मातृका १

[व्यवहारः]

धर्मैकतानाः पुरुषा यदासन् सत्यवादिनः  ।
तदा न व्यवहारोऽभून्न द्वेषो नापि मत्सरः  ॥ १.१ ॥
नष्टे धर्मे मनुष्येषु व्यवहारः प्रवर्तते  ।
द्रष्टा च व्यवहाराणां राजा दण्डधरः कृतः  ॥ १.२ ॥
लिखितं साक्षिणश्चात्र द्वौ विधी संप्रकीर्तितौ  ।
संदिग्धार्थविशुद्ध्यर्थं द्वयोर्विवदमानयोः  ॥ १.३ ॥
सोत्तरोऽनुत्तरश्चैव स विज्ञेयो द्विलक्षणः  ।
सोत्तरोऽभ्यधिको यत्र विलेखापूर्वकः पणः  ॥ १.४ ॥
विवादे सोत्तरपणे द्वयोर्यस्तत्र हीयते  ।
स पणं स्वकृतं दाप्यो विनयं च पराजये  ॥ १.५ ॥
सारस्तु व्यवहाराणां प्रतिज्ञा समुदाहृता  ।
तद्धानौ हीयते वादी तरंस्तामुत्तरो भवेत् ॥ १.६ ॥
कुलानि श्रेणयश्चैव गणाश्चाधिकृतो नृपः  ।
प्रतिष्ठा व्यवहाराणां गुर्वेभ्यस्तूत्तरोत्तरम्  ॥ १.७ ॥
स चतुष्पाच्चतुःस्थानश्चतुःसाधन एव च  ।
चतुर्हितश्चतुर्व्यापी चतुष्कारी च कीर्त्यते  ॥ १.८ ॥
अष्टाङ्गोऽष्टादशपदः शतशाखस्तथैव च  ।
त्रियोनिर्द्व्यभियोगश्च द्विद्वारो द्विगतिस्तथा  ॥ १.९ ॥
धर्मश्च व्यवहारश्च चरित्रं राजशासनम्  ।
चतुष्पाद्व्यवहारोऽयमुत्तरः पूर्वबाधकः  ॥ १.१० ॥
तत्र सत्ये स्थितो धर्मो व्यवहारस्तु साक्षिषु  ।
चरित्रं पुस्तकरणे राजाज्ञायां तु शासनम्  ॥ १.११ ॥
सामाद्युपायसाध्यत्वाच्चतुःसाधन उच्यते  ।
चतुर्णामाश्रमाणां च रक्षणात्स चतुर्हितः  ॥ १.१२ ॥
कर्तॄनथो साक्षिणश्च सभ्यान् राजानमेव च  ।
व्याप्नोति पादशो यस्माच्चतुर्व्यापी ततः स्मृतः  ॥ १.१३ ॥
धर्मस्यार्थस्य यशसो लोकपक्तेस्तथैव च  ।
चतुर्णां करणादेषां चतुष्कारी प्रकीर्तितः  ॥ १.१४ ॥
राजा सपुरुषः सभ्याः शास्त्रं गणकलेखकौ  ।
हिरण्यमग्निरुदकमष्टाङ्गः स उदाहृतः  ॥ १.१५ ॥
ऋणादानं ह्युपनिधिः संभूयोत्थानमेव च  ।
दत्तस्य पुनरादानमशुश्रूषाभ्युपेत्य च  ॥ १.१६ ॥
वेतनस्यानपाकर्म तथैवास्वामिविक्रयः  ।
विक्रीयासंप्रदानं च क्रीत्वानुशय एव च  ॥ १.१७ ॥
समयस्यानपाकर्म विवादः क्षेत्रजस्तथा  ।
स्त्रीपुंसयोश्च संबन्धो दायभागोऽथ साहसम्  ॥ १.१८ ॥
वाक्पारुष्यं तथैवोक्तं दण्डपारुष्यमेव च  ।
द्यूतं प्रकीर्णकं चैवेत्यष्टादशपदः स्मृतः  ॥ १.१९ ॥
एषामेव प्रभेदोऽन्यः शतमष्टोत्तरं स्मृतम्  ।
क्रियाभेदान्मनुष्याणां शतशाखो निगद्यते  ॥ १.२० ॥
कामात्क्रोधाच्च लोभाच्च त्रिभ्यो यस्मात्प्रवर्तते  ।
त्रियोनिः कीर्त्यते तेन त्रयमेतद्विवादकृत् ॥ १.२१ ॥
द्व्यभियोगस्तु विज्ञेयः शङ्कातत्त्वाभियोगतः  ।
शङ्कासतां तु संसर्गात्तत्त्वं होढादिदर्शनात् ॥ १.२२ ॥
पक्षद्वयाभिसंबन्धाद्द्विद्वारः समुदाहृतः  ।
पूर्ववादस्तयोः पक्षः प्रतिपक्षस्तदुत्तरम्  ॥ १.२३ ॥
भूतच्छलानुसारित्वाद्द्विगतिः स उदाहृतः  ।
भूतं तत्त्वार्थसंयुक्तं प्रमादाभिहितं छलम्  ॥ १.२४ ॥
तत्र शिष्टं छलं राजा मर्षयेद्धर्मसाधनः  ।
भूतमेव प्रपद्येत धर्ममूला यतः श्रियः  ॥ १.२५ ॥
धर्मेणोद्धरतो राज्ञो व्यवहारान् कृतात्मनः  ।
संभवन्ति गुणाः सप्त सप्त वह्नेरिवार्चिषः  ॥ १.२६ ॥
धर्मश्चार्थश्च कीर्तिश्च लोकपक्तिरुपग्रहः  ।
प्रजाभ्यो बहुमानश्च स्वर्गे स्थानं च शाश्वतम्  ॥ १.२७ ॥
तस्माद्धर्मासनं प्राप्य राजा विगतमत्सरः  ।
समः स्यात्सर्वभूतेषु बिभ्रद्वैवस्वतं व्रतम्  ॥ १.२८ ॥
धर्मशास्त्रं पुरस्कृत्य प्राड्विवाकमते स्थितः  ।
समाहितमतिः पश्येद्व्यवहाराननुक्रमात् ॥ १.२९ ॥
आगमः प्रथमं कार्यो व्यवहारपदं ततः  ।
विवित्सा निर्णयश्चैव दर्शनं स्याच्चतुर्विधम्  ॥ १.३० ॥
धर्मशास्त्रार्थशास्त्राभ्यामविरोधेन मार्गतः  ।
समीक्षमाणो निपुणं व्यवहारगतिं नयेत् ॥ १.३१ ॥
यथा मृगस्य विद्धस्य व्याधो मृगपदं नयेत् ।
कक्षे शोणितलेशेन तथा धर्मपदं नयेत् ॥ १.३२ ॥
यत्र विप्रतिपत्तिः स्याद्धर्मशास्त्रार्थशास्त्रयोः  ।
अर्थशास्त्रोक्तमुत्सृज्य धर्मशास्त्रोक्तमाचारेत् ॥ १.३३ ॥
धर्मशास्त्रविरोधे तु युक्तियुक्तोऽपि धर्मतः  ।
व्यवहारो हि बलवान् धर्मस्तेनावहीयते  ॥ १.३४ ॥
सूक्ष्मो हि भगवान् धर्मः परोक्षो दुर्विचारणः  ।
अतः प्रत्यक्षमार्गेण व्यवहारगतिं नयेत् ॥ १.३५ ॥
यात्यचौरोऽपि चौरत्वं चौरश्चायात्यचौरताम्  ।
अचौरश्चौरतां प्राप्तो माण्डव्यो व्यवहारतः  ॥ १.३६ ॥
स्त्रीषु रात्रौ बहिर्ग्रामादन्तर्वेश्मन्यरातिषु  ।
व्यवहारः कृतोऽप्येषु पुनः कर्तव्यतामियात् ॥ १.३७ ॥
गहनत्वाद्विवादानामसामर्थ्यात्स्मृतेरपि  ।
ऋणादिषु हरेत्कालं कामं तत्त्वबुभुत्सया  ॥ १.३८ ॥
गोभूहिरण्यस्त्रीस्तेय- पारुष्यात्ययिकेषु च  ।
साहसेष्वभिशापे च सद्य एव विवादयेत् ॥ १.३९ ॥
अनावेद्य तु यो राज्ञे संदिग्धेऽर्थे प्रवर्तते  ।
प्रसह्य स विनेयः स्यात्स चास्यार्थो न सिध्यति  ॥ १.४० ॥
वक्तव्येऽर्थे न तिष्ठन्तमुत्क्रामन्तं च तद्वचः  ।
आसेधयेद्विवादार्थी यावदाह्वानदर्शनम्  ॥ १.४१ ॥
स्थानासेधः कालकृतः प्रवासात्कर्मणस्तथा  ।
चतुर्विधः स्यादासेधो नासिद्धस्तं विलङ्घयेत् ॥ १.४२ ॥
नदीसंतारकान्तार- दुर्देशोपप्लवादिषु  ।
आसिद्धस्तं परासेधमुत्क्रामन्नापराध्नुयात् ॥ १.४३ ॥
आसेधकाल आसिद्ध आसेधं यो व्यतिक्रमेत् ।
स विनेयोऽन्यथा कुर्वन्नासेद्धा दण्डभाग्भवेत् ॥ १.४४ ॥
निर्वेष्टुकामो रोगार्तो यियक्षुर्व्यसने स्थितः  ।
अभियुक्तस्तथान्येन राजकार्योद्यतस्तथा  ॥ १.४५ ॥
गवां प्रचारे गोपालाः सस्यबन्धे कृषीवलाः  ।
शिल्पिनः चापि तत्कालमायुधीयाश्च विग्रहे  ॥ १.४६ ॥
अप्राप्तव्यवहारश्च दूतो दानोन्मुखो व्रती  ।
विषमस्थश्च नासेध्यो न चैनानाह्वयेन्नृपः  ॥ १.४७ ॥
नाभियुक्तोऽभियुञ्जीत तमतीर्त्वार्थमन्यतः  ।
न चाभियुक्तमन्येन न विद्धं वेद्धुमर्हति  ॥ १.४८ ॥
यमर्थमभियुञ्जीत न तं विप्रकृतिं नयेत् ।
नान्यत्पक्षान्तरं गच्छेद्गच्छन् पूर्वात्स हीयते  ॥ १.४९ ॥
न च मिथ्याभियुञ्जीत दोषो मिथ्याभियोगिनः  ।
यस्तत्र विनयः प्रोक्तः सोऽभियोक्तारमाव्रजेत् ॥ १.५० ॥
सापदेशं हरन् कालमब्रुवंश्चापि संसदि  ।
उक्त्वा वचो विब्रुवंश्च हीयमानस्य लक्षणम्  ॥ १.५१ ॥
पलायते य आहूतः प्राप्तश्च विवदेन्न यः  ।
विनेयः स भवेद्राज्ञा हीन एव स वादतः  ॥ १.५२ ॥
निर्णिक्तव्यवहारेषु प्रमाणमफलं भवेत् ।
लिखितं साक्षिणो वापि पूर्वमावेदितं न चेत् ॥ १.५३ ॥
यथा पक्वेषु धान्येषु निष्फलाः प्रावृषो गुणाः  ।
निर्णिक्तव्यवहाराणां प्रमाणमफलं तथा  ॥ १.५४ ॥
अभूतमप्यभिहितं प्राप्तकालं परीक्ष्यते  ।
यत्तु प्रमादान्नोच्येत तद्भूतमपि हीयते  ॥ १.५५ ॥
तीरितं चानुशिष्टं च यो मन्येत विधर्मतः  ।
द्विगुणं दण्डमास्थाय तत्कार्यं पुनरुद्धरेत् ॥ १.५६ ॥
दुर्दृष्टे व्यवहारे तु सभ्यास्तं दण्डमाप्नुयुः  ।
न हि जातु विना दण्डं कश्चिन्मार्गेऽवतिष्ठते  ॥ १.५७ ॥
रागादज्ञानतो वापि लोभाद्वा योऽन्यथा वदेत् ।
सभ्योऽसभ्यः स विज्ञेयस्तं राजा विनयेद्भृशम्  ॥ १.५८ ॥
किंतु राज्ञा विशेषेण स्वधर्ममनुरक्षता  ।
मनुष्यचित्तवैचित्र्यात्परीक्ष्या साध्वसाधुता  ॥ १.५९ ॥
पुरुषाः सन्ति ये लोभात्प्रब्रूयुः साक्ष्यमन्यथा  ।
सन्ति चान्ये दुरात्मानः कूटलेख्यकृतो जनाः  ॥ १.६० ॥
अतः परीक्ष्यमुभयमेतद्राज्ञा विशेषतः  ।
लेख्याचारेण लिखितं साक्ष्याचारेण साक्षिणः  ॥ १.६१ ॥
असत्याः सत्यसंकाशाः सत्याश्चासत्यदर्शनाः  ।
दृश्यन्ते विविधा भावास्तस्माद्युक्तं परीक्षणम्  ॥ १.६२ ॥
तलवद्दृश्यते व्योम खद्योतो हव्यवाडिव  ।
न तलं विद्यते व्योम्नि न खद्योते हुताशनः  ॥ १.६३ ॥
तस्मात्प्रत्यक्षदृष्टोऽपि युक्तमर्थः परीक्षितुम्  ।
परीक्ष्य ज्ञापयनर्थान्न धर्मात्परिहीयते  ॥ १.६४ ॥
एवं पश्यन् सदा राजा व्यवहारान् समाहितः  ।
वितत्येह यशो दीप्तं ब्रध्नस्याप्नोति विष्टपम्  ॥ १.६५ ॥

मातृका २ ( मातृका २ इस्fओउन्दोन्ल्यिन्म्स्प्. )
[थे सेचोन्दध्याय ओf थे मातृका इन्च्लुदेदिन् जोल्ल्य्ऽसेदितिओनन्द्त्रन्स्लतिओन्
इस्नोत्तो बे पर्तोf थे ओरिगिनल्नारदस्मृति (सेए थे इन्त्रोदुच्तिओन् तो थे तेxत्).
इत्स्त्रन्स्लतिओनिस्गिवेनिन् थे अप्पेन्दिx.]

[भाषा]

सुनिश्चितबलाधानस्त्वर्थी स्वार्थप्रचोदितः  ।
लेखयेत्पूर्वपक्षं तु कृतकार्यविनिश्चयः  ॥ २.१ ॥
पूर्वपक्षश्रुतार्थस्तु प्रत्यर्थी तदनन्तरम्  ।
पूर्वपक्षार्थसंबन्धं प्रतिपक्षं निवेशयेत् ॥ २.२ ॥
श्वो लेखनं वा स लभेत्त्र्यहं सप्ताहमेव वा  ।
अर्थी तृतीयपादे तु युक्तं सद्यो ध्रुवं जयी  ॥ २.३ ॥
मिथ्या संप्रतिपत्तिर्वा प्रत्यवस्कन्दमेव वा  ।
प्राङ्न्यायविधिसाध्यं वा उत्तरं स्याच्चतुर्विधम्  ॥ २.४ ॥
मिथ्यैतन्नाभिजानामि तदा तत्र न संनिधिः  ।
अजातश्चास्मि तत्काल एवं मिथ्या चतुर्विधा  ॥ २.५ ॥
मिथ्या च विपरीतं च पुनः शब्दसमागमम्  ।
पूर्वपक्षार्थसंबन्धमुत्तरं स्याच्चतुर्विधम्  ॥ २.६ ॥
भाषाया उत्तरं यावत्प्रत्यर्थी न निवेशयेत् ।
अर्थी तु लेखयेत्तावद्यावद्वस्तु विवक्षितम्  ॥ २.७ ॥
अन्यार्थमर्थहीनं च प्रमाणागमवर्जितम्  ।
लेख्यं हीनाधिकं भ्रष्टं भाषादोषास्तूदाहृताः  ॥ २.८ ॥
लब्धव्यं येन यद्यस्मात्स तत्तस्मादवाप्नुयात् ।
न त्वन्योऽन्यदथान्यस्मादित्यन्यार्थमिदं त्रिधा  ॥ २.९ ॥
मनसाहमपि ध्यातस्त्वन्मित्रेणेह शत्रुवत् ।
अतोऽन्यथा महाक्षान्त्या त्वमिहावेदितो मया  ॥ २.१० ॥
द्रव्यप्रमाणहीनं यत्फलोपाश्रयवर्जितम्  ।
प्रमाणवर्जितं नाम लेख्यदोषं तदुत्सृजेत् ॥ २.११ ॥
आगमवर्जितं दोषं पूर्वपादे विवर्जयेत् ।
एकस्य बहुभिः सार्धं पुरराष्ट्रविरोधकम्  ॥ २.१२ ॥
बिन्दुमात्रापदवर्णेष्वेकाविधिष्टया (?)  ।
हीनाधिका भवेद्व्यर्था तां यत्नेन विवर्जयेत् ॥ २.१३ ॥
भ्रष्टं तु दुःस्थितं यत्स्याज्जलतैलादिभिर्हतम्  ।
भाषायां तदपि स्पष्टं विस्पष्टार्थं विवर्जयेत् ॥ २.१४ ॥
सत्या भाषा न भवति यद्यपि स्यात्प्रतिष्ठिता  ।
बहिश्चेद्भ्रश्यते धर्मान्नियताद्व्यवहारिकात् ॥ २.१५ ॥
गन्धमादनसंस्थस्य मयास्यासीत्तदर्पितम्  ।
व्यवहारिकधर्मस्य बाह्यमेतन्न सिध्यति  ॥ २.१६ ॥
अन्याक्षरनिवेशेन अन्यार्थगमनेन च  ।
आकुलं च क्रियादानं क्रिया चैवाकुला भवेत् ॥ २.१७ ॥
रागादीनां यदेकेन कोपितः करणे वदेत् ।
तदादौ तु लिखेत्सर्वं वादिनः फलकादिषु  ॥ २.१८ ॥
निराकुलावबोधाय धर्मस्थैः सुविचारितम्  ।
तस्मादन्यद्व्यपोह्यं स्याद्वादिनः फलकादिषु  ॥ २.१९ ॥
वादिभ्यामभ्यनुज्ञातं शेषं च फलके स्थितम्  ।
ससाक्षिकं लिखेयुस्ते प्रतिपत्तिं च वादिनोः  ॥ २.२० ॥
वादिभ्यां लिखिताच्छेषं यत्पुनर्वादिना स्मृतम्  ।
तत्प्रत्याकलितं नाम स्वपादे तस्य लिख्यते  ॥ २.२१ ॥
अर्थिना संनियुक्तो वा प्रत्यर्थिप्रहितोऽपि वा  ।
यो यस्यार्थे विवदते तयोर्जयपराजयौ  ॥ २.२२ ॥
यो न भ्राता न च पिता न पुत्रो न नियोगकृत् ।
परार्थवादी दण्ड्यः स्याद्व्यवहारेऽपि विब्रुवन्  ॥ २.२३ ॥
पूर्ववादं परित्यज्य योऽन्यमालम्बते पुनः  ।
वादसंक्रमणाज्ज्ञेयो हीनवादी स वै नरः  ॥ २.२४ ॥
सर्वेष्वपि विवादेषु वाक्छले नापहीयते  ।
पशुस्त्रीभूम्यृणादाने शास्योऽप्यर्थान्न हीयते  ॥ २.२५ ॥
अभियुक्तोऽभियोगस्य यदि कुर्यादपह्नवम्  ।
अभियोक्ता दिशेद्देश्यं प्रत्यवस्कन्दितो न चेत् ॥ २.२६ ॥
पूर्वपादे हि लिखितं यथाक्षरमशेषतः  ।
अर्थी तृतीयपादे तु क्रियया प्रतिपादयेत् ॥ २.२७ ॥
क्रियापि द्विविधा प्रोक्ता मानुषी दैविकी तथा  ।
मानुषी लेख्यसाक्षिभ्यां धटादिर्दैविकी स्मृता  ॥ २.२८ ॥
दिवा कृते कार्यविधौ ग्रामेषु नगरेषु वा  ।
संभवे साक्षिणां चैव दिव्या न भवति क्रिया  ॥ २.२९ ॥
अरण्ये निर्जने रात्रावन्तर्वेश्मनि साहसे  ।
न्यासस्यापह्नवे चैव दिव्या संभवति क्रिया  ॥ २.३० ॥
कारणप्रतिपत्त्या च पूर्वपक्षे विरोधिते  ।
अभियुक्तेन वै भाव्यं विज्ञेयं पूर्वपक्षवत् ॥ २.३१ ॥
पलायते य आहूतो मौनी साक्षिपराजितः  ।
स्वयमभ्युपपन्नश्च अवसन्नश्चतुर्विधः  ॥ २.३२ ॥
अन्यवादी क्रियाद्वेषी नोपस्थाता निरुत्तरः  ।
आहूतप्रपलायी च हीनः पञ्चविधः स्मृतः  ॥ २.३३ ॥
मणयः पद्मरागाद्या दीनारादि हिरण्मयम्  ।
मुक्ताविद्रुमशङ्खाद्याः प्रदुष्टाः स्वामिगामिनः  ॥ २.३४ ॥
गन्धमाल्यमदत्तं तु भूषणं वास एव वा  ।
पादुकेति राजोक्तं तदाक्रामन् वधमर्हति  ॥ २.३५ ॥
पण्यमूल्यं भृतिर्न्यासो दण्डो यच्चावहारकम्  ।
वृथादानाक्षिकपणा वर्धन्ते नाविवक्षिताः  ॥ २.३६ ॥
मिथ्याभियोगिनो ये स्युर्द्विजानां शूद्रयोनयः  ।
तेषां जिह्वां समुत्कृत्य राजा शूले विधापयेत् ॥ २.३७ ॥
आज्ञा लेखः पट्टकः शासनं वा आधिः पत्त्रं विक्रयो वा क्रयो वा  ।
राज्ञे कुर्यात्पूर्वमावेदनं यस्तस्य ज्ञेयः पूर्वपक्षः विधिज्ञैः  ॥ २.३८ ॥
साक्षिकदूषणे कार्यं पूर्वसाक्षिविशोधनम्  ।
शुद्धेषु साक्षिषु ततः पश्चात्साक्ष्यं विशोधयेत् ॥ २.३९ ॥
साक्षिसभ्यावसन्नानां दूषणे दर्शनं पुनः  ।
स्वचर्यावसितानां तु नास्ति पौनर्भवो विधिः  ॥ २.४० ॥
स्वयमभ्युपपन्नोऽपि स्वचर्यावसितोऽपि सन्  ।
क्रियावसन्नोऽप्यर्हेत परं सभ्यावधारणम्  ॥ २.४१ ॥
पक्षानुत्सार्य कार्यस्तु सभ्यैः कार्यविनिश्चयः  ।
अनुत्सारितनिर्णिक्ते विरोधः प्रेत्य चेह च  ॥ २.४२ ॥
सभैरेव जितः पश्चाद्राज्ञा शास्यः स्वशास्त्रतः  ।
जयिने चापि देयं स्याद्यथावज्जयपत्रकम्  ॥ २.४३ ॥
व्यवहारमुखं चैतत्पूर्वमुक्तं स्वयंभुवा  ।
मुखशुद्धौ हि शुद्धिः स्याद्व्यवहारस्य नान्यथा  ॥ २.४४ ॥

मातृका ३

[सभा]

नियुक्तेन तु वक्तव्यमपक्षपतितं वचः  ॥ ३.१ ॥
युक्तरूपं ब्रुवन् सभ्यो नाप्नुयाद्द्वेषकिल्बिषे  ।
ब्रुवाणस्त्वन्यथा सभ्यस्तदेवोभयमाप्नुयात् ॥ ३.२ ॥
राजा तु धार्मिकान् सभ्यान्नियुञ्ज्यात्सुपरीक्षितान्  ।
व्यवहारधुरं वोढुं ये शक्ताः सद्गवा इव  ॥ ३.३ ॥
धर्मशास्त्रार्थकुशलाः कुलीनाः सत्यवादिनः  ।
समाः शत्रौ च मित्रे च नृपतेः स्युः सभासदः  ॥ ३.४ ॥
तत्प्रतिष्ठः स्मृतो धर्मो धर्ममूलश्च पार्थिवः  ।
सह सद्भिरतो राजा व्यवहारान् विशोधयेत् ॥ ३.५ ॥
शुद्धेषु व्यवहारेषु शुद्धिं यान्ति सभासदः  ।
शुद्धिश्च तेषां धर्माद्धि धर्ममेव वदेत्ततः  ॥ ३.६ ॥
यत्र धर्मो ह्यधर्मेण सत्यं यत्रानृतेन च  ।
हन्यते प्रेक्षमाणानां हतास्तत्र सभासदः  ॥ ३.७ ॥
विद्धो धर्मो ह्यधर्मेण सभां यत्रोपतिष्ठते  ।
न चेद्विशल्यः क्रियते विद्धास्तत्र सभासदः  ॥ ३.८ ॥
सभा वा न प्रवेष्टव्या वक्तव्यं वा समञ्जसम्  ।
अब्रुवन् विब्रुवन् वापि नरो भवति किल्बिषी  ॥ ३.९ ॥
ये तु सभ्याः सभां गत्वा तूष्णीं ध्यायन्त आसते  ।
यथाप्राप्तं न ब्रुवते सर्वे तेऽनृतवादिनः  ॥ ३.१० ॥
पादोऽधर्मस्य कर्तारं पादः साक्षिणमृच्छति  ।
पादः सभासदः सर्वान् पादो राजानमृच्छति  ॥ ३.११ ॥
राजा भवत्यनेनास्तु मुच्यन्ते च सभासदः  ।
एनो गच्छति कर्तारं निन्दार्हो यत्र निन्द्यते  ॥ ३.१२ ॥
अन्धो मत्स्यानिवाश्नाति निरपेक्षः सकण्टकान्  ।
परोक्षमर्थवैकल्याद्भाषते यः सभां गतः  ॥ ३.१३ ॥
तस्मात्सभ्यः सभां प्राप्य रागद्वेषविवर्जितः  ।
वचस्तथाविधं ब्रूयाद्यथा न नरकं पतेत् ॥ ३.१४ ॥
यथा शल्यं भिषग्विद्वानुद्धरेद्यन्त्रयुक्तितः  ।
प्राड्विवाकस्तथा शल्यमुद्धरेद्व्यवहारतः  ॥ ३.१५ ॥
यत्र सभ्यो जनः सर्वः साध्वेतदिति मन्यते  ।
स निःशल्यो विवादः स्यात्सशल्यः स्यादतोऽन्यथा  ॥ ३.१६ ॥
न सा सभा यत्र न सन्ति वृद्धा वृद्धा न ते ये न वदन्ति धर्मम्  ।
नासौ धर्मो यत्र न सत्यमस्ति न तत्सत्यं यच्छलेनानुविद्धम्  ॥ ३.१७ ॥

व्यवहारपदानि

१. ऋणादानम्

ऋणं देयमदेयं च येन यत्र यथा च यत् ।
दानग्रहणधर्माच्च ऋणादानमिति स्मृतम्  ॥ नर्_१.०१ ॥
पितर्युपरते पुत्रा ऋणं दद्युर्यथांशतः  ।
विभक्ता ह्यविभक्ता वा यस्तामुद्वहते धुरम्  ॥ नर्_१.०२ ॥
पितृव्येणाविभक्तेन भ्रात्रा वा यदृणं कृतम्  ।
मात्रा वा यत्कुटुम्बार्थे दद्युस्तद्रिक्थिनोऽखिलम्  ॥ नर्_१.०३ ॥
क्रमादव्याहतं प्राप्तं पुत्रैर्यन्नर्णमुद्धृतम्  ।
दद्युः पैतामहं पौत्रास्तच्चतुर्थान्निवर्तते  ॥ नर्_१.०४ ॥
इच्छन्ति पितरः पुत्रान् स्वार्थहेतोर्यतस्ततः  ।
उत्तमर्णाधमर्णेभ्यो मामयं मोचयिष्यति  ॥ नर्_१.०५ ॥
अतः पुत्रेण जातेन स्वार्थमुत्सृज्य यत्नतः  ।
पिता मोक्षितव्य ऋणाद्यथा न नरकं पतेत् ॥ नर्_१.०६ ॥
तपस्वी चाग्निहोत्री च ऋणवान्म्रियते यदि  ।
तपश्चैवाग्निहोत्रं च सर्वं तद्धनिनां धनम्  ॥ नर्_१.०७ ॥
न पुत्रर्णं पिता दद्याद्दद्यात्पुत्रस्तु पैतृकम्  ।
कामक्रोधसुराद्यूत- प्रातिभाव्यकृतं विना  ॥ नर्_१.०८ ॥
पितुरेव नियोगाद्यत्कुटुम्बभरणाय च  ।
कृतं वा यदृणं कृच्छ्रे दद्यात्पुत्रस्य तत्पिता  ॥ नर्_१.०९ ॥
शिष्यान्तेवासिदासस्त्री- वैयावृत्त्यकरैश्च यत् ।
कुटुम्बहेतोरुत्क्षिप्तं वोढव्यं तत्कुटुम्बिना  ॥ नर्_१.१० ॥
नार्वाग्विंशतिमाद्वर्षात्पितरि प्रोषिते सुतः  ।
ऋणं दद्यात्पितृव्ये वा ज्येष्ठे भ्रातर्यथापि वा  ॥ नर्_१.११ ॥
दाप्यः परर्णमेकोऽपि जीवत्स्वधिकृतैः कृतम्  ।
प्रेतेषु तु न तत्पुत्रः परर्णं दातुमर्हति  ॥ नर्_१.१२ ॥
न स्त्री पतिकृतं दद्यादृणं पुत्रकृतं तथा  ।
अभ्युपेतादृते यद्वा सह पत्या कृतं भवेत् ॥ नर्_१.१३ ॥
दद्यादपुत्रा विधवा नियुक्ता या मुमूर्षुणा  ।
यो वा तद्रिक्थमादद्याद्यतो रिक्थमृणं ततः  ॥ नर्_१.१४ ॥
न च भार्याकृतमृणं कथंचित्पत्युराभवेत् ।
आपत्कृतादृते पुंसां कुटुम्बार्थो हि विस्तरः  ॥ नर्_१.१५ ॥
अन्यत्र रजकव्याध- गोपशौण्डिकयोषिताम्  ।
तेषां तत्प्रत्यया वृत्तिः कुटुम्बं च तदाश्रयम्  ॥ नर्_१.१६ ॥
पुत्रिणी तु समुत्सृज्य पुत्रं स्त्री यान्यमाश्रयेत् ।
ऋक्थं तस्या हरेत्सर्वं निःस्वायाः पुत्र एव तु  ॥ नर्_१.१७ ॥
या तु सप्रधनैव स्त्री सापत्या चान्यमाश्रयेत् ।
सोऽस्या दद्यादृणं भर्तुरुत्सृजेद्वा तथैव ताम्  ॥ नर्_१.१८ ॥
अधनस्य ह्यपुत्रस्य मृतस्योपैति यः स्त्रियम्  ।
ऋणं वोढुः स भजते तदेवास्य धनं स्मृतम्  ॥ नर्_१.१९ ॥
धनस्त्रीहारिपुत्राणामृणभाग्यो धनं हरेत् ।
पुत्रोऽसतोः स्त्रीधनिनोः स्त्रीहारी धनिपुत्रयोः  ॥ नर्_१.२० ॥
उत्तमा स्वैरिणी या स्यादुत्तमा च पुनर्भुवाम्  ।
ऋणं तयोः पतिकृतं दद्याद्यस्तामुपाश्नुते  ॥ नर्_१.२१ ॥
स्त्रीकृतान्यप्रमाणानि कार्याण्याहुरनापदि  ।
विशेषतो गृहक्षेत्र- दानाधमनविक्रयाः  ॥ नर्_१.२२ ॥
एतान्यपि प्रमाणानि भर्ता यद्यनुमन्यते  ।
पुत्रः पत्युरभावे वा राजा वा पतिपुत्रयोः  ॥ नर्_१.२३ ॥
भर्त्रा प्रीतेन यद्दत्तं स्त्रियै तस्मिन्मृतेऽपि तत् ।
सा यथाकाममश्नीयाद्दद्याद्वा स्थावरादृते  ॥ नर्_१.२४ ॥
तथा दासकृतं कार्यमकृतं परिचक्षते  ।
अन्यत्र स्वामिसंदेशान्न दासः प्रभुरात्मनः  ॥ नर्_१.२५ ॥
पुत्रेण च कृतं कार्यं यत्स्यात्पितुरनिच्छतः  ।
तदप्यकृतमेवाहुर्दासः पुत्रश्च तौ समौ  ॥ नर्_१.२६ ॥
अप्राप्तव्यवहारश्चेत्स्वतन्त्रोऽपि हि न र्णभाक् ।
स्वातन्त्र्यं तु स्मृतं ज्येष्ठे ज्यैष्ठ्यं गुणवयःकृतम्  ॥ नर्_१.२७ ॥
त्रयः स्वतन्त्रा लोकेऽस्मिन् राजाचार्यस्तथैव च  ।
प्रति प्रति च वर्णानां सर्वेषां स्वगृहे गृही  ॥ नर्_१.२८ ॥
अस्वतन्त्राः प्रजाः सर्वाः स्वतन्त्रः पृथिवीपतिः  ।
अस्वतन्त्रः स्मृतः शिष्य आचार्ये तु स्वतन्त्रता  ॥ नर्_१.२९ ॥
अस्वतन्त्राः स्त्रियः पुत्रा दासाश्च सपरिग्रहाः  ।
स्वतन्त्रस्तत्र तु गृही यस्य यत्स्यात्क्रमागतम्  ॥ नर्_१.३० ॥
गर्भस्थैः सदृशो ज्ञेय आ वर्षादष्टमाच्छिषुः  ।
बाल आ षोडशाज्ज्ञेयः पोगण्डश्चापि शब्द्यते  ॥ नर्_१.३१ ॥
परतो व्यवहारज्ञः स्वतन्त्रः पितरौ विना  ।
जीवतोरस्वतन्त्रः स्याज्जरयापि समन्वितः  ॥ नर्_१.३२ ॥
तयोरपि पिता श्रेयान् बीजप्राधान्यदर्शनात् ।
अभावे बीजिनो माता तदभावे तु पूर्वजः  ॥ नर्_१.३३ ॥
स्वतन्त्राः सर्व एवैते परतन्त्रेषु सर्वदा  ।
अनुशिष्टौ विसर्गे च विक्रये चेश्वरा मताः  ॥ नर्_१.३४ ॥
यद्बालः कुरुते कार्यमस्वतन्त्रस्तथैव च  ।
अकृतं तदिति प्राहुः शास्त्रे शास्त्रविदो जनाः  ॥ नर्_१.३५ ॥
स्वतन्त्रोऽपि हि यत्कार्यं कुर्यादप्रकृतिं गतः  ।
तदप्यकृतमेवाहुरस्वतन्त्रः स हेतुतः  ॥ नर्_१.३६ ॥
कामक्रोधाभियुक्तार्त- भयव्यसनपीडिताः  ।
रागद्वेषपरीताश्च ज्ञेयास्त्वप्रकृतिं गताः  ॥ नर्_१.३७ ॥
कुले ज्येष्ठस्तथा श्रेष्ठः प्रकृतिस्थश्च यो भवेत् ।
तत्कृतं स्यात्कृतं कार्यं नास्वतन्त्रकृतं कृतम्  ॥ नर्_१.३८ ॥
धनमूलाः क्रियाः सर्वा यत्नस्तत्साधने मतः  ।
रक्षणं वर्धनं भोग इति तस्य विधिः क्रमात् ॥ नर्_१.३९ ॥
तत्पुनस्त्रिविधं ज्ञेयं शुक्लं शबलमेव च  ।
कृष्णं च तस्य विज्ञेयः प्रभेदः सप्तधा पृथक् ॥ नर्_१.४० ॥
श्रुतशौर्यतपःकन्या- शिष्ययाज्यान्वयागतम्  ।
धनं सप्तविधं शुक्लमुदयोऽप्यस्य तद्विधः  ॥ नर्_१.४१ ॥
कुसीदकृषिवाणिज्य- शुल्कशिल्पानुवृत्तिभिः  ।
कृतोपकारादाप्तं च शबलं समुदाहृतम्  ॥ नर्_१.४२ ॥
पार्श्विकद्यूतदौत्यार्ति- प्रतिरूपकसाहसैः  ।
व्याजेनोपार्जितं यच्च तत्कृष्णं समुदाहृतम्  ॥ नर्_१.४३ ॥
तेन क्रयो विक्रयश्च दानं ग्रहणमेव च  ।
विविधाश्च प्रवर्तन्ते क्रियाः संभोग एव च  ॥ नर्_१.४४ ॥
यथाविधेन द्रव्येण यत्किंचित्कुरुते नरः  ।
तथाविधमवाप्नोति स फलं प्रेत्य चेह च  ॥ नर्_१.४५ ॥
तत्पुनर्द्वादशविधं प्रतिवर्णाश्रयात्स्मृतम्  ।
साधारणं स्यात्त्रिविधं शेषं नवविधं स्मृतम्  ॥ नर्_१.४६ ॥
क्रमागतं प्रीतिदायः प्राप्तं च सह भार्यया  ।
अविशेषेण वर्णानां सर्वेषां त्रिविधं धनम्  ॥ नर्_१.४७ ॥
वैशेषिकं धनं ज्ञेयं ब्राह्मणस्य त्रिलक्षणम्  ।
प्रतिग्रहेण यल्लब्धं याज्यतः शिष्यतस्तथा  ॥ नर्_१.४८ ॥
त्रिविधं क्षत्रियस्यापि प्राहुर्वैशेषिकं धनम्  ।
युद्धोपलब्धं कारश्च दण्डश्च व्यवहारतः  ॥ नर्_१.४९ ॥
वैशेषिकं धनं ज्ञेयं वैश्यस्यापि त्रिलक्षणम्  ।
कृषिगोरक्षवाणिज्यैः शूद्रस्यैभ्यस्त्वनुग्रहात् ॥ नर्_१.५० ॥
सर्वेषामेव वर्णानामेष धर्म्यो धनागमः  ।
विपर्ययादधर्म्यः स्यान्न चेदापद्गरीयसी  ॥ नर्_१.५१ ॥
आपत्स्वनन्तरा वृत्तिर्ब्राह्मणस्य विधीयते  ।
वैश्यवृत्तिस्ततश्चोक्ता न जघन्या कथंचन  ॥ नर्_१.५२ ॥
न कथंचन कुर्वीत ब्राह्मणः कर्म वार्षलम्  ।
वृषलः कर्म न ब्राह्मं पतनीये हि ते तयोः  ॥ नर्_१.५३ ॥
उत्कृष्टं चापकृष्टं च तयोः कर्म न विद्यते  ।
मध्यमे कर्मणी हित्वा सर्वसाधारणे हि ते  ॥ नर्_१.५४ ॥
आपदं ब्राह्मणस्तीर्त्वा क्षत्रवृत्त्या हृतैर्धनैः  ।
उत्सृजेत्क्षत्रवृत्तिं तां कृत्वा पावनमात्मनः  ॥ नर्_१.५५ ॥
तस्यामेव तु यो वृत्तौ ब्राह्मणो रमते रसात् ।
काण्डपृष्ठश्च्युतो मार्गात्सोऽपाङ्क्तेयः प्रकीर्तितः  ॥ नर्_१.५६ ॥
वैश्यवृत्तावविक्रेयं ब्राह्मणस्य पयो दधि  ।
घृतं मधु मधूच्छिष्टं लाक्षाक्षाररसासवाः  ॥ नर्_१.५७ ॥
मांसौदनतिलक्षौम- सोमपुष्पफलपलाः  ।
मनुष्यविषशस्त्राम्बु- लवणापूपवीरुधः  ॥ नर्_१.५८ ॥
नीलीकौषेयचर्मास्थि- कुतपैकशफा मृदः  ।
उदश्वित्केशपिण्याक- शाकाद्यौषधयस्तथा  ॥ नर्_१.५९ ॥
ब्राह्मणस्य तु विक्रेयं शुष्कं दारु तृणानि च  ।
गन्धद्रव्यैरकावेत्र- तूलमूलतुशादृते  ॥ नर्_१.६० ॥
स्वयं शीर्णं च विदलं फलानां बदरेङ्गुदे  ।
रज्जुः कार्पासिकं सूत्रं तच्चेदविकृतं भवेत् ॥ नर्_१.६१ ॥
अशक्तौ भेषजस्यार्थे यज्ञहेतोस्तथैव च  ।
यद्यवश्यं तु विक्रेयास्तिला धान्येन तत्सामाः  ॥ नर्_१.६२ ॥
अविक्रेयाणि विक्रीणन् ब्राह्मणः प्रच्युतः पथः  ।
मार्गे पुनरवस्थाप्य राज्ञा दण्डेन भूयसा  ॥ नर्_१.६३ ॥
प्रमाणानि प्रमाणस्थैः परिपाल्यानि यत्नतः  ।
सीदन्ति हि प्रमाणानि प्रमाणैरव्यवस्थितैः  ॥ नर्_१.६४ ॥
लिखितं साक्षिणो भुक्तिः प्रमाणं त्रिविधं स्मृतं  ।
धनस्वीकरणे येन धनी धनमुपाश्नुते  ॥ नर्_१.६५ ॥
लिखितं बलवन्नित्यं जीवन्तस्त्वेव साक्षिणः  ।
कालातिहरणाद्भुक्तिरिति शास्त्रेषु निश्चयः  ॥ नर्_१.६६ ॥
त्रिविधस्यास्य दृष्टस्य प्रमाणस्य यथाक्रमम्  ।
पूर्वं पूर्वं गुरु ज्ञेयं भुक्तिरेभ्यो गरीयसी  ॥ नर्_१.६७ ॥
विद्यमानेऽपि लिखिते जीवत्स्वपि हि साक्षिषु  ।
विशेषतः स्थावराणां यन्न भुक्तं न तत्स्थिरम्  ॥ नर्_१.६८ ॥
भुज्यमानान् परैरर्थान् यः स्वान्मौर्ख्यादुपेक्षते  ।
समक्षं जीवतोऽप्यस्य तान् भुक्तिः कुरुते वशे  ॥ नर्_१.६९ ॥
यत्किंचिद्दश वर्षाणि संनिधौ प्रेक्षते धनी  ।
भुज्यमानं परैस्तूष्णीं न स तल्लब्धुमर्हति  ॥ नर्_१.७० ॥
उपेक्षां कुर्वतस्तस्य तूष्णीं भूतस्य तिष्ठतः  ।
कालेऽतिपन्ने पूर्वोक्ते व्यवहारो न सिध्यति  ॥ नर्_१.७१ ॥
अजडश्चेदपोगण्डो विषये चास्य भुज्यते  ।
भुक्तं तद्व्यवहारेण भोक्ता तद्धनमर्हति  ॥ नर्_१.७२ ॥
आधिः सीमा बालधनं निक्षेपोपनिधी स्त्रियः  ।
राजस्वं श्रोत्रियस्वं च नोपभोगेन जीर्यते  ॥ नर्_१.७३ ॥
प्रत्यक्षपरिभोगाच्च स्वामिनो द्विदशाः समाः  ।
आध्यादीन्यपि जीर्यन्ते स्त्रीनरेन्द्रधनादृते  ॥ नर्_१.७४ ॥
स्त्रीधनं च नरेन्द्राणां न कदाचन जीर्यते  ।
अनागमं भुज्यमानं वत्सराणां शतैरपि  ॥ नर्_१.७५ ॥
निर्भोगो यत्र दृश्येत न दृश्येतागमः क्वचित् ।
आगमः कारणं तत्र न भोगस्तत्र कारणम्  ॥ नर्_१.७६ ॥
अनागमं भुज्यते यन्न तद्भोगोऽतिवर्तते  ।
प्रेते तु भोक्तरि धनं याति तद्वंश्यभोग्यताम्  ॥ नर्_१.७७ ॥
आहर्तैवाभियुक्तः सन्नर्थानामुद्धरेत्पदम्  ।
भुक्तिरेव विशुद्धिः स्यात्प्राप्तानां पितृतः क्रमात् ॥ नर्_१.७८ ॥
अन्वाहितं हृतं न्यस्तं बलावष्टब्धं याचितम्  ।
अप्रत्यक्षं च यद्भुक्तं षडेतान्यागमं विना  ॥ नर्_१.७९ ॥
तथारूढविवादस्य प्रेतस्य व्यवहारिणः  ।
पुत्रेण सोऽर्थः संशोध्यो न तं भोगोऽतिवर्तते  ॥ नर्_१.८० ॥
यद्विनागममप्यूर्ध्वं भुक्तं पूर्वैस्त्रिभिर्भवेत् ।
न तच्छक्यमपाकर्तुं क्रमात्त्रिपुरुषागतम्  ॥ नर्_१.८१ ॥
सन्तोऽपि न प्रमाणं स्युर्मृते धनिनि साक्षिणः  ।
अन्यत्र श्रावितं यत्स्यात्स्वयमासन्नमृत्युना  ॥ नर्_१.८२ ॥
न हि प्रत्यर्थिनि प्रेते प्रमाणं साक्षिणां वचः  ।
साक्षिमत्करणं तत्र प्रमाणं स्याद्विनिश्चये  ॥ नर्_१.८३ ॥
श्रावितस्त्वातुरेणापि यस्त्वर्थो धर्मसंहितः  ।
मृतेऽपि तत्र साक्षी स्यात्षट्सु चान्वाहितादिषु  ॥ नर्_१.८४ ॥
क्रिय र्णादिषु सर्वेषु बलवत्युत्तरोत्तरा  ।
प्रतिग्रहाधिक्रीतेषु पूर्वा पूर्वा गरीयसी  ॥ नर्_१.८५ ॥
स्थानलाभनिमित्तं हि दानग्रहणमिष्यते  ।
तत्कुसीदमिति प्रोक्तं तेन वृत्तिः कुसीदिनाम्  ॥ नर्_१.८६ ॥
कायिका कालिका चैव कारिता च तथा स्मृता  ।
चक्रवृद्धिश्च शास्त्रेषु तस्य वृद्धिश्चतुर्विधा  ॥ नर्_१.८७ ॥
कायाविरोधिनी शश्वत्पणपाद्या तु कायिका  ।
प्रतिमासं स्रवति या वृद्धिः सा कालिका स्मृता  ॥ नर्_१.८८ ॥
वृद्धिः सा कारिता नाम य र्णिकेन स्वयंकृता  ।
वृद्धेरपि पुनर्वृद्धिश्चक्रवृद्धिरुदाहृता  ॥ नर्_१.८९ ॥
ऋणानां सार्वभौमोऽयं विधिर्वृद्धिकरः स्मृतः  ।
देशाचारविधिस्त्वन्यो यत्र र्णमवतिष्ठति  ॥ नर्_१.९० ॥
द्विगुणं त्रिगुणं चैव तथान्यस्मिंश्चतुर्गुणम्  ।
तथाष्टगुणमन्यस्मिन् देशे देशेऽवतिष्ठते  ॥ नर्_१.९१ ॥
हिरण्यधान्यवस्त्राणां वृद्धिर्द्वित्रिचतुर्गुणा  ।
घृतस्याष्टगुणा वृद्धिः स्त्रीपशूनां च संततिः  ॥ नर्_१.९२ ॥
सूत्रकर्पासकिण्वानां त्रपुषः सीसकस्य च  ।
आयुधानां च सर्वेषां चर्मणस्ताम्रलोहयोः  ॥ नर्_१.९३ ॥
अन्येषां चैव सर्वेषामिष्टकानां तथैव च  ।
अक्षय्या वृद्धिरेतेषां मनुराह प्रजापतिः  ॥ नर्_१.९४ ॥
तैलानां चैव सर्वेषां मद्यानां मधुसर्पिषाम्  ।
वृद्धिरष्टगुणा ज्ञेया गुडस्य लवणस्य च  ॥ नर्_१.९५ ॥
न वृद्धिः प्रीतिदत्तानां स्यादनाकारिता क्वचित् ।
अनाकारितमप्यूर्ध्वं वत्सरार्धाद्विवर्धते  ॥ नर्_१.९६ ॥
एष वृद्धिविधिः प्रोक्तः प्रतिवृद्धस्य धर्मतः  ।
वृद्धिस्तु योक्ता धान्यानां वार्धुष्यं तदुदाहृतम्  ॥ नर्_१.९७ ॥
आपदं निस्तरेद्वैश्यः कामं वार्धुषकर्मणा  ।
आपत्स्वपि हि कष्टासु ब्राह्मणस्य न वार्धुषम्  ॥ नर्_१.९८ ॥
ब्राह्मणस्य तु यद्देयं सान्वयस्य न चास्ति सः  ।
स्वकुल्यस्यास्य निवपेत्तदभावेऽस्य बन्धुषु  ॥ नर्_१.९९ ॥
यदा तु न स्वकुल्याः स्युर्न च संबन्धिबान्धवाः  ।
तदा दद्यात्स्वजातिभ्यस्तेष्वसत्स्वप्सु निक्षिपेत् ॥ नर्_१.१०० ॥
गृहीत्वोपगतं दद्यादृणिकायोदयं धनी  ।
अददद्याच्यमानस्तु शेषहानिमवाप्नुयात् ॥ नर्_१.१०१ ॥
लेख्यं दद्यादृणे शुद्धे तदभावे प्रतिश्रवम्  ।
धनिकर्णिकयोरेवं विशुद्धिः स्यात्परस्परम्  ॥ नर्_१.१०२ ॥
विश्रम्भहेतू द्वावत्र प्रतिभूराधिरेव च  ।
लिखितं साक्षिणश्च द्वे प्रमाणे व्यक्तिकारके  ॥ नर्_१.१०३ ॥
उपस्थानाय दानाय प्रत्ययाय तथैव च  ।
त्रिविधः प्रतिभूर्दृष्टस्त्रिष्वेवार्थेषु सूरिभिः  ॥ नर्_१.१०४ ॥
ऋणिष्वप्रतिकुर्वत्सु प्रत्यये वा विवादिते  ।
प्रतिभूस्तदृणं दद्यादनुपस्थापयंस्तथा  ॥ नर्_१.१०५ ॥
बहवश्चेत्प्रतिभुवो दद्युस्तेऽर्थं यथाकृतम्  ।
अर्थेऽविशेषिते ह्येषु धनिनश्छन्दतः क्रिया  ॥ नर्_१.१०६ ॥
यं चार्थं प्रतिभूर्दद्याद्धनिकेनोपपीडितः  ।
ऋणिकस्तं प्रतिभुवे द्विगुणं प्रतिपादयेत् ॥ नर्_१.१०७ ॥
अधिक्रियत इत्याधिः स विज्ञेयो द्विलक्षणः  ।
कृतकालोपनेयश्च यावद्देयोद्यतस्तथा  ॥ नर्_१.१०८ ॥
स पुनर्द्विविधः प्रोक्तो गोप्यो भोग्यस्तथैव च  ।
प्रतिदानं तथैवास्य लाभहानिर्विपर्यये  ॥ नर्_१.१०९ ॥
प्रमादाद्धनिनस्तद्वदाधौ विकृतिमागते  ।
विनष्टे मूलनाशः स्याद्दैवराजकृतादृते  ॥ नर्_१.११० ॥
रक्ष्यमाणोऽपि यत्राधिः कालेनेयादसारताम्  ।
आधिरन्योऽधिकर्तव्यो देयं वा धनिने धनम्  ॥ नर्_१.१११ ॥
अथ शक्तिविहीनः स्यादृणी कालविपर्ययात् ।
शक्यप्रेक्षमृणं दाप्यः काले काले यथोदयम्  ॥ नर्_१.११२ ॥
शक्तो वा यदि दौरात्म्यान्न दद्याद्धनिने धनम्  ।
राज्ञा दापयितव्यः स्याद्गृहीत्वांशं तु विंशकम्  ॥ नर्_१.११३ ॥
नश्येदृणपरीमाणं कालेनेह र्णिकस्य चेत् ।
जातिसंज्ञाधिवासानामागमो लेख्यतः स्मृतः  ॥ नर्_१.११४ ॥
लेख्यं तु द्विविधं ज्ञेयं स्वहस्तान्यकृतं तथा  ।
असाक्षिमत्साक्षिमच्च सिद्धिर्देशस्थितेस्तयोः  ॥ नर्_१.११५ ॥
देशाचाराविरुद्धं यद्व्यक्ताधिकृतलक्षणम्  ।
तत्प्रमाणं स्मृतं लेख्यमविलुप्तक्रमाक्षरम्  ॥ नर्_१.११६ ॥
मत्ताभियुक्तस्त्रीबाल- बलात्कारकृतं च यत् ।
तदप्रमाणकरणं भीतोपधिकृतं तथा  ॥ नर्_१.११७ ॥
मृताः स्युः साक्षिणो यत्र धनिकर्णिकलेखकाः  ।
तदप्यपार्थं लिखितमृते त्वाधेः स्थिराश्रयात् ॥ नर्_१.११८ ॥
आधिर्यो द्विविधः प्रोक्तो जङ्गमः स्थावरस्तथा  ।
सिद्धिरत्रोभयस्यास्य भोगो यद्यस्ति नान्यथा  ॥ नर्_१.११९ ॥
दर्शितं प्रतिकालं यच्छ्रावितं श्रावितं च यत् ।
लेख्यं सिध्यति सर्वत्र मृतेष्वपि हि साक्षिषु  ॥ नर्_१.१२० ॥
अश्रुतार्थमदृष्टार्थं व्यवहारार्थमेव च  ।
न लेख्यं सिद्धिमाप्नोति जीवत्स्वपि हि साक्षिषु  ॥ नर्_१.१२१ ॥
लेख्ये देशान्तरन्यस्ते दग्धे दुर्लिखिते हृते  ।
सतस्तत्कालकरणमसतो दृष्टदर्शनम्  ॥ नर्_१.१२२ ॥
यस्मिन् स्यात्संशयो लेख्ये भूताभूतकृते क्वचित् ।
तत्स्वहस्तक्रियाचिह्न- प्राप्तियुक्तिभिरुद्धरेत् ॥ नर्_१.१२३ ॥
लेख्यं यच्चान्यनामाङ्कं हेत्वन्तरकृतं भवेत् ।
विप्रत्यये परीक्ष्यं तत्संबन्धागमहेतुभिः  ॥ नर्_१.१२४ ॥
लेख्यं यच्चान्यनामाङ्कं हेत्वन्तरकृतं भवेत् ।
विप्रत्यये परीक्ष्यं तत्संबन्धागमहेतुभिः  ॥ नर्_१.१२४*१ ॥
लिखितं लिखितेनैव साक्षिमत्साक्षिभिर्हरेत् ।
साक्षिभ्यो लिखितं श्रेयो लिखितेन तु साक्षिणः  ॥ नर्_१.१२५ ॥
छिन्नभिन्नहृतोन्मृष्ट- नष्टदुर्लिखितेषु च  ।
कर्तव्यमन्यल्लेख्यं स्यादेष लेख्यविधिः स्मृतः  ॥ नर्_१.१२६ ॥
संदिग्धेषु तु कार्येषु द्वयोर्विवदमानयोः  ।
दृष्टश्रुतानुभूतत्वात्साक्षिभ्यो व्यक्तिदर्शनम्  ॥ नर्_१.१२७ ॥
समक्षदर्शनात्साक्षी विज्ञेयः श्रोत्रचक्षुषोः  ।
श्रोत्रस्य यत्परो ब्रूते चक्षुषः कायकर्म यत् ॥ नर्_१.१२८ ॥
एकादशविधः साक्षी स तु दृष्टो मनीषिभिः  ।
कृतः पञ्चविधस्तेषां षड्विधोऽकृत उच्यते  ॥ नर्_१.१२९ ॥
लिखितः स्मारितश्चैव यदृच्छाभिज्ञ एव च  ।
गूढश्चोत्तरसाक्षी च साक्षी पञ्चविधः स्मृतः  ॥ नर्_१.१३० ॥
अकृतः षड्विधश्चापि सूरिभिः परिकीर्तितः  ।
ग्रामश्च प्राड्विवाकश्च राजा च व्यवहारिणाम्  ॥ नर्_१.१३१ ॥
कार्येष्वभ्यन्तरो यः स्यादर्थिना प्रहितश्च यः  ।
कुलं कुलविवादेषु भवेयुस्तेऽपि साक्षिणः  ॥ नर्_१.१३२ ॥
कुलीना ऋजवः शुद्धा जन्मतः कर्मतोऽर्थतः  ।
त्र्यवराः साक्षिणोऽनिन्द्याः शुचयः स्युः सुबुद्धयः  ॥ नर्_१.१३३ ॥
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्रा ये चाप्यनिन्दिताः  ।
प्रतिवर्णं भवेयुस्ते सर्वे सर्वेषु वा पुनः  ॥ नर्_१.१३४ ॥
श्रेणीषु श्रेणिपुरुषाः स्वेषु वर्गेषु वर्गिणः  ।
बहिर्वासिषु बाह्याश्च स्त्रियः स्त्रिषु च साक्षिणः  ॥ नर्_१.१३५ ॥
श्रेण्यादिषु तु वर्गेषु कश्चिच्चेद्द्वेष्यतामियात् ।
तेभ्य एव न साक्षी स्याद्द्वेष्टारः सर्व एव ते  ॥ नर्_१.१३६ ॥
असाक्ष्यपि हि शास्त्रेषु दृष्टः पञ्चविधो बुधैः  ।
वचनाद्दोषतो भेदात्स्वयमुक्तेर्मृतान्तरः  ॥ नर्_१.१३७ ॥
श्रोत्रियाद्या वचनतः स्तेनाद्या दोषदर्शनात् ।
भेदाद्विप्रतिपत्तिः स्याद्विवादे यत्र साक्षिणः  ॥ नर्_१.१३८ ॥
स्वयमुक्तेरनिर्दिष्टः स्वयमेवैत्य यो वदेत् ।
मृतान्तरोऽर्थिनि प्रेते मुमूर्षुश्रावितादृते  ॥ नर्_१.१३९ ॥
श्रोत्रियास्तापसा वृद्धा ये च प्रव्रजिता नराः  ।
असाक्षिणस्ते वचनान्नात्र हेतुरुदाहृतः  ॥ नर्_१.१४० ॥
स्तेनाः साहसिकाश्चण्डाः कितवा वधकास्तथा  ।
असाक्षिणस्ते दुष्टत्वात्तेषु सत्यं न विद्यते  ॥ नर्_१.१४१ ॥
राज्ञा परिगृहीतेषु साक्षिष्वेकार्थनिश्चये  ।
वचनं यत्र भिद्यते ते स्युर्भेदादसाक्षिणः  ॥ नर्_१.१४२ ॥
अनिर्दिष्टस्तु साक्षित्वे स्वयमेवैत्य यो वदेत् ।
सूचीत्युक्तः स शास्त्रेषु न स साक्षित्वमर्हति  ॥ नर्_१.१४३ ॥
योऽर्थः श्रावयितव्यः स्यात्तस्मिन्नसति चार्थिनि  ।
क्व तद्वदतु साक्षित्वमित्यसाक्षी मृतान्तरः  ॥ नर्_१.१४४ ॥
योऽर्थः श्रावयितव्यः स्यात्तस्मिन्नसति चार्थिनि  ।
क्व तद्वदतु साक्षित्वमित्यसाक्षी मृतान्तरः  ॥ नर्_१.१४४*१ ॥
द्वयोर्विवदतोरर्थे द्वयोः सत्सु च साक्षिषु  ।
पूर्वपक्षो भवेद्यस्य भवेयुस्तस्य साक्षिणः  ॥ नर्_१.१४५ ॥
आधर्यं पूर्वपक्षस्य यस्मिन्नर्थे वशाद्भवेत् ।
प्रष्टव्याः साक्षिणस्तत्र विवादे प्रतिवादिनः  ॥ नर्_१.१४६ ॥
न परेण समुद्दिष्टमुपेयात्साक्षिणं रहः  ।
भेदयेत्तं न चान्येन हीयेतैवं समाचरन्  ॥ नर्_१.१४७ ॥
साक्ष्युद्दिष्टो यदि प्रेयाद्गच्छेद्वापि दिगन्तरम्  ।
तच्छ्रोतारः प्रमाणं स्युः प्रमाणं ह्युत्तरक्रिया  ॥ नर्_१.१४८ ॥
सुदीर्घेणापि कालेन लिखितं सिद्धिमाप्नुयात् ।
जानता चात्मना लेख्यमजानानस्तु लेखयेत् ॥ नर्_१.१४९ ॥
सिद्धिरुक्ताष्टमाद्वर्षात्स्मारितस्येह साक्षिणः  ।
आ पञ्चमात्तथा सिद्धिर्यदृच्छोपगतस्य तु  ॥ नर्_१.१५० ॥
आ तृतीयात्तथा वर्षात्सिद्धिर्गूढस्य साक्षिणः  ।
आ वै संवत्सरात्सिद्धिं वदन्त्युत्तरसाक्षिणः  ॥ नर्_१.१५१ ॥
अथवा कालनियमो न दृष्टः साक्षिणं प्रति  ।
स्मृत्यपेक्षं हि साक्षित्वमाहुः शास्त्रविदो जनाः  ॥ नर्_१.१५२ ॥
यस्य नोपहता पुंसः स्मृतिः श्रोत्रं च नित्यशः  ।
सुदीर्घेणापि कालेन स साक्षी साक्ष्यमर्हति  ॥ नर्_१.१५३ ॥
असाक्षिप्रत्ययास्त्वन्ये षड्विवादाः प्रकीर्तिताः  ।
लक्षणान्येव साक्षित्वमेषामाहुर्मनीषिणः  ॥ नर्_१.१५४ ॥
उल्काहस्तोऽग्निदो ज्ञेयः शस्त्रपाणिस्तु घातकः  ।
केशाकेशिगृहीतश्च युगपत्पारदारिकः  ॥ नर्_१.१५५ ॥
कुद्दालपाणिर्विज्ञेयः सेतुभेत्ता समीपगः  ।
तथा कुठारपाणिश्च वनछेत्ता प्रकीर्तितः  ॥ नर्_१.१५६ ॥
अभ्यग्रचिह्नो विज्ञेयो दण्डपारुष्यकृन्नरः  ।
असाक्षिप्रत्यया ह्येते पारुष्ये तु परीक्षणम्  ॥ नर्_१.१५७ ॥
कश्चित्कृत्वात्मनश्चिह्नं द्वेषात्परमुपद्रवेत् ।
हेत्वर्थगतिसामर्थ्यैस्तत्र युक्तं परीक्षणम्  ॥ नर्_१.१५८ ॥
नार्थसंबन्धिनो नाप्ता न सहाया न वैरिणः  ।
न दृष्टदोषाः प्रष्टव्याश्न व्याध्यार्ता न दूषिताः  ॥ नर्_१.१५९ ॥
दासनैकृतिकाश्रद्ध- वृद्धस्त्रीबालचाक्रिकाः  ।
मत्तोन्मत्तप्रमत्तार्त- कितवग्रामयाजकाः  ॥ नर्_१.१६० ॥
महापथिकसामुद्र- वणिक्प्रव्रजितातुराः  ।
लुब्धकश्रोत्रियाचार- हीनक्लीबकुशीलवाः  ॥ नर्_१.१६१ ॥
नास्तिकव्रात्यदाराग्नि- त्यागिनोऽयाज्ययाजकाः  ।
एकस्थालीसहायारि- चरज्ञातिसनाभयः  ॥ नर्_१.१६२ ॥
प्राग्दृष्टदोषशैलूष विषजीव्यहितुण्डिकाः  ।
गरदाग्निदकीनाश- शूद्रापुत्रोपपातिकाः  ॥ नर्_१.१६३ ॥
क्लान्तसाहसिकश्रान्त- निर्धनान्त्यावसायिनः  ।
भिन्नवृत्तासमावृत्त- जडतैलिकमूलिकाः  ॥ नर्_१.१६४ ॥
भूताविष्टनृपद्विष्ट वर्षनक्षत्रसूचकाः  ।
अघशंस्यात्मविक्रेतृ- हीनाङ्गभगवृत्तयः  ॥ नर्_१.१६५ ॥
कुनखी श्यावदन् श्वित्रि- मित्रध्रुक्शठशौण्डिकाः  ।
ऐन्द्रजालिकलुब्धोग्र श्रेणीगणविरोधिनः  ॥ नर्_१.१६६ ॥
वधकृच्चित्रकृन्मङ्खः पतितः कूटकारकः  ।
कुहकः प्रत्यवसितस्तस्करो राजपूरुषः  ॥ नर्_१.१६७ ॥
मनुष्यविषशस्त्राम्बु- लवणापूपवीरुधाम्  ।
विक्रेता ब्राह्मणश्चैव द्विजो वार्धुषिकश्च यः  ॥ नर्_१.१६८ ॥
च्युतः स्वधर्मात्कुलिकः स्तावको हीनसेवकः  ।
पित्रा विवदमानश्च भेदकृच्चेत्यसाक्षिणः  ॥ नर्_१.१६९ ॥
असाक्षिणो ये निर्दिष्टा दासनैकृतिकादयः  ।
कार्यगौरवमासाद्य भवेयुस्तेऽपि साक्षिणः  ॥ नर्_१.१७० ॥
साहसेषु च सर्वेषु स्तेयसंग्रहणेषु च  ।
पारुष्ययोश्चाप्युभयोर्न परीक्षेत साक्षिणः  ॥ नर्_१.१७१ ॥
तेषामपि न बालः स्यान्नैको न स्त्री न कूटकृत् ।
न बान्धवो न चारातिर्ब्रूयुस्ते साक्ष्यमन्यथा  ॥ नर्_१.१७२ ॥
बालोऽज्ञानादसत्यात्स्त्री पापाभ्यासाच्च कूटकृत् ।
विब्रूयाद्बान्धवः स्नेहाद्वैरनिर्यातनादरिः  ॥ नर्_१.१७३ ॥
अथवानुमतो यः स्याद्द्वयोर्विवदमानयोः  ।
असाक्ष्येकोऽपि साक्षित्वे प्रष्टव्यः स्यात्स संसदि  ॥ नर्_१.१७४ ॥
यस्त्वात्मदोषभिन्नत्वादस्वस्थ इव लक्ष्यते  ।
स्थानात्स्थानान्तरं गच्छेदेकैकं चोपधावति  ॥ नर्_१.१७५ ॥
कासतेऽनिभृतोऽकस्मादभीक्ष्णं निश्वसत्यपि  ।
भूमिं लिखति पादाभ्यां बाहु वासो धुनोति च  ॥ नर्_१.१७६ ॥
भिद्यते मुखवर्णोऽस्य ललाटं स्विद्यते तथा  ।
शोषमागच्छतश्चोष्ठावूर्ध्वं तिर्यक्च वीक्षते  ॥ नर्_१.१७७ ॥
त्वरमाण इवाबद्धमपृष्टो बहु भाषते  ।
कूटसाक्षी स विज्ञेयस्तं पापं विनयेन्नृपः  ॥ नर्_१.१७८ ॥
श्रावयित्वा च योऽन्येभ्यः साक्षित्वं तद्विनिह्नुते  ।
स विनेयो भृशतरं कूटसाक्ष्यधिको हि सः  ॥ नर्_१.१७९ ॥
आहूय साक्षिणः पृच्छेन्नियम्य शपथैर्भृशम्  ।
समस्तान् विदिताचारान् विज्ञातार्थान् पृथक्पृथक् ॥ नर्_१.१८० ॥
सत्येन शापयेद्विप्रं क्षत्रियं वाहनायुधैः  ।
गोबीजकाञ्चनैर्वैश्यं शूद्रं सर्वैस्तु पातकैः  ॥ नर्_१.१८१ ॥
पुराणैर्धर्मवचनैः सत्यमाहात्म्यकीर्तनैः  ।
अनृतस्यापवादैश्च भृशमुत्त्रास्य साक्षिणः  ॥ नर्_१.१८२ ॥
नग्नो मुण्डः कपालेन भिक्षार्थी क्षुत्पिपासितः  ।
दीनः शत्रुगृहं गच्छेद्यः साक्ष्यमनृतं वदेत् ॥ नर्_१.१८३ ॥
नगरे प्रतिरुद्धः सन् बहिर्द्वारे बुभुक्षितः  ।
अमित्रान् भूयशः पश्येद्यः साक्ष्यमनृतं वदेत् ॥ नर्_१.१८४ ॥
यां रात्रिमधिविन्ना स्त्री यां चैवाक्षपराजितः  ।
यां च भाराभितप्ताङ्गो दुर्विवक्ता स तां वसेत् ॥ नर्_१.१८५ ॥
साक्षी साक्ष्यसमुद्देशे गोकर्णशिथिलं चरन्  ।
सहस्रं वारुणान् पाशानात्मनि प्रतिमुञ्चति  ॥ नर्_१.१८६ ॥
तस्य वर्षशते पूर्णे पाशमेकं प्रमुच्यते  ।
एवं स बन्धनात्तस्मान्मुच्यते नियुताः समाः  ॥ नर्_१.१८७ ॥
यावतो बान्धवांस्यस्मिन् हन्ति साक्ष्येऽनृतं वदन्  ।
तावतः संख्यया तस्मिन् शृणु सौम्यानुपूर्वशः  ॥ नर्_१.१८८ ॥
पञ्च पश्वनृते हन्ति दश हन्ति गवानृते  ।
शतमश्वानृते हन्ति सहस्रं पुरुषानृते  ॥ नर्_१.१८९ ॥
हन्ति जातानजातांश्च हिरण्यार्थेऽनृतं वदन्  ।
सर्वं भूम्यनृते हन्ति मा स्म भूम्यनृतं वदीः  ॥ नर्_१.१९० ॥
एकमेवाद्वितीयं तत्प्राहुः पावनमात्मनः  ।
सत्यं स्वर्गस्य सोपानं पारावारस्य नौरिव  ॥ नर्_१.१९१ ॥
अश्वमेधसहस्रं च सत्यं च तुलया धृतम्  ।
अश्वमेधसहस्राद्धि सत्यमेव विशिष्यते  ॥ नर्_१.१९२ ॥
वरं कूपशताद्वापि वरं वापीशतात्क्रतुः  ।
वरं क्रतुशतात्पुत्रः सत्यं पुत्रशताद्वरम्  ॥ नर्_१.१९३ ॥
भूर्धारयति सत्येन सत्येनोदेति भास्करः  ।
सत्येन वायुः पवते सत्येनापः स्रवन्ति च  ॥ नर्_१.१९४ ॥
सत्यमेव परं दानं सत्यमेव परं तपः  ।
सत्यमेव परो धर्मो लोकानामिति नः श्रुतम्  ॥ नर्_१.१९५ ॥
सत्यं देवाः समासेन मनुष्यास्त्वनृतं स्मृतम्  ।
इहैव तस्य देवत्वं यस्य सत्ये स्थिता मतिः  ॥ नर्_१.१९६ ॥
सत्यं ब्रूह्यनृतं त्यक्त्वा सत्येन स्वर्गमेष्यसि  ।
उक्त्वानृतं महाघोरं नरकं प्रतिपत्स्यते  ॥ नर्_१.१९७ ॥
निरयेषु च ते शश्वज्जिह्वामुत्कृत्य दारुणाः  ।
असिभिः शातयिष्यन्ति बलिनो यमकिंकराः  ॥ नर्_१.१९८ ॥
शूलैर्भेत्स्यन्ति चाक्रुद्धाः क्रोशन्तमपरायणम्  ।
अवाक्शिरसमुत्क्षिप्य क्षेप्स्यन्त्यग्निह्रदेषु च  ॥ नर्_१.१९९ ॥
अनुभूय च दुःखास्ताश्चिरं नरकवेदनाः  ।
इह यास्यस्यभव्यासु गृध्रकाकादियोनिषु  ॥ नर्_१.२०० ॥
ज्ञात्वैताननृते दोषाञ्ज्ञात्वा सत्ये च सद्गुणान्  ।
सत्यं वदोद्धरात्मानं मात्मानं पातयिष्यसि  ॥ नर्_१.२०१ ॥
न बान्धवा न सुहृदो न धनानि महान्त्यपि  ।
अलं तारयितुं शक्तास्तमस्युग्रे निमज्जतः  ॥ नर्_१.२०२ ॥
पितरस्त्ववलम्बन्ते त्वयि साक्षित्वमागते  ।
तारयिष्यति किंवास्मानात्मानं पातयिष्यति  ॥ नर्_१.२०३ ॥
सत्यमात्मा मनुष्यस्य सत्ये सर्वं प्रतिष्ठितम्  ।
सर्वथैवात्मनात्मानं श्रेयसा योजयिष्यसि  ॥ नर्_१.२०४ ॥
यां च रात्रिमजनिष्ठा यां रात्रिं च मरिष्यसि  ।
वृथा तदन्तरं ते स्यात्कुर्याश्चेत्सत्यमन्यथा  ॥ नर्_१.२०५ ॥
नास्ति सत्यात्परो धर्मो नानृतात्पातकं परम्  ।
साक्षिधर्मे विशेषेण सत्यमेव वदेत्ततः  ॥ नर्_१.२०६ ॥
यः परार्थे प्रहरति स्वां वाचं पुरुषाधमः  ।
आत्मार्थे किं न कुर्यात्स पापो नरकनिर्भयः  ॥ नर्_१.२०७ ॥
अर्था वै वाचि नियता वाङ्मूला वाग्विनिःसृताः  ।
यो ह्येतां स्तेनयेद्वाचं स सर्वस्तेयकृन्नरः  ॥ नर्_१.२०८ ॥
साक्षिविप्रतिपत्तौ तु प्रमाणं बहवो यतः  ।
तत्साम्ये शुचयो ग्राह्यास्तत्साम्ये स्मृतिमत्तराः  ॥ नर्_१.२०९ ॥
स्मृतिमत्साक्षिसाम्यं तु विवादे यत्र दृश्यते  ।
सूक्ष्मत्वात्साक्षिधर्मस्य साक्ष्यं व्यावर्तते पुनः  ॥ नर्_१.२१० ॥
निर्दिष्टेष्वर्थजातेषु साक्षी चेत्साक्ष्यमागतः  ।
न ब्रूयादक्षरसमं न तन्निगदितं भवेत् ॥ नर्_१.२११ ॥
देशकालवयोद्रव्य- प्रमाणाकृतिजातिषु  ।
यत्र विप्रतिपत्तिः स्यात्साक्ष्यं तदसदुच्यते  ॥ नर्_१.२१२ ॥
ऊनमभ्यधिकं चार्थं प्रब्रूयुर्यत्र साक्षिणः  ।
तदप्यनुक्तं विज्ञेयमेष साक्ष्यविधिः स्मृतः  ॥ नर्_१.२१३ ॥
प्रमादाद्धनिनो यत्र न स्याल्लेख्यं न साक्षिणः  ।
अर्थं चापह्नुयाद्वादी तत्रोक्तस्त्रिविधो विधिः  ॥ नर्_१.२१४ ॥
चोदना प्रतिकालं च युक्तिलेशस्तथैव च  ।
तृतीयः शपथश्चोक्तस्तैरेवं साधयेत्क्रमात् ॥ नर्_१.२१५ ॥
अभीक्ष्णं चोद्यमानो यः प्रतिहन्यान्न तद्वचः  ।
त्रिचतुःपञ्चकृत्वो वा परतोऽर्थं तमावहेत् ॥ नर्_१.२१६ ॥
चोदनाप्रतिघाते तु युक्तिलेशैस्तमन्वियात् ।
देशकालार्थसंबन्ध- परिमाणक्रियादिभिः  ॥ नर्_१.२१७ ॥
युक्तिष्वप्यसमर्थासु शपथैरेनमर्दयेत् ।
अर्थकालबलापेक्षमग्न्यम्बुसुकृतादिभिः  ॥ नर्_१.२१८ ॥
दीप्ताग्निर्यं न दहति यमन्तर्धारयन्त्यापः  ।
स तरत्यभिशापं तं किल्बिषी स्याद्विपर्यये  ॥ नर्_१.२१९ ॥
स्त्रीणां शीलाभियोगेषु स्तेयसाहसयोरपि  ।
एष एव विधिर्दृष्टः सर्वार्थापह्नवेषु च  ॥ नर्_१.२२० ॥
शपथा ह्यपि देवानामृषीणामपि च स्मृताः  ।
वसिष्ठः शपथं शेपे यातुधाने तु शङ्कितः  ॥ नर्_१.२२१ ॥
सप्तर्षयस्तथेन्द्राय पुष्करार्थे समागताः  ।
शेपुः शपथमव्यग्राः परस्परविशुद्धये  ॥ नर्_१.२२२ ॥
अयुक्तं साहसं कृत्वा प्रत्यापत्तिं भजेत यः  ।
ब्रूयात्स्वयं वा सदसि तस्यार्धविनयः स्मृतः  ॥ नर्_१.२२३ ॥
गूहमानस्तु दौरात्म्याद्यदि पापं स जीयते  ।
सभ्याश्चात्र न तुष्यन्ति तीव्रो दण्डश्च पात्यते  ॥ नर्_१.२२४ ॥

२.निक्षिपः

स्वद्रव्यं यत्र विश्रम्भान्निक्षिपत्यविशङ्कितः  ।
निक्षेपो नाम तत्प्रोक्तं व्यवहारपदं बुधैः  ॥ नर्_२.०१ ॥
अन्यद्रव्यव्यवहितं द्रव्यमव्याकृतं च यत् ।
निक्षिप्यते परगृहे तदौपनिधिकं स्मृतम्  ॥ नर्_२.०२ ॥
स पुनर्द्विविधः प्रोक्तः साक्षिमानितरस्तथा  ।
प्रतिदानं तथैवास्य प्रत्ययः स्याद्विपर्यये  ॥ नर्_२.०३ ॥
याच्यमानस्तु यो दात्रा निक्षेपं न प्रयच्छति  ।
दण्ड्यः स राज्ञा दाप्यश्च नष्टे दाप्यश्च तत्समम्  ॥ नर्_२.०४ ॥
यश्चार्थं साधयेत्तेन निक्षेप्तुरननुज्ञया  ।
तत्रापि दण्ड्यः स भवेत्तच्च सोदयमावहेत् ॥ नर्_२.०५ ॥
ग्रहीतुः सह योऽर्थेन नष्टो नष्टः स दायिनः  ।
दैवराजकृते तद्वन्न चेत्तज्जिह्मकारितम्  ॥ नर्_२.०६ ॥
एष एव विधिर्दृष्टो याचितान्वाहितादिषु  ।
शिल्पिषूपनिधौ न्यासे प्रतिन्यासे तथैव च  ॥ नर्_२.०७ ॥
प्रतिगृह्णाति पोगण्डं यश्च सप्रधनं नरः  ।
तस्याप्येष भवेद्धर्मः षडेते विधयः समाः  ॥ नर्_२.०८ ॥

३.संभूयसमुत्थानम्

वणिक्प्रभृतयो यत्र कर्म संभूय कुर्वते  ।
तत्संभूयसमुत्थानं व्यवहारपदं स्मृतम्  ॥ नर्_३.०१ ॥
फलहेतोरुपायेन कर्म संभूय कुर्वताम्  ।
आधारभूतः प्रक्षेपस्तेनोत्तिष्ठेयुरंशतः  ॥ नर्_३.०२ ॥
समोऽतिरिक्तो हीनो वा यत्रांशो यस्य यादृशः  ।
क्षयव्ययौ तथा वृद्धिस्तस्य तत्र तथाविधाः  ॥ नर्_३.०३ ॥
भाण्डपिण्डव्ययोद्धार- भारसारान्ववेक्षणम्  ।
कुर्युस्तेऽव्यभिचारेण समये स्वे व्यवस्थिताः  ॥ नर्_३.०४ ॥
प्रमादान्नाशितं दाप्यः प्रतिषिद्धकृतं च यत् ।
असंदिष्टश्च यत्कुर्यात्सर्वैः संभूयकारिभिः  ॥ नर्_३.०५ ॥
दैवतस्करराजोत्थे व्यसने समुपस्थिते  ।
यस्तत्स्वशक्त्या संरक्षेत्तस्यांशो दशमः स्मृतः  ॥ नर्_३.०६ ॥
एकस्य चेत्स्याद्व्यसनं दायादोऽस्य तदाप्नुयात् ।
अन्यो वासति दायादे शक्ताश्चेत्सर्व एव वा  ॥ नर्_३.०७ ॥
ऋत्विजां व्यसनेऽप्येवमन्यस्तत्कर्म निस्तरेत् ।
लभेत दक्षिणाभागं स तस्मात्संप्रकल्पितम्  ॥ नर्_३.०८ ॥
ऋत्विग्याज्यमदुष्टं यस्त्यजेदनपकारिणम्  ।
अदुष्टं व र्त्विजं याज्यो विनेयौ तावुभावपि  ॥ नर्_३.०९ ॥
ऋत्विक्तु त्रिविधो दृष्टः पूर्वजुष्टः स्वयंकृतः  ।
यदृच्छया च यः कुर्यादार्त्विज्यं प्रीतिपूर्वकम्  ॥ नर्_३.१० ॥
क्रमागतेष्वेष धर्मो वृतेष्वृत्विक्षु च स्वयम्  ।
यादृच्छिके तु संयाज्ये तत्त्यागे नास्ति किल्बिषम्  ॥ नर्_३.११ ॥
शुल्कस्थानं वणिक्प्राप्तः शुल्कं दद्याद्यथोपगम्  ।
न तद्व्यतिहरेद्राज्ञां बलिरेष प्रकल्पितः  ॥ नर्_३.१२ ॥
शुल्कस्थानं परिहरन्न काले क्रयविक्रयी  ।
मिथ्योक्त्वा च परीमाणं दाप्योऽष्टगुणमत्ययम्  ॥ नर्_३.१३ ॥
कश्चिच्चेत्संचरन् देशात्प्रेयादभ्यागतो वणिक् ।
राजास्य भाण्डं तद्रक्षेत्यावद्दायाददर्शनम्  ॥ नर्_३.१४ ॥
दायादेऽसति बन्धुभ्यो ज्ञातिभ्यो वा तदर्पयेत् ।
तदभावे सुगुप्तं तद्धारयेद्दशतीः समाः  ॥ नर्_३.१५ ॥
अस्वामिकमदायादं दशवर्षस्थितं ततः  ।
राजा तदात्मसात्कुर्यादेवं धर्मो न हीयते  ॥ नर्_३.१६ ॥

४.दत्ताप्रदानिकम्

दत्त्वा द्रव्यमसम्यग्यः पुनरादातुमिच्छति  ।
दत्ताप्रदानिकं नाम तद्विवादपदं स्मृतम्  ॥ नर्_४.०१ ॥
अदेयमथ देयं च दत्तं चादत्तमेव च  ।
व्यवहारेषु विज्ञेयो दानमार्गश्चतुर्विधः  ॥ नर्_४.०२ ॥
तत्र ह्यष्टावदेयानि देयमेकविधं स्मृतम्  ।
दत्तं सप्तविधं विद्याददत्तं षोडशात्मकम्  ॥ नर्_४.०३ ॥
अन्वाहितं याचितकमाधिः साधारणं च यत् ।
निक्षेपः पुत्रदारं च सर्वस्वं चान्वये सति  ॥ नर्_४.०४ ॥
आपत्स्वपि हि कष्टासु वर्तमानेन देहिना  ।
अदेयान्याहुराचार्या यच्चान्यस्मै प्रतिश्रुतम्  ॥ नर्_४.०५ ॥
कुटुम्बभरणाद्द्रव्यं यत्किंचिदतिरिच्यते  ।
तद्देयमुपहृत्यान्यद्ददद्दोषमवाप्नुयात् ॥ नर्_४.०६ ॥
पण्यमूल्यं भृतिस्तुष्ट्या स्नेहात्प्रत्युपकारतः  ।
स्त्रीशुल्कानुग्रहार्थं च दत्तं दानविदो विदुः  ॥ नर्_४.०७ ॥
अदत्तं तु भयक्रोध- शोकवेगरुजान्वितैः  ।
तथोत्कोचपरीहास- व्यत्यासच्छलयोगतः  ॥ नर्_४.०८ ॥
बालमूढास्वतन्त्रार्त- मत्तोन्मत्तापवर्जितम्  ।
कर्ता ममायं कर्मेति प्रतिलाभेच्छया च यत् ॥ नर्_४.०९ ॥
अपात्रे पात्रमित्युक्ते कार्ये चाधर्मसंहिते  ।
यद्दत्तं स्यादविज्ञानाददत्तं तदपि स्मृतम्  ॥ नर्_४.१० ॥
गृह्णात्यदत्तं यो लोभाद्यश्चादेयं प्रयच्छति  ।
अदत्तादायको दण्ड्यस्तथादेयस्य दायकः  ॥ नर्_४.११ ॥

५.अभ्युपेत्याशुश्रूषा

अभ्युपेत्य तु शुश्रूषां यस्तां न प्रतिपद्यते  ।
अशुश्रूषाभ्युपेत्यैतद्विवादपदमुच्यते  ॥ नर्_५.०१ ॥
शुश्रूषकः पञ्चविधः शास्त्रे दृष्टो मनीषिभिः  ।
चतुर्विधः कर्मकरस्तेषां दासास्त्रिपञ्चकाः  ॥ नर्_५.०२ ॥
शिष्यान्तेवासिभृतकाश्चतुर्थस्त्वधिकर्मकृत् ।
एते कर्मकराः प्रोक्ता दासास्तु गृहजादयः  ॥ नर्_५.०३ ॥
सामान्यमस्वतन्त्रत्वमेषामाहुर्मनीषिणः  ।
जातिकर्मकृतस्तूक्तो विशेषो वृत्तिरेव च  ॥ नर्_५.०४ ॥
कर्मापि द्विविधं ज्ञेयमशुभं शुभमेव च  ।
अशुभं दासकर्मोक्तं शुभं कर्मकृतां स्मृतम्  ॥ नर्_५.०५ ॥
गृहद्वाराशुचिस्थान- रथ्यावस्करशोधनम्  ।
गुह्याङ्गस्पर्शनोच्छिष्ट- विण्मूत्रग्रहणोज्झनम्  ॥ नर्_५.०६ ॥
इष्टतः स्वामिनश्चाङ्गैरुपस्थानमथान्ततः  ।
अशुभं कर्म विज्ञेयं शुभमन्यदतः परम्  ॥ नर्_५.०७ ॥
आ विद्याग्रहणाच्छिष्यः शुश्रूषेत्प्रयतो गुरुम्  ।
तद्वृत्तिर्गुरुदारेषु गुरुपुत्रे तथैव च  ॥ नर्_५.०८ ॥
ब्रह्मचारी चरेद्भैक्षमधःशाय्यनलङ्कृतः  ।
जघन्यशायी सर्वेषां पूर्वोत्थायी गुरोर्गृहे  ॥ नर्_५.०९ ॥
नासंदिष्टः प्रतिष्ठेत तिष्ठेद्वापि गुरुं क्वचित् ।
संदिष्टः कर्म कुर्वीत शक्तश्चेदविचारयन्  ॥ नर्_५.१० ॥
यथाकालमधीयीत यावन्न विमना गुरुः  ।
आसीनोऽधो गुरोः कूर्चे फलके वा समाहितः  ॥ नर्_५.११ ॥
अनुशास्यश्च गुरुणा न चेदनुविधीयते  ।
अवधेनाथवा हन्यात्रज्ज्वा वेणुदलेन वा  ॥ नर्_५.१२ ॥
भृशं न ताडयेदेनं नोत्तमाङ्गे न वक्षसि  ।
अनुशास्याथ विश्वास्यः शास्यो राज्ञान्यथा गुरुः  ॥ नर्_५.१३ ॥
समावृत्तश्च गुरवे प्रदाय गुरुदक्षिणाम्  ।
प्रतीयात्स्वगृहानेषा शिष्यवृत्तिरुदाहृता  ॥ नर्_५.१४ ॥
स्वशिल्पमिच्छन्नाहर्तुं बान्धवानामनुज्ञया  ।
आचार्यस्य वसेदन्ते कालं कृत्वा सुनिश्चितम्  ॥ नर्_५.१५ ॥
आचार्यः शिक्षयेदेनं स्वगृहाद्दत्तभोजनम्  ।
न चान्यत्कारयेत्कर्म पुत्रवच्चैनमाचरेत् ॥ नर्_५.१६ ॥
शिक्षयन्तमदुष्टं च यस्त्वाचार्यं परित्यजेत् ।
बलाद्वासयितव्यः स्याद्वधबन्धौ च सोऽर्हति  ॥ नर्_५.१७ ॥
शिक्षितोऽपि कृतं कालमन्तेवासी समाप्नुयात् ।
तत्र कर्म च यत्कुर्यादाचार्यस्यैव तत्फलम्  ॥ नर्_५.१८ ॥
गृहीतशिल्पः समये कृत्वाचार्यं प्रदक्षिणम्  ।
शक्तितश्चानुमान्यैनमन्तेवासी निवर्तयेत् ॥ नर्_५.१९ ॥
भृतकस्त्रिविधो ज्ञेय उत्तमो मध्यमोऽधमः  ।
शक्तिभक्त्यनुरूपा स्यादेषां कर्माश्रया भृतिः  ॥ नर्_५.२० ॥
उत्तमस्त्वायुधीयोऽत्र मध्यमस्तु कृषीवलः  ।
अधमो भारवाहः स्यादित्येवं त्रिविधो भृतः  ॥ नर्_५.२१ ॥
अर्थेष्वधिकृतो यः स्यात्कुटुम्बस्य तथोपरि  ।
सोऽधिकर्मकरो ज्ञेयः स च कौटुम्बिकः स्मृतः  ॥ नर्_५.२२ ॥
शुभकर्मकरास्त्वेते चत्वारः समुदाहृताः  ।
जघन्यकर्मभाजस्तु शेषा दासास्त्रिपञ्चकाः  ॥ नर्_५.२३ ॥
गृहजातस्तथा क्रीतो लब्धो दायादुपागतः  ।
अनाकालभृतस्तद्वदाधत्तः स्वामिना च यः  ॥ नर्_५.२४ ॥
मोक्षितो महतश्चर्णात्प्राप्तो युद्धात्पणे जितः  ।
तवाहमित्युपगतः प्रव्रज्यावसितः कृतः  ॥ नर्_५.२५ ॥
भक्तदासश्च विज्ञेयस्तथैव वडवाभृतः  ।
विक्रेता चात्मनः शास्त्रे दासाः पञ्चदशा स्मृताः  ॥ नर्_५.२६ ॥
तत्र पूर्वश्चतुर्वर्गो दासत्वान्न विमुच्यते  ।
प्रसादाद्स्वामिनोऽन्यत्र दास्यमेषां क्रमागतम्  ॥ नर्_५.२७ ॥
यश्चैषां स्वामिनं कश्चिन्मोक्षयेत्प्राणसंशयात् ।
दासत्वात्स विमुच्येत पुत्रभागं लभेत च  ॥ नर्_५.२८ ॥
अनाकालभृतो दास्यान्मुच्यते गोयुगं ददत् ।
संभक्षितं यद्दुर्भिक्षे न तच्छुध्येत कर्मणा  ॥ नर्_५.२९ ॥
आधत्तोऽपि धनं दत्त्वा स्वामी यद्येनमुद्धरेत् ।
अथोपगमयेदेनं स विक्रीतादनन्तरः  ॥ नर्_५.३० ॥
दत्त्वा तु सोदयमृणमृणी दास्यात्प्रमुच्यते  ।
कृतकालाभ्युपगमात्कृतकोऽपि विमुच्यते  ॥ नर्_५.३१ ॥
तवाहमित्युपगतो युद्धप्राप्तः पणे जितः  ।
प्रतिशीर्षप्रदानेन मुच्यते तुल्यकर्मणा  ॥ नर्_५.३२ ॥
राज्ञ एव तु दासः स्यात्प्रव्रज्यावसितो नरः  ।
न तस्य प्रतिमोक्षोऽस्ति न विशुद्धिः कथंचन  ॥ नर्_५.३३ ॥
भक्तस्योपेक्षणात्सद्यो भक्तदासः प्रमुच्यते  ।
निग्रहाद्वडवायाश्च मुच्यते वडवाभृतः  ॥ नर्_५.३४ ॥
विक्रीणीते य आत्मानं स्वतन्त्रः सन्नराधमः  ।
स जघन्यतरस्तेषां नैव दास्यात्प्रमुच्यते  ॥ नर्_५.३५ ॥
चौरापहृतविक्रीता ये च दासीकृता बलात् ।
राज्ञा मोक्षयितव्यास्ते दासत्वं तेषु नेष्यते  ॥ नर्_५.३६ ॥
वर्णानां प्रातिलोम्येन दासत्वं न विधीयते  ।
स्वधर्मत्यागिनोऽन्यत्र दारवद्दासता मता  ॥ नर्_५.३७ ॥
तवाहमिति चात्मानं योऽस्वतन्त्रः प्रयच्छति  ।
न स तं प्राप्नुयात्कामं पूर्वस्वामी लभेत तम्  ॥ नर्_५.३८ ॥
अधनास्त्रय एवोक्ता भार्या दासस्तथा सुतः  ।
यत्ते समधिगच्छन्ति यस्य ते तस्य तद्धनम्  ॥ नर्_५.३९ ॥
स्वदासमिच्छेद्यः कर्तुमदासं प्रीतमानसः  ।
स्कन्धादादाय तस्यापि भिन्द्यात्कुम्भं सहाम्भसा  ॥ नर्_५.४० ॥
अक्षताभिः सपुष्पाभिर्मूर्धन्येनमवाकिरेत् ।
अदास इति चोक्त्वा त्रिः प्राङ्मुखं तमथोत्सृजेत् ॥ नर्_५.४१ ॥
ततःप्रभृति वक्तव्यः स्वाम्यनुग्रहपालितः  ।
भोज्यान्नः प्रतिगृह्यश्च भवत्यभिमतश्च सः  ॥ नर्_५.४२ ॥

६.वेतनस्यानपाकर्म

भृतानां वेतनस्योक्तो दानादानविधिक्रमः  ।
वेतनस्यानपाकर्म तद्विवादपदं स्मृतम्  ॥ नर्_६.१ ॥
भृताय वेतनं दद्यात्कर्मस्वामी यथाक्रमम्  ।
आदौ मध्येऽवसाने वा कर्मणो यद्विनिश्चितम्  ॥ नर्_६.२ ॥
भृतावनिश्चितायां तु दशभागं समाप्नुयुः  ।
लाभगोबीजसस्यानां वणिग्गोपकृषीबलाः  ॥ नर्_६.३ ॥
कर्मोपकरणं चैषां क्रियां प्रति यदाहृतम्  ।
आप्तभावेन कुर्वीत न जिह्मेन समाचरेत् ॥ नर्_६.४ ॥
कर्माकुर्वन् प्रतिश्रुत्य कार्यो दत्त्वा भृतिं बलात् ।
भृतिं गृहीत्वाकुर्वाणो द्विगुणां भृतिमावहेत् ॥ नर्_६.५ ॥
कालेऽपूर्णे त्यजेत्कर्म भृतिनाशोऽस्य चार्हति  ।
स्वामिदोषादपाक्रामन् यावत्कृतमवाप्नुयात् ॥ नर्_६.६ ॥
भृतिषड्भागमाभाष्य पथि युग्यकृतं त्यजन्  ।
अददत्कारयित्वा तु कर्मैवं सोदयां भृतिम्  ॥ नर्_६.७ ॥
अनयन् भाटयित्वा तु भाण्डवान् यानवाहने  ।
दाप्यो भृतिचतुर्भागं सममर्धपथे त्यजन्  ॥ नर्_६.८ ॥
अनयन् वाहकोऽप्येवं भृतिहानिमवाप्नुयात् ।
द्विगुणां तु भृतिं दाप्यः प्रस्थाने विघ्नमाचरन्  ॥ नर्_६.९ ॥
भाण्डं व्यसनमागच्छेद्यदि वाहकदोषतः  ।
दाप्यो यत्तत्र नष्टं स्याद्दैवराजकृतादृते  ॥ नर्_६.१० ॥
गवां शताद्वत्सतरी धेनुः स्याद्द्विशताद्भृतिः  ।
प्रति सम्वत्सरं गोपे सदोहश्चाष्टमेऽहनि  ॥ नर्_६.११ ॥
उपानयेत्गा गोपाय प्रत्यहं रजनीक्षये  ।
चीऋणाः पीताश्च ता गोपः सायाह्ने प्रत्युपानयेत् ॥ नर्_६.१२ ॥
स्याच्चेद्गोव्यसनं गोपो व्यायच्छेत्तत्र शक्तितः  ।
अशक्तस्तूर्णमागम्य स्वामिने तन्निवेदयेत् ॥ नर्_६.१३ ॥
अव्यायच्छन्नविक्रोशन् स्वामिने चानिवेदयन्  ।
वोढुमर्हति गोपस्तां विनयं चापि राजनि  ॥ नर्_६.१४ ॥
नष्टविनष्टं कृमिभिः श्वहतं विषमे मृतम्  ।
हीनं पुरुषकारेण गोपायैव निपातयेत् ॥ नर्_६.१५ ॥
अजाविके तथारुद्धे वृकैः पाले त्वनायति  ।
यत्प्रसह्य वृको हन्यात्पाले तत्किल्बिषं भवेत् ॥ नर्_६.१६ ॥
तासां चैवानिरुद्धानां चरन्तीनां मिथो वने  ।
यामुत्पत्य वृको हन्यान्न पालस्तत्र किल्बिषी  ॥ नर्_६.१७ ॥
विघुष्य तु हृतं चौरैर्न पालो दातुमर्हति  ।
यदि देशे च काले च स्वामिनः स्वस्य शंसति  ॥ नर्_६.१८ ॥
एतेन सर्वपालानां विवादः समुदाहृतः  ।
मृतेषु च विशुद्धिः स्यात्पालस्याङ्कादिदर्शनात् ॥ नर्_६.१९ ॥
शुल्कं गृहीत्वा पण्यस्त्री नेच्छन्ती द्विस्तदावहेत् ।
अप्रयच्छंस्तदा शुल्कमनुभूय पुमान् स्त्रियम्  ॥ नर्_६.२० ॥
अयोनौ क्रमते यस्तु बहुभिर्वापि वासयेत् ।
शुल्कमष्टगुणं दाप्यो विनयस्तावदेव च  ॥ नर्_६.२१ ॥
पराजिरे गृहं कृत्वा स्तोमं दत्त्वा वसेत्तु यः  ।
स तद्गृहीत्वा निर्गच्छेत्तृणकाष्ठेष्टकादिकम्  ॥ नर्_६.२२ ॥
स्तोमवाहीनि भाण्डानि पूर्णकालान्युपानयेत् ।
ग्रहीतुराभवेद्भग्नं नष्टं चान्यत्र संप्लवात् ॥ नर्_६.२३ ॥

७.अस्वामिविक्रयः

निक्षिप्तं वा परद्रव्यं नष्टं लब्ध्वापहृत्य वा  ।
विक्रीयतेऽसमक्षं यद्विज्ञेयोऽस्वामिविक्रयः  ॥ नर्_७.१ ॥
द्रव्यमस्वामिविक्रीतं प्राप्य स्वामी समाप्नुयात् ।
प्रकाशं क्रयतः शुद्धिः क्रेतुः स्तेयं रहः क्रयात् ॥ नर्_७.२ ॥
अस्वाम्यनुमताद्दासादसतश्च जनाद्रहः  ।
हीनमूल्यमवेलायां क्रीणंस्तद्दोषभाग्भवेत् ॥ नर्_७.३ ॥
न गूहेतागमं क्रेता शुद्धिस्तस्य तदागमात् ।
विपर्यये तुल्यदोषः स्तेयदण्डं च सोऽर्हति  ॥ नर्_७.४ ॥
विक्रेता स्वामिनेऽर्थं च क्रेतुर्मूल्यं च तत्कृतम्  ।
दद्याद्दण्डं तथा राज्ञे विधिरस्वामिविक्रये  ॥ नर्_७.५ ॥

परेण निहितं लब्ध्वा राजन्युपहरेन्निधिम्  ।
राजगामी निधिः सर्वः सर्वेषां ब्राह्मणादृते  ॥ नर्_७.६ ॥
ब्राह्मणोऽपि निधिं लब्ध्वा क्षिप्रं राज्ञे निवेदयेत् ।
तेन दत्तं च भूञ्जीत स्तेनः स्यादनिवेदयन्  ॥ नर्_७.७ ॥
स्वमप्यर्थं तथा नष्टं लब्ध्वा राज्ञे निवेदयेत् ।
गृह्णीयात्तत्र तं शुद्धमशुद्धं स्यात्ततोऽन्यथा  ॥ नर्_७.८ ॥

८.क्रीतानुशयः

विक्रीय पण्यं मूल्येन क्रेतुर्यन्न प्रदीयते  ।
विक्रीयासंप्रदानं तद्विवादपदमुच्यते  ॥ नर्_८.१ ॥
लोकेऽस्मिन् द्विविधं द्रव्यं जङ्गमं स्थावरं तथा  ।
क्रयविक्रयधर्मेषु सर्वं तत्पण्यमुच्यते  ॥ नर्_८.२ ॥
षड्विधस्तस्य तु बुधैर्दानादानविधिः स्मृतः  ।
गणिमं तुलिमं मेयं क्रियया रूपतः श्रिया  ॥ नर्_८.३ ॥
विक्रीय पण्यं मूल्येन क्रेतुर्यो न प्रयच्छति  ।
स्थावरस्य क्षयं दाप्यो जङ्गमस्य क्रियाफलम्  ॥ नर्_८.४ ॥
अर्घश्चेदपहीयेत सोदयं पण्यमावहेत् ।
स्थायिनामेष नियमो दिग्लाभो दिग्विचारिणाम्  ॥ नर्_८.५ ॥
उपहन्येत वा पण्यं दह्येतापह्रियेत वा  ।
विक्रेतुरेव सोऽनर्थो विक्रीयासम्प्रयच्छतः  ॥ नर्_८.६ ॥
निर्दोषं दर्शयित्वा तु सदोषं यः प्रयच्छति  ।
मूल्यं तद्द्विगुणं दाप्यो विनयं तावदेव च  ॥ नर्_८.७ ॥
तथान्यहस्ते विक्रीय योऽन्यस्मै संप्रयच्छति  ।
सोऽपि तद्द्विगुणं दाप्यो विनेयस्तावदेव च  ॥ नर्_८.८ ॥
दीयमानं न गृह्णाति क्रीतं पण्यं च यः क्रयी  ।
विक्रीणानस्तदन्यत्र विक्रेता नापराध्नुयात् ॥ नर्_८.९ ॥
दत्तमूल्यस्य पण्यस्य विधिरेष प्रकीर्तितः  ।
अदत्तेऽन्यत्र समयान्न विक्रेतुरतिक्रमः  ॥ नर्_८.१० ॥
लाभार्थे वणिजां सर्व- पण्येषु क्रयविक्रयः  ।
स च लाभोऽर्घमासाद्य महान् भवति वा न वा  ॥ नर्_८.११ ॥
तस्माद्देशे च काले च वणिगर्घं पराक्रमेत् ।
न जिह्मेन प्रवर्तेत श्रेयानेवं वणिक्पथः  ॥ नर्_८.१२ ॥

९.विक्रीयासंप्रदानम्

क्रीत्वा मूल्येन यः पण्यं क्रेता न बहु मन्यते  ।
क्रीत्वानुशय इत्येतद्विवादपदमुच्यते  ॥ नर्_९.१ ॥
क्रीत्वा मूल्येन यत्पण्यं दुष्क्रीतं मन्यते क्रयी  ।
विक्रेतुः प्रतिदेयं तत्तस्मिन्नेवाह्न्यविक्षतम्  ॥ नर्_९.२ ॥
द्वितीयेऽह्नि ददत्क्रेता मूल्यात्त्रिंशांशमावहेत् ।
द्विगुणं तत्तृतीयेऽह्नि परतः क्रेतुरेव तत् ॥ नर्_९.३ ॥
क्रेता पण्यं परीक्षेत प्राक्स्वयं गुणदोषतः  ।
परीक्ष्याभिमतं क्रीतं विक्रेतुर्न भवेत्पुनः  ॥ नर्_९.४ ॥
त्र्यहाद्दोह्यं परीक्षेत पञ्चाहाद्वाह्यमेव तु  ।
मुक्तावज्रप्रवालानां सप्ताहं स्यात्परीक्षणम्  ॥ नर्_९.५ ॥
द्विपदामर्धमासं स्यात्पुंसां तद्द्विगुणं स्त्रियाः  ।
दशाहं सर्वबीजानामेकाहं लोहवाससाम्  ॥ नर्_९.६ ॥
परिभुक्तं च यद्वासः क्लिष्टरूपं मलीमसम्  ।
सदोषमपि विक्रीतं विक्रेतुर्न भवेत्पुनः  ॥ नर्_९.७ ॥
मूल्याष्टभागो हीयेत सकृद्धौतस्य वाससः  ।
द्विः पादस्त्रिस्त्रिभागस्तु चतुःकृत्वोऽर्धमेव च  ॥ नर्_९.८ ॥
अर्धक्षयात्तु परतः पादांशापचयः क्रमात् ।
यावत्क्षीणदशं जीर्णं जीर्णस्यानियमः क्षये  ॥ नर्_९.९ ॥
लोहानामपि सर्वेषां हेतुरग्निक्रियाविधौ  ।
क्षयः संस्क्रियमाणानां तेषां दृष्टोऽग्निसंगमात् ॥ नर्_९.१० ॥
सुवर्णस्य क्षयो नास्ति रजते द्विपलं शतम्  ।
शतमष्टपलं ज्ञेयं क्षयस्स्यात्त्रपुसीसयोः  ॥ नर्_९.११ ॥
ताम्रे पञ्चपलं विद्याद्विकारा ये च तन्मयाः  ।
तद्धातूनामनेकत्वादयसोऽनियमः क्षये  ॥ नर्_९.१२ ॥
तान्तवस्य च संस्कारे क्षयवृद्धी उदाहृते  ।
सूत्रकार्पासिकोर्णानां वृद्धिर्दशपलं शतम्  ॥ नर्_९.१३ ॥
स्थूलसूत्रवतां तेषां मध्यानां पञ्चकं शतम्  ।
त्रिपलं तु सुसूक्ष्माणामन्तःक्षय उदाहृतः  ॥ नर्_९.१४ ॥
त्रिंशांशो रोमविद्धस्य क्षयः कर्मकृतस्य तु  ।
कौषेयवल्कलानां तु नैव वृद्धिर्न च क्षयः  ॥ नर्_९.१५ ॥

क्रीत्वा नानुशयं कुर्याद्वणिक्पण्यविचक्षणः  ।
वृद्धिक्षयौ तु जानीयात्पण्यानामागमं तथा  ॥ नर्_९.१६ ॥

१०.समयस्यानपाकर्म

पाषण्डनैगमादीनां स्थितिः समय उच्यते  ।
समयस्यानपाकर्म तद्विवादपदं स्मृतम्  ॥ नर्_१०.१ ॥
पाषण्डनैगमश्रेणी- पूगव्रातगणादिषु  ।
संरक्षेत्समयं राजा दुर्गे जनपदे तथा  ॥ नर्_१०.२ ॥
यो धर्मः कर्म यच्चैषामुपस्थानविधिश्च यः  ।
यच्चैषां वृत्त्युपादानमनुमन्येत तत्तथा  ॥ नर्_१०.३ ॥
प्रतिकूलं च यद्राज्ञः प्रकृत्यवमतं च यत् ।
बाधकं च यदर्थानां तत्तेभ्यो विनिवर्तयेत् ॥ नर्_१०.४ ॥
मिथः संघातकरणमहितं शस्त्रधारणम्  ।
परस्परोपघातं च तेषां राजा न मर्षयेत् ॥ नर्_१०.५ ॥
पृथग्गणांश्च ये भिन्द्युस्ते विनेया विशेषतः  ।
आवहेयुर्भयं घोरं व्याधिवत्ते ह्युपेक्षिताः  ॥ नर्_१०.६ ॥
दोषवत्करणं यत्स्यादनाम्नायप्रकल्पितम्  ।
प्रवृत्तमपि तद्राजा श्रेयस्कामो निवर्तयेत् ॥ नर्_१०.७ ॥

११.क्षेत्रजविवादः

सेतुकेदारमर्यादा- विकृष्टाकृष्टनिश्चयाः  ।
क्षेत्राधिकारा यत्र स्युर्विवादः क्षेत्रजस्तु सः  ॥ नर्_११.१ ॥
क्षेत्रसीमाविरोधेषु सामन्तेभ्यो विनिश्चयः  ।
नगरग्रामगणिनो ये च वृद्धतमा नराः  ॥ नर्_११.२ ॥
ग्रामसीमासु च बहिर्ये स्युस्तत्कृषिजीविनः  ।
गोपशाकुनिकव्याधा ये चान्ये वनगोचराः  ॥ नर्_११.३ ॥
समुन्नयेयुस्ते सीमां लक्षणैरुपलक्षिताम्  ।
तुषाङ्गारकपालैश्च कुम्भैरायतनैर्द्रुमैः  ॥ नर्_११.४ ॥
अभिज्ञातैश्च वल्मीक- स्थलनिम्नोन्नतादिभिः  ।
केदाराराममार्गैश्च पुराणैः सेतुभिस्तथा  ॥ नर्_११.५ ॥
निम्नगापहृतोत्सृष्ट- नष्टचिह्नासु भूमिषु  ।
तत्प्रदेशानुमानाच्च प्रमाणैर्भोगदर्शनैः  ॥ नर्_११.६ ॥
अथ चेदनृतं ब्रूयुः सामन्तास्तद्विनिश्चये  ।
सर्वे पृथक्पृथग्दण्ड्या राज्ञा मध्यमसाहसम्  ॥ नर्_११.७ ॥
गणवृद्धादयस्त्वन्ये दण्डं दाप्याः पृथक्पृथक् ।
विनेयाः प्रथमेन स्युः साहसेनानृते स्थिताः  ॥ नर्_११.८ ॥
नैकः समुन्नयेत्सीमां नरः प्रत्ययवानपि  ।
गुरुत्वादस्य धर्मस्य क्रियैषा बहुषु स्थिता  ॥ नर्_११.९ ॥
एकश्चेदुन्नयेत्सीमां सोपवासः समाहितः  ।
रक्तमाल्याम्बरधरः क्षितिमारोप्य मूर्धनि  ॥ नर्_११.१० ॥
यदा च न स्युर्ज्ञातारः सीमाया न च लक्षणम्  ।
तदा राजा द्वयोः सीमामुद्धरेदिष्टतः स्वयम्  ॥ नर्_११.११ ॥
एतेनैव गृहोद्यान- निपानायतनादिषु  ।
विवादविधिराख्यातस्तथा ग्रामान्तरेषु च  ॥ नर्_११.१२ ॥
अवस्करस्थलश्वभ्र- भ्रमस्यन्दनिकादिभिः  ।
चतुष्पथसुरस्थान- रथ्यामार्गान्न रोधयेत् ॥ नर्_११.१३ ॥
परक्षेत्रस्य मध्ये तु सेतुर्न प्रतिषिध्यते  ।
महागुणोऽल्पबाधश्च वृद्धिरिष्टा क्षये सति  ॥ नर्_११.१४ ॥
सेतुस्तु द्विदिधो ज्ञेयः खेयो बन्ध्यस्तथैव च  ।
तोयप्रवर्तनान् खेयो बन्ध्यः स्यात्तन्निवर्तनात् ॥ नर्_११.१५ ॥
नान्तरेणोदकं सस्यं नश्येदभ्युदकेन तु  ।
य एवानुदके दोषः स एवाभ्युदके स्मृतः  ॥ नर्_११.१६ ॥
पूर्वप्रवृत्तमुत्सन्नमपृष्ट्वा स्वामिनं तु यः  ।
सेतुं प्रवर्तयेत्कश्चिन्न स तत्फलभाग्भवेत् ॥ नर्_११.१७ ॥
मृते तु स्वामिनि पुनस्तद्वंश्ये वापि मानवे  ।
राजानमामन्त्र्य ततः प्रकुर्यात्सेतुकर्म तत् ॥ नर्_११.१८ ॥
अतोऽन्यथा क्लेशभाक्स्यान्मृगव्याधानुदर्शनात् ।
इषवस्तस्य नश्यन्ति यो विद्धमनुविध्यति  ॥ नर्_११.१९ ॥
अशक्तप्रेतनष्टेषु क्षेत्रिकेष्वनिवारितः  ।
क्षेत्रं चेद्विकृषेत्कश्चिदश्नुवीत स तत्फलम्  ॥ नर्_११.२० ॥
विकृष्यमाणे क्षेत्रे चेत्क्षेत्रिकः पुनराव्रजेत् ।
खिलोपचारं तत्सर्वं दत्त्वा स्वक्षेत्रमाप्नुयात् ॥ नर्_११.२१ ॥
तदष्टभागापचयाद्यावत्सप्त गताः समाः  ।
संप्राप्ते त्वष्टमे वर्षे भुक्तं क्षेत्रं लभेत सः  ॥ नर्_११.२२ ॥
संवत्सरेणार्धखिलं खिलं तद्वत्सरैस्त्रिभिः  ।
पञ्चवर्षावसन्नं तु स्यात्क्षेत्रमटवीसमम्  ॥ नर्_११.२३ ॥
क्षेत्रं त्रिपुरुषं यत्स्याद्गृहं वा स्यात्क्रमागतम्  ।
राजप्रसादादन्यत्र न तद्भोगः परं नयेत् ॥ नर्_११.२४ ॥
उत्क्रम्य तु वृतिं यत्र सस्यघातो गवादिभिः  ।
पालः शास्यो भवेत्तत्र न चेच्छक्त्या निवारयेत् ॥ नर्_११.२५ ॥
समूलसस्यनाशे तु तत्स्वामी सममाप्नुयात् ।
वधेन पालो मुच्येत दण्डं स्वामिनि पातयेत् ॥ नर्_११.२६ ॥
गौः प्रसूता दशाहात्च महोक्षाजाविकुञ्जराः  ।
निवार्यास्तु प्रयत्नेन तेषां स्वामी न दण्डभाक् ॥ नर्_११.२७ ॥
माषं गां दापयेद्दण्डं द्वौ माषौ महिषीं तथा  ।
अजाविके सवत्से तु दण्डः स्यादर्धमाषकः  ॥ नर्_११.२८ ॥
अदण्ड्या हस्तिनोऽश्वाश्च प्रजापाला हि ते स्मृताः  ।
अदण्ड्या गर्भिणी गौश्च सूतिका चाभिसारिणी  ॥ नर्_११.२९ ॥

प्रोक्तस्तु द्विर्निषण्णानां वसन्त्यां तु चतुर्गुणम्  ।
प्रत्यक्षचारकाणां तु चौरदण्डः स्मृटस्तथा  ॥ नर्_११.३० ॥
या नष्टाः पालदोषेण गावः क्षेत्रं समाश्रिताः  ।
न तत्र गोमिनो दण्डः पालस्तं दण्डमर्हति  ॥ नर्_११.३१ ॥
राजग्राहगृहीतो वा वज्राशनिहतोऽपि वा  ।
अथ सर्पेण दष्टो वा गिर्यग्रात्पतितोऽपि वा  ॥ नर्_११.३२ ॥
सिंहव्याघ्रहतो वापि व्याधिभिः चैव पातितः  ।
न तत्र दोषः पालस्य न च दोषोऽस्ति गोमिनाम्  ॥ नर्_११.३३ ॥
गोभिस्तु भक्षितं धान्यं यो नरः प्रतिमार्गति  ।
सामन्तस्य शदो देयो धान्यं यत्तत्र वापितम्  ।
गवत्रं गोमिने देयं धान्यं तत्कर्षिकस्य तु  ॥ नर्_११.३४ ॥
ग्रामोपान्ते च यत्क्षेत्रं विवीतान्ते महापथे  ।
अनावृते चेत्तन्नाशे न पालस्य व्यतिक्रमः  ॥ नर्_११.३५ ॥