  ।
चिकित्सालक्षणाध्यात्म- शास्त्रैस्तेषां विशुद्धयः  ॥ १.१७४ ॥
शब्दः संस्कारहीनो यो गौरिति प्रयुयुक्ष्यते  ।
तमपभ्रंशमिच्छन्ति विशिष्टार्थनिवेशिनम्  ॥ १.१७५ ॥
अस्वगोण्यादयः शब्दाः साधवो विषयान्तरे  ।
निमित्तभेदात्सर्वत्र साधुत्वं च व्यवस्थितम्  ॥ १.१७६ ॥
ते साधुष्वनुमानेन प्रत्ययोत्पत्तिहेतवः  ।
तादात्म्यमुपगम्येव शब्दार्थस्य प्रकाशकाः  ॥ १.१७७ ॥
न शिष्टैरनुगम्यन्ते पर्याया इव साधवः  ।
ते यतः स्मृतिशास्त्रेण तस्मात्साक्षादवाचकाः  ॥ १.१७८ ॥
अंब्वंब्विति यथा बालः शिक्षमाणोऽपभाषते  ।
अव्यक्तं तद्विदां तेन व्यक्तौ भवति निश्चयः  ॥ १.१७९ ॥
एवं साधौ प्रयोक्तव्ये योऽपभ्रंशः प्रयुज्यते  ।
तेन साधुव्यवहितः कश्चिदर्थोऽभिधीयते  ॥ १.१८० ॥
पारंपर्यादपभ्रंशा विगुणेष्वभिधातृषु  ।
प्रसिद्धिमागता येन तेषां साधुरवाचकः  ॥ १.१८१ ॥
दैवी वाग्व्यतिकीर्णेयमशक्तैरभिधातृभिः  ।
अनित्यदर्शिनां त्वस्मिन् वादे बुद्धिविपर्ययः  ॥ १.१८२ ॥
उभयेषामविच्छेदादन्यशब्दविवक्षया  ।
योऽन्यः प्रयुज्यते शब्दो न सोऽर्थस्याभिधायकः  ॥ १.१८३ ॥


आख्यातं शब्दसंघातो जातिः संघातवर्तिनी  ।
एकोऽनवयवः शब्दः क्रमो बुद्ध्यनुसंहृतिः  ॥ २.१ ॥
पदमाद्यं पृथक्सर्वं पदं सापेक्षमित्यपि  ।
वाक्यं प्रति मतिर्भिन्ना बहुधा न्यायदर्शिनाम्  ॥ २.२ ॥
निघातादिव्यवस्थार्थं शास्त्रे यत्परिभाषितम्  ।
साकाङ्क्षावयवं तेन न सर्वं तुल्यलक्षणं  ॥ २.३ ॥
साकाङ्क्षावयवं भेदे परानाकाङ्क्षशब्दकम्  ।
कर्मप्रधानं गुणवदेकार्थं वाक्यमुच्यते  ॥ २.४ ॥
संबोधनपदं यच्च तत्क्रियाया विशेषकम्  ।
तथा तिङन्तं तत्राहुस्तिङन्तस्य विशेषकम्  ॥ २.५ ॥
यथानेकमपि क्त्वान्तं तिङन्तस्य विशेषकम्  ।
तथा तिङन्तं तत्राहुस्तिङन्तस्य विशेषकम्  ॥ २.६ ॥
यथैक एव सर्वार्थ- प्रकाशः प्रविभज्यते  ।
दृश्यभेदानुकारेण वाक्यार्थावगमस्तथा  ॥ २.७ ॥
चित्रस्यैकस्य रूपस्य यथा भेदनिदर्शनैः  ।
नीलादिभिः समाख्यानं क्रियते भिन्नलक्षणैः  ॥ २.८ ॥
तथैवैकस्य वाक्यस्य निराकाङ्क्षस्य सर्वतः  ।
शब्दान्तरैः समाख्यानं साकाङ्क्षैरनुगम्यते  ॥ २.९ ॥
यथा पदे विभज्यन्ते प्रकृतिप्रत्ययादयः  ।
अपोद्धारस्तथा वाक्ये पदानामुपपद्यते  ॥ २.१० ॥
वर्णान्तरसरूपत्वं वर्णभागेषु दृष्यते  ।
पदान्तरसरूपाश्च पदभागा इव स्थिताः  ॥ २.११ ॥
भागैरनर्थकैर्युक्ता वृषभोदकयावकाः  ।
अन्वयव्यतिरेकौ तु व्यवहारनिबन्धनम्  ॥ २.१२ ॥
शब्दस्य न विभागोऽस्ति कुतोऽर्थस्य भविष्यति  ।
विभागैः प्रक्रियाभेदमविद्वान् प्रतिपद्यते  ॥ २.१३ ॥
ब्राह्मणार्थो यथा नास्ति कश्चिद्ब्राह्मणकम्बले  ।
देवदत्तादयो वाक्ये थतैव स्युरनर्थकाः  ॥ २.१४ ॥
सामान्यार्थस्तिरोभूतो न विशेषेऽवतिष्ठते  ।
उपात्तस्य कुतस्त्यागो निवृत्तः क्वावतिष्ठताम्  ॥ २.१५ ॥
अशाब्दो यदि वाक्यार्थः पदार्थोऽपि तथा भवेत् ।
एवं सति च संबन्धः शब्दस्यार्थेन हीयते  ॥ २.१६ ॥
विशेशशब्दाः केषां चित्सामान्यप्रतिरूपकाः  ।
शब्दान्तराभिसंबन्धाद्व्यज्यन्ते प्रतिपत्तृषु  ॥ २.१७ ॥
तेषां तु कृत्स्नो वाक्यार्थः प्रतिभेदं समाप्यते  ।
व्यक्तोपव्यञ्जना सिद्धिरर्थस्य प्रतिपतृषु  ॥ २.१८ ॥
स व्यक्तः क्रमवाञ्छब्द उपांशु यमधीयते  ।
अक्रमस्तु वितत्येव बुद्धिर्यत्रावतिष्ठते  ॥ २.१९ ॥
यथोत्क्षेपविशेषेऽपि कर्मभेदो न गृह्यते  ।
आवृत्तौ व्यज्यते जातिः कर्मभिर्भ्रमणादिभिः  ॥ २.२० ॥
वर्णवाक्यपदेष्वेवं तुल्योपव्यञ्जना श्रुतिः  ।
अत्यन्तभेदे तत्त्वस्य सरूपेव प्रतीयते  ॥ २.२१ ॥
नित्येषु च कुतः पूर्वं परं वा परमार्थतः  ।
एकस्यैव तु सा शक्तिर्यदेवमवभासते  ॥ २.२२ ॥
चिरं क्षिप्रमिति ज्ञाने कालभेदादृते यथा  ।
भिन्नकाले प्रकाशेते स धर्मो ह्रस्वदीर्घयोः  ॥ २.२३ ॥
न नित्यः क्रममात्राभिः कालो भेदमिहार्हति  ।
व्यावर्तिनीनां मात्राणामभावे कीदृशः क्रमः  ॥ २.२४ ॥
ताभ्यो या जायते बुद्धिरेका सा भागवर्जिता  ।
सा हि स्वशक्त्या भिन्नेव क्रमप्रत्यवमर्शिनी  ॥ २.२५ ॥
क्रमोल्लेखानुषङ्गेण तस्यां यद्बीजमाहितम्  ।
तत्त्वनानात्वयोस्तस्य निरुक्तिर्नावतिष्ठते  ॥ २.२६ ॥
भावनासमये त्वेतत्क्रमसामर्थ्यमक्रमम्  ।
व्यावृत्तभेदो येनार्थो भेदवानुपलभ्यते  ॥ २.२७ ॥
पदानि वाक्ये तान्येव वर्णास्ते च पदे यदि  ।
वर्णेषु वर्णभागानां भेदः स्यात्परमाणुवत् ॥ २.२८ ॥
भागानामनुपश्लेषान्न वर्णो न पदं भवेत् ।
तेषामव्यपदेश्यत्वात्किमन्यद्व्यपदिश्यताम्  ॥ २.२९ ॥
यदन्तःशब्दतत्त्वं तु भागैरेकं प्रकाशितम्  ।
तमाहुरपरे शब्दं तस्य वाक्ये तथैकताम्  ॥ २.३० ॥
अर्थभागैस्तथा तेषामन्तरोऽर्थः प्रकाश्यते  ।
एकस्यैवात्मनो भेदौ शब्दार्थावपृथक्स्थितौ  ॥ २.३१ ॥
प्रकाशकप्रकाश्यत्वं कार्यकारणरूपता  ।
अन्तर्मात्रात्मनस्तस्य शब्दतत्त्वस्य सर्वदा  ॥ २.३२ ॥
तस्यैवास्तित्वनास्तित्वे सामर्थ्ये समवस्थिते  ।
अक्रमे क्रमनिर्भासे व्यवहारनिबन्धने  ॥ २.३३ ॥
संप्रत्ययप्रमाणत्वात्पदार्थास्तित्वकल्पने  ।
पदार्थाभ्युच्चये त्यागादानर्थक्यं प्रसज्यते  ॥ २.३४ ॥
राजशब्देन राजार्थो भिन्नरूपेण गम्यते  ।
वृत्तावाख्यातसदृशं पदमन्यत्प्रयुज्यते  ॥ २.३५ ॥
यथाश्वकर्ण इत्युक्ते विनैवाश्वेन गम्यते  ।
कश्चिदेव विशिष्टोऽर्थः सर्वेषु प्रत्ययस्तथा  ॥ २.३६ ॥
वाक्येषु अर्थान्तरगतः सादृश्यपरिकल्पने  ।
केषां चित्रूढिशब्दत्वं शास्त्र एवानुगम्यते  ॥ २.३७ ॥
उपादायापि ये हेयास्तानुपायान् प्रचक्षते  ।
उपायानां च नियमो नावश्यमवतिष्ठते  ॥ २.३८ ॥
अर्थं कथं चित्पुरुषः कश्चित्संप्रतिपद्यते  ।
संसृष्टा वा विभक्ता चा भेदा वाक्यनिबन्धनाः  ॥ २.३९ ॥
सोऽयमित्यभिसंबन्धो बुद्ध्या प्रक्रम्यते यदा  ।
वाक्यार्थस्य तदैकोऽपि वर्णः प्रत्यायकः क्व चित् ॥ २.४० ॥
केवलेन पदेनार्थो यावानेवाभिधीयते  ।
वाक्यस्थं तावतोऽर्थस्य तदाहुरभिधायकम्  ॥ २.४१ ॥
संबन्धे सति यत्त्वन्यदाधिक्यमुपजायते  ।
वाक्यार्तमेव तं प्राहुरनेकपदसंश्रयम्  ॥ २.४२ ॥
स त्वनेकपदस्थोऽपि प्रतिभेदं समाप्यते  ।
जातिवत्समुदायेऽपि संख्यावत्कल्प्यतेऽपरैः  ॥ २.४३ ॥
सर्वभेदानुगुण्यं तु सामान्यमपरे विदुः  ।
तदर्थान्तरसंसर्गाद्भजते भेदरूपताम्  ॥ २.४४ ॥
भेदानाकाङ्क्षतस्तस्य या परिप्लवमामता  ।
अवच्छिनत्ति संबन्धस्तां विशेषे निवेशयन्  ॥ २.४५ ॥
कार्यानुमेयः संबन्धो रूपं तस्य न विद्यते  ।
असत्त्वभूतमत्यन्तमतस्तं प्रतिजानते  ॥ २.४६ ॥
नियतं साधने साध्यं क्रिया नियतसाधना  ।
स संनिधानमात्रेण नियमः संप्रकाशते  ॥ २.४७ ॥
गुणभावेन साकाङ्क्षं तत्र नाम प्रवर्तते  ।
साध्यत्वेन निमित्तानि क्रियापदमपेक्षते  ॥ २.४८ ॥
सन्त एव विशेषा ये पदार्थेष्वविभाविताः  ।
ते क्रमादनुगम्यन्ते न वाक्यमभिधायकम्  ॥ २.४९ ॥
शब्दानां क्रममात्रे च नान्यः शब्दोऽस्ति वाचकः  ।
क्रमो हि धर्मः कालस्य तेन वाक्यं न विद्यते  ॥ २.५० ॥
ये च संभविनो भेदाः पदार्थेष्वविभाविताः  ।
ते संनिधाने व्यज्यन्ते न तु वर्णेष्वयं क्रमः  ॥ २.५१ ॥
वर्णानां च पदानां च क्रममात्रनिवेशिनी  ।
पदाख्या वाक्यसंज्ञा च शब्दत्वं नेष्यते तयोः  ॥ २.५२ ॥
समानेऽपि तु शब्दत्वे दृष्टः संप्रत्ययः पदात् ।
प्रतिवर्णं त्वसौ नास्ति पदस्यार्थमतो विदुः  ॥ २.५३ ॥
यथा सावयवा वर्णा विना वाच्येन केन चित् ।
अर्थवन्तः समुदिता वाक्यमप्येवमिष्यते  ॥ २.५४ ॥
अनर्थकान्यपायत्वात्पदार्थेनार्थवन्ति वा  ।
क्रमेणोच्चरितान्याहुर्वाक्यार्थं भिन्नलक्षणम्  ॥ २.५५ ॥
नित्यत्वे समुदायानां जातेर्वा परिकल्पने  ।
एकस्यैकार्थतामाहुर्वाक्यस्याव्यभिचारिणीम्  ॥ २.५६ ॥
अभेदपूर्वकाभेदाः कल्पिता वाक्यवादिभिः  ।
भेदपूर्वानभेदांस्तु मन्यन्ते पददर्शिनः  ॥ २.५७ ॥
पदप्रकृतिभावश्च वृत्तिभेदेन वर्ण्यते  ।
पदानां संहिता योनिः संहिता वा पदाश्रया  ॥ २.५८ ॥
पदाम्नायश्च यद्यन्यः संहिताया निदर्शकः  ।
नित्यस्तत्र कथं कार्यं पदं लक्षणदर्शनात् ॥ २.५९ ॥
प्रतिवर्णमसंवेद्यः पदार्थप्रत्ययो यथा  ।
पदेश्वेवमसंवेद्यं वाक्यार्थस्य निरूपणम्  ॥ २.६० ॥
वाक्यार्थः संनिविशते पदेषु सहवृत्तिषु  ।
यथा तथैव वर्णेषु पदार्थः सहवृत्तिषु  ॥ २.६१ ॥
सूक्ष्मं ग्राह्यं यथान्येन संसृष्टं सह गृह्यते  ।
वर्णोऽप्यन्येन वर्णेन संबद्धो वाचकस्तथा  ॥ २.६२ ॥
पदस्योच्चारणादर्थो यथा कश्चिन्निरूप्यते  ।
वर्णानामपि सांनिध्यात्तथा सोऽर्थः प्रतीयते  ॥ २.६३ ॥
प्राप्तस्य यस्य सामर्थ्यान्नियमार्था पुनः श्रुतिः  ।
तेनात्यन्तं विशेषेण सामान्यं यदि बाध्यते  ॥ २.६४ ॥
यजेतेति ततो द्रव्यं प्राप्तं सामर्थ्यलक्षणम्  ।
व्रीहिश्रुत्या निवर्तेत न स्यात्प्रतिनिधिस्तथा  ॥ २.६५ ॥
तस्माद्व्रीहित्वमधिकं व्रीहिशब्दः प्रकल्पयेत् ।
द्रव्यत्वमविरुद्धत्वात्प्राप्त्यर्थः सन्न बाधते  ॥ २.६६ ॥
तेन चापि व्यवच्छिन्ने द्रव्यत्वे सहचारिणि  ।
असंभवाद्विशेषाणां तत्रान्येषामदर्शनम्  ॥ २.६७ ॥
न च सामान्यवत्सर्वे क्रियाशब्देन लक्षिताः  ।
विशेषा न हि सर्वेषां सतां शब्दोऽभिधायकः  ॥ २.६८ ॥
शुक्लादयो गुणाः सन्तो यथा तत्राविवक्षिताः  ।
तथाविवक्षा भेदानां द्रव्यत्वसहचारिणाम्  ॥ २.६९ ॥
असंनिधौ प्रतिनिधिर्मा भून्नित्यस्य कर्मणः  ।
काम्यस्य वा प्रवृत्तस्य लोप इत्युपपद्यते  ॥ २.७० ॥
विशिष्टैव क्रिया येन वाक्यार्थः परिकल्प्यते  ।
द्रव्याभावे प्रतिनिधौ तस्य तत्स्यात्क्रियान्तरम्  ॥ २.७१ ॥
निर्ज्ञातार्थं पदं यच्च तदर्थे प्रतिपादिते  ।
पिकादि यदविज्ञातं तत्किमित्यनुयुज्यते  ॥ २.७२ ॥
सामर्थ्यप्रापितं यच्च व्यक्त्यर्थमनुषज्यते  ।
श्रुतिरेवानुषङ्गेण बाधिका लिङ्गवाक्ययोः  ॥ २.७३ ॥
अप्राप्तो यस्तु शुक्लादिः संनिधानेन गम्यते  ।
स यत्नप्रापितो वाक्ये श्रुतिधर्मविलक्षणः  ॥ २.७४ ॥
अभिन्नमेव वाक्यं तु यद्यभिन्नार्थमिष्यते  ।
तत्सर्वं श्रुतिभूतत्वान्न श्रुत्यैव विरोत्स्यते  ॥ २.७५ ॥
वाक्यानां समुदायश्च य एकार्थप्रसिद्धये  ।
साकाङ्क्षावयवस्तत्र वाक्यार्थोऽपि न विद्यते  ॥ २.७६ ॥
प्रासङ्गिकमिदं कार्यमिदं तन्त्रेण लभ्यते  ।
इदमावृत्तिभेदाभ्यामत्र बाधसमुच्चयौ  ॥ २.७७ ॥
ऊहोऽस्मिन् विषये न्याय्यः संबन्धोऽस्य न बाध्यते  ।
सामान्यस्यातिदेशोऽयं विशेषोऽत्रातिदिश्यते  ॥ २.७८ ॥
अर्थित्वमत्र सामर्थ्यमस्मिन्नर्थो न भिद्यते  ।
शास्त्रात्प्राप्ताधिकारोऽयं व्युदासोऽस्य क्रियान्तरे  ॥ २.७९ ॥
इयं श्रुत्या क्रमप्राप्तिरियमुच्चारणादिति  ।
क्रमोऽयमत्र बलवानस्मिंस्तु न विवक्षितः  ॥ २.८० ॥
इदं पराङ्गैः संबद्धमङ्गानामप्रयोजकम्  ।
प्रयोजकमिदं तेषामत्रेदं नान्तरीयकम्  ॥ २.८१ ॥
इदं प्रधानं शेषोऽयं विनियोगक्रमस्त्वयम्  ।
साक्षादस्योपकारीदमिदमाराद्विशेषकम्  ॥ २.८२ ॥
शक्तिव्यापारभेदोऽस्मिन् फलमत्र तु भिद्यते  ।
संबन्धाज्जातभेदोऽयं भेदस्तत्राविवक्षितः  ॥ २.८३ ॥
प्रसज्यप्रतिषेधोऽयं पर्युदासोऽयमत्र तु  ।
इदं गौणमिदं मुख्यं व्यापीदं गुरु लघ्विदम्  ॥ २.८४ ॥
भेदेनाङ्गाङ्गिभावोऽस्य बहुभेदं विकल्प्यते  ।
इदं नियम्यतेऽस्यात्र योग्यत्वमुपजायते  ॥ २.८५ ॥
अस्य वाक्यान्तरे दृष्टाल्लिङ्गाद्भेदोऽनुमीयते  ।
अयं शब्दैरपोद्धृत्य पदार्थः प्रविभज्यते  ॥ २.८६ ॥
इति वाक्येषु ये धर्माः पदार्थोपनिबन्धनाः  ।
सर्वे तेन प्रकल्पेरन् पदं चेत्स्यदवाचकम्  ॥ २.८७ ॥
अविभक्तेऽपि वाक्यार्थे शक्तिभेदादपोद्धृते  ।
वाक्यान्तरविभागेन यथोक्तं न विरुध्यते  ॥ २.८८ ॥
यथैवैकस्य गन्धस्य भेदेन परिकल्पना  ।
पुष्पादिषु तथा वाक्येऽप्यर्थभेदोऽभिधीयते  ॥ २.८९ ॥
गवये नरसिंहे वाप्येकज्ञानावृते यथा  ।
भागं जात्यन्तरस्यैव सदृशं प्रतिपद्यते  ॥ २.९० ॥
अप्रसिद्धं तु यं भागमदृष्टमनुपश्यति  ।
तावत्यसंविदं मूढः सर्वत्र प्रतिपद्यते  ॥ २.९१ ॥
तथा पिकादियोगेन वाक्येऽत्यन्तविलक्षणे  ।
सदृशस्येव संज्ञानमसतोऽर्थस्य मन्यते  ॥ २.९२ ॥
एकस्य भागे सादृश्यं भागे भेदश्च लक्ष्यते  ।
निर्भागस्य प्रकाशस्य निर्भागेणैव चेतसा  ॥ २.९३ ॥
तथैव भागे सादृश्यं भागे भेदोऽवसीयते  ।
भागाभावेऽपि वाक्यानामत्यन्तं भिन्नधर्मणाम्  ॥ २.९४ ॥
रूपनाशे पदानां स्यात्कथं चावधिकल्पना  ।
अगृहीतावधौ शब्दे कथं चार्थो विविच्यते  ॥ २.९५ ॥
संसर्ग इव रूपाणां शब्देऽन्यत्र व्यवस्थितः  ।
नानारूपेषु तद्रूपं तन्त्रेणापरमिष्यते  ॥ २.९६ ॥
तस्मिन्नभेदे भेदानां संसर्ग इव वर्तते  ।
रूपं रूपान्तरात्तस्मादनन्यत्प्रविभज्यते  ॥ २.९७ ॥
शास्त्रे प्रत्यायकस्यापि क्वचिदेकत्वमाश्रितम्  ।
प्रत्याय्येन क्वचिद्भेदो ग्रहणग्राह्ययोः स्थितः  ॥ २.९८ ॥
ऊ इत्यभेदमाश्रित्य यथासंख्यं प्रकल्पितम्  ।
लृलुटोर्ग्रहणे भेदो ग्राह्याभ्यां परिकल्पितः  ॥ २.९९ ॥
यस्येत्येतदणो रूपं संज्ञिनामभिधायकम्  ।
न हि प्रतीयमानेन ग्रहणस्यास्ति संभवः  ॥ २.१०० ॥
ऊ इत्येतदभिन्नं च भिन्नवाक्यनिबन्धनम्  ।
भेदेन ग्रहणं यस्य पररूपमिव द्वयोः  ॥ २.१०१ ॥
प्लुतस्याङ्गविवृद्धिं च समाहारमचोस्तथा  ।
व्युदस्यता पुनर्भेदः शब्देष्वत्यन्तमाश्रितः  ॥ २.१०२ ॥
अर्धर्चादिषु शब्देषु रूपभेदः क्रमाद्यथा  ।
तन्त्रात्तथैकशब्दत्वे भिन्नानां श्रुतिरन्यथा  ॥ २.१०३ ॥
संहिताविषये वर्णाः स्वरूपेणाविकारिणः  ।
शब्दान्तरत्वं यान्तीव शक्त्यन्तरपरिग्रहात् ॥ २.१०४ ॥
इन्द्रियादिविकारेण दृष्टं ग्राह्येषु वस्तुषु  ।
आत्मत्यागादृते भिन्नं ग्रहणं स क्रमः श्रुतौ  ॥ २.१०५ ॥
अभिधानक्रियाभेदाच्छब्देष्वविकृतेष्वपि  ।
रूपमत्यन्तभेदेन तदेवैकं प्रकाशते  ॥ २.१०६ ॥
ऋचो वा गीतिमात्रं वा साम द्रव्यान्तरं न तु  ।
गीतिभेदात्तु गृह्यन्ते ता एव विकृता ऋचः  ॥ २.१०७ ॥
उपायाच्छ्रुतिसंहारे भिन्नानामेकशेषिणाम्  ।
तन्त्रेणोच्चारणे तेषां शास्त्रे साधुत्वमुच्यते  ॥ २.१०८ ॥
परिगृह्य श्रुतिं चैकां रूपभेदवतामपि  ।
तन्त्रेणोच्चारणं कार्यमन्यथा ते न साधवः  ॥ २.१०९ ॥
सरूपाणां च वाक्यानां शास्त्रेणाप्रतिपादितम्  ।
तन्त्रेणोच्चारणादेकं रूपं साधूपलभ्यते  ॥ २.११० ॥
एकस्यानेकरूपत्वं नालिकादिपरिग्रहात् ।
यथा तथैव तन्त्रात्स्याद्बहूनामेकरूपता  ॥ २.१११ ॥
यथा पदसरूपाणां वाक्यानां संभवः पृथक् ।
तथा वाक्यान्तराभावे स्यादेषां पृथगर्थता  ॥ २.११२ ॥
अभिधेयः पदस्यार्थो वाक्यस्यार्थः प्रयोजनम्  ।
यस्य तस्य न संबन्धो वाक्यानामुपपद्यते  ॥ २.११३ ॥
तत्र क्रियापदान्येव व्यपेक्षन्ते परस्परम्  ।
क्रियापदानुषक्तस्तु संबन्धोऽथ प्रतीयते  ॥ २.११४ ॥
आवृत्तिरनुवादो वा पदार्थव्यक्तिकल्पने  ।
प्रत्येकं तु समाप्तोऽर्थः सहभूतेषु वर्तते  ॥ २.११५ ॥
अविकल्पितवाक्यार्थे विकल्पा भावनाश्रयाः  ।
अत्राधिकरणे वादाः पूर्वेषां बहुधा मताः  ॥ २.११६ ॥
अभ्यासात्प्रतिभाहेतुः सर्वः शब्दोऽपरैः स्मृतः  ।
बालानां च तिरश्चां च यथार्थप्रतिपादने  ॥ २.११७ ॥
अनागमश्च सोऽभ्यासः समयः कैश्चिदिष्यते  ।
अनन्तरमिदं कार्यमस्मादित्युपदर्शकः  ॥ २.११८ ॥
अस्त्यर्थः सर्वशब्दानामिति प्रत्याय्यलक्षणम्  ।
अपूर्वदेवतास्वर्गैः सममाहुर्गवादिषु  ॥ २.११९ ॥
प्रयोगदर्शनाभ्यासादाकारावग्रहस्तु यः  ।
न स शब्दस्य विषयः स हि यत्नान्तराश्रयः  ॥ २.१२० ॥
के चिद्भेदाः प्रकाश्यन्ते शब्दैस्तदभिधायिभिः  ।
अनुनिष्पादिनः कांश्चिच्छब्दार्थानिति मन्यते  ॥ २.१२१ ॥
जातेः प्रत्यायके शब्दे या व्यक्तिरनुषङ्गिणी  ।
न तद्व्यक्तिगतान् भेदाञ्जातिशब्दोऽवलम्बते  ॥ २.१२२ ॥
घटादीनां न चाकारान् प्रत्याययति वाचकः  ।
वस्तुमात्रनिवेशित्वात्तद्गतिर्नान्तरीयका  ॥ २.१२३ ॥
क्रिया विना प्रयोगेण न दृष्टा शब्दचोदिता  ।
प्रयोगस्त्वनुनिष्पादी शब्दार्थ इति गम्यते  ॥ २.१२४ ॥
नियतास्तु प्रयोगा ये नियतं यच्च साधनम्  ।
तेषां शब्दाभिधेयत्वमपरैरनुगम्यते  ॥ २.१२५ ॥
समुदायोऽभिधेयो वाप्यविकल्पसमुच्चयः  ।
असत्यो वापि संसर्गः शब्दार्थः कैश्चिदिष्यते  ॥ २.१२६ ॥
असत्योपाधि यत्सत्यं तद्वा शब्दनिबन्धनाम्  ।
शब्दो वाप्यभिजल्पत्वमागतो याति वाच्यताम्  ॥ २.१२७ ॥
सोऽयमित्यभिसंबन्धाद्रूपमेकीकृतं यता  ।
शब्दस्यार्थेन तं शब्दमभिजल्पं प्रचक्षते  ॥ २.१२८ ॥
तयोरपृथगात्मत्वे रूढिरव्यभिचारिणी  ।
किं चिदेव क्व चिद्रूपं प्राधान्येनावतिष्ठते  ॥ २.१२९ ॥
लोकेऽर्थरूपतां शब्दः प्रतिपन्नः प्रवर्तते  ।
शास्त्रे तूभयरूपत्वं प्रविभक्तं विवक्षया  ॥ २.१३० ॥
अशक्तेः सर्वशक्तेर्वा शब्दैरेव प्रकल्पिता  ।
एकस्यार्थस्य नियता क्रियादिपरिकल्पना  ॥ २.१३१ ॥
यो वार्थो बुद्धिविषयो बाह्यवस्तुनिबन्धनः  ।
स बाह्यं वस्त्विति ज्ञातः शब्दार्थ इति गम्यते  ॥ २.१३२ ॥
आकारवन्तः संवेद्या व्यक्तिस्मृतिनिबन्धनाः  ।
एते प्रत्यवभासन्ते संविन्ंात्रं त्वतोऽन्यथा  ॥ २.१३३ ॥
यथेन्द्रियं संनिपतद्वैचित्रेणोपदर्शकं  ।
तथैव शब्दादर्थस्य प्रतिपत्तिरनेकधा  ॥ २.१३४ ॥
वक्त्रान्यथैव प्रक्रान्तो भिन्नेषु प्रतिपत्तृषु  ।
स्वप्रत्ययानुकारेण शब्दार्थः प्रविभज्यते  ॥ २.१३५ ॥
एकस्मिन्नपि दृश्येऽर्थे दर्शनं भिद्यते पृथक् ।
कालान्तरेण चैकोऽपि तं पश्यत्यन्यथा पुनः  ॥ २.१३६ ॥
एकस्यापि च शब्दस्य निमित्तैरव्यवस्थितैः  ।
एकेन बहुभिश्चार्थो बहुधा परिकल्प्यते  ॥ २.१३७ ॥
तस्माददृष्टतत्त्वानां सापराधं बहुच्छलं  ।
दर्शनं वचनं वापि नित्यमेवानवस्थितम्  ॥ २.१३८ ॥
ऋषीणां दर्शनं यच्च तत्त्वे किं चिदवस्थितम्  ।
न तेन व्यवहारोऽस्ति न तच्छब्दनिबन्धनं  ॥ २.१३९ ॥
तलवद्दृश्यते व्योम खद्योतो हव्यवाडिव  ।
नैव चास्ति तलं व्योम्नि न खद्योते हुताशनः  ॥ २.१४० ॥
तस्मात्प्रत्यक्षमप्यर्थं विद्वानीक्षेत युक्तितः  ।
न दर्शनस्य प्रामाण्याद्दृश्यमर्थं प्रकल्पयेत् ॥ २.१४१ ॥
असमाख्येयतत्त्वानामर्थानां लौकिकैर्यथा  ।
व्यवहारे समाख्यानं तत्प्रज्ञो न विकल्पयेत् ॥ २.१४२ ॥
विच्छेदग्रहणेऽर्थानां प्रतिभान्यैव जायते  ।
वाक्यार्थ इति तामाहुः पदार्थैरुपपादिताम्  ॥ २.१४३ ॥
इदं तदिति सान्येषामनाक्येया कथं चन  ।
प्रत्यात्मवृत्ति सिद्धा सा कर्त्रापि न निरूप्यते  ॥ २.१४४ ॥
उपश्लेषमिवार्थानां सा करोत्यविचारिता  ।
सार्वरूप्यमिवापन्ना विषयत्वेन वर्तते  ॥ २.१४५ ॥
साक्शाच्छब्देन जनितां भावनानुगमेन वा  ।
इतिकर्तव्यतायां तां न कश्चिदतिवर्तते  ॥ २.१४६ ॥
प्रमाणत्वेन तां लोकः सर्वः समनुगच्छति  ।
समारम्भाः प्रतायन्ते तिरश्चामपि तद्वशात् ॥ २.१४७ ॥
यथा द्रव्यविशेषाणां परिपाकैरयत्नजाः  ।
मदादिशक्तयो दृष्टाः प्रतिभास्तद्वतां तथा  ॥ २.१४८ ॥
स्वरवृत्तिं विकुरुते मधौ पुंस्कोकिलस्य कः  ।
जन्त्वादयः कुलायादि- करणे शिक्षिताः कथम्  ॥ २.१४९ ॥
आहारप्रीत्यपद्वेष- प्लवनादिक्रियासु कः  ।
जात्यन्वयप्रसिद्धासु प्रयोक्ता मृगपक्षिणाम्  ॥ २.१५० ॥
भावनानुगतादेतदागमादेव जायते  ।
आसत्तिविप्रकर्षाभ्यामागमस्तु विशिष्यते  ॥ २.१५१ ॥
स्वभाववरणाभास- योगादृष्टोपपादिताम्  ।
विशिष्टोपहितां चेति प्रतिभां षड्विधां विदुः  ॥ २.१५२ ॥
यथा संयोगिभिर्द्रव्यैर्लक्षितेऽर्थे प्रयुज्यते  ।
गोशब्दो न त्वसौ तेषां विशेशाणां प्रकाशकः  ॥ २.१५३ ॥
आकारवर्णावयवैः संसृष्टेषु गवादिषु  ।
शब्दः प्रवर्तमानोऽपि न तानङ्गीकरोत्यसौ  ॥ २.१५४ ॥
संस्थानवर्णावयवैर्विशिष्टेऽर्थे प्रयुज्यते  ।
शब्दो न तस्यावयवे प्रवृत्तिरुपलभ्यते  ॥ २.१५५ ॥
दुर्लभं कस्य चिल्लोके सर्वावयवदर्शनं  ।
कैश्चित्त्ववयवैर्दृष्टैरर्थः कृत्सोऽनुमीयते  ॥ २.१५६ ॥
तथा जात्युत्पलादीनां गन्धेन सहचारिणाम्  ।
नित्यसंबन्धिनां दृष्टं गुणानामवधारणम्  ॥ २.१५७ ॥
संख्याप्रमाणसंस्थान- निरपेक्षः प्रवर्तते  ।
बिन्दौ च समुदाये च वाचकः सलिलादिषु  ॥ २.१५८ ॥
संस्कारादिपरिच्छिन्ने तैलादौ यो व्यवस्थितः  ।
आहैकदेशं तत्त्वेन तस्यावयववर्तिना  ॥ २.१५९ ॥
येनार्थेनाभिसंबद्धमभिधानं प्रयुज्यते  ।
तदर्थापगमे तस्य प्रयोगो विनिवर्तते  ॥ २.१६० ॥
यांस्तु संभविनो धर्मानन्तर्णीय प्रयुज्यते  ।
शब्दस्तेषां न सांनिध्यं नियमेन व्यपेक्षते  ॥ २.१६१ ॥
यथा रोमशफादीनां व्यभिचारेऽपि दृश्यते  ।
गोशब्दो न तथा जातेर्विप्रयोगे प्रवर्तते  ॥ २.१६२ ॥
तस्मात्संभविनोऽर्थस्य शब्दात्संप्रत्यये सति  ।
अदृष्टविप्रयोगार्थः संबन्धित्वेन गम्यते  ॥ २.१६३ ॥
वाचिका द्योतिका व स्युर्द्वित्वादीनां विभक्तयः  ।
स्याद्वा संख्यावतोऽर्थस्य समुदायोऽभिधायकः  ॥ २.१६४ ॥
विना संख्याभिधानाद्वा संख्याभेदसमन्वितान्  ।
अर्थान् स्वरूपभेदेन काम्श्चिदाहुर्गवादयः  ॥ २.१६५ ॥
ये शब्दा नित्यसंबन्धा विवेके ज्ञातशक्तयः  ।
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां तेषामर्थो विभज्यते  ॥ २.१६६ ॥
यावच्चाव्यभिचारेण तयोः शक्यं प्रकल्पनम्  ।
नियमस्तत्र न त्वेवं नियमो नुट्शबादिषु  ॥ २.१६७ ॥
संभवे नाभिधानस्य लक्षणत्वं प्रकल्पते  ।
आपेक्षिक्यो हि संसर्गे नियताः शब्दशक्तयः  ॥ २.१६८ ॥
न कूपसूपयूपानामन्वयोऽर्थस्य दृश्यते  ।
अतोऽर्थान्तरवाचित्वं संघातस्यैव गम्यते  ॥ २.१६९ ॥
अन्वाख्यानानि भिद्यन्ते शब्दव्युत्पत्तिकर्मसु  ।
बहूनां संभवेऽर्थानां निमित्तं किं चिदिष्यते  ॥ २.१७० ॥
वैरवासिष्ठगिरिशास्तथैकागारिकादयः  ।
कैश्चित्कथं चिदाख्याता निमित्तावधिसंकरैः  ॥ २.१७१ ॥
यथा पथः समाख्यानं वृक्षवल्मीकपर्वतैः  ।
अविरुद्धं गवादीनां भिन्नैश्च सहचारिभिः  ॥ २.१७२ ॥
अन्यथा च समाख्यानमवस्थाभेददर्शिभिः  ।
क्रियते किंशुकादीनामेकदेशावधारणं  ॥ २.१७३ ॥
कैश्चिन्निर्वचनं भिन्नं गिरतेर्गर्जतेर्गमेः  ।
गवतेर्गदतेर्वापि गौरित्यत्रानुदर्शितम्  ॥ २.१७४ ॥
गौरित्येव स्वरूपाद्वा गोशब्दो गोषु वर्तते  ।
व्युत्पाद्यते न वा सर्वं कैश्चिच्चोभयथेष्यते  ॥ २.१७५ ॥
सामान्येनोपदेशश्च शास्त्रे लघ्वर्थमाश्रितः  ।
जात्यन्तरवदन्यस्य विशेषाः प्रतिपादकाः  ॥ २.१७६ ॥
अर्थान्तरे च यद्वृत्तं तत्प्रकृत्यन्तरं विदुः  ।
तुल्यरूपं न तद्रूढावन्यस्मिन्ननुषज्यते  ॥ २.१७७ ॥
भिन्नाविजियजी धातू नियतौ विषयान्तरे  ।
कैश्चित्कथं चिदुद्दिष्टौ चित्रं हि प्रतिपादनम्  ॥ २.१७८ ॥
एवं च वालवायादि जित्वरीवदुपाचरेत् ।
भेदाभेदाभ्युपगमे न विरोधोऽस्ति कश्चन  ॥ २.१७९ ॥
अडादीनां व्यवस्थार्थं पृथक्त्वेन प्रकल्पनम्  ।
धातूपसर्गयोः शास्त्रे धातुरेव तु तादृशः  ॥ २.१८० ॥
तथा हि संग्रामयतेः सोपसर्गाद्विधिः स्मृतः  ।
क्रियाविशेषाः सम्घाते प्रक्रम्यन्ते तथाविधाः  ॥ २.१८१ ॥
कार्याणामन्तरङ्गत्वमेवं धातूपसर्गयोः  ।
साधनैर्याति संबन्धं तथाभूतैव सा क्रिया  ॥ २.१८२ ॥
प्रयोगार्थेषु सिद्धः सन् भेत्तव्योऽर्थो विशिष्यते  ।
प्राक्च साधनसंबन्धात्क्रिया नैवोपजायते  ॥ २.१८३ ॥
धातोः साधनयोगस्य भाविनः प्रक्रमाद्यथा  ।
धातुत्वं कर्मभावश्च तथान्यदपि दृश्यताम्  ॥ २.१८४ ॥
बीजकालेषु संबन्धाद्यथा लाक्षारसादयः  ।
वर्णादिपरिणामेन फलानामुपकुर्वते  ॥ २.१८५ ॥
बुद्धिस्थादभिसंबन्धात्तथा धातूपसर्गयोः  ।
अभ्यन्तरीकृताद्भेदः पदकाले प्रकाशते  ॥ २.१८६ ॥
क्व चित्संभविनो भेदाः केवलैरनिदर्शिताः  ।
उपसर्गेण संबन्धे व्यज्यन्ते प्रनिरादिना  ॥ २.१८७ ॥
स वाचको विशेषाणां संभवाद्द्योतकोऽपि वा  ।
शक्त्याधानाय वा धातोः सहकारी प्रयुज्यते  ॥ २.१८८ ॥
स्थादिभिः केवलैर्यच्च गमनादि न गम्यते  ।
तत्रानुमानाद्द्विविधात्तद्धर्मा प्रादिरुच्यते  ॥ २.१८९ ॥
अप्रयोगेऽधिपर्योश्च यावद्दृष्टं क्रियान्तरम्  ।
तस्याभिधायको धातुः सह ताभ्यामनर्थकः  ॥ २.१९० ॥
तथैव स्वार्थिकाः के चित्संघातान्तरवृत्तयः  ।
अनर्थकेन संसृष्टाः प्रकृत्यर्थानुवादिनः  ॥ २.१९१ ॥
निपाता द्योतकाः के चित्पृथगर्थप्रकल्पने  ।
आगमा इव के चित्तु संभूयार्थस्य साधकाः  ॥ २.१९२ ॥
उपरिष्टात्पुरस्ताद्वा द्योतकत्वं न भिद्यते  ।
तेषु प्रयुज्यमानेषु भिन्नार्थेष्वपि सर्वथा  ॥ २.१९३ ॥
चादयो न प्रयुज्यन्ते पदत्वे सति केवलाः  ।
प्रत्ययो वाचकत्वेऽपि केवलो न प्रयुज्यते  ॥ २.१९४ ॥
समुच्चिताभिधाने तु व्यतिरेको न विद्यते  ।
असत्त्वभूतो भावश्च तिङ्पदैरभिधीयते  ॥ २.१९५ ॥
समुच्चिताभिधानेऽपि विशिष्टार्थाभिधायिनाम्  ।
गुणैर्पदानां संबन्धः परतन्त्रास्तु चादयः  ॥ २.१९६ ॥
जनयित्वा क्रिया का चित्संबन्धं विनिवर्तते  ।
श्रूयमाणे क्रियाशब्दे संबन्धो जायते क्व चित् ॥ २.१९७ ॥
तत्र षष्ठी प्रतिपदं समासस्य निवृत्तये  ।
विहिता दर्शनार्थं तु कारकं प्रत्युदाहृतम्  ॥ २.१९८ ॥
स चोपजातः संबन्धो विनिवृत्ते क्रियापदे  ।
कर्मप्रवचनीयेन तत्र तत्र नियम्यते  ॥ २.१९९ ॥
येन क्रियापदाक्षेपः स कारकविभक्तिभिः  ।
युज्यते विर्यथा तस्य लिखावनुपसर्गता  ॥ २.२०० ॥
तिष्ठतेरप्रयोगश्च दृष्टोऽप्रत्यजयन्निति  ।
सुन्वभीत्याभिमुख्ये च केवलोऽपि प्रयुज्यते  ॥ २.२०१ ॥
कर्मप्रवचनीयत्वं क्रियायोगे विधीयते  ।
षत्वादिविनिवृत्त्यर्थं स्वत्यादीनां विधर्मणाम्  ॥ २.२०२ ॥
हेतुहेतुमतोर्योग- परिच्छेदेऽनुना कृते  ।
आरम्भाद्बाध्यते प्राप्ता तृतीया हेतुलक्षणा  ॥ २.२०३ ॥
क्रियाया द्योतको नायं न संबन्धस्य वाचकः  ।
नापि क्रियापदाक्षेपि संबन्धस्य तु भेदकः  ॥ २.२०४ ॥
अनर्थकानां संघातः सार्थकोऽनर्थकस्तथा  ।
वर्णानां पदमर्थेन युक्तं नावयवाः पदे  ॥ २.२०५ ॥
पदानामर्थयुक्तानां संघातो भिद्यते पुनः  ।
अर्थान्तरावबोधेन संबन्धविगमेन च  ॥ २.२०६ ॥
सार्थकानर्थकौ भेदे संबन्धं नाधिगच्छतः  ।
अधिगच्छत इत्येके कुटीरादिनिदर्शनात् ॥ २.१०७ ॥
अर्थवद्भ्यो विशिष्टार्थः संघात उपजायते  ।
नोपजायत इत्येके समासस्वार्थिकादिषु  ॥ २.२०८ ॥
के चिद्धि युतसिद्धार्था भेदे निर्ज्ञातशक्तयः  ।
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां के चित्कल्पितशक्तयः  ॥ २.२०९ ॥
शास्त्रार्थ एव वर्णानामर्थवत्त्वे प्रदर्शितः  ।
धात्वादीनां हि शुद्धानां लौकिकोऽर्थो न विद्यते  ॥ २.२१० ॥
कृत्तद्धितानामर्थश्च केवलानामलौकिकः  ।
प्राग्विभक्तेस्तदन्तस्य तथैवार्थो न विद्यते  ॥ २.२११ ॥
अभिव्यक्ततरो योऽर्थः प्रत्ययान्तेषु लक्ष्यते  ।
अर्थवत्ताप्रकरणादाश्रितः स तथाविधः  ॥ २.२१२ ॥
आत्मभेदो न चेत्कश्चिद्वर्णेभ्यः पदवाक्ययोः  ।
अन्योन्यापेक्षया शक्त्या वर्णः स्यादभिधायकः  ॥ २.२१३ ॥
वर्णेन केन चिन्न्यूनः संघातो योऽभिधायकः  ।
न चेच्छब्दान्तरमसावन्यूनस्तेन गम्यते  ॥ २.२१४ ॥
स तस्मिन् वाचके शब्दे निमित्तात्स्मृतिमादधत् ।
साक्षादिव व्यवहितं शब्देनार्थमुपोहते  ॥ २.२१५ ॥
पदवाच्यो यथा नार्थः कश्चिद्गौरखरादिषु  ।
सत्यपि प्रत्ययेऽत्यन्तं समुदाये न गम्यते  ॥ २.२१६ ॥
समन्वित इवार्थात्मा पदार्थैर्यः प्रतीयते  ।
पदार्थदर्शनं तत्र तथैवानुपकारकम्  ॥ २.२१७ ॥
समुदायावयवयोर्भिन्नार्थत्वे च वृत्तिषु  ।
युगपद्भेदसंसर्गौ विरुद्धावनुषङ्गिणौ  ॥ २.२१८ ॥
कश्च साधनमात्रार्थानध्यादीन् परिकल्पयेत् ।
अप्रयुक्तपदश्चार्थो बहुव्रीहौ कथं भवेत् ॥ २.२१९ ॥
प्रज्ञुसंज्ञ्वाद्यवयवैर्न चास्त्यर्थावधारणम्  ।
तस्मात्संघात एवैको विशिष्टार्थनिबन्धनम्  ॥ २.२२० ॥
गर्गा इत्येक एवायं बहुष्वर्थेषु वर्तते  ।
द्वन्द्वसंज्ञोऽपि संघातो बहूनामभिधायकः  ॥ २.२२१ ॥
यथैकशेषे भुज्यादिः प्रत्येकमवतिष्ठते  ।
क्रियैवं द्वन्द्ववाच्येऽर्थे प्रत्येकं प्रविभज्यते  ॥ २.२२२ ॥
यच्च द्वन्द्वपदार्थस्य तच्छब्देन व्यपेक्षणम्  ।
सापि व्यावृत्तरूपेऽर्थे सर्वनामसरूपता  ॥ २.२२३ ॥
यथा च खदिरच्छेदे भागेषु क्रमवांस्छिदिः  ।
तथा द्वन्द्वपदार्थस्य भागेषु क्रमदर्शनम्  ॥ २.२२४ ॥
सङ्घैकदेशे प्रक्रान्तान् यथा सङ्घानुपातिनः  ।
क्रियाविशेषान्मन्यन्ते स द्वन्द्वावयवे क्रमः  ॥ २.२२५ ॥
प्रतिपादयता वृत्तिमबुद्धान् वाक्यपूर्विकाम्  ।
वृत्तौ पदार्थभेदेन प्राधान्यमुपदर्शितम्  ॥ २.२२६ ॥
अभेदादभिधेयस्य नञ्समासे विकल्पितम्  ।
प्राधान्यं बहुधा भाष्ये दोषास्तु प्रक्रियागताः  ॥ २.२२७ ॥
जहत्स्वार्थविकल्पे च सर्वार्थत्यागमिच्छता  ।
बहुव्रीहिपदार्थस्य त्यागः सर्वस्य दर्शितः  ॥ २.२२८ ॥
शास्त्रे क्व चित्प्रकृत्यर्थः प्रत्ययेनाभिधीयते  ।
प्रकृतौ विनिवृत्तायां प्रत्ययार्थश्च धातुभिः  ॥ २.२२९ ॥
यमर्थमाहतुर्भिन्नौ प्रत्ययावेक एव तम्  ।
क्व चिदाह पचन्तीति धातुस्ताभ्यां विना क्व चित् ॥ २.२३० ॥
अन्वाख्यानस्मृतेर्ये च प्रत्ययार्था निबन्धनम्  ।
निर्दिष्टास्ते प्रकृत्यर्थाः स्मृत्यन्तर उदाहृताः  ॥ २.२३१ ॥
प्रसिद्धेरुद्वमिकरीत्येवं शास्त्रेऽभिधीयते  ।
व्यवहाराय मन्यन्ते शास्त्रार्थप्रक्रिया यतः  ॥ २.२३२ ॥
शास्त्रेषु प्रक्रियाभेदैरविद्यैवोपवर्ण्यते  ।
अनागमविकल्पा तु स्वयं विद्योपवर्तते  ॥ २.२३३ ॥
अनिबद्धं निमित्तेषु निरुपाख्यं फलं यथा  ।
तथा विद्याप्यनाख्येया शास्त्रोपायेव लक्ष्यते  ॥ २.२३४ ॥
यथाभ्यासं हि वागर्थे प्रतिपत्तिं समीहते  ।
स्वभाव इव चानादिर्मिथ्याभ्यासो व्यवस्थितः  ॥ २.२३५ ॥
उत्प्रेक्षते सावयवं परमाणुमपण्डितः  ।
तथावयविनं युक्तमन्यैरवयवैः पुनः  ॥ २.२३६ ॥
घटादिदर्शनाल्लोकः परिच्छिन्नोऽवसीयते  ।
समारम्भाच्च भावानामादिमद्ब्रह्म शाश्वतम्  ॥ २.२३७ ॥
उपायाः शिक्षमाणानां बालानामुपलापनाः  ।
असत्ये वर्त्मनि स्थित्वा ततः सत्यं समीहते  ॥ २.२३८ ॥
अन्यथा प्रतिपद्यार्थं पदग्रहणपूर्वकम्  ।
पुनर्वाक्ये तमेवार्थमन्यथा प्रतिपद्यते  ॥ २.२३९ ॥
उपात्ता बहवोऽप्यर्था येष्वन्ते प्रतिषेधनम्  ।
क्रियते ते निवर्तन्ते तस्मात्तांस्तत्र नाश्रयेत् ॥ २.२४० ॥
वृक्षो नास्तीति वाक्यं च विशिष्टाभावलक्षणम्  ।
नार्थे न बुद्धौ संबन्धो निवृत्तेरवतिष्ठते  ॥ २.२४१ ॥
विच्छेदप्रतिपत्तौ च यद्यस्तीत्यवधार्यते  ।
अशब्दवाच्या सा बुद्धिर्निवर्त्येत स्थिता कथम्  ॥ २.२४२ ॥
अथ यज्ज्ञानमुत्पन्नं तन्मिथ्येति नञा कृतम्  ।
नञो व्यापारभेदेऽस्मिन्नभावावगतिः कथम्  ॥ २.२४३ ॥
निराधारप्रवृत्तौ च प्राक्प्रवृत्तिर्नञो भवेत् ।
अथाधारः स एवास्य नियमार्था श्रुतिर्भवेत् ॥ २.२४४ ॥
नियमद्योतनार्था वाप्यनुवादो यथा भवेत् ।
कश्चिदेवार्थवांस्तत्र शब्दः शेषास्त्वनर्थकाः  ॥ २.२४५ ॥
विरुद्धं चाभिसंबन्धमुदाहार्यादिभिः कृतम्  ।
वाक्ये समाप्ते वाक्यार्थमन्यथा प्रतिपद्यते  ॥ २.२४६ ॥
स्तुतिनिन्दाप्रधानेषु वाक्येष्वर्थो न तादृशः  ।
पदानां प्रविभागेन यादृशः परिकल्प्यते  ॥ २.२४७ ॥
अथासंसृष्ट एवार्थः पदेषु समवस्थितः  ।
वाक्यार्थस्याभ्युपायोऽसावेकस्य प्रतिपादने  ॥ २.२४८ ॥
पूर्वं पदेष्वसंसृष्टो यः क्रमादुपचीयते  ।
छिन्नग्रथितकल्पत्वात्तद्विशिष्टतरं विदुः  ॥ २.२४९ ॥
एकमाहुरनेकार्थं शब्दमन्ये परीक्षकाः  ।
निमित्तभेदादेकस्य सार्वार्थ्यं तस्य भिद्यते  ॥ २.२५० ॥
यौगपद्यमतिक्रम्य पर्याये व्यवतिष्ठते  ।
अर्थप्रकरणाभ्यां वा योगाच्छब्दान्तरेण वा  ॥ २.२५१ ॥
यथा सास्नादिमान् पिण्डो गोशब्देनाभिधीयते  ।
तथा स एव गोशब्दो वाहीकेऽपि व्यवस्थितः  ॥ २.२५२ ॥
सर्वशक्तेस्तु तस्यैव शब्दस्यानेकधर्मणः  ।
प्रसिद्धिभेदाद्गौणत्वं मुख्यत्वं चोपजायते  ॥ २.२५३ ॥
एको मन्त्रस्तथाध्यात्ममधिदैवमधिक्रतु  ।
असंकरेण सर्वार्थो भिन्नशक्तिरवस्थितः  ॥ २.२५४ ॥
गोत्वानुषङ्गो वाहीके निमित्तात्कैश्चिदिष्यते  ।
अर्थमात्रं विपर्यस्तं शब्दः स्वार्थे व्यवस्थितः  ॥ २.२५५ ॥
तथा स्वरूपं शब्दानां सर्वार्थेष्वनुषज्यते  ।
अर्थमात्रं विपर्यस्तं स्वरूपे तु श्रुतिः स्थिता  ॥ २.२५६ ॥
एकत्वं तु सरूपत्वाच्छब्दयोर्गौणमुख्ययोः  ।
प्राहुरत्यन्तभेदेऽपि भेदमार्गानुदर्शिनः  ॥ २.२५७ ॥
सामिधेन्यन्तरं चैवमावृत्तावनुषज्यते  ।
मन्त्रास्च विनियोगेन लभन्ते भेदमूहवत् ॥ २.२५८ ॥
तान्याम्नायान्तराण्येव पठ्यते किं चिदेव तु  ।
अनर्थकानां पाठो वा शेषस्त्वन्यः प्रतीयते  ॥ २.२५९ ॥
शब्दस्वरूपमर्थस्तु पाठेऽन्यैरुपवर्ण्यते  ।
अत्यन्तभेदः सर्वेषां तत्संबन्धात्तु तद्वताम्  ॥ २.२६० ॥
अन्या संस्कारसावित्री कर्मण्यन्या प्रयुज्यते  ।
अन्या जपप्रबन्धेषु सा त्वेकैव प्रतीयते  ॥ २.२६१ ॥
अर्थस्वरूपे शब्दानां स्वरूपाद्वृत्तिमिच्छतः  ।
वाक्यरूपस्य वाक्यार्थे वृत्तिरन्यानपेक्षया  ॥ २.२६२ ॥
अनेकार्थत्वमेकस्य यैः शब्दस्यानुगम्यते  ।
सिद्ध्यसिद्धिकृता तेषां गौणमुख्यप्रकल्पना  ॥ २.२६३ ॥
अर्थप्रकरणापेक्षो यो वा शब्दान्तरैः सह  ।
युक्तः प्रत्याययत्यर्थं तं गौणमपरे विदुः  ॥ २.२६४ ॥
शुद्धस्योच्चारणे स्वार्थः प्रसिद्धो यस्य गम्यते  ।
स मुख्य इति विज्ञेयो रूपमात्रनिबन्धनः  ॥ २.२६५ ॥
यस्त्वन्यस्य प्रयोगेण यत्नादिव नियुज्यते  ।
तमप्रसिद्धं मन्यन्ते गौणार्थाभिनिवेशिनम्  ॥ २.२६६ ॥
स्वार्थे प्रवर्तमानोऽपि यस्यार्थं योऽवलम्बते  ।
निमित्तं तत्र मुख्यं स्यान्निमित्ती गौण इष्यते  ॥ २.२६७ ॥
पुरारादिति भिन्नेऽर्थे यौ वर्तेते विरोधिनि  ।
अर्थप्रकरणापेक्षं तयोरप्यवधारणम्  ॥ २.२६८ ॥
वाक्यस्यार्थात्पदार्थानामपोद्धारे प्रकल्पिते  ।
शब्दान्तरेण संबन्धः कस्यैकस्योपपद्यते  ॥ २.२६९ ॥
यच्चाप्येकं पदं दृष्टं चरितास्तिक्रियं क्व चित् ।
तद्वाक्यान्तरमेवाहुर्न तदन्येन युज्यते  ॥ २.२७० ॥
यच्च कोऽयमिति प्रश्ने गौरश्व इति चोच्यते  ।
प्रश्न एव क्रिया तत्र प्रक्रान्ता दर्शनादिका  ॥ २.२७१ ॥
नैवाधिकत्वं धर्माणां न्यूनता वा प्रयोजिका  ।
आधिक्यमपि मन्यन्ते प्रसिद्धेर्न्यूनतां क्व चित् ॥ २.२७२ ॥
जातिशब्दोऽन्तरेणापि जातिं यत्र प्रयुज्यते  ।
संबन्धिसदृशाद्धर्मात्तं गौणमपरे विदुः  ॥ २.२७३ ॥
विपर्यासादिवार्थस्य यत्रार्थान्तरतामिव  ।
मन्यन्ते स गवादिस्तु गौण इत्युच्यते क्व चित् ॥ २.२७४ ॥
नियताः साधनत्वेन रूपशक्तिसमन्विताः  ।
यथा कर्मसु गम्यन्ते सीरासिमुसलादयः  ॥ २.२७५ ॥
क्रियान्तरे न चैतेषां विभवन्ति न शक्तयः  ।
रूपादेव तु तादर्थ्यं नियमेन प्रतीयते  ॥ २.२७६ ॥
तथैव रूपशक्तिभ्यामुत्पत्त्या समवस्थितः  ।
शब्दो नियततादर्थ्यः शक्त्यान्यत्र प्रयुज्यते  ॥ २.२७७ ॥
श्रुतिमात्रेण यत्रास्य सामर्थ्यमवसीयते  ।
तं मुख्यमर्थं मन्यन्ते गौणं यत्नोपपादितम्  ॥ २.२७८ ॥
गोयुष्मन्महतां च्व्यर्थे स्वार्थादर्थान्तरे स्थितौ  ।
अर्थान्तरस्य तद्भावस्तत्र मुख्योऽपि दृश्यते  ॥ २.२७९ ॥
महत्त्वं शुक्लभावं च प्रकृतिः प्रतिपद्यते  ।
भेदेनापेक्षिता सा तु गौणत्वस्य प्रसाधिका  ॥ २.२८० ॥
अग्निसोमादयः शब्दा ये स्वरूपपदार्थकाः  ।
संज्ञिभिः संप्रयुज्यन्तेऽप्रसिद्धेस्तेषु गौणता  ॥ २.२८१ ॥
अग्निदत्तस्तु योऽग्निः स्यात्तत्र स्वार्थोपसर्जनः  ।
शब्दो दत्तार्थवृत्तित्वाद्गौणत्वं प्रतिपद्यते  ॥ २.२८२ ॥
निमित्तभेदात्प्रक्रान्ते शब्दव्युत्पत्तिकर्मणि  ।
हरिश्चन्द्रादिषु सुटो भावाभावौ व्यवस्थितौ  ॥ २.२८३ ॥
ऋष्यादौ प्राप्तसंस्कारो यः शब्दोऽन्येन युज्यते  ।
तत्रान्तरङ्गसंस्कारो बाह्येऽर्थे न निवर्तते  ॥ २.२८४ ॥
अत्यन्तविपरीतोऽपि यथा योऽर्थोऽवधार्यते  ।
यथासंप्रत्ययं शब्दस्तत्र मुख्यः प्रयुज्यते  ॥ २.२८५ ॥
यद्यपि प्रत्ययाधीनमर्थतत्त्वावधारणम्  ।
न सर्वः प्रत्ययस्तस्मिन् प्रसिद्ध इव जायते  ॥ २.२८६ ॥
दर्शनं सलिले तुल्यं मृगतृष्णादिदर्शनैः  ।
भेदात्तु स्पर्शनादीनां न जलं मृगतृष्णिका  ॥ २.२८७ ॥
यदसाधारणं कार्यं प्रसिद्धं रज्जुसर्पयोः  ।
तेन भेदपरिच्छेदस्तयोस्तुल्येऽपि दर्शने  ॥ २.२८८ ॥
प्रसिद्धार्थविपर्यास- निमित्तं यच्च दृश्यते  ।
यस्तस्माल्लक्ष्यते भेदस्तमसत्यं प्रचक्षते  ॥ २.२८९ ॥
यच्च निम्नोन्नतं चित्रे सरूपं पर्वतादिभिः  ।
न तत्र प्रतिघातादि कार्यं तद्वत्प्रवर्तते  ॥ २.२९० ॥
स्पर्शप्रबन्धो हस्तेन यथा चक्रस्य संततः  ।
न तथालातचक्रस्य विच्छिन्नं स्पृश्यते हि तत् ॥ २.२९१ ॥
वप्रप्राकारकल्पैश्च स्पर्शनावरणे यथा  ।
नगरेषु न ते तद्वद्गन्धर्वनगरेष्वपि  ॥ २.२९२ ॥
मृगपश्वादिभिर्यावान्मुख्यैरर्थः प्रसाध्यते  ।
तावान्न मृन्मयेष्वस्ति तस्मात्ते विषयः कनः  ॥ २.२९३ ॥
महानाव्रियते देशः प्रसिद्धैः पर्वतादिभिः  ।
अल्पदेशान्तरावस्थं प्रतिबिम्बं तु दृश्यते  ॥ २.२९४ ॥
मरणादिनिमित्तं च यथा मुख्या विषादयः  ।
न ते स्वप्नादिषु स्वस्य तद्वदर्थस्य साधकाः  ॥ २.२९५ ॥
देशकालेन्द्रियगतैर्भेदैर्यद्दृश्यतेऽन्यथा  ।
यथा प्रसिद्धिर्लोकस्य तथा तदवसीयते  ॥ २.२९६ ॥
यच्चोपघातजं ज्ञानं यच्च ज्ञानमलौकिकम्  ।
न ताभ्यां व्यवहारोऽस्ति शब्दा लोकनिबन्धनाः  ॥ २.२९७ ॥
घटादिषु यथा दीपो येनार्थेन प्रयुज्यते  ।
ततोऽन्यस्यापि सांनिध्यात्स करोति प्रकाशनम्  ॥ २.२९८ ॥
संसर्गिषु तथार्थेषु शब्दो येन प्रयुज्यते  ।
तस्मात्प्रयोजकादन्यानपि प्रत्याययत्यसौ  ॥ २.२९९ ॥
निर्मन्थनं यथारण्योरग्न्यर्थमुपपादितम्  ।
धूममप्यनभिप्रेतं जनयत्येकसाधनम्  ॥ २.३०० ॥
तथा शब्दोऽपि कस्मिंश्चित्प्रत्याय्येऽर्थे विवक्षिते  ।
अविवक्षितमप्यर्थं प्रकाशयते संनिधेः  ॥ २.३०१ ॥
यथैवात्यन्तसंसृष्टस्त्यक्तुमर्थो न शक्यते  ।
तथा शब्दोऽपि संबन्धी प्रविवक्तुं न शक्यते  ॥ २.३०२ ॥
अर्थानां संनिधानेऽपि सति चैषां प्रकाशने  ।
प्रयोजकोऽर्थः शब्दस्य रूपाभेदेऽपि गम्यते  ॥ २.३०३ ॥
क्व चिद्गुणप्रधानत्वमर्थानामविवक्षितम्  ।
क्व चित्सांनिध्यमप्येषां प्रतिपत्तावकारणम्  ॥ २.३०४ ॥
*यच्चानुपात्तं शब्देन तत्कस्मिंश्चित्प्रतीयते  ।
क्व चित्प्रधानमेवार्थो भवत्ययस्य लक्षणम्  ॥ २.३०५ *॥
*आख्यातं तद्धितार्थस्य यत्किं चिदुपदर्शकम्  ।
गुणप्रधानभावस्य तत्र दृष्टो विपर्ययः  ॥ २.३०६ *॥
*निर्देशे लिङ्गसंख्यानां संनिधानमकारणम्  ।
प्रमाणमर्धह्रसादावनुपात्तं प्रतीयते  ॥ २.३०७ ॥
ह्रस्वस्यार्धं च यद्दृष्टं तत्तस्यासंनिधावपि  ।
ह्रस्वस्य लक्षणार्थत्वात्तद्वदेवाभिधीयते  ॥ २.३०८ ॥
दीर्घप्लुताभ्यां तस्य स्यान्मात्रया वा विशेषणम्  ।
जातेर्वा लक्षणाय स्यात्सर्वथा सप्तपर्णवत् ॥ २.३०९ ॥
गन्तव्यं दृश्यतां सूर्य इति कालस्य लक्षणे  ।
ज्ञायतां काल इत्येतत्सोपायमभिधीयते  ॥ २.३१० ॥
विध्यत्यधनुषेत्यत्र विशेषेण निदर्श्यते  ।
सामान्यमाश्रयः शक्तेर्यः कश्चित्प्रतिपादकः  ॥ २.३११ ॥
काकेभ्यो रक्ष्यतां सर्पिरिति बालोऽपि चोदितः  ।
उपघातपरे वाक्ये न श्वादिभ्यो न रक्षति  ॥ २.३१२ ॥
प्रक्षालने शरावाणां स्थाननिर्मार्जनं तथा  ।
अनुक्तमपि रूपेण भुज्यङ्गत्वात्प्रतीयते  ॥ २.३१३ ॥
वाक्यात्प्रकरणादर्थादौचित्याद्देशकालतः  ।
शब्दार्थाः प्रविभज्यन्ते न रूपादेव केवलात् ॥ २.३१४ ॥
संसर्गो विप्रयोगश्च साहचर्यं विरोधिता  ।
अर्थः प्रकरणं लिङ्गं शब्दस्यान्यस्य संनिधिः  ॥ २.३१५ ॥
सामर्थ्यमौचिती देशः कालो व्यक्तिः स्वरादयः  ।
शब्दार्थस्यानवच्छेदे विशेषस्मृतिहेतवः  ॥ २.३१६ ॥
भेदपक्षेऽपि सारूप्याद्भिन्नार्थाः प्रतिपत्तृषु  ।
नियता यान्त्यभिव्यक्तिं शब्दाः प्रकरणादिभिः  ॥ २.३१७ ॥
नामाख्यातसरूपा ये कार्यान्तरनिबन्धनाः  ।
शब्दा वाक्यस्य तेष्वर्थो न रूपादधिगम्यते  ॥ २.३१८ ॥
या प्रवृत्तिनिवृत्त्यर्था स्तुतिनिन्दाप्रकल्पना  ।
कुशलः प्रतिपत्ता तामयथार्थां समीहते  ॥ २.३१९ ॥
विधीयमानं यत्क्रर्म दृष्टादृष्टप्रयोजनम्  ।
स्तूयते सा स्तुतिस्तस्य कर्तुरेव प्रयोजिका  ॥ २.३२० ॥
व्याघ्रादिव्यपदेशेन यथा बालो निवर्त्यते  ।
असत्योऽपि तथा कश्चित्प्रत्यवायोऽभिधीयते  ॥ २.३२१ ॥
न संविधानां कृत्वापि प्रत्यवाये तथाविधे  ।
शास्त्रेण प्रतिषिद्धेऽर्थे विद्वान् कश्चित्प्रवर्तते  ॥ २.३२२ ॥
सर्पेषु संविधायापि सिद्धैर्मन्त्रौषधादिभिः  ।
नान्यथा प्रतिपत्तव्यं न दतो गमयेदिति  ॥ २.३२३ ॥
क्व चित्तत्त्वसमाख्यानं क्रियते स्तुतिनिन्दयोः  ।
तत्रापि च प्रवृत्तिश्च निवृत्तिश्चोपदिश्यते  ॥ २.३२४ ॥
रूपं सर्वपदार्थानां वाक्यार्थोपनिबन्धनम्  ।
सापेक्षा ये तु वाक्यार्थाः पदार्थैरेव ते समाः  ॥ २.३२५ ॥
वाक्यं तदपि मन्यन्ते यत्पदं चरितक्रियम्  ।
अन्तरेण क्रियाशब्दं वाक्यादेर्द्वित्वदर्शनात् ॥ २.३२६ ॥
आख्यातशब्दे नियतं साधनं यत्र गम्यते  ।
तदप्येकं समाप्तार्थं वाक्यमित्यभिधीयते  ॥ २.३२७ ॥
शब्दव्यवहिता बुद्धिरप्रयुक्तपदाश्रया  ।
अनुमानं तदर्थस्य प्रत्यये हेतुरुच्यते  ॥ २.३२८ ॥
[थिस्वेर्से इसोन्ल्यिन् रौ]
अपरे तु पदस्यैव तमर्थं प्रतिजानते   ।
शब्दान्तराभिसंबन्धमन्तरेण व्यवस्थितम्  ॥ २.३२९ ॥
यस्मिन्नुच्चरिते शब्दे यदा योऽर्थः प्रतीयते  ।
तमाहुरर्थं तस्यैव नान्यदर्थस्य लक्षणम्  ॥ २.३३० ॥
क्रियार्थोपपदेश्वेवं स्थानिनां गम्यते क्रिया  ।
वृत्तौ निरादिभिश्चैवं क्रान्ताद्यर्थः प्रतीयते  ॥ २.३३१ ॥
तानि शब्दान्तराण्येव पर्याया इव लौकिकाः  ।
अर्थप्रकरणाभ्यां तु तेषां स्वार्थो नियम्यते  ॥ २.३३२ ॥
प्रतिबोधाभ्युपायास्तु ये तं तं पुरुषं प्रति  ।
नावश्यं तेऽभिसंबद्धाः शब्दा ज्ञेयेन वस्तुना  ॥ २.३३३ ॥
असत्यां प्रतिपत्तौ वा मिथ्या वा प्रतिपादने  ।
स्वैरर्थैर्नित्यसंबन्धास्ते ते शब्दा व्यवस्थिताः  ॥ २.३३४ ॥
यथाप्रकरणं द्वारमित्यस्यां कर्मणः श्रुतौ  ।
बधान देहि वेत्येतदुपायादवगम्यते  ॥ २.३३५ ॥
तत्र साधनवृत्तिर्यः शब्दः सत्त्वनिबन्धनः  ।
न स प्रधानभूतस्य साध्यस्यार्थस्य वाचकः  ॥ २.३३६ ॥
स्वार्थमात्रं प्रकाश्यासौ सापेक्षो विनिवर्तते  ।
अर्थस्तु तस्य संबन्धी प्रकल्पयति संनिधिम्  ॥ २.३३७ ॥
पारार्थ्यस्याविशिष्टत्वान्न शब्दाच्छब्दसंनिधिः  ।
नार्थाच्छब्दस्य सांनिध्यं न शब्दादर्थसंनिधिः  ॥ २.३३८ ॥
नष्टरूपमिवाख्यातमाक्षिप्तं कर्मवाचिना  ।
यदि प्राप्तं प्रधानत्वं युगपद्भावसत्त्वयोः  ॥ २.३३९ ॥
तैस्तु नामसरूपत्वमाख्यातस्यास्य वर्ण्यते  ।
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां व्यवहारो विभज्यते  ॥ २.३४० ॥
न चापि रूपात्संदेहे वाचकत्वं निवर्तते  ।
अर्धं पशोरिति यथा सामर्थ्यात्तद्धि कल्पते  ॥ २.३४१ ॥
सर्वं सत्त्वपदं शुद्धं यदि भावनिबन्धनम्  ।
संसर्गे च विभक्तोऽस्य तस्यार्थो न पृथग्यदि  ॥ २.३४२ ॥
क्रियाप्रधानमाख्यातं नाम्नां सत्त्वप्रधानता  ।
चत्वारि पदजातानि सर्वमेतद्विरुध्यते  ॥ २.३४३ ॥
वाक्यस्य बुद्धौ नित्यत्वमर्थयोगं च लौकिकम्  ।
दृष्ट्वा चतुष्ट्वं नास्तीति वदत्यौदुम्बरायणः  ॥ २.३४४ ॥
व्याप्तिमांश्च लघुश्चैव व्यवहारः पदाश्रयः  ।
लोके शास्त्रे च कार्यार्थं विभागेनैव कल्पितः  ॥ २.३४५ ॥
न लोके प्रतिपत्तॄणामर्थयोगात्प्रसिद्धयः  ।
तस्मादलौकिको वाक्यादन्यः कश्चिन्न विद्यते  ॥ २.३४६ ॥
अन्यत्र श्रूयमाणैश्च लिङ्गैर्वाक्यैश्च सूचिताः  ।
स्वार्था एव प्रतीयन्ते रूपाभेदादलक्षिताः  ॥ २.३४७ ॥
उत्सर्गवाक्ये यत्त्यक्तमशब्दमिव शब्दवत् ।
तद्बाधकेषु वाक्येषु श्रुतमन्यत्र गम्यते  ॥ २.३४८ ॥
ब्राह्मणानां श्रुतिर्दध्नि प्रक्रान्ता माठराद्विना  ।
माठरस्तक्रसंबन्धात्तत्राचष्टे यथार्थताम्  ॥ २.३४९ ॥
अनेकाख्यातयोगेऽपि वाक्यं न्यायापवादयोः  ।
एकमेवेष्यते कैश्चिद्भिन्नरूपमिव स्थितम्  ॥ २.३५० ॥
नियमः प्रतिषेधश्च विधिशेषस्तथा सति  ।
द्वितीये यो लुगाख्यातस्तच्छेषमलुकं विदुः  ॥ २.३५१ ॥
निराकाङ्क्षाणि निर्वृत्तौ प्रधानानि परस्परम्  ।
तेषामनुपकारित्वात्कथं स्यादेकवाक्यता  ॥ २.३५२ ॥
विशेषविधिनार्थित्वाद्वाक्यशेषोऽनुमीयते  ।
विधेयवन्निवर्त्येऽर्थे तस्मात्तुल्यं व्यपेक्षणम्  ॥ २.३५३ ॥
संज्ञाशब्दैकदेशो यस्तस्य लोपो न विद्यते  ।
विशिष्टरूपा सा संज्ञा कृता च न निवर्तते  ॥ २.३५४ ॥
संज्ञान्तराच्च दत्तादेर्नान्या संज्ञा प्रतीयते  ।
संज्ञिनं देवदत्ताख्यं दत्तशब्दः कथं वदेत् ॥ २.३५५ ॥
सर्वैरवयवैस्तुल्यं संबन्धं समुदायवत् ।
के चिच्छब्दस्वरूपाणां मन्यन्ते सर्वसंज्ञिभिः  ॥ २.३५६ ॥
वर्णानामर्थवत्त्वं तु संज्ञानां संज्ञिभिर्भवेत् ।
संबद्धोऽवयवः संज्ञा- प्रविवेके न कल्पते  ॥ २.३५७ ॥
सर्वस्वरूपैर्युगपत्संबन्धे सति संज्ञिनः  ।
नैकदेशसरूपेभ्यस्तत्प्रत्यायनसंभवः  ॥ २.३५८ ॥
एकदेशात्तु संघाते केषां चिज्जायते स्मृतिः  ।
स्मृतेस्तु विषयाच्छब्दात्संघातार्थः प्रतीयते  ॥ २.३५९ ॥
एकदेशात्स्मृतिर्भिन्ने संघाते नियता कथम्  ।
कथं प्रतीयमानः स्याच्छब्दोऽर्थस्याभिधायकः  ॥ २.३६० ॥
एकदेशसरूपास्तु तैस्तैर्भेदैः समन्विताः  ।
अनुनिष्पादिनः शब्दाः संज्ञासु समवस्थिताः  ॥ २.३६१ ॥
साधारणत्वात्संधिग्धाः सामर्थ्यान्नियताश्रयाः  ।
तेषां ये साधवस्तेषु शास्त्रे लोपादि शिष्यते  ॥ २.३६२ ॥
तुल्यायामनुनिष्पत्तौ ज्ये-द्रा-घा इत्यसाधवः  ।
न ह्यन्वाख्यायके शास्त्रे तेषु दत्तादिवत्स्मृतिः  ॥ २.३६३ ॥
कृतणत्वाश्च ये शब्दा नित्याः खरणसादयः  ।
एकद्रव्योपदेशित्वात्तान् साधून् संप्रचक्षते  ॥ २.३६४ ॥
गोत्राण्येव तु तान्याहुः संज्ञाशक्तिसमन्वयात् ।
निमित्तापेक्षणं तेषु स्वार्थे नावश्यमिष्यते  ॥ २.३६५ ॥
व्यवहाराय नियमः संज्ञानां संज्ञिनि क्व चित् ।
नित्य एव तु संबन्धो डित्थादिषु गवादिवत् ॥ २.३६६ ॥
कृतकत्वादनित्यत्वं संबन्धस्योपपद्यते  ।
संज्ञायां सा हि पुरुषैर्यथाकामं नियुज्यते  ॥ २.३६७ ॥
यथा हि पांसुलेखानां बालकैर्मधुक्रादयः  ।
संज्ञाः क्रियन्ते सर्वासु संज्ञास्वेषैव कल्पना  ॥ २.३६८ ॥
वृद्ध्यादीनां च शास्त्रेऽस्मिञ्छक्त्यवच्छेदलक्षणः  ।
अकृत्रिमो हि संबन्धो विशेषणविशेष्यवत् ॥ २.३६९ ॥
संज्ञा स्वरूपमाश्रित्य निमित्ते सति लौकिकी  ।
का चित्प्रवर्तते का चिन्निमित्तासंनिधावपि  ॥ २.३७० ॥
शास्त्रेऽपि महती संज्ञा स्वरूपोपनिबन्धना  ।
अनुमानं निमित्तस्य संनिधाने प्रतीयते  ॥ २.३७१ ॥
आवृत्तेरनुमानं वा सारूप्यात्तत्र गम्यते  ।
शब्दभेदानुमानं वा शक्तिभेदस्य वा गतिः  ॥ २.३७२ ॥
क्व चिद्विषयभेदेन कृत्रिमा व्यवतिष्ठते  ।
संख्यायामेकविषयं व्यवस्थानं द्वयोरपि  ॥ २.३७३ ॥
विषयं कृत्रिमस्यापि लौकिकः क्व चिदुच्चरन्  ।
व्याप्नोति दूरात्संबुद्धौ तथा हि ग्रहणं द्वयोः  ॥ २.३७४ ॥
सङ्घैकशेषद्वन्द्वेषु के चित्सामर्थ्यलक्षणम्  ।
प्रत्याश्रयमवस्थानं क्रियाणां प्रतिजानते  ॥ २.३७५ ॥
भोजनं फलरूपाभ्यामेकैकस्मिन् समाप्यते  ।
अन्यथा हि व्यवस्थाने न तदर्थः प्रकल्प्यते  ॥ २.३७६ ॥
अन्नादानादि रूपां च सर्वे तृप्तिफलां भुजिम्  ।
प्रत्येकं प्रतिपद्यन्ते न तु नाट्यक्रियामिव  ॥ २.३७७ ॥
पाद्यवत्सा विभागेन सामर्थ्यादवतिष्ठते  ।
भुजिः करोति भुज्यर्थं न तन्त्रेण प्रदीपवत् ॥ २.३७८ ॥
दृश्यादिस्तु क्रियैकापि तथाभूतेषु कर्मसु  ।
आवृत्तिमन्तरेणापि समुदायाश्रया भवेत् ॥ २.३७९ ॥
भिन्नव्यापाररूपाणां व्यवहारादिदर्शने  ।
कर्तॄणां दर्शनं भिन्नं संभूयार्थस्य साधकम्  ॥ २.३८० ॥
लक्ष्यस्य लोकसिद्धत्वाच्छास्त्रे लिङ्गस्य दर्शनात् ।
अर्थिष्वादैक्षु भेदेन वृद्धिसंज्ञा समाप्यते  ॥ २.३८१ ॥
शतादानप्रधानत्वाद्दण्डने शतकर्मके  ।
अर्थिनां गुणभेदेऽपि संख्येयोऽर्थो न भिद्यते  ॥ २.३८२ ॥
सङ्घस्यैव विधेयत्वात्कार्यवत्प्रतिपादने  ।
तत्र तन्त्रेण संबन्धः समासाभ्यस्तसंज्ञयोः  ॥ २.३८३ ॥
लक्षणार्था श्रुतिर्येषां कां चिदेव क्रियां प्रति  ।
तैर्व्यस्तैश्च समस्तैश्च स धर्म उपलक्ष्यते  ॥ २.३८४ ॥
वृषलैर्न प्रवेष्टव्यमित्येतस्मिन् गृहे यथा  ।
प्रत्येकं संहतानां च प्रवेशः प्रतिषिध्यते  ॥ २.३८५ ॥
संभूय त्वर्थलिप्सादि- प्रतिषेधोपदेशने  ।
पृथगप्रतिषिद्धत्वात्प्रवृत्तिर्न विरुध्यते  ॥ २.३८६ ॥
व्यवायलक्षणार्थात्वादट्कुप्वाङादिभिस्तथा  ।
प्रत्येकं वा समस्तैर्वा णत्वं न प्रतिषिध्यते  ॥ २.३८७ ॥
अनुग्रहार्था भोक्तॄणां भुजिरारभ्यते यदा  ।
देशकालाद्यभेदेन नानुगृह्णाति तानसौ  ॥ २.३८८ ॥
पात्रादिभेदान्नानात्वं यस्यैकस्योपदिश्यते  ।
विपर्यये वा भिन्नस्य तस्यैकत्वं प्रकल्प्यते  ॥ २.३८९ ॥
संहत्यापि च कुर्वाणा भेदेन प्रतिपादिताः  ।
स्वं स्वं भोज्यं विभागेन प्राप्तं संभूय भुञ्जते  ॥ २.३९० ॥
वीप्साया विषयाभावाद्विरोधादन्यसंख्यया  ।
द्विधा समाप्त्ययोगाच्च शतं सङ्घेऽवतिष्ठते  ॥ २.३९१ ॥
भुजिर्द्वन्द्वैकशेषाभ्यां यत्रान्यैः सह शिष्यते  ।
तत्रापि लक्षणार्थत्वाद्द्विधा वाक्यं समाप्यते  ॥ २.३९२ ॥
वाक्यान्तराणां प्रत्येकं समाप्तिः कैश्चिदिष्यते  ।
रूपान्तरेण युक्तानां वाक्यनां तेन संग्रहः  ॥ २.३९३ ॥
न वाक्यस्याभिधेयानि भेदवाक्यानि कानि चित् ।
तस्मिंस्तूच्चरिते भेदांस्तथान्यान् प्रतिपद्यते  ॥ २.३९४ ॥
येषां समस्तो वाक्यार्थः प्रतिभेदं समाप्यते  ।
तेषां तदानीं भिन्नस्य किं पदार्थस्य सत्तया  ॥ २.३९५ ॥
अथ तैरेव जनितः सोऽर्थो भिन्नेषु वर्तते  ।
पूर्वस्यार्थस्य तेन स्याद्विरोधः सह वा स्थितिः  ॥ २.३९६ ॥
सहस्थितौ विरोधित्वं स्याद्विशिष्टाविशिष्टयोः  ।
व्यभिचारी तु संबन्धस्त्यागेऽर्थस्य प्रसज्यते  ॥ २.३९७ ॥
एकः साधारणो वाच्यः प्रतिशब्दमवस्थितः  ।
सङ्घे सङ्घिषु चार्थात्मा सन्निधाननिदेशकः  ॥ २.३९८ ॥
यथा साधारणे स्वत्वं त्यागस्य च फलं धने  ।
प्रीतिश्चाविकला तद्वत्संबन्धोऽर्थेन तद्वताम्  ॥ २.३९९ ॥
वर्णानामर्थवत्तायां तेनैवार्थेन तद्वति  ।
समुदाये न चैकत्वं भेदेन व्यवतिष्ठते  ॥ २.४०० ॥
एकेनैव प्रदीपेन सर्वे साधारणं धनम्  ।
पश्यन्ति तद्वदेकेन सुपा संख्याभिधीयते  ॥ २.४०१ ॥
नार्थवत्ता पदे वर्णे वाक्ये चैवं विशिष्यते  ।
अभ्यासात्प्रक्रमोऽन्यस्तु विरुद्ध इव दृश्यते  ॥ २.४०२ ॥
विनियोगादृते शब्दो न स्वार्थस्य प्रकाशकः  ।
अर्थाभिधानसंबन्धमुक्तिद्वारं प्रचक्षते  ॥ २.४०३ ॥
यथा प्रणिहितं चक्षुर्दर्शनायोपकल्पते  ।
तथाभिसंहितः शब्दो भवत्यर्थस्य वाचकः  ॥ २.४०४ ॥
क्रियाव्यवेतः संबन्धो दृष्टः करणकर्मभिः  ।
अभिधानियमस्तस्मादभिधानाभिधेययोः  ॥ २.४०५ ॥
बहुष्वेकाभिधानेषु सर्वेष्वेकार्थकारिषु  ।
यत्प्रयोक्ताभिसंधत्ते शब्दस्तत्रावतिष्ठते  ॥ २.४०६ ॥
आम्नायशब्दानभ्यासे के चिदाहुरनर्थकान्  ।
स्वरूपमात्रवृत्तींश्च परेषां प्रतिपादने  ॥ २.४०७ ॥
अभिधानक्रियायोगादर्थस्य प्रतिपादकान्  ।
नियोगभेदान्मन्यन्ते तानेवैकत्वदर्शिनः  ॥ २.४०८ ॥
तेषामत्यन्तनानात्वं नानात्वव्यवहारिणः  ।
अक्षादीनामिव प्राहुरेकजातिसमन्वयात् ॥ २.४०९ ॥
प्रयोगादभिसंधानमन्यदेषु न विद्यते  ।
विषये यतशक्तित्वात्स तु तत्र व्यवस्थितः  ॥ २.४१० ॥
नानात्वस्यैव संज्ञानमर्थप्रकरणादिभिः  ।
न जात्वर्थान्तरे वृत्तिरन्यार्थानां कथं चन  ॥ २.४११ ॥
पदरूपं च यद्वाक्यमस्तित्वोपनिबन्धनम्  ।
कामं विमर्शस्तत्रायं न वाक्यावयवे पदे  ॥ २.४१२ ॥
यथैवानर्थकैर्वर्णैर्विशिष्टोऽर्थोऽभिधीयते  ।
पदैरनर्थकैरेवं विशिष्टोऽर्थोऽभिधीयते  ॥ २.४१३ ॥
यदन्तराले ज्ञानं तु पदार्थेषूपजायते  ।
प्रतिपत्तेरुपायोऽसौ प्रक्रमानवधारणात् ॥ २.४१४ ॥
पूर्वैरर्थैरनुगतो यथार्थात्मा परः परः  ।
संसर्ग एव प्रक्रान्तस्तथान्येष्वर्थवस्तुषु  ॥ २.४१५ ॥
अङ्गीकृते तु केषां चित्साध्येनार्थेन साधने  ।
आराधनियमार्थैव साधनानां पुनः श्रुतिः  ॥ २.४१६ ॥
आधारे नियमाभावात्तदाक्षेपो न विद्यते  ।
सामर्थ्यात्संभवस्तस्य श्रुतिस्त्वन्यनिवृत्तये  ॥ २.४१७ ॥
क्रिया क्रियान्तराद्भिन्ना नियताधारसाधना  ।
प्रक्रान्ता प्रतिपत्तॄणां भेदाः संबोधहेतवः  ॥ २.४१८ ॥
अविभागं तु शब्देभ्यः क्रमवद्भ्योऽपदक्रमम्  ।
प्रकाशते तदन्येषां वाक्यं वाक्यार्थ एव च  ॥ २.४१९ ॥
स्वरूपं विद्यते यस्य तस्यात्मा न निरूप्यते  ।
नास्ति यस्य स्वरूपं तु तस्यैवात्मा निरूप्यते  ॥ २.४२० ॥
अशब्दमपरेऽर्थस्य रूपनिर्धारणं विदुः  ।
अर्थावभासरूपा च शब्देभ्यो जायते स्मृतिः  ॥ २.४२१ ॥
अन्यथैवाग्निसंबन्धाद्दाहं दग्धोऽभिमन्यते  ।
अन्यथा दाहशब्देन दाहार्थः संप्रतीयते  ॥ २.४२२ ॥
पृथङ्निविष्टतत्त्वानां पृथगर्थानुपातिनाम्  ।
इन्द्रियाणां यथा कार्यमृते देहान्न कल्पते  ॥ २.४२३ ॥
तथा पदानां सर्वेषां पृथगर्थनिवेशिनाम्  ।
वाक्येभ्यः प्रविभक्तानामर्थवत्ता न विद्यते  ॥ २.४२४ ॥
संसर्गरूपं संसृष्टेष्वर्थवस्तुषु गृह्यते  ।
नात्रोपाख्यायते तत्त्वमपदार्थस्य दर्शनात् ॥ २.४२५ ॥
दर्शनस्यापि यत्सत्यं न तथा दर्शनं स्थितम्  ।
वस्तु संसर्गरूपेण तदरूपं निरूप्यते  ॥ २.४२६ ॥
अस्तित्वेनानुषक्तो वा निवृत्त्यात्मनि वा स्थितः  ।
अर्थोऽभिधीयते यस्मादतो वाक्यं प्रयुज्यते  ॥ २.४२७ ॥
क्रियानुषङ्गेण विना न पदार्थः प्रतीयते  ।
सत्यो वा विपरीतो वा व्यवहारे न सोऽस्त्यतः  ॥ २.४२८ ॥
सदित्येतत्तु यद्वाक्यं तदभूदस्ति नेति वा  ।
क्रियाभिधानसंबन्धमन्तरेण न गम्यते  ॥ २.४२९ ॥
आख्यातपदवाच्येऽर्थे साधनोपनिबन्धने  ।
विना सत्त्वाभिधानेन नाकाङ्क्षा विनिवर्तते  ॥ २.४३० ॥
प्राधान्यात्तु क्रिया पूर्वमर्थस्य प्रविभज्यते  ।
साध्यप्रयुक्तान्यङ्गानि फलं तस्य प्रयोजकम्  ॥ २.४३१ ॥
प्रयोक्तैवाभिसंधत्ते साध्यसाधनरूपताम्  ।
अर्थस्य चाभिसंबन्ध- कल्पनां प्रसमीहते  ॥ २.४३२ ॥
पचिक्रियां करोतीति कर्मत्वेनाभिधीयते  ।
पक्तिः करणरूपं तु साध्यत्वेन प्रतीयते  ॥ २.४३३ ॥
योऽंशो येनोपकारेण प्रयोक्तॄणां विवक्षितः  ।
अर्थस्य सर्वशक्तित्वात्स तथैव व्यवस्थितः  ॥ २.४३४ ॥
आराद्वृत्तिषु संबन्धः कदा चिदभिधीयते  ।
आश्लिष्टो योऽनुपश्लिष्टः स कदा चित्प्रतीयते  ॥ २.४३५ ॥
संसृष्टानां विभक्तत्वं संसर्गश्च विवेकिनाम्  ।
नानात्मकानामेकत्वं नानात्वं च विपर्यये  ॥ २.४३६ ॥
सर्वात्मकत्वादर्थस्य नैरात्म्याद्वा व्यवस्थितम्  ।
अत्यन्तयतशक्तित्वाच्छब्द एव निबन्धनम्  ॥ २.४३७ ॥
वस्तूपलक्षणः शब्दो नोपकारस्य वाचकः  ।
न स्वशक्तिः पदार्थानां संस्प्रष्टुं तेन शक्यते  ॥ २.४३८ ॥
संबन्धिधर्मा संयोगः स्वशब्देनाभिधीयते  ।
संबन्धः समवायस्तु संबन्धित्वेन गम्यते  ॥ २.४३९ ॥
लक्षणाद्व्यवतिष्ठन्ते पदार्था न तु वस्तुतः  ।
उपकारात्स एवार्थः कथं चिदनुगम्यते  ॥ २.४४० ॥
वाक्यार्थो योऽभिसंबन्धो न तस्यात्मा क्व चित्स्थितः  ।
व्यवहारे पदार्थानां तमात्मानं प्रचक्षते  ॥ २.४४१ ॥
पदार्थे समुदाये वा समाप्तो नैव वा क्व चित् ।
पदार्थरूपभेदेन तस्यात्मा प्रविभज्यते  ॥ २.४४२ ॥
अन्वाख्यानाय यो भेदः प्रतिपत्तिनिबन्धनम्  ।
साकाङ्क्षावयवं भेदे तेनान्यदुपवर्ण्यते  ॥ २.४४३ ॥
अनेकशक्तेरेकस्य प्रविभागोऽनुगम्यते  ।
एकार्थत्वं हि वाक्यस्य मात्रयापि प्रतीयते  ॥ २.४४४ ॥
संप्रत्ययार्थाद्बाह्योऽर्थः सन्नसन् वा विभज्यते  ।
बाह्यीकृत्य विभागस्तु शक्त्यपोद्धारलक्षणः  ॥ २.४४५ ॥
प्रत्ययार्थात्मनियताः शक्तयो न व्यवस्थिताः  ।
अन्यत्र च ततो रूपं न तासामुपलभ्यते  ॥ २.४४६ ॥
बहुश्वपि तिङन्तेषु साकाङ्क्षेष्वेकवाक्यता  ।
तिङा तिङ्भ्यो निघातस्य पर्युदासस्तथार्थवान्  ॥ २.४४७ ॥
एकतिङ्यस्य वाक्यं तु शास्त्रे नियतलक्षणम्  ।
तस्यातिङ्ग्रहणेनार्थो वाक्यभेदान्न विद्यते  ॥ २.४४८ ॥
तिङन्तान्तरयुक्तेषु युक्तयुक्तेषु वा पुनः  ।
मृगः पश्यत यातीति भेदाभेदौ न तिष्ठतः  ॥ २.४४९ ॥
इतिकर्तव्यतार्थस्य सामर्थ्याद्यत्र काङ्क्ष्यते  ।
अशब्दलक्षणाकाङ्क्षं समाप्तार्थं तदुच्यते  ॥ २.४५० ॥
तत्त्वान्वाख्यानमात्रे तु यावानर्थोऽनुषज्यते  ।
विनापि तत्प्रयोगेण श्रुतेर्वाक्यं समाप्यते  ॥ २.४५१ ॥
चिङ्क्रम्यमाणोऽधीष्वात्र जपंश्चङ्क्रमणं कुरु  ।
तादर्थ्यस्याविशेषेऽपि शब्दाद्भेदः प्रतीयते  ॥ २.४५२ ॥
फलवन्तः क्रियाभेदाः क्रियान्तरनिबन्धनाः  ।
असंख्याताः क्रमोद्देशैरेकाख्यातनिदर्शिताः  ॥ २.४५३ ॥
निवृतभेदा सर्वैव क्रियाख्यातेऽभिधीयते  ।
श्रुतेरशक्या भेदानां प्रविभागप्रकल्पना  ॥ २.४५४ ॥
अश्वमेधेन यक्ष्यन्ते राजानः सत्त्रमासते  ।
ब्राह्मणा इति नाख्यात- रूपाद्भेदः प्रतीयते  ॥ २.४५५ ॥
सकृच्छ्रुता सप्तदशस्वनावृत्तापि या क्रिया  ।
प्रजापत्येषु सामर्थ्यात्सा भेदं प्रतिपद्यते  ॥ २.४५६ ॥
देवदत्तादिषु भुजिः प्रत्येकमवतिष्ठते  ।
प्रतिस्वतन्त्रं वाक्यं वा भेदेन प्रतिपद्यते  ॥ २.४५७ ॥
उच्चारणे तु वाक्यानामन्यद्रूपं न गृह्यते  ।
प्रतिपत्तौ तु भिन्नानामन्यद्रूपं प्रतीयते  ॥ २.४५८ ॥
एकं ग्रहणवाक्यं च सामान्येनाभिधीयते  ।
कर्तरीति यथा तच्च पश्वादिषु विभज्यते  ॥ २.४५९ ॥
यदि आकाङ्क्षा निवर्तेत तद्भूतस्य सकृच्छ्रुतौ  ।
नैवान्येनाभिसंबन्धं तदुपेयात्कथं चन  ॥ २.४६० ॥
एकरूपमनेकार्थं तस्मादुपनिबन्धनम्  ।
योनिर्विभागवाक्यानां तेभ्योऽनन्यदिव स्थितम्  ॥ २.४६१ ॥
क्व चित्क्रिया व्यक्तिभागैरुपकारे प्रवर्तते  ।
सामान्यभाग एवास्याः क्व चिदर्थस्य साधकः  ॥ २.४६२ ॥
कालभिन्नाश्च ये भेदा ये चाप्युष्ट्रासिकादिषु  ।
प्रक्रमे जातिभागस्य शब्दात्मा तैर्न भिद्यते  ॥ २.४६३ ॥
एकसंख्येषु भेदेषु भिन्ना जात्यादिभिः क्रियाः  ।
भेदेन विनियुज्यन्ते तच्छब्दस्य सकृच्छ्रुतौ  ॥ २.४६४ ॥
अक्षादेषु यथा भिन्ना भक्षिभञ्जिदिविक्रियाः  ।
प्रयोगकालाभेदेऽपि प्रतिभेदं पृथक्स्थिताः  ॥ २.४६५ ॥
अक्षिणां तन्त्रिणां तन्त्रमुपायस्तुल्यरूपता  ।
एषां क्रमो विभक्तानां तन्निबद्धा सकृच्छ्रुतिः  ॥ २.४६६ ॥
द्वावप्युपायौ शब्दानां प्रयोगे समवस्थितौ  ।
क्रमो वा यौगपद्यं वा यौ लोको नातिवर्तते  ॥ २.४६७ ॥
क्रमे विभज्यते रूपं यौगपद्ये न भिद्यते  ।
क्रिया तु यौगपद्येऽपि क्रमरूपानुपातिनी  ॥ २.४६८ ॥
भेदसंसर्गशक्ती द्वे शब्दाद्भिन्ने इव स्थिते  ।
यौगपद्येऽप्यनेकेन प्रयोगे भिद्यते श्रुतिः  ॥ २.४६९ ॥
अभिन्नो रूपभेदेन य एकोऽर्थो विवक्षितः  ।
तस्यावयवधर्मेण समुदायोऽनुगम्यते  ॥ २.४७० ॥
भेदनिर्वचने त्वस्य प्रत्येदं वा समाप्यते  ।
श्रुतिर्वचनभिन्ना वा वाक्यभेदेऽवतिष्ठते  ॥ २.४७१ ॥
तत्रैकवचनान्तो वा सोऽक्षशब्दः प्रयुज्यते  ।
प्रत्येकं वा बहुत्वेन प्रविभागो यथाश्रुति  ॥ २.४७२ ॥
द्विष्ठानि यानि वाक्यानि तेष्वप्येकत्वदर्शिनाम्  ।
अनेकशक्तेरेकस्य स्वशक्तिः प्रविभज्यते  ॥ २.४७३ ॥
अत्यन्तभिन्नयोर्वा स्यात्प्रयोगे तन्त्रलक्षणः  ।
उपायस्तत्र संसर्गः प्रतिपत्तृषु भिद्यते  ॥ २.४७४ ॥
भेदेनाधिगतौ पूर्वं शब्दौ तुल्यश्रुती पुनः  ।
तन्त्रेण प्रतिपत्तारः प्रयोक्त्रा प्रतिपादिताः  ॥ २.४७५ ॥
एकस्यापि विवक्षायामनुनिष्पद्यते परः  ।
विनाभिसंधिना शब्दः शक्तिरूपः प्रकाशते  ॥ २.४७६ ॥
अनेका शक्तिरेकस्य युगपच्छ्रूयते क्व चित् ।
अग्निः प्रकाशदाहाभ्यामेकत्रापि नियुज्यते  ॥ २.४७७ ॥
आवृत्तिशक्तिभिन्नार्थे वाक्ये सकृदपि श्रुते  ।
लिङ्गाद्वा तन्त्रधर्माद्वा विभागो व्यवतिष्ठते  ॥ २.४७८ ॥
संप्रसारणसंज्ञायां लिङ्गाभ्यां वर्णवाक्ययोः  ।
प्रविभागस्तथा सूत्र एकस्मिन्नेव जायते  ॥ २.४७९ ॥
तथा द्विर्वचनेऽचीति तन्त्रोपायादलक्षणः  ।
एकशेषेण निर्देशो भाष्य एव प्रदर्शितः  ॥ २.४८० ॥
प्रायेण संक्षेपरुचीनल्पविद्यापरिग्रहान्  ।
संप्राप्य वैयाकरणान् संग्रहेऽस्तमुपागते  ॥ २.४८१ ॥
कृतेऽथ पातञ्जलिना गुरुणा तीर्थदर्शिना  ।
सर्वेसं न्यायबीजानां महाभाष्ये निबन्धने  ॥ २.४८२ ॥
अलब्धगाधे गाम्भीर्यादुत्तान इव सौष्ठवात् ।
तस्मिन्नकृतबुद्धीनां नैवावास्थित निश्चयः  ॥ २.४८३ ॥
वैजिसौभवहर्यक्षैः शुष्कतर्कानुसारिभिः  ।
आर्षे विप्लाविते ग्रन्थे संग्रहप्रतिकञ्चुके  ॥ २.४८४ ॥
यः पातञ्जलिशिष्येभ्यो भ्रष्टो व्याकरणागमः  ।
कालेन दाक्षिणात्येषु ग्रन्थमात्रो व्यवस्थितः  ॥ २.४८५ ॥
पर्वतादागमं लब्ध्वा भाष्यबीजानुसारिभिः  ।
स नीतो बहुशाखत्वं चान्द्राचार्यादिभिः पुनः  ॥ २.४८६ ॥
न्यायप्रस्थानमार्गांस्तानभ्यस्य स्वं च दर्शनम्  ।
प्रणीतो गुरुणास्माकमयमागमसंग्रहः  ॥ २.४८७ ॥
वर्त्मनामत्र केषां चिद्वस्तुमात्रमुदाहृतम्  ।
काण्डे तृतीये न्यक्षेन भविष्यति विचारणा  ॥ २.४८८ ॥
प्रज्ञा विवेकं लभते भिन्नैरागमदर्शनैः  ।
कियद्वा शक्यमुन्नेतुं स्वतर्कमनुधावता  ॥ २.४८९ ॥
तत्तदुत्प्रेक्षमाणानां पुराणैरागमैर्विना  ।
अनुपासितवृद्धानां विद्या नातिप्रसीदति  ॥ २.४९० ॥


३,१: जातिसमुद्देश
द्विधा कैश्चित्पदं भिन्नं चतुर्धा पञ्चधापि वा  ।
अपोद्धृत्यैव वाक्येभ्यः प्रकृतिप्रत्ययादिवत् ॥ ३,१.१ ॥
पदार्थानामपोद्धारे जातिर्वा द्रव्यमेव वा  ।
पदार्थौ सर्वशब्दानां नित्यावेवोपवर्णितौ  ॥ ३,१.२ ॥
केषां चित्साहचर्येण जातिः शक्त्युपलक्षणम्  ।
खदिरादिष्वशक्तेषु शक्तः प्रतिनिधीयते  ॥ ३,१.३ ॥
अस्वातन्त्र्यफलो बन्धिः प्रमाणादीव शिष्यते  ।
अतो जात्यभिधानेऽपि शक्तिहीनं न गृह्यते  ॥ ३,१.४ ॥
संश्लेषमात्रं बध्नातिर्यदि स्यात्तु विवक्षितः  ।
शक्त्याश्रये ततो लिङ्गं प्रमाणाद्यनुशासनम्  ॥ ३,१.५ ॥
स्वा जातिः प्रथमं शब्दैः सर्वैरेवाभिधीयते  ।
ततोऽर्थजातिरूपेषु तदध्यारोपकल्पना  ॥ ३,१.६ ॥
यथा रक्ते गुणे तत्त्वं कषाये व्यपदिश्यते  ।
संयोगिसन्निकर्षाच्च वस्त्रादिष्वपि गृह्यते  ॥ ३,१.७ ॥
तथा शब्दार्थसंबन्धाच्छब्दे जातिरवस्थिता  ।
व्यपदेशेऽर्थजातीनां जातिकार्याय कल्पते  ॥ ३,१.८ ॥
जातिशब्दैकशेषे सा जातीनां जातिरिष्यते  ।
शब्दजातय इत्यत्र तज्जातिः शब्दजातिषु  ॥ ३,१.९ ॥
या शब्दजातिः शब्देषु शब्देभ्यो भिन्नलक्षणा  ।
जातिः सा शब्दजातित्वमव्यतिक्रम्य वर्तते  ॥ ३,१.१० ॥
अर्थजात्यभिधानेऽपि सर्वे जात्यभिधायिनः  ।
व्यापारलक्षणा यस्मात्पदार्थाः समवस्थिताः  ॥ ३,१.११ ॥
जातौ पदार्थे जातिर्वा विशेषो वापि जातिवत् ।
शब्दैरपेक्ष्यते यस्मादतस्ते जातिवाचिनः  ॥ ३,१.१२ ॥
द्रव्यधर्मा पदार्थे तु द्रव्ये सर्वोऽर्थ उच्यते  ।
द्रव्यधर्माश्रयाद्द्रव्यमतः सर्वोऽर्थ इष्यते  ॥ ३,१.१३ ॥
अनुप्रवृत्तिधर्मो वा जातिः स्यात्सर्वजातिषु  ।
व्यावृत्तिधर्मसामान्यं विशेषे जातिरिष्यते  ॥ ३,१.१४ ॥
संयोगिधर्मभेदेन देशे च परिकल्पिते  ।
तेषु देशेषु सामान्यमाकाशस्यापि विद्यते  ॥ ३,१.१५ ॥
अदेशानां घटादीनां देशाः संबन्धिनो यथा  ।
आकाशस्याप्यदेशस्य देशाः संबन्धिनस्तथा  ॥ ३,१.१६ ॥
भिन्नवस्त्वाश्रया बुद्धिः संयोगिष्वनुवर्तते  ।
समवायिषु भेदस्य ग्रहणं विनिवर्तते  ॥ ३,१.१७ ॥
अतः संयोगिदेशानां गौणत्वं परिकल्प्यते  ।
अविवेकात्प्रदेशेभ्यो मुख्यत्वं समवायिनाम्  ॥ ३,१.१८ ॥
अनुप्रवृत्तिरूपा या प्रख्या तामाकृतिं विदुः  ।
के चिद्व्यावृत्तिरूपां तु द्रव्यत्वेन प्रचक्षते  ॥ ३,१.१९ ॥
भिन्ना इति परोपाधिरभिन्ना इति वा पुनः  ।
भावात्मसु प्रपञ्चोऽयं संसृष्टेष्वेव जायते  ॥ ३,१.२० ॥
नैकत्वं नापि नानात्वं न सत्त्वं न च नास्तिता  ।
आत्मतत्त्वेषु भावानामसंसृष्टेषु विद्यते  ॥ ३,१.२१ ॥
सर्वशक्त्यात्मभूतत्वमेकस्यैवेति निर्णये  ।
भावानामात्मभेदस्य कल्पना स्यादनर्थिका  ॥ ३,१.२२ ॥
तस्माद्द्रव्यादयः सर्वाः शक्तयो भिन्नलक्षणाः  ।
संसृष्टाः पुरुषार्थस्य साधिका न तु केवलाः  ॥ ३,१.२३ ॥
यथैव चेन्द्रियादीनामात्मभूता समग्रता  ।
तथा संबन्धिसंबन्ध- संसर्गेऽपि प्रतीयते  ॥ ३,१.२४ ॥
न तदुत्पद्यते किं चिद्यस्य जातिर्न विद्यते  ।
आत्माभिव्यक्तये जातिः कारणानां प्रयोजिका  ॥ ३,१.२५ ॥
कारणेषु पदं कृत्वा नित्यानित्येषु जातयः  ।
क्व चित्कार्येष्वभिव्यक्तिमुपयान्ति पुनः पुनः  ॥ ३,१.२६ ॥
निर्वर्त्त्यमानं यत्कर्म जातिस्तत्रापि साधनम्  ।
स्वाश्रयस्याभिनिष्पत्त्यै सा क्रियाणां प्रयोजिका  ॥ ३,१.२७ ॥
विधौ वा प्रतिषेधे वा ब्राह्मणत्वादि साधनम्  ।
व्यक्त्याश्रितास्रिता जातेः संख्याजातिर्विशेषिका  ॥ ३,१.२८ ॥
यथा जलादिभिर्व्यक्तं मुखमेवाभिधीयते  ।
तथा द्रव्यैरभिव्यक्ता जातिरेवाभिधीयते  ॥ ३,१.२९ ॥
यथेन्द्रियगतो भेद इन्द्रियग्रहणादृते  ।
इन्द्रियार्थेष्वदृश्योऽपि ज्ञानभेदाय कल्पते  ॥ ३,१.३० ॥
तथात्मरूपग्रहणात्केषां चिद्व्यक्तयो विना  ।
सामान्यज्ञानभेदानामुपयान्ति निमित्तताम्  ॥ ३,१.३१ ॥
सत्यासत्यौ तु यौ भागौ प्रतिभावं व्यवस्थितौ  ।
सत्यं यत्तत्र सा जातिरसत्या व्यक्तयः स्मृताः  ॥ ३,१.३२ ॥
संबन्धिभेदात्सत्तैव भिद्यमाना गवादिषु  ।
जातिरित्युच्यते तस्यां सर्वे शब्दा व्यवस्थिताः  ॥ ३,१.३३ ॥
तां प्रातिपदिकार्थं च धात्वर्थं च प्रचक्षते  ।
सा नित्या सा महानात्मा तामाहुस्त्वतलादयः  ॥ ३,१.३४ ॥
प्राप्तक्रमा विशेषेषु क्रिया सैवाभिधीयते  ।
क्रमरूपस्य संहारे तत्सत्त्वमिति कथ्यते  ॥ ३,१.३५ ॥
सैव भावविकारेषु षडवस्थाः प्रपद्यते  ।
क्रमेण शक्तिभिः स्वाभिरेवं प्रत्यवभासते  ॥ ३,१.३६ ॥
आत्मभूतः क्रमोऽप्यस्या यत्रेदं कालदर्शनम्  ।
पौर्वापर्यादिरूपेण प्रविभक्तमिव स्थितम्  ॥ ३,१.३७ ॥
तिरोभावाभ्युपगमे भावानां सैव नास्तिता  ।
लब्धक्रमे तिरोभावे नश्यतीति प्रतीयते  ॥ ३,१.३८ ॥
पूर्वस्मात्प्रच्युता धर्मादप्राप्ता चोत्तरं पदम्  ।
तदन्तराले भेदानामाश्रयाज्जन्म कथ्यते  ॥ ३,१.३९ ॥
आश्रयः स्वात्ममात्रा वा भावा वा व्यतिरेकिनः  ।
स्वशक्तयो वा सत्ताया भेददर्शनहेतवः  ॥ ३,१.४० ॥
पृथिव्यादिष्वभिव्यक्तौ न संस्थानमपेक्षते  ।
अनुच्छिन्नाश्रयाज्जातिरनित्येऽप्याश्रये स्थिता  ॥ ३,१.४१ ॥
अनुच्छेद्याश्रयामेके सर्वां जातिं प्रचक्षते  ।
न यौगपद्यं प्रलये सर्वस्येति व्यवस्थिताः  ॥ ३,१.४२ ॥
प्रकृतौ प्रविलीनेषु भेदेष्वेकत्वदर्शिनाम्  ।
द्रव्यसत्त्वं प्रपद्यन्ते स्वाश्रया एव जातयः  ॥ ३,१.४३ ॥
ब्राह्मणत्वादयो भावाः सर्वप्राणिष्ववस्थिताः  ।
अभिव्यक्ताः स्वकार्याणां साधका इत्यपि स्मृतिः  ॥ ३,१.४४ ॥
चित्रादिष्वप्यभिव्यक्तिर्जातीनां कैश्चिदिष्यते  ।
प्राण्याश्रितास्तु ताः प्राप्तौ निमित्तं पुण्यपापयोः  ॥ ३,१.४५ ॥
ज्ञानं त्वस्मद्विशिष्टानां तासु सर्वेन्द्रियं विदुः  ।
आभ्यासान्मणिरूप्यादि- विशेषेष्विव तद्विदाम्  ॥ ३,१.४६ ॥
जात्युत्पलादिगन्धादौ भेदतत्त्वं यदाश्रितम्  ।
तद्भावप्रत्ययैर्लोकेऽनित्यत्वान्नाभिधीयते  ॥ ३,१.४७ ॥
अस्वशब्दाभिधानास्तु नरसिंहादिजातयः  ।
सरूपावयवेवान्या तासु श्रुतिरवस्थिता  ॥ ३,१.४८ ॥
जात्यवस्थापरिच्छेदे संख्या संख्यात्वमेव वा  ।
विप्रकर्षेऽपि संसर्गादुपकाराय कल्पते  ॥ ३,१.४९ ॥
लक्षणा शब्दसंस्कारे व्यापारः कार्यसिद्धये  ।
संख्याकर्मादिशक्तीनां श्रुतिसाम्येऽपि दृश्यते  ॥ ३,१.५० ॥
न विना संख्यया कश्चित्सत्त्वभूतोऽर्थ उच्यते  ।
अतः सर्वस्य निर्देशे संख्या स्यादविवक्षिता  ॥ ३,१.५१ ॥
एकत्वं वा बहुत्वं वा केषां चिदविवक्षितम्  ।
तद्धि जात्यभिधानाय द्वित्वं तु स्याद्विवक्षितम्  ॥ ३,१.५२ ॥
यद्येतौ व्याधितौ स्यातां देयं स्यादिदमौषधम्  ।
इत्येवं लक्षणेऽर्थस्य द्वित्वं स्यादविवक्षितम्  ॥ ३,१.५३ ॥
एकादिशब्दवाच्यायाः कर्मस्वङ्गत्वमिष्यते  ।
संख्यायाः खनति द्वाभ्यामिति रूपाद्धि साश्रिता  ॥ ३,१.५४ ॥
यजेत पशुनेत्यत्र संस्कारस्यापि संभवे  ।
यथा जातिस्तथैकत्वं साधनत्वेन गम्यते  ॥ ३,१.५५ ॥
लिङ्गात्तु स्यात्द्वितीयादेस्तदेकत्वं विवक्षितम्  ।
एकार्थविषयत्वे च तल्लिङ्गं जातिसंख्ययोः  ॥ ३,१.५६ ॥
अन्यत्राविहितस्यैव स विधिः प्रथमं पशोः  ।
क्रियायामङ्गभावश्च तत्त्वेतस्माद्विवक्षितम्  ॥ ३,१.५७ ॥
ग्रहास्त्वन्यत्र विहिता भिन्नसंख्याः पृथक्पृथक् ।
प्राजापत्या नवेत्येवम्- आदिभेदसमन्विताः  ॥ ३,१.५८ ॥
अङ्गत्वेन प्रतीतानां संमार्गे त्वङ्गिनां पुनः  ।
निर्देशं प्रति या संख्या सा कथं स्याद्विवक्षिता  ॥ ३,१.५९ ॥
नान्यत्र विधिरस्तीति संस्कारो नापि चाङ्गिता  ।
हेतुः संख्याविवक्षाया यत्नात्सा हि विवक्षिता  ॥ ३,१.६० ॥
संमार्जने विशेषश्च न ग्रहे क्व चिदाश्रितः  ।
विहितास्ते च संस्कार्याः सर्वेषामाश्रयस्ततः  ॥ ३,१.६१ ॥
प्रत्याश्रयं समाप्तायां जातावेकेन चेत्क्रिया  ।
पशुना न प्रकल्पेत तत्स्यादेव प्रकल्पनम्  ॥ ३,१.६२ ॥
एकेन च प्रसिद्धायां क्रियायां यदि संभवात् ।
पश्वन्तरमुपादेयमुपादानमनर्थकम्  ॥ ३,१.६३ ॥
यथैवाहितगर्भायां गर्भाधानामनर्थकम्  ।
तथैकेन प्रसिद्धायां पश्वन्तरमनर्थकम्  ॥ ३,१.६४ ॥
तावतार्थस्य सिद्धत्वादेकत्वस्याव्यतिक्रमम्  ।
के चिदिच्छन्ति न त्वत्र संख्याङ्गत्वेन गृह्यते  ॥ ३,१.६५ ॥
द्वितीयादि तु यल्लिङ्गमुक्तन्यायानुवादि तत् ।
न संख्या साधनत्वेन जातिवत्तेन गम्यते  ॥ ३,१.६६ ॥
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां संख्याभ्युपगमे सति  ।
युक्तं यत्साधनत्वं स्यान्न त्वन्यार्थोपलक्षणं  ॥ ३,१.६७ ॥
साधनत्वे पदार्थस्य सामर्थ्यं न प्रहीयते  ।
संख्याव्यापारधर्मोऽतस्तेन लिङ्गेन गम्यते  ॥ ३,१.६८ ॥
अपूर्वस्य विधेयत्वात्प्राधान्यमवसीयते  ।
विहितस्य परार्थत्वाच्छेशभावः प्रतीयते  ॥ ३,१.६९ ॥
संमार्गस्य विधेयत्वातन्यत्र विहिते ग्रहे  ।
विधिवाक्ये श्रुता संख्या लक्षणायां न बाध्यते  ॥ ३,१.७० ॥
विधिवाक्यान्तरे संख्या पशोर्नास्ति विरोधिनी  ।
तस्मात्सगुण एवासौ सहैकत्वेन गम्यते  ॥ ३,१.७१ ॥
निर्ज्ञातद्रव्यसंबन्धे यः कर्मण्युपदिश्यते  ।
गुनस्तेनार्थिता तस्य द्रव्येणेव प्रतीयते  ॥ ३,१.७२ ॥
कश्चिदेव गुणो द्रव्ये यथा सामर्थ्यलक्षणः  ।
आधारोऽपि गुणस्यैवं प्राप्तः सामर्थ्यलक्षणः  ॥ ३,१.७३ ॥
तयोस्तु पृथगर्थित्वे संबन्धो यः प्रतीयते  ।
न तस्मिन्नुपघातोऽस्ति कल्प्यमन्यन्न चाश्रुतम्  ॥ ३,१.७४ ॥
क्रियया योऽभिसंबन्धः स श्रुतिप्रापितस्तयोः  ।
आश्रयाश्रयिणोर्वाक्यान्नियमस्त्ववतिष्ठते  ॥ ३,१.७५ ॥
तत्र द्रव्यगुणाभावे प्रत्येकं स्याद्विकल्पनम्  ।
श्रुतिप्राप्तो हि संबन्धो बलवान् वाक्यलक्षणात् ॥ ३,१.७६ ॥
यदा तु जातिः शक्तिर्वा क्रियां प्रत्युपदिश्यते  ।
सामर्थ्यात्संनिधीयेते तत्र द्रव्यगुणौ तदा  ॥ ३,१.७७ ॥
जातीनां च गुणानां च तुल्येऽङ्गत्वे क्रियां प्रति  ।
गुणाः प्रतिनिधीयन्ते छागादीनां न जातयः  ॥ ३,१.७८ ॥
व्यक्तिशक्तेः समासन्ना जातयो न तथा गुणाः  ।
साक्षाद्द्रव्यं क्रियायोगि गुणस्तस्माद्विकल्पते  ॥ ३,१.७९ ॥
साम्येनान्यतराभावे विकल्पः कैश्चिदिष्यते  ।
अतद्गुणोऽतश्छागः स्यान्मेषो वा तद्गुणो भवेत् ॥ ३,१.८० ॥
जातेराश्रितसंख्यायाः प्रवृत्तिरुपलभ्यते  ।
संख्याविशेषमुत्सृज्य क्वचित्सैव प्रवर्तते  ॥ ३,१.८१ ॥
पराङ्गभूतं सामान्यं युज्यते द्रव्यसंख्यया  ।
स्वार्थं प्रवर्तमानं तु न संख्यामवलम्बते  ॥ ३,१.८२ ॥
यजेत पशुनेत्यत्र यज्यर्थायां पशुश्रुतौ  ।
कृतार्थैकेन पशुना प्रधानं भवति क्रिया  ॥ ३,१.८३ ॥
यावतां संभवो यस्य स कुर्यात्तावतां यदि  ।
आलम्भनं गुणैस्तेन प्रधानं स्यात्प्रयोजितम्  ॥ ३,१.८४ ॥
संमृज्यमानतन्त्रे तु ग्रहे यत्र क्रियाश्रुतिः  ।
संख्याविशेषग्रहणं नैव तत्राद्रियामहे  ॥ ३,१.८५ ॥
शिष्यमाणपरे वाक्ये यदेकग्रहणं कृतम्  ।
शेषे विशिष्टसंख्येऽपि व्यक्तं तल्लिङ्गदर्शनम्  ॥ ३,१.८६ ॥
समासप्रत्ययविधौ यथा निपतिता श्रुतिः  ।
गुणानां परतन्त्राणां न्यायेनैवोपपद्यते  ॥ ३,१.८७ ॥
गुणेऽपि नाङ्गीक्रियते प्रधानान्तरसिद्धये  ।
संख्या कर्ता तथा कर्मण्यविशिष्टः प्रतीयते  ॥ ३,१.८८ ॥
यस्यान्यस्य प्रसक्तस्य नियमार्था पुनः श्रुतिः  ।
निवृत्तौ चरितार्थत्वात्संख्या तत्राविवक्षिता  ॥ ३,१.८९ ॥
सरूपसमुदायात्तु विभक्तिर्या विधीयते  ।
एकस्तत्रार्थवान् सिद्धः समुदायस्य वाचकः  ॥ ३,१.९० ॥
प्रत्ययस्य प्रधानस्य समासस्यापि वा विधौ  ।
सिद्धः संख्याविवक्षायां सर्वथानुग्रहो गुणे  ॥ ३,१.९१ ॥
अभेदरूपं सादृश्यमात्मभूताश्च शक्तयः  ।
जातिपर्यायवाचित्वमेषामप्युपवर्ण्यते  ॥ ३,१.९२ ॥
दण्डोपादित्सया दण्डं यद्यपि प्रतिपद्यते  ।
न तस्मादेव सामर्थ्यात्स दण्डीति प्रतीयते  ॥ ३,१.९३ ॥
नेच्छानिमित्तादिच्छावानिति ज्ञानं प्रवर्तते  ।
तस्मात्सत्यपि सामर्थ्ये बुद्धिरर्थान्तराश्रया  ॥ ३,१.९४ ॥
स्वभावो व्यपदेश्यो वा सामर्थ्यं वावतिष्ठते  ।
सर्वस्यान्ते यतस्तस्माद्व्यवहारो न कल्पते  ॥ ३,१.९५ ॥
यदा भेदान् परित्यज्य बुद्ध्यैक इव गृह्यते  ।
व्यक्त्यात्मैव तदा तत्र बुद्धिरेका प्रवर्तते  ॥ ३,१.९६ ॥
भेदरूपैरनुस्यूतं यदैकमिव मन्यते  ।
समूहावग्रहा बुद्धिर्बहुभ्यो जायते तदा  ॥ ३,१.९७ ॥
*यदा सहविवक्षायामेकबुद्धिनिबन्धनः  ।
बद्धावयवविच्छेदः समुदायोऽभिधीयते  ॥ ३,१.९८ *॥
*प्रतिक्रियं समाप्तत्वादेको भेदसमन्वितः  ।
द्वन्द्वे द्वित्वादिभेदेन तदासावुपगम्यते  ॥ ३,१.९९ *॥
सकृत्प्रवृत्तावेकत्वमावृत्तौ सदृशात्मताम्  ।
भिन्नात्मकानां व्यक्तीनां भेदापोहात्प्रपद्यते  ॥ ३,१.१०० ॥
अनुप्रवृत्तेति यथा- भिन्ना बुद्धिः प्रतीयते  ।
अर्थो व्यावृत्तरूपोऽपि तथा तत्त्वेन गृह्यते  ॥ ३,१.१०१ ॥
सरूपाणां च सर्वेषां न भेदोपनिपातिनः  ।
विद्यन्ते वाचकाः शब्दा नापि भेदोऽवधार्यते  ॥ ३,१.१०२ ॥
ज्ञानशब्दार्थविषया विशेषा ये व्यवस्थिताः  ।
तेषां दुरवधारत्वाज्ज्ञानाद्येकत्वदर्शनम्  ॥ ३,१.१०३ ॥
ज्ञानेष्वपि यथार्थेषु तथा सर्वेषु जातयः  ।
संसर्गदर्शने सन्ति ताश्चार्थस्य प्रसाधिकाः  ॥ ३,१.१०४ ॥
ज्ञेयस्थमेव सामान्यं ज्ञानानामुपकारकम्  ।
न जातु ज्ञेयवज्ज्ञानं पररूपेण रूप्यते  ॥ ३,१.१०५ ॥
यथा ज्योतिः प्रकाशेन नान्येनाभिप्रकाश्यते  ।
ज्ञानाकारस्तथान्येन न ज्ञानेनोपगृह्यते  ॥ ३,१.१०६ ॥
*न चात्मसमवेतस्य सामान्यस्यावधारणे  ।
ज्ञानशक्तिः समर्था स्याज्ज्ञातस्यान्यस्य वस्तुनः  ॥ ३,१.१०७ *॥
*अयौगपद्ये ज्ञानानामस्येत्यग्रहणं न च  ।
यथोपलब्धि स्मरणमुपलब्धे च जायते  ॥ ३,१.१०८ *॥
घटज्ञानमिति ज्ञानं घटज्ञानविलक्षणम्  ।
घट इत्यपि यज्ज्ञानं विषयोपनिपाति तत् ॥ ३,१.१०९ ॥
यतो विषयरूपेण ज्ञानरूपं न गृह्यते  ।
अर्थरूपविविक्तं च स्वरूपं नावधार्यते  ॥ ३,१.११० ॥


३,२: द्रव्यसमुद्देशः
आत्मा वस्तु स्वभावश्च शरीरं तत्त्वमित्यपि  ।
द्रव्यमित्यस्य पर्यायास्तच्च नित्यमिति स्मृतम्  ॥ ३,२.१ ॥
सत्यं वस्तु तदाकारैरसत्यैरवधार्यते  ।
असत्योपाधिभिः शब्दैः सत्यमेवाभिधीयते  ॥ ३,२.२ ॥
अध्रुवेण निमित्तेन देवदत्तगृहं यथा  ।
गृहीतं गृहशब्देन शुद्धमेवाभिधीयते  ॥ ३,२.३ ॥
सुवर्णादि यथा युक्तं स्वैराकारैरपायिभिः  ।
रुचकाद्यभिधानानां शुद्धमेवैति वाच्यताम्  ॥ ३,२.४ ॥
आकारैश्च व्यवच्छेदात्सार्वार्थ्यमवरुध्यते  ।
यथैव चक्षुरादीनां सामर्थ्यं नालिकादिभिः  ॥ ३,२.५ ॥
तेष्वाकारेषु यः शब्दस्तथाभूतेषु वर्तते  ।
तत्त्वात्मकत्वात्तेनापि नित्यमेवाभिधीयते  ॥ ३,२.६ ॥
न तत्त्वातत्त्वयोर्भेद इति वृद्धेभ्य आगमः  ।
अतत्त्वमिति मन्यन्ते तत्त्वमेवाविचारितम्  ॥ ३,२.७ ॥
विकल्परूपं भजते तत्त्वमेवाविकल्पितम्  ।
न चात्र कालभेदोऽस्ति कालभेदश्चगृह्यते  ॥ ३,२.८ ॥
यथा विषयधर्माणां ज्ञानेऽत्यन्तमसंभवः  ।
तदात्मेव च तत्सिद्धमत्यन्तमतदात्मकम्  ॥ ३,२.९ ॥
तथा विकाररूपाणां तत्त्वेऽत्यन्तमसंभवः  ।
तदात्मेव च तत्तत्त्वमत्यम्न्तमतदात्मकम्  ॥ ३,२.१० ॥
सत्यमाकृतिसंहारे यदन्ते व्यवतिष्ठते  ।
तन्नित्यं शब्दवाच्यं तच्छब्दात्तच्च न भिद्यते  ॥ ३,२.११ ॥
न तदस्ति न तन्नास्ति न तदेकं न तत्पृथक् ।
न संसृष्टं विभक्तं वा विकृतं न च नान्यथा  ॥ ३,२.१२ ॥
तन्नास्ति विद्यते तच्च तदेकं तत्पृथक्पृथक् ।
संसृष्टं च विभक्तं च विकृतं तत्तदन्यथा  ॥ ३,२.१३ ॥
तस्य शब्दार्थसंबन्ध- रूपमेकस्य दृश्यते  ।
तद्दृश्यं दर्शनं द्रष्टा दर्शने च प्रयोजनम्  ॥ ३,२.१४ ॥
विकारापगमे सत्यं सुवर्णं कुण्डले यथा  ।
विकारापगमे सत्यां तथाहुः प्रकृतिं पराम्  ॥ ३,२.१५ ॥
वाच्या सा सर्वशब्दानां शब्दाश्च न पृथक्ततः  ।
अपृथक्त्वे च संबन्धस्तयोर्नानात्मनोरिव  ॥ ३,२.१६ ॥
आत्मा परः प्रियो द्वेष्यो वक्ता वाच्यं प्रयोजनम्  ।
विरुद्धानि यथैकस्य स्वप्ने रूपाणि चेतसः  ॥ ३,२.१७ ॥
अजन्मनि तथा नित्ये पौर्वापर्यविवर्जिते  ।
तत्त्वे जन्मादिरूपत्वं विरुद्धमुपलभ्यते  ॥ ३,२.१८ ॥

३.३: संबन्धसमुद्देश
ज्ञानं प्रयोक्तुर्बाह्योऽर्थः स्वरूपं च प्रतीयते  ।
शब्दैरुच्चरितैस्तेषां संबन्धः समवस्थितः  ॥ ३,३.१ ॥
प्रतिपत्तुर्भवत्यर्थे ज्ञाने वा संशयः क्वचित् ।
स्वरूपेषूपलभ्येषु व्यभिचारो न विद्यते  ॥ ३,३.२ ॥
अस्यायं वाचको वाच्य इति षष्ठ्या प्रतीयते  ।
योगः शब्दार्थयोस्तत्त्वमप्यतो व्यपदिश्यते  ॥ ३,३.३ ॥
नाभिधानं स्वधर्मेण संबन्धस्यास्ति वाचकम्  ।
अत्यन्तपरतन्त्रत्वाद्रूपं नास्यापदिश्यते  ॥ ३,३.४ ॥
उपकारात्स यत्रास्ति धर्मस्तत्रानुगम्यते  ।
शक्तीनामपि सा शक्तिर्गुणानामप्यसौ गुणः  ॥ ३,३.५ ॥
तद्धर्मणोस्तु ताच्छब्द्यं संयोगसमवाययोः  ।
तयोरप्युपकारार्था नियतास्तदुपाधयः  ॥ ३,३.६ ॥
का चिदेव हि सावस्था कार्यप्रसवसूचिता  ।
कस्य चित्केन चिद्यस्यां संयोग उपजायते  ॥ ३,३.७ ॥
निरात्मकानामुत्पत्तौ नियमः क्वचिदेव यः  ।
तेनैवाव्यपवर्गश्च प्राप्तभेदे स यत्कृतः  ॥ ३,३.८ ॥
आत्मान्तरस्य येनात्मा तदात्मेवावधार्यते  ।
यतश्चैकत्वनानात्वं तत्त्वं नाध्यवसीयते  ॥ ३,३.९ ॥
तां शक्तिं समवायाख्यां शक्तीनामुपकारिणीम्  ।
हेदाभेदावतिक्रान्तामन्यथैव व्यवस्थिताम्  ॥ ३,३.१० ॥
धर्मं सर्वपदार्थानामतीतः सर्वलक्षणः  ।
अनुगृह्णाति संबन्ध इति पूर्वेभ्य आगमः  ॥ ३,३.११ ॥
पदार्थीकृत एवान्यैः सर्वत्राभ्युपगम्यते  ।
संबन्धस्तेन शब्दार्थः प्रविभक्तुं न शक्यते  ॥ ३,३.१२ ॥
समवायात्स्व आधारः स्वा च जातिः प्रतीयते  ।
एकार्थसमवायात्तु गुणाः स्वाधार एव ये  ॥ ३,३.१३ ॥
द्रव्यत्वसत्तासंयोगाः स्वान्याधारोपबन्धनाः  ।
तत्प्रदेशविभागाश्च गुणा द्वित्वादयश्च ये  ॥ ३,३.१४ ॥
के चित्स्वाश्रयसंयुक्ताः के चित्तत्समवायिनः  ।
संयुक्तसमवेतेषु समवेतास्तथापरे  ॥ ३,३.१५ ॥
स्वाश्रयेण तु संयुक्तैः संयुक्तं विभु गम्यते  ।
समवायस्य संबन्धो नापरस्तत्र दृश्यते  ॥ ३,३.१६ ॥
संबन्धस्याविशिष्टत्वान्न चात्र नियमो भवेत् ।
तस्माच्छब्दार्थयोर्नैवं संबन्धः परिकल्प्यते  ॥ ३,३.१७ ॥
अदृष्टवृत्तिलाभेन यथा संयोग आत्मनः  ।
क्व चित्स्वस्वामियोगाख्योऽभेदेऽन्यत्रापि स क्रमः  ॥ ३,३.१८ ॥
प्राप्तिं तु समवायाख्यां वाच्यधर्मातिवर्तिनीम्  ।
प्रयोक्ता प्रतिपत्ता वा न शब्दैरनुगच्छति  ॥ ३,३.१९ ॥
अवाच्यमिति यद्वाच्यं तदवाच्यतया यदा  ।
वाच्यमित्यवसीयेत वाच्यमेव तदा भवेत् ॥ ३,३.२० ॥
अथाप्यवाच्यमित्येवं, न तद्वाच्यं प्रतीयते  ।
विवक्षितास्य यावस्था सैव नाध्यवसीयते  ॥ ३,३.२१ ॥
तथान्यथा सर्वथा च यस्यावाच्यत्वमुच्यते  ।
तत्रापि नैव सावस्था तैः शब्दैः प्रतिषिध्यते  ॥ ३,३.२२ ॥
न हि संशयरूपेऽर्थे शेषत्वेन व्यवस्थिते  ।
अव्युदासे स्वरूपस्य संशयोऽन्यः प्रवर्तते  ॥ ३,३.२३ ॥
यदा च निर्णयज्ञाने निर्णयत्वेन निर्णयः  ।
प्रक्रम्यते तदा ज्ञानं स्वधर्मे नावतिष्ठते  ॥ ३,३.२४ ॥
सर्वं मिथ्या ब्रवीमीति नैतद्वाक्यं विवक्ष्यते  ।
तस्य मिथ्याभिधाने हि प्रक्रान्तोऽर्थो न गम्यते  ॥ ३,३.२५ ॥
न च वाचकरूपेण प्रवृत्तस्यास्ति वाच्यता  ।
प्रतिपाद्यं न तत्तत्र येनान्यत्प्रतिपाद्यते  ॥ ३,३.२६ ॥
असाधिका प्रतिज्ञेति नेयमेवाभिधीयते  ।
यथा, तथास्य धर्मोऽपि नात्र कश्चित्प्रतीयते  ॥ ३,३.२७ ॥
व्यापारस्यापरो यस्मान्न व्यापारोऽस्ति कश्चन  ।
विरोधमनवस्थां वा तस्मात्सर्वत्र नाश्रयेत् ॥ ३,३.२८ ॥
इन्द्रियाणां स्वविषयेष्वनादिर्योग्यता यथा  ।
अनादिरर्थैः शब्दानां संबन्धो योग्यता तथा  ॥ ३,३.२९ ॥
असाधुरनुमानेन वाचकः कैश्चिदिष्यते  ।
वाचकत्वाविशेषे वा नियमः पुण्यपापयोः  ॥ ३,३.३० ॥
संबन्धशब्दे संबन्धो योग्यताञ्ं प्रति योग्यता  ।
समयाद्योग्यतासंविन्मातापुत्रादियोगवत् ॥ ३,३.३१ ॥
शब्दः कारणमर्थस्य स हि तेनोपजन्यते  ।
तथा च बुद्धिविषयादर्थाच्छब्दः प्रतीयते  ॥ ३,३.३२ ॥
भोजनाद्यपि मन्यन्ते बुद्ध्यर्थे यदसंभवि  ।
बुद्ध्यर्थादेव बुद्ध्यर्थे जाते तदपि दृश्यते  ॥ ३,३.३३ ॥
अनित्येष्वपि नित्यत्वमभिधेयात्मना स्थितम्  ।
अनित्यत्वं स्वशक्तिर्वा सा च नित्यान्न भिद्यते  ॥ ३,३.३४ ॥
शब्देनार्थस्य संस्कारो दृष्टादृष्टप्रयोजनः  ।
क्रियते सोऽभिसंबन्धमन्तरेण कथं भवेत् ॥ ३,३.३५ ॥
नावश्यमभिधेयेषु संस्कारः स तथाविधः  ।
दृस्यते न च संबन्धस्तथाभूतो विवक्षितः  ॥ ३,३.३६ ॥
सति प्रत्ययहेतुत्वं संबन्ध उपपद्यते  ।
शब्दस्यार्थे यतस्तत्र संबन्धोऽस्तीति गम्यते  ॥ ३,३.३७ ॥
नित्येऽनित्येऽपि वाप्यर्थे पुरुषेण कथंचन  ।
संबन्धोऽकृतसंबन्धैः शब्दैः कर्तुं न शक्यते  ॥ ३,३.३८ ॥
व्यपदेशे पदार्थानामन्या सत्तौपचारिकी  ।
सर्वावस्थासु सर्वेषामात्मरूपस्य दर्शिका  ॥ ३,३.३९ ॥
स्फटिकादि यथा द्रव्यं भिन्नरूपैरुपाश्रयैः  ।
स्वशक्तियोगात्संबन्धं ताद्रूप्येणेव गच्छति  ॥ ३,३.४० ॥
तद्वच्छब्दोऽपि सत्तायामस्यां पूर्वं व्यवस्थितः  ।
धर्मैरुपैति संबन्धमविरोधिविरोधिभिः  ॥ ३,३.४१ ॥
एवं च प्रतिषेध्येषु प्रतिषेधप्रकॢप्तये  ।
आश्रितेषूपचारेण प्रतिषेधः प्रवर्तते  ॥ ३,३.४२ ॥
आत्मलाभस्य जन्माख्या सता लभ्यं च लभ्यते  ।
यदि सज्जायते कस्मादथासज्जायते कथम्  ॥ ३,३.४३ ॥
सतो हि गन्तुर्गमनं, सति गम्ये प्रवर्तते  ।
गन्तृवच्चेन्न जन्मार्थो, न चेत्तद्वन्न जायते  ॥ ३,३.४४ ॥
उपचर्य तु कर्तारमभिधानप्रवृत्तये  ।
पुनश्च कर्मभावेन तां क्रियां च तदाश्रयाम्  ॥ ३,३.४५ ॥
अथोपचारसत्तैवं विधेयस्तत्र लादयः  ।
जन्मना तु विरोधित्वान्मुख्या सत्ता न विद्यते  ॥ ३,३.४६ ॥
आत्मानमात्मना बिभ्रदस्तीति व्यपदिश्यते  ।
अन्तर्भावाच्च तेनासौ कर्मणा न सकर्मकः  ॥ ३,३.४७ ॥
प्राक्च सत्ताभिसंबन्धान्मुख्या सत्ता कथं भवेत् ।
असंश्च नास्तेः कर्ता स्यादुपचारस्तु पूर्ववत् ॥ ३,३.४८ ॥
तस्माद्भिन्नेषु धर्मेषु विरोधिष्वविरोधिनीम्  ।
विरोधिख्यापनायैव शब्दैस्तैस्तैरुपाश्रिताम्  ॥ ३,३.४९ ॥
अभिन्नकालामर्थेषु भिन्नकालेष्ववस्थिताम्  ।
प्रवृत्तिहेतुं सर्वेषां शब्दानामौपचारिकीम्  ॥ ३,३.५० ॥
एतां सत्तां पदार्थो हि न कश्चिदतिवर्तते  ।
सा च संप्रतिसत्तायाः पृथग्भाश्ये निदर्शिता  ॥ ३,३.५१ ॥
प्रदेशस्यैकदेशं वा परतो वा निरूपणम्  ।
विपर्ययमभावं वा व्यवहारोऽनुवर्तते  ॥ ३,३.५२ ॥
यथेन्द्रियस्य वैगुण्यान्मात्राध्यारोपवानिव  ।
जायते प्रत्ययोऽर्थेभ्यस्तथैवोद्देशजा मतिः  ॥ ३,३.५३ ॥
अकृत्स्नविषयाभासं शब्दः प्रत्ययमाश्रितः  ।
अर्थमाहान्यरूपेण स्वरूपेणानिरूपितम्  ॥ ३,३.५४ ॥
रूपणव्यपदेशाभ्यां लौकिके वर्त्मनि स्थितौ  ।
ज्ञानं प्रत्यभिलापं च सदृशौ बालपण्डितौ  ॥ ३,३.५५ ॥
सर्वार्थरूपता शुद्धिर्ज्ञानस्य निरुपाश्रया  ।
ततोऽप्यस्य परां शुद्धिमेके प्राहुररूपिकाम्  ॥ ३,३.५६ ॥
उपप्लवो हि ज्ञानस्य बाह्याकारानुपातिता  ।
कालुष्यमिव तत्तस्य संसर्गे व्यतिभेदजम्  ॥ ३,३.५७ ॥
यथा च ज्ञानमालेखादशुद्धौ व्यवतिष्ठते  ।
तथोपाश्रयवानर्थः स्वरूपाद्विप्रकृष्यते  ॥ ३,३.५८ ॥
एवमर्थस्य शब्दस्य ज्ञानस्य च विपर्यये  ।
भावाभावावभेदेन व्यवहारानुपातिनौ  ॥ ३,३.५९ ॥
यथा भावमुपाश्रित्य तदभावोऽनुगम्यते  ।
तथाभावमुपाश्रित्य तद्भावोऽप्यनुगम्यते  ॥ ३,३.६० ॥
नाभावो जायते भावो नैति भावोऽनुपाख्यताम्  ।
एकस्मादात्मनोऽनन्यौ भावाभावौ विकल्पितौ  ॥ ३,३.६१ ॥
अभावस्यानुपाख्यत्वात्कारणं न प्रसाधकम्  ।
सोपाख्यस्य तु भावस्य कारणं किं करिश्यति  ॥ ३,३.६२ ॥
तस्मात्सर्वमभावो वा भावो वा सर्वमिष्यते  ।
न त्ववस्थान्तरं किं चिदेकस्मात्सत्यतः स्थितम्  ॥ ३,३.६३ ॥
तस्मान्नाभावमिच्छन्ति ये लोके भाववादिनः  ।
अभाववादिनो वापि न भावं तत्त्वलक्षणम्  ॥ ३,३.६४ ॥
अद्वये चैव सर्वस्मिन् स्वभावादेकलक्षणे  ।
परिकल्पेषु मर्यादा विचित्रैवोपलभ्यते  ॥ ३,३.६५ ॥
चतस्रो हि यथावस्था निरुपाख्ये प्रकल्पिताः  ।
एवं द्वैविध्यमप्येतद्भावाभावव्यपाश्रयम्  ॥ ३,३.६६ ॥
अविरोधी विरोधी वा सन्नसन् वापि युक्तितः  ।
क्रमवानक्रमो वापि नाभाव उपपद्यते  ॥ ३,३.६७ ॥
अविरोधी विरोधी वा सन्नसन् वापि तत्त्वतः  ।
क्रमवानक्रमो वापि तेन भावो न विद्यते  ॥ ३,३.६८ ॥
अभावे त्रिषु कालेषु न भेदस्यास्ति संभवः  ।
तस्मिन्नसति भावेऽपि त्रैकाल्यं नावतिष्ठते  ॥ ३,३.६९ ॥
आत्मतत्त्वपरित्यागः परतो नोपपद्यते  ।
आत्मतत्त्वं तु परतः स्वतो वा नोपकल्पते  ॥ ३,३.७० ॥
तत्त्वे विरोधो नानात्व उपकारो न कश्चन  ।
तत्त्वान्यत्वपरित्यागे व्यवहारो निवर्तते  ॥ ३,३.७१ ॥
यत्र द्रष्टा च दृश्यं च दर्शनं चाविकल्पितम्  ।
तस्यैवार्थस्य सत्यत्वं श्रितास्त्रय्यन्तवेदिनः  ॥ ३,३.७२ ॥
सामान्यं वा विशेषं वा यस्मादाहुर्विशेषवत् ।
शब्दास्तस्मादसत्येषु भेदेष्वेव व्यवस्थिताः  ॥ ३,३.७३ ॥
न ह्यभावस्य सद्भावे भावस्यात्मा प्रहीयते  ।
न चाभावस्य नास्तित्वे भावस्यात्मा प्रसूयते  ॥ ३,३.७४ ॥
न शाबलेयस्यास्तित्वं बाहुलेयस्य बाधकम्  ।
न शाबलेयो नास्तीति बाहुलेयः प्रकल्पते  ॥ ३,३.७५ ॥
अभावो यदि वस्तु स्यात्तत्रेयं स्यात्विचारणा  ।
ततश्च तदभावेऽपि स्याद्विचार्यमिदं पुनः  ॥ ३,३.७६ ॥
अवस्तु स्यादतीतं यद्व्यवहारस्य गोचरम्  ।
तत्र वस्तुगतो भेदो न निर्वचनमर्हति  ॥ ३,३.७७ ॥
अपदेऽर्थे पदन्यासः कारणस्य न विद्यते  ।
अथ च प्रागसद्भावः कारणे सति दृष्यते  ॥ ३,३.७८ ॥
का तस्य प्रागवस्थेति वस्त्वाश्रितमिदं पुनः  ।
प्रागवस्थेति न ह्येतद्द्वयमप्यस्त्यवस्तुनि  ॥ ३,३.७९ ॥
न चोर्ध्वमस्ति नास्तीति वचनायानिबन्धनम्  ।
अलं स्यादपदस्थानमेतद्वाचः प्रचक्षते  ॥ ३,३.८० ॥
अत्यद्भुता त्वियं वृत्तिर्यदभागं यदक्रमम्  ।
भावानां प्रागभूतानामात्मतत्त्वं प्रकाशते  ॥ ३,३.८१ ॥
विकल्पोत्थापितेनैव सर्वो भावेन लौकिकः  ।
मुख्येनेव पदार्थेन व्यवहारो विधीयते  ॥ ३,३.८२ ॥
भावशक्तिमतश्चैनां मन्यन्ते नित्यवादिनः  ।
भावमेव क्रमं प्राहुर्न भावादपरः क्रमः  ॥ ३,३.८३ ॥
क्रमान्न यौगपद्यस्य कश्चिद्भेदोऽस्ति तत्त्वतः  ।
यथैव भावान्नाभावः कश्चिदन्योऽवसीयते  ॥ ३,३.८४ ॥
कालस्याप्यपरं कालं निर्दिशन्त्येव लौकिकाः  ।
न च निर्देशमात्रेण व्यतिरेकोऽनुगम्यते  ॥ ३,३.८५ ॥
आधारं कल्पयन् बुद्ध्या नाभावे व्यवतिष्ठते  ।
अवस्तुष्वपि नोत्प्रेक्षा कस्य चित्प्रतिबध्यते  ॥ ३,३.८६ ॥
तस्माच्छक्तिविभागेन नित्यः सदसदात्मकः  ।
एकोऽर्थः शब्दवाच्यत्वे बहुरूपः प्रकाशते  ॥ ३,३.८७ ॥
व्यवहारश्च लोकस्य पदार्थैः परिकल्पितैः  ।
शास्त्रे पदार्थः कार्यार्थं लौकिकः प्रविभज्यते  ॥ ३,३.८८ ॥

३,४: भूयोद्रव्यसमुद्देशः
संसर्गरूपात्संभूताः संविद्रूपादपोद्धृताः  ।
शास्त्रे विभक्ता वाक्यार्थात्प्रकृतिप्रत्ययार्थवत् ॥ ३,४.१ ॥
निमित्तभूताः साधुत्वे शास्त्रादनुमितात्मकाः  ।
के चित्पदार्था वक्ष्यन्ते संक्शेपेण यथागमम्  ॥ ३,४.२ ॥
वस्तूपलक्षणं यत्र सर्वनाम प्रयुज्यते  ।
द्रव्यमित्युच्यते सोऽर्तो भेद्यत्वेन विवक्शितः  ॥ ३,४.३ ॥

३,५: गुणसमुदेश
संसर्गि भेदकं यद्यत्सव्यापारं प्रतीयते  ।
गुणत्वं परतन्त्रत्वात्तस्य शास्त्र उदाहृतम्  ॥ ३,५.१ ॥
द्रव्यस्याव्यपदेशस्य य उपादीयते गुणः  ।
भेदको व्यपदेशाय तत्प्रकर्षोऽभिधीयते  ॥ ३,५.२ ॥
सर्वस्यैव प्रधानस्य न विना भेदहेतुना  ।
प्रकर्षो विद्यते नापिऽशब्दस्योपैति वाच्यताम्  ॥ ३,५.३ ॥
विद्यमानाः प्रधानेषु न सर्वे भेदहेतवः  ।
विशेषशब्दैरुच्यन्ते व्यावृत्तार्थाभिधायिभिः  ॥ ३,५.४ ॥
वस्तूपलक्षणे तत्र विशेषो व्यापृतो यदि  ।
प्रकर्षो नियमाभावात्स्यादविज्ञातहेतुकः  ॥ ३,५.५ ॥
सर्वं च सर्वतोऽवश्यं नियमेन प्रकृष्यते  ।
संसर्गिणा निमित्तेन निकृष्टेनाधिकेन वा  ॥ ३,५.६ ॥
नापेक्षते निमित्तं च प्रकर्षे व्यापृतं यदि  ।
द्रव्यस्य स्यादुपादानं प्रकर्षं प्रत्यनर्थकं  ॥ ३,५.७ ॥
सव्यापारो गुणस्तस्मात्स्वप्रकर्षनिबन्धनः  ।
द्रव्यात्मानं भिनत्त्येव स्वप्रकर्षं निवेशयन्  ॥ ३,५.८ ॥
अरूपं पररूपेण द्रव्यमाख्यायते यथा  ।
अप्रकर्षं प्रकर्षेण गुणस्याविश्यते तथा  ॥ ३,५.९ ॥

३,६: दिक्समुद्देश
दिक्साधनं क्रिया काल इति वस्त्वभिधायिनः  ।
शक्तिरूपे पदार्थानामत्यन्तमनवस्थिताः  ॥ ३,६.१ ॥
व्यतिरेकस्य यो हेतुरवधिप्रतिपाद्ययोः  ।
ऋज्वित्येवं यतोऽन्येन विना बुद्धिः प्रवर्तते  ॥ ३,६.२ ॥
कर्मनो जातिभेदानामभिव्यक्तिर्यदाश्रया  ।
सा स्वैरुपाधिभिर्भिन्ना शक्तिर्दिगिति कथ्यते  ॥ ३,६.३ ॥
परापरत्वे मूर्तिनां देशभेदनिबन्धने  ।
तत एव प्रकल्पेते क्रमरूपे तु कालतः  ॥ ३,६.४ ॥
आकाशस्य प्रदेशेन भागैश्चान्यैः पृथक्पृथक् ।
सा संयोगविभागानामुपाधित्वाय कल्पते  ॥ ३,६.५ ॥
दिशो व्यवस्था देशानां दिग्व्यवस्था न विद्यते  ।
शक्तयः खलु भावानामुपकारप्रभाविताः  ॥ ३,६.६ ॥
प्रत्यस्तरूपा भावेषु दिक्पूर्वेत्यभिधीयते  ।
पूर्वबुद्धिर्यतो दिक्सा समाख्यामात्रमन्यथा  ॥ ३,६.७ ॥
स्वाङ्गाद्व्यवस्था या लोके न तस्यां नियता दिशः  ।
प्रत्यङ्मुखस्य यत्पश्चात्तत्पुरस्ताद्विपर्यये  ॥ ३,६.८ ॥
देशव्यवस्थानियमो दिक्षु न व्यवतिष्ठते  ।
रूढमप्यपरत्वेन पूर्वमित्यभिधीयते  ॥ ३,६.९ ॥
अतो भाषितपुंस्कत्वात्पुंवद्भावो न सिध्यति  ।
अस्मिन्नर्थे न शब्देन प्रसवः क्व चिदुच्यते  ॥ ३,६.१० ॥
दिक्शक्तेरभिधाने तु नियतं दिशि दर्शनम्  ।
पूर्वादिनां यथा षष्टेर्जीवितस्यावधारणे  ॥ ३,६.११ ॥
छायाभाभ्यां नगादीनां भागभेदः प्रकल्पते  ।
अतद्धर्मसु भावेषु भागभेदो न कल्पते  ॥ ३,६.१२ ॥
परमाणोरभागस्य दिशा भागो विधीयते  ।
भागप्रकल्पनाशक्तिं प्रथमां तां प्रचक्षते  ॥ ३,६.१३ ॥
अदेशाश्चाप्यभागाश्च निष्क्रमा निरुपाश्रयाः  ।
भावाः संसर्गिरूपात्तु शक्तिभेदः प्रकल्पते  ॥ ३,६.१४ ॥
निर्भागात्मकता तुल्या परमाणोर्घटस्य च  ।
भागः शक्त्यन्तरं तत्र परिमाणं च यत्तयोः  ॥ ३,६.१५ ॥
यतः प्रकल्पते भेदो भेदस्तत्रापि दृश्यते  ।
अदृष्टोपरतिं भेदमतोऽयुक्ततरं विदुः  ॥ ३,६.१६ ॥
सर्वत्र तस्य कार्यस्य दर्शनाद्विभुरिष्यते  ।
विभुत्वमेतदेवाहुरन्यः कायवतां विधिः  ॥ ३,६.१७ ॥
चैतन्यवत्स्थिता लोके दिक्कालपरिकल्पना  ।
प्रकृतिं प्राणिनां तां हि कोऽन्यथा स्थापयिष्यति  ॥ ३,६.१८ ॥
संकरो व्यवहाराणां प्रकृतेः स्याद्विपर्यये  ।
तस्मात्त्यजन्निमान् भावान् पुनरेवावलम्बते  ॥ ३,६.१९ ॥
तस्यास्तु शक्तेः पूर्वादि- भेदो भावान्तराश्रयः  ।
भिन्ना दिक्तेन भेदेन भेदायैवोपकल्पते  ॥ ३,६.२० ॥
अवधित्वेन चापेक्षा- योगे दिग्लक्षणो विधिः  ।
पूर्वमस्येति षष्ठ्येव दृष्टा धर्मान्तराश्रये  ॥ ३,६.२१ ॥
पूर्वादिनां विपर्यासोऽदृष्टश्चावध्यसंकरे  ।
ऋज्वेतदस्येत्येतच्च लिङ्गं न व्यतिकीर्यते  ॥ ३,६.२२ ॥
अन्तःकरणधर्मो वा बहिरेवं प्रकाशते  ।
अस्यां त्वन्तर्बहिर्भावः प्रक्रियायां न विद्यते  ॥ ३,६.२३ ॥
एकत्वमासां शक्तीनां नानात्वं वेति कल्पने  ।
अवस्तुपतिते ज्ञात्वा सत्यतो न परामृशेत् ॥ ३,६.२४ ॥
विकल्पातीततत्त्वेषु संकेतोपनिबन्धनाः  ।
भावेषु व्यवहारा ये लोकस्तत्रानुगम्यते  ॥ ३,६.२५ ॥
नैकत्वमस्त्यनानात्वं विनैकत्वेन नेतरत् ।
परमार्थे तयोरेष भेदोऽत्यन्तं न विद्यते  ॥ ३,६.२६ ॥
न शक्तीनां तथा भेदो यथा शक्तिमतां स्थितिः  ।
न च लौकिकमेकत्वं तासामात्मसु विद्यते  ॥ ३,६.२७ ॥
नैकत्वं व्यवतिष्ठेत नानात्वं चेन्न कल्पयेत् ।
नानात्वं चावहीयेत यद्येकत्वं न कल्पयेत् ॥ ३,६.२८ ॥

३,७: साधनसमुद्देश
स्वाश्रये समवेतानां तद्वदेवाश्रयान्तरे  ।
क्रियाणामभिनिष्पत्तौ सामर्थ्यं साधनं विदुः  ॥ ३,७.१ ॥
शक्तिमात्रासमूहस्य विश्वस्यानेकधर्मणः  ।
सर्वदा सर्वथा भावात्क्व चित्किं चिद्विवक्ष्यते  ॥ ३,७.२ ॥
साधनव्यवहारश्च बुद्ध्यवस्थानिबन्धनः  ।
सन्नसन् वार्थरूपेषु भेदो बुद्ध्या प्रकल्प्यते  ॥ ३,७.३ ॥
बुद्ध्या समीहितैकत्वान् पञ्चालान् कुरुभिर्यदा  ।
पुनर्विभजते वक्ता तदापायः प्रतीयते  ॥ ३,७.४ ॥
शब्दोपहितरूपांश्च बुद्धेर्विषयतां गतान्  ।
प्रत्यक्षमिव कंसादीन् साधनत्वेन मन्यते  ॥ ३,७.५ ॥
बुद्धिप्रवृत्तिरूपं च समारोप्याभिधातृभिः  ।
अर्थेषु शक्तिभेदानां क्रियते परिकल्पना  ॥ ३,७.६ ॥
व्यक्तौ पदार्थे शब्दादेर्जन्यमानस्य कर्मणः  ।
साधनत्वं तथा सिद्धं बुद्धिरूपप्रकल्पितम्  ॥ ३,७.७ ॥
स्वतन्त्रपरतन्त्रत्वे क्रमरूपं च दर्शितम्  ।
निरीहेष्वपि भावेषु कल्पनोपनिबन्धनम्  ॥ ३,७.८ ॥
शक्तयः शक्तिमन्तश्च सर्वे संसर्गवादिनाम्  ।
भावास्तेष्वस्वशब्देषु साधनत्वं निरूप्यते  ॥ ३,७.९ ॥
घटस्य दृशिकर्मत्वे महत्त्वादीनि साधनम्  ।
रूपस्य दृशिकर्मत्वे रूपत्वादीनि साधनम्  ॥ ३,७.१० ॥
स्वैः सामान्यविशेषैश्च शक्तिमन्तो रसादयः  ।
नियतग्रहणा लोके शक्तयस्तास्तथाश्रयैः  ॥ ३,७.११ ॥
इन्द्रियार्थमनःकर्तृ- संबन्धः साधनं क्व चित् ।
यद्यदा यदनुग्राहि तत्तदा तत्र साधनम्  ॥ ३,७.१२ ॥
स्वशब्दैरभिधाने तु स धर्मो नाभिधीयते  ।
विभक्त्यादिभिरेवासावुपकारः प्रतीयते  ॥ ३,७.१३ ॥
निमित्तभावो भावानामुपकारार्थमाश्रितः  ।
नतिरावर्जनेत्येवं सिद्धः साधनमिष्यते  ॥ ३,७.१४ ॥
स तेभ्यो व्यतिरिक्तो वा तेषामात्मैव वा तथा  ।
व्यतिरेकमुपाश्रित्य साधनत्वेन कल्प्यते  ॥ ३,७.१५ ॥
संदर्शनं प्रार्थनायां व्यवसाये त्वनन्तरा  ।
व्यवसायस्तथारम्भे साधनत्वाय कल्पते  ॥ ३,७.१६ ॥
पूर्वस्मिन् या क्रिया सैव परस्मिन् साधनं मता  ।
संदर्शने तु चैतन्यं विशिष्टं साधनं विदुः  ॥ ३,७.१७ ॥
निष्पत्तिमात्रे कर्तृत्वं सर्वत्रैवास्ति कारके  ।
व्यापारभेदापेक्षायां करणत्वादिसंभवः  ॥ ३,७.१८ ॥
पुत्रस्य जन्मनि यथा पित्रोः कर्तृत्वमुच्यते  ।
अयमस्यामियं त्वस्मादिति भेदो विवक्षया  ॥ ३,७.१९ ॥
गुणक्रियाणां कर्तारः कर्त्रा न्यक्कृतशक्तयः  ।
न्यक्तायामपि संपूर्णैः स्वैर्व्यापारैः समन्विताः  ॥ ३,७.२० ॥
करणत्वादिभिर्ज्ञाताः क्रियाभेदानुपातिभिः  ।
स्वातन्त्र्यमुत्तरं लब्ध्वा प्रधाने यान्ति कर्तृताम्  ॥ ३,७.२१ ॥
यथा राज्ञा नियुक्तेषु योद्धृत्वं योद्धृषु स्थितम्  ।
तेषु वृत्तौ तु लभते राजा जयपराजयौ  ॥ ३,७.२२ ॥
तथा कर्त्रा नियुक्तेषु सर्वेष्वेकार्थकारिषु  ।
कर्तृत्वं करणत्वादेरुत्तरं न विरुध्यते  ॥ ३,७.२३ ॥
अनाश्रिते तु व्यापारे निमित्तं हेतुरिष्यते  ।
आश्रितावधिभावं तु लक्षणे लक्षणं विदुः  ॥ ३,७.२४ ॥
द्रव्यादिविषयो हेतुः कारकं नियतक्रियम्  ।
कर्ता कर्त्रन्तरापेक्षः क्रियायां हेतुरिष्यते  ॥ ३,७.२५ ॥
क्रियायै करणं तस्य दृष्टः प्रतिनिधिस्तथा  ।
हेत्वर्था तु क्रिया तस्मान्न स प्रतिनिधीयते  ॥ ३,७.२६ ॥
प्रातिलोम्यानुलोम्याभ्यां हेतुरर्थस्य साधकः  ।
तादर्थ्यमानुलोम्येन हेतुत्वानुगतं तु तत् ॥ ३,७.२७ ॥
सर्वत्र सहजा शक्तिर्यावद्द्रव्यमवस्थिता  ।
क्रियाकाले त्वभिव्यक्तेराश्रयादुपकारिणी  ॥ ३,७.२८ ॥
कुड्यस्यावरणे शक्तिरस्यादीनां विदारणे  ।
सर्वदा स तु सन् धर्मः क्रियाकाले निरूप्यते  ॥ ३,७.२९ ॥
स्वा"न्गसंयोगिनः पाशा दैत्यानां वारुणा यथा  ।
व्यज्यन्ते विजिगीषूणां द्रव्याणां शक्तयस्तथा  ॥ ३,७.३० ॥
तैक्ष्ण्यगौरवकाठिन्य- संस्थानैः स्वैरसिर्यदा  ।
छेद्यं प्रति व्याप्रियते शक्तिमान् गृह्यते तदा  ॥ ३,७.३१ ॥
प्रा"न्निमित्तान्तरोद्भूतं क्रियायाः कैश्चिदिष्यते  ।
साधनं सहजं कैश्चित्क्रियान्यैः पूर्वमिष्यते  ॥ ३,७.३२ ॥
प्रवृत्तिरेव प्रथमं क्व चिदप्यनपाश्रिता  ।
शक्तीरेकाधिकरणे स्रोतोवदपकर्षति  ॥ ३,७.३३ ॥
अपूर्वं कालशक्तिं वा क्रियां वा कालमेव वा  ।
तमेवम्लक्सनं भावं के चिदाहुह्कथं च न  ॥ ३,७.३४ ॥
नित्याः षट्शक्तयोऽअन्येषां भेदाभेदसमन्विताः  ।
क्रियासंसिद्धयेऽर्थेषु जातिवत्समवस्थिताः  ॥ ३,७.३५ ॥
द्रव्याकारादिभेदेन ताश्चापरिमिता इव  ।
दृश्यन्ते तत्त्वमासां तु षट्शक्तीर्नातिवर्तते  ॥ ३,७.३६ ॥
निमित्तभेदादेकैव भिन्ना शक्तिः प्रतीयते  ।
षोढा कर्तृत्वमेवाहुस्तत्प्रवृत्तेर्निबन्धनम्  ॥ ३,७.३७ ॥
तत्त्वे वा व्यतिरेके वा व्यतिरिक्तं तदुच्यते  ।
शब्दप्रमाणको लोकः स शास्त्रेणानुगम्यते  ॥ ३,७.३८ ॥
परमार्थे तु नैकत्वं पृथक्त्वाद्भिन्नलक्षणम्  ।
पृथक्त्वैकत्वरूपेण तत्त्वमेव प्रकाशते  ॥ ३,७.३९ ॥
यत्पृथक्त्वमसंदिग्धं तदेकत्वान्न भिद्यते  ।
यदेकत्वमसंदिग्धं तत्पृथक्त्वान्न भिद्यते  ॥ ३,७.४० ॥
द्यौः क्षमा वायुरादित्यः सागराः सरितो दिशः  ।
अन्तःकरणतत्त्वस्य भागा बहिरवस्थिताः  ॥ ३,७.४१ ॥
कालविच्छेदरूपेण तदेवैकमवस्थितम्  ।
स ह्यपूर्वापरो भावः क्रमरूपेण लक्ष्यते  ॥ ३,७.४२ ॥
दृष्टो ह्यव्यतिरेकेऽपि व्यतिरेकोऽन्वयेऽसति  ।
वृक्षाद्यर्थान्वयस्तस्माद्विभक्त्यर्थोऽन्य इष्यते  ॥ ३,७.४३ ॥
सामान्यं कारकं तस्य सप्ताद्या भेदयोनयः  ।
षट्कर्माख्यादिभेदेन शेषभेदस्तु सप्तमी  ॥ ३,७.४४ ॥
[अथ कर्माधिकारः]
निर्वर्त्यं च विकार्यं च प्राप्यं चेति त्रिधा मतम्  ।
तत्रेप्सिततमं कर्म चतुर्धान्यत्तु कल्पितम्  ॥ ३,७.४५ ॥
औदासीन्येन यत्प्राप्यं यच्च कर्तुरनीप्सितम्  ।
संज्ञान्तरैरनाख्यातं यद्यच्चाप्यन्यपूर्वकम्  ॥ ३,७.४६ ॥
सती वाविद्यमाना वा प्रकृतिः परिणामिनी  ।
यस्य नाश्रियते तस्य निर्वर्त्यत्वं प्रचक्षते  ॥ ३,७.४७ ॥
प्रकृतेस्तु विवक्षायां विकार्यं कैश्चिदन्यथा  ।
निर्वर्त्यं च विकार्यं च कर्म शास्त्रे प्रदर्शितम्  ॥ ३,७.४८ ॥
यदसज्जायते सद्वा जन्मना यत्प्रकाश्यते  ।
तन्निर्वर्त्यं विकार्यं च कर्म द्वेधा व्यवस्थितम्  ॥ ३,७.४९ ॥
प्रकृत्युच्छेदसंभूतं किं चित्काष्ठादिभस्मवत् ।
किं चिद्गुणान्तरोत्पत्त्या सुवर्णादिविकारवत् ॥ ३,७.५० ॥
क्रियाकृता विशेषाणां सिद्धिर्यत्र न गम्यते  ।
दर्शनादनुमानाद्वा तत्प्राप्यमिति कथ्यते  ॥ ३,७.५१ ॥
विशेषलाभः सर्वत्र विद्यते दर्शनादिभिः  ।
केषां चित्तदभिव्यक्ति- सिद्धिर्दृष्टिविषादिषु  ॥ ३,७.५२ ॥
आभासोपगमो व्यक्तिः सोढत्वमिति कर्मणः  ।
विशेषाः प्राप्यमाणस्य क्रियासिद्धौ व्यवस्थिताः  ॥ ३,७.५३ ॥
निर्वर्त्यादिषु तत्पूर्वमनुभूय स्वतन्त्रताम्  ।
कर्त्रन्तराणां व्यापारे कर्म संपद्यते ततः  ॥ ३,७.५४ ॥
तद्व्यापारविवेकेऽपि स्वव्यापारे व्यवस्थितम्  ।
कर्मापदिष्टांल्लभते क्व चिच्छास्त्राश्रयान् विधीन्  ॥ ३,७.५५ ॥
निवृत्तप्रेषणं कर्म स्वक्रियावयवे स्थितम्  ।
निवर्तमाने कर्मत्वे स्वे कर्तृत्वेऽवतिष्ठते  ॥ ३,७.५६ ॥
तानि धात्वन्तराण्येव पचिसिध्यतिवद्विदुः  ।
भेदेऽपि तुल्यरूपत्वादेकत्वपरिकल्पना  ॥ ३,७.५७ ॥
एकदेशे समूहे च व्यापाराणां पचादयः  ।
स्वभावतः प्रवर्तन्ते तुल्यरूपसमन्विताः  ॥ ३,७.५८ ॥
न्यग्भावना न्यग्भवनं रुहौ शुद्धे प्रतीयते  ।
न्यग्भावना न्यग्भवनं ण्यन्तेऽपि प्रतिपद्यते  ॥ ३,७.५९ ॥
अवस्थां पञ्चमीमाहुर्ण्यन्ते तां कर्मकर्तरि  ।
निवृत्तप्रेषणाद्धातोः प्राकृतेऽर्थे णिजुच्यते  ॥ ३,७.६० ॥
ब्रवीति पचतेरर्थं सिध्यतिर्न विना णिचा  ।
स ण्यन्तः पचतेरर्थे प्राकृते व्यवतिष्ठते  ॥ ३,७.६१ ॥
केषां चिद्देवदत्तादेर्व्यापारो यः सकर्मके  ।
स विना देवदत्तादेः कटादिषु विवक्ष्यते  ॥ ३,७.६२ ॥
निवृत्तप्रेषणं कर्म स्वस्य कर्तुः प्रयोजकम्  ।
प्रेषणान्तरसंबन्धे ण्यन्ते लेनाभिधीयते  ॥ ३,७.६३ ॥
सदृशादिषु यत्कर्म- कर्तृत्वं प्रतिपद्यते  ।
आपत्त्यापादने तत्र विषयत्वं प्रति क्रिये  ॥ ३,७.६४ ॥
कुतश्चिदाहृत्य पदमेवं च परिकल्पने  ।
कर्मस्थभावकत्वं स्याद्दर्शनाद्यभिधायिनाम्  ॥ ३,७.६५ ॥
विशेषदर्शनं यत्र क्रिया तत्र व्यवस्थिता  ।
क्रियाव्यवस्था त्वन्येषां शब्दैरेव प्रकाश्यते  ॥ ३,७.६६ ॥
कालभावाध्वदेशानामन्तर्भूतक्रियान्तरैः  ।
सर्वैरकर्मकैर्योगे कर्मत्वमुपजायते  ॥ ३,७.६७ ॥
आधारत्वमिव प्राप्तास्ते पुनर्द्रव्यकर्मसु  ।
कालादयो भिन्नकक्ष्यं यान्ति कर्मत्वमुत्तरम्  ॥ ३,७.६८ ॥
अतस्तैः कर्मभिर्धातुर्युक्तोऽद्रव्यैरकर्मकः  ।
लस्य कर्मणि भावे च निमित्तत्वाय कल्पते  ॥ ३,७.६९ ॥
सर्वं चाकथितं कर्म भिन्नकक्ष्यं प्रतीयते  ।
धात्वर्थोद्देशभेदेन तन्नेप्सिततमं किल  ॥ ३,७.७० ॥
प्रधानकर्म कथितं यत्क्रियायाः प्रयोजकम्  ।
तत्सिद्धये क्रियायुक्तमन्यत्त्वकथितं स्मृतम्  ॥ ३,७.७१ ॥
दुह्यादिवन्नयत्यादौ कर्मत्वमकथाश्रयम्  ।
आख्यातानुपयोगे तु नियमाच्छेष इष्यते  ॥ ३,७.७२ ॥
अन्तर्भूतणिजर्थानां दुह्यादीनां णिजन्तवत् ।
सिद्धं पूर्वेण कर्मत्वं णिजन्तनियमस्तथा  ॥ ३,७.७३ ॥
करणस्य स्वकक्ष्यायां न प्रकर्षाश्रयो यथा  ।
कर्मणोऽपि स्वकक्ष्यायां न स्यादतिशयस्तथा  ॥ ३,७.७४ ॥
कर्मणस्त्वाप्तुमिष्टत्व आश्रितेऽतिशयो यतः  ।
आश्रीयते ततोऽत्यन्तं भेदः पूर्वेण कर्मणा  ॥ ३,७.७५ ॥
णिजन्ते च यथा कर्ता सक्रियः सन् प्रयुज्यते  ।
न दुह्यादौ तथा कर्ता निष्क्रियोऽपि प्रयुज्यते  ॥ ३,७.७६ ॥
भेदवाक्यं तु यन् ण्यन्ते नीदुहिप्रकृतौ च यत् ।
शब्दान्तरत्वान्नैवास्ति संस्पर्शस्तस्य धातुना  ॥ ३,७.७७ ॥
यथैवैकमपादानं शास्त्रे भेदेन दर्शितम्  ।
तथैकमेव कर्मापि भेदेन प्रतिपादितम्  ॥ ३,७.७८ ॥
निर्वर्त्यो वा विकार्यो वा प्राप्यो वा साधनाश्रयः  ।
क्रियाणामेव साध्यत्वात्सिद्धरूपोऽभिधीयते  ॥ ३,७.७९ ॥
अहितेषु यथा लौल्यात्कर्तुरिच्छोपजायते  ।
विषादिषु भयादिभ्यस्तथैवासौ प्रवर्तते  ॥ ३,७.८० ॥
प्रधानेतरयोर्यत्र द्रव्यस्य क्रिययोः पृथक् ।
शक्तिर्गुणाश्रया तत्र प्रधानमनुरुध्यते  ॥ ३,७.८१ ॥
प्रधानविषया शक्तिः प्रत्ययेनाभिधीयते  ।
यदा गुणे तदा तद्वदनुक्तापि प्रकाशते  ॥ ३,७.८२ ॥
पचावनुक्तं यत्कर्म क्त्वान्ते भावाभिधायिनि  ।
भुजौ शक्त्यन्तरेऽप्युक्ते तत्तद्धर्म प्रकाशते  ॥ ३,७.८३ ॥
इषेश्च गमिसंस्पर्शाद्ग्रामे यो लो विधीयते  ।
तत्रेषिणैव निर्भोगः क्रियते गमिकर्मणः  ॥ ३,७.८४ ॥
पक्त्वा भुज्यत इत्यत्र केषां चिन्न व्यपेक्षते  ।
ओदनं पचतिः सोऽसावनुमानात्प्रतीयते  ॥ ३,७.८५ ॥
तथाभिनिविशौ कर्म यत्ति"नन्तेऽभिधीयते  ।
क्त्वान्तेऽधिकरणत्वेऽपि न तत्रेच्छन्ति सप्तमीम्  ॥ ३,७.८६ ॥
यन्निर्वृत्ताश्रयं कर्म प्राप्तेरप्रचितं पुनः  ।
भक्ष्यादिविषयापत्त्या भिद्यमानं तदीप्सितम्  ॥ ३,७.८७ ॥
धातोरर्थान्तरे वृत्तेर्धात्वर्थेनोपसंग्रहात् ।
प्रसिद्धेरविवक्षातः कर्मणोऽकर्मिका क्रिया  ॥ ३,७.८८ ॥
भेदा य एते चत्वारः सामान्येन प्रदर्शिताः  ।
ते निमित्तादिभेदेन भिद्यन्ते बहुधा पुनः  ॥ ३,७.८९ ॥
[इति कर्माधिकारः]
[अथ करणाधिकारः]
क्रियायाः परिनिष्पत्तिर्यद्व्यापारादनन्तरम्  ।
विवक्ष्यते यदा तत्र करणत्वं तदा स्मृतम्  ॥ ३,७.९० ॥
वस्तुतस्तदनिर्देश्यं न हि वस्तु व्यवस्थितम्  ।
स्थाल्या पच्यत इत्येषा विवक्षा दृश्यते यतः  ॥ ३,७.९१ ॥
करणेषु तु संस्कारमारभन्ते पुनः पुनः  ।
विनियोगविशेषांश्च प्रधानस्य प्रसिद्धये  ॥ ३,७.९२ ॥
स्वकक्ष्यासु प्रकर्षश्च करणानां न विद्यते  ।
आश्रितातिशयत्वं तु परतस्तत्र लक्षणम्  ॥ ३,७.९३ ॥
स्वातन्त्र्येऽपि प्रयोक्तार आरादेवोपकुर्वते  ।
करणेन हि सर्वेषां व्यापारो व्यवधीयते  ॥ ३,७.९४ ॥
क्रियासिद्धौ प्रकर्षोऽयं न्यग्भावस्त्वेव कर्तरि  ।
सिद्धौ सत्यां हि सामान्यं साधकत्वं प्रकृष्यते  ॥ ३,७.९५ ॥
अस्यादीनां तु कर्तृत्वे तैक्ष्ण्यादि करणं विदुः  ।
तैक्ष्ण्यादीनां स्वतन्त्रत्वे द्वेधात्मा व्यवतिष्ठते  ॥ ३,७.९६ ॥
आत्मभेदेऽपि सत्येवमेकोऽर्थः स तथा स्थितः  ।
तदाश्रयत्वाद्भेदेऽपि कर्तृत्वं बाधकं ततः  ॥ ३,७.९७ ॥
यथा च संनिधानेन करणत्वं प्रतीयते  ।
तथैवासंनिधानेऽपि क्रियासिद्धेः प्रतीयते  ॥ ३,७.९८ ॥
स्तोकस्य वाभिनिर्वृत्तेरनिर्वृत्तेश्च तस्य वा  ।
प्रसिद्धिं करणत्वस्य स्तोकादीनां प्रचक्षते  ॥ ३,७.९९ ॥
धर्माणां तद्वता भेदादभेदाच्च विशिष्यते  ।
क्रियावधेरवच्छेद- विशेषाद्भिद्यते यथा  ॥ ३,७.१०० ॥
[इति करणाधिकारः]

[अथ कर्त्रधिकारः]
प्रागन्यतः शक्तिलाभान्न्यग्भावापादनादपि  ।
तदधीनप्रवृत्तित्वात्प्रवृत्तानां निवर्तनात् ॥ ३,७.१०१ ॥
अदृष्टत्वात्प्रतिनिधेः प्रविवेके च दर्शनात् ।
आरादप्युपकारित्वे स्वातन्त्र्यं कर्तुरुच्यते  ॥ ३,७.१०२ ॥
धर्मैरभ्युदितैः शब्दे नियमो न तु वस्तुनि  ।
कर्तृधर्मविवक्षायां शब्दात्कर्ता प्रतीयते  ॥ ३,७.१०३ ॥
एकस्य बुद्ध्यवस्थाभिर्भेदे च परिकल्पिते  ।
कर्तृत्वं करणत्वं च कर्मत्वं चोपजायते  ॥ ३,७.१०४ ॥
उत्पत्तेः प्रागसद्भावो बुद्ध्यवस्थानिबन्धनः  ।
अविशिष्टः सतान्येन कर्ता भवति जन्मनः  ॥ ३,७.१०॰ ॥
कारणं कार्यभावेन यदा वाव्यवतिष्ठते  ।
कार्यशब्दं तदा लब्ध्वा कार्यत्वेनोपजायते  ॥ ३,७.१०६ ॥
यथाहेः कुण्डलीभावो व्यग्राणां वा समग्रता  ।
तथैव जन्मरूपत्वं सतामेके प्रचक्षते  ॥ ३,७.१०७ ॥
विभक्तयोनि यत्कार्यं कारणेभ्यः प्रवर्तते  ।
स्वा जातिर्व्यक्तिरूपेण तस्यापि व्यवतिष्ठते  ॥ ३,७.१०८ ॥
भावेष्वेव पदन्यासः प्रज्ञाया वाच एव वा  ।
नास्तीत्यप्यपदे नास्ति न च सद्भिद्यते ततः  ॥ ३,७.१०९ ॥
बुद्धिशब्दौ प्रवर्तेते यथाभूतेषु वस्तुषु  ।
तेषामन्येन तत्त्वेन व्यवहारो न विद्यते  ॥ ३,७.११० ॥
आकाशस्य यथा भेदश्छायायाश्चलनं यथा  ।
जन्मनाशावभेदेऽपि तथा कैश्चित्प्रकल्पितौ  ॥ ३,७.१११ ॥
यथैवाकाशनास्तित्वमसन्मूर्तिनिरूपितम्  ।
तथैव मूर्तिनास्तित्वमसदाकाशनिश्रयम्  ॥ ३,७.११२ ॥
यथा तदर्थैर्व्यापारैः क्रियात्मा व्यपदिश्यते  ।
अभेदग्रहणादेष कार्यकारणयोः क्रमः  ॥ ३,७.११३ ॥
विकारो जन्मनः कर्ता प्रकृतिर्वेति संशये  ।
भिद्यते प्रतिपत्तृणां दर्शनं लि"न्गदर्शनैः  ॥ ३,७.११४ ॥
कॢपि संपद्यमाने या चतुर्थी सा विकारतः  ।
सुवर्णपिण्डे प्रकृतौ वचनं कुण्डलाश्रयम्  ॥ ३,७.११५ ॥
वाक्ये संपद्यतेः कर्ता स"न्घश्च्व्यन्तस्य कथ्यते  ।
वृत्तौ सङ्घीभवन्तीति ब्राह्मणानां स्वतन्त्रता  ॥ ३,७.११६ ॥
अत्वं संपद्यते यस्त्वं न तस्मिन् युष्मदाश्रया  ।
प्रवृत्तिः पुरुषस्यास्ति प्राकृतः स विधीयते  ॥ ३,७.११७ ॥
पूर्वावस्थामविजहत्संस्पृशन् धर्ममुत्तरम्  ।
संमूर्छित इवार्थात्मा जायमानोऽभिधीयते  ॥ ३,७.११८ ॥
सव्यापारतरः कश्चित्क्व चिद्धर्मः प्रतीयते  ।
संसृज्यन्ते च भावानां भेदवत्योऽपि शक्तयः  ॥ ३,७.११९ ॥
विपरीतार्थवृत्तित्वं पुरुषस्य विपर्यये  ।
गम्येत साधनं ह्यत्र सव्यापारं प्रतीयते  ॥ ३,७.१२० ॥
त्वमन्यो भवसीत्येषा तत्र स्यात्परिकल्पना  ।
राज्ञि भृत्यत्वमापन्ने यथा तद्वद्गतिर्भवेत् ॥ ३,७.१२१ ॥
संभावनात्क्रियासिद्धौ कर्तृत्वेन समाश्रितः  ।
क्रियायामात्मसाध्यायां साधनानां प्रयोजकः  ॥ ३,७.१२२ ॥
प्रयोगमात्रे न्यग्भावं स्वातन्त्र्यादेव निश्रितः  ।
अविशिष्टो भवत्यन्यैः स्वतन्त्रैर्मुक्तसंशयैः  ॥ ३,७.१२३ ॥
निमित्तेभ्यः प्रवर्तन्ते सर्व एव स्वभूतये  ।
अभिप्रायानुरोधोऽपि स्वार्थस्यैव प्रसिद्धये  ॥ ३,७.१२४ ॥
[इति कर्त्रधिकारः][अथ हेत्वधिकारः]
प्रेषणाध्येषणे कुर्वंस्तत्समर्थानि चाचरन्  ।
कर्तैव विहितां शास्त्रे हेतुसंज्ञां प्रपद्यते  ॥ ३,७.१२५ ॥
द्रव्यमात्रस्य तु प्रैषे पृच्छ्यादेर्लोड्विधीयते  ।
सक्रियस्य प्रयोगस्तु यदा स विषयो णिचः  ॥ ३,७.१२६ ॥
गुणक्रियायां स्वातन्त्र्यात्प्रेषणे कर्मतां गतः  ।
नियमात्कर्मसंज्ञायाः स्वधर्मेणाभिधीयते  ॥ ३,७.१२७ ॥
क्रियायाः प्रेरकं कर्म हेतुः कर्तुः प्रयोजकः  ।
कर्मार्था च क्रियोत्पत्ति- संस्कारप्रतिपत्तिभिः  ॥ ३,७.१२८ ॥
[इति हेत्वधिकारः]
[अथ संप्रदानाधिकारः]
अनिराकरणात्कर्तुस्त्यागा"न्गं कर्मणेप्सितम्  ।
प्रेरणानुमतिभ्यां च लभते संप्रदानताम्  ॥ ३,७.१२९ ॥
हेतुत्वे कर्मसंज्ञायां शेषत्वे वापि कारकम्  ।
रुच्यर्थादिषु शास्त्रेण संप्रदानाख्यमुच्यते  ॥ ३,७.१३० ॥
भेदस्य च विवक्षायां पूर्वां पूर्वां क्रियां प्रति  ।
परस्या"न्गस्य कर्मत्वान्न क्रियाग्रहणं कृतम्  ॥ ३,७.१३१ ॥
क्रियाणां समुदाये तु यदैकत्वं विवक्षितम्  ।
तदा कर्म क्रियायोगात्स्वाख्ययैवोपचर्यते  ॥ ३,७.१३२ ॥
भेदाभेदविवक्षा च स्वभावेन व्यवस्थिता  ।
तस्माद्गत्यर्थकर्मत्वे व्यभिचारो न दृश्यते  ॥ ३,७.१३३ ॥
विकल्पेनैव सर्वत्र संज्ञे स्यातामुभे यदि  ।
आरम्भेण न योगस्य प्रत्याख्यानं समं भवेत् ॥ ३,७.१३४ ॥
त्यागरूपं प्रहातव्ये प्राप्ये संसर्गदर्शनम्  ।
आस्थितं कर्म यत्तत्र द्वैरूप्यं भजते क्रिया  ॥ ३,७.१३५ ॥
[इति संप्रदानाधिकारः]

[अथापादानाधिकारः]
निर्दिष्टविषयं किं चिदुपात्तविषयं तथा  ।
अपेक्षितक्रियं चेति त्रिधापादानमुच्यते  ॥ ३,७.१३६ ॥
संयोगभेदाद्भिन्नात्मा गमिरेव भ्रमिर्यथा  ।
ध्रुवावधिरपायोऽपि समवेतस्तथाध्रुवे  ॥ ३,७.१३७ ॥
द्रव्यस्वभावो न ध्रौव्यमिति सूत्रे प्रतीयते  ।
अपायविषयं ध्रौव्यं यत्तु तावद्विवक्षितम्  ॥ ३,७.१३८ ॥
सरणे देवदत्तस्य ध्रौव्यं पाते तु वाजिनः  ।
आविष्टं यदपायेन तस्याध्रौव्यं प्रचक्षते  ॥ ३,७.१३९ ॥
उभावप्यध्रुवौ मेषौ यद्यप्युभयकर्मजे  ।
विभागे प्रविभक्ते तु क्रिये तत्र विवक्षिते  ॥ ३,७.१४० ॥
मेषान्तरक्रियापेक्षमवधित्वं पृथक्पृथक् ।
मेषयोः स्वक्रियापेक्षं कर्तृत्वं च पृथक्पृथक् ॥ ३,७.१४१ ॥
अभेदेन क्रियैका तु द्विसाध्या चेद्विवक्षिता  ।
मेषावपाये कर्तारौ यद्यन्यो विद्यतेऽवधिः  ॥ ३,७.१४२ ॥
गतिर्विना त्ववधिना नापाय इति गम्यते  ।
वृक्षस्य पर्णं पततीत्येवं भाष्ये निदर्शितम्  ॥ ३,७.१४३ ॥
भेदाभेदौ पृथग्भावः स्थितिश्चेति विरोधिनः  ।
युगपन्न विवक्ष्यन्ते सर्वे धर्मा बलाहके  ॥ ३,७.१४४ ॥
धनुषा विध्यतीत्यत्र विनापायविवक्षया  ।
करणत्वं यतो नास्ति तस्मात्तदुभयं सह  ॥ ३,७.१४५ ॥
एकैव वा सती शक्तिर्द्विरूपा व्यवतिष्ठते  ।
निमित्तं संज्ञयोस्तत्र परया बाध्यतेऽपरा  ॥ ३,७.१४६ ॥
निर्धारणे विभक्ते यो भीत्रादीनां च यो विधिः  ।
उपात्तापेक्षितापायः सोऽबुधप्रतिपत्तये  ॥ ३,७.१४७ ॥
[इत्यपादानाधिकारः]
[अथाधिकरणाधिकारः]
कर्तृकर्मव्यवहितामसाक्षाद्धारयत्क्रियाम्  ।
उपकुर्वत्क्रियासिद्धौ शास्त्रेऽधिकरणं स्मृतम्  ॥ ३,७.१४८ ॥
उपश्लेषस्य चाभेदस्तिलाकाशकटादिषु  ।
उपकारास्तु भिद्यन्ते संयोगिसमवायिनाम्  ॥ ३,७.१४९ ॥
अविनाशो गुरुत्वस्य प्रतिबन्धे स्वतन्त्रता  ।
दिग्विशेषादवच्छेद इत्याद्या भेदहेतवः  ॥ ३,७.१५० ॥
आकाशमेव केषां चिद्देशभेदप्रकल्पनात् ।
आधारशक्तिः प्रथमा सर्वसंयोगिनां मता  ॥ ३,७.१५१ ॥
इदमत्रेति भावानामभावान्न प्रकल्पते  ।
व्यपदेशस्तमाकाश- निमित्तं संप्रचक्षते  ॥ ३,७.१५२ ॥
कालात्क्रिया विभज्यन्त आकाशात्सर्वमूर्तयः  ।
एतावांश्चैव भेदोऽयमभेदोपनिबन्धनः  ॥ ३,७.१५३ ॥
यद्यप्युपवसिर्देश- विशेषमनुरुध्यते  ।
शब्दप्रवृत्तिधर्मात्तु कालमेवावलम्बते  ॥ ३,७.१५४ ॥
वसतावप्रयुक्तेऽपि देशोऽधिकरणं ततः  ।
अप्रयुक्तं त्रिरात्रादि कर्म चोपवसौ स्मृतम्  ॥ ३,७.१५५ ॥
[इत्यधिकरणाधिकारः]
[अथ शेषाधिकारः]
संबन्धः कारकेभ्योऽन्यः क्रियाकारकपूर्वकः  ।
श्रुतायामश्रुतायां वा क्रियायां सोऽभिधीयते  ॥ ३,७.१५६ ॥
द्विष्ठोऽप्यसौ परार्थत्वाद्गुणेषु व्यतिरिच्यते  ।
तत्राभिधीयमानः सन् प्रधानेऽप्युपयुज्यते  ॥ ३,७.१५७ ॥
निमित्तनियमः शब्दात्संबन्धस्य न गृह्यते  ।
कर्मप्रवचनीयैस्तु स विशेषोऽवरुध्यते  ॥ ३,७.१५८ ॥
साधनैर्व्यपदिष्टे च श्रूयमाणक्रिये पुनः  ।
प्रोक्ता प्रतिपदं षष्ठी समासस्य निवृत्तये  ॥ ३,७.१५९ ॥
निष्ठायां कर्मविषया षष्थी च प्रतिषिध्यते  ।
शेषलक्षणया षष्ठ्या समासस्तत्र नेष्यते  ॥ ३,७.१६० ॥
अन्येन व्यपदिष्टस्य यस्यान्यत्रोपजायते  ।
व्यतिरेकः स धर्मौ द्वौ लभते विषयान्तरे  ॥ ३,७.१६१ ॥
प्राधान्यं स्वगुणे लब्ध्वा प्रधाने याति शेषताम्  ।
सहयोगे स्वयोगेऽतः प्रधानत्वं न हीयते  ॥ ३,७.१६२ ॥
[इति शेषाधिकारः]
सिद्धस्याभिमुखीभाव- मात्रं संबोधनं विदुः  ।
प्राप्ताभिमुख्यो ह्यर्थात्मा क्रियासु विनियुज्यते  ॥ ३,७.१६३ ॥
संबोधनं न वाक्यार्थ इति पूर्वेभ्य आगमः  ।
उद्देशेन विभक्त्यर्था वाक्यार्थात्समपोद्धृताः  ॥ ३,७.१६४ ॥
विभक्त्यर्थेऽव्ययीभाव- वचनादवसीयताम्  ।
अन्यो द्रव्याद्विभक्त्यर्थः सोऽव्ययेनाभिधीयते  ॥ ३,७.१६५ ॥
द्रव्यं तु यद्यथाभूतं तदत्यन्तं तथा भवेत् ।
क्रियायोगेऽपि तस्यासौ द्रव्यात्मा नापहीयते  ॥ ३,७.१६६ ॥
तस्माद्यत्करणं द्रव्यं तत्कर्म न पुनर्भवेत् ।
सर्वस्य वान्यथाभावस्तस्य द्रव्यात्मनो भवेत् ॥ ३,७.१६७ ॥

३,८: क्रियासमुद्देश
यावत्सिद्धमसिद्धं वा साध्यत्वेनाभिधीयते  ।
आश्रितक्रमरूपत्वात्तत्क्रियेति प्रतियते  ॥ ३,८.१ ॥
कार्यकारणभावेन ध्वनतीत्याश्रितक्रमः  ।
ध्वनिः क्रमनिवृत्तौ तु ध्वनिरित्येव कथ्यते  ॥ ३,८.२ ॥
श्वेते श्वेतत इत्येतच्छ्वेतत्वेन प्रकाशते  ।
आश्रितक्रमरूपत्वादभिधानं प्रवर्तते  ॥ ३,८.३ ॥
गुणभूतैरवयवैः समूहः क्रमजन्मनाम्  ।
बुद्ध्या प्रकल्पिताभेदः क्रियेति व्यपदिश्यते  ॥ ३,८.४ ॥
समूहः स तत्बाभूतः प्रतिभेदं समूहिसु  ।
समाप्यते ततो भेदे कालभेदस्य संभवः  ॥ ३,८.५ ॥
क्रमात्सदसतां तेषामात्मानो न समूहिनाम्  ।
सद्वस्तुविषयैर्यान्ति संबन्धं चक्षुरादिभिः  ॥ ३,८.६ ॥
यथा गौरिति सम्घातः सर्वो नेन्द्रियगोचरः  ।
भागशस्तूपलब्धस्य बुद्धौ रूपं निरूप्यते  ॥ ३,८.७ ॥
इन्द्रियैरन्यथाप्राप्तौ भेदाम्शोपनिपातिभिः  ।
अलातचक्रवद्रूपं क्रियाणां परिकल्प्यते  ॥ ३,८.८ ॥
यथा च भागाः पचतेरुदकासेचनादयः  ।
उदकासेचनादिनां ज्ञेया भागास्तथापरे  ॥ ३,८.९ ॥
यश्चापकर्षपर्यन्तमनुप्राप्तः प्रतीयते  ।
तत्रैकस्मिन् क्रियाशब्दः केवले न प्रयुज्यते  ॥ ३,८.१० ॥
पूर्वोत्तरैस्तथा भागैः समवस्थापितक्रमः  ।
एकः सोऽप्यसदध्यासादाख्यातैरभिधीयते  ॥ ३,८.११ ॥
कालानुपाति यद्रूपं तदस्तीत्यनुगम्यते  ।
परितस्तु परिच्छिन्नं भाव इत्येव कथ्यते  ॥ ३,८.१२ ॥
व्यवहारस्य सिद्धत्वान्न चेयं गुणकल्पना  ।
उपचारो हि मुख्यस्य संभवादवतिष्ठते  ॥ ३,८.१३ ॥
आहितोत्तरशक्तित्वात्प्रत्येकं वा समूहिनः  ।
अनेकरूपा लक्ष्यन्ते क्रमवन्त इवाक्रमाः  ॥ ३,८.१४ ॥
अनन्तरं फलं यस्याः कल्पते तां क्रियां विदुः  ।
प्रधानभूतां तादर्थ्यादन्यासां तु तदाख्यता  ॥ ३,८.१५ ॥
*क्रियाप्रवृत्तौ यो हेतुस्तदर्थं यद्विचेष्टितम्  ।
अनपेक्ष्य प्रयुञ्जीत गच्छतीत्यवधारयन्  ॥ ३,८.१६ *॥
सत्सु प्रत्ययरूपोऽसौ भावो यावन्न जायते  ।
तावत्परेषां रूपेण साध्यः सन्नभिधीयते  ॥ ३,८.१७ ॥
सिद्धे तु साधनाकाङ्क्षा कृतार्थत्वान्निवर्तते  ।
न क्रियावाचिनां तस्मात्प्रयोगस्तत्र विद्यते  ॥ ३,८.१८ ॥
स चापूर्वापरिभूत एकत्वादक्रमात्मकः  ।
पूर्वापराणां धर्मेण तदर्थेनानुगम्यते  ॥ ३,८.१९ ॥
असन्निवर्तते तस्माद्यत्सत्तदुपलभ्यते  ।
तयोः सदसतोश्चासावात्मैक इव गृह्यते  ॥ ३,८.२० ॥
जातिमन्ये क्रियामाहुरनेकव्यक्तिवर्तिनीम्  ।
असाध्या व्यक्तिरूपेण सा साध्येवोपलभ्यते  ॥ ३,८.२१ ॥
अन्ते या वा क्रियाभागे जातिः सैव क्रिया स्मृता  ।
सा व्यक्तेरनुनिष्पादे जायमानेव गम्यते  ॥ ३,८.२२ ॥
स्वव्यापारविशिष्टानां सत्ता वा, कर्तृकर्मनाम्  ।
क्रिया व्यापारभेदेषु सत्ता वा समवायिनी  ॥ ३,८.२३ ॥
अन्त्ये वात्मनि या सत्ता सा क्रिया कैश्चिदिष्यते  ।
भाव एव हि धात्वर्थ इत्यविच्छिन्न आगमः  ॥ ३,८.२४ ॥
बुद्धिं तज्जातिमन्ये तु बुद्धिसत्तामथापरे  ।
प्रत्यस्तरूपां भावेषु क्रियेति प्रतिजानते  ॥ ३,८.२५ ॥
आविर्भावतिरोभावौ जन्मनाशौ तथापरैः  ।
षट्सु भावविकारेषु कल्पितौ व्यावहारिकौ  ॥ ३,८.२६ ॥
ताभ्यां सर्वप्रवृत्तीनामभेदेनोपसम्ग्रहः  ।
जन्मैवाश्रितसारूप्यं स्थितिरित्यभिधीयते  ॥ ३,८.२७ ॥
*जायमानान्न जन्र्नान्यद्विनाशेऽप्यपदार्थता  ।
अतो भावविकारेषु सत्तैका व्यवतिष्ठते  ॥ ३,८.२८ *॥
*पूर्वभागस्तु यज्जातात्तज्जन्मेत्यपदिश्यते  ।
आश्रितक्रमरूपेण निमित्तत्वे विवक्षिते  ॥ ३,८.२९ ॥
आख्यातशब्दैरर्थोऽसावेवंभूतोऽभिधीयते  ।
नामशब्दाः प्रवर्तन्ते संहरन्त इव क्रमम्  ॥ ३,८.३० ॥
फलं फलापदेशो वा वस्तु वा तद्विरोधि यत् ।
तदन्यदेव पूर्वेषां नाग इत्यपदिश्यते  ॥ ३,८.३१ ॥
नैवास्ति नैव नास्तीति वस्तुनो ग्रहनाद्विना  ।
कल्पते पररूपेण वस्त्वन्यदनुगम्यते  ॥ ३,८.३२ ॥
भावाभावौ घटादिनामस्पृशन्नपि पाणिना  ।
कश्चिद्वेदाप्रकाशेऽपि प्रकाशे तत एव वा  ॥ ३,८.३३ ॥
व्यापि सौक्ष्म्यं क्व चिद्याति क्व चित्संहन्यते पुनः  ।
अकुर्वाणोऽथ वा किं चित्स्वशक्त्यैवं प्रकाशते  ॥ ३,८.३४ ॥
सर्वरूपस्य तत्त्वस्य यत्क्रमेणेव दर्शनम्  ।
भागैरिव प्रकॢप्तिश्च तां क्रियामपरे विदुः  ॥ ३,८.३५ ॥
सत्ता स्वशक्तियोगेन सर्वरूपा व्यवस्थिता  ।
साध्या च साधनं चैव फलं भोक्ता फलस्य च  ॥ ३,८.३६ ॥
क्रियामन्ये तु मन्यन्ते क्व चिदप्यनपाश्रिताम्  ।
साधनैकार्थकारित्वे प्रवृत्तिमनपायिनीम्  ॥ ३,८.३७ ॥
सामान्यभूता सा पूर्वं भागशः प्रविभज्यते  ।
ततो व्यापाररूपेण साध्येव व्यवतिष्ठते  ॥ ३,८.३८ ॥
प्रकृतिः साधनानां सा प्रथमं तच्च कारकम्  ।
व्यापाराणां ततोऽन्यत्वमपरैरुपवर्ण्यते  ॥ ३,८.३९ ॥
बहूनां संभवेऽर्थानां के चिदेवोपकारिनः  ।
संसर्गे कश्चिदेसां तु प्राधान्येन प्रतीयते  ॥ ३,८.४० ॥
साध्यत्वात्तत्र चाख्यातैर्व्यापाराः सिद्धसाधनाः  ।
प्राधान्येनाभिधीयन्ते फलेनापि प्रवर्तिताः  ॥ ३,८.४१ ॥
एकत्वावृत्तिभावाभ्यां भेदाभेदसमन्वये  ।
संख्यास्तत्रोपलभ्यन्ते संख्येयावयवक्रियाः  ॥ ३,८.४२ ॥
सिद्धस्यार्थस्य पाकादेः कथं साधनयोगिता  ।
साध्यत्वे वा तिङन्तेन कृतां भेदो न कश्चन  ॥ ३,८.४३ ॥
तत्र कारकयोगाया यद्याख्यातं निबन्धनम्  ।
षष्ठ्वाः सा लेन संबन्धे व्युदस्ता कर्तृकर्मनोः  ॥ ३,८.४४ ॥
एकाभिधान एकोऽर्थो युगपच्च द्विधर्मभाक् ।
न संभवति सिद्धत्वे स साध्यः स्यात्कथं पुनः  ॥ ३,८.४५ ॥
एतावत्साधनं साध्यमेतावदिति कल्पना  ।
शास्त्र एव न वाक्येऽस्ति विभागः परमार्थतः  ॥ ३,८.४६ ॥
आख्यातशब्दे भागाभ्यां साध्यसाधनवर्तिता  ।
प्रकल्पिता यथा शास्त्रे स घञादिस्वपि क्रमः  ॥ ३,८.४७ ॥
साध्यत्वेन क्रिया तत्र धातुरूपनिबन्धना  ।
सत्त्वभावस्तु यस्तस्याः स घञादिनिबन्धनः  ॥ ३,८.४८ ॥
बन्धुताभेदरूपेण बन्धुशब्दे व्यवस्थिता  ।
समूहो बन्ध्ववस्था तु प्रत्ययेनाभिधीयते  ॥ ३,८.४९ ॥
तत्र यं प्रति साध्यत्वमसिद्धा तं प्रति क्रिया  ।
सिद्धा तु यस्मिन् साध्यत्वं न तमेव पुनः प्रति  ॥ ३,८.५० ॥
राज्ञः पुत्रस्य नप्तेति न राज्ञि व्यतिरिच्यते  ।
पुत्रस्यार्थः प्रधानत्वं न चास्य विनिवर्तते  ॥ ३,८.५१ ॥
मृगो धावति पश्येति साध्यसाधनरूपता  ।
तथा विषयभेदेन सरणस्योपपद्यते  ॥ ३,८.५२ ॥
लकृत्यक्तखलर्थानां तथाव्ययकृतामपि  ।
रूढिनिष्ठाघञादिनां धातुः साध्यस्य वाचकः  ॥ ३,८.५३ ॥
साध्यस्यापरिनिष्पत्तेः सोऽयमित्यनुपग्रहः  ।
तिङन्तैरन्तरेणेवमुपमानं ततो न तैः  ॥ ३,८.५४ ॥
साधनत्वं प्रसिद्धं च तिङ्क्षु संबन्धिनां यतः  ।
तेनाध्यारोप एव स्यादुपमा तु न विद्यते  ॥ ३,८.५५ ॥
न्यूनेषु च समाप्तार्थमुपमानं विधीयते  ।
क्रिया चैवाश्रये सर्वा तत्र तत्र समाप्यते  ॥ ३,८.५६ ॥
येनैव हेतुना हंसः पततीत्यभिधीयते  ।
आतौ तस्य समाप्तत्वादुपमार्थो न विद्यते  ॥ ३,८.५७ ॥
क्रियाणां जातिभिन्नानां सादृश्यं नावधार्यते  ।
सिद्धेश्च प्रक्रमे साध्यमुपमातुं न शक्यते  ॥ ३,८.५८ ॥
वनं वृक्षा इति यथा भेदाभेदव्यपाश्रयात् ।
अर्थात्मा भिद्यते भावे स बाह्याभ्यन्तरे क्रमः  ॥ ३,८.५९ ॥
सामान्ये भाव इत्यत्र यल्लिङ्गमुपलभ्यते  ।
भेदानामनुमेयत्वान्न तत्तेषु विवक्ष्यते  ॥ ३,८.६० ॥
निर्देशे चरितार्थत्वाल्लिङ्गं भावेऽविवक्सितम्  ।
उपमानविधित्वाच्च भावादन्यत्पचादिसु  ॥ ३,८.६१ ॥
भवतौ यत्पचादिनां तावदत्रोपदिश्यते  ।
न च लिङ्गं पचादिनां भवतौ समवस्थितम्  ॥ ३,८.६२ ॥
एकश्च सोऽर्थः सत्ताख्यः कथं चित्कैश्चिदुच्यते  ।
लिङ्गानि चास्य भिद्यन्ते पचिरूपादिभेदवत् ॥ ३,८.६३ ॥
आचार्यो मातुलश्चेति यथैको व्यपदिश्यते  ।
सम्बन्धिभेदादर्थात्मा स विधिः पक्तिभावयोः  ॥ ३,८.६४ ॥

३,९: कालसमुद्देशः
व्यापारव्यतिरेकेण कालमेके प्रचक्षते  ।
नित्यमेकं विभु द्रव्यं परिमाणं क्रियावताम्  ॥ ३,९.१ ॥
दिष्टिप्रस्थसुवर्णादि मूर्तिभेदाय कल्पते  ।
क्रियाभेदाय कालस्तु संख्या सर्वस्य भेदिका  ॥ ३,९.२ ॥
उत्पत्तौ च स्थितौ चैव विनाशे चापि तद्वताम्  ।
निमित्तं कालमेवाहुर्विभक्तेनात्मना स्थितम्  ॥ ३,९.३ ॥
तमस्य लोकयन्त्रस्य सूत्रधारं प्रचक्षते  ।
प्रतिबन्धाभ्यनुज्ञाभ्यां तेन विश्वं विभज्यते  ॥ ३,९.४ ॥
यदि न प्रतिबध्नीयात्प्रतिबन्धं च नोत्सृजेत् ।
अवस्था व्यतिकीर्येरन् पौर्वापर्यविनाकृताः  ॥ ३,९.५ ॥
तस्यात्मा बहुधा भिन्नो भेदैर्धर्मान्तराश्रयैः  ।
न हि भिन्नमभिन्नं वा वस्तु किं चन विद्यते  ॥ ३,९.६ ॥
नैको न चाप्यनेकोऽस्ति न शुक्लो नापि चासितः  ।
द्रव्यात्मा स तु संसर्गादेवंरूपः प्रकाशते  ॥ ३,९.७ ॥
संसर्गिनां तु ये भेदा विशेषास्तस्य ते मताः  ।
स भिन्नस्तैर्व्यवस्थानां कालो भेदाय कल्पते  ॥ ३,९.८ ॥
विशिष्टकालसंबन्धाद्वृत्तिलाभः प्रकल्पते  ।
शक्तीनां संप्रयोगस्य हेतुत्वेनावतिष्ठते  ॥ ३,९.९ ॥
जन्माभिव्यक्तिनियमाः प्रयोगोपनिबन्धनाः  ।
नित्याधीनस्थितित्वाच्च स्थितिर्नियमपूर्विका  ॥ ३,९.१० ॥
स्थितस्यानुग्रहस्तैस्तैर्धर्मैः संसर्गिभिस्ततः  ।
प्रतिबन्धस्तिरोभावः प्रहाणमिति चात्मनः  ॥ ३,९.११ ॥
प्रत्यवस्थं तु कालस्य व्यापारोऽत्र व्यवस्थितः  ।
काल एव हि विश्वात्मा व्यापार इति कथ्यते  ॥ ३,९.१२ ॥
मूर्तीनां तेन भिन्नानामाचयापचयाः पृथक् ।
लक्ष्यन्ते परिणामेन सर्वासां भेदयोगिना  ॥ ३,९.१३ ॥
जलयन्त्रभ्रमावेश- सदृशीभिः प्रवृत्तिभिः  ।
स कलाः कलयन् सर्वाः कालाख्यां लभते विभुः  ॥ ३,९.१४ ॥
प्रतिभद्धाश्च यास्तेन चित्रा विश्वस्य वृत्तयः  ।
ताः स एवानुजानाति यथा तन्तुः शकुन्तिकाः  ॥ ३,९.१५ ॥
विशिष्टकालसंबन्धाल्लब्धपाकासु शक्तिषु  ।
क्रियाभिव्यज्यते नित्या प्रयोगाख्येन कर्मणा  ॥ ३,९.१६ ॥
जातिप्रयुक्ता तस्यां तु फलव्यक्तिः प्रजायते  ।
कुतोऽप्यद्भुतया वृत्त्या शक्तिभिः सा नियम्यते  ॥ ३,९.१७ ॥
ततस्तु समवायाख्या शक्तिर्भेदस्य बाधिका  ।
एकत्वमिव ता व्यक्तीरापादयति कारणैः  ॥ ३,९.१८ ॥
अथास्मान्नियमादूर्ध्वं जातयो याः प्रयोजिकाः  ।
ताः सर्वा व्यक्तिमायान्ति स्वच्छे छाया इवाम्भसि  ॥ ३,९.१९ ॥
कारणानुविधायित्वादथ कारण पूर्वकाः  ।
गुणास्तत्रोपजायन्ते स्वजातिव्यक्तिहेतवः  ॥ ३,९.२० ॥
आश्रयाणां च नित्यत्वमाश्रितानां च नित्यता  ।
ता व्यक्तीरनुगृह्णाति स्थितिस्तेन प्रकल्पते  ॥ ३,९.२१ ॥
अनित्यस्य यथोत्पादे पारतन्त्र्यं तथा स्थितौ  ।
विनाशायैव तत्शृष्टमस्वाधीनस्थितिं विदुः  ॥ ३,९.२२ ॥
स्थितः संसर्गिभिर्भावैः स्वक्रियास्वनुगृह्यते  ।
नैषां सत्तामनुद्गृह्य वृत्तिर्जन्मवतां स्मृता  ॥ ३,९.२३ ॥
जराख्या कालशक्तिर्या शक्त्यन्तरविरोधिनी  ।
सा शक्तीः प्रतिबध्नाति जायन्ते च विरोधिनः  ॥ ३,९.२४ ॥
प्रयोजकास्तु ये भावाः स्थितिभागस्य हेतवः  ।
तिरोभवन्ति ते सर्वे यत आत्मा प्रहीयते  ॥ ३,९.२५ ॥
यथैवाद्बुतया वृत्त्या निष्क्रमं निर्निबन्धनम्  ।
अपदं जायते सर्वं तथास्यात्मा प्रहीयते  ॥ ३,९.२६ ॥
क्रिययोरपवर्गिण्योर्नानार्थसमवेतयोः  ।
संबन्धिना विनैकेन परिच्छेदः कथं भवेत् ॥ ३,९.२७ ॥
यथा तुलायां हस्ते वा नानाद्रव्यव्यवस्थितम्  ।
गुरुत्वं परिमीयेत कालादेवं क्रियागतिः  ॥ ३,९.२८ ॥
जहाति सहवृत्ताश्च क्रियाः स समवस्थिताः  ।
व्रीहिर्यथोदकं तेन हायनाख्यां प्रपद्यते  ॥ ३,९.२९ ॥
प्रतिबन्धाभ्यनुज्ञाभ्यां वृत्तिर्या तस्य शास्वती  ।
तया विभज्यमानोऽसौ भजते क्रमरूपतां  ॥ ३,९.३० ॥
कर्तृभेदात्तदर्थेषु प्रचयापचयौ गतः  ।
समत्वं विषमत्वं वा स एकः प्रतिपद्यते  ॥ ३,९.३१ ॥
क्रियाभेदाद्यथैकस्मिंस्तक्षाद्याख्या प्रवर्तते  ।
क्रियाभेदात्तथैकस्मिन्नृत्वाद्याख्योपजायते  ॥ ३,९.३२ ॥
आरम्भश्च क्रिया चैव निष्ठा चेत्यभिधीयते  ।
धर्मान्तराणामध्यास- भेदात्सदसदात्मनः  ॥ ३,९.३३ ॥
यावांश्च द्व्यणुकादीनां तावान् हिमवतोऽप्यसौ  ।
न ह्यात्मा कस्य चिद्भेत्तुं प्रचेतुं वापि शक्यते  ॥ ३,९.३४ ॥
अन्यैस्तु भावैरन्येषां प्रचयः परिकल्प्यते  ।
शनैरिदमिदं क्षिप्रमिति तेन प्रतीयते  ॥ ३,९.३५ ॥
असतश्च क्रमो नास्ति स हि भेत्तुं न शक्यते  ।
सतोऽपि चात्मतत्त्वं यत्तत्तथैवावतिष्ठते  ॥ ३,९.३६ ॥
क्रियोपाधिश्च सन् भूत- भविष्यद्वर्तमानताः  ।
एकादशाभिराकारैर्विभक्ताः प्रतिपद्यते  ॥ ३,९.३७ ॥
भूतः पञ्चविधस्तत्र भविष्यंश्च चतुर्विधः  ।
वर्तमानो द्विधाख्यात इत्येकादश कल्पनाः  ॥ ३,९.३८ ॥
काले निधाय स्वं रूपं प्रज्ञया यन्निगृह्यते  ।
भावास्ततो निवर्तन्ते तत्र संक्रान्तशक्तयः  ॥ ३,९.३९ ॥
भाविनां चैव यद्रूपं तस्य च प्रतिबिम्बकम्  ।
सुनिर्मृष्ट इवादर्शे काल एवोपपद्यते  ॥ ३,९.४० ॥
तृणपर्णलतादीनि यथा स्रोतोऽनुकर्षति  ।
प्रवर्तयति कालोऽपि मात्रा मात्रावतां तथा  ॥ ३,९.४१ ॥
आविश्येवानुसंधत्ते यथा गतिमतां गतीः  ।
वायुस्तत्रैव कालात्मा विधत्ते क्रमरूपताम्  ॥ ३,९.४२ ॥
अयनप्रविभागश्च गतीश्च ज्योतिषां ध्रुवा  ।
निवृत्तिप्रभवाश्चैव भूतानां तन्निबन्धनाः  ॥ ३,९.४३ ॥
मात्राणां परिणामा ये कालवृत्त्यनुपातिनः  ।
नक्षत्राख्या पृथक्तेषु चिह्नमात्रं तु तारकाः  ॥ ३,९.४४ ॥
रुतैर्मृगशकुन्तानां स्थावराणां च वृत्तिभिः  ।
छायादिपरिणामैश्च ऋतुधामा निरूप्यते  ॥ ३,९.४५ ॥
निर्भासोपगमो योऽयं क्रमवानिव दृश्यते  ।
अक्रमस्यापि विश्वस्य तत्कालस्य विचेष्टितम्  ॥ ३,९.४६ ॥
दूरान्तिकव्यवस्थानमध्वाधिकरणं यथा  ।
चिरक्षिप्रव्यवस्थानं कालाधिकरणं तथा  ॥ ३,९.४७ ॥
तस्याभिन्नस्य कालस्य व्यवहारे क्रियाकृताः  ।
भेदा इव त्रयः सिद्धा यांल्लोको नातिवर्तते  ॥ ३,९.४८ ॥
एकस्य शक्तयस्तिस्रः कालस्य समवस्थिताः  ।
यत्संबन्धेन भावानां दर्शनादर्शने सताम्  ॥ ३,९.४९ ॥
द्वाभ्यां स किल शक्तिभ्यां भावानां वरणात्मकः  ।
शक्तिस्तु वर्तमानाख्या भावरूपप्रकाशिनी  ॥ ३,९.५० ॥
अनागता जन्मशक्तेः शक्तिरप्रतिबन्धिका  ।
अतीताख्या तु या शक्तिस्तया जन्म विरुध्यते  ॥ ३,९.५१ ॥
तमःप्रकाशवत्त्वेते त्रयोऽध्वानो व्यवस्थिताः  ।
अक्रमास्तेषु भावानां क्रमः समुपलभ्यते  ॥ ३,९.५२ ॥
द्वौ तु तत्र तमोरूपावेकस्यालोकवत्स्थितिः  ।
अतीतमपि केषां चित्पुनर्विपरिवर्तते  ॥ ३,९.५३ ॥
युगपद्वर्तमानत्वं तद्धर्मा प्रतिपद्यते  ।
केषां चिद्वर्तमानत्वाच्चैति तद्वदतीतताम्  ॥ ३,९.५४ ॥
हेतुपकारादाक्षिप्तो वर्तमानत्वमागतः  ।
शान्तहेतूपकारः सन् पुनर्नोपैति दर्शनम्  ॥ ३,९.५५ ॥
द्वे एव कालस्य विभोः केषां चिच्छक्तिवर्त्मनी  ।
करोति याभ्यां भावानामुन्मीलननिमीलने  ॥ ३,९.५६ ॥
कलाभिः पृथगर्थाभिः प्रविभक्तं स्वभावतः  ।
के चिद्बुद्ध्यनुसंहार- लक्षणं तं प्रचक्षते  ॥ ३,९.५७ ॥
ज्ञानानुगतशक्तिं वा बाह्यं वा सत्यतः स्थितम्  ।
कालात्मानमनाश्रित्य व्यवहर्तुं न शक्यते  ॥ ३,९.५८ ॥
तिस्रो भावस्य भावस्य केषां चिद्भावशक्तयः  ।
ताभिः स्वशक्तिभिः सर्वं सदैवास्ति च नास्ति च  ॥ ३,९.५९ ॥
सत्त्वादव्यतिरेकेण तास्तिस्रोऽपि व्यवस्थिताः  ।
क्रमस्तास्तदभेदाच्च सदसत्त्वं न भिद्यते  ॥ ३,९.६० ॥
दर्शनादर्शनेनैकं दृष्टादृष्टं तदेव तु  ।
अध्वनामेकता नास्ति न च किं चिन्निवर्तते  ॥ ३,९.६१ ॥
शक्त्यात्मदेवतापक्षैर्भिन्नं कालस्य दर्शनम्  ।
प्रथमं तदविद्यायां यद्विद्यायां न विद्यते  ॥ ३,९.६२ ॥
अभेदे यदि कालस्य ह्रस्वदीर्घप्लुतादिषु  ।
दृश्यते भेदनिर्भासः स चिरक्षिप्रबुद्धिवत् ॥ ३,९.६३ ॥
ह्रस्वदीर्घप्लुतावृत्त्या नालिकासलिलादिषु  ।
कथं प्रचययोगः स्यात्कल्पनामात्रहेतुकः  ॥ ३,९.६४ ॥
अभिव्यक्तिनिमित्तस्य प्रचयेन प्रचीयते  ।
अभिन्नमपि शब्दस्य तत्त्वमप्रचयात्मकम्  ॥ ३,९.६५ ॥
एवं मात्रातुरीयस्य भेदो दाशतयस्य वा  ।
परिमाणविकल्पेन शब्दात्मनि न विद्यते  ॥ ३,९.६६ ॥
अनुनिष्पादिकल्पेन येऽन्तराल इव स्थिताः  ।
शब्दास्ते प्रतिपत्तॄणामुपायाः प्रतिपत्तये  ॥ ३,९.६७ ॥
विशिष्टमवधिं तं तमुपादाय प्रकल्पते  ।
कालः कालवतामेकः क्षणमासर्तुभेदभाक् ॥ ३,९.६८ ॥
बुद्ध्यवग्रहभेदाच्च व्यवहारात्मनि स्थितः  ।
तावानेव क्षणः कालो युगमन्वन्तराणि वा  ॥ ३,९.६९ ॥
प्रतिबन्धाभ्यनुज्ञाभ्यां नालिकाविवराश्रिते  ।
यदम्भसि प्रक्षरणं तत्कालस्यैव चेष्टितम्  ॥ ३,९.७० ॥
अल्पे महति वा छिद्रे तत्संबन्धे न भिद्यते  ।
कालस्य वृत्तिरात्मापि तमेवास्यानुवर्तते  ॥ ३,९.७१ ॥
आक्रीड इव कालस्य दृश्यते यः स्वशक्तिभिः  ।
बहुरूपस्य भावेषु बहुधा तेन भिद्यते  ॥ ३,९.७२ ॥
त्वचिसारस्य वा वृद्धिं तृणराजस्य वा दधत् ।
तावत्तद्वृद्धियोगेन कालतत्त्वं विकल्पते  ॥ ३,९.७३ ॥
व्यतिक्रमेऽपि मात्राणां तस्य नास्ति व्यतिक्रमः  ।
न गन्तृगतिभेदेन मार्गभेदोऽस्ति कश्चन  ॥ ३,९.७४ ॥
उदयास्तमयावृत्त्या ज्योतिषां लोकसिद्धया  ।
कालस्याव्यतिपातेऽपि ताद्धर्म्यमिव लक्ष्यते  ॥ ३,९.७५ ॥
आदित्यग्रहनक्षत्र- परिस्पन्दमथापरे  ।
भिन्नमावृत्तिभेदेन कालं कालविदो विदुः  ॥ ३,९.७६ ॥
क्रियान्तरपरिच्छेद- प्रवृत्ता या क्रियां प्रति  ।
निर्ज्ञातपरिमाणा सा काल इत्यभिधीयते  ॥ ३,९.७७ ॥
ज्ञाने रूपस्य संक्रान्तिर्ज्ञानेनैवानुसंहृतिः  ।
अतः क्रियान्तराभावे सा क्रिया काल इष्यते  ॥ ३,९.७८ ॥
भूतो घट इतीयं च सत्ताया एव भूतता  ।
भूता सत्तेति सत्तायाः सत्ता भूताभिधीयते  ॥ ३,९.७९ ॥
परतो भिद्यते सर्वमात्मा तु न विकल्प्यते  ।
पर्वतादिस्थितिस्तस्मात्पररूपेण भिद्यते  ॥ ३,९.८० ॥
प्रसिद्धभेदा व्यापारा विरूपावयवक्रियाः  ।
साहचर्येण भिद्यन्ते सरूपावयवक्रियाः  ॥ ३,९.८१ ॥
*व्यवधानमिवोपैति निवृत्त इव दृश्यते  ।
क्रियासमूहो भुज्यादिरन्तरालप्रवृत्तिभिः  ॥ ३,९.८२ *॥
*न च विच्छिन्नरूपोऽपि सोऽविरामान्निवर्तते  ।
सर्वैव हि क्रियान्येन सम्कीर्णेवोपलभ्यते  ॥ ३,९.८३ *॥
*तदन्तरालदृष्टा वा सर्वैवावयवक्रिया  *।
सादृश्यात्सति भेदे तु तदङ्गत्वेन गृह्यते  ॥ ३,९.८४ ॥
सदसद्वापि वस्तु स्यात्तृतीयं नास्ति किं चन  ।
तेन भूतभविष्यन्तौ मुक्त्वा मध्यं न विद्यते  ॥ ३,९.८५ ॥
निर्वृत्तिरूपमेकस्य भेदाभावान्न कल्पते  ।
सदसद्वापि तेनैकं क्रमरूपं कथं भवेत् ॥ ३,९.८६ ॥
बहूनां चानवस्थानादेकमेवोपलभ्यते  ।
यथोपलब्धि स्मरणं तत्र चाप्युपपद्यते  ॥ ३,९.८७ ॥
सदसद्रूपमेकं स्याद्सर्वस्यैकत्वकल्पने  ।
निर्वृत्तिरूपं निर्वृत्तेः सामान्यमथ वा भवेत् ॥ ३,९.८८ ॥
कार्योत्पत्तौ समर्थं वा स्वेन धर्मेण तत्तथा  ।
आत्मतत्त्वेन गृह्येत सा चास्मिन् वर्तमानता  ॥ ३,९.८९ ॥
क्रियाप्रबन्धरूपं यदध्यात्मं विनिगृह्यते  ।
संक्रान्तरूपमेकत्र तामाहुर्वर्तमानताम्  ॥ ३,९.९० ॥
क्रियातिपत्तिरत्यन्तं क्रियानुत्पत्तिलक्षणा  ।
न च भूतमनुत्पन्नं न भविष्यत्तथाविधम्  ॥ ३,९.९१ ॥
प्राग्विरुद्धक्रियोत्पादान्निर्वृत्ते वा विरोधिनि  ।
व्यापारेऽवधिभेदेन विषयस्तत्र भिद्यते  ॥ ३,९.९२ ॥
व्यभिचारे निमित्तस्य साधुत्वं न प्रकल्पते  ।
भाव्यासीदिति सूत्रेण तत्कालेऽन्यत्र शिष्यते  ॥ ३,९.९३ ॥
स्वकाल एव साधुत्वे कालभेदे गतिः कथम्  ।
वाक्यार्थादतदर्थेषु विशिष्टत्वं न सिध्यति  ॥ ३,९.९४ ॥
तदर्थश्चेदवयवो भाविनो भूततागतिः  ।
न स्यादत्यन्तभूतत्वमेवैकं तत्र संभवेत् ॥ ३,९.९५ ॥
विशिष्टकालता पूर्वं तथापि तु विशेषणे  ।
आश्रयात्सोऽन्तरङ्गत्वात्तत्र साधुर्भविष्यति  ॥ ३,९.९६ ॥
आमिश्र एव प्रक्रान्तः स पदार्थस्तथाविधः  ।
केवलस्य विमिश्रत्वं नित्येऽर्थे नोपपद्यते  ॥ ३,९.९७ ॥
शुद्धे च काले व्याख्यातमामिश्रे न प्रसिध्यति  ।
साधुत्वमयथाकालं तत्सूत्रेणोपदिश्यते  ॥ ३,९.९८ ॥
आख्यातपदवाच्येऽर्थे निर्वर्त्यत्वात्प्रधानता  ।
विशेषणं तदाक्षेपात्तत्काले व्यवतिष्ठते  ॥ ३,९.९९ ॥
संप्रत्ययानुकारो वा शब्दव्यापार एव वा  ।
अध्यस्यते विरुद्धेऽर्थे न च तेन विरुध्यते  ॥ ३,९.१०० ॥
भूतं भविष्यदित्येतौ प्रत्ययौ वर्तमानताम्  ।
अत्यजन्तौ प्रपद्येते विरुद्धाश्रयरूपताम्  ॥ ३,९.१०१ ॥
अध्वनो वर्तमानस्य विषयेण भविष्यता  ।
भाष्ये भविष्यत्कालेति कार्यार्थं व्यपदिश्यते  ॥ ३,९.१०३ ॥
इच्छा चिकीर्शतीत्यत्र स्वकालमनुरुध्यते  ।
भविष्यति प्रकृत्यर्थे तत्कालं नानुरुध्यते  ॥ ३,९.१०४ ॥
आशास्यमानतन्त्रत्वादाशंसायां विपर्ययः  ।
प्रयोक्तृधर्मः शब्दार्थे शब्दैरेवानुशज्यते  ॥ ३,९.१०५ ॥
अप्छालिबीजसंयोगे वर्तते निष्पदिर्यदा  ।
तत्रावयववृत्तित्वाद्भविष्यत्प्रतिषेधनम्  ॥ ३,९.१०६ ॥
फलप्रसवरूपे तु निष्पदौ भूतकालता  ।
धर्मान्तरेषु तद्रूपमध्यस्य परिकल्प्यते  ॥ ३,९.१०७ ॥
उपयुक्ते निमित्तानां व्यापारे फलसिद्धये  ।
तत्र रूपं यदध्यस्तं तत्कालं तत्प्रतीयते  ॥ ३,९.१०८ ॥
निष्पत्ताववधिः कश्चित्कश्चित्प्रतिविवक्षितः  ।
हेतुजन्मव्यपेक्षातः फलजन्मेति चोच्यते  ॥ ३,९.१०९ ॥
अबहिःसाधनाधीना सिद्धिर्यत्र विवक्षिता  ।
तत्साधनान्तराभावात्सिद्धमित्यपदिश्यते  ॥ ३,९.११० ॥
तस्मादवधिभेदेन सिद्धा मुख्यैव भूतता  ।
अनागतत्वमस्तित्वं हेतुधर्मव्यपेक्षणे  ॥ ३,९.१११ ॥
सतामिन्द्रियसंबन्धात्सैव सत्ता विशिष्यते  ।
भेदेन व्यवहारो हि वस्त्वन्तरनिबन्धनः  ॥ ३,९.११२ ॥
अस्तित्वं वस्तुमात्रस्य बुद्ध्या तु परिगृह्यते  ।
यः समासादनाद्भेदः स तत्र न विवक्षितः  ॥ ३,९.११३ ॥
योगाद्वा स्त्रीत्वपुंस्त्वाभ्यां न किं चिदवतिष्ठते  ।
स्वस्मिन्नात्मनि तत्रान्यद्भूतं भावि च कथ्यते  ॥ ३,९.११४ ॥

३,१०: पुरुषसमुद्देश
प्रत्यक्ता परभावश्चाप्युपाधी कर्तृकर्मनोः  ।
तयोः श्रुतिविशेषेण वाचकौ मध्यमोत्तमौ  ॥ ३,१०.१ ॥
सदसद्वापि चैतन्यमेताभ्यामवगम्यते  ।
चैतन्यभागे प्रथमः पुरुषो न तु वर्तते  ॥ ३,१०.२ ॥
बुधिजानातिचितिभिः प्रथमे पुरुषे सति  ।
सम्ज्ञानार्थैर्न चैतन्य- स्योपयोगः प्रकाश्यते  ॥ ३,१०.३ ॥
संबोधनार्थः सर्वत्र मध्यमे कैश्चिदिष्यते  ।
तथा संबोधने सर्वां प्रथमां युष्मदो विदुः  ॥ ३,१०.४ ॥
संबोधनं न लोकेऽस्ति विधातव्येन वस्तुना  ।
स्वाहेन्द्रशत्रुर्वर्धस्व यथा राजा भवेति च  ॥ ३,१०.५ ॥
युष्मदर्थस्य सिद्धत्वान्नियता चाद्युदात्तता  ।
युष्मदः प्रथमान्तस्य परश्चेन्न पदादसौ  ॥ ३,१०.६ ॥
गुणप्रधानताभेदः पुरुशादिविपर्ययः  ।
निर्देशश्चान्यथा शास्त्रे नित्यत्वान्न विरुध्यते  ॥ ३,१०.७ ॥
यथानिर्देशमर्थाः स्युर्येसां शास्त्रं विधायकम्  ।
किं चित्सामान्यमाश्रित्य स्थिते तु प्रतिपादनम्  ॥ ३,१०.८ ॥
योऽश्वे यः पीठ इत्यत्र भूतयोरश्वपीठयोः  ।
यथोपलक्षणार्थत्वं तथार्थेष्वनुशासनम्  ॥ ३,१०.९ ॥

३,११: संख्यासमुद्देश
संख्यावान् सत्त्वभूतोऽर्थः सर्व एवाभिधीयते  ।
भेदाभेदविभागो हि लोके संख्यानिबन्धनः  ॥ ३,११.१ ॥
स धर्मो व्यतिरिक्तो वा तेषामात्मैव वा तथा  ।
भेदहेतुत्वमाश्रित्य संख्येति व्यपदिश्यते  ॥ ३,११.२ ॥
समवेता परिच्छेद्ये क्व चिदन्यत्र सा स्थिता  ।
प्रकल्पयति भावानां संख्या भेदं तथात्मनः  ॥ ३,११.३ ॥
परत्वे चापरत्वे च भेदे तुल्या श्रुतिर्यथा  ।
संख्याशब्दाभिधेयत्वं भेदहेतोस्तथा गुणे  ॥ ३,११.४ ॥
अस्वतन्त्रे स्वतन्त्रत्वं परधर्मो यथा गुणे  ।
अभेद्ये भेद्यभावोऽपि द्रव्यधर्मस्तथा गुणे  ॥ ३,११.५ ॥
स्वबुद्ध्या तमपोद्धृत्य लोकोऽप्यागममाश्रितः  ।
स्वधर्मादन्यधर्मेण व्याचष्टे प्रतिपत्तये  ॥ ३,११.६ ॥
परोपकारतत्त्वानां स्वातन्त्र्येनाभिधायकः  ।
शब्दः सर्वपदार्थाना स्वधर्मद्विप्रकृष्यते  ॥ ३,११.७ ॥
यथैवाविषयं ज्ञानं न किं चिदवभासते  ।
तथा भावोऽप्यसंसृष्टो न कश्चिदुपलभ्यते  ॥ ३,११.८ ॥
भेदेन तु समाख्यातं यल्लोकोऽप्यनुवर्तते  ।
आगमाच्छास्त्रसदृशो व्यवहारः स वर्ण्यते  ॥ ३,११.९ ॥
बुद्धौ स्थितेषु तेष्वेवमध्यारोपो न दुर्लभः  ।
परधर्मस्य न ह्यत्र सदसत्त्वं प्रयोजकम्  ॥ ३,११.१० ॥
सामान्येष्वपि सामान्यं विशेषेषु विशिष्टता  ।
संख्यासु संख्या लिङ्गेषु लिङ्गमेवं प्रकल्पते  ॥ ३,११.११ ॥
अतो द्रव्याश्रितां संख्यामाहुः संसर्गवादिनः  ।
भेदाभेदव्यतीतेषु भेदाभेदविधायिनीम्  ॥ ३,११.१२ ॥
आत्मान्तरानां येनात्मा तद्रूप इव लक्ष्यते  ।
अतद्रूपेण संसर्गात्सा निमित्तसरूपता  ॥ ३,११.१३ ॥
संसृष्टेष्वपि निर्भागे भूतेष्वर्थक्रिया यथा  ।
सत्त्वादिषु च मात्रासु सर्वास्वेवं प्रतीयते  ॥ ३,११.१४ ॥
द्वित्वादियोनिरेकत्वं भेदास्तत्पूर्वका यतः  ।
विना तेन न संख्यानामन्यासामस्ति संभवः  ॥ ३,११.१५ ॥
एकत्वे बुद्धिसहिते निमित्तं द्वित्वजन्मनि  ।
एकत्वाभ्यां समुत्पन्नमेवं वा तत्प्रतीयते  ॥ ३,११.१६ ॥
एकत्वसमुदायो वा सापेक्षे वा पृथक्पृथक् ।
एकत्वे द्वित्वमित्येवं तयोर्द्विवचनं भवेत् ॥ ३,११.१७ ॥
एकोऽपि गुणभेदेन सङ्घो भेदं प्रकल्पयेत् ।
आश्रयाश्रयिभेदो हि तदाश्रयनिबन्धनः  ॥ ३,११.१८ ॥
संख्येयसङ्घसंख्यान- सङ्घः संख्येति कथ्यते  ।
विम्शत्यादिसु सान्यस्व द्रव्यसङ्घस्य भेदिका  ॥ ३,११.१९ ॥
एकविंशतिसंख्वावां संख्यान्तरसरूपयोः  ।
एकस्यां बुद्ध्यनावृत्त्या, भागयोरिव कल्पना  ॥ ३,११.२० ॥
असंख्यासमुदायत्वात्संख्याकार्यं विधीयते  ।
समूहत्वे तु तन्न स्यात्स्वाङ्गादिसमुदायवत् ॥ ३,११.२१ ॥
संख्येयान्तरतन्त्रासु या संख्यासु प्रवर्तते  ।
आवृत्तिवर्गसंख्येया तां संख्यां तादृशीं विदुः  ॥ ३,११.२२ ॥
न संख्यायां न संख्येये द्वौ दशेत्यस्ति संभवः  ।
भेदाभावान्न संख्यायां विरोधान्न तदाश्रये  ॥ ३,११.२३ ॥
संख्यायेते दशद्वर्गौ द्विदशा इति संख्यया  ।
तद्रूपे वापि संख्येय आवृत्तिः परिगण्यते  ॥ ३,११.२४ ॥
संख्या नाम न संख्यास्ति संज्ञैषेति यथोच्यते  ।
रूपं न रूपमप्येवं सम्ज्ञा सा हि सितादिषु  ॥ ३,११.२५ ॥
संख्यानजातियोगात्तु संख्या संख्येति कथ्यते  ।
रूपत्वजातियोगाच्च रूपे रूपमिति स्मृतम्  ॥ ३,११.२६ ॥
निमित्तमेकमित्यत्र विभक्त्या नाभिधीयते  ।
तद्वतस्तु यदेकत्वं विभक्तिस्तत्र वर्तते  ॥ ३,११.२७ ॥
एकस्य प्रचयो दृष्टः समूहश्च द्वयोस्तथा  ।
निमित्तव्यतिरेकेण संख्यान्या भेदिका ततः  ॥ ३,११.२८ ॥
तदेकमपि चैकत्वं विभक्तिश्रवणादृते  ।
नोच्यते तेन शब्देन विभक्त्या तु सहोच्यते  ॥ ३,११.२९ ॥
अन्वयव्यतिरेकौ च यदि स्याद्वचनान्तरम्  ।
स्यातामसति तस्मिम्श्च प्रकृत्यर्थो न कल्प्यते  ॥ ३,११.३० ॥
एकत्वमेक इत्यत्र शुद्धद्रव्यविशेषणम्  ।
सगुणस्तु प्रकृत्यर्थो विभक्त्यर्थेन भिद्यते  ॥ ३,११.३१ ॥
द्व्येकयोरिति निर्देशात्संख्यामात्रेऽपि संभवः  ।
एकादीनां प्रसिद्ध्या तु संख्येयार्थत्वमुच्यते  ॥ ३,११.३२ ॥

३,१२: उपग्रहसमुद्देश
य आत्मनेपदाद्भेदः क्व चिदर्थस्य गम्यते  ।
अन्यतश्चापि लादेशान्मन्यन्ते तमुपग्रहम्  ॥ ३,१२.१ ॥
क्व चित्साधनमेवासौ क्व चित्तस्य विशेषणम्  ।
साधनं तत्र कर्मादि व्यक्तवाचो विशेषणम्  ॥ ३,१२.२ ॥
क्रिया विषयभेदेन जीविकादिषु भिद्यते  ।
लादेशैः स क्रियाभेदो वाक्येष्वपि नियम्यते  ॥ ३,१२.३ ॥
धात्वर्थस्तद्विशेषश्चाप्युक्तः क्व चिदुपग्रहः  ।
धात्वर्थो गन्धनादिः स्याद्व्यतिहारो विशेषणम्  ॥ ३,१२.४ ॥
क्रियाप्रवृत्तावाख्याता कैश्चित्स्वार्थपरार्थता  ।
असति वा सति वापि विवक्षितनिबन्धना  ॥ ३,१२.५ ॥
केसां चित्कर्त्रभिप्राये णिचा सह विकल्पते  ।
आत्मनेपदमन्येसां तदर्था प्रकृतिर्यथा  ॥ ३,१२.६ ॥
क्रीणीष्व वपते धत्ते चिनोति चिनुतेऽपि च  ।
आप्तप्रयोगा दृश्यन्ते येषु ण्यर्थोऽभिधीयते  ॥ ३,१२.७ ॥
संविधानं पचादिनां क्व चिदर्थः प्रतीयते  ।
तन्निमित्ता यथान्यापि क्रियाधिश्रयणादिका  ॥ ३,१२.८ ॥
कर्त्रभिप्रायता सूत्रे क्रियाभेदोपलक्षणम्  ।
तथाभूता क्रिया या हि तत्कर्ता फलभाग्यतः  ॥ ३,१२.९ ॥
यथोपलक्ष्यते कालस्तारकादर्शनादिभिः  ।
तथा फलविशेषेण क्रियाभेदो निदर्श्यते  ॥ ३,१२.१० ॥
क्रियाविशेषवचने सामर्थ्यमुपरुध्यते  ।
केसां चिदन्ये तु कृताः स्वरितेतो ञितस्तथा  ॥ ३,१२.११ ॥
अनुबन्धश्च सिद्धेऽर्थे स्मृत्यर्थमनुषज्यते  ।
तुल्यार्थेष्वपि चावश्यं न सर्वेष्वेकधर्मता  ॥ ३,१२.१२ ॥
दृशीक्ष्योः सदृशेऽप्यर्थे नाभेदः प्रतिपूर्वयोः  ।
ण्यर्थोपादायिनस्तस्मान्न तुल्यार्थाः पचादिभिः  ॥ ३,१२.१३ ॥
उम्भ्यर्थे वर्तमानस्य करोतेर्भिन्नधर्मणः  ।
ण्यर्थोपादायिता तस्मान्नियताः शब्दशक्तयः  ॥ ३,१२.१४ ॥
तथा ह्यनुप्रयोगस्य करोतेरात्मनेपदे  ।
पूर्ववद्ग्रहणं प्राप्ते स्वरितं समुपस्थितम्  ॥ ३,१२.१५ ॥
एकत्वेऽपि क्रियाख्याते साधनाश्रयसंख्यया  ।
भिद्यते न तु लिङ्गाख्यो भेदस्तत्र तदाश्रितः  ॥ ३,१२.१६ ॥
तस्मादवस्थितेऽप्यर्थे कस्य चित्प्रतिबध्यते  ।
शब्दस्य शक्तिः स त्वेष शास्त्रेऽन्वाख्यायते विधिः  ॥ ३,१२.१७ ॥
यस्यार्थस्य प्रसिद्ध्यर्थमारभ्यन्ते पचादयः  ।
तत्प्रधानं फलं तेषां न लाभादि प्रयोजनम्  ॥ ३,१२.१८ ॥
यत्रोभौ स्वामिदासौ तु प्रारभेते सह क्रियाम्  ।
युगपद्धर्मभेदेन धातुस्तत्र न वर्तते  ॥ ३,१२.१९ ॥
यत्र प्रतिविधानार्थः पचिस्तत्रात्मनेपदम्  ।
परस्मैपदमन्यत्र संस्काराद्यभिधायिनि  ॥ ३,१२.२० ॥
संविधातुश्च सांनिध्याद्दासे धर्मोऽनुसज्यते  ।
प्लक्षशब्दस्य सांनिध्यान्न्यग्रोधे प्लक्षता यथा  ॥ ३,१२.२१ ॥
पुरोडाशाभिधानं च धानादिषु यथा स्थितम्  ।
छत्त्रिणा चाभिसंबन्धाच्छत्त्रिशब्दाभिधेयता  ॥ ३,१२.२२ ॥
अर्थात्प्रतीतमन्योन्यं पारार्थ्यमविवक्षितम्  ।
इत्ययं शेषविषयः कैश्चिदत्रानुवर्ण्यते  ॥ ३,१२.२३ ॥
अथ प्रतिविधाता यो हलैः कृषति पञ्चभिः  ।
भाष्ये नोदाहृतं कस्मात्प्राप्तं तत्रात्मनेपदम्  ॥ ३,१२.२४ ॥
प्रतीतत्वात्तदर्थस्य शेषत्वं यदि कल्प्यते  ।
न स्यात्प्राप्तविभाषासौ स्वरितेतां निवर्तिका  ॥ ३,१२.२५ ॥
शुद्धे तु संविधानार्थे कैश्चिदत्रेष्यते कृषिः  ।
तद्धर्मा यजिरित्येवं न स्यात्तत्रात्मनेपदम्  ॥ ३,१२.२६ ॥
अत्र तूपपदेनायमर्थभेदः प्रतीयते  ।
प्राप्ते विभाषा क्रियते तस्मान्नात्रात्मनेपदम्  ॥ ३,१२.२७ ॥

३,१३: लिङ्गसमुद्देश
स्तनकेशादिसंबन्धो विशिष्टा वा स्तनादयः  ।
तदुपव्यञ्जना जातिर्गुणावस्था गुणास्तथा  ॥ ३,१३.१ ॥
शब्दोपजनितोऽर्थात्मा शब्दसंस्कार इत्यपि  ।
लिङ्गानां लिङ्गतत्त्वज्ञैर्विकल्पाः सप्त दर्शिताः  ॥ ३,१३.२ ॥
उपादानविकल्पाश्च लिङ्गानां सप्त वर्णिताः  ।
विकल्पसंनियोगाभ्यां ये शब्देषु व्यवस्थिताः  ॥ ३,१३.३ ॥
तिस्रो जातय एवैताः केसां चित्समवस्थिताः  ।
अविरुद्धा, विरुद्धाभिर्गोमहिष्यादिजातिभिः  ॥ ३,१३.४ ॥
हस्तिन्यां वडवायां च स्त्रीति बुद्धेः समन्वयः  ।
अतस्तां जातिमिच्छन्ति द्रव्यादिसमवायिनीम्  ॥ ३,१३.५ ॥
परतन्त्रस्य यल्लिङ्गमपोद्धारे विवक्षिते  ।
तत्रासौ शब्दसंस्कारः शब्दैरेव व्यपाश्रितः  ॥ ३,१३.६ ॥
बुद्ध्या कल्पितरूपेषु लिङ्गेष्वपि च संभवः  ।
स्त्रीत्वादीनां व्यवस्था हि सा लिङ्गैर्व्यपदिश्यते  ॥ ३,१३.७ ॥
यथा सलिलनिर्भासा मृगतृष्णासु जायते  ।
जलोपलब्ध्यनुगुणाद्बीजाद्बुद्धिर्जलेऽसति  ॥ ३,१३.८ ॥
तथैवाव्यपदेश्येभ्यो हेतुभ्यस्तारकादिषु  ।
मुख्येभ्य इव लिङ्गेभ्यो भेदा लोके व्यवस्थिताः  ॥ ३,१३.९ ॥
व्यक्तेषु व्यक्तरूपाणां स्तनादीनां तु दर्शनात् ।
अव्यक्तव्यञ्जनाव्यक्तेर्जातिर्न परिकल्प्यते  ॥ ३,१३.१० ॥
अस्तित्वं च प्रतिज्ञाय सदादर्शनमिच्छतः  ।
अत्यन्तादर्शने न स्यादसत्त्वं प्रति निश्चयः  ॥ ३,१३.११ ॥
न चालमनुमानाय शब्दोऽदर्शनपूर्वकः  ।
सिद्धे हि दर्शने किं स्यादनुमानप्रयोजनम्  ॥ ३,१३.१२ ॥
आविर्भावस्तिरोभावः स्थितिश्चेत्यनपायिनः  ।
धर्मा मूर्तिषु सर्वासु लिङ्गत्वेनानुदर्शिताः  ॥ ३,१३.१३ ॥
सर्वमूर्त्यात्मभूतानां शब्दादिनां गुणे गुणे  ।
त्रयः सत्त्वादिधर्मास्ते सर्वत्र समवस्थिताः  ॥ ३,१३.१४ ॥
रूपस्य चात्ममात्रानां शुक्लादिनां प्रतिक्षणम्  ।
का चित्प्रलीयते का चित्कथं चिदभिवर्धते  ॥ ३,१३.१५ ॥
क्वथितोदकवच्चैषामनवस्थितवृत्तिता  ।
अजस्रं सर्वभावानां भाष्य एवोपवर्णिता  ॥ ३,१३.१६ ॥
प्रवृत्तेरेकरूपत्वं साम्यं वा स्थितिरुच्यते  ।
अविर्भावतिरोभाव- प्रवृत्त्या वावतिष्ठते  ॥ ३,१३.१७ ॥
गुणा इत्येव बुद्धेर्वा निमित्तत्वं स्थितिर्मता  ।
स्थितेश्च सर्वलिङ्गानां सर्वनामत्वमुच्यते  ॥ ३,१३.१८ ॥
स्थितेषु सर्वलिङ्गेषु विवक्षानियमाश्रयः  ।
कस्य चिच्छब्दसंस्कारे व्यापारः क्व चिदिष्यते  ॥ ३,१३.१९ ॥
संनिधाने निमित्तानां किं चिदेव प्रवर्तकम्  ।
यथा तक्षादिशब्दानां लिन्गेषु नियमस्तथा  ॥ ३,१३.२० ॥
भावतत्त्वदृशः शिष्टाः शब्दार्थेषु व्यवस्थिताः  ।
यद्यद्धर्मेऽङ्गतामेति लिङ्गं तत्तत्प्रचक्षते  ॥ ३,१३.२१ ॥
स्वरभेदाद्यथा शब्दाः साधवो विषयान्तरे  ।
लिङ्गभेदात्तथा सिद्धात्साधुत्वमनुगम्यते  ॥ ३,१३.२२ ॥
प्रयोगो विप्रयोगश्च लोके यत्रोपलभ्यते  ।
शास्त्रमारभ्यते तत्र न प्रयोगाविपर्यये  ॥ ३,१३.२३ ॥
उपाधिभेदादर्थेषु गुणधर्मस्य कस्य चित् ।
निमित्तभावः साधुत्वे विवक्षा च व्यवस्थिता  ॥ ३,१३.२४ ॥
हिमारण्ये महत्त्वेन युक्ते स्त्रीत्वमवस्थितम्  ।
ह्रस्वोपाधिविशिष्टायाः कुट्याः प्रसवयोगिता  ॥ ३,१३.२५ ॥
शब्दान्तरानां भिन्नेऽर्थ उपायाः प्रतिपत्तये  ।
एकतामिव निश्चित्य लघ्वर्थमुपदर्शिताः  ॥ ३,१३.२६ ॥
उत्पत्तिः प्रसवोऽन्येषां नाशः संस्त्यानमित्यपि  ।
आत्मरूपं तु भावानां स्थितिरित्यपदिश्यते  ॥ ३,१३.२७ ॥
दृष्टं निमित्तं केसां चिज्जात्यादिवदवस्थितम्  ।
दृष्टवच्छब्दसंस्कार- मात्रं तु परिकल्पितम्  ॥ ३,१३.२८ ॥
यथा प्रसिद्धेऽप्येकत्वे नानात्वाभिनिवेशिनः  ।
नानात्वं जनयन्तीव शब्दा लिङ्गेऽपि स क्रमः  ॥ ३,१३.२९ ॥
इदं वेयमयं वेति शब्दसंस्कारमात्रकम्  ।
निमित्तदर्शनादर्थे कैश्चित्सर्वत्र वर्ण्यते  ॥ ३,१३.३० ॥
नावश्यं विषयत्वेन निमित्तं व्यवतिष्ठते  ।
इन्द्रियादि यथादृष्टं भेदहेतुस्तदिष्यते  ॥ ३,१३.३१ ॥

३,१४: वृत्तिसमुद्देश
कुत्साप्रशंसातिशयैः समाप्तार्थं तु युज्यते  ।
पदं स्वार्थादयः सर्वे यस्मात्कुत्सादिहेतवः  ॥ ३,१४.१ ॥
देवदत्तादिकुत्सायां वर्तते कुत्सितश्रुतिः  ।
कुत्सितस्था तु या कुत्सा तदर्थः को विधीयते  ॥ ३,१४.२ ॥
प्रकृष्ट इति शुक्लादि- प्रकर्षस्याभिधायकः  ।
प्रकृष्टस्य प्रकर्षे तु तरबादिर्विधीयते  ॥ ३,१४.३ ॥
कुत्सितत्वेन कुत्स्यो वा न सम्यग्वापि कुत्सितः  ।
स्वशब्दाभिहिते केन विशिष्टोऽर्थः प्रतीयते  ॥ ३,१४.४ ॥
न च सांप्रतिकी कुत्सा भेदाभावात्प्रतीयते  ।
पूज्यते कुत्सितत्वेन प्रशस्तत्वेन कुत्स्यते  ॥ ३,१४.५ ॥
विशेषणविशेष्यत्वं पदयोरुपजायते  ।
न प्रातिपदिकार्थश्च तत्रैव व्यतिरिच्यते  ॥ ३,१४.६ ॥
विशेष्यं स्यादनिर्ज्ञातं निर्ज्ञातोऽर्थो विशेषणम्  ।
परार्थत्वेन शेषत्वं सर्वेषामुपकारिणाम्  ॥ ३,१४.७ ॥
विभक्तिभेदो नियमाद्गुणगुण्यभिधायिनोः  ।
सामानाधिकरण्यस्य प्रसिद्धिर्द्रव्यशब्दयोः  ॥ ३,१४.८ ॥
द्रव्येऽनिर्ज्ञातजातीये कृष्णशब्दः प्रयुज्यते  ।
अनिर्ज्ञातगुणे चैवं तिलशब्दः प्रवर्तते  ॥ ३,१४.९ ॥
सामान्यानामसंबन्धात्तौ विशेषे व्यवस्थितौ  ।
रूपाभेदाद्विशेषं तमभिव्यङ्क्तुं न शक्नुतः  ॥ ३,१४.१० ॥
तावेव संनिपतितौ भेदेन प्रतिपादने  ।
अवच्छेदमिवाधाय संशयं व्यपकर्षतः  ॥ ३,१४.११ ॥
द्रव्यात्मा गुणसंसर्ग- भेदादाश्रीयते पृथक् ।
जातिसंबन्धभेदाच्च द्वितीय इव गृह्यते  ॥ ३,१४.१२ ॥
निमित्तैरभिसंबन्धाद्या निमित्तसरूपता  ।
तयैकस्यापि नानात्वं रूपभेदात्प्रकल्पते  ॥ ३,१४.१३ ॥
द्रव्यावस्था तृतीया तु यस्यां संसृज्यते द्वयम्  ।
तयोरवस्थयोर्भेदादाश्रयत्वे नियुज्यते  ॥ ३,१४.१४ ॥
बुद्ध्यैकं भिद्यते भिन्नमेकत्वं चोपगच्छति  ।
बुद्ध्यावस्था विभज्यन्ते सा ह्यर्थस्य विधायिका  ॥ ३,१४.१५ ॥
व्यपदेशिवदेकस्मिन् बुद्ध्या नानात्वकल्पना  ।
तया कल्पितभेदः सन्नर्थात्मा व्यपदिश्यते  ॥ ३,१४.१६ ॥
क्रियाभेदेन दृष्टानामश्मादीनां पुनः पुनः  ।
किं चिद्दर्शनमन्येन दर्शनेनापदिश्यते  ॥ ३,१४.१७ ॥
प्रयोगभेदाद्धातूनां प्रकल्प्य बहुरूपताम्  ।
भेदाभेदावुपादाय क्व चिदेकाच्त्वमुच्यते  ॥ ३,१४.१८ ॥
अन्वयव्यतिरेकाभ्यामर्थवान् परिकल्पितः  ।
एको धात्वर्थविगमाद्वर्णत्वेनोपचर्यते  ॥ ३,१४.१९ ॥
द्रव्यात्मानस्त्रयस्तस्माद्बुद्धौ नाना व्यवस्थिताः  ।
आश्रयाश्रयिधर्मेणेत्ययं पूर्वेभ्य आगमः  ॥ ३,१४.२० ॥
सामानाधिकरण्यं च शब्दयोः कैश्चिदिष्यते  ।
विशेषणविशेष्यत्वं संज्ञासंज्ञित्वमेव च  ॥ ३,१४.२१ ॥
केषां चिज्जातिगुणयोरेकार्थसमवेतयोः  ।
वृत्तिः कृष्णतिलेष्विष्टा शब्दे द्रव्याभिधायिनि  ॥ ३,१४.२२ ॥
संस्तु रूपरसादिनामाश्रयो नाभिधीयते  ।
द्रव्याभिधानेन विना ततस्ते द्वन्द्वभाविनः  ॥ ३,१४.२३ ॥
द्रव्याभिधायी कृष्णादिराकाङ्क्षावान् प्रवर्तते  ।
निमित्तानुविधायित्वात्तत्तिलादौ न विद्यते  ॥ ३,१४.२४ ॥
एवं जातिमति द्रव्ये प्रत्यासन्ने क्रियां प्रति  ।
गुणधर्म गुणाविष्टं द्रव्यं भेदाय कल्पते  ॥ ३,१४.२५ ॥
गुणमात्राभिधायित्वं के चिदिच्छन्ति वृत्तिषु  ।
अजाश्वादिषु संबन्धाद्रूढीनामिव रूढिभिः  ॥ ३,१४.२६ ॥
तिले पूर्वमुपात्ते वा तत्रैव मतुबिष्यते  ।
स च धर्मः समासेषु गुणस्तस्माद्विशेषणम्  ॥ ३,१४.२७ ॥
[पट्वीमृद्व्योः समासे तु यद्यप्येकार्थवृत्तिता  ।
भिन्नमत्राधिकरणं प्राग्वृत्तेस्तच्च गृह्यते  ॥ ३,१४.२८ *॥
अनुस्यूतेव भेदाभ्यामेका प्रख्योपजायते  ।
यदा सहविवक्षां तामाहुर्द्वन्द्वैकशेषयोः  ॥ ३,१४.२९ ॥
इतरेतरयोगस्तु भिन्नसङ्घाभिधायिनाम्  ।
प्रत्येकं च समूहोऽसौ समूहिषु समाप्यते  ॥ ३,१४.३० ॥
व्यापारसमुदायस्य यथाधिश्रयणादिषु  ।
प्रत्येकं जातिवद्वृत्तिस्तथा द्वन्द्वपदेष्वपि  ॥ ३,१४.३१ ॥
शौण्डार्धर्चपुरोडाश- च्छत्त्रिणोऽत्र निदर्शनम्  ।
ते विष्णुमित्रा इति च भिन्नेषु सहचारिषु  ॥ ३,१४.३२ ॥
अर्थान्तराभिधायित्वं तथार्थान्तरवर्तिनाम्  ।
याभ्यां चैकमनेकार्थं ताभ्यामेवापरं पदम्  ॥ ३,१४.३३ ॥
समुदायान्तरत्वाच्च तादृशोऽर्थो न लौकिकः  ।
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां शास्त्रार्थोऽपि न दृश्यते  ॥ ३,१४.३४ ॥
दुःखा दुरुपपादा च तस्माद्भाष्येऽप्युदाहृता  ।
युगपद्वाचिता सा तु व्यवहारार्थमाश्रिता  ॥ ३,१४.३५ ॥
समुदायमुपक्रम्य पदं तस्यां प्रयुज्यते  ।
विभागेन समाख्याने ततस्तद्द्व्यर्थमुच्यते  ॥ ३,१४.३६ ॥
वाक्येऽपि नियता धर्माः के चिद्वृत्तौ द्वयोस्तथा  ।
ते त्वभेदेन सामर्थ्य- मात्र एवोपवर्णिताः  ॥ ३,१४.३७ ॥
वृत्तौ विशेषवृत्तित्वाद्भेदे सामान्यवाचिता  ।
उपमानसमासादौ श्यामादीनामुदाहृता  ॥ ३,१४.३८ ॥
वृत्तिरन्यपदार्थे या तस्या वाक्येष्वसंभवः  ।
चार्थे द्वन्द्वपदानां च भेदे वृत्तिर्न विद्यते  ॥ ३,१४.३९ ॥
भेदे सति निरादीनां क्रान्ताद्यर्थेष्वसंभवः  ।
प्राग्वृत्तेर्जातिवाचित्वं न च गौरखरादिषु  ॥ ३,१४.४० ॥
क्रीडाया, जीविकायाश्च वाक्येनावचनात्तथा  ।
न नित्यग्रहणं युक्तं कौटिल्ये यङ्विधौ यथा  ॥ ३,१४.४१ ॥
निर्धारणादिविषये व्यपेक्षैव यतः स्थिता  ।
समासप्रतिषेधानां ततो नास्ति प्रयोजनम्  ॥ ३,१४.४२ ॥
विधिभिः प्रतिषेधैश्च भेदाभेदनिदर्शनम्  ।
कृतं द्वन्द्वैकवद्भावे सङ्घवृत्त्युपदेशवत् ॥ ३,१४.४३ ॥
सामर्थ्यमविशेषोक्तमपि लोकव्यवस्थया  ।
वृत्त्यवृत्त्योः प्रयोगज्ञैर्विभक्तं प्रतिपत्तृभिः  ॥ ३,१४.४४ ॥
अर्थस्य विनिवृत्तत्वाल्लुगादि न विरुध्यते  ।
एकार्थीभाव एवातः समासाख्या विधीयते  ॥ ३,१४.४५ ॥
व्यवस्थितविभाषा च सामान्ये कैश्चिदिष्यते  ।
तथा वाक्यं व्यपेक्षायां समासोऽन्यत्र शिष्यते  ॥ ३,१४.४६ ॥
तुल्यश्रुतित्वात्तत्त्वेऽपि राजादीनामुपाश्रिते  ।
वृत्तौ विशेषणाकाङ्क्षा- गमकत्वान्निवर्तते  ॥ ३,१४.४७ ॥
संबन्धिशब्दः सापेक्षो नित्यं सर्वः प्रयुज्यते  ।
स्वार्थवत्सा व्यपेक्षास्य वृत्तावपि न हीयते  ॥ ३,१४.४८ ॥
समुदायेन संबन्धो येसां गुरुकुलादिना  ।
संस्पृश्यावयवांस्तेऽपि युज्यन्ते तद्वता सह  ॥ ३,१४.४९ ॥
अबुधान् प्रत्युपायाश्च विचित्राः प्रतिपत्तये  ।
शब्दान्तरत्वादत्यन्त- भेदो वाक्यसमासयोः  ॥ ३,१४.५० ॥
असमासे समासे च गोरथादिष्वदर्शनात् ।
युक्तादिनां न शास्त्रेण निवृत्त्यनुगमः कृतः  ॥ ३,१४.५१ ॥
शब्दान्तरत्वाद्युक्तादिः क्व चिद्वाक्ये प्रयुज्यते  ।
प्रपर्णप्रपलाशादौ गतशब्दश्च वृत्तिषु  ॥ ३,१४.५२ ॥
विशेषणविशेस्यत्वं कैश्चिदेकस्तथाश्रयः  ।
उपाये तत्त्वदर्शित्वादिष्यते वृत्तिवाक्ययोः  ॥ ३,१४.५३ ॥
पदं यथैव वृक्षादि विशिष्टेऽर्थे व्यवस्थितम्  ।
नीलोत्पलाद्यपि तथा भागाभ्यां वर्तते विना  ॥ ३,१४.५४ ॥
श्रोत्रियक्षेत्रियादिनां न च वासिष्ठगार्ग्यवत् ।
भेदेन प्रत्ययो लोके तुल्यरूपासमन्वयात् ॥ ३,१४.५५ ॥
सप्तपर्णादिवद्भेदो न वृत्तौ विद्यते क्व चित् ।
रूढ्यरूढिविभागोऽपि क्रियते प्रतिपत्तये  ॥ ३,१४.५६ ॥
या सामान्याश्रया संज्ञा विशेषविषया च या  ।
बहुलग्रहणान्नास्ति प्रवृत्तिरुभयोस्तयोः  ॥ ३,१४.५७ ॥
सुसूक्ष्मजटकेशादौ समासोऽवयवे यदि  ।
स्यात्स्यात्तत्रान्तरङ्गत्वाद्बाधकोऽवयवस्वरः  ॥ ३,१४.५८ ॥
समुदायस्य वृत्तौ च नैकदेशो विभाष्यते  ।
भेद एव विभाषाया नियतो विषयो यतः  ॥ ३,१४.५९ ॥
यतश्चाविषयः सोऽस्यास्तस्मान्नास्त्यकृतार्थता  ।
अभेदप्रक्रमेऽत्यन्तं भेदानामपसारणात् ॥ ३,१४.६० ॥
महाकष्टश्रितेत्येवं न स्याद्भेदः पदत्रये  ।
वृत्ताववयवस्यात्त्वं यस्मान्न प्रतिषिध्यते  ॥ ३,१४.६१ ॥
महारण्यमतीते तु त्रिपदाद्भिद्यते स्वरः  ।
यस्मात्तत्रान्तरङ्गत्वाद्बाधकोऽवयवस्वरः  ॥ ३,१४.६२ ॥
सतिशिष्टबलियस्त्वात्थाथादिस्वर एव तु  ।
द्विपदे तेन यगपत्त्रितयं न समस्यते  ॥ ३,१४.६३ ॥
येषामपूज्यमानत्वं परार्थानुगमात्मके  ।
विशेषणविशेष्यत्वमपि तेषां न कल्पते  ॥ ३,१४.६४ ॥
विशेषः श्रूयमाणोऽपि प्रधानेषु गुणेषु वा  ।
शब्दान्तरत्वाद्वाक्ये तु वृत्तौ नित्यं न विद्यते  ॥ ३,१४.६५ ॥
विशेषकर्मसंबन्धे निर्भुक्तेऽपि कृतादिभिः  ।
विशेषनिरपेक्षोऽन्यः कृतशब्दः प्रवर्तते  ॥ ३,१४.६६ ॥
अकर्मकत्वे सत्येवं क्तान्तं भावाभिधायि तत् ।
ततः क्रियावता कर्त्रा योगो भवति कर्मणाम्  ॥ ३,१४.६७ ॥
अविग्रहा गतादिस्था यथा ग्रामादिकर्मभिः  ।
संबध्यते क्रिया तद्वत्कृतपूर्व्यादिषु स्थिता  ॥ ३,१४.६८ ॥
मुण्डिसूत्र्वादयोऽसद्भिर्भागैरनुगता इव  ।
विभक्ताः कल्पितात्मानो धातवः कुट्टिचर्चिवत् ॥ ३,१४.६९ ॥
पुत्रीयतौ न पुत्रोऽस्ति विशेषेच्छा तु तादृशी  ।
विनैव पुत्रानुगमाद्या पुत्रे व्यवतिष्ठते  ॥ ३,१४.७० ॥
प्राणैर्विना यथा धारिर्जीवतौ प्राणकर्मकः  ।
न चात्र धारिर्न प्राणा जीवतिस्तु क्रियान्तरम्  ॥ ३,१४.७१ ॥
तथा विनेषिपुत्राभ्यां पुत्रीयायां क्रियान्तरम्  ।
अन्वाख्यानाय भेदास्तु सदृशाः प्रतिपादकाः  ॥ ३,१४.७२ ॥
आक्षेपाच्च प्रयोगे.न विषयान्तरवर्तिना  ।
सदपीच्छाक्यचः कर्म वाक्य एव प्रयुज्यते  ॥ ३,१४.७३ ॥
प्रसिद्धेन हृतः शब्दो भावगर्हाभिधायिना  ।
अभ्यासे तुल्यरूपत्वान्न यङन्तः प्रयुज्यते  ॥ ३,१४.७४ ॥
शब्दा यथा विभज्यन्ते भागैरिव विकल्पितैः  ।
अन्वाख्येयास्तथा शास्त्रमतिदूरे व्यवस्थितम्  ॥ ३,१४.७५ ॥
अर्थस्यानुगमं कं चिद्दृष्ट्वैव परिकल्पितम्  ।
पदं वाक्ये पदे धातुर्धातौ भागश्च मुण्डिवत् ॥ ३,१४.७६ ॥
अविप्रयोगः साधुत्वे व्युत्पत्तिरनवस्थिता  ।
उपायान् प्रतिपत्तीनां नाभिमन्येत सत्यतः  ॥ ३,१४.७७ ॥
यथैव डित्थे दवतिः पाचके पचतिस्तथा  ।
डयतिश्च पचिश्चैव द्वावप्येतावलौकिकौ  ॥ ३,१४.७८ ॥
प्रकृतिप्रत्ययावूह्यौ पदात्ताभ्यां पदं तथा  ।
अनुबन्धस्वरादिभ्यः शिष्टैः शास्त्रं न तान् प्रति  ॥ ३,१४.७९ ॥
शास्त्रदृष्टिस्तु शास्त्रस्य प्राप्तिमात्रेऽप्यनिश्चिते  ।
युज्यते प्रत्यवायेन शास्त्रं चक्षुरपश्यताम्  ॥ ३,१४.८० ॥
अर्थान्तराभिधानाच्च पौर्वापर्यं न भिद्यते  ।
राजदन्ताहिताग्न्यादि- राजाश्वादिषु सर्वथा  ॥ ३,१४.८१ ॥
विनैव प्रत्ययैर्वृत्तौ ये भिन्नार्थाभिधायिनः  ।
गर्गादयो लुका तेषां साधुत्वमनुगम्यते  ॥ ३,१४.८२ ॥
[सोऽयमित्यभिसंबन्धात्प्रत्ययेन विना यदि  ।
भृग्वादयः प्रयुज्येरन्नापत्ये नियमो भवेत् ॥ ३,१४.८३ *॥
सोऽयमित्यभिसंबन्धे लिङ्गोपव्यञ्जनादृते  ।
प्रष्ठादिषु न जायैव नियमेन प्रतीयते  ॥ ३,१४.८४ ॥
मानमेयाभिसंबन्ध- विशेषेऽङ्गीकृते तथा  ।
प्रस्थादीनामसाधुत्वं तद्धितेन विना भवेत् ॥ ३,१४.८५ ॥
तद्धितो योगभेदेन वाक्यं वा स्याद्विभाषितम्  ।
परिमाणाधिके तत्र प्रथमा शिष्यते पुनः  ॥ ३,१४.८६ ॥
व्यतिरिक्तस्य साधुत्वे तदेव च निदर्शनम्  ।
युज्यतेऽङ्गीकृताधिक्यं तत्सर्वाभिर्विभक्तिभिः  ॥ ३,१४.८७ ॥
शुक्लादिषु मतुब्लोपो व्यतिरेकस्य दर्शनात् ।
असाधुत्वनिवृत्त्यर्थं साधवस्ते बिदादिवत् ॥ ३,१४.८८ ॥
विशेषणाद्विशेष्येऽर्थे तद्भावाभ्युच्चये सति  ।
पुनश्च प्रतिसंहारे वृत्तिमेके प्रचक्षते  ॥ ३,१४.८९ ॥
निमित्ते प्रत्ययः पूर्वो नानुप्राप्तो निमित्तिना  ।
निमित्तवति बुद्धेश्च न निमित्तसरूपता  ॥ ३,१४.९० ॥
संस्कारसहिताज्ज्ञानान्नोपश्लेसः स्मृतेरपि  ।
व्यापारे तन्निमित्तानां न ग्राह्यं स्यात्तथा स्थितम्  ॥ ३,१४.९१ ॥
अन्तःकरणवृत्तौ च व्यर्था बाह्यार्थकल्पना  ।
तस्मादनुपकारे वा ग्राह्यं वा न तथा स्थितम्  ॥ ३,१४.९२ ॥
अनुस्यूतेव संसृष्टैरर्थे बुद्धिः प्रवर्तते  ।
व्याख्यातारो विभज्यार्थांस्तान् भेदेन प्रचक्षते  ॥ ३,१४.९३ ॥
तदात्मन्यविभक्ते च बुद्ध्यन्तरमुपाश्रिताः  ।
विभागमिव मन्यन्ते विशेषणविशेष्ययोः  ॥ ३,१४.९४ ॥
अबुधान् प्रति वृत्तिं च वर्तयन्तः प्रकल्पिताम्  ।
आहुः परार्थवचने त्यागाभ्युच्चयधर्मताम्  ॥ ३,१४.९५ ॥
अन्वयाद्गम्यते सोऽर्थो विरोधी वा निवर्तते  ।
द्व्यर्थमर्थान्तरे वापि तत्राहुरुपसर्जनम्  ॥ ३,१४.९६ ॥
उपायमात्रं नानात्वं समूहस्त्वेक एव सः  ।
विकल्पाभ्युच्चयाभ्यां वा भेदसंसर्गकल्पना  ॥ ३,१४.९७ ॥
वृत्तिं वर्तयतामेवमबुधप्रतिपत्तये  ।
भिन्नाः संबोधनोपायाः पुरुषेष्वनवस्थिताः  ॥ ३,१४.९८ ॥
वाचिका द्योतिका वापि संख्यानां वा विभक्तयः  ।
तद्रूपेऽवयवे वृत्तौ संख्याभेदो निवर्तते  ॥ ३,१४.९९ ॥
अभेदैकत्वसंख्या वा तत्रान्यैवोपजायते  ।
संसर्गरुपं सैंख्यानामविभक्तं तदुच्यते  ॥ ३,१४.१०० ॥
यथौषधिरसाः सर्वे मधुन्याहितशक्तयः  ।
अविभागेन वर्तन्ते तां संख्यां तादृशीं विदुः  ॥ ३,१४.१०१ ॥
भेदानां वा परित्यागात्संख्यात्मा स तथाविधः  ।
व्यापाराज्जातिभागस्य भेदापोहेन वर्तते  ॥ ३,१४.१०२ ॥
अगृहीतविशेषेण यथा रूपेण रूपवान्  ।
प्रख्यायते न शुक्लादि- भेदरूपस्तु गृह्यते  ॥ ३,१४.१०३ ॥
भेदरूपसमावेशे तथा सत्यविवक्षिते  ।
भागः प्रकाशितः कश्चिच्छास्त्रेऽङ्गत्वेन गृह्यते  ॥ ३,१४.१०४ ॥
संक्ःयासामान्यरूपेण तदा सोऽम्शः प्रतीयते  ।
अर्थस्यानेकशक्तित्वे शब्दैर्नियतशक्तिभिः  ॥ ३,१४.१०५ ॥
अव्ययानां च यो धर्मो यश्च भेदवतां क्रमः  ।
अभिन्नव्यपदेशार्हमन्तरालं तदेतयोः  ॥ ३,१४.१०६ ॥
अलुकश्चैकवद्भावस्तस्मिन् सति न शिष्यते  ।
स च गोषुचरादीनां धर्मोऽस्ति वचनान्तरे  ॥ ३,१४.१०७ ॥
जातौ द्विवचनाभावात्तद्वृत्तिषु न विद्यते  ।
प्रत्याख्याने तु योगस्य द्रव्ये गोषुचरादयः  ॥ ३,१४.१०८ ॥
आश्रयाद्भेदवत्तायाः सर्वभेदसमन्वयः  ।
द्रव्याभिधानपक्षोऽपि जात्याख्यायां न विद्यते  ॥ ३,१४.१०९ ॥
सर्वद्रव्यगतिश्चैवमेकशेषश्च नोच्यते  ।
प्रत्याख्यातेऽन्यथा सूत्रे भिन्नद्रव्यगतिर्भवेत् ॥ ३,१४.११० ॥
वृत्तौ यो युक्तवद्भावो वरणादिषु शिष्यते  ।
अभेदैकत्वसंख्यायां गोदौ तत्र न सिध्यति  ॥ ३,१४.१११ ॥
प्राग्वृत्तेर्युक्तवद्भावे षष्ठी भेदाश्रया भवेत् ।
वृत्तौ संख्याविशेषाणां त्यागाद्भेदो निवर्तते  ॥ ३,१४.११२ ॥
विद्यमानासु संख्यासु के चित्संख्यान्तरं विदुः  ।
अभेदाख्यमुपग्राहि वृत्तौ तच्चोपजायते  ॥ ३,१४.११३ ॥
व्यापारं याति भेदाख्यैस्तत्स्वैरवयवैः क्व चित् ।
आत्मा भेदानपेक्षोऽस्य क्व चिदेति निमित्तताम्  ॥ ३,१४.११४ ॥
दास्याः पतिरिति व्यक्तो गोदाविति च दृश्यते  ।
व्यापारभेदः संख्यायास्तस्मादेव व्यवस्थितः  ॥ ३,१४.११५ ॥
द्व्यादिनां च द्विपुत्रादौ बाह्यो भेदो निवर्तते  ।
विभक्तिवाच्यः स्वार्थत्वान्निमित्तं त्ववतिष्ठते  ॥ ३,१४.११६ ॥
द्वित्वोपसर्जने सङ्घे द्विशब्दस्तत्र वर्तते  ।
सोऽयमित्यभिसंबन्धादुभशब्दे न तत्तथा  ॥ ३,१४.११७ ॥
उभयस्तत्र तुल्यार्थो वृत्तौ नित्यं प्रयुज्यते  ।
सूत्रेऽपि नित्यग्रहणं तदर्थमभिधीयते  ॥ ३,१४.११८ ॥
आपि के चापरार्थत्वान्नाभेद उपजायते  ।
उभे इति ततः स्वार्थे भेदे वृत्तिः प्रयुज्यते  ॥ ३,१४.११९ ॥
स्त्रीत्वाभिधानपक्षेऽपि गुणभावविपर्ययः  ।
स्वभावादपरार्थत्वात्तत्र भेदो न हीयते  ॥ ३,१४.१२० ॥
तस्माद्द्विवचनाट्टापश्चोभयोऽन्यत्र दृश्यते  ।
प्रत्ययं तयपं हित्वा नास्त्युत्तरपदे पुनः  ॥ ३,१४.१२१ ॥
प्राप्तिः प्रगृह्यसंज्ञाया न स्यात्प्रत्ययलक्षणात् ।
कुमार्यगारे न ह्यस्ति समासो वचनान्तरे  ॥ ३,१४.१२२ ॥
एकद्वयोर्यञादिनां विभाषा लुङ्न कल्पते  ।
यौष्माकस्तावकश्चेति भेदाभावान्न सिध्यति  ॥ ३,१४.१२३ ॥
दृष्टो गार्ग्यतरे भेदस्तथा गर्गतरा इति  ।
युष्मत्पिता त्वत्पितेति तथादेशौ व्यवस्थितौ  ॥ ३,१४.१२४ ॥
उपाधिभूता या संख्या प्रकृतौ समवस्थिता  ।
आदेशैः सम्ज्नया वापि विभक्त्या व्यज्यते विना  ॥ ३,१४.१२५ ॥
शौर्पिके मासजाते च परिमाणं स्वभावतः  ।
उपाधिभूतामाश्रित्य संख्यां भेदेन वर्तते  ॥ ३,१४.१.२६ ॥
वयस्विनि परिच्छेदः क्रीते चापि न गम्यते  ।
इष्टोऽभेदादृते तत्र पतिमाणमनर्थकम्  ॥ ३,१४.१२७ ॥
भिन्नस्याभेदवचनात्प्रस्थादिभ्यः शसो विधिः  ।
तद्धर्मत्वादभेदात्तु घटादिभ्यो न दृश्यते  ॥ ३,१४.१२८ ॥
श्रूयते वचनं यत्र भावस्तत्र विशिष्यते  ।
निवर्तते यद्वचनं तस्य भावो न विद्यते  ॥ ३,१४.१२९ ॥
कार्यं सत्ताश्रयं शास्त्रादप्रवृत्तिरदर्शनम्  ।
वाक्ये दृष्टं यदत्यन्तमभावस्तस्य वृत्तिषु  ॥ ३,१४.१३० ॥
सम्ज्ञाविषयभेदार्थं प्रसक्तादर्शनं स्मृतम्  ।
श्रूयमानं तु वचनं विशिष्टमुपलभ्यते  ॥ ३,१४.१३१ ॥
अभावो वा लुको यत्र रूपवान् वा विधीयते  ।
व्यभिचारान्निमित्तस्य तत्रासाधुः प्रसज्यते  ॥ ३,१४.१३२ ॥
भेदः संख्याविशेषो वा व्याख्यातो वृत्तिवाक्ययोः  ।
सर्वत्रैव विशेषस्तु नावश्यं तादृशो भवेत् ॥ ३,१४.१३३ ॥
आतेश्च भेदहेतुत्वान्न लिङ्गेन विशेष्यते  ।
प्रधानं मृगदुग्धादौ गार्गीपुत्रे न स क्रमः  ॥ ३,१४.१३४ ॥
अभेदे लिङ्गसंख्याभ्यां योगाच्छुक्लं पटा इति  ।
प्रसक्ते शास्त्रमारब्धं सिद्धये लिङ्गसंख्ययोः  ॥ ३,१४.१३५ ॥
परार्थं शेषभावं यो वृत्तिषु प्रतिपद्यते  ।
गुणो विशेषणत्वेन स सूत्रे व्यपदिश्यते  ॥ ३,१४.१३६ ॥
शब्दान्तरत्वाद्वाक्येषु विशेषा यद्यपि श्रुताः  ।
वृत्तेरभिन्नरूपत्वात्तेषु वृत्तिर्न विद्यते  ॥ ३,१४.१३७ ॥
रूपाच्च शब्दसंस्कारः सामान्यविषयो यतः  ।
तस्मात्तदाश्रयं लिङ्गं वचनं च प्रसज्यते  ॥ ३,१४.१३८ ॥
सलिङ्गं च ससंख्यं च ततो द्रव्याभिधायिना  ।
संबध्यते पदं तत्र तयोर्भिन्ना श्रुतिर्भवेत् ॥ ३,१४.१३९ ॥
भाविनो बहिरङ्गस्य वचनादाश्रयस्य ये  ।
लिङ्गसंख्ये गुणानां ते सूत्रेण प्रतिपादिते  ॥ ३,१४.१४० ॥
विशेषवृत्तेरपि च रूपाभेदादलक्षितः  ।
यस्माद्विशेषस्तेनात्र भेदकार्यं न कल्पते  ॥ ३,१४.१४१ ॥
विशेष एव सामान्यं विशेसाद्भिद्यते यतः  ।
अभेदो हि विशेषाणामाश्रितो विनिवर्तकः  ॥ ३,१४.१४२ ॥
यद्यदाश्रीयते तत्तदन्यस्य विनिवर्तकम्  ।
भेदाभेदविभागस्तु सामान्ये न निरूप्यते  ॥ ३,१४.१४३ ॥
अपोद्धारश्च सामान्यमिति तस्योपकारिनः  ।
निमित्तावस्थमेवातस्तत्स्वधर्मेण गृह्यते  ॥ ३,१४.१४४ ॥
अनिर्धारितधर्मत्वाद्भेदा एव विकल्पिताः  ।
निमित्तैर्व्यपदिश्यन्ते सामान्याख्याविशेसिताः  ॥ ३,१४.१४५ ॥
यदा तु व्यपदिश्येते लिङ्गसंख्ये स्वभावतः  ।
प्रयोगेष्वेव साधुत्वं वाक्ये प्रक्रम्यते तदा  ॥ ३,१४.१४६ ॥
तत्र प्रयोगोऽनियतो गुणानामाश्रयैः सह  ।
सामान्यं यत्तदत्यन्तं तत्रैव समवस्थितम्  ॥ ३,१४.१४७ ॥
न गोत्वं शाबलेयस्य गौरिति व्यपदिश्यते  ।
शुक्लत्वं बाहुलेयस्य शुक्ल इत्यपदिश्यते  ॥ ३,१४.१४८ ॥
व्यतिरेके च सत्येवं मतुपः श्रवनं भवेत् ।
लुगन्वाख्यायते तस्माद्रसादिभ्यश्च नास्ति सः  ॥ ३,१४.१४९ ॥
यत्सोऽयमिति संबन्धाद्रूपाभेदेन वर्तते  ।
शुक्लादिवत्ततो लोपस्तद्रसादौ न विद्यते  ॥ ३,१४.१५० ॥
आवेशो लिङ्गसंख्याभ्यां क्व चिन्मञ्चादिवत्स्थितह् ।
सोऽयमित्यभिसंबन्धे स प्रस्थादौ न विद्यते  ॥ ३,१४.१५१ ॥
लिङ्गं लिङ्गपरित्यागे सूत्रं प्रत्ययशासनम्  ।
सोऽयमित्यभिसंबन्धात्पुंशब्दे स्त्र्यभिधायिनि  ॥ ३,१४.१५२ ॥
आश्रये लिङ्गसंख्याभ्यामाश्रितं व्यपदिश्यते  ।
विशेषणानां चाजातेरिति शास्त्रव्यवस्थया  ॥ ३,१४.१५३ ॥
निमित्तानुविधायित्वाद्ये धर्मा भेदहेतुषु  ।
त आश्रयेऽपि विद्यन्त इति बुद्धिर्निवर्त्यते  ॥ ३,१४.१५४ ॥
आख्यायते च शास्त्रेण लोकरूढा स्वभावतः  ।
निमित्ततुल्या गोदादौ प्रवृत्तिर्लिङ्गसंख्ययोः  ॥ ३,१४.१५५ ॥
हरितक्यादिषु व्यक्तिः संख्या खलतिकादिषु  ।
मनुष्यलुब्विशेषाणामभिधेयाश्रयं द्वयम्  ॥ ३,१४.१५६ ॥
जातिप्रयोगे जात्या चेत्संबन्धमुपगच्छति  ।
विशेषणं ततो धर्माञ्जातेस्तत्प्रतिपद्यते  ॥ ३,१४.१५७ ॥
लुबन्ते संनिपतितं जातेरन्यद्विशेषणम्  ।
लुबन्तस्य प्रधानत्वात्तद्धर्मैर्व्यपदिश्यते  ॥ ३,१४.१५८ ॥
नञ्समासबहुव्रीहि- द्वन्द्वस्त्र्यतिशयेषु ये  ।
भेदा भाष्यानुसारेण वाच्यास्ते लिङ्गसंख्ययोः  ॥ ३,१४.१५९ ॥
यदि षष्ठीद्वितीयान्तान्निकृष्टात्तमबादयः  ।
न्यक्कारिणि स्युरुत्कृष्टे प्रकृतेः स्याद्विलिङ्गता  ॥ ३,१४.१६० ॥
काल्यां कालाद्द्वितीयान्तात्काले काल्यास्तरब्भवेत् ।
न्यक्कारिणि तथा गार्ग्ये गर्गेभ्यः प्रत्ययो भवेत् ॥ ३,१४.१६१ ॥
न्यक्कर्तृषु च गर्गेषु गार्ग्यात्स्यात्तच्च नेष्यते  ।
कुमार्याः स्वार्थिके ङीप्स्यात्प्रकृत्यर्थो हि नाधिकः  ॥ ३,१४.१६२ ॥
षष्ठ्यन्तादधिके तस्माद्गुणे स्वाश्रयवर्तिनि  ।
उत्कृष्टसमवेतायां क्रियायां वा विधीयते  ॥ ३,१४.१६३ ॥
उपात्तं च प्रकृत्यर्थो द्रव्यमेवाश्रयस्तयोः  ।
सोऽयमित्यभिसंबन्धादभेदेन प्रतीयते  ॥ ३,१४.१६४ ॥
रूपाभेदाच्च तद्द्रव्यमाकाङ्क्षावत्प्रतीयते  ।
विशेषैर्भिन्नरूपैस्तदाश्रयैरिव युज्यते  ॥ ३,१४.१६५ ॥
भिन्नरूपेसु यल्लिङ्गं विशेषेसु व्यवस्थितम्  ।
संख्या च ताभ्यां द्रव्यात्मा सोऽभिन्नो व्यपदिश्यते  ॥ ३,१४.१६६ ॥
आश्रयः समवायि च निमित्तं लिङ्गसंख्ययोः  ।
कर्तृस्थभावकः शेतिरतो भाष्य उदाहृतः  ॥ ३,१४.१६७ ॥
निमित्तमाश्रयत्वेन गृह्येत यदि साधनम्  ।
कर्मापदिष्टयोः प्राप्तिस्तत्र स्याल्लिङ्गसंख्ययोः  ॥ ३,१४.१६८ ॥
शास्त्रे निमित्तभावेन समुदायादपोद्धृतः  ।
स्त्र्यर्थस्तस्येच्छया योगः प्रकृत्या प्रत्ययेन वा  ॥ ३,१४.१६९ ॥
स्त्रीशब्दो गुणशब्दत्वात्तुल्यधर्मा सितादिभिः  ।
गुणमात्रे प्रयुज्येत संस्त्यानवति वाश्रये  ॥ ३,१४.१७० ॥
स्त्र्यर्थः संस्त्यानवद्द्रव्यं प्रकृत्यर्थश्च यद्यसौ  ।
द्रव्योपलक्षणार्थत्वं संस्त्यानस्य तथा सति  ॥ ३,१४.१७१ ॥
संस्त्यानेन क्व चिद्द्रव्यं दृष्टं यद्युपलक्षितम्  ।
अनङ्गीकृतसंस्त्यानात्तद्वृत्तेः प्रत्ययो भवेत् ॥ ३,१४.१७२ ॥
भूतादयः षडाख्याश्च संस्त्यानेनोपलक्षिते  ।
ब्राह्मण्यादौ यदा वृत्तास्तेभ्यः स्युः प्रत्ययास्तदा  ॥ ३,१४.१७३ ॥
तद्वन्तो हि प्रधानत्वात्प्रत्ययाणां प्रयोजकाः  ।
सामानाधिकरैण्येऽपि तस्माट्टाबादिसंभवः  ॥ ३,१४.१७४ ॥
गुणमात्राभिधायित्वं स्त्रीशब्दे वर्ण्यते यदा  ।
प्रकृत्यर्थश्च संस्त्यानं स्वार्थिकाः प्रत्ययास्तदा  ॥ ३,१४.१७५ ॥
संस्त्याने केवले वृत्तिः प्रकृतीनां न विद्यते  ।
तदाविष्टे ततो द्रव्ये गृह्यन्ते समवस्थिताः  ॥ ३,१४.१७६ ॥
उपकारि च संस्त्यानं येषु शब्देष्वपेक्षितम्  ।
तेभ्यष्टाबादयस्तच्च भूतादिष्वविवक्षितम्  ॥ ३,१४.१७७ ॥
संस्त्यानं प्रत्ययस्यार्थः शुद्धमाश्रीयते यदा  ।
तदा द्विवचनानेक- प्रत्ययत्वं न सिध्यति  ॥ ३,१४.१७८ ॥
जातिश्चेत्स्त्रीत्वमेवासौ भेदोऽन्यत्राविवक्षितः  ।
यस्माद्भिन्नैरपि द्रव्यैस्तदेकं सद्विशिष्यते  ॥ ३,१४.१७९ ॥
मात्राणां हि तिरोभावे परिमाणं न विद्यते  ।
कुमार्य इति तेन स्यात्कुमार्यां भेदसंभवात् ॥ ३,१४.१८० ॥
जातिसंख्यासमाहारैर्यथैव सहचारिणि  ।
द्रव्ये क्रियाः प्रवर्तन्त एकात्मत्वे व्यपेक्षिते  ॥ ३,१४.१८१ ॥
मूर्तिभ्यो मूर्तिधर्माणां तथाभेदस्य दर्शनात् ।
सामानाधिकरण्यं च क्रियायोगश्च कल्पते  ॥ ३,१४.१८२ ॥
सामानाधिकरण्ये तु मतुब्लोपादपेक्षिते  ।
लुक्तद्धितलुकीति स्याल्लुक्तत्राप्युपलक्षणम्  ॥ ३,१४.१८३ ॥
केसां चित्त्यक्तभेदेषु द्रव्येष्वेव विधीयते  ।
संस्त्यानवत्सु टाबादिरभेदेन समन्वयात् ॥ ३,१४.१८४ ॥
सामान्यभूतो द्रव्यात्मा परिच्छिन्नपरिग्रहः  ।
क्रियाभिर्युज्यते भेदैर्भागशश्चावतिष्ठते  ॥ ३,१४.१८५ ॥
शुक्लादिष्वाश्रयद्रव्यं प्राधान्येनाभिधीयते  ।
स्त्रीत्वं तु प्रत्ययार्थत्वादभिधाविषयो यतः  ॥ ३,१४.१८६ ॥
सोऽयमित्यभिसंबन्धादाश्रयं प्रतिपद्यते  ।
स्त्रीत्वं स्वभावसिद्धो वा गुणभावविपर्ययः  ॥ ३,१४.१८७ ॥
साकाङ्क्षत्वाद्गुणत्वेन सामान्यं वोपदिश्यते  ।
व्यक्तीनामात्मधर्मोऽसावेकप्रख्यानिबन्धनः  ॥ ३,१४.१८८ ॥
एवम्भूता च सावस्था भागभेदपरिग्रहे  ।
कृते बुद्ध्यैव भेदानामाश्रयत्वे च कल्पिते  ॥ ३,१४.१८९ ॥
निस्कृष्टेष्वपि भेदेषु व्यक्तिरूपाश्रये ततः  ।
लिङ्गप्रत्यवमर्शेन लिङ्गसंख्ये प्रपद्यते  ॥ ३,१४.१९० ॥
अन्तरेन चशब्दस्य प्रयोगं द्वन्द्वभाविनाम्  ।
अविशिष्टार्थवृत्तित्वं रूपाभेदात्प्रतीयते  ॥ ३,१४.१९१ ॥
विकल्पवति वा वृत्तिर्निवर्त्येऽथ समुच्चिते  ।
तेषामज्ञातशक्तीनां द्योतकेन नियम्यते  ॥ ३,१४.१९२ ॥
वृत्तौ विशिष्टरूपत्वाच्चशब्दो विनिवर्तते  ।
अर्थभेदेऽपि सारूप्यात्तच्चार्थेनापदिश्यते  ॥ ३,१४.१९३ ॥
चस्य चासत्त्वभूतोऽर्थः स एवाश्रियते यदि  ।
तद्धर्मत्वं ततो द्वन्द्वे चादिष्वर्थकृतं हि तत् ॥ ३,१४.१९४ ॥
चार्थः शब्दे क्व चिद्भेदात्कथं चित्समवस्थितः  ।
द्योतकाश्चादयस्तस्य वक्ता द्वन्द्वस्तु तद्वताम्  ॥ ३,१४.१९५ ॥
विकल्पाद्यभिधेयस्य चार्थस्यान्यपदार्थता  ।
द्योतकत्वान्न कल्पेत तस्मात्सदुपलक्ष्यते  ॥ ३,१४.१९६ ॥
तत्र स्वाभाविकं लिङ्गं शब्दधर्मे व्यपेक्षिते  ।
शब्दः कश्चित्तमेवार्थं कथं चित्प्रतिपद्यते  ॥ ३,१४.१९७ ॥
शब्दादर्थाः प्रतायन्ते स भेदानां विधायकः  ।
अनुमानं विवक्षायाः शब्दादन्यन्न विद्यते  ॥ ३,१४.१९८ ॥
समुच्चितः स्याद्द्वन्द्वार्थो गुणभूतसमुच्चयः  ।
समुच्चयो वापि भवेद्गुणभूतसमुच्चितः  ॥ ३,१४.१९९ ॥
समुच्चितस्य प्राधान्ये लिङ्गसंख्ये स्वभावतः  ।
समुच्चयस्य प्राधान्ये शास्त्रं स्यात्प्रतिपादकम्  ॥ ३,१४.२०० ॥
समुच्चयवतोऽर्थस्य प्राधान्येऽप्यपरे विदुः  ।
निमित्तानुविधायित्वादसिद्धिं लिङ्गसंख्ययोः  ॥ ३,१४.२०१ ॥
समुच्चयो निमित्तं चेत्स्यान्निमित्तानुवर्तनम्  ।
अन्वयव्यतिरेकाभ्यां चार्थो द्वन्द्वनिबन्धनः  ॥ ३,१४.२०२ ॥
समुच्चितनिमित्तत्वे चार्थस्यापगमेऽपि वा  ।
स्वभावसिद्धे द्वन्द्वस्य लिङ्गसंख्ये व्यवस्थिते  ॥ ३,१४.२०३ ॥
पदान्तरस्थस्यार्थस्य द्योतकत्वान्न युज्यते  ।
निपातो लिङ्गसंख्याभ्यां द्वन्द्वस्त्वर्थस्य वाचकः  ॥ ३,१४.२०४ ॥
निमित्तानुविधाने च द्रव्यधर्मानपेक्षणात् ।
गुणप्रधानभावेन क्रियायोगो न कल्पते  ॥ ३,१४.२०५ ॥
यस्य नास्ति क्रियायोगः स्वतन्त्रोऽसौ न विद्यते  ।
अर्थो द्वन्द्वस्य तत्र स्यादुपादानमनर्थकम्  ॥ ३,१४.२०६ ॥
समुच्चयवतोऽर्थस्य वाचको नानुवर्तते  ।
निमित्तमपि चास्यार्थः स्वधर्मैर्युज्यते ततः  ॥ ३,१४.२०७ ॥
बाह्यो नास्त्याश्रयो द्वन्द्वे विशेषौ तत्र हि श्रुतौ  ।
समुच्चयस्तदाधारस्तद्धर्मैर्व्यपदिश्यते  ॥ ३,१४.२०८ ॥
यो वावयवभेदाभ्यां भेदवद्भ्यामिवान्वितः  ।
एकः समूहो धर्मान् स भागयोः प्रतिपद्यते  ॥ ३,१४.२०९ ॥
एकश्च द्व्यात्मकोऽर्थोऽसौ भेदाभेदसमन्वितः  ।
यौ भेदावाश्रितस्तत्स्थे लिङ्गसंख्ये प्रपद्यते  ॥ ३,१४.२१० ॥
यथा स्वशब्दाभिहिते चैत्रार्थे न प्रयुज्यते  ।
चैत्रशब्दो बहुव्रिहावप्रयोगस्तथा भवेत् ॥ ३,१४.२११ ॥
यथा गौरिति शुक्लादेरभिधानं न विद्यते  ।
एवं यस्याभिसंबन्धो गोभिस्तावत्प्रतीयते  ॥ ३,१४.२१२ ॥
संबन्धी नियतो रूढश्चित्राणां न च विद्यते  ।
गवां यथा वज्रपाणिस्त्र्यक्षे वाऽपि व्यवस्थितः  ॥ ३,१४.२१३ ॥
शब्दान्तरत्वाद्वाक्येषु विशेषा यद्यपि श्रुताः  ।
वृत्तिशब्दोऽन्य एवायं सामान्यस्याभिधायकः  ॥ ३,१४.२१४ ॥
अगोरचित्रगोश्चैव रूपभेदान्निवर्तकः  ।
न चित्रगुर्विशेषाणां रूपाभेदात्तु वाचकः  ॥ ३,१४.२१५ ॥
यथा चित्रगुरित्येतत्प्रयुक्ते न प्रयुज्यते  ।
एवं यदि स्यात्सामान्यं तस्य न स्यात्प्रतिश्रुतिः  ॥ ३,१४.२१६ ॥
सर्वादयो विशेषास्तु प्रदेशानां निवर्तकाः  ।
यथा प्रदेशाः सामान्य- प्रदेशान्तरबाधकाः  ॥ ३,१४.२१७ ॥
विभक्त्यर्थाभिधानाद्वा षष्ठी नानुप्रयुज्यते  ।
द्रव्यस्यानभिधानात्तु तच्छब्दोऽनुप्रयुज्यते  ॥ ३,१४.२१८ ॥
सामानाधिकरण्यं चेन्मतुब्लोपात्प्रकल्पते  ।
मतुपोऽपि तदर्थत्वादनवस्था प्रसज्यते  ॥ ३,१४.२१९ ॥
संबन्धस्य च संबन्दी संबन्धोऽन्यः प्रसज्यते  ।
विभक्त्यर्थप्रधाने च क्रियायोगो न कल्पते  ॥ ३,१४.२२० ॥
विभक्त्यर्थप्रधानत्वात्ततस्तत्रेति न क्रिया  ।
दृश्यादिः कर्मकर्त्रादि- निमित्तत्वाय कल्पते  ॥ ३,१४.२२१ ॥
अन्तर्भवेच्च संबन्धः प्राधान्याभिहितः कथम्  ।
स प्रातिपदिकार्थश्च तथाभूतः कथं भत्वेत् ॥ ३,१४.२२२ ॥
असंभवात्तु संबन्धे संबन्धसहचारिणि  ।
जातिसंख्यासमाहार- कार्याणामिव संभवः  ॥ ३,१४.२२३ ॥
सोऽयमित्यभिसंबन्धाद्विशिष्टाश्रयवाचिनाम्  ।
शुक्लादिवल्लिङ्गसंख्ये शास्त्रारम्भाद्भविष्यतः  ॥ ३,१४.२२४ ॥
भेदेन तु विवक्षायां सामान्ये वा विवक्षिते  ।
सलिङ्गस्य ससंख्यस्य पदार्थस्यागतिर्भवेत् ॥ ३,१४.२२५ ॥
साधुत्वं न विभक्त्यर्थ- मात्रे वृत्तस्य दृश्यते  ।
कृत्स्नार्थवृत्तेः साधुत्वमित्यर्थग्रहणं कृतम्  ॥ ३,१४.२२६ ॥
सोऽयमित्यभिसंबन्धाद्द्रव्यवृत्तिरयं यदा  ।
सलिङ्गस्य ससंख्यस्य तदा साधुत्वमुच्यते  ॥ ३,१४.२२७ ॥
अन्तर्भूतविभक्त्यर्थे षष्ठी न श्रूयते यथा  ।
तथाश्रुतिः प्रसज्येत लिङ्गसंख्याभिधायिनाम्  ॥ ३,१४.२२८ ॥
साधर्म्यमव्ययेन स्याद्बहुव्रीहेस्तथा सति  ।
लिङ्गसंख्यानिमित्तस्य संस्कारस्यापवर्तनात् ॥ ३,१४.२२९ ॥
प्रयुक्तेन च संबन्धाच्चैत्रादिश्रवनं भवेत् ।
विना विभक्त्या संबन्धो विभक्त्या विद्यते विना  ॥ ३,१४.२३० ॥
अभिधानेऽपि संख्यायाः संख्यात्वं न निवर्तते  ।
षष्ठ्यर्थस्याभिधाने तु स्यात्प्रातिपदिकार्थता  ॥ ३,१४.२३१ ॥
अनुप्रयोगसिद्ध्यर्थं न विभक्त्यर्थकल्पना  ।
वस्त्वन्तरमुपक्षिप्तमिति के चित्प्रचक्षते  ॥ ३,१४.२३२ ॥
संबन्दिभिर्विशिष्टानां संबन्धानां निमित्तता  ।
संबन्धैर्वा विशिष्टानां तद्वतां स्यान्निमित्तता  ॥ ३,१४.२३३ ॥
के चित्संयोगिनो दण्डाद्विषाणात्समवायिनः  ।
तद्वति प्रत्ययानाहुर्बहुव्रीहिं तथैव च  ॥ ३,१४.२३४ ॥
भिन्नं संबन्धिभेदेन संबन्धमपरे विदुः  ।
निमित्तं स विभक्त्यर्थः समासेनाभिधीयते  ॥ ३,१४.२३५ ॥
प्रधानमन्यार्थतया भिन्नं स्वैरुपसर्जनैः  ।
निमित्तमब्बिधेयं वा सर्वपश्चादपेक्ष्यते  ॥ ३,१४.२३६ ॥
स्वामिनि व्यतिरेकश्च वाक्ये यद्यपि दृश्यते  ।
प्राधान्य एव तस्येष्टो बहुव्रीहिर्विवक्षिते  ॥ ३,१४.२३७ ॥
गवां विशेषणत्वेन यदा तद्वान् प्रवर्तते  ।
अस्यैता इति तत्रार्थे बहुव्रीहिर्न विद्यते  ॥ ३,१४.२३८ ॥
यदा प्रत्यवमर्शस्तु तासां स्वामी गवामिति  ।
गोभिस्तदाभिसंबन्धो निमित्तत्वाय कल्पते  ॥ ३,१४.२३९ ॥
अपेक्षमानः संबन्धं रूढित्वस्य निवृत्तये  ।
निमित्तानुविधायित्वात्तद्धर्मार्थः प्रसज्यते  ॥ ३,१४.२४० ॥
नाना चित्रा इति यथा निमित्तमनुरुध्यते  ।
नानाभूतेऽपि वृत्तः सन् बहुव्रीहिस्तथा भवेत् ॥ ३,१४.२४१ ॥
संबन्धिनि निमित्ते तु द्रव्यधर्मो न हीयते  ।
लिङ्गाभावो हि लिङ्गस्य विरोधित्वेन वर्तते  ॥ ३,१४.२४२ ॥
संख्वावांल्लिङ्गवाम्श्चार्थोऽभिन्नधर्मा, निमित्ततः  ।
आसन्न एव द्रव्यत्वात्तद्धर्मैर्न विरुध्यते  ॥ ३,१४.२४३ ॥
विभक्त्यर्थेन चाविष्टं शुद्धं चेति द्विधा स्थितम्  ।
द्रव्यं शुद्धस्य यो धर्मः स न स्यादन्यधर्मणः  ॥ ३,१४.२४४ ॥
द्रव्यमात्रस्य निर्देशे भेदोऽयमविवक्षितः  ।
ग्रन्थे पूर्वत्र भेदस्तु द्वितीयेऽनुप्रदर्शितः  ॥ ३,१४.२४५ ॥
द्रव्यस्य ग्रहणं चात्र लिङ्गसंख्याविशेषणम्  ।
द्रव्याश्रितत्वं हि तयोस्ततोऽन्यस्य न सिध्यतः  ॥ ३,१४.२४६ ॥
संबन्धिभिन्नसंबन्ध- परिछिन्ने प्रवर्तते  ।
समासो द्रव्यसामान्ये विशिष्टार्थानुपातिनि  ॥ ३,१४.२४७ ॥
द्रव्यधर्मानतिक्रान्तो भेदधर्मेष्ववस्थितः  ।
भविष्यदाश्रयापेक्षे लिङ्गसंख्ये प्रपद्यते  ॥ ३,१४.२४८ ॥
शास्त्रप्रवृत्तिभेदेऽपि लौकिकोऽर्थो न भिद्यते  ।
नञ्समसे यतस्तत्र त्रयः पक्षा विचारिताः  ॥ ३,१४.२४९ ॥
शब्दान्तरेऽपि चैकत्वमाश्रित्यैवं विचारणा  ।
अब्रह्मणादिषु नञः प्रयोगो न हि विद्यते  ॥ ३,१४.२५० ॥
प्राक्समासात्पदार्थानां निवृत्तिर्द्योत्यते नञा  ।
स्वभावतो निवृत्तानां रूपाभेदादलक्षिता  ॥ ३,१४.२५१ ॥
ब्राह्मणादिस्थया वाक्येष्वाख्यातपदवाच्यया  ।
क्रियया यस्य संबन्धो वृत्तिस्तस्य न विद्यते  ॥ ३,१४.२५२ ॥
पाचकादिपदस्था चेन्नञा संबध्यते क्रिया  ।
तत्र सत्तानुपादानात्त्रिपक्षी नोपपद्यते  ॥ ३,१४.२५३ ॥
सत्तयैवाभिसंबन्धो यदि सर्वत्र कल्प्यते  ।
असन्निति समासेऽस्मिन् सत्तान्या परिकल्प्यताम्  ॥ ३,१४.२५४ ॥
क्त्वान्ते च तुमुनन्ते च नञ्समासे न दृश्यते  ।
विशेषणविशेष्यत्वं नञासत्ताभिधायिना  ॥ ३,१४.२५५ ॥
क्रियायाः साधनाधार- सामान्ये नञ्व्यवस्थितः  ।
ततो विशिष्टैराधारैर्युज्यते ब्राह्मणादिभिः  ॥ ३,१४.२५६ ॥
वृत्तौ यथा गताद्यर्थमुपादाय निरादयः  ।
युज्यन्ते साधनाधारैर्नञ्समासेऽपि स क्रमः  ॥ ३,१४.२५७ ॥
तत्रासति नञो वृत्तेर्ब्राह्मणक्षत्रियादिभिः  ।
विशेषणविशेष्यत्वं कल्प्यते कुब्जखञ्जवत् ॥ ३,१४.२५८ ॥
कामचारे च सत्येवमसतः स्यात्प्रधानता,  ।
गुणत्वमितरेषां च तेषां वा स्यात्प्रधानता  ॥ ३,१४.२५९ ॥
प्राधान्येनाश्रिताः पूर्वं श्रुतेः सामान्यवृत्तयः  ।
विशेष एव प्रक्रान्ता ब्राह्मणक्षत्रिवादवः  ॥ ३,१४.२६० ॥
यथा गौरादिभिस्तेषामवच्छेदो विधीयते  ।
असताप्यनभिव्यक्तं तादात्म्यं व्यज्यते तथा  ॥ ३,१४.२६१ ॥
यथा सत्ताभिधानाय सन्नर्थः परिकल्प्यते  ।
तथासत्ताभिधानाय निरुपाख्योऽपि कल्पते  ॥ ३,१४.२६२ ॥
क्षत्रियादौ पदं कृत्वा बुद्धिः सत्तान्तराश्रया  ।
जात्या भिन्नां ततः सत्तां प्रसक्तामपकर्षति  ॥ ३,१४.२६३ ॥
अभाव इति भावस्य प्रतिषेधे विवक्षिते  ।
सोपाख्यत्वमनाश्रित्य प्रतिषेधो न कल्पते  ॥ ३,१४.२६४ ॥
अनेकधर्मवचनाः शब्दाः सङ्घाभिधायिनः  ।
एकदेशेषु वर्तन्ते तुल्यरूपाः स्वभावतः  ॥ ३,१४.२६५ ॥
यथैकदेशकरणात्कृत इत्वभिधीयते  ।
अकृतश्चेति संघातः स एवाब्राह्मणे क्रमः  ॥ ३,१४.२६६ ॥
ब्राह्मणोऽब्राह्मणस्तस्मादुपन्यासात्प्रसज्यते  ।
अकृते वा कृतासङ्गादविशिष्टं कृताकृतात् ॥ ३,१४.२६७ ॥
अमुख्यसंभवे तत्र मुख्यस्य विनिवृत्तये  ।
शास्त्रान्वाख्यानसमये नञ्प्रयुक्तो विशेषकः  ॥ ३,१४.२६८ ॥
पदार्थानुपघातेन दृश्यतेऽन्यविशेषणम्  ।
अथ जातिमतोऽर्थस्य कश्चिद्धर्मो निवर्तितः  ॥ ३,१४.२६९ ॥
अवश्यं ब्राह्मणे कश्चित्क्व चिद्धर्मो न विद्यते  ।
विशेषावचनात्तत्र नञः श्रुतिरनर्थिका  ॥ ३,१४.२७० ॥
अविशिष्टस्य पर्यायो नञ्विशिष्टः प्रसज्यते  ।
अन्वाख्यानाद्धि साधुत्वमेवंभूते प्रतीयते  ॥ ३,१४.२७१ ॥
पदार्थानुपघातेन यद्यप्यत्र विशेषणम्  ।
उपचारसतोऽर्थस्य सावस्था द्योत्यते नञा  ॥ ३,१४.२७२ ॥
विशेष्येषु यथाभूतः पदार्थः समवस्थितः  ।
तथाभूते तथाभावो गम्यते भेदहेतुभिः  ॥ ३,१४.२७३ ॥
निवृत्तेऽवयवस्तस्मिन् पदार्थे वर्तते कथम्  ।
नानिमित्ता हि शब्दस्य प्रवृत्तिरुपपद्यते  ॥ ३,१४.२७४ ॥
आराच्छब्दवदेकस्य विरुद्धेऽर्थे स्वभावतः  ।
शब्दस्य वृत्तिर्यद्यस्ति नञः श्रुतिरनर्थिका  ॥ ३,१४.२७५ ॥
अथ स्वभावो वचनादन्वाख्येयत्वमर्हति  ।
तद्वाच्यमप्रसिद्धत्वान्नञार्थो विनिवर्त्यते  ॥ ३,१४.२७६ ॥
यद्यप्युभयवृत्तित्वं प्रधानं तु प्रतीयते  ।
प्रस्थानं गम्यते शुद्धे तदर्थेऽपि न तिष्ठतौ  ॥ ३,१४.२७७ ॥
किमर्थमतथाभूतेऽसति मुख्यार्थसंभवे  ।
भेदे ब्राह्मणशब्दस्य वृत्तिरभ्युपगम्यते  ॥ ३,१४.२७८ ॥
अयं पदार्थ एतस्मिन् क्षत्रियादौ न विद्यते  ।
इति तद्वचनः शब्दः प्रत्ययाय प्रयुज्यते  ॥ ३,१४.२७९ ॥
बुद्धेर्विषयतां प्राप्ते शब्दादर्थे प्रतीयते  ।
प्रवृत्तिर्वा निवृत्तिर्वा ग्रुत्या ह्यर्थोऽनुसज्यते  ॥ ३,१४.२८० ॥
असम्यगुपदेशाद्वा निमित्तात्संशयस्य वा  ।
शब्दप्रवृत्तिर्न त्वस्ति लोष्टादिषु विपर्ययात् ॥ ३,१४.२८१ ॥
अनेकस्मादस इति प्राधान्ये सति सिध्यति  ।
सापेक्षत्वं प्रधानानामेवं युक्तं त्वतल्विधौ  ॥ ३,१४.२८२ ॥
एकस्य च प्रधानत्वात्तद्विशेषणसंनिधौ  ।
प्रधानधर्माव्यावृत्तिरतो न वचनान्तरम्  ॥ ३,१४.२८३ ॥
प्रधानमत्र भेद्यत्वादेकार्थो विकृतो नञा  ।
हित्वा स्वधर्मान् वर्तन्ते द्व्यादयोऽप्येकतां गताः  ॥ ३,१४.२८४ ॥
ब्राह्मणत्वं यथापन्ना नञ्युक्ताः क्षत्रियादयः  ।
द्वित्वादिषु तथैकत्वं नञ्योगादुपचर्यते  ॥ ३,१४.२८५ ॥
एकत्वयोगमासाद्य स धर्मः प्रतिषिध्यते  ।
द्व्यादिभ्यस्तेषु तच्छब्दो वर्तते ब्राह्मणादिवत् ॥ ३,१४.२८६ ॥
आविष्टसंख्यो वाक्येऽसौ यथा द्व्यादौ प्रयुज्यते  ।
वृत्तौ तस्य प्रधानत्वात्सा संख्या न निवर्तते  ॥ ३,१४.२८७ ॥
प्रतिषेध्यो यथाभूतस्तथाभूतोऽनुषज्यते  ।
वचनान्तरयोगे हि न सोऽर्थः प्रतिषिध्यते  ॥ ३,१४.२८८ ॥
अशुक्ल इति कृष्णादिर्यथार्थः संप्रतीयते  ।
संख्यान्तरं तथानेक इत्यत्राप्यभिधीयते  ॥ ३,१४.२८९ ॥
क्रियाप्रसङ्गात्सर्वेषु कर्मस्वङ्गीकृतेषु च  ।
एकस्मिन् प्रतिषिद्धेऽपि प्राप्तमन्यत्प्रतीयते  ॥ ३,१४.२९० ॥
क्रियाश्रुतिश्च प्रक्रान्ते प्रसज्यप्रतिषेधने  ।
पर्युदासे तु नियतं संख्येयान्तरमुच्यते  ॥ ३,१४.२९१ ॥
धात्वर्थः कर्मविषयो व्यपदिष्टः स्वसाधनैः  ।
अर्थात्सर्वाणि कर्माणि प्रागाक्षिप्यावतिष्ठते  ॥ ३,१४.२९२ ॥
निर्ज्ञातसाधनाधारे यत्राख्याते प्रयुज्यते  ।
अनेक इति पश्चाच्च तिष्ठतीत्यनुषज्यते  ॥ ३,१४.२९३ ॥
साध्यत्वात्तत्र सिद्धेन क्रिया द्रव्येण लक्ष्यते  ।
प्रागेवाङ्गीकृतं द्रव्यमतः पूर्वेण भिद्यते  ॥ ३,१४.२९४ ॥
संख्यैव प्रतिषेधेन संख्यान्तरमपेक्षते  ।
वाक्येऽपि तेन नैकत्व- मात्रमेव निवर्त्यते  ॥ ३,१४.२९५ ॥
स्नेहान्तरादवच्छेदस्तथासत्तेः प्रतीयते  ।
तैलेन भोजनेऽप्राप्ते न त्वन्यदुपसेचनम्  ॥ ३,१४.२९६ ॥
एकार्थे वर्तमानाभ्यामसता ब्राह्मणेन च  ।
यदा जात्यन्तरं बाह्यं क्षत्रियाद्यपदिश्यते  ॥ ३,१४.२९७ ॥
श्यामेव शस्त्री कन्येति यथान्यद्व्यपदिश्यते  ।
असन् ब्राह्मण इत्याभ्यां तथान्ये क्षत्रियादयः  ॥ ३,१४.२९८ ॥
असास्नो गौरिति यथा, गवयो व्यपदिश्यते  ।
जात्यन्तरं न गोरेव सस्नाभावः प्रतीयते  ॥ ३,१४.२९९ ॥
तुल्यरूपं यथाख्यातं कण्टकैर्भेदहेतुभिः  ।
खदिरं जातिभेदेन खर्जूरात्प्रतिपद्यते  ॥ ३,१४.३०० ॥
अविद्यमानब्राह्मण्यो यादृशो ब्राह्मणो भवेत् ।
अङ्गीकृतोपमानेन तथान्योऽर्थोऽभिधीयते  ॥ ३,१४.३०१ ॥
अवृष्टयो यथा वर्सा नीहाराभ्रसमावृताः  ।
तद्रूपत्वात्स हेमन्त इत्यभिन्नः प्रतीयते  ॥ ३,१४.३०२ ॥
अपरे ब्राह्मणादीनां सर्वेषां जातिवाचिनाम्  ।
द्रव्यस्यान्यपदार्थत्वे नञा योगं प्रचक्षते  ॥ ३,१४.३०३ ॥
न चैवंविषयः कश्चिद्बहुव्रीहिः प्रकल्पते  ।
अगुरश्व इति व्याप्तिर्नञ्समासेन यस्य न  ॥ ३,१४.३०४ ॥
द्वन्द्वैकदेशिनोरुक्ता परवल्लिङ्गता यतः  ।
अवर्षासु ततोऽसिद्धिरिष्टयोर्लिङ्गसंख्ययोः  ॥ ३,१४.३०५ ॥
विशेषणं ब्राह्मणादि क्रियासंबन्धिनोऽसतः  ।
यदा विषयभिन्नं तत्तदासत्त्वं प्रतीयते  ॥ ३,१४.३०६ ॥
ब्राह्मणत्वेन चासत्त्वादुच्यते सत्तदन्यथा  ।
असदित्यपि सत्त्वेन सतः सत्ता निवर्त्यते  ॥ ३,१४.३०७ ॥
समन्यद्रव्यवृत्तित्वान्निमित्तानुविधायिनः  ।
अयोगो लिङ्गसंख्याभ्यां स्याद्वा सामान्यधर्मता  ॥ ३,१४.३०८ ॥
प्रागसत्त्वाभिधायित्वं समासे द्रव्यवाचिता  ।
निमित्तानुविधानं च न सर्वत्र स्वभावतः  ॥ ३,१४.३०९ ॥
निमित्तानुविधाने च क्रियायोगो न कल्पते  ।
तथा चाव्यपदेश्यत्वादुपादानमनर्थकम्  ॥ ३,१४.३१० ॥
असत्सामान्यवृत्तिर्वा विशेषैः क्षत्रियादिभिः  ।
प्रयुक्तैराश्रयैर्भिन्नो याति तल्लिङ्गसंख्यताम्  ॥ ३,१४.३११ ॥
प्रागाश्रयो हि भेदाय प्रधानेऽभ्यन्तरीकृतः  ।
पुनः प्रत्यवमर्शेन विभक्त इव दृश्यते  ॥ ३,१४.३१२ ॥
समासे श्रूयते स्वार्थो येन तद्वांस्तदाश्रयः  ।
द्रव्यं तु लिङ्गसंख्यावदसताभ्यन्तरीकृतम्  ॥ ३,१४.३१३ ॥
एकार्थविषयौ शब्दौ तस्मिन्नन्यार्थवर्तिनौ  ।
असतैव तु भेदानां सर्वेषामुपसंग्रहः  ॥ ३,१४.३१४ ॥
ते क्षत्रियादिभिर्वाच्या वाच्या वा सर्वनामभिः  ।
यान्तीवान्यपदार्थत्वं नञो रूपाविकल्पनात् ॥ ३,१४.३१५ ॥
विशेषस्याप्रयोगे तु लिङ्गसंख्ये न सिध्यतः  ।
अवर्षादिषु दोसश्च हेमन्तोऽन्याश्रयो यतः  ॥ ३,१४.३१६ ॥
आकृतिः सर्वशब्दानां यदा वाच्या प्रतीयते  ।
एकत्वादेकशब्दत्वं न्याय्यं तस्याश्च वर्ण्यते  ॥ ३,१४.३१७ ॥
आविष्टलिङ्गता तस्यां स्याद्ग्राम्यपगुसङ्घवत् ।
द्रव्यभेदेऽपि चैकत्वात्तत्रैकवचनं भवेत् ॥ ३,१४.३१८ ॥
आश्रयाणां हि लिङ्गैः सा नियतैरेव युज्यते  ।
तथा च युक्तवद्भावे प्रतिषेधो निरर्थकः  ॥ ३,१४.३१९ ॥
सर्वत्राविष्टलिङ्गत्वं लोकलिङ्गपरिग्रहे  ।
विरोधित्वात्प्रसज्येत नाश्रितं तच्च लौकिकम्  ॥ ३,१४.३२० ॥
सामान्यमाकृतिर्भावो जातिरित्यत्र लौकिकम्  ।
लिङ्गं न संभवत्येव तेनान्यत्परिगृह्यते  ॥ ३,१४.३२१ ॥
प्रवृत्तिरिति सामान्यं लक्षणं तस्य कथ्यते  ।
आविर्भावस्तिरोभावः स्थितिश्चेत्यथ भिद्यते  ॥ ३,१४.३२२ ॥
प्रवृत्तिमन्तः सर्वेऽर्थास्तिसृभिश्च प्रवृत्तिभिः  ।
सततं न वियुज्यन्ते वाचश्चैवात्र संभवः  ॥ ३,१४.३२३ ॥
यश्चाप्रवृत्तिधर्मार्थश्चितिरूपेण गृह्यते  ।
अनुयातीव सोऽन्येषां प्रवृत्तीर्विश्वगाश्रयाः  ॥ ३,१४.३२४ ॥
तेनास्य चितिरूपं च चितिकालश्च भिद्यते  ।
तस्य स्वरूपभेदस्तु न कश्चिदपि विद्यते  ॥ ३,१४.३२५ ॥
अचेतनेषु चैतन्यं संक्रान्तमिव दृश्यते  ।
प्रतिबिम्बकधर्मेण यत्तच्छब्दनिबन्धनम्  ॥ ३,१४.३२६ ॥
अवस्था तादृशी नास्ति या लिङ्गेन न युज्यते  ।
क्व चित्तु शब्दसंस्कारो लिङ्गस्यानाश्रये सति  ॥ ३,१४.३२७ ॥
कृत्तद्धिताभिधेयानां भावानां न विरुध्यते  ।
शास्त्रे लिङ्गं गुणावस्था तथा चाकृतिरिष्यते  ॥ ३,१४.३२८ ॥
लिङ्गं प्रति न भेदोऽस्ति द्रव्यपक्षेऽपि कश्चन  ।
तस्मात्सप्त विकल्पा ये सैवात्राविष्टलिङ्गता  ॥ ३,१४.३२९ ॥
वचने नियमः शास्त्राद्द्रव्यस्याभ्युपगम्यते  ।
यतस्तदाकृतौ शास्त्रमन्यथैव समर्थ्यते  ॥ ३,१४.३३० ॥
वर्तते यो बहुष्वर्थोऽभेदे तस्य विवक्षिते  ।
स्वाश्रयैर्व्यपदिष्टस्य शास्त्रे वचनमुच्यते  ॥ ३,१४.३३१ ॥
यदा त्वाश्रयभेदेन भेद एव प्रतीयते  ।
आकृतेर्द्रव्यपक्षेन तदा भेदो न विद्यते  ॥ ३,१४.३३२ ॥
अभेदे त्वेकशब्दत्वाच्छास्त्राच्च वचने सति  ।
एकशेषो न वक्तव्यो वचनानां च संभवः  ॥ ३,१४.३३३ ॥
ननु चानभिधेयत्वे द्रव्यस्य तदपाश्रयः  ।
आकृतेरुपकारोऽयं द्रव्याभावान्न कल्पते  ॥ ३,१४.३३४ ॥
व्यपदेशोऽभिधेयेन न शास्त्रे कश्चिदाश्रितः  ।
द्रव्यं नाम पदार्थो यो न च स प्रतिषिध्यते  ॥ ३,१४.३३५ ॥
गुणभावोऽभिधेयत्वं प्रति द्रव्यस्य नाश्रितः  ।
उपकारि गुणः शेषः परार्थ इति कल्पना  ॥ ३,१४.३३६ ॥
द्रव्ये न गुणभावोऽस्ति विनाद्रव्याभिधायिताम्  ।
आकृतौ वा प्रधानत्वमत एवं समर्थ्यते  ॥ ३,१४.३३७ ॥
कैश्चिद्गुणप्रधानत्वं नामाख्यातवदिष्यते  ।
न वृत्तिवत्परार्थस्य गुणभावस्तु वर्ण्यते  ॥ ३,१४.३३८ ॥
गुणभूतस्य नानात्वादाकृतेरेकशब्दता  ।
सिद्धो वचनभेदश्च द्रव्यभेदसमन्वयात् ॥ ३,१४.३३९ ॥
साधनं गुणभावेन क्रियाया भेदकं यथा  ।
आख्यातेष्वेकशब्दाया जातेर्द्रव्यं तथोच्यते  ॥ ३,१४.३४० ॥
एकत्वे तुल्यरूपत्वाच्छब्दानां प्रतिपादने  ।
निमित्तात्तद्वतोऽर्थस्य विशिष्टग्रहणे सति  ॥ ३,१४.३४१ ॥
सोऽयमित्यभिसंबन्धादाश्रयैराकृतेः सह  ।
प्रवृत्तौ भिन्नशब्दायां लिङ्गसंख्ये प्रसिध्यतः  ॥ ३,१४.३४२ ॥
प्राक्च जात्यभिसंबन्धात्सर्वनामाभिधेयता  ।
वस्तूपलक्षणं सत्त्वे प्रयुज्यन्ते त्यदादयः  ॥ ३,१४.३४३ ॥
पाकौ पाका इति यथा भेदकः कैश्चिदाश्रयः  ।
इष्यते चानुपादानो धर्मोऽसौ गुणवाचिनाम्  ॥ ३,१४.३४४ ॥
आश्रयस्यानुपादाने केवलं लभते यदि  ।
आधारधर्मान् सामान्यं पुरस्तात्तद्विचारितम्  ॥ ३,१४.३४५ ॥
जातौ पूर्वं प्रवृत्तानां शब्दानां जातिवाचिनाम्  ।
अशब्दवाच्यात्संबन्धाद्व्यक्तिरप्युपजायते  ॥ ३,१४.३४६ ॥
सोऽयमित्यभिसंबन्धाज्जातिधर्मोपचर्यते  ।
द्रव्यं तदाश्रयो भेदो जातेश्चाभ्युपगम्यते  ॥ ३,१४.३४७ ॥
मञ्चशब्दो यथाधेयं मञ्चेष्वेव व्यवस्थितः  ।
तत्त्वेनाह तथा जाति- शब्दो द्रव्येषु वर्तते  ॥ ३,१४.३४८ ॥
तत्र जातिपदार्थत्वं तथैवाभ्युपगम्यते  ।
जातिरुत्सृष्टसंख्या तु द्रव्यात्मन्यनुषज्यते  ॥ ३,१४.३४९ ॥
अस्येदमिति वा यत्र सोऽयमित्यपि वा श्रुतिः  ।
वर्तते परधर्मेण तदन्यदभिधीयते  ॥ ३,१४.३५० ॥
यत्प्रधानं न तस्यास्ति स्वरूपमनिरूपनात् ।
गुणस्य चात्मना द्रव्यं तद्भावेनोपलक्ष्यते  ॥ ३,१४.३५१ ॥
गुणस्य भेदकाले तु प्राधान्यमुपजायते  ।
संसर्गश्रुतिरर्थेषु साक्षादेव न वर्तते  ॥ ३,१४.३५२ ॥
जातौ वृत्तो यदा द्रव्ये स शब्दो वर्तते पुनः  ।
जातेरेव पदार्थत्वं न तदाभ्युपगम्यते  ॥ ३,१४.३५३ ॥
प्रवृत्तानां पुनर्वृत्तिरेकत्वेनोपवर्ण्यते  ।
प्रतिपत्तेरुपायेषु न तत्त्वमनुगम्यते  ॥ ३,१४.३५४ ॥
अपृथक्शब्दवाच्यस्य जातिराश्रीयते यदा  ।
द्रव्यस्य सति संस्पर्शे तदा जातिपदार्थता  ॥ ३,१४.३५५ ॥
द्रव्यस्य सति संस्पर्शे द्रव्यमाश्रीयते यदा  ।
वाच्यं तेनैव शब्देन तदा द्रव्यपदार्थता  ॥ ३,१४.३५६ ॥
अपृथक्शब्दवाच्यापि भेदमात्रे प्रवर्तते  ।
यदा संबन्धवज्जातिः सापि द्रव्यपदार्थता  ॥ ३,१४.३५७ ॥
अत्यन्तभिन्नयोरेव जातिद्रव्याभिधायिनोः  ।
अवाच्यस्योपकारित्व आश्रिते तूभयार्थता  ॥ ३,१४.३५८ ॥
आश्रिते त्वाश्रयकृतं भेदमभ्युपगच्छता  ।
पुनश्चाप्येकशब्दत्वं जातिशब्देऽनुवर्णितम्  ॥ ३,१४.३५९ ॥
अनिर्जातस्य निर्ज्ञानं येन तन्मानमुच्यते  ।
प्रस्थादि तेन मेयात्मा साकल्येनावधार्यते  ॥ ३,१४.३६० ॥
अनिर्ज्ञातं प्रसिद्धेन येन तद्धर्म गम्यते  ।
साकल्येनापरिज्ञानादुपमानं तदुच्यते  ॥ ३,१४.३६१ ॥
द्वयोः समानयोर्धर्म उपमानोपमेययोः  ।
समास उपमानानां शब्दैस्तदभिधायिभिः  ॥ ३,१४.३६२ ॥
आधारभेदाद्भेदो यः श्यामत्वे सोऽविवक्षितः  ।
गुणोऽसावाश्रितैकत्वो भिन्नाधारः प्रतीयते  ॥ ३,१४.३६३ ॥
गुणयोर्नियतो भेदो गुणजातेस्तथैकता  ।
एकत्वेऽत्यन्तभेदे वा, नोपमानस्य संभवः  ॥ ३,१४.३६४ ॥
जातिमात्रव्यपेक्षायामुपमार्थो न कश्चन  ।
श्यामत्वमेकं गुणयोरुभयोरपि वर्तते  ॥ ३,१४.३६५ ॥
येनैव हेतुना श्यामा शस्त्री तत्र प्रतीयते  ।
स हेतुर्देवदत्तायाः प्रत्यये न विशिष्यते  ॥ ३,१४.३६६ ॥
आश्रयाद्यो गुणे भेदो जातेर्या चाविशिष्टता  ।
ताभ्यामुभाभ्यां द्रव्यात्मा सव्यापारः प्रतीयते  ॥ ३,१४.३६७ ॥
सोऽयमेकत्वनानात्वे व्यवहारः समाश्रितः  ।
भेदाभेदविमर्शेन व्यतिकीर्णेन वर्तते  ॥ ३,१४.३६८ ॥
श्यामेत्येवाभिधियेत जातिमात्रे विवक्षिते  ।
शस्त्र्यादिनामुपादाने तत्र नास्ति प्रयोजनम्  ॥ ३,१४.३६९ ॥
अशब्दवाच्यो यो भेदः श्याममात्रे न वर्तते  ।
श्यामेषु केषु चिद्वृत्तिर्यस्य सोऽत्र व्यपेक्ष्यते  ॥ ३,१४.३७० ॥
श्यामेषु केषु चित्किं चित्किं चित्सर्वत्र वर्तते  ।
सामान्यं कश्चिदेकस्मिञ्छ्यामे भेदो व्यवस्थितः  ॥ ३,१४.३७१ ॥
तथा हि सति सौरभ्ये भेदो जात्युत्पलादिषु  ।
गन्धानां सति भेदे तु सादृश्यमुपलभ्यते  ॥ ३,१४.३७२ ॥
गुणानामाश्रयाद्भेदः स्वतो वाप्यनुगम्यते  ।
अनिर्देश्याद्विशेषाद्वा संकराद्वा गुणान्तरैः  ॥ ३,१४.३७३ ॥
उपमानं प्रसिद्धत्वात्सर्वत्र व्यतिरिच्यते  ।
उपमेयत्वमाधिक्ये साम्ये वा न निवर्तते  ॥ ३,१४.३७४ ॥
अन्यैस्तु मानं जात्यादि भेद्यस्यार्थस्य वर्ण्यते  ।
अनिर्ज्ञातस्वरूपो हि ज्ञेयोऽर्थस्तेन मीयते  ॥ ३,१४.३७५ ॥
मितस्तु स्वेन मानेन प्रसिद्धो यो गुणाश्रयः  ।
आश्रयान्तरमानाय स्वधर्मेण प्रवर्तते  ॥ ३,१४.३७६ ॥
रूपान्तरेण संस्पर्शो रूपान्तरवतां सताम्  ।
भिन्नेन यस्य भेद्यानामुपमानं तदुच्यते  ॥ ३,१४.३७७ ॥
धर्मः समानः श्यामादिरुपमानोपमेययोः  ।
आश्रियमानप्राधान्यो धर्मेणान्येन भिद्यते  ॥ ३,१४.३७८ ॥
शस्त्रीकुमार्योः सदृशः श्याम इत्येवमाश्रिते  ।
व्यपदेश्यमनेनेति निमित्तं गुणयोः स्थितम्  ॥ ३,१४.३७९ ॥
यदा निमित्तैस्तद्वन्तो गच्छन्तीव तदात्मताम्  ।
भेदाश्रयं तदाख्यानमुपमानोपमेययोः  ॥ ३,१४.३८० ॥
तत्त्वासङ्गविवक्षायां येषु भेदो निवर्तते  ।
लुप्तोपमानि तान्याहुस्तद्धर्मेण समाश्रयात् ॥ ३,१४.३८१ ॥
शस्त्र्यां प्रसिद्धं श्यामत्वं मानं सा तेन मीयते  ।
अन्या श्यामा तु तद्रूपा तेनात्यन्तं न मीयते  ॥ ३,१४.३८२ ॥
शस्त्रिं स्वेन गुणेनातो मिमानामाश्रयान्तरम्  ।
असमाप्तगुणं सिद्धेरुपमानं प्रचक्षते  ॥ ३,१४.३८३ ॥
उपमेये स्थितो धर्मः श्रुतोऽन्यत्रानुमीयते  ।
श्रुतोऽथ वोपमानस्थ उपमेयेऽनुमियते  ॥ ३,१४.३८४ ॥
अधीयते ब्राह्मणवत्क्षत्रिया इति दृश्यते  ।
उपमेयस्य भिन्नत्वाद्वचनं क्षत्रियाश्रयम्  ॥ ३,१४.३८५ ॥
साधारणं ब्रुवन् धर्म क्व चिदेव व्यवस्थितम्  ।
सामान्यवचनः शब्द इति सूत्रेऽपदिश्यते  ॥ ३,१४.३८६ ॥
नाभेदेन न भेदेन गुणो द्विष्ठोऽभिधीयते  ।
भिन्नयोर्धर्मयोरेकः श्रूयतेऽन्यः प्रतीयते  ॥ ३,१४.३८७ ॥
नात्यन्ताय मिमीते यत्सामान्ये समवस्थितम्  ।
सादृश्यादुपमेयार्थ- समीपे परिकल्प्यते  ॥ ३,१४.३८८ ॥
मानं प्रति समीपं वा सादृश्येन प्रतीयते  ।
परिच्छेदाद्धि सादृश्यमिह मानोपमानयोः  ॥ ३,१४.३८९ ॥
एकजातिव्यपेक्षायां तदेवेत्यवसीयते  ।
भेदस्यैव व्यपेक्षायामन्यदेवेति गम्यते  ॥ ३,१४.३९० ॥
कर्मत्वं करणत्वं च भेदेनैवाश्रितं यतः  ।
अत्यन्तैकत्वविषयो न स्यात्तेनात्र सम्शयः  ॥ ३,१४.३९१ ॥
भेदेऽपि तुल्यरूपत्वाच्छालीम्ं तानिति दृश्यते  ।
जात्यभेदात्स एवायमिति भिन्नोऽभिधीयते  ॥ ३,१४.३९२ ॥
कथं ह्यवयवोऽन्यस्य स्यादन्य इति चोच्यते  ।
अत्यन्तभेदे नानात्वं यत्र तत्त्वं न विद्यते  ॥ ३,१४.३९३ ॥
अभेदस्य विवक्षायामेकत्वं सङ्घसङ्घिनोः  ।
सङ्घिनोर्न त्वभेदोऽस्ति तथान्यत्वमुदाहृतम्  ॥ ३,१४.३९४ ॥
तत्राभिन्नव्यपेक्षायामुपमार्थो न विद्यते  ।
यो हि गौरिति विज्ञाने हेतुः सोऽस्ति गवान्तरे  ॥ ३,१४.३९५ ॥
व्यावृत्तानां विशेषाणां व्यापारे तु विवक्षिते  ।
न कश्चिदुपकारोऽस्ति बुद्धेर्बुद्ध्यन्तरं प्रति  ॥ ३,१४.३९६ ॥
किं चिद्यत्रास्ति सामान्यं यदि भेदाश्च के चन  ।
गोत्वं गोष्वस्ति सामान्यं भेदाश्च शबलादयः  ॥ ३,१४.३९७ ॥
सामान्यं श्यामतान्यैव तद्धि साधारणं द्वयोः  ।
तदेव सिद्ध्यसिद्धिभ्यां भेद इत्यपदिश्यते  ॥ ३,१४.३९८ ॥
श्यामत्वमेव सामान्यमन्येषामुभयोः स्थितम्  ।
संपूर्नत्वात्तदन्यस्माद्विशेष इति गम्यते  ॥ ३,१४.३९९ ॥
आकृतौ वापि सामान्ये क्व चिदेव व्यवस्थिताः  ।
श्यामादौ येऽवसीयन्ते विशेषास्त इहाश्रिताः  ॥ ३,१४.४०० ॥
जातेरभेदे भेदे वा सादृश्यं तत्प्रचक्षते  ।
कश्चित्कदा चितर्थात्मा तथाभूतोऽपदिश्यते  ॥ ३,१४.४०१ ॥
यत्रार्थे प्रत्ययाभेदो न कदा चिद्विकल्पते  ।
अविद्यमानभेदत्वात्स एक इति गम्यते  ॥ ३,१४.४०२ ॥
योऽर्थ आश्रितनानात्वः स एवेत्यपदिश्यते  ।
व्यापारं जातिभागस्य तत्रापि प्रतिजानते  ॥ ३,१४.४०३ ॥
जातिभागाश्रया प्रख्या तत्राभिन्ना प्रवर्तते  ।
व्यक्तिभागाश्रया बुद्धिस्तत्र भेदेन जायते  ॥ ३,१४.४०४ ॥
अन्यत्र वर्तमानं सद्भेदाभेदसमन्वितम्  ।
निमित्तं पुनरन्यत्र नानात्वेनेव गृह्यते  ॥ ३,१४.४०५ ॥
आधारेषु पदन्यासं कृत्वोपैति तदाश्रयम्  ।
स सादृश्यस्य विषय इत्यन्यैरपदिश्यते  ॥ ३,१४.४०६ ॥
परापेक्षे यथा भावे कारणाख्या प्रवर्तते  ।
तथान्याधिगमापेक्षमुपमानं प्रचक्षते  ॥ ३,१४.४०७ ॥
गुरुगिश्यपितापुत्र- क्रियाकालादयो यथा  ।
व्यवहारास्तथौपम्यमप्यपेक्षानिबन्धनम्  ॥ ३,१४.४०८ ॥
श्यामत्वमुपमाने चेद्वृत्तं वृत्तौ प्रयुज्यते  ।
उपमेयं समासेन बाह्यं तत्राभिधीयते  ॥ ३,१४.४०९ ॥
टाबन्त एव चैत्रादौ श्यामाशब्दस्तथा भवेत् ।
सूत्रे च प्रथमाभावान्न श्यामाद्युपसर्जनम्  ॥ ३,१४.४१० ॥
अथ त्वेकविभक्तित्वाद्गुणत्वाद्वोपसर्जनम्  ।
नैवं तित्तिरिकल्माष्यामिष्टः स्त्रीप्रत्ययो भवेत् ॥ ३,१४.४११ ॥
सतिशिष्टबलीयस्त्वाद्बाह्ये ङिषि च सत्यपि  ।
उपमानस्वरो न स्यात्तस्मात्स्त्र्यन्तः समस्यते  ॥ ३,१४.४१२ ॥
गुणे न चोपमानस्थे सापेक्षत्वं प्रकल्पते  ।
प्रधानस्य तथा न स्याद्व्याघ्रादौ लिङ्गदर्शनम्  ॥ ३,१४.४१३ ॥
तस्मात्सति गुणत्वेऽपि प्राधान्यं विग्रहान्तरे  ।
नैवंजातीयकं शास्त्रे संभवत्युपसर्जनम्  ॥ ३,१४.४१४ ॥
उपमेयात्मनि श्यामो वर्तमानोऽभिधीयते  ।
उपमानेष्वनिर्दिष्टः सामर्थ्यात्स प्रतीयते  ॥ ३,१४.४१५ ॥
द्रव्यमात्रेऽपि निर्दिष्टे चन्द्रवक्त्रेऽनुगम्यते  ।
विशिष्ट एव चन्द्रस्थो गुणो नोपप्लवादयः  ॥ ३,१४.४१६ ॥
भेदभावनयैतच्च समासेऽप्युपवर्ण्यते  ।
विशिष्टगुणभिन्नेऽर्थे पदमन्यत्प्रयुज्यते  ॥ ३,१४.४१७ ॥
यदि भिन्नाधिकरणो वचनादनुगम्यते  ।
मृगीव चपलेत्यत्र पुंवद्भावो न सिध्यति  ॥ ३,१४.४१८ ॥
अस्त्रीपूर्वपदत्वात्तु पुंवद्भावो भविष्यति  ।
यथैव मृगदुग्धादौ न चेत्स्त्र्यर्थो विवक्ष्यते  ॥ ३,१४.४१९ ॥
शस्त्रीव शस्त्रीश्यामेति देवदत्तैव कथ्यते  ।
तस्यामेवोभयं तस्मादुच्यते शास्त्रविग्रहे  ॥ ३,१४.४२० ॥
पुंवद्भावस्य सिद्ध्यर्थं पक्षे स्त्रीप्रत्ययस्य च  ।
बह्वपेक्ष्यमतस्तस्यामुभयप्रतिपादनम्  ॥ ३,१४.४२१ ॥
श्यामा शस्त्री यथा श्यामा शस्त्रीकल्पेति चोच्यते  ।
तत्रोपमानेतरयोः श्यामेत्येतदपेक्ष्यते  ॥ ३,१४.४२२ ॥
अथ श्यामेव शस्त्रीयं श्यामेत्येवं प्रयुज्यते  ।
शस्त्री यथेयं श्यामेति तावदेव प्रतीयते  ॥ ३,१४.४२३ ॥
उपलक्षणमात्रार्था गुणस्यास्य यदि श्रुतिः  ।
पृथग्द्वयोः श्रुतोऽप्येष नेष्टस्वार्थस्य वाचकः  ॥ ३,१४.४२४ ॥
उपमेयं तु यद्वाच्यं तस्य चेत्प्रतिपादने  ।
सव्यापारा गुणास्तत्र सर्वस्योक्तिः सकृच्छ्रुतौ  ॥ ३,१४.४२५ ॥
प्रकाराधारभेदेन विशेषे समवस्थितः  ।
शब्दान्तराभिसंबन्धे सामान्यवचनः कथम्  ॥ ३,१४.४२६ ॥
सादृश्यमात्रं सामान्यं द्विष्ठं कैश्चित्प्रतीयते  ।
गुणो भेदेऽप्यभेदेन द्विवृत्तिर्वा विवक्षितः  ॥ ३,१४.४२७ ॥
व्यापारो जातिभागस्य द्रव्ययोर्वाभिधित्सितः  ।
रूपात्सामान्यवाचित्वं प्राग्वा वृत्तेरुदाहृतम्  ॥ ३,१४.४२८ ॥
व्याघ्रशब्दो यदा शौर्यात्पुरुषार्थेऽवतिष्ठते  ।
तदाधिकरणाभेदात्समासस्यास्ति संभवः  ॥ ३,१४.४२९ ॥
शूरशब्दप्रयोगे तु व्याघ्रशब्दो मृगे स्थितः  ।
भिन्नेऽधिकरणे वृत्तेस्तत्र नैवास्ति संभवः  ॥ ३,१४.४३० ॥
सामानाधिकरण्येऽपि गुणभेदस्य संभवात् ।
प्रयोगः शूरशब्दस्य समासेऽप्यनुषज्यते  ॥ ३,१४.४३१ ॥
पूजोपाधिश्च यो दृष्टः कुत्सनोपाधयश्च ये  ।
तेषां भिन्ननिमित्तत्वान्नियमार्था पुनः श्रुतिः  ॥ ३,१४.४३२ ॥
असंभवेऽपि वा वृत्तेः स्यादेतल्लिङ्गदर्शनम्  ।
अच्वेरिति यथा लिङ्गमभावेऽपि भृशादिषु  ॥ ३,१४.४३३ ॥
वत्यन्तावयवे वाक्ये यदौपम्यं प्रतीयते  ।
तत्प्रत्ययविधौ सूत्रे निर्देशोऽयं विचार्यते  ॥ ३,१४.४३४ ॥
क्रियेत्युपाधिः प्राथम्यात्प्रकृत्यर्थस्य यद्यपि  ।
न प्रातिपदिकं तत्र क्रियावाच्युपपद्यते  ॥ ३,१४.४३५ ॥
सत्त्ववृत्तस्य शेषे वा तृतीया साधनेऽपि वा  ।
तिङामसत्त्ववाचित्वादुभयं तन्न विद्यते  ॥ ३,१४.४३६ ॥
पाकादयस्तृतीयान्ताः सत्त्वधर्मसमन्वयात् ।
न क्रियेत्यपदिश्यन्ते कृत्वोऽर्थप्रत्यये यथा  ॥ ३,१४.४३७ ॥
ये चाव्ययकृतः के चित्क्रियाधर्मसमन्विताः  ।
तेषामसत्त्ववाचित्वं तिङन्तैर्न विशिष्यते  ॥ ३,१४.४३८ ॥
कृत्वसुज्विषया यापि शयितव्यादिषु क्रिया  ।
उपमानोपमेयत्वं तत्रात्यन्तमसंभवि  ॥ ३,१४.४३९ ॥
न केवलौ द्रव्यगुणौ तद्वान् वाप्युपमीयते  ।
शयितव्यादिभिस्तेषु नोपमार्थोऽस्ति कश्चन  ॥ ३,१४.४४० ॥
उपमानोपमेयत्वे द्रव्ये चानुक्तधर्मिणि  ।
निमित्तत्वेन गम्यन्ते रूढयोगाः क्रियागुणाः  ॥ ३,१४.४४१ ॥
होतव्यसदृशो होतेत्यत्राप्यर्थो न विद्यते  ।
विरोधात्क्रियया तस्मात्क्रियावान्नोपमीयते  ॥ ३,१४.४४२ ॥
क्रिया समानजातिया तद्भावान्नोपमीयते  ।
जातिभेदेऽपि पाकेन भिन्नाः पाकादयः क्रियाः  ॥ ३,१४.४४३ ॥
आधारभेदाद्भिन्नायामुपमानस्य संभवः  ।
अध्येतव्येन विप्राणां तुल्यमध्ययनं विशाम्  ॥ ३,१४.४४४ ॥
अर्थात्प्रकरणाद्वापि यत्रापेक्ष्यं प्रतीयते  ।
सामर्थ्यादनपेक्षस्य तस्य वृत्तिः प्रसज्यते  ॥ ३,१४.४४५ ॥
तैलपाकेन तुल्ये च घृतपाके विवक्षिते  ।
क्रियावदपि कार्याणां दर्शनात्प्रत्ययो भवेत् ॥ ३,१४.४४६ ॥
अतिङ्ग्रहणमेवं तु समासस्य निवर्तकम्  ।
गमनं कारकस्येति ण्वुल्यन्यस्मिन्न संभवेत् ॥ ३,१४.४४७ ॥
सर्वस्य परिहारार्थं समुदायत्वमाश्रितम्  ।
शुद्धायाः संभवान्न स्यात्क्रियाया ब्राह्मणादिषु  ॥ ३,१४.४४८ ॥
उपमानविवक्षायां स्वधर्मश्च निवर्तते  ।
क्रियाया न श्रुताद्यस्मादुपमानं समाप्यते  ॥ ३,१४.४४९ ॥
तृतीयोऽप्याश्रितो भेदो धर्मः साधारणो द्वयोः  ।
व्यापारवान्न कृत्स्नस्य साम्यं कृत्स्नेन विद्यते  ॥ ३,१४.४५० ॥
द्रव्ये वापि क्रियायां वा निमित्तात्तत्प्रकल्पते  ।
क्रियाणां विद्यमानत्वाद्वृत्तिर्न स्याद्गवादिषु  ॥ ३,१४.४५१ ॥
अभावात्केवलायास्तु तद्वानर्थः प्रतीयते  ।
प्रधानासंभवे युक्ता लक्षणार्था क्रियाश्रुतिः  ॥ ३,१४.४५२ ॥
क्रियान्तरेषु सापेक्षाः क्रियाशब्दाः क्रियान्तरे  ।
उपकाराय गृह्यन्ते यथैव ब्राह्मणादयः  ॥ ३,१४.४५३ ॥
यथा प्रकर्षः सर्वत्र निमित्तान्तरहेतुकः  ।
द्रव्यवद्गुणशब्देऽपि स निमित्तमपेक्षते  ॥ ३,१४.४५४ ॥
यो य उच्चार्यते शब्दः स स्वरूपनिबन्धनः  ।
यथा तथोपमानेषु व्यपेक्ष न निवर्तते  ॥ ३,१४.४५५ ॥
क्रियावृत्तेस्तृतीयान्तस्य्- ऐवं चासंभवे सति  ।
प्रसिद्धन्यायकरणो भाष्ये युजिरुदाहृतः  ॥ ३,१४.४५६ ॥
अन्तर्भूते तु करणे प्रयोगो न पुनर्भवेत् ।
न्यायेनायुक्तमित्यत्र जीवतौ प्राणकर्मवत् ॥ ३,१४.४५७ ॥
शास्त्राभ्यासाच्च भेदोऽयमयुक्तमिति वर्ण्यते  ।
अशोभनमसंबद्धमिति रूढिर्व्यवस्थिता  ॥ ३,१४.४५८ ॥
विविभक्तिः प्रकृत्यर्थं प्रत्युपाधिः कथं भवेत् ।
विभक्तिपरिणामे च प्रकल्प्यं विषयान्तरम्  ॥ ३,१४.४५९ ॥
विभक्त्यन्तरयोगो हि यस्य तद्विषयान्तरे  ।
विभक्त्यन्तरसंबन्धः सामर्थ्यादनुमीयते  ॥ ३,१४.४६० ॥
सारूप्यात्तु तदेवेदमिति तत्रोपचर्यते  ।
शब्दान्तरं विभक्त्या तु युक्तं शास्त्रे तदश्रुतम्  ॥ ३,१४.४६१ ॥
प्रकृतिश्चेत्तृतीयान्ता तेनेत्यस्मात्प्रतीयते  ।
क्रियेति प्रथमान्ता सा कथं भवितुमर्हति  ॥ ३,१४.४६२ ॥
क्रिययेति तृतीया च प्रयोगे कस्य कल्प्यताम्  ।
तेनेत्यस्य हि संबन्धः सूत्रस्थेन न विद्यते  ॥ ३,१४.४६३ ॥
सोपस्कारेषु सूत्रेषु वाक्यशेषः समर्थ्यते  ।
तेन यत्तत्तृतीयान्तं क्रिया चेत्सेति गम्यते  ॥ ३,१४.४६४ ॥
उपाधेः कस्य चिद्वाक्ये प्रयोग उपलभ्यते  ।
प्रतीयमानधर्मान्यो न कदा चित्प्रयुज्यते  ॥ ३,१४.४६५ ॥
नीलमुत्पलमित्यत्र न विशेष्ये न भेदके  ।
कश्चित्तद्धर्मवचनो वाक्ये शब्दः प्रयुज्यते  ॥ ३,१४.४६६ ॥
अत्यन्तानुगमात्तत्र न सूत्रे न च विग्रहे  ।
विभक्तिपरिणामेन किं चिदस्ति प्रयोजनम्  ॥ ३,१४.४६७ ॥
तृतीयान्तं क्रियेत्येतद्विग्रहे न प्रयुज्यते  ।
यथा दण्डः प्रहरणं क्रीडायामिति दृश्यते  ॥ ३,१४.४६८ ॥
घविधौ यच्च संज्ञायामिति सूत्र उदाहृतम्  ।
उपादानं प्रयोगेषु तस्यात्यन्तं न विद्यते  ॥ ३,१४.४६९ ॥
यैरप्रयुक्तैः संस्कारः प्रधानेषु प्रतीयते  ।
ते भेदेऽपि विभक्तीनां निर्दिश्यन्त उपाधयः  ॥ ३,१४.४७० ॥
समुदायेषु वर्तन्ते भावानां सहचारिणाम्  ।
शब्दास्तत्त्वविवक्षायां समुच्चयविकल्पयोः  ॥ ३,१४.४७१ ॥
समुच्चयस्तु क्रियते येषु प्रत्यर्थवृत्तिषु  ।
भेदाधिष्ठानया योगस्तेसां भवति संख्यया  ॥ ३,१४.४७२ ॥
सर्वैर्विशिष्टास्तैरर्थैर्जन्यन्ते सहचारिभिः  ।
बुद्धयः प्रतिपत्तॄणां शब्दार्थांस्तानतो विदुः  ॥ ३,१४.४७३ ॥
संसृष्टाः प्रत्ययेष्वर्थाः सर्व एवोपकारिनः  ।
तेषां प्रत्ययरूपेण सर्वेषां शब्दवाच्यता  ॥ ३,१४.४७४ ॥
केवलानां तु भावानां न रूपमवधार्यते  ।
अनिरूपितरूपेषु तेषु शब्दो न वर्तते  ॥ ३,१४.४७५ ॥
पूर्वशब्दप्रयोगाच्च समूहान्न निवर्तते  ।
वर्ततेऽवयवे नापि नोपात्तं त्यजते क्व चित् ॥ ३,१४.४७६ ॥
समुदायाभिधायि च यदि भेदं विशेषयेत् ।
तत्रातुल्यविभक्तित्वं पूर्वकायादिवद्भवेत् ॥ ३,१४.४७७ ॥
समूहे च प्रदेशे च पञ्चाला इति दृश्यते  ।
तथा विशेषणं सर्व इत्येतदुपपद्यते  ॥ ३,१४.४७८ ॥
तथार्धपिप्पलीत्यत्र जात्यन्तरनिवृत्तये  ।
अर्धं च पिप्पली चेति खन्दे शब्दः प्रतीयते  ॥ ३,१४.४७९ ॥
पञ्चालानां प्रदेशोऽपि भिन्नो जनपदान्तरात् ।
तत्रान्यस्य निवृत्त्यर्थे शब्दे भेदो न गम्यते  ॥ ३,१४.४८० ॥
प्रसिद्धास्तु विशेषेण समुदाये व्यवस्थिताः  ।
प्रदेशे दर्शनं तेषामर्थप्रकरणादिभिः  ॥ ३,१४.४८१ ॥
यदुपव्यञ्जनं जातेः सहचारि च कर्मसु  ।
तत्र वा रूढसंबन्धं यत्प्रायेणोपलक्षितम्  ॥ ३,१४.४८२ ॥
समुदायः प्रदेशो वेत्येवं तस्मिन्ननाश्रिते  ।
अर्थात्मन्यविशेषेण वर्तन्ते ब्राह्मणादयः  ॥ ३,१४.४८३ ॥
यश्च तुल्यश्रुतिर्दृष्टः समुदाये व्यवस्थितः  ।
तेनोपचरितैकत्वं प्रदेशेऽप्युपलभ्यते  ॥ ३,१४.४८४ ॥
संस्कारादुपघाताद्वा वृत्तोऽक्तपरिमाणके  ।
तैलादौ जातिशब्दोऽत्र सामर्थ्यादवसीयते  ॥ ३,१४.४८५ ॥
न जातिगुणशब्देषु मूर्तिभेदो विवक्षितः  ।
ते जातिगुणसंबन्ध- भेदमात्रनिबन्धनाः  ॥ ३,१४.४८६ ॥
कृष्णादिव्यपदेशश्च सर्वावयववृत्तिभिः  ।
गुणैस्तेऽप्येकदेशस्थाः पटादीनां विशेषकाः  ॥ ३,१४.४८७ ॥
पटावयववृत्तास्तु यदा तत्र पटादयः  ।
तदा तैलादिवत्तेषां जातिशब्दत्वमुच्यते  ॥ ३,१४.४८८ ॥
निवृत्त्यर्था श्रुतिर्येषां भेदस्तेष्वनपेक्षितः  ।
प्रदेशे समुदाये वा गुणोऽन्येषां निवर्तकः  ॥ ३,१४.४८९ ॥
ब्राह्मणाध्ययने तत्र वर्तते ब्राह्मणश्रुतिः  ।
सादृश्यं तत्र दृष्टं हि क्षत्रियाध्ययनादिभिः  ॥ ३,१४.४९० ॥
ब्राह्मणाध्ययने वृत्तिर्यदि स्याद्ब्राह्मणश्रुतेः  ।
वक्तव्यं केन धर्मेण तुल्यत्वं क्रिययोरिति  ॥ ३,१४.४९१ ॥
अध्येतरि यदा वृत्तिरुच्यते ब्राह्मणश्रुतेः  ।
निमित्तत्वं तदोपैति क्रियैवाध्येतरि स्थिता  ॥ ३,१४.४९२ ॥
सिम्हशब्देन संबन्धे गौर्यमात्राभिधायिना  ।
चैत्रात्षष्ठी प्रसज्येत योगे शत्त्र्यादिभिर्यथा  ॥ ३,१४.४९३ ॥
ब्राह्मणायेव दातव्यं वैश्यायेत्येवमादिषु  ।
संप्रदानादियोगश्च क्रियामात्रे न कल्पते  ॥ ३,१४.४९४ ॥
क्रियामात्राभिधायित्वादव्ययेषु वतेर्न च  ।
पाठः कदा चित्कर्तव्यस्तुल्यौ पक्षावुभौ यतः  ॥ ३,१४.४९५ ॥
जहाति जातिं द्रव्यं वा तस्मान्नावयवे स्थितः  ।
क्रियायास्तु श्रुतिर्यस्मात्तद्वत्यर्थेऽवतिष्ठते  ॥ ३,१४.४९६ ॥
अक्रियाणां निवृत्त्यर्था, यतश्चात्र क्रियाश्रुतिः  ।
क्रियोपलक्षिते तस्मात्क्रियाशब्दः प्रतीयते  ॥ ३,१४.४९७ ॥
होतव्यादिषु यस्माच्च क्रियान्या ब्राह्मणादिवत् ।
अपेक्षणीया शुद्धेऽर्थे तस्माद्वृत्तिर्न कस्य चित् ॥ ३,१४.४९८ ॥
सर्वं वाप्येकदेशो वा यस्मिन्नाश्रियते क्व चित् ।
विशेषवृत्तिं तं सर्वमाहुर्भेदे व्यवस्थितम्  ॥ ३,१४.४९९ ॥
समुच्चयो विकल्पो वा प्रकाराः सर्व एव वा  ।
विशेषा इति वर्ण्यन्ते सामान्यं वाविकल्पितम्  ॥ ३,१४.५०० ॥
न हि ब्राह्मण इत्यत्र भेदः कश्चिदपाश्रितः  ।
अपाकृतो वा तेनायं समुदाये व्यवस्थितः  ॥ ३,१४.५०१ ॥
क्रिया त्वाश्रीयते यस्मिन् स भेदोऽध्यवसीयते  ।
तथान्यथा सर्वथा चेत्यप्रयोगे न विद्यते  ॥ ३,१४.५०२ ॥
उपमाने क्रियावृत्तिमुपमेये क्रियाश्रुतिः  ।
प्रत्याययन्ती भेदस्य करोतीव पदार्थताम्  ॥ ३,१४.५०३ ॥
व्यापारेणैव सादृश्ये व्यापारस्य विवक्षिते  ।
क्रियावद्वचनाच्छब्दात्प्रत्ययः प्रतिपाद्यते  ॥ ३,१४.५०४ ॥
क्रियावतोऽपि सादृश्ये वक्तुमिष्टे क्रियावता  ।
अध्येता ब्राह्मण इव प्रत्ययो न निवर्तते  ॥ ३,१४.५०५ ॥
अधीते तुल्य इत्येवं पुंल्लिङ्गेन विशेषणम्  ।
क्रियावति क्रियायां तु तुल्यशब्दे नपुंसकम्  ॥ ३,१४.५०६ ॥
प्रकृत्यर्थे विशिष्टेऽपि प्रत्ययार्थाविशेषणात् ।
पुत्रेण तुल्यः कपिल इति वृत्तिः प्रसज्यते  ॥ ३,१४.५०७ ॥
याः पुत्रे रूढसंबन्धाः क्रिया लोके विवक्षिताः  ।
ताभिः क्रियावतः पुत्राद्गुणतुल्ये वतिर्भवेत् ॥ ३,१४.५०८ ॥
अन्तर्भूतं निमित्तं च रूढिशब्देषु यद्यपि  ।
क्रियास्तु सहचारिण्यो रूढाः सन्ति पदार्थवत् ॥ ३,१४.५०९ ॥
क्रमं तु यदि बाधित्वा प्रत्ययार्थविशेषणम्  ।
प्रधानानुग्रहात्साम्याद्विभक्तेश्चावतिष्ठते  ॥ ३,१४.५१० ॥
प्रकृतेरविशिष्टत्वात्क्रियातुल्ये प्रसज्यते  ।
पुत्रादौ गुणशब्देभ्यः पूर्वोक्तस्य विपर्यये  ॥ ३,१४.५११ ॥
स्थूलेन तुल्यो यातीति बहिरङ्गा क्रियाश्रुतिः  ।
अनिमित्तं वतेस्तुल्यं यातीत्यत्रेष्यते वतिः  ॥ ३,१४.५१२ ॥
द्वयं विशेष्यते तेन यदेकत्र विशेषणं  ।
तुल्यशब्दो हि तं धर्ममुभयस्थमपेक्षते  ॥ ३,१४.५१३ ॥
एकः समानो धर्मश्चेदुपमानोपमेययोः  ।
तुलया संमितं तुल्यमिति तत्रोपपद्यते  ॥ ३,१४.५१४ ॥
सूत्रे श्रुतश्च द्विष्ठोऽसावभेदेन प्रतीयते  ।
न च सामान्यशब्दत्वादश्रुता गम्यते क्रिया  ॥ ३,१४.५१५ ॥
अश्रुताश्च प्रतीयन्ते निदेशस्थायितादयः  ।
ये धर्मा नियतास्तेषां पुत्रादिषु न विद्यते  ॥ ३,१४.५१६ ॥
अनाश्रितक्रियस्तस्मान्न तुल्योऽस्ति क्रियावता  ।
क्रियायाः श्रवणे सापि क्रियावत्ता प्रतीयते  ॥ ३,१४.५१७ ॥
द्वयोः प्रतिविधानाच्च ज्यायस्त्वमभिधीयते  ।
नित्यासत्त्वाभिधायित्वात्प्रत्ययार्थविशेषणे  ॥ ३,१४.५१८ ॥
असत्त्वभूतो व्यापारः केवलः प्रत्यये यतः  ।
विद्यते लक्षणार्थत्वं नास्ति तेन क्रियाश्रुतेः  ॥ ३,१४.५१९ ॥
क्रियावतस्तु ग्रहणात्प्रकृत्यर्थविशेषणे  ।
क्रियामात्रेन तुल्यत्वे सिद्धासत्त्वाभिधायिता  ॥ ३,१४.५२० ॥
यदा क्रियानिमित्तं तु सादृश्यं स्यात्क्रियावतोः  ।
क्रियावतोऽभिधेयत्वात्तदा द्रव्याभिधायिता  ॥ ३,१४.५२१ ॥
अव्ययेषु वतेः पाठः कार्यस्तत्र स्वरादिवत् ।
ब्राह्मणेन समोऽध्येतेत्यत्र च प्रत्ययो भवेत् ॥ ३,१४.५२२ ॥
सामानाधिकरण्यं च वत्यर्थेनापदिश्यते  ।
तुल्यमित्यन्यथा कल्प्यो वाक्यशेषोऽश्रुतो भवेत् ॥ ३,१४.५२३ ॥
क्रियावतोश्च सादृश्ये प्रत्ययार्थविशेषणे  ।
अध्येत्रा सदृशोऽध्येतेत्यत्र नास्ति वतेर्विधिः  ॥ ३,१४.५२४ ॥
तुल्यार्थैरिति या तस्यास्तृतीयाया न भिद्यते  ।
अर्थो भेदेऽपि सर्वाभिरितराभिर्विभक्तिभिः  ॥ ३,१४.५२५ ॥
भोज्यते ब्राह्मण इव तुल्यं भुक्तं द्विजातिना  ।
पश्यति ब्राह्मणमिव तुल्यं विप्रेण पश्यति  ॥ ३,१४.५२६ ॥
ब्राह्मणेनेव विज्ञातं तुल्यं ज्ञातं द्विजातिना  ।
दीयतां ब्राह्मणायेव तुल्यं विप्रेण दीयताम्  ॥ ३,१४.५२७ ॥
ब्राह्मणादिव वैश्यात्त्वमधीष्वाध्ययनं बहु  ।
इत्येवमादिभिर्भेदस्तृतीयाया न कश्चन  ॥ ३,१४.५२८ ॥
तुल्यं मधुरयाधीये मात्रा तुल्यं स्मरामि ताम्  ।
मधुरायाश्च मातुश्च कथं सादृश्यकल्पना  ॥ ३,१४.५२९ ॥
मधुराविषयः पाठः स्मरणं मातृकर्मकम्  ।
मधुरामातृशब्दाभ्यामभेदेनाभिधीयते  ॥ ३,१४.५३० ॥
उष्ट्रावयवतुल्येषु मुखेषूष्ट्रश्रुतिर्यथा  ।
वर्तते गृहतुल्ये च प्रासादे मधुराश्रुतिः  ॥ ३,१४.५३१ ॥
यथाध्ययनयोः साम्यमध्येत्रोरपदिश्यते  ।
तथा क्रियागतैर्धर्मैरुच्यन्ते साधनाश्रयाः  ॥ ३,१४.५३२ ॥
इवार्थे यच्च वचनं पूर्वसूत्रे च यो विधिः  ।
क्रियाशब्दश्रुतौ भेदो न कश्चिद्विद्यते तयोः  ॥ ३,१४.५३३ ॥
यद्यप्युपाधिरन्यत्र नियतो न प्रयुज्यते  ।
रूपाभेदात्त्वनिर्ज्ञाता क्रियात्र श्रूयते पुनः  ॥ ३,१४.५३४ ॥
यथा व्युत्परयः पुच्छौ क्यङन्ते सुदुरादयः  ।
सत्यपि प्रत्ययार्थत्वे भेदाभावादुदाहृताः  ॥ ३,१४.५३५ ॥
एवं च सति पूर्वेण सिद्धोऽत्रापि वतेर्विधिः  ।
नियमे वाभिधाने वा भिद्यते न क्रियाश्रुतिः  ॥ ३,१४.५३६ ॥
इवे द्रव्यादिविषयः प्रत्ययः पुनरुच्यते  ।
क्रियाणामेव सदृश्वे पूर्वसूत्रे विधीयते  ॥ ३,१४.५३७ ॥
मधुरायामिव गृहा ब्राह्मणस्येव पाण्डुराः  ।
इत्यत्र द्रव्यगुणयोः पूर्वेण न वतिर्भवेत् ॥ ३,१४.५३८ ॥
आरम्भस्याक्रियार्थत्वे नार्थो योगेन विद्यते  ।
ऋते क्रियाया ग्रहणात्पूर्वयोगेन सिध्यति  ॥ ३,१४.५३९ ॥
मधुरावयवे वृत्तिर्व्वाख्याता मधुराश्रुतेः  ।
ब्राह्मणावयवान् दन्तान् वक्ष्यति ब्राह्मणश्रुतिः  ॥ ३,१४.५४० ॥
न का चिदिवयोगे तु बाह्यात्संबन्धिनो  ।
षष्ठी विधीयते तत्र पूर्वेण प्रत्ययो भवेत् ॥ ३,१४.५४१ ॥
आधिक्यं तुल्यशब्देन संबन्ध उपजायते  ।
षष्ठीतृतीये तत्र स्तस्तुल्यशब्दो हि वाचकः  ॥ ३,१४.५४२ ॥
इवशब्दप्रयोगे तु बाह्यात्संबन्धिनो विना  ।
नाधिक्यमुपमानेऽस्ति द्योतकः स प्रयुज्यते  ॥ ३,१४.५४३ ॥
इवे यो व्यतिरेकोऽत्र स प्रासादादिहेतुकः  ।
तुल्ये तद्विषयापेक्षमाधिक्यमुपजायते  ॥ ३,१४.५४४ ॥
गवयेन समोऽनद्वानिति वृत्तिस्तथा भवेत् ।
न त्वस्ति गौरिवेत्यत्र व्यतिरेक इवाश्रयः  ॥ ३,१४.५४५ ॥
उपमेयेन संबन्धात्प्राक्प्रासादादिहेतुके  ।
व्यतिरेके वतेर्भावो न तुल्यार्थत्वहेतुके  ॥ ३,१४.५४६ ॥
इवशब्देन संबन्धे न तृतीया विधीयते  ।
प्रकृतां तामतस्त्यक्त्वा विभक्त्यन्तरमाश्रितम्  ॥ ३,१४.५४७ ॥
सप्तम्यपि न तत्रास्ति ज्ञापकार्था तु सा कृता  ।
इष्टा सा शेषविषये नियतासु विभक्तिषु  ॥ ३,१४.५४८ ॥
यदि तु व्यतिरेकेण विषयेऽस्मिन् विभक्तयः  ।
प्रवर्तेरंस्तृतीयैव व्यभिचारं प्रदर्शयेत् ॥ ३,१४.५४९ ॥
व्यभिचारे तथा सिद्धे सप्तमीग्रहणाद्विना  ।
सप्तम्येवोच्यते सर्वा न सन्त्यन्या विभक्तयः  ॥ ३,१४.५५० ॥
अत्यन्तमत्र विषये सप्तम्या ज्ञापकार्थया  ।
बाधिता विनिवर्तेत षष्ठी सा गृह्यते पुनः  ॥ ३,१४.५५१ ॥
पूर्वाभ्यामेव योगाभ्यां विग्रहान्तरकल्पनात् ।
अर्हार्थेऽपि वतिः सिद्धः स त्वेकेन निदर्श्यते  ॥ ३,१४.५५२ ॥
तेन तुल्यमिति प्राप्ते क्रियोपाधिः प्रसिध्यति  ।
राजवद्वर्तते राजेत्यत्र भेदे विवक्षिते  ॥ ३,१४.५५३ ॥
राजत्वेन प्रसिद्धा ये पृथुप्रभृतयो नृपाः  ।
युधिष्ठिरान्तास्तेऽन्येषामुपमानं महीक्षिताम्  ॥ ३,१४.५५४ ॥
सिद्ध्यसिद्धिकृतो भेद उपमानोपमेययोः  ।
सर्वत्रैव यतोऽसिद्धं प्रसिद्धेनोपमीयते  ॥ ३,१४.५५५ ॥
राजवद्रूपमस्येति राजन्येव विवक्षिते  ।
अक्रियार्थेन योगेन द्वितीयेन भविष्यति  ॥ ३,१४.५५६ ॥
उपमानाविवक्षायां नियमार्थोऽयमुच्यते  ।
धर्मोऽर्हतिक्रियाकर्ता तदर्थं वचनं पुनः  ॥ ३,१४.५५७ ॥
कृतहस्तवदित्येतत्प्रसिद्धेष्वेव दृश्यते  ।
राजत्वेन प्रसिद्धे च राज्ञि राजवदित्यपि  ॥ ३,१४.५५८ ॥
अराज्ञि येषां धर्माणां दृष्टोऽत्यन्तमसंभवः  ।
ते राजनि नियम्यन्ते त्यज्यन्ते व्यभिचारिणः  ॥ ३,१४.५५९ ॥
अर्हतेश्च क्रिया कर्त्री या तस्यां वतिरिष्यते  ।
राजानमर्हति च्छत्त्रमिति न त्वेवमादिषु  ॥ ३,१४.५६० ॥
प्रयुक्तानां हि शब्दानां शास्त्रेणानुगमः सताम्  ।
छत्त्राद्यर्थे तु वचने प्रत्याख्यानं न संभवेत् ॥ ३,१४.५६१ ॥
तदर्हमिति नारब्धं सूत्रं व्याकरणान्तरे  ।
संभवत्युपमात्रापि भेदस्य परिकल्पनात् ॥ ३,१४.५६२ ॥
एकस्य कार्यनिर्ज्ञानात्सिद्धस्य विषयान्तरे  ।
तद्धर्मत्वविवक्षायां बुद्ध्या भेदः प्रकल्प्यते  ॥ ३,१४.५६३ ॥
सूत्रारम्भान्न चैतस्मादिवशब्दस्य विद्यते  ।
प्रयोगः सोऽपि चैतस्य विषये विद्यते वतेः  ॥ ३,१४.५६४ ॥
दस्युहेन्द्र इवेत्येतदैन्द्रमन्त्रे प्रयुज्यते  ।
अन्यत्र दृष्टकर्मेन्द्रो यथेत्यस्मिन् विवक्षिते  ॥ ३,१४.५६५ ॥
पूर्वामवस्थामाश्रित्य यावस्था व्यपदिश्यते  ।
सदृशस्त्वं तवैवेति तत्रैवमभिधीयते  ॥ ३,१४.५६६ ॥
प्रसिद्धभेदं यत्रान्यदुपमानं न विद्यते  ।
उपमेयस्य तत्रात्मा स्वबुद्ध्या प्रविभज्यते  ॥ ३,१४.५६७ ॥
योऽपि स्वाभाविको भेदः सोऽपि बुद्धिनिबन्धनः  ।
तेनास्मिन् विषये भिन्नमभिन्नं वा न विद्यते  ॥ ३,१४.५६८ ॥
अङ्गदी कुण्डली चेति दर्शयन् भेदहेतुभिः  ।
चैत्रमीदृशमित्याह बुद्ध्यवस्थापरिग्रहात् ॥ ३,१४.५६९ ॥
एतैः शब्दैर्यथाभूतः प्रत्ययात्मोपजायते  ।
तत्प्रत्ययानुकारेण विषयोऽप्युपपद्यते  ॥ ३,१४.५७० ॥
बुद्ध्यवस्थाविभागेन भेदकार्यं प्रतीयते  ।
जन्यन्त इव शब्दानामर्थाः सर्वे विवक्षया  ॥ ३,१४.५७१ ॥
तथाविधेऽपि बाह्येऽर्थे भिद्यन्ते यत्र बुद्धयः  ।
न तत्र कश्चित्सादृश्यं सदपि प्रतिपद्यते  ॥ ३,१४.५७२ ॥
अत्यन्तं विषये भिन्ने यावत्प्रख्या न भिद्यते  ।
न तावत्प्रत्यभिज्ञानं कस्य चिद्विनिवर्तते  ॥ ३,१४.५७३ ॥
अयमेव तु सूत्रेण भेदो भेदेन दर्शितः  ।
प्रसिद्धमपि दुर्ज्ञानमबुधः प्रतिपद्यते  ॥ ३,१४.५७४ ॥
वैयाकरणवद्ब्रूते न वैयाकरणः सदा  ।
वैयाकरणवद्ब्रूष्वेत्यतः सोऽप्यभिधीयते  ॥ ३,१४.५७५ ॥
के चित्पुमांसो भाषन्ते स्त्रीवत्पुंवच्च योषितः  ।
व्यभिचारे स्वधर्मोऽपि पुनस्तेनोपदिश्यते  ॥ ३,१४.५७६ ॥
सदृशस्त्वं तवैवेति लोके यदभिधीयते  ।
उपमानान्तरं तत्र प्रसक्तं विनिवर्तते  ॥ ३,१४.५७७ ॥
युक्तमौपयिकं राज्ञ इत्यर्थस्य निदर्शने  ।
उपमानाविवक्षायां तदर्हमिति पठ्यते  ॥ ३,१४.५७८ ॥
प्रसक्तानुप्रसक्तस्तु वतिशेषोऽभिधीयते  ।
उपमानाभिसंबन्धादस्मिन् वतिरुदाहृतः  ॥ ३,१४.५७९ ॥
प्रधानकल्पनाभावे गुणशब्दस्य दर्शनात् ।
उपसर्गाद्वतौ सिद्धा धातौ धात्वर्थकल्पना  ॥ ३,१४.५८० ॥
स्वं रूपमिति चैतस्मिन्नर्थस्यापि परिग्रहः  ।
रूपवज्ज्ञापितस्तस्मादासन्नोऽर्थो ग्रहीष्यते  ॥ ३,१४.५८१ ॥
धात्वर्थेनोपजनितं साधनत्वेन साधनम्  ।
धातुना कृतमित्येवमस्मिन् सूत्रे प्रतीयते  ॥ ३,१४.५८२ ॥
यः शब्दश्चरितार्थत्वादत्यन्तं न प्रयुज्यते  ।
विषयेऽदर्शनात्तत्र लोपस्तस्याभिधीयते  ॥ ३,१४.५८३ ॥
क्रियायां साधने द्रव्ये प्रादयो ये व्यवस्थिताः  ।
तेभ्यः सत्त्वाभिधायिभ्यो वतिः स्वार्थे विधीयते  ॥ ३,१४.५८४ ॥
प्रत्ययेन विना प्रादिस्तत्रार्थे न प्रयुज्यते  ।
भेदेन तु समाख्याने विभागः परिकल्पितः  ॥ ३,१४.५८५ ॥
अनङ्गीकृतसत्त्वं तु यदि गृह्येत साधनम्  ।
विभक्तिभिर्नियोगः स्याद्यथैव तसिलादिषु  ॥ ३,१४.५८६ ॥
पाठाद्यैरविभक्तित्वं वत्यन्तेष्वनुगम्यते  ।
तेषामुद्वत इत्यत्र वक्तव्या सविभक्तिता  ॥ ३,१४.५८७ ॥
वत्यर्थं नावगाहेते पुंवदित्यस्य दर्शनात् ।
नञ्स्नञावपवादस्य बाधकं तन्निपातनम्  ॥ ३,१४.५८८ ॥
एतमुत्क्रामतो नूनं वत्यर्थं नञ्स्नञाविति  ।
तयोः प्रवृत्तावुत्सर्गो बाधनान्नोपपद्यते  ॥ ३,१४.५८९ ॥
नञ्स्नञौ विहितौ येन स योगो नावगाहते  ।
वतिप्रकरणं तद्धि लिङ्गमेवं समर्थ्यते  ॥ ३,१४.५९० ॥
अभेदेनोपमानस्य भिन्नार्थोपनिपातिता  ।
ऊहस्तथोपमानानामङ्गवन्नोपलभ्यते  ॥ ३,१४.५९१ ॥
गावेधुके चरौ दृष्टा गोविकर्ताक्षवापयोः  ।
पशू रुद्र इव ह्येतावित्येकवचनश्रुतिः  ॥ ३,१४.५९२ ॥
उपमानस्य भेदाच्च बहुषु स्यादञो विधिः  ।
काश्यपा इति लोपः स्यात्तथा प्रतिकृतिष्वपि  ॥ ३,१४.५९३ ॥
एवं तु युक्तवद्भावादत्रैकवचनं भवेत् ।
लुं मनुष्ये तथोक्तं स्याल्लिङ्गस्यैकस्य सिद्धये  ॥ ३,१४.५९४ ॥
उपमेयेषु भिन्नेषु किं चिदेकं प्रवर्तते  ।
प्रत्ययस्य विधौ तत्र नित्यं युक्तवदिष्यते  ॥ ३,१४.५९५ ॥
यदा प्रत्युपमेयं तु तदेकैकमवस्थितम्  ।
तदा बाह्यार्थभेदेन तद्धितान्तं प्रचीयते  ॥ ३,१४.५९६ ॥
यथा समूहप्रचये द्विगूनां भिन्नसंख्यता  ।
पञ्चपूल्यादिषु तथा लुबन्तप्रचयो भवेत् ॥ ३,१४.५९७ ॥
प्रचये भिद्यमाने तु संख्या पूलेषु भिद्यते  ।
अर्थभेदो लुबन्तेषु नैवं कश्चन दृश्यते  ॥ ३,१४.५९८ ॥
येषूपमेयवचनः शब्दोऽन्यो न प्रयुज्यते  ।
उपमानस्य तत्रान्यैः संख्याया भेद इष्यते  ॥ ३,१४.५९९ ॥
यथा गुडतिलादीनां प्रयोगादेकसंख्यता  ।
पाकादेरप्रयोगे तु भिन्ना संख्याभिधीयते  ॥ ३,१४.६०० ॥
यः संबन्धिगतो भेदः स प्रयोगे प्रतीयते  ।
संबन्धिनामतो भेद उपमेये न गम्यते  ॥ ३,१४.६०१ ॥
तस्मात्सामान्यशब्दत्व- प्रसङ्गविनिवृत्तये  ।
उपमेयगतो भेद उपमानेषु दृश्यते  ॥ ३,१४.६०२ ॥
उपमानं समस्तानामभिन्नं श्रूयते क्व चित् ।
भिन्नानामुपमेयनामेकैकं वोपमीयते  ॥ ३,१४.६०३ ॥
यथा गरुड इत्येतद्व्यूहापेक्षं प्रयुज्यते  ।
एकेन यत्र सादृश्यं वैनतेयेन हस्तिनाम्  ॥ ३,१४.६०४ ॥
एकस्यापि प्रतीयेत भिन्ना प्रतिकृतिः सह  ।
काश्यपस्येति तेनायं प्रत्येकमवतिष्ठते  ॥ ३,१४.६०५ ॥
मेघाः शैल इवेत्युक्ते समस्तानां प्रतीयते  ।
सादृश्यं गिरिणैकेन प्रत्येकं तेन भिद्यते  ॥ ३,१४.६०६ ॥
छापेक्षा तद्विषयता विधेयत्वान्न गम्यते  ।
काकतालीयमित्यत्र प्रसिद्धं ह्युपलक्षणम्  ॥ ३,१४.६०७ ॥
राजाश्वादिश्च विषयः स्यादन्यो वेत्यनिश्चितम्  ।
तेन च्छस्य विधानात्प्राग्व्यपदेशो न विद्यते  ॥ ३,१४.६०८ ॥
द्वयोरिवार्थयोरत्र निमित्तत्वं प्रतीयते  ।
एकेनावयवो युक्तः प्रत्ययोऽन्येन युज्यते  ॥ ३,१४.६०९ ॥
चैत्रस्य तत्रागमनं काकस्यागमनं यथा  ।
दस्योरभिनिपातस्तु तालस्य पतनं यथा  ॥ ३,१४.६१० ॥
संनिपाते तयोर्यान्या क्रिया तत्रोपजायते  ।
वधादिरुपमेयेऽर्थे तया छविधिरिष्यते  ॥ ३,१४.६११ ॥
क्रियायां समवेतायां द्रव्यशब्दोऽवतिष्ठते  ।
पातागमनयोः काक- तालशब्दौ तथा स्थितौ  ॥ ३,१४.६१२ ॥
यदन्वाख्यायकं वाक्यं तदेवं परिकल्प्यते  ।
प्रयोगवाक्वं यल्लोके तदेवं न प्रयुज्यते  ॥ ३,१४.६१३ ॥
ययोरतर्किता प्राप्तिर्दृश्यते काकतालवत् ।
तयोः समासप्रकृतेर्वृत्तिरभ्युपगम्यते  ॥ ३,१४.६१४ ॥
काकस्य तालेन यथा वधो यस्य तु दस्युना  ।
तत्र चित्रीकृतेऽन्यस्मिन्नुपमेये छ इष्यते  ॥ ३,१४.६१५ ॥
चञ्चत्प्रकारश्चञ्चत्को बृहत्क इति चापरे  ।
मणिमड्डूकखद्योतान् सादृश्वेन प्रचक्षते  ॥ ३,१४.६१६ ॥
तत्रोन्मेषनिमेषाभ्यां खद्योत उपमीयते  ।
श्वासप्रबन्धैर्मण्डूकः स्पन्दमानप्रभो मणिः  ॥ ३,१४.६१७ ॥
प्रविकासिप्रभोऽल्पोऽपि महान् य उपलभ्यते  ।
बृहत्क इति तत्रैष मणौ शब्दः प्रयुज्यते  ॥ ३,१४.६१८ ॥
सादृश्यमेव सर्वत्र प्रकारः कैश्चिदिष्यते  ।
भेदेऽपि तु प्रकाराख्या कैश्चिदभ्युपगम्यते  ॥ ३,१४.६१९ ॥
प्रकारवचनः कश्चित्प्रकारवति संस्थितः  ।
प्रकारमात्रे वर्तित्वा कश्चित्तद्वति वर्तते  ॥ ३,१४.६२० ॥
सादृश्यग्रहणं सूत्रे सदृशस्योपलक्षणम्  ।
तुल्ययोरव्ययीभावे सहशब्दोऽभिधायकः  ॥ ३,१४.६२१ ॥
विप्सासादृश्ययोर्वृत्तिर्या यथार्थाभिधायिनः  ।
स चायमव्ययीभावे भेदो भेदेन दर्शितः  ॥ ३,१४.६२२ ॥
सादृश्यं योग्यता कैश्चिदनावभ्युपगम्यते  ।
यत्तु मूर्तिगतं साम्यं तत्सहेनाभिधीयते  ॥ ३,१४.६२३ ॥
इत्थंभावेऽपि सादृश्यं बुद्ध्यवस्थानिबन्धनम्  ।
ग्रहणे भेदमात्रस्य तत्रान्यैवाभिधीयते  ॥ ३,१४.६२४ ॥
गौर्वाहीक इति द्वित्वे सादृश्यं प्रत्युदाहृतम्  ।
शुक्लादौ सति निष्पन्ने वाहीको न द्विरुच्यते  ॥ ३,१४.६२५ ॥

इति भर्तृहरिकृतं वाक्यपदीयं समाप्तम्