कैलासशिखरासीनं भैरवं विगतामयम्  ।
चण्डनन्दिमहाकालगणेशवृषभृङ्गिभिः  ॥ १.१ ॥
कुमारेन्द्रयमादित्यब्रह्मविष्णुपुरःसरैः  ।
स्तूयमानं महेशानं गणमातृनिषेवितम्  ॥ १.२ ॥
सृष्टिसंहारकर्तारं विलयस्थितकारकम्  ।
अनुग्रहकरं देवं प्रणतार्तिविनाशनम्  ॥ १.३ ॥
मुदितं भैरवं दृष्ट्वा देवी वचनमब्रवीत् ।

श्रीदेव्युवाच
यत्त्वया कथितं मह्यं स्वच्छन्दं परमेश्वर  ॥ १.४ ॥
शतकोटिप्रविस्तीर्णं भेदानन्त्यविसर्पितम्  ।
चतुष्पीठं महातन्त्र चतुष्टयफलोदयम्  ॥ १.५ ॥
न शक्नुवन्ति मनुजा अल्पवीर्यपराक्रमाः  ।
अल्पायुषोऽल्पवित्ताश्च अल्पसत्त्वाश्च शंकर  ॥ १.६ ॥
तदर्थं संग्रहं तस्य स्वल्पशास्त्रार्थविस्तरम्  ।
भुक्तिमुक्तिप्रदातारं कथयस्व प्रसादतः  ॥ १.७ ॥
कीदृशं वै गुरुं विद्यात्साधकं च महेश्वर  ।
भयाभयप्रदातारं शिष्यं भूमिं च कीदृशीम्  ॥ १.८ ॥
मन्त्रांश्चैव समासेन कालं चैव समासतः  ।
यजनं हवनं चैव अधिवासं रजांसि च  ॥ १.९ ॥
पञ्चगव्यं चरुं चैव दन्तकाष्ठं च मण्डलम्  ।
दीक्षा चाध्वाभिषेकौ च समयान्साधनानि च  ॥ १.१० ॥
कलिमासाद्य सिध्यन्ति तथा ब्रूहि महेश्वर  ।

श्रीभैरव उवाच
साधु साधु महाभागे यत्त्वया परिचोदितम्  ॥ १.११ ॥
अनुग्रहाय मर्त्यानां साम्प्रतं कथयामि ते  ।
आदौ तावत्परीक्षेत आचार्यं शुभलक्षणम्  ॥ १.१२ ॥
आर्यदेशसमुत्पन्नं सर्वावयवभूषितम्  ।
शिवशास्त्रविधानज्ञं ज्ञानज्ञेयविशारदम्  ॥ १.१३ ॥
देवकर्मरतं शान्तं सत्यवादिदृढव्रतम्  ।
सत्त्ववद्वीर्यसम्पन्नं दयादाक्षिण्यसंयुतम्  ॥ १.१४ ॥
त्यागिनं दम्भनिर्मुक्तं शिवशास्त्रेषु भावितम्  ।
ईदृशं तु गुरुं प्राप्य सिद्धिमुक्ती न दूरतः  ॥ १.१५ ॥
क्रोधनश्चपलः क्षुद्रो दयादाक्षिण्यवर्जितः  ।
केकरो दन्तुरः काणः पापिष्ठः शास्त्रवर्जितः  ॥ १.१६ ॥
अतिदीर्घस्तथा ह्रस्वः कृशः स्थूलः क्षयान्वितः  ।
तार्किको दम्भसंयुक्तः सत्यशौचविवर्जितः  ॥ १.१७ ॥
अन्यशास्त्ररतो यस्तु नासौ मुक्तिफलप्रदः  ।
शिष्यो दयान्वितो धीरो दम्भमायाविवर्जितः  ॥ १.१८ ॥
देवाग्निगुरुभक्तश्च शास्त्रभक्तो दृढव्रतः  ।
गुरुशुश्रूषणपरः सुशान्तेन्द्रियसंयुतः  ॥ १.१९ ॥
ईदृशो वै भवेच्छिष्.यः सोऽत्रानुग्रहभाजनम्  ।
मायान्वितः शठः क्रूरो निःसत्यः कलहप्रियः  ॥ १.२० ॥
कामी च लोभसम्पन्नः शिवभक्तिविवर्जितः  ।
दूषको गुरुशास्त्राणां दीक्षितोऽपि न मुक्तिभाक् ॥ १.२१ ॥
सन्तापं क्रोधने विन्द्याच्चपले चपलाः श्रियः  ।
मन्त्रसिद्धिं हरेत्क्षुद्र आचार्यस्तु वरानने  ॥ १.२२ ॥
दयाहीनेन दौर्भाग्यमदक्षे दस्युपीडनम्  ।
केकरेण भवेद्व्याधिर्दन्तुरः कलिकारकः  ॥ १.२३ ॥
काणो विद्वेषजननः खल्वाटश्चार्थनाशनः  ।
शास्त्रहीने न सिद्धिः स्याद्दीक्षादौ वीरवन्दिते  ॥ १.२४ ॥
दीर्घे राजभयं ज्ञेयं ह्रस्वः पुत्रविनाशनः  ।
कृशः क्षयकरो ज्ञेयः स्थूल उत्पातकारकः  ॥ १.२५ ॥
क्षयान्वितेन मृत्युः स्यात्तार्किके वधबन्धनम्  ।
दाम्भिकः पापजनको वेदितव्यो वरानने  ॥ १.२६ ॥
मन्तास्तस्य न सिद्ध्यन्ति यः सत्यादिविवर्जितः  ।
सर्वे ते न शुभा देवि इह लोके परत्र च  ॥ १.२७ ॥
सितरक्तपीतकृष्णां भूमिं प्लवविशोधिताम्  ।
विशल्यां लक्षणैर्युक्तां सर्वकामार्थसाधिकाम्  ॥ १.२८ ॥
सुगन्धिगन्धसंयुक्तां पुष्पप्रकरलालिताम्  ।
सुधूपामोदबहलां वितानोपरिशोभितम्  ॥ १.२९ ॥
आचार्यस्तु शुचिर्भूत्वा चन्दनागुरुचर्चितः  ।
सुधूपितः प्रसन्नात्मा खटिकाकरसंयुतः  ॥ १.३० ॥
प्राङ्मुखोदङ्मुखो वापि एकचित्तः समाहितः  ।
मातृकां प्रस्तरेत्तत्र आदिक्षान्तामनुक्रमात् ॥ १.३१ ॥
आदिः षोडशभेदेन साक्षाद्वै भैरवः स्मृतः  ।
कवर्गश्चटवर्गौ च तपयाः शस्तथैव च  ॥ १.३२ ॥
संहारेण समोपेतौ योनिर्वै भैरवी स्मृता  ।
मातृकाभैरवं देवमवर्गेण प्रपूजयेत् ॥ १.३३ ॥
भैरवी कादिना पूज्या मातृवर्गैः प्रपूजयेत् ।
अवर्गे तु महालक्ष्मीः कवर्गे कमलोद्भवा  ॥ १.३४ ॥
चवर्गे तु महेशानी टवर्गे तु कुमारिका  ।
नारायणी तवर्गे तु वाराही तु पवर्गिका  ॥ १.३५ ॥
ऐन्द्री चैव यवर्गस्था चामुण्डा तु शवर्गिका  ।
एताः सप्त महामातृः सप्तलोकव्यवस्थिताः  ॥ १.३६ ॥
सर्वान् कामानवाप्नोति देव्येवं भैरवोऽब्रवीत् ।
अन्तेऽस्य उद्धरेन्मन्त्रान् यथाक्रमनियोगतः  ॥ १.३७ ॥
त्रयोदशं बिन्दुयुतमनन्तासनमुत्तमम्  ।
अनेन योजयेत्सर्वं सोमसूर्याग्निमध्यगम्  ॥ १.३८ ॥
ब्रह्मविष्णुमहेशानं शवान्तं परिकल्पयेत् ।
मूर्तिं हंसाक्षरेणैव बिन्दुभिन्नेन कल्पयेत् ॥ १.३९ ॥
अर्धचन्द्रकृताटोपां स्वस्वनां तुहिनप्रभाम्  ।
तदूर्ध्वे सकलं देवं स्वच्छन्दं परिकल्पयेत् ॥ १.४० ॥
ओंकारमुच्चरेत्पूर्वमघोरेभ्यो अनन्तरम्  ।
थ घोरेभ्यो समालिख्य ततोऽन्यत्तु समालिखेत् ॥ १.४१ ॥
घोरघोरतरेभ्यश्च सर्वतः शर्व उच्चरेत् ।
सर्वेभ्यः पदमन्यच्च नमस्ते रुद्र एव च  ॥ १.४२ ॥
रूपेभ्यश्च समालिख्य नमस्कारावसानकम्  ।
मन्त्रराजः समाख्यातः अघोरः सुरपूजितः  ॥ १.४३ ॥
सकृदुच्चारितो देवि नाशयेत्सर्वकिल्बिषम्  ।
जन्मकोटीसहस्रैस्तु भ्रमद्भिः समुपार्जितम्  ॥ १.४४ ॥
स्मरणान्नाशयेद्देवि तमः सूर्योदये यथा  ।
यकारादिवकारान्ताः संहारेण समायुताः  ॥ १.४५ ॥
बिन्दुमस्तकसम्भिन्ना भैरवस्य मुखानि च  ।
ब्रह्मभङ्ग्या नियोज्यानि मूर्धादिचरणावधि  ॥ १.४६ ॥
पुनश्चोर्ध्वं मुखं कल्प्यं प्राग्दक्षिणमथोत्तरम्  ।
अपरं कल्पयित्वा तु कलाभेदेन विन्यसेत् ॥ १.४७ ॥
पूर्वं च दक्षिणं चैव उत्तरं पश्चिमं तथा  ।
ऊर्ध्वमूर्ध्ना तु संयुक्तं क्षकारं त्वीशरूपिणम्  ॥ १.४८ ॥
एवं वक्त्रं चतुर्धा तु वक्त्रेष्वेव नियोजयेत् ।
पञ्चमं यद्भवेद्वक्त्रं क्षकारेणैव निर्दिशेत् ॥ १.४९ ॥
हृदि ग्रीवांसपृष्ठे तु नाभौ च जठरे तथा  ।
पृष्ठे चोरसि विन्यसेदघोरेण यथाक्रमम्  ॥ १.५० ॥
गुह्ये तथा गुदे चैव तथोर्वोर्जानुनोरपि  ।
जङ्घयोश्च स्फिजोः कट्यां पार्श्वयोरुभयोरपि  ॥ १.५१ ॥
विन्यसेच्चैव वामेन शरीरे तु यथाक्रमम्  ।
पादौ हस्तौ तथा नासां शिरश्चैव भुजावथ  ॥ १.५२ ॥
सद्येन कल्पयेद्देवि सर्वमेतद्यथाक्रमम्  ।
तासां नामानि वक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः  ॥ १.५३ ॥
तारा सुतारा तरणी तारयन्ती सुतारणी  ।
ईशानस्य कला पञ्च निरञ्जनपदानुगा  ॥ १.५४ ॥
निवृत्तिश्च प्रतिष्ठा च विद्या शान्तिस्तथैव च  ।
पुरुषस्य कला ह्येताश्चतस्रः परिकीर्तिताः  ॥ १.५५ ॥
तमा मोहा क्षुधा निद्रा मृत्युर्माया भया जरा  ।
अघोरस्य कला ह्येता अष्टौ वै वरवर्णिनि  ॥ १.५६ ॥
रजा रक्षा रतिः पाल्या काम्या तृष्णा मतिः क्रिया  ।
ऋद्धिर्माया च रात्रिश्च भ्रामिणी मोहनी तथा  ॥ १.५७ ॥
मनोन्मनी कला ह्येता वामदेवे त्रयोदश  ।
सिद्धिरृद्धिर्द्युतिर्लक्ष्मीर्मेधा कान्तिः सुधा स्थितिः  ॥ १.५८ ॥
सद्योजातकलास्त्वेवमष्टौ सम्परिकीर्तिताः  ।
पुनश्च साधको देवि सर्वाङ्गेषु यथाक्रमम्  ॥ १.५९ ॥
नवतत्त्वं त्रितत्त्वं च ध्रुवेण परिकल्पयेत् ।
विद्याङ्गानि पुनर्न्यस्य तेषां मन्त्रान् शृणु प्रिये  ॥ १.६० ॥
अघोरेभ्यो समालिख्य थ घोरेभ्यो द्वितीयकम्  ।
घोरघोरतरेभ्यश्च तृतीयं परिकल्पयेत् ॥ १.६१ ॥
सर्वतः शर्व सर्वेभ्यो चतुर्थं परिकल्पयेत् ।
नमस्ते रुद्ररूपेभ्यः पञ्चमं च विधानतः  ॥ १.६२ ॥
ओंकारमुच्चरेत्पूर्वं जुं सश्च तदनन्तरम्  ।
नेत्रत्रयं प्रकल्पेत विद्यादेहस्य भामिनि  ॥ १.६३ ॥
विद्याङ्गानि विजानीयात्नामानि च निबोध मे  ।
सर्वात्मा तु ब्रह्मशिरो ज्वालिनी पिङ्गलं तथा  ॥ १.६४ ॥
दुर्भेद्यं पाशुपत्यं च ज्योतीरूपं तथैव च  ।
क्रिया ज्ञानं तथैवेच्छा तासां मन्त्रान्निबोध मे  ॥ १.६५ ॥
चतुर्थस्वरसंयुक्तं हान्तं बिन्दुविभूषितम्  ।
क्रियाशक्तिः समाख्याता सर्वसृष्टिप्रकाशिका  ॥ १.६६ ॥
शकारस्य तृतीयं तु षष्ठयुक्तं सबिन्दुकम्  ।
ज्ञानशक्तिः स्मृता ह्येषा प्रबोधजननी शुभा  ॥ १.६७ ॥
क्षादिं द्विस्वरसम्भिन्नं त्रिपञ्चेन तु मूर्छितम्  ।
इच्छाशक्तिः समाख्याता भैरवस्यामितात्मिका  ॥ १.६८ ॥
हंसाख्यो बिन्दुसंयुक्तः षष्ठस्वरविभेदितः  ।
बालेन्दुनादशक्त्यन्तः स्वच्छन्दो निष्कलः स्मृतः  ॥ १.६९ ॥
अस्योच्चरणमात्रेण ये युक्ताः सर्वपातकैः  ।
शुद्धस्फटिकसंकाशाः पदं गच्छन्त्यनामयम्  ॥ १.७० ॥
सान्तं दीर्घस्वरैः षड्भिर्भिन्नजातिविभेदितम्  ।
हृच्छिरश्च शिखा वर्म लोचनास्त्रं प्रकल्पयेत् ॥ १.७१ ॥
ओंकारो दीपनस्तेषामन्ते जातिं प्रकल्पयेत् ।
नमः स्वाहा तथा वौषठुं वषट्फट्क्रमेण तु  ॥ १.७२ ॥
एष भैरवराजस्तु सर्वकामार्थसाधकः  ।
हर ईम अकारश्च ङादिरोस्वरसंयुतः  ॥ १.७३ ॥
यान्त एकारसंयुक्तः षादिर्लान्तविभेदितः  ।
लादिस्त्रिस्वरसम्भिन्नो हंसो बिन्दुसमायुक्तः  ॥ १.७४ ॥
षष्ठस्वरसमोपेतः फट्कारान्तविकल्पितः  ।
अघोरेश्वरीति विख्याता स्वच्छन्दोत्सङ्गगामिनी  ॥ १.७५ ॥
भैरवाङ्गसमोपेता वक्त्रपञ्चकसंयुता  ।
हान्तो यादिर्यकारान्तो रादिः षष्ठकलान्वितः  ॥ १.७६ ॥
बिन्दुनादसमायोगात्कपालेशः प्रकीर्तितः  ।
सान्तो बिन्दुरधो ह्यग्निः षष्ठयुक्तस्तु कीर्तितः  ॥ १.७७ ॥
शिखिवाहनसंज्ञस्तु ज्ञातव्योऽसौ वरानने  ।
संहारः षष्ठसंयुक्तः षडन्तेन समन्वितः  ॥ १.७८ ॥
क्रोधराजः समाख्यातः  ।
तथान्यं कथयामि ते  ।
ञादिः षष्ठस्वरोपेतस्त्रिपदेन समायुतः  ॥ १.७९ ॥
बिन्दुमस्तकसम्भिन्नो विकरालो वरानने  ।
सान्तः शाद्येन संयुक्तः षष्ठस्वरयुतोऽप्यधः  ॥ १.८० ॥
चतुर्दशस्वराक्रान्तो बिन्दुनादान्तभूषितः  ।
मन्मथः कथितो ह्येष सुरसिद्धनमस्कृतः  ॥ १.८१ ॥
येनेदं तु निजं सर्वं जगत्स्थावरजङ्गमम्  ।
हररादिसमायुक्तः ऊकाराधः सबिन्दुकः  ॥ १.८२ ॥
मेघनादेश्वरो ह्येष भैरवः सम्प्रकीर्तितः  ।
क्षसान्तर्बिन्दुसंयुक्तः पञ्चमेन विभेदितः  ॥ १.८३ ॥
सोमेश्वरः समाख्यातो जन्ममृत्युविनाशनः  ।
क्षादिर्यान्तसमोपेतो हान्तेनाधोनियोजितः  ॥ १.८४ ॥
भान्तो वादिर्लकारान्तो राद्योऽधो रुद्रयोजितः  ।
बिन्द्वर्धेन्दुसमायुक्तो नादशक्तिसमन्वितः  ॥ १.८५ ॥
विद्याराजः समाख्यातो महापातकनाशनः  ।
भैरवाष्टकमेतद्धि परिवारः प्रकीर्तितः  ॥ १.८६ ॥
लोकपालांस्तथोद्धृत्य स्वनामप्रणवादिकान्  ।
नमस्कारावमानांश्च सास्त्रान्सम्परिकल्पयेत् ॥ १.८७ ॥

इति स्वच्छन्दतन्त्रे मन्त्रोद्धारप्रकाशनं नाम प्रथमः पटलः



द्वितीयः पटलः

अथार्चनं प्रवक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः  ।
शौचं कृत्वा ततः स्नानं कर्तव्यं तु मृदम्भसा  ॥ २.१ ॥
शुचिस्थानान्मृदं पूर्वं गृहीत्वास्त्रेण शोधिताम्  ।
प्रक्षाल्य जलतीरं तु स्थापयेत्तां वरानने  ॥ २.२ ॥
भागद्वयं ततोऽस्त्रेण कर्तव्यं तु कृशोदरि  ।
भागार्धेन कटिं चोरू जङ्घे पादौ तथैव च  ॥ २.३ ॥
क्षालयेत यथान्यायं त्रिरन्तरितयोगतः  ।
अवशिष्टं तु भागार्धं गृहीत्वास्त्राभिमन्त्रितम्  ॥ २.४ ॥
सप्तवारान्वरारोहे अर्कदीप्तं तु कारयेत् ।
शिरःप्रभृति पादान्तमागुष्ठ्य स्नानमाचरेत् ॥ २.५ ॥
उत्तीर्योदकमध्यात्तु उपस्पृश्य यथाक्रमम्  ।
संध्याया वन्दनं कुर्याच्छास्त्रदृष्टेन कर्मणा  ॥ २.६ ॥
मलस्नानं भवेदेवं विधिस्नानं प्रचक्ष्महे  ।
भागार्धं यत्स्थितं पूर्वं ततो भागत्रयं कुरु  ॥ २.७ ॥
वामहस्तस्य पूर्वे च दक्षिणे चोत्तरे क्रमात् ।
पूर्वभागं ततोऽस्त्रेण सप्तवारांस्तु मन्त्रयेत् ॥ २.८ ॥
दक्षिणस्थं तथा वक्त्रैरभिमन्त्र्य वरानने  ।
उत्तरं चाभिमन्त्र्यैवं देवेनाङ्गयुतेन च  ॥ २.९ ॥
पूर्वभागं गृहीत्वा तु दशदिक्षु विनिक्षिपेत् ।
उत्तरेण तु भागेन जलं चैवाभिमन्त्रयेत् ॥ २.१० ॥
बाहुमात्रप्रमाणेन भैरवेशमनुस्मरन्  ।
आत्मानं गुण्ठयित्वा तु दक्षभागेन सुव्रते  ॥ २.११ ॥
स्नायाद्राजोपचारेण सुगन्धामलकादिभिः  ।
प्राणायामाभिषेकौ तु कर्तव्यौ भैरवेण च  ॥ २.१२ ॥
उत्तीर्योदकमध्यात्तु तद्वासः परिवर्तयेत् ।
उपस्पृश्य कृतन्यासो मूलमन्त्रमनुस्मरन्  ॥ २.१३ ॥
तीर्थं संगृह्य देवेशि आत्मनोऽग्रे निधापयेत् ।
तत्रस्थो वन्दयेत्संध्यां मार्जनादिरनुक्रमात् ॥ २.१४ ॥
अघमर्षः प्रकर्तव्य उपस्थानं दिवाकरे  ।
जपं कृत्वा निवेद्यैवं प्रणम्य च वरानने  ॥ २.१५ ॥
मन्त्राणां तर्पणं कृत्वा देवानामृषिभिः सह  ।
सर्वेषां भूतसंघानां ततस्तीर्थं तु संहरेत् ॥ २.१६ ॥
मूलमन्त्रमनुस्मृत्य भस्मस्नानमतः परम्  ।
मलस्नानं प्रकर्तव्यं भावितेनान्तरात्मना  ॥ २.१७ ॥
परिवृत्त्य ततो वासः संध्यां प्रागिव वन्दयेत् ।
विधिस्नानं ततः कुर्याद्भैरवेशमनुस्मरन्  ॥ २.१८ ॥
शिरो वक्त्रं च हृद्गुह्यं पादान्तं च विभागशः  ।
भैरवेणाङ्गयुक्तेन समुद्धूल्यं यथाक्रमम्  ॥ २.१९ ॥
अभिषेकं प्रकुर्वीत परं तत्त्वमनुस्मरन्  ।
संध्याया वन्दनं कुर्याद्यथापूर्वं वरानने  ॥ २.२० ॥
ततो यागगृहं गत्वा हस्तौ पादौ च क्षालयेत् ।
शिखां बद्ध्वा शिखां स्मृत्वा उपस्पृश्य विधानतः  ॥ २.२१ ॥
सकलीकृतदेहस्तु पुष्पमादाय सुव्रते  ।
दिङ्मातृभ्यो नमस्कृत्य द्वारं संप्रोक्ष्य यत्नतः  ॥ २.२२ ॥
शिवाम्भसास्त्रमन्त्रेण विघ्नप्रोच्चाटनं भवेत् ।
द्वारशाखोर्ध्वतो देवं गणेशं च श्रियं तथा  ॥ २.२३ ॥
संपूज्य गन्धपुष्पाद्यैर्धूपादिभिरनुक्रमात् ।
अर्घ्यपाद्योपहारैश्च ततो द्वारस्य चोत्तरे  ॥ २.२४ ॥
नन्दिगङ्गे समभ्यर्च्य महाकालं च दक्षिणे  ।
कालिन्दीं चैव संपूज्य यथानुक्रमयोगतः  ॥ २.२५ ॥
भैरवास्त्रं समुच्चार्य पुष्पं संगृह्य भावितः  ।
सप्ताभिमन्त्रितं कृत्वा ज्वलदग्निशिखाकुलम्  ॥ २.२६ ॥
नाराचास्त्रप्रयोगेण प्रविशेद्गृहमध्यतः  ।
निवारितं तेन सर्वं विघ्नजालमनन्तकम्  ॥ २.२७ ॥
ततो रक्षार्थमन्त्रं च दशदिक्षु विनिक्षिपेत् ।
मध्ये सम्पूज्य ब्रह्माणं गन्धैः पुष्पैरनुक्रमात् ॥ २.२८ ॥
दक्षिणायां ततो मूर्तौ प्रणवासनसंस्थितः  ।
उपविश्यासनं बद्ध्वा स्वभ्यस्तं वै पुरःस्थितम्  ॥ २.२९ ॥
गन्धदिग्धौ करौ कृत्वा अस्त्रेण परिशोधयेत् ।
कवचेनावगुण्ठ्यैतौ प्लावयेदमृतेन तु  ॥ २.३० ॥
परां शक्तिं तु संक्षोभ्य ततोऽनन्तं प्रकल्पयेत् ।
मूर्तिं न्यस्यानुवक्त्राणि स्वच्छन्दं परिकल्पयेत् ॥ २.३१ ॥
अङ्गुष्ठादिकनिष्ठान्तं विन्यसेदङ्गपञ्चकम्  ।
भैरवानपि संकल्प्य परं तत्त्वमनुस्मरेत् ॥ २.३२ ॥
प्राणायामत्रयं कार्यं देहसंशुद्धिकारणम्  ।
अशुद्धः स्वमरुद्रेच्यः शुद्धेनापूरयेत्तनुम्  ॥ २.३३ ॥
कुम्भकं रेचकं कृत्वा व्योम्न्यात्मानं निधापयेत् ।
खद्योतकनिभं सूक्ष्मं करणैस्तु विवर्जितम्  ॥ २.३४ ॥
कार्येणैव विहीनं च मायाप्रध्वस्तगोचरम्  ।
शिवीकार्यस्तथात्मैव यथा भवति तच्छृणु  ॥ २.३५ ॥
परं भावं तु संगृह्य ततः शोष्या तनुः प्रिये  ।
संहारेण यभिन्नेन रुद्रबीजयुतेन च  ॥ २.३६ ॥
तेनैव दहनं कार्यमूर्ध्वाधोऽग्नियुतेन च  ।
अधो विष्णुसमायुक्तो वायुवर्णः सबिन्दुकः  ॥ २.३७ ॥
उत्पूयनकरो ह्येष प्लावने वारुणः स्मृतः  ।
बिन्दुमस्तकसंभिन्नः शक्तिन्यासस्ततो भवेत् ॥ २.३८ ॥
आनयेत्तं यथानीतं प्लावयेदमृतेन तु  ।
मलप्रध्वस्तचैतन्यं कलाविद्यासमाश्रितम्  ॥ २.३९ ॥
रागेण रञ्जितात्मान कालेन कलितं तथा  ।
नियत्या यमितं भूयः पुंभावेनोपबृंहितम्  ॥ २.४० ॥
प्रधानाशयसंपन्नं गुणत्रयसमन्वितम्  ।
बुद्धितत्त्वसमासीनमहङ्कारसमावृतम्  ॥ २.४१ ॥
मनसा बुद्धिकर्माक्षैस्तन्मात्रैः स्थूलभूतकैः  ।
प्रणवेन तु सर्वं तच्छरीरोत्पत्तिकारणम्  ॥ २.४२ ॥
न्यसेत्क्रमेण देवेशि त्रिंशदेकं च संख्यया  ।
षट्तत्त्वी त्वात्मसंबद्धा ज्ञातव्यात्र वरानने  ॥ २.४३ ॥
प्रधानावनिपर्यन्तं शरीरं च विनिर्मितम्  ।
चतुर्विंशतितत्त्वानि चैतन्यरहितानि तु  ॥ २.४४ ॥
द्रष्टव्यानि वरारोहे पुरुषाधिष्ठितानि तु  ।
सचेतनानि सर्वाणि ज्ञातव्यानि सदैव हि  ॥ २.४५ ॥
पञ्चविंशकमेतच्च प्राकृतं समुदाहृतम्  ।
ततो मूर्तिं न्यसेद्देवि मूलमन्त्रसुलक्षितम्  ॥ २.४६ ॥
सकलं भैरवं न्यस्य द्वात्रिंशार्णं सुलोचने  ।
मुखानि कल्पयेत्पश्चान्मूर्धादिचरणावधि  ॥ २.४७ ॥
वक्त्राणि कल्पयेत्पश्चादूर्ध्वं पूर्वं च दक्षिणम्  ।
उत्तरं पश्चिमं चैव यथावत्प्रविभागशः  ॥ २.४८ ॥
कलाभेदं यथापूर्वं शोध्याध्वानं प्रकल्पयेत् ।
नवतत्त्वं त्रितत्त्वं च विद्याङ्गा लोचनत्रयम्  ॥ २.४९ ॥
वर्गातीतेन क्षुरिकामूर्ध्वाधोऽग्निप्रदीपिताम्  ।
षोडशान्तर्हता सा तु रक्षि"का विघ्ननाशिका  ॥ २.५० ॥
नवकं कल्पयेत्पूर्वं मूर्ध्नि वक्त्रे च कण्ठके  ।
हृदये नाभिदेशे च गुह्य ऊर्वोश्च जानुतः  ॥ २.५१ ॥
पादान्तं चैव विन्यस्य स्वध्यानगुणसंयुतम्  ।
क्रियाज्ञाने तथेच्छा च दक्षे वामे च मध्यतः  ॥ २.५२ ॥
विद्याराजः स्मृतो ह्येष भैरवो मन्त्रनायकः  ।
निष्कलं तु तथावाह्य अङ्गान्येवं यथाक्रमम्  ॥ २.५३ ॥
गन्धैर्धूपैस्तथा पुष्पैर्विविधैर्भक्ष्यभोजनैः  ।
पूजयेद्देवदेवेशं मनसैव प्रकल्पितैः  ॥ २.५४ ॥
आत्मानं भैरवं ध्यात्वा ततो हृद्यागमाचरेत् ।
नाभौ कन्दं समारोप्य नालं तु द्वादशाङ्गुलम्  ॥ २.५५ ॥
हृदन्तं कल्पयेद्यावत्तत्र पद्मं विचिन्तयेत् ।
अष्टपत्रं महादीप्तं केसरालं सकर्णिकम्  ॥ २.५६ ॥
कन्दं शक्तिमयं तत्र नाले वै कण्टकास्तु ये  ।
भुवनानि च तान्येव रुद्राणां वरवर्णिनि  ॥ २.५७ ॥
मायात्मको भवेद्ग्रन्थिरशुद्धाध्वव्यवस्थितः  ।
विद्यापद्मं महादीप्तं कर्णिकाबीजराजितम्  ॥ २.५८ ॥
पुष्कराणि च देवेशि तत्र विद्येश्वराः स्मृताः  ।
एवं ध्यात्वा महापद्मं सर्वदेवमयं शुभम्  ॥ २.५९ ॥
शक्तिन्यासो भवेत्पूर्वं कन्दं तु तदनन्तरम्  ।
अङ्कुरं नालविन्यासमनन्तं परिकल्पयेत् ॥ २.६० ॥
तेजोमयं महाशुभ्रं स्फुरत्किरणभास्वरम्  ।
धर्मं ज्ञानं च वैराग्यमैश्वर्यं च क्रमान्न्यसेत् ॥ २.६१ ॥
सितरक्तपीतकृष्णा आग्नेय्यादीशदिग्गताः  ।
पादकाः सिंहरूपास्ते त्रिनेत्रा भीमविक्रमाः  ॥ २.६२ ॥
शिवशक्तिमया मन्त्रा न्यस्तव्या वीरविन्दते  ।
अधर्माज्ञानावैराग्यमनैश्वर्यं च प्राग्दिशः  ॥ २.६३ ॥
उत्तरान्तं निवेश्यं तु गात्रकाः सितवर्णकाः  ।
संधानकीलकाश्चैव अतसीपुष्पसंनिभाः  ॥ २.६४ ॥
वेदा युगाश्च ते चैव ज्ञातव्याः क्रमशः प्रिये  ।
अधश्छादनमूर्ध्वं च रक्तं शुक्लं विचिन्तयेत् ॥ २.६५ ॥
मध्ये तमो विजानीयाद्गुणास्त्वेते व्यवस्थिताः  ।
सितं पद्मं विजानीयात्केसराणि विचिन्तयेत् ॥ २.६६ ॥
सितरक्तप्रपीतानि मूलमध्याग्रदेशतः  ।
कर्णिका हेमसंकाशा बीजानि हरितानि तु  ॥ २.६७ ॥
वामां पूर्वदले न्यस्य ज्येष्ठां वह्निदलाश्रिताम्  ।
रौद्रीं दक्षिणपत्रे तु कालीं नैरृतगोचरे  ॥ २.६८ ॥
कलविकरणीं देवीं विन्यस्येद्वारुणे दले  ।
बलविकरणीं देवीं वायव्यदलमाश्रिताम्  ॥ २.६९ ॥
बलप्रमथनीं देवीमुत्तरे विनियोजयेत् ।
सर्वभूतदमनीं च ऐशान्यां विनियोजयेत् ॥ २.७० ॥
मध्ये मनोन्मनीं देवीं कर्णिकायां निवेशयेत् ।
शक्रचापनिभं देवि ध्यातव्यं शक्तिमण्डलम्  ॥ २.७१ ॥
मध्ये सूर्यसहस्राभां चिन्तयेत्तु मनोन्मनीम्  ।
सूर्याध्वमण्डलं पत्रे सोमं संयोज्य केसरे  ॥ २.७२ ॥
वह्निमण्डलकं देवि कर्णिकायां निवेशयेत् ।
ब्रह्मा विष्णुर्हरश्चैव मण्डलेष्वधिपाः स्मृताः  ॥ २.७३ ॥
ब्रह्मा चतुर्मुखो रक्तश्चतुर्बाहुविभूषितः  ।
कृष्णाजिनोत्तरीयश्च राजीवासनसंस्थितः  ॥ २.७४ ॥
कमण्डलुधरो देवि दण्डहस्तस्तथैव च  ।
अक्षमालाधरो देवः पद्महस्तः सुलोचनः  ॥ २.७५ ॥
ध्यात्वा पत्रेषु तं न्यस्येत्सर्वकिल्विषनाशनम्  ।
अतसीपुष्पसंकाशं शङ्खचक्रगदाधरम्  ॥ २.७६ ॥
पीताम्बरधरं देवं वनमालाविभूषितम्  ।
स्फुरन्मुकुटमाणिक्यं किङ्किणीजालमण्डितम्  ॥ २.७७ ॥
दिव्यकुण्डलधर्तारं गरुडासनसंस्थितम्  ।
ध्यात्वा विष्णुं महात्मानं केसरेषु निवेशयेत् ॥ २.७८ ॥
शङ्खकुन्देन्दुधवलं शूलहस्तं त्रिलोचनम्  ।
दशबाहुं विशालाक्षं नागयज्ञोपवीतिनम्  ॥ २.७९ ॥
सिंहचर्मपरीधानं शशाङ्ककृतभूषणम्  ।
नीलकण्ठं वृषारूढं रुद्रं ध्यात्वा वरानने  ॥ २.८० ॥
निवेशयेत्कर्णिकायां महापातकनाशनम्  ।
महाप्रेतं न्यसेत्पश्चात्प्रहसन्तं सचेतनम्  ॥ २.८१ ॥
रक्तवर्णं सुतेजस्कं नेत्रत्रयविभूषितम्  ।
प्रणवेन न्यसेत्सर्वमासनं भैरवस्य तु  ॥ २.८२ ॥
गन्धैः पुष्पैः समभ्यर्च्य ततो मूर्तिं प्रकल्पयेत् ।
कदम्बकुसुमाकारां तुषारकिरणत्विषम्  ॥ २.८३ ॥
मूर्त्यूर्ध्वे भैरवं देवं सकलं परिकल्पयेत् ।
द्वात्रिंशद्वर्णकचितं स्फुरत्तडिदिवोज्ज्वलम्  ॥ २.८४ ॥
वक्त्राणि कल्पयेद्देवि स्वध्यानेन महेश्वरि  ।
मूर्धादिचरणं यावत्प्रणवादिनमोन्ततः  ॥ २.८५ ॥
अष्टात्रिंशत्कलाभेदं शोध्याध्वानं प्रकल्पयेत् ।
नवतत्त्वं त्रितत्त्वं च नवकं भैरवाभिधम्  ॥ २.८६ ॥
विद्याङ्गा लोचनं चैव क्षुरिकां च प्रकल्पयेत् ।
शक्तित्रयं ततो न्यस्येद्दक्षदिग्वामगोचरे  ॥ २.८७ ॥
मध्यप्रदेशे देवेशि ततो रूपमनुस्मरेत् ।
त्रिपञ्चनयनं देवं जटामुकुटमण्डितम्  ॥ २.८८ ॥
चन्द्रकोटिप्रतीकाशां चन्द्रार्धकृतशेखरम्  ।
पञ्चवक्त्रं विशालाक्षं सर्पगोनासमण्डितम्  ॥ २.८९ ॥
वृश्चिकैरग्निवर्णाभैर्हारेण तु विराजितम्  ।
कपालमालाभरणं खड्गखेटकधारिणम्  ॥ २.९० ॥
पाशाङ्कुशधरं देवं शरहस्तं पिनाकिनम्  ।
वरदाभयहस्तं च मुण्डखट्वाङ्गधारिणम्  ॥ २.९१ ॥
वीणाडमरुहस्तं च घण्टाहस्तं त्रिशूलिनम्  ।
वज्रदण्डकृताटोपं परश्वायुधहस्तकम्  ॥ २.९२ ॥
मुद्गरेण विचित्रेण वर्तुलेन विराजितम्  ।
सिंहचर्मपरीधानं गजचर्मोत्तरीयकम्  ॥ २.९३ ॥
अष्टादशभुजं देवं नीलकण्ठं सुतेजसम्  ।
ऊर्ध्ववक्त्रं महेशानि स्फटिकाभं विचिन्तयेत् ॥ २.९४ ॥
आपीतं पूर्ववक्त्रं तु नीलोत्पलदलप्रभम्  ।
दक्षिणं तु विजानीयाद्वामं चैव विचिन्तयेत् ॥ २.९५ ॥
दाडिमीकुसुमप्रख्यं कुङ्कुमोदकसंनिभम्  ।
चन्द्रार्बुदप्रतीकाशं पश्चिमं तु विचिन्तयेत् ॥ २.९६ ॥
स्वच्छन्दभैरवं देवं सर्वकामफलप्रदम्  ।
ध्यायते यस्तु युक्तात्मा क्षिप्रं सिध्यति मानवः  ॥ २.९७ ॥
ततः परमबीजेन परं परमकारणम्  ।
सुशान्तं निष्कलं देवं सर्वव्यापिनिरञ्जनम्  ॥ २.९८ ॥
आवाहयेत्सुहृष्टात्मा तव देवि वदाम्यहम्  ।
हृत्कण्ठतालुभ्रूमध्यनादान्तान्तसमाश्रितम्  ॥ २.९९ ॥
निष्कम्पं कारणातीतमावाह्य परमेश्वरम्  ।
संस्थाप्य विधिवद्देवमङ्गषट्कं ततो न्यसेत् ॥ २.१०० ॥
पाद्यमाचमनं चार्घं स्वागतं तदनन्तरम्  ।
संनिधानं च देवेशि निष्ठुरया निरोधयेत् ॥ २.१०१ ॥
गन्धैः पुष्पैस्तथा धूपैर्धूपयित्वा तमर्चयेत् ।
मुद्रां प्रदर्शयेत्पश्चात्त्रिधा त्रैकाल्यकर्मणि  ॥ २.१०२ ॥
ततः स्नानादिकं कर्म कृत्वा चैव वरानने  ।
परिधाप्य सुवस्त्राणि नेत्रपट्टोद्भवानि च  ॥ २.१०३ ॥
विलिप्यागुरुकर्पूरैर्मुकुटाद्यैर्विभूषयेत् ।
पुष्पैर्नानाविधैः शुभ्रैरर्चयेद्भूषयेत्पुनः  ॥ २.१०४ ॥
अर्घं दत्त्वा महेशानि पुनर्मुद्रां प्रदर्शयेत् ।
प्रणम्य भैरवं देवं स्वच्छन्दं विश्वनायकम्  ॥ २.१०५ ॥
ततो ह्याभरणं बाह्ये विनिवेश्यं वरानने  ।
ऐशान्यां पूर्वतो याम्यामुत्तराप्यावसानकम्  ॥ २.१०६ ॥
विन्यसेत्पञ्च वक्त्राणि पञ्चवक्त्रयुतानि च  ।
बाहुभिर्दशभिश्चैव शशाङ्कमुकुटैः सह  ॥ २.१०७ ॥
ध्यातव्यानि स्वरूपाणि वराभयकराणि तु  ।
अग्नीशरक्षोवायव्यचतुर्दिक्षु च तं न्यसेत् ॥ २.१०८ ॥
हृच्छिरश्च शिखा वर्म अस्त्रं च प्रविभागशः  ।
हृदयं रक्तवर्णाभं शिरो गोरोचनप्रभम्  ॥ २.१०९ ॥
तडिद्वलयसंकाशां शिखां देवीं विचिन्तयेत् ।
आधूम्रं कवचं विद्यात्कपिशं चास्त्रमेव च  ॥ २.११० ॥
ज्योतीरूपप्रतीकाशं नेत्रं मध्ये च संस्थितम्  ।
पञ्चवक्त्राः स्मृताः सर्वे दशबाह्विन्दुभूषिताः  ॥ २.१११ ॥
नानाभरणसंयुक्ता नानास्रग्गन्धलेपनाः  ।
नानावस्त्रपरीधाना मुकुटैरुज्ज्वलैः शुभैः  ॥ २.११२ ॥
रत्नमालावनद्धाश्च हारकेयूरभूषिताः  ।
द्विरष्टवर्षकाकाराः सुरूपाः स्थिरयौवनाः  ॥ २.११३ ॥
भैरवाद्याः स्मृता मन्त्राः पीठेशाः पीठमर्दकाः  ।
या सा पूर्वं मया ख्याता अघोरी शक्तिरुत्तमा  ॥ २.११४ ॥
भैरवं पूजयित्वा तु तस्योत्सङ्गे तु तां न्यसेत् ।
यादृशं भैरवं रूपं भैरव्यास्तादृगेव हि  ॥ २.११५ ॥
ईषत्करालवदनां गम्भीरविपुलस्वनाम्  ।
प्रसन्नास्यां सदा ध्यायेद्भैरवीं विस्मितेक्षणाम्  ॥ २.११६ ॥
द्वितीयावरणे देवि विन्यसेद्भैरवाष्टकम्  ।
कपालीशं तु पूर्वायामाग्नेय्यां शिखिवाहनम्  ॥ २.११७ ॥
दक्षिणे क्रोधराजं तु विकरालं तु नैरृते  ।
मन्मथं पश्चिमे भागे मेघनादेश्वरं तथा  ॥ २.११८ ॥
वायव्ये देवि विन्यस्य सोमराजं तथोत्तरे  ।
विद्याराजं तथैशान्यां विन्यसेत्तु सुभावितः  ॥ २.११९ ॥
पञ्चवक्त्रास्त्रिनेत्राश्च दशबाह्विन्दुशेखराः  ।
कपालमालाभरणाः स्फुरन्माणिक्यमण्डिताः  ॥ २.१२० ॥
पूर्वं पीतं स्मृतं देवि रक्तमाग्रेयगोचरे  ।
दक्षिणे नीलमेघाभं नैरृत्यां ज्वलनप्रभम्  ॥ २.१२१ ॥
श्यामं चापरदिग्भागे धूम्रं वायव्यगोचरे  ।
चन्द्रबिम्बप्रभं सौम्ये ईशाने स्फटिकप्रभम्  ॥ २.१२२ ॥
तृतीये चैव लोकेशान् सास्त्रान्संपरिकल्पयेत् ।
नामानि तेषां वक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः  ॥ २.१२३ ॥
इन्द्राग्नियमनिरृतिवरुणाश्च समीरणः  ।
सोमराजः कुबेरश्च ईशानः परमेश्वरः  ॥ २.१२४ ॥
भैरवाष्टकरूपेण ध्यातव्यास्तु वरानने  ।
वज्रं शक्तिस्तथा दण्डः खड्गः पाशस्तथैव च  ॥ २.१२५ ॥
ध्वजो गदा त्रिशूलं च लोकपालयुधानि वै  ।
वज्रं चानेकवर्णाढ्यं शक्तिं हेमसमप्रभाम्  ॥ २.१२६ ॥
दण्डं भिन्नाञ्जनाभं च खड्गं नीलोत्पलप्रभम्  ।
किंशुकाभं तथा पाशं ध्वजं शुक्लं विचिन्तयेत् ॥ २.१२७ ॥
गदां तु विद्रुमाभां वै शूलं विद्युत्समप्रभम्  ।
संपूज्यावरणं सर्वं संधानं मन्त्रनायके  ॥ २.१२८ ॥
अस्त्राणि लोकपालाश्च भैरवाष्टकमेव च  ।
पञ्च ब्रह्मान्यथाङ्गानि एतान्यावरणानि तु  ॥ २.१२९ ॥
क्रमेणोच्चारयेत्सर्वं यावत्तद्गर्भमैश्वरम्  ।
मूलमन्त्रेण कर्तव्यं नाडीसंधानमेव च  ॥ २.१३० ॥
परान्तं यावदाभाव्य नैवेद्यानि निवेदयेत् ।
घारिका वटकांश्चैव शष्कुलीर्मोदकांस्तथा  ॥ २.१३१ ॥
खण्डलड्डुशरावाणि भक्ष्याणि विविधानि च  ।
शाल्योदनं मुद्गसूपमाज्याक्तं संप्रकल्पयेत् ॥ २.१३२ ॥
कौशल्यां मण्डकापूपांस्तथा क्षौद्रशिरांसि च  ।
घृताक्तांश्चिल्लकांश्चैव लवणान्परिकल्पयेत् ॥ २.१३३ ॥
अवदंशान्यनेकानि कटूनि मधुराणि च  ।
रसालां च दधि क्षीरमासवं विविधं तथा  ॥ २.१३४ ॥
मत्स्यमांसान्यनेकानि लेह्यपेयानि यानि च  ।
अग्रमापूरयेच्छंभोर्वित्तशाठ्यविवर्जितः  ॥ २.१३५ ॥
पश्चादर्घः प्रदातव्यः सुरया सुसुगन्धया  ।
मुद्रां प्रदर्शयेत्पश्चात्त्रिधा त्रैकाल्यकर्मणि  ॥ २.१३६ ॥
प्रणिपातं ततः कृत्वा जपं पश्चात्समाचरेत् ।
अक्षमालां तु संगृह्य गन्धैः पुष्पैः समर्चिताम्  ॥ २.१३७ ॥
वाङ्निरुद्वः सुचित्तात्मा राजीवासनसंस्थितः  ।
मूलमन्त्रं समुच्चार्य नादे लीनं विचिन्तयेत् ॥ २.१३८ ॥
उन्मील्याक्षाणि संचिन्त्य ततस्तु जपमारभेत् ।
अक्षराक्षरसन्तानं न द्रुतं न विलम्बितम्  ॥ २.१३९ ॥
जपः प्राणसमः कार्यः दिनस्थो मुक्तिकाङ्क्षिभिः  ।
संहारः स तु विज्ञेयः शिवधामफलप्रदः  ॥ २.१४० ॥
व्योम्नि प्राप्तो यदा नादः पुनरेव निवर्तते  ।
शर्वरी सा तु विज्ञेया हृदब्जं यावदागतः  ॥ २.१४१ ॥
सृष्टिरेषा समाख्याता सर्वसिद्धिफलोदया  ।
आत्मनो भैरवं रूपं सदा भाव्यं वरानने  ॥ २.१४२ ॥
तस्य विघ्ना विनश्यन्ति जपश्च सफलो भवेत् ।
जप्त्वा निवेदयेद्देवि भैरवाय वरानने  ॥ २.१४३ ॥
पूरकेण प्रयोगेण त्रिस्थं च त्रितयान्वितम्  ।
त्रिसिद्धिसिद्धिदं देवि सरहस्यमुदाहृतम्  ॥ २.१४४ ॥
शान्तिके मानसो जप्य उपांशुः पौष्टिके स्मृतः  ।
सशब्दश्चाभिचारेऽसौ प्रागुदग्दक्षिणामुखः  ॥ २.१४५ ॥
आत्मा न शृणुते यं तु मानसोऽसौ प्रकीर्तितः  ।
आत्मना श्रूयते यस्तु तमुपांशुं विजानते  ॥ २.१४६ ॥
परे शृण्वन्ति यं देवि सशब्दः स उदाहृतः  ।
अष्टोत्तरशतेनैव अक्षमाला समेरुका  ॥ २.१४७ ॥
रुद्राक्षशङ्खपद्माक्षपुत्रजीवकमौक्तिकैः  ।
स्फाटिकी मणिरत्नोत्था सौवर्णी वैद्रुमी तथा  ॥ २.१४८ ॥
दशाक्षमाला देवेशि गृहस्थानां प्रकीर्तिताः  ।
सूत्रं ध्यात्वा परां शक्तिमध्वभागांस्ततो मणीन्  ॥ २.१४९ ॥
व्यक्तिस्थानं शिवस्याध्वा ततस्तद्धर्मिणीं स्मरेत् ।
सप्तविंशतिभिः कुर्याद्द्विगुणैर्वा चतुर्गुणैः  ॥ २.१५० ॥
समैस्तु संहतैरेकं शिवतत्त्वात्मकं मुखे  ।
न तं विलङ्घयेद्विद्वान् सृष्टिसंहारकारणम्  ॥ २.१५१ ॥
वीरस्थानरतानां हि वीराणां वरवर्णिनि  ।
महाशङ्खाक्षसूत्रं तु सर्वकामफलप्रदम्  ॥ २.१५२ ॥
गृहस्थेन न कर्तव्यमुद्वेगजननं परम्  ।
तस्मात्तु स्फाटिकी माला जप्तव्या साधकोत्तमैः  ॥ २.१५३ ॥
साधयेद्विविधान्कामानधमान्मध्यमोत्तमान्  ।
एवं हृदम्बुजावस्थो यष्टव्यो भैरवो विभुः  ॥ २.१५४ ॥
सबाह्याभ्यन्तरं कृत्वा पश्चाद्यजनमारभेत् ।
तत्रार्घपात्रमादौ वै सौवर्णं राजतं तथा  ॥ २.१५५ ॥
शाङ्खं शाम्बूकं शौक्तं वा ताम्रं मृण्मयमेव वा  ।
पद्मपत्रपलाशोत्थं गृहीत्वा क्षाल्य वारिणा  ॥ २.१५६ ॥
अस्त्रजप्तेन देवेशि प्रलिप्यागुरुचन्दनैः  ।
मृष्टधूपेन संधूप्य वारिणापूरयेत्ततः  ॥ २.१५७ ॥
वस्त्रपूतेन शुद्धेन ताडयेदस्त्रमुच्चरन्  ।
वर्मावगुण्ठितं कृत्वा यागं तत्रैव विन्यसेत् ॥ २.१५८ ॥
पूर्वोक्तेन विधानेन प्रोक्ष्यस्तेन समासतः  ।
यागार्थो द्रव्यसंघातः ततो यजनमारभेत् ॥ २.१५९ ॥
शक्तिं न्यस्य ततश्चादौ व्योमाकारां सुजाज्वलाम्  ।
सकलव्यापिकां सूक्ष्मां शिवाधारां तु सर्वगाम्  ॥ २.१६० ॥
ओंकारदीपितां देवीं नमस्कारावसानिकाम्  ।
अनन्तं चैव विन्यस्य धर्मं ज्ञानं तथैव च  ॥ २.१६१ ॥
वैराग्यं च तथैश्वर्यमाग्नेय्यादिक्रमेण तु  ।
अधर्मं च तथाज्ञानमवैराग्यमनैश्वरम्  ॥ २.१६२ ॥
संधानकीलकांश्चैव अधश्छादनमूर्ध्वगम्  ।
पद्मं सकेसरं देवि कर्णिकां पुष्कराणि च  ॥ २.१६३ ॥
मण्डलत्रितयं देवाञ्शक्तीश्चापि शिवान्तकम्  ।
मूर्तिं ब्रह्मकलाजालं नवतत्त्वं त्रितत्त्वकम्  ॥ २.१६४ ॥
भैरवाष्टकविद्याङ्गलोचनं क्षुरिकां तथा  ।
शक्तित्रयं परं देवमङ्गषट्कसमन्वितम्  ॥ २.१६५ ॥
विन्यस्य भावयेद्देवि सततं विधिपूर्वकम्  ।
निर्वर्त्य तु यथान्यायं प्रहृष्टेनान्तरात्मना  ॥ २.१६६ ॥
स्वागतं चार्ध्यपाद्यं च सन्निधानं तथैव च  ।
रोधं निष्ठुरया कुर्यान्मूलमन्त्रमनुस्मरन्  ॥ २.१६७ ॥
पूजा सुविपुला कार्या गन्धधूपस्रगादिभिः  ।
मुद्रां प्रदर्शयेत्पश्चात्त्रिधा त्रैकाल्यकर्मणि  ॥ २.१६८ ॥
तत आवरणं बाह्ये विनिवेश्यं वरानने  ।
ईशपूर्वयाम्यसौम्यवरुणान्तं प्रकल्पयेत् ॥ २.१६९ ॥
वक्त्राणां पञ्चकं देवि स्वध्यानगुणसंयुतम्  ।
आग्नेयैशानरक्षःसु सामीरैन्द्रदिशोरपि  ॥ २.१७० ॥
उत्तरान्तं निवेश्यं तु अङ्गानां पञ्चकं तथा  ।
नेत्रं तु कर्णिकायां वै पूर्वस्यां दिशि संस्थितम्  ॥ २.१७१ ॥
स्वमन्त्रेण तु सर्वेषामर्ध्यं पाद्यं समाहितः  ।
मन्त्रसंकरपुष्पाणि न कुर्यात्साधकः सदा  ॥ २.१७२ ॥
न बाहुं पृष्ठतो वापि मन्त्राणां परिकल्पयेत् ।
परिपाट्या तु दातव्यं न मन्त्रांल्लङ्घयेत्क्वचित् ॥ २.१७३ ॥
स्वमुद्रामन्त्रसंयुक्तान् युगपत्परिकल्पयेत् ।
अर्ध्यं पाद्यं च धूपं च नित्यं तावत्समाचरेत् ॥ २.१७४ ॥
सर्वेषामेव मन्त्राणां विधिरेष प्रकीर्तितः  ।
भैरवाष्टकलोकेशान् सास्त्रान्संपरिकल्पयेत् ॥ २.१७५ ॥
बाह्ये श्मशानविन्यासं प्रणवादिनमोन्तगम्  ।
पूर्वादीशानपर्यन्तं कल्पयेत विधानतः  ॥ २.१७६ ॥
आमर्दकं च पूर्वं वै श्मशानाधिपतिं विभुम्  ।
श्मशानैः सकबन्धैश्च सशूलोद्बन्धभीषणैः  ॥ २.१७७ ॥
चितिभिः प्रज्वलन्तीभिः शिवारावैः सुभीषणैः  ।
अग्निकं दक्षिणे भागे कालाख्यं पश्चिमे तथा  ॥ २.१७८ ॥
एकपादं तथा सौम्ये आग्नेय्यां त्रिपुरान्तकम्  ।
नैरृत्यामग्निजिह्वं तु वायव्यां तु करालिनम्  ॥ २.१७९ ॥
ऐशान्यां भीमवक्त्रं तु श्मशानेशाः प्रकीर्तिताः  ।
तर्पयेन्मत्स्यमांसाद्यैरासवैर्विविधैस्तथा  ॥ २.१८० ॥
गन्धं पुष्पं तथा धूपं सर्वेषां तु प्रदापयेत् ।
प्रणिपातं ततः कृत्वा जप्त्वा मन्त्रं सुभावितः  ॥ २.१८१ ॥
रेचकेन प्रयोगेन निवेद्य विधिपूर्वकम्  ।
हुड्डुङ्कारनमस्कारान् कृत्वा चैव ततो व्रजेत् ॥ २.१८२ ॥
अग्निकुण्डसमीपं तु अर्घहस्तः सुभावितः  ।
कुण्डं तु लक्षणोपेतं प्रोक्षयेदस्त्रवारिणा  ॥ २.१८३ ॥
कवचेनावगुण्ठ्यैतदस्त्रदर्भेण चोल्लिखेत् ।
उद्धृत्य प्रोक्षयेत्पश्चादस्त्रमन्त्रेण भामिनि  ॥ २.१८४ ॥
पूरणं तेन कर्तव्यं समीकरणमेव च  ।
सेचनं कुट्टनं चैव लेपनं तेन कारयेत् ॥ २.१८५ ॥
प्रोक्षणं शोषणं चैव तथास्त्रेणैव कारयेत् ।
पूजनं गन्धपुष्पाद्यैः असिना चाभिमन्त्रणम्  ॥ २.१८६ ॥
वज्रीकरणमस्त्रेण रेखाः पूर्वापरास्त्रयः  ।
याम्यसौम्यमुखी चैका वज्रमेतत्प्रकीर्तितम्  ॥ २.१८७ ॥
़ुओतेद्, wइथत्त्रिबुतिओन् तो थे ष्वतन्त्र, अद् ।ंर्ग् ।Kড়्। ६:२--४ इन् थे fओर्म्:
वज्रीकरणमस्त्रेण रेखास्तिस्रस्तु पूर्वगाः  ।
याम्यसौम्यमुखा त्वेका वज्रमेतत्प्रकीर्तितम्  ॥ २.१८७*१ ॥
असिनैवाग्निकुण्डं तद्दर्भैः पूर्वाग्रसंस्तरैः  ।
सबाह्याभ्यन्तरं छाद्यं गृहहेत्वर्थमीश्वरि  ॥ २.१८८ ॥
कुण्डस्य दक्षिणे भागे शुष्कगोमयमासनम्  ।
दर्भेण विष्टरं पुष्पं प्रणवेन प्रकल्पयेत् ॥ २.१८९ ॥
स्वनामपदसंयुक्तं स्वध्यानेन नमोन्तगम्  ।
आमन्त्रणपदेनैव ब्रह्माणं स्थाप्य पूजयेत् ॥ २.१९० ॥
पुष्पादिभिः सुधूपाद्यैर्ध्रुवेण तु यथाक्रमम्  ।
चतुष्पथं कुण्डमध्ये दर्भाभ्यां प्रणवेन तु  ॥ २.१९१ ॥
पूर्वसौभ्याग्रभागाभ्यां विष्टरं तस्य चोपरि  ।
पुष्पं तस्योपरिष्टात्तु हृदयेनैव पूजयेत् ॥ २.१९२ ॥
वागीशीं च समाहूय प्रणवादिनमोन्तगाम्  ।
नीलोत्पलदलश्यामामृतुमच्चारुलोचनाम्  ॥ २.१९३ ॥
सर्वलक्षणसंपूर्णां सर्वावयवभूषिताम्  ।
ध्यात्वा चैवंविधां देवीं स्थापयेत्कुण्डमध्यतः  ॥ २.१९४ ॥
ऋतुकाल इवोत्तानां शिरसैशानसंस्थिताम्  ।
पूजयेद्गंधपुष्पाद्यैर्भवमन्त्रमनुस्मरन्  ॥ २.१९५ ॥
ततो मुद्रां दर्शयेत संनिधानाय मन्त्रवित् ।
ततोऽग्निपात्रमादाय शिवाम्भोऽस्त्रेण प्रोक्षयेत् ॥ २.१९६ ॥
कवचेनावगुण्ठ्यापि प्रणवेनैव पूजयेत् ।
अरण्यादिसमुद्भूतं लोकाग्न्यन्तं विधानतः  ॥ २.१९७ ॥
अग्निं तु शुक्रवद्ध्यात्वा चैतन्यं प्रणवेन तु  ।
षडङ्गेनैव संपूज्य अमृतत्वं ध्रुवेण तु  ॥ २.१९८ ॥
आत्मानं भैरवं ध्यात्वा अग्निं ध्यात्वा तु बीजवत् ।
ध्रुवेण कुण्डबाह्ये तु त्रिधाभ्राम्यावतारयेत् ॥ २.१९९ ॥
योनौ तु बीजवत्क्षिप्त्वा भैरवेण शिवाम्भसा  ।
अस्त्रमुच्चार्य संप्रोक्ष्य योनिं प्रच्छादयेद्बुधः  ॥ २.२०० ॥
दर्भेण ध्रुवमन्त्रेण अक्षवाटं ततो न्यसेत् ।
अस्त्रेणैव चतुर्दिक्षु दर्भैरेव प्रकल्पयेत् ॥ २.२०१ ॥
सप्तवारास्त्रमन्त्रेण दर्भेणैव तु कङ्कणम्  ।
दक्षहस्ते तु बध्नीयादस्त्रमन्त्रमनुस्मरन्  ॥ २.२०२ ॥
रक्षार्थमग्निगर्भस्य गर्भाधानमतो भवेत् ।
़ूOट्Eडिन् थे ।ंर्ग्V। अद् ।Kড়्। ६:९ ब्थुस्:
यदुक्तं श्रीमत्स्वतन्त्रे---
सप्तवारास्त्रजप्तेन दर्बेणैवास्त्रकङ्कणम्  ।
बध्नीयाद्दक्षिणे हस्ते मन्त्रमस्त्रमनुस्मरन्  ।
रक्षार्थमस्त्रगर्भस्य इति
अपरास्यत्रिराहुत्या पूजनं हृदयेन तु  ॥ २.२०३ ॥
हृदा त्रिराहुतिं दत्त्वा गर्भाधानं कृतं भवेत् ।
हृदा वै जलबिन्दुं तु दर्भाग्रेणात्र पातयेत् ॥ २.२०४ ॥
गन्धपुष्पादिभिः पूजां शिखया कारयेत्ततः  ।
त्रिराहुतिं चोत्तरेण शिखया च त्रिराहुतिम्  ॥ २.२०५ ॥
पुंसः कल्पनमेवं हि न स्त्री गर्भे तु जन्यते  ।
सीमन्तं दक्षिणास्येन दर्भाग्रेण प्रकल्पयेत् ॥ २.२०६ ॥
ग्रीवामंसौ कटिं चैव बाहू जङ्घे प्रकल्पयेत् ।
प्रत्यङ्गानि च संकल्प्य सीमन्तोन्नयनं भवेत् ॥ २.२०७ ॥
गन्धपुष्पादिभिः पूजा शिरसा चाहुतित्रयात् ।
पूर्वमध्यापरान्वह्नौ त्रीन्भागान्परिकल्पयेत् ॥ २.२०८ ॥
मुखहृत्पाददेशांस्तु होमात्तच्च त्रितत्त्वकम्  ।
़ूOट्Eडिन् थे ।ंर्ग्V। अद् ।Kড়्। ६:११ --१२ थुस्:
यथोक्तं श्रीमत्स्वतन्त्रे---
पूर्वमध्यापरे वह्नेस्त्रीन्भागान्सम्प्रकल्पयेत् ।
मुखहृत्पाददेशे तु त्रितत्त्वाहुतिभिः क्रमात् ।
शिरांसि पञ्चाहुत्यैव ऊर्ध्वास्येन त्रिभिस्त्रिभिः  ॥ २.२०९ ॥
पञ्चवक्त्रं तु संकल्प्य मध्यप्राग्याम्यसौम्यकम्  ।
अपरं चाप्याहुतिभिः पूर्वास्येन त्रिसंख्यया  ॥ २.२१० ॥
वक्त्राणां निष्कृतिं तद्वदाहुतीनां त्रिसंख्यया  ।
नेत्रं नेत्रेण संकल्प्य मुखेष्वेवं त्रयं त्रयम्  ॥ २.२११ ॥
आहुतित्रितयेनैव तिलैः सर्वं तु कारयेत् ।
ततः कलासमूहं च पञ्च चाथ चतुष्टयम्  ॥ २.२१२ ॥
अष्टाङ्गानि तथा त्रीणि दश चाष्टावनुक्रमात् ।
शेषास्यैः संप्रकल्प्यैवं कलामूर्तिस्ततो भवेत् ॥ २.२१३ ॥
अङ्गानि विन्यसेत्पश्चाथृदाद्यानि यथाक्रमम्  ।
त्रिराहुतिं दक्षिणेन शिरसा चाहुतित्रयम्  ॥ २.२१४ ॥
सीमन्तोन्नयनं ह्येवं जातकर्म त्वथोच्यते  ।
अस्त्रेण वीजयेदग्निमस्त्रेणैव तु पूजयेत् ॥ २.२१५ ॥
त्रिराहुतिं तु पूर्वेण अस्त्रेणैवाहुतित्रयम्  ।
एवं मन्त्रद्वयेनैव जातकर्म कृतं भवेत् ॥ २.२१६ ॥
़ूOट्Eडिन् थे ।ंर्ग्V। अद् ।Kড়्। ६:१२ --१३ थुस्:
यदुक्तं तत्रैव---
अस्त्रेण वीजयेद्वह्निमस्त्रेणैव तु पूजयेत् ।
त्रिराहुतिप्रयोगेण जातकर्म कृतं भवेत् ।
अस्त्रेण प्रोक्षयेत्कुण्डं सद्यः सूतकशुद्धये  ।
वक्त्राण्युद्धाटयेत्पश्चाद्वक्त्रेणैवाहुतित्रयात् ।
वक्त्राणि शोध्यान्यसिना आहुतित्रययोगतः  ॥ २.२१७ ॥
वक्त्राभिघारो वक्त्रैस्तु वक्त्रे वक्त्रे त्रयं त्रयम्  ।
प्रोक्षयेत्कुण्डपार्श्वानि सास्त्रेणैव शिवाम्भसा  ॥ २.२१८ ॥
दर्भानास्तीर्य पूर्वाग्रान् दक्षिणोत्तरसंस्थितान्  ।
सौम्याग्रान्पूर्ववारुण्योः परिधीन्विष्टरांस्तथा  ॥ २.२१९ ॥
अस्त्रमन्त्रेण ते सर्वे ब्रह्माणं पूर्वविष्टरे  ।
रुद्र च दक्षिणे स्थाप्य विष्णुं पश्चिमविष्टरे  ॥ २.२२० ॥
सदाशिवं चोत्तरेऽथ स्वनामपदचिह्नितम्  ।
आदौ ध्रुवं स्मरेद्देवि नमश्चान्ते प्रकल्पयेत् ॥ २.२२१ ॥
गन्धपुष्पादिभिः पूज्याः स्वरूपं तेष्वनुस्मरेत् ।
मेखलोपरि लोकेशान् पूजयेत्प्रणवेन तु  ॥ २.२२२ ॥
रक्षार्थं जातबालस्य ब्रह्माद्याः पूजितास्तु ये  ।
ततः कङ्कणकं मुक्त्वा दक्षहस्तव्यवस्थितम्  ॥ २.२२३ ॥
पुष्पं संगृह्य देवेन शिवाग्नेर्नाम कल्पयेत् ।
कवचेनोपचारं तु गन्धपुष्पादिधूपकैः  ॥ २.२२४ ॥
ऊर्ध्वास्येनाहुतीस्तिस्रः कवचेन त्रयं पुनः  ।
शिवनामाङ्कितं वह्निं जनयित्वा सुरांस्ततः  ॥ २.२२५ ॥
विसर्जयेत्तु स्वस्थानं सावित्रीं प्रणवेन तु  ।
पुष्पादिभिः समभ्यर्च्य होमैरेव त्रिभिस्त्रिभिः  ॥ २.२२६ ॥
धाम्नैवेध्मास्तु होतव्या हस्तमात्रप्रमाणतः  ।
चतुर्विंशतिसंख्याताः शिवाग्नेस्तर्पणाय तु  ॥ २.२२७ ॥
स्रुक्स्त्रुवौ संप्रताप्याग्नौ शिवाम्भोऽस्त्रेण प्रोक्षयेत् ।
कवचेनावगुण्ठ्यैतौ शिवाग्नौ भ्रामयेत्त्रिधा  ॥ २.२२८ ॥
अस्त्रेण मार्जयेदद्भिर्दर्भाग्रेणाथ संस्पृशेत् ।
पुनरग्नौ परिभ्राम्य प्रोक्षयेत्तौ शिवाम्भसा  ॥ २.२२९ ॥
दर्भमध्येन संस्पृश्य भूयोऽग्नौ भ्राम्य तापयेत् ।
शिवाम्भसा मार्जयित्वा दर्भमूलेन संस्पृशेत् ॥ २.२३० ॥
स्रुक्स्रुवाभ्यां ततो मूलं स्थापयेत्तावधोमुखौ  ।
दर्भाणां पृष्ठतः पूज्यौ दक्षिणेऽग्नेः सदा बुधैः  ॥ २.२३१ ॥
आज्यसंस्करणं कुर्यादाज्याधिश्रयणादिकम्  ।
आज्यं संप्रोक्ष्य चास्त्रेण कवचेनावगुण्ठयेत् ॥ २.२३२ ॥
शिवाग्नौ ताप्यमस्त्रेण उद्वास्यं कवचेन तु  ।
कुण्डस्य परितो देवि त्रिधा भ्राम्य तु स्थापयेत् ॥ २.२३३ ॥
योनिसंस्थं चाज्यपात्रमुद्प्लवं संप्लवं ततः  ।
दर्भाग्रद्वयमादाय प्रादेशं मध्यग्रन्थितम्  ॥ २.२३४ ॥
पवैत्रमेतद्विहितमुत्प्लवं तेन संप्लवम्  ।
अङ्गुष्ठानामिकाभ्यां तु गृहीत्वैतत्पवित्रकम्  ॥ २.२३५ ॥
पराङ्मुखं तु त्रीन्वारान् संमुखं त्रींस्तथैव च  ।
अस्त्रेणैव तु मन्त्रेण अवद्योतः शिवाग्निना  ॥ २.२३६ ॥
दर्भोल्मुकं तु संगृह्य आज्यपात्रं निरीक्षयेत् ।
नीराजनं ततः कुर्यात्पर्यग्निकरणं ततः  ॥ २.२३७ ॥
धाम्नास्त्रमन्त्रमुच्चार्य तमग्नावुल्मुकं क्षिपेत् ।
धाम्नैव विधिना मन्त्री प्रोक्षयेदस्त्रवारिणा  ॥ २.२३८ ॥
अभिमन्त्र्य षडङ्गेन अमृतत्वं शिवेन तु  ।
सकृदुच्चारयोगेन पूजयेद्भैरवेण तु  ॥ २.२३९ ॥
वक्त्रसंधानकं वक्त्रैराहुतित्रितयेन तु  ।
अपरास्येन तद्वक्त्रसंधानं तु समाचरेत् ॥ २.२४० ॥
एवं सौम्यस्य वक्त्रस्य संधानं तु कृतं भवेत् ।
त्रिराहुतिप्रयोगेण दक्षिणस्याप्ययं विधिः  ॥ २.२४१ ॥
पूर्ववक्त्रेऽप्यथैवं स्यादूर्ध्ववक्त्रं शिवान्वितम्  ।
त्रिराहुतिप्रयोगेण वक्त्रसंधिः प्रकीर्तितः  ॥ २.२४२ ॥
मुख्यमूर्ध्वं स्मृतं वक्त्रं गुणत्वमितरेषु तु  ।
मुक्तिकामस्य दीक्षायामूर्ध्ववक्त्रस्य मुख्यता  ॥ २.२४३ ॥
पादलेपाञ्जनाद्या वै सिद्धीस्तु विविधाश्च याः  ।
सदाशिवान्तगाः सर्वाः पूर्ववक्त्रे तु होमयेत् ॥ २.२४४ ॥
मारणोच्चाटनादौ तु विद्वेषे स्तम्भने तथा  ।
दक्षिणे चैव वक्त्रे तु होमात्सिद्धिः परा भवेत् ॥ २.२४५ ॥
शान्तिकं पौष्टिकं चैव सौभाग्याकर्षणानि च  ।
सौभाग्यारोहसिद्धिं तु उत्तरे होमयेत्सदा  ॥ २.२४६ ॥
पश्चिमे नित्यकर्माणि विनियोगः प्रकीर्तितः  ।
आज्यभागो हि होतव्य ऊर्ध्ववक्त्रे तु पश्चिमे  ॥ २.२४७ ॥
आज्यपात्रस्य मध्ये तु दर्भो वै भैरवेण तु  ।
न्यसितव्यो वरारोहे ततो वै वर्त्मकल्पना  ॥ २.२४८ ॥
उच्चार्य भैरवं पात्रे संपातं पात्य वर्त्मना  ।
नाडीत्रयेण युगपत्पात्रे भागत्रयं न्यसेत् ॥ २.२४९ ॥
सुषुम्नां मध्यमार्गस्थां दक्षे पिङ्गां प्रकल्पयेत् ।
इडाभागे तु यत्तेजो वामे सौम्यं प्रकल्पयेत् ॥ २.२५० ॥
एवं त्रिभागं संकल्प्य स्रुवमापूर्य होमयेत् ।
भैरवेणैव मन्त्रेणाग्नये स्वाहान्तमेव च  ॥ २.२५१ ॥
अग्निभागात्तु संगृह्य स्रुवेणाज्याहुतिं क्षिपेत् ।
सोमभागस्तु सोमाय स्वाहेत्यन्ते समुच्चरन्  ॥ २.२५२ ॥
धामादिप्रणवाद्यं च स्रुवेणाज्याहुतिं क्षिपेत् ।
अग्नीषोमेति संज्ञे द्वे स्वाहान्ते धाम चादितः  ॥ २.२५३ ॥
प्रणवाद्याज्यमध्यात्तु स्रुवमापूर्य होमयेत् ।
शुक्लपक्षे विधिर्ह्येष कृष्णपक्षेऽन्यथा भवेत् ॥ २.२५४ ॥
सोमभागे भवेत्सूर्यो ह्यग्निसंज्ञा तु पूर्ववत् ।
अग्नेः सूर्यस्य मध्याद्वै आहुतिं प्रतिपादयेत् ॥ २.२५५ ॥
यतः सूर्यस्य मध्ये वै अमावस्यां विशेच्छशी  ।
प्राशनार्थमतो होमो वक्त्राणां भैरवेण तु  ॥ २.२५६ ॥
चूडाद्या ये तु संस्कारा अग्नेर्बालान्तसंस्थिताः  ।
प्रापणार्थाय सर्वेषां पूर्णामेकां प्रदापयेत् ॥ २.२५७ ॥
भैरवं तु समुच्चार्य शिवाग्निः सर्वसिद्धिदः  ।
अग्निं तु प्रोद्धरेत्पश्चात्पात्रे संस्थाप्य रक्षयेत् ॥ २.२५८ ॥
कुण्डस्य चोत्तरे भागे विष्टरस्य च बाह्यतः  ।
प्रणीतं कल्पयेत्तत्र चमसं वारिपूरितम्  ॥ २.२५९ ॥
पुष्पाक्षततिलैर्युक्तं पवित्रं तत्र विन्यसेत् ।
प्रणवादि समावाह्य विष्णुनाम ततो नमः  ॥ २.२६० ॥
आमन्त्रणपदेनैव विष्णुं संस्थाप्य पूजयेत् ।
स्वागतासनपाद्यार्घैः ततो विज्ञापयेत्तु तम्  ॥ २.२६१ ॥
पश्वर्थं यज्ञ आरब्ध आत्मार्थं वाथ साधकैः  ।
भगवंस्त्वत्प्रसादेन यागे निश्छिद्रतास्तु नः  ॥ २.२६२ ॥
ततोऽग्नौ यजनं कृत्वा भैरवं तु प्रपूजयेत् ।
स्थण्डिलोक्तविधानेन अनन्तादीन्प्रकल्पयेत् ॥ २.२६३ ॥
ध्यात्वा वक्त्राणि पञ्चादौ येन यत्कर्म वाञ्छितम्  ।
तन्मुख्यवक्त्रं संकल्प्य मुखं कुण्डप्रमाणतः  ॥ २.२६४ ॥
भावयेन्नव जिह्वासतु वक्त्रेवक्त्रे प्रतिष्ठिताः  ।
प्रागाद्यष्टौ मध्य एका काम्यार्थे दिग्गतास्तु याः  ॥ २.२६५ ॥
राज्यार्था दाहजननी मृत्युदा शत्रुकारिका  ।
वशीकर्त्र्युच्चाटनी स्यादर्थदा मुक्तिदायिका  ॥ २.२६६ ॥
सर्वसिद्धिप्रदा मध्ये तस्मान्मध्ये तु होमयेत् ।
पूणा तु भैरवेणैव जिह्वानां कल्पनाय च  ॥ २.२६७ ॥
पुनः पूर्णाहुतिं चैव भैरवेण प्रदापयेत् ।
ज्वालाग्रं तु हृदागृह्य वह्निचैतन्यकल्पितम्  ॥ २.२६८ ॥
आत्महृत्स्थं तु संकल्प्य योगपीठं तु कल्पयेत् ।
मध्यजिह्वानुसारेण अग्निनाभौ तु कन्दकम्  ॥ २.२६९ ॥
नालं हृदवधि ध्यात्वा पद्मं तत्र विचिन्तयेत् ।
पत्राष्टकसमोपेतं सितवर्णं सुतेजसम्  ॥ २.२७० ॥
अनन्तं कल्पयेत्तत्र धर्मादिचरणान्तिकम्  ।
ओंकारेण शिवान्तं च अग्निमूर्तिं प्रकल्पयेत् ॥ २.२७१ ॥
शिखा हृदि स्थिता या तु ध्रुवेणोत्कीलयेत्पुनः  ।
रेचकेण क्षिपेद्वह्नौ सा मूर्तिर्भैरवात्मिका  ॥ २.२७२ ॥
मूर्तिभूतं प्रकल्प्यैवमष्टात्रिंशत्कलायुतम्  ।
शोध्याध्वानं तु विन्यस्येद्दीक्षाकाले वरानने  ॥ २.२७३ ॥
भैरवं पूजयित्वा तु शास्त्रदृष्टेन कर्मणा  ।
वक्त्रसंधिश्च वक्त्रभ्यां शिववक्त्राग्निवक्त्रयोः  ॥ २.२७४ ॥
संधाय चैवं जिह्वाभ्यां नाडीसंधिरतो भवेत् ।
मूलमन्त्रं समुच्चार्य अग्निनासाविनिर्गतम्  ॥ २.२७५ ॥
स्थण्डिलस्थशिवालीनमेकार्थं चैव संधयेत् ।
शुद्धाज्येनाहुतिशतमष्टोत्कृष्टं वरानने  ॥ २.२७६ ॥
भैरवस्य तु होतव्यं वक्त्राङ्गानां दशांशकम्  ।
भैरवाष्टकलोकेशान् दशमांशेन होमयेत् ॥ २.२७७ ॥
मूलमन्त्रं समुच्चार्य पूर्णामेकां प्रपातयेत् ।
भैरवाप्यायनार्थाय तथा पूर्णां प्रपातयेत् ॥ २.२७८ ॥
पुनर्न्यूनातिरिक्तार्थं निश्छिद्रकरणाय च  ।
पश्चाद्धोमः प्रकर्तव्यो यथेच्छं तु वरानने  ॥ २.२७९ ॥
सर्वकामप्रदो होमस्तिलैः शस्तो घृतान्वितैः  ।
धान्यैर्धनार्थसिद्ध्यर्थं घृतगुग्गुलहोमतः  ॥ २.२८० ॥
जायते विपुला सिद्धिरधमा मध्यमोत्तमा  ।
श्वेतारविन्दैराज्याक्तैः बिल्वैश्च श्रियमाप्नुयात् ॥ २.२८१ ॥
क्शीराक्ततिलहोमेन शान्तिकर्म वरानने  ।
सितरक्तपीतकृष्णैः शमनाकृष्टिपौष्टिकम्  ॥ २.२८२ ॥
मारणं च वरारोहे क्रमेण परिकल्पयेत् ।
कुन्दपुष्पैः सुतार्थाय अशोकैः प्रियसंगमः  ॥ २.२८३ ॥
जातिकुट्मलकैः कन्या गान्धर्वी बकुलोद्भवैः  ।
नागैस्तु नागकन्या वै सिद्धार्थैः सिद्धकन्यका  ॥ २.२८४ ॥
चण्यकैश्चाप्यप्सरसो नरेन्द्रः फल्गुषेण तु  ।
घृताक्तेन वरारोहे समन्त्री सपुरोहितः  ॥ २.२८५ ॥
राज्ञी पुत्रसमोपेता वशं याति वरानने  ।
यक्षिणी वशमायाति पुष्पैश्चैव कदम्बजैः  ॥ २.२८६ ॥
विद्याधरी कुय्यकैश्च साधयेन्नात्र संशयः  ।
मृगीं बद्ध्वा तिलैर्होमः पद्मबिल्वैरधिष्ठितम्  ॥ २.२८७ ॥
भक्ष्यैर्ग्रासप्रमाणैस्तु धन्यैः प्रसृतिसंमितैः  ।
एवं होमानुसारेण साधको विधिसंस्थितः  ॥ २.२८८ ॥
पूजाहोमरतो नित्यं यान्यान्कामान्समीहते  ।
तांस्तान्स साधयत्येव भैरवस्य वचो यथा  ॥ २.२८९ ॥


इति श्रीस्वच्छन्दतन्त्रे द्वितीयः पटलः

तृतीयः पटलः

अधिवासं प्रवक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः  ।
वारिणा सुविशुद्धात्मा कृतकृत्यः प्रसन्नधीः  ॥ ३.१ ॥
भस्मोद्धूलितदेहस्तु मुद्रालङ्कारभूषितः  ।
जिह्मजेनोपवीतेन सवासा वा दिगम्बरः  ॥ ३.२ ॥
सुगन्धिगन्धलिप्ताङ्गः पुष्पस्रग्दामभूषितः  ।
दिव्याभरणसम्पन्नः सुप्रसन्नः सुभावितः  ॥ ३.३ ॥
सुधूपितः सुताम्बूलश्चन्दनागुरुचर्चितः  ।
महद्वारप्रदेशे तु स्थित्वा प्रागिव भावितः  ॥ ३.४ ॥
द्वाराध्यक्षान् पूजयित्वा पुष्पप्रक्षेपणं ततः  ।
हुम्फट्कारप्रयोगेण तालाशब्दं विधाय च  ॥ ३.५ ॥
पार्ष्ण्यधोहस्तसंयोगाद्विघ्नप्रोच्चाटनाय वै  ।
पार्ष्ण्या भूमिगतान् हन्यात्तालया चान्तरिक्षगान्  ॥ ३.६ ॥
मन्त्रैर्दिव्यान् विशोध्यैवं यागहर्म्यं विशेत्ततः  ।
रक्षां पूर्ववदस्त्रेण परितः परिकल्पयेत् ॥ ३.७ ॥
वर्मणा मायारूपेणाच्छाद्यैव तु मखालयम्  ।
ततो दक्षिणदिग्भागे उपविश्य वरानने  ॥ ३.८ ॥
करन्यासं यथापूर्वं दहनोत्पूयने तथा  ।
प्लावनाप्यायने चैव सकलीकरणं तथा  ॥ ३.९ ॥
पूर्ववन्मानसं यागमन्तर्देहे समाचरेत् ।
शक्त्याधारमनन्तं च धर्मादिचरणावधि  ॥ ३.१० ॥
गात्रकाणि त्वधर्माद्यस्तथा सन्धानकीलकान्  ।
अधश्छादनमूर्ध्वं च पद्मकेसरकर्णिकाः  ॥ ३.११ ॥
पुष्कराणि च शक्तीश्च मण्डलान्मण्डलाधिपान्  ।
शिवान्तमासनं दद्यात्पूर्वरूपं ध्रुवेण तु  ॥ ३.१२ ॥
मूर्तिब्रह्मकलाव्यूहं नवतत्त्वं त्रितत्त्वकम्  ।
द्वात्रिंशदक्षरं देवं भैरवाष्टकमेव च  ॥ ३.१३ ॥
विद्याङ्गानि तथा देवीं क्षुरिकां लोचनत्रयम्  ।
शक्तित्रयं परं देवमङ्गषट्कसमन्वितम्  ॥ ३.१४ ॥
मुद्रामन्त्रांश्च द्रव्याणि यथास्थानं प्रकल्पयेत् ।
संकल्प्य च यथान्यायं यथायोगं प्रकल्पयेत् ॥ ३.१५ ॥
सद्योजातं च वामं च अघोरं च यदुक्तवान्  ।
पुरुषेशौ च देवस्य दलस्थांश्चोपकल्पयेत् ॥ ३.१६ ॥
हृदयादींस्ततः पञ्च दिशासु विदिशासु च  ।
पूर्वतो यावदीशान्तं भैरवावरणं बहिः  ॥ ३.१७ ॥
लोकपालांस्तदस्त्राणि पूर्वादीशान्तकावधि  ।
अस्त्राणि लोकपालांश्च भैरवाष्टकमेव च  ॥ ३.१८ ॥
पञ्चब्रह्माण्यथाङ्गानि एतान्यावरणानि हि  ।
क्रमेणोच्चारयेत्सर्वान् यावत्तद्गर्भमैश्वरम्  ॥ ३.१९ ॥
मन्त्रसन्धानमेतद्धि परमीकरणं शृणु  ।
उच्चारयेत्ततो देवं ह्रस्वदीर्घप्लुतान्वितम्  ॥ ३.२० ॥
तावदुच्चारयेन्मन्त्रं यावन्निर्वाणगोचरम्  ।
अधःशक्तेर्यावदूर्ध्वं सोमसूर्यपथान्तरा  ॥ ३.२१ ॥
पिङ्गलामध्यमार्गेण वर्णोच्चारक्रमेण तु  ।
देवतापञ्चकं शक्तिं व्यापिनीं समनोन्मने  ॥ ३.२२ ॥
भेदयित्वा क्रमात्सर्वं यावद्वै निधनान्तिकम्  ।
निस्तरङ्गं निरध्वाख्यं सकलव्यापि चोन्मनम्  ॥ ३.२३ ॥
तदध्यास्यानुलोम्येन हृत्पद्मे विनिवेशयेत् ।
सर्वेष्वावरणेष्वेवं देवि तद्व्यापकं न्यसेत् ॥ ३.२४ ॥
तेन चाधिष्ठिताः सर्वे सर्वकामफलप्रदाः  ।
यथा स्वरूपसंस्थानवर्णा ये कथिता मया  ॥ ३.२५ ॥
तथा ते विनियोक्तव्या मानसे मानसेन तु  ।
कर्णिकायां तु संस्थाप्य द्विधावस्थं च भैरवम्  ॥ ३.२६ ॥
शुद्धस्फटिकसंकाशं सर्वमन्त्रैरलंकृतम्  ।
तत्रापि परितो ज्ञेयमनिर्देश्यमनामयम्  ॥ ३.२७ ॥
यत्र नास्ति द्विधाभावो न मन्त्रादिप्रकल्पना  ।
ओंकारबिन्दुनादानां विलयं तं विनिर्दिशेत् ॥ ३.२८ ॥
तत्स्थानं दुर्लभं मत्वा सम्भवेन्न कदाचन  ।
यस्य नाग्रं च मूलं च दिशो विदिशस्तथा  ॥ ३.२९ ॥
न शब्दो नापि चाकाशं ध्यात्वा तत्तु विमुच्यते  ।
प्रथमं मानसं यागं पश्चाद्द्रव्यसमन्वितम्  ॥ ३.३० ॥
य एवं सततं कुर्याद्दैशिको यागतत्परः  ।
स्वहस्ते स्थण्डिले लिङ्गे मण्डले चरुके तथा  ॥ ३.३१ ॥
जले चाग्नौ च सम्पूज्य सम्यग्दीक्षाफलं लभेत् ।
अकृत्वा मानसं यागं योऽन्यं यागं समारभेत् ॥ ३.३२ ॥
अशिवः स तु विज्ञेयो न मोक्षाय विधीयते  ।
आत्मयागे कृते चैव देहशुद्धिः प्रजायते  ॥ ३.३३ ॥
अधिष्ठितं शिवेनैव तमाचार्यं विनिर्दिशेत् ।
आत्मनिर्दहनं चैव मानसं च यदुक्तवान्  ॥ ३.३४ ॥
विदित्वा सम्यगाचार्यः पाशहा स शिवः स्मृतः  ।
यत्र यत्र स्थितो देशे यश्चैवं तु विधिं यजेत् ॥ ३.३५ ॥
ब्रह्महापि स मुच्येत किं पुनः शिवतत्परः  ।
सर्वावस्थागतश्चैव विषयैरनुरञ्जितः  ॥ ३.३६ ॥
सकृत्सम्पूज्य मुच्येत किं पुनर्यो दिने दिने  ।
एतत्तन्त्रोक्तविधिना यदुक्तं विधिपूर्वकम्  ॥ ३.३७ ॥
इज्यादि चान्यतन्त्रेऽपि तद्वैतत्कामिकं भवेत् ।
नानासिद्धिगुणैर्युक्तं नानाकामफलप्रदम्  ॥ ३.३८ ॥
योगसिद्धिश्च जायेत मुक्तिं च लभते ध्रुवम्  ।
सदाशिवोऽपि जानाति देवाश्चैवासुरादयः  ॥ ३.३९ ॥
एवं तु मानसं यागं कृत्वा बाह्यं समाचरेत् ।
परां वृत्तिमनुध्यायन् द्रव्याण्यादौ विलोकयेत् ॥ ३.४० ॥
सितचन्दनकर्पूरं सुधूपं सितवाससी  ।
पुष्पाणि दिव्यगन्धीनि तिलव्रीहिघृतादिकम्  ॥ ३.४१ ॥
चूतपल्लवदर्भांस्तु सिद्धार्थान् खटिकां तथा  ।
करणीं कर्तरीं चैव पाशबन्धनसूत्रकम्  ॥ ३.४२ ॥
वार्धानीं शिवकुम्भं च तथेध्मान् परिधीनपि  ।
समिधो दन्तकाष्ठं च चरुस्थालीं स्रुचं स्रुवम्  ॥ ३.४३ ॥
तण्डुलांश्च तथा क्षीरमेवमादीन्यनेकशः  ।
ततोऽर्घपात्रमादाय क्षालयेदस्त्रवारिणा  ॥ ३.४४ ॥
कवचेनावगुण्ठ्यैव प्रणवेन तु पूजयेत् ।
उदकादिभिरष्टाङ्गः पूरयेत्तु वरानने  ॥ ३.४५ ॥
उदकं क्षीरकुसुमं कुशसर्षपतण्डुलाः  ।
प्रणवेनासनं सर्वं ततो मूर्तिं न्यसेत्प्रिये  ॥ ३.४६ ॥
भैरवावरणैर्युक्तां पूजयेत्तां यथाक्रमम्  ।
गन्धैः पुष्पैस्तथा धूपैर्मन्त्रसन्धानपूर्वकम्  ॥ ३.४७ ॥
मन्तव्यं परमं तत्त्वं ततश्चैवामृतीभवेत् ।
पात्राणां त्रितयं कल्प्यं निरोधार्थे विधौ तथा  ॥ ३.४८ ॥
पश्वर्घे च प्रकल्प्यैवं शिवहस्तं प्रकल्पयेत् ।
मन्त्रसन्धानकं प्राग्वन्नाडीसन्धानमेव च  ॥ ३.४९ ॥
मूलमन्त्रमनुस्मृत्य हृत्कण्ठतालुमध्यगम्  ।
भ्रूमध्यं शब्दकूटं तत्तुर्यस्थानं विभेदयेत् ॥ ३.५० ॥
वामदक्षिणमध्ये तु विषुवत्स्थेन भेदयेत् ।
द्वादशान्तं परं नीत्वा करस्थो मन्त्रविग्रहः  ॥ ३.५१ ॥
तस्याप्यनेन न्यायेन विलोमेन विशेद्धृदि  ।
आत्मनो रेचकेनैव पूरकेण विशेद्धृदि  ॥ ३.५२ ॥
नाडीसन्धानमेतद्धि शिवेन परिकीर्तितम्  ।
व्यापकं तु शिवं ध्यायेन्मन्त्रमूर्तिमधिष्ठितम्  ॥ ३.५३ ॥
दर्भं संगृह्य चास्त्रेण सप्तवाराभिमन्त्रितम्  ।
पञ्चगव्याय पात्रं तु शोधयेत्तु शिवाम्भसा  ॥ ३.५४ ॥
अस्त्रेण क्षालयेत्तच्च कवचेनावगुण्ठयेत् ।
दर्भासनं ध्रुवेणैव मण्डलं तु प्रकल्पयेत् ॥ ३.५५ ॥
तस्योपरि न्यसेत्पात्रं गोमयादीनि चाहरेत् ।
पृथक्पात्रस्थितान्येव प्रोक्ष्यास्त्रेण शिवाम्भसा  ॥ ३.५६ ॥
गोमयं तु हृदामन्त्र्य गोमूत्रं शिरसा दधि  ।
शिखया वर्मणा क्षीरमस्त्रेणाज्यं कुशोदकम्  ॥ ३.५७ ॥
धाम्ना च मन्त्रयेत्पश्चाद्गोमयादीनि योजयेत् ।
पूर्वसंस्कृतपात्रे तु स्वमन्त्रैर्गोमयादिकम्  ॥ ३.५८ ॥
संयोज्य मन्त्रयेत्पश्चात्तैरेव हृदयादिभिः  ।
प्रणवेन तु संकल्प्य अनन्तं मूर्तिविग्रहम्  ॥ ३.५९ ॥
धामाङ्गानि च बाह्ये तु सम्पूज्यावरणस्थितिम्  ।
मन्त्रसन्धानकं कृत्वा अमृतीकरणं तथा  ॥ ३.६० ॥
शिवामृतं तत्संचिन्त्य सम्पूज्य स्थापयेत्ततः  ।
अस्त्राभिमन्त्रितं दर्भं गृहीत्वोल्लेखनं कुरु  ॥ ३.६१ ॥
यावद्भूमौ समन्तात्तु सौम्यास्यो दक्षिणे स्थितः  ।
ततश्चैवोद्धरेच्छल्यमाजलान्तं व्यवस्थितम्  ॥ ३.६२ ॥
रेचितं भावयेच्छुद्धं मौक्तिकाद्यैः प्रपूरयेत् ।
समीकरणमस्त्रेण कवचेन तु सेचनम्  ॥ ३.६३ ॥
आकोटनमथास्त्रेण ततो मार्जनलेपने  ।
अस्त्रेण पञ्चगव्येन गन्धतोयेन चोपरि  ॥ ३.६४ ॥
शिवाम्भसास्त्रयुक्तेन विकिराण्यभिमन्त्रयेत् ।
सप्तकृत्वोऽस्त्रमन्त्रेण स्थित्वा मन्त्रे तु प्राग्दिशः  ॥ ३.६५ ॥
ऊर्ध्वाधो विकिरेद्धान्यान्यस्त्रभूतानि चिन्तयेत् ।
चामरेण सुशुभ्रेण अस्त्रमन्त्रेण संहरेत् ॥ ३.६६ ॥
ऐशान्यभिमुखान्येव नैरृत्या यावदैश्वरम्  ।
पञ्चगव्येन सम्प्रोक्ष्य गन्धाम्भोभिः शिवाम्भसा  ॥ ३.६७ ॥
ध्रुवेण श्रियमावाह्य पद्महस्तां सुलोचनाम्  ।
शुक्लपुष्पाणि मुञ्चन्तीं सर्वलक्षणसंयुताम्  ॥ ३.६८ ॥
नीलोत्पलदलश्यामां यागहर्म्यावलोकिनीम्  ।
ब्रह्मस्थानोपविष्टां तु द्वाराभिमुखभद्रदाम्  ॥ ३.६९ ॥
गन्धपुष्पादिभिः पूज्य शिवकुम्भं प्रकल्पयेत् ।
ऐशानीं दिशमाश्रित्य पञ्चगव्येन मण्डलम्  ॥ ३.७० ॥
गन्धोदकेन संलिप्य शिवाम्भोऽस्त्रेण प्रोक्षयेत् ।
अनन्ताद्यासनं दत्त्वा ध्रुवेणामण्डलावधि  ॥ ३.७१ ॥
सर्वदोषविनिर्मुक्तं कुम्भं चन्दनलेपितम्  ।
स्वस्तिकाद्यैश्चार्चयित्वा यवसिद्धार्थदूर्वभिः  ॥ ३.७२ ॥
सितसूत्रेण संवेष्ट्य वस्त्रपूतेन चाम्भसा  ।
सम्पूर्य सर्वतश्छन्नं चूताश्वत्थादिपल्लवैः  ॥ ३.७३ ॥
रत्नगर्भौषधीयुक्तं सहदेवादिभिर्गणैः  ।
प्रोक्ष्य चास्त्रेण संगृह्य कवचेनावगुण्ठितम्  ॥ ३.७४ ॥
आसनस्योपरि न्यस्येन्मूलमन्त्रमनुस्मरन्  ।
कलाध्वभैरवादीनि न्यस्यार्घादीन् प्रकल्पयेत् ॥ ३.७५ ॥
मुद्रां बद्ध्वा हृदादीनि पूज्यान्यग्निदलादिषु  ।
गन्धपुष्पपवित्राद्यैः सितवस्त्रेण भूषयेत् ॥ ३.७६ ॥
वामभागे तु कुम्भस्य पञ्चगव्येन मण्डलम्  ।
शिवाम्भसा तु सम्प्रोक्ष्य प्रणवेनासनं न्यसेत् ॥ ३.७७ ॥
सम्प्रोक्ष्य च शिवाम्भोभिर्वार्धानीं मङ्गलान्विताम्  ।
कुम्भवच्चार्चयित्वा तामासनस्योपरि न्यसेत् ॥ ३.७८ ॥
गन्धपुष्पपवित्राद्यैः पूजयित्वा तु वार्धनीम्  ।
उच्चार्यास्त्रं क्रमेणाग्रे द्रव्याणां वार्धनीं नयेत् ॥ ३.७९ ॥
अच्छिन्नामनुलोमेन जलधारां तु पातयन्  ।
तत्स्थानात्तु समुद्धृत्य यावत्कोणं तु शाङ्करम्  ॥ ३.८० ॥
आचार्यः कलशं पश्चाद्भैरवेण समुद्धरेत् ।
नयेद्वार्धानिमार्गेण तस्मिन् संस्थापयेत्पुनः  ॥ ३.८१ ॥
वार्धानीं स्थापयेत्पश्चादस्त्रमन्त्रमनुस्मरन्  ।
विशेषपूजामुभयोर्गन्धपुष्पपवित्रकैः  ॥ ३.८२ ॥
मन्त्रसन्धानकं कुर्यान्नाडीसन्धिमथोभयोः  ।
विकिरान् संहितान् पूर्वं वार्धान्याः कल्पयेदधः  ॥ ३.८३ ॥
अक्षतास्त्राण्यनेकानि शरकुन्तासिमुद्गराः  ।
चक्रपट्टिसवज्रादित्रिशूलान्तान्यनेकशः  ॥ ३.८४ ॥
योगौको व्याप्य सर्वं तु तिर्यगूर्ध्वमधः स्थिताः  ।
वार्धान्यस्त्रस्य सर्वे ते रश्मिभूता व्यवस्थिताः  ॥ ३.८५ ॥
शिष्यस्य दक्षिणे हस्ते वार्धान्यस्त्रं तु संहितम्  ।
तेनैतं यज्ञरक्षार्थं यागादौ कलशं न्यसेत् ॥ ३.८६ ॥
नैवेद्यं विविधं दत्त्वा नुत्वा विज्ञापयेद्विभुम्  ।
भगवंस्त्वत्प्रसादेन यागं निर्वर्तयाम्यहम्  ॥ ३.८७ ॥
सन्निधानं सदा तुभ्यमविघ्नार्थं सदा भव  ।
अनुज्ञातोत्थितो यायादर्घहस्तो दिगीश्वरान्  ॥ ३.८८ ॥
स्वनामपदविन्यासानोंकारादिनमोन्तगान्  ।
गन्धपुष्पपवित्राद्यैः पूजयेत्तान् प्रयत्नतः  ॥ ३.८९ ॥
इन्द्राद्यनन्तपर्यन्तांल्लोकपालान् प्रपूजयेत् ।
ततो मण्डलकं मध्ये यागभूमौ प्रकल्पयेत् ॥ ३.९० ॥
पञ्चगव्येन लिप्त्वादौ गन्धतोयेन चोपरि  ।
शिवाम्भसास्त्रमन्त्रेण सम्प्रोक्ष्य त्ववगुण्ठयेत् ॥ ३.९१ ॥
ब्रह्मस्थानस्य पूर्वेण गुरून् पूज्य विनायकम्  ।
वायव्ये पूजयेद्देवि गन्धपुष्पैरनुक्रमात् ॥ ३.९२ ॥
अथैतांस्तु नमस्कृत्य आज्ञां दत्तां विभावयेत् ।
ततस्तु मध्यदेशस्थं योगपीठं प्रकल्पयेत् ॥ ३.९३ ॥
पूर्वोक्तेन विधानेन भैरवेशं वरानने  ।
पूजयित्वा पवित्राद्यैस्त्रिरावरणसंयुतम्  ॥ ३.९४ ॥
स्वध्यानगुणसंयुक्तं मुद्रालङ्कारभूषितम्  ।
मन्त्रसन्धानकं पूर्वं नाडीसन्धानमेव च  ॥ ३.९५ ॥
परमीकरणं कुर्याद्व्यापकेन परेण तु  ।
नैवेद्यान् विविधाकारान् दत्त्वा मुद्रां प्रदर्शयेत् ॥ ३.९६ ॥
प्रणिपातं जपं कृत्वा निवेद्य विधिपूर्वकम्  ।
पश्चाद्बलिः प्रदातव्यो मातृणां भूतसंहते  ॥ ३.९७ ॥
भूतेश्वराणां देवेशि क्षेत्रपालस्य सर्वतः  ।
ततः स्नायादथोद्धूल्य अथवाचम्य सुव्रते  ॥ ३.९८ ॥
ततोऽग्निकुण्डं गत्वा तु पूर्ववच्छोधनं तथा  ।
भैरवं पूजयेत्तत्र विधिदृष्टेन कर्मणा  ॥ ३.९९ ॥
अग्नेः सन्तर्पणं कुर्यात्सहस्रेण शतेन वा  ।
ततश्चरुं च श्रपयेत्स्थालीं संगृह्य निर्व्रणाम्  ॥ ३.१०० ॥
शिवाम्भसा तु प्रक्षाल्य कवचेनावगुण्ठयेत् ।
चन्दनाद्यैर्विलिम्पेत्तां मृष्टधूपेन धूपयेत् ॥ ३.१०१ ॥
सूत्रेण वेष्टयेत्कण्ठे वर्मभूतेन सुव्रते  ।
दर्भेणास्त्रस्वरूपेण कल्पयेन्मण्डलं प्रिये  ॥ ३.१०२ ॥
प्रोक्ष्य चैव शिवाम्भोभिः कवचेनावगुण्ठयेत् ।
आसनं तत्र विन्यस्येदनन्तादिशिवान्तकम्  ॥ ३.१०३ ॥
मूर्तिभूतां न्यसेत्स्थालीं तत्रस्थं भैरवं यजेत् ।
त्रिरावरणसंयुक्तं गन्धपुष्पैरनुक्रमात् ॥ ३.१०४ ॥
मानसेन प्रयोगेण भावपुष्पैर्वरानने  ।
चुल्लीं सम्प्रोक्ष्य चास्त्रेण कुण्डवच्चार्चयेत्ततः  ॥ ३.१०५ ॥
तत्र स्थालीं समारोप्य पश्चादग्निं न्यसेदधः  ।
क्षीरं प्रोक्ष्य शिवाम्भोभिस्तण्डुलांश्च समासतः  ॥ ३.१०६ ॥
मन्त्रेणाष्टशतेनैव प्रक्षिप्य पाचयेच्छनैः  ।
मूलमन्त्रेण देवेशि एकचित्तः समाहितः  ॥ ३.१०७ ॥
चालनोद्घाटनादीनि अस्त्रमन्त्रेण कारयेत् ।
तप्ताभिधारं सुस्विन्ने अङ्गैश्चैव प्रकल्पयेत् ॥ ३.१०८ ॥
त्रिभिस्त्रिभिर्घृतेनैव स्रुवेण जुहुयात्प्रिये  ।
भूमौ मण्डलकं कृत्वा प्रणवेनावतारयेत् ॥ ३.१०९ ॥
स्थालीमाज्योपलिप्तां तु शीताघारं च होमयेत् ।
भैरवेण षडङ्गेन वषड्जातियुतेन च  ॥ ३.११० ॥
मण्डलं कुण्डसामीप्ये कृत्वा दर्भासनं न्यसेत् ।
स्थाल्यां तस्योपरि न्यस्य सम्पातं मन्त्रसंहिताम्  ॥ ३.१११ ॥
ड्wइवेदि प्रिन्त्स्स्था(ल्यां लीं) तस्योपरि
जपन्नेकैकयाहुत्या पातयेद्भैरवेण तु  ।
अष्टोत्कृष्टशतेनैव परामृतमनुस्मरन्  ॥ ३.११२ ॥
रजस्यादौ ततो देवि कर्तर्यां करणौ तथा  ।
खटिकातिलाज्यसम्पातं मूलमन्त्रेण कारयेत् ॥ ३.११३ ॥
त्रिभागं कल्पयित्वा तं चरुं स्थाल्यां तु संस्थितम्  ।
शिवाग्निसाधकेभ्यश्च शिवायाग्रं निवेदयेत् ॥ ३.११४ ॥
द्वितीयं होमयेदग्नौ साधकेभ्यस्तृतीयकम्  ।
चरुं पात्रे तु संगृह्य पूजयेद्भैरवेण तु  ॥ ३.११५ ॥
पुष्पधूपादिभिर्नीत्वा धाम्नैतं विनिवेदयेत् ।
हृदाद्यावरणस्थानां दशमांशं निवेदयेत् ॥ ३.११६ ॥
कलशेऽप्येवमेवं तु अग्नौ होम्यश्चरुः स्रुचा  ।
भैरवस्य शतं होम्यमङ्गानां तु दशांशकम्  ॥ ३.११७ ॥
साधकेभ्यस्तु यच्छेषं पिधाय स्थापयेत्प्रिये  ।
विनायके शतं होम्यं भूपरिग्रहणे तथा  ॥ ३.११८ ॥
अधिवासे तथैवेह अष्टोत्तरशतं हुतिः  ।
प्रायश्चित्तनिमित्तं तु अनुलोमविलोमके  ॥ ३.११९ ॥
न्यूनातिरिक्ते देवेशि अष्टोत्तरशतं हुतिः  ।
भैरवं पूजयित्वाथ प्रार्थ्यानुज्ञां वरानने  ॥ ३.१२० ॥
शिशोः कर्म प्रकर्तव्यं यथा भवति तच्छृणु  ।
द्वारे मण्डलकं कृत्वा दर्भं तस्योपरि न्यसेत् ॥ ३.१२१ ॥
प्रणवेनासनं कल्प्यं शिष्यं तस्मिन्निवेशयेत् ।
समपादं स्तब्धकायं सौम्याननकृताञ्जलिम्  ॥ ३.१२२ ॥
गुरुः पूर्वमुखोऽस्त्रेण प्रोक्षयेत्तं शिवाम्भसा  ।
भस्मना ताडयेन्मूर्ध्नि अस्त्रमन्त्रेण चालभेत् ॥ ३.१२३ ॥
नाभ्यूर्ध्वं त्रींस्तथा वारान्नभ्यधस्त्रीन् प्रकल्पयेत् ।
शिवं न्यासाङ्गसहितं पूजयेद्भैरवेण तु  ॥ ३.१२४ ॥
वस्त्रं सम्प्रोक्ष्य चास्त्रेण कवचेनावगुण्ठयेत् ।
पूजयेद्भैरवेणैव मुखं प्रच्छादयेत्तथा  ॥ ३.१२५ ॥
हस्ताभ्यां तं गृहीत्वाथ विशेज्जवनिकान्तरम्  ।
देवस्याभिमुखं कृत्वा पुष्पं प्राणौ प्रदापयेत् ॥ ३.१२६ ॥
प्रक्षेपयेत्ततो धाम्ना मुखमुद्घाट्य दर्शयेत् ।
विद्यामन्त्रगणैः सार्धं कारणं ससदाशिवम्  ॥ ३.१२७ ॥
अज्ञानपटनिर्मुक्तः प्रबुद्धः पशुरीक्षते  ।
दण्डवद्धरणीं गत्वा प्रणिपत्य पुनः पुनः  ॥ ३.१२८ ॥
कृतकृत्यः प्रहृष्टात्मा प्रहृष्टनयनं शिशुम्  ।
उत्थाप्य हस्तान् संगृह्य दक्षिणां मूर्तिमानयेत् ॥ ३.१२९ ॥
तत्र मण्डलकं कृत्वा पुष्पेण प्रणवासनम्  ।
तस्योपरि शिशुं न्यस्य ऊर्ध्वकायमुदङ्मुखम्  ॥ ३.१३० ॥
गुरुः पूर्वाननः स्थित्वा प्रोक्षणादीनि कारयेत् ।
उपवेश्य ततः कृत्वा सकलीकरणे विधिम्  ॥ ३.१३१ ॥
विशेषफलसिद्ध्यर्थं मुमुक्षोः साधकस्य वा  ।
गन्धदिग्धौ करौ कृत्वा अस्त्रेण परिशोधयेत् ॥ ३.१३२ ॥
कवचेनावगुण्ठ्यैतौ प्लावयेदमृतेन तु  ।
अनन्तमासनं कल्प्यं भैरवाङ्गानि विन्यसेत् ॥ ३.१३३ ॥
व्योम्न्यात्मानं योजयित्वा शिशोः शोष्या तनुः प्रिये  ।
आग्नेयीं धारणां ध्यात्वा निर्दह्यास्त्रेण तं शिशुम्  ॥ ३.१३४ ॥
धूमज्वालाविनिर्मुक्तं दग्धकायं विभावयेत् ।
भस्मीभूतं ततः शान्तं प्लावयेदमृतेन तु  ॥ ३.१३५ ॥
व्योमवच्चिन्तयेद्देहं चैतन्यं कनकाग्निवत् ।
शक्तिन्यासं न्यसेत्पूर्वं कमलं प्रणवेन तु  ॥ ३.१३६ ॥
तस्योपरि तदात्मानं ध्यायेज्ज्योतिर्मयं शुभम्  ।
मूर्तिमन्त्रं समुच्चार्य मूर्तिभूतं प्रकल्पयेत् ॥ ३.१३७ ॥
पूर्वोद्धृतेन मन्त्रेण प्लावयेदमृतेन तु  ।
मन्त्रन्यासो यथापूर्वमष्टात्रिंशत्कलावधि  ॥ ३.१३८ ॥
कलाध्वानं न्यसेत्पश्चाच्छान्त्यतीताद्यनुक्रमात् ।
स्फटिकाभा तथा कृष्णा रक्ता शुक्ला च पीतका  ॥ ३.१३९ ॥
शान्त्यतीतादिका ज्ञेयास्तत्त्वभूतास्तु ताः कलाः  ।
धाम्नावाह्य तथाङ्गानि न्यस्यान्तःकरणं भवेत् ॥ ३.१४० ॥
आत्मान्तःकरणे यद्वत्तद्वत्पूजां समारभेत् ।
धाम प्रोच्चार्य सन्दध्यात्सबाह्याभ्यन्तरं पुनः  ॥ ३.१४१ ॥
शिवहस्ते विभुं ध्यात्वा मन्त्रग्रामं सुजाज्वलम्  ।
धामोच्चार्य च सन्धाय शिष्यमूर्ध्नि करं न्यसेत् ॥ ३.१४२ ॥
अधोमुखेन हृत्पृष्ठे शिवहस्तेन चालभेत् ।
उत्थाप्य दत्त्वा पुष्पं तु अञ्जलौ भैरवेण तु  ॥ ३.१४३ ॥
प्रवेश्याभ्यर्चयेच्छम्भुं शिवमुच्चार्य निक्षिपेत् ।
निर्गत्य वन्दयेद्देवं दण्डवत्त्रिः प्रदक्षिणम्  ॥ ३.१४४ ॥
शिवकुम्भाग्निमध्यस्थं स्थण्डिलस्थं च वन्दयन्  ।
शिवपूजाग्निकार्यादौ सकलीकृतविग्रहः  ॥ ३.१४५ ॥
नान्यथा प्राक्स्वरूपेण पूजनार्हो भवेत्तु सः  ।
नीत्वा कुण्डसमीपं तं शिष्यहस्तावियोगतः  ॥ ३.१४६ ॥
आत्मसव्येऽथ दिग्भागे मण्डलं प्रणवेन तु  ।
प्रणवेनासनं दत्त्वा तस्योपरि शिशुं न्यसेत् ॥ ३.१४७ ॥
उपवेश्य करे दर्भं भैरवेण समर्पयेत् ।
मूलं शिष्यस्य हस्तस्थं साग्रमाचार्यजङ्घयोः  ॥ ३.१४८ ॥
पिङ्गला मध्यमा नाडी शिष्यदेहाद्विनिर्गता  ।
सैवात्र दर्भभूता तु गुरुनाड्यां लयं गता  ॥ ३.१४९ ॥
नाडीसन्धानहेत्वर्थं भैरवेणाहुतित्रयम्  ।
तया नाड्या प्रवेष्टव्यं शिष्यस्य हृदये सकृत् ॥ ३.१५० ॥
ग्रहणाकर्षणार्थं तु गृह्णन्मुञ्चन् पुनः पुनः  ।
दीक्षाकाले यतश्चैवं तदर्थं नाडिसंहतिः  ॥ ३.१५१ ॥
शिष्यस्याथ शिरोभूमौ भैरवेण विधाय तु  ।
सम्पातं सर्वमन्त्रैस्तु ध्रुवेणाज्याहुतिं क्षिपेत् ॥ ३.१५२ ॥
मूलमन्त्रं समुच्चार्य स्वा इत्यग्नौ प्रपातयेत् ।
हेति शिष्यस्य शिरसि सम्पातः शिवचोदितः  ॥ ३.१५३ ॥
शिष्.यदेहे तु ये मन्त्राः सबाह्याभ्यन्तरं स्थिताः  ।
कुण्डस्थाः पूजिता ये तु धामाद्यावरणान्तगाः  ॥ ३.१५४ ॥
युगपत्तर्पणं तेषां सम्पातस्तेन कीर्तितः  ।
एकैकस्यात्र मन्त्रस्य आहुतित्रितयेन तु  ॥ ३.१५५ ॥
उत्थाप्य च ततः शिष्यं तदर्थं मन्त्रतर्पणम्  ।
भैरवाय शतं हुत्वा हृदादौ दशकं हुतिः  ॥ ३.१५६ ॥
धाम्ना चोत्थाय होतव्यं पूर्णाहुत्यानुतर्पयेत् ।
मन्त्राणां दीपनं कुर्याद्धामाद्यस्त्रावधि क्रमात् ॥ ३.१५७ ॥
हुंकारद्वयमध्ये तु मूलमन्त्रं समुच्चरन्  ।
प्रणवादिफडन्तेन आहुतीः प्रतिपादयेत् ॥ ३.१५८ ॥
हृदादीनां च सर्वेषां जातिरुक्तात्र दीपने  ।
पाशानां बन्धनार्थाय मन्त्राणां दीपनं स्मृतम्  ॥ ३.१५९ ॥
मन्त्राः करणभूतास्तु पशुकार्यस्य साधने  ।
आचार्यः करणं प्रोक्तः शिवरूपो यतः स्मृतः  ॥ ३.१६० ॥
क्रूरकार्ये तु कर्तव्ये मन्त्रान् सन्दीप्य योजयेत् ।
क्रूरजात्यनुरूपेण वाचकान् योजयेत्सदा  ॥ ३.१६१ ॥
भ्रुकुटीकरालवदनान् वाच्यरूपान् विचिन्तयेत् ।
सौम्यजातियुतान् सौम्ये सौम्यरूपान् विचिन्तयेत् ॥ ३.१६२ ॥
पाशकर्म ततो वक्ष्ये कन्याकर्तितसूत्रकम्  ।
त्रिगुणं त्रिगुणीकृत्य पाशबन्धनसूत्रकम्  ॥ ३.१६३ ॥
शिवाम्भोऽस्त्रेण सम्प्रोक्ष्य कवचेनावगुण्ठयेत् ।
पूजयित्वा विधानेन गन्धपुष्पादिधूपकैः  ॥ ३.१६४ ॥
प्रसारयेद्गृहीत्वा तन्मूर्धाद्यङ्गुष्ठकावधि  ।
शिष्यस्य स्तब्धदेहस्य नाडीभूतं विचिन्तयेत् ॥ ३.१६५ ॥
सुषुम्ना मध्यमा नाडी सर्वनाडीसमन्विता  ।
ओंकारादि स्वनाम्ना तु नमस्कारावसानकम्  ॥ ३.१६६ ॥
शिष्यदेहस्थितां नाडीं सूत्रे संगृह्य योजयेत् ।
गन्धपुष्पादिभिः पूज्य कवचेनावगुण्ठयेत् ॥ ३.१६७ ॥
सन्निधानाहुतीस्तिस्रः स्वनामपदजातिकाः  ।
शिवाम्भोऽस्त्रेण सम्प्रोक्ष्य शिष्यस्य हृदयं पुनः  ॥ ३.१६८ ॥
ताडयेदस्त्रपुष्पेण हृदि चित्संहृता भवेत् ।
हुंकारोच्चारयोगेन रेचकेन विशेद्धृदि  ॥ ३.१६९ ॥
नाडीरन्ध्रेण गत्वा तु चैतन्यं भावयेच्छिषोः  ।
कदम्बगोलकाकारं स्फुरत्तारकसन्निभम्  ॥ ३.१७० ॥
हृत्स्थं छित्त्वास्त्रखड्गेन हुम्फट्कारान्तजातिना  ।
धाम्ना चाङ्कुशरूपेण कर्षेच्छक्त्यवधि क्रमात् ॥ ३.१७१ ॥
द्वादशान्तं तु संगृह्य सम्पुट्य हृदयेन तु  ।
संहारमुद्रया योज्यं सूत्रे नाडीप्रकल्पिते  ॥ ३.१७२ ॥
व्यापकं भावयित्वा तु कवचेनावगुण्ठयेत् ।
भैरवेणाहुतीस्तिस्रः सन्निधानस्य हेतवे  ॥ ३.१७३ ॥
द्वितीयः सूत्रदेहस्तु पाशा यत्र स्थितास्त्विमे  ।
बन्द्याश्चेद्यास्तथा दाह्याः सूत्रस्थाने न विग्रहे  ॥ ३.१७४ ॥
पाशास्तु त्रिविधा भाव्या मायीयाणवकर्मजाः  ।
चैतन्यरोधकास्त्वेते कार्यकारणरूपिणः  ॥ ३.१७५ ॥
मलः कर्म निमित्तं तु नैमित्तिकमतः परम्  ।
आधाररूपं नैमित्तं शरीरभुवनादिकम्  ॥ ३.१७६ ॥
निमित्तमभिलाषाख्यं विचित्रैर्हेतुरूपकैः  ।
तांश्चावलोकयेत्सूत्रे बन्ध्यबन्धनहेतुतः  ॥ ३.१७७ ॥
पाशानां ताडनं कार्यं हुम्फट्कारान्तजातिना  ।
स्वनामप्रणवाद्येन शान्त्यतीताद्यनुक्रमात् ॥ ३.१७८ ॥
पुष्पेण ताडयेन्मूर्ध्नि ग्राह्यं हूमादि योजयेत् ।
हुंफ.कारान्तयोगेनागृह्य संहारमुद्रया  ॥ ३.१७९ ॥
धाम्ना तु योजयेत्सूत्रे नमस्कारान्तयोगिना  ।
एवं शान्त्यादिकान् पाशान् स्थानात्संगृह्य योजयेत् ॥ ३.१८० ॥
भावयेत्त्रिविधान् पाशान् पञ्चतत्त्वाध्वव्यापकान्  ।
त्रयाणां व्यापिका शक्तिः क्रियाख्या पारमेश्वरी  ॥ ३.१८१ ॥
शान्त्यतीतादिभेदेन पञ्चसंज्ञाप्रतिष्ठिता  ।
आधेयग्रह आधारं गृहीतं भावयेत्पशोः  ॥ ३.१८२ ॥
गन्धपुष्पादिभिः पूज्य सूत्रे पाशांश्तु तर्पयेत् ।
शान्त्यतीताक्रमेणैव आहुतीनां त्रयं त्रयम्  ॥ ३.१८३ ॥
सन्निधानाय पाशानामतः पाशांस्तु दीपयेत् ।
स्वनामजातिफट्कारधामभिश्च त्रयं त्रयम्  ॥ ३.१८४ ॥
विश्लेषकरणार्थं तु पाशानां दीपनं भवेत् ।
दीप्ताः पाशास्ततो बन्ध्यास्ताडनग्रहणादिना  ॥ ३.१८५ ॥
सूत्रस्थांस्ताडयेत्पुष्पैः स्वदेहस्थानिव क्रमात् ।
धाम्ना च सम्पुटीकृत्य स्वनाम्ना च सकृत्सकृत् ॥ ३.१८६ ॥
बन्धने तु प्रयोगोऽयं सूत्रे ग्रन्थीन् प्रदापयेत् ।
बन्धने परिमाणं च कर्मणो विषयस्य च  ॥ ३.१८७ ॥
षट्त्रिंशत्तत्त्वमध्यस्थो भुङ्क्ते भोगं न चान्यथा  ।
पाशान् संस्थाप्य पात्रे तु संपातं जुहुयात्सकृत् ॥ ३.१८८ ॥
पात्रसम्पुटमध्यस्थान् स्थण्डिले विनिवेदयेत् ।
नीत्वा समर्पयेत्कुम्भे पाशान् संरक्ष हे विभो  ॥ ३.१८९ ॥
दर्भं विमोचयेच्छिष्यं पुष्पं पाणौ प्रदापयेत् ।
स्ह्तण्डिले शिवकुम्भे च शिवाग्नौ च प्रपूजयेत् ॥ ३.१९० ॥
ततः प्रदक्षिणं कृत्वा दण्डवन्निपतेद्भुवि  ।
उत्थाप्य पञ्चगव्यादीन् दद्याद्वै भैरवेण तु  ॥ ३.१९१ ॥
गोमयेन शुचौ देशे कार्यं मण्डलकत्रयम्  ।
एकस्मिन्मण्डले विष्टः पञ्चगव्यं शिशुः पिबेत् ॥ ३.१९२ ॥
उपविश्य द्वितीये तु चरुकं प्राशयेद्बुधः  ।
आचम्य दन्तकाष्ठं तु तृतीये मण्डले स्थितः  ॥ ३.१९३ ॥
भक्षयित्वा च देवेशि ततश्चैव विनिक्षिपेत् ।
पूर्वं पश्चात्तथैशोर्ध्वं चोत्तरस्यां च शोभनम्  ॥ ३.१९४ ॥
अन्यस्यामशुभं विद्धि तस्य होमः शतं भवेत् ।
आचार्यो जुहुयात्पश्चात्प्रायश्चित्तं शिवेन तु  ॥ ३.१९५ ॥
विधेर्न्यूनातिरिक्तस्य चित्तविक्षेपकर्मणि  ।
अष्टोत्तरशतं हुत्वा प्रायश्चित्ताद्विशुद्ध्यति  ॥ ३.१९६ ॥
पश्चात्सन्तर्पयेद्धोमसहस्रेण शतेन वा  ।
मन्त्रांश्च दशभागेन वह्नौ नैवेद्यदापनम्  ॥ ३.१९७ ॥
विशेषपूजनं चार्घं मुद्राबन्धं वरानने  ।
स्तोत्रं वाद्यं ततः कृत्वा चरुं प्राश्य विसर्जयेत् ॥ ३.१९८ ॥
निरोधार्घेण चार्घं तु दत्त्वा चैव वरानने  ।
रेचकेन तु संगृह्य भैरवं तमनुस्मरन्  ॥ ३.१९९ ॥
मुष्टिना पूरितं नीत्वा पूजयित्वा वरानने  ।
अग्निष्ठं वै पूरकेण गृहीत्वा स्थापयेत्पुनः  ॥ ३.२०० ॥
तत्रस्थं पूजयित्वा च कलशे तु विनिक्षिपेत् ।
कुसुमादिभिरभ्यर्च्य कुम्भ एव तु भैरवम्  ॥ ३.२०१ ॥
प्रक्षिप्य चैव निर्माल्यं गोमयेन स्पृशेत्प्रिये  ।
शिवाम्भसा तु सम्प्रोक्ष्य शिष्ये शय्यां प्रकल्पयेत् ॥ ३.२०२ ॥
गृहिणो दर्भशय्यां तु यतेर्वै भस्मना प्रिये  ।
पूर्वाशिरा गृही कार्यो यतिर्वै दक्षिणाशिराः  ॥ ३.२०३ ॥
तत्र स्थितस्य शिष्यस्य शिखाबन्धं वरानने  ।
सिद्धार्थरोचनाद्यैश्च रक्षां कुर्यादसिं स्मरन्  ॥ ३.२०४ ॥
भस्मना रोचनाद्यैश्च अस्त्रप्राकारचिन्तनम्  ।
कवचेनावगुण्ठ्यैव शिष्यं तु स्वापयेत्ततः  ॥ ३.२०५ ॥
ततश्चैव तु निर्गत्य बलिकर्म समारभेत् ।
बलिस्तु कल्पितः पूर्वं सर्वभूतेष्वथादरात् ॥ ३.२०६ ॥
तं तु संगृह्य देवेशि पूर्वादीशान्तकं क्षिपेत् ।
भूता ये विविधाकारा दिव्यभौमान्तरिक्षगाः  ॥ ३.२०७ ॥
पातालतलसंस्थाश्च शिवयागे सुभाविताः  ।
ध्रुवादिसर्वभूताश्च ऐन्द्राद्याशास्थिताश्च ये  ॥ ३.२०८ ॥
स्वाहाकारसमायोगात्तृप्यन्तूच्चारयन् क्षिपेत् ।
नमस्कारेण सम्पूज्य गन्धैर्धूपैरनुक्रमात् ॥ ३.२०९ ॥
पूर्वादीशानपर्यन्तमधश्चोर्ध्वं समन्ततः  ।
कोणस्थान् क्षेत्रपालांश्च पतिताञ्छ्वपचानपि  ॥ ३.२१० ॥
बलिं दत्त्वा तु सर्वेभ्य आचम्य च वरानने  ।
सकलीकरणं कृत्वा क्रमेण प्राशयेच्चरुम्  ॥ ३.२११ ॥
सहायैः सहितो वीर एकचित्तः समाहितः  ।
प्राङ्मुख उदङ्मुखो वा मण्डलस्थः पृथक्पृथक् ॥ ३.२१२ ॥
पञ्चगव्यं पिबेत्पूर्वं चरुकं दन्तधावनम्  ।
प्राश्यैवं सकलीकृत्य रक्षां पूर्ववदेव च  ॥ ३.२१३ ॥
यागबूमौ स्वपेत्पाश्चाच्छिष्यैः सह वरानने  ।
भैरवध्यानयोगेन समाधौ जाग्रदेव वा  ॥ ३.२१४ ॥


स्वच्छन्दतन्त्रेऽधिवासपटलस्तृतीयः


चतुर्थः पटलः

अधिवासानन्तरभाविनीं दीक्षां प्रस्तावयितुं श्रीभैरव उवाच
प्रत्यूषे विमले कृत्वा शौचाद्यान् पुर्र्ववत्क्रमात् ।
सकलीकरणं कृत्वा पूर्ववत्प्रविशेद्गृहम्  ॥ ४.१ ॥
शिष्यश्च शुचिराचान्तः पुष्पहस्तः (...) गुरुं ततः  ।
प्रणम्य शिरसा (...) हृष्टो गुरोः स्वप्नान्निवेदयेत् ॥ ४.२ ॥
शुभान् स्वप्नान् प्रवक्ष्यामि अशुभांश्च वरानने  ।
स्वप्नेषु मदिरापानमाममांसस्य भक्षणम्  ॥ ४.३ ॥
क्रिमिविष्ठानुलेपं च रुधिरेणाभिषेचनम्  ।
भक्षणं दधिभक्तस्य श्वेतवस्त्रानुलेपनम्  ॥ ४.४ ॥
श्वेतातपत्रं मूर्धस्थं श्वेतस्रग्दाम भूषणम्  ।
सिंहासनं रथं यानं ध्वजं राज्याभिषेचनम्  ॥ ४.५ ॥
रत्नाङ्गाभरणादीनि ताम्बूलं फलमेव च  ।
दर्शनं श्रीसरस्वत्योः शुभनार्यवगूहनम्  ॥ ४.६ ॥
नरेन्द्रैरृषिभिर्देवैः सिद्धविद्याधरैर्गणैः  ।
आचार्यैः सह संवादं कृत्वा स्वप्ने प्रसिद्ध्यति  ॥ ४.७ ॥
नदीसमुद्रतरणमाकाशगमनं तथा  ।
भास्करोदयनं चैव प्रज्वलन्तं हुताशनम्  ॥ ४.८ ॥
ग्रहनक्षत्रताराणां चन्द्रबिम्बस्य दर्शनम्  ।
हर्म्यस्यारोहणं चैव प्रासादशिखरेऽपि वा  ॥ ४.९ ॥
नराश्ववृषपोतेभतरुशैलाग्ररोहणम्  ।
विमानगमनं चैव सिद्धमन्त्रस्य दर्शनम्  ॥ ४.१० ॥
लाभः सिद्धचरोश्चैव देवादीनां च दर्शनम्  ।
गुटिकां दन्तकाष्ठं च खड्गपादुकरोचनाः  ॥ ४.११ ॥
उप्वीताञ्जनं चैव अमृतं पारतौषधीः  ।
शक्तिं कमण्डलुं पद्ममक्षसूत्रं मनःशिलाम्  ॥ ४.१२ ॥
प्रज्वलत्सिद्धद्रव्याणि गैरिकान्तानि यानि च  ।
दृष्ट्वा सिद्ध्यति स्वप्नान्ते क्षितिलाभं व्रणं तथा  ॥ ४.१३ ॥
क्षतजार्णवसांग्रामतरणं विजयं रणे  ।
ज्वलत्पितृवनं रम्यं वीरवीरेशिभिर्वृतम्  ॥ ४.१४ ॥
वीरवेतालसिद्धैश्च महामांसस्य विक्रयम्  ।
महापाशोः संविभागं लब्ध्वा देवेभ्य आदरात् ॥ ४.१५ ॥
आत्मना पूजयन् देवं जपन् ध्यायन् स्तुवन्नपि  ।
सुहुतं चानलं दीप्तं पूजितं वा प्रपश्यति  ॥ ४.१६ ॥
हंससारसचक्राह्वमयूरशवरोहणम्  ।
मातृभिर्भैरवश्चैव मातृरुद्रगणैः सह  ॥ ४.१७ ॥
भैरवं भैरवीं दृष्ट्वा सिद्ध्यत्यत्र न संशयः  ।
शुभाः स्वप्ना मयाख्याता अशुभांश्च निबोध मे  ॥ ४.१८ ॥
तैलाभ्यङ्गस्तथा पानं विशनं च रसातले  ।
अन्धकूपे च पतनमथ पङ्के निमज्जनम्  ॥ ४.१९ ॥
वृक्षवाहनयानेभ्यः पतनं हर्म्यपर्वतात् ।
कर्तनं कर्णनासाभ्यामथ वा हस्तपादयोः  ॥ ४.२० ॥
पतनं दन्तकोशानामृक्षवानरदर्शनम्  ।
वेतालक्रूरसत्वानां तथैव कालपूरुषाः  ॥ ४.२१ ॥
कृष्णोर्ध्वकेशा मलिनाः कृष्णमाल्याम्बरच्छदाः  ।
रक्ताक्षी स्त्री च यं स्वप्ने पुरुषं त्ववगूहयेत् ॥ ४.२२ ॥
म्रियते नात्र संदेहो यदि शान्तिं न कारयेत् ।
गृहप्रसादभेदं च शय्यावस्त्रासनेषु च  ॥ ४.२३ ॥
आत्मनोऽभिभवं संख्य आत्मद्रव्यापहारणम्  ।
खरोष्ट्रश्वसृगालेषु कङ्कगृध्रबकेषु च  ॥ ४.२४ ॥
महिषोलूककाकेषु रोहणं च प्रवर्तनम्  ।
भक्षणं पक्वमांसस्य रक्तमाल्यानुलेपनम्  ॥ ४.२५ ॥
कृष्णरक्तानि वस्त्राणि विकृतात्मा प्रपश्यति  ।
हसनं वल्गनं स्वप्ने म्लानस्रग्दामधारणम्  ॥ ४.२६ ॥
स्वमांसोत्कर्तनं बन्धं कृष्णसर्पेण भक्षणम्  ।
उद्वाहं च तथा स्वप्ने दृष्ट्वा नैव प्रसिध्यति  ॥ ४.२७ ॥
अशुभा ह्येवमाख्याता विज्ञेया देशिकोत्तमैः  ।
शुभास्तत्रानुमेद्यास्तु अशुभेषु तु होमयेत् ॥ ४.२८ ॥
अष्टोत्तरशतं धाम्ना प्रायश्चित्ताद्विशुद्ध्यति  ।
पूर्ववत्सकलीकृत्य विघ्नोच्चाटनरक्षणम्  ॥ ४.२९ ॥
वेष्टनं पूर्ववत्कुर्याच्छिवम्भः शिवहस्तकम्  ।
लोकपालांस्तु संपूज्य शिवकुम्भं च स्थण्डिलम्  ॥ ४.३० ॥
अग्निकार्यं यथापूर्वं पूर्णाहुतिप्रपातनम्  ।
प्रायश्चित्तं ततः पश्चाद्दुस्वप्नार्थं यदुक्तवान्  ॥ ४.३१ ॥
एवं पूजादिकं कृत्वा विसृज्य स्थण्डिलच्छिवम्  ।
निर्माल्यापनयं कृत्वा भूमिं संशोध्य पूर्ववत् ॥ ४.३२ ॥
नित्यकर्म ततः कुर्यात्पूजाहोमजपादिकम्  ।
नित्याह्निके समाप्ते तु नैमित्तिकमथाचरेत् ॥ ४.३३ ॥
उपलिप्य शिवाम्भोभिर्ब्रम्ह्मस्थानं प्रपूजयेत् ।
भावेन गन्धपुष्.पाद्यैः ततो मण्डलमालिखेत् ॥ ४.३४ ॥
करणीं खटिकां चैव भैरवेण प्रपूजयेत् ।
धाम्ना तु रजसां पातः सिताद्यश्वागमोदितः  ॥ ४.३५ ॥
निष्पन्ने मण्डले स्नात्वा नित्यकर्म समाचरेत् ।
नित्यकर्मसमाप्तौ तु कुर्यान्नैमित्तिकं बुधः  ॥ ४.३६ ॥
स्नानादि पूर्वमन्त्रैः सकलीकरणादिकम्  ।
आत्मरक्षास्त्रप्राकारद्वारपालादिपूजनम्  ॥ ४.३७ ॥
विघ्नोच्चाटनदिग्बन्धौ भूपातालखवासिनाम्  ।
अस्त्रप्राकारमारोप्य कवचेनावगुण्ठनम्  ॥ ४.३८ ॥
उदङ्मुखं तूपविष्टः करशुद्ध्यादि पूर्ववत् ।
शिवाम्भः शिवहस्तं च अर्घत्रयप्रकल्पनम्  ॥ ४.३९ ॥
लोकपालांस्तु संपूज्य शिवकुम्भं प्रपूजयेत् ।
मण्डलस्याग्रतो भूत्वा मण्डलं प्रोक्ष्य चासिना  ॥ ४.४० ॥
वर्मणा वेष्टयेत्पश्चात्प्रणवेनाभिमन्त्रयेत् ।
अष्टोत्तरशतं धाम्ना रजोदोषैर्विशुद्ध्यति  ॥ ४.४१ ॥
चतुर्दिक्ष्वस्त्रं संपूज्य द्वारे गन्धादिभिः क्रमात् ।
प्राकारं भावयेदस्त्रं मण्डलं प्रविशेत्ततः  ॥ ४.४२ ॥
गुरून् संपूज्य विघ्नेशं पुष्पाद्यैः प्रणवेन तु  ।
अनन्तमासनं प्राग्वच्छिवान्तं प्रणवेन तु  ॥ ४.४३ ॥
मूर्त्यादि पूर्वन्न्यस्येद्धृदाद्यावरणान्तगम्  ।
पूर्वोक्तविधिना पूज्य नैवेद्यानि निवेदयेत् ॥ ४.४४ ॥
निरोधार्घेण चार्धं तु दत्वा चैव निरोधयेत् ।
जपध्यानादिकं कृत्वा अग्निष्ठं भैरवं यजेत् ॥ ४.४५ ॥
नाडीसंधानकं त्रिष्ठं कृत्वा संतर्पयेद्विभुम्  ।
आत्मनो निष्कलोच्चारं कृत्वा कुम्भे निवेशयेत् ॥ ४.४६ ॥
कलशस्थस्य वामेन रोचयेत्पूरयेत्ततः  ।
मण्डलस्थस्य सव्येन पुनर्वामेन रोचयेत् ॥ ४.४७ ॥
अग्निष्ठस्य तु तत्तेजो दक्षिणेन विशन् स्मरेत् ।
एवं साधनकं कृत्वा ततस्तर्पणमारभेत् ॥ ४.४८ ॥
दशभागविभागेन हुत्वा पूर्णाहुतिं क्षिपेत् ।
प्रायश्चित्तविशुद्ध्यर्थं कुर्यादष्टोत्तरं शतम्  ॥ ४.४९ ॥
विधेः पूर्णातिरिक्तस्य धाम्ना पूर्णाहुतिं ततः  ।
आचार्योठार्धहस्तस्तु मण्डलं प्रविशेत्ततः  ॥ ४.५० ॥
संपूज्य परमेशानं पुष्पाद्यैरर्धपश्चिमम्  ।
मुद्रां बद्ध्वा प्रणम्यादौ जानुभ्यामवनिं गतः  ॥ ४.५१ ॥
विज्ञापयेत पश्वर्थं प्रारब्ध्योयं मखोत्तमः  ।
स्नानाधिवासनाद्यं यन्मण्डलेऽग्नौ च यत्कृतम्  ॥ ४.५२ ॥
विधानं पुष्कलं सम्यक्त्वत्प्रसादादिहास्तु तत् ।
इदानीं शिष्यदेहे तु सकलीकरणादिका  ॥ ४.५३ ॥
योजन्यन्ताध्वशुद्धिस्तु त्वत्प्रसादात्प्रसिद्ध्यतु  ।
एवमस्त्वित्यनुज्ञातः परमेशेन वीरराट् ॥ ४.५४ ॥
लब्धानुज्ञः प्रहृष्टात्मा निष्क्रामेन्मण्डलाद्बहिः  ।
पश्वर्थाय कृतं यत्तु तद्गृहीत्वार्धपात्रकम्  ॥ ४.५५ ॥
धाम्नस्तु दक्षिणे भागे कारयेन्मण्डलं गुरुः  ।
प्रणवासनं कुशैर्न्यस्य शुचिं शिष्यं निवेशयेत् ॥ ४.५६ ॥
शिवाम्भोऽस्त्रेण संताड्य भस्मना च कुशैः क्रमात् ।
मण्डले कल्पिते शिष्यं मूर्तिभूतं प्रकल्पयेत् ॥ ४.५७ ॥
उपविश्य करन्यासं निर्दाहाद्यस्त्रपूर्वकम्  ।
सबाह्याभ्यन्तरं न्यासं मन्त्रसंधानमेव च  ॥ ४.५८ ॥
शिवहस्तः प्रदातव्यो ध्यात्वा देवं सुजाज्वलम्  ।
मूर्ध्नि संपातयेत्तेजः पाशाङ्कुरविनाशनम्  ॥ ४.५९ ॥
उत्थाप्य च ततो नीत्वा मण्डलं तु प्रवेशयेत् ।
वस्त्रं संप्रोक्ष्य तोयेन कवचेनावगुण्ठयेत् ॥ ४.६० ॥
पूजयेद्गन्धपुष्पाद्यैर्भैरवेणाभिमन्त्रयेत् ।
नेत्रे बद्धा तु नेत्रेण पुष्पं पाणौ प्रदापयेत् ॥ ४.६१ ॥
अकामान्निक्षिपेत्पुष्पं देवस्याभिमुखं स्थितः  ।
पुष्पपातवशान्नाम कुर्याद्वै साधकस्य च  ॥ ४.६२ ॥
मुमुक्षोर्गुरुरिच्छातः नाम वै साधकस्य वा  ।
मुखमुद्घाट्य तं शिष्यं शिवाय प्रणिपातयेत् ॥ ४.६३ ॥
प्रदक्षिणमतः कृत्वा मण्डलेग्नौ प्रणम्य च  ।
अग्निकुण्डसमीपे तु आचार्यः पशुना सह  ॥ ४.६४ ॥
आत्मसव्येथ दिग्भागे मण्डलं प्रणवेन तु  ।
पूर्वन्नाडिसंधानं तदर्थं चाहुतित्रयम्  ॥ ४.६५ ॥
संपाताभिहुतिं कृत्वा अणुतर्पणमेव च  ।
पूर्णाहुतिं ततो दत्त्वा प्रायश्चित्तानि होमयेत् ॥ ४.६६ ॥
धाम्ना चाष्टशतं पश्चात्पातयेदाहुतित्रयम्  ।
जात्युद्धारे ध्रुवेणैव द्विजत्वापादने तथा  ॥ ४.६७ ॥
बीजाहारे तथा देशभावशुद्धौ द्विजो भवेत् ।
प्रणवेनाहुतीस्तिस्रो रुद्रांशापादने तथा  ॥ ४.६८ ॥
अस्त्रेण प्रोक्षयेच्छिष्यं पुष्पयुक्तेन ताडयेत् ।
रेचकेन ततो गत्वा शिष्यदेहे विशेद्धृदि  ॥ ४.६९ ॥
ओंकारादि शिवं जप्त्वा अस्त्रमन्त्रं फडन्तगम्  ।
विश्लेषकरणं कृत्वा चैतन्यस्य विधानतः  ॥ ४.७० ॥
छेदयेदस्त्रमन्त्रेण कवचेनावगुण्ठयेत् ।
अङ्कुशेन समाकृष्य द्वादशान्ते तु कारयेत् ॥ ४.७१ ॥
तत्रस्थः पुद्गलो ग्राह्यः संपुट्यैव ध्रुवेण तु  ।
संहारमुद्रया सम्यक्पूरकेण विशेद्धृदि  ॥ ४.७२ ॥
संस्कुभ्य सरसीकृत्य रेचयेत्पुद्गलं पुनः  ।
त्यजन्तं देवताषट्कं ततश्चापि स्वकं पदम्  ॥ ४.७३ ॥
तत्रस्थं पुद्गलं गृह्य संपुट्य च भवेन तु  ।
संहारमुद्रयोद्धृत्य शिष्यस्य हृदि योजयेत् ॥ ४.७४ ॥
भैरवेणाभिमन्त्र्य एवमुपवीतं शिशोर्ददेत् ।
आधानाद्यावदन्त्येष्टिं द्विजत्वे संस्कृतो भवेत् ॥ ४.७५ ॥
पिण्डस्यापादनं जातेः  आहुतित्रितयेन तु  ।
चैतन्यस्यापि संस्कारमाधानान्त्येष्टितः परम्  ॥ ४.७६ ॥
सूक्ष्मविज्ञानतः कृत्वा द्विजत्वे संस्कृतो भवेत् ।
शतहोमं सहस्रं वा हुत्वा पूर्णाहुतिं ततः  ॥ ४.७७ ॥
समयी संस्कृतो ह्येवं वचनेष्यार्हता भवेत् ।
श्रवणेऽध्ययने होमे पूजनादौ तथैव च  ॥ ४.७८ ॥
चर्याध्यानविशुद्धात्मा लभते पदमैश्वरम्  ।
अथ दीक्षाध्वशुद्ध्यर्थं भुक्तिमुक्तिफलार्थिनाम्  ॥ ४.७९ ॥
विधानमुच्यते सूक्ष्मं पाशविच्छत्तिकारकम्  ।
गुरुः संपृच्छते शिष्यं द्विविधं फलकाङ्क्षिणम्  ॥ ४.८० ॥
फलमाकाङ्क्षसे यादृक्तादृक्साधनमारभे  ।
वासनाभेदतः प्राप्तिः साध्यमन्त्रप्रचोदिता  ॥ ४.८१ ॥
मन्त्रमुद्राध्वद्रव्याणां होमः साधारणः स्मृतः  ।
वासनाभेदतो भिन्नः शिष्याणां च गुरोस्तथा  ॥ ४.८२ ॥
साधको द्विविधस्तत्र शिवधर्म्येकतः स्थितः  ।
शिवमन्त्रविशुद्धाध्वा साध्यमन्त्रनियोजितः  ॥ ४.८३ ॥
ज्ञानवांश्चाभिषिक्तश्च मन्त्राराधनतत्परः  ।
त्रिविधायास्तु सिद्धेर्वै सोऽत्रार्हः शिवसाधकः  ॥ ४.८४ ॥
द्वितीयो लोकमार्गस्थ इष्टापूर्तविधौ रतः  ।
कर्मकृत्फलमाकाङ्क्षञ्शुभैकस्थोऽशुभोज्झितः  ॥ ४.८५ ॥
तस्य कार्यं सदा मन्त्रैरशुभांशविनाशनम्  ।
गृहस्थो वा यतिर्वासावाश्रमैकतमस्थितः  ॥ ४.८६ ॥
मुमुक्षुर्द्विविधः प्रोक्तो निर्बीजो बीजवान्पुनः  ।
बालबालिशवृद्धस्त्रीभोगभुग्व्याधितात्मनाम्  ॥ ४.८७ ॥
एषां निर्बीजिका दीक्षा समयदिविवर्जिता  ।
विद्वद्द्वन्द्वसहाना तु सबीजा कीर्तिता प्रिये  ॥ ४.८८ ॥
दीक्षानुग्राहिका तेषां समयाचारसंयुता  ।
विशेषसमयाचारा मन्त्राख्ये ये प्रकीर्तिताः  ॥ ४.८९ ॥
तेऽत्र पाल्याः प्रयत्नेन मोक्षसिद्धिमभीप्सता  ।
सबीजा सा तुविज्ञेया पुत्रकाचार्ययोः स्थिता  ॥ ४.९० ॥
गृहस्थो वाश्रमी वाथ यतिः संकल्प्य दीक्षयेत् ।
पाशसूत्रकमादाय शिष्यदेहेऽवलम्बयेत् ॥ ४.९१ ॥
अध्वानं संधयेदग्नौ धाम्ना चैव विचक्षणः  ।
कुम्भमण्डलवह्निस्थश्चाध्वात्मस्थः शिशोश्च यः  ॥ ४.९२ ॥
सूत्रस्थश्चापि चैकत्र अध्वसंधिः प्रकीर्तितः  ।
षड्विधस्याध्वमार्गस्य साधारणगतस्य तु  ॥ ४.९३ ॥
कुण्डे संकल्प्य संशोध्यमध्वसंधौ तु होमयेत् ।
मूलमन्त्राष्टशतिकमध्वसंधानहेतुतः  ॥ ४.९४ ॥
अध्वावलोकनं पश्चाद्व्याप्यव्यापकभेदतः  ।
भुवनव्याप्तिता तत्त्वेष्वनन्तादिशिवान्तके  ॥ ४.९५ ॥
व्यापकानि च षट्त्रिंशत्मन्त्रवर्णपदात्मकाः  ।
तत्त्वान्तर्भाविनः सर्वे वाच्यवाचकयोगतः  ॥ ४.९६ ॥
कलान्तर्भाविनस्ते वै निवृत्त्याद्याश्च ताः स्मृताः  ।
हृदाद्या वाचकास्तासां बीजामन्त्राः प्रकीर्तिताः  ॥ ४.९७ ॥
एकिकस्याः कलायाश्च पृथग्व्याप्तिं विभावयेत् ।
पृथिव्यादिकला ज्ञेया ब्रह्माद्याः कारणाश्च ते  ॥ ४.९८ ॥
एवं व्याप्तिं भावयित्वा अध्वोपस्थापनं भवेत् ।
त्रिराहुतिं ध्रुवेणैव अध्वशुद्धिरतो भवेत् ॥ ४.९९ ॥
अग्नौ तु पूजिते देवे अध्वन्यासे कृते सति  ।
तदेव पादादारभ्य पृथिव्यादिक्रमान्न्यसेत् ॥ ४.१०० ॥
धामाधिः प्रणवादिश्च निवृत्त्यै च नमः पुनः  ।
उपस्थापनमन्त्रोऽयं व्याप्तिं ध्यात्वाध्वसंस्थिताम्  ॥ ४.१०१ ॥
निवृत्त्यभ्यन्तरे पृथ्वी शतकोटिप्रविस्तरा  ।
तस्यां च भुवनानां च शतमष्टोत्तरावधि  ॥ ४.१०२ ॥
अष्टाविंशतिः पदानि वर्ण एकोऽत्र संस्थितः  ।
मन्त्रौ द्वावेव विज्ञेयौ अध्वषट्कं विभावयेत् ॥ ४.१०३ ॥
पुष्पगन्धादिना पूज्य संनिधावाहुतित्रयम्  ।
मायीया भुवनाकारा मलाः कर्म च संस्थिताः  ॥ ४.१०४ ॥
शरीरभुवनाकारा मायीयाः परिकीर्तिताः  ।
भोगहेतुश्च कर्म स्यादभिलाषो मलोऽत्र तु  ॥ ४.१०५ ॥
एवं पाशत्रयं भाव्यं दीक्षायामध्वसंस्थितम्  ।
तद्विशुद्ध्यै च दीक्षा च क्रियते सा यथाविधि  ॥ ४.१०६ ॥
आदौ शक्तिं न्यसेद्देवि कलातत्त्वसमन्विताम्  ।
हृदा संकल्प्य वागीशीं व्यापिकां सर्वयोनिषु  ॥ ४.१०७ ॥
शतरुद्राद्यनन्तान्तं योनयो विविधाः स्थिताः  ।
समकालमृतुत्वेन वागीशीं संनिधापयेत् ॥ ४.१०८ ॥
ध्रुवेण पूजयेत्पुष्पैर्गन्धधूपैरनुक्रमात् ।
ओंकारेणाहुतिस्तिस्रो वागीशीसंनिधापने  ॥ ४.१०९ ॥
शिष्यं संप्रोक्ष्य चास्त्रेण ताडयेदस्त्रमुच्चरन्  ।
रेचकेनात्मनो गत्वा छिन्द्यात्तस्यासिना हृदः  ॥ ४.११० ॥
धाम्नाकृष्य तदात्मानं द्वादशान्ते निधापयेत् ।
ध्रुवेण तत्स्थं संपुट्य चैतन्यं मुद्रयात्मनि  ॥ ४.१११ ॥
पूरयेद्भैरवेणैव कुम्भयेद्रेचयेत्ततः  ।
द्वादशान्तात्तु संगृह्य योजयेद्भवमुद्रया  ॥ ४.११२ ॥
आत्मानमीश्वरं ध्यात्वा मायां वागीश्वरीमपि  ।
संयोज्य तस्यां चैतन्यं शरीराण्यध्वनि सृजेत् ॥ ४.११३ ॥
प्राक्कर्मवासनाशेषफलभोगत्वहेतवे  ।
युगपद्भिन्नभोगानि देशकालशरीरतः  ॥ ४.११४ ॥
मन्त्रशक्त्या विपच्यन्ते पुद्गलाश्च तथाविधाः  ।
भिनादेहा विसृज्यन्ते गर्भे वागीशियोनिषु  ॥ ४.११५ ॥
धाम्ना च योजयित्वा च जुहुयादाहुतित्रयम्  ।
युगपत्सर्वगर्भेषु देहा विविधरूपकाः  ॥ ४.११६ ॥
भैरवेच्छासुसंपन्नः शतरुद्राद्यनन्तगाः  ।
गर्भेषु गर्भनिष्पत्ति भैरवेणाहुतित्रयम्  ॥ ४.११७ ॥
हुत्वा तु जननं कार्यं पुनस्तेनाहुतित्रयात् ।
सर्वयोनिषु देहास्ते युगपद्वृद्धिमागताः  ॥ ४.११८ ॥
भोगनिष्पत्तये कर्म व्यापरसहकारणम्  ।
तदभावान्न भोगः स्यात्तदर्थं मार्जनं स्मृतम्  ॥ ४.११९ ॥
अर्जिते [आर्जिते] सति भोक्तव्यो भोगो दुःखसुखात्मकः  ।
लयः परमया प्रीत्या सुखदुःखादिकेऽप्यलम्  ॥ ४.१२० ॥
तिसृभिस्तिसृभिर्होमं धाम्नैव त्रिषु कारयेत् ।
आहुतीनां शतं होम्यं धाम्ना निष्कृतये पुनः  ॥ ४.१२१ ॥
यत्कर्मभोग्यरूपं तु जात्यायुर्भोगलक्षणम्  ।
निष्कृत्यन्ते विशुद्ध्येत्तद्भूलोकसमवस्थितम्  ॥ ४.१२२ ॥
संसारा दशचत्वारः संस्कारा अष्टभिः सह  ।
चत्वारिंशद्द्विजत्वाय वक्ष्यन्ते भुवनाध्वनि  ॥ ४.१२३ ॥
योनिर्बीजं तथा भाव आहारो देश एव च  ।
एतेषां शोधनं देवि रुद्रांशापादनं तथा  ॥ ४.१२४ ॥
अत्रावलोकनं कृत्वा निष्.कृत्यामेव शुद्ध्यति  ।
विषया भुवनाकारा ये केचिद्भोग्यरूपिणः  ॥ ४.१२५ ॥
भुक्तकर्मफलाशेषा निष्कृतिस्तेन सा स्मृता  ।
विश्लेषो निष्कृतेर्भोगात्भोगाभावे स हि स्मृतः  ॥ ४.१२६ ॥
भोक्तृत्वं विषयासक्तिर्मलकार्यं प्रकीर्तितम्  ।
भोक्तृत्वाभावस्तत्रैव शरीरेण तु यत्कृतम्  ॥ ४.१२७ ॥
विश्लेषः क्रियते तस्य पशोर्मन्त्रैः शिवाज्ञया  ।
धाम्ना चाहुतयस्तिस्रो विश्लेषकरणाय च  ॥ ४.१२८ ॥
आहुतित्रितयं धाम्ना पाशच्छेदेऽपि दापयेत् ।
पाशा देहे तु मायीयाः कलाद्या भूतकावधि  ॥ ४.१२९ ॥
शरीरकरणाकाराः पुरुषार्थप्रसिद्धये  ।
भोगाभावाद्विपद्यन्ते शरीराणि सहस्रधा  ॥ ४.१३० ॥
पाशच्छेदे विधिस्तस्य मन्त्रैश्च विधिचोदितैः  ।
एवं पाशत्रयस्यापि विश्लेषो दीक्षयोच्यते  ॥ ४.१३१ ॥
शरीरशेषभङ्गेन एकचैतन्यभावना  ।
पूर्णाहुतिं शिवेनैव वौषड्जातियुतेन च  ॥ ४.१३२ ॥
शुद्धतत्त्वाग्रसंस्थं तच्चैतन्यं कनकप्रभम्  ।
उद्धारायाहुतीस्तिस्रः पुनर्धाम्ना तु दापयेत् ॥ ४.१३३ ॥
तस्मात्तत्त्वाद्गृहीत्वा तु चैतन्यं मलसंयुतम्  ।
मुद्रया प्राग्विधानेन आत्मस्थं पूरयेद्द्धृदि  ॥ ४.१३४ ॥
कुम्भित्वा रेच्य संगृह्य द्वादशान्ताद्ध्रुवेण तु  ।
शिष्यदेहे निवेश्यैतन्नाडीरन्ध्रेण पूर्ववत् ॥ ४.१३५ ॥
तत्स्थीकरणहेत्वर्थं धाम्ना चैवाहुतित्रयम्  ।
कलाशुद्ध्यवसाने तु ब्रह्माणं कारणाधिपम्  ॥ ४.१३६ ॥
स्वनामप्रणवाह्वानपूर्वं संतर्प्य चार्पयेत् ।
शब्दस्पर्शो त्यजेत्तस्मिन् ध्रुवाद्यौ नामसंयुतौ  ॥ ४.१३७ ॥
स्वाहाकारप्रयोगेन तौ ब्रह्मणि निवेदयेत् ।
तिसृभिस्तिसृभिर्होमात्पुर्यष्टांशं निवेदयेत् ॥ ४.१३८ ॥
आमन्त्रणविभक्त्या तु श्रावणां तस्य कारयेत् ।
ब्रह्माणं पूजयित्वा तु होमं कृत्वा विसर्जयेत् ॥ ४.१३९ ॥
ध्रुवेणाभ्यर्च्य वागीशीं संतर्प्य च विसर्जयेत् ।
हुत्वावलोकयेत्तत्र विशुद्धं पाशजालकम्  ॥ ४.१४० ॥
प्राक्कर्मभाविकस्याथ अभावं भावयेत्तदा  ।
मुमुक्षोर्निरपेक्षत्वात्प्रारब्ध्रेकं न शोधयेत् ॥ ४.१४१ ॥
साधकस्य तु भूत्यर्थं प्राक्कर्मैकं तु शोधयेत् ।
प्राक्कर्मागामि चैकस्थं भावयित्वा च दीक्षयेत् ॥ ४.१४२ ॥
शिवधर्मिण्यसौ दीक्षा लोकधर्मिण्यतोऽन्यथा  ।
प्राक्तनागमिकस्यापि अधर्मक्षयकारिणी  ॥ ४.१४३ ॥
लोकधर्मिण्यसौ ज्ञेया मन्त्राराधनवर्जिता  ।
प्रारब्धदेहभेदे तु भुङ्क्ते स ह्यणिमादिकान्  ॥ ४.१४४ ॥
भुक्त्वा व्रजेदूर्ध्वं गुरुणा यत्र योजितः  ।
सकले निष्कले वापि शिष्याचार्यवशाद्भवेद् ॥ ४.१४५ ॥
निर्वाणेऽपि सबीजायां कर्माभावाद्विपद्यते  ।
समयाचारपाशं हि दीक्षितः पालयेत्तु यः  ॥ ४.१४६ ॥
तं पाशं नैव शुद्ध्येत सा सबीजा प्रकीर्तिता  ।
समयाचारपाशं तु निर्बीजायां विशोधयेत् ॥ ४.१४७ ॥
दीक्षामात्रेण मुक्तिः स्याद्भक्रिमात्राद्गुरोः सदा  ।
सद्योनिर्वाणदा दीक्षा निर्बीजा सा द्वितीयका  ॥ ४.१४८ ॥
अतीतनागतारब्धपाशत्रयवियोजिका  ।
दीक्षावसाने शुद्धिः स्याद्देहत्यागे परं पदम्  ॥ ४.१४९ ॥
एवं भावानुसारेण शिष्याणां गुरुणा सदा  ।
फलं तु विविधाकारं निष्पाद्येत सुदीक्षया  ॥ ४.१५० ॥
अचिन्त्या मन्त्रशक्तिर्वै परमेशमुखोद्भवा  ।
क्रिया काले प्रयोक्तव्या गुरुणा भक्तिपूर्विका  ॥ ४.१५१ ॥
विषाणमिव पाशानां मन्त्रैः कवलनं ध्रुवम्  ।
करोति मन्त्रतत्त्वज्ञः शिवावेशी गुरुः क्षणात् ॥ ४.१५२ ॥
कलासंधानकं कुर्याच्छुद्धाशुद्धद्विरूपगम्  ।
शुद्धमुच्चारयेध्रस्वमशुद्धं दीर्घमेव च  ॥ ४.१५३ ॥
एकत्वं भावयित्वा तु लीनं शुद्धं विभावयेत् ।
प्रणवादिनिवृत्तिस्तु प्रतिष्ठा तदनन्तरम्  ॥ ४.१५४ ॥
नमस्कारस्तदन्ते तु कलासंधानकं स्मृतम्  ।
आवाह्य स्थाप्य संपूज्याहुतीस्तिस्रः प्रपातयेत् ॥ ४.१५५ ॥
कलासंधानमेतद्धि व्याप्तिं तस्यावलोकयेत् ।
गुल्फादारभ्य नाभ्यन्तं शिष्यदेहेऽध्वकल्पनम्  ॥ ४.१५६ ॥
प्रतिष्ठाया भवेद्व्याप्तिश्चतुर्विंशतितत्त्विका  ।
षट्पञ्चाशद्भुवनिका त्रयोविंशतिवर्णिका  ॥ ४.१५७ ॥
ज्ञेयैकविंशतिपदा त्रिमन्त्रा च विधीयते  ।
मुख्या ह्येते स्मृताः पाशाः सूक्ष्मानन्तर्विभावयेत् ॥ ४.१५८ ॥
अन्यत्तन्त्रप्रसिद्धिं तु तन्मात्रेन्द्रियशोधनम्  ।
षट्कोशान्विषयान् पञ्च तदन्तर्भावयेत्सदा  ॥ ४.१५९ ॥
विशेषस्थापनं कृत्वा पूज्या गन्धादिभिस्ततः  ।
भैरवेणाहुतीस्तिस्रः तस्या वागीशिकल्पना  ॥ ४.१६० ॥
स्वनामावाहनाद्यस्य अर्धहोमादि पूर्ववत् ।
प्रोक्षणं ताडनं छेद आकर्षग्रहणे तथा  ॥ ४.१६१ ॥
धाम्नापूर्य कुम्भयित्वा छित्त्वाथ ग्राहयेत्पुनः  ।
योजनं गर्भधारित्वं जननं पूर्ववत्क्रमात् ॥ ४.१६२ ॥
ऐश्वरीं मूर्तिमास्थाय ताडनादीनि कारयेत् ।
अधिकारस्थथा भोगो लयो निष्कृतिरेव च  ॥ ४.१६३ ॥
शिवरूपेण कर्तव्याः निष्कृतिः शिरसा पुनः  ।
विश्लेषश्च हृदा होम्यः पाशच्छेदस्तथासिना  ॥ ४.१६४ ॥
पूर्णाहुतिसमुद्धारं पूर्ववद्भैरवेण तु  ।
सदाशिवतनौ स्थित्वा विश्लेषादीनि कारयेत् ॥ ४.१६५ ॥
आत्मस्थं पूरकेणैव तत्स्थं रेचकवृत्तितः  ।
स्वनाम्नोच्चारयेद्विष्णुं ध्यात्वावाह्य तु स्थापयेत् ॥ ४.१६६ ॥
पूजयेत्पुष्पगन्धाद्यैः तर्पणाहुतित्रयम्  ।
रसं पुर्यष्टकांशं तु अर्पयेद्विष्णवे सदा  ॥ ४.१६७ ॥
विसर्जयेत्ततो विष्णुं वागीशीं च विसर्जयेत् ।
कलासंधिर्यथापूर्वं ह्रस्वदीर्घप्रयोगतः  ॥ ४.१६८ ॥
अभावं भावयेत्तस्मिन् पाशजाले त्वनन्तके  ।
कलाद्वयविनिर्मुक्तः पशुरूर्ध्वगमोत्सुकः  ॥ ४.१६९ ॥
तस्येदानीं तृतीयस्यां विद्यायां योज्य शोधयेत् ।
स्थापयित्वा संपूज्य जुहुयादाहुतित्रयम्  ॥ ४.१७० ॥
एवं तु संमुखीकृत्य प्रागिवाध्वावलोकनम्  ।
पुंस्तत्त्वाद्यावन्मायान्तं विद्याया व्याप्तिरिष्यते  ॥ ४.१७१ ॥
सप्त तत्त्वानि भुवनसप्तविंशतिरेव च  ।
पदविंशतिराख्याता वर्णाः सप्त प्रकीर्तिताः  ॥ ४.१७२ ॥
मन्त्रौ द्वौ षड्विधाध्वानं ज्ञात्वा वागीशिकल्पनम्  ।
प्रणवेन समावाह्य व्यापिनीं सर्वयोनिषु  ॥ ४.१७३ ॥
समकालमृतुत्वेन ध्यात्वा संपूज्य तर्पयेत् ।
ततः शिवाम्भसा शिष्यं प्रोक्ष्य चास्त्रेण ताडयेत् ॥ ४.१७४ ॥
तेनैव चास्त्रभूतेन हुंफट्कारयुतेन तु  ।
आत्मनो रेवकेनैव शिष्यदेहे विशेद्धृदि  ॥ ४.१७५ ॥
अस्त्रमन्त्रेण संछेद्य विशेषाश्लेष्यास्त्रेण कर्षयेत् ।
द्वादशान्तात्तु संगृह्य आत्मस्थं पूर्ववत्कुरु  ॥ ४.१७६ ॥
पूरकेणाथ संकुम्भ्य रेचयित्वा तु योजयेत् ।
पूर्ववद्द्व्यापकं तस्य चैतन्यं सर्वयोनिषु  ॥ ४.१७७ ॥
योगाद्यं लयपर्यन्तं धाम्ना चैवात्र पूर्ववत् ।
शिखया शतहोमात्तु विद्याया निष्कृतिर्भवेत् ॥ ४.१७८ ॥
प्रणवादि ततो रुद्रमावाह्य स्थाप्य पूजयेत् ।
ततोऽस्य विन्यसेद्देवि गन्धरूपे ध्रुवाहुती  ॥ ४.१७९ ॥
पुर्यषकांशं विन्यस्य विसर्ज्य रुद्रदेवताम्  ।
वागीशीं च विसर्ज्यैवं कलासंधिश्च पूर्ववत् ॥ ४.१८० ॥
ह्रस्वदीर्घविभागेन विद्यां शान्तौ नियोजयेत् ।
संधानार्थं तु मूलेन जुहुयादाहुतित्रयम्  ॥ ४.१८१ ॥
स्वनाम्नावाहनं शान्तेर्विधिपूर्वं निवेदनम्  ।
प्रमेयभावनां कृत्वा पूजयेत्कुसुमादिभिः  ॥ ४.१८२ ॥
त्रिराहुतिं तु मूलेन विद्यातत्त्वात्सदाशिवम्  ।
तत्त्वानां त्रितये व्याप्तिर्वर्णानां त्रय एव च  ॥ ४.१८३ ॥
पदैकादशिका ज्ञेया पुराणि दश सप्त च  ।
मन्त्रौ द्वौ षड्विधोऽध्वैवं मुख्याः पाशा इमे स्मृताः  ॥ ४.१८४ ॥
सूक्ष्मपाशाननेकांश्च तदन्तर्भावयेत्सदा  ।
वगीशीं कल्पयेत्तत्र पूर्वेण विधिनाहुतिः  ॥ ४.१८५ ॥
पूजनं मूलमन्त्रेण ततः प्रोक्षणताडनम्  ।
छेदाकर्षग्रहं चैव योगधारित्वजन्म च  ॥ ४.१८६ ॥
अधिकारस्तथा भोगो लयो वै पूर्ववद्भवेत् ।
सर्वे ते मूलमन्त्रेण आहुतित्रितयेन तु  ॥ ४.१८७ ॥
निष्कृतौ शतहोमं तु कवचेन तु कारयेत् ।
विश्लेषं पाशछेदं तु कुर्यादस्त्रेण दैशिकः  ॥ ४.१८८ ॥
उद्धारकरणात्मस्थतत्स्थीकारान्भवेन तु  ।
स्वनाम्ना प्रणवाद्येन ईशमावाह्य पूजयेत् ॥ ४.१८९ ॥
संपूज्य हुत्वा संतर्प्य बुद्ध्यहंकृतिद्यंशकम्  ।
स्वनाम्ना प्रणवाद्यं तु स्वाहान्ते बुद्धिमर्पयेत् ॥ ४.१९० ॥
अहंकारं तथाप्येवं हुत्वेदं क्षमयेत्ततः  ।
वागीशीं पूजयित्वा तु तर्पयित्वा विसर्जयेत् ॥ ४.१९१ ॥
कलासंधानकं पूर्वं शान्त्यतीते तु योजयेत् ।
ह्रस्वदीर्घविभागेन जुहुयादाहुतित्रयम्  ॥ ४.१९२ ॥
ध्रुवेण तत्त्वसंधानं कर्तव्यं विधिवेदिना  ।
कलोपस्थापनं पश्चाद्ध्रुवेण जुहुयात्प्रिये  ॥ ४.१९३ ॥
त्रिराहुतिप्रयोगेण स्वनामपदमुच्चरन्  ।
शान्त्यतीतां समावाह्य स्थापयेत्पूजयेत्पुनः  ॥ ४.१९४ ॥
व्याप्तिमालोक्य चाध्वस्थां शिवतत्त्वगताश्च ये  ।
बिन्दुर्नादस्तथा शक्तिः शिवतत्त्वे व्यवस्थिताः  ॥ ४.१९५ ॥
पदमेकं मन्त्र एको वर्णाः षोडश कीर्तिताः  ।
भुवनानि तु सूक्ष्माणि शान्त्यतीते तु भावयेत् ॥ ४.१९६ ॥
शोधनीया वरारोहे यावत्ते शिवरश्मयः  ।
शिवस्योर्ध्वे शिवो ज्ञेयो यत्र युक्तो न जायते  ॥ ४.१९७ ॥
षडध्वा चैकतो ज्ञेयः तस्य संख्यां पुनः शृणु  ।
कलाश्च पञ्च विज्ञेयास्तत्त्वषट्त्रिशदेव तु  ॥ ४.१९८ ॥
सचतुर्विंशति ज्ञेयं भुवनानां शतद्वयम्  ।
एकाशीतिपदान्यत्र वर्णार्धशतिका स्मृता  ॥ ४.१९९ ॥
मन्त्रा एकादशा ज्ञेया इत्येतच्चाध्वमण्डलम्  ।
एतस्मिञ्शुद्धिमापने मुक्तिमाप्नोति दीक्षितः  ॥ ४.२०० ॥
ध्रुवेणावाह्य वागीशीं विन्यसेत्पूर्ववद्धुतिः  ।
संपूज्य कुसुमादयिस्तु तद्योनौ पूर्ववत्पशुम्  ॥ ४.२०१ ॥
ध्रुवेण सर्वं कर्तव्यं जननादिलयान्तकम्  ।
निष्.कृतौ शतहोमं तु मूलमन्त्रेण कल्पयेत् ॥ ४.२०२ ॥
विश्लेषपाशच्छेदाभ्यां प्राग्वत्कुर्याद्ध्रुवेण तु  ।
ग्रहेणात्मस्थतत्स्थत्वं प्रणवेन पशोः स्मृतम्  ॥ ४.२०३ ॥
सदाशिवमथावाह्य मूलमन्त्रं समुच्चरन्  ।
नमस्कारेण संस्थाप्य पुष्पैः संपूज्य तर्पयेत् ॥ ४.२०४ ॥
मनः पुर्यष्टकांशं तु विन्यसेत्कारणेश्वरे  ।
प्रणवादि समुच्चार्य मनःसंज्ञां नमस्तथा  ॥ ४.२०५ ॥
विन्यस्य पूजयेत्पश्चात्संज्ञास्वाहान्तमेव च  ।
आहुतित्रितयं हुत्वा पुर्यष्टांशाद्विशुद्ध्यति  ॥ ४.२०६ ॥
ततो विसर्जयेद्देवं कारणं च सदाशिवम्  ।
पुष्पादिभिः समभ्यर्च्य वागीशीं तदनन्तरम्  ॥ ४.२०७ ॥
ता तु संपूज्य संतर्प्य विज्ञाप्या भक्तिभाविता  ।
क्षमस्व देवदेवेशि पश्वर्थं खेदिता मया  ॥ ४.२०८ ॥
इदानीं नोपरोद्धव्यं गच्छ देवि स्वविष्टपम्  ।
विसर्ज्यैवं कला भाव्या शान्त्यतीता लयं गता  ॥ ४.२०९ ॥
स्वशक्त्याधारपर्यन्ते सुसूक्ष्माभावसंस्थिते  ।
आत्मतत्त्वविभागेन धाम्ना वै जुहुयाच्छतम्  ॥ ४.२१० ॥
सशबोच्चारयोगेन आत्मतत्त्वे तु होमयेत् ।
मायातत्त्वावधि ज्ञेयं दैशिकेन महाध्वरे  ॥ ४.२११ ॥
विधिवैकल्यकर्मार्थं प्रायश्चित्तविशुद्धये  ।
विद्यातत्वे तु होतव्यं शतमष्टोत्तरं प्रिये  ॥ ४.२१२ ॥
उपांशूच्चरयोगेन विद्यातत्त्वे तु होमयेत् ।
सदाशिवान्तमध्वानं विद्यातत्त्वं विनिर्दिशेत् ॥ ४.२१३ ॥
मन्त्रोच्चरवोलोमेन प्रायश्चित्तं तु यद्भवेत् ।
तद्विशुद्ध्यै स होमः स्याद्विद्यातत्त्वे तु यः कृतः  ॥ ४.२१४ ॥
मनोविज्ञानवैकल्यात्प्रायश्चित्तं तु यद्भवेत् ।
तच्छुद्ध्यर्थं शिवे तत्त्वे मूलमन्त्रेण होमयेत् ॥ ४.२१५ ॥
मानसेन प्रयोगेन शक्त्यन्तेऽध्वनि संस्थितम्  ।
तत्त्वत्रयविशुद्ध्यन्ते शिखाच्छेदं तु कल्पयेत् ॥ ४.२१६ ॥
अध्वान्तस्थां परां शान्तामनौपम्यामनामयाम्  ।
व्यापिनीं सर्वतत्त्वानां सर्वकारणकारणम्  ॥ ४.२१७ ॥
ध्यात्वा शिशोः शिखाग्रे तु पुष्पाग्रे जलबिन्दुवत् ।
कर्तरीं शिखयामन्त्र्य शिखया च्छेदयेच्छिखाम्  ॥ ४.२१८ ॥
शिखां समर्प्य चान्यस्य निर्गच्छेत्स सशिष्यकः  ।
स्नानं समाचरेच्छिष्यः गुरोराचमनं भवेत् ॥ ४.२१९ ॥
स्नानमुद्धूलनं वाथ आचरेत्स्वेच्छया गुरुः  ।
प्रविश्य सकलीकृत्य पूर्णया जुहुयाच्छिखाम्  ॥ ४.२२० ॥
हुत्वा निर्गम्य चाचम्याक्षाल्य स्रुक्स्रुवकर्तरीः  ।
प्रविश्य सकलीकृत्य शिवहस्तानुपूजनम्  ॥ ४.२२१ ॥
ततस्तु मण्डले पश्चात्पूजयेत्परमेश्वरम्  ।
पुष्पादिभिरशेषैस्तु ततो विज्ञापयेच्छिवम्  ॥ ४.२२२ ॥
भगवंस्त्वत्प्रसादेन अध्वष्टकव्यवस्थितम्  ।
पशुं संगृह्य संशोध्य शिखाच्छेदावसानकम्  ॥ ४.२२३ ॥
त्वन्मुखोक्तविधानं तु लेशतो वर्तितं मया  ।
त्वच्छक्त्यैव तु गन्तव्यमाशु ध्रुवपदं शिवम्  ॥ ४.२२४ ॥
इदानीं योजने कर्म तवाज्ञानुविधायिनः  ।
आज्ञा मे दीयतां नाथ शिष्यं संयोजयाम्यहम्  ॥ ४.२२५ ॥
लब्धानुज्ञातमात्मानं प्रहृष्टो निर्गतः पुरात् ।
अर्धहस्तो व्रजेदग्निं शिष्यमाहूय प्रोक्षयेत् ॥ ४.२२६ ॥
पूर्ववच्चासनस्थस्य सकलीकरणादिकम्  ।
अन्तःकरणविन्यासं नाडीसंधानपूर्वकम्  ॥ ४.२२७ ॥
पूजनं तर्पणं चाग्नौ मन्त्राणां च शिवस्य च  ।
दशभागविभागेन यथा द्रव्यानुसारतः  ॥ ४.२२८ ॥
मन्त्रान्संशोधयेत्पश्चात्सकलीकरणे स्थितान्  ।
सकृदाहुतियोगेन अधिकारो विवर्ज्यताम्  ॥ ४.२२९ ॥
सकलीकरणत्वेन न कदाचित्पशोः पुनः  ।
योजनीयं प्रयोगं तु अधुना कथयामि ते  ॥ ४.२३० ॥
ज्ञात्वा चारप्रमाणं तु प्राणसंचारमेव च  ।
षड्विधाध्वविभागं तु प्राणैकत्र यथास्थितम्  ॥ ४.२३१ ॥
हंसोच्चारं तु वर्णैश्च कारणत्यागमेव च  ।
शून्यं समरसं ज्ञेयं त्यागं संयोगमुद्भवम्  ॥ ४.२३२ ॥
भेदनं च पदार्थानां भावप्राप्तिवशात्पुनः  ।
आत्मविद्याशिवव्याप्तिमेवं ज्ञात्वा तु योजयेत् ॥ ४.२३३ ॥
तद्विभागं प्रवक्ष्यामि यथा ज्ञायेत तत्त्वतः  ।
षट्त्रिंशदङ्गुलश्चारो हृत्पद्माद्यावशक्तितः  ॥ ४.२३४ ॥
तुटिषोडशमानेन कालेन कलितः प्रिये  ।
संचरन्तं विभागेन यथावत्तं शृणुष्व मे  ॥ ४.२३५ ॥
हृत्पद्माद्यावदयनं भागमेकं त्यजेत्तु सः  ।
नासिकाग्रे द्वितीयं तु शक्त्यन्ते तु तृतीयकम्  ॥ ४.२३६ ॥
तत्रस्थो विनिवर्तेत यावत्तत्त्वं न विन्दति  ।
विदिते तु परे तत्त्वे तत्रस्थोऽपि न बाध्यते  ॥ ४.२३७ ॥
शक्त्या चाधो यदा गच्छेदबुधस्तु तदा भवेत् ।
हृद्गतः पुनरुत्तिष्ठेद्बुध्यमानः स उच्यते  ॥ ४.२३८ ॥
शक्तिं प्राप्य बुधो ज्ञेयः व्यापिन्यंशे प्रबुद्धता  ।
अतीतः सुप्रबुद्धस्तु उन्मनस्त्वं तदा भवेत् ॥ ४.२३९ ॥
न कालो न कला चारो न तत्त्वं नच कारणम्  ।
सुनिर्वाणं परं शुद्धं गुरुपारम्परागतम्  ॥ ४.२४० ॥
तद्वोदित्वा विमुच्येत गत्वा भूयो न जायते  ।
अध्वष्ट्कं यथा प्राणे संस्थितं कथयामि ते  ॥ ४.२४१ ॥
आपादान्मूर्धपर्यन्तं चितेः संवेदनं हि यत् ।
भुवनाध्वा स विज्ञेयस्तत्त्वाध्वा च तथैव हि  ॥ ४.२४२ ॥
कलाकलितसंतानः प्राणः संचरते सदा  ।
निवृत्तिश्च प्रतिष्ठा च अधोभागे प्रवर्तिके  ॥ ४.२४३ ॥
विद्या शान्तिस्तथा चोर्ध्वे शान्त्यतीता त्वधिष्ठिका  ।
तदतीतः परो भावः तदूर्ध्वम्. पदमव्ययम्  ॥ ४.२४४ ॥
एवं बिन्दुकला ज्ञेया नादशक्त्यात्मिकाश्च याः  ।
व्यापिन्याद्यात्मिका याश्च व्याप्यव्यापकभेदतः  ॥ ४.२४५ ॥
प्राणैकसंस्थिताः सर्वाः षट्त्यागात्सप्तमे लयः  ।
कलाध्वैवं समाख्यातो वर्णाध्वानं निबोध मे  ॥ ४.२४६ ॥
वर्णाः शब्दात्मकाः सर्वे जगत्यस्मिंश्चराचरे  ।
स्थिताः पञ्चशता भेदैः शास्त्रेष्वानन्त्यकोटिषु  ॥ ४.२४७ ॥
शब्दात्प्राणः समाख्यातस्तस्माद्वर्णास्तु प्राणतः  ।
उत्पद्यन्ते लयं यान्ति यत्र शब्दो लयं गतः  ॥ ४.२४८ ॥
शब्दातीतो वरारोहे तत्त्वेन सह युज्यते  ।
युक्तः सर्वगतो देवि धर्माधर्मविवर्जितः  ॥ ४.२४९ ॥
नाधो निरीक्षते भूयः शिवतत्त्वं गतो यदा  ।
अधो वै यात्यधर्मेण धर्मेणोर्ध्वं व्रजेत्पुनः  ॥ ४.२५० ॥
विज्ञानेन द्वयं त्यक्त्वा सर्वगस्तु भवेदिह  ।
वर्णाध्वैवं समाख्यातः पदाध्वा प्रोच्यतेऽधुना  ॥ ४.२५१ ॥
एकाशीतिपदान्येव विद्याराजस्थितान्यपि  ।
वर्णात्मकानि तान्यत्र वर्णाः प्राणात्मकाः स्थिताः  ॥ ४.२५२ ॥
तस्मादेवं पदान्यत्र तानि प्राणक्रमेण तु  ।
पदाध्वैवं समाख्यातः मन्त्राध्वानं निबोध मे  ॥ ४.२५३ ॥
मन्त्रिकादशिका या तु सा च हंसे व्यवस्थिता  ।
पदिकादशिका सा च प्राणे चरति नित्यशः  ॥ ४.२५४ ॥
अकारश्च उकारश्च मकारो बिन्दुरेव च  ।
अर्धचन्द्रो निरोधी च नादो नादान्त एव च  ॥ ४.२५५ ॥
शक्तिश्च व्यापिनी चैव समनैकादशी स्मृता  ।
उन्मना च ततोऽतीता तदतीतं निरामयम्  ॥ ४.२५६ ॥
मन्त्रा एवं स्थिताः प्राणे हंसोच्चारस्तथोच्यते  ।
हकारस्तु स्मृतः प्राणः स्वप्रवृत्तो हलाकृतिः  ॥ ४.२५७ ॥
अकारेण यदा युक्त उकारचरणेन तु  ।
मकारमात्रया युक्तो वर्णोच्चारो भवेत्स्फुटः  ॥ ४.२५८ ॥
बिन्दुः शिरःसमायोगात्सुस्वरत्वं प्रपद्यते  ।
नादोऽस्य वदनं प्रोक्तः वदनं शब्दमीरयेत् ॥ ४.२५९ ॥
अनेनैव च योगेन हंसः पुरुष उच्यते  ।
ब्रह्मविष्ण्वीशमार्गेण चरन्वै सर्वजन्तुषु  ॥ ४.२६० ॥
शक्तितत्त्वे लयं याति विज्ञानेनोर्ध्वतां व्रजेत् ।
व्यापिनीं समनां त्यक्त्वा व्रजेदुन्मनया शिवम्  ॥ ४.२६१ ॥
शिवतत्त्वगतो हंसो न चरेत्व्यापको भवेत् ।
हंसोच्चारः समाख्यातः कारणैश्च समन्वितः  ॥ ४.२६२ ॥
हकारः प्राणशक्त्यात्मा अकारो ब्रह्मवाचकः  ।
हृदि त्यागो भवेत्तस्य उकारो विष्णुवाचकः  ॥ ४.२६३ ॥
कण्ठे त्यागो भवेत्तस्य मकारो रुद्रवाचकः  ।
तालुमध्ये त्यजेत्तं तु बिन्दुश्चैवेश्वरः स्वयम्  ॥ ४.२६४ ॥
त्यागस्तत्र भ्रुवोर्मध्ये नादे वाच्यः सदाशिवः  ।
ललाटान्मूर्धपर्यन्तं त्यागस्तस्य विधीयते  ॥ ४.२६५ ॥
शक्तिव्यापिनीसमनास्तासां वाच्यः शिवोऽव्ययः  ।
मूर्धमध्ये त्यजेच्छक्तिं तदूर्ध्वे व्यापिनीं त्यजेत् ॥ ४.२६६ ॥
समनामुन्मनां त्यक्त्वा षट्त्यागात्सप्तमे लयः  ।
सूक्ष्मसूक्ष्मतरैर्भावैरेवमेवं त्यजेत्प्रिये  ॥ ४.२६७ ॥
स्थूलस्थूलतरैर्भावैर्नानासिद्धिफलप्रदैः  ।
सूक्ष्मोऽत्यन्तं परो भावस्त्वभावः स विधीयते  ॥ ४.२६८ ॥
उन्मना त्वपरो भावः स्थूलस्तस्यापरो मतः  ।
तस्यापरं पुनः शून्यं संस्पर्शं च ततोऽपरम्  ॥ ४.२६९ ॥
शब्दो ज्योतिः ततो मन्त्राः कारणा भुवनानि च  ।
पञ्चभूतात्मभुवनं कारणैः समधिष्ठितम्  ॥ ४.२७० ॥
भुवनं चिन्तयेद्यस्तु वक्ष्यमाणैकरूपकम्  ।
भुवनेशत्वमाप्नोति शिवं ध्यात्वा तु तन्मयः  ॥ ४.२७१ ॥
ब्रह्मादिकारणानां च साधने विग्रहं स्मरन्  ।
पूर्वोक्तलक्षणं यश्च तन्मयत्वमवाप्नुयात् ॥ ४.२७२ ॥
मन्त्रिश्च मन्त्रसिद्धिस्तु जपहोमार्चनाद्भवेत् ।
पूर्वोक्तरूपकध्यानात्सिद्ध्यन्त्यत्र न संशयः  ॥ ४.२७३ ॥
ज्योतिर्ध्यानात्तु योगीन्द्रो योगसिद्धिमवाप्नुयात् ।
तन्मयत्वं यदाप्नोति योगिनामधिपो भवेत् ॥ ४.२७४ ॥
शब्दध्यानाच्च शब्दात्मा वाङ्मयापूरको भवेत् ।
स्पर्शध्यानाच्च स्पर्शात्मा जगतः कारणं भवेत् ॥ ४.२७५ ॥
शून्यध्यानाच्च शून्यात्मा व्यापी सर्वगतो भवेत् ।
समनध्यानयोगेन योगी सर्वज्ञतां व्रजेत् ॥ ४.२७६ ॥
उन्मन्या तु परं सूक्ष्ममभावं भावयेत्सदा  ।
सर्वेन्द्रियमनोतीतस्त्वलक्ष्योऽभाव उच्यते  ॥ ४.२७७ ॥
अभावं भाव्यं भावेन भावं कृत्वा निराश्रयम्  ।
सर्वोपाधिविनिर्मुक्तमभावं लभते पदम्  ॥ ४.२७८ ॥
एष ते कारणत्यागः कालत्यागं निबोध मे  ।
तुटिषोडशसंयुक्तः प्राणस्तु समुदाहृतः  ॥ ४.२७९ ॥
तुटद्वयं समाश्रित्य एकैको भैरवः स्थितः  ।
अहोरात्रविभागेन कुर्वन्त्युदयमेव ते  ॥ ४.२८० ॥
नवमस्तु परो देवः तेजसस्तूदयन्ति ते  ।
सर्वं कालं त्यजेत्प्राणे यथावत्कथयामि ते  ॥ ४.२८१ ॥
तुटयः षोडशैवोक्ताः कालस्य करणं तु ताः  ।
तदादिः संस्थितः कालः सर्वं चरति वाङ्मयम्  ॥ ४.२८२ ॥
तुटिर्लवो निमेषश्च काष्ठा चैव कला तथा  ।
मुहूर्तश्चाप्यहोरात्रः पक्षो मास ऋतुस्तथा  ॥ ४.२८३ ॥
अयनं वत्सरश्चैव युगं मन्वन्तरं तथा  ।
कल्पश्चैव महाकल्पः शक्त्यन्ते तं परित्यजेत् ॥ ४.२८४ ॥
व्यापिन्यन्ते परः कालः स तदङ्गी त्यजेत्तु तम्  ।
स च सप्तदशो ज्ञेयः परार्धपरतः स्थितः  ॥ ४.२८५  ॥
परार्धः चोर्र्.
सोऽपि चाष्टादशो देवि समनान्ते तु तं त्यजेत् ।
सर्वकालं तु कालस्य व्यापकः परमोऽव्ययः  ॥ ४.२८६ ॥
उन्मन्यन्ते परे योज्यो न कालस्तत्र विद्यते  ।
नित्यो नित्योदितो व्यापी आदिरूपं न संत्यजेत् ॥ ४.२८७ ॥
तं च नित्योदितं प्राप्य तन्मयो जायते सदा  ।
कालत्यागो भवेदेवं शून्यभावस्त्वथोच्यते  ॥ ४.२८८ ॥
ऊर्ध्वशून्यमधःशून्यं मध्यशून्यं तृतीयकम्  ।
शून्यत्रयं चलं ह्येतत्तदधो मध्य ऊर्ध्वतः  ॥ ४.२८९ ॥
चतुर्थं व्यापिनीशून्यं समनायां च पञ्चमम्  ।
उन्मनायां तथा षष्ठं षडेते सामयाः स्थिताः  ॥ ४.२९० ॥
तत्त्वेनाधिष्ठिताः सर्वे सामया अपि सिद्धिदाः  ।
षट्शून्यानि परित्यज्य सप्तमे तु लयं कुरु  ॥ ४.२९१ ॥
तच्छून्यं तु परं सूक्ष्मं सर्वावस्थाविवर्जितम्  ।
अशून्यं शून्यमित्युक्तं शून्यं चाभाव उच्यते  ॥ ४.२९२ ॥
अभावः स समुद्दिष्टो यत्र भावाः क्षयं गताः  ।
सत्तामात्रं परं शान्तं तत्पदं किमपि स्थितम्  ॥ ४.२९३ ॥
यत्र यत्र च नादादिस्थूला अन्येऽपि संस्थिताः  ।
तत्र तत्र परं शून्यं सर्वं व्याप्य व्यवस्थितम्  ॥ ४.२९४ ॥
तदेव भवति स्थूलं स्थूलोपाधिवशात्प्रिये  ।
स्थूलसूक्ष्मप्रभेदेन तदेकं संव्यवस्थितम्  ॥ ४.२९५ ॥
तत्प्राप्य तन्मयत्वं च लभते नात्र संशयः  ।
शून्यभावः समाख्यातः सामरस्यं निबोध मे  ॥ ४.२९६ ॥
आत्मन्येकः समरसो मन्त्रे ज्ञेयो द्वितीयकः  ।
तृतीयं नाडिगं कुर्याच्छक्तौ कुर्याच्चतुर्थकम्  ॥ ४.२९७ ॥
व्यापिन्यां पञ्चमं प्रोक्तं समनायां तु षष्ठकम्  ।
तात्वः समरसो देवि सप्तमस्तु विधीयते  ॥ ४.२९८ ॥
शिष्यात्मानं तु संगृह्य पूर्वोक्तविधिना क्रमात् ।
पश्चादात्मनि संयोज्य लोलीभूतं विचिन्तयेत् ॥ ४.२९९ ॥
पूरकं कुम्भकं कृत्वा समानेन निरोधयेत् ।
यावत्यो नाडयो देवि तिर्यगूर्ध्वमधःस्थिताः  ॥ ४.३०० ॥
समानेन समाकृष्टा एकीभूता भवन्ति ताः  ।
तासु ये वायवस्तेऽपि प्राणे समरसीगताः  ॥ ४.३०१ ॥
नाडयस्तु सुषुम्नायामेकीभूता व्यवस्थिताः  ।
ततो वै उच्चरेन्मन्त्रः नादे लीनं विचिन्तयेत् ॥ ४.३०२ ॥
मन्त्र आत्मा तथा नाडी एवं समरसीभवेत् ।
वामदक्षिणमध्ये तु ततो नादं प्रमोचयेत् ॥ ४.३०३ ॥
सेतुबन्धं च तं मार्गं यत्र गत्वा न जायते  ।
ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च ईश्वरः शिव एव च  ॥ ४.३०४ ॥
एतेऽत्र समतां यान्ति अन्यथा तु पृथक्पृथक् ।
तस्मिन्समुच्चरेन्नादं यावच्छक्तौ लयं गतः  ॥ ४.३०५ ॥
शक्तिमध्यगतो नादः शक्त्यात्मा तु विधीयते  ।
सर्वं शक्तिमयं तत्र सर्वं समरसीभवेत् ॥ ४.३०६ ॥
तदूर्ध्वं व्यापिनीं प्राप्य सर्वं तन्मयतां व्रजेत् ।
समन्ताद्व्याप्नुयाद्यस्माद्व्यापिनीत्यभिधीयते  ॥ ४.३०७ ॥
तदूर्ध्वं समनां व्याप्य तन्मयत्वं व्रजेत्पुनः  ।
सा च सर्वगता ज्ञेया सामरस्येन संस्थिता  ॥ ४.३०८ ॥
षष्ठं समरसं त्यक्त्वा सप्तमं तु ततो व्रजेत् ।
तं प्राप्य तन्मयत्वं हि नात्र कार्या विचारणा  ॥ ४.३०९ ॥
स च सर्वेषु भूतेषु भावतत्वेन्द्रियेषु च  ।
स्थावरं जङ्गमं चैव चेतनाचेतनस्थितम्  ॥ ४.३१० ॥
अध्वानं व्याप्य सर्वं तु सामरस्येन संस्थितः  ।
प्रसह्य चञ्चलीत्येव योगिनामपि यन्मनः  ॥ ४.३११ ॥
यस्य ज्ञेयमयो भावः स्थिरः पूर्णः समन्ततः  ।
मनो न चलते तस्य सर्वावस्थागतस्य तु  ॥ ४.३१२ ॥
यत्र यत्र मनो याति ज्ञेयं तत्रैव चिन्तयेत् ।
चलित्वा यास्यते कुत्र सर्वं शिवमयं यतः  ॥ ४.३१३ ॥
विषयेषु च सर्वेषु इन्द्रियार्थेषु च स्थितः  ।
यत्र यत्र निरूप्येत नाशिवं विद्यते क्वचित् ॥ ४.३१४ ॥
एवां समरसं ज्ञात्वा नासौ मुह्येत्कदाचन  ।
यस्यैवं सर्वतो भावः सोऽपि सर्वगतो भवेत् ॥ ४.३१५ ॥
एवं समरसः प्रोक्तो विषुवत्तु निबोध मे  ।
प्रथमं प्राणविषुवन्मात्रं ज्ञेयं द्वितीयकम्  ॥ ४.३१६ ॥
तृतीयं नाडिविषुवत्प्रशान्तं च चतुर्थकम्  ।
पञ्चमं शक्तिविषुवत्षष्ठं वै काल उच्यते  ॥ ४.३१७ ॥
सप्तम तत्त्वविषुवत्प्रविभागस्त्वथोच्यते  ।
आत्मानं च मनः प्राणे संयोज्य विषुवद्भवेत् ॥ ४.३१८ ॥
प्राणे विषुवदाख्यातं मान्त्रं विषुवदुच्यते  ।
मन्त्रमुच्चारयेत्तावद्यावन्नान्यमना भवेत् ॥ ४.३१९ ॥
परापरविभागेन मन्त्रात्मा तु तदुच्यते  ।
मान्त्रं विषुवदित्युक्तं नाडिस्थं तन्निबोध मे  ॥ ४.३२० ॥
सर्वासामेव नाडीनां मध्ये या संव्यवस्थिता  ।
सुषुम्ना नाम सा ज्ञेया नाभेः शक्त्या शिवं गता  ॥ ४.३२१ ॥
तत्र प्रवाहयेन्नादं नाडीविषुवदुच्यते  ।
प्रशान्तं विषुवच्चैवमधुना कथयामि ते  ॥ ४.३२२ ॥
अयने षडङ्गुलश्चारः कारणान्यङ्गुलेऽङ्गुले  ।
तान्यधस्तात्परित्यज्य कारणानि षडेव तु  ॥ ४.३२३ ॥
सप्तमे तु प्रशान्तं वै प्रशान्तेन्द्रियगोचरम्  ।
प्रशान्तः स्तिमितो ज्ञेयः स्तिमितो निश्चलः स्मृतः  ॥ ४.३२४ ॥
निश्चलो निस्तरङ्गश्च स्थिरः पूर्णः समन्ततः  ।
एवंभावं समास्थाय दीक्षा कार्या तु दैशिकैः  ॥ ४.३२५ ॥
एतत्प्रशान्तविषुवत्शक्त्युपाधिं निबोध मे  ।
शक्तिमध्यगतो नादो नादोर्ध्वं च चरेद्यदा  ॥ ४.३२६ ॥
तावत्तु शक्तिविषुवत्कालाख्यं तु निबोध मे  ।
तुटिः षोडशका या तु प्राणान्ते संव्यवस्थिता  ॥ ४.३२७ ॥
कालो भ्रूक्षेपमात्रस्तु तत्रान्ते कीर्तितो मया  ।
तं परापरभागेन पुनरेव त्रिधा कुरु  ॥ ४.३२८ ॥
अपरः षोडशो यावत्कालः सप्तदशः परः  ।
परापरस्तु यः कालः स प्रियेऽष्टादशः प्रभुः  ॥ ४.३२९ ॥
प्राण एवं त्रिधा कालं कृत्वा चैव त्यजेत्पुनः  ।
अपरः शक्तिमूर्धस्थो व्यापिन्यां च द्वितीयकः  ॥ ४.३३० ॥
तृतीयः समनास्थाने तत्कालविषुवत्स्मृतम्  ।
एतत्षष्ठं समाख्यातं सप्तमं तात्व्वमुच्यते  ॥ ४.३३१ ॥
उन्मना परतो देवि तत्रात्मानं नियोजयेत् ।
तस्मिन्युक्तस्ततो ह्यात्मा तन्मयश्च प्रजायते  ॥ ४.३३२ ॥
तत्त्वाख्यं विषुवद्देवि सर्वेषां परतः स्थितम्  ।
विषुवदेवंविधं ज्ञात्वा को न मुच्येत बन्धनात् ॥ ४.३३३ ॥
विषुवत्ते समाख्यातं पदार्थभेदनं शृणु  ।
त्यागं चानुभवं चैव योजनं च परे पदे  ॥ ४.३३४ ॥
पदार्थैकादशी ज्ञेया उन्मनान्तः परो भवेत् ।
भेदयेज्ज्ञानशूलेन ज्ञानं ज्ञेयस्य ज्ञापकम्  ॥ ४.३३५ ॥
ज्ञापकं बोधमतुलं दीपवद्योतनं यतः  ।
दीपहस्तो यथा कश्चिद्द्रव्यमालोक्य चाहरेत् ॥ ४.३३६ ॥
एवं ज्ञानेन च ज्ञेयं तस्मिन् कुर्यात्तु संस्थितम्  ।
ज्ञानं वै लक्षणं प्रोक्तं ज्ञेयतत्वस्य सुव्रते  ॥ ४.३३७ ॥
लक्षणं गुण आख्यातः कला तत्त्वस्य सर्वदा  ।
न गुणेन विना तत्त्वं न तत्त्वेन विना गुणः  ॥ ४.३३८ ॥
गुणं गृह्णन्ति सर्वत्र न तत्त्वं गृह्यते क्वचित् ।
गृह्यते ह्यनुमानेन प्रत्यक्.आनुभवेन च  ॥ ४.३३९ ॥
अर्थिप्रत्यर्थिभावेन आगमेन तु लभ्यते  ।
आगमो ज्ञानमियुक्तमनन्ताः शास्त्रकोटयः  ॥ ४.३४० ॥
शास्त्रं शब्दात्मकं सर्वं शब्दो हंसः प्रकीर्तितः  ।
हंसयोगः पुराख्यातः मात्रासंख्या त्वथोच्यते  ॥ ४.३४१ ॥
मात्रायोगो यथा चास्य प्रमाणं हृदयादिस्.उ  ।
नाभेरूर्ध्वं वितस्त्यन्ते कण्ठाधस्तात्षडङ्गुले  ॥ ४.३४२ ॥
हृदयं मध्यदेशे तु चतुरङ्गुलसंमितम्  ।
चतुर्विंशतितत्त्वैस्तु ब्रह्मा तत्र व्यवस्थितः  ॥ ४.३४३ ॥
कण्ठमष्टाङ्गुलं विद्धि विष्णुस्तत्र व्यवस्थितः  ।
तत्त्वाष्टकेन संयुक्तः तदूर्ध्वं चतुरङ्गुलम्  ॥ ४.३४४ ॥
मायातत्त्वं समाश्रित्य रुद्रस्तालुतले स्थितः  ।
अङ्गुलद्वयमानं तु भ्रुवोर्मध्यं प्रकीर्तितम्  ॥ ४.३४५ ॥
तत्रेश्वरः स्थितो देवि तत्त्वद्वयसमन्वितः  ।
एकादशाङ्गुले चैव मूर्ध्वं देवः सदाशिवः  ॥ ४.३४६ ॥
तत्त्वद्वयसमायुक्तो यावद्ब्रह्मबिलं गतः  ।
तदूर्ध्वैकाङ्गुला शक्तिः शिवस्तत्र व्यवस्थितः  ॥ ४.३४७ ॥
त्वक्छेषे व्यापिनी प्रोक्ता समना चोन्मना ततः  ।
तत्परं तु परं तत्त्वं प्रमाणपरिवर्जितम्  ॥ ४.३४८ ॥
मात्रासंख्या च योगश्चाधुना हंसस्य कथ्यते  ।
अकारश्च हकारश्च द्वावेतावेकतः स्थितौ  ॥ ४.३४९ ॥
विभक्तिर्नानयोरस्ति मारुताम्बरयोरिव  ।
एकमात्रः स विज्ञेयो हृदयात्संप्रवर्तते  ॥ ४.३५० ॥
उकारस्तु द्विमात्रो वै कण्ठस्थाने समुच्चरेत् ।
त्रिमात्रस्तु मकारो वै तालुमध्यगतश्चरेत् ॥ ४.३५१ ॥
बिन्दुश्चैवार्धमात्रस्तु मात्रार्धं हि स उच्यते  ।
भ्रुवोर्मध्ये स उच्चारस्तस्य देवि विधीयते  ॥ ४.३५२ ॥
तच्छेषाच्चार्धचन्द्रस्तु पादमात्रस्त्वसौ भवेत् ।
निरोधी चार्धपादस्तु ललाटान्ते समुच्चरेत् ॥ ४.३५३ ॥
नादः षोडशकांशस्तु मूर्धान्तं यावदुच्चरेत् ।
द्वात्रिंशदंशा शक्तिस्तु षट्त्रिंशान्ते समुच्चरेत् ॥ ४.३५४ ॥
व्यापिनी चतुःषष्ट्यंशा शक्तेस्तु परतःस्थिता  ।
समना चोन्मना चोर्ध्वममात्रः परमोऽव्ययः  ॥ ४.३५५ ॥
मात्रासंख्या च योगश्च प्रमाणं परिकीर्तितम्  ।
एवं ज्ञात्वा वरारोहे पदार्थान् भेदयेत्ततः  ॥ ४.३५६ ॥
भेदयेन्मत्रशूलेन मुद्राभावयुतेन च  ।
मन्त्रो वै ज्ञानशक्तिश्च मुद्रा चैव क्रियात्मिका  ॥ ४.३५७ ॥
भावश्च मन इत्युक्तं तन्मनो बुद्धिपूर्वकम्  ।
परश्च मनसा गम्य इच्छाशक्त्या त्वधिष्ठितः  ॥ ४.३५८ ॥
यत्र यत्र भवेदिच्छा ज्ञानं तत्र प्रवर्तते  ।
क्रियाकरणसंबन्धात्तत्त्वस्योच्चारणं भवेत् ॥ ४.३५९ ॥
क्रियाकरणहीनस्य न चैवोच्चारणं भवेत् ।
क्रिया करणभेदेन सा चैव त्रिविधा स्मृता  ॥ ४.३६० ॥
एकेनोच्चारयेत्तत्त्वं करणेन विचक्षणः  ।
नाडीश्चाथ द्वितीयेन द्वाराणि च निरोधयेत् ॥ ४.३६१ ॥
तृतीयं करणं दिव्यं कृत्वा वै तत्त्वमुच्चरेत् ।
पूरकं कुम्भकं कृत्वा सर्वद्वाराणि रोधयेत् ॥ ४.३६२ ॥
गुदद्वारेण रुद्धेन रुद्धान्यत्र भवन्ति हि  ।
द्वारमेकं ततश्चोर्ध्वे प्रवहत्तद्विचिन्तयेत् ॥ ४.३६३ ॥
नाडयो ग्रन्थिपद्माश्च येऽधोमुखगताः प्रिये  ।
ते कुम्भकेन संरुद्धा विकसन्ति समन्ततः  ॥ ४.३६४ ॥
करणं तु ततः कृत्वा लक्षणं तस्य वै शृणु  ।
जिह्वा तु तालुके योज्या किंचिदूर्ध्वं न संस्पृशेत् ॥ ४.३६५ ॥
ईषत्प्रसार्य वक्त्रं तु किंचिदोष्ठौ न संस्पृशेत् ।
दन्तपङ्क्ती तथैवेह दृष्टिश्चाधोर्ध्ववर्जिता  ॥ ४.३६६ ॥
कायं समुन्नतं कृत्वा करणं दिव्यमुच्यते  ।
दिव्यं च करणं कृत्वा तत्त्वस्योच्चारणं कुरु  ॥ ४.३६७ ॥
कुम्भितश्चैव यः प्राणो रेचयेत्तं शनैः शनैः  ।
नाडयो ग्रन्थिपद्माश्च देहे याःसंव्यवस्थिताः  ॥ ४.३६८ ॥
रेचकेन समाक्षिप्ता ऊर्ध्वस्रोतो भवन्ति ते  ।
ततो वै ज्ञानशूलेन ग्रन्थीन्भिन्दन् समुच्चरेत् ॥ ४.३६९ ॥
भित्वा हृत्पद्मग्रन्थिं तु ततः शब्दः प्रजायते  ।
यदाकाशसमायोगात्घोषशब्दोपमो भवेत् ॥ ४.३७० ॥
कण्ठस्थो विरमेच्छब्दः कण्ठं प्राप्य वरानने  ।
भिन्दतः कण्ठदेशं तु शब्दो धुगधुगायते  ॥ ४.३७१ ॥
तालुमध्यगतः प्राणो यदा भवति सुव्रते  ।
बिन्दतस्तालुग्रन्थिं तु शब्दो घुमघुमायते  ॥ ४.३७२ ॥
एवं तेऽनुभवाः प्रोक्ताः प्राणे चरति सुव्रते  ।
त्रयस्तेऽष्टकलाः प्रोक्ता उपर्युपरितः क्रमात् ॥ ४.३७३ ॥
तिष्ठेत्स यत्र वै प्राण आत्मा तद्गतिमाप्नुयात् ।
तत्तद्रूपं भवेत्तस्य स्थानभावानुरूपतः  ॥ ४.३७४ ॥
भ्रुवोर्मध्यं यदा गच्छेत्स्फोटशब्दस्तु जायते  ।
बिन्दुं भेदयतो देवि शब्दो धुमधुमायते  ॥ ४.३७५ ॥
कपिर्वै नारिकीलेन आचार्यः सह बिन्दुना  ।
अभिन्नेन कुतो मोक्षं सबाह्याभ्यन्तरं प्रिये  ॥ ४.३७६ ॥
भित्वा बिन्दुं ततो देवि अर्धचन्द्रं विभेदयेत् ।
भिद्यतश्चार्धचन्द्रस्य ललाटे झिमिझिमायते  ॥ ४.३७७ ॥
अर्धचन्द्रं तु भित्त्वा वै भेदयेत्तु निरोधिनीम्  ।
तस्यास्तु भिद्यमानायाः शब्दः सिमिसिमायते  ॥ ४.३७८ ॥
स्थनत्रयमिदं देवि पञ्चपञ्चकलान्वितम्  ।
प्राणस्य चरतस्तत्र यस्मिन्स्थाने स तिष्ठति  ॥ ४.३७९ ॥
तत्तद्रूपो भवेदात्मा तां तां गतिमवाप्नुयात् ।
निरोधिनीं भेदयित्वा ततो नादं व्रजेद्बुधः  ॥ ४.३८० ॥
वंशशब्दसमः शब्दस्तत्र सूक्ष्मः प्रजायते  ।
भेदयेन्नादसंस्थानं ब्रह्मरन्ध्रं सुदुर्भिदम्  ॥ ४.३८१ ॥
भिद्यतो ब्रह्मरन्ध्रस्य शब्दः शुमशुमायते  ।
शक्तिमध्यगतः प्राणो वंशनादान्तसंनिभः  ॥ ४.३८२ ॥
तां वै तु भेदयेच्छक्तिं दुर्भेद्यां सर्वयोगिनाम्  ।
भिद्यते च यदा शक्तिः शान्तः शुमशुमस्ततः  ॥ ४.३८३ ॥
शक्तिं भित्वा ततो देवि यच्छेषं व्यापिनी भवेत् ।
अनुभावो बवेत्तत्र स्पर्शो यद्वत्पिपीलिका  ॥ ४.३८४ ॥
स्थानत्रयमिदं देवि पञ्चपञ्चकलान्वितम्  ।
यत्र यत्र चरेत्प्राणस्तत्तद्रूपमवाप्नुयात् ॥ ४.३८५ ॥
यत्र यत्रावतिष्ठेत तां तां गतिमवाप्नुयात् ।
तस्माद्वै सुप्रयत्नेन भित्वा याति परां गतिम्  ॥ ४.३८६ ॥
भित्वा वै व्यापिनीं देवि समनायां मनस्त्यजेत् ।
मनसा तु मनस्त्यक्त्वा जीवः केवलतां व्रजेत् ॥ ४.३८७ ॥
जीवो वै केवलस्तत्र आत्मज्ञानक्रियान्वितः  ।
बन्धनाशेषनिर्मुक्तः सत्तामात्रस्वरूपकः  ॥ ४.३८८ ॥
समस्ताध्वपदातीतः शुद्धविज्ञानकेवलः  ।
गृहाणाति नापरं भावं न परं च शिवात्मकम्  ॥ ४.३८९ ॥
परापरविनिर्मुक्तः स्वात्मन्यात्मा व्यवस्थितः  ।
आत्मव्याप्तिर्भवेदेषा शिवव्याप्तिरतः परम्  ॥ ४.३९० ॥
बन्धनाशेषभावेन सर्वाध्वोपाधिवर्जिता  ।
अविदित्वा परं तत्त्वं शिवत्वं कल्पितं तु यैः  ॥ ४.३९१ ॥
त आत्मोपासकाः शैवे न गच्छन्ति परं शिवम्  ।
आत्मतत्त्वगतिं यान्ति आत्मतत्त्वानुरञ्जिताः  ॥ ४.३९२ ॥
तस्मादात्मा परित्याज्यो यदीच्छेच्छिवमात्मनः  ।
आत्मतत्त्वं ततस्त्याज्यं विद्यातत्वे नियोजयेत् ॥ ४.३९३ ॥
उन्मना सा तु विज्ञेया मनः संकल्प उच्यते  ।
संकल्पः क्रमतो ज्ञानमुन्मानं युगपत्स्थितम्  ॥ ४.३९४ ॥
तस्मात्सा तु परा विद्या यस्मादन्या न विद्यते  ।
विन्दते ह्यत्र युगपत्सार्वज्ञ्यादिगुणान् परान्  ॥ ४.३९५ ॥
वेदनानादिधर्मस्य परमात्मत्वबोधना  ।
वर्जना परमात्मत्वे तस्माद्विद्येति सोच्यते  ॥ ४.३९६ ॥
तत्रस्थो व्यञ्जयेत्तेजः परं परमकारणम्  ।
परस्मिंस्तेजसि व्यक्ते तत्रस्थः शिवतां व्रजेत् ॥ ४.३९७ ॥
सुप्रदीप्ते यथा वह्नौ शिखा दृश्येत चाम्बरे  ।
देहप्राणस्थितो ह्यात्मा तद्वल्लीयेत तत्पदे  ॥ ४.३९८ ॥
तद्वदेवाभिमानस्तु कर्तव्यो दैशिकोत्तमैः  ।
अहमेव परो हंसः शिवः परमकारणम्  ॥ ४.३९९ ॥
मत्प्राणे स तु पश्वात्मा लीनः समरसीगतः  ।
मन्त्रकरणक्रियायोगाद्योजयामि परे शिवे  ॥ ४.४०० ॥
एवं यो वेत्ति तत्त्वेन अग्निवद्देहमध्यतः  ।
यद्वद्वह्निशिखातीता तद्वद्योजयते परे  ॥ ४.४०१ ॥
तस्मिन्युक्तः परे तत्त्वे सार्वज्ञ्यादिगुणान्वितः  ।
शिव एको भवेद्देवि अविभागेन सर्वतः  ॥ ४.४०२ ॥
तत्त्वत्रयं परं ख्यातमपरं चाध्वमध्यगम्  ।
भेदनं तु पदार्थानां त्यागानुभवयोजनम्  ॥ ४.४०३ ॥
पूर्वोक्तं च इदं सर्वं ज्ञात्वा तत्त्वे नियोजयेत् ।
संक्षेपेण तु तत्त्वस्य व्याप्तिं शृणु सुरेश्वरि  ॥ ४.४०४ ॥
विद्यातत्त्वास्पदं बद्ध्वा बिन्दुतत्त्वासने स्थितः  ।
नादशक्तितनुश्चैव व्यापिनीकरणान्वितः  ॥ ४.४०५ ॥
सर्वज्ञत्वावबोधेन समनान्तश्चरा तु सा  ।
त्रितत्वं यत्परं प्रोक्तं तेन चापूरिता तनुः  ॥ ४.४०६ ॥
अपरा सा तनुः स्थूला षट्विंशत्तत्त्वकल्पिता  ।
तत्त्वत्रयं परं यच्च सर्वतत्त्वाध्ववर्जितम्  ॥ ४.४०७ ॥
तेन चापूरिताशेषं सा तत्त्वाध्वपरा तनुः  ।
एवमाचरते यस्तु आचारं तु शिवात्मकम्  ॥ ४.४०८ ॥
शिवेन सहचारित्वादाचार्यस्तेन चोच्यते  ।
तस्य दर्शनसंभाषास्पर्शनात्स्मरणादपि  ॥ ४.४०९ ॥
भवत्येवैश्वरी व्याप्तिर्न भवेत्तदधोगतिः  ।
तेन संयोजितो जन्तुः ब्रह्महापि शिवो भवेत् ॥ ४.४१० ॥
ततस्तेन समो नास्ति जगत्यस्मिंश्चराचरे  ।
शिव आचार्यरूपेण लोकानुग्रहकारकः  ॥ ४.४११ ॥
तस्मान्न मानवीं बुद्धिं कारयेद्देशकं प्रति  ।
आचार्यस्य च मन्त्रस्य शिवज्ञाने शिवस्य च  ॥ ४.४१२ ॥
नानात्वं नैव कुर्वन्ति विद्येशाश्चक्रनायकाः  ।
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्रा वै वीरवन्दिते  ॥ ४.४१३ ॥
आचार्यत्वे नियुक्ता ये ते सर्वे तु शिवाः स्मृताः  ।
अन्यथा प्राक्स्वरूपेण ये पश्यन्ति नराधमाः  ॥ ४.४१४ ॥
नरके ते प्रपच्यन्ते सादाख्यं वत्सरत्रयम्  ।
न तेन सह संभाषा कर्तव्या तु शिवार्थिना  ॥ ४.४१५ ॥
कृत्वा संभाषणं तेन नरकं सोऽपि गच्छति  ।
तस्माच्छिवसमाः सर्वे द्रष्टव्या मुक्तिमिच्छता  ॥ ४.४१६ ॥
भुक्तिमुक्तिफलावाप्तिर्भवत्येव तदाज्ञया  ।
आचार्यः स्वजानानां च कुलकोटिसहस्रशः  ॥ ४.४१७ ॥
ज्ञानज्ञेयपरिज्ञानात्समस्तास्तारयिष्यति  ।
एवमुक्तविधानज्ञो भावज्ञश्चापि दैशिकः  ॥ ४.४१८ ॥
पूर्णाहुत्यैकयैवासौ पशून्योजयते परे  ।
पूर्णाहुतिप्रयोगं तु कथयाम्यधुना तव  ॥ ४.४१९ ॥
ऊर्ध्वकाय ऋजुग्रीवः समपादो व्यवस्थितः  ।
नाभिस्थाने स्रुचो मूलमुत्तानाग्रमुखं समम्  ॥ ४.४२० ॥
स्रुच्युपरि स्रुवं देवि कृत्वा चैवमधोमुखम्  ।
पुष्पं दत्त्वा स्रुगग्रे तु दर्भेण सहितौ करौ  ॥ ४.४२१ ॥
मुष्टिना चैव हस्ताभ्यां गृहीत्वा यत्नतोऽपि च  ।
अग्रतो दक्षिणं हस्तं वामं वै पृष्टतः प्रिये  ॥ ४.४२२ ॥
मुष्टिभ्यां संगृहीत्वा वै उत्तानकरयोगतः  ।
ततो घृतेन संप्लाव्य अभिमानं तु कारयेत् ॥ ४.४२३ ॥
अहमेव परं तत्त्वं परापरविभागतः  ।
तत्त्वमेकं हि सर्वत्र नान्यं भावं तु कारयेत् ॥ ४.४२४ ॥
यत्कुम्भेऽध्वात्र विन्यस्तः षट्प्रकारो वरानने  ।
मण्डलेऽग्नौ शिशोरन्तः साधारणविकल्पितः  ॥ ४.४२५ ॥
स्रुच्यध्वानं तमारोप्य प्राणस्थं नाडिमध्यगम्  ।
प्राणधारे समीकृत्य स्रुचा धारां विनिक्षिपेत् ॥ ४.४२६ ॥
वसुधारप्रयोगेण प्रक्षिपेज्जातवेदसि  ।
नाभिस्थाने स्रुचो मूलं नयन्नासान्तगोचरम्  ॥ ४.४२७ ॥
यथा यथा त्यजेद्धारां तथा प्राणं समुच्चरेत् ।
प्राणोऽपि वर्णतां याति षड्विधाध्वमयस्तु सः  ॥ ४.४२८ ॥
षड्विधेध्वनि नातोऽन्यः प्रमेयो विद्यते क्वचित् ।
तस्मान्मान्त्रे परामर्शे हेयोपादेयतः स्थिताः  ॥ ४.४२९ ॥
वर्णैः कारणषट्कं तु षट्त्यागात्सप्तमे लयः  ।
अकारश्च उकारश्च मकारो बिन्दुरेव च  ॥ ४.४३० ॥
अर्धचन्द्रो निरोधी च नादश्चैवोर्ध्वगामिनी  ।
शक्तिश्च व्यापिनी ह्येताः समना च ततः परम्  ॥ ४.४३१ ॥
समनान्तं वरारोहे पाशजालमनन्तकम्  ।
कारणैः षड्भिराक्रान्तं मन्त्रस्थं हेयलक्षणम्  ॥ ४.४३२ ॥
अत्र पाशोपरि ह्यात्मा व्योमवद्बिन्दु[च्चित्सु]निर्मलः  ।
शिवतत्त्वगुणामोदाच्छिवधर्मावलोककः  ॥ ४.४३३ ॥
पाशावलोकनं त्यक्त्वा स्वरूपालोकनं हि यत् ।
आत्मव्याप्तिर्भवेदेषा शिवव्याप्तिस्ततोऽन्यथा  ॥ ४.४३४ ॥
सर्वज्ञ्यादिगुणा येऽर्था व्यापकान्भावयेद्यदा  ।
शिवव्याप्तिर्भवेदेषा चैतन्ये हेतुरूपिणी  ॥ ४.४३५ ॥
अतो धर्मिस्वभावो हि शिवः शान्तश्च पठ्यते  ।
उन्मनाश्च मनोग्राह्यः आत्मबोधे स्थितोन्मनाः  ॥ ४.४३६ ॥
व्यापारं मानसं त्यक्त्वा बोधरूपेण योजयेत् ।
तदा शिवत्वमायाति पशुर्मुक्तो भवार्णवात् ॥ ४.४३७ ॥
परे चैव नियुक्तस्य स्रुवमापूरयेत्पुनः  ।
स्रुचो रन्ध्रेण तद्द्रव्यं यावद्वह्नौ प्रयुज्यते  ॥ ४.४३८ ॥
बहिस्थां कुम्भकं तावत्परे तत्त्वे तु भावयेत् ।
बहिर्निरोधभावेन सामरस्यं शिवेन च  ॥ ४.४३९ ॥
अन्यथा न भवेद्देवि नदीवेग इवार्णवे  ।
स्थितः स सागरेद्भिस्तु सिन्धुः समरसीभवेत् ॥ ४.४४० ॥
पुनर्विभागं नाप्नोति तथात्मा तु शिवार्णवे  ।
स्रुचस्तु पूरणं यावत्तावत्कालं समादिशेत् ॥ ४.४४१ ॥
अनेनैव तु कालेन बहिः कुम्भकवृत्तिना  ।
आत्मा समरसत्वेन शिवीभवति सर्वगः  ॥ ४.४४२ ॥
गुणानापादयेत्पश्चात्षटङ्गपरिमाहुतीन्  ।
यथा नृपत्वे संप्राप्ते कलशैश्चाभिषिच्यते  ॥ ४.४४३ ॥
वन्दिभिश्च गुणास्तेऽपि ख्याप्यन्ते वसुधातले  ।
तथा शिवत्वे संप्राप्ते गुणानापादयेद्बुधः  ॥ ४.४४४ ॥
सर्वज्ञो वै भव स्वाहा परितृप्तस्तथैव च  ।
अनादिबोधो भव च ततः स्वातन्त्र्यशक्तिकः  ॥ ४.४४५ ॥
तथा त्वलुप्तशक्तिश्चानन्तशक्तिस्ततः पुनः  ।
गुणानापाद्य सर्वांस्तान्मूलमन्त्रमनुस्मरेत् ॥ ४.४४६ ॥
ओंहूमात्मपदोपेतं सर्वज्ञायेत्यपश्चिमम्  ।
स्वाहाकारप्रयोगेण आहुतीः प्रतिपादयेत् ॥ ४.४४७ ॥
तिस्रः पञ्च दशैका वा तिलैर्वाथ घृतेन वा  ।
दद्यात्ततोऽभिषेकं तु मूलमन्त्रेण सुव्रते  ॥ ४.४४८ ॥
परं शक्त्यमृतं क्षोभ्य शिष्यमूर्ध्नि निपातयेत् ।
तुर्यद्वारं विशेत्तद्धि सबाह्याभ्यन्तरं स्मरेत् ॥ ४.४४९ ॥
मन्त्रशक्तिभिरुग्राभिः शेषनिर्दहनादिभिः  ।
शरीरं शोष्यते ताभिस्तदर्थमभिषेचनम्  ॥ ४.४५० ॥
दीक्षानिर्वर्तनात्पूर्वं पुष्पं पाणौ प्रदापयेत् ।
दर्भं विमोचयित्वा च शिवाग्नौ कलशे गुरौ  ॥ ४.४५१ ॥
प्रदक्षिणत्रयं कृत्वा दण्डवन्निपतेद्भुवि  ।
कृतकृत्यः प्रहृष्टात्मा भवोत्तीर्णः सुनिर्मलः  ॥ ४.४५२ ॥
प्रोत्फुल्लनयनः शान्तस्तृप्तात्मानं तु भावयेत् ।
इयं नैर्वाणकी दीक्षा निर्बीजा वा सबीजिका  ॥ ४.४५३ ॥
येषां सबीजिका दीक्षा कुर्यात्तेष्वभिषेचनम्  ।
श्रुतशीलसमाचारान् देशकत्वे नियोजयेत् ॥ ४.४५४ ॥
अथाभिषेक आचार्ये शिवयोगादनन्तरम्  ।
पञ्चभिः कलशैर्भद्रे सितचन्दनलेपितैः  ॥ ४.४५५ ॥
शिवकुम्भवदभ्यर्च्य रत्नगर्भाम्बुपूरितैः  ।
ऋद्धिवृद्ध्यादिभिः पूतैरोषध्यक्षतपूरितैः  ॥ ४.४५६ ॥
सितपद्ममुखोद्गारैश्चूतपल्लवसंयुतैः  ।
पृथिव्यादीनि तत्त्वानि पञ्च पञ्चसु विन्यसेत् ॥ ४.४५७ ॥
कलशेषु महादेवि पुनश्चैव कला न्यसेत् ।
निवृत्त्याद्याः कलाः पञ्च तेषु चैवात्र विन्यसेत् ॥ ४.४५८ ॥
एकैककलशो व्याप्यो ह्यनन्तादिशिवान्तकः  ।
पूजयेद्भैरवं देवं सर्वसंभारकैः क्रमात् ॥ ४.४५९ ॥
षडङ्गावरणोपेतं मन्त्रसंधानसंयुतम्  ।
भैरवेणाभिमन्त्रेत एकैकं कलशं प्रिये  ॥ ४.४६० ॥
अष्टोत्तरशतेनैव परतत्त्वमनुस्मरन्  ।
वारुण्यां सौम्ययम्यायमेन्द्र्यामैश्यां तथैव च  ॥ ४.४६१ ॥
संपूज्यैवं विधानेन अभिषेकं समाचरेत् ।
यागहर्म्यस्य ऐशान्यां पीठं संकल्प्ययेबुधः  ॥ ४.४६२ ॥
तत्र मण्डलकं कृत्वा स्वस्तिकादिविभूषितम्  ।
वितानोपरिसंछन्नं ध्वजैश्च परिशोभितम्  ॥ ४.४६३ ॥
तत्रासनं न्यसेद्देवि श्रीपर्णीचन्दनोद्भवम्  ।
तत्रानन्तासनं न्यस्य मूर्तिभूतं शिशुं न्यसेत् ॥ ४.४६४ ॥
पूर्ववत्सकलीकृत्य ऐशान्यभिमुखं स्थितम्  ।
गन्धपुष्पादिनाभ्यर्च्य निर्भर्त्स्यः काञ्चिकौदनैः  ॥ ४.४६५ ॥
मृद्भस्मगोमयैः पिण्डैर्दूर्वाङ्कुरसमाश्रितैः  ।
सिद्धार्थदधितोयैश्च निराजनसमन्वितैः  ॥ ४.४६६ ॥
निर्भर्त्स्यैवं विधानेन अभिषेकं प्रदापयेत् ।
पृथिव्यादिघटासयिर्वा धामानुस्मृत्य सेचयेत् ॥ ४.४६७ ॥
क्रमाद्ध्यात्वा कलशेषु आचार्यः सुसमाहितः  ।
अभिषिक्तोऽन्यवासस्तु परिधाप्याचनेत्ततः  ॥ ४.४६८ ॥
प्रविश्य दक्षिणां मूर्तिं योगपीठं प्रकल्पयेत् ।
संस्थाप्य सकलीकृत्य अधिकारं प्रकल्पयेत् ॥ ४.४६९ ॥
उष्णीषं मुकुटाद्यांश्च छत्रं पादुकमासनम्  ।
हस्त्यश्वशिविकाद्यांश्च राजाङ्गानि ह्यशेषतः  ॥ ४.४७० ॥
करणीं कर्तरीं खटिकां स्रुक्स्रुवौ दर्भपुस्तकम्  ।
अक्षसूत्रादिकं दत्त्वा चतुराश्रमसंस्थिताः  ॥ ४.४७१ ॥
दीक्ष्यानुग्रहमार्गेण दीक्षा व्याख्या त्वया सदा  ।
अद्यप्रभृति कर्तव्येत्यधिकारः शिवाज्ञया  ॥ ४.४७२ ॥
उत्थाप्य हस्तौ संगृह्य मण्डले तु प्रवेशयेत् ।
जानुभ्यां धरणीं गत्वा संपूज्य भैरवं ततः  ॥ ४.४७३ ॥
विज्ञाप्य भगवन्नेवमभिषिक्तस्त्वदाज्ञया  ।
आचार्यपदसंस्थेन तवानुज्ञाविधायिना  ॥ ४.४७४ ॥
कर्तव्यं यत्तदायातमधिकारं तु देशके  ।
शिवतत्त्वार्थकथनं शिवस्य पुरतः स्हितः  ॥ ४.४७५ ॥
निर्गत्य भवनादगनौ कलाध्वानं तु होमयेत् ।
मन्त्रतर्पणकं कृत्वा कलानां पञ्च चाहुतीः  ॥ ४.४७६ ॥
पञ्च पञ्चसु सर्वासु हुत्वा पूर्णाहुतिं गुरुः  ।
अर्घपूजादिकं कृत्वा प्रणम्य ख्यापयेत्प्रभोः  ॥ ४.४७७ ॥
अभिषिक्तो मयाचार्यस्तदर्थं मन्त्रतर्पणम्  ।
हृदाद्यैः पञ्चभिश्चाङ्गैर्दक्षिणं लाञ्छयेत्करम्  ॥ ४.४७८ ॥
दर्भोल्मुकं शिवाग्नौ तु कानीयस्यादि लाञ्छयेत् ।
पुष्पं पाणौ प्रदद्यात्तु मण्डलाग्नौ प्रपातयेत् ॥ ४.४७९ ॥
भैरवं कलशं चाग्निं नमस्कृत्य तु दण्डवत् ।
लब्धाधिकारो हृष्टात्मा दृष्टादृष्टफलान्वितः  ॥ ४.४८० ॥
स गुरुः शिवतुल्यस्तु शिवधामफलप्रदः  ।
शान्त्यन्ते भूतिदीक्षा च सदाशिवपदात्मिका  ॥ ४.४८१ ॥
शिवधर्मिण्यसौ ज्ञेया लोकधर्मिण्यतोण्यथा  ।
शिवधर्मिण्यसौ येषां साधकानां प्रकीर्तिता  ॥ ४.४८२ ॥
तेषां कृत्वाभिषेकं तु साधकत्वे नियोजयेत् ।
साधकस्याभिषेकोऽयं विद्यादीक्षात उत्तरः  ॥ ४.४८३ ॥
विद्यादीक्षा भवेत्सा तु वासनाभेदतः स्थिता  ।
कर्मभेदो न विद्येत सर्वत्राध्वनि संस्थितः  ॥ ४.४८४ ॥
कृतानि यानि कर्माणि सर्वाण्यध्वगतानि तु  ।
तानि संशोध्य विधिवत्कलापञ्चस्थितानि तु  ॥ ४.४८५ ॥
योजन्यवसरे भेदो विमर्शः साधकस्य तु  ।
प्रारब्दं कर्म पाश्चात्यं न चैकस्थं तु भावयेत् ॥ ४.४८६ ॥
साधकस्य तु भूत्यर्थं प्राक्कर्मैकं तु शोधयेत् ।
धाम प्रोच्चार्य सकलं सदाशिवतनौ न्यसेत् ॥ ४.४८७ ॥
विद्यादेहस्वरूपेण ध्यात्वा देवं सदाशिवम्  ।
पूर्णाहुतिप्रयोगेन अणिमादिगुणैर्युतम्  ॥ ४.४८८ ॥
अणिमादिगुणावाप्तौ मूलमन्त्रस्वसंज्ञया  ।
अष्टावेवाहुतीर्दत्त्वा अभिषिञ्चेत्तु साधकम्  ॥ ४.४८९ ॥
कलशैः पञ्चभिः कुर्यात्निवृत्याद्यास्त्रिषु न्यसेत् ।
शान्त्यतीतां पञ्चमे च शान्तिं पश्चाच्चतुर्थके  ॥ ४.४९० ॥
शान्त्या तु संपुटीकृत्य पृथिव्याद्यैश्च पञ्चभिः  ।
एकैककलशे पश्चात्साध्यमन्त्रं तु विन्यसेत् ॥ ४.४९१ ॥
विद्याङ्गैः सकलीकृत्य विद्याङ्गावरणं न्यसेत् ।
संमन्त्र्याष्टशतेनैव एकैकं कलशं ततः  ॥ ४.४९२ ॥
बहिर्मण्डलके न्यस्य आसनं प्रणवेन तु  ।
साधकं तत्र संस्थाप्य सकलीकरणं ततः  ॥ ४.४९३ ॥
निर्भत्स्य पूर्ववत्सर्वैः साध्यमन्त्रेण सेचयेत् ।
निवृत्यादित्रिभिः कुम्भैः स्नापयेत्पूर्वदिङ्मुखम्  ॥ ४.४९४ ॥
शान्त्यतीतं घटं पश्चाद्गृहीत्वा सेचयेच्छिशुम्  ।
शान्तिं पश्चात्तु गृह्णीयात्संपुटेनाभिषेचयेत् ॥ ४.४९५ ॥
साधकस्याभिषेकोऽयमनुलोमविलोमतः  ।
अभिषिच्य प्रवेश्यैनं दक्षिणां मूर्तिमास्थितम्  ॥ ४.४९६ ॥
प्रणवेनासनं दत्त्वा सकलीकरणं भवेत् ।
साधकस्याधिकारार्थमक्षमालादि कल्पयेत् ॥ ४.४९७ ॥
मन्त्रकल्पाक्षसूत्रं च खटिकां छत्रपादुके  ।
उष्णीषरहितं दत्वा प्रविश्य शिवसंनिधौ  ॥ ४.४९८ ॥
विज्ञाप्य परमेशानं साधकोऽयं मया कृतः  ।
भूयात्सिद्धिस्त्वदाज्ञातस्त्रिप्रकारस्य भक्तितः  ॥ ४.४९९ ॥
साध्यमन्त्रं ददेत्पश्चात्पुष्पोदकसमन्वितम्  ।
तस्य हस्ते समर्प्येत सिद्ध्यर्थं साधकस्य तु  ॥ ४.५०० ॥
प्रणम्योभौ गृहीत्वा तु मन्त्रं हृदि निवेशयेत् ।
प्रहृष्टवदनः शिष्यो गुरुश्चापि प्रहर्षवान्  ॥ ४.५०१ ॥
अग्न्यागारे सावधानौ तर्पयेन्मन्त्रसंहिताम्  ।
सहस्रं वा शतं वापि साध्यमन्त्रस्य तर्पणम्  ॥ ४.५०२ ॥
एवं संतर्पयित्वा तु पुष्पं पाणौ प्रदापयेत् ।
त्रिस्थं संपूज्य देवं तु ततोऽपि त्रिःप्रदक्षिणम्  ॥ ४.५०३ ॥
प्रणम्य भक्तियुक्तात्मा अणिमादिफलं लभेत् ।
उत्थाप्य साधकं ब्रूयात्समयान्पाहि यत्नतः  ॥ ४.५०४ ॥
दीक्षावसाने ते देवि श्रावणीया विपश्चिता  ।
एवं दीक्षां तु निर्वर्त्य सर्वदैव वरानने  ॥ ४.५०५ ॥
आत्मत्यागः प्रकर्तव्यो यथा भवति तच्छ्रुणु  ।
वैज्ञानकी प्राकृती वा आचार्यस्य यदृच्छया  ॥ ४.५०६ ॥
वैज्ञानिकीं सुसूक्ष्मां तु विधिनानेन कारयेत् ।
तिलाज्यादिसमायुक्ता अध्ववागीशिकल्पना  ॥ ४.५०७ ॥
कलाभिः पञ्चभिर्व्याप्तमध्वानं युगपन्न्यसेत् ।
पूजाहोमोपचाराद्यान् कृत्वात्मानं नियोजयेत् ॥ ४.५०८ ॥
शिष्यचैतन्यवत्योगादध्वानं युगपन्न्यसेत् ।
पुष्पाद्यैः पूजयित्वा तं योगार्थमाहुतित्रयम्  ॥ ४.५०९ ॥
गर्भधारित्वजनने अर्जने भोगतल्लये  ।
युगपद्धोमयेद्देवि मूलमन्त्रेण सुव्रतः  ॥ ४.५१० ॥
आहुतीनां त्रयं होम्यं प्रतिकर्म वरानने  ।
होतव्या निष्कृतिर्भिन्ना पञ्चस्थानकलात्मसु  ॥ ४.५११ ॥
शतमेकं तदर्थं वा निष्कृतिः परिकीर्तिता  ।
विश्लेषपाशच्छेदाद्ये धाम्नैव युगपद्धुतिः  ॥ ४.५१२ ॥
उद्धारे चात्मतत्त्वस्थे पूर्णाहुतिं तु पातयेत् ।
आत्मानं योजयेत्तत्त्वे शिवे परमकारणे  ॥ ४.५१३ ॥
गुणान् पूर्ववदापाद्य अमृतान्पूर्ववत्कुरु  ।
आत्मदीक्षा समाप्तौ तु प्रायश्चित्तनिवृत्तये  ॥ ४.५१४ ॥
अथ विज्ञानरूपेण सकृदुच्चारलक्षणा  ।
हेयोपादेयपाशानां युगपद्भैरवेण तु  ॥ ४.५१५ ॥
शाश्वती संस्थितिः पश्चात्सूक्ष्मदीक्षा प्रकीर्तिता  ।
विशेषपूजनं होमं यथाशक्ति प्रकल्पयेत् ॥ ४.५१६ ॥
वाद्यगीतसुनृत्याद्यैः स्तुतिभिः पूजयेद्धरम्  ।
त्रिः प्रदक्षिणमावर्त्य कलशाग्निसमण्डलम्  ॥ ४.५१७ ॥
अष्टाङ्गपतनं कृत्वा विज्ञपेत्परमेश्वरम्  ।
भगवन्पशुहेत्वर्थं येन्मयावाहितो भवान्  ॥ ४.५१८ ॥
तत्क्षन्तव्यं सदा देव विधिस्थस्य मम प्रभो  ।
विधिन्यूनमकामस्य पूजा शास्तोदिता यथा  ॥ ४.५१९ ॥
न भवेदतिभूयिष्ठा प्राकृतैर्द्रव्यसंचयैः  ।
अवलम्ब्य भक्तिमात्रं विधानं यत्कृतं मया  ॥ ४.५२० ॥
तत्सर्वं सफलं मेऽस्तु सुप्रसन्ने विभो त्वयि  ।
प्रसन्नवदनो हृष्टो वरं दत्तं विभावयेत् ॥ ४.५२१ ॥
उपविश्य ततो यागं संहरेत क्रमात्प्रिये  ।
अग्रं संप्रार्थ्य गृह्णीयात्स्थापयेच्चास्त्ररक्षितम्  ॥ ४.५२२ ॥
विशेषपूजनं चार्धं प्रणिपातं ततः पुनः  ।
निरोधार्धं ततो गृह्य अर्धं सव्यापसव्यतः  ॥ ४.५२३ ॥
दत्वा विसर्जयेद्देवं धाममन्त्रमनुस्मरन्  ।
आत्मनो रेचकं कृत्वा पुष्पं देवाय नि.क्षिपेत् ॥ ४.५२४ ॥
संहारिण्या च संगृह्य मन्त्रान् पार्श्वव्यवस्थितान्  ।
विद्युद्वच्चलितान् ध्यात्वा धामदेहे तु विन्यसेत् ॥ ४.५२५ ॥
विद्यादेहं भैरवस्य तल्लीनं बिन्दुविग्रहे  ।
बिन्दुं तु नादशक्तिस्थं शक्तिरूपं तु ग्राहयेत् ॥ ४.५२६ ॥
शक्तिरूपं व्यपकेन प्रणवोभयसंपुटम्  ।
संहारिण्या तु संगृह्य द्वादशाते तु योजयेत् ॥ ४.५२७ ॥
पूरकेण हृदि न्यस्य स्वस्थानस्थं तु भावयेत् ।
सकलं निष्कलं रूपं तथा सकलनिष्कलम्  ॥ ४.५२८ ॥
भिन्नावस्थं तु मन्त्रेषु हृत्स्थं तत्संस्मरेत्प्रिये  ।
विसर्जनविधिर्ह्येवमग्नावेवं प्रपूजयेत् ॥ ४.५२९ ॥
अष्टोत्तरशतं हुत्वा पूर्णाहुतिं प्रपातयेत् ।
अर्धामाचमनं दत्वा प्रणिपत्य क्षमापयेत् ॥ ४.५३० ॥
मण्डलस्थप्रयोगेन रेचकापूरकेण तु  ।
संगृह्य मन्त्रसंघातं यथास्थानं प्रकल्पयेत् ॥ ४.५३१ ॥
जागरयेत्तदाग्निं तु नित्यकर्मनिमित्ततः  ।
निर्माल्यनयनं कुर्याद्रजांस्यपहरेत्प्रिये  ॥ ४.५३२ ॥
ततः प्रविश्य वसुधां प्रोक्षयेत्तं शिवाम्भसा  ।
बहिर्निर्गत्य भूतानां बलिकर्म तु पूर्ववत् ॥ ४.५३३ ॥
आचम्य सकलीकृत्य लिङ्गिनस्तर्पयेत्ततः  ।
गुरुं संपूजयेच्छिष्यो यथाविभवविस्तरैः  ॥ ४.५३४ ॥
देशाध्यक्षो ग्रामशतं मण्डलेशस्तदर्धकम्  ।
शतभुक्पञ्च वै दद्याद्ग्रामं विंशतिभुक्तथा  ॥ ४.५३५ ॥
दद्यात्तु ग्रामभुक्क्षेत्रं क्षेत्रभोक्ता तु विंशतिम्  ।
येन येन गुरुस्तुष्येत्तत्सर्वं विनिवेदयेत् ॥ ४.५३६ ॥
ततस्त्वनृणतां याति वित्तशाठ्यविवर्जितः  ।
ततस्तु समयाञ्श्राव्यस्तन्त्रे भैरवनिर्गते  ॥ ४.५३७ ॥
चरुकं प्राशयेत्पश्चाच्चुम्बकः साधकैः सह  ।
वाङ्निरुद्धः प्रसन्नात्मा पृथक्पात्रव्यवस्थितः  ॥ ४.५३८ ॥
अनुक्रमेण दातव्यः ततः सिद्धिमवाप्नुयात् ।
अनेनैव विधानेन दीक्षिता ये वरानन्ते  ॥ ४.५३९ ॥
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्रश्चान्येऽथवा प्रिये  ।
सर्वे ते समधर्माणः शिवधर्मे नियोजिताः  ॥ ४.५४० ॥
सर्वे जटाधराः प्रोक्ता भस्मोद्धूलितविग्रहाः  ।
एकपङ्क्तिभुजः सर्वे समयिनस्तु वरानने  ॥ ४.५४१ ॥
पुत्रकाणां भवेदेका साधकानां तथा भवेत् ।
चुम्बकानां भवेदेका न प्राग्जातिविभेदतः  ॥ ४.५४२ ॥
एकैव सा स्मृता जातिर्भैरवीया शिवाव्यया  ।
तन्त्रमेतत्समाश्रित्य प्राग्जातिं न ह्युदीरयेत् ॥ ४.५४३ ॥
पुत्रकाणां साधकानां तथा समयिनामपि  ।
प्राग्जात्युदीरणाद्देवि प्रायश्चित्ती भवेन्नरः  ॥ ४.५४४ ॥
दिनत्रयं तु रुद्रस्य पञ्चाहं केशवस्य च  ।
पितामहस्य पक्षैकं नरके पच्यते तु सः  ॥ ४.५४५ ॥
अविवेकी भवेत्तस्माद्यदीच्छेदुत्तमां गतिम्  ।
अविवेकेन देवेशि सिद्धिर्मुक्तिर्ध्रुवं भवेत् ॥ ४.५४६ ॥

स्वच्छन्दतन्त्रे चतुर्थः पटलः


पञ्चमः पटलः

कलादीक्षा सुरेशान कथिता परमेश्वर  ।
तत्त्वदीक्षा समासेन कथयस्व प्रसादतः  ॥ ५.१ ॥
समासात्कथयिष्यामि त्वत्प्रियार्थं वरानने  ।
षट्त्रिंशत्तत्त्वमुख्यानि यथा शोध्यानि पार्वति  ॥ ५.२ ॥
पृथिव्यादिशिवान्तानि स्वव्याप्त्यानुगुणैः सह  ।
यथा शुद्ध्यान्ति देवेशि तथा ते कथयाम्यहम्  ॥ ५.३ ॥
विद्याराजस्य ये वर्णा नवसंख्योपलक्षिताः  ।
वाचकास्ते च तत्त्वानां कथयाम्यनुपूर्वशः  ॥ ५.४ ॥
धरित्र्यादिप्रधानान्तमूकारो वाचकः स्मृतः  ।
पुरुषस्य यकारो वै रागतत्त्वान्वितस्य च  ॥ ५.५ ॥
Cf. णिश्वास, उत्तर १:७--८
नियामिकां वकारेण विद्यातत्त्वसमन्विताम्  ।
कालं कलां लकारेण कल्पयेत्तु वरानने  ॥ ५.६ ॥
मायातत्त्वं मकारेण विद्यातत्त्वं क्षकारतः  ।
रेफेण चैश्वरं तत्त्वं हकारेण सदाशिवः  ॥ ५.७ ॥
प्रणवेन तथा शक्तिर्न्यसितव्या वरानने  ।
व्यापिनीं समनां चोर्ध्वं तत्रैव तु विशोधयेत् ॥ ५.८ ॥
शोधयित्वा क्रमेणैव मूलमन्त्रेण सुव्रते  ।
योज्य आत्मा परे तत्त्वे उन्मनातीतसर्वगे  ॥ ५.९ ॥
निराभासे परे शान्ते ईशाने चाव्यये त्वजे  ।
षट्त्रिंशत्तत्त्वमाख्यातं नवतत्त्वं प्रचक्ष्महे  ॥ ५.१० ॥
प्रकृतिः पुरुषश्चैव नियतिः काल एव च  ।
माया विद्या तथेशश्च सदाशिवशिवौ तथा  ॥ ५.११ ॥
शोधयित्वा तु विधिवद्व्याप्त्यात्मानं नियोजयेत् ।
पञ्चतत्त्वी यदा शोध्या वक्त्रमन्त्रास्तु वाचकाः  ॥ ५.१२ ॥
धरित्र्यादि खपर्यन्तं शोधयेत्तत्क्रमेण तु  ।
कलानां यावती व्याप्तिस्तत्त्वानां तावदेव हि  ॥ ५.१३ ॥
त्रितत्त्वमधुना वक्ष्ये यथा शोध्यं वरानने  ।
अकार आत्मतत्त्वस्य वाचकः परिकीर्तितः  ॥ ५.१४ ॥
मायान्तं तद्विजानीयात्विद्याख्यस्याप्युकारकः  ।
सकलावधि तज्ज्ञेयं शिवस्य तु मकारकः  ॥ ५.१५ ॥
खस्वरः खस्वरूपस्य शिवतत्त्वस्य वाचकः  ।
शोधयित्वा क्रमेणैव परे तत्त्वे नियोजयेत् ॥ ५.१६ ॥
तत्त्वदीक्षा समाख्याता चतुर्भेदव्यवस्थिता  ।
परदीक्षां प्रवक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः  ॥ ५.१७ ॥
विद्याराजे तु ये वर्णा नवसंख्योपलक्षिताः  ।
पृथग्भेदेन तेषां तु विन्यासं कथयामि ते  ॥ ५.१८ ॥
नवनाभं पुरं कृत्वा नवपद्मोपलक्षितम्  ।
नवहस्तं लिखेद्वेश्म अष्टपर्वाधिकं बुधः  ॥ ५.१९ ॥
सप्तभागीकृतं तत्तु दक्षिणोत्तरभाजितम्  ।
चतुरश्रं विभज्यादौ मत्स्यैश्चैवात्र चिह्नितम्  ॥ ५.२० ॥
कोष्ठकैकोनपञ्चाशत्सूत्रेण तु समालिखेत् ।
मध्यमे कोष्ठके सूत्रं द्वात्रिंशाङ्गुलसम्मितम्  ॥ ५.२१ ॥
समालिख्य महादेवि चतुर्भागविभाजिते  ।
प्रथमे कर्णिकां कुर्यात्केसराणि द्वितीयके  ॥ ५.२२ ॥
तृतीये दलसन्धींश्च दलाग्राणि चतुर्थके  ।
दिक्षु रेखाष्टकं दत्त्वा प्रतिदिक्षु तथैव च  ॥ ५.२३ ॥
भ्रामयेच्चतुरो वृत्तांश्चतुरङ्गुलसम्मितान्  ।
द्वाभ्यां प्रतिदिग्रेखाभ्यां मध्ये सूत्रं निधाप्य तत् ॥ ५.२४ ॥
सूत्राग्रं तु ततो भ्राम्यमर्धचन्द्रविधानतः  ।
मध्यसूत्रं च दातव्यं किञ्जल्कस्थं विपश्चिता  ॥ ५.२५ ॥
पूर्वपत्रं प्रसाध्यवमितराण्येवमेव हि  ।
केसराणि च संलिख्य चतुर्विंशतिसंख्यया  ॥ ५.२६ ॥
पत्राग्रतो न्यसेल्लेखां वर्तुलां तु सुशोभनाम्  ।
तस्यान्तं चतुरश्रं तु कर्तव्यं तत्प्रमाणतः  ॥ ५.२७ ॥
पूर्वं ब्रह्म प्रसाध्यं तु विषुवत्स्थेन हेलिना  ।
पूर्वपश्चात्ततं सूत्रं शङ्कुना साधयेत्प्रिये  ॥ ५.२८ ॥
द्वादशाङ्गुलमानेन मध्ये शङ्कुं प्ररोप्य तम्  ।
पार्श्वेषु भ्रामयेद्रेखां षोडशाङ्गुलसम्मिताम्  ॥ ५.२९ ॥
पूर्वाह्ने ग्राहयेच्छायामपरस्थां सुचिह्निताम्  ।
अपरस्थेन सूर्येण प्राक्छायां लाञ्छयेत्प्रिये  ॥ ५.३० ॥
ध्रुवेणोत्तरदक्षस्थां लाञ्छयेत्तु वरानने  ।
ततः समालिखेत्पद्ममष्टपत्रं सकर्णिकम्  ॥ ५.३१ ॥
दिक्कोष्ठकांश्च संगृह्य अष्टसंख्योपलक्षितम्  ।
शेषा लोप्या वरारोहे एकान्तरितयोगतः  ॥ ५.३२ ॥
पद्माष्टकं ततो दिक्षु बाह्ये द्वाराणि चालिखेत् ।
वीथ्यर्धसम्मितां देवि शोभां चैव प्रकल्पयेत् ॥ ५.३३ ॥
उपशोभां च तन्मानां कपोलान्तं समालिखेत् ।
तथा कण्ठं च तन्मानं द्वारमेतत्प्रकीर्तितम्  ॥ ५.३४ ॥
द्वाराष्टकविभागेन नवनाभं पुरं स्मृतम्  ।
स्नात्वा तु विधिवद्देवि प्रविशेद्भवनं गुरुः  ॥ ५.३५ ॥
पूर्वोक्तेन विधानेन सकलीकरणादिकम्  ।
ततः सम्पूजयेद्देवं भैरवं परमेश्वरम्  ॥ ५.३६ ॥
प्रणवेनासनं दत्त्वा शिवान्तं वरवर्णिनि  ।
मध्ये सम्पूजयेद्देवं स्वच्छन्दं परमेश्वरम्  ॥ ५.३७ ॥
पूर्वोक्तेन विधानेन अङ्गषट्कसमन्वितम्  ।
पत्राष्टके न्यसेद्वर्णान् पूर्वादीशांश्ततः क्रमात् ॥ ५.३८ ॥
सदाशिवं हकारेणेत्येवमादि वरानने  ।
प्रकृत्यन्तं विजानीयान्मध्ये पीठेशकल्पना  ॥ ५.३९ ॥
दिक्पद्मकर्णिकासंस्थानष्टौ देवान् प्रपूजयेत् ।
तत्स्थाने भैरवः पूज्यः शेषा वर्णैर्यथाक्रमम्  ॥ ५.४० ॥
शोधयेच्च प्रकृत्यादिशिवान्तं सुरसुन्दरि  ।
ईशानदिश आरभ्य मध्यपीठं विशोधयेत् ॥ ५.४१ ॥
योजयेत्तु परे तत्त्वे शिवे परमकारणे  ।
एवं वर्णास्तथा मन्त्रान् भुवनानि विशोधयेत् ॥ ५.४२ ॥
कालाग्न्यादि शिवान्तं तु कलाविधि समाश्रयेत् ।
समयान् श्रावयेत्पश्चात्तन्त्राम्नायोत्थितान् प्रिये  ॥ ५.४३ ॥
न निन्देद्भैरवं देवं शास्त्रं वान्यसमुद्भवम्  ।
सांख्यं योगं पाञ्चरात्रं वेदांश्चैव न निन्दयेत् ॥ ५.४४ ॥
यतः शिवोद्भवाः सर्वे ह्यपवर्गफलप्रदाः  ।
स्मार्तं धर्मं न निन्देत्तु आचारपथदर्शकम्  ॥ ५.४५ ॥
ब्रह्मादिदेवता याश्च मातरश्चुम्बको गिरिः  ।
वीराश्चैव भगिन्यश्च गावो भूतगणास्तथा  ॥ ५.४६ ॥
देवद्रव्यं न हिंस्यात्तु सिद्धान्ते यद्व्यवस्थितम्  ।
गुरोरन्नं न भुञ्जीत अदत्तं परमेश्वरि  ॥ ५.४७ ॥
मद्यं मांसं तथा मत्स्यानन्यानि च वरानने  ।
साचाराश्च निराचारांल्लिङ्गिनो न जुगुप्सयेत् ॥ ५.४८ ॥
चरुकं प्राशयन्नित्यं गुरून् सम्पूजयेत्सदा  ।
उपस्करान्महादेवि पादेन तु न संस्पृशेत् ॥ ५.४९ ॥
संहितां चिन्तयेन्नित्यं भक्तानां श्रावयेत्सदा  ।
आह्निकं न विलुम्पेत्तु सन्ध्याकर्म वरानने  ॥ ५.५० ॥
अदीक्षितानां पुरतो नोच्चरेच्छास्त्रपद्धतिम्  ।
त्रिकालं पूजयेद्देवं जपध्यानरतः सदा  ॥ ५.५१ ॥
समयान् पालयन्नित्यमुभयार्थफलेप्सया  ।
अतो विज्ञानदीक्षां तु प्रवक्ष्याम्यनुपूर्वशः  ॥ ५.५२ ॥
अध्यात्मगतिचारेण केवलेन विशोधिकाम्  ।
शिष्यात्मानं गृहीत्वा तमात्मप्राणे नियोजयेत् ॥ ५.५३ ॥
अभिमानं तथोच्चार्य कुर्याद्वै पूर्ववत्तदा  ।
उद्घातैश्च ततोऽध्वानं शिष्यस्य तु विशोधयेत् ॥ ५.५४ ॥
ततः समुच्चरंस्तत्त्वं पृथिव्याद्यं तु सुव्रते  ।
भिन्नाभिन्नस्वरूपेण एकैकं तु यथाक्रमम्  ॥ ५.५५ ॥
सस्वरं ह्यक्षरोच्चारं देवताभिः समन्वितम्  ।
बिन्दुना शक्तिसंयोगादुद्घातः प्रथमः स्मृतः  ॥ ५.५६ ॥
देवतात्रयनिर्मुक्तः चतुर्थान्तसमन्वितः  ।
उद्घातः स तु देवेशि द्वितीयः परिकीर्तितः  ॥ ५.५७ ॥
हंसाक्षरसमुच्चारः सुदीर्घो बिन्दुसंयुतः  ।
अर्धचन्द्रान्निरोधिन्यामुद्घातस्तु तृतीयकः  ॥ ५.५८ ॥
भिन्नोद्घातौ यदा देवि नादान्तस्तु तदा भवेत् ।
उद्घातः स तु देवेशि चतुर्थः परिकीर्तितः  ॥ ५.५९ ॥
स एव चाक्षरोच्चारो व्यापिन्यन्ते व्यवस्थितः  ।
उद्घातः स तु देवेशि पञ्चमः परिकीर्तितः  ॥ ५.६० ॥
पञ्चोद्घातांस्ततो दत्त्वा पृथिवीं शोधयेद्बुधः  ।
अकारोकारमकारान्तमेवं शुद्ध्यति नान्यथा  ॥ ५.६१ ॥
शुद्धेऽथ पार्थिवे तत्त्वे चिन्तितव्यं तु योगिभिः  ।
जलीभूतं तदेवैतदात्मना सह योगतः  ॥ ५.६२ ॥
जलीभूते पुनर्मन्त्री तदेव चतुरुच्चरेत् ।
बिन्द्वन्तं धारणायुक्तं शिष्यादात्मनि चिन्तयेत् ॥ ५.६३ ॥
शोधिते तोयसंघाते तेजोभूतं विचिन्तयेत् ।
तेजोद्घातास्त्रयस्तेषु निरोध्यन्तमवस्थिताः  ॥ ५.६४ ॥
नास्ति तेजस्ततो वायुरुद्घातद्वयशोधितः  ।
आकाशे लीयमानं तमुद्घातेन तु चिन्तयेत् ॥ ५.६५ ॥
नष्टे वायौ ततः शून्यमुद्घातैकेन योजयेत् ।
व्यापिनी सा तु विज्ञेया पञ्चमान्ते व्यवस्थिता  ॥ ५.६६ ॥
समनायां ततो ह्यात्मा तत्त्वव्यापी स उच्यते  ।
आत्मव्यापी ततश्चोर्ध्वं सर्वव्यापी ततः पुनः  ॥ ५.६७ ॥
तत्त्वान्तसंस्थितो ह्यात्मा उद्घातैकेन योगवित् ।
योजयेत्परमे तत्त्वे उन्मनातीतसर्वगे  ॥ ५.६८ ॥
योजनां तु परे तत्त्वे शृणु देवि वदाम्यहम्  ।
मन्त्रमुच्चारयेद्देवि ह्रस्वं दीर्घं प्लुतं परम्  ॥ ५.६९ ॥
परापरविभागेन यावत्तत्त्वं परं गतम्  ।
त्रिदेवं बिन्दुसंयुक्तमर्धचन्द्रं निरोधिकाम्  ॥ ५.७० ॥
नादं च शक्तिसंयुक्तं व्यापिनीसमनोन्मनाः  ।
उन्मना च परश्चैव सर्वव्यापी शिवोऽव्ययः  ॥ ५.७१ ॥
ज्ञात्वा सर्वमशेषेण विधिमेषां यथाक्रमम्  ।
तदा तु योजयेन्मन्त्री अन्यथा नैव योजयेत् ॥ ५.७२ ॥
बिन्दुस्थं त्रितयं शब्दे चतुर्थो बिन्दुरेव हि  ।
ब्रह्मा विष्णुस्तथा रुद्रः त्रिमाणं वर्ण उच्यते  ॥ ५.७३ ॥
ईश्वरो बिन्दुदेवस्तु कण्ठे शब्दः प्रवर्तते  ।
तत्र शब्दः क्रियान्तस्थः क्रियाशक्तिरिति स्मृता  ॥ ५.७४ ॥
स शब्दस्तालुके देवि ईरितः सम्प्रवर्तते  ।
तस्य किंचिद्गतः शब्दो नासिकान्ते प्रवर्तते  ॥ ५.७५ ॥
ज्ञानशक्तिस्तुविज्ञेया यत्नतः परमेश्वरि  ।
मूर्धस्थानगतः शब्दो ललाटान्तमवस्थितः  ॥ ५.७६ ॥
वर्णः शब्दगतः तेषामुद्घातः स तु कीर्तितः  ।
तत्रस्था विनिवर्तन्ते शिवज्ञानविवर्जिताः  ॥ ५.७७ ॥
पञ्चधावस्थितो बिन्दुरर्धचन्द्रो निरोधिका  ।
तस्यातीतो भवेन्नादः अविच्छिन्नस्त्वसौ भवेत् ॥ ५.७८ ॥
ईषत्प्रसारिते वक्त्रे देवदेवः सदाशिवः  ।
चतुर्विधो भवेच्छब्दो यः सुवेगवहः स्मृतः  ॥ ५.७९ ॥
पञ्चमो न वहेच्छब्दः ऊर्ध्वगामिन्यसौ स्मृता  ।
तस्यातीता भवेच्छक्तिः पञ्चधा तु व्यवस्थिता  ॥ ५.८० ॥
स्पर्शस्तत्र भवेद्देवि आत्मवित्तत्र पूर्ववत् ।
व्यापिनी परतश्चैव पञ्चधा तु व्यवस्थिता  ॥ ५.८१ ॥
वालाग्रमाश्रितं स्पर्शं कदाचिद्वेत्ति वा न वा  ।
व्यापिनी सा समुद्दिष्टा न ज्ञानं परमेश्वरि  ॥ ५.८२ ॥
तस्यापि समनातीता मनस्तत्र न कारयेत् ।
उन्मनापदमारोहन् शुद्धात्मा तु ततो भवेत् ॥ ५.८३ ॥
शिष्यात्मानं गुरुवर उन्मन्यन्ते नियोजयेत् ।
तत्र युक्तः परे शान्ते महाशान्तिमवाप्नुयात् ॥ ५.८४ ॥
गुरुपारम्परायातः सम्प्रदायः प्रकाशितः  ।
योजने तु परे तत्त्वे उपायः कथितस्तव  ॥ ५.८५ ॥
एवं ज्ञात्वा वरारोहे सर्वकर्माणि कारयेत् ।
तत्त्वाध्वानं कलाध्वानं भुवनाध्वानमेव च  ॥ ५.८६ ॥
वर्णमन्त्रपदाध्वानं कृत्वैवं शुद्ध्यति प्रिये  ।
एषा वै धारणादीक्षा कर्तव्या योगिनात्र तु  ॥ ५.८७ ॥
मन्त्रसिद्धेन वा देवि कृता वै सुकृता भवेत् ॥ ५.८८ ॥


इति स्वच्छन्दतन्त्रे तत्त्वदीक्षाप्रकाशनं नाम पञ्चमः पटलः



षष्ठः पटलः

समयाचारयुक्तस्य साधकस्य वरानने  ।
जायते विविधा सिद्धिः गिरिगह्वरमाश्रिते  ॥ ६.१ ॥
सुशुद्धे भूप्रदेशे तु सर्वशल्यविवर्जिते  ।
प्रच्छन्ने विजने रम्ये भैरवं तत्र पूजयेत् ॥ ६.२ ॥
जपित्वाक्षरलक्षं तु बहुरूपस्य सुव्रते  ।
पञ्चप्रणवसंयोगाज्जपतः सिद्ध्यते ध्रुवम्  ॥ ६.३ ॥
मुच्यते न तु सन्देहो भेदनात्प्रणवस्य तु  ।
ह्रस्वं दीर्घं प्लुतं सूक्ष्ममतिसूक्ष्मं परं शिवम्  ॥ ६.४ ॥
प्रणवं पञ्चधा ज्ञात्वा भित्त्वा मोक्षो न संशयः  ।
प्रणवः पञ्चधावस्थः हंसेन सह संयुक्तः  ॥ ६.५ ॥
यत्किञ्चिद्वाङ्मयं लोके शिवज्ञाने प्रतिष्ठितम्  ।
शिवज्ञानं च तत्रस्थं हंसः प्रणवसंयुतः  ॥ ६.६ ॥
विना प्रणवसंयोगाज्जीव एको व्यवस्थितः  ।
यथाप्रकृति संयुक्तो न च तिष्ठति चैकतः  ॥ ६.७ ॥
तथा षष्ठेन सम्भिन्नो देहे जीवः प्रवर्तते  ।
चोदितस्तु यदा तेन तदा चोर्ध्वं प्रवर्तते  ॥ ६.८ ॥
प्रत्यक्षमपि तत्तत्त्वं महामायाविमोहिताः  ।
कथितं नाभिजानन्ति विना शास्त्रेण चोदनाम्  ॥ ६.९ ॥
षष्ठश्चोर्ध्ववहो ज्ञेयः स्वभावमुखसंस्थितः  ।
अप्रकाशः स्वदेहस्थो गुणभूतः प्रवर्तते  ॥ ६.१० ॥
निर्गुणस्तु यदा देव एकाकी कालवर्जितः  ।
विज्ञातव्यं न किञ्चित्स्यात्केवलो निष्कलस्तु सः  ॥ ६.११ ॥
तस्य रूपं शरीरं च नास्ति वर्णः क्रिया तथा  ।
स कथं गृह्यते सूक्ष्म अग्राह्यो नित्यमव्ययः  ॥ ६.१२ ॥
एतस्मात्कारणाद्देवि षष्ठं बीजं नियोजितम्  ।
पञ्चपञ्चकसंयुक्तो देहे सकलनिष्कलः  ॥ ६.१३ ॥
ग्रहणं तु यदा तस्य योगी योगविचिन्तकः  ।
योगेनावाहितस्यापि भावमात्रं तु भावयेत् ॥ ६.१४ ॥
यदा करोति सृष्टिं च ऊर्ध्वं बिन्दुः प्रवर्तते  ।
बिन्दूपरि च यच्छान्तः शिवः परमकारणम्  ॥ ६.१५ ॥
तत्र बिन्दुर्लयं याति तत्स्थानं दुर्लभं सुरैः  ।
षष्ठस्वरसमायोगादभ्यासादचिराल्लभेत् ॥ ६.१६ ॥
षष्ठश्च पञ्चमश्चैव तस्य देवि गुणाः स्मृताः  ।
सगुणः सकलो ज्ञेयो निर्गुणो निष्कलः शिवः  ॥ ६.१७ ॥
सकलो ग्रहसंयुक्तो निष्कलो भावमाश्रितः  ।
सकले जप्यमाने तु जप्तो भवति निष्कलः  ॥ ६.१८ ॥
सुरासुराणां देवेन यजनोपायहेतुना  ।
रूपं तु सकलं तस्य द्विधावस्थं प्रकाशितम्  ॥ ६.१९ ॥
प्रथमं प्राकृतं रूपं विकृतं च द्वितीयकम्  ।
प्रकृतिर्विकृतिश्चैव उभे षष्ठेन संयुते  ॥ ६.२० ॥
ये पदार्थाः पुरा प्रोक्तास्तत्रासावुच्छ्वसन्मुहुः  ।
प्रवर्तते च एतेन पुनस्तेन निवर्तते  ॥ ६.२१ ॥
प्रणवः पञ्चधावस्थः त्रिवर्णश्च त्रिदैवतः  ।
बिन्दुनादसमायुक्तः प्रणवः परिपठ्यते  ॥ ६.२२ ॥
अकारश्च उकारश्च मकारश्च तृतीयकः  ।
वर्णत्रयमिदं प्रोक्तं ब्रह्माद्या देवतास्त्रयः  ॥ ६.२३ ॥
बिन्दुनादसमायोगादीश्वरश्च सदाशिवः  ।
एते वै प्रणवाः पञ्च हंसः प्राणयुतः सदा  ॥ ६.२४ ॥
परमात्मा शिवो हंसस्त्वपरेण समन्वितः  ।
परतः प्रणवान् पञ्च पुनरेव वदाम्यहम्  ॥ ६.२५ ॥
शक्तिश्च व्यापिनी चैव समनात्मा च निष्कलः  ।
उन्मना च तथा देवि प्रणवाः पञ्च कीर्तितः  ॥ ६.२६ ॥
परतः परमो हंसः सर्वं व्याप्य व्यवस्थितः  ।
एते वै प्रणवाः पञ्च परापरविभागशः  ॥ ६.२७ ॥
परापरेण हंसेन नित्यमेव प्रणामिताः  ।
प्रवर्तन्ते हि सर्वत्र भुक्तिमुक्तिफलप्रदाः  ॥ ६.२८ ॥
पञ्चभिस्तु युतस्त्वेभिः स पञ्चप्रणवात्मकः  ।
तत्रस्थः एकरूपस्तु निष्कलस्तत्त्वतः स्मृतः  ॥ ६.२९ ॥
तद्योगादपि तद्बीजं सर्वबीजप्ररोहकम्  ।
प्रवर्ततेऽयतो यस्माद्देवासुरनिकेतनम्  ॥ ६.३० ॥
तत्र मन्त्राश्च वर्णाश्च प्रतिष्ठां यान्ति नान्यथा  ।
तस्य बोद्धाद्विमुच्यन्ते अहिकञ्चुकवत्प्रिये  ॥ ६.३१ ॥
तावद्भ्रमति संसारे यावत्तत्त्वं न विन्दति  ।
विदिते तु पुरे तत्त्वे न भूयो जायते क्वचित् ॥ ६.३२ ॥
अकृतार्थो नरस्तावद्यावद्धंसं न विन्दति  ।
प्रणवेन समायुक्तं कृतार्थ इति निर्दिशेत् ॥ ६.३३ ॥
उच्चारं च ततो ज्ञात्वा उच्चरेत्तं वरानने  ।
उच्चारस्त्रिविधो देवि हंसस्य समुदाहृतः  ॥ ६.३४ ॥
हकारोकारसंयुक्तबिन्द्वन्ते तु तृतीयकः  ।
सृष्टिन्यासेन तूच्चारः संहारयोग उच्यते  ॥ ६.३५ ॥
एवमादिक्रमेणैव मन्त्रमुच्चारयेद्बुधः  ।
बिन्दुस्थं त्रितयं कृत्वा वक्त्रमुद्घाटयेत्ततः  ॥ ६.३६ ॥
ईषदुद्घाटिते वक्त्रे तदा नादं विजानत  ।
नादस्थं पञ्चधा चैव शक्तिस्थं पञ्चधा पुनः  ॥ ६.३७ ॥
व्यापिन्यां पञ्चधा चैव समनानिष्कलात्मनोः  ।
उन्मना च परं तत्त्वं सर्वं व्याप्य व्यवस्थितम्  ॥ ६.३८ ॥
एवं ज्ञात्वा विमुच्यन्ते शिवतत्त्वविदो जनाः  ।
अन्यथा नैव मुच्यन्ते बिन्द्वन्ते ये व्यवस्थिताः  ॥ ६.३९ ॥
ज्योतीरूपं तु बिन्दुस्थं नादस्थं शब्दरूपकम्  ।
शक्तिस्थं स्पर्शगं चैव तदूर्ध्वं शून्यरूपकम्  ॥ ६.४० ॥
ब्रह्मादिपञ्चकं यच्च तेषां शून्यं च तत्पदम्  ।
परापरविभागेन ते सर्वत्र व्यवस्थिताः  ॥ ६.४१ ॥
शून्यातीता तु समना शुद्धात्मा तून्मना तथा  ।
सर्वातीतं परं तत्त्वं सर्वं व्याप्य व्यवस्थितम्  ॥ ६.४२ ॥
मन्त्ररूपाश्च विज्ञेया बिन्दुधर्मात्तु देवताः  ।
तत्रस्था सर्वकर्माणि साधयन्ति न संशयः  ॥ ६.४३ ॥
तत्त्वं च उन्मनात्मा तु समना शून्यमेव च  ।
स्पर्शश्चैव तथा शब्दो रूपं च तदनन्तरम्  ॥ ६.४४ ॥
मन्त्रात्मनि स्थिताः सर्वे ज्ञातव्या दैशिकेन तु  ।
तत्रस्था ज्ञानयोगं च प्रयच्छन्ति वरानने  ॥ ६.४५ ॥
कर्मकाले तु सकलान् शिरः पाण्यादिभिर्युतान्  ।
जपेत्तु सकलान् देवि निष्कलेन समन्वितान्  ॥ ६.४६ ॥
ध्यायेज्ज्योतिर्मयान् सर्वान् शब्दसिद्धिप्रदायकान्  ।
शक्तिस्थाः शक्तिदाः प्रोक्ताः शून्यस्था व्यापकाः स्मृताः  ॥ ६.४७ ॥
क्रमाज्ज्ञानप्रदास्ते वै समनास्था वरानने  ।
कैवल्यदास्ततश्चोर्ध्वे सर्वज्ञाश्चोन्मने पदे  ॥ ६.४८ ॥
तत्त्वेन वेधिताः सर्वे ये मया परिकीर्तिताः  ।
तज्ज्ञात्वा सिद्धिदाः सर्वे मुक्तिदाश्च न संशयः  ॥ ६.४९ ॥
पञ्चप्रणवसंयुक्तं तत्त्वं ते कथितं मया  ।
पञ्चप्रणवपूर्वेण ओंकाराद्ययुतेन तु  ॥ ६.५० ॥
नमस्कारावसानेन बहुरूपेण सुव्रते  ।
जपतः सिद्धिमाप्नोति लक्षेनाक्षरसंख्यया  ॥ ६.५१ ॥
प्रणवाद्येन संयुक्तं मन्त्रमेवं जपेत्सदा  ।
जपान्ते तु पुनर्होमं दशमांशेन कारयेत् ॥ ६.५२ ॥
नृमांसं पुरसंयुक्तं घृतेन च परिप्लुतम्  ।
ततः सिद्धिमवाप्नोति अधमां मध्यमोत्तमम्  ॥ ६.५३ ॥
त्रिगुणेन तु जप्येन स्वच्छन्दसदृशो भवेत् ।
ब्रह्मविष्ण्विन्द्रदेवानां सिद्धदैत्योरगेशिनाम्  ॥ ६.५४ ॥
भयदाता च हर्ता च शापानुग्रहकृद्भवेत् ।
दर्पं हरति कालस्य पातयेद्भूधरानपि  ॥ ६.५५ ॥
स्फोटयेद्बिल्वयन्त्राणि दिग्गजानपि चालयेत् ।
ब्रह्मराक्षसवेतालान् क्रूरग्रहविनायकान्  ॥ ६.५६ ॥
स्मरणान्नाशयेद्देवि अवध्यस्त्रिदशैरपि  ।
प्राकृतान्यपि कर्माणि सिद्ध्यन्ति जपलक्षतः  ॥ ६.५७ ॥
तानि सम्यक्प्रवक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः  ।
मोहना सहदेवा च भूधात्री चक्रलाञ्छना  ॥ ६.५८ ॥
रामवल्ल्या सहैकत्र आत्मबीजेन पोषयेत् ।
भक्षे पाने च दातव्यं वशीकरणमुत्तमम्  ॥ ६.५९ ॥
उत्तवारणिमूलं तु पुष्यर्क्षेण तु ग्राहयेत् ।
आत्मेन्द्रियेण संयुक्तं वशीकरणमुत्तमम्  ॥ ६.६० ॥
श्रवणाक्षिमलं लाला रुधिरेन्द्रियसंयुतम्  ।
भूकदम्बसमोपेतं दातव्यं पयसा निशि  ॥ ६.६१ ॥
अप्रवासे प्रदातव्यं म्रियते विरहेण सा  ।
षष्टिं कनकबीजानि षोडश मणिचन्द्रिकाः  ॥ ६.६२ ॥
नरगोदन्तसंयुक्ताः प्रदद्याद्यस्य भामिनी  ।
एष कापालिको योगो गच्छन्तमनुगच्छति  ॥ ६.६३ ॥
श्वेतार्कमूलं मञ्जिष्ठा चटकस्य शिरस्तथा  ।
गृहोद्भवस्य कुष्ठं च स्वरक्तेन्द्रियसंयुतम्  ॥ ६.६४ ॥
भक्ष्ये पाने प्रदातव्यं वशीकरणमुत्तमम्  ।
मोहना चैव कान्तारी मयूरशिखया युता  ॥ ६.६५ ॥
आत्मलालेन्द्रियैर्युक्तं वशीकरणमुत्तमम्  ।
लज्जालुका च गोरम्भा चण्डालीकर्मकं तथा  ॥ ६.६६ ॥
नागेन्द्रपदमिश्रं तदात्मबीजसमन्वितम्  ।
एष योगवरो दिव्यो दीयते यस्य सुव्रते  ॥ ६.६७ ॥
मधुरेण समायुक्तो यावदायुर्वशी स तु  ।
चणका माषमुद्गाश्च अपानेन विनिर्गताः  ॥ ६.६८ ॥
वान्तं घृतं तथा रेतः स्त्रीरजो हृन्मलं तथा  ।
मूत्रं रक्तं तथा केशो लाला चैव वरानने  ॥ ६.६९ ॥
पुत्रजानिः कृताह्वा च नागेन्द्रपदसंयुता  ।
मोहना विष्णुक्रान्ता च धात्री चैवैकतः स्थिता  ॥ ६.७० ॥
पुष्यर्क्षेण नियुञ्जीत गर्वितानां वरानने  ।
भक्ष्ये पाने प्रदातव्यो योगस्त्रिदशपूजितः  ॥ ६.७१ ॥
उच्चाटनं प्रवक्ष्यामि शत्रूणां गर्वितात्मनाम्  ।
काकोलूकस्य पक्षांश्च खरोष्ट्रमूत्रमृत्तिका  ॥ ६.७२ ॥
कृत्वा प्रतिकृतिं प्राज्ञः काकरक्तेन लेपयेत् ।
काकोलूकस्य पक्षांश्च गुदे तस्य विनिक्षिपेत् ॥ ६.७३ ॥
तां चतुष्पथे निखनेत्श्मशानाग्निमथोपरि  ।
प्रज्वाल्य होमयेत्तत्र काकपक्षांश्च सुव्रते  ॥ ६.७४ ॥
उद्भ्रान्तपत्रसहितान् खरमूत्रेण भावितान्  ।
यस्य नाम समुद्दिश्य यकाराद्यन्तरोधितम्  ॥ ६.७५ ॥
मन्त्रावसाने विन्यस्तं विसर्गान्तं प्रचाटयेत् ।
भ्रमते काकवत्पृथ्वीं शत्रुर्व्याधिनिपीडितः  ॥ ६.७६ ॥
पिण्याकं निम्बपत्त्राणि मृत्किण्वं तु तुषाणि च  ।
शत्रोः प्रतिकृतिं कृत्वा अक्षपुष्पैस्तु वेष्टिताम्  ॥ ६.७७ ॥
श्मशाने निखनेत्तां तु वह्निं प्रज्वाल्य चोपरि  ।
पुष्पैर्विभीततरुजैर्यस्य नाम्ना तु होमयेत् ॥ ६.७८ ॥
विद्विष्टो वै भवेच्छत्रुः कामदेवसमोऽपि यः  ।
प्रियङ्गुलतिकामिश्रं गुग्गुलुं घृतवेधितम्  ॥ ६.७९ ॥
हृत्वा त्वष्टशतं देवि सुभगः सम्प्रजायते  ।
जातिकुट्मलकैर्मिश्रैस्त्रिमध्वक्तैस्तिलैर्हुतैः  ॥ ६.८० ॥
सुभगत्वमवाप्नोति रूपहीनोऽपि यो नरः  ।
तिलैर्लवणसम्मिश्रैस्त्रिमध्वक्तैर्हुतैः प्रियैः  ॥ ६.८१ ॥
सप्ताहाद्वशमायाति या स्त्री रूपेण गर्विता  ।
राजिका लवणं चैव मधुक्षीरघृतप्लुतम्  ॥ ६.८२ ॥
होमयेन्नामसम्मिश्रं यस्याकर्षेत्तु तं द्रुतम्  ।
नरस्य रोचनां गृह्य द्विरदस्य मदेन तु  ॥ ६.८३ ॥
भावयित्वाभिमन्त्र्यैतन्मन्त्रेणाष्टशतं जपेत् ।
स्नाने विलेपने मद्ये गन्धे वा यस्य दीयते  ॥ ६.८४ ॥
स वश्यो भवति क्षिप्रं धनदः प्राणदस्तथा  ।
अथवा मारयेत्क्षिप्रं शत्रुं निश्चितमात्मनः  ॥ ६.८५ ॥
अपकारशतैर्युक्तं कृतघ्नं दुष्टचेतसम्  ।
कपालद्वयमादाय नाम शत्रोः समालिखेत् ॥ ६.८६ ॥
कपालसम्पुटस्थं तद्विषाङ्गारेण भावितम्  ।
रुधिरेण समायुक्तं हुम्फट्कारविदर्भितम्  ॥ ६.८७ ॥
महाप्रेतवनं गत्वा स्वच्छन्दं पूजयेत्ततः  ।
कृष्णमाल्योपहारैश्च ततः कर्म समारभेत् ॥ ६.८८ ॥
विज्ञाप्य भैरवं देवं शत्रुं मे विनिपातय  ।
अनुज्ञातस्तु देवेन गृहित्त्वा तच्छिरोद्वयम्  ॥ ६.८९ ॥
तत्र गत्वा महादेवि कपालासनसंस्थितः  ।
तत्रस्थो रोषसम्पूर्णो दक्षिणाभिमुखः स्थितः  ॥ ६.९० ॥
आत्मनो भैरवं रूपं ज्ञात्वा घोरं सुभीषणम्  ।
क्रुद्धः समुच्चरेन्मन्त्री द्वात्रिंशाक्षरसम्मितम्  ॥ ६.९१ ॥
विलोमेन महाभागे शत्रुनाम ततोऽन्तगम्  ।
हुम्फड्द्वयं समुच्चार्य काद्ये चास्फालयेद्भृशम्  ॥ ६.९२ ॥
खण्डशश्चूर्णिते यावत्तावच्छतुर्विनश्यति  ।
सप्तरात्रेण देवेशि प्रयोगस्त्वनिवर्तकः  ॥ ६.९३ ॥
एवं शतसहस्राणि अन्यकल्पोत्थितानि च  ।
प्रयोगाणां करोत्येष मन्त्रराजेश्वरेश्वरः  ॥ ६.९४ ॥
अनुलोमगतं देवं वौषत्कारान्तसंस्थितम्  ।
क्षीरं तु होमयेद्देवि शान्त्यर्थे हितकारकम्  ॥ ६.९५ ॥
वषदाप्यायने शस्तं स्वाहान्तं वशकर्मणि  ।
मन्त्राणां तर्पणार्थं च नत्यन्तं चार्चने स्मृतम्  ॥ ६.९६ ॥
एतद्धि कथितं देवि साधकस्य सुमेधसः  ।
क्रियाकालांशयुक्तस्य अक्लेशात्तु सुखावहम्  ॥ ६.९७ ॥


इति स्वच्छन्दतन्त्रे पञ्चप्रणवाधिकारः षष्ठः पटलः


सप्तमः पटलः

क्रिया ज्ञाता मया देव त्वत्प्रसादान्महेश्वर  ।
कालांशकं च देवेश कथयस्व प्रसारतः  ॥ ७.१ ॥
कालो द्विधात्र विज्ञेयः सौरश्चाध्यात्मिकः प्रिये  ।
सुवारकरणे लग्ने सुयोगे सुदिने प्रिये  ॥ ७.२ ॥
तेजोऽपचयराशौ तु दक्षिणायनमुत्तरम्  ।
ग्रहणं चन्द्रसूर्याभ्यां कालश्च ऋतवस्तथा  ॥ ७.३ ॥
पक्षो मासश्च वेला विषुवद्राश्यन्तरं तथा  ।
पुण्यापुण्योदयो देवि सौर एष प्रकीर्तितः  ॥ ७.४ ॥
आध्यात्मिकं पुनर्देवि कथयामि निबोध मे  ।
षाट्कोशिकस्तु यो देहो भूततन्मात्रसंयुतः  ॥ ७.५ ॥
स मनोबुद्ध्यहङ्कारबुद्धिकर्मेन्द्रियैर्गुणैः  ।
सर्वतत्त्वैस्तथा देवैः समधिष्ठितविग्रहः  ॥ ७.६ ॥
तत्रात्मा प्रभुशक्तिश्च वायुर्वै नाडिभिश्चरन्  ।
नाभ्यधोमेढ्रकन्दे च स्थिता वै नाभिमध्यतः  ॥ ७.७ ॥
तस्माद्विनिर्गता नाड्यस्तिर्यगूर्ध्वमधः प्रिये  ।
चक्रवत्संस्थितास्तत्र प्रधाना दश नाडयः  ॥ ७.८ ॥
द्वासप्ततिसहस्राणि नाड्यस्ताभ्यो विनिर्गताः  ।
पुनर्विनिर्गताश्चान्या आभ्योऽप्यन्याः पुनः पुनः  ॥ ७.९ ॥
यावत्यो रोमकोट्यस्तु तावत्यो नाडयः स्मृताः  ।
यथा पर्ण पलाशस्य व्याप्तं सर्वत्र तन्तुभिः  ॥ ७.१० ॥
शरीरं सर्वजन्तूनां तद्वद्व्याप्तं तु नाडिभिः  ।
मारुतापूरिताः सर्वा आत्मशक्तिचराः सदा  ॥ ७.११ ॥
पृथग्वृत्तिप्रभेदेन भिन्नाश्चारप्रभेदतः  ।
चारवृत्तिप्रभेदेन संज्ञाभेदो वरानने  ॥ ७.१२ ॥
नाडिनां चैव वायूनां भेदो ज्ञेयः सहस्रशः  ।
प्रधाना दश याः प्रोक्ता नाडयश्च वरानने  ॥ ७.१३ ॥
तासां मध्ये तु देवेशि वायवो ये व्यवस्थिताः  ।
नाडीनां चैव वायूनां संज्ञावृत्तीर्निबोध मे  ॥ ७.१४ ॥
इडा च पिङ्गला चैव सुषुम्ना च तृतीयका  ।
गान्धारी हस्तिजिह्वा च पूषा चैव यशस्विनी  ॥ ७.१५ ॥
अलम्बुसा कुहूश्चैव शंखिनी दशमी स्मृता  ।
एताः प्राणवहाः प्रोक्ताः प्रधाना दश नाडयः  ॥ ७.१६ ॥
प्राणोऽपानः समानश्च उदानो व्यान एव च  ।
नागः कूर्मोऽथ कृकरो देवदत्तो धनञ्जयः  ॥ ७.१७ ॥
वायवो नाडयश्चैव चक्रवत्संस्थिताः प्रिये  ।
तासु संचरतः सिद्धिं योगं चैव वरानने  ॥ ७.१८ ॥
जपतश्च वरारोहे जपसिद्धिमवाप्नुयात् ।
दशानां तु परं देवि नाडीत्रयमुदाहृतम्  ॥ ७.१९ ॥
बिन्दुनादात्मके द्वे वै मध्ये शक्त्यात्मिका स्मृता  ।
हृच्चक्रे तु समाख्याताः साधकानां हितावहाः  ॥ ७.२० ॥
प्राणो वै चरते तासु अहोरात्रविभागतः  ।
तथा ते कथयिष्यामि प्रविभज्य यथास्फुटम्  ॥ ७.२१ ॥
प्रभुशक्तिसमाकृष्टा मरुत्प्राणात्मसंस्थिताः  ।
त्रय एतेऽविभागेन संचरन्ते समन्ततः  ॥ ७.२२ ॥
अध ऊर्ध्वं वहेद्यस्मात्सर्वनाडीः प्रवाहयन्  ।
वृत्तिसंज्ञाप्रभेदेन वर्णरूपाण्यनेकधा  ॥ ७.२३ ॥
द्वासप्ततिसहस्रेभ्यो जायन्ते दश वै प्रिये  ।
कोटिधातो वरारोहे स एकः संव्यवस्थितः  ॥ ७.२४ ॥
प्राणापानमयः प्राणो विसर्गापूरणं प्रति  ।
नित्यमापूरयन्नेव प्राणिनामुरसि स्थितः  ॥ ७.२५ ॥
प्राणनं कुरुते यस्मात्तस्मात्प्राणः प्रकीर्तितः  ।
अहोरात्रगतिं प्राणे अधुना कथयामि ते  ॥ ७.२६ ॥
तुटयः षोडश प्राणे पूर्वं हि कथिता मया  ।
बाह्ये नैव तु कालेन ते लवाः परिकीर्तिताः  ॥ ७.२७ ॥
ताभिश्चतसृभिर्देवि प्राणे यामो विधीयते  ।
तैरेव प्रहरैर्देवि चतुर्भिस्तु दिनं भवेत् ॥ ७.२८ ॥
रात्रिश्चतुर्भिर्विज्ञेया अहोरात्रस्त्वतोऽष्टभिः  ।
शिवो धर्मेण हंसस्तु सूर्या हंसः प्रभान्वितः  ॥ ७.२९ ॥
आत्मा वै हंस इत्युक्तः प्राणो हंससमन्वितः  ।
तस्योदयात्कलेत्कालः ग्रहाणामुदयो भवेत् ॥ ७.३० ॥
ऋक्षाणि राशयश्चैव तारास्त्वंशास्तथैव च  ।
प्राणे वै उदयन्त्येते अहोरात्रेण सुव्रते  ॥ ७.३१ ॥
अहोरात्रोदयस्त्यैव विभागं कथयामि ते  ।
हृदयोर्ध्वे तु कण्ठाधो यावद्वै प्रवहेत्प्रिये  ॥ ७.३२ ॥
अङ्गुलेन विहीने तु प्रथमः प्रहरः स्मृतः  ।
द्वितीय ऊर्ध्वे विज्ञेयो मध्याह्नस्तालुमध्यतः  ॥ ७.३३ ॥
अत्र होमो जपो ध्यानं कृतं वै मोक्षदं भवेत् ।
नासाग्र्यत्र्यङ्गुलोर्ध्वे तु यावत्प्राप्तस्तु सुव्रते  ॥ ७.३४ ॥
प्रहरस्तु तृतीयोऽसौ भवेद्वै वरवर्णिनि  ।
शक्त्यन्ते च चतुर्थस्तु प्रहरोऽहः प्रकीर्तितम्  ॥ ७.३५ ॥
चतुर्थान्ते तु देवेशि प्राणसूर्यः सदास्तगः  ।
ततोऽस्तमयसन्ध्यात्र तुट्यर्धं तु भवेत्प्रिये  ॥ ७.३६ ॥
तत्कालं तु विलम्ब्यैवं पुनश्चाधः प्रवर्तते  ।
स च चन्द्रोदयो देवि रजनी च विधीयते  ॥ ७.३७ ॥
पूर्वोक्तक्रमयोगेन यामेष्वेवं चरत्यसौ  ।
तालुके चार्धरात्रस्तु पुनरेवं विधीयते  ॥ ७.३८ ॥
हृत्पद्मं तु यदा प्राप्तः प्रभातसमयस्तदा  ।
तुट्यर्धं तु वरारोहे पूर्वसंध्या भवेत्ततः  ॥ ७.३९ ॥
तस्मात्समुदयश्चैव सूर्यस्य स भवेत्पुनः  ।
पूर्ववत्क्रमयोगेन स चरेद्धि सदा शुभे  ॥ ७.४० ॥
वासरे तु चरेत्सूर्यो धारायां संचरेच्छशी  ।
चन्द्रसूर्योदयो ह्येष मया ते परिकीर्तितः  ॥ ७.४१ ॥
भौमाद्याश्च ग्रहा ह्येवं चरन्ति प्रविभागशः  ।
प्राणे चाप्युदयन्त्येते प्रहरे प्रहरे प्रिये  ॥ ७.४२ ॥
वेला वारो भवेद्यस्य स चरेत्प्रहरद्वयम्  ।
राहुश्चरति सोमेन केतुश्चरति भास्वता  ॥ ७.४३ ॥
ये ग्रहास्ते च वै नागा लोकपालाष्टकं च ते  ।
मूर्तयश्चैव ते चाष्टावष्टौ ते च गणेश्वराः  ॥ ७.४४ ॥
ते च पञ्चाष्टका रुद्रास्तथा योगाष्टकाः परे  ।
अनन्तादिशिखण्ड्यन्तास्ते च विद्येश्वराष्टकाः  ॥ ७.४५ ॥
सकलाद्यानि तत्त्वानि स्थितानि परतस्त्विह  ।
पूर्वोक्ता भैरवाश्चाष्टौ सर्वे ते च व्यवस्थिताः  ॥ ७.४६ ॥
ग्रहादीन्समधिष्ठाय सर्वेषूदयकारकाः  ।
राशिभिः सह नक्षत्रैस्त उद्यन्ति अहर्निशम्  ॥ ७.४७ ॥
मध्याह्ने चार्धरात्रे च उदयोऽभिजितो भवेत् ।
अभीप्सितं फलं तत्र साधकानां भवेदिह  ॥ ७.४८ ॥
अहोरात्रविभागोऽयमेवं ते कथितो मया  ।
अधुना पक्षमासांश्च वर्षाणि कथयामि ते  ॥ ७.४९ ॥
आध्यात्मिकाहोरात्रेण बाह्ये काष्ठा विधीयते  ।
मासेनाध्यात्मिकेनैव बाह्ये चैव कला भवेत् ॥ ७.५० ॥
तत्र त्रिंशदहोरात्रा मासस्तु वरवर्णिनि  ।
मासैद्वदशभिश्चैव बाह्येऽथ घटिका भवेत् ॥ ७.५१ ॥
शतानि त्रीण्यहोत्रात्राः षष्टिरेव तथाधिका  ।
वर्षमेतत्समाख्यातं बाह्ये वै घटिका च सा  ॥ ७.५२ ॥
घटिकाः षष्टिस्त्वहोरात्रे बाह्ये तु प्रवहन्ति वै  ।
ता एवान्तरचारेण षष्टिः संवत्सराः स्मृताः  ॥ ७.५३ ॥
प्राणसंख्यां पुनस्तेषु कथयाम्यधुना तव  ।
षट्शतानि वरारोहे सहस्राण्येकविंशतिः  ॥ ७.५४ ॥
अहोरात्रेण बाह्येन अध्यात्मं तु सरधिपे  ।
प्राणसंख्या समाख्याता ज्ञातव्या साधकेन तु  ॥ ७.५५ ॥
प्रणहंसे सदा लीनः साधकः परतत्त्ववित् ।
तस्यायं जप उद्दिष्टः सिद्धिमुक्तिफलप्रदः  ॥ ७.५६ ॥
अधः प्रवहणे सिद्धिर्हृत्पद्मं यावदागतः  ।
मुक्तिश्चैव भवेदूर्ध्वे परतत्त्वे तु सुव्रते  ॥ ७.५७ ॥
मनोऽप्यन्यत्र निक्षिप्तं चक्षुरन्यत्र पातितम्  ।
यथा प्रवर्तते प्राणस्त्वयत्नादेव सर्वदा  ॥ ७.५८ ॥
नास्योच्चारयिता कश्चित्प्रतिहन्ता न विद्यते  ।
स्वयमुच्चरते हंसः प्राणिनामुरसि स्थितः  ॥ ७.५९ ॥
मासवत्सरसंख्या तु एषा ते कथिता मया  ।
चन्द्रसूर्योपरागं तु कथयामि ततः परम्  ॥ ७.६० ॥
अहोरात्रस्तु यः प्रोक्तः प्राणेऽस्मिन्सुरसुन्दरि  ।
स एव पक्षद्वितयं मासं च कथयामि ते  ॥ ७.६१ ॥
तुट्यर्धं चाप्यधश्चोर्ध्वं विश्रमः परिकीर्तितः  ।
मध्ये पञ्चदशोक्ता यास्तिथयस्ताः प्रकीर्तिताः  ॥ ७.६२ ॥
प्रथमोदये तु हृत्पद्मात्तुट्यर्धं तु दिनं भवेत् ।
द्वितीये चैव तुट्यर्धे यदा चरति शर्वरी  ॥ ७.६३ ॥
राशयो ग्रहनक्षत्राण्युदयन्ति यथाक्रमम्  ।
अस्मिन्नेवमहोरात्रे पूर्ववच्च वरानने  ॥ ७.६४ ॥
तुटिभिः पञ्चदशभिः पक्षः स तु विधीयते  ।
तिथिच्छेदे ऋणं ज्ञेयं वृद्धौ चैव धनं भवेत् ॥ ७.६५ ॥
ऋणं चैव भवेत्कासो निःश्वासो धन उच्यते  ।
कृष्णपक्षोर्ध्वचारेण संहारः संक्षयो भवेत् ॥ ७.६६ ॥
क्रूरकर्माणि वै तत्र कुर्वन्सिद्धिमवाप्नुयात् ।
शुभकर्माणि कृष्णे च न च सिद्ध्यन्ति सुव्रते  ॥ ७.६७ ॥
शक्तिं वै विशति प्राणे या तुटिस्तु विधीयते  ।
अमावस्या तु सा ज्ञेया कृष्णपक्षे वरानने  ॥ ७.६८ ॥
शक्तेर्मध्योर्ध्वभागे तु तुट्यर्धं यत्प्रकीर्तितम्  ।
पक्षसंधिस्त्वसौ ज्ञेयोऽमावस्यार्धप्रतिपदा  ॥ ७.६९ ॥
तिथिच्छेदेन वै तत्र सूर्यस्य ग्रहणं भवेत् ।
रविबिम्बान्तरे देवि चन्द्रबिम्बं तदा भवेत् ॥ ७.७० ॥
तदन्तरे भवेद्राहुरमृतार्थी वरानने  ।
अमृतं स्रवते चन्द्रो राहुश्च ग्रसते तु तम्  ॥ ७.७१ ॥
पीत्वा त्यजति तद्लिम्बं तदा मुक्तः स उच्यते  ।
आदित्यग्रहणं चैव लोके तदुपदिश्यते  ॥ ७.७२ ॥
राहुरादित्यचन्द्रौ च त्रय एते ग्रहा यदा  ।
दृश्यन्ते समवायेन तन्महाग्रहणं भवेत् ॥ ७.७३ ॥
स कालः सर्वलोकानां महापुण्यतमो भवेत् ।
तत्र स्नानं तथा दानं पूजाहोमजपादिकम्  ॥ ७.७४ ॥
यत्कृतं साधकैर्देवि तदनन्तफलं भवेत् ।
तां चैवार्धतुटिं त्यक्त्वा शुक्लपक्षोदयो भवेत् ॥ ७.७५ ॥
शक्तिगर्भादधः सृष्टिस्तस्माद्वृद्धिः प्रजायते  ।
तदारभ्य च कर्माणि शुभान्यभ्युदयानि च  ॥ ७.७६ ॥
ध्यानमन्त्रादियुक्तस्य सिद्धिन्ते नात्र संशयः  ।
प्राणहंसो यदा प्राप्तस्त्वधस्तां प्रथमां तुटिम्  ॥ ७.७७ ॥
पूर्वमर्धं त्वहः प्रोक्तं तुट्यर्धमपरं निशा  ।
राशयो ग्रह ऋक्साणि योगाश्च करणानि च  ॥ ७.७८ ॥
पूर्ववत्क्रमयोगेन तान्युद्यन्ति त्वहर्निशम्  ।
प्रतिपत्सा तु विज्ञेया चन्द्रश्चैककलो भवेत् ॥ ७.७९ ॥
द्वितीयायां द्वितीया तु वृद्धिमेति क्रमेण तु  ।
तिथयश्चैवमारभ्य यावत्पञ्चदशी तुटि  ॥ ७.८० ॥
पौर्णमासी तु विज्ञेया तिथिर्वै साधकेन तु  ।
तत्र पूजा जपो ध्यानं संपूर्णं सफलं भवेत् ॥ ७.८१ ॥
संपूर्णश्च भवेत्तस्यां चन्द्रो वै चारुलोचने  ।
तस्याश्चार्धतुटिर्या तु पक्षसंध्या तु सा स्मृता  ॥ ७.८२ ॥
तस्यार्धं पौर्णमासी तु प्रतिपदर्धेन संस्थिता  ।
हृत्पद्मसंधिमध्ये तु सोमस्य ग्रहणं भवेत् ॥ ७.८३ ॥
आदित्येन विना लोके सोमग्रहणमुच्यते  ।
तत्रैव च महत्पुण्यं ध्यानहोमजपादिभिः  ॥ ७.८४ ॥
पक्षद्वयेऽपि देवेशि ग्रहणं चन्द्रसूर्ययोः  ।
नानादिद्धिप्रदं ह्येतत् साधकस्याभियोगिनः  ॥ ७.८५ ॥
मोक्षश्चैव पुनर्भद्रे पक्षद्वयसमुज्झितः  ।
पक्षद्वयं परित्यज्य पूवोक्तकरणेन तु  ॥ ७.८६ ॥
उन्मन्यन्ते स्थितो नित्यं परवृत्त्यवलम्बकः  ।
परित्यज्य त्वधः सर्वं ध्यानमास्थाय योजयेत् ॥ ७.८७ ॥
तस्य मुक्तिर्न संदेहस्त्वन्यथा सिद्धिभाग्भवेत् ।
पक्षद्वयेऽपि ग्रहणं भवेद्वै सर्वदेहिनाम्  ॥ ७.८८ ॥
एवमेतत्समाख्यातं यावदायुर्वरानने  ।
अत्रैवाध्यात्माहोरात्रे त्वथाब्दोदय उच्यते  ॥ ७.८९ ॥
हृत्पद्मादूर्ध्वपर्यन्तं राशयः षड्व्यवस्थिताः  ।
अङ्गुलैः षड्भिरेकैको हृत्पद्माद्याव शक्तितः  ॥ ७.९० ॥
अङ्गुले अङ्गुले ह्यत्र तिथयः पञ्च संस्थिताः  ।
तस्याप्यर्धं दिनं पूर्वमपरार्धं निशा भवेत् ॥ ७.९१ ॥
षट्पञ्चकास्तिथीनां ये ते ःोरात्रास्तु मासिकाः  ।
त्रिंशता तैरहोरात्रैर्द्विपक्षो मास उच्यते  ॥ ७.९२ ॥
मासि राश्युदये ह्येष अधोर्ध्वप्राणसंचरे  ।
हृदयादुदयस्थानात्संक्रान्तिर्मकरे स्थिता  ॥ ७.९३ ॥
षडङ्गुलान्यधस्त्यक्त्वा कुम्भे संक्रमते पुनः  ।
कण्ठोर्ध्वे द्व्यङ्गुलं त्यक्त्वा मीने संक्रमते पुनः  ॥ ७.९४ ॥
गलोर्ध्वाद्यावत्ताल्वन्तं त्यक्त्वा मेषेऽथ संक्रमेत् ।
नासान्तं यावत्संक्रान्तिरङ्गुलानि षडेव हि  ॥ ७.९५ ॥
एषा वै विषुसंक्रान्तिरुत्तरे संव्यवस्थिता  ।
जपहोमार्चनध्यानान्महाभ्युदयकारिका  ॥ ७.९६ ॥
नासाग्रं तु परित्यज्य प्राणहंसो वृषे चरेत् ।
षडङ्गुलानि संत्यज्य संक्रमेन्मिथुने पुनः  ॥ ७.९७ ॥
शक्त्यन्तं यावदध्वानं संक्रान्तिर्मिथुने स्मृता  ।
मकराच्च समारभ्य मिथुनान्तं च सुव्रते  ॥ ७.९८ ॥
उत्तरयणमत्रैतदैहिकीसिद्धिवर्जितम्  ।
स्नानं ध्यानं तथा दानं पूजाहोमजपादिकम्  ॥ ७.९९ ॥
साधकाद्यैः कृतं यच्च सहस्त्रानेकधा भवेत् ।
इह जन्मनि नाप्नोति परत्रैवोपतिष्ठते  ॥ ७.१०० ॥
दिनानि तत्र वर्धन्ते मकरान्मिथुनान्तिकम्  ।
तत्काले संहरेद्वीर्यं जगत्यस्मिंश्चराचरे  ॥ ७.१०१ ॥
हंसो रश्मिभिराकृष्य गर्भस्थं कारयेत्तु तम्  ।
गर्भस्थानेकधारूपं यद्गृहीतं पुरातनम्  ॥ ७.१०२ ॥
कर्कटादेः समारभ्य सर्वं वर्षति तत्पुनः  ।
तस्मादारभ्य मकराद्ध्यानहोमजपादिकम्  ॥ ७.१०३ ॥
परलोकनिमित्ताय तदनन्तफलं भवेत् ।
पुरश्चर्यानिमित्ताय मन्त्रग्रहव्रतं च यत् ॥ ७.१०४ ॥
मीनादावारभेत्सर्वं मन्त्रसिद्ध्यर्थमात्मनः  ।
बाह्येऽपि तरवो लोके ऋतुषट्कसमीरितम्  ॥ ७.१०५ ॥
कुसुमानन्दमायान्ति कुसुमायुधदीपकम्  ।
मन्त्राः कालानुरूपेण व्रतचर्यादिनेरिताः  ॥ ७.१०६ ॥
ज्ञेयबोधप्रदीप्ताश्च सिद्धिमुक्तिप्रसाधकाः  ।
अध्यात्मशब्दरूपात्मा षड्रसास्वादनेरितः  ॥ ७.१०७ ॥
हंसबोधप्रदीप्तस्तु गलके मीनमाश्रितः  ।
शब्दसंवेदनं तस्य स्फुटं तत्र भवेद्यतः  ॥ ७.१०८ ॥
तदारभ्य जपात्तस्य सर्वमेव प्रवर्तते  ।
मिथुनान्तं च देवेशि ततः सिद्धिः प्रजायते  ॥ ७.१०९ ॥
सहंसो बिन्दुशक्तिस्थः सिद्धिद्वारैरधोमुखः  ।
कर्कटादौ स वर्षेत्तु तुलान्तं तालुकान्तरे  ॥ ७.११० ॥
कण्ठादधस्ततो देही हृत्पद्मात्सर्वतो व्रजेत् ।
तस्मादिहात्मसिद्ध्यर्थं पुष्ट्यर्थं चैव साधयेत् ॥ ७.१११ ॥
दक्षिणायनजे काले यस्मात्सृष्टिः प्रजायते  ।
शक्त्यधो हृदये हंसः संक्रमेत्कर्कटे प्रिये  ॥ ७.११२ ॥
षडङ्गुलानि संत्यज्य सिंहे वै संक्रमेत्पुनः  ।
षडङ्गुलैः पुनस्त्यक्तैः कन्यां संक्रमते पुनः  ॥ ७.११३ ॥
नासिकाग्रात्तु ताल्वन्तं त्यक्त्वैवं विषुवद्भवेत् ।
तुलासंक्रान्तिरेषोक्ता दक्षिणं विषुवद्भवेत् ॥ ७.११४ ॥
साधनं यत्कृतं तत्र इह जन्मनि कामदम्  ।
मृत्योर्जयं तथा शान्तिं पुष्टिं तस्मात्समारभेत् ॥ ७.११५ ॥
तस्मात्स षड्रसाहारो गलाधः प्रीणयेत्तनुम्  ।
षडङ्गुलानि त्यक्त्वा तु वृश्चिके क्रमते पुनः  ॥ ७.११६ ॥
कण्ठोर्ध्वं द्व्यङ्गुलं त्यक्त्वा कण्ठाधश्चतुरङ्गुलम्  ।
वृश्चिकं तु परित्यज्य धन्विसंक्रान्तिरुच्यते  ॥ ७.११७ ॥
षडङ्गुलादधस्तात्तु धन्विस्थश्चरते हृदि  ।
हृत्पद्मान्तं तु वै हंसश्चरित्वा ऊर्ध्वगोदयः  ॥ ७.११८ ॥
मकरादिषु संक्रान्तौ द्वादशैवं चरेत्सदा  ।
अमुनोक्तक्रमेणैव आयुर्वै सर्वदेहिनाम्  ॥ ७.११९ ॥
ऐहिकामुष्मिकी सिद्धिरधमा मध्यमोत्तमा  ।
अयनद्वयमाख्यातं मोक्षसिद्धिर्द्वयोज्झिता  ॥ ७.१२० ॥
अयनद्वयपर्यन्त उन्मन्यन्ते सदा स्थितः  ।
तत्रस्थो वै जपध्यानान्मोक्षसिद्धिमवाप्नुयात् ॥ ७.१२१ ॥
मोक्षं गत्वा तु नागच्छेत्प्रतिज्ञा भैरवस्य तु  ।
अस्मिन्नब्दोदये भूयो द्वादशाब्दोदयं शृणु  ॥ ७.१२२ ॥
चैत्रसंवत्सरे यस्मान्मासानामुदयो भवेत् ।
तदादि साधकैस्तस्मात्कर्तव्यं मन्त्रसाधनम्  ॥ ७.१२३ ॥
द्वादशाब्दः स विज्ञेयश्चैत्रमासाद्वरानने  ।
लक्षणं तस्य वक्ष्यामि प्राणोऽस्मिन्प्रविभागशः  ॥ ७.१२४ ॥
तत्र संवत्सरेणैव अमुनोक्तेन सुव्रते  ।
अहोरात्रस्तु यः प्रोक्तो द्वादशांशं भजेत्प्रिये  ॥ ७.१२५ ॥
द्वादश ते अहोरात्रा द्वादशाब्दे भवन्ति वै  ।
पञ्चभिस्तांस्तु संगुण्य द्वादशाब्द ऋतुर्भवेत् ॥ ७.१२६ ॥
तमेव द्विगुणं कृत्वा कालस्तु स विधीयते  ।
त्रिगुणेनैतदयने वत्सरः षङ्गुणेन तु  ॥ ७.१२७ ॥
संक्रान्तयो द्वादशात्र यद्वदब्दे प्रकीर्तिताः  ।
द्वादशाब्दोदये प्राणे वत्सरास्ते प्रकीर्तिताः  ॥ ७.१२८ ॥
द्वादशाब्दे त्वहोरात्राः तेषां सङ्ख्यां निबोध मे  ।
सहस्राणि तु चत्वारि त्रिशती विंशतिस्तथा  ॥ ७.१२९ ॥
द्वादशाब्दोदये देवि प्राणेऽस्मिन्कथिता मया  ।
षष्ट्यब्दोदयमत्रैव पुनश्च कथयामि ते  ॥ ७.१३० ॥
आनन्दाद्यास्तु ते ज्ञेयाः षष्ट्यब्दास्तु वरानने  ।
ते चाध ऊर्ध्वगे प्राणे एकस्मिन्सुरसुन्दरि  ॥ ७.१३१ ॥
चरन्ति प्रविभागेन तथा ते कथयाम्यहम्  ।
आनन्दप्रभृतेर्देवि मन्त्रमाराधयेत्तु यः  ॥ ७.१३२ ॥
तस्यानन्दस्तु देवेशि मन्त्रेण सह जायते  ।
द्वादशाब्दे त्वहोरात्रं पञ्चधा भेदयेच्च तम्  ॥ ७.१३३ ॥
षष्ट्यब्दे ते त्वहोरात्राः पञ्चैव परिकीर्तिताः  ।
ते वै षङ्गुणितास्तत्र मास एकः प्रकीर्तितः  ॥ ७.१३४ ॥
तैश्च द्वादशभिर्देवि वर्षमेकं विधीयते  ।
अङ्गुले तु सपञ्चांशे मानमेतत्प्रकीर्तितम्  ॥ ७.१३५ ॥
षडङ्गुलैस्तु पञ्चाब्दाः षष्ट्यब्द उदयन्ति ते  ।
हृत्पद्माद्याव शक्त्यूर्ध्वं त्रिंशदब्दोदयो भवेत् ॥ ७.१३६ ॥
शक्त्यधो यावद्धृत्पद्मं त्रिंशदब्दोदयो भवेत् ।
षष्ट्यब्दे ये त्वहोरात्राः सङ्ख्यां तेषु वदाम्यहम्  ॥ ७.१३७ ॥
विंशतिस्तु सहस्राणि सहस्रं षट्शताधिकम्  ।
अहोरात्रास्तु षष्ट्यब्दे सङ्ख्यातास्तु वरानने  ॥ ७.१३८ ॥
षष्ट्यब्दोदय आख्यातः प्राण एकत्र ते मया  ।
चन्द्रसूर्योपरागे च पक्षमासायनेषु च  ॥ ७.१३९ ॥
युगादिषु युगान्तेषु यच्च संवत्सरेऽप्यथ  ।
वर्षद्वादशके चैव षष्ट्यब्देऽथ वरानने  ॥ ७.१४० ॥
स्नानदानेन यज्ञैश्च पूजाहोमजपेन च  ।
ज्ञानयोगादिभिश्चैव बाह्ये काले तु यत्कृतम्  ॥ ७.१४१ ॥
अमुनोक्ते वरारोहे तत्फलं लभते महत् ।
प्राणहंसगतिं चारे ज्ञात्वैकस्मिंस्तु तद्भजेत् ॥ ७.१४२ ॥
स्वसंवेद्यो भवेच्चारो नाडीचारजयात्स्फुटम्  ।
अथवा स जपादेवमत्यर्थमुपबृंहितः  ॥ ७.१४३ ॥
मन्त्री योगं विजानाति ज्ञात्वा सर्वज्ञतां व्रजेत् ।
पुनरेव प्रवक्ष्यामि नाडित्रयविभागतः  ॥ ७.१४४ ॥
दक्षिनोत्तरसंक्रान्तौ विषुवच्चारतस्तथा  ।
यथा चरत्यसौ हंसो जगत्यस्मिंश्चराचरे  ॥ ७.१४५ ॥
अन्तःस्थः कालरूपेण कलाभिः कलयञ्जगत् ।
नाडित्रयकृताधारो मार्गत्रयव्यवस्थितः  ॥ ७.१४६ ॥
गुणत्रयसमाविष्टस्त्रिधावस्थाव्यवस्थितः  ।
कारणैः षड्भिराक्रान्तः शक्तित्रितयसंयुतः  ॥ ७.१४७ ॥
इच्छाज्ञानक्रियाविद्धः सोमसूर्याग्निमध्यगः  ।
दक्षनासापुटे चैव नाडी वै पिङ्गला स्मृता  ॥ ७.१४८ ॥
इडा चैव तु वामेन सुषुम्ना मध्यतः स्थिता  ।
दक्षिणे देवमार्गस्तु पितृमार्गस्तथोत्तरे  ॥ ७.१४९ ॥
मध्यमः शिवमार्गस्तु तत्र गत्वा न जायते  ।
दक्षिणे सत्त्वजाग्रत्स्थः स्वप्नस्थो वामतो रजः  ॥ ७.१५० ॥
मध्ये तमस्तु विज्ञेयं सुषुप्तावस्थ एव च  ।
ब्रह्मेश्वरश्च दक्षस्थो वामे विष्णुसदाशिवौ  ॥ ७.१५१ ॥
मध्ये रुद्रशिवौ प्रोक्तौ सर्वातीतः परः शिवः  ।
ज्येष्ठाज्ञाने च दक्षे च क्रिया वामा तथोत्तरे  ॥ ७.१५२ ॥
रौद्री चेच्छा च मध्यस्था परा शक्तिः परापरा  ।
दक्षिणो तु स्थितः सूर्यो वामे सोमो विराजते  ॥ ७.१५३ ॥
पाके प्रकाशकत्वे च मध्यस्थश्चैव पावकः  ।
पाचयेत्सर्वपाकं हि सोमादिगुणसम्भवम्  ॥ ७.१५४ ॥
प्रकाशयेत्स्वसामर्थ्यात्परतत्त्वमनामयम्  ।
राशयश्च ग्रहाः सर्वे ऋक्षयोगादयश्च ये  ॥ ७.१५५ ॥
चन्द्रसूर्यपथेनैव ते चरन्त्यनुपूर्वशः  ।
सूर्यसोमौ च ते सर्वे भुञ्जते क्रमशः प्रिये  ॥ ७.१५६ ॥
सोमसूर्यात्मकास्ते वै पथित्रयव्यवस्थिताः  ।
वायति तपति सूर्यः सोमो वर्षति चामृतम्  ॥ ७.१५७ ॥
सोमसूर्यात्मकं यस्माज्जगत्स्थावरजङ्गमम्  ।
सौरो दक्षिणमार्गस्तु उत्तरायणसंज्ञितः  ॥ ७.१५८ ॥
वामः सौम्यस्तु यः प्रोक्तस्तत्र वै दक्षिणायनम्  ।
सोमसूर्यात्म विषुवत्पुटद्वयविनिःसृतम्  ॥ ७.१५९ ॥
उदक्संक्रान्तयः पञ्च पञ्च वै दक्षिणायने  ।
दक्षिणोत्तरयोर्मध्ये संक्रान्त्या विषुवद्द्वयम्  ॥ ७.१६० ॥
सौरश्च दक्षिणो मार्गस्त्वभिचारप्रसिद्धिदः  ।
आप्यायने तथा पुष्टौ शान्तिके सौम्य उत्तरः  ॥ ७.१६१ ॥
दक्षिणादुत्तरं याति उत्तरद्दक्षिणं यदा  ।
दक्षिणोत्तरसंक्रान्तिः सा चैवं संविधीयते  ॥ ७.१६२ ॥
दक्षिणस्यां यदा नाड्यं संक्रामेत्तु यदोत्तरम्  ।
यावदर्धं तु तत्रस्थं मध्येनोत्तरतो वहेत् ॥ ७.१६३ ॥
तावत्तद्विषुवत्प्रोक्तमुत्तरं तूत्तरायणे  ।
उत्तराद्दक्षिणायां तु संक्रामन्स वरानने  ॥ ७.१६४ ॥
यावदर्धं वहेत्तत्र अर्धं दक्षिणतो वहेत् ।
विषुवद्दक्षिणं तावद्दक्षिणायनजं प्रिये  ॥ ७.१६५ ॥
तत्र पूजा जपो होमो यत्कृतं मुक्तिदं भवेत् ।
ध्यानयोगेन दीक्षायां तत्स्थो वै मोचयेद्गुरुः  ॥ ७.१६६ ॥
बाह्ये चैव त्वहोरात्रे अध्यात्मं तु वरानने  ।
चतुर्विंशतिसंक्रान्तीः प्राणहंसस्तु संक्रमेत् ॥ ७.१६७ ॥
अहनि द्वादश प्रोक्ता रात्रौ वै द्वादश स्मृताः  ।
पूर्वाह्णे विषुवत्त्वेकं मध्याह्ने तु द्वितीयकम्  ॥ ७.१६८ ॥
तृतीयं चापराह्णे वै अर्धरात्रे चतुर्थकम्  ।
चतुर्धा विषुवत्प्रोक्तमहोरात्रेण मुक्तिदम्  ॥ ७.१६९ ॥
चतुर्विंशतिसंक्रान्त्यः समधातोः स्वभावतः  ।
शतानि नव वै हंस एकामेकां वहेत्सदा  ॥ ७.१७० ॥
एतन्मानं समाख्यातमन्यथा प्रवहेद्यदा  ।
इष्टं चैवाप्यनिष्टं च तदा संसूचयेत्तु सः  ॥ ७.१७१ ॥
आत्मार्थं वा परार्थं वा तस्माद्योगी निरूपयेत् ।
पूर्वोदये तु संप्राप्ते भास्करस्य वरानने  ॥ ७.१७२ ॥
जीवितं मरणं चैव तदारभ्य विचारयेत् ।
सुसंयतमना योगी वीरो योगासनस्थितः  ॥ ७.१७३ ॥
संस्मरन्नात्मजं प्राणं सुषुम्नान्तर्गतं प्रिये  ।
सुप्रशान्तस्तदा तिष्ठेत्प्राणैकगतमानसः  ॥ ७.१७४ ॥
प्राणसंक्रान्तिकालो वै पिङ्गलैकस्थितो वहेत् ।
प्रवाहे विषुवद्देवि ज्ञात्वा कालं समादिशेत् ॥ ७.१७५ ॥
एकाब्दं जीवितं ज्ञेयमहोरात्रेण सुव्रते  ।
अब्दद्वयं स जीवेत्तु अहोरात्रद्वयेन तु  ॥ ७.१७६ ॥
त्र्यब्दं तु त्रिभिरेवात्र चतुर्भिश्चतुरब्दकम्  ।
पञ्चाब्दं पञ्चदिवसैः षड्भिः षड्वर्षमेव च  ॥ ७.१७७ ॥
सप्तभिः सप्त वर्षाणि जीवेदष्टाष्टभिर्दिनैः  ।
नवभिर्नववर्षाणि दशभिर्दश एव च  ॥ ७.१७८ ॥
दिनैकादशकेनैव वर्षैकादशकं प्रिये  ।
दिनैर्द्वादशभिर्योगी जीवेद्वर्षाणि द्वादश  ॥ ७.१७९ ॥
सप्तयामप्रवाहेण षण्मासानथ जीवति  ।
प्रहरान्षड्वहेद्यस्य मासांस्त्रीन्वै स जीवति  ॥ ७.१८० ॥
पञ्चप्रहरवाहेन द्वयर्धमासायुर्व सः  ।
चतुर्भिः प्रहरैदेवि मासमेकं स जीवति  ॥ ७.१८१ ॥
प्रहरत्रयवाहेन मासार्धं चैव जीवति  ।
प्रहरद्वयं वहेद्यस्य दिनान्यष्टौ स जीवति  ॥ ७.१८२ ॥
चतुरः प्रहराञ्जीवेत्प्रहरं तु वहेद्यदा  ।
प्रहरार्धं वहेद्यस्य स जीवेत्प्रहरद्वयम्  ॥ ७.१८३ ॥
सद्यो मृत्युर्भवेत्तस्य यस्य हंसस्त्रिमार्गगः  ।
यदारभ्य निरूप्येत प्राणे वै कालमीश्वरम्  ॥ ७.१८४ ॥
मासः पक्षो दिनं वर्षं तदहः प्रभृति प्रिये  ।
संलक्ष्यैवं प्रयत्नेन तत्काले निश्चयो भवेत् ॥ ७.१८५ ॥
उत्तरायणजे काले एवं ते कथितं मया  ।
अयुक्तस्यापि च प्राणे मृत्युज्ञानं निबोध मे  ॥ ७.१८६ ॥
कर्णरन्ध्रकृताङ्गुष्ठो घोषं न शृणुते यदा  ।
मरणं तस्य देवेशि षण्मासेन विनिर्दिशेत् ॥ ७.१८७ ॥
घोषमध्ये परं शब्दं चीरवाक्चिञ्चिनीरवम्  ।
मासमेकं स जीवेत्तु न शृणोति यदा प्रिये  ॥ ७.१८८ ॥
उत्पाटं चैव काणं च मृत्युयोगं च मे शृणु  ।
संक्रान्तिपञ्चकं प्राणो मुखरन्ध्रे वहेद्यदा  ॥ ७.१८९ ॥
तमुत्पाटं वदेद्योगं स्थानात्स्थानान्तरं व्रजेत् ।
वित्तनाशस्तथोद्वेगो रोगवृद्धिश्च जायते  ॥ ७.१९० ॥
सुहृद्गृहविनाशश्च तेजोहानिश्च जायते  ।
दक्षिणे पुट एकस्मिन् दक्षिणायनवर्जिते  ॥ ७.१९१ ॥
संक्रान्त्यष्टकवाहेन काणयोगो भवेद्धि सः  ।
भगन्धरोऽनुग्रन्थश्च नेत्ररोगश्च कामला  ॥ ७.१९२ ॥
शूलं विस्फोटिका दुःखमुरोदोषा भवन्ति च  ।
वामनासापुटेनैव संक्रान्तीश्च त्रयोदश  ॥ ७.१९३ ॥
ज्वरः शिरोऽर्तिः शूलं च अर्शासि स्तम्भ एव च  ।
मूत्रकृच्छ्रं प्रमेहश्च पाण्डुरोगश्च जायते  ॥ ७.१९४ ॥
इडास्थः श्लेष्मणा व्याधिं प्रकोपयति सुव्रते  ।
यस्मिंश्चारे निरूप्येत तत्कालदिवसे परे  ॥ ७.१९५ ॥
व्याधिभिः पीड्यते सर्वैर्वामवामेतरेतरे  ।
अथान्यत्स्पर्शविज्ञानं नासाधस्तात्तथोपरि  ॥ ७.१९६ ॥
ऊर्ध्वेन स्पृशतश्चोर्ध्वं रुग्दोषाः प्राक्प्रचोदिताः  ।
वाचाक्रोशाभिभवनं दक्षिणेन वहेद्यदा  ॥ ७.१९७ ॥
मध्ये मध्यपुटस्पर्शी पराभिभवतां व्रजेत् ।
इतश्चेतश्च बहुधा संक्रान्त्येका वहेद्यदा  ॥ ७.१९८ ॥
पूजनं बहुसंमानं लाभस्तस्य भवेत्तदा  ।
मन्दचारे सुषुम्नायां प्राणहंसो वहेद्यदा  ॥ ७.१९९ ॥
भूलाभो धर्म ऐश्वर्यं भवेच्चात्र प्रियागमः  ।
द्वादशैव तु संक्रान्तीर्वहेद्विषुवतैकतः  ॥ ७.२०० ॥
तदैकवत्सरेणैव मरणं तु समादिशेत् ।
ह्रसेत्संक्रान्तिरेकैका मास एको ह्रसेत्तदा  ॥ ७.२०१ ॥
संक्रान्त्येका वरारोहे त्रिंशत्प्राणक्षयोदया  ।
दिने दिने वहेद्बाह्ये यावत्त्रिंशद्दिनानि तु  ॥ ७.२०२ ॥
मासान्ते तु भवेन्मृत्युः सद्य एव वरानने  ।
मृत्युयोगः समाख्यातो मया ते वरवर्णिनि  ॥ ७.२०३ ॥
अब्दं मासं तथा पक्षं तिथिं वेलां यदाभ्यसेत् ।
यत्कालात्तु समारभ्य तत्कालं तु समादिशेत् ॥ ७.२०४ ॥
इडासुषुम्नामार्गेण प्राणचारं विदुर्बुधाः  ।
दक्षिणायनजे काले एवं ते कथितं शुभम्  ॥ ७.२०५ ॥
एवं शरीरजे काले मृत्युं चाशुभमेव च  ।
ज्ञात्वा योगी जयेन्मृत्युमशुभान्यप्यशेषतः  ॥ ७.२०६ ॥
ध्यात्वा कालेशस्वच्छन्दं हंसं वा सकलेश्वरम्  ।
नासिकारन्ध्रमार्गस्थः स सृजेत्संहरेज्जगत् ॥ ७.२०७ ॥
तत्रस्थः कलयेत्सर्वं सर्वभूतेष्ववस्थितः  ।
तत्स्थं ध्यात्वा जयेन्मृत्युं नाकलस्थं कलेत्प्रभुः  ॥ ७.२०८ ॥
ध्यानयुक्तस्य षण्मासात्सर्वज्ञत्वं प्रवर्तते  ।
कालत्रयं विजानाति कालयुक्तस्तु योगवित् ॥ ७.२०९ ॥
कालहंसं स तु जपन् ध्यायन्वापि महेश्वरि  ।
स भवेत्कालरूपी वै स्वच्छन्दः कालवच्चरेत् ॥ ७.२१० ॥
हतमृत्युर्जरां त्यक्त्वा रोगैः सर्वभयोज्झितः  ।
विज्ञानं श्रवणं दूरान्मननं चावलोकनम्  ॥ ७.२११ ॥
सर्वैश्वर्यगुणावाप्तिर्भवेत्कालजयात्सदा  ।
दक्षनासापुटे ध्यात्वा ब्राह्मैश्वर्यमवाप्नुयात् ॥ ७.२१२ ॥
तदायुस्तत्समं वीर्यं भूतकालं च वेत्त्यतः  ।
भविष्यज्ज्ञो भवेद्वामे विष्णुतुल्यबलश्च सः  ॥ ७.२१३ ॥
तत्समं चैतदैश्वर्यं तदायुर्योगिराड्भवेत् ।
भूतं भव्यं भविष्यच्च सर्वं जानाति मध्यतः  ॥ ७.२१४ ॥
नित्यं वै ध्यानयोगेन रुद्रस्य समतां व्रजेत् ।
आयुषा बलवीर्येण रूपैश्वर्येण तत्समः  ॥ ७.२१५ ॥
ब्रह्मणः परभावेन ऐश्वरं पदमाप्नुयात् ।
विष्णोः सदाशिवैश्वर्यं परभावादवाप्नुयात् ॥ ७.२१६ ॥
रुद्रस्य यः परो भावो ध्यात्वा तं तु शिवो भवेत् ।
एवं मृत्युजयः ख्यातः अमृतं ध्यायतो जयः  ॥ ७.२१७ ॥
नाडिभिन्नालरन्ध्रस्थं हृत्पद्मं षोडशच्छदम्  ।
ध्यात्वा सितं सुविकचं कलाषोडशकान्वितम्  ॥ ७.२१८ ॥
संपूर्णावयवं चन्द्रं कर्णिकाकारविग्रहम्  ।
तन्मध्ये चिन्त्यमात्मानं शुद्धस्फटिकनिर्मलम्  ॥ ७.२१९ ॥
श्रीरामृतार्णवावस्थकल्लोलामृतपूरितम्  ।
उपरिष्टाद्द्वितीयाब्जं शक्तामृतमहोदधौ  ॥ ७.२२० ॥
तच्चाधो मुखपद्मं तु परिपूर्णेन्दुकर्णिकम्  ।
तन्मध्ये चिन्तयेद्धंसमधो बिन्दुशिखान्वितम्  ॥ ७.२२१ ॥
वर्षन्तममृतं दिव्यं समन्तात्संविचिन्तयेत् ।
आत्मोर्ध्वरन्ध्रमार्गेण प्रविष्टं तच्च चिन्तयेत् ॥ ७.२२२ ॥
सितं सुबहुलं सान्द्रममृतं मृत्युनाशनम्  ।
तेनाप्लावितमात्मानं पूर्यमाणं विचिन्तयेत् ॥ ७.२२३ ॥
पद्मनालनिबद्धैश्च नाडीरन्ध्रमुखैः सदा  ।
अमृतापूरितं देहं सर्वमेव विचिन्तयेत् ॥ ७.२२४ ॥
एवं वै नित्ययुक्तात्मा अमृतेशसमो भवेत् ।
व्याधीन्मृत्युं जरां त्यक्त्वा क्रीडते त्वणिमादिभिः  ॥ ७.२२५ ॥
एवं तस्यामृतध्यानात्कालमृत्युजयो भवेत् ।
अथवा परतत्त्वस्थः सर्वकालैर्न बाध्यते  ॥ ७.२२६ ॥
चिन्तयेत्परमं तत्त्वं कालचारविवर्जितम्  ।
कलाकलङ्कनिर्मुक्तं निष्कलं परमं पदम्  ॥ ७.२२७ ॥
निष्कलं चात्मतत्त्वं तु कलङ्को देह उच्यते  ।
संयुक्तः कारणैः षड्भिः सर्वतत्त्वसमन्वितः  ॥ ७.२२८ ॥
वर्णो बिन्दुस्तथा नादो व्यापिनीशक्तिसंयुतः  ।
समनावधिपर्यन्तः कलङ्काधार उच्यते  ॥ ७.२२९ ॥
आधेयः परमो ह्यात्मा तत्पराप्युन्मना स्मृता  ।
तस्याश्चान्ते परं तत्त्वं सकलाकलवर्जितम्  ॥ ७.२३० ॥
व्यापकं सर्वतोभद्रं सर्वान्तः सर्वतोमुखम्  ।
पञ्चपञ्चकतत्त्वस्थमष्टादशगुणान्वितम्  ॥ ७.२३१ ॥
यद्यस्मिंस्तु परं वेत्ति तदा मुच्येत बन्धनात् ।
कारणानि च मन्त्राश्च निवृत्त्याद्याः कलास्तथा  ॥ ७.२३२ ॥
बिन्दुश्चैवार्धचन्द्रश्च निरोधी नाद ऊर्ध्वर्गः  ।
शक्तिश्च व्यापिनी चैव समनात्मा तथोन्मना  ॥ ७.२३३ ॥
पञ्चपञ्चकमेतद्धि कथितं ते वरानने  ।
तत्त्वान्येव तु षट्त्रिंशत्गुणांश्चैव निबोध मे  ॥ ७.२३४ ॥
अहंकारो धीर्मनश्च इन्द्रियार्थास्तथैव च  ।
ग्रहणं स्पर्श आधारः शक्तिश्चैवाष्टमी स्मृता  ॥ ७.२३५ ॥
एते चाष्टौ गुणाः अष्टौ भैरवा भैरवाव्ष्टकम्  ।
प्राणहंसस्तथा शक्तिः गुणा अष्टादश त्विमे  ॥ ७.२३६ ॥
एतेषु तत्परं तत्त्वमुच्चारालम्बनादृते  ।
अक्षराक्षरनिर्मुक्तं परं तत्त्वमनक्षरम्  ॥ ७.२३७ ॥
अक्षरेषु कुतो मोक्ष आकाशो कुसुमं कुतः  ।
यावदुच्चार्यते वाचा यावल्लेख्येऽपि तिष्ठति  ॥ ७.२३८ ॥
तावत्स सकलो ज्ञेयो निष्कलो भेदवर्जितः  ।
सृष्टिसंहारनिर्मुक्तः क्रियाकालविवर्जितः  ॥ ७.२३९ ॥
अधश्चारे भवेत्सृष्टिरूर्ध्वे संहार उच्यते  ।
अधश्चारेण जातोऽसौ उर्ध्वे चैव मृतो भवेत् ॥ ७.२४० ॥
सूतकं मृतकं त्यक्त्वा तिष्ठेद्वै तत्त्ववृत्तितः  ।
तत्त्ववृत्तिश्च व्याख्याता सर्वाध्वोपाधिवर्जिता  ॥ ७.२४१ ॥
तत्त्वाध्वधर्मनिर्मुख्तः कारणैश्च विवर्जितः  ।
तत्त्ववृत्तौ स्थितो योगी सर्वारम्भविवर्जितः  ॥ ७.२४२ ॥
रागद्वेषविनिर्मुक्तो विषादानन्दवर्जितः  ।
नाकाङ्क्षेन्न च निन्देत्तु विषयांश्च कदाचन  ॥ ७.२४३ ॥
समः शत्रौ च मित्रे च ब्राह्मणे श्वपचे समः  ।
तुल्यदर्शी भवेन्नित्यं सर्वं शिवमयं स्मरेत् ॥ ७.२४४ ॥
आत्मानं च तथैवैवं सर्वथैव सदा स्मरेत् ।
सर्वतत्त्वानि भूतानि वर्णा मन्त्राश्च ये स्मृताः  ॥ ७.२४५ ॥
नित्यं तस्य वशास्ते वै शिवभावनयानया  ।
नचासौ कुरुते पुण्यं नैव पापं च सुव्रते  ॥ ७.२४६ ॥
कृतकृत्यः प्रसन्नात्मा कृत्यं चास्य न विद्यते  ।
इह लोके परस्मिंश्च परिपूर्णस्तु सर्वदा  ॥ ७.२४७ ॥
धर्माधर्मविनिर्मुक्तः पुण्यपापविवर्जितः  ।
न चास्य भक्ष्याभक्ष्यं हि न पेयापेयमेव च  ॥ ७.२४८ ॥
नापवित्रं हि तस्यास्ति न पवित्रं हि सुव्रते  ।
निरपेक्षो ह्यसौ नित्यं सर्वापेक्षाविवर्जितः  ॥ ७.२४९ ॥
नास्य क्षेत्रं नास्य तीर्थं नियमो यम एव च  ।
क्षेत्रं तस्य परा शक्तिर्यतः सर्वं प्रसूयते  ॥ ७.२५० ॥
सर्वाध्वानो यतो देवि तत्रस्थाः प्रचरन्ति वै  ।
तीर्थं चैव परं शान्तं नित्यं चानन्दविश्वगम्  ॥ ७.२५१ ॥
येन व्याप्तमिदं विश्वमनन्तं विश्वशक्तिभिः  ।
नित्यं विरक्तिः संसाराद्यमोऽयं परिकीर्तितः  ॥ ७.२५२ ॥
नियमो भावना नित्यं परतत्त्वैकतानता  ।
नात्मनो भावयेज्जातिं न कुलं न च बान्धवान्  ॥ ७.२५३ ॥
आचरेत्सर्ववर्णत्वं न च वर्णेषु वर्तयेत् ।
परभावनया नित्यं परधर्मेण वर्तयेत् ॥ ७.२५४ ॥
सर्वज्ञः परितृप्तश्च परिपूर्णः स्वभावतः  ।
स्वतन्त्रोऽलुप्तसामर्थ्यस्त्वनादिनिधनाश्रितः  ॥ ७.२५५ ॥
अनादिबोधो ह्यतुलः कालवेलाविवर्जितः  ।
चारोच्चारविनिर्मुक्तस्त्वहोरात्रविवर्जितः  ॥ ७.२५६ ॥
न दिवा जागरं कुर्यान्न च रात्रौ स्वपेत्क्वचित् ।
स्वभावेनैव संतिष्ठद्दिनरात्रिविवर्जितः  ॥ ७.२५७ ॥
एवं वै वर्तते योगी परेण समतां व्रजेत् ।
न च तं कलयेत्कालः कल्पकोटिशतैरपि  ॥ ७.२५८ ॥
जीवन्नेव विमुक्तोऽसौ यस्यैषा भावना सदा  ।
शिवो हि भावितो नित्यं न कालः कलयेच्छिवम्  ॥ ७.२५९ ॥
योगी स्वच्छन्दयोगेन स्वच्छन्दगतिचारिणा  ।
स स्वच्छन्दपदे युक्तः स्वच्छन्दसमतां व्रजेत् ॥ ७.२६० ॥
स्वच्छन्दश्चैव स्वच्छन्दः स्वच्छन्दो विचरेत्सदा  ।
एवं वै मृत्युलिङ्गानि रिष्टान्यन्यानि यानि च  ॥ ७.२६१ ॥
योगाज्जानाति योगीन्द्रो नादजान्तर्गतानि च  ।
निर्जित्यैतानि योगेन एवमुक्तव्रमेण तु  ॥ ७.२६२ ॥
अयोगी यानि जानाति अयुक्तो वापि सुव्रते  ।
बहिर्लिङ्गानि तान्यत्र अङ्गारिष्टानि मे शृणु  ॥ ७.२६३ ॥
शुष्कताल्वोष्ठकण्ठश्चेदकस्माद्धूसरच्छविः  ।
स्कन्धौ च भङ्गमायातः षण्मासान्मृत्युमाप्नुयात् ॥ ७.२६४ ॥
सुनीलं मण्डलं व्योम्नि यः पश्यति दिने दिने  ।
सितं हरितकृष्णं च वत्सरार्धान्म्रियेत सः  ॥ ७.२६५ ॥
विरश्मिं पश्यति रविं सोमं वै लक्ष्मवर्जितम्  ।
तारां ज्योत्स्नां च कृष्णां वै पश्येत्षण्मासजीवितः  ॥ ७.२६६ ॥
हिरण्यवर्णं पुरुषं पिङ्गलं कृष्णमेव च  ।
स्वप्ने संपश्यते यो वै षण्मासान्सोऽपि जीवति  ॥ ७.२६७ ॥
आत्मनो ह्यशिरच्छायां पश्येत्षण्मासजीवितः  ।
तैलाभ्यङ्गं तथा पानं रक्तस्रगनुलेपनम्  ॥ ७.२६८ ॥
रक्ताम्बराणि कृष्णानि स्वप्ने पश्यति वै यदा  ।
प्रेतैः पिशाचै रक्षोभिः श्वगोमायुकसूकरैः  ॥ ७.२६९ ॥
वृतं यातं गृद्ध्रकाकैर्महिषैरुष्ट्रगर्दभैः  ।
अङ्गभक्षणमुद्वाहं नग्नं चातीव विह्वलम्  ॥ ७.२७० ॥
स्वप्ने च पश्यते यो वै वर्षमेकं स जीवति  ।
शंखावर्ते भुजामध्ये गुल्फयोर्मर्मसन्धिषु  ॥ ७.२७१ ॥
सोऽवश्यं वधमायाति यस्यैतत्स्पन्दनं न हि  ।
सोमार्कमण्डलं देहे ध्रुवं चैव त्वरुन्धतीम्  ॥ ७.२७२ ॥
न पश्यति महायानं सोऽवश्यं म्रियते नरः  ।
तालुरन्ध्रगतो धूमो महायानं तदुच्यते  ॥ ७.२७३ ॥
जिह्वा त्वरुन्धतीत्युक्ता नासाग्रं ध्रुव उच्यते  ।
नेत्रान्ते करजाक्रान्ते मण्डलं सोमसूर्ययोः  ॥ ७.२७४ ॥
न पश्येद्गगनेऽप्येतत्सोऽवश्यं म्रियते नरः  ।
स्थूलोऽकस्माच्च जायेत अकस्माद्वै भवेत्कृशः  ॥ ७.२७५ ॥
अतिक्रुद्धोऽतिभीतश्च वर्षमेकं स जीवति  ।
कृष्णाम्बरधरं कृष्णं लोहदण्डकरोद्यतम्  ॥ ७.२७६ ॥
नरं चाभिमुखं स्वप्ने दृष्ट्वा मासत्रयायुषम्  ।
हृदयं शुष्यते यस्य स्नातमात्रस्य तत्क्षणात् ॥ ७.२७७ ॥
गात्रं चैवाप्यनुष्णं च ऋतुमेकं स जीवति  ।
धनुर्निशि दिवा चोल्का व्यभ्रे विद्युत्प्रदर्शनम्  ॥ ७.२७८ ॥
दिग्दाहोऽप्लुष्टदेशेऽपि मासमेकं स जीवति  ।
चक्षुषी स्रवतो यस्य शब्दं न शृणुयात्स्फुटम्  ॥ ७.२७९ ॥
नाघ्राति गन्धं वाग्जाड्यं मासमेकं गतायुषः  ।
रक्तपद्मोपमं वक्त्रं जिह्वा कृष्णा च यस्य वै  ॥ ७.२८० ॥
गात्रे वर्णान्यनेकानि हृदयं यस्य रोदिति  ।
तालुकम्पोऽथ नाभेश्च अर्धमासं स जीवति  ॥ ७.२८१ ॥
प्रत्यक्षकाकनासीरो दीपधूमं न जिघ्रति  ।
पूर्वदृष्टं न जानाति चतुर्मासं स जीवति  ॥ ७.२८२ ॥
बिन्दुं यस्तु न पश्येत्तु नित्यं वक्त्रानुगं हितम्  ।
नित्यं वहति हिक्कां तु वर्षमेकं स जीवति  ॥ ७.२८३ ॥
बहिर्लिङ्गानि चैतानि अङ्गारिष्टानि यानि च  ।
पूजया जपहोमेन ध्यानधारणया प्रिये  ॥ ७.२८४ ॥
कृतरक्षाविधानेन जीयन्ते नात्र संशयः  ।
नाडीनां शोधनं चैव वायूनां च जयः कथम्  ॥ ७.२८५ ॥
स्थानं रूपं च शब्दं च कर्म ब्रूहि मम प्रभो  ।
परमो योगसद्भावो गुह्याद्गुह्यतरः प्रिये  ॥ ७.२८६ ॥
यो न कस्यचिदाख्यातस्तं योगं शृणु तत्त्वतः  ।
सुप्रशस्ते भूप्रदेशे नाग्नितोयसमीपतः  ॥ ७.२८७ ॥
वालुकाशर्कराहीने शुष्कवृक्षविवर्जिते  ।
निःशब्दकीटवल्मीके ईतिभिः परिवर्जिते  ॥ ७.२८८ ॥
पुण्ये धर्मिष्ठसंवासे तत्र योगं समभ्यसेत् ।
देवदेवं समभ्यर्च्य भैरवं सविनायकम्  ॥ ७.२८९ ॥
पूर्वाचार्यान्नमस्कृत्य युक्तो ध्यानपरायणः  ।
आसनं स्वस्तिकं बद्ध्वा पद्मकं भद्रमेव वा  ॥ ७.२९० ॥
सापाश्रयं सार्धचन्द्रं योगपट्टं यथासुखम्  ।
दहनोत्पूयने कृत्वा प्लावयेदमृतेन च  ॥ ७.२९१ ॥
सबाह्याभ्यन्तरेणैव सकलीकरणं ततः  ।
अन्तर्यागं यथापूर्वमुच्चार्यं च परं तथा  ॥ ७.२९२ ॥
दशधा योगमार्गेण हंसस्वच्छन्दमभ्यसेत् ।
मन्त्रं बिन्दुमतीतं तु नादान्तज्योतिराकृतिम्  ॥ ७.२९३ ॥
संकल्प्य कल्पनालक्ष्यं ध्यायेद्वै तेन सर्वगम्  ।
अपसव्येन पूर्येत सव्येनैव विरेचयेत् ॥ ७.२९४ ॥
नाडीसंशोधनं चैतन्मोक्षमार्गपथस्य च  ।
रेचनात्पूरणाद्रोधात्प्राणायामस्रिधा स्मृतः  ॥ ७.२९५ ॥
सामान्या बहिरेते तु पुनश्चाभ्यन्तरे त्रयः  ।
आभ्यन्तरेण रेच्येत पूर्येताभ्यन्तरेण तु  ॥ ७.२९६ ॥
निष्कम्पं कुम्भकं कृत्वा कार्याश्चाभ्यन्तरास्त्रयः  ।
नाभ्यां हृदयसंचारान्मनश्चेन्द्रियगोचरात् ॥ ७.२९७ ॥
प्राणायामश्चतुर्थस्तु सुप्रशान्त इति श्रुतः  ।
प्राणरोधे तु संपूर्णे नाभौ नीत्वा समुच्छ्वसन्  ॥ ७.२९८ ॥
शनैर्विमोचयेद्वायुं वामनासापुटेन तु  ।
वायवी धारणाङ्गुष्ठे आग्नेयी नाभिमध्यतः  ॥ ७.२९९ ॥
माहेयी कण्ठदेशे तु वारुणी घण्टिकाश्रया  ।
आकाशधारणा मूर्ध्नि सर्वसिद्धिकरी स्मृता  ॥ ७.३०० ॥
एकद्वित्रिचतुष्पञ्चसंख्योद्धातैः प्रसिद्ध्यति  ।
संनिरुद्धे तु वै प्राणे मूर्ध्नि गत्वा निवर्तते  ॥ ७.३०१ ॥
स उद्घात इति प्रोक्तो ज्ञातव्यो योगिभिः सदा  ।
रागद्वेषौ प्रहीयेते प्राणायामैः सुधारितैः  ॥ ७.३०२ ॥
धारणाभिर्दहेत्पापं प्रत्याहारेऽक्षसंयमः  ।
हृद्गुदे नाभिकण्ठे च सर्वसन्धौ तथैव च   ॥ ७.३०३ ॥
प्राणाद्याः संस्थिता ह्येते रूपं शब्दं च मे शृणु  ।
द्रुततारनिभो रक्त इन्द्रगोपकसंनिभः  ॥ ७.३०४ ॥
क्षीराभः स्फटिकाभश्च पञ्चानां रूपलक्षणं  ।
घण्टाकंसाब्दमधुरो गजनादो महाध्वनिः  ॥ ७.३०५ ॥
प्राणादिनां तु पञ्चानामयं शब्द उदाहृतः  ।
जल्पितं हसितं गीतं नृत्तं युद्धगतिः कलाः  ॥ ७.३०६ ॥
शिल्पं च सर्वकर्माणि प्राणस्यैव विचेष्टितम्  ।
प्रवेशयेदन्नपानं तन्मलं स्रावयेदधः  ॥ ७.३०७ ॥
अन्धत्वं श्रोत्ररोगं च अपानस्तु करिष्यति  ।
अशितं लीढपीतं च समानः समतां नयेत् ॥ ७.३०८ ॥
क्षोभो हिक्का तथा छिक्का उदानस्य विचेष्टितम्  ।
स्वेदश्च रोमहर्षश्च शूलं दाहोऽङ्गभञ्जनम्  ॥ ७.३०९ ॥
व्यानस्यैतानि कर्माणि स्पर्शं चैव स विन्दति  ।
अङ्गुष्ठजानुहृदये लोचने मूर्ध्नि संस्थिताः  ॥ ७.३१० ॥
नागाद्याः बहुरूपाश्च कर्म त्वेषां निबोध मे  ।
आह्लादोद्वेगजनकः शोषणस्त्रासनस्तथा  ॥ ७.३११ ॥
नागः कूर्मश्च कृकरो देवदत्तश्च पञ्चमः  ।
अतिनिद्राकरश्चान्यो योजकश्च धनंजयः  ॥ ७.३१२ ॥
श्वाससंकोचनच्छेदा घुर्घुरोत्क्रमणं तथा  ।
नागादीनां तु पञ्चानां मृत्युकाले विचेष्टितम्  ॥ ७.३१३ ॥
न चैव याति चोत्क्रान्तौ तनुं त्यक्त्वा धनञ्जयः  ।
आकुञ्चयति वै कूर्मः शोषयेच्च कलेवरम्  ॥ ७.३१४ ॥
प्राणमेव जयेत्पूर्वं जिते प्राणे जितं मनः  ।
जिते मनसि शान्तस्य परं तत्त्वं प्रकाशते  ॥ ७.३१५ ॥
प्राणापानं गुदे ध्यायेत्प्राणसमानं नाभितः  ।
प्राणोदानं तु कण्ठे तु प्राणव्यानं तु सर्वगम्  ॥ ७.३१६ ॥
नागाद्याः प्राणसंयुक्ताः स्वस्थानेषु निरोधयेत् ।
निरुद्धस्य च यः कालस्तं वक्ष्यामि निबोध मे  ॥ ७.३१७ ॥
तालात्प्रभृति तं ध्यायेद्यावत्पञ्चशतं गतम्  ।
जितोऽनिलो भवत्येव संक्रान्त्युत्क्रान्तिकर्मणि  ॥ ७.३१८ ॥
दिव्या कान्तिः शुभो गन्धः प्रज्ञा चास्य विवर्धते  ।
दिव्या दृष्टिश्च श्रवणं दिव्या वाक्च प्रजायते  ॥ ७.३१९ ॥
वायुवद्विचरेल्लोकान् सिद्धान्देवांश्च पश्यति  ।
मनसा चिन्तितावाप्तिः प्रवर्तेत गुणाष्टकम्  ॥ ७.३२० ॥
सर्वकामसुसंपूर्णः सर्वद्वन्द्वविवर्जितः  ।
संसारबन्धनिर्मुक्तः शिवतुल्यश्च जायते  ॥ ७.३२१ ॥
प्राणापानौ तु संयोज्य ह्रस्वकोटिसमन्वितौ  ।
नाभ्याधारे च योगीन्द्रः स्वेदः कम्पश्च जायते  ॥ ७.३२२ ॥
पुनरेव तु हृत्स्थौ हि प्राणापानौ निरोधयेत् ।
दीर्घकोटिसमायोगात्तत्क्षणाच्च पतेद्भुवि  ॥ ७.३२३ ॥
कण्ठस्थं च तथैवेह प्राणमेव निरोधयेत् ।
प्लुतकोटिसमायोगात्स्वप्नवृत्तिस्ततो भवेत् ॥ ७.३२४ ॥
भ्रूमध्ये बिन्दुयोगेन प्राणरोधं तु कारयेत् ।
सुषुप्तं जायते तत्र क्षणाच्चैव प्रबुद्ध्यते  ॥ ७.३२५ ॥
मूर्धद्वारं समाश्रित्य निष्कलं ध्यानमारभेत् ।
एवमभ्यसतस्तस्य प्रत्ययस्तु तदा भवेत् ॥ ७.३२६ ॥
पिपीलकण्टकावेधो मूर्ध्वद्वारं विभिन्दतः  ।
भित्त्वा क्रमेण सर्वणि उन्मन्यन्तानि यानि तु  ॥ ७.३२७ ॥
पूर्वोक्तलक्ष्णैर्देवि त्यक्त्वा स्वच्छन्दतां व्रजेत् ।
जायते उन्मनस्त्वं हि देहेनानेन साधके  ॥ ७.३२८ ॥
संक्रामेत्परदेहेषु क्षुत्तृष्णाभ्यां न बाध्यते  ।
अतीतानागतं चैव त्रैलोक्ये यत्प्रवर्तते  ॥ ७.३२९ ॥
प्रत्यक्षं तद्भवेत्तस्य सर्वज्ञत्वं च जायते  ।
प्रसङ्गेऽध्यात्मकालस्य ज्ञानं विज्ञानमेव च  ॥ ७.३३० ॥
सर्वमेतत्समाख्यातमंशकांश्च निबोध मे  ॥ ७.३३१ ॥

इति स्वच्छन्दतन्त्रे सप्तमः पटलः


अष्टमः पटलः

अंशकं षड्विधं देवि कथयाम्यनुपूर्वशः  ।
भावांशकः स्वभावांशः पुष्पपातांश एव च  ॥ ८.१ ॥
मन्त्रांशकः स्मृतश्चान्यस्त्वंशकापादनं द्विधा  ।
देवानुस्मरणं भावः सहजं तं विजानत  ॥ ८.२ ॥
स्वभावश्च भवेच्चेष्टा कथयाम्यनुपूर्वशः  ।
ब्रह्मांशो वेदभक्तस्तु रुद्रांशं च निबोध मे  ॥ ८.३ ॥
रुद्रभक्तः सुशीलश्च शिवशास्त्ररतः सदा  ।
विष्ण्वंशो विष्णुभक्तश्च चन्द्रांशः प्रियदर्शनः  ॥ ८.४ ॥
सर्वदेवरतः शान्तो यक्षांशो धनसंग्रही  ।
लुब्धो गर्वितमृष्टाशी वातांशश्चपलः स्मृतः  ॥ ८.५ ॥
सर्पविस्रम्भगामी स्यान्नागांशो दीर्घशाय्यथ  ।
दीर्घरोषः पूतिवक्त्रो गुरुक्षीररुचिः सदा  ॥ ८.६ ॥
गान्धर्वो गायनो नित्यं शिवभक्तो वरानने  ।
विद्याधरांशकः प्राणी दैत्यांशो द्वेषणः स्मृतः  ॥ ८.७ ॥
कामांशो रूपवांश्चैव सुभगो गणिकाप्रियः  ।
रक्षोंशः क्रूरनिस्त्रिंशो देवद्वेषी द्विजेषु च  ॥ ८.८ ॥
पिशाचांशश्छलान्वेषी वासरे भीरुकातरः  ।
अग्न्यंशः परुषस्तीव्र उष्णादः पिङ्गलस्तथा  ॥ ८.९ ॥
सवित्रंशश्च तेजस्वी पूर्तधर्मरतः सदा  ।
इष्टानि कुरुते नित्यं दयालुः शिवभावितः  ॥ ८.१० ॥
स्वसिद्धेः फलदाः सर्वे स्वध्यानजपहोमतः  ।
भैरवाङ्गसमालब्धाः सर्वे देवा वरानने  ॥ ८.११ ॥
भैरवास्तु स्मृताः सर्वे सर्वसिद्धिफलप्रदाः  ।
स्वभावांशः समाख्यातः साधकानां हिताय वै  ॥ ८.१२ ॥
पुष्पपातवशान्नाम कर्तव्यं सुरसुन्दरि  ।
स मन्त्रः सिद्ध्यते तस्य तमेवाराधयेद्यदि  ॥ ८.१३ ॥
अंशकापादनं देवि कथयामि समासतः  ।
वैहायसं ध्वज चैव होमयेद्यस्तु साधकः  ॥ ८.१४ ॥
स मन्त्रः सिद्ध्यते तस्य अर्यन्तोऽपि हि सुव्रते  ।
अनंशकोऽपि यो मन्त्रो ज्ञातचिह्नैर्वरानने  ॥ ८.१५ ॥
तदा यागं पुरा कृत्वा अग्नौ होमं तु कारयेत् ।
शिष्यस्य पूर्ववत्कर्म कृत्वा तु विधिपूर्वकम्  ॥ ८.१६ ॥
पूर्णाहुतिप्रयोगेण योजयेच्छाश्वते पदे  ।
परतत्त्वमभिध्यायन् साधयेन्मनसेप्सितम्  ॥ ८.१७ ॥
मन्त्रांशं गणयित्वा तु गृह्णीयात्सुविचारितम्  ।
हीनमध्यसमुत्कृष्टं कथयामि समासतः  ॥ ८.१८ ॥
हीनं शत्रुं विजानीयान्मध्यमं साध्यरूपिणम्  ।
सिद्धं चैव सुसिद्धं च उत्तमं परिकीर्तितम्  ॥ ८.१९ ॥
मन्त्राक्षरं तु विश्लेष्य मात्राबिन्दुसमन्वितम्  ।
आत्मनामाक्षरं तद्वदधोभागेऽस्य योजयेत् ॥ ८.२० ॥
आत्मवर्णात्समारभ्य यावन्मन्त्रार्णमागतम्  ।
यस्मिन्स निपतेद्देवि तमायं परिकल्पयेत् ॥ ८.२१ ॥
रेखाङ्गुलिगतं तं तु कथयामि समासतः  ।
पर्वणि प्रथमे सिद्धः साध्यश्चैव द्वितीयके  ॥ ८.२२ ॥
तृतीये तु सुसिद्धः स्यादरिर्ज्ञेयश्चतुर्थके  ।
अरिसाध्यौ परित्यज्य दातव्यश्चुम्बकेन तु  ॥ ८.२३ ॥
सिद्धरूपः सुसिद्धश्च भुक्तिमुक्तिफलप्रदः  ।
यस्त्वंशकविशुद्धः स्याद्भैरवोऽत्र वरानने  ॥ ८.२४ ॥
तं मध्यमस्थं संपूज्य तत्स्थाने मध्यमं न्यसेत् ।
यतः सर्वगतो देवः सर्वेष्वन्तर्गतः स्मृतः  ॥ ८.२५ ॥
तत्सिद्धिमुक्तिदातासौ न वर्णाः परमार्थतः  ।
कथितं सरहस्यं ते गुह्याद्गुह्यतरं परम्  ॥ ८.२६ ॥
अतस्तन्त्रावतारार्थं कथयामि समासतः  ।
अदृष्टविग्रहायातं शिवात्परमकारणात् ॥ ८.२७ ॥
ध्वनिरूपं सुसूक्ष्मं तु सुशुद्धं सुप्रभान्वितम्  ।
णोते होwएवेर्थत्wहेन् Kषेमराज रेfएर्स्fओर्wअर्द्तो थिस्पस्सगे
इन् हिस्चोम्मेन्तर्योन् ष्वट्१:१--४ , हे ॠउओतेसितस्fओल्लोwस्:
यद्वक्ष्यति---
अदृष्टविग्रहाच्छान्ताच्छिवात्परमकारणात् ।
ध्वनिरूपं विनिष्क्रान्तं शास्त्रं परमदुर्लभम्  ।
तदेवापररूपेण शिवेन परमात्मना  ॥ ८.२८ ॥
मन्त्रसिंहासनस्थेन पञ्चमन्त्रमहात्मना  ।
पुरुषार्थं विचार्याशु साधनानि पृथक्पृथक् ॥ ८.२९ ॥
लौकिकादिशिवान्तानि परापरविभूतये  ।
तदनुग्रहयोग्यानां स्वे स्वे विषयगोचरे  ॥ ८.३० ॥
अनुष्टुप्छन्दसा बद्धं कोट्यर्बुदसहस्रधा  ।
गुरुशिष्यपदे स्थित्वा स्वयं देवः सदाशिवः  ॥ ८.३१ ॥
पूर्वोत्तरपदैर्वाक्यैस्तन्त्रमाधारभेदतः  ।
तज्ज्ञानमीश्वरेऽदात्तदीश्वरेण शिवेच्छया  ॥ ८.३२ ॥
विद्यायाः कथितं पूर्वं विद्येशेभ्यस्तथादरात् ।
मायानियतिपर्यन्तैस्तस्माद्रुद्रैरवापि तत् ॥ ८.३३ ॥
श्रीकण्ठेनेश्वरात्प्राप्तं ज्ञानं परमदुर्लभम्  ।
तेनापि तदधः प्रोक्तं रुद्राणामीश्वरेच्छया  ॥ ८.३४ ॥
प्रधानाच्छतरुद्रान्तं दीक्षयित्वा विधानतः  ।
ममापि च पुरा दीक्षा तथा चैवाभिषेचनम्  ॥ ८.३५ ॥
श्रीकण्ठेन पुरा दत्तं तन्त्रं सर्वार्थसाधकम्  ।
मयापि तव देवेशि साधिकारं समर्पितम्  ॥ ८.३६ ॥
त्वमपि स्कन्दरुद्रेभ्यो ददस्व विधिपूर्वकम्  ।
ब्रह्मविष्विन्द्रदेवानां वसुमातृदिवाकृताम्  ॥ ८.३७ ॥
लोके संगृह्य नागानां यक्षाणां परमेश्वरि  ।
कथयस्व ऋषीणां च ऋषिभ्यो मनुजेष्वपि  ॥ ८.३८ ॥
एवं तन्त्रवरं दिव्यं सिद्धरत्नकरण्डकम्  ।
त्वया गुप्ततरं कार्यं न देयं यस्य कस्यचित् ॥ ८.३९ ॥


इति स्वच्छन्दतन्त्रेऽंशकाधिकारोऽष्टमः पटलः समाप्तः


नवमः पटलः

अतः परं प्रवक्ष्यामि रहस्यमिदमुत्तमम्  ।
यन्न कस्यचिदाख्यातं तत्ते वक्ष्यामि सुव्रते  ॥ ९.१ ॥
महाभैरवदेवस्य क्रीडमानस्य भामिनि  ।
सृष्टिसंहारकर्तारं हृदयात्तु विनिर्गतः  ॥ ९.२ ॥
कल्पान्तवह्निवपुषं प्रलयाम्बुदनिःस्वनम्  ।
तडित्पुञ्जनिभोद्दंष्ट्रं जटाज्वालासमप्रभम्  ॥ ९.३ ॥
चन्द्रसूर्याग्निनयनं कोटराक्षं सुभीषणम्  ।
बृहद्वक्षः स्थलाभोगं नागयज्ञोपवीतिनम्  ॥ ९.४ ॥
स्फुरन्माणिक्यमुकुटं सर्पकुण्डलभूषितम्  ।
सर्पहारकृताटोपं सर्पकङ्कणनूपुरम्  ॥ ९.५ ॥
सिंहचर्मपरीधानं सर्पमेखलमण्डितम्  ।
गजचर्मावृतपटं शशाङ्ककृतशेखरम्  ॥ ९.६ ॥
पञ्चवक्त्रं शवारूढं दशबाहुं त्रिलोचनम्  ।
कपालमालाभरणं खड्गखेटकधारिणम्  ॥ ९.७ ॥
पाशाङ्कुशधरं देवं शरशार्ङ्गावतानितम्  ।
कपालखट्वाङ्गधरं वरदाभयपाणिकम्  ॥ ९.८ ॥
भिन्नाञ्जनचयप्रख्यं स्फुरिताधरभास्वरम्  ।
ब्रह्मेन्द्रविष्णुनमितं त्रिदशैरपि दुर्लभम्  ॥ ९.९ ॥
एवं तं भैरवं देवं स्वच्छन्दं परिकीर्तयेत् ।
स्मरणान्नाशयेद्देवः पापसंघातमुल्बणम्  ॥ ९.१० ॥
अस्य मन्त्रः पुराख्यातो द्वात्रिंशाक्षरसंमितः  ।
पञ्चप्रणवपूर्वान्तं तत्र लीनं जपेन्मनुम्  ॥ ९.११ ॥
तस्य कल्पं प्रवक्ष्यामि समासान्न तु विस्तरात् ।
पूर्वोक्तभूप्रदेशे च विशुद्धे शुभलक्षणे  ॥ ९.१२ ॥
पुष्पप्रकरसंकीर्णे गन्धधूपाधिवासिते  ।
तत्र मण्डलमालिख्य पूर्वोक्तैर्वर्णकैः शुभैः  ॥ ९.१३ ॥
एकहस्तं द्विहस्तं वा चतुर्हस्ताष्टहस्तकम्  ।
सुसूत्रितं समं कृत्वा चतुरस्रं समन्ततः  ॥ ९.१४ ॥
पूर्ववत्साधयित्वा तु दिग्भागांस्तु वरानने  ।
चतुर्द्वारसमोपेतमष्टपत्रं सकर्णिकम्  ।
मध्ये पद्मं समालिख्य केसरैरुपलक्षितम्  ॥ ९.१५ ॥
द्वात्रिंशदक्षरं बाह्ये चक्रमालिख्य शोभनम्  ।
एवं सुसूत्रितं कृत्वा बाह्ये चैव तु वर्तुलम्  ॥ ९.१६ ॥
चतुरस्रं तदासन्नं बाह्ये वीथिं प्रकल्पयेत् ।
मध्यपद्मप्रमाणेन द्वारं कल्प्येत पूर्ववत् ॥ ९.१७ ॥
भस्मोद्धूलितदेहस्तु मुद्रालङ्कारभूषितः  ।
केशयज्ञोपवीती च दिग्वासाः संयतेन्द्रियः  ॥ ९.१८ ॥
शङ्खार्घपात्रहस्तस्तु सकलीकृतविग्रहः  ।
परितोऽस्त्रं प्रविन्यस्य भैरवं पूजयेत्प्रिये  ॥ ९.१९ ॥
प्रणवासनसंस्थं तु मूर्तिं हंसाक्षरेण तु  ।
तमेव सकलं देवं स्वच्छन्दं परमेश्वरम्  ॥ ९.२० ॥
यत्तत्परमनिर्भासमनामयमरूपकम्  ।
तेन चावाहयेद्देवि हृच्छिरश्च शिखां तथा  ॥ ९.२१ ॥
वर्म नेत्रे तथास्त्रं च तेनैव परिकल्पयेत् ।
स्थापनं संनिधानं च निरोधार्धादिपूजनम्  ॥ ९.२२ ॥
सर्वं तेनैव कर्तव्यमुक्तानुक्तं वरानने  ।
मध्यस्थं भैरवं पूज्यमङ्गषट्कसमन्वितम्  ॥ ९.२३ ॥
ततः पत्रस्थिता देवीर्द्वात्रिंशार्णैर्निवेशयेत् ।
पूर्वारकात्समारभ्य यावदन्ते व्यवस्थिताः  ॥ ९.२४ ॥
तासां नामानि वक्ष्यामि द्वत्रिंशत्परिसंख्यया  ।
अरुणा घोषा देवी च रेवती भोगदायिका  ॥ ९.२५ ॥
स्थापनी घोरसंज्ञा च रक्षा भारभरेति च  ।
घोररूपा रवा घोणा रतिस्ताराथ रूपिणी  ॥ ९.२६ ॥
भयहानिस्तु चण्डा वै सर्वदा च तथा वरा  ।
तक्षकी च तथा शार्वी बर्बरा सर्वगा तथा  ॥ ९.२७ ॥
रौद्री च भ्रामणी चैव नागिनी च मनोहरा  ।
स्तम्भनी रोषणी चैव द्रावा रुद्रा प्रशासिनी  ॥ ९.२८ ॥
भयापहारिणी देवी ज्ञेया द्वात्रिंश तत्क्रमात् ।
प्रणवादिस्ततो वर्णो देवीनाम नतिस्तथा  ॥ ९.२९ ॥
सर्वासां तु विधिर्ह्येष कर्तव्यो विधिवेदिना  ।
हेमाभं प्राक्चतुष्कं तदिन्द्रचापसमप्रभम्  ॥ ९.३० ॥
चतुर्मुखं चतुर्बाहु वज्रहस्तं सुगर्वितम्  ।
कपालमालाभरणं प्रहसत्तु विचिन्तयेत् ॥ ९.३१ ॥
आग्नेयं रक्तवर्णाभं शक्तिहस्तं सदा स्मरेत् ।
दण्डहस्तं स्मरेद्याम्यां कृष्णवर्णं सुभीषणम्  ॥ ९.३२ ॥
नीलमिन्दीवराभासं नैरृतं खड्गहस्तकम्  ।
श्यामं वारुणदिग्भागे पाशहस्तं विचिन्तयेत् ॥ ९.३३ ॥
धूम्रं सामीरदिग्भागे ध्वजहस्तं सुचञ्चलम्  ।
उत्तरं धवलं ज्ञेयं गदाखेटकधारि च  ॥ ९.३४ ॥
स्फटिकाभं तथैशान्यां त्रिशूलायुधपाणिकम्  ।
एवं ध्यानपरो यस्तु चक्रमेतत्सदाभ्यसेत् ॥ ९.३५ ॥
वत्सरार्धाद्वरारोहे तस्य सिद्धिस्त्रिधा भवेत् ।
महेन्द्रे मलये सह्ये पारियात्रेऽर्बुदे तथा  ॥ ९.३६ ॥
विन्ध्ये श्रीपर्वते चैव तथा कोलगिरौ प्रिये  ।
गङ्गायमुनासंबाधे कुरुक्षेत्रे वरानने  ॥ ९.३७ ॥
गङ्गाद्वारे प्रयोगे च ब्रह्मावर्ते समास्थितः  ।
अन्तर्वेद्यां सुपुण्यायां नर्मदायां तथैव च  ॥ ९.३८ ॥
सुस्निग्धदेशे भूभागे पद्मषण्डैर्मनोरमे  ।
येषु येषु प्रदेशेषु स्वयंभूर्भगवाञ्छिवः  ॥ ९.३९ ॥
तेषु स्थानेषु देवेशि नियमस्थो जितेन्द्रियः  ।
वाङ्निरुद्धः प्रसन्नात्मा लक्षाक्षरजपे रतः  ॥ ९.४० ॥
शाकभक्षः फलाहारी नीवाराद्यशने रातः  ।
त्रिकालपूजानिरतोऽथाग्निकार्यपरायणः  ॥ ९.४१ ॥
भावितात्मा महासत्त्वो रक्षायाश्च विधानवीत् ।
तस्य मन्त्रः प्रसिद्ध्येत्तु साधयेत्सचराचरम्  ॥ ९.४२ ॥
कालाग्निर्नरकाश्चैव पाताला हाटकेश्वरः  ।
सप्तलोकं सब्रह्माण्डं पञ्चाष्टकमतः परम्  ॥ ९.४३ ॥
देवयोन्यष्टकं चैव प्रधानपुरुषान्तकम्  ।
नियतिः कालतत्त्वं च रागो विद्या कला तथा  ॥ ९.४४ ॥
माया विद्येश्वरं तत्त्वं सादाख्यं शक्तिगोचरम्  ।
सर्वं सिद्ध्यत्यनायासान्मन्त्रराजप्रब्भावतः  ॥ ९.४५ ॥
पूर्वोक्तं कर्म वै क्षिप्रमधमं मध्यमोत्तमम्  ।
साधयेन्नात्र संदेहो भैरवस्य वचो यथा  ॥ ९.४६ ॥
अथैकवीरमाश्रित्य अङ्गषट्कसमन्वितम्  ।
जातियोगयुतं कृत्वा अष्टपत्रे कुशेशये  ॥ ९.४७ ॥
पूजयेत्पूर्वविधिना जपहोमार्चने रतः  ।
ध्यायन्नेव महादेवि स्वच्छन्दं परमेश्वरम्  ॥ ९.४८ ॥
प्राप्नोति चिन्तितान्कामान् देवि नास्त्यत्र संशयः  ।
अथ रक्षाविधानेषु अघोरं योजयेद्यथा  ॥ ९.४९ ॥
तथाहं कथयिष्यामि तदेकाग्रमनाः शृणु  ।
द्वात्रिंशदरसंयुक्तं चक्रमालिख्य भामिनि  ॥ ९.५० ॥
नाभिकेसरसंयुक्तं सुसमं तु वरानने  ।
गोरोचनां तु संगृह्य सिद्धालक्तकसंयुताम्  ॥ ९.५१ ॥
दूर्वाकाण्डेन देवेशि हरितेन समालिखेत् ।
विद्याराजं कर्णिकास्थं बिन्दुनादसमन्वितम्  ॥ ९.५२ ॥
शक्त्यवसानं देवेशि तस्मिन्साध्यं समालिखेत् ।
कषमध्ये वरारोहे नयनाद्यन्तरोधितम्  ॥ ९.५३ ॥
ईकारवेष्टितं कृत्वा अरकस्था निवेशयेत् ।
पूर्वोक्तदेवता देवि तद्गर्भे साध्यमालिखेत् ॥ ९.५४ ॥
भवगर्भे तु तत्कृत्वा ईकाराख्येन वेष्टयेत् ।
त्रीन्वारांस्तु वरारोहे ध्यानयोगसमाश्रितः  ॥ ९.५५ ॥
ऊर्ध्वे चैव तु संरोध्य क्रोंकारेण वरानने  ।
इन्दुनाच्छुरितं कृत्वा पुष्पधूपैः प्रपूजयेत् ॥ ९.५६ ॥
वेष्टयेच्चैव तद्भूर्जमरन्ध्रं निर्व्रणं समम्  ।
पञ्चरङ्गकसूत्रेण वेष्टयित्वा वरानने  ॥ ९.५७ ॥
सिक्थेन मुटयेत्पश्चात्क्षौद्रमध्ये निधापयेत् ।
यदा मृत्युवशाघ्रातं कालेन कलितं प्रिये  ॥ ९.५८ ॥
अरिष्टचिह्नितं ज्ञात्वा रक्षामेतां समालिखेत् ।
तस्य मृत्युर्न जायेत इत्येवं भैरवोऽब्रवीत् ॥ ९.५९ ॥
कपालीशस्य गर्भे तु नाम यस्य समालिखेत् ।
भूर्जपत्रे वरारोहे रोचनाया रसेन तु  ॥ ९.६० ॥
ओंकारपुटमध्यस्थं रोधितं नयनाक्षरैः  ।
वौषड्जातिप्रयोगेण तस्य मृत्युर्न जायते  ॥ ९.६१ ॥
शिख्याह्वेन तु देवेशि साध्यनाम विदर्भयेत् ।
अनलार्णमधश्चोर्ध्वे साध्यार्णेषु नियोजयेत् ॥ ९.६२ ॥
तस्य वै जायते दाहः फट्काराद्यन्तरोधितम्  ।
ज्वलन्तं चिन्तयेत्साध्यं दिनानां सप्तकं यदि  ॥ ९.६३ ॥
तत्क्षणाज्जायते दाहो भैरवस्य वचो यथा  ।
क्रोधराजनिरुद्धं तु श्मशानपटमध्यगम्  ॥ ९.६४ ॥
श्मशानादलिना लेख्यं विषरक्तान्वितेन तु  ।
यस्य नाम वरारोहे हुंफट्कारविदर्भितम्  ॥ ९.६५ ॥
मारयेतिसमायोगात्क्रूरजातिसमन्वितम्  ।
म्रियते सप्तरात्रेण यो रक्षाभिः सुरक्षितः  ॥ ९.६६ ॥
विकरालो महादेवि ऊर्ध्वाधः पाशसंस्थितः  ।
साध्यनाम्नस्तु देवेशि हुंफट्कारविदर्भिणः  ॥ ९.६७ ॥
न क्षामयत्ययत्नेन तस्य शत्रोर्भयं भवेत् ।
मन्मथेन युतं कृत्वा साध्यनाम वरानने  ॥ ९.६८ ॥
ध्रुवाद्यं स्वाहयान्तेन रक्तध्यानसमन्वितम्  ।
अमुकोऽत्र वरारोहे तद्दिशोऽभिमुखः स्थितः  ॥ ९.६९ ॥
अमुकस्य वशं यातु जपहोमौ समाचरेत् ।
सप्ताहाद्वशमायाति इति शास्त्रस्य निश्चयः  ॥ ९.७० ॥
मेघनादावसाने तु नाम यस्य समालिखेत् ।
यकाराद्यन्तसंरुद्धं मन्त्रं फड्द्वितयान्वितम्  ॥ ९.७१ ॥
प्रेतस्थाने निधाप्यैतद्भैरवं तत्र पूजयेत् ।
अक्षपुष्पैर्वरारोहे तद्दिशोऽभिमुखः स्थितः  ॥ ९.७२ ॥
तमुच्चाटयते क्षिप्रं देवि नास्त्यत्र संशयः  ।
सोमराजेन देवेशि आदिमध्यान्तसंयुतम्  ॥ ९.७३ ॥
नाम यस्य समालिख्य वषड्जातिसमन्वितम्  ।
संनिधाप्य त्रिमधुरे स्थापयेत्सुरसुन्दरि  ॥ ९.७४ ॥
सप्तरात्रप्रयोगेण त्रिकालाष्टशतेन च  ।
असाध्यं साधयत्याशु धनं च विपुलं लभेत् ॥ ९.७५ ॥
पञ्चाङ्गेन पिशाचस्य क्रोधराजावसानिकाम्  ।
संज्ञां समुच्चरेद्देवि क्रूरजातिसमन्विताम्  ॥ ९.७६ ॥
उन्मत्तो जायते साद्यो होमेन च जपेन च  ।
मृत्युन्ञ्जयं प्रवक्ष्यामि तमेकाग्रमनाः शृणु  ॥ ९.७७ ॥
भूर्जपत्रं समादाय नीरन्ध्रं निर्व्रणं समम्  ।
तस्मिन्समालिखेत्पद्ममष्टपत्रं सकर्णिकम्  ॥ ९.७८ ॥
तस्मिन्वै कर्णिकामध्ये साध्यनाम समालिखेत् ।
संवेष्टयाष्टौ दिशो देवि स्वच्छन्देन कृशोदरि  ॥ ९.७९ ॥
प्रणवेन तु संवेष्ट्य पत्रेष्वेवं समालिखेत् ।
पत्राष्टकेऽप्यघोरस्य नामाधस्तात्समालिखेत् ॥ ९.८० ॥
वक्तव्यं देव संरक्ष शरणं त्वामुपागतम्  ।
आदौ त्र्यक्षरविन्यासं स्वच्छन्दं तदनन्तरम्  ॥ ९.८१ ॥
जन्मनाम तु साध्यस्य अक्षरान्तरितं लिखेत् ।
पुनस्त्र्यक्षरविन्यासं वषडन्तं नियोजयेत् ॥ ९.८२ ॥
मुटित्वा सिक्थकेनैव क्षीरमध्ये तु प्रक्षिपेत् ।
जायते परमा शान्तिः पुनरन्यन्निबोध मे  ॥ ९.८३ ॥
जुंसः संपुटमध्यस्थं प्रणवोभयसंयुतम्  ।
नाम कृत्वा वरारोहे प्रक्षिपेन्मधुरत्रये  ॥ ९.८४ ॥
परां शान्तिमवाप्नोति मृत्युरोगैर्न बाध्यते  ।
भूर्जपत्रं समादाय रोचनाया वरानने  ॥ ९.८५ ॥
मातृकान्तरितं नाम दूर्वाकाण्डेन चालिखेत् ।
तदभ्यन्तरगर्भे तु स्वरैरन्तरीतं कुरु  ॥ ९.८६ ॥
पुनर्गर्भे समालिख्य साध्यनाम वरानने  ।
ध्रुवेण वेष्टयेत्पश्चाद्वकारेण ततः प्रिये  ॥ ९.८७ ॥
सकारं च क्षकारं च लिखेच्च तदनन्तरम्  ।
पुनर्वेष्टय ठकारेण मायाबीजेन सुव्रते  ॥ ९.८८ ॥
अङ्कुशेन निरुद्ध्येत रक्षां मृत्युविनाशिनीम्  ।
स्वच्छन्दसहितां देवि प्रणवेनादियोजिताम्  ॥ ९.८९ ॥
वषड्जातिसमोपेतां कर्पूरक्षोदचर्चिताम्  ।
गन्धपुष्पादिना पूज्य प्रक्षिपेन्मधुरत्रये  ॥ ९.९० ॥
जायते परमा शान्तिर्नात्र कार्या विचारणा  ।
अथवा गुटिकां कृत्वा कण्ठे बाहौ च धारयेत् ॥ ९.९१ ॥
तस्य व्याधिर्न जायेत इत्येवं भैरवोऽब्रवीत् ।
त्र्यक्षरं मूलमन्त्रं च वषड्जातिसमन्वितम्  ॥ ९.९२ ॥
भोजनोदकपाने तु मन्त्रयित्वाश्नतः सदा  ।
न तस्य जायते मृत्युर्भैरवस्य वचो यथा  ॥ ९.९३ ॥
अथा हिना महादेवि दूषितः साधको यदा  ।
मूलमन्त्रसमोपेतमघोरं तत्र योजयेत् ॥ ९.९४ ॥
आत्मनो भैरवं रूपं कृत्वा चैव सुदारुणम्  ।
दंष्ट्राकरालविकटं ज्वालामालोपशोभितम्  ॥ ९.९५ ॥
सर्पैर्ललल्लम्बमानैः खड्गहस्तं सुभीषणम्  ।
पूर्वरूपसमोपेतं सूर्यकोटिसमप्रभम्  ॥ ९.९६ ॥
तेनाक्रान्तं महादेवि दष्टकं तु विचिन्तयेत् ।
तज्ज्वालाभिः सुदीप्ताभिर्दग्धं संचिन्तयेद्विषम्  ॥ ९.९७ ॥
तत्क्षणाद्देवदेवेशि निर्विषः स तु जायते  ।
ग्रहेष्वेवं विधं ध्यानं यः कुर्यान्मोचयेत्क्षणात् ॥ ९.९८ ॥
अथ ध्याने ह्यकुशलो यदा कश्चिन्नरो भवेत् ।
तदागदैर्महादेवि निर्विषं कुरुते क्षणात् ॥ ९.९९ ॥
कुमारिद्वितयं गृह्य नागिन्या तु सहैकतः  ।
गोकर्णिकासितं मूलं सोमाह्वामूलसंयुतम्  ॥ ९.१०० ॥
आमगोक्षीरसंपिष्टं भक्षयेन्निर्विषो भवेत् ।
गोनिम्बस्य च मूलेन निर्विषत्वं प्रजायते  ॥ ९.१०१ ॥
अश्वमारस्य मूलं तु उदकेन तु पेषयेत् ।
पाने नस्ये प्रदातव्यं तदा भवति निर्विषः  ॥ ९.१०२ ॥
आरग्वधस्य मूलं तु उदकेन च पेषयेत् ।
पाने नस्ये प्रदातव्यं तदा भवति निर्विषः  ॥ ९.१०३ ॥
मधुकस्य तु सारं यन्नस्ये पाने प्रयोजयेत् ।
निर्विषस्तु प्रजायेत भैरवस्य वचो यथा  ॥ ९.१०४ ॥
जम्बुलासिकमूलं तु पाने नस्ये प्रयोजयेत् ।
निर्विषस्तु भवेद्देवि नात्र कार्या विचारणा  ॥ ९.१०५ ॥
षड्बिन्दुपटखर्जूरसूक्ष्मचूर्णं तु कारयेत् ।
मयूरपित्तसंयुक्तं गुटिकां कारयेत्प्रिये  ॥ ९.१०६ ॥
त्रिलोहवेष्टितां कृत्वा करे कण्ठे निधापयेत् ।
न विषं क्रमते तस्य यश्च दष्टो महोरगैः  ॥ ९.१०७ ॥
अगदान्घृतसंयुक्तान् पिबेद्वै विषदूषितः  ।
न विषं क्रमते तस्य इति शास्त्रस्य निश्चयः  ॥ ९.१०८ ॥
एवमन्येऽपि ये योगाः स्वच्छन्देन विनिर्मिताः  ।
कालाग्निर्नरकाश्चैव पाताला हाटकेश्वरः  ॥ ९.१०९ ॥
[प्रदद्याद्भावितात्मा च सिद्ध्यन्ते नात्र संशयः  ।
स्वच्छन्देनेति सर्वं हि परमेश्वरेण प्रवर्तितम्]  ॥ ९.११० ॥

इति स्वच्छन्दतन्त्रे नवमः पटलः समाप्तः


दशमः पटलः

अध्वायं तु महादेव सूचितो न तु वर्णितः  ।
कथयस्व प्रसादेन साधकानां हिताय तम्  ॥ १०.१ ॥
अध्वानं संप्रवक्ष्यामि साधकानां हिताय वै  ।
अथ कालाग्निरुद्राधः कटाहः संव्यवस्थितः  ॥ १०.२ ॥
कोटियोजनबाहुल्यः तस्योर्ध्वे भुवनानि तु  ।
नवनवतिकोट्यश्चाप्यण्डानां तु सहस्रकम्  ॥ १०.३ ॥
कोटीनां सप्ततिर्लक्षाण्ययुतानां सहस्रकम्  ।
अर्बुदान्यथ वृन्दानि खर्वाणि च तथैव च  ॥ १०.४ ॥
पद्मानि चाप्यसंख्यानीत्येवमादीन्यनेकशः  ।
तेषां वै नायको ह्यत्र त्वनन्तः परमेश्वरः  ॥ १०.५ ॥
तेन शुद्धेन शुद्धानि त्वण्डान्यत्रोहकैः सह  ।
शक्त्याधाराश्रयैरेव द्वात्रिंशत्परिसंख्यया  ॥ १०.६ ॥
कोटिकोटिपरीवारास्त्वनौपम्यगुणान्विताः  ।
दिव्याङ्गानौघसंकीर्णा भ्रूभङ्गललितेक्षणैः  ॥ १०.७ ॥
सूर्यायुतप्रतीकाशास्तोरणाट्टालमण्डिताः  ।
न तत्र दिःखितः कश्चिन्मुक्त्वा दिःखमनङ्गजम्  ॥ १०.८ ॥
रमन्ते तत्र वै वीरा नारीभिः सह लीलया  ।
भुवनेषु विचित्रेषु योन्याकारेषु संस्थिताः  ॥ १०.९ ॥
भुवनान्येवमुक्तानि भुवनान्तरवासिनाम्  ।
सर्वाणि शुद्धिमायान्ति तान्यनन्ते विशोधिते  ॥ १०.१० ॥
अथोपरिष्टात्कालाग्निः श्रीकण्ठेन निवेशितः  ।
अधिकारं प्रकुरुते तदाज्ञानुविधायकः  ॥ १०.११ ॥
अनेकरुद्रकोटीभिरुपेतस्तिष्ठति प्रिये  ।
अधुना संप्रवक्ष्यामि प्रमाणं शिवनिर्मितम्  ॥ १०.१२ ॥
योजनानां वरारोहे यथा भवति तच्छृणु  ।
अव्यक्ताद्दशभिर्भागैर्महान्स्थूलो विभाव्यते  ॥ १०.१३ ॥
द्विपञ्चभागो महतो भूतादिः स्थूल उच्यते  ।
भूतादेः परिमाणं च भावग्राह्यं न चाक्षुषम्  ॥ १०.१४ ॥
भूतादेर्यद्दशगुणमणीयो दृश्यते रजः  ।
जालान्तरगते भानौ परमाणुः स उच्यते  ॥ १०.१५ ॥
अष्टानां परमाणूनां समवायस्तु यो भवेत् ।
त्रसरेणुः स विख्यातः तत्पद्मरज उच्यते  ॥ १०.१६ ॥
त्रसरेणवश्च येत्वष्टौ वालाग्रं तु विधीयते  ।
वालाग्राणि तथात्वष्टौ लिक्षेति परिकीर्तिता  ॥ १०.१७ ॥
लिक्षाश्चाष्टौ विदुर्यूकां यूकाश्चाष्टौ यवो भवेत् ।
अष्टौ यवा वरारोहे पर्वाङ्गुष्ठमथाङ्गुलम्  ॥ १०.१८ ॥
द्वादशाङ्गुलमानेन वितस्तिस्ताल उच्यते  ।
तालद्वयं भवेद्धस्तश्चतुर्विंशतिकाङ्गुलः  ॥ १०.१९ ॥
चतुर्हस्तो धनुर्दण्डो नालिका यूप एव च  ।
धनुः सहस्रे द्वे पूर्णे क्रोशः समभिधीयते  ॥ १०.२० ॥
क्रोशद्वयेन गव्यूतिर्गव्यूती द्वे तु योजनम्  ।
अनेन परिमाणेन योजनानां यशस्विनि  ॥ १०.२१ ॥
सिंहासनं महादीप्तं सहस्रद्वयविस्तृतम्  ।
सहस्रमुच्छ्रितं तस्य महापीठेषु सुव्रते  ॥ १०.२२ ॥
तिष्ठते तत्र देवेशः कालो द्वादशलोचनः  ।
सितरक्तपीतकृष्णश्चतुर्वक्त्रो महाबलः  ॥ १०.२३ ॥
रक्ताङ्गोऽथ करालश्च पिङ्गभ्रूश्मश्रुलोचनः  ।
वक्त्रज्वाला जटाज्वाला लोमज्वालाः सुजाज्वलाः  ॥ १०.२४ ॥
ज्वलन्त्यस्यायुधज्वालाः सुतीव्राः करमध्यगाः  ।
ज्वलत्पर्वतवद्दीप्तो ज्वलज्ज्वालाभिराजितः  ॥ १०.२५ ॥
दशबाहुर्महात्मा वै खड्गखेटकधारकः  ।
शरशार्ङ्गविहस्तश्च पाशाङ्कुशधरस्तथा  ॥ १०.२६ ॥
कपालखट्वाङ्गधरो वरदाभयपाणिभृत् ।
दशयोजनलक्षाणि शरीरं भाति भास्वरम्  ॥ १०.२७ ॥
कोटियोजनमानेन भुवनं चास्य जाज्वलम्  ।
संभृतं रुद्रकन्याभी रुद्रैर्ज्वलितशूलिभिः  ॥ १०.२८ ॥
नानारूपविमानैश्च प्रज्वलद्भिः समावृतम्  ।
ज्वालास्तस्य विनिष्क्रान्ताः कोटयो दशचोर्ध्वतः  ॥ १०.२९ ॥
तस्योपरिष्टाद्देवेशि पञ्चकोट्यो वरानने  ।
न कश्चिन्नवसत्यत्र धूमोष्मपरिवारितः  ॥ १०.३० ॥
अतः परं वरारोहे नरकाः परिकीर्तिताः  ।
पञ्चाशत्कोटयो देवि कथिताह्यनुपूर्वशः  ॥ १०.३१ ॥
प्रधानं संप्रवक्ष्यामि शतं तत्र वरानने  ।
चत्वारिंशत्समोपेतं कथितं नामतः शृणु  ॥ १०.३२ ॥
अवीची रौरवश्चैव महारौरव एव च  ।
तामिस्रश्चान्धतामिस्रः संजीवनसुजीवनौ  ॥ १०.३३ ॥
पद्मश्चैव महापद्मः कालसूत्रस्तथैव च  ।
सूचीमुखः महाकायः क्षुरधारोऽसिपर्वतः  ॥ १०.३४ ॥
असिस्तालो द्रुमश्चैव द्रुममस्तक एव च  ।
द्रुमारामश्च विख्यातः कुम्भीपाकस्तथैव च  ॥ १०.३५ ॥
अम्बरेषोऽङ्गारराशिः तीक्ष्णतुण्डस्तथैव च  ।
वज्रतुण्डश्च शकुनिः मीनोदरखरोदरौ  ॥ १०.३६ ॥
सन्दंशः वज्रकायश्च मेदकश्च वरानने  ।
उष्ट्रग्रीवो महाकायो वेतालो वडवामुखः  ॥ १०.३७ ॥
असृक्पूयह्रदश्चैव भ्रमरो मषकस्तथा  ।
संग्रहश्च कपालश्च तप्तकवच एव च  ॥ १०.३८ ॥
गजपादो महावक्त्रः कूर्माख्योनकुलस्तथा  ।
पीडनश्चैवकुम्भीरः क्रकचः शूलमेव च  ॥ १०.३९ ॥
अनङ्गश्चाङ्गारोद्गारः प्रदीप्तस्त्रिमुखस्तथा  ।
पञ्चवक्त्रः शतास्यश्च जलौको बिलधूमकः  ॥ १०.४० ॥
सुतप्तो जतुपङ्कश्च घोररूपोऽतिदारुणः  ।
अस्थिभङ्गः पूतिमांसः द्रव्यश्चैव त्वमेध्यकः  ॥ १०.४१ ॥
उलूकः परशुर्दण्डः काकाख्यश्च तथैव च  ।
सोच्छ्वासश्च निरुच्छ्वासः वृकास्यश्च तथैव च  ॥ १०.४२ ॥
अश्वास्यो गोपलादश्च अलोको दहनस्तथा  ।
श्ववक्त्रोऽथ दवाग्निश्च क्षारकूपस्तथा तमः  ॥ १०.४३ ॥
अहीनां निचयश्चैव तप्तपाषाण एव च  ।
विरूपो रूपवांश्चैव चित्री चित्रधरस्तथा  ॥ १०.४४ ॥
कृष्णपिङ्गलरक्तास्यः महिषो राक्षसस्तथा  ।
कुब्जः उत्तप्ततैलाख्यः अशनी वृष्टिमुद्गरौ  ॥ १०.४५ ॥
मुसलः अनातपश्चैव यमलाद्रिस्तथैव च  ।
क्रिमिकूटः बहुशाखः शल्मलिश्च फडिस्तथा  ॥ १०.४६ ॥
निगडो लोहरज्जुश्च लोहपञ्जर एव च  ।
तनुभेदश्चोरगश्च वृश्चिकः काल एव च  ॥ १०.४७ ॥
वज्रकणः कटाहश्च पट्टः संकुल एव च  ।
घोरश्चाजगरश्चैव महावैतरणी तथा  ॥ १०.४८ ॥
गृद्ध्रश्च कुररश्चैव कुक्कुटश्च प्रमर्दकः  ।
कर्दमः दुर्दुरश्चैव लम्बोष्ठो वज्रनासिकः  ॥ १०.४९ ॥
चिपिटः खञ्जरीटश्च शवलो नील एव च  ।
काकः कङ्कुममुखश्चैव शिवारावस्ततः परः  ॥ १०.५० ॥
गजनादो महानादः सिंहनादस्तथैव च  ।
महाग्राहस्तथा नक्रो मूषिकाकीटसागरः  ॥ १०.५१ ॥
अवाक्शिराः त्रिरावर्तः चक्रपीडनकस्तथा  ।
त्रपुलेपस्त्रपुकूपः इक्षुयन्त्रः गिरेर्लता  ॥ १०.५२ ॥
कटङ्कटश्चविख्यातः तप्तवालुक एव च  ।
एतेऽतिघोरा नरकास्त्रिकोणाः परिकीर्तिताः  ॥ १०.५३ ॥
असत्कर्मरतानां च प्राणिनां पातनाय तु  ।
निस्त्रिंशकर्मकर्तॄणां शठानां पापिनां तथा  ॥ १०.५४ ॥
निर्दयाधमजातीनां परहिंसारतात्मनाम्  ।
परदाररतानां च शिवशास्त्रस्य दूषिणाम्  ॥ १०.५५ ॥
देवद्रव्यापहर्तॄणां ब्रह्मघ्नपितृघातिनाम्  ।
गोघ्नानां च कृतघ्नानां मित्रविस्रम्भघातिनाम्  ॥ १०.५६ ॥
सुवर्णभूमिहर्तॄणां शौचाचारनिवर्तिनाम्  ।
दयादाक्षिण्यहीनानां पैशुन्यानृतचेतसाम्  ॥ १०.५७ ॥
नरकास्तु समाख्यातास्त्वकर्मपथवर्तिनाम्  ।
शुभकर्मरता लोका नरके न पतन्ति हि  ॥ १०.५८ ॥
तत्समासेन वक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः  ।
सत्यं क्षान्तिरहिंसा च शौचं स्नानमकल्कता  ॥ १०.५९ ॥
दयालौल्यं च यस्यासौ नरकान्नाधिगच्छति  ।
शान्तो दान्तः सुहृष्टात्मा त्वनहंकारवान्समः  ॥ १०.६० ॥
अद्रोही चानसूयश्च परैश्वर्ये च निःस्पृहः  ।
अमात्सर्यममानित्वं शिवभक्तिरचापलम्  ॥ १०.६१ ॥
जपध्यानरतिः स्थैर्यं कार्पण्यस्य च वर्जनम्  ।
व्रतानि नियमाश्चैव स्वाध्यायश्च त्रिदंध्यता  ॥ १०.६२ ॥
सर्वत्र श्रद्दधानत्वमार्जवं ह्रीर्मनस्विता  ।
तेजः प्रशान्तिः संतोषोऽप्रियवाक्यविवर्जनम्  ॥ १०.६३ ॥
समीक्ष्यकारिता नित्यं मनोहंकारनिग्रहः  ।
अदम्भित्वममायित्वमकल्को ज्ञानशीलता  ॥ १०.६४ ॥
पितृदेवार्चने भक्तिर्गोब्राह्मण शरण्यता  ।
अग्नौ होमो गुरुर्दानं ज्ञानिनां पर्युपासनम्  ॥ १०.६५ ॥
एकान्ते च रतिर्ध्यानमात्मन्येव च तुष्टता  ।
अव्यापारः परार्थेषु औदासीन्यमनागसः  ॥ १०.६६ ॥
अक्रोधित्वमनालस्यामेते धर्माः प्रकीर्तिताः  ।
यस्त्वेतान्भजते भावान् सोऽमृतत्वाय कल्पते  ॥ १०.६७ ॥
नश्यन्ति पौरुषाः पाशा येऽप्यनन्ताः प्रकीर्तिताः  ।
शिवाचाररतानां तु धार्मिकाणां हि देहिनाम्  ॥ १०.६८ ॥
तस्मादेवं तु विज्ञाय मनो धर्मे नियोजयेत् ।
यस्य चित्तमसंभ्रान्तं निर्विकल्पमकल्मषम्  ॥ १०.६९ ॥
स याति परमांल्लोकान्नरकांश्च न पश्यति  ।
यस्य बुद्धिरसंमूढा सर्वभूतेष्वपातकी  ॥ १०.७० ॥
अकल्कवान्सत्त्ववान्यो नरकान्स न पश्यति  ।
जितानि येनेन्द्रियाणि मनो यस्य वशे स्थितम्  ॥ १०.७१ ॥
तज्जयेन जितं सर्वं त्रैलोक्यं सचराचरम्  ।
स्वकार्ये परकार्ये वा यस्य बुद्धिः स्थिरा भवेत् ॥ १०.७२ ॥
एतदेव हि पाण्डित्यं शेषाः पुस्तकवाचकाः  ।
इत्येष तान्त्रिको न्यायः कथितस्तु समासतः  ॥ १०.७३ ॥
अतान्त्रिकाणामन्येषां परिसंख्या न विद्यते  ।
शिवशास्त्ररता ये तु गुरुभक्तिपरायणाः  ॥ १०.७४ ॥
परतत्त्वविदो ये तु न तेषां दुरितं भवेत् ।
एतेषां नरकाणां तु प्रधानानि निबोध मे  ॥ १०.७५ ॥
पञ्चत्रिंशत्तु नरकाः चतुर्भेदाः प्रकीर्तिताः  ।
चत्वारिंशच्छतंह्येतत्समासात्परिकीर्तितम्  ॥ १०.७६ ॥
तैर्विशुद्धैर्विशुद्ध्यन्ति पञ्चाशत्कोटयस्तु ताः  ।
पञ्चत्रिंशद्यदा वैते द्वात्रिंशद्वा विशोधिताः  ॥ १०.७७ ॥
चत्वारिंशच्छतं शुद्धं तदेतत्स्याद्वरानने  ।
त्रिभिः शुद्धैस्तु द्वात्रिंशच्छुद्धा एव भवन्ति हि  ॥ १०.७८ ॥
तेषां नामानि वक्ष्यामि त्रयाणां वरवर्णिनि  ।
अवीचिश्चैव विख्यातः कुम्भीपाकश्च दारुणः  ॥ १०.७९ ॥
महारौरवराजश्च स्थानं तेषां निबोध मे  ।
अधोमध्योर्ध्वभागेषु संस्थितास्ते यथाक्रमम्  ॥ १०.८० ॥
व्याप्तिं तेषां प्रवक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः  ।
नरकैकादशगतमवीचिं शोधयेत्प्रिये  ॥ १०.८१ ॥
आत्मना द्वादशं देवि कुम्भीपाकं विशोधयेत् ।
महारौरवसंज्ञं चाप्येवमेव न संशयः  ॥ १०.८२ ॥
पञ्चत्रिंशत्प्रवक्ष्यामि समासेन वरानने  ।
अवीचिः क्रिमिनिचयो नदी वैतरणी तथा  ॥ १०.८३ ॥
लोहश्च शल्मलिश्चैवाप्यसिपर्वत एव च  ।
सोच्छ्वासश्च निरुच्छ्वासः पूतिमांसः परस्तथा  ॥ १०.८४ ॥
तप्तत्रपुः क्षारकूपो जतुलेपस्तथैव च  ।
अन्तर्भूता अवीचौ तु कुम्भीपाकस्य श्रूयताम्  ॥ १०.८५ ॥
अस्थिभङ्गः क्रकचछेदः कूपश्चापि कटङ्कटः  ।
वसामिश्रोह्ययस्तुण्डस्त्रपुलेपः प्रकीर्तितः  ॥ १०.८६ ॥
कुम्भीपाकश्च विज्ञेयस्तीक्ष्णासिश्च तथैव च  ।
तप्रलोहश्च विज्ञेयः क्षुरधारपथस्तथा  ॥ १०.८७ ॥
अशनिश्च सुतप्तश्च द्वादशैते प्रकीर्तिताः  ।
एकादशान्तर्विज्ञेयाः कुम्भीपाकस्य दारुणाः  ॥ १०.८८ ॥
महारौरवराजे च अत ऊर्ध्वं निबोध मे  ।
कालसूत्रो महापद्मः कुम्भः संजीवनेक्षुकौ  ॥ १०.८९ ॥
पाशोऽम्बरेषकश्चैव अयःपट्टस्तथैव च  ।
दण्डयन्त्रस्त्वमेध्यश्च घोररूपस्तथापरः  ॥ १०.९० ॥
महारौरव एतेषामुपरिष्टाद्व्यवस्थितः  ।
अवीचौ कृमिनरकान् कुम्भीपाके सुदारुणान्  ॥ १०.९१ ॥
महारौरवकेऽमेध्यानन्तर्भूतान्विचिन्तयेत् ।
द्वात्रिंशन्नरकाणां च मानं चैव निबोध मे  ॥ १०.९२ ॥
नवनवतिर्लक्षाणि एकैकस्योच्छ्रयः स्मृतः  ।
लक्षमात्रान्तरा ज्ञेया द्वात्रिंशच्चाप्यनुक्रमात् ॥ १०.९३ ॥
एतेषामुपरिष्टात्तु प्रभुत्वेन वरानने  ।
योगैश्वर्यगुणोपेतः कूष्माण्डाधिपतिः स्थितः  ॥ १०.९४ ॥
नवनवतिर्लक्षाणि पुरं तस्य प्रकीर्तितम्  ।
तस्योपरिष्टात्पातालान् कथयामि समासतः  ॥ १०.९५ ॥
आभासं वरतालं च शर्करं च गभस्तिमत् ।
महातलं च सुतलं रसातलमतः परम्  ॥ १०.९६ ॥
सौवर्णमष्टमं ज्ञेयं सर्वकामसमन्वितम्  ।
आभासाद्यावत्सौवर्णं प्रमाणं कथयामि ते  ॥ १०.९७ ॥
सहस्रनवकोत्सेधमेकैकं तु पुरोत्तमम्  ।
एकैकस्यान्तरं ज्ञेयं सहस्रपरिसंख्यया  ॥ १०.९८ ॥
छत्राकाराणि सर्वाणि तेषां वै भुवनानि तु  ।
सर्वकामैः समेतानि गुणैः सर्वैर्युतानि तु  ॥ १०.९९ ॥
हेमप्राकारशिखरैश्छत्रध्वजसमाकुलैः  ।
किङ्किणीजालमुखरैस्तोरणाट्टालमण्डितैः  ॥ १०.१०० ॥
निर्गमैः सगवाक्षैश्च दिव्यवस्त्रविभूषितैः  ।
तन्त्रीमुरजवाद्यैश्च गेयतूर्यरवाकुलैः  ॥ १०.१०१ ॥
नानाभुवनपङ्क्त्योघैः सर्वरत्नसमुज्ज्वलैः  ।
प्रासादैस्तुङ्गशिखरैश्चन्द्रातपसमप्रभैः  ॥ १०.१०२ ॥
रथ्यामार्गवरारामैः सदापुष्पफलान्वितैः  ।
कोकिलारावमधुरैः शिखिषट्पदसेवितैः  ॥ १०.१०३ ॥
हंसकारण्डवाकीर्णैश्चक्रवाकोपशोभितैः  ।
सारसारावसंघुष्टपद्मिनीषण्डमण्डितैः  ॥ १०.१०४ ॥
तडागैः स्वच्छतोयाढ्यैर्दीर्घिकाभिर्युतानि तु  ।
पुरुषैश्च महाकायैर्महाबलपराक्रमैः  ॥ १०.१०५ ॥
सर्वैश्वर्यस्वरूपाढ्यैः सर्वलक्षणसंयुतैः  ।
दिव्यवस्त्रैः सुताम्बूलैर्दिव्यगन्धानुलेपनैः  ॥ १०.१०६ ॥
दिव्याभरणसंयुक्तैर्मुकुटै रत्नमण्डितैः  ।
शिवाराधनसक्ता ये तत्प्रसादेन साधकाः  ॥ १०.१०७ ॥
ते विशन्ति महादेवि पातालं सिद्धसेवितम्  ।
रसं रसायनं दिव्यं सिद्धद्रव्यं लभन्ति ते  ॥ १०.१०८ ॥
क्रीडन्ति चान्ये सततं दिव्यानां योषितां गणैः  ।
कामिनः कामरूपैस्तु मत्तमातङ्गगामिभिः  ॥ १०.१०९ ॥
सर्वाभरणसंयुक्तैः कामशास्त्रसुपेशलैः  ।
दिव्यवस्त्रपरीधानैः स्तनभारसमानतैः  ॥ १०.११० ॥
मध्यक्षामैः प्रसन्नास्यैस्तरलायतलोचनैः  ।
सकिङ्किणीनितम्बैश्च हारकेयूरशोभितैः  ॥ १०.१११ ॥
सुगन्धिगन्धलिप्ताङ्गैः काञ्चीमेखलमण्डितैः  ।
एवं ते कथिता देवि पातालान्तरवासिनः  ॥ १०.११२ ॥
त्रयोऽसुरास्तथा नागा राक्षसाश्च विभागतः  ।
एकैकत्र च पाताले कथितास्ते वरानने  ॥ १०.११३ ॥
पातालसप्तके ज्ञेयास्तथान्ये भुवनाधिपाः  ।
बलोह्यतिबलश्चैव बलवान्बलविक्रमः  ॥ १०.११४ ॥
सुबलो बलभद्रश्च बलाध्यक्षश्च कीर्तिताः  ।
एतैः शुद्धैरिमे शुद्धाः सप्तपातालवासिनः  ॥ १०.११५ ॥
यदूर्ध्वे चैव सौवर्णं पातालं परिकीर्तितम्  ।
तत्र वसत्यसौ देवो हाटकः परमेश्वरः  ॥ १०.११६ ॥
पुरकोटिसहस्रैस्तु समन्तात्परिवारितः  ।
सिद्धैरुद्रगणैर्दिव्यैर्भगिनीमातृभिर्वृतः  ॥ १०.११७ ॥
योगिनीयोगकन्याभी रुद्रैश्चैव सकन्यकैः  ।
सिद्धद्रव्यसमैर्मन्त्रैश्चिन्तामणिरसायनैः  ॥ १०.११८ ॥
सिद्धविद्यासमृद्धं वै हाटकेशस्य मन्दिरम्  ।
हठत्प्रवेशयेल्लोकां स्तद्भावगतमानसान्  ॥ १०.११९ ॥
तेनासौ हाटकः प्रोक्तो देवदेवो महेश्वरः  ।
तस्योर्ध्वे तु सहस्राणि योजनानां तु विंशतिः  ॥ १०.१२० ॥
भूकटाहः समुद्दिष्टः समन्तात्तु वरानने  ।
अतो भगवती पृथ्वी नानाजनपदाकुला  ॥ १०.१२१ ॥
तस्या मध्ये महामेरुः सौवर्णश्च वरानने  ।
तस्याचलस्य विस्तारमूर्ध्वाधः कथयामि ते  ॥ १०.१२२ ॥
योजनानां सहस्राणि चतुरशीतिरुच्छ्रितः  ।
षोडशैव सहस्राणि अधोभागे प्ररोपितः  ॥ १०.१२३ ॥
तान्येव मूलविस्तारः द्विगुणो मूर्धविस्तरः  ।
तस्योर्ध्वे तु सभा दिव्या नाम्ना चैव मनोवती  ॥ १०.१२४ ॥
चतुर्दशसहस्राणि योजनानां प्रमाणतः  ।
सर्वरत्नसुशोभाढ्या स्त्रीसहस्रसमन्विता  ॥ १०.१२५ ॥
सर्वभोगगणोपेता ब्रह्मणस्तु महात्मनः  ।
सिद्धविद्याधराकीर्णा ऋषिभिः परिवारिता  ॥ १०.१२६ ॥
तस्या ईशानदिग्भागे ज्योतिष्कं शिखरं स्मृतम्  ।
सूर्यकोटिप्रतीकाशं गणप्रथमसेवितम्  ॥ १०.१२७ ॥
सर्वर्तुकुसुमोपेतं देवगन्धर्वसेवितम्  ।
स्त्रीसहस्रसमाकीर्णं सर्वैश्वर्यसमन्वितम्  ॥ १०.१२८ ॥
तत्रास्ते भगवान्देवस्त्र्यम्बकः परमेश्वरः  ।
लोकपालैर्वृतोऽसौ हि ब्रह्मविष्ण्विन्द्रनायकः  ॥ १०.१२९ ॥
ममांशं तं विजानीयाः सुरसिद्धनमस्कृतम्  ।
अधिकारं प्रकुरुते परेच्छासंप्रचोदितः  ॥ १०.१३० ॥
सभाया ब्रह्मणोऽधस्तात्सहस्राणि चतुर्दश  ।
योजनानां परित्यज्य चक्रवाटः समन्ततः  ॥ १०.१३१ ॥
स्वर्गाष्टकं समुद्दिष्टं तत्र तिष्टन्ति लोकपाः  ।
पूर्वेणेन्द्रस्य विख्याता पुरी नाम्नामरावती  ॥ १०.१३२ ॥
तेजोवती तथाग्नेय्यां चित्रभानोः प्रकीर्तिता  ।
दक्षिणे यमराजस्य नाम्ना संयमनी पुरी  ॥ १०.१३३ ॥
कृष्णाङ्गारा तु नैऋत्यां राक्षसेशस्य कीर्तिता  ।
पश्चिमेन जलेशस्य नाम्ना शुद्धवती स्मृता  ॥ १०.१३४ ॥
वायव्यां तु पुरी वायोर्नाम्ना गन्धवहा प्रिये  ।
उत्तरेणापि सोमस्य पुरी नाम्ना महोदया  ॥ १०.१३५ ॥
ऐशान्यामीशराजस्य पुरी नाम्ना यशोवती  ।
एतासामुत्तरे देवि शृणु षड्विंशतिं पुरीः  ॥ १०.१३६ ॥
दक्षिणेनामरावत्याः कामवत्यप्सरः पुरी  ।
सौवर्णी सिद्धसङ्घानां तस्या वै दक्षिणेन तु  ॥ १०.१३७ ॥
तस्या वै दक्षिणेनान्या पद्मरागोपशोभिता  ।
आदित्यानां पुरीख्याता नाम्नाचांशुमती शुभा  ॥ १०.१३८ ॥
साध्यानां राजती दिव्या ख्याता वै कुसुमावती  ।
वह्नेः पश्चिमदिग्भागे विश्वेषां रेवती पुरी  ॥ १०.१३९ ॥
तस्यास्तु पश्चिमे देवि दिव्या वै विश्वकर्मणः  ।
पश्चिमे धर्मराजस्य मातृनन्दा पुरी स्मृता  ॥ १०.१४० ॥
क्रीडन्ति मातरस्तत्र मधुपानविघूर्णिताः  ।
रुद्राणां पश्चिमे तस्या रोहिता नाम काञ्चनी  ॥ १०.१४१ ॥
तत्र शूलधरा रुद्रा यमस्य परिचारकाः  ।
तस्याः पश्चिमतो ज्ञेया नाम्ना गुणवती पुरी  ॥ १०.१४२ ॥
एकादशानां रुद्राणां वज्रप्राकारतोरणा  ।
निरृतेः पूर्वभागे तु पिङ्गला नाम वै पुरी  ॥ १०.१४३ ॥
स्वकर्मसंज्ञा देवेशि पिशाचास्तत्र संस्थिताः  ।
नैरृत्युत्तरसामीप्ये पुरी कृष्णावती स्मृता  ॥ १०.१४४ ॥
निस्त्रिंशा नाम तत्रैव वसन्ति राक्षसाः सदा  ।
तस्या अप्युत्तरे भागे पुरी हैमी सुखावती  ॥ १०.१४५ ॥
मित्रो वसति तत्रैव बहुभृत्यजनावृतः  ।
तस्या अप्युत्तरे हैमी गान्धर्वी नाम विशृता  ॥ १०.१४६ ॥
वसन्ति तत्र गन्धर्वा दिव्यकन्यासमावृताः  ।
दशकोटिसहस्राणि तेषां संख्या प्रकीर्तिता  ॥ १०.१४७ ॥
भूतानां सिद्धसेना तु वरुणस्य तु दक्षिणे  ।
हेमसंज्ञा वसूनां तु वरुणस्यापि चोत्तरे  ॥ १०.१४८ ॥
तस्यास्तूत्तरतो देवि नाम्ना सिद्धवती पुरी  ।
सर्वविद्याधराणां तु सा पुरी परिकीर्तिता  ॥ १०.१४९ ॥
वायोर्दक्षिणतो देवि सिद्धा नाम्ना पुरी स्मृता  ।
वसन्ति किन्नरास्तत्र पुरैर्हेमार्कसप्रभैः  ॥ १०.१५० ॥
वायोः पूर्वेण गान्धर्वी हैमी चित्ररथस्य तु  ।
गन्धर्वराजमुख्यस्य दिव्यगन्धर्वनादिता  ॥ १०.१५१ ॥
आस्ते भगवती साक्षात्सप्रस्वरविभूषिता  ।
ग्रामत्रयपरीधाना जातिमेखलमण्डिता  ॥ १०.१५२ ॥
मूर्च्छनातानचित्राङ्गी नानातालकलोदया  ।
लक्षणव्यञ्जनोपेता मध्यमेनावगुण्ठिता  ॥ १०.१५३ ॥
गन्धर्वैर्गीयमाना सा तत्र देवी सरस्वती  ।
नारदाद्यैश्च ऋषिभिर्नागकिन्नरसेविता  ॥ १०.१५४ ॥
तस्याःपूर्वेण चित्रा वै तुम्बुरुर्नारदस्य च  ।
सोमस्य पश्चात्प्रमदा गुह्यकानां पुरी स्मृता  ॥ १०.१५५ ॥
पूर्वेणैव तु सोमस्य नाम्ना चित्रवती पुरी  ।
सर्वधातुमयी चित्रा कुबेरस्य महात्मनः  ॥ १०.१५६ ॥
षड्विंशतिसहस्रैस्तु कोटीनां परिवारितः  ।
यक्षाणामुत्तमः श्रीमानास्ते भोगैरनुत्तमैः  ॥ १०.१५७ ॥
तस्या पूर्वे शुभा नाम्ना जाम्बूनदमयी पुरी  ।
तत्र वै कर्मदेवास्तु देवत्वं कर्मणा गताः  ॥ १०.१५८ ॥
पश्चिमेनेशराजस्य विष्णोर्वै श्रीमती पुरी  ।
तत्रास्ते श्रीपतिः श्रीमानतसीपुष्पसन्निभः  ॥ १०.१५९ ॥
शङ्खचक्रगदापाणिः पीतवासा जनार्दनः  ।
ईशस्य दक्षिणेभागे नाम्ना पद्मवती पुरी  ॥ १०.१६० ॥
महापद्मोपविष्टस्य पद्ममालाधरस्य तु  ।
पद्मपत्रायताक्षस्य ब्रह्मणः पद्मजन्मनः  ॥ १०.१६१ ॥
तस्या दक्षिणतो देवि नाम्ना कामसुखावती  ।
अश्विनौ तत्र देवेशि तथा धन्वन्तरिः स्थितः  ॥ १०.१६२ ॥
उत्तरेत्वमरावत्या महामेघेति विश्रुता  ।
विनायकानां सा दिव्या वसतिस्तत्र कल्पिता  ॥ १०.१६३ ॥
दशकोटिसहस्राणि वीर्यवन्तः शुभास्तथा  ।
विनायका महादीप्ता अग्निज्वलिततेजसः  ॥ १०.१६४ ॥
असुराणां वधार्थाय अङ्गुष्ठान्निर्मिता मया  ।
एवंविधैरधश्चोर्ध्वं मेरुः पुरवरैर्वृतः  ॥ १०.१६५ ॥
पुर्यश्च याः समाख्याता मेरोश्चैव समन्ततः  ।
पुरकोटिसहस्रैस्तु सर्वास्ताः संभृताः प्रिये  ॥ १०.१६६ ॥
सर्वैश्वर्यसुसंपूर्णाः सर्वरत्नसमुज्ज्वलाः  ।
दिव्यस्त्रीभिः समाकीर्णा दिव्यपुंभिः समाकुलाः  ॥ १०.१६७ ॥
आनन्दः सततं देवि देवानां च पुरे पुरे  ।
विमाननगरारामैश्चतुरोद्यानमण्डपैः  ॥ १०.१६८ ॥
छत्रध्वजपताकाभिर्गजवाजिसमाकुलैः  ।
द्वन्द्वभीनन्दिशब्दैश्च शङ्खकाहलनिःस्वनैः  ॥ १०.१६९ ॥
गीतनृत्तैस्तथाकीर्णं देवानां मन्दिरं सदा  ।
इष्टापूर्तरता देवि ये नरा पुण्यभारते  ॥ १०.१७० ॥
त्र्यम्बकं सकृदर्चन्ति मेरुं गच्छन्ति ते नराः  ।
गङ्गातोयसुसंसिक्ताः क्रीडन्ति सुरसत्तमाः  ॥ १०.१७१ ॥
कथं गङ्गासमुत्पन्ना सुरसिद्धनमस्कृता  ।
कथयस्व प्रसादेन समासात्सुरसत्तम  ॥ १०.१७२ ॥
गङ्गायाश्च समुत्पत्तिं कथयिष्यामि सुव्रते  ।
जगन्माता महादेवि मम पत्नी पुरा हि सा  ॥ १०.१७३ ॥
ममनेत्रोदकं चैव करजैश्छादिते मम  ।
पुनरुद्घाटिते नेत्रे जगन्मातः पुरा त्वया  ॥ १०.१७४ ॥
मन्नेत्रेभ्योऽस्रवत्तोयं त्वदीयाङ्गुलिभिः प्रिये  ।
दशधा निःसृता गङ्गा कपालावरणे मम  ॥ १०.१७५ ॥
सप्तैव संस्थितास्तत्र एका विष्णुपुरे स्थिता  ।
द्वितीया ब्रह्मलोकोर्ध्वे तृतीया सत्यलोकगा  ॥ १०.१७६ ॥
स्वर्गे चैवपुनः सा वै संस्थिता सोममण्डले  ।
सोमाच्चैव विनिः सृत्य पुरकाशे व्यवस्थिता  ॥ १०.१७७ ॥
ततोऽहं संस्तुतो देवि ब्रह्मविष्णुपुरःसरैः  ।
गङ्गानदीं महापुण्यां मर्त्यानां हितकाम्यया  ॥ १०.१७८ ॥
अवतार्य महादेव मर्त्यलोकं विसर्जय  ।
ततो मया सुरेशानि प्रोक्ता सा त्वपराजिता  ॥ १०.१७९ ॥
लोकानां तु हितार्थाय आगच्छ सुरसुन्दरि  ।
आगत्य मम मूर्धानं मेरुमूर्ध्नि पुनर्गता  ॥ १०.१८० ॥
तस्मान्निर्गत्य देवेशि चतुर्दिक्षूदधिं गता  ।
पूर्वे सीता समुद्दिष्टा सुवहा दक्षिणेन तु  ॥ १०.१८१ ॥
सुनन्दा पश्चिमे भागे भद्रसोमा तथोत्तरे  ।
मन्दरस्तु महादेवि गन्धमादनसंज्ञकः  ॥ १०.१८२ ॥
विपुलश्च सुपार्श्वश्च पूर्वाद्या उत्तरान्तकाः  ।
विष्कम्भाश्च समाख्याताः वर्णांश्चैव निबोध मे  ॥ १०.१८३ ॥
सितं चैव हरिद्राभं नीलं दाडिमसप्रभम्  ।
प्राग्विष्कम्भसमीपे तु नाम्ना चित्ररथं वनम्  ॥ १०.१८४ ॥
तत्रारुणोदकं नाम तडागं पद्ममण्डितम्  ।
गन्धमादनसामीप्ये नन्दनं तु महावनम्  ॥ १०.१८५ ॥
तस्यमध्येऽम्बुजच्छन्नं मानसं तु सरोवरम्  ।
विपुलस्य समीपे तु वैभ्राजं तु महावनम्  ॥ १०.१८६ ॥
सितोदं तस्य मध्ये तु तडागं विमलोदकम्  ।
वनं पितृवनं नाम स्वपार्श्वस्य समीपतः  ॥ १०.१८७ ॥
तस्यान्तस्तु महाभद्रं तडागं च मनोरमम्  ।
कल्पद्रुमांश्च चतुरः कथयामि निबोध तान्  ॥ १०.१८८ ॥
मन्दरेऽथ कदम्बं स्यान्मस्तके तु व्यवस्थितम्  ।
सहस्रयोजनायामं शाखापञ्चशतोच्छ्रितम्  ॥ १०.१८९ ॥
पुष्पैः कुम्भप्रमाणैश्च भ्राजते तत्सुपुष्पितम्  ।
तत्प्रमाणा स्मृता जम्बूर्गन्धमादनमूर्धनि  ॥ १०.१९० ॥
तस्याः फलसमूहोत्थो रसो ज्ञेयोऽमृतोपमः  ।
तेन जम्बूनदी जाता प्रिये वेगवती भृशम्  ॥ १०.१९१ ॥
मेरुं प्रदक्षिणीकृत्य जम्बूमूलं विशेत्स्वकम्  ।
तत्संपर्कात्समुत्पन्नं कनकं देवभूषणम्  ॥ १०.१९२ ॥
तेन जाम्बूनदं लोके ज्ञायते भूषणोत्तमम्  ।
तत्र वृक्षालतागुल्माः पक्षिणः श्वापदादयः  ॥ १०.१९३ ॥
जाम्बूनदमयाः सर्वे ये चान्ये तत्रवासिनः  ।
विपुलेऽपि तथाश्वत्थः केतुमाल इति श्रुतः  ॥ १०.१९४ ॥
तस्येन्द्रेणासुराञ्जित्वा रत्नमाला प्रलम्बिता  ।
तेनासौ केतुमालेति ख्यातः सिद्धनिषेवितः  ॥ १०.१९५ ॥
न्यग्रोधश्च सुपार्श्वे तु तत्तुल्यः परिकीर्तितः  ।
अनेकगुणसंपन्नो मेरुः ख्यातः समासतः  ॥ १०.१९६ ॥
तत्पार्श्वस्थान्प्रिये देशान् काथयामि समासतः  ।
मेरुमध्याच्चतुर्दिक्षु लक्षार्धं तु समासतः  ॥ १०.१९७ ॥
लवणोदधिपर्यन्तं जम्बुद्वीपं समन्ततः  ।
पर्वतान्तरितास्तत्र नव भागा भवन्ति हि  ॥ १०.१९८ ॥
दक्षिणे चैव दिग्भागे त्रयो ज्ञेया महीधराः  ।
निषधो हेमकूटश्च हिमवानिति ते त्रयः  ॥ १०.१९९ ॥
उत्तरे चापि मेरुस्तु नीलः श्वेतोऽथ शृङ्गवान्  ।
प्राक्पश्चिमायाता ह्येते षडेव तु महीधराः  ॥ १०.२०० ॥
नीलश्च निषधश्चैव लक्षयामौ प्रकीर्तितौ  ।
श्वेतश्च हेमकूटश्च सहस्रनवतिः स्मृतौ  ॥ १०.२०१ ॥
हिमवान् शृङ्गवांश्चैव सहस्राशीतिरेव तु  ।
लवणोदधिपर्यन्ताः सहस्रद्वयविस्तृताः  ॥ १०.२०२ ॥
कैलासयुक्तो हिमवांस्त्रिशृङ्गश्च सजारुधिः  ।
शृङ्गवांश्चन्द्रकनिभः सितः श्वेतो विराजते  ॥ १०.२०३ ॥
नीलरत्नमयो नीलो निषधः पद्मरागभः  ।
सौवर्णो हेमकूटश्च हिमाभो हिमवानिति  ॥ १०.२०४ ॥
पूर्वेण माल्यवान्मेरोः पर्वतस्तु विराजते  ।
चतुस्त्रिंशत्सहस्राणि योजनानां सुरेश्वरि  ॥ १०.२०५ ॥
याम्योत्तरायतो भाति सहस्रं तस्य विस्तृतिः  ।
तथैवापरदिग्भागे तत्तुल्यो गन्धमादनः  ॥ १०.२०६ ॥
नीलश्च निषधश्चैव माल्यवान्गन्धमादनः  ।
चत्वारिंशत्सहस्राणि योजनानां समुच्छ्रिताः  ॥ १०.२०७ ॥
चतुर्दिक्षु गतौ मेरोर्द्वौ द्वौ सीमान्तपर्वतौ  ।
जठरो हेमकूटस्तु पूर्वभागे व्यवस्थितौ  ॥ १०.२०८ ॥
कैलासो हिमवांश्चैव दक्षभागे व्यवस्थितौ  ।
निषधः पारियात्रश्च अपरेण महीधरौ  ॥ १०.२०९ ॥
जारुधिः शृङ्गवांश्चैव उत्तरेण व्यवस्थितौ  ।
मेरोः समन्ततो रम्यमिलावृतमुदाहृतम्  ॥ १०.२१० ॥
अधस्ताच्चक्रवाटस्य नवसाहस्रविस्तृतम्  ।
योजनानां चतुर्दिक्षु चतुरश्रं समन्ततः  ॥ १०.२११ ॥
नातपो भानुजस्तत्र न च सोमस्य रश्मयः  ।
प्रभवन्ति हि लोकानां मेरोर्भासा प्रभासितम्  ॥ १०.२१२ ॥
प्रत्यग्राम्बुजपत्राभा जनाश्चातीव कोमलाः  ।
जम्बूरसफलाहारा जरामृत्युविवर्जिताः  ॥ १०.२१३ ॥
त्रयोदशाब्दसाहस्रं तेषामायुः प्रकीर्तितम्  ।
देवगन्धर्वसिद्धाश्च ऋषयोऽथ विनायकाः  ॥ १०.२१४ ॥
गणमातृभगिन्यश्च वेताला राक्षसादयः  ।
एवमाद्यैरसंख्यातैर्वृतं चैतदिलावृतम्  ॥ १०.२१५ ॥
गन्धमादनवारुण्यां समुद्रस्य च पूर्वतः  ।
केतुमालमिति ख्यातं वर्षं सर्वगुणोत्तमम्  ॥ १०.२१६ ॥
नीलोत्पलदलश्यामा जनास्तत्र सुशोभनाः  ।
पनसस्य रसं पीत्वा जीवन्त्ययुतमेव च  ॥ १०.२१७ ॥
जयन्तो वर्धमानश्च अशोको हरिपर्वतः  ।
विशालः कम्बलः कृष्णस्तत्र सप्त कुलाद्रयः  ॥ १०.२१८ ॥
माल्यवत्पूर्वभागेन समुद्रस्यापरेण तु  ।
वर्षं भद्राश्वसंज्ञं च तत्रापि त्वयुतायुषः  ॥ १०.२१९ ॥
जनाश्चन्द्रप्रतीकाशाः कालाम्रफलभोजनाः  ।
कौरञ्जः श्वेतपर्णश्च नीलो मालाग्रकस्तथा  ॥ १०.२२० ॥
पद्मश्चैव समाख्यातास्तत्र पञ्च कुलाद्रयः  ।
द्वात्रिंशत्तु सहस्राणि पूर्वपश्चायते स्मृते  ॥ १०.२२१ ॥
चतुस्त्रिंशत्सहस्राणि दक्षिणोदक्समायते  ।
वर्षे द्वे तु समाख्याते कुरुवर्षनिवासिनः  ॥ १०.२२२ ॥
कुरवोनामलोकास्ते कुरुवृक्षफलाशिनः  ।
त्रयोदशसहराणि जीवन्ति स्थिरयौवनाः  ॥ १०.२२३ ॥
युग्मं युग्मं प्रसूयन्ते वियोगभयवर्जिताः  ।
श्यामापुष्पनिभाः स्निग्धाः सुरूपाः पुरुषाः स्त्रियः  ॥ १०.२२४ ॥
सर्वरत्नमयी भूमिर्हिमवालुकया चिता  ।
नवयोजनसाहस्रं धन्वाकारं प्रकीर्तितम्  ॥ १०.२२५ ॥
सूर्यकान्तेन्दुकान्तौ च द्वौ तत्र कुलपर्वतौ  ।
कल्पवृक्षः कुरुर्नाम तत्रैव कुसुमोज्ज्वलः  ॥ १०.२२६ ॥
तस्य नाम्ना तु तज्ज्ञेयं कुरुवर्षं सुशोभनम्  ।
तस्यचोत्तरदिग्भागे प्रविश्य लवणोदधिम्  ॥ १०.२२७ ॥
पञ्चयोजनसाहस्रं चन्द्रद्वीपं प्रकीर्तितम्  ।
तथा वायव्यदिग्भागे प्रविश्य लवणोदधिम्  ॥ १०.२२८ ॥
योजनानां सहस्राणि चत्वार्येव वरानने  ।
दशयोजनसाहस्रं द्वीपं भद्रं प्रकीर्तितम्  ॥ १०.२२९ ॥
भद्राकारमिति ज्ञेयं सर्वकामफलप्रदम्  ।
अयुतायुषो जनास्तत्र दिव्यामृतफलाशिनः  ॥ १०.२३० ॥
चन्द्राख्येऽप्ययुतं चायुर्जीवन्ति फलभोजिनः  ।
श्वेतशृङ्गवतोश्चैव मध्ये ज्ञेयं हिरण्मयम्  ॥ १०.२३१ ॥
लकुचस्य फलं प्राश्य जनास्तत्रेन्दुसन्निभाः  ।
जीवन्त्यब्दसहस्राणि मानेनार्धत्रयोदश  ॥ १०.२३२ ॥
नीलस्योत्तरदिग्भागे तथा श्वेतस्य दक्षिणे  ।
रम्यकं नाम वर्षं तु न्यग्रोधफलभोजनाः  ॥ १०.२३३ ॥
नीलोत्पलदलश्यामा जरारोगविवर्जिताः  ।
द्वादशाब्दसहस्राणि तेषामायुः प्रकीर्तितम्  ॥ १०.२३४ ॥
नवसाहस्रविस्तारं रम्यकं च हिरण्मयम्  ।
हेमकूटस्य सौम्येन दक्षिणे निषधस्य तु  ॥ १०.२३५ ॥
हरिवर्षं समाख्यातं रौप्याभास्तत्र जन्तवः  ।
द्वादशैव सहस्राणि जीवन्तीक्षुरसाशिनः  ॥ १०.२३६ ॥
अतीव शोभनं तच्च नवसाहस्रविस्तृतम्  ।
हेमकूटस्य याम्येन हिमवतस्त्वथोत्तरे  ॥ १०.२३७ ॥
वर्षं किंपुरुषं नाम तत्रहेमनिभा जनाः  ।
नववर्षसहस्राणि जीवन्ति प्लक्षभोजनाः  ॥ १०.२३८ ॥
नवैव तु सहस्राणि विस्तारस्तत्र कीरितः  ।
याम्ये हिमाचलेन्द्रस्य उत्तरे लवणोदधेः  ॥ १०.२३९ ॥
भारतं नाम वर्षं तु तत्र चाल्पं सुखं स्मृतम्  ।
जना रोगभयत्रस्ता दुःखिता मन्दसंपदः  ॥ १०.२४० ॥
सुरूपा मन्दरूपाश्च सुभगा दुर्भगाः परे  ।
भोगिनो मन्दभोगाश्च तथान्येऽत्यन्तदुःखिताः  ॥ १०.२४१ ॥
गौराः श्यामास्तथा कृष्णा बभ्रवः श्वेतपिङ्गलाः  ।
वर्णजातिप्रभेदेन नानाकर्मानुरूपतः  ॥ १०.२४२ ॥
चतुर्वर्णा अन्त्यजाश्च जायन्ते भारताह्वये  ।
स्वदेशभाषायुक्तानि द्वीपद्वीपान्तराणि च  ॥ १०.२४३ ॥
पण्डिताश्च तथा मूर्खाः शिल्पविज्ञानिनस्तथा  ।
योगिनो ज्ञानिनश्चैव धर्मिष्ठाः पापिनोऽपरे  ॥ १०.२४४ ॥
याचकाश्चापि जायन्ते दातारश्चापरे जनाः  ।
प्रेष्या दासाश्च बहवो मानवाः सततं प्रिये  ॥ १०.२४५ ॥
गुणस्त्वेकः स्थितस्तत्र शुभाशुभफलार्जनम्  ।
नष्टासु विद्यते काचिद्युगत्रयमयी स्थितिः  ॥ १०.२४६ ॥
चतुर्युगवती ज्ञेया भारताख्ये वरानने  ।
तत्रैव यत्कृतं कर्म शुभं वा यदि वाशुभम्  ॥ १०.२४७ ॥
वसन्ति तेन लोकाश्च शिवाद्यवीचिमध्यगाः  ।
महाकालस्तथैकाम्रमेवमादि वरानने  ॥ १०.२४८ ॥
तीर्थानां कोटिरुद्दिष्टा महापुण्यफलोदया  ।
गङ्गादीनां नदीनां च तत्र पञ्च शतानि च  ॥ १०.२४९ ॥
नवयोजनसाहस्रं धन्वाकारं निबोध तम्  ।
नव भेदाः स्मृतास्तत्र सागरान्तरिताः प्रिये  ॥ १०.२५० ॥
एकैकस्य तु द्वीपस्य सहस्रं परिकीर्तितम्  ।
शतानि पञ्च विज्ञेयं स्थलं पञ्च जलं तथा  ॥ १०.२५१ ॥
परस्परमगम्यास्ते तेषां नामानि मे शृणु  ।
इन्द्रद्वीपं कशेरुं च ताम्रवर्णं गभस्तिमत् ॥ १०.२५२ ॥
नागद्वीपं च सौम्यं च गान्धर्वं वारुणं तथा  ।
द्वीपं कुमारिकाख्यं च नवमं परिकीर्तितम्  ॥ १०.२५३ ॥
बिन्दुसरः प्रभृत्येव कुमार्याह्वं प्रकीर्तितम्  ।
योजनानां सहस्रं तु नानावर्णाश्रमान्वितम्  ॥ १०.२५४ ॥
ये पूर्वोक्ता गुणा लोके भारते वरवर्णिनि  ।
ते तत्रैव स्थिता लोके कुमारीसंज्ञके प्रिये  ॥ १०.२५५ ॥
भूधराः सप्त विज्ञेयास्तत्रैव तु सुशोभनाः  ।
महेन्द्रो मलयः सह्यः शक्तिमानृक्षपर्वतः  ॥ १०.२५६ ॥
विन्ध्यश्च पारियात्रश्च भान्त्येते कुलपर्वताः  ।
दक्षसागरमध्यस्थान्युपद्वीपानि षट्प्रिये  ॥ १०.२५७ ॥
अङ्गद्वीपं यवाख्यं च मलयं शङ्खसंज्ञकम्  ।
कुमुदं च वराहं च इत्येवं परिकीर्तितम्  ॥ १०.२५८ ॥
कथितो मलयद्वीपे मलयो नाम पर्वतः  ।
तस्यपादे त्रिकूटो वै लङ्का तस्योपरिस्थिता  ॥ १०.२५९ ॥
चामीकरमयी शुभ्रा चत्वारोद्यानमण्डिता  ।
चित्रप्राकाररचिता वज्रवैडूर्यमण्डिता  ॥ १०.२६० ॥
अनन्तविभवास्तत्र राक्षसा देवकन्यकाः  ।
रमन्ते कन्यकासक्ता महाबलपराक्रमाः  ॥ १०.२६१ ॥
अगस्त्यशिखरं तत्र मलये भूधरोत्तमे  ।
तत्राश्रमो महापुण्य आगस्त्यः स्फाटिकप्रभः  ॥ १०.२६२ ॥
तत्रान्योन्यविरुद्धास्तु सत्त्वाः क्रीडन्त्यशङ्किताः  ।
न तत्र जायते मारी नाकालः संप्रवर्तते  ॥ १०.२६३ ॥
न जरा न च शोकश्च नोपसर्गभयं क्वचित् ।
न वदत्यनृतं कश्चिद्रागद्वेषौ न कुत्रचित् ॥ १०.२६४ ॥
अगस्त्यस्य प्रभावेण त्वज्ञानं दूरतो गतम्  ।
तत्र वै ऋषयो वीरा ज्ञानयोगकृताश्रमाः  ॥ १०.२६५ ॥
जपाध्ययन होमादि पूजास्तुतिपरायणाः  ।
त्र्यम्बकस्य महादेवि नित्यमाराधने रताः  ॥ १०.२६६ ॥
अगस्त्यसहिताः सर्वे मोक्षाभ्युदयवादिनः  ।
तिष्ठन्ति भावितात्मानः शापानुग्रहकारिणः  ॥ १०.२६७ ॥
लक्षयोजनविस्तीर्णं जम्बुद्वीपं समन्ततः  ।
लक्षयोजनविस्तीर्णं लवणाम्भः स्थितं बहिः  ॥ १०.२६८ ॥
त्रिगुणं परिणाहेन स्थितं वै मण्डलाकृति  ।
वृत्रारिभयसंत्रस्ताः प्रविष्टास्तत्र पर्वताः  ॥ १०.२६९ ॥
द्वादशैव महावीर्यास्तान्ब्रवीमि समासतः  ।
वृषभो दुन्दुभिर्धूम्रः प्रविष्टाः पूर्वभागतः  ॥ १०.२७० ॥
चन्द्रः कङ्कस्तथा द्रोणः प्रविष्टा उत्तरेण तु  ।
अशोकोऽथ वराहश्च नन्दनश्च तृतीयकः  ॥ १०.२७१ ॥
अपरेण नगास्तत्र प्रविष्टा लवणोदधिम्  ।
चक्रो मैनाकसंज्ञश्च तृतीयस्तु बलाहकः  ॥ १०.२७२ ॥
दक्षिणेन वरारोहे प्रविष्टाश्चैव भूधराः  ।
चक्रमैनाकयोर्मध्ये तिष्ठेद्वे वडवामुखः  ॥ १०.२७३ ॥
जम्बूद्वीपं समाख्यातं प्रभवस्त्वधुनोच्यते  ।
स्वायंभुवो मनुर्नाम तस्य पुत्रः प्रियव्रतः  ॥ १०.२७४ ॥
तस्याथ दश पुत्रा वै जाता वीर्यबलोत्कटाः  ।
अग्नीध्रश्चाग्निबाहुश्च मेधा मेधातिथिर्वपुः  ॥ १०.२७५ ॥
ज्योतिष्मान् द्युतिमान् हव्यः सवनः सत्र एव च  ।
मेधाः सत्रोऽग्निबाहुश्च एते प्रव्रजितास्त्रयः  ॥ १०.२७६ ॥
सप्तद्वीपेषु ये शेषा अभिषिक्ता महाबलाः  ।
जम्बुद्वीपे तथाग्नीध्राः तस्य पुत्रा नव स्मृताः  ॥ १०.२७७ ॥
नाभिः किंपुरुषश्चैव हरिश्चैव इलावृतः  ।
भद्राश्वः केतुमालश्च रम्यकश्च हिरण्मयः  ॥ १०.२७८ ॥
नवमस्तु कुरुर्नाम नववर्षाधिपाः स्मृताः  ।
अग्नीध्रतस्तु जाता वै शूराश्चातिबलोत्कटाः  ॥ १०.२७९ ॥
तेषां नामाङ्कितानीह नववर्षाणि पार्वति  ।
नाभेः पुत्रो महावीर्यो वृषभो धर्मतत्परः  ॥ १०.२८० ॥
तस्यापि हि सुतो ज्ञेयो भरतस्तु प्रतापवान्  ।
तन्नम्नैव तु विज्ञेयं भारतं वर्षमुत्तमम्  ॥ १०.२८१ ॥
तस्याप्यष्टौ पुनः पुत्रा जाता कन्यापरा प्रिये  ।
भारते त्वष्टद्वीपेऽत्र अष्टौ पुत्रा निवेशिताः  ॥ १०.२८२ ॥
नवमस्तु कुमार्याह्वः कुमार्याः प्रतिपादितः  ।
तेषां नाम्ना तु ते द्वीपा भरतेन प्रकीर्तिताः  ॥ १०.२८३ ॥
जम्बुद्वीपं च शाकं च कुशं क्रौञ्चं च शाल्मलिम्  ।
गोमेदं पुष्करं चैव सप्त द्वीपानि पार्वति  ॥ १०.२८४ ॥
अधुना संप्रवक्ष्यामि समुद्रांस्तव सुव्रते  ।
क्षारः क्षीरं दधि घृतं तथा इक्षुरसोऽपि च  ॥ १०.२८५ ॥
मदिरोदश्च स्वादूदः समुद्राः सप्त कीर्तिताः  ।
जम्बुद्वीपं स्मृतं लक्षं योजनानां प्रमाणतः  ॥ १०.२८६ ॥
परिमण्डलतो ज्ञेयः क्षारोदस्तत्समो बहिः  ।
एवं द्विगुणवृद्ध्यात्र समुद्रा द्वीपसंस्थिताः  ॥ १०.२८७ ॥
अग्नीध्रश्च समाख्यातो जम्बुद्वीपे वरानने  ।
शाके मेधातिथिर्नाम वपुष्मान् कुशसंज्ञके  ॥ १०.२८८ ॥
राजा क्रौञ्चेऽथ ज्योतिष्मान् शाल्मलौ द्युतिमान्स्मृतः  ।
गोमेदे हव्यनामा तु सवनः पुष्करे तथा  ॥ १०.२८९ ॥
त्रेतायुगसमः कालः शाकगोमेदवासिनाम्  ।
तथा वर्णाश्रमाचारा ज्ञेयास्तत्र निवासिनाम्  ॥ १०.२९० ॥
मेधातिथेः सप्त पुत्राः शाकद्वीपेऽभिषेचिताः  ।
शान्तोऽभयस्त्वशिशिरः सुखदो नन्दकः शिवः  ॥ १०.२९१ ॥
क्षेमकश्च ध्रुवश्चेति वर्षनाम्ना तु तेऽङ्किताः  ।
वर्षाणि सप्त ख्यातानि पर्वतांश्च निबोध मे  ॥ १०.२९२ ॥
गोमेदश्चन्द्रसंज्ञश्च नारदो दुन्दुभिस्तथा  ।
सोमक ऋषभश्चैव वैभ्राजश्च कुलाद्रयः  ॥ १०.२९३ ॥
सुकृता चानसूया च सुमुखी च तृतीयका  ।
विपाशा त्रिदिवा कुम्भी तथा चामृतनालिका  ॥ १०.२९४ ॥
एता एव महानद्यो गिरिष्वेतेषु निर्गताः  ।
पूर्वादारभ्य निष्क्रान्ताः प्रविष्टाः क्षीरसागरम्  ॥ १०.२९५ ॥
शाकद्वीपे तु ये लोकाः क्षीराहाराः फलाशिनः  ।
चन्द्रकान्तसमाः सर्वे सुरूपाः प्रियदर्शनाः  ॥ १०.२९६ ॥
क्रीडन्ति दिव्यनारीभिः सर्वैश्वर्यसमन्विताः  ।
कुशे वपुष्मता पूर्वं सप्त पुत्रा निवेशिताः  ॥ १०.२९७ ॥
श्वेतलोहितजीमूता हरितो वैद्युतस्तथा  ।
मानसः सुव्रतश्चेति वर्षनाम्नैव चाङ्किताः  ॥ १०.२९८ ॥
कुमुदश्चोर्वदश्चैव वाराहो द्रोणकङ्कतौ  ।
महिषः कुसुमश्चैव सप्त सीमन्तपर्वताः  ॥ १०.२९९ ॥
श्वेततोया तथा कृष्णा चन्द्रा शुक्ला च लोचनी  ।
वीवृता च विवृन्दा च सप्तैतास्तु सरिद्वराः  ॥ १०.३०० ॥
दध्युदकं प्रविष्टास्ता निम्नगाः पावनोदकाः  ।
जनास्तु सुखिनस्तत्र दध्नामृतफलाशिनः  ॥ १०.३०१ ॥
दिव्यभोगरताः सर्वे क्रीडन्त्येते सयोषितः  ।
ज्योतिष्मता सप्त पुत्राः क्रौञ्चद्वीपे निवेशिताः  ॥ १०.३०२ ॥
उद्भिज्जश्च समाख्यातो वेणुर्मण्डल एव च  ।
रथकारश्च लवणो धृतिमान्सुप्रभाकरः  ॥ १०.३०३ ॥
कपिलश्चेति राजानो वर्षनाम्ना च तेऽङ्किताः  ।
वैद्रुमो हेमनाभश्च द्युतिमान् पुष्पदन्तकः  ॥ १०.३०४ ॥
कुशलो हरिमर्दश्च सप्तैते तु कुलाद्रयः  ।
मही धाता शिवापापा पवित्रा संततद्युतिः  ॥ १०.३०५ ॥
दम्भा चेति समाख्याताः सप्तैताः सरितः स्रुताः  ।
घृतोदं प्रविशन्त्येताः सर्वाः पापहराः प्रिये  ॥ १०.३०६ ॥
जनास्तद्वासिनः सर्वे सुरूपास्तेजसोत्कटाः  ।
घृतामृतफलाहाराः सुतृप्ताः स्मरपीडिताः  ॥ १०.३०७ ॥
क्रीडन्ति वनितायुक्ताः पद्मपत्रायतेक्षणाः  ।
सप्त द्युतिमता पुत्राः शाल्मलावभिषेचिताः  ॥ १०.३०८ ॥
मनोनुगस्तथोष्णश्च पावनो ह्यन्धकारकः  ।
मुनिर्दुन्दुभिनामा च कुशलश्चेति ते स्मृताः  ॥ १०.३०९ ॥
वर्षनामानि तेषां वै सप्तानां सप्त तु क्रमात् ।
क्रौञ्चोऽथ वामनश्चैवाप्यन्धकारो दिवाकृतिः  ॥ १०.३१० ॥
द्विबिन्दुः पुण्डरीकश्च दुन्दुभिश्च कुलाद्रयः  ।
पौण्डरी कौशिकी गौरी सिद्धा चैव कुमुद्वती  ॥ १०.३११ ॥
सन्ध्या रात्री च विख्याता समासात्परिकीर्तिताः  ।
नद्यस्ताः शैलनिष्क्रान्ता गच्छन्तीक्षुरसार्णवम्  ॥ १०.३१२ ॥
पिबन्तीक्षुरसं तत्र ये जनास्तन्निवासिनः  ।
दिव्यकान्तियुताः शान्ताः सुरूपाः प्रियवादिनः  ॥ १०.३१३ ॥
नानानारीसमाकीर्णाः सर्वकामसुखोदयाः  ।
हव्यराजः सुतान्सप्त गोमोदे चाभ्यषेचयत् ॥ १०.३१४ ॥
जलदश्च कुमारश्च सुकुमारो मरीचकः  ।
कुमुदश्चोन्नतश्चैव महाभद्र इति स्मृताः  ॥ १०.३१५ ॥
तेषां नाम्ना च वर्षाणि अङ्कितानि स्वमानतः  ।
उदयः केसरश्चैव जठरोऽथ सुरैवतः  ॥ १०.३१६ ॥
श्यामोऽम्बिकेयो मेरुश्च शैलाः सीमन्तगास्त्विमे  ।
गभस्ती सुकुमारी च कुमारी नालिनी तथा  ॥ १०.३१७ ॥
वेणुका चाप्यथेक्षू च धेनुकेति सरिद्वराः  ।
मदिरोदं वहन्त्येताः पुण्याः पुण्यजलोद्वहाः  ॥ १०.३१८ ॥
अमृतोपमानि स्वादूनि फलान्यत्र वरानने  ।
भक्षयन्ति च तल्लोकाः पिबन्ति मदिरामृतम्  ॥ १०.३१९ ॥
सर्वकामसमृद्धाश्च सुरूपा व्याधिवर्जिताः  ।
नानायुवतिवृन्दैश्च रूपयौवनगर्वितैः  ॥ १०.३२० ॥
मदालसैः पानमत्तैरमन्ते सततं प्रिये  ।
अतश्च पुष्कराख्ये च सवनस्तत्र नायकः  ॥ १०.३२१ ॥
द्वौ पुत्रौ तेन विख्यातौ पुष्कराख्ये निवेशितौ  ।
पर्वतो वलयाकारो मानसोत्तरसंज्ञितः  ॥ १०.३२२ ॥
पञ्चाशदुच्छ्रयस्तस्य विस्तारः पञ्चविंशतिः  ।
योजनानां वरारोहे सर्वरत्नसमन्वितः  ॥ १०.३२३ ॥
धातकी मध्यमे राजा महवीतो बहिर्नृपः  ।
ईर्ष्यया रागतृष्णाभिरीतिभिश्च विवर्जिताः  ॥ १०.३२४ ॥
सर्वे ते सुखिनस्तत्र तस्मिन्वर्षद्वये जनाः  ।
चक्राकारस्तु बोद्धव्यो मानसस्तु वरानने  ॥ १०.३२५ ॥
चतुर्णां लोकपालानां पुरीस्त्वत्र ब्रवीमि ते  ।
हरेर्वस्वेकसाराख्या याम्या संयमिनी पुरी  ॥ १०.३२६ ॥
सुखाह्वा वारुणी चैव सोमस्य तु विभावरी  ।
पुष्करद्वीपगुणितः स्वादूदोऽन्ते व्यवस्थितः  ॥ १०.३२७ ॥
पञ्चाशत्तु सहस्राणि त्रिपञ्चाशत्तथैव च  ।
योजनानां तु लक्षाणि कोटिद्वितयमेव च  ॥ १०.३२८ ॥
मेर्वर्धाद्यावत्स्वादूदं प्रमाणं परिकीर्तितम्  ।
ततो हेममयी भूमिर्दशकोट्यो वरानने  ॥ १०.३२९ ॥
देवानां क्रीडनार्थाय लोकालोकस्त्वतः परम्  ।
पर्वतो वलयाकारो योजनायुतविस्तृतः  ॥ १०.३३० ॥
लक्षमात्रसमुत्सेधो योजनानां वरानने  ।
सर्वरत्नसमोपेतो हेमवर्णः प्रकीर्तितः  ॥ १०.३३१ ॥
तस्यान्तर्भासयेद्भानुर्न बहिः सुरसुन्दरि  ।
लोकपालाः स्थितास्तत्र रुद्राश्चामोघशक्तयः  ॥ १०.३३२ ॥
विरुजो वसुधामा च शंखपात्कर्दमस्तथा  ।
हिरण्यरोमा पर्जन्यः केतुमान् भाजनस्तथा  ॥ १०.३३३ ॥
जाम्बूनदमये शुभ्रे सिद्धामरनिवेशने  ।
पूर्वादारभ्य क्रमशो यावदीशानगोचरः  ॥ १०.३३४ ॥
लोकपालाः स्थितास्ते वै पालयन्त इमाः प्रजाः  ।
अस्य मध्ये वरारोहे योनयस्तु चतुर्दश  ॥ १०.३३५ ॥
चेष्टन्ते विविधाकाराः स्वकर्मपरिरञ्जिताः  ।
लोकालोकोपरिष्टात्तु सवितुर्दक्षिणायनम्  ॥ १०.३३६ ॥
तथोत्तरायणं तत्र उत्तरेण प्रकीर्तितम्  ।
अर्धरात्रोऽमरावत्यामस्तमेति यमस्य च  ॥ १०.३३७ ॥
मध्याह्नश्चैव वारुण्यां सौम्ये सूर्योदयः स्मृतः  ।
यदैव चामरावत्यामुदयस्तस्य दृश्यते  ॥ १०.३३८ ॥
तदास्तमेति वारुण्यामित्यादित्यगतागतम्  ।
सुवीथी उत्तरे तस्य अजवीथी च दक्षिणे  ॥ १०.३३९ ॥
पितृदेवपथोह्येष कथितस्तु मया तव  ।
अस्य बाह्ये तमो घोरं दुःप्रेक्ष्यं जीववर्जितम्  ॥ १०.३४० ॥
पञ्चत्रिंशत्स्मृताः कोट्यो लक्षाणेकोनविंशतिः  ।
चत्वारिंशत्सहस्राणि योजनानां वरानने  ॥ १०.३४१ ॥
सप्तसागरमानं तु गर्भोदस्तत्समः स्मृतः  ।
ब्रह्मणोऽण्डकटाहेन युक्ता वै मेरुमध्यतः  ॥ १०.३४२ ॥
पञ्चाशत्कोटयो ज्ञेया दशदिक्षु समन्ततः  ।
एवमेतच्छतं ज्ञेयं कोटीनां पार्थिवं महत् ॥ १०.३४३ ॥
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि प्रमाणं वरवर्णिनि  ।
अथ वात्र महादेवि परिपाट्या समन्ततः  ॥ १०.३४४ ॥
दीक्षाकाले तु संस्काराः क्रमं तेषां निबोध मे  ।
शक्तिं तत्त्वं च भुवनं योनिं चैव निवेशयेत् ॥ १०.३४५ ॥
तेषां गन्धोपचारं तु कृत्वा चैव यथाक्रमम्  ।
अनन्तं चैव कालाग्निं नरकांश्च यथाक्रमम्  ॥ १०.३४६ ॥
पातालानि ततश्चोर्ध्वे शोधयेदनुपूर्वशः  ।
उपस्थानं ततः कुर्याद्भुवर्लोकस्य वरानने  ॥ १०.३४७ ॥
ततो वागीश्वरी देवी संपूज्य कुसुमादिभिः  ।
ततः पशुस्तु संप्रोक्ष्य स्ताड्यो विश्लेष्य एव च  ॥ १०.३४८ ॥
छेदनं च तथाकर्षो ग्रहणं योजनं ततः  ।
गर्भधारित्वजनने अधिकारं तथैव च  ॥ १०.३४९ ॥
योगं भोगं लयं चैव ततो योनिविशोधनम्  ।
चतुर्दश समासेन कथयाम्यनुपूर्वशः  ॥ १०.३५० ॥
पैशाचं राक्षसं याक्षं गान्धर्वंत्वैन्द्रमेव च  ।
सौम्यं तथा च प्राजेशं ब्राह्मं चैवाष्टमं विदुः  ॥ १०.३५१ ॥
संहारक्रमयोगेन शोधनीयाः शिवाध्वरे  ।
पशुपक्षिमृगाश्चैव तथान्ये च सरीसृपाः  ॥ १०.३५२ ॥
स्थावरं पञ्चमं चैव षष्ठं मानुषयोनिकम्  ।
देवयोनिसमायुक्तं प्रोक्तं संसारमण्डलम्  ॥ १०.३५३ ॥
चतुर्दशविधं चैव भूर्लोके तु विशोधयेत् ।
आत्मा संसरतिह्यत्र मायाद्यवनिगोचरे  ॥ १०.३५४ ॥
संसारः प्रोच्यते तस्मात्पर्यटेत्स यतस्ततः  ।
सुखं दुःखं तथा मोहं भुङ्क्ते चैवाध्वमध्यगः  ॥ १०.३५५ ॥
बन्धत्रयसमायुक्तो वामशक्त्यात्वधिष्ठितः  ।
ईश्वरेण निमित्तेन सृष्टिसंहारवर्त्मनि  ॥ १०.३५६ ॥
पुनः पुनश्चाध्वमध्ये युज्यते स शुभाशुभैः  ।
अध्वमध्ये तु ये पाशा ज्ञेयाश्चानन्तकोटयः  ॥ १०.३५७ ॥
प्रधानगुणभेदेन यावच्चानाश्रितं पदम्  ।
तस्मादेवं विजानीयातध्वा बन्धस्य कारणम्  ॥ १०.३५८ ॥
चतुर्दशविधं यच्च प्रोक्तं संसारमण्डलम्  ।
तस्य भेदाह्यनन्ताश्च भिद्यन्ते कर्मभेदतः  ॥ १०.३५९ ॥
कर्मवल्ल्योह्यनन्ताश्च कर्मेशानादिकारकाः  ।
आत्मना बध्यतेह्यात्मा मुञ्चेन्नात्मानमात्मना  ॥ १०.३६० ॥
कोशकारो यथा कीट आत्मानं वेष्टयेद्दृढम्  ।
नचोद्वेष्टयितुं शक्त आत्मानं स पुनर्यथा  ॥ १०.३६१ ॥
तथा संसारिणः सर्वे बद्धाः स्वैरेव बन्धनैः  ।
न च मोचयितुं शक्ताः पशवः पाशबन्धनाः  ॥ १०.३६२ ॥
स्वयमेव स्वमात्मानं यावद्वै नेक्षते शिवः  ।
शिवशक्तिनिपातात्तु मुच्यन्ते पाशबन्धनात् ॥ १०.३६३ ॥
अन्यथा नैव जानन्ति स्वरूपं यत्सुनिर्मलम्  ।
यत्तत्स्वाभिजनं शुद्धमनौपम्यमनामयम्  ॥ १०.३६४ ॥
मोहिता मलमोहेन बद्धाः कर्मकलादिना  ।
निगूढास्तत्र तिष्ठन्ति काष्ठे वह्निर्यथा तथा  ॥ १०.३६५ ॥
उद्धृतस्तु यथा वह्निर्मन्थकस्य वशात्स्फुटम्  ।
स्वस्वरूपं प्रपश्येत भास्वरं यत्सुनिर्मलम्  ॥ १०.३६६ ॥
अन्येषामपि जन्तूनां तिमिराक्रान्तचक्षुषाम्  ।
प्रकाशयति वस्तूनि हत्वा वै रश्मिभिस्तमः  ॥ १०.३६७ ॥
तथात्मा तु विजानाति यत्स्वरूपमनादिमत् ।
मन्थकस्य वशाद्देवि नान्यथा तु कथंचन  ॥ १०.३६८ ॥
मन्थकस्त्विह देवेशि स्वयमेव सदाशिवः  ।
आचार्यतनुमास्थाय सदा चानुग्रहे स्थितः  ॥ १०.३६९ ॥
मन्त्रा मन्थनवज्ज्ञेया अध्वा चात्रारणिर्यथा  ।
वागीशी योनिसंस्थाना धूमो ज्ञेयो मलादिवत् ॥ १०.३७० ॥
आत्मा वै वह्निवज्ञेयो बोधकस्तु परः शिवः  ।
उद्बोधितो यथा वह्निर्निर्मलोऽतीव भास्वरः  ॥ १०.३७१ ॥
न भूयः प्रविशेत्काष्ठं तथात्माध्वन उद्धृतः  ।
मलकर्मकलाद्यैस्तु निर्मुक्तो विगतक्लमः  ॥ १०.३७२ ॥
तत्रस्थोऽपि न बध्येत यतोऽतीव सुनिर्मलः  ।
रसवह्निसमायोगात्ताम्रं कालिकया यथा  ॥ १०.३७३ ॥
विश्लेषितं तु तत्त्वज्ञैर्हेमत्वं प्रतिपद्यते  ।
न भूयस्ताम्रतां याति तथात्मा न कदाचन  ॥ १०.३७४ ॥
रसवन्मन्त्रशक्तिस्तु क्रिया ज्ञेया तु वह्निवत् ।
तज्ज्ञश्चैव शिवो ज्ञेय आचार्यतनुविग्रहः  ॥ १०.३७५ ॥
आत्मा वै हेमवज्ज्ञेयो मलो ज्ञेयस्तु कालिका  ।
मन्त्रद्रव्यक्रियायोगाद्वह्न्याधारे तथा प्रिये  ॥ १०.३७६ ॥
गुरुणा तन्त्रविदुषा ह्यात्मा वै निर्मलीकृतः  ।
न भूयो मलतां याति शिवत्वं याति निर्मलम्  ॥ १०.३७७ ॥
एवं ज्ञात्वा वरारोहे दीक्षा कार्या यथा पुरा  ।
शोधयेन्मुख्यपाशांश्च ये प्रोक्तास्ते मया पुरा  ॥ १०.३७८ ॥
गुणभूतास्तु ये पाशास्तेऽपि शुद्ध्यन्ति तद्वशात् ।
चतुर्दशविधं चैव यदुक्तं तु मया पुरा  ॥ १०.३७९ ॥
संसारमण्डलं देवि शोद्ध्यं तदवनीतले  ।
तद्वक्ष्यामि क्रमात्सर्वं यथा शोध्यं शिवाध्वरे  ॥ १०.३८० ॥
ब्रह्मादिस्तम्भपर्यन्तं प्राधान्येन विशोधयेत् ।
ब्राह्मं चैव तु प्राजेशं सौम्यमैन्द्रं तथैव च  ॥ १०.३८१ ॥
गान्धर्वं चापरं याक्षं राक्षसं च तथापरम्  ।
पैशाचं क्रमतः शोध्यं स्थावरं मानुषं तथा  ॥ १०.३८२ ॥
सप्तच्छदं स्थावराणां सर्पाणां वासुकिं तथा  ।
पक्षिणां गरुडं चैव मृगाणां सिंहमेव च  ॥ १०.३८३ ॥
पशूनां चैव गोयोनिं मनुष्यांश्च विशोधयेत् ।
अन्त्यजाञ्छूद्रविट्क्षत्र ब्राह्मणांश्च विशोधयेत् ॥ १०.३८४ ॥
पञ्चभिर्ब्रह्मभिर्देवित्वधिकारान्विशोधयेत् ।
दशाहुतिप्रयोगेण अन्त्यजान् ब्राह्मणावधि  ॥ १०.३८५ ॥
ब्राह्मणस्याधिकाराष्टौ चत्वारिंशतमेव च  ।
गर्भः पुंसवनं चैव सीमन्तो जातकर्म च  ॥ १०.३८६ ॥
नाम निष्क्रमणं चैव अन्नप्राशनचूडकम्  ।
अनेनैव वरारोहे शोध्यास्त्वष्टौ प्रकीर्तिताः  ॥ १०.३८७ ॥
एतैर्निवर्तितैर्देवि ततोऽसौ जायते द्विजः  ।
नवमो व्रतबन्धस्तु स चाङ्गी परिकीर्तितः  ॥ १०.३८८ ॥
अङ्गानि संप्रवक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः  ।
मेखला दन्तकाष्ठं च अजिनं त्र्यायुषं तथा  ॥ १०.३८९ ॥
संध्यां वह्नेरुपासां च भिक्षां वै सप्तमं विदुः  ।
नियन्तॄणि च दृष्टानि दीक्षाकाले वरानने  ॥ १०.३९० ॥
भौतेशं पाशुपत्यं च गाणं गाणेश्वरं तथा  ।
उन्मत्तकासिधारं च घृतेशं सप्तमं विदुः  ॥ १०.३९१ ॥
सप्तैतानि तु दृष्टानि व्रतानि ब्रह्मचारिणाम्  ।
चर्याव्रतानि बोध्यानि अङ्गत्वे कीर्तितानि तु  ॥ १०.३९२ ॥
एभिस्तु सहितं ह्येकं नवमं व्रतबन्धनम्  ।
तस्यान्तर्भूतमेवैतत्कथितं व्रतसप्तकम्  ॥ १०.३९३ ॥
चतुर्दश व्रतान्येवं होतव्यानि वरानने  ।
वेदव्रतानि चत्वारि होतव्यानि न संशयः  ॥ १०.३९४ ॥
ऐष्टिकं पार्विकं चैव भौतिकं सौमिकं तथा  ।
व्रतेश्वरास्तु चत्वारो ब्रह्मचारिनियामकाः  ॥ १०.३९५ ॥
त्रयोदशविजानीयात्ततो वै वेदभाजनम्  ।
ततो भवति गोदानं तच्चतुर्दशकं प्रिये  ॥ १०.३९६ ॥
स्नात उद्वाहयेद्भार्यां ज्ञानसिद्धः कुमारिकाम्  ।
कृत्वा दर्भमयीं पत्नीं तया सह यजेत्क्रतून्  ॥ १०.३९७ ॥
तज्ज्ञेयं पञ्चदशमं ततः पाकमखाः क्रमात् ।
नैमित्तिकांश तानाहुः प्रवक्ष्यम्यनुपूर्वशः  ॥ १०.३९८ ॥
अष्टकाः पार्वणी श्राद्धं श्रावण्याग्रायणी तथा  ।
चैत्री चाश्वयुजी चेति सप्त पाकमखाः क्रमात् ॥ १०.३९९ ॥
एतैः सह विजानीयाद्द्वाविंशत्परिसंख्यया  ।
आग्नेयं चाग्निहोत्रं च दर्शं चैव ततः परम्  ॥ १०.४०० ॥
पौर्णमासी तथा ज्ञेया चातुर्मास्यं तथैव च  ।
पशुबन्धः समुद्दिष्टः सौत्रामणिरतः परम्  ॥ १०.४०१ ॥
हविर्यज्ञाः समाख्याताः सप्तैते पावनाः प्रिये  ।
एभिः सह विजानीयात्संस्कारैकोनत्रिंशकम्  ॥ १०.४०२ ॥
अग्निष्टोमात्यग्निष्टोमौ उक्थः षोडशिका तथा  ।
वाजपेयोऽतिरात्रस्तु आप्तोर्यामस्तु सप्तमः  ॥ १०.४०३ ॥
सोमसंस्थाः समाख्याताः षट्त्रिंशत्परिसंख्यया  ।
हिरण्यपादः प्रथमस्तथा गुह्यहिरण्यधृत् ॥ १०.४०४ ॥
हिरण्यमेढ्रो हिरण्यनाभिर्हिरण्यगर्भ एव च  ।
हिरण्यश्रोत्रो हिरण्यत्वग्घिरण्याक्षस्तथैव च  ॥ १०.४०५ ॥
हिरण्यजिह्वस्तच्छृङ्गो दश यज्ञाः प्रकीर्तिताः  ।
शतेन तु घृतं चात्र एकैकं तु विजायते  ॥ १०.४०६ ॥
एते सर्वे सहस्रेण शुद्ध्यन्ते सप्तत्रिंशकः  ।
अश्वमेधं ततः पश्चाज्जुहुयात्तु यथाक्रमम्  ॥ १०.४०७ ॥
एवं कृतैस्तु तैः सर्वैस्ततश्चैव गृही भवेत् ।
अष्टात्रिंशत्तमं तं तु वानप्रस्थं ततो भवेत् ॥ १०.४०८ ॥
पारिव्राज्यं ततोऽन्तेष्टिमेवं ब्राह्मण्यमाप्नुयात् ।
अत आत्मगुणानष्टौ कथयामि समासतः  ॥ १०.४०९ ॥
दया सर्वेषु भूतेषु क्षान्तिश्चाप्यनसूयता  ।
शौचं चैवमनायासो मङ्गलं चाप्यतः परम्  ॥ १०.४१० ॥
अकार्पण्यं चास्पृहा चेत्यष्टावात्मगुणाः स्मृताः  ।
चत्वारिंशदथाष्टौ तु संस्काराश्च समासतः  ॥ १०.४११ ॥
एतैः शुद्धैस्तु शुद्ध्यन्ति असंख्या येऽपि सुव्रते  ।
अतोऽन्तेष्टिं तु हुत्वा वै गुणानापादयेच्छिशोः  ॥ १०.४१२ ॥
पञ्च पञ्चाहुतीर्हुत्वा ब्रह्मभिश्चाप्यनुक्रमात् ।
तिलैर्घृतेन वातांश्च ऊर्ध्वे तु विनियोजयेत् ॥ १०.४१३ ॥
ऊर्ध्वशब्देन चाशुद्धं यत्कर्म परिकीर्तितम्  ।
तस्मिन् संयोजनं कार्यं नचान्यत्र विधीयते  ॥ १०.४१४ ॥
तस्मान्नोद्धरणं कार्यं न चापि नयनं क्वचित् ।
यत्तत्र परिपाट्या तु कर्म तत्र नियोजयेत् ॥ १०.४१५ ॥
ततोऽणिमादिरापाद्यो ब्रह्मभिश्चाप्यनुक्रमात् ।
पञ्चाहुतिप्रयोगेण भोगार्थं चैवमात्मनः  ॥ १०.४१६ ॥
ऊर्ध्वशब्देन तज्ञेयं यद्भूर्लोकं समाश्रितम्  ।
तस्मिन्युक्तस्य कर्तव्यं नचान्यस्मिन्कदाचन  ॥ १०.४१७ ॥
अनुद्धृते कथं योगः यावत्कर्म न भुज्यते  ।
तस्मात्तु योगशब्देन तत्तत्कर्मैकचिन्तना  ॥ १०.४१८ ॥
निवर्त्यते महादेवि निष्कृतिं जुहुयात्ततः  ।
शिवेनाष्टशताहुत्या ततस्तु भुवनाधिपान्  ॥ १०.४१९ ॥
भुवनान्तर्निवासांश्च भुवनानां यथाक्रमम्  ।
होमेनैव तु संशोध्य विश्लेषं छेदनं तथा  ॥ १०.४२० ॥
पूर्णं चैव समुद्धारं तत्स्थत्वं चाप्यनुक्रमात् ।
प्रायश्चित्तं ततो हुत्वा न्यूनाधिकनिमित्ततः  ॥ १०.४२१ ॥
एवमादिक्रमेणैव धामान्तं च विशोधयेत् ।
भूर्लोकस्तु समाख्यातो भुवोलोकं निबोध मे  ॥ १०.४२२ ॥
भूपृष्ठद्यावदादित्यं लक्षमेकं प्रमाणतः  ।
दश वायुपथा मध्ये त्वयुतायुतसंख्यया  ॥ १०.४२३ ॥
आद्ये वायुपथे मेघान् कथयामि यथास्थितान्  ।
पञ्चाशद्योजनादूर्ध्वमृतर्द्धिर्नाम मारुतः  ॥ १०.४२४ ॥
यो विवर्धयते पुष्टिमोषधीनां बलं तथा  ।
बृंहयेच्च महीं सर्वामाप्याययति चाव्ययः  ॥ १०.४२५ ॥
दिवा हंसः स वै वायुर्मनुजानां सुखावहः  ।
यतो गृद्ध्रान्धारयति तेन गृद्ध्रधरः स्मृतः  ॥ १०.४२६ ॥
प्राचेतसो नाम वायुः प्रचेतोभिविनिर्मितः  ।
स वै नाशयते वृक्षान् कदाचित्संप्रवर्तयेत् ॥ १०.४२७ ॥
अग्निः प्राचेतसो नाम तेनैव सह तिष्ठति  ।
यदा दहति वेश्मानि तदासौ समुदाहृतः  ॥ १०.४२८ ॥
सुखी समुद्रे वसति स जलान्नोपशाम्यति  ।
योजनानां शतादूर्ध्वं सेनानीर्वायुरुच्यते  ॥ १०.४२९ ॥
विद्युद्वन्तो मूकमेघा वसन्त्यस्मिंश्च मारुते  ।
ते भुवः क्रोशमात्रेण तिष्ठन्तोऽपसृजन्त्यपः  ॥ १०.४३० ॥
योजनानां शतादूर्ध्वं मेघाः सत्त्ववहाः स्मृताः  ।
मत्स्यमण्डूककूर्मांश्च वर्षन्त्येते च दुर्दिने  ॥ १०.४३१ ॥
योजनानां शतादूर्ध्वं वायुरोघः प्रकीर्तितः  ।
तस्मिंस्तु रोगदा मेघा वर्षन्ति च विषोदकम्  ॥ १०.४३२ ॥
तेनोपसर्गा जायन्ते मारकाः सर्वदेहिनाम्  ।
तस्मादूर्ध्वं तु तावद्भ्यो देव्यमोघः स्थितो मरुत् ॥ १०.४३३ ॥
तस्मिंस्ते मारका मेघा अमोघे संप्रतिष्ठिताः  ।
वज्राङ्गो नाम वै वायुः पञ्चाशद्योजनस्थितः  ॥ १०.४३४ ॥
तस्मिंस्तूपलका नाम मेघास्तूपलवर्षिणः  ।
तावद्भिर्योजनैरेव ततो वै वैद्युतोऽनिलः  ॥ १०.४३५ ॥
मेघाश्च वैद्युतास्तस्मिन्निवसन्ति तु वैद्युते  ।
अशनिर्वायुसंक्षोभात्तेष्वसौ जायते महान्  ॥ १०.४३६ ॥
तदूर्ध्वं योजनानां च पञ्चाशद्रैवतः स्मृतः  ।
तस्मिन्पुष्टिवहो नाम पुष्टिं वर्षति देहिनाम्  ॥ १०.४३७ ॥
संवर्ते रोगदा मेघास्ते रोगोदकवर्षिणः  ।
पञ्चाशद्योजने ते वै तस्मिंस्तिष्ठन्ति तोयदाः  ॥ १०.४३८ ॥
विषावर्तो नाम वायुः पञ्चाशदुपरि स्थितः  ।
तस्मिन्क्रोधोदका नाम मेघा वै संप्रतिष्ठिताः  ॥ १०.४३९ ॥
ते क्रोधरागबहुलं संग्रामबहुलं तथा  ।
राज्ञां क्षयकरं चैव प्रजानां क्षयदं तथा  ॥ १०.४४० ॥
वर्षं चैवात्र कुर्वन्ति यदा वर्षन्ति ते घनाः  ।
अघोप्यमेघो वज्राङ्गो वैद्युतो रैवतस्तथा  ॥ १०.४४१ ॥
संवर्तश्च विषावर्तो वायवो घोरवेगिनः  ।
अघो वसन्ति वै दिव्याः पिशाचाः स्कन्ददेहजाः  ॥ १०.४४२ ॥
त्रिंशत्कोटिसहस्राणि स्कन्दस्यानुचराः स्मृताः  ।
ते वै दिव्यैश्च कुसुमैरर्चयन्ति हरात्मजम्  ॥ १०.४४३ ॥
अमोघे विनायका घोरा महादेवसमुद्भवाः  ।
त्रिंशत्कोटिसहस्राणि तस्मिन् वायौ प्रतिष्ठिताः  ॥ १०.४४४ ॥
ये हरन्ति कृतं कर्म नराणामकृतात्मनाम्  ।
वज्राङ्गेऽपि तथा वायौ मातङ्गाः क्रूरकर्मिणः  ॥ १०.४४५ ॥
भिन्नाञ्जननिभा घोरास्तापना नाम विश्रुताः  ।
विद्याधराणामधमा मनः पवनगामिनः  ॥ १०.४४६ ॥
ये विद्यापौरुषे ये च वैतालादीञ्श्मशानतः  ।
साधयित्वा ततः सिद्धास्तेऽस्मिन् वायौ प्रतिष्ठिताः  ॥ १०.४४७ ॥
वैद्युतेऽप्सरसस्तस्मिन् वासवेन प्रयोजिताः  ।
तिष्ठन्ति सर्वदा तत्र पृथिवीपुरपालने  ॥ १०.४४८ ॥
भृगो वह्नौ जले वापि संग्रामेष्वनिवर्तकाः  ।
गोग्रहे बन्दिमोक्षे वा म्रियन्ते पुरुषोत्तमाः  ॥ १०.४४९ ॥
ते व्रजन्ति ततस्तूर्ध्वं विमानैर्मणिचिह्नितैः  ।
पताकादीर्घिकाकीर्णैर्दिव्यघण्टानिनादितैः  ॥ १०.४५० ॥
स्त्रीसहस्रपरीवारैर्विमानैस्तान्नयन्ति ताः  ।
रैवते तु महात्मानः सिद्धा वै संप्रतिष्ठिताः  ॥ १०.४५१ ॥
गोरोचनाञ्जने भस्म पादुके अजिनादि च  ।
साधयित्वा महात्मानः सिद्धास्ते कामरूपिणः  ॥ १०.४५२ ॥
ते वसन्ति महात्मानो दिव्यां सिद्धिमवस्थिताः  ।
संवर्तेऽपि महावायौ विद्याधरगणाः स्मृताः  ॥ १०.४५३ ॥
दश त्रिंशच्च कोट्यस्ते दिव्याभरण भूषिताः  ।
दिव्यगन्धानुलिप्तास्ते दिव्यस्रग्धामभूषिताः  ॥ १०.४५४ ॥
आग्नेया धूमजा मेघाः शीतदुर्दिनदाः स्मृताः  ।
विषावर्तं नावमिव ते वायुं यान्ति मिश्रिताः  ॥ १०.४५५ ॥
तत्र गन्धर्वकुशला गन्धर्वसहधर्मिणः  ।
वंशवीणाविधिज्ञाश्च पक्षिणः कामरूपिणः  ॥ १०.४५६ ॥
ब्रह्मजा नाम वै मेघा ब्रह्मनिःश्वाससंभवाः  ।
उपरिष्टाद्योजनशताद्दुर्जयस्योपरि स्थिताः  ॥ १०.४५७ ॥
तत्र वै दुर्जया नाम इन्द्रस्य परिरक्षकाः  ।
परावहाभिधं वायुं ते समाश्रित्य संस्थिताः  ॥ १०.४५८ ॥
महावीर्यबलोपेता दश कोट्यः प्रकीर्तिताः  ।
पुष्करावर्तका नाम मेघा वै पद्मजोद्भवाः  ॥ १०.४५९ ॥
शक्रेण पक्षा ये च्छिन्नाः पर्वतानां महात्मनाम्  ।
परावहस्तान्वहति मनुजानिव वारणः  ॥ १०.४६० ॥
तस्मिन्वायुगमा नाम गन्धर्वा गगनालयाः  ।
एकादश तु वै कोट्यस्तेषां तु समुदाहृताः  ॥ १०.४६१ ॥
जीमूता नाम ये मेघा देवेभ्यो जीवसंभवाः  ।
द्वितीयमावहं वायुं मेघास्ते च समाश्रिताः  ॥ १०.४६२ ॥
तस्मिञ्जीमूतका नाम विद्याधरगणा दश  ।
आवहस्तु ततो वायुर्यत्र द्रोणाः समाश्रिताः  ॥ १०.४६३ ॥
तस्मिन्द्रोणाः समाख्याता मेघानां परिरक्षकाः  ।
हितार्थं तु प्रजानां वै निर्मितास्ते मया पुरा  ॥ १०.४६४ ॥
उपरिष्टात्कपालोत्थाः संवर्तानाम वै घनाः  ।
महापरिवहो नाम वायुस्तेषां समाश्रयः  ॥ १०.४६५ ॥
आद्ये वायुपथेह्येवं मेघा वै वायुभिः सह  ।
सिद्धाश्च पतयश्चैव कथिता मेघचारिणः  ॥ १०.४६६ ॥
द्वितीये वायुपथे ज्ञेया अग्निकन्याश्च मातरः  ।
ता वसन्ति गुणोपेता रुद्रशक्त्यात्वधिष्ठिताः  ॥ १०.४६७ ॥
तृतीये वायुपथे चैव वसन्ते सिद्धचारणाः  ।
स्वकर्मभोगसंसिद्धाः सर्वसिद्धैरधिष्ठिताः  ॥ १०.४६८ ॥
चतुर्थे पथि चैवात्र वसन्त्यायुधदेवताः  ।
नाराचचक्रचापर्ष्टि शूलशक्तीषुमुद्गराः  ॥ १०.४६९ ॥
पञ्चमे पथि देवेशि वसन्त्यैरावतादयः  ।
ऐरावतोऽञ्जनश्चैव वामनश्च महागजः  ॥ १०.४७० ॥
सुप्रतीको गजेन्द्रश्च पुष्पदन्तस्तथैव च  ।
कुमुदः पुण्डरीकश्च सार्वभौमोऽपि चाष्टमः  ॥ १०.४७१ ॥
दिग्गजा इति विख्याताः स्वसु दिक्षु व्यवस्थिताः  ।
षष्ठे वायुपथे देवि पक्षिराजो महाबलः  ॥ १०.४७२ ॥
गरुत्मानिति विख्यातो दुर्जयोऽतीव वीर्यवान्  ।
सप्तमे व्योमगङ्गा तु नानाजलचरानुगा  ॥ १०.४७३ ॥
दिव्यामृतजला पुण्या त्रिधा सा परिकीर्तिता  ।
सा भ्रान्ता नभसो मध्ये समन्तात्परिमण्डला  ॥ १०.४७४ ॥
आकाशगङ्गा प्रथिता देवानां सततोत्सवा  ।
पुष्पमालेव सा भाति नभसः शिरसि स्थिता  ॥ १०.४७५ ॥
तत्र सिद्धैर्महाभागैर्विद्याधरगणैस्तथा  ।
गन्धर्वैरप्सरोभिश्च साध्यैर्विश्वैर्मरुद्गणैः  ॥ १०.४७६ ॥
रुद्रैर्वसुभिरादित्यैः पितृदेवमहर्षिभिः  ।
रक्षोभिर्गुह्यकैश्चैव दिव्यस्तुतिपरायणैः  ॥ १०.४७७ ॥
स्तुवद्भिश्च जपद्भिश्च गायद्भिश्च महात्मभिः  ।
नृत्यद्भिर्वल्गमानैश्च दिव्यदुन्दुभिनिःस्वनैः  ॥ १०.४७८ ॥
भेरीमृदङ्गवाद्यैश्च वल्लकीनां च निःस्वनैः  ।
वंशवादित्रनादैश्च मनोवायुसमीरितैः  ॥ १०.४७९ ॥
वैदूर्यनालैः कमलैर्हेमपत्रैः सुगन्धिभिः  ।
केसरैः पद्मरागैश्च महाचक्रप्रमाणकैः  ॥ १०.४८० ॥
नृत्यन्तीव सरिच्छ्रेष्ठा विमानशतमण्डिता  ।
मण्डिता च वनैर्दिव्यैर्धर्माधारा महानदी  ॥ १०.४८१ ॥
मम नेत्राद्विनिष्क्रान्ता क्रियाशक्तिः परा हि सा  ।
महामन्दाकिनी देवी त्रिदशैः पर्युपासिता  ॥ १०.४८२ ॥
महाविमानकोटीभिर्निरन्तरमवस्थितैः  ।
शोभितासौ भगवती नित्यमास्ते नभस्तले  ॥ १०.४८३ ॥
तत्रैषा मेरुशिरसि मम वै मस्तकाच्च्युता  ।
पपात धरणीपृष्ठे लोकानां हितकाम्यया  ॥ १०.४८४ ॥
अक्षोभ्या साप्यसौ गङ्गा तिष्ठत्यनिलधारिता  ।
योजनानां शतं पूर्णं विस्तारोऽस्याः प्रकीर्तितः  ॥ १०.४८५ ॥
परिणाहस्ततः कोट्यः महावेगवती शुभा  ।
सा भ्रमन्तीव संतिष्ठेत्समन्तात्परिमण्डला  ॥ १०.४८६ ॥
ध्रुवमापूर्य सा देवी त्वत्यद्भुतमवस्थिता  ।
दिव्यामृतवहा पुण्या सर्वपापप्रणाशिनी  ॥ १०.४८७ ॥
अष्टमे वृषराजस्तु सपत्नीकः सनन्दनः  ।
वसति त्वप्रतीघातः प्रत्यक्षो धर्म एव सः  ॥ १०.४८८ ॥
नवमे पथि चात्रास्ते दक्षो नाम प्रजापतिः  ।
ब्रह्मैव साक्षाद्वसति ब्रह्मशक्त्या त्वधिष्ठितः  ॥ १०.४८९ ॥
दशमे वायुपथे देवि वसुरुद्रदिवाकराः  ।
अत्र चाङ्गारकः सर्पिर्नैरृतः सदसत्पतिः  ॥ १०.४९० ॥
सदसस्पतिः?
बुधश्च धूमकेतुश्च विख्यातश्च ज्वरस्तथा  ।
अजश्च भुवनेशश्च मृत्युः कापालिकस्तथा  ॥ १०.४९१ ॥
एकादश स्मृता रुद्राः सर्वकामफलोदयाः  ।
धाता ध्रुवश्च सोमश्च वरुणश्चानिलोऽनलः  ॥ १०.४९२ ॥
प्रत्यूषश्च प्रदोषश्च वसवोऽष्टौ प्रकीर्तिताः  ।
वसवः कथिताह्येते आदित्यांश्च निबोध मे  ॥ १०.४९३ ॥
अर्यमा इन्द्रवरुणौ पूषा विष्णुर्गभस्तिमान्  ।
मित्रश्चैव समाख्यातस्त्वजघन्यो जघन्यकः  ॥ १०.४९४ ॥
विवस्वांश्चैव पर्जन्यो धाता वै द्वादशः स्मृतः  ।
काश्यपेयान्विदुस्त्वेतान् तेषां तेजोनिधेरथ  ॥ १०.४९५ ॥
अमृतोद्भवोऽर्थो दिव्यः सर्वदेवसमन्वितः  ।
यज्ञश्चक्रं रथे तस्मिन् सर्वज्ञानमयी च धूः  ॥ १०.४९६ ॥
सप्ताश्वाश्च स्वराः सप्त वेदहूंकारनिःस्वनाः  ।
नागा योक्त्राणि तेषां वै अरुणश्चैव सारथिः  ॥ १०.४९७ ॥
सत्यं च मञ्चकं तस्य वायुर्वेगो रथस्य तु  ।
नवयोजनसाहस्रो विग्रहो भास्करस्य तु  ॥ १०.४९८ ॥
त्रिगुणं मण्डलं तस्य त्रैलोक्ये भाति भास्वरम्  ।
ज्ञानशक्तिः पराह्येषा तपत्यादित्यविग्रहा  ॥ १०.४९९ ॥
मासवारप्रयोगेण संचरन्ति शिवेच्छया  ।
अहोरात्रं भ्रमन्त्येते भुवर्लोकं समन्ततः  ॥ १०.५०० ॥
ततः सोमस्तु लक्षेण आदित्योपरिसंस्थितः  ।
आप्याययञ्जगत्सर्वं सुधाधाराप्रवर्षणैः  ॥ १०.५०१ ॥
चन्द्ररूपेण तपति क्रियाशक्तिः शिवस्य तु  ।
इन्दूर्ध्वे लक्षमात्रेण स्थितं नक्षत्रमण्डलम्  ॥ १०.५०२ ॥
लक्षद्वयेन तस्योर्ध्वं संस्थितो भूमिनन्दनः  ।
लक्षद्वयेन तस्योर्ध्वे संस्थितः सोमनन्दनः  ॥ १०.५०३ ॥
सुराचार्योऽपि तस्योर्ध्वे द्विलक्षेणैव संस्थितः  ।
तस्योर्ध्वेऽपि द्विलक्षेण तिष्ठते भृगुनन्दनः  ॥ १०.५०४ ॥
तस्योपरि द्विलक्षेण सौरिः सर्पति लीलया  ।
लक्षमात्रेण तु ऋषीन् कथयामि समासतः  ॥ १०.५०५ ॥
अत्रिश्चैव वसिष्ठश्च पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः  ।
भृग्वङ्गिरामरीचिश्च ऋषयः संप्रकीर्तिताः  ॥ १०.५०६ ॥
यमनियमतोह्येते शापानुग्रहकारकाः  ।
भीताश्च परपीडायाः शूराः शास्त्रविचारणे  ॥ १०.५०७ ॥
ज्ञानखड्गोद्यताः सर्वे त्वज्ञानपटलापहाः  ।
मन्त्रयोगक्रियाचार्या संनद्धा दुरतिक्रमाः  ॥ १०.५०८ ॥
योगैश्वर्यगुणोपेताः शिवाराधनतत्पराः  ।
तेभ्यो लक्षाध्रुवो देवि तारकाः स चतुर्दश  ॥ १०.५०९ ॥
शरीरं घटितं ताभिर्ध्रुवस्य वरवर्णिनि  ।
ब्रह्मैवापररूपेण ब्रह्मस्थाने नियोजितः  ॥ १०.५१० ॥
तस्यज्योतिर्गणो देवि निबद्धोभ्रमते सदा  ।
निश्चलः स तु विज्ञेयः शिवशक्त्यात्वधिष्ठितः  ॥ १०.५११ ॥
दशपञ्च च लक्षाणि ध्रुवान्तं भूमिमण्डलात् ।
वायुस्कन्धान्स्थितांस्त्वत्र कथयामि समासतः  ॥ १०.५१२ ॥
आमेघाद्भास्करात्सोमान्नक्षत्राद्ग्रहमण्डलात् ।
ऋषिसप्तकनिर्देशादाध्रुवान्तं च सप्तमः  ॥ १०.५१३ ॥
आदित्यादिघ्रुवान्तश्च स्वर्लोकः परिकीर्तितः  ।
अत्र राजा महेन्द्रो वै तिष्ठते सुरपूजितः  ॥ १०.५१४ ॥
ऋषिदेवैः सगन्धर्वैर्वृतश्चाप्सरसां गणैः  ।
अग्निहोत्रं क्रतून्वापि कृत्वा ज्ञानविवर्जिताः  ॥ १०.५१५ ॥
स्वर्लोकं तु नरा यान्ति पुनरायान्ति मानुषम्  ।
स्वर्लोकस्योपरिस्टात्तु द्वे कोटी योजनानि तु  ॥ १०.५१६ ॥
पञ्चाशीतिश्च लक्षाणि महर्लोको वरानने  ।
ऋषयश्चैव सिद्धाश्च मार्कण्डाद्या वसन्ति वै  ॥ १०.५१७ ॥
कोट्यष्टकं महादेवि योजनानां वरानने  ।
महर्लोकोपरिष्टात्तु जनलोकोव्यवस्थितः  ॥ १०.५१८ ॥
एकपादोऽथ जह्नुश्च कपिलश्चासुरिस्तथा  ।
भौतिको वाड्वलिश्चैव जनलोकनिवासिनः  ॥ १०.५१९ ॥
द्वादशैव तथा कोट्यो जनलोकोर्ध्वतः प्रिये  ।
तपोलोकः समाख्यात ऋषियोगेश्वराकुलः  ॥ १०.५२० ॥
सनकश्चसनन्दश्च सनत्कुमारः सनन्दनः  ।
शङ्कुश्चैव त्रिशङ्कुश्च तपोलोकनिवासिनः  ॥ १०.५२१ ॥
पद्माः षट्पञ्चपञ्चाशत्कोट्यो लक्षाणि विंशतिः  ।
भूर्लोकान्तं समारभ्य यावत्सत्यं वरानने  ॥ १०.५२२ ॥
इयं संख्या समाख्याता भुवनानां वरानने  ।
कोट्यः षोडशमानेन तपोलोकोर्ध्वतः प्रिये  ॥ १०.५२३ ॥
सत्यलोकः समाख्यातो यत्र ब्रह्मा स्वयं स्थितः  ।
क्रीडते भगवान्देवो वृत आत्मसमैर्द्विजैः  ॥ १०.५२४ ॥
कर्मज्ञानेन संसिद्धा अद्वैतपरिनिष्ठिताः  ।
आनन्दपदसंप्राप्ता आनन्दपदमागताः  ॥ १०.५२५ ॥
ऋग्वेदोमूर्तिमांस्तस्मिन्निन्द्रनीलसमद्युतिः  ।
दिव्यगन्धविलिप्ताङ्गो दिव्याभरणभूषितः  ॥ १०.५२६ ॥
संस्थितः पूर्वतस्तस्य दीप्यमानः स्वतेजसा  ।
उत्तरेण यजुर्वेदः शुद्धस्फटिकसंनिभः  ॥ १०.५२७ ॥
दिव्यकुण्डलधारी च महाकायोमहाभुजः  ।
स्थितः पश्चिमदिग्भागे सामवेदः सनातनः  ॥ १०.५२८ ॥
रक्ताम्बरधरः श्रीमान् पद्मरागसमप्रभः  ।
स्रग्दामधारकश्चित्रमालाभूषणभूषितः  ॥ १०.५२९ ॥
अथर्वाञ्जनवच्छ्यामः स्थितो दक्षिणतस्तथा  ।
पिङ्गाक्षो लोहितग्रीवो हरिकेशो महातनुः  ॥ १०.५३० ॥
षडङ्गानीतिहासाश्च पुराणान्यखिलानि तु  ।
वेदोपनिषदश्चैव मीमांसारण्यकं तथा  ॥ १०.५३१ ॥
स्वाहाकारवषट्कारौ रहस्यानि तथैव च  ।
गायत्री च स्थिता तत्र यत्र देवश्चतुर्मुखः  ॥ १०.५३२ ॥
भोगस्थानं ब्रह्मणः स्यात्परं ब्रह्म ततो व्रजेत् ।
कोटियोजनमानेन सत्यलोकोर्ध्वतः प्रिये  ॥ १०.५३३ ॥
ब्रह्मासनमितिख्यातं जपासिन्दूरसप्रभम्  ।
रक्तेन्दीवरमध्यस्थः पद्मरागसमप्रभः  ॥ १०.५३४ ॥
चतुर्मुखश्चतुर्वेदश्चतुर्युगवशानुगः  ।
ब्रह्मविद्भिः समाकीर्णो ब्रह्मा मुनिनिषेवितः  ॥ १०.५३५ ॥
ऐश्वर्याष्टकसंयुक्तः षड्विधसृष्टिकारकः  ।
धर्मादिफलसंबन्धप्रदाता च युगे युगे  ॥ १०.५३६ ॥
तिर्यङ्नारकिसत्त्वानां दिव्यानां मनुजैः सह  ।
स्रष्टा च सर्वभूतानां सदेवासुरमानुषे  ॥ १०.५३७ ॥
कोटिद्वयं तदूर्ध्वे तु योजनानां वरानने  ।
नीलेन्दीवरसंकाशा इन्द्रनीलसमप्रभा  ॥ १०.५३८ ॥
ब्रह्मलोकात्परत्वेन विष्णोश्चैव पुरीस्मृता  ।
सर्वकामसमोपेता सर्वरत्नसमुज्ज्वला  ॥ १०.५३९ ॥
मरकतस्तम्भसोपाना नीलध्वजसमाकुला  ।
घण्टावितानविस्तीर्णा चारुचामरशोभिता  ॥ १०.५४० ॥
नीलोत्पलदलप्रख्यैः कन्यावृन्दैः समावृता  ।
कामकार्मुकनिर्घोषवित्रस्तमृगलोचनैः  ॥ १०.५४१ ॥
नूपुरारावमुखरैः स्खलद्भिर्मृदुविभ्रमैः  ।
मनोभवशरायास निपातशतजर्जरैः  ॥ १०.५४२ ॥
सुघूर्णितमदायासविलोलधवलेक्षणैः  ।
संसेव्यते स भगवान् विष्णुः कमललोचनः  ॥ १०.५४३ ॥
इन्द्रनीलसमाकारो निलोत्पलदलप्रभः  ।
चतुर्भुजो महाकायः पीनवक्षा गदाधरः  ॥ १०.५४४ ॥
किरीटीकुण्डलीशङ्खी प्रजापालनतत्परः  ।
संसेव्यते स भगवान्निकायैरात्मविक्रमैः  ॥ १०.५४५ ॥
विष्णुभक्ताश्च ये नित्यं ध्यानपूजाजपे रताः  ।
ते तु गच्छन्ति तत्स्थानं विष्णोरमितविक्रमाः  ॥ १०.५४६ ॥
सप्तकोट्यस्तदूर्ध्वं वै रुद्रलोको व्यवस्थितः  ।
शुद्धस्फटिकसंकाशश्चत्वरोद्यानमण्डितः  ॥ १०.५४७ ॥
सहस्रभूमिकाभिश्च हर्म्यमालाभिरूर्जितः  ।
विमानैः पुष्पकैर्युक्तो हंसकुन्देन्दुनिर्मलैः  ॥ १०.५४८ ॥
वनोपवनषण्डैश्च सर्वर्तुकुसुमोज्ज्वलैः  ।
मारुताःसुखसंस्पर्शा वर्तिकर्पूरगन्धयः  ॥ १०.५४९ ॥
नदीनदह्रदाकीर्णः पद्मिनीषण्डमण्डितः  ।
वरेण्यावरदाचैव वरिष्ठा वरवर्णिनी  ॥ १०.५५० ॥
वसिष्ठा च वराहा च वरारोहा च सप्तमी  ।
गङ्गाह्येताः समाख्याता रुद्रलोकवहाः सदा  ॥ १०.५५१ ॥
लक्षपत्रदलाढ्यैश्च सितपद्मैर्विभूषिताः  ।
इन्द्रनीलनिभैर्नालैर्योजनायतगन्धिभिः  ॥ १०.५५२ ॥
स्त्रीसहस्रकदम्बाढ्याः पुष्पप्रकरधूसराः  ।
शरदिन्दुनिभानार्यो नवनीतसुकोमलाः  ॥ १०.५५३ ॥
सुभ्रूललाटवदनाः कृशोदर्यो मदालसाः  ।
अलिपुञ्जनिभैः केशैर्मृगामोदसुगन्धिभिः  ॥ १०.५५४ ॥
प्रलम्बश्रवणाधाराः पद्मपत्रायतेक्षणाः  ।
दाडिमीपुष्पसंकाशैरोष्ठैरुत्पलगन्धिभिः  ॥ १०.५५५ ॥
रम्भानिभाभिर्जङ्घाभिर्बाहुभिर्बिसकोमलैः  ।
अशोकपल्लवाकारैः पादैः पद्मदलोपमैः  ॥ १०.५५६ ॥
नखैश्च केतकीप्रख्यैर्दशनैर्मौक्तिकोज्ज्वलैः  ।
स्वभावसुसुगन्धाढ्यैः प्रस्रवद्भिरिवामृतम्  ॥ १०.५५७ ॥
हारकेयूरकटकैः सीमन्तमणिजालकैः  ।
काञ्चीडोरैः सुरक्तैश्च कुसुमैर्भूषिताः सदा  ॥ १०.५५८ ॥
तारकुम्भनिभाकारैरुन्नतैश्च पयोधरैः  ।
सुवृत्तैः पीनपार्श्वैश्च पीनकण्ठसमाश्रितैः  ॥ १०.५५९ ॥
गुरुश्रेणीभराक्रान्ता मुक्तावलिविराजिताः  ।
राजहंसगतिस्पर्धि मत्तमातङ्गविभ्रमाः  ॥ १०.५६० ॥
नूपुरारावमुखरप्रस्खलन्मृदुविक्रमाः  ।
हास्यलास्यविलासाढ्यभ्रूभङ्गतरलेक्षणाः  ॥ १०.५६१ ॥
ह्लादयन्तीव गात्राणि रुद्राणां तन्निवासिनाम्  ।
कामग्रहग्रहाविष्टा घूर्णन्त्यो मदविह्वलाः  ॥ १०.५६२ ॥
घूर्णन्त्यो?
परिष्वजनमात्रेण मोदयन्त्यो गणेश्वरान्  ।
यद्यप्येवंविधानार्यः निजभर्तृभयातुराः  ॥ १०.५६३ ॥
वित्रस्तमृगनेत्रास्तु भर्तुरुत्सङ्गमागताः  ।
अवगूह्य च सर्वाङ्गैरापीय वदनैर्मुखम्  ॥ १०.५६४ ॥
क्रीडन्तिरुद्रभवने रुद्रकन्याः सरुद्रकाः  ।
रुद्राश्चैवंविधाकारा ज्ञानयोगबलोत्कटाः  ॥ १०.५६५ ॥
मुकुटैः कुण्डलैश्चित्रैर्महारत्नसमुज्ज्वलैः  ।
केयूरकटकैर्डोरैः पुष्पवस्त्रविभूषणैः  ॥ १०.५६६ ॥
मुक्ताफलावलीहारैर्ब्रह्मसूत्रोत्तरीयकैः  ।
महाकाया महोरस्कास्त्रिनेत्राः शूलपाणयः  ॥ १०.५६७ ॥
चन्द्रायुतप्रतीकाशाः कर्पूरक्षोदधूसराः  ।
सुरसिद्धनुताःसर्वे सुप्रसन्न वरप्रदाः  ॥ १०.५६८ ॥
हरलब्धवरास्तृप्ता दशबाह्विन्दुमौलयः  ।
न तत्र मृत्युर्न जरा न शोकोऽस्ति वियोगजः  ॥ १०.५६९ ॥
क्रीडन्तिसार्धंकन्याभिः संसारभयवर्जिताः  ।
अधिकारक्षये रुद्रा रुद्रकन्यासमावृताः  ॥ १०.५७० ॥
श्रीकण्ठस्येच्छया सर्वे शिवंयान्तितनुक्षये  ।
गत्वा भूयो न जायन्ते कल्पकोटिशतैरपि  ॥ १०.५७१ ॥
एवंविधैरसंख्यातैर्विमानरथगामिभिः  ।
महावृषगजारूढैः सिंहवाजिसुवाहनैः  ॥ १०.५७२ ॥
लक्षायुतसहस्रैस्तु रुद्रकोटिभिरावृतम्  ।
तन्मध्येसर्वतोभद्रं सिंहद्वारैः सुतोरणैः  ॥ १०.५७३ ॥
स्वच्छमौक्तिकसंकाशप्राकारशिखरावृतम्  ।
नन्दीश्वरमहाकाल द्वारपालगणैर्वृतम्  ॥ १०.५७४ ॥
किंकिणीजालमुखरैः पताकाध्वजसंकुलैः  ।
वितानच्छत्रषण्डैश्च मुक्ताहारप्रलम्बितैः  ॥ १०.५७५ ॥
घण्टाचामरशोभाड्यं दर्पणैश्चोपशोभितम्  ।
कलशैर्द्वारन्यस्तैश्च रत्नपल्लवसंयुतैः  ॥ १०.५७६ ॥
रचितैश्चित्रशास्त्रज्ञैरत्नचूर्णसमुज्ज्वलैः  ।
स्वस्तिकैः पत्रवल्याढ्यैश्चित्रितं भुवनाजिरम्  ॥ १०.५७७ ॥
शतसिंहासनाकीर्णं वेदिकारत्नभूषितम्  ।
गोपुराट्टालरथकैर्वीथीभिश्च भ्रमान्त्रकैः  ॥ १०.५७८ ॥
सर्वरत्नविचित्राढ्यैर्द्वारबद्धैः सुशोभनम्  ।
निर्गमैःसुगवाक्षैश्च विटङ्कैःस्फटिकप्रभैः  ॥ १०.५७९ ॥
स्तम्भैःसोपानबद्धैश्च वज्रवैडूर्यसप्रभैः  ।
पूर्णचन्द्रनिभाकारैरण्डैः शिखरमण्डितैः  ॥ १०.५८० ॥
मुक्ताफलप्रभाभिश्च भूमिभिश्च सहस्रशः  ।
नाट्यशालैः सुशोभाढ्यैर्नृत्तगीतरवाकुलैः  ॥ १०.५८१ ॥
मण्डपैरत्नचित्राढ्यैः सभामण्डलनिर्भरैः  ।
आसीनैरुद्रवृन्दैश्च रुद्रकन्याकदम्बकैः  ॥ १०.५८२ ॥
मत्तवारणकै रम्यैश्चन्द्रशालासुशोभनैः  ।
धूपितं धूपवर्तीभिः कुङ्कुमोदकसेचितम्  ॥ १०.५८३ ॥
चित्रपट्टैस्तु संछन्नं पुष्पप्रकरसंकुलम्  ।
तूर्यशब्दजयध्वानकाहलाकूजितेन च  ॥ १०.५८४ ॥
वंशवीणामृदङ्गैश्च गोमुखैर्मुखवादनैः  ।
पणवैस्तालवाद्यैश्च शङ्खभेरीरवेण च  ॥ १०.५८५ ॥
दुन्दुभीनादशब्देन मुरजस्फालनेन च  ।
करस्फोटमहाशब्दैः सिंहनादप्रगुञ्जितैः  ॥ १०.५८६ ॥
गर्जद्भिर्गणवृन्दैश्च मेघस्तनितनिःस्वनैः  ।
वन्दिनांस्तोत्रशब्देन सामवेदरवेण च  ॥ १०.५८७ ॥
हुडुङ्काराट्टहासैश्च गेयझंकारयोजितैः  ।
वृषनन्दितशब्देन गजवाजिरवेण च  ॥ १०.५८८ ॥
काञ्चीनूपुरशब्देन नदतीव महत्पुरम्  ।
सर्वसंपत्करं श्रीमच्छङ्करस्य तु मन्दिरम्  ॥ १०.५८९ ॥
अत्रासौभगवान्रुद्रो ब्रह्मविष्ण्विन्द्रपूजितः  ।
गङ्गायास्नपितोनित्यं दिव्यवस्त्राम्बरच्छदः  ॥ १०.५९० ॥
पृथिव्यागन्धलिप्ताङ्गः श्रियापुष्पैः सुपूजितः  ।
सप्तस्वरप्रमुख्यैश्च सरस्वत्या च संस्तुतः  ॥ १०.५९१ ॥
पूर्णेन्दुरातपत्रं च स्वयमेव व्यवस्थितः  ।
गङ्गातूत्तरिकाच्छत्रे सर्वादित्याश्च दीपकाः  ॥ १०.५९२ ॥
पुष्पदन्तगणेशाद्यैरासनं तस्य संवृतम्  ।
कपिलः कर्कटश्चैव विमर्दः कङ्कटस्तथा  ॥ १०.५९३ ॥
विक्रमश्चदृढश्चैव निष्कम्पो निष्कलस्तथा  ।
अष्टौ ते हरयःप्रोक्तास्त्रिनेत्रा भूरिविक्रमाः  ॥ १०.५९४ ॥
सिंहरूपाःसुतेजस्काः सटाविकटभास्वराः  ।
शक्तिरूपधरैर्मन्त्रैर्योगैश्वर्यसमन्वितैः  ॥ १०.५९५ ॥
आसनंविवृतंतैस्तु महोत्साहैर्बलोत्कटैः  ।
तत्रभद्रासने रुद्रः स्थितश्चन्द्रार्धशेखरः  ॥ १०.५९६ ॥
सर्वलक्षणसंपूर्णः सर्वाभरणभूषितः  ।
त्र्यक्षोदशभुजोदेवो जटामुकुटमण्डितः  ॥ १०.५९७ ॥
पीनवक्षःस्थलोरुश्च पीनस्कन्धो महाभुजः  ।
बद्धपद्मासनासीनः कर्पूरक्षोदधूसरः  ॥ १०.५९८ ॥
वरदाभयपाणिश्च सर्वायुधधरस्तथा  ।
शतपत्राङ्कितैश्चैव हस्तपादैः सुकोमलैः  ॥ १०.५९९ ॥
चन्द्रबिम्बनखाभाभिरङ्गुलीभिरलंकृतैः  ।
सुश्लिष्टजानुगुल्फैश्च पादैश्चैव समुन्नतैः  ॥ १०.६०० ॥
पूजितैर्गणरुद्रैश्च ब्रह्मविष्ण्विन्द्रवन्दितैः  ।
चामरव्यजनोक्षेपै रुद्रस्त्रीभिः समन्ततः  ॥ १०.६०१ ॥
वीजतस्तु सदा श्रीमांश्चन्द्रकोटिसमप्रभः  ।
ज्ञानामृतसुतृप्तात्मा योगैश्वर्यप्रदायकः  ॥ १०.६०२ ॥
ध्यातो वै योगिभिर्नित्यं प्रसन्नवदनेक्षणः  ।
प्रहसन्स इवाभाति निर्मलज्ञानरश्मिभिः  ॥ १०.६०३ ॥
अज्ञानतिमिरं हत्वा दर्शयेत्परमं वपुः  ।
सर्वसौख्यप्रदाता च रुद्रमातृगणावृतः  ॥ १०.६०४ ॥
तस्योत्सङ्गगता देवी तप्तकाञ्चनसुप्रभा  ।
पूजिता योगिनीवृन्दैः साधकैः सुरकिन्नरैः  ॥ १०.६०५ ॥
सर्वलक्षणसंपूर्णा सर्वाभरणभूषिता  ।
योगसिद्धिप्रदा नित्यं मोक्षाभ्युदयदायिका  ॥ १०.६०६ ॥
देवस्याभिमुखी नित्यमुमा तु ललितेक्षणा  ।
शक्तिश्चापररूपेण शक्तिमांश्च हरस्तथा  ॥ १०.६०७ ॥
ब्रह्माण्डे सृष्टिसंहारौ करोति च शिवेच्छया  ।
दीक्षाज्ञानविहीना ये लिङ्गाराधनतत्पराः  ॥ १०.६०८ ॥
ते प्रयान्ति हरस्थानं सर्वैश्वर्यसुखावहम्  ।
जरामरणनिर्मुक्ता व्याधिशोकविवर्जिताः  ॥ १०.६०९ ॥
नाधोयान्ति पुनर्देवि संसारे दुःखसागरे  ।
शिवंयान्ति ततश्चोर्ध्वं श्रीकण्ठेनसमीक्षिताः  ॥ १०.६१० ॥
रुद्रलोकः समाख्यातस्ततश्चोर्ध्वमुमे शृणु  ।
उत्तरोत्तरवृद्ध्या च भुवनं भुवनंस्थितम्  ॥ १०.६११ ॥
ब्रह्माण्डस्याप्यधोभागे रुद्रलोकस्यचोर्ध्वतः  ।
दण्डपाणेः पुरंज्ञेयं नानारुद्रगणावृतम्  ॥ १०.६१२ ॥
दण्डपाणिस्तु भगवान् योगैश्वर्यबलान्वितः  ।
दण्डः पाणितलेनैव धृतोयेन शिवेच्छया  ॥ १०.६१३ ॥
विवृणोति च ब्रह्माण्डे मोक्षमार्गं सुदुर्भिदम्  ।
विधिनाराधितश्चैव अनुध्यानाच्छिवेच्छया  ॥ १०.६१४ ॥
सप्तलोकेषु ये रुद्रा कथयामि समासतः  ।
शर्वोरुद्रस्तथा भीमो भव उग्रस्तथैव च  ॥ १०.६१५ ॥
महादेवस्तथेशानो रुद्रलोकाधिपस्त्वमी  ।
ब्रह्मलोकेस्थितोब्रह्मा विष्णुर्वै वैष्णवे पुरे  ॥ १०.६१६ ॥
रुद्रलोकेस्थितोरुद्रः सर्वेषां नायकः स्मृतः  ।
कालाग्नेर्दण्डपाण्यन्तमष्टानवतिकोटयः  ॥ १०.६१७ ॥
योजनानांवरारोहे त्वध्वायमुपवर्णितः  ।
कटाहस्तु अधश्चोर्ध्वं ब्रह्माण्डस्य वरानने  ॥ १०.६१८ ॥
कोटियोजनमानेन घनाकारेणसंस्थितः  ।
पञ्चाशत्कोटयश्चोर्ध्वं भूपृष्ठात्तु वरानने  ॥ १०.६१९ ॥
पञ्चाशच्च अधोज्ञेया योजनानां समन्ततः  ।
एवं कोटिशतं ज्ञेयं पार्थिवं तत्त्वमुच्यते  ॥ १०.६२० ॥
शतरुद्रावधिज्ञेयं सौवर्णं परिवर्तुलम्  ।
वज्रसाराधिकसारं दुर्भेद्यं त्रिदशैरपि  ॥ १०.६२१ ॥
हुंफट्कारप्रयोगेण भेदयेत्तु वरानने  ।
शतरुद्रानतो वक्ष्ये समासेन कृशोदरि  ॥ १०.६२२ ॥
दश दशक्रमेणैव दशदिक्षु समन्ततः  ।
पूर्वादिक्रमयोगेन कथयाम्यनुपूर्वशः  ॥ १०.६२३ ॥
कपालीशोह्यजोबध्नो वज्रदेहः प्रमर्दनः  ।
विभूतिरव्ययः शास्ता पिनाकी त्रिदशाधिपः  ॥ १०.६२४ ॥
इन्द्रस्यबलमाक्रम्य प्रभुशक्तिसमन्विताः  ।
विचरन्तिमहादेवा इन्द्रेण च सुपूजिताः  ॥ १०.६२५ ॥
अग्निरुद्रोहुताशी च पिङ्गलः खादको हरः  ।
ज्वलनोदहनोबभ्रुर्भस्मान्तकक्षयान्तकौ  ॥ १०.६२६ ॥
अग्नेर्बलंसमाक्रम्य प्रभुशक्तिसमन्विताः  ।
विचरन्तिमहादेवा अग्निराजसुपूजिताः  ॥ १०.६२७ ॥
याम्योमृत्युर्हरोधाता विधाताकर्तृसंज्ञकः  ।
संयोक्ता च वियोक्ता च धर्मो धर्मपतिस्तथा  ॥ १०.६२८ ॥
यमस्य बलमाक्रम्य प्रभुशक्तिसमन्विताः  ।
विचरन्तिमहादेवा यमराजसुपूजिताः  ॥ १०.६२९ ॥
नैरृतोमरुतोहन्ता क्रूरदृष्टिर्भयानकः  ।
ऊर्ध्वकेशोविरूपाक्षो धूमलोहितदंष्ट्रकौ  ॥ १०.६३० ॥
नैरृतंबलमाक्रम्य प्रभुशक्तिसमन्विताः  ।
विचरन्तिमहादेवा नैरृतेन्द्रसुपूजिताः  ॥ १०.६३१ ॥
बलोह्यतिबलश्चैव पाशहस्तो महाबलः  ।
श्वेतोऽथ जयभद्रश्च दीर्घबाहुर्जलान्तकः  ॥ १०.६३२ ॥
मेघनादी सुनादी च समासात्परिकीर्तिताः  ।
वारुणंबलमाक्रम्य प्रभुशक्तिसमन्विताः  ॥ १०.६३३ ॥
विचरन्तिमहादेवा वरुणेन्द्रसुपूजिताः  ।
शीघ्रोलघुर्वायुवेगः सूक्ष्मस्तीक्ष्णो भयानकः  ॥ १०.६३४ ॥
पञ्चान्तकः पञ्चशिखः कपर्दी मेघवाहनः  ।
वायोस्तु बलमाक्रम्य प्रभुशक्तिसमन्विताः  ॥ १०.६३५ ॥
विचरन्तिमहादेवा वायुराजसुपूजिताः  ।
निधीशोरूपवान्धन्यः सौ,यदेहो जटाधरः  ॥ १०.६३६ ॥
लक्ष्मीरत्नधरःकामी प्रसादश्च प्रभासकः  ।
सौम्यस्य बलमाक्रम्य प्रभुशक्तिसमन्विताः  ॥ १०.६३७ ॥
विचरन्तिमहादेवाः सोमराजसुपूजिताः  ।
विद्याधिपोऽथ सर्वज्ञो ज्ञानदृग्वेदपारगः  ॥ १०.६३८ ॥
शर्वः सुरेशो ज्येष्ठश्च भूतपालो बलिःप्रियः  ।
ईशानानुमता देवाश्चेष्टन्ते सुरपूजिताः  ॥ १०.६३९ ॥
विचरन्तिमहादेवा ईशशक्त्यात्वधिष्ठिताः  ।
वृषोवृषधरोऽनन्तः क्रोधनो मारुताह्वयः  ॥ १०.६४० ॥
ग्रसनोडम्बरेशौ च फणीन्द्रो वज्रदंष्ट्रकः  ।
विष्णोस्तुबलमाक्रम्य प्रभुशक्तिसमन्विताः  ॥ १०.६४१ ॥
विचरन्तिमहादेवा अनन्तेन सुपूजिताः  ।
शंभुर्विभुर्गणाध्यक्षस्त्र्यक्षश्च त्रिदशेश्वरः  ॥ १०.६४२ ॥
संवाहश्चविवाहश्च नलोलिप्सुस्त्रिलोचनः  ।
ब्रह्मणोबलमाक्रम्य प्रभुशक्तिसमन्विताः  ॥ १०.६४३ ॥
विचरन्तिमहादेवा ब्रह्मणैव सुपूजिताः  ।
एकैकस्य सहस्रं तु परिवारोऽभिधीयते  ॥ १०.६४४ ॥
शतरुद्रा इति ख्याता ब्रह्माण्डंव्याप्यसंस्थिताः  ।
असंख्याताः सहस्राणि ये च ऊर्ध्वादिदिग्गताः  ॥ १०.६४५ ॥
स्वच्छन्दाविश्वगा देवाः कल्पमन्वन्तरेष्वपि  ।
पूर्वादिदशदिग्रुद्राः स्थिता दश दशैव तु  ॥ १०.६४६ ॥
एकैकमधिपंचैव कथयामि वरानने  ।
स्थितो वै पूर्वतोऽण्डस्य श्वेतो वै नाम नामतः  ॥ १०.६४७ ॥
रुद्राणां तु शतैर्युक्तो महावीर्यपराक्रमः  ।
दीप्तिमद्भिर्महातीव्रैर्मयूखैरिव भास्करः  ॥ १०.६४८ ॥
आग्नेय्यामग्निसंकाशो वैद्युतो नाम विश्रुतः  ।
सोऽपि विद्युत्प्रभैरुद्र शतैस्तु परिवारितः  ॥ १०.६४९ ॥
याम्येऽण्डस्य महाकालो युगान्तानलसंनिभः  ।
शतरुद्रैर्वृतो देवि तिष्ठत्यमितविक्रमैः  ॥ १०.६५० ॥
नैरृतो विकटोनाम शतेनपरिवारितः  ।
संतिष्ठते महातेजा द्वितीय इव भास्करः  ॥ १०.६५१ ॥
पश्चिमेऽण्डस्य यो रुद्रो महावीर्य इति श्रुतः  ।
शतरुद्रैर्वृतः सोऽपि तिष्ठत्यमितविक्रमः  ॥ १०.६५२ ॥
वायव्यदिशिचाण्डस्य वायुवेगो महाबलः  ।
शतेन च वृतः श्रीमांस्तिष्ठत्यत्र महाबलः  ॥ १०.६५३ ॥
सुभद्रनामोत्तरतः शतेनपरिवारितः  ।
महावीर्यबलोपेतस्तिष्ठत्यत्र महाबलः  ॥ १०.६५४ ॥
परिविष्टो मरीचीभिस्तत्रतिष्ठति वीर्यवान्  ।
विद्याधरो नाम रुद्र ऐशान्यां वै प्रतिष्ठितः  ॥ १०.६५५ ॥
शतरुद्रैर्वृतः सोऽपि परिविष्ट इवोडुराट् ।
महावीर्यबलोपेतस्तिष्ठतेऽनन्तविक्रमः  ॥ १०.६५६ ॥
अधः कालाग्निरुद्रोऽन्यः स्थितस्त्वत्र द्वितीयकः  ।
समावृतो रुद्रशतैः स्थितैस्त्वत्र वरानने  ॥ १०.६५७ ॥
शतैः समावृतो रुद्र मयूखैरिव भास्करः  ।
वीरभद्रो वृतोरुद्रैरुपर्यण्डस्य संस्थितः  ॥ १०.६५८ ॥
एकादशो महाकायै रुद्रक्रोधसमुद्भवैः  ।
एवंतेऽत्रमहात्मान एकैकं तु शतेन च  ॥ १०.६५९ ॥
दशैते वेष्टितादेवि शतरुद्रैश्च सुव्रते  ।
एषामपरिसंख्येयः परिवारो महात्मनाम्  ॥ १०.६६० ॥
आवृत्याण्डं स्थिताह्येते मधु यद्वन्मधुव्रताः  ।
कदम्बकुसुमंयद्वत्केसरैः परिवारितम्  ॥ १०.६६१ ॥
परिवारितं तथाह्यण्डं रुद्रैरमितविक्रमैः  ।
गृहैः सतोरणाट्टालैर्नानारत्नविचित्रितैः  ॥ १०.६६२ ॥
जाम्बूनदमयैश्चित्रैः समन्तात्समलंकृतम्  ।
दिव्यनारीभिराकीर्णं सर्वकामसमन्वितम्  ॥ १०.६६३ ॥
ब्रह्माण्डमेतदाख्यातं पाशजालावतारितम्  ।
जन्मव्याधिजरामृत्युमहोदधिपरिप्लुतम्  ॥ १०.६६४ ॥
गुणत्रयमलच्छन्नं नानाजातिसमाकुलम्  ।
पशुज्ञानपरिक्रान्तं गतित्रयसमाकुलम्  ॥ १०.६६५ ॥
अनित्या एव गतयः सर्वेषामेव वादिनाम्  ।
परापरविभागं तु नैवजानन्ति मोहिताः  ॥ १०.६६६ ॥
हेमाण्डं तु पुरासृष्टं क्षयात्म भुवनाकृति  ।
ईशमायासमाविष्टस्य्आत्मवर्गस्य भूतये  ॥ १०.६६७ ॥
अथोपरिष्टात्तत्त्वानि उदकादिशिवान्तकम्  ।
उत्तरोत्तरयोगेन दशधा संस्थितानि तु  ॥ १०.६६८ ॥
अहंकारः तदूर्ध्वं तु बुद्धिस्तु शतधास्थिता  ।
ऊर्ध्वं सहस्रधा ज्ञेयं प्रधानं वरवर्णिनि  ॥ १०.६६९ ॥
पौरुषं दशसाहस्रं नियतिर्लक्षधा स्मृता  ।
तदूर्ध्वं दशलक्षाणि कला यावत्तु सुव्रते  ॥ १०.६७० ॥
माया तु कोटिधाव्याप्य स्थिता सर्वं चराचरम्  ।
दशकोटिगुणा विद्या मायांव्याप्य व्यवस्थिता  ॥ १०.६७१ ॥
शतकोटिगुणेनैव व्याप्तासावीश्वरेण तु  ।
सादाख्यं कोटिसाहस्रं बिन्दुनादं तदूर्ध्वतः  ॥ १०.६७२ ॥
योजनानां तु वृन्दं वै शक्तिर्व्याप्य व्यवस्थिता  ।
व्यापिनी सर्वमध्वानं व्याप्यदेवि व्यवस्थिता  ॥ १०.६७३ ॥
अप्रमेयं ततो ज्ञेयं शिवतत्त्वं वरानने  ।
भुवनानि प्रवक्ष्यामि अप्तत्त्वादावनुक्रमात् ॥ १०.६७४ ॥
आकारं विभवं चैव भुवनानेकविस्तरम्  ।
यन्न दृष्टं पशुज्ञानैः कुपथभ्रान्तदृष्टिभिः  ॥ १०.६७५ ॥
यन्न सांख्यैर्न योगैर्वा न चैव पाञ्चरात्रिकैः  ।
स्वभाववादिभिर्नापि न च कर्मप्रवादिभिः  ॥ १०.६७६ ॥
नापि संशयवादैश्च नग्नक्षपणकादिभिः  ।
न भूतवादिभिश्चैव नापि स्याल्लोकिकैरपि  ॥ १०.६७७ ॥
न चात्मचिन्तकैर्वापि न च तर्कप्रवादिभिः  ।
न च वैशेषिकैर्वापि षट्पदार्थपरायणैः  ॥ १०.६७८ ॥
न चापि न्यायवादैश्च हेतुदृष्टान्तवादिभिः  ।
नाप्येकजन्मवादैश्च नचाप्येकत्ववादिभिः  ॥ १०.६७९ ॥
न धूर्तवादैर्लोकैर्वा सुपरिज्ञातमैश्वरम्  ।
इत्येवंवादिनां तेषां वादानां तु शतत्रयम्  ॥ १०.६८० ॥
त्रिषष्टिरधिकाश्चान्ये वादिनां भ्रान्तचेतसाम्  ।
अज्ञानतिमिराधानामुन्मीलनकृदुत्तमम्  ॥ १०.६८१ ॥
संसारपङ्कमग्नानां नौरिवोत्तारणं परम्  ।
महामोहतमोऽन्धानां तमोनुदमिदं परम्  ॥ १०.६८२ ॥
परमेशमुखोद्भूतं यन्मया प्राप्तमद्भुतम्  ।
ज्ञानामृतमिदं दिव्यं ननभुवनविस्तरम्  ॥ १०.६८३ ॥
शृणुष्वैकमना देवि विचित्राकारमद्भुतम्  ।
अनन्तो भुवनव्रातस्त्वव्युच्छेदाद्व्यवस्थितः  ॥ १०.६८४ ॥
मधुकोशजालकवत्तथा भूरिचयावृतिः  ।
मीनशंखकुलायाभं दाषिमीबीजवत्स्थितम्  ॥ १०.६८५ ॥
कदम्बकेसरनिभं पुराणां तु समूहकम्  ।
महासेनावासकवद्वने तरुसमूहवत् ॥ १०.६८६ ॥
निरन्तरमनन्तानि भुवनानि वरानने  ।
नानाकाराणि चित्राणि सर्वरत्नमयानि च  ॥ १०.६८७ ॥
परिमण्डलानि दीर्घाण्यर्धचन्द्राकृतीनि च  ।
पुरुषाकृतीनि चान्यानि नन्द्यावर्ताकृतीनि च  ॥ १०.६८८ ॥
पर्वताकृतिरूपाणि गजयुथाकृतीनि च  ।
शरावाकृतीनि चान्यानि ज्वालारूपाकृतीनि च  ॥ १०.६८९ ॥
महाविमानरूपाणि त्रिशूलाकृतिमन्ति च  ।
मुरजाकृतीनि चान्यानि त्र्यश्राकृतिपुराणि च  ॥ १०.६९० ॥
महापुरुषरूपाणि शतशृङ्गाकृतीनि च  ।
सहस्रशृङ्गावर्तानि तथान्यानि वरानने  ॥ १०.६९१ ॥
कोटिशृङ्गाणि चान्यानि असंख्यशिखराणि च  ।
वृत्तानि चतुरश्राणि त्रिकोणान्यपराणि च  ॥ १०.६९२ ॥
दिव्यचित्रपताकानि दिव्यघण्टाध्वजानि च  ।
भेरिनादस्वराढ्यानि दिव्यगीतध्वनीनि च  ॥ १०.६९३ ॥
दिव्यदुन्दुभिनादानि महावेणुस्वनानि च  ।
नानावादित्रघोषाणि भुवनानि च सर्वदा  ॥ १०.६९४ ॥
शुक्लानि स्फटिकाभानि पद्मरागाकृतीनि च  ।
चन्द्रकान्तसवर्णानि मुक्तादामनिभानि च  ॥ १०.६९५ ॥
लाक्षारससवर्णानि कानिचिद्वरवर्णिनि  ।
इन्द्रगोपकवर्णानि इन्द्रनीलनिभानि च  ॥ १०.६९६ ॥
नीलोत्पलसवर्णानि विद्युत्पुञ्जनिभानि च  ।
बालादित्यसवर्णानि पद्मगर्भनिभानि च  ॥ १०.६९७ ॥
चन्द्रप्रभानि चान्यानि चन्द्रकोटिनिभानि च  ।
मध्याह्नार्कसवर्णानि सूर्यकोटिनिभानि च  ॥ १०.६९८ ॥
अशोकस्तवकाभानि हरितालनिभानि च  ।
शक्रचापसवर्णानि गोक्षीरधवलानि च  ॥ १०.६९९ ॥
सिन्दूरकुङ्कुमाभानि गोरोचननिभानि च  ।
तप्तहेमसवर्णानि निर्धूमाग्निनिभानि च  ॥ १०.७०० ॥
शङ्खपाण्डुरवर्णानि कानिचिद्भुवनानि च  ।
नानावर्णानि चान्यानि नानारूपाकृतीनि च  ॥ १०.७०१ ॥
एतेषां परतो देवि व्यापकं परमं पदम्  ।
अप्रमेयमसंख्येयमगम्यं सर्ववादिनाम्  ॥ १०.७०२ ॥
विना प्रसादादीशस्य ज्ञानमेतन्न लभ्यते  ।
नचापि भावो भवति दीक्षामप्राप्य देहिनाम्  ॥ १०.७०३ ॥
यदा तु कारणाच्छक्तिर्भवेन्निर्वाणकारिका  ।
शिवेच्छया प्रपद्येत दीक्षां ज्ञानमयीं शुभाम्  ॥ १०.७०४ ॥
मन्त्रयोगात्मिका दिव्यां ततो मोक्षं व्रजेत्पशुः  ।
नान्यथा मोक्षमायाति अपि ज्ञानशतैरपि  ॥ १०.७०५ ॥
यस्य प्रकाशितं सर्वं शिवेनानन्तरूपिणा  ।
स एव मोक्षं व्रजति शिवः सर्वमहेश्वरः  ॥ १०.७०६ ॥
तेनेदं ज्ञानमुख्यं तु पुरा प्रोक्तं मया तव  ।
संसारार्णवमग्नानां नौरिवोत्तारणं परम्  ॥ १०.७०७ ॥
महामायाञ्जनातीतमज्ञातं पशुगोचरे  ।
अनन्तं पारमक्षोभ्यं सुबोधं परमेश्वरम्  ॥ १०.७०८ ॥
परमेशमुखोद्गीर्णं यन्मया प्राप्तमद्भुतम्  ।
वक्ष्ये ज्ञानामृतमिदं शृणुष्वैकमनाः प्रिये  ॥ १०.७०९ ॥
ऊर्ध्वं वै ब्रह्मणोऽण्डस्य पुरैकादशकं स्थितम्  ।
एकादशानां रुद्राणां युगान्ताग्निसमत्विषाम्  ॥ १०.७१० ॥
अथोर्ध्वे भुवनं देव्याः कथयामि वरानने  ।
इन्द्रनीलमयं दिव्यं समन्तात्परिमण्डलम्  ॥ १०.७११ ॥
तस्मिन्भगवती देवी भद्रकाली व्यवस्थिता  ।
वसतीन्दीवरश्यामा स्निग्धकङ्कुष्टसप्रभा  ॥ १०.७१२ ॥
सूर्यमण्डलरूपाभ्यां कुण्डलाभ्यामलङ्कृता  ।
पौर्णमास्यां यथा सन्ध्या चन्द्रर्काभ्यां विराजते  ॥ १०.७१३ ॥
राजते च महाहारः स्तनाभ्यामन्तरे स्थितः  ।
असिताञ्जनशैलाभ्यां मध्ये स्रोतोवहा यथा  ॥ १०.७१४ ॥
चतुर्भिश्च धृतं पीठं सिंहैरमितविक्रमैः  ।
सर्ववज्रमये दिव्ये दिव्यरत्नविभूषिते  ॥ १०.७१५ ॥
आसने सुप्रभे देवी जात्यञ्जनसमप्रभा  ।
शुक्ले हिमवतः शृङ्गे नीलमेघ इव स्थिता  ॥ १०.७१६ ॥
सर्वरत्नमयी दिव्या रशनास्या विराजते  ।
पीतमाल्यांशुकवती शर्वरीवारुणोदये  ॥ १०.७१७ ॥
तृतीयं नयनं तस्या ललाटस्थं विराजते  ।
उदयस्थ इवादित्यो रश्मिजालविभूषितः  ॥ १०.७१८ ॥
उच्छ्रितेनातपत्रेण सा श्वेतेन विराजते  ।
कृष्णमेघोपरिस्थेन चन्द्रेणेव विभावरी  ॥ १०.७१९ ॥
कोटिकोटिसहस्रेण स्त्रीणां तु परिवारिता  ।
आवृता चन्द्रलेखेव नक्षत्रैस्तु नभस्तले  ॥ १०.७२० ॥
कुमुदोत्पलवर्णाश्च हेमश्यामाश्च योषितः  ।
प्रियङ्गुकलिकाश्यामाश्चन्द्रगौर्यः सयौवनाः  ॥ १०.७२१ ॥
पद्मावदातरूपिण्यः पीनश्रोणिपयोधराः  ।
हावभावविधिज्ञास्तु नृत्तगीतविशारदाः  ॥ १०.७२२ ॥
वीणावेणुमृदङ्गाद्यैर्वंशवादित्रनिःस्वनैः  ।
उपासीनास्तु तां देवीं रमन्ते तत्र योषितः  ॥ १०.७२३ ॥
एवं विद्धि जयं नाम भुवनं तु वरानने  ।
या दुर्गेति स्मृता लोके ब्रह्माण्डोदरवर्तिनी  ॥ १०.७२४ ॥
विष्णुना तपसा पूर्वमाराध्य परमेश्वरम्  ।
अवतारिता वधार्ताय महिषस्य महात्मनः  ॥ १०.७२५ ॥
येन चैकेन शृङ्गेण भगवान् हिमवान् गिरिः  ।
शुष्कपर्णमिव क्षिप्तः भगवत्या विनाशितः  ॥ १०.७२६ ॥
सा तं विनाशायेद्देवी तमः सूर्य इवोत्थितः  ।
सा देवी सर्वदेवीनां नामरूपैश्च तिष्ठति  ॥ १०.७२७ ॥
योगमायाप्रतिच्छन्ना कुमारी लोकभाविनी  ।
अचिन्त्या चाप्रमेया च अन्यत्र परिपठ्यते  ॥ १०.७२८ ॥
विष्णुना सहिता देवी कल्पे कल्पे पुनः पुनः  ।
भगिनीत्वेन चायाति नामरूपविपर्ययैः  ॥ १०.७२९ ॥
मन्वन्तरे मन्वन्तरे तथा चैव युगे युगे  ।
रक्षणार्थं हि लोकानां मातेव हितकारिणी  ॥ १०.७३० ॥
इत्याख्यातं तु भुवनं जयं नाम वरानने  ।
तद्भक्तास्तत्र गच्छन्ति तस्या मण्डलदीक्षिताः  ॥ १०.७३१ ॥
नचैतत्तपसा प्राप्यं नयज्ञैर्भूरिदक्षिणैः  ।
न दानैर्विविधैश्चापि शक्यं प्राप्तुं वरानने  ॥ १०.७३२ ॥
प्रसादाद्देवदेवस्य शशाङ्काङ्कितमौलिनः  ।
दीक्षां प्राप्य प्राप्नुवन्ति मण्डलं चक्रवर्तिनाम्  ॥ १०.७३३ ॥
निर्बीजदीक्षया मोक्षं ददाति खलु देहिनाम्  ।
सा मुक्तिदीक्षा परमा विधिवत्परिकीर्तिता  ॥ १०.७३४ ॥
विद्येशावरणे दीक्षा यवती क्रियते नृणाम्  ।
तावतीं गतिमाप्नोति भुवनेऽत्र वरानने  ॥ १०.७३५ ॥
भुवनानि तदीशांश्च संस्थानानि यथाक्रमम्  ।
कथयिष्यामि ते सर्वं शृणुष्वैकमनाः प्रिये  ॥ १०.७३६ ॥
भद्रकाल्यां परो देवो रुद्रक्रोधसमुद्भवः  ।
कोटिमात्रेण देवेशि युगान्ताग्निसमप्रभः  ॥ १०.७३७ ॥
युगान्ताम्बुदवृन्दोत्थगर्जितध्वनिनिःस्वनः  ।
शतबाहुर्महातेजा दिव्याभरणभूषितः  ॥ १०.७३८ ॥
शिरसीन्दुधरः श्यामो नीलाञ्जनसमद्युतिः  ।
शिखिकण्ठनिभः किञ्चित्किञ्चिदापाण्डुलोहितः  ॥ १०.७३९ ॥
चाषजीमूतवर्णश्च अतसीपुष्पसंनिभः  ।
इन्द्रनीलनिभः किञ्चित्किञ्चिद्भृङ्गनिभाकृतिः  ॥ १०.७४० ॥
जात्यञ्जननिभाकारो रुद्रैकादशिकान्वितः  ।
युतं कोटिसहस्रेण रुद्राणां च महात्मनाम्  ॥ १०.७४१ ॥
भुवनं तस्य देवस्य विजयं नाम विश्रुतम्  ।
इन्द्रनीलनिभं दिव्यं सर्ववज्रनिभं महत् ॥ १०.७४२ ॥
दशकोटिसहस्राणि रुद्राणां वरवर्णिनि  ।
अन्तर्भुवनसंघातैरन्यैश्च परिवारितम्  ॥ १०.७४३ ॥
नीलोत्पलदलश्यामैः शिखिकण्ठनिभैस्तथा  ।
रुद्रैर्दिव्यैर्महावीर्यैः समन्तात्परिवारितम्  ॥ १०.७४४ ॥
स्तुतिभिर्मङ्गलैर्गीतैर्नृत्तावादित्रवादितैः  ।
पणवैर्वेणुवीणाभिर्भेरीझल्लरि गोमुखैः  ॥ १०.७४५ ॥
पटहैः काहलैश्चैव शङ्खदुन्दुभिपीलुकैः  ।
मृद्दलैस्तट्टरीभिश्च तालकैर्मुरजैस्तथा  ॥ १०.७४६ ॥
मौन्दकाहलटङ्कैश्च तमिलद्रघटादिभिः  ।
वादित्रैर्वल्गितैस्तालै रोटनैर्मुखमृद्दलैः  ॥ १०.७४७ ॥
भूतैर्भूतगणै रुद्रैर्जल्पितैः पठितैस्तथा  ।
ध्यायाद्भिश्च जपद्भिश्च धावद्भिश्चेष्टितैस्तथा  ॥ १०.७४८ ॥
मयूरकोकिलारावान्मुञ्चद्भिश्च तथापरैः  ।
नानारुतविलासैश्च विकुर्वद्भिर्महात्मभिः  ॥ १०.७४९ ॥
आवृतस्तैर्महातेजा मयूखैरिव भास्करः  ।
गजवक्त्रैः सिंहवक्त्रैरश्ववक्त्रैः शुभाननैः  ॥ १०.७५० ॥
गोकर्णैर्गोमुखैश्चान्यैर्द्वीपिऋक्षमुखैस्तथा  ।
व्याघ्रवानरवकैश्च भगवान्पर्युपास्यते  ॥ १०.७५१ ॥
वीरभद्रो महातेजा युगान्ताग्निसमप्रभः  ।
आसनं तस्य देवस्य सर्ववज्रमयं महत् ॥ १०.७५२ ॥
दशयोजनविस्तीर्णं चतुरस्रानलप्रभम्  ।
राजतेऽत्राष्टभिः सिंहैर्वृतं भीमपराक्रमैः  ॥ १०.७५३ ॥
अत्र ते पुण्यकर्माणः ये स्मरन्ति महेश्वरम्  ।
जले मरुत्स्वथाग्नौ वा शिरश्छेदेन वा मृताः  ॥ १०.७५४ ॥
ते यान्ति चैश्वरं बोधं वीरभद्रं महाद्युतिम्  ।
भुवनस्यास्य देवेशि ह्युपर्यावरणं महत् ॥ १०.७५५ ॥
अम्मयं तु घनं चापि शक्रचापमिव स्थितम्  ।
वितानमिव तद्भद्रमन्तरे समवस्थितम्  ॥ १०.७५६ ॥
तत्र चास्ते महात्मासावङ्गुष्ठाग्रप्रमाणकः  ।
तत्र योजनकोटिर्वै विष्कम्भादूर्ध्वमुच्यते  ॥ १०.७५७ ॥
तिर्यक्त्रिगुणविस्तारमाप्यमावरणं प्रिये  ।
आवृतं तेन तत्सर्वं महाम्भोधिविसारिणा  ॥ १०.७५८ ॥
रुद्राण्ड इति विख्यातं रुद्रालोक इति प्रिये  ।
वीरभद्रनिकेतश्च भद्रकाल्यालयस्तथा  ॥ १०.७५९ ॥
त्रयोदशभिरन्यैश्च भुवानैरुपशोभितम्  ।
नानारुद्रगणैर्दिव्यैर्निरन्तरमलंकृतम्  ॥ १०.७६० ॥
अण्डं वै वीरभद्रस्य ब्रह्माण्डसदृशं प्रिये  ।
अतः परं प्रवक्ष्यामि धरित्र्या भुवनं महत् ॥ १०.७६१ ॥
धात्री यस्मिन्भगवती धरालोके सनातनी  ।
हैरण्यमतुलं प्राप्ता आधारं यत्र संस्थिता  ॥ १०.७६२ ॥
चक्रवर्तिविमानैश्च बहुभिः परिवारितम्  ।
आवृतं भूतसंघातैराचार्यैस्तत्परायणैः  ॥ १०.७६३ ॥
दिव्यगीतनिनादाढ्यैर्वादित्रशतनिःस्वनैः  ।
अन्तर्भुवनसंघातै रुद्राणां परिवारितम्  ॥ १०.७६४ ॥
भुवनस्यास्य मध्ये तु उदयादित्यसंनिभः  ।
रक्तोत्पलनिभो दिव्य अशोकस्तबकच्छविः  ॥ १०.७६५ ॥
पद्मरागमयो दिव्यः प्रासादो बहुभूमिकः  ।
तस्य मध्ये भगवती धरित्री लोकधारिणी  ॥ १०.७६६ ॥
मालया रक्तपुष्पस्य लम्बया नित्यभूषिता  ।
चन्द्रार्कमण्डलाकारकपोलतलभूषिता  ॥ १०.७६७ ॥
पीतहेमांशुकवती महाहारविभूषिता  ।
शतयोजनविस्तीर्णे कूर्मपृष्ठे व्यवस्थिता  ॥ १०.७६८ ॥
चतुर्वक्त्रा चाष्टभुजा दिव्याभरणभूषिता  ।
रूपयौवनसंपन्ना नृत्तगीतविशारदाः  ॥ १०.७६९ ॥
परिवार्योपासते तां दिव्या वै मानसाः स्त्रियः  ।
त्रिंशत्कोट्यस्तु तासां वै दिव्याभरणभूषिताः  ॥ १०.७७० ॥
उत्पादितास्तु शर्वेण तदर्थं हितमिच्छता  ।
तप्तजाम्बूनदनिभा दिव्याभरणशोभिताः  ॥ १०.७७१ ॥
उच्छ्रितेनातपत्रेण ध्रियमाणेन शोभिताः  ।
पुरःस्थितो महातेजा योऽसौ मेरुर्महागिरिः  ॥ १०.७७२ ॥
उपासीनस्तु तां देवीं तत्रास्ते स नगाधिपः  ।
नीलोत्पलदलश्यामो नीलजीमूतसंनिभः  ॥ १०.७७३ ॥
नीलो नाम महाशैलः पीतवासा महाद्युतिः  ।
अतिकान्तेन रूपेण कैटभारिरिवापरः  ॥ १०.७७४ ॥
उपास्यमानो दिव्याभिर्नगरीभिर्नगाधिपः  ।
तस्योत्तरे चन्द्रनिभो नानालंकारभूषितः  ॥ १०.७७५ ॥
श्वेतातपत्री तेजस्वी श्वेतो नाम महागिरिः  ।
तस्योत्तरेण सूर्याभो मुकुटादिविभूषितः  ॥ १०.७७६ ॥
पीताम्बरधरः श्रीमान् शृङ्गवानिति विश्रुतः  ।
अतिकान्तेन रूपेण कुसुमास्त्र इवापरः  ॥ १०.७७७ ॥
दक्षिणेनापि वक्ष्यामि शृणुष्वावहिता प्रिये  ।
चन्द्रावदातदीप्तौजा दिव्याभरणभूषितः  ॥ १०.७७८ ॥
शुक्लाम्बरधरः श्रीमान्निषधो नाम विश्रुतः  ।
तप्तहेमप्रतीकाशो दिव्याभरणभूषितः  ॥ १०.७७९ ॥
अतिशुभ्रेण देहेन पितामह इवापरः  ।
पीताम्बरधरः श्रीमान् पीतमाल्यानुलेपनः  ॥ १०.७८० ॥
हेमकूटो महातेजास्तेजसामिव सङ्ग्रहः  ।
राजते भगवान् शैलः सन्ध्यावृत इवांशुमान्  ॥ १०.७८१ ॥
पाण्डुराभ्रप्रतीकाशः शङ्खगोक्षीरसंनिभः  ।
शुक्लाम्बरधरः श्रीमान् दिव्यकुण्डलभूषितः  ॥ १०.७८२ ॥
आतपत्रेण महता ध्रियमाणेन मूर्धनि  ।
हिमवानिति विख्यातो द्वितीय इव भास्करः  ॥ १०.७८३ ॥
इन्द्रगोपकसंकाशः पश्चिमे गन्धमादनः  ।
रक्ताम्बरधरः श्रीमानस्ताद्रिस्थ इवांशुमान्  ॥ १०.७८४ ॥
शुद्धस्फटिकसंकाशः शुक्लाम्बरधरः शुभः  ।
किरीटी कुण्डली श्रीमान्माल्यवान्नाम पर्वतः  ॥ १०.७८५ ॥
इत्येवमादिभिश्चान्यैः पर्वतैः परिवारिता  ।
लोकालोकावसानैश्च तथान्यैः कुलपर्वतैः  ॥ १०.७८६ ॥
दिव्यरूपधरा देवी तनुर्वै पारमेश्वरी  ।
धारणां गन्धतन्मात्रे प्राणांस्त्यक्त्वा तु योगिनः  ॥ १०.७८७ ॥
ते यान्ति तादृशीं मूर्तिं धरित्र्याः परमां तनुम्  ।
अतः परतरं देवि सामुद्रं भुवनं महत् ॥ १०.७८८ ॥
सर्ववज्रमयं दिव्यं नानाश्चर्यशतान्वितम्  ।
नीलोत्पलसमच्छायं सर्वतः परिमण्डलम्  ॥ १०.७८९ ॥
मध्ये तु भुवनस्यास्य मण्डलं चन्द्रसंनिभम्  ।
शतयोजनसाहस्रं समन्तात्परिमण्डलम्  ॥ १०.७९० ॥
तस्य मध्ये तु पुरुषो रुक्मवर्णो महाद्युतिः  ।
किरीटी कुण्डली स्रग्वी दिव्याभरणभूषितः  ॥ १०.७९१ ॥
अपां निधेर्भगवतो वरुणस्य परा तनुः  ।
तं तु देवं महात्मानं परिवार्य समन्ततः  ॥ १०.७९२ ॥
रूपयौवनसंपन्नाः सततं पर्युपासते  ।
शुक्लाम्बरधरा देवी शुक्लगन्धानुलेपना  ॥ १०.७९३ ॥
शुक्लयज्ञोपवीता च शुक्लहारोपशोभिता  ।
शुक्लैनैवातपत्रेण ध्रियमाणेन मूर्धनि  ॥ १०.७९४ ॥
गङ्गा ह्युत्तरतस्तस्य स्थिता वै परमा तनुः  ।
नीलाम्बरधरा देवी नीलगन्धानुलेपना  ॥ १०.७९५ ॥
नीलस्रग्दामकण्ठा च यमुना तस्य दक्षिणे  ।
एवमाद्या महानद्यः परिवार्य महाद्युतिम्  ॥ १०.७९६ ॥
समुद्राष्टकं च देवेशि स्वनदीभिः समावृतम्  ।
उपासते सदा भक्त्या वारुणीं परमां तनुम्  ॥ १०.७९७ ॥
नानासरांसि तीर्थानि तद्भक्ताश्चापि संस्थिताः  ।
रसतन्मात्र अत्रैव कृत्वा सम्यक्तु धारणाम्  ॥ १०.७९८ ॥
अपां योनिं परां प्राप्ताः वारुणी सा परा तनुः  ।
अतः परं प्रवक्ष्यामि भुवनं वरवर्णिनि  ॥ १०.७९९ ॥
श्रीनिकेत इति ख्यातं पद्मगर्भ इति श्रुतम्  ।
विमानशतसंघातैर्निरन्तरमवस्थितैः  ॥ १०.८०० ॥
शोभितं भुवनेशैश्च रुद्रै रुद्रगणैस्तथा  ।
सरोभिर्मानसैर्दिव्यैर्दीर्घिकाभिश्च शोभितम्  ॥ १०.८०१ ॥
रथचक्रप्रमाणैश्च मणिकाञ्चनमण्डितैः  ।
वैदूर्यनालैः कमलैर्दिव्यगन्धसुगन्धिभिः  ॥ १०.८०४ ॥
मृदुभिः कान्तिमद्भिश्च चन्द्रमण्डलसंनिभैः  ।
संशोभितं विचित्रैस्तैर्विकचैर्वज्रकेसरैः  ॥ १०.८०३ ॥
उद्यानैर्विविधैश्चापि नानाविहगकूजितैः  ।
नानाकामप्रदैर्वृक्षैः समन्तात्समलङ्कृतम्  ॥ १०.८०४ ॥
नानामणिमयैर्दिव्यैः क्रीडाशैलैश्च मानसैः  ।
मानसीभिश्च नारीभिर्दिव्ययौवनकान्तिभिः  ॥ १०.८०५ ॥
हावभावविलासाढ्यदिव्यस्त्रीभिरलंकृतम्  ।
विचित्रैर्मणिपद्मैश्च सितपत्रैश्च सुव्रते  ॥ १०.८०६ ॥
विभूषितं गजेन्द्रस्थैः स्तुतिमङ्गलवादिभिः  ।
गायद्भिश्चाथ नृत्यद्भिर्दिव्यस्त्रैणैः समाकुलम्  ॥ १०.८०७ ॥
तस्मिंस्तु भुवने दिव्ये पद्मगर्भसमप्रभे  ।
शरदिन्दुनिभं दिव्यं मण्डलं रश्मिसंकुलम्  ॥ १०.८०८ ॥
तस्य मध्ये भगवती श्री स्वयं लोकभाविनी  ।
चन्द्रकोटिसहस्राणां या कान्तिमतिवर्तते  ॥ १०.८०९ ॥
एकत्र युगपत्तेजस्तेजसां तु विराजते  ।
निर्वाणमिव या शान्ता सर्वानन्दमनोहरा  ॥ १०.८१० ॥
रूपिणी परमा देवी मूर्तिरव्यभिचारिणी  ।
शतयोजनविस्तीर्णे उदितादित्यसप्रभे  ॥ १०.८११ ॥
चन्द्रकान्तमये पद्मे वज्रकेसरकर्णिके  ।
कोटिपत्रे महादिव्ये गन्धपुष्पगुणान्विते  ॥ १०.८१२ ॥
पद्मासने भगवती पद्मगर्भसमप्रभा  ।
उपविष्टात्र सा नित्यं विभूत्या परया युता  ॥ १०.८१३ ॥
महारत्नैश्च स्रग्धाम प्रलम्बमुरसा शुभम्  ।
वहन्ती सा तु शुशुभे ज्योत्स्नेव त्रिपथापथम्  ॥ १०.८१४ ॥
स्फुरन्मयूखचलने कपोलतलमण्डले  ।
सूर्यमण्डलसंकाशे धारयन्ती च कुण्डले  ॥ १०.८१५ ॥
स्फुरन्मयूखसंघातां रशनां सा तु बिभ्रती  ।
हेमाभा पीतवसना महाहारविभूषिता  ॥ १०.८१६ ॥
चन्द्राब्भेनातपत्रेण ध्रियमाणेन राजिता  ।
उपगीता च गन्धर्वैर्मानसै रुद्रसम्भवैः  ॥ १०.८१७ ॥
परिवारिता भगवती सा तनुः पारमेश्वरी  ।
या प्राप्ता तपसाराध्य विष्णुना प्रभविष्णुना  ॥ १०.८१८ ॥
दत्ता प्रीतेन रुद्रेण विष्णोरुरसि वाहिनी  ।
अर्धेन सा भगवती विष्णोरङ्गे प्रतिष्ठाता  ॥ १०.८१९ ॥
पादेनेन्द्रस्य देवस्य पादार्धेन दिवि स्थिता  ।
तदर्धेन पुनर्देवि पार्थिवेषु व्यवस्थिता  ॥ १०.८२० ॥
तदर्धेन मनुष्येषु या स्थिता व्याप्य मूर्तिभिः  ।
स्वरूपा कामरूपा च द्विधा सा परिकीर्तिता  ॥ १०.८२१ ॥
अचला सा तनुः सूक्ष्मा अक्षोभ्या तत्र तिष्ठति  ।
रुद्रक्रीडावतारेषु प्रयागादिषु सुव्रते  ॥ १०.८२२ ॥
श्रीगिरौ च विशेषेण मृतस्तद्भुवनं व्रजेत् ।
सत्स्वन्येष्वपि भागेषु त्वियं सा गदिता गतिः  ॥ १०.८२३ ॥
प्राप्य तामीदृशीं देवीमैश्वर्यमणिमादिकम्  ।
भूत्वा तु साष्टधा दिव्या देवेष्वपि च तिष्ठति  ॥ १०.८२४ ॥
सिद्धेष्वपि च सा देवी उत्तमा सिद्धिरुच्यते  ।
यदर्थं तारकाद्यैश्च संग्रामस्त्रिदशेश्वरैः  ॥ १०.८२५ ॥
कृतो घोरस्त्वसंख्येयः तां श्रियं प्राप्तुमिच्छुभिः  ।
असङ्ख्येयाश्च संग्रामाः कृता वै चक्रवर्तिभिः  ॥ १०.८२६ ॥
सा बन्ध एवमुक्तानामबुधानां परा स्मृता  ।
श्रीपुरं तु समाख्यातं यथावच्च वरानने  ॥ १०.८२७ ॥
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि भुवनं च निबोध मे  ।
सारस्वतमिति ख्यातं गान्धर्वमिति च स्मृतम्  ॥ १०.८२८ ॥
पद्मगर्भपुरं चापि कोटिमात्रेण सुव्रते  ।
योजनानां समाख्यातं प्रमाणेन समन्ततः  ॥ १०.८२९ ॥
सार्वरत्नमयं दिव्यं सर्वैश्वर्यसमन्वितम्  ।
विमानैर्विविधाकारैर्नानारत्नमयैः शुभैः  ॥ १०.८३० ॥
गान्धर्वैर्मानसैश्चापि गायद्भिश्चाप्यनेकधा  ।
नृत्यद्भिश्च तथान्यैश्च गणैः पार्श्वगतैस्तथा  ॥ १०.८३१ ॥
स्त्रीभिः सुरूपिणीभिश्च गन्धर्वैश्च समाकुलम्  ।
तस्य मध्ये तु देवेशि शरच्चन्द्रनिभं शुभम्  ॥ १०.८३२ ॥
रश्मिमालाकुलं दिव्यं मण्डलं परिमण्डलम्  ।
तस्य मध्ये भगवती स्थिता साक्षात्सरस्वती  ॥ १०.८३३ ॥
शरच्चन्द्रसहस्रस्य या कान्तिमतिवर्तते  ।
पीताम्बरधरा देवी पद्मपत्रायतेक्षणा  ॥ १०.८३४ ॥
नीलोत्पलदलश्यामा दिव्याभरणभूषिता  ।
हेमपट्टपरीधाना दिव्यकुण्डलधारिणी  ॥ १०.८३५ ॥
उरसा तु महाहारमुद्वहन्ती शशिप्रभम्  ।
स्फुरन्मयूखसंघातकुण्डलद्वयमण्डिता  ॥ १०.८३६ ॥
ग्रामत्रयवलीमध्या सप्तस्वरतनुः शुभा  ।
तानमूर्धारुहा देवी मूर्च्छनाङ्गरुहोद्वहा  ॥ १०.८३७ ॥
पदासना तालपादा गीतवर्णप्रभावती  ।
अङ्गुल्यः सन्धयश्चैव लक्षणानि वरानने  ॥ १०.८३८ ॥
आसने परमे दिव्ये वृता भूतगणेश्वरैः  ।
स्थिता स्थितिरिवाभाति सर्वस्य जगतः शुभा  ॥ १०.८३९ ॥
मानसीभिश्च नारीभिर्गन्धर्वैर्मानसैर्वृता  ।
हाहा हूहूश्चित्ररथस्तुम्बुरुर्नारदस्तथा  ॥ १०.८४० ॥
विश्वावसुर्विश्वरथः दिव्यगीतविचक्षणाः  ।
संयोज्य मनसात्मानं त्यक्त्वा कर्मफलस्पृहाम्  ॥ १०.८४१ ॥
ते वै सारस्वतं स्थानं प्राप्ता वै सुरपूजिते  ।
ये च वाग्धारणां ध्यात्वा प्राणान्मुञ्चन्ति देहिनः  ॥ १०.८४२ ॥
ते वै सारस्वतं लोकं प्राप्नुवन्ति नरोत्तमाः  ।
एषा सरस्वती देवी मूर्तिर्वै पारमेश्वरी  ॥ १०.८४३ ॥
या स्थितापरभावेन ब्रह्माण्डोदरवर्तिनाम्  ।
ब्रह्मलोके च सा देवी पादेनैकेन तिष्ठति  ॥ १०.८४४ ॥
शाक्रे चापि तदर्धेन गन्धर्वेषु तदर्धतः  ।
सिद्धेषु च तदर्धेन किन्नरेषु तदर्धतः  ॥ १०.८४५ ॥
तदर्धेन च नागेषु यक्षेष्वर्धेन वै पुनः  ।
पिशाचेषु तदर्धेन सा वै तिष्ठति भागशः  ॥ १०.८४६ ॥
पिशाचेभ्यः सहस्रांशान्मानुषेषु च तिष्ठति  ।
तैस्तु तप्त्वा तपो घोरमाराध्य च पिनाकिनम्  ॥ १०.८४७ ॥
अवतारिता तु सा देवी रूपिणी स्वरभूषिता  ।
स्वरांस्तु स्मरतस्तस्य कल्पादौ ब्रह्मणः पुरा  ॥ १०.८४८ ॥
स्वरेभ्यस्तु विनिष्क्रान्ता तेन सा तु सरस्वती  ।
सा स्थिता सर्वशास्त्रेषु कवीनां काव्यमास्थिता  ॥ १०.८४९ ॥
या वाल्मीकौ स्थिता देवी व्यासे चैव निरन्तरम्  ।
ऋषीणां चैव सर्वेषां मेधाबुधिविवर्धिनी  ॥ १०.८५० ॥
सर्वज्ञानधरी सा तु सर्वज्ञा देवपूजिता  ।
मेरोर्वायव्यदिग्भागे पुरं तस्याः प्रकीर्तितम्  ॥ १०.८५१ ॥
इदं तु परमं देव्या मया ते परिकीर्तितम्  ।
सारस्वतं तु भुवनं कीर्तितं परमा तनुः  ॥ १०.८५२ ॥
अत्रैव त्वाप्यतत्त्वे त्वं शृणु वै भुवनोत्तमम्  ।
अमरेशं प्रभासं च पुष्करं नैमिषं तथा  ॥ १०.८५३ ॥
आषाढिं डिण्डिमुण्डिं च भारभूतिं च लाकुलम्  ।
गुह्याष्टकमिति ख्यातं जलावरणगं प्रिये  ॥ १०.८५४ ॥
तेजस्तत्त्वमतश्चोर्ध्वं कथयामि समासतः  ।
अग्नेस्तु भुवनं तत्र कथयामि वरानने  ॥ १०.८५५ ॥
अशोकस्तवकानां च सर्वतो दीप्तिमुद्वहत् ।
उत्फुल्लकिंशुकच्छायं जपाकुसुमसंनिभम्  ॥ १०.८५६ ॥
भुवनस्यास्य मध्ये तु उदितार्कसमप्रभम्  ।
परिमण्डलमाग्नेयं तेजोमण्डलमुच्यते  ॥ १०.८५७ ॥
तस्य मध्ये तु भगवाञ्शिवाग्निः कारणं परम्  ।
योऽवतीर्याण्डमध्ये तु स्थितो नित्यं त्रिधा त्रिधा  ॥ १०.८५८ ॥
वक्त्रे तु दक्षिणे तस्य रुद्रस्य परमात्मनः  ।
स्थितो जिह्वास्वरूपेण स्वयंभूर्नीललोहितः  ॥ १०.८५९ ॥
स एव तु महादेवि कालाग्निः परमेश्वरः  ।
तस्य रूपं प्रवक्ष्यामि शृणुष्वावहिता प्रिये  ॥ १०.८६० ॥
रक्तपद्मदलच्छायः पद्मरागसमद्युतिः  ।
रक्ताम्बरधरः श्रीमान् रक्तमाल्यानुलेपनः  ॥ १०.८६१ ॥
अर्कभाभ्यां कुण्डलाभ्यामलंकृतशुभाननः  ।
महाहारेण दीप्तेन उरःस्थेन विराजते  ॥ १०.८६२ ॥
किरीटी कुण्डली दीप्तो देवानामास्यमुच्यते  ।
सर्ववज्रमये पीठे उपविष्टः स्वयं प्रभुः  ॥ १०.८६३ ॥
दावाग्निरिव शैलाग्रे वेणुघर्षात्समुत्थितः  ।
दशकोटिसहस्राणि आग्नेयास्तु गणेश्वराः  ॥ १०.८६४ ॥
दक्षिणास्याद्विनिष्क्रान्ताः श्वसतोऽस्य स्वयम्भुवः  ।
हिताय सर्वलोकानां रुद्रा वै सूर्यवर्चसः  ॥ १०.८६५ ॥
तेन तेऽग्निं महात्मानो नित्यशः पर्युपासते  ।
नार्यश्च विविधा दिव्या दिव्यगीतविचक्षणाः  ॥ १०.८६६ ॥
गणा रुद्रा भूतगणाः किङ्कराश्च सहस्रसः  ।
स वै शिवाग्निः पठितः सर्वहोमेश्वरः परः  ॥ १०.८६७ ॥
अग्निकार्यविधानेषु हूयते तद्विदैः सदा  ।
तमग्निमैश्वरं यान्ति कृत्वाग्नेयीं तु धारणाम्  ॥ १०.८६८ ॥
स एकधा स बहुधा व्याप्य सर्वं व्यवस्थितः  ।
स तेजस्तेजसां योनिः तस्माज्जज्ञे दिवाकरः  ॥ १०.८६९ ॥
बहुधा व्यज्यते चासौ कल्पमन्वन्तरादिषु  ।
भिन्नश्च जन्मभेदैश्च पञ्चाशद्भिश्च भूतले  ॥ १०.८७० ॥
तदेवं कीर्तितं सम्यगाग्नेयं भुवनं महत् ।
भुवनाधिपांश्च भुवने कथयामि त्वतः परम्  ॥ १०.८७१ ॥
हरिश्चन्द्रं च श्रीशैलं जल्पमाम्रातकेश्वरम्  ।
महाकालं मध्यमं च केदारं भैरवं तथा  ॥ १०.८७२ ॥
अतिगुह्यं समाख्यातं पूर्वेशान्तमनुक्रमात् ।
अथोर्ध्वे वाय्वावरणं तत्रस्थो वायुरव्ययः  ॥ १०.८७३ ॥
प्राणस्य भुवनं तत्र वायोस्तु वरवर्णिनि  ।
शङ्खगोक्षिरधवलं शरत्कुन्देन्दुसप्रभम्  ॥ १०.८७४ ॥
तस्मिंस्तु भुवने दिव्ये दिव्याश्चर्यशतैर्युते  ।
मध्ये तु मण्डलं दिव्यं शरच्चन्द्रसमप्रभम्  ॥ १०.८७५ ॥
रश्मिमालाकुलं दिव्यं द्योतयद्वै दिशोदश  ।
तस्य मध्ये तु देवेशि वायोस्तु परमा तनुः  ॥ १०.८७६ ॥
किरीटी कुण्डली दीप्तो हारकेयूरभूषितः  ।
नानाभरणचित्राङ्गश्चित्रमाल्यानुलेपनः  ॥ १०.८७७ ॥
चित्राम्बरधरः श्रीमान्महाहारविभूषितः  ।
मारुता नाम वै देवाः शतकोट्यो महाबलाः  ॥ १०.८७८ ॥
उपासते महात्मानं वायुमूर्तिं महाद्युतिम्  ।
यो व्यापयेच्छरीराणि एकधा पञ्चधा विभुः  ॥ १०.८७९ ॥
सप्तधा सप्तधा चैव तिर्यग्गो द्विगुणो विभुः  ।
स्वमण्डलस्य सा दिव्यैर्विभात्येका परा तनुः  ॥ १०.८८० ॥
तमेतमेकं दशधा प्राणात्मानं तु योगिनः  ।
ध्यात्वा त्यक्त्वा तु वै प्राणान् कृत्वा तस्मिन्स्तु धारणाम्  ॥ १०.८८१ ॥
तं विशन्ति महात्मानो वायुभूताः खमूर्तयः  ।
इति प्राणस्य भुवनमाख्यातं तव सुव्रते  ॥ १०.८८२ ॥
भुवनेशांस्तत्र रुद्रान् कथयाम्यनुपूर्वशः  ।
गयां चैव कुरुक्षेत्रं नाकलं कनखलं तथा  ॥ १०.८८३ ॥
विमलं चाट्टहासं च माहेन्द्र भीममष्टमम्  ।
गुह्याद्गुह्यतरं ह्येतद्वेदितव्यं प्रयत्नतः  ॥ १०.८८४ ॥
आकाशे तु यथाकाशं शुद्धस्फटिकनिर्मलम्  ।
सूक्ष्मरूपोऽव्ययो नित्यो मध्यदेशे व्यवस्थितः  ॥ १०.८८५ ॥
आकाशधारणायुक्तो योगी युज्यते तत्पदे  ।
अत्राकाशे प्रवक्ष्यामि ये रुद्राः संव्यवस्थिताः  ॥ १०.८८६ ॥
वस्त्रापदं रुद्रकोटिमविमुक्तं महालयम्  ।
गोकीर्णं भद्रकर्णं च स्वर्णाक्षं स्थाणुमष्टमम्  ॥ १०.८८७ ॥
पवित्राष्टकमेतद्धि समासेन प्रकीर्तितम्  ।
अस्य बाह्ये अहंकारः तत्र रुद्रान्निबोध मे  ॥ १०.८८८ ॥
छगलाण्डं दुरण्डं च माकोटं मण्डलेश्वरम्  ।
कालञ्जरं शङ्कुकर्णं स्थूलेश्वरस्थलेश्वरौ  ॥ १०.८८९ ॥
स्थाण्वष्टकं समाख्यातं पूर्वादीशानगोचरम्  ।
मध्यदेशेस्थितो रुद्रस्त्वहंकारेश्वरः प्रभुः  ॥ १०.८९० ॥
श्वेतं रक्तं तथा पीतं कृष्णं स्फटिकसप्रभम्  ।
पञ्चाष्टकेषु ये वर्णाः समासात्कथितास्तव  ॥ १०.८९१ ॥
सिता रक्तास्तथा कृष्णा नीलाः श्यामा बलाहकाः  ।
पीताः शुक्लाश्च विज्ञेयाः अधस्तु धूम्रवर्चसः  ॥ १०.८९२ ॥
शतरुद्राः समाख्यातास्त्रिनेत्राः शूलपाणयः  ।
चन्द्रार्धमौलयः सर्वे रुद्राणीभिः समन्विताः  ॥ १०.८९३ ॥
पद्माकृतीनि ज्ञेयानि चित्ररत्नयुतानि च  ।
शतरुद्रभुवनानि भोगैश्वर्ययुतानि च  ॥ १०.८९४ ॥
पञ्चाष्टके पुराणि स्युः कूर्माकाराणि सर्वतः  ।
आकाशावरणादूर्ध्वमहंकारादधः प्रिये  ॥ १०.८९५ ॥
भुवनानि प्रवक्ष्यामि शृणुष्वैकमनाः पुनः  ।
आदौ तु गन्धतन्मात्रं विस्तीर्णं मण्डलं महत् ॥ १०.८९६ ॥
स्थितं वितानवद्देवि योजनानेककोटयः  ।
शुक्लरक्तसितापीतहरितं स्फटिकप्रभम्  ॥ १०.८९७ ॥
वितानमिव देवेशि सर्वतः परिमण्डलम्  ।
शर्वो ह्यधिपतिस्तत्र एक एव वरानने  ॥ १०.८९८ ॥
तस्मात्तु जायते पृथ्वी शर्वेशेन प्रचोदिता  ।
तस्मात्तु मण्डलादूर्ध्वं रसतन्मात्रमण्डलम्  ॥ १०.८९९ ॥
हरितं मरकतश्यामं चाषपक्षनिभं प्रिये  ।
भवो ह्यधिपतिस्तत्र एक एव वरानने  ॥ १०.९०० ॥
तस्मादापो विनिष्क्रान्ता भवेशेन प्रचोदिताः  ।
तस्मात्तु मण्डलादूर्ध्वं रूपतन्मात्रमण्डलम्  ॥ १०.९०१ ॥
स्फुरत्सूर्यांशुदीप्ताभं पद्मरागसमप्रभम्  ।
रुद्रः पशुपतिस्तत्र एक एवावतिष्ठते  ॥ १०.९०२ ॥
तस्मात्तेजो विनिष्क्रान्तं तद्वै पशुपतीच्छया  ।
तत्तेजः सर्वलोकानां व्यापकं परमेश्वरि  ॥ १०.९०३ ॥
तस्मात्तु मण्डलादूर्ध्वं स्पर्शतन्मात्रमण्डलम्  ।
सन्ध्यारुणसमच्छायं वायव्यं मण्डलं प्रिये  ॥ १०.९०४ ॥
वितानाकारसदृशं समन्तात्परिमण्डलम्  ।
तत्रैव मण्डले देवि त्वीशानः संव्यवस्थितः  ॥ १०.९०५ ॥
तस्माद्वायुर्विनिष्क्रान्त ईशेच्छाप्रेरितः प्रिये  ।
तस्मात्प्राणादयः पञ्च वायोस्तद्व्यापकः परः  ॥ १०.९०६ ॥
सप्तधा सप्तधा सोऽपि स एको बहुधा गतः  ।
तस्मात्तु मण्डलादूर्ध्वं शब्दतन्मात्रमण्डलम्  ॥ १०.९०७ ॥
नीलोत्पलदलश्यामं स्वच्छोदकसमप्रभम्  ।
वितानसदृशाकारं समन्तात्परिमण्डलम्  ॥ १०.९०८ ॥
भीमस्तत्राधिपत्येन एक एवावतिष्ठते  ।
तस्मान्नभो विनिष्क्रान्तं भीमेच्छाचोदितं महत् ॥ १०.९०९ ॥
व्यापकं सर्वलोकानां परापरगतं प्रिये  ।
तस्मात्तु मण्डलादूर्ध्वं सूर्यमण्डलमुच्यते  ॥ १०.९१० ॥
सहस्रादित्यसंकाशं दीप्यमानं समन्ततः  ।
वितानवद्रश्मिदीप्तं समन्तात्परिमण्डलम्  ॥ १०.९११ ॥
रुद्रो ह्यधिपतिस्तत्र त्वेक एवावतिष्ठते  ।
सूर्यास्तस्माद्विनिष्क्रान्ताः कल्पे कल्पे वरानने  ॥ १०.९१२ ॥
तस्मात्तु मण्डलादूर्ध्वं सोममण्डलमुच्यते  ।
चन्द्रकोटिसहस्राणां तेजसा तुल्यमण्डलम्  ॥ १०.९१३ ॥
अधिपतिस्तु महादेव एक एवावतिष्ठते  ।
तस्माच्चन्द्रादिमे चन्द्रा महादेवेन चोदिताः  ॥ १०.९१४ ॥
असंख्याताः सहस्राणि कल्पे कल्पेए विनिर्गताः  ।
तस्मात्तु मण्डलादूर्ध्वं वेदमण्डलमुच्यते  ॥ १०.९१५ ॥
चन्द्रकोटिसमच्छायं समन्तात्परिमण्डलम्  ।
वितानवत्स्थितं दिव्यमुग्रेशसमधिष्ठितम्  ॥ १०.९१६ ॥
संरुद्धं वामया तत्तु तस्माद्वै निर्गतानि तु  ।
यजमानसहस्राणि कल्पे कल्पे स्थितानि हि  ॥ १०.९१७ ॥
ब्रह्मणस्तपसोग्रेण उग्रेशेन प्रचोदितात् ।
वेदयज्ञाश्च विविधा ब्रह्मणोऽनन्तवर्त्मनः  ॥ १०.९१८ ॥
तस्मादेते प्रवर्तन्ते यज्ञा यज्ञफलानि च  ।
तपोदानादिभिः सार्धं वामशक्त्या नियन्त्रिताः  ॥ १०.९१९ ॥
इत्येष्टौ तनवस्त्वेताः परा वै संप्रकीर्तिताः  ।
अपरा ब्रह्मणोऽण्डं वै व्याप्य सर्वं व्यवस्थिताः  ॥ १०.९२० ॥
एभ्यः परतरं चापि मण्डलं करणात्मकम्  ।
शुक्लरक्तासितं पीतं हरितं चापि वर्णतः  ॥ १०.९२१ ॥
पञ्चाधिपास्तु तिष्ठन्ति मण्डले करणात्मके  ।
कर्मदेवाः प्रवर्तन्ते तस्माद्वै सर्वदेहिनाम्  ॥ १०.९२२ ॥
वाक्पाणिपादपायुश्च उपस्थश्चेति पञ्चमः  ।
एभ्यः प्रकाशकं नाम परतः सूर्यसंनिभम्  ॥ १०.९२३ ॥
तस्माद्वै संप्रवर्तन्ते पञ्च बुद्धीन्द्रियाणि तु  ।
श्रोत्रं त्वक्चक्षुषी जिह्वा नासिका च यथाक्रमम्  ॥ १०.९२४ ॥
विषयालोचनं वृत्तिः तेजोमण्डलसंस्थिताः  ।
स्वाक्याधिपतयो नित्यं तेष्वेव प्रतिचोदकाः  ॥ १०.९२५ ॥
एभ्यः परतरं चास्ति चन्द्रमण्डलसन्निभम्  ।
विस्तारात्परिणाहाच्च सर्वतो रश्मिमण्डलम्  ॥ १०.९२६ ॥
तस्माद्वै संप्रवर्तन्ते पञ्चार्थाः सर्वदेहिनाम्  ।
शब्दः स्पर्शस्तथा रूपं रसो गन्धश्च पञ्चमः  ॥ १०.९२७ ॥
एभ्यः परतरं चापि सौम्यं सोमस्य मण्डलम्  ।
तस्मान्मनो विनिष्क्रान्तं रश्मिभिर्दर्शपञ्चभिः  ॥ १०.९२८ ॥
चित्तं चेतो मनश्चेति शब्दाद्यक्षप्रवर्तकम्  ।
तस्याधिपो महातेजाश्चन्द्रमाः सौम्यतेजसा  ॥ १०.९२९ ॥
तस्मात्तु मण्डलादूर्ध्वं परतो मण्डलं महत् ।
जपाकुसुमसंकाशमरुणादित्यसंनिभम्  ॥ १०.९३० ॥
पूर्ववच्च प्रमाणेन्न समन्तात्परिमण्डलम्  ।
तस्मात्तु मण्डलाद्देवि सन्ध्यारुणसमद्युतिः  ॥ १०.९३१ ॥
सधूमोऽग्निरिवासौ वै अहंकारः प्रवर्तते  ।
अन्तःकरणमात्मस्थं येनेदं रंजितं जगत् ॥ १०.९३२ ॥
मत्तद्विप इवान्धस्तु दावाग्निरुपसर्पति  ।
तस्याधिदेवो रुद्रो वै येनायं प्रेर्यते सदा  ॥ १०.९३३ ॥
छगलाण्डादयो देवि पूर्वं ते कथिता मया  ।
अहंकारादथोर्ध्वं तु बुद्ध्यावरणमुच्यते  ॥ १०.९३४ ॥
सूर्यकोटिसहस्राणां तेजसा तुल्यवर्चसम्  ।
अष्टानां देवयोनीनामत्रैव भुवनं शृणु  ॥ १०.९३५ ॥
ककुभं नाम भुवनं सन्ध्यारुणसमप्रभम्  ।
मानसीभिस्तु तत्स्त्रीभिर्मुदिताभिः समाकुलम्  ॥ १०.९३६ ॥
स्थितास्तत्र पिशाचास्तु सन्ध्यारुणसमप्राभाः  ।
दशकोटिसहस्राणि तेषां तत्र निवासिनाम्  ॥ १०.९३७ ॥
स्वनन्दो नाम विक्रान्तः पिशाचेष्वीश्वरो महान्  ।
सन्ध्यारुणसमच्छायो बन्धूककुसुमाकृतिः  ॥ १०.९३८ ॥
कुण्डलाभरणोपेतो हारकेयूरभूषितः  ।
किरीटी चाङ्गदी मौली हेमचीनाम्बरः शुभः  ॥ १०.९३९ ॥
परिवृतो भूतगणैः प्रभूतैः पार्श्वगैस्तथा  ।
नानारूपधरैर्दिव्यैर्दिव्याभरणभूषितैः  ॥ १०.९४० ॥
दिव्यमाल्यानुलेपैस्तु दिव्यैश्वर्यसमन्वितैः  ।
परिवृतो महातेजा गणैरिव महागणः  ॥ १०.९४१ ॥
अतः परं प्रवक्ष्यामि राक्षासं भुवनं महत् ।
कोकिलाकण्ठसदृशं नीलजीमुतसंनिभम्  ॥ १०.९४२ ॥
तस्मिस्तु भुवने दिव्ये दिव्यैश्वर्यसमन्विते  ।
करालो राक्षसेशो वै जात्यञ्जननिभो महान्  ॥ १०.९४३ ॥
किरिटी कुण्डली दीप्तः शोभते तु महाद्युतिः  ।
जात्यञ्जननिभः श्रीमान् दावाग्निरिव पर्वते  ॥ १०.९४४ ॥
दशकोटिसहस्राणि मुदिता नाम राक्षसाः  ।
भृङ्गजीमूतवर्णाभा वसन्त्यत्र महाप्रभाः  ॥ १०.९४५ ॥
अतः परं प्रवक्ष्यामि याक्षं वै भुवनं महत् ।
जाम्बूनदमयं सर्वं दिव्यरत्नसमुज्ज्वलम्  ॥ १०.९४६ ॥
भोगैश्वर्यसमुत्पन्नं समन्तात्परिमण्डलम्  ।
तस्मिंस्तु भुवने भद्रे सुभद्रो नाम यक्षराट् ॥ १०.९४७ ॥
तप्तकाञ्चनवर्णाभो मकुटादिविभूषितः  ।
शतकोटिसहस्रैस्तु यक्षैरमितविक्रमैः  ॥ १०.९४८ ॥
तैर्वृतो भ्राजते सर्वैः शर्वः सर्वगणैरिव  ।
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि गान्धर्वं भुवनं महत् ॥ १०.९४९ ॥
पीतकौशीतकीप्रख्यं चम्पकैस्तु समच्छवि  ।
तस्मिंस्तु भुवने दिव्ये सुरूपो नाम वै प्रिये  ॥ १०.९५० ॥
गन्धर्वदेवाधिपति गन्धमादनसन्निभः  ।
तप्तजाम्बूनदनिभस्तरुणादित्यसप्रभः  ॥ १०.९५१ ॥
दिव्यगन्धानुलिप्ताङ्गो दिव्याभरणभूषितः  ।
दशकोटिसहस्रैस्तु गन्धर्वैः परिवारितः  ॥ १०.९५२ ॥
मनः शिलाभङ्गनिभैर्हरितालनिभैस्तथा  ।
स्वकान्ता नाम गन्धर्वाश्चित्रमाल्यानुलेपनाः  ॥ १०.९५३ ॥
चित्राम्बरधराः सर्वे चित्राभरणभूषिताः  ।
तस्मात्परतरं वक्ष्ये स्थानमैन्द्रं च पार्वति  ॥ १०.९५४ ॥
बृहद्भोगमिति ख्यातं तदूर्ध्वं सर्वकामदम्  ।
शङ्खगोक्षीरधवलं शरत्कुन्देन्दुसन्निभम्  ॥ १०.९५५ ॥
तस्मिंस्तु भुवने दिव्ये दिव्याश्चर्यशतैर्युते  ।
विभूतिर्नाम भगवान्महेन्द्रो भुवनेश्वरः  ॥ १०.९५६ ॥
चन्द्रमण्डलसङ्काशो मुक्ताहारविभूषितः  ।
शुक्लाम्बरधरः श्रीमाञ्च्छुक्लमाल्यानुलेपनः  ॥ १०.९५७ ॥
ज्वलत्किरीटो दीप्ताभ्यां कुण्डलाभ्यामलंकृतः  ।
हारकेयूरवाञ्छ्वेतः श्वेतोष्णीषविभूषितः  ॥ १०.९५८ ॥
भूतिजा नाम वै देवा विभूत्या परया युताः  ।
किरीटिनः कुण्डलिनो दिव्यमाल्यविभूषिताः  ॥ १०.९५९ ॥
दशकोटिसहस्राणि देवाश्चेन्द्राः प्रकीर्तिताः  ।
तैरावृतो महातेजा नक्षत्रैरिव चन्द्रमाः  ॥ १०.९६० ॥
मनोजं नाम भुवनं शरच्चन्द्रनिभं शुभम्  ।
शुक्लाभ्रकनिभं दीप्तं मुक्ताहारसुवर्चसम्  ॥ १०.९६१ ॥
अमृतो नाम वै तत्र चन्द्रमाः परमः स्थितः  ।
शुद्धस्फटिकसंकाशः श्रीमाञ्च्छुक्लाम्बरोद्वहः  ॥ १०.९६२ ॥
कुण्डलैर्दीप्तिसंकाशैर्भूषितस्तु विराजते  ।
दिव्यगन्धानुलिप्ताङ्गो दिव्याभरणभूषितः  ॥ १०.९६३ ॥
तत्र वै रश्मयो नाम्ना रश्मिव्यूहसमप्रभाः  ।
दिव्याः सौम्यास्तु ते ज्ञेयाः सोमतेजः समुद्भवाः  ॥ १०.९६४ ॥
दशकोटिसहस्राणि तेषां वै सौम्यतेजसाम्  ।
अत ऊर्ध्वं तु देवेशि प्राजेशां भुवनं महत् ॥ १०.९६५ ॥
तस्मिंस्तु भुवने दिव्ये प्रजेशस्त्वमितद्युतिः  ।
विश्वरूपो विश्ववर्णो विश्वालंकारभूषितः  ॥ १०.९६६ ॥
विश्वरूपपरैर्देवैर्विश्वात्मा परिवारितः  ।
दशकोटिसहस्राणि विश्वानां भूरितेजसाम्  ॥ १०.९६७ ॥
परिवार्य महात्मानं शोभने पर्युपासते  ।
ब्राह्मं चैवमतो ज्ञेयं शङ्खगोक्षीरसन्निभम्  ॥ १०.९६८ ॥
पितामहो यत्र देवः शुक्लपद्मस्थसौम्यदृक् ।
शुक्लाम्बरधरः श्रीमाञ्छुक्लमाल्यानुलेपनः  ॥ १०.९६९ ॥
शुक्लयज्ञोपवीती च महाहारविभूषितः  ।
दशकोटिसहस्रैस्तु चन्द्रबिम्बसमप्रभैः  ॥ १०.९७० ॥
ब्राह्मैर्देवैः परिवृतः शारदाभ्रैरिवांशुमान्  ।
पैशाचं राक्षासं याक्षं गान्धर्वं त्वैन्द्रमेव च  ॥ १०.९७१ ॥
सौम्यं तथैव प्राजेशं ब्राह्मं वै भुवनं प्रिये  ।
एतानि सुरयोनीनां स्थानान्येव पुराणि तु  ॥ १०.९७२ ॥
अवतीर्यात्मजन्मानं ध्यायन्तः संभवन्ति हि  ।
परमेशनियोगाच्च चोद्यमानाश्च मायया  ॥ १०.९७३ ॥
नियमिता नियत्या च ब्रह्मणो व्यक्तजन्मनः  ।
व्यज्यन्ते ते च सर्गादौ नामरूपैरनेकधा  ॥ १०.९७४ ॥
अंशेनैव वरारोहे न त्यजन्ति निकेतनम्  ।
पुर्यष्टकेन्द्रियैः सार्धमात्मा मन्त्रैर्विशोधयेत् ॥ १०.९७५ ॥
पञ्चाष्टकं मूर्तयोऽष्टौ बुद्धितत्त्वमनुक्रमात् ।
विशोध्यैवं प्रयत्नेन क्रोधाष्टकमतः परम्  ॥ १०.९७६ ॥
संवर्तस्त्वेकवीरश्च कृतान्तो जननाशकः  ।
मृत्युहन्ता च रक्ताक्षो महाक्रोधश्च दुर्जयः  ॥ १०.९७७ ॥
नीलोत्पलदलाभानि तेषां वै भुवनानि तु  ।
एकैकस्य परीवारः कोटिर्दशसहस्रकम्  ॥ १०.९७८ ॥
क्रोधेश्वराष्टकादूर्ध्वं स्थितं तेजोष्टकं महत् ।
बलाध्यक्षो गणाध्यक्षस्त्रिदशस्त्रिपुरान्तकः  ॥ १०.९७९ ॥
सर्वरूपश्च शान्तश्च निमेषोन्मेष एव च  ।
सहस्रैः पञ्चदशभिः परिवारोऽभिधीयते  ॥ १०.७८० ॥
अग्निरुद्राः स्मृता ह्यते तेजसा कृष्णवर्णकाः  ।
कूर्माकाराणि चित्राणि तेषां वै भुवनानि तु  ॥ १०.९८१ ॥
अत ऊर्ध्वं समाख्यातं योगाष्टकमनुत्तमम्  ।
अकृतं च कृतं चैव रैभवं ब्राह्ममेव च  ॥ १०.९८२ ॥
वैष्णवं त्वथ कौमारमौमं श्रैकण्ठमेव च  ।
क्रीडन्ति योगिनस्तत्र भुवनैः स्फटिकप्रभैः  ॥ १०.९८३ ॥
ततः साक्षाद्भगवती जगन्माता व्यवस्थिता  ।
उमा त्वमेया विश्वस्य विश्वयोनिः स्वयम्भवा  ॥ १०.९८४ ॥
तप्तजाम्बूनदनिभा ह्युदयादित्यसप्रभा  ।
महापीठे मणिमये सिंहाष्टकयुते शुभे  ॥ १०.९८५ ॥
शतयोजनविस्तीर्णे दिव्यस्रग्धामलालिते  ।
दिव्यकुण्डलिनी देवी महाहारविभूषिता  ॥ १०.९८६ ॥
विजयाग्रे महाभागा श्रीरिवोत्तमरूपिणी  ।
जया च पद्मगर्भाभा सर्वालंकारभूषिता  ॥ १०.९८७ ॥
नन्दा च पद्मपत्राक्षी हारकेयूरभूषिता  ।
सर्वाभरणचित्राङ्गी सुनन्दा च मनोहरा  ॥ १०.९८८ ॥
परिवार्य प्रतीहार्यः सर्वतः समुपस्थिताः  ।
त्रिंशत्कोटिसहस्राणि त्रिंशत्कोटिशतानि च  ॥ १०.९८९ ॥
मानस्यो दिव्यनार्यस्तास्तां सदा पर्युपासते  ।
विमानकोटिरेका च रुद्राणां भूरितेजसाम्  ॥ १०.९९० ॥
औमा इति समाख्याताः वैमाना इति तेऽन्यथा  ।
उपासते तु तां देवीं मातरं तनया इव  ॥ १०.९९१ ॥
सावतीर्याण्डमध्ये तु मया सार्धं वरानने  ।
अनुग्रहार्थं लोकानां प्रादुर्भूता सनातनी  ॥ १०.९९२ ॥
कल्पे पूर्वे जगन्माता जगद्योनिर्द्वितीयके  ।
तृतीये शाम्भवी नाम चतुर्थे विश्वरूपिणी  ॥ १०.९९३ ॥
पञ्चमे नन्दिनी नाम षष्ठे चैव गणाम्बिका  ।
विभूतिः सप्तमे कल्पे सुभूतिश्चाष्टमे तथा  ॥ १०.९९४ ॥
आनन्दा नवमे कल्पे दशमे वामलोचना  ।
एकादशे वरारोहा द्वादशे च सुमङ्गला  ॥ १०.९९५ ॥
कल्पे त्रयोदशे देवि महातनुरुदाहृता  ।
कल्पे चतुर्दशे चैव अनन्ता नाम कीर्तिता  ॥ १०.९९६ ॥
भूतमाता पञ्चदशे षोडशे चोत्तमा स्मृता  ।
सहस्रधारा सप्तदशे सती चाष्टदशे पुरा  ॥ १०.९९७ ॥
चाक्षुषस्य मनोः कल्पे दक्षस्य दुहिता शुभा  ।
अवमानाच्च दक्षस्य स्वां तनुं त्वजहाः पुरा  ॥ १०.९९८ ॥
अमां कलां तु चन्द्रस्य पुनरापूर्य संस्थिता  ।
पुनर्हिमवताराध्य दुहिता त्वात्मनः कृता  ॥ १०.९९९ ॥
त्वं देवि साद्भुतं तप्त्वा तपः परमदुश्चरम्  ।
मां भर्तारं पुनः प्राप्य जातास्यङ्गरुहा प्रिये  ॥ १०.१००० ॥
कैलासनिलयश्चाहं त्वया सार्धं वरानने  ।
त्वं तनुर्वामभागस्य मत्तो नैव वियुज्यसे  ॥ १०.१००१ ॥
दक्षाध्वरे पुनर्जाता भद्रकालीति नामतः  ।
एकानंशापरा मूर्तिः सतीशानाद्विनिःसृता  ॥ १०.१००२ ॥
इदं चतुर्युगं प्राप्य द्वापरे विष्णुना सह  ।
महिषस्य वधार्थाय उत्पन्ना कृष्णपिङ्गला  ॥ १०.१००३ ॥
कात्यायनीति दुर्गेति विविधैर्नामपर्ययैः  ।
मनुष्याणां तु भक्तानां वरदा भक्तवत्सला  ॥ १०.१००४ ॥
पूर्वमवावतीर्णासि विन्ध्यपर्वतमूर्धनि  ।
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि भुवनं वरवर्णिनि  ॥ १०.१००५ ॥
सुचार्विति तु विख्यातं सहस्रादित्यकान्तिमत् ।
कैलासशिखराकारं शुद्धस्फटिकसप्रभम्  ॥ १०.१००६ ॥
महाविमानकोटीभिरावृतं चक्रवर्तिनाम्  ।
तस्मिंस्तु भुवने दिव्ये सूर्यकोटिसमद्युतिः  ॥ १०.१००७ ॥
सहस्रबाहुचरणः सहस्रवदनेक्षणः  ।
उमापतिर्जगन्नाथः सर्वानुग्रहकृद्वरः  ॥ १०.१००८ ॥
भोगस्थानं समस्तं वै तत्रस्थं वामभागतः  ।
शतयोजनविस्तीर्णे नानारत्नविभूषिते  ॥ १०.१००९ ॥
दिव्यास्तरणसंछन्ने आदित्यशतसन्निभे  ।
आसने परमे दिव्ये रत्नपद्मविचित्रिते  ॥ १०.१०१० ॥
उपविष्टो महातेजा वृषभैरष्टभिर्वृतः  ।
हेमचीनाम्बरधरो हारकेयूरभूषितः  ॥ १०.१०११ ॥
धारयन्सुप्रदीप्ते च सूर्यमण्डलसन्निभे  ।
स्फुरन्मयूखसंघाते कुण्डले रश्मिसंकुले  ॥ १०.१०१२ ॥
धारयन्मकुटं मूर्ध्नि दिव्यरत्नविचित्रितम्  ।
देदीप्यमानमत्युग्रं कैलासशिखरोपमम्  ॥ १०.१०१३ ॥
प्रलम्बोऽस्य महाहारः प्रभवद्रश्मिसंकुलः  ।
गाङ्गो हिमवतः शृङ्गात्पतितो निर्झरो यथा  ॥ १०.१०१४ ॥
त्रिंशत्कोटिसहस्रैस्तु त्रिंशत्कोटिशतैस्तथा  ।
शूलिभिर्जटिभिस्त्र्यक्षैर्दिव्याभरणभूषितैः  ॥ १०.१०१५ ॥
नानारूपधरैर्रुद्रैर्वृतो भूतगणैस्तथा  ।
दिव्याभिर्मानसीभिश्च नारीभिः परिवारितः  ॥ १०.१०१६ ॥
विमानशतकोटीभिरावृतः सर्व एव तु  ।
मातरः सप्त रूपिण्यो नानालंकारभूषिताः  ॥ १०.१०१७ ॥
परिवार्य महात्मानं समन्तात्पर्यवस्थिताः  ।
ब्राह्मी कमलपत्राभा दिव्याभरणभूषिता  ॥ १०.१०१८ ॥
आग्नेय्यां दिशि देवेशि स्थिता वै श्रीरिवापरा  ।
शङ्खगोक्षीरसंकाशा त्वैशान्यां तु वरानने  ॥ १०.१०१९ ॥
माहेश्वरी महातेजास्तिष्ठते सुरपूजिता  ।
कौमारी पद्मगर्भाभा हारकेयूरभूषिता  ॥ १०.१०२० ॥
दिश्युत्तरस्यां देवेशि कामिनीपर्युपासिता  ।
स्निग्धनीलोत्पलनिभा हारकुण्डलमण्डैता  ॥ १०.१०२१ ॥
दक्षिणस्यां दिशि तु सा उपास्ते परमेश्वरम्  ।
वैष्णवीति च विख्याता शिवेन परमात्मना  ॥ १०.१०२२ ॥
नीलजीमूतसंकाशा सर्वाभरणभूषिता  ।
वारुण्यां दिशि देवेशि वाराही पर्युपस्थिता  ॥ १०.१०२३ ॥
शङ्खकुन्देन्दुधवला हारकुण्डलमण्डिता  ।
ऐन्द्र्यां दिशि च सा देवी इन्द्राणी पर्युपस्थिता  ॥ १०.१०२४ ॥
करालवदना दीप्ता सर्वाभरणभूषिता  ।
नैरृत्यां दिशि चामुण्डा उपास्ते परमेश्वरम्  ॥ १०.१०२५ ॥
न त्यजन्ति हि ता देवं सर्वभावसमन्वितम्  ।
अंशेन मानुषं लोकं ब्रह्मणा चावतारिताः  ॥ १०.१०२६ ॥
असुराणां वधार्थाय मनुष्याणां हिताय च  ।
तपस्तप्त्वा महाघोरं ब्रह्मणा लोकधारिणा  ॥ १०.१०२७ ॥
रुरोश्चैव वधार्थाय मयापि त्ववतारिताः  ।
स्वच्छन्दास्तु पराश्चान्याः परव्योम्नि व्यवस्थिताः  ॥ १०.१०२८ ॥
स्वच्छन्दं पर्युपासीनाः परापरविभागतः  ।
उमैव सप्तधा भूत्वा नामरूपविपर्ययैः  ॥ १०.१०२९ ॥
एवं स भगवान्देवो मातृभिः परिवारितः  ।
आस्ते परमया लक्ष्म्या तत्रस्थो द्योतयञ्जगत् ॥ १०.१०३० ॥
अस्योपरि तथा चाष्टौ मूर्तयस्तस्य धीमतः  ।
शर्वो भवश्च भगवान् रुद्रः पशुपतिस्तथा  ॥ १०.१०३१ ॥
ईशानश्चैव भीमश्च महादेवोग्र एव च  ।
एताभिः कुरुते शर्वो मूर्तिभिः सृष्टिमुत्तमाम्  ॥ १०.१०३२ ॥
भूमिरापोऽनलो वायुराकाशं सूर्य एव च  ।
सोमश्च यजमानश्चेत्यष्टौ सृष्टिरियं स्मृता  ॥ १०.१०३३ ॥
सर्वात्मना तु ते तस्मिन्नन्यत्रैकांशतः स्थिताः  ।
एवमस्मिन्स्थितो देवो ब्रह्मलोकोर्ध्वतस्तथा  ॥ १०.१०३४ ॥
मेरोश्च मूर्धनीशानो योगाष्टकमथेष्यते  ।
श्रीकण्ठ इति नाम्ना च कैलासनिलयस्तथा  ॥ १०.१०३५ ॥
शर्वाद्याभिश्च तनुभिरष्टाभिर्व्याप्य तिष्ठति  ।
ये तु माहेश्वरं योगं सगुणं पर्युपासते  ॥ १०.१०३६ ॥
भक्त्या च ब्रह्मचर्येण सत्येन च दमेन च  ।
दृष्ट्वा देहस्थमात्मानं तेऽत्र यान्ति मनीषिणः  ॥ १०.१०३७ ॥
दृष्ट्वा च मण्डलं तस्य भक्त्या च परया भृशम्  ।
मुक्तद्वैता यतात्मानस्तत्र यान्ति मनीषिणः  ॥ १०.१०३८ ॥
तेषां चैवोपरिष्टात्तु सुशिवा द्वादश स्थिताः  ।
वामो भीमस्तथेशश्च शिवः शर्वस्तथैव च  ॥ १०.१०३९ ॥
विद्यानामधिपश्चैव एकवीरः प्रचण्डधृत् ।
ईशानश्चाप्युमाभर्ता अजेशोऽनन्त एव च  ॥ १०.१०४० ॥
तथा एकशिवश्चापि सुशिवा द्वादश स्मृताः  ।
सर्वे कुङ्कुमसंकाशाः सूर्यकोटिसमप्रभाः  ॥ १०.१०४१ ॥
भुवनेषु विचित्रेषु शङ्खाकारेषु संस्थिताः  ।
अत ऊर्ध्वं वीरभद्रो मण्डलाधिपतिः प्रभुः  ॥ १०.१०४२ ॥
तत्सायुज्यमनुप्राप्य तेनैव सह मोदते  ।
अत ऊर्ध्वं महादेवि महादेवाष्टकं विदुः  ॥ १०.१०४३ ॥
महादेवो महातेजा वामदेवभवोद्भवौ  ।
एकपिङ्गेक्षणेशानौ भुवनेशपुरःसराः  ॥ १०.१०४४ ॥
अङ्गुष्ठमात्रसहिता महादेवाष्टके शिवाः  ।
मायाञ्जनविनिर्मुक्ताः परमेशानसंमताः  ॥ १०.१०४५ ॥
बुद्धितत्त्वे समासने भुवनेशा मयोदिताः  ।
अथोर्ध्वं गुणतत्त्वं तु तस्मिंश्चैव व्यवस्थितम्  ॥ १०.१०४६ ॥
गुरुपङ्क्तित्रयं दिव्यं गुणैरन्तरितं स्थितम्  ।
प्रथमा तमसः पङ्क्तिरुपरिष्टाद्व्यवस्थिता  ॥ १०.१०४७ ॥
तेषां नामानि कथ्यन्ते यथावदनुपूर्वशः  ।
शिवः प्रभुर्वामदेवश्चण्डश्चैव प्रतापवान्  ॥ १०.१०४८ ॥
प्रह्लादश्चोत्तमो भीमः करालः पिङ्गलस्तथा  ।
महेन्द्रो दिनकृच्चैव प्रतोदो दक्ष एव च  ॥ १०.१०४९ ॥
कलेवरश्च विख्यातस्तथा चैव कटङ्कटः  ।
अम्बुहर्ता च नारीशः श्वेत ऋग्वेद एव च  ॥ १०.१०५० ॥
यजुर्वेदः सामवेदस्त्वथर्वा सुशिवस्तथा  ।
विरूपाक्षस्तथा ज्येष्ठो विप्रो नारायणस्तथा  ॥ १०.१०५१ ॥
गण्डो नरो यमो माली गहनेशश्च पीडनः  ।
प्रथमा पङ्क्तिरुद्दिष्टा रुद्रैर्द्वात्रिंशता स्मृता  ॥ १०.१०५२ ॥
रजसश्चोपरिष्टात्तु द्वितीया पङ्क्तिरुच्यते  ।
शुक्लो दासः सुदासश्च लोकाक्षः सूर्य एव च  ॥ १०.१०५३ ॥
सुहोत्र एकपादश्च गृहश्चैव शिवेश्वरः  ।
गौतमश्चैव योगीशो दधिबाहुस्तथापरः  ॥ १०.१०५४ ॥
ऋषभश्चैव गोकर्णो देवश्चैव महेश्वरः  ।
गुह्येशानः शिखण्डी च जटी माली तथोग्रकः  ॥ १०.१०५५ ॥
भृगुः शिखि तथा शूली सुगतिश्च सुपालनः  ।
अट्टहासो दारुकश्च लाङ्गलिश्चातिदण्डकः  ॥ १०.१०५६ ॥
भवनश्च तथा भव्यो लकुलेशस्तथैव च  ।
त्रिंशद्रुद्राः समाख्याता द्वितीया पङ्क्तिरुत्तमा  ॥ १०.१०५७ ॥
सत्त्वस्य चोपरिष्टात्तु तृतीया पङ्क्तिरुच्यते  ।
देवोऽरुणो दीर्घबाहुरतिभूतिश्च स्थाणुकः  ॥ १०.१०५८ ॥
सद्योजातस्तथा झिण्ठि षण्मुखश्चतुराननः  ।
चक्रपाणिश्च कूर्माख्यस्त्वर्धनारीश्वरस्तथा  ॥ १०.१०५९ ॥
कपाली भूर्भुवश्चैव वषट्कारस्तथैव च  ।
वौषट्कारस्तथा स्वाहा स्वधा च परिकीर्तितः  ॥ १०.१०६० ॥
संवर्तकश्च भस्मेशः कामनाशन एव च  ।
एकविंशतिरुद्रास्तु पङ्क्तिरेषा तृतीयका  ॥ १०.१०६१ ॥
ज्ञानयोगबलोपेताः क्रीडन्ते दैशिकोत्तमाः  ।
संसारपाशनिर्मुक्ताः महामोहविवर्जिताः  ॥ १०.१०६२ ॥
त्रिनेत्रा गुरवः सर्वे शुद्धस्फटिकनिर्मलाः  ।
सर्वज्ञाः सर्वगाश्चैव लोकानुग्रहकारकाः  ॥ १०.१०६३ ॥
गजाकाराणि दिव्यानि सर्वेषां भुवनानि तु  ।
बुद्धेः प्रकृतिपर्यन्ते ये रुद्रास्तान्निबोध मे  ॥ १०.१०६४ ॥
शतद्वयं सप्तकं च भुवनानां वरानने  ।
अन्तर्भूताः स्थिताश्चान्ये ये ते नोक्ता वरानने  ॥ १०.१०६५ ॥
गुणानामुपरिष्टात्तु प्रधानं परिकीर्तितम्  ।
तत्र ये संस्थिता रुद्राः कथयामि समासतः  ॥ १०.१०६६ ॥
क्रोधेश्वरश्च संवर्तो ज्योतिः पिङ्गलक्रूरदृक् ।
पञ्चान्तकैकवीरौ च शिखेदसहितेश्वराः  ॥ १०.१०६७ ॥
तत्त्वे तु प्राकृते रुद्र महावीर्याः प्रकीर्तिताः  ।
गुणानां या पराकाष्ठा तत्प्रधानमिहोच्यते  ॥ १०.१०६८ ॥
अतः पुरुषतत्त्वे तु भुवनानि निबोध मे  ।
अम्बा च सलिला ओघा वृष्टिः सार्धं च तारया  ॥ १०.१०६९ ॥
सुतारा च सुनेत्रा च कुमारी च ततः परम्  ।
उत्तमाम्भसिका चैव तुष्टयो नव कीर्तिताः  ॥ १०.१०७० ॥
तारा चैव सुतारा च तारयन्ती प्रमोदिका  ।
प्रमोदिता मोदमाना रम्यका च ततः परम्  ॥ १०.१०७१ ॥
सदाप्रमुदिका चैव सिद्ध्यष्टकमुदाहृतम्  ।
अणिमा लघिमा चैव महिमा प्राप्तिरेव च  ॥ १०.१०७२ ॥
प्राकाम्यं च तथेशित्वं वशित्वं यदुदाहृतम्  ।
यत्रकामावसायित्वमणिमाद्यष्टकं स्मृतम्  ॥ १०.१०७३ ॥
अथोर्ध्वं गुरुशिष्याणां पङ्क्तित्रयमतः शृणु  ।
मस्करी पूरणः कृत्स्नः कपिलः काश एवच  ॥ १०.१०७४ ॥
सनत्कुमारगौतमवसिष्ठाद्यांशकास्तथा  ।
कश्यपो नासिकेतुश्च गालवो भौतिकस्तथा  ॥ १०.१०७५ ॥
शाकल्यश्च समाख्यातो दुर्वासाः परमस्त्वृषिः  ।
वाल्मीकिश्च गुरुश्रेष्ठः सपराशरगालवः  ॥ १०.१०७६ ॥
पिप्पलादाश्च सौमित्रिर्वायुपुत्रो भदन्तकः  ।
मस्कर्यादिभदन्तान्ता दृष्टादृष्टस्य वादिनः  ॥ १०.१०७७ ॥
द्वाविंशतिर्गुरुवराः प्रथमा पङ्क्तिरिष्यते  ।
जह्नुश्च तृणबिन्दुश्च मुनिस्तार्क्ष्यस्तथैव च  ॥ १०.१०७८ ॥
ध्यानाश्रयोऽथ दीर्घश्च होता जागर एव च  ।
अगस्त्यो वसुभौमश्च उपाध्यायश्च कीर्तितः  ॥ १०.१०७९ ॥
शुक्रो भृग्वगिरा रामो जमदग्निसुतोऽध्वगः  ।
स्थूलशिरा बालखिल्यो मनुश्चेति प्रकीर्तितः  ॥ १०.१०८० ॥
वज्रात्रेयो विशुद्धश्च शिवश्चारुरथानुगः  ।
जह्न्वादिचारुपर्यन्ता द्वितीया पङ्क्तिरिष्यते  ॥ १०.१०८१ ॥
हरो झिण्ठी प्रतोदश्च अमरेशश्चतुर्थकः  ।
कृष्णपिङ्गेशरुद्रश्च इन्द्रजिद्वृषकः शिवः  ॥ १०.१०८२ ॥
यमः क्रूरश्च विख्यातो गङ्गाधर उमापतिः  ।
भूतेश्वरः कपालीशः शङ्करश्च तथैव च  ॥ १०.१०८३ ॥
अर्धनारीश्वरश्चैव पिङ्गलश्च तथापरः  ।
महाकालश्च संवर्तो मण्डली त्वेकवीरकः  ॥ १०.१०८४ ॥
तथा चान्यश्च विख्यातो भारभूतेश्वरो ध्रुवः  ।
जह्न्वादिचारुपर्यन्ता ऋषयः पञ्चविंशतिः  ॥ १०.१०८५ ॥
हरादयो ध्रुवान्ताश्च गुरवो विंशतिः स्मृताः  ।
पङ्क्तित्रयं समाख्यातमृषीणां गुरुशिष्ययोः  ॥ १०.१०८६ ॥
नाडीविद्याष्टकं देवि कथयामि त्वतः परम्  ।
इडा च चन्द्रिणी गौरी शान्तिः शान्तिकरी तथा  ॥ १०.१०८७ ॥
माला च मालिनी चैव स्वाहा चैव स्वधा तथा  ।
अथोपरिष्टाद्देवेशि विग्रहाष्टकमुच्यते  ॥ १०.१०८८ ॥
कार्यं च करणं चैव सुखदुःखकरं तथा  ।
ज्ञानं साध्यं च विख्यातं साधनं कारणं तथा  ॥ १०.१०८९ ॥
देहपाशानतो वक्ष्ये धर्मं च दशधोदितम्  ।
अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यमकल्कता  ॥ १०.१०९० ॥
अक्रोधो गुरुशुश्रूषा शौचं सन्तोष आर्जवम्  ।
एवं दशविधो धर्मो येनोक्तो धर्मकृन्नरः  ॥ १०.१०९१ ॥
विकारान्षोडशाख्यास्ये परभावेन संस्थितान्  ।
रसो गन्धश्च रूपं च स्पर्शः शब्दस्तथैवच  ॥ १०.१०९२ ॥
तन्मात्रपञ्चकं ख्यातमिन्द्रियाणि निबोध मे  ।
वाक्पाणिपादं पायुश्च उपस्थः कर्मसंज्ञकम्  ॥ १०.१०९३ ॥
श्रोत्रं त्वक्चक्षुषी जिह्वा नासिका पञ्चमी स्मृता  ।
बुद्धीन्द्रियाणि देवेशि मनः षोडशकं स्मृतम्  ॥ १०.१०९४ ॥
देहपाशाः समाख्याताः अतोबुद्धिगुणान्विदुः  ।
धर्मोज्ञानं च वैराग्यमैश्वर्यं च ततः परम्  ॥ १०.१०९५ ॥
अधर्मश्च तथाज्ञानमवैराग्यमनीशिता  ।
अहंकारं च त्रिविधं प्रवक्ष्याम्यनुपूर्वशः  ॥ १०.१०९६ ॥
वैकारिकं तैजसं च भूतादिं च यथाक्रमम्  ।
दीक्षाकाले यथा शुद्धिस्तथा चैषां निबोध मे  ॥ १०.१०९७ ॥
तमो रजस्तथा सत्त्वं शोधयेदनुपूर्वशः  ।
शब्दः स्पर्शस्तथा रूपं रसो गन्धश्च पञ्चमः  ॥ १०.१०९८ ॥
विषयाश्च समाख्याताः शोधनीयाः प्रयत्नतः  ।
कामः क्रोधश्च लोभश्च मोहः पैशुन्यमेव च  ॥ १०.१०९९ ॥
जन्ममृत्युजराव्याधिक्षुत्तृट्तृष्णास्तथैव च  ।
विषादश्च भयं चैव मदो हर्षणमेव च  ॥ १०.११०० ॥
रागो द्वेषश्च वैचित्त्यं कुपितानृतद्रोहिता  ।
माया मात्सर्यधर्मश्च अधर्मश्चास्वतन्त्रता  ॥ १०.११०१ ॥
आगन्तुकाश्च बोधव्याः गणपाशान्निबोध मे  ।
देवी नन्दिमहाकालौ गणेशो वृषभस्तथा  ॥ १०.११०२ ॥
भृङ्गी चण्डीश्वरश्चैव कार्तिकेयोऽष्टमः स्मृतः  ।
अनन्तस्त्रितनुः सूक्ष्मः श्रीकण्ठश्च शिवोत्तमः  ॥ १०.११०३ ॥
शिखण्डी चैकनेत्रश्च एकरुद्रस्तथापरः  ।
विद्येश्वरात्मकान्पाशान् दीक्षाकाले विशोधयेत् ॥ १०.११०४ ॥
उक्तानुक्ताश्च ये चात्र अन्यतन्त्रोक्तलक्षणाः  ।
पौरुषेये तु शोध्यास्ते ततो मुच्येत पुद्गलः  ॥ १०.११०५ ॥
अथोर्ध्वे नियतिर्ज्ञेया तस्यां रुद्रान्निबोध मे  ।
वामदेवस्तथा शर्वस्तथा चैव भवोद्भवौ  ॥ १०.११०६ ॥
वज्रदेहः प्रभुश्चैव धाता च क्रमविक्रमौ  ।
सुप्रभेदश्च दशमो नियत्यां शङ्कराः स्मृताः  ॥ १०.११०७ ॥
यत्तद्धृदि स्थितं पद्ममात्मा तत्र व्यवस्थितः  ।
नियतिदलमहङ्कार केसरं बुद्धिकर्णिकम्  ॥ १०.११०८ ॥
कालतत्त्वे शिवा ज्ञेया कथयामि समासतः  ।
शुद्धो बुद्धः प्रबुद्धश्च प्रशान्तः परमाक्षरः  ॥ १०.११०९ ॥
शिवश्च सुशिवश्चैव ध्रुवश्चाक्षरशम्भुराट् ।
दशैते तु शिवा ज्ञेयाः कालतत्त्वे वरानने  ॥ १०.१११० ॥
हेमाभाः शङ्कराः प्रोक्ताः शिवः स्फटिकसन्निभाः  ।
एकैकस्य विनिर्दिष्टा परिवारो यशस्विनि  ॥ १०.११११ ॥
कोटिरेका तथान्यानि सहस्राणि तु षोडश  ।
कूर्माकाराणि सर्वेषां प्रोक्तानि भुवनानि तु  ॥ १०.१११२ ॥
अत ऊर्ध्वं हरिहरौ रागतत्त्वे निबोध मे  ।
सुहृष्टः सुप्रहृष्टश्च सुरूपो रूपवर्धनः  ॥ १०.१११३ ॥
मनोन्मनो महाधीरः वीरेशाः परिकीर्तिताः  ।
रागतत्त्वे प्रवक्ष्यामि येऽन्ये रुद्रा व्यवस्थिताः  ॥ १०.१११४ ॥
कल्याणः पिङ्गलो बभ्रुर्वीरश्च प्रब्भवस्तथा  ।
मेधातिथिश्च्छन्दकश्च दाहकः शास्त्रकारिणः  ॥ १०.१११५ ॥
पञ्चशिष्यास्तथाचार्या दशैते संव्यवस्थिताः  ।
विद्यातत्त्वमतश्चोर्ध्वं तस्मिन्वै भुवनं शृणु  ॥ १०.१११६ ॥
वामो ज्येष्ठश्च रौद्रश्च कलो विकरणस्तथा  ।
बलविकरणश्चैव बलप्रमथनस्तथा  ॥ १०.१११७ ॥
सर्वभूतदमनश्च तथा चैव मनोन्मनः  ।
कलातत्त्वे महादेवि महादेवत्रयं स्थितम्  ॥ १०.१११८ ॥
महादेवो महातेजा महाज्योतिः प्रतापवान्  ।
कलातत्त्वं समाख्यातं समासेन वरानने  ॥ १०.१११९ ॥
एते रुद्रा महादेवि त्रिनेत्राश्चन्द्रशेखराः  ।
रुद्रकोटिसहस्रैस्तु समन्तात्परिवारिताः  ॥ १०.११२० ॥
शुद्धस्फटिकसङ्काशाः योगैश्वर्यबलान्विताः  ।
रागे रक्तास्तु विज्ञेया ज्ञानयोगबलोत्कटाः  ॥ १०.११२१ ॥
छत्राकारास्तु तेषां वै गृहा रत्नविचित्रिताः  ।
उपरिष्टाद्भवेन्माया कथयामि समासतः  ॥ १०.११२२ ॥
व्याप्य या वै त्वधोध्वानं वैश्वरूप्येण संस्थिता  ।
तत्र रुद्रा महाभागा द्वादशैव महाबलाः  ॥ १०.११२३ ॥
गहनश्च असाध्यश्च तथा हरिहरः प्रभुः  ।
दशेशानश्च देवेशि त्रिगलो गोपतिस्तथा  ॥ १०.११२४ ॥
अधःपुटे तु विज्ञेया मायातत्त्वे वरानने  ।
क्षेमेशो ब्रह्मणः स्वामी विद्येशानस्तथैव च  ॥ १०.११२५ ॥
विद्येशश्च शैवश्चैव अनन्तः षष्ठ उच्यते  ।
ऊर्ध्वमायापुटस्थास्तु रुद्रा एते प्रकीर्तिताः  ॥ १०.११२६ ॥
एषां मध्ये तु भगवाननन्तेशो जगत्पतिः  ।
उद्भवं भावयित्वा तु स्वेच्छया कुरुते प्रभुः  ॥ १०.११२७ ॥
सर्वज्ञः सर्वकर्ता च निग्रहानुग्रहे रतः  ।
प्रथमेन तु भेदेन रुद्रा द्वादश कीर्तिताः  ॥ १०.११२८ ॥
अस्मिंस्तु ये यथा रुद्रा मायातत्त्वे व्यवस्थिताः  ।
तथाहं कथयिष्यामि भेदत्रयविभागशः  ॥ १०.११२९ ॥
गोपतिश्च ततो देवि अधोग्रन्थौ व्यवस्थितः  ।
ग्रन्थ्यूर्ध्वे संस्थितो विश्वस्त्रिकलः क्षेम एव च  ॥ १०.११३० ॥
ब्रह्मणोऽधिपतिश्चैव शिवश्चेति स पञ्चमः  ।
अध ऊर्ध्वमनन्तस्तु पाशाश्चैवात्र संस्थिताः  ॥ १०.११३१ ॥
पूर्वं वै कथिता देवि अतो ऋषिकुलं भवेत् ।
योनिर्वागीश्वरी चैव यस्यां जातो न जायते  ॥ १०.११३२ ॥
ओंकारसाध्यधातारो दमनेशस्ततः परम्  ।
ध्यानं भस्मेशमेवाहुः प्रमाणानि तदूर्ध्वतः  ॥ १०.११३३ ॥
पञ्चार्थं गुह्यमेवाहू रुद्राङ्कुशमतः परम्  ।
हृदयं लक्षणं चैव व्युहमाकर्षमेव च  ॥ १०.११३४ ॥
आदर्शं च तथैवेह अष्टमं परिकीर्तितम्  ।
एते परिवृता देवि रुद्रकोटिसहस्रकैः  ॥ १०.११३५ ॥
नानावर्णविचित्राश्च नानाब्भरणभूषिताः  ।
नानानारीसहस्रैस्तु रमन्ते पत्युरिच्छया  ॥ १०.११३६ ॥
त्रिनेत्राः शूलिनः सर्वे जटाचन्द्रकीरीटिनः  ।
अलुप्तशक्तिविभवा मायातत्त्वाधिकारिणः  ॥ १०.११३७ ॥
भुवनेषु विचित्रेषु योन्याकारेषु संस्थिताः  ।
अतः परं भवेन्माया सर्वजन्तुविमोहिनी  ॥ १०.११३८ ॥
निर्वैरपरिपन्थिन्या तया भ्रमितबुद्धयः  ।
इदं तत्त्वमिदं नेति विवदन्तीह वादिनः  ॥ १०.११३९ ॥
सत्पथं तु परित्यज्य नयति द्रुतमुत्पथम्  ।
गुरुदेवाग्निशास्त्रस्य ये न भक्ता नराधमाः  ॥ १०.११४० ॥
असद्युक्तिविचारज्ञाः शुष्कतर्कावलंबिनः  ।
भ्रमयत्येव तान्माया ह्यमोक्षे मोक्षलिप्सया  ॥ १०.११४१ ॥
शिवदीक्षासिना च्छिन्ना न प्ररोहेत्तु सा पुनः  ।
अथोपरि महाविद्या सर्वविद्याभवोद्भवा  ॥ १०.११४२ ॥
जगतः प्रलयोत्पत्तिविभूतिनिधिरव्यया  ।
सा एव परमा देवी वागीशीति निगद्यते  ॥ १०.११४३ ॥
अष्टवर्गविभिन्ना च विद्या सा मातृकैव तु  ।
भुवनानि प्रवक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः  ॥ १०.११४४ ॥
वामा ज्येष्ठा तथा रौद्री काली विकरणी तथा  ।
बलविकरणी चैव बलप्रमथनी ताथा  ॥ १०.११४५ ॥
दमनी सर्वभूतानां तथा चैव मनोन्मनी  ।
तप्तचामीकराकाराः पञ्चवक्त्रास्त्रिलोचनाः  ॥ १०.११४६ ॥
अमोघवीर्याः सर्वज्ञाः सर्वतः सर्वदा स्थिताः  ।
सर्वज्ञानुगताः सर्वाः सर्वाभरणभूषिताः  ॥ १०.११४७ ॥
सर्वलक्षणसम्पन्नः सर्वैश्वर्यसमन्विताः  ।
प्रधानाः सप्त कोट्यस्तु मन्त्राणां या व्यवस्थिताः  ॥ १०.११४८ ॥
एकैकस्य परीवारो लक्षायुतसहस्रशः  ।
पद्माकारेषु दिव्येषु क्रीडन्ति भुवनेषु ते  ॥ १०.११४९ ॥
त्रिगुणी ब्रह्मवेताली स्थाणुमत्यम्बिका परा  ।
रूपिणी मर्दिनी ज्वाला सप्तसङ्ख्यास्तदीश्वराः  ॥ १०.११५० ॥
विद्याराज्ञ्यः समाख्याताः दीक्षाकाले विशोधयेत् ।
बाह्ये तस्यैश्वरं तत्त्वं भुवनान्यत्र मे शृणु  ॥ १०.११५१ ॥
अष्टविद्येश्वरैर्युक्तो वीतमायो निरञ्जनः  ।
स्थितिसंहारकर्ता वै मोक्षैश्वर्यप्रदायकः  ॥ १०.११५२ ॥
तस्यासनं तु विस्तीर्णं सहस्रदलसम्मितम्  ।
तिस्रः कोट्योऽर्धकोटिश्च मन्त्रास्तस्यासने स्थिताः  ॥ १०.११५३ ॥
तत्रस्थ ईश्वरो देवो वरदः सार्वतोमुखः  ।
पञ्चवक्त्रः सुतेजस्को दशबाहुस्त्रिलोचनः  ॥ १०.११५४ ॥
गोक्षीरधवलः सौम्यो नागयज्ञोपवीतवान्  ।
दिव्याम्बरधरो देवो दिव्यगन्धानुलेपनः  ॥ १०.११५५ ॥
सर्वलक्षणसंपूर्णः सर्वाभरणभूषितः  ।
त्रिशूलपाणीन्दुमौलिर्जटामुकुटमण्डितः  ॥ १०.११५६ ॥
प्रसन्नवदनः कान्तो योगैश्वर्यप्रदायकः  ।
वरदाभयहस्तश्च ध्येयोऽसावीशयोगिभिः  ॥ १०.११५७ ॥
तस्योत्सङ्गगता विद्या सर्वविद्यासमास्रिता  ।
दिव्यवस्त्रपरीधाना दिव्यमाल्यानुलेपना  ॥ १०.११५८ ॥
दिव्यस्रग्दाममालाभिर्मुक्ताहारैर्विभूषिता  ।
मुक्ताफलप्रतीकाशा पञ्चवक्त्रा त्रिलोचना  ॥ १०.११५९ ॥
आराधिता विधानेन वेदयेज्ज्ञानिनः सदा  ।
प्रहसन्तीव सा भाति महेशवदनेक्षणात् ॥ १०.११६० ॥
विद्येश्वरानतो वक्ष्ये पूर्वादीशान्तगान्क्रमात् ।
अनन्तश्चैव सूक्ष्मश्च तथा चैव शिवोत्तमः  ॥ १०.११६१ ॥
एकनेत्रैकरुद्रौ च त्रिनेत्रश्च प्रकीर्तितः  ।
श्रीकण्ठश्च शिखण्डी च ज्ञेया विद्येश्वराः क्रमात् ॥ १०.११६२ ॥
अतो रूपमवस्थानं तत्र रुद्रान्निबोध मे  ।
धर्मो ज्ञानं च वैराग्यमैस्वर्यं च चतुर्थकम्  ॥ १०.११६३ ॥
सूक्ष्मावरणमूर्ध्वेऽतः तत्र शक्तित्रयं विदुः  ।
वामा ज्येष्ठा च रौद्री च शक्तयः समुदाहृताः  ॥ १०.११६४ ॥
परिवारस्तु तासां वै कोट्योऽनेकास्तु सङ्ख्यया  ।
सर्वे सर्वगता मन्त्राः सर्वज्ञाः सर्वकामदा  ॥ १०.११६५ ॥
शूद्धस्फटिकसङ्काशास्त्रिनेत्राः शूलपाणयः  ।
सर्वलक्षणसंपन्नाः सर्वाभरणभूषिताः  ॥ १०.११६६ ॥
सर्वैश्वर्यसुसम्पूर्णाश्चारुचन्द्रार्धशेखराः  ।
शतपत्राब्जभाकारैः शुद्धहारेन्दुरश्मिभिः  ॥ १०.११६७ ॥
नानारत्नोज्ज्वलैश्चित्रैः प्राकारैस्तोरणाकुलैः  ।
ईश्वरानुगताः सर्वे तिष्ठन्ति भुवनेषु ते  ॥ १०.११६८ ॥
तमाराधयितुं देवं पूज्यन्ते सर्वकर्मसु  ।
व्रतं पाशुपतं दिव्यं ये चरन्ति जितेन्द्रियाः  ॥ १०.११६९ ॥
भस्मनिष्ठा जपध्यानास्ते व्रजन्त्येश्वरं पदम्  ।
तत्रेश्वरस्तु भगवान् देवदेवो निरञ्जनः  ॥ १०.११७० ॥
अधिकारं प्रकुरुते शिवेच्छाविधिचोदितः  ।
दश पञ्च च शोध्यानि भुवनानीश्वरे क्रमात् ॥ १०.११७१ ॥
तालुकोर्ध्वे विजानीयाद्दीक्षाकाले वरानने  ।
शुद्धावरणमूर्ध्वं तु तस्मिञ्च्छक्तिद्वयं स्मृतम्  ॥ १०.११७२ ॥
ज्ञानं क्रिया च विख्यातं द्वे विद्ये चाप्यतः परम्  ।
भावसंज्ञाप्यभावाख्या तस्मिञ्च्छक्तिद्वये स्मृते  ॥ १०.११७३ ॥
तेजेशश्च ध्रुवेशश्च प्रमाणानां परं पदम्  ।
प्रमाणावरणे चोर्ध्वे कथयामि च मानतः  ॥ १०.११७४ ॥
ब्रह्मा रुद्रः प्रतोदश्च अनन्तश्च चतुर्थकः  ।
सुशुद्धावरणं चोर्ध्वे तत्र रुद्रत्रयं विदुः  ॥ १०.११७५ ॥
एकाक्षः पिङ्गलो हंसः कथितं तु समासतः  ।
शिवावरणमूर्ध्वं तु तत्रैको ध्रुवसंज्ञकः  ॥ १०.११७६ ॥
संस्थितो रुद्रराजस्य मोक्षावरणमूर्ध्वतः  ।
एकादशैव रुद्रांश्च कथयामि समासतः  ॥ १०.११७७ ॥
ब्रह्मदन्किदिण्डिमुण्डाः सौरभश्च तथैवच  ।
जन्ममृत्युहरश्चैव प्रणीतः सुखदुःखदः  ॥ १०.११७८ ॥
विजृम्भितः समाख्याता स्तालूर्ध्वे तु व्यवस्थिताः  ।
पुनरूर्ध्वे ध्रुवं ज्ञेयं निरञ्जनपदं शुभम्  ॥ १०.११७९ ॥
ईशशक्तित्रयं मूर्ध्नि कथितं चानुपूर्वशः  ।
इच्छाशक्त्यभिधानायाः अन्तर्भूताः प्रकीर्तिताः  ॥ १०.११८० ॥
प्रबुद्धावरणं चोर्ध्वे कथयामि समासतः  ।
प्रीतः प्रमुदितश्चैव प्रमोदश्च प्रलम्बकः  ॥ १०.११८१ ॥
विष्णुर्मदन एवाथ गहनः प्रथितस्तथा  ।
रुद्राष्टकं समाख्यातं विज्ञेयं प्राग्दिशः क्रमात् ॥ १०.११८२ ॥
समयावरणं चोर्ध्वे कथयामि समासतः  ।
प्रभवः समयः क्षुद्रो विमलश्च शिवस्तथा  ॥ १०.११८३ ॥
ततो घनः समाख्यातो निरञ्जनस्ततः परम्  ।
रुद्रोङ्कारस्तु पञ्चैते तालूर्ध्वे तु विजानत  ॥ १०.११८४ ॥
एकोनषष्टिर्भुवनं ज्ञानशक्त्यादितः क्रमात् ।
रुद्रोङ्कारान्तमित्येतद्दीक्षाकाले विशोधयेत् ॥ १०.११८५ ॥
एकैकस्य परीवारः कोट्योऽनेकाः सहस्रशः  ।
त्रिनेत्रा वरदाः सर्वे शुद्धसामर्थ्यविग्रहाः  ॥ १०.११८६ ॥
शुद्धस्फटिकसङ्काशा दशबाह्विन्दुशेखराः  ।
त्रिशूलपाणयः सर्वे जटामुकुटमण्डिताः  ॥ १०.११८७ ॥
सर्वे सर्वगुणोपेताः सर्वज्ञाः सर्वदेश्वराः  ।
सार्वलक्षणसंपूर्णाः सर्वाभरणभूषिताः  ॥ १०.११८८ ॥
रुद्रकन्यासमाकीर्णा दिव्यैरूपैर्मनोहरैः  ।
संक्रिडन्ते पुरवरैः शिवेच्छाविधिचोदिताः  ॥ १०.११८९ ॥
ईश्वरस्य तथोर्ध्वे तु अधश्चैव सदाशिवात् ।
सुशिवावरणं चोर्ध्वे तस्मिञ्ज्ञेयः सदाशिवः  ॥ १०.११९० ॥
त्रिपञ्चनयनो देवश्चन्द्रार्धकृतशेखरः  ।
वक्त्रपञ्चकसंयुक्तो दशबाहुर्महाबलः  ॥ १०.११९१ ॥
शुद्धस्फटिकसङ्काशः स्फुरन्वै दीप्ततेजसा  ।
सिंहासनोपविष्टस्तु श्वेतपद्मासनस्थितः  ॥ १०.११९२ ॥
पञ्चब्रह्माङ्गसहितः सकलाद्यैः समन्वितः  ।
दशभिश्च शिवैर्युक्तो रुद्राष्टादशकान्वितः  ॥ १०.११९३ ॥
सकलो निष्कलः शून्यः कलाढ्यः खमलङ्कृतः  ।
क्षपणश्च क्षयान्तस्थः कण्ठ्यौष्ठ्यश्चाष्टमः स्मृतः  ॥ १०.११९४ ॥
भ्रुवोर्मध्ये तु विज्ञेयो देवदेवः सदाशिवः  ।
सकलाद्यैर्वृतो देवः ओंकारेशादिभिः क्रमात् ॥ १०.११९५ ॥
ओंकारेशः शिवो दीप्तः कारणेशो दशेशकः  ।
सुशिवश्चैव कालेशः सूक्ष्मरूपः सुतेजसः  ॥ १०.११९६ ॥
शर्वश्च दशमः प्रोक्तः ऊर्ध्वान्तं संव्यवस्थिताः  ।
रुद्राश्चाष्टादश बहिः तेषां नामानि वै शृणु  ॥ १०.११९७ ॥
विजयस्त्वथ निःश्वासः स्वयम्भूश्चाग्निवीरराट् ।
रौरवो मुकुटो विसरश्चन्द्रो बिम्बः प्रगीतवान्  ॥ १०.११९८ ॥
ललितः सिद्धरुद्रश्च सन्तानः शर्व एव च  ।
परश्च किरणश्चैव पारमेश्वर एव च  ॥ १०.११९९ ॥
सादाख्यस्तु समाख्यातः सकलो मन्त्रविग्रहः  ।
सर्वकारणमध्यक्षः सृष्टिसंहारकारकः  ॥ १०.१२०० ॥
भुक्तिमुक्तिप्रदाता च साधकानां क्रियावताम्  ।
कोटयः सप्तमन्त्राणामासने तस्य संस्थिताः  ॥ १०.१२०१ ॥
आसनं लक्षपत्राढ्यं चन्द्रकोट्ययुतप्रभम्  ।
वामाद्यैर्विभुपूर्वैश्च पञ्चवक्त्रैस्त्रिलोचनैः  ॥ १०.१२०२ ॥
ताराद्यैः शक्तिभेदैश्च प्राग्दिशः परिवारितम्  ।
ज्ञानशक्तिः क्रियाशक्तिर्वामे दक्षिणतः स्थिते  ॥ १०.१२०३ ॥
इच्छाशक्तिः परादेवि यया सर्वमधिष्ठितम्  ।
उत्पत्तिस्थितिसंहारांस्तिरोभावमनुग्रहम्  ॥ १०.१२०४ ॥
यया करोति देवेशः सर्वदा सर्वमध्वनि  ।
तस्योत्सङ्गगता सा तु नित्यं चैवात्मवर्तिनी  ॥ १०.१२०५ ॥
सा चेच्छा देवदेवस्य शिवस्य परमात्मनः  ।
स एवापररूपेण पञ्चमन्त्रमहातनुः  ॥ १०.१२०६ ॥
इच्छारूपधरः श्रीमान् देवदेवः सदाशिवः  ।
शक्तयस्तस्य याः प्रोक्ताः तथा वै मन्त्रनायकाः  ॥ १०.१२०७ ॥
एकैकं परितो देवि पद्मैरर्बुदकोटिभिः  ।
तथा खर्वनिखर्वैश्च प्रतिरूपैर्महाबलैः  ॥ १०.१२०८ ॥
विद्यारूपैः स्वरूपाढैरप्रमेयगुणान्वितैः  ।
सर्वलक्षणसंपन्नैः सर्वाभरणभूषितैः  ॥ १०.१२०९ ॥
हास्यलास्यविलासाढ्यैर्भ्रूक्षेपोन्मदविभ्रमैः  ।
चन्द्रकोटिशतप्रख्यैः प्रस्रवद्भिरिवामृतम्  ॥ १०.१२१० ॥
ताभिः सार्धं सदा रुद्राः प्रकीडन्तीच्छया प्रभोः  ।
पुरवरैः सर्वतोभद्रैश्चन्द्रकोटिसमप्रभैः  ॥ १०.१२११ ॥
मायाधर्मविनिर्मुक्ता निर्मला विगतज्वराः  ।
अधिकारं प्रकुर्वन्ति सर्वज्ञामोघशक्तयः  ॥ १०.१२१२ ॥
अधिकारक्षये शान्ता जायन्ते सर्वगाः शिवाः  ।
परप्रेर्याः पुनर्भूयो न भवन्ति कदाचन  ॥ १०.१२१३ ॥
सुशिवावरणं ख्यातं मन्त्रगर्भं वरानने  ।
बिन्द्वावरणमूर्ध्वेऽतश्चन्द्रकोटिसमप्रभम्  ॥ १०.१२१४ ॥
तत्र पद्मं महादीप्तं दशकोटिसमन्वितम्  ।
तत्र पद्मे स्थितो देवः शान्त्यतीतो महाद्युतिः  ॥ १०.१२१५ ॥
पञ्चवक्त्रो विशालाक्षो दशबाहुस्त्रीलोचनः  ।
तडित्सहस्रपुञ्जाभः स्फुरन्माणिक्यमण्डितः  ॥ १०.१२१६ ॥
निवृत्तिश्च प्रतिष्ठा च विद्या शान्तिस्तथैव च  ।
परिवारः स्मृतस्तस्य शान्त्यतीतस्य सुव्रते  ॥ १०.१२१७ ॥
तस्य वामे तु दिग्भागे शान्त्यतीता व्यवस्थिता  ।
पञ्चवक्त्राः स्मृताः सर्वा दशबाह्विन्दुशेखराः  ॥ १०.१२१८ ॥
बिन्दुतत्त्वं समाख्यातं पुरकोट्यर्बुदैर्वृतम्  ।
अर्धचन्द्रस्तदूर्ध्वे तु तदूर्ध्वे तु निरोधिका  ॥ १०.१२१९ ॥
एते द्वे तु महास्थाने पञ्चपञ्चकलान्विते  ।
ज्योत्स्ना ज्योत्स्नावती कान्तिः सुप्रभा विमला शिवा  ॥ १०.१२२० ॥
अर्धचन्द्रे स्थिताह्येता निरोधिन्यां शृणु प्रिये  ।
रुन्धनी रोधनी रौद्री ज्ञानबोधा तमोपहा  ॥ १०.१२२१ ॥
अर्धमात्रः स्मृतो बिन्दुः स्वरूपश्च चतुष्कलः  ।
तस्याप्यर्धमर्धचन्द्रस्त्वष्टांशश्च निरोधिका  ॥ १०.१२२२ ॥
निरोधयति देवान्सा ब्रह्माद्यांस्तु वरानने  ।
निरोधिनीति विख्याता तां भित्त्वा तु वरानने  ॥ १०.१२२३ ॥
सादाख्यपरभावेन पञ्चमन्त्रकहातनुः  ।
तस्योर्ध्वे तु स्मृतो नादः स किञ्जल्करजः प्रभः  ॥ १०.१२२४ ॥
महद्भिः पुरुषैर्व्याप्तः सूर्यकोट्ययुतप्रभैः  ।
तेषां वै नायिका वक्स्ये भुवने पञ्चसङ्ख्यया  ॥ १०.१२२५ ॥
इन्धिका दीपिका चैव रोचिका मोचिका तथा  ।
ऊर्ध्वगा तु समाख्याता कलात्वेषा तु पञ्चमी  ॥ १०.१२२६ ॥
तस्मिन्पद्मं सुविस्तीर्णमूर्ध्वगेशः स्थितः प्रभुः  ।
चन्द्रार्बुदप्रतीकाशः पञ्चवक्त्रस्त्रिलोचनः  ॥ १०.१२२७ ॥
चन्द्रार्धशेखरः शान्तो दशबाहुर्महातनुः  ।
इन्धिकादिवृतो देवः शूलपाणिर्जटाधरः  ॥ १०.१२२८ ॥
ऊर्ध्वगा तु कला तस्य नित्यमुत्सङ्गगामिनी  ।
ततः सुषुम्णाभुवनं सुषुम्णा तत्र संस्थिता  ॥ १०.१२२९ ॥
सुषुम्णेशः स्थितस्तत्र चन्द्रकोट्ययुतप्रभः  ।
दशबाहुस्त्रिनेत्रश्च श्वेतपद्मोपरिस्थितः  ॥ १०.१२३० ॥
शशाङ्कशेखरः श्रीमान् पञ्चवक्त्रो महातनुः  ।
इडा च पिङ्गला चैव वामदक्षिणतः स्थिते  ॥ १०.१२३१ ॥
सुषुम्णा तु वरारोहे तुषारकणधूसरा  ।
श्वेतपद्मकरा देवी पद्ममालाविभूषिता  ॥ १०.१२३२ ॥
पञ्चवक्त्रा सुशोभाढ्या त्रिनेत्रा शूलधारिणी  ।
तस्योत्सङ्गगता देवी ध्यातव्या साधकादिभिः  ॥ १०.१२३३ ॥
ग्रथितस्तु तया सर्वस्त्वध्वायमध ऊर्ध्वगः  ।
नाड्याधारस्तु नादो वै भित्त्वा सर्वमिदं जगत् ॥ १०.१२३४ ॥
अधःशक्त्या विनिर्गतय यावद्ब्रह्माणमूर्ध्वतः  ।
नाड्या ब्रह्मबिले लीनस्त्वव्यक्तध्वनिरक्षरः  ॥ १०.१२३५ ॥
नदते सर्वभूतेषु शिवशक्त्या त्वधिष्ठितः  ।
एवं ज्ञात्वा वरारोहे शोधयेत्तं शिवाध्वरे  ॥ १०.१२३६ ॥
ततो ब्रह्मबिलं ज्ञेयं रुद्रकोट्यर्बुदान्वितम्  ।
तत्र ब्रह्मा परो ज्ञेयः शशाङ्कशतसप्रब्भः  ॥ १०.१२३७ ॥
दशबाहुस्त्रिनेत्रश्च पञ्चवक्त्रेन्दुशेखरः  ।
त्रिशूलपाणिर्भगवाञ्जटामुकुटमण्डितः  ॥ १०.१२३८ ॥
ब्रह्माणि तु परा शक्तिर्या सा मोक्षपथे स्थिता  ।
द्वारं या मोक्षमार्गस्य रोधयित्वा व्यवस्थिता  ॥ १०.१२३९ ॥
मोक्षमार्गप्रदात्री च ब्रह्मोत्सङ्गे च संस्थिता  ।
तां भित्त्वात्र वरारोहे गन्तव्यमूर्ध्वतः प्रिये  ॥ १०.१२४० ॥
अत ऊर्ध्वं स्थिता शक्तिः प्रसुप्तभुजगाकृतिः  ।
आधारो भुवनानां सा तां प्रवक्ष्यामि सुव्रते  ॥ १०.१२४१ ॥
सूक्ष्मा चैव सुसूक्ष्मा च तथा चान्यामृतामिता  ।
व्यापिनी मध्यतो ज्ञेया शेषाः पूर्वादितः क्रमात् ॥ १०.१२४२ ॥
पञ्चवक्त्रास्त्रिनेत्राश्च सुतेजस्का महाबलाः  ।
शक्तितत्त्वं समाख्यातं शिवतत्त्वं शृणु प्रिये  ॥ १०.१२४३ ॥
पुरश्रेष्ठैरनेकैस्तु समन्तात्परिवारितम्  ।
हेमप्राकाररचितं रत्नमाणिक्यमण्डितम्  ॥ १०.१२४४ ॥
अशेषभोगसम्पन्नं सर्वकामगुणोदयम्  ।
भुवनानि प्रवक्ष्यामि तत्रैव संस्थितानि तु  ॥ १०.१२४५ ॥
व्यापकं व्योमरूपं च अनन्तानाथनाश्रितम्  ।
कारणानां पञ्चकं च शिवतत्त्वे व्यवस्थितम्  ॥ १०.१२४६ ॥
तत्र पद्मं सुविस्थीर्णमनन्तानन्तसम्भवम्  ।
तस्य पद्मस्य मध्यस्थो देवश्चायमनाश्रितः  ॥ १०.१२४७ ॥
पञ्चवक्त्रधरः शान्तः सर्वज्ञः परमेश्वरः  ।
दशबाहुर्महादीप्तः सृष्टिसंहारकारकः  ॥ १०.१२४८ ॥
सर्वानुग्रहकर्ता च प्रणतार्तिविनाशनः  ।
भुक्तिमुक्तिप्रदाता च सूर्यकोट्यर्बुदप्रभः  ॥ १०.१२४९ ॥
स्फुरन्मुकुटमाणिक्यः समन्तादुपशोभितः  ।
दिव्याम्बरधरो देवो दिव्यगन्धानुलेपनः  ॥ १०.१२५० ॥
पद्मासनोन्नतोरस्कः शशाङ्ककृतशेखरः  ।
आबद्धमणिपर्यङ्कश्चामरोत्क्षेपवीजितः  ॥ १०.१२५१ ॥
रुद्रकोट्यर्बुदानीकैः समन्तादुपशोभितः  ।
व्यापिनी व्योमरूपा चानन्तानाथात्वनाश्रिता  ॥ १०.१२५२ ॥
पञ्चवक्त्रा महावीर्या दशबाह्विन्दुशेखराः  ।
त्रिनेत्राः शूलहस्ताश्च कारणैश्च समन्विताः  ॥ १०.१२५३ ॥
पूर्वाद्युत्तरपर्यन्ता एताश्चैव व्यवस्थिताः  ।
अनाश्रितो मध्यगस्तु संस्थितः प्रभुरव्ययः  ॥ १०.१२५४ ॥
अनाश्रितकला देवी तस्योत्सङ्गे च संस्थिता  ।
एवं वै शिवतत्त्वं तु कथितं तव सुन्दरि  ॥ १०.१२५५ ॥
शोधयित्वा ततश्चोर्ध्वं शक्तिश्चैव परा स्मृता  ।
समना नाम सा ज्ञेया मनश्चोर्ध्वं न जायते  ॥ १०.१२५६ ॥
परिपाट्या स्थितानां तु पृथिव्यादिशिवावधौ  ।
सर्वेषां कारणानां च कर्तृभूता व्यवस्थिता  ॥ १०.१२५७ ॥
बिभर्त्यण्डान्यनेकानि शिवेन समधिष्ठिता  ।
तत्रारुढस्तु कुरुते शिवः परमकारणम्  ॥ १०.१२५८ ॥
सृष्टिस्थितिसमाहारं तिरोभावमनुग्रहम्  ।
हेतुकर्ता महेशानः सर्वकारणकारणम्  ॥ १०.१२५९ ॥
समना नाम या शक्तिः सा तस्य करणं स्मृतम्  ।
तयाधितिष्ठेद्देवेशो ह्यधःकारणपञ्चकम्  ॥ १०.१२६० ॥
अनाश्रितस्य देवस्य कारणं सेयमाश्रिता  ।
स वै प्रेरयते भूयस्त्वनाथं तु जगत्पतिम्  ॥ १०.१२६१ ॥
अनाथश्चाप्यनन्तेशमनन्तो व्योमरूपिणम्  ।
व्योमव्यापी महादेवो व्यापिनं बोधयेत्प्रभुम्  ॥ १०.१२६२ ॥
व्यापिनी करणं तस्य कर्ता वै व्याप्यसौ प्रभुः  ।
कर्मरूपा स्थिता माया यदधः शक्तिकुण्डली  ॥ १०.१२६३ ॥
नादबिन्द्वात्मकं कार्यमित्यादिजगदुद्भवः  ।
यत्सदाशिवपर्यन्तं पार्थिवाद्यं च सुव्रते  ॥ १०.१२६४ ॥
तत्सर्वं प्राकृतं ज्ञेयं विनाशोत्पत्तिसंयुतम्  ।
या सा शक्तिः पुरा प्रोक्ता समना त्वध्वमूर्धनि  ॥ १०.१२६५ ॥
स्फुरत्सूर्यसहस्राभकिरणानन्तभास्वरा  ।
ध्यात्वा चैतां समावाह्य स्थापयेत्तु विधानवित् ॥ १०.१२६६ ॥
उपचारं ततः कृत्वा वागीश्यावाहनं तथा  ।
स्थापनं पूजनं चैव पशोर्यागं तथैव च  ॥ १०.१२६७ ॥
गर्भधारित्वजनने अधिकारं तथैव च  ।
योगं भोगं लयं चैव निष्कृतिं तदनन्तरम्  ॥ १०.१२६८ ॥
भुवनाधिपहोमं च भुवनाधिपवासिनाम्  ।
भुवनानां यथायोगं होमं कृत्वा वरानने  ॥ १०.१२६९ ॥
त्रितत्त्वं शधयेच्चातोऽवयवांश्च यथाक्रमम्  ।
विश्लेषपाशच्छेदौ च कृत्वा पूर्णां तु पातयेत् ॥ १०.१२७० ॥
प्रायश्चित्तं ततो हुत्वा कर्तरीमभिमन्त्रयेत् ।
शिखां च्छित्वा समर्प्यैतां शिशुं संस्नापयेद्गुरुः  ॥ १०.१२७१ ॥
आचार्यः प्रयतो भूत्वा सकलीकरणादिकम्  ।
स्रुचोऽग्रे तु शिखां कृत्वा हुत्वा स्नायादनन्तरम्  ॥ १०.१२७२ ॥
सकलीकरणं कृत्वा आचार्यस्तु वरानने  ।
शिशोरपि विधिं कृत्वा शिवकुम्भं समर्चयेत् ॥ १०.१२७३ ॥
भैरवं मध्यदेशस्थं भैरवाग्निं समर्चयेत् ।
पूर्णां सम्पूर्य विधिवद्वाममन्त्रमनुस्मरन्  ॥ १०.१२७४ ॥
पूर्वोक्तलक्षणेनैव प्रोच्चरेत्तं प्रयत्नतः  ।
हेयाध्वानमधः कुर्वन्नेचयेत्तं वरानने  ॥ १०.१२७५ ॥
यावत्सा समना शक्तिः तदूर्ध्वे चोन्मना स्मृता  ।
नात्र कालः कलाश्चारो न तत्त्वं न च देवताः  ॥ १०.१२७६ ॥
सुनिर्वाणं परं शुद्धं गुरुवक्त्रं तदुच्यते  ।
तदतीतं वरारोहे परं तत्त्वमनामयम्  ॥ १०.१२७७ ॥
गुरुवक्त्रप्रयोगेण तस्मिन्योज्येत शाश्वते  ।
निष्कम्पे कारणातीते विरजे निर्मले शुभे  ॥ १०.१२७८ ॥
सर्वज्ञे परमे तत्त्वे व्योमातीते ह्यतीन्द्रिये  ।
इत्यध्वा चैष वै प्रोक्तः समासेन मयानघे  ॥ १०.१२७९ ॥
ज्ञात्वा चैवं महादेवि प्रयाति परमं पदम्  ।
देहे देवे च शिष्ये च कलशे ह्यग्निमध्यतः  ।
एवं ज्ञात्वा वरारोहे मुच्यते मोचयत्यपि  ॥ १०.१२८० ॥


इति स्वच्छन्दतन्त्रे दशमः पटलः समाप्तः


एकादशः पटलः

१२९ इस २-पाद वेर्से
१५८ इस ६-पाद वेर्से


श्रीदेव्युवाच
अध्वायं तु मया ज्ञातस्त्वत्प्रसादात्सुराधिप  ।
जगत्सृष्टिस्त्वया देव सूचिता न तु वर्णिता  ॥ ११.१ ॥
अध्वसृष्टिं महादेव कथयस्व प्रसादतः  ।

श्रीभैरव उवाच
योऽसौ सूक्ष्मः परो देवः कारणं सर्वगः शिवः  ॥ ११.२ ॥
निमित्तकारणं सोऽत्र कथितस्तव सुव्रते  ।
अकामात्संसृजेत्सर्वं जगत्स्थावरजङ्गमम्  ॥ ११.३ ॥
स्वतेजसा वरारोहे व्योम संक्षोभ्य लीलया  ।
उपादानं तु तत्प्रोक्तं संक्षुब्धं समवायतः  ॥ ११.४ ॥
तस्माच्छून्यं समुत्पन्नं शून्यात्स्पर्शसमुद्भवः  ।
तस्मान्नादः समुत्पन्नः पूर्वं वै कथितस्तव  ॥ ११.५ ॥
अष्टधा स तु देवेशि व्यक्तः शब्दप्रभेदतः  ।
घोषो रावः स्वनः शब्दः स्फोटाख्यो ध्वनिरेव च  ॥ ११.६ ॥
झाङ्कारो ध्वङ्कृतश्चैव अष्टौ शब्दाः प्रकीर्तिताः  ।
नवमस्तु महाशब्दः सर्वेषां व्यापकः स्मृतः  ॥ ११.७ ॥
नदत्यसौ सदा यस्मात्सर्वभूतेष्ववस्थितः  ।
तस्मात्सदाशिवो देवो व्यक्तो वै दृक्क्रियात्मकः  ॥ ११.८ ॥
नादाद्बिन्दुः समुत्पन्नः सूर्यकोटिसमप्रभः  ।
स चैव दशधा ज्ञेयो दशतत्त्वफलप्रदः  ॥ ११.९ ॥
दशधा वर्णरूपेण दशदैवतसंयुतः  ।
बिन्दोः सदाशिवो ज्ञेयः सोऽष्टभेदाङ्गसंयुतः  ॥ ११.१० ॥
पञ्चब्रह्मकलाभिश्च विद्याङ्गैः शक्तिभिर्युतः  ।
पञ्चभिश्च महाज्ञानैर्मूर्तिभिश्च समन्वितः  ॥ ११.११ ॥
स एवापररूपेण परमात्मा शिवोऽव्ययः  ।
द्विधावस्थः स च ज्ञेयः सोच्चारोच्चारवर्जितः  ॥ ११.१२ ॥
मुद्रामन्त्रस्वरूपेण स एव च पुनर्द्विधा  ।
क्रियाज्ञानस्वरूपेण इच्छारूपस्वरूपतः  ॥ ११.१३ ॥
शब्दावबोधरूपेण वस्तुरूपस्वरूपतः  ।
स्थूलः सूक्ष्मः परश्चैव परातीतो निरञ्जनः  ॥ ११.१४ ॥
व्योमरूपस्वरूपेण समनोन्मन एव च  ।
उन्मनातीतो देवेशि शिवो ज्ञेयः शिवागमे  ॥ ११.१५ ॥
उन्मनासमनास्थानं शिवेन समधिष्ठितम्  ।
पञ्चकारणरूपेण तदधः पुनरेव सः  ॥ ११.१६ ॥
कारणं पञ्चकं देवि अधिष्ठाय त्वधस्ततः  ।
व्यापकः शक्तिमूर्धस्थो बिलद्वारमनाश्रितः  ॥ ११.१७ ॥
अनन्तश्च सुषुम्नेशस्त्वनाथश्चोर्ध्वगस्तथा  ।
व्योमरूपी महादेवि बिन्द्वीशः परिकीर्तितः  ॥ ११.१८ ॥
अनाश्रितः स्वयं ब्रह्मा समधिष्ठाय संस्थितः  ।
अनाथो विष्णुरित्युक्तस्त्वनन्तो रुद्र एव च  ॥ ११.१९ ॥
व्योमरूपीश्वरः प्रोक्तो व्यापी चैव सदाशिवः  ।
व्यापकश्च पुनर्देवि हाटकः परमेश्वरः  ॥ ११.२० ॥
विद्यामन्त्रगणैर्युक्तः सप्तपातालनायकः  ।
अनन्तश्चैव देवेशि रुद्रः कालाग्निविग्रहः  ॥ ११.२१ ॥
अनाथोऽनन्तरूपेण स्थितश्चाध्वनि धारकः  ।
अनाश्रितो महादेवि स्थितो वै हूहुकः प्रभुः  ॥ ११.२२ ॥
स्वशक्त्याश्रितः स भवांस्तेन गीतस्त्वनाश्रितः  ।
तस्याश्रितं जगत्सर्वमुन्मन्यन्तं वरानने  ॥ ११.२३ ॥
संस्थितश्चाम्भसो मूर्ध्नि शक्त्याधारस्तु हूहुकः  ।
अप्तत्त्वं चैव तदध आग्नेयं तदनन्तरम्  ॥ ११.२४ ॥
वायव्यं नाभसं चैव तन्मात्राणीन्द्रियाणि च  ।
विषयाश्च मनश्चैव अहंकारस्त्वनुक्रमात् ॥ ११.२५ ॥
बौद्धं गौणं च देवेशि प्राकृतं पौरुषं तथा  ।
नियतिः कालरागौ च विद्या चैव कला तथा  ॥ ११.२६ ॥
मायातत्त्वं तथा विद्या ईश्वरश्च सदाशिवः  ।
बिन्द्वर्धेन्दुनिरोधी च नादो नाडी त्वतः परम्  ॥ ११.२७ ॥
अधो ब्रह्मबिलं देवि शक्तितत्त्वं ततः परम्  ।
पञ्चकारणसंयुक्ता व्यापिनी च ततः परम्  ॥ ११.२८ ॥
समना उन्मना चैव प्रक्रियाण्डैर्युता प्रिये  ।
एवं वै प्रक्रियाण्डं तु अधोर्ध्वं संव्यवस्थितम्  ॥ ११.२९ ॥
एवंविधान्यधोऽधो वै ऊर्ध्वोर्ध्वं च समन्ततः  ।
यथा आत्माणवो देवि असंख्याता व्यवस्थिताः  ॥ ११.३० ॥
एवं वै प्रक्रियाण्डानि त्वसंख्येयान्यनेकशः  ।
एकेन वर्णितेनेह सर्वोऽध्वा वर्णितः प्रिये  ॥ ११.३१ ॥
यथा ह्येकं तथा सर्वं प्रक्रियाण्डं स्थितं प्रिये  ।
सर्वेषां प्रक्रियाण्डानां स्वस्वरूपेण सुव्रते  ॥ ११.३२ ॥
व्यापकस्तु शिवः सूक्ष्मः सबाह्याभ्यन्तरं स्थितः  ।
सर्वातिशयनिर्मुक्तः सर्वकारणवर्जितः  ॥ ११.३३ ॥
सृष्टिसंहारनिर्मुक्तः प्रपञ्चातीतगोचरः  ।
निर्मलो विमलः शान्तस्त्वध ऊर्ध्वं व्यवस्थितः  ॥ ११.३४ ॥
आकाशस्य यथा नोर्ध्वं न मध्यं नाप्यधः क्वचित् ।
एवं सर्वगतो देवः शिवः परमकारणम्  ॥ ११.३५ ॥
व्याप्य देवि जगत्सर्वं व्योमसु व्योमवत्स्थितः  ।
एवं ज्ञात्वा वरारोहे न भूयो जन्मभाग्भवेत् ॥ ११.३६ ॥
कारणानां पुनर्व्याप्तिं कथयामि समासतः  ।
तत्त्वे तु पार्थिवे ब्रह्मा अधिष्ठाता व्यवस्थितः  ॥ ११.३७ ॥
अप्तत्त्वे तु स्थितो विष्णू रुद्रस्तेजसि संस्थितः  ।
ईश्वरो वायुतत्त्वे तु आकाशे तु सदाशिवः  ॥ ११.३८ ॥
आदित्यश्च स्मृतो ब्रह्मा सोमो विष्णुश्च सुव्रते  ।
ग्रहाणामधिपो रुद्रो नक्षत्राणां तथेश्वरः  ॥ ११.३९ ॥
यजमानस्तु देवेशि स्वयं देवः सदाशिवः  ।
सद्योजातस्तु वै ब्रह्मा वामो विष्णुः प्रकीर्तितः  ॥ ११.४० ॥
अघोरो रुद्र इत्युक्तस्तथा पुरुष ईश्वरः  ।
ईशानस्तु वरारोहे स्वयं देवः सदाशिवः  ॥ ११.४१ ॥
सद्योजातस्तु ऋग्वेदो वामदेवो यजुः स्मृतः  ।
अघोरः सामवेदस्तु पुरुषोऽथर्व उच्यते  ॥ ११.४२ ॥
ईशानश्च सुरश्रेष्ठः सर्वविद्यात्मकः स्मृतः  ।
लौकिकं देवि विज्ञानं सद्योजाताद्विनिर्गतम्  ॥ ११.४३ ॥
वैदिकं वामदेवात्तु आध्यात्मिकमघोरतः  ।
पुरुषाच्चातिमार्गाख्यं निर्गतं तु वरानने  ॥ ११.४४ ॥
मन्त्राख्यं तु महाज्ञानमीशानात्तु विनिर्गतम्  ।
तथा तत्त्वविभागेन पुनश्च शृणु सुव्रते  ॥ ११.४५ ॥
चतुर्विंशतितत्त्वानि ब्रह्मा व्याप्य व्यवस्थितः  ।
प्रधानान्तं तु देवेशि पौरुषं तु जनार्दनः  ॥ ११.४६ ॥
नियतेरथ मायान्तं रुद्रो व्याप्य व्यवस्थितः  ।
विद्या तथैश्वरं तत्त्वं व्याप्तं चैवेश्वरेण तु  ॥ ११.४७ ॥
ऊर्ध्वं सदाशिवो देवः सर्वं व्याप्य व्यवस्थितः  ।
तत्त्वत्रयविभागेन पुनर्वक्ष्यामि सुव्रते  ॥ ११.४८ ॥
आत्मतत्त्वे तु वै ब्रह्मा मायान्ते च व्यवस्थितः  ।
विद्यातत्त्वे तथा विष्णुर्यावत्सादाख्यगोचरम्  ॥ ११.४९ ॥
शिवतत्त्वे तथा रुद्रो विज्ञेयस्तु वरानने  ।
सादाख्यमूर्ध्वमध्वानं सर्वं व्याप्य व्यवस्थितः  ॥ ११.५० ॥
रौद्र्या अधिष्ठितात्मा वै स रुद्रः परिकीर्तितः  ।
व्याप्तश्च वामया विष्णुर्ज्येष्ठया च पितामहः  ॥ ११.५१ ॥
ज्ञानशक्तिः स्मृतो ब्रह्मा क्रियाशक्तिर्जनार्दनः  ।
इच्छाशक्तिः परो रुद्रः स शिवः परिगीयते  ॥ ११.५२ ॥
विष्णुः सदाशिवो देवो ब्रह्मा चैवेश्वरस्तथा  ।
सदाशिवः शिवाद्देवि उत्पन्नः प्रभुरीश्वरः  ॥ ११.५३ ॥
तस्माद्विद्या ततो माया विद्यायाः पुनरीश्वरः  ।
ज्ञानशक्तिकराग्रेण स्वेच्छया परमेश्वरः  ॥ ११.५४ ॥
सप्त कोटीस्तु मन्त्राणां सृजेज्ज्ञानक्रियात्मिकाः  ।
ते च सादाख्यपर्यन्ते पार्थिवाद्ये तु सुव्रते  ॥ ११.५५ ॥
अनुग्रहं प्रकुर्वन्ति देहिनां भुवने स्थिताः  ।
शिवशक्तिसमाविष्टास्त्रिनेत्राश्चन्द्रमौलयः  ॥ ११.५६ ॥
रुद्रमूर्तिभिरेकोऽसौ शिवः परमकारणम्  ।
जगद्व्याप्य स्थितो मायी शूलपाणिरनेकधा  ॥ ११.५७ ॥
ज्ञानशक्त्या पुनश्चैव समालोक्य वरानने  ।
इच्छाशक्त्या समाविष्टः क्रियाशक्त्या तु सुव्रते  ॥ ११.५८ ॥
मायातत्त्वं जगद्बीजं नित्यं विभुतयाव्ययम्  ।
तत्स्थं कृत्वात्मवर्गं तु युगपत्क्षोभयेत्प्रभुः  ॥ ११.५९ ॥
हेलादण्डाहतायाश्च बदर्या वा फलानि तु  ।
तिर्यगूर्ध्वमधस्ताच्च निर्गच्छन्ति समासतः  ॥ ११.६० ॥
मुक्तेस्तु भाजनं येऽत्र अनुध्याताः शिवेन तु  ।
ऊर्ध्वं गच्छन्ति ते सर्वे शिवं परमनिर्मलम्  ॥ ११.६१ ॥
विद्याया भाजनं तिर्यङ्मन्त्ररूपा भवन्ति वै  ।
संसारभाजनं ये तु मलकर्मकलान्विताः  ॥ ११.६२ ॥
अधस्तात्ते व्रजन्त्यत्र घोरेऽध्वन्यतिदारुणे  ।
तस्मात्कला समुत्पन्ना विद्या रागस्तथैव च  ॥ ११.६३ ॥
कालो नियतितत्त्वं च पुंस्तत्त्वं प्रकृतिस्तथा  ।
सत्त्वं रजस्तमश्चैव प्रकृतेस्तु गुणास्त्रयः  ॥ ११.६४ ॥
सत्त्वं प्रकाशजनकं प्रवृत्तिजनकं रजः  ।
तमोऽवष्टम्भकं प्रोक्तं विज्ञेयं तु गुणत्रयम्  ॥ ११.६५ ॥
सत्त्वं ब्रह्मा रजो विष्णुस्तमो रुद्रः प्रकीर्तितः  ।
ब्रह्मत्वे सृजते लोकान् विष्णुत्वे स्थितिकारकः  ॥ ११.६६ ॥
रुद्रत्वे संहरेत्सर्वं जगदेतच्चराचरम्  ।
जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तं च तिस्रोऽवस्थाश्च तद्गताः  ॥ ११.६७ ॥
गुणेभ्यो धिषणा जाता भावभेदैः समन्विता  ।
ब्रह्मा तत्राधिपत्येन बुद्धितत्त्वे व्यवस्थितः  ॥ ११.६८ ॥
सर्वज्ञं च तमेवाहुर्बौद्धानां परमं पदम्  ।
गुणेष्वारहतानां च प्रधानं वेदवादिनाम्  ॥ ११.६९ ॥
पौरुषं चैव सांख्यानां सुखदुःखादिवर्जितम्  ।
षड्विंशकं च देवेशि योगशास्त्रे परं पदम्  ॥ ११.७० ॥
व्रते पाशुपते प्रोक्तमैश्वरं परमं पदम्  ।
मौसुले कारुके चैव मायातत्त्वं प्रकीर्तितम्  ॥ ११.७१ ॥
क्षेमेशो ब्रह्मणः स्वामी तेषां तत्परमं पदम्  ।
तेजेशो वैमलानां च प्रमाणे च ध्रुवं पदम्  ॥ ११.७२ ॥
दीक्षाज्ञानविशुद्धात्मा देहान्तं याव चर्यया  ।
कपालव्रतमास्थाय स्वं स्वं गच्छति तत्पदम्  ॥ ११.७३ ॥
जपभस्मक्रियानिष्ठास्ते व्रजन्त्यैश्वरं पदम्  ।
सर्वाध्वानो विनिष्क्रान्तं शैवानां तु परं पदम्  ॥ ११.७४ ॥
बुद्धितत्त्वादहङ्कारः पुनर्जातस्त्रिधा प्रिये  ।
सात्त्विको राजसश्चैव तामसश्च प्रकीर्तितः  ॥ ११.७५ ॥
भूतादिर्वैकृतश्चैव तैजसश्च त्रिधा स्थितः  ।
तन्मात्राण्यथ भूतादेस्तेभ्यो भूतान्यजीजनत् ॥ ११.७६ ॥
शब्दः स्पर्शश्च रूपं च रसो गन्धश्च पञ्चमः  ।
एतानि पञ्च ख्यातानि तन्मात्राणि क्रमेण तु  ॥ ११.७७ ॥
शब्दाद्व्योम समुत्पन्नं स्पर्शद्वायुस्तथा पुनः  ।
रूपात्तेजः समुत्पन्नमापो जाता रसात्पुनः  ॥ ११.७८ ॥
गन्धात्तु पृथिवी जाता समासात्कथितं तव  ।
कर्मेन्द्रियाणि जातानि तस्माद्वैकारिकादथ  ॥ ११.७९ ॥
वाक्पाणिपादं पायुश्च उपस्थश्चेति पञ्चमम्  ।
बुद्धीन्द्रियाणि पञ्चैव तैजसात्तु भवन्त्यथ  ॥ ११.८० ॥
श्रोत्रं त्वक्चक्षुषौ जिह्वा नासिका चैव पञ्चमी  ।
उभयात्म मनः प्रोक्तं व्याप्तृ सर्वेन्द्रियाणि तु  ॥ ११.८१ ॥
आत्मोपकारकाण्येव कथितानि यथार्थतः  ।
आत्मा चैवान्तरात्मा च बाह्यात्मा चैव सुन्दरि  ॥ ११.८२ ॥
निरात्मा परात्मात्मैतान् कथयामि समासतः  ।
अबुधश्च बुधश्चैव बुध्यमानस्तथैव च  ॥ ११.८३ ॥
प्रबुद्धः सुप्रबुद्धश्च पुनश्च कथयामि ते  ।
प्रधानसाम्यमाश्रित्य सुखदुःखविवर्जितः  ॥ ११.८४ ॥
यदा तस्मिन् स्थित्वा देवि तदात्मा तु स उच्यते  ।
पुर्यष्टकसमायोगात्पर्यटेत्सर्वयोनिषु  ॥ ११.८५ ॥
अन्तरात्मा स विज्ञेयो निबद्धस्तु शुभाशुभैः  ।
बुद्धिकर्मेन्द्रियैर्युक्तो महाभूतैः समावृतैः  ॥ ११.८६ ॥
बाह्यात्मा तु तदा देवि भुङ्क्तेऽसौ विषयान् सदा  ।
भूतभावविनिर्मुक्तस्तत्त्वधर्मकलोज्झितः  ॥ ११.८७ ॥
मलधर्मैकयुक्तात्मा मायाधर्मतिरस्कृतः  ।
निरात्मा तु तदा ज्ञेयः परमात्माथ कथ्यते  ॥ ११.८८ ॥
मलकर्मकलाद्यैस्तु निर्मुक्तश्च यदा प्रिये  ।
सर्वाध्वसमतीतश्च मायामोहोज्झितश्च यः  ॥ ११.८९ ॥
निर्मलत्वं यदा याति पदं परममव्ययम्  ।
परमात्मा तदा देवि प्रोच्यते प्रभुरव्ययः  ॥ ११.९० ॥
अबुधं च पुनर्देवि कथयामि समासतः  ।
तत्त्वभूतात्मसंहारे कलाक्षित्यन्तगोचरे  ॥ ११.९१ ॥
मायासाम्यनिशायां वै संहृत्य परमेश्वरः  ।
निर्व्यापारो भवेत्तावद्यावद्वै नोदय पुनः  ॥ ११.९२ ॥
सुखदुःखाद्यभावश्च ह्यात्मवर्गस्य कर्मणः  ।
मलनिद्राविमूढात्मा रुद्धचैतन्यदृक्क्रियः  ॥ ११.९३ ॥
न विजानाति शब्दादीनात्मानं च वरानने  ।
कारणं न विजानाति न च स्थानं स्वकं प्रिये  ॥ ११.९४ ॥
सर्वमेतन्न जानति यतो लुप्ताक्षदृक्क्रियः  ।
अबुधस्तिष्ठते तत्र यावन्माया अहर्मुखम्  ॥ ११.९५ ॥
अबुधस्तु समाख्यातः बुधं चैव निबोध मे  ।
परिपाकगते कर्मण्ईश्वरेच्छाकरोद्धृते  ॥ ११.९६ ॥
प्रकाशं नायनं यद्वदनुगृह्णाति भास्करः  ।
करणान्यनुगृह्णाति तद्वदीश्वर आत्मनाम्  ॥ ११.९७ ॥
कलोन्मीलितचैतन्यो विद्यादर्शितगोचरः  ।
रागोऽस्य रञ्जकत्वेन विषयानन्दलक्षणः  ॥ ११.९८ ॥
कालो वै कलयत्येनं तुट्यादिप्रलयावधिः  ।
नियतिर्निश्चितं नित्यं योजयेच्च शुभाशुभे  ॥ ११.९९ ॥
परमाणुसहस्रांशान्न च न्यूनं न चाधिकम्  ।
पुम्भावं तमनुप्राप्य तत्त्वे च पुरुषाह्वये  ॥ ११.१०० ॥
पुरं प्रधानमित्युक्तं प्रपञ्चानेकसंकुलम्  ।
तत्पुरं पोषयेद्यस्मात्तस्माद्वै पुरुषः स्मृतः  ॥ ११.१०१ ॥
यतः श्रीकण्ठनाथस्तु नियत्या कर्मतः पशुम्  ।
प्रधानपाशजालेव वेष्टयेदसमञ्जसम्  ॥ ११.१०२ ॥
बुद्धिस्त्रिगुणबन्धेन बुद्ध्वा वैकारिकेण तु  ।
तन्मात्रेन्द्रियबन्धेन दृढं भूतैश्च वेष्टितः  ॥ ११.१०३ ॥
बद्धः संचरति ह्येवं मायाद्यवनिगोचरे  ।
संसारी प्रोच्यते तस्मात्संसरेद्यत्पुनः पुनः  ॥ ११.१०४ ॥
शद्बादिविषया यस्माद्विद्यन्ते विषयी ततः  ।
विषयाः परमित्याह नानाभेदैर्विसर्पिताः  ॥ ११.१०५ ॥
नानाकर्मविपाकैश्च भुङ्क्ते तद्भावभावितः  ।
एवं भुङ्क्ते तु वै यस्मात्तस्माद्भोक्ता स उच्यते  ॥ ११.१०६ ॥
तस्मिंस्तज्ज्ञो वरारोहे क्षेत्रे वै कार्षको यथा  ।
महाबिलाषमालोक्य कृषेद्वै लोभलाङ्गलैः  ॥ ११.१०७ ॥
वपेच्च मोहभावेन मनोवाक्कायिकं सदा  ।
धर्माधर्ममयं बीजं प्रविकीर्य समन्ततः  ॥ ११.१०८ ॥
तस्माद्वै अङ्कुरोत्पत्तिः सुखदुःखफलोदया  ।
वर्धते कामक्रोधेन सिक्ता रागाम्बुना भृशम्  ॥ ११.१०९ ॥
यस्मिन् देशे च काले च वयसा यादृशेन च  ।
उप्तं शुभाशुभं कर्म तत्काले लभते फलम्  ॥ ११.११० ॥
भुङ्क्ते तु विविधाकारं पूर्वकर्मवशाद्बुधः  ।
यस्मादेवं विजानाति तस्मात्क्षेत्रज्ञ उच्यते  ॥ ११.१११ ॥
विषयान्बुध्यते यस्माद्बुधस्तस्मात्प्रकीर्तितः  ।
तदेवानिष्टरूपेण यदा भावयते पुमान्  ॥ ११.११२ ॥
बुध्यमानस्तु स तदा अधुना कथयामि ते  ।
यदा जुगुप्सते भोगान् शुभांश्चैवाशुभांस्तथा  ॥ ११.११३ ॥
कृत्रिमानेव मन्येत परं वैराग्यमाश्रितः  ।
मायाद्यवनिपर्यन्तमिन्द्रजालं तु बुध्यते  ॥ ११.११४ ॥
पुत्रमित्रकलत्राणि सुहृत्स्वजनबान्धवाः  ।
यदर्जितं मया द्रव्यं शुभेनाप्यशुभेन वा  ॥ ११.११५ ॥
तद्भोक्ष्यन्ते त्विमे सर्वे निरातङ्का निराकुलाः  ।
एकाकी चाहमेवैष यास्यामि यमसादनम्  ॥ ११.११६ ॥
तस्माच्च न शुभा ह्येते वैरिणोऽनर्थकारिणः  ।
स्वामीयमप्ययं देहं नित्यमेव जुगुप्सते  ॥ ११.११७ ॥
शुक्रशोणितसम्भूतं विषयोरगदूषितम्  ।
नानाव्याधिसमाकीर्णं जरामृत्युभयाकुलम्  ॥ ११.११८ ॥
सोऽहमस्मि मलाकीर्णे कथमत्र रमाम्यहम्  ।
नित्यमुद्विग्नचित्तस्तु चिन्तयेद्वै पुनः पुनः  ॥ ११.११९ ॥
कथं मुक्तिर्भवेदस्मात्संसाराद्दुरतिक्रमात् ।
एवं प्रबुद्धो देवेशि तल्लयस्तत्परायणः  ॥ ११.१२० ॥
सर्वारम्भविनिर्मुक्तः प्रमुक्तः प्रोच्यते तदा  ।
प्रबुद्धस्तु समाख्यातः सुप्रबुद्धं तु मे शृणु  ॥ ११.१२१ ॥
दीक्षाज्ञानेन योगेन चर्ययाप्यथ सुव्रते  ।
यदा प्राप्तः परं स्थानमध्वातीतं निरामयम्  ॥ ११.१२२ ॥
विरजो विमलं शान्तं प्रपञ्चातीतगोचरम्  ।
निष्कम्पं कारणातीतं सर्वज्ञं सर्वतोमुखम्  ॥ ११.१२३ ॥
सुतृप्तानादिसम्बुद्धं स्वतन्त्रं नित्यमेव हि  ।
अलुप्तशक्तिविभवं सुप्रबुद्धं सनातनम्  ॥ ११.१२४ ॥
तस्मिन् युक्तस्तदात्मा वै तद्गुणैस्तु समन्वितः  ।
सुप्रबुद्धः स एवोक्तो भैरवस्य वचो यथा  ॥ ११.१२५ ॥
न चाधिकारिता दीक्षां विना योगोऽस्ति शाङ्करे  ।
अधुना कथयिष्यामि भावभेदान् वरानने  ॥ ११.१२६ ॥
करणानि दश त्रीणि कार्यं च दशधा प्रिये  ।
एकादशेन्द्रियवधा अहङ्कारस्तु वै त्रिधा  ॥ ११.१२७ ॥
बुद्धिरष्टविधा चैव पञ्चधा तु विपर्ययः  ।
नामान्येषां विभागेन कथयामि यथाक्रमम्  ॥ ११.१२८ ॥
पृथिव्यापस्तथा तेजो वायुराकाशमेव च  ॥ ११.१२९ ॥
२-पाद वेर्से
गन्धो रसश्च तन्मात्रे रूपतन्मात्रमेव च  ।
स्पर्शः शब्दश्च पञ्चैव तन्मात्राणीरितानि तु  ॥ ११.१३० ॥
एतत्ते दशधा कार्यं कीर्तितं नामसंख्यया  ।
वाक्पाणिपादं पायुं च उपस्थं च तथा विदुः  ॥ ११.१३१ ॥
श्रोत्रं त्वक्चक्षुषी जिह्वा नासिका चेति कीर्तितम्  ।
बहिष्करणकं देवि दशधा संव्यवस्थितम्  ॥ ११.१३२ ॥
मनोहंकारबुद्ध्याख्यं त्रिधान्तःकरणं स्मृतम्  ।
मूकता कौण्यपङ्गुत्वं तथानुत्सर्गतापि च  ॥ ११.१३३ ॥
निरानन्दश्च विज्ञेयो बधिरत्वं तथैव च  ।
शीर्णता चैव गात्रस्य तथा चान्धत्वमेव च  ॥ ११.१३४ ॥
अनास्वादस्त्वगन्धश्च अनवस्था मनस्यथ  ।
इतीन्द्रियवधाः ख्याता एकादश तु तत्क्रमात् ॥ ११.१३५ ॥
तैजसो वैकृताख्यश्च भूतादिश्च तृतीयकः  ।
अहङ्कारस्त्रिधा प्रोक्तो मया त वरवर्णिनि  ॥ ११.१३६ ॥
धर्मो ज्ञानं च वैराग्यमैश्वर्यं च चतुर्थकम्  ।
अधर्मं च तथाज्ञानमवैराग्यमनैश्वरम्  ॥ ११.१३७ ॥
अष्टावेते समाख्याता बुद्धेर्धर्मादयो गुणाः  ।
तमो मोहो महामोहस्तामिस्रोऽन्यो विपर्ययः  ॥ ११.१३८ ॥
अन्धतामिस्रमित्याहुरेवं पञ्च विपर्ययाः  ।
भावभेदाः समाख्याताः पञ्चाशत्ते यथाक्रमम्  ॥ ११.१३९ ॥
पुनश्चाष्टौ तु ये बुद्धेर्भेदा धर्मादयः स्थिताः  ।
तेषां भेदा यथा भिन्नास्तथाहं कथयामि ते  ॥ ११.१४० ॥
बध्नाति सप्तधा सा तु पुंसः संसारवर्त्मनि  ।
मोचयेज्ज्ञानभावेन सांख्यज्ञानरतान्नरान्  ॥ ११.१४१ ॥
ज्ञानं च सात्त्विकं प्रोक्तं त्रयोऽन्ये राजसाः स्मृताः  ।
तामसाश्चाप्यधर्माद्याश्चत्वारो वै वरानने  ॥ ११.१४२ ॥
धर्मश्च दशधा प्रोक्तो ज्ञानं चैवाष्टधा स्मृतम्  ।
वैराग्यं नवधा चैवमैश्वर्यं चाष्टधा विदुः  ॥ ११.१४३ ॥
एत एव विपर्यस्ता अधर्माद्याः प्रकीर्तिताः  ।
अक्रोधो गुरुशुश्रूषा शौचं सन्तोष आर्जवम्  ॥ ११.१४४ ॥
अहिंसा सत्यमस्तेयं ब्रह्मचर्यमकल्कता  ।
एवं दशविधो धर्मः कथितस्तु वरानने  ॥ ११.१४५ ॥
तारं सुतारं तरणं तारकं च प्रमोदकम्  ।
प्रमुदितं रम्यकं च सदाप्रमुदितं तथा  ॥ ११.१४६ ॥
एतज्ज्ञानं समाख्यातं समासात्परमेश्वरि  ।
अम्भा च सलिला ओधा वृष्टिसंज्ञा तथापरा  ॥ ११.१४७ ॥
सुतारा च सुपारा च सुनेत्रा च परा स्मृता  ।
अष्टमी च कुमारी स्यादुत्तमाम्भसिका तथा  ॥ ११.१४८ ॥
वैराग्यं नवधा चैव कथितं तु मया तव  ।
अणिमा लघिमा चैव महिमा प्राप्तिरेव च  ॥ ११.१४९ ॥
प्राकाम्यं च तथेशित्वं वशित्वं च तथा परम्  ।
यत्रकामावसायित्वमष्टमं परिकीर्तितम्  ॥ ११.१५० ॥
ऐश्वर्यमष्टधा चैव कथितं तु वरानने  ।
क्रोधश्चागुरुशुश्रूषा अशौचं च ततः परम्  ॥ ११.१५१ ॥
असन्तोषोऽनार्जवं च हिंसा चासत्यमेव च  ।
स्तेयमब्रह्मचर्यं च तथा चैव सकल्कता  ॥ ११.१५२ ॥
एवमेष समाख्यातो दशधाधर्मसंग्रहः  ।
अतारमसुतारं च अतारणमथापि च  ॥ ११.१५३ ॥
अतारकं च देवेशि चतुर्थं परिकीर्तितम्  ।
अप्रमोदोऽप्रमुदितमरम्यकमथापि च  ॥ ११.१५४ ॥
असदाप्रमुदितं तदज्ञानं चैवमष्टधा  ।
अनम्भा असलिला च अनोघावृष्टिरेव च  ॥ ११.१५५ ॥
असुतारमसुपारमसुनेत्रमतः परम्  ।
अकुमारी च विज्ञेयानुत्तमाम्भसिका तथा  ॥ ११.१५६ ॥
अनणिमालघिमा चैवामहिमा महेश्वरि  ।
अप्राप्तिरप्राकाम्यं चानीशित्वं च तथैव च  ॥ ११.१५७ ॥
अवशित्वं तथा चैवायत्रकामावसायिता  ।
अनैश्वर्यं च देवेशि अष्टधा परिकीर्तितम्  ।
अनैश्वर्यादिभिश्चैते पैशाचाद्या अधिष्ठिताः  ॥ ११.१५८ ॥
यथा क्रमेण तेष्वष्टौ संस्थितान् कथयामि ते  ।
अनैश्वर्यं हि पैशाचे अवैराग्यं च राक्षसे  ॥ ११.१५९ ॥
याक्षे चैव तदज्ञानं गान्धर्वेऽधर्म एव च  ।
धर्मं चैव तथैन्द्रे तु ज्ञानं सौम्ये प्रतिष्ठितम्  ॥ ११.१६० ॥
प्राजापत्ये तु वैराग्यमैश्वर्यं ब्रह्मणि स्थितम्  ।
चतुष्षष्टिगुणं चैतत्पदे ब्राह्मे व्यवस्थितम्  ॥ ११.१६१ ॥
षट्पञ्चाशद्गुणं तच्च प्राजापत्ये व्यवस्थितम्  ।
अष्टचत्वारिंशद्गुणं सौम्ये वै परिकीर्तितम्  ॥ ११.१६२ ॥
चत्वारिंशद्गुणं चैव माहेन्द्रैश्वर्यमुच्यते  ।
द्वात्रिंशद्गुणितं देवि गान्धर्वैश्वर्यमुच्यते  ॥ ११.१६३ ॥
चतुर्विंशगुणं याक्षं षोडशं राक्षसं स्मृतम्  ।
ऐश्वर्यमष्टगुणितं पैशाचं परिकीर्तितम्  ॥ ११.१६४ ॥
एवं स्थितं तदैश्वर्यं देवयोनिषु सुव्रते  ।
अन्ये सप्तस्वरूपेण संस्थिता देवयोनिषु  ॥ ११.१६५ ॥
एत एव सुसंकीर्णा मानुषेषु व्यवस्थिताः  ।
प्रधानगुणभावेन स्थावरान्तं व्यवस्थिताः  ॥ ११.१६६ ॥
गुणत्रयस्य व्याप्तिं वै कथयामि यथास्थिताम्  ।
सत्त्वेनाधिष्ठिता देवा ब्रह्माद्या मघवान्तकाः  ॥ ११.१६७ ॥
गन्धर्वयक्षमनुजा दैत्याश्चैव तु राजसाः  ।
यातुधानाः पिशाचाश्च तामसाः परिकीर्तिताः  ॥ ११.१६८ ॥
रजःसत्त्वोत्कटा ज्ञेया ऋषयः संशितव्रताः  ।
अन्योन्याभिभवास्ते च पृथिव्यां संव्यवस्थिताः  ॥ ११.१६९ ॥
अत्यन्ततमसाविष्टाः स्थावराश्च सरीसृपाः  ।
पादपादविहीनाश्च तामसाः परिकीर्तिताः  ॥ ११.१७० ॥
सरीसृपाद्या विज्ञेयाः स्थावरान्तास्तु सुव्रते  ।
एषामन्तर्गताश्चान्या अनन्ता एव योनयः  ॥ ११.१७१ ॥
मानुषेषु तथानन्ता भेदानन्त्यव्यवस्थया  ।
न शक्या गदितुं ता वै कर्मानन्त्यप्रभेदतः  ॥ ११.१७२ ॥
गुणास्तु मानुषे लोके धर्माद्या एव संस्थिताः  ।
धर्माद्येषु निबद्धानि यानि ज्ञानानि सुव्रते  ॥ ११.१७३ ॥
अधर्माद्येषु यानि स्युस्तानि ते कथयाम्यहम्  ।
हेतुशास्त्रं च यल्लोके नित्यानित्यविडम्बकम्  ॥ ११.१७४ ॥
वादजल्पवितण्डाभिः विवदन्ते ह्यनिश्चिताः  ।
हेतुनिष्ठानि वाक्यानि वस्तुशून्यानि सुव्रते  ॥ ११.१७५ ॥
ज्ञानयोगविहीनानि देवतारहितानि तु  ।
धर्मार्थकाममोक्षेषु निश्चयो नैव जायते  ॥ ११.१७६ ॥
अज्ञानेन निबद्धानि त्वधर्मेण निमित्ततः  ।
निरयं ते प्रगच्छन्ति ये तत्राभिरता नराः  ॥ ११.१७७ ॥
अवैराग्यादनैश्वर्यं भुञ्जते निरये सदा  ।
चत्वारस्ते वरारोहे दुःखदा नरके सदा  ॥ ११.१७८ ॥
मोहकाः सर्वजन्तूनां यतस्ते तामसाः स्मृताः  ।
धर्मेणैकेन देवेशि बद्धं ज्ञानं हि लौकिकम्  ॥ ११.१७९ ॥
धर्मज्ञाननिबद्धं तु पाञ्चरात्रं च वैदिकम्  ।
बौद्धमारहतं चैव वैराग्येणैव सुव्रते  ॥ ११.१८० ॥
ज्ञानवैराग्यसम्बद्धं सांख्यज्ञानं हि पार्वति  ।
ज्ञानं वैराग्यमैश्वर्यं योगज्ञानप्रतिष्ठितम्  ॥ ११.१८१ ॥
अतीतं बुद्धिभावानामतिमार्गं प्रकीर्तितम्  ।
लोकातीतं तु तज्ज्ञानमतिमार्गमिति स्मृतम्  ॥ ११.१८२ ॥
लोकाश्च पशवः प्रोक्ताः सृष्टिसंहारवर्त्मनि  ।
तेषामतीतास्ते ज्ञेया येऽतिमार्गे व्यवस्थिताः  ॥ ११.१८३ ॥
कपालव्रतिनो ये च तथा पाशुपताश्च ये  ।
सृष्टिर्न विद्यते तेषामीश्वरे च ध्रुवे स्थिताः  ॥ ११.१८४ ॥
यस्मान्मोक्षं गमिष्यन्ति अपुनर्भवकारणम्  ।
लौकिकानां पुनः सृष्टिः पुनः संहार एव च  ॥ ११.१८५ ॥
संसारचक्रमारूढा भ्रमन्ति घटयन्त्रवत् ।
धर्माद्यरकसंयुक्तमष्टारं चक्रकं प्रिये  ॥ ११.१८६ ॥
ईश्वराधिष्ठितं देवि नित्यत्यादण्डकाहतम्  ।
मलकर्मकलाविद्धं भ्रमते कालवेगतः  ॥ ११.१८७ ॥
लौकिकाद्येषु ज्ञानेषु ये तेष्वभिरताः प्रिये  ।
हेतुशास्त्रपरा ये तु ये चान्ये पापकर्मिणः  ॥ ११.१८८ ॥
ते सर्वे चास्य चक्रस्य नान्तं पश्यन्ति मोहिताः  ।
लौकिकाद्येषु ये साध्या अतिमार्गान्तगोचरे  ॥ ११.१८९ ॥
लीलया साधयेत्सर्वान् शिवज्ञाने महोदये  ।
न सर्वैः साध्यते तद्वै यतोऽतीव सुनिर्मलम्  ॥ ११.१९० ॥
यतो योजयते देवि अभावे परमे पदे  ।
अभावं भावनातीतं प्रपञ्चातीतगोचरम्  ॥ ११.१९१ ॥
मनोबुद्ध्यादिनिर्मुक्तं हेतुवादविवर्जितम्  ।
प्रत्यक्षादिप्रमाणैश्च व्यतीतं प्रभु चाव्ययम्  ॥ ११.१९२ ॥
सर्वतर्कागमातीतं पाशमन्त्रविवर्जितम्  ।
सर्वज्ञं सर्वगं शान्तं निर्मलं निरुपप्लवम्  ॥ ११.१९३ ॥
सर्वशक्त्यात्मकं ह्येकं स्वतन्त्रानाथनादिमत् ।
सर्वातिशयनिर्मुक्तमनादिभववर्जितम्  ॥ ११.१९४ ॥
सर्वज्ञानपदातीतं शैवं ज्ञानं परं स्मृतम्  ।
एवं सृष्टानि तत्त्वानि ज्ञानानि च वरानने  ॥ ११.१९५ ॥
तत्त्वैरेतैर्जगत्सर्वं विसृष्टं सचराचरम्  ।
भुवनानि विचित्राणि शतशोऽथ सहस्रशः  ॥ ११.१९६ ॥
तत्त्वाभ्यन्तरसंस्थानि शास्त्राणि विविधानि च  ।
विज्ञानं कुहकं शिल्पं सिद्धिसन्दोहलक्षणम्  ॥ ११.१९७ ॥
सर्वं तत्त्वेषु बोद्धव्यं सर्वतत्त्वेषु दृश्यते  ।
प्रक्रिया शिवदीक्षा च तत्त्वैरेतैर्हि लभ्यते  ॥ ११.१९८ ॥
नास्ति दीक्षासमो मोक्षो न विद्या मातृका परा  ।
न प्रक्रियापरं ज्ञानं नास्ति योगस्त्वलक्षकः  ॥ ११.१९९ ॥
तत्सर्वं कथितं देवि शिवज्ञानमहोदधौ  ।
एवं सृष्टिः समाख्याता स्थितिः संहार उच्यते  ॥ ११.२०० ॥
मानुषाक्षिनिमेषस्य अष्टमांशः क्षणः स्मृतः  ।
क्षणद्वयं तुटिर्ज्ञेया तद्द्वयं तु लवः स्मृतः  ॥ ११.२०१ ॥
लवद्वयं निमेषस्तु ज्ञातव्यो गणितक्रमात् ।
दश पञ्च निमेषाश्च काष्ठा चैव प्रकीर्तिता  ॥ ११.२०२ ॥
त्रिंशत्काष्ठाः कला ज्ञेया मुहूर्तस्त्रिंशदेव ताः  ।
मुहूर्तस्तु पुनस्त्रिंशदहोरात्रस्तु मानुषः  ॥ ११.२०३ ॥
अहोरात्रशतैश्चैव त्रिभिः षष्ट्यधिकैः प्रिये  ।
संवत्सरस्तु विज्ञेयो मानुषः कमलेक्षणे  ॥ ११.२०४ ॥
संवत्सरशतं पूर्णमायुर्ज्ञेयं तु मानुषम्  ।
दश पञ्च त्वहोरात्राः पक्षस्तु परिकीर्तितः  ॥ ११.२०५ ॥
पक्षद्वयेन मासस्तु ऋतुर्द्विगुण एव सः  ।
ऋतुद्वयेन कालः स्यादयनं च त्रिभिस्त्रिभिः  ॥ ११.२०६ ॥
ताभ्यां द्व्याभ्यां वरारोहे वर्षं तु परिगीयते  ।
दक्षिणं चायनं रात्रिरुत्तरं चायनं दिनम्  ॥ ११.२०७ ॥
पितॄणां तदहोरात्रमनेनाब्दस्तु पूर्ववत् ।
एवं दैवस्त्वहोरात्रस्तत्राप्यब्दादि पूर्ववत् ॥ ११.२०८ ॥
द्वादशाब्दसहस्राणि विज्ञेयं तु चतुर्युगम्  ।
चतुर्भिस्तु कृतं देवि सहस्रैस्तु यथाक्रमम्  ॥ ११.२०९ ॥
त्रेता ज्ञेया त्रिभिर्देवि द्वाभ्यां वै द्वापरः स्मृतः  ।
सहस्रेणैव वर्षाणां विज्ञेयस्तु कलिः प्रिये  ॥ ११.२१० ॥
सन्ध्याद्वयस्य मानं तु कथयामि युगे युगे  ।
शतानि चत्वारि कृते त्वादिरन्तश्च कीर्त्यते  ॥ ११.२११ ॥
त्रेते शतत्रयं ज्ञेयं द्वापरे तु शतद्वयम्  ।
कलौ चापि शतं ज्ञेयं सन्ध्यामानमिदं स्मृतम्  ॥ ११.२१२ ॥
लौकिकेन तु मानेन पुनश्च कथयामि ते  ।
त्रिचत्वारिंशल्लक्षाणि सहस्राणि च विंशतिः  ॥ ११.२१३ ॥
लौकिकेन तु मानेन त्वियं संख्या चतुर्युगे  ।
एकैकस्य पुनर्देवि युगस्य कथयामि ते  ॥ ११.२१४ ॥
दश सप्त च लक्षाणि सहस्राण्यष्टविंशतिः  ।
कृतस्यैतद्भवेन्मानं त्रेतायां कथयामि ते  ॥ ११.२१५ ॥
षण्णवतिः सहस्राणि लक्षाणि द्वादशैव तु  ।
त्रेतायुगस्य मानं तु द्वापरस्य निबोध मे  ॥ ११.२१६ ॥
चतुष्षष्टिः सहस्राणि ह्यष्टौ लक्षाणि सुव्रते  ।
द्वापरस्य तु मानं च कलेस्तु कथयामि ते  ॥ ११.२१७ ॥
द्वात्रिंशत्तु सहस्राणि लक्षाणां च चतुष्टयम्  ।
एतन्मानं कलेः प्रोक्तं समासात्तव सुव्रते  ॥ ११.२१८ ॥
वर्षैस्तु मानवैर्देवि मानमेतद्युगे युगे  ।
चतुर्युगैकसप्तत्या भवेन्मन्वन्तरं पुनः  ॥ ११.२१९ ॥
सन्ध्यामानविहीनं तु युगैर्मानं प्रकीर्तितम्  ।
युगैर्मानं] चोन्ज्. ड्wइवेदि; युगैर्मलं Kष्ट्ष्
एतद्दिव्येन मानेन मानं मन्वन्तरे स्मृतम्  ॥ ११.२२० ॥
वर्षमानैः पुनश्चैव लौकिकैः कथयामि ते  ।
सप्तषष्टिस्तु लक्षाणि त्रिंशत्कोट्यो वरानने  ॥ ११.२२१ ॥
सहस्रविंशतिर्ज्ञेयं मानं मन्वन्तरे प्रिये  ।
चतुर्दशभिर्देवेशि कल्पो मन्वन्तरे भवेत् ॥ ११.२२२ ॥
मन्वन्तरे व्यतिक्रान्ते चान्यस्मिन् पुनरागते  ।
पञ्च वर्षसहस्राणि मध्ये सन्ध्या भवेत्सदा  ॥ ११.२२३ ॥
आदौ सहस्रं सर्वेषामन्ते चापि पुनस्तथा  ।
कल्पो ब्रह्मदिनं प्रोक्तं चतुर्युगसहस्रकम्  ॥ ११.२२४ ॥
वर्षमानेन दिव्येन पुनश्च कथयामि ते  ।
कोटिरेका तु वर्षाणां लक्षाणां चैव विंशतिः  ॥ ११.२२५ ॥
दिव्येनैव तु मानेन ब्रह्मणस्तु दिनं भवेत् ।
षण्णवत्या सहस्रैस्तु सन्ध्याकालः प्रकीर्तितः  ॥ ११.२२६ ॥
लौकिकेन तु मानेन अधुना कथयामि ते  ।
वर्षवृन्दानि चत्वारि त्वर्बुदत्रयमेव च  ॥ ११.२२७ ॥
कोटिद्वयं च देवेशि दिनं पैतामहं स्मृतम्  ।
सन्ध्या कोटित्रयं चैव पञ्च लक्षाणि कीर्तिता  ॥ ११.२२८ ॥
चत्वारिंशत्तथा षष्टिः सहस्राणि तथैव च  ।
पश्चिमः सन्धिरेवं हि पूर्वसन्ध्यापि तत्समा  ॥ ११.२२९ ॥
नरकैः सह सप्तानां पातालानां तथा प्रिये  ।
लोकानां चैव सप्तानां स्थितिरेषा प्रकीर्तिता  ॥ ११.२३० ॥
संहारं च पुनर्देवि शृणुष्व कथयामि ते  ।
ब्रह्मणः स्वदिनान्ते वै कल्पः संहार उच्यते  ॥ ११.२३१ ॥
दिनेनैकेन ब्राह्मेण इन्द्राश्चैव चतुर्दश  ।
राज्यं कृत्वा क्रमाद्यान्ति मन्वन्तरव्यवस्थया  ॥ ११.२३२ ॥
ततः संहरते विश्वं सप्तलोकान्तगोचरम्  ।
सुप्ते पितामहे देवि ऊर्ध्वं कालाग्निरीक्षते  ॥ ११.२३३ ॥
तस्य वै दक्षिणं वक्त्रं महाज्वालां विनिक्षिपेत् ।
तस्माद्वक्त्रान्महाज्वाला लक्षयोजनविस्तृता  ॥ ११.२३४ ॥
ऊर्ध्वं प्रयाति सा दीप्ता तीव्रवेगा सुदुःसहा  ।
लोकेषु ये स्थिता लोका ये च पातालवासिनः  ॥ ११.२३५ ॥
सुखदुःखोभये क्षीणे मोहं भूयिष्ठमागते  ।
सत्तामात्रास्तु ते सर्वे भवन्ति ब्रह्मविष्टपे  ॥ ११.२३६ ॥
यावन्नोदयनं भूयः सुखदुःखादिकर्मणाम्  ।
तावत्तिष्ठन्ति ते मूढा यावद्ब्रह्मा न बुध्यते  ॥ ११.२३७ ॥
रुद्रलोकाधिपतयः पातालपतयश्च ये  ।
कूष्माण्डहाटकाद्यास्तु ते तिस्ठन्त्यतिनिर्मलाः  ॥ ११.२३८ ॥
निर्व्यापारास्तु ते तावद्यावत्सृष्टिः पुनर्भवेत् ।
शून्यभूतेषु लोकेषु ज्वाला दहति दुर्धरा  ॥ ११.२३९ ॥
सा दहेन्नरकान् देवि पातालानि समन्ततः  ।
त्रींल्लोकांश्चैव दहति भूर्भुवःस्वःपदान्तिकान्  ॥ ११.२४० ॥
धूमेन च त्रयो लोका विनश्यन्ति वरानने  ।
महोजनस्तपःसंज्ञाः सत्यलोकोऽपि सुव्रते  ॥ ११.२४१ ॥
तिष्ठन्ति मोहितात्मानो निद्रया ते मृतोपमाः  ।
एवं दग्द्घा जगत्सर्वं ज्वाला वक्त्रं विशेत्पुनः  ॥ ११.२४२ ॥
ततो वान्ति महावाता ब्रह्मनिःश्वाससम्भवाः  ।
नाशयन्ति च तद्भस्म जगद्दाहोद्भवं प्रिये  ॥ ११.२४३ ॥
ब्रह्मप्रस्वेदजं वारि तज्जगत्प्लावयेत्पुनः  ।
तेनैव वारिणा देवि जगदेकार्णवं भवेत् ॥ ११.२४४ ॥
निशाक्षये पुनः स्थित्वा सुखदुःखफलोदये  ।
कर्मतः सर्वलोकस्य ब्रह्मा लोकपितामहः  ॥ ११.२४५ ॥
शून्यभूतां समालोक्य भगवान् प्रभुरिच्छया  ।
षड्विधां कुरुते सृष्टिं यथापूर्वव्यवस्थया  ॥ ११.२४६ ॥
प्रथमां तामसीं सृष्टिं करोति तमसोत्कटान्  ।
नरकान् विविधाकारान् पशून् वै स्थावरान्तगान्  ॥ ११.२४७ ॥
तमोरजःसमावेशान्मानवान् संसृजेत्पुनः  ।
रजःसत्त्वसमाविष्टः सृजेन्मुनिवरेश्वरम्  ॥ ११.२४८ ॥
गतनिद्रः प्रबुद्धश्च सत्त्वनिष्ठो जगत्पतिः  ।
सृजेद्देवान् सलोकांश्च पूर्वयैव व्यवस्थया  ॥ ११.२४९ ॥
ततो रुद्रेन्द्रसूर्येन्दुनक्षत्राणि ग्रहेश्वराः  ।
अधिकारं प्रकुर्वन्ति स्वे स्वे विषयगोचरे  ॥ ११.२५० ॥
दिने दिने सृजत्येवं संहरेच्च दिनक्षये  ।
दिनमानं च यत्प्रोक्तं रात्रिसंख्या च तावती  ॥ ११.२५१ ॥
अहोरात्रेण चानेन अब्दं वै पूर्ववत्स्मृतम्  ।
अब्दानां तु शते पूर्णे महाकल्पः स उच्यते  ॥ ११.२५२ ॥
ब्राह्मे वर्षशते देवि दिव्यान्यब्दानि मे शृणु  ।
एकनवतिकोटिस्तु तथा लक्षाणि विंशतिः  ॥ ११.२५३ ॥
तथा सप्तैव खर्वाणि निखर्वाष्टकमेव च  ।
ब्राह्मं वर्षशतं चैतज्ज्ञातव्यं कालवेदिना  ॥ ११.२५४ ॥
दैविकेन तु मानेन मानमित्थं प्रकीर्तितम्  ।
लौकिकेन तु मानेन पुनश्चैव निबोध मे  ॥ ११.२५५ ॥
द्वात्रिंशदब्दकोट्यस्तु तथा खर्वाष्टकं प्रिये  ।
खर्वद्वयं च देवेशि निखर्वाः पञ्च एव तु  ॥ ११.२५६ ॥
शङ्कुत्रयं पद्ममेकं सागरत्रयमेव च  ।
Kषेमराज रेचोर्द्स्थत्Bहुल्लक रेअद्स्:
...थाब्दकोट्यस्तु एकं चैवार्बुदं प्रिये  ।
खर्वाशीतस्तथा चैव निखर्वाणां च पञ्चकम्  ।
चतुष्टयं च शङ्कूनां त्रिंशत्सागर एव च  ।
एतद्देवि समाख्यातं ज्ञातव्यं च मुमुक्षुभिः  ॥ ११.२५७ ॥
एतल्लौकिकमानेन ब्राह्ममब्दशतं स्मृतम्  ।
एकं दशगुणं पूर्वं शतं दशगुणं तु तत् ॥ ११.२५८ ॥
शतं दशगुणं कृत्वा सहस्रं परिकीर्तितम्  ।
सहस्रं दशगुणितमयुतं तद्धि कीर्तितम्  ॥ ११.२५९ ॥
दशायुतानि लक्षं तु नियुतं दशतानि च  ।
दश तानि च कोटिः स्याद्दश कोटिस्तथार्बुदम्  ॥ ११.२६० ॥
अर्बुदैर्दशभिर्वृन्दं खर्वं दशभिरेव तैः  ।
दशभिस्तैर्निखर्वं तु शङ्कुः स्याद्दश तानि तु  ॥ ११.२६१ ॥
शङ्कुभिर्दशभिः पद्मं दश पद्मानि सागरः  ।
सागरैर्दशभिर्मध्यमन्त्यं तैर्दशभिः स्मृतम्  ॥ ११.२६२ ॥
अन्त्यं दशाहतं कृत्वा परार्धं परिकीर्तितम्  ।
एवमष्टादशैतानि स्थानानि गणितस्य तु  ॥ ११.२६३ ॥
महाकल्पस्य पर्यन्ते ब्रह्मा याति परे लयम्  ।
विष्णोश्च तद्दिनं प्रोक्तं रात्रिर्वै तत्समा भवेत् ॥ ११.२६४ ॥
अनेन परिमाणेन तस्याब्दं तु विधीयते  ।
वर्षाणां च शते पूर्णे सोऽपि याति परे लयम्  ॥ ११.२६५ ॥
विष्णोरायुर्यदेवोक्तं रुद्रस्यैतद्दिनं भवेत् ।
दिने दिने सृजत्यन्यौ ब्रह्मविष्णू प्रजापती  ॥ ११.२६६ ॥
ब्राह्मी च वैष्णवी शक्तिरधिकारपदं गता  ।
यं चाधितिष्ठत्यात्मानं तत्संज्ञां स प्रपद्यते  ॥ ११.२६७ ॥
तदाधिकारं कुरुते इच्छया परमात्मनः  ।
ब्रह्मविष्ण्विन्द्ररुद्राश्च विद्येशा ईश्वरस्तथा  ॥ ११.२६८ ॥
लोकाधिपाश्च देवेशि तथा च भुवनाधिपाः  ।
ग्रहादिमातरो रुद्रा योगनक्षत्रराशयः  ॥ ११.२६९ ॥
शक्तियुक्तास्तु ते सर्वे भवन्ति तदधिष्ठिताः  ।
तत्पराक्रमवीर्यास्तु स्वकीये तु पदे स्थिताः  ॥ ११.२७० ॥
शिवस्यैका महाशक्तिः शिवश्चैको ह्यनादिमान्  ।
सा शक्तिर्भिद्यते देवि भेदैरानन्त्यसम्भवैः  ॥ ११.२७१ ॥
एवं वै कुरुते सृष्टिं रुद्रश्चैव दिने दिने  ।
संहारं च दिनान्ते वै रात्रिर्वै तत्समा भवेत् ॥ ११.२७२ ॥
दिनरात्रिप्रमाणेना-नेन स्याद्वत्सरोऽस्य च  ।
वत्सराणां शते पूर्णे शतरुद्रदिनक्षयात् ॥ ११.२७३ ॥
सोऽपि याति परं स्थानं यद्गत्वा निष्कलो भवेत् ।
तस्मिन् स्थाने पुनश्चान्यस्तत्समश्च प्रभुर्भवेत् ॥ ११.२७४ ॥
रौद्रशक्तिसमायोगाद्ब्रह्मविष्ण्विन्द्रनायकः  ।
शतरुद्रास्तु देवेशि स्वाब्दानां तु शतक्षये  ॥ ११.२७५ ॥
ते प्रयान्ति परं तत्त्वं ततोऽण्डं तु विनश्यति  ।
सर्वभूतगुणाधारं सर्वतत्त्वालयालयम्  ॥ ११.२७६ ॥
सपर्वतवनोद्यानद्वीपसागरमण्डितम्  ।
विमानमालाकुलितं ग्रहनक्षत्रमण्डितम्  ॥ ११.२७७ ॥
देवदानवगन्धर्वसिद्धविद्याधरोरगैः  ।
ऋषिभिर्मानुषाद्यैश्च सप्तलोकनिवासिभिः  ॥ ११.२७८ ॥
नरकैश्चैव पातालैर्युक्तं भुवनमण्डितम्  ।
अशेषभुवनाधारमण्डमप्सु प्रलीयते  ॥ ११.२७९ ॥
ततः कालाग्निरुद्रश्च कालतत्त्वे लयं व्रजेत् ।
अप्तत्त्वात्तु समारभ्य यावन्मायान्तगोचरम्  ॥ ११.२८० ॥
तत्सर्वं संहरेत्कालः स्वयमेव चराचरम्  ।
तदूर्ध्वं शुद्धमध्वानं यावच्छक्त्यन्तगोचरम्  ॥ ११.२८१ ॥
तत्सर्वं संहरेद्घोरमघोरो घोरनाशनः  ।
त्रिष्वेवं संस्थितो रुद्रः कालरूपी महेश्वरः  ॥ ११.२८२ ॥
ततः संहरते तोयममरेशशतात्यये  ।
एवं भूताद्यावरणपतयश्च शतात्यये  ॥ ११.२८३ ॥
संहरन्ति च देवेशि सृजन्ति च परस्परम्  ।
Kषेमराज रेचोर्द्स्हेरे अनोथेर्रेअदिन्ग्: क्वचित्तु---
एवं भूतपतीनां तु प्राप्ते वर्षशतात्यये  ।
यातैस्तैर्निष्कलस्थानं ततो भूतानि शाङ्करि  ।
संहरन्ति च देवेशि सृजन्ति च परस्परम्  ।
आपस्तेजसि लीयन्ते तत्तेजश्चानिले पुनः  ॥ ११.२८४ ॥
तथानिलोऽम्बरं प्राप्य सह तेनैव लीयते  ।
तन्मात्रेषु प्रलीयन्ते यथोत्पन्नानि च क्रमात् ॥ ११.२८५ ॥
तन्मात्राण्यप्यहङ्कारे सेन्द्रियाणि यथाक्रमम्  ।
स बुद्धौ सा च गहने गुणसाम्ये प्रलीयते  ॥ ११.२८६ ॥
गुणसाम्यमनिर्देश्यमप्रतर्क्यमनौपमम्  ।
तस्मिन् जगदशेषं तु प्रसुप्तमिव तिष्ठति  ॥ ११.२८७ ॥
परमाणुप्रमाणेन लीनं संतिष्ठते जगत् ।
षड्विंशकस्य रुद्रस्य चैतद्दिनमिह स्मृतम्  ॥ ११.२८८ ॥
प्रजाः प्रजानां पतयः पितरो मानवैः सह  ।
साङ्ख्यज्ञानेन ये सिद्धाः वेदेन ब्रह्मवादिनः  ॥ ११.२८९ ॥
छन्दः सामानि चोङ्कारो बुद्धिस्तद्देवताः प्रिये  ।
अह्नि तिष्ठन्ति ते सर्वे परमेशस्य धीमतः  ॥ ११.२९० ॥
दिनान्ते तु प्रलीयन्ते रात्र्यन्ते विश्वसम्भवः  ।
षट्त्रिंशत्तु सहस्राणि ब्रह्मणां प्रलयोद्भवाः  ॥ ११.२९१ ॥
अव्यक्ते च दिनं प्रोक्तं रुद्राणां तन्निवासिनाम्  ।
तस्मिन् संहरते सर्वं प्रधानस्य दिनक्षये  ॥ ११.२९२ ॥
रात्र्यन्ते च सृजेद्भूयः श्रीकण्ठो विश्वनायकः  ।
तस्याप्यनेन न्यायेन परिमाणस्थितिर्भवे  ॥ ११.२९३ ॥
यस्मात्प्रलयकोट्यश्च व्यतीताश्च सहस्रशः  ।
ततो नियतिकालौ च रागो विद्या कला तथा  ॥ ११.२९४ ॥
परस्परं लयं यान्ति क्रमात्सर्वे स्वमानतः  ।
कलाद्यवनिपर्यन्तं गहनेशदिनक्षये  ॥ ११.२९५ ॥
नानाभुवनविन्यासरचनादिविभूषितम्  ।
सगुणाधारपर्यन्तरुद्रक्षेत्रज्ञसङ्कुलम्  ॥ ११.२९६ ॥
गहनेशे लयं याति मूलप्रकृतिकारणे  ।
रात्र्यन्ते जायते भूयो गहनेशप्रचोदनात् ॥ ११.२९७ ॥
अहोरात्रस्त्वयं प्रोक्तः प्राकृतः परमेश्वरि  ।
प्रलयश्च स एवोक्तो भूतानां परमेश्वरि  ॥ ११.२९८ ॥
प्राधानिकपरार्धेन दशधागुणितेन तु  ।
माया संहरते सर्वं पुनश्चैव सृजेज्जगत् ॥ ११.२९९ ॥
मायाकालपरार्धस्य शतधागुणितस्य च  ।
ईश्वरः कुरुते सृष्टिं पुनश्च संहरेज्जगत् ॥ ११.३०० ॥
ततः सदाशिवो देवः स्वमानेन च संहरेत् ।
सृजते च पुनर्भूय आत्मीये देव्यहर्मुखे  ॥ ११.३०१ ॥
महाप्रलय एवोक्तः सादाख्ये तु दिनद्वये  ।
बिन्दुतत्त्वे लयं याति पञ्चमन्त्रमहातनुः  ॥ ११.३०२ ॥
बिन्दुं चैवार्धचन्द्रं तु भित्त्वा चैव निरोधिकाम्  ।
नादतत्त्वे लयं याति गृहीत्वा सचराचरम्  ॥ ११.३०३ ॥
नादः सौषुम्नमार्गेण भित्त्वा ब्रह्मबिलं प्रिये  ।
शक्तितत्त्वे लयं याति शक्तितत्त्वदिनक्षये  ॥ ११.३०४ ॥
परार्धः स तु विज्ञेयः कालस्तु वरवर्णिनि  ।
तच्च शिवतत्त्वस्थस्य व्यापीशस्याप्यहर्मुखम्  ॥ ११.३०५ ॥
ततश्च संसृजेद्भूयो व्यापी व्योमस्वरूपिणि  ।
लीयते सोऽप्यनन्तेशे सोऽनाथे सोऽप्यनाश्रिते  ॥ ११.३०६ ॥
शक्तिकालपरार्धस्य कोटिधागुणितस्य च  ।
अनाश्रितस्य देवस्य दिनमेतत्प्रकीर्तितम्  ॥ ११.३०७ ॥
अनेन परिमाणेन परार्धगुणितेन तु  ।
सोऽपि याति परं स्थानं कारणं स्वमनाश्रयम्  ॥ ११.३०८ ॥
स कालः साम्यसंज्ञश्च जन्ममृत्युभयापहः  ।
ततोऽप्यूर्ध्वममेयस्तु कालः स्यात्परमावधिः  ॥ ११.३०९ ॥
नित्यो नित्योदितो देवि अकल्यश्च न कल्यते  ।
स चाधः कलयेत्सर्वं व्यापिन्यादिं धरावधिम्  ॥ ११.३१० ॥
तुट्यादिभिः कलाभिश्च देव्यध्वानं चराचरम्  ।
ऊर्ध्वमुन्मनसो यच्च तत्र कालो न विद्यते  ॥ ११.३११ ॥
न कल्यः कल्यते कश्चिन्निष्कलः कालवर्जितः  ।
यः शाङ्कर्युन्मनातीतः स नित्यो व्यापकोऽव्ययः  ॥ ११.३१२ ॥
तस्यादौ यादृशं रूपं कल्पान्ते चैव तादृशम्  ।
अरूपा रूपनिर्मुक्तः सोऽनादिर्भववर्जितः  ॥ ११.३१३ ॥
सर्वज्ञः सर्वकर्ता च दानादिगुणवर्जितः  ।
स एवापररूपेण उन्मन्या मूर्ध्नि संस्थितः  ॥ ११.३१४ ॥
देवदेवो जगन्नाथः परमात्मा शिवोऽव्ययः  ।
पर्यानुक्रमयोगेन सोऽकामात्सृजते जगत् ॥ ११.३१५ ॥

देव्युवाच
अकामस्य क्रिया नास्ति निष्क्रियश्च सृजेत्कथम्  ।
एवं प्रश्नवरं गुह्यं कथयस्व प्रसादतः  ॥ ११.३१६ ॥

भैरव उवाच
आदित्यस्य मणेर्यद्वत्तापिताद्रविरश्मिभिः  ।
वह्निः संजायते तस्माद्रवेस्तत्र न कामिता  ॥ ११.३१७ ॥
मणेरपि न कामित्वं तद्वद्देवस्य चेष्टितम्  ।
आदित्यवच्छिवो ज्ञेयः शक्तिर्मणिरिव स्थिता  ॥ ११.३१८ ॥
ऋतुकालमिताद्वृक्षात्कालोऽङ्कुरनियोजकः  ।
यद्वच्छिवसमायोगात्तद्वच्छक्तेर्जगत्स्थितिः  ॥ ११.३१९ ॥

इति स्वच्छन्दतन्त्रे एकादशः पटलः समाप्तः

सृष्टिः स्थितिश्च संहारस्तत्त्वानां कथितस्त्वया  ।
जगत्संभवहेतुश्च त्वत्प्रसादाच्छ्रुतं मया  ॥ १२.१ ॥
तत्त्वविज्ञानमाख्याहि सिद्धिस्तेषु यथा भवेत् ।
पृथिव्यादि शिवान्तं च कथयामि समासतः  ॥ १२.२ ॥
पृथ्वी कठिनरूपेण शृणु देहे यथा स्थिता  ।
मांसेऽस्थिषु तथा चैव स्नायुलोमनखेषु च  ॥ १२.३ ॥
मज्जान्त्रेषु च विज्ञेया पृथ्वी पञ्चगुणोत्कटा  ।
कफासृगाममूत्रेषु रसस्वेदवसासु च  ॥ १२.४ ॥
शुक्रे च संग्रहे चैव स्थिता आपश्चतुर्गुणाः  ।
पचने दहने चैव तेजस्यूष्मणि संस्थितम्  ॥ १२.५ ॥
तेजस्त्वेवं स्थितं देवि प्रकाशे च त्रिलक्षणम्  ।
वायुरुच्छ्वासनिःश्वासस्पर्शनव्यूहलक्षणः  ॥ १२.६ ॥
मूत्रोच्चारविसर्गेषु अन्नपानप्रवेशने  ।
वायुरेभिः स्थितो देहे विज्ञेयस्तु द्विलक्षणः  ॥ १२.७ ॥
एकलक्षणमाकाशं कथयामि यथा स्थितम्  ।
सुषिरात्मकं तु विज्ञेयं नवधा च्छिद्रलक्षणम्  ॥ १२.८ ॥
शब्दात्मकं गुणं ह्येतत्कथितं तव सुव्रते  ।
वागिन्द्रियं वदेद्वाणीं सा च वाणी चतुर्विधा  ॥ १२.९ ॥
संस्कृता प्राकृती चैव अपभ्रष्टानुनासिका  ।
छेदनं भेदनं दानं व्यधनं शिल्पयोजनम्  ॥ १२.१० ॥
ग्रहणं विजयश्चैव सर्वं हस्तेन्द्रिये स्थितम्  ।
समनिम्नोन्नताश्चैव लोष्टकण्टकवालुकाः  ॥ १२.११ ॥
कर्दमो जलदुर्गाणि रथ्याट्टालकपर्वताः  ।
पादेन्द्रियेण गम्यन्ते देशान्तरगमागमे  ॥ १२.१२ ॥
उत्सर्गे पर्दिते चैव पायुर्वै चेष्टते सदा  ।
आनन्दकृदुपस्थश्च गम्यागम्यप्रवर्तकः  ॥ १२.१३ ॥
कर्मस्वेतानि वर्तन्ते तेन कर्मेन्द्रियाणि तु  ।
बुद्धीन्द्रियाणि देवेशि वर्तन्ते बुद्धियोगतः  ॥ १२.१४ ॥
षड्जाख्यर्षभगान्धारमध्यमाः पञ्चमः प्रिये  ।
धैवतो निषधश्चैव स्वराः सप्त प्रकीर्तिताः  ॥ १२.१५ ॥
गान्धारो मध्यमः षड्जस्त्रयो ग्रामाश्च पार्वति  ।
सप्तस्वरास्त्रयो ग्रामा मूर्छनाश्चैकविंशतिः  ॥ १२.१६ ॥
तान एकोनपञ्चाशदित्येतत्सुरमण्डलम्  ।
सूक्ष्मशब्दाः स्मृता ह्येते चराचररवस्थिताः  ॥ १२.१७ ॥
स्थूलांश्चैव प्रवक्ष्यामि यथावत्तान्निबोध मे  ।
भेरीपटहशङ्खोत्थो मृदङ्गपणवोत्थितः  ॥ १२.१८ ॥
वेणुगोमुखशब्दश्च मन्दलो दर्दुरो ध्वनिः  ।
तन्त्रीवाद्यानि चित्राणि करवाद्यानि यानि च  ॥ १२.१९ ॥
संयोगजवियोगोत्थाः काष्ठपाषाणवारिजाः  ।
अपभ्रंशोऽनुनासिक्यः संस्कृतः प्राकृतो रवः  ॥ १२.२० ॥
सप्तस्वरप्रतिष्ठानि व्यक्ताव्यक्तानि चैव हि  ।
उक्तानुक्तानि गृह्णाति श्रवणेन्द्रिययोगतः  ॥ १२.२१ ॥
शब्दोऽस्य विषयो ह्येष येन बुध्येत पुद्गलः  ।
मृदुं च कठिनं चैव कर्कशं शीतलं तथा  ॥ १२.२२ ॥
उष्णं च पिच्छिलं लोष्टं कर्दमं वालुकास्तथा  ।
शरकुन्तासिघातादि ताडनं छेदनं तथा  ॥ १२.२३ ॥
एतानि वै विजानाति स्पर्शनं च त्वगिन्द्रियम्  ।
स्पर्शोऽस्य विषयो ह्येष येन बुध्येत पुद्गलः  ॥ १२.२४ ॥
चक्षुरिन्द्रियकर्माणि कथ्यमानानि मे शृणु  ।
सितं रक्तं च पीतं च कृष्णं हरितधूम्रकम्  ॥ १२.२५ ॥
कपिलं पिङ्गलं बभ्रु अन्यान्यपि विशेषतः  ।
नरनारीपशुमृगाञ्ज्योतिः स्थावरजङ्गमम्  ॥ १२.२६ ॥
रूपाकृतिविविक्तानि चक्षुः पश्यति सर्वदा  ।
रूपाख्यो विषयो ह्यस्य येनात्मा प्रतिबुद्ध्यते  ॥ १२.२७ ॥
मधुराम्लरसं चैव लवणं कटु तिक्तकम्  ।
कषायमिश्रं स्वादुं च जिह्वा वेदयते रसम्  ॥ १२.२८ ॥
रसोऽस्य विषयो ह्येष येन बुद्ध्येत पुद्गलः  ।
सुरभिर्दिव्यगन्धश्च दुर्गन्धश्चाप्यनेकधा  ॥ १२.२९ ॥
उभौ जिघ्रति नासाग्रे विषयो गन्धसंज्ञितः  ।
येनासौ बुध्यते क्षेत्री अहङ्कारेण मोहितः  ॥ १२.३० ॥
संकल्पे च विकल्पे च दशधाक्षेषु धावति  ।
अनिवारितसन्देहमजय्यं सर्वदेहिनाम्  ॥ १२.३१ ॥
मनश्च कथितं ह्येतद्धर्माधर्मनिबन्धकम्  ।
स्वरूपधर्मं वक्ष्यामि तन्मात्राणां यथार्थतः  ॥ १२.३२ ॥
गन्धं तु गन्धतन्मात्रं नासिकाग्रेण जिघ्रति  ।
जिह्वया रसतन्मात्रं रसं गृह्णाति संस्थितम्  ॥ १२.३३ ॥
चक्षुषा रूपतन्मात्रं रूपं गृह्णात्युपागतम्  ।
गृह्णाति स्पर्शतन्मात्रं त्वचा स्पर्शमुपागतम्  ॥ १२.३४ ॥
शब्दं च शब्दतन्मात्रं गृह्णाति श्रवणेन तु  ।
सूक्ष्मस्तन्मात्रधर्मोऽयं भूतानां प्रकृतिक्रमात् ॥ १२.३५ ॥
वैकारिकस्ततश्चोर्ध्वं बुध्यते येन पुद्गलः  ।
अहं विद्वानहं भोगी त्वहं जातो महाकुले  ॥ १२.३६ ॥
अहं दाता च भोक्ता च तेजस्वी बलवानहम्  ।
अहं योद्धा च संग्रामे शत्रवश्च मया जिताः  ॥ १२.३७ ॥
धर्मशीलश्च गुणवान् श्रेयस्कर्ता ह्यहं परम्  ।
अहं पापी दुराचारो मूर्खश्चाहं दुराकृतिः  ॥ १२.३८ ॥
न दत्तं न मया भुक्तं मत्समो नास्ति दुःखितः  ।
इत्यहङ्कारचित्तानां ममत्ववशवर्तिनाम्  ॥ १२.३९ ॥
अहङ्कारो निबध्नाति संसारे दृढबन्धनैः  ।
त्रिविधस्याप्ययं धर्मोऽहङ्कारस्य प्रकीर्तितः  ॥ १२.४० ॥
बुद्धिधर्मांस्ततो वक्ष्ये धर्मादींस्तव सुव्रते  ।
धर्मो ज्ञानं च वैराग्यमैश्वर्यं च चतुष्टयम्  ॥ १२.४१ ॥
अधर्मश्च तथाज्ञानमवैराग्यमनैश्वरम्  ।
बध्नाति सप्तधा सा तु ज्ञानभावेन मोहयेत् ॥ १२.४२ ॥
बुद्धिश्चाध्यवसायं च करोति विविधेष्वपि  ।
धर्मादीनामथाष्टानां लक्षणानि शृणु प्रिये  ॥ १२.४३ ॥
उपवासो जपो मौनमक्रोधोऽस्तेयमार्जवम्  ।
सत्यं शौचं च दानं च दया क्षान्तिश्च सर्वदा  ॥ १२.४४ ॥
विद्याभ्यासश्च लज्ज च इन्द्रियाणां च निग्रहः  ।
इष्टापूर्तं तीर्थसेवा पितृणां चैव तर्पणम्  ॥ १२.४५ ॥
अभयं सर्वसत्त्वेभ्यो जीवितस्य च रक्षणम्  ।
धीगुणः प्रथमो ह्येष धर्म इत्यभिधीयते  ॥ १२.४६ ॥
धर्मकर्मनिबद्धानां संसारमनुवर्तिनाम्  ।
पुनर्मार्त्यं पुनः स्वर्ग्यं तीर्यक्त्वं च पुनः पुनः  ॥ १२.४७ ॥
धर्मभावः समाख्यातः ज्ञानभावं च मे शृणु  ।
चतुर्विंशतिकः पिण्डः करणेन्द्रियसंयुतः  ॥ १२.४८ ॥
प्राकृतः स तु विज्ञेयो धर्माधर्मप्रवर्तकः  ।
अकर्ता निर्गुणश्चाहं न मे बन्धोऽस्ति प्राकृतः  ॥ १२.४९ ॥
प्रकृत्या कारितं मन्ये वासनादेव मुच्यते  ।
साङ्ख्यज्ञानं मया प्रोक्तं प्रकृतेर्येन मुच्यते  ॥ १२.५० ॥
मुक्तं प्रकृतिबन्धात्तं पुनर्बध्नाति चेश्वरः  ।
बद्धः संसरते भूयो यावद्देवं न विन्दति  ॥ १२.५१ ॥
ईश्वरं सृष्टिकर्तारं सर्वजन्तुनिबन्धकम्  ।
वैराग्यात्सन्त्यजेत्पुत्रान् दारानिष्टान्सुसंमतान्  ॥ १२.५२ ॥
हस्त्यश्वरथयानानि सुहृद्भोगधनानि च  ।
उपवासं जपं तीर्थं पञ्चाग्निं जलशायिताम्  ॥ १२.५३ ॥
उपास्यैतानि घोराणि देहं सन्त्यजति क्षणात् ।
गिरिवृक्षजलाग्निभ्यः प्रहारोद्बन्धनाशनैः  ॥ १२.५४ ॥
वैराग्यं तु समाश्रित्य कुरुते साहसान्यपि  ।
ऐश्वर्यभावमापन्नो द्रव्यैस्तृप्तिं न गच्छति  ॥ १२.५५ ॥
न दारैर्न धनैर्भागैः परिवारैर्न वाहनैः  ।
तपो व्रतानि मन्त्रांश्च ऐश्वर्यार्थे तु साधयेत् ॥ १२.५६ ॥
युद्धं द्युतं तथा मायां चौर्यं चानृतहिंसनम्  ।
अन्यान्यपि त्वयुक्तानि विस्रम्भच्छलघातिताम्  ॥ १२.५७ ॥
ऐश्वर्यभावमापन्नः करोति च बहून्यपि  ।
प्राणिहिंसारतो नित्यं चौरिकानृतदम्भवान्  ॥ १२.५८ ॥
याचको दुःखदाता च भवेच्चाधर्मचेष्टितम्  ।
नास्तिधर्मो न चाधर्मः स्वर्गं मोक्षं च को गतः  ॥ १२.५९ ॥
अज्ञानभावमापन्नः सर्वं मिथ्येति भाषते  ।
नित्यं दुःखी परप्रेष्यो भारं यानं वहन्नपि  ॥ १२.६० ॥
कृच्छ्रजीवी च सततमवैराग्ये न खिद्यते  ।
राज्यं कृत्वा तु सामन्तः सामन्त्याद्ग्रामभुग्भवेत् ॥ १२.६१ ॥
ग्रामाद्भ्रष्टस्तदर्धेन वर्ततेऽसावनीश्वरः  ।
न शोचति न चोद्विग्नः क्रीडते पूर्वराज्यवत् ॥ १२.६२ ॥
अनैश्वर्यस्य भावोऽयमेवं ते समुदाहृतः  ।
अव्यक्तं त्रिगुणं वक्ष्ये संसारस्य प्रवर्तकम्  ॥ १२.६३ ॥
यस्माच्च जगदुत्पत्तिः प्रकृतिस्तेन चोच्यते  ।
अस्य धर्मं प्रवक्ष्यामि रजः सत्त्वतमोऽभिधम्  ॥ १२.६४ ॥
प्रकाशभावः सत्त्वं च धर्मः सत्त्वसमाश्रितः  ।
संविभागी च सततं नित्यं सत्त्वोपकारकः  ॥ १२.६५ ॥
क्षमादयासमायुक्तो ज्ञानविज्ञानपारगः  ।
प्रीतिर्दानं धृतिर्मेधा तपः शौचं दमस्तथा  ॥ १२.६६ ॥
ऋतवाक्समदृष्टिश्च दिव्यबुद्धिप्रबोधनम्  ।
यस्मिन्नेते सदा धर्मा भवन्ति पुरुषोत्तमे  ॥ १२.६७ ॥
स सात्त्विकस्तु विज्ञेयः रजोधर्मांश्च मे शृणु  ।
निस्त्रिंशश्चातिलोभी च विद्वेषी क्रोधनस्तथा  ॥ १२.६८ ॥
कामी हर्षसमाविष्टो दुःखार्तः पर्यटेत्सदा  ।
मानी दम्भसमायुक्तोऽप्यहङ्कारे व्यवस्थितः  ॥ १२.६९ ॥
नित्यं युद्धरतः शूरः राजसं गुणलक्षणम्  ।
कामक्रोधाभिभूतत्वं लोभेन च समन्वयः  ॥ १२.७० ॥
ईर्श्या दम्भो विषादश्च मद उन्माद एव च  ।
निद्रालस्य मकर्मित्वं दौर्मेध्याज्ञानिते तथा  ॥ १२.७१ ॥
अधर्मताबुद्धिमत्त्वं नास्तिक्यं छलचित्तता  ।
तमः चिह्नानि चैतानि दृश्यन्ते यत्र मानवे  ॥ १२.७२ ॥
तामसः स तु विज्ञेयः पुरुषः कलुषाशयः  ।
एतत्रिगुणमव्यक्तं त्रिगुणं सामुदाहृतम्  ॥ १२.७३ ॥
एतत्सम्यग्विदित्वा तु मुच्यते प्राकृतैर्गुणैः  ।
गुणधर्मा न चैवाहं बुद्ध्यहांकृद्गुणो नहि  ॥ १२.७४ ॥
करणेन्द्रियहीनश्च भूततन्मात्रवर्जितः  ।
अकर्ता निर्गुणश्चाहं चिन्मात्रः पुरुषः स्मृतः  ॥ १२.७५ ॥
मानसं वाचिकं चैव शारीरं कर्म यत्कृतम्  ।
प्रकृत्या कारितां मन्ये अकर्ता पुरुषः स्मृतः  ॥ १२.७६ ॥
एवं संन्यस्य कर्माणि वर्तते नच नित्यशः  ।
नाहं कर्ता न मे बन्ध एवं बुध्येत यो नरः  ॥ १२.७७ ॥
प्रकृतेः स विमुच्येत यावन्न सृजतीश्वरः  ।
साङ्ख्यज्ञानेन संमूधो मुक्तिरित्यभिमन्यते  ॥ १२.७८ ॥
न हि मुक्तिर्भवेत्तस्य कंचित्कालं विदेहता  ।
तिष्ठेत्प्रकृतिनिर्मुक्तः सृष्टिसंहारवर्जितः  ॥ १२.७९ ॥
यावत्करोत्यसौ सृष्टिमीश्वरः परमेश्वरः  ।
तावत्प्रकृतिबन्धेन संसारे क्षिप्यते पुनाः  ॥ १२.८० ॥
क्षिप्तः संसरते भूयः संसारे घोरसागरे  ।
धर्माधार्मनिबद्धस्तु साङ्ख्यज्ञानेन मोहितः  ॥ १२.८१ ॥
अहं कर्ता च भोक्ता च ईश्वरोबलवानहम्  ।
ममत्वेनैव संमूढो भ्राम्यते घटयन्त्रवत् ॥ १२.८२ ॥
साङ्ख्यज्ञानं मया प्रोक्तं शृणु ध्यानाधिदैवतम्  ।
पृथ्वीं कठिनरूपेण चतुः सागरमेखलाम्  ॥ १२.८३ ॥
सपर्वतवनाकीर्णां मृगपक्षिसमाकुलाम्  ।
सुस्थितां पीतवर्णाभामूबीजेन समन्विताम्  ॥ १२.८४ ॥
ध्यात्वा तत्सिद्धिमभ्येति विषसत्त्वान्निवारयेत् ।
अचाल्यः सर्वभूतानां यथैव वसुधा भवेत् ॥ १२.८५ ॥
जलापूरितसर्वाङ्गो जलध्यानेन पूरयेत् ।
एवमभ्यस्यमानस्तु विषसत्त्वान्विनाशयेत् ॥ १२.८६ ॥
तृष्णादाहविनिर्मुक्त ईतिभिश्च विवर्जितः  ।
जगदापूरयेत्सिद्धः पूर्वबीजसमन्वितः  ॥ १२.८७ ॥
कुर्यात्कर्मसहस्राणि स्वबीजेन तु बीजितः  ।
कृष्णरेण्वात्मको वायुर्ध्येयो बीजेन संयुतः  ॥ १२.८८ ॥
पूरयेद्वै जगद्देहान् सिद्धश्चाश्चर्यकारकः  ।
सुषिरात्मकं स्वदेहं तु जगच्च सुषिरात्मकम्  ॥ १२.८९ ॥
ध्यायेत्प्रकृतिबीजेन चित्रकर्माणि कारयेत् ।
वागिन्द्रिये तथा वह्निर्ध्यातो वाक्सिद्धिदायकः  ॥ १२.९० ॥
इन्द्रः पाणावभिध्यातः बाहुशाली त्वजेयकः  ।
पादयोर्दूरसंचारं ध्यातो विष्णुः प्रयच्छति  ॥ १२.९१ ॥
पायौ मित्रः सितो ध्यातः पायुव्याधिविनाशकः  ।
शिश्ने प्रजापतिं श्यामं ध्यायेद्युक्तेन चेतसा  ॥ १२.९२ ॥
जितेन्द्रियश्च भवति त्विच्छया रमते शतम्  ।
श्रोत्रेन्द्रिये दिशश्चित्रा ध्यायेद्वीजेन संयुताः  ॥ १२.९३ ॥
सकृदुक्तं च गृह्णाति दिग्यात्रा चैव सिद्ध्यति  ।
मारुतं कृष्णरूपेण ध्यायेत्तु त्वचि संस्थितम्  ॥ १२.९४ ॥
यः स दंष्ट्राद्यभेद्यः स्यात्न क्वचिञ्जायते व्यथा  ।
आदित्यं चक्षुषि ध्यायेज्जिह्वायां वरुणं तथा  ॥ १२.९५ ॥
नासायां पृथिवीं पीतां मनसीन्दुं तथैव च  ।
पीतकं गन्धतन्मात्रं रसतन्मात्रकं सितम्  ॥ १२.९६ ॥
रक्तं तु रूपतन्मात्रं कृष्णं तु स्पर्शसंज्ञितम्  ।
अरूपं शब्दतन्मात्रं ध्यातव्यं बिन्दुरूपि च  ॥ १२.९७ ॥
विषयेष्वीप्सितां सिद्धिं जानाति च विचिन्तितम्  ।
वैकारिके तथा रुद्रो ध्यातव्यः सिद्धिमिच्छता  ॥ १२.९८ ॥
ध्यानात्सिद्धिमवाप्नोति मुक्ताहङ्कारबन्धनाम्  ।
ब्रह्माणं बुद्धिसंस्थं तु ध्यायेद्युक्तेन चेतसा  ॥ १२.९९ ॥
स्मरन्वै पूर्वबीजेन ज्ञानौघः संप्रवर्तते  ।
दिव्या च जायते बुद्धिः संशयोच्छित्तिकारिका  ॥ १२.१०० ॥
भूतं भव्यं भविष्यच्च प्रत्यक्षं संप्रजायते  ।
प्रकृतिः कृष्णवर्णा तु रक्तशुक्ला विराजते  ॥ १२.१०१ ॥
रक्तं च हृदयं तस्याः बहुपादभुजानना  ।
ध्यातव्या तत्त्वबीजेन यदीच्छेत्सिद्धिमात्मनः  ॥ १२.१०२ ॥
सिद्धश्चैव स्वतन्त्रश्च दिव्यदृष्टिश्च जायेते  ।
षण्मासाभ्यासयोगेन दिव्या दृष्टिः प्रवर्तते  ॥ १२.१०३ ॥
त्रैलोक्ये यत्प्रवर्तेत प्रत्यक्षं तस्य जायते  ।
एष ते प्राकृतो योग उक्तः मोक्षकरः परः  ॥ १२.१०४ ॥
अतः परं तु पुरुषः पद्ममध्ये व्यवस्थितः  ।
चित्स्वरूपश्च सर्वेषु देहमापूर्य संस्थितः  ॥ १२.१०५ ॥
स जीव इति विख्यातो येन जीवति तत्पुरम्  ।
निर्गतेन मृता येन अचेताः शीर्यते तनुः  ॥ १२.१०६ ॥
बध्यते मुच्यतेऽसौ वै सुखदुःखानि वेत्ति च  ।
न तस्य रूपं वर्णो वा प्रमाणं दृश्यते क्वचित् ॥ १२.१०७ ॥
न शक्यः कथितुं वापि सूक्ष्मश्चानन्तविग्रहः  ।
वालाग्रशतभागस्य शतधा कल्पितस्य तु  ॥ १२.१०८ ॥
तस्य सूक्ष्मतरो जीवः स चानन्त्याय कल्पते  ।
आदित्यवर्णं रुक्माभमब्बिन्दुमिव पुष्करे  ॥ १२.१०९ ॥
पश्यन्ति तारकमिव योगिनो दिव्यचक्षुषा  ।
रागविद्याकलोपेतः कालबद्धो हि रूपवान्  ॥ १२.११० ॥
श्यामवर्णेन विज्ञेया स्थिता जीवस्य देवता  ।
दक्षिणेन सिताङ्गी तु वामेनासितरूपिणी  ॥ १२.१११ ॥
तद्वर्णानि च वक्त्राणि मण्डलानि विशेषतः  ।
कर्मबन्धेन बध्नाति सुखदुःखं प्रयच्छति  ॥ १२.११२ ॥
नियतिं च विजानीयादनिवार्यां सुरासुरैः  ।
पूर्वबीजसहध्याना द्विरूपेण समन्विता  ॥ १२.११३ ॥
ध्यानात्सिद्धिमवाप्नोति नियतेश्च विमुच्यते  ।
त्रिनेत्रं च चतुर्वक्त्रं कृष्णवर्णं चतुर्भुजम्  ॥ १२.११४ ॥
संहरन्तं दुराधर्षमनन्तं कालमीश्वरम्  ।
स्वबीजध्यानरूपज्ञः कालेन नहि कल्यते  ॥ १२.११५ ॥
चक्रवत्परिवर्तन्ते कालध्यानविवर्जिताः  ।
एवं कालं सदा ध्यायेत्ध्येयसिद्धिश्च जायते  ॥ १२.११६ ॥
रागं तु रक्तवर्णं वै विद्यां श्यामां सुलोचनाम्  ।
सितवर्णां कलां ध्यायेच्चेतन्योन्मीलिनीं तु ताम्  ॥ १२.११७ ॥
कृष्णवर्णा च रक्ताक्षी दीर्घदन्ता सुलोचना  ।
कचोर्ध्वपिङ्गकेशी च स्थूलकाया महोदरी  ॥ १२.११८ ॥
या पातयति भूतानि ब्रह्माद्यानि पुनः पुनः  ।
निर्वैरपरिपन्थित्वान्माया ग्रन्थिर्दुरुत्तरा  ॥ १२.११९ ॥
साङ्ख्यवेदपुराणज्ञा अन्यशास्त्रविदश्च ये  ।
न तां लङ्घयितुं शक्ता ये चान्ये मोक्षवादिनः  ॥ १२.१२० ॥
क्लिश्यन्ति मायया भ्रान्ता अमोक्षे मोक्षलिप्सया  ।
स्वबीजध्यानयोगेन पूर्वध्यानस्वरूपतः  ॥ १२.१२१ ॥
दीक्षासिना च तां छित्त्वा विशन्ति शिवमव्ययम्  ।
चतुर्वर्णा भवेद्विद्या सा वर्णव्यापिनी स्मृता  ॥ १२.१२२ ॥
सितरक्तपीतकृष्णा ध्यातव्या सुषिरात्मिका  ।
आकाशवायुमारूढा रूपयौवनशालिनी  ॥ १२.१२३ ॥
स्वबीजेन तु सा ध्येया तत्सिद्धिश्चैव जायते  ।
दिव्या सिद्धिरमोघा तु सिद्धविद्यश्च जायते  ॥ १२.१२४ ॥
वेद लोकांस्ततः सर्वान् कामरूपी स गच्छति  ।
कुङ्कुमाभं च नारेशं त्रिनेत्रं तु जटाधरम्  ॥ १२.१२५ ॥
पूर्वाननमभिध्यायेत्वायुभक्षस्य यत्फलम्  ।
तत्पुण्यफलमाप्नोति अश्वमेधायुतस्य च  ॥ १२.१२६ ॥
जगच्च वशमायाति क्रमते सिद्धिमेति च  ।
षड्भिर्मासैरसन्देहः दक्षिणं च तथैव हि  ॥ १२.१२७ ॥
नीलाम्बुदप्रतीकाशं पिङ्गभ्रूश्मश्रुलोचनम्  ।
भ्रुकुटीकरालवक्त्रं च कपालाहि विभूषितम्  ॥ १२.१२८ ॥
बहुरूपजटाधारं दक्षिणं तस्य चिन्तयेत् ।
सुखदुःखविनाशाय ईतिज्वरविनाशनम्  ॥ १२.१२९ ॥
विषग्रहादि सर्वं तु ध्यानान्नाशयते क्षणात् ।
अग्निवज्ज्वलते योगी जरामृत्युविवर्जितः  ॥ १२.१३० ॥
क्रमते सर्वलोकान्वै सिद्धश्च समतां व्रजेत् ।
सितं त्रिनयनं देवि साक्षासूत्रकमण्डलु  ॥ १२.१३१ ॥
पश्चिमं वदनं ध्यायेद्दिव्यसिद्धिप्रदायकम्  ।
हत्वा प्राणिसहस्राणि परदारशतानि च  ॥ १२.१३२ ॥
अलेपको विशुद्धात्मा सिद्धिं प्राप्य शिवो भवेत् ।
त्रिनेत्रमुत्तरं वक्त्रं रक्तोत्पलसमद्युति  ॥ १२.१३३ ॥
ध्यानात्तस्य जगत्सर्वं वशमेति न संशयः  ।
तपते वर्षते चैव सृजते संहरत्यपि  ॥ १२.१३४ ॥
ईप्सितां लभते सिद्धिं योऽब्दमेकं तु चिन्तयेत् ।
सितमूर्ध्वं सदा ध्यायेच्छूलहस्तं जटाधरम्  ॥ १२.१३५ ॥
व्याघ्रचर्मपारीधानं साक्षासूत्रकमण्डलु  ।
वीणाडमरुहस्तं च नागयज्ञोपवीतकम्  ॥ १२.१३६ ॥
चन्द्रमूर्धोर्ध्वलिङ्गं च ध्यायेन्नित्यं महेश्वरम्  ।
अनेनैव तु देहेन सर्वज्ञः कामरूपवान्  ॥ १२.१३७ ॥
घण्टानादस्य वा ध्यानात्सिद्धिः षाण्मासिकी भवेत् ।
ईप्सिता मर्त्यलोके तु सिद्धिस्तस्य प्रजायते  ॥ १२.१३८ ॥
लिङ्गध्यानं तु यः कुर्यात्पूर्वबीजेन संयुतम्  ।
मासेनैकेन पश्येत्स सूक्ष्मं लिङ्गं तनूपरि  ॥ १२.१३९ ॥
शुद्धस्फटिकसङ्काशं तद्दृष्ट्वा तु विमुच्यते  ।
सिद्धिस्तु मानुषे लोके षण्मासेन प्रजायते  ॥ १२.१४० ॥
त्रैलोक्यदर्शने बुद्धिः प्रत्यक्षा तस्य जायते  ।
आक्रामेत्सर्वलोकांश्च ईश्वरेण समो भवेत् ॥ १२.१४१ ॥
सोमार्कौ चक्षुषी स्यातां चक्रे वै धी रथस्य तु  ।
तन्मात्राणि हयास्तस्य मनः सारथि चोदितः  ॥ १२.१४२ ॥
अहंकारो भवेद्योद्धा गुणश्चास्य महाधनुः  ।
इन्द्रियाणि शरास्तस्य मृगो धर्मः प्रकीर्तितः  ॥ १२.१४३ ॥
एवं स क्रीडते योगी परमात्मनि हृत्स्थिते  ।
पुण्यपापैर्वर्तमान इच्छया परमेश्वरि  ॥ १२.१४४ ॥
नाहं कर्ता न मे बन्धः सर्वमीश्वरकारणम्  ।
मत्वा चेश्वरविज्ञानं सर्वकर्मणि सन्त्यजेत् ॥ १२.१४५ ॥
धर्माधर्मस्य कर्तृत्वे प्रेरको हृदि संस्थितः  ।
तमहं शरणं प्राप्तो न मे बन्धोऽस्ति कऋतृता  ॥ १२.१४६ ॥
सदाशिवोऽष्टभेदेन पूर्वबीजसमन्वितः  ।
ध्येयः पूर्वोक्तरूपेण तत्सिद्धिफलमिच्छता  ॥ १२.१४७ ॥
नादं वै व्यापकं ध्यायेदहोरात्रायनेषु च  ।
दक्षिणोत्तरसंक्रान्त्या विषुवज्ज्ञस्य मोक्षदः  ॥ १२.१४८ ॥
वंशध्वनिसमप्रख्यः शान्तनादस्तु स स्मृतः  ।
सदाशिवः स विज्ञेयः ध्यानात्सिद्धिफलं शृणु  ॥ १२.१४९ ॥
मासमात्रेण तेजस्वी वागीशस्तु द्वितीयके  ।
तृतीये पश्यते सिद्धान् दिव्यदृष्टिश्चतुर्थके  ॥ १२.१५० ॥
सिद्धिस्तु मानुषे लोके वत्सरार्धे न संशयः  ।
दिव्यासिद्धिस्तथाब्देन सायुज्यं तु द्वितीयके  ॥ १२.१५१ ॥
षण्मुखीकरणं कृत्वा ध्यायेद्देवं सदाशिवम्  ।
अङ्गुष्ठाभ्यां श्रुती नेत्रे तर्जनीमध्यमाक्रमात् ॥ १२.१५२ ॥
शेषाभ्यां वृणुयाद्घ्राणे षण्मुखे किल बद्धधीः  ।
दशधा वर्णरूपेण दृश्यते च सदाशिवः  ॥ १२.१५३ ॥
सितं रक्तं च पीतं च कृष्णं हरितपिङ्गलम्  ।
नीलं चित्रकवर्णं तु स्फटिकाभं मनोरमम्  ॥ १२.१५४ ॥
दृष्ट्वा सर्वाणि रूपाणि त्यजेत्तनि विचक्षणः  ।
एकमेव तु गृह्णीयादन्ये तु गुणरूपकाः  ॥ १२.१५५ ॥
चन्द्रमण्डलसङ्काशं विद्युत्पुञ्जनिभेक्षणम्  ।
तारकाचलिताकारं बिन्दुमेवं विलक्षयेत् ॥ १२.१५६ ॥
निवृत्तिश्च प्रतिष्ठा च विद्या शान्तिस्तथैव च  ।
आभिः कलाभिः संयुक्तो ध्यातव्यो बिन्दुरीश्वरः  ॥ १२.१५७ ॥
बिन्दुध्यानं समाख्यातं शक्तिलक्षं निबोध मे  ।
खं वीक्ष्य मीलिताक्षो यदुद्यद्भास्करसन्निभम्  ॥ १२.१५८ ॥
ईक्षते च महत्तेजः शक्तिः प्रभ्वीति सा स्मृता  ।
पीता रक्ता तथा कृष्णा स्फटिकाभा मनोरमा  ॥ १२.१५९ ॥
द्रष्टव्या पारमा शक्तिः तां दृष्ट्वा शिवतां व्रजेत् ।
व्यापिनीं च ततश्चोर्ध्वे पञ्चरूपां विचिन्तयेत् ॥ १२.१६० ॥
कारणैः स्वैः समोपेतां ध्यात्वा स्वच्छन्दतां व्रजेत् ।
समनामुन्मनां चोक्तां ध्यायेद्युक्तेन चेतसा  ॥ १२.१६१ ॥
ध्यानात्सिद्धिमवाप्नोति व्यापकः प्रभुरख्ययः  ।
ततश्चोर्ध्वे शिवः शान्तः पूर्वं वै कथितो मया  ॥ १२.१६२ ॥
चक्षुषा यश्च दृश्येत वाचो वा यश्च गोचरः  ।
मनश्चिन्तयते यानि बुद्धिर्यानि व्यवस्यति  ॥ १२.१६३ ॥
अहंकृतानि यान्येव यच्च वेद्यतया स्थितम्  ।
यश्च नास्ति स तत्रैव त्वन्वेष्टव्यः प्रयत्नतः  ॥ १२.१६४ ॥
यत्र तत्र स्थितो देशे यत्र तत्राश्रमे रतः  ।
सुखासीनः संयतात्मा एकचित्तः समाहितः  ॥ १२.१६५ ॥
स्वच्छन्दं समनुस्मृत्य अभावं भावयेत्सदा  ।
भावनात्तस्य तत्त्वस्य तत्समश्चैव जायते  ॥ १२.१६६ ॥
ये धर्मास्तस्य चाख्याताः पूर्वं ते वरवर्णिनि  ।
तैस्तु धर्मैः समायुक्ति योगी वै भवति प्रिये  ॥ १२.१६७ ॥
स्वरूपरूपकध्यानं तत्त्वानां कथितं मया  ।
एवं ज्ञात्वा च ध्यात्वा च सिद्ध्यते मुच्यतेऽपि च  ॥ १२.१६८ ॥

इति स्वच्छन्दतन्त्रे द्वादशः पटलः



श्रीदेव्युवाच
सारं यदस्य तन्त्रस्य यागं तु परमेश्वर  ।
तमाख्याहि समासेन साधकानां हिताय वै  ॥ १३.१ ॥
श्रीभैरव उवाच
मूलबीजाक्षरं मन्त्रनायकं परमीश्वरम्  ।
प्रणवासनमारूढमङ्गवक्त्रैः समन्वितम्  ॥ १३.२ ॥
पूर्वोक्तद्रव्यसंघातैः पूजयेत्परमेश्वरम्  ।
स एव होमविन्यासः दीक्षा सैव प्रकीर्तितः  ॥ १३.३ ॥
दशलक्षं जपेद्यस्तु एकचित्तः समाहितः  ।
समुद्रगसरित्तीरे सहायैः परिवर्जितः  ॥ १३.४ ॥
होमयेन्नरमांसस्य लक्षमेकं सगुग्गुलम्  ।
जितेन्द्रियैकचित्तस्तु ब्रह्मचर्ये व्यवस्थितः  ॥ १३.५ ॥
असाध्यं साधयेद्देवि नात्र कार्या विचारणा  ।
यानि कानीह कर्माणि चतुष्पीठस्थितानि च  ॥ १३.६ ॥
अधमान्यथ मध्यानि ह्युत्तमानि वरानने  ।
तानि सिद्ध्यन्ति देवेशि भैरवस्य वचो यथा  ॥ १३.७ ॥
अथातः सम्प्रवक्ष्यामि कारिकाकोशमुत्तमम्  ।
यं ज्ञात्वा देवदेवेशि विचरन्तीह साधकाः  ॥ १३.८ ॥
अभिमुखखड्गनि पातितशूरशिरः शोषितं समादाय  ।*
रक्तालक्तकलिखितं साध्यतनौ मन्त्रयुक्तमभिधानम्  ॥ १३.९ ॥*
प्रेतानले सुतप्तं विधाय निशि यत्कृते शतं जपति  ।*
असुरेन्द्रचक्रवर्तिनमसुरेन्द्रगुरुं वा तमानयत्यनिलवेगात् ॥ १३.१० ॥*
प्रेतालक्तकलिखितं नरशिरसि प्रेतवह्निसन्तप्तम्  ।*
यमलोकादप्यचिरादानयति बलेन पूर्ववत्साध्यम्  ॥ १३.११ ॥*
मृतनार्या वामपदादुद्बद्धायास्तु पांसुलीं समादाय  ।*
रुधिरालक्तकरोचनया साध्यतनुं मन्त्रसंयुक्ताम्  ॥ १३.१२ ॥*
खदिरानले सुतप्तां रात्र्यर्धे सम्मुखो जपशतेन  ।*
आनयति शचीमहल्यामथवा दिवसस्य शतभागात् ॥ १३.१३ ॥*
उद्बद्धस्त्रीतनुवामाङ्घ्रेः पांसुलीं समादाय  ।*
प्रेतालक्तकनिजरुधिररोचनाभिर्विलिख्य साध्यतनुम्  ॥ १३.१४ ॥*
प्रेतानले सुतप्तां शताभिजप्तां स्वनाममन्त्रयुताम्  ।*
कृत्वा यक्षसुरासुरपन्नगनारीः समानयत्याशु  ॥ १३.१५ ॥*
निजवामकरेऽलक्तकरोचनया साध्यनाम परिलिखितम्  ।*
मन्त्रविदर्भितमेतज्जपशतयुक्तं सुतापितं रात्रौ  ॥ १३.१६ ॥*
खदिरानले विधूमेऽसुरगुरुमप्यानयत्यनिलवेगात् ।*
साध्यमभिधानलिखितं भूमितले गैरिकेण रक्तेन  ॥ १३.१७ ॥*
गन्धोद्वर्तितवामहस्तेन तु तत्त्वबीजयुक्तेन  ।*
आक्रम्य भूमिलिखितं साध्याभिमुखोऽर्धरात्रकाले तु  ॥ १३.१८ ॥*
क्षितिपतिमपि सामात्यं चानयति निमेषशतभागात् ।*
नृकपालमध्यलिखितं रोचनया रक्तमिश्रया साध्यम्  ॥ १३.१९ ॥*
नाम च तस्य ललाटे मन्त्रेण विदर्भितं समालिख्य  ।*
गन्धोदकेन लिप्तं नृकपालं वै द्वितीयमादाय  ॥ १३.२० ॥*
कृत्वा कपालसम्पुटमथ मृतसूत्रेण वेष्टयेत्सम्यक् ।*
खदिराङ्गारसुतप्तं सिक्थकलिप्तं तु तत्पुनः कृत्वा  ॥ १३.२१ ॥*
यावत्सिक्थकमेतत्कपाललग्नं विलीयते तावत् ।*
सुरपतिमप्याकर्षति जपशतयोगान्निमेषमात्रेण  ॥ १३.२२ ॥*
भित्तौ गैरिकलिखितं मन्त्रार्णविदर्भितं तदभिधानम्  ।*
साध्याभिमुखो रात्रौ वामकराक्रान्तमथ जपन् क्रुद्धः  ॥ १३.२३ ॥*
क्रोङ्काराङ्कुशयोगादानयति सुरासुरान् क्षिप्रम्  ।*
रणशस्त्रघातपतितं नरपिशितं त्रिमधुसंयुतं जुहुयात् ॥ १३.२४ ॥*
विपरीतचक्रमुद्रां बद्ध्वा साध्यं तु निक्षिपेन्मध्ये  ।*
सम्पीडितकरसम्पुटविह्वलवक्त्रं करान्तरे ध्यात्वा  ॥ १३.२५ ॥*
आनयति महापुरुषं क्षितिपतिमपि दिवसशतभागात् ।*
शितशस्त्रपातरहितध्वजनरशीर्षं प्रगृह्य लक्षमयुतम्  ॥ १३.२६ ॥*
तत्र त्रिरूपगदितं धाम लिखित्वाभिपूजयेद्यस्तु  ।*
तस्य हरिपवनकमलजधनदयमेन्द्राः ससिद्धगन्धर्वाः  ॥ १३.२७ ॥*
विविधवरसिद्धिजातं विदधति विचित्रास्तथापराः सिद्धीः  ।*
व्यक्ताव्यक्तं तथा व्यक्तमव्यक्तं तु त्रिरूपकम्  ॥ १३.२८ ॥*
धामचाराधयेत्सम्यक्तत्र यस्तु विचक्षणः  ।
जायते त्रिविधा सिद्धिर्गिरिराजतनूद्भवे  ॥ १३.२९ ॥
सुनिश्चितमतेः सम्यग्गिरिराजस्य तस्य वै  ।
रक्तचन्दनधूलिं तु राजिकां लवणं तथा  ॥ १३.३० ॥
पादधूलिं तु साध्यस्य एकीकृत्य तु पेषयेत् ।
जपन् स्वच्छन्ददेवं तु निर्मथ्नंश्च करद्वयम्  ॥ १३.३१ ॥
चिताग्नौ जुहुयाच्चूर्णं चाण्डालाग्नावथापि वा  ।
साध्यस्याभिमुखो भूत्वा प्रयोगमिममाचरेत् ॥ १३.३२ ॥
शतमेकं जपेद्यावत्तावदाकर्षयेन्नृपम्  ।
वशमायाति भूनाथ आत्मना च धनेन च  ॥ १३.३३ ॥
सिद्ध एष प्रयोगस्तु नान्यथा ते वदाम्यहम्  ।
तामेव धूलिं संगृह्य लोहचूर्णविमिश्रिताम्  ॥ १३.३४ ॥
श्मशानचीरके बद्ध्वा सप्तजप्तां चतुष्पथे  ।
निखन्याष्टाङ्गुलं भूमौ रिपुनामसमन्विताम्  ॥ १३.३५ ॥
निक्षिपेद्यस्य नाम्ना तां स क्षणात्स्तम्भितो भवेत् ।
तामेव धूलिं संगृह्य पञ्चकोन्मत्तसंयुताम्  ॥ १३.३६ ॥
बद्ध्वा तां प्रेतवस्त्रेण रिपुनामसमन्विताम्  ।
शतजप्तां तु तां कृत्वा श्मशाने निखनेद्द्रुतम्  ॥ १३.३७ ॥
भवत्युन्मत्तकः साध्य उद्धृतायां तु मुच्यते  ।
उद्धृतं वस्त्रमादाय क्षीरेण परिशोधयेत् ॥ १३.३८ ॥
प्रत्यानयनमेतद्धि सिद्धमेव न संशयः  ।
अथ रक्ताश्वमारस्य कुसुमानि समाहरेत् ॥ १३.३९ ॥
शतमष्टोत्तरं तेषां शतजप्तं तु कारयेत् ।
सकृज्जप्तेन पुष्पेण लिङ्गमूर्धनि ताडयेत् ॥ १३.४० ॥
एवं दिने दिने कुर्याद्दशाहं सुसमाहितः  ।
ततस्त्वेकादशैतानि संगृह्य कुसुमानि तु  ॥ १३.४१ ॥
महानदीं ततो गत्वा तत्रैकैकं प्रवाहयेत् ।
आनुपूर्व्येण सर्वाणि सकृज्जप्त्वा तु मन्त्रवित् ॥ १३.४२ ॥
यत्तेषां पश्चिमं पुष्पं प्रतिस्रोतः प्रयाति हि  ।
तद्गृहीत्वाम्बुसम्मिश्रं दन्तैरस्पृष्टमापिबेत् ॥ १३.४३ ॥
ततोऽश्वमारकुसुमं रक्तं वै शतमन्त्रितम्  ।
तर्जन्यग्रे तु तत्कृत्वा अङ्गुष्ठेनाक्रमेद्बुधः  ॥ १३.४४ ॥
भ्रामयेत्सव्यतः पुष्पं यस्य नाम्ना तु मन्त्रवित् ।
स्वच्छन्दं जपमानस्तु तमाकर्षयते द्रुतम्  ।
अपसव्यं भ्रामयित्वा पुनस्तस्य विसर्जनम्  ॥ १३.४५ ॥


इति स्वच्छन्दतन्त्रे त्रयोदशः पटलः


श्रीभैरव उवाच
मुद्राणं लक्षणं वक्ष्ये अस्मिंस्तन्त्रे यथास्थितम्  ।
उत्तानमञ्जलिं कृत्वा कपालं परिकीर्तितम्  ॥ १४.१ ॥
तिर्यक्कृत्वा करं वामं कनिष्ठाद्यङ्गुलित्रयम्  ।
अङ्गुष्ठेनाक्रमेद्देवि ऋज्वीं कृत्वा प्रदेशिनीम्  ॥ १४.२ ॥
पराङ्मुखं करं कृत्वा स्कन्धदेशे निवेशयेत् ।
खट्वाङ्गं कीर्तितं ह्येतत्खड्गमुद्रां निबोध मे  ॥ १४.३ ॥
अङ्गुष्ठेनाक्रमेद्देवि सकनिष्ठामनामिकाम्  ।
मध्यमां तर्जनीं चोर्ध्वं खड्गमुद्रा प्रकीर्तिता  ॥ १४.४ ॥
मुष्टिं बद्ध्वा कनिष्ठां च प्रसार्येत वरानने  ।
आत्मनः सम्मुखं कृत्वा स्फरस्ते कथितो मया  ॥ १४.५ ॥
मुष्टिं बद्ध्वा तु देवेशि तर्जन्यूर्ध्वं तु कुञ्चयेत् ।
अङ्कुशः कथितो ह्येष पाशमुद्रां निबोध मे  ॥ १४.६ ॥
तर्जनीं वर्तुलां कृत्वा मूलेऽङ्गुष्ठस्य योजयेत् ।
पाशस्तु कथितो ह्येष दुष्टजालनिबन्धकः  ॥ १४.७ ॥
मुष्टिं बद्ध्वा वरारोहे सम्प्रसार्य प्रदेशिनीम्  ।
नाराचस्तु समाख्यातः समासात्तव भैरवि  ॥ १४.८ ॥
मुष्टिं बद्ध्वा प्रसार्येत तर्जन्यङ्गुष्ठकं प्रिये  ।
अग्रे निकुञ्चयेत्किञ्चित्पिनाकं परिकीर्तितम्  ॥ १४.९ ॥
अग्रप्रसारितो हस्तः श्लिष्टशाखो वरानने  ।
पराङ्मुखं तु तं कृत्वा त्वभयः परिकीर्तितः  ॥ १४.१० ॥
वामं भुजं प्रसार्यैव जानूपरि निवेशयेत् ।
प्रसृतं दर्शयेद्देवि वरः सर्वार्थसाधकः  ॥ १४.११ ॥
घण्टाकारं करं वामं कृत्वा चैव त्वधोमुखम्  ।
दक्षहस्तस्य तर्जन्या घृषेद्घण्टा प्रकीर्तिता  ॥ १४.१२ ॥
कनिष्ठिकां समाक्रामेदङ्गुष्ठेन समाहितः  ।
प्रसार्य चाङ्गुलीस्तिस्रस्त्रिशूलं परिकीर्तितम्  ॥ १४.१३ ॥
दण्डो वै मुष्टिबन्धेन वज्रमुद्रं निबोध मे  ।
वामहस्तमधः कृत्वा उत्तानं तु समाहितः  ॥ १४.१४ ॥
दक्षं चाधोमुखं कृत्वा त्वङ्गुष्ठं च कनिष्ठिकाम्  ।
उभयोरपि सङ्घृष्य वज्रमुद्रां प्रदर्शयेत् ॥ १४.१५ ॥
डमरुं मुष्टिबन्धेन दक्षहस्तस्य सुव्रते  ।
सुषिरेण समायुक्तं दर्शयेत्तु वरानने  ॥ १४.१६ ॥
मुद्गरं तु प्रवक्ष्यामि हस्तौ द्वौ सम्प्रसारयेत् ।
मुद्गरः कथितो ह्येष वल्लकीं च निबोध मे  ॥ १४.१७ ॥
हस्तौ प्रसारयेद्देवि उत्तानौ तु समाहितः  ।
अनामे कुञ्चयित्वा तु वीणामुद्रा प्रकीर्तिता  ॥ १४.१८ ॥
प्रसारयेदङ्गुलीस्तु कनिष्ठानाममध्यमाः  ।
अङ्गुष्ठेनाक्रमेदाद्यां परशुः समुदाहृताः  ॥ १४.१९ ॥
एता मुद्रा महादेवि भैरवस्य प्रदर्शयेत् ।
आवाहने निरोधे च तथा चैव विसर्जने  ॥ १४.२० ॥
कपालं चैव खट्वाङ्गमनुक्तेषु प्रदर्शयेत् ।
कपालं धवलं ज्ञेयं खट्वाङ्गं च तथैव हि  ॥ १४.२१ ॥
त्रिशूलं चैव नाराचं खड्गो नीलोत्पलप्रभः  ।
स्फरं रक्तं पिनाकं च कृष्णं सम्परिकीर्तितम्  ॥ १४.२२ ॥
घण्टा हेमप्रभा ज्ञेयाङ्कुशो मरकतप्रभः  ।
पाशो भिन्नाञ्जननिभः स्फटिकाभोऽभयः स्मृतः  ॥ १४.२३ ॥
वरश्चित्तप्रसादेन ध्यातव्यो वरवर्णिनि  ।
डमरुं हेमसङ्काशं वीणां चैतत्समप्रभाम्  ॥ १४.२४ ॥
दण्डं रक्तं विजानीयाद्वज्रं पीतं विचिन्तयेत् ।
राजावर्तनिभो देवि मुद्गरः परशुस्तथा  ॥ १४.२५ ॥
मुद्रापीठं समाख्यातं चतुर्वर्गफलोदयम्  ।
प्रणवासनमारूढा ओंकाराद्या वरानने  ॥ १४.२६ ॥
स्वनामकृतविन्यासा नमस्कारावसानिकाः  ।
साधयन्ति महादेवि फलानि विविधानि तु  ॥ १४.२७ ॥
निर्विघ्नकरणं ख्यातं मुद्राणां लक्षणं प्रिये  ।
वेदितव्यं प्रयत्नेन साधितव्यं महात्मना  ॥ १४.२८ ॥

इति स्वच्छन्दतन्त्रे चतुर्दशः पटलः


श्रीभैरव उवाच
जपध्यानादियुक्तस्य चर्याव्रतधरस्य च  ।
छुम्मकाः सम्प्रवक्ष्यामि साधकस्य वरानने  ॥ १५.१ ॥
भैरवस्तु स्मृतो धाम सर्वदस्तु गुरुः स्मृतः  ।
साधकस्तु गिरिर्ज्ञेयः पुत्रको विमलः स्मृतः  ॥ १५.२ ॥
समयी कान्तदेहस्तु भगिन्यो बलदर्पिताः  ।
मद्यं तु हर्षणं ज्ञेयं मुदिता तु सुरा स्मृता  ॥ १५.३ ॥
मत्य्सा जलचरा ज्ञेया मांसं च बलवर्धनम्  ।
जातं प्ररूढमित्याहुर्मृतं चैव पराङ्मुखम्  ॥ १५.४ ॥
रक्तं त्वमृतमित्याहुः पद्मनालोऽन्त्रसञ्चयः  ।
शुक्रं चन्द्रः समाख्यातः स्नायुः सूत्रं प्रकीर्तितम्  ॥ १५.५ ॥
श्मशानं डामरं ज्ञेयं राक्षसस्तु भयङ्करः  ।
पिशाचो रोमजननः रुहा ज्ञेया रजस्वला  ॥ १५.६ ॥
रात्रिं वै च्छादिकां विद्धि प्रकाशश्च दिनं भवेत् ।
नयने चञ्चले ज्ञेये जिह्वां संग्राहिकां विदुः  ॥ १५.७ ॥
करौ धनकरौ ज्ञेयौ पादौ सहचरौ विदुः  ।
लिङ्गं सन्तोषजननं भगः प्रीतिविवर्धनः  ॥ १५.८ ॥
शस्त्रं विभागजननं कर्तरी कार्यसाधिका  ।
दूती संवाहिका ज्ञेया धूपो ह्लादन उच्यते  ॥ १५.९ ॥
गन्धः सन्तोषजननो राजानो धारकाः स्मृताः  ।
पशुर्विबोधको ज्ञेयश्चरुकः सार्वकामिकः  ॥ १५.१० ॥
अन्नं साधनमित्युक्तं वसा मण्डमिहोच्यते  ।
दिशां मुखं तु श्रवणं त्वक्च संवेदनी स्मृता  ॥ १५.११ ॥
घ्राणं सुस्थितमित्युक्तं मुखं तु प्रविचारकम्  ।
पशु प्रचारो विज्ञेयः माता धात्रीति कथ्यते  ॥ १५.१२ ॥
पितरं सृष्टिकर्तारं भ्रातरं पालकं विदुः  ।
भगिनी शुभकरी ज्ञेया सखी सर्वार्थसाधिका  ॥ १५.१३ ॥
मित्रं गुणानां जननं गुणनाशं रिपुं विदुः  ।
छित्स्फिजौ कीर्तितो देवि दृष्टिश्चक्षुः प्रकीर्तितम्  ॥ १५.१४ ॥
दशनाः खण्डका ज्ञेया आधार उदरं स्मृतम्  ।
हृदयं गुह्यमित्युक्तं कठिनं त्वस्थि विद्धि हि  ॥ १५.१५ ॥
मेदो वसां विजानीयात्मज्जा पुष्टिकरः स्मृतः  ।
विष्ठां विदूषिकां विद्धि मूत्रं स्नाव इहोच्यते  ॥ १५.१६ ॥
कालेयकं तु कुसुमं धूमं धृतिकरं विदुः  ।
मेलकं चैव सङ्घातः पुत्रः सोद्द्योतकः स्मृतः  ॥ १५.१७ ॥
दुहिता ह्लादिका ज्ञेया क्षुब्धं वै चलितं विदुः  ।
दूषको जार इत्युक्तः पीतं वन्दितमेव च  ॥ १५.१८ ॥
भक्षितं प्राप्तमित्याहुश्छर्दितं विकृतीकृतम्  ।
दूषितं कर्षितं ज्ञेयं सम्मतं समयं विदुः  ॥ १५.१९ ॥
महल्लो रक्षको ज्ञेयश्छगलस्तु कनिष्ठकः  ।
विनयो देहकर्म स्यात्साधनं तु जपः स्मृतः  ॥ १५.२० ॥
होमितं सिद्धिजननं विभागो रोचकः स्मृतः  ।
कदम्बं वृन्दमित्याहुर्विरलोऽश्लिष्ट उच्यते  ॥ १५.२१ ॥
विमलः शिष्य इत्युक्त इच्छा चाज्ञा प्रकीर्तिता  ।
देवतादर्शनं यत्तत्लब्धं शस्त्रहतं विदुः  ॥ १५.२२ ॥
निशाचरो  बिडालः स्यात्नखिनश्च विदारकाः  ।
आनीतं सारितं ज्ञेयं रक्षितं पिहितं तथा  ॥ १५.२३ ॥
शिखां संस्पृशते या तु सा तु शक्तिं विनिर्दिशेत् ।
शिरः प्रदर्शयेद्या तु सा च बिन्दुं विनिर्दिशेत् ॥ १५.२४ ॥
ललाटं दर्शयेद्या तु ईश्वरं सा विनिर्दिशेत् ।
तालुकं दर्शयेद्या तु तया रुद्रः प्रकीर्तितः  ॥ १५.२५ ॥
जिह्वां प्रदर्शयेद्या तु विद्यां साथ विनिर्दिशेत् ।
सप्त कोटयस्तु मन्त्राणां तस्या ज्ञेयास्तु सुव्रते  ॥ १५.२६ ॥
घण्टिकां दर्शयेद्या तु तस्यानन्तः प्रदर्शितः  ।
कण्ठं तु संस्पृशेया सा कालतत्त्वं विनिर्दिशेत् ॥ १५.२७ ॥
हृत्पद्मं दर्शयेद्या तु पुरुषं सा विनिर्दिशेत् ।
नाभिं प्रदर्शयेद्या तु प्रकृतिं सा विनिर्दिशेत् ॥ १५.२८ ॥
तस्याधस्ताद्बुद्धितत्त्वं यदि स्याद्दर्शनं प्रिये  ।
यदा गुह्यं स्पृशेद्देवि अहंकारोऽधिदैवतम्  ॥ १५.२९ ॥
कटिं सन्दर्शयेद्या तु व्योम तत्राधिधैवतम्  ।
ऊरुकौ दर्शयेद्देवि पवनं सा विनिर्दिशेत् ॥ १५.३० ॥
जानुनी दर्शयेद्या तु तया तेजः प्रकीर्तितम्  ।
जङ्घे प्रदर्शयेद्या तु वरुणं सा विनिर्दिशेत् ॥ १५.३१ ॥
शरीरं दर्शयेद्देवि सर्ववेदमयं प्रिये  ।
पूजाग्निजपयुक्तस्य ध्यानयुक्तस्य मन्त्रिणः  ॥ १५.३२ ॥
समयाचारयुक्तस्य कालांशकविदः प्रिये  ।
क्रियोपेतस्य देवेशि योगिन्यस्तु वरप्रदाः  ॥ १५.३३ ॥
दर्शयन्ति महाध्वानं नानाभोगसमन्वितम्  ।
गिरिराजस्य देवेशि यं गत्वा फलमश्नुते  ॥ १५.३४ ॥
भैरवेण समाज्ञप्ताः शक्तयस्तु वरानने  ।
अन्याश्च सिद्धीर्विविधा अधमा मध्यमोत्तमाः  ॥ १५.३५ ॥
अन्यतन्त्रसमुत्थाश्च साधयन्ति न संशयः  ।
एवं संक्षेपतः प्रोक्तं मेलकं तु वरानने  ॥ १५.३६ ॥
सतताभ्यासयोगेन ददते चरुकं स्वकम्  ।
यस्य सम्प्राशनाद्देवि वीरेशसदृशो भवेत् ॥ १५.३७ ॥
तस्माद्ध्यानार्चने होमं जपं च वरवर्णिनि  ।
कुर्वन्ति भावितात्मानस्ततः सिद्ध्यन्ति मन्त्रिणः  ॥ १५.३८ ॥


इति स्वच्छन्दतन्त्रे पञ्चदशः पटलः