मनुमेकाग्रमासीनमभिगम्य महर्षयः  ।
प्रतिपूज्य यथान्यायमिदं वचनमब्रुवन्  ॥ १.१ ॥
भगवन् सर्ववर्णानां यथावदनुपूर्वशः  ।
अन्तरप्रभवानां च धर्मान्नो वक्तुमर्हसि  ॥ १.२ ॥
त्वमेको ह्यस्य सर्वस्य विधानस्य स्वयंभुवः  ।
अचिन्त्यस्याप्रमेयस्य कार्यतत्त्वार्थवित्प्रभो  ॥ १.३ ॥
स तैः पृष्टस्तथा सम्यगमितौजा महात्मभिः  ।
प्रत्युवाचार्च्य तान् सर्वान्महर्षीञ्श्रूयतामिति  ॥ १.४ ॥
आसीदिदं तमोभूतमप्रज्ञातमलक्षणम्  ।
अप्रतर्क्यमविज्ञेयं प्रसुप्तमिव सर्वतः  ॥ १.५ ॥
ततः स्वयंभूर्भगवानव्यक्तो व्यञ्जयन्निदम्  ।
महाभूतादि वृत्तौजाः प्रादुरासीत्तमोनुदः  ॥ १.६ ॥
योऽसावतीन्द्रियग्राह्यः सूक्ष्मोऽव्यक्तः सनातनः  ।
सर्वभूतमयोऽचिन्त्यः स एव स्वयमुद्बभौ  ॥ १.७ ॥
सोऽभिध्याय शरीरात्स्वात्सिसृक्षुर्विविधाः प्रजाः  ।
अप एव ससर्जादौ तासु वीर्यमवासृजत् ॥ १.८ ॥
तदण्डमभवद्धैमं सहस्रांशुसमप्रभम्  ।
तस्मिञ्जज्ञे स्वयं ब्रह्मा सर्वलोकपितामहः  ॥ १.९ ॥
आपो नरा इति प्रोक्ता आपो वै नरसूनवः  ।
ता यदस्यायनं पूर्वं तेन नारायणः स्मृतः  ॥ १.१० ॥
यत्तत्कारणमव्यक्तं नित्यं सदसदात्मकं  ।
तद्विसृष्टः स पुरुषो लोके ब्रह्मेति कीर्त्यते  ॥ १.११ ॥
तस्मिन्नण्डे स भगवानुषित्वा परिवत्सरम्  ।
स्वयमेवात्मनो ध्यानात्तदण्डमकरोद्द्विधा  ॥ १.१२ ॥
ताभ्यां स शकलाभ्यां च दिवं भूमिं च निर्ममे  ।
मध्ये व्योम दिशश्चाष्टावपां स्थानं च शाश्वतं  ॥ १.१३ ॥
उद्बबर्हात्मनश्चैव मनः सदसदात्मकम्  ।
मनसश्चाप्यहंकारमभिमन्तारमीश्वरम्  ॥ १.१४ ॥
महान्तमेव चात्मानं सर्वाणि त्रिगुणानि च  ।
विषयाणां ग्रहीतॄणि शनैः पञ्चेन्द्रियाणि च  ॥ १.१५ ॥
तेषां त्ववयवान् सूक्ष्मान् षण्णामप्यमितौजसाम्  ।
संनिवेश्यात्ममात्रासु सर्वभूतानि निर्ममे  ॥ १.१६ ॥
यन्मूर्त्यवयवाः सूक्ष्मास्तानीमान्याश्रयन्ति षट् ।
तस्माच्छरीरमित्याहुस्तस्य मूर्तिं मनीषिणः  ॥ १.१७ ॥
तदाविशन्ति भूतानि महान्ति सह कर्मभिः  ।
मनश्चावयवैः सूक्ष्मैः सर्वभूतकृदव्ययम्  ॥ १.१८ ॥
तेषामिदं तु सप्तानां पुरुषाणां महौजसाम्  ।
सूक्ष्माभ्यो मूर्तिमात्राभ्यः संभवत्यव्ययाद्व्ययम्  ॥ १.१९ ॥
आद्याद्यस्य गुणं त्वेषामवाप्नोति परः परः  ।
यो यो यावतिथश्चैषां स स तावद्गुणः स्मृतः  ॥ १.२० ॥
सर्वेषां तु स नामानि कर्माणि च पृथक्पृथक् ।
वेदशब्देभ्य एवादौ पृथक्संस्थाश्च निर्ममे  ॥ १.२१ ॥
कर्मात्मनां च देवानां सोऽसृजत्प्राणिनां प्रभुः  ।
साध्यानां च गणं सूक्ष्मं यज्ञं चैव सनातनम्  ॥ १.२२ ॥
अग्निवायुरविभ्यस्तु त्रयं ब्रह्म सनातनम्  ।
दुदोह यज्ञसिद्ध्यर्थमृग्यजुःसामलक्षणम्  ॥ १.२३ ॥
कालं कालविभक्तीश्च नक्षत्राणि ग्रहांस्तथा  ।
सरितः सागराञ्शैलान् समानि विषमानि च  ॥ १.२४ ॥
तपो वाचं रतिं चैव कामं च क्रोधमेव च  ।
सृष्टिं ससर्ज चैवेमां स्रष्टुमिच्छन्निमाः प्रजाः  ॥ १.२५ ॥
कर्मणां च विवेकार्थं धर्माधर्मौ व्यवेचयत् ।
द्वन्द्वैरयोजयच्चेमाः सुखदुःखादिभिः प्रजाः  ॥ १.२६ ॥
अण्व्यो मात्रा विनाशिन्यो दशार्धानां तु याः स्मृताः  ।
ताभिः सार्धमिदं सर्वं संभवत्यनुपूर्वशः  ॥ १.२७ ॥
यं तु कर्मणि यस्मिन् स न्ययुङ्क्त प्रथमं प्रभुः  ।
स तदेव स्वयं भेजे सृज्यमानः पुनः पुनः  ॥ १.२८ ॥
हिंस्राहिंस्रे मृदुक्रूरे धर्माधर्मावृतानृते  ।
यद्यस्य सोऽदधात्सर्गे तत्तस्य स्वयमाविशत् ॥ १.२९ ॥
यथा र्तुलिङ्गान्यृतवः स्वयमेव र्तुपर्यये  ।
स्वानि स्वान्यभिपद्यन्ते तथा कर्माणि देहिनः  ॥ १.३० ॥
लोकानां तु विवृद्ध्यर्थं मुखबाहूरुपादतः  ।
ब्राह्मणं क्षत्रियं वैश्यं शूद्रं च निरवर्तयत् ॥ १.३१ ॥
द्विधा कृत्वात्मनो देहमर्धेन पुरुषोऽभवत् ।
अर्धेन नारी तस्यां स विराजमसृजत्प्रभुः  ॥ १.३२ ॥
तपस्तप्त्वासृजद्यं तु स स्वयं पुरुषो विराट् ।
तं मां वित्तास्य सर्वस्य स्रष्टारं द्विजसत्तमाः  ॥ १.३३ ॥
अहं प्रजाः सिसृक्षुस्तु तपस्तप्त्वा सुदुश्चरम्  ।
पतीन् प्रजानामसृजं महर्षीनादितो दश  ॥ १.३४ ॥
मरीचिमत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यं पुलहं क्रतुम्  ।
प्रचेतसं वसिष्ठं च भृगुं नारदमेव च  ॥ १.३५ ॥
एते मनूंस्तु सप्तान् यानसृजन् भूरितेजसः  ।
देवान् देवनिकायांश्च महर्षींश्चामितौजसः  ॥ १.३६ ॥
यक्षरक्षःपिशाचांश्च गन्धर्वाप्सरसोऽसुरान्  ।
नागान् सर्पान् सुपर्णांश्च पितॄणांश्च पृथग्गणम्  ॥ १.३७ ॥
विद्युतोऽशनिमेघांश्च रोहितेन्द्रधनूंषि च  ।
उल्कानिर्घातकेतूंश्च ज्योतींष्युच्चावचानि च  ॥ १.३८ ॥
किन्नरान् वानरान्मत्स्यान् विविधांश्च विहङ्गमान्  ।
पशून्मृगान्मनुष्यांश्च व्यालांश्चोभयतोदतः  ॥ १.३९ ॥
कृमिकीटपतङ्गांश्च यूकामक्षिकमत्कुणम्  ।
सर्वं च दंशमशकं स्थावरं च पृथग्विधम्  ॥ १.४० ॥
एवमेतैरिदं सर्वं मन्नियोगान्महात्मभिः  ।
यथाकर्म तपोयोगात्सृष्टं स्थावरजङ्गमम्  ॥ १.४१ ॥
येषां तु यादृषं कर्म भूतानामिह कीर्तितम्  ।
तत्तथा वोऽभिधास्यामि क्रमयोगं च जन्मनि  ॥ १.४२ ॥
पशवश्च मृगाश्चैव व्यालाश्चोभयतोदतः  ।
रक्षांसि च पिशाचाश्च मनुष्याश्च जरायुजाः  ॥ १.४३ ॥
अण्डाजाः पक्षिणः सर्पा नक्रा मत्स्याश्च कच्छपाः  ।
यानि चैवम्: प्रकाराणि स्थलजान्यौदकानि च  ॥ १.४४ ॥
स्वेदजं दंशमशकं यूकामक्षिकमत्कुणम्  ।
ऊष्मणश्चोपजायन्ते यच्चान्यत्किं चिदीदृषम्  ॥ १.४५ ॥
उद्भिज्जाः स्थावराः सर्वे बीजकाण्डप्ररोहिणः  ।
ओषध्यः फलपाकान्ता बहुपुष्पफलोपगाः  ॥ १.४६ ॥
अपुष्पाः फलवन्तो ये ते वनस्पतयः स्मृताः  ।
पुष्पिणः फलिनश्चैव वृक्षास्तूभयतः स्मृताः  ॥ १.४७ ॥
गुच्छगुल्मं तु विविधं तथैव तृणजातयः  ।
बीजकाण्डरुहाण्येव प्रताना वल्ल्य एव च  ॥ १.४८ ॥
तमसा बहुरूपेण वेष्टिताः कर्महेतुना  ।
अन्तःसंज्ञा भवन्त्येते सुखदुःखसमन्विताः  ॥ १.४९ ॥
एतदन्तास्तु गतयो ब्रह्माद्याः समुदाहृताः  ।
घोरेऽस्मिन् भूतसंसारे नित्यं सततयायिनि  ॥ १.५० ॥
एवं सर्वं स सृष्ट्वेदं मां चाचिन्त्यपराक्रमः  ।
आत्मन्यन्तर्दधे भूयः कालं कालेन पीडयन्  ॥ १.५१ ॥
यदा स देवो जागर्ति तदेवं चेष्टते जगत् ।
यदा स्वपिति शान्तात्मा तदा सर्वं निमीलति  ॥ १.५२ ॥
तस्मिन् स्वपिति तु स्वस्थे कर्मात्मानः शरीरिणः  ।
स्वकर्मभ्यो निवर्तन्ते मनश्च ग्लानिमृच्छति  ॥ १.५३ ॥
युगपत्तु प्रलीयन्ते यदा तस्मिन्महात्मनि  ।
तदायं सर्वभूतात्मा सुखं स्वपिति निर्वृतः  ॥ १.५४ ॥
तमोऽयं तु समाश्रित्य चिरं तिष्ठति सेन्द्रियः  ।
न च स्वं कुरुते कर्म तदोत्क्रामति मूर्तितः  ॥ १.५५ ॥
यदाणुमात्रिको भूत्वा बीजं स्थास्नु चरिष्णु च  ।
समाविशति संसृष्टस्तदा मूर्तिं विमुञ्चति  ॥ १.५६ ॥
एवं स जाग्रत्स्वप्नाभ्यामिदं सर्वं चराचरम्  ।
संजीवयति चाजस्रं प्रमापयति चाव्ययः  ॥ १.५७ ॥
इदं शास्त्रं तु कृत्वासौ मामेव स्वयमादितः  ।
विधिवद्ग्राहयामास मरीच्यादींस्त्वहं मुनीन्  ॥ १.५८ ॥
एतद्वोऽयं भृगुः शास्त्रं श्रावयिष्यत्यशेसतः  ।
एतद्धि मत्तोऽधिजगे सर्वमेषोऽखिलं मुनिः  ॥ १.५९ ॥
ततस्तथा स तेनोक्तो महर्षिमनुना भृगुः  ।
तानब्रवीदृषीन् सर्वान् प्रीतात्मा श्रूयतामिति  ॥ १.६० ॥
स्वायंभुवस्यास्य मनोः षड्वंश्या मनवोऽपरे  ।
सृष्टवन्तः प्रजाः स्वाः स्वा महात्मानो महौजसः  ॥ १.६१ ॥
स्वारोचिषश्चोत्तमश्च तामसो रैवतस्तथा  ।
चाक्षुषश्च महातेजा विवस्वत्सुत एव च  ॥ १.६२ ॥
स्वायंभुवाद्याः सप्तैते मनवो भूरितेजसः  ।
स्वे स्वेऽन्तरे सर्वमिदमुत्पाद्यापुश्चराचरम्  ॥ १.६३ ॥
निमेषा दश चाष्टौ च काष्ठा त्रिंशत्तु ताः कला  ।
त्रिंशत्कला मुहूर्तः स्यादहोरात्रं तु तावतः  ॥ १.६४ ॥
अहोरात्रे विभजते सूर्यो मानुषदैविके  ।
रात्रिः स्वप्नाय भूतानां चेष्टायै कर्मणामहः  ॥ १.६५ ॥
पित्र्ये रात्र्यहनी मासः प्रविभागस्तु पक्षयोः  ।
कर्मचेष्टास्वहः कृष्णः शुक्लः स्वप्नाय शर्वरी  ॥ १.६६ ॥
दैवे रात्र्यहनी वर्षं प्रविभागस्तयोः पुनः  ।
अहस्तत्रोदगयनं रात्रिः स्याद्दक्षिणायनम्  ॥ १.६७ ॥
ब्राह्मस्य तु क्षपाहस्य यत्प्रमाणं समासतः  ।
एकैकशो युगानां तु क्रमशस्तन्निबोधत  ॥ १.६८ ॥
चत्वार्याहुः सहस्राणि वर्साणां तत्कृतं युगम्  ।
तस्य तावच्छती संध्या संध्यांशश्च तथाविधः  ॥ १.६९ ॥
इतरेषु ससंध्येषु ससंध्यांशेषु च त्रिषु  ।
एकापायेन वर्तन्ते सहस्राणि शतानि च   ॥ १.७० ॥
यदेतत्परिसंख्यातमादावेव चतुर्युगम्  ।
एतद्द्वादशसाहस्रं देवानां युगमुच्यते  ॥ १.७१ ॥
दैविकानां युगानां तु सहस्रं परिसंख्यया  ।
ब्राह्ममेकमहर्ज्ञेयं तावतीं रात्रिमेव च  ॥ १.७२ ॥
तद्वै युगसहस्रान्तं ब्राह्मं पुण्यमहर्विदुः  ।
रात्रिं च तावतीमेव तेऽहोरात्रविदो जनाः  ॥ १.७३ ॥
तस्य सोऽहर्निशस्यान्ते प्रसुप्तः प्रतिबुध्यते  ।
प्रतिबुद्धश्च सृजति मनः सदसदात्मकम्  ॥ १.७४ ॥
मनः सृष्टिं विकुरुते चोद्यमानं सिसृक्षया  ।
आकाशं जायते तस्मात्तस्य शब्दं गुणं विदुः  ॥ १.७५ ॥
आकाशात्तु विकुर्वाणात्सर्वगन्धवहः शुचिः  ।
बलवाञ्जायते वायुः स वै स्पर्शगुणो मतः  ॥ १.७६ ॥
वायोरपि विकुर्वाणाद्विरोचिष्णु तमोनुदम्  ।
ज्योतिरुत्पद्यते भास्वत्तद्रूपगुणमुच्यते  ॥ १.७७ ॥
ज्योतिषश्च विकुर्वाणादापो रसगुणाः स्मृताः  ।
अद्भ्यो गन्धगुणा भूमिरित्येषा सृष्टिरादितः  ॥ १.७८ ॥
यद्प्राग्द्वादशसाहस्रमुदितं दैविकं युगम्  ।
तदेकसप्ततिगुणं मन्वन्तरमिहोच्यते  ॥ १.७९ ॥
मन्वन्तराण्यसंख्यानि सर्गः संहार एव च  ।
क्रीडन्निवैतत्कुरुते परमेष्ठी पुनः पुनः  ॥ १.८० ॥
चतुष्पात्सकलो धर्मः सत्यं चैव कृते युगे  ।
नाधर्मेणागमः कश्चिन्मनुष्यान् प्रति वर्तते  ॥ १.८१ ॥
इतरेष्वागमाद्धर्मः पादशस्त्ववरोपितः  ।
चौरिकानृतमायाभिर्धर्मश्चापैति पादशः  ॥ १.८२ ॥
अरोगाः सर्वसिद्धार्थाश्चतुर्वर्षशतायुषः  ।
कृते त्रेतादिषु ह्येषामायुर्ह्रसति पादशः  ॥ १.८३ ॥
वेदोक्तमायुर्मर्त्यानामाशिषश्चैव कर्मणाम्  ।
फलन्त्यनुयुगं लोके प्रभावश्च शरीरिणाम्  ॥ १.८४ ॥
अन्ये कृतयुगे धर्मास्त्रेतायां द्वापरेऽपरे  ।
अन्ये कलियुगे नॄणां युगह्रासानुरूपतः  ॥ १.८५ ॥
तपः परं कृतयुगे त्रेतायां ज्ञानमुच्यते  ।
द्वापरे यज्ञमेवाहुर्दानमेकं कलौ युगे  ॥ १.८६ ॥
सर्वस्यास्य तु सर्गस्य गुप्त्यर्थं स महाद्युतिः  ।
मुखबाहूरुपज्जानां पृथक्कर्माण्यकल्पयत् ॥ १.८७ ॥
अध्यापनमध्ययनं यजनं याजनं तथा  ।
दानं प्रतिग्रहं चैव ब्राह्मणानामकल्पयत् ॥ १.८८ ॥
प्रजानां रक्षणं दानमिज्याध्ययनमेव च  ।
विषयेष्वप्रसक्तिश्च क्षत्रियस्य समासतः  ॥ १.८९ ॥
पशूनां रक्षणं दानमिज्याध्ययनमेव च  ।
वणिक्पथं कुसीदं च वैश्यस्य कृषिमेव च  ॥ १.९० ॥
एकमेव तु शूद्रस्य प्रभुः कर्म समादिशत् ।
एतेषामेव वर्णानां शुश्रूषामनसूयया  ॥ १.९१ ॥
ऊर्ध्वं नाभेर्मेध्यतरः पुरुषः परिकीर्तितः  ।
तस्मान्मेध्यतमं त्वस्य मुखमुक्तं स्वयंभुवा  ॥ १.९२ ॥
उत्तमाङ्गोद्भवाज्ज्येष्ठ्याद्ब्रह्मणश्चैव धारणात् ।
सर्वस्यैवास्य सर्गस्य धर्मतो ब्राह्मणः प्रभुः  ॥ १.९३ ॥
तं हि स्वयंभूः स्वादास्यात्तपस्तप्त्वादितोऽसृजत् ।
हव्यकव्याभिवाह्याय सर्वस्यास्य च गुप्तये  ॥ १.९४ ॥
यस्यास्येन सदाश्नन्ति हव्यानि त्रिदिवौकसः  ।
कव्यानि चैव पितरः किं भूतमधिकं ततः  ॥ १.९५ ॥
भूतानां प्राणिनः श्रेष्ठाः प्राणिनां बुद्धिजीविनः  ।
बुद्धिमत्सु नराः श्रेष्ठा नरेषु ब्राह्मणाः स्मृताः  ॥ १.९६ ॥
ब्राह्मणेषु च विद्वांसो विद्वत्सु कृतबुद्धयः  ।
कृतबुद्धिषु कर्तारः कर्तृषु ब्रह्मवेदिनः  ॥ १.९७ ॥
उत्पत्तिरेव विप्रस्य मूर्तिर्धर्मस्य शाश्वती  ।
स हि धर्मार्थमुत्पन्नो ब्रह्मभूयाय कल्पते  ॥ १.९८ ॥
ब्राह्मणो जायमानो हि पृथिव्यामधिजायते  ।
ईश्वरः सर्वभूतानां धर्मकोशस्य गुप्तये  ॥ १.९९ ॥
सर्वं स्वं ब्राह्मणस्येदं यत्किं चिज्जगतीगतं  ।
श्रैष्ठ्येनाभिजनेनेदं सर्वं वै ब्राह्मणोऽर्हति  ॥ १.१०० ॥
स्वमेव ब्राह्मणो भुङ्क्ते स्वं वस्ते स्वं ददाति च  ।
आनृशंस्याद्ब्राह्मणस्य भुञ्जते हीतरे जनाः  ॥ १.१०१ ॥
तस्य कर्मविवेकार्थं शेषाणामनुपूर्वशः  ।
स्वायंभुवो मनुर्धीमानिदं शास्त्रमकल्पयत् ॥ १.१०२ ॥
विदुषा ब्राह्मणेनेदमध्येतव्यं प्रयत्नतः  ।
शिश्येभ्यश्च प्रवक्तव्यं सम्यङ्नान्येन केन चित् ॥ १.१०३ ॥
इदं शास्त्रमधीयानो ब्राह्मणः शंसितव्रतः  ।
मनोवाग्गेहजैर्नित्यं कर्मदोषैर्न लिप्यते  ॥ १.१०४ ॥
पुनाति पङ्क्तिं वंश्यांश्च सप्तसप्त परावरान्  ।
पृथिवीमपि चैवेमां कृत्स्नामेकोऽपि सोऽर्हति  ॥ १.१०५ ॥
इदं स्वस्त्ययनं श्रेष्ठमिदं बुद्धिविवर्धनम्  ।
इदं यशस्यमायुष्यमिदं निःश्रेयसं परम्  ॥ १.१०६ ॥
अस्मिन् धर्मोऽखिलेनोक्तो गुणदोषौ च कर्मणाम्  ।
चतुर्णामपि वर्णानामाचारश्चैव शाश्वतः  ॥ १.१०७ ॥
आचारः परमो धर्मः श्रुत्युक्तः स्मार्त एव च  ।
तस्मादस्मिन् सदा युक्तो नित्यं स्यादात्मवान् द्विजः  ॥ १.१०८ ॥
आचाराद्विच्युतो विप्रो न वेदफलमश्नुते  ।
आचारेण तु संयुक्तः सम्पूर्णफलभाज्भवेत् ॥ १.१०९ ॥
एवमाचारतो दृष्ट्वा धर्मस्य मुनयो गतिं  ।
सर्वस्य तपसो मूलमाचारं जगृहुः परम्  ॥ १.११० ॥
जगतश्च समुत्पत्तिं संस्कारविधिमेव च   ।
व्रतचर्योपचारं च स्नानस्य च परं विधिम्  ॥ १.१११ ॥
दाराधिगमनं चैव विवाहानां च लक्षणम्  ।
महायज्ञविधानं च श्राद्धकल्पं च शाश्वतम्  ॥ १.११२ ॥
वृत्तीनां लक्षणं चैव स्नातकस्य व्रतानि च  ।
भक्ष्याभक्ष्यं च शौचं च द्रव्याणां शुद्धिमेव च  ॥ १.११३ ॥
स्त्रीधर्मयोगं तापस्यं मोक्षं संन्यासमेव च  ।
राज्ञश्च धर्ममखिलं कार्याणां च विनिर्णयम्  ॥ १.११४ ॥
साक्षिप्रश्नविधानं च धर्मं स्त्रीपुंसयोरपि  ।
विभागधर्मं द्यूतं च कण्टकानां च शोधनम्  ॥ १.११५ ॥
वैश्यशूद्रोपचारं च संकीर्णानां च संभवम्  ।
आपद्धर्मं च वर्णानां प्रायश्चित्तविधिं तथा  ॥ १.११६ ॥
संसारगमनं चैव त्रिविधं कर्मसंभवम्  ।
निःश्रेयसं कर्मणां च गुणदोषपरीक्षणम्  ॥ १.११७ ॥
देशधर्माञ्जातिधर्मान् कुलधर्मांश्च शाश्वतान्  ।
पाषण्डगणधर्मांश्च शास्त्रेऽस्मिन्नुक्तवान्मनुः  ॥ १.११८ ॥
यथेदमुक्तवाञ्शास्त्रं पुरा पृष्टो मनुर्मया  ।
तथेदं यूयमप्यद्य मत्सकाशान्निबोधत  ॥ १.११९ ॥

विद्वद्भिः सेवितः सद्भिर्नित्यमद्वेषरागिभिः  ।
हृदयेनाभ्यनुज्ञातो यो धर्मस्तं निबोधत  ॥ २.१ ॥
कामात्मता न प्रशस्ता न चैवेहास्त्यकामता  ।
काम्यो हि वेदाधिगमः कर्मयोगश्च वैदिकः  ॥ २.२ ॥
संकल्पमूलः कामो वै यज्ञाः संकल्पसंभवाः  ।
व्रतानि यमधर्माश्च सर्वे संकल्पजाः स्मृताः  ॥ २.३ ॥
अकामस्य क्रिया का चिद्दृश्यते नेह कर्हि चित् ।
यद्यद्धि कुरुते किं चित्तत्तत्कामस्य चेष्टितम्  ॥ २.४ ॥
तेषु सम्यग्वर्तमानो गच्छत्यमरलोकताम्  ।
यथा संकल्पितांश्चेह सर्वान् कामान् समश्नुते  ॥ २.५ ॥
वेदोऽखिलो धर्ममूलं स्मृतिशीले च तद्विदाम्  ।
आचारश्चैव साधूनामात्मनस्तुष्टिरेव च  ॥ २.६ ॥
यः कश्चित्कस्य चिद्धर्मो मनुना परिकीर्तितः  ।
स सर्वोऽभिहितो वेदे सर्वज्ञानमयो हि सः  ॥ २.७ ॥
सर्वं तु समवेक्ष्येदं निखिलं ज्ञानचक्षुषा  ।
श्रुतिप्रामाण्यतो विद्वान् स्वधर्मे निविशेत वै  ॥ २.८ ॥
श्रुतिस्मृत्युदितं धर्ममनुतिष्ठन् हि मानवः  ।
इह कीर्तिमवाप्नोति प्रेत्य चानुत्तमं सुखम्  ॥ २.९ ॥
श्रुतिस्तु वेदो विज्ञेयो धर्मशास्त्रं तु वै स्मृतिः  ।
ते सर्वार्थेष्वमीमांस्ये ताभ्यां धर्मो हि निर्बभौ  ॥ २.१० ॥
योऽवमन्येत ते मूले हेतुशास्त्राश्रयाद्द्विजः  ।
स साधुभिर्बहिष्कार्यो नास्तिको वेदनिन्दकः  ॥ २.११ ॥
वेदः स्मृतिः सदाचारः स्वस्य च प्रियमात्मनः  ।
एतच्चतुर्विधं प्राहुः साक्षाद्धर्मस्य लक्षणम्  ॥ २.१२ ॥
अर्थकामेष्वसक्तानां धर्मज्ञानं विधीयते  ।
धर्मं जिज्ञासमानानां प्रमाणं परमं श्रुतिः  ॥ २.१३ ॥
श्रुतिद्वैधं तु यत्र स्यात्तत्र धर्मावुभौ स्मृतौ  ।
उभावपि हि तौ धर्मौ सम्यगुक्तौ मनीषिभिः  ॥ २.१४ ॥
उदितेऽनुदिते चैव समयाध्युषिते तथा  ।
सर्वथा वर्तते यज्ञ इतीयं वैदिकी श्रुतिः  ॥ २.१५ ॥
निषेकादिश्मशानान्तो मन्त्रैर्यस्योदितो विधिः  ।
तस्य शास्त्रेऽधिकारोऽस्मिञ्ज्ञेयो नान्यस्य कस्य चित् ॥ २.१६ ॥
सरस्वतीदृशद्वत्योर्देवनद्योर्यदन्तरम्  ।
तं देवनिर्मितं देशं ब्रह्मावर्तं प्रचक्षते  ॥ २.१७ ॥
तस्मिन् देशे य आचारः पारम्पर्यक्रमागतः  ।
वर्णानां सान्तरालानां स सदाचार उच्यते  ॥ २.१८ ॥
कुरुक्षेत्रं च मत्स्याश्च पञ्चालाः शूरसेनकाः  ।
एष ब्रह्मर्षिदेशो वै ब्रह्मावर्तादनन्तरः  ॥ २.१९ ॥
एतद्देशप्रसूतस्य सकाशादग्रजन्मनः  ।
स्वं स्वं चरित्रं शिक्षेरन् पृथिव्यां सर्वमानवाः  ॥ २.२० ॥
हिमवद्विन्ध्ययोर्मध्यं यत्प्राग्विनशनादपि  ।
प्रत्यगेव प्रयागाच्च मध्यदेशः प्रकीर्तितः  ॥ २.२१ ॥
आ समुद्रात्तु वै पूर्वादा समुद्राच्च पश्चिमात् ।
तयोरेवान्तरं गिर्योरार्यावर्तं विदुर्बुधाः  ॥ २.२२ ॥
कृष्णसारस्तु चरति मृगो यत्र स्वभावतः  ।
स ज्ञेयो यज्ञियो देशो म्लेच्छदेशस्त्वतः परः  ॥ २.२३ ॥
एताण्द्विजातयो देशान् संश्रयेरन् प्रयत्नतः  ।
शूद्रस्तु यस्मिन् कस्मिन् वा निवसेद्वृत्तिकर्शितः  ॥ २.२४ ॥
एषा धर्मस्य वो योनिः समासेन प्रकीर्तिता  ।
संभवश्चास्य सर्वस्य वर्णधर्मान्निबोधत  ॥ २.२५ ॥
वैदिकैः कर्मभिः पुण्यैर्निषेकादिर्द्विजन्मनाम्  ।
कार्यः शरीरसंस्कारः पावनः प्रेत्य चेह च  ॥ २.२६ ॥
गार्भैर्होमैर्जातकर्म- चौडमौञ्जीनिबन्धनैः  ।
बैजिकं गार्भिकं चैनो द्विजानामपमृज्यते  ॥ २.२७ ॥
स्वाध्यायेन व्रतैर्होमैस्त्रैविद्येनेज्यया सुतैः  ।
महायज्ञैश्च यज्ञैश्च ब्राह्मीयं क्रियते तनुः  ॥ २.२८ ॥
प्राङ्नाभिवर्धनात्पुंसो जातकर्म विधीयते  ।
मन्त्रवत्प्राशनं चास्य हिरण्यमधुसर्पिषाम्  ॥ २.२९ ॥
नामधेयं दशम्यां तु द्वादश्यां वास्य कारयेत् ।
पुण्ये तिथौ मुहूर्ते वा नक्षत्रे वा गुणान्विते  ॥ २.३० ॥
मङ्गल्यं ब्राह्मणस्य स्यात्क्षत्रियस्य बलान्वितम्  ।
वैश्यस्य धनसंयुक्तं शूद्रस्य तु जुगुप्सितम्  ॥ २.३१ ॥
शर्मवद्ब्राह्मणस्य स्याद्राज्ञो रक्षासमन्वितम्  ।
वैश्यस्य पुष्टिसंयुक्तं शूद्रस्य प्रेष्यसंयुतम्  ॥ २.३२ ॥
स्त्रीणां सुखोद्यमक्रूरं विस्पष्टार्थं मनोहरम्  ।
मङ्गल्यं दीर्घवर्णान्तमाशीर्वादाभिधानवत् ॥ २.३३ ॥
चतुर्थे मासि कर्तव्यं शिशोर्निष्क्रमणं गृहात् ।
षष्ठेऽन्नप्राशनं मासि यद्वेष्टं मङ्गलं कुले  ॥ २.३४ ॥
चूडाकर्म द्विजातीनां सर्वेषामेव धर्मतः  ।
प्रथमेऽब्दे तृतीये वा कर्तव्यं श्रुतिचोदनात् ॥ २.३५ ॥
गर्भाष्टमेऽब्दे कुर्वीत ब्राह्मणस्योपनायनम्  ।
गर्भादेकादशे राज्ञो गर्भात्तु द्वादशे विशः  ॥ २.३६ ॥
ब्रह्मवर्चसकामस्य कार्यो विप्रस्य पञ्चमे  ।
राज्ञो बलार्थिनः षष्ठे वैश्यस्येहार्थिनोऽष्टमे  ॥ २.३७ ॥
आ षोदशाद्ब्राह्मणस्य सावित्री नातिवर्तते  ।
आ द्वाविंशात्क्षत्रबन्धोरा चतुर्विंशतेर्विशः  ॥ २.३८ ॥
अत ऊर्ध्वं त्रयोऽप्येते यथाकालमसंस्कृताः  ।
सावित्रीपतिता व्रात्या भवन्त्यार्यविगर्हिताः  ॥ २.३९ ॥
नैतैरपूतैर्विधिवदापद्यपि हि कर्हि चित् ।
ब्राह्मान् यौनांश्च संबन्धान्नाचरेद्ब्राह्मणः सह  ॥ २.४० ॥
कार्ष्णरौरवबास्तानि चर्माणि ब्रह्मचारिणः  ।
वसीरन्नानुपूर्व्येण शाणक्षौमाविकानि च  ॥ २.४१ ॥
मौञ्जी त्रिवृत्समा श्लक्ष्णा कार्या विप्रस्य मेखला  ।
क्षत्रियस्य तु मौर्वी ज्या वैश्यस्य शणतान्तवी  ॥ २.४२ ॥
मुञ्जालाभे तु कर्तव्याः कुशाश्मन्तकबल्वजैः  ।
त्रिवृता ग्रन्थिनैकेन त्रिभिः पञ्चभिरेव वा  ॥ २.४३ ॥
कार्पासमुपवीतं स्याद्विप्रस्योर्ध्ववृतं त्रिवृत् ।
शणसूत्रमयं राज्ञो वैश्यस्याविकसौत्रिकम्  ॥ २.४४ ॥
ब्राह्मणो बैल्वपालाशौ क्षत्रियो वाटखादिरौ  ।
पैलवाउदुम्बरौ वैश्यो दण्डानर्हन्ति धर्मतः  ॥ २.४५ ॥
केशान्तिको ब्राह्मणस्य दण्डः कार्यः प्रमाणतः  ।
ललाटसम्मितो राज्ञः स्यात्तु नासान्तिको विशः  ॥ २.४६ ॥
ऋजवस्ते तु सर्वे स्युरव्रणाः सौम्यदर्शनाः  ।
अनुद्वेगकरा नॄणां सत्वचोऽनग्निदूषिताः  ॥ २.४७ ॥
प्रतिगृह्येप्सितं दण्डमुपस्थाय च भास्करम्  ।
प्रदक्षिणं परीत्याग्निं चरेद्भैक्षं यथाविधि  ॥ २.४८ ॥
भवत्पूर्वं चरेद्भैक्षमुपनीतो द्विजोत्तमः  ।
भवन्मध्यं तु राजन्यो वैश्यस्तु भवदुत्तरम्  ॥ २.४९ ॥
मातरं वा स्वसारं वा मातुर्वा भगिनीं निजाम्  ।
भिक्षेत भिक्षां प्रथमं या चैनं नावमानयेत् ॥ २.५० ॥
समाहृत्य तु तद्भैक्षं यावदन्नममायया  ।
निवेद्य गुरवेऽश्नीयादाचम्य प्राङ्मुखः शुचिः  ॥ २.५१ ॥
आयुष्यं प्राङ्मुखो भुङ्क्ते यशस्यं दक्षिणामुखः  ।
श्रियं प्रत्यङ्मुखो भुङ्क्ते ऋतं भुङ्क्ते ह्युदङ्मुखः  ॥ २.५२ ॥
उपस्पृश्य द्विजो नित्यमन्नमद्यात्समाहितः  ।
भुक्त्वा चोपस्पृशेत्सम्यगद्भिः खानि च संस्पृशेत् ॥ २.५३ ॥
पूजयेदशनं नित्यमद्याच्चैतदकुत्सयन्  ।
दृष्ट्वा हृष्येत्प्रसीदेच्च प्रतिनन्देच्च सर्वशः  ॥ २.५४ ॥
पूजितं ह्यशनं नित्यं बलमूर्जं च यच्छति  ।
अपूजितं तु तद्भुक्तमुभयं नाशयेदिदम्  ॥ २.५५ ॥
नोच्छिष्टं कस्य चिद्दद्यान्नाद्यादेतत्तथान्तरा  ।
न चैवात्यशनं कुर्यान्न चोच्छिष्टः क्व चिद्व्रजेत् ॥ २.५६ ॥
अनारोग्यमनायुष्यमस्वर्ग्यं चातिभोजनम्  ।
अपुण्यं लोकविद्विष्टं तस्मात्तत्परिवर्जयेत् ॥ २.५७ ॥
ब्राह्मेण विप्रस्तीर्थेन नित्यकालमुपस्पृशेत् ।
कायत्रैदशिकाभ्यां वा न पित्र्येण कदा चन  ॥ २.५८ ॥
अङ्गुष्ठमूलस्य तले ब्राह्मं तीर्थं प्रचक्षते  ।
कायमङ्गुलिमूलेऽग्रे देवं पित्र्यं तयोरधः  ॥ २.५९ ॥
त्रिराचामेदपः पूर्वं द्विः प्रमृज्यात्ततो मुखम्  ।
खानि चैव स्पृशेदद्भिरात्मानं शिर एव च  ॥ २.६० ॥
अनुष्णाभिरफेनाभिरद्भिस्तीर्थेन धर्मवित् ।
शौचेप्सुः सर्वदाचामेदेकान्ते प्रागुदङ्मुखः  ॥ २.६१ ॥
हृद्गाभिः पूयते विप्रः कण्ठगाभिस्तु भूमिपः  ।
वैश्योऽद्भिः प्राशिताभिस्तु शूद्रः स्पृष्टाभिरन्ततः  ॥ २.६२ ॥
उद्धृते दक्षिने पाणावुपवीत्युच्यते द्विजः  ।
सव्ये प्राचीनावीती निवीती कण्ठसज्जने  ॥ २.६३ ॥
मेखलामजिनं दण्डमुपवीतं कमण्डलुम्  ।
अप्सु प्रास्य विनष्टानि गृह्णीतान्यानि मन्त्रवत् ॥ २.६४ ॥
केशान्तः षोडशे वर्षे ब्राह्मणस्य विधीयते  ।
राजन्यबन्धोर्द्वाविंशे वैश्यस्य द्व्यधिके मतः  ॥ २.६५ ॥
अमन्त्रिका तु कार्येयं स्त्रीणामावृदशेषतः  ।
संस्कारार्थं शरीरस्य यथाकालं यथाक्रमम्  ॥ २.६६ ॥
वैवाहिको विधिः स्त्रीणां संस्कारो वैदिकः स्मृतः  ।
पतिसेवा गुरौ वासो गृहार्थोऽग्निपरिक्रिया  ॥ २.६७ ॥
एष प्रोक्तो द्विजातीनामौपनायनिको विधिः  ।
उत्पत्तिव्यञ्जकः पुण्यः कर्मयोगं निबोधत  ॥ २.६८ ॥
उपनीय गुरुः शिष्यं शिक्षयेच्छौचमादितः  ।
आचारमग्निकार्यं च संध्योपासनमेव च  ॥ २.६९ ॥
अध्येष्यमाणस्त्वाचान्तो यथाशास्त्रमुदङ्मुखः  ।
ब्रह्माञ्जलिकृतोऽध्याप्यो लघुवासा जितेन्द्रियः  ॥ २.७० ॥
ब्रह्मारम्भेऽवसाने च पादौ ग्राह्यौ गुरोः सदा  ।
संहत्य हस्तावध्येयं स हि ब्रह्माञ्जलिः स्मृतः  ॥ २.७१ ॥
व्यत्यस्तपाणिना कार्यमुपसंग्रहणं गुरोः  ।
सव्येन सव्यः स्प्रष्टव्यो दक्षिणेन च दक्षिणः  ॥ २.७२ ॥
अध्येष्यमाणं तु गुरुर्नित्यकालमतन्द्रितः  ।
अधीष्व भो इति ब्रूयाद्विरामोऽस्त्विति चारमेत् ॥ २.७३ ॥
ब्रह्मनः प्रणवं कुर्यादादावन्ते च सर्वदा  ।
स्रवत्यनोंकृतं पूर्वं परस्ताच्च विशीर्यति  ॥ २.७४ ॥
प्राक्कूलान् पर्युपासीनः पवित्रैश्चैव पावितः  ।
प्राणायामैस्त्रिभिः पूतस्तत ओंकारमर्हति  ॥ २.७५ ॥
अकारं चाप्युकारं च मकारं च प्रजापतिः  ।
वेदत्रयान्निरदुहद्भूर्भुवः स्वरितीति च  ॥ २.७६ ॥
त्रिभ्य एव तु वेदेभ्यः पादं पादमदूदुहत् ।
तदित्यृचोऽस्याः सावित्र्याः परमेष्ठी प्रजापतिः  ॥ २.७७ ॥
एतदक्षरमेतां च जपन् व्याहृतिपूर्विकाम्  ।
संध्ययोर्वेदविद्विप्रो वेदपुण्येन युज्यते  ॥ २.७८ ॥
सहस्रकृत्वस्त्वभ्यस्य बहिरेतत्त्रिकं द्विजः  ।
महतोऽप्येनसो मासात्त्वचेवाहिर्विमुच्यते  ॥ २.७९ ॥
एतया र्चा विसंयुक्तः काले च क्रियया स्वया  ।
ब्रह्मक्षत्रियविश्योनिर्गर्हणां याति साधुषु  ॥ २.८० ॥
ओंकारपूर्विकास्तिस्रो महाव्याहृतयोऽव्ययाः  ।
त्रिपदा चैव सावित्री विज्ञेयं ब्रह्मणो मुखम्  ॥ २.८१ ॥
योऽधीतेऽहन्यहन्येतां त्रीणि वर्षाण्यतन्द्रितः  ।
स ब्रह्म परमभ्येति वायुभूतः खमूर्तिमान्  ॥ २.८२ ॥
एकाक्षरं परं ब्रह्म प्राणायामः परं तपः  ।
सावित्र्यास्तु परं नास्ति मौनात्सत्यं विशिष्यते  ॥ २.८३ ॥
क्षरन्ति सर्वा वैदिक्यो जुहोतियजतिक्रियाः  ।
अक्षरं दुष्करं ज्ञेयं ब्रह्म चैव प्रजापतिः  ॥ २.८४ ॥
विधियज्ञाज्जपयज्ञो विशिष्टो दशभिर्गुणैः  ।
उपांशुः स्याच्छतगुणः साहस्रो मानसः स्मृतः  ॥ २.८५ ॥
ये पाकयज्ञास्चत्वारो विधियज्ञसमन्विताः  ।
सर्वे ते जपयज्ञस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम्  ॥ २.८६ ॥
जप्येनैव तु संसिध्येद्ब्राह्मणो नात्र संशयः  ।
कुर्यादन्यन्न वा कुर्यान्मैत्रो ब्राह्मण उच्यते  ॥ २.८७ ॥
इन्द्रियाणां विचरतां विषयेष्वपहारिषु  ।
संयमे यत्नमातिष्ठेद्विद्वान् यन्तेव वाजिनाम्  ॥ २.८८ ॥
एकादशेन्द्रियाण्याहुर्यानि पूर्वे मनीषिणः  ।
तानि सम्यक्प्रवक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः  ॥ २.८९ ॥
श्रोत्रं त्वक्चक्षुषी जिह्वा नासिका चैव पञ्चमी  ।
पायूपस्थं हस्तपादं वाक्चैव दशमी स्मृता  ॥ २.९० ॥
बुद्धीन्द्रियाणि पञ्चैषां श्रोत्रादीन्यनुपूर्वशः  ।
कर्मेन्द्रियाणि पञ्चैषां पाय्वादीनि प्रचक्षते  ॥ २.९१ ॥
एकादशं मनो ज्ञेयं स्वगुणेनोभयात्मकम्  ।
यस्मिन् जिते जितावेतौ भवतः पञ्चकौ गणौ  ॥ २.९२ ॥
इन्द्रियाणां प्रसङ्गेन दोषमृच्छत्यसंशयम्  ।
संनियम्य तु तान्येव ततः सिद्धिं निगच्छति  ॥ २.९३ ॥
न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति  ।
हविषा कृष्णवर्त्मेव भूय एवाभिवर्धते  ॥ २.९४ ॥
यश्चैतान् प्राप्नुयात्सर्वान् यश्चैतान् केवलांस्त्यजेत् ।
प्रापणात्सर्वकामानां परित्यागो विशिष्यते  ॥ २.९५ ॥
न तथैतानि शक्यन्ते संनियन्तुमसेवया  ।
विषयेषु प्रजुष्टानि यथा ज्ञानेन नित्यशः  ॥ २.९६ ॥
वेदास्त्यागश्च यज्ञाश्च नियमाश्च तपांसि च  ।
न विप्रदुष्टभावस्य सिद्धिं गच्छति कर्हि चित् ॥ २.९७ ॥
श्रुत्वा स्पृष्ट्वा च दृष्ट्वा च भुक्त्वा घ्रात्वा च यो नरः  ।
न हृष्यति ग्लायति वा स विज्ञेयो जितेन्द्रियः  ॥ २.९८ ॥
इन्द्रियाणां तु सर्वेषां यद्येकं क्षरतीन्द्रियम्  ।
तेनास्य क्षरति प्रज्ञा दृतेः पादादिवोदकम्  ॥ २.९९ ॥
वशे कृत्वेन्द्रियग्रामं संयम्य च मनस्तथा  ।
सर्वान् संसाधयेदर्थानक्षिण्वन् योगतस्तनुम्  ॥ २.१०० ॥
पूर्वां संध्यां जपांस्तिष्ठेत्सावित्रीमार्कदर्शनात् ।
पश्चिमां तु समासीनः सम्यगृक्षविभावनात् ॥ २.१०१ ॥
पूर्वां संध्यां जपंस्तिष्ठन्नैशमेनो व्यपोहति  ।
पश्चिमां तु समासीनो मलं हन्ति दिवाकृतम्  ॥ २.१०२ ॥
न तिष्ठति तु यः पूर्वां नोपास्ते यश्च पश्चिमाम्  ।
स शूद्रवद्बहिष्कार्यः सर्वस्माद्द्विजकर्मणः  ॥ २.१०३ ॥
अपां समीपे नियतो नैत्यकं विधिमास्थितः  ।
सावित्रीमप्यधीयीत गत्वारण्यं समाहितः  ॥ २.१०४ ॥
वेदोपकरणे चैव स्वाध्याये चैव नैत्यके  ।
नानुरोधोऽस्त्यनध्याये होममन्त्रेषु चैव हि  ॥ २.१०५ ॥
नैत्यके नास्त्यनध्यायो ब्रह्मसत्त्रं हि तत्स्मृतम्  ।
ब्रह्माहुतिहुतं पुण्यमनध्यायवषट्कृतम्  ॥ २.१०६ ॥
यः स्वाध्यायमधीतेऽब्दं विधिना नियतः शुचिः  ।
तस्य नित्यं क्षरत्येष पयो दधि घृतं मधु  ॥ २.१०७ ॥
अग्नीन्धनं भैक्षचर्यामधःशय्यां गुरोर्हितम्  ।
आ समावर्तनात्कुर्यात्कृतोपनयनो द्विजः  ॥ २.१०८ ॥
आचार्यपुत्रः शुश्रूषुर्ज्ञानदो धार्मिकः शुचिः  ।
आप्तः शक्तोऽर्थदः साधुः स्वोऽध्याप्या दश धर्मतः  ॥ २.१०९ ॥
नापृष्टः कस्य चिद्ब्रूयान्न चान्यायेन पृच्छतः  ।
जानन्नपि हि मेधावी जडवल्लोक आचरेत् ॥ २.११० ॥
अधर्मेण च यः प्राह यश्चाधर्मेण पृच्छति  ।
तयोरन्यतरः प्रैति विद्वेषं वाधिगच्छति  ॥ २.१११ ॥
धर्मार्थौ यत्र न स्यातां शुश्रूषा वापि तद्विधा  ।
तत्र विद्या न वप्तव्या शुभं बीजमिवोषरे  ॥ २.११२ ॥
विद्ययैव समं कामं मर्तव्यं ब्रह्मवादिना  ।
आपद्यपि हि घोरायां न त्वेनामिरिणे वपेत् ॥ २.११३ ॥
विद्या ब्राह्मणमेत्याह शेवधिस्तेऽस्मि रक्ष माम्  ।
असूयकाय मां मादास्तथा स्यां वीर्यवत्तमा  ॥ २.११४ ॥
यमेव तु शुचिं विद्यान्नियतब्रह्मचारिणम्  ।
तस्मै मां ब्रूहि विप्राय निधिपायाप्रमादिने  ॥ २.११५ ॥
ब्रह्म यस्त्वननुज्ञातमधीयानादवाप्नुयात् ।
स ब्रह्मस्तेयसंयुक्तो नरकं प्रतिपद्यते  ॥ २.११६ ॥
लौकिकं वैदिकं वापि तथाध्यात्मिकमेव वा  ।
आददीत यतो ज्ञानं तं पूर्वमभिवादयेत् ॥ २.११७ ॥
सावित्रीमात्रसारोऽपि वरं विप्रः सुयन्त्रितः  ।
नायन्त्रितस्त्रिवेदोऽपि सर्वाशी सर्वविक्रयी  ॥ २.११८ ॥
शय्यासनेऽध्याचरिते श्रेयसा न समाविशेत् ।
शय्यासनस्थश्चैवैनं प्रत्युत्थायाभिवादयेत् ॥ २.११९ ॥
ऊर्ध्वं प्राणा ह्युत्क्रामन्ति यूनः स्थविर आयति  ।
प्रत्युत्थानाभिवादाभ्यां पुनस्तान् प्रतिपद्यते  ॥ २.१२० ॥
अभिवादनशीलस्य नित्यं वृद्धोपसेविनः  ।
चत्वारि तस्य वर्धन्ते आयुर्धर्मो यशो बलम्  ॥ २.१२१ ॥
अभिवादात्परं विप्रो ज्यायांसमभिवादयन्  ।
असौ नामाहमस्मीति स्वं नाम परिकीर्तयेत् ॥ २.१२२ ॥
नामधेयस्य ये के चिदभिवादं न जानते  ।
तान् प्राज्ञोऽहमिति ब्रूयात्स्त्रियः सर्वास्तथैव च  ॥ २.१२३ ॥
भोःशब्दं कीर्तयेदन्ते स्वस्य नाम्नोऽभिवादने  ।
नाम्नां स्वरूपभावो हि भोभाव ऋषिभिः स्मृतः  ॥ २.१२४ ॥
आयुष्मान् भव सौम्येति वाच्यो विप्रोऽभिवादने  ।
अकारश्चास्य नाम्नोऽन्ते वाच्यः पूर्वाक्षरः प्लुतः  ॥ २.१२५ ॥
यो न वेत्त्यभिवादस्य विप्रः प्रत्यभिवादनम्  ।
नाभिवाद्यः स विदुषा यथा शूद्रस्तथैव सः  ॥ २.१२६ ॥
ब्राह्मणं कुशलं पृच्छेत्क्षत्रबन्धुमनामयम्  ।
वैश्यं क्षेमं समागम्य शूद्रमारोग्यमेव च  ॥ २.१२७ ॥
अवाच्यो दीक्षितो नाम्ना यवीयानपि यो भवेत् ।
भोभवत्पूर्वकं त्वेनमभिभाषेत धर्मवित् ॥ २.१२८ ॥
परपत्नी तु या स्त्री स्यादसंबन्धा च योनितः  ।
तां ब्रूयाद्भवतीत्येवं सुभगे भगिनीति च  ॥ २.१२९ ॥
मातुलांश्च पितृव्यांश्च श्वशुरानृत्विजो गुरून्  ।
असावहमिति ब्रूयात्प्रत्युत्थाय यवीयसः  ॥ २.१३० ॥
मातृश्वसा मातुलानी श्वश्रूरथ पितृश्वसा  ।
संपूज्या गुरुपत्नीवत्समास्ता गुरुभार्यया  ॥ २.१३१ ॥
भ्रातुर्भार्योपसंग्राह्या सवर्णाहन्यहन्यपि  ।
विप्रोष्य तूपसंग्राह्या ज्ञातिसंबन्धियोषितः  ॥ २.१३२ ॥
पितुर्भगिन्यां मातुश्च ज्यायस्यां च स्वसर्यपि  ।
मातृवद्वृत्तिमातिष्ठेन्माता ताभ्यो गरीयसी  ॥ २.१३३ ॥
दशाब्दाख्यं पौरसख्यं पञ्चाब्दाख्यं कलाभृताम्  ।
त्र्यब्दपूर्वं श्रोत्रियाणां स्वल्पेनापि स्वयोनिषु  ॥ २.१३४ ॥
ब्राह्मणं दशवर्षं तु शतवर्षं तु भूमिपम्  ।
पितापुत्रौ विजानीयाद्ब्राह्मणस्तु तयोः पिता  ॥ २.१३५ ॥
वित्तं बन्धुर्वयः कर्म विद्या भवति पञ्चमी  ।
एतानि मान्यस्थानानि गरीयो यद्यदुत्तरम्  ॥ २.१३६ ॥
पञ्चानां त्रिषु वर्णेषु भूयांसि गुणवन्ति च  ।
यत्र स्युः सोऽत्र मानार्हः शूद्रोऽपि दशमीं गतः  ॥ २.१३७ ॥
चक्रिणो दशमीस्थस्य रोगिणो भारिणः स्त्रियाः  ।
स्नातकस्य च राज्ञश्च पन्था देयो वरस्य च  ॥ २.१३८ ॥
तेषां तु समावेतानां मान्यौ स्नातकपार्थिवौ  ।
राजस्नातकयोश्चैव स्नातको नृपमानभाक् ॥ २.१३९ ॥
उपनीय तु यः शिष्यं वेदमध्यापयेद्द्विजः  ।
सकल्पं सरहस्यं च तमाचार्यं प्रचक्षते  ॥ २.१४० ॥
एकदेशं तु वेदस्य वेदाङ्गान्यपि वा पुनः  ।
योऽध्यापयति वृत्त्यर्थमुपाध्यायः स उच्यते  ॥ २.१४१ ॥
निषेकादीनि कर्माणि यः करोति यथाविधि  ।
संभावयति चान्नेन स विप्रो गुरुरुच्यते  ॥ २.१४२ ॥
अग्न्याधेयं पाकयज्ञानग्निष्टोमादिकान्मखान्  ।
यः करोति वृतो यस्य स तस्य र्त्विगिहोच्यते  ॥ २.१४३ ॥
य आवृणोत्यवितथं ब्रह्मणा श्रवणावुभौ  ।
स माता स पिता ज्ञेयस्तं न द्रुह्येत्कदा चन  ॥ २.१४४ ॥
उपाध्यायान् दशाचार्य आचार्याणां शतं पिता  ।
सहस्रं तु पितॄन्माता गौरवेणातिरिच्यते  ॥ २.१४५ ॥
उत्पादकब्रह्मदात्रोर्गरीयान् ब्रह्मदः पिता  ।
ब्रह्मजन्म हि विप्रस्य प्रेत्य चेह च शाश्वतम्  ॥ २.१४६ ॥
कामान्माता पिता चैनं यदुत्पादयतो मिथः  ।
संभूतिं तस्य तां विद्याद्यद्योनावभिजायते  ॥ २.१४७ ॥
आचार्यस्त्वस्य यां जातिं विधिवद्वेदपारगः  ।
उत्पादयति सावित्र्या सा सत्या साजरामरा  ॥ २.१४८ ॥
अल्पं वा बहु वा यस्य श्रुतस्योपकरोति यः  ।
तमपीह गुरुं विद्याच्छ्रुतोपक्रियया तया  ॥ २.१४९ ॥
ब्राह्मस्य जन्मनः कर्ता स्वधर्मस्य च शासिता  ।
बालोऽपि विप्रो वृद्धस्य पिता भवति धर्मतः  ॥ २.१५० ॥
अध्यापयामास पितॄन् शिशुराङ्गिरसः कविः  ।
पुत्रका इति होवाच ज्ञानेन परिगृह्य तान्  ॥ २.१५१ ॥
ते तमर्थमपृच्छन्त देवानागतमन्यवः  ।
देवाश्चैतान् समेत्योचुर्न्याय्यं वः शिशुरुक्तवान्  ॥ २.१५२ ॥
अज्ञो भवति वै बालः पिता भवति मन्त्रदः  ।
अज्ञं हि बालमित्याहुः पितेत्येव तु मन्त्रदम्  ॥ २.१५३ ॥
न हायनैर्न पलितैर्न वित्तेन न बन्धुभिः  ।
ऋषयश्चक्रिरे धर्मं योऽनूचानः स नो महान्  ॥ २.१५४ ॥
विप्राणां ज्ञानतो ज्यैष्ठ्यं क्षत्रियाणां तु वीर्यतः  ।
वैश्यानां धान्यधनतः शूद्राणामेव जन्मतः  ॥ २.१५५ ॥
न तेन वृद्धो भवति येनास्य पलितं शिरः  ।
यो वै युवाप्यधीयानस्तं देवाः स्थविरं विदुः  ॥ २.१५६ ॥
यथा काष्ठमयो हस्ती यथा चर्ममयो मृगः  ।
यश्च विप्रोऽनधीयानस्त्रयस्ते नाम बिभ्रति  ॥ २.१५७ ॥
यथा षण्ढोऽफलः स्त्रीषु यथा गौर्गवि चाफला  ।
यथा चाज्ञेऽफलं दानं तथा विप्रोऽनृचोऽफलः  ॥ २.१५८ ॥
अहिंसयैव भूतानां कार्यं श्रेयोऽनुशासनम्  ।
वाक्चैव मधुरा श्लक्ष्णा प्रयोज्या धर्ममिच्छता  ॥ २.१५९ ॥
यस्य वाङ्गनसी शुद्धे सम्यग्गुप्ते च सर्वदा  ।
स वै सर्वमवाप्नोति वेदान्तोपगतं फलम्  ॥ २.१६० ॥
नारुंतुदः स्यादार्तोऽपि न परद्रोहकर्मधीः  ।
ययास्योद्विजते वाचा नालोक्यां तामुदीरयेत् ॥ २.१६१ ॥
सम्मानाद्ब्राह्मणो नित्यमुद्विजेत विषादिव  ।
अमृतस्येव चाकाङ्क्षेदवमानस्य सर्वदा  ॥ २.१६२ ॥
सुखं ह्यवमतः शेते सुखं च प्रतिबुध्यते  ।
सुखं चरति लोकेऽस्मिन्नवमन्ता विनश्यति  ॥ २.१६३ ॥
अनेन क्रमयोगेन संस्कृतात्मा द्विजः शनैः  ।
गुरौ वसन् सञ्चिनुयाद्ब्रह्माधिगमिकं तपः  ॥ २.१६४ ॥
तपोविशेषैर्विविधैर्व्रतैश्च विधिचोदितैः  ।
वेदः कृत्स्नोऽधिगन्तव्यः सरहस्यो द्विजन्मना  ॥ २.१६५ ॥
वेदमेव सदाभ्यस्येत्तपस्तप्स्यन् द्विजोत्तमः  ।
वेदाभ्यासो हि विप्रस्य तपः परमिहोच्यते  ॥ २.१६६ ॥
आ हैव स नखाग्रेभ्यः परमं तप्यते तपः  ।
यः स्रग्व्यपि द्विजोऽधीते स्वाध्यायं शक्तितोऽन्वहम्  ॥ २.१६७ ॥
योऽनधीत्य द्विजो वेदमन्यत्र कुरुते श्रमम्  ।
स जीवन्नेव शूद्रत्वमाशु गच्छति सान्वयः  ॥ २.१६८ ॥
मातुरग्रेऽधिजननं द्वितीयं मौञ्जिबन्धने  ।
तृतीयं यज्ञदीक्षायां द्विजस्य श्रुतिचोदनात् ॥ २.१६९ ॥
तत्र यद्ब्रह्मजन्मास्य मौञ्जीबन्धनचिह्नितम्  ।
तत्रास्य माता सावित्री पिता त्वाचार्य उच्यते  ॥ २.१७० ॥
वेदप्रदानादाचार्यं पितरं परिचक्षते  ।
न ह्यस्मिन् युज्यते कर्म किञ्चिदा मौञ्जिबन्धनात् ॥ २.१७१ ॥
नाभिव्याहारयेद्ब्रह्म स्वधानिनयनादृते  ।
शूद्रेण हि समस्तावद्यावद्वेदे न जायते  ॥ २.१७२ ॥
कृतोपनयनस्यास्य व्रतादेशनमिष्यते  ।
ब्रह्मणो ग्रहणं चैव क्रमेण विधिपूर्वकम्  ॥ २.१७३ ॥
यद्यस्य विहितं चर्म यत्सूत्रं या च मेखला  ।
यो दण्डो यच्च वसनं तत्तदस्य व्रतेष्वपि  ॥ २.१७४ ॥
सेवेतेमांस्तु नियमान् ब्रह्मचारी गुरौ वसन्  ।
सन्नियम्येन्द्रियग्रामं तपोवृद्ध्यर्थमात्मनः  ॥ २.१७५ ॥
नित्यं स्नात्वा शुचिः कुर्याद्देवर्षिपितृतर्पणम्  ।
देवताभ्यर्चनं चैव समिदाधानमेव च  ॥ २.१७६ ॥
वर्जयेन्मधु मांसं च गन्धं माल्यं रसान् स्त्रियः  ।
शुक्तानि यानि सर्वाणि प्राणिनां चैव हिंसनम्  ॥ २.१७७ ॥
अभ्यङ्गमञ्जनं चाक्ष्णोरुपानच्छत्रधारणम्  ।
कामं क्रोधं च लोभं च नर्तनं गीतवादनम्  ॥ २.१७८ ॥
द्यूतं च जनवादं च परिवादं तथानृतम्  ।
स्त्रीणां च प्रेक्षणालम्भमुपघातं परस्य च  ॥ २.१७९ ॥
एकः शयीत सर्वत्र न रेतः स्कन्दयेत्क्व चित् ।
कामाद्धि स्कन्दयन् रेतो हिनस्ति व्रतमात्मनः  ॥ २.१८० ॥
स्वप्ने सिक्त्वा ब्रह्मचारी द्विजः शुक्रमकामतः  ।
स्नात्वार्कमर्चयित्वा त्रिः पुनर्मामित्यृचं जपेत् ॥ २.१८१ ॥
उदकुम्भं सुमनसो गोशकृन्मृत्तिकाकुशान्  ।
आहरेद्यावदर्थानि भैक्षं चाहरहश्चरेत् ॥ २.१८२ ॥
वेदयज्ञैरहीनानां प्रशस्तानां स्वकर्मसु  ।
ब्रह्मचार्याहरेद्भैक्षं गृहेभ्यः प्रयतोऽन्वहम्  ॥ २.१८३ ॥
गुरोः कुले न भिक्षेत न ज्ञातिकुलबन्धुषु  ।
अलाभे त्वन्यगेहानां पूर्वं पूर्वं विवर्जयेत् ॥ २.१८४ ॥
सर्वं वापि चरेद्ग्रामं पूर्वोक्तानामसंभवे  ।
नियम्य प्रयतो वाचमभिशस्तांस्तु वर्जयेत् ॥ २.१८५ ॥
दूरादाहृत्य समिधः सन्निदध्याद्विहायसि  ।
सायम्: प्रातश्च जुहुयात्ताभिरग्निमतन्द्रितः  ॥ २.१८६ ॥
अकृत्वा भैक्षचरणमसमिध्य च पावकं  ।
अनातुरः सप्तरात्रमवकीर्णिव्रतं चरेत् ॥ २.१८७ ॥
भैक्षेण वर्तयेन्नित्यं नैकान्नादी भवेद्व्रती  ।
भैक्षेण व्रतिनो वृत्तिरुपवाससमा स्मृता  ॥ २.१८८ ॥
व्रतवद्देवदैवत्ये पित्र्ये कर्मण्यथ र्षिवत् ।
काममभ्यर्थितोऽश्नीयाद्व्रतमस्य न लुप्यते  ॥ २.१८९ ॥
ब्राह्मणस्यैव कर्मैतदुपदिष्टं मनीषिभिः  ।
राजन्यवैश्ययोस्त्वेवं नैतत्कर्म विधीयते  ॥ २.१९० ॥
चोदितो गुरुणा नित्यमप्रचोदित एव वा  ।
कुर्यादध्ययने यत्नमाचार्यस्य हितेषु च  ॥ २.१९१ ॥
शरीरं चैव वाचं च बुद्धीन्द्रियमनांसि च  ।
नियम्य प्राञ्जलिस्तिष्ठेद्वीक्षमाणो गुरोर्मुखम्  ॥ २.१९२ ॥
नित्यमुद्धृतपाणिः स्यात्साध्वाचारः सुसंवृतः  ।
आस्यतामिति चोक्तः सन्नासीताभिमुखं गुरोः  ॥ २.१९३ ॥
हीनान्नवस्त्रवेषः स्यात्सर्वदा गुरुसन्निधौ  ।
उत्तिष्ठेत्प्रथमं चास्य चरमं चैव संविशेत् ॥ २.१९४ ॥
प्रतिश्रावणसंभाषे शयानो न समाचरेत् ।
नासीनो न च भुञ्जानो न तिष्ठन्न पराङ्मुखः  ॥ २.१९५ ॥
आसीनस्य स्थितः कुर्यादभिगच्छंस्तु तिष्ठतः  ।
प्रत्युद्गम्य त्वाव्रजतः पश्चाद्धावंस्तु धावतः  ॥ २.१९६ ॥
पराङ्मुखस्याभिमुखो दूरस्थस्यैत्य चान्तिकम्  ।
प्रणम्य तु शयानस्य निदेशे चैव तिष्ठतः  ॥ २.१९७ ॥
नीचं शय्यासनं चास्य नित्यं स्याद्गुरुसन्निधौ  ।
गुरोस्तु चक्षुर्विषये न यथेष्टासनो भवेत् ॥ २.१९८ ॥
नोदाहरेदस्य नाम परोक्षमपि केवलम्  ।
न चैवास्यानुकुर्वीत गतिभाषितचेष्टितम्  ॥ २.१९९ ॥
गुरोर्यत्र परिवादो निन्दा वापि प्रवर्तते  ।
कर्णौ तत्र पिधातव्यौ गन्तव्यं वा ततोऽन्यतः  ॥ २.२०० ॥
परीवादात्खरो भवति श्वा वै भवति निन्दकः  ।
परिभोक्ता कृमिर्भवति कीटो भवति मत्सरी  ॥ २.२०१ ॥
दूरस्थो नार्चयेदेनं न क्रुद्धो नान्तिके स्त्रियाः  ।
यानासनस्थश्चैवैनमवरुह्याभिवादयेत् ॥ २.२०२ ॥
प्रतिवातेऽनुवाते च नासीत गुरुणा सह  ।
असंश्रवे चैव गुरोर्न किं चिदपि कीर्तयेत् ॥ २.२०३ ॥
गोऽश्वोष्ट्रयानप्रासाद- प्रस्तरेषु कटेषु च  ।
आसीत गुरुणा सार्धं शिलाफलकनौषु च  ॥ २.२०४ ॥
गुरोर्गुरौ सन्निहिते गुरुवद्वृत्तिमाचरेत् ।
न चानिसृष्टो गुरुणा स्वान् गुरूनभिवादयेत् ॥ २.२०५ ॥
विद्यागुरुष्वेवमेव नित्या वृत्तिः स्वयोनिषु  ।
प्रतिषेधत्सु चाधर्माद्धितं चोपदिशत्स्वपि  ॥ २.२०६ ॥
श्रेयःसु गुरुवद्वृत्तिं नित्यमेव समाचरेत् ।
गुरुपुत्रेषु चार्येषु गुरोश्चैव स्वबन्धुषु  ॥ २.२०७ ॥
बालः समानजन्मा वा शिष्यो वा यज्ञकर्मणि  ।
अध्यापयन् गुरुसुतो गुरुवन्मानमर्हति  ॥ २.२०८ ॥
उत्सादनं च गात्राणां स्नापनोच्छिष्टभोजने  ।
न कुर्याद्गुरुपुत्रस्य पादयोश्चावनेजनम्  ॥ २.२०९ ॥
गुरुवत्प्रतिपूज्याः स्युः सवर्णा गुरुयोषितः  ।
असवर्णास्तु सम्पूज्याः प्रत्युत्थानाभिवादनैः  ॥ २.२१० ॥
अभ्यञ्जनं स्नापनं च गात्रोत्सादनमेव च  ।
गुरुपत्न्या न कार्याणि केशानां च प्रसाधनम्  ॥ २.२११ ॥
गुरुपत्नी तु युवतिर्नाभिवाद्येह पादयोः  ।
पूर्णविंशतिवर्षेण गुणदोषौ विजानता  ॥ २.२१२ ॥
स्वभाव एष नारीणां नराणामिह दूषणम्  ।
अतोऽर्थान्न प्रमाद्यन्ति प्रमदासु विपश्चितः  ॥ २.२१३ ॥
अविद्वांसमलं लोके विद्वांसमपि वा पुनः  ।
प्रमदा ह्युत्पथं नेतुं कामक्रोधवशानुगम्  ॥ २.२१४ ॥
मात्रा स्वस्रा दुहित्रा वा न विविक्तासनो भवेत् ।
बलवानिन्द्रियग्रामो विद्वांसमपि कर्षति  ॥ २.२१५ ॥
कामं तु गुरुपत्नीनां युवतीनां युवा भुवि  ।
विधिवद्वन्दनं कुर्यादसावहमिति ब्रुवन्  ॥ २.२१६ ॥
विप्रोष्य पादग्रहणमन्वहं चाभिवादनम्  ।
गुरुदारेषु कुर्वीत सतां धर्ममनुस्मरन्  ॥ २.२१७ ॥
यथा खनन् खनित्रेण नरो वार्यधिगच्छति  ।
तथा गुरुगतां विद्यां शुश्रूषुरधिगच्छति  ॥ २.२१८ ॥
मुण्डो वा जटिलो वा स्यादथ वा स्याच्छिखाजटः  ।
नैनं ग्रामेऽभिनिम्लोचेत्सूर्यो नाभ्युदियात्क्व चित् ॥ २.२१९ ॥
तं चेदभ्युदियात्सूर्यः शयानं कामचारतः  ।
निम्लोचेद्वाप्यविज्ञानाज्जपन्नुपवसेद्दिनम्  ॥ २.२२० ॥
सूर्येण ह्यभिनिर्मुक्तः शयानोऽभ्युदितश्च यः  ।
प्रायश्चित्तमकुर्वाणो युक्तः स्यान्महतैनसा  ॥ २.२२१ ॥
आचम्य प्रयतो नित्यमुभे संध्ये समाहितः  ।
शुचौ देशे जपञ्जप्यमुपासीत यथाविधि  ॥ २.२२२ ॥
यदि स्त्री यद्यवरजः श्रेयः किं चित्समाचरेत् ।
तत्सर्वमाचरेद्युक्तो यत्र चास्य रमेन्मनः  ॥ २.२२३ ॥
धर्मार्थावुच्यते श्रेयः कामार्थौ धर्म एव च  ।
अर्थ एवेह वा श्रेयस्त्रिवर्ग इति तु स्थितिः  ॥ २.२२४ ॥
आचार्यश्च पिता चैव माता भ्राता च पूर्वजः  ।
नार्तेनाप्यवमन्तव्या ब्राह्मणेन विशेषतः  ॥ २.२२५ ॥
आचार्यो ब्रह्मणो मूर्तिः पिता मूर्तिः प्रजापतेः  ।
माता पृथिव्या मूर्तिस्तु भ्राता स्वो मूर्तिरात्मनः  ॥ २.२२६ ॥
यं मातापितरौ क्लेशं सहेते संभवे नृणाम्  ।
न तस्य निष्कृतिः शक्या कर्तुं वर्षशतैरपि  ॥ २.२२७ ॥
तयोर्नित्यं प्रियं कुर्यादाचार्यस्य च सर्वदा  ।
तेष्वेव त्रिषु तुष्टेषु तपः सर्वं समाप्यते  ॥ २.२२८ ॥
तेषां त्रयाणां शुश्रूषा परमं तप उच्यते  ।
न तैरनभ्यनुज्ञातो धर्ममन्यं समाचरेत् ॥ २.२२९ ॥
त एव हि त्रयो लोकास्त एव त्रय आश्रमाः  ।
त एव हि त्रयो वेदास्त एवोक्तास्त्रयोऽग्नयः  ॥ २.२३० ॥
पिता वै गार्हपत्योऽग्निर्माताग्निर्दक्षिणः स्मृतः  ।
गुरुराहवनीयस्तु साग्नित्रेता गरीयसी  ॥ २.२३१ ॥
त्रिष्वप्रमाद्यन्नेतेषु त्रीन् लोकान् विजयेद्गृही  ।
दीप्यमानः स्ववपुषा देववद्दिवि मोदते  ॥ २.२३२ ॥
इमं लोकं मातृभक्त्या पितृभक्त्या तु मध्यमम्  ।
गुरुशुश्रूषया त्वेवं ब्रह्मलोकं समश्नुते  ॥ २.२३३ ॥
सर्वे तस्यादृता धर्मा यस्यैते त्रय आदृताः  ।
अनादृतास्तु यस्यैते सर्वास्तस्याफलाः क्रियाः  ॥ २.२३४ ॥
यावत्त्रयस्ते जीवेयुस्तावन्नान्यं समाचरेत् ।
तेष्वेव नित्यं शुश्रूषां कुर्यात्प्रियहिते रतः  ॥ २.२३५ ॥
तेषामनुपरोधेन पारत्र्यं यद्यदाचरेत् ।
तत्तन्निवेदयेत्तेभ्यो मनोवचनकर्मभिः  ॥ २.२३६ ॥
त्रिष्वेतेष्वितिकृत्यं हि पुरुषस्य समाप्यते  ।
एष धर्मः परः साक्षादुपधर्मोऽन्य उच्यते  ॥ २.२३७ ॥
श्रद्दधानः शुभां विद्यामाददीतावरादपि  ।
अन्यादपि परं धर्मं स्त्रीरत्नं दुष्कुलादपि  ॥ २.२३८ ॥
विषादप्यमृतं ग्राह्यं बालादपि सुभाषितम्  ।
अमित्रादपि सद्वृत्तममेध्यादपि काञ्चनम्  ॥ २.२३९ ॥
स्त्रियो रत्नान्यथो विद्या धर्मः शौचं सुभाषितम्  ।
विविधानि च शील्पानि समादेयानि सर्वतः  ॥ २.२४० ॥
अब्राह्मणादध्यायनमापत्काले विधीयते  ।
अनुव्रज्या च शुश्रूषा यावदध्यायनं गुरोः  ॥ २.२४१ ॥
नाब्राह्मणे गुरौ शिष्यो वासमात्यन्तिकं वसेत् ।
ब्राह्मणे वाननूचाने काङ्क्षन् गतिमनुत्तमाम्  ॥ २.२४२ ॥
यदि त्वात्यन्तिकं वासं रोचयेत गुरोः कुले  ।
युक्तः परिचरेदेनमा शरीरविमोक्षणात् ॥ २.२४३ ॥
आ समाप्तेः शरीरस्य यस्तु शुश्रूषते गुरुम्  ।
स गच्छत्यञ्जसा विप्रो ब्रह्मणः सद्म शाश्वतम्  ॥ २.२४४ ॥
न पूर्वं गुरवे किं चिदुपकुर्वीत धर्मवित् ।
स्नास्यंस्तु गुरुणाज्ञप्तः शक्त्या गुर्वर्थमाहरेत् ॥ २.२४५ ॥
क्षेत्रं हिरण्यं गामश्वं छत्रोपानहमासनम्  ।
धान्यं शाकं च वासांसि गुरवे प्रीतिमावहेत् ॥ २.२४६ ॥
आचार्ये तु खलु प्रेते गुरुपुत्रे गुणान्विते  ।
गुरुदारे सपिण्डे वा गुरुवद्वृत्तिमाचरेत् ॥ २.२४७ ॥
एतेष्वविद्यमानेषु स्थानासनविहारवान्  ।
प्रयुञ्जानोऽग्निशुश्रूषां साधयेद्देहमात्मनः  ॥ २.२४८ ॥
एवं चरति यो विप्रो ब्रह्मचर्यमविप्लुतः  ।
स गच्छत्युत्तमस्थानं न चेह जायते पुनः  ॥ २.२४९ ॥

षट्त्रिंशदाब्दिकं चर्यं गुरौ त्रैवेदिकं व्रतम्  ।
तदर्धिकं पादिकं वा ग्रहणान्तिकमेव वा  ॥ ३.१ ॥
वेदानधीत्य वेदौ वा वेदं वापि यथाक्रमम्  ।
अविप्लुतब्रह्मचर्यो गृहस्थाश्रममावसेत् ॥ ३.२ ॥
तं प्रतीतं स्वधर्मेण ब्रह्मदायहरं पितुः  ।
स्रग्विणं तल्प आसीनमर्हयेत्प्रथमं गवा  ॥ ३.३ ॥
गुरुणानुमतः स्नात्वा समावृत्तो यथाविधि  ।
उद्वहेत द्विजो भार्यां सवर्णां लक्षणान्विताम्  ॥ ३.४ ॥
असपिण्डा च या मातुरसगोत्रा च या पितुः  ।
सा प्रशस्ता द्विजातीनां दारकर्मणि मैथुने  ॥ ३.५ ॥
महान्त्यपि समृद्धानि गोऽजाविधनधान्यतः  ।
स्त्रीसंबन्धे दशैतानि कुलानि परिवर्जयेत् ॥ ३.६ ॥
हीनक्रियं निष्पुरुषं निश्छन्दो रोमशार्शसम्  ।
क्षयामयाव्यपस्मारि- श्वित्रिकुष्ठिकुलानि च  ॥ ३.७ ॥
नोद्वहेत्कपिलां कन्यां नाधिकाङ्गीं न रोगिणीम्  ।
नालोमिकां नातिलोमां न वाचाटां न पिङ्गलाम्  ॥ ३.८ ॥
न र्क्षवृक्षनदीनाम्नीं नान्त्यपर्वतनामिकाम्  ।
न पक्ष्यहिप्रेष्यनाम्नीं न च भीषननामिकाम्  ॥ ३.९ ॥
अव्यङ्गाङ्गीं सौम्यनाम्नीं हंसवारणगामिनीम्  ।
तनुलोमकेशदशनां मृद्वङ्गीमुद्वहेत्स्त्रियम्  ॥ ३.१० ॥
यस्यास्तु न भवेद्भ्राता न विज्ञायेत वा पिता  ।
नोपयच्छेत तां प्राज्ञः पुत्रिकाधर्मशङ्कया  ॥ ३.११ ॥
सवर्णाग्रे द्विजातीनां प्रशस्ता दारकर्मणि  ।
कामतस्तु प्रवृत्तानामिमाः स्युः क्रमशोऽवराः  ॥ ३.१२ ॥
शूद्रैव भार्या शूद्रस्य सा च स्वा च विशः स्मृते  ।
ते च स्वा चैव राज्ञश्च ताश्च स्वा चाग्रजन्मनः  ॥ ३.१३ ॥
न ब्राह्मणक्षत्रिययोरापद्यपि हि तिष्ठतोः  ।
कस्मिंश्चिदपि वृत्तान्ते शूद्रा भार्योपदिश्यते  ॥ ३.१४ ॥
हीनजातिस्त्रियं मोहादुद्वहन्तो द्विजातयः  ।
कुलान्येव नयन्त्याशु ससन्तानानि शूद्रताम्  ॥ ३.१५ ॥
शूद्रावेदी पतत्यत्रेरुतथ्यतनयस्य च  ।
शौनकस्य सुतोत्पत्त्या तदपत्यतया भृगोः  ॥ ३.१६ ॥
शूद्रां शयनमारोप्य ब्राह्मणो यात्यधोगतिम्  ।
जनयित्वा सुतं तस्यां ब्राह्मण्यादेव हीयते  ॥ ३.१७ ॥
दैवपित्र्यातिथेयानि तत्प्रधानानि यस्य तु  ।
नाश्नन्ति पितृदेवास्तन्न च स्वर्गं स गच्छति  ॥ ३.१८ ॥
वृषलीफेनपीतस्य निःश्वासोपहतस्य च  ।
तस्यां चैव प्रसूतस्य निष्कृतिर्न विधीयते  ॥ ३.१९ ॥
चतुर्णामपि वर्णानं प्रेत्य चेह हिताहितान्  ।
अष्टाविमान् समासेन स्त्रीविवाहान्निबोधत  ॥ ३.२० ॥
ब्राह्मो दैवस्तथैवार्षः प्राजापत्यस्तथासुरः  ।
गान्धर्वो राक्षसश्चैव पैशाचश्चाष्टमोऽधमः  ॥ ३.२१ ॥
यो यस्य धर्म्यो वर्णस्य गुणदोषौ च यस्य यौ  ।
तद्वः सर्वं प्रवक्ष्यामि प्रसवे च गुणागुणान्  ॥ ३.२२ ॥
षडानुपूर्व्या विप्रस्य क्षत्रस्य चतुरोऽवरान्  ।
विट्शूद्रयोस्तु तानेव विद्याद्धर्म्यानराक्षसान्  ॥ ३.२३ ॥
चतुरो ब्राह्मणस्याद्यान् प्रशस्तान् कवयो विदुः  ।
राक्षसं क्षत्रियस्यैकमासुरं वैश्यशूद्रयोः  ॥ ३.२४ ॥
पञ्चानां तु त्रयो धर्म्या द्वावधर्म्यौ स्मृताविह  ।
पैशाचश्चासुरश्चैव न कर्तव्यौ कदा चन  ॥ ३.२५ ॥
पृथक्पृथग्वा मिश्रौ वा विवाहौ पूर्वचोदितौ  ।
गान्धर्वो राक्षसश्चैव धर्म्यौ क्षत्रस्य तौ स्मृतौ  ॥ ३.२६ ॥
आच्छाद्य चार्चयित्वा च श्रुतशीलवते स्वयम्  ।
आहूय दानं कन्याया ब्राह्मो धर्मः प्रकीर्तितः  ॥ ३.२७ ॥
यज्ञे तु वितते सम्यगृत्विजे कर्म कुर्वते  ।
अलङ्कृत्य सुतादानं दैवं धर्मं प्रचक्षते  ॥ ३.२८ ॥
एकं गोमिथुनं द्वे वा वरादादाय धर्मतः  ।
कन्याप्रदानं विधिवदार्षो धर्मः स उच्यते  ॥ ३.२९ ॥
सहोभौ चरतां धर्ममिति वाचानुभाष्य च  ।
कन्याप्रदानमभ्यर्च्य प्राजापत्यो विधिः स्मृतः  ॥ ३.३० ॥
ज्ञातिभ्यो द्रविणं दत्त्वा कन्यायै चैव शक्तितः  ।
कन्याप्रदानं स्वाच्छन्द्यादासुरो धर्म उच्यते  ॥ ३.३१ ॥
इच्छयान्योन्यसंयोगः कन्यायाश्च वरस्य च  ।
गान्धर्वः स तु विज्ञेयो मैथुन्यः कामसंभवः  ॥ ३.३२ ॥
हत्वा छित्त्वा च भित्त्वा च क्रोशन्तीं रुदन्तीं गृहात् ।
प्रसह्य कन्याहरणं राक्षसो विधिरुच्यते  ॥ ३.३३ ॥
सुप्तां मत्तां प्रमत्तां वा रहो यत्रोपगच्छति  ।
स पापिष्ठो विवाहानां पैशाचश्चाष्टमोऽधमः  ॥ ३.३४ ॥
अद्भिरेव द्विजाग्र्याणां कन्यादानं विशिष्यते  ।
इतरेषां तु वर्णानामितरेतरकाम्यया  ॥ ३.३५ ॥
यो यस्यैषां विवाहानां मनुना कीर्तितो गुणः  ।
सर्वं शृणुत तं विप्राः सर्वं कीर्तयतो मम  ॥ ३.३६ ॥
दश पूर्वान् परान् वंश्यानात्मानं चैकविंशकम्  ।
ब्राह्मीपुत्रः सुकृतकृन्मोचयत्येनसः पितॄन्  ॥ ३.३७ ॥
दैवोढाजः सुतश्चैव सप्त सप्त परावरान्  ।
आर्षोढाजः सुतस्त्रींस्त्रीन् षट्षट्कायोढजः सुतः  ॥ ३.३८ ॥
ब्राह्मादिषु विवाहेषु चतुर्ष्वेवानुपूर्वशः  ।
ब्रह्मवर्चस्विनः पुत्रा जायन्ते शिष्टसम्मताः  ॥ ३.३९ ॥
रूपसत्त्वगुणोपेता धनवन्तो यशस्विनः  ।
पर्याप्तभोगा धर्मिष्ठा जीवन्ति च शतं समाः  ॥ ३.४० ॥
इतरेषु तु शिष्टेषु नृशंसानृतवादिनः  ।
जायन्ते दुर्विवाहेषु ब्रह्मधर्मद्विषः सुताः  ॥ ३.४१ ॥
अनिन्दितैः स्त्रीविवाहैरनिन्द्या भवति प्रजा  ।
निन्दितैर्निन्दिता नॄणां तस्मान्निन्द्यान् विवर्जयेत् ॥ ३.४२ ॥
पाणिग्रहणसंस्कारः सवर्णासूपदिश्यते  ।
असवर्णास्वयं ज्ञेयो विधिरुद्वाहकर्मणि  ॥ ३.४३ ॥
शरः क्षत्रियया ग्राह्यः प्रतोदो वैश्यकन्यया  ।
वसनस्य दशा ग्राह्या शूद्रयोत्कृष्टवेदने  ॥ ३.४४ ॥
ऋतुकालाभिगामी स्यात्स्वदारनिरतः सदा  ।
पर्ववर्जं व्रजेच्चैनां तद्व्रतो रतिकाम्यया  ॥ ३.४५ ॥
ऋतुः स्वाभाविकः स्त्रीणां रात्रयः षोडश स्मृताः  ।
चतुर्भिरितरैः सार्धमहोभिः सद्विगर्हितैः  ॥ ३.४६ ॥
तासामाद्याश्चतस्रस्तु निन्दितैकादशी च या  ।
त्रयोदशी च शेषास्तु प्रशस्ता दशरात्रयः  ॥ ३.४७ ॥
युग्मासु पुत्रा जायन्ते स्त्रियोऽयुग्मासु रात्रिषु  ।
तस्माद्युग्मासु पुत्रार्थी संविशेदार्तवे स्त्रियम्  ॥ ३.४८ ॥
पुमान् पुंसोऽधिके शुक्रे स्त्री भवत्यधिके स्त्रियाः  ।
समेऽपुमान् पुं स्त्रियौ वा क्षीणेऽल्पे च विपर्ययः  ॥ ३.४९ ॥
निन्द्यास्वष्टासु चान्यासु स्त्रियो रात्रिषु वर्जयन्  ।
ब्रह्मचार्येव भवति यत्र तत्राश्रमे वसन्  ॥ ३.५० ॥
न कन्यायाः पिता विद्वान् गृह्णीयाच्छुल्कमण्वपि  ।
गृह्णञ्शुल्कं हि लोभेन स्यान्नरोऽपत्यविक्रयी  ॥ ३.५१ ॥
स्त्रीधनानि तु ये मोहादुपजीवन्ति बान्धवाः  ।
नारी यानानि वस्त्रं वा ते पापा यान्त्यधोगतिम्  ॥ ३.५२ ॥
आर्षे गोमिथुनं शुल्कं के चिदाहुर्मृषैव तत् ।
अल्पोऽप्येवं महान् वापि विक्रयस्तावदेव सः  ॥ ३.५३ ॥
यासां नाददते शुल्कं ज्ञातयो न स विक्रयः  ।
अर्हणं तत्कुमारीणामानृशंस्यं च केवलम्  ॥ ३.५४ ॥
पितृभिर्भ्रातृभिश्चैताः पतिभिर्देवरैस्तथा  ।
पूज्या भूषयितव्याश्च बहुकल्याणमीप्सुभिः  ॥ ३.५५ ॥
यत्र नार्यस्तु पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः  ।
यत्रैतास्तु न पूज्यन्ते सर्वास्तत्राफलाः क्रियाः  ॥ ३.५६ ॥
शोचन्ति जामयो यत्र विनश्यत्याशु तत्कुलम्  ।
न शोचन्ति तु यत्रैता वर्धते तद्धि सर्वदा  ॥ ३.५७ ॥
जामयो यानि गेहानि शपन्त्यप्रतिपूजिताः  ।
तानि कृत्याहतानीव विनश्यन्ति समन्ततः  ॥ ३.५८ ॥
तस्मादेताः सदा पूज्या भूषणाच्छादनाशनैः  ।
भूतिकामैर्नरैर्नित्यं सत्करेषूत्सवेषु च  ॥ ३.५९ ॥
संतुष्टो भार्यया भर्ता भर्त्रा भार्या तथैव च  ।
यस्मिन्नेव कुले नित्यं कल्याणं तत्र वै ध्रुवम्  ॥ ३.६० ॥
यदि हि स्त्री न रोचेत पुमांसं न प्रमोदयेत् ।
अप्रमोदात्पुनः पुंसः प्रजनं न प्रवर्तते  ॥ ३.६१ ॥
स्त्रियां तु रोचमानायां सर्वं तद्रोचते कुलं  ।
तस्यां त्वरोचमानायां सर्वमेव न रोचते  ॥ ३.६२ ॥
कुविवाहैः क्रियालोपैर्वेदानध्ययनेन च  ।
कुलान्यकुलतां यान्ति ब्राह्मणातिक्रमेण च  ॥ ३.६३ ॥
शिल्पेन व्यवहारेण शूद्रापत्यैश्च केवलैः  ।
गोभिरश्वैश्च यानैश्च कृष्या राजोपसेवया  ॥ ३.६४ ॥
अयाज्ययाजनैश्चैव नास्तिक्येन च कर्मणाम्  ।
कुलान्याशु विनश्यन्ति यानि हीनानि मन्त्रतः  ॥ ३.६५ ॥
मन्त्रतस्तु समृद्धानि कुलान्यल्पधनान्यपि  ।
कुलसंख्यां च गच्छन्ति कर्षन्ति च महद्यशः  ॥ ३.६६ ॥
वैवाहिकेऽग्नौ कुर्वीत गृह्यं कर्म यथाविधि  ।
पञ्चयज्ञविधानं च पक्तिं चान्वाहिकीं गृही  ॥ ३.६७[५७ ] ॥
पञ्च सूना गृहस्थस्य चुल्ली पेषण्युपस्करः  ।
कण्डनी चोदकुम्भश्च बध्यते यास्तु वाहयन्  ॥ ३.६८[५८ ] ॥
तासां क्रमेण सर्वासां निष्कृत्यर्थं महर्षिभिः  ।
पञ्च कॢप्ता महायज्ञाः प्रत्यहं गृहमेधिनाम्  ॥ ३.६९[५९ ] ॥
अध्यापनं ब्रह्मयज्ञः पितृयज्ञस्तु तर्पणम्  ।
होमो दैवो बलिर्भौतो नृयज्ञोऽतिथिपूजनम्  ॥ ३.७०[६० ] ॥
पञ्चैतान् यो महाअयज्ञान्न हापयति शक्तितः  ।
स गृहेऽपि वसन्नित्यं सूनादोषैर्न लिप्यते  ॥ ३.७१[६१ ] ॥
देवतातिथिभृत्यानां पितॄणामात्मनश्च यः  ।
न निर्वपति पञ्चानामुच्छ्वसन्न स जीवति  ॥ ३.७२[६२ ] ॥
अहुतं च हुतं चैव तथा प्रहुतमेव च  ।
ब्राह्म्यं हुतं प्राशितं च पञ्चयज्ञान् प्रचक्षते  ॥ ३.७३[६३ ] ॥
जपोऽहुतो हुतो होमः प्रहुतो भौतिको बलिः  ।
ब्राह्म्यं हुतं द्विजाग्र्यार्चा प्राशितं पितृतर्पणम्  ॥ ३.७४[६४ ] ॥
स्वाध्याये नित्ययुक्तः स्याद्दैवे चैवेह कर्मणि  ।
दैवकर्मणि युक्तो हि बिभर्तीदं चराचरम्  ॥ ३.७५[६५ ] ॥
अग्नौ प्रास्ताहुतिः सम्यगादित्यमुपतिष्ठते  ।
आदित्याज्जायते वृष्टिर्वृष्टेरन्नं ततः प्रजाः  ॥ ३.७६[६६ ] ॥
यथा वायुं समाश्रित्य वर्तन्ते सर्वजन्तवः  ।
तथा गृहस्थमाश्रित्य वर्तन्ते सर्व आश्रमाः  ॥ ३.७७[६७ ] ॥
यस्मात्त्रयोऽप्याश्रमिणो ज्ञानेनान्नेन चान्वहम्  ।
गृहस्थेनैव धार्यन्ते तस्माज्ज्येष्ठाश्रमो गृही  ॥ ३.७८[६८ ] ॥
स संधार्यः प्रयत्नेन स्वर्गमक्षयमिच्छता  ।
सुखं चेहेच्छतात्यन्तं योऽधार्यो दुर्बलेन्द्रियैः  ॥ ३.७९[६९ ] ॥
ऋषयः पितरो देवा भूतान्यतिथयस्तथा  ।
आशासते कुटुम्बिभ्यस्तेभ्यः कार्यं विजानता  ॥ ३.८०[७० ] ॥
स्वाध्यायेनार्चयेत र्षीन् होमैर्देवान् यथाविधि  ।
पितॄञ्श्राद्धैश्च नॄनन्नैर्भूतानि बलिकर्मणा  ॥ ३.८१[७१ ] ॥
कुर्यादहरहः श्राद्धमन्नाद्येनोदकेन वा  ।
पयोमूलफलैर्वापि पितृभ्यः प्रीतिमावहन्  ॥ ३.८२[७२ ] ॥
एकमप्याशयेद्विप्रं पित्रर्थे पाञ्चयज्ञिके  ।
न चैवात्राशयेत्किं चिद्वैश्वदेवं प्रति द्विजम्  ॥ ३.८३[७३ ] ॥
वैश्वदेवस्य सिद्धस्य गृह्येऽग्नौ विधिपूर्वकम्  ।
आभ्यः कुर्याद्देवताभ्यो ब्राह्मणो होममन्वहम्  ॥ ३.८४[७४ ] ॥
अग्नेः सोमस्य चैवादौ तयोश्चैव समस्तयोः  ।
विश्वेभ्यश्चैव देवेभ्यो धन्वन्तरय एव च  ॥ ३.८५[७५ ] ॥
कुह्वै चैवानुमत्यै च प्रजापतय एव च   ।
सह द्यावापृथिव्योश्च तथा स्विष्टकृतेऽन्ततः  ॥ ३.८६[७६ ] ॥
एवं सम्यग्घविर्हुत्वा सर्वदिक्षु प्रदक्षिणम्  ।
इन्द्रान्तकाप्पतीन्दुभ्यः सानुगेभ्यो बलिं हरेत् ॥ ३.८७[७७ ] ॥
मरुद्भ्य इति तु द्वारि क्षिपेदप्स्वद्भ्य इत्यपि  ।
वनस्पतिभ्य इत्येवं मुसलोलूखले हरेत् ॥ ३.८८[७८ ] ॥
उच्छीर्षके श्रियै कुर्याद्भद्रकाल्यै च पादतः  ।
ब्रह्मवास्तोष्पतिभ्यां तु वास्तुमध्ये बलिं हरेत् ॥ ३.८९[७९ ] ॥
विश्वेभ्यश्चैव देवेभ्यो बलिमाकाश उत्क्षिपेत् ।
दिवाचरेभ्यो भूतेभ्यो नक्तंचारिभ्य एव च  ॥ ३.९०[८० ] ॥
पृष्ठवास्तुनि कुर्वीत बलिं सर्वात्मभूतये  ।
पितृभ्यो बलिशेषं तु सर्वं दक्षिणतो हरेत् ॥ ३.९१[८१ ] ॥
शूनां च पतितानां च श्वपचां पापरोगिणाम्  ।
वयसानां कृमीणां च शनकैर्निर्वपेद्भुवि  ॥ ३.९२[८२ ] ॥
एवं यः सर्वभूतानि ब्राह्मणो नित्यमर्चति  ।
स गच्छति परं स्थानं तेजोमूर्तिः पथा र्जुना  ॥ ३.९३[८३ ] ॥
कृत्वैतद्बलिकर्मैवमतिथिं पूर्वमाशयेत् ।
भिक्षां च भिक्षवे दद्याद्विधिवद्ब्रह्मचारिणे  ॥ ३.९४[८४ ] ॥
यत्पुण्यफलमाप्नोति गां दत्त्वा विधिवद्गुरोः  ।
तत्पुण्यफलमाप्नोति भिक्षां दत्त्वा द्विजो गृही  ॥ ३.९५[८५ ] ॥
भिक्षामप्युदपात्रं वा सत्कृत्य विधिपूर्वकम्  ।
वेदतत्त्वार्थविदुषे ब्राह्मणायोपपादयेत् ॥ ३.९६[८६ ] ॥
नश्यन्ति हव्यकव्यानि नराणामविजानताम्  ।
भस्मीभूतेषु विप्रेषु मोहाद्दत्तानि दातृभिः  ॥ ३.९७[८७ ] ॥
विद्यातपःसमृद्धेषु हुतं विप्रमुखाग्निषु  ।
निस्तारयति दुर्गाच्च महतश्चैव किल्बिषात् ॥ ३.९८[८८ ] ॥
संप्राप्ताय त्वतिथये प्रदद्यादासनोदके  ।
अन्नं चैव यथाशक्ति सत्कृत्य विधिपूर्वकम्  ॥ ३.९९[८९ ] ॥
शिलानप्युञ्छतो नित्यं पञ्चाग्नीनपि जुह्वतः  ।
सर्वं सुकृतमादत्ते ब्राह्मणोऽनर्चितो वसन्  ॥ ३.१००[९० ] ॥
तृणानि भूमिरुदकं वाक्चतुर्थी च सूनृता  ।
एतान्यपि सतां गेहे नोच्छिद्यन्ते कदा चन  ॥ ३.१०१[९१ ] ॥
एकरात्रं तु निवसन्नतिथिर्ब्राह्मणः स्मृतः  ।
अनित्यं हि स्थितो यस्मात्तस्मादतिथिरुच्यते  ॥ ३.१०२[९२ ] ॥
नैकग्रामीणमतिथिं विप्रं साङ्गतिकं तथा  ।
उपस्थितं गृहे विद्याद्भार्या यत्राग्नयोऽपि वा  ॥ ३.१०३[९३ ] ॥
उपासते ये गृहस्थाः परपाकमबुद्धयः  ।
तेन ते प्रेत्य पशुतां व्रजन्त्यन्नादिदायिनः  ॥ ३.१०४[९४ ] ॥
अप्रणोद्योऽतिथिः सायं सूर्योढो गृहमेधिना  ।
काले प्राप्तस्त्वकाले वा नास्यानश्नन् गृहे वसेत् ॥ ३.१०५[९५ ] ॥
न वै स्वयं तदश्नीयादतिथिं यन्न भोजयेत् ।
धन्यं यशस्यमायुष्यं स्वर्ग्यं वातिथिपूजनम्  ॥ ३.१०६[९६ ] ॥
आसनावसथौ शय्यामनुव्रज्यामुपासनाम्  ।
उत्तमेषूत्तमं कुर्याद्धीने हीनं समे समम्  ॥ ३.१०७[९७ ] ॥
वैश्वदेवे तु निर्वृत्ते यद्यन्योऽतिथिराव्रजेत् ।
तस्याप्यन्नं यथाशक्ति प्रदद्यान्न बलिं हरेत् ॥ ३.१०८[९८ ] ॥
न भोजनार्थं स्वे विप्रः कुलगोत्रे निवेदयेत् ।
भोजनार्थं हि ते शंसन् वान्ताशीत्युच्यते बुधैः  ॥ ३.१०९[९९ ] ॥
न ब्राह्मणस्य त्वतिथिर्गृहे राजन्य उच्यते  ।
वैश्यशूद्रौ सखा चैव ज्ञातयो गुरुरेव च  ॥ ३.११०[१०० ] ॥
यदि त्वतिथिधर्मेण क्षत्रियो गृहमाव्रजेत् ।
भुक्तवत्सु च विप्रेषु कामं तमपि भोजयेत् ॥ ३.१११[१०१ ] ॥
वैश्यशूद्रावपि प्राप्तौ कुटुम्बेऽतिथिधर्मिणौ  ।
भोजयेत्सह भृत्यैस्तावानृशंस्यं प्रयोजयन्  ॥ ३.११२[१०२ ] ॥
इतरानपि सख्यादीन् सम्प्रीत्या गृहमागतान्  ।
प्रकृत्यान्नं यथाशक्ति भोजयेत्सह भार्यया  ॥ ३.११३[१०३ ] ॥
सुवासिनीः कुमारीश्च रोगिणो गर्भिणीः स्त्रियः  ।
अतिथिभ्योऽग्र एवैतान् भोजयेदविचारयन्  ॥ ३.११४[१०४ ] ॥
अदत्त्वा तु य एतेभ्यः पूर्वं भुङ्क्तेऽविचक्षणः  ।
स भुञ्जानो न जानाति श्वगृध्रैर्जग्धिमात्मनः  ॥ ३.११५[१०५ ] ॥
भुक्तवत्स्वथ विप्रेषु स्वेषु भृत्येषु चैव हि  ।
भुञ्जीयातां ततः पश्चादवशिष्टं तु दम्पती  ॥ ३.११६[१०६ ] ॥
देवानृषीन्मनुष्यांश्च पितॄन् गृह्याश्च देवताः  ।
पूजयित्वा ततः पश्चाद्गृहस्थः शेषभुग्भवेत् ॥ ३.११७[१०७ ] ॥
अघं स केवलं भुङ्क्ते यः पचत्यात्मकारणात् ।
यज्ञशिष्टाशनं ह्येतत्सतामन्नं विधीयते  ॥ ३.११८[१०८ ] ॥
राजर्त्विक्स्नातकगुरून् प्रियश्वशुरमातुलान्  ।
अर्हयेन्मधुपर्केण परिसंवत्सरात्पुनः  ॥ ३.११९[१०९ ] ॥
राजा च श्रोत्रियश्चैव यज्ञकर्मण्युपस्थितौ  ।
मधुपर्केण संपूज्यौ न त्वयज्ञ इति स्थितिः  ॥ ३.१२०[११० ] ॥
सायं त्वन्नस्य सिद्धस्य पत्न्यमन्त्रं बलिं हरेत् ।
वैश्वदेवं हि नामैतत्सायं प्रातर्विधीयते  ॥ ३.१२१[१११ ] ॥
पितृयज्ञं तु निर्वर्त्य विप्रश्चन्द्रक्षयेऽग्निमान्  ।
पिण्डान्वाहार्यकं श्राद्धं कुर्यान्मासानुमासिकम्  ॥ ३.१२२[११२ ] ॥
पितॄणां मासिकं श्राद्धमन्वाहार्यं विदुर्बुधाः  ।
तच्चामिषेणा कर्तव्यं प्रशस्तेन प्रयत्नतः  ॥ ३.१२३[११३ ] ॥
तत्र ये भोजनीयाः स्युर्ये च वर्ज्या द्विजोत्तमाः  ।
यावन्तश्चैव यैश्चान्नैस्तान् प्रवक्ष्याम्यशेषतः  ॥ ३.१२४[११४ ] ॥
द्वौ दैवे पितृकार्ये त्रीनेकैकमुभयत्र वा  ।
भोजयेत्सुसमृद्धोऽपि न प्रसज्जेत विस्तरे  ॥ ३.१२५[११५ ] ॥
सत्क्रियां देशकालौ च शौचं ब्राह्मणसंपदः  ।
पञ्चैतान् विस्तरो हन्ति तस्मान्नेहेत विस्तरम्  ॥ ३.१२६[११६ ] ॥
प्रथिता प्रेतकृत्यैषा पित्र्यं नाम विधुक्षये  ।
तस्मिन् युक्तस्यैति नित्यं प्रेतकृत्यैव लौकिकी  ॥ ३.१२७[११७ ] ॥
श्रोत्रियायैव देयानि हव्यकव्यानि दातृभिः  ।
अर्हत्तमाय विप्राय तस्मै दत्तं महाफलम्  ॥ ३.१२८[११८ ] ॥
एकैकमपि विद्वांसं दैवे पित्र्ये च भोजयेत् ।
पुष्कलं फलमाप्नोति नामन्त्रज्ञान् बहूनपि  ॥ ३.१२९[११९ ] ॥
दूरादेव परीक्षेत ब्राह्मणं वेदपारगम्  ।
तीर्थं तद्धव्यकव्यानां प्रदाने सोऽतिथिः स्मृतः  ॥ ३.१३०[१२० ] ॥
सहस्रं हि सहस्राणामनृचां यत्र भुञ्जते  ।
एकस्तान्मन्त्रवित्प्रीतः सर्वानर्हति धर्मतः  ॥ ३.१३१[१२१ ] ॥
ज्ञानोत्कृष्टाय देयानि कव्यानि च हवींषि च  ।
न हि हस्तावसृग्दिग्धौ रुधिरेणैव शुध्यतः  ॥ ३.१३२[१२२ ] ॥
यावतो ग्रसते ग्रासान् हव्यकव्येष्वमन्त्रवित् ।
तावतो ग्रसते प्रेतो दीप्तशूलर्ष्ट्ययोगुडान्  ॥ ३.१३३[१२३ ] ॥
ज्ञाननिष्ठा द्विजाः के चित्तपोनिष्ठास्तथापरे  ।
तपःस्वाध्यायनिष्ठाश्च कर्मनिष्ठास्तथापरे  ॥ ३.१३४[१२४ ] ॥
ज्ञाननिष्ठेषु कव्यानि प्रतिष्ठाप्यानि यत्नतः  ।
हव्यानि तु यथान्यायं सर्वेष्वेव चतुर्ष्वपि  ॥ ३.१३५[१२५ ] ॥
अश्रोत्रियः पिता यस्य पुत्रः स्याद्वेदपारगः  ।
अश्रोत्रियो वा पुत्रः स्यात्पिता स्याद्वेदपारगः  ॥ ३.१३६[१२६ ] ॥
ज्यायांसमनयोर्विद्याद्यस्य स्याच्छ्रोत्रियः पिता  ।
मन्त्रसंपूजनार्थं तु सत्कारमितरोऽर्हति  ॥ ३.१३७[१२७ ] ॥
न श्राद्धे भोजयेन्मित्रं धनैः कार्योऽस्य संग्रहः  ।
नारिं न मित्रं यं विद्यात्तं श्राद्धे भोजयेद्द्विजम्  ॥ ३.१३८[१२८ ] ॥
यस्य मित्रप्रधानानि श्राद्धानि च हवींषि च  ।
तस्य प्रेत्य फलं नास्ति श्राद्धेषु च हविःषु च  ॥ ३.१३९[१२९ ] ॥
यः संगतानि कुरुते मोहाच्छ्राद्धेन मानवः  ।
स स्वर्गाच्च्यवते लोकाच्छ्राद्धमित्रो द्विजाधमः  ॥ ३.१४०[१३० ] ॥
संभोजानि साभिहिता पैशाची दक्षिणा द्विजैः  ।
इहैवास्ते तु सा लोके गौरन्धेवैकवेश्मनि  ॥ ३.१४१[१३१ ] ॥
यथेरिणे बीजमुप्त्वा न वप्ता लभते फलम्  ।
तथानृचे हविर्दत्त्वा न दाता लभते फलम्  ॥ ३.१४२[१३२ ] ॥
दातॄन् प्रतिग्रहीतॄंश्च कुरुते फलभागिनः  ।
विदुषे दक्षिणां दत्त्वा विधिवत्प्रेत्य चेह च  ॥ ३.१४३[१३३ ] ॥
कामं श्राद्धेऽर्चयेन्मित्रं नाभिरूपमपि त्वरिम्  ।
द्विषता हि हविर्भुक्तं भवति प्रेत्य निष्फलम्  ॥ ३.१४४[१३४ ] ॥
यत्नेन भोजयेच्छ्राद्धे बह्वृचं वेदपारगम्  ।
शाखान्तगमथाध्वर्युं छन्दोगं तु समाप्तिकम्  ॥ ३.१४५[१३५ ] ॥
एषामन्यतमो यस्य भुञ्जीत श्राद्धमर्चितः  ।
पितॄणां तस्य तृप्तिः स्याच्छाश्वती साप्तपौरुषी  ॥ ३.१४६[१३६ ] ॥
एष वै प्रथमः कल्पः प्रदाने हव्यकव्ययोः  ।
अनुकल्पस्त्वयं ज्ञेयः सदा सद्भिरनुष्ठितः  ॥ ३.१४७[१३७ ] ॥
मातामहं मातुलं च स्वस्रीयं श्वशुरं गुरुम्  ।
दौहित्रं विट्पतिं बन्धुमृत्विग्याज्यौ च भोजयेत् ॥ ३.१४८[१३८ ] ॥
न ब्राह्मणं परीक्षेत दैवे कर्मणि धर्मवित् ।
पित्र्ये कर्मणि तु प्राप्ते परीक्षेत प्रयत्नतः  ॥ ३.१४९[१३९ ] ॥
ये स्तेनपतितक्लीबा ये च नास्तिकवृत्तयः  ।
तान् हव्यकव्ययोर्विप्राननर्हान्मनुरब्रवीत् ॥ ३.१५०[१४० ] ॥
जटिलं चानधीयानं दुर्बालं कितवं तथा  ।
याजयन्ति च ये पूगांस्तांश्च श्राद्धे न भोजयेत् ॥ ३.१५१[१४१ ] ॥
चिकित्सकान् देवलकान्मांसविक्रयिणस्तथा  ।
विपणेन च जीवन्तो वर्ज्याः स्युर्हव्यकव्ययोः  ॥ ३.१५२[१४२ ] ॥
प्रेष्यो ग्रामस्य राज्ञश्च कुनखी श्यावदन्तकः  ।
प्रतिरोद्धा गुरोश्चैव त्यक्ताग्निर्वार्धुषिस्तथा  ॥ ३.१५३[१४३ ] ॥
यक्ष्मी च पशुपालश्च परिवेत्ता निराकृतिः  ।
ब्रह्मद्विट्परिवित्तिश्च गणाभ्यन्तर एव च  ॥ ३.१५४[१४४ ] ॥
कुशीलवोऽवकीर्णी च वृषलीपतिरेव च  ।
पौनर्भवश्च काणश्च यस्य चोपपतिर्गृहे  ॥ ३.१५५[१४५ ] ॥
भृतकाध्यापको यश्च भृतकाध्यापितस्तथा  ।
शूद्रशिष्यो गुरुश्चैव वाग्दुष्टः कुण्डगोलकौ  ॥ ३.१५६[१४६ ] ॥
अकारणे परित्यक्ता मातापित्रोर्गुरोस्तथा  ।
ब्राह्मैर्यौनैश्च संबन्धैः संयोगं पतितैर्गतः  ॥ ३.१५७[१४७ ] ॥
अगारदाही गरदः कुण्डाशी सोमविक्रयी  ।
समुद्रयायी बन्दी च तैलिकः कूटकारकः  ॥ ३.१५८[१४८ ] ॥
पित्रा विवदमानश्च कितवो मद्यपस्तथा  ।
पापरोग्यभिशस्तश्च दाम्भिको रसविक्रयी  ॥ ३.१५९[१४९ ] ॥
धनुःशराणां कर्ता च यश्चाग्रेदिधिषूपतिः  ।
मित्रध्रुग्द्यूतवृत्तिश्च पुत्राचार्यस्तथैव च  ॥ ३.१६०[१५० ] ॥
भ्रामरी गन्डमाली च श्वित्र्यथो पिशुनस्तथा  ।
उन्मत्तोऽन्धश्च वर्ज्याः स्युर्वेदनिन्दक एव च  ॥ ३.१६१[१५१ ] ॥
हस्तिगोऽश्वोष्ट्रदमको नक्षत्रैर्यश्च जीवति  ।
पक्षिणां पोषको यश्च युद्धाचार्यस्तथैव च  ॥ ३.१६२[१५२ ] ॥
स्रोतसां भेदको यश्च तेषां चावरणे रतः  ।
गृहसंवेशको दूतो वृक्षारोपक एव च  ॥ ३.१६३[१५३ ] ॥
श्वक्रीडी श्येनजीवी च कन्यादूषक एव च  ।
हिंस्रो वृषलवृत्तिश्च गणानां चैव याजकः  ॥ ३.१६४[१५४ ] ॥
आचारहीनः क्लीबश्च नित्यं याचनकस्तथा  ।
कृषिजीवी श्लीपदी च सद्भिर्निन्दित एव च  ॥ ३.१६५[१५५ ] ॥
औरभ्रिको माहिषिकः परपूर्वापतिस्तथा  ।
प्रेतनिर्यापकश्चैव वर्जनीयाः प्रयत्नतः  ॥ ३.१६६[१५६ ] ॥
एतान् विगर्हिताचारानपाङ्क्तेयान् द्विजाधमान्  ।
द्विजातिप्रवरो विद्वानुभयत्र विवर्जयेत् ॥ ३.१६७[१५७ ] ॥
ब्राह्मणो त्वनधीयानस्तृणाग्निरिव शाम्यति  ।
तस्मै हव्यं न दातव्यं न हि भस्मनि हूयते  ॥ ३.१६८[१५८ ] ॥
अपाङ्क्तदाने यो दातुर्भवत्यूर्ध्वं फलोदयः  ।
दैवे हविषि पित्र्ये वा तं प्रवक्स्याम्यशेषतः  ॥ ३.१६९[१५९ ] ॥
अव्रतैर्यद्द्विजैर्भुक्तं परिवेत्रादिभिस्तथा  ।
अपाङ्क्तेयैर्यदन्यैश्च तद्वै रक्षांसि भुञ्जते  ॥ ३.१७०[१६० ] ॥
दाराग्निहोत्रसंयोगं कुरुते योऽग्रजे स्थिते  ।
परिवेत्ता स विज्ञेयः परिवित्तिस्तु पूर्वजः  ॥ ३.१७१[१६१ ] ॥
परिवित्तिः परिवेत्ता यया च परिविद्यते  ।
सर्वे ते नरकं यान्ति दातृयाजकपञ्चमाः  ॥ ३.१७२[१६२ ] ॥
भ्रातुर्मृतस्य भार्यायां योऽनुरज्येत कामतः  ।
धर्मेणापि नियुक्तायां स ज्ञेयो दिधिषूपतिः  ॥ ३.१७३[१६३ ] ॥
परदारेषु जायेते द्वौ सुतौ कुण्डगोलकौ  ।
पत्यौ जीवति कुण्डः स्यान्मृते भर्तरि गोलकः  ॥ ३.१७४[१६४ ] ॥
तौ तु जातौ परक्षेत्रे प्राणिनौ प्रेत्य चेह च  ।
दत्तानि हव्यकव्यानि नाशयन्ति प्रदायिनाम्  ॥ ३.१७५[१६५ ] ॥
अपाङ्क्त्यो यावतः पङ्क्त्यान् भुञ्जानाननुपश्यति  ।
तावतां न फलं तत्र दाता प्राप्नोति बालिशः  ॥ ३.१७६[१६६ ] ॥
वीक्ष्यान्धो नवतेः काणः षष्टेः श्वित्री शतस्य तु  ।
पापरोगी सहस्रस्य दातुर्नाशयते फलम्  ॥ ३.१७७[१६७ ] ॥
यावतः संस्पृशेदङ्गैर्ब्राह्मणाञ्शूद्रयाजकः  ।
तावतां न भवेद्दातुः फलं दानस्य पौर्तिकम्  ॥ ३.१६८[१६८ ] ॥
वेदविच्चापि विप्रोऽस्य लोभात्कृत्वा प्रतिग्रहम्  ।
विनाशं व्रजति क्षिप्रमामपात्रमिवाम्भसि  ॥ ३.१७९[१६९ ] ॥
सोमविक्रयिणे विष्ठा भिषजे पूयशोणितम्  ।
नष्टं देवलके दत्तमप्रतिष्ठं तु वार्धुषौ  ॥ ३.१८०[१७० ] ॥
यत्तु वाणिजके दत्तं नेह नामुत्र तद्भवेत् ।
भस्मनीव हुतं द्रव्यं तथा पौनर्भवे द्विजे  ॥ ३.१८१[१७१ ] ॥
इतरेषु त्वपाङ्क्त्येषु यथोद्दिष्टेष्वसाधुषु  ।
मेदोऽसृङ्मांसमज्जास्थि वदन्त्यन्नं मनीषिणः  ॥ ३.१८२[१७२ ] ॥
अपाङ्क्त्योपहता पङ्क्तिः पाव्यते यैर्द्विजोत्तमैः  ।
तान्निबोधत कार्त्स्न्येन द्विजाग्र्यान् पङ्क्तिपावनान्  ॥ ३.१८३[१७३ ] ॥
अग्र्याः सर्वेषु वेदेषु सर्वप्रवचनेषु च  ।
श्रोत्रियान्वयजाश्चैव विज्ञेयाः पङ्क्तिपावनाः  ॥ ३.१८४[१७४ ] ॥
त्रिणाचिकेतः पञ्चाग्निस्त्रिसुपर्णः षडङ्गवित् ।
ब्रह्मदेयात्मसन्तानो ज्येष्ठसामग एव च  ॥ ३.१८५[१७५ ] ॥
वेदार्थवित्प्रवक्ता च ब्रह्मचारी सहस्रदः  ।
शतायुश्चैव विज्ञेया ब्राह्मणाः पङ्क्तिपावनाः  ॥ ३.१८६[१७६ ] ॥
पूर्वेद्युरपरेद्युर्वा श्राद्धकर्मण्युपस्थिते  ।
निमन्त्रयेत त्र्यवरान् सम्यग्विप्रान् यथोदितान्  ॥ ३.१८७[१७७ ] ॥
निमन्त्रितो द्विजः पित्र्ये नियतात्मा भवेत्सदा  ।
न च छन्दांस्यधीयीत यस्य श्राद्धं च तद्भवेत् ॥ ३.१८८[१७८ ] ॥
निमन्त्रितान् हि पितर उपतिष्ठन्ति तान् द्विजान्  ।
वायुवच्चानुगच्छन्ति तथासीनानुपासते  ॥ ३.१८९[१७९ ] ॥
केतितस्तु यथान्यायं हव्ये कव्ये द्विजोत्तमः  ।
कथं चिदप्यतिक्रामन् पापः सूकरतां व्रजेत् ॥ ३.१९०[१८० ] ॥
आमन्त्रितस्तु यः श्राद्धे वृशल्या सह मोदते  ।
दातुर्यद्दुष्कृतं किं चित्तत्सर्वं प्रतिपद्यते  ॥ ३.१९१[१८१ ] ॥
अक्रोधनाः शौचपराः सततं ब्रह्मचारिणः  ।
न्यस्तशस्त्रा महाभागाः पितरः पूर्वदेवताः  ॥ ३.१९२[१८२ ] ॥
यस्मादुत्पत्तिरेतेषां सर्वेषामप्यशेषतः  ।
ये च यैरुपचर्याः स्युर्नियमैस्तान्निबोधत  ॥ ३.१९३[१८३ ] ॥
मनोर्हैरण्यगर्भस्य ये मरीच्यादयः सुताः  ।
तेषामृषीणां सर्वेषां पुत्राः पितृगणाः स्मृताः  ॥ ३.१९४[१८४ ] ॥
विराट्सुताः सोमसदः साध्यानां पितरः स्मृताः  ।
अग्निष्वात्ताश्च देवानां मारीचा लोकविश्रुताः  ॥ ३.१९५[१८५ ] ॥
दैत्यदानवयक्षाणां गन्धर्वोरगरक्षसाम्  ।
सुपर्णकिन्नराणां च स्मृता बर्हिषदोऽत्रिजाः  ॥ ३.१९६[१८६ ] ॥
सोमपा नाम विप्राणां क्षत्रियाणां हविर्भुजः  ।
वैश्यानामाज्यपा नाम शूद्राणां तु सुकालिनः  ॥ ३.१९७[१८७ ] ॥
सोमपास्तु कवेः पुत्रा हविष्मन्तोऽङ्गिरःसुताः  ।
पुलस्त्यस्याज्यपाः पुत्रा वसिष्ठस्य सुकालिनः  ॥ ३.१९८[१८८ ] ॥
अग्निदग्धानग्निदग्धान् काव्यान् बर्हिषदस्तथा  ।
अग्निष्वात्तांश्च सौम्यांश्च विप्राणामेव निर्दिशेत् ॥ ३.१९९[१८९ ] ॥
य एते तु गणा मुख्याः पितॄणां परिकीर्तिताः  ।
तेषामपीह विज्ञेयं पुत्रपौत्रमनन्तकम्  ॥ ३.२००[१९० ] ॥
ऋषिभ्यः पितरो जाताः पितृभ्यो देवमानवाः  ।
देवेभ्यस्तु जगत्सर्वं चरं स्थाण्वनुपूर्वशः  ॥ ३.२०१[१९१ ] ॥
राजतैर्भाजनैरेषामथो वा रजतान्वितैः  ।
वार्यपि श्रद्धया दत्तमक्षयायोपकल्पते  ॥ ३.२०२[१९२ ] ॥
दैवकार्याद्द्विजातीनां पितृकार्यं विशिष्यते  ।
दैवं हि पितृकार्यस्य पूर्वमाप्यायनं स्मृतम्  ॥ ३.२०३[१९३ ] ॥
तेषामारक्षभूतं तु पूर्वं दैवं नियोजयेत् ।
रक्सांसि विप्रलुम्पन्ति श्राद्धमारक्षवर्जितम्  ॥ ३.२०४[१९४ ] ॥
दैवाद्यन्तं तदीहेत पित्राद्यन्तं न तद्भवेत् ।
पित्राद्यन्तं त्वीहमानः क्षिप्रं नश्यति सान्वयः  ॥ ३.२०५[१९५ ] ॥
शुचिं देशं विविक्तं च गोमयेनोपलेपयेत् ।
दक्षिनाप्रवणं चैव प्रयत्नेनोपपादयेत् ॥ ३.२०६[१९६ ] ॥
अवकाशेषु चोक्षेषु जलतीरेषु चैव हि  ।
विविक्तेषु च तुष्यन्ति दत्तेन पितरः सदा  ॥ ३.२०७[१९७ ] ॥
आसनेषूपकॢप्तेषु बर्हिष्मत्सु पृथक्पृथक् ।
उपस्पृष्टोदकान् सम्यग्विप्रांस्तानुपवेशयेत् ॥ ३.२०८[१९८ ] ॥
उपवेश्य तु तान् विप्रानासनेष्वजुगुप्सितान्  ।
गन्धमाल्यैः सुरभिभिरर्चयेद्दैवपूर्वकम्  ॥ ३.२०९[१९९ ] ॥
तेषामुदकमानीय सपवित्रांस्तिलानपि  ।
अग्नौ कुर्यादनुज्ञातो ब्राह्मणो ब्राह्मणैः सह  ॥ ३.२१०[२०० ] ॥
अग्नेः सोमयमाभ्यां च कृत्वाप्यायनमादितः  ।
हविर्दानेन विधिवत्पश्चात्संतर्पयेत्पितॄन्  ॥ ३.२११[२०१ ] ॥
अग्न्यभावे तु विप्रस्य पाणावेवोपपादयेत् ।
यो ह्यग्निः स द्विजो विप्रैर्मन्त्रदर्शिभिरुच्यते  ॥ ३.२१२[२०२ ] ॥
अक्रोधनान् सुप्रसादान् वदन्त्येतान् पुरातनान्  ।
लोकस्याप्यायने युक्तान् श्राद्धदेवान् द्विजोत्तमान्  ॥ ३.२१३[२०३ ] ॥
अपसव्यमग्नौ कृत्वा सर्वमावृत्य विक्रमम्  ।
अपसव्येन हस्तेन निर्वपेदुदकं भुवि  ॥ ३.२१४[२०४ ] ॥
त्रींस्तु तस्माद्धविःशेषात्पिण्डान् कृत्वा समाहितः  ।
औदकेनैव विधिना निर्वपेद्दक्षिणामुखः  ॥ ३.२१५[२०५ ] ॥
न्युप्य पिण्डांस्ततस्तांस्तु प्रयतो विधिपूर्वकम्  ।
तेषु दर्भेषु तं हस्तं निर्मृज्याल्लेपभागिनाम्  ॥ ३.२१६[२०६ ] ॥
आचम्योदक्परावृत्य त्रिरायम्य शनैरसून्  ।
षडृतूंश्च नमस्कुर्यात्पितॄनेव च मन्त्रवत् ॥ ३.२१७[२०७ ] ॥
उदकं निनयेच्छेषं शनैः पिण्डान्तिके पुनः  ।
अवजिघ्रेच्च तान् पिण्डान् यथान्युप्तान् समाहितः  ॥ ३.२१८[२०८ ] ॥
पिण्डेभ्यस्त्वल्पिकां मात्रां समादायानुपूर्वशः  ।
तानेव विप्रानासीनान् विधिवत्पूर्वमाशयेत् ॥ ३.२१९[२०९ ] ॥
ध्रियमाणे तु पितरि पूर्वेषामेव निर्वपेत् ।
विप्रवद्वापि तं श्राद्धे स्वकं पितरमाशयेत् ॥ ३.२२०[२१० ] ॥
पिता यस्य निवृत्तः स्याज्जीवेच्चापि पितामहः  ।
पितुः स नाम सङ्कीर्त्य कीर्तयेत्प्रपितामहम्  ॥ ३.२२१[२११ ] ॥
पितामहो वा तच्छ्राद्धं भुञ्जीतेत्यब्रवीन्मनुः  ।
कामं वा समनुज्ञातः स्वयमेव समाचरेत् ॥ ३.२२२[२१२ ] ॥
तेषां दत्त्वा तु हस्तेषु सपवित्रं तिलोदकम्  ।
तत्पिण्डाग्रं प्रयच्छेत स्वधैषामस्त्विति ब्रुवन्  ॥ ३.२२३[२१३ ] ॥
पाणिभ्यां तूपसंगृह्य स्वयमन्नस्य वर्धितम्  ।
विप्रान्तिके पितॄन् ध्यायन् शनकैरुपनिक्षिपेत् ॥ ३.२२४[२१४ ] ॥
उभयोर्हस्तयोर्मुक्तं यदन्नमुपनीयते  ।
तद्विप्रलुम्पन्त्यसुराः सहसा दुष्टचेतसः  ॥ ३.२२५[२१५ ] ॥
गुणांश्च सूपशाकाद्यान् पयो दधि घृतं मधु  ।
विन्यसेत्प्रयतः पूर्वं भूमावेव समाहितः  ॥ ३.२२६[२१६ ] ॥
भक्ष्यं भोज्यं च विविधं मूलानि च फलानि च  ।
हृद्यानि चैव मांसानि पानानि सुरभीणि च  ॥ ३.२२७[२१७ ] ॥
उपनीय तु तत्सर्वं शनकैः सुसमाहितः  ।
परिवेषयेत प्रयतो गुणान् सर्वान् प्रचोदयन्  ॥ ३.२२८[२१८ ] ॥
नास्रमापातयेज्जातु न कुप्येन्नानृतं वदेत् ।
न पादेन स्पृशेदन्नं न चैतदवधूनयेत् ॥ ३.२२९[२१९ ] ॥
अस्रं गमयति प्रेतान् कोपोऽरीननृतं शुनः  ।
पादस्पर्शस्तु रक्षांसि दुष्कृतीनवधूननम्  ॥ ३.२३०[२२० ] ॥
यद्यद्रोचेत विप्रेभ्यस्तत्तद्दद्यादमत्सरः  ।
ब्रह्मोद्याश्च कथाः कुर्यात्पितॄणामेतदीप्सितम्  ॥ ३.२३१[२२१ ] ॥
स्वाध्यायं श्रावयेत्पित्र्ये धर्मशास्त्राणि चैव हि  ।
आख्यानानीतिहासांश्च पुराणानि खिलानि च  ॥ ३.२३२[२२२ ] ॥
हर्षयेद्ब्राह्मणांस्तुष्टो भोजयेच्च शनैःशनैः  ।
अन्नाद्येनासकृच्चैतान् गुणैश्च परिचोदयेत् ॥ ३.२३३[२२३ ] ॥
व्रतस्थमपि दौहित्रं श्राद्धे यत्नेन भोजयेत् ।
कुतपं चासनं दद्यात्तिलैश्च विकिरेन्महीम्  ॥ ३.२३४[२२४ ] ॥
त्रीणि श्राद्धे पवित्राणि दौहित्रः कुतपस्तिलाः  ।
त्रीणि चात्र प्रशंसन्ति शौचमक्रोधमत्वराम्  ॥ ३.२३५[२२५ ] ॥
अत्युष्णं सर्वमन्नं स्याद्भुञ्जीरंस्ते च वाग्यताः  ।
न च द्विजातयो ब्रूयुर्दात्रा पृष्टा हविर्गुणान्  ॥ ३.२३६[२२६ ] ॥
यावदुष्मा भवत्यन्नं यावदश्नन्ति वाग्यताः  ।
पितरस्तावदश्नन्ति यावन्नोक्ता हविर्गुणाः  ॥ ३.२३७[२२७ ] ॥
यद्वेष्टितशिरा भुङ्क्ते यद्भुङ्क्ते दक्षिणामुखः  ।
सोपानत्कश्च यद्भुङ्क्ते तद्वै रक्षांसि भुञ्जते  ॥ ३.२३८[२२८ ] ॥
चाण्डालश्च वराहश्च कुक्कुटः श्वा तथैव च  ।
रजस्वला च षण्ढश्च नेक्षेरन्नश्नतो द्विजान्  ॥ ३.२३९[२२९ ] ॥
होमे प्रदाने भोज्ये च यदेभिरभिवीक्ष्यते  ।
दैवे हविषि पित्र्ये वा तद्गच्छत्ययथातथम्  ॥ ३.२४०[२३० ] ॥
घ्राणेन सूकरो हन्ति पक्षवातेन कुक्कुटः  ।
श्वा तु दृष्टिनिपातेन स्पर्शेणावरवर्णजः  ॥ ३.२४१[२३१ ] ॥
खञ्जो वा यदि वा काणो दातुः प्रेष्योऽपि वा भवेत् ।
हीनातिरिक्तगात्रो वा तमप्यपनयेत्पुनः  ॥ ३.२४२[२३२ ] ॥
ब्राह्मणं भिक्षुकं वापि भोजनार्थमुपस्थितम्  ।
ब्राह्मणैरभ्यनुज्ञातः शक्तितः प्रतिपूजयेत् ॥ ३.२४३[२३३ ] ॥
सार्ववर्णिकमन्नाद्यं संनीयाप्लाव्य वारिणा  ।
समुत्सृजेद्भुक्तवतामग्रतो विकिरन् भुवि  ॥ ३.२४४[२३४ ] ॥
असंस्कृतप्रमीतानां त्यागिनां कुलयोषिताम्  ।
उच्छिष्टं भागधेयं स्याद्दर्भेषु विकिरश्च यः  ॥ ३.२४५[२३५ ] ॥
उच्छेषणां भूमिगतमजिह्मस्याशठस्य च  ।
दासवर्गस्य तत्पित्र्ये भागधेयं प्रचक्षते  ॥ ३.२४६[२३६ ] ॥
आसपिण्डक्रियाकर्म द्विजातेः संस्थितस्य तु  ।
अदैवं भोजयेच्छ्राद्धं पिण्डमेकं च निर्वपेत् ॥ ३.२४७[२३७ ] ॥
सहपिण्डक्रियायां तु कृतायामस्य धर्मतः  ।
अनयैवावृता कार्यं पिण्डनिर्वपनं सुतैः  ॥ ३.२४८[२३८ ] ॥
श्राद्धं भुक्त्वा य उच्छिष्टं वृषलाय प्रयच्छति  ।
स मूढो नरकं याति कालसूत्रमवाक्शिराः  ॥ ३.२४९[२३९ ] ॥
श्राद्धभुग्वृषलीतल्पं तदहर्योऽधिगच्छति  ।
तस्याः पुरीषे तं मासं पितरस्तस्य शेरते  ॥ ३.२५०[२४० ] ॥
पृष्ट्वा स्वदितमित्येवं तृप्तानाचामयेत्ततः  ।
आचान्तांश्चानुजानीयादभितो रम्यतामिति  ॥ ३.२५१[२४१ ] ॥
स्वधास्त्वित्येव तं ब्रूयुर्ब्राह्मणास्तदनन्तरम्  ।
स्वधाकारः परा ह्याषीः सर्वेषु पितृकर्मसु  ॥ ३.२५२[२४२ ] ॥
ततो भुक्तवतां तेषामन्नशेषं निवेदयेत् ।
यथा ब्रूयुस्तथा कुर्यादनुज्ञातस्ततो द्विजैः  ॥ ३.२५३[२४३ ] ॥
पित्र्ये स्वदितमित्येव वाच्यं गोष्ठे तु सुशृतम्  ।
संपन्नमित्यभ्युदये दैवे रुचितमित्यपि  ॥ ३.२५४[२४४ ] ॥
अपराह्णस्तथा दर्भा वास्तुसंपादनं तिलाः  ।
सृष्टिर्मृष्टिर्द्विजाश्चाग्र्याः श्राद्धकर्मसु संपदः  ॥ ३.२५५[२४५ ] ॥
दर्भाः पवित्रं पूर्वाह्णो हविष्याणि च सर्वशः  ।
पवित्रं यच्च पूर्वोक्तं विज्ञेया हव्यसंपदः  ॥ ३.२५६[२४६ ] ॥
मुन्यन्नानि पयः सोमो मांसं यच्चानुपस्कृतम्  ।
अक्सारलवणं चैव प्रकृत्या हविरुच्यते  ॥ ३.२५७[२४७ ] ॥
विसृज्य ब्राह्मणांस्तांस्तु नियतो वाग्यतः शुचिः  ।
दक्षिणां दिशमाकाङ्क्षन् याचेतेमान् वरान् पितॄन्  ॥ ३.२५८[२४८ ] ॥
दातारो नोऽभिवर्धन्तां वेदाः संततिरेव च  ।
श्रद्धा च नो मा व्यगमद्बहुदेयं च नोऽस्त्विति  ॥ ३.२५९[२४९ ] ॥
एवं निर्वपणं कृत्वा पिण्डांस्तांस्तदनन्तरम्  ।
गां विप्रमजमग्निं वा प्राशयेदप्सु वा क्षिपेत् ॥ ३.२६०[२५० ] ॥
पिण्डनिर्वपणं के चित्परस्तादेव कुर्वते  ।
वयोभिः खादयन्त्यन्ये प्रक्षिपन्त्यनलेऽप्सु वा  ॥ ३.२६१[२५१ ] ॥
पतिव्रता धर्मपत्नी पितृपूजनतत्परा  ।
मध्यमं तु ततः पिण्डमद्यात्सम्यक्सुतार्थिनी  ॥ ३.२६२[२५२ ] ॥
आयुष्मन्तं सुतं सूते यशोमेधासमन्वितम्  ।
धनवन्तं प्रजावन्तं सात्त्विकं धार्मिकं तथा  ॥ ३.२६३[२५३ ] ॥
प्रक्साल्य हस्तावाचाम्य ज्ञातिप्रायं प्रकल्पयेत् ।
ज्ञातिभ्यः सत्कृतं दत्त्वा बान्धवानपि भोजयेत् ॥ ३.२६४[२५४ ] ॥
उच्छेषणं तु तत्तिष्ठेद्यावद्विप्रा विसर्जिताः  ।
ततो गृहबलिं कुर्यादिति धर्मो व्यवस्थितः  ॥ ३.२६५[२५५ ] ॥
हविर्यच्चिररात्राय यच्चानन्त्याय कल्पते  ।
पितृभ्यो विधिवद्दत्तं तत्प्रवक्ष्याम्यशेषतः  ॥ ३.२६६[२५६ ] ॥
तिलैर्व्रीहियवैर्माषैरद्भिर्मूलफलेन वा  ।
दत्तेन मासं तृप्यन्ति विधिवत्पितरो नृनाम्  ॥ ३.२६७[२५७ ] ॥
द्वौ मासौ मत्स्यमांसेन त्रीन्मासान् हारिणेन तु  ।
औरभ्रेणाथ चतुरः शाकुनेनाथ पञ्च वै  ॥ ३.२६८[२५८ ] ॥
षण्मासांश्छागमांसेन पार्षतेन च सप्त वै  ।
अष्टावेनस्य मांसेन रौरवेण नवैव तु  ॥ ३.२६९[२५९ ] ॥
दशमासांस्तु तृप्यन्ति वराहमहिषामिषैः  ।
शशकूर्मयोस्तु मांसेन मासानेकादशैव तु  ॥ ३.२७०[२६० ] ॥
संवत्सरं तु गव्येन पयसा पायसेन च  ।
वार्ध्रीणसस्य मांसेन तृप्तिर्द्वादशवार्षिकी  ॥ ३.२७१[२६१ ] ॥
कालशाकं महाशल्काः खङ्गलोहामिषं मधु  ।
आनन्त्यायैव कल्प्यन्ते मुन्यन्नानि च सर्वशः  ॥ ३.२७२[२६२ ] ॥
यत्किं चिन्मधुना मिश्रं प्रदद्यात्तु त्रयोदशीम्  ।
तदप्यक्षयमेव स्याद्वर्षासु च मघासु च  ॥ ३.२७३[२६३ ] ॥
अपि नः स कुले भूयाद्यो नो दद्यात्त्रयोदशीम्  ।
पायसं मधुसर्पिर्भ्यां प्राक्छाये कुञ्जरस्य च  ॥ ३.२७४[२६४ ] ॥
यद्यद्ददाति विधिवत्सम्यक्श्रद्धासमन्वितः  ।
तत्तत्पितॄणां भवति परत्रानन्तमक्षयम्  ॥ ३.२७५[२६५ ] ॥
कृष्णपक्षे दशम्यादौ वर्जयित्वा चतुर्दशीम्  ।
श्राद्धे प्रशस्तास्तिथयो यथैता न तथेतराः  ॥ ३.२७६[२६६ ] ॥
युक्षु कुर्वन् दिनर्क्षेषु सर्वान् कामान् समश्नुते  ।
अयुक्षु तु पितॄन् सर्वान् प्रजां प्राप्नोति पुष्कलाम्  ॥ ३.२७७[२६७ ] ॥
यथा चैवापरः पक्षः पूर्वपक्षाद्विशिष्यते  ।
तथा श्राद्धस्य पूर्वाह्णादपराह्णो विशिष्यते  ॥ ३.२७८[२६८ ] ॥
प्राचीनावीतिना सम्यगपसव्यमतन्द्रिणा  ।
पित्र्यमा निधनात्कार्यं विधिवद्दर्भपाणिना  ॥ ३.२७९[२६९ ] ॥
रात्रौ श्राद्धं न कुर्वीत राक्षसी कीर्तिता हि सा  ।
संध्ययोरुभयोश्चैव सूर्ये चैवाचिरोदिते  ॥ ३.२८०[२७० ] ॥
अनेन विधिना श्राद्धं त्रिरब्दस्येह निर्वपेत् ।
हेमन्तग्रीष्मवर्षासु पाञ्चयज्ञिकमन्वहम्  ॥ ३.२८१[२७१ ] ॥
न पैतृयज्ञियो होमो लौकिकेऽग्नौ विधीयते  ।
न दर्शेन विना श्राद्धमाहिताग्नेर्द्विजन्मनः  ॥ ३.२८२[२७२ ] ॥
यदेव तर्पयत्यद्भिः पितॄन् स्नात्वा द्विजोत्तमः  ।
तेनैव कृत्स्नमाप्नोति पितृयज्ञक्रियाफलम्  ॥ ३.२८३[२७३ ] ॥
वसून् वदन्ति तु पितॄन् रुद्रांश्चैव पितामहान्  ।
प्रपितामहांस्तथादित्यान् श्रुतिरेषा सनातनी  ॥ ३.२८४[२७४ ] ॥
विघसाशी भवेन्नित्यं नित्यं वामृतभोजनः  ।
विघसो भुक्तशेषं तु यज्ञशेषं तथामृतम्  ॥ ३.२८५[२७५ ] ॥
एतद्वोऽभिहितं सर्वं विधानं पाञ्चयज्ञिकम्  ।
द्विजातिमुख्यवृत्तीनां विधानं श्रूयतामिति  ॥ ३.२८६[२७६ ] ॥

चतुर्थमायुषो भागमुषित्वाद्यं गुरौ द्विजाः   ।
द्वितीयमायुषो भागं कृतदारो गृहे वसेत् ॥ ४.१ ॥
अद्रोहेणैव भूतानामल्पद्रोहेण वा पुनः  ।
या वृत्तिस्तां समास्थाय विप्रो जीवेदनापदि  ॥ ४.२ ॥
यात्रामात्रप्रसिद्ध्यर्थं स्वैः कर्मभिरगर्हितैः  ।
अक्लेशेन शरीरस्य कुर्वीत धनसंचयम्  ॥ ४.३ ॥
ऋतामृताभ्यां जीवेत्तु मृतेन प्रमृतेन वा  ।
सत्यानृताभ्यामपि वा न श्ववृत्त्या कदा चन  ॥ ४.४ ॥
ऋतमुञ्छशिलं ज्ञेयममृतं स्यादयाचितम्  ।
मृतं तु याचितं भैक्षं प्रमृतं कर्षणं स्मृतम्  ॥ ४.५ ॥
सत्यानृतं तु वाणिज्यं तेन चैवापि जीव्यते  ।
सेवा श्ववृत्तिराख्याता तस्मात्तां परिवर्जयेत् ॥ ४.६ ॥
कुसूलधान्यको वा स्यात्कुम्भीधान्यक एव वा  ।
त्र्यहैहिको वापि भवेदश्वस्तनिक एव वा  ॥ ४.७ ॥
चतुर्णामपि चैतेषां द्विजानां गृहमेधिनाम्  ।
ज्यायान् परः परो ज्ञेयो धर्मतो लोकजित्तमः  ॥ ४.८ ॥
षट्कर्मैको भवत्येषां त्रिभिरन्यः प्रवर्तते  ।
द्वाभ्यामेकश्चतुर्थस्तु ब्रह्मसत्त्रेण जीवति  ॥ ४.९ ॥
वर्तयंश्च शिलोञ्छाभ्यामग्निहोत्रपरायणः  ।
इष्टीः पार्वायणान्तीयाः केवला निर्वपेत्सदा  ॥ ४.१० ॥
न लोकवृत्तं वर्तेत वृत्तिहेतोः कथं चन  ।
अजिह्मामशथां शुद्धां जीवेद्ब्राह्मणजीविकाम्  ॥ ४.११ ॥
संतोषं परमास्थाय सुखार्थी संयतो भवेत् ।
संतोषमूलं हि सुखं दुःखमूलं विपर्ययः  ॥ ४.१२ ॥
अतोऽन्यतमया वृत्त्या जीवंस्तु स्नातको द्विजः  ।
स्वर्गायुष्ययशस्यानि व्रताणीमानि धारयेत् ॥ ४.१३ ॥
वेदोदितं स्वकं कर्म नित्यं कुर्यादतन्द्रितः  ।
तद्धि कुर्वन् यथाशक्ति प्राप्नोति परमां गतिम्  ॥ ४.१४ ॥
नेहेतार्थान् प्रसङ्गेन न विरुद्धेन कर्मणा  ।
न विद्यमानेष्वर्थेषु नार्त्यामपि यतस्ततः  ॥ ४.१५ ॥
इन्द्रियार्थेषु सर्वेषु न प्रसज्येत कामतः  ।
अतिप्रसक्तिं चैतेषां मनसा संनिवर्तयेत् ॥ ४.१६ ॥
सर्वान् परित्यजेदर्थान् स्वाध्यायस्य विरोधिनः  ।
यथा तथाध्यापयंस्तु सा ह्यस्य कृतकृत्यता  ॥ ४.१७ ॥
वयसः कर्मणोऽर्थस्य श्रुतस्याभिजनस्य च  ।
वेषवाग्बुद्धिसारूप्यमाचरन् विचरेदिह  ॥ ४.१८ ॥
बुद्धिवृद्धिकराण्याशु धन्यानि च हितानि च  ।
नित्यं शास्त्राण्यवेक्षेत निगमांश्चैव वैदिकान्  ॥ ४.१९ ॥
यथा यथा हि पुरुषः शास्त्रं समधिगच्छति  ।
तथा तथा विजानाति विज्ञानं चास्य रोचते  ॥ ४.२० ॥
ऋषियज्ञं देवयज्ञं भूतयज्ञं च सर्वदा  ।
नृयज्ञं पितृयज्ञं च यथाशक्ति न हापयेत् ॥ ४.२१ ॥
एतानेके महायज्ञान् यज्ञशास्त्रविदो जनाः  ।
अनीहमानाः सततमिन्द्रियेष्वेव जुह्वति  ॥ ४.२२ ॥
वाच्येके जुह्वति प्राणं प्राणे वाचं च सर्वदा  ।
वाचि प्राणे च पश्यन्तो यज्ञनिर्वृत्तिमक्षयाम्  ॥ ४.२३ ॥
ज्ञानेनैवापरे विप्रा यजन्त्येतैर्मखैः सदा  ।
ज्ञानमूलां क्रियामेषां पश्यन्तो ज्ञानचक्षुषा  ॥ ४.२४ ॥
अग्निहोत्रं च जुहुयादाद्यन्ते द्युनिशोः सदा  ।
दर्शेन चार्धमासान्ते पौर्णामासेन चैव हि  ॥ ४.२५ ॥
सस्यान्ते नवसस्येष्ट्या तथा र्त्वन्ते द्विजोऽध्वरैः  ।
पशुना त्वयनस्यादौ समान्ते सौमिकैर्मखैः  ॥ ४.२६ ॥
नानिष्ट्वा नवसस्येष्ट्या पशुना चाग्निमान् द्विजः  ।
नवान्नमद्यान्मांसं वा दीर्घमायुर्जिजीविषुः  ॥ ४.२७ ॥
नवेनानर्चिता ह्यस्य पशुहव्येन चाग्नयः  ।
प्राणानेवात्तुमिच्छन्ति नवान्नामिषगर्धिनः  ॥ ४.२८ ॥
आसनाशनशय्याभिरद्भिर्मूलफलेन वा  ।
नास्य कश्चिद्वसेद्गेहे शक्तितोऽनर्चितोऽतिथिः  ॥ ४.२९ ॥
पाषाण्डिनो विकर्मस्थान् बैडालव्रतिकाञ्शठान्  ।
हैतुकान् बकवृत्तींश्च वाङ्गात्रेणापि नार्चयेत् ॥ ४.३० ॥
वेदविद्याव्रतस्नाताञ्श्रोत्रियान् गृहमेधिनः  ।
पूजयेद्धव्यकव्येन विपरीतांश्च वर्जयेत् ॥ ४.३१ ॥
शक्तितोऽपचमानेभ्यो दातव्यं गृहमेधिना  ।
संविभागश्च भूतेभ्यः कर्तव्योऽनुपरोधतः  ॥ ४.३२ ॥
राजतो धनमन्विच्छेत्संसीदन् स्नातकः क्षुधा  ।
याज्यान्तेवासिनोर्वापि न त्वन्यत इति स्थितिः  ॥ ४.३३ ॥
न सीदेत्स्नातको विप्रः क्षुधा शक्तः कथं चन  ।
न जीर्णमलवद्वासा भवेच्च विभवे सति  ॥ ४.३४ ॥
कॢप्तकेशनखश्मश्रुर्दान्तः शुक्लाम्बरः शुचिः  ।
स्वाध्याये चैव युक्तः स्यान्नित्यमात्महितेषु च  ॥ ४.३५ ॥
वैणवीं धारयेद्यष्टिं सोदकं च कमण्डलुम्  ।
यज्ञोपवीतं वेदं च शुभं रौक्मे च कुण्डले  ॥ ४.३६ ॥
नेक्षेतोद्यन्तमादित्यं नास्तं यान्तं कदा चन  ।
नोपसृष्टं न वारिस्थं न मध्यं नभसो गतम्  ॥ ४.३७ ॥
न लङ्घयेद्वत्सतन्त्रीं न प्रधावेच्च वर्षति  ।
न चोदके निरीक्षेत स्वरूपमिति धारणा  ॥ ४.३८ ॥
मृदं गां दैवतं विप्रं घृतं मधु चतुष्पथम्  ।
प्रदक्षिणानि कुर्वीत प्रज्ञातांश्च वनस्पतीन्  ॥ ४.३९ ॥
नोपगच्छेत्प्रमत्तोऽपि स्त्रियमार्तवदर्शने  ।
समानशयने चैव न शयीत तया सह  ॥ ४.४० ॥
रजसाभिप्लुतां नारीं नरस्य ह्युपगच्छतः  ।
प्रज्ञा तेजो बलं चक्षुरायुश्चैव प्रहीयते  ॥ ४.४१ ॥
तां विवर्जयतस्तस्य रजसा समभिप्लुताम्  ।
प्रज्ञा तेजो बलं चक्षुरायुश्चैव प्रवर्धते  ॥ ४.४२ ॥
नाश्नीयाद्भार्यया सार्धं नैनामीक्षेत चाश्नतीम्  ।
क्षुवतीं जृम्भमाणां वा न चासीनां यथासुखम्  ॥ ४.४३ ॥
नाञ्जयन्तीं स्वके नेत्रे न चाभ्यक्तामनावृताम्  ।
न पश्येत्प्रसवन्तीं च तेजस्कामो द्विजोत्तमः  ॥ ४.४४ ॥
नान्नमद्यादेकवासा न नग्नः स्नानमाचरेत् ।
न मूत्रं पथि कुर्वीत न भस्मनि न गोव्रजे  ॥ ४.४५ ॥
न फालकृष्टे न जले न चित्यां न च पर्वते  ।
न जीर्णदेवायतने न वल्मीके कदा चन  ॥ ४.४६ ॥
न ससत्त्वेषु गर्तेषु न गच्छन्नपि न स्थितः  ।
न नदीतीरमासाद्य न च पर्वतमस्तके  ॥ ४.४७ ॥
वाय्वग्निविप्रमादित्यमपः पश्यंस्तथैव गाः  ।
न कदा चन कुर्वीत विण्मूत्रस्य विसर्जनम्  ॥ ४.४८ ॥
तिरस्कृत्योच्चरेत्काष्ठ- लोष्ठपत्रतृणादिना  ।
नियम्य प्रयतो वाचं संवीताङ्गोऽवगुण्ठितः  ॥ क्४.४९[५० ] ॥
मूत्रोच्चारसमुत्सर्गं दिवा कुर्यादुदङ्मुखः  ।
दक्षिणाभिमुखो रात्रौ संध्यायोश्च यथा दिवा  ॥ क्४.५०[५१ ] ॥
छायायामन्धकारे वा रात्रावहनि वा द्विजः  ।
यथासुखमुखः कुर्यात्प्राणबाधभयेषु च  ॥ क्४.५१[५२ ] ॥
प्रत्यग्निं प्रतिसूर्यं च प्रतिसोमोदकद्विजम्  ।
प्रतिगु प्रतिवातं च प्रज्ञा नश्यति मेहतः  ॥ क्४.५२[४९ ] ॥
नाग्निं मुखेनोपधमेन्नग्नां नेक्षेत च स्त्रियम्  ।
नामेध्यं प्रक्षिपेदग्नौ न च पादौ प्रतापयेत् ॥ ४.५३ ॥
अधस्तान्नोपदध्याच्च न चैनमभिलङ्घयेत् ।
न चैनं पादतः कुर्यान्न प्राणाबाधमाचरेत् ॥ ४.५४ ॥
नाश्नीयात्संधिवेलायां न गच्छेन्नापि संविशेत् ।
न चैव प्रलिखेद्भूमिं नात्मनोऽपहरेत्स्रजम्  ॥ ४.५५ ॥
नाप्सु मूत्रं पुरीषं वा ष्ठीवनं वा समुत्सृजेत् ।
अमेध्यलिप्तमन्यद्वा लोहितं वा विषाणि वा  ॥ ४.५६ ॥
नैकः सुप्याच्छून्यगेहे न श्रेयांसं प्रबोधयेत् ।
नोदक्ययाभिभाषेत यज्ञं गच्छेन्न चावृतः  ॥ ४.५७ ॥
अग्न्यगारे गवां गोष्ठे ब्राह्मणानां च संनिधौ  ।
स्वाध्याये भोजने चैव दक्षिनं पाणिमुद्धरेत् ॥ ४.५८ ॥
न वारयेद्गां धयन्तीं न चाचक्षीत कस्य चित् ।
न दिवीन्द्रायुधं दृष्ट्वा कस्य चिद्दर्शयेद्बुधः  ॥ ४.५९ ॥
नाधर्मिके वसेद्ग्रामे न व्याधिबहुले भृशम्  ।
नैकः प्रपद्येताध्वानं न चिरं पर्वते वसेत् ॥ ४.६० ॥
न शूद्रराज्ये निवसेन्नाधार्मिकजनावृते  ।
न पाषण्डिगणाक्रान्ते नोपस्षृटेऽन्त्यजैर्नृभिः  ॥ ४.६१ ॥
न भुञ्जीतोद्धृतस्नेहं नातिसौहित्यमाचरेत् ।
नातिप्रगे नातिसायं न सायं प्रातराशितः  ॥ ४.६२ ॥
न कुर्वीत वृथाचेष्टां न वार्यञ्जलिना पिबेत् ।
नोत्सङ्गे भक्षयेद्भक्ष्यान्न जातु स्यात्कुतूहली  ॥ ४.६३ ॥
न नृत्येदथ वा गायेन्न वादित्राणि वादयेत्]  ।
नास्फोटयेन्न च क्ष्वेडेन्न च रक्तो विरावयेत् ॥ ४.६४ ॥
न पादौ धावयेत्कांस्ये कदा चिदपि भाजने  ।
न भिन्नभाण्डे भुञ्जीत न भावप्रतिदूषिते  ॥ ४.६५ ॥
उपानहौ च वासश्च धृतमन्यैर्न धारयेत् ।
उपवीतमलङ्कारं स्रजं करकमेव च  ॥ ४.६६ ॥
नाविनीतैर्भजेद्धुर्यैर्न च क्षुध्व्याधिपीडितैः  ।
न भिन्नशृङ्गाक्षिखुरैर्न वालधिविरूपितैः  ॥ ४.६७ ॥
विनीतैस्तु व्रजेन्नित्यमाशुगैर्लक्षणान्वितैः  ।
वर्णरूपोपसंपन्नैः प्रतोदेनातुदन् भृशम्  ॥ ४.६८ ॥
बालातपः प्रेतधूमो वर्ज्यं भिन्नं तथासनम्  ।
न छिन्द्यान्नखरोमाणि दन्तैर्नोत्पाटयेन्नखान्  ॥ ४.६९ ॥
न मृल्लोष्ठं च मृद्नीयान्न छिन्द्यात्करजैस्तृणम्  ।
न कर्म निष्फलं कुर्यान्नायत्यामसुखोदयम्  ॥ ४.७० ॥
लोष्ठमर्दी तृणच्छेदी नखखादी च यो नरः  ।
स विनाशं व्रजत्याशु सूचकाशुचिरेव च  ॥ ४.७१ ॥
न विगर्ह्य कथां कुर्याद्बहिर्माल्यं न धारयेत् ।
गवां च यानं पृष्ठेन सर्वथैव विगर्हितम्  ॥ ४.७२ ॥
अद्वारेण च नातीयाद्ग्रामं वा वेश्म वावृतम्  ।
रात्रौ च वृक्षमूलानि दूरतः परिवर्जयेत् ॥ ४.७३ ॥
नाक्षैर्दीव्येत्कदा चित्तु स्वयं नोपानहौ हरेत् ।
शयनस्थो न भुञ्जीत न पाणिस्थं न चासने  ॥ ४.७४ ॥
सर्वं च तिलसंबद्धं नाद्यादस्तमिते रवौ  ।
न च नग्नः शयीतेह न चोच्छिष्टः क्व चिद्व्रजेत् ॥ ४.७५ ॥
आर्द्रपादस्तु भुञ्जीत नार्द्रपादस्तु संविशेत् ।
आर्द्रपादस्तु भुञ्जानो दीर्घमायुरवाप्नुयात् ॥ ४.७६ ॥
अचक्षुर्विषयं दुर्गं  न प्रपद्येत कर्हि चित् ।
न विण्मूत्रमुदीक्षेत न बाहुभ्यां नदीं तरेत् ॥ ४.७७ ॥
अधितिष्ठेन्न केशांस्तु न भस्मास्थिकपालिकाः  ।
न कार्पासास्थि न तुषान् दीर्घमायुर्जिजीविषुः  ॥ ४.७८ ॥
न संवसेच्च पतितैर्न चाण्डालैर्न पुल्कसैः  ।
न मूर्खैर्नावलिप्तैश्च नान्त्यैर्नान्त्यावसायिभिः  ॥ ४.७९ ॥
न शूद्राय मतिं दद्यान्नोच्छिष्टं न हविष्कृतम्  ।
न चास्योपदिशेद्धर्मं न चास्य व्रतमादिशेत् ॥ ४.८० ॥
यो ह्यस्य धर्ममाचष्टे यश्चैवादिशति व्रतम्  ।
सोऽसंवृतं नाम तमः सह तेनैव मज्जति  ॥ ४.८१ ॥
न संहताभ्यां पाणिभ्यां कण्डूयेदात्मनः शिरः  ।
न स्पृशेच्चैतदुच्छिष्टो न च स्नायाद्विना ततः  ॥ ४.८२ ॥
केशग्रहान् प्रहारांश्च शिरस्येतान् विवर्जयेत् ।
शिरःस्नातश्च तैलेन नाङ्गं किं चिदपि स्पृशेत् ॥ ४.८३ ॥
न राज्ञः प्रतिगृह्णीयादराजन्यप्रसूतितः  ।
सूनाचक्रध्वजवतां वेशेनैव च जीवताम्  ॥ ४.८४ ॥
दशसूनासमं चक्रं दशचक्रसमो ध्वजः  ।
दशध्वजसमो वेशो दशवेशसमो नृपः  ॥ ४.८५ ॥
दश सूणासहस्राणि यो वाहयति सौनिकः  ।
तेन तुल्यः स्मृतो राजा घोरस्तस्य प्रतिग्रहः  ॥ ४.८६ ॥
यो राज्ञः प्रतिगृह्णाति लुब्धस्योच्छास्त्रवर्तिनः  ।
स पर्यायेण यातीमान्नरकानेकविंशतिम्  ॥ ४.८७ ॥
तामिस्रमन्धतामिस्रं महारौरवरौरवौ  ।
नरकं कालसूत्रं च महानरकमेव च  ॥ ४.८८ ॥
संजीवनं महावीचिं तपनं संप्रतापनम्  ।
संहातं च सकाकोलं कुड्मलं प्रतिमूर्तिकम्  ॥ ४.८९ ॥
लोहशङ्कुमृजीषं च पन्थानं शाल्मलीं नदीम्  ।
असिपत्रवनं चैव लोहदारकमेव च  ॥ ४.९० ॥
एतद्विदन्तो विद्वांसो ब्राह्मणा ब्रह्मवादिनः  ।
न राज्ञः प्रतिगृह्णन्ति प्रेत्य श्रेयोऽभिकाङ्क्षिणः  ॥ ४.९१ ॥
ब्राह्मे मुहूर्ते बुध्येत धर्मार्थौ चानुचिन्तयेत् ।
कायक्लेशांश्च तन्मूलान् वेदतत्त्वार्थमेव च  ॥ ४.९२ ॥
उत्थायावश्यकं कृत्वा कृतशौचः समाहितः  ।
पूर्वां संध्यां जपंस्तिष्ठेत्स्वकाले चापरां चिरम्  ॥ ४.९३ ॥
ऋषयो दीर्घसंध्यत्वाद्दीर्घमायुरवाप्नुयुः  ।
प्रज्ञां यशश्च कीर्तिं च ब्रह्मवर्चसमेव च  ॥ ४.९४ ॥
श्रावण्यां प्रौष्ठपद्यां वाप्युपाकृत्य यथाविधि  ।
युक्तश्छन्दांस्यधीयीत मासान् विप्रोऽर्धपञ्चमान्  ॥ ४.९५ ॥
पुष्ये तु छन्दसां कुर्याद्बहिरुत्सर्जनं द्विजः  ।
माघशुक्लस्य वा प्राप्ते पूर्वाह्णे प्रथमेऽहनि  ॥ ४.९६ ॥
यथाशास्त्रं तु कृत्वैवमुत्सर्गं छन्दसां बहिः  ।
विरमेत्पक्षिणीं रात्रिं तदेवैकमहर्निशम्  ॥ ४.९७ ॥
अत ऊर्ध्वं तु छन्दांसि शुक्लेषु नियतः पठेत् ।
वेदाङ्गानि च सर्वाणि कृष्णपक्षेषु संपठेत् ॥ ४.९८ ॥
नाविस्पष्टमधीयीत न शूद्रजनसन्निधौ  ।
न निशान्ते परिश्रान्तो ब्रह्माधीत्य पुनः स्वपेत् ॥ ४.९९ ॥
यथोदितेन विधिना नित्यं छन्दस्कृतं पठेत् ।
ब्रह्म छन्दस्कृतं चैव द्विजो युक्तो ह्यनापदि  ॥ ४.१०० ॥
इमान्नित्यमनध्यायानधीयानो विवर्जयेत् ।
अध्यापनं च कुर्वाणः शिष्याणां विधिपूर्वकम्  ॥ ४.१०१ ॥
कर्णश्रवेऽनिले रात्रौ दिवा पांसुसमूहने  ।
एतौ वर्षास्वनध्यायावध्यायज्ञाः प्रचक्षते  ॥ ४.१०२ ॥
विद्युत्स्तनितवर्षेषु महोल्कानां च संप्लवे  ।
आकालिकमनध्यायमेतेषु मनुरब्रवीत् ॥ ४.१०३ ॥
एतांस्त्वभ्युदितान् विद्याद्यदा प्रादुष्कृताग्निषु  ।
तदा विद्यादनध्यायमनृतौ चाभ्रदर्शने  ॥ ४.१०४ ॥
निर्घाते भूमिचलने ज्योतिषां चोपसर्जने  ।
एतानाकालिकान् विद्यादनध्यायानृतावपि  ॥ ४.१०५ ॥
प्रादुष्कृतेष्वग्निषु तु विद्युत्स्तनितनिःस्वने  ।
सज्योतिः स्यादनध्यायः शेषे रात्रौ यथा दिवा  ॥ ४.१०६ ॥
नित्यानध्याय एव स्याद्ग्रामेषु नगरेषु च  ।
धर्मनैपुण्यकामानां पूतिगन्धे च सर्वदा  ॥ ४.१०७ ॥
अन्तर्गतशवे ग्रामे वृषलस्य च सन्निधौ  ।
अनध्यायो रुद्यमाने समवाये जनस्य च  ॥ ४.१०८ ॥
उदके मध्यरात्रे च विण्मूत्रस्य विसर्जने  ।
उच्छिष्टः श्राद्धभुक्चैव मनसापि न चिन्तयेत् ॥ ४.१०९ ॥
प्रतिगृह्य द्विजो विद्वानेकोद्दिष्टस्य केतनम्  ।
त्र्यहं न कीर्तयेद्ब्रह्म राज्ञो राहोश्च सूतके  ॥ ४.११० ॥
यावदेकानुदिष्टस्य गन्धो लेपश्च तिष्ठति  ।
विप्रस्य विदुषो देहे तावद्ब्रह्म न कीर्तयेत् ॥ ४.१११ ॥
शयानः प्रौढपादश्च कृत्वा चैवावसक्थिकाम्  ।
नाधीयीतामिषं जग्ध्वा सूतकान्नाद्यमेव च  ॥ ४.११२ ॥
नीहारे बाणशब्दे च संध्ययोरेव चोभयोः  ।
अमावास्याचतुर्दश्योः पौर्णमास्यष्टकासु च  ॥ ४.११३ ॥
अमावास्या गुरुं हन्ति शिष्यं हन्ति चतुर्दशी  ।
ब्रह्माष्टकपौर्णमास्यौ तस्मात्ताः परिवर्जयेत् ॥ ४.११४ ॥
पांसुवर्षे दिशां दाहे गोमायुविरुते तथा  ।
श्वखरोष्ट्रे च रुवति पङ्क्तौ च न पठेद्द्विजः  ॥ ४.११५ ॥
नाधीयीत श्मशानान्ते ग्रामान्ते गोव्रजेऽपि वा  ।
वसित्वा मैथुनं वासः श्राद्धिकं प्रतिगृह्य च  ॥ ४.११६ ॥
प्राणि वा यदि वाप्राणि यत्किं चिच्छ्राद्धिकं भवेत् ।
तदालभ्याप्यनध्यायः पाण्यास्यो हि द्विजः स्मृतः  ॥ ४.११७ ॥
चोरैरुपद्रुते ग्रामे संभ्रमे चाग्निकारिते  ।
आकालिकमनध्यायं विद्यात्सर्वाद्भुतेषु च  ॥ ४.११८ ॥
उपाकर्मणि चोत्सर्गे त्रिरात्रं क्षेपणं स्मृतम्  ।
अष्टकासु त्वहोरात्रमृत्वन्तासु च रात्रिषु  ॥ ४.११९ ॥
नाधीयीताश्वमारूढो न वृक्षं न च हस्तिनम्  ।
न नावं न खरं नोष्ट्रं नेरिणस्थो न यानगः  ॥ ४.१२० ॥
न विवादे न कलहे न सेनायां न संगरे  ।
न भुक्तमात्रे नाजीर्णे न वमित्वा न शुक्तके  ॥ ४.१२१ ॥
अतिथिं चाननुज्ञाप्य मारुते वाति वा भृशम्  ।
रुधिरे च स्रुते गात्राच्छस्त्रेण च परिक्षते  ॥ ४.१२२ ॥
सामध्वनावृग्यजुषी नाधीयीत कदा चन  ।
वेदस्याधीत्य वाप्यन्तमारण्यकमधीत्य च  ॥ ४.१२३ ॥
ऋग्वेदो देवदैवत्यो यजुर्वेदस्तु मानुषः  ।
सामवेदः स्मृतः पित्र्यस्तस्मात्तस्याशुचिर्ध्वनिः  ॥ ४.१२४ ॥
एतद्विद्वन्तो विद्वांसस्त्रयीनिष्कर्षमन्वहम्  ।
क्रमतः पूर्वमभ्यस्य पश्चाद्वेदमधीयते  ॥ ४.१२५ ॥
पशुमण्डूकमार्जार- श्वसर्पनकुलाखुभिः  ।
अन्तरागमने विद्यादनध्यायमहर्निशम्  ॥ ४.१२६ ॥
द्वावेव वर्जयेन्नित्यमनध्यायौ प्रयत्नतः  ।
स्वाध्यायभूमिं चाशुद्धमात्मानं चाशुचिं द्विजः  ॥ ४.१२७ ॥
अमावास्यामष्टमीं च पौर्णमासीं चतुर्दशीम्  ।
ब्रह्मचारी भवेन्नित्यमप्यृतौ स्नातको द्विजः  ॥ ४.१२८ ॥
न स्नानमाचरेद्भुक्त्वा नातुरो न महानिशि  ।
न वासोभिः सहाजस्रं नाविज्ञाते जलाशये  ॥ ४.१२९ ॥
देवतानां गुरो राज्ञः स्नातकाचार्ययोस्तथा  ।
नाक्रामेत्कामतश्छायां बभ्रुणो दीक्षितस्य च  ॥ ४.१३० ॥
मध्यंदिनेऽर्धरात्रे च श्राद्धं भुक्त्वा च सामिषम्  ।
संध्ययोरुभयोश्चैव न सेवेत चतुष्पथम्  ॥ ४.१३१ ॥
उद्वर्तनमपस्नानं विण्मूत्रे रक्तमेव च  ।
श्लेश्मनिष्ठ्यूतवान्तानि नाधितिष्ठेत्तु कामतः  ॥ ४.१३२ ॥
वैरिणं नोपसेवेत सहायं चैव वैरिणः  ।
अधार्मिकं तस्करं च परस्यैव च योषितं  ॥ ४.१३३ ॥
न हीदृशमनायुष्यं लोके किं चन विद्यते  ।
यादृशं पुरुषस्येह परदारोपसेवनम्  ॥ ४.१३४ ॥
क्षत्रियं चैव सर्पं च ब्राह्मणं च बहुश्रुतम्  ।
नावमन्येत वै भूष्णुः कृशानपि कदा चन  ॥ ४.१३५ ॥
एतत्त्रयं हि पुरुषं निर्दहेदवमानितम्  ।
तस्मादेतत्त्रयं नित्यं नावमन्येत बुद्धिमान्  ॥ ४.१३६ ॥
नात्मानमवमन्येत पुर्वाभिरसमृद्धिभिः  ।
आ मृत्योः श्रियमन्विच्छेन्नैनां मन्येत दुर्लभाम्  ॥ ४.१३७ ॥
सत्यं ब्रूयात्प्रियं ब्रूयान्न ब्रूयात्सत्यमप्रियम्  ।
प्रियं च नानृतं ब्रूयादेष धर्मः सनातनः  ॥ ४.१३८ ॥
भद्रं भद्रमिति ब्रूयाद्भद्रमित्येव वा वदेत् ।
शुष्कवैरं विवादं च न कुर्यात्केन चित्सह  ॥ ४.१३९ ॥
नातिकल्यं नातिसायं नातिमध्यंदिने स्थिते  ।
नाज्ञातेन समं गच्छेन्नैको न वृषलैः सह  ॥ ४.१४० ॥
हीनाङ्गानतिरिक्ताङ्गान् विद्याहीनान् वयोऽधिकान्  ।
रूपद्रविणहीनांश्च जातिहीनांश्च नाक्षिपेत् ॥ ४.१४१ ॥
न स्पृशेत्पाणिनोच्छिष्टो विप्रो गोब्राह्मणानलाण् ।
न चापि पश्येदशुचिः सुस्थो ज्योतिर्गणान् दिवा  ॥ ४.१४२ ॥
स्पृष्ट्वैतानशुचिर्नित्यमद्भिः प्राणानुपस्पृशेत् ।
गात्राणि चैव सर्वाणि नाभिं पाणितलेन तु  ॥ ४.१४३ ॥
अनातुरः स्वानि खानि न स्पृशेदनिमित्ततः  ।
रोमाणि च रहस्यानि सर्वाण्येव विवर्जयेत् ॥ ४.१४४ ॥
मङ्गलाचारयुक्तः स्यात्प्रयतात्मा जितेन्द्रियः  ।
जपेच्च जुहुयाच्चैव नित्यमग्निमतन्द्रितः  ॥ ४.१४५ ॥
मङ्गलाचारयुक्तानां नित्यं च प्रयतात्मनाम्  ।
जपतां जुह्वतां चैव विनिपातो न विद्यते  ॥ ४.१४६ ॥
वेदमेवाभ्यसेन्नित्यं यथाकालमतन्द्रितः  ।
तं ह्यस्याहुः परं धर्ममुपधर्मोऽन्य उच्यते  ॥ ४.१४७ ःः
वेदाभ्यासेन सततं शौचेन तपसैव च  ।
अद्रोहेण च भूतानां जातिं स्मरति पौर्विकीम्  ॥ ४.१४८ ॥
पौर्विकीं संस्मरन् जातिं ब्रह्मैवाभ्यस्यते पुनः  ।
ब्रह्माभ्यासेन चाजस्रमनन्तं सुखमश्नुते  ॥ ४.१४९ ॥
सावित्राञ्शान्तिहोमांश्च कुर्यात्पर्वसु नित्यशः  ।
पितॄंश्चैवाष्टकास्वर्चेन्नित्यमन्वष्टकासु च  ॥ ४.१५० ॥
दूरादावसथान्मूत्रं दूरात्पादावसेचनम्  ।
उच्छिष्टान्ननिषेकं च दूरादेव समाचरेत् ॥ ४.१५१ ॥
मैत्रं प्रसाधनं स्नानं दन्तधावनमञ्जनम्  ।
पूर्वाह्ण एव कुर्वीत देवतानां च पूजनम्  ॥ ४.१५२ ॥
दैवतान्यभिगच्छेत्तु धार्मिकांश्च द्विजोत्तमान्  ।
ईश्वरं चैव रक्षार्थं गुरूनेव च पर्वसु  ॥ ४.१५३ ॥
अभिवादयेद्वृद्धांश्च दद्याच्चैवासनं स्वकम्  ।
कृताञ्जलिरुपासीत गच्छतः पृष्ठतोऽन्वियात् ॥ ४.१५४ ॥
श्रुतिस्मृत्युदितं सम्यङ्निबद्धं स्वेषु कर्मसु  ।
धर्ममूलं निषेवेत सदाचारमतन्द्रितः  ॥ ४.१५५ ॥
आचाराल्लभते ह्यायुराचारादीप्सिताः प्रजाः  ।
आचाराद्धनमक्षय्यमाचारो हन्त्यलक्षणम्  ॥ ४.१५६ ॥
दुराचारो हि पुरुषो लोके भवति निन्दितः  ।
दुःखभागी च सततं व्याधितोऽल्पायुरेव च  ॥ ४.१५७ ॥
सर्वलक्षणहीनोऽपि यः सदाचारवान्नरः  ।
श्रद्दधानोऽनसूयश्च शतं वर्षाणि जीवति  ॥ ४.१५८ ॥
यद्यत्परवशं कर्म तत्तद्यत्नेन वर्जयेत् ।
यद्यदात्मवशं तु स्यात्तत्तत्सेवेत यत्नतः  ॥ ४.१५९ ॥
सर्वं परवशं दुःखं सर्वमात्मवशं सुखम्  ।
एतद्विद्यात्समासेन लक्षणं सुखदुःखयोः  ॥ ४.१६० ॥
यत्कर्म कुर्वतोऽस्य स्यात्परितोषोऽन्तरात्मनः  ।
तत्प्रयत्नेन कुर्वीत विपरीतं तु वर्जयेत् ॥ ४.१६१ ॥
आचार्यं च प्रवक्तारं पितरं मातरं गुरुम्  ।
न हिंस्याद्ब्राह्मणान् गाश्च सर्वांश्चैव तपस्विनः  ॥ ४.१६२ ॥
नास्तिक्यं वेदनिन्दां च देवतानां च कुत्सनम्  ।
द्वेषं दम्भं च मानं च क्रोधं तैक्ष्ण्यं च वर्जयेत् ॥ ४.१६३ ॥
परस्य दण्डं नोद्यच्छेत्क्रुद्धो नैनं निपातयेत् ।
अन्यत्र पुत्राच्छिष्याद्वा शिष्ट्यर्थं ताडयेत्तु तौ  ॥ ४.१६४ ॥
ब्राह्मणायावगुर्यैव द्विजातिर्वधकाम्यया  ।
शतं वर्षाणि तामिस्रे नरके परिवर्तते  ॥ ४.१६५ ॥
ताडयित्वा तृणेनापि संरम्भान्मतिपूर्वकम्  ।
एकविंशतीमाजातीः पापयोनिषु जायते  ॥ ४.१६६ ॥
अयुध्यमानस्योत्पाद्य ब्राह्मणस्यासृगङ्गतः  ।
दुःखं सुमहदाप्नोति प्रेत्याप्राज्ञतया नरः  ॥ ४.१६७ ॥
शोणितं यावतः पांसून् संगृह्णाति महीतलात् ।
तावतोऽब्दानमुत्रान्यैः शोणितोत्पादकोऽद्यते  ॥ ४.१६८ ॥
न कदा चिद्द्विजे तस्माद्विद्वानवगुरेदपि  ।
न ताडयेत्तृणेनापि न गात्रात्स्रावयेदसृक् ॥ ४.१६९ ॥
अधार्मिको नरो यो हि यस्य चाप्यनृतं धनम्  ।
हिंसारतश्च यो नित्यं नेहासौ सुखमेधते  ॥ ४.१७० ॥
न सीदन्नपि धर्मेण मनोऽधर्मे निवेशयेत् ।
अधार्मिकानां पापानामाशु पश्यन् विपर्ययम्  ॥ ४.१७१ ॥
नाधर्मश्चरितो लोके सद्यः फलति गौरिव  ।
शनैरावर्त्यमानस्तु कर्तुर्मूलानि कृन्तति  ॥ ४.१७२ ॥
यदि नात्मनि पुत्रेषु न चेत्पुत्रेषु नप्तृषु  ।
न त्वेव तु कृतोऽधर्मः कर्तुर्भवति निष्फलः  ॥ ४.१७३ ॥
अधर्मेणैधते तावत्ततो भद्राणि पश्यति  ।
ततः सपत्नान् जयति समूलस्तु विनश्यति  ॥ ४.१७४ ॥
सत्यधर्मार्यवृत्तेषु शौचे चैवारमेत्सदा  ।
शिष्यांश्च शिष्याद्धर्मेण वाग्बाहूदरसंयतः  ॥ ४.१७५ ॥
परित्यजेदर्थकामौ यौ स्यातां धर्मवर्जितौ  ।
धर्मं चाप्यसुखोदर्कं लोकसंक्रुष्टमेव च  ॥ ४.१७६ ॥
न पाणिपादचपलो न नेत्रचपलोऽनृजुः  ।
न स्याद्वाक्चपलश्चैव न परद्रोहकर्मधीः  ॥ ४.१७७ ॥
येनास्य पितरो याता येन याताः पितामहाः  ।
तेन यायात्सतां मार्गं तेन गच्छन्न रिष्यति  ॥ ४.१७८ ॥
ऋत्विक्पुरोहिताचार्यैर्मातुलातिथिसंश्रितैः  ।
बालवृद्धातुरैर्वैद्यैर्ज्ञातिसंबन्धिबान्धवैः  ॥ ४.१७९ ॥
मातापितृभ्यां जामीभिर्भ्रात्रा पुत्रेण भार्यया  ।
दुहित्रा दासवर्गेण विवादं न समाचरेत् ॥ ४.१८० ॥
एतैर्विवादान् संत्यज्य सर्वपापैः प्रमुच्यते  ।
एतैर्जितैश्च जयति सर्वांल्लोकानिमान् गृही  ॥ ४.१८१ ॥
आचार्यो ब्रह्मलोकेशः प्राजापत्ये पिता प्रभुः  ।
अतिथिस्त्विन्द्रलोकेशो देवलोकस्य च र्त्विजः  ॥ ४.१८२ ॥
जामयोऽप्सरसां लोके वैश्वदेवस्य बान्धवाः  ।
संबन्धिनो ह्यपां लोके पृथिव्यां मातृमातुलौ  ॥ ४.१८३ ॥
आकाशेशास्तु विज्ञेया बालवृद्धकृशातुराः  ।
भ्राता ज्येष्ठः समः पित्रा भार्या पुत्रः स्वका तनुः  ॥ ४.१८४ ॥
छाया स्वो दासवर्गश्च दुहिता कृपणं परम्  ।
तस्मादेतैरधिक्षिप्तः सहेतासंज्वरः सदा  ॥ ४.१८५ ॥
प्रतिग्रहसमर्थोऽपि प्रसङ्गं तत्र वर्जयेत् ।
प्रतिग्रहेण ह्यस्याशु ब्राह्मं तेजः प्रशाम्यति  ॥ ४.१८६ ॥
न द्रव्याणामविज्ञाय विधिं धर्म्यं प्रतिग्रहे  ।
प्राज्ञः प्रतिग्रहं कुर्यादवसीदन्नपि क्षुधा  ॥ ४.१८७ ॥
हिरण्यं भूमिमश्वं गामन्नं वासस्तिलान् घृतम्  ।
प्रतिगृह्णन्नविद्वांस्तु भस्मीभवति दारुवत् ॥ ४.१८८ ॥
हिरण्यमायुरन्नं च भूर्गौश्चाप्योषतस्तनुम्  ।
अश्वश्चक्षुस्त्वचं वासो घृतं तेजस्तिलाह्प्रजाः  ॥ ४.१८९ ॥
अतपास्त्वनधीयानः प्रतिग्रहरुचिर्द्विजः  ।
अम्भस्यश्मप्लवेनेव सह तेनैव मज्जति  ॥ ४.१९० ॥
तस्मादविद्वान् बिभियाद्यस्मात्तस्मात्प्रतिग्रहात् ।
स्वल्पकेनाप्यविद्वान् हि पङ्के गौरिव सीदति  ॥ ४.१९१ ॥
न वार्यपि प्रयच्छेत्तु बैडालव्रतिके द्विजे  ।
न बकव्रतिके पापे नावेदविदि धर्मवित् ॥ ४.१९२ ॥
त्रिष्वप्येतेषु दत्तं हि विधिनाप्यर्जितं धनम्  ।
दातुर्भवत्यनर्थाय परत्रादातुरेव च  ॥ ४.१९३ ॥
यथा प्लवेनाउपलेन निमज्जत्युदके तरन्  ।
तथा निमज्जतोऽधस्तादज्ञौ दातृप्रतीच्छकौ  ॥ ४.१९४ ॥
धर्मध्वजी सदा लुब्धश्छाद्मिको लोकदम्भकः  ।
बैडालव्रतिको ज्ञेयो हिंस्रः सर्वाभिसंधकः  ॥ ४.१९५ ॥
अधोदृष्टिर्नैष्कृतिकः स्वार्थसाधनतत्परः  ।
शठो मिथ्याविनीतश्च बकव्रतचरो द्विजः  ॥ ४.१९६[१९७ ] ॥
ये बकव्रतिनो विप्रा ये च मार्जारलिङ्गिनः  ।
ते पतन्त्यन्धतामिस्रे तेन पापेन कर्मणा  ॥ ४.१९७[१९८ ] ॥
न धर्मस्यापदेशेन पापं कृत्वा व्रतं चरेत् ।
व्रतेन पापं प्रच्छाद्य कुर्वन् स्त्रीशूद्रदम्भनम्  ॥ ४.१९८[१९९ ] ॥
प्रेत्येह चेदृशा विप्रा गर्ह्यन्ते ब्रह्मवादिभिः  ।
छद्मना चरितं यच्च व्रतं रक्षांसि गच्छति  ॥ ४.१९९[२०० ] ॥
अलिङ्गी लिङ्गिवेषेण यो वृत्तिमुपजीवति  ।
स लिङ्गिनां हरत्येनस्तिर्यग्योनौ च जायते  ॥ ४.२००[२०१ ] ॥
परकीयनिपानेषु न स्नायाद्धि कदा चन  ।
निपानकर्तुः स्नात्वा तु दुष्कृतांशेन लिप्यते  ॥ ४.२०१[२०२ ] ॥
यानशय्यासनान्यस्य कूपोद्यानगृहाणि च  ।
अदत्तान्युपयुञ्जान एनसः स्यात्तुरीयभाक् ॥ ४.२०२[२०३ ] ॥
नदीषु देवखातेषु तडागेषु सरःसु च  ।
स्नानं समाचरेन्नित्यं गर्तप्रस्रवणेषु च  ॥ ४.२०३[२०४ ] ॥
यमान् सेवेत सततं न नित्यं नियमान् बुधः  ।
यमान् पतत्यकुर्वाणो नियमान् केवलान् भजन्  ॥ ४.२०४[२०५ ] ॥
नाश्रोत्रियतते यज्ञे ग्रामयाजिकृते तथा  ।
स्त्रिया क्लीबेन च हुते भुञ्जीत ब्राह्मणः क्व चित् ॥ ४.२०५[२०६ ] ॥
अश्लीकमेतत्साधूनां यत्र जुह्वत्यमी हविः  ।
प्रतीपमेतद्देवानां तस्मात्तत्परिवर्जयेत् ॥ ४.२०६[२०७ ] ॥
मत्तक्रुद्धातुराणां च न भुञ्जीत कदा चन  ।
केशकीटावपन्नं च पदा स्पृष्टं च कामतः  ॥ ४.२०७[२०८ ] ॥
भ्रूणघ्नावेक्षितं चैव संस्पृष्टं चाप्युदक्यया  ।
पतत्रिणावलीढं च शुना संस्पृष्टमेव च  ॥ ४.२०८[२०९ ] ॥
गवा चान्नमुपघ्रातं घुष्टान्नं च विशेषतः  ।
गणान्नं गणिकान्नं च विदुषा च जुगुप्सितम्  ॥ ४.२०९[२१० ] ॥
स्तेनगायनयोश्चान्नं तक्ष्णो वार्धुषिकस्य च  ।
दीक्षितस्य कदर्यस्य बद्धस्य निगडस्य च  ॥ ४.२१०[२११ ] ॥
अभिशस्तस्य षण्ढस्य पुंश्चल्या दाम्भिकस्य च  ।
शुक्तं पर्युषितं चैव शूद्रस्योच्छिष्टमेव च  ॥ ४.२११[२१२ ] ॥
चिकित्सकस्य मृगयोः क्रूरस्योच्छिष्टभोजिनः  ।
उग्रान्नं सूतिकान्नं च पर्याचान्तमनिर्दशम्  ॥ ४.२१२[२१३ ] ॥
अनर्चितं वृथामांसमवीरायाश्च योषितः  ।
द्विषदन्नं नगर्यन्नं पतितान्नमवक्षुतम्  ॥ ४.२१३[२१४ ] ॥
पिशुनानृतिनोश्चान्नं क्रतुविक्रयिणस्तथा  ।
शैलूषतुन्नवायान्नं कृतघ्नस्यान्नमेव च  ॥ ४.२१४[२१५ ] ॥
कर्मारस्य निषादस्य रङ्गावतारकस्य च  ।
सुवर्णकर्तुर्वेणस्य शस्त्रविक्रयिणस्तथा  ॥ ४.२१५[२१६ ] ॥
श्ववतां शौण्डिकानां च चैलनिर्णेजकस्य च  ।
रञ्जकस्य नृशंसस्य यस्य चोपपतिर्गृहे  ॥ ४.२१६[२१७ ] ॥
मृष्यन्ति ये चोपपतिं स्त्रीजितानां च सर्वशः  ।
अनिर्दशं च प्रेतान्नमतुष्टिकरमेव च  ॥ ४.२१७[२१८ ] ॥
राजान्नं तेज आदत्ते शूद्रान्नं ब्रह्मवर्चसम्  ।
आयुः सुवर्णकारान्नं यशश्चर्मावकर्तिनः  ॥ ४.२१८[२१९ ] ॥
कारुकान्नं प्रजां हन्ति बलं निर्णेजकस्य च  ।
गणान्नं गणिकान्नं च लोकेभ्यः परिकृन्तति  ॥ ४.२१९[२२० ] ॥
पूयं चिकित्सकस्यान्नं पुंश्चल्यास्त्वन्नमिन्द्रियम्  ।
विष्ठा वार्धुषिकस्यान्नं शस्त्रविक्रयिणो मलम्  ॥ ४.२२०[२२१ ] ॥
य एतेऽन्ये त्वभोज्यान्नाः क्रमशः परिकीर्तिताः  ।
तेषां त्वगस्थिरोमाणि वदन्त्यन्नं मनीषिणः  ॥ ४.२२१[२२२ ] ॥
भुक्त्वातोऽन्यतमस्यान्नममत्या क्षपणं त्र्यहम्  ।
मत्या भुक्त्वाचरेत्कृच्छ्रं रेतोविण्मूत्रमेव च  ॥ ४.२२२[२२३ ] ॥
नाद्याच्छूद्रस्य पक्वान्नं विद्वानश्राद्धिनो द्विजः  ।
आददीताममेवास्मादवृत्तावेकरात्रिकम्  ॥ ४.२२३[२२४ ] ॥
श्रोत्रियस्य कदर्यस्य वदान्यस्य च वार्धुषेः  ।
मीमांसित्वोभयं देवाः सममन्नमकल्पयन्  ॥ ४.२२४[२२५ ] ॥
तान् प्रजापतिराहैत्य मा कृध्वं विषमं समम्  ।
श्रद्धापूतं वदान्यस्य हतमश्रद्धयेतरत् ॥ ४.२२५[२२६ ] ॥
श्रद्धयेष्टं च पूर्तं च नित्यं कुर्यादतन्द्रितः  ।
श्रद्धाकृते ह्यक्षये ते भवतः स्वागतैर्धनैः  ॥ ४.२२६[२२७ ] ॥
दानधर्मं निषेवेत नित्यमैष्टिकपौर्तिकम्  ।
परितुष्टेन भावेन पात्रमासाद्य शक्तितः  ॥ ४.२२७[२२८ ] ॥
यत्किं चिदपि दातव्यं याचितेनानसूयया  ।
उत्पत्स्यते हि तत्पात्रं यत्तारयति सर्वतः  ॥ ४.२२८[२२९ ] ॥
वारिदस्तृप्तिमाप्नोति सुखमक्षय्यमन्नदः  ।
तिलप्रदः प्रजामिष्टां दीपदश्चक्षुरुत्तमम्  ॥ ४.२२९[२३० ] ॥
भूमिदो भूमिमाप्नोति दीर्घमायुर्हिरण्यदः  ।
गृहदोऽग्र्याणि वेश्मानि रूप्यदो रूपमुत्तमम्  ॥ ४.२३०[२३१ ] ॥
वासोदश्चन्द्रसालोक्यमश्विसालोक्यमश्वदः  ।
अनडुहः श्रियं पुष्टां गोदो ब्रध्नस्य विष्टपम्  ॥ ४.२३१[२३२ ] ॥
यानशय्याप्रदो भार्यामैश्वर्यमभयप्रदः  ।
धान्यदः शाश्वतं सौख्यं ब्रह्मदो ब्रह्मसार्ष्टिताम्  ॥ ४.२३२[२३३ ] ॥
सर्वेषामेव दानानां ब्रह्मदानं विशिष्यते  ।
वार्यन्नगोमहीवासस्- तिलकाञ्चनसर्पिषाम्  ॥ ४.२३३[२३४ ] ॥
येन येन तु भावेन यद्यद्दानं प्रयच्छति  ।
तत्तत्तेनैव भावेन प्राप्नोति प्रतिपूजितः  ॥ ४.२३४[२३५ ] ॥
योऽर्चितं प्रतिगृह्णाति ददात्यर्चितमेव वा  ।
तावुभौ गच्छतः स्वर्गं नरकं तु विपर्यये  ॥ ४.२३५[२३६ ] ॥
न विस्मयेत तपसा वदेदिष्ट्वा च नानृतम्  ।
नार्तोऽप्यपवदेद्विप्रान्न दत्त्वा परिकीर्तयेत् ॥ ४.२३६[२३७ ] ॥
यज्ञोऽनृतेन क्षरति तपः क्षरति विस्मयात् ।
आयुर्विप्रापवादेन दानं च परिकीर्तनात् ॥ ४.२३७[२३८ ] ॥
धर्मं शनैः संचिनुयाद्वल्मीकमिव पुत्तिकाः  ।
परलोकसहायार्थं सर्वभूतान्यपीडयन्  ॥ ४.२३८[२३९ ] ॥
नामुत्र हि सहायार्थं पिता माता च तिष्ठतः  ।
न पुत्रदारं न ज्ञातिर्धर्मस्तिष्ठति केवलः  ॥ ४.२३९[२४० ] ॥
एकः प्रजायते जन्तुरेक एव प्रलीयते  ।
एकोऽनुभुङ्क्ते सुकृतमेक एव च दुष्कृतम्  ॥ ४.२४०[२४१ ] ॥
मृतं शरीरमुत्सृज्य काष्ठलोष्टसमं क्षितौ  ।
विमुखा बान्धवा यान्ति धर्मस्तमनुगच्छति  ॥ ४.२४१[२४२ ] ॥
तस्माद्धर्मं सहायार्थं नित्यं संचिनुयाच्छनैः  ।
धर्मेण हि सहायेन तमस्तरति दुस्तरम्  ॥ ४.२४२[२४३ ] ॥
धर्मप्रधानं पुरुषं तपसा हतकिल्बिषम्  ।
परलोकं नयत्याशु भास्वन्तं खशरीरिणम्  ॥ ४.२४३[२४४ ] ॥
उत्तमैरुत्तमैर्नित्यं संबन्धानाचरेत्सह  ।
निनीषुः कुलमुत्कर्षमधमानधमांस्त्यजेत् ॥ ४.२४४[२४५ ] ॥
उत्तमानुत्तमानेव गच्छन् हीनांस्तु वर्जयन्  ।
ब्राह्मणः श्रेष्ठतामेति प्रत्यवायेन शूद्रताम्  ॥ ४.२४५[२४६ ] ॥
दृढकारी मृदुर्दान्तः क्रूराचारैरसंवसन्  ।
अहिंस्रो दमदानाभ्यां जयेत्स्वर्गं तथाव्रतः  ॥ ४.२४६[२४७ ] ॥
एधोदकं मूलफलमन्नमभ्युद्यतं च यत् ।
सर्वतः प्रतिगृह्णीयान्मध्वथाभयदक्षिणाम्  ॥ ४.२४७[२४८ ] ॥
आहृताभ्युद्यतां भिक्षां पुरस्तादप्रचोदिताम्  ।
मेने प्रजापतिर्ग्राह्यामपि दुष्कृतकर्मणः  ॥ ४.२४८[२४९ ] ॥
नाश्नन्ति पितरस्तस्य दशवर्षाणि पञ्च च  ।
न च हव्यं वहत्यग्निर्यस्तामभ्यवमन्यते  ॥ ४.२४९[२५० ] ॥
शय्यां गृहान् कुशान् गन्धानपः पुष्पं मणीन् दधि  ।
धाना मत्स्यान् पयो मांसं शाकं चैव न निर्णुदेत् ॥ ४.२५०[२५१ ] ॥
गुरून् भृत्यांश्चोज्जिहीर्षन्नर्चिष्यन् देवतातिथीन्  ।
सर्वतः प्रतिगृह्णीयान्न तु तृप्येत्स्वयं ततः  ॥ ४.२५१[२५२ ] ॥
गुरुषु त्वभ्यतीतेषु विना वा तैर्गृहे वसन्  ।
आत्मनो वृत्तिमन्विच्छन् गृह्णीयात्साधुतः सदा  ॥ ४.२५२[२५३ ] ॥
आर्धिकः कुलमित्रं च गोपालो दासनापितौ  ।
एते शूद्रेषु भोज्यान्ना याश्चात्मानं निवेदयेत् ॥ ४.२५३[२५४ ] ॥
यादृशोऽस्य भवेदात्मा यादृशं च चिकीर्षितम्  ।
यथा चोपचरेदेनं तथात्मानं निवेदयेत् ॥ ४.२५४[२५५ ] ॥
योऽन्यथा सन्तमात्मानमन्यथा सत्सु भाषते  ।
स पापकृत्तमो लोके स्तेन आत्मापहारकः  ॥ ४.२५५[२५६ ] ॥
वाच्यर्था नियताः सर्वे वाङ्गूला वाग्विनिःसृताः  ।
तांस्तु यः स्तेनयेद्वाचं स सर्वस्तेयकृन्नरः  ॥ ४.२५६[२५७ ] ॥
महर्षिपितृदेवानां गत्वानृण्यं यथाविधि  ।
पुत्रे सर्वं समासज्य वसेन्माध्यस्थ्यमाश्रितः  ॥ ४.२५७[२५८ ] ॥
एकाकी चिन्तयेन्नित्यं विविक्ते हितमात्मनः  ।
एकाकी चिन्तयानो हि परं श्रेयोऽधिगच्छति  ॥ ४.२५८[२५९ ] ॥
एषोदिता गृहस्थस्य वृत्तिर्विप्रस्य शाश्वती  ।
स्नातकव्रतकल्पश्च सत्त्ववृद्धिकरः शुभः  ॥ ४.२५९[२६० ] ॥
अनेन विप्रो वृत्तेन वर्तयन् वेदशास्त्रवित् ।
व्यपेतकल्मषो नित्यं ब्रह्मलोके महीयते  ॥ ४.२६०[२६१ ] ॥

श्रुत्वैतानृषयो धर्मान् स्नातकस्य यथोदितान्  ।
इदमूचुर्महात्मानमनलप्रभवं भृगुम्  ॥ ५.१ ॥
एवं यथोक्तं विप्राणां स्वधर्ममनुतिष्ठताम्  ।
कथं मृत्युः प्रभवति वेदशास्त्रविदां प्रभो  ॥ ५.२ ॥
स तानुवाच धर्मात्मा महर्षीन्मानवो भृगुः  ।
श्रूयतां येन दोषेण मृत्युर्विप्रान् जिघांसति  ॥ ५.३ ॥
अनभ्यासेन वेदानामाचारस्य च वर्जनात् ।
आलस्यादन्नदोषाच्च मृत्युर्विप्राञ्जिघांसति  ॥ ५.४ ॥
लशुनं गृञ्जनं चैव पलाण्डुं कवकानि च  ।
अभक्ष्याणि द्विजातीनाममेध्यप्रभवानि च  ॥ ५.५ ॥
लोहितान् वृक्षनिर्यासान् वृश्चनप्रभवांस्तथा  ।
शेलुं गव्यं च पेयूषं प्रयत्नेन विवर्जयेत् ॥ ५.६ ॥
वृथा कृसरसंयावं पायसापूपमेव च  ।
अनुपाकृतमांसानि देवान्नानि हवींषि च  ॥ ५.७ ॥
अनिर्दशाया गोः क्षीरमौष्ट्रमैकशफं तथा  ।
आविकं संधिनीक्षीरं विवत्सायाश्च गोः पयः  ॥ ५.८ ॥
आरण्यानां च सर्वेषां मृगाणां माहिषं विना  ।
स्त्रीक्षीरं चैव वर्ज्यानि सर्वशुक्तानि चैव हि  ॥ ५.९ ॥
दधि भक्ष्यं च शुक्तेषु सर्वं च दधिसंभवम्  ।
यानि चैवाभिषूयन्ते पुष्पमूलफलैः शुभैः  ॥ ५.१० ॥
क्रव्यादाञ्शकुनान् सर्वांस्तथा ग्रामनिवासिनः  ।
अनिर्दिष्टांश्चैकशफांष्टिट्टिभं च विवर्जयेत् ॥ ५.११ ॥
कलविङ्कं प्लवं हंसं चक्राह्वं ग्रामकुक्कुटम्  ।
सारसं रज्जुवालं च दात्यूहं शुकसारिके  ॥ ५.१२ ॥
प्रतुदाञ्जालपादांश्च कोयष्टिनखविष्किरान्  ।
निमज्जतश्च मत्स्यादान् सौनं वल्लूरमेव च  ॥ ५.१३ ॥
बकं चैव बलाकां च काकोलं खञ्जरीटकम्  ।
मत्स्यादान् विड्वराहांश्च मत्स्यानेव च सर्वशः  ॥ ५.१४ ॥
यो यस्य मांसमश्नाति स तन्मांसाद उच्यते  ।
मत्स्यादः सर्वमांसादस्तस्मान्मत्स्यान् विवर्जयेत् ॥ ५.१५ ॥
पाठीनरोहितावाद्यौ नियुक्तौ हव्यकव्ययोः  ।
राजीवान् सिंहतुण्डाश्च सशल्काश्चैव सर्वशः  ॥ ५.१६ ॥
न भक्षयेदेकचरानज्ञातांश्च मृगद्विजान्  ।
भक्ष्येष्वपि समुद्दिष्टान् सर्वान् पञ्चनखांस्तथा  ॥ ५.१७ ॥
श्वाविधं शल्यकं गोधां खड्गकूर्मशशांस्तथा  ।
भक्ष्यान् पञ्चनखेष्वाहुरनुष्ट्रांश्चैकतोदतह् ॥ ५.१८ ॥
छत्राकं विड्वराहं च लशुनं ग्रामकुक्कुटम्  ।
पलाण्डुं गृञ्जनं चैव मत्या जग्ध्वा पतेद्द्विजः  ॥ ५.१९ ॥
अमत्यैतानि षड्जग्ध्वा कृच्छ्रं सान्तपनं चरेत् ।
यतिचान्द्रायाणं वापि शेषेषूपवसेदहः  ॥ ५.२० ॥
संवत्सरस्यैकमपि चरेत्कृच्छ्रं द्विजोत्तमः  ।
अज्ञातभुक्तशुद्ध्यर्थं ज्ञातस्य तु विषेशतः  ॥ ५.२१ ॥
यज्ञार्थं ब्राह्मणैर्वध्याः प्रशस्ता मृगपक्षिणः  ।
भृत्यानां चैव वृत्त्यर्थमगस्त्यो ह्याचरत्पुरा  ॥ ५.२२ ॥
बभूवुर्हि पुरोडाशा भक्ष्याणां मृगपक्षिणाम्  ।
पुराणेष्वपि यज्ञेषु ब्रह्मक्षत्रसवेषु च  ॥ ५.२३ ॥
यत्किं चित्स्नेहसंयुक्तं भक्ष्यं भोज्यमगर्हितम्  ।
तत्पर्युषितमप्याद्यं हविःशेषं च यद्भवेत् ॥ ५.२४ ॥
चिरस्थितमपि त्वाद्यमस्नेहाक्तं द्विजातिभिः  ।
यवगोधूमजं सर्वं पयसश्चैव विक्रिया  ॥ ५.२५ ॥
एतदुक्तं द्विजातीनां भक्ष्याभक्ष्यमशेषतः  ।
मांसस्यातः प्रवक्ष्यामि विधिं भक्षणवर्जने  ॥ ५.२६ ॥
प्रोक्षितं भक्षयेन्मांसं ब्राह्मणानां च काम्यया  ।
यथाविधि नियुक्तस्तु प्राणानामेव चात्यये  ॥ ५.२७ ॥
प्राणस्यान्नमिदं सर्वं प्रजापतिरकल्पयत् ।
स्थावरं जङ्गमं चैव सर्वं प्राणस्य भोजनम्  ॥ ५.२८ ॥
चराणामन्नमचरा दंष्ट्रिणामप्यदंष्ट्रिणः  ।
अहस्ताश्च सहस्तानां शूराणां चैव भीरवः  ॥ ५.२९ ॥
नात्ता दुष्यत्यदन्नाद्यान् प्राणिनोऽहन्यहन्यपि  ।
धात्रैव सृष्टा ह्याद्याश्च प्राणिनोऽत्तार एव च  ॥ ५.३० ॥
यज्ञाय जग्धिर्मांसस्येत्येष दैवो विधिः स्मृतः  ।
अतोऽन्यथा प्रवृत्तिस्तु राक्षसो विधिरुच्यते  ॥ ५.३१ ॥
क्रीत्वा स्वयं वाप्युत्पाद्य परोपकृतमेव वा  ।
देवान् पितॄंश्चार्चयित्वा खादन्मांसं न दुष्यति  ॥ ५.३२ ॥
नाद्यादविधिना मांसं विधिज्ञोऽनापदि द्विजः  ।
जग्ध्वा ह्यविधिना मांसं प्रेतस्तैरद्यतेऽवशः  ॥ ५.३३ ॥
न तादृशं भवत्येनो मृगहन्तुर्धनार्थिनः  ।
यादृशं भवति प्रेत्य वृथामांसानि खादतः  ॥ ५.३४ ॥
नियुक्तस्तु यथान्यायं यो मांसं नात्ति मानवः  ।
स प्रेत्य पशुतां याति संभवानेकविंशतिम्  ॥ ५.३५ ॥
असंस्कृतान् पशून्मन्त्रैर्नाद्याद्विप्रः कदा चन  ।
मन्त्रैस्तु संस्कृतानद्याच्छाश्वतं विधिमास्थितः  ॥ ५.३६ ॥
कुर्याद्घृतपशुं सङ्गे कुर्यात्पिष्टपशुं तथा  ।
न त्वेव तु वृथा हन्तुं पशुमिच्छेत्कदा चन  ॥ ५.३७ ॥
यावन्ति पशुरोमाणि तावत्कृत्वो ह मारणम्  ।
वृथापशुघ्नः प्राप्नोति प्रेत्य जन्मनि जन्मनि  ॥ ५.३८ ॥
यज्ञार्थं पशवः सृष्टाः स्वयमेव स्वयंभुवा  ।
यज्ञोऽस्य भूत्यै सर्वस्य तस्माद्यज्ञे वधोऽवधः  ॥ ५.३९ ॥
ओषध्यः पशवो वृक्षास्तिर्यञ्चः पक्षिणस्तथा  ।
यज्ञार्थं निधनं प्राप्ताः प्राप्नुवन्त्युत्सृतीः पुनः  ॥ ५.४० ॥
मधुपर्के च यज्ञे च पितृदैवतकर्मणि  ।
अत्रैव पशवो हिंस्या नान्यत्रेत्यब्रवीन्मनुः  ॥ ५.४१ ॥
एष्वर्थेषु पशून् हिंसन् वेदतत्त्वार्थविद्द्विजः  ।
आत्मानं च पशुं चैव गमयत्युत्तमं गतिम्  ॥ ५.४२ ॥
गृहे गुरावरण्ये वा निवसन्नात्मवान् द्विजः  ।
नावेदविहितां हिंसामापद्यपि समाचरेत् ॥ ५.४३ ॥
या वेदविहिता हिंसा नियतास्मिंश्चराचरे  ।
अहिंसामेव तां विद्याद्वेदाद्धर्मो हि निर्बभौ  ॥ ५.४४ ॥
योऽहिंसकानि भूतानि हिनस्त्यात्मसुखेच्छया  ।
स जीवांश्च मृतश्चैव न क्व चित्सुखमेधते  ॥ ५.४५ ॥
यो बन्धनवधक्लेशान् प्राणिनां न चिकीर्षति  ।
स सर्वस्य हितप्रेप्सुः सुखमत्यन्तमश्नुते  ॥ ५.४६ ॥
यद्ध्यायति यत्कुरुते रतिं बध्नाति यत्र च  ।
तदवाप्नोत्ययत्नेन यो हिनस्ति न किं चन  ॥ ५.४७ ॥
नाकृत्वा प्राणिनां हिंसां मांसमुत्पद्यते क्व चित् ।
न च प्राणिवधः स्वर्ग्यस्तस्मान्मांसं विवर्जयेत् ॥ ५.४८ ॥
समुत्पत्तिं च मांसस्य वधबन्धौ च देहिनाम्  ।
प्रसमीक्ष्य निवर्तेत सर्वमांसस्य भक्षणात् ॥ ५.४९ ॥
न भक्षयति यो मांसं विधिं हित्वा पिशाचवत् ।
न लोके प्रियतां याति व्याधिभिश्च न पीड्यते  ॥ ५.५० ॥
अनुमन्ता विशसिता निहन्ता क्रयविक्रयी  ।
संस्कर्ता चोपहर्ता च खादकश्चेति घातकाः  ॥ ५.५१ ॥
स्वमांसं परमांसेन यो वर्धयितुमिच्छति  ।
अनभ्यर्च्य पितॄन् देवांस्ततोऽन्यो नास्त्यपुण्यकृत् ॥ ५.५२ ॥
वर्षे वर्षेऽश्वमेधेन यो यजेत शतं समाः  ।
मांसानि च न खादेद्यस्तयोः पुण्यफलं समम्  ॥ ५.५३ ॥
फलमूलाशनैर्मेध्यैर्मुन्यन्नानां च भोजनैः  ।
न तत्फलमवाप्नोति यन्मांसपरिवर्जनात् ॥ ५.५४ ॥
मां स भक्षयितामुत्र यस्य मांसमिहाद्म्यहम्  ।
एतन्मांसस्य मांसत्वं प्रवदन्ति मनीषिणः  ॥ ५.५५ ॥
न मांसभक्षणे दोषो न मद्ये न च मैथुने  ।
प्रवृत्तिरेषा भूतानां निवृत्तिस्तु महाफला  ॥ ५.५६ ॥
प्रेतशुद्धिं प्रवक्ष्यामि द्रव्यशुद्धिं तथैव च  ।
चतुर्णामपि वर्णानां यथावदनुपूर्वशः  ॥ ५.५७ ॥
दन्तजातेऽनुजाते च कृतचूडे च संस्थिते  ।
अशुद्धा बान्धवाः सर्वे सूतके च तथोच्यते  ॥ ५.५८ ःः
दशाहं शावमाशौचं सपिण्डेषु विधीयते  ।
अर्वाक्संचयनादस्थ्नां त्र्यहमेकाहमेव वा  ॥ ५.५९ ॥
सपिण्डता तु पुरुषे सप्तमे विनिवर्तते  ।
समानोदकभावस्तु जन्मनाम्नोरवेदने  ॥ ५.६० ॥
यथेदं शावमाशौचं सपिण्डेषु विधीयते  ।
जननेऽप्येवमेव स्यान्निपुणं शुद्धिमिच्छताम्  ॥ ५.६१ ॥
सर्वेषां शावमाशौचं मातापित्रोस्तु सूतकम्  ।
सूतकं मातुरेव स्यादुपस्पृश्य पिता शुचिः  ॥ ५.६२[६१ ] ॥
निरस्य तु पुमाञ्शुक्रमुपस्पृस्यैव शुध्यति  ।
बैजिकादभिसंबन्धादनुरुन्ध्यादघं त्र्यहम्  ॥ ५.६३[६२ ] ॥
अह्ना चैकेन रात्र्या च त्रिरात्रैरेव च त्रिभिः  ।
शवस्पृशो विशुध्यन्ति त्र्यहादुदकदायिनः  ॥ ५.६४[६३ ] ॥
गुरोः प्रेतस्य शिष्यस्तु पितृमेधं समाचरन्  ।
प्रेतहारैः समं तत्र दशरात्रेण शुध्यति  ॥ ५.६५[६४ ] ॥
रात्रिभिर्मासतुल्याभिर्गर्भस्रावे विशुध्यति  ।
रजस्युपरते साध्वी स्नानेन स्त्री रजस्वला  ॥ ५.६६[६५ ] ॥
नृणामकृतचूडानां विशुद्धिर्नैशिकी स्मृता  ।
निर्वृत्तचूडकानां तु त्रिरात्राच्छुद्धिरिष्यते  ॥ ५.६७[६६ ] ॥
ऊनद्विवार्षिकं प्रेतं निदध्युर्बान्धवा बहिः  ।
अलंकृत्य शुचौ भूमावस्थिसंचयनादृते  ॥ ५.६८[६७ ] ॥
नास्य कार्योऽग्निसंस्कारो न च कार्योदकक्रिया  ।
अरण्ये काष्ठवत्त्यक्त्वा क्षपेयुस्त्र्यहमेव तु  ॥ ५.६९[६८ ] ॥
नात्रिवर्षस्य कर्तव्या बान्धवैरुदकक्रिया  ।
जातदन्तस्य वा कुर्युर्नाम्नि वापि कृते सति  ॥ ५.७०[६९ ] ॥
सब्रह्मचारिण्येकाहमतीते क्षपणं स्मृतम्  ।
जन्मन्येकोदकानां तु त्रिरात्राच्छुद्धिरिष्यते  ॥ ५.७१[७० ] ॥
स्त्रीणामसंस्कृतानां तु त्र्यहाच्छुध्यन्ति बान्धवाः  ।
यथोक्तेनैव कल्पेन शुध्यन्ति तु सनाभयः  ॥ ५.७२[७१ ] ॥
अक्षारलवणान्नाः स्युर्निमज्जेयुश्च ते त्र्यहम्  ।
मांसाशनं च नाश्नीयुः शयीरंश्च पृथक्क्षितौ  ॥ ५.७३[७२ ] ॥
संनिधावेष वै कल्पः शावाशौचस्य कीर्तितः  ।
असंनिधावयं ज्ञेयो विधिः संबन्धिबान्धवैः  ॥ ५.७४[७३ ] ॥
विगतं तु विदेशस्थं शृणुयाद्यो ह्यनिर्दशम्  ।
यच्छेषं दशरात्रस्य तावदेवाशुचिर्भवेत् ॥ ५.७५[७४ ] ॥
अतिक्रान्ते दशाहे च त्रिरात्रमशुचिर्भवेत् ।
संवत्सरे व्यतीते तु स्पृष्ट्वैवापो विशुध्यति  ॥ ५.७६[७५ ] ॥
निर्दशं ज्ञातिमरणं श्रुत्वा पुत्रस्य जन्म च  ।
सवासा जलमाप्लुत्य शुद्धो भवति मानवः  ॥ ५.७७[७६ ] ॥
बाले देशान्तरस्थे च पृथक्पिण्डे च संस्थिते  ।
सवासा जलमाप्लुत्य सद्य एव विशुध्यति  ॥ ५.७८[७७ ] ॥
अन्तर्दशाहे स्यातां चेत्पुनर्मरणजन्मनी  ।
तावत्स्यादशुचिर्विप्रो यावत्तत्स्यादनिर्दशम्  ॥ ५.७९[७८ ] ॥
त्रिरात्रमाहुराशौचमाचार्ये संस्थिते सति  ।
तस्य पुत्रे च पत्न्यां च दिवारात्रमिति स्थितिः  ॥ ५.८०[७९ ] ॥
श्रोत्रिये तूपसंपन्ने त्रिरात्रमशुचिर्भवेत् ।
मातुले पक्षिणीं रात्रिं शिष्यर्त्विग्बान्धवेषु च  ॥ ५.८१[८० ] ॥
प्रेते राजनि सज्योतिर्यस्य स्याद्विषये स्थितः  ।
अश्रोत्रिये त्वहः कृत्स्नमनूचाने तथा गुरौ  ॥ ५.८२[८१ ] ॥
शुद्ध्येद्विप्रो दशाहेन द्वादशाहेन भूमिपः  ।
वैश्यः पञ्चदशाहेन शूद्रो मासेन शुध्यति  ॥ ५.८३[८२ ] ॥
न वर्धयेदघाहानि प्रत्यूहेन्नाग्निषु क्रियाः  ।
न च तत्कर्म कुर्वाणः सनाभ्योऽप्यशुचिर्भवेत् ॥ ५.८४[८३ ] ॥
दिवाकीर्तिमुदक्यां च पतितं सूतिकां तथा  ।
शवं तत्स्पृष्टिनं चैव स्पृष्ट्वा स्नानेन शुध्यति  ॥ ५.८५[८४ ] ॥
आचम्य प्रयतो नित्यं जपेदशुचिदर्शने  ।
सौरान्मन्त्रान् यथोत्साहं पावमानीश्च शक्तितः  ॥ ५.८६[८५ ] ॥
नारं स्पृष्ट्वास्थि सस्नेहं स्नात्वा विप्रो विशुध्यति  ।
आचम्यैव तु निःस्नेहं गामालभ्यार्कमीक्ष्य वा  ॥ ५.८७[८६ ] ॥
आदिष्टी नोदकं कुर्यादा व्रतस्य समापनात् ।
समाप्ते तूदकं कृत्वा त्रिरात्रेणैव शुध्यति  ॥ ५.८८[८७ ] ॥
वृथासंकरजातानां प्रव्रज्यासु च तिष्ठताम्  ।
आत्मनस्त्यागिनां चैव निवर्तेतोदकक्रिया  ॥ ५.८९[८८ ] ॥
पाषण्डमाश्रितानां च चरन्तीनां च कामतः  ।
गर्भभर्तृद्रुहां चैव सुरापीनां च योषिताम्  ॥ ५.९०[८९ ] ॥
आचार्यं स्वमुपाध्यायं पितरं मातरं गुरुम्  ।
निर्हृत्य तु व्रती प्रेतान्न व्रतेन वियुज्यते  ॥ ५.९१[९० ] ॥
दक्षिणेन मृतं शूद्रं पुरद्वारेण निर्हरेत् ।
पश्चिमोत्तरपूर्वैस्तु यथायोगं द्विजन्मनः  ॥ ५.९२[९१ ] ॥
न राज्ञामघदोषोऽस्ति व्रतिनां न च सत्त्रिणाम्  ।
ऐन्द्रं स्थानमुपासीना ब्रह्मभूता हि ते सदा  ॥ ५.९३[९२ ] ॥
राज्ञो महात्मिके स्थाने सद्यःशौचं विधीयते  ।
प्रजानां परिरक्षार्थमासनं चात्र कारणम्  ॥ ५.९४[९३ ] ॥
डिम्भाहवहतानां च विद्युता पार्थिवेन च  ।
गोब्राह्मणस्य चैवार्थे यस्य चेच्छति पार्थिवः  ॥ ५.९५[९४ ] ॥
सोमाग्न्यर्कानिलेन्द्राणां वित्ताप्पत्योर्यमस्य च  ।
अष्टानां लोकपालानां वपुर्धारयते नृपः  ॥ ५.९६[९५ ] ॥
लोकेशाधिष्ठितो राजा नास्याशौचं विधीयते  ।
शौचाशौचं हि मर्त्यानां लोकेभ्यः प्रभवाप्ययौ  ॥ ५.९७[९६ ] ॥
उद्यतैराहवे शस्त्रैः क्षत्रधर्महतस्य च  ।
सद्यः संतिष्ठते यज्ञस्तथाशौचमिति स्थितिः  ॥ ५.९८[९७ ] ॥
विप्रः शुध्यत्यपः स्पृष्ट्वा क्षत्रियो वाहनायुधम्  ।
वैश्यः प्रतोदं रश्मीन् वा यष्टिं शूद्रः कृतक्रियः  ॥ ५.९९[९८ ] ॥
एतद्वोऽभिहितं शौचं सपिण्डेषु द्विजोत्तमाः  ।
असपिण्डेषु सर्वेषु प्रेतशुद्धिं निबोधत  ॥ ५.१००[९९ ] ॥
असपिण्डं द्विजं प्रेतं विप्रो निर्हृत्य बन्धुवत् ।
विशुध्यति त्रिरात्रेण मातुराप्तांश्च बान्धवान्  ॥ ५.१०१[१०० ] ॥
यद्यन्नमत्ति तेषां तु दशाहेनैव शुध्यति  ।
अनदन्नन्नमह्नैव न चेत्तस्मिन् गृहे वसेत् ॥ ५.१०२[१०१ ] ॥
अनुगम्येच्छया प्रेतं ज्ञातिमज्ञातिमेव च  ।
स्नात्वा सचैलः स्पृष्ट्वाग्निं घृतं प्राश्य विशुध्यति  ॥ ५.१०३[१०२ ] ॥
न विप्रं स्वेषु तिष्ठत्सु मृतं शूद्रेण नाययेत् ।
अस्वर्ग्या ह्याहुतिः सा स्याच्छूद्रसंस्पर्शदूषिता  ॥ ५.१०४[१०३ ] ॥
ज्ञानं तपोऽग्निराहारो मृन्मनो वार्युपाञ्जनम्  ।
वायुः कर्मार्ककालौ च शुद्धेः कर्तॄणि देहिनाम्  ॥ ५.१०५[१०४ ] ॥
सर्वेषामेव शौचानामर्थशौचं परं स्मृतं  ।
योऽर्थे शुचिर्हि स शुचिर्न मृद्वारिशुचिः शुचिः  ॥ ५.१०६[१०५ ] ॥
क्षान्त्या शुध्यन्ति विद्वांसो दानेनाकार्यकारिणः  ।
प्रच्छन्नपापा जप्येन तपसा वेदवित्तमाः  ॥ ५.१०७[१०६ ] ॥
मृत्तोयैः शुध्यते शोध्यं नदी वेगेन शुध्यति  ।
रजसा स्त्री मनोदुष्टा संन्यासेन द्विजोत्तमाः  ॥ ५.१०८[१०७ ] ॥
अद्भिर्गात्राणि शुध्यन्ति मनः सत्येन शुध्यति  ।
विद्यातपोभ्यां भूतात्मा बुद्धिर्ज्ञानेन शुध्यति  ॥ ५.१०९[१०८ ] ॥
एष शौचस्य वः प्रोक्तः शरीरस्य विनिर्णयः  ।
नानाविधानां द्रव्याणां शुद्धेः शृणुत निर्णयम्  ॥ ५.११०[१०९ ] ॥
तैजसानां मणीनां च सर्वस्याश्ममयस्य च  ।
भस्मनाद्भिर्मृदा चैव शुद्धिरुक्ता मनीषिभिः  ॥ ५.१११[११० ] ॥
निर्लेपं काञ्चनं भाण्डमद्भिरेव विशुध्यति  ।
अब्जमश्ममयं चैव राजतं चानुपस्कृतम्  ॥ ५.११२[१११ ] ॥
अपामग्नेश्च संयोगाद्धैमं रौप्यं च निर्बभौ  ।
तस्मात्तयोः स्वयोन्यैव निर्णेको गुणवत्तरः  ॥ ५.११३[११२ ] ॥
ताम्रायःकांस्यरैत्यानां त्रपुणः सीसकस्य च  ।
शौचं यथार्हं कर्तव्यं क्षाराम्लोदकवारिभिः  ॥ ५.११४[११३ ] ॥
द्रवाणां चैव सर्वेषां शुद्धिरुत्पवनं स्मृतम्  ।
प्रोक्षणं संहतानां च दारवाणां च तक्षणम्  ॥ ५.११५[११४ ] ॥
मार्जनं यज्ञपात्राणां पाणिना यज्ञकर्मणि  ।
चमसानां ग्रहाणां च शुद्धिः प्रक्षालनेन तु  ॥ ५.११६[११५ ] ॥
चरूणां स्रुक्स्रुवाणां च शुद्धिरुष्णेन वारिणा  ।
स्फ्यशूर्पशकटानां च मुसलोलूखलस्य च  ॥ ५.११७[११६ ] ॥
अद्भिस्तु प्रोक्षणं शौचं बहूनां धान्यवाससाम्  ।
प्रक्षालनेन त्वल्पानामद्भिः शौचं विधीयते  ॥ ५.११८[११७ ] ॥
चैलवच्चर्मणां शुद्धिर्वैदलानां तथैव च  ।
शाकमूलफलानां च धान्यवच्छुद्धिरिष्यते  ॥ ५.११९[११८ ] ॥
कौशेयाविकयोरूषैः कुतपानामरिष्टकैः  ।
श्रीफलैरंशुपट्टानां क्षौमाणां गौरसर्षपैः  ॥ ५.१२०[११९ ] ॥
क्षौमवच्छङ्खशृङ्गाणामस्थिदन्तमयस्य च  ।
शुद्धिर्विजानता कार्या गोमूत्रेणोदकेन वा  ॥ ५.१२१[१२० ] ॥
प्रोक्षणात्तृणकाष्ठं च पलालं चैव शुध्यति  ।
मार्जनोपाञ्जनैर्वेश्म पुनःपाकेन मृन्मयम्  ॥ ५.१२२[१२१ ] ॥
मद्यैर्मूत्रैः पुरीषैर्वा ष्ठीवनैह्पूयशोणितैः  ।
संस्पृष्टं नैव शुद्ध्येत पुनःपाकेन मृन्मयम्  ॥ ५.१२३ ॥
संमार्जनोपाञ्जनेन सेकेनोल्लेखनेन च  ।
गवां च परिवासेन भूमिः शुध्यति पञ्चभिः  ॥ ५.१२४[१२२ ] ॥
पक्षिजग्धं गवा घ्रातमवधूतमवक्षुतम्  ।
दूषितं केशकीटैश्च मृत्प्रक्षेपेण शुध्यति  ॥ ५.१२५[१२३ ] ॥
यावन्नापैत्यमेध्याक्ताद्गन्धो लेपश्च तत्कृतः  ।
तावन्मृद्वारि चादेयं सर्वासु द्रव्यशुद्धिषु  ॥ ५.१२६[१२४ ] ॥
त्रीणि देवाः पवित्राणि ब्राह्मणानामकल्पयन्  ।
अदृष्टमद्भिर्निर्णिक्तं यच्च वाचा प्रशस्यते  ॥ ५.१२७[१२५ ] ॥
आपः शुद्धा भूमिगता वैतृष्ण्यं यासु गोर्भवेत् ।
अव्याप्ताश्चेदमेध्येन गन्धवर्णरसान्विताः  ॥ ५.१२८[१२६ ] ॥
नित्यं शुद्धः कारुहस्तः पण्ये यच्च प्रसारितम्  ।
ब्रह्मचारिगतं भैक्ष्यं नित्यं मेध्यमिति स्थितिः  ॥ ५.१२९[१२७ ] ॥
नित्यमास्यं शुचि स्त्रीणां शकुनिः फलपातने  ।
प्रस्रवे च शुचिर्वत्सः श्वा मृगग्रहणे शुचिः  ॥ ५.१३०[१२८ ] ॥
श्वभिर्हतस्य यन्मांसं शुचि तन्मनुरब्रवीत् ।
क्रव्याद्भिश्च हतस्यान्यैश्चण्डालाद्यैश्च दस्युभिः  ॥ ५.१३१[१२९ ] ॥
ऊर्ध्वं नाभेर्यानि खानि तानि मेध्यानि सर्वशः  ।
यान्यधस्तान्यमेध्यानि देहाच्चैव मलाश्च्युताः  ॥ ५.१३२[१३० ] ॥
मक्षिका विप्रुषश्छाया गौरश्वः सूर्यरश्मयः  ।
रजो भूर्वायुरग्निश्च स्पर्शे मेध्यानि निर्दिशेत् ॥ ५.१३३[१३१ ] ॥
विण्मूत्रोत्सर्गशुद्ध्यर्थं मृद्वार्यादेयमर्थवत् ।
दैहिकानां मलानां च शुद्धिषु द्वादशस्वपि  ॥ ५.१३४[१३२ ] ॥
वसा शुक्रमसृङ्मज्जा मूत्रविट्घ्राणकर्णविट् ।
श्लेश्म अश्रु दूषिका स्वेदो द्वादशैते नृणां मलाः  ॥ ५.१३५[१३३ ] ॥
एका लिङ्गे गुदे तिस्रस्तथैकत्र करे दश  ।
उभयोः सप्त दातव्या मृदः शुद्धिमभीप्सता  ॥ ५.१३६[१३४ ] ॥
एतच्छौचं गृहस्थानां द्विगुणं ब्रह्मचारिणाम्  ।
त्रिगुणं स्याद्वनस्थानां यतीनां तु चतुर्गुणम्  ॥ ५.१३७[१३५ ] ॥
कृत्वा मूत्रं पुरीषं वा खान्याचान्त उपस्पृशेत् ।
वेदमध्येष्यमाणश्च अन्नमश्नंश्च सर्वदा  ॥ ५.१३८[१३६ ] ॥
त्रिराचामेदपः पूर्वं द्विः प्रमृज्यात्ततो मुखम्  ।
शरीरं शौचमिच्छन् हि स्त्री शूद्रस्तु सकृत्सकृत् ॥ ५.१३९[१३७ ] ॥
शूद्राणां मासिकं कार्यं वपनं न्यायवर्तिनाम्  ।
वैश्यवच्छौचकल्पश्च द्विजोच्छिष्टं च भोजनम्  ॥ ५.१४०[१३८ ] ॥
नोच्छिष्टं कुर्वते मुख्या विप्रुषोऽङ्गं न यान्ति याः  ।
न श्मश्रूणि गतान्यास्यं न दन्तान्तरधिष्ठितम्  ॥ ५.१४१[१३९ ] ॥
स्पृशन्ति बिन्दवः पादौ य आचामयतः परान्  ।
भौमिकैस्ते समा ज्ञेया न तैराप्रयतो भवेत् ॥ ५.१४२[१४० ] ॥
उच्छिष्टेन तु संस्पृष्टो द्रव्यहस्तः कथं चन  ।
अनिधायैव तद्द्रव्यमाचान्तः शुचितामियात् ॥ ५.१४३[१४१ ] ॥
वान्तो विरिक्तः स्नात्वा तु घृतप्राशनमाचरेत् ।
आचामेदेव भुक्त्वान्नं स्नानं मैथुनिनः स्मृतम्  ॥ ५.१४४[१४२ ] ॥
सुप्त्वा क्षुत्वा च भुक्त्वा च निष्ठीव्योक्त्वानृतानि च  ।
पीत्वापोऽध्येष्यमाणश्च आचामेत्प्रयतोऽपि सन्  ॥ ५.१४५[१४३ ] ॥
एषां शौचविधिः कृत्स्नो द्रव्यशुद्धिस्तथैव च  ।
उक्तो वः सर्ववर्णानां स्त्रीणां धर्मान्निबोधत  ॥ ५.१४६[१४४ ] ॥
बालया वा युवत्या वा वृद्धया वापि योषिता  ।
न स्वातन्त्र्येण कर्तव्यं किं चिद्कार्यं गृहेष्वपि  ॥ ५.१४७[१४५ ] ॥
बाल्ये पितुर्वशे तिष्ठेत्पाणिग्राहस्य यौवने  ।
पुत्राणां भर्तरि प्रेते न भजेत्स्त्री स्वतन्त्रताम्  ॥ ५.१४८[१४६ ] ॥
पित्रा भर्त्रा सुतैर्वापि नेच्छेद्विरहमात्मनः  ।
एषां हि विरहेण स्त्री गर्ह्ये कुर्यादुभे कुले  ॥ ५.१४९[१४७ ] ॥
सदा प्रहृष्टया भाव्यं गृहकार्ये च दक्षया  ।
सुसंस्कृतोपस्करया व्यये चामुक्तहस्तया  ॥ ५.१५०[१४८ ] ॥
यस्मै दद्यात्पिता त्वेनां भ्राता वानुमते पितुः  ।
तं शुश्रूषेत जीवन्तं संस्थितं च न लङ्घयेत् ॥ ५.१५१[१४९ ] ॥
मङ्गलार्थं स्वस्त्ययनं यज्ञश्चासां प्रजापतेः  ।
प्रयुज्यते विवाहे तु प्रदानं स्वाम्यकारणम्  ॥ ५.१५२[१५० ] ॥
अनृतावृतुकाले च मन्त्रसंस्कारकृत्पतिः  ।
सुखस्य नित्यं दातेह परलोके च योषितः  ॥ ५.१५३[१५१ ] ॥
विशीलः कामवृत्तो वा गुणैर्वा परिवर्जितः  ।
उपचार्यः स्त्रिया साध्व्या सततं देववत्पतिः  ॥ ५.१५४[१५२ ] ॥
नास्ति स्त्रीणां पृथग्यज्ञो न व्रतं नाप्युपोषणम्  ।
पतिं शुश्रूषते येन तेन स्वर्गे महीयते  ॥ ५.१५५[१५३ ] ॥
पाणिग्राहस्य साध्वी स्त्री जीवतो वा मृतस्य वा  ।
पतिलोकमभीप्सन्ती नाचरेत्किं चिदप्रियम्  ॥ ५.१५६[१५४ ] ॥
कामं तु क्सपयेद्देहं पुष्पमूलफलैः शुभैः  ।
न तु नामापि गृह्णीयात्पत्यौ प्रेते परस्य तु  ॥ ५.१५७[१५५ ] ॥
आसीता मरणात्क्सान्ता नियता ब्रह्मचारिणी  ।
यो धर्म एकपत्नीनां काङ्क्षन्ती तमनुत्तमम्  ॥ ५.१५८[१५६ ] ॥
अनेकानि सहस्राणि कुमारब्रह्मचारिणाम्  ।
दिवं गतानि विप्राणामकृत्वा कुलसंततिम्  ॥ ५.१५९[१५७ ] ॥
मृते भर्तरि साढ्वी स्त्री ब्रह्मचर्ये व्यवस्थिता  ।
स्वर्गं गच्छत्यपुत्रापि यथा ते ब्रह्मचारिणः  ॥ ५.१६०[१५८ ] ॥
अपत्यलोभाद्या तु स्त्री भर्तारमतिवर्तते  ।
सेह निन्दामवाप्नोति परलोकाच्च हीयते  ॥ ५.१६१[१५९ ] ॥
नान्योत्पन्ना प्रजास्तीह न चाप्यन्यपरिग्रहे  ।
न द्वितीयश्च साध्वीनां क्व चिद्भर्तोपदिश्यते  ॥ ५.१६२[१६० ] ॥
पतिं हित्वापकृष्टं स्वमुत्कृष्टं या निषेवते  ।
निन्द्यैव सा भवेल्लोके परपूर्वेति चोच्यते  ॥ ५.१६३[१६१ ] ॥
व्यभिचारात्तु भर्तुः स्त्री लोके प्राप्नोति निन्द्यताम्  ।
शृगालयोनिं प्राप्नोति पापरोगैश्च पीड्यते  ॥ ५.१६४[१६२ ] ॥
पतिं या नाभिचरति मनोवाग्देहसंयुता  ।
सा भर्तृलोकमाप्नोति सद्भिः साध्वीति चोच्यते  ॥ ५.१६५[१६३ ] ॥
अनेन नारी वृत्तेन मनोवाग्देहसंयता  ।
इहाग्र्यां कीर्तिमाप्नोति पतिलोकं परत्र च  ॥ ५.१६६[१६४ ] ॥
एवं वृत्तां सवर्णां स्त्रीं द्विजातिः पूर्वमारिणीम्  ।
दाहयेदग्निहोत्रेण यज्ञपात्रैश्च धर्मवित् ॥ ५.१६७[१६५ ] ॥
भार्यायै पूर्वमारिण्यै दत्त्वाग्नीनन्त्यकर्मणि  ।
पुनर्दारक्रियां कुर्यात्पुनराधानमेव च  ॥ ५.१६८[१६६ ] ॥
अनेन विधिना नित्यं पञ्चयज्ञान्न हापयेत् ।
द्वितीयमायुषो भागं कृतदारो गृहे वसेत् ॥ ५.१६९[१६७ ] ॥

एवं गृहाश्रमे स्थित्वा विधिवत्स्नातको द्विजः  ।
वने वसेत्तु नियतो यथावद्विजितेन्द्रियः  ॥ ६.१ ॥
गृहस्थस्तु यथा पश्येद्वलीपलितमात्मनः  ।
अपत्यस्यैव चापत्यं तदारण्यं समाश्रयेत् ॥ ६.२ ॥
संत्यज्य ग्राम्यमाहारं सर्वं चैव परिच्छदम्  ।
पुत्रेषु भार्यां निक्षिप्य वनं गच्छेत्सहैव वा  ॥ ६.३ ॥
अग्निहोत्रं समादाय गृह्यं चाग्निपरिच्छदम्  ।
ग्रामादरण्यं निःसृत्य निवसेन्नियतेन्द्रियः  ॥ ६.४ ॥
मुन्यन्नैर्विविधैर्मेध्यैः शाकमूलफलेन वा  ।
एतानेव महायज्ञान्निर्वपेद्विधिपूर्वकम्  ॥ ६.५ ॥
वसीत चर्म चीरं वा सायं स्नायात्प्रगे तथा  ।
जटाश्च बिभृयान्नित्यं श्मश्रुलोमनखानि च  ॥ ६.६ ॥
यद्भक्ष्यं स्याद्ततो दद्याद्बलिं भिक्षां च शक्तितः  ।
अम्मूलफलभिक्षाभिरर्चयेदाश्रमागतान्  ॥ ६.७ ॥
स्वाध्याये नित्ययुक्तः स्याद्दान्तो मैत्रः समाहितः  ।
दाता नित्यमनादाता सर्वभूतानुकम्पकः  ॥ ६.८ ॥
वैतानिकं च जुहुयादग्निहोत्रं यथाविधि  ।
दर्शमस्कन्दयन् पर्व पौर्णमासं च योगतः  ॥ ६.९ ॥
ऋक्षेष्ट्याग्रयणं चैव चातुर्मास्यानि चाहरेत् ।
तुरायणं च क्रमशो दक्षस्यायनमेव च  ॥ ६.१० ॥
वासन्तशारदैर्मेध्यैर्मुन्यन्नैः स्वयमाहृतैः  ।
पुरोडाशांश्चरूंश्चैव विधिवन्निर्वपेत्पृथक् ॥ ६.११ ॥
देवताभ्यस्तु तद्धुत्वा वन्यं मेध्यतरं हविः  ।
शेषमात्मनि युञ्जीत लवणं च स्वयं कृतम्  ॥ ६.१२ ॥
स्थलजाउदकशाकानि पुष्पमूलफलानि च  ।
मेध्यवृक्षोद्भवान्यद्यात्स्नेहांश्च फलसंभवान्  ॥ ६.१३ ॥
वर्जयेन्मधु मांसं च भौमानि कवकानि च  ।
भूस्तृणं शिग्रुकं चैव श्लेश्मातकफलानि च  ॥ ६.१४ ॥
त्यजेदाश्वयुजे मासि मुन्यन्नं पूर्वसंचितम्  ।
जीर्णानि चैव वासांसि शाकमूलफलानि च  ॥ ६.१५ ॥
न फालकृष्टमश्नीयादुत्सृष्टमपि केन चित् ।
न ग्रामजातान्यार्तोऽपि मूलाणि च फलानि च  ॥ ६.१६ ॥
अग्निपक्वाशनो वा स्यात्कालपक्वभुगेव वा  ।
अश्मकुट्टो भवेद्वापि दन्तोलूखलिकोऽपि वा  ॥ ६.१७ ॥
सद्यः प्रक्षालको वा स्यान्माससंचयिकोऽपि वा  ।
षण्मासनिचयो वा स्यात्समानिचय एव वा  ॥ ६.१८ ॥
नक्तं चान्नं समश्नीयाद्दिवा वाहृत्य शक्तितः  ।
चतुर्थकालिको वा स्यात्स्याद्वाप्यष्टमकालिकः  ॥ ६.१९ ॥
चान्द्रायणविधानैर्वा शुक्लकृष्णे च वर्तयेत् ।
पक्षान्तयोर्वाप्यश्नीयाद्यवागूं क्वथितां सकृत् ॥ ६.२० ॥
पुष्पमूलफलैर्वापि केवलैर्वर्तयेत्सदा  ।
कालपक्वैः स्वयं शीर्णैर्वैखानसमते स्थितः  ॥ ६.२१ ॥
भूमौ विपरिवर्तेत तिष्ठेद्वा प्रपदैर्दिनम्  ।
स्थानासनाभ्यां विहरेत्सवनेषूपयन्नपः  ॥ ६.२२ ॥
ग्रीष्मे पञ्चतपास्तु स्याद्वर्षास्वभ्रावकाशिकः  ।
आर्द्रवासास्तु हेमन्ते क्रमशो वर्धयंस्तपः  ॥ ६.२३ ॥
उपस्पृशंस्त्रिषवणं पितॄन् देवांश्च तर्पयेत् ।
तपश्चरंश्चोग्रतरं शोषयेद्देहमात्मनः  ॥ ६.२४ ॥
अग्नीनात्मनि वैतानान् समारोप्य यथाविधि  ।
अनग्निरनिकेतः स्यान्मुनिर्मूलफलाशनः  ॥ ६.२५ ॥
अप्रयत्नः सुखार्थेषु ब्रह्मचारी धराशयः  ।
शरणेष्वममश्चैव वृक्षमूलनिकेतनः  ॥ ६.२६ ॥
तापसेष्वेव विप्रेषु यात्रिकं भैक्षमाहरेत् ।
गृहमेधिषु चान्येषु द्विजेषु वनवासिषु  ॥ ६.२७ ॥
ग्रामादाहृत्य वाश्नीयादष्टौ ग्रासान् वने वसन्  ।
प्रतिगृह्य पुटेनैव पाणिना शकलेन वा  ॥ ६.२८ ॥
एताश्चान्याश्च सेवेत दीक्षा विप्रो वने वसन्  ।
विविधाश्चाउपनिषदीरात्मसंसिद्धये श्रुतीः  ॥ ६.२९ ॥
ऋषिभिर्ब्राह्मणैश्चैव गृहस्थैरेव सेविताः  ।
विद्यातपोविवृद्ध्यर्थं शरीरस्य च शुद्धये  ॥ ६.३० ॥
अपराजितां वास्थाय व्रजेद्दिशमजिह्मगः  ।
आ निपाताच्छरीरस्य युक्तो वार्यनिलाशनः  ॥ ६.३१ ॥
आसां महर्षिचर्याणां त्यक्त्वान्यतमया तनुम्  ।
वीतशोकभयो विप्रो ब्रह्मलोके महीयते  ॥ ६.३२ ॥
वनेषु च विहृत्यैवं तृतीयं भागमायुषः  ।
चतुर्थमायुषो भागं त्यक्वा सङ्गान् परिव्रजेत् ॥ ६.३३ ॥
आश्रमादाश्रमं गत्वा हुतहोमो जितेन्द्रियः  ।
भिक्षाबलिपरिश्रान्तः प्रव्रजन् प्रेत्य वर्धते  ॥ ६.३४ ॥
ऋणानि त्रीण्यपाकृत्य मनो मोक्षे निवेशयेत् ।
अनपाकृत्य मोक्षं तु सेवमानो व्रजत्यधः  ॥ ६.३५ ॥
अधीत्य विधिवद्वेदान् पुत्रांश्चोत्पाद्य धर्मतः  ।
इष्ट्वा च शक्तितो यज्ञैर्मनो मोक्षे निवेशयेत् ॥ ६.३६ ॥
अनधीत्य द्विजो वेदाननुत्पाद्य तथा सुतान्  ।
अनिष्ट्वा चैव यज्ञैश्च मोक्षमिच्छन् व्रजत्यधः  ॥ ६.३७ ॥
प्राजापत्यं निरुप्येष्टिं सर्ववेदसदक्षिणाम्  ।
आत्मन्यग्नीन् समारोप्य ब्राह्मणः प्रव्रजेद्गृहात् ॥ ६.३८ ॥
यो दत्त्वा सर्वभूतेभ्यः प्रव्रजत्यभयं गृहात् ।
तस्य तेजोमया लोका भवन्ति ब्रह्मवादिनः  ॥ ६.३९ ॥
यस्मादण्वपि भूतानां द्विजान्नोत्पद्यते भयम्  ।
तस्य देहाद्विमुक्तस्य भयं नास्ति कुतश्चन  ॥ ६.४० ॥
अगारादभिनिष्क्रान्तः पवित्रोपचितो मुनिः  ।
समुपोढेषु कामेषु निरपेक्षः परिव्रजेत् ॥ ६.४१ ॥
एक एव चरेन्नित्यं सिद्ध्यर्थमसहायवान्  ।
सिद्धिमेकस्य संपश्यन्न जहाति न हीयते  ॥ ६.४२ ॥
अनग्निरनिकेतः स्याद्ग्राममन्नार्थमाश्रयेत् ।
उपेक्षकोऽसंकुसुको मुनिर्भावसमाहितः  ॥ ६.४३ ॥
कपालं वृक्षमूलानि कुचेलमसहायता  ।
समता चैव सर्वस्मिन्नेतन्मुक्तस्य लक्षणम्  ॥ ६.४४ ॥
नाभिनन्देत मरणं नाभिनन्देत जीवितम्  ।
कालमेव प्रतीक्षेत निर्वेशं भृतको यथा  ॥ ६.४५ ॥
दृष्टिपूतं न्यसेत्पादं वस्त्रपूतं जलं पिबेत् ।
सत्यपूतां वदेद्वाचं मनःपूतं समाचरेत् ॥ ६.४६ ॥
अतिवादांस्तितिक्षेत नावमन्येत कं चन  ।
न चेमं देहमाश्रित्य वैरं कुर्वीत केन चित् ॥ ६.४७ ॥
क्रुद्ध्यन्तं न प्रतिक्रुध्येदाक्रुष्टः कुशलं वदेत् ।
सप्तद्वारावकीर्णां च न वाचमनृतां वदेत् ॥ ६.४८ ॥
अध्यात्मरतिरासीनो निरपेक्षो निरामिषः  ।
आत्मनैव सहायेन सुखार्थी विचरेदिह  ॥ ६.४९ ॥
न चोत्पातनिमित्ताभ्यां न नक्षत्राङ्गविद्यया  ।
नानुशासनवादाभ्यां भिक्षां लिप्सेत कर्हि चित् ॥ ६.५० ॥
न तापसैर्ब्राह्मणैर्वा वयोभिरपि वा श्वभिः  ।
आकीर्णं भिक्षुकैर्वान्यैरगारमुपसंव्रजेत् ॥ ६.५१ ॥
कॢप्तकेशनखश्मश्रुः पात्री दण्डी कुसुम्भवान्  ।
विचरेन्नियतो नित्यं सर्वभूतान्यपीडयन्  ॥ ६.५२ ॥
अतैजसानि पात्राणि तस्य स्युर्निर्व्रणानि च  ।
तेषामद्भिः स्मृतं शौचं चमसानामिवाध्वरे  ॥ ६.५३ ॥
अलाबुं दारुपात्रं च मृण्मयं वैदलं तथा  ।
एताणि यतिपात्राणि मनुः स्वायंभुवोऽब्रवीत् ॥ ६.५४ ॥
एककालं चरेद्भैक्षं न प्रसज्जेत विस्तरे  ।
भैक्षे प्रसक्तो हि यतिर्विषयेष्वपि सज्जति  ॥ ६.५५ ॥
विधूमे सन्नमुसले व्यङ्गारे भुक्तवज्जने  ।
वृत्ते शरावसंपाते भिक्षां नित्यं यतिश्चरेत् ॥ ६.५६ ॥
अलाभे न विषदी स्याल्लाभे चैव न हर्षयेत् ।
प्राणयात्रिकमात्रः स्यान्मात्रासङ्गाद्विनिर्गतः  ॥ ६.५७ ॥
अभिपूजितलाभांस्तु जुगुप्सेतैव सर्वशः  ।
अभिपूजितलाभैश्च यतिर्मुक्तोऽपि बध्यते  ॥ ६.५८ ॥
अल्पान्नाभ्यवहारेण रहःस्थानासनेन च  ।
ह्रियमाणानि विषयैरिन्द्रियाणि निवर्तयेत् ॥ ६.५९ ॥
इन्द्रियाणां निरोधेन रागद्वेशक्षयेण च  ।
अहिंसया च भूतानाममृतत्वाय कल्पते  ॥ ६.६० ॥
अवेक्षेत गतीर्नॄणां कर्मदोषसमुद्भवाः  ।
निरये चैव पतनं यातनाश्च यमक्षये  ॥ ६.६१ ॥
विप्रयोगं प्रियैश्चैव संयोगं च तथाप्रियैः  ।
जरया चाभिभवनं व्याधिभिश्चोपपीडनं  ॥ ६.६२ ॥
देहादुत्क्रमणं चाष्मात्पुनर्गर्भे च संभवम्  ।
योनिकोटिसहस्रेषु सृतीश्चास्यान्तरात्मनः  ॥ ६.६३ ॥
अधर्मप्रभवं चैव दुःखयोगं शरीरिणाम्  ।
धर्मार्थप्रभवं चैव सुखसंयोगमक्षयम्  ॥ ६.६४ ॥
सूक्ष्मतां चान्ववेक्षेत योगेन परमात्मनः  ।
देहेषु च समुत्पत्तिमुत्तमेष्वधमेषु च  ॥ ६.६५ ॥
दूषितोऽपि चरेद्धर्मं यत्र तत्राश्रमे रतः  ।
समः सर्वेषु भूतेषु न लिङ्गं धर्मकारणम्  ॥ ६.६६ ॥
फलं कतकवृक्षस्य यद्यप्यम्बुप्रसादकम्  ।
न नामग्रहणादेव तस्य वारि प्रसीदति  ॥ ६.६७ ॥
संरक्षणार्थं जन्तूनां रात्रावहनि वा सदा  ।
शरीरस्यात्यये चैव समीक्ष्य वसुधां चरेत् ॥ ६.६८ ॥
अह्ना रात्र्या च याञ्जन्तून् हिनस्त्यज्ञानतो यतिः  ।
तेषां स्नात्वा विशुद्ध्यर्थं प्राणायामान् षडाचरेत् ॥ ६.६९ ॥
प्राणायामा ब्राह्मणस्य त्रयोऽपि विधिवत्कृताः  ।
व्याहृतिप्रणवैर्युक्ता विज्ञेयं परमं तपः  ॥ ६.७० ॥
दह्यन्ते ध्मायमानानां धातूनां हि यथा मलाः  ।
तथेन्द्रियाणां दह्यन्ते दोषाः प्राणस्य निग्रहात् ॥ ६.७१ ॥
प्राणायमैर्दहेद्दोषान् धारणाभिश्च किल्बिषम्  ।
प्रत्याहारेण संसर्गान् ध्यानेनानीश्वरान् गुणान्  ॥ ६.७२ ॥
उच्चावचेषु भूतेषु दुर्ज्ञेयामकृतात्मभिः  ।
ध्यानयोगेन संपश्येद्गतिमस्यान्तरात्मनः  ॥ ६.७३ ॥
सम्यग्दर्शनसंपन्नः कर्मभिर्न निबध्यते  ।
दर्शनेन विहीनस्तु संसारं प्रतिपद्यते  ॥ ६.७४ ॥
अहिंसयेन्द्रियासङ्गैर्वैदिकैश्चैव कर्मभिः  ।
तपसश्चरणैश्चोग्रैः साधयन्तीह तत्पदम्  ॥ ६.७५ ॥
अस्थिस्थूणं स्नायुयुतं मांसशोणितलेपनम्  ।
चर्मावनद्धं दुर्गन्धि पूर्णं मूत्रपुरीषयोः  ॥ ६.७६ ॥
जराशोकसमाविष्टं रोगायतनमातुरम्  ।
रजस्वलमनित्यं च भूतावासमिमं त्यजेत् ॥ ६.७७ ॥
नदीकूलं यथा वृक्षो वृक्षं वा शकुनिर्यथा  ।
तथा त्यजन्निमं देहं कृच्छ्राद्ग्राहाद्विमुच्यते  ॥ ६.७८ ॥
प्रियेषु स्वेषु सुकृतमप्रियेषु च दुष्कृतम्  ।
विसृज्य ध्यानयोगेन ब्रह्माभ्येति सनातनम्  ॥ ६.७९ ॥
यदा भावेन भवति सर्वभावेषु निःस्पृहः  ।
तदा सुखमवाप्नोति प्रेत्य चेह च शाश्वतम्  ॥ ६.८० ॥
अनेन विधिना सर्वांस्त्यक्त्वा सङ्गाञ्शनैः शनैः  ।
सर्वद्वन्द्वविनिर्मुक्तो ब्रह्मण्येवावतिष्ठते  ॥ ६.८१ ॥
ध्यानिकं सर्वमेवैतद्यदेतदभिशब्दितम्  ।
न ह्यनध्यात्मवित्कश्चित्क्रियाफलमुपाश्नुते  ॥ ६.८२ ॥
अधियज्ञं ब्रह्म जपेदाधिदैविकमेव च  ।
आध्यात्मिकं च सततं वेदान्ताभिहितं च यत् ॥ ६.८३ ॥
इदं शरणमज्ञानामिदमेव विजानताम्  ।
इदमन्विच्छतां स्वर्गमिदमानन्त्यमिच्छताम्  ॥ ६.८४ ॥
अनेन क्रमयोगेन परिव्रजति यो द्विजः  ।
स विधूयेह पाप्मानं परं ब्रह्माधिगच्छति  ॥ ६.८५ ॥
एष धर्मोऽनुशिष्टो वो यतीनां नियतात्मनाम्  ।
वेदसंन्यासिकानां तु कर्मयोगं निबोधत  ॥ ६.८६ ॥
ब्रह्मचारी गृहस्थश्च वानप्रस्थो यतिस्तथा  ।
एते गृहस्थप्रभवाश्चत्वारः पृथगाश्रमाः  ॥ ६.८७ ॥
सर्वेऽपि क्रमशस्त्वेते यथाशास्त्रं निषेविताः  ।
यथोक्तकारिणं विप्रं नयन्ति परमां गतिम्  ॥ ६.८८ ॥
सर्वेषामपि चैतेषां वेदस्मृतिविधानतः  ।
गृहस्थ उच्यते श्रेष्ठः स त्रीनेतान् बिभर्ति हि  ॥ ६.८९ ॥
यथा नदीनदाः सर्वे सागरे यान्ति संस्थितिम्  ।
तथैवाश्रमिणः सर्वे गृहस्थे यान्ति संस्थितिम्  ॥ ६.९० ॥
चतुर्भिरपि चैवैतैर्नित्यमाश्रमिभिर्द्विजैः  ।
दशलक्षणको धर्मः सेवितव्यः प्रयत्नतः  ॥ ६.९१ ॥
धृतिः क्षमा दमोऽस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रहः  ।
धीर्विद्या सत्यमक्रोधो दशकं धर्मलक्षणम्  ॥ ६.९२ ॥
दश लक्षणानि धर्मस्य ये विप्राः समधीयते  ।
अधीत्य चानुवर्तन्ते ते यान्ति परमां गतिम्  ॥ ६.९३ ॥
दशलक्षणकं धर्ममनुतिष्ठन् समाहितः  ।
वेदान्तं विधिवच्छ्रुत्वा संन्यसेदनृणो द्विजः  ॥ ६.९४ ॥
संन्यस्य सर्वकर्माणि कर्मदोषानपानुदन्  ।
नियतो वेदमभ्यस्य पुत्रैश्वर्ये सुखं वसेत् ॥ ६.९५ ॥
एवं संन्यस्य कर्माणि स्वकार्यपरमोऽस्पृहः  ।
संन्यासेनापहत्यैनः प्राप्नोति परमं गतिम्  ॥ ६.९६ ॥
एष वोऽभिहितो धर्मो ब्राह्मणस्य चतुर्विधः  ।
पुण्योऽक्षयफलः प्रेत्य राज्ञां धर्मं निबोधत  ॥ ६.९७ ॥

राजधर्मान् प्रवक्ष्यामि यथावृत्तो भवेन्नृपः  ।
संभवश्च यथा तस्य सिद्धिश्च परमा यथा  ॥ ७.१ ॥
ब्राह्मं प्राप्तेन संस्कारं क्षत्रियेण यथाविधि  ।
सर्वस्यास्य यथान्यायं कर्तव्यं परिरक्षणम्  ॥ ७.२ ॥
अराजके हि लोकेऽस्मिन् सर्वतो विद्रुतो भयात् ।
रक्षार्थमस्य सर्वस्य राजानमसृजत्प्रभुः  ॥ ७.३ ॥
इन्द्रानिलयमार्काणामग्नेश्च वरुणस्य च  ।
चन्द्रवित्तेशयोश्चैव मात्रा निर्हृत्य शाश्वतीः  ॥ ७.४ ॥
यस्मादेषां सुरेन्द्राणां मात्राभ्यो निर्मितो नृपः  ।
तस्मादभिभवत्येष सर्वभूतानि तेजसा  ॥ ७.५ ॥
तपत्यादित्यवच्चैष चक्षूंषि च मनांसि च  ।
न चैनं भुवि शक्नोति कश्चिदप्यभिवीक्षितुम्  ॥ ७.६ ॥
सोऽग्निर्भवति वायुश्च सोऽर्कः सोमः स धर्मराट् ।
स कुबेरः स वरुणः स महेन्द्रः प्रभावतः  ॥ ७.७ ॥
बालोऽपि नावमान्तव्यो मनुष्य इति भूमिपः  ।
महती देवता ह्येषा नररूपेण तिष्ठति  ॥ ७.८ ॥
एकमेव दहत्यग्निर्नरं दुरुपसर्पिणम्  ।
कुलं दहति राजाग्निः सपशुद्रव्यसंचयम्  ॥ ७.९ ॥
कार्यं सोऽवेक्ष्य शक्तिं च देशकालौ च तत्त्वतः  ।
कुरुते धर्मसिद्ध्यर्थं विश्वरूपं पुनः पुनः  ॥ ७.१० ॥
यस्य प्रसादे पद्मा श्रीर्विजयश्च पराक्रमे  ।
मृत्युश्च वसति क्रोधे सर्वतेजोमयो हि सः  ॥ ७.११ ॥
तं यस्तु द्वेष्टि संमोहात्स विनश्यत्यसंशयम्  ।
तस्य ह्याशु विनाशाय राजा प्रकुरुते मनः  ॥ ७.१२ ॥
तस्माद्धर्मं यमिष्टेषु स व्यवस्येन्नराधिपः  ।
अनिष्टं चाप्यनिष्टेषु तं धर्मं न विचालयेत् ॥ ७.१३ ॥
तस्यार्थे सर्वभूतानां गोप्तारं धर्ममात्मजम्  ।
ब्रह्मतेजोमयं दण्डमसृजत्पूर्वमीश्वरः  ॥ ७.१४ ॥
तस्य सर्वाणि भूतानि स्थावराणि चराणि च  ।
भयाद्भोगाय कल्पन्ते स्वधर्मान्न चलन्ति च  ॥ ७.१५ ॥
तं देशकालौ शक्तिं च विद्यां चावेक्ष्य तत्त्वतः  ।
यथार्हतः संप्रणयेन्नरेष्वन्यायवर्तिषु  ॥ ७.१६ ॥
स राजा पुरुषो दण्डः स नेता शासिता च सः  ।
चतुर्णामाश्रमाणां च धर्मस्य प्रतिभूः स्मृतः  ॥ ७.१७ ॥
दण्डः शास्ति प्रजाः सर्वा दण्ड एवाभिरक्षति  ।
दण्डः सुप्तेषु जागर्ति दण्डं धर्मं विदुर्बुधाः  ॥ ७.१८ ॥
समीक्ष्य स धृतः सम्यक्सर्वा रञ्जयति प्रजाः  ।
असमीक्ष्य प्रणीतस्तु विनाशयति सर्वतः  ॥ ७.१९ ॥
यदि न प्रणयेद्राजा दण्डं दण्ड्येष्वतन्द्रितः  ।
शूले मत्स्यानिवापक्ष्यन् दुर्बलान् बलवत्तराः  ॥ ७.२० ॥
अद्यात्काकः पुरोडाशं श्वा च लिह्याद्धविस्तथा  ।
स्वाम्यं च न स्यात्कस्मिंश्चित्प्रवर्तेताधरोत्तरम्  ॥ ७.२१ ॥
सर्वो दण्डजितो लोको दुर्लभो हि शुचिर्नरः  ।
दण्डस्य हि भयात्सर्वं जगद्भोगाय कल्पते  ॥ ७.२२ ॥
देवदानवगन्धर्वा रक्षांसि पतगोरगाः  ।
तेऽपि भोगाय कल्पन्ते दण्डेनैव निपीडिताः  ॥ ७.२३ ॥
दुष्येयुः सर्ववर्णाश्च भिद्येरन् सर्वसेतवः  ।
सर्वलोकप्रकोपश्च भवेद्दण्डस्य विभ्रमात् ॥ ७.२४ ॥
यत्र श्यामो लोहिताक्षो दण्डश्चरति पापहा  ।
प्रजास्तत्र न मुह्यन्ति नेता चेत्साधु पश्यति  ॥ ७.२५ ॥
तस्याहुः संप्रणेतारं राजानं सत्यवादिनम्  ।
समीक्ष्यकारिणं प्राज्ञं धर्मकामार्थकोविदम्  ॥ ७.२६ ॥
तं राजा प्रणयन् सम्यक्त्रिवर्गेणाभिवर्धते  ।
कामात्मा विषमः क्षुद्रो दण्डेनैव निहन्यते  ॥ ७.२७ ॥
दण्डो हि सुमहत्तेजो दुर्धरश्चाकृतात्मभिः  ।
धर्माद्विचलितं हन्ति नृपमेव सबान्धवम्  ॥ ७.२८ ॥
ततो दुर्गं च राष्ट्रं च लोकं च सचराचरम्  ।
अन्तरिक्षगतांश्चैव मुनीन् देवांश्च पीडयेत् ॥ ७.२९ ॥
सोऽसहायेन मूढेन लुब्धेनाकृतबुद्धिना  ।
न शक्यो न्यायतो नेतुं सक्तेन विषयेषु च  ॥ ७.३० ॥
शुचिना सत्यसंधेन यथाशास्त्रानुसारिणा  ।
प्रणेतुं शक्यते दण्डः सुसहायेन धीमता  ॥ ७.३१ ॥
स्वराष्ट्रे न्यायवृत्तः स्याद्भृशदण्डश्च शत्रुषु  ।
सुहृत्स्वजिह्मः स्निग्धेषु ब्राह्मणेषु क्षमान्वितः  ॥ ७.३२ ॥
एवंवृत्तस्य नृपतेः शिलोञ्छेनापि जीवतः  ।
विस्तीर्यते यशो लोके तैलबिन्दुरिवाम्भसि  ॥ ७.३३ ॥
अतस्तु विपरीतस्य नृपतेरजितात्मनः  ।
संक्षिप्यते यशो लोके घृतबिन्दुरिवाम्भसि  ॥ ७.३४ ॥
स्वे स्वे धर्मे निविष्टानां सर्वेषामनुपूर्वशः  ।
वर्णानामाश्रमाणां च राजा सृष्टोऽभिरक्षिता  ॥ ७.३५ ॥
तेन यद्यत्सभृत्येन कर्तव्यं रक्षता प्रजाः  ।
तत्तद्वोऽहं प्रवक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः  ॥ ७.३६ ॥
ब्राह्मणान् पर्युपासीत प्रातरुत्थाय पार्थिवः  ।
त्रैविद्यवृद्धान् विदुषस्तिष्ठेत्तेषां च शासने  ॥ ७.३७ ॥
वृद्धांश्च नित्यं सेवेत विप्रान् वेदविदः शुचीन्  ।
वृद्धसेवी हि सततं रक्षोभिरपि पूज्यते  ॥ ७.३८ ॥
तेभ्योऽधिगच्छेद्विनयं विनीतात्मापि नित्यशः  ।
विनीतात्मा हि नृपतिर्न विनश्यति कर्हि चित् ॥ ७.३९ ॥
बहवोऽविनयान्नष्टा राजानः सपरिच्छदाः  ।
वनस्था अपि राज्यानि विनयात्प्रतिपेदिरे  ॥ ७.४० ॥
वेनो विनष्टोऽविनयान्नहुषश्चैव पार्थिवः  ।
सुदाः पैजवनश्चैव सुमुखो निमिरेव च  ॥ ७.४१ ॥
पृथुस्तु विनयाद्राज्यं प्राप्तवान्मनुरेव च  ।
कुबेरश्च धनैश्वर्यं ब्राह्मण्यं चैव गाधिजः  ॥ ७.४२ ॥
त्रैविद्येभ्यस्त्रयीं विद्यां दण्डनीतिं च शाश्वतीम्  ।
आन्वीक्षिकीं चात्मविद्यां वार्तारम्भांश्च लोकतः  ॥ ७.४३ ॥
इन्द्रियाणां जये योगं समातिष्ठेद्दिवानिशम्  ।
जितेन्द्रियो हि शक्नोति वशे स्थापयितुं प्रजाः  ॥ ७.४४ ॥
दश कामसमुत्थानि तथाष्टौ क्रोधजानि च  ।
व्यसनानि दुरन्तानि प्रयत्नेन विवर्जयेत् ॥ ७.४५ ॥
कामजेषु प्रसक्तो हि व्यसनेषु महीपतिः  ।
वियुज्यतेऽर्थधर्माभ्यां क्रोधजेष्वात्मनैव तु  ॥ ७.४६ ॥
मृगयाक्षो दिवास्वप्नः परिवादः स्त्रियो मदः  ।
तौर्यत्रिकं वृथाट्या च कामजो दशको गणः  ॥ ७.४७ ॥
पैशुन्यं साहसं द्रोह ईर्ष्यासूयार्थदूषणम्  ।
वाग्दण्डजं च पारुष्यं क्रोधजोऽपि गणोऽष्टकः  ॥ ७.४८ ॥
द्वयोरप्येतयोर्मूलं यं सर्वे कवयो विदुः  ।
तं यत्नेन जयेल्लोभं तज्जावेतावुभौ गणौ  ॥ ७.४९ ॥
पानमक्षाः स्त्रियश्चैव मृगया च यथाक्रमम्  ।
एतत्कष्टतमं विद्याच्चतुष्कं कामजे गणे  ॥ ७.५० ॥
दण्डस्य पातनं चैव वाक्पारुष्यार्थदूषणे  ।
क्रोधजेऽपि गणे विद्यात्कष्टमेतत्त्रिकं सदा  ॥ ७.५१ ॥
सप्तकस्यास्य वर्गस्य सर्वत्रैवानुषङ्गिणः  ।
पूर्वं पूर्वं गुरुतरं विद्याद्व्यसनमात्मवान्  ॥ ७.५२ ॥
व्यसनस्य च मृत्योश्च व्यसनं कष्टमुच्यते  ।
व्यसन्यधोऽधो व्रजति स्वर्यात्यव्यसनी मृतः  ॥ ७.५३ ॥
मौलाञ्शास्त्रविदः शूरांल्लब्धलक्षान् कुलोद्भवान्  ।
सचिवान् सप्त चाष्टौ वा प्रकुर्वीत परीक्षितान्  ॥ ७.५४ ॥
अपि यत्सुकरं कर्म तदप्येकेन दुष्करम्  ।
विशेषतोऽसहायेन किं तु राज्यं महोदयम्  ॥ ७.५५ ॥
तैः सार्धं चिन्तयेन्नित्यं सामान्यं संधिविग्रहम्  ।
स्थानं समुदयं गुप्तिं लब्धप्रशमनानि च  ॥ ७.५६ ॥
तेषां स्वं स्वमभिप्रायमुपलभ्य पृथक्पृथक् ।
समस्तानां च कार्येषु विदध्याद्धितमात्मनः  ॥ ७.५७ ॥
सर्वेषां तु विशिष्टेन ब्राह्मणेन विपश्चिता  ।
मन्त्रयेत्परमं मन्त्रं राजा षाड्गुण्यसंयुतम्  ॥ ७.५८ ॥
नित्यं तस्मिन् समाश्वस्तः सर्वकार्याणि निःक्षिपेत् ।
तेन सार्धं विनिश्चित्य ततः कर्म समारभेत् ॥ ७.५९ ॥
अन्यानपि प्रकुर्वीत शुचीन् प्राज्ञानवस्थितान्  ।
सम्यगर्थसमाहर्तॄनमात्यान् सुपरीक्षितान्  ॥ ७.६० ॥
निर्वर्तेतास्य यावद्भिरितिकर्तव्यता नृभिः  ।
तावतोऽतन्द्रितान् दक्षान् प्रकुर्वीत विचक्षणान्  ॥ ७.६१ ॥
तेषामर्थे नियुञ्जीत शूरान् दक्षान् कुलोद्गतान्  ।
शुचीनाकरकर्मान्ते भीरूनन्तर्निवेशने  ॥ ७.६२ ॥
दूतं चैव प्रकुर्वीत सर्वशास्त्रविशारदम्  ।
इङ्गिताकारचेष्टज्ञं शुचिं दक्षं कुलोद्गतम्  ॥ ७.६३ ॥
अनुरक्तः शुचिर्दक्षः स्मृतिमान् देशकालवित् ।
वपुष्मान् वीतभीर्वाग्मी दूतो राज्ञः प्रशस्यते  ॥ ७.६४ ॥
अमात्ये दण्ड आयत्तो दण्डे वैनयिकी क्रिया  ।
नृपतौ कोशराष्ट्रे च दूते संधिविपर्ययौ  ॥ ७.६५ ॥
दूत एव हि संधत्ते भिनत्त्येव च संहतान्  ।
दूतस्तत्कुरुते कर्म भिद्यन्ते येन मानवः  ॥ ७.६६ ॥
स विद्यादस्य कृत्येषु निर्गूढेङ्गितचेष्टितैः  ।
आकारमिङ्गितं चेष्टां भृत्येषु च चिकीर्षितम्  ॥ ७.६७ ॥
बुद्ध्वा च सर्वं तत्त्वेन परराजचिकीर्षितम्  ।
तथा प्रयत्नमातिष्ठेद्यथात्मानं न पीडयेत् ॥ ७.६८ ॥
जाङ्गलं सस्यसंपन्नमार्यप्रायमनाविलम्  ।
रम्यमानतसामन्तं स्वाजीव्यं देशमावसेत् ॥ ७.६९ ॥
धन्वदुर्गं महीदुर्गमब्दुर्गं वार्क्षमेव वा  ।
नृदुर्गं गिरिदुर्गं वा समाश्रित्य वसेत्पुरम्  ॥ ७.७० ॥
सर्वेण तु प्रयत्नेन गिरिदुर्गं समाश्रयेत् ।
एषां हि बाहुगुण्येन गिरिदुर्गं विशिष्यते  ॥ ७.७१ ॥
त्रिण्याद्यान्याश्रितास्त्वेषां मृगगर्ताश्रयाप्चराः  ।
त्रीण्युत्तराणि क्रमशः प्लवंगमनरामराः  ॥ ७.७२ ॥
यथा दुर्गाश्रितानेतान्नोपहिंसन्ति शत्रवः  ।
तथारयो न हिंसन्ति नृपं दुर्गसमाश्रितम्  ॥ ७.७३ ॥
एकः शतं योधयति प्राकारस्थो धनुर्धरः  ।
शतं दशसहस्राणि तस्माद्दुर्गं विधीयते  ॥ ७.७४ ॥
तत्स्यादायुधसंपन्नं धनधान्येन वाहनैः  ।
ब्राह्मणैः शिल्पिभिर्यन्त्रैर्यवसेनोदकेन च  ॥ ७.७५ ॥
तस्य मध्ये सुपर्याप्तं कारयेद्गृहमात्मनः  ।
गुप्तं सर्वर्तुकं शुभ्रं जलवृक्षसमन्वितम्  ॥ ७.७६ ॥
तदध्यास्योद्वहेद्भार्यां सवर्णां लक्षणान्विताम्  ।
कुले महति संभूतां हृद्यां रूपगुणान्वीताम्  ॥ ७.७७ ॥
पुरोहितं च कुर्वीत वृणुयादेव च र्त्विजः  ।
तेऽस्य गृह्याणि कर्माणि कुर्युर्वैतानिकानि च  ॥ ७.७८ ॥
यजेत राजा क्रतुभिर्विविधैराप्तदक्षिणैः  ।
धर्मार्थं चैव विप्रेभ्यो दद्याद्भोगान् धनानि च  ॥ ७.७९ ॥
सांवत्सरिकमाप्तैश्च राष्ट्रादाहारयेद्बलिम्  ।
स्याच्चाम्नायपरो लोके वर्तेत पितृवन्नृषु  ॥ ७.८० ॥
अध्यक्षान् विविधान् कुर्यात्तत्र तत्र विपश्चितः  ।
तेऽस्य सर्वाण्यवेक्षेरन्नृणां कार्याणि कुर्वताम्  ॥ ७.८१ ॥
आवृत्तानां गुरुकुलाद्विप्राणां पूजको भवेत् ।
नृपाणामक्षयो ह्येष निधिर्ब्राह्मोऽभिधीयते  ॥ ७.८२ ॥
न तं स्तेना न चामित्रा हरन्ति न च नश्यति  ।
तस्माद्राज्ञा निधातव्यो ब्राह्मणेष्वक्षयो निधिः  ॥ ७.८३ ॥
न स्कन्दते न व्यथते न विनश्यति कर्हि चित् ।
वरिष्ठमग्निहोत्रेभ्यो ब्राह्मणस्य मुखे हुतम्  ॥ ७.८४ ॥
सममब्राह्मणे दानं द्विगुणं ब्राह्मणब्रुवे  ।
प्राधीते शतसाहस्रमनन्तं वेदपारगे  ॥ ७.८५ ॥
पात्रस्य हि विशेषेण श्रद्दधानतयैव च  ।
अल्पं वा बहु वा प्रेत्य दानस्य फलमश्नुते  ॥ ७.८६ ॥
देशकालविधानेन द्रव्यं श्रद्धासमन्वितम्  ।
पात्रे प्रदीयते यत्तु तद्धर्मस्य प्रसाधनम्  ॥ ७.८७  ॥
समोत्तमाधमै राजा त्वाहूतः पालयन् प्रजाः  ।
न निवर्तेत संग्रामात्क्षात्रं धर्ममनुस्मरन्  ॥ ७.८७[८८ ] ॥
संग्रामेष्वनिवर्तित्वं प्रजानां चैव पालनम्  ।
शुश्रूषा ब्राह्मणानां च राज्ञां श्रेयस्करं परम्  ॥ ७.८८[८९ ] ॥
आहवेषु मिथोऽन्योन्यं जिघांसन्तो महीक्षितः  ।
युध्यमानाः परं शक्त्या स्वर्गं यान्त्यपराङ्मुखाः  ॥ ७.८९[९० ] ॥
न कूटैरायुधैर्हन्याद्युध्यमानो रणे रिपून्  ।
न कर्णिभिर्नापि दिग्धैर्नाग्निज्वलिततेजनैः  ॥ ७.९०[९१ ] ॥
न च हन्यात्स्थलारूढं न क्लीबं न कृताञ्जलिम्  ।
न मुक्तकेशं नासीनं न तवास्मीति वादिनम्  ॥ ७.९१[९२ ] ॥
न सुप्तं न विसंनाहं न नग्नं न निरायुधम्  ।
नायुध्यमानं पश्यन्तं न परेण समागतम्  ॥ ७.९२[९३ ] ॥
नायुधव्यसनप्राप्तं नार्तं नातिपरिक्षतं  ।
न भीतं न परावृत्तं सतां धर्ममनुस्मरन्  ॥ ७.९३[९४ ] ॥
यस्तु भीतः परावृत्तः संग्रामे हन्यते परैः  ।
भर्तुर्यद्दुष्कृतं किं चित्तत्सर्वं प्रतिपद्यते  ॥ ७.९४[९५ ] ॥
यच्चास्य सुकृतं किं चिदमुत्रार्थमुपार्जितम्  ।
भर्ता तत्सर्वमादत्ते परावृत्तहतस्य तु  ॥ ७.९५[९६ ] ॥
रथाश्वं हस्तिनं छत्रं धनं धान्यं पशून् स्त्रियः  ।
सर्वद्रव्याणि कुप्यं च यो यज्जयति तस्य तत् ॥ ७.९६[९७ ] ॥
राज्ञश्च दद्युरुद्धारमित्येषा वैदिकी श्रुतिः  ।
राज्ञा च सर्वयोधेभ्यो दातव्यमपृथग्जितम्  ॥ ७.९७[९८ ] ॥
एषोऽनुपस्कृतः प्रोक्तो योधधर्मः सनातनः  ।
अस्माद्धर्मान्न च्यवेत क्षत्रियो घ्नन् रणे रिपून्  ॥ ७.९८[९९ ] ॥
अलब्धं चैव लिप्सेत लब्धं रक्षेत्प्रयत्नतः  ।
रक्षितं वर्धयेच्चैव वृद्धं पात्रेषु निक्षिपेत् ॥ ७.९९[१०० ] ॥
एतच्चतुर्विधं विद्यात्पुरुषार्थप्रयोजनम्  ।
अस्य नित्यमनुष्ठानं सम्यक्कुर्यादतन्द्रितः  ॥ ७.१००[१०१ ] ॥
अलब्धमिच्छेद्दण्डेन लब्धं रक्षेदवेक्षया  ।
रक्षितं वर्धयेद्वृद्ध्या वृद्धं पात्रेषु निक्षिपेत् ॥ ७.१०१[१०२ ] ॥
नित्यमुद्यतदण्डः स्यान्नित्यं विवृतपौरुषः  ।
नित्यं संवृतसंवार्यो नित्यं छिद्रानुसार्यरेः  ॥ ७.१०२[१०३ ] ॥
नित्यमुद्यतदण्डस्य कृत्स्नमुद्विजते जगत् ।
तस्मात्सर्वाणि भूतानि दण्डेनैव प्रसाधयेत् ॥ ७.१०३[१०४ ] ॥
अमाययैव वर्तेत न कथं चन मायया  ।
बुध्येतारिप्रयुक्तां च मायां नित्यं सुसंवृतः  ॥ ७.१०४[१०५ ] ॥
नास्य छिद्रं परो विद्याद्विद्याच्छिद्रं परस्य च  ।
गूहेत्कूर्म इवाङ्गानि रक्षेद्विवरमात्मनः  ॥ ७.१०५[१०६ ] ॥
बकवच्चिन्तयेदर्थान् सिंहवच्च पराक्रमे  ।
वृकवच्चावलुम्पेत शशवच्च विनिष्पतेत् ॥ ७.१०६[१०७ ] ॥
एवं विजयमानस्य येऽस्य स्युः परिपन्थिनः  ।
तानानयेद्वशं सर्वान् सामादिभिरुपक्रमैः  ॥ ७.१०७[१०८ ] ॥
यदि ते तु न तिष्ठेयुरुपायैः प्रथमैस्त्रिभिः  ।
दण्डेनैव प्रसह्यैताञ्शनकैर्वशमानयेत् ॥ ७.१०८[१०९ ] ॥
सामादीनामुपायानां चतुर्णामपि पण्डिताः  ।
सामदण्डौ प्रशंसन्ति नित्यं राष्ट्राभिवृद्धये  ॥ ७.१०९[११० ] ॥
यथोद्धरति निर्दाता कक्षं धान्यं च रक्षति  ।
तथा रक्षेन्नृपो राष्ट्रं हन्याच्च परिपन्थिनः  ॥ ७.११०[१११ ] ॥
मोहाद्राजा स्वराष्ट्रं यः कर्षयत्यनवेक्षया  ।
सोऽचिराद्भ्रश्यते राज्याज्जीविताच्च सबान्धवः  ॥ ७.१११[११२ ] ॥
शरीरकर्षणात्प्राणाः क्षीयन्ते प्राणिनां यथा  ।
तथा राज्ञामपि प्राणाः क्षीयन्ते राष्ट्रकर्षणात् ॥ ७.११२[११३ ] ॥
राष्ट्रस्य संग्रहे नित्यं विधानमिदमाचरेत् ।
सुसंगृहीतराष्ट्रे हि पार्थिवः सुखमेधते  ॥ ७.११३[११४ ] ॥
द्वयोस्त्रयाणां पञ्चानां मध्ये गुल्ममधिष्ठितम्  ।
तथा ग्रामशतानां च कुर्याद्राष्ट्रस्य संग्रहम्  ॥ ७.११४[११५ ] ॥
ग्रामस्याधिपतिं कुर्याद्दशग्रामपतिं तथा  ।
विंशतीशं शतेशं च सहस्रपतिमेव च  ॥ ७.११५[११६ ] ॥
ग्रामदोषान् समुत्पन्नान् ग्रामिकः शनकैः स्वयम्  ।
शंसेद्ग्रामदशेशाय दशेशो विंशतीशिने  ॥ ७.११६[११७ ] ॥
विंशतीशस्तु तत्सर्वं शतेशाय निवेदयेत् ।
शंसेद्ग्रामशतेशस्तु सहस्रपतये स्वयम्  ॥ ७.११७[११८ ] ॥
यानि राजप्रदेयानि प्रत्यहं ग्रामवासिभिः  ।
अन्नपानेन्धनादीनि ग्रामिकस्तान्यवाप्नुयात् ॥ ७.११८[११९ ] ॥
दशी कुलं तु भुञ्जीत विंशी पञ्च कुलानि च  ।
ग्रामं ग्रामशताध्यक्षः सहस्राधिपतिः पुरम्  ॥ ७.११९[१२० ] ॥
तेषां ग्राम्याणि कार्यानि पृथक्कार्याणि चैव हि  ।
राज्ञोऽन्यः सचिवः स्निग्धस्तानि पश्येदतन्द्रितः  ॥ ७.१२०[१२१ ] ॥
नगरे नगरे चैकं कुर्यात्सर्वार्थचिन्तकम्  ।
उच्चैःस्थानं घोररूपं नक्षत्राणामिव ग्रहम्  ॥ ७.१२१[१२२ ] ॥
स ताननुपरिक्रामेत्सर्वानेव सदा स्वयम्  ।
तेषां वृत्तं परिणयेत्सम्यग्राष्ट्रेषु तच्चरैः  ॥ ७.१२२[१२३ ] ॥
राज्ञो हि रक्षाधिकृताः परस्वादायिनः शठाः  ।
भृत्या भवन्ति प्रायेण तेभ्यो रक्षेदिमाः प्रजाः  ॥ ७.१२३[१२४ ] ॥
ये कार्यिकेभ्योऽर्थमेव गृह्णीयुः पापचेतसः  ।
तेषां सर्वस्वमादाय राजा कुर्यात्प्रवासनम्  ॥ ७.१२४[१२५ ] ॥
राजा कर्मसु युक्तानां स्त्रीणां प्रेष्यजनस्य च   ।
प्रत्यहं कल्पयेद्वृत्तिं स्थानं कर्मानुरूपतः  ॥ ७.१२५[१२६ ] ॥
पणो देयोऽवकृष्टस्य षडुत्कृष्टस्य वेतनम्  ।
षाण्मासिकस्तथाच्छादो धान्यद्रोणस्तु मासिकः  ॥ ७.१२६[१२७ ] ॥
क्रयविक्रयमध्वानं भक्तं च सपरिव्ययम्  ।
योगक्षेमं च संप्रेक्ष्य वणिजो दापयेत्करान्  ॥ ७.१२७[१२८ ] ॥
यथा फलेन युज्येत राजा कर्ता च कर्मणाम्  ।
तथावेक्ष्य नृपो राष्ट्रे कल्पयेत्सततं करान्  ॥ ७.१२८[१२९ ] ॥
यथाल्पाल्पमदन्त्याद्यं वार्योकोवत्सषट्पदाः  ।
तथाल्पाल्पो ग्रहीतव्यो राष्ट्राद्राज्ञाब्दिकः करः  ॥ ७.१२९[१३० ] ॥
पञ्चाशद्भाग आदेयो राज्ञा पशुहिरण्ययोः  ।
धान्यानामष्टमो भागः षष्ठो द्वादश एव वा  ॥ ७.१३०[१३१ ] ॥
आददीताथ षड्भागं द्रुमांसमधुसर्पिषाम्  ।
गन्धौषधिरसानां च पुष्पमूलफलस्य च  ॥ ७.१३१[१३२ ] ॥
पत्रशाकतृणानां च चर्मणां वैदलस्य च  ।
मृन्मयानां च भाण्डानां सर्वस्याश्ममयस्य च  ॥ ७.१३२[१३३ ] ॥
म्रियमाणोऽप्याददीत न राजा श्रोत्रियात्करम्  ।
न च क्षुधास्य संसीदेच्छ्रोत्रियो विषये वसन्  ॥ ७.१३३[१३४ ] ॥
यस्य राज्ञस्तु विषये श्रोत्रियः सीदति क्षुधा  ।
तस्यापि तत्क्षुधा राष्ट्रमचिरेनैव सीदति  ॥ ७.१३४[१३५ ] ॥
श्रुतवृत्ते विदित्वास्य वृत्तिं धर्म्यां प्रकल्पयेत् ।
संरक्षेत्सर्वतश्चैनं पिता पुत्रमिवाउरसम्  ॥ ७.१३५[१३६ ] ॥
संरक्ष्यमाणो राज्ञा यं] कुरुते धर्ममन्वहम्  ।
तेनायुर्वर्धते राज्ञो द्रविणं राष्ट्रमेव च  ॥ ७.१३६[१३७ ] ॥
यत्किं चिदपि वर्षस्य दापयेत्करसंज्ञितम्  ।
व्यवहारेण जीवन्तं राजा राष्ट्रे पृथग्जनम्  ॥ ७.१३७[१३८ ] ॥
कारुकाञ्शिल्पिनश्चैव शूद्रांस्चात्मोपजीविनः  ।
एकैकं कारयेत्कर्म मासि मासि महीपतिः  ॥ ७.१३८[१३९ ] ॥
नोच्छिन्द्यादात्मनो मूलं परेषां चातितृष्णया  ।
उच्छिन्दन् ह्यात्मनो मूलमाट्मानं तांश्च पीदयेत् ॥ ७.१३९[१४० ] ॥
तीक्ष्णश्चैव मृदुश्च स्यात्कार्यं वीक्ष्य महीपतिः  ।
तीक्ष्णश्चैव मृदुश्चैव राज भवति सम्मतः  ॥ ७.१४०[१४१ ] ॥
अमात्यमुख्यं धर्मज्ञं प्राज्ञं दान्तं कुलोद्गतम्  ।
स्थापयेदासने तस्मिन् खिन्नः कार्येक्षणे नृणाम्  ॥ ७.१४१[१४२ ] ॥
एवं सर्वं विधायेदमितिकर्तव्यमात्मनः  ।
युक्तश्चैवाप्रमत्तश्च परिरक्षेदिमाः प्रजाः  ॥ ७.१४२[१४३ ] ॥
विक्रोशन्त्यो यस्य राष्ट्राध्रियन्ते दस्युभिः प्रजाः  ।
संपश्यतः सभृत्यस्य मृतः स न तु जीवति  ॥ ७.१४३[१४४ ] ॥
क्षत्रियस्य परो धर्मः प्राजानामेव पालनम्  ।
निर्दिष्टफलभोक्ता हि राजा धर्मेण युज्यते  ॥ ७.१४४[१४५ ] ॥
उत्थाय पश्चिमे यामे कृतशौचः समाहितः  ।
हुताग्निर्ब्राह्मणांश्चार्च्य प्रविशेत्स शुभां सभाम्  ॥ ७.१४५[१४६ ] ॥
तत्र स्थितः प्रजाः सर्वाः प्रतिनन्द्य विसर्जयेत् ।
विसृज्य च प्रजाः सर्वा मन्त्रयेत्सह मन्त्रिभिः  ॥ ७.१४६[१४७ ] ॥
गिरिपृष्ठं समारुह्य प्रसादं वा रहोगतः  ।
अरण्ये निःशलाके वा मन्त्रयेदविभावितः  ॥ ७.१४७[१४८ ] ॥
यस्य मन्त्रं न जानन्ति समागम्य पृथग्जनाः  ।
स कृत्स्नां पृथिवीं भुङ्क्ते कोशहीनोऽपि पार्थिवः  ॥ ७.१४८[१४९ ] ॥
जडमूकान्धबधिरांस्तैर्यग्योनान् वयोऽतिगान्  ।
स्त्रीम्लेच्छव्याधितव्यङ्गान्मन्त्रकालेऽपसारयेत् ॥ ७.१४९[१५० ] ॥
भिन्दन्त्यवमता मन्त्रं तैर्यग्योनास्तथैव च  ।
स्त्रियश्चैव विशेषेण तस्मात्तत्रादृतो भवेत् ॥ ७.१५०[१५१ ] ॥
मध्यंदिनेऽर्धरात्रे वा विश्रान्तो विगतक्लमः  ।
चिन्तयेद्धर्मकामार्थान् सार्धं तैरेक एव वा  ॥ ७.१५१[१५२ ] ॥
परस्परविरुद्धानां तेषां च समुपार्जनम्  ।
कन्यानां संप्रदानं च कुमाराणां च रक्षणं  ॥ ७.१५२[१५३ ] ॥
दूतसंप्रेषणं चैव कार्यशेषं तथैव च  ।
अन्तःपुरप्रचारं च प्रणिधीनां च चेष्टितम्  ॥ ७.१५३[१५४ ] ॥
कृत्स्नं चाष्टविधं कर्म पञ्चवर्गं च तत्त्वतः  ।
अनुरागापरागौ च प्रचारं मण्डलस्य च  ॥ ७.१५४[१५५ ] ॥
मध्यमस्य प्रचारं च विजीगिषोश्च चेष्टितम्  ।
उदासीनप्रचारं च शत्रोश्चैव प्रयत्नतः  ॥ ७.१५५[१५६ ] ॥
एताः प्रकृतयो मूलं मण्डलस्य समासतः  ।
अष्टौ चान्याः समाख्याता द्वादशैव तु ताः स्मृताः  ॥ ७.१५६[१५७ ] ॥
अमात्यराष्ट्रदुर्गार्थ- दण्डाख्याः पञ्च चापराः  ।
प्रत्येकं कथिता ह्येताः संक्षेपेण द्विसप्ततिः  ॥ ७.१५७[१५८ ] ॥
अनन्तरमरिं विद्यादरिसेविनमेव च  ।
अरेरनन्तरं मित्रमुदासीनं तयोः परम्  ॥ ७.१५८[१५९ ] ॥
तान् सर्वानभिसंदध्यात्सामादिभिरुपक्रमैः  ।
व्यस्तैश्चैव समस्तैश्च पौरुषेण नयेन च  ॥ ७.१५९[१६० ] ॥
संधिं च विग्रहं चैव यानमासनमेव च  ।
द्वैधीभावं संश्रयं च षड्गुणांश्चिन्तयेत्सदा  ॥ ७.१६०[१६१ ] ॥
आसनं चैव यानं च संधिं विग्रहमेव च  ।
कार्यं वीक्ष्य प्रयुञ्जीत द्वैधं संश्रयमेव च  ॥ ७.१६१[१६२ ] ॥
संधिं तु द्विविधं विद्याद्राजा विग्रहमेव च  ।
उभे यानासने चैव द्विविधः संश्रयः स्मृतः  ॥ ७.१६२[१६३ ] ॥
समानयानकर्मा च विपरीतस्तथैव च  ।
तदा त्वायतिसंयुक्तः संधिर्ज्ञेयो द्विलक्षणः  ॥ ७.१६३[१६४ ] ॥
स्वयंकृतश्च कार्यार्थमकाले काल एव वा  ।
मित्रस्य चैवापकृते द्विविधो विग्रहः स्मृतः  ॥ ७.१६४[१६५ ] ॥
एकाकिनश्चात्ययिके कार्ये प्राप्ते यदृच्छया  ।
संहतस्य च मित्रेण द्विविधं यानमुच्यते  ॥ ७.१६५[१६६ ] ॥
क्षीणस्य चैव क्रमशो दैवात्पूर्वकृतेन वा  ।
मित्रस्य चानुरोधेन द्विविधं स्मृतमासनम्  ॥ ७.१६६[१६७ ] ॥
बलस्य स्वामिनश्चैव स्थितिः कार्यार्थसिद्धये  ।
द्विविधं कीर्त्यते द्वैधं षाड्गुण्यगुणवेदिभिः  ॥ ७.१६७[१६८ ] ॥
अर्थसंपादनार्थं च पीड्यमानस्य शत्रुभिः  ।
साधुषु व्यपदेशश्च द्विविधः संश्रयः स्मृतः  ॥ ७.१६८[१६९ ] ॥
यदावगच्छेदायत्यामाधिक्यं ध्रुवमात्मनः  ।
तदात्वे चाल्पिकां पीडां तदा संधिं समाश्रयेत् ॥ ७.१६९[१७० ] ॥
यदा प्रहृष्टा मन्येत सर्वास्तु प्रकृतीर्भृशम्  ।
अत्युच्छ्रितं तथात्मानं तदा कुर्वीत विग्रहम्  ॥ ७.१७०[१७१ ] ॥
यदा मन्येत भावेन हृष्टं पुष्टं बलं स्वकम्  ।
परस्य विपरीतं च तदा यायाद्रिपुं प्रति  ॥ ७.१७१[१७२ ] ॥
यदा तु स्यात्परिक्षीणो वाहनेन बलेन च  ।
तदासीत प्रयत्नेन शनकैः सान्त्वयन्नरीन्  ॥ ७.१७२[१७३ ] ॥
मन्येतारिं यदा राजा सर्वथा बलवत्तरम्  ।
तदा द्विधा बलं कृत्वा साधयेत्कार्यमात्मनः  ॥ ७.१७३[१७४ ] ॥
यदा परबलानां तु गमनीयतमो भवेत् ।
तदा तु संश्रयेत्क्षिप्रं धार्मिकं बलिनं नृपम्  ॥ ७.१७४[१७५ ] ॥
निग्रहं प्रकृतीनां च कुर्याद्योऽरिबलस्य च  ।
उपसेवेत तं नित्यं सर्वयत्नैर्गुरुं यथा  ॥ ७.१७५[१७६ ] ॥
यदि तत्रापि संपश्येद्दोषं संश्रयकारितम्  ।
सुयुद्धमेव तत्रापि निर्विशङ्कः समाचरेत् ॥ ७.१७६[१७७ ] ॥
सर्वोपायैस्तथा कुर्यान्नीतिज्ञः पृथिवीपतिः  ।
यथास्याभ्यधिका न स्युर्मित्रोदासीनशत्रवः  ॥ ७.१७७[१७८ ] ॥
आयतिं सर्वकार्याणां तदात्वं च विचारयेत् ।
अतीतानां च सर्वेषां गुणदोषौ च तत्त्वतः  ॥ ७.१७८[१७९ ] ॥
आयत्यां गुणदोषज्ञस्तदात्वे क्षिप्रनिश्चयः  ।
अतीते कार्यशेषज्ञः शत्रुभिर्नाभिभूयते  ॥ ७.१७९[१८० ] ॥
यथैनं नाभिसंदध्युर्मित्रोदासीनशत्रवः  ।
तथा सर्वं संविदध्यादेष सामासिको नयः  ॥ ७.१८०[१८१ ] ॥
तदा तु यानमातिष्ठेदरिराष्ट्रं प्रति प्रभुः  ।
तदानेन विधानेन यायादरिपुरं शनैः  ॥ ७.१८१[१८२ ] ॥
मार्गशीर्षे शुभे मासि यायाद्यात्रां महीपतिः  ।
फाल्गुनं वाथ चैत्रं वा मासौ प्रति यथाबलम्  ॥ ७.१८२[१८३ ] ॥
अन्येष्वपि तु कालेषु यदा पश्येद्ध्रुवं जयम्  ।
तदा यायाद्विगृह्यैव व्यसने चोत्थिते रिपोः  ॥ ७.१८३[१८४ ] ॥
कृत्वा विधानं मूले तु यात्रिकं च यथाविधि  ।
उपगृह्यास्पदं चैव चारान् सम्यग्विधाय च  ॥ ७.१८४[१८५ ] ॥
संशोध्य त्रिविधं मार्गं षड्विधं च बलं स्वकम्  ।
सांपरायिककल्पेन यायादरिपुरं प्रति  ॥ ७.१८५[१८६ ] ॥
शत्रुसेविनि मित्रे च गूढे युक्ततरो भवेत् ।
गतप्रत्यागते चैव स हि कष्टतरो रिपुः  ॥ ७.१८६[१८७ ] ॥
दण्डव्यूहेन तन्मार्गं यायात्तु शकटेन वा  ।
वराहमकराभ्यां वा सूच्या वा गरुडेन वा  ॥ ७.१८७[१८८ ] ॥
यतश्च भयमाशङ्केत्ततो विस्तारयेद्बलम्  ।
पद्मेन चैव व्यूहेन निविशेत सदा स्वयम्  ॥ ७.१८८[१८९ ] ॥
सेनापतिबलाध्यक्षौ सर्वदिक्षु निवेशयेत् ।
यतश्च भयमाशङ्केत्प्राचीं तां कल्पयेद्दिशम्  ॥ ७.१८९[१९० ] ॥
गुल्मांश्च स्थापयेदाप्तान् कृतसंज्ञान् समन्ततः  ।
स्थाने युद्धे च कुशलानभीरूनविकारिणः  ॥ ७.१९०[१९१ ] ॥
संहतान् योधयेदल्पान् कामं विस्तारयेद्बहून्  ।
सूच्या वज्रेण चैवैतान् व्यूहेन व्यूह्य योधयेत् ॥ ७.१९१[१९२ ] ॥
स्यन्दनाश्वैः समे युध्येदनूपे नौ द्विपैस्तथा  ।
वृक्षगुल्मावृते चापैरसिचर्मायुधैः स्थले  ॥ ७.१९२[१९३ ] ॥
कुरुक्षेत्रांश्च मत्स्यांश्च पञ्चालाञ्शूरसेनजान्  ।
दीर्घांल्लघूंश्चैव नरानग्रानीकेषु योजयेत् ॥ ७.१९३[१९४ ] ॥
प्रहर्षयेद्बलं व्यूह्य तांश्च सम्यक्परीक्षयेत् ।
चेष्टाश्चैव विजानीयादरीन् योधयतामपि  ॥ ७.१९४[१९५ ] ॥
उपरुध्यारिमासीत राष्ट्रं चास्योपपीडयेत् ।
दूषयेच्चास्य सततं यवसान्नोदकेन्धनम्  ॥ ७.१९५[१९६ ] ॥
भिन्द्याच्चैव तडागानि प्राकारपरिखास्तथा  ।
समवस्कन्दयेच्चैनं रात्रौ वित्रासयेत्तथा  ॥ ७.१९६[१९७ ] ॥
उपजप्यानुपजपेद्बुध्येतैव च तत्कृतम्  ।
युक्ते च दैवे युध्येत जयप्रेप्सुरपेतभीः  ॥ ७.१९७[१९८ ] ॥
साम्ना दानेन भेदेन समस्तैरथ वा पृथक् ।
विजेतुं प्रयतेतारीन्न युद्धेन कदा चन  ॥ ७.१९८[१९९ ] ॥
अनित्यो विजयो यस्माद्दृश्यते युध्यमानयोः  ।
पराजयश्च संग्रामे तस्माद्युद्धं विवर्जयेत् ॥ ७.१९९[२०० ] ॥
त्रयाणामप्युपायानां पूर्वोक्तानामसंभवे  ।
तथा युध्येत संपन्नो विजयेत रिपून् यथा  ॥ ७.२००[२०१ ] ॥
जित्वा संपूजयेद्देवान् ब्राह्मणांश्चैव धार्मिकान्  ।
प्रदद्यात्परिहारार्थं ख्यापयेदभयानि च  ॥ ७.२०१[२०२ ] ॥
सर्वेषां तु विदित्वैषां समासेन चिकीर्षितम्  ।
स्थापयेत्तत्र तद्वंश्यं कुर्याच्च समयक्रियाम्  ॥ ७.२०२[२०३ ] ॥
प्रमाणानि च कुर्वीत तेषां धर्मान् यथोदितान्  ।
रत्नैश्च पूजयेदेनं प्रधानपुरुषैः सह  ॥ ७.२०३[२०४ ] ॥
आदानमप्रियकरं दानं च प्रियकारकम्  ।
अभीप्सितानामर्थानां काले युक्तं प्रशस्यते  ॥ ७.२०४[२०५ ] ॥
सर्वं कर्मेदमायत्तं विधाने दैवमानुषे  ।
तयोर्दैवमचिन्त्यं तु मानुषे विद्यते क्रिया  ॥ ७.२०५[२०६ ] ॥
दैवेन विधिना युक्तं मानुष्यं यत्प्रवर्तते  ।
परिक्लेशेन महता तदर्थस्य समाधकम्  ॥ ७.२०७  ॥
संयुक्तस्यापि दैवेन पुरुषकारेण वर्जितम्  ।
विना पुरुषकारेण फलं क्षेत्रं प्रयच्छति  ॥ ७.२०८  ॥
चन्द्रार्काद्या ग्रहा वायुरग्निरापस्तथैव च  ।
इह दैवेन साध्यन्ते पौरुषेण प्रयत्नतः  ॥ ७.२०९  ॥
सह वापि व्रजेद्युक्तः संधिं कृत्वा प्रयत्नतः  ।
मित्रं हिरण्यं भूमिं वा संपश्यंस्त्रिविधं फलम्  ॥ ७.२०६[२१० ] ॥
पार्ष्णिग्राहं च संप्रेक्ष्य तथाक्रन्दं च मण्डले  ।
मित्रादथाप्यमित्राद्वा यात्राफलमवाप्नुयात् ॥ ७.२०७[२११ ] ॥
हिरण्यभूमिसंप्राप्त्या पार्थिवो न तथैधते  ।
यथा मित्रं ध्रुवं लब्ध्वा कृशमप्यायतिक्षमम्  ॥ ७.२०८[२१२ ] ॥
धर्मज्ञं च कृतज्ञं च तुष्टप्रकृतिमेव च  ।
अनुरक्तं स्थिरारम्भं लघुमित्रं प्रशस्यते  ॥ ७.२०९[२१३ ] ॥
प्राज्ञं कुलीनं शूरं च दक्षं दातारमेव च  ।
कृतज्ञं धृतिमन्तं च कष्टमाहुररिं बुधाः  ॥ ७.२१०[२१४ ] ॥
आर्यता पुरुषज्ञानं शौर्यं करुणवेदिता  ।
स्थौललक्ष्यं च सततमुदासीनगुणोदयः  ॥ ७.२११[२१५ ] ॥
क्सेम्यां सस्यप्रदां नित्यं पशुवृद्धिकरीमपि  ।
परित्यजेन्नृपो भूमिमात्मार्थमविचारयन्  ॥ ७.२१२[२१६ ] ॥
आपदर्थं धनं रक्षेद्दारान् रक्षेद्धनैरपि  ।
आत्मानं सततं रक्षेद्दारैरपि धनैरपि  ॥ ७.२१३[२१७ ] ॥
सह सर्वाः समुत्पन्नाः प्रसमीक्ष्यापदो भृशम्  ।
संयुक्तांश्च वियुक्तांश्च सर्वोपायान् सृजेद्बुधः  ॥ ७.२१४[२१८ ] ॥
उपेतारमुपेयं च सर्वोपायांश्च कृत्स्नशः  ।
एतत्त्रयं समाश्रित्य प्रयतेतार्थसिद्धये  ॥ ७.२१५[२१९ ] ॥
एवं सर्वमिदं राजा सह सम्मन्त्र्य मन्त्रिभिः  ।
व्यायम्याप्लुत्य मध्याह्ने भोक्तुमन्तःपुरं विशेत् ॥ ७.२१६[२२० ] ॥
तत्रात्मभूतैः कालज्ञैरहार्यैः परिचारकैः  ।
सुपरीक्षितमन्नाद्यमद्यान्मन्त्रैर्विषापहैः  ॥ ७.२१७[२२१ ] ॥
विषघ्नैरगदैश्चास्य सर्वद्रव्याणि योजयेत् ।
विषघ्नानि च रत्नानि नियतो धारयेत्सदा  ॥ ७.२१८[२२२ ] ॥
परीक्षिताः स्त्रियश्चैनं व्यजनोदकधूपनैः  ।
वेषाभरणसंशुद्धाः स्पृशेयुः सुसमाहिताः  ॥ ७.२१९[२२३ ] ॥
एवं प्रयत्नं कुर्वीत यानशय्यासनाशने  ।
स्नाने प्रसाधने चैव सर्वालङ्कारकेषु च  ॥ ७.२२०[२२४ ] ॥
भुक्तवान् विहरेच्चैव स्त्रीभिरन्तःपुरे सह  ।
विहृत्य तु यथाकालं पुनः कार्याणि चिन्तयेत् ॥ ७.२२१[२२५ ] ॥
अलंकृतश्च संपश्येदायुधीयं पुनर्जनम्  ।
वाहनानि च सर्वाणि शस्त्राण्याभरणानि च  ॥ ७.२२२[२२६ ] ॥
संध्यां चोपास्य शृणुयादन्तर्वेश्मनि शस्त्रभृत् ।
रहस्याख्यायिनां चैव प्रणिधीनां च चेष्टितम्  ॥ ७.२२३[२२७ ] ॥
गत्वा कक्षान्तरं त्वन्यत्समनुज्ञाप्य तं जनम्  ।
प्रविशेद्भोजनार्थं च स्त्रीवृतोऽन्तःपुरं पुनः  ॥ ७.२२४[२२८ ] ॥
तत्र भुक्त्वा पुनः किं चित्तूर्यघोषैः प्रहर्षितः  ।
संविशेत्तं यथाकालमुत्तिष्ठेच्च गतक्लमः  ॥ ७.२५५[२२९ ] ॥
एतद्विधानमातिष्ठेदरोगः पृथिवीपतिः  ।
अस्वस्थः सर्वमेतत्तु भृत्येषु विनियोजयेत् ॥ ७.२२६[२३० ] ॥

व्यवहारान् दिदृक्षुस्तु ब्राह्मणैः सह पार्थिवः  ।
मन्त्रज्ञैर्मन्त्रिभिश्चैव विनीतः प्रविशेत्सभाम्  ॥ ८.१ ॥
तत्रासीनः स्थितो वापि पाणिमुद्यम्य दक्षिणम्  ।
विनीतवेषाभरणः पश्येत्कार्याणि कार्यिणाम्  ॥ ८.२ ॥
प्रत्यहं देशदृष्टैश्च शास्त्रदृष्टैश्च हेतुभिः  ।
अष्टादशसु मार्गेषु निबद्धानि पृथक्पृथक् ॥ ८.३ ॥
तेषामाद्यमृणादानं निक्षेपोऽस्वामिविक्रयः  ।
संभूय च समुत्थानं दत्तस्यानपकर्म च  ॥ ८.४ ॥
वेतनस्यैव चादानं संविदश्च व्यतिक्रमः  ।
क्रयविक्रयानुशयो विवादः स्वामिपालयोः  ॥ ८.५ ॥
सीमाविवादधर्मश्च पारुष्ये दण्डवाचिके  ।
स्तेयं च साहसं चैव स्त्रीसंग्रहणमेव च  ॥ ८.६ ॥
स्त्रीपुंधर्मो विभागश्च द्यूतमाह्वय एव च  ।
पदान्यष्टादशैतानि व्यवहारस्थिताविह  ॥ ८.७ ॥
एषु स्थानेषु भूयिष्ठं विवादं चरतां नृणाम्  ।
धर्मं शाश्वतमाश्रित्य कुर्यात्कार्यविनिर्णयम्  ॥ ८.८ ॥
यदा स्वयं न कुर्यात्तु नृपतिः कार्यदर्शनम्  ।
तदा नियुञ्ज्याद्विद्वांसं ब्राह्मणं कार्यदर्शने  ॥ ८.९ ॥
सोऽस्य कार्याणि संपश्येत्सभ्यैरेव त्रिभिर्वृतः  ।
सभामेव प्रविश्याग्र्यामासीनः स्थित एव वा  ॥ ८.१० ॥
यस्मिन् देशे निषीदन्ति विप्रा वेदविदस्त्रयः  ।
राज्ञश्चाधिकृतो विद्वान् ब्रह्मणस्तां सभां विदुः  ॥ ८.११ ॥
धर्मो विद्धस्त्वधर्मेण सभां यत्रोपतिष्ठते  ।
शल्यं चास्य न कृन्तन्ति विद्धास्तत्र सभासदः  ॥ ८.१२ ॥
सभां वा न प्रवेष्टव्यं वक्तव्यं वा समञ्जसम्  ।
अब्रुवन् विब्रुवन् वापि नरो भवति किल्बिषी  ॥ ८.१३ ॥
यत्र धर्मो ह्यधर्मेण सत्यं यत्रानृतेन च  ।
हन्यते प्रेक्षमाणानां हतास्तत्र सभासदः  ॥ ८.१४ ॥
धर्म एव हतो हन्ति धर्मो रक्षति रक्षितः  ।
तस्माद्धर्मो न हन्तव्यो मा नो धर्मो हतोऽवधीत् ॥ ८.१५ ॥
वृषो हि भगवान् धर्मस्तस्य यः कुरुते ह्यलम्  ।
वृषलं तं विदुर्देवास्तस्माद्धर्मं न लोपयेत् ॥ ८.१६ ॥
एक एव सुहृद्धर्मो निधानेऽप्यनुयाति यः  ।
शरीरेण समं नाशं सर्वमन्यद्धि गच्छति  ॥ ८.१७ ॥
पादोऽधर्मस्य कर्तारं पादः साक्षिणमृच्छति  ।
पादः सभासदः सर्वान् पादो राजानमृच्छति  ॥ ८.१८ ॥
राजा भवत्यनेनास्तु मुच्यन्ते च सभासदः  ।
एनो गच्छति कर्तारं निन्दार्हो यत्र निन्द्यते  ॥ ८.१९ ॥
जातिमात्रोपजीवी वा कामं स्याद्ब्राह्मणब्रुवः  ।
धर्मप्रवक्ता नृपतेर्न तु शूद्रः कथं चन  ॥ ८.२० ॥
यस्य शूद्रस्तु कुरुते राज्ञो धर्मविवेचनम्  ।
तस्य सीदति तद्राष्ट्रं पङ्के गौरिव पश्यतः  ॥ ८.२१ ॥
यद्राष्ट्रं शूद्रभूयिष्ठं नास्तिकाक्रान्तमद्विजम्  ।
विनश्यत्याशु तत्कृत्स्नं दुर्भिक्षव्याधिपीडितम्  ॥ ८.२२ ॥
धर्मासनमधिष्ठाय संवीताङ्गः समाहितः  ।
प्रणम्य लोकपालेभ्यः कार्यदर्शनमारभेत् ॥ ८.२३ ॥
अर्थानर्थावुभौ बुद्ध्वा धर्माधर्मौ च केवलौ  ।
वर्णक्रमेण सर्वाणि पश्येत्कार्याणि कार्यिणाम्  ॥ ८.२४ ॥
बाह्यैर्विभावयेल्लिङ्गैर्भावमन्तर्गतं नृणाम्  ।
स्वरवर्णेङ्गिताकारैश्चक्षुषा चेष्टितेन च  ॥ ८.२५ ॥
आकारैरिङ्गितैर्गत्या चेष्टया भाषितेन च  ।
नेत्रवक्त्रविकारैश्च गृह्यतेऽन्तर्गतं मनः  ॥ ८.२६ ॥
बालदायादिकं रिक्थं तावद्राजानुपालयेत् ।
यावत्स स्यात्समावृत्तो यावच्चातीतशैशवः  ॥ ८.२७ ॥
वशापुत्रासु चैवं स्याद्रक्षणं निष्कुलासु च  ।
पतिव्रतासु च स्त्रीषु विधवास्वातुरासु च  ॥ ८.२८ ॥
जीवन्तीनां तु तासां ये तद्धरेयुः स्वबान्धवाः  ।
ताञ्शिष्याच्चौरदण्डेन धार्मिकः पृथिवीपतिः  ॥ ८.२९ ॥
प्रणष्टस्वामिकं रिक्थं राजा त्र्यब्दं निधापयेत् ।
अर्वाक्त्र्यब्दाद्धरेत्स्वामी परेण नृपतिर्हरेत् ॥ ८.३० ॥
ममेदमिति यो ब्रूयात्सोऽनुयोज्यो यथाविधि  ।
संवाद्य रूपसंख्यादीन् स्वामी तद्द्रव्यमर्हति  ॥ ८.३१ ॥
अवेदयानो नष्टस्य देशं कालं च तत्त्वतः  ।
वर्णं रूपं प्रमाणं च तत्समं दण्डमर्हति  ॥ ८.३२ ॥
आददीताथ षड्भागं प्रनष्टाधिगतान्नृपः  ।
दशमं द्वादशं वापि सतां धर्ममनुस्मरन्  ॥ ८.३३ ॥
प्रनष्टाधिगतं द्रव्यं तिष्ठेद्युक्तैरधिष्ठितम्  ।
यांस्तत्र चौरान् गृह्णीयात्तान् राजेभेन घातयेत् ॥ ८.३४ ॥
ममायमिति यो ब्रूयान्निधिं सत्येन मानवः  ।
तस्याददीत षड्भागं राजा द्वादशमेव वा  ॥ ८.३५ ॥
अनृतं तु वदन् दण्ड्यः स्ववित्तस्यांशमष्टमम्  ।
तस्यैव वा निधानस्य संख्ययाल्पीयसीं कलाम्  ॥ ८.३६ ॥
विद्वांस्तु ब्राह्मणो दृष्ट्वा पूर्वोपनिहितं निधिम्  ।
अशेषतोऽप्याददीत सर्वस्याधिपतिर्हि सः  ॥ ८.३८ ॥
यं तु पश्येन्निधिं राजा पुराणं निहितं क्षितौ  ।
तस्माद्द्विजेभ्यो दत्त्वार्धमर्धं कोशे प्रवेशयेत् ॥ ८.३८ ॥
निधीनां तु पुराणानां धातूनामेव च क्षितौ  ।
अर्धभाग्रक्षणाद्राजा भूमेरधिपतिर्हि सः  ॥ ८.३९ ॥
दातव्यं सर्ववर्णेभ्यो राज्ञा चौरैर्हृतं धनम्  ।
राजा तदुपयुञ्जानश्चौरस्याप्नोति किल्बिषम्  ॥ ८.४० ॥
जातिजानपदान् धर्मान् श्रेणीधर्मांश्च धर्मवित् ।
समीक्ष्य कुलधर्मांश्च स्वधर्मं प्रतिपादयेत् ॥ ८.४१ ॥
स्वानि कर्माणि कुर्वाणा दूरे सन्तोऽपि मानवाः  ।
प्रिया भवन्ति लोकस्य स्वे स्वे कर्मण्यवस्थिताः  ॥ ८.४२ ॥
नोत्पादयेत्स्वयं कार्यं राजा नाप्यस्य पुरुषः  ।
न च प्रापितमन्येन ग्रसेदर्थं कथं चन  ॥ ८.४३ ॥
यथा नयत्यसृक्पातैर्मृगस्य मृगयुः पदम्  ।
नयेत्तथानुमानेन धर्मस्य नृपतिः पदम्  ॥ ८.४४ ॥
सत्यमर्थं च संपश्येदात्मानमथ साक्षिणः  ।
देशं रूपं च कालं च व्यवहारविधौ स्थितः  ॥ ८.४५ ॥
सद्भिराचरितं यत्स्याद्धार्मिकैश्च द्विजातिभिः  ।
तद्देशकुलजातीनामविरुद्धं प्रकल्पयेत् ॥ ८.४६ ॥
अधमर्णार्थसिद्ध्यर्थमुत्तमर्णेन चोदितः  ।
दापयेद्धनिकस्यार्थमधमर्णाद्विभावितम्  ॥ ८.४७ ॥
यैर्यैरुपायैरर्थं स्वं प्राप्नुयादुत्तमर्णिकः  ।
तैर्तैरुपायैः संगृह्य दापयेदधमर्णिकम्  ॥ ८.४८ ॥
धर्मेण व्यवहारेण छलेनाचरितेन च  ।
प्रयुक्तं साधयेदर्थं पञ्चमेन बलेन च  ॥ ८.४९ ॥
यः स्वयं साधयेदर्थमुत्तमर्णोऽधमर्णिकात् ।
न स राज्ञाभियोक्तव्यः स्वकं संसाधयन् धनम्  ॥ ८.५० ॥
अर्थेऽपव्ययमानं तु करणेन विभावितम्  ।
दापयेद्धनिकस्यार्थं दण्डलेशं च शक्तितः  ॥ ८.५१ ॥
अपह्नवेऽधमर्णस्य देहीत्युक्तस्य संसदि  ।
अभियोक्ता दिशेद्देश्यं करणं वान्यदुद्दिशेत् ॥ ८.५२ ॥
अदेश्यं यश्च दिशति निर्दिश्यापह्नुते च यः  ।
यश्चाधरोत्तरानर्थान् विगीतान्नावबुध्यते  ॥ ८.५३ ॥
अपदिश्यापदेश्यं च पुनर्यस्त्वपधावति  ।
सम्यक्प्रणिहितं चार्थं पृष्टः सन्नाभिनन्दति  ॥ ८.५४ ॥
असंभाष्ये साक्षिभिश्च देशे संभाषते मिथः  ।
निरुच्यमानं प्रश्नं च नेच्छेद्यश्चापि निष्पतेत् ॥ ८.५५ ॥
ब्रूहीत्युक्तश्च न ब्रूयादुक्तं च न विभावयेत् ।
न च पूर्वापरं विद्यात्तस्मादर्थात्स हीयते  ॥ ८.५६ ॥
साक्षिणः सन्ति मेत्युक्त्वा दिशेत्युक्तो दिशेन्न यः  ।
धर्मस्थः कारणैरेतैर्हीनं तमपि निर्दिशेत् ॥ ८.५७ ॥
अभियोक्ता न चेद्ब्रूयाद्बध्यो दण्ड्यश्च धर्मतः  ।
न चेत्त्रिपक्षात्प्रब्रूयाद्धर्मं प्रति पराजितः  ॥ ८.५८ ॥
यो यावन्निह्नुवीतार्थं मिथ्या यावति वा वदेत् ।
तौ नृपेण ह्यधर्मज्ञौ दाप्यो तद्द्विगुणं दमम्  ॥ ८.५९ ॥
पृष्टोऽपव्ययमानस्तु कृतावस्थो धनैषिणा  ।
त्र्यवरैः साक्षिभिर्भाव्यो नृपब्राह्मणसंनिधौ  ॥ ८.६० ॥
यादृशा धनिभिः कार्या व्यवहारेषु साक्षिणः  ।
तादृशान् संप्रवक्ष्यामि यथा वाच्यमृतं च तैः  ॥ ८.६१ ॥
गृहिणः पुत्रिणो मौलाः क्षत्रविश्शूद्रयोनयः  ।
अर्थ्युक्ताः साक्ष्यमर्हन्ति न ये के चिदनापदि  ॥ ८.६२ ॥
आप्ताः सर्वेषु वर्णेषु कार्याः कार्येषु साक्षिणः  ।
सर्वधर्मविदोऽलुब्धा विपरीतांस्तु वर्जयेत् ॥ ८.६३ ॥
नार्थसंबन्धिनो नाप्ता न सहाया न वैरिणः  ।
न दृष्टदोषाः कर्तव्या न व्याध्यार्ता न दूषिताः  ॥ ८.६४ ॥
न साक्षी नृपतिः कार्यो न कारुककुशीलवौ  ।
न श्रोत्रियो न लिङ्गस्थो न सङ्गेभ्यो विनिर्गतः  ॥ ८.६५ ॥
नाध्यधीनो न वक्तव्यो न दस्युर्न विकर्मकृत् ।
न वृद्धो न शिशुर्नैको नान्त्यो न विकलेन्द्रियः  ॥ ८.६६ ॥
नार्तो न मत्तो नोन्मत्तो न क्षुत्तृष्णोपपीडितः  ।
न श्रमार्तो न कामार्तो न क्रुद्धो नापि तस्करः  ॥ ८.६७ ॥
स्त्रीणां साक्ष्यं स्त्रियः कुर्युर्द्विजानां सदृशा द्विजाः  ।
शूद्राश्च सन्तः शूद्राणामन्त्यानामन्त्ययोनयः  ॥ ८.६८ ॥
अनुभावी तु यः कश्चित्कुर्यात्साक्ष्यं विवादिनाम्  ।
अन्तर्वेश्मन्यरण्ये वा शरीरस्यापि चात्यये  ॥ ८.६९ ॥
स्त्रियाप्यसंभावे कार्यं बालेन स्थविरेण वा  ।
शिष्येण बन्धुना वापि दासेन भृतकेन वा  ॥ ८.७० ॥
बालवृद्धातुराणां च साक्ष्येषु वदतां मृषा  ।
जानीयादस्थिरां वाचमुत्सिक्तमनसां तथा  ॥ ८.७१ ॥
साहसेषु च सर्वेषु स्तेयसंग्रहणेषु च  ।
वाग्दण्डयोश्च पारुष्ये न परीक्षेत साक्षिणः  ॥ ८.७२ ॥
बहुत्वं परिगृह्णीयात्साक्षिद्वैधे नराधिपः  ।
समेषु तु गुणोत्कृष्टान् गुणिद्वैधे द्विजोत्तमान्  ॥ ८.७३ ॥
समक्षदर्शनात्साक्ष्यं श्रवणाच्चैव सिध्यति  ।
तत्र सत्यं ब्रुवन् साक्षी धर्मार्थाभ्यां न हीयते  ॥ ८.७४ ॥
साक्षी दृष्टश्रुतादन्यद्विब्रुवन्नार्यसंसदि  ।
अवाङ्नरकमभ्येति प्रेत्य स्वर्गाच्च हीयते  ॥ ८.७५ ॥
यत्रानिबद्धोऽपीक्षेत शृणुयाद्वापि किं चन  ।
पृष्टस्तत्रापि तद्ब्रूयाद्यथादृष्टं यथाश्रुतम्  ॥ ८.७६ ॥
एकोऽलुब्धस्तु साक्षी स्याद्बह्व्यः शुच्योऽपि न स्त्रियः  ।
स्त्रीबुद्धेरस्थिरत्वात्तु दोषैश्चान्येऽपि ये वृताः  ॥ ८.७७ ॥
स्वभावेनैव यद्ब्रूयुस्तद्ग्राह्यं व्यावहारिकम्  ।
अतो यदन्यद्विब्रूयुर्धर्मार्थं तदपार्थकम्  ॥ ८.७८ ॥
सभान्तः साक्षिणः प्राप्तानर्थिप्रत्यर्थिसंनिधौ  ।
प्राड्विवाकोऽनुयुञ्जीत विधिनानेन सान्त्वयन्  ॥ ८.७९ ॥
यद्द्वयोरनयोर्वेत्थ कार्येऽस्मिंश्चेष्टितं मिथः  ।
तद्ब्रूत सर्वं सत्येन युष्माकं ह्यत्र साक्षिता  ॥ ८.८० ॥
सत्यं साक्ष्ये ब्रुवन् साक्षी लोकानाप्नोति पुष्कलान्  ।
इह चानुत्तमां कीर्तिं वागेषा ब्रह्मपूजिता  ॥ ८.८१ ॥
साक्ष्येऽनृतं वदन् पाशैर्बध्यते वारुणैर्भृशम्  ।
विवशः शतमाजातीस्तस्मात्साक्ष्यं वदेदृतम्  ॥ ८.८२ ॥
सत्येन पूयते साक्षी धर्मः सत्येन वर्धते  ।
तस्मात्सत्यं हि वक्तव्यं सर्ववर्णेषु साक्षिभिः  ॥ ८.८३ ॥
आत्मैव ह्यात्मनः साक्षी गतिरात्मा तथात्मनः  ।
मावमंस्थाः स्वमात्मानं नृणां साक्षिणमुत्तमम्  ॥ ८.८४ ॥
मन्यन्ते वै पापकृतो न कश्चित्पश्यतीति नः  ।
तांस्तु देवाः प्रपश्यन्ति स्वस्यैवान्तरपूरुषः  ॥ ८.८५ ॥
द्यौर्भूमिरापो हृदयं चन्द्रार्काग्नियमानिलाः  ।
रात्रिः संध्ये च धर्मश्च वृत्तज्ञाः सर्वदेहिनाम्  ॥ ८.८६ ॥
देवब्राह्मणसांनिध्ये साक्ष्यं पृच्छेदृतं द्विजान्  ।
उदङ्मुखान् प्राङ्मुखान् वा पूर्वाह्णे वै शुचिः शुचीन्  ॥ ८.८७ ॥
ब्रूहीति ब्राह्मणं पृच्छेत्सत्यं ब्रूहीति पार्थिवम्  ।
गोबीजकाञ्चनैर्वैश्यं शूद्रं सर्वैस्तु पातकैः  ॥ ८.८८ ॥
ब्रह्मघ्नो ये स्मृता लोका ये च स्त्रीबालघातिनः  ।
मित्रद्रुहः कृतघ्नस्य ते ते स्युर्ब्रुवतो मृषा  ॥ ८.८९ ॥
जन्मप्रभृति यत्किं चित्पुण्यं भद्र त्वया कृतम्  ।
तत्ते सर्वं शुनो गच्छेद्यदि ब्रूयास्त्वमन्यथा  ॥ ८.९० ॥
एकोऽहमस्मीत्यात्मानं यस्त्वं कल्याण मन्यसे  ।
नित्यं स्थितस्ते हृद्येष पुण्यपापेक्षिता मुनिः  ॥ ८.९१ ॥
यमो वैवस्वतो देवो यस्तवैष हृदि स्थितः  ।
तेन चेदविवादस्ते मा गङ्गां मा कुरून् गमः  ॥ ८.९२ ॥
नग्नो मुण्डः कपालेन च भिक्षार्थी क्षुत्पिपासितः  ।
अन्धः शत्रुकुलं गच्छेद्यः साक्ष्यमनृतं वदेत् ॥ ८.९३ ॥
अवाक्शिरास्तमस्यन्धे किल्बिषी नरकं व्रजेत् ।
यः प्रश्नं वितथं ब्रूयात्पृष्टः सन् धर्मनिश्चये  ॥ ८.९४ ॥
अन्धो मत्स्यानिवाश्नाति स नरः कण्टकैः सह  ।
यो भाषतेऽर्थवैकल्यमप्रत्यक्षं सभां गतः  ॥ ८.९५ ॥
यस्य विद्वान् हि वदतः क्षेत्रज्ञो नाभिशङ्कते  ।
तस्मान्न देवाः श्रेयांसं लोकेऽन्यं पुरुषं विदुः  ॥ ८.९६ ॥
यावतो बान्धवान् यस्मिन् हन्ति साक्ष्येऽनृतं वदन्  ।
तावतः संख्यया तस्मिन् शृणु सौम्यानुपूर्वशः  ॥ ८.९७ ॥
पञ्च पश्वनृते हन्ति दश हन्ति गवानृते  ।
शतमश्वानृते हन्ति सहस्रं पुरुषानृते  ॥ ८.९८ ॥
हन्ति जातानजातांश्च हिरण्यार्थेऽनृतं वदन्  ।
सर्वं भूम्यनृते हन्ति मा स्म भूम्यनृतं वदीः  ॥ ८.९९ ॥
अप्सु भूमिवदित्याहुः स्त्रीणां भोगे च मैथुने  ।
अब्जेषु चैव रत्नेषु सर्वेष्वश्ममयेषु च  ॥ ८.१०० ॥
एतान् दोषानवेक्ष्य त्वं सर्वाननृतभाषणे  ।
यथाश्रुतं यथादृष्टं सर्वमेवाञ्जसा वद  ॥ ८.१०१ ॥
गोरक्षकान् वाणिजिकांस्तथा कारुकुशीलवान्  ।
प्रेष्यान् वार्धुषिकांश्चैव विप्रान् शूद्रवदाचरेत् ॥ ८.१०२ ॥
तद्वदन् धर्मतोऽर्थेषु जानन्नप्यन्य्था नरः  ।
न स्वर्गाच्च्यवते लोकाद्दैवीं वाचं वदन्ति ताम्  ॥ ८.१०३ ॥
शूद्रविट्क्षत्रविप्राणां यत्र र्तोक्तौ भवेद्वधः  ।
तत्र वक्तव्यमनृतं तद्धि सत्याद्विशिष्यते  ॥ ८.१०४ ॥
वाग्गैवत्यैश्च चरुभिर्यजेरंस्ते सरस्वतीम्  ।
अनृतस्यैनसस्तस्य कुर्वाणा निष्कृतिं पराम्  ॥ ८.१०५ ॥
कूष्माण्डैर्वापि जुहुयाद्घृतमग्नौ यथाविधि  ।
उदित्यृचा वा वारुण्या तृचेनाब्दैवतेन वा  ॥ ८.१०६ ॥
त्रिपक्षादब्रुवन् साक्ष्यमृणादिषु नरोऽगदः  ।
तदृणं प्राप्नुयात्सर्वं दशबन्धं च सर्वतः  ॥ ८.१०७ ॥
यस्य दृश्येत सप्ताहादुक्तवाक्यस्य साक्षिणः  ।
रोगोऽग्निर्ज्ञातिमरणमृणं दाप्यो दमं च सः  ॥ ८.१०८ ॥
असाक्षिकेषु त्वर्थेषु मिथो विवादमानयोः  ।
अविन्दंस्तत्त्वतः सत्यं शपथेनापि लम्भयेत् ॥ ८.१०९ ॥
महर्षिभिश्च देवैश्च कार्यार्थं शपथाः कृताः  ।
वसिष्ठश्चापि शपथं शेपे पैजवने नृपे  ॥ ८.११० ॥
न वृथा शपथं कुर्यात्स्वल्पेऽप्यर्थे नरो बुधः  ।
वृथा हि शपथं कुर्वन् प्रेत्य चेह च नश्यति  ॥ ८.१११ ॥
कामिनीषु विवाहेषु गवां भक्ष्ये तथेन्धने  ।
ब्राह्मणाभ्युपपत्तौ च शपथे नास्ति पातकम्  ॥ ८.११२ ॥
सत्येन शापयेद्विप्रं क्षत्रियं वाहनायुधैः  ।
गोबीजकाञ्चनैर्वैश्यं शूद्रं सर्वैस्तु पातकैः  ॥ ८.११३ ॥
अग्निं वाहारयेदेनमप्सु चैनं निमज्जयेत् ।
पुत्रदारस्य वाप्येनं शिरांसि स्पर्शयेत्पृथक् ॥ ८.११४ ॥
यमिद्धो न दहत्यग्निरापो नोन्मज्जयन्ति च  ।
न चार्तिमृच्छति क्षिप्रं स ज्ञेयः शपथे शुचिः  ॥ ८.११५ ॥
वत्सस्य ह्यभिशस्तस्य पुरा भ्रात्रा यवीयसा  ।
नाग्निर्ददाह रोमापि सत्येन जगतः स्पशः  ॥ ८.११६ ॥
यस्मिन् यस्मिन् विवादे तु कौटसाक्ष्यं कृतं भवेत् ।
तत्तत्कार्यं निवर्तेत कृतं चाप्यकृतं भवेत् ॥ ८.११७ ॥
लोभान्मोहाद्भयान्मैत्रात्कामात्क्रोधात्तथैव च  ।
अज्ञानाद्बालभावाच्च साक्ष्यं वितथमुच्यते  ॥ ८.११८ ॥
एषामन्यतमे स्थाने यः साक्ष्यमनृतं वदेत् ।
तस्य दण्डविशेषांस्तु प्रवक्ष्याम्यनुपूर्वशः  ॥ ८.११९ ॥
लोभात्सहस्रं दण्ड्यस्तु मोहात्पूर्वं तु साहसम्  ।
भयाद्द्वौ मध्यमौ दण्डौ मैत्रात्पूर्वं चतुर्गुणम्  ॥ ८.१२० ॥
कामाद्दशगुणं पूर्वं क्रोधात्तु त्रिगुणं परम्  ।
अज्ञानाद्द्वे शते पूर्णे बालिश्याच्छतमेव तु  ॥ ८.१२१ ॥
एतानाहुः कौटसाक्ष्ये प्रोक्तान् दण्डान्मनीषिभिः  ।
धर्मस्याव्यभिचारार्थमधर्मनियमाय च  ॥ ८.१२२ ॥
कौटसाक्ष्यं तु कुर्वाणांस्त्रीन् वर्णान् धार्मिको नृपः  ।
प्रवासयेद्दण्डयित्वा ब्राह्मणं तु विवासयेत् ॥ ८.१२३ ॥
दश स्थानानि दण्डस्य मनुः स्वयंभुवोऽब्रवीत् ।
त्रिषु वर्णेषु यानि स्युरक्षतो ब्राह्मणो व्रजेत् ॥ ८.१२४ ॥
उपस्थमुदरं जिह्वा हस्तौ पादौ च पञ्चमम्  ।
चक्षुर्नासा च कर्णौ च धनं देहस्तथैव च  ॥ ८.१२५ ॥
अनुबन्धं परिज्ञाय देशकालौ च तत्त्वतः  ।
सारापराधो चालोक्य दण्डं दण्ड्येषु पातयेत् ॥ ८.१२६ ॥
अधर्मदण्डनं लोके यशोघ्नं कीर्तिनाशनम्  ।
अस्वर्ग्यं च परत्रापि तस्मात्तत्परिवर्जयेत् ॥ ८.१२७ ॥
अदण्ड्यान् दण्डयन् राजा दण्ड्यांश्चैवाप्यदण्डयन्  ।
अयशो महदाप्नोति नरकं चैव गच्छति  ॥ ८.१२८ ॥
वाग्दण्डं प्रथमं कुर्याद्धिग्दण्डं तदनन्तरम्  ।
तृतीयं धनदण्डं तु वधदण्डमतः परम्  ॥ ८.१२९ ॥
वधेनापि यदा त्वेतान्निग्रहीतुं न शक्नुयात् ।
तदैषु सर्वमप्येतत्प्रयुञ्जीत चतुष्टयम्  ॥ ८.१३० ॥
लोकसंव्यवहारार्थं याः संज्ञाः प्रथिता भुवि  ।
ताम्ररूप्यसुवर्णानां ताः प्रवक्ष्याम्यशेषतः  ॥ ८.१३१ ॥
जालान्तरगते भानौ यत्सूक्ष्मं दृश्यते रजः  ।
प्रथमं तत्प्रमाणानां त्रसरेणुं प्रचक्षते  ॥ ८.१३२ ॥
त्रसरेणवोऽष्टौ विज्ञेया लिक्षैका परिमाणतः  ।
ता राजसर्षपस्तिस्रस्ते त्रयो गौरसर्षपः  ॥ ८.१३३ ॥
सर्षपाः षड्यवो मध्यस्त्रियवं त्वेककृष्णलम्  ।
पञ्चकृष्णलको माषस्ते सुवर्णस्तु षोडश  ॥ ८.१३४ ॥
पलं सुवर्णाश्चत्वारः पलानि धरणं दश  ।
द्वे कृष्णले समधृते विज्ञेयो रौप्यमाषकः  ॥ ८.१३५ ॥
ते षोडश स्याद्धरणं पुराणश्चैव राजतः  ।
कार्षापणस्तु विज्ञेयस्ताम्रिकः कार्षिकः पणः  ॥ ८.१३६ ॥
धरणानि दश ज्ञेयः शतमानस्तु राजतः  ।
चतुःसौवर्णिको निष्को विज्ञेयस्तु प्रमाणतः  ॥ ८.१३७ ॥
पणानां द्वे शते सार्धे प्रथमः साहसः स्मृतः  ।
मध्यमः पञ्च विज्ञेयः सहस्रं त्वेव चोत्तमः  ॥ ८.१३८ ॥
ऋणे देये प्रतिज्ञाते पञ्चकं शतमर्हति  ।
अपह्नवे तद्द्विगुणं तन्मनोरनुशासनम्  ॥ ८.१३९ ॥
वसिष्ठविहितां वृद्धिं सृजेद्वित्तविवर्धिनीम्  ।
अशीतिभागं गृह्णीयान्मासाद्वार्धुषिकः शते  ॥ ८.१४० ॥
द्विकं शतं वा गृह्णीयात्सतां धर्ममनुस्मरन्  ।
द्विकं शतं हि गृह्णानो न भवत्यर्थकिल्बिषी  ॥ ८.१४१ ॥
द्विकं त्रिकं चतुष्कं च पञ्चकं च शतं समम्  ।
मासस्य वृद्धिं गृह्णीयाद्वर्णानामनुपूर्वशः  ॥ ८.१४२ ॥
न त्वेवाधौ सोपकारे कौसीदीं वृद्धिमाप्नुयात् ।
न चाधेः कालसंरोधान्निसर्गोऽस्ति न विक्रयः  ॥ ८.१४३ ॥
न भोक्तव्यो बलादाधिर्भुञ्जानो वृद्धिमुत्सृजेत् ।
मूल्येन तोषयेच्चैनमाधिस्तेनोऽन्यथा भवेत् ॥ ८.१४४ ॥
आधिश्चोपनिधिश्चोभौ न कालात्ययमर्हतः  ।
अवहार्यौ भवेतां तौ दीर्घकालमवस्थितौ  ॥ ८.१४५ ॥
संप्रीत्या भुज्यमानानि न नश्यन्ति कदा चन  ।
धेनुरुष्ट्रो वहन्नश्वो यश्च दम्यः प्रयुज्यते  ॥ ८.१४६ ॥
यत्किं चिद्दशवर्षाणि संनिधौ प्रेक्षते धनी  ।
भुज्यमानं परैस्तूष्णीं न स तल्लब्धुमर्हति  ॥ ८.१४७ ॥
अजडश्चेदपोगण्डो विषये चास्य भुज्यते  ।
भग्नं तद्व्यवहारेण भोक्ता तद्द्रव्यमर्हति  ॥ ८.१४८ ॥
आधिः सीमा बालधनं निक्षेपोपनिधिः स्त्रियः  ।
राजस्वं श्रोत्रियस्वं च न भोगेन प्रणश्यति  ॥ ८.१४९ ॥
यः स्वामिनाननुज्ञातमाधिं भूङ्क्तेऽविचक्षणः  ।
तेनार्धवृद्धिर्मोक्तव्या तस्य भोगस्य निष्कृतिः  ॥ ८.१५० ॥
कुसीदवृद्धिर्द्वैगुण्यं नात्येति सकृदाहृता  ।
धान्ये सदे लवे वाह्ये नातिक्रामति पञ्चताम्  ॥ ८.१५१ ॥
कृतानुसारादधिका व्यतिरिक्ता न सिध्यति  ।
कुसीदपथमाहुस्तं पञ्चकं शतमर्हति  ॥ ८.१५२ ॥
नातिसांवत्सरीं वृद्धिं न चादृष्टां पुनर्हरेत् ।
चक्रवृद्धिः कालवृद्धिः कारिता कायिका च या  ॥ ८.१५३ ॥
ऋणं दातुमशक्तो यः कर्तुमिच्छेत्पुनः क्रियाम्  ।
स दत्त्वा निर्जितां वृद्धिं करणं परिवर्तयेत् ॥ ८.१५४ ॥
अदर्शयित्वा तत्रैव हिरण्यं परिवर्तयेत् ।
यावती संभवेद्वृद्धिस्तावतीं दातुमर्हति  ॥ ८.१५५ ॥
चक्रवृद्धिं समारूढो देशकालव्यवस्थितः  ।
अतिक्रामन् देशकालौ न तत्फलमवाप्नुयात् ॥ ८.१५६ ॥
समुद्रयानकुशला देशकालार्थदर्शिनः  ।
स्थापयन्ति तु यां वृद्धिं सा तत्राधिगमं प्रति  ॥ ८.१५७ ॥
यो यस्य प्रतिभूस्तिष्ठेद्दर्शनायेह मानवः  ।
अदर्शयन् स तं तस्य प्रयच्छेत्स्वधनादृणम्  ॥ ८.१५८ ॥
प्रातिभाव्यं वृथादानमाक्षिकं सौरिकां च यत् ।
दण्डशुल्कावशेषं च न पुत्रो दातुमर्हति  ॥ ८.१५९ ॥
दर्शनप्रातिभाव्ये तु विधिः स्यात्पूर्वचोदितः  ।
दानप्रतिभुवि प्रेते दायादानपि दापयेत् ॥ ८.१६० ॥
अदातरि पुनर्दाता विज्ञातप्रकृतावृणम्  ।
पश्चात्प्रतिभुवि प्रेते परीप्सेत्केन हेतुना  ॥ ८.१६१ ॥
निरादिष्टधनश्चेत्तु प्रतिभूः स्यादलंधनः  ।
स्वधनादेव तद्दद्यान्निरादिष्ट इति स्थितिः  ॥ ८.१६२ ॥
मत्तोन्मत्तार्ताध्यधीनैर्बालेन स्थविरेण वा  ।
असंबद्धकृतश्चैव व्यावहारो न सिध्यति  ॥ ८.१६३ ॥
सत्या न भाषा भवति यद्यपि स्यात्प्रतिष्ठिता  ।
बहिश्चेद्भाष्यते धर्मान्नियताद्व्यवहारिकात् ॥ ८.१६४ ॥
योगाधमनविक्रीतं योगदानप्रतिग्रहम्  ।
यत्र वाप्युपधिं पश्येत्तत्सर्वं विनिवर्तयेत् ॥ ८.१६५ ॥
ग्रहीता यदि नष्टः स्यात्कुटुम्बार्थे कृतो व्ययः  ।
दातव्यं बान्धवैस्तत्स्यात्प्रविभक्तैरपि स्वतः  ॥ ८.१६६ ॥
कुटुम्बार्थेऽध्यधीनोऽपि व्यवहारं यमाचरेत् ।
स्वदेशे वा विदेशे वा तं ज्यायान्न विचालयेत् ॥ ८.१६७ ॥
बलाद्दत्तं बलाद्भुक्तं बलाद्यच्चापि लेखितम्  ।
सर्वान् बलकृतानर्थानकृतान्मनुरब्रवीत् ॥ ८.१६८ ॥
त्रयः परार्थे क्लिश्यन्ति साक्षिणः प्रतिभूः कुलम्  ।
चत्वारस्तूपचीयन्ते विप्र आढ्यो वणिङ्नृपः  ॥ ८.१६९ ॥
अनादेयं नाददीत परिक्षीणोऽपि पार्थिवः  ।
न चादेयं समृद्धोऽपि सूक्ष्ममप्यर्थमुत्सृजेत् ॥ ८.१७० ॥
अनादेयस्य चादानादादेयस्य च वर्जनात् ।
दौर्बल्यं ख्याप्यते राज्ञः स प्रेत्येह च नश्यति  ॥ ८.१७१ ॥
स्वादानाद्वर्णसंसर्गात्त्वबलानां च रक्षणात् ।
बलं संजायते राज्ञः स प्रेत्येह च वर्धते  ॥ ८.१७२ ॥
तस्माद्यम इव स्वामी स्वयं हित्वा प्रियाप्रिये  ।
वर्तेत याम्यया वृत्त्या जितक्रोधो जितेन्द्रियः  ॥ ८.१७३ ॥
यस्त्वधर्मेण कार्याणि मोहात्कुर्यान्नराधिपः  ।
अचिरात्तं दुरात्मानं वशे कुर्वन्ति शत्रवः  ॥ ८.१७४ ॥
कामक्रोधौ तु संयम्य योऽर्थान् धर्मेण पश्यति  ।
प्रजास्तमनुवर्तन्ते समुद्रमिव सिन्धवः  ॥ ८.१७५ ॥
यः साधयन्तं छन्देन वेदयेद्धनिकं नृपे  ।
स राज्ञा तच्चतुर्भागं दाप्यस्तस्य च तद्धनम्  ॥ ८.१७६ ॥
कर्मणापि समं कुर्याद्धनिकायाधमर्णिकः  ।
समोऽवकृष्टजातिस्तु दद्याच्छ्रेयांस्तु तच्छनैः  ॥ ८.१७७ ॥
अनेन विधिना राजा मिथो विवदतां नृणाम्  ।
साक्षिप्रत्ययसिद्धानि कार्याणि समतां नयेत् ॥ ८.१७८ ॥
कुलजे वृत्तसंपन्ने धर्मज्ञे सत्यवादिनि  ।
महापक्षे धनिन्यार्ये निक्षेपं निक्षिपेद्बुधः  ॥ ८.१७९ ॥
यो यथा निक्षिपेद्धस्ते यमर्थं यस्य मानवः  ।
स तथैव ग्रहीतव्यो यथा दायस्तथा ग्रहः  ॥ ८.१८० ॥
यो निक्षेपं याच्यमानो निक्षेप्तुर्न प्रयच्छति  ।
स याच्यः प्राड्विवाकेन तन्निक्षेप्तुरसंनिधौ  ॥ ८.१८१ ॥
साक्ष्यभावे प्रणिधिभिर्वयोरूपसमन्वितैः  ।
अपदेशैश्च संन्यस्य हिरण्यं तस्य तत्त्वतः  ॥ ८.१८२ ॥
स यदि प्रतिपद्येत यथान्यस्तं यथाकृतम्  ।
न तत्र विद्यते किं चिद्यत्परैरभियुज्यते  ॥ ८.१८३ ॥
तेषां न दद्याद्यदि तु तद्धिरण्यं यथाविधि  ।
उभौ निगृह्य दाप्यः स्यादिति धर्मस्य धारणा  ॥ ८.१८४ ॥
निक्षेपोपनिधी नित्यं न देयौ प्रत्यनन्तरे  ।
नश्यतो विनिपाते तावनिपाते त्वनाशिनौ  ॥ ८.१८५ ॥
स्वयमेव तु यौ दद्यान्मृतस्य प्रत्यनन्तरे  ।
न स राज्ञाभियोक्तव्यो न निक्षेप्तुश्च बन्धुभिः  ॥ ८.१८६ ॥
अच्छलेनैव चान्विच्छेत्तमर्थं प्रीतिपूर्वकम्  ।
विचार्य तस्य वा वृत्तं साम्नैव परिसाधयेत् ॥ ८.१८७ ॥
निक्षेपेष्वेषु सर्वेषु विधिः स्यात्परिसाधने  ।
समुद्रे नाप्नुयात्किं चिद्यदि तस्मान्न संहरेत् ॥ ८.१८८ ॥
चौरैर्हृतं जलेनोढमग्निना दग्धमेव वा  ।
न दद्याद्यदि तस्मात्स न संहरति किं चन  ॥ ८.१८९ ॥
निक्षेपस्यापहर्तारमनिक्षेप्तारमेव च  ।
सर्वैरुपायैरन्विच्छेच्छपथैश्चैव वैदिकैः  ॥ ८.१९० ॥
यो निक्षेपं नार्पयति यश्चानिक्षिप्य याचते  ।
तावुभौ चौरवच्छास्यौ दाप्यौ वा तत्समं दमम्  ॥ ८.१९१ ॥
निक्षेपस्यापहर्तारं तत्समं दापयेद्दमम्  ।
तथोपनिधिहर्तारमविशेषेण पार्थिवः  ॥ ८.१९२ ॥
उपधाभिश्च यः कश्चित्परद्रव्यं हरेन्नरः  ।
ससहायः स हन्तव्यः प्रकाशं विविधैर्वधैः  ॥ ८.१९३ ॥
निक्षेपो यः कृतो येन यावांश्च कुलसंनिधौ  ।
तावानेव स विज्ञेयो विब्रुवन् दण्डमर्हति  ॥ ८.१९४ ॥
मिथो दायः कृतो येन गृहीतो मिथ एव वा  ।
मिथ एव प्रदातव्यो यथा दायस्तथा ग्रहः  ॥ ८.१९५ ॥
निक्षिप्तस्य धनस्यैवं प्रीत्योपनिहितस्य च  ।
राजा विनिर्णयं कुर्यादक्षिण्वन्न्यासधारिणम्  ॥ ८.१९६ ॥
विक्रीणीते परस्य स्वं योऽस्वामी स्वाम्यसम्मतः  ।
न तं नयेत साक्ष्यं तु स्तेनमस्तेनमानिनम्  ॥ ८.१९७ ॥
अवहार्यो भवेच्चैव सान्वयः षट्शतं दमम्  ।
निरन्वयोऽनपसरः प्राप्तः स्याच्चौरकिल्बिषम्  ॥ ८.१९८ ॥
अस्वामिना कृतो यस्तु दायो विक्रय एव वा  ।
अकृतः स तु विज्ञेयो व्यवहारे यथा स्थितिः  ॥ ८.१९९ ॥
संभोगो दृश्यते यत्र न दृश्येतागमः क्व चित् ।
आगमः कारणं तत्र न संभोग इति स्थितिः  ॥ ८.२०० ॥
विक्रयाद्यो धनं किं चिद्गृह्णीयत्कुलसंनिधौ  ।
क्रयेण स विशुद्धं हि न्यायतो लभते धनम्  ॥ ८.२०१ ॥
अथ मूलमनाहार्यं प्रकाशक्रयशोधितः  ।
अदण्ड्यो मुच्यते राज्ञा नाष्टिको लभते धनम्  ॥ ८.२०२ ॥
नान्यदन्येन संसृष्ट- रूपं विक्रयमर्हति  ।
न चासारं न च न्यूनं न दूरेण तिरोहितम्  ॥ ८.२०३ ॥
अन्यां चेद्दर्शयित्वान्या वोढुः कन्या प्रदीयते  ।
उभे त एकशुल्केन वहेदित्यब्रवीन्मनुः  ॥ ८.२०४ ॥
नोन्मत्ताया न कुष्ठिन्या न च या स्पृष्टमैथुना  ।
पूर्वं दोषानभिख्याप्य प्रदाता दण्डमर्हति  ॥ ८.२०५ ॥
ऋत्विग्यदि वृतो यज्ञे स्वकर्म परिहापयेत् ।
तस्य कर्मानुरूपेण देयोऽंशः सहकर्तृभिः  ॥ ८.२०६ ॥
दक्षिणासु च दत्तासु स्वकर्म परिहापयन्  ।
कृत्स्नमेव लभेतांशमन्येनैव च कारयेत् ॥ ८.२०७ ॥
यस्मिन् कर्मणि यास्तु स्युरुक्ताः प्रत्यङ्गदक्षिणाः  ।
स एव ता आदिदीत भजेरन् सर्व एव वा  ॥ ८.२०८ ॥
रथं हरेत्चाध्वर्युर्ब्रह्माधाने च वाजिनम्  ।
होता वापि हरेदश्वमुद्गाता चाप्यनः क्रये  ॥ ८.२०९ ॥
सर्वेषामर्धिनो मुख्यास्तदर्धेनार्धिनोऽपरे  ।
तृतीयिनस्तृतीयांशाश्चतुर्थांशाश्च पादिनः  ॥ ८.२१० ॥
संभूय स्वानि कर्माणि कुर्वद्भिरिह मानवैः  ।
अनेन विधियोगेन कर्तव्यांशप्रकल्पना  ॥ ८.२११ ॥
धर्मार्थं येन दत्तं स्यात्कस्मै चिद्याचते धनम्  ।
पश्चाच्च न तथा तत्स्यान्न देयं तस्य तद्भवेत् ॥ ८.२१२ ॥
यदि संसाधयेत्तत्तु दर्पाल्लोभेन वा पुनः  ।
राज्ञा दाप्यः सुवर्णं स्यात्तस्य स्तेयस्य निष्कृतिः  ॥ ८.२१३ ॥
दत्तस्यैषोदिता धर्म्या यथावदनपक्रिया  ।
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि वेतनस्यानपक्रियाम्  ॥ ८.२१४ ॥
भृतो नार्तो न कुर्याद्यो दर्पात्कर्म यथोदितम्  ।
स दण्ड्यः कृष्णलान्यष्टौ न देयं चास्य वेतनम्  ॥ ८.२१५ ॥
आर्तस्तु कुर्यात्स्वस्थः सन् यथाभाषितमादितः  ।
स दीर्घस्यापि कालस्य तल्लभेतैव वेतनम्  ॥ ८.२१६ ॥
यथोक्तमार्तः सुस्थो वा यस्तत्कर्म न कारयेत् ।
न तस्य वेतनं देयमल्पोनस्यापि कर्मणः  ॥ ८.२१७ ॥
एष धर्मोऽखिलेनोक्तो वेतनादानकर्मणः  ।
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि धर्मं समयभेदिनाम्  ॥ ८.२१८ ॥
यो ग्रामदेशसंघानां कृत्वा सत्येन संविदम्  ।
विसंवदेन्नरो लोभात्तं राष्ट्राद्विप्रवासयेत् ॥ ८.२१९ ॥
निगृह्य दापयेच्चैनं समयव्यभिचारिणम्  ।
चतुःसुवर्णान् षण्निष्कांश्छतमानं च राजकम्  ॥ ८.२२० ॥
एतद्दण्डविधिं कुर्याद्धार्मिकः पृथिवीपतिः  ।
ग्रामजातिसमूहेषु समयव्यभिचारिणाम्  ॥ ८.२२१ ॥
क्रीत्वा विक्रीय वा किं चिद्यस्येहानुशयो भवेत् ।
सोऽन्तर्दशाहात्तद्द्रव्यं दद्याच्चैवाददीत वा  ॥ ८.२२२ ॥
परेण तु दशाहस्य न दद्यान्नापि दापयेत् ।
आददानो ददत्चैव राज्ञा दण्ड्यौ शतानि षट् ॥ ८.२२३ ॥
यस्तु दोषवतीं कन्यामनाख्याय प्रयच्छति  ।
तस्य कुर्यान्नृपो दण्डं स्वयं षण्णवतिं पणान्  ॥ ८.२२४ ॥
अकन्येति तु यः कन्यां ब्रूयाद्द्वेषेण मानवः  ।
स शतं प्राप्नुयाद्दण्डं तस्या दोषमदर्शयन्  ॥ ८.२२५ ॥
पाणिग्रहणिका मन्त्राः कन्यास्वेव प्रतिष्ठिताः  ।
नाकन्यासु क्व चिन्नॄणां लुप्तधर्मक्रिया हि ताः  ॥ ८.२२६ ॥
पाणिग्रहणिका मन्त्रा नियतं दारलक्षणम्  ।
तेषां निष्ठा तु विज्ञेया विद्वद्भिः सप्तमे पदे  ॥ ८.२२७ ॥
यस्मिन् यस्मिन् कृते कार्ये यस्येहानुशयो भवेत् ।
तमनेन विधानेन धर्म्ये पथि निवेशयेत् ॥ ८.२२८ ॥
पशुषु स्वामिनां चैव पालानां च व्यतिक्रमे  ।
विवादं संप्रवक्ष्यामि यथावद्धर्मतत्त्वतः  ॥ ८.२२९ ॥
दिवा वक्तव्यता पाले रात्रौ स्वामिनि तद्गृहे  ।
योगक्षेमेऽन्यथा चेत्तु पालो वक्तव्यतामियात् ॥ ८.२३० ॥
गोपः क्षीरभृतो यस्तु स दुह्याद्दशतो वराम्  ।
गोस्वाम्यनुमते भृत्यः सा स्यात्पालेऽभृते भृतिः  ॥ ८.२३१ ॥
नष्टं विनष्टं कृमिभिः श्वहतं विषमे मृतम्  ।
हीनं पुरुषकारेण प्रदद्यात्पाल एव तु  ॥ ८.२३२ ॥
विघुष्य तु हृतं चौरैर्न पालो दातुमर्हति  ।
यदि देशे च काले च स्वामिनः स्वस्य शंसति  ॥ ८.२३३ ॥
कर्णौ चर्म च वालांश्च बस्तिं स्नायुं च रोचनाम्  ।
पशुषु स्वामिनां दद्यान्मृतेष्वङ्कानि दर्शयेत् ॥ ८.२३४ ॥
अजाविके तु संरुद्धे वृकैः पाले त्वनायति  ।
यां प्रसह्य वृको हन्यात्पाले तत्किल्बिषं भवेत् ॥ ८.२३५ ॥
तासां चेदवरुद्धानां चरन्तीनां मिथो वने  ।
यामुत्प्लुत्य वृको हन्यान्न पालस्तत्र किल्बिषी  ॥ ८.२३६ ॥
धनुःशतं परीहारो ग्रामस्य स्यात्समन्ततः  ।
शम्यापातास्त्रयो वापि त्रिगुणो नगरस्य तु  ॥ ८.२३७ ॥
तत्रापरिवृतं धान्यं विहिंस्युः पशवो यदि  ।
न तत्र प्रणयेद्दण्डं नृपतिः पशुरक्षिणाम्  ॥ ८.२३८ ॥
वृतिं तत्र प्रकुर्वीत यामुष्ट्रो न विलोकयेत् ।
छिद्रं च वारयेत्सर्वं श्वसूकरमुखानुगम्  ॥ ८.२३९ ॥
पथि क्षेत्रे परिवृते ग्रामान्तीयेऽथ वा पुनः  ।
सपालः शतदण्डार्हो विपालान् वारयेत्पशून्  ॥ ८.२४० ॥
क्षेत्रेष्वन्येषु तु पशुः सपादं पणमर्हति  ।
सर्वत्र तु सदो देयः क्षेत्रिकस्येति धारणा  ॥ ८.२४१ ॥
अनिर्दशाहां गां सूतां वृषान् देवपशूंस्तथा  ।
सपालान् वा विपालान् वा न दण्ड्यान्मनुरब्रवीत् ॥ ८.२४२ ॥
क्षेत्रियस्यात्यये दण्डो भागाद्दशगुणो भवेत् ।
ततोऽर्धदण्डो भृत्यानामज्ञानात्क्षेत्रिकस्य तु  ॥ ८.२४३ ॥
एतद्विधानमातिष्ठेद्धार्मिकः पृथिवीपतिः  ।
स्वामिनां च पशूनां च पालानां च व्यतिक्रमे  ॥ ८.२४४ ॥
सीमां प्रति समुत्पन्ने विवादे ग्रामयोर्द्वयोः  ।
ज्येष्ठे मासि नयेत्सीमां सुप्रकाशेषु सेतुषु  ॥ ८.२४५ ॥
सींावृक्षांश्च कुर्वीत न्यग्रोधाश्वत्थकिंशुकान्  ।
शाल्मलीन् सालतालांश्च क्षीरिणश्चैव पादपान्  ॥ ८.२४६ ॥
गुल्मान् वेणूंश्च विविधान् शमीवल्लीस्थलानि च  ।
शरान् कुब्जकगुल्मांश्च तथा सीमा न नश्यति  ॥ ८.२४७ ॥
तडागान्युदपानानि वाप्यः प्रस्रवणानि च  ॥ ८.२४८ [म्२५०] ॥
सीमासंधिषु कार्याणि देवतायतनानि च  ॥ ८.२४८[म्२५० ] ॥
उपछन्नानि चान्यानि सीमालिङ्गानि कारयेत् ।
सीमाज्ञाने नृणां वीक्ष्य नित्यं लोके विपर्ययम्  ॥ ८.२४९ ॥
अश्मनोऽस्थीनि गोवालांस्तुषान् भस्म कपालिकाः  ।
करीषमिष्टकाङ्गारांश्शर्करा वालुकास्तथा  ॥ ८.२५०[म्२४८] ॥
यानि चैवंप्रकाराणि कालाद्भूमिर्न भक्षयेत् ।
तानि संधिषु सीमायामप्रकाशानि कारयेत् ॥ ८.२५१ ॥
एतैर्लिङ्गैर्नयेत्सीमां राजा विवदमानयोः  ।
पूर्वभुक्त्या च सततमुदकस्यागमेन च  ॥ ८.२५२ ॥
यदि स्ंशय एव स्याल्लिङ्गानामपि दर्शने  ।
साक्षिप्रत्यय एव स्यात्सीमावादविनिर्णयः  ॥ ८.२५३ ॥
ग्रामीयककुलानां च समक्षं सीम्नि साक्षिणः  ।
प्रष्टव्याः सीमलिङ्गानि तयोश्चैव विवादिनोः  ॥ ८.२५४ ॥
ते पृष्टास्तु यथा ब्रूयुः समस्ताः सीम्नि निश्चयम्  ।
निबध्नीयात्तथा सीमां सर्वांस्तांश्चैव नामतः  ॥ ८.२५५ ॥
शिरोभिस्ते गृहीत्वोर्वीं स्रग्विणो रक्तवाससः  ।
सुकृतैः शापिथाः स्वैः स्वैर्नयेयुस्ते समञ्जसम्  ॥ ८.२५६ ॥
यथोक्तेन नयन्तस्ते पूयन्ते सत्यसाक्षिणः  ।
विपरीतं नयन्तस्तु दाप्याः स्युर्द्विशतं दमम्  ॥ ८.२५७ ॥
साक्ष्यभावे तु चत्वारो ग्रामाः सामन्तवासिनः  ।
सीमाविनिर्णयं कुर्युः प्रयता राजसंनिधौ  ॥ ८.२५८ ॥
सामन्तानामभावे तु मौलानां सीम्नि साक्षिणाम्  ।
इमानप्यनुयुञ्जीत पुरुषान् वनगोचरान्  ॥ ८.२५९ ॥
व्याधाञ्शाकुनिकान् गोपान् कैवर्तान्मूलखानकान्  ।
व्यालग्राहानुञ्छवृत्तीनन्यांश्च वनचारिणः  ॥ ८.२६० ॥
ते पृष्टास्तु यथा ब्रूयुः सीमासंधिषु लक्षणम्  ।
तत्तथा स्थापयेद्राजा धर्मेण ग्रामयोर्द्वयोः  ॥ ८.२६१ ॥
क्षेत्रकूपतडागानामारामस्य गृहस्य च  ।
सामन्तप्रत्ययो ज्ञेयः सीमासेतुविनिर्णयः  ॥ ८.२६२ ॥
सामन्ताश्चेन्मृषा ब्रूयुः सेतौ विवादतां नृणाम्  ।
सर्वे पृथक्पृथग्दण्ड्या राज्ञा मध्यमसाहसम्  ॥ ८.२६३ ॥
गृहं तडागमारामं क्षेत्रं वा भीषया हरन्  ।
शतानि पञ्च दण्ड्यः स्यादज्ञानाद्द्विशतो दमः  ॥ ८.२६४ ॥
सीमायामविषह्यायां स्वयं राजैव धर्मवित् ।
प्रदिशेद्भूमिमेकेषामुपकारादिति स्थितिः  ॥ ८.२६५ ॥
एषोऽखिलेनाभिहितो धर्मः सीमाविनिर्णये  ।
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि वाक्पारुष्यविनिर्णयम्  ॥ ८.२६६ ॥
शतं ब्राह्मणमाक्रुश्य क्षत्रियो दण्डमर्हति  ।
वैश्योऽप्यर्धशतं द्वे वा शूद्रस्तु वधमर्हति  ॥ ८.२६७ ॥
पञ्चाशद्ब्राह्मणो दण्ड्यः क्षत्रियस्याभिशंसने  ।
वैश्ये स्यादर्धपञ्चाशच्छूद्रे द्वादशको दमः  ॥ ८.२६८ ॥
समवर्णे द्विजातीनां द्वादशैव व्यतिक्रमे  ।
वादेष्ववचनीयेषु तदेव द्विगुणं भवेत् ॥ ८.२६९ ॥
एकजातिर्द्विजातींस्तु वाचा दारुणया क्षिपन्  ।
जिह्वायाः प्राप्नुयाच्छेदं जघन्यप्रभवो हि सः  ॥ ८.२७० ॥
नामजातिग्रहं त्वेषामभिद्रोहेण कुर्वतः  ।
निक्षेप्योऽयोमयः शङ्कुर्ज्वलन्नास्ये दशाङ्गुलः  ॥ ८.२७१ ॥
धर्मोपदेशं दर्पेण विप्राणामस्य कुर्वतः  ।
तप्तमासेचयेत्तैलं वक्त्रे श्रोत्रे च पार्थिवः  ॥ ८.२७२ ॥
श्रुतं देशं च जातिं च कर्म शरीरमेव च  ।
वितथेन ब्रुवन् दर्पाद्दाप्यः स्याद्द्विशतं दमम्  ॥ ८.२७३ ॥
काणं वाप्यथ वा खञ्जमन्यं वापि तथाविधम्  ।
तथ्येनापि ब्रुवन् दाप्यो दण्डं कार्षापणावरम्  ॥ ८.२७४ ॥
मातरं पितरं जायां भ्रातरं तनयं गुरुम्  ।
आक्षारयञ्शतं दाप्यः पन्थानं चाददद्गुरोः  ॥ ८.२७५ ॥
ब्राह्मणक्षत्रियाभ्यां तु दण्डः कार्यो विजानता  ।
ब्राह्मणे साहसः पूर्वः क्षत्रिये त्वेव मध्यमः  ॥ ८.२७६ ॥
विट्शूद्रयोरेवमेव स्वजातिं प्रति तत्त्वतः  ।
छेदवर्जं प्रणयनं दण्डस्येति विनिश्चयः  ॥ ८.२७७ ॥
एष दण्डविधिः प्रोक्तो वाक्पारुष्यस्य तत्त्वतः  ।
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि दण्डपारुष्यनिर्णयम्  ॥ ८.२७८ ॥
येन केन चिदङ्गेन हिंस्याच्चेच्छ्रेष्ठमन्त्यजः  ।
छेत्तव्यं तद्तदेवास्य तन्मनोरनुशासनम्  ॥ ८.२७९ ॥
पाणिमुद्यम्य दण्डं वा पाणिच्छेदनमर्हति  ।
पादेन प्रहरन् कोपात्पादच्छेदनमर्हति  ॥ ८.२८० ॥
सहासनमभिप्रेप्सुरुत्कृष्टस्यापकृष्टजः  ।
कट्यां कृताङ्को निर्वास्यः स्फिचं वास्यावकर्तयेत् ॥ ८.२८१ ॥
अवनिष्ठीवतो दर्पाद्द्वावोष्ठौ छेदयेन्नृपः  ।
अवमूत्रयतो मेढ्रमवशर्धयतो गुदम्  ॥ ८.२८२ ॥
केशेषु गृह्णतो हस्तौ छेदयेदविचारयन्  ।
पादयोर्दाढिकायां च ग्रीवायां वृषणेषु च  ॥ ८.२८३ ॥
त्वग्भेदकः शतं दण्ड्यो लोहितस्य च दर्शकः  ।
मांसभेत्ता तु षण्निष्कान् प्रवास्यस्त्वस्थिभेदकः  ॥ ८.२८४ ॥
वनस्पतीनां सर्वेषामुपभोगो यथा यथा  ।
यथा तथा दमः कार्यो हिंसायामिति धारणा  ॥ ८.२८५ ॥
मनुष्याणां पशूनां च दुःखाय प्रहृते सति  ।
यथा यथा महद्दुःखं दण्डं कुर्यात्तथा तथा  ॥ ८.२८६ ॥
अङ्गावपीडनायां च व्रणशोनितयोस्तथा  ।
समुत्थानव्ययं दाप्यः सर्वदण्डमथापि वा  ॥ ८.२८७ ॥
द्रव्याणि हिंस्याद्यो यस्य ज्ञानतोऽज्ञानतोऽपि वा  ।
स तस्योत्पादयेत्तुष्टिं राज्ञे दद्याच्च तत्समम्  ॥ ८.२८८ ॥
चर्मचार्मिकभाण्डेषु काष्ठलोष्टमयेषु  ।
मूल्यात्पञ्चगुणो दण्डः पुष्पमूलफलेषु च  ॥ ८.२८९ ॥
यानस्य चैव यातुश्च यानस्वामिन एव च  ।
दशातिवर्तनान्याहुः शेषे दण्डो विधीयते  ॥ ८.२९० ॥
छिन्ननास्ये भग्नयुगे तिर्यक्प्रतिमुखागते  ।
अक्षभङ्गे च यानस्य चक्रभङ्गे तथैव च  ॥ ८.२९१ ॥
छेदने चैव यन्त्राणां योक्त्ररश्म्योस्तथैव च  ।
आक्रन्दे चाप्यपैहीति न दण्डं मनुरब्रवीत् ॥ ८.२९२ ॥
यत्रापवर्तते युग्यं वैगुण्यात्प्राजकस्य तु  ।
तत्र स्वामी भवेद्दण्ड्यो हिंसायां द्विशतं दमम्  ॥ ८.२९३ ॥
प्राजकश्चेद्भवेदाप्तः प्राजको दण्डमर्हति  ।
युग्यस्थाः प्राजकेऽनाप्ते सर्वे दण्ड्याः शतं शतम्  ॥ ८.२९४ ॥
स चेत्तु पथि संरुद्धः पशुभिर्वा रथेन वा  ।
प्रमापयेत्प्राणभृतस्तत्र दण्डोऽविचारितः  ॥ ८.२९५ ॥
मनुष्यमारणे क्षिप्रं चौरवत्किल्बिषं भवेत् ।
प्राणभृत्सु महत्स्वर्धं गोगजोष्ट्रहयादिषु  ॥ ८.२९६ ॥
क्षुद्रकाणां पशूनां तु हिंसायां द्विशतो दमः  ।
पञ्चाशत्तु भवेद्दण्डः शुभेषु मृगपक्षिषु  ॥ ८.२९७ ॥
गर्धभाजाविकानां तु दण्डः स्यात्पञ्चमाषिकः  ।
माषिकस्तु भवेद्दण्डः श्वसूकरनिपातने  ॥ ८.२९८ ॥
भार्या पुत्रश्च दासश्च प्रेष्यो भ्रात्रा च सोदरः  ।
प्राप्तापराधास्ताड्याः स्यू रज्ज्वा वेणुदलेन वा  ॥ ८.२९९ ॥
पृष्ठतस्तु शरीरस्य नोत्तमाङ्गे कथं चन  ।
अतोऽन्यथा तु प्रहरन् प्राप्तः स्याच्चौरकिल्बिषम्  ॥ ८.३०० ॥
एषोऽखिलेनाभिहितो दण्डपारुष्यनिर्णयः  ।
स्तेनस्यातः प्रवक्ष्यामि विधिं दण्डविनिर्णये  ॥ ८.३०१ ॥
परमं यत्नमातिष्ठेत्स्तेनानां निग्रहे नृपः  ।
स्तेनानां निग्रहादस्य यशो राष्ट्रं च वर्धते  ॥ ८.३०२ ॥
अभयस्य हि यो दाता स पूज्यः सततं नृपः  ।
सत्त्रं हि वर्धते तस्य सदैवाभयदक्षिणम्  ॥ ८.३०३ ॥
सर्वतो धर्मषड्भागो राज्ञो भवति रक्षतः  ।
अधर्मादपि षड्भागो भवत्यस्य ह्यरक्षतः  ॥ ८.३०४ ॥
यदधीते यद्यजते यद्ददाति यदर्चति  ।
तस्य षड्भागभाग्राजा सम्यग्भवति रक्षणात् ॥ ८.३०५ ॥
रक्षन् धर्मेण भूतानि राजा वध्यांश्च घातयन्  ।
यजतेऽहरहर्यज्ञैः सहस्रशतदक्षिणैः  ॥ ८.३०६ ॥
योऽरक्षन् बलिमादत्ते करं शुल्कं च पार्थिवः  ।
प्रतिभागं च दण्डं च स सद्यो नरकं व्रजेत् ॥ ८.३०७ ॥
अरक्षितारं राजानं बलिषड्भागहारिणम्  ।
तमाहुः सर्वलोकस्य समग्रमलहारकम्  ॥ ८.३०८ ॥
अनपेक्षितमर्यादं नास्तिकं विप्रलुंपकम्  ।
अरक्षितारमत्तारं नृपं विद्यादधोगतिम्  ॥ ८.३०९ ॥
अधार्मिकं त्रिभिर्न्यायैर्निगृह्णीयात्प्रयत्नतः  ।
निरोधनेन बन्धेन विविधेन वधेन च  ॥ ८.३१० ॥
निग्रहेण हि पापानां साधूनां संग्रहेण च  ।
द्विजातय इवेज्याभिः पूयन्ते सततं नृपाः  ॥ ८.३११ ॥
क्षन्तव्यं प्रभुणा नित्यं क्षिपतां कार्यिणां नृणाम्  ।
बालवृद्धातुराणां च कुर्वता हितमात्मनः  ॥ ८.३१२ ॥
यः क्षिप्तो मर्षयत्यार्तैस्तेन स्वर्गे महीयते  ।
यस्त्वैश्वर्यान्न क्षमते नरकं तेन गच्छति  ॥ ८.३१३ ॥
राजा स्तेनेन गन्तव्यो मुक्तकेशेन धावता  ।
आचक्षाणेन तत्स्तेयमेवंकर्मास्मि शाधि माम्  ॥ ८.३१४ ॥
स्कन्धेनादाय मुसलं लगुडं वापि खादिरम्  ।
शक्तिं चोभयतस्तीक्ष्णामायसं दण्डमेव वा  ॥ ८.३१५ ॥
शासनाद्वा विमोक्षाद्वा स्तेनः स्तेयाद्विमुच्यते  ।
अशासित्वा तु तं राजा स्तेनस्याप्नोति किल्बिषम्  ॥ ८.३१६ ॥
अन्नादे भ्रूणहा मार्ष्टि पत्यौ भार्यापचारिणी  ।
गुरौ शिष्यश्च याज्यश्च स्तेनो राजनि किल्बिषम्  ॥ ८.३१७ ॥
राजभिः कृतदण्डास्तु कृत्वा पापानि मानवाः  ।
निर्मलाः स्वर्गमायान्ति सन्तः सुकृतिनो यथा  ॥ ८.३१८ ॥
यस्तु रज्जुं घटं कूपाद्धरेद्भिन्द्याच्च यः प्रपाम्  ।
स दण्डं प्राप्नुयान्माषं तच्च तस्मिन् समाहरेत् ॥ ८.३१९ ॥
धान्यं दशभ्यः कुम्भेभ्यो हरतोऽभ्यधिकं वधः  ।
शेषेऽप्येकादशगुणं दाप्यस्तस्य च तद्धनम्  ॥ ८.३२० ॥
तथा धरिममेयानां शतादभ्यधिके वधः  ।
सुवर्णरजतादीनामुत्तमानां च वाससाम्  ॥ ८.३२१ ॥
पञ्चाशतस्त्वभ्यधिके हस्तच्छेदनमिष्यते  ।
शेषे त्वेकादशगुणं मूल्याद्दण्डं प्रकल्पयेत् ॥ ८.३२२ ॥
पुरुषाणां कुलीनानां नारीणां च विशेषतः  ।
मुख्यानां चैव रत्नानां हरणे वधमर्हति  ॥ ८.३२३ ॥
महापशूनां हरणे शस्त्राणामौषधस्य च  ।
कालमासाद्य कार्यं च दण्डं राजा प्रकल्पयेत् ॥ ८.३२४ ॥
गोषु ब्राह्मणसंस्थासु छुरिकायाश्च भेदने  ।
पशूनां हरणे चैव सद्यः कार्योऽर्धपादिकः  ॥ ८.३२५ ॥
सूत्रकार्पासकिण्वानां गोमयस्य गुडस्य च  ।
दध्नः क्षीरस्य तक्रस्य पानीयस्य तृणस्य च  ॥ ८.३२६ ॥
वेणुवैदलभाण्डानां लवणानां तथैव च  ।
मृण्मयानां च हरणे मृदो भस्मन एव च  ॥ ८.३२७ ॥
मत्स्यानां पक्षिणां चैव तैलस्य च घृतस्य च  ।
मांसस्य मधुनश्चैव यच्चान्यत्पशुसंभवम्  ॥ ८.३२८ ॥
अन्येषां चैवमादीनां मद्यानामोदनस्य च  ।
पक्वान्नानां च सर्वेषां तन्मुल्याद्द्विगुणो दमः  ॥ ८.३२९ ॥
पुष्पेषु हरिते धान्ये गुल्मवल्लीनगेषु च  ।
अन्येष्वपरिपूतेषु दण्डः स्यात्पञ्चकृष्णलः  ॥ ८.३३० ॥
परिपूतेषु धान्येषु शाकमूलफलेषु च  ।
निरन्वये शतं दण्डः सान्वयेऽर्धशतं दमः  ॥ ८.३३१ ॥
स्यात्साहसं त्वन्वयवत्प्रसभं कर्म यत्कृतम्  ।
निरन्वयं भवेत्स्तेयं हृत्वापव्ययते च यत् ॥ ८.३३२ ॥
यस्त्वेतान्युपकॢप्तानि द्रव्याणि स्तेनयेन्नरः  ।
तमाद्यं दण्डयेद्राजा यश्चाग्निं चोरयेद्गृहात् ॥ ८.३३३ ॥
येन येन यथाङ्गेन स्तेनो नृषु विचेष्टते  ।
तत्तदेव हरेत्तस्य प्रत्यादेशाय पार्थिवः  ॥ ८.३३४ ॥
पिताचार्यः सुहृन्माता भार्या पुत्रः पुरोहितः  ।
नादण्ड्यो नाम राज्ञोऽस्ति यः स्वधर्मे न तिष्ठति  ॥ ८.३३५ ॥
कार्षापणं भवेद्दण्ड्यो यत्रान्यः प्राकृतो जनः  ।
तत्र राजा भवेद्दण्ड्यः सहस्रमिति धारणा  ॥ ८.३३६ ॥
अष्टापाद्यं तु शूद्रस्य स्तेये भवति किल्बिषम्  ।
षोडशैव तु वैश्यस्य द्वात्रिंशत्क्षत्रियस्य च  ॥ ८.३३७ ॥
ब्राह्मणस्य चतुःषष्टिः पूर्णं वापि शतं भवेत् ।
द्विगुणा वा चतुःषष्टिस्तद्दोषगुणविद्धि सः  ॥ ८.३३८ ॥
वानस्पत्यं मूलफलं दार्वग्न्यर्थं तथैव च  ।
तृणं च गोभ्यो ग्रासार्थमस्तेयं मनुरब्रवीत् ॥ ८.३३९ ॥
योऽदत्तादायिनो हस्ताल्लिप्सेत ब्राह्मणो धनम्  ।
याजनाध्यापनेनापि यथा स्तेनस्तथैव सः  ॥ ८.३४० ॥
द्विजोऽध्वगः क्षीणवृत्तिर्द्वाविक्षू द्वे च मूलके  ।
आददानः परक्षेत्रान्न दण्डं दातुमर्हति  ॥ ८.३४१ ॥
असंदितानां संदाता संदितानां च मोक्षकः  ।
दासाश्वरथहर्ता च प्राप्तः स्याच्चोरकिल्बिषम्  ॥ ८.३४२ ॥
अनेन विधिना राजा कुर्वाणः स्तेननिग्रहम्  ।
यशोऽस्मिन् प्राप्नुयाल्लोके प्रेत्य चानुत्तमं सुखम्  ॥ ८.३४३ ॥
ऐन्द्रं स्थानमभिप्रेप्सुर्यशश्चाक्षयमव्ययम्  ।
नोपेक्षेत क्षणमपि राजा साहसिकं नरम्  ॥ ८.३४४ ॥
वाग्दुष्टात्तस्कराच्चैव दण्डेनैव च हिंसतः  ।
साहसस्य नरः कर्ता विज्ञेयः पापकृत्तमः  ॥ ८.३४५ ॥
साहसे वर्तमानं तु यो मर्षयति पार्थिवः  ।
स विनाशं व्रजत्याशु विद्वेषं चाधिगच्छति  ॥ ८.३४६ ॥
न मित्रकारणाद्राजा विपुलाद्वा धनागमात् ।
समुत्सृजेत्साहसिकान् सर्वभूतभयावहान्  ॥ ८.३४७ ॥
शस्त्रं द्विजातिभिर्ग्राह्यं धर्मो यत्रोपरुध्यते  ।
द्विजातीनां च वर्णानां विप्लवे कालकारिते  ॥ ८.३४८ ॥
आत्मनश्च परित्राणे दक्षिणानां च संगरे  ।
स्त्रीविप्राभ्युपपत्तौ च घ्नन् धर्मेण न दुष्यति  ॥ ८.३४९ ॥
गुरुं वा बालवृद्धौ वा ब्राह्मणं वा बहुश्रुतम्  ।
आततायिनमायान्तं हन्यादेवाविचारयन्  ॥ ८.३५० ॥
नाततायिवधे दोषो हन्तुर्भवति कश्चन  ।
प्रकाशं वाप्रकाशं वा मन्युस्तं मन्युमृच्छति  ॥ ८.३५१ ॥
परदाराभिमर्शेषु प्रवृत्तान्नॄन्महीपतिः  ।
उद्वेजनकरैर्दण्डैश्छिन्नयित्वा प्रवासयेत् ॥ ८.३५२ ॥
तत्समुत्थो हि लोकस्य जायते वर्णसंकरः  ।
येन मूलहरोऽधर्मः सर्वनाशाय कल्पते  ॥ ८.३५३ ॥
परस्य पत्न्या पुरुषः संभाषां योजयन् रहः  ।
पूर्वमाक्षारितो दोषैः प्राप्नुयात्पूर्वसाहसम्  ॥ ८.३५४ ॥
यस्त्वनाक्षारितः पूर्वमभिभाषते कारणात् ।
न दोषं प्राप्नुयात्किं चिन्न हि तस्य व्यतिक्रमः  ॥ ८.३५५ ॥
परस्त्रियं योऽभिवदेत्तीर्थेऽरण्ये वनेऽपि वा  ।
नदीनां वापि संभेदे स संग्रहणमाप्नुयात् ॥ ८.३५६ ॥
उपचारक्रिया केलिः स्पर्शो भूषणवाससाम्  ।
सह खट्वासनं चैव सर्वं संग्रहणं स्मृतम्  ॥ ८.३५७ ॥
स्त्रियं स्पृशेददेशे यः स्पृष्टो वा मर्षयेत्तया  ।
परस्परस्यानुमते सर्वं संग्रहणं स्मृतम्  ॥ ८.३५८ ॥
अब्राह्मणः संग्रहणे प्राणान्तं दण्डमर्हति  ।
चतुर्णामपि वर्णानां दारा रक्ष्यतमाः सदा  ॥ ८.३५९ ॥
भिक्षुका बन्दिनश्चैव दीक्षिताः कारवस्तथा  ।
संभाषनं सह स्त्रीभिः कुर्युरप्रतिवारिताः  ॥ ८.३६० ॥
न संभाषां परस्त्रीभिः प्रतिषिद्धः समाचरेत् ।
निषिद्धो भाषमाणस्तु सुवर्णं दण्डमर्हति  ॥ ८.३६१ ॥
नैष चारणदारेषु विधिर्नात्मोपजीविषु  ।
सज्जयन्ति हि ते नारीर्निगूढाश्चारयन्ति च  ॥ ८.३६२ ॥
किं चिदेव तु दाप्यः स्यात्संभाषां ताभिराचरन्  ।
प्रैष्यासु चैकभक्तासु रहः प्रव्रजितासु च  ॥ ८.३६३ ॥
योऽकामां दूषयेत्कन्यां स सद्यो वधमर्हति  ।
सकामां दूषयंस्तुल्यो न वधं प्राप्नुयान्नरः  ॥ ८.३६४ ॥
कन्यां भजन्तीमुत्कृष्टं न किं चिदपि दापयेत् ।
जघन्यं सेवमानां तु संयतां वासयेद्गृहे  ॥ ८.३६५ ॥
उत्तमां सेवमानस्तु जघन्यो वधमर्हति  ।
शुल्कं दद्यात्सेवमानः समामिच्छेत्पिता यदि  ॥ ८.३६६ ॥
अभिषह्य तु यः कन्यां कुर्याद्दर्पेण मानवः  ।
तस्याशु कर्त्ये अङ्गुल्यौ दण्डं चार्हति षट्शतम्  ॥ ८.३६७ ॥
सकामां दूषयंस्तुल्यो नाङ्गुलिच्छेदमाप्नुयात् ।
द्विशतं तु दमं दाप्यः प्रसङ्गविनिवृत्तये  ॥ ८.३६८ ॥
कन्यैव कन्यां या कुर्यात्तस्याः स्याद्द्विशतो दमः  ।
शुल्कं च द्विगुणं दद्याच्छिफाश्चैवाप्नुयाद्दश  ॥ ८.३६९ ॥
या तु कन्यां प्रकुर्यात्स्त्री सा सद्यो मौण्ड्यमर्हति  ।
अङ्गुल्योरेव वा छेदं खरेणोद्वहनं तथा  ॥ ८.३७० ॥
भर्तारं लङ्घयेद्या तु स्त्री ज्ञातिगुणदर्पिता  ।
तां श्वभिः खादयेद्राजा संस्थाने बहुसंस्थिते  ॥ ८.३७१ ॥
पुमांसं दाहयेत्पापं शयने तप्त आयसे  ।
अभ्यादध्युश्च काष्ठानि तत्र दह्येत पापकृत् ॥ ८.३७२ ॥
संवत्सराभिशस्तस्य दुष्टस्य द्विगुणो दमः  ।
व्रात्यया सह संवासे चाण्डाल्या तावदेव तु  ॥ ८.३७३ ॥
शूद्रो गुप्तमगुप्तं वा द्वैजातं वर्णमावसन्  ।
अगुप्तमङ्गसर्वस्वैर्गुप्तं सर्वेण हीयते  ॥ ८.३७४ ॥
वैश्यः सर्वस्वदण्डः स्यात्संवत्सरनिरोधतः  ।
सहस्रं क्षत्रियो दण्ड्यो मौण्ड्यं मूत्रेण चार्हति  ॥ ८.३७५ ॥
ब्राह्मणीं यद्यगुप्तां तु गच्छेतां वैश्यपार्थिवौ  ।
वैश्यं पञ्चशतं कुर्यात्क्षत्रियं तु सहस्रिणम्  ॥ ८.३७६ ॥
उभावपि तु तावेव ब्राह्मण्या गुप्तया सह  ।
विप्लुतौ शूद्रवद्दण्ड्यौ दग्धव्यौ वा कटाग्निना  ॥ ८.३७७ ॥
सहस्रं ब्राह्मणो दण्ड्यो गुप्तां विप्रां बलाद्व्रजन्  ।
शतानि पञ्च दण्ड्यः स्यादिच्छन्त्या सह संगतः  ॥ ८.३७८ ॥
मौण्ड्यं प्राणान्तिकं दण्डो ब्राह्मणस्य विधीयते  ।
इतरेषां तु वर्णानां दण्डः प्राणान्तिको भवेत् ॥ ८.३७९ ॥
न जातु ब्राह्मणं हन्यात्सर्वपापेष्वपि स्थितम्  ।
राष्ट्रादेनं बहिः कुर्यात्समग्रधनमक्षतम्  ॥ ८.३८० ॥
न ब्राह्मणवधाद्भूयानधर्मो विद्यते भुवि  ।
तस्मादस्य वधं राजा मनसापि न चिन्तयेत् ॥ ८.३८१ ॥
वैश्यश्चेत्क्षत्रियां गुप्तां वैश्यां वा क्षत्रियो व्रजेत् ।
यो ब्राह्मण्यामगुप्तायां तावुभौ दण्डमर्हतः  ॥ ८.३८२ ॥
सहस्रं ब्राह्मणो दण्डं दाप्यो गुप्ते तु ते व्रजन्  ।
शूद्रायां क्षत्रियविशोः साहस्रो वै भवेद्दमः  ॥ ८.३८३ ॥
क्षत्रियायामगुप्तायां वैश्ये पञ्चशतं दमः  ।
मूत्रेण मौण्ड्यमिच्छेत्तु क्षत्रियो दण्डमेव वा  ॥ ८.३८४ ॥
अगुप्ते क्षत्रियावैश्ये शूद्रां वा ब्राह्मणो व्रजन्  ।
शतानि पञ्च दण्ड्यः स्यात्सहस्रं त्वन्त्यजस्त्रियम्  ॥ ८.३८५ ॥
यस्य स्तेनः पुरे नास्ति नान्यस्त्रीगो न दुष्टवाक् ।
न साहसिकदण्डघ्नो स राजा शक्रलोकभाक् ॥ ८.३८६ ॥
एतेषां निग्रहो राज्ञः पञ्चानां विषये स्वके  ।
सांराज्यकृत्सजात्येषु लोके चैव यशस्करः  ॥ ८.३८७ ॥
ऋत्विजं यस्त्यजेद्याज्यो याज्यं च र्त्विक्त्यजेद्यदि  ।
शक्तं कर्मण्यदुष्टं च तयोर्दण्डः शतं शतम्  ॥ ८.३८८ ॥
न माता न पिता न स्त्री न पुत्रस्त्यागमर्हति  ।
त्यजन्नपतितानेतान् राज्ञा दण्ड्यः शतानि षट् ॥ ८.३८९ ॥
आश्रमेषु द्विजातीनां कार्ये विवदतां मिथः  ।
न विब्रूयान्नृपो धर्मं चिकीर्षन् हितमात्मनः  ॥ ८.३९० ॥
यथार्हमेतानभ्यर्च्य ब्राह्मणैः सह पार्थिवः  ।
सान्त्वेन प्रशमय्यादौ स्वधर्मं प्रतिपादयेत् ॥ ८.३९१ ॥
प्रतिवेश्यानुवेश्यौ च कल्याणे विंशतिद्विजे  ।
अर्हावभोजयन् विप्रो दण्डमर्हति माषकम्  ॥ ८.३९२ ॥
श्रोत्रियः श्रोत्रियं साधुं भूतिकृत्येष्वभोजयन्  ।
तदन्नं द्विगुणं दाप्यो हिरण्यं चैव माषकम्  ॥ ८.३९३ ॥
अन्धो जडः पीठसर्पी सप्तत्या स्थविरश्च यः  ।
श्रोत्रियेषूपकुर्वंश्च न दाप्याः केन चित्करम्  ॥ ८.३९४ ॥
श्रोत्रियं व्याधितार्तौ च बालवृद्धावकिंचनम्  ।
महाकुलीनमार्यं च राजा संपूजयेत्सदा  ॥ ८.३९५ ॥
शाल्मलीफलके श्लक्ष्णे नेनिज्यान्नेजकः शनैः  ।
न च वासांसि वासोभिर्निर्हरेन्न च वासयेत् ॥ ८.३९६ ॥
तन्तुवायो दशपलं दद्यादेकपलाधिकम्  ।
अतोऽन्यथा वर्तमानो दाप्यो द्वादशकं दमम्  ॥ ८.३९७ ॥
शुल्कस्थानेषु कुशलाः सर्वपण्यविचक्षणाः  ।
कुर्युरर्घं यथापण्यं ततो विंशं नृपो हरेत् ॥ ८.३९८ ॥
राज्ञः प्रख्यातभाण्डानि प्रतिषिद्धानि यानि च  ।
ताणि निर्हरतो लोभात्सर्वहारं हरेन्नृपः  ॥ ८.३९९ ॥
शुल्कस्थानं परिहरन्नकाले क्रयविक्रयी  ।
मिथ्यावादी च संख्याने दाप्योऽष्टगुणमत्ययम्  ॥ ८.४०० ॥
आगमं निर्गमं स्थानं तथा वृद्धिक्षयावुभौ  ।
विचार्य सर्वपण्यानां कारयेत्क्रयविक्रयौ  ॥ ८.४०१ ॥
पञ्चरात्रे पञ्चरात्रे पक्षे पक्षेऽथ वा गते  ।
कुर्वीत चैषां प्रत्यक्षमर्घसंस्थापनं नृपः  ॥ ८.४०२ ॥
तुलामानं प्रतीमानं सर्वं च स्यात्सुलक्षितम्  ।
षट्सु षट्सु च मासेषु पुनरेव परीक्षयेत् ॥ ८.४०३ ॥
पणं यानं तरे दाप्यं पौरुषोऽर्धपणं तरे  ।
पादं पशुश्च योषिच्च पादार्धं रिक्तकः पुमान्  ॥ ८.४०४ ॥
भाण्डपूर्णानि यानानि तार्यं दाप्यानि सारतः  ।
रिक्तभाण्डानि यत्किं चित्पुमांसश्चापरिच्छदाः  ॥ ८.४०५ ॥
दीर्घाध्वनि यथादेशं यथाकालं तरो भवेत् ।
नदीतीरेषु तद्विद्यात्समुद्रे नास्ति लक्षणम्  ॥ ८.४०६ ॥
गर्भिणी तु द्विमासादिस्तथा प्रव्रजितो मुनिः  ।
ब्राह्मणा लिङ्गिनश्चैव न दाप्यास्तारिकं तरे  ॥ ८.४०७ ॥
यन्नावि किं चिद्दाशानां विशीर्येतापराधतः  ।
तद्दाशैरेव दातव्यं समागम्य स्वतोऽंशतः  ॥ ८.४०८ ॥
एष नौयायिनामुक्तो व्यवहारस्य निर्णयः  ।
दाशापराधतस्तोये दैविके नास्ति निग्रहः  ॥ ८.४०९ ॥
वाणिज्यं कारयेद्वैश्यं कुसीदं कृषिमेव च  ।
पशूनां रक्षणं चैव दास्यं शूद्रं द्विजन्मनाम्  ॥ ८.४१० ॥
क्षत्रियं चैव वैश्यं च ब्राह्मणो वृत्तिकर्शितौ  ।
बिभृयादानृशंस्येन स्वानि कर्माणि कारयेत् ॥ ८.४११ ॥
दास्यं तु कारयंल्लोभाद्ब्राह्मणः संस्कृतान् द्विजान्  ।
अनिच्छतः प्राभवत्याद्राज्ञा दण्ड्यः शतानि षट् ॥ ८.४१२ ॥
शूद्रं तु कारयेद्दास्यं क्रीतमक्रीतमेव वा  ।
दास्यायैव हि सृष्टोऽसौ ब्राह्मणस्य स्वयंभुवा  ॥ ८.४१३ ॥
न स्वामिना निसृष्टोऽपि शूद्रो दास्याद्विमुच्यते  ।
निसर्गजं हि तत्तस्य कस्तस्मात्तदपोहति  ॥ ८.४१४ ॥
ध्वजाहृतो भक्तदासो गृहजः क्रीतदत्त्रिमौ  ।
पैत्रिको दण्डदासश्च सप्तैते दासयोनयः  ॥ ८.४१५ ॥
भार्या पुत्रश्च दासश्च त्रय एवाधनाः स्मृताः  ।
यत्ते समधिगच्छन्ति यस्य ते तस्य तद्धनम्  ॥ ८.४१६ ॥
विस्रब्धं ब्राह्मणः शूद्राद्द्रव्योपादानमाचरेत् ।
न हि तस्यास्ति किं चित्स्वं भर्तृहार्यधनो हि सः  ॥ ८.४१७ ॥
वैश्यशूद्रौ प्रयत्नेन स्वानि कर्माणि कारयेत् ।
तौ हि च्युतौ स्वकर्मभ्यः क्षोभयेतामिदं जगत् ॥ ८.४१८ ॥
अहन्यहन्यवेक्षेत कर्मान्तान् वाहनानि च  ।
आयव्ययौ च नियतावाकरान् कोशमेव च  ॥ ८.४१९ ॥
एवं सर्वानिमान् राजा व्यवहारान् समापयन्  ।
व्यपोह्य किल्बिषं सर्वं प्राप्नोति परमां गतिम्  ॥ ८.४२० ॥

पुरुषस्य स्त्रियाश्चैव धर्मे वर्त्मनि तिष्ठतोः  ।
संयोगे विप्रयोगे च धर्मान् वक्ष्यामि शाश्वतान्  ॥ ९.१ ॥
अस्वतन्त्राः स्त्रियः कार्याः पुरुषैः स्वैर्दिवानिशम्  ।
विषयेषु च सज्जन्त्यः संस्थाप्या आत्मनो वशे  ॥ ९.२ ॥
पिता रक्षति कौमारे भर्ता रक्षति यौवने  ।
रक्षन्ति स्थविरे पुत्रा न स्त्री स्वातन्त्र्यमर्हति  ॥ ९.३ ॥
कालेऽदाता पिता वाच्यो वाच्यश्चानुपयन् पतिः  ।
मृते भर्तरि पुत्रस्तु वाच्यो मातुररक्षिता  ॥ ९.४ ॥
सूक्ष्मेभ्योऽपि प्रसङ्गेभ्यः स्त्रियो रक्ष्या विशेषतः  ।
द्वयोर्हि कुलयोः शोकमावहेयुररक्षिताः  ॥ ९.५ ॥
इमं हि सर्ववर्णानां पश्यन्तो धर्ममुत्तमम्  ।
यतन्ते रक्षितुं भार्यां भर्तारो दुर्बला अपि  ॥ ९.६ ॥
स्वां प्रसूतिं चरित्रं च कुलमात्मानमेव च  ।
स्वं च धर्मं प्रयत्नेन जायां रक्षन् हि रक्षति  ॥ ९.७ ॥
पतिर्भार्यां संप्रविश्य गर्भो भूत्वेह जायते  ।
जायायास्तद्धि जायात्वं यदस्यां जायते पुनः  ॥ ९.८ ॥
यादृशं भजते हि स्त्री सुतं सूते तथाविधम्  ।
तस्मात्प्रजाविशुद्ध्यर्थं स्त्रियं रक्षेत्प्रयत्नतः  ॥ ९.९ ॥
न कश्चिद्योषितः शक्तः प्रसह्य परिरक्षितुम्  ।
एतैरुपाययोगैस्तु शक्यास्ताः परिरक्षितुम्  ॥ ९.१० ॥
अर्थस्य संग्रहे चैनां व्यये चैव नियोजयेत् ।
शौचे धर्मेऽन्नपक्त्यां च पारिणाह्यस्य वेक्षणे  ॥ ९.११ ॥
अरक्षिता गृहे रुद्धाः पुरुषैराप्तकारिभिः  ।
आत्मानमात्मना यास्तु रक्षेयुस्ताः सुरक्षिताः  ॥ ९.१२ ॥
पानं दुर्जनसंसर्गः पत्या च विरहोऽटनम्  ।
स्वप्नोऽन्यगेहवासश्च नारीसंदूषणानि षट् ॥ ९.१३ ॥
नैता रूपं परीक्षन्ते नासां वयसि संस्थितिः  ।
सुरूपं वा विरूपं वा पुमानित्येव भुञ्जते  ॥ ९.१४ ॥
पौंश्चल्याच्चलचित्ताच्च नैस्नेह्याच्च स्वभावतः  ।
रक्षिता यत्नतोऽपीह भर्तृष्वेता विकुर्वते  ॥ ९.१५ ॥
एवं स्वभावं ज्ञात्वासां प्रजापतिनिसर्गजम्  ।
परमं यत्नमातिष्ठेत्पुरुषो रक्षणं प्रति  ॥ ९.१६ ॥
शय्यासनमलङ्कारं कामं क्रोधमनार्जवं म्:अनार्यताम्]  ।
द्रोहभावं कुचर्यां च स्त्रीभ्यो मनुरकल्पयत् ॥ ९.१७ ॥
नास्ति स्त्रीणां क्रिया मन्त्रैरिति धर्मे व्यवस्थितिः  ।
निरिन्द्रिया ह्यमन्त्राश्च स्त्रीभ्योऽनृतमिति स्थितिः  ॥ ९.१८ ॥
तथा च श्रुतयो बह्व्यो निगीता निगमेष्वपि  ।
स्वालक्षण्यपरीक्षार्थं तासां शृणुत निष्कृतीः  ॥ ९.१९ ॥
यन्मे माता प्रलुलुभे विचरन्त्यपतिव्रता  ।
तन्मे रेतः पिता वृङ्क्तामित्यस्यैतन्निदर्शनम्  ॥ ९.२० ॥
ध्यायत्यनिष्टं यत्किं चित्पाणिग्राहस्य चेतसा  ।
तस्यैष व्यभिचारस्य निह्नवः सम्यगुच्यते  ॥ ९.२१ ॥
यादृग्गुणेन भर्त्रा स्त्री संयुज्येत यथाविधि  ।
तादृग्गुणा सा भवति समुद्रेणेव निम्नगा  ॥ ९.२२ ॥
अक्षमाला वसिष्ठेन संयुक्ताधमयोनिजा  ।
शारङ्गी मन्दपालेन जगामाभ्यर्हणीयताम्  ॥ ९.२३ ॥
एताश्चान्याश्च लोकेऽस्मिन्नपकृष्टप्रसूतयः  ।
उत्कर्षं योषितः प्राप्ताः स्वैः स्वैर्भर्तृगुणैः शुभैः  ॥ ९.२४ ॥
एषोदिता लोकयात्रा नित्यं स्त्रीपुंसयोः शुभा  ।
प्रेत्येह च सुखोदर्कान् प्रजाधर्मान्निबोधत  ॥ ९.२५ ॥
प्रजनार्थं महाभागाः पूजार्हा गृहदीप्तयः  ।
स्त्रियः श्रियश्च गेहेषु न विशेषोऽस्ति कश्चन  ॥ ९.२६ ॥
उत्पादनमपत्यस्य जातस्य परिपालनम्  ।
प्रत्यहं लोकयात्रायाः प्रत्यक्षं स्त्री निबन्धनम्  ॥ ९.२७ ॥
अपत्यं धर्मकार्याणि शुश्रूषा रतिरुत्तमा  ।
दाराधीनस्तथा स्वर्गः पितॄणामात्मनश्च ह  ॥ ९.२८ ॥
पतिं या नाभिचरति मनोवाग्देहसंयता  ।
सा भर्तृलोकानाप्नोति सद्भिः साध्वीति चोच्यते  ॥ ९.२९ ॥
व्यभिचारात्तु भर्तुः स्त्री लोके प्राप्नोति निन्द्यताम्  ।
सृगालयोनिं चाप्नोति पापरोगैश्च पीड्यते  ॥ ९.३० ॥
पुत्रं प्रत्युदितं सद्भिः पूर्वजैश्च महर्षिभिः  ।
विश्वजन्यमिमं पुण्यमुपन्यासं निबोधत  ॥ ९.३१ ॥
भर्तरि पुत्रं विजानन्ति श्रुतिद्वैधं तु कर्तरि  ।
आहुरुत्पादकं के चिदपरे क्षेत्रिणं विदुः  ॥ ९.३२ ॥
क्षेत्रभूता स्मृता नारी बीजभूतः स्मृतः पुमान्  ।
क्षेत्रबीजसमायोगात्संभवः सर्वदेहिनाम्  ॥ ९.३३ ॥
विशिष्टं कुत्र चिद्बीजं स्त्रीयोनिस्त्वेव कुत्र चित् ।
उभयं तु समं यत्र सा प्रसूतिः प्रशस्यते  ॥ ९.३४ ॥
बीजस्य चैव योन्याश्च बीजमुत्कृष्टमुच्यते  ।
सर्वभूतप्रसूतिर्हि बीजलक्षणलक्षिता  ॥ ९.३५ ॥
यादृशं तूप्यते बीजं क्षेत्रे कालोपपादिते  ।
तादृग्रोहति तत्तस्मिन् बीजं स्वैर्व्यञ्जितं गुणैः  ॥ ९.३६ ॥
इयं भूमिर्हि भूतानां शाश्वती योनिरुच्यते  ।
न च योनिगुणान् कांश्चिद्बीजं पुष्यति पुष्टिषु  ॥ ९.३७ ॥
भूमावप्येककेदारे कालोप्तानि कृषीवलैः  ।
नानारूपाणि जायन्ते बीजानीह स्वभावतः  ॥ ९.३८ ॥
व्रीहयः शालयो मुद्गास्तिला माषास्तथा यवाः  ।
यथाबीजं प्ररोहन्ति लशुनानीक्षवस्तथा  ॥ ९.३९ ॥
अन्यदुप्तं जातमन्यदित्येतन्नोपपद्यते  ।
उप्यते यद्धि यद्बीजं तत्तदेव प्ररोहति  ॥ ९.४० ॥
तत्प्राज्ञेन विनीतेन ज्ञानविज्ञानवेदिना  ।
आयुष्कामेन वप्तव्यं न जातु परयोषिति  ॥ ९.४१ ॥
अत्र गाथा वायुगीताः कीर्तयन्ति पुराविदः  ।
यथा बीजं न वप्तव्यं पुंसा परपरिग्रहे  ॥ ९.४२ ॥
नश्यतीषुर्यथा विद्धः खे विद्धमनुविध्यतः  ।
तथा नश्यति वै क्षिप्रं बीजं परपरिग्रहे  ॥ ९.४३ ॥
पृथोरपीमां पृथिवीं भार्यां पूर्वविदो विदुः  ।
स्थाणुच्छेदस्य केदारमाहुः शाल्यवतो मृगम्  ॥ ९.४४ ॥
एतावानेव पुरुषो यज्जायात्मा प्रजेति ह  ।
विप्राः प्राहुस्तथा चैतद्यो भर्ता सा स्मृताङ्गना  ॥ ९.४५ ॥
न निष्क्रयविसर्गाभ्यां भर्तुर्भार्या विमुच्यते  ।
एवं धर्मं विजानीमः प्राक्प्रजापतिनिर्मितम्  ॥ ९.४६ ॥
सकृदंशो निपतति सकृत्कन्या प्रदीयते  ।
सकृदाह ददानीति त्रीण्येतानि सतां सकृत् ॥ ९.४७ ॥
यथा गोऽश्वोष्ट्रदासीषु महिष्यजाविकासु च  ।
नोत्पादकः प्रजाभागी तथैवान्याङ्गनास्वपि  ॥ ९.४८ ॥
येऽक्षेत्रिणो बीजवन्तः परक्षेत्रप्रवापिणः  ।
ते वै सस्यस्य जातस्य न लभन्ते फलं क्व चित् ॥ ९.४९ ॥
यदन्यगोषु वृषभो वत्सानां जनयेच्छतम्  ।
गोमिनामेव ते वत्सा मोघं स्कन्दितमार्षभम्  ॥ ९.५० ॥
तथैवाक्षेत्रिणो बीजं परक्षेत्रप्रवापिणः  ।
कुर्वन्ति क्षेत्रिणामर्थं न बीजी लभते फलम्  ॥ ९.५१ ॥
फलं त्वनभिसंधाय क्षेत्रिणां बीजिनां तथा  ।
प्रत्यक्षं क्षेत्रिणामर्थो बीजाद्योनिर्गलीयसी  ॥ ९.५२ ॥
क्रियाभ्युपगमात्त्वेतद्बीजार्थं यत्प्रदीयते  ।
तस्येह भागिनौ दृष्टौ बीजी क्षेत्रिक एव च  ॥ ९.५३ ॥
ओघवाताहृतं बीजं यस्य क्षेत्रे प्ररोहति  ।
क्षेत्रिकस्यैव तद्बीजं न वप्ता लभते फलम्  ॥ ९.५४ ॥
एष धर्मो गवाश्वस्य दास्युष्ट्राजाविकस्य च  ।
विहंगमहिषीणां च विज्ञेयः प्रसवं प्रति  ॥ ९.५५ ॥
एतद्वः सारफल्गुत्वं बीजयोन्योः प्रकीर्तितम्  ।
अतः परं प्रवक्ष्यामि योषितां धर्ममापदि  ॥ ९.५६ ॥
भ्रातुर्ज्येष्ठस्य भार्या या गुरुपत्न्यनुजस्य सा  ।
यवीयसस्तु या भार्या स्नुषा ज्येष्ठस्य सा स्मृता  ॥ ९.५७ ॥
ज्येष्ठो यवीयसो भार्यां यवीयान् वाग्रजस्त्रियम्  ।
पतितौ भवतो गत्वा नियुक्तावप्यनापदि  ॥ ९.५८ ॥
देवराद्वा सपिण्डाद्वा स्त्रिया सम्यङ्नियुक्तया  ।
प्रजेप्सिताआधिगन्तव्या संतानस्य परिक्षये  ॥ ९.५९ ॥
विधवायां नियुक्तस्तु घृताक्तो वाग्यतो निशि  ।
एकमुत्पादयेत्पुत्रं न द्वितीयं कथं चन  ॥ ९.६० ॥
द्वितीयमेके प्रजनं मन्यन्ते स्त्रीषु तद्विदः  ।
अनिर्वृतं नियोगार्थं पश्यन्तो धर्मतस्तयोः  ॥ ९.६१ ॥
विधवायां नियोगार्थे निर्वृत्ते तु यथाविधि  ।
गुरुवच्च स्नुषावच्च वर्तेयातां परस्परम्  ॥ ९.६२ ॥
नियुक्तौ यौ विधिं हित्वा वर्तेयातां तु कामतः  ।
तावुभौ पतितौ स्यातां स्नुषागगुरुतल्पगौ  ॥ ९.६३ ॥
नान्यस्मिन् विधवा नारी नियोक्तव्या द्विजातिभिः  ।
अन्यस्मिन् हि नियुञ्जाना धर्मं हन्युः सनातनम्  ॥ ९.६४ ॥
नोद्वाहिकेषु मन्त्रेषु नियोगः कीर्त्यते क्व चित् ।
न विवाहविधावुक्तं विधवावेदनं पुनः  ॥ ९.६५ ॥
अयं द्विजैर्हि विद्वद्भिः पशुधर्मो विगर्हितः  ।
मनुष्याणामपि प्रोक्तो वेने राज्यं प्रशासति  ॥ ९.६६ ॥
स महीमखिलां भुञ्जन् राजर्षिप्रवरः पुरा  ।
वर्णानां संकरं चक्रे कामोपहतचेतनः  ॥ ९.६७ ॥
ततः प्रभृति यो मोहात्प्रमीतपतिकां स्त्रियम्  ।
नियोजयत्यपत्यार्थं तं विगर्हन्ति साधवः  ॥ ९.६८ ॥
यस्या म्रियेत कन्याया वाचा सत्ये कृते पतिः  ।
तामनेन विधानेन निजो विन्देत देवरः  ॥ ९.६९ ॥
यथाविध्यधिगम्यैनां शुक्लवस्त्रां शुचिव्रताम्  ।
मिथो भजेता प्रसवात्सकृत्सकृदृतावृतौ  ॥ ९.७० ॥
न दत्त्वा कस्य चित्कन्यां पुनर्दद्याद्विचक्षणः  ।
दत्त्वा पुनः प्रयच्छन् हि प्राप्नोति पुरुषानृतम्  ॥ ९.७१ ॥
विधिवत्प्रतिगृह्यापि त्यजेत्कन्यां विगर्हिताम्  ।
व्याधितां विप्रदुष्टां वा छद्मना चोपपादिताम्  ॥ ९.७२ ॥
यस्तु दोषवतीं कन्यामनाख्यायोपपादयेत् ।
तस्य तद्वितथं कुर्यात्कन्यादातुर्दुरात्मनः  ॥ ९.७३ ॥
विधाय वृत्तिं भार्यायाः प्रवसेत्कार्यवान्नरः  ।
अवृत्तिकर्शिता हि स्त्री प्रदुष्येत्स्थितिमत्यपि  ॥ ९.७४ ॥
विधाय प्रोषिते वृत्तिं जीवेन्नियममास्थिता  ।
प्रोषिते त्वविधायैव जीवेच्छिल्पैरगर्हितैः  ॥ ९.७५ ॥
प्रोषितो धर्मकार्यार्थं प्रतीक्ष्योऽष्टौ नरः समाः  ।
विद्यार्थं षड्यशोऽर्थं वा कामार्थं त्रींस्तु वत्सरान्  ॥ ९.७६ ॥
संवत्सरं प्रतीक्षेत द्विषन्तीं योषितं पतिः  ।
ऊर्ध्वं संवत्सरात्त्वेनां दायं हृत्वा न संवसेत् ॥ ९.७७ ॥
अतिक्रामेत्प्रमत्तं या मत्तं रोगार्तमेव वा  ।
सा त्रीन्मासान् परित्याज्या विभूषणपरिच्छदा  ॥ ९.७८ ॥
उन्मत्तं पतितं क्लीबमबीजं पापरोगिणम्  ।
न त्यागोऽस्ति द्विषन्त्याश्च न च दायापवर्तनम्  ॥ ९.७९ ॥
मद्यपासाधुवृत्ता च प्रतिकूला च या भवेत् ।
व्याधिता वाधिवेत्तव्या हिंस्रार्थघ्नी च सर्वदा  ॥ ९.८० ॥
वन्ध्याष्टमेऽधिवेद्याऽअब्दे दशमे तु मृतप्रजा  ।
एकादशे स्त्रीजननी सद्यस्त्वप्रियवादिनी  ॥ ९.८१ ॥
या रोगिणी स्यात्तु हिता संपन्ना चैव शीलतः  ।
सानुज्ञाप्याधिवेत्तव्या नावमान्या च कर्हि चित् ॥ ९.८२ ॥
अधिविन्ना तु या नारी निर्गच्छेद्रुषिता गृहात् ।
सा सद्यः संनिरोद्धव्या त्याज्या वा कुलसंनिधौ  ॥ ९.८३ ॥
प्रतिषिद्धापि चेद्या तु मद्यमभ्युदयेष्वपि  ।
प्रेक्षासमाजं गच्छेद्वा सा दण्ड्या कृष्णलानि षट् ॥ ९.८४ ॥
यदि स्वाश्चापराश्चैव विन्देरन् योषितो द्विजाः  ।
तासां वर्णक्रमेण स्याज्ज्येष्ठ्यं पूजा च वेश्म च  ॥ ९.८५ ॥
भर्तुः शरीरशुश्रूषां धर्मकार्यं च नैत्यकम्  ।
स्वा चैव कुर्यात्सर्वेषां नास्वजातिः कथं चन  ॥ ९.८६ ॥
यस्तु तत्कारयेन्मोहात्सजात्या स्थितयान्यया  ।
यथा ब्राह्मणचाण्डालः पूर्वदृष्टस्तथैव सः  ॥ ९.८७ ॥
उत्कृष्टायाभिरूपाय वराय सदृशाय च  ।
अप्राप्तामपि तां तस्मै कन्यां दद्याद्यथाविधि  ॥ ९.८८ ॥
काममा मरणात्तिष्ठेद्गृहे कन्या र्तुमत्यपि  ।
न चैवैनां प्रयच्चेत्तु गुणहीनाय कर्हि चित् ॥ ९.८९ ॥
त्रीणि वर्षाण्युदीक्षेत कुमार्यृतुमती सती  ।
ऊर्ध्वं तु कालादेतस्माद्विन्देत सदृशं पतिम्  ॥ ९.९० ॥
अदीयमाना भर्तारमधिगच्छेद्यदि स्वयम्  ।
नैनः किं चिदवाप्नोति न च यं साधिगच्छति  ॥ ९.९१ ॥
अलङ्कारं नाददीत पित्र्यं कन्या स्वयंवरा  ।
मातृकं भ्रातृदत्तं वा स्तेना स्याद्यदि तं हरेत् ॥ ९.९२ ॥
पित्रे न दद्याच्छुल्कं तु कन्यामृतुमतीं हरन्  ।
स च स्वाम्यादतिक्रामेदृतूनां प्रतिरोधनात् ॥ ९.९३ ॥
त्रिंशद्वर्षो वहेत्कन्यां हृद्यां द्वादशवार्षिकीम्  ।
त्र्यष्टवर्षोऽष्टवर्षां वा धर्मे सीदति सत्वरः  ॥ ९.९४ ॥
देवदत्तां पतिर्भार्यां विन्दते नेच्छयात्मनः  ।
तां साध्वीं बिभृयान्नित्यं देवानां प्रियमाचरन्  ॥ ९.९५ ॥
प्रजनार्थं स्त्रियः सृष्टाः संतानार्थं च मानवः  ।
तस्मात्साधारणो धर्मः श्रुतौ पत्न्या सहोदितः  ॥ ९.९६ ॥
कन्यायां दत्तशुल्कायां म्रियेत यदि शुल्कदः  ।
देवराय प्रदातव्या यदि कन्यानुमन्यते  ॥ ९.९७ ॥
आददीत न शूद्रोऽपि शुल्कं दुहितरं ददन्  ।
शुल्कं हि गृह्णन् कुरुते छन्नं दुहितृविक्रयम्  ॥ ९.९८ ॥
एतत्तु न परे चक्रुर्नापरे जातु साधवः  ।
यदन्यस्य प्रतिज्ञाय पुनरन्यस्य दीयते  ॥ ९.९९ ॥
नानुशुश्रुम जात्वेतत्पूर्वेष्वपि हि जन्मसु  ।
शुल्कसंज्ञेन मूल्येन छन्नं दुहितृविक्रयम्  ॥ ९.१०० ॥
अन्योन्यस्याव्यभिचारो भवेदामरणान्तिकः  ।
एष धर्मः समासेन ज्ञेयः स्त्रीपुंसयोः परः  ॥ ९.१०१ ॥
तथा नित्यं यतेयातां स्त्रीपुंसौ तु कृतक्रियौ  ।
यथा नाभिचरेतां तौ वियुक्तावितरेतरम्  ॥ ९.१०२ ॥
एष स्त्रीपुंसयोरुक्तो धर्मो वो रतिसंहितः  ।
आपद्यपत्यप्राप्तिश्च दायधर्मं निबोधत  ॥ ९.१०३ ॥
ऊर्ध्वं पितुश्च मातुश्च समेत्य भ्रातरः समम्  ।
भजेरन् पैतृकं रिक्थमनीशास्ते हि जीवतोः  ॥ ९.१०४ ॥
ज्येष्ठ एव तु गृह्णीयात्पित्र्यं धनमशेषतः  ।
शेषास्तमुपजीवेयुर्यथैव पितरं तथा  ॥ ९.१०५ ॥
ज्येष्ठेन जातमात्रेण पुत्री भवति मानवः  ।
पितॄणामनृणश्चैव स तस्मात्सर्वमर्हति  ॥ ९.१०६ ॥
यस्मिन्नृणं संनयति येन चानन्त्यमश्नुते  ।
स एव धर्मजः पुत्रः कामजानितरान् विदुः  ॥ ९.१०७ ॥
पितेव पालयेत्पूत्रान् ज्येष्ठो भ्रातॄण्यवीयसः  ।
पुत्रवच्चापि वर्तेरन् ज्येष्ठे भ्रातरि धर्मतः  ॥ ९.१०८ ॥
ज्येष्ठः कुलं वर्धयति विनाशयति वा पुनः  ।
ज्येष्ठः पूज्यतमो लोके ज्येष्ठः सद्भिरगर्हितः  ॥ ९.१०९ ॥
यो ज्येष्ठो ज्येष्ठवृत्तिः स्यान्मातेव स पितेव सः  ।
अज्येष्ठवृत्तिर्यस्तु स्यात्स संपूज्यस्तु बन्धुवत् ॥ ९.११० ॥
एवं सह वसेयुर्वा पृथग्वा धर्मकाम्यया  ।
पृथग्विवर्धते धर्मस्तस्माद्धर्म्या पृथक्क्रिया  ॥ ९.१११ ॥
ज्येष्ठस्य विंश उद्धारः सर्वद्रव्याच्च यद्वरम्  ।
ततोऽर्धं मध्यमस्य स्यात्तुरीयं तु यवीयसः  ॥ ९.११२ ॥
ज्येष्ठश्चैव कनिष्ठश्च संहरेतां यथोदितम्  ।
येऽन्ये ज्येष्ठकनिष्ठाभ्यां तेषां स्यान्मध्यमं धनम्  ॥ ९.११३ ॥
सर्वेषां धनजातानामाददीताग्र्यमग्रजः  ।
यच्च सातिशयं किं चिद्दशतश्चाप्नुयाद्वरम्  ॥ ९.११४ ॥
उद्धारो न दशस्वस्ति संपन्नानां स्वकर्मसु  ।
यत्किं चिदेव देयं तु ज्यायसे मानवर्धनम्  ॥ ९.११५ ॥
एवं समुद्धृतोद्धारे समानंशान् प्रकल्पयेत् ।
उद्धारेऽनुद्धृते त्वेषामियं स्यादंशकल्पना  ॥ ९.११६ ॥
एकाधिकं हरेज्ज्येष्ठः पुत्रोऽध्यर्धं ततोऽनुजः  ।
अंशमंशं यवीयांस इति धर्मो व्यवस्थितः  ॥ ९.११७ ॥
स्वेभ्योऽंशेभ्यस्तु कन्याभ्यः प्रदद्युर्भ्रातरः पृथक् ।
स्वात्स्वादंशाच्चतुर्भागं पतिताः स्युरदित्सवः  ॥ ९.११८ ॥
अजाविकं सैकशफं न जातु विषमं भजेत् ।
अजाविकं तु विषमं ज्येष्ठस्यैव विधीयते  ॥ ९.११९ ॥
यवीयाञ्ज्येष्ठभार्यायां पुत्रमुत्पादयेद्यदि  ।
समस्तत्र विभागः स्यादिति धर्मो व्यवस्थितः  ॥ ९.१२० ॥
उपसर्जनं प्रधानस्य धर्मतो नोपपद्यते  ।
पिता प्रधानं प्रजने तस्माद्धर्मेण तं भजेत् ॥ ९.१२१ ॥
पुत्रः कनिष्ठो ज्येष्ठायां कनिष्ठायां च पूर्वजः  ।
कथं तत्र विभागः स्यादिति चेत्संशयो भवेत् ॥ ९.१२२ ॥
एकं वृषभमुद्धारं संहरेत स पूर्वजः  ।
ततोऽपरे ज्येष्ठवृषास्तदूनानां स्वमातृतः  ॥ ९.१२३ ॥
ज्येष्ठस्तु जातो ज्येष्ठायां हरेद्वृषभषोडशाः  ।
ततः स्वमातृतः शेषा भजेरन्निति धारणा  ॥ ९.१२४ ॥
सदृशस्त्रीषु जातानां पुत्राणामविशेषतः  ।
न मातृतो ज्यैष्ठ्यमस्ति जन्मतो ज्यैष्ठ्यमुच्यते  ॥ ९.१२५ ॥
जन्मज्येष्ठेन चाह्वानं सुब्रह्मण्यास्वपि स्मृतम्  ।
यमयोश्चैव गर्भेषु जन्मतो ज्येष्ठता स्मृता  ॥ ९.१२६ ॥
अपुत्रोऽनेन विधिना सुतां कुर्वीत पुत्रिकाम्  ।
यदपत्यं भवेदस्यां तन्मम स्यात्स्वधाकरम्  ॥ ९.१२७ ॥
अनेन तु विधानेन पुरा चक्रेऽथ पुत्रिकाः  ।
विवृद्ध्यर्थं स्ववंशस्य स्वयं दक्षः प्रजापतिः  ॥ ९.१२८ ॥
ददौ स दश धर्माय कश्यपाय त्रयोदश  ।
सोमाय राज्ञे सत्कृत्य प्रीतात्मा सप्तविंशतिम्  ॥ ९.१२९ ॥
यथैवात्मा तथा पुत्रः पुत्रेण दुहिता समा  ।
तस्यामात्मनि तिष्ठन्त्यां कथमन्यो धनं हरेत् ॥ ९.१३० ॥
मातुस्तु यौतकं यत्स्यात्कुमारीभाग एव सः  ।
दौहित्र एव च हरेदपुत्रस्याखिलं धनम्  ॥ ९.१३१ ॥
दौहित्रो ह्यखिलं रिक्थमपुत्रस्य पितुर्हरेत् ।
स एव दद्याद्द्वौ पिण्डौ पित्रे मातामहाय च  ॥ ९.१३२ ॥
पौत्रदौहित्रयोर्लोके न विशेषोऽस्ति धर्मतः  ।
तयोर्हि मातापितरौ संभूतौ तस्य देहतः  ॥ ९.१३३ ॥
पुत्रिकायां कृतायां तु यदि पुत्रोऽनुजायते  ।
समस्तत्र विभागः स्याज्ज्येष्ठता नास्ति हि स्त्रियाः  ॥ ९.१३४ ॥
अपुत्रायां मृतायां तु पुत्रिकायां कथं चन  ।
धनं तत्पुत्रिकाभर्ता हरेतैवाविचारयन्  ॥ ९.१३५ ॥
अकृता वा कृता वापि यं विन्देत्सदृशात्सुतम्  ।
पौत्री मातामहस्तेन दद्यात्पिण्डं हरेद्धनम्  ॥ ९.१३६ ॥
पुत्रेण लोकाञ्जयति पौत्रेणानन्त्यमश्नुते  ।
अथ पुत्रस्य पौत्रेण ब्रध्नस्याप्नोति विष्टपम्  ॥ ९.१३७ ॥
पुंनाम्नो नरकाद्यस्मात्त्रायते पितरं सुतः  ।
तस्मात्पुत्र इति प्रोक्तः स्वयमेव स्वयंभुवा  ॥ ९.१३८ ॥
पौत्रदौहित्रयोर्लोके विशेषो नोपपद्यते  ।
दौहित्रोऽपि ह्यमुत्रैनं संतारयति पौत्रवत् ॥ ९.१३९ ॥
मातुः प्रथमतः पिण्डं निर्वपेत्पुत्रिकासुतः  ।
द्वितीयं तु पितुस्तस्यास्तृतीयं तत्पितुः पितुः  ॥ ९.१४० ॥
उपपन्नो गुणैः सर्वैः पुत्रो यस्य तु दत्त्रिमः  ।
स हरेतैव तद्रिक्थं संप्राप्तोऽप्यन्यगोत्रतः  ॥ ९.१४१ ॥
गोत्ररिक्थे जनयितुर्न हरेद्दत्त्रिमः क्व चित् ।
गोत्ररिक्थानुगः पिण्डो व्यपैति ददतः स्वधा  ॥ ९.१४२ ॥
अनियुक्तासुतश्चैव पुत्रिण्याप्तश्च देवरात् ।
उभौ तौ नार्हतो भागं जारजातककामजौ  ॥ ९.१४३ ॥
नियुक्तायामपि पुमान्नार्यां जातोऽविधानतः  ।
नैवार्हः पैतृकं रिक्थं पतितोत्पादितो हि सः  ॥ ९.१४४ ॥
हरेत्तत्र नियुक्तायां जातः पुत्रो यथाउरसः  ।
क्षेत्रिकस्य तु तद्बीजं धर्मतः प्रसवश्च सः  ॥ ९.१४५ ॥
धनं यो बिभृयाद्भ्रातुर्मृतस्य स्त्रियमेव च  ।
सोऽपत्यं भ्रातुरुत्पाद्य दद्यात्तस्यैव तद्धनम्  ॥ ९.१४६ ॥
या नियुक्तान्यतः पुत्रं देवराद्वाप्यवाप्नुयात् ।
तं कामजमरिक्थीयं वृथोत्पन्नं प्रचक्षते  ॥ ९.१४७ ॥
एतद्विधानं विज्ञेयं विभागस्यैकयोनिषु  ।
बह्वीषु चैकजातानां नानास्त्रीषु निबोधत  ॥ ९.१४८ ॥
ब्राह्मणस्यानुपूर्व्येण चतस्रस्तु यदि स्त्रियः  ।
तासां पुत्रेषु जातेषु विभागेऽयं विधिः स्मृतः  ॥ ९.१४९ ॥
कीनाशो गोवृषो यानमलङ्कारश्च वेश्म च  ।
विप्रस्याउद्धारिकं देयमेकांशश्च प्रधानतः  ॥ ९.१५० ॥
त्र्यंशं दायाद्धरेद्विप्रो द्वावंशौ क्षत्रियासुतः  ।
वैश्याजः सार्धमेवांशमंशं शूद्रासुतो हरेत् ॥ ९.१५१ ॥
सर्वं वा रिक्थजातं तद्दशधा परिकल्प्य च  ।
धर्म्यं विभागं कुर्वीत विधिनानेन धर्मवित् ॥ ९.१५२ ॥
चतुरोऽंशान् हरेद्विप्रस्त्रीनंशान् क्षत्रियासुतः  ।
वैश्यापुत्रो हरेद्द्व्यंशमंशं शूद्रासुतो हरेत् ॥ ९.१५३ ॥
यद्यपि स्यात्तु सत्पुत्रोऽप्यसत्पुत्रोऽपि वा भवेत् ।
नाधिकं दशमाद्दद्याच्छूद्रापुत्राय धर्मतः  ॥ ९.१५४ ॥
ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्रापुत्रो न रिक्थभाक् ।
यदेवास्य पिता दद्यात्तदेवास्य धनं भवेत् ॥ ९.१५५ ॥
समवर्णासु वा जाताः सर्वे पुत्रा द्विजन्मनाम्  ।
उद्धारं ज्यायसे दत्त्वा भजेरन्नितरे समम्  ॥ ९.१५६ ॥
शूद्रस्य तु सवर्णैव नान्या भार्या विधीयते  ।
तस्यां जाताः समांशाः स्युर्यदि पुत्रशतं भवेत् ॥ ९.१५७ ॥
पुत्रान् द्वादश यानाह नॄणां स्वायंभुवो मनुः  ।
तेषां षड्बन्धुदायादाः षडदायादबान्धवाः  ॥ ९.१५८ ॥
औरसः क्षेत्रजश्चैव दत्तः कृत्रिम एव च  ।
गूढोत्पन्नोऽपविद्धश्च दायादा बान्धवाश्च षट् ॥ ९.१५९ ॥
कानीनश्च सहोढश्च क्रीतः पौनर्भवस्तथा  ।
स्वयंदत्तश्च शौद्रश्च षडदायादबान्धवाः  ॥ ९.१६० ॥
यादृशं फलमाप्नोति कुप्लवैः संतरञ्जलम्  ।
तादृशं फलमाप्नोति कुपुत्रैः संतरंस्तमः  ॥ ९.१६१ ॥
यद्येकरिक्थिनौ स्यातामौरसक्षेत्रजौ सुतौ  ।
यस्य यत्पैतृकं रिक्थं स तद्गृह्णीत नेतरः  ॥ ९.१६२ ॥
एक एवाउरसः पुत्रः पित्र्यस्य वसुनः प्रभुः  ।
शेषाणामानृशंस्यार्थं प्रदद्यात्तु प्रजीवनम्  ॥ ९.१६३ ॥
षष्ठं तु क्षेत्रजस्यांशं प्रदद्यात्पैतृकाद्धनात् ।
औरसो विभजन् दायं पित्र्यं पञ्चममेव वा  ॥ ९.१६४ ॥
औरसक्षेत्रजौ पुत्रौ पितृरिक्थस्य भागिनौ  ।
दशापरे तु क्रमशो गोत्ररिक्थांशभागिनः  ॥ ९.१६५ ॥
स्वक्षेत्रे संस्कृतायां तु स्वयमुत्पादयेद्धि यम्  ।
तमौरसं विजानीयात्पुत्रं प्राथमकल्पिकम्  ॥ ९.१६६ ॥
यस्तल्पजः प्रमीतस्य क्लीबस्य व्याधितस्य वा  ।
स्वधर्मेण नियुक्तायां स पुत्रः क्षेत्रजः स्मृतः  ॥ ९.१६७ ॥
माता पिता वा दद्यातां यमद्भिः पुत्रमापदि  ।
सदृशं प्रीतिसंयुक्तं स ज्ञेयो दत्त्रिमः सुतः  ॥ ९.१६८ ॥
सदृशं तु प्रकुर्याद्यं गुणदोषविचक्षणम्  ।
पुत्रं पुत्रगुणैर्युक्तं स विज्ञेयश्च कृत्रिमः  ॥ ९.१६९ ॥
उत्पद्यते गृहे यस्तु न च ज्ञायेत कस्य सः  ।
स गृहे गूढ उत्पन्नस्तस्य स्याद्यस्य तल्पजः  ॥ ९.१७० ॥
मातापितृभ्यामुत्सृष्टं तयोरन्यतरेण वा  ।
यं पुत्रं परिगृह्णीयादपविद्धः स उच्यते  ॥ ९.१७१ ॥
पितृवेश्मनि कन्या तु यं पुत्रं जनयेद्रहः  ।
तं कानीनं वदेन्नाम्ना वोढुः कन्यासमुद्भवम्  ॥ ९.१७२ ॥
या गर्भिणी संस्क्रियते ज्ञाताज्ञातापि वा सती  ।
वोढुः स गर्भो भवति सहोढ इति चोच्यते  ॥ ९.१७३ ॥
क्रीणीयाद्यस्त्वपत्यार्थं मातापित्रोर्यमन्तिकात् ।
स क्रीतकः सुतस्तस्य सदृशोऽसदृशोऽपि वा  ॥ ९.१७४ ॥
या पत्या वा परित्यक्ता विधवा वा स्वयेच्छया  ।
उत्पादयेत्पुनर्भूत्वा स पौनर्भव उच्यते  ॥ ९.१७५ ॥
सा चेदक्षतयोनिः स्याद्गतप्रत्यागतापि वा  ।
पौनर्भवेन भर्त्रा सा पुनः संस्कारमर्हति  ॥ ९.१७६ ॥
मातापितृविहीनो यस्त्यक्तो वा स्यादकारणात् ।
आत्मानमर्पयेद्यस्मै स्वयंदत्तस्तु स स्मृतः  ॥ ९.१७७ ॥
यं ब्राह्मणस्तु शूद्रायां कामादुत्पादयेत्सुतम्  ।
स पारयन्नेव शवस्तस्मात्पारशवः स्मृतः  ॥ ९.१७८ ॥
दास्यां वा दासदास्यां वा यः शूद्रस्य सुतो भवेत् ।
सोऽनुज्ञातो हरेदंशमिति धर्मो व्यवस्थितः  ॥ ९.१७९ ॥
क्षेत्रजादीन् सुतानेतानेकादश यथोदितान्  ।
पुत्रप्रतिनिधीनाहुः क्रियालोपान्मनीषिणः  ॥ ९.१८० ॥
य एतेऽभिहिताः पुत्राः प्रसङ्गादन्यबीजजाः  ।
यस्य ते बीजतो जातास्तस्य ते नेतरस्य तु  ॥ ९.१८१ ॥
भ्रातॄणामेकजातानामेकश्चेत्पुत्रवान् भवेत् ।
सर्वांस्तांस्तेन पुत्रेण पुत्रिणो मनुरब्रवीत् ॥ ९.१८२ ॥
सर्वासामेकपत्नीनामेका चेत्पुत्रिणी भवेत् ।
सर्वास्तास्तेन पुत्रेण प्राह पुत्रवतीर्मनुः  ॥ ९.१८३ ॥
श्रेयसः श्रेयसोऽलाभे पापीयान् रिक्थमर्हति  ।
बहवश्चेत्तु सदृशाः सर्वे रिक्थस्य भागिनः  ॥ ९.१८४ ॥
न भ्रातरो न पितरः पुत्रा रिक्थहराः पितुः  ।
पिता हरेदपुत्रस्य रिक्थं भ्रातर एव च  ॥ ९.१८५ ॥
त्रयाणामुदकं कार्यं त्रिषु पिण्डः प्रवर्तते  ।
चतुर्थः संप्रदातैषां पञ्चमो नोपपद्यते  ॥ ९.१८६ ॥
अनन्तरः सपिण्डाद्यस्तस्य तस्य धनं भवेत् ।
अत ऊर्ध्वं सकुल्यः स्यादाचार्यः शिष्य एव वा  ॥ ९.१८७ ॥
सर्वेषामप्यभावे तु ब्राह्मणा रिक्थभागिनः  ।
त्रैविद्याः शुचयो दान्तास्तथा धर्मो न हीयते  ॥ ९.१८८ ॥
अहार्यं ब्राह्मणद्रव्यं राज्ञा नित्यमिति स्थितिः  ।
इतरेषां तु वर्णानां सर्वाभावे हरेन्नृपः  ॥ ९.१८९ ॥
संस्थितस्यानपत्यस्य सगोत्रात्पुत्रमाहरेत् ।
तत्र यद्रिक्थजातं स्यात्तत्तस्मिन् प्रतिपादयेत् ॥ ९.१९० ॥
द्वौ तु यौ विवदेयातां द्वाभ्यां जातौ स्त्रिया धने  ।
तयोर्यद्यस्य पित्र्यं स्यात्तत्स गृह्णीत नेतरः  ॥ ९.१९१ ॥
जनन्यां संस्थितायां तु समं सर्वे सहोदराः  ।
भजेरन्मातृकं रिक्थं भगिन्यश्च सनाभयः  ॥ ९.१९२ ॥
यास्तासां स्युर्दुहितरस्तासामपि यथार्हतः  ।
मातामह्या धनात्किं चित्प्रदेयं प्रीतिपूर्वकम्  ॥ ९.१९३ ॥
अध्यग्न्यध्यावाहनिकं दत्तं च प्रीतिकर्मणि  ।
भ्रातृमातृपितृप्राप्तं षड्विधं स्त्रीधनं स्मृतम्  ॥ ९.१९४ ॥
अन्वाधेयं च यद्दत्तं पत्या प्रीतेन चैव यत् ।
पत्यौ जीवति वृत्तायाः प्रजायास्तद्धनं भवेत् ॥ ९.१९५ ॥
ब्राह्मदैवार्षगान्धर्व- प्राजापत्येषु यद्वसु  ।
अप्रजायामतीतायां भर्तुरेव तदिष्यते  ॥ ९.१९६ ॥
यत्त्वस्याः स्याद्धनं दत्तं विवाहेष्वासुरादिषु  ।
अप्रजायामतीतायां मातापित्रोस्तदिष्यते  ॥ ९.१९७ ॥
स्त्रियां तु यद्भवेद्वित्तं पित्रा दत्तं कथं चन  ।
ब्राह्मणी तद्धरेत्कन्या तदपत्यस्य वा भवेत् ॥ ९.१९८ ॥
न निर्हारं स्त्रियः कुर्युः कुटुम्बाद्बहुमध्यगात् ।
स्वकादपि च वित्ताद्धि स्वस्य भर्तुरनाज्ञया  ॥ ९.१९९ ॥
पत्यौ जीवति यः स्त्रीभिरलङ्कारो धृतो भवेत् ।
न तं भजेरन् दायादा भजमानाः पतन्ति ते  ॥ ९.२०० ॥
अनंशौ क्लीबपतितौ जात्यन्धबधिरौ तथा  ।
उन्मत्तजडमूकाश्च ये च के चिन्निरिन्द्रियाः  ॥ ९.२०१ ॥
सर्वेषामपि तु न्याय्यं दातुं शक्त्या मनीषिणा  ।
ग्रासाच्छादनमत्यन्तं पतितो ह्यददद्भवेत् ॥ ९.२०२ ॥
यद्यर्थिता तु दारैः स्यात्क्लीबादीनां कथं चन  ।
तेषामुत्पन्नतन्तूनामपत्यं दायमर्हति  ॥ ९.२०३ ॥
यत्किं चित्पितरि प्रेते धनं ज्येष्ठोऽधिगच्छति  ।
भागो यवीयसां तत्र यदि विद्यानुपालिनः  ॥ ९.२०४ ॥
अविद्यानां तु सर्वेषामीहातश्चेद्धनं भवेत् ।
समस्तत्र विभागः स्यादपित्र्य इति धारणा  ॥ ९.२०५ ॥
विद्याधनं तु यद्यस्य तत्तस्यैव धनं भवेत् ।
मैत्र्यमौद्वाहिकं चैव माधुपर्किकमेव च  ॥ ९.२०६ ॥
भ्रातॄणां यस्तु नेहेत धनं शक्तः स्वकर्मणा  ।
स निर्भाज्यः स्वकादंशात्किं चिद्दत्त्वोपजीवनम्  ॥ ९.२०७ ॥
अनुपघ्नन् पितृद्रव्यं श्रमेण यदुपार्जितम्  ।
स्वयमीहितलब्धं तन्नाकामो दातुमर्हति  ॥ ९.२०८ ॥
पैतृकं तु पिता द्रव्यमनवाप्तं यदाप्नुयात् ।
न तत्पुत्रैर्भजेत्सार्धमकामः स्वयमर्जितम्  ॥ ९.२०९ ॥
विभक्ताः सह जीवन्तो विभजेरन् पुनर्यदि  ।
समस्तत्र विभागः स्याज्ज्यैष्ठ्यं तत्र न विद्यते  ॥ ९.२१० ॥
येषां ज्येष्ठः कनिष्ठो वा हीयेतांशप्रदानतः  ।
म्रियेतान्यतरो वापि तस्य भागो न लुप्यते  ॥ ९.२११ ॥
सोदर्या विभजेरंस्तं समेत्य सहिताः समम्  ।
भ्रातरो ये च संसृष्टा भागिन्यश्च सनाभयः  ॥ ९.२१२ ॥
यो ज्येष्ठो विनिकुर्वीत लोभाद्भ्रातॄन् यवीयसः  ।
सोऽज्येष्ठः स्यादभागश्च नियन्तव्यश्च राजभिः  ॥ ९.२१३ ॥
सर्व एव विकर्मस्था नार्हन्ति भ्रातरो धनम्  ।
न चादत्त्वा कनिष्ठेभ्यो ज्येष्ठः कुर्वीत यौतकम्  ॥ ९.२१४ ॥
भ्रातॄणामविभक्तानां यद्युत्थानं भवेत्सह  ।
न पुत्रभागं विषमं पिता दद्यात्कथं चन  ॥ ९.२१५ ॥
ऊर्ध्वं विभागाज्जातस्तु पित्र्यमेव हरेद्धनम्  ।
संसृष्टास्तेन वा ये स्युर्विभजेत स तैः सह  ॥ ९.२१६ ॥
अनपत्यस्य पुत्रस्य माता दायमवाप्नुयात् ।
मातर्यपि च वृत्तायां पितुर्माता हरेद्धनम्  ॥ ९.२१७ ॥
ऋणे धने च सर्वस्मिन् प्रविभक्ते यथाविधि  ।
पश्चाद्दृश्येत यत्किं चित्तत्सर्वं समतां नयेत् ॥ ९.२१८ ॥
वस्त्रं पत्रमलङ्कारं कृतान्नमुदकं स्त्रियः  ।
योगक्षेमं प्रचारं च न विभाज्यं प्रचक्षते  ॥ ९.२१९ ॥
अयमुक्तो विभागो वः पुत्राणां च क्रियाविधिः  ।
क्रमशः क्षेत्रजादीनां द्यूतधर्मं निबोधत  ॥ ९.२२० ॥
द्यूतं समाह्वयं चैव राजा राष्ट्रान्निवारयेत् ।
राजान्तकरणावेतौ द्वौ दोषौ पृथिवीक्षिताम्  ॥ ९.२२१ ॥
प्रकाशमेतत्तास्कर्यं यद्देवनसमाह्वयौ  ।
तयोर्नित्यं प्रतीघाते नृपतिर्यत्नवान् भवेत् ॥ ९.२२२ ॥
अप्राणिभिर्यत्क्रियते तल्लोके द्यूतमुच्यते  ।
प्राणिभिः क्रियते यस्तु स विज्ञेयः समाह्वयः  ॥ ९.२२३ ॥
द्यूतं समाह्वयं चैव यः कुर्यात्कारयेत वा  ।
तान् सर्वान् घातयेद्राजा शूद्रांश्च द्विजलिङ्गिनः  ॥ ९.२२४ ॥
कितवान् कुशीलवान् क्रूरान् पाषण्डस्थांश्च मानवान्  ।
विकर्मस्थान् शौण्डिकांश्च क्षिप्रं निर्वासयेत्पुरात् ॥ ९.२२५ ॥
एते राष्ट्रे वर्तमाना राज्ञः प्रछन्नतस्कराः  ।
विकर्मक्रियया नित्यं बाधन्ते भद्रिकाः प्रजाः  ॥ ९.२२६ ॥
द्यूतमेतत्पुरा कल्पे दृष्टं वैरकरं महत् ।
तस्माद्द्यूतं न सेवेत हास्यार्थमपि बुद्धिमान्  ॥ ९.२२७ ॥
प्रच्छन्नं वा प्रकाशं वा तन्निषेवेत यो नरः  ।
तस्य दण्डविकल्पः स्याद्यथेष्टं नृपतेस्तथा  ॥ ९.२२८ ॥
क्षत्रविट्शूद्रयोनिस्तु दण्डं दातुमशक्नुवन्  ।
आनृण्यं कर्मणा गच्छेद्विप्रो दद्याच्छनैः शनैः  ॥ ९.२२९ ॥
स्त्रीबालोन्मत्तवृद्धानां दरिद्राणां च रोगिणाम्  ।
शिफाविदलरज्ज्वाद्यैर्विदध्यान्नृपतिर्दमम्  ॥ ९.२३० ॥
ये नियुक्तास्तु कार्येषु हन्युः कार्याणि कार्यिणाम्  ।
धनोष्मणा पच्यमानास्तान्निःस्वान् कारयेन्नृपः  ॥ ९.२३१ ॥
कूटशासनकर्तॄंश्च प्रकृतीनां च दूषकान्  ।
स्त्रीबालब्राह्मणघ्नांश्च हन्याद्द्विट्सेविनस्तथा  ॥ ९.२३२ ॥
तीरितं चानुशिष्टं च यत्र क्व चन यद्भवेत् ।
कृतं तद्धर्मतो विद्यान्न तद्भूयो निवर्तयेत् ॥ ९.२३३ ॥
अमात्याः प्राड्विवाको वा यत्कुर्युः कार्यमन्यथा  ।
तत्स्वयं नृपतिः कुर्यात्तान् सहस्रं च दण्डयेत् ॥ ९.२३४ ॥
ब्रह्महा च सुरापश्च स्तेयी च गुरुतल्पगः  ।
एते सर्वे पृथग्ज्ञेया महापातकिनो नराः  ॥ ९.२३५ ॥
चतुर्णामपि चैतेषां प्रायश्चित्तमकुर्वताम्  ।
शारीरं धनसंयुक्तं दण्डं धर्म्यं प्रकल्पयेत् ॥ ९.२३६ ॥
गुरुतल्पे भगः कार्यः सुरापाने सुराध्वजः  ।
स्तेये च श्वपदं कार्यं ब्रह्महण्यशिराः पुमान्  ॥ ९.२३७ ॥
असंभोज्या ह्यसंयाज्या असंपाठ्याऽविवाहिनः  ।
चरेयुः पृथिवीं दीनाः सर्वधर्मबहिष्कृताः  ॥ ९.२३८ ॥
ज्ञातिसंबन्धिभिस्त्वेते त्यक्तव्याः कृतलक्षणाः  ।
निर्दया निर्नमस्कारास्तन्मनोरनुशासनम्  ॥ ९.२३९ ॥
प्रायश्चित्तं तु कुर्वाणाः सर्ववर्णा यथोदितम्  ।
नाङ्क्या राज्ञा ललाटे स्युर्दाप्यास्तूत्तमसाहसम्  ॥ ९.२४० ॥
आगःसु ब्राह्मणस्यैव कार्यो मध्यमसाहसः  ।
विवास्यो वा भवेद्राष्ट्रात्सद्रव्यः सपरिच्छदः  ॥ ९.२४१ ॥
इतरे कृतवन्तस्तु पापान्येतान्यकामतः  ।
सर्वस्वहारमर्हन्ति कामतस्तु प्रवासनम्  ॥ ९.२४२ ॥
नाददीत नृपः साधुर्महापातकिनो धनम्  ।
आददानस्तु तल्लोभात्तेन दोषेण लिप्यते  ॥ ९.२४३ ॥
अप्सु प्रवेश्य तं दण्डं वरुणायोपपादयेत् ।
श्रुतवृत्तोपपन्ने वा ब्राह्मणे प्रतिपादयेत् ॥ ९.२४४ ॥
ईशो दण्डस्य वरुणो राज्ञां दण्डधरो हि सः  ।
ईशः सर्वस्य जगतो ब्राह्मणो वेदपारगः  ॥ ९.२४५ ॥
यत्र वर्जयते राजा पापकृद्भ्यो धनागमम्  ।
तत्र कालेन जायन्ते मानवा दीर्घजीविनः  ॥ ९.२४६ ॥
निष्पद्यन्ते च सस्यानि यथोप्तानि विशां पृथक् ।
बालाश्च न प्रमीयन्ते विकृतं च न जायते  ॥ ९.२४७ ॥
ब्राह्मणान् बाधमानं तु कामादवरवर्णजम्  ।
हन्याच्चित्रैर्वधोपायैरुद्वेजनकरैर्नृपः  ॥ ९.२४८ ॥
यावानवध्यस्य वधे तावान् वध्यस्य मोक्षणे  ।
अधर्मो नृपतेर्दृष्टो धर्मस्तु विनियच्छतः  ॥ ९.२४९ ॥
उदितोऽयं विस्तरशो मिथो विवादमानयोः  ।
अष्टादशसु मार्गेषु व्यवहारस्य निर्णयः  ॥ ९.२५० ॥
एवं धर्म्याणि कार्याणि सम्यक्कुर्वन्महीपतिः  ।
देशानलब्धांल्लिप्सेत लब्धांश्च परिपालयेत् ॥ ९.२५१ ॥
सम्यङ्निविष्टदेशस्तु कृतदुर्गश्च शास्त्रतः  ।
कण्टकोद्धरणे नित्यमातिष्ठेद्यत्नमुत्तमम्  ॥ ९.२५२ ॥
रक्षनादार्यवृत्तानां कण्टकानां च शोधनात् ।
नरेन्द्रास्त्रिदिवं यान्ति प्रजापालनतत्पराः  ॥ ९.२५३ ॥
अशासंस्तस्करान् यस्तु बलिं गृह्णाति पार्थिवः  ।
तस्य प्रक्षुभ्यते राष्ट्रं स्वर्गाच्च परिहीयते  ॥ ९.२५४ ॥
निर्भयं तु भवेद्यस्य राष्ट्रं बाहुबलाश्रितम्  ।
तस्य तद्वर्धते नित्यं सिच्यमान इव द्रुमः  ॥ ९.२५५ ॥
द्विविधांस्तस्करान् विद्यात्परद्रव्यापहारकान्  ।
प्रकाशांश्चाप्रकाशांश्च चारचक्षुर्महीपतिः  ॥ ९.२५६ ॥
प्रकाशवञ्चकास्तेषां नानापण्योपजीविनः  ।
प्रच्छन्नवञ्चकास्त्वेते ये स्तेनाटविकादयः  ॥ ९.२५७ ॥
उत्कोचकाश्चाउपधिका वञ्चकाः कितवास्तथा  ।
मङ्गलादेशवृत्ताश्च भद्राश्चेक्षणिकैः सह  ॥ ९.२५८ ॥
असम्यक्कारिणश्चैव महामात्राश्चिकित्सकाः  ।
शिल्पोपचारयुक्ताश्च निपुणाः पण्ययोषितः  ॥ ९.२५९ ॥
एवमादीन् विजानीयात्प्रकाशांल्लोककण्टकान्  ।
निगूढचारिणश्चान्याननार्यानार्यलिङ्गिनः  ॥ ९.२६० ॥
तान् विदित्वा सुचरितैर्गूढैस्तत्कर्मकारिभिः  ।
चारैश्चानेकसंस्थानैः प्रोत्साद्य वशमानयेत् ॥ ९.२६१ ॥
तेषां दोषानभिख्याप्य स्वे स्वे कर्मणि तत्त्वतः  ।
कुर्वीत शासनं राजा सम्यक्सारापराधतः  ॥ ९.२६२ ॥
न हि दण्डादृते शक्यः कर्तुं पापविनिग्रहः  ।
स्तेनानां पापबुद्धीनां निभृतं चरतां क्षितौ  ॥ ९.२६३ ॥
सभाप्रपापूपशाला- वेशमद्यान्नविक्रयाः  ।
चतुष्पथांश्चैत्यवृक्षाः समाजाः प्रेक्षणानि च  ॥ ९.२६४ ॥
जीर्णोद्यानान्यरण्यानि कारुकावेशनानि च  ।
शून्यानि चाप्यगाराणि वनान्युपवनानि च  ॥ ९.२६५ ॥
एवंविधान्नृपो देशान् गुल्मैः स्थावरजङ्गमैः  ।
तस्करप्रतिषेधार्थं चारैश्चाप्यनुचारयेत् ॥ ९.२६६ ॥
तत्सहायैरनुगतैर्नानाकर्मप्रवेदिभिः  ।
विद्यादुत्सादयेच्चैव निपुणैः पूर्वतस्करैः  ॥ ९.२६७ ॥
भक्ष्यभोज्योपदेशैश्च ब्राह्मणानां च दर्शनैः  ।
शौर्यकर्मापदेशैश्च कुर्युस्तेषां समागमम्  ॥ ९.२६८ ॥
ये तत्र नोपसर्पेयुर्मूलप्रणिहिताश्च ये  ।
तान् प्रसह्य नृपो हन्यात्समित्रज्ञातिबान्धवान्  ॥ ९.२६९ ॥
न होढेन विना चौरं घातयेद्धार्मिको नृपः  ।
सहोढं सोपकरणं घातयेदविचारयन्  ॥ ९.२७० ॥
ग्रामेष्वपि च ये के चिच्चौराणां भक्तदायकाः  ।
भाण्डावकाशदाश्चैव सर्वांस्तानपि घातयेत् ॥ ९.२७१ ॥
राष्ट्रेषु रक्षाधिकृतान् सामन्तांश्चैव चोदितान्  ।
अभ्याघातेषु मध्यस्थाञ्शिष्याच्चौरानिव द्रुतम्  ॥ ९.२७२ ॥
यश्चापि धर्मसमयात्प्रच्युतो धर्मजीवनः  ।
दण्डेनैव तमप्योषेत्स्वकाद्धर्माद्धि विच्युतम्  ॥ ९.२७३ ॥
ग्रामघाते हिताभङ्गे पथि मोषाभिदर्शने  ।
शक्तितो नाभिधावन्तो निर्वास्याः सपरिच्छदाः  ॥ ९.२७४ ॥
राज्ञः कोशापहर्तॄंश्च प्रतिकूलेषु च स्थितान्  ।
घातयेद्विविधैर्दण्डैररीणां चोपजापकान्  ॥ ९.२७५ ॥
संधिं छित्त्वा तु ये चौर्यं रात्रौ कुर्वन्ति तस्कराः  ।
तेषां छित्त्वा नृपो हस्तौ तीक्ष्णे शूले निवेशयेत् ॥ ९.२७६ ॥
अङ्गुलीर्ग्रन्थिभेदस्य छेदयेत्प्रथमे ग्रहे  ।
द्वितीये हस्तचरणौ तृतीये वधमर्हति  ॥ ९.२७७ ॥
अग्निदान् भक्तदांश्चैव तथा शस्त्रावकाशदान्  ।
संनिधातॄंश्च मोषस्य हन्याच्चौरमिवेश्वरः  ॥ ९.२७८ ॥
तडागभेदकं हन्यादप्सु शुद्धवधेन वा  ।
यद्वापि प्रतिसंस्कुर्याद्दाप्यस्तूत्तमसाहसम्  ॥ ९.२७९ ॥
कोष्ठागारायुधागार- देवतागारभेदकान्  ।
हस्त्यश्वरथहर्तॄंश्च हन्यादेवाविचारयन्  ॥ ९.२८० ॥
यस्तु पूर्वनिविष्टस्य तडागस्योदकं हरेत् ।
आगमं वाप्यपां भिन्द्यात्स दाप्यः पूर्वसाहसम्  ॥ ९.२८१ ॥
समुत्सृजेद्राजमार्गे यस्त्वमेध्यमनापदि  ।
स द्वौ कार्षापणौ दद्यादमेध्यं चाशु शोधयेत् ॥ ९.२८२ ॥
आपद्गतोऽथ वा वृद्धा गर्भिणी बाल एव वा  ।
परिभाषणमर्हन्ति तच्च शोध्यमिति स्थितिः  ॥ ९.२८३ ॥
चिकित्सकानां सर्वेषां मिथ्याप्रचरतां दमः  ।
अमानुषेषु प्रथमो मानुषेषु तु मध्यमः  ॥ ९.२८४ ॥
संक्रमध्वजयष्टीनां प्रतिमानां च भेदकः  ।
प्रतिकुर्याच्च तत्सर्वं पञ्च दद्याच्छतानि च  ॥ ९.२८५ ॥
अदूषितानां द्रव्याणां दूषणे भेदने तथा  ।
मणीनामपवेधे च दण्डः प्रथमसाहसः  ॥ ९.२८६ ॥
समैर्हि विषमं यस्तु चरेद्वै मूल्यतोऽपि वा  ।
समाप्नुयाद्दमं पूर्वं नरो मध्यममेव वा  ॥ ९.२८७ ॥
बन्धनानि च सर्वाणि राजा मार्गे निवेशयेत् ।
दुःखिता यत्र दृश्येरन् विकृताः पापकारिणह् ॥ ९.२८८ ॥
प्राकारस्य च भेत्तारं परिखाणां च पूरकम्  ।
द्वाराणां चैव भङ्क्तारं क्षिप्रमेव प्रवासयेत् ॥ ९.२८९ ॥
अभिचारेषु सर्वेषु कर्तव्यो द्विशतो दमः  ।
मूलकर्मणि चानाप्तेः कृत्यासु विविधासु च  ॥ ९.२९० ॥
अबीजविक्रयी चैव बीजोत्कृष्टा तथैव च  ।
मर्यादाभेदकश्चैव विकृतं प्राप्नुयाद्वधम्  ॥ ९.२९१ ॥
सर्वकण्टकपापिष्ठं हेमकारं तु पार्थिवः  ।
प्रवर्तमानमन्याये छेदयेल्लवशः क्षुरैः  ॥ ९.२९२ ॥
सीताद्रव्यापहरणे शस्त्राणामौषधस्य च  ।
कालमासाद्य कार्यं च राजा दण्डं प्रकल्पयेत् ॥ ९.२९३ ॥
स्वाम्यमात्यौ पुरं राष्ट्रं कोशदण्डौ सुहृत्तथा  ।
सप्त प्रकृतयो ह्येताः सप्ताङ्गं राज्यमुच्यते  ॥ ९.२९४ ॥
सप्तानां प्रकृतीनां तु राज्यस्यासां यथाक्रमम्  ।
पूर्वं पूर्वं गुरुतरं जानीयाद्व्यसनं महत् ॥ ९.२९५ ॥
सप्ताङ्गस्येह राज्यस्य विष्टब्धस्य त्रिदण्डवत् ।
अन्योन्यगुणवैशेष्यान्न किं चिदतिरिच्यते  ॥ ९.२९६ ॥
तेषु तेषु तु कृत्येषु तत्तदङ्गं विशिष्यते  ।
येन यत्साध्यते कार्यं तत्तस्मिञ्श्रेष्ठमुच्यते  ॥ ९.२९७ ॥
चारेणोत्साहयोगेन क्रिययैव च कर्मणाम्  ।
स्वशक्तिं परशक्तिं च नित्यं विद्यान्महीपतिः  ॥ ९.२९८ ॥
पीडनानि च सर्वाणि व्यसनानि तथैव च  ।
आरभेत ततः कार्यं संचिन्त्य गुरुलाघवम्  ॥ ९.२९९ ॥
आरभेतैव कर्माणि श्रान्तः श्रान्तः पुनः पुनः  ।
कर्माण्यारभमाणं हि पुरुषं श्रीर्निषेवते  ॥ ९.३०० ॥
कृतं त्रेतायुगं चैव द्वापरं कलिरेव च  ।
राज्ञो वृत्तानि सर्वाणि राजा हि युगमुच्यते  ॥ ९.३०१ ॥
कलिः प्रसुप्तो भवति स जाग्रद्द्वापरं युगम्  ।
कर्मस्वभ्युद्यतस्त्रेता विचरंस्तु कृतं युगम्  ॥ ९.३०२ ॥
इन्द्रस्यार्कस्य वायोश्च यमस्य वरुणस्य च  ।
चन्द्रस्याग्नेः पृथिव्याश्च तेजोवृत्तं नृपश्चरेत् ॥ ९.३०३ ॥
वार्षिकांश्चतुरो मासान् यथेन्द्रोऽभिप्रवर्षति  ।
तथाभिवर्षेत्स्वं राष्ट्रं कामैरिन्द्रव्रतं चरन्  ॥ ९.३०४ ॥
अष्टौ मासान् यथादित्यस्तोयं हरति रश्मिभिः  ।
तथा हरेत्करं राष्ट्रान्नित्यमर्कव्रतं हि तत् ॥ ९.३०५ ॥
प्रविश्य सर्वभूतानि यथा चरति मारुतः  ।
तथा चारैः प्रवेष्टव्यं व्रतमेतद्धि मारुतम्  ॥ ९.३०६ ॥
यथा यमः प्रियद्वेष्यौ प्राप्ते काले नियच्छति  ।
तथा राज्ञा नियन्तव्याः प्रजास्तद्धि यमव्रतम्  ॥ ९.३०७ ॥
वरुणेन यथा पाशैर्बद्ध एवाभिदृश्यते  ।
तथा पापान्निगृह्णीयाद्व्रतमेतद्धि वारुणम्  ॥ ९.३०८ ॥
परिपूर्णं यथा चन्द्रं दृष्ट्वा हृष्यन्ति मानवाः  ।
तथा प्रकृतयो यस्मिन् स चान्द्रव्रतिको नृपः  ॥ ९.३०९ ॥
प्रतापयुक्तस्तेजस्वी नित्यं स्यात्पापकर्मसु  ।
दुष्टसामन्तहिंस्रश्च तदाग्नेयं व्रतं स्मृतम्  ॥ ९.३१० ॥
यथा सर्वाणि भूतानि धरा धारयते समम्  ।
तथा सर्वाणि भूतानि बिभ्रतः पार्थिवं व्रतम्  ॥ ९.३११ ॥
एतैरुपायैरन्यैश्च युक्तो नित्यमतन्द्रितः  ।
स्तेनान् राजा निगृह्णीयात्स्वराष्ट्रे पर एव च  ॥ ९.३१२ ॥
परामप्यापदं प्राप्तो ब्राह्मणान्न प्रकोपयेत् ।
ते ह्येनं कुपिता हन्युः सद्यः सबलवाहनम्  ॥ ९.३१३ ॥
यैः कृतः सर्वभक्ष्योऽग्निरपेयश्च महोदधिः  ।
क्षयी चाप्यायितः सोमः को न नश्येत्प्रकोप्य तान्  ॥ ९.३१४ ॥
लोकानन्यान् सृजेयुर्ये लोकपालांश्च कोपिताः  ।
देवान् कुर्युरदेवांश्च कः क्षिण्वंस्तान् समृध्नुयात् ॥ ९.३१५ ॥
यानुपाश्रित्य तिष्ठन्ति लोका देवाश्च सर्वदा  ।
ब्रह्म चैव धनं येषां को हिंस्यात्ताञ्जिजीविषुः  ॥ ९.३१६ ॥
अविद्वांश्चैव विद्वांश्च ब्राह्मणो दैवतं महत् ।
प्रणीतश्चाप्रणीतश्च यथाग्निर्दैवतं महत् ॥ ९.३१७ ॥
श्मशानेष्वपि तेजस्वी पावको नैव दुष्यति  ।
हूयमानश्च यज्ञेषु भूय एवाभिवर्धते  ॥ ९.३१८ ॥
एवं यद्यप्यनिष्टेषु वर्तन्ते सर्वकर्मसु  ।
सर्वथा ब्राह्मणाः पूज्याः परमं दैवतं हि तत् ॥ ९.३१९ ॥
क्षत्रस्यातिप्रवृद्धस्य ब्राह्मणान् प्रति सर्वशः  ।
ब्रह्मैव संनियन्तृ स्यात्क्षत्रं हि ब्रह्मसंभवम्  ॥ ९.३२० ॥
अद्भ्योऽग्निर्ब्रह्मतः क्षत्रमश्मनो लोहमुत्थितम्  ।
तेषां सर्वत्रगं तेजः स्वासु योनिषु शाम्यति  ॥ ९.३२१ ॥
नाब्रह्म क्षत्रमृध्नोति नाक्षत्रं ब्रह्म वर्धते  ।
ब्रह्म क्षत्रं च संपृक्तमिह चामुत्र वर्धते  ॥ ९.३२२ ॥
दत्त्वा धनं तु विप्रेभ्यः सर्वदण्डसमुत्थितम्  ।
पुत्रे राज्यं समासृज्य कुर्वीत प्रायणं रणे  ॥ ९.३२३ ॥
एवं चरन् सदा युक्तो राजधर्मेषु पार्थिवः  ।
हितेषु चैव लोकस्य सर्वान् भृत्यान्नियोजयेत् ॥ ९.३२४ ॥
एषोऽखिलः कर्मविधिरुक्तो राज्ञः सनातनः  ।
इमं कर्मविधिं विद्यात्क्रमशो वैश्यशूद्रयोः  ॥ ९.३२५ ॥
वैश्यस्तु कृतसंस्कारः कृत्वा दारपरिग्रहम्  ।
वार्तायां नित्ययुक्तः स्यात्पशूनां चैव रक्षणे  ॥ ९.३२६ ॥
प्रजापतिर्हि वैश्याय सृष्ट्वा परिददे पशून्  ।
ब्राह्मणाय च राज्ञे च सर्वाः परिददे प्रजाः  ॥ ९.३२७ ॥
न च वैश्यस्य कामः स्यान्न रक्षेयं पशूनिति  ।
वैश्ये चेच्छति नान्येन रक्षितव्याः कथं चन  ॥ ९.३२८ ॥
मणिमुक्ताप्रवालानां लोहानां तान्तवस्य च  ।
गन्धानां च रसानां च विद्यादर्घबलाबलम्  ॥ ९.३२९ ॥
बीजानामुप्तिविच्च स्यात्क्षेत्रदोषगुणस्य च  ।
मानयोगं च जानीयात्तुलायोगांश्च सर्वशः  ॥ ९.३३० ॥
सारासारं च भाण्डानां देशानां च गुणागुणान्  ।
लाभालाभं च पण्यानां पशूनां परिवर्धनम्  ॥ ९.३३१ ॥
भृत्यानां च भृतिं विद्याद्भाषाश्च विविधा नृणां  ।
द्रव्याणां स्थानयोगांश्च क्रयविक्रयमेव च  ॥ ९.३३२ ॥
धर्मेण च द्रव्यवृद्धावातिष्ठेद्यत्नमुत्तमम्  ।
दद्याच्च सर्वभूतानामन्नमेव प्रयत्नतः  ॥ ९.३३३ ॥
विप्राणां वेदविदुषां गृहस्थानां यशस्विनाम्  ।
शुश्रूषैव तु शूद्रस्य धर्मो नैश्रेयसः परः  ॥ ९.३३४ ॥
शुचिरुत्कृष्टशुश्रूषुर्मृदुवागनहंकृतः  ।
ब्राह्मणाद्याश्रयो नित्यमुत्कृष्टां जातिमश्नुते  ॥ ९.३३५ ॥
एषोऽनापदि वर्णानामुक्तः कर्मविधिः शुभः  ।
आपद्यपि हि यस्तेषां क्रमशस्तन्निबोधत  ॥ ९.३३६ ॥

अधीयीरंस्त्रयो वर्णाः स्वकर्मस्था द्विजातयः  ।
प्रब्रूयाद्ब्राह्मणस्त्वेषां नेतराविति निश्चयः  ॥ १०.१ ॥
सर्वेषां ब्राह्मणो विद्याद्वृत्त्युपायान् यथाविधि  ।
प्रब्रूयादितरेभ्यश्च स्वयं चैव तथा भवेत् ॥ १०.२ ॥
वैशेष्यात्प्रकृतिश्रैष्ठ्यान्नियमस्य च धारणात् ।
संस्कारस्य विशेषाच्च वर्णानां ब्राह्मणः प्रभुः  ॥ १०.३ ॥
ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यस्त्रयो वर्णा द्विजातयः  ।
चतुर्थ एकजातिस्तु शूद्रो नास्ति तु पञ्चमः  ॥ १०.४ ॥
सर्ववर्णेषु तुल्यासु पत्नीष्वक्षतयोनिषु  ।
आनुलोम्येन संभूता जात्या ज्ञेयास्त एव ते  ॥ १०.५ ॥
स्त्रीष्वनन्तरजातासु द्विजैरुत्पादितान् सुतान्  ।
सदृशानेव तानाहुर्मातृदोषविगर्हितान्  ॥ १०.६ ॥
अनन्तरासु जातानां विधिरेष सनातनः  ।
द्व्येकान्तरासु जातानां धर्म्यं विद्यादिमं विधिम्  ॥ १०.७ ॥
ब्राह्मणाद्वैश्यकन्यायामम्बष्ठो नाम जायते  ।
निषादः शूद्रकन्यायां यः पारशव उच्यते  ॥ १०.८ ॥
क्षत्रियाच्छूद्रकन्यायां क्रूराचारविहारवान्  ।
क्षत्रशूद्रवपुर्जन्तुरुग्रो नाम प्रजायते  ॥ १०.९ ॥
विप्रस्य त्रिषु वर्णेषु नृपतेर्वर्णयोर्द्वयोः  ।
वैश्यस्य वर्णे चैकस्मिन् षडेतेऽपसदाः स्मृताः  ॥ १०.१० ॥
क्षत्रियाद्विप्रकन्यायां सूतो भवति जातितः  ।
वैश्यान्मागधवैदेहौ राजविप्राङ्गनासुतौ  ॥ १०.११ ॥
शूद्रादायोगवः क्षत्ता चण्डालश्चाधमो नृणाम्  ।
वैश्यराजन्यविप्रासु जायन्ते वर्णसंकराः  ॥ १०.१२ ॥
एकान्तरे त्वानुलोम्यादम्बष्ठोग्रौ यथा स्मृतौ  ।
क्षत्तृवैदेहकौ तद्वत्प्रातिलोम्येऽपि जन्मनि  ॥ १०.१३ ॥
पुत्रा येऽनन्तरस्त्रीजाः क्रमेणोक्ता द्विजन्मनाम्  ।
ताननन्तरनाम्नस्तु मातृदोषात्प्रचक्षते  ॥ १०.१४ ॥
ब्राह्मणादुग्रकन्यायामावृतो नाम जायते  ।
आभीरोऽम्बष्ठकन्यायामायोगव्यां तु धिग्वणः  ॥ १०.१५ ॥
आयोगवश्च क्षत्ता च चण्डालश्चाधमो नृणाम्  ।
प्रातिलोम्येन जायन्ते शूद्रादपसदास्त्रयः  ॥ १०.१६ ॥
वैश्यान्मागधवैदेहौ क्षत्रियात्सूत एव तु  ।
प्रतीपमेते जायन्ते परेऽप्यपसदास्त्रयः  ॥ १०.१७ ॥
जातो निषादाच्छूद्रायां जात्या भवति पुक्कसः  ।
शूद्राज्जातो निषाद्यां तु स वै कुक्कुटकः स्मृतः  ॥ १०.१८ ॥
क्षत्तुर्जातस्तथोग्रायां श्वपाक इति कीर्त्यते  ।
वैदेहकेन त्वम्बष्ठ्यामुत्पन्नो वेण उच्यते  ॥ १०.१९ ॥
द्विजातयः सवर्णासु जनयन्त्यव्रतांस्तु यान्  ।
तान् सावित्रीपरिभ्रष्टान् व्रात्यानिति विनिर्दिशेत् ॥ १०.२० ॥
व्रात्यात्तु जायते विप्रात्पापात्मा भूर्जकण्टकः  ।
आवन्त्यवाटधानौ च पुष्पधः शैख एव च  ॥ १०.२१ ॥
झल्लो मल्लश्च राजन्याद्व्रात्यान्निच्छिविरेव च  ।
नटश्च करणश्चैव खसो द्रविड एव च  ॥ १०.२२ ॥
वैश्यात्तु जायते व्रात्यात्सुधन्वाचार्य एव च  ।
कारुषश्च विजन्मा च मैत्रः सात्वत एव च  ॥ १०.२३ ॥
व्यभिचारेण वर्णानामवेद्यावेदनेन च  ।
स्वकर्मणां च त्यागेन जायन्ते वर्णसंकराः  ॥ १०.२४ ॥
संकीर्णयोनयो ये तु प्रतिलोमानुलोमजाः  ।
अन्योन्यव्यतिषक्ताश्च तान् प्रवक्ष्याम्यशेषतः  ॥ १०.२५ ॥
सूतो वैदेहकश्चैव चण्डालश्च नराधमः  ।
मागधः तथायोगव एव च क्षत्रजातिश्च  ॥ १०.२६ ॥
एते षट्सदृशान् वर्णाञ्जनयन्ति स्वयोनिषु  ।
मातृजात्यां प्रसूयन्ते प्रवारासु च योनिषु  ॥ १०.२७ ॥
यथा त्रयाणां वर्णानां द्वयोरात्मास्य जायते  ।
आनन्तर्यात्स्वयोन्यां तु तथा बाह्येष्वपि क्रमात् ॥ १०.२८ ॥
ते चापि बाह्यान् सुबहूंस्ततोऽप्यधिकदूषितान्  ।
परस्परस्य दारेषु जनयन्ति विगर्हितान्  ॥ १०.२९ ॥
यथैव शूद्रो ब्राह्मण्यां बाह्यं जन्तुं प्रसूयते  ।
तथा बाह्यतरं बाह्यश्चातुर्वर्ण्ये प्रसूयते  ॥ १०.३० ॥
प्रतिकूलं वर्तमाना बाह्या बाह्यतरान् पुनः  ।
हीना हीनान् प्रसूयन्ते वर्णान् पञ्चदशैव तु  ॥ १०.३१ ॥
प्रसाधनोपचारज्ञमदासं दासजीवनम्  ।
सैरिन्ध्रं वागुरावृत्तिं सूते दस्युरयोगवे  ॥ १०.३२ ॥
मैत्रेयकं तु वैदेहो माधूकं संप्रसूयते  ।
नॄन् प्रशंसत्यजस्रं यो घण्टाताडोऽरुणोदये  ॥ १०.३३ ॥
निषादो मार्गवं सूते दासं नौकर्मजीविनम्  ।
कैवर्तमिति यं प्राहुरार्यावर्तनिवासिनः  ॥ १०.३४ ॥
मृतवस्त्रभृत्स्व्नारीषु गर्हितान्नाशनासु च  ।
भवन्त्यायोगवीष्वेते जातिहीनाः पृथक्त्रयः  ॥ १०.३५ ॥
कारावरो निषादात्तु चर्मकारः प्रसूयते  ।
वैदेहिकादन्ध्रमेदौ बहिर्ग्रामप्रतिश्रयौ  ॥ १०.३६ ॥
चण्डालात्पाण्डुसोपाकस्त्वक्सारव्यवहारवान्  ।
आहिण्डिको निषादेन वैदेह्यामेव जायते  ॥ १०.३७ ॥
चण्डालेन तु सोपाको मूलव्यसनवृत्तिमान्  ।
पुक्कस्यां जायते पापः सदा सज्जनगर्हितः  ॥ १०.३८ ॥
निषादस्त्री तु चण्डालात्पुत्रमन्त्यावसायिनम्  ।
श्मशानगोचरं सूते बाह्यानामपि गर्हितम्  ॥ १०.३९ ॥
संकरे जातयस्त्वेताः पितृमातृप्रदर्शिताः  ।
प्रछन्ना वा प्रकाशा वा वेदितव्याः स्वकर्मभिः  ॥ १०.४० ॥
स्वजातिजानन्तरजाः षट्सुता द्विजधर्मिणः  ।
शूद्राणां तु सधर्माणः सर्वेऽपध्वंसजाः स्मृताः  ॥ १०.४१ ॥
तपोबीजप्रभावैस्तु ते गच्छन्ति युगे युगे  ।
उत्कर्षं चापकर्षं च मनुष्येष्विह जन्मतः  ॥ १०.४२ ॥
शनकैस्तु क्रियालोपादिमाः क्षत्रियजातयः  ।
वृषलत्वं गता लोके ब्राह्मणादर्शनेन च  ॥ १०.४३ ॥
पौण्ड्रकाश्चौड्रद्रविडाः काम्बोजा यवनाः शकाः  ।
पारदापह्लवाश्चीनाः किराता दरदाः खशाः  ॥ १०.४४ ॥
मुखबाहूरुपज्जानां या लोके जातयो बहिः  ।
म्लेच्छवाचश्चार्यवाचः सर्वे ते दस्यवः स्मृताः  ॥ १०.४५ ॥
ये द्विजानामपसदा ये चापध्वंसजाः स्मृताः  ।
ते निन्दितैर्वर्तयेयुर्द्विजानामेव कर्मभिः  ॥ १०.४६ ॥
सूतानामश्वसारथ्यमम्बष्ठानां चिकित्सनम्  ।
वैदेहकानां स्त्रीकार्यं मागधानां वणिक्पथः  ॥ १०.४७ ॥
मत्स्यघातो निषादानां त्वष्टिस्त्वायोगवस्य च  ।
मेदान्ध्रचुञ्चुमद्गूनामारण्यपशुहिंसनम्  ॥ १०.४८ ॥
क्षत्त्रुग्रपुक्कसानां तु बिलौकोवधबन्धनम्  ।
धिग्वणानां चर्मकार्यं वेणानां भाण्डवादनम्  ॥ १०.४९ ॥
चैत्यद्रुमश्मशानेषु शैलेषूपवनेषु च  ।
वसेयुरेते विज्ञाता वर्तयन्तः स्वकर्मभिः  ॥ १०.५० ॥
चण्डालश्वपचानां तु बहिर्ग्रामात्प्रतिश्रयः  ।
अपपात्राश्च कर्तव्या धनमेषां श्वगर्दभम्  ॥ १०.५१ ॥
वासांसि मृतचैलानि भिन्नभाण्डेषु भोजनम्  ।
कार्ष्णायसमलङ्कारः परिव्रज्या च नित्यशः  ॥ १०.५२ ॥
न तैः समयमन्विच्छेत्पुरुषो धर्ममाचरन्  ।
व्यवहारो मिथस्तेषां विवाहः सदृशैः सह  ॥ १०.५३ ॥
अन्नमेषां पराधीनं देयं स्याद्भिन्नभाजने  ।
रात्रौ न विचरेयुस्ते ग्रामेषु नगरेषु च  ॥ १०.५४ ॥
दिवा चरेयुः कार्यार्थं चिह्निता राजशासनैः  ।
अबान्धवं शवं चैव निर्हरेयुरिति स्थितिः  ॥ १०.५५ ॥
वध्यांश्च हन्युः सततं यथाशास्त्रं नृपाज्ञया  ।
वध्यवासांसि गृह्णीयुः शय्याश्चाभरणानि च  ॥ १०.५६ ॥
वर्णापेतमविज्ञातं नरं कलुषयोनिजम्  ।
आर्यरूपमिवानार्यं कर्मभिः स्वैर्विभावयेत् ॥ १०.५७ ॥
अनार्यता निष्ठुरता क्रूरता निष्क्रियात्मता  ।
पुरुषं व्यञ्जयन्तीह लोके कलुषयोनिजम्  ॥ १०.५८ ॥
पित्र्यं वा भजते शीलं मातुर्वोभयमेव वा  ।
न कथं चन दुर्योनिः प्रकृतिं स्वां नियच्छति  ॥ १०.५९ ॥
कुले मुख्येऽपि जातस्य यस्य स्याद्योनिसंकरः  ।
संश्रयत्येव तच्छीलं नरोऽल्पमपि वा बहु  ॥ १०.६० ॥
यत्र त्वेते परिध्वंसाज्जायन्ते वर्णदूषकाः  ।
राष्ट्रिकैः सह तद्राष्ट्रं क्षिप्रमेव विनश्यति  ॥ १०.६१ ॥
ब्राह्मणार्थे गवार्थे वा देहत्यागोऽनुपस्कृतः  ।
स्त्रीबालाभ्युपपत्तौ च बाह्यानां सिद्धिकारणम्  ॥ १०.६२ ॥
अहिंसा सत्यमस्तेयं शौचमिन्द्रियनिग्रहः  ।
एतं सामासिकं धर्मं चातुर्वर्ण्येऽब्रवीन्मनुः  ॥ १०.६३ ॥
शूद्रायां ब्राह्मणाज्जातः श्रेयसा चेत्प्रजायते  ।
अश्रेयान् श्रेयसीं जातिं गच्छत्या सप्तमाद्युगात् ॥ १०.६४ ॥
शूद्रो ब्राह्मणतामेति ब्राह्मणश्चैति शूद्रताम्  ।
क्षत्रियाज्जातमेवं तु विद्याद्वैश्यात्तथैव च  ॥ १०.६५ ॥
अनार्यायां समुत्पन्नो ब्राह्मणात्तु यदृच्छया  ।
ब्राह्मण्यामप्यनार्यात्तु श्रेयस्त्वं क्वेति चेद्भवेत् ॥ १०.६६ ॥
जातो नार्यामनार्यायामार्यादार्यो भवेद्गुणैः  ।
जातोऽप्यनार्यादार्यायामनार्य इति निश्चयः  ॥ १०.६७ ॥
तावुभावप्यसंस्कार्याविति धर्मो व्यवस्थितः  ।
वैगुण्याज्जन्मनः पूर्व उत्तरः प्रतिलोमतः  ॥ १०.६८ ॥
सुबीजं चैव सुक्षेत्रे जातं संपद्यते यथा  ।
तथार्याज्जात आर्यायां सर्वं संस्कारमर्हति  ॥ १०.६९ ॥
बीजमेके प्रशंसन्ति क्षेत्रमन्ये मनीषिणः  ।
बीजक्षेत्रे तथैवान्ये तत्रेयं तु व्यवस्थितिः  ॥ १०.७० ॥
अक्षेत्रे बीजमुत्सृष्टमन्तरैव विनश्यति  ।
अबीजकमपि क्षेत्रं केवलं स्थण्डिलं भवेत् ॥ १०.७१ ॥
यस्माद्बीजप्रभावेण तिर्यग्जा ऋषयोऽभवन्  ।
पूजिताश्च प्रशस्ताश्च तस्माद्बीजं प्रशस्यते  ॥ १०.७२ ॥
अनार्यमार्यकर्माणमार्यं चानार्यकर्मिणम्  ।
संप्रधार्याब्रवीद्धाता न समौ नासमाविति  ॥ १०.७३ ॥
ब्राह्मणा ब्रह्मयोनिस्था ये स्वकर्मण्यवस्थिताः  ।
ते सम्यगुपजीवेयुः षट्कर्माणि यथाक्रमम्  ॥ १०.७४ ॥
अध्यापनमध्ययनं यजनं याजनं तथा  ।
दानं प्रतिग्रहश्चैव षट्कर्माण्यग्रजन्मनः  ॥ १०.७५ ॥
षण्णां तु कर्मणामस्य त्रीणि कर्माणि जीविका  ।
याजनाध्यापने चैव विशुद्धाच्च प्रतिग्रहः  ॥ १०.७६ ॥
त्रयो धर्मा निवर्तन्ते ब्राह्मणात्क्षत्रियं प्रति  ।
अध्यापनं याजनं च तृतीयश्च प्रतिग्रहः  ॥ १०.७७ ॥
वैश्यं प्रति तथैवैते निवर्तेरन्निति स्थितिः  ।
न तौ प्रति हि तान् धर्मान्मनुराह प्रजापतिः  ॥ १०.७८ ॥
शस्त्रास्त्रभृत्त्वं क्षत्रस्य वणिक्पशुकृषिर्विषः  ।
आजीवनार्थं धर्मस्तु दानमध्ययनं यजिः  ॥ १०.७९ ॥
वेदाभ्यासो ब्राह्मणस्य क्षत्रियस्य च रक्षणम्  ।
वार्ताकर्मैव वैश्यस्य विशिष्टानि स्वकर्मसु  ॥ १०.८० ॥
अजीवंस्तु यथोक्तेन ब्राह्मणः स्वेन कर्मणा  ।
जीवेत्क्षत्रियधर्मेण स ह्यस्य प्रत्यनन्तरः  ॥ १०.८१ ॥
उभाभ्यामप्यजीवंस्तु कथं स्यादिति चेद्भवेत् ।
कृषिगोरक्षमास्थाय जीवेद्वैश्यस्य जीविकाम्  ॥ १०.८२ ॥
वैश्यवृत्त्यापि जीवंस्तु ब्राह्मणः क्सत्रियोऽपि वा  ।
हिंसाप्रायां पराधीनां कृषिं यत्नेन वर्जयेत् ॥ १०.८३ ॥
कृषिं साध्विति मन्यन्ते सा वृत्तिः सद्विगर्हिताः  ।
भूमिं भूमिशयांश्चैव हन्ति काष्ठमयोमुखम्  ॥ १०.८४ ॥
इदं तु वृत्तिवैकल्यात्त्यजतो धर्मनैपुणं  ।
विट्पण्यमुद्धृतोद्धारं विक्रेयं वित्तवर्धनम्  ॥ १०.८५ ॥
सर्वान् रसानपोहेत कृतान्नं च तिलैः सह  ।
अश्मनो लवणं चैव पशवो ये च मानुषाः  ॥ १०.८६ ॥
सर्वं च तान्तवं रक्तं शाणक्षौमाविकानि च  ।
अपि चेत्स्युररक्तानि फलमूले तथौषधीः  ॥ १०.८७ ॥
अपः शस्त्रं विषं मांसं सोमं गन्धांश्च सर्वशः  ।
क्षीरं क्षौद्रं दधि घृतं तैलं मधु गुडं कुशान्  ॥ १०.८८ ॥
आरण्यांश्च पशून् सर्वान् दंष्ट्रिणश्च वयांसि च  ।
मद्यं नीलिं च लाक्षां च सर्वांश्चैकशफांस्तथा  ॥ १०.८९ ॥
काममुत्पाद्य कृष्यां तु स्वयमेव कृषीवलः  ।
विक्रीणीत तिलाञ्शूद्रान् धर्मार्थमचिरस्थितान्  ॥ १०.९० ॥
भोजनाभ्यञ्जनाद्दानाद्यदन्यत्कुरुते तिलैः  ।
कृमिभूतः श्वविष्ठायां पितृभिः सह मज्जति  ॥ १०.९१ ॥
सद्यः पतति मांसेन लाक्षया लवणेन च  ।
त्र्यहेण शूद्रो भवति ब्राह्मणः क्षीरविक्रयात् ॥ १०.९२ ॥
इतरेषां तु पण्यानां विक्रयादिह कामतः  ।
ब्राह्मणः सप्तरात्रेण वैश्यभावं नियच्छति  ॥ १०.९३ ॥
रसा रसैर्निमातव्या न त्वेव लवणं रसैः  ।
कृतान्नं च कृतान्नेन तिला धान्येन तत्समाः  ॥ १०.९४ ॥
जीवेदेतेन राजन्यः सर्वेणाप्यनयं गतः  ।
न त्वेव ज्यायंसीं वृत्तिमभिमन्येत कर्हि चित् ॥ १०.९५ ॥
यो लोभादधमो जात्या जीवेदुत्कृष्टकर्मभिः  ।
तं राजा निर्धनं कृत्वा क्षिप्रमेव प्रवासयेत् ॥ १०.९६ ॥
वरं स्वधर्मो विगुणो न पारक्यः स्वनुष्ठितः  ।
परधर्मेण जीवन् हि सद्यः पतति जातितः  ॥ १०.९७ ॥
वैश्योऽजीवन् स्वधर्मेण शूद्रवृत्त्यापि वर्तयेत् ।
अनाचरन्नकार्याणि निवर्तेत च शक्तिमान्  ॥ १०.९८ ॥
अशक्नुवंस्तु शुश्रूषां शूद्रः कर्तुं द्विजन्मनाम्  ।
पुत्रदारात्ययं प्राप्तो जीवेत्कारुककर्मभिः  ॥ १०.९९ ॥
यैः कर्मभिः प्रचरितैः शुश्रूष्यन्ते द्विजातयः  ।
तानि कारुककर्माणि शिल्पानि विविधानि च  ॥ १०.१०० ॥
वैश्यवृत्तिमनातिष्ठन् ब्राह्मणः स्वे पथि स्थितः  ।
अवृत्तिकर्षितः सीदन्निमं धर्मं समाचरेत् ॥ १०.१०१ ॥
सर्वतः प्रतिगृह्णीयाद्ब्राह्मणस्त्वनयं गतः  ।
पवित्रं दुष्यतीत्येतद्धर्मतो नोपपद्यते  ॥ १०.१०२ ॥
नाध्यापनाद्याजनाद्वा गर्हिताद्वा प्रतिग्रहात् ।
दोषो भवति विप्राणां ज्वलनाम्बुसमा हि ते  ॥ १०.१०३ ॥
जीवितात्ययमापन्नो योऽन्नमत्ति ततस्ततः  ।
आकाशमिव पङ्केन न स पापेन लिप्यते  ॥ १०.१०४ ॥
अजीगर्तः सुतं हन्तुमुपासर्पद्बुभुक्षितः  ।
न चालिप्यत पापेन क्षुत्प्रतीकारमाचरन्  ॥ १०.१०५ ॥
श्वमांसमिच्छनार्तोऽत्तुं धर्माधर्मविचक्षणः  ।
प्राणानां परिरक्षार्थं वामदेवो न लिप्तवान्  ॥ १०.१०६ ॥
भरद्वाजः क्षुधार्तस्तु सपुत्रो विजने वने  ।
बह्वीर्गाः प्रतिजग्राह वृधोस्तक्ष्णो महातपाः  ॥ १०.१०७ ॥
क्षुधार्तश्चात्तुमभ्यागाद्विश्वामित्रः श्वजाघनीम्  ।
चण्डालहस्तादादाय धर्माधर्मविचक्षणः  ॥ १०.१०८ ॥
प्रतिग्रहाद्याजनाद्वा तथैवाध्यापनादपि  ।
प्रतिग्रहः प्रत्यवरः प्रेत्य विप्रस्य गर्हितः  ॥ १०.१०९ ॥
याजनाध्यापने नित्यं क्रियेते संस्कृतात्मनाम्  ।
प्रतिग्रहस्तु क्रियते शूद्रादप्यन्त्यजन्मनः  ॥ १०.११० ॥
जपहोमैरपैत्येनो याजनाध्यापनैः कृतम्  ।
प्रतिग्रहनिमित्तं तु त्यागेन तपसैव च  ॥ १०.१११ ॥
शिलोञ्छमप्याददीत विप्रोऽजीवन् यतस्ततः  ।
प्रतिग्रहाच्छिलः श्रेयांस्ततोऽप्युञ्छः प्रशस्यते  ॥ १०.११२ ॥
सीदद्भिः कुप्यमिच्छद्भिर्धने वा पृथिवीपतिः  ।
याच्यः स्यात्स्नातकैर्विप्रैरदित्संस्त्यागमर्हति  ॥ १०.११३ ॥
अकृतं च कृतात्क्षेत्राद्गौरजाविकमेव च  ।
हिरण्यं धान्यमन्नं च पूर्वं पूर्वमदोषवत् ॥ १०.११४ ॥
सप्त वित्तागमा धर्म्या दायो लाभः क्रयो जयः  ।
प्रयोगः कर्मयोगश्च सत्प्रतिग्रह एव च  ॥ १०.११५ ॥
विद्या शिल्पं भृतिः सेवा गोरक्ष्यं विपणिः कृषिः  ।
धृतिर्भैक्षं कुसीदं च दश जीवनहेतवः  ॥ १०.११६ ॥
ब्राह्मणः क्षत्रियो वापि वृद्धिं नैव प्रयोजयेत् ।
कामं तु खलु धर्मार्थं दद्यात्पापीयसेऽल्पिकाम्  ॥ १०.११७ ॥
चतुर्थमाददानोऽपि क्षत्रियो भागमापदि  ।
प्रजा रक्षन् परं शक्त्या किल्बिषात्प्रतिमुच्यते  ॥ १०.११८ ॥
स्वधर्मो विजयस्तस्य नाहवे स्यात्पराङ्मुखः  ।
शस्त्रेण वैश्यान् रक्षित्वा धर्म्यमाहारयेद्बलिम्  ॥ १०.११९ ॥
धान्येऽष्टमं विशां शुल्कं विंशं कार्षापणावरम्  ।
कर्मोपकरणाः शूद्राः कारवः शिल्पिनस्तथा  ॥ १०.१२० ॥
शूद्रस्तु वृत्तिमाकाङ्क्षन् क्षत्रमाराधयेद्यदि  ।
धनिनं वाप्युपाराध्य वैश्यं शूद्रो जिजीविषेत् ॥ १०.१२१ ॥
स्वर्गार्थमुभयार्थं वा विप्रानाराधयेत्तु सः  ।
जातब्राह्मणशब्दस्य सा ह्यस्य कृतकृत्यता  ॥ १०.१२२ ॥
विप्रसेवैव शूद्रस्य विशिष्टं कर्म कीर्त्यते  ।
यदतोऽन्यद्धि कुरुते तद्भवत्यस्य निष्फलम्  ॥ १०.१२३ ॥
प्रकल्प्या तस्य तैर्वृत्तिः स्वकुटुम्बाद्यथार्हतः  ।
शक्तिं चावेक्ष्य दाक्ष्यं च भृत्यानां च परिग्रहम्  ॥ १०.१२४ ॥
उच्छिष्टमन्नं दातव्यं जीर्णानि वसनानि च  ।
पुलाकाश्चैव धान्यानां जीर्णाश्चैव परिच्छदाः  ॥ १०.१२५ ॥
न शूद्रे पातकं किं चिन्न च संस्कारमर्हति  ।
नास्याधिकारो धर्मेऽस्ति न धर्मात्प्रतिषेधनम्  ॥ १०.१२६ ॥
धर्मेप्सवस्तु धर्मज्ञाः सतां वृत्तमनुष्ठिताः  ।
मन्त्रवर्ज्यं न दुष्यन्ति प्रशंसां प्राप्नुवन्ति च  ॥ १०.१२७ ॥
यथा यथा हि सद्वृत्तमातिष्ठत्यनसूयकः  ।
तथा तथेमं चामुं च लोकं प्राप्नोत्यनिन्दितः  ॥ १०.१२८ ॥
शक्तेनापि हि शूद्रेण न कार्यो धनसंचयः  ।
शूद्रो हि धनमासाद्य ब्राह्मणानेव बाधते  ॥ १०.१२९ ॥
एते चतुर्णां वर्णानामापद्धर्माः प्रकीर्तिताः  ।
यान् सम्यगनुतिष्ठन्तो व्रजन्ति परमं गतिम्  ॥ १०.१३० ॥
एष धर्मविधिः कृत्स्नश्चातुर्वर्ण्यस्य कीर्तितः  ।
अतः परं प्रवक्ष्यामि प्रायश्चित्तविधिं शुभम्  ॥ १०.१३१ ॥

सान्तानिकं यक्ष्यमाणमध्वगं सार्ववेदसम्  ।
गुर्वर्थं पितृमात्रर्थं स्वाध्यायार्थ्युपतापिनः  ॥ ११.१ ॥
न वै तान् स्नातकान् विद्याद्ब्राह्मणान् धर्मभिक्षुकान्  ।
निःस्वेभ्यो देयमेतेभ्यो दानं विद्याविशेषतः  ॥ ११.२ ॥
एतेभ्यो हि द्विजाग्र्येभ्यो देयमन्नं सदक्षिणम्  ।
इतरेभ्यो बहिर्वेदि कृतान्नं देयमुच्यते  ॥ ११.३ ॥
सर्वरत्नानि राजा तु यथार्हं प्रतिपादयेत् ।
ब्राह्मणान् वेदविदुषो यज्ञार्थं चैव दक्षिणाम्  ॥ ११.४ ॥
कृतदारोऽपरान् दारान् भिक्षित्वा योऽधिगच्छति  ।
रतिमात्रं फलं तस्य द्रव्यदातुस्तु संततिः  ॥ ११.५ ॥
धनानि तु यथाशक्ति विप्रेषु प्रतिपादयेत् ।
वेदवित्सु विविक्तेषु प्रेत्य स्वर्गं समश्नुते  ॥ ११.६ ॥
यस्य त्रैवार्षिकं भक्तं पर्याप्तं भृत्यवृत्तये  ।
अधिकं वापि विद्येत स सोमं पातुमर्हति  ॥ ११.७[०६ ] ॥
अतः स्वल्पीयसि द्रव्ये यः सोमं पिबति द्विजः  ।
स पीतसोमपूर्वोऽपि न तस्याप्नोति तत्फलम्  ॥ ११.८[०७ ] ॥
शक्तः परजने दाता स्वजने दुःखजीविनि  ।
मध्वापातो विषास्वादः स धर्मप्रतिरूपकः  ॥ ११.९[०८ ] ॥
भृत्यानामुपरोधेन यत्करोत्यौर्ध्वदेहिकम्  ।
तद्भवत्यसुखोदर्कं जीवतश्च मृतस्य च  ॥ ११.१०[०९ ] ॥
यज्ञश्चेत्प्रतिरुद्धः स्यादेकेनाङ्गेन यज्वनः  ।
ब्राह्मणस्य विशेषेन धार्मिके सति राजनि  ॥ ११.११[१० ] ॥
यो वैश्यः स्याद्बहुपशुर्हीनक्रतुरसोमपः  ।
कुटुम्बात्तस्य तद्द्रव्यमाहरेद्यज्ञसिद्धये  ॥ ११.१२[११ ] ॥
आहरेत्त्रीणि वा द्वे वा कामं शूद्रस्य वेश्मनः  ।
न हि शूद्रस्य यज्ञेषु कश्चिदस्ति परिग्रहः  ॥ ११.१३[१२ ] ॥
योऽनाहिताग्निः शतगुरयज्वा च सहस्रगुः  ।
तयोरपि कुटुम्बाभ्यामाहरेदविचारयन्  ॥ ११.१४[१३ ] ॥
आदाननित्याच्चादातुराहरेदप्रयच्छतः  ।
तथा यशोऽस्य प्रथते धर्मश्चैव प्रवर्धते  ॥ ११.१५[१४ ] ॥
तथाऐव सप्तमे भक्ते भक्तानि षडनश्नता  ।
अश्वस्तनविधानेन हर्तव्यं हीनकर्मणः  ॥ ११.१६[१५ ] ॥
खलात्क्षेत्रादगाराद्वा यतो वाप्युपलभ्यते  ।
आख्यातव्यं तु तत्तस्मै पृच्छते यदि पृच्छति  ॥ ११.१७[१६ ] ॥
ब्राह्मणस्वं न हर्तव्यं क्षत्रियेण कदा चन  ।
दस्युनिष्क्रिययोस्तु स्वमजीवन् हर्तुमर्हति  ॥ ११.१८[१७ ] ॥
योऽसाधुभ्योऽर्थमादाय साधुभ्यः संप्रयच्छति  ।
स कृत्वा प्लवमात्मानं संतारयति तावुभौ  ॥ ११.१९[१८ ] ॥
यद्धनं यज्ञशीलानां देवस्वं तद्विदुर्बुधाः  ।
अयज्वनां तु यद्वित्तमासुरस्वं तदुच्यते  ॥ ११.२०[१९ ] ॥
न तस्मिन् धारयेद्दण्डं धार्मिकः पृथिवीपतिः  ।
क्षत्रियस्य हि बालिश्याद्ब्राह्मणः सीदति क्षुधा  ॥ ११.२१[२० ] ॥
तस्य भृत्यजनं ज्ञात्वा स्वकुटुम्बान्महीपतिः  ।
श्रुतशीले च विज्ञाय वृत्तिं धर्म्यां प्रकल्पयेत् ॥ ११.२२[२१ ] ॥
कल्पयित्वास्य वृत्तिं च रक्षेदेनं समन्ततः  ।
राजा हि धर्मषड्भागं तस्मात्प्राप्नोति रक्षितात् ॥ ११.२३[२२ ] ॥
न यज्ञार्थं धनं शूद्राद्विप्रो भिक्षेत कर्हि चित् ।
यजमानो हि भिक्षित्वा चण्डालः प्रेत्य जायते  ॥ ११.२४[२३ ] ॥
याज्ञार्थमर्थं भिक्षित्वा यो न सर्वं प्रयच्छति  ।
स याति भासतां विप्रः काकतां वा शतं समाः  ॥ ११.२५[२४ ] ॥
देवस्वं ब्राह्मणस्वं वा लोभेनोपहिनस्ति यः  ।
स पापात्मा परे लोके गृध्रोच्छिष्टेन जीवति  ॥ ११.२६[२५ ] ॥
इष्टिं वैश्वानरीं नित्यं निर्वपेदब्दपर्यये  ।
कॢप्तानां पशुसोमानां निष्कृत्यर्थमसंभवे  ॥ ११.२७[२६ ] ॥
आपत्कल्पेन यो धर्मं कुरुतेऽनापदि द्विजः  ।
स नाप्नोति फलं तस्य परत्रेति विचारितम्  ॥ ११.२८[२७ ] ॥
विश्वैश्च देवैः साध्यैश्च ब्राह्मणैश्च महर्षिभिः  ।
आपत्सु मरणाद्भीतैर्विधेः प्रतिनिधिः कृतः  ॥ ११.२९[२८ ] ॥
प्रभुः प्रथमकल्पस्य योऽनुकल्पेन वर्तते  ।
न सांपरायिकं तस्य दुर्मतेर्विद्यते फलम्  ॥ ११.३०[२९ ] ॥
न ब्राह्मणो वेदयेत किं चिद्राजनि धर्मवित् ।
स्ववीर्येणैव ताञ्शिष्यान्मानवानपकारिणः  ॥ ११.३१[३० ] ॥
स्ववीर्याद्राजवीर्याच्च स्ववीर्यं बलवत्तरम्  ।
तस्मात्स्वेनैव वीर्येण निगृह्णीयादरीन् द्विजः  ॥ ११.३२[३१ ] ॥
श्रुतीरथर्वाङ्गिरसीः कुर्यादित्यविचारयन्  ।
वाक्शस्त्रं वै ब्राह्मणस्य तेन हन्यादरीन् द्विजः  ॥ ११.३३[३२ ] ॥
क्षत्रियो बाहुवीर्येण तरेदापदमात्मनः  ।
धनेन वैश्यशूद्रौ तु जपहोमैर्द्विजोत्तमः  ॥ ११.३४[३३ ] ॥
विधाता शासिता वक्ता मैत्रो ब्राह्मण उच्यते  ।
तस्मै नाकुशलं ब्रूयान्न शुष्कां गिरमीरयेत् ॥ ११.३५[३४ ] ॥
न वै कन्या न युवतिर्नाल्पविद्यो न बालिशः  ।
होता स्यादग्निहोत्रस्य नार्तो नासंस्कृतस्तथा  ॥ ११.३६[३५ ] ॥
नरके हि पतन्त्येते जुह्वन्तः स च यस्य तत् ।
तस्माद्वैतानकुशलो होता स्याद्वेदपारगः  ॥ ११.३७[३६ ] ॥
प्राजापत्यमदत्त्वाश्वमग्न्याधेयस्य दक्षिणाम्  ।
अनाहिताग्निर्भवति ब्राह्मणो विभवे सति  ॥ ११.३८[३७ ] ॥
पुण्यान्यन्यानि कुर्वीत श्रद्दधानो जितेन्द्रियः  ।
न त्वल्पदक्षिणैर्यज्ञैर्यजेतेह कथं चन  ॥ ११.३९[३८ ] ॥
इन्द्रियाणि यशः स्वर्गमायुः कीर्तिं प्रजाः पशून्  ।
हन्त्यल्पदक्षिणो यज्ञस्तस्मान्नाल्पधनो यजेत् ॥ ११.४०[३९ ] ॥
अग्निहोत्र्यपविध्याग्नीन् ब्राह्मणः कामकारतः  ।
चान्द्रायणं चरेन्मासं वीरहत्यासमं हि तत् ॥ ११.४१[४० ] ॥
ये शूद्रादधिगम्यार्थमग्निहोत्रमुपासते  ।
ऋत्विजस्ते हि शूद्राणां ब्रह्मवादिषु गर्हिताः  ॥ ११.४२[४१ ] ॥
तेषां सततमज्ञानां वृषलाग्न्युपसेविनाम्  ।
पदा मस्तकमाक्रम्य दाता दुर्गाणि संतरेत् ॥ ११.४३[४२ ] ॥
अकुर्वन् विहितं कर्म निन्दितं च समाचरन्  ।
प्रसक्तश्चेन्द्रियार्थेषु प्रायश्चित्तीयते नरः  ॥ ११.४४[४३ ] ॥
अकामतः कृते पापे प्रायश्चित्तं विदुर्बुधाः  ।
कामकारकृतेऽप्याहुरेके श्रुतिनिदर्शनात् ॥ ११.४५[४४ ] ॥
अकामतः कृतं पापं वेदाभ्यासेन शुध्यति  ।
कामतस्तु कृतं मोहात्प्रायश्चित्तैः पृथग्विधैः  ॥ ११.४६[४५ ] ॥
प्रायश्चित्तीयतां प्राप्य दैवात्पूर्वकृतेन वा  ।
न संसर्गं व्रजेत्सद्भिः प्रायश्चित्तेऽकृते द्विजः  ॥ ११.४७[४६ ] ॥
इह दुश्चरितैः के चित्के चित्पूर्वकृतैस्तथा  ।
प्राप्नुवन्ति दुरात्मानो नरा रूपविपर्ययम्  ॥ ११.४८[४७ ] ॥
सुवर्णचौरः कौनख्यं सुरापः श्यावदन्तताम्  ।
ब्रह्महा क्षयरोगित्वं दौश्चर्म्यं गुरुतल्पगः  ॥ ११.४९[४८ ] ॥
पिशुनः पौतिनासिक्यं सूचकः पूतिवक्त्रताम्  ।
धान्यचौरोऽङ्गहीनत्वमातिरैक्यं तु मिश्रकः  ॥ ११.५०[४९ ] ॥
अन्नहर्तामयावित्वं मौक्यं वागपहारकः  ।
वस्त्रापहारकः श्वैत्र्यं पङ्गुतामश्वहारकः  ॥ ११.५१[५० ] ॥
एवं कर्मविशेषेण जायन्ते सद्विगर्हिताः  ।
जडमूकान्धबधिरा विकृताकृतयस्तथा  ॥ ११.५२[५१ ] ॥
चरितव्यमतो नित्यं प्रायश्चित्तं विशुद्धये  ।
निन्द्यैर्हि लक्षणैर्युक्ता जायन्तेऽनिष्कृतैनसः  ॥ ११.५३[५२ ] ॥
ब्रह्महत्या सुरापानं स्तेयं गुर्वङ्गनागमः  ।
महान्ति पातकान्याहुः संसर्गश्चापि तैः सह  ॥ ११.५४[५३ ] ॥
अनृतं च समुत्कर्षे राजगामि च पैशुनम्  ।
गुरोश्चालीकनिर्बन्धः समानि ब्रह्महत्यया  ॥ ११.५५[५४ ] ॥
ब्रह्मोज्झता वेदनिन्दा कौटसाक्ष्यं सुहृद्वधः  ।
गर्हितानाद्ययोर्जग्धिः सुरापानसमानि षट् ॥ ११.५६[५५ ] ॥
निक्षेपस्यापहरणं नराश्वरजतस्य च  ।
भूमिवज्रमणीनां च रुक्मस्तेयसमं स्मृतम्  ॥ ११.५७[५६ ] ॥
रेतःसेकः स्वयोनीषु कुमारीष्वन्त्यजासु च  ।
सख्युः पुत्रस्य च स्त्रीषु गुरुतल्पसमं विदुः  ॥ ११.५८[५७ ] ॥
गोवधोऽयाज्यसंयाज्यं पारदार्यात्मविक्रयः  ।
गुरुमातृपितृत्यागः स्वाध्यायाग्न्योः सुतस्य च  ॥ ११.५९[५८ ] ॥
परिवित्तितानुजेऽनूढे परिवेदनमेव च  ।
तयोर्दानं च कन्यायास्तयोरेव च याजनम्  ॥ ११.६०[५९ ] ॥
कन्याया दूषणं चैव वार्धुष्यं व्रतलोपनम्  ।
तडागारामदाराणामपत्यस्य च विक्रयः  ॥ ११.६१[६० ] ॥
व्रात्यता बान्धवत्यागो भृत्याध्यापनमेव च  ।
भृत्या चाध्ययनादानमपण्यानां च विक्रयः  ॥ ११.६२[६१ ] ॥
सर्वाकारेष्वधीकारो महायन्त्रप्रवर्तनम्  ।
हिंसौषधीनां स्त्र्याजीवोऽभिचारो मूलकर्म च  ॥ ११.६३[६२ ] ॥
इन्धनार्थमशुष्काणां द्रुमाणामवपातनम्  ।
आत्मार्थं च क्रियारम्भो निन्दितान्नादनं तथा  ॥ ११.६४[६३ ] ॥
अनाहिताग्निता स्तेयमृणानामनपक्रिया  ।
असच्छाष्ट्राधिगमनं कौशीलव्यस्य च क्रिया  ॥ ११.६५[६४ ] ॥
धान्यकुप्यपशुस्तेयं मद्यपस्त्रीनिषेवणम्  ।
स्त्रीशूद्रविट्क्षत्रवधो नास्तिक्यं चोपपातकम्  ॥ ११.६६[६५ ] ॥
ब्राह्मणस्य रुजः कृत्वा घ्रातिरघ्रेयमद्ययोः  ।
जैह्म्यं च मैथुनं पुंसि जातिभ्रंशकरं स्मृतम्  ॥ ११.६७[६६ ] ॥
खराश्वोष्ट्रमृगेभानामजाविकवधस्तथा  ।
संकरीकरणं ज्ञेयं मीनाहिमहिषस्य च  ॥ ११.६८[६७ ] ॥
निन्दितेभ्यो धनादानं वाणिज्यं शूद्रसेवनम्  ।
अपात्रीकरणं ज्ञेयमसत्यस्य च भाषणम्  ॥ ११.६९[६८ ] ॥
कृमिकीटवयोहत्या मद्यानुगतभोजनम्  ।
फलैधःकुसुमस्तेयमधैर्यं च मलावहम्  ॥ ११.७०[६९ ] ॥
एतान्येनांसि सर्वाणि यथोक्तानि पृथक्पृथक् ।
यैर्यैर्व्रतैरपोह्यन्ते तानि सम्यङ्निबोधत  ॥ ११.७१[७० ] ॥
ब्रह्महा द्वादश समाः कुटीं कृत्वा वने वसेत् ।
भैक्षाश्यात्मविशुद्ध्यर्थं कृत्वा शवशिरो ध्वजम्  ॥ ११.७२[७१ ] ॥
लक्ष्यं शस्त्रभृतां वा स्याद्विदुषामिच्छयात्मनः  ।
प्रास्येदात्मानमग्नौ वा समिद्धे त्रिरवाक्शिराः  ॥ ११.७३[७२ ] ॥
यजेत वाश्वमेधेन स्वर्जिता गोसवेन वा  ।
अभिजिद्विश्वजिद्भ्यां वा त्रिवृताग्निष्टुतापि वा  ॥ ११.७४[७३ ] ॥
जपन् वान्यतमं वेदं योजनानां शतं व्रजेत् ।
ब्रह्महत्यापनोदाय मितभुङ्नियतेन्द्रियः  ॥ ११.७५[७४ ] ॥
सर्वस्वं वेदविदुषे ब्राह्मणायोपपादयेत् ।
धनं हि जीवनायालं गृहं वा सपरिच्छदम्  ॥ ११.७६[७५ ] ॥
हविष्यभुग्वानुसरेत्प्रतिस्रोतः सरस्वतीम्  ।
जपेद्वा नियताहारस्त्रिर्वै वेदस्य संहिताम्  ॥ ११.७७[७६ ] ॥
कृतवापनो निवसेद्ग्रामान्ते गोव्रजेऽपि वा  ।
आश्रमे वृक्षमूले वा गोब्राह्मणहिते रतः  ॥ ११.७८[७७ ] ॥
ब्राह्मणार्थे गवार्थे वा सद्यः प्राणान् परित्यजेत् ।
मुच्यते ब्रह्महत्याया गोप्ता गोर्ब्राह्मणस्य च  ॥ ११.७९[७८ ] ॥
त्रिवारं प्रतिरोद्धा वा सर्वस्वमवजित्य वा  ।
विप्रस्य तन्निमित्ते वा प्राणालाभे विमुच्यते  ॥ ११.८०[७९ ] ॥
एवं दृढव्रतो नित्यं ब्रह्मचारी समाहितः  ।
समाप्ते द्वादशे वर्षे ब्रह्महत्यां व्यपोहति  ॥ ११.८१[८० ] ॥
शिष्ट्वा वा भूमिदेवानां नरदेवसमागमे  ।
स्वमेनोऽवभृथस्नातो हयमेधे विमुच्यते  ॥ ११.८२[८१ ] ॥
धर्मस्य ब्राह्मणो मूलमग्रं राजन्य उच्यते  ।
तस्मात्समागमे तेषामेनो विख्याप्य शुध्यति  ॥ ११.८३[८२ ] ॥
ब्रह्मणः संभवेनैव देवानामपि दैवतम्  ।
प्रमाणं चैव लोकस्य ब्रह्मात्रैव हि कारणम्  ॥ ११.८४[८३ ] ॥
तेषां वेदविदो ब्रूयुस्त्रयोऽप्येनः सुनिष्कृतिम्  ।
सा तेषां पावनाय स्यात्पवित्रा विदुषां हि वाक् ॥ ११.८५[८४ ] ॥
अतोऽन्यतममास्थाय विधिं विप्रः समाहितः  ।
ब्रह्महत्याकृतं पापं व्यपोहत्यात्मवत्तया  ॥ ११.८६[८५ ] ॥
हत्वा गर्भमविज्ञातमेतदेव व्रतं चरेत् ।
राजन्यवैश्यौ चेजानावात्रेयीमेव च स्त्रियम्  ॥ ११.८७[८६ ] ॥
उक्त्वा चैवानृतं साक्ष्ये प्रतिरुध्य गुरुं तथा  ।
अपहृत्य च निःक्षेपं कृत्वा च स्त्रीसुहृद्वधम्  ॥ ११.८८[८७ ] ॥
इयं विशुद्धिरुदिता प्रमाप्याकामतो द्विजम्  ।
कामतो ब्राह्मणवधे निष्कृतिर्न विधीयते  ॥ ११.८९[८८ ] ॥
सुरां पीत्वा द्विजो मोहादग्निवर्णां सुरां पिबेत् ।
तया स काये निर्दग्धे मुच्यते किल्बिषात्ततः  ॥ ११.९०[८९ ] ॥
गोमूत्रमग्निवर्णं वा पिबेदुदकमेव वा  ।
पयो घृतं वा मरणाद्गोशकृद्रसमेव वा  ॥ ११.९१[९० ] ॥
कणान् वा भक्षयेदब्दं पिण्याकं वा सकृन्निशि  ।
सुरापानापनुत्त्यर्थं वालवासा जटी ध्वजी  ॥ ११.९२[९१ ] ॥
सुरा वै मलमन्नानां पाप्मा च मलमुच्यते  ।
तस्माद्ब्राह्मणराजन्यौ वैश्यश्च न सुरां पिबेत् ॥ ११.९३[९२ ] ॥
गौडी पैष्टी च माध्वी च विज्ञेया त्रिविधा सुरा  ।
यथैवैका तथा सर्वा न पातव्या द्विजोत्तमैः  ॥ ११.९४[९३ ] ॥
यक्षरक्षःपिशाचान्नं मद्यं मांसं सुरासवम्  ।
तद्ब्राह्मणेन नात्तव्यं देवानामश्नता हविः  ॥ ११.९५[९४ ] ॥
अमेध्ये वा पतेन्मत्तो वैदिकं वाप्युदाहरेत् ।
अकार्यमन्यत्कुर्याद्वा ब्राह्मणो मदमोहितः  ॥ ११.९६[९५ ] ॥
यस्य कायगतं ब्रह्म मद्येनाप्लाव्यते सकृत् ।
तस्य व्यपैति ब्राह्मण्यं शूद्रत्वं च स गच्छति  ॥ ११.९७[९६ ] ॥
एषा विचित्राभिहिता सुरापानस्य निष्कृतिः  ।
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि सुवर्णस्तेयनिष्कृतिम्  ॥ ११.९८[९७ ] ॥
सुवर्णस्तेयकृद्विप्रो राजानमभिगम्य तु  ।
स्वकर्म ख्यापयन् ब्रूयान्मां भवाननुशास्त्विति  ॥ ११.९९[९८ ] ॥
गृहीत्वा मुसलं राजा सकृद्धन्यात्तु तं स्वयम्  ।
वधेन शुध्यति स्तेनो ब्राह्मणस्तपसैव तु  ॥ ११.१००[९९ ] ॥
तपसापनुनुत्सुस्तु सुवर्णस्तेयजं मलम्  ।
चीरवासा द्विजोऽरण्ये चरेद्ब्रह्महणो व्रतम्  ॥ ११.१०१[१०० ] ॥
एतैर्व्रतैरपोहेत पापं स्तेयकृतं द्विजः  ।
गुरुस्त्रीगमनीयं तु व्रतैरेभिरपानुदेत् ॥ ११.१०२[१०१ ] ॥
गुरुतल्प्यभिभाष्यैनस्तप्ते स्वप्यादयोमये  ।
सूर्मीं ज्वलन्तीं स्वाश्लिष्येन्मृत्युना स विशुध्यति  ॥ ११.१०३[१०२ ] ॥
स्वयं वा शिष्णवृषणावुत्कृत्याधाय चाञ्जलौ  ।
नैरृतीं दिशमातिष्ठेदा निपातादजिह्मगः  ॥ ११.१०४[१०३ ] ॥
खट्वाङ्गी चीरवासा वा श्मश्रुलो विजने वने  ।
प्राजापत्यं चरेत्कृच्छ्रमब्दमेकं समाहितः  ॥ ११.१०५[१०४ ] ॥
चान्द्रायणं वा त्रीन्मासानभ्यस्येन्नियतेन्द्रियः  ।
हविष्येण यवाग्वा वा गुरुतल्पापनुत्तये  ॥ ११.१०६[१०५ ] ॥
एतैर्व्रतैरपोहेयुर्महापातकिनो मलम्  ।
उपपातकिनस्त्वेवमेभिर्नानाविधैर्व्रतैः  ॥ ११.१०७[१०६ ] ॥
उपपातकसंयुक्तो गोघ्नो मासं यवान् पिबेत् ।
कृतवापो वसेद्गोष्ठे चर्मणा तेन संवृतः  ॥ ११.१०८[१०७ ] ॥
चतुर्थकालमश्नीयादक्षारलवणं मितम्  ।
गोमूत्रेणाचरेत्स्नानं द्वौ मासौ नियतेन्द्रियः  ॥ ११.१०९[१०८ ] ॥
दिवानुगच्छेद्गास्तास्तु तिष्ठन्नूर्ध्वं रजः पिबेत् ।
शुश्रूषित्वा नमस्कृत्य रात्रौ वीरासनं वसेत् ॥ ११.११०[१०९ ] ॥
तिष्ठन्तीष्वनुतिष्ठेत्तु व्रजन्तीष्वप्यनुव्रजेत् ।
आसीनासु तथासीनो नियतो वीतमत्सरः  ॥ ११.१११[११० ] ॥
आतुरामभिशस्तां वा चौरव्याघ्रादिभिर्भयैः  ।
पतितां पङ्कलग्नं वा सर्वोपायैर्विमोचयेत् ॥ ११.११२[१११ ] ॥
उष्णे वर्षति शीते वा मारुते वाति वा भृशम्  ।
न कुर्वीतात्मनस्त्राणं गोरकृत्वा तु शक्तितः  ॥ ११.११३[११२ ] ॥
आत्मनो यदि वान्येषां गृहे क्षेत्रेऽथ वा खले  ।
भक्षयन्तीं न कथयेत्पिबन्तं चैव वत्सकम्  ॥ ११.११४[११३ ] ॥
अनेन विधिना यस्तु गोघ्नो गामनुगच्छति  ।
स गोहत्याकृतं पापं त्रिभिर्मासैर्व्यपोहति  ॥ ११.११५[११४ ] ॥
वृषभैकादशा गाश्च दद्यात्सुचरितव्रतः  ।
अविद्यमाने सर्वस्वं वेदविद्भ्यो निवेदयेत् ॥ ११.११६[११५ ] ॥
एतदेव व्रतं कुर्युरुपपातकिनो द्विजाः  ।
अवकीर्णिवर्ज्यं शुद्ध्यर्थं चान्द्रायणमथापि वा  ॥ ११.११७[११६ ] ॥
अवकीर्णी तु काणेन गर्दभेन चतुष्पथे  ।
पाकयज्ञविधानेन यजेत निरृतिं निशि  ॥ ११.११८[११७ ] ॥
हुत्वाग्नौ विधिवद्धोमानन्ततश्च समेत्यृचा  ।
वातेन्द्रगुरुवह्नीनां जुहुयात्सर्पिषाहुतीः  ॥ ११.११९[११८ ] ॥
कामतो रेतसः सेकं व्रतस्थस्य द्विजन्मनः  ।
अतिक्रमं व्रतस्याहुर्धर्मज्ञा ब्रह्मवादिनः  ॥ ११.१२०[११९ ] ॥
मारुतं पुरुहूतं च गुरुं पावकमेव च  ।
चतुरो व्रतिनोऽभ्येति ब्राह्मं तेजोऽवकीर्णिनः  ॥ ११.१२१[१२० ] ॥
एतस्मिन्नेनसि प्राप्ते वसित्वा गर्दभाजिनम्  ।
सप्तागारांश्चरेद्भैक्षं स्वकर्म परिकीर्तयन्  ॥ ११.१२२[१२१ ] ॥
तेभ्यो लब्धेन भैक्षेण वर्तयन्नेककालिकम्  ।
उपस्पृशंस्त्रिषवणं त्वब्देन स विशुध्यति  ॥ ११.१२३[१२२ ] ॥
जातिभ्रंशकरं कर्म कृत्वान्यतममिच्छया  ।
चरेत्सांतपनं कृच्छ्रं प्राजापत्यमनिच्छया  ॥ ११.१२४[१२३ ] ॥
संकरापात्रकृत्यासु मासं शोधनमैन्दवम्  ।
मलिनीकरणीयेषु तप्तः स्याद्यावकैस्त्र्यहम्  ॥ ११.१२५[१२४ ] ॥
तुरीयो ब्रह्महत्यायाः क्षत्रियस्य वधे स्मृतः  ।
वैश्येऽष्टमांशो वृत्तस्थे शूद्रे ज्ञेयस्तु षोडशः  ॥ ११.१२६[१२५ ] ॥
अकामतस्तु राजन्यं विनिपात्य द्विजोत्तमः  ।
वृषभैकसहस्रा गा दद्यात्सुचरितव्रतः  ॥ ११.१२७[१२६ ] ॥
त्र्यब्दं चरेद्वा नियतो जटी ब्रह्महणो व्रतम्  ।
वसन् दूरतरे ग्रामाद्वृक्षमूलनिकेतनः  ॥ ११.१२८[१२७ ] ॥
एतदेव चरेदब्दं प्रायश्चित्तं द्विजोत्तमः  ।
प्रमाप्य वैश्यं वृत्तस्थं दद्याच्चैकशतं गवाम्  ॥ ११.१२९[१२८ ] ॥
एतदेव व्रतं कृत्स्नं षण्मासाञ्शूद्रहा चरेत् ।
वृषभैकादशा वापि दद्याद्विप्राय गाः सिताः  ॥ ११.१३०[१२९ ] ॥
मार्जारनकुलौ हत्वा चाषं मण्डूकमेव च  ।
श्वगोधोलूककाकांश्च शूद्रहत्याव्रतं चरेत् ॥ ११.१३१[१३० ] ॥
पयः पिबेत्त्रिरात्रं वा योजनं वाध्वनो व्रजेत् ।
उपस्पृशेत्स्रवन्त्यां वा सूक्तं वाब्दैवतं जपेत् ॥ ११.१३२[१३१ ] ॥
अभ्रिं कार्ष्णायसीं दद्यात्सर्पं हत्वा द्विजोत्तमः  ।
पलालभारकं षण्ढे सैसकं चैकमाषकम्  ॥ ११.१३३[१३२ ] ॥
घृतकुम्भं वराहे तु तिलद्रोणं तु तित्तिरौ  ।
शुके द्विहायनं वत्सं क्रौञ्चं हत्वा त्रिहायनम्  ॥ ११.१३४[१३३ ] ॥
हत्वा हंसं बलाकां च बकं बर्हिणमेव च  ।
वानरं श्येनभासौ च स्पर्शयेद्ब्राह्मणाय गाम्  ॥ ११.१३५[१३४ ] ॥
वासो दद्याद्धयं हत्वा पञ्च नीलान् वृषान् गजम्  ।
अजमेषावनड्वाहं खरं हत्वैकहायनम्  ॥ ११.१३६[१३५ ] ॥
क्रव्यादांस्तु मृगान् हत्वा धेनुं दद्यात्पयस्विनीम्  ।
अक्रव्यादान् वत्सतरीमुष्ट्रं हत्वा तु कृष्णलम्  ॥ ११.१३७[१३६ ] ॥
जीनकार्मुकबस्तावीन् पृथग्दद्याद्विशुद्धये  ।
चतुर्णामपि वर्णानां नारीर्हत्वानवस्थिताः  ॥ ११.१३८[१३७ ] ॥
दानेन वधनिर्णेकं सर्पादीनामशक्नुवन्  ।
एकैकशश्चरेत्कृच्छ्रं द्विजः पापापनुत्तये  ॥ ११.१३९[१३८ ] ॥
अस्थिमतां तु सत्त्वानां सहस्रस्य प्रमापणे  ।
पूर्णे चानस्यनस्थ्नां तु शूद्रहत्याव्रतं चरेत् ॥ ११.१४०[१३९ ] ॥
किं चिदेव तु विप्राय दद्यादस्थिमतां वधे  ।
अनस्थ्नां चैव हिंसायां प्राणायामेन शुध्यति  ॥ ११.१४१[१४० ] ॥
फलदानां तु वृक्षाणां छेदने जप्यमृक्शतम्  ।
गुल्मवल्लीलतानां च पुष्पितानां च वीरुधाम्  ॥ ११.१४२[१४१ ] ॥
अन्नाद्यजानां सत्त्वानां रसजानां च सर्वशः  ।
फलपुष्पोद्भवानां च घृतप्राशो विशोधनम्  ॥ ११.१४३[१४२ ] ॥
कृष्टजानामोषधीनां जातानां च स्वयं वने  ।
वृथालम्भेऽनुगच्छेद्गां दिनमेकं पयोव्रतः  ॥ ११.१४४[१४३ ] ॥
एतैर्व्रतैरपोह्यं स्यादेनो हिंसासमुद्भवम्  ।
ज्ञानाज्ञानकृतं कृत्स्नं शृणुतानाद्यभक्षणे  ॥ ११.१४५[१४४ ] ॥
अज्ञानाद्वारुणीं पीत्वा संस्कारेणैव शुध्यति  ।
मतिपूर्वमनिर्देश्यं प्राणान्तिकमिति स्थितिः  ॥ ११.१४६[१४५ ] ॥
अपः सुराभाजनस्था मद्यभाण्डस्थितास्तथा  ।
पञ्चरात्रं पिबेत्पीत्वा शङ्खपुष्पीशृतं पयः  ॥ ११.१४७[१४६ ] ॥
स्पृष्ट्व दत्त्वा च मदिरां विधिवत्प्रतिगृह्य च  ।
शूद्रोच्छिष्टाश्च पीत्वापः कुशवारि पिबेत्त्र्यहम्  ॥ ११.१४८[१४७ ] ॥
ब्राह्मणस्तु सुरापस्य गन्धमाघ्राय सोमपः  ।
प्राणानप्सु त्रिरायम्य घृतं प्राश्य विशुध्यति  ॥ ११.१४९[१४८ ] ॥
अज्ञानात्प्राश्य विण्मूत्रं सुरासंस्पृष्टमेव च  ।
पुनः संस्कारमर्हन्ति त्रयो वर्णा द्विजातयः  ॥ ११.१५०[१४९ ] ॥
वपनं मेखला दण्डो भैक्षचर्या व्रतानि च  ।
निवर्तन्ते द्विजातीनां पुनःसंस्कारकर्मणि  ॥ ११.१५१[१५० ] ॥
अभोज्यानां तु भुक्त्वान्नं स्त्रीशूद्रोच्छिष्टमेव च  ।
जग्ध्वा मांसमभक्ष्यं च सप्तरात्रं यवान् पिबेत् ॥ ११.१५२[१५१ ] ॥
शुक्तानि च कषायांश्च पीत्वा मेध्यान्यपि द्विजः  ।
तावद्भवत्यप्रयतो यावत्तन्न व्रजत्यधः  ॥ ११.१५३[१५२ ] ॥
विड्वराहखरोष्ट्राणां गोमायोः कपिकाकयोः  ।
प्राश्य मूत्रपुरीषाणि द्विजश्चान्द्रायणं चरेत् ॥ ११.१५४[१५३ ] ॥
शुष्काणि भुक्त्वा मांसानि भौमानि कवकानि च  ।
अज्ञातं चैव सूनास्थमेतदेव व्रतं चरेत् ॥ ११.१५५[१५४ ] ॥
क्रव्यादसूकरोष्ट्राणां कुक्कुटानां च भक्षणे  ।
नरकाकखराणां च तप्तकृच्छ्रं विशोधनम्  ॥ ११.१५६[१५५ ] ॥
मासिकान्नं तु योऽश्नीयादसमावर्तको द्विजः  ।
स त्रीण्यहान्युपवसेदेकाहं चोदके वसेत् ॥ ११.१५७[१५६ ] ॥
ब्रह्मचारी तु योऽश्नीयान्मधु मांसं कथं चन  ।
स कृत्वा प्राकृतं कृच्छ्रं व्रतशेषं समापयेत् ॥ ११.१५८[१५७ ] ॥
बिडालकाकाखूच्छिष्टं जग्ध्वा श्वनकुलस्य च  ।
केशकीटावपन्नं च पिबेद्ब्रह्मसुवर्चलाम्  ॥ ११.१५९[१५८ ] ॥
अभोज्यमन्नं नात्तव्यमात्मनः शुद्धिमिच्छता  ।
अज्ञानभुक्तं तूत्तार्यं शोध्यं वाप्याशु शोधनैः  ॥ ११.१६०[१५९ ] ॥
एषोऽनाद्यादनस्योक्तो व्रतानां विविधो विधिः  ।
स्तेयदोषापहर्तॄणां व्रतानां श्रूयतां विधिः  ॥ ११.१६१[१६० ] ॥
धान्यान्नधनचौर्याणि कृत्वा कामाद्द्विजोत्तमः  ।
स्वजातीयगृहादेव कृच्छ्राब्देन विशुध्यति  ॥ ११.१६२[१६१ ] ॥
मनुष्याणां तु हरणे स्त्रीणां क्षेत्रगृहस्य च  ।
कूपवापीजलानां च शुद्धिश्चान्द्रायणं स्मृतम्  ॥ ११.१६३[१६२ ] ॥
द्रव्याणामल्पसाराणां स्तेयं कृत्वान्यवेश्मतः  ।
चरेत्सांतपनं कृच्छ्रं तन्निर्यात्यात्मशुद्धये  ॥ ११.१६४[१६३ ] ॥
भक्ष्यभोज्यापहरणे यानशय्यासनस्य च  ।
पुष्पमूलफलानां च पञ्चगव्यं विशोधनम्  ॥ ११.१६५[१६४ ] ॥
तृणकाष्ठद्रुमाणां च शुष्कान्नस्य गुडस्य च  ।
चेलचर्मामिषाणां च त्रिरात्रं स्यादभोजनम्  ॥ ११.१६६[१६५ ] ॥
मणिमुक्ताप्रवालानां ताम्रस्य रजतस्य च  ।
अयःकांस्योपलानां च द्वादशाहं कणान्नता  ॥ ११.१६७[१६६ ] ॥
कार्पासकीटजोर्णानां द्विशफैकशफस्य च  ।
पक्षिगन्धौषधीनां च रज्ज्वाश्चैव त्र्यहं पयः  ॥ ११.१६८[१६७ ] ॥
एतैर्व्रतैरपोहेत पापं स्तेयकृतं द्विजः  ।
अगम्यागमनीयं तु व्रतैरेभिरपानुदेत् ॥ ११.१६९[१६८ ] ॥
गुरुतल्पव्रतं कुर्याद्रेतः सिक्त्वा स्वयोनिषु  ।
सख्युः पुत्रस्य च स्त्रीषु कुमारीष्वन्त्यजासु च  ॥ ११.१७०[१६९ ] ॥
पैतृस्वसेयीं भगिनीं स्वस्रीयां मातुरेव च  ।
मातुश्च भ्रातुस्तनयां गत्वा चान्द्रायणं चरेत् ॥ ११.१७१[१७० ] ॥
एतास्तिस्रस्तु भार्यार्थे नोपयच्छेत्तु बुद्धिमान्  ।
ज्ञातित्वेनानुपेयास्ताः पतति ह्युपयन्नधः  ॥ ११.१७२[१७१ ] ॥
अमानुषीषू पुरुष उदक्यायामयोनिषु  ।
रेतः सिक्त्वा जले चैव कृच्छ्रं सांतपनं चरेत् ॥ ११.१७३[१७२ ] ॥
मैथुनं तु समासेव्य पुंसि योषिति वा द्विजः  ।
गोयानेऽप्सु दिवा चैव सवासाः स्नानमाचरेत् ॥ ११.१७४[१७३ ] ॥
चण्डालान्त्यस्त्रियो गत्वा भुक्त्वा च प्रतिगृह्य च  ।
पतत्यज्ञानतो विप्रो ज्ञानात्साम्यं तु गच्छति  ॥ ११.१७५[१७४ ] ॥
विप्रदुष्टां स्त्रियं भर्ता निरुन्ध्यादेकवेश्मनि  ।
यत्पुंसः परदारेषु तच्चैनां चारयेद्व्रतम्  ॥ ११.१७६[१७५ ] ॥
सा चेत्पुनः प्रदुष्येत्तु सदृशेनोपमन्त्रिता  ।
कृच्छ्रं चान्द्रायणं चैव तदस्याः पावनं स्मृतम्  ॥ ११.१७७[१७६ ] ॥
यत्करोत्येकरात्रेण वृषलीसेवनाद्द्विजः  ।
तद्भैक्षभुग्जपन्नित्यं त्रिभिर्वर्षैर्व्यपोहति  ॥ ११.१७८[१७७ ] ॥
एषा पापकृतामुक्ता चतुर्णामपि निष्कृतिः  ।
पतितैः संप्रयुक्तानामिमाः शृणुत निष्कृतीः  ॥ ११.१७९[१७८ ] ॥
संवत्सरेण पतति पतितेन सहाचरन्  ।
याजनाध्यापनाद्यौनान्न तु यानासनाशनात् ॥ ११.१८०[१७९ ] ॥
यो येन पतितेनैषां संसर्गं याति मानवः  ।
स तस्यैव व्रतं कुर्यात्तत्संसर्गविशुद्धये  ॥ ११.१८१[१८० ] ॥
पतितस्योदकं कार्यं सपिण्डैर्बान्धवैर्बहिः  ।
निन्दितेऽहनि सायाह्ने ज्ञातिर्त्विग्गुरुसंनिधौ  ॥ ११.१८२[१८१ ] ॥
दासी घटमपां पूर्णं पर्यस्येत्प्रेतवत्पदा  ।
अहोरात्रमुपासीरन्नशौचं बान्धवैः सह  ॥ ११.१८३[१८२ ] ॥
निवर्तेरंश्च तस्मात्तु संभाषणसहासने  ।
दायाद्यस्य प्रदानं च यात्रा चैव हि लौकिकी  ॥ ११.१८४[१८३ ] ॥
ज्येष्ठता च निवर्तेत ज्येष्ठावाप्यं च यद्धनम्  ।
ज्येष्ठांशं प्राप्नुयाच्चास्य यवीयान् गुणतोऽधिकः  ॥ ११.१८५[१८४ ] ॥
प्रायश्चित्ते तु चरिते पूर्णकुम्भमपां नवम्  ।
तेनैव सार्धं प्रास्येयुः स्नात्वा पुण्ये जलाशये  ॥ ११.१८६[१८५ ] ॥
स त्वप्सु तं घटं प्रास्य प्रविश्य भवनं स्वकम्  ।
सर्वाणि ज्ञातिकार्याणि यथापूर्वं समाचरेत् ॥ ११.१८७[१८६ ] ॥
एतदेव विधिं कुर्याद्योषित्सु पतितास्वपि  ।
वस्त्रान्नपानं देयं तु वसेयुश्च गृहान्तिके  ॥ ११.१८८[१८७ ] ॥
एनस्विभिरनिर्णिक्तैर्नार्थं किं चित्सहाचरेत् ।
कृतनिर्णेजनांश्चैव न जुगुप्सेत कर्हि चित् ॥ ११.१८९[१८८ ] ॥
बालघ्नांश्च कृतघ्नांश्च विशुद्धानपि धर्मतः  ।
शरणागतहन्तॄंश्च स्त्रीहन्तॄंश्च न संवसेत् ॥ ११.१९०[१८९ ] ॥
येषां द्विजानां सावित्री नानूच्येत यथाविधि  ।
तांश्चारयित्वा त्रीन् कृच्छ्रान् यथाविध्युपनाययेत् ॥ ११.१९१[१९० ] ॥
प्रायश्चित्तं चिकीर्षन्ति विकर्मस्थास्तु ये द्विजाः  ।
ब्रह्मणा च परित्यक्तास्तेषामप्येतदादिशेत् ॥ ११.१९२[१९१ ] ॥
यद्गर्हितेनार्जयन्ति कर्मणा ब्राह्मणा धनम्  ।
तस्योत्सर्गेण शुध्यन्ति जप्येन तपसैव च  ॥ ११.१९३[१९२ ] ॥
जपित्वा त्रीणि सावित्र्याः सहस्राणि समाहितः  ।
मासं गोष्ठे पयः पीत्वा मुच्यतेऽसत्प्रतिग्रहात् ॥ ११.१९४[१९३ ] ॥
उपवासकृशं तं तु गोव्रजात्पुनरागतम्  ।
प्रणतं प्रति पृच्छेयुः साम्यं सौम्येच्छसीति किम्  ॥ ११.१९५[१९४ ] ॥
सत्यमुक्त्वा तु विप्रेषु विकिरेद्यवसं गवाम्  ।
गोभिः प्रवर्तिते तीर्थे कुर्युस्तस्य परिग्रहम्  ॥ ११.१९६[१९५ ] ॥
व्रात्यानां याजनं कृत्वा परेषामन्त्यकर्म च  ।
अभिचारमहीनं च त्रिभिः कृच्छ्रैर्व्यपोहति  ॥ ११.१९७[१९६ ] ॥
शरणागतं परित्यज्य वेदं विप्लाव्य च द्विजः  ।
संवत्सरं यवाहारस्तत्पापमपसेधति  ॥ ११.१९८[१९७ ] ॥
श्वशृगालखरैर्दष्टो ग्राम्यैः क्रव्याद्भिरेव च  ।
नराश्वोष्ट्रवराहैश्च प्राणायामेन शुध्यति   ॥ ११.१९९[१९८ ] ॥
षष्ठान्नकालता मासं संहिताजप एव वा  ।
होमाश्च सकला नित्यमपाङ्क्त्यानां विशोधनम्  ॥ ११.२००[१९९ ] ॥
उष्ट्रयानं समारुह्य खरयानं तु कामतः  ।
स्नात्वा तु विप्रो दिग्वासाः प्राणायामेन शुध्यति  ॥ ११.२०१[२०० ] ॥
विनाद्भिरप्सु वाप्यार्तः शारीरं संनिषेव्य च  ।
सचैलो बहिराप्लुत्य गामालभ्य विशुध्यति  ॥ ११.२०२[२०१ ] ॥
वेदोदितानां नित्यानां कर्मणां समतिक्रमे  ।
स्नातकव्रतलोपे च प्रायश्चित्तमभोजनम्  ॥ ११.२०३[२०२ ] ॥
हुङ्कारं ब्राह्मणस्योक्त्वा त्वम्कारं च गरीयसः  ।
स्नात्वानश्नन्नहः शेषमभिवाद्य प्रसादयेत् ॥ ११.२०४[२०३ ] ॥
ताडयित्वा तृणेनापि कण्ठे वाबध्य वाससा  ।
विवादे वा विनिर्जित्य प्रणिपत्य प्रसादयेत् ॥ ११.२०५[२०४ ] ॥
अवगूर्य त्वब्दशतं सहस्रमभिहत्य च  ।
जिघांसया ब्राह्मणस्य नरकं प्रतिपद्यते  ॥ ११.२०६[२०५ ] ॥
शोणितं यावतः पांसून् संगृह्णाति महीतले  ।
तावन्त्यब्दसहस्राणि तत्कर्ता नरके वसेत् ॥ ११.२०७[२०६ ] ॥
अवगूर्य चरेत्कृच्छ्रमतिकृच्छ्रं निपातने  ।
कृच्छ्रातिकृच्छ्रौ कुर्वीत विप्रस्योत्पाद्य शोणितम्  ॥ ११.२०८[२०७ ] ॥
अनुक्तनिष्कृतीनां तु पापानामपनुत्तये  ।
शक्तिं चावेक्ष्य पापं च प्रायश्चित्तं प्रकल्पयेत् ॥ ११.२०९[२०८ ] ॥
यैरभ्युपायैरेनांसि मानवो व्यपकर्षति  ।
तान् वोऽभ्युपायान् वक्ष्यामि देवर्षिपितृसेवितान्  ॥ ११.२१०[२०९ ] ॥
त्र्यहं प्रातस्त्र्यहं सायं त्र्यहमद्यादयाचितम्  ।
त्र्यहं परं च नाश्नीयात्प्राजापत्यं चरन् द्विजः  ॥ ११.२११[२१० ] ॥
गोमूत्रं गोमयं क्षीरं दधि सर्पिः कुशोदकम्  ।
एकरात्रोपवासश्च कृच्छ्रं सांतपनं स्मृतम्  ॥ ११.२१२[२११ ] ॥
एकैकं ग्रासमश्नीयात्त्र्यहाणि त्रीणि पूर्ववत् ।
त्र्यहं चोपवसेदन्त्यमतिकृच्छ्रं चरन् द्विजः  ॥ ११.२१३[२१२ ] ॥
तप्तकृच्छ्रं चरन् विप्रो जलक्षीरघृतानिलान्  ।
प्रतित्र्यहं पिबेदुष्णान् सकृत्स्नायी समाहितः  ॥ ११.२१४[२१३ ] ॥
यतात्मनोऽप्रमत्तस्य द्वादशाहमभोजनम्  ।
पराको नाम कृच्छ्रोऽयं सर्वपापापनोदनः  ॥ ११.२१५[२१४ ] ॥
एकैकं ह्रासयेत्पिण्डं कृष्णे शुक्ले च वर्धयेत् ।
उपस्पृशंस्त्रिषवणमेतच्चाण्द्रायणं स्मृतम्  ॥ ११.२१६[२१५ ] ॥
एतमेव विधिं कृत्स्नमाचरेद्यवमध्यमे  ।
शुक्लपक्षादिनियतश्चरंश्चान्द्रायणं व्रतम्  ॥ ११.२१७[२१६ ] ॥
अष्टावष्टौ समश्नीयात्पिण्डान्मध्यंदिने स्थिते  ।
नियतात्मा हविष्याशी यतिचान्द्रायणं चरन्  ॥ ११.२१८[२१७ ] ॥
चतुरः प्रातरश्नीयात्पिण्डान् विप्रः समाहितः  ।
चतुरोऽस्तमिते सूर्ये शिशुचान्द्रायणं स्मृतम्  ॥ ११.२१९[२१८ ] ॥
यथा कथं चित्पिण्डानां तिस्रोऽशीतीः समाहितः  ।
मासेनाश्नन् हविष्यस्य चन्द्रस्यैति सलोकताम्  ॥ ११.२२०[२१९ ] ॥
एतद्रुद्रास्तथादित्या वसवश्चाचरन् व्रतम्  ।
सर्वाकुशलमोक्षाय मरुतश्च महर्षिभिः  ॥ ११.२२१[२२० ] ॥
महाव्याहृतिभिर्होमः कर्तव्यः स्वयमन्वहम्  ।
अहिंसा सत्यमक्रोधमार्जवं च समाचरेत् ॥ ११.२२२[२२१ ] ॥
त्रिरह्नस्त्रिर्निशायां च सवासा जलमाविशेत् ।
स्त्रीशूद्रपतितांश्चैव नाभिभाषेत कर्हि चित् ॥ ११.२२३[२२२ ] ॥
स्थानासनाभ्यां विहरेदशक्तोऽधः शयीत वा  ।
ब्रह्मचारी व्रती च स्याद्गुरुदेवद्विजार्चकः  ॥ ११.२२४[२२३ ] ॥
सावित्रीं च जपेन्नित्यं पवित्राणि च शक्तितः  ।
सर्वेष्वेव व्रतेष्वेवं प्रायश्चित्तार्थमादृतः  ॥ ११.२२५[२२४ ] ॥
एतैर्द्विजातयः शोध्या व्रतैराविष्कृतैनसः  ।
अनाविष्कृतपापांस्तु मन्त्रैर्होमैश्च शोधयेत् ॥ ११.२२६[२२५ ] ॥
ख्यापनेनानुतापेन तपसाध्ययनेन च  ।
पापकृन्मुच्यते पापात्तथा दानेन चापदि  ॥ ११.२२७[२२६ ] ॥
यथा यथा नरोऽधर्मं स्वयं कृत्वानुभाषते  ।
तथा तथा त्वचेवाहिस्तेनाधर्मेण मुच्यते  ॥ ११.२२८[२२७ ] ॥
यथा यथा मनस्तस्य दुष्कृतं कर्म गर्हति  ।
तथा तथा शरीरं तत्तेनाधर्मेण मुच्यते  ॥ ११.२२९[२२८ ] ॥
कृत्वा पापं हि संतप्य तस्मात्पापात्प्रमुच्यते  ।
नैवं कुर्यां पुनरिति निवृत्त्या पूयते तु सः  ॥ ११.२३०[२२९ ] ॥
एवं संचिन्त्य मनसा प्रेत्य कर्मफलोदयम्  ।
मनोवाङ्गूर्तिभिर्नित्यं शुभं कर्म समाचरेत् ॥ ११.२३१[२३० ] ॥
अज्ञानाद्यदि वा ज्ञानात्कृत्वा कर्म विगर्हितम्  ।
तस्माद्विमुक्तिमन्विच्छन् द्वितीयं न समाचरेत् ॥ ११.२३२[२३१ ] ॥
यस्मिन् कर्मण्यस्य कृते मनसः स्यादलाघवम्  ।
तस्मिंस्तावत्तपः कुर्याद्यावत्तुष्टिकरं भवेत् ॥ ११.२३३[२३२ ] ॥
तपोमूलमिदं सर्वं दैवमानुषकं सुखम्  ।
तपोमध्यं बुधैः प्रोक्तं तपोऽन्तं वेददर्शिभिः  ॥ ११.२३४[२३३ ] ॥
ब्राह्मणस्य तपो ज्ञानं तपः क्षत्रस्य रक्षणम्  ।
वैश्यस्य तु तपो वार्ता तपः शूद्रस्य सेवनम्  ॥ ११.२३५[२३४ ] ॥
ऋषयः संयतात्मानः फलमूलानिलाशनाः  ।
तपसैव प्रपश्यन्ति त्रैलोक्यं सचराचरम्  ॥ ११.२३६[२३५ ] ॥
औषधान्यगदो विद्या दैवी च विविधा स्थितिः  ।
तपसैव प्रसिध्यन्ति तपस्तेषां हि साधनम्  ॥ ११.२३७[२३६ ] ॥
यद्दुस्तरं यद्दुरापं यद्दुर्गं यच्च दुष्करम्  ।
सर्वं तु तपसा साध्यं तपो हि दुरतिक्रमम्  ॥ ११.२३८[२३७ ] ॥
महापातकिनश्चैव शेषाश्चाकार्यकारिणः  ।
तपसैव सुतप्तेन मुच्यन्ते किल्बिषात्ततः  ॥ ११.२३९[२३८ ] ॥
कीताश्चाहिपतंगाश्च पशवश्च वयांसि च  ।
स्थावराणि च भूतानि दिवं यान्ति तपोबलात् ॥ ११.२४०[२३९ ] ॥
यत्किं चिदेनः कुर्वन्ति मनोवाङ्गूर्तिभिर्जनाः  ।
तत्सर्वं निर्दहन्त्याशु तपसैव तपोधनाः  ॥ ११.२४१[२४० ] ॥
तपसैव विशुद्धस्य ब्राह्मणस्य दिवौकसः  ।
इज्याश्च प्रतिगृह्णन्ति कामान् संवर्धयन्ति च  ॥ ११.२४२[२४१ ] ॥
प्रजापतिरिदं शास्त्रं तपसैवासृजत्प्रभुः  ।
तथैव वेदानृषयस्तपसा प्रतिपेदिरे  ॥ ११.२४३[२४२ ] ॥
इत्येतत्तपसो देवा महाभाग्यं प्रचक्षते  ।
सर्वस्यास्य प्रपश्यन्तस्तपसः पुण्यमुत्तमम्  ॥ ११.२४४[२४३ ] ॥
वेदाभ्यासोऽन्वहं शक्त्या महायज्ञक्रिया क्षमा  ।
नाशयन्त्याशु पापानि महापातकजान्यपि  ॥ ११.२४५[२४४ ] ॥
यथैधस्तेजसा वह्निः प्राप्तं निर्दहति क्षणात् ।
तथा ज्ञानाग्निना पापं सर्वं दहति वेदवित् ॥ ११.२४६[२४५ ] ॥
इत्येतदेनसामुक्तं प्रायश्चित्तं यथाविधि  ।
अत ऊर्ध्वं रहस्यानां प्रायश्चित्तं निबोधत  ॥ ११.२४७[२४६ ] ॥
सव्याहृतिप्रणवकाः प्राणायामास्तु षोडश  ।
अपि भ्रूणहनं मासात्पुनन्त्यहरहः कृताः  ॥ ११.२४८[२४७ ] ॥
कौत्सं जप्त्वाप इत्येतद्वसिष्ठं च प्रतीत्यृचम्  ।
माहित्रं शुद्धवत्यश्च सुरापोऽपि विशुध्यति  ॥ ११.२४९[२४८ ] ॥
सकृज्जप्त्वास्यवामीयं शिवसंकल्पमेव च  ।
अपहृत्य सुवर्णं तु क्षणाद्भवति निर्मलः  ॥ ११.२५०[२४९ ] ॥
हविष्पान्तीयमभ्यस्य न तमं ह इतीति च  ।
जपित्वा पौरुषं सूक्तं मुच्यते गुरुतल्पगः  ॥ ११.२५१[२५० ] ॥
एनसां स्थूलसूक्ष्माणां चिकीर्षन्नपनोदनम्  ।
अवेत्यृचं जपेदब्दं यत्किं चेदमितीति वा  ॥ ११.२५२[२५१ ] ॥
प्रतिगृह्याप्रतिग्राह्यं भुक्त्वा चान्नं विगर्हितम्  ।
जपंस्तरत्समन्दीयं पूयते मानवस्त्र्यहात् ॥ ११.२५३[२५२ ] ॥
सोमारौद्रं तु बह्वेनाः मासमभ्यस्य शुध्यति  ।
स्रवन्त्यामाचरन् स्नानमर्यम्णामिति च तृचम्  ॥ ११.२५४[२५३ ] ॥
अब्दार्धमिन्द्रमित्येतदेनस्वी सप्तकं जपेत् ।
अप्रशस्तं तु कृत्वाप्सु मासमासीत भैक्षभुक् ॥ ११.२५५[२५४ ] ॥
मन्त्रैः शाकलहोमीयैरब्दं हुत्वा घृतं द्विजः  ।
सुगुर्वप्यपहन्त्येनो जप्त्वा वा नम इत्यृचम्  ॥ ११.२५६[२५५ ] ॥
महापातकसंयुक्तोऽनुगच्छेद्गाः समाहितः  ।
अभ्यस्याब्दं पावमानीर्भैक्षाहारो विशुध्यति  ॥ ११.२५७[२५६ ] ॥
अरण्ये वा त्रिरभ्यस्य प्रयतो वेदसंहिताम्  ।
मुच्यते पातकैः सर्वैः पराकैः शोधितस्त्रिभिः  ॥ ११.२५८[२५७ ] ॥
त्र्यहं तूपवसेद्युक्तस्त्रिरह्नोऽभ्युपयन्नपः  ।
मुच्यते पातकैः सर्वैस्त्रिर्जपित्वाघमर्षणम्  ॥ ११.२५९[२५८ ] ॥
यथाश्वमेधः क्रतुराट्सर्वपापापनोदनः  ।
तथाघमर्षणं सूक्तं सर्वपापापनोदनम्  ॥ ११.२६०[२५९ ] ॥
हत्वा लोकानपीमांस्त्रीनश्नन्नपि यतस्ततः  ।
ऋग्वेदं धारयन् विप्रो नैनः प्राप्नोति किं चन  ॥ ११.२६१[२६० ] ॥
ऋक्संहितां त्रिरभ्यस्य यजुषां वा समाहितः  ।
साम्नां वा सरहस्यानां सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ ११.२६२[२६१ ] ॥
यथा महाह्रदं प्राप्य क्षिप्तं लोष्टं विनश्यति  ।
तथा दुश्चरितं सर्वं वेदे त्रिवृति मज्जति  ॥ ११.२६३[२६२ ] ॥
ऋचो यजूंषि चान्यानि सामानि विविधानि च  ।
एष ज्ञेयस्त्रिवृद्वेदो यो वेदैनं स वेदवित् ॥ ११.२६४[२६३ ] ॥
आद्यं यत्त्र्यक्षरं ब्रह्म त्रयी यस्मिन् प्रतिष्ठिता  ।
स गुह्योऽन्यस्त्रिवृद्वेदो यस्तं वेद स वेदवित् ॥ ११.२६५[२६४ ] ॥

चातुर्वर्ण्यस्य कृत्स्नोऽयमुक्तो धर्मस्त्वयानघः  ।
कर्मणां फलनिर्वृत्तिं शंस नस्तत्त्वतः पराम्  ॥ १२.१ ॥
स तानुवाच धर्मात्मा महर्षीन्मानवो भृगुः  ।
अस्य सर्वस्य शृणुत कर्मयोगस्य निर्णयम्  ॥ १२.२ ॥
शुभाशुभफलं कर्म मनोवाग्देहसंभवम्  ।
कर्मजा गतयो नॄणामुत्तमाधममध्यमः  ॥ १२.३ ॥
तस्येह त्रिविधस्यापि त्र्यधिष्ठानस्य देहिनः  ।
दशलक्षणयुक्तस्य मनो विद्यात्प्रवर्तकम्  ॥ १२.४ ॥
परद्रव्येष्वभिध्यानं मनसानिष्टचिन्तनम्  ।
वितथाभिनिवेशश्च त्रिविधं कर्म मानसम्  ॥ १२.५ ॥
पारुष्यमनृतं चैव पैशुन्यं चापि सर्वशः  ।
असंबद्धप्रलापश्च वाङ्मयं स्याच्चतुर्विधम्  ॥ १२.६ ॥
अदत्तानामुपादानं हिंसा चैवाविधानतः  ।
परदारोपसेवा च शारीरं त्रिविधं स्मृतम्  ॥ १२.७ ॥
मानसं मनसैवायमुपभुङ्क्ते शुभाशुभम्  ।
वाचा वाचा कृतं कर्म कायेनैव च कायिकम्  ॥ १२.८ ॥
शरीरजैः कर्मदोषैर्याति स्थावरतां नरः  ।
वाचिकैः पक्षिमृगतां मानसैरन्त्यजातिताम्  ॥ १२.९ ॥
वाग्दण्डोऽथ मनोदण्डः कायदण्डस्तथैव च  ।
यस्यैते निहिता बुद्धौ त्रिदण्डीति स उच्यते  ॥ १२.१० ॥
त्रिदण्डमेतन्निक्षिप्य सर्वभूतेषु मानवः  ।
कामक्रोधौ तु संयम्य ततः सिद्धिं नियच्छति  ॥ १२.११ ॥
योऽस्यात्मनः कारयिता तं क्षेत्रज्ञं प्रचक्षते  ।
यः करोति तु कर्माणि स भूतात्मोच्यते बुधैः  ॥ १२.१२ ॥
जीवसंज्ञोऽन्तरात्मान्यः सहजः सर्वदेहिनाम्  ।
येन वेदयते सर्वं सुखं दुःखं च जन्मसु  ॥ १२.१३ ॥
तावुभौ भूतसंपृक्तौ महान् क्षेत्रज्ञ एव च  ।
उच्चावचेषु भूतेषु स्थितं तं व्याप्य तिष्ठतः  ॥ १२.१४ ॥
असंख्या मूर्तयस्तस्य निष्पतन्ति शरीरतः  ।
उच्चावचानि भूतानि सततं चेष्टयन्ति याः  ॥ १२.१५ ॥
पञ्चभ्य एव मात्राभ्यः प्रेत्य दुष्कृतिनां नृणाम्  ।
शरीरं यातनार्थीयमन्यदुत्पद्यते ध्रुवम्  ॥ १२.१६ ॥
तेनानुभूय ता यामीः शरीरेणेह यातनाः  ।
तास्वेव भूतमात्रासु प्रलीयन्ते विभागशः  ॥ १२.१७ ॥
सोऽनुभूयासुखोदर्कान् दोषान् विषयसङ्गजान्  ।
व्यपेतकल्मषोऽभ्येति तावेवोभौ महौजसौ  ॥ १२.१८ ॥
तौ धर्मं पश्यतस्तस्य पापं चातन्द्रितौ सह  ।
याभ्यां प्राप्नोति संपृक्तः प्रेत्येह च सुखासुखम्  ॥ १२.१९ ॥
यद्याचरति धर्मं स प्रायशोऽधर्ममल्पशः  ।
तैरेव चावृतो भूतैः स्वर्गे सुखमुपाश्नुते  ॥ १२.२० ॥
यदि तु प्रायशोऽधर्मं सेवते धर्ममल्पशः  ।
तैर्भूतैः स परित्यक्तो यामीः प्राप्नोति यातनाः  ॥ १२.२१ ॥
यामीस्ता यातनाः प्राप्य स जीवो वीतकल्मषः  ।
तान्येव पञ्च भूतानि पुनरप्येति भागशः  ॥ १२.२२ ॥
एता दृष्ट्वास्य जीवस्य गतीः स्वेनैव चेतसा  ।
धर्मतोऽधर्मतश्चैव धर्मे दध्यात्सदा मनः  ॥ १२.२३ ॥
सत्त्वं रजस्तमश्चैव त्रीन् विद्यादात्मनो गुणान्  ।
यैर्व्याप्येमान् स्थितो भावान्महान् सर्वानशेषतः  ॥ १२.२४ ॥
यो यदैषां गुणो देहे साकल्येनातिरिच्यते  ।
स तदा तद्गुणप्रायं तं करोति शरीरिणम्  ॥ १२.२५ ॥
सत्त्वं ज्ञानं तमोऽज्ञानं रागद्वेषौ रजः स्मृतम्  ।
एतद्व्याप्तिमदेतेषां सर्वभूताश्रितं वपुः  ॥ १२.२६ ॥
तत्र यत्प्रीतिसंयुक्तं किं चिदात्मनि लक्षयेत् ।
प्रशान्तमिव शुद्धाभं सत्त्वं तदुपधारयेत् ॥ १२.२७ ॥
यत्तु दुःखसमायुक्तमप्रीतिकरमात्मनः  ।
तद्रजो प्रतीपं विद्यात्सततं हारि देहिनाम्  ॥ १२.२८ ॥
यत्तु स्यान्मोहसंयुक्तमव्यक्तं विषयात्मकम्  ।
अप्रतर्क्यमविज्ञेयं तमस्तदुपधारयेत् ॥ १२.२९ ॥
त्रयाणामपि चैतेषां गुणानां यः फलोदयः  ।
अग्र्यो मध्यो जघन्यश्च तं प्रवक्ष्याम्यशेषतः  ॥ १२.३० ॥
वेदाभ्यासस्तपो ज्ञानं शौचमिन्द्रियनिग्रहः  ।
धर्मक्रियात्मचिन्ता च सात्त्विकं गुणलक्षणम्  ॥ १२.३१ ॥
आरम्भरुचिताधैर्यमसत्कार्यपरिग्रहः  ।
विषयोपसेवा चाजस्रं राजसं गुणलक्षणम्  ॥ १२.३२ ॥
लोभः स्वप्नोऽधृतिः क्रौर्यं नास्तिक्यं भिन्नवृत्तिता  ।
याचिष्णुता प्रमादश्च तामसं गुणलक्षणम्  ॥ १२.३३ ॥
त्रयाणामपि चैतेषां गुणानां त्रिषु तिष्ठताम्  ।
इदं सामासिकं ज्ञेयं क्रमशो गुणलक्षणम्  ॥ १२.३४ ॥
यत्कर्म कृत्वा कुर्वंश्च करिष्यंश्चैव लज्जति  ।
तज्ज्ञेयं विदुषा सर्वं तामसं गुणलक्षणम्  ॥ १२.३५ ॥
येनास्मिन् कर्मना लोके ख्यातिमिच्छति पुष्कलाम्  ।
न च शोचत्यसंपत्तौ तद्विज्ञेयं तु राजसम्  ॥ १२.३६ ॥
यत्सर्वेणेच्छति ज्ञातुं यन्न लज्जति चाचरन्  ।
येन तुष्यति चात्मास्य तत्सत्त्वगुणलक्षणम्  ॥ १२.३७ ॥
तमसो लक्षणं कामो रजसस्त्वर्थ उच्यते  ।
सत्त्वस्य लक्षणं धर्मः श्रैष्ठ्यमेषां यथोत्तरम्  ॥ १२.३८ ॥
येन यस्तु गुणेनैषां संसरान् प्रतिपद्यते  ।
तान् समासेन वक्ष्यामि सर्वस्यास्य यथाक्रमम्  ॥ १२.३९ ॥
देवत्वं सात्त्विका यान्ति मनुष्यत्वं च राजसाः  ।
तिर्यक्त्वं तामसा नित्यमित्येषा त्रिविधा गतिः  ॥ १२.४० ॥
त्रिविधा त्रिविधैषा तु विज्ञेया गौणिकी गतिः  ।
अधमा मध्यमाग्र्या च कर्मविद्याविशेषतः  ॥ १२.४१ ॥
स्थावराः कृमिकीटाश्च मत्स्याः सर्पाः सकच्छपाः  ।
पशवश्च मृगाश्चैव जघन्या तामसी गतिः  ॥ १२.४२ ॥
हस्तिनश्च तुरङ्गाश्च शूद्रा म्लेच्छाश्च गर्हिताः  ।
सिंहा व्याघ्रा वराहाश्च मध्यमा तामसी गतिः  ॥ १२.४३ ॥
चारणाश्च सुपर्णाश्च पुरुषाश्चैव दाम्भिकाः  ।
रक्षांसि च पिशाचाश्च तामसीषूत्तमा गतिः  ॥ १२.४४ ॥
झल्ला मल्ला नटाश्चैव पुरुषाः शस्त्रवृत्तयः  ।
द्यूतपानप्रसक्ताश्च जघन्या राजसी गतिः  ॥ १२.४५ ॥
राजानः क्षत्रियाश्चैव राज्ञां चैव पुरोहिताः  ।
वादयुद्धप्रधानाश्च मध्यमा राजसी गतिः  ॥ १२.४६ ॥
गन्धर्वा गुह्यका यक्षा विबुधानुचराश्च ये  ।
तथैवाप्सरसः सर्वा राजसीषूत्तमा गतिः  ॥ १२.४७ ॥
तापसा यतयो विप्रा ये च वैमानिका गणाः  ।
नक्षत्राणि च दैत्याश्च प्रथमा सात्त्विकी गतिः  ॥ १२.४८ ॥
यज्वान ऋषयो देवा वेदा ज्योतींषि वत्सराः  ।
पितरश्चैव साध्याश्च द्वितीया सात्त्विकी गतिः  ॥ १२.४९ ॥
ब्रह्मा विश्वसृजो धर्मो महानव्यक्तमेव च  ।
उत्तमां सात्त्विकीमेतां गतिमाहुर्मनीषिणः  ॥ १२.५० ॥
एष सर्वः समुद्दिष्टस्त्रिप्रकारस्य कर्मणः  ।
त्रिविधस्त्रिविधः कृत्स्नः संसारः सार्वभौतिकः  ॥ १२.५१ ॥
इन्द्रियाणां प्रसङ्गेन धर्मस्यासेवनेन च  ।
पापान् संयान्ति संसारानविद्वांसो नराधमाः  ॥ १२.५२ ॥
यां यां योनिं तु जीवोऽयं येन येनेह कर्मणा  ।
क्रमशो याति लोकेऽस्मिंस्तत्तत्सर्वं निबोधत  ॥ १२.५३ ॥
बहून् वर्षगणान् घोरान्नरकान् प्राप्य तत्क्षयात् ।
संसारान् प्रतिपद्यन्ते महापातकिनस्त्विमान्  ॥ १२.५४ ॥
श्वसूकरखरोष्ट्राणां गोऽजाविमृगपक्षिणां  ।
चण्डालपुक्कसानां च ब्रह्महा योनिमृच्छति  ॥ १२.५५ ॥
कृमिकीटपतङ्गानां विड्भुजां चैव पक्षिणाम्  ।
हिंस्राणां चैव सत्त्वानां सुरापो ब्राह्मणो व्रजेत् ॥ १२.५६ ॥
लूताहिसरटानां च तिरश्चां चाम्बुचारिणाम्  ।
हिंस्राणां च पिशाचानां स्तेनो विप्रः सहस्रशः  ॥ १२.५७ ॥
तृणगुल्मलतानां च क्रव्यादां दंष्ट्रिणामपि  ।
क्रूरकर्मकृतां चैव शतशो गुरुतल्पगः  ॥ १२.५८ ॥
हिंस्रा भवन्ति क्रव्यादाः कृमयोऽमेध्यभक्षिणः  ।
परस्परादिनः स्तेनाः प्रेत्यान्त्यस्त्रीनिषेविणः  ॥ १२.५९ ॥
संयोगं पतितैर्गत्वा परस्यैव च योषितम्  ।
अपहृत्य च विप्रस्वं भवति ब्रह्मराक्षसः  ॥ १२.६० ॥
मणिमुक्ताप्रवालानि हृत्वा लोभेन मानवः  ।
विविधाणि च रत्नानि जायते हेमकर्तृषु  ॥ १२.६१ ॥
धान्यं हृत्वा भवत्याखुः कांस्यं हंसो जलं प्लवः  ।
मधु दंशः पयः काको रसं श्वा नकुलो घृतम्  ॥ १२.६२ ॥
मांसं गृध्रो वपां मद्गुस्तैलं तैलपकः खगः  ।
चीरीवाकस्तु लवणं बलाका शकुनिर्दधि  ॥ १२.६३ ॥
कौशेयं तित्तिरिर्हृत्वा क्षौमं हृत्वा तु दर्दुरः  ।
कार्पासतान्तवं क्रौञ्चो गोधा गां वाग्गुदो गुडम्  ॥ १२.६४ ॥
छुच्छुन्दरिः शुभान् गन्धान् पत्रशाकं तु बर्हिणः  ।
श्वावित्कृतान्नं विविधमकृतान्नं तु शल्यकः  ॥ १२.६५ ॥
बको भवति हृत्वाग्निं गृहकारी ह्युपस्करम्  ।
रक्तानि हृत्वा वासांसि जायते जीवजीवकः  ॥ १२.६६ ॥
वृको मृगेभं व्याघ्रोऽश्वं फलमूलं तु मर्कटः  ।
स्त्रीमृक्षः स्तोकको वारि यानान्युष्ट्रः पशूनजः  ॥ १२.६७ ॥
यद्वा तद्वा परद्रव्यमपहृत्य बलान्नरः  ।
अवश्यं याति तिर्यक्त्वं जग्ध्वा चैवाहुतं हविः  ॥ १२.६८ ॥
स्त्रियोऽप्येतेन कल्पेन हृत्वा दोषमवाप्नुयुः  ।
एतेषामेव जन्तूनां भार्यात्वमुपयान्ति ताः  ॥ १२.६९ ॥
स्वेभ्यः स्वेभ्यस्तु कर्मभ्यश्च्युता वर्णा ह्यनापदि  ।
पापान् संसृत्य संसारान् प्रेष्यतां यान्ति शत्रुषु  ॥ १२.७० ॥
वान्ताश्युल्कामुखः प्रेतो विप्रो धर्मात्स्वकाच्च्युतः  ।
अमेध्यकुणपाशी च क्षत्रियः कटपूतनः  ॥ १२.७१ ॥
मैत्राक्षज्योतिकः प्रेतो वैश्यो भवति पूयभुक् ।
चैलाशकश्च भवति शूद्रो धर्मात्स्वकाच्च्युतः  ॥ १२.७२ ॥
यथा यथा निषेवन्ते विषयान् विषयात्मकाः  ।
तथा तथा कुशलता तेषां तेषूपजायते  ॥ १२.७३ ॥
तेऽभ्यासात्कर्मणां तेषां पापानामल्पबुद्धयः  ।
संप्राप्नुवन्ति दुःखानि तासु तास्विह योनिषु  ॥ १२.७४ ॥
तामिस्रादिषु चोग्रेषु नरकेषु विवर्तनम्  ।
असिपत्रवनादीनि बन्धनछेदनानि च  ॥ १२.७५ ॥
विविधाश्चैव संपीडाः काकोलूकैश्च भक्षणम्  ।
करम्भवालुकातापान् कुम्भीपाकांश्च दारुणान्  ॥ १२.७६ ॥
संभवांश्च वियोनीषु दुःखप्रायासु नित्यशः  ।
शीतातपाभिघातांश्च विविधानि भयानि च  ॥ १२.७७ ॥
असकृद्गर्भवासेषु वासं जन्म च दारुणम्  ।
बन्धनानि च काष्ठानि परप्रेष्यत्वमेव च  ॥ १२.७८ ॥
बन्धुप्रियवियोगांश्च संवासं चैव दुर्जनैः  ।
द्रव्यार्जनं च नाशं च मित्रामित्रस्य चार्जनम्  ॥ १२.७९ ॥
जरां चैवाप्रतीकारां व्याधिभिश्चोपपीडनम्  ।
क्लेशांश्च विविधांस्तांस्तान्मृत्युमेव च दुर्जयम्  ॥ १२.८० ॥
यादृशेन तु भावेन यद्यत्कर्म निषेवते  ।
तादृशेन शरीरेण तत्तत्फलमुपाश्नुते  ॥ १२.८१ ॥
एष सर्वः समुद्दिष्टः कर्मणां वः फलोदयः  ।
नैःश्रेयसकरं कर्म विप्रस्येदं निबोधत  ॥ १२.८२ ॥
वेदाभ्यासस्तपो ज्ञानमिन्द्रियाणां च संयमः  ।
अहिंसा गुरुसेवा च निःश्रेयसकरं परम्  ॥ १२.८३ ॥
सर्वेषामपि चैतेषां शुभानामिह कर्मणाम्  ।
किं चिच्छ्रेयस्करतरं कर्मोक्तं पुरुषं प्रति  ॥ १२.८४ ॥
सर्वेषामपि चैतेषामात्मज्ञानं परं स्मृतम्  ।
तद्ध्यग्र्यं सर्वविद्यानां प्राप्यते ह्यमृतं ततः  ॥ १२.८५ ॥
षण्णामेषां तु सर्वेषां कर्मणां प्रेत्य चेह च  ।
श्रेयस्करतरं ज्ञेयं सर्वदा कर्म वैदिकम्  ॥ १२.८६ ॥
वैदिके कर्मयोगे तु सर्वाण्येतान्यशेषतः  ।
अन्तर्भवन्ति क्रमशस्तस्मिंस्तस्मिन् क्रियाविधौ  ॥ १२.८७ ॥
सुखाभ्युदयिकं चैव नैःश्रेयसिकमेव च  ।
प्रवृत्तं च निवृत्तं च द्विविधं कर्म वैदिकम्  ॥ १२.८८ ॥
इह चामुत्र वा काम्यं प्रवृत्तं कर्म कीर्त्यते  ।
निष्कामं ज्ञातपूर्वं तु निवृत्तमुपदिश्यते  ॥ १२.८९ ॥
प्रवृत्तं कर्म संसेव्यं देवानामेति साम्यताम्  ।
निवृत्तं सेवमानस्तु भूतान्यत्येति पञ्च वै  ॥ १२.९० ॥
सर्वभूतेषु चात्मानं सर्वभूतानि चात्मनि  ।
समं पश्यन्नात्मयाजी स्वाराज्यमधिगच्छति  ॥ १२.९१ ॥
यथोक्तान्यपि कर्माणि परिहाय द्विजोत्तमः  ।
आत्मज्ञाने शमे च स्याद्वेदाभ्यासे च यत्नवान्  ॥ १२.९२ ॥
एतद्धि जन्मसाफल्यं ब्राह्मणस्य विशेषतः  ।
प्राप्यैतत्कृतकृत्यो हि द्विजो भवति नान्यथा  ॥ १२.९३ ॥
पितृदेवमनुष्याणां वेदश्चक्षुः सनातनम्  ।
अशक्यं चाप्रमेयं च वेदशास्त्रमिति स्थितिः  ॥ १२.९४ ॥
या वेदबाह्याः स्मृतयो याश्च काश्च कुदृष्टयः  ।
सर्वास्ता निष्फलाः प्रेत्य तमोनिष्ठा हि ताः स्मृताः  ॥ १२.९५ ॥
उत्पद्यन्ते च्यवन्ते च यान्यतोऽन्यानि कानि चित् ।
तान्यर्वाक्कालिकतया निष्फलान्यनृतानि च  ॥ १२.९६ ॥
चातुर्वर्ण्यं त्रयो लोकाश्चत्वारश्चाश्रमाः पृथक् ।
भूतं भव्यं भविष्यं च सर्वं वेदात्प्रसिध्यति  ॥ १२.९७ ॥
शब्दः स्पर्शश्च रूपं च रसो गन्धश्च पञ्चमः  ।
वेदादेव प्रसूयन्ते प्रसूतिर्गुणकर्मतः  ॥ १२.९८ ॥
बिभर्ति सर्वभूतानि वेदशास्त्रं सनातनम्  ।
तस्मादेतत्परं मन्ये यज्जन्तोरस्य साधनम्  ॥ १२.९९ ॥
सेनापत्यं च राज्यं च दण्डनेतृत्वमेव च  ।
सर्वलोकाधिपत्यं च वेदशास्त्रविदर्हति  ॥ १२.१०० ॥
यथा जातबलो वह्निर्दहत्यार्द्रानपि द्रुमान्  ।
तथा दहति वेदज्ञः कर्मजं दोषमात्मनः  ॥ १२.१०१ ॥
वेदशास्त्रार्थतत्त्वज्ञो यत्र तत्राश्रमे वसन्  ।
इहैव लोके तिष्ठन् स ब्रह्मभूयाय कल्पते  ॥ १२.१०२ ॥
अज्ञेभ्यो ग्रन्थिनः श्रेष्ठा ग्रन्थिभ्यो धारिणो वराः  ।
धारिभ्यो ज्ञानिनः श्रेष्ठा ज्ञानिभ्यो व्यवसायिनः  ॥ १२.१०३ ॥
तपो विद्या च विप्रस्य निःश्रेयसकरं परम्  ।
तपसा किल्बिषं हन्ति विद्ययामृतमश्नुते  ॥ १२.१०४ ॥
प्रत्यक्षं चानुमानं च शास्त्रं च विविधागमम्  ।
त्रयं सुविदितं कार्यं धर्मशुद्धिमभीप्सता  ॥ १२.१०५ ॥
आर्षं धर्मोपदेशं च वेदशास्त्राविरोधिना  ।
यस्तर्केणानुसंधत्ते स धर्मं वेद नेतरः  ॥ १२.१०६ ॥
नैःश्रेयसमिदं कर्म यथोदितमशेषतः  ।
मानवस्यास्य शास्त्रस्य रहस्यमुपदिश्यते  ॥ १२.१०७ ॥
अनाम्नातेषु धर्मेषु कथं स्यादिति चेद्भवेत् ।
यं शिष्टा ब्राह्मणा ब्रूयुः स धर्मः स्यादशङ्कितः  ॥ १२.१०८ ॥
धर्मेणाधिगतो यैस्तु वेदः सपरिबृंहणः  ।
ते शिष्टा ब्राह्मणा ज्ञेयाः श्रुतिप्रत्यक्षहेतवः  ॥ १२.१०९ ॥
दशावरा वा परिषद्यं धर्मं परिकल्पयेत् ।
त्र्यवरा वापि वृत्तस्था तं धर्मं न विचालयेत् ॥ १२.११० ॥
त्रैविद्यो हेतुकस्तर्की नैरुक्तो धर्मपाठकः  ।
त्रयश्चाश्रमिणः पूर्वे परिषत्स्याद्दशावरा  ॥ १२.१११ ॥
ऋग्वेदविद्यजुर्विच्च सामवेदविदेव च  ।
त्र्यवरा परिषज्ज्ञेया धर्मसंशयनिर्णये  ॥ १२.११२ ॥
एकोऽपि वेदविद्धर्मं यं व्यवस्येद्द्विजोत्तमः  ।
स विज्ञेयः परो धर्मो नाज्ञानामुदितोऽयुतैः  ॥ १२.११३ ॥
अव्रतानाममन्त्राणां जातिमात्रोपजीविनाम्  ।
सहस्रशः समेतानां परिषत्त्वं न विद्यते  ॥ १२.११४ ॥
यं वदन्ति तमोभूता मूर्खा धर्ममतद्विदः  ।
तत्पापं शतधा भूत्वा तद्वक्तॄननुगच्छति  ॥ १२.११५ ॥
एतद्वोऽभिहितं सर्वं निःश्रेयसकरं परम्  ।
अस्मादप्रच्युतो विप्रः प्राप्नोति परमां गतिम्  ॥ १२.११६ ॥
एवं स भगवान् देवो लोकानां हितकाम्यया  ।
धर्मस्य परमं गुह्यं ममेदं सर्वमुक्तवान्  ॥ १२.११७ ॥
सर्वमात्मनि संपश्येत्सच्चासच्च समाहितः  ।
सर्वं ह्यात्मनि संपश्यन्नाधर्मे कुरुते मनः  ॥ १२.११८ ॥
आत्मैव देवताः सर्वाः सर्वमात्मन्यवस्थितम्  ।
आत्मा हि जनयत्येषां कर्मयोगं शरीरिणाम्  ॥ १२.११९ ॥
खं संनिवेशयेत्खेषु चेष्टनस्पर्शनेऽनिलम्  ।
पक्तिदृष्ट्योः परं तेजः स्नेहेऽपो गां च मूर्तिषु  ॥ १२.१२० ॥
मनसीन्दुं दिशः श्रोत्रे क्रान्ते विष्णुं बले हरम्  ।
वाच्यग्निं मित्रमुत्सर्गे प्रजने च प्रजापतिम्  ॥ १२.१२१ ॥
प्रशासितारं सर्वेषामणीयांसमणोरपि  ।
रुक्माभं स्वप्नधीगम्यं विद्यात्तं पुरुषं परम्  ॥ १२.१२२ ॥
एतमेके वदन्त्यग्निं मनुमन्ये प्रजापतिम्  ।
इन्द्रमेके परे प्राणमपरे ब्रह्म शाश्वतम्  ॥ १२.१२३ ॥
एष सर्वाणि भूतानि पञ्चभिर्व्याप्य मूर्तिभिः  ।
जन्मवृद्धिक्षयैर्नित्यं संसारयति चक्रवत् ॥ १२.१२४ ॥
एवं यः सर्वभूतेषु पश्यत्यात्मानमात्मना  ।
स सर्वसमतामेत्य ब्रह्माभ्येति परं पदम्  ॥ १२.१२५ ॥
इत्येतन्मानवं शास्त्रं भृगुप्रोक्तं पठन् द्विजः  ।
भवत्याचारवान्नित्यं यथेष्टां प्राप्नुयाद्गतिम्  ॥ १२.१२६ ॥