रसशालां प्रकुर्वीत सर्वबाधाविवर्जिते  ।
सर्वौषधमये देशे रम्ये कूपसमन्विते  ॥ ३.१ ॥
यक्षराजसहस्राक्षदिग्विभागे सुशोभने  ।
नानोपकरणोपेतां प्राकारेण सुशोभिताम्  ॥ ३.२ ॥
{रस्शाला में कहां क्या करें?}
शालायाः पूर्वदिग्भागे स्थापयेद्रसभैरवम्  ।
वह्निकर्माणि चाग्नेये याम्ये पाषाणकर्म च  ॥ ३.३ ॥
नैरृत्ये शस्त्रकर्माणि वारुणे क्षालनादिकम्  ।
शोषणं वायुकोणे च वेधकर्मोत्तरे तथा  ॥ ३.४ ॥
स्थापनं सिद्धवस्तूनां प्रकुर्यादीशकोणके  ।
पदार्थसंग्रहः कार्यो रससाधनहेतुकः  ॥ ३.५ ॥
{रस्शाला में संग्रहणी उपकरण्}
सत्त्वपातनकोष्ठीं च गारकोष्ठीं सुशोभनाम्  ।
भूमिकोष्ठीं चलत्कोष्ठीं जलद्रोणीस्वनेकशः  ॥ ३.६ ॥
भस्त्रिकायुगलं तद्वन्नलिके वंशलौहयोः  ।
स्वर्णायोघोषशुल्बाश्मकुण्ड्यश्चर्मकृतां तथा  ॥ ३.७ ॥
करणानि विचित्राणि सर्वाण्यपि समाहरेत् ।
मन्थानः पेषणी खल्वा द्रोणीरूपाश्च वर्तुलाः  ॥ ३.८ ॥
आयसास्तप्तखल्वाश्च मर्दकाश्च तथाविधाः  ।
सूक्ष्मछिद्रसहस्राढ्या द्रव्यचालनहेतवे  ॥ ३.९ ॥
चालनी च कटत्राणी शिला लौली च कण्डनी  ।
मूषामृत्तुषकार्पासवनोपलपिष्टकम्  ॥ ३.१० ॥
त्रिविधं भेषजं धातुजीवमूलमयं तथा  ।
शिखित्रा गोवरं चैव शर्करा च सितोपला  ॥ ३.११ ॥
काचायोमृद्वराटानां कूपिकाश्चषकाणि च  ।
शूर्पादिवेणुपात्राणि क्षुद्रक्षिप्राश्च शङ्खकाः  ॥ ३.१२ ॥
क्षुरप्राश्च तथा पाल्यो यच्चान्यत्तत्र युज्यते  ।
पालिका कर्णिका चैव शाकच्छेदनशस्त्रिका  ॥ ३.१३ ॥
शालासम्मार्जनार्थं हि रसपाकान्तकर्म यत् ।
तत्रोपयोगि यच्चान्यत्तत्सर्वं परविद्यया  ॥ ३.१४ ॥
श्रीरसाङ्कुशया सर्वं मन्त्रयित्वा समाहरेत् ।
अन्यथा तद्गतं तेजः परिगृह्णाति भैरवः  ॥ ३.१५ ॥
{चालिनी}
चालिनी त्रिविधा प्रोक्ता तत्स्वरूपं च कथ्यते  ।
वैणवीभिः शलाकाभिनिर्मिता ग्रथिता गुणैः  ॥ ३.१६ ॥
कीर्तिता सा सदा स्थूलद्रव्याणां गालने हिता  ।
चूर्णचालनहेतोश्च चालन्यन्यापि वंशजा  ॥ ३.१७ ॥
कर्णिकारस्य शाल्मल्याः पारिजातस्य कम्बया  ।
चतुरङ्गुलविस्तारयुक्त्या निर्मिता शुभा  ॥ ३.१८ ॥
कुण्डल्यरत्निविस्तारा छागचर्माभवेष्टिता  ।
वाजिवालाम्बरानद्धतला चालनिका परा  ॥ ३.१९ ॥
तया प्रचालनं कुर्याद्धर्तुं सूक्ष्मतरं रजः  ।
{अङ्गार}
शिखित्राः पावकोच्छिष्टा अङ्गाराः कोकिलाः मताः  ॥ ३.२० ॥
कोकिलाश्चेति तेऽङ्गाराः निर्वाणाः पयसा विना  ।
{उपल}
पिष्टकं छगणं छाणमुपलं चोत्पलं तथा  ॥ ३.२१ ॥
करण्डोपलसारी च संशुष्कछगणाभिधाः  ।
{बोत्त्ले}
कूपिका छम्पिका सिद्धा गोला चैव करण्डिका  ॥ ३.२२ ॥
{चषक}
चषका च कटोरी च वाटिका घोटिका तथा  ।
कचोली ग्राहिका चेति नामान्येकार्थकानि हि  ॥ ३.२३ ॥
{रस्कर्ं में कैसा वैद्य्को रखे}
रससंहितयोर्वैद्याः निघण्टुज्ञाश्च वार्त्तिकाः  ।
सर्वदेशजभाषाज्ञाः संग्राह्यास्तेऽपि साधकैः  ॥ ३.२४ ॥
धर्मिष्ठः सत्यवाग्विद्वान् शिवकेशवपूजकः  ।
सदयः पद्महस्तश्च संयोज्यो रसवैद्यके  ॥ ३.२५ ॥
पताकाकुम्भपाथोजमत्स्यचापाङ्कपाणिकः  ।
अनामाधः स्थरेस्वाङ्कः स स्यादमृतहस्तवान्  ॥ ३.२६ ॥
{अल्छेमिस्त्:: बद्वरिअन्त्}
अदेशिकः कृपामुक्तो लुब्धो युक्तिविवर्जितः  ।
कृष्णरेखाकरो वैद्यो दग्धहस्तो विवर्जितः  ॥ ३.२७ ॥
रसपाकावसाने हि सदाघोरं च जापयेत् ।
{अस्सिस्तन्त्}
सोद्यमाः शुचयः शूराः बलिष्ठाः परिचारकाः  ॥ ३.२८ ॥
भूतविग्रहमन्त्रज्ञास्ते योज्या निधिसाधने  ।
बलिष्ठाः सत्त्ववन्तश्च रक्ताक्षाः कृष्णविग्रहाः  ॥ ३.२९ ॥
भूतत्रासनविद्याश्च ते योज्याः बलिसाधने  ।
निर्लोभाः सत्यवक्तारो देवब्राह्मणपूजकाः  ॥ ३.३० ॥
यमिनः पथ्यभोक्तारो योजनीया रसायने  ।
धनवन्तो वदान्याश्च सर्वोपस्करसंयुताः  ॥ ३.३१ ॥
गुरुवाक्यरता नित्यं धातुवादेषु ते शुभाः  ।
{चोल्लेच्तोर्सोf द्रुग्स्}
तत्तदौषधनामज्ञाः शुचयो वञ्चनोज्झिताः  ॥ ३.३२ ॥
नानाविषयभाषाज्ञास्ते मता भेषजाहृतौ  ।
शुचीनां सत्यवाक्यानामास्तिकानां मनस्विनाम्  ॥ ३.३३ ॥
सन्देहोज्झितचित्तानां रसः सिध्यति नान्यथा  ।
दशाष्टक्रियया सिद्धे रसेऽसौ साधकोत्तमः  ॥ ३.३४ ॥
महारसोऽयमित्युक्त्वा सेवेतान्यत्र तं रसं  ।
रससिद्धो भवेन्मर्त्यो दाता भोक्ता न याचकः  ।
जरामुक्तो जगत्पूज्यो दिव्यकान्तिः सदा सुखी  ॥ ३.३५ ॥


ऋचूम्, ४
कथ्यते सोमदेवेन मुग्धवैद्यप्रबुद्धये  ।
परिभाषा रसेन्द्रस्य शास्त्रैः सिद्धैश्च भाषिता  ॥ ४.१ ॥
{धान्वन्तरभाग}
अर्धं सिद्धरसस्य तैलघृतयोर्लेहस्य भागोऽष्टमः संसिद्धाखिललोहचूर्णवटकादीनां तथा सप्तमः  ।
यो दीयेत भिषग्वराय गदिभिर्निर्दिश्य धन्वन्तरिं सर्वारोग्यसुखाप्तये निगदितो भागः स धान्वन्तरः  ॥ ४.२ ॥
{रुद्रभाग}
भैषज्यक्रीणितद्रव्यभागश्चैकादशो हि यः  ।
वणिग्भ्यो गृह्यते वैद्यै रुद्रभागः स उच्यते  ॥ ४.३ ॥
प्रगृह्याधिकरुद्रांशं योऽसमीचीनमौषधम्  ।
दापयेल्लुब्धधीर्वैद्यः स स्याद्विश्वासघातकः  ॥ ४.४ ॥
शास्त्रेषु विहिता शुद्धिर्ब्रह्महत्याकृतामपि  ।
विश्वासघातिनां पुंसां न शुद्धिर्मरणं विना  ॥ ४.५ ॥
{कज्जली}
धातुभिर्गन्धकाद्यैश्च निर्द्रवैर्मर्दितो रसः  ।
सुश्लक्ष्णः कज्जलाभासः कज्जलीत्यभिधीयते  ॥ ४.६ ॥
{रसपङ्क}
सद्रवा मर्दिता सैव रसपङ्क इति स्मृतः  ॥ ४.७ ॥
{नवनीतपिष्टी}
अर्कांशतुल्याद्रसतोऽथ गन्धान्निष्कार्धतुल्यात्त्रुटिशोऽभिखल्वे  ।
अर्कातपे तीव्रतरे सघर्मे पिष्टी भवेत्सा नवनीतरूपा  ॥ ४.८ ॥
{पिष्टी}
खल्वे विमर्द्य गन्धेन दुग्धेन सह पारदम्  ।
पेषणात्पिष्टतां याति सापि पिष्टी मता परैः  ॥ ४.९ ॥
{पातनपिष्टी}
चतुर्थांशसुवर्णेन रसेन कृतपिष्टिका  ।
भवेत्पातनपिष्टी सा रसस्योत्तमसिद्धिदा  ॥ ४.१० ॥
{हेमतारयोः कृष्टी}
रूप्यं वा जातरूपं वा रसगन्धादिभिर्हतम्  ।
समुत्थितं हि बहुशः सा कृष्टी हेमतारयोः  ॥ ४.११ ॥
{स्वर्णकृष्टी}
कृष्टी क्षिप्ता सुवर्णान्तर्न वर्णो हीयते तया  ।
स्वर्णकृष्ट्या कृतं बीजं रसस्य परिरञ्जनम्  ॥ ४.१२ ॥
{वरलोहक}
ताम्रं तीक्ष्णसमायुक्तं द्रुतं निक्षिप्य भूरिशः  ।
सगन्धे लकुचद्रावे निर्गतं वरलोहकम्  ॥ ४.१३ ॥
{स्वर्णरक्ती}
तेन रक्तीकृतं स्वर्णं स्वर्णरक्तीत्युदाहृतम्  ।
निक्षिप्ता सा द्रुते स्वर्णे वर्णोत्कर्षविधायिनी  ।
तारस्य रञ्जनी चापि बीजरागविधायिनी  ॥ ४.१४ ॥
{ताररक्ती}
एवमेव प्रकर्तव्या ताररक्ती मनोहरा  ।
रञ्जनी खलु रूप्यस्य बीजानामपि रञ्जनी  ॥ ४.१५ ॥
{चन्द्रानलयोर्दलम्}
मृतेन वा बद्धरसेन वान्यल्लोहेन वा साधितमन्यलोहम्  ।
सितत्वपीतत्वमुपागतं तद्दलं हि चन्द्रानलयोः प्रसिद्धम्  ॥ ४.१६ ॥
{सितपीतदल}
आभासकृतबद्धेन रसेन सह योजितम्  ।
साधितं चान्यलोहेन सितं पीतं हि तद्दलम्  ॥ ४.१७ ॥
{अयोनाग}
ताप्येन निहतं कान्तं सप्तवारं समुत्थितम्  ।
शिलयाप्याहतं नागं वारं वारं समुत्थितम्  ॥ ४.१८ ॥
तद्द्वयं द्विपलं चाथ ताप्यभस्म पलद्वयम्  ।
सर्वं निक्षिप्य मूषायां सप्तवारं धमेद्दृढम्  ॥ ४.१९ ॥
तदयोनागमित्युक्तं साधकं देहलोहयोः  ।
रसेन सारणायन्त्रे तदीया गुटिका कृता  ॥ ४.२० ॥
सा धृता वदने हन्ति मेहव्यूहमशेषतः  ।
कुरुते दन्तदार्ढ्यं च दृष्टिं गृध्रदृशाविव  ।
तथान्यान्नेत्रजान् रोगान् रोगान् जत्रूर्ध्वसम्भवान्  ॥ ४.२१ ॥
{शुल्बनाग}
माक्षिकेण हतं ताम्रं दशवारं समुत्थितम्  ।
तद्वद्विशुद्धनागं हि द्वितयं तच्चतुष्पलम्  ॥ ४.२२ ॥
नीलाञ्जनहतं भूयः सप्तवारं समुत्थितम्  ।
इति संसिद्धमेतद्धि शुल्बनागं प्रकीर्त्यते  ॥ ४.२३ ॥
सारितस्तेन सूतेन्द्रो वदने विधृतो नृणाम्  ।
निहन्ति मासमात्रेण मेहव्यूहमशेषतः  ॥ ४.२४ ॥
पथ्याशनस्य वर्षेण पलितं वलिभिः सह  ।
गृध्रदृष्टिर्लसत्पुष्टिः सर्वारोग्यसमन्वितः  ॥ ४.२५ ॥
{पिञ्जरी}
लोहं लोहान्तरे क्षिप्तं ध्मातं निर्वापितं द्रवे  ।
पाण्डुपीतप्रभं जातं पिञ्जरीत्यभिधीयते  ॥ ४.२६ ॥
{चन्द्रार्क}
भागाः षोडश तारस्य तथा द्वादश भास्करः  ।
एकत्रावर्तितास्तेन चन्द्रार्कमिति कथ्यते  ॥ ४.२७ ॥
{निर्वाहण्निर्वापण}
साध्यलोहेऽन्यलोहं चेत्प्रक्षिप्तं वङ्कनालतः  ।
निर्वापणं तु यत्प्रोक्तं वैद्यैर्निर्वाहणं खलु  ॥ ४.२८ ॥
क्षेप्यं निर्वाहणं द्रव्यं निर्वाह्ये समभागिकम्  ।
आवाप्यं वापनीये च भागे दिष्टे च दिष्टवत् ॥ ४.२९ ॥
{वारितर}
मृतं तरति तत्तोये लोहं वारितरं हि तत् ॥ ४.३० ॥
{रेखापूर्ण}
अङ्गुष्ठतर्जनीघृष्टं तत्तद्रेखान्तरे विशेत् ।
मृतं लोहं तदुद्दिष्टं रेखापूर्णाभिधानतः  ॥ ४.३१ ॥
{अपुनर्भव}
गुडगुञ्जासुखस्पर्शमध्वाज्यैः सह योजितम्  ।
नायाति प्रकृतिं ध्मानादपुनर्भवमुच्यते  ॥ ४.३२ ॥
{निरुत्थ}
रूप्येण सह संयुक्तं ध्मातं रूप्येण नो लगेत् ।
तदा निरुत्थमित्युक्तं लोहं तदपुनर्भवम्  ॥ ४.३३ ॥
एवं रूप्यं सनागं चेद्ध्मातं ताम्रे लगेन्न हि  ।
तदा निरुत्थं मन्तव्यं रञ्जनं च भिषग्वरैः  ॥ ४.३४ ॥
{बीज}
निर्वाहणविशेषेण तत्तद्वर्णं भवेद्यदा  ।
मृदुलं चित्रसंस्कारं तद्बीजमिति कथ्यते  ॥ ४.३५ ॥
इदमेव विनिर्दिष्टं वैद्यैरुत्तरणं खलु  ।
{ताडन}
संसृष्टलोहयोरेकलोहस्य परिनाशनम्  ।
प्रध्मानाद्वङ्कनालेन तत्ताडनमुदाहृतम्  ॥ ४.३६ ॥
{धान्याभ्र}
चूर्णाभ्रं शालिसंयुक्तं वस्त्रे बद्धं तु काञ्जिके  ।
निर्यातं मर्दनाद्वस्त्राद्धान्याभ्रमिति कथ्यते  ॥ ४.३७ ॥
{सत्त्व}
क्षाराम्लद्रावकैर्युक्तं ध्मातमाकरकोष्ठके  ।
यस्ततो निर्गतः सारः सत्त्वमित्यभिधीयते  ॥ ४.३८ ॥
{एककोलिशिख}
कोष्ठिका शिखरापूर्णैः कोलिशैर्ध्मानयोगतः  ।
मूषाकण्ठमनुप्राप्तैरेककोलिशिखो मतः  ॥ ४.३९ ॥
{छर्चोअल्(स्य्न्.)}
शिखित्राः पावकोच्छिष्टा मृताङ्गाराश्च कोकिलाः  ।
कृष्णाङ्गाः कोलिशाश्चेति पर्यायास्ते परस्परम्  ॥ ४.४० ॥
द्रावणे सत्त्वपाते च माधुकाः खादिराः शुभाः  ।
उद्द्रावे वंशजास्ते तु स्वेदने बादराः शुभाः  ॥ ४.४१ ॥
{हिङ्गुलाकृष्ट}
विद्याधराख्ययन्त्रस्थादार्द्रकद्रावमर्दितात् ।
समाकृष्टो रसो योऽसौ हिङ्गुलाकृष्ट उच्यते  ॥ ४.४२ ॥
{घोषाकृष्ट}
स्वल्पतालयुतं कांस्यं वङ्कनालेन ताडितम्  ।
मुक्तवङ्गं हि तत्ताम्रं घोषाकृष्टमुदाहृतम्  ॥ ४.४३ ॥
{गुह्यनाग}
पलविंशति नागस्य शुद्धस्य कृतचक्रिकम्  ।
रूपिकादुग्धसम्पिष्टशिलया परिलेपितम्  ॥ ४.४४ ॥
शरावसम्पुटे रुद्ध्वा पचेत्क्रोडपुटेन तम्  ।
तावद्वारं पचेद्यत्नाद्यावद्भस्म प्रजायते  ॥ ४.४५ ॥
गुडगुग्गुलुगुञ्जाज्यसारघैः परिमर्द्य तत् ।
मूषामध्ये निरुध्याथ ध्मानादुत्थापितं पुनः  ॥ ४.४६ ॥
चक्रान्तेन पुनः कृत्वा पलप्रमितपारदैः  ।
लिप्त्वा लिम्पेत्सितार्कस्य पयसा शिलयापि च  ॥ ४.४७ ॥
पचेद्गजपुटैरेनं वाराणां खलु विंशतिः  ।
पुटे पुटे हि नागस्य कुर्यादुत्थानं खलु  ॥ ४.४८ ॥
नीलज्योतिर्द्रवैः सम्यग्दशवाराणि ढालयेत् ।
इति सिद्धं ततः सीसं कर्षमात्रावशेषितम्  ॥ ४.४९ ॥
गुह्यनागाख्यया प्रोक्तं श्रेष्ठं रसरसायनम्  ।
{गुह्यनाग:: ग्रास ओf गोल्द्}
निष्कमात्रे तु नागेऽस्मिन् लोहखार्यां द्रुते सति  ॥ ४.५० ॥
स्वतो लक्षगुणां हैमीं शलाकां ग्रसति ध्रुवम्  ।
कुसुम्भतैलतप्तं तत्स्वर्णमुद्गरिति ध्रुवम्  ॥ ४.५१ ॥
गुह्यमार्गोऽयमुद्दिष्टो वक्ति स्वच्छन्दभैरवः  ।
{वरनाग}
तीक्ष्णं नीलाञ्जनोपेतं ध्मातं हि बहुशो दृढम्  ॥ ४.५२ ॥
मृदु कृष्णं द्रुतद्रावि वरनागं तदुच्यते  ।
{उत्थापन (देf.)}
मृतस्य पुनरुद्भूतिः सा चोक्तोत्थापनाख्यया  ॥ ४.५३ ॥
{ढालन}
द्रुतद्रव्यस्य निक्षेपो द्रवे तड्ढालनं मतम्  ।
{नागसंभूतचपल}
त्रिंशत्पलमितं नागं भानुदुग्धेन मर्दितम्  ॥ ४.५४ ॥
विमर्द्य पुटयेत्तावद्यावत्कर्षावशेषितम्  ।
न तत्पुटसहस्रेण क्षयमायाति सर्वदा  ॥ ४.५५ ॥
चपलोऽयं समुद्दिष्टो वार्त्तिकैर्नागसम्भवः  ।
{वङ्गसंभूतश्चपलः}
इत्थं च चपलः कार्यो वङ्गस्यापि न संशयः  ॥ ४.५६ ॥
तत्स्पृष्टहस्तसंस्पृष्टः केवलो बध्यते रसः  ।
स रसो धातुवादेषु शस्यते न रसायने  ॥ ४.५७ ॥
अयं हि खर्पणाख्येन लोकनाथेन कीर्तितः  ।
{चपल:: प्रेपरतिओन्}
भ्रामकाश्मरजः सूक्ष्मं पञ्चमांशरसान्वितम्  ॥ ४.५८ ॥
कुमारीमूलतोयेन मर्दयेदेकवासरम्  ।
चाङ्गेरीस्वरसेनापि दिनमेकमनारतम्  ॥ ४.५९ ॥
एवं भूनागधौतेन मर्दयेद्दिवसत्रयम्  ।
अथैकपलनागेन तावता त्रपुणापि च  ॥ ४.६० ॥
दशनिष्करसेन्द्रेण श्लक्ष्णां पिष्टीं समाचरेत् ।
योजयित्वाथ कल्केन यथापूर्वं विमर्दयेत् ॥ ४.६१ ॥
ततः साररसेन्द्रेण सत्त्वेन रसकस्य च  ।
पिष्टीं कृत्वा तु पूर्वेण पूर्वकल्केन योजयेत् ॥ ४.६२ ॥
अग्निं प्रज्वाल्य सोष्णेन काञ्जिकेन प्रशोषयेत् ।
पलार्धं शुद्धसस्येन भृष्टगुञ्जारसेन च  ॥ ४.६३ ॥
विमर्द्य काञ्जिकैः कुर्यान्मरिचप्रमिता वटीः  ।
निरुध्य वज्रमूषायां संधिबन्धं विधाय च  ॥ ४.६४ ॥
शिखित्रैर्नवभिः सम्यग्भस्त्राभ्यां च धमेत्खलु  ।
ततो मूषागतं सत्त्वं समादाय समन्ततः  ॥ ४.६५ ॥
धमेत्प्रकटमूषायां वङ्कनालेन शुद्धये  ।
दशशाणं हि तत्सत्त्वं भस्मना लवणेन च  ॥ ४.६६ ॥
सकाञ्जिकेन संवेष्ट्य पुटयोगेन शोषयेत् ।
द्विनिष्कप्रमिते तस्मिन् पूर्वप्रोक्तेन भस्मना  ॥ ४.६७ ॥
अशीतिगुणितं नागं ध्मात्वा निर्वाहयेत्खलु  ।
इयता पूर्वसूतोऽसौ जार्यते न कथंचन  ॥ ४.६८ ॥
चपलोऽयं समुद्दिष्टो लोकनाथेन शम्भुना  ।
अनेनापि रसः शीघ्रं बध्यते पूर्ववत्सुखम्  ॥ ४.६९ ॥
कारवल्लीजटाचूर्णैर्दशधा पुटितो हि स  ।
भवेन्नागविनिर्मुक्तो ग्रासं गृह्णात्यशेषतः  ॥ ४.७० ॥
मुखं प्रकटमूषायां भवेच्चातिगुणोत्तरम्  ।
जीर्णग्रासो रसो ह्येष देहलोहकरो भवेत् ।
सोऽयं श्रीसोमदेवेन कथितोऽतीव निश्चितम्  ॥ ४.७१ ॥
{धौत}
भूभुजंगशकृत्तोयैः प्रक्षाल्यापहृतं रजः  ।
कृष्णवर्णं हि तत्प्रोक्तं धौताख्यं रसवादिभिः  ॥ ४.७२ ॥
{द्वंद्वन}
द्रव्ययोर्मेलनं ध्मानाद्द्वंद्वनं परिकीर्तितम्  ।
{??}
भागाद्रूप्यादिके क्षेपमनुवर्णसुवर्णके  ॥ ४.७३ ॥
{भञ्जिनी}
दलैर्वा वर्णिकाह्रासो भञ्जिनी वादिभिर्मता  ।
{पतङ्गी}
पतंगिकल्कतो जाता लोहे तारत्वहेमता  ॥ ४.७४ ॥
{पलिका}
दिनानि कतिचित्स्थित्वा यात्यसौ पलिका मता  ।
{पतङ्गीराग}
रञ्जितश्च रसाल्लोहाद्ध्मानाद्वा चिरकालतः  ।
विनिर्याति स निर्दिष्टः पतङ्गीरागसंज्ञिकः  ॥ ४.७५ ॥
{आवाप, प्रतीवाप, आच्छादन}
द्रुते द्रव्यान्तरे क्षेपो लोहाद्यैः क्रियते हि यः  ।
स आवापः प्रतीवापः स एवाच्छादनं मतम्  ॥ ४.७६ ॥
{अभिषेक}
द्रुते वह्निस्थिते लौहे विरम्याष्टनिमेषकम्  ।
सलिलस्य परिक्षेपः सोऽभिषेक इतीरितः  ॥ ४.७७ ॥
{निर्वाप}
तप्तस्याप्सु विनिक्षेपो निर्वापः स्नपनं च तत् ।
{Zएइत्fंर्प्रतीवाप उस्w.}
प्रतीवापादिकं कार्यं द्रुतलोहे सुनिर्मले  ॥ ४.७८ ॥
{शुद्धावर्त}
यदा हुताशो दीप्तार्चिः शुक्लोत्थानसमन्वितः  ।
शुद्धावर्तस्तदा ज्ञेयः स कालः सत्त्वनिर्गमे  ॥ ४.७९ ॥
{बीजावर्त}
द्राव्यद्रव्यनिभा ज्वाला दृश्यते धमने यदा  ।
द्रावस्योन्मुखता सेयं बीजावर्तः स उच्यते  ॥ ४.८० ॥
{स्वाङ्गशीतल}
वह्निस्थमेव शीतं यत्तदुक्तं स्वाङ्गशीतलम्  ।
{बहिःशीतल}
अग्नेराकृष्टशीतं च तद्बहिःशीतमीरितम्  ॥ ४.८१ ॥
{स्वेदन}
क्षाराम्लैरौषधैर्वापि दोलायन्त्रे स्थितस्य हि  ।
पचनं स्वेदनाख्यं स्यान्मलशैथिल्यकारकम्  ॥ ४.८२ ॥
{मर्दन}
उद्दिष्टैरौषधैः सार्धं सर्वाम्लैः काञ्जिकैरपि  ।
पेषणं मर्दनाख्यं स्याद्बहिर्मलविनाशनम्  ॥ ४.८३ ॥
{मूर्छन}
मर्दनोद्दिष्टभैषज्यैर्नष्टपिष्टत्वकारकम्  ।
तन्मूर्छनं हि वङ्गाद्रिभूजकञ्चुकनाशनम्  ॥ ४.८४ ॥
{नष्टपिष्ट}
स्वरूपस्य विनाशेन पिष्टतापादनं हि यत् ।
विद्वद्भिर्निर्जितः सूतो नष्टपिष्टः स उच्यते  ॥ ४.८५ ॥
{उत्थापन}
स्वेदातपादियोगेन स्वरूपापादनं हि यत् ।
तदुत्थापनमित्युक्तं मूर्छाव्यापत्तिनाशनम्  ॥ ४.८६ ॥
{पातन}
उक्तौषधैर्मर्दितपारदस्य यन्त्रस्थितस्योर्ध्वमधश्च तिर्यक् ।
निर्यातनं पातनसंज्ञयोक्तं वङ्गाहिसम्पर्कजकञ्चुकघ्नम्  ॥ ४.८७ ॥
{रोधन}
जलसैन्धवयुक्तस्य रसस्य दिवसत्रयम्  ।
स्थितिरास्थापनी कुम्भे यासौ रोधनमुच्यते  ॥ ४.८८ ॥
{नियमन}
रोधनाल्लब्धवीर्यस्य चपलत्वनिवृत्तये  ।
क्रियते यो घटे स्वेदः प्रोक्तं नियमनं हि तत् ॥ ४.८९ ॥
{दीपन}
धातुपाषाणमूलाद्यैः संयुक्तो घटमध्यगः  ।
ग्रासार्थं त्रिदिनं स्वेदो दीपनं तन्मतं बुधैः  ॥ ४.९० ॥
{ग्रासमान}
इयन्मानस्य सूतस्य ग्रासद्रव्यात्मिका मितिः  ।
इयतीत्युच्यते यासौ ग्रासमानमितीरितम्  ॥ ४.९१ ॥
{जारणा}
ग्रासस्य चारणं गर्भे द्रावणं जारणं तथा  ।
इति त्रिरूपा निर्दिष्टा जारणा वरवार्त्तिकैः  ॥ ४.९२ ॥
ग्रासः पिण्डः परीणामः तिस्रश्चाख्याः पराः स्मृताः  ।
समुखा निर्मुखा चेति जारणा द्विविधा पुनः  ॥ ४.९३ ॥
{जारण:: निर्मुखजारणा}
निर्मुखा जारणा प्रोक्ता बीजादानेन भागतः  ।
{बीज (-> जारणा)}
शुद्धं स्वर्णं च रूप्यं च बीजमित्यभिधीयते  ॥ ४.९४ ॥
{मुख्समुखजारणा}
चतुःषष्ट्यंशतो बीजप्रक्षेपो मुखमुच्यते  ।
{समुखरस}
एवं कृते रसो ग्रासलोलुपो मुखवान्भवेत् ॥ ४.९५ ॥
कठिनान्यपि लोहानि भक्षितुं भवति क्षमः  ।
इयं हि समुखा प्रोक्ता जारणा मृगचारिणा  ॥ ४.९६ ॥
{राक्षसमुख}
दिव्यौषधिसमायोगात्स्थितः प्रकटकोष्ठिषु  ।
भुङ्क्ते निखिललोहाद्यं योऽसौ राक्षसवक्त्रवान्  ॥ ४.९७ ॥
{चारणा}
रसस्य वदने ग्रासक्षेपणं चारणा मता  ।
{गर्भद्रुति}
ग्रस्तस्य द्रावणं गर्भे गर्भद्रुतिरुदाहृता  ॥ ४.९८ ॥
{बाह्यद्रुति}
बहिरेव द्रुतीकृत्य घनसत्त्वादिकं खलु  ।
जारणाय रसेन्द्रस्य सा बाह्या द्रुतिरुच्यते  ॥ ४.९९ ॥
{द्रुति (सुब्स्तन्चे)}
निर्लेपत्वं द्रवत्वं च तेजस्त्वं लघुता तथा  ।
द्रुतं योगश्च सूतेन पञ्चधा द्रुतिलक्षणम्  ॥ ४.१०० ॥
{द्रुति (प्रोचेस्स्)}
तुषधान्यादियोगेन लोहधात्वादिकं सदा  ।
संतिष्ठते द्रवाकारं सा द्रुतिः परिकीर्तिता  ॥ ४.१०१ ॥
{जारणा}
द्रुतग्रासपरीणामो विडयन्त्रादियोगतः  ।
जारणेत्युच्यते तस्याः प्रकाराः सन्ति कोटिशः  ॥ ४.१०२ ॥
{विड (देf.)}
क्षारैरम्लैश्च गन्धाद्यैर्मूत्रैश्च पटुभिस्तथा  ।
रसग्रासस्य जीर्णार्थं तद्विडं परिकीर्तितम्  ॥ ४.१०३ ॥
{रञ्जन}
सुसिद्धबीजधात्वादिजारणेन रसस्य हि  ।
पीतादिरागजननं रञ्जनं परिकीर्तितम्  ॥ ४.१०४ ॥
{सारणा}
सूते सतैलयन्त्रस्थे स्वर्णादिक्षेपणं हि यत् ।
वेधाधिक्यकरं लोहे सारणा सा प्रकीर्तिता  ॥ ४.१०५ ॥
{वेध}
व्यवायिभेषजोपेतो द्रव्ये क्षिप्तो रसः खलु  ।
वेध इत्युच्यते तज्ज्ञैः स चानेकविधः स्मृतः  ॥ ४.१०६ ॥
{वेधभेदाः}
लेपः क्षेपश्च कुन्तश्च धूमाख्यः शब्दसंज्ञकः  ।
{लेपवेध}
लेपेन कुरुते लोहं स्वर्णं वा रजतं तथा  ॥ ४.१०७ ॥
लेपवेधः स विज्ञेयः पुटमत्र च सौकरम्  ।
{क्षेपवेध}
प्रक्षेपणं द्रुते लोहे वेधः स्यात्क्षेपसंज्ञितः  ॥ ४.१०८ ॥
{कुन्तवेध}
संदंशधृतसूतेन द्रुतद्रव्याहृतिश्च या  ।
सुवर्णत्वादिकरणी कुन्तवेधः स कथ्यते  ॥ ४.१०९ ॥
{धूमवेध}
वह्नौ धूमायमानेऽन्तः प्रक्षिप्तरसधूमतः  ।
स्वर्णाद्यापादनं लोहे धूमवेधः स उच्यते  ॥ ४.११० ॥
{शब्दवेध}
मुखस्थितरसेनाल्पलोहस्य धमनात्खलु  ।
स्वर्णरूप्यत्वजननं शब्दवेधः प्रकीर्तितः  ॥ ४.१११ ॥
{उद्घाटन}
विद्धद्रव्यस्य सूतेन कालुष्यादिनिवारणम्  ।
प्रकाशनं च वर्णस्य तदुद्घाटनमीरितम्  ॥ ४.११२ ॥
{स्वेदन}
क्षाराम्लैरौषधैः सार्धं भाण्डे रुद्ध्वातियत्नतः  ।
भूमौ निखन्यते यत्तत्स्वेदनं संप्रकीर्तितम्  ॥ ४.११३ ॥
{संन्यास}
रसस्यौषधयुक्तस्य भाण्डं रुद्ध्वातियत्नतः  ।
सदाग्नियुतचुल्ल्यन्तः क्षेपः संन्यास उच्यते  ॥ ४.११४ ॥
{स्वेदनसंन्यासगुणाः}
द्वावेतौ स्वेदसंन्यासौ रसराजस्य निश्चितम्  ।
गुणप्रभावजननौ शीघ्रव्याप्तिकरौ तथा  ॥ ४.११५ ॥
रसनिगममहाब्धेः सोमदेवः समन्तात्स्फुटतरपरिभाषा नाम रत्नानि हृत्वा  ।
व्यरचयदतियत्नात्तैरिमां कण्ठमालां कलयति भिषगग्र्यो मण्डनार्थं सभायाम्  ॥ ४.११६ ॥
पठेत्पठितपाठोऽयमध्यायो रसवादिनः  ।
रसकर्माणि कुर्वाणो न स मुह्यति कुत्रचित् ॥ ४.११७ ॥


ऋचूम्, ५
अथ यन्त्राणि वक्ष्यन्ते रसतन्त्राण्यनेकशः  ।
समालोक्य समासेन सोमदेवेन साम्प्रतम्  ॥ ५.१ ॥
स्वेदादिकर्म निर्मातुं वार्त्तिकेन्द्रैः प्रयत्नतः  ।
यन्त्र्यते पारदो यस्मात्तस्माद्यन्त्रमितीरितम्  ॥ ५.२ ॥
{दोलायन्त्र}
विबन्ध्य सौषधं सूतं सभूर्जे त्रिगुणाम्बरे  ।
रसपोट्टलिकां काष्ठे दृढं बद्ध्वा गुणेन हि  ॥ ५.३ ॥
संधानपूर्णकुम्भान्तः प्रलम्बनगतिस्थिताम्  ।
अधस्ताज्ज्वालयेदग्निं तत्तदुक्तक्रमेण हि  ।
दोलायन्त्रमिदं प्रोक्तं स्वेदनाख्यं तदेव हि  ॥ ५.४ ॥
{खल्वयन्त्र}
खल्वयन्त्रं त्रिधा प्रोक्तं मर्दनादिककर्मणि  ।
निरुद्गाराश्मजश्चैकस्तदन्यो लोहसम्भवः  ॥ ५.५ ॥
{अर्धचन्द्राकृतिखल्व}
उत्सेधेन दशाङ्गुलः खलु कलातुल्याङ्गुलायामवान्  ।
विस्तारेण नवाङ्गुलो रसमितैर्निम्नस्तथैवाङ्गुलैः  ॥ ५.६ ॥
कण्ठो द्व्यङ्गुलविस्तृतोऽतिमसृणो द्रोण्यर्धचन्द्राकृतिः  ।
घर्षश्चैव दशाङ्गुलस्तु यदिदं खल्वाख्ययन्त्रं स्मृतम्  ॥ ५.७ ॥
अस्मिन्पञ्चपलः सूतो मर्दनीयो विशुद्धये  ।
तत्तदौचित्ययोगेन खल्वेष्वन्येषु शोधयेत् ॥ ५.८ ॥
{वर्तुलखल्व}
द्वादशाङ्गुलिविस्तारः खल्वो भवति वर्तुलः  ।
चतुरङ्गुलनिम्नश्च मध्येऽतिमसृणीकृतः  ॥ ५.९ ॥
मर्दकश्चिपिटोऽधस्तात्सुग्रहश्च शिखोपरि  ।
{तप्तखल्व}
लौहो नवाङ्गुलः खल्वो निम्नत्वेन षडङ्गुलः  ॥ ५.१० ॥
मर्दकोऽष्टाङ्गुलश्चैव तप्तखल्वाभिधो ह्ययम्  ।
कृत्वा खल्वाकृतिं चुल्लीमङ्गारैः परिपूर्यताम्  ॥ ५.११ ॥
तस्यां निवेशितं खल्वं पार्श्वे भस्त्रिकया धमेत् ।
तस्मिन्विमर्दिता पिष्टी क्षारैरम्लैश्च संयुता  ॥ ५.१२ ॥
प्रद्रवत्यतिवेगेन स्वेदतो नात्र संशयः  ।
कृतः कान्तायसा सोऽयं भवेत्कोटिगुणोत्तरः  ॥ ५.१३ ॥
{वलभीयन्त्र}
यत्र लोहमये पात्रे पार्श्वयोर्वलयद्वयम्  ।
तादृक्स्वल्पतरं पात्रं वलयप्रोतकोष्ठकम्  ॥ ५.१४ ॥
पूर्वपात्रोपरि न्यस्य स्वल्पपात्रे परिक्षिपेत् ।
रसं संमूर्छितं स्थूलपात्रमापूर्य काञ्जिकैः  ॥ ५.१५ ॥
द्वियामं स्वेदयेदेवं रसोत्थापनहेतवे  ।
एतत्स्याद्वलभीयन्त्रं रससाद्गुण्यकारणम्  ॥ ५.१६ ॥
सूक्ष्मकान्तमये पात्रे रसः स्याद्गुणवत्तरः  ।
{ऊर्ध्वपातनयन्त्र}
अष्टाङ्गुलमिता सम्यक्वर्तुला चिपटी तले  ॥ ५.१७ ॥
चतुरङ्गुलतः कण्ठादधो द्रोण्या समन्विता  ।
चतुरङ्गुलविस्तारनिम्नया दृढबद्धया  ॥ ५.१८ ॥
तत्पिधानघटी मूले षोडशाङ्गुलविस्तरा  ।
नवाङ्गुलकविस्तारकण्ठेन च समन्विता  ॥ ५.१९ ॥
पूर्वघट्यां रसं क्षिप्त्वा न्युब्जां दद्यात्परां घटीम्  ।
सोर्ध्वं निम्नं च परितो दृढपालिकयान्विताम्  ॥ ५.२० ॥
पाल्यां द्रोण्यां क्षिपेत्तोयं पावकं ज्वालयेदधः  ।
ऊर्ध्वपातनयन्त्रं हि नन्दिना परिकीर्तितम्  ॥ ५.२१ ॥
{अधःपातनयन्त्र}
उपर्यधस्तनस्थाल्यां क्षिपेदन्यामधोमुखीम्  ।
स्थालिकां चिपटीभूततलान्तर्लिप्तपारदाम्  ॥ ५.२२ ॥
क्षिप्त्वा तां पङ्किले गर्ते ज्वालयेन्मूर्ध्नि पावकम्  ।
अधःपातनयन्त्रं हि तदैतत्परिकीर्तितम्  ॥ ५.२३ ॥
{तिर्यक्पातनयन्त्र}
क्षिपेद्रसं घटे दीर्घनताधोनालसंयुते  ।
तन्नालं निक्षिपेदन्यत्घटकुक्ष्यन्तरे खलु  ॥ ५.२४ ॥
तत्र रुद्ध्वा मृदा सम्यग्वदने घटयोरथ  ।
अधस्ताद्रसकुम्भस्य ज्वालयेत्तीव्रपावकम्  ॥ ५.२५ ॥
इतरस्मिन् घटे तोयं प्रक्षिपेत्स्वादु शीतलम्  ।
तिर्यक्पातनयन्त्रं हि वार्त्तिकैरभिधीयते  ॥ ५.२६ ॥
{पातनायन्त्रस्:: उसे}
पातनात्रितयं प्रोक्तं यन्त्राणां त्रितयं खलु  ।
पातनैश्च विना सूतो न तरां दोषमुझति  ॥ ५.२७ ॥
त्रिभिरेवोर्ध्वपातैश्च कस्माद्दोषान्न मुच्यते  ।
विभागेन विपाके तु द्रव्येणान्येन योगतः  ॥ ५.२८ ॥
पात्रान्तरपरिक्षेपात्गुणाः स्युर्विविधाः खलु  ।
खण्डन्युलूखलाम्भोभिस्तण्डुलाः स्युर्मलोझिताः  ॥ ५.२९ ॥
पातेनैव महाशुद्धिर्नन्दिना परिकीर्तिता  ।
{कच्छपयन्त्र}
विशालवदने भाण्डे तोयपूर्णे निवेशयेत् ॥ ५.३० ॥
खर्परं पृथुकं सम्यक्प्रसरे तस्य मध्यमे  ।
आलवालं विडैः कृत्वा तन्मध्ये पारदं क्षिपेत् ॥ ५.३१ ॥
ऊर्ध्वाधश्च विडं दत्त्वा मल्लेनारुध्य यत्नतः  ।
पुटमौचित्ययोगेन दीयते तन्निगद्यते  ॥ ५.३२ ॥
यन्त्रं कच्छपसंज्ञं हि तदुक्तं रसजारणे  ।
{अन्तरालिकयन्त्र}
कृत्वा लोहमयीं मूषां वृन्ताकाकारधारिणीम्  ॥ ५.३३ ॥
वितस्त्या संमितां कान्तलोहेन परिनिर्मिताम्  ।
मुण्डलोहोद्भवां वापि कण्ठाधो द्व्यङ्गुलादधः  ॥ ५.३४ ॥
द्व्यङ्गुलं वलयं दद्यात्मध्यदेशेन कण्ठतः  ।
पिधानधारकं चिञ्चापत्त्रविस्तीर्णकङ्कणम्  ॥ ५.३५ ॥
पिधानमन्तराविष्टं सशिखं श्लिष्टसंधिकम्  ।
तले प्रविहितच्छिद्रं भाण्डं कृत्वा ह्यधोमुखम्  ॥ ५.३६ ॥
तत्रैनां लम्बयेन्मूर्ध्नि निरुध्य च विशोष्य च  ।
स्थालीकण्ठं ततो दद्यात्पुटमग्निविधायकम्  ॥ ५.३७ ॥
एवंरूपं भवेद्यन्त्रमन्तरालिकसंज्ञकम्  ।
अनेन कारयेद्गन्धद्रुतिं गर्भद्रुतिं तथा  ॥ ५.३८ ॥
{तापिकायन्त्र}
तापीं मूषां मृदा कृत्वा दृढां चारत्निमात्रिकाम्  ।
सुदृढां मध्यदेशे च द्व्यङ्गुलच्छिद्रसंयुताम्  ॥ ५.३९ ॥
कान्तलोहमयीं खारीं दद्याद्गन्धस्य चोपरि  ।
तापिकां पूरयेच्छुद्धसिकताभिः समन्ततः  ॥ ५.४० ॥
तां च चुल्ल्यां समारोप्य क्षेपं क्षेपं विडद्रवम्  ।
पादाङ्गुष्ठमितज्वालं ज्वालयेदनलं ततः  ॥ ५.४१ ॥
लोहाभ्रकादिकं सर्वं रसस्य परिजारयेत् ।
तापिकायन्त्रमित्युक्तं सुकरं रसजारणे  ॥ ५.४२ ॥
{प्रतिगर्भयन्त्र}
स्थाल्यां विनिक्षिप्य रसादि वस्तु स्वर्णादि खार्या प्रपिधाय भूयः  ।
अम्लेन चोर्ध्वे लवणादि वस्तु चुल्ल्यां पचेत्तत्प्रतिगर्भयन्त्रम्  ॥ ५.४३ ॥
{गर्भयन्त्र}
खारीं मल्लान्तरस्थालीं निरुन्ध्यादतियत्नतः  ।
स्थाल्यां मृदोऽथवा खार्यां क्षिप्त्वा वस्तु निरुध्य च  ॥ ५.४४ ॥
क्षिप्त्वा चाम्लादिकं रुद्ध्वा पाकः स्याद्गर्भयन्त्रके  ।
{पालिकायन्त्र}
चषकं वर्तुलं लौहं विनताग्रोर्ध्वदण्डकम्  ॥ ५.४५ ॥
एतद्धि पालिकायन्त्रं बलिजारणहेतवे  ।
{घटयन्त्र}
चतुःप्रस्थजलाधारं चतुरङ्गुलकाननम्  ॥ ५.४६ ॥
घटयन्त्रमिति प्रोक्तं तदाप्यायनके मतम्  ।
{इष्टिकायन्त्र}
विधाय वर्तुलं गर्तं मल्लमत्र निधाय च  ॥ ५.४७ ॥
विनिधायेष्टिकां तत्र मध्ये गर्तवतीं शुभाम्  ।
गर्तस्य परितः कुर्यात्पालिकामङ्गुलोच्छ्रयाम्  ॥ ५.४८ ॥
गर्ते सूतं विनिक्षिप्य गर्तास्ये वसनं क्षिपेत् ।
निक्षिप्य गन्धकं तत्र मल्लेनास्यं निरुध्य च  ॥ ५.४९ ॥
मल्लपालिकयोर्मध्ये मृदा सम्यङ्निरुध्य च  ।
वनोपलैः पुटं देयं कपोताख्यं न चाधिकम्  ॥ ५.५० ॥
इष्टिकायन्त्रमेतद्धि गन्धकं तेन जारयेत् ।
{विद्याधरयन्त्र}
स्थालिकोपरि विन्यस्य स्थालीं सम्यङ्निरुध्य च  ॥ ५.५१ ॥
ऊर्ध्वस्थाल्यां जलं क्षिप्त्वा वह्निं प्रज्वालयेदधः  ।
एतद्विद्याधरं यन्त्रं हिङ्गुलाकृष्टिहेतवे  ॥ ५.५२ ॥
{डमरुयन्त्र}
यत्र स्थाल्युपरि स्थालीं न्युब्जां दत्त्वा निरुध्य च  ।
यन्त्रं डमरुकाख्यं तद्रसभस्मकृते हितम्  ॥ ५.५३ ॥
{नाभियन्त्र}
मल्लमध्ये चरेद्गर्तं तत्र सूतं सगन्धकम्  ।
गर्तस्य परितः कुड्यं प्रकुर्याद्द्व्यङ्गुलोच्छ्रयम्  ॥ ५.५४ ॥
ततश्चाच्छादयेत्सम्यग्गोस्तनाकारमूषया  ।
सम्यक्तोयमृदा रुद्ध्वा सम्यग्गर्तोच्चमानया  ॥ ५.५५ ॥
ततो जलं विनिक्षिप्य वह्निं प्रज्वालयेदधः  ।
नाभियन्त्रमिदं प्रोक्तं नन्दिना सर्ववेदिना  ॥ ५.५६ ॥
अनेन जीर्यते सूतो निर्धूमः शुद्धगन्धकः  ।
{तोयमृत्तिका}
लेहवत्कृतबर्बूरक्वाथेन परिमर्दितम्  ॥ ५.५७ ॥
जीर्णकिट्टरजः सूक्ष्मं गुडचूर्णसमन्वितम्  ।
इयं हि जलमृत्प्रोक्ता दुर्भेद्या सलिलैः खलु  ॥ ५.५८ ॥
{वह्निमृत्स्ना}
खटिकापटुकिट्टैश्च महिषीदुग्धमर्दितैः  ।
वह्निमृत्स्ना भवेद्घोरवह्नितापसहा खलु  ॥ ५.५९ ॥
एतया मृत्स्नया रुद्धो न गन्तुं क्षमते रसः  ।
विदग्धवनिताप्रौढप्रेम्णा बद्धः पुमानिव  ॥ ५.६० ॥
नन्दी नागार्जुनश्चैव ब्रह्मज्योतिर्मुनीश्वरः  ।
वेत्ति श्रीसोमदेवश्च नापरः पृथिवीतले  ॥ ५.६१ ॥
{ग्रस्तयन्त्र}
मूषां मूषोदराविष्टामाद्यन्तसमवर्तुलाम्  ।
चिपिटां च तले प्रोक्तं ग्रस्तयन्त्रं मनीषिभिः  ॥ ५.६२ ॥
सूतेन्द्रबन्धनार्थं हि रसविद्भिरुदीरितम्  ।
{तुलायन्त्र}
वृन्ताकाकारमूषे द्वे तयोः कण्ठादधः खलु  ॥ ५.६३ ॥
प्रादेशमात्रनलिका मृदालिप्तसुसंधिका  ।
तत्रैकस्यां क्षिपेत्सूतमन्यस्यां गन्धचूर्णकम्  ॥ ५.६४ ॥
निरुध्य मूषयोर्वक्त्रं वालुकायन्त्रके क्षिपेत् ।
अधोऽग्निं ज्वालयेदेतत्तुलायन्त्रमुदाहृतम्  ॥ ५.६५ ॥
शिलातालकगन्धाश्मजारणाय प्रकीर्तितम्  ।
{स्थालीयन्त्र}
स्थाल्यां ताम्रादि निक्षिप्य मल्लेनास्यं निरुध्य च  ॥ ५.६६ ॥
पच्यते स्थालिकासंस्थं स्थालीयन्त्रमितीरितम्  ।
{कोष्ठिकायन्त्र}
स्थूलभाण्डोदरस्यान्तर्वालुकां निक्षिपेच्छुभाम्  ॥ ५.६७ ॥
वितस्तिप्रमितोत्सेधां ततस्तत्र निवेशयेत् ।
अपक्वां मृन्मयीं कोष्ठीं द्वादशाङ्गुलकोच्छ्रयाम्  ॥ ५.६८ ॥
षडङ्गुलकविस्तीर्णां मध्येऽतिमसृणीकृताम्  ।
पञ्चाङ्गुलपिधानं च तीक्ष्णाग्रं मुकुटाकृतिम्  ॥ ५.६९ ॥
न न्यूना नाधिका कोष्ठी कण्ठतो मसृणा बहिः  ।
कोष्ठ्यां च निक्षिपेद्गन्धं षट्पलं श्लक्ष्णचूर्णितम्  ॥ ५.७० ॥
ततस्त्रिपादिकां लौहीं विनिवेश्य स्थिरीकृताम्  ।
तस्यां च विन्यसेत्खारीं लौहीं वा कान्तलोहजाम्  ॥ ५.७१ ॥
तस्यां सूतं क्षिपेच्छुद्धं पलविंशतिमानतः  ।
जीर्णगन्धकसूतं च भावयेल्लशुनद्रवैः  ॥ ५.७२ ॥
अधःशिखेन पूर्वोक्तपिधानेन पिधाय च  ।
संधिबन्धं प्रकुर्वीत सुधामृत्स्नागुडादिभिः  ॥ ५.७३ ॥
संधिबन्धे विशुष्के च क्षिपेदुपरि वालुकाः  ।
भाण्डवक्त्रं निरुध्याथ ज्वालयेत्तदधोऽनलम्  ॥ ५.७४ ॥
खरं यामत्रयं यावत्ततो गन्धकसम्भवः  ।
पिधानलग्नधूमोऽसौ गलित्वा निपतेद्रसे  ॥ ५.७५ ॥
एवं हि षड्गुणं गन्धं भुक्त्वा सूतो गुणी भवेत् ।
करोति कल्पनिर्दिष्टान्विशिष्टान् सकलान् गुणान्  ॥ ५.७६ ॥
कोष्ठिकायन्त्रमेतद्धि नन्दिना परिकीर्तितम्  ।
{वालुकायन्त्र}
पञ्चाढवालुकापूर्णे भाण्डे निक्षिप्य यत्नतः  ॥ ५.७७ ॥
पच्यते रसगोलाद्यं वालुकायन्त्रमीरितम्  ।
{लवणयन्त्र}
एवं लवणनिक्षेपात्प्रोक्तं लवणयन्त्रकम्  ॥ ५.७८ ॥
{धूपयन्त्र}
विधायाष्टाङ्गुलं पात्रं लौहमष्टाङ्गुलोच्छ्रयम्  ।
कण्ठाधो द्व्यङ्गुले देशे जलाधारं हि तत्र च  ॥ ५.७९ ॥
तिर्यग्लोहशलाकाश्च तन्वीस्तिर्यग्विनिक्षिपेत् ।
तनूनि स्वर्णपत्त्राणि तासामुपरि विन्यसेत् ॥ ५.८० ॥
पात्राधो निक्षिपेद्धूमं वक्ष्यमाणमिहैव हि  ।
तत्पात्रं न्युब्जपात्रेण छादयेदपरेण हि  ॥ ५.८१ ॥
मृदा विलिप्य संधिं च वह्निं प्रज्वालयेदधः  ।
तेन कृष्णानि पत्त्राणि हतान्युक्तविधानतः  ॥ ५.८२ ॥
रसश्चरति वेगेन द्रुतिं गर्भद्रुतिं तथा  ।
गन्धालकशिलानां हि कज्जल्या वा मृताहिना  ॥ ५.८३ ॥
धूपनं स्वर्णपत्त्राणां परमं परिकीर्तितम्  ।
तारार्थं तारपत्त्राणि मृतवङ्गेन धूपयेत् ॥ ५.८४ ॥
धूपयेच्च यथायोग्यै रसैरुपरसैरपि  ।
धूपयन्त्रमिति प्रोक्तं जारणाद्रव्यवाहने  ॥ ५.८५ ॥
{कुण्डकयन्त्र = कन्दुकयन्त्र}
स्थूलस्थाल्यां द्रवं क्षिप्त्वा वासो बद्ध्वा मुखे दृढम्  ।
तत्र स्वेद्यं विनिक्षिप्य पिधान्या प्रपिधाय च  ॥ ५.८६ ॥
अधोऽग्निं ज्वालयेत्तत्र तत्स्यात्कुण्डकयन्त्रकम्  ।
स्वेदनं यन्त्रमित्येतत्प्राहुरन्ये मनीषिणः  ॥ ५.८७ ॥
{कुण्डयन्त्र (२)}
यद्वा स्थाल्यां जलं क्षिप्त्वा तृणं दत्त्वा मुखोपरि  ।
स्वेद्यद्रव्यं विनिक्षिप्य पिधान्या प्रपिधाय च  ॥ ५.८८ ॥
अधस्ताज्ज्वालयेदग्निमेतद्वा कुण्डयन्त्रकम्  ।
{डेकीयन्त्र}
भाण्डकण्ठादधश्छिद्रे वेणुनालं विनिक्षिपेत् ॥ ५.८९ ॥
कांस्यपात्रद्वयं क्षिप्त्वा सम्पुटं जलगर्भितम्  ।
नालास्यं तत्र संयोज्य दृढं तच्चापि कारयेत् ॥ ५.९० ॥
उक्तद्रव्यैर्विनिक्षिप्तः पूर्वं तत्र घटे रसः  ।
अग्निना तापितो नालात्तोये तस्मिन् पतत्यधः  ॥ ५.९१ ॥
यावदुष्णं भवेत्सर्वं भाजनं किंचिदेव हि  ।
जायते रससंधानं ढेकीयन्त्रमिदं भवेत् ॥ ५.९२ ॥
{सोमानलयन्त्र}
ऊर्ध्वं वह्निरधश्चापो मध्ये तु रससंग्रहः  ।
सोमानलमिदं प्रोक्तं जारयेद्गगनादिकम्  ॥ ५.९३ ॥
{नालिकायन्त्र}
लोहनालगतं सूतं भाण्डे लवणपूरिते  ।
निरुद्धं विपचेत्प्राज्ञो नालिकायन्त्रमीरितम्  ॥ ५.९४ ॥
{मूषा}
अथ मूषाभिधा मृत्स्ना संस्थानं विविधाकृतिः  ।
विधिना विनियोगश्च सोमदेवेन कीर्त्यते  ॥ ५.९५ ॥
{च्रुचिब्ले:: स्य्नोन्य्म्स्}
मूषा हि कोष्ठिका प्रोक्ता कुमुदी करहारिका  ।
पातनी वह्निमित्रा च रसवादिभिरीर्यते  ॥ ५.९६ ॥
{च्रुचिब्ले:: निरुक्ति}
मुष्णाति दोषान्मूषेयान्सा मूषेति निगद्यते  ।
उपादानं भवेत्तस्या मृत्तिका लोहमेव च  ॥ ५.९७ ॥
मूषामुखविनिष्क्रान्ता वरमेकापि काकिणी  ।
दुर्जनप्रणिपातेन धिग्लक्षमपि मानिनाम्  ॥ ५.९८ ॥
{संधिलेप}
मूषापिधानयोर्बन्धे बन्धनं संधिलेपनम्  ।
अन्ध्रणं रन्ध्रणं चैव संश्लिष्टं संधिबन्धनम्  ॥ ५.९९ ॥
{च्लय्:: शर्करा}
मृत्तिका पाण्डुरस्थूला शर्करा शोणपाण्डुरा  ।
चिराध्मानसहा सा हि मूषार्थमति शस्यते  ।
तदभावे च वाल्मीकी कौलाली समुदीर्यते  ॥ ५.१०० ॥
या मृत्तिका दग्धतुषैः शणेन शिखित्रकैर्वा हयलद्दिना च  ।
लौहेन दण्डेन च कुट्टिता सा साधारणा स्यात्खलु मूषिकार्थे  ॥ ५.१०१ ॥
श्वेताश्मानस्तुषा दग्धाः शिखित्राः शणकर्पटे  ।
लद्दिः किट्टं यथायोग्यं संयोज्या मूषिकामृदि  ॥ ५.१०२ ॥
{वज्रमूषा}
मृदस्त्रिभागं शणलद्दिभागौ भागश्च निर्दग्धतुषोपलादेः  ।
किट्टार्धभागं परिखण्ड्य वज्रमूषां विदध्यात्खलु सत्त्वपाते  ॥ ५.१०३ ॥
{योगमूषा}
दग्धाङ्गारतुषोपेता मृत्स्ना वल्मीकसम्भवा  ।
तत्तद्विडसमायुक्ता तत्तद्विडविलेपिता  ॥ ५.१०४ ॥
तया या विहिता मूषा योगमूषेति कथ्यते  ।
अनया साधितः सूतो जायते गुणवत्तरः  ॥ ५.१०५ ॥
{वज्रद्रावणमूषा}
गारभूनागधौताभ्यां शणैर्दग्धतुषैरपि  ।
समैः समा च मूषा मृन्महिषीदुग्धमर्दिता  ॥ ५.१०६ ॥
कोथिता पक्षमात्रं हि बहुधा परिवर्तिता  ।
तया विरचिता मूषा वज्रद्रावणिकेरिता  ॥ ५.१०७ ॥
{गारमूषा}
दग्धषड्गुणगाराढ्या किट्टाङ्गारशणान्विता  ।
कृष्णमृद्भिः कृता मूषा गारमूषेत्युदाहृता  ॥ ५.१०८ ॥
यामयुग्ममतिध्मानान्नासौ द्रवति वह्निना  ।
{वरमूषा}
वस्त्राङ्गारतुषास्तुल्यास्तच्चतुर्गुणमृत्तिका  ॥ ५.१०९ ॥
गारश्च मृत्तिकातुल्यः सर्वैरेतैर्विमर्दिता  ।
वरमूषेति निर्दिष्टा यामं वह्निं सहेत च  ॥ ५.११० ॥
{वर्णमूषा}
रक्तवर्गरजोयुक्ता रक्तवर्गाम्बुभाविता  ।
मृत्तया लेपिता मूषा क्षितिखेचरलेपिता  ॥ ५.१११ ॥
वर्णमूषेति सा प्रोक्ता वर्णोत्कर्षे नियुज्यते  ।
{रूप्यमूषा}
एवं हि श्वेतवर्गेण रूप्यमूषा प्रकीर्तिता  ॥ ५.११२ ॥
{विडमूषा}
तत्तद्विडमृदोद्भूता तत्तद्विडविलेपिता  ।
देहलोहार्थयोगार्थं विडमूषेत्युदाहृता  ॥ ५.११३ ॥
{वज्रद्रावनामुषा (ईई)}
गारभूनागधौताभ्यां तुषमष्या शणेन च  ।
समैः समा च मूषा मृन्महिषीदुग्धमर्दिता  ॥ ५.११४ ॥
कोथिता पक्षमात्रं हि बहुधा परिकीर्तिता  ।
तया विरचिता मूषा लिप्ता मत्कुणशोणितैः  ॥ ५.११५ ॥
बलाब्दधावनीमूलैर्वज्रद्रावणक्रौञ्चिका  ।
सहतेऽग्निं चतुर्यामं द्रावणे व्ययिता सती  ॥ ५.११६ ॥
{मूषाप्यायन}
द्रवीभावमुपेयुः स्यान्मूषाया ध्मानयोगतः  ।
क्षणमुद्धरणं यत्तन्मूषाप्यायनमुच्यते  ॥ ५.११७ ॥
{वृन्ताकमूषा}
वृन्ताकारमूषायां नालं दत्त्वा दशाङ्गुलम्  ।
धत्तूरपुष्पवच्चोर्ध्वं सुदृढं श्लिष्टपुष्पवत् ॥ ५.११८ ॥
अष्टाङ्गुलं च सच्छिद्रं सा स्याद्वृन्ताकमूषिका  ।
अनया खर्परादीनां मृदूनां सत्त्वमाहरेत् ॥ ५.११९ ॥
{गोस्तनीमूषा}
मूषा या गोस्तनाकारा शिखायुक्तपिधानका  ।
सत्त्वानां द्रावणे शुद्धौ सा मूषा गोस्तनी भवेत् ॥ ५.१२० ॥
{मल्लमूषा}
निर्दिष्टा मल्लमूषा या मल्लद्वितयसम्पुटात् ।
पर्पट्यादिरसादीनां स्वेदनाय प्रकीर्तिता  ॥ ५.१२१ ॥
{पक्वमूषा}
कुलालभाण्डरूपा या दृढा च परिपाचिता  ।
पक्वमूषेति सा प्रोक्ता पोटल्यादिविपाचने  ॥ ५.१२२ ॥
{गोलमूषा}
निर्वक्त्रगोलकाकारा पुटनद्रव्यगर्भिणी  ।
गोलमूषेति सा प्रोक्ता सत्वरं द्रव्यरोधिनी  ॥ ५.१२३ ॥
{महामूषा}
तले या कूर्पराकारा क्रमादुपरि विस्तृता  ।
स्थूलवृन्ताकवत्स्थूला महामूषेत्यसौ मता  ।
सा चायोऽभ्रकसत्त्वादेः पुटाय द्रावणाय च  ॥ ५.१२४ ॥
{मञ्जूषमूषा}
मञ्जूषाकारमूषा या निम्नतायामविस्तरा  ।
षडङ्गुलप्रमाणेन मूषा मञ्जूषसंज्ञिता  ।
भूमौ निखन्य तां मूषां दद्यात्पुटमथोपरि  ॥ ५.१२५ ॥
{मूशलमूषा}
मूषा या चिपिटा मूले वर्तुलाष्टाङ्गुलोच्छ्रया  ।
मूषा सा मुशलाख्या स्याच्चक्रीबद्धरसे हिता  ॥ ५.१२६ ॥
{कोष्ठी (इन्त्र्.)}
सत्त्वानां पातनार्थाय पातितानां विशुद्धये  ।
कोष्ठिका विविधाकारास्तासां लक्षणमुच्यते  ॥ ५.१२७ ॥
{अङ्गारकोष्ठिका}
राजहस्तसमुत्सेधा तदर्धायामविस्तरा  ।
चतुरस्रा च कुड्येन वेष्टिता मृन्मयेन हि  ॥ ५.१२८ ॥
एकभित्तौ चरेद्गर्तं वितस्त्याभोगसंमितम्  ।
द्वारं सार्धवितस्त्या च संमितं सुदृढं शुभम्  ॥ ५.१२९ ॥
देहल्यधो विधातव्यं धमनाय यथोचितम्  ।
प्रादेशप्रमिता भित्तिरुत्तरङ्गस्य चोर्ध्वतः  ॥ ५.१३० ॥
द्वारं चोपरि कर्तव्यं प्रादेशप्रमितं खलु  ।
ततश्चेष्टिकया रुद्ध्वा द्वारसंधिं विलिप्य च  ॥ ५.१३१ ॥
शिखित्रैस्तां समापूर्य धमेद्भस्त्राद्वयेन तु  ।
शिखित्रान् धमनद्रव्यमूर्ध्वद्वारेण निक्षिपेत् ॥ ५.१३२ ॥
सत्त्वपातनगोलांश्च पञ्च पञ्च पुनः पुनः  ।
भवेदङ्गारकोष्ठीयं खराणां सत्त्वपातिनी  ॥ ५.१३३ ॥
{पातालकोष्ठिका}
दृढभूमौ चरेद्गर्तं वितस्त्या संमितं शुभम्  ।
वर्तुलं चाथ तन्मध्ये गर्तमन्यं प्रकल्पयेत् ॥ ५.१३४ ॥
चतुरङ्गुलविस्तारनिम्नत्वेन समन्वितम्  ।
गर्ताद्धरणिपर्यन्तं तिर्यङ्नालसमन्वितम्  ॥ ५.१३५ ॥
किंचित्समुन्नतं बाह्ये गर्ताभिमुखनिम्नकम्  ।
मृच्चक्रं पञ्चरन्ध्राढ्यं गर्भगर्तोपरि क्षिपेत् ॥ ५.१३६ ॥
आपूर्य कोकिलैः कोष्ठीं प्रधमेदेकभस्त्रया  ।
पातालकोष्ठिका ह्येषा धातूनां सत्त्वपातिनी  ॥ ५.१३७ ॥
ध्मानसाध्यपदार्थानां नन्दिना परिकीर्तिता  ।
{गारकोष्ठी}
द्वादशाङ्गुलनिम्ना या प्रादेशप्रमिता तथा  ॥ ५.१३८ ॥
चतुरङ्गुलतश्चोर्ध्वं वलयेन समन्विता  ।
भूरिछिद्रवतीं चक्रीं वलयोपरि निक्षिपेत् ॥ ५.१३९ ॥
शिखित्रांस्तत्र निक्षिप्य प्रधमेद्वङ्कनालतः  ।
गारकोष्ठीयमुद्दिष्टा मृष्टलोहविनाशिनी  ॥ ५.१४० ॥
{वङ्कनाल}
कूपीमृद्भिर्विधातव्यमरत्निप्रमितं दृढम्  ।
अधोमुखं च तद्वक्त्रे नालं पञ्चाङ्गुलं तथा  ॥ ५.१४१ ॥
वङ्कनालमिति प्रोक्तं दृढध्मानाय कीर्तितम्  ।
{तिर्यक्प्रधमकोष्ठी}
कोष्ठी तद्वद्रसादीनां विधानाय विधीयते  ॥ ५.१४२ ॥
द्वादशाङ्गुलकोत्सेधा सा बुध्ने चतुरङ्गुला  ।
तिर्यक्प्रधमनाख्या च मृदुद्रव्यविशोधिनी  ॥ ५.१४३ ॥
{पुट (देf.)}
रसादिद्रव्यपाकानां मारणज्ञापनं पुटम्  ।
नेष्टो न्यूनाधिकः पाकः सुपाकं हितमौषधम्  ॥ ५.१४४ ॥
लोहादेरपुनर्भावो गुणाधिक्यं ततोऽग्रता  ।
अनप्सुमज्जनं रेखापूर्णता पुटतो भवेत् ॥ ५.१४५ ॥
पुटाद्रागो लघुत्वं च शीघ्रव्याप्तिश्च दीपनम्  ।
जारितादपि सूतेन्द्राल्लोहानामधिको गुणः  ॥ ५.१४६ ॥
यथाश्मनि विशेद्वह्निर्बहिःस्थः पुटयोगतः  ।
चूर्णत्वादिगुणावाप्तिस्तथा लोहेषु निश्चितम्  ॥ ५.१४७ ॥
{महापुट}
निम्ने विस्तरतः कुण्डे द्विहस्ते चतुरस्रके  ।
वनोपलसहस्रेण पूरिते पुटनौषधम्  ॥ ५.१४८ ॥
क्रौञ्च्यां रुद्धं प्रयत्नेन पिष्टकोपरि निक्षिपेत् ।
वनोपलसहस्रार्धं क्रौञ्चिकोपरि विन्यसेत् ॥ ५.१४९ ॥
वह्निं प्रज्वालयेत्तत्र महापुटमिदं स्मृतम्  ।
{गजपुट}
राजहस्तप्रमाणेन चतुरस्रं च निम्नकम्  ॥ ५.१५० ॥
पूर्णं चोपलसाहस्रैः कण्ठावध्यथ निक्षिपेत् ।
विन्यसेत्कुमुदीं तत्र पुटनद्रव्यपूरिताम्  ॥ ५.१५१ ॥
पूर्वच्छगणतोऽर्धानि गिरिण्डानि विनिक्षिपेत् ।
एतद्गजपुटं प्रोक्तं महागुणविधायकम्  ॥ ५.१५२ ॥
{वाराहपुट}
इत्थं चारत्निके कुण्डे पुटं वाराहमुच्यते  ॥ ५.१५३ ॥
{कुक्कुटपुट}
पुटं भूमितले यत्तद्वितस्तिद्वितयोच्छ्रयम्  ।
तावच्च तलविस्तीर्णं तत्स्यात्कुक्कुटकं पुटम्  ॥ ५.१५४ ॥
{कपोतपुट}
यत्पुटं दीयते भूमावष्टसंख्यैर्वनोपलैः  ।
तद्बालसूतभस्मार्थं कपोतपुटमुच्यते  ॥ ५.१५५ ॥
{गोवर (देf.; अ किन्दोf चोwदुन्ग्)}
गोष्ठान्तर्गोखुरक्षुण्णं शुष्कं चूर्णितगोमयम्  ।
गोवरं तत्समादिष्टं वरिष्ठं रससाधने  ॥ ५.१५६ ॥
{गोवरपुट}
गोवरैर्वा तुषैर्वापि पुटं यत्र प्रदीयते  ।
तद्गोवरपुटं प्रोक्तं रसभस्मप्रसिद्धये  ॥ ५.१५७ ॥
{भाण्डपुट}
स्थूलभाण्डे तुषापूर्णे मध्ये मूषासमन्विते  ।
वह्निना विहिते पाके तद्भाण्डपुटमुच्यते  ॥ ५.१५८ ॥
{वालुकापुट}
अधस्तादुपरिष्टाच्च क्रौञ्चिकाच्छाद्यते खलु  ।
वालुकाभिः प्रतप्ताभिर्यत्र तद्वालुकापुटम्  ॥ ५.१५९ ॥
{भूधरपुट}
वह्निमित्रां क्षितौ सम्यङ्निखन्याद्द्व्यङ्गुलादधः  ।
उपरिष्टात्पुटं यत्र पुटं तद्भूधराह्वयम्  ॥ ५.१६० ॥
{लावकपुट}
ऊर्ध्वं षोडशिकामात्रैस्तुषैर्वा गोवरैः पुटम्  ।
यत्र तल्लावकाख्यं स्यात्सुमृदुद्रव्यसाधने  ॥ ५.१६१ ॥
{अनुक्तपुट}
अनुक्तपुटमाने तु साध्यद्रव्यबलाबलात् ।
पुटं विज्ञाय दातव्यमूहापोहविचक्षणैः  ॥ ५.१६२ ॥
{स्य्नोन्य्म्स्fओर्द्रिएद्चोwदुन्ग्}
पिष्टकं छगणं छाणमुपलं चोत्पलं तथा  ।
गिरिण्डोपलसाठी च नवारी छगणाभिधः  ॥ ५.१६३ ॥
{उपसंहार}
यः सोमदेवैर्विहितं प्रकीर्णमध्यायमेनं प्रकरोति पाठे  ।
नासौ समीहेत गुरूपदेशं रसेन्द्रवैद्येऽपि च धातुवादे  ॥ ५.१६४ ॥


ऋचूम्, ७
कथ्यन्ते सोमदेवेन साम्प्रतं दर्शिनो रसाः  ।
श्रीकण्ठागमनिर्दिष्टा विशिष्टा रससाधने  ॥ ७.१ ॥
{६८ प्रकार्की रसौषधियां}
जलोत्पलसमङ्गा च रसा च जलपिप्पली  ।
स्थलप्रसारिणी चिञ्ची जालिनी जलमूलका  ॥ ७.२ ॥
चन्द्रोदकार्धचन्द्रा च जलापामार्गतिक्तका  ।
तुषाम्बु काकमाची च जलकुम्भी तथा शटी  ॥ ७.३ ॥
उत्तमा हेमपुष्पी च दुर्गन्धा सितगन्धिनी  ।
माण्डूकी मोहिनी मांसी पाषाणी चाथ शीशिका  ॥ ७.४ ॥
सारिवालम्बुषा मेघनादी च शुकनासिका  ।
पोतकी हीरिणी वज्रकन्दिका चापराजिता  ॥ ७.५ ॥
वनमाला विदारी च कुक्कुटा हलिनीश्वरी  ।
वाराही बृहती मूर्वा सर्पाक्षी सदचित्रिका  ॥ ७.६ ॥
मालार्जुनश्च गोजिह्वा गरुडी हंसपादिका  ।
नन्दिनी शिखिपादी च काश्मरी तुलसी तथा  ॥ ७.७ ॥
वनकूष्माण्डवल्ली च वृश्चिकाली च वेणुका  ।
मुशली चित्रपादी च कर्मस्फोटी तथा विषा  ॥ ७.८ ॥
अजमारी पाटला च पटोली धन्वयासकः  ।
भार्ङ्गी विषघ्नी गुडूची वासा भृङ्गी च पागवः  ॥ ७.९ ॥
अष्टषष्टिरिति प्रोक्ता रसौषध्यो महाबलाः  ।
बन्धने मारणे तद्वज्जारणे च नियामने  ।
बन्धादाने च सूतस्य सर्वदोषापकर्मणि  ॥ ७.१० ॥
विन्ध्याद्रौ हिमपर्वते च मलये गोमन्तके श्रीगिरौ सह्याद्रावथ पारियात्रकगिरौ किष्किन्धनामालये  ।
माहेन्द्रेऽप्यथ माल्यवत्क्षितिधरे तद्रूपनामाधिकं गोपाभीरकसिद्धवैद्यमुखतो वैद्यैः समावेद्यताम्  ॥ ७.११ ॥


ऋचूम्, ८
{सर्पाक्ष्यादिगणः}
सर्पाक्षी वन्ध्यकर्कोटी जलबिम्बी च जम्बुकी  ।
पुनर्नवा च मत्स्याक्षी भृङ्गराजः शतावरी  ॥ ८.१ ॥
शरपुङ्खा च मण्डूकपर्णिका ब्रह्मदण्डिका  ।
अनन्ता कुक्कुटी जङ्घा काकमाची शिखण्डिनी  ॥ ८.२ ॥
सहदेवी कपोती च विष्णुक्रान्ता कुरण्टकः  ।
महाबला नागबला मूर्वा रास्ना कुरिङ्गिनी  ॥ ८.३ ॥
फणिर्नीली प्रपुन्नाटः समङ्गामलकी तथा  ।
ज्वालिनी मेघनादश्च गोजिह्वा पद्मचारिणी  ॥ ८.४ ॥
पाठा च कोकिलाक्षश्च त्रिपत्त्रा चाखुकर्णिका  ।
एकपर्णी द्विपर्णी च त्रिपर्णी क्षीरिणी तथा  ॥ ८.५ ॥
तित्तिडी मेषशृङ्गी च तुलसी श्यामपर्णिका  ।
श्वेताद्रिपर्णिका चेति सर्पाक्ष्यादिगणो मतः  ॥ ८.६ ॥
षट्चत्वारिंशको नाम पारदस्य नियामकः  ।
इहौषधीनां पञ्चाङ्गी गृहीतव्या विधानतः  ॥ ८.७ ॥
रसादिस्वेदने मूषानयने शोधने तथा  ।
अष्टोपरि यथालाभं ग्राह्या प्रोक्तेषु कर्मसु  ॥ ८.८ ॥
अष्टकाधिकमाधिक्यं गुणानां कुरुते ध्रुवम्  ।
{व्याघ्रिकादिगणः}
व्याघ्रिका राक्षसी वह्निश्चाण्डाली गजकर्णिका  ॥ ८.९ ॥
षट्कारी शङ्खपुष्पी च बृहती हिलमोचकः  ।
शृगालजिह्विका वह्निर्मदनी लाङ्गली तथा  ॥ ८.१० ॥
चक्रिका वज्रिणी व्याघ्री कङ्कती पुत्रजीविका  ।
कञ्चुकी चैव कर्कोटी कुमारी पद्मचारिणी  ॥ ८.११ ॥
एकवीरा रुदन्ती च लक्ष्मी नरकसा तथा  ।
उच्चटा रक्तचित्रा च नागिनी नागवल्लिका  ॥ ८.१२ ॥
सक्तुका सक्तुशृङ्गी च रक्तस्नुग्यज्ञवल्लिका  ।
शाखोटो मेषशृङ्गी च हेमली व्याघ्रपादिका  ॥ ८.१३ ॥
शमी व्याघ्रनखी सोमवल्लरी चार्कपुष्पिका  ।
केशिनी कासमारी च वृक्षराजोऽजमारिका  ॥ ८.१४ ॥
कोटराक्षी हनूमन्ती नरजीवाङ्गनायकी  ।
मालिका काकतुण्डी च मेघपुष्पी च कङ्गुणी  ॥ ८.१५ ॥
अन्या तुवरवल्ली च जगती हंसपादिका  ।
कुम्भिनी वह्निमारी च सूर्यभक्ता च वाकुची  ॥ ८.१६ ॥
रसनिर्जीवकारी च भूशुण्डी कटुतुम्बिका  ।
देवदाली विशाला च कार्पासी ब्रह्मरञ्जकम्  ॥ ८.१७ ॥
कृष्णाक्षीवं तथा कृष्णधत्तूरो वनपीलुकम्  ।
श्वेतार्को यवचिञ्चा च कारवेल्ली च दन्तिका  ॥ ८.१८ ॥
गोजिह्वा काकजङ्घा च श्वेतगुञ्जा च शम्बरा  ।
महाकाली सिताङ्कोलो मायूरश्च पटोलिका  ॥ ८.१९ ॥
व्याघ्रिकादिगणः सोऽयं रसभस्मकरः परः  ।
अत्रोक्तौषधिबीजेषु जीर्यते पारदः पृथक् ॥ ८.२० ॥
{रक्तस्नुह्यादिगणः}
रक्तस्नुही रुदन्ती च रक्ताग्निः सोमवल्लिका  ।
वृद्धदारु च शाखोटी मोहिन्यङ्गारवल्लिका  ॥ ८.२१ ॥
बर्हिका क्षीरमार्जारी त्रिशूला क्षीरकुक्कुटी  ।
जीमूतः काकमाची च नीलिका शङ्खपुष्पिका  ॥ ८.२२ ॥
नागवल्लीदलाकारपत्रयुक्ताल्पकन्दिनी  ।
श्रीशैलोत्था च वज्रघ्नी नागकर्णीति सा स्मृता  ॥ ८.२३ ॥
ज्योतिष्मती द्रुमज्योतिस्तृणज्योतिरथोच्चटा  ।
उदुम्बरी त्रिदण्डी च नीलज्योतिस्तथापरा  ॥ ८.२४ ॥
हेमवल्लरिका ताम्रवल्लरी चुक्र एव च  ।
त्रिदण्डी ब्रह्मदण्डी च क्रौञ्चिका स्थलपद्मिनी  ॥ ८.२५ ॥
वरा वर्तुलपर्णा च नागकण्ठी च लाङ्गली  ।
नागजिह्वार्कपत्री च काष्ठोदुम्बरिका तथा  ॥ ८.२६ ॥
कालदण्डी त्रिपर्णी च रक्तस्नुह्यादिको गणः  ।
रसबन्धे वधे शुद्धौ विहितः शम्भुना स्वयम्  ॥ ८.२७ ॥
द्रव्यैश्च स्थावरैरुपस्पर्शगन्धरसान्वितैः  ।
शोधितो मर्दितः सूतो म्रियते बध्यते सुखम्  ॥ ८.२८ ॥
{कदल्यादिगणः}
कदली सूर्यभक्तश्च कटुकोषातकी तथा  ।
द्राविणी काकमाची च शिग्रुका क्षीरकञ्चुकी  ॥ ८.२९ ॥
नीरपिप्पलिका चेति कदल्यादिगणस्त्वयम्  ।
द्रावणः सर्वलोहानां रसादीनां च निश्चितम्  ॥ ८.३० ॥
{काकमाच्यादिगणः}
काकमाच्यर्कपत्री च कासमर्दः कृताञ्जलिः  ।
लक्ष्मणा हंसपादी च नागिनी क्षीरनालिका  ॥ ८.३१ ॥
ताम्बूली व्यालिका ब्राह्मी कारवल्ल्यर्जुनी चरा  ।
वाराहकर्णिका मेघध्वनिश्च सहदेविका  ॥ ८.३२ ॥
तथा कुरुवकश्चेति काकमाच्यादिको गणः  ।
क्रामणाय विनिर्दिष्टा देहे लोहे रसस्य हि  ॥ ८.३३ ॥
एकवीरा महावीरा प्रयोगो हेमदण्डिका  ।
चतुर्भेदमिदं प्रोक्तं निश्चितं रसबन्धने  ॥ ८.३४ ॥
देहलोहकरं सर्वं महारोगापकर्षणम्  ।
धन्यं पुत्रप्रदं वृष्यं दर्शनस्पर्शनादिभिः  ॥ ८.३५ ॥
{एकवीरा}
शवपत्त्रा भवेद्वल्ली पाते चैकफलान्विता  ।
एकवीरेति सा प्रोक्ता रसबन्धकरी परम्  ॥ ८.३६ ॥
{महावीरा}
एकमेकं फलं यस्याः परे पत्रे प्रजायते  ।
प्रवालसदृशीच्छाया महावीरेति सा मता  ॥ ८.३७ ॥
{प्रयोगकन्द}
त्रिकन्दस्त्रिशिखश्चैव वृन्तलग्नफलद्वयः  ।
वेणुपर्णसदृक्पर्णैः गजविन्ध्याचलोद्भवः  ॥ ८.३८ ॥
तस्य मध्यमकन्दो हि प्रयोगो नाम राक्षसः  ।
तेन संमर्दितः सूतो म्रियते बध्यते सुखम्  ॥ ८.३९ ॥
{हेमवल्ली}
ताम्बूलीपत्त्रवत्पत्रा स्वर्णवर्णपयस्विनी  ।
फलपुष्पादिहीना च हेमवल्लीति सा मता  ॥ ८.४० ॥
सम्बन्धसेविता येन तन्मूत्रैर्बद्धपारदः  ।
संवत्सरधृतो वक्त्रे प्रधत्ते खेचरां गतिम्  ॥ ८.४१ ॥
{वज्रदण्डादिवर्ग}
वज्रलशुनदण्डश्च लोहदण्डश्च ते त्रयः  ।
ब्रह्मविष्णुशिवात्मानो जगत्त्रितयरक्षकाः  ॥ ८.४२ ॥
पथ्या शुण्ठी शिला मुण्डी निर्गुण्डी च विडङ्गकम्  ।
चित्रकस्त्रिकटुर्हेम माक्षिकं विमलं तथा  ॥ ८.४३ ॥
वज्रदण्डादिवर्गोऽयं श्रेष्ठोऽतीव रसायने  ।
सर्वव्याधिहरः श्रेष्ठो जरामृत्युविनाशनः  ॥ ८.४४ ॥
{भूपाटल्यादिवर्गः}
भूपाटली पटोली च योगारी सिंहवल्लिका  ।
शूकरी हेमवल्ली च नागधारी च मार्कवः  ॥ ८.४५ ॥
भूपाटल्यादिवर्गोऽयं रसबन्धविधायकः  ।
{पञ्चरत्नकगणः}
पाटलेन्दीवरी चैव मन्त्रसिंहासनी तथा  ॥ ८.४६ ॥
निशाचरी च कङ्कालखेचरी पञ्चरत्नकम्  ।
देहलोहकरं सूतवधबन्धविधायकम्  ।
वलीपलितविध्वंसि सर्वव्याधिहरं परम्  ॥ ८.४७ ॥


ऋचूम्, ९
{मधुरत्रय}
घृतं खण्डो माक्षिकं च विज्ञेयं मधुरत्रयम्  ।
{मूत्रवर्गः}
मूत्राणि हस्तिकरभमहिषीखरवाजिनाम्  ॥ ९.१ ॥
गोऽजावीनां स्त्रियः पुंसां पुष्पं बीजं च योजयेत् ।
{पञ्चमृत्तिका}
इष्टिका गैरिकं लोणं भस्म वल्मीकमृत्तिका  ॥ ९.२ ॥
रसप्रयोगकुशलैः कीर्तिताः पञ्चमृत्तिकाः  ।
{क्षारत्रय}
टङ्कणं च यवक्षारः सर्जिक्षारस्तृतीयकः  ॥ ९.३ ॥
{क्षारवर्गः}
पलाशकदलीशिग्रुतिलापामार्गमोक्षकाः  ।
मूलकस्तिन्तिडीबोधिरक्तराजगिरिस्तथा  ॥ ९.४ ॥
कम्बलोऽपरकुड्यानि क्षारश्चैषां पृथग्विधः  ।
क्षारवर्ग इति प्रोक्तः दीपनश्च महाबलः  ॥ ९.५ ॥
रत्नादिजारणश्चापि सर्वलोहादिजारणः  ।
{अम्लवर्गः}
अम्लवेतसजम्बीरनिम्बुकं राजनिम्बुकम्  ॥ ९.६ ॥
बदरं बीजपूरं च तिन्तिडी चुक्रिका तथा  ।
चणाम्लं काञ्जिकं तद्वदम्लिका चाम्लदाडिमम्  ॥ ९.७ ॥
करमर्दं च कोलाम्लमम्लवर्गोऽयमुच्यते  ।
रसादीनां विशुद्ध्यर्थं द्रावणे जारणे हितः  ॥ ९.८ ॥
{लवणवर्गः}
सामुद्रं सिन्धुसंजातं काचोत्थं विडसंज्ञितम्  ।
सौवर्चलमथो रौमं चुल्लिकं च गडादि च  ॥ ९.९ ॥
लवणानामयं वर्गो रुच्यः पाचनदीपनः  ।
द्रावणः शोधनः सर्वलोहानां भस्मनामपि  ॥ ९.१० ॥
{विषवर्गः}
शृङ्गिकं कालकूटं च वत्सनाभं च सक्तुकम्  ।
पीतं च विषवर्गोऽयं स वरः परिकीर्तितः  ॥ ९.११ ॥
{विषवर्ग:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
रसकर्मणि शस्तोऽयं तद्बन्धनवधेऽपि च  ।
अयुक्त्या सेवितश्चायं मारयत्येव निश्चितम्  ॥ ९.१२ ॥
{उपविषवर्गः}
लाङ्गली विषमुष्टिश्च करवीरश्च जया तथा  ।
नीलकः कनकोऽर्कश्च वर्गो ह्युपविषात्मकः  ॥ ९.१३ ॥
{उपविष:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
दीपनः पाचनो भेदी रसे क्वापि च युज्यते  ।
विषेषु जङ्गमाद्येषु विषं सर्पस्य नापरम्  ॥ ९.१४ ॥
{तैलवर्गः}
तिलातसीकुसुम्भानां निम्बस्य करजस्य च  ।
राज्याः सिद्धार्थकस्यापि गुञ्जाकङ्गुणिबीजयोः  ॥ ९.१५ ॥
मधूकस्य च तैलैश्च तैलवर्गो रसे हितः  ।
{दुग्धवर्गः}
हस्त्यश्ववनिताधेनुगर्दभीछागिकाविकाः  ॥ ९.१६ ॥
उष्ट्रिकोदुम्बराश्वत्थभानुन्यग्रोधतिल्वकः  ।
दुग्धिका स्नुग्गणं चैतत्तथैवोत्तमकर्णिका  ॥ ९.१७ ॥
एषां दुग्धैर्विनिर्दिष्टो दुग्धवर्गो रसादिषु  ।
{पित्तवर्गः}
महिषक्रोडमत्स्यानां छागस्य च शिखण्डिनः  ॥ ९.१८ ॥
कृष्णाहिरोहितानां च मार्जारस्य च मायुभिः  ।
प्रोक्तः पित्तगणः सूतवधबन्धनभावने  ॥ ९.१९ ॥
{वसावर्गः}
भेककूर्मवराहाहिनरमांससमुत्थया  ।
वसया च वसावर्गो रसकर्मणि शस्यते  ॥ ९.२० ॥
{विड्गणः}
पारावतस्य चाषस्य कपोतस्य कलापिनः  ।
गृध्रस्य कुक्कुटस्यापि विनिर्दिष्टो हि विड्गणः  ॥ ९.२१ ॥
शोधनः सर्वलोहानां पुटनाल्लेपनात्खलु  ।
{रक्तवर्गः}
कुसुम्भखदिरो लाक्षा मञ्जिष्ठा रक्तचन्दनम्  ॥ ९.२२ ॥
अद्री च बन्धुजीवं च तथा कर्पूरगन्धिनी  ।
माक्षिकं चेति विज्ञेयो रक्तवर्गोऽतिरञ्जनः  ॥ ९.२३ ॥
{पीतवर्गः}
किंशुकः कर्णिकारश्च हरिद्राद्वितयं तथा  ।
पीतवर्गोऽयमुद्दिष्टो रसराजस्य कर्मणि  ॥ ९.२४ ॥
{श्वेतवर्गः}
तगरः कुटजं कुन्दो गुञ्जा जीवन्तिका तथा  ।
सितोऽम्भोरुहकन्दश्च श्वेतवर्ग उदाहृतः  ॥ ९.२५ ॥
{कृष्णवर्गः}
कदली क्रूरवल्ली च त्रिफला नीलिका नलः  ।
पङ्कः कासीसबालाम्रं कृष्णवर्ग उदाहृतः  ॥ ९.२६ ॥
रक्तवर्गादिवर्गैश्च द्रव्यं यज्जारणात्मकम्  ।
भावनीयं प्रयत्नेन तादृग्रागाप्तये खलु  ॥ ९.२७ ॥
{शोधनीयगणः}
काचटङ्कणशिप्राभिः शोधनीयो गणो मतः  ।
सत्त्वानां बद्धसूतस्य लोहानां मलनाशनः  ।
कापालिकागणध्वंसी रसवादिभिरुच्यते  ॥ ९.२८ ॥
{मृदुकरवर्गः}
महिषीमेषशृङ्गोऽत्र कलिङ्गोद्भवबीजयुक् ।
शशास्थीनि च योगोऽयं लोहकाठिन्यनाशनः  ॥ ९.२९ ॥
{द्रावकवर्गः}
गुडगुग्गुलुगुञ्जाज्यसारघैष्टङ्कणान्वितैः  ।
दुर्द्रावाखिललोहादेर्द्रावणेऽयं गणो मतः  ॥ ९.३० ॥
क्षाराः सर्वे मलं हन्युरम्लं शोधनजारणम्  ।
मान्द्यं विषाणि निघ्नन्ति स्नैग्ध्यं स्नेहाः प्रकुर्वते  ॥ ९.३१ ॥


ऋचूम्, १०
{महारसाः}
महारसाः स्युर्घनराजावर्तवैक्रान्तसस्याः विमलाद्रिजाते  ।
तुत्थं च ताप्यं च रसायनास्ते सत्त्वानि तेषाममृतोपमानि  ॥ १०.१ ॥
{अभ्रक:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
गौरीतेजः परमममृतं वातपित्तक्षयघ्नं प्रज्ञोद्बोधि प्रशमितरुजं वृष्यमायुष्यमग्र्यम्  ।
बल्यं स्निग्धं रुचिदमकफं दीपनं शीतवीर्यं तत्तद्योगैः सकलगदहृद्व्योम सूतेन्द्रबन्धि  ॥ १०.२ ॥
राजहस्तादधस्ताद्यत्समानीतं घनं खनेः  ।
भवेत्तदुक्तफलदं निःसत्त्वं निष्फलं परम्  ॥ १०.३ ॥
{अभ्रकभेदाः}
पिनाकनागमण्डूकवज्रमित्यभ्रकं मतम्  ।
श्वेतादिवर्णभेदेन प्रत्येकं तच्चतुर्विधम्  ॥ १०.४ ॥
{अभ्र:: पिनाक}
पिनाकं पावकोत्तप्तं विमुञ्चति दलोच्चयम्  ।
तत्सेवितं मलं बद्ध्वा मारयत्येव मानवम्  ॥ १०.५ ॥
{अभ्र:: नाग}
नागाभ्रं नागवत्कुर्यात्ध्वनिं पावकसंस्थितम्  ।
तद्भुक्तं कुरुते कुष्ठं मण्डलाख्यं न संशयः  ॥ १०.६ ॥
{अभ्र:: मण्डूक}
उत्प्लुत्योत्प्लुत्य मण्डूकं ध्मातं पतति चाभ्रकम्  ।
तत्कुर्यादश्मरीरोगमसाध्यं शस्त्रतोऽन्यथा  ॥ १०.७ ॥
{अभ्र:: वज्र}
वज्राभ्रं वह्निसंतप्तं निर्मुक्ताशेषवैकृतम्  ।
देहलोहकरं तत्तु सर्वरोगहरं परम्  ॥ १०.८ ॥
{अभ्र:: सुब्त्य्पेस्:: चोलोउर्}
श्वेतं रक्तं च पीतं च कृष्णमेवं चतुर्विधम्  ।
श्वेतं श्वेतक्रियासूक्तं रक्ताद्यं पीतकर्मणि  ॥ १०.९ ॥
चतुर्विधं वरं व्योम यद्यप्युक्तं रसायने  ।
तथापि कृष्णवर्णाभं कोटिकोटिगुणाधिकम्  ॥ १०.१० ॥
{अभ्र:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
स्निग्धं पृथुदलं वह्निसहं स्याद्भारतोऽधिकम्  ।
सुखनिर्मोच्यपत्रं च तदभ्रं शस्तमीरितम्  ॥ १०.११ ॥
{अभ्र:: बद्त्य्पेस्}
सचन्द्रं काचकिट्टाभं व्योम न ग्रासयेद्रसम्  ।
ग्रासितश्चेन्न योज्योऽसौ लोहे चैव रसायने  ॥ १०.१२ ॥
निश्चन्द्रिकं मृतं व्योम सेव्यं सर्वगदेषु च  ।
सेवितं चन्द्रिकायुक्तं मेहं मन्दानलं चरेत् ॥ १०.१३ ॥
यैरुक्तं युक्तिनिर्मुक्तैः पत्राभ्रकरसायनम्  ।
तैर्दिष्टं कालकूटाख्यं विषं जीवनहेतवे  ॥ १०.१४ ॥
सत्त्वार्थं सेवनार्थं च योजयेच्छोधिताभ्रकम्  ।
अन्यथा त्वगुणं कृत्वा विकरोत्येव निश्चितम्  ॥ १०.१५ ॥
{अभ्र:: शोधन}
प्रतप्तं सप्तवाराणि निक्षिप्तं काञ्जिकेऽभ्रकम्  ।
निर्दोषं जायते नूनं निक्षिप्तं वापि गोजले  ॥ १०.१६ ॥
त्रिफलाक्वथिते वापि गवां दुग्धे विशेषतः  ।
{अभ्र:: मारण}
ततो धान्याभ्रकं कृत्वा पिष्ट्वा मत्स्याक्षिकारसैः  ॥ १०.१७ ॥
चक्रीं कृत्वा विशोष्याथ पुटेदर्धेभके पुटे  ।
पुटेदेवं हि षड्वारं पौनर्नवरसैः सह  ॥ १०.१८ ॥
अभ्रांशटङ्कणेनापि संमर्द्य कृतचक्रिकम्  ।
अर्धेभाख्यैः पुटैस्तद्वत्सप्तवारं पुटेत्खलु  ॥ १०.१९ ॥
एवं वासारसेनापि तण्डुलीयरसेन च  ।
प्रपुटेत्सप्तवाराणि पूर्वप्रोक्तविधानतः  ॥ १०.२० ॥
एवं सिद्धं घनं सर्वयोगेषु विनियोजयेत् ।
{अभ्र:: मारण}
पादांशटङ्कणोपेतं मत्स्याक्षीरसमर्दितम्  ॥ १०.२१ ॥
रुन्ध्यात्कोष्ठ्यां दृढं ध्मातं सत्त्वरूपं भवेद्घनम्  ।
पटचूर्णं विधायाथ गोघृतेन परिप्लुतम्  ॥ १०.२२ ॥
भर्जयेत्सप्तवाराणि चुल्लीसंस्थितखर्परे  ।
अग्निवर्णं भवेद्यावद्वारं वारं च चूर्णयेत् ॥ १०.२३ ॥
तृणं क्षिप्तं दहेद्यावत्तावद्वा भर्जनं चरेत् ।
ततः सगन्धकं पिष्ट्वा वटमूलकषायतः  ॥ १०.२४ ॥
पुटेद्विंशतिवाराणि वाराहेन पुटेन हि  ।
पुनर्विंशतिवाराणि त्रिफलोत्थकषायतः  ॥ १०.२५ ॥
त्रिफलामुण्डिकाभृङ्गपथ्यानीलीसुमूलकैः  ।
भावयित्वा प्रयोक्तव्यं सर्वरोगेषु मात्रया  ॥ १०.२६ ॥
सत्त्वाभ्रात्किंचिदवरं निर्विकारं गुणाधिकम्  ।
एवं चेच्छतवाराणि पुटपाकेन साधितम्  ॥ १०.२७ ॥
गुणवज्जायतेऽत्यर्थं परं पाचनदीपनम्  ।
क्षुधं करोति चात्यर्थं गुञ्जार्धमिति सेवया  ।
तत्तद्रोगहरैर्योगैः सर्वरोगनिकृन्तनम्  ॥ १०.२८ ॥
{अभ्र:: मारण}
धान्याभ्रं कासमर्दस्य रसेन परिमर्दितम्  ।
पुटेत्तच्छतवाराणि म्रियते नात्र संशयः  ॥ १०.२९ ॥
{अभ्र:: मारण}
तद्वन्मुस्तारसेनापि तण्डुलीयरसेन च  ।
शिवामलकसौभाग्यपिष्टं चक्रीकृताभ्रकम्  ॥ १०.३० ॥
पुटेत्तत्षष्टिवाराणि सिन्दूराभं प्रजायते  ।
क्षयाद्यनन्तरोगघ्नं भवेद्योगानुपानतः  ॥ १०.३१ ॥
{अभ्र:: मारण}
वटमूलत्वचः क्वाथे ताम्बूलपत्रसारतः  ।
वासामत्स्याक्षिकीभ्यां वा मत्स्याक्ष्या सकठिल्लया  ॥ १०.३२ ॥
पयसा वटवृक्षस्य मर्दितं पुटितं घनम्  ।
भवेद्विंशतिवारेण सिन्दूरसदृशं घनम्  ॥ १०.३३ ॥
{अभ्रकभस्मन् (६)}
सटङ्कणं गवां दुग्धैः पिष्टं प्रपुटितं घनम्  ।
निश्चन्द्रिकं भवेद्वारैस्त्रिंशद्भिर्गुणवत्तरम्  ॥ १०.३४ ॥
एवं सिद्धानि चाभ्राणि तालेन पुटितानि चेत् ।
भवन्त्यतीव तीव्राणि रसादप्यधिकानि च  ॥ १०.३५ ॥
{अभ्र:: भस्मन्:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
रौक्ष्यं सौक्ष्म्यं जलप्लावः शोणवर्णसमुद्भवः  ।
विचित्रगुणदीप्तिश्च जायते बहुभिः पुटैः  ॥ १०.३६ ॥
{अभ्र:: सत्त्व:: पातन}
कासमर्दघनध्वनिवासानां च पुनर्भुवः  ।
मत्स्याक्ष्याः कारवेल्ल्याश्च हंसपाद्या रसैः पृथक् ॥ १०.३७ ॥
पिष्ट्वा पिष्ट्वा प्रयत्नेन शोषयेद्घर्मयोगतः  ।
खलिं गोधूमचूर्णं च क्षुद्रमत्स्यांश्च टङ्कणम्  ॥ १०.३८ ॥
प्रत्येकमभ्रकांशेन दत्त्वा चैव विमर्दयेत् ।
मर्दने मर्दने सम्यक्शोषयेद्रविरश्मिभिः  ॥ १०.३९ ॥
पञ्चाजं पञ्चगव्यं च पञ्चमाहिषमेव च  ।
क्षिप्त्वा गोलान् प्रकुर्वीत किंचित्तिन्दुकसंमितान्  ॥ १०.४० ॥
{पञ्चाङ्ग}
पयो दधि घृतं मूत्रं विट्च पञ्चाङ्गमुच्यते  ।
अधःपातनकोष्ठ्यां हि ध्मात्वा सत्त्वं निपातयेत् ॥ १०.४१ ॥
{अभ्र:: सत्त्व:: पातन:: सेपरतिन्ग्किट्ट अन्द्सत्त्व}
कोष्ठ्याः किट्टं समाहृत्य विचूर्ण्य रवकान् हरेत् ।
तत्किट्टं स्वल्पटङ्केन गोमयेन विमर्दयेत् ॥ १०.४२ ॥
गोलान्विधाय संशोष्य धमेद्भूयोऽपि पूर्ववत् ।
भूयः किट्टं समाहृत्य मृदित्वा सत्त्वमाहरेत् ॥ १०.४३ ॥
एवमेव पुनः किट्टं ध्मात्वा सत्त्वं समाहरेत् ।
{अभ्रकसत्त्वशोधनम्}
अथ सत्त्वकणांस्तांस्तु क्वाथयित्वाम्लकाञ्जिकैः  ॥ १०.४४ ॥
शोधनीयगणोपेतं मूषामध्ये निरुध्य च  ।
सम्यग्द्रुतं समाहृत्य द्विवारं प्रधमेत्पुनः  ॥ १०.४५ ॥
इति सिद्धं भवेत्सत्त्वं योज्यं रसरसायने  ।
{अभ्रकसत्त्वमृदुकरणम्}
मधुतैलवसाज्येषु द्रावितं परिवापितम्  ॥ १०.४६ ॥
मृदु स्याद्दशवारेण सत्त्वं लोहादिकं खरम्  ।
{अभ्र:: सत्त्व:: fओर्मुलतिओन्}
सत्त्वस्य गोलकं तप्तं सस्यसंयुक्तकाञ्जिके  ॥ १०.४७ ॥
निर्वाप्य तत्क्षणेनैव कण्डयेल्लोहपारया  ।
सम्प्रताप्य घनस्थूलान् कणान्क्षिप्त्वा च काञ्जिके  ॥ १०.४८ ॥
तत्क्षणेन समाहृत्य खण्डयित्वा रजश्चरेत् ।
गोघृतेन च तच्चूर्णं भर्जयेत्पूर्ववत्त्रिधा  ॥ १०.४९ ॥
धात्रीफलरसैस्तद्वद्धात्रीपत्ररसेन वा  ।
भर्जने भर्जने कार्यं शिलापट्टेन पेषणम्  ॥ १०.५० ॥
ततः पुनर्नवावासारसैः काञ्जिकमिश्रितैः  ।
प्रपुटेद्दशवाराणि दशवाराणि गन्धकैः  ॥ १०.५१ ॥
एवं संसाधितं व्योमसत्त्वं सर्वगुणोत्तरम्  ।
यथेष्टं विनियोक्तव्यं जारणे च रसायने  ॥ १०.५२ ॥
वेल्लव्योषसमन्वितं घृतयुतं वल्लोन्मितं सेवितं दिव्याभ्रं क्षयपाण्डुरुग्ग्रहणिकाः शूलामकोष्ठामयम्  ।
जूर्तिं श्वासगदं प्रमेहमरुचिं कासामयं दुर्धरं मन्दाग्निं जठरव्यथां विजयते योगैरशेषामयान्  ॥ १०.५३ ॥
{अभ्रकद्रुतिः}
द्रुतयो नैव निर्दिष्टाः शास्त्रे दृष्टा अपि ध्रुवम्  ।
विना शम्भोः प्रसादेन न सिध्यन्ति कथञ्चन  ॥ १०.५४ ॥
{राजावर्तः:: परीक्षा}
राजावर्त्तोऽल्परक्तोऽरुनीलिमामिश्रितप्रभः  ।
गुरुश्च मसृणः श्रेष्ठस्तदन्यो मध्यमः स्मृतः  ॥ १०.५५ ॥
{राजावर्त:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
प्रमेहक्षयदुर्नामपाण्डुश्लेष्मानिलापहः  ।
दीपनः पाचनो वृष्यो राजावर्त्तो रसायनः  ॥ १०.५६ ॥
{राजावर्त:: शोधनम्}
निम्बुद्रवैः सगोमूत्रैः सक्षारैः स्वेदिताः खलु  ।
द्वित्रिवारेण शुध्यन्ति राजावर्त्तादिधातवः  ॥ १०.५७ ॥
{राजावर्त:: मारण}
भृङ्गाम्भो गन्धकोपेतो राजावर्त्तो विचूर्णितः  ।
पुटनात्सप्तरात्रेण राजावर्त्तो मृतो भवेत् ॥ १०.५८ ॥
{धातु (गेन्.):: शोधन}
सूर्यावर्त्तकवज्रकन्दकदलीकोषातकीशिग्रुकाः  ।
वन्ध्या नीरकणा घना नृपशमी ध्वांक्षी कुमारी वरा  ।
आसामेकरसेन साम्लपुटनाच्छुध्यन्ति धात्वादयः  ।
स्वेदक्लेदवधान्व्रजन्ति च पुनर्ध्माताश्च सत्त्वानि ते  ॥ १०.५९ ॥
अयं योगो हि निःशेषधातुमलविशोधनः  ।
{राजावर्त (?):: सत्त्वपातनम्}
क्षारैश्च लवणैर्गेहधूमगुञ्जानिशाफलैः  ।
एतैर्युक्ताः शिलाश्मानः सत्त्वं मुञ्चन्त्यशेषतः  ॥ १०.६० ॥
{वैक्रान्त:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
अष्टास्रश्चाष्टफलकः षट्कोणो मसृणो गुरुः  ।
शुद्धमिश्रितवर्णैश्च युक्तो वैक्रान्त उच्यते  ॥ १०.६१ ॥
{वैक्रान्त:: सुब्त्य्पेस्:: चोलोउर्}
श्वेतो रक्तश्च पीतश्च नीलः पारावतच्छविः  ।
श्यामलः कृष्णवर्णश्च कर्बुरश्चाष्टधा हि सः  ॥ १०.६२ ॥
{वैक्रान्त:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
आयुःप्रदश्च बलवर्णकरोऽतिवृष्यः प्रज्ञाप्रदः सकलदोषगदापहारी  ।
दीप्ताग्निकृत्पविसमानगुणस्तरस्वी वैक्रान्तकः खलु वपुर्बललोहकारी  ॥ १०.६३ ॥
रसायनेषु सर्वेषु पूर्वगण्यः प्रतापवान्  ।
वज्रस्थाने नियोक्तव्यो वैक्रान्तः सर्वरोगहा  ॥ १०.६४ ॥
{वैक्रान्त:: शोधन}
कुलत्थक्वाथसंस्विन्नो वैक्रान्तः परिशुध्यति  ।
{वैक्रान्त:: मारण}
म्रियतेऽष्टपुटैर्गन्धनिम्बूकद्रवसंयुतः  ॥ १०.६५ ॥
{वैक्रान्त:: सत्त्वपातन}
सत्त्वपातनयोगेन मर्दितश्च वटीकृतः  ।
मूषास्थो घटिकाध्मातो वैक्रान्तः सत्त्वमुत्सृजेत् ॥ १०.६६ ॥
{वैक्रान्त:: fओर्मुलतिओन्}
भस्मत्वं समुपागतो विकृतको हेम्ना मृतेनान्वितः पादांशेन कणाज्यवेल्लसहितो वल्लोन्मितः सेवितः  ।
यक्ष्माणं क्षरणं च पाण्डुगुदजं श्वासं च कासामयं दुष्टां च ग्रहणीमुरःक्षतमुखान् रोगाञ्जयेद्देहकृत् ॥ १०.६७ ॥
{वैक्रान्त:: fओर्मुलतिओन्}
सूतभस्मार्धसंयुक्तं नीलवैक्रान्तभस्मकम्  ।
मृताभ्रसत्त्वमुभयोस्तुलितं परिमर्दितम्  ॥ १०.६८ ॥
क्षौद्राज्यसंसृतं प्रातः गुञ्जामात्रं निषेवितम्  ।
रसायनविधानेन जीवेच्चन्द्रार्कतारकम्  ॥ १०.६९ ॥
तत्तद्रोगानुपानेन यवमात्रं निषेवितम्  ।
निहन्ति सकलान्रोगान्दुस्तरानन्यभेषजैः  ॥ १०.७० ॥
त्रिसप्तदिवसैर्न्ःणां गङ्गाम्भ इव पातकम्  ।
{सस्यक:: म्य्थ्. ओरिगिन्}
पीत्वा हालाहलं वान्तं पीतामृतगरुत्मता  ॥ १०.७१ ॥
विषेणामृतयुक्तेन गिरौ च मरुताह्वये  ।
तद्वान्तं हि घनीभूतं संजातं सस्यकं खलु  ॥ १०.७२ ॥
{सस्य:: परीक्षा:: गोओदॄउअलित्य्}
मयूरकण्ठसच्छायं भाराढ्यमतिशस्यते  ।
विषं द्रव्ययुतं यद्वद्द्रव्याधिकगुणं भवेत् ।
हालाहलं सुधायुक्तं सुधाधिकगुणं तथा  ॥ १०.७३ ॥
{सस्यक:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
निःशेषदोषविषहृद्गुदशूलशूलदुष्टाम्लपित्तकविबन्धहरं हितं च  ।
रासायनं वमनरेककरं गरघ्नं श्वित्रापहं गदितमत्र मयूरतुत्थम्  ॥ १०.७४ ॥
{सस्यक्तुत्थ:: शोधन}
दोलायन्त्रेण सुस्विन्नं सस्यकं प्रहरत्रयम्  ।
नृमहिष्यजगोमूत्रैः शुध्यत्येवं च सस्यकम्  ॥ १०.७५ ॥
{सस्यक:: मारण}
लकुचद्रवगन्धाश्मटङ्कणेन समन्वितम्  ।
निरुध्य मूषिकामध्ये म्रियते कौक्कुटैः पुटैः  ॥ १०.७६ ॥
{सस्यक:: सत्त्वपातन}
निम्बुद्रवाल्पटङ्काभ्यां मूषामध्ये निरुध्य च  ।
ताम्ररूपं परिध्मातं सत्त्वं मुञ्चति सस्यकम्  ॥ १०.७७ ॥
{सस्यक:: सत्त्वपातन}
शुद्धं सस्यं शिखिक्रान्तं पूर्वभेषजसंयुतम्  ।
नलिकाध्मानयोगेन सत्त्वं मुञ्चति निश्चितम्  ॥ १०.७८ ॥
{सस्यक:: सत्त्व:: रिन्ग्}
सत्त्वमेतत्समादाय वरभूनागसत्त्वयुक् ।
तन्मुद्रिका कृतस्पर्शा शूलघ्नी तत्क्षणाद्भवेत् ॥ १०.७९ ॥
चराचरं विषं भूतं डाकिनीं दृग्गतं जयेत् ।
रामवत्सोमसेनानी मुद्रिकेति तथाक्षरम्  ॥ १०.८० ॥
मुद्रिकेयं विधातव्या दृष्टप्रत्ययकारिका  ।
हिमालयोत्तरे पार्श्वे अश्वकर्णो महाद्रुमः  ॥ १०.८१ ॥
तत्र शूलं समुत्पन्नं तत्रैव निधनं गतः  ।
मन्त्रेणानेन मुद्राम्भो निपीतं सप्तमन्त्रितम्  ॥ १०.८२ ॥
सद्यः शूलहरं प्रोक्तमिति भालुकिभाषितम्  ।
अनया मुद्रया तप्तं तैलमग्नौ सुनिश्चितम्  ॥ १०.८३ ॥
लेपितं हन्ति वेगेन शूलं यत्र क्वचिद्भवम्  ।
सद्यः सूतिकरं नार्याः सद्यो नेत्ररुजापहम्  ॥ १०.८४ ॥
{विमल:: सुब्त्य्पेस्}
विमलस्त्रिविधः प्रोक्तो हेमाद्यस्तारपूर्वकः  ।
तृतीयः कांस्यविमलस्तत्तत्कान्त्या स लक्ष्यते  ॥ १०.८५ ॥
{विमल:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
वर्तुलः कोणसंयुक्तः स्निग्धश्च फलकान्वितः  ।
{विमल:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
मरुत्पित्तहरो वृष्यो विमलोऽतिरसायनः  ॥ १०.८६ ॥
{विमल:: सुब्त्य्पेस्:: उसे}
पूर्वो हेमक्रियासूक्तो द्वितीयो रूप्यकृन्मतः  ।
तृतीयो भेषजे तेषु पूर्वः पूर्वगुणोत्तरः  ॥ १०.८७ ॥
{विमल:: शोधन}
आटरूषजलस्विन्नो विमलो विमलो भवेत् ।
{विमल:: मारण}
गन्धाश्मलकुचाभ्यां स म्रियते दशभिः पुटैः  ॥ १०.८८ ॥
{विमल:: सत्त्व:: पातन}
सटङ्कलकुचद्रावैर्मेषशृङ्गस्य भस्मना  ।
पिष्टो मूषोदरे लिप्तः संशोष्य च निरुध्य च  ॥ १०.८९ ॥
षट्प्रस्थकोकिलैर्ध्मातो विमलः सीससन्निभम्  ।
सत्त्वं मुञ्चति तद्युक्तो रसः स्यात्तु रसायनः  ॥ १०.९० ॥
{विमल:: सत्त्व:: मेदिच्. उसे}
एतत्सत्त्वं सूतसंयुक्तं पिष्टीकृत्वा सुमर्दितम्  ।
विलीने गन्धके क्षिप्त्वा जारयेत्त्रिगुणालकम्  ॥ १०.९१ ॥
शिलां पञ्चगुणां चापि नालिकायन्त्रके खलु  ।
तारभस्म दशांशेन तावद्वैक्रान्तकं मृतम्  ॥ १०.९२ ॥
सर्वमेकत्र संचूर्ण्य पटेन परिगाल्य च  ।
निक्षिप्य कूपिकामध्ये परिपूर्य प्रयत्नतः  ॥ १०.९३ ॥
लीढो व्योषवरान्वितो विमलको युक्तो घृतैः सेवितो हन्याद्दुर्भगकृज्ज्वरान् श्वयथुकं पाण्डुप्रमेहारुचिम्  ।
मूलार्तिं ग्रहणीं च शूलमतुलं यक्ष्मामयान् कामलां सर्वान्पित्तमरुद्गदान् किमपरं योगैरशेषान् गदान्  ॥ १०.९४ ॥
{शिलाजतु:: सुब्त्य्पेस्}
शिलाधातुर्द्विधा प्रोक्तो गोमूत्राद्यो रसायनः  ।
कर्पूरपूर्वकश्चान्यस्तत्राद्यो द्विविधः पुनः  ॥ १०.९५ ॥
ससत्त्वश्चैव निःसत्त्वस्तयोः पूर्वो गुणाधिकः  ।
{शिलाजतु:: ओरिगिन् fरों हेअतेद्रोच्क्स्}
ग्रीष्मे तीव्रार्कतप्तेभ्यः पादेभ्यो हिमभूभृतः  ॥ १०.९६ ॥
स्वर्णरूप्यार्कगर्भेभ्यः शिलाधातुर्विनिःसरेत् ।
{शिलाजतु:: fरों गोल्द्}
स्वर्णगर्भगिरेर्जातं जपापुष्पनिभं गुरु  ॥ १०.९७ ॥
स स्वल्पतिक्तं सुस्वादु परमं तद्रसायनम्  ।
{शिलाजतु:: fरों सिल्वेर्}
रूप्यगर्भगिरेर्जातं मधुरं पाण्डुरं गुरु  ॥ १०.९८ ॥
शिलाजं पित्तरोगघ्नं विशेषात्पाण्डुरोगहृत् ।
{शिलाजतु:: fरों चोप्पेर्}
ताम्रगर्भगिरेर्जातं नीलवर्णं घनं गुरु  ॥ १०.९९ ॥
शिलाजं कफवातघ्नं तिक्तोष्णं क्षयरोगनुत् ।
{शिलाजतु:: तेस्तिन्ग्fओर्पुरित्य्}
वह्नौ क्षिप्तं भवेद्यत्तु लिङ्गाकारं ह्यधूमकम्  ।
सलिलेऽथ विलीनं च तच्छुद्धं हि शिलाजतु  ॥ १०.१०० ॥
{शिलाजतु:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
नूनं सज्वरपाण्डुशोफशमनं मेहाग्निमान्द्यापहं मेदश्छेदकरं च यक्ष्मशमनं मूत्रामयोन्मूलनम्  ।
गुल्मप्लीहविनाशनं जठरहृच्छूलघ्नमामापहं सर्वत्वग्गदनाशनं किमपरं देहे च लोहे हितम्  ॥ १०.१०१ ॥
{शिलाजतु:: पोस्सेस्सेस्प्रोपेर्तिएसोf ओथेर्सुब्स्तन्चेस्}
रसोपरससूतेन्द्ररत्नलोहेषु ये गुणाः  ।
वसन्ति ते शिलाधातौ जरामृत्युजिगीषया  ॥ १०.१०२ ॥
{शिलाजतु:: शोधन}
क्षाराम्लैर्गुग्गुलूपेतैः स्वेदनीयन्त्रमध्यगैः  ।
स्वेदितं घटिकामानाच्छिलाधातुर्विशुध्यति  ॥ १०.१०३ ॥
{शिलाजतु:: मारण}
शिलया गन्धतालाभ्यां मातुलुङ्गरसेन च  ।
पुटितं हि शिलाधातुर्म्रियतेऽष्टगिरिण्डकैः  ॥ १०.१०४ ॥
{शिलाजतु:: मृत:: मेदिच्. उसे}
भस्मीभूतशिलोद्भवं समतुलं कान्तं च वैक्रान्तकं युक्तश्च त्रिफलाकटुत्रयघृतैर्वल्लेन तुल्यं भजेत् ।
पाण्डौ यक्ष्मगुदे तथाग्निसदने महेषु मूत्रामये गुल्मप्लीहमहोदरे बहुविधे शूले च योन्यामये  ॥ १०.१०५ ॥
सेवेत यदि षण्मासं रसायनविधानतः  ।
वलीपलितनिर्मुक्तो जीवेद्वर्षशतं सुखी  ॥ १०.१०६ ॥
{शिलाजतु:: सत्त्व:: पातन}
पिष्टं द्रावणवर्गेण साम्लेन गिरिसम्भवम्  ।
लिप्त्वा मूषोदरे रुद्ध्वा गाढैर्ध्मातं हि कोकिलैः  ॥ १०.१०७ ॥
सत्त्वं मुञ्चेच्छिलाधातुः स्वखनेर्लोहसन्निभम्  ।
{कर्पूरशिलाजतु:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
पाण्डुरं सिकताकारं कर्पूराद्यं शिलाजतु  ॥ १०.१०८ ॥
{कर्पूरशिलाजतु:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
मूत्रकृच्छ्राश्मरीमेहकामलापाण्डुनाशनम्  ।
{कर्पूरशिलाजतु:: शोधन}
एलातोयेन संस्विन्नं शुष्कं शुद्धिमुपैति तत् ॥ १०.१०९ ॥
नैतस्य मारणं सत्त्वपातनं विहितं बुधैः  ।
{रसक:: सुब्त्य्पेस्}
रसको द्विविधः प्रोक्तो दर्दुरः कारवेल्लकः  ॥ १०.११० ॥
सदलो दर्दुरः प्रोक्तो निर्दलः कारवेल्लकः  ।
सत्त्वपाते शुभः पूर्वो द्वितीयश्चौषधादिषु  ॥ १०.१११ ॥
{रसक:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
रसकः सर्वमेहघ्नः कफपित्तविनाशनः  ।
नेत्ररोगक्षयघ्नश्च लोहपारदरञ्जनः  ॥ १०.११२ ॥
{रसक:: हिघॄउअलित्य्}
नागार्जुनेन निर्दिष्टौ रसश्च रसकावुभौ  ।
श्रेष्ठौ सिद्धरसौ स्यातां देहलोहकरौ परौ  ॥ १०.११३ ॥
रसश्च रसकश्चोभौ येनाग्निसहनौ कृतौ  ।
देहलोहमयी सिद्धिर्दासी तस्य न संशयः  ॥ १०.११४ ॥
{रसक:: शोधन}
खर्परः परिसंतप्तः सप्तवारं निमज्जितः  ।
बीजपूररसस्यान्तर्निर्मलत्वं समश्नुते  ॥ १०.११५ ॥
{रसक:: शोधन}
नृमूत्रे मेषमूत्रे वा तक्रे वा काञ्जिके तथा  ।
प्रताप्य मज्जितं सम्यक्खर्परं परिशुध्यति  ॥ १०.११६ ॥
{रसक:: रञ्जन wइथ्ँ}
नरमूत्रे स्थितो मासं रसको रञ्जयेद्ध्रुवम्  ।
शुद्धं ताम्रं रसं तारं शुद्धं स्वर्णप्रभं तथा  ॥ १०.११७ ॥
{रसकसत्त्वपातन (१)}
हरिद्रात्रिफलारालसिन्धुधूमैः सटङ्कणैः  ।
सारुष्करैश्च पादांशैः साम्लैः संमर्द्य खर्परम्  ॥ १०.११८ ॥
लिप्तं वृन्ताकमूषायां शोषयित्वा निरुध्य च  ।
मूषामुखोपरि न्यस्य खर्परं प्रधमेत्ततः  ॥ १०.११९ ॥
खर्परेऽपहृते ज्वाला भवेन्नीला सिता यदि  ।
तदा सन्दंशतो मूषां धृत्वा कृत्वा ह्यधोमुखीम्  ॥ १०.१२० ॥
शनैरास्फालयेद्भूमौ यथा नालं न भज्यते  ।
वङ्गाभं पतितं सत्त्वं तदादाय नियोजयेत् ॥ १०.१२१ ॥
एवं हि त्रिचतुर्वारैः सर्वं सत्त्वं विनिःसरेत् ।
{रसकसत्त्वपातन (२)}
यद्वा जलयुतां स्थालीं निखनेत्कोष्ठिकोदरे  ॥ १०.१२२ ॥
सच्छिद्रं तन्मुखे मल्लं तन्मुखेऽधोमुखीं क्षिपेत् ।
मूषोपरि शिखित्रांश्च प्रक्षिप्य प्रधमेद्दृढम्  ॥ १०.१२३ ॥
पतितं स्थालिकानीरे सत्त्वमादाय योजयेत् ।
{रसक:: सत्त्व:: मारणम्}
तत्सत्त्वं तालकोपेतं निक्षिप्य खलु खर्परे  ॥ १०.१२४ ॥
भर्जयेल्लोहदण्डेन भस्मीभवति निश्चितम्  ।
{रसक:: सत्त्व:: मृत:: मेदिच्. उसे}
तद्भस्म मृतकान्तेन समेन सह योजितम्  ॥ १०.१२५ ॥
अष्टगुञ्जामितं चूर्णं त्रिफलाक्वाथसंयुतम्  ।
कान्तपात्रस्थितं रात्रौ तिलजप्रतिवापकम्  ॥ १०.१२६ ॥
निषेवितं निहन्त्याशु मधुमेहमपि ध्रुवम्  ।
पैत्तं क्षयं च पाण्डुं च श्वयथुं गुल्ममेव च  ॥ १०.१२७ ॥
रक्तगुल्मं च नारीणां प्रदरं सोमरोगकम्  ।
योनिरोगानशेषांश्च विषमांश्च ज्वरानपि  ।
रजःशूलं च नारीणां कासं श्वासं च हिध्मिकाम्  ॥ १०.१२८ ॥
{माक्षिक}
माक्षिको द्विविधो हेममाक्षिकस्तारमाक्षिकः  ।
{स्वर्णमाक्षिक:: ओरिगिन्}
तत्राद्यं माक्षिकं कान्यकुब्जोत्थं स्वर्णसन्निभम्  ॥ १०.१२९ ॥
{तारमाक्षिक:: ओरिगिन्}
तपतीतीरसम्भूतं पञ्चवर्णसुवर्णवत् ।
पाषाणबहुलः प्रोक्तस्ताप्याख्योऽसौ गुणाल्पकः  ॥ १०.१३० ॥
{माक्षिक:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
माक्षीकधातुः सकलामयघ्नः प्राणो रसेन्द्रस्य परं हि वृष्यः  ।
दुर्मेललोहद्वयमेलकश्च गुणोत्तरः सर्वरसायनाग्र्यः  ॥ १०.१३१ ॥
{माक्षिक:: शोधनम्}
एरण्डतैललुङ्गाम्बुसिद्धे शुध्यति माक्षिकम्  ।
{माक्षिक:: शोधन}
सिद्धं च कदलीकन्दतोये च घटिकाद्वयम्  ॥ १०.१३२ ॥
{माक्षिक:: शोधन}
तप्तं क्षिप्तं वराक्वाथे शुद्धिमायाति माक्षिकम्  ।
{माक्षिक:: मारण}
मातुलुङ्गाम्बुगन्धाभ्यां पिष्टं मूषोदरे स्थितम्  ॥ १०.१३३ ॥
पञ्चक्रोडपुटैर्दग्धं म्रियते माक्षिकं खलु  ।
{माक्षिक:: मारण}
एरण्डतैलगव्याज्यैर्मातुलुङ्गरसेन च  ॥ १०.१३४ ॥
खर्परस्थं दृढं पक्वं जायते धातुसन्निभम्  ।
एवं मृतं रसे योज्यं रसायनविधावपि  ॥ १०.१३५ ॥
{माक्षिक:: सत्त्वपातन}
त्रिंशांशनागसंयुक्तं क्षारैरम्लैश्च वर्तितम्  ।
ध्मातं प्रकटमूषायां सत्त्वं मुञ्चति माक्षिकम्  ॥ १०.१३६ ॥
{माक्षिक:: सत्त्व:: शोधन}
सप्तवारं परिद्राव्य क्षिप्तं निर्गुण्डिकारसे  ।
माक्षीकसत्त्वसम्मिश्रं नागं नश्यति निश्चितम्  ॥ १०.१३७ ॥
गुञ्जाबीजसमच्छायं द्रुतद्रावं च सीसवत् ।
ताप्यसत्त्वं विशुद्धं तु देहलोहकरं परम्  ॥ १०.१३८ ॥
{माक्षिकरसायन (१)}
माक्षीकसत्त्वेन रसस्य पिष्टीं कृत्वा विलीने च बलिं निधाय  ।
संमिश्र्य संमर्द्य च खल्वमध्ये निक्षिप्य सत्त्वं द्रुतमभ्रकस्य च  ॥ १०.१३९ ॥
विधाय गोलं लवणाख्ययन्त्रे पचेद्दिनार्धं मृदुवह्निना च  ।
स्वतः सुशीतं परिचूर्ण्य सम्यग्वल्लोन्मितं खण्डविडङ्गयुक्तम्  ॥ १०.१४० ॥
संसेवितं क्षौद्रयुतं निहन्ति जरां सरोगामपमृत्युमेव  ।
दुःसाध्यरोगानपि सप्तवारैर्नैतेन तुल्योऽस्ति सुधारसोऽपि  ॥ १०.१४१ ॥
{माक्षिकरसायन (२)}
मृतमाक्षीकपाषाणस्तदर्धं मृतमभ्रकम्  ।
तदर्धं कान्तलोहं च तदर्धं ताम्रभस्मकम्  ॥ १०.१४२ ॥
सर्वमेकत्र संमेल्य समगन्धेन योजयेत् ।
निम्बुद्रवेण संमर्द्य प्रपुटेद्दशवारकम्  ॥ १०.१४३ ॥
वनोत्पलशतेनैव भावयेत्परिचूर्ण्य तत् ।
व्योषबाह्लीकतोयेन वाराणामेकविंशतिम्  ॥ १०.१४४ ॥
भवेद्धि मृतमाक्षीकं सर्वव्याधिविनाशनम्  ।
क्षयं पाण्डुं च कुष्ठानि ग्रहणीं गुदजां रुजः  ॥ १०.१४५ ॥
मन्दाग्निं कामलां शोषं स्वरभङ्गमरोचकम्  ।
नानारूपान् ज्वरानुग्रानामदोषं विसूचिकाम्  ॥ १०.१४६ ॥
वातपित्तकफोद्भूतांस्तत्तद्रोगानशेषतः  ।
तत्तदौचित्ययोगेन प्रयुक्तैरनुपानकैः  ।
महारसेषु सर्वेषु ताप्यमेव वरं मतम्  ॥ १०.१४७ ॥


ऋचूम्, ११
{उपरसाः}
गन्धाश्मतालतुवरीकुनटीसौवीरकङ्कुष्ठखेचरगैरिकनामधेयाः  ।
उक्ता बुधैरुपरसाश्च रसायनास्ते तैर्बद्धपारदवरो न रसायनः स्यात् ॥ ११.१ ॥
{सुल्fउर्:: सुब्त्य्पेस्}
चतुर्धा गन्धको ज्ञेयो वर्णैः श्वेतादिभिः खलु  ।
{सुल्fउर्:: wहिते}
श्वेतोऽत्र खटिका प्रोक्तो लेपने लोहमारणे  ॥ ११.२ ॥
{सुल्fउर्:: येल्लोw}
तथा चामलसारः स्याद्यो भवेत्पीतवर्णवान्  ।
शुकपिच्छः स एव स्याच्छ्रेष्ठो रसरसायने  ॥ ११.३ ॥
{सुल्fउर्:: रेद्}
रक्तश्च शुकतुण्डाख्यो धातुवादविधौ वरः  ।
{सुल्fउर्:: ब्लच्क्}
दुर्लभः कृष्णवर्णश्च स जरामृत्युनाशनः  ॥ ११.४ ॥
{सुल्fउर्:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
गन्धाश्मातिरसायनः समधुरः पाके कटूष्णान्वितः कण्डूकुष्ठविसर्पदद्रुदमनो दीप्तानलः पाचनः  ।
आमोन्मोचनशोषणो विषहरः सूतेन्द्रवीर्यप्रदो गौरीपुष्पभवस्तथा क्रिमिहरः सत्त्वात्मकः सूतजित् ॥ ११.५ ॥
{सुल्fउर्:: म्य्थ्. ओरिगिन्}
बलिना सेवितः पूर्वं प्रभूतबलहेतवे  ।
वासुकिं कर्षतस्तस्य तन्मुखज्वालया द्रुता  ॥ ११.६ ॥
वसा गन्धकगन्धाढ्या सर्वतो निःसृता तनोः  ।
गन्धकत्वं च सा प्राप्ता गन्धोऽभूत्सविषस्ततः  ॥ ११.७ ॥
तस्माद्बलिवसेत्युक्तो गन्धकोऽतिमनोहरः  ।
{सुल्fउर्:: शोधन}
पयःस्विन्नो घटीमात्रं वारिधौतो हि गन्धकः  ॥ ११.८ ॥
गव्याज्यैर्विद्रुतो वस्त्रगालितः शुद्धिमृच्छति  ।
एवं संशोधितः सोऽयं पाषाणानम्बरे त्यजेत् ॥ ११.९ ॥
घृते विषं तुषाकारं स्वयं पिण्डत्वमेति च  ।
इति शुद्धो हि गन्धाश्मा नागजां विकृतिं त्यजेत् ॥ ११.१० ॥
अपथ्यादन्यथा हन्यात्पीतं हालाहलं यथा  ।
{सुल्fउर्:: शोधन}
गन्धको द्रावितो भृङ्गरसे क्षिप्तो विशुध्यति  ॥ ११.११ ॥
तद्रसैः सप्तधा स्विन्नो गन्धकः परिशुध्यति  ।
{गन्धकशोधनम् (३)}
स्थाल्यां दुग्धं विनिक्षिप्य मुखे वस्त्रं निबध्य च  ॥ ११.१२ ॥
गन्धकं तत्र निक्षिप्य चूर्णितं सिकताकृतिम्  ।
छादयेत्पृथुदीर्घेण खर्परेणैव गन्धकम्  ॥ ११.१३ ॥
ज्वालयेत्खर्परस्योर्ध्वं वनच्छाणैस्तथोपलैः  ।
दुग्धे निपतितो गन्धो गलित्वा परिशुध्यति  ॥ ११.१४ ॥
इत्थं विशुद्धस्त्रिफलाज्यभृङ्गमध्वन्वितः शाणमितो हि लीढः  ।
गृध्राक्षितुल्यं कुरुतेऽक्षियुग्मं करोति रोगोज्झितदीर्घमायुः  ॥ ११.१५ ॥
{सुल्fउर्:: द्रुति}
कलांशव्योषसंयुक्तं गन्धकं श्लक्ष्णचूर्णितम्  ।
अरत्निमात्रे वस्त्रे तद्विप्रकीर्य विवेष्ट्य तत् ॥ ११.१६ ॥
सूत्रेण वेष्टयित्वाथ यामं तैले निमज्जयेत् ।
धृत्वा संदंशतो वर्तिं सर्वां प्रज्वालयेत्ततः  ॥ ११.१७ ॥
द्रुतो विनिपतेद्गन्धो बिन्दुशः काचभाजने  ।
तां द्रुतिं प्रक्षिपेत्पत्रे नागवल्ल्यास्त्रिबिन्दुकाम्  ॥ ११.१८ ॥
वल्लेन प्रमितं शुद्धं रसेन्द्रं च प्रमर्दयेत् ।
अङ्गुल्याथ सपत्रां तां द्रुतिं सूतं च भक्षयेत् ॥ ११.१९ ॥
करोति दीपनं तीव्रं क्षयं पाण्डुं च नाशयेत् ।
कासं श्वासं च शूलार्तिं ग्रहणीमतिदुस्तराम्  ॥ ११.२० ॥
आमं विनाशयत्याशु लघुत्वं प्रकरोति च  ।
{सुल्fउर्:: शुद्ध:: मेदिच्. उसे}
घृताक्ते लोहपात्रे तु विद्रुतं शुद्धगन्धकम्  ॥ ११.२१ ॥
घृताक्तदर्विकाक्षिप्तं द्विनिष्कप्रमितं भजेत् ।
हन्ति क्षयमुखान्रोगान्कुष्ठरोगं विशेषतः  ॥ ११.२२ ॥
क्षाराम्लतैलसौवीरविदाहिद्विदलं तथा  ।
शुद्धगन्धकसेवायां त्यजेद्रोगहितेन हि  ॥ ११.२३ ॥
{सुल्fउर्:: मेदिच्. उसे (कुष्ठ)}
गन्धकस्तुल्यमरिचः षड्गुणस्त्रिफलान्वितः  ।
घृष्टः शम्पाकमूलेन पीतश्चाखिलकुष्ठहा  ॥ ११.२४ ॥
तन्मूलं सलिले पिष्टं लेपयेत्प्रत्यहं तनौ  ।
दृष्टप्रत्यययोगोऽयं सर्वत्राप्रतिवीर्यवान्  ॥ ११.२५ ॥
श्रीमता सोमदेवेन सम्यगत्र प्रकीर्तितः  ।
{सुल्fउर्:: मेदिच्. उसे (स्किन् दिसेअसेस्)}
द्विनिष्कप्रमितं गन्धं पीत्वा तैलेन संयुतम्  ॥ ११.२६ ॥
अथापामार्गतोयेन सतैलमरिचेन च  ।
विलिप्य सकलं देहं तिष्ठेद्घर्मे ततः परम्  ॥ ११.२७ ॥
तक्रभक्तं च भुञ्जीत तृतीये प्रहरे खलु  ।
भजेद्रात्रौ तथा वह्निं समुत्थाय ततः प्रगे  ॥ ११.२८ ॥
महिषीछगणैर्लिप्त्वा स्नायाच्छीतेन वारिणा  ।
ततोऽभ्यज्य घृतैर्देहं स्नायात्पथ्योष्णवारिणा  ॥ ११.२९ ॥
अमुना क्रमयोगेन विनश्यत्यतिवेगतः  ।
दुर्जया बहुकालीना पामा कण्डूः सुनिश्चितम्  ॥ ११.३० ॥
गन्धकस्य प्रयोगाणां सहस्रं तन्न कीर्तितम्  ।
ग्रन्थविस्तरभीतेन सोमदेवमहीभुजा  ॥ ११.३१ ॥
{हरितालम्:: सुब्त्य्पेस्}
हरितालं द्विधा प्रोक्तं पत्राख्यं पिण्डसंज्ञितम्  ।
{पत्त्रतालक:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
स्वर्णवर्णं गुरु स्निग्धं तनुपत्रं च भासुरम्  ॥ ११.३२ ॥
तत्पत्रतालकं प्रोक्तं बहुपत्रं रसायनम्  ।
{पिण्डतालक:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
निष्पत्रं पिण्डसदृशं स्वल्पसत्त्वं तथा गुरु  ।
स्त्रीपुष्पहरणं तत्तु गुणाल्पं पिण्डतालकम्  ॥ ११.३३ ॥
{हरिताल:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
श्लेष्मवातविषरक्तभूतनुत्केवलं च खलु पुष्पहृत्स्त्रियः  ।
स्निग्धमुष्णकटुकं च दीपनं कुष्ठहारि हरितालमुच्यते  ॥ ११.३४ ॥
{हरिताल:: शोधनम्}
स्विन्नं कूष्माण्डतोये वा तिलक्षारजलेऽपि वा  ।
तोये वा चूर्णसंयुक्ते दोलायन्त्रेण शुध्यति  ॥ ११.३५ ॥
{हरिताल:: सत्त्व:: पातन}
कुलत्थक्वाथसौभाग्यमहिष्याज्यदधिप्लुतम्  ।
स्थाल्यां क्षिप्त्वा पिदध्याच्च मल्लेन छिद्रयोगिना  ॥ ११.३६ ॥
सम्यङ्निरुध्य शिखिनं ज्वालयेत्क्रमवर्धितम्  ।
एकप्रहरमात्रं हि रन्ध्रमाच्छाद्य गोमयैः  ॥ ११.३७ ॥
यामान्ते छिद्रमुद्घाट्य दृष्टे धूमे च पाण्डुरे  ।
शीतां स्थालीं समुत्तार्य सत्त्वमुत्कृष्य चाहरेत् ॥ ११.३८ ॥
सर्वपाषाणसत्त्वानां प्रकाराः सन्ति कोटिशः  ।
ग्रन्थविस्तारभीत्या ते लिखिता न मया खलु  ॥ ११.३९ ॥
सर्वत्र सुकरं यच्च सुलभं फलदायकम्  ।
रसोपरसलोहेषु तदेवात्र निगद्यते  ॥ ११.४० ॥
{पत्त्रताल:: सत्त्व:: पातन}
पत्त्रालकं रवेर्दुग्धैर्दिनमेकं विमर्दयेत् ।
क्षिप्त्वा षोडशिकां तैले मिश्रयित्वा ततः पचेत् ॥ ११.४१ ॥
अनावृते प्रदेशे च सप्तयामावधि ध्रुवम्  ।
स्वाङ्गशीतमधःस्थं च सत्त्वं श्वेतं समाहरेत् ॥ ११.४२ ॥
{हरिताल:: सत्त्व:: पातन}
छागलस्याथ बालस्य मलेन च समन्वितम्  ।
तालकं दिवसद्वन्द्वं मर्दयित्वा प्रयत्नतः  ॥ ११.४३ ॥
युक्तं द्रावणवर्गेण काचकूप्यां विनिक्षिपेत् ।
त्रिधा तां च मृदा लिप्त्वा परिशोष्य खरातपे  ॥ ११.४४ ॥
ततः खर्परकच्छिद्रे तामर्धां चैव कूपिकाम्  ।
प्रवेश्य ज्वालयेदग्निं द्वादशप्रहरावधिम्  ॥ ११.४५ ॥
कूपीकण्ठे स्थितं सत्त्वं शुभ्रं शीते समाहरेत् ।
{हरिताल:: सत्त्व:: पातन}
पलार्धप्रमितं तालं बद्ध्वा वस्त्रे सिते दृढे  ॥ ११.४६ ॥
बलिनालिप्य यत्नेन त्रिवारं परिशोषयेत् ।
द्राविते त्रिपले ताम्रे क्षिपेत्तालकपोट्टलीम्  ॥ ११.४७ ॥
भस्मनाच्छादयेच्छीघ्रं ताम्रेणावेष्टितं सितम्  ।
मृदुलं सत्त्वमादद्यात्प्रोक्तं रसरसायने  ॥ ११.४८ ॥
{तुवरी:: ओरिगिन्}
सौराष्ट्रखनिसम्भूता मृत्स्ना या तुवरी मता  ।
वस्त्रेषु लिप्यते यासौ मञ्जिष्ठारागबन्धिनी  ॥ ११.४९ ॥
{तुवरी:: सुब्त्य्पेस्}
फटिका फुल्लिका चेति द्विविधा परिकीर्तिता  ।
{फटिका:: फ्य्स्., मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
ईषत्पीता गुरुस्निग्धा पीतिका विषनाशिनी  ॥ ११.५० ॥
व्रणकुष्ठहरा सर्वकुष्ठघ्नी च विशेषतः  ।
{फुल्लिका:: फ्य्स्., मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
निर्भारा शुभ्रवर्णा च स्निग्धा साम्ला परा मता  ।
सा फुल्लतुवरी प्रोक्ता लेपाच्छीघ्रं चरेदयः  ॥ ११.५१ ॥
{तुवरी:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
काङ्क्षी कषाया कटुकाम्लकण्ठ्या केश्या व्रणघ्नी विषनाशिनी च  ।
श्वित्रापहा नेत्रहिता त्रिदोषशान्तिप्रदा पारदजारिणी च  ॥ ११.५२ ॥
{तुवरीशोधन}
तुवरी काञ्जिके क्षिप्ता त्रिदिनाच्छुद्धिमृच्छति  ।
{तुवरी:: सत्त्व:: पातन}
क्षाराम्लैर्मर्दिता ध्माता सत्त्वं मुञ्चति निश्चितम्  ॥ ११.५३ ॥
{मनःशिला:: सुब्त्य्पेस्}
मनःशिला त्रिधा प्रोक्ता श्यामाङ्गी कणवीरिका  ।
खण्डाख्या चेति तद्रूपं विविच्य परिकथ्यते  ॥ ११.५४ ॥
{श्यामाङ्गी:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
श्यामा रक्ता सगौरा च भाराढ्या श्यामिका मता  ।
{कणवीरिका:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
तेजस्विनी च निर्गौरा ताम्राभा कणवीरिका  ॥ ११.५५ ॥
{खण्ड:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
चूर्णीभूतातिरक्ताङ्गी सभारा खण्डपूर्विका  ।
उत्तरोत्तरतः श्रेष्ठा भूरिसत्त्वा प्रकीर्तिता  ॥ ११.५६ ॥
{मनःशिला:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
मनःशिला सर्वरसायनाग्र्या तिक्ता कटूष्णा कफवातहन्त्री  ।
सत्त्वात्मिका भूतविषाग्निमान्द्यकण्डूतिकोठक्षयहारिणी च  ॥ ११.५७ ॥
{मनःशिला:: शोधन}
अगस्त्यपत्रतोयेन भाविता सप्तवारकम्  ।
शृङ्गवेररसैर्वापि विशुध्यति मनःशिला  ॥ ११.५८ ॥
{मनःशिला:: सत्त्व:: पातन}
अष्टमांशेन किट्टेन गुडगुग्गुलुसर्पिषा  ।
कोष्ठ्यां रुद्ध्वा दृढं ध्माता सत्त्वं मुञ्चेन्मनःशिला  ॥ ११.५९ ॥
{मनःशिला:: सत्त्व:: पातन}
भूनागधौतसौभाग्यमदनैश्च विमर्दितैः  ।
कारवेल्लीदलाम्भोभिर्मूषां कृत्वात्र निक्षिपेत् ॥ ११.६० ॥
शिलां क्षाराम्लनिष्पिष्टां प्रधमेत्तदनन्तरम्  ।
घटिकाद्वयमात्रं हि ध्माता सत्त्वं त्यजत्यसौ  ॥ ११.६१ ॥
{अञ्जन:: सुब्त्य्पेस्}
सौवीरमञ्जनं प्रोक्तं रसाञ्जनमतः परम्  ।
स्रोतोऽञ्जनं तदन्यच्च पुष्पाञ्जनकमेव च  ।
नीलाञ्जनं हि तेषां च स्वरूपमिह वर्ण्यते  ॥ ११.६२ ॥
{सौवीर:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
सौवीरमञ्जनं धूम्रं रक्तपित्तहरं हिमम्  ।
वमिहिध्माक्षिरोगघ्नं व्रणशोधनरोपणम्  ॥ ११.६३ ॥
{रसाञ्जन:: फ्य्स्., मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
रसाञ्जनं च पीताभं विषरक्तगदापहम्  ।
श्वासहिध्मापहं वर्ण्यं वातपित्तास्रनाशनम्  ॥ ११.६४ ॥
{स्रोतोञ्जन:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
स्रोतोऽञ्जनं हिमं स्निग्धं कषायं स्वादु लेखनम्  ।
नेत्र्यं हिध्माविषच्छर्दिकफपित्तास्रकोपनुत् ॥ ११.६५ ॥
{पुष्पाञ्जन:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
पुष्पाञ्जनं सितं स्निग्धं हिमं सर्वाक्षिरोगनुत् ।
अतिदुर्धरहिध्माघ्नं विषज्वरगदापहम्  ॥ ११.६६ ॥
{नीलाञ्जन:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
नीलाञ्जनं गुरु स्निग्धं नेत्र्यं दोषत्रयापहम्  ।
रसायनं सुवर्णघ्नं लोहमार्दवकारकम्  ॥ ११.६७ ॥
{अञ्जन:: शोधन}
अञ्जनानि विशुध्यन्ति भृङ्गराजदलद्रवैः  ।
{अञ्जन:: सत्त्व:: पातन}
मनोह्वासत्त्ववत्सत्त्वमञ्जनानां समाहरेत् ॥ ११.६८ ॥
{कङ्कुष्ठ:: प्लचे ओf दिस्चोवेर्य्}
हिमवत्पादशिखरे कङ्कुष्ठमुपजायते  ।
{कङ्कुष्ठ:: सुब्त्य्पेस्}
तत्रैकं नलिकाख्यं हि तदन्यद्रेणुकं मतम्  ॥ ११.६९ ॥
{नलिका:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
पीतप्रभं गुरु स्निग्धं श्रेष्ठं कङ्कुष्ठमादिमम्  ।
{रेणुक:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
श्यामं पीतं लघु त्यक्तसत्त्वं नेष्टं हि रेणुकम्  ॥ ११.७० ॥
{कङ्कुष्ठ:: ओरिगिन् fरोम् fएचेस्}
केचिद्वदन्ति कङ्कुष्ठं सद्यो जातस्य दन्तिनः  ।
वर्चः स श्यामपीताभं रेचनं परिकथ्यते  ॥ ११.७१ ॥
कतिचित्तेजिवाहानां नालं कङ्कुष्ठसंज्ञकम्  ।
वदन्ति श्वेतपीताभं तदतीव विरेचनम्  ॥ ११.७२ ॥
{कङ्कुष्ठ:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
रसे रसायने श्रेष्ठं निःसत्त्वं बहुवैकृतम्  ।
कङ्कुष्ठं तिक्तकटुकं वीर्योष्णं चातिरेचनम्  ॥ ११.७३ ॥
व्रणोदावर्त्तशूलार्त्तिगुल्मप्लीहगुदार्त्तिहृत् ।
{कङ्कुष्ठ:: शोधन}
कङ्कुष्ठं शुद्धिमायाति त्रिधा श्रेष्ठाम्बुभावितम्  ॥ ११.७४ ॥
{कङ्कुष्ठ:: सत्त्व:: पातन}
सत्त्वाकर्षोऽस्य न प्रोक्तो यस्मात्सत्त्वमयं हि तत् ।
{कङ्कुष्ठ:: मेदिच्. उसे}
भजेदेनं विरेकार्थं ग्राहिभिर्यवमात्रया  ॥ ११.७५ ॥
नाशयेदामपूर्तिं च विरिच्य क्षणमात्रतः  ।
भक्षितः सह ताम्बूलैर्विरेच्याशु विनाशयेत् ॥ ११.७६ ॥
बर्बूरीमूलिकाक्वाथजीरसौभाग्यकं समम्  ।
कङ्कुष्ठविषनाशाय भूयो भूयः पिबेन्नरः  ॥ ११.७७ ॥
{कासीस:: सुब्त्य्पेस्}
कासीसं वालुकाद्येकं पुष्पपूर्वमथापरम्  ।
{वालुकाकासीस:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
क्षाराम्लं गुरु धूमाभं सोष्णवीर्यं विषापहम्  ।
वालुकापूर्वकासीसं श्वित्रघ्नं केशरञ्जनम्  ॥ ११.७८ ॥
{पुष्पकासीस:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
पुष्पादिकासीसमतिप्रसिद्धं सोष्णं कषायाम्लमतीव नेत्र्यम्  ।
विषानिलश्लेष्मगदव्रणघ्नं श्वित्रक्षयघ्नं कचरञ्जनं च  ॥ ११.७९ ॥
{कासीस:: शोधन}
सकृद्भृङ्गाम्बुना क्लिन्नं कासीसं निर्मलं भवेत् ।
{कासीस:: सत्त्व:: पातनम्}
तुवरीसत्त्ववत्सत्त्वमेतस्यापि समाहरेत् ॥ ११.८० ॥
{कासीससेवनम्}
बलिना हतकासीसं कान्तं कासीसमारितम्  ।
उभयं समभागं हि त्रिफलावेल्लसंयुतम्  ॥ ११.८१ ॥
विषमांशघृतक्षौद्रप्लुतं शाणमितं प्रगे  ।
सेवितं हन्ति वेगेन श्वित्रपाण्डुक्षयामयान्  ॥ ११.८२ ॥
गुल्मप्लीहगदं शूलं मूत्ररोगमशेषतः  ।
रसायनविधानेन सेवितं वत्सरावधि  ॥ ११.८३ ॥
आमसंशोषणं श्रेष्ठं मन्दाग्निपरिदीपनम्  ।
पलितं वलिभिः सार्धं विनाशयति निश्चितम्  ॥ ११.८४ ॥
{गैरिक:: सुब्त्य्पेस्}
पाषाणगैरिकं चैकं द्वितीयं स्वर्णगैरिकम्  ।
{पाषाणगैरिक:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
पाषाणगैरिकं प्रोक्तं कठिनं ताम्रवर्णकम्  ॥ ११.८५ ॥
{पाषाणगैरिक:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
स्वादु स्निग्धं हिमं नेत्र्यं कषायं रक्तपित्तनुत् ॥ ११.८६ ॥
{स्वर्णगैरिक:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
हिध्मावमिविषघ्नं च रक्तघ्नं स्वर्णगैरिकम्  ।
पाषाणगैरिकं चान्यत्पूर्वस्मादल्पकं गुणैः  ॥ ११.८७ ॥
{गैरिक:: शोधन}
गैरिकं हि गवां दुग्धैर्भावितं शुद्धिमृच्छति  ।
{गैरिक:: सत्त्व:: पातन}
गैरिकं सत्त्वरूपं हि नन्दिना परिकीर्तितम्  ॥ ११.८८ ॥
कैरप्युक्तं पतेत्सत्त्वं क्षाराम्लस्विन्नगैरिकात् ।
उपतिष्ठति सूतेन्द्रमेकत्वं गुणवत्तरम्  ॥ ११.८९ ॥
{साधारणरसाः}
कम्पिल्लश्चापरो गौरीपाषाणो नवसारकः  ।
कपर्दो वह्निजारश्च गिरिसिन्दूरहिङ्गुलौ  ॥ ११.९० ॥
बोद्दारशृङ्गमित्यष्टौ साधारणरसा मताः  ।
रससिद्धिकराः प्रोक्ता नागार्जुनपुरःसरैः  ॥ ११.९१ ॥
{कम्पिल्ल:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्, प्लचे ओf दिस्चोवेर्य्}
इष्टिकाचूर्णसंकाशश्चन्द्रिकाढ्योऽतिरेचनः  ।
सौराष्ट्रदेशसम्भूतः स हि कम्पिल्लको मतः  ॥ ११.९२ ॥
{कम्पिल्ल:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
पित्तव्रणाध्मानविबन्धनिघ्नः श्लेष्मोदरार्त्तिकृमिगुल्मवैरी  ।
मूलामशूलज्वरशोफहारी कम्पिल्लको रेच्यगदापहारी  ॥ ११.९३ ॥
{गौरीपाषाण:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
गौरीपाषाणकः पीतो विकटो हतचूर्णकः  ।
{गौरीपाषाण:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
रसबन्धकरः स्निग्धो दोषघ्नो रसवीर्यकृत् ॥ ११.९४ ॥
{नवसार:: प्रोदुच्तिओन्}
करीरपीलुकाष्ठेषु पच्यमानेषु चोद्भवः  ।
क्षारोऽसौ नवसारः स्याच्चूलिकालवणाभिधः  ॥ ११.९५ ॥
इष्टिकादहने जातं पाण्डुरं लवणं लघु  ।
तदुक्तं नवसाराख्यं चूलिकालवणं च तत् ॥ ११.९६ ॥
{नवसार:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
रसेन्द्रजारणं लोहद्रावणं जठराग्निकृत् ।
गुल्मप्लीहास्यशोषघ्नं भुक्तमांसादिजारणम्  ।
विडाख्यं च त्रिदोषघ्नं चूलिकालवणं मतम्  ॥ ११.९७ ॥
{मोनेय्चोwरिए:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
पीताभा ग्रन्थिला पृष्ठे दीर्घवृन्ता वराटिका  ।
रसवैद्यैर्विनिर्दिष्टा सा चराचरसंज्ञिका  ॥ ११.९८ ॥
{मोनेय्चोwरिए:: परीक्षा}
सार्धनिष्कमिता श्रेष्ठा निष्कभारा च मध्यमा  ।
पादोननिष्कभारा च कनिष्ठा परिकीर्तिता  ॥ ११.९९ ॥
{मोनेय्चोwरिए:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
परिणामादिशूलघ्नी ग्रहणीक्षयनाशिनी  ।
कटूष्णा दीपनी वृष्या नेत्र्या वातकफापहा  ॥ ११.१०० ॥
रसेन्द्रजारणे प्रोक्ता बिडद्रव्येषु शस्यते  ।
{चोwरिएस्(गेन्.):: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
तदन्ये तु वराटाः स्युर्गुरवः श्लेष्मपित्तलाः  ॥ ११.१०१ ॥
हत्वा हत्वा गुणान् भूयो विकारान् कुर्वते न हि  ।
{मोनेय्चोwरिए:: शोधन}
वराटाः काञ्जिके स्विन्ना यामाच्छुद्धिमवाप्नुयुः  ॥ ११.१०२ ॥
{अग्निजार:: ओरिगिन्}
समुद्रेणाग्निनक्रस्य जरायुर्बहिरुज्झितः  ।
संशुष्को भानुतापेन सोऽग्निजार इति स्मृतः  ॥ ११.१०३ ॥
{अग्निजार:: शोधन}
तदब्धिक्षारसंशुद्धं तस्माच्छुद्धिर्न हीष्यते  ।
{अग्निजार:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
अग्निजारस्त्रिदोषघ्नो धनुर्वातादिवातनुत् ।
वर्धनो रसवीर्यस्य दीपनो जारणस्तथा  ॥ ११.१०४ ॥
{गिरिसिन्दूर:: ओरिगिन्}
महगिरिषु चाल्पीयः पाषाणान्तः स्थितो रसः  ।
शुष्कः शोणः स निर्दिष्टो रससिन्दूरसंज्ञया  ॥ ११.१०५ ॥
{गिरिसिन्दूर:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
त्रिदोषशमनं भेदि रसबन्धनमग्रिमम्  ।
देहलोहकरं नेत्र्यं गिरिसिन्दूरमीरितम्  ॥ ११.१०६ ॥
{हिङ्गुल:: सुब्त्य्पेस्}
हिङ्गुलः शुकतुण्डाख्यो हंसपाकस्तथापरः  ।
{शुकतुण्ड:: प्रोपेर्तिएस्}
प्रथमोऽल्पगुणस्तत्र चर्मारः स निगद्यते  ॥ ११.१०७ ॥
{हंसपाक:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
श्वेतरेखः प्रवालाभो हंसपाकः स ईरितः  ।
{दरद:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
हिङ्गुलः सर्वदोषघ्नो दीपनोऽतिरसायनः  ॥ ११.१०८ ॥
सर्वरोगहरो वृष्यो जारणायातिशस्यते  ।
{हिङ्गुलाकृष्ट}
एतस्मादाहृतः सूतो जीर्णगन्धसमो गुणैः  ॥ ११.१०९ ॥
{दरद:: शोधन}
सप्तकृत्वार्द्रकद्रावैर्लकुचस्याम्बुनापि वा  ।
शोषितो भावयित्वा च निर्दोषो जायते खलु  ॥ ११.११० ॥
{बोद्दारशृङ्ग:: प्लचे ओf दिस्चोवेर्य्}
सदलं पीतवर्णं च भवेद्गुर्जरमण्डले  ।
अर्बुदस्य गिरेः पार्श्वे जातं बोद्दारशृङ्गकम्  ॥ ११.१११ ॥
{उदारशृङ्ग:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
सीससत्त्वं मरुच्छ्लेष्मशमनं पुंगदापहम्  ।
रसबन्धनमुत्कृष्टं केशरञ्जनमुत्तमम्  ॥ ११.११२ ॥
{साधारणरस:: शोधन}
साधारणरसाः सर्वे मातुलुङ्गद्रवाम्बुना  ।
त्रिवारं भाविताः शुष्का भवेयुर्दोषवर्जिताः  ॥ ११.११३ ॥
{साधारणरस:: सत्त्व:: शोधन}
यानि कानि च सत्त्वानि तानि शुध्यन्त्यशेषतः  ।
ध्मातानि शुद्धिवर्गेण मिलन्ति च परस्परम्  ॥ ११.११४ ॥


ऋचूम्, १२
{जेwएल्स्}
माणिक्यमुक्ताफलविद्रुमाणि तार्क्ष्यं च पुष्पं भिदुरं च नीलम्  ।
गोमेदकं चाथ विदूरकं च क्रमेण रत्नानि नवग्रहाणाम्  ॥ १२.१ ॥
ग्रहानुमैत्र्या कुरुविन्दपुष्पप्रवालमुक्ताफलतार्क्ष्यवज्रम्  ।
नीलाख्यगोमेदविदूरकं च क्रमेण मुद्राधृतमिष्टसिद्ध्यै  ॥ १२.२ ॥
रसे रसायने दाने धारणे च देवतार्चने  ।
सुलक्ष्माणि सुजातीनि रत्नान्युक्तानि सिद्धये  ॥ १२.३ ॥
{रुब्य्:: सुब्त्य्पेस्}
माणिक्यं पद्मरागाख्यं द्वितीयं नीलगन्धि च  ।
{रुब्य्:: परीक्षा:: गोओदॄउअलित्य्}
शीतं कुशेशयच्छायं स्वच्छं स्निग्धं गुरु स्फुटम्  ॥ १२.४ ॥
वृत्तायत्तं समगात्रं माणिक्यं श्रेष्ठमुच्यते  ।
{नीलगन्धि:: परीक्षा}
नीलं गङ्गाम्बुसम्भूतं नीलगर्भारुणच्छवि  ।
पूर्वमाणिक्यवच्छ्रेष्ठं माणिक्यं नीलगन्धि तत् ॥ १२.५ ॥
{रुब्य्:: परीक्षा:: बदॄउअलित्य्}
रन्ध्रकार्कश्यमालिन्यरौक्ष्यवैशद्यसंयुतम्  ।
चिपिटं लघु वक्रं च माणिक्यं दुष्टमष्टधा  ॥ १२.६ ॥
{रुब्य्:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
माणिक्यं दीपनं वृष्यं कफवातक्षयार्तिहृत् ।
भूतवैतालपापघ्नं कर्मजव्याधिनाशनम्  ॥ १२.७ ॥
{मौक्तिक:: परीक्षा:: गोओदॄउअलित्य्}
ह्लादि श्वेतं लघु स्निग्धं रश्मिवन्निर्मलं महत् ।
ख्यातं तोयप्रभं वृत्तं मौक्तिकं नवधा शुभम्  ॥ १२.८ ॥
{मौक्तिक:: परीक्षा:: बदॄउअलित्य्}
रूक्षाङ्गं निर्जलं श्यामं ताम्राभं लवणोपमम्  ।
अर्धशुभ्रं च विकटं ग्रन्थिलं मौक्तिकं त्यजेत् ॥ १२.९ ॥
{पेअर्ल्:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
कफपित्तक्षयध्वंसि कासश्वासाग्निमान्द्यनुत् ।
पुष्टिदं वृष्यमायुष्यं दाहघ्नं मौक्तिकं मतम्  ॥ १२.१० ॥
{चोरल्:: परीक्षा:: गोओदॄउअलित्य्}
पक्वबिम्बफलच्छायं वृत्तायत्तमवक्रकम्  ।
स्निग्धमव्रणकं स्थूलं प्रवालं सप्तधा मतम्  ॥ १२.११ ॥
{चोरल्:: परीक्षा:: बदॄउअलित्य्}
पाण्डुरं धूसरं रूक्षं सव्रणं कोटरान्वितम्  ।
निर्भारं शुभ्रवर्णं च प्रवालं नेष्यतेऽष्टधा  ॥ १२.१२ ॥
{चोरल्:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
क्षयपित्तास्रकासघ्नं दीपनं पाचनं लघु  ।
विषभूतादिशमनं विद्रुमं नेत्ररोगनुत् ॥ १२.१३ ॥
{एमेरल्द्:: परीक्षा:: गोओदॄउअलित्य्}
हरिद्वर्णं गुरु स्निग्धं स्फुरद्रश्मिचयं शुभम्  ।
मसृणं भासुरं तार्क्ष्यं गात्रं सप्तगुणं मतम्  ॥ १२.१४ ॥
{एमेरल्द्:: परीक्षा:: बदॄउअलित्य्}
कपिशं कर्कशं नीलं पाण्डु कृष्णं सलाघवम्  ।
चिपिटं विकटं कृष्णं रूक्षं तार्क्ष्यं न शस्यते  ॥ १२.१५ ॥
{एमेरल्द्:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
ज्वरछर्दिविषश्वाससन्निपाताग्निमान्द्यनुत् ।
दुर्नामपाण्डुशोफघ्नं तार्क्ष्यमोजोविवर्धनम्  ॥ १२.१६ ॥
{पुष्पराग:: परीक्षा:: गोओदॄउअलित्य्}
पुष्परागं गुरु स्निग्धं स्वच्छं स्थूलं समं मृदु  ।
कर्णिकारप्रसूनाभं मसृणं शुभमष्टधा  ॥ १२.१७ ॥
{पुष्पराग:: परीक्षा:: बदॄउअलित्य्}
निष्प्रभं कर्कशं रूक्षं पीतं श्यामं नतोन्नतम्  ।
कपिलं कपिशं पाण्डु पुष्परागं परित्यजेत् ॥ १२.१८ ॥
{पुष्पराग:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
पुष्परागं विषछर्दिकफवाताग्निमान्द्यनुत् ।
दाहकुष्ठप्रशमनं दीपनं लघु पाचनम्  ॥ १२.१९ ॥
{वज्र:: सुब्त्य्पेस्:: गेन्देर्}
वज्रं च त्रिविधं प्रोक्तं नरो नारी नपुंसकम्  ।
पूर्वं पूर्वं महाश्रेष्ठं रसवीर्यविपाकतः  ॥ १२.२० ॥
{वज्र:: पुंवज्र}
अष्टास्रं चाष्टफलकं षट्कोणमतिभासुरम्  ।
अम्बुदेन्द्रधनुर्वारि नरं पुंवज्रमुच्यते  ॥ १२.२१ ॥
{स्त्रीवज्र}
तदेव चिपिटाकारं स्त्रीवज्रं वर्त्तुलायतम्  ।
{नपुंसक}
वर्त्तुलं कुण्ठकोणाग्रं किंचिद्गुरु नपुंसकम्  ॥ १२.२२ ॥
स्त्रीपुंनपुंसकं वज्रं योज्यं स्त्रीपुंनपुंसके  ।
व्यत्यासान्नैव फलदं पुंवज्रेण विना क्वचित् ॥ १२.२३ ॥
{वज्र:: सुब्त्य्पेस्:: चोलोउर्}
श्वेतादिवर्णभेदेन तदेकैकं चतुर्विधम्  ।
ब्रह्मक्षत्रियविट्शूद्रं स्वस्ववर्णफलप्रदम्  ॥ १२.२४ ॥
उत्तमोत्तमवर्णं हि नीचवर्णे फलप्रदम्  ।
न्यायोऽयं भैरवेणोक्तं पदार्थेष्वखिलेष्वपि  ॥ १२.२५ ॥
{वज्र:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
आयुष्प्रदं झटिति सद्गुणदं च वृष्यं दोषत्रयप्रशमनं सकलामयघ्नम्  ।
सूतेन्द्रबन्धवधसद्गुणकृत्प्रदीपि मृत्युं जयेदमृतोपमयेव वज्रम्  ॥ १२.२६ ॥
{जेwएल्स्:: पञ्चदोष}
ग्रासस्त्रासश्च बिन्दुश्च रेखा च जलगर्भता  ।
सर्वरत्नेष्वमी पञ्च दोषाः साधारणा मताः  ॥ १२.२७ ॥
क्षेत्रतोयभवा दोषा रत्नेषु न लगन्ति च  ।
भैरवस्तु पुनः प्राह दोषो दोषेऽस्ति सर्वथा  ॥ १२.२८ ॥
{वज्र:: शोधन}
कुलत्थक्वाथके स्विन्नं कोद्रवक्वथितेन वा  ।
एकयामावधि स्विन्नं वज्रं शुध्यति निश्चितम्  ॥ १२.२९ ॥
{वज्र:: मारण}
वज्रं मत्कुणरक्तेण चतुर्वारं विभावितम्  ।
सुगन्धमूषिकामांसैर्वर्तितैः परिवेष्ट्य च  ॥ १२.३० ॥
पुटेत्पुटैर्वराहाख्यैस्त्रिंशद्वारं ततः परम्  ।
ध्मात्वा ध्मात्वा शतं वारान् कुलत्थक्वाथके क्षिपेत् ॥ १२.३१ ॥
अन्यैरुक्तं शतं वारान् कर्तव्योऽयं विधिक्रमः  ।
{वज्र:: मारण:: वारितर}
कुलत्थक्वाथसंयुक्तलकुचद्रवपिष्टया  ॥ १२.३२ ॥
शिलया लिप्तमूषायां वज्रं क्षिप्त्वा निरुध्य च  ।
अष्टवारं पुटेत्सम्यग्विशुष्कैर्वनकोत्पलैः  ॥ १२.३३ ॥
शतवारं ततो ध्मात्वा निक्षिप्तं शुद्धपारदे  ।
निश्चितं म्रियते वज्रं भस्म वारितरं भवेत् ॥ १२.३४ ॥
सत्यवाक्सोमसेनानीरेतद्वज्रस्य मारणम्  ।
दृष्टप्रत्ययसंयुक्तमुक्तवान् रसकौतुकी  ॥ १२.३५ ॥
{वज्र:: मारण}
विलिप्तं मत्कुणस्यास्रैः सप्तवारं विशोषितम्  ।
कासमर्दरसापूर्णलोहपात्रे निवेशितम्  ॥ १२.३६ ॥
सप्तवारं परिध्मातं वज्रभस्म भवेत्खलु  ।
ब्रह्मज्योतिर्मुनीन्द्रेण क्रमोऽयं परिकीर्तितः  ॥ १२.३७ ॥
{वज्र:: मारण}
नीलज्योतिर्लताकन्दे घृष्टं घर्मे विशोषितम्  ।
वज्रं भस्मत्वमायाति कर्मवज्ज्ञानवह्निना  ॥ १२.३८ ॥
{वज्र:: मारण}
मदनस्य फलोद्भूतरसेन क्षोणिनागकैः  ।
कृतकल्केन संलिप्य पुटेद्विंशतिवारकम्  ॥ १२.३९ ॥
तद्वज्रं चूर्णयित्वाथ किंचिट्टङ्कणसंयुतम्  ॥ १२.४० ॥
खरभूनागसत्त्वेन विंशेनावर्तयेद्ध्रुवम्  ।
तुल्यस्वर्णेन तद्ध्मातं योजनीयं रसादिषु  ॥ १२.४१ ॥
त्रिगुणेन रसेनैव विमर्द्य गुटिकीकृतम्  ।
मुखे धृतं करोत्याशु चलदन्तविबन्धनम्  ॥ १२.४२ ॥
{वज्र:: मृत:: मेदिच्. उसे}
त्रिंशद्भागमितं हि वज्रभसितं स्वर्णं कलाभागिकं तारं चाष्टगुणं शिवामृतवरं रुद्रांशकं चाभ्रकम्  ।
पादांशं खलु ताप्यकं वसुगुणं वैक्रान्तकं षड्गुणं भागोऽप्युक्तरसाद्रसोऽयमुदितः षाड्गुण्यसंसिद्धये  ॥ १२.४३ ॥
{सप्फिरे:: सुब्त्प्येस्}
जलनीलेन्द्रनीलं च शक्रनीलं तयोर्वरम्  ।
{जलनील:: परीक्षा}
श्वैत्यगर्भितनीलाभं लघु तज्जलनीलकम्  ।
{इन्द्रनील:: परीक्षा}
कार्ष्ण्यगर्भितनीलाभं सभारं शक्रनीलकम्  ॥ १२.४४ ॥
{सप्फिरे:: परीक्षा:: गोओदॄउअलित्य्}
एकच्छायं गुरु स्निग्धं स्वच्छं पिण्डितविग्रहम्  ।
मृदु मध्योल्लसज्ज्योतिः सप्तधा नीलमुत्तमम्  ॥ १२.४५ ॥
{जलनील:: परीक्षा}
कोमलं विहितं वर्णं निर्भारं रक्तगन्धि च  ।
चिपिटाभं सरूक्षं च जलनीलं च सप्तधा  ॥ १२.४६ ॥
{सप्फिरे:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
कासश्वासहरं वृष्यं त्रिदोषघ्नं सुदीपनम्  ।
विषमज्वरदुर्नामपापघ्नं नीलमीरितम्  ॥ १२.४७ ॥
{गोमेद:: निरुक्ति}
गोमेदःसमरागत्वाद्गोमेदं रत्नमुच्यते  ।
{गोमेद:: परीक्षा:: गोओदॄउअलित्य्}
सुस्वच्छगोजलच्छायं स्वच्छं स्निग्धं समं गुरु  ।
निर्दलं मसृणं दीप्तं शस्तं गोमेदमष्टधा  ॥ १२.४८ ॥
{गोमेद:: परीक्षा:: बदॄउअलित्य्}
विच्छायं लघु रूक्षाङ्गं चिपिटं पटलान्वितम्  ।
निष्प्रभं पीतकाचाभं गोमेदं न शुभावहम्  ॥ १२.४९ ॥
{गोमेद:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
गोमेदं कफपित्तघ्नं क्षयपाण्डुक्षयंकरम्  ।
दीपनं पाचनं रुच्यं त्वच्यं बुद्धिप्रबोधनम्  ॥ १२.५० ॥
{वैडूर्य:: परीक्षा:: गोओदॄउअलित्य्}
वैडूर्यं श्यामशुभ्राभं समं स्वच्छं गुरु स्फुटम्  ।
भ्रमच्छुभ्रोत्तरीयेण गर्भितं शुभमीरितम्  ॥ १२.५१ ॥
{वैडूर्य:: परीक्षा:: बदॄउअलित्य्}
श्यामं तोयसमच्छायं चिपिटं लघु कर्कशम्  ।
रक्तगर्भोत्तरीयं च वैडूर्यं नैव शस्यते  ॥ १२.५२ ॥
{वैडूर्य:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
वैडूर्यं रक्तपित्तघ्नं प्रज्ञायुर्बलवर्धनम्  ।
पित्तप्रधानरोगघ्नं दीपनं मलमोचनम्  ॥ १२.५३ ॥
{जेwएल्स्:: शोधन}
शुध्यत्यम्लेन माणिक्यं जयन्त्या मौक्तिकं तथा  ।
विद्रुमं क्षारवर्गेण तार्क्ष्यं गोदुग्धतस्तथा  ॥ १२.५४ ॥
पुष्परागं च धान्याम्लैः कुलत्थक्वाथसंयुतैः  ।
तण्डुलीयजलैर्वज्रं नीलं नीलीरसेन च  ।
रोचनाभिश्च गोमेदं वैडूर्यं त्रिफलाजलैः  ॥ १२.५५ ॥
{जेwएल्स्:: मारण}
लकुचद्रावसम्पिष्टैः शिलागन्धकतालकैः  ।
वज्रं विनान्यरत्नानि म्रियन्तेऽष्टपुटैः खलु  ॥ १२.५६ ॥
{जेwएल्स्:: द्रुति}
रामठं पञ्चलवणं क्षाराणां त्रितयं तथा  ।
मांसद्राव्यम्लवेतश्च चूलिकालवणं तथा  ॥ १२.५७ ॥
स्थलकुम्भीफलं पक्वं तथा ज्वालामुखी शुभा  ।
द्रवन्ती च रुदन्ती च पयस्या चित्रमूलकम्  ॥ १२.५८ ॥
दुग्धं स्नुह्यास्तथार्कस्य सर्वं संमर्द्यं यत्नतः  ।
गोलं विधाय तन्मध्ये प्रक्षिपेत्तदनन्तरम्  ॥ १२.५९ ॥
गुणवन्त्येव रत्नानि जातिमन्ति शुभानि च  ।
भूर्जे तं गोलकं कृत्वा सूत्रेणावेष्ट्य यत्नतः  ॥ १२.६० ॥
पुनर्वस्त्रेण संवेष्ट्य दोलायन्त्रे निधाय च  ।
सर्वाम्लयुक्तसंधानपरिपूर्णघटोदरे  ॥ १२.६१ ॥
अहोरात्रत्रयं यावत्स्वेदयेत्तीव्रवह्निना  ।
तस्मादाहृत्य संक्षाल्य रत्नजां द्रुतिमाहरेत् ॥ १२.६२ ॥
रत्नतुल्यप्रभा लघ्वी देहलोहकरी शुभा  ।
दुर्मेला रसराजेन नैकत्वं याति तेन सा  ॥ १२.६३ ॥
रामठादिकवर्गेण प्रमिलति न संशयः  ।
सुप्रसन्ने महादेवे द्रुतिः कस्य न सिध्यति  ॥ १२.६४ ॥
दुर्लभा वैष्णवी भक्तिर्दुर्लभं रसबन्धनम्  ।
दुर्लभात्र द्रुतिर्लोके स्वल्पभाग्यवतां नृणाम्  ॥ १२.६५ ॥
सूर्यादिग्रहनिग्रहापहरणं दीर्घायुरारोग्यदं सौभाग्योदयभाग्यवश्यविभवोत्साहप्रदं धैर्यकृत् ।
दुःछायांचलधूलिसङ्गतिभवालक्ष्मीहरं सर्वदा रत्नानां परिधारणं निगदितं भूतादिनिर्णाशनम्  ॥ १२.६६ ॥
रत्नानां गुणग्रामं समग्रं चाग्रणीः सताम्  ।
सुरत्नमब्रवीत्सोमो नेति यद्गुणितं गुणी  ॥ १२.६७ ॥
वर्णलक्षसंजातियुक्तं रत्नं फलप्रदम्  ।
रसे रसायने दाने धारणे चान्यथान्यथा  ॥ १२.६८ ॥


ऋचूम्, १३
{माणिक्यरसायन}
सुजातिगुणमाणिक्यभस्म कर्षमितं शुभम्  ।
कनकाभ्रकताम्राणां कान्तस्य भसितं पृथक् ॥ १३.१ ॥
त्रिगुणत्वेन संवृद्धं मर्दयेत्समगन्धकैः  ।
पुटेद्वनगिरिण्डैश्च पञ्चवाराणि यत्नतः  ॥ १३.२ ॥
एवं शिलालकाभ्यां च पुटेन्नीलाञ्जनेन च  ।
तुल्यगन्धाश्मसूताभ्यां विहितां कज्जलीं शुभाम्  ॥ १३.३ ॥
ततस्तां कज्जलीं यत्नाद्गृहीत्वा तदनन्तरम्  ।
लोहपात्रे परिद्राव्य बादरेणाल्पवह्निना  ॥ १३.४ ॥
माणिक्यादीनि भस्मानि क्षिप्त्वा तत्र विमिश्रयेत् ।
अथार्द्रकरसैस्तां तु मर्दयित्वाथ कज्जलीम्  ॥ १३.५ ॥
सम्यक्शुष्कं विचूर्ण्याथ क्षिपेद्रम्यकरण्डके  ।
व्योषाज्यसम्मितं ह्येतन्माणिक्याद्यं रसायनम्  ॥ १३.६ ॥
व्योषाज्यसहितं लीढं षण्मासं पथ्यभोजिना  ।
निहन्ति सकलान् रोगान् जरापलितसंयुतान्  ॥ १३.७ ॥
जीवेद्वर्षशतं चैव त्रिवारकृतभोजनः  ।
क्षयादिजान् गदान् सर्वांस्तत्तद्रोगानुपानतः  ॥ १३.८ ॥
{मौक्तिकरसायनम्}
जयन्तीरसनिष्पिष्टं शुकपिच्छेन मारितम्  ।
मौक्तिकं रसमात्रं हि द्विगुणं स्वर्णभस्मकम्  ॥ १३.९ ॥
त्रिगुणं कान्तजं भस्म व्योमसत्त्वं चतुर्गुणम्  ।
दत्त्वा च गन्धसौभाग्यं शृङ्गवेरेण भावितम्  ॥ १३.१० ॥
पुटेद्विंशतिवाराणि विद्राव्य पटगालितम्  ।
सर्वतुल्येन बलिना रसेन कृतकज्जलीम्  ॥ १३.११ ॥
विद्राव्य पूर्ववद्भस्म मुक्तादीनां परिक्षिपेत् ।
विमिश्र्य निक्षिपेत्तत्र क्षीरं छागीसमुद्भवम्  ॥ १३.१२ ॥
संशोषितं विचूर्ण्याथ काचकूप्यां विनिक्षिपेत् ।
पिप्पलीमधुना सार्धं सेवितं वल्लमात्रया  ॥ १३.१३ ॥
रसायनविधानेन कुरुते वत्सरेण हि  ।
वलीपलितनिर्मुक्तं वार्धक्येन विवर्जितम्  ॥ १३.१४ ॥
श्रोत्रदन्तादिसम्पन्नं शतायुष्कं सचक्षुषम्  ।
मत्तदन्तिबलोपेतं विवादे विजयान्वितम्  ॥ १३.१५ ॥
लीढं मध्वाज्यतैलैश्च कणोपेताश्वगन्धया  ।
क्षयरोगं निहन्त्येव मण्डलार्धेन निश्चितम्  ॥ १३.१६ ॥
तत्तद्रोगानुपानैश्च निहन्ति सकलामयान्  ।
वन्ध्यापुत्रप्रदं ह्येतत्सूतिकामयनाशनम्  ॥ १३.१७ ॥
बालानां परमं पथ्यं वृष्यमायुष्यमुत्तमम्  ।
नागोदरोपविष्टं च हन्ति स्त्रीणां च वेगतः  ॥ १३.१८ ॥
हैयङ्गवीनसंयुक्तं तवराजेन संयुतम्  ।
गर्भिणीसर्वरोगेषु प्रशस्तं परिकीर्तितम्  ॥ १३.१९ ॥
{प्रवालरसयन}
चतुष्पलं प्रवालस्य भस्मनो मृततारकम्  ।
तत्समं द्विगुणं ताम्रं प्रवालादर्धमाक्षिकम्  ॥ १३.२० ॥
त्रिंशद्विभागिकं वज्रं षोडशांशं च नीलकम्  ।
व्योमसत्त्वं समं सर्वैस्तालकं सर्वतः समम्  ॥ १३.२१ ॥
विमर्द्य लुङ्गतोयेन यावद्दिनचतुष्टयम्  ।
सर्वार्धशुद्धसूतेन तस्माद्द्विगुणगन्धकैः  ॥ १३.२२ ॥
विहितां कज्जलीं सम्यक्द्रावयित्वा यथा पुरा  ।
प्रवालादीनि भस्मानि विनिक्षिप्य विमिश्र्य च  ॥ १३.२३ ॥
निर्वाप्य गोघृते सम्यग्द्वादशाब्दपुरातने  ।
शरावसम्पुटे रुद्ध्वा घृताक्तं स्वेदयेच्छनैः  ॥ १३.२४ ॥
विचूर्ण्य भावयेद्भृङ्गरसैर्वाराणि सप्त च  ।
व्योषाज्यसहितं हन्ति जूर्तिरोगं दिनैस्त्रिभिः  ॥ १३.२५ ॥
क्षयं च मण्डलार्धेन ग्रहणीं पाण्डुकामले  ।
कुम्भकामलिकारोगमुदावर्तं महोदरम्  ॥ १३.२६ ॥
प्रमेहं मेदसो वृद्धिं वातव्याधिं कफामयम्  ।
गुदरोगं च मन्दाग्निं मूत्रवातमशेषतः  ॥ १३.२७ ॥
स्मरमन्दिरजव्याधिं वन्ध्यारोगांस्त्वगामयान्  ।
व्योषाज्यचित्रतोयैश्च ह्यनुपानमशेषतः  ॥ १३.२८ ॥
भूयो भूयो विसूच्यर्तिर्देहिनो यस्य जायते  ।
रसोऽयं तस्य दातव्यो मण्डलानां त्रयं खलु  ।
आमरोगे च दातव्यो भिषग्भिर्वत्सरावधि  ॥ १३.२९ ॥
{तार्क्ष्यरसायन}
तार्क्ष्यभस्म तु शाणैकं वज्रभस्म तदर्धकम्  ।
मृतस्वर्णार्ककान्तानां निष्कद्वयमितं पृथक् ॥ १३.३० ॥
लोहभस्म मृतं सूतं सर्वमेकत्र मर्दयेत् ।
पुटेद्विंशतिवाराणि पुटैः कुक्कुटसंज्ञकैः  ॥ १३.३१ ॥
अमृताम्बुसमायुक्तैः शिलागन्धकतालकैः  ।
सप्तवारं द्रवैः सार्धं दशभिः पिष्टकैः पुटेत् ॥ १३.३२ ॥
एवं सिद्धं प्रभावाढ्यं तार्क्ष्यं नाम रसायनम्  ।
चित्रकार्द्रकरसोपेतं पीतं राजिकया मितम्  ॥ १३.३३ ॥
त्रिदोषजान् गदान्सर्वान् कफवातोद्भवानपि  ।
असाध्यान् सर्ववैद्यानां भेषजानां च कोटिभिः  ।
करोति क्षुधमत्यर्थं भुक्तं जरयति क्षणात् ॥ १३.३४ ॥
{पुष्परागरसायन}
पुष्परागोद्भवं भस्म पलार्धप्रमितं शुभम्  ।
तदर्धं पीतकाचं च तदर्धं ताम्रभस्मकम्  ॥ १३.३५ ॥
ताम्रस्यार्धं च रजतं जातरूपं तदर्धकम्  ।
वज्रभस्म तदर्धं च सर्वतुल्यं मृताभ्रकम्  ॥ १३.३६ ॥
तत्समं सूर्यकान्तं च मारितं बलिना सह  ।
तुल्येन बलिना सार्धं दशवारं पुटेत्खलु  ॥ १३.३७ ॥
नीलाञ्जनालताप्यानां पृथक्तानि पुटानि च  ।
इति सिद्धमिदं प्रोक्तं पुष्परागरसायनम्  ॥ १३.३८ ॥
क्षयादिसर्वरोगघ्नं कुष्ठव्याधिहरं परम्  ।
गुदगुल्मार्त्तिशमनं पुत्रीयं वृष्यमुत्तमम्  ॥ १३.३९ ॥
रसायनं तथा चैतत्क्षिप्रं गुल्महरं स्त्रियाः  ।
दीपनं परमं प्रोक्तं कामलापाण्डुनाशनम्  ।
बहुनात्र किमुक्तेन सर्वरोगविनाशनम्  ॥ १३.४० ॥
{वज्ररसायन}
एककर्षं मृतं वज्रं तावद्भूनागसत्त्वकम्  ।
ततश्च द्विगुणं स्वर्णं स्वर्णतुल्यं खसत्त्वकम्  ॥ १३.४१ ॥
तावन्मात्रं च कान्तायः सर्वं वारितरं कृतम्  ।
अष्टमांशश्च सूतस्य सर्वेभ्यः परिकीर्तितः  ॥ १३.४२ ॥
शुकपिच्छः समः सर्वैर्मर्दयेच्चणकाम्लकैः  ।
विधाय गोलकं रम्यं छायाशुष्कं समाचरेत् ॥ १३.४३ ॥
ततो भूनागसत्त्वं हि गन्धकेन समं क्षिपेत् ।
पुटितं शतवाराणि शतं वाराणि ताप्यकैः  ॥ १३.४४ ॥
सूर्यपर्णैश्च दुग्धैर्वा वाराणां विंशतिं ततः  ।
गुञ्जाटङ्कणसिक्थैश्च भूनागस्य रजोवृतम्  ॥ १३.४५ ॥
वर्तयित्वा तु तं गोलं कल्केनानेन लेपयेत् ।
अर्धाङ्गुलदलेनाथ परिशोष्य खरातपे  ॥ १३.४६ ॥
निक्षिपेद्वालुकायन्त्रे प्रपचेद्दिनपञ्चकम्  ।
ततस्त्रिकोणगण्डीरदुग्धैर्गन्धकसंयुतैः  ॥ १३.४७ ॥
मर्दयित्वा तु तं गोलं पुटेद्वाराणि विंशतिम्  ।
पटचूर्णं ततः कृत्वा क्षिपेदन्तःकरण्डके  ॥ १३.४८ ॥
गुञ्जामितं भजेदेनं रम्यं वज्ररसायनम्  ।
ज्ञाताज्ञातेषु सर्वेषु गदेषु विविधेषु च  ॥ १३.४९ ॥
तत्तद्रोगानुपानेन दातव्यं भिषजा खलु  ।
न सोऽस्ति रोगो लोकेऽस्मिन्यो ह्यनेन न शाम्यति  ॥ १३.५० ॥
रसायनप्रकारेण सेवितो मण्डलत्रयम्  ।
देहसिद्धिं करोत्येव विश्वविस्मयकारिणीम्  ।
बिल्वमेकं विना सर्वं पथ्यमत्र प्रकीर्तितम्  ॥ १३.५१ ॥
{नीलरसायन}
नीलरत्नकृतं भस्म पलमात्रं च हीरकम्  ।
स्वर्णं रौप्यं च कान्तं च ताप्यकं नृपवर्तकम्  ॥ १३.५२ ॥
समांशं सर्वमेतत्स्यात्सर्वतुल्यं च शुल्वकम्  ।
सर्वमेतन्मृतं ग्राह्यं समगन्धकसंयुतम्  ॥ १३.५३ ॥
मर्दयेत्कङ्गुणीतैलैर्यावत्स्याद्दिवसाष्टकम्  ।
ऊर्ध्वाधो गन्धकं दत्त्वा पुटेद्वाराणि विंशतिम्  ॥ १३.५४ ॥
श्वेतमुण्डीरसैः पश्चाद्भावयेत्सप्तवारकम्  ।
इति सिद्धं प्रभावाढ्यं रम्यं नीलरसायनम्  ॥ १३.५५ ॥
निहन्ति सकलान्रोगान्गुञ्जामात्रं निषेवितम्  ।
ज्वरं पाण्डुं क्षयं कासं शूलमर्शश्च गुल्मकम्  ॥ १३.५६ ॥
उदरं कुष्ठरोगं च श्वासं पञ्चविधं तथा  ।
तत्तद्भैषज्ययोगेन तत्तद्रोगनिबर्हणम्  ॥ १३.५७ ॥
{गोमेदरसायन}
गोमेदं गन्धयोगेन लकुचद्रवयोगिना  ।
पुटित्वा दशवारैश्च जातं भस्म पलोन्मितम्  ॥ १३.५८ ॥
सुवर्णं रजतं कान्तं सर्वमौषधमारितम्  ।
क्रामणं पादपादेन प्रसितं चूलिकाम्बुना  ॥ १३.५९ ॥
ताप्यं गन्धर्वतैलेन पुटितं दशवारकम्  ।
निरुत्थं जायते भस्म सर्वथैव गुणाधिकम्  ॥ १३.६० ॥
तदर्धसूतगन्धाभ्यां कृतकज्जलिकाद्रुतौ  ।
पूर्वभस्मत्रयं क्षिप्त्वा विमिश्र्य च समाहरेत् ॥ १३.६१ ॥
विचूर्ण्य मुण्डिकाद्रावैर्भावयेत्सप्तवारकम्  ।
पटचूर्णं विधायाथ क्षिपेदन्तःकरण्डके  ॥ १३.६२ ॥
इदं हि परमं श्रेष्ठं गोमेदकरसायनम्  ।
योज्यं सर्वेषु रोगेषु तत्तद्रोगानुपानतः  ॥ १३.६३ ॥
करोति दीपनं तीव्रं सर्वार्हं च प्रियंकरम्  ।
ददाति परमां पुष्टिं बलं भीमबलोपमम्  ।
परमं वृष्यमायुष्यं नेत्र्यं मुखगदापहम्  ॥ १३.६४ ॥
{वैदूर्यरसायन}
कान्तकल्केन वैदूर्यं सह गन्धेन मारितम्  ।
तद्भस्मनाष्टशाणेन तदर्धं मृतहेम च  ॥ १३.६५ ॥
तयोः समं तीक्ष्णरजो मृतं रूप्यं च तत्समम्  ।
मृतं च विमलं सर्वैः समं सर्वं विमर्दितम्  ॥ १३.६६ ॥
मिलितं मोचसारेण गोलीकृत्य विशोषयेत् ।
अङ्गुलार्धदलेनैव शिलाजेन विमर्दयेत् ॥ १३.६७ ॥
वालुकायन्त्रमध्यस्थं पक्षार्धं शनकैः पचेत् ।
स्वतः शीतं समाहृत्य कुमारीमूलसारतः  ॥ १३.६८ ॥
मर्दयित्वा विशोष्याथ पीलुमूलजलैस्तथा  ।
तथैव चित्रमूलाद्भिः कन्थारीमूलसारतः  ॥ १३.६९ ॥
चिरबिल्वभवैस्तोयैर्विशोष्य च विचूर्ण्य च  ।
मृतसंजीवनं ह्येतद्वैदूर्यकरसायनम्  ॥ १३.७० ॥
आर्द्रकद्रवसंयुक्तं गुञ्जामात्रं रसायनम्  ।
दातव्यं चित्रतोयैर्वा सन्निपाते विसंज्ञके  ॥ १३.७१ ॥
दन्तबन्धे तु संजाते वल्लमात्रममुं रसम्  ।
पादयोर्घर्षयेद्यत्नात्ततश्चेष्टामवाप्नुयात् ॥ १३.७२ ॥
जातचेष्टस्य सलिलं मूर्ध्नि शीतं विनिक्षिपेत् ।
शतकुम्भमितं स्वादु तीव्रा क्षुज्जायते ततः  ॥ १३.७३ ॥
यत्किंचिद्याचते तस्मै तत्तद्देयमभीप्सितम्  ।
आयुष्ये विद्यमाने स सुखी जीवति मानवः  ॥ १३.७४ ॥
त्रिदोषजातरोगेषु दातव्यं तण्डुलोन्मितम्  ।
पलार्धसितया युक्तमन्यथा हन्ति रोगिणम्  ॥ १३.७५ ॥
एकदोषोद्भवे रोगे संसर्गजनिते तथा  ।
न दातव्यं हि भिषजा वैदूर्यकरसायनम्  ॥ १३.७६ ॥
धृतानि वा तानि समर्चितानि सुजातियुक्तानि च संस्तुतानि  ।
हरन्ति रत्नान्यखिलं दुरिष्टं कुर्वन्त्यभीष्टं सततं यथेष्टम्  ॥ १३.७७ ॥
हरन्त्यलक्ष्मीं सततं समस्तान् दुष्कर्मजातानिह सर्वरोगान्  ।
आयुष्यकारीणि हितानि सर्वरत्नप्रसूतानि रसायनानि  ॥ १३.७८ ॥


ऋचूम्, १४
{वर्गसोf मेतल्स्}
शुद्धं लोहं कनकरजतं भानुलोहाश्मसारं पूतीलोहं द्वितयमुदितं नागवङ्गाभिधानम्  ।
मिश्रं लोहं त्रितयमुदितं पित्तलं कांस्यवर्तं धातुर्लोहे लुह इति मतः सोऽपि कषार्थवाची  ॥ १४.१ ॥
{गोल्द्:: सुब्त्य्पेस्}
प्राकृतं सहजं वह्निसम्भूतं खनिसम्भवम्  ।
रसेन्द्रवेधसंजातं स्वर्णं पञ्चविधं स्मृतम्  ॥ १४.२ ॥
{प्राकृत}
ब्रह्माण्डं संवृतं येन रजोगुणभुवा खलु  ।
तत्प्राकृतमिति प्रोक्तं देवानामपि दुर्लभम्  ॥ १४.३ ॥
{सहज}
ब्रह्मा येनावृतो जातः सुवर्णेन जरायुणा  ।
तन्मेरुरूपतां जातं सुवर्णं सहजं हि तत् ॥ १४.४ ॥
{वह्निसम्भव}
विसृष्टमग्निना शैवं तेजः पीतं सुदुःसहम्  ।
अभूत्स्वर्णं तदुद्दिष्टं सुवर्णं वह्निसंभवम्  ॥ १४.५ ॥
एतत्स्वर्णत्रयं दिव्यं वर्णैः षोडशभिर्युतम्  ।
धारणादेव तत्कुर्याच्छरीरमजरामरम्  ॥ १४.६ ॥
{खनिज}
तत्र तत्र गिरीणां हि जातं खनिषु यद्भवेत् ।
तच्चतुर्दशवर्णाढ्यं भक्षितं सर्वरोगहृत् ॥ १४.७ ॥
{वेधज}
रसेन्द्रवेधसम्भूतं तद्वेधजमुदाहृतम्  ।
रसायनं महाश्रेष्ठं पापघ्नं वेधजं हि तत् ॥ १४.८ ॥
तारार्करीतीतरलोहकुञ्जरं वङ्गाभ्रकं माक्षिकवङ्गपारदम्  ।
यत्तारजं हि प्रवदन्ति रागतः स्वर्णं कलावर्णचतुर्गुणं हि  ॥ १४.९ ॥
{गोल्द्:: परीक्षा:: गोओदॄउअलित्य्}
घृष्टं वर्णे घुसृणसदृशं रक्तवर्णं च दाहे छेदे किंचित्सितमकपिलं निर्दलं भूरिभारम्  ।
स्निग्धं स्वर्णं रविविरहितं स्त्यानरक्तप्रभाढ्यं श्रेष्ठं दिष्टमतुलितलसच्चारुवर्णं च स्वर्णम्  ॥ १४.१० ॥
{गोल्द्:: परीक्षा:: बदॄउअलित्य्}
रूक्षं विवर्णं मलिनं कठोरं कृष्णं च दाहे निकषे च पाण्डु  ।
स्थूलाङ्गकं निर्भरकं कडारं स्फुटत्सुवर्णं दशधा न शस्तम्  ॥ १४.११ ॥
{मिश्रलोह:: प्रोदुच्तिओन्}
स्वर्णरूप्यादिसंयोगान्मिश्रलोहं प्रजायते  ।
{शोधन:: उसे ओf ँ}
स्वर्णकार्यं न तेन स्यात्तस्मात्शुद्धिर्विधीयते  ।
शोध्यं न केवलं स्वर्णं लोहान्यन्यानि शोधयेत् ॥ १४.१२ ॥
{गोल्द्:: रेfरेस्हिन्गित्स्चोलोउर्(?)}
कर्षप्रमाणं तु सुवर्णपत्रं शरावरुद्धं पटुधातुयुक्तम्  ।
अङ्गारसंस्थं प्रहरार्धमानं ध्मातेन तत्स्यान्ननु पूर्णवर्णम्  ॥ १४.१३ ॥
{मेतल्स्:: मारण:: त्य्पेस्}
लोहानां मारणं श्रेष्ठं सर्वेषां रसभस्मना  ।
मूलीभिर्मध्यमं प्राहुर्निकृष्टं गन्धकादिभिः  ॥ १४.१४ ॥
अरिलोहेन लोहस्य मारणं दुर्गुणप्रदम्  ।
{गोल्द्:: मारण}
कृत्वा कण्टकवेध्यानि स्वर्णपत्राणि लेपयेत् ॥ १४.१५ ॥
लुङ्गाम्बुभस्मसूतेन म्रियन्ते दशभिः पुटैः  ।
{गोल्द्:: मारण}
द्रुते विनिक्षिपेत्स्वर्णे लोहमानं मृतं रसम्  ॥ १४.१६ ॥
विचूर्ण्य लुङ्गतोयेन दरदेन समन्वितम्  ।
जायते कुङ्कुमच्छायं स्वर्णं द्वादशभिः पुटैः  ॥ १४.१७ ॥
{गोल्द्:: मारण:: अपुनर्भव}
श्लेष्मान्तकाण्डेन सकाञ्चनारजटापुटैः कुक्कुटनामधेयैः  ।
त्रिंशत्प्रमाणैरपुनर्भवं स्यान्निःशेषयोगेषु च योजनीयम्  ॥ १४.१८ ॥
{गोल्द्:: मारण}
सूतेन पिष्टिकां कृत्वा स्वर्णं रुद्ध्वा शरावके  ।
स्वल्पनीलाञ्जनोपेतं दग्धं स्वल्पैर्वनोत्पलैः  ॥ १४.१९ ॥
कुङ्कुमाभं भवेद्भस्म योज्यं रसरसायने  ।
{गोल्द्:: मारण}
स्नुग्दुग्धहिङ्गुहिङ्गूलशिलासिन्दूरकाम्लकैः  ॥ १४.२० ॥
पुटितं दशवारेण निर्जीवं हेम जायते  ।
रसे रसायने लोहरञ्जने चातिशस्यते  ॥ १४.२१ ॥
{गोल्द्:: मृत:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
स्निग्धं मेध्यं विषगरहरं बृंहणं वृष्यमग्र्यं यक्ष्मोन्मादप्रशमनपरं देहरोगप्रमाथि  ।
मेधाबुद्धिस्मृतिसुखकरं सर्वदोषामयघ्नं रुच्यं दीपि प्रशमितजरं स्वादुपाकं सुवर्णम्  ॥ १४.२२ ॥
{गोल्द्:: मृत:: मेदिच्. उसे}
एतद्भस्म सुवर्णजं कटुघृतोपेतं द्विगुञ्जोन्मितं लीढं हन्ति नृणां क्षयाग्निसदनं श्वासं सकासारुचिम्  ।
ओजोधातुविवर्धनं बलकरं पाण्ड्वामयध्वंसनं वृष्यं सर्वविषापहं गरहरं दुष्टग्रहण्यादिनुत् ॥ १४.२३ ॥
निःशेषरोगविध्वंसि भूतप्रेतभयापहम्  ।
बन्धनं भाविरोगाणां विषत्रयभयापहम्  ॥ १४.२४ ॥
विना बिल्वफलं चात्र सर्वमन्यत्प्रशस्यते  ।
दशाब्दसेवितं स्वर्णं स्वेच्छाहारविहारिणम्  ।
न कश्चिद्बाधते व्याधिर्यावदायुर्न संशयः  ॥ १४.२५ ॥
{सिल्वेर्:: सुब्त्य्पेस्}
सहजं खनिसंजातं कृत्रिमं च त्रिधा मतम्  ।
रजतं पूर्वपूर्वं हि स्वगुणैरुत्तमोत्तमम्  ॥ १४.२६ ॥
{सिल्वेर्:: सहज}
कैलासाद्यद्रिसम्भूतं रजतं सहजं भवेत् ।
तत्स्पृष्टं हि महाव्याधिनाशनं देहिनां भवेत् ॥ १४.२७ ॥
{सिल्वेर्:: खनिज}
हिमाचलाद्रिकूटेषु यद्रूप्यं जायते हि तत् ।
खनिजं कथ्यते तज्ज्ञैः परमं हि रसायनम्  ॥ १४.२८ ॥
{सिल्वेर्:: पादरूप्य}
श्रीरामपादुकान्यस्तं वङ्गं यद्रूप्यतां गतम्  ।
तत्पादरूप्यमित्युक्तं कृत्रिमं सर्वरोगनुत् ॥ १४.२९ ॥
{सिल्वेर्:: परीक्षा:: गोओदॄउअलित्य्}
घनं स्निग्धं मृदु स्वच्छं दाहे छेदे सितं गुरु  ।
शङ्खाभं मसृणं स्फोटरहितं रजतं शुभम्  ॥ १४.३० ॥
{सिल्वेर्:: परीक्षा:: बदॄउअलित्य्}
दाहे रक्तं च पीतं च कृष्णं रूक्षं स्फुटं लघु  ।
स्थूलाङ्गं कर्कशाङ्गं च रजतं त्याज्यमष्टधा  ॥ १४.३१ ॥
{सिल्वेर्:: शोधन}
खर्परे भस्मचूर्णाभ्यां परितः पालिकां चरेत् ।
तत्र रूप्यं विनिक्षिप्य समसीससमन्वितम्  ॥ १४.३२ ॥
जातसीसक्षयं यावद्धमेत्तावत्पुनः पुनः  ।
स्वच्छं संशोधितं रूप्यं योजनीयं रसादिषु  ॥ १४.३३ ॥
{सिल्वेर्:: मारण}
लकुचद्रवसूताभ्यां तारपिष्टीं प्रकल्पयेत् ।
ऊर्ध्वाधो गन्धकं दत्त्वा मूषागर्भे निरुध्य च  ॥ १४.३४ ॥
स्वेदयेद्वालुकायन्त्रे दिनमेकं दृढाग्निना  ।
स्वाङ्गशीतां च तां पिष्टीं साम्लतालेन मर्दिताम्  ॥ १४.३५ ॥
पुटेद्द्वादशवाराणि भस्मीभवति रूप्यकम्  ।
{सिल्वेर्:: मारण}
माक्षीकचूर्णलुङ्गाम्लमर्दितं पुटितं शनैः  ॥ १४.३६ ॥
त्रिंशद्वारेण तत्तारं भस्म संजायतेतराम्  ।
{एffएच्तोf मारण ओf अ भस्मन्}
रागः स्यात्सर्वलोहानां पुटाधिक्ये न संशयः  ।
रञ्जयन्ति च रक्तानि देहलोहोभयार्थकृत् ॥ १४.३७ ॥
{सिल्वेर्:: मृत:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
रूप्यं विपाकमधुरं तुवराम्लसारं शीतं सरं परमलेखनकं च रुच्यम्  ।
स्निग्धं च वातकफजिज्जठराग्निदीपि बल्यप्रदं स्थिरवयस्करणं च वृष्यम्  ॥ १४.३८ ॥
{सिल्वेर्:: मृत:: मेदिच्. उसे}
भस्मीभूतं रजतममलं तत्समौ व्योमभानू सर्वैस्तुल्यं त्रिकटुकलितं सारघाज्येन युक्तम्  ।
लीढं प्रातः क्षपयतितरां यक्ष्मपाण्डूदरार्शः कासं श्वासं नयनजरुजः पित्तरोगानशेषान्  ॥ १४.३९ ॥
{चोप्पेर्:: सुब्त्य्पेस्}
म्लेच्छं नेपालकं चेति तयोर्नेपालमुत्तमम्  ।
नेपालादन्यखन्युत्थं म्लेच्छमित्यभिधीयते  ॥ १४.४० ॥
{म्लेच्छताम्र:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
सितकृष्णारुणच्छायं वामि भेदि कठोरकम्  ।
क्षालितं च पुनः कृष्णमेतन्म्लेच्छकताम्रकम्  ॥ १४.४१ ॥
{नेपालताम्र:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
सुस्निग्धं मृदुलं शोणं घनाघातक्षमं गुरु  ।
निर्विकारं गुणैः श्रेष्ठं ताम्रं नेपालमुच्यते  ॥ १४.४२ ॥
{चोप्पेर्:: परीक्षा:: बदॄउअलित्य्}
पाण्डुरं कृष्णशोणं च लघुस्फुटनसंयुतम्  ।
रूक्षाङ्गं सदलं ताम्रं नेष्यते रसकर्मणि  ॥ १४.४३ ॥
{चोप्पेर्:: अशुद्ध:: दोष}
उत्क्लेदमोहभ्रमदाहभेदास्ताम्रस्य दोषाः खलु दुर्धरास्ते  ।
विशोधनात्तद्विगतस्वदोषं सुधामयं स्याद्रसवीर्यपाके  ॥ १४.४४ ॥
{चोप्पेर्:: शोधन}
ताम्रं क्षाराम्लसंयुक्तं द्रावितं दत्तगैरिकम्  ।
निक्षिप्तं महिषीतक्रे छगणे सप्तवारकम्  ॥ १४.४५ ॥
पञ्चदोषविनिर्मुक्तं भस्मयोग्यं च जायते  ।
{ताम्रशोधनम्}
ताम्रनिर्दलपत्राणि विलिप्तानि तु सिन्धुना  ॥ १४.४६ ॥
ध्मात्वा सौवीरके क्षेपाद्विशुध्यन्त्यष्टवारतः  ।
{चोप्पेर्:: शोधन}
निम्बाम्बुपटुलिप्तानि तापितान्यष्टवारकम्  ॥ १४.४७ ॥
विशुध्यन्त्यर्कपत्राणि निर्गुण्ड्या रसमज्जनात् ।
{चोप्पेर्:: शोधन}
तालपत्रसमाभानि ताम्रपत्राणि कारयेत् ॥ १४.४८ ॥
निष्क्वाथ्य काञ्जिके यामं भस्मना परिशोध्य च  ।
यामं क्षीरेण निष्क्वाथ्य तत्रैव स्थापयेद्दिनम्  ॥ १४.४९ ॥
दिनैकं लवणोपेतं तिन्तिडीफलकर्दमे  ।
जम्बीरनीरनिष्पिष्टपटुना परिवेष्ट्य च  ॥ १४.५० ॥
ध्मात्वाजामूत्रमध्ये तु सकृदेव निमज्जयेत् ।
ताम्रस्यार्धं ससिन्धूत्थैः पक्वनिम्बुकवारिभिः  ॥ १४.५१ ॥
लिप्त्वा ध्मात्वा क्षिपेत्तक्रे महिषीछगणान्विते  ।
तत्ताम्रं तुल्यभागेन हेममाक्षिकसंयुतम्  ॥ १४.५२ ॥
धमेदतिदृढाङ्गारैश्चैकवारमतः परम्  ।
विना ताप्यैस्त्रिवारं च चक्रिकां कल्पयेत्ततः  ॥ १४.५३ ॥
ततस्त्रिकटुकक्वाथे त्रिदिनं स्थापयेत्ततः  ।
उत्क्वाथ्य भस्मना मृज्य जलैः प्रक्षाल्य सारघैः  ॥ १४.५४ ॥
विलिप्य सारघोपेतसितया च त्रिवारकम्  ।
पुटेद्वनोत्पलैस्ताम्रं भवेत्स्वर्णसमं गुणैः  ॥ १४.५५ ॥
कुमारीपत्रमध्ये तु शुल्बपत्रं निवेशितम्  ।
पुटितं दोषनिर्मुक्तं पाण्डुरं च प्रजायते  ॥ १४.५६ ॥
इत्थं विशोधितं ताम्रं सर्वदोषविवर्जितम्  ।
भवेद्रसायने योग्यं देहलोहकरं परम्  ॥ १४.५७ ॥
इमां शुद्धिं विजानाति शिवो वा नन्दिकेश्वरः  ।
सर्वलोकाश्रयः श्रीमान् सोमदेवो न चापरः  ॥ १४.५८ ॥
{चोप्पेर्:: मारण}
बलिना निहतं ताम्रं सप्तवारं समुत्थितम्  ।
सर्वदोषविनिर्मुक्तं भवेदमृतसन्निभम्  ॥ १४.५९ ॥
विलिप्य लकुचद्रावपिष्टगन्धाश्मपङ्कतः  ।
ताम्रपत्राणि संस्थाप्य स्थालीमध्ये निरुध्य च  ॥ १४.६० ॥
याममात्रं पचेत्सम्यक्मृतान्याकृष्य चूर्णयेत् ।
{चोप्पेर्:: मृत:: मेदिच्. उसे}
तद्भस्म वल्लमात्रं हि ताम्बूलीदलवेष्टितम्  ॥ १४.६१ ॥
भक्षितं वामयित्वाथ रेचयित्वा द्वियामतः  ।
ज्वरं विनाशयेन्न्ःणां शूलाध्मानसमन्वितम्  ॥ १४.६२ ॥
विषं गरं च वेगेन वामयत्येव निश्चितम्  ।
पथ्यमत्र प्रदातव्यं गोतक्रं भक्तसंयुतम्  ॥ १४.६३ ॥
अतिरेकेऽतिवान्तौ च सन्तापे चातिमात्रके  ।
तत्तदौचित्ययोगेन कुर्याच्छीतां प्रतिक्रियाम्  ॥ १४.६४ ॥
अतिवान्तौ भजेद्भृष्टमिक्षुखण्डं तु शीतलम्  ।
यद्वा बिल्वभवं क्वाथं सितया सह पाययेत् ॥ १४.६५ ॥
बर्बूरत्वग्रसः पेयो विरेके तक्रसंयुतम्  ।
{चोप्पेर्:: मारण}
शुल्बतुल्येन सूतेन बलिना तत्समेन च  ॥ १४.६६ ॥
तदर्धांशेन तालेन शिलया च तदर्धया  ।
विधाय कज्जलीं श्लक्ष्णां भिन्नकज्जलसन्निभाम्  ॥ १४.६७ ॥
यन्त्राध्यायविनिर्दिष्टगर्भयन्त्रोदरान्तरे  ।
कज्जलीं ताम्रपत्राणि पर्यायेण विनिक्षिपेत् ।
प्रपचेद्यामपर्यन्तं स्वाङ्गशीतं प्रचूर्णयेत् ॥ १४.६८ ॥
{चोप्पेर्:: मृत:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
ताम्रं तिक्तकषायकं च मधुरं पाके च वीर्योष्णकं साम्लं पित्तकफापहं जठररुक्कुष्ठामजूर्त्त्यन्तकृत् ।
ऊर्ध्वाधः परिशोधनं विषयकृत्स्थौल्यापहं क्षुत्करं दुर्नामक्षयपाण्डुरोगशमनं नेत्र्यं परं लेखनम्  ॥ १४.६९ ॥
तत्तद्रोगहरानुपानसहितं ताम्रं द्विवल्लोन्मितं संलीढं परिणामशूलमुदरं शूलं च पाण्डुं ज्वरम्  ।
गुल्मप्लीहयकृत्क्षयाग्निसदनं मेहं च मूलामयं दुष्टां च ग्रहणीं हरेद्ध्रुवमिदं तत्सोमनाथाभिधम्  ॥ १४.७० ॥
एतत्ताम्रसमं नान्यन्मधुरं दोषवर्जितम्  ।
नान्यन्निःशेषदोषघ्नं वृष्यं स्वस्थोचितं न्ःणाम्  ॥ १४.७१ ॥
{चोप्पेर्:: मारण}
बलिना पलमात्रेण तद्द्रव्ये रजसंमितैः  ।
विषतिन्द्वग्निशम्याकवत्सनाभपटूत्तमैः  ॥ १४.७२ ॥
कलिहारिशिलाव्योषतालपूगकरञ्जकैः  ।
कृत्वा चूर्णं हि जम्बीरद्रवेणातिद्रवीकृतम्  ॥ १४.७३ ॥
तत्सर्वं खल्वके भाण्डे विनिक्षिप्य ततः परम्  ।
कृतकण्टकवेध्यानि पलताम्रदलान्यथ  ।
लिप्तपादांशसूतानि तस्मिन् कल्के निगूहयेत् ॥ १४.७४ ॥
एतत्सर्वगुणाढ्यताप्रभवितं श्रीसोमदेवोदितं गुञ्जायुग्ममितं कणाज्यसहितं संसेवितं हन्ति वै  ।
गुल्मप्लीहयकृद्विबन्धजठरं शूलाग्निमान्द्यामयं वातश्लेष्मसशोषपाण्डुनिवहं जूर्त्त्यामयं भक्षितम्  ॥ १४.७५ ॥
पथ्यं रोगोचितं देयं रसमम्लं विवर्जयेत् ।
एतत्सात्म्यीकृतं येन तेन मृत्युर्विनिर्जितः  ॥ १४.७६ ॥
{इरोन्:: सुब्त्य्पेस्}
मुण्डं तीक्ष्णं च कान्तं च त्रिःप्रकारमयः स्मृतम्  ।
{मुण्ड:: सुब्त्य्पेस्}
मृदु कुण्ठं कडारं च त्रिविधं मुण्डमुच्यते  ॥ १४.७७ ॥
{मृदु:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
द्रुतद्रावमविस्फोटं चिक्कणं मृदुलं शुभम्  ।
{कुण्ठ:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
हतं यत्प्रसरेद्दुःखं तन्मुण्डं मध्यमं स्मृतम्  ।
{कडार:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
यन्मुण्डं भज्यते भङ्गे कृष्णं स्यात्तत्कडारकम्  ॥ १४.७८ ॥
{मुण्ड:: मृदु:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
मुण्डं परं मृदुलकं कफवातशूलमूलाममेहगदकामलपाण्डुहारि  ।
गुल्मामवातजठरार्त्तिहरं प्रदीपि शोफापहं रुधिरकृत्खलु कोष्ठशोधि  ॥ १४.७९ ॥
{तीक्ष्णलोह:: सुब्त्य्पेस्}
खरं सारं च होन्नालं तारापट्टं च भाजरम्  ।
काललोहाभिधानं च षड्विधं तीक्ष्णमुच्यते  ॥ १४.८० ॥
{खरलोह:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
परुषं पोगरोन्मुक्तं भङ्गे पारदसच्छविः  ।
नमते भङ्गुरं यत्तत्खरलोहमुदाहृतम्  ॥ १४.८१ ॥
{सार:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
वेगभङ्गुरधारं यत्सारलोहं तदीरितम्  ।
योगराभासकं पाण्डु भूमिकं सारमीरितम्  ॥ १४.८२ ॥
{होन्नाल:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
कृष्णपाण्डुवपुश्चञ्चुबीजतुल्योरुयोगरम्  ।
छेदने चातिपरुषं होन्नालमिति कथ्यते  ॥ १४.८३ ॥
{भाजर:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
योगरैर्वज्रसङ्काशैः सूक्ष्मरेखैश्च सान्द्रकैः  ।
निचितं श्यामलाङ्गं च भाजरं तत्प्रकीर्तितम्  ॥ १४.८४ ॥
{काललोह:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
नीलकृष्णप्रभं सान्द्रं मसृणं गुरु भासुरम्  ।
लोहाघातेऽप्यभग्नात्मधारं कालायसं मतम्  ॥ १४.८५ ॥
खरलोहात्परं सर्वमेकैकस्माच्छतोत्तरम्  ॥ १४.८६ ॥
{खरलोह:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
रूक्षं स्यात्खरलोहकं सुमधुरं पाके च वीर्ये हिमं तिक्तोष्णं कफपित्तकुष्ठजठरप्लीहामपाण्ड्वर्तिनुत् ।
सद्यः शूलयकृद्गदक्षयजरामेहामवातापहं दीप्तं चातिरसायनं बलकरं दुर्नाममेदोऽपहम्  ॥ १४.८७ ॥
{कान्तलोह:: सुब्त्य्पेस्}
कान्तलोहं चतुर्धोक्तं रोमकं भ्रामकं तथा  ।
चुम्बकं द्रावकं चेति तेषु श्रेष्ठं परं परम्  ॥ १४.८८ ॥
{रोमक:: ओरिगिन्}
खन्यमानाद्यतः कान्तपाषाणान्निःसरन्ति हि  ।
सतेजांसि हि रोमाणि कान्तं तद्रोमकं मतम्  ॥ १४.८९ ॥
{भ्रामक:: ओरिगिन्}
क्वापि क्वापि गिरिश्रेष्ठे सुलभो भ्रामकोपलः  ।
तन्मुखे क्षेपणाल्लोहं चक्रवद्भ्रमति ध्रुवम्  ॥ १४.९० ॥
{चुम्बक:: ओरिगिन्}
विन्ध्याद्रौ चुम्बकाश्मानश्चुम्बन्त्यायसकीलकम्  ।
क्षिप्रं समाहरत्येव यूनां चित्तमिवाङ्गना  ॥ १४.९१ ॥
{द्रावक:: ओरिगिन्}
यत्स्पृष्ट्वा द्रावयेल्लोहं सुवर्णाद्यमशेषतः  ।
लभ्यते तन्महादुःखात्तुषारधरपर्वते  ॥ १४.९२ ॥
{कान्तलोह:: परीक्षा}
पात्रे यस्य प्रसरति जले तैलबिन्दुर्न लिप्तो हिङ्गुर्गन्धं विसृजति निजं तिक्ततां निम्बकल्कः  ।
पाच्यं दुग्धं भवति शिखराकारकं नैति भूमौ कान्तं लोहं तदिदमुदितं लक्षणोक्तं न चान्यत् ॥ १४.९३ ॥
{कान्तलोह:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
कान्तायोऽतिरसायनोत्तरतरं स्वस्थे चिरायुःप्रदं स्निग्धं मेहहरं त्रिदोषशमनं शूलाममूलापहम्  ।
गुल्मप्लीहयकृत्क्षयामयहरं पाण्डूदरव्याधिनुत्तिक्तोष्णं हिमवीर्यकं किमपरं योगेन सर्वार्तिनुत् ॥ १४.९४ ॥
लक्षोत्तरगुणं सर्वं लोहं स्यादुत्तरोत्तरम्  ।
कान्तं कोटिगुणं तत्र तदप्येवं गुणोत्तरम्  ॥ १४.९५ ॥
{इरोन्:: शोधन}
शशक्षतजसंलिप्तं त्रिवारं परितापितम्  ।
मुण्डादिसकलं लोहं सर्वदोषान् विमुञ्चति  ॥ १४.९६ ॥
{लोहशोधन (२)}
सामुद्रलवणोपेतं तप्तं निर्वापितं खलु  ।
त्रिफलाक्वथिते नूनं गिरिदोषमयस्त्यजेत् ॥ १४.९७ ॥
{लोहशोधन (३)}
चिञ्चाफलदलक्वाथादयो दोषमुदस्यति  ।
{लोहशोधन (४)}
यद्वा फलत्रयोपेतं गोमूत्रे क्वथितं क्षणम्  ॥ १४.९८ ॥
{इरोन्:: मारण:: वारितर}
रेतितं घृतसंसिक्तं क्षिप्त्वायः खर्परे पचेत् ।
चालयन् लोहदण्डेन यावत्क्षिप्तं तृणं दहेत् ॥ १४.९९ ॥
पिष्ट्वा पिष्ट्वा पचेदेवं पञ्चवारमतः परम्  ।
धात्रीपत्ररसैर्यद्वा त्रिफलाक्वथितोदकैः  ॥ १४.१०० ॥
पुटेल्लोहं चतुर्वारं भवेद्वारितरं खलु  ।
{तीक्ष्णलोह:: मारण}
तीक्ष्णलोहस्य पत्राणि निर्दलानि दृढानले  ॥ १४.१०१ ॥
ध्मात्वा क्षिप्त्वा जले सद्यः पाषाणोलूखलोदरे  ।
कण्डयेदतिनिर्घातैः स्थूलया लोहपारया  ॥ १४.१०२ ॥
तन्मध्यात्स्थूलखण्डानि रुद्ध्वा मल्लद्वयान्तरे  ।
ध्मात्वा सिक्त्वा जलैः सम्यक्पूर्ववत्कण्डयेत्खलु  ॥ १४.१०३ ॥
तच्चूर्णं गुडगन्धाभ्यां पुटेद्विंशतिवारकम्  ।
पुटे पुटे विधातव्यं पेषणं दृढवत्तरम्  ॥ १४.१०४ ॥
एवं भस्मीकृतं लोहं तत्तद्रोगेषु योजयेत् ।
{तीक्ष्णलोह:: मारण}
अथ पूर्वोदितं तीक्ष्णं वसुभल्लकवासयोः  ॥ १४.१०५ ॥
पुटितं पत्रतोयेन त्रिंशद्वाराणि यत्नतः  ।
शोणितं जायते भस्म कृतसिन्दूरविभ्रमम्  ॥ १४.१०६ ॥
{लोहभस्म}
यद्वा तीक्ष्णदलोद्भूतं रजस्तत्त्रिफलाजलैः  ।
पिष्ट्वा दत्त्वौदनं किंचिच्चक्रिकां प्रविधाय च  ॥ १४.१०७ ॥
शोषयित्वातियत्नेन प्रपचेत्पञ्चभिः पुटैः  ।
रक्तवर्णं हि तद्भस्म योजनीयं यथायथम्  ॥ १४.१०८ ॥
{इरोन्:: मारण:: निरुत्थ}
मत्स्याक्षीगन्धवाह्लीकैर्लकुचद्रवपेषितैः  ।
विलिप्य सकलं लोहं मत्स्याक्षीकल्कगोपितम्  ॥ १४.१०९ ॥
भस्त्राभ्यां सुदृढं ध्मात्वा त्रिशूलीनिर्गमावधि  ।
अथोद्धृत्य क्षिपेत्क्वाथे त्रिफलागोजलात्मके  ॥ १४.११० ॥
तस्मादाहृत्य संताड्य मृतमादाय लोहकम्  ।
पुनश्च पूर्ववद्ध्मात्वा मारयेदखिलायसम्  ॥ १४.१११ ॥
कण्डयित्वा ततो गन्धगुडत्रिफलया सह  ।
पुटेद्विंशतिवारेण निरुत्थं जायते ध्रुवम्  ॥ १४.११२ ॥
{लोहभस्म}
समगन्धमयश्चूर्णं कुमारीवारिमर्दितम्  ।
पुञ्जीकृतं कियत्कालं छायास्थं म्रियते ह्ययः  ॥ १४.११३ ॥
{इरोन्:: मृत:: मेदिच्. उसे}
एतत्स्यादपुनर्भवं हि भसितं लोहस्य दिव्यामृतं सम्यक्सिद्धरसायनं त्रिकटुकीवेल्लाज्यमध्वन्वितम्  ।
हन्यान्निष्कमितं जरां च मरणं व्याधींश्च सत्पुत्रदं दिष्टं श्रीगिरिशेन कालयवनोद्भूत्यै पुरा तत्पितुः  ॥ १४.११४ ॥
एतत्संसेवमानानां न भवन्त्यामयोच्चयाः  ।
जायते च सुतः श्रीमान् धीधैर्य्यबलसंयुतः  ॥ १४.११५ ॥
{काललोह, कान्तलोह:: हिघॄउअलित्योf भस्मन्}
काललोहेन कान्तेन भस्मैतत्परिकल्पयेत् ।
अन्यलोहकृतं भस्म नैतादृशगुणात्मकम्  ॥ १४.११६ ॥
{इरोन्:: मारण}
मत्स्याक्षीक्षीरगन्धाश्मपिष्टं वेति तदायसम्  ।
विंशतिः पुटितं वारान्निरुत्थं भस्म जायते  ॥ १४.११७ ॥
{इरोन्:: मृत:: मेदिच्. उसे}
तदष्टपलिकं भस्म मूत्रैरष्टगुणैर्गवाम्  ।
पचेल्लोहमये पात्रे लोहदर्व्या विघट्टयेत् ॥ १४.११८ ॥
इत्थं सिद्धमिदं लोहं वल्लद्वितयसंमितम्  ।
निहन्ति सकलान्रोगांस्तत्तद्दोषसमुद्भवान्  ॥ १४.११९ ॥
क्षयं पाण्डुगदं गुल्मं शूलं मूलामयं तथा  ।
मेहं मेदोऽग्निमान्द्यं च यकृत्प्लीहं च कामलाम्  ॥ १४.१२० ॥
श्वासं कासं च कुष्ठं च ज्वरं शूलान्वितं तथा  ॥ १४.१२१ ॥
{कान्तलोह:: मेदिच्. उसे}
कान्तं तुल्याभ्रसत्त्वं चरणपरिमितं हेम तत्तुल्यमर्कं वैक्रान्तं ताप्यरूप्यं क्रिमिरिपुकटुकैस्तुल्यभागैः समेतम्  ।
लीढं देवद्रुतैलैः प्रवितरति नृणां देहसिद्धिं समृद्धां पथ्यं पूर्वोक्तवत्तद्धरति च सकलं रोगपूगं जवेन  ॥ १४.१२२ ॥
तदेतत्सर्वरोगघ्नं रम्यं कान्तरसायनम्  ।
बल्यं वृष्यं सुपुत्रीयं मङ्गल्यं दीपनं परम्  ॥ १४.१२३ ॥
{इरोन्:: मारण}
पलार्धं रेतितं लोहं बालबिल्वफलाम्बुना  ।
पिष्ट्वा पिष्ट्वा पचेत्क्षिप्रं भस्मसाज्जायते खलु  ॥ १४.१२४ ॥
तथा लिङ्गीफलाम्भोभिर्धात्रीफलरसेन च  ।
पूर्ववन्मारयेल्लोहं जायते गुणवत्तरम्  ॥ १४.१२५ ॥
{इरोन्:: मृत:: मेदिच्. उसे}
पुनर्भूसिन्ध्वपामार्गवज्रिणीतिन्तिडीत्वचाम्  ।
क्षारैः सर्वायसां भस्म सेवितं शाणमात्रतः  ॥ १४.१२६ ॥
क्वाथं त्रिफलासंयुक्तं प्रतिमासं पिबेन्नरः  ।
{मण्डूर}
लोहकिट्टविशुद्ध्यर्थं जायते चान्यथाश्मरी  ॥ १४.१२७ ॥
अविशोधितलोहानां विषवद्वमनं मतम्  ।
नन्दिना तु विशुद्ध्यर्थं लोहं प्रोक्तं सुधासमम्  ॥ १४.१२८ ॥
{इरोन् (?):: मेदिच्. उसे}
रात्रौ कान्तशरावके स्थितवरामित्राजलैः स्वादुभिः प्रातर्मुष्टिमितं खलु प्रतिदिनं षण्मासमासेवितम्  ।
हन्यात्पित्तकफामयान् बहुविधान्कुष्ठप्रमेहांस्तथा पाण्डुं यक्ष्मगदं च कामलगदं मूलामयं वातजान्  ॥ १४.१२९ ॥
{इरोन्:: अशुद्ध:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
अशोधितायः सपुनर्भवं तद्गुणं प्रदर्श्याल्पमथ प्रकुर्यात् ।
आमाग्निमान्द्यारुचिगुल्मशोफविड्भेदमालस्यमुरोविबन्धम्  ॥ १४.१३० ॥
{तिन्:: सुब्त्य्पेस्}
खुरकं मिश्रकं चेति द्विविधं वङ्गमुच्यते  ।
खुरं तत्र गुणैः श्रेष्ठं मिश्रकं न हितं मतम्  ॥ १४.१३१ ॥
{खुरक:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
धवलं च मृदु स्निग्धं द्रुतद्रावं सगौरवम्  ।
{मिश्रक:: फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
निःशब्दं खुरवङ्गं स्यान्मिश्रकं श्यामशुभ्रकम्  ॥ १४.१३२ ॥
{तिन्:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
वङ्गं तिक्तोष्णकं रूक्षमीषद्वातप्रकोपणम्  ।
मेदःश्लेष्मामयघ्नं च क्रिमिघ्नं मेहनाशनम्  ॥ १४.१३३ ॥
{खुर:: शोधन}
द्रावयित्वा निशायुक्ते क्षिप्तं निर्गुण्डिकारसे  ।
विशुध्यति त्रिवारेण खुरवङ्गं न संशयः  ॥ १४.१३४ ॥
{मिश्रक:: शोधन}
अम्लतक्रविनिष्पिष्टवर्षाभूविषसिन्धुभिः  ।
कट्वलाबुगतं वङ्गं द्वितीयं परिशुध्यति  ॥ १४.१३५ ॥
{वङ्गमारणम्}
सतालेनार्कदुग्धेन लिप्त्वा वङ्गदलान्यथ  ।
बोधिचिञ्चात्वचां क्षारैर्दद्याल्लघुपुटानि च  ॥ १४.१३६ ॥
मर्दयित्वा चरेद्भस्म तद्रसादिषु शस्यते  ।
{वङ्गमारणम् (२)}
प्रद्राव्य खर्परे वङ्गं षोडशांशं रसं क्षिपेत् ॥ १४.१३७ ॥
स्वल्पस्वल्पालकं दत्त्वा भारद्वाजस्य काष्ठतः  ।
मर्दयित्वा चरेद्भस्म तद्रसादिषु कीर्तितम्  ॥ १४.१३८ ॥
{तिन्:: मृत:: मेदिच्. उसे}
वङ्गभस्मसमं कान्तं व्योमभस्म च तत्समम्  ।
मर्दयेत्कन्यकाम्भोभिर्निम्बपत्ररसैरपि  ॥ १४.१३९ ॥
भूपालावर्तभस्माथ विनिक्षिप्य समांशकम्  ।
गोमूत्रकशिलाधातुजलैः सम्यग्विमर्दयेत् ॥ १४.१४० ॥
ततो गुग्गुलुतोयेन मर्दयित्वा दिनाष्टकम्  ।
विशोष्य परिचूर्ण्याथ समभागेन योजयेत् ॥ १४.१४१ ॥
भृष्टबर्बूरनिर्यासैर्वाकुचीबीजचूर्णकैः  ।
ततः क्षिपेत्करण्डान्तर्विधाय पटगालितम्  ॥ १४.१४२ ॥
गोतक्रपिष्टरजनीसारेण सह पाययेत् ।
चतुर्भिर्वल्लकैस्तुल्यं रम्यं वङ्गरसायनम्  ॥ १४.१४३ ॥
निश्चितं तेन नश्यन्ति मेहा विंशतिभेदकाः  ।
शालयो मुद्गसूपं च नवनीतं तिलोद्भवम्  ।
पटोलं तिक्ततुण्डीरं तक्रं पथ्यं प्रशस्यते  ॥ १४.१४४ ॥
{लेअद्:: शुद्ध:: परीक्षा}
द्रुतद्रावं महाभारं छेदे कृष्णं समुज्ज्वलम्  ।
पूतिगन्धं बहिःकृष्णं शुद्धं सीसमतोऽन्यथा  ॥ १४.१४५ ॥
{लेअद्:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
अत्युष्णं सीसकं स्निग्धं तिक्तं वातापहम्  ।
प्रमेहतोयदोषघ्नं दीपनं चामवातनुत् ॥ १४.१४६ ॥
{सीषशोधन}
सिन्दुवारजटाक्वाथे हरिद्राचूर्णकं क्षिपेत् ।
द्रुतं नागं च निर्गुण्ड्यास्त्रिवारं निक्षिपेद्रसे  ॥ १४.१४७ ॥
नागः शुद्धो भवेदेवं मूर्च्छास्फोटादि नाचरेत् ।
{भ्राष्ट्रयन्त्र}
तिर्यगाकारचुल्ल्यां तु तिर्यग्वक्त्रं घटं क्षिपेत् ।
तं च वक्त्रं विना सर्वं गोपयेद्यत्नतो मृदा  ।
भ्राष्ट्रयन्त्राभिधं चैतन्नागमारणमुत्तमम्  ॥ १४.१४८ ॥
{सीसमारणम्}
भ्राष्ट्रयन्त्राभिधे तस्मिन्यन्त्रे सीसं विनिक्षिपेत् ।
पलविंशतिकं नागमधस्तीव्रानलं क्षिपेत् ॥ १४.१४९ ॥
द्रुते नागे क्षिपेत्सूतं शुद्धं कर्षमितं शुभम्  ।
विघट्ट्य निक्षिपेत्क्षारमेकैकं हि पलं पलम्  ॥ १४.१५० ॥
अर्जुनाख्यस्य वृक्षस्य महाराजगिरेरपि  ।
दाडिमस्य मयूरस्य क्षिप्त्वा क्षारं पृथक्पृथक् ॥ १४.१५१ ॥
एवं विंशतिरात्राणि पचेत्तीव्रेण वह्निना  ।
विघट्टयन् दृढं दोर्भ्यां दर्व्या चाथ प्रयत्नतः  ॥ १४.१५२ ॥
रक्तं तज्जायते भस्म कपोतच्छायमेव च  ।
नागं दोषविनिर्मुक्तं जायते तु रसायनम्  ॥ १४.१५३ ॥
{लेअद्:: मारण:: निरुत्थ (?)}
हतमुत्थापितं सीसं दशवारेण सिध्यति  ।
तन्मृतं सीसकं सर्वदोषमुक्तं रसायनम्  ॥ १४.१५४ ॥
{लेअद्:: मृत:: मेदिच्. उसे}
एवं नागोद्भवं भस्म ताप्यभस्मार्धभागिकम्  ।
पादं पादं क्षिपेद्भस्म शुल्बस्य रजतस्य च  ॥ १४.१५५ ॥
कान्ताभ्रसत्त्वयोश्चापि स्फटिकस्य पृथक्पृथक् ।
सर्वमेकत्र संचूर्ण्य पुटेत्त्रिफलवारिणा  ॥ १४.१५६ ॥
त्रिंशद्वनगिरिण्डैश्च त्रिंशद्वारं विचूर्ण्य तत् ।
व्योषवेल्लकचूर्णैश्च समांशैः सह योजयेत् ॥ १४.१५७ ॥
मध्वाज्यसहितं हन्ति प्रलीढं वल्लमात्रया  ।
अशीतिं वातजान् रोगान् धनुर्वातान् विशेषतः  ॥ १४.१५८ ॥
कफरोगानशेषांश्च मूत्ररोगांश्च सर्वशः  ।
श्वासं कासं क्षयं पाण्डुं श्वयथुं शीतकं ज्वरम्  ॥ १४.१५९ ॥
ग्रहणीमामदोषं च वह्निमान्द्यं च दुर्जयम्  ।
सर्वान् गुदजदोषांश्च तत्तद्रोगानुपानतः  ॥ १४.१६० ॥
{पित्तल}
रीतिका काकतुण्डीति द्विविधं पित्तलं भवेत् ।
{रीतिका:: परीक्षा}
संतप्ता काञ्जिके क्षिप्ता ताम्राभा रीतिका मता  ।
{राजरीति:: परीक्षा}
एवं प्रजायते कृष्णा काकतुण्डीति सा मता  ॥ १४.१६१ ॥
{रीतिका:: परीक्षा:: गोओदॄउअलित्य्}
गुर्वी मृद्वी च पीताभा साराङ्गी ताडनक्षमा  ।
सुस्निग्धा मसृणाङ्गी च रीतिका तादृशी शुभा  ॥ १४.१६२ ॥
{रीतिका:: परीक्षा:: बदॄउअलित्य्}
पाण्डुराभा खरा रूक्षा बर्बरा घट्टनाक्षमा  ।
पूतिगन्धा तथा लघ्वी रीतिर्नेष्टा रसादिषु  ॥ १४.१६३ ॥
{रीतिका:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
रीतिस्तिक्तरसा रूक्षा जन्तुघ्नी सास्रपित्तनुत् ।
क्रिमिकुष्ठहरा योगात्सोष्णवीर्या च शीतला  ॥ १४.१६४ ॥
{राजरीति:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
काकतुण्डी गतस्नेहा तिक्तोष्णा कफपित्तनुत् ।
यकृत्प्लीहहरा शीतवीर्या च परिकीर्तिता  ॥ १४.१६५ ॥
{रीतिका:: शोधन}
तप्ता क्षिप्ता च निर्गुण्डीरसे श्यामारजोऽन्विते  ।
पञ्चवारेण संशुद्धिं रीतिरायाति निश्चितम्  ॥ १४.१६६ ॥
{रीतिमारणम्}
निम्बूरसशिलागन्धवेष्टिता पुटिताष्टधा  ।
रीतिरायाति भस्मत्वं ततो योज्या यथायथम्  ॥ १४.१६७ ॥
{रीतिका:: प्रोदुच्तिओनोf द्रुति}
सुवर्णरीतिकाचूर्णं भक्षितं विष्ठितं पुनः  ।
छागेन कृष्णवर्णेन मत्तेन तरुणेन च  ॥ १४.१६८ ॥
तल्लिप्तं खर्परे दग्धं द्रुतिं मुञ्चति शोभनाम्  ।
चतुर्दशलसद्वर्णसुवर्णसदृशच्छविः  ॥ १४.१६९ ॥
देहलोहकरी प्रोक्ता युक्ता रसरसायने  ।
{ब्रस्स्:: मृत:: मेदिच्. उसे}
मृतारकूटकं कान्तं व्योमसत्त्वं च मारितम्  ॥ १४.१७० ॥
त्रयं समांशकं तुल्यव्योषजन्तुघ्नसंयुतम्  ।
ब्रह्मबीजाजमोदाग्निभल्लाततिलसंयुतम्  ॥ १४.१७१ ॥
सेवितं निष्कमात्रं हि जन्तुघ्नं कुष्ठनाशनम्  ।
विशेषाच्छ्वेतकुष्ठघ्नं दीपनं पाचनं हितम्  ॥ १४.१७२ ॥
{ब्रोन्शे:: प्रोदुच्तिओन्}
अष्टभागेन ताम्रेण द्विभागकुटिलेन च  ।
विद्रुतेन भवेत्कांस्यं तत्सौराष्ट्रभवं शुभम्  ॥ १४.१७३ ॥
{ब्रोन्शे:: परीक्षा:: गोओदॄउअलित्य्}
तीक्ष्णशब्दं मृदु स्निग्धमीषच्छ्यामलशुभ्रकम्  ।
निर्मलं दाहरक्तं च षोढा कांस्यं प्रशस्यते  ॥ १४.१७४ ॥
{ब्रोन्शे:: परीक्षा:: बदॄउअलित्य्}
यत्पीतं दहने ताम्रं खरं रूक्षं घनासहम्  ।
मन्दनादं गतज्योतिः सप्तधा कांस्यमुत्सृजेत् ॥ १४.१७५ ॥
{ब्रोन्शे:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
कांस्यं लघु च तिक्तोष्णं लेखनं दृक्प्रसादनम्  ।
क्रिमिकोटिहरं वातपित्तघ्नं भाजने हितम्  ॥ १४.१७६ ॥
{ब्रोन्शे:: सुइतब्ले fओर्वेस्सेल्स्}
घृतमेकं विना चान्यत्सर्वं कांस्यगतं नृणाम्  ।
भुक्तमारोग्यसुखदं हितं सात्म्यकरं तथा  ॥ १४.१७७ ॥
{कांस्यशोधनम्}
तप्तं कांस्यं गवां मूत्रे वापितं परिशुध्यति  ।
{ब्रोन्शे:: मारण:: निरुत्थ}
म्रियते गन्धतालाभ्यां निरुत्थं पञ्चभिः पुटैः  ॥ १४.१७८ ॥
{वर्तलोह:: प्रोदुच्तिओन्}
कांस्यार्करीतिलोहाहिजातं तद्वर्त्तलोहकम्  ।
तदेव पञ्चलोहाख्यं लोहविद्भिरुदाहृतम्  ॥ १४.१७९ ॥
{वर्तलोह:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
हिमाम्लकटुकं रूक्षं कफपित्तविनाशनम्  ।
रुच्यं त्वच्यं क्रिमिघ्नं च नेत्र्यं मलविशोधनम्  ॥ १४.१८० ॥
{वर्तलोह:: वेस्सेल्स्मदे ओf ँ}
तद्भाण्डसाधितं सर्वमन्नव्यञ्जनसूपकम्  ।
अम्लेन वर्जितं चापि दीपनं पाचनं शुभम्  ॥ १४.१८१ ॥
{वर्तलोहशोधनम्}
द्रुतमश्वजले क्षिप्तं वर्त्तलोहं विशुध्यति  ।
{वर्तलोहमारणम्}
म्रियते गन्धतालाभ्यां पुटितं वर्त्तलोहकम्  ॥ १४.१८२ ॥
तेषु तेष्विह योगेषु योजनीयं यथाविधि  ।
जातिमद्भिर्विशुद्धैश्च विधिना परिसाधितैः  ।
रसोपरसलोहाद्यैः सूतः सिध्यति नान्यथा  ॥ १४.१८३ ॥
{??}
रत्नानि लोहानि वराटशुक्तिपाषाणजातं खुरशृङ्गशल्यम्  ।
महारसाद्येषु कठोरदेहं भस्मीकृतं तत्खलु सूतयोग्यम्  ॥ १४.१८४ ॥
{भूनाग:: सत्त्व:: उसेद्fओर्द्रावण}
वज्राणां द्रावणार्थाय सत्त्वं भूनागजं ब्रुवे  ।
सदेव परमं तेजः सूतराजेन्द्रवज्रयोः  ॥ १४.१८५ ॥
{भूनाग:: सत्त्व:: पातन}
धौतं भूनागसम्भूतं मर्दयेद्भृङ्गजै रसैः  ।
निम्बुद्रवैश्च निर्गुण्ड्याः स्वरसैस्त्रिदिनं पृथक् ॥ १४.१८६ ॥
तद्द्रावणगणोपेतं संमर्द्य वटकीकृतम्  ।
निरुध्य दृढमूषायां द्विदण्डं प्रधमेद्दृढम्  ॥ १४.१८७ ॥
स्वतः शीतं समाहृत्य पट्टके विनिवेश्य यत् ।
रवकान् राजिकातुल्यान् रेणूनपि भरान्वितान्  ॥ १४.१८८ ॥
द्वादशांशार्कसंयुक्तान् धमित्वा रवकांश्चरेत् ।
वज्रादिद्रावणं तेन प्रकुर्वीत यथेप्सितम्  ॥ १४.१८९ ॥
खरसत्त्वमिदं प्रोक्तं रसायनमनुत्तमम्  ।
द्वित्रिमूषासु चैकस्यां सत्त्वं भवति निश्चितम्  ॥ १४.१९० ॥
{भूनाग:: सत्त्व:: पातन}
सुवर्णरूप्यताम्रायःकान्तसम्भूतभूमिजान्  ।
भुजङ्गमानुपादाय चतुःप्रस्थसमन्वितान्  ॥ १४.१९१ ॥
प्रक्षाल्य रजनीतोयैः शीतलैश्च जलैरपि  ।
उपोषितं मयूरं वा शूरं वा चरणायुधम्  ॥ १४.१९२ ॥
क्रमेण चारयित्वाथ तद्विष्ठां समुपाहरेत् ।
क्षाराम्लैः सह संपेष्य विशोष्य च खरातपे  ॥ १४.१९३ ॥
ततः खर्परके क्षिप्त्वा भर्जयित्वा मषीं चरेत् ।
मषीं द्रावणवर्गेण संयुक्तां संप्रमर्दिताम्  ॥ १४.१९४ ॥
निरुध्य कोष्ठिकामध्ये प्रधमेद्घटिकाद्वयम्  ।
शीतलीभूतमूषायाः खोटमुद्धृत्य पेषयेत् ॥ १४.१९५ ॥
प्रक्षाल्य रवकानाशु समादाय प्रयत्नतः  ।
सुवर्णमानवद्ध्मात्वा रवं कृत्वा नियोजयेत् ॥ १४.१९६ ॥
{भूनाग:: सत्त्व:: रिन्गोf ँ}
भूनागोद्भवसत्त्वमुत्तमतमं श्रीसोमदेवोदितं दत्तं पादमितं द्विशाणकनके कुर्वीत तेनोर्मिकाम्  ।
तद्धौताम्बुविलेपनं स्थिरचरोद्भूतं विषं नेत्ररुक्शूलं मूलगदं च कर्णजरुजो हन्यात्प्रसूतिग्रहम्  ॥ १४.१९७ ॥
{अङ्कोलतैलपातनम् (१)}
कथ्यतेऽङ्कोलतैलं च रसभस्मादिनिर्मितौ  ।
पुण्यश्लोकमहामात्यैः श्रीमद्भिर्देवसूनुभिः  ॥ १४.१९८ ॥
पुराणाङ्कोलबीजानां पेषं कृत्वा तु दुर्घनम्  ।
आढकप्रमितं कुम्भे विनिधाय निरुध्य च  ॥ १४.१९९ ॥
कुम्भस्य च तलच्छिद्रे शलाकामायसीं क्षिपेत् ।
सार्धहस्तप्रविस्तारे निम्ने गर्ते सुगर्त्तके  ॥ १४.२०० ॥
तत्र प्रादेशिके गर्त्ते सीसपात्रं निधाय च  ।
पटं च परिबद्ध्वा तु सन्धिबन्धं समाचरेत् ॥ १४.२०१ ॥
लद्दिभिः पूरयेद्गर्तं कण्ठावधि ततः परम्  ।
षण्मासात्सीसपात्रस्थं तत्तैलं समुपाहरेत् ॥ १४.२०२ ॥
{अङ्कोल:: ओइल्:: (मेदिच्.) उसे}
तेन तैलेन संक्लिन्नाः पाषाणा ये भुवर्तिकाः  ।
कूपे प्रक्षालिताः क्षिप्ता ज्वलन्ति निशि ते चिरम्  ॥ १४.२०३ ॥
तेन लिप्तं तथैवोक्तं बीजमुद्भवति ध्रुवम्  ।
वध्यते म्रियते सूतस्तैलेनानेन निश्चितम्  ॥ १४.२०४ ॥
तत्तैले मासमात्रं हि स्थिता दालिश्चणोद्भवा  ।
भक्षितास्याच्चतुर्थांशा षष्टिवारं विरेचयेत् ॥ १४.२०५ ॥
तक्रं भक्तं ततः पथ्यं दातव्यं रेकशान्तये  ।
पक्षान्ते दालिकार्धेन पूर्ववद्रेचयेत्खलु  ॥ १४.२०६ ॥
ततो दाली त्रिपादेन चूर्णार्धेन ततः परम्  ।
पक्षे पक्षे विरेकेण सर्वं कुष्ठं विनश्यति  ॥ १४.२०७ ॥
रेकसाध्यगदाः सर्वे विनश्यन्ति न संशयः  ।
रेकसाध्यगदाः सर्वे श्वेतकुष्ठं विशेषतः  ॥ १४.२०८ ॥
{अङ्कोल:: ओइल्:: मेदिच्. उसे}
बिन्दुमात्रेण तैलेन शुद्धो गुञ्जामितो रसः  ।
मर्दितोऽहिलतापत्रे पत्रेण सह भक्षितः  ॥ १४.२०९ ॥
तत्क्षणादेव कुरुते ह्यनलं दीप्तमुद्धतम्  ।
संसेविनं नरं चापि वृकस्येवाति भोजिनम्  ॥ १४.२१० ॥
अङ्कोलतैलमेतद्धि देहलोहविधायकम्  ।
एतत्तैलविलेपेन श्वेतकुष्ठं विनश्यति  ॥ १४.२११ ॥
एतदङ्कोलकं तैलं महत्सत्त्वमुदाहृतम्  ।
घृतवज्जायते स्त्यानं तत्सर्वमिति कथ्यते  ॥ १४.२१२ ॥
{अङ्कोलतैलपातनविधिः (२)}
निस्त्वचाङ्कोलबीजानि किंचिज्जर्जरितानि च  ।
रुद्ध्वा विद्याधरे यन्त्रे दण्डार्धं प्रपचेच्छनैः  ॥ १४.२१३ ॥
ऊर्ध्वस्थालीगतं तैलं नागवल्लीदले क्षिपेत् ।
{अङ्कोल:: ओइल्:: मेदिच्. उसे}
तस्मिन्गुञ्जामितं सूतं विमर्द्य सदलं ग्रसेत् ॥ १४.२१४ ॥
कुर्याद्दीपनमुद्धतं गुरुतरद्रव्यादिसंचूर्णनं हन्यादष्टविधं च गुल्ममरुचिं प्लीहामयं स्वामयम्  ।
श्वित्राद्यं सकलं च कुष्ठमचिरात्पाण्ड्वामयं च ज्वरं शूलं मूलगदं तथा श्वयथुकं श्वासं च कासं नृणाम्  ॥ १४.२१५ ॥
{अङ्कोलतैलपातनविधिः (३)}
निरस्थ्यङ्कोलबीजानि सूक्ष्माण्युष्णेन वारिणा  ।
गोण्यां निक्षिप्य निस्त्वञ्चि विधाय तदनन्तरम्  ॥ १४.२१६ ॥
भाण्डस्थिते ततः क्षारे प्रक्षिपेत्सलिले खलु  ।
तिलपर्णीजटां क्षुण्णां निक्षिपेत्तत्र मात्रया  ॥ १४.२१७ ॥
द्विरात्रमुषितं तत्र भाजनेऽन्ये विनिक्षिपेत् ।
शुष्के तु निर्गतं तैलं क्षिपेन्नागकरण्डके  ॥ १४.२१८ ॥
चणानां दालयस्तत्र स्थिता मासत्रयं ततः  ।
तत्राद्ये पादमात्रं हि प्रदद्यात्कुष्ठरोगिणे  ॥ १४.२१९ ॥
तेनाशु रेचितस्त्रिंशद्वाराणि तदनन्तरम्  ।
ससंभक्तं तथा पथ्यं दातव्यं शाकवर्जितम्  ॥ १४.२२० ॥
एवं विरेचितो नूनं सततं दशभिर्दिनैः  ।
सर्वकुष्ठैर्विमुच्येत वारैः षट्सप्तभिः खलु  ॥ १४.२२१ ॥
पूर्वप्रोक्तेन तैलेन गुणैस्तुल्यं प्रकीर्तितम्  ।
{अङ्कोलतैलपातनविधिः (४)}
मूलान्युत्तरवारुण्या जर्जरीकृत्य काञ्जिकैः  ॥ १४.२२२ ॥
क्षिपेदङ्कोलबीजानां पेषिकां जर्जरीकृताम्  ।
तत्तैलं घृतवत्स्त्यानं परं ग्राह्यं यथाविधि  ॥ १४.२२३ ॥
{अङ्कोलतैलपातनविधिः (५)}
सम्पिष्योत्तरवारुण्या पेटकार्या दलान्यथ  ।
काञ्जिकेन ततस्तेन कल्केन परिमर्दयेत् ॥ १४.२२४ ॥
रजश्चाङ्कोलबीजानां तद्बद्ध्वा विरलाम्बरे  ।
तद्विलम्ब्यातपे तीव्रे तस्याधश्चषकं न्यसेत् ॥ १४.२२५ ॥
तत्र निपतितं तैलमादेयं श्वित्रनाशनम्  ।
{अङ्कोलतैलपातनविधिः (६)}
अङ्कोलबीजसम्भूतं चूर्णं संमर्द्य काञ्जिकैः  ॥ १४.२२६ ॥
एकरात्रोषितं तत्तु पिण्डीकृत्य ततः परम्  ।
स्वेदयेत्कन्दुके यन्त्रे घटिकाद्वितयं ततः  ॥ १४.२२७ ॥
तां च पिण्डीं दृढे वस्त्रे बद्ध्वा निष्पीड्य काष्ठतः  ।
अधः पात्रस्थितं तैलं समाहृत्य नियोजयेत् ।
एवं कन्दुकयन्त्रेण सर्वतैलान्युपाहरेत् ॥ १४.२२८ ॥


ऋचूम्, १५
रसपाथोधिभिः किंचिन्निःशेषं न प्रकाशितम्  ।
दशाष्टभिः क्रियां वक्ष्ये रसराजस्य साम्प्रतम्  ॥ १५.१ ॥
सुधादिसर्वभैषज्यसारः सूते प्रतिष्ठितः  ।
अमर्त्या भवितुं मर्त्या निषेवध्वं मिथो युतम्  ॥ १५.२ ॥
{मेर्चुर्य्:: प्रोपेर्तिएस्}
आयुर्वज्रं वितरति नृणामङ्गवर्णं सुवर्णं सत्त्वं व्योम्नो मदकरिबलं ताम्रमुग्रां क्षुधां च  ।
मायोः शान्तिं रजतममलं कान्तमेतत्समस्तं श्रीमान् सूतः सकलगदहृद्देहलोहे तु सिद्धः  ॥ १५.३ ॥
{मेर्चुर्य्:: म्य्थ्. ओरिगिन्}
कल्पादौ शिवयोः प्रीत्या परस्परजिगीषया  ।
सम्प्रवृत्ते तु सम्भोगे त्रिलोकीक्षोभकारिणि  ॥ १५.४ ॥
देवैः संप्रेषितो वह्निः सुरतं विनिवारितुम्  ।
काङ्क्षया तत्सुतोद्भूतेर्निहन्तुं तारकासुरम्  ॥ १५.५ ॥
कपोतरूपिणं प्राप्तं हिमवत्कन्दरेऽनलम्  ।
अपक्षिभावसंक्षुब्धं स्मरस्मेरावलोकितम्  ॥ १५.६ ॥
तं वीक्ष्य लज्जितः शम्भुर्विरम्य सुरतात्तदा  ।
स्रुतमात्मगतं तेजः सोऽग्रहीदेकपाणिना  ॥ १५.७ ॥
निक्षिप्तं वदने वह्नेर्गङ्गायामपतच्च तत् ।
गङ्गया च बहिःक्षिप्तं नितरां दह्यमानया  ॥ १५.८ ॥
अतोऽधिकगुणा जाता धातवो हि सुधासमाः  ।
शिवहस्तच्युतं यत्तत्समभूत्खलु पारदः  ॥ १५.९ ॥
अमर्त्या निर्जरास्तेन संजातास्त्रिदशोत्तमाः  ।
तत्तन्मलेन संजाता धातवश्चाष्टसंख्यया  ॥ १५.१० ॥
पावकास्याच्च्युतं यत्तु रसस्तत्समभूत्खलु  ।
सेवितः स हि नागेन्द्रैर्जरामृत्युजिगीषया  ॥ १५.११ ॥
पीयमानं तु नागास्यात्पतितं गौरवेण यत् ।
शतयोजननिम्नेऽसौ न्यपतत्कूपके खलु  ॥ १५.१२ ॥
ईषत्पीतान्तरो रूक्षः स सूतो देहलोहकृत् ।
{ङेwइन्नुन्ग्वोन् ःग्मित्नच्क्तेन् Fरौएन्}
स्नातामाद्यरजस्वलां हयगतां प्राप्तां जिघृक्षुश्च तां सोऽप्यागच्छति योजनं हि परितः प्रत्येति कूपं पुनः  ।
तन्मार्गे कृतगर्त्तके च बहुशः संतिष्ठते सूतराट्सोऽयं तत्र निवासिभिः खलु जनैरेवं समानीयते  ॥ १५.१३ ॥
{मेर्चुर्य्:: एxत्रच्तिओन् fरोमेअर्थ्}
नीयमानस्तु गङ्गाया वायुना गौरवेन यत् ।
अपतद्दूरदेशे वै स देशः पारदः स्मृतः  ॥ १५.१४ ॥
तत्ततो मृद्गतः सूतः पातनाविधिना खलु  ।
आनीयते स विज्ञेयः पारदो गदपारदः  ॥ १५.१५ ॥
एवं चतुर्विधं जातं शंकरं शाङ्करं महः  ।
इत्थं सूतोद्भवं ज्ञात्वा न रोगैर्बाध्यते नरः  ॥ १५.१६ ॥
रसेन्द्रश्च रसश्चैव स्यातां सिद्धरसावुभौ  ।
साध्यावन्यौ चिराज्जातौ भूम्यादेर्देशयोगतः  ॥ १५.१७ ॥
{मेर्चुर्य्:: निरुक्ति}
जरापमृत्युदौर्गत्यव्याधीनां रसनाद्रसः  ।
रसास्वादन इत्यस्य धातोरर्थतया खलु  ॥ १५.१८ ॥
देहलोहमयीं सिद्धिं सूते सूतस्ततो मतः  ।
रोगाब्धिं पारयेद्यस्मात्तस्मात्पारद उच्यते  ॥ १५.१९ ॥
पातनैः शोध्यमानस्य यस्य पादोऽवशिष्यते  ।
त्रिपादी च क्षयं याति तेन पादरसः स्मृतः  ॥ १५.२० ॥
{मेर्चुर्य्:: दोष:: म्य्थ्. ओरिगिन्}
इत्थं भूतस्य सूतस्य मर्त्यमृत्युगदच्छिदः  ।
प्रभावान्मानुषान् दृष्ट्वा देवतुल्यबलायुषः  ॥ १५.२१ ॥
इन्द्रेणाभ्यर्थितो रुद्रो रसं द्वादशदूषणैः  ।
योजयामास तं पूर्वं विना शुद्ध्यापि सिद्धिदम्  ॥ १५.२२ ॥
{पारददोषाः}
दोषो मलो विषं वह्निर्मदो दर्पश्च तत्फलम्  ।
मूर्च्छा मृत्युः सदादाहो विस्फोटश्च शिरोभ्रमः  ॥ १५.२३ ॥
{मेर्चुर्य्:: कञ्चुकाः}
भूशैलजलताम्रायोनागवङ्गसमुद्भवाः  ।
कञ्चुकाः सप्त सूतस्य ताभिः सूतो विषोपमः  ॥ १५.२४ ॥
कुष्ठं जाड्यं च वातार्तिं दाहं चावृतकण्ठताम्  ।
उन्मादं च महाशूलं क्रमात्कुर्वन्ति कञ्चुकाः  ॥ १५.२५ ॥
एतान् सूतगतान् दोषान् पञ्च सप्त च कञ्चुकाः  ।
अनपाकृत्य यो दद्यात्स वैद्यो ब्रह्महा भवेत् ॥ १५.२६ ॥
द्वादशैतान्महादोषानपनीय रसं ददेत् ।
स लभेत महत्पुण्यमगण्यं च महद्यशः  ॥ १५.२७ ॥
{१८ संस्कारस्}
सूतेऽष्टादशसंस्क्रिया निगदिताः स्युः स्वेदनं मर्दनं मूर्च्छोत्थापनपातरोधनियमाः प्रोद्दीपनं ग्रासजम्  ।
मानं चारणगर्भबाह्यजनितद्रुतिश्च तज्जारणा रागः सारणकं परिक्रमविधिर्वेधस्ततः सेवनम्  ॥ १५.२८ ॥
अथ नन्दिप्रदिष्टेन विधानेन प्रकाश्यते  ।
दोषाणां कञ्चुकानां च यथावत्परिशोधनम्  ॥ १५.२९ ॥
सूतः पञ्चपलान्न्यूनः शोधितोऽल्पफलो भवेत् ।
ऊर्ध्वं दशपलांशेन शुद्धिमाप्नोत्यशेषतः  ॥ १५.३० ॥
{मेर्चुर्य्:: शोधन}
स्वेदमर्दनमूर्च्छाभिः सप्तवारोर्ध्वपातनैः  ।
सर्वदोषविनिर्मुक्तो रसराजः प्रजायते  ॥ १५.३१ ॥
स्वेदनं मर्दनं तद्वत्सप्तवारान् विमूर्च्छनम्  ।
स हि सिद्धिकरं प्राह गुणकारि च भास्करः  ॥ १५.३२ ॥
मर्दनस्वेदसंन्यासैः शुध्यतीति दिनेश्वरः  ।
ऊर्ध्वाधःपातनाभ्यां हि विशुद्धिर्भालुकेर्मता  ॥ १५.३३ ॥
स्वेदनं मर्दनं मूर्च्छा प्रत्युत्थानं च पातनम्  ।
निरोधो नियमश्चेति शुचिः सप्तविधा मता  ।
गोविन्दभगवान् पूज्यैः सूतराजस्य निश्चिता  ॥ १५.३४ ॥
अथ श्रीनन्दिना प्रोक्तप्रकारेण विशोधनम्  ।
रसराजस्य निःशेषदोषघ्नं परिकीर्त्यते  ॥ १५.३५ ॥
{१. स्वेदनसंस्कार}
मूलकाग्निपटुराजिकार्द्रकैः व्योषकैश्च रसषोडशांशकैः  ।
स्वेदितस्त्रिदिवसं हि दोलया काञ्जिकेन मलमुक्तये रसः  ॥ १५.३६ ॥
{२. मर्दनसंस्कार}
दग्धोर्णागृहधूमाब्जसर्षपैः सगुडेष्टकैः  ।
मर्द्यो रसः षोडशांशैस्त्र्यहं तद्वह्निशान्तये  ॥ १५.३७ ॥
जीर्णे जीर्णे सदाग्रासे मर्दनीयो रसः खलु  ।
एतैरेवौषधैर्यस्माद्रागान् गृह्णाति निर्मलः  ॥ १५.३८ ॥
{३. मूर्छन}
व्योषसौभाग्यसंयुक्तलकुचद्रावमर्दनात् ।
मूर्छितस्त्रिदिनं सूतो मदं मुञ्चति दुर्धरम्  ॥ १५.३९ ॥
{रेमोवलोf विषदोष}
सौभाग्यत्रिफलाश्यामाटङ्कणैः सह काञ्जिकैः  ।
त्रिदिनं संस्थितः सूतो विषं संत्यजति स्वकम्  ॥ १५.४० ॥
{रेमोवलोf दर्पदोष}
सर्पाक्षिकाकमाव्योषरसैरुत्क्वथितोत्थितः  ।
दर्पं मुञ्चति च क्षिप्रमिति दोषविशोधनम्  ॥ १५.४१ ॥
क्षाराम्लैः सोष्णतोयेन निवातस्थानसंस्थितः  ।
रसस्य कुरुते वीर्यशैत्यं तद्वीर्यनाशनम्  ॥ १५.४२ ॥
{रेमोवलोf भूकञ्चुक}
कांक्षीकासीसलुङ्गाम्बुमर्दितः पारदो दिनम्  ।
क्षालितः काञ्जिकैः पिष्टस्त्यजति क्षोणिकञ्चुकम्  ॥ १५.४३ ॥
{अद्रिकञ्चुक}
गिरिकर्ण्या जयन्त्याश्च स्वरसैर्भावितो रसः  ।
त्रिभिर्वारैस्त्यजत्येव गिरिजामात्मकञ्चुकाम्  ॥ १५.४४ ॥
{जलकञ्चुक}
गुडगुग्गुलुनिम्बानां क्वाथेन क्वथितस्त्र्यहम्  ।
त्यजत्यम्बुभवां सूतः कञ्चुकां बहुदोषदाम्  ॥ १५.४५ ॥
{ताम्रकञ्चुक}
सितासार्द्रकतक्रैश्च मर्दयित्वा तथोत्थितः  ।
धौतश्चोष्णैर्गवां मूत्रैस्त्यजेत्ताम्रजकञ्चुकम्  ॥ १५.४६ ॥
{अयःकञ्चुक}
कारवेल्ल्याश्च कर्कोट्या रसैः संमर्दितो रसः  ।
कञ्चुकामायसीं मुञ्चेच्चपलः सौहृदं यथा  ॥ १५.४७ ॥
{नाग-, वङ्गकञ्चुक}
ताम्रपिष्टीकृतः सूतः पातनायन्त्रपातितः  ।
मुञ्चेत्कञ्चुलिकां शीघ्रं नागवङ्गसमुद्भवाम्  ॥ १५.४८ ॥
{वङ्गकञ्चुक}
सूतं वराग्निपटुशिग्रुकराजिकाञ्जनैः पिष्टैर्विलिप्य परिपातनकोर्ध्वभागे  ।
भाण्डोदरे भृतजले परितो विमुञ्चेन्मृद्वग्निना त्यजति कञ्चुलिकां हि वाङ्गीम्  ॥ १५.४९ ॥
इत्थं निपातितः सूतश्चलद्विद्युल्लताप्रभः  ।
नागवङ्गविनिर्मुक्तः ततश्चैतत्प्रजायते  ॥ १५.५० ॥
यदा यदा भवेत्सूतो ग्रासाजीर्णेन बाधितः  ।
अनेनैव प्रकारेण पातनीयस्तदा तदा  ॥ १५.५१ ॥
{मेर्चुर्य्:: आप्यायन}
स्वेदनाद्यैः पातनान्ते शोधनैः स कदर्थितः  ।
मन्दवीर्यो भवेत्सूतस्तस्मादाप्यायनं चरेत् ॥ १५.५२ ॥
सोदके सैन्धवे सूतः स्थितस्त्रिदिवसावधिः  ।
पुनराप्यायनं प्राप्य न स्यात्षण्ढो भवेद्बली  ॥ १५.५३ ॥
{स्वेदनविधि}
भालुकिः स्वेदसंन्यासौ दिष्टवान्नियमात्परम्  ।
भक्षितुं सर्वलोहानि मुखं कर्तुं विनिश्चितम्  ॥ १५.५४ ॥
अङ्गारस्थापिते पात्रे रसं क्षिप्त्वा प्रजारयेत् ।
षोडशांशेन चित्रां तु तदत्र स्वेदनं मतम्  ॥ १५.५५ ॥
सर्वरोगान् हरेदेव शक्तियुक्तो गुणाधिकः  ।
वेगेन फलदायित्वं जायते नात्र संशयः  ॥ १५.५६ ॥
{संन्यासविधि}
क्षाराम्ललवणैः सार्द्धं संन्यासाज्जायते तथा  ।
चतुर्थाध्यायनिर्दिष्टप्रकारेण रसे खलु  ॥ १५.५७ ॥
बुभुक्षा व्यापकत्वं च तीव्रता वेगकारिता  ।
सर्वव्याधिहरत्वं च त्यक्तदोषत्वमेव च  ॥ १५.५८ ॥
{दीपनसंस्कार}
मरिचाब्जासुरी चैव शिग्रुभूखगटङ्कणैः  ।
ससंधानैस्त्र्यहं स्वेदाद्भवेत्सूतस्य दीपनम्  ॥ १५.५९ ॥
नवमाध्यायनिर्दिष्टदीपनीयगणेन च  ।
रसस्य दीपनं कुर्यात्तदत्यन्तगुणावहम्  ॥ १५.६० ॥
{मुखकरण}
स्वेदितोऽष्टादशांशेन हेमयुक्तो हि पारदः  ।
क्षारैरम्लैरदोषैश्च भोक्तुमास्यं प्रजायते  ॥ १५.६१ ॥
{राक्षसवक्त्र}
कलांशताप्यसत्त्वेन स्वर्णेन द्विगुणेन च  ।
युक्तं युक्तं हि चुक्रेण चूलिकालवणेन च  ॥ १५.६२ ॥
चणकक्षारतोयेन राजनिम्बुकवारिणा  ।
मर्दयेत्तप्तखल्वान्तर्बलेन महता खलु  ॥ १५.६३ ॥
एकविंशत्यहो यावद्यामं यामं दिने दिने  ।
एवं राक्षसवक्त्रः स्यात्सर्वाशी च न संशयः  ॥ १५.६४ ॥
अष्टादशक्रिया नृणां न सिध्यन्ति रसस्य हि  ।
विना भाग्येन तपसा प्रसादेनेश्वरस्य च  ॥ १५.६५ ॥
सर्वैर्युक्ता विविधविधिभिः संस्कृतीभिः सुरम्यैः सूतो मुञ्चत्यखिलविकृतीन् श्वित्ररोगप्रमाथी  ।
तावच्छुद्धिं कृतबहुगुणां नन्दिनोक्तां सुसाध्यां पथ्यायुक्तां पुरवरपतिः सोमदेवोऽभिधत्ते  ॥ १५.६६ ॥
{रेमोविन्ग्दोषस्}
त्रिक्षारैः पटुपञ्चकाम्लसहितैः संखल्वसूतस्त्र्यहं बाह्लीकासुरिविश्वपिण्डजठरे रुद्ध्वाथ संवेशयेत् ।
सन्धाने त्रिदिनं हि मन्दशिखिना दोलाख्ययन्त्रे पचेद्दोषोन्मुक्तरसः सुधारससमः पथ्यैर्विना सिद्धिदः  ॥ १५.६७ ॥
किंत्वत्र राजिका विश्वहिङ्गूनां मानसंस्थितिः  ।
गुरूपदेशतो नेया नान्यथा फलवाहिनी  ॥ १५.६८ ॥
{नाग, वङ्ग:: रेमोवल्}
नागवङ्गौ महादोषौ दुर्जयौ शुद्धकोटिभिः  ।
पातना शोधयेद्यस्मान्महाशुद्धरसो मतः  ॥ १५.६९ ॥
दशभिः पातनाभिश्च नागवङ्गसमुद्भवः  ।
गन्धो विनाशमायाति रसः स्यान्नैव दुर्गुणः  ॥ १५.७० ॥
दशवारात्परं नार्वाक्शतवारं च पातनाः  ।
महागुणकराः प्रोक्ताः यथाविधि कृता रसे  ॥ १५.७१ ॥
महागुणत्वं शिखिनः सखित्वं स्वल्पेषु रोगेषु च तुल्यवीर्यम्  ।
रसायनत्वं च महाप्रभावो भवेद्रसेन्द्रस्य च पातनाभिः  ॥ १५.७२ ॥


ऋचूम्, १६
अथातो जारणा पुण्या रससिद्धिविधायिनी  ।
सुकरा सुलभद्रव्या कृतपूर्वा निगद्यते  ॥ १६.१ ॥
{अभ्र:: जारणा}
इह निष्पत्त्रकग्रासं यो रसाय प्रयच्छति  ।
तोषितस्तेन गौरीशो जगत्त्रितयदानतः  ॥ १६.२ ॥
{पक्षच्छेद => बन्धन}
पक्षच्छेदमकृत्वा यो रसबन्धं समीहते  ।
बीजैः स विषयासक्त्या मुक्तिमिच्छति दुष्टधीः  ॥ १६.३ ॥
{अभ्र:: सत्त्व:: fओर्पक्षच्छेद}
घनसत्त्वं विना नान्यत्सूतपक्षनिकृन्तनम्  ।
कृत्तपक्षो निरुद्धाध्वा रज्यते बध्यते रसः  ॥ १६.४ ॥
निश्चन्द्रमपि पत्राभ्रं जारितं खलु पारदे  ।
तच्चरेत्सप्तधा भिन्नं चीर्णं चापि समुद्गिरेत् ॥ १६.५ ॥
जीर्णपादांशसत्त्वोऽपि तत्तद्योगेषु योजितः  ।
तत्तद्रोगे फलं शीघ्रं रसो धत्तेऽधिकं यतः  ॥ १६.६ ॥
यत्र सत्त्वं द्रुतं बीजं रसजारणकर्मणि  ।
उत्कृष्टं चापि तद्दिष्टं गुणैरष्टगुणं तथा  ॥ १६.७ ॥
शिवयोश्चरमो धातुरभ्रकं पारदस्तथा  ।
एतयोर्मेलनान्न्ःणां क्व मृत्युः क्व दरिद्रता  ॥ १६.८ ॥
{मेर्चुर्य्:: वेर्शेह्र्त्केइन् रेइनेसभ्रसत्त्व}
केवलाभ्रकसत्त्वं हि ग्रसत्येव न पारदः  ।
ग्रस्तमप्यतिदुःखेन सर्वाङ्गव्यापि नो भवेत् ॥ १६.९ ॥
तस्माल्लोहान्तरोपेतं युक्तं च धातुसत्त्वकैः  ।
अभ्रकक्षारयोः सिद्धः केवलं वपुःसिद्धिदः  ॥ १६.१० ॥
अभ्रेणैकत्वकरणं लोहानां परिकथ्यते  ॥ १६.११ ॥
{द्वन्द्वमेलापक fओर्मेतल्स्}
कान्तस्य लाक्षागुडसर्जरसैः सधातकीगुग्गुलुटङ्कणैश्च  ।
स्त्रीस्तन्यपिष्टैः समभागिकैश्च दुर्मेललोहान्यपि मेलयन्ति  ॥ १६.१२ ॥
{द्वन्द्वमेलापक fओर्मेतल्स्}
ताप्यचूर्णसमायुक्तं लोहद्वन्द्वं मिलेद्ध्रुवम्  ।
द्वित्रिवारं परिध्मानात्क्षीरेऽक्षीरमिव ध्रुवम्  ॥ १६.१३ ॥
{प्रेपरतिओनोf अभ्रसत्त्व fओर्जारण}
अभ्रसत्त्वं हि तुल्यांशताप्यसत्त्वसमन्वितम्  ।
अभ्रशेषं कृतं ध्मानाद्भवेत्सुकरजारणम्  ॥ १६.१४ ॥
{प्रेपरतिओनोf अभ्रसत्त्व fओर्जारण}
यद्वा द्विगुणितं ताप्यं निर्व्यूढं घनसत्त्वके  ।
तदन्तर्जारितं शीघ्रं रससिद्धिविधायकम्  ॥ १६.१५ ॥
{प्रेपरतिओनोf अभ्रसत्त्व fओर्चारण wइथ्लेअदन्द्तिन्}
एवं वङ्गेन नागेन घनसत्त्वं चरेद्रसः  ।
तत्सत्त्वं धातुवादार्यं देहसिद्धौ विनिन्दितम्  ॥ १६.१६ ॥
एतौ पूती महादोषौ नागवङ्गौ निरुत्तमौ  ।
रोगांश्च तनुतः शीघ्रं सेव्यमानौ परं खलु  ॥ १६.१७ ॥
{गर्भद्रुति}
तत्सत्त्वं गालयित्वा च वाससा रवकान्वितम्  ।
दशांशताम्रपात्रस्थरसेश्वरविमर्दितम्  ॥ १६.१८ ॥
तच्चतुःषष्टिभागेन समेतं शुद्धपारदम्  ।
क्षाराम्ललवणोपेतं तप्तं खल्वे दिनत्रयम्  ॥ १६.१९ ॥
क्षालयित्वोष्णसन्धानैः क्षिप्त्वा काचकरण्डके  ।
तदूर्ध्वाधो विडं दत्त्वा रसस्याष्टमभागतः  ॥ १६.२० ॥
तन्मुखे भूर्जमाधाय वेष्टयेदेकसूत्रतः  ।
करण्डं वाससावेष्ट्य दोलायन्त्रविधानतः  ॥ १६.२१ ॥
सर्वाम्लगोजलोपेतकाञ्जिकैः स्वेदयेत्त्र्यहम्  ।
ततो निक्षिप्य लोहाश्मकम्बूनामेव भाजने  ॥ १६.२२ ॥
क्षालयित्वोष्णसन्धानैर्वस्त्रेणोद्धृत्य तं द्रवम्  ।
विशोष्य लग्नं हस्तेन मर्दयित्वा क्षणं रसम्  ॥ १६.२३ ॥
वस्त्रे चतुर्गुणे क्षिप्त्वा गाढनिष्पीडनाद्रसः  ।
सर्वोऽपि यदि निर्गच्छेद्गर्भे ग्रासस्तथा द्रुतः  ॥ १६.२४ ॥
{गर्भद्रुति:: fऐलुरे:: रेपेतितिओन्}
सावशेषे पुनर्ग्रासे सविडं स्वेदयेत्पुनः  ।
एवं ग्रासत्रयं भूयः सम्प्रदाय प्रयत्नतः  ॥ १६.२५ ॥
षष्टिग्रासेषु शेषेषु गर्भद्रावणतः परम्  ।
पञ्चमाध्यायनिर्दिष्टे यन्त्रे कच्छपसंज्ञके  ॥ १६.२६ ॥
विडेन संयुतं सूतं पुटेन्मृद्वग्निनोपलैः  ।
यन्त्रादुद्धृत्य भूयोऽपि क्षालयित्वोष्णकाञ्जिकैः  ॥ १६.२७ ॥
मर्दनोक्तविधानेन याममात्रं विमर्दयेत् ।
निर्मलत्वविधानाय रागान् गृह्णाति निर्मलः  ॥ १६.२८ ॥
तस्मान्मर्द्यो रसो यत्नाद्ग्रासं ग्रासे पुटे पुटे  ।
संमर्दितो भवेद्वापि रोगनाशनशक्तिमान्  ॥ १६.२९ ॥
{मेर्चुर्य्:: चारण}
भूसर्जिकालवणवर्गसमेतकाञ्चीसंयुक्तकाञ्जिकयुतं परिचार्यवस्तु  ।
{मेर्चुर्य्:: चारण}
सत्त्वोपलादिसकलं वरताम्रपत्रैर्जुष्टं च ह्यम्लमुदितं रसचारणाय  ॥ १६.३० ॥
{जारण}
रम्भापटुत्रिफललाङ्गलिकानिशार्धशोभाञ्जनाङ्घ्रिखरमञ्जरिकाङ्घ्रिसंख्यैः  ।
सप्ताहकं परिविभावितकाञ्जिकोऽसौ क्लिन्नं हि लोहनिवहं ग्रसतीह सूतः  ॥ १६.३१ ॥
{बिड fओर्गर्भद्रुति}
क्षारैश्चतुर्भिर्लवणैश्च षड्भिर्द्रवाम्लमिश्रैर्दशधा विभावितैः  ।
स्वर्णादिलोहाभ्रकसत्त्वगर्भद्रुतिप्रहीत्यै बिड एष दिष्टः  ॥ १६.३२ ॥
{दण्डधारी}
वीथीतुल्ये गतमलरसः पञ्चशाणप्रमाणं भुक्त्वा सत्त्वं गगनजनितं षष्टिकाक्षारवह्नौ  ।
तत्त्वं ह्येतद्व्रजति स जवात्सारधूमायनानि तत्तुल्योऽसौ मुनिभिरुदितो दण्डधारी च नाम्ना  ॥ १६.३३ ॥
{दण्डधारिन्:: तेस्त्fओर्ँ}
गर्भद्रुतियुते सूते तृणं क्षिप्तं प्रतिष्ठते  ।
ऊर्ध्वदण्डधरः सोऽयं दण्डधारी रसो मतः  ॥ १६.३४ ॥
{मेर्चुर्य्:: अभ्रजीर्ण:: मेदिच्. उसे}
यदि भजति हि मर्त्यस्तुल्यजीर्णाभ्रसूतं प्रतिदिनमिह गुञ्जामात्रया मासमात्रम्  ।
शशधरपरिपाट्या ग्रासयोगेन स स्यात्ससुखहितशतायुर्मुक्तवार्धक्यदोषः  ॥ १६.३५ ॥
वलिपलितविहीनः सोऽपि रोगाद्विहीनः  ॥ १६.३६ ॥
तेन तेन हि योगेन योजनीयो महारसः  ।
{अभ्र:: सत्त्व:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
खसत्त्वः कुरुते तीव्रां क्षुधं रोगगणं हरेत् ॥ १६.३७ ॥
{द्वितीयो ग्रासः = मेर्चुर्य्:: द्विगुणाभ्रजीर्णँ}
अष्टमांशप्रकारेण देयं ग्रासं द्वितीयकम्  ।
चारणं द्रावणं चैवं यथापूर्वं प्रकल्प्यते  ॥ १६.३८ ॥
जारणं चापि कर्तव्यं कूर्मनामनि यन्त्रके  ।
पञ्चमाध्यायमध्ये च निर्दिष्टं कूर्मयन्त्रकम्  ॥ १६.३९ ॥
{??}
घनोद्भूतं सत्त्वं पलपरिमितं विंशतिपुटे रसे चत्वारिंशत्परिकलितचारं च जरितम्  ।
पयःपङ्कप्रायं द्विगुणजरिताभ्रे वररसे यदा तद्विक्षिप्तं रसितरसरूपं सनिनदम्  ॥ १६.४० ॥
{मेर्चुर्य्:: द्विगुणाभ्रजीर्ण:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
द्विगुणगगनजीर्णः सेवितः सूतराजः प्रतिदिनमिह गुञ्जामात्रया वर्षमात्रम्  ।
विदधति वरकल्पं सिन्धुकन्दर्पतुल्यं दशशतमितवर्षप्राप्तदीर्घायुषं च  ॥ १६.४१ ॥
गुञ्जामात्रो रसेन्द्रोऽयमर्कवारिनिषेवितम्  ।
क्षयाद्यानखिलान् रोगान् दुःसाध्यानपि साधयेत् ॥ १६.४२ ॥
{मेर्चुर्य्:: त्रिगुणाभ्रजीर्णँ}
अमुना क्रमयोगेन ग्रासो देयस्तृतीयकः  ।
पञ्चमाध्यायनिर्दिष्टे यन्त्रे चैवान्तरालिके  ।
निरुध्य जारणां कुर्यात्द्रव्यस्य वार्त्तिकः  ॥ १६.४३ ॥
{३. ग्रास => जलौका(बन्ध?) => ऊर्ध्वपातन => पक्षच्छेद}
परिफलघनयुक्तस्त्रिंशता तुल्यवारैर्ग्रसति यदि रसेन्द्रो यो जलौकाकृतिः सः  ।
निखिलनिहितमूर्तिः निष्पतेदुद्गतोऽसौ पुनरपि निजपात्रे छिन्नपक्षः स सूतः  ॥ १६.४४ ॥
{मेर्चुर्य्:: त्रिगुणाभ्रजीर्णँ:: मेदिच्. उसे}
जातः सूतस्त्रिगुणगगनग्राससंपुष्टमूर्तिर्भस्मीभूतं यवपरिमितं वज्रभस्मादियुक्तम्  ।
तं चेन्मर्त्यो भजति हि सदा जायते दिव्यदेहो जीवेत्कल्पत्रिदशशतिकान् वत्सराणां प्रकामम्  ॥ १६.४५ ॥
सिद्धार्थद्वयमानेन मूर्छितस्ताप्यभस्मना  ।
हिनस्ति सकलान् रोगान् सप्तवारेण रोगिणम्  ॥ १६.४६ ॥
{चतुर्थो ग्रासः}
बद्धो वा भस्मतां नीतः सिद्धार्थप्रमितो नरैः  ।
व्योषवेल्लमधूपेतः चतुर्मासनिषेवितः  ॥ १६.४७ ॥
वलीपलितनिर्मुक्तं मनुष्यं कुरुते ध्रुवम्  ।
प्रमत्तद्विपदर्पाढ्यं कन्दर्प इव रूपिणम्  ॥ १६.४८ ॥
कन्दर्पदर्पजिद्रूपे पापसन्तापवर्जितः  ।
जीवेत्त्रिंशच्छतान्यष्टानीह वर्षाणि मानवः  ।
सेवनाद्रमते चासावङ्गनानां शतं तथा  ॥ १६.४९ ॥
वरां लोहसमां स्थूलां स्पर्शमात्रेण लीलया  ।
रसोऽसौ बन्धमायातो मोदयत्येव निश्चितम्  ॥ १६.५० ॥
मृतमुत्थापयेन्मर्त्यश्चक्षुषोः क्षेपमात्रतः  ।
निहन्ति सकलान्रोगान्घ्रातः शीघ्रं न संशयः  ॥ १६.५१ ॥
{पञ्चमो ग्रासः}
एवं च पञ्चमो ग्रासः प्रदातव्योऽष्टमांशतः  ।
स पात्रस्थोऽग्निसंतप्तो न गच्छति कथञ्चन  ॥ १६.५२ ॥
स पक्षच्छिन्न इत्युक्तः स मुक्तोऽखिलदुर्गुणैः  ।
सोऽयं निषेवितः सूतस्त्रिमासं राजिकामितः  ॥ १६.५३ ॥
विडङ्गत्रिफलाक्षौद्रैः खे देवैः सह सङ्गमम्  ।
घ्राणमात्रेण सूतेन्द्रः सर्वरोगनिकृन्तनः  ॥ १६.५४ ॥
गुणा एते विनिर्दिष्टा रसस्य रसवादिभिः  ।
सकलास्ते गुणाः सत्या भैरवेण प्रकीर्तिताः  ॥ १६.५५ ॥
{षष्ठो ग्रासः}
पलैश्चतुर्भिर्दातव्यो ग्रासः षष्ठोऽपि पूर्ववत् ।
षड्गुणाभ्रकजीर्णोऽसौ सुधातुल्यो गुणोदयः  ॥ १६.५६ ॥
सर्षपप्रमितो मासं खण्डोपलकसंयुक्तः  ।
मासेन कुरुते देहं तच्छतायुषजीविनम्  ॥ १६.५७ ॥
बद्धोऽयं कुरुते चैव मुखस्थः खेचरीं गतिम्  ।
वारयत्यपि शस्त्राणि दिव्यान्यपि सहस्रशः  ॥ १६.५८ ॥
दशदन्तिबलः श्रीमान् सर्वलोकेषु पूजितः  ।
रञ्जितः सारितः सम्यक्क्रामणेन समन्वितः  ।
कोटिवेधी भवत्येव अबद्धः कुन्तवेधकः  ॥ १६.५९ ॥
समर्थो न रसस्यास्य गुणान् वक्तुं महीतले  ।
कोऽपि श्रीसोमदेवो वा प्रभावं वेत्ति शङ्करः  ॥ १६.६० ॥
{सप्तमो ग्रासः}
ग्रासस्तु सप्तमो देयो वारद्वितययोगतः  ।
द्रावणं जारणं तस्य यथापूर्वं प्रकल्पयेत् ॥ १६.६१ ॥
अयं भस्मीकृतः सूतो लिक्षामात्रेण सेवितः  ।
त्रिफलामल्लखण्डाभ्यां मासस्यार्धेन मानवम्  ॥ १६.६२ ॥
कोटिकन्दर्परूपाढ्यं शक्रतुल्यपराक्रमम्  ।
पूजितं सर्वदेवैश्च वेदकल्पयुगायुषम्  ॥ १६.६३ ॥
विज्ञानवन्तं कालं च त्रिकालज्ञानसंयुतम्  ।
शापानुग्रहणे शक्तं दिव्यस्त्रीशतरञ्जनम्  ।
कुरुते नात्र सन्देहो नन्दिनो वचनं यतः  ॥ १६.६४ ॥
रञ्जितः सारितः सोऽयं क्रामणेन समन्वितः  ।
धूमवेधी भवेन्नूनं नात्र कार्या विचारणा  ॥ १६.६५ ॥
{अष्टमो ग्रासः}
ततश्चैवाष्टमो ग्रासो दातव्यः समभागतः  ।
जीर्णाष्टगुणसत्त्वाभ्रो रसेन्द्रो भस्त्रिकाशतैः  ॥ १६.६६ ॥
प्रध्मातोऽपि न यात्येव नैव किंचित्प्रहीयते  ।
सोऽयमग्निसहो नाम्ना संख्यातीतगुणोदयः  ॥ १६.६७ ॥
संख्यातीतप्रभाढ्यश्च चित्रवीर्यो महाबलः  ।
लिक्षामात्रो रसेन्द्रोऽयं सेवितः सितया सह  ॥ १६.६८ ॥
प्रकरोत्येकवारेण नरं सर्वाङ्गसुन्दरम्  ।
रुद्रतुल्यं महैश्वर्यं विष्णुतुल्यं पराक्रमम्  ॥ १६.६९ ॥
शशाङ्कतुल्यं सत्कान्तिं सूर्यतुल्यप्रतापिनम्  ।
चतुर्मुखसमायुष्यं नेत्रे तार्क्ष्यदृशाविव  ॥ १६.७० ॥
रञ्जितः सारितः सम्यक्क्रामणेन समन्वितः  ।
शब्दवेधी भवेत्सोऽयं शिववत्सर्वतोमुखः  ॥ १६.७१ ॥
मन्थानभैरवाद्यैश्च शतकोटिप्रविस्तरैः  ।
कोटिभिश्चापि कार्त्स्न्येन रसस्यास्य महागुणैः  ।
शक्यं तेनैव संस्तोतुं तरङ्गा इव सागरे  ॥ १६.७२ ॥
साधकस्याल्पभावेन शङ्करस्याप्रसादतः  ।
यथावदौषधाज्ञानादयथाहृतभैषजैः  ॥ १६.७३ ॥
गन्धवत्यपरिज्ञानादयथावच्च साधनात् ।
न सिध्यति कलौ सूतः संशयेन प्रकुर्वताम्  ॥ १६.७४ ॥
{छिन्नपक्षलक्षण}
ऊर्ध्वाधःपतनेऽशक्तो निरुद्धाध्वा न कुछविः  ।
जीर्णाभ्रको भवेत्सूतः छिन्नपक्षः स उच्यते  ॥ १६.७५ ॥
{मेर्चुर्य्:: "अगे" अच्चोर्दिन्ग्तो अभ्र}
समाभ्रजीर्णे बालः स्यात्किशोरो द्विगुणाभ्रकः  ।
युवा चतुर्गुणाभ्राशी षड्गुणाभ्रकजीर्णवान्  ॥ १६.७६ ॥
वृद्धश्चैवातिवृद्धश्च भवेदष्टगुणाभ्रकः  ।
बालस्तु कल्पनीयेन देहलोहविधायकः  ॥ १६.७७ ॥
कुमारः पिष्टतां प्राप्तो देहलोहकरो भवेत् ।
स्वर्णेन सारितसूतो युवा सिद्धिविधायकः  ॥ १६.७८ ॥
देहलोहकरो वृद्धो भवेद्भस्मत्वमागतः  ।
अतिवृद्धो रसो वृद्धो वक्त्रस्थः सर्वसिद्धिदः  ॥ १६.७९ ॥
तत्र बालः कुमारश्च नेष्यते तु रसायने  ।
तरुणो रोगनाशार्थं देहरक्षाकरस्तथा  ॥ १६.८० ॥
वृद्धश्चैवातिवृद्धश्च देहलोहकरावुभौ  ।
{मेर्चुर्य्:: इन्fलुएन्चे ओf जीर्णाभ्र ओन् फ्य्स्. प्रोपेर्तिएस्}
किंचिदग्निसहसाभो भवेत्तुल्याभ्रजारितः  ॥ १६.८१ ॥
द्विगुणाभ्रकजीर्णस्तु धूमत्वं नैव गच्छति  ।
दधिवद्बन्धमायाति सूतेन्द्रः त्रिगुणाभ्रकः  ॥ १६.८२ ॥
देहसिद्धिकरः सूतो व्योम्नि जीर्णे चतुर्गुणे  ।
जीर्णषष्ठगुणाभ्रस्तु ब्रह्मायुष्यप्रदो रसः  ॥ १६.८३ ॥
जीर्णसप्तगुणाभ्रस्तु दद्यादायुः सविक्रमः  ।
प्रदत्ते शङ्करायुष्यं जारितेऽष्टगुणेऽभ्रके  ।
{मेअसुरेसगैन्स्त्ग्रासाजीर्ण}
ग्रासाजीर्णरसं पात्य पुनः संदीप्य जारयेत् ॥ १६.८४ ॥
ततः शुल्बस्य तीक्ष्णस्य कान्तस्य रजतस्य च  ।
सुवर्णस्य च बीजानि विधाय परिजारयेत् ॥ १६.८५ ॥
{मेर्चुर्य्:: जारण:: wइथ्चोप्पेर्}
अभ्रकोक्तप्रकारेण द्रावणं जारणं तथा  ।
रसस्य रञ्जनी प्रोक्ता तीक्ष्णकान्तार्कजारणा  ॥ १६.८६ ॥
तत्तत्क्षाराम्लकस्वेदैर्यत्नतो विहितश्चरेत् ।
शतधा दरदव्यूढं ताम्रं हि त्रिगुणं रसे  ॥ १६.८७ ॥
जारणाज्जायते तेन द्रुतमाणिक्यसन्निभः  ।
ताम्रेण बलवान्सूतः सूर्यतुल्यपराक्रमः  ॥ १६.८८ ॥
त्रिदोषैः कृतनिःशेषं रसोऽयं जीवयत्यलम्  ।
सेवितोऽयं रसो मासं गुञ्जया तुलितोऽन्वहम्  ।
कुर्याद्भीमसमं मर्त्यं मुक्ते च भुजि विक्रमम्  ॥ १६.८९ ॥
{मेर्चुर्य्:: जारण:: wइथ्तीक्ष्णलोह}
क्रामणं जारणं वेधो रञ्जनं वेगकारिता  ।
हिङ्गुलशतनिर्व्यूढात्तीक्ष्णग्रासाद्रसे भवेत् ॥ १६.९० ॥
समांशतो जारिततीक्ष्णसूतो निषेवितः पादमितो द्विमासम्  ।
करोति मर्त्यं गतमृत्युभीतिं महाबलं ध्वस्तरुजं सुपुत्रम्  ॥ १६.९१ ॥
सूतो द्वित्रिचतुःपञ्चगुणस्तीक्ष्णेन जारितः  ।
उत्तरोत्तरतस्तस्य गुणः केनेह वर्ण्यते  ।
{मेर्चुर्य्:: जारण:: wइथ्कान्तलोह}
कान्तजीर्णरसश्चैवं गुणैः कोटिगुणं भवेत् ॥ १६.९२ ॥
द्विगुणजरितकान्तो व्याधिबाधां हिनस्ति हरति च रस उच्चैर्व्याधिवक्रं क्षणेन  ।
वलिपलितविकारं दुःखदारिद्र्यमृत्युं जनयति वरपुत्रं सच्चरित्रं रसेन्द्रः  ॥ १६.९३ ॥
{मेर्चुर्य्:: जारण:: wइथ्गोल्द्}
पादांशेनार्धभागेन त्रिपादेन समांशतः  ।
द्विगुणत्रिगुणांशाभ्यां तथा पञ्चगुणांशतः  ॥ १६.९४ ॥
शतनिर्व्यूढमाक्षीकस्वर्णजीर्णो महारसः  ।
जायते त्रिजगत्पूज्यश्चिन्तामणिसमोदयः  ॥ १६.९५ ॥
{विड:: fओर्जारण ओf मेर्चुर्य्wइथ्गोल्द्}
पञ्चाङ्गमूलकक्षारक्षिप्तक्षालितगोजलैः  ।
शतभावितगन्धाश्म बिडं हेमादिजारणम्  ॥ १६.९६ ॥
{मेर्चुर्य्:: समस्वर्णजीर्ण:: मेदिच्. प्रोपेर्तिएस्}
समजरितसुवर्णं सर्वशक्त्यातिपूज्या दिनकरदिनमात्रं सेवितो माषमात्रम्  ।
बहुविधगदमुक्तं हन्ति वार्धक्यमुच्चैः वृकजठरदृढाशौद्दाममग्निं च कुर्यात् ॥ १६.९७ ॥
वन्ध्यरोगमसाध्यत्वं पुरुषस्य समन्ततः  ।
विनिहन्ति न सन्देहः कुर्याच्छतधनं नरम्  ॥ १६.९८ ॥