१

ब्रह्मरात्र्यां व्यतीतायां प्रबुद्धे पद्मसंभवे  ।
विष्णुः सिसृक्षुर्भूतानि ज्ञात्वा भूमिं जलानुगाम्  ॥ १.१ ॥

जलक्रीडारुचि शुभं कल्पाधिषु यथा पुरा  ।
वाराहमास्थितो रूपमुज्जहार वसुंधराम्  ॥ १.२ ॥

वेदपादो यूपदंष्ट्रः क्रतुदन्तश्चितीमुखः  ।
अग्निजिह्वो दर्भरोमा ब्रह्मशीर्षो महातपाः  ॥ १.३ ॥

अहोरात्रेक्षणो दिव्यो वेदाङ्गश्रुतिभूषणः  ।
आज्यनासः स्रुवतुण्डः सामघोषस्वनो महान्  ॥ १.४ ॥

धर्मसत्यमयः श्रीमान् क्रमविक्रमसत्कृतः  ।
प्रायश्चित्तमहाघोणः पशुजानुर्महाकृतिः  ॥ १.५ ॥

उद्गात्रान्त्रो होमलिङ्गो बीजौषधिमहाफलः  ।
वेद्यन्तरात्मा मन्त्रस्फिग्- विकृतः सोमशोणितः  ॥ १.६ ॥

वेदिस्कन्धो हविर्गन्धो हव्यकव्यादिवेगवान्  ।
प्राग्वंषकायो द्युतिमान्नानादीक्षाभिरन्वितः  ॥ १.७ ॥

दक्षिणाहृदयो योग महामन्त्रमयो महान्  ।
उपाकर्मोष्ठरुचिरः प्रवर्ग्यावर्तभूषणः  ॥ १.८ ॥

नानाच्छन्दोगतिपथो गुह्योपनिषदासनः  ।
छायापत्नीसहायो वै मणिशृङ्ग इवोदितः  ॥ १.९ ॥

महीं सागरपर्यन्तां सशैलवनकाननां  ।
एकार्णवजलभ्रष्टामेकार्णवगतः प्रभुः  ॥ १.१० ॥

दंष्ट्राग्रेण समुद्धृत्य लोकानां हितकाम्यया  ।
आदिदेवो महायोगी चकार जगतीं पुनः  ॥ १.११ ॥

एवं यज्ञवराहेण भूत्वा भूतहितार्थिना  ।
उद्धृता पृथिवी देवी रसातलगता पुरा  ॥ १.१२ ॥

उद्धृत्य निश्चले स्थाने स्थापयित्वा तथा स्वके  ।
यथास्थानं विभज्यापस्तद्गता मधुसूदनः  ॥ १.१३ ॥

सामुद्र्यश्च समुद्रेषु नादेयीश्च नदीषु च  ।
पल्वलेषु च पाल्वल्यः सरःसु च सरोभवाः  ॥ १.१४ ॥

पातालसप्तकं चक्रे लोकानां सप्तकं तथा  ।
द्वीपानामुदधीनां च स्थानानि विविधानि च  ॥ १.१५ ॥

स्थानपालान् लोकपालान्नदीः शैलवनस्पतीन्  ।
ऋषींश्च सप्त धर्मज्ञान् वेदान् सान्ङान् सुरासुरान्  ॥ १.१६ ॥

पिशाचोरगगन्धर्व यक्षराक्षसमानुषान्  ।
पशुपक्षिमृगाद्यांश्च भूतग्रामं चतुर्विधम्  ।
मेघेन्द्रचापशम्पाद्यान् यज्ञांश्च विविधांस्तथा  ॥ १.१७ ॥

एवं वराहो भगवान् कृत्वेदं सचराचरम्  ।
जगज्जगाम लोकानामविज्ञातां तदा गतिम्  ॥ १.१८ ॥

अविज्ञातां गतिं याते देवदेवे जनार्दने  ।
वसुधा चिन्तयामास का धृतिर्मे भविष्यति  ॥ १.१९ ॥

पृच्छामि कश्यपं गत्वा स मे वक्ष्यत्यसंशयम्  ।
मदीयां वहते चिन्तां नित्यमेव महामुनिः  ॥ १.२० ॥

एवं सा निश्चयं कृत्वा देवी स्त्रीरूपधारिणी  ।
जगाम कश्यपं द्रष्टुं दृष्टवांस्तां च कश्यपः  ॥ १.२१ ॥

नीलपङ्कजपत्राक्षीं शारदेन्दुनिभाननाम्  ।
अलिसंघालकां शुभ्रां बन्धुजीवाधरां शुभाम्  ॥ १.२२ ॥

सुभ्रूं सुसूक्ष्मदशनां चारुनासां नतभ्रुवम्  ।
कम्बुकण्ठीं संहतोरूं पीनोरुजघनस्थलाम्  ॥ १.२३ ॥

विरेजतुः स्तनौ यस्याः समौ पीनौ निरन्तरौ  ।
शक्रेभकुम्भसंकाशौ शातकुम्भसमद्युती  ॥ १.२४ ॥

मृणालकोमलौ बाहू करौ किसलयोपमौ  ।
रुक्मस्तम्भनिभावूरू गूढे श्लिष्टे च जानुनी  ॥ १.२५ ॥

जङ्घे विरोमे सुसमे पादावतिमनोरमौ  ।
जघनं च घनं मध्यं यथा केसरिणः शिशोः  ॥ १.२६ ॥

प्रभायुता नखास्ताम्रा रूपं सर्वमनोहरम्  ।
कुर्वाणां वीक्षितैर्नित्यं नीलोत्पलयुता दिशः  ॥ १.२७ ॥

कुर्वाणां प्रभया देवीं तथा वितिमिरा दिशः  ।
सुसूक्ष्मशुक्लवसनां रत्नोत्तमविभूषितां  ॥ १.२८ ॥

पदन्यासैर्वसुमतीं सपद्मामिव कुर्वतीं  ।
रूपयौवनसंपन्नां विनीतवदुपस्थिताम्  ॥ १.२९ ॥

समीपमागतां दृष्ट्वा पूजयित्वाथ कश्यपः  ।
उवाच तां वरारोहे विज्ञातं हृद्गतं मया  ॥ १.३० ॥

धरे तव विशालाक्षि गच्छ देवि जनार्दनम्  ।
स ते वक्ष्यत्यशेषेण भाविनी ते यथा धृतिः  ॥ १.३१ ॥

क्षीरोदे वसतिस्तस्य मया ज्ञाता शुभानने  ।
ध्यानयोगेन चार्वङ्गि त्वदर्थं तत्प्रसादतः  ॥ १.३२ ॥

इत्येवमुक्ता संपूज्य कश्यपं वसुधा ततः  ।
प्रययौ केशवं द्रष्टुं क्षीरोदमथ सागरम्  ॥ १.३३ ॥

सा ददर्शामृतनिधिं चन्द्ररश्मिमनोहरम्  ।
पवनक्षोभसंजात- वीचीशतसमाकुलम्  ॥ १.३४ ॥

हिमवच्छतसंकाशं भूमण्डलमिवापरम्  ।
वीचीहस्तैः प्रचलितैराह्वयानमिव क्षितिम्  ॥ १.३५ ॥

तैरेव शुक्लतां चन्द्रे विदधानमिवानिशम्  ।
अन्तरस्थेन हरिणा विगताशेषकल्मषम्  ॥ १.३६ ॥

यस्मात्तस्माद्धारयन्तं सुशुक्लां तनुमूर्जिताम्  ।
पाण्डुरं खगमागम्यमधोभुवनवर्तिनम्  ॥ १.३७ ॥

इन्द्रनीलकडाराढ्यं विपरीतमिवाम्बरम्  ।
फलावलीसमुद्भूत- वनसंघमिवाचितम्  ॥ १.३८ ॥

निर्मोकमिव शेषाहेर्विस्तीर्णान्तमतीव हि  ।
तं दृष्ट्वा तत्र मध्यस्थं दडृशे केशवालयम्  ॥ १.३९ ॥

अनिर्देश्यपरीमाणमनिर्देश्यर्द्धिसंयुतम्  ।
शेषपर्यङ्कगं तस्मिन् ददर्श मधुसूदनम्  ॥ १.४० ॥

शेषाहिफणरत्नांशु दुर्विभाव्यमुखाम्बुजम्  ।
शशाङ्कशतसंकाशं सूर्यायुतसमप्रभम्  ॥ १.४१ ॥

पीतवाससमक्षोभ्यं सर्वरत्नविभूषितम् [सवरत्न]  ।
मुकुटेनार्कवर्णेन कुण्डलाभ्यां विराजितम्  ॥ १.४२ ॥

संवाह्यमानाङ्घ्रियुगं लक्ष्म्या करतलैः शुभैः  ।
शरीरधारिभिः शस्त्रैः सेव्यमानं समन्ततः  ॥ १.४३ ॥

तं दृष्ट्वा पुण्डरीकाक्षं ववन्दे मधुसूदनम्  ।
जानुभ्यामवनिं गत्वा विज्ञापयति चाप्यथ  ॥ १.४४ ॥

उद्धृताहं त्वया देव रसातलतलं गता  ।
स्वस्थाने स्थापिता विष्णो लोकानां हितकाम्यया  ॥ १.४५ ॥

तत्राधुना हि देवेश का धृतिर्मे भविष्यति  ।
एवमुक्तस्तया देव्या देवो वचनमब्रवीत् ॥ १.४६ ॥

वर्णाश्रमाचाररताः सन्तः शास्त्रैकतत्पराः  ।
त्वां धरे धारयिष्यन्ति तेषां त्वद्भार आहितः  ॥ १.४७ ॥

एवमुक्ता वसुमती देवदेवमभाषत  ।
वर्णानामाश्रमाणां च धर्मान् वद सनातन  ॥ १.४८ ॥

त्वत्तोऽहं श्रोतुमिच्छामि त्वं हि मे परमा गतिः  ।
नमस्ते देवदेवेश देवारिबलसूदन  ॥ १.४९ ॥

नारायण जगन्नाथ शङ्खचक्रगदाधर  ।
पद्मनाभ हृषीकेश महाबलपराक्रम  ॥ १.५० ॥

अतीन्द्रिय सुदुष्पार देव शार्ङ्गधनुर्धर  ।
वराह भीम गोविन्द पुराण पुरुषोत्तम  ॥ १.५१ ॥

हिरण्यकेश विश्वाक्ष यज्ञमूर्ते निरञ्जन  ।
क्षेत्रक्षेत्रज्ञदेवेश सलिलार्णवशायक  ॥ १.५२ ॥

मन्त्र मन्त्रवहाचिन्त्य वेदवेदाङ्गविग्रह  ।
जगतोऽस्य समग्रस्य सृष्टिसंहारकारक  ॥ १.५३ ॥

धर्माधर्मज्ञ धर्माङ्ग धर्मयोने वरप्रद  ।
विष्वक्सेनामृत व्योम मधुकैटभसूदन  ॥ १.५४ ॥

बृहतां बृंहणाज्ञेय सर्व सर्वाभयप्रद  ।
वरेण्यानघ जीमूत जगन्निर्माणकारक  ॥ १.५५ ॥

आप्यायन अपां स्थान चैतन्याधार निष्क्रिय  ।
सप्तशीर्षाध्वरगुरो पुराणपुरुषोत्तम  ॥ १.५६ ॥

ध्रुवाक्षर सुसूक्ष्मेश भक्तवत्सल पावन  ।
त्वं गतिः सर्वदेवानां त्वं गतिर्ब्रह्मवादिनाम्  ॥ १.५७ ॥

तथा विदितवेद्यानां गतिस्त्वं पुरुषोत्तम  ।
प्रपन्नास्मि जगन्नाथ ध्रुवं वाचस्पतिं प्रभुम्  ॥ १.५८ ॥

सुब्रह्मण्यमनाधृष्यं वसुषेणं वसुप्रदम्  ।
महायोगबलोपेतं पृश्निगर्भं धृतार्चिषम्  ॥ १.५९ ॥

वासुदेवं महात्मानं पुण्डरीकाक्षमच्युतम्  ।
सुरासुरगुरुं देवं विभुं भूतमहेश्वरम्  ॥ १.६० ॥

एकव्यूहं चतुर्बाहुं जगत्कारणकारणम्  ।
ब्रूहि मे भगवन् धर्मांश्चातुर्वर्ण्यस्य शाश्वतान्  ॥ १.६१ ॥

आश्रमाचारसंयुक्तान् सरहस्यान् ससंग्रहान्  ।
एवमुक्तस्तु देवेशः क्षोण्या क्षोणीमभाषत  ॥ १.६२ ॥

शृणु देवि धरे धर्मांश्चातुर्वर्ण्यस्य शाश्वतान्  ।
आश्रमाचारसंयुक्तान् सरहस्यान् ससंग्रहान्  ॥ १.६३ ॥

ये तु त्वां धारयिष्यन्ति सन्तस्तेषां परायणान्  ।
निषण्णा भव वामोरु काञ्चनेऽस्मिन् वरासने  ॥ १.६४ ॥

सुखासीना निबोध त्वं धर्मान्निगदतो मम  ।
शुश्रुवे वैष्णवान् धर्मान् सुखासीना धरा तदा  ॥ १.६५ ॥



२

ओम् । ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यः शूद्रश्चेति वर्णाश्चत्वारः ॥ २.१ ॥

तेषामाद्या द्विजातयस्त्रयः ॥ २.२ ॥

तेषां निषेकाद्यः श्मशानान्तो मन्त्रवत्क्रियासमूहः ॥ २.३ ॥

तेषां च धर्माः ॥ २.४ ॥

ब्राह्मणस्याध्यापनम् ॥ २.५ ॥

क्षत्रियस्य शस्त्रनित्यता ॥ २.६ ॥

वैश्यस्य पशुपालनम् ॥ २.७ ॥

शूद्रस्य द्विजातिशुश्रूषा ॥ २.८ ॥

द्विजानां यजनाध्ययने ॥ २.९ ॥

अथैतेषां वृत्तयः ॥ २.१० ॥

ब्राह्मणस्य याजनप्रतिग्रहौ ॥ २.११ ॥

क्षत्रियस्य क्षितित्राणम् ॥ २.१२ ॥

कृषिगोरक्षवाणिज्यकुसीदयोनिपोषणानि वैश्यस्य ॥ २.१३ ॥

शूद्रस्य सर्वशिल्पानि ॥ २.१४ ॥

आपद्यनन्तरा वृत्तिः ॥ २.१५ ॥

क्षमा सत्यं दमः शौचं दानमिन्द्रियसंयमः  ।
अहिंसा गुरुशुश्रूषा तीर्थानुसरणं दया  ॥ २.१६ ॥

आर्जवं लोभशून्यत्वं देवब्राह्मणपूजनम्  ।
अनभ्यसूया च तथा धर्मः सामान्य उच्यते  ॥ २.१७ ॥



३

अथ राजधर्माः ॥ ३.१ ॥

प्रजापरिपालनम् ॥ ३.२ ॥

वर्णाश्रमाणां स्वे स्वे धर्मे व्यवस्थापनम् ॥ ३.३ ॥

राजा च जाङ्गलं पशव्यं सस्योपेतं देशमाश्रयेत् ॥ ३.४ ॥

वैश्यशूद्रप्रायं च ॥ ३.५ ॥

तत्र धन्वनृमहीवारिवृक्षगिरिदुर्गाणामन्यतमं दुर्गमाश्रयेत् ॥ ३.६ ॥

तत्रस्थश्च स्वस्वग्रामाधिपान् कुर्यात् ॥ ३.७ ॥

दशाध्यक्षान् ॥ ३.८ ॥

शताध्यक्षान् ॥ ३.९ ॥

देशाध्यक्षांश्च ॥ ३.१० ॥

ग्रामदोषाणां ग्रामाध्यक्षः परिहारं कुर्यात् ॥ ३.११ ॥

अशक्तो दशग्रामाध्यक्षाय निवेदयेत् ॥ ३.१२ ॥

सोऽप्यशक्तः शताध्यक्षाय ॥ ३.१३ ॥

सोऽप्यशक्तो देशाध्यक्षाय ॥ ३.१४ ॥

देशाध्यक्षोऽपि सर्वात्मना दोषमुच्छिन्द्यात् ॥ ३.१५ ॥

आकरशुल्कतरनागवनेश्वाप्तान्नियुञ्जीत ॥ ३.१६ ॥

धर्मिष्ठान् धर्मकार्येषु ॥ ३.१७ ॥

निपुणानर्थकार्येषु ॥ ३.१८ ॥

शूरान् संग्रामकर्मसु ॥ ३.१९ ॥

उग्रानुग्रेषु ॥ ३.२० ॥

षण्ढान् स्त्रीषु ॥ ३.२१ ॥

प्रजाभ्यो बल्यर्थं संवत्सरेण धान्यतः षष्ठमंशमादद्यात् ॥ ३.२२ ॥

सर्वसस्येभ्यश्च ॥ ३.२३ ॥

द्विकं शतं पशुहिरण्येभ्यो वस्त्रेभ्यश्च ॥ ३.२४ ॥

मांसमधुघृतौषधिगन्धपुष्पमूलफलरसदारुपत्राजिनमृद्भाण्डाश्मभाण्डवैदलेभ्यः षाष्ठभागं राजा ॥ ३.२५ ॥

ब्राह्मणेभ्यः करादानं न कुर्यात् ॥ ३.२६ ॥

ते हि राज्ञो धर्मकराः ॥ ३.२७ ॥

राजा च प्रजाभ्यः सुकृतदुष्कृतेभ्यः षष्ठांशभाक् ॥ ३.२८ ॥

स्वदेशपण्याच्च शुल्कांशं दशममादद्यात् ॥ ३.२९ ॥

परदेशपण्याच्च विंशतितमम् ॥ ३.३० ॥

शुल्कस्थानादपाक्रामन् सर्वापहारमाप्नुयात् ॥ ३.३१ ॥

शिल्पिनः कर्मजीविनश्च मासेनैकं राज्ञः कर्म कुर्युः ॥ ३.३२ ॥

स्वाम्यमात्यदुर्गकोशदण्डराष्ट्रमित्राणि प्रकृतयः ॥ ३.३३ ॥

तद्दूषकांश्च हन्यात् ॥ ३.३४ ॥

स्वराष्ट्रपरराष्ट्रयोश्च चारचक्षुः स्यात् ॥ ३.३५ ॥

साधूनां पूजनं कुर्यात् ॥ ३.३६ ॥

दुष्टांश्च हन्यात् ॥ ३.३७ ॥

शत्रुमित्रोदासीनमध्यमेषु सामभेददानदण्डान् यथार्हं  यथाकालं प्रयुञ्जीत ॥ ३.३८ ॥

संधिविग्रहयानासनसंश्रयद्वैधीभावांश्च यथाकालमाश्रयेत् ॥ ३.३९ ॥

चैत्रे मार्गशीर्षे वा यात्रां यायात् ॥ ३.४० ॥

परस्य व्यसने वा ॥ ३.४१ ॥

परदेशावाप्तौ तद्देशधर्मान्नोच्छिन्द्यात् ॥ ३.४२ ॥

परेणाभियुक्तश्च सर्वात्मना स्वराष्ट्रं गोपायेत् ॥ ३.४३ ॥

नास्ति राज्ञां समरे तनुत्यागसदृशो धर्मः ॥ ३.४४ ॥

गोब्राह्मणनृपमित्रधनदारजीवितरक्षणात्ये हतास्ते स्वर्गलोकभाजः ॥ ३.४५ ॥

वर्णसंकररक्षणार्थं च ॥ ३.४६ ॥

राजा परपुरावाप्तौ तत्र तत्कुलीनमभिषिञ्चेत् ॥ ३.४७ ॥

न राजकुलमुच्छिन्द्यात् ॥ ३.४८ ॥

अन्यत्राकुलीनराजकुलात् ॥ ३.४९ ॥

मृगयाक्षस्त्रीपानाभिरतिं परिहरेत् ॥ ३.५० ॥

वाक्पारुष्यदण्डपारुष्ये च ॥ ३.५१ ॥

नार्थदूषणं कुर्यात् ॥ ३.५२ ॥

आद्यद्वाराणि नोच्छिन्द्यात् ॥ ३.५३ ॥

नापात्रवर्षी स्यात् ॥ ३.५४ ॥

आकरेभ्यः सर्वमादद्यात् ॥ ३.५५ ॥

निधिं लब्ध्वा तदर्धं ब्राह्मणेभ्यो दद्यात् ॥ ३.५६ ॥

द्वितीय्मर्धं कोशे प्रवेशयेत् ॥ ३.५७ ॥

निधिं ब्राह्मणो लब्ध्वा सर्वमादद्यात् ॥ ३.५८ ॥

क्षत्रियश्चतुर्थमंशं राज्ञे दद्यात्, चतुर्थमंशं ब्राह्मणेभ्यः, अर्धमादद्यात् ॥ ३.५९ ॥

वैष्यस्तु चतुर्थमंशं राज्ञे दद्यात्, ब्राह्मणेभ्योऽर्धं, चतुर्थमंशमादद्यात् ॥ ३.६० ॥

शूद्रश्चावाप्तं द्वादशधा विभज्य पञ्चांशान् राज्ञे दद्यात्, पञ्चांशान् ब्राह्मणेभ्यः, अंशद्वयमादद्यात् ॥ ३.६१ ॥

अनिवेदितविज्ञातस्य सर्वमपहरेत् ॥ ३.६२ ॥

स्वनिहिताद्राज्ञे ब्राह्मणवर्जं द्वादशमंशं दद्युः ॥ ३.६३ ॥

परनिहितं स्वनिहितमिति ब्रुवंस्तत्समं दण्डमावहेत् ॥ ३.६४ ॥

बालानाथस्त्रीधनानि राजा परिपालयेत् ॥ ३.६५ ॥

चौरहृतं धनमवाप्य सर्वमेव सर्ववर्णेभ्यो दद्यात् ॥ ३.६६ ॥

अनवाप्य च स्वकोशादेव दद्यात् ॥ ३.६७ ॥

शान्तिस्वस्त्ययनोपायैर्दैवोपघातान् प्रशमयेत् ॥ ३.६८ ॥

परचक्रोपघातांश्च शस्त्रनित्यतया ॥ ३.६९ ॥

वेदेतिहासधर्मशास्त्रार्थकुशलं कुलीनमव्यङ्गं तपस्विनं पुरोहितं च वरयेत् ॥ ३.७० ॥

शुचीनलुब्धानवहितान् शक्तिसंपन्नान् सर्वार्थेषु च सहायान् ॥ ३.७१ ॥

स्वयमेव व्यवहारान् पश्येद्विद्वद्भिर्ब्राह्मणैः सार्धम् ॥ ३.७२ ॥

व्यवहारदर्शने ब्राह्मणं वा नियुञ्ज्यात् ॥ ३.७३ ॥

जन्मकर्मव्रतोपेताश्च राज्ञा सभासदः कार्याः, रिपौ मित्रे च ये समाः, कामक्रोधभयलोभादिभिः कार्यार्थभिरनाहार्याः ॥ ३.७४ ॥

राजा च सर्वकार्येषु सांवत्सराधीनः स्यात् ॥ ३.७५ ॥

देवब्राह्मणान् सततमेव पूजयेत् ॥ ३.७६ ॥

वृद्धसेवी भवेत् ॥ ३.७७ ॥

यज्ञयाजी च ॥ ३.७८ ॥

न चास्य विषये ब्राह्मणः क्षुधार्तोऽवसीदेत् ॥ ३.७९ ॥

न चान्योऽपि सत्कर्मनिरतः ॥ ३.८० ॥

ब्राह्मणेभ्यश्च भुवं प्रतिपादयेत् ॥ ३.८१ ॥

येषां च प्रतिपादयेत्तेषां स्ववंश्यान् भुवः परिमाणं दानच्छेदोपवर्णनं च पटे ताम्रपट्टे वा लिखितं स्वमुद्राङ्कितं चागामिनृपतिविज्ञापनार्थं दद्यात् ॥ ३.८२ ॥

परदत्तां च भुवं नापहरेत् ॥ ३.८३ ॥

ब्राह्मणेभ्यः सर्वदायान् प्रयच्छेत् ॥ ३.८४ ॥

सर्वतस्त्वात्मानं गोपायेत् ॥ ३.८५ ॥

सुदर्शनश्च स्यात् ॥ ३.८६ ॥

विषघ्नागदमन्त्रधारी च ॥ ३.८७ ॥

नापरीक्षितमुपयुञ्ज्यात् ॥ ३.८८ ॥

स्मितपूर्वाभिभाषी स्यात् ॥ ३.८९ ॥

वध्येष्वपि न भ्रुंकुटीमाचरेत् ॥ ३.९० ॥

अपराधानुरूपं च दण्डं दण्ड्येषु दापयेत् ॥ ३.९१ ॥

सम्यग्दण्डप्रणयनं कुर्यात् ॥ ३.९२ ॥

द्वितीयमपराधं न स कस्यचित्क्षमेत ॥ ३.९३ ॥

स्वधर्ममपालयन्नादण्ड्यो नामास्ति राज्ञाम् ॥ ३.९४ ॥

यत्र श्यामो लोहिताक्षो दण्डश्चरति निर्भयः  ।
प्रजास्तत्र विवर्धन्ते नेता चेत्साधु पश्यति  ॥ ३.९५ ॥

स्वराष्ट्रो न्यायदण्डः स्याद्भृशदण्डश्च शत्रुषु  ।
सुहृत्स्वजिह्मः स्निग्धेषु ब्राह्मणेषु क्षमान्वितः  ॥ ३.९६ ॥

एवंवृत्तस्य नृपतेः शिलोञ्छेनापि जीवतः  ।
विस्तीर्यते यशो लोके तैलबिन्दुरिवाम्भसि  ॥ ३.९७ ॥

प्रजासुखे सुखी राजा तद्दुःखे यश्च दुःखितः  ।
स कीर्तियुक्तो लोकेऽस्मिन् प्रेत्य स्वर्गे महीयते  ॥ ३.९८ ॥



४

जालस्थार्कमरीचिगतं रजः त्रसरेणुसंज्ञकम् ॥ ४.१ ॥

तदष्टकं लिक्षा ॥ ४.२ ॥

तत्त्रयं राजसर्षपः ॥ ४.३ ॥

तत्त्रयं गौरसर्षपः ॥ ४.४ ॥

तत्षट्कं यवः ॥ ४.५ ॥

तत्त्रयं कृष्णलम् ॥ ४.६ ॥

तत्पञ्चकं माषः ॥ ४.७ ॥

तद्द्वादशकमक्षार्धम् ॥ ४.८ ॥

अक्षार्धमेव सचतुर्माषकं सुवर्णः ॥ ४.९ ॥

चतुःसुवर्णको निष्कः ॥ ४.१० ॥

द्वे कृष्णले समधृते रूप्यमाषकः ॥ ४.११ ॥

तत्षोडशकं धरणम् ॥ ४.१२ ॥

ताम्रकार्षिकः कार्षापणः ॥ ४.१३ ॥

पणानां द्वे शते सार्धे प्रथमः साहसः स्मृतः  ।
मध्यमः पञ्च विज्ञेयः सहस्रं त्वेष चोत्तमः  ॥ ४.१४ ॥



५

अथ महापातकिनो ब्राह्मणवर्जं सर्वे वध्याः ॥ ५.१ ॥

न शारीरो ब्राह्मणस्य दण्डः ॥ ५.२ ॥

स्वदेशात्ब्राह्मणं कृताङ्कं विवासयेत् ॥ ५.३ ॥

तस्य च ब्रह्महत्यायामशिरस्कं पुरुषं ललाटे कुर्यात् ॥ ५.४ ॥

सुराध्वजं सुरापाने ॥ ५.५ ॥

श्वपदं स्तेये ॥ ५.६ ॥

भगं गुरुतल्पगमने ॥ ५.७ ॥

अन्यत्रापि वध्यकर्मणि तिष्ठन्तं समग्रधनमक्षतं विवासयेत् ॥ ५.८ ॥

कूटशासनकर्तॄंश्च राजा हन्यात् ॥ ५.९ ॥

कूटलेख्यकारांश्च ॥ ५.१० ॥

गरदाग्निदप्रसह्यतस्करान् स्त्रीबालपुरुषघातिनश्च ॥ ५.११ ॥

ये च धान्यं दशभ्यः कुम्भेभ्योऽधिकमपहरेयुः ॥ ५.१२ ॥

धरिममेयानां शतादभ्यधिकम् ॥ ५.१३ ॥

ये चाकुलीना राज्यमभिकामयेयुः ॥ ५.१४ ॥

सेतुभेदकांश्च ॥ ५.१५ ॥

प्रसह्य तस्कराणां चावकाशभक्तप्रदांश्च ॥ ५.१६ ॥

अन्यत्र राजाशक्तेः ॥ ५.१७ ॥

स्त्रियमशक्तभर्तृकां तदतिक्रमणीं च ॥ ५.१८ ॥

हीनवर्णोऽधिकवर्णस्य येनाङ्गेनापराधं कुर्यात्तदेवास्य शातयेत् ॥ ५.१९ ॥

एकासनोपवेशी कट्यां कृताङ्को निर्वास्यः ॥ ५.२० ॥

निष्ठीव्यौष्ठद्वयविहीनः कार्यः ॥ ५.२१ ॥

अवशर्धयिता च गुदहीनः ॥ ५.२२ ॥

आक्रोशयिता च विजिह्वः ॥ ५.२३ ॥

दर्पेण धर्मोपदेशकारिणां राजा तप्तमासेचयेत्तैलमास्ये ॥ ५.२४ ॥

द्रोहेण च नामजातिग्रहणे दशाङ्गुलोऽस्य शङ्कुर्निखेयः ॥ ५.२५ ॥

श्रुतदेशजातिकर्मणामन्यथावादी कार्शापणशतद्वयं दण्ड्यः ॥ ५.२६ ॥

काणखञ्जादीनां तथ्यवाद्यपि कार्शापणद्वयम् ॥ ५.२७ ॥

गुरूनाक्षिपन् कार्शापणशतद्वयम् ॥ ५.२८ ॥

परस्य पतनीयाक्षेपे कृते तूत्तमसाहसम् ॥ ५.२९ ॥

उपपातकयुक्ते मध्यमम् ॥ ५.३० ॥

त्रैविद्यवृद्धानां क्षेपे जातिपूगानां च ॥ ५.३१ ॥

ग्रामदेशयोश्च प्रथमसाहसम् ॥ ५.३२ ॥

न्यङ्गतायुक्ते क्षेपे कार्शापणशतम् ॥ ५.३३ ॥

मातृयुक्ते तूत्तमम् ॥ ५.३४ ॥

समवर्णाक्रोशने द्वादश पणान् दण्ड्यः ॥ ५.३५ ॥

हीनवर्णाकृओशने षट् ॥ ५.३६ ॥

यथाकालमुत्तमवर्णाक्षेपे तत्प्रमाणो दण्डः ॥ ५.३७ ॥

त्रयो वा कार्षापणाः ॥ ५.३८ ॥

शुक्तवाक्याभिधाने त्वेवमेव ॥ ५.३९ ॥

पारजायी सवर्णागमने  तूत्तमसाहसं दण्ड्यः ॥ ५.४० ॥

हीनवर्णागमने मध्यमम् ॥ ५.४१ ॥

गोगमने च ॥ ५.४२ ॥

अन्त्यागमने वध्यः ॥ ५.४३ ॥

पशुगमने कार्षापणशतं दण्ड्यः ॥ ५.४४ ॥

दोषमनाख्याय कन्यां प्रयच्छंश्च ॥ ५.४५ ॥

तां च बिभृयात् ॥ ५.४६ ॥

अदुष्टां दुष्टामिति ब्रुवन्नुत्तमसाहसम् ॥ ५.४७ ॥

गजाश्वोष्ट्रगोघाती त्वेककरपादः कार्यः ॥ ५.४८ ॥

विमांसविक्रयी च ॥ ५.४९ ॥

ग्राम्यपशुघाती कार्षापणशतं दण्ड्यः ॥ ५.५० ॥

पशुस्वामिने तन्मूल्यं दद्यात् ॥ ५.५१ ॥

आरण्यपशुघाती पञ्चाशतं कार्षापणान् ॥ ५.५२ ॥

पक्षिघाती मत्स्यघाती च दश कार्षापणान् ॥ ५.५३ ॥

कीटोपघाती च कार्षापणम् ॥ ५.५४ ॥

फलोपगमद्रुमच्छेदी तूत्तमसाहसम् ॥ ५.५५ ॥

पुष्पोपगमद्रुमच्छेदी मध्यमम् ॥ ५.५६ ॥

वल्लीगुल्मलताच्छेदी कार्षापणशतम् ॥ ५.५७ ॥

तृणच्छेद्येकम् ॥ ५.५८ ॥

सर्वे च तत्स्वामिनां तदुत्पत्तिम् ॥ ५.५९ ॥

हस्तेनोद्गूरयिता दशकार्षापणम् ॥ ५.६० ॥

पादेन विंशतिम् ॥ ५.६१ ॥

काष्ठेन प्रथमसाहसम् ॥ ५.६२ ॥

पाषाणेन मध्यमम् ॥ ५.६३ ॥

शस्त्रेणोत्तमम् ॥ ५.६४ ॥

पादकेशांशुककरलुञ्चने दश पणान् ॥ ५.६५ ॥

शोणितेन विना दुःखमुत्पादयिता द्वात्रिंशत्पणान् ॥ ५.६६ ॥

सह शोणितेन चतुःषष्टिम् ॥ ५.६७ ॥

करपाददन्तभङ्गे कर्णनासाविकर्तने मध्यमम् ॥ ५.६८ ॥

चेष्टाभोजनवाग्रोधे प्रहारदाने च ॥ ५.६९ ॥

नेत्रकंधराबाहुसक्थ्यंसभङ्गे चोत्तमम् ॥ ५.७० ॥

उभयनेत्रभेदिनं राजा यावज्जीवं बन्धनान्न मुञ्चेत् ॥ ५.७१ ॥

तादृशमेव वा कुर्यात् ॥ ५.७२ ॥

एकं बहूनां निघ्नतां प्रत्येकमुक्ताद्दण्डाद्द्विगुणः ॥ ५.७३ ॥

उत्क्रोशन्तमनभिधावतां तत्समीपवर्तिनां संसरतां च ॥ ५.७४ ॥

सर्वे च पुरुषपीडाकरास्तदुत्थानव्ययं दद्युः ॥ ५.७५ ॥

ग्राम्यपशुपीडाकराश्च ॥ ५.७६ ॥

गोऽश्वोष्ट्रगजापहार्येककरपादः कार्यः ॥ ५.७७ ॥

अजाव्यपहार्येककरश्च ॥ ५.७८ ॥

धान्यापहार्येकादशगुणं दण्ड्यः ॥ ५.७९ ॥

सस्यापहारी च ॥ ५.८० ॥

सुवर्णरजतवस्त्राणां पञ्चाशतस्त्वभ्यधिकमपहरन् विकरः ॥ ५.८१ ॥

तदूनमेकादशगुणं दण्ड्यः ॥ ५.८२ ॥

सूत्रकार्पासगोमयगुडदधिक्षीरतक्रतृणलवणमृद्भस्मपक्षिमत्स्यघृततैलमांसमधुवैदलवेणुमृन्मयलोहभाण्डानामपहर्ता मूल्यात्त्रिगुणं दण्ड्यः ॥ ५.८३ ॥

पक्वान्नानां च ॥ ५.८४ ॥

पुष्पहरितगुल्मवल्लीलतापर्णानामपहरणे पञ्चकृष्णलम् ॥ ५.८५ ॥

शाकमूलफलानां च ॥ ५.८६ ॥

रत्नापहार्युत्तमसाहसम् ॥ ५.८७ ॥

अनुक्तद्रव्याणामपहर्ता मूल्यसमम् ॥ ५.८८ ॥

स्तेनाः सर्वमपहृतं धनिकस्य दाप्याः ॥ ५.८९ ॥

ततस्तेषामभिहितदण्डप्रयोगः ॥ ५.९० ॥

येषां देयः पन्थास्तेषामपथदायी कार्षापणपञ्चविंशतिं दण्ड्यः ॥ ५.९१ ॥

आसनार्हस्यासनमददच्च ॥ ५.९२ ॥

पूजार्हमपूजयंश्च ॥ ५.९३ ॥

प्रातिवेश्यब्राह्मणनिमन्त्रणातिक्रमणे च ॥ ५.९४ ॥
निमन्त्रयित्वा भोजनादायिनश्च ॥ ५.९५ ॥

निमन्त्रितस्तथेत्युक्त्वा चाभुञ्जानः सुवर्णमाषकम् ॥ ५.९६ ॥

निकेतयितुश्च द्विगुणमन्नम् ॥ ५.९७ ॥

अभक्ष्येण ब्राह्मणस्य दूषयिता षोडश सुवर्णान् ॥ ५.९८ ॥

जात्यपहारिणा शतम् ॥ ५.९९ ॥

सुरया वध्यः ॥ ५.१०० ॥

क्षत्रियं दूषयितुस्तदर्धम् ॥ ५.१०१ ॥

वैश्यं दूषयितुस्तदर्धमपि ॥ ५.१०२ ॥

शूद्रं दूषयितुः प्रथमसाहसम् ॥ ५.१०३ ॥

अस्पृश्यः कामकारेण स्पृशन् स्पृश्यं त्रैवर्णिकं वध्यः ॥ ५.१०४ ॥

रजस्वलां शिफाभिस्ताडयेत् ॥ ५.१०५ ॥

पथ्युद्यानोदकसमीपेऽप्यशुचिकारी पणशतम् ॥ ५.१०६ ॥

तच्चापास्यात् ॥ ५.१०७ ॥

गृहभूकुड्याद्युपभेत्ता मध्यमसाहसम् ॥ ५.१०८ ॥

तच्च योजयेत् ॥ ५.१०९ ॥

गृहे पीडाकरं द्रव्यं प्रक्षिपन् पणशतम् ॥ ५.११० ॥

साधारणापलापी च ॥ ५.१११ ॥

प्रेषितस्याप्रदाता च ॥ ५.११२ ॥

पितृपुत्राचार्ययाज्यर्त्विजामन्योन्यापतितत्यागी च ॥ ५.११३ ॥

न च तान् जह्यात् ॥ ५.११४ ॥

शूद्रप्रव्रजितानां दैवे पित्र्ये भोजकाश्च ॥ ५.११५ ॥

अयोग्यकर्मकारी च ॥ ५.११६ ॥

समुद्रगृहभेदकश्च ॥ ५.११७ ॥

अनियुक्तः शपथकारी ॥ ५.११८ ॥

पशूनां पुंस्त्वोपघातकारी ॥ ५.११९ ॥

पितापुत्रविरोधे साक्षिणां दशपणो दण्डः ॥ ५.१२० ॥

यस्तयोश्चान्तरे स्यात्तस्योत्तमसाहसः ॥ ५.१२१ ॥

तुलामानकूटकर्तुश्च ॥ ५.१२२ ॥

तदकूटे कूटवादिनश्च ॥ ५.१२३ ॥

द्रव्याणां प्रतिरूपविक्रयिकस्य च ॥ ५.१२४ ॥

संभूय वणिजां पण्यमनर्घेणावरुन्धताम् ॥ ५.१२५ ॥

प्रत्येकं विक्रीणतां च ॥ ५.१२६ ॥

गृहीतमूल्यं यः पण्यं क्रेतुर्नैव दद्यात्, तस्यासौ सोदयं दाप्यः ॥ ५.१२७ ॥

राज्ञा च पणशतं दण्ड्यः ॥ ५.१२८ ॥

क्रीतमक्रीणतो या हानिः सा क्रेतुरेव स्यात् ॥ ५.१२९ ॥

राजनिषिद्धं विक्रीणतस्तदपहारः ॥ ५.१३० ॥

तरिकः स्थलजं शुल्कं गृह्णन् दशपणान् दण्ड्यः ॥ ५.१३१ ॥

ब्रह्मचारिवानप्रस्थभिक्षुगुर्विणीतीर्थानुसारिणां नाविकः शौल्किकः शुल्कमाददानश्च ॥ ५.१३२ ॥

तच्च तेषां दद्यात् ॥ ५.१३३ ॥

द्यूते कूटाक्षदेविनां करच्छेदः ॥ ५.१३४ ॥

उपधिदेविनां संदंशच्छेदः ॥ ५.१३५ ॥

ग्रन्थिभेदकानां च ॥ ५.१३६ ॥

उत्क्षेपकानां च करच्छेदः ॥ ५.१३७ ॥

दिवा पशूनां वृकाद्युपघाते पाले त्वनायति पालदोषः ॥ ५.१३८ ॥

विनष्टपशुमूल्यं च स्वामिने दद्यात् ॥ ५.१३९ ॥

अननुज्ञातां दुहन् पञ्चविंशतिं कार्षापणान् ॥ ५.१४० ॥

महिषी चेत्सस्यनाशं कुर्यात्, तत्पालस्त्वष्टौ माषान् दण्ड्यः ॥ ५.१४१ ॥

अपालायाः स्वामी ॥ ५.१४२ ॥

अश्वस्तूष्ट्रो गर्दभो वा ॥ ५.१४३ ॥

गौश्चेत्तदर्धम् ॥ ५.१४४ ॥

तदर्धमजाविकम् ॥ ५.१४५ ॥

भक्षयित्वोपविष्टेषु द्विगुणम् ॥ ५.१४६ ॥

सर्वत्र स्वामिने विनष्टसस्यमूल्यं च ॥ ५.१४७ ॥

पथि ग्रामे विवीतान्ते न दोषः ॥ ५.१४८ ॥

अनावृते च ॥ ५.१४९ ॥

अल्पकालम् ॥ ५.१५० ॥

उत्सृष्टवृषभसूतिकानां च ॥ ५.१५१ ॥

यस्तूत्तमवर्णान् दास्ये नियोजयेत्तस्योत्तमसाहसो दण्डः ॥ ५.१५२ ॥

त्यक्तप्रव्रज्यो राज्ञो दास्यं कुर्यात् ॥ ५.१५३ ॥

भृतकश्चापूर्णे काले भृतिं त्यजन् सकलमेव मूल्यं दद्यात् ॥ ५.१५४ ॥

जाज्ञे च पणशतं दद्यात् ॥ ५.१५५ ॥

तद्दोषेण यद्विनश्येत्तत्स्वामिने ॥ ५.१५६ ॥

अन्यत्र दैवोपघातात् ॥ ५.१५७ ॥

स्वामी चेत्भृतकमपूर्णे काले जह्यात्, तस्य सर्वमेव मूल्यं दद्यात् ॥ ५.१५८ ॥

पणशतं च राजनि ॥ ५.१५९ ॥

अन्यत्र भृतकदोशात् ॥ ५.१६० ॥

यः कन्यां पूर्वदत्तामन्यस्मै दद्यात्, स चौरवच्छास्यः ॥ ५.१६१ ॥

वरदोषं विना ॥ ५.१६२ ॥

निर्दोषां परित्यजन् ॥ ५.१६३ ॥

पत्नीं च ॥ ५.१६४ ॥

अजानानः प्रकाशं यः परद्रव्यं क्रीणीयात्, तत्र तस्य न दोषः ॥ ५.१६५ ॥

स्वामी द्रव्यमाप्नुयात् ॥ ५.१६६ ॥

यद्यप्रकाशं हीनमूल्यं च क्रीणीयात्, तदा क्रेता विक्रेता च चौरवच्छास्यौ ॥ ५.१६७ ॥

गणद्रव्यापहर्ता विवास्यः ॥ ५.१६८ ॥

तत्संविदं यश्च लङ्घयेत् ॥ ५.१६९ ॥

निक्षेपापहार्यर्थवृद्धिसहितं धनं धनिकस्य दाप्यः ॥ ५.१७० ॥

राज्ञा चौरवच्छास्यः ॥ ५.१७१ ॥

यश्चानिक्षिप्तं निक्षिप्तमिति ब्रूयात् ॥ ५.१७२ ॥

सीमाभेत्तारमुत्तमसाहसं दण्डयित्वा पुनः सीमां कारयेत् ॥ ५.१७३ ॥

जातिभ्रंशकरस्याभक्ष्यस्य भक्षयिता विवास्यः ॥ ५.१७४ ॥

अभक्ष्यस्याविक्रेयस्य विक्रयी देवप्रतिमाभेदकश्चोत्तमसाहसं दण्डनीयः ॥ ५.१७५ ॥

भिषङ्मिथ्याचरन्नुत्तमेषु पुरुषेषु ॥ ५.१७६ ॥

मध्यमेषु मध्यमम् ॥ ५.१७७ ॥

तिर्यक्षु प्रथमम् ॥ ५.१७८ ॥

प्रतिश्रुतस्याप्रदायी तद्दापयित्वा प्रथमसाहसं दण्ड्यः ॥ ५.१७९ ॥

कूटसाक्षिणां सर्वस्वापहारः कार्यः ॥ ५.१८० ॥

उत्कोचोपजीविनां सभ्यानां च ॥ ५.१८१ ॥

गोचर्ममात्राधिकां भुवमन्यस्याधीकृतां तस्मादनिर्मोच्यान्यस्य यः प्रयच्छेत्स वध्यः ॥ ५.१८२ ॥

ऊनां चेत्षोडश सुवर्णान् दण्ड्यः ॥ ५.१८३ ॥

एकोऽश्नीयाद्यदुत्पन्नं नरः संवत्सरं फलम्  ।
गोचर्ममात्रा सा क्षोणी स्तोका वा यदि वा बहु  ॥ ५.१८४ ॥

ययोर्निक्षिप्त आधिस्तौ विवदेतां यदा नरौ  ।
यस्य भुक्तिः फलं तस्य बलात्कारं विना कृता  ॥ ५.१८५ ॥

सागमेन तु भोगेन भुक्तं सम्यग्यदा तु यत् ।
आहर्ता लभते तत्र नापहार्यं तु तत्क्वचित् ॥ ५.१८६ ॥

पित्रा भुक्तं तु यद्द्रव्यं भुक्त्याचारेण धर्मतः  ।
तस्मिन् प्रेते न वाच्योऽसौ भुक्त्या प्राप्तं हि तस्य तत् ॥ ५.१८७ ॥

त्रिभिरेव तु या भुक्ता पुरुषैर्भूर्यथाविधि  ।
लेख्याभावेऽपि तां तत्र चतुर्थः समवाप्नुयात् ॥ ५.१८८ ॥

नखिनां शृङ्गिणां चैव दंष्ट्रिणामाततायिनाम्  ।
हस्त्यश्वानां तथान्येषां वधे हन्ता न दोषभाक् ॥ ५.१८९ ॥

गुरुं वा बालवृद्धौ वा ब्राह्मणं वा बहुश्रुतम्  ।
आततायिनमायान्तं हन्यादेवाविचारयन्  ॥ ५.१९० ॥

नाततायिवधे दोषो हन्तुर्भवति कश्चन  ।
प्रकाशं वाप्रकाशं वा मन्युस्तन्मन्युमृच्छति  ॥ ५.१९१ ॥

उद्यतासिविषाग्निं च शापोद्यतकरं तथा  ।
आथर्वणेन हन्तारं पिशुनं चैव राजसु  ॥ ५.१९२ ॥

भार्यातिक्रमिणं चैव विद्यात्सप्ताततायिनः  ।
यशोवित्तहरानन्यानाहुर्धर्मार्थहारकान्  ॥ ५.१९३ ॥

उद्देशतस्ते कथितो धरे दण्डविधिर्मया  ।
सर्वेषामपराधानां विस्तरादतिविस्तरः  ॥ ५.१९४ ॥

अपराधेषु चान्येसु ज्ञात्वा जातिं धनं वयः  ।
दण्डं प्रकल्पयेद्राजा संमन्त्र्य ब्राह्मणैः सह  ॥ ५.१९५ ॥

दण्ड्यं प्रमोचयन् दण्ड्याद्द्विगुणं दण्डमावहेत् ।
नियुक्तश्चाप्यदण्ड्यानां दण्डकारी नराधमः  ॥ ५.१९६ ॥

यस्य चौरः पुरे नास्ति नान्यस्त्रीगो न दुष्टवाक् ।
न साहसिकदण्डघ्नौ स राजा शक्रलोकभाक् ॥ ५.१९७ ॥



६

अथोत्तमर्णोऽधमर्णाद्यथादत्तमर्थं गृह्णीयात् ॥ ६.१ ॥

द्विकं त्रिकं चतुष्कं पञ्चकं च शतं वर्णानुक्रमेण प्रतिमासम् ॥ ६.२ ॥

सर्वे वर्णा वा स्वप्रतिपन्नां वृद्धिं दद्युः ॥ ६.३ ॥

अकृतामपि वत्सरातिक्रमेण यथाविहितम् ॥ ६.४ ॥

आध्युपभोगे वृद्ध्यभावः ॥ ६.५ ॥

दैवराजोपघातादृते विनष्टमाधिमुत्तमर्णो दद्यात् ॥ ६.६ ॥

अन्तवृद्धौ प्रविष्टायामपि ॥ ६.७ ॥

न स्थावरमाधिमृते वचनात् ॥ ६.८ ॥

गृहीतधनप्रवेशार्थमेव यत्स्थावरं दत्तं तत्गृहीतधनप्रवेशे दद्यात् ॥ ६.९ ॥

दीयमानं प्रयुक्तमर्थमुत्तमर्णस्यागृह्णतस्ततः परं न वर्धते ॥ ६.१० ॥

हिरण्यस्य परा वृद्धिर्द्विगुणा ॥ ६.११ ॥

धान्यस्य त्रिगुणा ॥ ६.१२ ॥

वस्त्रस्य चतुर्गुणा ॥ ६.१३ ॥

रसस्याष्टगुणा ॥ ६.१४ ॥

संततिः स्त्रीपशूनाम् ॥ ६.१५ ॥

किण्वकार्पाससूत्रचर्मायुधेष्टकाङ्गराणामक्षया ॥ ६.१६ ॥

अनुक्तानां द्विगुणा ॥ ६.१७ ॥

प्रयुक्तमर्थं यथा कथंचित्साधयन्न राज्ञो वाच्यः स्यात् ॥ ६.१८ ॥

साध्यमानश्चेद्राजानमभिगच्छेत्तत्समं दण्ड्यः ॥ ६.१९ ॥

उत्तमर्णश्चेद्राजानमियात्, तद्विभावितोऽधमर्णो राज्ञे धनदशभागसंमितं दण्डं दद्यात् ॥ ६.२० ॥

प्राप्तार्थश्चोत्तमर्णो विंशतितममंशम् ॥ ६.२१ ॥

सर्वापलाप्येकदेशविभावितोऽपि सर्वं दद्यात् ॥ ६.२२ ॥

तस्य च भावनास्तिस्रो भवन्ति लिखितं साक्षिणः समयक्रिया च ॥ ६.२३ ॥

ससाक्षिकमाप्तं ससाक्षिकमेव दद्यात् ॥ ६.२४ ॥

लिख्तार्थे प्रविष्टे लिखितं पाटयेत् ॥ ६.२५ ॥

असमग्रदाने लेख्यासंनिधाने चोत्तमर्णः स्वलिखितं दद्यात् ॥ ६.२६ ॥

धनग्राहिणि प्रेते प्रेव्रजिते द्विदशाः समाः प्रवसिते वा तत्पुत्रपौत्रैर्धनं देयम् ॥ ६.२७ ॥

नातः परमनिच्छुभिः ॥ ६.२८ ॥

सपुत्रस्य वाप्यपुत्रस्य वा रिक्थग्राही ऋणं दद्यात् ॥ ६.२९ ॥

निर्धनस्य स्त्रीग्राही ॥ ६.३० ॥

न स्त्री पतिपुत्रकृतम् ॥ ६.३१ ॥

न स्त्रीकृतं पतिपुत्रौ ॥ ६.३२ ॥

न पिता पुत्रकृतम् ॥ ६.३३ ॥

अविभक्तैः कृतमृणं यस्तिष्ठेत्स दद्यात् ॥ ६.३४ ॥

पैतृकमृणमविभक्तानां भ्रातॄणां च ॥ ६.३५ ॥

विभक्ताश्च दायानुरूपमंशम् ॥ ६.३६ ॥

गोपशौण्डिकशैलूषरजकव्याधस्त्रीणां पतिर्दद्यात् ॥ ६.३७ ॥

वाक्प्रतिपन्नं नादेयं कस्यचित् ॥ ६.३८ ॥

कुटुम्बार्थे कृतं च ॥ ६.३९ ॥

यो गृहीत्वा ऋणं सर्वं श्वो दास्यामीति सामकम्  ।
न दद्याल्लोभतः पश्चात्तथा वृद्धिमवाप्नुयात् ॥ ६.४० ॥

दर्शने प्रत्यये दाने प्रातिभाव्यं विधीयते  ।
आद्यौ तु वितथे दाप्यावितरस्य सुता अपि  ॥ ६ ४१ ॥

बहवश्चेत्प्रतिभुवो दद्युस्तेऽर्थं यथाकृतम्  ।
अर्थेऽविशेषिते त्वेषु धनिकच्छन्दतः क्रिया  ॥ ६ ४२ ॥

यमर्थं प्रतिभूर्दद्याद्धनिकेनोपपीडितः  ।
ऋणिकस्तं प्रतिभुवे द्विगुणं दातुमर्हति  ॥ ६ ४३ ॥



७

अथ लेख्यं त्रिविधम् ॥ ७.१ ॥

राजसाक्षिकं ससाक्षिकमसाक्षिकं च ॥ ७.२ ॥

राजाधिकरणे तन्नियुक्तकायस्थकृतं तदध्यक्षकरचिह्नितं राजसाक्षिकम् ॥ ७.३ ॥

यत्र क्वचन येन केनचिल्लिखितं साक्षिभिः स्वहस्तचिह्नितं ससाक्षिकम् ॥ ७.४ ॥

स्वहस्तलिखितमसाक्षिकम् ॥ ७.५ ॥

तत्बलात्कारितमप्रमाणम् ॥ ७.६ ॥

उपधिकृतानि सर्वाण्येव ॥ ७.७ ॥

दूषितकर्मदुष्टसाक्ष्यङ्कितं ससाक्षिकमपि ॥ ७.८ ॥

तादृग्विधेन लेखकेन लिखितं च ॥ ७.९ ॥

स्त्रीबालास्वतन्त्रमत्तोन्मत्तभीतताडितकृतं च ॥ ७.१० ॥

देशाचाराविरुद्धं व्यक्ताधिकृतलक्षणमलुप्तप्रक्रमाक्षरं प्रमाणम् ॥ ७.११ ॥

वर्णैश्च तत्कृतैश्चिह्नैः पत्रैरेव च युक्तिभिः  ।
संदिग्धं साधयेल्लेख्यं तद्युक्तिप्रतिरूपितैः  ॥ ७.१२ ॥

यत्र+ऋणी धनिको वापि साक्षी वा लेखकोऽपि वा  ।
म्रियते तत्र तल्लेख्यं तत्स्वहस्तैः प्रसाधयेत् ॥ ७.१३ ॥



८

अथासाक्षिणः ॥ ८.१ ॥

न राजश्रोत्रियप्रव्रजितकितवतस्करपराधीनस्त्रीबालसाहसिकातिवृद्धमत्तोन्मताभिशस्तपतितक्षुत्तृष्णार्तव्यसनिरागान्धाः ॥ ८.२ ॥

रिपुमित्रार्थसंबन्धिविकर्मदृष्टदोषसहायाश्च ॥ ८.३ ॥

अनिर्दिष्टस्तु साक्षित्वे यश्चोपेत्य ब्रूयात् ॥ ८.४ ॥

एकश्चासाक्षी ॥ ८.५ ॥

स्तेयसाहसवाग्दण्डपारुष्यसंग्रहणेषु साक्षिणो न परीक्ष्याः ॥ ८.६ ॥

अथ साक्षिणः ॥ ८.७ ॥

कुलजा वृत्तवित्तसंपन्ना यज्वानस्तपस्विनः पुत्रिणो धर्मज्ञा अधीयानाः सत्यवन्तस्त्रैविद्यवृद्धाश्च ॥ ८.८ ॥

अभिहितगुणसंपन्न उभयानुमत एकोऽपि ॥ ८.९ ॥

द्वयोर्विवदमानयोर्यस्य पूर्ववादस्तस्य साक्षिणः प्रष्टव्याः ॥ ८.१० ॥

आधर्यं कार्यवशाद्यत्र पूर्वपक्षस्य भवेत्तत्र प्रतिवादिनोऽपि ॥ ८.११ ॥

उद्दिष्टसाक्षिणि मृते देशान्तरगते च तदभिहितश्रोतारः प्रमाणम् ॥ ८.१२ ॥

समक्षदर्शनात्साक्षी श्रवणाद्वा ॥ ८.१३ ॥

साक्षिणश्च सत्येन पूयन्ते ॥ ८.१४ ॥

वर्णिनां यत्र वधस्तत्रानृतेन ॥ ८.१५ ॥

तत्पावनाय कूश्माण्डीभिर्द्विजोऽग्निं घृतेन जुहुयात् ॥ ८.१६ ॥

शूद्र एकाहिकं गोदशकस्य ग्रासं दद्यात् ॥ ८.१७ ॥

स्वभावविकृतौ मुखवर्णविनाशेऽसंबद्धप्रलापे च कूटसाक्षिणं विद्यात् ॥ ८.१८ ॥

साक्षिणश्चाहूय आदित्योदये कृतशपथान् पृच्छेत् ॥ ८.१९ ॥

ब्रूहीति ब्राह्मणं पृच्छेत् ॥ ८.२० ॥

सत्यं ब्रूहीति राजन्यम् ॥ ८.२१ ॥

गोबीजकाञ्चनैर्वैश्यम् ॥ ८.२२ ॥

सर्वमहापातकैस्तु शूद्रम् ॥ ८.२३ ॥

साक्षिणश्च श्रावयेत् ॥ ८.२४ ॥

ये महापातकिनां लोका ये चोपपातकिनां ते कूटसाक्षिणामपि ॥ ८.२५ ॥

जननमरणान्तरे कृतसुकृतहानिश्च ॥ ८.२६ ॥

सत्येनादित्यस्तपति ॥ ८.२७ ॥

सत्येन भाति चन्द्रमाः ॥ ८.२८ ॥

सत्येन वाति पवनः ॥ ८.२९ ॥

सत्येन भूर्धारयति ॥ ८.३० ॥

सत्येनापस्तिष्ठन्ति ॥ ८.३१ ॥

सत्येनाग्निः ॥ ८.३२ ॥

खं च सत्येन ॥ ८.३३ ॥

सत्येन देवाः ॥ ८.३४ ॥

सत्येन यज्ञाः ॥ ८.३५ ॥

अश्वमेधसहस्रं च सत्यं च तुलया धृतम्  ।
अश्वमेधसहस्राद्धि सत्यमेव विशिष्यते  ॥ ८.३६ ॥

जानन्तोऽपि हि ये साक्ष्ये तूष्णींभूता उदासते  ।
ते कूटसाक्षिणां पापैस्तुल्या दण्डेन चाप्यथ  ॥ ८.३७ ॥

एवं हि साक्षिणः पृच्छेद्वर्णानुक्रमतो नृपः  ॥ ८.३८ ॥

यस्योचुः साक्षिणः सत्यां प्रतिज्ञां स जयी भवेत् ।
अन्यथा वादिनो यस्य ध्रुवस्तस्य पराजयः  ॥ ८.३९ ॥

बहुत्वं प्रतिगृह्णीयात्साक्षिद्वैधे नराधिपः  ।
समेषु च गुणोत्कृष्टान् गुणिद्वैधे द्विजोत्तमान्  ॥ ८.४० ॥

यस्मिन् यस्मिन् विवादे तु कूटसाक्ष्यनृतं वदेत् ।
तत्तत्कार्यं निवर्तेत कृतं चाप्यकृतं भवेत् ॥ ८.४१ ॥



९

अथ समयक्रिया ॥ ९.१ ॥

राजद्रोहसाहसेषु यथाकामम् ॥ ९.२ ॥

निक्षेपस्तेयेष्वर्थप्रमाणम् ॥ ९.३ ॥

सर्वेष्वेवार्थजातेषु मूल्यं कनकं कल्पयेत् ॥ ९.४ ॥

तत्र कृष्णलोने शूद्रं दूर्वाकरं शापयेत् ॥ ९.५ ॥

द्विकृष्णलोने तिलकरम् ॥ ९.६ ॥

त्रिकृष्णलोने रजतकरम् ॥ ९.७ ॥

चतुःकृष्णलोने सुवर्णकरम् ॥ ९.८ ॥

पञ्चकृष्णलोने सीरोद्धृतमहीकरम् ॥ ९.९ ॥

सुवर्णार्धोने कोशो देयः शूद्रस्य ॥ ९.१० ॥

ततः परं यथार्हं धटाग्न्युदकविषाणामन्यतमम् ॥ ९.११ ॥

द्विगुणेऽर्थे यथाभिहिताः समयक्रिया वैश्यस्य ॥ ९.१२ ॥
त्रिगुणे राजन्यस्य ॥ ९.१३ ॥

कोशवर्जं चतुर्गुणे ब्राह्मणस्य ॥ ९.१४ ॥

न ब्राह्मणस्य कोशं दद्यात् ॥ ९.१५ ॥

अन्यत्रागामिकालसमयनिबन्धनक्रियातः ॥ ९.१६ ॥

कोशस्थाने ब्राह्मणं सीतोद्धृतमहीकरमेव शापयेत् ॥ ९.१७ ॥

प्राग्दृष्टदोषे स्वल्पेऽप्यर्थे दिव्यानामन्यतममेव कारयेत् ॥ ९.१८ ॥

सत्सु विदितं सच्चरितं न महत्यर्थेऽपि ॥ ९.१९ ॥

अभियोक्ता वर्तयेच्छीर्षम् ॥ ९.२० ॥

अभियुक्तश्च दिव्यं कुर्यात् ॥ ९.२१ ॥

राजद्रोहसाहसेषु विनापि शीर्षवर्तनात् ॥ ९.२२ ॥

स्त्रीब्राह्मणविकलासमर्थरोगिणां तुला देया ॥ ९.२३ ॥

सा च न वाति वायौ ॥ ९.२४ ॥

न कुष्ठ्यसमर्थलोहकाराणामग्निर्देयः ॥ ९.२५ ॥

शरद्ग्रीष्मयोश्च ॥ ९.२६ ॥

न कुष्ठिपैत्तिकब्राह्मणानां विषं देयम् ॥ ९.२७ ॥

प्रावृषि च ॥ ९.२८ ॥

न श्लेष्मव्याध्यर्दितानां भीरूणां श्वासकासिनामम्बुजीविनां चोदकम् ॥ ९.२९ ॥

हेमन्तशिशिरयोश्च ॥ ९.३० ॥

न नास्तिकेभ्यः कोशो देयः ॥ ९.३१ ॥

न देशे व्याधिमरकोपसृष्टे चे ॥ ९.३२ ॥

सचैलस्नातमाहूय सूर्योदय उपोषितम्  ।
कारयेत्सर्वदिव्यानि देवब्राह्मणसंनिधौ  ॥ ९.३३ ॥



१०

अथ धटः ॥ १०.१ ॥

चतुर्हस्तोच्छ्रितो द्विहस्तायतः ॥ १०.२ ॥

तत्र सारवृक्षोद्भवा पञ्चहस्तायतोभयतःशिक्या तुला ॥ १०.३ ॥

तां च सुवर्णकारकांस्यकाराणामन्यतमो बिभृयात् ॥ १०.४ ॥

तत्र चैकस्मिन् शिक्ये पुरुषं दिव्यकारिणमारोपयेत्, द्वितीये प्रतिमानं शिलादि ॥ १०.५ ॥

प्रतिमानपुरुषौ समधृतौ सुचिह्नितौ कृत्वा पुरुषमवतारयेत् ॥ १०.६ ॥

धटं च समयेन गृह्णीयात् ॥ १०.७ ॥

तुलाधारं च ॥ १०.८ ॥

ब्रह्मघ्नां ये स्मृता लोका ये लोकाः कूटसाक्षिणाम्  ।
तुलाधारस्य ते लोकास्तुलां धारयतो मृषा  ॥ १०.९ ॥

धर्मपर्यायवचनैर्धट इत्यभिधीयसे  ।
त्वमेव धट जानीषे न विदुर्यानि मानुषाः  ॥ १०.१० ॥

व्यवहाराभिशस्तोऽयं मानुषस्तोल्यते त्वयि  ।
तदेनं संशयादस्माद्धर्मतस्त्रातुमर्हसि  ॥ १०.११ ॥

ततस्त्वारोपयेच्छिक्ये भूय एवाथ तं नरम्  ।
तुलितो यदि वर्धेत ततः शुद्धः स धर्मतः  ॥ १०.१२ ॥

शिक्यच्छेदाक्षभङ्गेषु भूयस्त्वारोपयेन्नरम्  ।
एवं निःसंशयं ज्ञानं यतो भवति निर्णयः  ॥ १०.१३ ॥



११

अथाग्निः ॥ ११.१ ॥

षोडशाङ्गुलं तावदन्तरं मण्डलसप्तकं कुर्यात् ॥ ११.२ ॥

ततः प्राङ्मुखस्य प्रसारितभुजद्वयस्य सप्ताश्वत्थपत्राणि करयोर्दद्यात् ॥ ११.३ ॥

तानि च करद्वयसहितानि सूत्रेण वेष्टयेत् ॥ ११.४ ॥

ततस्तत्राग्निवर्णं लोहपिण्डं पञ्चाशत्पलिकं समं न्यसेत् ॥ ११.५ ॥

तमादाय नातिद्रुतं नातिविलम्बितं मण्डलेषु पादन्यासं कुर्वन् व्रजेत् ॥ ११.६ ॥

ततः सप्तमं मण्डलमतीत्य भूमौ लोहपिण्डं जह्यात् ॥ ११.७ ॥

यो हस्तयोः क्वचिद्दग्धस्तमशुद्धं विनिर्दिषेत् ।
न दग्धः सर्वथा यस्तु स विशुद्धो भवेन्नरः  ॥ ११.८ ॥

भयाद्वा पातयेद्यस्तु दग्धो वा न विभाव्यते  ।
पुनस्तं हारयेल्लोहं समयस्याविशोधनात् ॥ ११.९ ॥

करौ विमृदितव्रीहेस्तस्यादावेव लक्षयेत् ।
अभिमन्त्र्यास्य करयोर्लोहपिण्डं ततो न्यसेत् ॥ ११.१० ॥

त्वमग्ने सर्वभूतानामन्तश्चरसि साक्षिवत् ।
त्वमेवाग्ने विजानीषे न विदुर्यानि मानवाः  ॥ ११.११ ॥

व्यवहाराभिशस्तोऽयं मानुषः शुद्धिमिच्छति  ।
तदेनं संशयादस्माद्धर्मतस्त्रातुमर्हसि  ॥ ११.१२ ॥



१२

अथोदकम् ॥ १२.१ ॥

पङ्कशैवालदुष्टग्राहमत्स्यजलौकादिवर्जितेऽम्भसि ॥ १२.२ ॥

तत्र ...नाभिमग्नस्यारोगद्वेषिणः पुरुषस्यान्यस्य जानुनी गृहीत्वाभिमन्त्रितमम्भः प्रविशेत् ॥ १२.३ ॥

तत्समकालं च नातिक्रूरमृदुना धनुषा पुरुषोऽपरः शरक्षेपं कुर्यात् ॥ १२.४ ॥

तं चापरः पुरुषो जवेन शरमानयेत् ॥ १२.५ ॥

तन्मध्ये यो न दृश्येत स शुद्धः परिकीर्तितः  ।
अन्यथा ह्यविशुद्धः स्यादेकाङ्गस्यापि दर्शने  ॥ १२.६ ॥

त्वमम्भः सर्वभूतानामन्तश्चरसि साक्षिवत् ।
त्वमेवाम्भो विजानीषे न विदुर्यानि मानुषाः  ॥ १२.७ ॥

व्यवहाराभिशतोऽयं मानुषस्त्वयि मज्जति  ।
तदेनं संशयादस्माद्धर्मतस्त्रातुमर्हसि  ॥ १२.८ ॥



१३

अथ विषम् ॥ १३.१ ॥

विषान्यदेयानि सार्वाणि ॥ १३.२ ॥

ऋते हिमाचलोद्भवात्शार्ङ्गात् ॥ १३.३ ॥

तस्य च यवसप्तकं घृतप्लुतमभिशस्ताय दद्यात् ॥ १३.४ ॥

विषं वेगक्लमापेतं सुखेन यदि जीर्यते  ।
विशुद्धं तमिति ज्ञात्वा दिवसान्ते विसर्जयेत् ॥ १३.५ ॥

विषत्वाद्विषमत्वाच्च क्रूरं त्वं सर्वदेहिनाम्  ।
त्वमेव विष जानीषे न विदुर्यानि मानुषाः  ॥ १३.६ ॥

व्यवहाराभिशस्तोऽयं मानुषः शुद्धिमिच्छति  ।
तदेनं संशयादस्माद्धर्मतस्त्रातुमर्हसि  ॥ १३.७ ॥



१४

अथ कोशः ॥ १४.१ ॥

उग्रान् देवान् समभ्यर्च्य तत्स्नानोदकात्प्रसृतित्रयं पिबेत् ॥ १४.२ ॥

इदं मया न कृतमिति वदन् स्थापितदेवताभिमुखः ॥ १४.३ ॥

यस्य पश्येद्द्विसप्ताहात्त्रिसप्ताहादथापि वा  ।
रोगोऽग्निर्ज्ञातिमरणं राजातङ्कमथापि वा  ॥ १४.४ ॥

तमशुद्धं विजानीयात्तथा शुद्धं विपर्यये  ।
दिव्ये च शुद्धं पुरुषं सत्कुर्याद्धार्मिको नृपः  ॥ १४.५ ॥



१५

अथ द्वादश पुत्रा भवन्ति ॥ १५.१ ॥

स्वक्षेत्रे संस्कृतायामुत्पादितः स्वयमौरसः प्रथमः ॥ १५.२ ॥

नियुक्तायां सपिण्डेनोत्तमवर्णेन वोत्पादितः क्षेत्रजो द्वितीयः ॥ १५.३ ॥

पुत्रीकापुत्रस्तृतीयः ॥ १५.४ ॥

यस्त्वस्याः पुत्रः स मे पुत्रो भवेदिति या पित्रा दत्ता सा पुत्रिका ॥ १५.५ ॥

पुत्रिकाविधिं विनापि प्रतिपादिता भ्रातृविहीना पुत्रिकैव ॥ १५.६ ॥

पौनर्भवश्चतुर्थः ॥ १५.७ ॥

अक्षता भूयः संस्कृता पुनर्भूः ॥ १५.८ ॥

भूयस्त्वसंस्कृतापि परपूर्वा ॥ १५.९ ॥

कानीनः पञ्चमः ॥ १५.१० ॥

पितृगृहे असंस्कृतयैवोत्पादितः ॥ १५.११ ॥

स च पाणिग्राहस्य ॥ १५.१२ ॥

गृहे च गूढोत्पन्नः षष्ठः ॥ १५.१३ ॥

यस्य तल्पजस्तस्यासौ ॥ १५.१४ ॥

सहोढः सप्तमः ॥ १५.१५ ॥

या गर्भिणी संस्क्रियते तस्याः पुत्रः ॥ १५.१६ ॥

स च पाणिग्राहस्य ॥ १५.१७ ॥

दत्तकश्चाष्टमः ॥ १५.१८ ॥

स च मातापितृभ्यां यस्य दत्तः ॥ १५.१९ ॥

क्रीतश्च नवमः ॥ १५.२० ॥

स च येन क्रीतः ॥ १५.२१ ॥

स्वयमुपगतो दशमः ॥ १५.२२ ॥

स च यस्योपगतः ॥ १५.२३ ॥

अपविद्धस्त्वेकादशः ॥ १५.२४ ॥

पित्रा मात्रा च परित्यक्तः ॥ १५.२५ ॥

स च येन गृहीतः ॥ १५.२६ ॥

यत्र क्वचनोत्पादितश्च द्वादशः ॥ १५.२७ ॥

एतेषां पूर्वः पूर्वः श्रेयान् ॥ १५.२८ ॥

स एव दायहरः ॥ १५.२९ ॥
स चान्यान् बिभृयात् ॥ १५.३० ॥

अनूढानां स्ववित्तानुरूपेण संस्कारं कुर्यात् ॥ १५.३१ ॥

पतितक्लीबाचिकित्स्यरोगविकलास्त्वभागहारिणः ॥ १५.३२ ॥

रिक्थग्राहिभिस्ते भर्तव्याः ॥ १५.३३ ॥

तेषां चौरसाः पुत्रा भागहारिणः ॥ १५.३४ ॥

न तु पतितस्य ॥ १५.३५ ॥

पतनीये कर्मणि कृते त्वनन्तरोत्पन्नाः ॥ १५.३६ ॥

प्रतिलोमासु स्त्रीषु चोत्पन्नाश्चाभागिनः ॥ १५.३७ ॥

तत्पुत्राः पैतामहेऽप्यर्थे ॥ १५.३८ ॥

अंशग्राहिभिस्ते भरणीयाः ॥ १५.३९ ॥

यश्चार्थहरः स पिण्डदायी ॥ १५.४० ॥

एकोढानामप्येकस्याः पुत्रः सर्वासां पुत्र एव ॥ १५.४१ ॥

भ्रातॄणामेकजातानां च ॥ १५.४२ ॥

पुत्रः पितृवित्तालाभेऽपि पिण्डं दद्यात् ॥ १५.४३ ॥

पुन्नाम्नो नरकाद्यस्मात्पितरं त्रायते सुतः  ।
तस्मात्पुत्त्र इति प्रोक्तः स्वयमेव स्वयंभुवा  ॥ १५.४४ ॥

ऋणमस्मिन् संनयत्यमृतत्वं च गच्छति  ।
पिता पुत्रस्य जातस्य पश्येच्चेज्जीवतो मुखम्  ॥ १५.४५ ॥

पुत्रेण लोकान् जयति पौत्रेणानन्त्यमश्नुते  ।
अथ पुत्रस्य पौत्रेण ब्रध्नस्याप्नोति विष्टपम्  ॥ १५.४६ ॥

पौत्रदौहित्रयोर्लोके विशेषो नोपपद्यते  ।
दौहित्रोऽपि ह्यपुत्रं तं संतारयति पौत्रवत् ॥ १५.४७ ॥



१६

समानवर्णासु पुत्राः सवर्णा भवन्ति ॥ १६.१ ॥

अनुलोमासु मातृसवर्णाः ॥ १६.२ ॥

प्रतिलोमास्वार्यविगर्हिताः ॥ १६.३ ॥

तत्र वैश्यापुत्रः शूद्रेणायोगवः ॥ १६.४ ॥

पुल्कसमागधौ क्षत्रियापुत्रौ वैश्यशूद्राभ्याम् ॥ १६.५ ॥

चण्डालवैदेहकसूताश्च ब्राह्मणीपुत्राः शूद्रविट्क्षत्रियैः ॥ १६.६ ॥

संकरसंकराश्चासंख्येयाः ॥ १६.७ ॥

रङ्गावतरणमायोगवानाम् ॥ १६.८ ॥

व्याधता पुल्कसानाम् ॥ १६.९ ॥

स्तुतिक्रिया मागधानाम् ॥ १६.१० ॥

वध्यघातित्वं चण्डालानाम् ॥ १६.११ ॥

स्त्रीरक्सा तज्जीवनं च वैदेहकानाम् ॥ १६.१२ ॥

अश्वसारथ्यं सूतानाम् ॥ १६.१३ ॥

चण्डालानां बहिर्ग्रामनिवसनं मृतचैलधारणमिति विशेषः ॥ १६.१४ ॥

सर्वेषां च समानजातिभिर्विवाहः ॥ १६.१५ ॥

स्वपितृवित्तानुहरणं च ॥ १६.१६ ॥

संकरे जातयस्त्वेताः पितृमातृप्रदर्शिताः  ।
प्रच्छन्ना वा प्रकाशा वा वेदितव्याः स्वकर्मभिः  ॥ १६.१७ ॥

ब्राह्मणार्थे गवार्थे वा देहत्यागोऽनुपस्कृतः  ।
स्त्रीबालाद्यवपत्तौ च बाह्यानां सिद्धिकारणम्  ॥ १६.१८ ॥



१७

पिता चेत्पुत्रान् विभजेत्तस्य स्वेच्छा स्वयमुपार्जितेऽर्थे ॥ १७.१ ॥

पैतामहे त्वर्थे पितृपुत्रयोस्तुल्यं स्वामित्वम् ॥ १७.२ ॥

पितृविभक्ता विभागानन्तरोत्पन्नस्य भागं दद्युः ॥ १७.३ ॥

अपुत्रधनं पत्न्यभिगामि ॥ १७.४ ॥

तदभावे दुहितृगामि ॥ १७.५ ॥

तदभावे पितृगामि ॥ १७.६ ॥

तदभावे मातृगामि ॥ १७.७ ॥

तदभावे भ्रातृगामि ॥ १७.८ ॥

तदभावे भ्रातृपुत्रगामि ॥ १७.९ ॥

तदभावे बन्धुगामि ॥ १७.१० ॥

तदभावे सकुल्यगामि ॥ १७.११ ॥

तदभावे सहाध्यायिगामि ॥ १७.१२ ॥

तदभावे ब्राह्मणधनवर्जं राजगामि ॥ १७.१३ ॥

ब्राह्मणार्थो ब्राह्मणानाम् ॥ १७.१४ ॥

वानप्रस्थधनमाचार्यो गृह्णीयात् ॥ १७.१५ ॥

शिष्यो वा ॥ १७.१६ ॥

संसृष्टिनस्तु संसृष्टी सोदरस्य तु सोदरः  ।
दद्यादपहरेच्चांशं जातस्य च मृतस्य च  ॥ १७.१७ ॥

पितृमातृसुतभ्रातृदत्तम्, अध्यग्न्युपागतम्, आधिवेदनिकं, बन्धुदत्तं, शुल्कम्, अन्वाधेयकमिति स्त्रीधनम् ॥ १७.१८ ॥

ब्राह्मादिषु चतुर्षु विवाहेष्वप्रजायामतीतायां तद्भर्तुः ॥ १७.१९ ॥

शेषेषु च पिता हरेत् ॥ १७.२० ॥

सर्वेष्वेव प्रसूतायां यद्धनं तत्दुहितृगामि ॥ १७.२१ ॥

पत्यौ जीवति यः स्त्रीभिरलंकारो धृतो भवेत् ।
न तं भजेरन् दायादा भजमानाः पतन्ति ते  ॥ १७.२२ ॥

अनेकपितृकाणां तु पितृतोऽंशप्रकल्पना  ।
यस्य यत्पैतृकं रिक्थं स तद्गृह्णीत नेतरः  ॥ १७.२३ ॥



१८

ब्राह्मणस्य चतुर्षु वर्णेषु चेत्पुत्रा भवेयुः, ते पैतृकं रिक्थं दशधा विभजेयुः ॥ १८.१ ॥

तत्र ब्राह्मणीपुत्रश्चतुरोऽंशानादद्यात् ॥ १८.२ ॥

क्षत्रियापुत्रस्त्रीन् ॥ १८.३ ॥

द्वावंशौ वैश्यापुत्रः ॥ १८.४ ॥

शूद्रापुत्रस्त्वेकम् ॥ १८.५ ॥

अथ चेत्शूद्रवर्जं ब्राह्मणस्य पुत्रत्रयं भवेत्, तदा तद्धनं नवधा विभजेयुः ॥ १८.६ ॥

वर्नानुक्रमेण चतुस्त्रिद्विभागीकृतानंशानादद्युः ॥ १८.७ ॥

वैश्यवर्जमष्टधा कृतं चतुरस्त्रीनेकं चादद्युः ॥ १८.८ ॥

क्षत्रियवर्जं सप्तधा कृतं चतुरो द्वावेकं च ॥ १८.९ ॥

ब्राह्मणवर्जं षड्धा कृतं त्रीन् द्वावेकं च ॥ १८.१० ॥

क्षत्रियस्य क्षत्रियावैश्याशूद्रापुत्रेष्वयमेव विभागः ॥ १८.११ ॥

अथ ब्राह्मणस्य ब्राह्मणक्षत्रियौ पुत्रौ स्यातां, तदा सप्तधा कृताद्धनाद्ब्राह्मणश्चतुरोऽंशानादद्यात् ॥ १८.१२ ॥

त्रीन् राजन्यः ॥ १८.१३ ॥

अथ ब्राह्मणस्य ब्राह्मणवैश्यौ, तदा षड्धा विभक्तस्य चतुरोऽंशान् ब्राह्मणस्त्वादद्यात् ॥ १८.१४ ॥

द्वावंशौ वैश्यः ॥ १८.१५ ॥

अथ ब्राह्मणस्य ब्राह्मणशूद्रौ पुत्रौ स्यातां, तदा तद्धनं पञ्चधा विभजेयाताम् ॥ १८.१६ ॥

चतुरोऽंशान् ब्राह्मणस्त्वादद्यात् ॥ १८.१७ ॥

एकं शूद्रः ॥ १८.१८ ॥

अथ ब्राह्मणस्य क्षत्रियस्य वा क्षत्रियवैश्यौ पुत्रौ स्यातां, तदा तद्धनं पञ्चधा विभजेयाताम् ॥ १८.१९ ॥

त्रीनंशान् क्षत्रियस्त्वादद्यात् ॥ १८.२० ॥

द्वावंशौ वैश्यः ॥ १८.२१ ॥

अथ ब्राह्मणस्य क्षत्रियस्य वा क्षत्रियशूद्रौ पुत्रौ स्यातां, तदा तद्धनं चतुर्धा विभजेयाताम् ॥ १८.२२ ॥

त्रीनंशान् क्षत्रियस्त्वादद्यात् ॥ १८.२३ ॥

एकं शूद्रः ॥ १८.२४ ॥

अथ ब्राह्मणस्य क्षत्रियस्य वैश्यस्य वा वैश्यशूद्रौ पुत्रौ स्यातां, तदा तद्धनं त्रिधा विभजेयाताम् ॥ १८.२५ ॥

द्वावंशौ वैश्यस्त्वादद्यात् ॥ १८.२६ ॥

एकं शूद्रः ॥ १८.२७ ॥

अथैकपुत्रा ब्राह्मणस्य ब्राह्मणक्षत्रियवैश्याः सर्वहराः ॥ १८.२८ ॥

क्षत्रियस्य राजन्यवैश्यौ ॥ १८.२९ ॥

वैश्यस्य वैश्यः ॥ १८.३० ॥

शूद्रः शूद्रस्य ॥ १८.३१ ॥

द्विजातीनां शूद्रस्त्वेकः पुत्रोऽर्धहरः ॥ १८.३२ ॥

अपुत्ररिक्थस्य या गतिः, सात्रार्धस्य द्वितीयस्य ॥ १८.३३ ॥

मातरः पुत्रभागानुसारेण भागापहारिण्यः ॥ १८.३४ ॥

अनूढाश्च दुहितरः ॥ १८.३५ ॥

समानवर्णाः पुत्राः समानंशानादद्युः ॥ १८.३६ ॥

ज्येष्ठाय श्रेष्ठमुद्धारं दद्युः ॥ १८.३७ ॥

यदि द्वौ ब्राह्मणीपुत्रौ स्यातामेकः शूद्रापुत्रः, तदा नवधा विभक्तस्यार्थस्य ब्राह्मणीपुत्रावष्टौ भागानादद्यातामेकं शूद्रापुत्रः ॥ १८.३८ ॥

अथ शूद्रापुत्रावुभौ स्यातामेको ब्राह्मणीपुत्रः, तदा षड्धा विभक्तस्यार्थस्य चतुरोऽंशान् ब्राह्मणस्त्वादद्यात्, द्वावंशौ शूद्रापुत्रौ ॥ १८.३९ ॥

अनेन क्रमेणान्यत्राप्यंशकल्पना भवति ॥ १८.४० ॥

विभक्ताः सह जीवन्तो विभजेरन् पुनर्यदि  ।
समस्तत्र विभागः स्याज्ज्यैष्ठ्यं तत्र न विद्यते  ॥ १८.४१ ॥

अनुपघ्नन् पितृद्रव्यं श्रमेण यदुपार्जयेत् ।
स्वयमीहितलब्धं तन्नाकामो दातुमर्हति  ॥ १८.४२ ॥

पैतृकं तु यदा द्रव्यमनवाप्तं यदाप्नुयात् ।
न तत्पुत्रैर्भजेत्सार्धमकामः स्वयमर्जितम्  ॥ १८.४३ ॥

वस्त्रं पत्रमलंकारः कृतान्नमुदकं स्त्रियः  ।
योगक्षेमं प्रचारश्च न विभाज्यं च पुस्तकम्  ॥ १८.४४ ॥


१९

मृतं द्विजं न शूद्रेण निर्हारयेत् ॥ १९.१ ॥

न शूद्रं द्विजेन ॥ १९.२ ॥

पितरं मातरं च पुत्रा निर्हरेयुः ॥ १९.३ ॥

न द्विजं पितरमपि शूद्राः ॥ १९.४ ॥

ब्राह्मणमनाथं ये ब्राह्मणा निर्हरन्ति ते स्वर्गलोकभाजः ॥ १९.५ ॥

निर्हृत्य च बान्धवं प्रेतं संष्कृत्याप्रदक्षिणेन चितामभिगम्याप्सु सवाससो निमज्जनं कुर्युः ॥ १९.६ ॥

प्रेतस्योदकनिर्वपणं कृत्वैकं पिण्डं कुशेषु दद्युः ॥ १९.७ ॥

प्रिवर्तितवाससश्च निम्बपत्राणि विदश्य द्वार्यश्मनि पदन्यासं कृत्वा गृहं प्रविशेयुः ॥ १९.८ ॥

अक्षतांश्चाग्नौ क्षिपेयुः ॥ १९.९ ॥

चतुर्थे दिवसेऽस्थिसंचयनं कुर्युः ॥ १९.१० ॥

तेषां गङ्गाम्भसि प्रक्षेपः ॥ १९.११ ॥

यावत्संख्यमस्थि पुरुषस्य गङ्गाम्भसि तिष्ठति, तावद्वर्षसहस्राणि स्वर्गलोकमधितिष्ठति ॥ १९.१२ ॥

यावदाशौचं तावत्प्रेतस्योदकं पिण्डमेकं च दद्युः ॥ १९.१३ ॥

क्रीतलब्धाशनाश्च भवेयुः ॥ १९.१४ ॥

अमांसाशनाश्च ॥ १९.१५ ॥

स्थण्डिलशायिनः ॥ १९.१६ ॥

पृथक्शायिनश्च ॥ १९.१७ ॥

ग्रामान्निष्क्रम्याशौचान्ते कृतश्मश्रुकर्माणस्तिलकल्कैः सर्षपकल्कैर्वा स्नाताः परिवर्तितवाससो गृहं प्रविशेयुः ॥ १९.१८ ॥

तत्र शान्तिं कृत्वा ब्राह्मणानां च पूजनं कुर्युः ॥ १९.१९ ॥

देवाः परोक्षदेवाः, प्रत्यक्षदेवा ब्राह्माणाः ॥ १९.२० ॥

ब्राह्मणैर्लोका धार्यन्ते ॥ १९.२१ ॥

ब्राह्मणानां प्रसादेन दिवि तिष्ठन्ति देवताः  ।
ब्राह्मणाभिहितं वाक्यं न मिथ्या जायते क्वचित् ॥ १९.२२ ॥

यद्ब्राह्मणास्तुष्टतमा वदन्ति तद्देवताः प्रत्यभिनन्दयन्ति  ।
तुष्टेषु तुष्टाः सततं भवन्ति प्रत्यक्षदेवेषु परोक्षदेवाः  ॥ १९.२३ ॥

दुःखान्वितानां मृतबान्धवानामाश्वासनं कुर्युरदीनसत्त्वाः  ।
वाक्यैस्तु यैर्भूमि तवाभिधास्ये वाक्यान्यहं तानि मनोऽभिरामे  ॥ १९.२४ ॥



२०

यदुत्तरायणं तदहर्देवानाम् ॥ २०.१ ॥

दक्षिणायनं रात्रिः ॥ २०.२ ॥

संवत्सरोऽहोरात्रः ॥ २०.३ ॥

तत्त्रिंशता मासाः ॥ २०.४ ॥

मासा द्वादश वर्षम् ॥ २०.५ ॥

द्वादश वर्षशतानि दिव्यानि कलियुगम् ॥ २०.६ ॥

द्विगुणानि द्वापरम् ॥ २०.७ ॥

त्रिगुणानि त्रेता ॥ २०.८ ॥

चतुर्गुणानि कृतयुगम् ॥ २०.९ ॥

द्वादशवर्षसहस्राणि दिव्यानि चतुर्युगम् ॥ २०.१० ॥

चतुर्युगाणामेकसप्ततिर्मन्वन्तरम् ॥ २०.११ ॥

चतुर्युगसहस्रं च कल्पः ॥ २०.१२ ॥

स च पितामहस्याहः ॥ २०.१३ ॥

तावती चास्य रात्रिः ॥ २०.१४ ॥

एवंविधेनाहोरात्रेण मासवर्षगणनया सर्वस्यैव ब्रह्मणो वर्षशतमायुः ॥ २०.१५ ॥

ब्रह्मायुषा च परिच्छिन्नः पौरुषो दिवसः ॥ २०.१६ ॥

तस्यान्ते महाकल्पः ॥ २०.१७ ॥

तावत्येवास्य निशा ॥ २०.१८ ॥

पौरूषेयाणामहोरात्राणामतीतानां संख्यैव नास्ति ॥ २०.१९ ॥

न च भविष्याणाम् ॥ २०.२० ॥

अनाद्यन्तत्वात्कालस्य ॥ २०.२१ ॥

एवमस्मिन्निरालम्बे काले सततयायिनि  ।
न तद्भूतं प्रपश्यामि स्थितिर्यस्य भवेद्ध्रुवा  ॥ २०.२२ ॥

गङ्गायाः सिकता धारास्तथा वर्षति वासवे  ।
शक्या गणयितुं लोके न व्यतीताः पितामहाः  ॥ २०.२३ ॥

चतुर्दश विनश्यन्ति कल्पे कल्पे सुरेश्वराः  ।
सर्वलोकप्रधानाश्च मनवश्च चतुर्दश  ॥ २०.२४ ॥

बहूनीन्द्रसहस्राणि दैत्येन्द्रनियुतानि च  ।
विनष्तानीह कालेन मनुजेष्वथ का कथा  ॥ २०.२५ ॥

राजर्षयश्च बहवः सर्वैः समुदिता गुणैः  ।
देवा ब्रह्मर्षयश्चैव कालेन निधनं गताः  ॥ २०.२६ ॥

ये समर्था जगत्यस्मिन् सृष्टिसंहारकारणे  ।
तेऽपि कालेन नीयन्ते कालो हि दुरतिक्रमः  ॥ २०.२७ ॥

आक्रम्य सर्वः कालेन परलोकं च नीयते  ।
कर्मपाशवशो जन्तुस्तत्र का परिदेवना  ॥ २०.२८ ॥

जातस्य हि ध्रुवो मृत्युर्ध्रुवं जन्म मृतस्य च  ।
अर्थे दुष्परिहार्येऽस्मिन्नास्ति लोके सहायता  ॥ २०.२९ ॥

शोचन्तो नोपकुर्वन्ति मृतस्येह जना यतः  ।
अतो न रोदितव्यं हि क्रिया कार्या स्वशक्तितः  ॥ २०.३० ॥

सुकृतं दुष्कृतं चोभौ सहायौ यस्य गच्छतः  ।
बान्धवैस्तस्य किं कार्यं शोचद्भिरथ वा न वा  ॥ २०.३१ ॥

बान्धवानामशौचे तु स्थितिं प्रेतो न विन्दति  ।
अतस्त्वभ्येति तानेव पिण्डतोयप्रदायिनः  ॥ २०.३२ ॥

अर्वाक्सपिण्दीकरणात्प्रेतो भवति यो मृतः  ।
प्रेतलोकगतस्यान्नं सोदकुम्भं प्रयच्छत  ॥ २०.३३ ॥

पितृलोकगतश्चान्नं श्राद्धे भुङ्क्ते स्वधासमम्  ।
पितृलोकगतस्यास्य तस्माच्छ्राद्धं प्रयच्छत  ॥ २०.३४ ॥

देवत्वे यातनास्थाने तिर्यग्योनौ तथैव च  ।
मानुष्ये च तथाप्नोति श्राद्धं दत्तं स्वबान्धवैः  ॥ २०.३५ ॥

प्रेतस्य श्राद्धकर्तुश्च पुष्टिः श्राद्धे कृते ध्रुवम्  ।
तस्माच्छ्राद्धं सदा कार्यं शोकं त्यक्त्वा निरर्थकम्  ॥ २०.३६ ॥

एतावदेव कर्तव्यं सदा प्रेतस्य बन्धुभिः  ।
नोपकुर्यान्नरः शोचन् प्रेतस्यात्मन एव च  ॥ २०.३७ ॥

दृष्ट्वा लोकमनाक्रन्दं म्रियमाणांश्च बान्धवान्  ।
धर्ममेकं सहायार्थं वरयध्वं सदा नराः  ॥ २०.३८ ॥

मृतोऽपि बान्धवः शक्तो नानुगन्तुं नरं मृतम्  ।
जायावर्जं हि सर्वस्य याम्यः पन्था विरुध्यते  ॥ २०.३९ ॥

धर्म एकोऽनुयात्येनं यत्र क्वचन गामिनम्  ।
नन्वसारे नृलोकेऽस्मिन् धर्मं कुरुत मा चिरम्  ॥ २०.४० ॥

श्वः कार्यमद्य कुर्वीत पूर्वाह्णे चापराह्णिकम्  ।
न हि प्रतीक्षते मृत्युः कृतं वास्य न वाकृतम्  ॥ २०.४१ ॥

क्षेत्रापणगृहासक्तमन्यत्र गतमानसम्  ।
वृकीवोरणमासाद्य मृत्युरादाय गच्छति  ॥ २०.४२ ॥

न कालस्य प्रियः कश्चिद्द्वेष्यश्चास्य न विद्यते  ।
आयुष्ये कर्मणि क्षीणे प्रसह्य हरते जनम्  ॥ २०.४३ ॥

नाप्राप्तकालो म्रियते विद्धः शरशतैरपि  ।
कुशाग्रेणापि संष्पृष्टः प्राप्तकालो न जीवति  ॥ २०.४४ ॥

नौशधानि न मन्त्राश्च न होमा न पुनर्जपाः  ।
त्रायन्ते मृत्युनोपेतं जरया वापि मानवम्  ॥ २०.४५ ॥

आगामिनमनर्थं हि प्रविधानशतैरपि  ।
न निवारयितुं शक्तस्तत्र का परिदेवना  ॥ २०.४६ ॥

यथा धेनुसहस्रेषु वत्सो विन्दति मातरम्  ।
तथा पूर्वकृतं कर्म कर्तारं विन्दते ध्रुवम्  ॥ २०.४७ ॥

अव्यक्तादीनि भूतानि व्यक्तमध्यानि चाप्यथ  ।
अव्यक्तनिधनान्येव तत्र का परिदेवना  ॥ २०.४८ ॥

देहिनोऽस्मिन् यथा देहे कौमारं यौवनं जरा  ।
तह्ता देहान्तरप्राप्तिर्धीरस्तत्र न मुह्यति  ॥ २०.४९ ॥

गृह्णातीह यथा वस्त्रं त्यक्त्वा पूर्वधृतं नरः  ।
गृह्णात्येवं नवं देही देहं कर्मनिबन्धनम्  ॥ २०.५० ॥

नैनं छिन्दन्ति शस्त्राणि नैनं दहति पावकः  ।
न चैनं क्लेदयन्त्यापो न शोषयति मारुतः  ॥ २०.५१ ॥

अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च  ।
नित्यः सततगः स्थाणुरचलोऽयं सनातनः  ॥ २०.५२ ॥

अव्यक्तोऽयमचिन्त्योऽयमविकार्योऽयमुच्यते  ।
तस्मादेवं विदित्वैनं नानुशोचितुमर्हथ  ॥ २०.५३ ॥



२१

अथाशौचव्यपगमे सुस्नातः सुप्रक्षालितपाणिपादः स्वाचान्तस्त्वेवंविधानेव ब्राह्मणान् यथाशक्ति उदङ्मुखान् गन्धमाल्यवस्त्रालंकारादिभिः पूजितान् भोजयेत् ॥ २१.१ ॥

एकवन्मन्त्रानूहेदेकोद्दिष्टे ॥ २१.२ ॥

उच्छिष्टसंनिधावेकमेव तन्नामगोत्राभ्यां पिण्डं निर्वपेत् ॥ २१.३ ॥

भुक्तवत्सु ब्राह्मणेषु दक्षिणयाभिपूजितेषु प्रेतनामगोत्राभ्यां दत्ताक्षय्योदकः चतुरङ्गुलपृथ्वीः तावदन्तराः तावदधःखाताः वितस्त्यायताः तिस्रः कर्षूः कुर्यात् ॥ २१.४ ॥

कर्षूसमीपे चाग्नित्रयमुपसमाधाय परिस्तीर्य तत्रैकैकस्मिनाहुतित्रयं जुहुयात् ॥ २१.५ ॥

सोमाय पितृमते स्वधा नमः ॥ २१.६ ॥

अग्नये कव्यवाहनाय स्वथा नमः ॥ २१.७ ॥

यमायाङ्गिरसे स्वधा नमः ॥ २१.८ ॥

स्थानत्रये च प्राग्वत्पिण्डनिर्वपणं कुर्यात् ॥ २१.९ ॥

अन्नदधिघृतमधुमांसैः कर्षूत्रयं पूरयित्वा एतत्त इति जपेत् ॥ २१.१० ॥

एवं मृताहे प्रतिमासं कुर्यात् ॥ २१.११ ॥

संवत्सरान्ते प्रेताय तत्पित्रे तत्पितामहाय तत्प्रपितामहाय च ब्राह्मणान् देवपूर्वान् भोजयेत् ॥ २१.१२ ॥

अत्राग्नौकरणमावाहनं पाद्यं च कुर्यात् ॥ २१.१३ ॥

संसृजतु त्वा पृथिवी समानी च इति च प्रेतपाद्यपात्रे पितृपाद्यपात्रत्रये योजयेत् ॥ २१.१४ ॥

उच्छिष्टसंनिधौ पिण्डचतुष्टयं कुर्यात् ॥ २१.१५ ॥

ब्राह्मणांश्च स्वाचान्तान् दत्तदक्षिणांश्चानुव्रज्य विसर्जयेत् ॥ २१.१६ ॥

ततः प्रेतपिण्डं पाद्यपात्रोदकवत्पिण्डत्रये निदध्यात् ॥ २१.१७ ॥
कर्षूत्रयसंनिक्र्षेऽप्येवमेव ॥ २१.१८ ॥

सपिण्डीकरणं मासिकार्थवत्द्वादशाहं श्राद्धं कृत्वा त्रयोदशेऽह्नि वा कुर्यात् ॥ २१.१९ ॥

मन्त्रवर्जं हि शूद्राणां द्वादशेऽह्नि ॥ २१.२० ॥

संवत्सराभ्यन्तरे यद्यधिमासो भवेत्, तदा मासिकार्थे दिनमेकं वर्धयेत् ॥ २१.२१ ॥

सपिण्डीकरणं स्त्रीणां कार्यमेवं तथा भवेत् ।
यावज्जीवं तथा कुर्याच्छ्राद्धं तु प्रतिवत्सरम्  ॥ २१.२२ ॥

अर्वाक्सपिण्डीकरणं यस्य संवत्सरात्कृतं  ।
तस्याप्यन्नं सोदकुम्भं दद्याद्वर्षं द्विजन्मने  ॥ २१.२३ ॥



२२

ब्राह्मणस्य सपिण्डानां जननमरणयोर्दशाहमाशौचम् ॥ २२.१ ॥

द्वादशाहं राजन्यस्य ॥ २२.२ ॥

पञ्चदशाहं वैश्यस्य ॥ २२.३ ॥

मासं शूद्रस्य ॥ २२.४ ॥

सपिण्डता च पुरुषे सप्तमे विनिवर्तते ॥ २२.५ ॥

आशौचे होमदानप्रतिग्रहस्वाध्याया निवर्तन्ते ॥ २२.६ ॥

नाशौचे कस्यचिदन्नमश्नीयात् ॥ २२.७ ॥

ब्राह्मणादीनामशौचे यः सकृदेवान्नमत्ति तस्य तावदाशौचं यावत्तेषाम् ॥ २२.८ ॥

आशौशापगमे प्रायश्चित्तं कुर्यात् ॥ २२.९ ॥

सवर्णस्याशौचे द्विजो भुक्त्वा स्रवन्तीमासाद्य तन्निमग्नस्त्रिरघमर्षणं जप्त्वोत्तीर्य गायत्र्यष्टसहस्रं जपेत् ॥ २२.१० ॥

क्षत्रियाशौचे ब्राह्मणस्त्वेतदेवोपोषितः कृत्वा शुध्यति ॥ २२.११ ॥

वैश्याशौचे राजन्यश्च ॥ २२.१२ ॥

वैश्याशौचे ब्राह्मणस्त्रिरात्रोपोषितश्च ॥ २२.१३ ॥

ब्राह्मणाशौचे राजन्यः क्षत्रियाशौचे वैश्यश्च स्रवन्तीमासाद्य गायत्रीशतपञ्चकं जपेत् ॥ २२.१४ ॥

वैश्यश्च ब्राह्मणाशौचे गायत्र्यष्टशतं जपेत् ॥ २२.१५ ॥

शूद्राशौचे द्विजो भुक्त्वा प्राजापत्यं चरेत् ॥ २२.१६ ॥

शूद्रश्च द्विजाशौचे स्नानमाचरेत् ॥ २२.१७ ॥

शूद्रः शूद्राशौचे स्नातः पञ्चगव्यं पिबेत् ॥ २२.१८ ॥

पत्नीनां दासानामानुलोम्येन स्वामिनस्तुल्यमाशौचम् ॥ २२.१९ ॥

मृते स्वामिन्यात्मीयम् ॥ २२.२० ॥

हीनवर्णानामधिकवर्णेषु सपिण्डेषु तदशौचव्यपगमे शुद्धिः ॥ २२.२१ ॥

ब्राह्मणस्य क्षत्रिविट्शूद्रेषु सपिण्डेषु षड्रात्रत्रिरात्रैकरात्रैः ॥ २२.२२ ॥

क्षत्रियस्य विट्शूद्रयोः षड्रात्रत्रिरात्राभ्याम् ॥ २२.२३ ॥

वैश्यस्य शूद्रेषु षड्रात्रेण ॥ २२.२४ ॥

मासतुल्यैरहोरात्रैर्गर्भस्रावे ॥ २२.२५ ॥

जातमृते मृतजाते वा कुलस्य सद्यः शौचम् ॥ २२.२६ ॥

अदन्तजाते बाले प्रेते सद्य एव ॥ २२.२७ ॥

नास्याग्निसंस्कारो नोदकक्रिया ॥ २२.२८ ॥

दन्तजाते त्वकृतचूडे त्वहोरात्रेण ॥ २२.२९ ॥

कृतचूडे त्वसंस्कृते त्रिरात्रेण ॥ २२.३० ॥

ततः परं यथोक्तकालेन ॥ २२.३१ ॥

स्त्रीणां विवाहः संस्कारः ॥ २२.३२ ॥

संस्कृतासु स्त्रीषु नाशौचं पितृपक्षे ॥ २२.३३ ॥

तत्प्रसवमरणे चेत्पितृगृहे स्यातां , तदा एकरात्रं त्रिरात्रं च ॥ २२.३४ ॥

जननाशौचमध्ये यद्यपरं जननाशौचं स्यात्, तदा पूर्वाशौचव्यपगमे शुद्धिः ॥ २२.३५ ॥

रात्रिशेषे दिनद्वयेन ॥ २२.३६ ॥

प्रभाते दिनत्रयेण ॥ २२.३७ ॥

मरणाशौचमध्ये ज्ञातिमरणेऽप्येवम् ॥ २२.३८ ॥

श्रुत्वा देशान्तरस्थो जननमरणे आशौचशेषेण शुध्येत् ॥ २२.३९ ॥

व्यतीतेऽशौचे संवत्सरान्तस्त्वेकरात्रेण ॥ २२.४० ॥

ततः परं स्नानेन ॥ २२.४१ ॥

आचार्ये मातामहे च व्यतीते त्रिरात्रेण ॥ २२.४२ ॥

अनौरसेषु पुत्रेषु जातेषु च मृतेषु च  ।
परपूर्वासु भार्यासु प्रसूतासु मृतासु च  ॥ २२.४३ ॥

आचार्यपत्नीपुत्रोपाध्यायमातुलश्वशुरश्वशुर्यसहाध्यायिशिष्येष्वतीतेष्वेकरात्रेण ॥ २२.४४ ॥

स्वदेशराजनि च ॥ २२.४५ ॥

असपिण्डे स्ववेश्मनि मृते च ॥ २२.४६ ॥

भृग्वग्न्यनाशकाम्बुसंग्रामविद्युन्नृपहतानां नाशौचम् ॥ २२.४७ ॥

न राज्ञां रजकर्मणि ॥ २२.४८ ॥

न व्रतिनां व्रते ॥ २२.४९ ॥

न सत्रिणां सत्रे ॥ २२.५० ॥

न कारूणां कारुकर्मणि ॥ २२.५१ ॥

न राजाज्ञाकारिणां तदिच्छया ॥ २२.५२ ॥

न देवप्रतिष्ठाविवाहयोः पूर्वसंभृतयोः ॥ २२.५३ ॥

न देशविभ्रमे ॥ २२.५४ ॥

आपद्यपि च कष्टायाम् ॥ २२.५५ ॥

आत्मत्यागिनः पतिताश्च नाशौचोदकभाजः ॥ २२.५६ ॥

पतितस्य दासी मृतेऽह्नि पदा अपां घटमपवर्जयेत् ॥ २२.५७ ॥

उद्बन्धनमृतस्य यः पाशं छिन्द्यात्स तप्तकृच्छ्रेण शुध्यति ॥ २२.५८ ॥

आत्मत्यागिनां संस्कर्ता च ॥ २२.५९ ॥

तदश्रुपातकारी च ॥ २२.६० ॥

सर्वस्यैव प्रेतस्य बान्धवैः सहाश्रुपातं कृत्वा स्नानेन ॥ २२.६१ ॥

अकृतेऽस्थिसंचये सचैलस्नानेन ॥ २२.६२ ॥

द्विजः शूद्रप्रेतानुगमनं कृत्वा स्रवन्तीमासाद्य तन्निमग्नः त्रिरघमर्षणं जप्त्वोत्तीर्य गायत्र्यष्टसहस्रं जपेत् ॥ २२.६३ ॥

द्विजप्रेतस्याष्टशतम् ॥ २२.६४ ॥

शूद्रः प्रेतानुगमनं कृत्वा स्नानमाचरेत् ॥ २२.६५ ॥

चिताधूमसेवने सर्वे वर्णाः स्नानमाचरेयुः ॥ २२.६६ ॥

मैथुने दुःस्वप्ने रुधिरोपगतकण्ठे वमनविरेकयोश्च ॥ २२.६७ ॥

श्मश्रुकर्मणि कृते च ॥ २२.६८ ॥

शवस्पृशं च स्पृष्ट्वा रजस्वलाचण्डालयूपांश्च ॥ २२.६९ ॥

भक्ष्यवर्जं पञ्चनखशवं तदस्थिस्नेहं च ॥ २२.७० ॥

सर्वेष्वेतेषु स्नानेषु वस्त्रं नाप्रक्षालितं बिभृयात् ॥ २२.७१ ॥

रजस्वला चतुर्थेऽह्नि स्नानाच्छुध्यति ॥ २२.७२ ॥

रजस्वला हीनवर्णां रजस्वलां स्पृष्ट्वा न तावदश्नीयात्यावन्न शुद्धा ॥ २२.७३ ॥

सवर्णामधिकवर्णां वा स्पृष्ट्वा सद्यः स्नात्वा शुध्यति ॥ २२.७४ ॥

क्षुत्वा सुप्त्वा भुक्त्वा भोजनाध्ययनेप्सुः पीत्वा स्नात्वा निष्ठीव्य वासः परिधाय रथ्यामाक्रम्य मूत्रपुरीषं कृत्वा पञ्चनखास्थ्यस्नेहं स्पृष्ट्वा चाचमेत् ॥ २२.७५ ॥

चण्डालम्लेच्छसंभाषणे च ॥ २२.७६ ॥

नाभेरधस्तात्प्रबाहुषु च कायिकैर्मलैः सुराभिर्मद्यैश्चोपहतो मृत्तोयैस्तदङ्गं प्रक्षाल्य शुध्येत् ॥ २२.७७ ॥

अन्यत्रोपहतो मृत्तोयैस्तदङ्गं प्रक्षाल्य स्नानेन ॥ २२.७८ ॥

वक्त्रोपहतस्त्वुपोष्य स्नात्वा पञ्चगव्येन ॥ २२.७९ ॥

दशनच्छदोपहतश्च ॥ २२.८० ॥

वसा शुक्रमसृङ्मज्जा मूत्रं विट्कर्णविण्नखाः  ।
श्लेष्माश्रु दूषिका स्वेदो द्वादशैते नृणां मलाः  ॥ २२.८१ ॥

गौडी माध्वी च पैष्टी च विज्ञेया त्रिविधा सुरा  ।
यथैवैका तथा सर्वा न पातव्या द्विजातिभिः  ॥ २२.८२ ॥

माधूकमैक्षवं टाङ्कं कौलं खार्जूरपानसे  ।
मृद्वीकारसमाध्वीके मैरेयं नारिकेलजम्  ॥ २२.८३ ॥

अमेध्यानि दशैतानि मद्यानि ब्राह्मणस्य च  ।
राजन्यश्चैव वैश्यश्च स्पृष्ट्वैतानि न दुष्यतः  ॥ २२.८४ ॥

गुरोः प्रेतस्य शिष्यस्तु पितृमेधं समाचरन्  ।
प्रेताहारैः समं तत्र दशरात्रेण शुध्यति  ॥ २२.८५ ॥

आचार्यं स्वमुपाध्यायं पितरं मातरं गुरुम्  ।
निर्हृत्य तु व्रती प्रेतान्न व्रतेन वियुज्यते  ॥ २२.८६ ॥

आदिष्टी नोदकं कुर्यादा व्रतस्य समापनात् ।
समाप्ते तूदकं कृत्वा त्रिरात्रेणैव शुध्यति  ॥ २२.८७ ॥

ज्ञानं तपोऽग्निराहारो मृन्मनो वार्युपाञ्जनम्  ।
वायुः कर्मार्ककालौ च शुद्धिकर्तॄणि देहिनाम्  ॥ २२.८८ ॥

सर्वेषामेव शौचानामन्नशौचं परं स्मृतम्  ।
योऽन्ने शुचिः स हि शुचिर्न मृद्वारिशुचिः शुचिः  ॥ २२.८९ ॥

क्षान्त्या शुध्यन्ति विद्वांसो दानेनाकार्यकारिणः  ।
प्रच्छन्नपापा जप्येन तपसा वेदवित्तमाः  ॥ २२.९० ॥

मृत्तोयैः शुध्यते शोध्यं नदी वेगेन शुध्यति  ।
रजसा स्त्री मनोदुष्टा संन्यासेन द्विजोत्तमाः  ॥ २२.९१ ॥

अद्भिर्गात्राणि शुध्यन्ति मनः सत्येन शुध्यति  ।
विद्यातपोभ्यां भूतात्मा बुद्धिर्ज्ञानेन शुध्यति  ॥ २२.९२ ॥

एष शौचस्य ते प्रोक्तः शारीरस्य विनिर्णयः  ।
नानाविधानां द्रव्याणां शुद्धेः शृणु विनिर्णयम्  ॥ २२.९३ ॥



२३

शारीरैर्मलैः सुराभिर्मद्यैर्वा यदुपहतं तदत्यन्तोपहतम् ॥ २३.१ ॥

अत्यन्तोपहतं सर्वं लोहभाण्डमग्नौ प्रक्षिप्तं शुध्येत् ॥ २३.२ ॥

मणिमयमश्ममयमब्जं च सप्तरात्रं महीनिखननेन ॥ २३.३ ॥

शृङ्गदन्तास्थिमयं तक्षणेन ॥ २३.४ ॥

दारवं मृन्मयं च जह्यात् ॥ २३.५ ॥

अत्यन्तोपहतस्य वस्त्रस्य यत्प्रक्षालितं सद्विरज्यते तच्छिन्द्यात् ॥ २३.६ ॥

सौवर्णराजताब्जमणिमयानां निर्लेपानामद्भिः शुद्धिः ॥ २३.७ ॥

अश्ममयानां चमसानां ग्रहाणां च ॥ २३.८ ॥

चरुस्रुक्स्रुवाणामुष्णेनाम्भसा ॥ २३.९ ॥

यज्ञकर्मणि यज्ञपात्राणां पाणिना संमार्जनेन ॥ २३.१० ॥

स्फ्यशूर्पशकटमुसलोलूखलानां प्रोक्षणेन ॥ २३.११ ॥

शयनयानासनानां च ॥ २३.१२ ॥

बहूनां च ॥ २३.१३ ॥

धान्याजिनरज्जुतान्तववैदलसूत्रकार्पासवाससां च ॥ २३.१४ ॥

शाकमूलफलपुष्पाणां च ॥ २३.१५ ॥

तृणकाष्ठशुष्कपलाशानां च ॥ २३.१६ ॥

एतेषां प्रक्षालनेन ॥ २३.१७ ॥

अल्पानां च ॥ २३.१८ ॥

ऊषैः कौशेयाविकयोः ॥ २३.१९ ॥

अरिष्टकैः कुतपानाम् ॥ २३.२० ॥

श्रीफलैरंशुपट्टानाम् ॥ २३.२१ ॥

गौरसर्षपैः क्षौमाणाम् ॥ २३.२२ ॥

शृङ्गास्थिदन्तमयानां च ॥ २३.२३ ॥

पद्माक्षैर्मृगलोमिकानाम् ॥ २३.२४ ॥

ताम्ररीतित्रपुसीसमयानामम्लोदकेन ॥ २३.२५ ॥

भस्मना कांस्यलोहयोः ॥ २३.२६ ॥

तक्षणेन दारवाणाम् ॥ २३.२७ ॥

गोवालैः फलसंभवानाम् ॥ २३.२८ ॥

प्रोक्षणेन संहतानाम् ॥ २३.२९ ॥

उत्पवनेन द्रवाणाम् ॥ २३.३० ॥

गुडादीनामिक्षुविकाराणां प्रभूतानां गृहनिहितानां वार्यग्निदानेन ॥ २३.३१ ॥

सर्वलवणानां च ॥ २३.३२ ॥

पुनः पाकेन मृन्मयानाम् ॥ २३.३३ ॥

द्रव्यवत्कृतशौचानां देवतार्चानां भूयः प्रतिष्ठापनेन ॥ २३.३४ ॥

असिद्धस्यान्नस्य यन्मात्रमुपहतं तन्मात्रं परित्यज्य शेषस्य कण्डनप्रक्षालने कुर्यात् ॥ २३.३५ ॥

द्रोणाभ्यधिकं सिद्धमन्नमुपहतं न दुष्यति ॥ २३.३६ ॥

तस्योपहतमात्रमपास्य गायत्र्याभिमन्त्रितं सुवर्णाम्भः प्रक्षिपेत्बस्तस्य च प्रदर्शयेदग्नेश्च ॥ २३.३७ ॥

पक्षिजग्धं गवा घ्रातमवधूतमवक्षुतम्  ।
दूषितं केशकीटैश्च मृत्प्रक्षेपेण शुध्यति  ॥ २३.३८ ॥

यावन्नापैत्यमेध्याक्ताद्गन्धो लेपश्च तत्कृतः  ।
तावन्मृद्वारि देयं स्यात्सर्वासु द्रव्यशुद्धिषु  ॥ २३.३९ ॥

अजाश्वं मुखतो मेध्यं न गौर्न नरजा मलाः  ।
पन्थानश्च विशुध्यन्ति सोमसूर्यांशुमारुतैः  ॥ २३.४० ॥

रथ्याकर्दमतोयानि स्पृष्टान्यन्त्यश्ववायसैः  ।
मारुतेनैव शुध्यन्ति पक्वेष्टकचितानि च  ॥ २३.४१ ॥

प्राणिनामथ सर्वेषां मृद्भिरद्भिश्च कारयेत् ।
अत्यन्तोपहतानां च शौचं नित्यमतन्द्रितम्  ॥ २३.४२ ॥

भूमिष्ठमुदकं पुण्यं वैतृष्ण्यं यत्र गोर्भवेत् ।
अव्याप्तं चेदमेध्येन तद्वदेव शिलागतम्  ॥ २३.४३ ॥

मृतपञ्चनखात्कूपादत्यन्तोपहतात्तथा  ।
अपः समुद्धरेत्सर्वाः शेषं वस्त्रेण शोधयेत् ॥ २३.४४ ॥

वह्निप्रज्वालनं कुर्यात्कूपे पक्वेष्टकाचिते  ।
पञ्चगव्यं न्यसेत्पश्चान्नवतोयसमुद्भवे  ॥ २३.४५ ॥

जलाशयेष्वथाल्पेषु स्थावरेषु वसुंधरे  ।
कूपवत्कथिता शुद्धिर्महत्सु च न दूषणम्  ॥ २३.४६ ॥

त्रीणि देवाः पवित्राणि ब्राह्मणानामकल्पयन्  ।
अदृष्टमद्भिर्निर्णिक्तं यच्च वाचा प्रशस्यते  ॥ २३.४७ ॥

नित्यं शुद्धः कारुहस्तः पण्यं यच्च प्रसारितम्  ।
ब्राहमणान्तरितं भैक्ष्यमाकराः सर्व एव च  ॥ २३.४८ ॥

नित्यमास्यं शुचि स्त्रीणां शकुनिः फलपातने  ।
प्रस्रवे च शुचिर्वत्सः श्वा मृगग्रहणे शुचिः  ॥ २३.४९ ॥

श्वभिर्हतस्य यन्मांसं शुचि तत्परिकीर्तितम्  ।
क्रव्याद्भिश्च हतस्यान्यैश्चण्डालाद्यैश्च दस्युभिः  ॥ २३.५० ॥

ऊर्ध्वं नाभेर्यानि खानि तानि मेध्यानि निर्दिशेत् ।
यान्यधस्तान्यमेध्यानि देहाच्चैव मलाश्च्युताः  ॥ २३.५१ ॥

मक्षिका विप्रुषश्छाया गौर्गजाश्वमरीचयः  ।
रजो भूर्वायुरग्निश्च मार्जारश्च सदा शुचिः  ॥ २३.५२ ॥

नोच्छिष्टं कुर्वते मुख्या विप्रुषोऽङ्गे न यान्ति याः  ।
न श्मश्रूणि गतान्यास्यं न दन्तान्तरवेष्टितम्  ॥ २३.५३ ॥

स्पृशन्ति बिन्दवः पादौ य आचामयतः परान्  ।
भौमिकैस्ते समा ज्ञेया न तैरप्रयतो भवेत् ॥ २३.५४ ॥

उच्छिष्टेन तु संस्पृष्टो द्रव्यहस्तः कथंचन  ।
अनिधायैव तद्द्रव्यमाचान्तः शुचितामियात् ॥ २३.५५ ॥

मार्जनोपाञ्जनैर्वेश्म प्रोक्षणेनैव पुस्तकम्  ।
संमार्जनेनाञ्जनेन सेकेनोल्लेखनेन च  ॥ २३.५६ ॥

दाहेन च भुवः शुद्धिर्वासेनाप्यथ वा गवाम्  ।
गावः पवित्रमङ्गल्यं गोषु लोकाः प्रतिष्ठिताः  ॥ २३.५७ ॥

गावो वितन्वते य्ज्ञं गावः सर्वाघसूदनाः  ।
गोमूत्रं गोमयं सर्पिः क्षीरं दधि च रोचना  ॥ २३.५८ ॥

षडङ्गमेतत्परमं मङ्गल्यं परमं गवाम्  ।
शृङ्गोदकं गवां पुण्यं सर्वाघविनिषूदनम्  ॥ २३.५९ ॥

गवां कण्डूयनं चैव सर्वकल्मषनाशनम्  ।
गवां ग्रासप्रदानेन स्वर्गलोके महीयते  ॥ २३.६० ॥

गवां हि तीर्थे वसतीह गङ्गा पुष्टिस्तथासां रजसि प्रवृद्धा  ।
लक्ष्मीः करीषे प्रणतौ च धर्मस्तासां प्रणामं सततं च कुर्यात् ॥ २३.६१ ॥



२४

अथ ब्राह्मणस्य वर्णानुक्रमेण चतस्रो भार्या भवन्ति ॥ २४.१ ॥

तिस्रः क्षत्रियस्य ॥ २४.२ ॥

द्वे वैश्यस्य ॥ २४.३ ॥

एका शूद्रस्य ॥ २४.४ ॥

तासां सवर्णावेदने पाणिर्ग्राह्यः ॥ २४.५ ॥

असवर्णावेदने शरः क्षत्रियकन्यया ॥ २४.६ ॥

प्रतोदो वैश्यकन्यया ॥ २४.७ ॥

वसनदशान्तः शूद्रकन्यया ॥ २४.८ ॥

न सगोत्रां न समानार्षप्रवरां भार्यां विन्देत ॥ २४.९ ॥

मातृतस्त्वा पञ्चमात्पुरुषात्*पितृतश्चा सप्तमात्[पितृताश्] ॥ २४.१० ॥

नाकुलीनाम् ॥ २४.११ ॥

न च व्याधिताम् ॥ २४.१२ ॥

नाधिकाङ्गीम् ॥ २४.१३ ॥

न हीनाङ्गीम् ॥ २४.१४ ॥

नातिकपिलाम् ॥ २४.१५ ॥

न वाचाटाम् ॥ २४.१६ ॥

अथाष्टौ विवाहा भवन्ति ॥ २४.१७ ॥

ब्राह्मो दैव आर्षः प्राजापत्यो गान्धर्व आसुरो राक्षसः पैशाचश्चेति ॥ २४.१८ ॥

आहूय गुणवते कन्यादानं ब्राह्मः ॥ २४.१९ ॥

यज्ञस्थर्त्विजे दैवः ॥ २४.२० ॥

गोमिथुनग्रहणेनार्षः ॥ २४.२१ ॥

प्रार्थितप्रदानेन प्राजापत्यः ॥ २४.२२ ॥

द्वयोः सकामयोर्मातापितृरहितो योगो गान्धर्वः ॥ २४.२३ ॥

क्रयेणासुरः ॥ २४.२४ ॥

युद्धहरणेन राक्षसः ॥ २४.२५ ॥

सुप्तप्रमत्ताभिगमनात्*पैशाचः [पैशचः] ॥ २४.२६ ॥

एतेष्वाद्याश्चत्वारो धर्म्याः ॥ २४.२७ ॥

गान्धर्वोऽपि राजन्यानाम् ॥ २४.२८ ॥

ब्राह्मीपुत्रः पुरुषानेकविंशतिं पुनीते ॥ २४.२९ ॥

दैवीपुत्रश्चतुर्दश ॥ २४.३० ॥

आर्षीपुत्रश्च सप्त ॥ २४.३१ ॥

प्राजापत्यश्चतुरः ॥ २४.३२ ॥

ब्राह्मेण विवाहेन कन्यां ददत्ब्रह्मलोकं गमयति ॥ २४.३३ ॥

दैवेन स्वर्गम् ॥ २४.३४ ॥

आर्षेण वैष्णवम् ॥ २४.३५ ॥

प्राजापत्येन देवलोकम् ॥ २४.३६ ॥

गान्धर्वेण गन्धर्वलोकं गच्छति ॥ २४.३७ ॥

पिता पितामहो भ्राता सकुल्यो मातामहो माता चेति कन्याप्रदाः ॥ २४.३८ ॥

पूर्वाभावे प्रकृतिस्थः परः पर इति ॥ २४.३९ ॥

ऋतुत्रयमुपास्यैव कन्या कुर्यात्स्वयं वरम्  ।
ऋतुत्रये व्यतीते तु प्रभवत्यात्मनः सदा  ॥ २४.४० ॥

पितृवेश्मनि या कन्या रजः पश्यत्यसंस्कृता  ।
सा कन्या वृषली ज्ञेया हरंस्तां न विदुष्यति  ॥ २४.४१ ॥



२५

अथ स्त्रीणां धर्माः ॥ २५.१ ॥

भर्तुः समानव्रतचारित्वम् ॥ २५.२ ॥

श्वश्रूश्वशुरगुरुदेवतातिथिपूजनम् ॥ २५.३ ॥

सुसंस्कृतोपस्करता ॥ २५.४ ॥

अमुक्तहस्तता ॥ २५.५ ॥

सुगुप्तभाण्डता ॥ २५.६ ॥

मूलक्रियास्वनभिरतिः ॥ २५.७ ॥

मङ्गलाचारतत्परता ॥ २५.८ ॥

भर्तरि प्रवसितेऽप्रतिकर्मक्रिया ॥ २५.९ ॥

परगृहेष्वनभिगमनम् ॥ २५.१० ॥

द्वारदेशगवाक्षेष्वनवस्थानम् ॥ २५.११ ॥

सर्वकर्मस्वस्वतन्त्रता ॥ २५.१२ ॥

बाल्ययौवनवार्धकेष्वपि पितृभर्तृपुत्राधीनता ॥ २५.१३ ॥

मृते भर्तरि ब्रह्मचर्यं तदन्वारोहणं वा ॥ २५.१४ ॥

नास्ति स्त्रीणां पृथग्यज्ञो न व्रतं नाप्युपोषितम्  ।
पतिं शुश्रूषते यत्तु तेन स्वर्गे महीयते  ॥ २५.१५ ॥

पत्यौ जीवति या योषिदुपवासव्रतं चरेत् ।
आयुः सा हरते भर्तुर्नरकं चैव गच्छति  ॥ २५.१६ ॥

मृते भर्तरि साध्वी स्त्री ब्रह्मचर्ये व्यवस्थिता  ।
स्वर्गं गच्छत्यपुत्रापि यथा ते ब्रह्मचारिणः  ॥ २५.१७ ॥



२६

सवर्णासु बहुभार्यासु विद्यमानासु *ज्येष्ठया सह धर्मकार्यं कुर्यात्[ज्येष्टया] ॥ २६.१ ॥

मिश्रासु च कनिष्ठयापि समानवर्णया ॥ २६.२ ॥

समानवर्णाया अभावे त्वनन्तरयैवाप्दि च ॥ २६.३ ॥

न त्वेव द्विजः शूद्रया ॥ २६.४ ॥

द्विजस्य भार्या शूद्रा तु धर्मार्थं न क्वचिद्भवेत् ।
रत्यर्थमेव सा तस्य रागान्धस्य प्रकीर्तिता  ॥ २६.५ ॥

हीनजातिं स्त्रियं मोहादुद्वहन्तो द्विजातयः  ।
कुलान्येव नयन्त्याशु ससंतानानि शूद्रतां  ॥ २६.६ ॥

दैवपित्र्याथितेयानि तत्प्रधानानि यस्य तु  ।
नाश्नन्ति पितृदेवास्तु न च स्वर्गं स गच्छति  ॥ २६.७ ॥



२७

गर्भस्य स्पष्टताज्ञाने निषेककर्म ॥ २७.१ ॥

स्पन्दनात्पुरा पुंसवनम् ॥ २७.२ ॥

*षष्ठेऽष्टमे वा मासि सीमन्तोन्नयनम् [पष्ठे] ॥ २७.३ ॥

जाते च दारके जातकर्म ॥ २७.४ ॥

आशौचव्यपगमे नामधेयम् ॥ २७.५ ॥

मङ्गल्यं ब्राहमणस्य ॥ २७.६ ॥

बलवत्क्षत्रियस्य ॥ २७.७ ॥

धनोपेतं वैश्यस्य ॥ २७.८ ॥

जुगुप्सितं शूद्रस्य ॥ २७.९ ॥

चतुर्थे मास्यादित्यदर्शनम् ॥ २७.१० ॥

षष्ठेऽन्नप्राशनम् ॥ २७.११ ॥

तृतीयेऽब्दे चूडाकरणम् ॥ २७.१२ ॥

एता एव क्रियाः स्त्रीणाममन्त्रकाः ॥ २७.१३ ॥

तासां समन्त्रको विवाहः ॥ २७.१४ ॥

गर्भाष्टमेऽब्दे ब्राह्मणस्योपनयनम् ॥ २७.१५ ॥

गर्भैकादशे राज्ञः ॥ २७.१६ ॥

गर्भद्वादशे विशः ॥ २७.१७ ॥

तेषां मुञ्जज्याबल्बजमय्यो मौञ्ज्यः ॥ २७.१८ ॥

कार्पासशाणाविकान्युपवीतानि वासांसि च ॥ २७.१९ ॥

मार्गवैयाघ्रबास्तानि चर्माणि ॥ २७.२० ॥

पालाशखादिरौदुम्बरा दण्डाः ॥ २७.२१ ॥

केशान्तललाटनासादेशतुल्याः ॥ २७.२२ ॥

सर्व एव वा ॥ २७.२३ ॥

अकुटिलाः सत्वचश्च ॥ २७.२४ ॥

भवदाद्यं भवन्मध्यं भवदन्तं च भैक्ष्यचरनम् ॥ २७.२५ ॥

आ षोडशाद्ब्राह्मणस्य सावित्री नातिवर्तते  ।
आ द्वाविंशात्क्षत्रबन्धोरा चतुर्विंशतेर्विशः  ॥ २७.२६ ॥

अत ऊर्ध्वं त्रयोऽप्येते यथाकालमसंस्कृताः  ।
सावित्रीपतिता व्रात्या भवन्त्यार्यविगर्हिताः  ॥ २७.२७ ॥

यद्यस्य विहितं चर्म यत्सूत्रं या च मेखला  ।
यो दण्डो यच्च वसनं तत्तदस्य व्रतेष्वपि  ॥ २७.२८ ॥

मेखलामजिनं दण्डमुपवीतं कमण्डलुम्  ।
अप्सु प्रास्य विनष्टानि गृह्णीतान्यानि मन्त्रवत् ॥ २७.२९ ॥



२८

अथ ब्रह्मचरिणां गुरुकुलवासः ॥ २८.१ ॥

संध्याद्वयोपासनम् ॥ २८.२ ॥

पूर्वां संध्यां जपेत्तिष्ठन् पश्चिमामासीनः ॥ २८.३ ॥

कालद्वयमभिषेकाग्निकर्मकरणम् ॥ २८.४ ॥

अप्सु दण्डवन्मज्जनम् ॥ २८.५ ॥

आहूताध्ययनम् ॥ २८.६ ॥

गुरोः प्रियहिताचरणम् ॥ २८.७ ॥

मेखलादण्डाजिनोपवीतधारणम् ॥ २८.८ ॥

गुरुकुलवर्जं गुणवत्सु भैक्ष्यचरणम् ॥ २८.९ ॥

गुर्वनुज्ञातं भैक्ष्याभ्यवहरणम् ॥ २८.१० ॥

श्राद्धकृतलवणशुक्तपर्युषितनृत्यगीतस्त्रीमधुमांसाञ्जनोच्छिष्टप्राणिहिंसाश्लीलपरिवर्जनम् ॥ २८.११ ॥

अधः शय्या ॥ २८.१२ ॥

गुरोः पूर्वोत्थानं चरमं संवेशनम् ॥ २८.१३ ॥

कृतसंध्योपासनश्च गुर्वभिवादनं कुर्यात् ॥ २८.१४ ॥

तस्य च व्यत्यस्तकरः पादावुपस्पृशेत् ॥ २८.१५ ॥

दक्षिणं दक्षिणेनेतरमितरेण ॥ २८.१६ ॥

स्वं च नामास्याभिवादनान्ते भोःशब्दान्तं निवेदयेत् ॥ २८.१७ ॥

तिष्ठन्नासीनः शयानो भुञ्जानः पराङ्मुखश्च नास्याभिभाषणं कुर्यात् ॥ २८.१८ ॥

आसीनस्य स्थितः कुर्यादभिगच्छंस्तु गच्छतः । आगच्छतः प्रत्युद्गम्य पश्चाद्धावंस्तु धावतः ॥ २८.१९ ॥

पराङ्मुखस्याभिमुखः ॥ २८.२० ॥

दूरस्थस्यान्तिकमुपेत्य ॥ २८.२१ ॥

शयानस्य प्रणम्य ॥ २८.२२ ॥

तस्य च चक्षुर्विषये न यथेष्टासनः स्यात् ॥ २८.२३ ॥

न चास्य केवलं नाम ब्रूयात् ॥ २८.२४ ॥

गतिचेष्टाभाषिताद्यं नास्यानुकुर्यात् ॥ २८.२५ ॥

यत्रास्य निन्दापरिवादौ स्यातां न तत्र तिष्ठेत् ॥ २८.२६ ॥

नास्यैकासनो भवेत् ॥ २८.२७ ॥

ऋते शिलाफलकनौयानेभ्यः ॥ २८.२८ ॥

गुरोर्गुरौ संनिहिते गुरुवद्वर्तेत ॥ २८.२९ ॥

अनिर्दिष्टश्च गुरुणा स्वान् गुरुन्नाभिवादयेत् ॥ २८.३० ॥

बाले समानवयसि वाध्यापके गुरुपुत्रे गुरुवद्वर्तेत ॥ २८.३१ ॥

नास्य पादौ प्रक्षालयेत् ॥ २८.३२ ॥

नोच्छिष्टमश्नीयात् ॥ २८.३३ ॥

एवं वेदं वेदौ वेदान् वा स्वीकुर्यात् ॥ २८.३४ ॥

ततो वेदाङ्गानि ॥ २८.३५ ॥

यस्त्वनधीतवेदोऽन्यत्र श्रमं कुर्यादसौ ससंतानः शूद्रत्वमेति ॥ २८.३६ ॥

मातुरग्रे विजननं द्वितीयं मौञ्जिबन्धनम् ॥ २८.३७ ॥

तत्रास्य माता सावित्री भवति पिता त्व्*आचार्यः [आचार्थः] ॥ २८.३८ ॥

एतेनैव तेषां द्विजत्वम् ॥ २८.३९ ॥

प्राङ्मौञ्जीबन्धनाद्द्विजः शूद्रसमो भवति ॥ २८.४० ॥

ब्रह्मचारिणा मुण्डेन जटिलेन वा भाव्यम् ॥ २८.४१ ॥

वेदस्वीकरणादूर्ध्वं गुर्वनुज्ञातस्तस्मै वरं दत्त्वा स्नायात् ॥ २८.४२ ॥

ततो गुरुकुल एव वा जन्मनः शेषं नयेत् ॥ २८.४३ ॥

तत्राचार्ये प्रेते गुरुवत्गुरुपुत्रे वर्तेत ॥ २८.४४ ॥

गुरुदारेषु सवर्णेषु वा ॥ २८.४५ ॥

तदभावेऽग्निशुश्रूषुर्नैष्ठिको ब्रह्मचारी स्यात् ॥ २८.४६ ॥

एवं चरति यो विप्रो ब्रह्मचर्यमतन्द्रितः  ।
स गच्छत्युत्तमं स्थानं न चेहाजायते पुनः  ॥ २८.४७ ॥

कामतो रेतसः सेकं व्रतस्थस्य द्विजन्मनः  ।
अतिक्रमं व्रतस्याहुर्धर्मज्ञा ब्रह्मचारिणः  ॥ २८.४८ ॥

एतस्मिन्नेनसि प्राप्ते वसित्वा गर्दभाजिनम्  ।
सप्तागारं चरेद्भैक्षं स्वकर्म परिकीर्तयन्  ॥ २८.४९ ॥

तेभ्यो लब्धेन भैक्ष्येण वर्तयन्नेककालिकम्  ।
उपस्पृशंस्त्रिषवणमब्देन स विशुध्यति  ॥ २८.५० ॥

स्वप्ने सिक्त्वा ब्रह्मचारी द्विजः शुक्रमकामतः  ।
स्नात्वार्कमर्चयित्वा त्रिः पुनर्मामित्यृचं जपेत् ॥ २८.५१ ॥

अकृत्वा भैक्षचरणमसमिद्ध्य च पावकम्  ।
अनातुरः सप्तरात्रमवकीर्णिव्रतं चरेत् ॥ २८.५२ ॥

तं चेदभ्युदियात्सूर्यः शयानं कामकारतः  ।
निम्लोचेद्वाप्य्+अविज्ञानाज्जपन्नुपवसेद्दिनम्  ॥ २८.५३ ॥



२९

यस्तूपनीय व्रतादेशं कृत्वा वेदमध्यापयेत्तमाचार्यं विद्यात् ॥ २९.१ ॥

यस्त्वेनं मूल्येनाध्यापयेत्तमुपाध्यायमेकदेशं वा ॥ २९.२ ॥

यो यस्य यज्ञ्नकर्माणि कुर्यात्तमृत्विजं विद्यात् ॥ २९.३ ॥

नापरीक्षितं योजयेत् ॥ २९.४ ॥

नाध्यापयेत् ॥ २९.५ ॥

नोपनयेत् ॥ २९.६ ॥

अधर्मेण च यः प्राह यश्चाधर्मेण पृच्छति  ।
तयोरन्यतरः प्रैति विद्वेषं वाधिगच्छति  ॥ २९.७ ॥

धर्मार्थौ यत्र न स्यातां शुश्रूषा वापि तद्विधा  ।
तत्र विद्या न वक्तव्या शुभं बीजमिवोषरे  ॥ २९.८ ॥

विद्या ह वै ब्रह्मणमाजगाम गोपाय मा शेवधिष्टेऽहमस्ति  ।
असूयकायानृजवेऽयताय न मां ब्रूया अवीर्यवती तथा स्याम्  ॥ २९.९ ॥

यमेव विद्याः शुचिमप्रमत्तं मेधाविनं ब्रह्मचर्योपपन्नम्  ।
यस्ते न द्रुह्येत्कतमच्च नाह तस्मै मां ब्रूया निधिपाय ब्रह्मन्  ॥ २९.१० ॥



३०

श्रावण्यां प्रौष्ठपद्यां वा छन्दांस्युपाकृत्यार्धपञ्चमान्मासानधीयीत ॥ ३०.१ ॥

ततस्तेषामुत्सर्गं बहिः कुर्यात् ॥ ३०.२ ॥

उत्सर्जनोपाकर्मणोर्मध्ये वेदाङ्गाध्ययनं कुर्यात् ॥ ३०.३ ॥

नाधीयीताहोरात्रं चतुर्दश्यष्टमीषु च ॥ ३०.४ ॥

न+ऋत्वन्तरग्रहसूतके ॥ ३०.५ ॥

नेन्द्रप्रयाणे ॥ ३०.६ ॥

न वाति चण्डपवने ॥ ३०.७ ॥

नाकालवर्षविद्युत्स्तनितेषु ॥ ३०.८ ॥

न भूकंपोल्कापातदिग्दाहेषु ॥ ३०.९ ॥

नान्तःशवे ग्रामे ॥ ३०.१० ॥

न शास्त्रसंपाते ॥ ३०.११ ॥

न श्वसृगालगर्दभनिर्ह्रादेषु ॥ ३०.१२ ॥

न वादित्रशब्दे ॥ ३०.१३ ॥

न शूद्रपतितयोः समीपे ॥ ३०.१४ ॥

न देवतायतनश्मशानचतुष्पथरथ्यासु ॥ ३०.१५ ॥

नोदकान्तः ॥ ३०.१६ ॥

न पीठोपहितपादः ॥ ३०.१७ ॥

न हस्त्यश्वोष्ट्रनौगोयानेषु ॥ ३०.१८ ॥

न वान्तः ॥ ३०.१९ ॥

न विरिक्तः ॥ ३०.२० ॥

नाजीर्णी ॥ ३०.२१ ॥

न पञ्चनखान्तरागमने ॥ ३०.२२ ॥

न राजश्रोत्रियगोब्राह्मणव्यसने ॥ ३०.२३ ॥

नोपाकर्मणि ॥ ३०.२४ ॥

नोत्सर्गे ॥ ३०.२५ ॥

न सामध्वनावृग्यजुषी ॥ ३०.२६ ॥

नापररात्रमधीत्य शयीत ॥ ३०.२७ ॥

अभियुक्तोऽप्यनध्यायेष्वध्ययनं परिहरेत् ॥ ३०.२८ ॥

यस्मादनध्यायाधीतं नेहामुत्र फलप्रदम् ॥ ३०.२९ ॥

तदध्ययनेनायुषः क्षयो गुरुशिष्ययोश्च ॥ ३०.३० ॥

तस्मादनध्यायवर्जं गुरुणा ब्रह्मलोककामेन विद्या सत्शिष्यक्षेत्रेषु वप्तव्या ॥ ३०.३१ ॥

शिष्येण ब्रह्मारम्भावसानयोर्गुरोः पादोपसंग्रहणं कार्यम् ॥ ३०.३२ ॥

प्रणवश्च व्याहर्तव्यः ॥ ३०.३३ ॥

तत्र च यदृचोऽधीते तेनास्याज्येन पितॄणां तृप्तिर्भवति ॥ ३०.३४ ॥

यद्यजूंषि तेन मधुना ॥ ३०.३५ ॥

यत्सामानि तेन पयसा ॥ ३०.३६ ॥

यदाथर्वणं तेन मांसेन ॥ ३०.३७ ॥

यत्पुराणेतिहासवेदाङ्गधर्मशास्त्राण्यधीते तेनास्यान्नेन ॥ ३०.३८ ॥

यश्च विद्यामासाद्यास्मिन् लोके तया जीवेत्, न सा तस्य परलोके फलप्रदा भवेत् ॥ ३०.३९ ॥

यश्च विद्यया यशः परेषां हन्ति ॥ ३०.४० ॥

अननुज्ञातश्चान्यस्मादधीयानान्न विद्यामादद्यात् ॥ ३०.४१ ॥

तदादानमस्य ब्रह्मस्तेयं नरकाय भवति ॥ ३०.४२ ॥

लौकिकं वैदिकं वापि तथाध्यात्मिकमेव वा  ।
आददीत यतो ज्ञानं न तं द्रुह्येत्कदाचन  ॥ ३०.४३ ॥

उत्पादकब्रह्मदात्रोर्गरीयान् ब्रह्मदः पिता  ।
ब्रह्मजन्म हि विप्रस्य प्रेत्य चेह च शाश्वतम्  ॥ ३०.४४ ॥

कामान्माता पिता चैनं यदुत्पादयतो मिथः  ।
संभूतिं तस्य तां विद्याद्यद्योनाविह जायते  ॥ ३०.४५ ॥

आचार्यस्त्वस्य यां जातिं विधिवद्वेदपारगः  ।
उत्पादयति सावित्र्या सा सत्या साजरामरा  ॥ ३०.४६ ॥

य आवृणोत्यवितथेन कर्णावदुःखं कुर्वन्नमृतं संप्रयच्छन्  ।
तं मन्येत पितरं मातरं च तस्मै न द्रुह्येत्कृतमस्य जानन्  ॥ ३०.४७ ॥



३१

त्रयः पुरुषस्यातिगुरवो भवन्ति ॥ ३१.१ ॥

माता पिता आचार्यश्च ॥ ३१.२ ॥

तेषां नित्यमेव शुश्रूषुणा भवितव्यम् ॥ ३१.३ ॥

यत्ते ब्रूयुस्तत्कुर्यात् ॥ ३१.४ ॥

तेषां प्रियहितमाचरेत् ॥ ३१.५ ॥

न तैरननुज्ञातः किंचिदपि कुर्यात् ॥ ३१.६ ॥

एत एव त्रयो वेदा एत एव त्रयः सुराः  ।
एत एव त्रयो लोका एत एव त्रयोऽग्नयः  ॥ ३१.७ ॥

पिता गार्हप्त्योऽग्निः दक्षिनाग्निर्माता गुरुराहवनीयः ॥ ३१.८ ॥

सर्वे तस्यादृता धर्मा यस्यैते त्रय आदृताः  ।
अनादृत्यास्तु यस्यैते सर्वास्तस्याफलाः क्रियाः  ॥ ३१.९ ॥

इमं लोकं मातृभक्त्या पितृभक्त्या तु मध्यमम्  ।
गुरुशुश्रूषया त्वेव ब्रह्मलोकं समाश्नुते  ॥ ३१.१० ॥



३२

राजर्त्विक्श्रोत्रियाधर्मप्रतिषेध्युपाध्यायपितृव्यमातामहमातुलश्वशुरज्येष्ठभ्रातृसंबन्धिनश्चाचार्यवत् ॥ ३२.१ ॥

पत्न्य एतेषां सवर्णाः ॥ ३२.२ ॥

मातृष्वसा पितृष्वसा ज्येष्ठा स्वसा च ॥ ३२.३ ॥

श्वशुरपितृव्यमातुलर्त्विजां कनीयसां प्रत्युत्थानमेवाभिवादनम् ॥ ३२.४ ॥

हीनवर्णानां गुरुपत्नीनां दूरादभिवादनं न पादोपस्पर्शनम् ॥ ३२.५ ॥

गुरुपत्नीनां गोत्रोत्सादनाञ्जनकेशसंयमनपादप्रक्षालनादीनि न कुर्यात् ॥ ३२.६ ॥

असंस्तुतापि परपत्नी भगिनीति वाच्या पुत्रीति मातेति वा ॥ ३२.७ ॥

न च गुरूणां त्वमिति ब्रूयात् ॥ ३२.८ ॥

तदतिक्रमे निराहारो दिवसान्ते तं प्रसाद्याश्नीयात् ॥ ३२.९ ॥

न च गुरुणा सह विगृह्य कथाः कुर्यात् ॥ ३२.१० ॥

न चैवास्य परीवादम् ॥ ३२.११ ॥

न चानभिप्रेतम् ॥ ३२.१२ ॥

गुरुपत्नी तु युवतिर्नाभिवाद्येह पादयोः  ।
पूर्णविंशतिवर्षेण गुणदोषौ विजानता  ॥ ३२.१३ ॥

कामं तु गुरुपत्नीनां युवतीनां युवा भुवि  ।
विधिवद्वन्दनं कुर्यादसावहमिति ब्रुवन्  ॥ ३२.१४ ॥

विप्रोष्य पादग्रहणमन्वहं चाभिवादनम्  ।
गुरुदारेषु कुर्वीत सतां धर्ममनुस्मरन्  ॥ ३२.१५ ॥

वित्तं बन्धुर्वयः कर्म विद्या भवति पञ्चमी  ।
एतानि मानस्थानानि गरीयो यद्यदुत्तरम्  ॥ ३२.१६ ॥

ब्राह्मणं दशवर्षं च शतवर्षं च भूमिपम्  ।
पितापुत्रौ विजानीयाद्ब्राह्मणस्तु तयोः पिता  ॥ ३२.१७ ॥

विप्राणां ज्ञानतो ज्यैष्ठ्यं क्षत्रियाणां तु वीर्यतः  ।
वैश्यानां धान्यधनतः शूद्राणामेव जन्मतः  ॥ ३२.१८ ॥

[Eन्दोf ড়र्त्१]




३३

अथ पुरुषस्य कामक्रोधलोभाख्यं रिपुत्रयं सुघोरं भवति ॥ ३३.१ ॥

परिग्रहप्रसङ्गाद्विशेषेण गृहाश्रमिणः ॥ ३३.२ ॥

तेनायमाक्रान्तोऽतिपातकमहापातकानुपातकोपपातकेषु प्रवर्तते ॥ ३३.३ ॥

जातिभ्रंशकरेषु संकरीकरणेष्V अपात्रीकरणेषु ॥ ३३.४ ॥

मलावहेषु प्रकीर्णकेषु च ॥ ३३.५ ॥

त्रिविधं नरकस्येदं द्वारं नाशनमात्मनः  ।
कामः क्रोधस्तथा लोभस्तस्मादेतत्त्रयं ज्ययेत् ॥ ३३.६ ॥



३४
मातृगमनं दुहितृगमनं स्नुषागमनमित्यतिपातकानि ॥ ३४.१ ॥

अतिपातकिनस्त्वेते प्रविशेयुर्हुताशनम्  ।
न ह्यन्या निष्कृतिस्तेषां विद्यते हि कथंचन  ॥ ३४.२ ॥



३५

ब्रह्महत्या सुरापानं ब्राह्मणसुवर्णहरणं गुरुदारगमनमिति महापातकानि ॥ ३५.१ ॥

तत्संयोगश्च ॥ ३५.२ ॥

संवत्सरेण पतति पतितेन सहाचरन् ॥ ३५.३ ॥

एकयानभोजनाशनशयनैः ॥ ३५.४ ॥

यौनस्रौवमुख्यैः संबन्धैस्तु सद्य एव ॥ ३५.५ ॥

अश्वमेधेन शुद्ध्येयुर्महापातकिनस्त्विमे  ।
पृथिव्यां सर्वतीर्थानां तथानुसरणेन च  ॥ ३५.६ ॥



३६

यागस्थस्य क्षत्रियस्य वैश्यस्य च रजस्वलायाश्चान्तर्वत्न्याश्चात्रिगोत्रायाश्चाविज्ञातस्य गर्भस्य शरणागतस्य च घातनं ब्रह्महत्यासमानीति ॥ ३६.१ ॥

कौटसाक्ष्यं सुहृद्वध इत्येतौ सुरापानसमौ ॥ ३६.२ ॥

ब्राह्मणस्य भूम्यपहरणं निक्षेपापहरणं सुवर्णस्तेयसमम् ॥ ३६.३ ॥

पितृव्यमातामहमातुलश्वशुरनृपपत्न्यभिगमनं गुरुदारगमनसमम् ॥ ३६.४ ॥

पितृष्वसृमातृष्वसृस्वसृगमनं च ॥ ३६.५ ॥

श्रोत्रियर्त्विगुपाध्यायमित्रपत्न्यभिगमनं च ॥ ३६.६ ॥

स्वसुः सख्याः सगोत्राय उत्तमवर्णायाः कुमार्या अन्त्यजाया रजस्वलायाः शरणागतायाः *प्रव्रजिताया निक्षिप्तायाश्च [प्रव्रजितायाः नि] ॥ ३६.७ ॥

अनुपातकिनस्त्वेते महापातकिनो यथा  ।
अश्वमेधेन शुध्यन्ति तीर्थानुसरणेन वा  ॥ ३६.८ ॥



३७

अनृतवचनमुत्कर्षे ॥ ३७.१ ॥

राजगामि पैशुन्यम् ॥ ३७.२ ॥

गुरोश्चालीकनिर्बन्धः ॥ ३७.३ ॥

वेदनिन्दा ॥ ३७.४ ॥

अधीतस्य च त्यागः ॥ ३७.५ ॥

अग्निपितृमातृसुतदाराणां च ॥ ३७.६ ॥

अभोज्यान्नाभक्ष्यभक्षणम् ॥ ३७.७ ॥

परस्वापहरणम् ॥ ३७.८ ॥

परदाराभिगमनम् ॥ ३७.९ ॥

अयाज्ययाजनम् ॥ ३७.१० ॥

विकर्मजीवनम् ॥ ३७.११ ॥

असत्प्रतिग्रहश्च ॥ ३७.१२ ॥

क्षत्रविट्शूद्रगोवधः ॥ ३७.१३ ॥

अविक्रेयविक्रयः ॥ ३७.१४ ॥

परिवित्तितानुजेन ज्येष्ठस्य ॥ ३७.१५ ॥

परिवेदनम् ॥ ३७.१६ ॥

तस्य च कन्यादानम् ॥ ३७.१७ ॥

याजनं च ॥ ३७.१८ ॥

व्रात्यता ॥ ३७.१९ ॥

भृतकाध्यापनम् ॥ ३७.२० ॥

भृतकाच्चाध्ययनादानम् ॥ ३७.२१ ॥

सर्वाकरेष्वधीकारः ॥ ३७.२२ ॥

महायन्त्रप्रवर्तनम् ॥ ३७.२३ ॥

द्रुमगुल्मवल्लीलतौषधीनां हिंसा ॥ ३७.२४ ॥

स्त्र्या जीवनम् ॥ ३७.२५ ॥

अभिचारबलकर्मसु च प्रवृत्तिः ॥ ३७.२६ ॥

आत्मार्थे क्रियारम्भः ॥ ३७.२७ ॥

अनाहिताग्निता ॥ ३७.२८ ॥

देवर्षिपितृऋणानामनपक्रिया ॥ ३७.२९ ॥

असत्शास्त्राभिगमनम् ॥ ३७.३० ॥

नास्तिकता ॥ ३७.३१ ॥

कुशीलवता ॥ ३७.३२ ॥

मद्यपस्त्रीनिषेवणम् ॥ ३७.३३ ॥

इत्युपपातकानि ॥ ३७.३४ ॥

उपपातकिनस्त्वेते कुर्युश्चान्द्रायणं नराः  ।
पराकं च तथा कुर्युर्यजेयुर्गोसवेन वा  ॥ ३७.३६ ॥



३८

ब्राह्मणस्य रुजः करणम् ॥ ३८.१ ॥

अघ्रेयमद्ययोर्घ्रातिः ॥ ३८.२ ॥

जैह्म्यम् ॥ ३८.३ ॥

पशुषु मैथुनाचरणम् ॥ ३८.४ ॥

पुंसि च ॥ ३८.५ ॥

इति जातिभ्रंशकराणि ॥ ३८.६ ॥

जातिभ्रंशकरं कर्म कृत्वान्यतममिच्छया  ।
चरेत्सांतपनं कृच्छ्रं प्राजापत्यमनिच्छया  ॥ ३८.७ ॥



३९

ग्राम्यारण्यानां पशूनां हिंसा संकरीकरणम् ॥ ३९.१ ॥

संकरीकरणं कृत्वा मासमश्नीत यावकम्  ।
कृच्छ्रातिकृच्छ्रमथ वा प्रायश्चित्तं तु कारयेत् ॥ ३९.२ ॥



४०

निन्दितेभ्यो घनादानं वाणिज्यं कुसीदजीवनमसत्यभाषणं शूद्रसेवनमित्यपात्रीकरणम् ॥ ४०.१ ॥

अपात्रीकरणं कृत्वा तप्तकृच्छ्रेण शुध्यति  ।
शीतकृच्छ्रेण वा भूयो महासांतपनेन वा  ॥ ४०.२ ॥



४१

पक्षिणां जलचराणां जलजानां च घातनम् ॥ ४१.१ ॥

क्रिमिकीटानां च ॥ ४१.२ ॥

मध्यानुगतभोजनम् ॥ ४१.३ ॥

इति मलावहानि ॥ ४१.४ ॥

मलिनीकरणीयेषु तप्तकृच्छ्रं विशोधनम्  ।
कृच्छ्रातिकृच्छ्रमथ वा प्रायश्चित्तं विशोधनम्  ॥ ४१.५ ॥



४२

यदनुक्तं तत्प्रकीर्णकम् ॥ ४२.१ ॥

प्रकीर्णपातके ज्ञात्वा गुरुत्वमथ लाघवम्  ।
प्रायश्चित्तं बुधः कुर्याद्ब्राह्मणानुमतो यथा  ॥ ४२.२ ॥



४३

अथ नरकाः ॥ ४३.१ ॥

तामिस्रम् ॥ ४३.२ ॥

अन्धतामिस्रम् ॥ ४३.३ ॥

रौरवम् ॥ ४३.४ ॥

महारौरवम् ॥ ४३.५ ॥

कालसूत्रम् ॥ ४३.६ ॥

महानरकम् ॥ ४३.७ ॥

संजीवनम् ॥ ४३.८ ॥

अवीचि ॥ ४३.९ ॥

तपनम् ॥ ४३.१० ॥

संप्रतापनम् ॥ ४३.११ ॥

संघातकम् ॥ ४३.१२ ॥

काकोलम् ॥ ४३.१३ ॥

कुड्मलम् ॥ ४३.१४ ॥

पूतिमृत्तिकम् ॥ ४३.१५ ॥

लोहशङ्कुः ॥ ४३.१६ ॥

ऋबीसम् ॥ ४३.१७ ॥

विषमपन्थाः ॥ ४३.१८ ॥

कण्टकशाल्मलिः ॥ ४३.१९ ॥

दीपनदी ॥ ४३.२० ॥

असिपत्रवनम् ॥ ४३.२१ ॥

लोहचारकमिति ॥ ४३.२२ ॥

एतेष्वकृतप्रायश्चित्ता अतिपातकिनः पर्यायेण कल्पं पच्यन्ते ॥ ४३.२३ ॥

महापातकिनो मन्वन्तरम् ॥ ४३.२४ ॥

अनुपातकिनश्च ॥ ४३.२५ ॥
उपपातकिनश्चतुर्युगम् ॥ ४३.२६ ॥

कृतसंकरीकरणाश्च संवत्सरसहस्रम् ॥ ४३.२७ ॥

कृतजातिभ्रंशकरणाश्च ॥ ४३.२८ ॥

कृतापात्रीकरणाश्च ॥ ४३.२९ ॥

कृतमलिनीकरणाश्च ॥ ४३.३० ॥

प्रकीर्णपातकिनश्च बहून् वर्षपूगान् ॥ ४३.३१ ॥

कृतपातकिनः पापाः प्राणत्यागादनन्तरम्  ।
याम्यं पन्थानमासाद्य दुःखमश्नन्ति दारुणम्  ॥ ४३.३२ ॥

यमस्य पुरुषैर्घोरैः कृष्यमाणा यतस्ततः  ।
सकृच्छ्रेणानुकारेण नीयमानाश्च ते यथा  ॥ ४३.३३ ॥

श्वभिः शृगालैः क्रव्यादैः काककङ्कबकादिभिः  ।
अग्नितुण्डैर्भक्ष्यमाणा भुजङ्गैर्वृश्चिकैस्तथा  ॥ ४३.३४ ॥

अग्निना दह्यमानाश्च तुद्यमानाश्च कण्टकैः  ।
क्रकचैः पाट्यमानाश्च पीड्यमानाश्च तृष्णया  ॥ ४३.३५ ॥

क्षुधया व्यथमानाश्च घोरैर्व्याघ्रगणैस्तथा  ।
पूयशोणितगन्धेन मूर्छमानाः पदे पदे  ॥ ४३.३६ ॥

परान्नपानं लिप्सन्तस्ताद्यमानाश्च किंकरैः  ।
काककङ्कबकादीनां भीमानां सदृशाननैः  ॥ ४३.३७ ॥

क्वचित्तैलेन क्वाथ्यन्ते ताड्यन्ते मुसलैः क्वचित् ।
आयसीषु च वट्यन्ते शिलासु च तथा क्वचित् ॥ ४३.३८ ॥

क्वचिद्वान्तमथाश्नन्ति क्वचित्पूयमसृक्क्वचित् ।
क्वचिद्विष्ठां क्वचिन्मांसं पूयगन्धि सुदारुणम्  ॥ ४३.३९ ॥

अन्धकारेषु तिष्ठन्ति दारुणेषु तथा क्वचित् ।
क्रिमिभिर्भक्ष्यमाणाश्च वह्नितुण्डैः सुदारुणैः  ॥ ४३.४० ॥

क्वचिच्छीतेन बाध्यन्ते क्वचित्चामेध्यमध्यगाः  ।
परस्परमथाश्नन्ति क्वचित्प्रेताः सुदारुणाः  ॥ ४३.४१ ॥

क्वचिद्भूतेन ताड्यन्ते लम्बमानास्तथा क्वचित् ।
क्वचित्क्षिप्यन्ति बानौघैरुत्कृत्यन्ते तथा क्वचित् ॥ ४३.४२ ॥

कण्टेषु दत्तपादाश्च भुजङ्गाभोगवेष्टिताः  ।
पीड्यमानास्तथा यन्त्रैः कृष्यमाणाश्च जानुभिः  ॥ ४३.४३ ॥

भग्नपृष्ठशिरोग्रीवाः सूचीकण्ठाः सुदारुणाः  ।
कूटागारप्रमाणैश्च शरीरैर्यातनाक्षमैः  ॥ ४३.४४ ॥

एवं पातकिनः पापमनुभूय सुदुःखिताः  ।
तिर्यग्योनौ प्रपद्यन्ते दुःखानि विविधानि च  ॥ ४३.४५ ॥



४४

अथ पापात्मनां नरकेष्वनुभूतदुःखानां तिर्यग्योनयो भवन्ति ॥ ४४.१ ॥

अतिपातकिनां पर्यायेण सर्वाः स्थावरयोनयः ॥ ४४.२ ॥

महापातकिनां च क्रिमियोनयः ॥ ४४.३ ॥

अनुपातकिनां पक्षियोनयः ॥ ४४.४ ॥

उपपातकिनां जलजयोनयः ॥ ४४.५ ॥

कृतजातिभ्रंशकराणां जलचरयोनयः ॥ ४४.६ ॥

कृतसंकरीकरणकर्मणां मृगयोनयः ॥ ४४.७ ॥

कृतापात्रीकरणकर्मणां पशुयोनयः ॥ ४४.८ ॥

कृतमलिनीकरणकर्मणां मनुष्येष्वस्पृश्ययोनयः ॥ ४४.९ ॥

प्रकीर्णकेषु प्रकीर्णा हिंस्राः क्रव्यादा भवन्ति ॥ ४४.१० ॥

अभोज्यान्नाभक्ष्याशी क्रिमिः ॥ ४४.११ ॥

स्तेनः श्येनः ॥ ४४.१२ ॥

प्रकृष्टवर्त्मापहारी बिलेशयः ॥ ४४.१३ ॥

आखुर्धान्यहारी ॥ ४४.१४ ॥

हंसः कांस्यापहारी ॥ ४४.१५ ॥

जलहृज्जलाभिप्लवः ॥ ४४.१६ ॥

मधु दंशः ॥ ४४.१७ ॥

पयः काकः ॥ ४४.१८ ॥

रसं श्वा ॥ ४४.१९ ॥

घृतं नकुलः ॥ ४४.२० ॥

मांसं गृध्रः ॥ ४४.२१ ॥

वसां मद्गुः ॥ ४४.२२ ॥

तैलं तैलपायिकः ॥ ४४.२३ ॥

लवणं चीविवाक् ॥ ४४.२४ ॥

दधि बलाका ॥ ४४.२५ ॥

कौशेयं हृत्वा भवति तित्तिरिः ॥ ४४.२६ ॥

क्षौमं दर्दुरः ॥ ४४.२७ ॥

कार्पासतान्तवं क्रौञ्चः ॥ ४४.२८ ॥

गोधा गाम् ॥ ४४.२९ ॥

वाल्गुदो गुडम् ॥ ४४.३० ॥

छुछुन्दरिर्गन्धान् ॥ ४४.३१ ॥

पत्रशाकं बर्ही ॥ ४४.३२ ॥

कृतान्नं सेधा ॥ ४४.३३ ॥

अकृतान्नं शल्यकः ॥ ४४.३४ ॥

अग्निं बकः ॥ ४४.३५ ॥

गृहकार्युपस्करम् ॥ ४४.३६ ॥

रक्तवासांसि जीवजीवकः ॥ ४४.३७ ॥

गजं कूर्मः ॥ ४४.३८ ॥

अश्वं व्याघ्रः ॥ ४४.३९ ॥

फलं पुष्पं वा मर्कटः ॥ ४४.४० ॥

ऋक्षः स्त्रियम् ॥ ४४.४१ ॥

यानमुष्ट्रः ॥ ४४.४२ ॥

पशून् गृध्रः ॥ ४४.४३ ॥

यद्वा तद्वा परद्रव्यमपहृत्य बलान्नरः  ।
अवश्यं याति तिर्यक्त्वं जग्ध्वा चैवाहुतं हविः  ॥ ४४.४४ ॥

स्त्रियोऽप्येतेन कल्पेन हृत्वा दोषमवाप्नुयुः  ।
एतेषामेव जन्तूनां भार्यात्वमुपयान्ति ताः  ॥ ४४.४५ ॥



४५

नरकाभिभूतदुःखानां तिर्यक्त्वमुत्तीर्णानां मानुष्येषु लक्षणानि भवन्ति ॥ ४५.१ ॥

कुष्ठ्यतिपातकी ॥ ४५.२ ॥

ब्रह्महा यक्ष्मी ॥ ४५.३ ॥

सुरापः श्यावदन्तकः ॥ ४५.४ ॥

सुवर्णहारी कुनखी ॥ ४५.५ ॥

गुरुतर्ल्पगो दुश्चर्मा ॥ ४५.६ ॥

पूतिनासः पिशुनः ॥ ४५.७ ॥

पूतिवक्त्रः सूचकः ॥ ४५.८ ॥

धान्यचोरोऽङ्गहीनः ॥ ४५.९ ॥

मिश्रचोरोऽतिरिक्ताङ्गः ॥ ४५.१० ॥

अन्नापहारकस्त्वामयावी ॥ ४५.११ ॥

वागपहारको मूकः ॥ ४५.१२ ॥

वस्त्रापहारकः श्वित्री ॥ ४५.१३ ॥

अश्वापहारकः पङ्गुः ॥ ४५.१४ ॥

देवब्राह्मणाक्रोशको मूकः ॥ ४५.१५ ॥

लोलजिह्वो गरदः ॥ ४५.१६ ॥

उन्मत्तोऽग्निदः ॥ ४५.१७ ॥

गुरोः प्रतिकूलोऽपस्मारी ॥ ४५.१८ ॥

गोघ्नस्त्वन्धः ॥ ४५.१९ ॥

दीपापहारकश्च ॥ ४५.२० ॥

काणश्च दीपनिर्वापकः ॥ ४५.२१ ॥

त्रपुचामरसीसकविक्रयी रजकः ॥ ४५.२२ ॥

एकशफविक्रयी मृगव्याधः ॥ ४५.२३ ॥

कुण्डाशी भगास्यः ॥ ४५.२४ ॥

घाण्टिकः स्तेनः ॥ ४५.२५ ॥

वार्धुषिको भ्रामरी ॥ ४५.२६ ॥

मृष्टाश्येकाकी वातगुल्मी ॥ ४५.२७ ॥

समयभेत्ता खल्वाटः ॥ ४५.२८ ॥

श्लीपद्यवकीर्णी ॥ ४५.२९ ॥

परवृत्तिघ्नो दरिद्रः ॥ ४५.३० ॥

परपीडाकरो दीर्घरोगी ॥ ४५.३१ ॥

एवं कर्मविशेषेण जायन्ते लक्षणान्विताः  ।
रोगान्वितास्तथान्धाश्च कुब्जखञ्जैकलोचनाः  ॥ ४५.३२ ॥

वामना बधिरा मूका दुर्बलाश्च तथापरे  ।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन प्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥ ४५.३३ ॥



४६

अथ कृच्छ्राणि भवन्ति ॥ ४६.१ ॥

त्र्यहं नाश्नीयात् ॥ ४६.२ ॥

प्रत्यहं च त्रिषवणं स्नानमाचरेत् ॥ ४६.३ ॥

त्रिः प्रतिस्नानमप्सु मज्जनम् ॥ ४६.४ ॥

मग्नस्त्रिरघमर्षणं जपेत् ॥ ४६.५ ॥

दिवा स्थितस्तिष्ठेत् ॥ ४६.६ ॥

रात्रावासीनः ॥ ४६.७ ॥

कर्मणोऽन्ते पयस्विनीं दद्यात् ॥ ४६.८ ॥

इत्यघ्मर्षणम् ॥ ४६.९ ॥

त्र्यहं सायं त्र्यहं प्रातस्त्र्यहमयाचितमश्नीयात् । एष प्राजापत्यः ॥ ४६.१० ॥

त्र्यहमुष्णाः पिबेदपस्त्र्यहमुष्णं घृतं त्र्यहमुष्णं पयस्त्र्यहं च नाश्नीयादेष तप्तकृच्छ्रः ॥ ४६.११ ॥

एतैरेव शीतैः शीतकृच्छ्रः ॥ ४६.१२ ॥

कृच्छ्रातिकृच्छ्रः पयसा दिवसैकविंशतिक्षपणम् ॥ ४६.१३ ॥

उदकसक्तूनां मासाभ्यवहारेणोदककृच्छ्रः ॥ ४६.१४ ॥

बिसाभ्यवहारेण मूलकृच्छ्रः ॥ ४६.१५ ॥

बिल्वाभ्यवहारेण श्रीफलकृच्छ्रः ॥ ४६.१६ ॥

पद्माक्षैर्वा ॥ ४६.१७ ॥

निराहारस्य द्वादशाहेन पराकः ॥ ४६.१८ ॥

गोमूत्रं गोमयं क्षीरं दधि सर्पिः कुशोदकान्येकदिवसमश्नीयात् । द्वितीयमुपवसेत् । एतत्सांतपनम् ॥ ४६.१९ ॥

गोमूत्रादिभिः प्रत्यहमभ्यस्तैर्महासांतपनम् ॥ ४६.२० ॥

त्र्यहाभ्यस्तैश्चातिसांतपनम् ॥ ४६.२१ ॥

पिण्याकाचामतक्रोदकसक्तूनामुपवासान्तरितोऽभ्यवहारस्तुलापुरुषः ॥ ४६.२२ ॥

कुशपलाशोदुम्बरपद्मशङ्खपुष्पीवटब्राह्मीसुवर्चलापत्रैः क्वथितस्याम्भसः प्रत्येकं पानेन पर्णकृच्छ्रः ॥ ४६.२३ ॥

कृच्छ्राण्येतानि सर्वाणि कुर्वीत कृतवापनः  ।
नित्यं त्रिषवणस्नायी अधःशायी जितेन्द्रियः  ॥ ४६.२४ ॥

स्त्रीशूद्रपतितानां च वर्जयेच्चातिभाषणम्  ।
पवित्राणि जपेन्नित्यं जुहुयाच्चैव शक्तितः  ॥ ४६.२५ ॥



४७

अथ चान्द्रायणम् ॥ ४७.१ ॥

ग्रासानविकारानश्नीयात् ॥ ४७.२ ॥

तांश्चन्द्रकलाभिवृद्धौ वर्धयेत्, हानौ ह्रासयेत्, अमावास्यायां नाश्नीयात् । एष चान्द्रायणो यवमध्यः ॥ ४७.३ ॥

पिपीलिकामध्यो वा ॥ ४७.४ ॥

यस्यामावास्या मध्ये भवति स पिपीलिकामध्यः ॥ ४७.५ ॥

यस्य पौर्णमासी स यवमध्यः ॥ ४७.६ ॥

अष्टौ ग्रासान् प्रतिदिवसं मासमश्नीयात्स यतिचान्द्रायणः ॥ ४७.७ ॥

सायं प्रातश्चतुरश्चतुरः स शिशुचान्द्रायणः ॥ ४७.८ ॥

यथा कथंचित्षष्ट्योनां त्रिशतीं मासेनाश्नीयात्स सामान्यचान्द्रायणः ॥ ४७.९ ॥

व्रतमेतत्पुरा भूमि कृत्वा सप्तर्षयोऽमलाः  ।
प्राप्तवन्तः परं स्थानं ब्रह्मा रुद्रस्तथैव च  ॥ ४७.१० ॥



४८

अथ कर्मभिरात्मकृतैर्गुरुमात्मानं मन्येतात्मार्थे प्रसृतियावकं श्रपयेत् ॥ ४८.१ ॥

न ततोऽग्नौ जुहुयात् ॥ ४८.२ ॥

न चात्र बलिकर्म ॥ ४८.३ ॥

अशृतं श्रप्यमाणं शृतं चाभिमन्त्रयेत् ॥ ४८.४ ॥

श्रप्यमाणे रक्षां कुर्यात् ॥ ४८.५ ॥

ब्रह्मा देवानां पदवीः कवीनामृषिर्विप्राणां महिषो मृगाणाम्  ।
श्येनो गृध्राणां स्वधितिर्वनानां सोमः पवित्रमत्येति रेभन्  ॥ ४८.६ ॥

इति दर्भान् बध्नाति ॥ ४८.६ ॥

शृतं च तमश्नीयात्पात्रे निषिच्य ॥ ४८.७ ॥

ये देवा मनोजाता मोनोजुषः सुदक्षा दक्षपितरस्ते नः पान्तु ते नोऽवन्तु तेभ्यो नमस्तेभ्यः स्वाहेत्यात्मनि जुहुयात् ॥ ४८.८ ॥

अथाचान्तो नाभिमालभेत ॥ ४८.९ ॥

स्नाताः पीता भवत यूयमापोऽस्माकमुदरे यवाः, ता अस्मभ्यमनमीवा अयक्ष्मा अनागसः सन्तु देवीरमृतामृतावृध इति ॥ ४८.१० ॥

त्रिरात्रं मेधार्थी ॥ ४८.११ ॥

षड्रात्रं पापकृत् ॥ ४८.१२ ॥

सप्तरात्रं पीत्वा महापातकिनामन्यतमं पुनाति ॥ ४८.१३ ॥

द्वादशरात्रेण पूर्वपुरुषकृतमपि पापं निर्दहति ॥ ४८.१४ ॥

मासं पीत्वा सर्वपापानि ॥ ४८.१५ ॥

गोनिहारमुक्तानां यवानामेकविंशतिरात्रं च ॥ ४८.१६ ॥

यवोऽसि धान्यराजोऽसि वारुणो मधुसंयुतः  ।
निर्णोदः सर्वपापानां पवित्रमृषिभिर्धृतम्  ॥ ४८.१७ ॥

घृतं यवा मधु यवा आपो वा अमृतं यवाः  ।
सर्वे पुनीत मे पापं यन्मे किंचन दुष्कृतम्  ॥ ४८.१८ ॥

वाचा कृतं कर्मकृतं मनसा दुर्विचिन्तितम्  ।
अलक्ष्मीं कालकर्णीं च नाशयध्वं यवा मम  ॥ ४८.१९ ॥

श्वसूकरावलीढं च उच्छिष्टोपहतं च यत् ।
मातापित्रोरशुश्रूषां तत्पुनीध्वं यवा मम  ॥ ४८.२० ॥

गणान्नं गणिकान्नं च शूद्रान्नं श्राद्धसूतकम्  ।
चौरस्यान्नं नवश्राद्धं पुनीध्वं च यवा मम  ॥ ४८.२१ ॥

बालधूर्तमधर्मं च राजद्वारकृतं च यत् ।
सुवर्णस्तैन्यमव्रात्यमयाज्यस्य च याजनम्  ।
ब्राह्मणानां परीवादं पुनीध्वं च यवा मम  ॥ ४८.२२ ॥



४९

मार्गशीर्षशुक्लैकादश्यामुपोषितो द्वादश्यां भगवन्तं श्रीवासुदेवमर्चयेत् ॥ ४९.१ ॥

पुष्पधूपानुलेपनदीपनैवेद्यैः वह्निब्राह्मणतर्पणैश्च ॥ ४९.२ ॥

व्रतमेतत्संवत्सरं कृत्वा पापेभ्यः पूतो भवति ॥ ४९.३ ॥

यावज्जीवं कृत्वा श्वेतद्वीपमाप्नोति ॥ ४९.४ ॥

उभयपक्षद्वादशीष्वेवं संवत्सरेण स्वर्गलोकमाप्नोति ॥ ४९.५ ॥

यावज्जीवं कृत्वा विष्णुलोकम् ॥ ४९.६ ॥

एवमेव पञ्चदशीष्वपि ॥ ४९.७ ॥

ब्रह्मभूतममावास्यां पौर्णमास्यां तथैव च  ।
योगभूतं परिचरन् केशवं महदाप्नुयात् ॥ ४९.८ ॥

दृश्येते सहितौ यस्यां दिवि चन्द्रबृहस्पती  ।
पौर्णमासी तु महती प्रोक्ता संवत्सरे तु सा  ॥ ४९.९ ॥

तस्यां दानोपवासाद्यमक्षयं परिकीर्तितम्  ।
तथैव द्वादशी शुक्ला या स्याच्छ्रवणसंयुता  ॥ ४९.१० ॥



५०

वने पर्णकुटीं कृत्वा वसेत् ॥ ५०.१ ॥

त्रिषवणं स्नायात् ॥ ५०.२ ॥

स्वकर्म चाचक्षाणो ग्रामे ग्रामे भैक्ष्यमाचरेत् ॥ ५०.३ ॥

तृणशायी च स्यात् ॥ ५०.४ ॥

एतन्महाव्रतम् ॥ ५०.५ ॥

ब्राह्मणं हत्वा द्वादशसंवत्सरं कुर्यात् ॥ ५०.६ ॥

यागस्थं क्षत्रियं वैश्यं वा ॥ ५०.७ ॥

गुर्विणीं रजस्वलां वा ॥ ५०.८ ॥

अत्रिगोत्रां वा नारीम् ॥ ५०.९ ॥

मित्रं वा ॥ ५०.१० ॥

नृपतिवधे महाव्रतमेव द्विगुणं कुर्यात् ॥ ५०.११ ॥

पादोनं क्षत्रियवधे ॥ ५०.१२ ॥

अर्धं वैश्यवधे ॥ ५०.१३ ॥

तदर्धं शूद्रवधे ॥ ५०.१४ ॥

सर्वेषु शवशिरोध्वजी स्यात् ॥ ५०.१५ ॥

मासमेकं कृतवापनो गवामनुगमनं कुर्यात् ॥ ५०.१६ ॥

तास्वासीनास्वासीत ॥ ५०.१७ ॥

स्थितासु स्थितश्च स्यात् ॥ ५०.१८ ॥

सन्नां चोद्धरेत् ॥ ५०.१९ ॥

भयेभ्यश्च रक्षेत् ॥ ५०.२० ॥

तासां शीतादित्राणमकृत्वा नात्मनः कुर्यात् ॥ ५०.२१ ॥

गोमूत्रेण स्नायात् ॥ ५०.२२ ॥

गोरसैश्च वर्तेत ॥ ५०.२३ ॥

एतद्गोव्रतं गोवधे कुर्यात् ॥ ५०.२४ ॥

गजं हत्वा पञ्च नीलवृषभान् दद्यात् ॥ ५०.२५ ॥

तुरगं वासः ॥ ५०.२६ ॥

एकहायनमनड्वाहं खरवधे ॥ ५०.२७ ॥

मेषाजवधे च ॥ ५०.२८ ॥

सुवर्णकृष्णलमुष्ट्रवधे ॥ ५०.२९ ॥

श्वानं हत्वा त्रिरात्रमुपवसेत् ॥ ५०.३० ॥

हत्वा मूषकमार्जारनकुलमण्डूकडुण्डुभाजगराणामन्यतममुपोषितः कृसरं ब्राह्मणं भोजयित्वा लोहदण्डं दक्षिणां दद्यात् ॥ ५०.३१ ॥

गोधोलूककाकझषवधे त्रिरात्रमुपवसेत् ॥ ५०.३२ ॥

हंसबकबलाकामद्गुवानरश्येनभासचक्रवाकानामन्यतमं हत्वा ब्राह्मणाय गां दद्यात् ॥ ५०.३३ ॥

सर्पं हत्वाभ्रीं कार्ष्णायसीं दद्यात् ॥ ५०.३४ ॥

षण्ढं हत्वा पलालभारकम् ॥ ५०.३५ ॥

वराहं हत्वा घृतकुम्भम् ॥ ५०.३६ ॥

तित्तिरिं तिलद्रोणम् ॥ ५०.३७ ॥

शुकं द्विहायनवत्सम् ॥ ५०.३८ ॥

क्रौञ्चं त्रिहायनम् ॥ ५०.३९ ॥

क्रव्यादमृगवधे पयस्विनीं गां दद्यात् ॥ ५०.४० ॥

अक्रव्यादमृगवधे वत्सतरीम् ॥ ५०.४१ ॥

अनुक्तमृगवधे त्रिरात्रं पयसा वर्तेत ॥ ५०.४२ ॥

पक्षिवधे नक्ताशी स्यात् ॥ ५०.४३ ॥

रूप्यमाषं वा दद्यात् ॥ ५०.४४ ॥

हत्वा जलचरमुपवसेत् ॥ ५०.४५ ॥

अस्थन्वतां तु सत्त्वानां सहस्रस्य प्रमापणे  ।
पूर्णे चानस्यनस्थ्नां तु शूद्रहत्याव्रतं चरेत् ॥ ५०.४६ ॥

किंचिदेव तु विप्राय दद्यादस्थिमतां वधे  ।
अनस्ह्थ्नां चैव हिंसायां प्राणायामेन शुध्यति  ॥ ५०.४७ ॥

फलदानां तु वृक्षाणां छेदने जप्यमृक्शतम्  ।
गुल्मवल्लीलतानां च पुष्पितानां च वीरुधाम्  ॥ ५०.४८ ॥

अन्नाद्यजानां सत्त्वानां रसजानां च सर्वशः  ।
फलपुष्पोद्भवानां च घृतप्राशो विशोधनम्  ॥ ५०.४९ ॥

कृष्टजानामोषधीनां जातानां च स्वयं वने  ।
वृथालम्भेऽनुगच्छेद्गां दिनमेकं पयोव्रतः  ॥ ५०.५० ॥



५१

सुरापः सर्वकर्मवर्जितः कणान् वर्षमश्नीयात् ॥ ५१.१ ॥

मलानां मद्यानां चान्यतमस्य प्राशने चान्द्रायणं कुर्यात् ॥ ५१.२ ॥

लशुनपलाण्डुगृञ्जनैतद्गन्धिविड्वराहग्रामकुक्कुटवानरगोमांसभक्षणे च ॥ ५१.३ ॥

सर्वेष्वेतेषु द्विजानां प्रायश्चित्तान्ते भूयः संस्कारं कुर्यात् ॥ ५१.४ ॥

वपनमेखलादण्डभैक्ष्यचर्याव्रतानि पुनःसंस्कारकर्मणि वर्जनीयानि ॥ ५१.५ ॥

शशकशल्यकगोधाखड्गकूर्मवर्जं पञ्चनखमांसाशने सप्तरात्रमुपवसेत् ॥ ५१.६ ॥

गणगणिकास्तेनगायनान्नानि भुक्त्वा सप्तरात्रं पयसा वर्तेत ॥ ५१.७ ॥

तक्षकान्नं चर्मकर्तुश्च ॥ ५१.८ ॥

वार्धुषिककदर्यदीक्षितबद्धनिगडाभिशस्तषण्ढानां च ॥ ५१.९ ॥

पुंश्चलीदाम्भिकचिकित्सकलुब्धकक्रूरोग्रोच्छिष्टभोजिनां च ॥ ५१.१० ॥

अवीरस्त्री सुवर्णकारसपत्नपतितानां च ॥ ५१.११ ॥

पिशुनानृतवादिक्षतधर्मात्मरसविक्रयिणां च ॥ ५१.१२ ॥

शैलूषतन्तुवायकृतघ्नरजकानां च ॥ ५१.१३ ॥

कर्मकारनिषादरङ्गावतारिवैणशस्त्रविक्रयिणां च ॥ ५१.१४ ॥

श्वजीविशौण्डिकतैलिकचैलनिर्णेजकानां च ॥ ५१.१५ ॥

रजस्वलासहोपपतिवेश्मानां च ॥ ५१.१६ ॥

भ्रूणघ्नावेक्षितमुदक्यासंस्पृष्टं पतत्रिणावलीढं शुना संस्पृष्टं गवाघ्रातं च ॥ ५१.१७ ॥

कामतः पदा स्पृष्टमवक्षुतम् ॥ ५१.१८ ॥

मत्तक्रुद्धातुराणां च ॥ ५१.१९ ॥

अनर्चितं वृथा मांसं च ॥ ५१.२० ॥

पाठीनरोहितराजीवसिंहतुण्डशकुलवर्जं सर्वमत्स्यमांसाशने त्रिरात्रमुपवसेत् ॥ ५१.२१ ॥

सर्वजलजमांसाशने च ॥ ५१.२२ ॥

आपः सुराभाण्डस्थाः पीत्वा सप्तरात्रं शङ्खपुष्पीशृतं पयः पिबेत् ॥ ५१.२३ ॥

मद्यभाण्डस्थाश्च पञ्चरात्रम् ॥ ५१.२४ ॥

सोमपः सुरापस्याघ्राय गन्धमुदकमग्नस्त्रिरघमर्षणं जप्त्वा घृतप्राशनमाचरेत् ॥ ५१.२५ ॥

खरोष्ट्रकाकमांसाशने चान्द्रायणं कुर्यात् ॥ ५१.२६ ॥

प्राश्याज्ञातं सूनास्थं शुष्कमांसं च ॥ ५१.२७ ॥

क्रव्यादमृगपक्षिमांसाशने तप्तकृच्छ्रम् ॥ ५१.२८ ॥

कलविङ्कप्लवचक्रवाकहंसरज्जुदालसारसदात्यूहशुकसारिकाबकबलाकाकोकिलखञ्जरीटाशने त्रिरात्रमुपवसेत् ॥ ५१.२९ ॥

एकशफोभयदन्ताशने च ॥ ५१.३० ॥

तित्तिरिकपिञ्जललावकवर्तिकामयूरवर्जं सर्वपक्षिमांसाशने चाहोरात्रम् ॥ ५१.३१ ॥

कीटाशने दिनमेकं ब्रह्मसुवर्चलां पिबेत् ॥ ५१.३२ ॥

शुनां मांसाशने च ॥ ५१.३३ ॥

छत्राककवकाशने सांतपनम् ॥ ५१.३४ ॥

यवगोधूमपयोविकारं स्नेहाक्तं शुक्तं खाण्डवं च वर्जयित्वा यत्पर्युषितं तत्प्राश्योपवसेत् ॥ ५१.३५ ॥

व्रश्चनामेध्यप्रभवान् लोहितांश्च वृक्षनिर्यासान् ॥ ५१.३६ ॥

शालूकवृथाकृसरसंयावपायसापूपशष्कुलीदेवान्नानि हवींषि च ॥ ५१.३७ ॥

गोअजामहिषीवर्जं सर्वपयांसि च ॥ ५१.३८ ॥

अनिर्दशाहानि तान्यपि ॥ ५१.३९ ॥

स्यन्दिनीसन्धिनीविवत्साक्षीरं च ॥ ५१.४० ॥

अमेध्यभुजश्च ॥ ५१.४१ ॥

दधिवर्जं केवलानि च शुक्तानि ॥ ५१.४२ ॥

ब्रह्मचर्याश्रमी श्राद्धभोजने त्रिरात्रमुपवसेत् ॥ ५१.४३ ॥

दिनमेकं चोदके वसेत् ॥ ५१.४४ ॥

मधुमांसाशने प्राजापत्यम् ॥ ५१.४५ ॥

बिडालकाकनकुलाखूच्छिष्टभक्षणे ब्रह्मसुवर्चलां पिबेत् ॥ ५१.४६ ॥

श्वोच्छिष्टाशने दिनमेकमुपोषितः पञ्चगव्यं पिबेत् ॥ ५१.४७ ॥

पञ्चनखविण्मूत्राशने सप्तरात्रम् ॥ ५१.४८ ॥

आमश्राद्धाशने त्रिरात्रं पयसा वर्तेत ॥ ५१.४९ ॥

ब्राह्मणः शूद्रोच्छिष्टाशने सप्तरात्रम् ॥ ५१.५० ॥

वैश्योच्छिष्टाशने पञ्चरात्रम् ॥ ५१.५१ ॥

राजन्योच्छिष्टाशने त्रिरात्रम् ॥ ५१.५२ ॥

ब्राह्मणोच्छिष्टाशने त्वेकाहम् ॥ ५१.५३ ॥

राजन्यः शूद्रोच्छिष्टाशी पञ्चरात्रम् ॥ ५१.५४ ॥

वैश्योच्छिष्टाशी त्रिरात्रम् ॥ ५१.५५ ॥

वैश्यः शूद्रोच्छिष्टाशी च ॥ ५१.५६ ॥

चण्डालान्नं भुक्त्वा त्रिरात्रमुपवसेत् ॥ ५१.५७ ॥

सिद्धं भुक्त्वा पराकः ॥ ५१.५८ ॥

असंस्कृतान् पशून्मन्त्रैर्नाद्याद्विप्रः कथंचन  ।
मन्त्रैस्तु संस्कृतानद्याच्छाश्वतं विधिमास्थितः  ॥ ५१.५९ ॥

यावन्ति पशुरोमाणि तावत्कृत्वेह मारणम्  ।
वृथा पशुघ्नः प्राप्नोति प्रेत्य चेह च निष्कृतिम्  ॥ ५१.६० ॥

यज्ञार्थं पशवः सृष्टाः स्वयमेव स्वयंभुवा  ।
यज्ञो हि भूत्यै सर्वस्य तस्माद्यज्ञे वधोऽवधः  ॥ ५१.६१ ॥

न तादृशं भवत्येनो मृगहन्तुर्धनार्थिनः  ।
यादृशं भवति प्रेत्य वृथा मांसानि खादतः  ॥ ५१.६२ ॥

ओषध्यः पशवो वृक्षास्तिर्यञ्चः पक्षिणस्तथा  ।
यज्ञार्थं निधनं प्राप्ताः प्राप्नुवन्त्युच्छ्रितीः पुनः  ॥ ५१.६३ ॥

मधुपर्के च यज्ञे च पितृदैवतकर्मणि  ।
अत्रैव पशवो हिंस्या नान्यत्रेति कथंचन  ॥ ५१.६४ ॥

यज्ञार्थेषु पशून् हिंसन् वेदतत्त्वार्थविद्द्विजः  ।
आत्मानं च पशूंश्चैव गमयत्युत्तमां गतिम्  ॥ ५१.६५ ॥

गृहे गुरावरण्ये वा निवसन्नात्मवान् द्विजः  ।
नावेदविहितां हिंसामापद्यपि समाचरेत् ॥ ५१.६६ ॥

या वेदविहिता हिंसा नियतास्मिंश्चराचरे  ।
अहिंसामेव तां विद्याद्वेदाद्धर्मो हि निर्बभौ  ॥ ५१.६७ ॥

योऽहिंसकानि भूतानि हिनस्त्यात्मसुखेच्छया  ।
स जीवंश्च मृतश्चैव न क्वचित्सुखमेधते  ॥ ५१.६८ ॥

यो बन्धनवधक्लेशान् प्राणिनां न चिकीर्षति  ।
स सर्वस्य हितप्रेप्सुः सुखमत्यन्तमश्नुते  ॥ ५१.६९ ॥

यद्ध्यायति यत्कुरुते रतिं बध्नाति यत्र च  ।
तदेवाप्नोत्ययत्नेन यो हिनस्ति न किंचन  ॥ ५१.७० ॥

नाकृत्वा प्राणिनां हिंसां मांसमुत्पद्यते क्वचित् ।
न च प्राणिवधः स्वर्ग्यस्तस्मान्मांसं विवर्जयेत् ॥ ५१.७१ ॥

समुत्पत्तिं च मांसस्य वधबन्धौ च देहिनाम्  ।
प्रसमीक्ष्य निवर्तेत सर्वमांसस्य भक्षणात् ॥ ५१.७२ ॥

न भक्षयति यो मांसं विधिं हित्वा पिशाचवत् ।
स लोके प्रियतां याति व्याधिभिश्च न पीड्यते  ॥ ५१.७३ ॥

अनुमन्ता विशसिता निहन्ता क्रयविक्रयी  ।
संस्कर्ता चोपहर्ता च खादकश्चेति घातकाः  ॥ ५१.७४ ॥

स्वमांसं परमांसेन यो वर्धयितुमिच्छति  ।
अनभ्यर्च्य पितॄन् देवान्न ततोऽन्योऽस्त्यपुण्यकृत् ॥ ५१.७५ ॥

वर्षे वर्षेऽश्वमेधेन यो यजेत शतं समाः  ।
मांसानि च न खादेद्यस्तयोः पुण्यफलं समम्  ॥ ५१.७६ ॥

फलमूलाशनैर्दिव्यैर्मुन्यन्नानां च भोजनैः  ।
न तत्फलमवाप्नोति यन्मांसपरिवर्जनात् ॥ ५१.७७ ॥

मां स भक्षयितामुत्र यस्य मांसमिहाद्म्यहम्  ।
एतन्मांसस्य मांसत्वं प्रवदन्ति मनीषिणः  ॥ ५१.७८ ॥



५२

सुवर्णस्तेयकृद्राज्ञे कर्माचक्षाणो मुसलमर्पयेत् ॥ ५२.१ ॥

वधात्त्यागाद्वा प्रयतो भवति ॥ ५२.२ ॥

महाव्रतं द्वादशाब्दानि वा कुर्यात् ॥ ५२.३ ॥

निक्षेपापहारी च ॥ ५२.४ ॥

धान्यधनापहारी च कृच्छ्रमब्दम् ॥ ५२.५ ॥

मनुष्यस्त्रीकूपक्षेत्रवापीनामपहारे चान्द्रायणम् ॥ ५२.६ ॥

द्रव्याणामल्पसाराणां सांतपनम् ॥ ५२.७ ॥

भक्ष्यभोज्ययानशय्यासनपुष्पमूलफलानां पञ्चगव्यपानम् ॥ ५२.८ ॥
तृणकाष्ठद्रुमशुष्कान्नगुडवस्त्रचर्मामिषाणां त्रिरात्रमुपवसेत् ॥ ५२.९ ॥

मणिमुक्ताप्रवालताम्ररजतायःकांस्यानां द्वादशाहं कणानश्नीयात् ॥ ५२.१० ॥

कार्पासकीटजोर्णाद्यपहरणे त्रिरात्रं पयसा वर्तेत ॥ ५२.११ ॥

द्विशफैकशफापहरणे द्विरात्रमुपवसेत् ॥ ५२.१२ ॥

पक्षिगन्धौषधिरज्जुवैदलानामपहरणे दिनमुपवसेत् ॥ ५२.१३ ॥

दत्त्वैवापहृतं द्रव्यं धनिकस्याप्युपायतः  ।
प्रायश्चित्तं ततः कुर्यात्कल्मषस्यापनुत्तये  ॥ ५२.१४ ॥

यद्यत्परेभ्यस्त्वादद्यात्पुरुषस्तु निरङ्कुशः  ।
तेन तेन विहीनः स्याद्यत्र यत्राभिजायते  ॥ ५२.१५ ॥

जीवितं धर्मकामौ च धने यस्मात्प्रतिष्ठितौ  ।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन धनहिंसां विवर्जयेत् ॥ ५२.१६ ॥

प्राणिहिंसापरो यस्तु धनहिंसापरस्तथा  ।
महद्दुःखमवाप्नोति धनहिंसापरस्तयोः  ॥ ५२.१७ ॥



५३

अथागम्यागमने महाव्रतविधानेनाब्दं चीरवासा वने प्राजापत्यं कुर्यात् ॥ ५३.१ ॥

परदारगमने च ॥ ५३.२ ॥

गोव्रतं गोगमने च ॥ ५३.३ ॥

पुंस्ययोनावाकाशेऽप्सु दिवा गोयाने च सवासाः स्नानमाचरेत् ॥ ५३.४ ॥

चण्डालीगमने तत्साम्यमाप्नुयात् ॥ ५३.५ ॥

अज्ञानतश्चान्द्रायणद्वयं कुर्यात् ॥ ५३.६ ॥

पशुवेश्यागमने च प्राजापत्यम् ॥ ५३.७ ॥

सकृद्दुष्टा च स्त्री यत्पुरुषस्य परदारे तद्व्रतं कुर्यात् ॥ ५३.८ ॥

यत्करोत्येकरात्रेण वृषलीसेवनाद्द्विजः  ।
तद्भैक्ष्यभुग्जपन्नित्यं त्रिभिर्वर्षैर्व्यपोहति  ॥ ५३.९ ॥



५४

यः पापात्मा येन सह संयुज्यते स तस्यैव प्रायश्चित्तं कुर्यात् ॥ ५४.१ ॥

मृतपञ्चनखात्कूपादत्यन्तोपहताच्चोदकं पीत्वा ब्राहमणस्त्रिरात्रमुपवसेत् ॥ ५४.२ ॥

द्व्यहं राजन्यः ॥ ५४.३ ॥

एकाहं वैश्यः ॥ ५४.४ ॥

शूद्रो नक्तम् ॥ ५४.५ ॥

सर्वे चान्ते व्रतस्य पञ्चगव्यं पिबेयुः ॥ ५४.६ ॥

पञ्चगव्यं पिबेच्छूद्रो ब्राह्मणस्तु सुरां पिबेत् ।
उभौ तौ नरकं यातो महारौरवसंज्ञितम्  ॥ ५४.७ ॥

पर्वानारोग्यवर्जमृताववगच्छन् पत्नीं त्रिरात्रमुपवसेत् ॥ ५४.८ ॥

कूटसाक्षी ब्रह्महत्याव्रतं चरेत् ॥ ५४.९ ॥

अनुदकमूत्रपुरीषकरणे सचैलं स्नानं महाव्याहृतिहोमश्च ॥ ५४.१० ॥

सूर्याभ्युदितनिर्मुक्तः सचैलस्नातः सावित्र्यष्टशतमावर्तयेत् ॥ ५४.११ ॥

श्वसृगालविड्वराहखरवानरवायसपुंश्चलीभिर्दष्टः स्रवन्तीमासाद्य षोडश प्राणायामान् कुर्यात् ॥ ५४.१२ ॥

वेदाग्न्युत्सादी त्रिषवणस्नाय्यधःशायी संवत्सरं सकृद्भैक्ष्येण वर्तेत ॥ ५४.१३ ॥

समुत्कर्षानृते गुरोश्चालीकनिर्बन्धे तदाक्षेपणे च मासं पयसा वर्तेत ॥ ५४.१४ ॥

नास्तिको नास्तिकवृत्तिः कृतघ्नः कूटव्यवहारी ब्राह्मणवृत्तिघ्नश्चैते संवत्सरं भैक्ष्येण वर्तेरन् ॥ ५४.१५ ॥

परिवित्तिः परिवेत्ता च यया च परिविद्यते दाता याजकश्च चान्द्रायणं कुर्यात् ॥ ५४.१६ ॥

प्राणिभूपुण्यसोमविक्रयी तप्तकृच्छ्रम् ॥ ५४.१७ ॥

आर्द्रौषधिगन्धपुष्पफलमूलचर्मवेत्रविदलतुषकपालकेशभस्मास्थिगोरसपिण्याकतिलतैलविक्रयी प्राजापत्यम् ॥ ५४.१८ ॥

श्लैष्मजतुमधूच्छिष्टशङ्खशुक्तित्रपुसीसकृष्णलोहौदुम्बरखड्गपात्रविक्रयी चान्द्रायणं कुर्यात् ॥ ५४.१९ ॥

रक्तवस्त्ररङ्गरत्नगन्धगुडमधुरसोर्णाविक्रयी त्रिरात्रमुपवसेत् ॥ ५४.२० ॥

मांसलवणलाक्षाक्षीरविक्रयी चान्द्रायणं कुर्यात् ॥ ५४.२१ ॥

तं च भूयश्चोपनयेत् ॥ ५४.२२ ॥

उष्ट्रेण खरेण वा गत्वा नग्नः स्नात्वा सुप्त्वा भुक्त्वा प्राणायामत्रयं कुर्यात् ॥ ५४.२३ ॥

जपित्वा त्रीणि सावित्र्याः सहस्राणि समाहितः  ।
मासं गोष्ठे पयः पीत्वा मुच्यतेऽसत्प्रतिग्रहात् ॥ ५४.२४ ॥

अयाज्ययाजनं कृत्वा परेषामन्त्यकर्म च  ।
अभिचारमहीनं च त्रिभिः कृच्छ्रैर्व्यपोहति  ॥ ५४.२५ ॥

येषां द्विजानां सावित्री नानूच्येत यथाविधि  ।
तांश्चारयित्वा त्रीन् कृच्छ्रान् यथाविध्युपनाययेत् ॥ ५४.२६ ॥

प्रायश्चित्तं चिकीर्षन्ति विकर्मस्थास्तु ये द्विजाः  ।
ब्राह्मण्याच्च परित्यक्तास्तेषामप्येतदादिशेत् ॥ ५४.२७ ॥

यद्गर्हितेनार्जयन्ति कर्मणा ब्राह्मणा धनम्  ।
तस्योत्सर्गेण शुध्यन्ति जप्येन तपसा तथा  ॥ ५४.२८ ॥

वेदोदितानां नित्यानां कर्मणां समतिक्रमे  ।
स्नातकव्रतलोपे च प्रायश्चित्तमभोजनम्  ॥ ५४.२९ ॥

अवगूर्य चरेत्कृच्छ्रमतिकृच्छ्रं निपातने  ।
*कृच्छ्रातिकृच्छ्रं कुर्वीत विप्रस्योत्पाद्य शोणितम् [कुच्छ्र]  ॥ ५४.३० ॥

एनस्विभिर्निर्णिक्तैर्नार्थं किंचित्समाचरेत् ।
कृतनिर्णेजनांश्चैतान्न जुगुप्सेत धर्मवित् ॥ ५४.३१ ॥

बालघ्नांश्च कृतघ्नांश्च विशुद्धानपि धर्मतः  ।
शरणागतहन्तॄंश्च स्त्रीहन्तॄंश्च न संवसेत् ॥ ५४.३२ ॥

अशीतिर्यस्य वर्षाणि बालो वाप्यूनषोडशः  ।
प्रायश्चित्तार्धमर्हन्ति स्त्रियो रोगिण एव च  ॥ ५४.३३ ॥

अनुक्तनिष्कृतीनां तु पापानामपनुत्तये  ।
शक्तिं चावेक्ष्य पापं च प्रायश्चित्तं प्रकल्प्येत् ॥ ५४.३४ ॥



५५

अथ रहस्यप्रायश्चित्तानि भवन्ति ॥ ५५.१ ॥

स्रवन्तीमासाद्य स्नातः प्रत्यहं षोडश प्राणायामान् सलक्षणान् कृत्वैककालं हविष्याशी मासेन ब्रह्महा पूतो भवति ॥ ५५.२ ॥

कर्मणोऽन्ते पयस्विनीं गां दद्यात् ॥ ५५.३ ॥

व्रतेनाघमर्षणेन च सुरापः पूतो भवति ॥ ५५.४ ॥

गायत्रीदशसाहस्रजपेन सुवर्णस्तेयकृत् ॥ ५५.५ ॥

त्रिरात्रोपोषितः पुरुषसूक्तजपहोमाभ्यां गुरुतल्पगः ॥ ५५.६ ॥

यथाश्वमेधः क्रतुराट्सर्वपापापनोदकः  ।
तथाघमर्षणं सूक्तं सर्वपापापनोदकम्  ॥ ५५.७ ॥

प्राणायामं द्विजः कुर्यात्सर्वपापापनुत्तये  ।
दह्यन्ते सर्वपापानि प्राणायामैर्द्विजस्य तु  ॥ ५५.८ ॥

सव्याहृतिं सप्रणवां गायत्रीं शिरसा सह  ।
त्रिः पठेदायतप्राणः प्राणायामः स उच्यते  ॥ ५५.९ ॥

अकारं चाप्युकारं च मकारं च प्रजापतिः  ।
वेदत्रयान्निरदुहद्भूर्भुवः स्वरितीति च  ॥ ५५.१० ॥

त्रिभ्य एव तु वेदेभ्यः पादं पादमदूदुहत् ।
तदित्यृचोऽस्याः सावित्र्याः परमेष्ठी प्रजापतिः  ॥ ५५.११ ॥

एतदक्षरमेतां च जपन् व्याहृतिपूर्विकाम्  ।
संध्ययोर्वेदविद्विप्रो वेदपुण्येन युज्यते  ॥ ५५.१२ ॥

सहस्रकृत्वस्त्वभ्यस्य बहिरेतत्त्रिकं द्विजः  ।
महतोऽप्येनसो मासात्त्वचेवाहिर्विमुच्यते  ॥ ५५.१३ ॥

एतत्त्रयविसंयुक्तः काले च क्रियया स्वया  ।
विप्रक्षत्रियविड्जातिर्गर्हणां याति साधुषु  ॥ ५५.१४ ॥

ओंकारपूर्विकास्तिस्रो महाव्याहृतयोऽव्ययाः  ।
त्रिपदा चैव गायत्री विज्ञेया ब्राह्मणो मुखम्  ॥ ५५.१५ ॥

योऽधीतेऽहन्यहन्येतां त्रीणि वर्षाण्यतन्द्रितः  ।
स ब्रह्म परमभ्येति वायुभूतः खमूर्तिमान्  ॥ ५५.१६ ॥

एकाक्षरं परं ब्रह्म प्राणायामाः परं तपः  ।
सावित्र्यास्तु परं नान्यन्मौनात्सत्यं विशिष्यते  ॥ ५५.१७ ॥

क्षरन्ति सर्वा वैदिक्यो जुहोतियजतिक्रियाः  ।
अक्षरं त्वक्षरं ज्ञेयं ब्रह्मा चैव प्रजापतिः  ॥ ५५.१८ ॥

विधियज्ञाज्जपयज्ञो विशिष्टो दशभिर्गुणैः  ।
उपांशुः स्याच्छतगुणः सहस्रो मानसः स्मृतः  ॥ ५५.१९ ॥

ये पाकयज्ञाश्चत्वारो विधियज्ञसमन्विताः  ।
ते सर्वे जपयज्ञस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम्  ॥ ५५.२० ॥

जप्येनैव तु संसिध्येद्ब्राह्मणो नात्र संशयः  ।
कुर्यादन्यन्न वा कुर्यान्मैत्रो ब्राह्मण उच्यते  ॥ ५५.२१ ॥



५६

अथाथः सर्ववेदपवित्राणि भवन्ति ॥ ५६.१ ॥

येषां जप्यैश्च होमैश्च द्विजातयः पापेभ्यः पूयन्ते ॥ ५६.२ ॥

अघमर्षणम् ॥ ५६.३ ॥

देवकृतम् ॥ ५६.४ ॥

शुद्धवत्यः ॥ ५६.५ ॥

तरत्समन्दीयम् ॥ ५६.६ ॥

कूश्माण्ड्यः ॥ ५६.७ ॥

पावमान्यः ॥ ५६.८ ॥

दुर्गासावित्री ॥ ५६.९ ॥

अतीषङ्गाः ॥ ५६.१० ॥

पदस्तोमाः ॥ ५६.११ ॥

समानि व्याहृतयः ॥ ५६.१२ ॥

भारुण्डाणि ॥ ५६.१३ ॥

चन्द्रसाम ॥ ५६.१४ ॥

पुरुषव्रते सामनी ॥ ५६.१५ ॥

अब्लिङ्गम् ॥ ५६.१६ ॥

बार्हस्पत्यम् ॥ ५६.१७ ॥

गोसूक्तम् ॥ ५६.१८ ॥

अश्वसूक्तम् ॥ ५६.१९ ॥

सामनी चन्द्रसूक्ते च ॥ ५६.२० ॥

शतरुद्रियम् ॥ ५६.२१ ॥

अथर्वशिरः ॥ ५६.२२ ॥

त्रिसुपर्णम् ॥ ५६.२३ ॥

महाव्रतम् ॥ ५६.२४ ॥

नारायणीयम् ॥ ५६.२५ ॥

पुरुषसूक्तं च ॥ ५६.२६ ॥

त्रीण्याज्यदोहानि रथन्तरं च अग्निव्रतं वामदेव्यं बृहच्च  ।
एतानि गीतानि पुनाति जन्तून् जातिस्मरत्वं लभते यदीच्छेत् ॥ ५६.२७ ॥



५७

अथ त्याज्याः ॥ ५७.१ ॥

व्रात्याः ॥ ५७.२ ॥

पतिताः ॥ ५७.३ ॥

त्रिपुरुषं मातृतः पितृतश्चाशुद्धाः ॥ ५७.४ ॥

सर्व एवाभोज्याश्चाप्रतिग्राह्याः ॥ ५७.५ ॥

अप्रतिग्राह्येभ्यश्च प्रतिग्रहप्रसङ्गं वर्जयेत् ॥ ५७.६ ॥

प्रतिग्रहेण ब्राह्मणानां ब्राह्मं तेजः प्रणश्यति ॥ ५७.७ ॥

द्रव्याणां वाविज्ञाय प्रतिग्रहविधिं यः प्रतिग्रहं कुर्यात्स दात्रा सह निमज्जति ॥ ५७.८ ॥

प्रतिग्रहसमर्थश्च यः प्रतिग्रहं वर्जयेत्स दातृलोकमवाप्नोति ॥ ५७.९ ॥

एधोदकमूलफलाभयामिषमधुशय्यासनगृहपुष्पदधिशाकंश्चाभ्युद्यतान्न निर्णुदेत् ॥ ५७.१० ॥

आहूयाभ्युद्यतां भिक्षां पुरस्तादनुचोदिताम्  ।
ग्राह्यां प्रजापतिर्मेने अपि दुष्कृतकर्मणः  ॥ ५७.११ ॥

नाश्नन्ति पितरस्तस्य दश वर्षाणि पञ्च च  ।
न च हव्यं वहत्यग्निर्यस्तामभ्यवमन्यते  ॥ ५७.१२ ॥

गुरून् भृत्यानुज्जिहीर्षुरर्चिष्यन् पितृदेवताः  ।
सर्वतः प्रतिगृह्णीयान्न तु तृप्येत्स्वयं ततः  ॥ ५७.१३ ॥

एतेष्वपि च कार्येषु समर्थस्तत्प्रतिग्रहे  ।
नादद्यात्कुलटाषण्ढ- पतितेभ्यस्तथा द्विषः  ॥ ५७.१४ ॥

गुरुषु त्वभ्यतीतेषु विना वा तैर्गृहे वसन्  ।
आत्मनो वृत्तिमन्विच्छन् गृह्णीयात्साधुतः सदा  ॥ ५७.१५ ॥

अर्धिकः कुलमित्रं च दासगोपालनापिताः  ।
एते शूद्रेषु भोज्यान्ना यश्चात्मानं निवेदयेत् ॥ ५७.१६ ॥



५८

अथ गृहाश्रमिणस्त्रिविधोऽर्थो भवति ॥ ५८.१ ॥

शुक्लः शबलोऽसितश्च ॥ ५८.२ ॥

शुक्लेनार्थेन यद्+और्ध्वदेहिकं करोति तेनास्य देवत्वमासादयति ॥ ५८.३ ॥

यच्छबलेन तन्मानुष्यम् ॥ ५८.४ ॥

यत्कृष्णेन तत्तिर्यक्त्वम् ॥ ५८.५ ॥

स्ववृत्त्युपार्जितं सर्वेषां शुक्लम् ॥ ५८.६ ॥

अनन्तरवृत्त्युपात्तं शबलम् ॥ ५८.७ ॥

एकान्तरितवृत्त्युपात्तं च कृष्णम् ॥ ५८.८ ॥

क्रमागतं प्रीतिदायं प्राप्तं च सह भार्यया  ।
अविशेषेण सर्वेषां धनं शुक्लमुदाहृतम्  ॥ ५८.९ ॥

उत्कोचशुल्कसंप्राप्तमविक्रेयस्य विक्रयैः  ।
कृतोपकारादाप्तं च शबलं समुदाहृतम्  ॥ ५८.१० ॥

पार्श्विकद्यूतचौर्याप्त प्रतिरूपकसाहसैः  ।
व्याजेनोपार्जितं यच्च तत्कृष्णं समुदाहृतम्  ॥ ५८.११ ॥

यथाविधेन द्रव्येण यत्किंचित्कुरुते नरः  ।
तथाविधमवाप्नोति स फलं प्रेत्य चेह च  ॥ ५८.१२ ॥



५९

गृहाश्रमी वैवाहिकाग्नौ पाकयज्ञान् कुर्यात् ॥ ५९.१ ॥

सायं प्रातश्चाग्निहोत्रम् ॥ ५९.२ ॥

*देवताभ्यो जुहुयात्[देवाताभ्यो] ॥ ५९.३ ॥

चन्द्रार्कसंनिकर्षविप्रकर्षयोर्दर्शपूर्णमासाभ्यां यजेत ॥ ५९.४ ॥

प्रत्ययनं पशुना ॥ ५९.५ ॥

शरद्ग्रीष्मयोश्च आग्रयणेन ॥ ५९.६ ॥

व्रीहियवयोर्वा पाके ॥ ५९.७ ॥

त्रैवार्षिकाभ्यधिकान्नः ॥ ५९.८ ॥

प्रत्यब्दं सोमेन ॥ ५९.९ ॥

वित्ताभावे इष्ट्या वैश्वानर्या ॥ ५९.१० ॥

यज्ञार्थं भिक्षितमवाप्तमर्थं सकलमेव वितरेत् ॥ ५९.११ ॥

सायं प्रातर्वैश्वदेवं जुहुयात् ॥ ५९.१२ ॥

भिक्षां च भिक्षवे दद्यात् ॥ ५९.१३ ॥

अर्चितभिक्षादानेन गोदानफलमाप्नोति ॥ ५९.१४ ॥

भिक्ष्वभावे ग्रासमात्रं गवां दद्यात् ॥ ५९.१५ ॥

वह्नौ वा प्रक्षिपेत् ॥ ५९.१६ ॥

भुक्तेऽप्यन्ने विद्यमाने न भिक्षुकं प्रत्याचक्षीत ॥ ५९.१७ ॥

कण्डनी पेषणी चुल्ली उदकुम्भ उपस्कर इति पञ्च सूना गृहस्थस्य ॥ ५९.१८ ॥

तन्निष्कृत्यर्थं च ब्रह्मदेवभूतपितृनरयज्ञान् कुर्यात् ॥ ५९.१९ ॥

स्वाध्यायो ब्रह्मयज्ञः ॥ ५९.२० ॥

होमो दैवः ॥ ५९.२१ ॥

पितृतर्पणं पित्र्यः ॥ ५९.२२ ॥

बलिर्भौतः ॥ ५९.२३ ॥

नृयज्ञश्चातिथिपूजनम् ॥ ५९.२४ ॥

देवतातिथिभृत्यानां पितॄणामात्मनश्च यः  ।
न निर्वपति पञ्चानामुच्छ्वसन्न स जीवति  ॥ ५९.२५ ॥

ब्रह्मचारी यतिर्भिक्षुर्जीवन्त्येते गृहाश्रमात् ।
तस्मादभ्यागतानेतान् गृहस्थो नावमानयेत् ॥ ५९.२६ ॥

गृहस्थ एव यजते गृहस्थस्तप्यते तपः  ।
प्रददाति गृहस्थश्च तस्माच्छ्रेष्ठो गृहाश्रमी  ॥ ५९.२७ ॥

ऋषयः पितरो देवा भूतान्यतिथयस्तथा  ।
आशासते कुडुम्बिभ्यस्तस्माच्छ्रेष्ठो गृहाश्रमी  ॥ ५९.२८ ॥

त्रिवर्गसेवां सततान्नदानं सुरार्चनं ब्राह्मणपूजनं च  ।
स्वाध्यायसेवां पितृतर्पणं च कृत्वा गृही शक्रपदं प्रयाति  ॥ ५९.२९ ॥



६०

ब्राह्मे मुहूर्ते उत्थाय मूत्रपुरीषोत्सर्गं कुर्यात् ॥ ६०.१ ॥

दक्षिणाभिमुखो रात्रौ दिवा चोदङ्मुखः संध्ययोश्च ॥ ६०.२ ॥

नाप्रच्छादितायां भूमौ ॥ ६०.३ ॥

न फालकृष्टायाम् ॥ ६०.४ ॥

न छायायाम् ॥ ६०.५ ॥

न चोषरे ॥ ६०.६ ॥

न शाद्वले ॥ ६०.७ ॥

न ससत्त्वे ॥ ६०.८ ॥

न गर्ते ॥ ६०.९ ॥

न वल्मीके ॥ ६०.१० ॥

न पथि ॥ ६०.११ ॥

न रथ्यायाम् ॥ ६०.१२ ॥

न पराशुचौ ॥ ६०.१३ ॥

नोद्याने ॥ ६०.१४ ॥

नोद्यानोद्कसमीपयोः ॥ ६०.१५ ॥

न भस्मनि ॥ ६०.१६ ॥

नाङ्गारे ॥ ६०.१७ ॥

न गोमये ॥ ६०.१८ ॥

न गोव्रजे ॥ ६०.१९ ॥

नाकाशे ॥ ६०.२० ॥

नोदके ॥ ६०.२१ ॥

न प्रत्यनिलानलेन्द्वर्कस्त्रीगुरुब्राह्मणानाम् ॥ ६०.२२ ॥

नैवानवगुण्ठितशिराः ॥ ६०.२३ ॥

लोष्टेष्टकापरिमृष्टगुदो गृहीतशिश्नश्चोत्थायाद्भिर्मृद्भिश्चोद्धृताभिर्गन्धलेपक्षयकरं शौचं कुर्यात् ॥ ६०.२४ ॥

एका लिङ्गे गुदे तिस्रस्तथैकत्र करे दश  ।
उभयोः सप्त दातव्या मृदस्तिस्रस्तु पादयोः  ॥ ६०.२५ ॥

एतच्छौचं गृहस्थानां द्विगुणं ब्रह्मचारिणाम्  ।
त्रिगुणं तु वनस्थानां यतीनां तु चतुर्गुणम्  ॥ ६०.२६ ॥



६१

अथ पालाशं दन्तधावनं नाद्यात् ॥ ६१.१ ॥

नैव श्लेष्मातकारिष्टविभीतकधवधन्वनजम् ॥ ६१.२ ॥

न च बन्धूकनिर्गुण्डीशिग्रुतिल्वतिन्दुकजम् ॥ ६१.३ ॥

न च कोविदारशमीपीलुपिप्पलेङ्गुदगुग्गुलुजम् ॥ ६१.४ ॥

न पारिभद्रकाम्लिकामोचकशाल्मलीशणजम् ॥ ६१.५ ॥

न मधुरम् ॥ ६१.६ ॥

नाम्लम् ॥ ६१.७ ॥

नोर्ध्वशुष्कम् ॥ ६१.८ ॥

न सुषिरम् ॥ ६१.९ ॥

न पूतिगन्धि ॥ ६१.१० ॥

न पिच्छिलम् ॥ ६१.११ ॥

न दक्षिणापराभिमुखः ॥ ६१.१२ ॥

अद्याच्चोदङ्मुखः प्राङ्मुखो वा ॥ ६१.१३ ॥

वटासनार्कखदिरकरञ्जबदरसर्जनिम्बारिमेदापामार्गमालतीककुभबिल्वानामन्यतमम् ॥ ६१.१४ ॥

कषायं तिक्तं कटुकं च ॥ ६१.१५ ॥

कनीन्यग्रसमस्थौल्यं सकूर्चं द्वादशाङ्गुलम्  ।
प्रातर्भूत्वा च यतवाग्भक्षयेद्दन्तधावनम्  ॥ ६१.१६ ॥

प्रक्षाल्य भङ्क्त्वा तज्जह्याच्छुचौ देशे प्रयत्नतः  ।
अमावास्यां न चाश्नीयाद्दन्तकाष्ठं कदाचन  ॥ ६१.१७ ॥



६२

अथ द्विजातीनां कनीनिकामूले प्राजापत्यं नाम तीर्थम् ॥ ६२.१ ॥

अङ्गुष्ठमूले ब्राह्मम् ॥ ६२.२ ॥

अङ्गुल्यग्रे दैवम् ॥ ६२.३ ॥

तर्जनीमूले पित्र्यम् ॥ ६२.४ ॥

अनग्न्युष्णाभिरफेनिलाभिः अशूद्रैककरावर्जिताभिरक्षाराभिरद्भिः शुचौ देशे स्वासीनोऽन्तर्जानु प्राङ्मुखश्चोदङ्मुखो वा तन्मनाः सुमनाश्चाचामेत् ॥ ६२.५ ॥

ब्राह्मेण तीर्थेन त्रिराचामेत् ॥ ६२.६ ॥

द्विः प्रमृज्यात् ॥ ६२.७ ॥

खान्यद्भिर्मूर्धानं हृदयं स्पृशेत् ॥ ६२.८ ॥

हृत्कण्ठतालुगाभिश्च यथासंख्यं द्विजातयः  ।
शुध्येरन् स्त्री च शूद्रश्च सकृत्स्पृष्टाभिरन्ततः  ॥ ६२.९ ॥



६३

अथ योगक्षेमार्थमीश्वरमभिगच्छेत् ॥ ६३.१ ॥

नैकोऽध्वानं प्रपद्येत ॥ ६३.२ ॥

नाधार्मिकैः सार्धम् ॥ ६३.३ ॥

न वृषलैः ॥ ६३.४ ॥

न द्विषद्भिः ॥ ६३.५ ॥

नातिप्रत्यूषसि ॥ ६३.६ ॥

नातिसायम् ॥ ६३.७ ॥

न संध्ययोः ॥ ६३.८ ॥

न मध्याह्ने ॥ ६३.९ ॥

न संनिहितपानीयम् ॥ ६३.१० ॥

नातितूर्णम् ॥ ६३.११ ॥

न सततं बालव्याधितार्तैर्वाहनैः ॥ ६३.१२ ॥

न हीनाङ्गैः ॥ ६३.१३ ॥

न दीनैः ॥ ६३.१४ ॥

न गोभिः ॥ ६३.१५ ॥

नादान्तैः ॥ ६३.१६ ॥

यवसोदके वाहनानामदत्त्वा आत्मनः क्षुत्तृष्णापनोदनं न कुर्यात् ॥ ६३.१७ ॥

न चतुष्पथमधितिष्ठेत् ॥ ६३.१८ ॥

न रात्रौ वृक्षमूले ॥ ६३.१९ ॥

न शून्यालयम् ॥ ६३.२० ॥

न तृणम् ॥ ६३.२१ ॥

न पशूनां बन्धनागारम् ॥ ६३.२२ ॥

न केशतुषकपालास्थिभस्माङ्गारान् ॥ ६३.२३ ॥

न कार्पासास्थि ॥ ६३.२४ ॥

चतुष्पथं प्रकक्षिणीकुर्यात् ॥ ६३.२५ ॥

देवतार्चां च ॥ ६३.२६ ॥

प्रज्ञातांश्च वनस्प्तीन् ॥ ६३.२७ ॥

अग्निब्राह्मणगणिकापूर्णकुम्भादर्शच्छत्रध्वजपताकाश्रीवृक्षवर्धमाननन्द्यावर्तांश्च ॥ ६३.२८ ॥

तालवृन्तचामराश्वगजाजगोदधिक्षीरमधुसिद्धार्थकांश्च ॥ ६३.२९ ॥

वीणाचन्दनायुधार्द्रगोमयफलपुष्पार्द्रशाकगोरोचनादूर्वाप्ररोहांश्च ॥ ६३.३० ॥

उष्णीषालंकारमणिकनकरजतवस्त्रासनयानामिषांश्च ॥ ६३.३१ ॥

भृङ्गारोद्धृतोर्वराबद्धैकपशुकुमारीमीनांश्च दृष्ट्वा प्रयायादिति ॥ ६३.३२ ॥

अथ मत्तोन्मत्तव्यङ्गान् दृष्ट्वा निवर्तेत ॥ ६३.३३ ॥

वान्तविरिक्तमुण्डजटिलवामनांश्च ॥ ६३.३४ ॥

काषायिप्रव्रजितमलिनांश्च ॥ ६३.३५ ॥

तैलगुडशुष्कगोमयेन्धनतृणपलाशभस्माङ्गारांश्च ॥ ६३.३६ ॥

लवणक्लीबासवनपुंसककार्पासरज्जुनिगडमुक्तकेशांश्च ॥ ६३.३७ ॥

वीनाचन्दनार्द्रशाकोष्णीषालंकरणकुमारीस्तु प्रस्थानकाले अभिनन्दयेदिति ॥ ६३.३८ ॥

देवब्राह्मणगुरुबभ्रुदीक्षितानां छायां नाक्रामेत् ॥ ६३.३९ ॥

निष्ठ्यूतवान्तरुधिरविण्मूत्रस्नानोदकानि च ॥ ६३.४० ॥

न वत्सतन्त्रीं लङ्घयेत् ॥ ६३.४१ ॥

प्रवर्षति न धावेत् ॥ ६३.४२ ॥

न वृथा नदीं तरेत् ॥ ६३.४३ ॥

न देवताभ्यः पितृभ्यश्चोदकमप्रदाय ॥ ६३.४४ ॥

न बाहुभ्याम् ॥ ६३.४५ ॥

न भिन्नया नावा ॥ ६३.४६ ॥

न कूलमधितिष्ठेत् ॥ ६३.४७ ॥

न कूपमवलोकयेत् ॥ ६३.४८ ॥

न लङ्घयेत् ॥ ६३.४९ ॥

वृद्धभारिनृपस्नात स्त्रीरोगिवरचक्रिणाम्  ।
पन्था देया नृपस्त्वेषां मान्यः स्नातश्च भूपतेः  ॥ ६३.५० ॥



६४

परनिपानेषु न स्नानमाचरेत् ॥ ६४.१ ॥

आचरेत्पञ्च पिण्डानुद्धृत्यापस्तदापदि ॥ ६४.२ ॥

नाजीर्णे ॥ ६४.३ ॥

न चातुरः ॥ ६४.४ ॥

न नग्नः ॥ ६४.५ ॥

न रात्रौ ॥ ६४.६ ॥

राहुदर्शनवर्जम् ॥ ६४.७ ॥

न संध्ययोः ॥ ६४.८ ॥

प्रातःस्नानशीलोऽरुणताम्रां प्राचीमालोक्य स्नायात् ॥ ६४.९ ॥

स्नातः शिरो नावधुनेत् ॥ ६४.१० ॥

नाङ्गेभ्यस्तोयमुद्धरेत् ॥ ६४.११ ॥

न तैलवत्संस्पृशेत् ॥ ६४.१२ ॥

नाप्रक्षालितं पूर्वधृतं वसनं बिभृयात् ॥ ६४.१३ ॥

स्नात एव सोष्णीषे धौते वाससी बिभृयात् ॥ ६४.१४ ॥

न म्लेच्छान्त्यजपतितैः सह संभाषणं कुर्यात् ॥ ६४.१५ ॥

स्नायात्प्रस्रवणदेवखातसरोवरेषु ॥ ६४.१६ ॥

उद्धृतात्भूमिष्ठमुदकं पुण्यं, स्थावरात्प्रस्रवत्, तस्मान्नादेयं, तस्मादपि साधुपरिगृहीतं, सर्वत एव गाङ्गम् ॥ ६४.१७ ॥

मृत्तोयैः कृतमलापकऋषोऽप्सु निमज्ज्योपविश्यापो हि ष्ठेति तिसृभिर्हिरण्यवर्णेति चतसृभिरिदमापः प्रवहतेति च तीर्थमभिमन्त्रयेत् ॥ ६४.१८ ॥

ततोऽप्सु निमग्नस्त्रिरघमर्षणं जपेत् ॥ ६४.१९ ॥

तद्विष्णोः परमं पदमिति वा ॥ ६४.२० ॥

द्रुपदां सावित्रीं च ॥ ६४.२१ ॥

युञ्जते मन इत्यनुवाकं वा ॥ ६४.२२ ॥

पुरुषसूक्तं वा ॥ ६४.२३ ॥

स्नातश्चार्द्रवासा देवपितृतर्पणमम्भःस्थ एव कुर्यात् ॥ ६४.२४ ॥

परिवर्तितवासाश्चेत्तीर्थमुत्तीर्य ॥ ६४.२५ ॥

अकृत्वा देवपितृतर्पणं स्नानशाटीं न पीडयेत् ॥ ६४.२६ ॥

स्नात्वाचम्य विधिवदुपस्पृशेत् ॥ ६४.२७ ॥

पुरुषसूक्तेन प्रत्यृचं पुरुषाय पुष्पानि दद्यात् ॥ ६४.२८ ॥

उदकाञ्जलींश्च ॥ ६४.२९ ॥

आदावेव दैवेन तीर्थेन देवानां तर्पणं कुर्यात् ॥ ६४.३० ॥

तदनन्तरं पित्र्येण पितॄणाम् ॥ ६४.३१ ॥

तत्रादौ स्ववंश्यानां तर्पणं कुर्यात् ॥ ६४.३२ ॥

ततः संबन्धिबान्धवानाम् ॥ ६४.३३ ॥

ततः सुहृदाम् ॥ ६४.३४ ॥

एवं नित्यस्नायी स्यात् ॥ ६४.३५ ॥

स्नातश्च पवित्राणि यथाशक्ति जपेत् ॥ ६४.३६ ॥

विशेषतः सावित्रीम् ॥ ६४.३७ ॥

पुरुषसूक्तं च ॥ ६४.३८ ॥

नैताभ्यामधिकमस्ति ॥ ६४.३९ ॥

स्नातोऽधिकारी भवति दैवे पित्र्ये च कर्मणि  ।
पवित्राणां तथा जप्ये दाने च विधिबोधिते  ॥ ६४.४० ॥

अलक्स्मीः कालकर्णी च दुःस्वप्नं दुर्विचिन्तितम्  ।
अब्मात्रेणाभिषिक्तस्य नश्यन्त इति धारणा  ॥ ६४.४१ ॥

याम्यं हि यातनादुःखं नित्यस्नायी न पश्यति  ।
नित्यस्नानेन पूयन्ते येऽपि पापकृतो नराः  ॥ ६४.४२ ॥



६५

अथातः सुस्नातः सुप्रक्षालितपाणिपादः स्वाचान्तो देवतार्चायां स्थले वा भगवन्तमनादिनिधनं वासुदेवमभ्यर्चयेत् ॥ ६५.१ ॥

अश्विनोः प्राणस्तौ त इति जीवादानं दत्त्वा युञ्जते मन इत्यनुवाकेनावाहनं कृत्वा जानुभ्यां पाणिभ्यां शिरसा च नमस्कारं कुर्यात् ॥ ६५.२ ॥

आपो हि ष्ठेति तिसृभिरर्घ्यं निवेदयेत् ॥ ६५.३ ॥

हिरण्यवर्णा इति चतसृभिः पाद्यम् ॥ ६५.४ ॥

शं न आपो धन्वन्या इत्याचमनीयम् ॥ ६५.५ ॥

इदमापः प्रवहतेति स्नानीयम् ॥ ६५.६ ॥

रथे अक्षेषु व्र्षभस्य वाजे इत्यनुलेपनालंकारौ ॥ ६५.७ ॥

युवा सुवासा इति वासः ॥ ६५.८ ॥

पुष्पावतीरिति पुष्पम् ॥ ६५.९ ॥

धूरसि धूर्वेति धूपम् ॥ ६५.१० ॥

तेजोऽसि शुक्रमिति दीपम् ॥ ६५.११ ॥

दधिक्राव्ण इति मधुपर्कम् ॥ ६५.१२ ॥

हिरण्यगर्भ इत्यष्टाभिर्नैवेद्यम् ॥ ६५.१३ ॥

चामरं व्यजनं मात्रां छत्रं यानासने तथा  ।
सावित्रेणैव तत्सर्वं देवाय विनिवेदयेत् ॥ ६५.१४ ॥

एवमभ्यर्च्य तु जपेत्सूक्तं वै पौरुषं ततः  ।
तेनैव चाज्यं जुहुयाद्यदीच्छेच्छाश्वतं पदम्  ॥ ६५.१५ ॥



६६

न नक्तं गृहीतेनोदकेन देवपितृकर्म कुर्यात् ॥ ६६.१ ॥

चदनमृगमददारुकर्पूरकुङ्कुमजातीफलवर्जमनुलेपनं न दद्यात् ॥ ६६.२ ॥

न वासो नीलीरक्तम् ॥ ६६.३ ॥

न मणिसुवर्णयोः प्रतिरूपमलंकरणम् ॥ ६६.४ ॥

नोग्रघन्धि ॥ ६६.५ ॥

नागन्धि ॥ ६६.६ ॥

न कण्टकिजम् ॥ ६६.७ ॥

कण्टकिजमपि शुक्लं सुगन्धिकं तु दद्यात् ॥ ६६.८ ॥

रक्तमपि कुङ्कुमं जलजं च दद्यात् ॥ ६६.९ ॥

न धूपार्थे जीवजातम् ॥ ६६.१० ॥

न घृततैलं विना किंचन दीपार्थे ॥ ६६.११ ॥

नाभक्ष्यं नैवेद्यार्थे ॥ ६६.१२ ॥

न भक्ष्ये अप्यजामहिषीक्षीरे ॥ ६६.१३ ॥

पञ्चनखमत्स्यवराहमांसानि च ॥ ६६.१४ ॥

प्रयतश्च शुचिर्भूत्वा सर्वमेव निवेदयेत् ।
तन्मनाः सुमना भूत्वा त्वराक्रोधविवर्जितः  ॥ ६६.१६ ॥



६७

अथाग्निं परिसमुह्य पर्युक्ष्य परिस्तीर्य परिषिच्य सर्वतः पाकादग्रमुद्धृत्य जुहुयात् ॥ ६७.१ ॥

वासुदेवाय संकर्षणाय प्रद्युम्नायानिरुद्धाय पुरुषाय सत्यायाच्युताय वासुदेवाय ॥ ६७.२ ॥

अथाग्नये, सोमाय, मित्राय, वरुणाय, इन्द्राय, इन्द्राग्निभ्यां, विश्वेभ्यो देवेभ्यः, प्रजापतये, अनुमत्यै, धन्वन्तरये, वास्तोष्पतये, अग्नये स्विष्टकृते च ॥ ६७.३ ॥

ततोऽन्नशेषेण बलिमुपहरेत् ॥ ६७.४ ॥

भक्षोपभक्षाभ्याम् ॥ ६७.५ ॥

अभितः पूर्वेणाग्निम् ॥ ६७.६ ॥

अम्बा नामासीति, दुला नामासीति, नितन्ती नामासीति, चुपुणीका नामासीति सर्वासाम् ॥ ६७.७ ॥

नन्दिनि सुभगे सुमङ्गलि भद्रंकरीति स्वश्रिष्वभिप्रदक्षिणम् ॥ ६७.८ ॥

स्थूणायां ध्रुवायां श्रियै हिरण्यकेश्यै वनस्पतिभ्यश्च ॥ ६७.९ ॥

धर्माधर्मयोर्द्वारे मृत्यवे च ॥ ६७.१० ॥

उदधाने वरुणाय ॥ ६७.११ ॥

विष्णव इत्युलूखले ॥ ६७.१२ ॥

मरुद्भ्य इति दृषदि ॥ ६७.१३ ॥

उपरि शरणे वैश्रवणाय राज्ञे भूतेभ्यश्च ॥ ६७.१४ ॥

इन्द्रायेन्द्रपुरुषेभ्यश्चेति पूर्वार्धे ॥ ६७.१५ ॥

यमाय यमपुरुषेभ्य इति दक्षिनार्धे ॥ ६७.१६ ॥

वरुणाय वरुणपुरुषेभ्य इति पश्चार्धे ॥ ६७.१७ ॥

सोमाय सोमपुरुषेभ्य इत्युत्तरार्धे ॥ ६७.१८ ॥

ब्रह्मणे ब्रह्मपुरुषेभ्य इति मध्ये ॥ ६७.१९ ॥

ऊर्ध्वमाकाशाय ॥ ६७.२० ॥

स्थण्डिले दिवाचरेभ्यो भूतेभ्य इति दिवा ॥ ६७.२१ ॥

नक्तंचरेभ्य इति नक्तम् ॥ ६७.२२ ॥

ततो *दक्षिणाग्रेषु दर्भेषु पित्रे पितामहाय प्रपितामहाय मात्रे पितामह्यै प्रपितामह्यै नामगोत्राभ्यां च पिण्डनिर्वापणं कुर्यात्[दक्षिणग्रेषु] ॥ ६७.२३ ॥

पिण्डानां चानुलेपनपुष्पधूपनैवेद्यादि दद्यात् ॥ ६७.२४ ॥

उदककलशमुपनिधाय स्वस्त्ययनं वाचयेत् ॥ ६७.२५ ॥

श्वकाकश्वपचानां भुवि निर्वपेत् ॥ ६७.२६ ॥

भिक्षां च दद्यात् ॥ ६७.२७ ॥

अतिथिपूजने च परं यत्नमातिष्ठेत ॥ ६७.२८ ॥

सायमतिथिं प्राप्तं प्रयत्नेनार्चयेत् ॥ ६७.२९ ॥

अनाशितमतिथिं गृहे न वासयेत् ॥ ६७.३० ॥

यथा वर्णानां ब्राह्मणः प्रभुर्यथा स्त्रीणां भर्ता तथा गृहस्थस्यातिथिः ॥ ६७.३१ ॥

तत्पूजया स्वर्गमाप्नोति ॥ ६७.३२ ॥

अतिथिर्यस्य भग्नाशो गृहात्प्रतिनिवर्तते  ।
तस्मात्सुकृतमादाय दुष्कृतं तु प्रयच्छति  ॥ ६७.३३ ॥

एकरात्रं हि निवसन्नतिथिर्ब्राह्मणः स्मृतः  ।
अनित्यं हि स्थितो यस्मात्तस्मादतिथिरुच्यते  ॥ ६७.३४ ॥

नैकग्रामीणमतिथिं विप्रं सांगतिकं तथा  ।
उपस्थितं गृहे विन्द्याद्भार्या यत्राग्नयोऽपि वा  ॥ ६७.३५ ॥

यदि त्वतिथिधर्मेण क्षत्रियो गृहमागतः  ।
भुक्तवत्सु च विप्रेसु कामं तमपि भोजयेत् ॥ ६७.३६ ॥

वैश्यशूद्रावपि प्राप्तौ कुटुम्बेऽतिथिधर्मिणौ  ।
भोजयेत्सह भृत्यैस्तावानृशंस्यं प्रयोजयन्  ॥ ६७.३७ ॥

इतरानपि सख्यादीन् संप्रीत्या गृहमागतान्  ।
प्रकृतान्नं यथाशक्ति भोजयेत्सह भार्यया  ॥ ६७.३८ ॥

स्ववासिनीं कुमारीं च रोगिणीं गुर्विणीं तथा  ।
अतिथिभ्योऽग्र एवैतान् भोजयेदविचारयन्  ॥ ६७.३९ ॥

अदत्त्वा यस्तु एतेभ्यः पूर्वं भुङ्क्तेऽविचक्षणः  ।
भुञ्जानो न स जानाति श्वगृध्रैर्जग्धिमात्मनः  ॥ ६७.४० ॥

भुक्तवत्सु च विप्रेषु स्वेषु भृत्येषु चैव हि  ।
भुञ्जीयातां ततः पश्चादवशिष्टं तु दंपती  ॥ ६७.४१ ॥

देवान् पितॄन्मनुष्यांश्च भृत्यान् गृह्याश्च देवताः  ।
पूजयित्वा ततः पश्चाद्गृहस्थः शेषभुग्भवेत् ॥ ६७.४२ ॥

अघं स केवलं भुङ्क्ते यः पचत्यात्मकारणात् ।
यज्ञशिष्टाशनं ह्येतत्सतामन्नं विधीयते  ॥ ६७.४३ ॥

स्वाध्यायेनाग्निहोत्रेण यज्ञेन तपसा तथा  ।
न चाप्नोति गृही लोकान् यथा त्वतिथिपूजनात् ॥ ६७.४४ ॥

सायं प्रातस्त्वतिथये प्रदद्यादासनोदके  ।
अन्नं चैव यथाशक्त्या सत्कृत्य विधिपूर्वकम्  ॥ ६७.४५ ॥

प्रतिश्रयं तथा शय्यां पादाभ्यङ्गं सदीपकम्  ।
प्रत्येकदानेनाप्नोति गोप्रदानसमं फलम्  ॥ ६७.४६ ॥



६८

चन्द्रार्कोपरागे नाश्नीयात् ॥ ६८.१ ॥

स्नात्वा मुक्तयोरश्नीयात् ॥ ६८.२ ॥

अमुक्तयोरस्तं गतयोः स्नात्वा दृष्ट्वा चापरेऽह्नि ॥ ६८.३ ॥

न गोब्राह्मणोपरागेऽश्नीयात् ॥ ६८.४ ॥

न राज्ञो व्यसने ॥ ६८.५ ॥

प्रवसिताग्निहोत्री यदाग्निहोत्रं कृतं मन्यते तदाश्नीयात् ॥ ६८.६ ॥

यदा कृतं मन्येत वैश्वदेवमपि ॥ ६८.७ ॥

पर्वणि च यदा कृतं मन्येत पर्व ॥ ६८.८ ॥

नाश्नीयाच्चाजीर्णे ॥ ६८.९ ॥

नार्धरात्रे ॥ ६८.१० ॥

न मद्याह्ने ॥ ६८.११ ॥

न संध्ययोः ॥ ६८.१२ ॥

नार्द्रवासाः ॥ ६८.१३ ॥

नैकवासाः ॥ ६८.१४ ॥

न नग्नः ॥ ६८.१५ ॥

नोदके ॥ ६८.१६ ॥

नोत्कुटकः ॥ ६८.१७ ॥

न भिन्नासनगतः ॥ ६८.१८ ॥

न च शयनगतः ॥ ६८.१९ ॥

न भिन्नभोजने ॥ ६८.२० ॥

नोत्सङ्गे ॥ ६८.२१ ॥

न भुवि ॥ ६८.२२ ॥

न पाणौ ॥ ६८.२३ ॥

लवणं च यत्र दद्यात्तन्नाश्नीयात् ॥ ६८.२४ ॥

न बालकान्निर्भत्सेयन् ॥ ६८.२५ ॥

नैको मृष्टम् ॥ ६८.२६ ॥

नोद्धृतस्नेहम् ॥ ६८.२७ ॥

न दिवा धानाः ॥ ६८.२८ ॥

न रात्रौ तिलसंबन्धम् ॥ ६८.२९ ॥

न दधिसक्तून् ॥ ६८.३० ॥

न कोविदारवटपिप्पलशाणशाकम् ॥ ६८.३१ ॥

नादत्त्वा ॥ ६८.३२ ॥

नाहुत्वा ॥ ६८.३३ ॥

नानार्द्रपादः ॥ ६८.३४ ॥

नानार्द्रकरमुखश्च ॥ ६८.३५ ॥

नोच्छिष्टश्च घृतमादद्यात् ॥ ६८.३६ ॥

न चन्द्रार्कतारका निरीक्षेत ॥ ६८.३७ ॥

न मूर्धानं स्पृशेत् ॥ ६८.३८ ॥

न ब्रह्म कीर्तयेत् ॥ ६८.३९ ॥

प्राङ्मुखोऽश्नीयात् ॥ ६८.४० ॥

दक्षिणामुखो वा ॥ ६८.४१ ॥

अभिपूज्यान्नम् ॥ ६८.४२ ॥

सुमनाः स्रग्व्यनुलिप्तश्च ॥ ६८.४३ ॥

न निःशेषकृत्स्यात् ॥ ६८.४४ ॥

अन्यत्र दधिमधुसर्पिःपयःसक्तुपलमोदकेभ्यः ॥ ६८.४५ ॥

नाश्नीयाद्भार्यया सार्धं नाकाशे न तथोत्थितः  ।
बहूनां प्रेक्षमाणानां नैकस्मिन् बहवस्तथा  ॥ ६८.४६ ॥

शून्यालये वह्निगृहे देवागारे कथंचन  ।
पिबेन्नाञ्जलिना तोयं नातिसौहित्यमाचरेत् ॥ ६८.४७ ॥

न तृतीयमथाश्नीत न चापथ्यं कथंचन  ।
नातिप्रगे नातिसायं न सायं प्रातराशितः  ॥ ६८.४८ ॥

न भावदुष्टमश्नीयान्न भाण्डे भावदूषिते  ।
शयानः प्रौढपादश्च कृत्वा चैवावसक्थिकाम्  ॥ ६८.४९ ॥



६९

नाष्टमीचतुर्दशीपञ्चदशीषु स्त्रियमुपेयात् ॥ ६९.१ ॥

न श्राद्धं भुक्त्वा ॥ ६९.२ ॥

न दत्त्वा ॥ ६९.३ ॥

नोपनिमन्त्रितः श्राद्धे ॥ ६९.४ ॥

न व्रती ॥ ६९.५ ॥

न दीक्षितः ॥ ६९.६ ॥

न देवायतनश्मशानशून्यालयेषु ॥ ६९.७ ॥

न वृक्षमूलेषु ॥ ६९.८ ॥

न दिवा ॥ ६९.९ ॥

न संध्ययोः ॥ ६९.१० ॥

न मलिनाम् ॥ ६९.११ ॥

न मलिनः ॥ ६९.१२ ॥

नाभ्यक्ताम् ॥ ६९.१३ ॥

नाभ्यक्तः ॥ ६९.१४ ॥

न रोगार्ताम् ॥ ६९.१५ ॥

न रोगार्तः ॥ ६९.१६ ॥

न हीनाङ्गीं नाधिकाङ्गीं तथैव च वयोऽधिकाम्  ।
नोपेयाद्गुर्विणीं नारीं दीर्घमायुर्जिजीविषुः  ॥ ६९.१७ ॥



७०

नार्द्रपादः सुप्यात् ॥ ७०.१ ॥

नोत्तरापरशिराः ॥ ७०.२ ॥

न नग्नः ॥ ७०.३ ॥

नानुवंशम् ॥ ७०.४ ॥

नाकाशे ॥ ७०.५ ॥

न पालाशे शयने ॥ ७०.६ ॥

न पञ्चदारुकृते ॥ ७०.७ ॥

न गजभग्नकृते ॥ ७०.८ ॥

न विद्युद्दग्धकृते ॥ ७०.९ ॥

न भिन्ने ॥ ७०.१० ॥

नाग्निपृष्ठे ॥ ७०.११ ॥

न घटासिक्तद्रुमजे ॥ ७०.१२ ॥

न श्मशानशून्यालयदेवतायतनेषु ॥ ७०.१३ ॥

न चपलमध्ये ॥ ७०.१४ ॥

न नारीमध्ये ॥ ७०.१५ ॥

न धान्यगोगुरुहुताशनसुराणामुपरि ॥ ७०.१६ ॥

नोच्छिष्टो न दिवा सुप्यात्संध्ययोर्न च भस्मनि  ।
देशे न च अशुचौ नार्द्रे न च पर्वतमस्तके  ॥ ७०.१७ ॥



७१

अथ न कंचनावमन्येत ॥ ७१.१ ॥

न च हीनाधिकाङ्गान्मूर्खान् धनहीनानवहसेत् ॥ ७१.२ ॥

न हीनान् सेवेत ॥ ७१.३ ॥

स्वाध्यायविरोधि कर्म नाचरेत् ॥ ७१.४ ॥

वयोऽनुरूपं वेषं कुर्यात् ॥ ७१.५ ॥

श्रुतस्याभिजनस्य धनस्य देशस्य च ॥ ७१.६ ॥

नोद्धतः ॥ ७१.७ ॥

नित्यं शास्त्राद्यवेक्षी स्यात् ॥ ७१.८ ॥

सति विभवे न जीर्णमलवद्वासाः स्यात् ॥ ७१.९ ॥

न नास्तीत्यभिभाषेत ॥ ७१.१० ॥

न निर्गन्धोग्रगन्धि रक्तं च माल्यं बिभृयात् ॥ ७१.११ ॥

बिभृयाज्जलजं रक्तमपि ॥ ७१.१२ ॥

यष्टिं च वैणवीम् ॥ ७१.१३ ॥

कमण्डलुं च सोदकम् ॥ ७१.१४ ॥

कार्पासमुपवीतम् ॥ ७१.१५ ॥

रौक्मे च कुण्डले ॥ ७१.१६ ॥

नादित्यमुद्यन्तमीक्षेत ॥ ७१.१७ ॥

नास्तं यान्तम् ॥ ७१.१८ ॥

न वाससा तिरोहितम् ॥ ७१.१९ ॥

न चादर्शजलमध्यस्थम् ॥ ७१.२० ॥

न मध्याह्ने ॥ ७१.२१ ॥

न क्रुद्धस्य गुरोर्मुखम् ॥ ७१.२२ ॥

न तैलोदकयोः स्वां छायाम् ॥ ७१.२३ ॥

न मलवत्यादर्शे ॥ ७१.२४ ॥

न पत्नीं भोजनसमये ॥ ७१.२५ ॥

न स्त्रियं नग्नाम् ॥ ७१.२६ ॥

न कंचन मेहमानम् ॥ ७१.२७ ॥

न चालानभ्रष्टं कुञ्जरम् ॥ ७१.२८ ॥

न च विषमस्थो वृषादियुद्धम् ॥ ७१.२९ ॥

नोन्मत्तम् ॥ ७१.३० ॥

न मत्तम् ॥ ७१.३१ ॥

नामेध्यमग्नौ प्रक्षिपेत् ॥ ७१.३२ ॥

नासृक् ॥ ७१.३३ ॥

न विषम् ॥ ७१.३४ ॥

अम्भस्यापि ॥ ७१.३५ ॥

नाग्निं लङ्घयेत् ॥ ७१.३६ ॥

न पादौ प्रतापयेत् ॥ ७१.३७ ॥

न कुशेषु परिमृज्यात् ॥ ७१.३८ ॥

न कांस्यभाजने धावयेत् ॥ ७१.३९ ॥

न पादं पादेन ॥ ७१.४० ॥

न भुवमालिखेत् ॥ ७१.४१ ॥

न लोष्टमर्दी स्यात् ॥ ७१.४२ ॥

न तृणच्छेदी स्यात् ॥ ७१.४३ ॥

न दन्तैर्नखलोमानि छिन्द्यात् ॥ ७१.४४ ॥

द्यूतं च वर्जयेत् ॥ ७१.४५ ॥

बालातपसेवां व ॥ ७१.४६ ॥

वस्त्रोपानहमाल्योपवीतान्यन्यधृतानि न धारयेत् ॥ ७१.४७ ॥

न शूद्राय मतिं दद्यात् ॥ ७१.४८ ॥

नोच्छिष्टहविषी ॥ ७१.४९ ॥

न तिलान् ॥ ७१.५० ॥

न चास्योपदिशेद्धर्मम् ॥ ७१.५१ ॥

न व्रतम् ॥ ७१.५२ ॥

न संहताभ्यां पाणिभ्यां शिर उदरं च कण्डूयेत् ॥ ७१.५३ ॥

न दधिसुमनसी प्रत्याचक्षीत ॥ ७१.५४ ॥

नात्मनः स्रजमपकर्षेत् ॥ ७१.५५ ॥

सुप्तं न प्रबोधयेत् ॥ ७१.५६ ॥

न रक्तं विरागयेत् ॥ ७१.५७ ॥

नोदक्यामभिभाषेत ॥ ७१.५८ ॥

न म्लेच्छान्त्यजान् ॥ ७१.५९ ॥

अग्निदेवब्राह्मणसंनिधौ दक्षिणं पाणिमुद्धरेत् ॥ ७१.६० ॥

न परक्षेत्रे चरन्तीं गामाचक्षीत ॥ ७१.६१ ॥

न पिबन्तं वत्सकम् ॥ ७१.६२ ॥

नोद्धतान् प्रहर्षयेत् ॥ ७१.६३ ॥

न शूद्रराज्ये निवसेत् ॥ ७१.६४ ॥

नाधार्मिकजनाकीर्णे ॥ ७१.६५ ॥

न संवसेद्वैद्यहीने ॥ ७१.६६ ॥

नोपसृष्टे ॥ ७१.६७ ॥

न चिरं पर्वते ॥ ७१.६८ ॥

न वृथाचेष्टां कुर्यात् ॥ ७१.६९ ॥

न नृत्यगीते ॥ ७१.७० ॥

नास्फोटनम् ॥ ७१.७१ ॥

नाश्लीलं कीर्तयेत् ॥ ७१.७२ ॥

नानृतम् ॥ ७१.७३ ॥

नाप्रियम् ॥ ७१.७४ ॥

न कंचिन्मर्मणि स्पृशेत् ॥ ७१.७५ ॥

नात्मानमवजानीयाद्दीर्घमायुर्जिजीविषुः ॥ ७१.७६ ॥

चिरं संध्योपासनं कुर्यात् ॥ ७१.७७ ॥

न सर्पशस्त्रैः कृईडेत् ॥ ७१.७८ ॥

अनिमित्ततः खानि न स्पृशेत् ॥ ७१.७९ ॥

परस्य दण्डं नोद्यच्छेत् ॥ ७१.८० ॥

शास्यं शासनार्थं ताडयेत् ॥ ७१.८१ ॥

तं वेणुदलेन रज्ज्वा वा पृष्ठे ॥ ७१.८२ ॥

देवब्राह्मणशास्त्रमहात्मनां परिवादं परिहरेत् ॥ ७१.८३ ॥

धर्मविरुद्धौ चार्थकामौ ॥ ७१.८४ ॥

लोकविद्विष्टं च धर्ममपि ॥ ७१.८५ ॥

पर्वसु च शान्तिहोमान् कुर्यात् ॥ ७१.८६ ॥

न तृणमपि छिन्द्यात् ॥ ७१.८७ ॥

अलंकृतश्च तिष्ठेत् ॥ ७१.८८ ॥

एवमाचारसेवी स्यात् ॥ ७१.८९ ॥

श्रुतिस्मृत्युदितं धर्म्यं साधुभिश्च निषेवितम्  ।
तमाचारं निषेवेत धर्मकामो जितेन्द्रियः  ॥ ७१.९० ॥

आचाराल्लभते चायुराचारादीप्सितां गतिम्  ।
आचाराद्धनमक्षय्यमाचाराद्धन्त्यलक्षणम्  ॥ ७१.९१ ॥

सर्वलक्षनहीनोऽपि यः सदाचारवान्नरः  ।
श्रद्धधानोऽनसूयश्च शतं वर्षाणि जीवति  ॥ ७१.९३ ॥



७२

दमयमेन तिष्ठेत् ॥ ७२.१ ॥

दमश्चेन्द्रियाणां प्रकीर्तितः ॥ ७२.२ ॥

दान्तस्यायं लोकः परश्च ॥ ७२.३ ॥

नादान्तस्य क्रिया काचित्समृध्यति ॥ ७२.४ ॥

दमः पवित्रं परमं मङ्गल्यं परमं दमः  ।
दमेन सर्वमाप्नोति यत्किंचिन्मनसेच्छति  ॥ ७२.५ ॥

दशार्धयुक्तेन रथेन यातो मनोवशेनार्यपथानुवर्तिना  ।
तं चेद्रथं नापहरन्ति वाजिनस्तथागतं नावजयन्ति शत्रवः  ॥ ७२.६ ॥

आपूर्यमाणमचलप्रतिष्ठं समुद्रमापः प्रविशन्ति यद्वत् ।
तद्वत्कामा यं प्रविशन्ति सर्वे स शान्तिमाप्नोति न कामकामी  ॥ ७२.७ ॥



७३

अथ श्राद्धेप्सुः पूर्वेद्युर्ब्राह्मणानामन्त्रयेत् ॥ ७३.१ ॥

द्वितीयेऽह्नि शुक्लपक्षस्य पूर्वाह्णे कृष्णपक्षस्यापराह्णे विप्रान् सुस्नातान् स्वाचान्तान् यथाभूयो वयःक्रमेण कुशोत्तरेष्वासनेषूपवेशयेत् ॥ ७३.२ ॥

द्वौ दैवे प्राङ्मुखौ त्रींश्च पित्र्ये उदङ्मुखान् ॥ ७३.३ ॥

एकैकमुभयत्र वेति ॥ ७३.४ ॥

आमश्राद्धेषु काम्येषु च प्रथमपञ्चकेनाग्निं हुत्वा ॥ ७३.५ ॥

पशुश्राद्धेषु मध्यमपञ्चकेन ॥ ७३.६ ॥

अमावास्यासूत्तमपञ्चकेन ॥ ७३.७ ॥

आग्रहायण्या ऊर्ध्वं कृष्णाष्टकासु च क्रमेणैव प्रथममध्यमोत्तमपञ्चकैः ॥ ७३.८ ॥

अन्वष्टकासु च ॥ ७३.९ ॥

ततो ब्राह्मणानुज्ञातः पितॄनावाहयेत् ॥ ७३.१० ॥

अपयन्त्वसुरा इति द्वाभ्यां तिलैः यातुधानानां विसर्जनं कृत्वा ॥ ७३.११ ॥

एत पितरः सर्वांस्तानग्र आ मे यन्त्वेतद्वः पितर इत्यावाहनं कृत्वा, कुशतिलमिश्रेण गन्धोदकेन यास्तिष्ठन्त्यमृता वागिति यन्मे मातेति च पाद्यं निवेद्य, अर्घ्यं कृत्वा निवेद्य चानुलेपनं कृत्वा कुशतिलवस्त्रपुष्पालंकारधूपदीपैर्यथाशक्त्या विप्रान् समभ्यर्च्य घृतप्लुतमन्नमादाय आदित्या रुद्रा वसव इति वीक्ष्य, अग्नौ करवाणीत्युक्त्वा तच्च विप्रैः कुर्वित्युक्ते आहुतित्रयं दद्यात् ॥ ७३.१२ ॥

ये मामकाः पितर एतद्वः पितरोऽयं यज्ञ इति च हविरनुमन्त्रणं कृत्वा यथोपपन्नेषु पात्रेषु विशेषाद्रजतमयेष्वन्नं नमो विश्वेभ्यो देवेभ्य इत्यन्नमादौ प्राङ्मुखयोर्निवेदयेत् ॥ ७३.१३ ॥

पित्रे पितामहाय प्रपितामहाय च नामगोत्राभ्यामुदङ्मुखेषु ॥ ७३.१४ ॥

तददत्सु ब्राह्मणेषु यन्मे प्रकामादहोरात्रैर्यद्वः क्रव्यादिति जपेत् ॥ ७३.१५ ॥

इतिहासपुराणधर्मशास्त्राणि चेति ॥ ७३.१६ ॥

उच्छिष्टसंनिधौ दक्षिनाग्रेषु कुशेषु पृथिवी दर्विरक्षिता इत्येकं पिण्डं पित्रे निदध्यात् ॥ ७३.१७ ॥

अन्तरिक्षं दर्विरक्षिता इत्य्द्वितीयं पिण्डं पितामहाय ॥ ७३.१८ ॥

द्यौर्दर्विरक्षिता इति तृतीयं प्रपितामहाय ॥ ७३.१९ ॥

ये अत्र पितरः प्रेता इति वासो देयम् ॥ ७३.२० ॥

वीरान्नः पितरो धत्त इत्यन्नम् ॥ ७३.२१ ॥

अत्र पितरो मादयध्वं यथाभागमिति दर्भमूले करावघर्षणम् ॥ ७३.२२ ॥

ऊर्जं वहन्तीरित्यनेन सोदकेन प्रदक्षिणं पिण्डानां विकिरणं कृत्वा अर्घपुष्पधूपालेपनान्नादिभक्ष्यभोज्यानि निवेदयेत् ॥ ७३.२३ ॥

उदकपात्रं मधुघृततिलैः संयुक्तं च ॥ ७३.२४ ॥

भुक्तवत्सु ब्राह्मणेषु तृप्तिमागतेषु, मा मे क्षेष्थेत्यन्नं सतृणमभ्युक्ष्यान्नविकिरमुच्छिष्टाग्रतः कृत्वा, तृप्ता भवन्तः संपन्नमिति च पृष्ट्वा उदङ्मुखेष्वाचमनमादौ दत्त्वा, ततः प्राङ्मुखेषु दत्त्वा, ततश्च सुप्रोक्षितमिति श्राद्धदेशं संप्रोक्ष्य, दर्भपाणिः सर्वं कुर्यात् ॥ ७३.२५ ॥

ततः प्राङ्मुखाग्रतो यन्मे राम इति प्रदक्षिणं कृत्वा प्रत्येत्य च, यथाशक्तिदक्षिणाभिः समभ्यर्च्य, अभिरमन्तु भवन्त इत्युक्त्वा, तैरुक्तेऽभिरताः स्म इति, देवाश्च पितरश्चेत्यभिजपेत् ॥ ७३.२६ ॥

अक्षय्योदकं च नामगोत्राभ्यां दत्त्वा विश्वे देवाः प्रीयन्तामिति प्राङ्मुखेभ्यस्ततः प्राञ्जलिरिदं तन्मनाः सुमना याचेत ॥ ७३.२७ ॥

दातारो नोऽभिवर्धन्तां वेदाः संततिरेव च  ।
श्रद्धा च नो मा व्यगमद्बहु देयं च नोऽस्त्विति  ॥ ७३.२८ ॥

तथास्त्विति ब्रूयुः ॥ ७३.२९ ॥

अन्नं च नो बहु भवेदतिथींश्च लभेमहि  ।
याचितारश्च नः सन्तु मा च याचिष्म कंचन  ॥ ७३.३० ॥

इत्येताभ्यामाशिषः प्रतिगृह्य ॥ ७३.३१ ॥

वाजे वाज इत्य्च ततो ब्राह्मणांश्च विसर्जयेत् ।
पूजयित्वा यथान्यायमनुव्रज्याभिवाद्य च  ॥ ७३.३२ ॥



७४

अष्टकासु दैवपूर्वं शाकमांसापूपैः श्राद्धं कृत्वान्वष्टकास्वष्टकावद्वह्नौ हुत्वा दैवपूर्वमेव मात्रे पितामह्यै प्रपितामह्यै च पूर्ववद्ब्राह्मणान् भोजयित्वा दक्षिणाभिश्चाभ्यर्च्यानुव्रज्य विसर्जयेत् ॥ ७४.१ ॥

ततः कर्षूः कुर्यात् ॥ ७४.२ ॥

तन्मूले प्रागुदगग्न्युपसमाधानं कृत्वा पिण्डनिर्वपणम् ॥ ७४.३ ॥

कर्षूत्रयमूले पुरुषाणां कर्षूत्रयमूले स्त्रीणाम् ॥ ७४.४ ॥

पुरुषकर्षूत्रयं सान्नेनोदकेन पूरयेत् ॥ ७४.५ ॥

स्त्रीकर्षूत्रयं सान्नेन पयसा ॥ ७४.६ ॥

दध्ना मांसेन पयसा प्रत्येकं कर्षूत्रयम् ॥ ७४.७ ॥

पूरयित्वा जपेदेतद्भवद्भ्यो भवतीब्योऽस्तु चाक्षयम् ॥ ७४.८ ॥



७५

पितरि जीवति यः श्राद्धं कुर्यात्, स येषां पिता कुर्यात्तेषां कुर्यात् ॥ ७५.१ ॥

पितरि पितामहे च जीवति येषां पितामहः ॥ ७५.२ ॥

पितरि पितामहे प्रपितामहे च जीवति नैव कुर्यात् ॥ ७५.३ ॥

यस्य पिता प्रेतः स्यात्स पित्रे पिण्डं निधाय पितामहात्परं द्वाभ्यां दद्यात् ॥ ७५.४ ॥

यस्य पिता पितामहश्च प्रेतौ स्यातां स ताभ्यां पिण्डौ दत्त्वा पितामहपितामहाय दद्यात् ॥ ७५.५ ॥

यस्य पितामहः प्रेतः स्यात्स तस्मै पिण्डं निधाय प्रपितामहात्परं द्वाभ्यां दद्यात् ॥ ७५.६ ॥

मातामहानामप्येवं श्राद्धं कुर्याद्विचक्षणः  ।
मन्त्रोहेण यथान्यायं शेषाणां मन्त्रवर्जितम्  ॥ ७५.७ ॥



७६

अमावास्यास्तिस्रोऽष्टकास्तिस्रोऽन्वष्टका माघी प्रौष्ठपद्यूर्ध्वं कृष्णत्रयोदशी व्रीहियवपाकौ चेति ॥ ७६.१ ॥

एतांस्तु श्राद्धकालान् वै नित्यानाह प्रजापतिः  ।
श्राद्धमेतेष्वकुर्वाणो नरकं प्रतिपद्यते  ॥ ७६.२ ॥



७७

आदित्यसंक्रमणम् ॥ ७७.१ ॥

विषुवद्द्वयम् ॥ ७७.२ ॥

विशेषेणायनद्वयम् ॥ ७७.३ ॥

व्यतीपातः ॥ ७७.४ ॥

जन्मर्क्षम् ॥ ७७.५ ॥

अभ्युदयश्च ॥ ७७.६ ॥

एतांस्तु श्राद्धकालान् वै काम्यानाह प्रजापतिः  ।
श्राद्धमेतेषु यद्दत्तं तदानन्त्याय कल्पते  ॥ ७७.७ ॥

संध्यारात्र्योर्न कर्तव्यं श्राद्धं खलु विचक्षणैः  ।
तयोरपि च कर्तव्यं यदि स्याद्राहुदर्शनम्  ॥ ७७.८ ॥

राहुदर्शनदत्तं हि श्राद्धमाचन्द्रतारकम्  ।
गुणवत्सर्वकामीयं पितॄणामुपतिष्ठते  ॥ ७७.९ ॥



७८

सततमादित्येऽह्नि श्राद्धं कुर्वन्नारोग्यमाप्नोति ॥ ७८.१ ॥

सौभाग्यं चान्द्रे ॥ ७८.२ ॥

समरविजयं कौजे ॥ ७८.३ ॥

सर्वान् कामान् बौधे ॥ ७८.४ ॥

विद्यामभीष्टां जैवे ॥ ७८.५ ॥

धनं शौक्रे ॥ ७८.६ ॥

जीवितं शनैश्चरे ॥ ७८.७ ॥

स्वर्गं कृत्तिकासु ॥ ७८.८ ॥

अपत्यं रोहिणीषु ॥ ७८.९ ॥

ब्रह्मवर्चस्यं सौम्ये ॥ ७८.१० ॥

कर्मसिद्धिं रौद्रे ॥ ७८.११ ॥

भुवं पुनर्वसौ ॥ ७८.१२ ॥

पुष्टिं पुष्ये ॥ ७८.१३ ॥

श्रियं सार्पे ॥ ७८.१४ ॥

सर्वान् कामान् पैत्र्ये ॥ ७८.१५ ॥

सौभाग्यं भाग्ये ॥ ७८.१६ ॥

धनमायमणे ॥ ७८.१७ ॥

ज्ञातिश्रैष्ठ्यं हस्ते ॥ ७८.१८ ॥

रूपवतः सुतांस्त्वाष्ट्रे ॥ ७८.१९ ॥

वाणिज्यसिद्धिं स्वातौ ॥ ७८.२० ॥

कनकं विशाखासु ॥ ७८.२१ ॥

मित्राणि मैत्रे ॥ ७८.२२ ॥

राज्यं शाक्रे ॥ ७८.२३ ॥

कृषिं मूले ॥ ७८.२४ ॥

समुद्रयानसिद्धिमाप्ये ॥ ७८.२५ ॥

सर्वान् कामान् वैश्वदेवे ॥ ७८.२६ ॥

श्रैष्ठ्यमभिजिति ॥ ७८.२७ ॥

सर्वान् कामान् श्रवणे ॥ ७८.२८ ॥

लवणं वासवे ॥ ७८.२९ ॥

आरोग्यं वारुणे ॥ ७८.३० ॥

कुप्यद्रव्यमाजे ॥ ७८.३१ ॥

गृहमाहिर्बुध्न्ये ॥ ७८.३२ ॥

गाः पौष्णे ॥ ७८.३३ ॥

तुरङ्गमानाश्विने ॥ ७८.३४ ॥

जीवितं याम्ये ॥ ७८.३५ ॥

गृहं सुरूपाः स्त्रियः प्रतिपदि ॥ ७८.३६ ॥

कन्यां वरदां द्वितीयायाम् ॥ ७८.३७ ॥

सर्वान् कामांस्तृतीयायाम् ॥ ७८.३८ ॥

पशूंश्चतुर्थ्याम् ॥ ७८.३९ ॥

सुरूपान् सुतान् पञ्चम्याम् ॥ ७८.४० ॥

द्यूतविजयं षष्ठ्याम् ॥ ७८.४१ ॥

कृषिं सप्तम्याम् ॥ ७८.४२ ॥

वाणिज्यमष्टम्याम् ॥ ७८.४३ ॥

पशून्नवम्याम् ॥ ७८.४४ ॥

वाजिनो दशम्याम् ॥ ७८.४५ ॥

पुत्रान् ब्रह्मवर्चस्विन एकादश्याम् ॥ ७८.४६ ॥

कनकरजतं द्वादश्याम् ॥ ७८.४७ ॥

साउभाग्यं त्रयोदश्याम् ॥ ७८.४८ ॥

सर्वान् कामान् पञ्चदश्याम् ॥ ७८.४९ ॥

शस्त्रहतानां श्राद्धकर्मणि चतुर्दशी शस्ता ॥ ७८.५० ॥

अपि पितृगीते गाथे भवतः ॥ ७८.५१ ॥

अपि जायेत सोऽस्माकं कुले कश्चिन्नरोत्तमः  ।
प्रावृट्कालेऽसिते पक्षे त्रयोदश्यां समाहितः  ॥ ७८.५२ ॥

मधूत्कटेन यः श्राद्धं पायसेन समाचरेत् ।
कार्त्तिकं सकलं मासं प्राक्छाये कुञ्जरस्य च  ॥ ७८.५३ ॥



७९

अथ न नक्तं गृहीतेनोदकेन श्राद्धं कुर्यात् ॥ ७९.१ ॥

कुशाभावे कुशस्थाने काशान् दूर्वां वा दद्यात् ॥ ७९.२ ॥

वासोऽर्थे कार्पासोत्थं सूत्रम् ॥ ७९.३ ॥

दशां विसर्जयेत्यद्यप्यहतवस्त्रजा स्यात् ॥ ७९.४ ॥

उग्रगन्धीन्यगन्धीनि कण्टकिजानि च पुष्पाणि ॥ ७९.५ ॥

शुक्लानि सुगन्धीनि कण्टकिजान्यपि जलजानि रक्तान्यपि दद्यात् ॥ ७९.६ ॥

वसां मेदं च दीपार्थे न दद्यात् ॥ ७९.७ ॥

घृतं तैलं वा दद्यात् ॥ ७९.८ ॥

जीवजं सर्वं धूपार्थे न दद्यात् ॥ ७९.९ ॥

मधुघृतसंयुक्तं गुग्गुलुं दद्यात् ॥ ७९.१० ॥

चन्दनकुङ्कुमकर्पूरागरुपद्मकान्यनुलेपनार्थे ॥ ७९.११ ॥

न प्रत्यक्षलवणं दद्यात् ॥ ७९.१२ ॥

हस्तेन च घृतव्यञ्जनादि ॥ ७९.१३ ॥

तैजसानि पात्राणि दद्यात् ॥ ७९.१४ ॥

विशेषतो राजतानि ॥ ७९.१५ ॥

खड्गकुतपकृष्णाजिनतिलसिद्धार्थकाक्षतानि च पवित्राणि रक्षोघ्नानि च निदध्यात् ॥ ७९.१६ ॥

पिप्पलीमुकुन्दकभूस्तृणशिग्रुसर्षपसुरसासर्जकसुवर्चलकूश्माण्डालाबुवार्ताकपालक्योपोदकीतण्डुलीयककुसुम्भपिण्डालुकमहिषीक्षीराणि वर्जयेत् ॥ ७९.१७ ॥

राजमाषमसूरपर्युषितकृतलवणानि च ॥ ७९.१८ ॥

कोपं परिहरेत् ॥ ७९.१९ ॥

नाश्रु पातयेत् ॥ ७९.२० ॥

न त्वरां कुर्यात् ॥ ७९.२१ ॥

घृतादिदाने तैजसानि पात्राणि खड्गपात्राणि फल्गुपात्राणि च प्रशस्तानि ॥ ७९.२२ ॥

अत्र च श्लोको भवति ॥ ७९.२३ ॥

सौवर्णराजताभ्यां च खड्गेनौदुम्बरेण वा  ।
दत्तमक्षय्यतां याति फल्गुपात्रेण चाप्यथ  ॥ ७९.२४ ॥



८०

तिलैर्व्रीहियवैर्माषैरद्भिर्मूलफलैः शाकैः श्यामाकैः प्रियङ्गुभिर्नीवारैर्मुद्गैर्गोधूमैश्च मासं प्रीयन्ते ॥ ८०.१ ॥

द्वौ मासौ मत्स्यमांसेन ॥ ८०.२ ॥

त्रीन् हारिणेन ॥ ८०.३ ॥

चतुरश्चौरभ्रेण ॥ ८०.४ ॥

पञ्च शाकुनेन ॥ ८०.५ ॥

षट्छागेन ॥ ८०.६ ॥

सप्त रौरवेण ॥ ८०.७ ॥

अष्टौ पार्षतेन ॥ ८०.८ ॥

नव गावयेन ॥ ८०.९ ॥

दश माहिषेण ॥ ८०.१० ॥

एकादश तूपरेणाजेन ॥ ८०.११ ॥

संवत्सरं गव्येन पयसा तद्विकारैर्वा ॥ ८०.१२ ॥

अत्र पितृगीता गाथा भवति ॥ ८०.१३ ॥

कालशाकं महाशल्कं मांसं वार्ध्रीणसस्य च  ।
विषाणवर्ज्या ये खड्गा आसूर्यं तांस्तु भुङ्क्ष्महे  ॥ ८०.१४ ॥



८१

नान्नमासनमारोपयेत् ॥ ८१.१ ॥

न पदा स्पृशेत् ॥ ८१.२ ॥

नावक्षुतं कुर्यात् ॥ ८१.३ ॥

तिलैः सर्षपैर्वा यातुधानान् विसर्जयेत् ॥ ८१.४ ॥

संवृते च श्राद्धं कुर्यात् ॥ ८१.५ ॥

न रजस्वलां पश्येत् ॥ ८१.६ ॥

न श्वानम् ॥ ८१.७ ॥

न विड्वराहम् ॥ ८१.८ ॥

न ग्रामकुक्कुटम् ॥ ८१.९ ॥

प्रयत्नात्श्राद्धमजस्य दर्शयेत् ॥ ८१.१० ॥

अश्नीयुर्ब्राह्मणाश्च वाग्यताः ॥ ८१.११ ॥

न वेष्टितशिरसः ॥ ८१.१२ ॥

न सोपानत्काः ॥ ८१.१३ ॥

न पीठोपहितपादाः ॥ ८१.१४ ॥

न हीनाङ्गा अधिकाङ्गाः श्राद्धं पश्येयुः ॥ ८१.१५ ॥

न शूद्राः ॥ ८१.१६ ॥

न पतिताः ॥ ८१.१७ ॥

न महारोगिणः ॥ ८१.१८ ॥

तत्कालं ब्राह्मणं ब्राह्मणानुमतेन भिक्षुकं वा पूजयेत् ॥ ८१.१९ ॥

हविर्गुणान्न ब्राह्मणा ब्रूयुर्दात्रा पृष्टाः ॥ ८१.२० ॥

यावदूष्मा भवत्यन्ने यावदश्नन्ति वाग्यताः  ।
तावदश्नन्ति पितरो यावन्नोक्ता हविर्गुणाः  ॥ ८१.२१ ॥

सार्ववर्णिकमन्नाद्यं संनीयाप्लाव्य वारिणा  ।
समुत्सृजेद्भुक्तवतामग्रतो विकिरन् भुवि  ॥ ८१.२२ ॥

असंस्कृतप्रमीतानां त्यागिनां कुलयोषिताम्  ।
उच्छिष्टं भागधेयं स्याद्दर्भेषु विकिरश्च यः  ॥ ८१.२३ ॥

उच्छेषणं भूमिगतमजिह्मस्याशठस्य च  ।
दासवर्गस्य तत्पित्र्ये भागधेयं प्रचक्षते  ॥ ८१.२४ ॥



८२

दैवे कर्मणि ब्राह्मणं न परीक्षेत ॥ ८२.१ ॥

प्रयत्नात्पित्र्ये परीक्षेत ॥ ८२.२ ॥

हीनाधिकाङ्गान् विवर्जयेत् ॥ ८२.३ ॥

विकर्मस्थांश्च ॥ ८२.४ ॥

बैडालव्रतिकान् ॥ ८२.५ ॥

वृथालिङ्गिनः ॥ ८२.६ ॥

नक्षत्रजीविनः ॥ ८२.७ ॥

देवलकांश्च ॥ ८२.८ ॥

चिकित्सकान् ॥ ८२.९ ॥

अनूढापुत्रान् ॥ ८२.१० ॥

तत्पुत्रान् ॥ ८२.११ ॥

बहुयाजिनः ॥ ८२.१२ ॥

ग्रामयाजिनः ॥ ८२.१३ ॥

शूद्रयाजिनः ॥ ८२.१४ ॥

अयाज्ययाजिनः ॥ ८२.१५ ॥

व्रात्यान् ॥ ८२.१६ ॥

तद्याजिनः ॥ ८२.१७ ॥

पर्वकारान् ॥ ८२.१८ ॥

सूचकान् ॥ ८२.१९ ॥

भृतकाध्यापकान् ॥ ८२.२० ॥

भृतकाध्यापितान् ॥ ८२.२१ ॥

शूद्रान्नपुष्टान् ॥ ८२.२२ ॥

पतितसंसर्गान् ॥ ८२.२३ ॥

अनधीयानान् ॥ ८२.२४ ॥

संध्योपासनभ्रष्टान् ॥ ८२.२५ ॥

राजसेवकान् ॥ ८२.२६ ॥

नग्नान् ॥ ८२.२७ ॥

पित्रा विवदमानान् ॥ ८२.२८ ॥

पितृमातृगुर्वग्निस्वाध्यायत्यागिनश्च ॥ ८२.२९ ॥

ब्राह्मणापशदा ह्येते कथिताः पङ्क्तिदूषकाः  ।
एतान् विवर्जयेद्यत्नाच्छ्राद्धकर्मणि पण्डितः  ॥ ८२.३० ॥



८३

अथ पङ्क्तिपावनाः ॥ ८३.१ ॥

त्रिणाचिकेतः ॥ ८३.२ ॥

पञ्चाग्निः ॥ ८३.३ ॥

ज्येष्ठसामगः ॥ ८३.४ ॥

वेदपारगः ॥ ८३.५ ॥

वेदाङ्गस्याप्येकस्य पारगः ॥ ८३.६ ॥

पुराणेतिहासव्याकरणपारगः ॥ ८३.७ ॥

धर्मशास्त्रस्याप्येकस्य पारगः ॥ ८३.८ ॥

तीर्थपूतः ॥ ८३.९ ॥

यज्ञपूतः ॥ ८३.१० ॥

तपःपूतः ॥ ८३.११ ॥

सत्यपूतः ॥ ८३.१२ ॥

मन्त्रपूतः ॥ ८३.१३ ॥

गायत्रीजपनिरतः ॥ ८३.१४ ॥

ब्रह्मदेयानुसंतानः ॥ ८३.१५ ॥

त्रिसुपर्णः ॥ ८३.१६ ॥

जामाता ॥ ८३.१७ ॥

दौहित्रश्चेति पात्रम् ॥ ८३.१८ ॥

विशेषेण च योगिनः ॥ ८३.१९ ॥

अत्र पितृगीता गाथा भवति ॥ ८३.२० ॥

अपि स स्यात्कुलेऽस्माकं भोजयेद्यस्तु योगिनम्  ।
विप्रं श्राद्धे प्रयत्नेन येन तृप्यामहे वयम्  ॥ ८३.२१ ॥



८४

न म्लेच्छविषये श्राद्धं कुर्यात् ॥ ८४.१ ॥

न गच्छेन्म्लेच्छविषयम् ॥ ८४.२ ॥

परनिपानेष्वपः पीत्वा तत्साम्यमुपगच्छतीति ॥ ८४.३ ॥

चातुर्वर्ण्यव्यवस्थानं यस्मिन् देशे न विद्यते  ।
स म्लेच्छदेशो जिज्ञेय आर्यावर्तस्ततः परः  ॥ ८४.४ ॥



८५

अथ पुष्करेष्वक्षयं श्राद्धम् ॥ ८५.१ ॥

जप्यहोमतपांसि च ॥ ८५.२ ॥

पुष्करे स्नानमात्रात्सर्वपापेभ्यः पूतो भवति ॥ ८५.३ ॥

एवमेव गयाशीर्षे ॥ ८५.४ ॥

वटे ॥ ८५.५ ॥

अमरकण्टकपर्वते ॥ ८५.६ ॥

वराहपर्वते ॥ ८५.७ ॥

यत्र क्वचन नर्मदातीरे ॥ ८५.८ ॥

यमुनातीरे ॥ ८५.९ ॥

गङ्गायां विशेषतः ॥ ८५.१० ॥

कुशावर्ते ॥ ८५.११ ॥

बिन्दुके ॥ ८५.१२ ॥

नीलपर्वते ॥ ८५.१३ ॥

कनखले ॥ ८५.१४ ॥

कुब्जाम्रे ॥ ८५.१५ ॥

भृगुतुङ्गे ॥ ८५.१६ ॥

केदारे ॥ ८५.१७ ॥

महालये ॥ ८५.१८ ॥

नडन्तिकायाम् ॥ ८५.१९ ॥

सुगन्धायाम् ॥ ८५.२० ॥

शाकंभर्याम् ॥ ८५.२१ ॥

फल्गुतीर्थे ॥ ८५.२२ ॥

महागङ्गायाम् ॥ ८५.२३ ॥
त्रिहलिकाग्रामे ॥ ८५.२४ ॥

कुमारधारायाम् ॥ ८५.२५ ॥

प्रभासे ॥ ८५.२६ ॥

यत्र क्वचन सरस्वत्यां विशेषतः ॥ ८५.२७ ॥

गङ्गाद्वारे ॥ ८५.२८ ॥

प्रयागे च ॥ ८५.२९ ॥

गङ्गासागरसंगमे ॥ ८५.३० ॥

सततं नैमिषारण्ये ॥ ८५.३१ ॥

वाराणस्यां विशेषतः ॥ ८५.३२ ॥

अगस्त्याश्रमे ॥ ८५.३३ ॥

कण्Vआश्रमे ॥ ८५.३४ ॥

कौशिक्याम् ॥ ८५.३५ ॥

सरयूतीरे ॥ ८५.३६ ॥

शोणस्य ज्योतिषायाश्च संगमे ॥ ८५.३७ ॥

श्रीपर्वते ॥ ८५.३८ ॥

कालोदके ॥ ८५.३९ ॥

उत्तरमानसे ॥ ८५.४० ॥

बडबायाम् ॥ ८५.४१ ॥

मतङ्गवाप्याम् ॥ ८५.४२ ॥

सप्तार्षे ॥ ८५.४३ ॥

विष्णुपदे ॥ ८५.४४ ॥

स्वर्गमार्गपदे ॥ ८५.४५ ॥

गोदावर्याम् ॥ ८५.४६ ॥

गोमत्याम् ॥ ८५.४७ ॥

वेत्रवत्याम् ॥ ८५.४८ ॥

विपाशायाम् ॥ ८५.४९ ॥

वितस्तायाम् ॥ ८५.५० ॥

शतद्रूतीरे ॥ ८५.५१ ॥

चन्द्रभागायाम् ॥ ८५.५२ ॥

इरावत्याम् ॥ ८५.५३ ॥

सिन्धोस्तीरे ॥ ८५.५४ ॥

दक्षिणे पञ्चनदे ॥ ८५.५५ ॥

औसजे ॥ ८५.५६ ॥

एवमादिष्वथान्येषु तीर्थेषु ॥ ८५.५७ ॥

सरिद्वरासु ॥ ८५.५८ ॥

सर्वेष्वपि स्वभावेषु ॥ ८५.५९ ॥

पुलिनेषु ॥ ८५.६० ॥

प्रस्रवणेषु ॥ ८५.६१ ॥

पर्वतेषु ॥ ८५.६२ ॥

निकुञ्जेषु ॥ ८५.६३ ॥

वनेषु ॥ ८५.६४ ॥

उपवनेषु ॥ ८५.६५ ॥

गोमयेनोपलिप्तेषु गृहेषु ॥ ८५.६६ ॥

मनोज्ञेषु ॥ ८५.६७ ॥

अत्र च पितृगीता गाथा भवन्ति ॥ ८५.६८ ॥

कुलेऽस्माकं स जन्तुः स्याद्यो नो दद्याज्जलाञ्जलीन्  ।
नदीषु बहुतोयासु शीतलासु विशेषतः  ॥ ८५.६९ ॥

अपि जायेत सोऽस्माकं कुले कश्चिन्नरोत्तमः  ।
गयाशीर्षे वटे श्राद्धं यो नः कुर्यात्समाहितः  ॥ ८५.७० ॥

एष्टव्या बहवः पुत्रा यद्येकोऽपि गयां व्रजेत् ।
यजेत वाश्वमेधेन नीलं वा वृषमुत्सृजेत् ॥ ८५.७१ ॥



८६

अथ वृषोत्सर्गः ॥ ८६.१ ॥

कार्त्तिक्यामाश्वयुज्यां वा ॥ ८६.२ ॥

तत्रादावेव वृषभं परीक्षेत ॥ ८६.३ ॥

जीवद्वत्सायाः पयस्विन्याः पुत्रम् ॥ ८६.४ ॥

सर्वलक्षणोपेतम् ॥ ८६.५ ॥

नीलम् ॥ ८६.६ ॥

लोहितं वा मुखपुच्छपादशृङ्गशुक्लम् ॥ ८६.७ ॥

यूथस्याच्छादकम् ॥ ८६.८ ॥

ततो गवां मध्ये सुसमिद्धमग्निं परिस्तीर्य पौष्णं चरुं पयसा श्रपयित्वा पूषा गा अन्वेतु न इह रतिरिति च हुत्वा वृषमयस्कारस्त्वङ्कयेत् ॥ ८६.९ ॥

एकस्मिन् पार्श्वे चक्रेणापरस्मिन् पार्श्वे शूलेन ॥ ८६.१० ॥

अङ्कितं च हिरण्यवर्णेति चतसृभिः शं नो देवीरिति च स्नापयेत् ॥ ८६.११ ॥

स्नातमलंकृतं स्नातालंकृताभिश्चतसृभिर्वत्सतरीभिः सार्धमानीय रुद्रान् पुरुषसूक्तं कूश्माण्डीश्च जपेत् ॥ ८६.१२ ॥

पिता वत्सानामिति वृषभस्य दक्षिणे कर्णे पठेत् ॥ ८६.१३ ॥

इमं च ॥ ८६.१४ ॥

वृषो हि भगवान् धर्मश्चतुष्पादः प्रकीर्तितः  ।
वृणोमि तमहं भक्त्या स मे रक्षतु सर्वतः  ॥ ८६.१५ ॥

एतं युवानं पतिं वो ददाम्यनेन क्रीडन्तीश्चरत प्रियेण  ।
मा हास्महि प्रजया मा तनूभिर्मा रधाम द्विषते सोम राजन्  ॥ ८६.१६ ॥

वृषं वत्सतरीयुक्तमैशान्यां कारयेद्दिशि  ।
होतुर्वस्त्रयुगं दद्यात्सुवर्णं कांस्यमेव च  ॥ ८६.१७ ॥

अयस्कारस्य दातव्यं वेतनं मनसेप्सितम्  ।
भोजनं बहुसर्पिष्कं ब्राह्मणांश्चात्र भोजयेत् ॥ ८६.१८ ॥

उत्सृष्टो वृषभो यस्मिन् पिबत्यथ जलाशये  ।
जलाशयं तत्सकलं पितॄंस्तस्योपतिस्ठति  ॥ ८६.१९ ॥

शृङ्गेणोल्लिखते भूमिं यत्र क्वचन दर्पितः  ।
पितॄणामन्नपानं तत्प्रभूतमुपतिष्ठति  ॥ ८६.२० ॥



८७

अथ वैशाख्यां पौर्णमास्यां कृष्णाजिनं सखुरं सशृङ्गं सुवर्णशृङ्गं रौप्यखुरं मौक्तिकलाङ्गूलभूषितं कृत्वाविके च वस्त्रे प्रसारयेत् ॥ ८७.१ ॥

ततस्तिलैः प्रच्छादयेत् ॥ ८७.२ ॥

सुवर्णनाभिं च कुर्यात् ॥ ८७.३ ॥

अहतेन वासोयुगेन प्रच्छादयेत् ॥ ८७.४ ॥

सर्वगन्धरत्नैश्चालंकृतं कुर्यात् ॥ ८७.५ ॥

चतसृषु दिक्षु चत्वारि तैजसानि पात्राणि क्षीरदधिमधुघृतपूर्णानि निध्यायाहिताग्नये ब्राह्मणायालंकृताय वासोयुगेन प्रच्छादिताय दद्यात् ॥ ८७.६ ॥

अत्र च गाथा भवन्ति ॥ ८७.७ ॥

यस्तु कृष्णाजिनं दद्यात्सखुरं शृङ्गसंयुतम्  ।
तिलैः प्रच्छाद्य वासोभिः सर्वरत्नैरलंकृतम्  ॥ ८७.८ ॥

ससमुद्रगुहा तेन सशैलवनकानना  ।
चतुरन्ता भवेद्दत्ता पृथिवी नात्र संशयः  ॥ ८७.९ ॥

कृष्णाजिने तिलान् कृत्वा हिरण्यं मधुसर्पिषी  ।
ददाति यस्तु विप्राय सर्वं तरति दुष्कृतम्  ॥ ८७.१० ॥



८८

अथ प्रसूयमाना गौः पृथिवी भवति ॥ ८८.१ ॥

तामलंकृतां ब्राह्मणाय दत्त्वा पृथिवीदानफलमाप्नोति ॥ ८८.२ ॥

अत्र गाथा भवति ॥ ८८.३ ॥

सवत्सारोमतुल्यानि युगान्युभयतोमुखीम्  ।
दत्त्वा स्वर्गमवाप्नोति श्रद्दधानः समाहितः  ॥ ८८.४ ॥



८९

मासः कार्त्तिकोऽग्निदैवत्यः ॥ ८९.१ ॥

अग्निश्च सर्वदेवानां मुखम् ॥ ८९.२ ॥

तस्मात्तु कार्त्तिकं मासं बहिःस्नायी गायत्रीजपनिरतः सकृदेव हविष्याशी संवत्सरकृतात्पापात्पूतो भवति ॥ ८९.३ ॥

कार्त्तिकं सकलं मासं नित्यस्नायी जितेन्द्रियः  ।
जपन् हविष्यभुग्दान्तः सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ ८९.४ ॥



९०

मार्गशीर्षशुक्लपञ्चदश्यां मृगशिरसा युक्तायां चूर्णितलवणस्य सुवर्णनाभं प्रस्थमेकं चन्द्रोदये ब्राह्मणाय प्रदापयेत् ॥ ९०.१ ॥

अनेन कर्मणा रूपसौभाग्यवानभिजायते ॥ ९०.२ ॥

पौषी चेत्पुष्ययुक्ता स्यात्, तस्यां गौरसर्षपकल्कोद्वर्तितशरीरो गव्यघृतपूर्णकुम्भेनाभिषिक्तः सर्वौषधिभिः सर्वगन्धैः सर्वबीजैश्च स्नातो घृतेन भगवन्तं वासुदेवं स्नापयित्वा गन्धपुष्पधूपदीपनैवेद्यादिभिरभ्यर्च्य वैष्णवैः शाक्रैर्बार्हस्पत्यैश्च मन्त्रैः पावके हुत्वा ससुवर्णेन घृतेन ब्राह्मणान् स्वस्ति वाचयेत् ॥ ९०.३ ॥

वासोयुगं कर्त्रे दद्यात् ॥ ९०.४ ॥

अनेन कर्मणा पुष्यते ॥ ९०.५ ॥

माघी मघायुता चेत्, तस्यां तिलैः श्राद्धं कृत्वा पूतो भवति ॥ ९०.६ ॥

फाल्गुनी फल्गुनीयुता चेत्, तस्यां ब्राह्मणाय सुसंस्कृतं स्वास्तीर्णं शयनं निवेद्य भार्यां मनोज्ञां रूपवतीं द्रविणवतीं चाप्नोति ॥ ९०.७ ॥

नार्यपि भर्तारम् ॥ ९०.८ ॥

चैत्री चित्रायुता चेत्, तस्यां चित्रवस्त्रप्रदानेन सौभाग्यमाप्नोति ॥ ९०.९ ॥

वैशाखी विशाखायुता चेत्, तस्यां ब्राह्मणसप्तकं क्षौद्रयुक्तैस्तिलैः संतर्प्य धर्मराजानं प्रीणयित्वा पापेभ्यः पूतो भवति ॥ ९०.१० ॥

ज्यैष्ठी ज्येष्ठायुता चेत्स्यात्, तस्यां छत्रोपानहप्रदानेन गवाधिपत्यं प्राप्नोति ॥ ९०.११ ॥

आषाढ्यामाषाढायुक्तायामन्नपानदानेन तदेवाक्षय्यमाप्नोति ॥ ९०.१२ ॥

श्रावण्यां श्रवणयुक्तायां जलधेनुं सान्नां वासोयुगाच्छादितां दत्त्वा स्वर्गमाप्नोति ॥ ९०.१३ ॥

प्रौष्ठपद्यां प्रोष्ठपदायुक्तायां गोदानेन सर्वपापविनिर्मुक्तो भवति ॥ ९०.१४ ॥

आश्वयुज्यामश्विनीगते चन्द्रमसि घृतपूर्णं भाजनं सुवर्णयुतं विप्राय दत्त्वा दीप्ताग्निर्भवति ॥ ९०.१५ ॥

कार्त्तिकी कृत्तिकायुता चेत्स्यात्, तस्यां सितमुक्षाणमन्यवर्णं वा शशाङ्कोद्ये सर्वसस्यरत्नगन्धोपेतं दीपमध्ये ब्राह्मणाय दत्त्वा कान्तारभयं न पश्यति ॥ ९०.१६ ॥

वैशाखशुक्लतृतीयायामुपोषितोऽक्षतैः श्रीवासुदेवमभ्यर्च्य तानेव हुत्वा दत्त्वा च सर्वपापेभ्यः पूतो भवति ॥ ९०.१७ ॥

यच्च तस्मिन्नहनि प्रयच्छति तदक्षय्यतामाप्नोति ॥ ९०.१८ ॥

पौष्यां समतीतायां कृष्णपक्षद्वादश्यां सोपवासस्तिलैः स्नातस्तिलोककं दत्त्वा तिलैर्वासुदेवमभ्यर्च्य तानेव हुत्वा दत्त्वा भुक्त्वा च पापेभ्यः पूतो भवति ॥ ९०.१९ ॥

माघ्यां समतीतायां कृष्णद्वादश्यां सोपवासः श्रवणं प्राप्य श्रीवासुदेवाग्रतो महावर्तिद्वयेन दीपद्वयं दद्यात् ॥ ९०.२० ॥

दक्षिणपार्श्वे महारजनरक्तेन समग्रेण वाससा घृततुलामष्टाधिकां दत्त्वा ॥ ९०.२१ ॥

वामपार्श्वे तिलतैलयुतां साष्टां दत्त्वा श्वेतेन समग्रेण वाससा ॥ ९०.२२ ॥

एतत्कृत्वा यस्मिन् राष्ट्रेऽभिजायते यस्मिन् देशे यस्मिन् कुले तत्रोज्ज्वलो भवति ॥ ९०.२३ ॥

आश्विनं सकलं मासं ब्राह्मणेभ्यः प्रत्यहं घृतं प्रदायाश्विनौ प्रीणयित्वा रूपभाग्भवति ॥ ९०.२४ ॥

तस्मिन्नेव मासि प्रत्यहं गोरसैर्ब्राह्मणान् भोजयित्वा राज्यभाग्भवति ॥ ९०.२५ ॥

प्रतिमासं रेवतीयुते चन्द्रमसि मधुघृतयुतं पायसं रेवतीप्रीत्यै परमान्नं ब्राह्मणान् भोजयित्वा रेवतीं प्रीणयित्वा रूपस्य भागी भवति ॥ ९०.२६ ॥

माघे मास्यग्निं प्रत्यहं तिलैर्हुत्वा सघृतं कुल्माषं ब्राह्मणान् भोजयित्वा दीप्ताग्निर्भवति ॥ ९०.२७ ॥

सर्वां चतुर्दशीं नदीजले स्नात्वा धर्मराजानं पूजयित्वा सर्वपापेभ्यः पूतो भवति ॥ ९०.२८ ॥

यदीच्छेद्विपुलान् भोगांश्चन्द्रसूर्यग्रहोपगान्  ।
प्रातःस्नायी भवेन्नित्यं द्वौ मासौ माघफाल्गुनौ  ॥ ९०.२९ ॥



९१

अथ कूपकर्तुस्तत्प्रवृत्ते पानीये दुष्कृतस्यार्धं विनश्यति ॥ ९१.१ ॥

तडागकृन्नित्यतृप्तो वारुणं लोकमश्नुते ॥ ९१.२ ॥

जलप्रदः सदा तृप्तो भवति ॥ ९१.३ ॥

वृक्षारोपयितुर्वृक्षाः परलोके पुत्रा भवन्ति ॥ ९१.४ ॥

वृक्षप्रदो वृक्षप्रसूनैर्देवान् प्रीणयति ॥ ९१.५ ॥

फलैश्चातिथीन् ॥ ९१.६ ॥

छायया चाभ्यागतान् ॥ ९१.७ ॥

देवे वर्षत्युदकेन पितॄन् ॥ ९१.८ ॥

सेतुकृत्स्वर्गमाप्नोति ॥ ९१.९ ॥

देवायतनकारी यस्य देवस्यायतनं करोति तस्यैव लोकमाप्नोति ॥ ९१.१० ॥

सुधासिक्तं कृत्वा यशसा विराजते ॥ ९१.११ ॥

विचित्रं कृत्वा गन्धर्वलोकमाप्नोति ॥ ९१.१२ ॥

पुष्पप्रदानेन श्रीमान् भवति ॥ ९१.१३ ॥

अनुलेपनप्रदानेन कीर्तिमान् ॥ ९१.१४ ॥

दीपप्रदानेन चक्षुष्मान् सर्वत्रोज्ज्वलश्च ॥ ९१.१५ ॥

अन्नप्रदानेन बलवान् ॥ ९१.१६ ॥

देवनिर्माल्यापनयनात्गोदानफलमाप्नोति ॥ ९१.१७ ॥

देवगृहमार्जनात्तदुपलेपनात्ब्राह्मणोच्छिष्टमार्जनात्पादशौचादकल्यपरिचरणाच्च ॥ ९१.१८ ॥

कूपारामतडागेषु देवतायतनेषु च  ।
पुनः संस्कारकर्ता च लभते मौलिकं फलम्  ॥ ९१.१९ ॥



९२

सर्वदानाधिकमभयप्रदानम् ॥ ९२.१ ॥

तत्प्रदानेनाभीप्सितं लोकमाप्नोति ॥ ९२.२ ॥

भूमिदानेन च ॥ ९२.३ ॥

गोचर्ममात्रामपि भुवं प्रदाय सर्वपापेभ्यः पूतो भवति ॥ ९२.४ ॥

गोप्रदानेन स्वर्गलोकमाप्नोति ॥ ९२.५ ॥

दशधेनुप्रदो गोलोकान् ॥ ९२.६ ॥

शतधेनुप्रदो ब्रहमलोकान् ॥ ९२.७ ॥

सुवर्णशृङ्गीं रौप्यखुरां मुक्तालाङ्गूलां कांस्योपदोहां वस्त्रोत्तरीयां दत्त्वा धेनुरोमसंख्यानि वर्षाणि स्वर्गलोकमाप्नोति ॥ ९२.८ ॥

विशेषतः कपिलाम् ॥ ९२.९ ॥

दान्तं धुरंधरं दत्त्वा दशधेनुप्रदो भवति ॥ ९२.१० ॥

अश्वदः सूर्यसालोक्यमाप्नोति ॥ ९२.११ ॥

वासोदश्चन्द्रसालोक्यम् ॥ ९२.१२ ॥

सुवर्णदानेनाग्निसालोक्यम् ॥ ९२.१३ ॥

रूप्यदानेन रूपम् ॥ ९२.१४ ॥

तैजसानां पात्राणां प्रदानेन पात्रीभवति सर्वकामानाम् ॥ ९२.१५ ॥

घृतमधुतैलप्रदानेनारोग्यम् ॥ ९२.१६ ॥

औषधप्रदानेन ॥ ९२.१७ ॥

लवणदानेन च लावण्यम् ॥ ९२.१८ ॥

धान्यप्रदानेन तृप्तिम् ॥ ९२.१९ ॥

सस्यप्रदानेन च ॥ ९२.२० ॥

अन्नदः सर्वम् ॥ ९२.२१ ॥

धान्यप्रदानेन सौभाग्यम् ॥ ९२.२२ ॥

तिलप्रदः प्रजामिष्टाम् ॥ ९२.२३ ॥

इन्धनप्रदानेन दीप्ताग्निर्भवति ॥ ९२.२४ ॥

संग्रामे च सर्वजयमाप्नोति ॥ ९२.२५ ॥

आसनप्रदानेन स्थानम् ॥ ९२.२६ ॥

शय्याप्रदानेन भार्याम् ॥ ९२.२७ ॥

उपानत्प्रदानेनाश्वतरीयुक्तं रथम् ॥ ९२.२८ ॥

छत्रप्रदानेन स्वर्गम् ॥ ९२.२९ ॥

तालवृन्तचामरप्रदानेनाध्वसुखित्वम् ॥ ९२.३० ॥

वास्तुप्रदानेन नगराधिपत्यम् ॥ ९२.३१ ॥

यद्यदिष्टतमं लोके यच्चास्ति दयितं गृहे  ।
तत्तद्गुणवते देयं तदेवाक्षयमिच्छता  ॥ ९२.३२ ॥



९३

अब्राह्मणे दत्तं तत्सममेव पारलौकिकम् ॥ ९३.१ ॥

द्विगुणं ब्राह्मणब्रुवे ॥ ९३.२ ॥

सहस्रगुणं प्राधीते ॥ ९३.३ ॥

अनन्तं वेदपारगे ॥ ९३.४ ॥

पुरोहितस्त्वात्मन एव पात्रम् ॥ ९३.५ ॥

स्वसा दुहितृजामातरश्च ॥ ९३.६ ॥

न वार्यपि प्रयच्छेत बैडालव्रतिके द्विजे  ।
न बकव्रतिके पापे नावेदविदि धर्मवित् ॥ ९३.७ ॥

धर्मध्वजी सदा लुब्धश्छाद्मिको लोकदाम्भिकः  ।
बैडालव्रतिको ज्ञेयो हिंस्रः सर्वाभिसंधकः  ॥ ९३.८ ॥

अधोदृष्टिर्नैकृतिकः स्वार्थसाधनतत्परः  ।
शठो मिथ्याविनीतश्च बकव्रतपरो द्विजः  ॥ ९३.९ ॥

ये बकव्रतिनो लोके ये च मार्जारलिङ्गिनः  ।
ते पतन्त्यन्धतामिस्रे तेन पापेन कर्मणा  ॥ ९३.१० ॥

न धर्मस्यापदेशेन पापं कृत्वा व्रतं चरेत् ।
व्रतेन पापं प्रच्छाद्य कुर्वन् स्त्रीशूद्रदम्भनम्  ॥ ९३.११ ॥

प्रेत्येह चेदृशो विप्रो गर्ह्यते ब्रह्मवादिभिः  ।
छद्मनाचरितं यच्च व्रतं रक्षांसि गच्छति  ॥ ९३.१२ ॥

अलिङ्गी लिङ्गिवेषेण यो वृत्तिमुपजीवति  ।
स लिङ्गिनां हरत्येनस्तिर्यग्योनौ प्रजायते  ॥ ९३.१३ ॥

न दानं यशसे दद्यान्न भयान्नोपकारिणे  ।
न नृत्यगीतशीलेभ्यो धर्मार्थमिति निश्चितम्  ॥ ९३.१४ ॥



९४

गृही वलीपलितदर्शने वनाश्रयो भवेत् ॥ ९४.१ ॥

अपत्यस्य चापत्यदर्शने वा ॥ ९४.२ ॥

पुत्रेषु भार्यां निक्षिप्य तयानुग्म्यमानो वा ॥ ९४.३ ॥

तत्राप्यग्नीनुपचरेत् ॥ ९४.४ ॥

अफालकृष्टेन पञ्च यज्ञान्न हापयेत् ॥ ९४.५ ॥

स्वाध्यायं च न जह्यात् ॥ ९४.६ ॥

ब्रह्मचर्यं पालयेत् ॥ ९४.७ ॥

चर्मचीरवासाः स्यात् ॥ ९४.८ ॥

जटाश्मश्रुलोमनखांश्च बिभृयात् ॥ ९४.९ ॥

त्रिषवणस्नायी स्यात् ॥ ९४.१० ॥

कपोतवृत्तिर्मासनिचयः संवत्सरनिचयो वा ॥ ९४.११ ॥

संवत्सरनिचयी पूर्वनिचितमाश्वयुज्यां जह्यात् ॥ ९४.१२ ॥

ग्रामादाहृत्य वाश्नीयादष्टौ ग्रासान् वने वसन्  ।
पुटेनैव पलाशेन पाणिना शकलेन वा  ॥ ९४.१३ ॥



९५

वानप्रस्थस्तपसा शरीरं शोषयेत् ॥ ९५.१ ॥

ग्रीष्मे पञ्चतपाः स्यात् ॥ ९५.२ ॥

आकाशशायी प्रावृषि ॥ ९५.३ ॥

आर्द्रवासा हेमन्ते ॥ ९५.४ ॥

नक्ताशी स्यात् ॥ ९५.५ ॥

एकान्तरद्व्यन्तरत्र्यन्तराशी वा स्यात् ॥ ९५.६ ॥

पुष्पाशी ॥ ९५.७ ॥

फलाशी ॥ ९५.८ ॥

शाकाशी ॥ ९५.९ ॥

पर्णाशी वा ॥ ९५.१० ॥

यवान्नं पक्षान्तयोर्वा सकृदश्नीयात् ॥ ९५.११ ॥

चान्द्रायणैर्वा वर्तेत ॥ ९५.१२ ॥

अश्मकुट्टः ॥ ९५.१३ ॥

दन्तोलूखलिको वा ॥ ९५.१४ ॥

तपोमूलमिदं सर्वं देवमानुषिकं जगत् ।
तपोमध्यं तपोऽन्तं च तपसा च तथा धृतम्  ॥ ९५.१५ ॥

यद्दुष्चरं यद्दुरापं यद्दूरं यच्च दुष्करम्  ।
सर्वं तत्तपसा साध्यं तपो हि दुरतिक्रमम्  ॥ ९५.१६ ॥



९६

अथ त्रिष्वाश्रमेषु पक्वकषायः प्राजापत्यामिष्टिं कृत्वा सर्ववेदसं दक्षिणां दत्त्वा प्रव्रज्याश्रमी स्यात् ॥ ९६.१ ॥

आत्मन्यग्नीनारोप्य भिक्षार्थं ग्राममियात् ॥ ९६.२ ॥

सप्तागारिकं भैक्षमाचरेत् ॥ ९६.३ ॥

अलाभे न व्यथेत ॥ ९६.४ ॥

न भिक्षुकं भिक्षेत ॥ ९६.५ ॥

भुक्तवति जने अतीते पात्रसंपाते भैक्षमादद्यात् ॥ ९६.६ ॥

मृन्मये दारुपात्रेऽलाबुपात्रे वा ॥ ९६.७ ॥

तेषां च तस्याद्भिः शुद्धिः स्यात् ॥ ९६.८ ॥

अभिपूजितलाभादुद्विजेत ॥ ९६.९ ॥

शून्यागारनिकेतनः स्यात् ॥ ९६.१० ॥

वृक्षमूलनिकेतनो वा ॥ ९६.११ ॥

न ग्रामे द्वितीयां रात्रिमावसेत् ॥ ९६.१२ ॥

कौपीनाच्छादनमात्रमेव वसनमादद्यात् ॥ ९६.१३ ॥

दृष्टिपूतं न्यसेत्पादम् ॥ ९६.१४ ॥

वस्त्रपूतं जलमादद्यात् ॥ ९६.१५ ॥

सत्यपूतं वदेत् ॥ ९६.१६ ॥

मनःपूतमाचरेत् ॥ ९६.१७ ॥

मरणं नाभिकामयेत जीवितं च ॥ ९६.१८ ॥

अतिवादांस्तितिक्षेत ॥ ९६.१९ ॥

न कंचनावमन्येत ॥ ९६.२० ॥

निराशीः स्यात् ॥ ९६.२१ ॥

निर्नमस्कारः ॥ ९६.२२ ॥

वास्यैकं तक्षतो बाहुं चन्दनेनैकमुक्षतः  ।
नाकल्याणं न कल्याणं तयोरपि च चिन्तयेत् ॥ ९६.२३ ॥

प्राणायामधारणाध्याननित्यः स्यात् ॥ ९६.२४ ॥

संसारस्यानित्यतां पश्येत् ॥ ९६.२५ ॥

शरीरस्याशुचिभावम् ॥ ९६.२६ ॥

जरया रूपविपर्ययम् ॥ ९६.२७ ॥

शारीरमानसागन्तुकव्याधिभिश्चोपतापम् ॥ ९६.२८ ॥

सहजैश्च ॥ ९६.२९ ॥

नित्यान्धकारे गर्भे वसतिम् ॥ ९६.३० ॥

मूत्रपुरीषमध्ये च ॥ ९६.३१ ॥

तत्र च शीतोष्णदुःखानुभवनम् ॥ ९६.३२ ॥

जन्मसमये योनिसंकटनिर्गमनात्महद्दुःखानुभवनम् ॥ ९६.३३ ॥

बाल्ये मोहं गुरुपरवश्यताम् ॥ ९६.३४ ॥

अध्ययनादनेकक्लेशम् ॥ ९६.३५ ॥

यौवने च विषयाप्राप्तावमार्गेण तदवाप्तौ विषयसेवनान्नरके पतनम् ॥ ९६.३६ ॥

अप्रियैर्वसतिं प्रियैश्च विप्रयोगम् ॥ ९६.३७ ॥

नरके च सुमहद्दुःखम् ॥ ९६.३८ ॥

संसारसंसृतौ तिर्यग्योनिषु च ॥ ९६.३९ ॥

एवमस्मिन् सततयायिनि संसारे न किंचित्सुखम् ॥ ९६.४० ॥

यदपि किंचित्दुःखाभावापेक्षया सुखसंज्ञं तदप्यनित्यम् ॥ ९६.४१ ॥

तत्सेवाशक्तावलाभे वा महद्दुःखम् ॥ ९६.४२ ॥

शरीरं चेदं सप्तधातुकं पश्येत् ॥ ९६.४३ ॥

वसारुधिरमांसमेदोऽस्थिमज्जाशुक्रात्मकम् ॥ ९६.४४ ॥

चर्मावनद्धम् ॥ ९६.४५ ॥

दुर्गन्धि च ॥ ९६.४६ ॥

मलायतनम् ॥ ९६.४७ ॥

सुखशतैरपि वृतं विकारि ॥ ९६.४८ ॥

प्रयत्नाद्धृतमपि विनाशि ॥ ९६.४९ ॥

कामक्रोधलोभमोहमदमात्सर्यस्थानम् ॥ ९६.५० ॥

पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशात्मकम् ॥ ९६.५१ ॥

अस्थिसिराधमनीस्नायुयुतम् ॥ ९६.५२ ॥

रजस्वलम् ॥ ९६.५३ ॥

षट्त्वचम् ॥ ९६.५४ ॥

अस्थ्नां त्रिभिः शतैः षष्त्यधिकैर्धार्यमाणम् ॥ ९६.५५ ॥

तेषां विभागः ॥ ९६.५६ ॥

सूक्ष्मैः सह चतुःषष्टिर्दशनाः ॥ ९६.५७ ॥

विंशतिर्नखाः ॥ ९६.५८ ॥

पाणिपादशलाकाश्च ॥ ९६.५९ ॥

षष्टिरङ्गुलीनां पर्वाणि ॥ ९६.६० ॥

द्वे पार्ष्ण्योः ॥ ९६.६१ ॥

चतुष्टयं गुल्फेषु ॥ ९६.६२ ॥

चत्वार्यरत्न्योः ॥ ९६.६३ ॥

चत्वारि जङ्घयोः ॥ ९६.६४ ॥

द्वे द्वे जानुकपोलयोः ॥ ९६.६५ ॥

ऊर्वंसयोह् ॥ ९६.६६ ॥

अक्षतालूषकश्रोणिफलकेषु ॥ ९६.६७ ॥

भगास्थ्येकम् ॥ ९६.६८ ॥

पृष्ठास्थि पञ्चचत्वारिंशद्भागम् ॥ ९६.६९ ॥

पञ्चदशास्थीनि ग्रीवा ॥ ९६.७० ॥

जत्र्वेकम् ॥ ९६.७१ ॥

तथा हनुः ॥ ९६.७२ ॥

तन्मूले च द्वे ॥ ९६.७३ ॥

द्वे ललाटाक्षिगण्डे ॥ ९६.७४ ॥

नासा घनास्थिका ॥ ९६.७५ ॥

अर्बुदैः स्थालकैश्च सार्धं द्वासप्ततिः पार्श्वकाः ॥ ९६.७६ ॥

उरः सप्तदश ॥ ९६.७७ ॥

द्वौ शङ्खकौ ॥ ९६.७८ ॥

चत्वारि कपालानि शिरसश्चेति ॥ ९६.७९ ॥

शरीरेऽस्मिन् सप्त सिराशतानि ॥ ९६.८० ॥

नव स्नायुशतानि ॥ ९६.८१ ॥

धमनीशते द्वे ॥ ९६.८२ ॥

पञ्च पेशीशतानि ॥ ९६.८३ ॥

क्षुद्रधमनीनामेकोनत्रिंशल्लक्षाणि नवशतानि षट्पञ्चाशद्धमन्यः ॥ ९६.८४ ॥

लक्षत्रयं श्मश्रुकेशकूपानाम् ॥ ९६.८५ ॥

सप्तोत्तरं मर्मशतम् ॥ ९६.८६ ॥

संधिशते द्वे ॥ ९६.८७ ॥

चतुष्पञ्चाशद्रोमकोट्यः सप्तषष्टिश्च लक्षाणि ॥ ९६.८८ ॥

नाभिराजो गुदं शुक्रं शोणितं शङ्खकौ मूर्धा कण्ठो हृदयं चेति प्राणायतनाणि ॥ ९६.८९ ॥

बाहुद्वयं जङ्घाद्वयं मध्यं शीर्षमिति षडङ्गानि ॥ ९६.९० ॥

वसा वपा अवहननं नाभिः क्लोमा यकृत्प्लीहा क्षुद्रान्त्रं वृक्ककौ बस्तिः पुरीषाधानमामाशयः हृदयं स्थूलान्त्रं गुदमुदरं गुदकोष्ठम् ॥ ९६.९१ ॥

कनीनिके अक्षिकूटे शष्कुली कर्णौ कर्णपत्रकौ गण्डौ भ्रुवौ शङ्खौ दन्तवेष्टौ ओष्ठौ ककुन्दरे वङ्क्षणौ वृषणौ वृक्कौ श्लेष्मसंघातिकौ स्तनौ उपजिह्वा स्फिचौ बाहू जङ्घे ऊरू पिण्डिके तालूदरं बस्तिशीर्षौ चिबुकं गलशुण्डिके अवटुश्चेत्यस्मिन् शरीरे स्थानानि ॥ ९६.९२ ॥

शब्दस्पर्शरूपरसगन्धाश्च विषयाः ॥ ९६.९३ ॥

नासिकालोचनत्वग्जिह्वाश्रोत्रमिति बुद्धीन्द्रियाणि ॥ ९६.९४ ॥

हस्तौ पादौ पायूपस्थं जिह्वेति कर्मेन्द्रियाणि ॥ ९६.९५ ॥

मनो बुद्धिरात्मा चाव्यक्तमितीन्द्रियातीताः ॥ ९६.९६ ॥

इदं शरीरं वसुधे क्षेत्रमित्यभिधीयते  ।
एतद्यो वेत्ति तं प्राहुः क्षेत्रज्ञमिति तद्विदः  ॥ ९६.९७ ॥

क्षेत्रज्ञमपि मां विद्धि सर्वक्षेत्रेषु भाविनि  ।
क्षेत्रक्षेत्रज्ञविज्ञानं ज्ञेयं नित्यं मुमुक्षुणा  ॥ ९६.९८ ॥



९७

ऊरुस्थोत्तानचरणः सव्ये करे करमितरं न्यस्य तालुस्थाचलजिह्वो दन्तैर्दन्तानसंस्पृशन् स्वं नासिकाग्रं पश्यन् दिशश्चानवलोकयन् विभीः प्रशान्तात्मा चतुर्विंशत्या तत्त्वैर्व्यतीतं चिन्तयेत् ॥ ९७.१ ॥

नित्यमतीन्द्रियमगुणं शब्दस्पर्शरूपरसगन्धातीतं सर्वज्ञमतिस्थूलम् ॥ ९७.२ ॥
सर्वगमतिसूक्ष्मम् ॥ ९७.३ ॥

सर्वतःपाणिपादं सर्वतोऽक्षिशिरोमुखं सर्वतः सर्वेन्द्रियशक्तिम् ॥ ९७.४ ॥

एवं ध्यायेत् ॥ ९७.५ ॥

ध्याननिरतस्य च संवत्सरेण योगाविर्भावो भवति ॥ ९७.६ ॥

अथ निराकारे लक्षबन्धं कर्तुं न शक्नोति, तदा पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशमनोबुद्ध्यात्माव्यक्तपुरुषाणां पूर्वं पूर्वं ध्यात्वा तत्र लब्धलक्षः तत्परित्यज्यापरमपरं ध्यायेत् ॥ ९७.७ ॥

एवं पुरुषध्यानमारभेत ॥ ९७.८ ॥

तत्राप्यसमर्थः स्वहृदयपद्मस्य अवाङ्मुखस्य मध्ये दीपवत्पुरुषं ध्यायेत् ॥ ९७.९ ॥

तत्राप्यसमर्थो भगवन्तं वासुदेवं किरीटिनं कुण्डलिनमङ्गदिनं श्रीवत्साङ्कं वनमालाविभूषितोरस्कं सौम्यरूपं चतुर्भुजं शङ्खचक्रगदापद्मधरं चरणमध्यगतभुवं ध्यायेत् ॥ ९७.१० ॥

यद्ध्यायति तदाप्नोतीति ध्यानगुह्यम् ॥ ९७.११ ॥

तस्मात्सर्वमेव क्षरं त्यक्त्वा अक्षरमेव ध्यायेत् ॥ ९७.१२ ॥

न च पुरुषं विना किंचिदप्यक्षरमस्ति ॥ ९७.१३ ॥

तं प्राप्य मुक्तो भवति ॥ ९७.१४ ॥

पुरमाक्रम्य सकलं शेते यस्मान्महाप्रभुः  ।
तस्मात्पुरुष इत्येवं प्रोच्यते तत्त्वचिन्तकैः  ॥ ९७.१५ ॥

प्राग्रात्रापररात्रेषु योगी नित्यमतन्द्रितः  ।
ध्यायेत पुरुषं विष्णुं निर्गुणं पञ्चविंशकम्  ॥ ९७.१६ ॥

तत्त्वात्मानमगम्यं च सर्वतत्त्वविवर्जितम्  ।
अशक्तं सर्वभृच्चैव निर्गुणं गुणभोक्तृ च  ॥ ९७.१७ ॥

बहिरन्तश्च भूतानामचरं चरमेव च  ।
सूक्ष्मत्वात्तदविज्ञेयं दूरस्थं चान्तिके च तत् ॥ ९७.१८ ॥

अविभक्तं च भूतेन विभक्तमिव च स्थितम्  ।
भूतभव्यभवद्रूपं ग्रसिष्णु प्रभविष्णु च  ॥ ९७.१९ ॥

ज्योतिषामपि तज्ज्योतिस्तमसः परमुच्यते  ।
ज्ञानं ज्ञेयं ज्ञानगम्यं हृदि सर्वस्य धिष्ठितम्  ॥ ९७.२० ॥

इति क्षेत्रं तथा ज्ञानं ज्ञेयं चोक्तं समासतः  ।
मद्भक्त एतद्विज्ञाय मद्भावायोपपद्यते  ॥ ९७.२१ ॥



९८

इत्येवमुक्ता वसुमती जानुभ्यां शिरसा च नमस्कारं कृत्वोवाच ॥ ९८.१ ॥

भगवन्, त्वत्समीपे सततमेवं चत्वारि भूतानि कृतालयानि आकाशः शङ्खरूपी, वायुश्चक्ररूपी, तेजश्च गदारूपि, अम्भोऽम्भोरुहरूपि । अहमप्यनेनैव रूपेण भगवत्पादमध्ये परिवर्तिनी भवितुमिच्छामि ॥ ९८.२ ॥

इत्येवमुक्तो भगवांस्तथेत्युवाच ॥ ९८.३ ॥

वसुधापि लब्धकामा तथा चक्रे ॥ ९८.४ ॥

देवदेवं च तुष्टाव ॥ ९८.५ ॥

ओं नमस्ते ॥ ९८.६ ॥

देवदेव ॥ ९८.७ ॥

वासुदेव ॥ ९८.८ ॥

आदिदेव ॥ ९८.९ ॥

कामदेव ॥ ९८.१० ॥

कामपाल ॥ ९८.११ ॥

महीपाल ॥ ९८.१२ ॥

अनादिमध्यनिधन ॥ ९८.१३ ॥

प्रजापते ॥ ९८.१४ ॥

सुप्रजापते ॥ ९८.१५ ॥

महाप्रजापते ॥ ९८.१६ ॥

ऊर्जस्पते ॥ ९८.१७ ॥

वाचस्पते ॥ ९८.१८ ॥

जगत्पते ॥ ९८.१९ ॥

दिवस्पते ॥ ९८.२० ॥

वनस्पते ॥ ९८.२१ ॥

पयस्पते ॥ ९८.२२ ॥

पृथिवीपते ॥ ९८.२३ ॥

सलिलपते ॥ ९८.२४ ॥

दिक्पते ॥ ९८.२५ ॥

महत्पते ॥ ९८.२६ ॥

मरुत्पते ॥ ९८.२७ ॥

लक्ष्मीपते ॥ ९८.२८ ॥

ब्रह्मरूप ॥ ९८.२९ ॥

ब्राह्मणप्रिय ॥ ९८.३० ॥

सर्वग ॥ ९८.३१ ॥

अचिन्त्य ॥ ९८.३२ ॥

ज्ञानगम्य ॥ ९८.३३ ॥

पुरुहूत ॥ ९८.३४ ॥

पुरुष्टुत ॥ ९८.३५ ॥

ब्रह्मण्य ॥ ९८.३६ ॥

ब्रह्मप्रिय ॥ ९८.३७ ॥

ब्रह्मकायिक ॥ ९८.३८ ॥

महाकायिक ॥ ९८.३९ ॥

महाराजिक ॥ ९८.४० ॥

चतुर्महाराजिक ॥ ९८.४१ ॥

भास्वर ॥ ९८.४२ ॥

महाभास्वर ॥ ९८.४३ ॥

सप्त ॥ ९८.४४ ॥

महाभाग ॥ ९८.४५ ॥

स्वर ॥ ९८.४६ ॥

तुषित ॥ ९८.४७ ॥

महातुषित ॥ ९८.४८ ॥

प्रतर्दन ॥ ९८.४९ ॥

परिनिर्मित ॥ ९८.५० ॥

अपरिनिर्मित ॥ ९८.५१ ॥

वशवर्तिन् ॥ ९८.५२ ॥

यज्ञ ॥ ९८.५३ ॥

महायज्ञ ॥ ९८.५४ ॥

यज्ञयोग ॥ ९८.५५ ॥

यज्ञगम्य ॥ ९८.५६ ॥

यज्ञनिधन ॥ ९८.५७ ॥

अजित ॥ ९८.५८ ॥

वैकुण्ठ ॥ ९८.५९ ॥

अपार ॥ ९८.६० ॥

पर ॥ ९८.६१ ॥

पुराण ॥ ९८.६२ ॥

लेख्य ॥ ९८.६३ ॥

प्रजाधर ॥ ९८.६४ ॥

चित्रशिखण्डधर ॥ ९८.६५ ॥

यज्ञभागहर ॥ ९८.६६ ॥

पुरोडाशहर ॥ ९८.६७ ॥

विश्वेश्वर ॥ ९८.६८ ॥

विश्वधर ॥ ९८.६९ ॥

शुचिश्रवः ॥ ९८.७० ॥

अच्युतार्चन ॥ ९८.७१ ॥

घृतार्चिः ॥ ९८.७२ ॥

खण्डपरशो ॥ ९८.७३ ॥

पद्मनाभ ॥ ९८.७४ ॥

पद्मधर ॥ ९८.७५ ॥

पद्मधाराधर ॥ ९८.७६ ॥

हृषीकेश (हृषीकेश ओर्हृषीकेश ) ॥ ९८.७७ ॥

एकशृङ्ग ॥ ९८.७८ ॥

महावराह ॥ ९८.७९ ॥

द्रुहिण ॥ ९८.८० ॥

अच्युत ॥ ९८.८१ ॥

अनन्त ॥ ९८.८२ ॥

पुरुष ॥ ९८.८३ ॥

महापुरुष ॥ ९८.८४ ॥

कपिल ॥ ९८.८५ ॥

सांख्याचार्य ॥ ९८.८६ ॥

विष्वक्सेन ॥ ९८.८७ ॥

धर्म ॥ ९८.८८ ॥

धर्मद ॥ ९८.८९ ॥

धर्माङ्ग ॥ ९८.९० ॥

धर्मवसुप्रद ॥ ९८.९१ ॥

वरप्रद ॥ ९८.९२ ॥
विष्णो ॥ ९८.९३ ॥

जिष्णो ॥ ९८.९४ ॥

सहिष्णो ॥ ९८.९५ ॥

कृष्ण ॥ ९८.९६ ॥

पुण्डरीकाक्ष ॥ ९८.९७ ॥

नारायण ॥ ९८.९८ ॥

परायण ॥ ९८.९९ ॥

जगत्परायन ॥ ९८.१०० ॥

नमोनम इति ॥ ९८.१०१ ॥

स्तुत्वा त्वेवं प्रसन्नेन मनसा पृथिवी तदा  ।
उवाच संमुखं देवीं लब्धकामा वसुंधरा  ॥ ९८.१०२ ॥



९९

दृष्ट्वा श्रियं देवदेवस्य विष्णोर्गृहीतपादां तपसा ज्वलन्तीम्  ।
सुतप्तजाम्बूनदचारुवर्णां पप्रच्छ देवीं वसुधा प्रहृष्टा  ॥ ९९.१ ॥

उन्निद्रकोकनदचारुकरे वरेण्ये उन्निद्रकोकनदनाभिगृहीतपादे  ।
उन्निद्रकोकनदसद्मसदास्थितीते उन्निद्रकोकनदमध्यसमानवर्णे  ॥ ९९.२ ॥

नीलाब्जनेत्रे तपनीयवर्णे शुक्लाम्बरे रत्नविभूषिताङ्गि  ।
चन्द्रानने सूर्यसमानभासे महाप्रभावे जगतः प्रधाने  ॥ ९९.३ ॥

त्वमेव निद्रा जगतः प्रधाना लक्ष्मीर्धृतिः श्रीर्विरतिर्जया च  ।
कान्तिः प्रभा कीर्तिरथो विभूतिः सरस्वती वागथ पावनी च  ॥ ९९.४ ॥

स्वधा तितिक्षा वसुधा प्रतिष्ठा स्थितिः सुदीक्षा च तथा सुनीतिः  ।
ख्यातिर्विशाला च तथानसूया स्वाहा च मेधा च तथैव बुद्धिः  ॥ ९९.५ ॥

आक्रम्य सर्वं तु यथा त्रिलोकीं तिष्ठत्ययं देववरोऽसिताक्षि  ।
तथा स्थिता त्वं वरदे तथापि पृच्छाम्यहं ते वसतिं विभूतेः  ॥ ९९.६ ॥

इत्येवमुक्ता वसुधां बभाषे लक्ष्मीस्तदा देववराग्रतःस्था  ।
सदा स्थिताहं मधुसूदनस्य देवस्य पार्श्वे तपनीयवर्णे  ॥ ९९.७ ॥

अस्याज्ञया यं मनसा स्मरामि श्रिया युतं तं प्रवदन्ति सन्तः  ।
संस्मारणे चाप्यथ यत्र चाहं स्थिता सदा तच्छृणु लोकधात्रि  ॥ ९९.८ ॥

वसाम्यथार्के च निशाकरे च तारागणाढ्ये गगने विमेघे  ।
मेघे तथा लम्बपयोधरे च शक्रायुधाढ्ये च तडित्प्रकाशे  ॥ ९९.९ ॥

तथा सुवर्णे विमले च रूप्ये रत्नेषु वस्त्रेष्वमलेषु भूमे  ।
प्रासादमालासु च पाण्डुरासु देवालयेषु ध्वजभूषितेषु  ॥ ९९.१० ॥

सद्यः कृते चाप्यथ गोमये च मत्ते गजेन्द्रे तुरगे प्रहृष्टे  ।
वृषे तथा दर्पसमन्विते च विप्रे तथैवाध्ययनप्रपन्ने  ॥ ९९.११ ॥

सिंहासने चामलके च बिल्वे छत्रे च शङ्खे च तथैव पद्मे  ।
दीप्ते हुताशे विमले च ख्ड्ग आदर्शबिम्बे च तथा स्थिताहम्  ॥ ९९.१२ ॥

पूर्णोदकुम्भेषु सचामरेषु सतालवृन्तेषु विभूषितेषु  ।
भृङ्गारपात्रेषु मनोहरेषु मृदि स्थिताहं च नवोद्धृतायाम्  ॥ ९९.१३ ॥

क्षीरे तथा सर्पिषि शाद्बले च क्षौद्रे तथा दध्नि पुरंध्रिगात्रे  ।
देहे कुमार्याश्च तथा सुराणां तपस्विनां यज्ञहुतां च देहे  ॥ ९९.१४ ॥

शरे च संग्रामविनिर्गते च स्थिता मृते स्वर्गसदःप्रयाते  ।
वेदध्वनौ चाप्यथ शङ्खशब्दे स्वाहास्वधायामथ वाद्यशब्दे  ॥ ९९.१५ ॥

राज्याभिषेके च तथा विवाहे यज्ञे वरे स्नातशिरस्यथापि  ।
पुष्पेषु शुक्लेषु च पर्वतेषु फलेषु रम्येषु सरिद्वरासु  ॥ ९९.१६ ॥

सरःसु पूर्णेषु तथा जलेषु सशाद्वलायां भुवि पद्मखण्डे  ।
वने च वत्से च शिशौ प्रहृष्टे साधौ नरे धर्मपरायणे च  ॥ ९९.१७ ॥

आचारसेविन्यथ शास्त्रनित्ये विनीतवेषे च तथा सुवेषे  ।
सुशुद्धदान्ते मलवर्जिते च मृष्टाशने चातिथिपूजके च  ॥ ९९.१८ ॥

स्वदारतुष्टे निरते च धर्मे धर्मोत्कटे चात्यशनाद्विमुक्ते  ।
सदा सपुष्पे ससुगन्धिगात्रे सुगन्धलिप्ते च विभूषिते च  ॥ ९९.१९ ॥

सत्ये स्थिते भूतहिते निविष्टे क्षमान्विते क्रोधविवर्जिते च  ।
स्वकार्यदक्षे परकार्यदक्षे कल्याणचित्ते च सदा विनीते  ॥ ९९.२० ॥

नारीषु नित्यं सुविभूषितासु पतिव्रतासु प्रियवादिनीषु  ।
अमुक्तहस्तासु सुतान्वितासु सुगुप्तभाण्डासु बलिप्रियासु  ॥ ९९.२१ ॥

संमृष्टवेश्मासु जितेन्द्रियासु कलिव्यपेतास्वविलोलुपासु  ।
धर्मव्यपेक्षासु दयान्वितासु स्थिता सदाहं मधुसूदने च  ॥ ९९.२२ ॥

निमेषमात्रं च विना कृताहं न जातु तिष्ठे पुरुषोत्तमेन  ॥ ९९.२३ ॥



१००

धर्मशास्त्रमिदं श्रेष्ठं स्वयं देवेन भाषितम्  ।
ये द्विजा धारयिष्यन्ति तेषां स्वर्गे गतिः परा  ॥ १००.१ ॥

इदं पवित्रं मङ्गल्यं स्वर्ग्यमायुष्यमेव च  ।
ज्ञानं चैव यशस्यं च धनसौभाग्यवर्धनम्  ॥ १००.२ ॥

अध्येतव्यं धारणीयं श्राव्यं श्रोतव्यमेव च  ।
श्राद्धेषु श्रावणीयं च भूतिकामैर्नरैः सदा  ॥ १००.३ ॥

य इदं पठते नित्यं भूतिकामो नरः सदा  ।
इदं रहस्यं परमं कथितं च धरे तव  ॥ १००.४ ॥

मया प्रसन्नेन जगद्धितार्थं सौभाग्यमेतत्परमं यशस्यम्  ।
दुःस्वप्ननाशं बहुपुण्ययुक्तं शिवालयं शाश्वतधर्मशास्त्रम्  ॥ १००.५ ॥

[Eन्दोf ড়र्त्२ = एन्दोf Vइष्णु.]