श्रीः

ओं तत्सद्ब्रह्मणे नमः ।

अथ रसरत्नसमुच्चयः ।


रसोत्पत्तिर्नाम प्रथमोऽध्यायः ।

यस्यानन्दभवेन मङ्गलकलासंभावितेन स्फुर- धाम्ना सिद्धरसामृतेन करुणावीक्षासुधासिन्धुना  ।
भक्तानां प्रभवप्रसंहृतिजरारागादिरोगाः क्षणा- च्छान्तिं यान्ति जगत्प्रधानभिषजे तस्मै परस्मै नमः  ॥ १.१ ॥

आदिमश्चन्द्रसेनश्च लङ्केशश्चविशारदः  ।
कपाली मत्तमाण्डव्यौ भास्करः शूरसेनकः  ॥ १.२ ॥

रत्नकोशश्च शंभुश्च सात्त्विको नरवाहनः  ।
इन्द्रदो गोमुखश्चैव कम्बलिर्व्याडिरेव च  ॥ १.३ ॥

नागार्जुनः सुरानन्दो नागबोधिर्यशोधनः  ।
खण्डः कापालिको  ब्रह्मा गोविन्दो लम्पको हरिः  ॥ १.४ ॥

सप्तविंशतिसंख्याका रससिद्धिप्रदायकाः  ।
रसाङ्कुशो भैरवश्च नन्दी स्वच्छन्दभैरवः  ॥ १.५ ॥

मन्थानभैरवश्चैव काकचण्डीश्वरस्तथा  ।
वासुदेव ऋषिः शृङ्गः क्रियातन्त्रसमुच्चयी  ॥ १.६ ॥

रसेन्द्रतिलको योगी भालुकी मैथिलाह्वयः  ।
महादेवो नरेन्द्रश्च वासुदेवो हरीश्वरः  ॥ १.७ ॥

एतेषां क्रियतेऽन्येषां तन्त्राण्यालोक्य संग्रहः  ।
रसानामथ सिद्धानां चिकित्सार्थोपयोगिनाम्  ॥ १.८ ॥

सूनुना सिंहगुप्तस्य रसरत्नसमुच्चयः  ।
रसोपरसलोहानि यन्त्रादिकरणानि च  ॥ १.९ ॥

शुद्ध्यर्थमपि लोहानां तन्त्रादिकरणानि च  ।
शुद्धिः सत्त्वं द्रुतिर्भस्म- करणं च प्रवक्ष्यते  ॥ १.१० ॥

अस्ति नीहारनिलयो महानुत्तरदिङ्मुखे  ।
उत्तुङ्गशृङ्गसंघात- लङ्घिताभ्रो महीधरः  ॥ १.११ ॥

विश्रामाय वियन्मार्ग- विलङ्घनघनश्रमः  ।
अवतीर्ण इव क्षोणीं शरदम्बुमुचां गणः  ॥ १.१२ ॥

राशिराशीविषाधीश- फणाफलकरोचिषाम्  ।
भित्त्वा भुवमिवोत्तीर्णो यो विभाति भृशोन्नतः  ॥ १.१३ ॥

ज्वलदौषधयो यस्य नितम्बमणिभूमयः  ।
नक्तमुद्दामतडितामनुकुर्वन्ति वार्मुचाम्  ॥ १.१४ ॥

कटके संचरन्तीनां यस्य किन्नरयोषिताम्  ।
पादेषु धातुरागेण लाक्षाकृत्यमनुष्ठितम्  ॥ १.१५ ॥

अवतंसितशीतांशुराच्छादितदिगम्बरः  ।
यो गुहाधिगतो लोकैर्गिरीश इति गीयते  ॥ १.१६ ॥

निमीलितदृशो नित्यं मुनयो यस्य सानुषु  ।
प्रत्यक्षयन्ति गिरिशमवाङ्मनसगोचरम्  ॥ १.१७ ॥

शिलातलप्रतिहतैर्यस्य निर्झरशीकरैः  ।
अहन्यपि निरीक्षन्ते यक्षास्ताराङ्कितं नभः  ॥ १.१८ ॥

नीहारपवनोद्रेक- निःसहा यत्र पुरुषाः  ।
निजस्त्रीणां निषेवन्ते कुचोष्माणं निरन्तरम्  ॥ १.१९ ॥

संचरन् कटके यस्य निदाघेऽपि दिवाकरः  ।
उद्दामहिमरुद्धोष्मा न शीतांशोर्विभिद्यते  ॥ १.२० ॥

गुहागृहेषु कस्तूरी- मृगनाभिसुगन्धिषु  ।
गायन्ति यत्र किन्नर्यो गौरीपरिणयोत्सवम्  ॥ १.२१ ॥

चकास्ति तत्र जगतामादिदेवो महेश्वरः  ।
रसात्मना जगत्त्रातुं जातो यस्मान्महारसः  ॥ १.२२ ॥

शताश्वमेधेन कृतेन पुण्यं गोकोटिभिः स्वर्णसहस्रदानात् ।
नृणां भवेत्सूतकदर्शनेन यत्सर्वतीर्थेषु कृताभिषेकात् ॥ १.२३ ॥

विधाय रसलिङ्गं यो भक्तियुक्तः समर्चयेत् ।
जगत्त्रितयलिङ्गानां पूजाफलमवाप्नुयात् ॥ १.२४ ॥

भक्षणं स्पर्शनं दानं ध्यानं च परिपूजनम्  ।
पञ्चधा रसपूजोक्ता महापातकनाशिनी  ॥ १.२५ ॥

हन्ति भक्षणमात्रेण पूर्वजन्माघसंभवम्  ।
रोगसंघमशेषाणां नराणां नात्र संशयः  ॥ १.२६ ॥

पूर्वजन्मकृतं पापं सद्यो नश्यति देहिनाम्  ।
सुगन्धपिष्टसूतेन यदि शंभुर्विलेपितः  ॥ १.२७ ॥

अभ्रकं त्रुटिमात्रं यो रसस्य परिजारयेत् ।
शतक्रतुफलं तस्य भवेदित्यब्रवीच्छिवः  ॥ १.२८ ॥

यश्च निन्दति सूतेन्द्रं शंभोस्तेजः परात्परम्  ।
स पतेन्नरके घोरे यावत्कल्पविकल्पना  ॥ १.२९ ॥

रोगिभ्यो यो रसं दत्ते शुद्धिपाकसमन्वितम्  ।
तुलादानाश्वमेधानां फलं प्राप्नोति शाश्वतम्  ॥ १.३० ॥

सिद्धे रसे करिष्यामि निर्दारिद्र्यगदं जगत् ।
रसध्यानमिदं प्रोक्तं ब्रह्महत्यादिपापनुत् ॥ १.३१ ॥

अभ्रग्रासो हि सूतस्य नैवेद्यं परिकीर्तितम्  ।
रसस्येत्यर्चनं कृत्वा प्राप्नुयात्क्रतुजं फलम्  ॥ १.३२ ॥

उदरे संस्थिते सूते यस्योत्क्रामति जीवितम्  ।
स मुक्तो दुष्कृताद्घोरात्प्रयाति परमं पदम्  ॥ १.३३ ॥

मूर्छित्वा हरति रुजं बन्धनमनुभूय मुक्तिदो भवति  ।
अमरीकरोति हि मृतः कोऽन्यः करुणाकरः सूतात् ॥ १.३४ ॥

सुरगुरुगोद्विजहिंसापापकलापोद्भवं किलासाध्यम्  ।
श्वित्रं तदपि च शमयति यस्तस्मात्कः पवित्रतरः सूतात् ॥ १.३५ ॥

रसबन्ध एव धन्यः प्रारम्भे यस्य सततमितिकरणा  ।
सेत्स्यति रसे करिष्ये महीमहं निर्जरामरणाम्  ॥ १.३६ ॥

सुकृतफलं तावदिदं सुकुले यज्जन्म धीश्च तत्रापि  ।
सापि च सकलमहीतलतुलनफला भूतलं च सुविधेयम्  ॥ १.३७ ॥

भूतलविधेयतायाः फलमर्थास्ते च विविधभोगफलाः  ।
भोगाश्च सन्ति शरीरे तदनित्यमतो वृथा सकलं  ॥ १.३८ ॥

इति धनशरीरभोगान्मत्वानित्यान्सदैव यतनीयम्  ।
मुक्तौ साच ज्ञनात्तच्चाभ्यासात्स च स्थिरे देहे  ॥ १.३९ ॥

तत्स्थैर्ये न समर्थं रसायनं किमपि मूललोहादि  ।
स्वयमस्थिरस्वभावं दाह्यं क्लेद्यं च शोष्यं च  ॥ १.४० ॥

काष्ठौषध्यो नागे नागो वङ्गेऽथ वङ्गमपि शुल्बे  ।
शुल्बं तारे तारं कनके कनकं च लीयते सूते  ॥ १.४१ ॥

अमृतत्वं हि भजन्ते हरमूर्तौ योगिनो यथा लीनाः  ।
तद्वत्कवलितगगने रसराजे हेमलोहाद्याः  ॥ १.४२ ॥

परमात्मनीव सततं भवति लयो यत्र सर्वसत्त्वानाम्  ।
एकोऽसौ रसराजः शरीरमजरामरं कुरुते  ॥ १.४३ ॥

स्थिरदेहेऽभ्यासवशात्प्राप्य ज्ञानं गुणाष्टकोपेतम्  ।
प्राप्नोति ब्रह्मपदं न पुनर्भववासजन्मदुःखानि  ॥ १.४४ ॥

एकांशेन जगद्युगपदवष्टभ्यावस्थितं परं ज्योतिः  ।
पादैस्त्रिभिस्तदमृतं सुलभं न विरक्तिमात्रेण  ॥ १.४५ ॥

न हि देहेन कथंचिद्व्याधिजरामरणदुःखविधुरेण  ।
क्षणभङ्गुरेण सूक्ष्मं तद्ब्रह्मोपासितुं शक्यम्  ॥ १.४६ ॥

नामापि देहसिद्धे को गृण्हीयाद्विना शरीरेण  ।
यद्योगगम्यममलं मनसोऽपि न गोचरं तत्त्वं  ॥ १.४७ ॥

यज्ञाद्दानात्तपसो वेदाध्ययनाद्दमात्सदाचारात् ।
अत्यन्तभूयसी किल योगवशादात्मसंवित्तिः  ॥ १.४८ ॥

भ्रूयुगमध्यगतं यच्छिखिविद्युत्सूर्यवज्जगद्भासि  ।
केषांचित्पुण्यदृशामुन्मीलति चिन्मयं परं ज्योतिः  ॥ १.४९ ॥

परमानन्दैकरसं परमं ज्योतिःस्वभावमविकल्पम्  ।
विगलितसकलक्लेशं ज्ञेयं शान्तं स्वसंवेद्यम्  ॥ १.५० ॥


तस्मिन्नाधाय मनः स्फुरदखिलं चिन्मयं जगत्पश्यन्  ।
उत्सन्नकर्मबन्धो ब्रह्मत्वमिहैव चाप्नोति  ॥ १.५१ ॥

रागद्वेषविमुक्ताः सत्याचारा मृषारहिताः  ।
सर्वत्र निर्विशेषा भवन्ति चिद्ब्रह्मसंस्पर्शात् ॥ १.५२ ॥

तिष्ठन्त्यणिमादियुता विलसद्देहाः सदोदितानन्दाः  ।
ब्रह्मस्वभावममृतं संप्राप्ताश्चैव कृतकृत्याः  ॥ १.५३ ॥

आयतनं विद्यानां मूलं धर्मार्थकाममोक्षाणाम्  ।
श्रेयः परं किमन्यच्छरीरमजरामरं विहायैकम्  ॥ १.५४ ॥

प्रत्यक्षेण प्रमाणेन यो न जानाति सूतकम्  ।
अदृष्टविग्रहं देवं कथं ज्ञास्यति चिन्मयम्  ॥ १.५५ ॥

यज्जरया जर्जरितं कासश्वासादिदुःखविवशं च  ।
योग्यं तन्न समाधौ प्रतिहतबुद्धीन्द्रियप्रसरम्  ॥ १.५६ ॥

बालः षोडशवर्षो विषयरसास्वादलम्पटः परतः  ।
यातविवेको वृद्धो मर्त्यः कथमाप्नुयान्मुक्तिम्  ॥ १.५७ ॥

अस्मिन्नेव शरीरे येषां परमात्मनो न संवेदः  ।
देहत्यागादूर्ध्वं तेषां तद्ब्रह्म दूरतरम्  ॥ १.५८ ॥

ब्रह्मादयो यतन्ते तस्मिन्दिव्यां तनुं समाश्रित्य  ।
जीवन्मुक्ताश्चान्ये कल्पान्तस्थायिनो मुनयः  ॥ १.५९ ॥

तस्माज्जीवन्मुक्तिं समीहमानेन योगिना प्रथमम्  ।
दिव्या तनुर्विधेया हरगौरीसृष्टिसंयोगात् ॥ १.६० ॥

शैलेऽस्मिञ्शिवयोः प्रीत्या परस्परजिगीषया  ।
संप्रवृत्ते च संभोगे त्रिलोकीक्षोभकारिणि ६१ ॥

विनिवारयितुं वह्निः संभोगं प्रेषितः सुरैः  ।
काङ्क्षमाणैस्तयोः पुत्रं तारकासुरमारकम्  ॥ १.६२ ॥

कपोतरूपिणं प्राप्तं हिमवत्कन्दरेऽनलम्  ।
अपक्षिभावसंक्षुब्धं स्मरलीलाविलोकिनम्  ॥ १.६३ ॥

तं दृष्ट्वा लज्जितः शंभुर्विरतः सुरतात्तदा  ।
प्रच्युतश्चरमो धातुर्गृहीतः शूलपाणिना  ॥ १.६४ ॥

प्रक्षिप्तो वदने वह्नेर्गङ्गायामपि सोऽपतत् ।
बहिः क्षिप्तस्तया सोऽपि परिदन्दह्यमानया  ॥ १.६५ ॥

संजातास्तन्मलाधानाद्धातवः सिद्धिहेतवः  ।
यावदग्निमुखाद्रेतो न्यपतद्भूरिसारतः  ॥ १.६६ ॥

शतयोजननिम्नांस्तान्कृत्वा कूपांस्तु पञ्च च  ।
तदाप्रभृति कूपस्थं तद्रेतः पञ्चधाभवत् ॥ १.६७ ॥

रसो रसेन्द्रः सूतश्च पारदो मिश्रकस्तथा  ।
इति पञ्चविधो जातः क्षेत्रभेदेन शंभुजः  ॥ १.६८ ॥

रसो रक्तो विनिर्मुक्तः सर्वदोषै रसायनः  ।
संजातास्त्रिदशास्तेन नीरुजा निर्जरामराः  ॥ १.६९ ॥

रसेन्द्रो दोषनिर्मुक्तः श्यावो रूक्षोऽतिचञ्चलः  ।
रसायिनोऽभवंस्तेन नागा मृत्युजरोज्झिताः  ॥ १.७० ॥

देवैर्नागैश्च तौ कूपौ पूरितौ मृद्भिरश्मभिः  ।
तदाप्रभृति लोकानां तौ जातावतिदुर्लभौ  ॥ १.७१ ॥

ईषत्पीतश्च रूक्षाङ्गो दोषयुक्तश्च सूतकः  ।
दशाष्टसंस्कृतैः सिद्धो देहं लोहं करोति सः  ॥ १.७२ ॥

अथान्य्कूपजः कोऽपि स चलः श्वेतवर्णवान्  ।
पारदो विविधैर्योगैः सर्वरोगहरः स हि  ॥ १.७३ ॥

मयूरचन्द्रिकाछायः स रसो मिश्रको मतः  ।
सोऽप्यष्टादशसंस्कारयुक्तश्चातीव सिद्धिदः  ॥ १.७४ ॥

त्रयः सूतादयः सूताः सर्वसिद्धिकरा अपि  ।
निजकर्मविनिर्माणैः शक्तिमन्तोऽतिमात्रया  ॥ १.७५ ॥

एतां रससमुत्पत्तिं यो जानाति स धार्मिकः  ।
आयुरारोग्यसंतानं रससिद्धिं च विन्दति  ॥ १.७६ ॥

रसनात्सर्वधातूनां रस इत्यभिधीयते  ।
जरारुङ्मृत्युनाशाय रस्यते वा रसो मतः  ॥ १.७७ ॥

रसोपरसराजत्वाद्रसेन्द्र इति कीर्तितः  ।
देहलोहमयीं सिद्धिं सूते सूतस्ततः स्मृतः  ॥ १.७८ ॥

रोगपङ्काब्धिमग्नानां पारदानाच्च पारदः  ।
सर्वधातुगतं तेजोमिश्रितं यत्र तिष्ठति  ॥ १.७९ ॥

तस्मात्स मिश्रकः प्रोक्तो नानारूपफलप्रदः  ।
एवंभूतस्य सूतस्य मर्त्यमृत्युगदच्छिदः  ।
प्रभावान्मानुषा जाता देवतुल्यबलायुषः  ॥ १.८० ॥

तान् दृष्ट्वाभ्यर्थितो रुद्रः शक्रेण तदनन्तरम्  ।
दोषैश्च कञ्चुकाभिश्च रसराजो नियोजितः  ॥ १.८१ ॥

तदाप्रभृति सूतोऽसौ नैव सिध्यत्यसंस्कृतः  ।
जलगो जलरूपेण त्वरितो हंसगो भवेत् ॥ १.८२ ॥

मलगो मलरूपेण सधूमो धूमगो भवेत् ।
अन्या जीवगतिर्दैवी जीवोऽण्डादिव निष्क्रमेत् ॥ १.८३ ॥

स तांश्च जीवयेज्जीवांस्तेन जीवो रसः स्मृतः  ।
चतस्रो गतयो दृश्या अदृश्या पञ्चमी गतिः  ॥ १.८४ ॥

मन्त्रध्यानादिना तस्य रुध्यते पञ्चमी गतिः  ॥ १.८५ ॥

इति भिन्नगतित्वाच्च सूतराज्यस्य दुर्लभः  ।
संस्कारस्तस्य भिषजा निपुणेन तु रक्षयेत् ॥ १.८६ ॥

प्रथमे रजसि स्नातां हयारूढां स्वलंकृतां  ।
वीक्षमाणां वधूं दृष्ट्वा जिघृक्षुः कूपगो रसः  ॥ १.८७ ॥

उद्गच्छति जवात्सापि तं दृष्ट्वा याति वेगतः  ।
अनुगच्छति तां सूतः सीमानं योजनोन्मितम्  ॥ १.८८ ॥

प्रत्यायाति ततः कूपं वेगतः शिवसंभवः  ।
मार्गनिर्मितगर्तेषु स्थितं गृह्णन्ति पारदम्  ।
पतितो दरदे देशे गौरवाद्वह्निवक्त्रतः  ॥ १.८९ ॥

स रसो भूतले लीनस्तत्तद्देशनिवासिनः  ।
तां मृदं पातनायन्त्रे क्षिप्त्वा सूतं हरन्ति च  ॥ १.९० ॥

इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तस्य सूनोर्वाग्भटाचार्यस्य  ।
कृतौ रसरत्नसमुच्चये रसोत्पत्तिर्नाम  ।
प्रथमोऽध्यायः  ॥ १ ॥



अथ द्वितीयोऽध्यायः

[महारसाः]

अभ्रवैक्रान्तमाक्षीकविमलाद्रिजसस्यकम्  ।
चपलो रसकश्चेति ज्ञात्वाष्टौ संग्रहेद्रसान्  ॥ २.१ ॥

[देव्या रजो भवेद्गन्धो धातुः शुक्रं तथाभ्रकमिति क्षेपकः]  ॥ २.२ ॥

गौरीतेजः परमममृतं वातपित्तक्षयघ्नं प्रज्ञाबोधि प्रशमितरुजं वृष्यमायुष्यमग्र्यम्  ।
बल्यं स्निग्धं रुचिदमकफं दीपनं शीतवीर्यं तत्तद्योगैः सकलगदहृद्व्योम सूतेन्द्रबन्धि  ॥ २.३ ॥

राजहस्तादधस्ताद्यत्समानीतं घनं खनेः  ।
भवेत्तदुक्तफलदं निःसत्त्वं निष्फलं परम्  ॥ २.४ ॥

पिनाकं नागमण्डूकं वज्रमित्यभ्रकं मतम्  ।
श्वेतादिवर्णभेदेन प्रत्येकं तच्चतुर्विधम्  ॥ २.५ ॥

पिनाकं पावकोत्तप्तं विमुञ्चति दलोच्चयम्  ।
तत्सेवितं मलं बद्ध्वा मारयत्येव मानवम्  ॥ २.६ ॥

नागाभ्रं नागवत्कुर्याद्ध्वनिं पावकसंस्थितम्  ।
तद्भुक्तं कुरुते कुष्ठं मण्डलाख्यं न संशयः  ॥ २.७ ॥

उत्प्लुत्योत्प्लुत्य मण्डूकं ध्मातं पतति चाभ्रकम्  ।
तत्कुर्यादश्मरीरोगमसाध्यं शस्त्रतोऽन्यथा  ॥ २.८ ॥

वज्राभ्रं वह्निसंतप्तं निर्मुक्ताशेषवैकृतम्  ।
देहलोहकरं तच्च सर्वरोगहरं परम्  ॥ २.९ ॥

श्वेतं रक्तं च पीतं च कृष्णमेवं चतुर्विधम्  ।
श्वेतं श्वेतक्रियासूक्तं रक्ताभं रक्तकर्मणि  ।
पीताभमभ्रकं यत्तु श्रेष्ठं तत्पीतकर्मणि  ॥ २.१० ॥

चतुर्विधं वरं व्योम यद्यप्युक्तं रसायने  ।
तथापि कृष्णवर्णाभ्रं कोटिकोटिगुणाधिकम्  ॥ २.११ ॥

स्निग्धं पृथुदलं वर्णसंयुक्तं भारतोऽधिकम्  ।
सुखनिर्मोच्यपत्रं च तदभ्रं शस्तमीरितम्  ॥ २.१२ ॥

सचन्द्रिकं च किट्टाभं व्योम न ग्रासयेद्रसः  ।
ग्रसितश्च नियोज्योऽसौ लोहे चैव रसायने  ॥ २.१३ ॥

निश्चन्द्रिकं मृतं व्योम सेव्यं सर्गदेषु च  ।
सेवितं चन्द्रसंयुक्तं मेहं मन्दानलं चरेत् ॥ २.१४ ॥

यैरुक्तं युक्तिनिर्मुक्तैः पत्राभ्रकरसायनम्  ।
तैर्दृष्टं कालकूटाख्यं विषं जीवनहेतवे  ॥ २.१५ ॥

सत्त्वार्थं सेवनार्थं च योजयेच्छोधिताभ्रकम्  ।
अन्यथा त्वगुणं कृत्वा विकरोत्येव निश्चितम्  ॥ २.१६ ॥

प्रतप्तं सप्तवाराणि निक्षिप्तं काञ्जकेऽभ्रकम्  ।
निर्दोषं जायते नूनं प्रक्षिप्तं वापि गोजले  ॥ २.१७ ॥

त्रिफलाक्वथिते चापि गवां दुग्धे विशेषतः  ।
ततो धान्याभ्रकं कृत्वा पिष्ट्वा मत्स्याक्षिकारसैः  ॥ २.१८ ॥

चक्रीं कृत्वा विशोष्याथ पुटेदर्धेभके पुटे  ।
पुटेदेवं हि षड्वारं पौनर्नवरसैः सह  ॥ २.१९ ॥

कलांशटङ्कणेनापि संमर्द्य कृतचक्रिकम्  ।
अर्धेभाख्यपुटैस्तद्वत्सप्तवारं पुटेत्खलु  ॥ २.२० ॥

एवं वासारसेनापि तण्डुलीयरसेन च  ।
प्रपुटेत्सप्तवाराणि पूर्वप्रोक्तविधानतः  ॥ २.२१ ॥

एवं सिद्धं घनं सर्वयोगेषु विनियोजयेत् ॥ २.२२ ॥

चूर्णाभ्रं शालिसंयुक्तं वस्त्रबद्धं हि काञ्जिके  ।
निर्यातं मर्दनाद्वस्त्राद्धान्याभ्रमिति कथ्यते  ॥ २.२३ ॥

धान्याभ्रं कासमर्दस्य रसेन परिमर्दितम्  ।
पुटितं दशवारेण म्रियते नात्र संशयः  ॥ २.२४ ॥

तद्वन्मुस्तारसेनापि तन्दुलीयरसेन च  ।
पीतामलकसौभाग्यपिष्टं चक्रीकृताभ्रकम्  ॥ २.२५ ॥

पुटितं षष्टिवाराणि सिन्दूराभं प्रजायते  ।
क्षयाद्यखिलरोगघ्नं भवेद्रोगानुपानतः  ॥ २.२६ ॥

वटमूलत्वचः क्वाथैस्ताम्बूलीपत्रसारतः  ।
वासामत्स्याक्षिकाभ्यां वा मीनाक्ष्या सकटिल्लया  ॥ २.२७ ॥

पयसा वटवृक्षस्य मर्दितं पुटितं घनम्  ।
भवेद्विंशतिवारेण सिन्दूरसदृशप्रभम्  ॥ २.२८ ॥

पादांशटङ्कणोपेतं मुसलीरसमर्दितम्  ।
रुन्ध्यात्कोष्ट्यां दृढं ध्मातं सत्त्वरूपं भवेद्धनम्  ॥ २.२९ ॥

कासमर्दघनध्वानवासानां  च पुनर्भुवः  ।
मत्स्याक्ष्याः काण्डवल्ल्याश्च हंसपाद्या रसैः पृथक् ॥ २.३० ॥

पिष्ट्वा पिष्ट्वा प्रयत्नेन शोषयेद्धर्मयोगतः  ।
पलं गोधूमचूर्णस्य क्षुद्रमत्स्याश्च टङ्कणम्  ॥ २.३१ ॥

प्रत्येकमष्टमांशेन दत्वा दत्वा विमर्दयेत् ।
मर्दने मर्दने सम्यक्शोषयेद्रविरश्मिभिः  ॥ २.३२ ॥

पञ्चाजं पञ्चगव्यं वा पञ्चमाहिषमेव च  ।
क्षिप्त्वा गोलान्प्रकुर्वीत किंचित्तिन्दुकतोऽधिकान्  ॥ २.३३ ॥

पयो दधि घृतं मूत्रं सविट्कं चाजमुच्यते  ।
अधःपातनकोष्ट्यां हि ध्मात्वा सत्त्वं निपातयेत् ॥ २.३४ ॥

कोष्ठ्यां किट्टं समाहृत्य विचूर्ण्य रवकान्हरेत् ।
तत्किट्टं स्वल्पटङ्केन गोमयेन विमर्द्य च  ॥ २.३५ ॥

गोलान्विधाय संशोष्य घर्मे भूयोऽपि पूर्ववत् ।
भूयः किट्टं समाहृत्य मृदित्वा सत्त्वमाहरेत् ॥ २.३६ ॥

अथ सत्त्वकणांस्तांस्तु क्वाथयित्वाम्लकाञ्जिकैः  ।
शोधनीयगणोपेत्तं मूषामध्ये निरुध्य च  ॥ २.३७ ॥

सम्यग्द्रुतं समाहृत्य द्विवारं प्रधमेद्धनम्  ।
इति शुद्धं भवेत्सत्त्वं योज्यं रसरसायने  ॥ २.३८ ॥

मधुतैलवसाज्येषु द्रावितं परिवापितम्  ।
मृदु स्याद्दशवारेण सत्त्वं लोहादिकं खरम्  ॥ २.३९ ॥

पट्टचुर्णं विधायाथ गोघृतेन परिप्लुतम्  ।
भर्जयेत्सप्तवाराणि चुल्लीसंस्थितखर्परे  ॥ २.४० ॥

अग्निवर्णं भवेद्यावद्वारं वारं विचूर्णयेत् ।
तृणं क्षिप्त्वा दहेद्यावत्तावद्वा भर्जनं चरेत् ॥ २.४१ ॥

ततः सगन्धकं पिष्ट्वा वटमूलकषायतः  ।
पुटेद्विंशतिवारेण वाराहेण पुटेन हि  ॥ २.४२ ॥

पुनर्विंशतिवाराणि त्रिफलोत्थकषायतः  ।
त्रिफलामुण्डिकाभृङ्गपत्रपथ्याक्षमूलकैः  ॥ २.४३ ॥

भावयित्वा प्रयोक्तव्यं सर्वरोगेषु मात्रया  ।
सत्त्वाभ्रात्किंचिदपरं निर्विकारं गुणाधिकम्  ॥ २.४४ ॥

एवं चेच्छतवाराणि पुटपाकेन साधितम्  ।
गुणवज्जायतेऽत्यर्थं परं पाचनदीपनम्  ॥ २.४५ ॥

गन्धर्वपत्रतोयेन गुडेन सह भावितम्  ।
अधोर्ध्वं वटपत्राणि निश्चन्द्रं त्रिपुटैः खगम्  ॥ २.४६ ॥

क्षुधं करोति चात्यर्थं गुञ्जार्धमितिसेवया  ।
तत्तद्रोगहरैर्योगैः सर्वरोगहरं परम्  ॥ २.४७ ॥

सत्त्वस्य गोलकं ध्मातं सस्यसंयुक्तकाञ्जिके  ।
निर्वाप्य तत्क्षणेनैव कुट्टयेल्लोहपारया  ॥ २.४८ ॥

संप्रताप्य घनस्थूलकणान्क्षिप्त्वाथ काञ्जिके  ।
तत्क्षणेन समाहृत्य कुट्टयित्वा रजश्चरेत् ॥ २.४९ ॥

गोघृतेन च तच्चूर्णं भर्जयेत्पूर्ववस्त्रिधा  ।
धात्रीफलरसैस्तद्वद्धात्रीपत्ररसेन वा  ॥ २.५० ॥

भर्जेन भर्जेन कार्यं शिलापट्टेन पषेणम्  ।
ततः पुनर्नवावासारसैः काञ्जिकमिश्रितैः  ॥ २.५१ ॥

प्रपुटेद्दशवाराणि दशवाराणि गन्धकैः  ।
एवं संशोधितं व्योमसत्त्वं सर्वगुणोत्तरम्  ॥ २.५२ ॥

यथेष्टं विनियोक्तव्यं जारणे च रसायने  ।
द्रुतयो नैव निर्दिष्टाः शास्त्रे दृष्टा अपि दृढम्  ।
विना शंभोः प्रसादेन न सिध्यन्ति कदाचन  ॥ २.५३ ॥

वेल्लव्योषसमन्वितं घृतयुतं वल्लोन्मितं सेवितं दिव्याभ्रं क्षयपाण्डुरुग्ग्रहणिकाशूलामकुष्ठामयम्  ।
जूर्तिं श्वासगदं प्रमेहमरुचिं कासामयं दुर्धरं मन्दाग्निं जठरव्यथां विजयते योगैरशेषामयान्  ॥ २.५४ ॥

अथ वैक्रान्तः -
अष्टास्रश्चाष्टफलकः षट्कोणो मसृणो गुरुः  ।
शुद्धमिश्रितवर्णैश्च युक्तो वैक्रान्त उच्यते  ॥ २.५५ ॥

श्वेतो रक्तश्च पीतश्च नीलः पारापतच्छविः  ।
श्यामलः कृष्णवर्णश्च कर्बुरश्चाष्टधा हि सः  ॥ २.५६ ॥

आयुःप्रदश्च बलवर्णकरोऽतिवृष्यः  ।
प्रज्ञाप्रदः सकलदोषगदापहारी  ।
दीप्ताग्निकृत्पविसमानगुणस्तरस्वी  ।
वैक्रान्तकः खलु वपुर्बललोहकारी  ॥ २.५७ ॥

रसायनेषु सर्वेषु पूर्वगण्यः प्रतापवान्  ।
वज्रस्थाने नियोक्तव्यो वैक्रान्तः सर्वदोषहा  ॥ २.५८ ॥

[ग्रन्थान्तरे दैत्येन्द्रो माहिषः सिद्धः सहदेवसमुद्भवः]  ।
दुर्गा भगवती देवी तं शूलेन व्यमर्दयत् ॥ २.५९ ॥

तस्य रक्तं तु पतितं यत्र यत्र स्थितं भुवि  ।
तत्र तत्र तु वैक्रान्तं वज्राकारं महारसम्  ॥ २.६० ॥

विन्ध्यस्य दक्षिणे वास्ति ह्युत्तरे वास्ति सर्वतः  ।
विकृन्तयति लोहानि तेन वैक्रान्तकः स्मृतः  ॥ २.६१ ॥

श्वेतः पीतस्तथा रक्तो नीलः पारावतप्रभः  ।
मयूरकण्ठसदृशश्चान्यो मरकतप्रभः  ॥ २.६२ ॥

देहसिद्धिकरं कृष्णं पीते पीतं सिते सितम्  ।
सर्वार्थसिद्धिदं रक्तं तथा मरकतप्रभम्  ॥ २.६३ ॥

शेषे द्वे निष्फले वर्ज्ये वैक्रान्तमिति सप्तधा  ॥ २.६४ ॥

अथाहरणविधिः -
यत्र क्षेत्रे स्थितं चैव वैक्रान्तं तत्र भैरवम्  ।
विनायकं च संपूज्य गृह्णीयाच्छुद्धमानसः  ॥ २.६५ ॥

वैक्रान्तो वज्रसदृशो देहलोहकरो मतः  ।
विषघ्नो रसराजश्च ज्वरकुष्ठक्ष्यप्रणुत् ॥ २.६६ ॥

वैक्रान्तकाः स्युस्त्रिदिनं विशुद्धाः संस्वेदिताः क्षारपटूनि दत्वा  ।
अम्लेषु मूत्रेषु कुलत्थरम्भानीरेऽथवा कोद्रववारिपक्वाः  ॥ २.६७ ॥

कुलत्थक्वाथसंस्विन्नो वैक्रान्तः परिशुध्यति  ।
म्रियतेऽष्टपुटैर्गन्धनिम्बुकद्रवसंयुतः  ॥ २.६८ ॥

वैक्रान्तेषु च तप्तेषु हयमूत्रं विनिक्षिपेत् ।
पौनःपुन्येन वा कुर्याद्द्रवं दत्वा पुटं त्वनु  ॥ २.६९ ॥

भस्मीभूतं तु वैक्रान्तं वज्रस्थाने नियोजयेत् ।
मोक्षमोरटपालाशक्षारगोमूत्रभावितम्  ॥ २.७० ॥

वज्रकन्दनिशाकल्कफलचूर्णसमन्वितम्  ।
तत्कल्कं टङ्कणं लाक्षाचूर्णं वैक्रान्तसंभवम्  ॥ २.७१ ॥

नवसारसमायुक्तं मेषशृङ्गीद्रवान्वितं  ।
पिण्डितं मूकमूषस्थं ध्मापितं च हठाग्निना  ॥ २.७२ ॥

तत्रैव पतते सत्त्वं वैक्रान्तस्य न संशयः  ।
सत्त्वपातनयोगेन मर्दितश्च वटीकृतः  ।
मूषास्थो घटिकाध्मातो वैक्रान्तः सत्त्वमुत्सृजेत् ॥ २.७३ ॥

भस्मत्वं समुपागतो विकृतको हेम्ना मृतेनान्वितः पादांशेन कणाज्यवेल्लसहितो गुञ्जामितः सेवितः  ।
यक्ष्माणं जरणं च पाण्डुगुदजं श्वासं च कासामयं दुष्टां च ग्रहणीमुरःक्षतमुखान्रोगाञ्जय्येद्देहकृत् ॥ २.७४ ॥

सूतभस्मार्धसंयुक्तं नीलवैक्रान्तभस्मकं  ।
मृताभ्रसत्त्वमुभयोस्तुलितं परिमर्दितम्  ॥ २.७५ ॥

क्षौद्राज्यसंयुतं प्रातर्गुञ्जामात्रं निषेवितम्  ।
निहन्ति सकलान्रोगान्दुर्जयानन्यभेषजैः  ।
त्रिःसप्तदिवसैर्न्.ऋणां गङ्गाम्भ इव पातकम्  ॥ २.७६ ॥

अथ माक्षिकम् -
सुवर्णशैलप्रभवो विष्णुना काञ्चनो रसः  ।
ताप्यां किरातचीनेषु यवनेषु च निर्मितः  ॥ २.७७ ॥

ताप्यः सूर्यांशुसंतप्तो माधवे मासि दृश्यते  ।
मधुरः काञ्चनाभासः साम्लो रजतसंनिभः  ॥ २.७८ ॥

किंचित्कषायमधुरः शीतः पाके कटुर्लघुः  ।
तत्सेवनाज्जराव्याधिविषैर्न परिभूयते  ॥ २.७९ ॥

माक्षिको द्विविधो हेममाक्षिकस्तारमाक्षिकः  ।
तत्राद्यं माक्षिकं कान्यकुब्जोत्थं स्वर्णसंनिभं  ॥ २.८० ॥

तपतीतीरसंभूतं पञ्चवर्णसुवर्णवत् ।
पाषाणबहलः प्रोक्तस्ताराख्योऽल्पगुणात्मकः  ॥ २.८१ ॥

माक्षीकधातुः सकलामयघ्नः प्राणो रसेन्द्रस्य परं हि वृष्यः  ।
दुर्मेललोहद्वयमेलनश्च गुणोत्तरः सर्वरसायनाग्र्यः  ॥ २.८२ ॥

एरण्डतैललुङ्गाम्बुसिद्धं शुध्यति माक्षिकं  ।
सिद्धं वा कदलीकन्दतोयेन घटिकाद्वयम्  ॥ २.८३ ॥

तप्तं क्षिप्तं वराक्वाथे शुद्धिमायाति माक्षिकम्  ।
मातुलुङ्गाम्बुगन्धाभ्यां पिष्टं मूषोदरे स्थितम्  ॥ २.८४ ॥

पञ्चक्रोडपुटैर्दग्धं म्रियते माक्षिकं खलु  ।
एरण्डस्नेहगव्याजैर्मातुलुङ्गरसेन वा  ॥ २.८५ ॥

खर्परस्थं दृढं पक्वं जायते धातुसंनिभम्  ।
एवं मृतं रसे योज्यं रसायनविधावपि  ॥ २.८६ ॥

त्रिंशांशनागसंयुक्तं क्षारैरम्लैश्च वर्तितम्  ।
ध्मातं प्रकटमूषायां सत्त्वं मुञ्चति माक्षिकम्  ॥ २.८७ ॥

सप्तवारं परिद्राव्य क्षिप्तं निर्गुण्डिकारसे  ।
माक्षीकसत्त्वसंमिश्रं नागं नश्यति निश्चितम्  ॥ २.८८ ॥

क्षौद्रगन्धर्वतैलाभ्यां गोमूत्रेण घृतेन च  ।
कदलीकन्दसारेण भावितं माक्षिकं मुहुः  ॥ २.८९ ॥

मूषायां मुञ्चति ध्मातं सत्त्वं शुल्बनिभं मृदु  ॥ २.९० ॥

गुञ्जाबीजसमच्छायं द्रुतद्रावं च शीतलम्  ।
ताप्यसत्त्वं विशुद्धं तद्देहलोहकरं परम्  ॥ २.९१ ॥

माक्षीकसत्त्वेन रसेन्द्रपिष्टं कृत्वा विलीने च बलिं निधाय  ।
संमिश्र्य संमर्द्य च खल्वमध्ये निक्षिप्य सत्त्वं द्रुतिमभ्रकस्य  ॥ २.९२ ॥

विधाय गोलं लवणाख्ययन्त्रे पचेद्दिनार्धं मृदुवह्निना च  ।
स्वतः सुशीतं परिचूर्ण्य सम्यग्वल्लोन्मितं व्योषविडङ्गयुक्तम्  ॥ २.९३ ॥

संसेवितं क्षौद्रयुतं निहन्ति जरां सरोगां त्वपमृत्युमेव  ।
दुःसाध्यरोगानपि सप्तवासरैर्नैतेन तुल्योऽस्ति सुधारसोऽपि  ॥ २.९४ ॥

एरण्डोत्थेन तैलेन गुञ्जाक्षौद्रं च टङ्ककणम्  ।
मर्दितं तस्य वापेन सत्त्वं माक्षीकजं द्रवेत् ॥ २.९५ ॥

अथ विमलः -
विमलस्त्रिविधः प्रोक्तो हेमाद्यस्तारपूर्वकः  ।
तृतीयः कांस्यविमलस्तत्तत्कान्त्या स लक्ष्यते  ॥ २.९६ ॥

वर्तुलः कोणसंयुक्तः स्निग्धश्च फलकान्वितः  ।
मरुत्पित्तहरो वृष्यो विमलोऽतिरसायनः  ॥ २.९७ ॥

पूर्वो हेमक्रियासूक्तो द्वितीयो रूप्यकृन्मतः  ।
तृतीयो भेषजे तेषु पूर्वपूर्वो गुणोत्तरः  ॥ २.९८ ॥

आटरूषजले स्विन्नो विमलो विमलो भवेत् ।
जम्बीरस्वरसे स्विन्नो मेषशृङ्गीरसेऽथवा  ॥ २.९९ ॥

आयाति शुद्धिं विमलो धातवश्च यथा परे  ।
गन्धाश्मलकुचाम्लैश्च म्रियते दशभिः पुटैः  ॥ २.१०० ॥

सटङ्कलकुचद्रावैर्मेषशृङ्ग्याश्च भस्मना  ।
पिष्टो मूषोदरे लिप्तः संशोष्य च निरुध्य च  ॥ २.१०१ ॥

षट्प्रस्थकोकिलैर्ध्मातो विमलः सीससंनिभह् ।
सत्त्वं मुञ्चति तद्युक्तो रसः स्यात्स रसायनः  ॥ २.१०२ ॥

विमलं शिग्रुतोयेन काङ्क्षीकासीसटङ्कणम्  ।
वज्रकन्दसमायुक्तं भावितं कदलीरसैः  ॥ २.१०३ ॥

मोक्षकक्षारसंयुक्तं ध्मापितं मूकमूषगम्  ।
सत्त्वं चन्द्रार्कसंकाशं पतते नात्र संशयः  ॥ २.१०४ ॥

तत्सत्त्वं सूतसंयुक्तं पिष्टं कृत्वा सुमर्दितम्  ।
विलीने गन्धके क्षिप्त्वा जारयेत्त्रिगुणालकं  ॥ २.१०५ ॥

शिलां पञ्चगुणां चापि वालुकायन्त्रके खलु  ।
तारभस्मदशांशेन तावद्वैक्रान्तकं मृतं  ॥ २.१०५ ॥

सर्वमेकत्र संचूर्ण्य पटेन परिगाल्य च  ।
निक्षिप्य कूपिकामध्ये परिपूर्य प्रयत्नतः  ॥ २.१०७ ॥

लीढो व्योषवरान्वितो विमलको युक्तो घृतैः सेवितो हन्याद्दुर्भगकृज्ज्वराञ्श्वयथुकं पाण्डुप्रमेहारुचीः  ।
मूलार्तिं ग्रहणीं च शूलमतुलं यक्ष्मामयं कामलां सर्वान्पित्तमरुद्गदान्किमपरैर्योगैरशेषामयान्  ॥ २.१०८  ॥

इति विमलः ॥

अथ शिलाधातुः -
शिलाधातुर्द्विधा प्रोक्तो गोमूत्राद्यो रसायनः  ।
कर्पूरपूर्वकश्चान्यस्तत्राद्यो द्विविधः पुनः  ॥ २.१०९ ॥

ससत्त्वश्चैव निःसत्त्वस्तयोः पूर्वो गुणाधिकः  ।
ग्रीष्मे तीव्रार्कतप्तेभ्यः पादेभ्यो हिमभूभृतः  ॥ २.११० ॥

स्वर्णरूप्यार्कगर्भेभ्यः शिलाधातुर्विनिःसरेत् ।
स्वर्णगर्भगिरेर्जातो जपापुष्पनिभो गुरुः  ॥ २.१११ ॥

सस्वल्पतिक्तः सुस्वादुः परमं तद्रसायनम्  ।
रूप्यगर्भगिरेर्जातं मधुरं पाण्डुरं गुरु  ॥ २.११२ ॥

शिलाजं पित्तरोगघ्नं विशेषात्पाण्डुरोगहृत् ।
ताम्रगर्भं गिरेर्जातं नीलवर्णं घनं गुरु  ॥ २.११३ ॥

शिलाजं कफवातघ्नं तिक्तोष्णं क्षयरोगहृत् ।
वह्नौ क्षिप्तं भवेद्यत्तल्लिङ्गाकारमधूमकम्  ।
सलिलेऽथ विलीनं च तच्छुद्धं हि शिलाजतु  ॥ २.११४ ॥

नूनं सज्वरपाण्डुशोफशमनं मेहाग्निमान्द्यापहं मेदश्छेदकरं च यक्ष्मशमनं शूलामयोन्मूलनम्  ।
गुल्मप्लीहविनाशनं जठरहृच्छूलघ्नमामापहं सर्वत्वग्गदनाशनं किमपरं देहे च लोहे हितम्  ॥ २.११५ ॥

रसोपरससूतेन्द्ररत्नलोहेषु ये गुणाः  ।
वसन्ति ते शिलाधातौ जरामृत्युजिगीषया  ॥ २.११६ ॥

क्षाराम्लगोजलैर्धौतं शुध्यत्येव शिलाजतु  ।
शिलाधातुं च दुग्धेन त्रिफलामार्कवद्रवैः  ॥ २.११७ ॥

लोहपात्रे विनिक्षिप्य शोधयेदतियत्नतः  ।
क्षाराम्लगुग्गुलोपेतैः स्वेदनीयन्त्रमध्यगैः  ॥ २.११८ ॥

स्वेदितं घटिकामानाच्छिलाधातु विशुध्यति  ।
शिलया गन्धतालाभ्यां मातुलुङ्गरसेन च  ॥ २.११९ ॥

पुटितं हि शिलाधातु म्रियतेऽष्टगिरिण्डकैः  ॥ २.१२० ॥

भस्मीभूतशिलोद्भवं समतुलं कान्तं च वैक्रान्तकं युक्तं च त्रिफलाकटुत्रिकघृतैर्वल्लेन तुल्यं भजेत् ।
पाण्डौ यक्ष्मगदे तथाग्निसदने मेहेषु मूलामये गुल्मप्लीहमहोदरे बहुविधे शूले च योन्यामये  ॥ २.१२१ ॥

सेवेत यदि षण्मासं रसायनविधानतः  ।
वलीपलितनिर्मुक्तो जीवेद्वर्षशतं सुखी  ॥ २.१२२ ॥

पिष्टं द्रावणवर्गेण साम्लेन गिरिसंभवम्  ।
क्षिप्त्वा मूषोदरे रुद्ध्वा गाढैर्ध्मातं हि कोकिलैः  ॥ २.१२३ ॥

सत्त्वं मुञ्चेच्छिलाधातुः श्वसनैर्लोहसंनिभम्  ।
पाण्डुरं सिकताकारं कर्पूराद्यं शिलाजतु  ॥ २.१२४ ॥

मूत्रकृच्छ्राश्मरीमेहकामलापाण्डुनाशनम्  ।
एलातोयेन संभिन्नं सिद्धं शुद्धिमुपैति तत् ।
नैतस्य मारणं सत्त्वपातनं विहितं बुद्धैः  ॥ २.१२५ ॥

अथ सस्यकः -
पीत्वा हालाहलं वान्तं पीतामृतगरुत्मता  ।
विषेणामृतयुक्तेन गिरौ मरकताह्वये  ॥ २.१२६ ॥

तद्वान्तं हि घनीभूतं संजातं सस्यकं खलु  ।
मयूरकण्ठसच्छायं भाराढ्यमतिशस्यते  ॥ २.१२७ ॥

द्रव्यं विषयुतं यत्तद्द्रव्याधिकगुणं भवेत् ।
हालाहलं सुधायुक्तं सुधाधिकगुणं तथा  ॥ २.१२८ ॥

निःशेषदोषविषहृद्गदशूलमूलकुष्ठाम्लपैत्तिकविबन्धहरं परं च  ।
रसायनं वमनरेककरं गरघ्नं श्वित्रापहं गदितमत्र मयूरतुत्थम्  ॥ २.१२९ ॥

सस्यकं शुद्धिमाप्नोति रक्तवर्गेण भावितम्  ।
स्नेहवर्गेण संसिक्तं सप्तवारमदूषितम्  ॥ २.१३० ॥

दोलायन्त्रेण सुस्विन्नं सस्यकं प्रहरत्रयम्  ।
गोमहिष्याजमूत्रेषु शुद्ध्यते पञ्चखर्परम्  ॥ २.१३१ ॥

लकुचद्रावगन्धाश्मटङ्कणेन समन्वितम्  ।
निरुध्य मूषिकामध्ये म्रियते कौक्वुटैः पुटैः  ॥ २.१३२ ॥

सस्यकस्य तु चूर्णं तु पादसौभाग्यसंयुतम्  ।
करञ्जतैलमध्यस्थं दिनमेकं निधापयेत् ॥ २.१३३ ॥

अन्धमूषास्यमध्यस्थं ध्मापयेत्कोकिलत्रयम्  ।
इन्द्रगोपाकृति चैव सत्त्वं भवति शोभनम्  ॥ २.१३४ ॥

निम्बुद्रवाल्पटङ्काभ्यां मूषामध्ये निरुध्य च  ।
ताम्ररूपं परिध्मातं सत्त्वं मुञ्चति सस्यकम्  ॥ २.१३५ ॥

शुद्धं सस्यं शिलाक्रान्तं पूर्वभेषजसंयुतम्  ।
नानाविधानयोगेन सत्त्वं मुञ्चति निश्चितम्  ॥ २.१३६ ॥

सत्त्वमेतत्समादाय खरभूनागसत्त्वभुक् ।
तन्मुद्रिका कृतस्पर्शा शूलघ्नी तत्क्षनाद्भवेत् ॥ २.१३७ ॥

चराचरं विषं भूतडाकिनीदृग्गतं जयेत् ।
मुद्रिकेयं विधातव्या दृष्टप्रत्ययकारिका  ॥ २.१३८ ॥

रामवत्सोमसेनानीमुद्रितेऽपि तथाक्षरम्  ।
हिमालयोत्तरे पार्श्वे अश्वकर्णो महाद्रुमः  ॥ २.१३९ ॥

तत्र शूलं समुत्पन्नं तत्रैव विलयं गतम्  ।
मन्त्रेणानेन मुद्राम्भो निपीतं सप्तमन्त्रितम्  ॥ २.१४० ॥

सद्यः शूलहरं प्रोक्तमिति भालुकिभाषितम्  ।
अनया मुद्रया तप्तं तैलमग्नौ सुनिश्चितम्  ॥ २.१४१ ॥

लेपितं हन्ति वेगेन शूलं यत्र क्वचिद्भवेत् ।
सद्यः सूतिकरं नार्याः सद्यो नेत्ररुजापहम्  ॥ २.१४२ ॥

अथ चपलः -
गौरः श्वेतोऽरुणः कृष्णश्चपलस्तु चतुर्विधः  ।
हेमाभश्चैव ताराभो विशेषाद्रसबन्धनः  ॥ २.१४३ ॥

शेषौ तु मध्यौ लाक्षावच्छीघ्रद्रावौ तु निष्फलौ  ।
वण्गवद्द्रवते वह्नौ चपलस्तेन कीर्तितः  ॥ २.१४४ ॥

चपलो लेखनः स्निग्धो देहलोहकरो मतः  ।
रसराजसहायः स्यात्तिक्तोष्णमधुरो मतः  ॥ २.१४५ ॥

चपलः स्फटिकच्छायः षडस्री स्निग्धको गुरुः  ।
त्रिदोषघ्नोऽतिवृष्यश्च रसबन्धविधायकः  ।
महारसेषु कैश्चिद्धि चपलः परिकीर्तितः  ॥ २.१४६ ॥

जम्बीरकर्कोटकशृङ्गवेरैर्विभावनाभिश्चपलस्य शुद्धिः  ॥ २.१४७ ॥

शैलं तु चूर्णयित्वा तु धान्याम्लोपविषैर्विषैः  ।
पिण्डं बद्ध्वा तु विधिवत्पातयेच्चपलं तथा  ॥ २.१४८ ॥

अथ रसकः -
रसको द्विविधः प्रोक्तो दुर्दुरः कारवेल्लकः  ।
सदलो दुर्दुरः प्रोक्तो निर्दलः कारवेल्लकः  ॥ २.१४९ ॥

सत्त्वपाते शुभः पूर्वो द्वितीयश्चौषधादिषु  ।
रसकः सर्वमेहघ्नः कफपित्तविनाशनः  ॥ २.१५० ॥

नेत्ररोगक्षयघ्नश्च लोहपारदरञ्जनः  ।
नागार्जुनेन संदिष्टौ रसश्च रसकावुभौ  ॥ २.१५१ ॥

श्रेष्ठौ सिद्धरसौ ख्यातौ देहलोहकरौ परम्  ।
रसश्च रसकश्चोभौ येनाग्निसहनौ कृतौ  ॥ २.१५२ ॥

देहलोहमयी सिद्धिर्दासी तस्य न संशयः  ।
कटुकालाबुनिर्यास आलोड्य रसकं पचेत् ॥ २.१५३ ॥

शुद्धं दोषविनिर्मुक्तं पीतवर्णं तु जायते  ।
खर्परः परिसंतप्तः सप्तवारं निमज्जितः  ॥ २.१५४ ॥

बीजपूररसस्यान्तर्निर्मलत्वं समश्नुते  ।
नृमूत्रे वाश्वमूत्रे वा तक्रे वा काञ्जिकेऽथवा  ॥ २.१५५ ॥

प्रताप्य मज्जितं सम्यक्खर्परं परिशुद्ध्यति  ।
नरमूत्रे स्थितो मासं रसको रञ्जयेद्ध्रुवम्  ॥ २.१५६ ॥

शुद्धताम्रं रसं तारं शुद्धस्वर्णप्रभं यथा  ।
हरिद्रात्रिफलारालासिन्धुधूमैः सटङ्कणैः  ॥ २.१५७ ॥

सारुष्करैश्च पादांशैः साम्लैः संमर्द्य खर्परम्  ।
लिप्तं वृन्ताकमूषायां शोषयित्वा निरुध्य च  ॥ २.१५८ ॥

मूषामुखोपरि न्यस्य खर्परं प्रधमेत्ततः  ।
खर्परे प्रहृते ज्वाला भवेन्नीला सिता यदि  ॥ २.१५९ ॥

तदा संदंशतो मूषां घृत्वा कृत्वा त्वधोमुखीम्  ।
शनैरास्फालयेद्भूमौ यथा नालं न भज्यते  ॥ २.१६० ॥

वङ्गाभं पतितं सत्त्वं समादाय नियोजयेत् ।
एवं त्रिचतुरैर्वारैः सर्वं सत्त्वं विनिःसरेत् ॥ २.१६१ ॥

साभयाजतुभूनागनिशाधूमजटङ्कणम्  ।
मूकमूषागतं ध्मातं शुद्धं सत्त्वं विमुञ्चति  ॥ २.१६२ ॥

लाक्षागुडासुरीपथ्याहरिद्रासर्जटङ्कणैः  ।
सम्यक्संचूर्ण्य तत्पक्वं गोदुग्धेन घृतेन च  ॥ २.१६३ ॥

वृन्ताकमूषिकामध्ये निरुध्य गुटिकाकृतिम्  ।
ध्मात्वा ध्मात्वा समाकृष्य ढालयित्वा शिलातले  ॥ २.१६४ ॥

मत्त्वं वङ्गाकृतिं ग्राह्यं रसकस्य मनोहरम्  ।
यद्वा जलयुतां स्थालीं निखनेत्कोष्ठिकोदरे  ॥ २.१६५ ॥

सच्छिद्रं तन्मुखे मल्लं तन्मुखेऽघोमुखीं क्षिपेत् ।
मूषोपरि शिखित्रांश्च प्रक्षिप्य प्रधमेद्दृढम्  ॥ २.१६६ ॥

पतितं स्थालिकानीरे सत्त्वमादाय योजयेत् ।
तत्सत्त्वं तालकोपेतं प्रक्षिप्य खलु खर्परे  ॥ २.१६७ ॥

मर्दयेल्लोहदण्डेन भस्मीभवति निश्चितम्  ।
तद्भस्म मृतकान्तेन समेन सह योजयेत् ॥ २.१६८ ॥

अष्टगुञ्जामितं चूर्णं त्रिफलाक्वाथसंयुतम्  ।
कान्तपात्रस्थितं रात्रौ तिलजप्रतिवापकम्  ॥ २.१६९ ॥

निषेवितं निहन्त्याशु मधुमेहमपि धुवम्  ॥ २.१७० ॥

पित्तं क्षयं च पाण्डुं च श्वयथुं गुल्ममेव च  ।
रक्तगुल्मं च नारीणां प्रदरं सोमरोगकम्  ॥ २.१७१ ॥

योनिरोगानशेषांश्च विषमांश्च ज्वरानपि  ।
रजःशूलं च नारीणां कासं श्वासं च हिध्मिकाम्  ॥ २.१७२ ॥

इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तस्य सूनोर्वाग्भटाचार्यस्य कृतौ रसरत्नसमुच्चये  ।
सहारसाष्टकशुद्ध्यादिनिरूपणं नाम द्वितीयोऽधायः  ॥ २ ॥




अथ तृतीयोऽध्यायः

[अथोपरसाः साधारणरसाश्च]

अथ गन्धकः -
गन्धाश्मगैरिकासीसकाङ्क्षीतालशिलाञ्जनम्  ।
कङ्कुष्टं चेत्युपरसाश्चाष्टौ पारदकर्मणि  ॥ ३.१ ॥

पार्वत्युवाच -
गन्धकस्य तु माहात्म्यं तद्गुह्यं वद मे प्रभो  ।
ईश्वर उवाच -
श्वेतद्वीपे पुरा देवि सर्वरत्नविभूषिते  ।
सर्वकाममये रम्ये तीरे क्षीरपयोनिधेः  ॥ ३.२ ॥

विद्याधरादिमुख्याभिरङ्गनाभिश्च योगिनाम्  ।
सिद्धाङ्गनाभिः श्रेष्ठाभिस्तथैवाप्सरसां गणैः  ॥ ३.३ ॥

देवाङ्गनाभी रम्याभिः क्रीडिताभिर्मनोहरैः  ।
गीतैर्नृत्यैर्विचित्रैश्च वाद्यैर्नानाविधैस्तथा  ॥ ३.४ ॥

एवं संक्रीडमानायाः प्राभवत्प्रसृतं रजः  ।
तद्रजोऽतीव सुश्रोणि सुगन्धि सुमनोहरम्  ॥ ३.५ ॥

रजसश्चातिबाहुल्याद्वासस्ते रक्ततां ययौ  ।
तत्र त्यक्त्वा तु तद्वस्त्रं सुस्नाता क्षीरसागरे  ॥ ३.६ ॥

वृता देवाङ्गनाभिस्त्वं कैलासं पुनरागता  ।
ऊर्मिभिस्तद्रजोवस्त्रं नीतं मध्ये पयोनिधेः  ॥ ३.७ ॥

एवं ते शोणितं भद्रे प्रविष्टं क्षीरसागरे  ।
क्षीराब्धिमथने चैतदमृतेन सहोत्थितम्  ॥ ३.८ ॥

निजगन्धेन तान्सर्वान्हर्षयन्सर्वदानवान्  ।
ततो देवगणैरुक्तं गन्धकाख्यो भवत्वयम्  ॥ ३.९ ॥

रसस्य बन्धनार्थाय जारणाय भवत्वयम्  ।
ये गुणाः पारदे प्रोक्तास्ते चैवात्र भवन्त्विति  ॥ ३.१० ॥

इति देवगणैः प्रीतैः पुरा प्रोक्तं सुरेश्वरि  ।
तेनायं गन्धको नाम विख्यातः क्षितिमण्डले  ॥ ३.११ ॥

स चापि त्रिविधो देवि शुकचञ्चुनिभो वरः  ।
मधमः पीतवर्णः स्याच्छुक्लवर्णोऽधमः प्रिये  ॥ ३.१२ ॥

ग्रन्थान्तरे चतुर्धा गन्धको ज्ञेयो वर्णैः श्वेतादिभिः खलु  ।
श्वेतोऽत्र खटिकाप्रोक्तो लेपने लोहमारणे  ॥ ३.१३ ॥

तथा चामलसारः स्याद्यो भवेत्पीतवर्णवान्  ।
शुकपिच्छः स एव स्याच्छ्रेष्ठो रसरसायने  ॥ ३.१४ ॥

रक्तश्च शुकतुण्डाख्यो धातुवादविधौ वरः  ।
दुर्लभः कृष्णवर्णश्च स जरामृत्युनाशनः  ॥ ३.१५ ॥

गन्धाश्मातिरसायनः सुमधुरः पाके कटूष्णो मतः कण्डूकुष्ठविसर्पदद्रुदलनो दीप्तानलः पाचनः  ।
आमोन्मोचनशोषणो विषहरः सूतेन्द्रवीर्यप्रदो गौरीपुष्पभवस्तथा कृमिहरः सत्यात्मकः सूतजित् ॥ ३.१६ ॥

बलिना सेवितः पूर्वं प्रभूतबलहेतवे  ॥ ३.१७ ॥

वासुकिं कर्षतस्तस्य तन्मुखज्वालया द्रुता  ।
वसा गन्धकगन्धाढ्या सर्वतो निःसृता तनोः  ॥ ३.१८ ॥

गन्धकत्वं च संप्राप्ता गन्धोऽभूत्सविषः स्मृतः  ।
तस्माद्बलिवसेत्युक्तो गन्धकोऽतिमनोहरः  ॥ ३.१९ ॥

पयःस्विन्नो घटीमात्रं वारिधौतो हि गन्धकः  ।
गव्याज्यविद्रुतो वस्त्राद्गालितः शुद्धिमृच्छति  ॥ ३.२० ॥

एवं संशोधितः सोऽयं पाषाणानंबरा त्यजेत् ।
घृते विषं तुषाकारं स्वयं पिण्डत्वमेव च  ॥ ३.२१ ॥

इति शुद्धो हि गन्धाश्मा नापथ्यैर्विकृतिं व्रजेत् ।
अपथ्यादन्यथा हन्यात्पीतं हालाहलं यथा  ॥ ३.२२ ॥

गन्धको द्रावितो भृङ्गरसे क्षिप्तो विशुध्यति  ।
तद्रसैः सप्तधा भिन्नो गन्धकः परिशुध्यति  ॥ ३.२३ ॥

स्थाल्यां दुग्धं विनिक्षिप्य मुखे वस्त्रं निबध्य च  ।
गन्धकं तत्र निक्षिप्य चूर्णितं सिकताकृति  ॥ ३.२४ ॥

छादयेत्पृथुदीर्घेण खर्परेणैव गन्धकं  ।
ज्वालयेत्खर्परस्योर्ध्वं वनच्छाणैस्तथोपलैः  ।
दुग्धे निपतितो गन्धो गलितः परिशुध्यति  ॥ ३.२५ ॥

इत्थं विशुद्धस्त्रिफलाज्यभृङ्गमध्वन्वितः शाणमितो हि लीढः  ।
गृघ्राक्षितुल्यं कुरुतेऽक्षियुग्मं करोति रोगोज्झितदीर्घमायुः  ॥ ३.२६ ॥

कलांशव्योषसंयुक्तं गन्धकं श्लक्ष्णचूर्णितम्  ।
अरत्निमात्रे वस्त्रे तद्विप्रकीर्य विवेष्ट्य तत् ॥ ३.२७ ॥

सूत्रेण वेष्टयित्वाथ यामं तैले निमज्जयेत् ।
घृत्वा संदंशतो वर्तिमध्यं प्रज्वालयेच्च तम्  ॥ ३.२८ ॥

द्रुतो निपतितो गन्धो बिन्दुशः काचभाजने  ।
तां द्रुतिं प्रक्षिपेत्पत्रे नागवल्लयास्त्रिबिन्दुकाम्  ॥ ३.२९ ॥

वल्लेन प्रमितं स्वच्छं सूतेन्द्रं च विमर्दयेत् ।
अङ्गुल्याथ सपत्रां तां द्रुतिं सूतं च भक्षयेत् ॥ ३.३० ॥

करोति दीपनं तीव्रं क्षयं पाण्डुं च नाशयेत् ।
कासं श्वासं च शूलार्ति ग्रहणीमतिदुर्धराम्  ॥ ३.३१ ॥

आमं विनाशयत्याशु लघुत्वं प्रकरोति च  ।
घृताक्ते लोहपात्रे तु विद्रुतं शुद्धगन्धकम्  ॥ ३.३२ ॥

घृताक्तदर्विकाक्षिप्तं द्विनिष्कप्रमितं भजेत् ।
हन्ति क्षयमुखान्रोगान्कुष्ठरोगं विशेषतः  ॥ ३.३३ ॥

क्षाराम्लतैलसौवीरविदाहि द्विदलं तथा  ।
शुद्धगन्धकसेवायां त्यजेद्योगयुतेन हि  ॥ ३.३४ ॥

गन्धकस्तुल्यमरिचः षड्गुणत्रिफलान्वितः  ।
घृष्टः शम्याकमूलेन पीतश्चाखिलकुष्ठहा  ॥ ३.३५ ॥

तन्मूलसलिले पिष्ठं लेपयेत्प्रत्यहं तनौ  ।
दृष्टप्रत्यययोगोऽयं सर्वत्र प्रतिवीर्यवान्  ॥ ३.३६ ॥

श्रीमता सोमदेवेन सम्यगत्र प्रकीर्तितः  ।
द्विनिष्कप्रमितं गन्धं पिष्ट्वा तैलेन संयुतम्  ॥ ३.३७ ॥

अथापामार्गतोयेन सतैलमरिचेन हि  ।
विलिप्य सकलं देहं तिष्ठेद्धर्मे ततः परम्  ॥ ३.३८ ॥

तक्रभक्तं च भुञ्जीत तृतीये प्रहरे खलु  ।
भजेद्रात्रौ तथा वह्निं समुत्थाय तथा प्रगे  ॥ ३.३९ ॥
महिषीछगण्.अं लिप्त्वा स्नायाच्छीतेन वारिणा  ।
ततोऽभ्यज्य घृतैर्देहं स्नायादिष्टोष्णवारिणा  ॥ ३.४० ॥

अमुना क्रमयोगेन विनश्यत्यतिवेगतः   ।
दुर्जया बहुकालीना पामा कण्डुः सुनिश्चितं  ॥ ३.४१ ॥

गन्धकस्य प्रयोगाणां शतं तन्न प्रकीर्तितम्  ।
ग्रन्थविस्तारभीतेन सोमदेवेन भूभुजा  ॥ ३.४२ ॥

अथवार्कस्नुहीक्षीरैर्वस्त्रं लेप्यं तु सप्तधा  ।
गन्धकं नवनीतेन पिष्ट्वा वस्त्रं लिपेद्धनम्  ॥ ३.४३ ॥

तद्वर्तिं ज्वलितां दंशे घृतां कुर्यादधोमुखीम्  ।
तैलं पतेदधोभाण्डे ग्राह्यं योगेषु योजयेत् ॥ ३.४४ ॥


शुद्धगन्धो हरेद्रोगान्कुष्ठमृत्युजरादिकान्  ।
अग्निकारी महानुष्णो वीर्यवृद्धिं करोति च  ॥ ३.४५ ॥

अथ गौरिकम् -
पाषाणगैरिकं चैकं द्वितीयं स्वर्णगैरिकम्  ।
पाषाणगैरिकं प्रोक्तं कठिण्.अं ताम्रवर्णकम्  ॥ ३.४६ ॥

अत्यन्तशोणितं स्निग्धं मसृणं स्वर्णगैरिकम्  ।
स्वादु स्निग्धं हिमं नेत्र्यं कषायं रक्तपित्तनुत् ॥ ३.४७ ॥

हिध्मावमिविषघ्नं च रक्तघ्नं स्वर्णगैरिकम्  ।
पाषाणगैरिकं चान्यत्पूर्वस्मादल्पकं गुणैः  ॥ ३.४८ ॥

गैरिकं तु गवां दुग्धैर्भावितं शुद्धिमृच्छति  ।
गैरिकं सत्त्वरूपं हि नन्दिना परिकीर्तितम्  ॥ ३.४९ ॥

कैरप्युक्तं पतेत्सत्त्वं क्षाराम्लक्लिन्नगैरिकात् ।
उपतिष्ठति सूतेन्द्रमेकत्वं गुणवत्तरम्  ॥ ३.५० ॥

अथ कासीसम् -
कासीसं वालुकाद्येकं पुष्पपुर्वमथापरम्  ।
क्षाराम्लागरुधूमाभं सोष्णवीर्यं विषापहम्  ॥ ३.५१ ॥

बालुकापुष्पकासीसं श्वित्रघ्नं केशरञ्जनम्  ॥ ३.५२ ॥

पुष्पादिकासीसमतिप्रशस्तं सोष्णं कषायाअम्लमतीव नेत्र्यम्  ।
विषानिलश्लेष्मगदव्रणघ्नं श्वित्रक्षयघ्नं कचरञ्जनं च  ॥ ३.५३ ॥

सकृद्भृङ्गाम्बुना क्लिन्नं कासीसं निर्मलं भवेत् ।
तुवरीसत्त्ववत्सत्त्वमेतस्यापि समाहरेत् ।
कासीसं शुद्धिमाप्नोति पित्तैश्च रजसा स्त्रियः  ॥ ३.५४ ॥

बलिना हतकासीसं क्रान्तं कासीसमारितम्  ।
उभयं समभागं हि त्रिफलावेल्लसंयुतम्  ॥ ३.५५ ॥

विषमांशघृतक्षौद्रप्लुतं शाणमितं प्रगे  ।
सेवितं हन्ति वेगेन श्वित्रं पाण्डुक्षयामयम्  ॥ ३.५६ ॥

गुल्मप्लीहगदं शूलं मूलरोगं विशेषतः  ।
रसायनविधानेन सेवितं वत्सरावधि  ॥ ३.५७ ॥

आमसंशोषणं श्रेष्ठं मन्दाग्निपरिदीपनम्  ।
पलितं वलिभिः सार्धं विनाशयति निश्चितम्  ॥ ३.५८ ॥

अथ तुवरी -
सौराष्ट्र्य संभूता सा तुवरी मता  ।
वस्त्रेषु लिप्यते यासौ मञ्जिष्टा रागबन्धिनी  ॥ ३.५९ ॥

फटकी फुल्लिका चेति द्वितीया परिकीर्तिता  ।
ईषत्पीता गुरुः स्निग्धा पीतिका विषनाशनी  ॥ ३.६० ॥

व्रणकुष्ठहरा सर्वकुष्ठघ्नी च विशेषतः  ॥ ३.६१ ॥

निर्भारा शुभ्रवर्णा च स्निग्धा साम्लापरा मता  ।
सा फुल्लतुवरी प्रोक्ता लेपात्ताम्रं चरेदयः  ॥ ३.६२ ॥

काङ्क्षी कषाया कटुकाम्लकण्थ्या केश्या व्रणघ्नी विषनाशनी च  ।
श्वित्रापहा नेत्रहिता त्रिदोष- शान्तिप्रदा पारदजारणी च  ॥ ३.६३ ॥

तुवरी काञ्जिके क्षिप्त्वा त्रिदिनाच्छुद्धिमृच्छति  ।
क्षाराम्लैर्मर्दिता ध्माता सत्त्वं मुञ्चति निश्चितम्  ॥ ३.६४ ॥

गोपित्तेन शतं वरान्सौराष्ट्रां भावयेत्ततः  ।
धमित्वा पातयेत्सत्त्वं क्रामणं चातिगुह्यकम्  ॥ ३.६५ ॥

अथ तालकः -
हरितालं द्विधा प्रोक्तं प्रत्याद्यं पिण्डसंज्ञकम्  ।
स्वर्णवर्ण गुरु स्निग्धं तनुपत्रं च भासुरम्  ॥ ३.६६ ॥

तत्पत्रतालकं प्रोक्तं बहुपत्रं रसायनम्  ।
निष्पत्रं पिण्डसदृशं स्वल्पसत्त्वं  तथा गुरु  ।
स्त्रीपुष्पहरणं तत्तु गुणाल्पं पिण्डतालकम्  ॥ ३.६७ ॥

श्लेष्मरक्तविषवातभूतनुत्केवलं च खलु पुष्पहृत्स्त्रियः  ।
स्निग्धमुष्णकटुकं च दीपनं कुष्ठहारि हरितालमुच्यते  ॥ ३.६८ ॥

स्निग्धं कूष्माण्डतोये वा तिलक्षारजलेऽपि वा  ।
तोये वा चूर्णसंयुक्ते दोलायन्त्रेण शुध्यति  ॥ ३.६९ ॥

अशुद्धं तालमायुघ्नं कफमारुतमेहकृत् ।
तापस्फोटाङ्गसंकोचं कुरुते तेन शोधयेत् ॥ ३.७० ॥

तालकं कणशः कृत्वा दशांशेन च टङ्कणम्  ।
जम्बीरोत्थद्रवैः क्षाल्यं काञ्जिकैः क्षालयेत्ततः  ॥ ३.७१ ॥

वस्त्रे चतुर्गुणे बद्ध्वा दोलायन्त्रे दिनं पचेत् ॥ ३.७२ ॥

सचूर्णेनारनालेन दिनं कूष्माण्डजे रसे  ।
स्वेद्यं वा शाल्मलीतोयैस्तालकं शुद्धिमाप्नुयात् ॥ ३.७३ ॥

मधुतुल्ये घनीभूते कषाये ब्रह्ममूलजे  ।
त्रिवारं तालकं भाव्यं पिष्ट्वा मूत्रेऽथ माहिषे  ॥ ३.७४ ॥

उपलैर्दशभिर्देयं पुटं रुद्ध्वाथ पेषयेत् ।
एवं द्वादशधा पाच्यं शुद्धं योगेषु योजयेत् ॥ ३.७५ ॥

कुलित्थक्वाथसौभाग्यमहिष्याज्यमधुप्लुतम्  ।
स्थाल्यां क्षिप्त्वा विदध्याच्च त्वम्लेन च्छिद्रयोगिना  ॥ ३.७६ ॥

सम्यङ्निरुध्य शिखिनं ज्वालयेत्क्रमवर्धितम्  ।
एकप्रहरमात्रं हि रन्ध्रमाच्छाद्य गोमयैः  ॥ ३.७७ ॥

यामान्ते छिद्रमुद्धाट्य दृष्टे धूमे च पाण्डुरे  ।
शीतां स्थालीं समुत्तार्य सत्त्वमुत्कृष्य चाहरेत् ॥ ३.७८ ॥

सर्वपाषाणसत्त्वानां प्रकाराः सन्ति कोटिशः  ।
ग्रन्थविस्तारभीत्यातो लिखिता न मया खलु  ॥ ३.७९ ॥

पलालकं रवेर्दुग्धैर्दिनमेकं विमर्दयेत् ।
क्षिप्त्वा षोडशिकातेलै मिश्रयित्वा ततः पचेत् ॥ ३.८० ॥

अनावृतप्रदेशे च सप्तयामावधि धुवम्  ।
स्वाङ्गशीतमधस्थं च सत्त्वं श्वेतं समाहरेत् ॥ ३.८१ ॥

छागलस्याथबालस्य बलिना च समन्वितम्  ।
तालकं दुवसद्वंद्वं मर्दयित्वातियत्नतः  ॥ ३.८२ ॥

युक्तं द्रावणवर्गेण काचकुप्यां विनिक्षिपेत् ।
त्रिधा तां च मृदा लिप्त्वा परिशोष्य खरातपे  ॥ ३.८३ ॥

ततः खर्परकच्छिद्रे तामर्धां चैव कूपिकाम्  ।
प्रवेश्य ज्वालयेदग्निं द्वादशप्रहरावधि  ॥ ३.८४ ॥

कुपिकण्ठस्थितं शीतं शुद्धं सत्त्वं समाहरेत् ।
पलार्धप्रमितं तालं बद्ध्वा वस्त्रे सिते दृढे  ॥ ३.८५ ॥

बलिनालिप्य यत्नेन त्रिवारं परिशोष्य च  ।
द्राविते त्रिफले ताम्रे क्षिपेत्तालकपोटलीम्  ॥ ३.८६ ॥

भस्मना छादयेच्छीघ्रं ताम्रेणावेष्टितं सितम्  ।
मृदुलं सत्त्वमादद्यात्प्रोक्तं रसरसायने  ॥ ३.८७ ॥

अथ मनःशिला -
मनःशिला त्रिधा प्रोक्ता श्यामाङ्गी कणवीरका  ।
खण्डाख्या चेति तद्रूपं विविच्य परिकथ्यते  ॥ ३.८८ ॥

श्यामा रक्ता सगौरा च भाराढ्या श्यामिका मता  ।
तेजस्विनी च निर्गौरा ताम्राभा कणवीरका  ॥ ३.८९ ॥

चूर्णीभूतातिरक्ताङ्गी सभारा खण्डपूर्विका  ।
उत्तरोक्तगुणैः श्रेष्ठा भूरिसत्त्वा प्रकीर्तिता  ॥ ३.९० ॥

मनःशिला सर्वरसायनाग्र्या तिक्ता कटूष्णा कफवातहन्त्री  ।
सत्त्वात्मिका भूतविषाग्निमान्द्यकण्डूतिकासक्षयहारिणी च  ॥ ३.९१ ॥

अश्मरीं मूत्रकृच्छ्रं च अशुद्धा कुरुते शिला  ।
मन्दाग्निं मलबन्धं च शुद्धा सर्वरुजापहा  ॥ ३.९२ ॥

अगस्त्यपत्रतोयेन भाविता सप्तवारकम्  ।
शृङ्गवेररसैर्वापि विशुद्ध्यति मनःशिला  ॥ ३.९३ ॥

जयन्तीभृङ्गराजोत्थरक्तागस्त्यरसैः शिलाम्  ।
दोलायन्त्रे पचेद्यामं यामं छागोत्थमूत्रकैः  ।
क्षालयेदारनालेन सर्वरोगेषु योजयेत् ॥ ३.९४ ॥

अष्टमांशेन किट्टेन गुडगुग्गुलुसर्पिषा  ।
कोष्ठ्यां रुद्ध्वा दृढं ध्माता सत्त्वं मुञ्चेन्मनःशिला  ॥ ३.९५ ॥

भूनागधौतसौभाग्यमदनैश्च विमर्दितैः  ।
कारवल्लीदलाम्भोभिर्मूषां कृत्वात्र निक्षिपेत् ॥ ३.९६ ॥

शिलां क्षाराम्लनिष्पिष्टां प्रधमेत्तदनन्तरम्  ।
कोकिलाद्वयमात्रं हि ध्मानात्सत्त्वं त्यजत्यसौ  ॥ ३.९७ ॥

अथाञ्जनानि -
सौवीरमञ्जनं प्रोक्तं रसाञ्जनमतः परम्  ।
स्रोतोञ्जनं तदन्यच्च पुष्पाञ्जनकमेव च   ॥ ३.९८ ॥

नीलाञ्जनं च तेषां हि स्वरूपमिह वर्ण्यते  ।
सौवीरमञ्जनं धूम्रं रक्तपित्तहरं हिमम्  ॥ ३.९९ ॥

विषहिध्माक्षिरोगघ्नं व्रणशोधनरोपणम्  ।
रसाञ्जनं च पीताभं विषवक्त्रगदापहम्  ॥ ३.१०० ॥

श्वासहिध्मापहं वर्ण्यं वातपित्तास्रनाशनं  ।
स्रोतोञ्जनं हिमं स्निग्धं  कषायं स्वादु लेखनम्  ॥ ३.१०१ ॥

नेत्र्यं हिध्माविषच्छर्दिकफपित्तास्ररोगनुत् ॥ ३.१०२ ॥

पुष्पाञ्जनं सितं स्निग्धं हिमं सर्वाक्षिरोगनुत् ।
अतिदुर्धरहिध्माघ्नं विषज्वरगदापहं  ॥ ३.१०३ ॥

नीलाञ्जनं गुरु स्निग्धं नेत्र्यं दोषत्रयापहम्  ।
रसायनं सुवर्णघ्नं लोहमार्दवकारकं  ॥ ३.१०४ ॥

अञ्जनानि विशुध्यन्ति भृङ्गराजनिजद्रवैः  ।
मनोह्वासत्त्ववत्सत्त्वमञ्जनानां समाहरेत् ॥ ३.१०५ ॥

वल्मीकशिखराकारं भङ्गे नीलोत्पलद्युति  ।
घृष्टं तु गौरिकच्छायं स्रोतोजं लक्षयेद्बुधः  ॥ ३.१०६ ॥

गोशकृद्रसमूत्रेषु घृतक्षौद्रवसासु च  ।
भावितं बहुशस्तच्च शीघ्रं बध्नाति सूतकम्  ॥ ३.१०७ ॥

सूर्यावर्तादियोगेन शुद्धिमेति रसाञ्जनम्  ।
राजावर्तकवत्सत्त्वं ग्राह्यं स्रोतोञ्जनादपि  ॥ ३.१०८ ॥

अथ कङ्कुष्ठम् -
हिमवत्पादशिखरे कङ्कुष्ठमुपजायते  ।
तत्रैकं नालिकाख्यं हि तदन्यद्रेणुकं मतम्  ॥ ३.१०९ ॥

पीतप्रभं गुरु स्निग्धं श्रेष्ठं कङ्कुष्ठमादिमम्  ।
श्यामपीतं लघु त्यक्तसत्त्वं नेष्टं हि रेणुकम्  ॥ ३.११० ॥

केचिद्वदन्ति कङ्कुष्ठं सद्योजातस्य दन्तिनः  ।
वर्चश्च श्यामपीताभं रेचनं परिकथ्यते  ॥ ३.१११ ॥

कतिचित्तेजिवाहानां नालं कङ्कुष्ठसंज्ञकम्  ।
वदन्ति श्वेतपीताभं तदतीव विरेचनम्  ॥ ३.११२ ॥

रसे रसायनं श्रेष्ठं निःसत्त्वं बहुवैकृतम्  ।
कङ्कुष्ठं तिक्तकटुकं वीर्योष्णं चातिरेचनम्  ।
व्रणोदावर्तशूलार्तिगुल्मप्लीहगुदार्तिनुत् ॥ ३.११३ ॥

सूर्यावर्तककदली वन्ध्या कोशातकी च सुरदाली  ।
शिग्रुश्च वज्रकन्दो निरङ्कणा काकमाची च  ॥ ३.११४ ॥

आसामेकरसेन तु लवणक्षाराम्लभावितं बहुशः  ।
शुद्ध्यन्ति रसोपरसा ध्माता मुञ्चन्ति सत्त्वानि  ॥ ३.११७ ॥

कङ्कुष्ठं शुद्धिमायाति त्रिधा शुण्ठ्यम्बुभावितम्  ।
सत्त्वाकर्षोऽस्य न प्रोक्तो यस्मात्सत्त्वमयं हि तत् ॥ ३.११६ ॥

भजेदेनं विरेकार्थं ग्राहिभिर्यवमात्रया  ।
नाशयेदामपूर्तिं च विरेच्य क्षणमात्रतः  ॥ ३.११७ ॥

भक्षितः सह ताम्बूलैर्विरिच्यासून्विनाशयेत् ॥ ३.११८ ॥

बर्बुरीमूलिकाक्वाथजीरसौभाग्यकं समम्  ।
कङ्कुष्ठं विषनाशाय भूयो भूयः पिबेन्नरः  ॥ ३.११९ ॥

इत्युपरसाः

अथ साधारणरसाः -
कम्पिल्लश्चपलो गौरीपाषाणो नवसारकः  ।
कपर्दो वह्निजारश्च गिरिसिन्दूरहिङ्गुलौ  ॥ ३.१२० ॥

मोदारशृङ्गमित्यष्टौ साधारणरसाः स्मृताः  ।
रससिद्धकराः प्रोक्ता नागार्जुनपुरःसरैः  ॥ ३.१२१ ॥

अथ कम्पिल्लः -
इष्टिकाचूर्णसंकाशश्चन्द्रिकाढ्योऽतिरेचनः  ।
सौराष्ट्रदेशे चोत्पन्नः स हि कम्पिल्लकः स्मृतः  ॥ ३.१२२ ॥

पित्तव्रणाध्मानविबन्धनिघ्नः श्लेष्मोदरार्तिकृमिगुल्मवैरी  ।
मूलामशोफज्वरशूलहारी कम्पिल्लको रेच्यगदापहारी  ॥ ३.१२३ ॥

अथ गौरीपाषाणः -
गौरीपाषाणकः पीतो विकटो हतचूर्णकः  ।
स्फटिकाभश्च शुङ्खाभो हरिद्राभस्त्रयः स्मृताः  ॥ ३.१२४ ॥

पूर्वं पूर्वं गुणैः श्रेष्ठः कारवल्लीफले क्षिपेत् ।
स्वेदयेद्धण्डिकामध्ये शुद्धो भवति मूषकः  ॥ ३.१२५ ॥

तालवद्ग्राहयेत्सत्त्वं शुद्धं शुभ्रं प्रयोजयेत् ।
रसबन्धकरः स्निग्धो दोषघ्नो रसवीर्यकृत् ॥ ३.१२६ ॥

अथ नवसारः -
करीरपीलुकाष्ठेषु पच्यमानेषु चोद्भवः  ।
क्षारोऽसौ नवसारः स्याच्चूलिकालवणाभिधः  ॥ ३.१२७ ॥

इष्टिकादहने जातं पाण्डुरं लवणं लघु  ।
तदुक्तं नवसाराख्यं चूलिकालवणं च तत् ।
रसेन्द्रजारणं लोहद्रावणं जठराग्निकृत् ॥ ३.१२८ ॥

गुल्मप्लीहास्यशोषघ्नं भुक्तमांसादिजारणम्  ।
विडाख्यं च त्रिदोषघ्नं चूलिकालवणं मतम्  ॥ ३.१२९ ॥

अथ वराटकाः -
पीताभा ग्रन्थिका पृष्ठे दीर्घवृत्ता वराटिका  ।
रसवैद्यैर्विनिर्दिष्टा सा चराचरसंज्ञिका  ॥ ३.१३० ॥

सार्धनिष्कभरा श्रेष्ठा निष्कभारा च मध्यमा  ।
पादोननिष्कभारा च कनिष्ठा परिकीर्तिता  ॥ ३.१३१ ॥

परिणामादिशूलघ्नी ग्रहणीक्षयनाशिनी  ।
कटूष्णा दीपनी वृष्या नेत्र्या वातकफापहा  ॥ ३.१३२ ॥

रसेन्द्रजारणे प्रोक्ता बिडद्रव्येषु शस्यते  ॥ ३.१३३ ॥

तदन्ये तु वराटाः स्युर्गुरवः श्लेष्मपित्तलाः  ।
वराटाः काञ्जिके स्विन्ना यामाच्छुद्धिमवाप्नुयुः  ॥ ३.१३४ ॥

अथाग्निजारः -
समुद्रेणाग्निनक्रस्य जरायुर्बहिरुज्झितः  ।
संशुष्को भानुतापेन सोऽग्निजार इति स्मृतः  ॥ ३.१३५ ॥

अग्निजारस्त्रिदोषघ्नो धनुर्वातादिवातनुत् ।
वर्धनो रसवीर्यस्य दीपनो जारणस्तथा  ।
तदब्धिक्षारसंशुद्धं तस्माच्छुद्धिर्न हीष्यते  ॥ ३.१३६ ॥

अथ गिरिसिन्दूरम् -
महागिरिषु चाल्पीयः पाषाणान्तःस्थितो रसः  ।
शुष्कशोणः स निर्दिष्टो गिरिसिन्दूरसंज्ञया  ॥ ३.१३७ ॥

त्रिदोषशमनं भेदि रसबन्धनमग्रिमम्  ।
देहलोहकरं नेत्र्यं गिरिसिन्दूरमीरितम्  ॥ ३.१३८ ॥

अथ हिङ्गुलः -हिङ्गुलः शुकतुण्डाख्यो हंसपाकस्तथापरः  ।
प्रथमोऽल्पगुणस्तत्र चर्मारः स निगद्यते  ॥ ३.१३९ ॥

श्वेतरेषः प्रवालाभो हंसपाकः स ईरितः  ।
हिङ्गुलः सर्वदोषघ्नो दीपनोऽतिरसायनः  ॥ ३.१४० ॥

सर्वरोगहरो वृष्यो जारणायातिशस्यते  ।
एतस्मादाहृतः सूतो जीर्णगन्धसमो गुणैः  ॥ ३.१४१ ॥

सप्तकृत्वार्द्रकद्रावैर्लकुचस्याम्बुनापि वा  ।
शोषितो भावयित्वा च निर्दोषो जायते खलु  ॥ ३.१४२ ॥

किमत्रचित्रं दरदः सुभावितः क्षीरेण मेष्या बहुशोऽम्लवर्गैः  ।
एवं सुवर्णं बहुघर्मतापितं करोति साक्षाद्वरकुङ्कुमप्रभम्  ॥ ३.१४३ ॥

दरदः पातनायन्त्रे पातितश्च जलाश्रये  ।
तत्सत्त्वं सूतसंकाशं पातयेन्नात्र संशयः  ॥ ३.१४४ ॥

अथ मृद्दारशृङ्गकम् -सदलं पीतवर्णं च भवेद्गुर्जरमण्डले  ।
अर्बुदस्य गिरेः पार्श्वे जातं मृद्दारशृङ्गकम्  ॥ ३.१४५ ॥

सीससत्त्वं गुरु श्लेष्मशमनं पुंगदापहम्  ।
रसबन्धनमुत्कृष्टं केशरञ्जनमुत्तमम्  ॥ ३.१४६ ॥

साधारणरसाः सर्वे मातुलुङ्गार्द्रकाम्बुना  ।
त्रिरात्रं भाविताः शुष्का भवेयुर्दोष वर्जिताः  ॥ ३.१४७ ॥

यानि कानि च सत्त्वानि तानि शुध्यन्त्यशेषतः  ।
ध्मातानि शुद्धिवर्गेण मिलन्ति च परस्परम्  ॥ ३.१४८ ॥
इति करवालभैरवः  ।

अथ राजावर्तः -
राजावर्तोऽल्परक्तोरुनीलिकामिश्रितप्रभः  ।
गुरुत्वमसृणः श्रेष्ठस्तदन्यो मध्यमः स्मृतः  ॥ ३.१४९ ॥

प्रमेहक्षयदुर्नामपाण्डुश्लेष्मानिलापहः  ।
दीपनः पाचनो वृष्यो राजावर्तो रसायनः  ॥ ३.१५० ॥

निम्बुद्रवैः सगोमूत्रैः सक्षरैः स्वेदिताः खळु  ।
द्वित्रिवारेण शुध्यन्ति राजावर्तादिधातवः  ॥ ३.१५१ ॥

शिरीषपुष्पार्द्ररसै राजावर्तं विशोधयेत् ॥ ३.१५२ ॥

लुङ्गाम्बुगन्धकोपेतो राजावर्तो विचूर्णितः  ।
पुटनात्सप्तवारेण राजावर्तो मृतो भवेत् ॥ ३.१५३ ॥

राजावर्तस्य चूर्णं तु कुनटीघृतमिश्रितम्  ।
विपचेदायसे पात्रे महिषीक्षिरसंयुतं  ॥ ३.१५४ ॥

सौभाग्यपञ्चगव्येन पिण्डीबद्धं तु जारयेत् ।
ध्मापितं खदिराङ्गारैः सत्त्वं मुञ्चति शोभनं  ॥ ३.१५५ ॥

अनेन क्रमयोगेन गैरिकं विमलं भवेत् ।
क्रमात्पीतं च रक्तं च सत्त्वं पतति शोभनम्  ॥ ३.१५६ [४१८] ॥

इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तस्य सूनोर्वाग्भटाचार्यस्य कृतौ रसरत्नसमुच्चये  ।
उपरससाधारणरसानां शुद्ध्यादिनिरूपणं नाम तृतीयोऽध्यायः  ॥ ३ ॥



अथ चतुर्थोऽध्यायः ।

[अथ रत्नानि]

अथ मणयः -
मणयोऽपि च विज्ञेयाः सूतबन्धस्य कारकाः  ।
वैक्रान्तः सूर्यकान्तश्च हीरकं मौक्तिकं मणिः  ॥ ४.१ ॥

चन्द्रकान्तस्तथा चैव राजावर्तश्च सप्तमः  ।
गरुडोद्गारकश्चैव ज्ञातव्या मणयस्त्वमी  ॥ ४.२ ॥

पुष्परागं महानीलं पद्मरागं प्रवालकम्  ।
वैदूर्यं च तथा नीलमेते च मणयो मताः  ।
यत्नतः संग्रहीतव्या रसबन्धस्य कारणात् ॥ ४.३ ॥

पद्मरागेन्द्रनीलाख्यौ तथा मरकतोत्तमः  ।
पुष्परागः सवज्राख्यः पञ्चरत्नवराः स्मृताः  ॥ ४.४ ॥

माणिक्यमुक्ताफलविद्रुमाणि तार्क्ष्यं च पुष्पं भिदुरं च नीलम्  ।
गोमेदकं चाथ विदूरकं च क्रमेण रत्नानि नवग्रहाणाम्  ॥ ४.५ ॥

ग्रहानुमैत्र्या कुरुविन्दपुष्पप्रवालमुक्ताफलतार्क्ष्यवज्रम्  ।
नीलाख्यगोमेदविदूरकं च क्रमेण मुद्राधृतमिष्टसिद्ध्यै  ॥ ४.६ ॥

रसे रसायने दाने धारणे देवतार्चने  ।
सुरक्ष्याणि सुजातीनि रत्नान्युक्तानि सिद्धये  ॥ ४.७ ॥

माणिक्यं पद्मरागाख्यं द्वितीयं नीलगन्धि च  ।
कुशेशयदलच्छायं स्वच्छं स्निग्धं महत्स्फुटम्  ॥ ४.८ ॥

वृत्तायतं समं गात्रं माणिक्यं श्रेष्ठमुच्यते  ॥ ४.९ ॥

नीलं गङ्गाम्बुसंभूतं नीलगर्भारुणच्छवि  ।
पूर्वमाणिक्यवच्छ्रेष्ठमाणिक्यं नीलगन्धि तत् ॥ ४.१० ॥

रन्ध्रकार्कश्यमालिन्यरौक्ष्यावैशद्यसंयुतम्  ।
चिपिटं लघु वक्रं च माणिक्यं दुष्टमष्टधा  ॥ ४.११ ॥

माणिक्यं दीपनं वृष्यं कफवातक्षयार्तिनुत् ।
भूतवेतालपापघ्नं कर्मजव्याधिनाशनम्  ॥ ४.१२ ॥

अथ मौक्तिकम् -
ह्लादि श्वेतं लघु स्निग्धं रश्मिवन्निर्मलं महत् ।
ख्यातं तोयप्रभं वृत्तं मौक्तिकं नवधा शुभम्  ॥ ४.१३ ॥

मुक्ताफलं लघु हिमं मधुरं च कान्ति- दृष्ट्यग्निपुष्टिकरणं विषहारि भेदि  ।
वीर्यप्रदं जलनिधेर्जनिता च शुक्तिर्दीप्ता च पक्तिरुजमाशु हरेदवश्यम्  ॥ ४.१४ ॥

रूक्षाङ्गं निर्जलं श्यावं ताम्राभं लवणोपमम्  ।
अर्धशुभ्रं च विकटं ग्रन्थिलं मौक्तिकं त्यजेत् ॥ ४.१५ ॥

कफपित्तक्षयध्वंसि कासश्वासाग्निमान्द्यनुत् ।
पुष्टिदं वृष्यमायुष्यं दाहघ्नं मौक्तिकं मतम्  ॥ ४.१६ ॥

अथ प्रवालम् -
पक्वबिम्बीफलच्छायं वृत्तायतमवक्रकम्  ।
स्निग्धमव्रणकं स्थूलं प्रवालं सप्तदा शुभम्  ॥ ४.१७ ॥

पाण्डुरं धूसरं सूक्ष्मं सव्रणं कण्डरान्वितम्  ।
निर्भारं शुल्बवर्णं च प्रवालं नेष्यतेऽष्टधा  ॥ ४.१८ ॥

क्षयपित्तास्रकासघ्नं दीपनं पाचनं लघु  ।
विषभूतादिशमनं विद्रुमं नेत्ररोगनुत् ॥ ४.१९ ॥

अथ तार्क्ष्यम् -
हरिद्वर्णं गुरु स्निग्धं स्फुरद्रश्मिचयं शुशम्  ।
मसृणं भासुरं तार्क्ष्यं गात्रं सप्तगुणं मतम्  ॥ ४.२० ॥

कपिलं कर्कशं नीलं पाण्डु कृष्णं च लाघवम्  ।
चिपिटं विकटं कृष्णं रूक्षं तार्क्ष्यं न शस्यते  ॥ ४.२१ ॥

ज्वरच्छर्दिविषश्वाससंनिपाताग्निमान्द्यनुत् ।
दुर्नामपाण्डुशोफघ्नं तार्क्ष्यमोजोविवर्धनम्  ॥ ४.२२ ॥

अथ पुष्परागः -
पुष्परागं गुरु स्वच्छं स्निग्धं स्थूलं समं मृदु  ।
कर्णिकारप्रसूनाभं मसृणं शुभमष्टधा  ॥ ४.२३ ॥

निष्प्रभं कर्कशं रूक्षं पीतं श्यामं नतोन्नतम्  ।
कपिशं कपिलं पाण्डु पुष्परागं परित्यजेत् ॥ ४.२४ ॥

पुष्परागं विषच्छर्दिकफवाताग्निमान्द्यनुत् ।
दाहकुष्ठास्रशमनं दीपनं पाचनं लघु  ॥ ४.२५ ॥

अथ वज्रम् -
वज्रं च त्रिविधं प्रोक्तं नरो नारी नपुंसकम्  ।
पूर्वं पूर्वमिह श्रेष्ठं रसवीर्यविपाकतः  ॥ ४.२६ ॥

अष्टास्रं वाष्टफलकं षट्कोणमतिभासुरम्  ।
अम्बुदेन्द्रधनुर्वारितरं पुंवज्रमुच्यते  ॥ ४.२७ ॥

तदेव चिपिटाकारं स्त्रीवज्रं वर्तुलायतम्  ।
वर्तुलं कुण्ठकोणाग्रं किंचिद्गुरु नपुंसकम्  ॥ ४.२८ ॥

स्त्रीपुंनपुंसकं वज्रं योज्यं स्त्रीपुंनपुंसके  ।
व्यत्यासान्नैव फलदं पुंवज्रेण विना क्वचित् ॥ ४.२९ ॥

श्वेतादिवर्णभेदेन तदेकैकं चतुर्विधम्  ।
ब्रह्मक्षत्रियविट्शूद्रं स्वस्ववर्णफलप्रदम्  ॥ ४.३० ॥

उत्तमोत्तमवर्णं हि नीचवर्णफलप्रदम्  ।
न्यायोऽयं भैरवेणोक्तः पदार्थेष्वखिलेष्वपि  ॥ ४.३१ ॥

आयुःप्रदं झटिति सद्गुणदं च वृष्यं दोषत्रयप्रशमनं सकलामयघ्नम्  ।
सूतेन्द्रबन्धवधसद्गुणकृत्प्रदीपनं मृत्युंजयं तदमृतोपममेव वज्रम्  ॥ ४.३२ ॥

गौरत्रासश्च बिन्दुश्च रेखा च जलगर्भता  ।
सर्वरत्नेष्वमी पञ्च दोषाः साधारणा मताः  ॥ ४.३३ ॥

क्षेत्रतोयभवा दोषा रत्नेषु न लगन्ति ते  ।
कुलत्थक्वाथके स्विन्नं कोद्रवक्वथितेन वा  ॥ ४.३४ ॥

एकयामावधि स्विन्नं वज्रं शुद्ध्यति निश्चितम्  ।
वज्रं मत्कुणरक्तेन चतुर्वारं विभावितम्  ॥ ४.३५ ॥

सुगन्धिमूषिकामांसैर्वर्तितैर्मर्द्य वेष्टयेत् ।
पुटेत्पुटैर्वराहाख्यैस्त्रिंशद्वारं ततः परम्  ॥ ४.३६ ॥

ध्मात्वा ध्मात्वा शतं वारान्कुलत्थक्वाथके क्षिपेत् ।
अन्यैरुक्तः शतं वारान्कर्तव्योऽयं विधिक्रमः  ॥ ४.३७ ॥

कुलत्थक्वात्थसंयुक्तलकुचद्रवपिष्टया  ।
शिलया लिप्तमूषायां वज्रं क्षिप्त्वा निरुध्य च  ॥ ४.३८ ॥

अष्टवारं पुटेत्सम्यग्विशुष्कैश्च वनोत्पलैः  ।
शतवारं ततो ध्मात्वा निक्षिप्तं शुद्धपारदे  ।
निश्चितं म्रियते वज्रं भस्म वारितरं भवेत् ॥ ४.३९ ॥

सत्यवाक्सोमसेनानीरेतद्वज्रस्य मारणम्  ।
दृष्टप्रत्ययसंयुक्तमुक्तवान्रसकौतुकी  ॥ ४.४० ॥

विलिप्तं मत्कुणस्यास्रे सप्तवारं विशोषितम्  ॥ ४.४१ ॥

कासमर्दरसापूर्णे लोहपात्रे निवेशितम्  ।
सप्तवारं परिध्मातं वज्रभस्म भवेत्खलु  ॥ ४.४२ ॥

ब्रह्मज्योतिर्मुनीन्द्रेण क्रमोऽयं परिकीर्तितः  ।
नीलज्योतिर्लताकन्दे धृष्टं घर्मे विशोषितम्  ॥ ४.४३ ॥

वज्रं भस्मत्वमायाति कर्मवज्ज्ञानवह्निना  ।
मदनस्य फलोद्भूतरसेन क्षोणिनागकैः  ॥ ४.४४ ॥

कृतकल्केन संलिप्य पुटेद्विंशतिवारकम्  ।
वज्रचूर्णं भवेद्वर्यं योजयेच्च रसादिषु  ॥ ४.४५ ॥

तद्वज्रं चूर्णयित्वाथ किंचिट्टङ्कणसंयुतम्  ।
खरभूनागसत्त्वेन विंशेनावर्तते ध्रुवम्  ।
तुल्यस्वर्णेन तद्ध्मातं योजनीयं रसादिषु  ॥ ४.४६ ॥

त्रिगुणेन रसेनैव संमर्द्य गुटिकीकृतम्  ।
मुखे घृतं करोत्याशु चलद्दन्तविबन्धनम्  ॥ ४.४७ ॥

त्रिंशद्भागमितं हि वज्रभसितं स्वर्णं कलाभागिकं तारं चाष्टगुणं सितामृतवरं रुद्रांशकं चाभ्रकम्  ।
पादांषं खलु ताप्यकं वसुगुणं वैक्रान्तकं षाड्गुणं भोगोऽप्युक्तरसै रसोऽयमुदितः षाड्गुण्यसंसिद्धये  ॥ ४.४८ ॥

अथ नीलम् -
जलनीलेन्द्रनीलं च शक्रनीलं तयोर्वरम्  ।
श्वैत्यगर्भितनीलाभं लघु तज्जलनीलकम्  ॥ ४.४९ ॥

काऋष्ण्यगर्भितनीलाभं सभारं शक्रनीलकम्  ॥ ४.५० ॥

एकच्छायं गुरु स्निग्धं स्वच्छं पिण्डितविग्रहम्  ।
मृदु मध्ये लसज्ज्योतिः सप्तधा नीलमुत्तमम्  ॥ ४.५१ ॥

कोमलं विहितं रूक्सं निर्भारं रक्तगन्धि च  ।
चिपिटाभं ससूक्ष्मं च जलनीलं च सप्तधा  ॥ ४.५२ ॥

श्वासकासहरं वृष्यं त्रिदोषघ्नं सुदीपनम्  ।
विषमज्वरदुर्नामपापघ्नं नीलमीरितम्  ॥ ४.५३ ॥

अथ गोमेदः -
गोमेदः समरागत्वाद्गोमेदं रत्नमुच्यते  ।
सुस्वच्छगोजलच्छायं स्वच्छं स्निग्धं समं गुरु  ।
निर्दलं मसृणं दीप्तं गोमेदं शुभमष्टधा  ॥ ४.५४ ॥

विच्छायं लघु रूक्षाङ्गं चिपिटं पटलान्वितम्  ।
निष्प्रभं पीतकाचाभं गोमेदं न शुभावहम्  ॥ ४.५५ ॥

गोमेदं कफपित्तघ्नं क्षयपाण्डुक्षयंकरम्  ।
दीपनं पाचनं रुच्यं त्वच्यं बुद्धिप्रबोधनम्  ॥ ४.५६ ॥

अथ वैदूर्यम् -
वैदूर्यं श्यामशुभ्राभं समं स्वच्छं गुरु स्फुटम्  ।
भ्रमच्छुभ्रोत्तरीयेण गर्भितं शुभमीरितम्  ॥ ४.५७ ॥

श्यामं तोयसमच्छायं चिपिटं लघु कर्कशम्  ।
रक्तगर्भोत्तरीयं च वैदूर्यं नैव शस्यते  ॥ ४.५८ ॥

वैदूर्यं रक्तपित्तघ्नं प्रज्ञायुर्बलवर्धनम्  ।
पित्तप्रधानरोगघ्नं दीपनं मलमोचनम्  ॥ ४.५९ ॥

अथ रत्नशुद्धिः -
शुध्यत्यम्लेन माणिक्यं जयन्त्या मौक्तिकं तथा  ।
विद्रुमं क्षारवर्गेण तार्क्ष्यं गोदुग्धकैस्तथा  ॥ ४.६० ॥

पुष्परागं च संधानैः कुलत्थक्वाथसंपुतैः  ।
तन्दुलीयजलैर्वज्रं नीलं नीलीरसेन च  ॥ ४.६१ ॥

रोचनाभिश्च गोमेदं वैदूर्यं त्रिफलाजलैः  ॥ ४.६२ ॥

अथ रत्नभस्मक्रमः -
लकुचद्रावसंपिष्टैः शिलागन्धकतालकैः  ।
वज्रं विनान्यरत्नानि म्रियन्तेऽष्टपुटैः खलु  ॥ ४.६३ ॥

रामठं पञ्चलवणं क्षाराणां त्रितयं तथा  ।
मांसद्रवोऽम्लवेतश्च चूलिकालवणं तथा  ॥ ४.६४ ॥

स्थूलं कुम्भीफलं पक्वं तथा ज्वालामुखी शुभा  ।
द्रवन्ती च रुदन्ती च पयस्या चित्रमूलकम्  ॥ ४.६५ ॥

दुग्धं स्नुह्यास्तथार्कस्य सर्वं संमर्द्य यत्नतः  ।
गोलं विधाय तन्मध्ये प्रक्षिपेत्तदनन्तरम्  ॥ ४.६६ ॥

गुणवन्नवरत्नानि जातिमन्ति शुभानि च  ।
भूर्जे तं गोलकं कृत्वा सूत्रेणावेष्ट्य यत्नतः  ॥ ४.६७ ॥

पुनर्वस्त्रेण संवेष्ट्य दोलायन्त्रे निधाय च  ।
सर्वाम्लयुक्तसंधानपरिपूर्णघटोदरे  ॥ ४.६८ ॥

अहोरात्रत्रयं पावत्स्वेदयेत्तीव्रवह्निना  ।
तस्मादाहृत्य संक्षाल्य रत्नजां द्रुतिमाहरेत् ॥ ४.६९ ॥

रत्नतुल्यप्रभा लघ्वी देहलोहकरी शुभा  ।
मुक्ताचूर्णं तु सप्ताहं वेतसाम्लेन मर्दितम्  ॥ ४.७० ॥

जम्बीरोदरमध्ये तु धान्यराशौ विनिक्षिपेत् ।
सप्ताहादुद्धृतं चैव पुटे धृत्वा द्रुतिर्भवेत् ॥ ४.७१ ॥

वज्रवल्ल्यन्तरस्थं च कृत्वा वज्रं निरोधयेत् ।
अम्लभाण्डगतं स्वेद्यं सप्ताहाद्द्रवतां व्रजेत् ॥ ४.७२ ॥

अथ वैक्रान्तम् -
श्वेतवर्णं तु वैक्रान्तमम्लवेतसभावितम्  ।
सप्ताहान्नात्र संदेहः खरघर्मे द्रवत्यसौ  ॥ ४.७३ ॥

केतकीस्वरसं ग्राह्यं सैन्धवं स्वर्णपुष्पिका  ।
इन्द्रगोपकसंयुक्तं सर्वं भाण्डे विनिक्षिपेत् ॥ ४.७४ ॥

सप्ताहं स्वेदयेत्तस्मिन्वैक्रान्तं द्रवतां व्रजेत् ।
लोहाष्टके तथा वज्रवापनात्स्वेदनाद्द्रुतिः  ॥ ४.७५ ॥

जायते नात्र संदेहो योगस्यास्य प्रभावतः  ।
कुरुते योगराजोऽयं रत्नानां द्रावणं परम्  ॥ ४.७६ ॥

कुसुम्भतैलमध्येतु संस्थाप्या द्रुतयः पृथक् ।
तिष्ठन्ति चिरकालं तु प्राप्ते कार्ये नियोजयेत् ॥ ४.७७ ॥

सूर्यादिग्रहनिग्रहापहरणं दीर्घायुरारोग्यदं सौभाग्योदयभाग्यवश्यविभवोत्साहप्रदं धैर्यकृत् ।
दुश्छायाचलधूलिसंगतिभवालक्ष्मीहरं सर्वदा रत्नानां परिधारणं निगदितं भूतादिनिर्नाशनम्  ॥ ४.७८ [४९६] ॥

इति श्रीवैद्यपतिसिंहगुप्तस्य सूनोर्वाग्भटाचार्यस्य कृतौ रसरत्नसमुच्चये  ।
रत्नानां शुद्ध्याअदिनिरूपणं नाम चतुर्थोऽध्यायः  ॥ ४ ॥


अथ पञ्चमोऽध्यायः ।

[अथ लोहानि]

अथ हेमगुणाः -
शुद्धं लोहं कनकरजतं भानुलोहाश्मसारं पूतीलोहं द्वितयमुदितं नागवङ्गाभिधानम्  ।
मिश्रं लोहं त्रितयमुदितं पित्तलं कांस्यवर्तं धातुर्लोहे लुह इति मतः सोऽपि कर्षार्थवाची  ॥ ५.१ ॥

प्राकृतं सहजं वह्निसंभूतं स्वनिसंभवम्  ।
रसेन्द्रवेधसंजातं स्वर्णं पञ्चविधं स्मृतम्  ॥ ५.२ ॥

आयुर्लक्ष्मीप्रभाधीस्मृतिकरमखिलव्याधिविध्वंसि पुण्यं भूतावेशप्रशान्तिस्मरभरसुखदं सौख्यपुष्टिप्रकाशि  ।
गाङ्गेयं चाथ रूप्यं गदहरमजराकारि मेहापहारि क्षीणानां पुष्टिकारि स्फुटमतिकरणं वीर्यवृद्धिप्रकारि  ॥ ५.३ ॥

ब्रह्माण्डं संवृतं येन रजोगुणभुवा खलु  ।
तत्प्राकृतमिति प्रोक्तं देवानामपि दुर्लभम्  ॥ ५.४ ॥

ब्रह्मा येनावृतो जातः सुवर्णेन जरायुणा  ।
तन्मेरुरूपतां यातं सुवर्णं सहजं हि तत् ॥ ५.५ ॥

विसृष्टमग्निना शैव्.अं तेजः पीतं सुदुःसहम्  ।
अभूत्सर्वं समुद्दिष्टं सुवर्णं वह्निसंभवम्  ॥ ५.६ ॥

एतत्स्वर्णत्रयं दिव्यं वर्णैः षोडशभिर्युतम्  ।
धारणादेव तत्कुर्याच्छरीरमजरामरम्  ॥ ५.७ ॥

तत्र तत्र गिरीणां हि जातं खनिषु यद्भवेत् ।
तच्चतुर्दशवर्णाढ्यं भक्षितं सर्वरोगहृत् ॥ ५.८ ॥

रसेन्द्रवेधसंभूतं तद्वेधजमुदाह्र्तम्  ।
रसायनं महाश्रेष्ठं पवित्रं वेधजं हि तत् ॥ ५.९ ॥

स्निग्धं मेध्यं विषगदहरं बृंहनं वृष्यमग्र्यम्  ।
यक्षोन्मादप्रशमनपरं देहरोगप्रमाथि  ।
मेधाबुद्धिस्मृतिसुखकरं सर्वदोषामयघ्नं  ।
रुच्यं दीपि प्रशामितरुजं खादुपाकं सुवर्णम्  ॥ ५.१० ॥

सौख्यं वीर्यं बलं हन्ति रोगवर्गं करोति च  ।
अशुद्धं न सृतं स्वर्णं तस्माच्छुद्दं समाचरेत् ॥ ५.११ ॥

कर्षप्रमाणं तु सुवर्णपत्रं शरावरुद्धं पटुधातुयुक्तम्  ।
अङ्गारसं स्थं प्रहरार्धमानं ध्मानेन तत्स्यान्ननु वर्णपुर्णम्  ॥ ५.१२ ॥

लोहानां मारणं श्रेष्ठं सर्वेषां रसभस्मना  ।
मूलीभिर्मध्यमं प्राहुः कनिष्ठं गन्धकादिभिः  ॥ ५.१३ ॥

अरिलोहेन लोहस्य मारणं दुर्गुणप्रदम्  ।
कृत्वा कण्टकवेध्यानि स्वर्णपत्राणि लेपयेत् ।
लुङ्गाबुभस्मसूतेन म्रियते दशभिः पुटैः  ॥ ५.१४ ॥

द्रुते विनिक्षिपेत्स्वर्णे लोहमानं मृतं रसम्  ।
विचूर्ण्य लुङ्गतोयेन दरदेन समन्वितम्  ॥ ५.१५ ॥

जायते कुङ्कुमच्छायं स्वर्णं द्वादशभिः पुटैः  ॥ ५.१६ ॥

हेम्नः पादं मृतं सूतं पिष्टमम्लेन केनचित् ।
पत्रे लिप्त्वा पुटैः पच्यादष्टभिर्म्रियते ध्रुवम्  ॥ ५.१७ ॥

मण्डूकास्थिवसाटङ्कहयलालेन्द्रगोपकैः  ।
प्रतिवापेन कनकं सुचिरं तिष्ठति द्रुतम्  ॥ ५.१८ ॥

चूर्णं सुरेन्द्रगोपानां देवदालीफलद्रवैः  ।
भावितं सदृशं हेम करोति जलवद्द्रुतम्  ॥ ५.१९ ॥

एतद्भस्म सुवर्णजं कटुघृतोपेतं द्विगुञ्जोन्मितं
लीढं हन्ति नृणां क्षयाग्निसदनं श्वासं च कासारुचिम्  ।
ओजोधातुविवर्धनं बलकरं पाण्ड्वामयध्वंसनं
पथ्यं सर्वविषापहं गरहरं दुष्टग्रहण्यादिनुत् ॥ ५.२० ॥

[क्षेपकः] बलं च वीर्यं हरते नराणां रोगव्रजं कोपयतीव काये  ।
असौख्यकारं च सदैव हेमापक्वं सदोषं मरणं करोति  ॥ ५.२१ ॥

अथ रजतम् -
सहजं खनिसंजातं कृत्रिमं त्रिविधं मतम्  ।
रजतं पूर्वपूर्वं हि स्वगुणैरुत्तरोत्तरम्  ॥ ५.२२ ॥

कैलासाद्यद्रिसंभूतं सहजं रजतं भवेत् ।
तत्स्पृष्ठं हि सकृद्व्याधिनाशनं देहिनां भवेत् ॥ ५.२३ ॥



रसशास्त्राणि सर्वाणि समालोच्य यथाक्रमम्  ।
साधकानां हितार्थाय प्रकटीक्रियतेऽधुना  ॥ ६.१ ॥

न क्रमेण विना शास्त्रं न शास्त्रेण विना क्रमः  ।
शास्त्रं क्रमयुतं ज्ञात्वा यः करोति स सिद्धिभाक् ॥ ६.२ ॥

आचार्यो ज्ञानवान्दक्षो रसशास्त्रविशारदः  ।
मन्त्रसिद्धो महावीरो निश्चलशिववत्सलः  ॥ ६.३ ॥

देवीभक्तः सदा धीरो देवतायागतत्परः  ।
सर्वाम्नायविशेषज्ञः कुशलो रसकर्मणि  ।
एवं लक्षणसंयुक्तो रसविद्यागुरुर्भवेत् ॥ ६.४ ॥

गुरुभक्ताः सदाचाराः सत्यवन्तो दृढव्रताः  ।
निरालस्याः स्वधर्मज्ञाः सदाज्ञापरिपालकाः  ॥ ६.५ ॥

दम्भमात्सर्यनिर्मुक्ताः कुलाचारेषु दीक्षिताः  ।
अत्यन्तसाधकाः शान्ता मन्त्राराधनतत्पराः  ।
इत्येवं लक्षणैर्युक्ताः शिष्याः स्युः सूतसिद्धये  ॥ ६.६ ॥

सहायाः सोद्यमास्तत्र यथा शिष्यास्ततोऽधिकाः  ।
कुलीनाः स्वामिभक्ताश्च कर्तव्या रसकर्मणि  ॥ ६.७ ॥

नास्तिका ये दुराचाराश्चुम्बका गुरुतोऽपरात् ।
विद्यां ग्रहीतुमिच्छति चौर्यच्छद्मखलोत्सवात् ॥ ६.८ ॥

न तेषां सिध्यते किंचिन्मणिमन्त्रौषधादिकम्  ।
कुर्वन्ति यदि मोहेन नाशयन्ति स्वकं धनम्  ।
इह लोके सुखं नास्ति परलोके तथैव च  ॥ ६.९ ॥

तस्माद्भक्तिबलादेव संतुष्यति यदा गुरुः  ।
तदा शिष्येण सा ग्राह्या रसविद्यात्मसिद्धये  ।
हस्तमस्तकयोगेन वरं लब्ध्वा सुसाधयेत् ॥ ६.१० ॥

आतङ्करहिते देशे धर्मराज्ये मनोरमे  ।
उमामहेश्वरोपेते समृद्धे नगरे शुभे  ॥ ६.११ ॥

कर्तव्यं साधनं तत्र रसराजस्य धीमता  ।
अत्यन्तोपवने रम्ये चतुर्द्वारोपशोभिते  ॥ ६.१२ ॥

तत्र शाला प्रकर्तव्या सुविस्तीर्णा मनोरमा  ।
सम्यग्वातायनोपेता दिव्यचित्रैर्विचित्रिता  ॥ ६.१३ ॥

तत्समीपे समे दीप्ते कर्तव्यं रसमण्डपम्  ।
अतिगुप्तं सुविस्तीर्णं कपाटार्गलशोभितम्  ॥ ६.१४ ॥

ध्वजछत्त्रवितानाढ्यं पुष्पमालाविलम्बितम्  ।
भेरीकाहलघण्टादिशृङ्गीनादावनादितम्  ॥ ६.१५ ॥

भूः समा तत्र कर्तव्या सुदृढा दर्पणोपमा  ।
तन्मध्ये वेदिका रम्या कर्तव्या लक्षणान्विता  ॥ ६.१६ ॥

निष्कत्रयं हेमपत्त्रं रसेन्द्रं नवनिष्ककम्  ।
अम्लेन मर्दयेद्यामं तेन लिङ्गं तु कारयेत् ॥ ६.१७ ॥

दोलायन्त्रे सारनाले जम्बीरस्थं दिनं पचेत् ।
तल्लिङ्गं पूजयेत्तत्र सुशुभैरुपचारकैः  ॥ ६.१८ ॥

लिङ्गकोटिसहस्रस्य यत्फलं सम्यगर्चनात् ।
तत्फलं कोटिगुणितं रसलिङ्गार्चनाद्भवेत् ॥ ६.१९ ॥

ब्रह्महत्यासहस्राणि गोहत्याश्चायुतानि हि  ।
तत्क्षणाद्विलयं यान्ति रसलिङ्गस्य दर्शनात् ॥ ६.२० ॥

स्पर्शनात्प्राप्यते मुक्तिरिति सत्यं शिवोदितम्  ।
आग्नेय्यां श्रीघोरेण मन्त्रराजेन चार्चयेत् ॥ ६.२१ ॥

अष्टादशभुजं शुभ्रं पञ्चवक्त्रं त्रिलोचनम्  ।
प्रेतारूढं नीलकण्ठं रसलिङ्गं विचिन्तयेत् ॥ ६.२२ ॥

तस्योत्सङ्गे महादेवीमेकवक्त्रां चतुर्भुजाम्  ।
अक्षमालाङ्कुशं दक्षे वामे पाशाभयं शुभम्  ।
दधतीं तप्तहेमाभां पीतवस्त्रां विभावयेत् ॥ ६.२३ ॥

वाङ्मयी श्रीः कामराजशक्तिबीजं रसाङ्कुशा  ।
यैः समा द्वादशाः शैवज्ञेया विद्या रसाङ्कुशा  ॥ ६.२४ ॥

अनया पूजयेद्देवीं गन्धपुष्पाक्षतादिभिः  ।
नन्दीभृङ्गीमहाकालकुलीरान् पूर्वदिक्क्रमात् ।
पूजयेन्नाममन्त्रैश्च प्रणवादिनमोऽन्तकैः  ॥ ६.२५ ॥

एव नित्यार्चनं तत्र कर्तव्यं रससिद्धये  ॥ ६.२६ ॥

रसविद्या शिवेनोक्ता दातव्या साधकाय वै  ।
यथोक्तेन विधानेन गुरुणा मुदितात्मना  ॥ ६.२७ ॥

सुमुहूर्ते सुनक्षत्रे चन्द्रताराबलान्विते  ।
कलशं तोयसम्पूर्णं हेमरत्नफलैर्युतम्  ॥ ६.२८ ॥

स्थापयेद्रसलिङ्गाग्रे दिव्यवस्त्रेण वेष्टितम्  ।
गन्धपुष्पाक्षतैर्धूपैर्नैवेद्यैश्च सुपूजयेत् ॥ ६.२९ ॥

पूजान्ते हवनं कुर्याद्योनिकुण्डे सुलक्षणे  ।
तिलाज्यैः पायसैः पुष्पैः शतपुष्पादिकैः पृथक् ॥ ६.३० ॥

अघोरेण रसाङ्कुश्या होमान्ते शिष्यमाह्वयेत् ।
कालिनीशक्तिसंयुक्तं रससिद्धिपरायणम्  ॥ ६.३१ ॥

यस्यास्तु कुञ्चिताः केशाः श्यामा या पद्मलोचना  ।
सुरूपा तरुणी भिन्ना विस्तीर्णजघना शुभा  ॥ ६.३२ ॥

संकीर्णहृदया पीनस्तनभारेण नम्रिता  ।
चुम्बनालिङ्गस्पर्शकोमला मृदुभाषिणी  ॥ ६.३३ ॥

अश्वत्थपत्त्रसदृशयोनिदेशसुशोभिता  ।
कृष्णपक्षे पुष्पवती सा नारी कालिनी स्मृता  ।
रसबन्धे प्रयोगे च उत्तमा सा रसायने  ॥ ६.३४ ॥

तदभावे सुरूपा तु या काचित्तरुणाङ्गना  ।
तस्या देयं त्रिसप्ताहं गन्धकं घृतसंयुतम्  ।
कर्षैकैकं प्रभाते तु सा भवेत्कालिनीसमा  ॥ ६.३५ ॥

एवं शक्तियुतो योऽसौ दीक्षयेत्तं गुरूत्तमः  ।
सुस्नातमभिषिञ्चेत मन्त्रेण कलशोदकैः  ॥ ६.३६ ॥

अघोरामङ्कुशीं विद्यां दध्याच्छिष्याय सद्गुरुः  ।
यथाशक्त्या सुशिष्येण दातव्या गुरुदक्षिणा  ।
अथाज्ञया गुरोर्मन्त्रं लक्षं लक्षं पृथग्जपेत् ॥ ६.३७ ॥

ओं ह्रां ह्रीं ह्रूमद्योरतर प्रस्फुट २ प्रकट २ कह २ शमय २ जात २ दह २ पातय २ ओं ह्रीं ह्रैं ह्रौं ह्रूमघोराय फटिममघोरमन्त्रं तु औं कामराजशक्तिबीजरसाङ्कुशायै आज्ञया विद्यां रसाङ्कुशाम्  ।

अनया पूजयेद्देवीं शक्तिमङ्कुशविद्यया  ॥ ६.३८ ॥

दशांशं जुहुयात्कुण्डे त्रिकोणे हस्तमात्रके  ।
जातिपुष्पं त्रिमध्वक्तं पूर्णान्ते कन्यकार्चनम्  ॥ ६.३९ ॥

कृत्वाथ प्रविशेच्छालां शुद्धां लिप्तां सवेदिकाम्  ।
षट्कोणं मण्डलं तत्र सिन्दूरेण द्विहस्तकम्  ॥ ६.४० ॥

वेदिकायां लिखेत्सम्यक्तद्बहिश्चाष्टपत्त्रकम्  ।
कमलं चतुरस्रं च चतुर्द्वारैः सुशोभितम्  ॥ ६.४१ ॥

कर्णिकायां न्यसेत्खल्लं लोहजं स्वर्णलेखितम्  ।
तन्मध्ये रसराजं तु पलानां शतमात्रकम्  ।
पञ्चाशत्पञ्चविंशद्वा पूजयेद्रसलिङ्गवत् ॥ ६.४२ ॥

वज्रवैक्रान्तवज्राभ्रकान्तपाषाणटङ्कणम्  ।
भूनागः शक्तयश्चैताः षट्कोणे पूजयेत्क्रमात् ॥ ६.४३ ॥

गन्धतालककासीसशिलाकङ्कुष्ठभूषणम्  ।
राजावर्तो गैरिकं च ख्याता उपरसा अमी  ।
पूज्या अष्टदलेष्वेते पूर्वादीशानगं क्रमात् ॥ ६.४४ ॥

रसकं विमला ताप्यं चपला तुत्थमञ्जनम्  ।
हिङ्गुलं सस्यकं चैव ख्याता एते महारसाः  ।
पूर्वादीशानपर्यन्तं पत्त्राग्रेषु प्रपूजयेत् ॥ ६.४५ ॥

पूर्वद्वारे स्वर्णरौप्ये दक्षिणे ताम्रसीसके  ।
पश्चिमे वङ्गकान्तौ च उत्तरे मुण्डतीक्ष्णके  ।
सर्वमेतदघोरेण पूजयेदङ्कुशान्वितम्  ॥ ६.४६ ॥

विडं काञ्जिकयन्त्राणि क्षारमृल्लवणानि च  ।
कोष्ठी मूषा वङ्कनालतुषाङ्गारवनोपलाः  ॥ ६.४७ ॥

भस्त्रिका दण्डिकानेका शिला खल्वान्युलूखलम्  ।
स्वर्णकारोपकरणं समस्ततुलनानि च  ॥ ६.४८ ॥

मृत्काष्ठताम्रलोहोत्थपात्राणि विविधानि च  ।
दिव्यौषधीनां वर्गाश्च रञ्जकस्नेहनानि च  ।
एतानि द्वारबाह्ये तु मूलमन्त्रेण पूजयेत् ॥ ६.४९ ॥

वाङ्माया ह्रीं ततः क्षें च क्ष्मश्च पञ्चाक्षरो मनुः  ।
अनेन मन्त्रेण भैरवं तत्र पूजयेत् ।
सर्वेषां रससिद्धानां नाम संकीर्तयेत्तदा  ॥ ६.५० ॥

व्यालाचार्यश्चन्द्रसेनः सुबुद्धिर्नरवाहनः  ।
नागार्जुनो रत्नघोषः सुरानन्दो यशोधनः  ॥ ६.५१ ॥

इन्द्रश्च माण्डव्यश्चर्पटी शूरसेनकः  ।
आगमो नागबुद्धिश्च खण्डः कापालिको मतः  ॥ ६.५२ ॥

कामारिस्तान्त्रिकः शम्भुर्लङ्कालम्पटशारदौ  ।
बाणासुरो मुनिश्रेष्ठो गोविन्दः कपिलो बलिः  ॥ ६.५३ ॥

एते सर्वे तु सूतेन्द्रा रससिद्धा महाबलाः  ।
चरन्ति सर्वलोकेषु नित्या भोगपरायणाः  ॥ ६.५४ ॥

सप्तविंशतिसंख्याका रससिद्धिप्रदायकाः  ।
वैद्याः पूज्याः प्रयत्नेन ततः कुर्याद्रसार्चनम्  ॥ ६.५५ ॥

हर्षयन्द्विजदेवानां तर्पयेदिष्टदेवताः  ।
कुमारीयोगिनीयोगीश्वरान्मेलकसाधकान्  ।
तर्पयेत्पूजयेद्भक्त्या यथाशक्त्यनुसारतः  ॥ ६.५६ ॥

इत्येवं सर्वसम्भारयुक्तं कुर्याद्रसोत्सवम्  ।
सर्वविघ्नप्रशान्त्यर्थं सर्वेप्सितफलप्रदम्  ॥ ६.५७ ॥

अन्यथा यो विमूढात्मा मन्त्रदीक्षाक्रमाद्विना  ।
कर्तुमिच्छति सूतस्य साधनं गुरुवर्जितः  ॥ ६.५८ ॥

नासौ सिद्धिमवाप्नोति यत्नकोटिशतैरपि  ।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन शास्त्रोक्तां कारयेत्क्रियाम्  ॥ ६.५९ ॥

सम्यक्साधनसोद्यमा गुरुयुता राजाज्ञयालंकृता नानाकर्मपराङ्मुखा रसपराश्चाढ्या जनैश्चार्थिताः  ।
मात्रायन्त्रसुपाककर्मकुशलाः सर्वौषधे कोविदाः तेषां सिध्यति नान्यथा विधिबलाच्छ्रीपारदः पारदः  ॥ ६.६० ॥

रसशास्त्रं प्रदातव्यं विप्राणां धर्महेतवे  ।
राज्ञे वैश्याय वृद्ध्यर्थं दास्यार्थमितरस्य च  ॥ ६.६१ ॥

गुरौ तुष्टे शिवस्तुष्येच्छिवे तुष्टे रसस्तथा  ।
रसे तुष्टे क्रियाः सर्वाः सिध्यन्त्येव न संशयः  ॥ ६.६२ ॥

रसविद्या दृढं गोप्या मातुर्गुह्यमिव ध्रुवम्  ।
भवेद्वीर्यवती गुप्ता निर्वीर्या च प्रकाशनात् ॥ ६.६३ ॥

न रोगिविदितं कार्यं बहुभिर्विदितं तथा  ।
रोगिणां बहुभिर्ज्ञातं भवेन्निर्वीर्यमौषधम्  ॥ ६.६४ ॥



रसशालां प्रकुर्वीत सर्वबाधाविवर्जिते  ।
सर्वौषधिमये देशे रम्ये कूपसमन्विते  ॥ ७.१ ॥

यक्षत्र्यक्षसहस्राक्षदिग्विभागे सुशोभने  ।
नानोपकरणोपेतां प्राकारेण सुशोभिताम्  ॥ ७.२ ॥

शालायाः पूर्वदिग्भागे स्थापयेद्रसभैरवम्  ।
वह्निकर्माणि चाग्नेये याम्ये पाषाणकर्म च  ॥ ७.३ ॥

नैरृत्ये शस्त्रकर्माणि वारुणे क्षालनादिकम्  ।
शोषणं वायुकोणे च वेधकर्मोत्तरे तथा  ।
स्थापनं सिद्धवस्तूनां प्रकुर्यादीशकोणके  ॥ ७.४ ॥

पदार्थसंग्रहः कार्यो रससाधनहेतुकः  ।
सत्त्वपातनकोष्ठीं च झरत्कोष्ठीं सुशोभनाम्  ॥ ७.५ ॥

भूमिकोष्ठीं चलत्कोष्ठीं जलद्रोण्योऽप्यनेकशः  ।
भस्त्रिकायुगलं तद्वन्नलिके वंशलोहयोः  ॥ ७.६ ॥

स्वर्णायोघोषशुल्वाश्मकुण्ड्यश्चर्मकृतां तथा  ।
करणानि विचित्राणि द्रव्याण्यपि समाहरेत् ॥ ७.७ ॥

कण्डणीपेषणीस्वल्पाद्रोणीरूपाश्च वर्तुलाः  ।
आयसास्तप्तखल्लाश्च मर्दकाश्च तथाविधाः  ॥ ७.८ ॥

सूक्ष्मच्छिद्रसहस्राढ्या द्रव्यगालनहेतवे  ।
चालनी च कटत्राणि शलाका हि च कुण्डली  ॥ ७.९ ॥

चालनी त्रिविधा प्रोक्ता तत्स्वरूपं च कथ्यते  ।
वैणवीभिः शलाकाभिर्निर्मिता ग्रथिता गुणैः  ।
कीर्तिता सा सदा स्थूलद्रव्याणां गालने हिता  ॥ ७.१० ॥

चूर्णचालनहेतोश्च चालन्यन्यापि वंशजा  ॥ ७.११ ॥

कर्णिकारस्य शाल्मल्या हरिजातस्य कम्बया  ।
चतुरङ्गुलविस्तारयुक्तया निर्मिता शुभा  ॥ ७.१२ ॥

कुण्डल्यरत्निविस्तारा छागचर्माभिवेष्टिता  ।
वाजिवालाम्बरानद्धतला चालनिका परा  ।
तया प्रचालनं कुर्याद्धर्तुं सूक्ष्मतरं रजः  ॥ ७.१३ ॥

मूषामृत्तुषकार्पासवनोपलकपिष्टकम्  ।
त्रिविधं भेषजं धातुजीवमूलमयं तथा  ।
शिखित्रा गोवरं चैव शर्करा च सितोपला  ॥ ७.१४ ॥

शिखित्राः पावकोच्छिष्टा अङ्गाराः कोकिला मताः  ॥ ७.१५ ॥

कोकिलाश्चेतिताङ्गारा निर्वाणाः पयसा विना  ॥ ७.१६ ॥

पिष्टकं छगणं छाणमुपलं चोत्पलं तथा  ।
गिरिण्डोपलसाठी च संशुष्कच्छगणाभिधाः  ॥ ७.१७ ॥

काचायोमृद्वराटानां कूपिका चषकानि च  ॥ ७.१८ ॥

कूपिका कुपिका सिद्धा गोला चैव गिरिण्डिका  ॥ ७.१९ ॥

चषकं च कटोरी च वाटिका खारिका तथा  ।
कञ्चोली ग्राहिका चेति नामान्येकार्थकानि हि  ॥ ७.२० ॥

शूर्पादिवेणुपात्राणि क्षुद्रशिप्राश्च शङ्खिकाः  ।
क्षुरप्राश्च तथा पाक्यः यच्चान्यत्तत्र युज्यते  ।
पालिका कर्णिका चैव शाकच्छेदनशस्त्रकाः  ॥ ७.२१ ॥

शालासम्मार्जनाद्यं हि रसपाकान्तकर्म यत् ।
तत्रोपयोगि यच्चान्यत्तत्सर्वं परविद्यया  ॥ ७.२२ ॥

श्रीरसाङ्कुशया सर्वं मन्त्रयित्वा समर्चयेत् ।
अन्यथा तद्गतं तेजः परिगृह्णन्ति भैरवाः  ॥ ७.२३ ॥

रससंचिन्तका वैद्या निघण्टुज्ञाश्च वार्त्तिकाः  ।
सर्वदेशजभाषाज्ञाः संग्राह्यास्तेऽपि साधकैः  ॥ ७.२४ ॥

रसपाकावसानं हि सदाघोरं च जापयेत् ॥ ७.२५ ॥

सोद्यमाः शुचयः शूरा बलिष्ठाः परिचारकाः  ॥ ७.२६ ॥

धर्मिष्ठः सत्यवाग्विद्वान् शिवकेशवपूजकः  ।
सदयः पद्महस्तश्च संयोज्यो रसवैद्यके  ॥ ७.२७ ॥

पताकाकुम्भपाथोजमत्स्यचापाङ्कपाणिकः  ।
अनामाधस्थरेखाङ्कः स स्यादमृतहस्तवान्  ॥ ७.२८ ॥

अदेशिकः कृपामुक्तो लुब्धो गुरुविवर्जितः  ।
कृष्णरेखाकरो वैद्यो दग्धहस्तः स उच्यते  ॥ ७.२९ ॥

निग्रहमन्त्रज्ञास्ते योज्या निधिसाधने  ॥ ७.३० ॥

बलिष्ठाः सत्यवन्तश्च रक्ताक्षाः कृष्णविग्रहाः  ।
भूतत्रासनविद्याश्च ते योज्या बलिसाधने  ॥ ७.३१ ॥

निर्लोभाः सत्यवक्तारो देवब्राह्मणपूजकाः  ।
यमिनः पथ्यभोक्तारो योजनीया रसायने  ॥ ७.३२ ॥

धनवन्तो वदान्याश्च सर्वोपस्करसंयुताः  ।
गुरुवाक्यरता नित्यं धातुवादेषु ते शुभाः  ॥ ७.३३ ॥

तत्तदौषधनामज्ञाः शुचयो वञ्चनोज्झिताः  ।
नानाविषयभाषाज्ञास्ते मता भेषजाहृतौ  ॥ ७.३४ ॥

शुचीनां सत्यवाक्यानामास्तिकानां मनस्विनाम्  ।
संदेहोज्झितचित्तानां रसः सिध्यति सर्वदा  ॥ ७.३५ ॥

दशाष्टक्रियया सिद्धो रसोऽसौ साधकोत्तमः  ।
हा रसो नष्टमित्युक्त्वा सेवेतान्यत्र तं रसम्  ॥ ७.३६ ॥

रससिद्धो भवेन्मर्त्यो दाता भोक्ता न याचकः  ।
जरामुक्तो जगत्पूज्यो दिव्यकान्तिः सदा सुखी  ॥ ७.३७ ॥



कथ्यते सोमदेवेन मुग्धवैद्यप्रबुद्धये  ।
परिभाषा रसेन्द्रस्य शास्त्रैः सिद्धैश्च भाषिता  ॥ ८.१ ॥

अर्धं सिद्धरसस्य तैलघृतयोर्लेहस्य भागोऽष्टमः संसिद्धाखिललोहचूर्णवटकादीनां तथा सप्तमः  ।
यो दीयेत भिषग्वराय गदिभिर्निर्दिश्य धन्वन्तरिं सर्वारोग्यसुखाप्तये निगदितो भागः स धन्वन्तरेः  ॥ ८.२ ॥

भैषज्यक्रीणितद्रव्यभागोऽप्येकादशो हि यः  ।
वणिग्भ्यो गृह्यते वैद्यै रुद्रभागः स उच्यते  ॥ ८.३ ॥

प्रगृह्याधिकरुद्रांशं योऽसमीचीनमौषधम्  ।
दापयेल्लुब्धधीर्वैद्यः स स्याद्विश्वासघातकः  ॥ ८.४ ॥

धातुभिर्गन्धकाद्यैश्च निर्द्रवैर्मर्दितो रसः  ।
सुश्लक्ष्णः कज्जलाभोऽसौ कज्जलीत्यभिधीयते  ॥ ८.५ ॥

सद्रवा मर्दिता सैव रसपङ्क इति स्मृता  ॥ ८.६ ॥

अर्कांशतुल्याद्रसतोऽथ गन्धान्निष्कार्धतुल्यात्त्रुटिशोऽभिखल्ले  ।
अर्कातपे तीव्रतरे विमर्द्यात्पिष्टी भवेत्सा नवनीतरूपा  ॥ ८.७ ॥

खल्ले विमर्द्य गन्धेन दुग्धेन सह पारदम्  ।
पेषणात्पिष्टतां याति सा पिष्टीति मता परैः  ॥ ८.८ ॥

चतुर्थांशसुवर्णेन रसेन घृष्टिषष्टिका  ।
भवेत्पातनपिष्टी सा रसस्योत्तमसिद्धिदा  ॥ ८.९ ॥

रूप्यं वा जातरूपं वा रसगन्धादिभिर्हतम्  ।
समुत्थितं च बहुशः सा कृष्टी हेमतारयोः  ॥ ८.१० ॥

पिष्टीं क्षिपेत्सुवर्णातर्न वर्णो हीयते तया  ॥ ८.११ ॥

स्वर्णकृष्ट्या कृतं बीजं रसस्य परिरञ्जनम्  ॥ ८.१२ ॥

ताम्रं तीक्ष्णसमायुक्तं द्रुतं निक्षिप्य भूरिशः  ।
सगन्धलकुचद्रावे निर्गतं वरलोहकम्  ॥ ८.१३ ॥

तेन रक्तीकृतं स्वर्णं हेमरक्तीत्युदाहृतम्  ॥ ८.१४ ॥

निक्षिप्ता सा द्रुते स्वर्णे वर्णोत्कर्षविधायिनी  ।
तारस्य रञ्जनी चापि बीजरागविधायिनी  ॥ ८.१५ ॥

एवमेव प्रकर्तव्या ताररक्ती मनोहरा  ।
रञ्जनी खलु रूप्यस्य बीजानामपि रञ्जनी  ॥ ८.१६ ॥

मृतेन वा बद्धरसेन वान्यल्लोहेन वा साधितमन्यलोहम्  ।
सितं च पीतत्वमुपागतं तद्दलं हि चन्द्रानलयोः प्रसिद्धम्  ॥ ८.१७ ॥

मासकृतबद्धेन रसेन सह योजितम्  ।
साधितं वान्यलोहेन सितं पीतं च तद्दलम्  ॥ ८.१८ ॥

माक्षिकेण हतं ताम्रं दशवारं समुत्थितम्  ।
तद्वद्विशुद्धनागं हि द्वितयं तच्चतुष्पलम्  ॥ ८.१९ ॥

नीलाञ्जनहतं भूयः सप्तवारं समुत्थितम्  ।
इति संसिद्धमेतद्धि शुल्वनागं प्रकीर्त्यते  ॥ ८.२० ॥

साधितस्तेन सूतेन्द्रो वदने विधृतो नृणाम्  ।
निहन्ति मासमात्रेण मेहव्यूहं विशेषतः  ॥ ८.२१ ॥

पथ्याशनस्य वर्षेण पलितवलिभिः सह  ।
गृध्रदृष्टिर्लसत्पुष्टिः सर्वारोग्यसमन्वितः  ॥ ८.२२ ॥

लोहं लोहान्तरे क्षिप्तं ध्मातं निर्वापितं द्रवे  ।
पाण्डुपीतप्रभं जातं पिञ्जरीत्यभिधीयते  ॥ ८.२३ ॥

भागाः षोडश तारस्य तथा द्वादश भास्वतः  ।
एकत्रावर्तितास्तेन चन्द्रार्कमिति कथ्यते  ॥ ८.२४ ॥

साध्यलोहेऽन्यलोहं चेत्प्रक्षिप्तं वङ्कनालतः  ।
निर्वापणं तु तत्प्रोक्तं वैद्यैर्निर्वाहणं खलु  ॥ ८.२५ ॥

क्षिपेन्निर्वापणं द्रव्यं निर्वाह्ये समभागिकम्  ।
आवाह्य वापनीये च भागे दृष्टे च दृष्टवत् ॥ ८.२६ ॥

मृतं तरति यत्तोये लोहं वारितरं हि तत् ॥ ८.२७ ॥

अङ्गुष्ठतर्जनीघृष्टं यत्तद्रेखान्तरे विशेत् ।
मृतलोहं तदुद्दिष्टं रेखापूर्वाभिधानतः  ॥ ८.२८ ॥

गुडगुञ्जासुखस्पर्शं मध्वाज्यैः सह योजितम्  ।
नायाति प्रकृतिं ध्मातादपुनर्भवमुच्यते  ॥ ८.२९ ॥

तस्योपरि गुरु द्रव्यं धान्यं चोपनयेद्ध्रुवम्  ।
हंसवत्तीर्यते वारिण्युत्तमं परिकीर्तितम्  ॥ ८.३० ॥

रौप्येण सह संयुक्तं ध्मातं रौप्येण चेल्लगेत् ।
तदा निरुत्थमित्युक्तं लोहं तदपुनर्भवम्  ॥ ८.३१ ॥

निर्वापणविशेषेण तत्तद्वर्णं भवेद्यदा  ।
मृदुलं चित्रसंस्कारं तद्बीजमिति कथ्यते  ॥ ८.३२ ॥

इदमेव विनिर्दिष्टं वैद्यैरुत्तरणं खलु  ।
संस्पृष्टलोहयोरेकलोहस्य परिनाशनम्  ॥ ८.३३ ॥

प्रध्मातं वङ्कनालेन तत्ताडनमुदाहृतम्  ॥ ८.३४ ॥

चूर्णाभ्रं शालिसंयुक्तं वस्त्रबद्धं हि काञ्जिके  ।
निर्यातं मर्दनाद्वस्त्राद्धान्याभ्रमिति कथ्यते  ॥ ८.३५ ॥

क्षाराम्लद्रावकैर्युक्तं ध्मातमाकरकोष्ठके  ।
यस्ततो निर्गतः सारः सत्त्वमित्यभिधीयते  ॥ ८.३६ ॥

कोष्ठिका शिखरापूर्णैः कोकिलैर्ध्मानयोगतः  ।
आकण्ठमनुप्राप्यैरेककोलीसको मतः  ॥ ८.३७ ॥

द्रावणे सत्त्वपाते च माधुकाः खादिराः शुभाः  ।
दुर्द्रावे वंशजास्ते तु स्वेदने बादराः शुभाः  ॥ ८.३८ ॥

विद्याधराख्ययन्त्रस्थादार्द्रकद्रावमर्दितात् ।
समाकृष्टो रसो योऽसौ हिङ्गुलाकृष्ट उच्यते  ॥ ८.३९ ॥

स्वल्पतालयुतं कांस्यं वङ्कनालेन ताडितम्  ।
मुक्तरङ्गं हि तत्ताम्रं घोषाकृष्टमुदाहृतम्  ॥ ८.४० ॥

तीक्ष्णनीलाञ्जनोपेतं ध्मातं हि बहुशो दृढम्  ।
कृष्णं द्रुतद्रावं वरनागं तदुच्यते  ॥ ८.४१ ॥

मृतस्य पुनरुद्भूतिः सम्प्रोक्तोत्थापनाख्यया  ॥ ८.४२ ॥

द्रुतद्रवस्य निक्षेपो द्रवे तद्ढालनं मतम्  ॥ ८.४३ ॥

त्रिंशत्पलमितं नागं भानुदुग्धेन मर्दितम्  ।
विमर्द्य पुटयेत्तावद्यावत्कर्षावशेषितम्  ॥ ८.४४ ॥

न तत्पुटसहस्रेण क्षयमायाति सर्वथा  ।
चपलोऽयं समादिष्टो वार्त्तिकैर्नागसम्भवः  ॥ ८.४५ ॥

इत्थं हि चपलः कार्यो वङ्गस्यापि न संशयः  ॥ ८.४६ ॥

तत्स्पृष्टहस्तसंस्पृष्टः केवलो बध्यते रसः  ॥ ८.४७ ॥

स रसो धातुवादेषु शस्यते न रसायने  ।
अयं हि खर्वणाख्येन लोकनाथेन कीर्तितः  ॥ ८.४८ ॥

भूभुजंगशकृत्तोयैः प्रक्षाल्यापहृतं रजः  ।
कृष्णवर्णं हि तत्प्रोक्तं धौताख्यं रसवादिभिः  ॥ ८.४९ ॥

द्रव्ययोर्मर्दनाध्मानाद्द्वंद्वानं परिकीर्तितम्  ॥ ८.५० ॥

भागाद्याधिके क्षेपमनुवर्णसुवर्णके  ।
द्रवैर्वा वह्निकाग्रासो भञ्जनी वादिभिर्मता  ॥ ८.५१ ॥

पतङ्गीकल्कतो जाता लोहे तारे च हेमता  ।
दिनानि कतिचित्स्थित्वा यात्यसौ चुल्लका मता  ॥ ८.५२ ॥

रञ्जिताद्धि चिराल्लोहाद्ध्मानाद्वा चिरकालतः  ।
विनिर्यासः स निर्दिष्टः पतङ्गीरागसंज्ञकः  ॥ ८.५३ ॥

द्रव्यान्तरक्षेपो लोहाद्ये क्रियते हि यः  ।
स आवापः प्रतीवापस्तदेवाच्छादनं मतम्  ॥ ८.५४ ॥

वह्निस्थिते लोहे विरम्याष्टनिमेषकम्  ।
सलिलस्य परिक्षेपः सोऽभिषेक इति स्मृतः  ॥ ८.५५ ॥

तप्तस्याप्सु विनिक्षेपो निर्वापः स्नपनं च तत् ॥ ८.५६ ॥

प्रतीवापादिकं कार्यं द्रुते लोहे सुनिर्मले  ॥ ८.५७ ॥

यदा हुताशो दीप्तार्चिः शुल्कोत्थानसमन्वितः  ।
शुद्धावर्तस्तदा ज्ञेयः स कालः सत्त्वनिर्गमे  ॥ ८.५८ ॥

द्राव्यद्रव्यनिभा ज्वाला दृश्यते धमने यदा  ।
द्रावस्योन्मुखता सेयं बीजावर्तः स उच्यते  ॥ ८.५९ ॥

वह्निस्थमेव शीतं यत्तदुक्तं स्वाङ्गशीतलम्  ॥ ८.६० ॥

अग्नेराकृष्य शीतं यत्तद्बहिः शीतमुच्यते  ॥ ८.६१ ॥

क्षाराम्लैरौषधैर्वापि दोलायन्त्रे स्थितस्य हि  ।
पचनं स्वेदनाख्यं स्यान्मलशैथिल्यकारकम्  ॥ ८.६२ ॥

उदितैरौषधैः सार्धं सर्वाम्लैः काञ्जिकैरपि  ।
पेषणं मर्दनाख्यं स्याद्बहिर्मलविनाशनम्  ॥ ८.६३ ॥

मर्दनादिष्टभैषज्यैर्नष्टपिष्टत्वकारकम्  ।
तन्मूर्छनं हि वङ्गाहिभुजकञ्चुकनाशनम्  ॥ ८.६४ ॥

स्वेदातपादियोगेन स्वरूपापादनं हि यत् ।
तदुत्थापनमित्युक्तं मूर्छाव्यापत्तिनाशनम्  ॥ ८.६५ ॥

स्वरूपस्य विनाशेन पिष्टत्वाद्बन्धनं हि तत् ।
विद्वद्भिर्निर्जितः सूतो नष्टपिष्टिः स उच्यते  ॥ ८.६६ ॥

उक्तौषधैर्मर्दितपारदस्य यन्त्रस्थितस्योर्ध्वमधश्च तिर्यक् ।
निर्यातनं पातनसंज्ञमुक्तं वङ्गाहिसम्पर्कजकञ्चुकघ्नम्  ॥ ८.६७ ॥

जलसैन्धवयुक्तस्य रसस्य दिवसत्रयम्  ।
स्थितिरास्थापनी कुम्भे यासौ रोधनमुच्यते  ॥ ८.६८ ॥

रोधनाल्लब्धवीर्यस्य चपलत्वनिवृत्तये  ।
क्रियते पारदे स्वेदः प्रोक्तं नियमनं हि तत् ॥ ८.६९ ॥

धातुपाषाणमूलाद्यैः संयुक्तो घटमध्यगः  ।
ग्रासार्थं त्रिदिनं स्वेदो दीपनं तन्मतं बुधैः  ॥ ८.७० ॥

इयन्मानस्य सूतस्य भोज्यद्रव्यात्मिका मितिः  ।
इयतीत्युच्यते यासौ ग्रासमानं समीरितम्  ॥ ८.७१ ॥

ग्रासस्य चारणं गर्भे द्रावणं जारणं तथा  ।
इति त्रिरूपा निर्दिष्टा जारणा वरवार्त्तिकैः  ॥ ८.७२ ॥

ग्रासः पिण्डः परिणामस्तिस्रश्चाख्याः परा पुनः  ॥ ८.७३ ॥

समुखा निर्मुखा चेति जारणा द्विविधा पुनः  ॥ ८.७४ ॥

निर्मुखा जारणा प्रोक्ता बीजादानेन भागतः  ॥ ८.७५ ॥

शुद्धं स्वर्णं च रूप्यं च बीजमित्यभिधीयते  ॥ ८.७६ ॥

चतुःषष्ट्यंशतो बीजप्रक्षेपो मुखमुच्यते  ॥ ८.७७ ॥

एवं कृते रसो ग्रासलोलुपो मुखवान् भवेत् ।
कठिनान्यपि लोहानि क्षमो भवति भक्षितुम्  ।
इयं हि समुखा प्रोक्ता जारणा मृगचारिणा  ॥ ८.७८ ॥

दिव्यौषधिसमायोगात्स्थितः प्रकटकोष्ठीषु  ।
भुंजीताखिललोहाद्यं योऽसौ राक्षसवक्त्रवान्  ॥ ८.७९ ॥

रसस्य जठरे ग्रासक्षपणं चारणा मता  ॥ ८.८० ॥

ग्रस्तस्य द्रावणं गर्भे गर्भद्रुतिरुदाहृता  ॥ ८.८१ ॥

बहिरेवं द्रुतिं कृत्वा घनसत्त्वादिकं खलु  ।
जारणाय रसेन्द्रस्य सा बाह्यद्रुतिरुच्यते  ॥ ८.८२ ॥

निर्लेपत्वं द्रुतत्वं च तेजस्त्वं लघुता तथा  ।
असंयोगश्च सूतेन पञ्चधा द्रुतिलक्षणम्  ॥ ८.८३ ॥

औषधाध्मानयोगेन लोहधात्वादिकं तथा  ।
संतिष्ठते द्रवाकारं सा द्रुतिः परिकीर्तिता  ॥ ८.८४ ॥

द्रुतग्रासपरीणामो विडयन्त्रादियोगतः  ।
जारणेत्युच्यते तस्याः प्रकाराः सन्ति कोटिशः  ॥ ८.८५ ॥

क्षारैरम्लैश्च गन्धाद्यैर्मूत्रैश्च पटुभिस्तथा  ।
रसग्रासस्य जीर्णार्थं तद्विडं परिकीर्तितम्  ॥ ८.८६ ॥

सुसिद्धबीजधात्वादि जारणेन रसस्य हि  ।
पीतादिरागजननं रञ्जनं परिकीर्तितम्  ॥ ८.८७ ॥

सूते सतैलयन्त्रस्थे स्वर्णादिक्षेपणं हि यत् ।
वेधाधिक्यकरं लोहे सारणा सा प्रकीर्त्तिता  ॥ ८.८८ ॥

व्यवायिभेषजोपेतो द्रव्ये क्षिप्तो रसः खलु  ।
वेध इत्युच्यते तज्ज्ञैः स चानेकविधः स्मृतः  ॥ ८.८९ ॥

लेपः क्षेपश्च कुन्तश्च धूमाख्यः शब्दसंज्ञकः  ॥ ८.९० ॥

लेपनं कुरुते लोहं स्वर्णं वा रजतं तथा  ।
लेपवेधः स विज्ञेयः पुटमत्र च सौरकम्  ॥ ८.९१ ॥

प्रक्षेपणं द्रुते लोहे वेधः स्यात्क्षेपसंज्ञितः  ॥ ८.९२ ॥

संदंशधृतसूतेन द्रुतद्रव्याहृतिश्च या  ।
सुवर्णत्वादिकरणं कुन्तवेधः स उच्यते  ॥ ८.९३ ॥

वह्नौ धूमायमानेऽन्तः प्रक्षिप्तरसधूमतः  ।
स्वर्णाद्यापादनं लोहे वेधः स उच्यते  ॥ ८.९४ ॥

मुखस्थितरसेनाल्पलोहस्य धमनात्खलु  ।
स्वर्णरूप्यत्वजननं शब्दवेधः स कीर्तितः  ॥ ८.९५ ॥

सिद्धद्रव्यस्य सूतेन कालुष्यादिनिवारणम्  ।
प्रकाशनं च वर्णस्य तदुद्घाटनमीरितम्  ॥ ८.९६ ॥

क्षाराम्लैरौषधैः सार्द्धं भाण्डं रुद्ध्वाऽतियत्नतः  ।
भूमौ निखन्यते यत्नात्स्वेदनं संप्रकीर्तितम्  ॥ ८.९७ ॥

रसस्यौषधयुक्तस्य भाण्डरुद्धस्य यत्नतः  ।
मन्दाग्नियुतचुल्ल्यन्तः क्षेपः संन्यास उच्यते  ॥ ८.९८ ॥

द्वावेतौ स्वेदसंन्यासौ रसराजस्य निश्चितम्  ।
गुणप्रभावजनकौ शीघ्रव्याप्तिकरौ तथा  ॥ ८.९९ ॥

रसनिगममहाब्धेः सोमदेवः समन्तात्स्फुटतरपरिभाषानामरत्नानि हृत्वा  ।
व्यरचयदतियत्नात्तैरिमां कण्ठमालां कलयतु भिषगग्र्यो मण्डनार्थं सभायाम्  ॥ ८.१०० ॥

भवेत्पठितवारोऽयमध्यायो रसवादिनाम्  ।
रसकर्माणि कुर्वाणो न स मुह्यति कुत्रचित् ॥ ८.१०१ ॥



अथ यन्त्राणि वच्यन्ते रसतन्त्राण्यशेषतः  ।
समालोच्य समासेन सोमदेवेन साम्प्रतम्  ॥ ९.१ ॥

स्वेदादिकर्म निर्मातुं वार्त्तिकेन्द्रैः प्रयत्नतः  ।
यन्त्र्यते पारदो यस्मात्तस्माद्यन्त्रमिति स्मृतम्  ॥ ९.२ ॥

द्रवद्रव्येण भाण्डस्य पूरितार्धोदकस्य च  ।
मुखस्योभयतो द्वारद्वयं कृत्वा प्रयत्नतः  ॥ ९.३ ॥

तयोस्तु निक्षिपेद्दण्डं तन्मध्ये रसपोटलीम्  ।
बद्ध्वा तु स्वेदयेदेतद्दोलायन्त्रमिति स्मृतम्  ॥ ९.४ ॥

साम्बुस्थालीमुखे बद्धवस्त्रे पाक्यं निवेशयेत् ।
पिधाय पच्यते यत्र स्वेदनीयन्त्रमुच्यते  ॥ ९.५ ॥

अष्टाङ्गुलपरीणाहमानाहेन दशाङ्गुलम्  ।
चतुरङ्गुलकोत्सेधं तोयाधारं गलादधः  ॥ ९.६ ॥

अधोभाण्डे मुखं तस्य भाण्डस्योपरि वर्तिनः  ।
षोडशाङ्गुलविस्तीर्णपृष्ठस्यास्ये प्रवेशयेत् ॥ ९.७ ॥

पार्श्वयोर्महिषीक्षीरचूर्णमण्डूरफाणितैः  ।
लिप्त्वा विशोषयेत्संधिं जलाधारे जलं क्षिपेत् ।
चुल्ल्यामारोपयेदेतत्पातनायन्त्रमुच्यते  ॥ ९.८ ॥

अथोर्ध्वभाजने लिप्तस्थापितस्य जले सुधीः  ।
दीप्तैर्वनोपलः कुर्यादधः पातं प्रयत्नतः  ॥ ९.९ ॥

जलपूर्णपात्रमध्ये दत्त्वा घटखर्परं सुविस्तीर्णम्  ।
तदुपरि विडमध्यगतः स्थाप्यः सूतः कृतः कोष्ठ्याम्  ॥ ९.१० ॥

लघुलोहकटोरिकया कृतषण्मृत्संधिलेपयाच्छाद्य  ।
पूर्वोक्तघटखर्परमध्येऽङ्गारैः खदिरकोलभवैः  ॥ ९.११ ॥

स्वेदनतो मर्दनतः कच्छपयन्त्रस्थितो रसो जरति  ।
अग्निबलेनैव ततो गर्भे द्रवन्ति सर्वसत्त्वानि  ॥ ९.१२ ॥

कच्छपयन्त्रान्तर्गतमृन्मयपीठस्थदीपिकासंस्थः  ।
यस्मिन्निपतति सूतः प्रोक्तं तद्दीपिकायन्त्रम्  ॥ ९.१३ ॥

भाण्डकण्ठादधश्छिद्रे वेणुनालं विनिक्षिपेत् ।
कांस्यपात्रद्वयं कृत्वा सम्पुटं जलगर्भितम्  ॥ ९.१४ ॥

नलिकास्य तत्र योज्यं दृढं तच्चापि कारयेत् ।
युक्तद्रव्यैर्विनिक्षिप्तः पूर्वं तत्र घटे रसः  ॥ ९.१५ ॥

अग्निना तापितो नालात्तोये तस्मिन्पतत्यधः  ।
यावदुष्णं भवेत्सर्वं भाजनं तावदेव हि  ।
जायते रससंधानं डेकीयन्त्रमितीरितम्  ॥ ९.१६ ॥

लोहमूषाद्वयं कृत्वा द्वादशाङ्गुलमानतः  ।
ईषच्छिद्रान्वितामेकां तत्र गन्धकसंयुताम्  ॥ ९.१७ ॥

मूषायां रसयुक्तायामन्यस्यां तां प्रवेशयेत् ।
तोयं स्यात्सूतकस्याध ऊर्ध्वाधो वह्निदीपनम्  ॥ ९.१८ ॥

रसोनकरसं भद्रे यत्नतो वस्त्रगालितम्  ।
दापयेत्प्रचुरं यत्नादाप्लाव्य रसगन्धकौ  ॥ ९.१९ ॥

स्थालीकायां पिधायोर्ध्वं स्थालीमन्यां दृढां कुरु  ।
संधिं विलेपयेद्यत्नान्मृदा वस्त्रेण चैव हि  ॥ ९.२० ॥

स्थाल्यन्तरे कपोताख्यं पुटं कर्षाग्निना सदा  ।
यन्त्रस्याधः करीषाग्निं दद्यात्तीव्राग्निमेव वा  ॥ ९.२१ ॥

एवं तु त्रिदिनं कुर्यात्ततो यन्त्रं विमोचयेत् ।
तप्तोदके तप्तचुल्ल्यां न कुर्याच्छीतलां क्रियाम्  ॥ ९.२२ ॥

न तत्र क्षीयते सूतो न च गच्छति कुत्रचित् ।
अनेन च क्रमेणैव कुर्याद्गन्धकजारणम्  ॥ ९.२३ ॥

यन्त्रं विद्याधरं ज्ञेयं स्थालीद्वितयसम्पुटात् ।
चुल्लीं चतुर्मुखीं कृत्वा यन्त्रभाण्डं निवेशयेत् ॥ ९.२४ ॥

तत्रौषधं विनिक्षिप्य निरुन्ध्याद्भाण्डकाननम्  ।
यन्त्रं विद्याधरं नाम तन्त्रज्ञैः परिकीर्तितम्  ॥ ९.२५ ॥

ऊर्ध्वं वह्निरधश्चापो मध्ये तु रससंग्रहः  ।
सोमानलमिदं प्रोक्तं जारयेद्गगनादिकम्  ॥ ९.२६ ॥

गर्भयन्त्रं प्रवक्ष्यामि पिष्टिकाभस्मकारकम्  ।
चतुरङ्गुलदीर्घां च त्र्यङ्गुलोन्मितविस्तराम्  ॥ ९.२७ ॥

मृन्मयीं सुदृढां मूषां वर्तुलं कारयेन्मुखम्  ।
लोणस्य विंशतिर्भागा भाग एकस्तु गुग्गुलोः  ॥ ९.२८ ॥

सुश्लक्ष्णं पेषयित्वा तु वारं वारं पुनः पुनः  ।
मूषालेपं दृढं कृत्वा लवणार्धमृदम्बुभिः  ॥ ९.२९ ॥

कर्षेत्तुषाग्निना भूमौ स्वेदयेन्मृदु मानवित् ।
अहोरात्रं त्रिरात्रं वा रसेन्द्रो भस्मतां व्रजेत् ॥ ९.३० ॥

खर्परं सिकतापूर्णं कृत्वा तस्योपरि न्यसेत् ।
अपरं खर्परं तत्र शनैर्मृद्वग्निना पचेत् ॥ ९.३१ ॥

पञ्चक्षारैस्तथा मूत्रैर्लवणं च विडं ततः  ।
हंसपाकं समाख्यातं यन्त्रं तद्वार्त्तिकोत्तमैः  ॥ ९.३२ ॥

सरसां गूढवक्त्रां मृद्वस्त्राङ्गुलघनावृताम्  ।
शोषितां काचकलशीं त्रिषु भागेषु पूरयेत् ॥ ९.३३ ॥

भाण्डे वितस्तिगम्भीरे वालुकासुप्रतिष्ठिता  ।
तद्भाण्डं पूरयेत्त्रिभिरन्याभिरवगुण्ठयेत् ॥ ९.३४ ॥

भाण्डवक्त्रं मणिकया संधिं लिम्पेन्मृदा पचेत् ।
चुल्ल्यां तृष्णस्य चादाहान्मणिकापृष्ठवर्तिनः  ।
एतद्धि वालुकायन्त्रं तद्यन्त्रं लवणाश्रयम्  ॥ ९.३५ ॥

पञ्चाढवालुकापूर्णभाण्डे निक्षिप्य यत्नतः  ।
पच्यते रसगोलाद्यं वालुकायन्त्रमीरितम्  ॥ ९.३६ ॥

एवं लवणनिक्षेपात्प्रोक्तं लवणयन्त्रकम्  ॥ ९.३७ ॥

अन्तःकृतरसालेपताम्रपात्रमुखस्य च  ।
लिप्त्वा मृल्लवणेनैव संधिं भाण्डतलस्य च  ॥ ९.३८ ॥

तद्भाण्डं पटुनापूर्य क्षारैर्वा पूर्ववत्पचेत् ।
एव लवणयन्त्रं स्याद्रसकर्मणि शस्यते  ॥ ९.३९ ॥

लोहनालगतं सूतं भाण्डे लवणपूरिते  ।
निरुद्धं विपचेत्प्राग्वन्नालिकायन्त्रमीरितम्  ॥ ९.४० ॥

वालुकागूढसर्वाङ्गां गर्ते मूषां रसान्विताम्  ।
दीप्तोपलैः संवृणुयाद्यन्त्रं तद्भूधराह्वयम्  ॥ ९.४१ ॥

शरावसम्पुटान्तस्थं करीषेष्वग्निमानवित् ।
पचेच्चुल्ल्यां द्वियामं वा रसं तत्पुटयन्त्रकम्  ॥ ९.४२ ॥

षोडशाङ्गुलविस्तीर्णं हस्तमात्रायतं समम्  ।
धातुसत्त्वनिपातार्थं कोष्ठीयन्त्रमिति स्मृतम्  ॥ ९.४३ ॥

यत्र लोहमये पात्रे पार्श्वयोर्वलयद्वयम्  ।
तादृक्स्वल्पतरं पात्रं वलयप्रोतकोष्ठकम्  ॥ ९.४४ ॥

पूर्वपात्रोपरि न्यस्य स्वल्पपात्रे परिक्षिपेत् ।
रसं संमूर्छितं स्थूलपात्रमापूर्य काञ्जिकैः  ॥ ९.४५ ॥

द्वियामं स्वेदयेदेव रसोत्थापनहेतवे  ।
एतत्स्याद्वलभीयन्त्रं रसे षाड्गुण्यकारकम्  ।
सूक्ष्मकान्तमये पात्रे रसः स्याद्गुणवत्तरः  ॥ ९.४६ ॥

क्षिपेद्रसं घटे दीर्घनताधोनालसंयुते  ।
तन्नालं निक्षिपेदन्यघटकुक्ष्यन्तरे खलु  ॥ ९.४७ ॥

तत्र रुद्ध्वा मृदा सम्यग्वदने घटयोरथ  ।
अधस्ताद्रसकुम्भस्य ज्वालयेत्तीव्रपावकम्  ॥ ९.४८ ॥

इतरस्मिन्घटे तोयं प्रक्षिपेत्स्वादु शीतलम्  ।
तिर्यक्पातनमेतद्धि वार्त्तिकैरभिधीयते  ॥ ९.४९ ॥

चषकं वर्तुलं लौहं विनताग्रोर्ध्वदण्डकम्  ।
एतद्धि पालिकायन्त्रं बलिजारणहेतवे  ॥ ९.५० ॥

चतुष्प्रस्थजलाधारश्चतुरङ्गुलिकाननः  ।
घटयन्त्रमिदं प्रोक्तं तदाप्यायनकं स्मृतम्  ॥ ९.५१ ॥

विधाय वर्तुलं गर्तं मल्लमत्र निधाय च  ।
विनिधायेष्टकां तत्र मध्यगर्तवतीं शुभाम्  ॥ ९.५२ ॥

गर्तस्य परितः कुर्यात्पालिकामङ्गुलोच्छ्रयाम्  ।
गर्ते सूतं विनिक्षिप्य गर्तास्ये वसनं क्षिपेत् ॥ ९.५३ ॥

निक्षिपेद्गन्धकं तत्र मल्लेनास्यं निरुध्य च  ।
मल्लपालिकयोर्मध्ये मृदा सम्यङ्निरुध्य च  ॥ ९.५४ ॥

वनोपलैः पुटं देयं कपोताख्यं न चाधिकम्  ।
इष्टिकायन्त्रमेतत्स्याद्गन्धकं तेन जारयेत् ॥ ९.५५ ॥

स्थालिकोपरि विन्यस्य स्थालीं सम्यङ्निरुध्य च  ।
ऊर्ध्वस्थाल्यां जलं क्षिप्त्वा वह्निं प्रज्वालयेदधः  ।
एतद्विद्याधरं यन्त्रं हिङ्गुलाकृष्टिहेतवे  ॥ ९.५६ ॥

यन्त्रस्थाल्युपरि स्थालीं न्युब्जां दत्त्वा निरुन्धयेत् ।
यन्त्रं डमरुकाख्यं तद्रसभस्मकृते हितम्  ॥ ९.५७ ॥

मल्लमध्ये चरेद्गर्तं तत्र सूतं सगन्धकम्  ।
गर्तस्य परितः कुड्यं प्रकुर्यादङ्गुलोच्छ्रितम्  ॥ ९.५८ ॥

ततश्चाच्छादयेत्सम्यग्गोस्तनाकारमूषया  ।
सम्यक्तोयमृदा रुद्ध्वा सम्यगत्रोच्यमानया  ॥ ९.५९ ॥

लेहवत्कृतबब्बूलक्वाथेन परिमर्दितम्  ।
जीर्णकिट्टरजः सूक्ष्मं गुडचूर्णसमन्वितम्  ।
इयं हि जलमृत्प्रोक्ता दुर्भेद्या सलिलैः खलु  ॥ ९.६० ॥

खटिकापटुकिट्टैश्च महिषीदुग्धमदितैः  ।
वह्निमृत्स्ना भवेद्घोरवह्नितापसहा खलु  ॥ ९.६१ ॥

एतया मृत्स्नया रुद्धो न गन्तुं क्षमते रसः  ।
विदग्धवनिताप्रौढप्रेम्णा रुद्धः पुमानिव  ॥ ९.६२ ॥

नन्दी नागार्जुनश्चैव ब्रह्मज्योतिर्मुनीश्वरः  ।
वेत्ति श्रीसोमदेवश्च नापरः पृथिवीतले  ॥ ९.६३ ॥

ततो जलं विनिक्षिप्य वह्निं प्रज्वालयेदधः  ।
नाभियन्त्रमिदं प्रोक्तं नन्दिना सर्ववेदिना  ।
अनेन जीर्यते सूतो निर्धूमः शुद्धगन्धकः  ॥ ९.६४ ॥

मूषां मूषोदराविष्ठामाद्यन्तःसमवर्तुलाम्  ।
चिपिटां च तले प्रोक्तं ग्रस्तयन्त्रं मनीषिभिः  ।
सूतेन्द्ररन्धनार्थं हि रसविद्भिरुदीरितम्  ॥ ९.६५ ॥

स्थाल्यां ताम्रादि निक्षिप्य मल्लेनास्य निरुध्य च  ।
पच्यते स्थालिकाधस्तात्स्थालीयन्त्रमिदं स्मृतम्  ॥ ९.६६ ॥

विधायाष्टाङ्गुलं पात्रं लौहमष्टाङ्गुलोच्छ्रयम्  ।
कण्ठाधो ह्यङ्गुले देशे गलाधारे हि तत्र च  ॥ ९.६७ ॥

तिर्यग्लोहशलाकाश्च तन्वीस्तिर्यग्विनिक्षिपेत् ।
तनूनि स्वर्णपत्त्राणि तासामुपरि विन्यसेत् ॥ ९.६८ ॥

पत्त्राधो निक्षिपेद्वक्ष्यमाणमिहैव हि  ।
तत्पात्रं न्युब्जपात्रेण छादयेदपरेण हि  ॥ ९.६९ ॥

मृदा विलिप्य संधिं च वह्निं प्रज्वालयेदधः  ।
तेन पत्त्राणि कृत्स्नानि हतान्युक्तविधानतः  ॥ ९.७० ॥

रसश्चरति वेगेन द्रुतं गर्भे द्रवन्ति च  ।
गन्धालकशिलानां हि कज्जल्या वा मृताहिना  ॥ ९.७१ ॥

धूपनं स्वर्णपत्त्राणां प्रथमं परिकीर्तितम्  ।
तारार्थं तारपत्त्राणि मृतवङ्गेन धूपयेत् ॥ ९.७२ ॥

धूपयेच्च यथायोग्यैरन्यैरुपरसैरपि  ।
धूपयन्त्रमिदं प्रोक्तं जारणाद्रव्यसाधने  ॥ ९.७३ ॥

स्थूलस्थाल्यां जलं क्षिप्त्वा वासो बद्ध्वा मुके दृढम्  ।
तत्र स्वेद्यं विनिक्षिप्य तन्मुखं प्रपिधाय च  ॥ ९.७४ ॥

अधस्ताज्ज्वालयेदग्निं यन्त्रं तत्कन्दुकाभिधम्  ।
स्वेदनीयन्त्रमित्यन्ये प्राहुश्चेदं मनीषिणः  ॥ ९.७५ ॥

यद्वा स्थाल्यां जलं क्षिप्त्वा तृणं क्षिप्त्वा मुखोपरि  ।
स्वेद्यद्रव्यं परिक्षिप्य पिधानं प्रविधाय च  ।
अधस्ताज्ज्वालयेदग्निं यन्त्रं तत्कन्दुकं स्मृतम्  ॥ ९.७६ ॥

खल्लयोग्या शिला नीला श्यामा स्निग्धा दृढा गुरुः  ।
षोडशाङ्गुलकोत्सेधा नवाङ्गुलकविस्तरा  ॥ ९.७७ ॥

चतुर्विंशाङ्गुला दीर्घा घर्षणी द्वादशाङ्गुला  ।
विंशत्यङ्गुलदीर्घा वा स्यादुत्सेधे दशाङ्गुला  ।
खल्लप्रमाणं तज्ज्ञेयं श्रेष्ठं स्याद्रसकर्मणि  ॥ ९.७८ ॥

खल्लयन्त्रं त्रिधा प्रोक्तं रसादिसुखमर्दने  ॥ ९.७९ ॥

निरुद्गारौ सुमसृणौ कार्यौ पुत्रिकया युतौ  ॥ ९.८० ॥

उत्सेधे स दशाङ्गुलः खलु कलातुल्याङ्गुलायामवान् विस्तारेण दशाङ्गुलो मुनिमितैर्निम्नस्तयैवाङ्गुलैः  ।
पाल्यां द्व्यङ्गुलिविस्तरश्च मसृणोऽतीवार्धचन्द्रोपमो घर्षो द्वादशकाङ्गुलश्च तदयं खल्लो मतः सिद्धये  ॥ ९.८१ ॥

अस्मिन्पञ्चपलः सूतो मर्दनीयो विशुद्धये  ।
तत्तदौचित्ययोगेन खल्लेष्वन्येषु योजयेत् ॥ ९.८२ ॥

द्वादशाङ्गुलविस्तारः खल्लोऽतिमसृणोपलः  ।
चतुरङ्गुलनिम्नश्च मध्येऽतिमसृणीकृतः  ॥ ९.८३ ॥

मर्दकश्चिपिटोऽधस्तात्सुग्राहश्च शिखोपरि  ।
अयं तु वर्तुलः खल्लो मर्दनेऽतिसुखप्रदः  ॥ ९.८४ ॥

लौहो नवाङ्गुलः खल्लो निम्नत्वे च षडङ्गुलः  ।
मर्दकोऽष्टाङ्गुलश्चैव तप्तखल्लाभिधोऽप्ययम्  ॥ ९.८५ ॥

कृत्वा खल्लाकृतिं चुल्लीमङ्गारैः परिपूरिताम्  ।
तस्यां निवेश्य तं खल्लं पार्श्वे भस्त्रिकया धमेत् ॥ ९.८६ ॥

तदन्तर्मर्दिता पिष्टिः क्षारैरम्लैश्च संयुता  ।
प्रद्रवत्यतिवेगेन स्वेदिता नात्र संशयः  ।
कृतः कान्तायसा सोऽयं भवेत्कोटिगुणो रसः  ॥ ९.८७ ॥



मूषा हि क्रौञ्चिका प्रोक्ता कुमुदी करहाटिका  ।
पाचनी वह्निमित्रा च रसवादिभिरीर्यते  ॥ १०.१ ॥

मुष्णाति दोषान्मूषा या सा मूषेति निगद्यते  ॥ १०.२ ॥

उपादानं भवेत्तस्या मृत्तिका लोहमेव च  ॥ १०.३ ॥

मूषा मुखविनिष्क्रान्ता वरमेकापि काकिणी  ।
दुर्जनप्रणिपातेन धिग्लक्षमपि मानिनाम्  ॥ १०.४ ॥

मूषापिधानयोर्बन्धे बन्धनं संधिलेपनम्  ।
अन्ध्रणं रन्ध्रणं चैव संश्लिष्टं संधिबन्धनम्  ॥ १०.५ ॥

मृत्तिका पाण्डुरस्थूला शर्करा शोणपाण्डुरा  ।
चिराध्मानसहा सा हि मूषार्थमतिशस्यते  ।
तदभावे च वाल्मीकी कौलाली वा समीर्यते  ॥ १०.६ ॥

या मृत्तिका दुग्धतुषैः शणेन शिखित्रकैर्वा हयलद्दिना च  ।
लौहेन दण्डेन च कुट्टिता सा साधारणा स्यात्खलु मूषिकार्थे  ॥ १०.७ ॥

श्वेताश्मानस्तुषा दग्धाः शिखित्राः शणखर्परे  ।
लद्दिः किट्टं कृष्णमृत्स्ना संयोज्या मूषिकामृदि  ॥ १०.८ ॥

मृदस्त्रिभागाः शणलद्दिभागौ भागश्च निर्दग्धतुषोपलादेः  ।
किट्टार्धभागं परिखण्ड्य वज्रमूषां विदध्यात्खलु सत्त्वपाते  ॥ १०.९ ॥

दग्धाङ्गारतुषोपेता मृत्स्ना वल्मीकमृत्तिका  ।
तत्तद्विडसमायुक्ता तत्तद्विडविलेपिता  ॥ १०.१० ॥

तया या विहिता मूषा योगमूषेति कथ्यते  ।
अनया साधितः सूतो जायते गुणवत्तरः  ॥ १०.११ ॥

गारभूनागधौताभ्यां शणैर्दग्धतुषैरपि  ।
समैः समा च मूषा मृन्महिषीदुग्धमर्दिता  ॥ १०.१२ ॥

क्रौञ्चिका यन्त्रमात्रं हि बहुधा परिकीर्तिता  ।
तया विरचिता मूषा वज्रद्रावणिकोचिता  ॥ १०.१३ ॥

दुग्धषड्गुणागाराष्टकिट्टाङ्गारशणान्विता  ।
कृष्णमृद्भिः कृता मूषा गारमूषेत्युदाहृता  ।
यामयुग्मपरिध्मानान्नासौ द्रवति वह्निना  ॥ १०.१४ ॥

वज्राङ्गारतुषास्तुल्यास्तच्चतुर्गुणमृत्तिका  ।
गारा च मृत्तिकातुल्या सर्वैरेतैर्विनिर्मिता  ।
वरमूषेति निर्दिष्टा याममग्निं सहेत सा  ॥ १०.१५ ॥

पाषाणरहिता रक्ता रक्तवर्गानुसाधिता  ।
मृत्तया साधिता मूषा क्षितिखेचरलेपिता  ।
वर्णमूषेति सा प्रोक्ता वर्णोत्कर्षे नियुज्यते  ॥ १०.१६ ॥

पाषाणरहिता श्वेता श्वेतवर्गानुसाधिता  ।
मृत्तया साधिता मूषा क्षितिखेचरलेपिता  ।
रौप्यमूषेति सा प्रोक्ता वर्णोत्कर्षे नियुज्यते  ॥ १०.१७ ॥

तत्तद्भेदमृदोद्भूता तत्तद्विडविलेपिता  ।
देहलोहार्थयोगार्थं विडमूषेत्युदाहृता  ॥ १०.१८ ॥

गारभूनागधौताभ्यां तुषमृष्टशणेन च  ।
समैः समा च मूषा मृन्महिषीदुग्धमर्दिता  ॥ १०.१९ ॥

क्रौञ्चिका यन्त्रमात्रे हि बहुधा परिकीर्तिता  ।
तया विरचिता मूषा लिप्ता मत्कुणशोणितैः  ॥ १०.२० ॥

बालाब्दध्वनिमूलैश्च वज्रद्रावणक्रौञ्चिका  ।
सहतेऽग्निं चतुर्यामं द्रवेण व्याधिता सती  ॥ १०.२१ ॥

द्रवे द्रवीभावमुखे मूषाया ध्मानयोगतः  ।
क्षणमुद्धरणं यत्तन्मूषाप्यायनमुच्यते  ॥ १०.२२ ॥

वृन्ताकाकारमूषायां नालं द्वादशकाङ्गुलम्  ।
धत्तूरपुष्पवच्चोर्ध्वं सुदृढं श्लिष्टपुष्पवत् ॥ १०.२३ ॥

अष्टाङ्गुलं च सच्छिद्रं सा स्याद्वृन्ताकमूषिका  ।
अनया खर्परादीनां मृदूनां सत्त्वमाहरेत् ॥ १०.२४ ॥

मूषा या गोस्तनाकारा शिखायुक्तपिधानका  ।
सत्त्वानां द्रावणे शुद्धौ मूषा सा गोस्तनी भवेत् ॥ १०.२५ ॥

निर्दिष्टा मल्लमूषा या मल्लद्वितयसम्पुटात् ।
पर्पट्यादिरसादीनां स्वेदनाय प्रकीर्तिता  ॥ १०.२६ ॥

कुलालभाण्डरूपा या दृढा च परिपाचिता  ।
पक्वमूषेति सा प्रोक्ता पोटल्यादिविपाचने  ॥ १०.२७ ॥

निर्वक्रगोलकाकारा पुटनद्रव्यगर्भिणी  ।
गोलमूषेति सा प्रोक्ता सत्वरद्रवरोधिनी  ॥ १०.२८ ॥

तले या कूर्पराकारा क्रमादुपरि विस्तृता  ।
स्थूलवृन्ताकवत्स्थूला महामूषेत्यसौ स्मृता  ।
सा चायोऽभ्रकसत्त्वादेः पुटाय द्रावणाय च  ॥ १०.२९ ॥

मण्डूकाकारा या निम्नतायामविस्तरा  ।
षडङ्गुलप्रमाणेन मूषा मण्डूकसंज्ञिका  ।
भूमौ निखन्य तां मूषां दद्यात्पुटमथोपरि  ॥ १०.३० ॥

मूषा या चिपिटा मूले वर्तुलाष्टाङ्गुलोच्छ्रया  ।
मूषा सा मूसलाख्या स्याच्चक्रिबद्धरसे हिता  ॥ १०.३१ ॥

सत्त्वानां पातनार्थाय पातितानां विशुद्धये  ।
कोष्ठिका विविधाकारास्तासां लक्षणमुच्यते  ॥ १०.३२ ॥

राजहस्तसमुत्सेधा तदर्धायामविस्तरा  ।
चतुरस्रा च कुड्येन वेष्टिता मृन्मयेन च  ॥ १०.३३ ॥

एकभित्तौ चरेद्द्वारं वितस्त्याभोगसंयुतम्  ।
द्वारं सार्धवितस्त्या च संमितं सुदृढं शुभम्  ॥ १०.३४ ॥

देहल्यधो विधातव्यं धमनाय यथोचितम्  ।
प्रादेशप्रमिता भित्तिरुत्तरङ्गस्य चोर्ध्वतः  ॥ १०.३५ ॥

द्वारं चोपरि कर्तव्यं प्रादेशप्रमितं खलु  ।
ततश्चेष्टिकया रुद्ध्वा द्वारसंधिं विलिप्य च  ॥ १०.३६ ॥
शिखित्रैस्तां समापूर्य धमेद्भस्त्राद्वयेन च  ।
शिखित्रान् धमनद्रव्यमूर्ध्वद्वारेण निक्षिपेत् ॥ १०.३७ ॥

सत्त्वपातनगोलांश्च पञ्च पञ्च पुनः पुनः  ।
भवेदङ्गारकोष्ठीयं खराणां सत्त्वपातिनी  ॥ १०.३८ ॥

दृढभूमौ चरेद्गर्तं वितस्त्या संमितं शुभम्  ।
वर्तुलं चाथ तन्मध्ये गर्तमन्यं प्रकल्पयेत् ॥ १०.३९ ॥

चतुरङ्गुलविस्तारनिम्नत्वेन समन्वितम्  ।
गर्ताद्धरणिपर्यन्तं तिर्यङ्नालसमन्वितम्  ॥ १०.४० ॥

किंचित्समुन्नतं बाह्यगर्ताभिमुखनिम्नगम्  ।
मृच्चक्रीं पञ्चरन्ध्राढ्यां गर्भगर्तोदरे क्षिपेत् ॥ १०.४१ ॥

आपूर्य कोकिलैः कोष्ठीं प्रधमेदेकभस्त्रया  ।
पातालकोष्ठिका ह्येषा मृदूनां सत्त्वपातिनी  ।
ध्मानसाध्यपदार्थानां नन्दिना परिकीर्तिता  ॥ १०.४२ ॥

द्वादशाङ्गुलनिम्ना या प्रादेशप्रमिता तथा  ।
चतुरङ्गुलतश्चोर्ध्वं वलयेन समन्विता  ॥ १०.४३ ॥

भूरिच्छिद्रवती चक्रीं वलयोपरि निक्षिपेत् ।
शिखित्रांस्तत्र निक्षिप्य प्रधमेद्वङ्कनालतः  ।
गारकोष्ठीयमाख्याता मृष्टलोहविनाशिनी  ॥ १०.४४ ॥

मूषामृद्भिर्विधातव्यमरत्निप्रमितं दृढम्  ।
अधोमुखं च तद्वक्त्रे नालं पञ्चाङ्गुलं खलु  ।
वङ्कनालमिदं प्रोक्तं दृढध्मानाय कीर्तितम्  ॥ १०.४५ ॥

कोष्ठी सिद्धरसादीनां विधानाय विधीयते  ।
द्वादशाङ्गुलकोत्सेधा सा बुध्ने चतुरङ्गुला  ।
तिर्यक्प्रधमनास्या च मृदुद्रव्यविशोधिनी  ॥ १०.४६ ॥

रसादिद्रव्यपाकानां प्रमाणज्ञापनं पुटम्  ।
नेष्टो न्यूनाधिकः पाकः सुपाकं हितमौषधम्  ॥ १०.४७ ॥

लोहादेरपुनर्भावो गुणाधिक्यं ततोऽग्रता  ।
अनप्सु मज्जनं रेखापूर्णता पुटतो भवेत् ॥ १०.४८ ॥

पुटाद्ग्राव्णो लघुत्वं च शीघ्रव्याप्तिश्च दीपनम्  ।
जारितादपि सूतेन्द्राल्लोहानामधिको गुणः  ॥ १०.४९ ॥

यथाश्मनि विशेद्वह्निर्बहिस्थपुटयोगतः  ।
चूर्णत्वाद्धि गुणावाप्तिस्तथा लोहेषु निश्चितम्  ॥ १०.५० ॥

निम्नविस्तरतः कुण्डे द्विहस्ते चतुरस्रके  ।
वनोत्पलसहस्रेण पूरिते पुटनौषधम्  ॥ १०.५१ ॥

क्रौञ्च्यां रुद्धं प्रयत्नेन पिष्टिकोपरि निक्षिपेत् ।
वनोत्पलसहस्रार्धं क्रौञ्चिकोपरि विन्यसेत् ।
वह्निं प्रज्वालयेत्तत्र महापुटमिदं स्मृतम्  ॥ १०.५२ ॥

राजहस्तप्रमाणेन चतुरस्रं च निम्नकम्  ।
पूर्णं चोपलसाठीभिः कण्ठावध्यथ विन्यसेत् ॥ १०.५३ ॥

विन्यसेत्कुमुदीं तत्र पुटनद्रव्यपूरिताम्  ।
पूर्णच्छगणतोऽर्धानि गिरिण्डानि विनिक्षिपेत् ।
एतद्गजपुटं प्रोक्तं महागुणविधायकम्  ॥ १०.५४ ॥

इत्थं चारत्निके कुण्डे पुटं वाराहमुच्यते  ॥ १०.५५ ॥

पुटं भूमितले तत्तद्वितस्तिद्वितयोच्छ्रेयम्  ।
तावच्च तलविस्तीर्णं तत्स्यात्कुक्कुटकं पुटम्  ॥ १०.५६ ॥

यत्पुटं दीयते भूमावष्टसंख्यैर्वनोपलैः  ।
बद्ध्वा सूतार्कभस्मार्थं कपोतपुटमुच्यते  ॥ १०.५७ ॥

गोष्ठान्तर्गोक्षुरणं शुष्कं चूर्णितगोमयम्  ।
गोवरं तत्समादिष्टं वरिष्ठं रससाधने  ॥ १०.५८ ॥

गोवरैर्वा तुषैर्वापि पुटं यत्र प्रदीयते  ।
तद्गोवरपुटं प्रोक्तं रसभस्मप्रसिद्धये  ॥ १०.५९ ॥

स्थूलभाण्डे तुषापूर्णे मध्ये मूषासमन्विते  ।
वह्निना विहिते पाके तद्भाण्डपुटमुच्यते  ॥ १०.६० ॥

अधस्तादुपरिष्टाच्च क्रौञ्चिकाच्छाद्यते खलु  ।
वालुकाभिः प्रतप्ताभिर्यत्र तद्वालुकापुटम्  ॥ १०.६१ ॥

वह्निमित्राः क्षितौ सम्यङ्निखन्याद्द्वयंगुलादधः  ।
उपरिष्टात्पुटं यत्र पुटं तद्भूधराह्वयम्  ॥ १०.६२ ॥

ऊर्ध्वं षोडशिकामूत्रैस्तुषैर्वा गोवरैः पुटम्  ।
यत्र तल्लावकाख्यं स्यात्सुमृदुद्रव्यसाधने  ॥ १०.६३ ॥

अनुक्तपुटमाने तु साध्यद्रव्यबलाबलात् ।
पुटं विज्ञाय दातव्यमूहापोहविचक्षणैः  ॥ १०.६४ ॥

पिष्टकं छगणं छाणमुत्पलं चोपलं तथा  ।
गिरिण्डोपलसाठी च वराटी छगणाभिधाः  ॥ १०.६५ ॥

सुवर्णं रजतं ताम्रं त्रपु सीसकमायसम्  ।
षडेतानि च लोहानि कृत्रिमौ कांस्यपित्तलौ  ॥ १०.६६ ॥

लवणानि षडुच्यन्ते सामुद्रं सैन्धवं विडम्  ।
सौवर्चलं रोमकं च चूल्लिकालवणं तथा  ॥ १०.६७ ॥

क्षारत्रयं समाख्यातं यवसर्जिकटङ्कणम्  ॥ १०.६८ ॥

पलाशमुष्ककक्षारौ यवक्षारः सुवर्चिका  ।
तिलनालोद्भवः क्षारः संयुक्तं क्षारपञ्चकम्  ॥ १०.६९ ॥

घृतं गुडो माक्षिकं च विज्ञेयं मधुरत्रयम्  ॥ १०.७० ॥

कङ्गुणी तुम्बिनी घोषा करीरश्रीफलोद्भवम्  ।
कटुवार्त्ताकसिद्धार्थसोमराजीविभीतजम्  ॥ १०.७१ ॥

अतसीजं महाकालीनिम्बजं तिलजं तथा  ।
अपामार्गाद्देवदालीदन्तीतुम्बुरुविग्रहात् ॥ १०.७२ ॥

अङ्कोलोन्मत्तभल्लातपलाशेभ्यस्तथैव च  ।
एतेभ्यस्तैलमादाय रसकर्मणि योजयेत् ॥ १०.७३ ॥

जम्बूकमण्डूकवसा वसा कच्छपसम्भवा  ।
कर्कटीशिशुमारी च गोशूकरनरोद्भवा  ।
अजोष्ट्रखरमेषाणां महिषस्य वसा तथा  ॥ १०.७४ ॥

मूत्राणि हस्तिकरभमहिषीखरवाजिनाम्  ।
गोऽजावीनां स्त्रियः पुंसां पुष्पं बीजं तु योजयेत् ॥ १०.७५ ॥

माहिषाम्बु दधि क्षीरं साभिघारं शकृद्रसः  ।
तत्पञ्चमाहिषं ज्ञेयं तद्वच्छागलपञ्चकम्  ॥ १०.७६ ॥

अम्लवेतसजम्बीरनिम्बुकं बीजपूरकम्  ।
चाङ्गेरी चणकाम्लं च अम्लीकं कोलदाडिमम्  ॥ १०.७७ ॥

अम्बष्ठा तिन्तिडीकं च नागरं रसपत्त्रिका  ।
करवन्दं तथा चान्यदम्लवर्गः प्रकीर्तितः  ॥ १०.७८ ॥

चणकाम्लश्च सर्वेषामेक एव प्रशस्यते  ।
अम्लवेतसमेकं वा सर्वेषामुत्तमोत्तमम्  ।
रसादीनां विशुद्ध्यर्थं द्रावणे जारणे हितम्  ॥ १०.७९ ॥

कोलदाडिमवृक्षाम्लचुल्लिकाचुक्रिकारसः  ।
पञ्चाम्लकं समुद्दिष्टं तच्चोक्तं चाम्लपञ्चकम्  ॥ १०.८० ॥

इष्टिका गैरिका लोणं भस्म वल्मीकमृत्तिका  ।
रसप्रयोगकुशलैः कीर्तिताः पञ्चमृत्तिकाः  ॥ १०.८१ ॥

शृङ्गीकं कालकुटं च वत्सनाभं सकृत्रिमम्  ।
पित्तं च विषवर्गोऽयं स वरः परिकीर्तितः  ॥ १०.८२ ॥

रसकर्मणि शस्तोऽयं तद्भेदनविधावपि  ।
अयुक्त्या सेवितश्चायं मारयत्येव निश्चितम्  ॥ १०.८३ ॥

लाङ्गली विषमुष्टिश्च करवीरं जया तथा  ।
नीलकः कनकोऽर्कश्च वर्गो ह्युपविषात्मकः  ॥ १०.८४ ॥

हस्त्यश्ववनिता धेनुर्गर्दभी छागिकाविका  ।
उष्ट्रिकोदुम्बराश्वत्थभानुन्यग्रोधतिल्वकम्  ॥ १०.८५ ॥

दुग्धिका स्नुग्गुणश्चैव तथैवोत्तमकण्टिका  ।
एषां दुग्धैर्विनिर्दिष्टो दुग्धवर्गो रसादिषु  ॥ १०.८६ ॥

पारावतस्य चाषस्य कपोतस्य कलापिनः  ।
गृध्रस्य कुक्कुटस्यापि विनिर्दिष्टो हि विंगणः  ।
शोधनं सर्वलोहानां पुटनाल्लेपनात्खलु  ॥ १०.८७ ॥

कुसुम्भं खदिरो लाक्षा मञ्जिष्ठा रक्तचन्दनम्  ।
अक्षी च बन्धुजीवश्च तथा कर्पूरगन्धिनी  ।
माक्षिकं चेति विज्ञेयो रक्तवर्गोऽतिरञ्जनः  ॥ १०.८८ ॥

किंशुकः कर्णिकारश्च हरिद्राद्वितयं तथा  ।
पीतवर्गोऽयमादिष्टो रसराजस्य कर्मणि  ॥ १०.८९ ॥

तगरः कुटजः कुन्दो गुञ्जा जीवन्तिका तथा  ।
सिताम्भोरुहकन्दश्च श्वेतवर्ग उदाहृतः  ॥ १०.९० ॥

कदली कारवेल्ली च त्रिफला नीलिका नलः  ।
पङ्कः कासीसबालाम्रं कृष्णवर्ग उदाहृतः  ॥ १०.९१ ॥

रक्तवर्गादिवर्गैश्च द्रव्यं यज्जारणात्मकम्  ।
भावनीयं प्रयत्नेन तादृग्रागाप्तये खलु  ॥ १०.९२ ॥

काचटङ्कणक्षिप्राभिः शोधनीयो गणो मतः  ॥ १०.९३ ॥

सत्त्वानां बद्धसूतस्य लोहानां मलनाशनः  ।
कापालीकङ्गुणध्वंसी रसवादिभिरुच्यते  ॥ १०.९४ ॥

महिषी मेषशृङ्गी च कलिङ्गो धवबीजयुक् ।
शशास्थीनि च योगोऽयं लोहकाठिन्यनाशनः  ॥ १०.९५ ॥

गुडगुग्गुलुगुञ्जाज्यसारघैष्टङ्गणान्वितैः  ।
दुर्द्रावाखिललोहादेर्द्रावणाय गणो मतः  ॥ १०.९६ ॥

क्षाराः सर्वे मलं हन्युरम्लं शोधनजारणम्  ।
मान्द्यं विषाणि निघ्नन्ति स्नैग्ध्यं स्नेहाः प्रकुर्वते  ॥ १०.९७ ॥




षट्त्रुट्यश्चैकलिक्षा स्यात्षड्लिक्षा यूकमुच्यते  ।
षड्यूकास्तु रजःसंज्ञं कथितं तव सुव्रते  ॥ ११.१ ॥

षड्रजः सर्षपः साक्षात्सिद्धार्थः स च कीर्तितः  ।
षट्सिद्धार्थेन देवेशि यवस्त्वेकः प्रकीर्तितः  ॥ ११.२ ॥

षड्यवैरेकगुञ्जा स्यात्त्रिगुञ्जो वल्ल उच्यते  ।
षड्भिरेव तु गुञ्जाभिर्माष एकः प्रकीर्तितः  ।
माषा द्वादश तोलः स्यादष्टौ तोलाः पलं भवेत् ॥ ११.३ ॥

त्रुटिः स्यादणुभिः षड्भिस्तैर्लिक्षा षड्भिरीरिता  ।
ताभिः षड्भिर्भवेद्यूका षड्यूकास्तद्रजः स्मृतम्  ॥ ११.४ ॥

षड्रजः सर्षपः प्रोक्तस्तैः षड्भिर्यव ईरितः  ।
एका गुञ्जा यवैः षड्भिर्निष्पावस्तु द्विगुञ्जकः  ॥ ११.५ ॥

स्याद्गुञ्जात्रितयं वल्लो द्वौ वल्लौ माष उच्यते  ।
द्वौ माषौ धरणं ते द्वे शाणनिष्ककलाः स्मृताः  ॥ ११.६ ॥

निष्कद्वयं तु वटकः स च कोल इतीरितः  ।
स्यात्कोलत्रितयं तोलः कर्षो निष्कचतुष्टयम्  ॥ ११.७ ॥

उदुम्बरं पाणितलं सुवर्णं कवलग्रहः  ।
अक्षं बिडालपदकं शुक्तिः पाणितलद्वयम्  ॥ ११.८ ॥

शुक्तिद्वयं पलं केचिदन्ये शुक्तित्रयं विदुः  ।
तदेव कथितं मुष्टिः प्रकुञ्चो बिल्वमित्यपि  ॥ ११.९ ॥

पलद्वयं तु प्रसृतं तद्द्वयं कुडवोऽञ्जलिः  ।
कुडवौ मानिका तौ स्यात्प्रस्थो द्वे मानिके स्मृतः  ॥ ११.१० ॥

प्रस्थद्वयं शुभं तौ द्वौ पात्रकं द्वयमाढकम्  ।
तैश्चतुर्भिर्घटोन्माननल्वनार्मणशूर्पकाः  ॥ ११.११ ॥

द्रोणस्य शब्दाः पर्यायाः पलानां शतकं तुला  ।
चत्वारिंशत्पलशततुला भारः प्रकीर्तितः  ॥ ११.१२ ॥

रसार्णवादिशास्त्राणि निरीक्ष्य कथितं मया  ।
रसोपयोगि यत्किंचिद्दिङ्मात्रं तत्प्रदर्शितम्  ॥ ११.१३ ॥

अधुना रसराजस्य संस्कारान् सम्प्रचक्ष्महे  ॥ ११.१४ ॥

स्यात्स्वेदनं तदनु मर्दनमूर्छने च उत्थापनं पतनरोधनियामनानि  ।
संदीपनं गगनभक्षणमानमत्र संचारणा तदनु गर्भगता द्रुतिश्च  ॥ ११.१५ ॥

बाह्या द्रुतिः सूतकजारणा स्याद्ग्रासस्तथा सारणकर्म पश्चात् ।
संक्रामणं वेधविधिः शरीरे योगस्तथाष्टादशधात्र कर्म  ॥ ११.१६ ॥

न योज्यो मर्मणि छिन्ने न च क्षाराग्निदग्धयोः  ॥ ११.१७ ॥

शुद्धः स मृद्वग्निसहो मूर्छितो व्याधिनाशनः  ॥ ११.१८ ॥

निष्कम्पवेगस्तीव्राग्नावायुरारोग्यदो मृतः  ।
विषं वह्निर्मलश्चेति दोषा नैसर्गिकास्त्रयः  ॥ ११.१९ ॥

रसे मरणसंतापमूर्छानां हेतवः क्रमात् ॥ ११.२० ॥

योगिकौ नागवङ्गौ द्वौ तौ जाड्याध्मानकुष्ठदौ  ॥ ११.२१ ॥

औपाधिकाः पुनश्चान्ये कीर्तिताः सप्तकञ्चुकाः  ।
भूमिजा गिरिजा वार्जास्ते च द्वे नागवङ्गजौ  ॥ ११.२२ ॥

द्वादशैते रसे दोषाः प्रोक्ता रसविशारदैः  ॥ ११.२३ ॥

भूमिजाः कुर्वते कुष्ठं गिरिजा जाड्यमेव च  ।
वारिजा वातसंघातं दोषाढ्यं नागवङ्गयोः  ॥ ११.२४ ॥

पर्पटी पाटिनी भेदी द्रावी मलकरी तथा  ।
अन्धकारी तथा ध्वाङ्क्षी विज्ञेयाः सप्त कञ्चुकाः  ॥ ११.२५ ॥

तस्मात्सूतविधानार्थं सहायैर्निपुणैर्युतः  ।
सर्वोपस्करमादाय रसकर्म समारभेत् ॥ ११.२६ ॥

द्वे सहस्रे पलानां तु सहस्रं शतमेव वा  ।
अष्टाविंशत्पलान्येव दश पञ्चैकमेव वा  ॥ ११.२७ ॥

पलार्धेनैव कर्तव्यः संस्कारः सूतकस्य च  ।
सुदिने शुभनक्षत्रे रसशोधनमारभेत् ॥ ११.२८ ॥

त्र्यूषणं लवणासूर्यौ चित्रकार्द्रकमूलकम्  ।
क्षिप्त्वा सूतो मुहुः स्वेद्यः काञ्जिकेन दिनत्रयम्  ॥ ११.२९ ॥

गृहधूमेष्टिकाचूर्णं तथा दधि गुडान्वितम्  ।
लवणासुरीसंयुक्तं क्षिप्त्वा सूतं विमर्दयेत् ॥ ११.३० ॥

षोडशांशं तु तद्द्रव्यं सूतमानान्नियोजयेत् ।
सूतं क्षिप्त्वा समं तेन दिनानि त्रीणि मर्दयेत् ॥ ११.३१ ॥

जीर्णाभ्रकं तथा बीजं जीर्णसूतं तथैव च  ।
नैर्मल्यार्थं हि सूतस्य खल्ले धृत्वा विमर्दयेत् ॥ ११.३२ ॥

गृह्णाति निर्मलो रागान् ग्रासे ग्रासे विमर्दितः  ।
मर्दनाख्यं हि यत्कर्म तत्सूतगुणकृद्भवेत् ॥ ११.३३ ॥

गृहकन्या मलं हन्यात्त्रिफला वह्निनाशिनी  ।
चित्रमूलं विषं हन्ति तस्मादेभिः प्रयत्नतः  ॥ ११.३४ ॥

मिश्रितं सूतकं द्रव्यैः सप्तवाराणि मूर्छयेत् ।
इत्थं संमूर्छितः सूतो दोषशून्यः प्रजायते  ॥ ११.३५ ॥

अस्माद्विरेकात्संशुद्धो रसः पात्यस्ततः परम्  ।
उद्धृतः काञ्जिकक्वाथात्पूतिदोषनिवृत्तये  ॥ ११.३६ ॥

ताम्रेण पिष्टिकां कृत्वा पातयेदूर्ध्वभाजने  ।
वङ्गनागौ परित्यज्य शुद्धो भवति सूतकः  ॥ ११.३७ ॥

शुल्लेन पातयेत्पिष्टीं त्रिधोर्ध्वं सप्तधा त्वधः  ॥ ११.३८ ॥

त्रिफलाशिग्रुशिखिभिर्लवणासुरीसंयुतैः  ।
नष्टपिष्टं रसं कृत्वा लेपयेच्चोर्ध्वभाजने  ।
ततो दीप्तैरधः पातमुत्पलैस्तत्र कारयेत् ॥ ११.३९ ॥

हरिद्राङ्कोलशम्पाककुमारीत्रिफलाग्निभिः  ।
तण्डुलीयकवर्षाभूहिङ्गुसैन्धवमाक्षिकैः  ॥ ११.४० ॥

पिष्टं रसं सलवणैः सर्पाक्ष्यादिभिरेव वा  ।
पातयेदथवा देवि व्रणघ्नो यक्षलोचनैः  ॥ ११.४१ ॥

इत्थं ह्यधऊर्ध्वपातेन पातितोऽसौ यदा भवेत् ।
तदा रसायने योग्यो भवेद्द्रव्यविशेषतः  ॥ ११.४२ ॥

अथवा दीपकयन्त्रे निपातितः सर्वदोषनिर्मुक्तः  ॥ ११.४३ ॥

तिर्यक्पातनविधिना निपातितः सूतराजस्तु  ।
श्लक्ष्णीकृतमभ्रदलं रसेन्द्रयुक्तं तथारनालेन  ॥ ११.४४ ॥

खले दत्त्वा मृदितं यावत्तन्नष्टपिष्टतामेति  ।
कुर्यात्तिर्यक्पातनपातितसूतं क्रमेण दृढवह्निम्  ॥ ११.४५ ॥

संस्वेद्यः पात्योऽसौ न पतति यावद्दृढश्चाग्नौ  ।
तदासौ शुध्यते सूतः कर्मकारी भवेद्ध्रुवम्  ॥ ११.४६ ॥

मर्दनैर्मूर्छनैः पातैर्मन्दः शान्तो भवेद्रसः  ॥ ११.४७ ॥

सृष्ट्यम्बुजैर्निरोधेन ततो मुखकरो रसः  ।
स्वेदनादिवशात्सूतो वीर्यं प्राप्नोत्यनुत्तमम्  ॥ ११.४८ ॥

नियम्योऽसौ ततः सम्यक्चपलत्वनिवृत्तये  ।
कर्कोटी फणिनेत्राभ्यां वृश्चिकाम्बुजमार्कवैः  ।
समं कृत्वारनालेन स्वेदयेच्च दिनत्रयम्  ॥ ११.४९ ॥

मरिचैर्भूखगयुक्तैर्लवणासुरीशिग्रुटङ्कणोपेतैः  ।
काञ्जिकयुक्तैस्त्रिदिनं ग्रासार्थी जायते स्वेदात् ॥ ११.५० ॥

त्रिक्षारसिन्धुखगभूशिखिशिग्रुराजीतीक्ष्णाम्लवेतसमुखैर्लवणोषणाम्लैः  ।
नेपालताम्रदलशोषितमारनाले साम्लासवाम्लपुटितं रसदीपनं तत् ॥ ११.५१ ॥

स्वेदयेदासवाम्लेन वीर्यतेजःप्रवृद्धये  ।
यथोपयोगं स्वेद्यः स्यान्मूलिकानां रसेषु च  ॥ ११.५२ ॥

सर्पाक्षी क्षीरिणी वन्ध्या मत्स्याक्षी शङ्खपुष्पिका  ।
काकजङ्घा शिखिशिखा ब्रह्मदण्ड्याखुकर्णिका  ॥ ११.५३ ॥

वर्षाभूः कम्बुकी दूर्वा सैर्यकोत्पलशिम्बिकाः  ।
शतावरी वज्रलता वज्रकन्दाग्निकर्णिका  ॥ ११.५४ ॥

श्वेतार्कशिग्रुधत्तूरमृगदूर्वारसाङ्कुशाः  ।
रम्भा रक्ताभनिर्गुण्डी लज्जालुः सुरदालिका  ॥ ११.५५ ॥

मण्डूकपर्णी पाताली चित्रकं ग्रीष्मसुन्दरा  ।
काकमाची महाराष्ट्री हरिद्रा तिलपर्णिका  ॥ ११.५६ ॥

जाती जयन्ती श्रीदेवी भूकदम्बः कुसुम्भकः  ।
कोशातकी नीरं कणा लाङ्गली कटुतुम्बिका  ॥ ११.५७ ॥

चक्रमर्दोऽमृता कन्दः सूर्यावर्तेषु पुङ्खिका  ।
वाराही हस्तिशुण्डी च प्रायेण रसमूलिकाः  ॥ ११.५८ ॥

रसस्य भावने स्वेदे मृषालेपे च पूजिताः  ।
इत्यष्टौ सूतसंस्काराः समा द्रव्ये रसायने  ।
कार्यास्ते प्रथमं शेषा नोक्ता द्रव्योपयोगिनः  ॥ ११.५९ ॥

पञ्चविंशतिसंख्याकान्रसबन्धान् प्रचक्ष्महे  ।
येन येन हि चाञ्चल्यं दुर्ग्रहत्वं च नश्यति  ।
रसराजस्य सम्प्रोक्तो बन्धनार्थो हि वार्त्तिकैः  ॥ ११.६० ॥

हठारोटौ तथाभासः क्रियाहीनश्च पिष्टिका  ।
क्षारः खोटश्च पोटश्च कल्कबन्धश्च कज्जलिः  ॥ ११.६१ ॥

सजीवश्चैव निर्जीवो निर्बीजश्च सबीजकः  ।
शृङ्खलाद्रुतिबन्धौ च बालकश्च कुमारकः  ॥ ११.६२ ॥

तरुणश्च तथा वृद्धो मूर्तिबद्धस्तथापरः  ।
जलबन्धोऽग्निबन्धश्च सुसंस्कृतकृताभिधः  ।
महाबन्धाभिधश्चेति पञ्चविंशतिरीरिताः  ॥ ११.६३ ॥

केचिद्वदन्ति षड्विंशो जलूकाबन्धसंज्ञकः  ।
स तावन्नेष्यते देहे स्त्रीणां द्रावेऽतिशस्यते  ॥ ११.६४ ॥

हठो रसः स विज्ञेयः सम्यक्शुद्धिविवर्जितः  ।
स सेवितो नृणां कुर्यान्मृत्युं वा व्याधिमुद्धतम्  ॥ ११.६५ ॥

सुशोधितो रसः सम्यगारोट इति कथ्यते  ।
स क्षेत्रीकरणे श्रेष्ठः शनैर्व्याधिविनाशनः  ॥ ११.६६ ॥

पुटितो यो रसो याति योगं मुक्त्वा स्वभावताम्  ।
भावितो धातुमूलाद्यैराभासो गुणवैकृतेः  ॥ ११.६७ ॥

असंशोधितलोहाद्यैः साधितो यो रसोत्तमः  ।
क्रियाहीनः स विज्ञेयो विक्रियां यात्यपथ्यतः  ॥ ११.६८ ॥

तीव्रातपे गाढतरावमर्दात्पिष्टी भवेत्सा नवनीतरूपा  ।
स रसः पिष्टिकाबन्धो दीपनः पाचनस्तराम्  ॥ ११.६९ ॥

शङ्खशुक्तिवराटाद्यैर्योऽसौ संसाधितो रसः  ।
क्षारबन्धः परं दीप्तिपुष्टिकृच्छूलनाशनः  ॥ ११.७० ॥

बन्धो यः खोटतां याति ध्मातो ध्मातः क्षयं व्रजेत् ।
खोटबन्धः स विज्ञेयः शीघ्रं सर्वगदापहः  ॥ ११.७१ ॥

द्रुतकज्जलिका मोचापत्त्रके चिपिटीकृता  ।
स पोटः पर्पटी सैव बालाद्यखिलरोगनुत् ॥ ११.७२ ॥

स्वेदाद्यैः साधितः सूतः पङ्कत्वं समुपागतः  ।
कल्कबद्धः स विज्ञेयो योगोक्तफलदायकः  ॥ ११.७३ ॥

कज्जली रसगन्धोत्था सुश्लक्ष्णा कज्जलोपमा  ।
तत्तद्योगेन संयुक्ता कज्जलीबन्ध उच्यते  ॥ ११.७४ ॥

भस्मीकृतो गच्छति वह्नियोगाद्रसः सजीवः स खलु प्रदिष्टः  ।
संसेवितोऽसौ न करोति भस्मकार्यं जवाद्रोगविनाशनं च  ॥ ११.७५ ॥

जीर्णाभ्रको वा परिजीर्णगन्धो भस्मीकृतश्चाखिललोहमौलिः  ।
निर्जीवनामा हि स भस्मसूतो निःशेषरोगान् विनिहन्ति सद्यः  ॥ ११.७६ ॥

रसस्तु पादांशवर्णजीर्णः पिष्टीकृतो गन्धकयोगतश्च  ।
तुल्यांशगन्धैः पुटितः क्रमेण निर्बीजनामा सकलामयघ्नः  ॥ ११.७७ ॥

पिष्टीकृतैरभ्रकसत्त्वहेमतारार्ककान्तैः परिजारितो यः  ।
हतस्ततः षड्गुणगन्धकेन सबीजबद्धो विपुलप्रभावः  ॥ ११.७८ ॥

वज्रादिनिहतः सूतो हतः सूतः समोऽपरः  ।
शृङ्खलाबद्धसूतस्तु देहलोहविधायकः  ।
चित्रप्रभावां वेगेन व्याप्तिं जानाति शंकरः  ॥ ११.७९ ॥

युक्तोऽपि बाह्यद्रुतिभिश्च सूतो बन्धंगतो वा भसितस्व पः  ।
स राजिकापादमितो निहन्ति दुःसाध्यरोगान् द्रुतिबद्धनामा  ॥ ११.८० ॥

समाभ्रजीर्णः शिवजस्तु बालः संसेवितो योगयुतो जवेन  ।
रसायनो भाविगदापहश्च सोपद्रवारिष्टगदान्निहन्ति  ॥ ११.८१ ॥

हरोद्भवो यो द्विगुणाभ्रजीर्णः स स्यात्कुमारो मिततण्डुलोऽसौ  ।
त्रिः सप्तरात्रैः खलु पापरोगसंघातघाती च रसायनं च  ॥ ११.८२ ॥

चतुर्गुणव्योमकृताशनोऽसौ रसायनाग्र्यस्तरुणाभिधानः  ।
स सप्तरात्रात्सकलामयघ्नो रसायनो वीर्यबलप्रदाता  ॥ ११.८३ ॥

यस्याभ्रकः षड्गुणितो हि जीर्णः प्राप्ताग्निसख्यः स हि वृद्धनामा  ।
देहे च लोहे च नियोजनीयः शिवादृते कोऽस्य गुणान् प्रवक्ति  ॥ ११.८४ ॥

यो दिव्यमूलिकाभिश्च कृतोऽत्यग्निसहो रसः  ।
विनाभ्रजारणात्स स्यान्मूर्तिबन्धो महारसः  ॥ ११.८५ ॥

अयं हि जार्यमाणस्तु नाग्निना क्षीयते रसः  ।
योजितः सर्वयोगेषु निरौपम्यफलप्रदः  ॥ ११.८६ ॥

शिलातोयमुखैस्तोयैर्बद्धोऽसौ जलबन्धवान्  ।
स जरारोगमृत्युघ्नः कल्पोक्तफलदायकः  ॥ ११.८७ ॥

केवलो योगेषु वा ध्मातः स्याद्गुटिकाकृतिः  ।
अक्षीणश्चाग्निबद्धोऽसौ खेचरत्वादिकृत्स हि  ॥ ११.८८ ॥

विष्णुक्रान्ताशशिलताकुम्भीकनकमूलकैः  ।
विशालानागिनीकन्दव्याघ्रपादीकुरुण्टकैः  ॥ ११.८९ ॥

वृश्चिकालीभशुण्डीभ्यां हंसपादा सहासुरैः  ।
अप्रसूतगवां मूत्रैः पिष्टं वा कुलके पचेत् ॥ ११.९० ॥

पक्वमेवं मृतैर्लोहैर्मर्दितं विपचेद्रसम्  ।
यन्त्रेषु मूर्छा सूतानामेष कल्पः समासतः  ॥ ११.९१ ॥

हेम्ना वा रजतेन वा सहचरो ध्मातो व्रजत्येकतामक्षीणो निबिडो गुरुश्च गुटिकाकारोऽतिदीर्घोज्ज्वलः  ।
चूर्णत्वं पटुवत्प्रयाति निहतो घृष्टो न मुञ्चेन्मलं निर्गन्धो द्रवति क्षणात्स हि महाबन्धाभिधानो रसः  ॥ ११.९२ ॥

सूते गर्भनियोजितार्धकनके पादांशनागेऽथवा पञ्चाङ्गुष्ठकशाल्मलीकृतमदाश्लेष्मातबीजैस्तथा  ।
तद्वत्तेजिनीकोलकाख्यफलजैश्चूर्णं तिलं पत्त्रकं तप्ते खल्लतले निधाय मृदिते जाता जलूका वरा  ॥ ११.९३ ॥

सैषा स्यात्कपिकच्छूरोमपटले चन्द्रावती तैलके चन्द्रे टङ्कणकामपिप्पलीजले स्विन्ना भवेत्तेजिनी  ।
तप्ते खल्लतले विमर्द्य विधिवद्यत्नाद्वटी या कृता सा स्त्रीणां मददर्पनाशनकरी ख्याता जलूका वरा  ॥ ११.९४ ॥

बाल्ये चाष्टाङ्गुला योज्या यौवने च दशाङ्गुला  ।
द्वादशैव प्रगल्भानां जलौका त्रिविधा मता  ॥ ११.९५ ॥

धृत्वा सूतमुखे पात्रं मेषीक्षीरं प्रदापयेत् ।
स्थापयेदातपे तीव्रे वासराण्येकविंशतिः  ॥ ११.९६ ॥

द्वितीयात्र मया प्रोक्ता जलौका द्रावणे हिता  ।
पुरुषाणां स्थिता मूर्ध्नि द्रावयेद्बीजमद्भुतम्  ॥ ११.९७ ॥

मुनिपत्त्ररसं चैव शाल्मलीवृन्तवारि च  ।
जातीमूलस्य तोयं च शिंशपातोयसंयुतम्  ॥ ११.९८ ॥

श्लेष्मातकफलं चैव त्रिफलाचूर्णमेव च  ।
कोकिलाक्षस्य चूर्णं च पारदं मर्दयेद्बुधः  ॥ ११.९९ ॥

जलूका जायते दिव्या रामाजनमनोहरा  ।
सा योज्या कामकाले तु कामयेत्कामिनी स्वयम्  ॥ ११.१०० ॥

त्रिफलाभृङ्गमहौषधमधुसर्पिश्छागदुग्धगोमूत्रे  ।
नागं सप्तनिषिक्तं समरसजारितं जलूका स्यात् ॥ ११.१०१ ॥

भानुस्वरदिनसंख्याप्रमाणसूतं गृही तदीनारम्  ।
अङ्कोलराजवृक्षककन्यारसतश्च शोधनं कुर्यात् ॥ ११.१०२ ॥

शशिरेखावरवर्णिनीसकोकिलाक्षापामार्गकनकानाम्  ।
चूर्णैः सहैकविंशतिदिनानि संमर्दयेत्सम्यक् ॥ ११.१०३ ॥

निशायाः काञ्जिकं यूषं दत्त्वा योनौ प्रवेशयेत् ।
बालमध्यमवृद्धासु योज्या विज्ञाय तत्क्रमात् ।
नीरसानामपि नॄणां योषा स्यात्संगमोत्सुका  ॥ ११.१०४ ॥

रसभागं चतुष्कं च वङ्गभागं च पञ्चमम्  ।
सुरसारसमं युक्तं टङ्कणेन समन्वितम्  ॥ ११.१०५ ॥

त्रिदिनं मर्दयित्वा च गोलकं तं रसोद्भवम्  ।
लिङ्गाग्रे योनिनिक्षिप्तं यावदायुर्वशंकरम्  ॥ ११.१०६ ॥

कर्पूरसूरणसुभृङ्गसुमेघनादैर्नागं निषिच्य तु मिथो वलयेद्रसेन  ।
लिङ्गस्थितेन वलयेन नितम्बिनीनां स्वामी भवत्यनुदिनं स तु जीवहेतुः  ॥ ११.१०७ ॥

टङ्कणपिप्पलिकाभिः सूरणकर्पूरमातुलुङ्गरसैः  ।
कृत्वा स्वलिङ्गलेपं योनिं विद्रावयेत्स्त्रीणाम्  ॥ ११.१०८ ॥

अग्न्यावर्तितनागे हरबीजं निक्षिपेत्ततो द्विगुणम्  ।
मुनिकनकनागसर्पैर्दन्त्याथ सिञ्याच्च तन्मध्यम्  ॥ ११.१०९ ॥

तक्रेण मर्दयित्वा गणेन मदनवलयं कुर्यात् ।
रतिसमये वनितानां रतिगर्वविनाशनं कुरुते  ॥ ११.११० ॥

व्याघ्रीबृहतीफलरससूरणकन्दं च चणकपत्त्राम्लम्  ।
कपिकच्छुवज्रवल्लीपिप्पलिकाम्लिकाचूर्णम्  ॥ ११.१११ ॥

अग्न्यावर्तितनागं नववारं मर्दयेद्धिमैर्द्रव्यैः  ।
स्मरवलयं कृत्वैतद्वनितानां द्रावणं कुरुते  ॥ ११.११२ ॥

पलाशबीजकं रक्तजम्बीराम्लेन सूतकम्  ।
सजीवं मर्दितं यन्त्रे पाचितं म्रियते ध्रुवम्  ॥ ११.११३ ॥

खरमञ्जरि बीजान्वितपुष्करबीजैः सुचूर्णितैः कल्कम्  ।
कृत्वा सूतं पुटयेद्दृढमूषायां भवेद्भस्म  ॥ ११.११४ ॥

काकोदुम्बरिकाया दुग्धेन सुभावितो हिङ्गुः  ।
मर्दनपुटनविधानात्सूतं भस्मीकरोत्येव  ॥ ११.११५ ॥

देवदालीं हरिक्रान्तामारनालेन पेषयेत् ।
तद्द्रवैः सप्तधा सूतं कुर्यान्मर्दितमूर्छितम्  ॥ ११.११६ ॥

तत्सूतं खर्परे दद्याद्दत्त्वा दत्त्वा तु तद्द्रवम्  ।
चुल्ल्योपरि पचेच्चाह्नि भस्म स्याल्लवणोपमम्  ॥ ११.११७ ॥

अपामार्गस्य बीजानि तथैरण्डस्य चूर्णयेत् ।
तच्चूर्णं पारदे देयं मूषायामधरोत्तरम्  ।
रुद्ध्वा लघुपुटैः पच्याच्चतुर्भिर्भस्मतां नयेत् ॥ ११.११८ ॥

कटुतुम्ब्युद्भवे कन्दे गर्भे नारीपयःप्लुते  ।
सप्तधा स्वेदितः सूतो म्रियते गोमयाग्निना  ॥ ११.११९ ॥

अङ्कोलस्य शिफावारिपिष्टं खल्ले विमर्दयेत् ।
सूतं गन्धकसंयुक्तं दिनान्ते तं निरोधयेत् ।
पुटयेद्भूधरे यन्त्रे दिनान्ते स मृतो भवेत् ॥ ११.१२० ॥

वटक्षीरेण सूताभ्रौ मर्दयेत्प्रहरत्रयम्  ।
पाचयेत्तेन काष्ठेन भस्मीभवति तद्रसः  ॥ ११.१२१ ॥

अथातुरो रसाचार्यं साक्षाद्देवं महेश्वरम्  ।
साधितं च रसं शृङ्गदन्तवेण्वादिधारितम्  ॥ ११.१२२ ॥

अर्चयित्वा यथाशक्ति देवगोब्राह्मणानपि  ।
पर्णखण्डे धृतं सूतं जग्ध्वा स्यादनुपानतः  ॥ ११.१२३ ॥

घृतसैन्धवधान्यकजीरकार्द्रकसंस्कृतम्  ।
तण्डुलीयकधान्यकपटोलालम्बुषादिकम्  ॥ ११.१२४ ॥

गोजीर्णशाल्यन्नं गव्यं क्षीरं घृतं दधि  ।
हंसोदकं मुद्गरसः पथ्यवर्गः समासतः  ॥ ११.१२५ ॥

बृहती बिल्वकूष्माण्डं वेत्राग्रं कारवेल्लकम्  ।
माषं मसूरं निष्पावं कुलत्थं सर्षपं तिलम्  ॥ ११.१२६ ॥

लङ्घनोद्वर्तनस्नानताम्रसुरासवान्  ।
आनूपमांसं धान्याम्लं भोजनं कदलीदले  ।
कांस्ये च गुरुविष्टम्भि तीक्ष्णोष्णं च भृशं त्यजेत् ॥ ११.१२७ ॥

कण्टारीफलकाञ्जिकं च कमठस्तैलं तथा राजिकां निम्बूकं कतकं कलिङ्गकफलं कूष्माण्डकं कर्कटी  ।
कारी कुक्कुटकारवेल्लकफलं कर्कोटिकायाः फलं वृन्ताकं च कपित्थकं खलु गणः प्रोक्तः ककारादिकः  ॥ ११.१२८ ॥

देवीशास्त्रोदितः सोऽयं ककारादिगणो मतः  ।
शास्त्रान्तरविनिर्दिष्टः कथ्यतेऽन्यप्रकारतः  ॥ ११.१२९ ॥

कङ्गुः कन्दुककोलकुक्कुटकलक्रोडाः कुलत्थास्तथा कण्टारी कटुतैलकृष्णगलकः कूर्मः कलायः कणा  ।
कर्कारुश्च कठिल्लकं च कतकं कर्कोटकं कर्कटी काली काञ्जिकमेषकादिकगणः श्रीकृष्णदेवोदितः  ॥ ११.१३० ॥

यस्मिन्रसे च कण्ठोक्त्या ककारादिर्निषेधितः  ।
तत्र तत्र निषेद्धव्यं तदौचित्यमतोऽन्यतः  ॥ ११.१३१ ॥

उद्गारे सति दध्यन्नं कृष्णमीनं सजीरकम्  ।
अभ्यङ्गमनिलक्षोभे तैलैर्नारायणादिभिः  ॥ ११.१३२ ॥

अरतौ शीततोयेन मस्तकोपरि सेचनम्  ।
तृष्णायां नारिकेलाम्बु मुद्गं सशर्करम्  ॥ ११.१३३ ॥

द्राक्षादाडिमखर्जूरकदलीनां फलं भजेत् ।
रसवीर्यविवृद्ध्यर्थं दधिक्षीरेक्षुशर्कराः  ।
शीतोपचारमन्यं च रसत्यागविधौ पुनः  ॥ ११.१३४ ॥

भक्षयेद्बृहतीं बिल्वं सकृत्साधारणो विधिः  ॥ ११.१३५ ॥



ज्वरस्य रक्तपित्तस्य कासस्य श्वासहिध्मयोः  ।
वैस्वर्यस्य क्षयस्यापि तथारोचप्रसेकयोः  ॥ १२.१ ॥

छर्दिहृद्रोगयोश्चैव तृष्णामद्योद्भवार्शसाम्  ।
उदावर्तातिसाराणां ग्रहण्यर्तिप्रवाहिणोः  ॥ १२.२ ॥

विसूच्या वह्निमान्द्यस्य मूत्रकृच्छ्राश्मरुजाम्  ।
मेहस्य सोमरोगस्य पिटिकानां च विद्रधेः  ॥ १२.३ ॥

वृद्धिगुल्मादिरोगाणां शूलानामुदरस्य च  ।
पाण्डुशोफविसर्पाणां कुष्ठश्वित्रनभस्वताम्  ॥ १२.४ ॥

वातास्रस्यावृतानां च वन्ध्यानां गर्भिणीरुजाम्  ।
सूतिकाबालरोगाणामुन्मादेऽपस्मृतावपि  ॥ १२.५ ॥

नेत्ररोगे कर्णरोगे नासारोगास्यरोगयोः  ।
शिरःसंजातरोगेषु व्रणे भङ्गे भगंदरे  ॥ १२.६ ॥

ग्रन्थ्यादौ क्षुद्ररोगेषु गुह्यरोगे विषेषु च  ।
जरायास्त्वनपत्यानां बीजपोषणहेतवे  ॥ १२.७ ॥

परिपाट्यानया सर्वं रोगाणां हि चिकित्सनम्  ।
रसलोहविषैरत्र योगैर्वक्ष्ये यथागमम्  ॥ १२.८ ॥

रोमाञ्चकम्पौ वदने मधुत्वमुज्जृम्भणं मस्तकतोददाहौ  ।
वातज्वरस्योक्तमिदं हि लक्ष्म भुक्तोत्तरं स्याद्यदि शश्वदेव  ॥ १२.९ ॥

विरेकशोषास्यकटुत्वतीव्रतापप्रलापभ्रममूर्छनानि  ।
एतानि पित्तज्वरलक्षणानि वमिः सतृष्णाङ्गविदाहिता च  ॥ १२.१० ॥

कासश्वासौ मुखे जाड्यं माधुर्यं बहुनिद्रता  ।
प्रस्वेदः स्वल्पदाहश्च श्लेष्मजज्वरलक्षणम्  ॥ १२.११ ॥

मिश्रितं लक्षणं यत्तु द्वयोस्त्रिषु भवेच्च तत् ॥ १२.१२ ॥

विमर्दिताभ्यां रसगन्धकाभ्यां नीरेण कुर्यादिह गोलकं तम्  ।
भाण्डे नवीने विनिवेश्य पश्चात्तद्गोलकस्योपरि ताम्रपात्रम्  ॥ १२.१३ ॥

सार्धं मुहूर्तं विनिरुध्य धीमानुद्दीपयेद्दीप्तकृशानुनास्य  ।
अधस्ततः सिध्यति पर्पटीयं नवज्वरारण्यकृशानुमेघः  ॥ १२.१४ ॥

विलिप्य पूर्वं रसनां च तालुदेशं च सिन्धूद्भवजीरकार्द्रैः  ।
वल्लोन्मितां चार्द्रकतोयमिश्रामेनां नियोज्य स्थगयेत्पटेन  ॥ १२.१५ ॥

घर्मोद्गमो यावदतः परं च तक्रौदनं पथ्यमिह प्रयोज्यम्  ।
कुर्याद्दिनानां त्रितयं यदीत्थं ज्वरस्य शङ्कापि तदा भवेत्किम्  ॥ १२.१६ ॥

सूतार्कगन्धचपलाजयपालतिक्तापथ्यात्रिवृच्च विषतिन्दुकजान् समांशान्  ।
संभाव्य वज्रिपयसा मधुना त्रिवल्लस्त्रैलोक्यडम्बररसोऽभिनवज्वरघ्नः  ॥ १२.१७ ॥

पादांशकं साररविः समांशगन्धो विपक्वः स्वकषायपिष्टः  ।
रसः क्रमान्माषमितोऽनिलादिज्वरेषु नाम्ना किल मेघनादः  ॥ १२.१८ ॥

दरदजलदयुक्तं शुद्धसूतं च गन्धं प्रहरमथ सुपिष्टं वल्लयुग्मं च दद्यात् ।
ज्वरगजहरिसंज्ञं शृङ्गवेरोदकेन प्रथमजनितदाही क्षीरभक्तेन भोज्यः  ॥ १२.१९ ॥

संतप्तसीसभागं च पारदं गन्धकं कणाम्  ।
समभागं पृथक्तत्र मेलयेच्च यथाविधि  ॥ १२.२० ॥

जम्बीरस्य रसे सर्वं मर्दयेच्च दिनत्रयम्  ।
मेघनादकुमार्योश्च रसे चापि दिनत्रयम्  ॥ १२.२१ ॥

दिनद्वयमजामूत्रे गवां मूत्रे दिनत्रयम्  ।
भावयेच्च यथायोग्यं तस्मिन्नेतानि दापयेत् ॥ १२.२२ ॥

सैन्धवं चित्रकं भागं सौवर्चललवणं तथा  ।
तेन सम्मेलनं कृत्वा भावयेच्च पुनः पुनः  ॥ १२.२३ ॥

अनेन विधिना सम्यक्सिद्धो भवति तद्रसः  ।
शर्कराघृतसंयुक्तं दद्याद्वल्लत्रयं रसम्  ॥ १२.२४ ॥

गोधूमस्यौदनं पथ्यं माषसूपं च वास्तुकम्  ।
धात्रीफलसमायुक्तं सर्वज्वरविनाशनम्  ।
दीपिकारस इत्येष तन्त्रज्ञैः परिकीर्तितः  ॥ १२.२५ ॥

पारदं रसकं तालं तुत्थं गन्धकटङ्कणम्  ।
सर्वमेतत्समं शुद्धं कारवल्ल्या द्रवैर्दिनम्  ॥ १२.२६ ॥

मर्दयेत्तेन कल्केन ताम्रपात्रोदरं लिम्पेत् ।
अङ्गुलार्धार्धमानेन तं पचेत्सिकताह्वये  ॥ १२.२७ ॥

यन्त्रे यावत्स्फुटन्त्येवं व्रीहयस्तस्य पृष्ठतः  ।
ततः सुशीतलं ग्राह्यं ताम्रपात्रोदराद्भिषक् ॥ १२.२८ ॥

शीतभञ्जी रसो नाम चूर्णयेन्मरिचैः समम्  ।
माषैकं पर्णखण्डेन भक्षयेन्नाशयेज्ज्वरम्  ।
त्रिदिनैर्विषमं तीव्रमेकद्वित्रिचतुर्थकम्  ॥ १२.२९ ॥

सूततालशिलास्तुल्या मर्दयेत्कर्कटीरसे  ।
ताम्रपात्रे विनिक्षिप्य तत्कल्कं कज्जलीकृतम्  ॥ १२.३० ॥

विपचेद्वालुकायन्त्रे यथोक्तविधिना ततः  ।
दद्यान्मरिचचूर्णेन माषमात्रं भिषग्वरः  ॥ १२.३१ ॥

प्रपिबेदुष्णतोयस्य चुलुकं शीतकज्वरे  ।
शीतभञ्जी रसः सोऽयं शीतज्वरनिवारणः  ॥ १२.३२ ॥

कूष्माण्डचूर्णतिलजैः प्रविशुद्धतालं गाढं विमर्द्य सुषवीसलिलेन तुल्यम्  ।
सूतेन हिङ्गुलभुवा सिकताख्ययन्त्रे गोलं विधाय परिवृत्तकपालमध्ये  ॥ १२.३३ ॥

पत्त्रेण तं दिनपतेश्च पिधाय रुद्ध्वा संधिं तयोर्गुडसुधाखटिकाशिवाभिः  ।
वह्नौ पचेन्मृदुनि पात्रशिरःस्थशालीवैवर्ण्यमात्रमवधिं प्रविधाय धीमान्  ॥ १२.३४ ॥

वल्लं ततः सुरसमिश्रममुष्य दद्यात्सर्पिः सिताकणपयोमधु चानुपेयम्  ।
जेतुं ज्वरान् प्रविषमानिह वान्तिशान्त्यै मौलौ सुशीतलजलस्य ददीत धाराम्  ॥ १२.३५ ॥

अथामयान्तं रसराजमौलिभूषामणिं तं मृतजीवनाख्यम्  ।
सुधारसेनेव रसेन येन संजीवनं स्यात्सहसातुराणाम्  ॥ १२.३६ ॥

रसहिङ्गुलजेपालैर्वृद्ध्या दन्त्यम्बुमर्दितैः  ।
दिनार्धेन ज्वरं हन्याद्गुञ्जैकं सितया सह  ॥ १२.३७ ॥

शुद्धं सूतं विषं गन्धं धूर्तबीजं त्रिभिः समम्  ।
चतुर्भिश्च समं व्योषं चूर्णीकृत्य निधापयेत् ॥ १२.३८ ॥

दन्तभाण्डेऽथ वा शार्ङ्गे काष्ठे नैव कदाचन  ।
वातश्लेष्मज्वरे देयं द्वंद्वजे वा त्रिदोषजे  ॥ १२.३९ ॥

रसेन शृङ्गवेरस्य जम्बीरस्याथवा पुनः  ।
गुञ्जाद्वयं च जीर्णेऽस्मिन्दधिभक्तं प्रयोजयेत् ॥ १२.४० ॥

एकद्वित्रिदिनैर्हन्याज्ज्वरान् दोषक्रमेण तु  ।
महाज्वराङ्कुशो नाम रसोऽयं शम्भुनोदितः  ॥ १२.४१ ॥

तालं ताम्ररजो रसश्च गगनं गन्धश्च नेपालकं दीनारप्रमितं तदर्धमुदितं टङ्कं शिलामाक्षिकम्  ।
दीनारद्वितयं विषस्य शिखिनः पिष्ट्वा रसैः पाचितो यश्चिन्तामणिवज्ज्वरौघविजयी नाम्ना तु मृत्युंजयः  ॥ १२.४२ ॥

तालं ताम्रमयोरजश्च चपला तुत्थाभ्रकं कान्तकं नागं स्याच्च समांशकं सुमृदितं मूलं च पौनर्नवम्  ।
भृङ्गीकासहरीपुनर्नवामहामन्दारपत्त्रोद्भवैः कल्कं वालुकयन्त्रपाचितमिदं सर्वज्वरस्यान्तकृत् ॥ १२.४३ ॥

तुत्थेन तुल्यः शिवजश्च गन्धो जम्बीरनीरेण विमर्दनीयः  ।
दिनत्रयं मेलय तेन तुल्यं व्योषं ततः सिध्यति चन्द्रसूर्यः  ॥ १२.४४ ॥

वल्लो विजेतुं विषमावलम्बि दलेन देयो भुजगाख्यवल्ल्याः  ।
दुग्धं हितं स्यादिह शृङ्गवेररसेन शैत्येषु निषेवणीयः  ॥ १२.४५ ॥

तक्रं सगर्भाज्वरशूलयोस्तु द्राक्षाम्बुना पथ्यमनन्तरोक्तम्  ।
रोधं वरायाः सलिलेन शूलं जम्बीरनीरेण वराजलेन  ॥ १२.४६ ॥

अपस्मृतावत्र नियोजनीयमभ्यञ्जनं बिम्बपयोभवाभ्याम्  ।
घृतौदनं स्यादिह भोजनाय जम्बीरनीरेण निहन्ति गुल्मम्  ॥ १२.४७ ॥

हिङ्ग्वम्लिकानिम्बुरसेन देयं प्लीहोदरे स्यादिह तक्रभक्तः  ।
स्तम्भार्थमस्मिन्ससितं पयः स्याद्गुडो नियोज्यो वमनप्रशान्त्यै  ॥ १२.४८ ॥

अशीतिर्यस्य वर्षाणि वसुवर्षाणि यस्य वा  ।
विषं तस्य न दातव्यं दत्तं चेद्दोषकारकम्  ॥ १२.४९ ॥

मेघपारदगन्धाश्मविषव्योषपटूनि च  ।
जीरकद्वयमेतानि समभागानि कारयेत् ॥ १२.५० ॥

सिन्दुवाररसेनापि लशुनस्य रसेन च  ।
अपामार्गरसेनापि सप्तरात्रं विमर्दयेत् ॥ १२.५१ ॥

तत्पक्वं वालुकायन्त्रे गुञ्जामात्रं प्रयोजयेत् ।
सनागवल्लीमरिचं ततः शीताम्बु पाययेत् ॥ १२.५२ ॥

उमाप्रसादनो नाम रसः शीतज्वरापहः  ।
चातुर्थिकं त्रिरात्रं वा नाशयेत्किमुतापरान्  ॥ १२.५३ ॥

टङ्कणं रसगन्धौ च समभागान्प्रकल्पयेत् ।
नेपालं द्विगुणं दत्त्वा मर्दयेत्खल्लमध्यतः  ॥ १२.५४ ॥

श्लक्ष्णतां याति तद्यावत्तावत्तन्मर्दयेच्छनैः  ।
सैन्धवं मरिचं शङ्खं चिञ्चाक्षारं समाक्षिकम्  ॥ १२.५५ ॥

तत्तुल्यमेतत्कृत्वाथ निम्बूतोयेन मर्दयेत् ।
चणप्रमाणवटिकां भक्षयेद्दिवसत्रयम्  ॥ १२.५६ ॥

ऐकाहिकं द्व्याहिकं च त्र्याहिकं च चतुर्थकम्  ।
सर्वज्वरविनाशाय ज्वराङ्कुश इति स्मृतः  ॥ १२.५७ ॥

अभ्रकं गन्धकं सूतं तोलकैकं पृथक्पृथक् ।
गृहीत्वा विषतोलार्धं तोलार्धं तिन्तिडीफलम्  ॥ १२.५८ ॥

एतत्सर्वं समं कृत्वा मर्दयेत्खल्लमध्यतः  ।
श्लक्ष्णतां याति तद्यावत्तावत्संमर्दयेच्छनैः  ॥ १२.५९ ॥

विस्तारे परिणाहे च गर्तां कृत्वा षडङ्गुलाम्  ।
फणिवल्लीदलान्यन्तर्गर्तायां प्रक्षिपेन्नरः  ॥ १२.६० ॥

पर्णेषु सूतकल्कं तं गर्तायां स्थापयेद्दृढम्  ।
कल्कादुपरि तत्पर्णैर्गर्तावक्त्रं प्रपूरयेत् ॥ १२.६१ ॥

गर्तायां तु ततो देयं पुटमारण्यकोत्पलैः  ।
स्वाङ्गशीतलतां ज्ञात्वा समाकर्षेत्ततः परम्  ॥ १२.६२ ॥

सूतलिप्तदलैः सार्धं कल्कं खल्ले विमर्दयेत् ।
तोलार्धममृतं क्षिप्त्वा तोलार्धं तिन्तिडीफलम्  ॥ १२.६३ ॥

स्थापयेत्खल्लितं कल्कं योजयेद्गुञ्जमात्रया  ।
शृङ्गवेराम्भसा युक्तं तीक्ष्णचित्रकसैन्धवैः  ॥ १२.६४ ॥

संनिपाते तथा वाते त्रिदोषे विषमज्वरे  ।
अग्निमान्द्ये ग्रहिण्यां च तथा देयोऽतिसारिणि  ॥ १२.६५ ॥

भोजनं दधिभक्तं च रसेऽस्मिन् संप्रयोजयेत् ।
व्याध्यादिकं यथा कुर्यादुदकं ढालयेत्ततः  ॥ १२.६६ ॥

एष योगवरः श्रीमान्प्राणिनां प्राणदायकः  ।
चिन्तामणिरितिख्यातो रसः सर्वाङ्गसुन्दरः  ॥ १२.६७ ॥

सूतेन्द्रं परिमर्द्य पञ्चपटुभिः क्षारैस्त्रिभिस्तं ततः पिण्डे हिङ्गुमहौषधासुरीमये संस्वेद्य धान्योदके  ।
निर्गुण्ड्यम्बुहुताशमन्थतिलपर्ण्युन्मत्तभृङ्गार्द्रकं कामातागिरिकर्णिकाप्लवदलापञ्चाङ्गुलोत्थैर्जलैः  ॥ १२.६८ ॥

सूतेन्द्रेण समैर्विमर्द्य सहजैः पित्तैस्ततो भावयेद्दंष्ट्रिच्छागलुलायमत्स्यशिखिनां सा संनिपाताञ्जयेत् ।
विख्याता भुवि लोकनाथगुटिका मारीचमात्रा हिता स्यादस्याः सहितं दधीक्षुशकलं वीर्यं भवेच्छीतलम्  ॥ १२.६९ ॥

वज्रवैक्रान्तयोर्भस्म प्रत्येकं निष्कसम्मितम्  ।
शृङ्गीविषं द्विनिष्कं च त्रिनिष्कं चूलिकापटु  ॥ १२.७० ॥

पञ्चनिष्कोऽग्निजारश्च सर्वमेकत्र मेलयेत् ।
तावद्भस्म रसं यावन्मर्दयेद्दिवसत्रयम्  ॥ १२.७१ ॥

शार्ङ्गष्टादिकवर्गस्य क्षारनीरेण भावयेत् ।
त्रयोविंशतिवाराणि विमर्द्य च विशोष्य च  ॥ १२.७२ ॥

ततो विमर्द्य दिवसं क्षिपेद्दन्तकरण्डके  ।
मृतसंजीवनाख्योऽयं सूचिकाभरणो रसः  ॥ १२.७३ ॥

संनिपातेन तीव्रेण मुमुर्षोर्भूगतस्य च  ।
तालुनि वृश्चयित्वाथ रसमेनं विनिक्षिपेत् ॥ १२.७४ ॥

सूच्यातिसूक्ष्मया तोयभिन्नयातिप्रयत्नतः  ।
ततस्तैलेन तं लिप्त्वा निर्वाते संनिवेशयेत् ॥ १२.७५ ॥

ततोऽर्धप्रहरादूर्ध्वं मुक्तमूत्रपुरीषकम्  ।
लब्धसंज्ञं प्रतापाढ्यं दोलयन्तं शिरो मुहुः  ॥ १२.७६ ॥

आयुष्मन्तं विजानीयादन्यथा चान्यथा खलु  ।
ततः शीताम्बुसम्पूर्णे कटाहे तं निवेशयेत् ॥ १२.७७ ॥

तत्र चोत्क्वथितं तोयमपनीयापरं क्षिपेत् ।
याचमानममुं पश्चात्पाययेत्ससितं पयः  ॥ १२.७८ ॥

दधि वा सितयोपेतं नारिकेलजलं तथा  ।
रम्भाफलानि दद्याच्च म्रियते सोऽन्यथा खलु  ॥ १२.७९ ॥

लब्धसंज्ञं प्रभाषन्तं याचमानं फलादिकम्  ।
तस्मादाकृष्य तैलाक्तं तैलं पिष्ट्वापनीय च  ॥ १२.८० ॥

लेपयेद्गन्धकर्पूरैरा पादतलमस्तकम्  ।
इत्यादिशिशिरैर्द्रव्यैः सप्तरात्रमुपाचरेत् ॥ १२.८१ ॥

कर्णाक्षिनासिकावक्त्रे क्षिपेत्पोताश्रयं मुहुः  ।
अष्टमेऽहनि सम्प्राप्ते दर्दुरीमूलजं रसम्  ॥ १२.८२ ॥

ससितं पाययेद्वेगमवतारयितुं रसम्  ।
रसेऽवतारिते पश्चाद्यथेष्टं भोजनं दधि  ॥ १२.८३ ॥

श्वासोच्छ्वासयुतं चान्यैर्मुक्तजीवनलक्षणैः  ।
कटाहे जलसम्पूर्णे निक्षिपेद्बोधलब्धये  ॥ १२.८४ ॥

लब्धबोधं तमाकृष्य पूर्ववत्समुपाचरेत् ।
जीवित्वा यावदायुष्यं म्रियते तदनन्तरम्  ॥ १२.८५ ॥

संनिपाते महाघोरे मज्जन्तं मृत्युसागरे  ।
उद्धरेत्तस्य धर्मस्य ब्रह्माप्यन्तं न विन्दति  ॥ १२.८६ ॥

संनिपातमहामृत्युभयनिर्मुक्तमानवः  ।
अपि सर्वस्वदानेन प्राणाचार्यं प्रपूजयेत् ॥ १२.८७ ॥

अन्यथा नरके तावद्यावत्कल्पविकल्पना  ।
इत्याज्ञा शांकरी ज्ञेया शम्भुना परिकीर्तिता  ॥ १२.८८ ॥

प्रकाशा नैव कर्तव्या रसोत्तरणमूलिका  ।
शास्त्रं विना प्रयच्छन्ते मन्दा वित्ताभिकाङ्क्षया  ।
गुरुप्रसादमासाद्य संनिपाते प्रयुज्यताम्  ॥ १२.८९ ॥

शार्ङ्गष्टा च तथा व्याघ्री करीरस्तिलपर्णिका  ।
इन्द्रवारुणिका मुस्ता हरिद्राङ्कोलमूलिका  ॥ १२.९० ॥

अपामार्गः कणा स्वर्णं कटुतुम्बी च तिन्तिडी  ।
शार्ङ्गष्टादिकवर्गोऽयं संनिपातहरः परम्  ॥ १२.९१ ॥

सूतं गन्धकतालकं मणिशिलां ताप्यं लवं तुत्थकं जेपालं विषटङ्कणं मधुफलं कृत्वा समांशं दृढम्  ।
कृत्वा कज्जलिकां विषोल्बणफणेः पित्तैश्च संभावयेत्क्षिप्त्वा सीसककूपिके रसवरं सूचीमुखं नामतः  ॥ १२.९२ ॥

ब्रह्मद्वारि विकीर्णलोहितलवे गुञ्जैकमात्रं ददेद्दत्त्वा सम्पुटबद्धतन्द्रिकधनुर्वाते सशाखाहिमे  ।
कासं श्वासमरोचकं प्रलपनं कम्पं च हिक्कातुरं मूकत्वं बधिरत्वमुन्मदमपस्मारं जयेत्तत्क्षणात् ॥ १२.९३ ॥

रसगन्धकताम्राभ्रं लाङ्गलीवह्निरामठम्  ।
वन्ध्यापटोलनिर्गुण्डीसुगन्धानिम्बपल्लवाः  ॥ १२.९४ ॥

पाठाक्षारत्रयं क्ष्वेडबोलधत्तूरतण्डुलैः  ।
शृङ्गीमधुकसारं च जम्बीराम्लेन मर्दयेत् ॥ १२.९५ ॥

कुर्याद्धि निष्कमानेन वटिका सा नियच्छति  ।
सस्वेददाहाभिन्यासं संनिपातगजांकुशः  ॥ १२.९६ ॥

ससारा वैष्णवी सेना अचला कादि कङ्कणा  ।
रागरुद्रोपमोपेता प्रौढा मस्तकशालिनी  ॥ १२.९७ ॥

त्रिभागं तालकं विद्यादेकभागं तु पारदम्  ।
तदर्धं गन्धकं चैव तदर्धं तु मनःशिला  ॥ १२.९८ ॥

कारवल्लीदलरसैर्मर्दयेत्तत्प्रहरत्रयम्  ।
पाचितो वालुकायन्त्रे चातुर्थिकहरो रसः  ॥ १२.९९ ॥

स्याद्रसेन समायुक्तो गन्धकः सुमनोहरः  ।
हियावल्लित्रिगुणितो निर्गुण्डीरसमर्दितः  ॥ १२.१०० ॥

सप्तवाराणि तद्योज्यमार्द्रकस्वरसेन तु  ।
संततादिज्वरं हन्याच्चातुर्थिकगजांकुशः  ॥ १२.१०१ ॥

ताप्यतालकजेपालवत्सनाभमनःशिलाः  ।
ताम्रगन्धकसूतं च मुसलीरसमर्दितः  ।
मृत्युंजय इति ख्यातः कुक्कुटीपुटपाचितः  ॥ १२.१०२ ॥

वल्लद्वयं प्रयुञ्जीत यथेष्टं दधिभोजनम्  ।
नवज्वरं संनिपातं हन्यादेष महारसः  ॥ १२.१०३ ॥

शुद्धं सूतं विषं गन्धं मरिचं टङ्कणं कणाम्  ।
मर्दयेद्धूर्तजद्रावैर्दिनमेकं तु शोषयेत् ॥ १२.१०४ ॥

पञ्चवक्त्रो रसो नाम द्विगुञ्जः संनिपातजित् ।
अर्कमूलकषायं च सत्र्यूषमनुपाययेत् ।
दध्योदनं हितं तत्र जलयोगं च कारयेत् ॥ १२.१०५ ॥

रसगन्धकतुल्यांशं धत्तूरफलजद्रवैः  ।
मर्दयेद्दिनमेकं तु तत्तुल्यं त्रिकटु क्षिपेत् ।
उन्मत्ताख्यो रसो नाम्ना नस्ये स्यात्संनिपातजित् ॥ १२.१०६ ॥

निस्त्वग्जेपालजं बीजं दशनिष्कं प्रचूर्णयेत् ।
मरिचं पिप्पलीं सूतं प्रतिनिष्कं विमिश्रयेत् ॥ १२.१०७ ॥

भाव्यं जम्बीरजैर्द्रावैः सप्ताहं तत्प्रयत्नतः  ।
संनिपातं निहन्त्याशु अञ्जने यः शिवः स्मृतः  ॥ १२.१०८ ॥

मदनफलं विडलवणं सर्षपाः प्रतिनिष्कद्वयम्  ।
चूर्णयित्वा त्रिफलाक्वाथेन सटङ्कणं पिबेत् ॥ १२.१०९ ॥

कुष्ठे ज्वरे कामलायां कण्ठरोगे ह्यजीर्णके  ।
नस्ये च गिरिकर्ण्युत्थबीजैकं शीतवारिणा  ॥ १२.११० ॥

प्रत्येकं रसगन्धयोर्द्विपलयोः कृत्वा मषीं शुद्धयोर्रम्यां म्लेच्छलुलायलोचनमनोधात्रीप्रकुञ्चत्रयम्  ।
पथ्याया बदरत्रिकं त्रिकटु षट्शाणं वचा धर्मिणी वेल्लाम्भोधरपत्त्रकद्विरदकिञ्जल्काश्वगन्धाह्वयम्  ॥ १२.१११ ॥

पिष्ट्वैतत्समसारमखिलं कर्षोन्मितं न्यस्य तत्प्रोन्मर्द्यार्धकरञ्जकामृतयुतं सागस्तिकत्र्यूषणैः  ।
भूधात्रीविजयासरित्पतिफलं ज्वालामुखीमार्कवैः प्रत्येकं विदधीत निश्चलमतिः सप्त क्रमाद्भावनाः  ॥ १२.११२ ॥

पित्तैरथो पञ्च विधाय पञ्चभिः करञ्जपत्त्रामृतधूपनं ततः  ।
दत्त्वार्द्रकस्य स्वरसेन तण्डुलाकृतिं विदध्याद्गुटिकां भिषग्वरः  ॥ १२.११३ ॥

देयैका संनिपाते प्रतिहतविषये मोहनेत्रप्रसुप्त्योः स्याद्गुल्मे साजमोदा पवनविकृतिषु त्र्यूषणेन ग्रहण्याम्  ।
दातव्या जीरकेण द्विपतुरगनृणां प्राणसंरक्षणाय कायाम्भोधिरेतं रसकसमरसं वैद्यनाथोऽभ्यधत्त  ॥ १२.११४ ॥

गन्धकाभ्रसमः सूतो वाराहीरसमर्दितः  ।
पाचितो वालुकायन्त्रे त्रिफलाव्योषचित्रकैः  ॥ १२.११५ ॥

त्रिक्षारं पञ्चलवणहिङ्गुगुग्गुलुदीप्यकैः  ।
सजीरकैः सेन्द्रयवैः पृथग्रससमैर्युतः  ॥ १२.११६ ॥

माषमात्रोऽनुपानेन द्विपलस्योष्णवारिणः  ।
अभिन्यासानलभ्रंशग्रहणीपाण्डुगुल्मिनाम्  ॥ १२.११७ ॥

कुर्यात्प्राणपरित्राणमतः प्राणेश्वरः स्मृतः  ।
व्याधिवृद्धौ प्रयोगोऽस्य द्वौ वारौ वैद्यसंमतः  ॥ १२.११८ ॥

रसायोव्योषकङ्कुष्ठशिलातालाभ्रहिङ्गुलान्  ।
कुम्भ्यग्निभृङ्गमारीतण्डुलीयकमाक्षिकान्  ॥ १२.११९ ॥

हस्तिशुण्डीयुतांस्तुल्यांस्तदर्धशिवगन्धकान्  ।
त्र्यहमार्द्राम्बुना पिष्ट्वा कूपीस्थं वालुकाग्निना  ॥ १२.१२० ॥

जयाजम्बीरनिर्गुण्डीचाङ्गेरीवारि निक्षिपेत् ।
पक्त्वा चतुर्दशाहानि पिष्ट्वार्द्राक्तं विशोषयेत् ॥ १२.१२१ ॥
मृतसंजीवनाख्योऽयं रसो वल्लमितोऽशितः  ।
द्राग्जयेदौषधं संनिपातादीन् सकलान् गदान्  ॥ १२.१२२ ॥

रसभागो भवेदेको गन्धको द्विगुणो मतः  ।
विषतालककङ्कुष्ठशिलाहिङ्गुललोहकम्  ॥ १२.१२३ ॥

वह्नित्रिकटुभृङ्गाह्वहेममाक्षिकमभ्रकम्  ।
हस्तिशुण्डी विषं कुम्भी तण्डुलीयकताम्रकौ  ॥ १२.१२४ ॥

एषां प्रत्येकमेकैकं भागमादाय चूर्णयेत् ।
आर्द्रकस्य द्रवेणैव मर्दयेच्च दिनत्रयम्  ॥ १२.१२५ ॥

जम्बीरस्य रसो ग्राह्यः पलत्रयपरीक्षितः  ।
त्रिफलायाश्च निर्गुण्ड्याः प्रत्येकं च पलत्रयम्  ॥ १२.१२६ ॥

रसस्य पलमात्रं तु चाङ्गेर्याः परिकीर्तितम्  ।
काचकूप्यां विनिक्षिप्य यन्त्रे क्षिप्त्वा प्रयत्नवान्  ॥ १२.१२७ ॥

उद्धृत्यार्द्रकनिर्यासैर्मर्दयित्वा विशोषयेत् ।
मृतसंजीवनो नाम रसोऽयंविदितो भुवि  ।
गुञ्जाद्वयं ददीतास्य संनिपातापनुत्तये  ॥ १२.१२८ ॥

वङ्गं नागं च सूतं च नेपालं गन्धकं तथा  ।
शुल्बं विषं समांशेन रसेनार्द्रेण मर्दयेत् ॥ १२.१२९ ॥

पुनर्मर्द्येत निर्गुण्ड्याश्चाङ्गेर्या रसमर्दितः  ।
वल्लप्रयोगेण रसोऽयं संनिपातनुत् ॥ १२.१३० ॥

गन्धकं च रसं शुद्धं प्रत्येकं कर्षसम्मितम्  ।
एकत्र कज्जलीं कृत्वा ततः कुर्वीत गोलकम्  ॥ १२.१३१ ॥

नवभाण्डे विनिक्षिप्य ताम्रपात्रेण गोपयेत् ।
दृढं निरुध्य तत्पात्रमग्नावारोपयेत्ततः  ॥ १२.१३२ ॥

व्रीहिस्फुटनमात्रेण स्वाङ्गशीतं समुद्धरेत् ।
नवज्वरे प्रयुञ्जीत रसं पर्पटिकाह्वयम्  ॥ १२.१३३ ॥

आर्द्रकस्य रसेनैव त्रिवल्लं त्रिदिनं भिषक् ।
ज्वरितं छादयेद्गाढं यावत्स्वेदः समुद्भवेत् ॥ १२.१३४ ॥

तक्रभक्तं भवेत्पथ्यं ज्वरमुक्तस्य देहिनः  ।
नवज्वरारिरित्येष रसः परमदुर्लभः  ।
वातज्वरे विशेषेण रसः साधारणो मतः  ॥ १२.१३५ ॥

टङ्कणं रसगन्धौ च मरिचानि समांशकम्  ।
सर्वं जम्बीरनीरेण दिनानि त्रीणि मर्दयेत् ॥ १२.१३६ ॥

संशोष्य शर्करायुक्तं मत्स्यपित्तेन भावयेत् ।
भावितं तद्रसं सिद्धमार्द्रकस्वरसैस्त्र्यहम्  ॥ १२.१३७ ॥

वल्लं वारत्रयं देयं पानार्थं वारि शीतलम्  ।
तक्रभक्तं भवेत्पथ्यं वृन्ताकफलसंयुतम्  ।
सर्वान्नवज्वरान् हन्ति रसोऽयं जलमञ्जरी  ॥ १२.१३८ ॥

कान्तस्य कण्टवेध्यानां पात्राणां भस्म कारयेत् ।
तत्समश्च रसो गन्धष्टङ्कणो निम्बवारिणा  ।
ततः संपेष्य तत्कल्कं मर्दयेत्त्रिदिनं पुनः  ॥ १२.१३९ ॥

रसतुल्येन मत्स्यस्य पित्तेन परिभावयेत् ।
सिद्धः कान्तरसो ह्येष प्रयोज्योऽभिनवज्वरे  ।
शृङ्गवेरानुपानेन मात्रया भिषगुत्तमैः  ॥ १२.१४० ॥

रसगन्धौ तथा वङ्गमभ्रकं समभागतः  ।
मेलयित्वाथ वङ्गेन समं सूतं विमर्दयेत् ॥ १२.१४१ ॥

तत्रैकीकृत्य गन्धाभ्रे पेष्यं जम्बीरवारिणा  ।
सामान्यं पुटमादद्यात्सप्तधा साधितं रसम्  ॥ १२.१४२ ॥

कुमार्या चित्रकेणापि भावयित्वाथ सप्तधा  ।
गुडेन जीरकेणापि ज्वरे जीर्णे प्रयोजयेत् ॥ १२.१४३ ॥

कासे श्वासे कुमार्या च त्रिफलाक्वाथयोगतः  ।
उन्मादं च धनुर्वातममृताक्वाथयोगतः  ।
इत्येवं रोगतापघ्नो रसश्चन्द्रोदयाभिधः  ॥ १२.१४४ ॥

नागं वङ्गं रसं ताम्रं गन्धकं टङ्कणं तथा  ।
विषं च नेपालं हरितालं समं तथा  ॥ १२.१४५ ॥

वटक्षीरेण संमर्द्य सर्वं कुर्यात्तु गोलकम्  ।
तं गोलकं भाण्डमध्ये पाचयेद्दीपवह्निना  ॥ १२.१४६ ॥

तं गोलं शीतलं कृत्वा भृङ्गराजेन मर्दयेत् ।
आर्द्रकस्य रसेनापि मर्दयेच्च पुनः पुनः  ॥ १२.१४७ ॥

चणप्रमाणवटकान् रसेनार्द्रस्य दापयेत् ।
गुञ्जाद्वयप्रमाणेन ज्वरं जीर्णं हरत्यसौ  ॥ १२.१४८ ॥

हरश्च गन्धकं चैव कुनटी च समं समम्  ।
मर्द्यं कर्कोटिकायाश्च रसेन विनियोजयेत् ॥ १२.१४९ ॥

नवज्वरमुरारिः स्याद्वल्लं शर्करया सह  ।
तण्डुलीयरसेनानुपानं शर्करयापि वा  ।
गुञ्जाद्वयप्रमाणेन ज्वरान्हन्ति नवान्हठात् ॥ १२.१५० ॥