१,व्यवहारकाण्डम्
१,१

धर्मप्रधानाः पुरुषाः पूर्वमासन्नहिंसकाः  ।
लोभद्वेषाभिभूतानां व्यवहारः प्रवर्तितः  ॥ १,१.१ ॥
प्रयच्छेच्चेद्भृतिं स्वामी भृत्यानां कर्म कुर्वताम्  ।
न कुर्वन्ति च भृत्याश्चेत्तत्र वादः प्रवर्तते  ॥ १,१.२ ॥
हिंसां वा कुरुते कश्चिद्देयं वा न प्रयच्छति  ।
द्वे हि स्थाने विवादस्य तयोर्बहुतरा गतिः  ॥ १,१.३ ॥
यतो द्रव्यं विनिक्रीय ऋणार्थं चैव गृह्यते  ।
तन्मूल्यमुत्तमर्णेन व्यवहार इति स्मृतः  ॥ १,१.४ ॥

[१,१.१ राजगुणाः]
गुणधर्मानतो राज्ञः कथयाम्यनुपूर्वशः  ।
धनिकर्णिकसंदिग्धौ प्रतिभूलेख्यसाक्षिणः  ॥ १,१.५ ॥
विचारयति यः सम्यक्तस्योत्पत्तिं निबोधत  ।
सोमाग्न्यर्कानिलेन्द्राणां वित्तापत्त्योर्यमस्य च  ॥ १,१.६ ॥
तेजोमात्रं समुद्धृत्य राज्ञो मूर्तिर्हि निर्मिता  ।
तस्य सवाणि भूतानि चराणि स्थावराणि च  ॥ १,१.७ ॥
भयाद्भोगाय कल्पन्ते स्वधर्मान्न चलन्ति च  ।
नाराजके कृषिवणिक्- कुसीदपरिपालनम्  ॥ १,१.८ ॥
तस्माद्वर्णाश्रमाणां तु नेतासौ निर्मितः पुरा  ।

[१,१.२ व्यवहारपदानि]
द्विपदो व्यवहारः स्यात्धनहिंसासमुद्भवः  ॥ १,१.९ ॥
द्विसप्तकोऽर्थमूलस्तु हिंसामूलश्चतुर्विधः  ।
पारुष्ये द्वे वधश्चैव परस्त्रीसंग्रहस्तथा  ॥ १,१.१० ॥
कुसीदनिधिदेयाद्यं संभूयोत्थानमेव च  ।
भृत्यदानमशुश्रूषा भूवादोऽस्वामिविक्रियः  ॥ १,१.११ ॥
क्रयविक्रयानुशयः समयातिक्रमस्तथा  ।
स्त्रीपुंसयोगः स्तेयं च दायभागोऽक्षदेवनम्  ॥ १,१.१२ ॥
एतान्यर्थसमुत्थानि पदानि तु चतुर्दश  ।
पुनरेवं प्रभिन्नानि क्रियाभेदादनेकदहा  ॥ १,१.१३ ॥
पारुष्ये द्वे साहसं च परस्त्रीसंग्रहस्तथा  ।
हिंसोद्भवपदान्येवं चत्वार्याह बृहस्पतिः  ॥ १,१.१४ ॥
हीनमध्योत्तमत्वेन प्रभिन्नानि पृथक्पृथक् ।
विशेष एषां निर्दिष्टश्चतुर्णामप्य् अनुक्रमात् ॥ १,१.१५ ॥
पदान्यष्टादशैतानि धर्मशास्त्रोदितानि तु  ।
मूलं सर्वविवादानां ये विदुस्ते परीक्षकाः  ॥ १,१.१६ ॥
पूर्वपक्षः स्मृतः पादो द्वितीयस्तूत्तरस्तथा  ।
क्रियापादस्तथा वाच्यश्चतुर्थो निर्णयस्तथा  ॥ १,१.१७ ॥

[१,१.३ धर्मादिचतुष्टयबलाबलम्]
धर्मेण व्यवहारेण चारित्रेण नृपाज्ञया  ।
चतुष्प्रकारोऽभिहितः संदिग्धेऽर्थे विनिर्णयः  ॥ १,१.१८ ॥
शास्त्रं केवलमाश्रित्य क्रियते यत्र निर्णयः  ।
व्यवहारः स विज्ञेयो धर्मस्तेनापि वर्धते  ॥ १,१.१९ ॥
देशस्थित्यानुमानेन नैगमानुमतेन च  ।
क्रियते निर्णयस्तत्र व्यवहारस्तु बाध्यते  ॥ १,१.२० ॥
विहाय चरिताचारं यत्र कुर्यात्पुनर्नृपः  ।
निर्णयं सा तु राजाज्ञा चरितं बाध्यते तया  ॥ १,१.२१ ॥
धर्मशास्त्रानुसारेण सामात्यः स पुरोहितः  ।
व्यवहारान्नृपः पश्येत्प्रजासंरक्षणाय च    ।
क्रोधलोभविहीनस्तु  सत्यवादी जितेन्द्रियः  ॥ १,१.२२ ॥

[१,१.४ धर्माधिकरणम्]
सप्तप्रकृतिकं यत्तु विजिगीषोररेश्च यत् ।
चतुर्दशकमेवेदं मण्डलं परिचक्षते  ॥ १,१.२३ ॥
चत्वारः पृथिवीपालाः पृथङ्मित्रैः सहाष्टकम्  ।
अमात्यादिभिरेते च जगत्यक्षरसंहिताः  ॥ १,१.२४ ॥
प्रातरुत्थाय नृपतिः शौचं कृत्वा विधानतः  ।
गुरून् ज्योतिर्विदो वैद्यान् देवान् विप्रान् पुरोहितान्  ॥ १,१.२५ ॥
यथार्हमेतान् संपूज्य सुपुष्पाभरणाम्बरैः  ।
अभिनन्द्य च गुर्वादीन् सुमुखः प्रविशेत्सभाम्  ॥ १,१.२६ ॥
राजा कार्याणि संपश्येत्सद्भिरेव त्रिभिर्वृतः  ।
सभामेव प्रविश्याग्र्यामासीनः स्थित एव वा  ॥ १,१.२७ ॥

[१,१.५ दुर्गलक्षणम्]
आत्मदारार्थलोकानां संचितानां तु गुप्तये  ।
नृपतिः कारयेद्दुर्गं प्राकारद्वयसंयुतम्  ॥ १,१.२८ ॥
भूपानामिन्धनरसैर्वेत्रशष्पान्नवाहनैः  ।
यन्त्रायुधैश्च विविधैः स्निग्धैः शूरैर्नरैर्युतम्  ॥ १,१.२९ ॥
वेदविद्याविदो विप्रान् क्षत्रियानग्निहोत्रिणः  ।
आहृत्य स्थापयेत्तत्र तेषां वृत्तिं प्रकल्पयेत् ॥ १,१.३० ॥
अनाच्छेद्याः करास्तेभ्यः प्रदेया गृहभूमयः  ।
मुक्ता भाव्याश्च नृपतेर्लेखयित्वा स्वशासने  ॥ १,१.३१ ॥
नित्यं नैमित्तिकं काम्यं शान्तिकं पौष्टिकं तथा  ।
पौराणां कर्म कुर्युस्ते संदिग्धविनयं तथा  ॥ १,१.३२ ॥
समा निम्नोन्नता वापि यत्र भूमिर्यथाविधा  ।
शालाट्टपरिखाद्याश्च कर्तव्याश्च तथाविधाः  ॥ १,१.३३ ॥
समन्तात्तत्र वेश्मानि कुर्युः प्रकृतयस्ततः  ।
द्विजवैश्यवणिच्छिल्पि- कारुका रक्षकास्तथा  ॥ १,१.३४ ॥
स्हलावस्थाननिष्काश- भ्रमश्वभ्रचतुष्पथान्  ।
समाजविक्रयस्थान- गोव्रजांश्चैव कल्पयेत् ॥ १,१.३५ ॥
गुणवानिति यः प्रोक्तः ख्यापितो जनसंसदि  ।
कथं तेनैव वक्त्रेण निर्गुणः परिकथ्यते  ॥ १,१.३६ ॥
तस्मात्प्रभुत्वं वृत्तिं च निर्दोषस्य न चालयेत् ।
अनवस्थाप्रसङ्गः स्यान्नश्येतोपग्रहस्तथा  ॥ १,१.३७ ॥

[१,१.६ प्रजापालनलक्षणम्][प्.७]
सम्यङ्निविष्टदेशस्तु कृतदुर्गस्तु शास्त्रतः  ।
कण्टकोद्धरणे नित्यमातिष्ठेद्बलमुत्तमम्  ॥ १,१.३८ ॥
तत्प्रजापालनं प्रोक्तं त्रिविधं न्यायवेदिभिः  ।
परचक्राच्चौरभयाद्बलिनोऽन्यायवर्तिनः  ॥ १,१.३९ ॥
परानीकस्तेनभयमुपायैः शमयेन्नृपः  ।
बलवत्परिभूतानां प्रत्यहं न्यायदर्शनैः  ॥ १,१.४० ॥
यदधीते यद्यजते यज्जुहोति यदर्चति  ।
तस्य षड्भागभाग्राजा सम्यग्भवति रक्षणात् ॥ १,१.४१ ॥
रक्षन् धर्मेण भूतानि राजा वध्यांश्च घातयन्  ।
यजतेऽहरहर्यज्ञैः सहस्रशतदक्षिणैः  ॥ १,१.४२ ॥
दशाष्टषष्ठं नृपतेर्भागं दद्यात्कृषीवलम्  ।
खिलाद्वर्षावसन्ताच्च कृष्यमाणाद्यथाक्रमम्  ॥ १,१.४३ ॥
देशस्थित्या बलिं दद्युर्भूतं षण्मासवार्षिकम्  ।
एष धर्मः समाख्यातः कीनाशानां पुरातनः  ॥ १,१.४४ ॥

[१,१.७ सभानिवेशनप्रकारः]
औदकं पार्वतं वार्क्ष्यमैरणं धान्वनं तथा  ।
दुर्गमध्ये गृहं कुर्याज्जलवृक्षावृतं पृथक् ॥ १,१.४५ ॥
प्राग्दिशि प्राङ्मुखीं तस्य लक्षण्यां कल्पयेत्सभाम्  ।
माल्यधूपासनोपेतां बीजरत्नसमन्विताम्  ॥ १,१.४६ ॥
प्रतिमालेख्यदेवैश्च युक्तामग्न्यम्बुना तथा  ।
लक्षण्यां वास्तुशास्त्रोक्त- लक्षणेन तु लक्षिताम्  ॥ १,१.४७ ॥
भद्रासनमधिष्ठाय संवीताङ्गः समाहितः  ।
प्रणम्य लोकपालेभ्यः कार्यदर्शनमारभेत् ॥ १,१.४८ ॥
विप्रो धर्मद्रुमस्यादिः स्कन्धशाखे महीपतिः  ।
सचिवाः पत्रपुष्पाणि फलं न्यायेन पालनम्  ॥ १,१.४९ ॥
यशो वित्तं फलरसो भोगोपग्रहपूजनम्  ।
अजेयत्वं लोकपङ्क्तिः स्वर्गे स्थानं च शाश्वतम्  ॥ १,१.५० ॥
वोदोत्वैतान्न्यायरसान् समो भूत्वा विवादनम्  ।
त्यक्तलोभादिकं राजा धर्मं कुर्याद्विनिर्णयम्  ॥ १,१.५१ ॥
राजा वृत्तिविवादानां स्वयमेव प्रदर्शनम्  ।
शास्त्रदृष्टेन मार्गेण स विद्वद्भिः प्रसेव्यते  ॥ १,१.५२ ॥
तस्मान्न्यायेन राजा तु सम्यग्यत्नेन पालयेत् ।
तस्मादर्थं च राज्यं च [यशश्च] विपुलं लभेत् ॥ १,१.५३ ॥
सत्यं देवाः समासेन मनुष्यास्त्वनृतं विदुः  ।
इहैव तस्य देवत्वं यस्य सत्ये स्थिता मतिः  ॥ १,१.५४ ॥
पश्वाज्य्यर्त्विगादीनां संयोगाज्जायतेऽध्वरः  ।
यथा संबध्यते तेन व्यवहारस्तथोच्यते  ॥ १,१.५५ ॥
प्राड्विवाकसदस्यानामुपजीव्य मतानि तु  ।
तद्युक्तियोगाद्योऽर्थेषु निर्णये न स दण्डभाक् ॥ १,१.५६ ॥

[१,१.८ सभाप्रभेदाः]
प्रतिष्ठिताप्रतिष्ठा च मुद्रिता शासिता तथा  ।
चतुर्विधा सभा प्रोक्ता सभ्याश्चैव तथाविधाः  ॥ १,१.५७ ॥
प्रतिष्ठिता पुरे ग्रामे चला नामाप्रतिष्ठिता  ।
मुद्रिता अध्यक्षसंयुक्ता राजयुक्ता च शासिता  ॥ १,१.५८ ॥
न्यायान् पश्येत्कृतमतिः सा सभाध्वरसंमिता  ।

[१,१.९ सभ्याः]
लोकवेदाङ्गधर्मज्ञाः सप्त पञ्च त्रयोऽपि वा  ।
यत्रोपविष्टा विप्राग्र्याः सा यज्ञसदृशी सभा  ॥ १,१.५९ ॥
कुर्यादलग्नकौ रक्षेदर्थिप्रथ्यर्थिनौ सदा  ।
एतद्दशाङ्गं करणं यस्यामध्यास्त पार्थिवः  ॥ १,१.६० ॥
द्विसस्याष्टमं भागं मुक्त्वा कालं सुसंविशेत् ।
स कालो व्यवहाराणां शास्त्रदृष्टः परः स्मृतः  ॥ १,१.६१ ॥
साधुकर्मक्रियायुक्ताः सत्यधर्मपरायणाः  ।
अक्रोधलोभाः शास्त्रज्ञाः सभ्याः कार्या महीभुजा  ॥ १,१.६२ ॥
सप्त पञ्च त्रयो वा सभासदो भवन्ति  ॥ १,१.६३ ॥
देशाचारानभिज्ञा ये नास्तिकाः शास्त्रवर्जिताः  ।
उन्मत्तक्रुद्धलुब्धार्ता न प्रष्टव्या विनिर्णये  ॥ १,१.६४ ॥
राजा कार्याणि संपश्येत्प्राड्विवाकोऽथ वा द्विजः  ।
न्यायाङ्गान्यग्रतः कृत्वा सभ्यशास्त्रमते स्थितः  ॥ १,१.६५ ॥
बलेन चतुरङ्गेन यतो रञ्जयते प्रजाः  ।
दीप्यमानः स्ववपुषा तेन राजाभिधीयते  ॥ १,१.६६ ॥
एकस्त्वनेकधा प्रोक्तो व्यवहारो मनीषिभिः  ।
तस्य निर्णयकृद्राजा ब्राह्मणश्च बहुश्रुतः  ॥ १,१.६७ ॥
व्यवहाराश्रितं प्रश्नं पृच्छति प्राडिति श्रुतिः  ।
विवदेत्तत्र यस्तस्मिन् प्राड्विवाकस्तु स स्मृतः  ॥ १,१.६८ ॥
विवादे पृच्छति प्रश्नं प्रतिप्रश्नं तथैव च  ।
प्रियपूर्वं प्राग्वदति प्राड्विवाकस्ततः स्मृतः  ॥ १,१.६९ ॥
सप्राड्विवाकः सामात्यः सब्राह्मणपुरोहितः  ।
ससभ्यः प्रेक्षको राजा स्वर्गे तिष्ठति धर्मतः  ॥ १,१.७० ॥
सर्वशास्त्रार्थवेत्तारमलुब्धं न्यायभाषिणम्  ।
विप्रं प्राज्ञं क्रमायातममात्यं स्थापयेद्द्विजम्  ॥ १,१.७१ ॥
द्विजान् विहाय यः पश्येत्कार्याणि वृषलैः सह  ।
तस्य प्रक्षरते राष्ट्रं बलं कोशं च नश्यति  ॥ १,१.७२ ॥
ये चारण्यचरास्तेषामरण्ये करणं भवेत् ।
सेनायां सैनिकानां तु सार्थेषु बणिजां तथा  ॥ १,१.७३ ॥
कीनाशाः कारुका मल्लाः कुसीदश्रेणिवर्तकाः  ।
लिङ्गिनस्तस्कराश्चैव स्वेन धर्मेण निर्णयः  ॥ १,१.७४ ॥
कुलानि श्रेणयश्चैव गणास्त्वधिकृतो नृपः  ।
प्रतिष्ठा व्यवहाराणां गुर्वेभ्यस्तूत्तरोत्तरम्  ॥ १,१.७५ ॥
तपस्विनां तु कार्याणि त्रैविद्यैरेव कारयेत् ।
मायायोगविदां चैव न स्वयं कोपकारणात् ॥ १,१.७६ ॥
अदण्ड्यान् दण्डयन् राजा दण्ड्यांश्चैवाप्यदण्डयन्  ।
अयशो महदाप्नोति नरकं चैव गच्छति  ॥ १,१.७७ ॥
अपि भ्राता सुतोऽर्घ्यो वा श्वशुरो मातुरोऽपि वा  ।
नादण्ड्यो नाम राज्ञोऽस्ति धर्माद्विचलितः स्वकात् ॥ १,१.७८ ॥
यत्र विप्रो न विद्वान् स्यात्क्षत्रियं तत्र योजयेत् ।
वैश्यं वा धर्मशास्त्रज्ञं शूद्रं यत्नेन वर्जयेत् ॥ १,१.७९ ॥
धर्मकर्मविहीनस्तु ब्राह्मैर्लिङ्गैर्विवर्जितः  ।
ब्रवीति ब्राह्मणोऽस्मीति तमाहुर्ब्राह्मणब्रुवम्  ॥ १,१.८० ॥
शब्दाभिधानतत्त्वज्ञौ गणनाकुशलौ शुची  ।
नानालिपिज्ञौ कर्तव्यौ राज्ञा गणकलेखकौ  ॥ १,१.८१ ॥
अकारणे रक्षणे च साक्ष्यर्थिप्रवादिनाम्  ।
सभ्याधीनः सत्यवादी कर्तव्यस्तु स पूरुषः  ॥ १,१.८२ ॥
एतद्दशाङ्गकरणं यस्यामध्यास्य पार्थिवः  ।
न्य्हायं पश्येत्कृतमतिः सा सभाध्वरसंमिता  ॥ १,१.८३ ॥
एषां मूर्धा नृपोऽङ्गानां मुखं चाधिकृतः स्मृतः  ।
बाहू सभ्याः स्मृतिर्हस्तौ जङ्घे गणकलेखकौ  ॥ १,१.८४ ॥
हेमाग्न्यम्बुदृशौ हृच्च पादौ स्वपुरुषस्तथा  ॥ १,१.८५ ॥
हिरण्यमग्निमुदकं धर्मशास्त्राणि चैव हि  ।
तन्मध्ये स्थापयेद्राजा पुण्यानि च हितानि च  ॥ १,१.८६ ॥
आदित्यचन्द्रदेवादि दिक्पालान् तत्र कल्पयेत् ।
हेमाग्न्यम्बुस्वपुरुषाः साधनाङ्गानि वै दश  ॥ १,१.८७ ॥
दशानामपि चैतेषां कर्म प्रोक्तं पृथक्पृथक् ।
वक्ताध्यक्षो नृपः शास्ता सभ्यः कार्यपरीक्षकः  ॥ १,१.८८ ॥
स्मृतिर्विनिर्णयं ब्रूते जयदानं दमं तथा  ।
शपथार्थे हिरण्याग्नी अम्बु तृषितजन्तुषु  ॥ १,१.८९ ॥
गणको गणयेदर्थं लिखेन्न्यायं च लेखकः  ।
पर्त्यर्थिसभ्यानयनं साक्षिणं च स्वपूरुषः  ॥ १,१.९० ॥
वाग्दण्डश्चैव धिग्दण्डो विप्राधीनौ तु ताऊभौ  ।
अर्थदण्डवधावुक्तौ राजायतावुभावपि  ॥ १,१.९१ ॥
राज्ञा ये विदिताः सम्यक्कुलश्रेणिगणादयः  ।
साहसन्यायवर्ज्यानि कुर्युः कार्याणि ते नृणाम्  ॥ १,१.९२ ॥
कुलश्रेणिगणाध्यक्षाः प्रोक्ता निर्णयकारकाः  ।
विचार्य श्रेणिभिः कार्यं कुलैर्यन्न विचारितम्  ॥ १,१.९३ ॥
गणैश्च श्रेण्यविज्ञातं गणाज्ञातं नियुक्तकैः  ।
कुलादिभ्योऽधिकाः सभ्यास्तेभ्योऽध्यक्षः स्मृतोऽधिकः  ॥ १,१.९४ ॥
सर्वेषामधिको राजा धर्मं यत्नेन निश्चितम्  ।
उत्तमाधममध्यानां विवादानां विचारणात् ॥ १,१.९५ ॥
उपर्युपरि बुद्धीनां चरन्तीश्वरबुद्धयः  ।
अज्ञानतिमिरोपेतान् संदेहपटलान्वितान्  ॥ १,१.९६ ॥
निरामयान् यः कुरुते शास्त्राञ्जनशलाकया  ।
इह कीर्तिं राजपूजां लभते स्वर्गतिं च सः  ॥ १,१.९७ ॥
लोभद्वेषादिकं त्यक्त्वा यः कुर्यात्कार्यनिर्णयम्  ।
शास्त्रोदितेन विधिना तस्य यज्ञफलं भवेत् ॥ १,१.९८ ॥
अधर्मतः प्रवृत्तं तु नोपेक्षेरन् सभासदः  ।
उपेक्षमाणास्ते भूपा नरकं यान्त्यधोमुखाः  ॥ १,१.९९ ॥
न्यायमार्गादपेतं तु ज्ञात्वा चित्तं महीपतेः  ।
वक्तव्यं त्वप्रियं तत्र न सभ्यः किल्बिषी ततः  ॥ १,१.१०० ॥
सभ्येन तावद्वक्तव्यं धर्मार्थसहितं वचः  ।
शृणोति यदि नो राजा स्यात्तु सभ्यस्ततोऽनघः  ॥ १,१.१०१ ॥
अनिर्णीतेषु यद्येवं संभाषेत रहोऽर्थिना  ।
प्राड्विवाकोऽपि दण्ड्यः स्यात्सभ्याश्चैव विशेषतः  ॥ १,१.१०२ ॥
स्नेताच्चाज्ञानतो वापि मोहाद्वा लोभतोऽपि वा  ।
यत्र सभ्योऽन्यथावादी दण्ड्योऽसभ्यः स्मृतो हि सः  ॥ १,१.१०३ ॥
लेख्यं यत्र न विद्येत न साक्षी न च भुक्तयः  ।
प्रमाणानि न सन्त्येकं प्रमाणं तत्र पार्थिवः  ॥ १,१.१०४ ॥
निश्चेतुं ये न शक्याः स्युर्वादाः संदिग्धरूपिणः  ।
तेषां नृपः प्रमाणं स्यात्स सर्वस्य प्रभुर्यतः  ॥ १,१.१०५ ॥
व्यवहारान् स्वयं पश्येत्सभ्यैः परिवृतोऽन्वहम्  ॥ १,१.१०६ ॥
अन्यायवादिनः सभ्यास्तथैवोत्कोचजीविनः  ।
विश्वस्ते वञ्चकाश्चैव निर्वास्याः सर्व एव ते  ॥ १,१.१०७ ॥
नियुक्तो वानियुक्तो वा शास्त्रज्ञो वक्तुमर्हति  ।
यत्तेन सदसि प्रोक्तं स धर्मो नात्र संशयः  ॥ १,१.१०८ ॥
पूर्वामुखस्तूपविशेद्राजा सभ्या उदङ्मुखाः  ।
गणकः पश्चिमा यस्तु लेखको दक्षिणामुखः  ॥ १,१.१०९ ॥
यथा यमः प्रियद्वेष्यौ प्राप्ते काले नियच्छति  ।
तथा राज्ञा नियन्तव्याः प्रजास्तद्धि यमव्रतम्  ॥ १,१.११० ॥
धर्मशास्त्रार्थशास्त्राभ्यामविरोधेन पार्थिवः  ।
समीक्षमाणो निपुणं व्यवहारगतिं नयेत् ॥ १,१.१११ ॥
न्यायशास्त्रमतिक्रम्य सभ्यैरत्र तु निश्चितम्  ।
तत्र धर्मो हतो हन्ति सर्वानेव न संशयः  ॥ १,१.११२ ॥
धार्यं मन्वादिकं शास्त्रं नार्थशास्त्रं कथंचन  ।
द्वयोर्विरोधे कर्तव्यं धर्मशास्त्रोदितं वचः  ॥ १,१.११३ ॥
केवलं शास्त्रमाश्रित्य न कर्तव्यो विनिर्णयः  ।
युक्तिहीने विचारे तु धर्महानिः प्रजायते  ॥ १,१.११४ ॥
पूर्वाह्णे तामधिष्ठाय वृद्धामात्यानुजीविभिः  ।
पश्येत्पुराणधर्मार्थ- शास्त्राणि शृणुयात्तथा  ॥ १,१.११५ ॥
चौरोऽचौरः साध्वसाधु जायते व्यवहारतः  ।
युक्तिं विना विचारेण माण्डव्यश्चोरतां गतः  ॥ १,१.११६ ॥
असत्याः सत्यसदृशाः सत्याश्चासत्यसंनिभाः  ।
दृश्यन्ते भ्रान्तिजनकास्तस्माद्युक्त्या  विचारयेत् ॥ १,१.११७ ॥
यज्ञे संपूज्यते विष्णुर्व्यवहारे महीपतिः  ।
जयी तु यजमानोऽत्र जितः पशुरुदाहृतः  ॥ १,१.११८ ॥
पूर्वपक्षोत्तरावाद्यं प्रतिज्ञा च हविः स्मृतः  ।
त्रयी शास्त्राणि सभ्यास्तु ऋत्विजो दक्षिणा दमः  ॥ १,१.११९ ॥
तथा चैवोपदृष्टारौ ज्ञेयौ गणकलेखकौ  ।
एषोऽध्वरसमः प्रोक्तो व्यवहारः समाहृतः  ॥ १,१.१२० ॥
स्मृत्याचारव्यपेतेन मार्गेनाधर्षितः परैः  ।
आवेदयति चेद्राज्ञे व्यवहारपदं हि तत् ॥ १,१.१२१ ॥
पतितादिकृतश्चैव यश्च न प्रकृतिं गतः  ।
अस्वतन्त्रकृतश्चैव पूर्वपक्षो न सिध्यति  ॥ १,१.१२२ ॥
मत्तोन्मत्तार्तव्यसनि- बालवृद्धप्रयोजितः  ।
असंबन्धकृतश्चैव व्यवहारो न सिध्यति  ॥ १,१.१२३ ॥
गुरुशिष्यौ पितापुत्रौ दम्पती स्वामिभृत्यकौ  ।
एतेषां समवेतानां व्यवहारो न सिध्यति  ॥ १,१.१२४ ॥
एवं परीक्षितं सभ्यैः पूर्व्पक्षं तु लेखयेत् ।
अप्रसिद्धं पुरद्विष्टं विवादं न विचारयेत् ॥ १,१.१२५ ॥

[१,१.१० देशजातिधर्मास्तथैव पालनीयाः]
प्रतिलोमप्रसूतानां तथा दुर्गनिवासिनाम्  ।
देशजातिकुलादीनां ये धर्मास्तत्प्रवर्तिताः  ॥ १,१.१२६ ॥
तथैव ते पालनीयाः प्रजा प्रक्षुभ्यतेऽन्यथा  ।
जनापरक्तिर्भवति बलं कोशश्च नश्यति  ॥ १,१.१२७ ॥
उदुह्यते दाक्षिणात्यैर्मातुलस्य सुता द्विजैः  ।
मध्यदेशे कर्मकराः शिल्पिनश्च गवाशिनः  ॥ १,१.१२८ ॥
मत्स्यादाश्च नराः पूर्वे व्यभिचाररताः स्त्रियः  ।
उत्तरे मद्यपा नार्यः स्पृश्या नॄणां रजस्वलाः  ॥ १,१.१२९ ॥
सहजाताः प्रगृह्णन्ति भ्रातृभार्यामभर्तृकाम्  ।
अनेन कर्मणा नैते प्रायश्चित्तदमार्हकाः  ॥ १,१.१३० ॥
विहिताकरणान्नित्यं प्रतिषिद्धनिषेवणात् ।
भक्ताच्छादं प्रदायैषां शेषं गृह्णीत पार्थिवः  ॥ १,१.१३१ ॥
[प्रतिलोमप्रसूतानां तथा दुर्गनिवासिनाम्]  ।
शास्त्रवद्यत्नतो रक्ष्या संदिग्धौ साधनं तु सा  ॥ १,१.१३२ ॥
तां दृष्ट्वा निर्णयं कुर्यात्प्राङ्निविष्टव्यवस्थया  ।
सभा शुल्कोचितदमे मासषाण्मासिके करे  ॥ १,१.१३३ ॥
मर्यादा लेखिता कार्या नैगमाधिष्ठिता सदा  ।
अर्थिनश्च वचः कार्यं वचः प्रत्यर्थिनस्तथा   ।
परीक्ष्य पदमादद्यादन्यथा नरकं व्रजेत् ॥ १,१.१३४ ॥
एकस्य बहुभिः सर्धं स्त्रीभिः प्रेक्षकरैस्तथा  ।
अनादेयो भवेद्वादो धर्मविद्भिरुदाहृतः  ॥ १,१.१३५ ॥
[१,१.११ अनासेध्याः]
सत्रोद्वाहोद्यतो रोगी शोकार्तोन्मत्तबालकाः  ।
मत्तो वृद्धोऽनुयुक्तश्च नृपकार्योद्यतो व्रती  ॥ १,१.१३६ ॥
आसन्ने सैनिकः संख्ये कर्षको वापसंग्रहे  ।
विषमस्थाश्च नासेध्याः स्त्रीसनाथास्तथैव च  ॥ १,१.१३७ ॥
अप्राप्तव्यवहारश्च दूतो दानोन्मुखो व्रती  ।
विषमस्थाश्च नासेध्याः स्त्रीसनाथास्तथैव च  ॥ १,१.१३८ ॥
वणिग्विक्रीतपण्यस्तु सस्ये जाते कृषीवलः  ।
सत्रोद्यताश्चैव तथा दापनीयाः कृतक्रियाः  ॥ १,१.१३९ ॥
मतिर्नोत्सहते यत्र विवादं कर्तुमिच्छते  ।
दातव्यस्तस्य कालः स्यादर्थिप्रत्यर्थिनोरपि  ॥ १,१.१४० ॥
यस्याभियोगं कुरुते तथ्येनाशङ्कयापि वा  ।
तमेवानाययेद्राजा सुद्रया पुरुषेण वा  ॥ १,१.१४१ ॥
अप्रगल्भजडोन्मात- वृद्धस्त्रीबालरोगिणाम्  ।
पूर्वोत्तरं वदेद्बन्धुर्नियुक्तोऽन्योऽथ वा नरः  ॥ १,१.१४२ ॥
ऋत्विग्वादे नियुक्तश्च समौ संपरिकीर्तिनौ  ।
यज्ञे स्वाम्याप्नुयात्पुण्यं हानिं वादेऽथ वा जयम्  ॥ १,१.१४३ ॥

[१,१.१२ आह्वानम्][प्.२४]
आहूतो यस्तु नागच्छेद्दर्पाद्बन्धुबलान्वितः  ।
अभियोगानुरूपेण तस्य दण्डं प्रकल्पयेत् ॥ १,१.१४४ ॥
काले कार्यार्थिनं पृच्छेत्प्रणतं पुरतः स्थितम्  ।
किं कार्यं का च ते पीडा मा भैषीर्ब्रूहि मानव  ॥ १,१.१४५ ॥
एवं पृष्टः स यद्ब्रूयात्तत्सभ्यैः ब्राह्मणैः सह  ।
विमृश्य कार्यं न्याय्यं चेदाह्वानार्थमतः परम्  ॥ १,१.१४६ ॥
मुद्रां दद्याद्यथा पत्रं पुरुषं वा समादिशेत् ।
आहूतस्त्व् अवमन्येत यः शक्तो राजशासनम्  ।
अभियोगानुरूपेण तस्य दण्डं प्रकल्पयेत् ॥ १,१.१४७ ॥
अकल्पबालस्थविर- विषमस्थक्रियाकुलान्  ।
हीने कर्मणि पञ्चाशन्मध्यमेषु शतावरः  ।
गुरुकार्येषु दण्ड्यः स्यात्न्नित्यं पञ्चशतावरः ॥ १,१.१४८ ॥
परानीकहते देशे दुर्भिक्षे व्याधिपीडिते  ।
कुर्वीत पुनराह्वानं दण्डं न परिकल्पयेत् ॥ १,१.१४९ ॥
कार्यातिपातिव्यसनि- नृपकार्योत्सवाकुलान्  ॥ १,१.१५० ॥
द्जर्मोद्यतानभ्युदये पराधीनशठाकृतीन्  ।
मत्तोन्मत्तप्रमत्तांश्च भृत्यान्नाह्वाययेन्नृपः  ॥ १,१.१५१ ॥
न च भ्राता न च पिता न पुत्रो न नियोगकृत् ।
परार्थवादी दण्ड्यः स्याद्व्यवहारेषु विब्रुवन्  ॥ १,१.१५२ ॥
न हीनपक्षां युवतिं कुले जातां प्रसूतिकाम्  ।
सर्ववर्णोत्तमां कन्यां ताः ज्ञातिप्रभुक्ताः स्मृताः  ॥ १,१.१५३ ॥
कालं देशञ्च [?] विज्ञाय कार्याणां च बलावलम्  ।
अकल्पादीनपि शनैर्यानैराह्वापयेन्नृपः  ॥ १,१.१५४ ॥
तदधीनकुटुम्बिव्यः स्वैरिण्यो गणिकाश्च याः  ।
निष्कुला याश्च पतितास्तासामाह्वानमिष्यते  ॥ १,१.१५५ ॥
उभयोः प्रतिभूर्ग्राह्यः समर्थः कार्यनिर्णये  ॥ १,१.१५६ ॥
ज्ञात्वाभियोगं येऽपि स्युर्वने प्रव्रजितादयः  ।
तानप्याह्वापयेत्राजा गुरुकार्येष्वकोपयन्  ॥ १,१.१५७ ॥
वक्तव्येऽर्थे न तिष्ठन्तमुत्क्रामन्तं च तद्वचः  ।
आसेधयेद्विवादार्थी यावदाह्वानदर्शनम्  ॥ १,१.१५८ ॥
स्थानासेधः काल्कृतः प्रवासात्कर्मणस्तथा  ।
चतुर्विधः स्यादासेधः आसिद्धस्तं न लङ्घयेत् ॥ १,१.१५९ ॥
क्षेत्रारामगृहादीनि धनधान्यादिकं तथा  ।
अन्यायवादिनां त्वेतान्यासेधव्यानि वादिनाम्  ॥ १,१.१६० ॥
आसेद्धा तु स्वमासेधं स्वयमेवोत्सृजेद्यदि  ।
न तस्यातिक्रमाद्दोषो न च दण्डं प्रकल्पयेत् ॥ १,१.१६१ ॥
राज्ञे निवेदनादूर्ध्वमासेद्धा नोत्सृजेद्स्वयम्  ।
उत्सृजेच्चेद्दमो दाप्य आसिद्धश्च न लङ्घयेत् ॥ १,१.१६२ ॥
नदीसंतारकान्तार- दुर्देशोपप्लवादिषु  ।
आसिद्धस्तु परासेधमुत्क्रामन्नापराध्नुयात् ॥ १,१.१६३ ॥
निवेष्टुकामो रोगार्तो यियक्षुर्व्यसने स्थितः  ।
अभियुक्तस्तथान्येन राजकार्योद्यतस्तथा  ॥ १,१.१६४  ॥
गवां प्रचारे गोपालाः सस्यारम्भे कृषीवलाः  ।
शिल्पिनश्चापि तत्काले आयुधीयाश्च विग्रहे  ॥ १,१.१६५ ॥
वृक्षं पर्वतमारूढा हस्त्यश्वरथनौस्थिताः  ।
विषमस्थाश्च ते सर्वे नासेध्याः कार्यसाधकैः  ॥ १,१.१६६ ॥
यस्त्विन्द्रियनिरोधेनाप्याहारोच्छ्वसनादिभिः  ।
आसेधयेदनासेधैः स दण्ड्यो न त्वतिक्रमी  ॥ १,१.१६७ ॥
आसेधयोग्य आसेधमुत्क्रामन् दण्डमर्हति  ।
आसेधयंस्तु नासेध्यं राज्ञा शास्य इति स्थितिः  ॥ १,१.१६८ ॥
आगतानां विवदतामसकृद्वादिनां नृपः  ।
वादान् पश्येन्नात्मकृतान्न चाध्यक्षनिवेदितान्  ॥ १,१.१६९ ॥

[१,१.१३ वादिप्रतिवादिनोरुक्तिक्रमः][प्.२७]
पीडितः स्वयमायातः शस्त्रेणार्थी यदा भवेत् ।
प्राड्विवाकस्तु तं पृच्छेत्पुरुषो वा शनैः शनैः  ॥ १,१.१७० ॥
योऽदत्तव्यवहारत्वादनियुक्तः प्रवर्तते  ।
वचन्ं तस्य न ग्राह्यं लिखितप्रेषितादृते  ॥ १,१.१७१ ॥
अहं पूर्विकया यातावर्थिप्रत्यर्थिनौ यदा  ।
वादो वर्णानुपूर्व्येण ग्राह्यः पीडामवेक्ष्य वा  ॥ १,१.१७२ ॥
उन्मत्तमत्तनिर्धूता महापातकदूषिताः  ।
जडातिवृद्धबालश्च विज्ञेयास्तु निरुत्तराः  ॥ १,१.१७३ ॥
पक्षः प्रोक्तस्त्वनादेयो वादी चानुत्तरस्तथा  ।
यादृग्वादी यश्च पक्षो ग्राह्यस्तत्कथयाम्यहम्  ॥ १,१.१७४ ॥
पीडातिशयमाश्रित्य यद्ब्रवीति विवक्षितम्  ।
स्वार्थसिद्धिपरो वादी पूर्वपक्षः स उच्यते  ॥ १,१.१७५ ॥




[१,२. चतुष्पाद्व्यवहारोपक्रमः][प्.२९]
[१,२.]
भाषापादोत्तरपदौ क्रियापादस्तथैव च  ।
प्रत्याकलितपादश्च व्यवहारश्चतुष्पदः  ॥ १,२.१ ॥
मिथ्यासंप्रतिपत्तिश्च प्रत्यवस्कन्दनं तथा  ।
प्राङ्न्यायश्चोत्तराः प्रोक्ताश्चत्वारः शास्त्रवेदिभिः  ॥ १,२.२ ॥
मिथ्यायां च चतुष्पादः प्रत्यवस्कन्दने तथा  ।
प्राङ्न्याये च स विज्ञेयो द्विपात्संप्रतिपत्तिषु  ॥ १,२.३ ॥
उपायैश्चोद्यमानस्तु न दद्यादुत्तरं तु यः  ।
अतिक्रान्ते सप्तरात्रे जितोऽसौ दण्दमर्हति  ॥ १,२.४ ॥

[१,२.१ पक्षलक्षणम्]
उपस्थिते ततस्तस्मिन् वादी पक्षं प्रकल्पयेत् ।
निरवद्यं सप्रतिज्ञं प्रमाणागमसंयुतम्  ॥ १,२.५ ॥
देशस्थानसमामास- पक्षाहोनामजातिभिः  ।
द्रव्यसंख्योदयं पीडां क्षामलिङ्गं च लेखयेत् ॥ १,२.६ ॥
यं च अर्थमभियुञ्जीत न तं विप्रकृतिं नयेत् ।
न च पक्षान्तरं गच्छेत्गच्छन् पूर्वात्स हीयते  ॥ १,२.७ ॥

[१,२.२ पक्षदोषाः]
अप्रसिद्धं सदोषं च निरर्थं निष्प्रयोजनम्  ।
असाध्यं वा विरुद्धं वा पक्षं राजा विवर्जयेत् ॥ १,२.८ ॥
न केनचित्कृतो यस्तु सोऽप्रसिद्ध उदाहृतः  ।
अन्यार्थः स्वार्थहीनश्च सदोषः परिकीर्तितः  ॥ १,२.९ ॥
स्वल्पापराधः स्वल्पार्थो निरर्थक इति स्मृतः  ।
कार्यबाधाविहीनस्तु विज्ञेयो निष्प्रयोजनः  ॥ १,२.१० ॥
कुसीदाद्यैः पदैर्हीनो व्यवहारो निरर्थकः  ।
वाक्पार्ष्यादिभिश्चैव विज्ञेयो निष्प्रयोजनः  ॥ १,२.११ ॥
ममानेन प्रदातव्यं शशशृङ्गकृतं धनुः  ।
असंभाव्यमसाध्यं तं पक्षमाहुर्मनीषिणः  ॥ १,२.१२ ॥
यस्मिन्नावेदिते पक्षे प्राड्विवाके च राजनि  ।
पुरे राष्ट्रे विरोधः स्याद्विरुद्धः सोऽभिधीयते  ॥ १,२.१३ ॥
प्रतिज्ञादोषनिर्मुक्तं साध्यं सत्कारणान्वितं  ।
विश्चितं लोकसिद्धं च पक्षं पक्षविदो विदुः  ॥ १,२.१४ ॥
स्वल्पाक्षरप्रभूतार्था निस्संदिग्धो निराकुलः  ।
विरोधिकारणैर्मुक्तो विरोधिप्रतिषेधकः  ॥ १,२.१५ ॥
वचनस्य प्रतिज्ञात्वं तदर्थस्य हि पक्षता  ।
असंकरेण वक्तव्ये व्यवहारेषु वादिभिः  ॥ १,२.१६ ॥
मोहाद्वा यदि वा शाठ्याद्यन्नोक्तं पूर्ववादिना  ।
उत्तरान्तर्गतं वापि तद्ग्राह्यमुभयोरपि  ॥ १,२.१७ ॥
एवमादिगुणान् सम्यगालोच्य च सुनिश्चितः  ।
पक्षः कृतः समादेयः पक्षाभासस्ततोऽन्यथा  ॥ १,२.१८ ॥
देशकालविहीनश्च द्रव्यसंख्याविवर्जितः  ।
साध्यप्रमाणहीनश्च पक्षोऽनादेय इष्यते  ॥ १,२.१९ ॥
मृषायुक्ति क्रियाहीनमसाध्याद्यर्थमाकुलम्  ।
पूर्वं पक्षं लेख्यतो वादहानिः प्रजायते  ॥ १,२.२० ॥
अपदिश्याभियोगं यस्तमतीत्यापरं वदेत् ।
क्रियामुक्त्वान्यथा [?] ब्रूयात्स वादी हानिमाप्नुयात् ॥ १,२.२१ ॥
ऊनाधिकं पूर्वप्क्षे तावद्वादी विशोधयेत् ।
न दद्यादुत्तरं यावत्प्रत्यर्थी सभ्यसंनिधौ  ॥ १,२.२२ ॥
ब्रह्महत्यासुरापान- स्तेयगुर्वङ्गनागमे  ।
अन्येष्वसभ्यवादेषु प्रतिवादी न दीयते  ॥ १,२.२३ ॥
मनुष्यमारणे स्तेये परदाराभिमर्शने  ।
अभक्ष्यभक्षणे चैव कन्याहरणदूषने  ॥ १,२.२४ ॥
पारुष्ये कूटकरणे नृपद्रोहे तथैव च [प्.३३]  ।
प्रणिवादी न दाप्यः स्यात्कर्ता तु विवदेत्स्वयम्  ॥ १,२.२५ ॥
अष्टादशपदो वादो विचार्यो विनिवेदितः  ।
सन्त्यन्यानि पदान्यत्र तानि राजा विशेत्स्वयम्  ॥ १,२.२६ ॥
षड्भागहरणं शुद्धं समयाविक्रमो निधिः  ।
वधः संहरणं स्तेयमासेधाज्ञाव्यतिक्रमः  ॥ १,२.२७ ॥
स्वयं नोत्पादयेत्कार्यं राजा वा सास्य पूरुषः  ।
अधिकाच्छातयेदर्थान्न्यूनांश्च परिपूरयेत् ॥ १,२.२८ ॥
भूमौ निवेशयेत्तावद्यावदर्थो विनिश्चितः  ।
श्रुतं च लिखितं चैव शोधितं च विचारितम्  ॥ १,२.२९ ॥
पूर्वपक्षं स्वभावोक्तं प्राड्विवाकोऽथ लेखयेत् ।
पाण्डुलेख्येन फलके ततः पत्रे विशोधितम्  ॥ १,२.३० ॥
आवेद्य तु गृहीतेऽर्थे प्रशमं यान्ति ये मिथः  ।
अभियोगानुरूपेण तेषां दण्डं प्रकल्पयेत् ॥ १,२.३१ ॥
अन्ये वा ये पुरग्राम- महाराजनविरोधकाः  ।
अनदेयास्तु ते सर्वे व्यवहाराः प्रकीर्त्तिताः  ॥ १,२.३२ ॥
पाण्डुलेखेन फलके भूम्यां वा प्रथमण्लिखेत् ।
न्यूनाधिकं तु संशोध्य पश्चात्पत्रे निवेशयेत् ॥ १,२.३३ ॥
अभियोक्ताप्रगल्भत्वाद्वक्तुं नोत्सहते यदा  ।
तस्य कालः प्रदातव्यः कालशक्त्यनुरूपतः  ॥ १,२.३४ ॥
यदि नोत्सहते यत्र विवादं कर्तुमिच्छतोः  ।
दातव्यस्तत्र कालः स्यादर्थिप्रत्यर्थिनोरपि  ॥ १,२.३५ ॥
चतुर्विधः पूर्वपक्षः प्रतिपक्षस्तथैव च  ।
चतुर्धा निर्णयः प्रोक्तः कश्चिदष्टविधः स्मृतः  ॥ १,२.३६ ॥
देशः कालस्तथा स्थानं संनिवेशस्तथैव च  ।
ज्ञातृसंज्ञा निवासश्च प्रमाणं क्षेत्रनाम च  ॥ १,२.३७ ॥
पितृपैतामहं चैव पूर्वराजानुकीर्तनम्  ।
स्थावरेषु विवादेषु दशैतानि निवेशयेत् ॥ १,२.३८ ॥
श्वोलेखनं वा लभते त्र्यहं सप्ताहमेव वा  ।
मतिरुत्पद्यते यावत्विवादे वक्तुमिच्छतः  ॥ १,२.३९ ॥
बहुप्रतिज्ञं यत्कार्यं व्यवहारेषु निश्चितं [प्.३५]  ।
कामं तदपि गृह्णीयाद्राजा तत्त्वबृभुत्सया  ॥ १,२.४० ॥
शङ्काभियोगस्तथ्यं च लक्ष्येऽर्थेऽभ्यर्थनं तथा  ।
वृत्ते वादे पुनर्न्यायः पक्षो ज्ञेयश्चतुर्विधः  ॥ १,२.४१ ॥
भ्रान्तिः शङ्का समुद्दिष्टा वश्यं नष्टार्थदर्शनम्  ।
लब्धेऽर्थेऽभ्यर्थनं मोहस्तथा वृत्ते पुनः क्रियाः  ॥ १,२.४२ ॥
राज्ञापवर्जितो यस्तु यश्च पौरविरोधकृत् ।
राष्ट्रस्य वा समस्तस्य प्रकृतीनां तथैव च  ॥ १,२.४३ ॥
न्यायं व नेच्छते कर्तुमन्यायं वा करोति यः  ।
न लेखयति यस्त्वेवं तस्य पक्षी न सिध्यति  ॥ १,२.४४ ॥
विरुद्धं चाविरुद्धं च द्वावप्यर्थौ निवेशितौ  ।
एकस्मिन् यत्र दृश्येते तं पक्षं दूरतस्त्यजेत् ॥ १,२.४५ ॥

[१,३. उत्तरम्]
[१,३.]
यदा त्वेवंविधः पक्षः कल्पितः पूर्ववादिना  ।
दद्यात्तत्पक्षसंबद्धं प्रतिवादी तदोत्तरम्  ॥ १,३.१ ॥
विनिश्चिते पूर्वपक्षे ग्राह्याग्राह्यविशेषिते  ।
प्रतिज्ञाते स्थिरीभूते लेखयेदुत्तरं ततः  ॥ १,३.२ ॥

[१,३.१ प्रार्थयमानाय कालो देयः]
शालीनत्वाद्भयात्तद्वत्प्रत्यर्थी स्मृतिविभ्रमात् ।
कालं प्रार्थयते यत्र तत्रेमं लब्धुमर्हति  ॥ १,३.३ ॥
एकाहत्र्यहपञ्चाह- सप्ताहं पक्षमेव वा  ।
मासं चतुस्त्रयं वर्षं लभते शक्त्यपेक्षया  ॥ १,३.४ ॥
पक्षस्य व्यापकं सारमसंदिग्धमनाकुलम् [प्.३७]  ।
अव्याख्यानगम्यमेतदुत्तरं तद्विदो विदुः  ॥ १,३.५ ॥
उत्तरं चतुर्विधं संप्रति [षत्मु?]रं,  ।
मिथ्योत्तरं प्राङ्न्याय- उत्तरं कारणोत्तरं चेति  ॥ १,३.६ ॥
पूर्वपक्षे यथार्थं तु न दद्यादुत्तरं तु यः  ।
प्रत्यक्षी दापनीयः स्यात्सामादिभिरुपक्रमैः  ॥ १,३.७ ॥
प्रियपूर्वं वचः साम भेदस्तु भयदर्शनम्  ।
अर्थापकर्षणं दण्डस्ताडनं बन्धनं तथा  ॥ १,३.८ ॥
साहसस्तेयपारुष्य- गोऽभिशापे तथात्यये  ।
भूमौ विवादयेत्क्षिप्रमकालेऽपि बृहस्पतिः  ॥ १,३.९ ॥
अन्यवादी क्रियाद्वेषी नोपस्थायी निरुत्तरः  ।
आहुतः प्रपलायी च हीनः पञ्चविधः स्मृतः  ॥ १,३.१० ॥
कन्याया दूषणे स्तेये कलहे साहसेषु च  ।
उपधौ कूटसाक्ष्ये च सद्य एव विवादयेत् ॥ १,३.११ ॥
धेनावनडुहि क्षेत्रे स्त्रीषु प्रजनने तथा  ।
न्यासे याचितके दत्ते तथैव क्रयविक्रये  ॥ १,३.१२ ॥
प्राङ्न्याये कारणोक्तौ च प्रत्यर्थी निर्दिशेत्क्रियाम्  ।
मिथ्योक्तौ पूर्ववादी तु प्रतिपत्तौ न संभवेत् ॥ १,३.१३ ॥
अनुक्त्वा कारणं यत्र पक्षं वादी प्रपद्यते  ।
प्रतिपत्तिस्तु सा ज्ञेया कारणं तूत्तरं पृथक् ॥ १,३.१४ ॥
सर्वालापं तु यः कृत्वा मिथोऽल्पमपि संवदेत् ।
सर्वमेव तु दाप्यः स्यादभियुक्तो बृहस्पतिः  ॥ १,३.१५ ॥
वाक्पारुष्ये च भूम्यौ च दिव्यं तु परिवर्जयेत् ।
विक्रयादानसंबन्धे क्रियादानमनिच्छति  ॥ १,३.१६ ॥

[१,३.२ चतुर्विधमुत्तरम्]
अभियुक्तोऽभियोगस्य यदि कुर्यात्तु निह्नवम्  ।
मिथ्या तत्तु विजानीयादुत्तरं व्यवहारतः  ॥ १,३.१७ ॥
श्रुत्वाभियोगं प्रत्यर्थी यदि तत्प्रतिपद्यते  ।
सा तु संप्रतिपत्तिस्तु शास्त्रविद्भिरुदाहृता  ॥ १,३.१८ ॥
अर्थिनाभिहितो योऽर्थः प्रत्यर्थी यदि तं तथा  ।
प्रपद्य कारणं ब्रूयात्प्रत्यवस्कन्दनं हि तत् ॥ १,३.१९ ॥
योऽर्थिनार्थः प्रभाष्येत प्रत्यर्थी यदि तं तथा  ।
प्रपद्य कारणं ब्रूयादाधर्यं मनुरब्रवीत् ॥ १,३.२० ॥
आचारेणावसन्नोऽपि पुनर्लेखयते यदि  ।
स विनेयो जितः पूर्वं प्राङ्न्यायस्तु स उच्यते  ॥ १,३.२१ ॥
तथ्ये तथ्यं प्रयुञ्जीत मिथ्यायां चापि लेखयेत् ।
कारणं कारणोपेते प्राग्जये तु जयं तथा  ॥ १,३.२२ ॥
भयदृष्टोद्भवा मिथ्या गर्हिता शास्त्रवेदिभिः  ।
सत्या संप्रतिपत्तिस्तु धर्म्या सा परिकीर्तिता  ॥ १,३.२३ ॥
प्राङ्न्यायकरणे तथ्यं श्लाघ्यं सद्भिरुदाहृतम्  ।
विपरीतमधर्म्यं स्यात्प्रत्यर्थी हानिमाप्नुयात् ॥ १,३.२४ ॥
अहंपूउर्विकया यातावर्थिप्रत्यर्थिनौ यदा  ।
वादो वर्णानुपूर्व्येण ग्राह्यः पीडामवेक्ष्य च  ॥ १,३.२५ ॥
एककाले समानीते प्रत्यर्थी सभ्यसंनिधौ  ।
पूर्वपक्षाक्षरसमं लेखयेदुत्तरं ततः  ॥ १,३.२६ ॥
प्रत्यर्थविधिराख्यातः संगतार्थप्रपादने  ।
चतुर्विधस्याप्यधुना यत्तद्ग्राह्यं तदुच्यते  ॥ १,३.२७ ॥
प्रस्तुतादन्यन्मध्यस्थं न्यूनाधिकमसंगतम्  ।
अवाच्यसारं संदिग्धं प्रतिपक्षं न लक्षयेत् ॥ १,३.२८ ॥
भयं करोति भेदं वा भीषणं वा निरोधनम्  ।
एतानि वादिनोऽर्थस्य व्यवहारे स हीयते  ॥ १,३.२९ ॥
ऋत्विगादिर्नियुक्तस्तु समौ संपरिकीर्तितौ  ।
यज्ञे स्वाम्याप्नुयात्पुण्यं हानिं वादेऽथ वा जयं  ॥ १,३.३० ॥
पूर्वोत्तरेऽभिलिखिते यत्र वादी प्रमीयते  ।
प्रत्यर्थी वा सुतस्ताभ्यां व्यवहारं विशोधयेत् ॥ १,३.३१ ॥
अनिर्णीते विवादे तु विप्रलब्धो भवेन्नृपः [प्.४१]  ।
जयदानं समं न स्यात्तस्मात्कार्याणि निर्णयेत् ॥ १,३.३२ ॥
साक्षिणस्तु समुद्दिश्य यस्तु तान्न विवादयेत् ।
त्रिंसद्रात्रात्त्रिपक्षाद्वा तस्य हानिः प्रजायते  ॥ १,३.३३ ॥
आहूतप्रपलायी च मौनी साक्षिपराजितः  ।
स्ववाक्यप्रतिपन्नश्च हीनवादी चतुर्विधः  ॥ १,३.३४ ॥
प्रपलायी त्रिपक्षेण मौनी वा सप्तभिर्दिनैः  ।
साक्षिभिन्नस्तत्क्षणेन प्रतिपन्नश्च हीयते  ॥ १,३.३५ ॥
निवेदितस्य अकथनमनुपस्थानमेव च  ।
पक्षार्थिदोषौ मौनं च हीयमानस्य लक्षणम्  ॥ १,३.३६ ॥
महापापोपपापाभ्यां पातकेनाथ संसदि  ।
योऽभिशस्तस्तत्क्षमते संयुक्तं तं विदुर्जनाः  ॥ १,३.३७ ॥
तस्माद्यत्नेन कर्तव्यं बुधेनात्मविशोधनम्  ।
यद्यद्गुरुतरं कार्यं तत्तत्पूर्वं विशोधयेत् ॥ १,३.३८ ॥
महापापाभिशस्तो यः पातकात्तर्तुमिच्छति  ।
पूर्वमङ्गीकृतं तेन जितोऽसौ दण्डमर्हति  ॥ १,३.३९ ॥
आचारकरणे दिव्ये कृत्वोपस्थाननिश्चयम्  ।
नोपस्थितो यदा कश्चिच्छलं तत्र न कारयेत् ॥ १,३.४० ॥
दैवराजकृतो दोषस्तत्काले तु यदा भवेत् ।
अवधित्यागमात्रेण न भवेत्स पराजितः  ॥ १,३.४१ ॥
पुर्वोत्तरे संनिविष्टे विचारे संप्रवर्तिते  ।
प्रशमं ये मिथो यान्ति दाप्यस्ते द्विगुणं दमम्  ॥ १,३.४२ ॥
पूर्वोत्तरार्थे लिखिते प्रक्रान्ते कार्यनिर्णये  ।
द्वयोः संतप्तयोः सन्धिः स्यादयःखण्डयोरिव  ॥ १,३.४३ ॥

[१,३.३ सन्धिविचारः]
साक्षिसभ्यविकल्पस्तु भवेत्तत्रोभयोरपि [प्.४३]  ।
दोलायमानयोः सन्धिः प्रकुर्यातां विचक्षणैः  ॥ १,३.४४ ॥
प्रमाणसमता यत्र भेदः शास्त्रचरित्रयोः  ।
तत्र राजामया सन्धिरुभयोरपि शस्यते  ॥ १,३.४५ ॥
यत्र सांशायिको धर्मो व्यवहारश्च पार्थिवे  ।
सन्धिस्तत्र तु कर्तव्योऽयसोः संतप्तयोर्यथा  ॥ १,३.४६ ॥
समः सन्धिस्तदा कार्यो विषमस्तु निवर्तते  ।
धर्मार्थोपग्रहः कीर्तिः भवेत्साम्येन भूभृतः  ।
न क्लिश्यन्ते साक्षिसभ्या ऐरं च विनिवर्तते  ॥ १,३.४७ ॥
निग्रहानुग्रहं दण्डं धर्मं प्राप्य यशोऽयशः  ।
विग्रहाज्जायते नृणां पुनर्दोषस्तथैव च  ॥ १,३.४८ ॥
तस्मात्कुलगणाध्यक्षा धर्मज्ञाः समदृष्टयः  ।
अद्वेषलोभा यद्ब्रूयुस्तत्कर्तव्यं विजानता  ॥ १,३.४९ ॥

[१,४. क्रियापादः]
[१,४.]
शोधिते लिखिते सम्यगिति निर्दोष उत्तरे  ।
प्रत्यर्थिनोऽर्थिनो वापि क्रिया कारणमिष्यते  ॥ १,४.१ ॥
ये तु तिष्ठन्ति करणे तेषां सभ्यैर्विभावना  ।
कथयित्वोत्तरं सम्यग्दातव्यैकस्य वादिनः  ॥ १,४.२ ॥

[१,४.१ प्रमाणानां बलाबलम्]
प्रतिज्ञां भावयेद्वादी प्रत्यर्थी कारणं तथा  ।
प्राग्वृत्तवादी विजयं जयपत्त्रेण भावयेत् ॥ १,४.३ ॥
पूर्वपादे विलिखितं यथाक्षरमशेषतः  ।
अर्थी तृतीयपादे तु क्रियया प्रतिपादयेत् ॥ १,४.४ ॥
श्रुत्वा पूर्वोत्तरं सभ्यैर्निर्दिष्टा यस्य भावना  ।
विभावयेत्प्रतिज्ञातं सोऽखिलं लिखितादिना  ॥ १,४.५ ॥
द्विप्रकारा क्रिया प्रोक्ता मानुषीइ दैविकी तथा  ।
एकैकानेकधा भिन्ना ऋषिभिस्तत्त्ववेदिभिः  ॥ १,४.६ ॥
साक्षिणो लिखितं भुक्तिर्मानुषं त्रिविधं स्मृतम्  ।
धटाद्या धर्मजान्ता तु दैवी नवविधा क्रिया  ॥ १,४.७ ॥
साक्षिलेख्यानुमानं च मानुषी त्रिविधा क्रिया  ।
साक्षी द्वादश भेदस्तु लिखितं त्वष्टधा स्मृतम्  ॥ १,४.८ ॥
अनुमानं त्रिधा प्रोक्तं नवधा दैविकी क्रिया  ।
प्रथमे वा तृतीये वा प्रमाणं दैवमानुषम्  ॥ १,४.९ ॥
उत्तरे स्याच्चतुर्थे तु ससाक्षिजयपत्रकम्  ।
ऋणादिकेषु कार्येषु कल्पयेन्मानुषीं क्रियाम्  ॥ १,४.१० ॥
प्राङ्न्याये प्रत्यवस्कन्दे प्रत्यर्थी साधयेत्स्वयम्  ।
उत्तरार्थं प्रतिज्ञार्थमर्थी मिथ्योत्तरे पुनः  ॥ १,४.११ ॥
क्रिया न दैविकी प्रोक्ता विद्यमानेषु साक्षिषु [प्.४७]  ।
लेख्ये च सति वादेषु न स्याद्दिव्यं न साक्षिणः  ॥ १,४.१२ ॥
वाक्पारुष्ये महीवादे निषिद्धा दैविकी क्रिया  ।
प्रदातव्या प्रयत्नेन साहसेषु चतुर्ष्वपि  ॥ १,४.१३ ॥
नृपद्रोहे साहसे च कल्पयेद्दैविकीं क्रियाम्  ॥ १,४.१४ ॥
मणिमुक्ताप्रवालानां कूटहृत्पाशहारकः  ।
हिंसकोऽन्याङ्गनासेवी परीक्ष्यः शपथैः सदा  ॥ १,४.१५ ॥
महापापाभिशापेषु निक्षेपे हरणे तथा  ।
दिव्यैः कार्यं परीक्षेत राजा सत्स्वपि साक्षिषु  ॥ १,४.१६ ॥
लिखिते साक्षिवादे च संदिग्धिर्जायते यदि  ।
अनुमाने च संभ्रान्ते तत्र दिव्यं विशोधनम्  ॥ १,४.१७ ॥
द्यूते समाह्वये चैव विवादे समुपस्थिते  ।
साक्षिणः साधनं प्रोक्तं न दिव्यं न च लेखकम्  ॥ १,४.१८ ॥
यथालाभोपपन्नैस्तैर्निर्णयं कारयेन्नृपः  ।
प्रकान्ते साहसे वादे पारुष्ये दण्डवाचिके  ।
बलोद्भूतेषु कार्येषु साक्षिणो दिव्यमेव च  ॥ १,४.१९ ॥
ऋणे लेख्यं साक्षिणो वा युक्तिलेशादयोऽपि वा  ।
दैविकी वा क्रिया प्रोक्ता प्रजानां हितकाम्यया  ॥ १,४.२० ॥
चिरन्तनोपांशुकृते चिरनष्टेषु साक्षिषु  ।
प्रदुष्टेष्वनुमानेषु दिव्यैः कार्यं विशोधयेत् ॥ १,४.२१ ॥

[१,५. साक्षिणः]
[१,५.]
नव सप्त च पञ्च स्युश्चत्वारस्त्रय एव वा  ।
उभौ वा श्रोत्रियौ ख्यातौ नैकं पृच्छेत्कदा चन  ॥ १,५.१ ॥
द्यूतकः शटिकाग्राही कार्यमध्यगतस्तथा  ।
एक एव प्रमाणं स्यान्नृपोऽध्यक्षस्तथैव च  ॥ १,५.२ ॥
स्तेनाः साहसिकाः षण्डाः कितवाः सूचकास्तथा  ।
न साक्षिणस्ते दुष्टात्वात्तेषु साक्षियं न विद्यते  ॥ १,५.३ ॥

[१,५.१ साक्षिभेदाः]
लिखितो लिखितो गूढः स्मारितः कुल्यदूतकौ  ।
यदृच्छश्चोत्तरश्चैव कार्यमध्यगतोऽपरः  ॥ १,५.४ ॥
नृपोऽध्यक्षस्तथा ग्रामः साक्षी द्वादशधा स्मृतः  ।
प्रभेदमेषां वक्ष्यामि यथावदनुपूर्वशः  ॥ १,५.५ ॥
जातिनामादिलिखितं येन स्वं पित्र्यमेव च  ।
निवासश्च विज्ञेयः साक्षी लिखितसंज्ञकः  ॥ १,५.६ ॥
अर्थिना च क्रिया भेदैस्तस्य कृत्वा ऋणादिकम्  ।
प्रत्यक्षं लिख्यते यस्तु लेखितः स उदाहृतः  ॥ १,५.७ ॥
कुड्यव्यवहितो यस्तु श्राव्यते ऋणभाषितम्  ।
विनिह्नुतो यथाभूतं गूढः साक्षी स उच्यते  ॥ १,५.८ ॥
आहूय यः कृतः साक्षी ऋणन्यासक्रियादिके [प्.५१]  ।
स्मार्यते च मुहुर्यश्च स्मारितः स उदाहृतः  ॥ १,५.९ ॥
विभागदाने विपणे ज्ञातिर्यश्चोपयुज्यते  ।
द्वयोः समानो धर्मज्ञः कुल्यः स परिकीर्तितः  ॥ १,५.१० ॥
अर्थिप्रत्यर्थिवचनं शृणुयात्प्रेषितस्तु यः  ।
उभयोः संमतः साधुः दूतकः स उदाहृतः  ॥ १,५.११ ॥
क्रियमाणे तु कर्तव्ये यः कश्चित्स्वयमागतः  ।
अत्र साक्षी त्वमस्माकमुक्तो यादृच्छिकस्तु सः  ॥ १,५.१२ ॥
यत्र साक्षी दिशं गच्छेन्मुमूर्षुर्वा यथाक्रमम्  ।
अन्यं संश्रावयेत्तं तु विद्यादुत्तरसाक्षिणम्  ॥ १,५.१३ ॥
साक्षिणामपि यः साक्ष्यमुपर्युपरि भाषताम्  ।
श्रवणाच्छ्रवणाद्वापि स साक्ष्युत्तरसंज्ञितः  ॥ १,५.१४ ॥
उभाभ्यां यस्य विश्वस्तं कार्यं चापि निवेदितम्  ।
गूढधारी स विज्ञेयः कार्यमध्यागतस्तथा  ॥ १,५.१५ ॥
अर्थिप्रत्यर्थिनोर्वाक्यं यच्छ्रुतं भूभृता स्वयम्  ।
स एव तत्र साक्षी स्याद्विसंवादे द्वयोरपि  ॥ १,५.१६ ॥
निर्णीते व्यवहारे तु पुनर्न्यायो यदा भवेत् ।
अध्यक्षः सभ्यसहितः साक्षी स्यात्तत्र नान्यथा  ॥ १,५.१७ ॥
व्युषितं छादितं यत्र सीमायां च समन्ततः [प्.५३]  ।
स कृत्तोऽपि भवेत्साक्षी ग्रामस्तत्र न संशयः  ॥ १,५.१८ ॥
लिखितौ द्वौ तथा गूढौ त्रिचतुःपञ्च लेखिताः  ।
यदृच्छ स्मारिताः कुल्यास्तथा चोत्तरसाक्षिणः  ॥ १,५.१९ ॥
दूतकः स्वटिकाग्राही- कार्यमध्यगतस्तथा  ।
एक एव प्रमाणं स्यान्नृपोऽध्यक्षस्तथैव च  ॥ १,५.२० ॥

[१,५.२ साक्षिदोषकथनं दुष्टानां दण्डश्च]
साक्षिणोऽर्थसमुद्दिष्टान् यस्तु दोषेण दूषयेत् ।
अदुष्टं दूषयन् वादी तत्समं दण्डमर्हति  ॥ १,५.२१ ॥
लेख्यदोषास्तु ये केचित्साक्षिणां चैव ये स्मृताः  ।
वादकाले तु वक्तव्याः पश्चादुक्तान्न दूषयेत् ॥ १,५.२२ ॥
साक्षिदोषाः प्रयोक्तव्याः संसदि प्रतिवादिना  ।
पत्रे विलिख्य तान् सर्वान् वाच्यं प्रत्युत्तरं ततः  ॥ १,५.२३ ॥
प्रतिपत्तौ न साक्षित्वमर्हन्ति तु कदा चन  ।
अतोऽन्यथा भावनीयाः क्रियायां प्रतिवादिना  ॥ १,५.२४ ॥
अभावयन् दमं दाप्यः प्रत्यर्थी साक्षिणा स्फुटम्  ।
भाविताः साक्षिणः सर्वे साक्षिधर्मनिराकृताः  ॥ १,५.२५ ॥
प्रत्यर्थिनोऽर्थिनो वापि साक्षिदूषणसाधने  ।
प्रस्तुतार्थोपयोगेन व्यवहारान्तरं न च  ॥ १,५.२६ ॥
जितः स विनयं दाप्यः शास्त्रदृष्टेन कर्मणा  ।
यदि वादी निराकाङ्क्षः साक्षी सत्ये व्यवस्थितः  ॥ १,५.२७ ॥
उक्तेऽर्थे साक्षिणो यस्तु दूषयन् प्रागदूषितान्  ।
न च तत्कारणं ब्रूयात्प्राप्नुयात्पूर्वसाहसम्  ॥ १,५.२८ ॥
लेख्यं वा साक्षिणो वापि विवादे यस्य दूषिताः  ।
तस्य कार्यं न शोध्यं तु यावत्तन्न विशोधयेत् ॥ १,५.२९ ॥
साक्षिभिर्गदितैः सभ्यैः प्रक्रान्ते निर्णये तु यः  ।
पुनर्विवादं कुरुते राजा तत्र विचारयेत् ॥ १,५.३० ॥
साक्षिसंदूषणे कार्यं पूर्वं साक्षिविशोधनम् [प्.५५]  ।
शुद्धेषु साक्षिषु ततः पश्चात्कार्यं विशोधयेत् ॥ १,५.३१ ॥
सत्यप्रशंसावचनैरनृतस्यापवर्जनैः  ।
सभ्यैः संबोधनीयास्तु धर्मशास्त्रार्थवेदिभिः  ॥ १,५.३२ ॥
आ जन्मनश्चा मरणात्सुकृतं यत्त्वयार्जितम्  ।
तत्सर्वं नाशमायाति वितथस्याभिशंसनात् ॥ १,५.३३ ॥
कूटसभ्यः कूटसाक्षी ब्रह्महा च समाः स्मृताः  ।
भ्रूणहा मित्रहा चैषां नाधिकः समुदाहृतः  ॥ १,५.३४ ॥
एवं विदित्वा यः साक्षी स यथार्थं वदेत्ततः  ।
तेनेह कीर्तिमाप्नोति परत्र च शुभां गतिम्  ॥ १,५.३५ ॥
पुरुषाः सन्ति लोभाद्ये कार्यं प्रब्रूयुरन्यथा  ।
सन्ति चान्ये दुरात्मान्ः कूटलेख्यकृतो नराः  ॥ १,५.३६ ॥
प्रष्टव्याः साक्षिणो ये तु वर्ज्याश्चैव नराधमाः  ।
तानहं कथयिष्यामि सांप्रतं शास्त्रचोतितान्  ॥ १,५.३७ ॥
श्रौतस्मार्तक्रियायुक्ताः लोभद्वेषविवर्जिताः  ।
कुलीनाः साक्षिणोऽनिन्द्यास्तपोदानदयान्विताः  ॥ १,५.३८ ॥

[१,५.३ असाक्षिणः]
मातुः पिता पितृव्यश्च भार्याया भ्रातृमातरौ  ।
भ्राता सखा च जामाता सर्ववादेष्वसाक्षिणः  ॥ १,५.३९ ॥
परस्त्रीपानसक्ताश्च कितवाः पूर्वदूषिताः  ।
उन्मत्तार्ताः साहसिका नास्तिकाश्च न साक्षिणः  ॥ १,५.४० ॥
सन्तोऽपि न प्रमाणं स्युर्मृते धनिनि साक्षिणः  ।
पुत्रे तु श्राविता ये स्युः स्वयमासन्नमृत्युना  ॥ १,५.४१ ॥
विहायोपानदुष्णीषं दक्षिणं पाणिमुद्धरेत् ।
हिरण्यं गोशकृद्दर्भान् समादाय ऋतं वदेत् ॥ १,५.४२ ॥
उपस्थिताः परीक्ष्याः स्युः स्वर्वर्णेङ्गितादिभिः  ।
सकृत्प्रमादापराधि- विप्रं व्यापदि पीडितम्  ।
भटादिभिर्वध्यमानं रक्षेदुक्त्वानृतान्यपि  ॥ १,५.४३ ॥
यस्याशेषः प्रतिज्ञार्थः साक्षिभिः प्रतिवर्णितः [प्.५७]  ।
स जयी स्यादन्यथा तु साध्यार्थं न समाप्नुयात् ॥ १,५.४४ ॥
आहूतो यत्र नागच्छेत्साक्षी रोगविवर्जितः  ।
ऋणं दमं च दाप्यः स्यात्त्रिपक्षात्परतस्तु सः  ॥ १,५.४५ ॥

[१,५.४ साक्ष्युक्तिबलाब्लविचारः]
साक्षिद्वैधे प्रभूताः स्युर्ग्राह्याः साम्ये गुणान्विताः  ।
गुणिद्वैधे क्रियायुक्तास्तत्साम्ये शुचिमत्तराः  ॥ १,५.४६ ॥
अपृष्टाः सत्यवचने प्रश्नस्याकथने तथा  ।
साक्षिणः सन्निरोद्ध्व्या गर्ह्या दण्ड्याश्च धर्मतः  ॥ १,५.४७ ॥
देशकालवयोद्रव्य- संज्ञाजातिप्रमाणतः  ।
अन्यूनं चेन्निगदितं सिद्धं साध्यं विनिर्दिशेत् ॥ १,५.४८ ॥
देशकालवयोद्रव्य- प्रमाणाकृतिजातिषु  ।
यत्र विप्रतिपत्तिः स्यात्साक्ष्यं तदपि नान्यथा  ॥ १,५.४९ ॥
निर्दिष्टेष्वर्थजातेषु साक्षी चेत्साक्ष्य आगते  ।
न ब्रूयादक्षस्रसमं न तन्निगदितं भवेत् ॥ १,५.५० ॥
पूर्वपक्षे प्रतिज्ञातमशेषं प्रतिभावयेत् ।
ऊनाधिकं तु यत्रोक्तं न तन्निगदितं भवेत् ॥ १,५.५१ ॥
ऊनमभ्यधिकं वार्थं विब्रूयुर्यत्र साक्षिणः  ।
तदर्थानुक्तविज्ञेयमेष साक्षिविधिः स्मृतः  ॥ १,५.५२ ॥
साध्यार्थांशे निगदिते साक्षिभिः सकलं भवेत् ।
स्त्रीसङ्गे साहसे चौर्ये यत्साध्यं परिकल्प्यते  ॥ १,५.५३ ॥
ऊनाधिकं तु यत्र स्यात्साक्ष्यं तत्र विवर्जयेत् ।
साक्षी तत्र न दण्ड्यः स्यादब्रुवन् दण्डमर्हति  ॥ १,५.५४ ॥

[१,६. लिखितम्]
[१,६.]
साक्षिणामेष निर्दिष्टः संख्यालक्षणनिश्चयः  ।
लिखितस्याधुना वच्मि विधानमनुपूर्वशः  ॥ १,६.१ ॥
ऋणादिकेऽपि समये भ्रान्तिः संजायते यतः  ।
धात्राक्षराणि सृष्टानि पत्रारूढान्यतः पुरा  ॥ १,६.२ ॥

[१,६.१ लेख्यलक्षणम्]
देशाचारहुतं वर्ष- मासपक्षादिवृद्धिमत् ।
ऋणिसाक्षिलेखकानं हस्ताङ्कं लेख्यमुच्यते  ॥ १,६.३ ॥

[१,६.२ लेख्यभेदाः]
राजलेख्यं स्थानकृतं स्वहस्तलिखितं तथा  ।
लेख्यं तत्त्रिविधं प्रोक्तं भिन्नं तद्बहुधा पुनः  ॥ १,६.४ ॥
भागदानक्रयाधिनां संविद्दासऋणादिभिः  ।
सप्तधा लौकिकं लेख्यं त्रिविधं राजशासनम्  ॥ १,६.५ ॥
विभागपत्रमित्येतद्भागानां निर्णये कृतम्  ।
सीमाविवादे निर्णीते सीमापत्रमिति स्मृतम्  ॥ १,६.६ ॥
दानलेख्यं भागलेख्यं सीमालेख्यं तथैव च  ।
क्रयलेख्यं दासलेख्यमाधिलेख्यं ततः परम्  ॥ १,६.७ ॥
संविदुद्दाम्लेख्यं च जयपत्रकमेव च  ।
सन्धिपत्रं तथैवैतत्क्रियाभेदादनेकधा  ॥ १,६.८ ॥
आध्यर्थमाधिलेख्यं स्याद्दासार्थं दासपत्रकम्  ॥ १,६.९ ॥
समीहितार्थसिद्ध्यर्थं ग्रामश्रेणिगणादिभिः  ।
शास्त्राविरोधि धर्मार्थे कृतं संवित्तिपत्रकम्  ॥ १,६.१० ॥
भ्रातरः संविभक्ता ये स्वरुच्या तु परस्परम्  ।
विभागपत्रं कुर्वन्ति भागलेख्यं तदुच्यते  ॥ १,६.११ ॥
भूमिं दत्त्वा यस्तु पत्रं कुर्याच्चन्द्रार्ककालिकम् [प्.६१]  ।
अनाच्छेदामनाहार्यं दानलेख्यं तु तद्विधुः  ॥ १,६.१२ ॥
गृहक्षेत्रादिकं क्रीत्वा तुल्यमूल्याक्षरान्वितम्  ।
पत्रं कारयते यत्तु क्रयलेख्यं तदुच्यते  ॥ १,६.१३ ॥
जङ्गमं स्थावरं बन्धं दत्त्वा लेख्यं करोति यत् ।
गोप्यभोग्यक्रियायुक्तमाधिलेख्यं तु तत्स्मृतम्  ॥ १,६.१४ ॥
ग्रामो देशश्च यत्कुर्यान्मत्तलेख्यं परस्परम्  ।
राजाविरोधि धर्मार्थे संवित्पत्रं वदन्ति तत् ॥ १,६.१५ ॥
वस्त्रान्नहीनः कान्तारे लिखितं कुरुते तु यत् ।
कर्माहं ते करिष्यामि दासपत्रं तदिष्यते  ॥ १,६.१६ ॥
धनं वृध्या गृहीत्वा तु स्वयं कुर्याच्च कारयेत् ।
उद्धारपत्रं तत्प्रोक्तमृणलेख्यं मनीषिभिः  ॥ १,६.१७ ॥
पूगश्रेणिगणादीनां या स्थितिः परिकीर्तिता  ।
तस्यास्तु साधनं लेख्यं न दिव्यं न च साक्षिणः  ॥ १,६.१८ ॥
पूगश्रेण्यादिकानां तु समयस्य स्थितेः कृतम्  ।
स्थितिपत्रं तु तत्प्रोक्तं मन्वादिस्मृतिवेदिभिः  ॥ १,६.१९ ॥

[१,६.३ राज्ञो दानशासनम्]
दत्त्वा भ्य्य्म्यादिकं राजा ताम्रपत्रे पटेऽथ वा  ।
शासनं कारयेद्धर्मं स्थानवंशादिसंयुतम्  ॥ १,६.२० ॥
मातापित्रोरात्मनश्च पुण्यायामुकसूनवे  ।
दत्तं मयामुकायाद्य दानं सब्रह्मचारिणे  ॥ १,६.२१ ॥
अनाच्छेद्यमनाहार्यं सर्वं भाव्यविवर्जितम् [प्.६३]  ।
चन्द्रार्कसमकालीनं पुत्रपौत्रान्वयानुगम्  ॥ १,६.२२ ॥
दातुः पालयितुः स्वर्गं हर्तुर्नरकमेव च  ।
षष्टिवर्षसहस्राणि दानच्छेदफलं लिखेत् ॥ १,६.२३ ॥
समुद्रावर्षमासादि धनाध्यक्षाक्षरान्वितम्  ।
ज्ञातं मयेति लिखितं सन्धिविग्रहलेखकैः  ॥ १,६.२४ ॥
एवंविधं राजकृतं शासनं तदुदाहृतम्  ।

[१,६.४ प्रसादलिखितम्]
देशादिकं यस्य राजा लिखितं तु प्रयच्छति  ॥ १,६.२५ ॥
सेवाशौर्यादिना तुष्टः प्रसादलिखितं हि तत् ।

[१,६.५ जयपत्रम्]
पूर्वोत्तरक्रियावाद- निर्णयान्ते यदा नृपः  ।
प्रदद्याज्जयिने लेख्यं जयपत्रं तदुच्यते  ॥ १,६.२६ ॥
यद्वृत्तं व्यवहारे तु पूर्वपक्षोत्तरादिकम्  ।
क्रियावदधारणोपेतं जयपत्रोऽखिलं लिखेत् ॥ १,६.२७ ॥
साधयेत्साध्यमर्थं तु चतुष्पादन्वितं जये  ।
राजमुद्रान्वितं चैव जयपत्रकमिष्यते  ॥ १,६.२८ ॥
अन्यवाद्यादिहीनेभ्य इतरेषां प्रदीयते  ।
वृत्तानुवादसंसिद्धं तच्च स्याज्जयपत्रकम्  ॥ १,६.२९ ॥

[१,६.६ लेख्यदूषणानि]
मुमूरुषुहीनलुप्तार्थैरुन्मातव्यसनातुरैः  ।
विषोपधिबलात्कार- कृतं लेख्यं न सिध्यति  ॥ १,६.३० ॥
दूषितो गर्हितः साक्षी यत्रैको विनिवेशितः [प्.६५]  ।
कूटलेख्यं तु तत्प्राह लेखको वापि तादृशः  ॥ १,६.३१ ॥
यदुज्वलं चिरकृतं मलिनं स्वल्पकालिकम्  ।
भग्नं म्लिष्ताक्षरयुतं लेख्यं कूटत्वमाप्नुयात् ॥ १,६.३२ ॥
दर्पणस्थं यथा बिम्बमसत्सदिव दृश्यते  ।
तथा लेख्यसबिम्बानि कुर्वन्ति कुशला जनाः  ॥ १,६.३३ ॥
तथ्येन हि प्रमाणं तु दोषेणैव तु दूषणम्  ।
एवं दुष्टं नृपस्थाने यस्मिंस्तद्धि विचार्यते  ॥ १,६.३४ ॥
विमृश्य ब्राह्मणैः सार्धं वक्तृदोषं निरूपयेत् ॥ १,६.३५ ॥
येन ते कूटतां यान्ति साक्षिलेखककारकाः  ।
तेन दुष्टं भवेल्लेख्यं शुद्धैः शुद्धं विनिर्दिशेत् ॥ १,६.३६ ॥
दत्तं लेख्ये स्वहस्तं तु ऋणिको यदि निह्नुते  ।
पत्रस्थैः साक्षिभिर्वाचा लेखकस्य मतेन च  ॥ १,६.३७ ॥
स्थानभ्रष्टास्त्वकान्तिस्थाः संदिग्धा लक्षणच्युताः  ।
यत्रैवं स्युः स्थिता वर्णा लेख्यं दुष्टं तदा भृगुः  ॥ १,६.३८ ॥
उद्धरेल्लेख्यमाहर्ता तत्पुत्रो भुक्तिमेव तु  ।
अभियुक्तः प्रमीतश्चेत्तत्पुत्रस्तत्समुद्धरेत् ॥ १,६.३९ ॥
ज्ञात्वा कार्यं देशकाल- कुशलाः कूटकारकाः  ।
कुर्वन्तिसदृशं लेख्यं तद्यत्नेन विचारयेत् ॥ १,६.४० ॥
लेख्यमालेख्यवत्केचिल्लिखन्ति कुशला जनाः  ।
तस्मान्न लेख्यसामर्थ्यात्सिद्धिरैकान्तिकी मता  ॥ १,६.४१ ॥
स्त्रीबालार्तान् लिप्यविज्ञान् वञ्चयन्ति स्वबान्धवाः  ।
लेख्यं कृत्वा स्वनामाङ्कं ज्ञेयं युक्त्यागमैस्तु तत् ॥ १,६.४२ ॥
त्रिविधस्यास्य लेख्यस्य भ्रान्तिः संजायते यदा  ।
ऋणिसाक्षिलेखकानां हस्तोक्त्या शोधयेत्ततः  ॥ १,६.४३ ॥
उद्याममुदयादानादाधानं फलसंग्रहात्[प्.६७]  ।
प्रतियोगिधनाढ्यत्वाज्ज्ञेयं यत्रोपधिः कृतः  ॥ १,६.४४ ॥
दर्शितं प्रतिकालं यच्छ्रावितं स्मारितं च यत् ।
लेख्यं सिध्यति सर्वत्र मृतेष्वपि हि साक्षिषु  ॥ १,६.४५ ॥
वाचकैर्यत्र सामर्थ्यमक्षराणां विहन्यते  ।
क्रियाणां सर्वनाशः स्यादनवस्था च जायते  ॥ १,६.४६ ॥
लेख्यं त्रिंशत्समातीतमदृष्टाश्रावितं च यत् ।
न तत्सिद्धिमवाप्नोति तिष्ठत्स्वपि हि साक्षिषु  ॥ १,६.४७ ॥
प्रयुक्ते शान्तलाभे तु लिखितं यो न दर्शयेत् ।
न याचते च ऋणिकं तत्संदेहमवाप्नुयात् ॥ १,६.४८ ॥
कुलश्रेणिगणादीनां यथाकालं प्रदर्शितम्  ।
श्रावयेत्स्मारयेच्चैव तथा स्याद्बलवत्तरम्  ॥ १,६.४९ ॥
यदि लब्धं भवेत्किञ्चित्प्रज्ञप्तिर्वा तथा भवेत् ।
प्रमाणमेव लिखितं मृता यद्यपि साक्षिणः  ॥ १,६.५० ॥
आढ्यस्य निकटस्थस्य यच्छक्तेन न याचितम्  ।
शुद्धर्णाशङ्कया तत्र लेख्यं दुर्बलतामियात् ॥ १,६.५१ ॥
उन्मत्तजडबलानां राजभीतप्रवासिनाम्  ।
अप्रगल्भभयार्तानां न लेख्यं हानिमाप्नुयात् ॥ १,६.५२ ॥
अथ पञ्चत्वमापन्नो लेखकः साक्षिभिः सह  ।
तत्स्वहस्तादिभिस्तेषां विशुध्यते न संशयः  ॥ १,६.५३ ॥
ऋणिस्वहस्तसंदेहे जीवतो वा मृतस्य वा  ।
तत्स्वहस्तकृतैरन्यैः पत्रैस्तल्लेख्यनिऋणयः  ॥ १,६.५४ ॥
लेख्ये संशयमापन्ने साक्षिलेखककर्तृभिः  ।
दुष्टेषु तेषु तद्धस्त- कृतपूर्वाक्षरादिभिः  ॥ १,६.५५ ॥
न जातु हीयते लेख्यं साक्षिभिः शपथेन वा  ।
अदर्शनाश्राविताभ्यां हानिं प्राप्नोत्युपेक्षया  ॥ १,६.५६ ॥
अतः परीक्ष्यमुभयमेतद्राज्ञा विशेषतः  ।
एकमेव भवेल्लेख्यमेकस्यार्थस्य सिद्धये  ॥ १,६.५७ ॥
अनेकेषु तु लेख्येषु दोषमुत्पादयेदपि  ।
देशाचारविरुद्धं यत्संदिग्धं क्रमवर्जितम्  ।
कृतमस्वामिना यच्च साध्यहीनं च दुष्यति  ॥ १,६.५८ ॥

[१,७. भुक्तिः]
[१,७.]
धनमूलाः क्रियाः सर्वा यत्नास्तत्साधने मताः  ।
वर्धनं रक्षणं भोग इति तस्य विधिक्रमः  ॥ १,७.१ ॥

[१,७.१ धनप्रभेदाः]
तत्पुनस्त्रिविधं ज्ञेयं शुक्लं शबळमेव च  ।
कृष्णं च तत्र विज्ञेयः प्रभेदः सप्तधा पुनः  ॥ १,७.२ ॥
श्रुतशौर्यतपः कन्या- शिष्ययाज्यान्वयागतम्  ।
धनं सप्तविधं शुल्कमुभयो ह्यस्य तद्विधः  ॥ १,७.३ ॥
कुसीदकृषिवाणिज्य- शुल्कशिल्पानुवृत्तिभिः  ।
कृतोपकारादाप्तं च शबळं समुदाहृतम्  ॥ १,७.४ ॥
पाशकद्यूतदूतार्थ- प्रतिरूपकसाहसैः  ।
व्याजेनोपार्जितं यच्च तत्कृष्णं समुदाहृतम्  ॥ १,७.५ ॥
तेन क्रयो विक्रयश्च दानं ग्रहणमेव च  ।
विविधाश्च प्रयुज्यन्ते क्रियासंभोगमेव च  ॥ १,७.६ ॥
यथाविधेन द्रव्येण यत्किञ्चित्कुरुते नरः  ।
तथाविधमवाप्नोति तत्फलं प्रेत्य चेह च  ॥ १,७.७ ॥
तत्पुनर्द्वादशविधं प्रतिवर्णाश्रयं स्मृतम्  ।
साधारणं स्यात्त्रिविधं शेषं नवविधं स्मृतम्  ॥ १,७.८ ॥
क्रमागतं प्रीतिदायं प्राप्तं च सह भार्यया  ।
अविशेषेण सर्वेषां वर्णानां त्रिविधं स्मृतम्  ॥ १,७.९ ॥
वैशेषिकं धनं ज्ञेयं ब्राह्मणस्य त्रिलक्षणम् [प्.७१]  ।
प्रतिग्रहणलब्धं यद्याज्यं तच्छिष्यतस्तथा  ॥ १,७.१० ॥
त्रिविधं क्षत्रियस्यापि प्राहुर्वैशेषिकं धनम्  ।
युद्धोपलब्धं करतो दण्डाच्च व्यवहारतः  ॥ १,७.११ ॥
वैशेषिकं धनं ज्ञेयं वैश्यस्यापि त्रिलक्षणम्  ।
कृषिगोरक्षवाणिज्यं शूद्रस्यैषामनुग्रहात् ॥ १,७.१२ ॥
सर्वेषामेव वर्णानामेवं धर्म्यो धनागमः  ।
विपर्ययादधर्मः स्यान्न चेदापद्गरीयसी  ॥ १,७.१३ ॥
आपत्स्वनन्तरावृत्तिर्ब्राह्मणस्य विधीयते  ।
वैश्यवृत्तिश्च तस्योक्ता न जघन्या कथं चन  ॥ १,७.१४ ॥
कथं चन न कुर्वीत ब्राह्मणः कर्म वार्षलम्  ।
वृषलः कर्म न ब्राह्मं पतनीये हि ते तयोः  ॥ १,७.१५ ॥
उत्कृष्टं चापकृष्टं तयोः कर्म न विद्यते  ।
मध्यमे कर्मणी हित्वा सर्वसाधारणी हि ते  ॥ १,७.१६ ॥
आपदं ब्राह्मणस्तीर्त्वा क्षत्रवृत्त्या भृते जने  ।
उत्सृजेत्क्षेत्रवृत्तिं तां कृत्वा पावनमात्मनः  ॥ १,७.१७ ॥
तस्यामेव तु यो भुक्तौ ब्राह्मणो रमते रसात् ।
काण्डपृष्ठश्च्युतो मार्गादङ्कितोऽयं प्रकीर्तितः  ॥ १,७.१८ ॥
स्वकुलं पृष्ठतः कृत्वा यो वै परकुलं व्रजेत् ।
तेन दुश्चरितेनासौ काण्डपृष्ठ इति स्मृतः  ॥ १,७.१९ ॥
दिवाकृते कार्यविधौ ग्रामेषु नगरेषु च  ।
संभवे साक्षिणां चैव न दिव्या भवति क्रिया  ॥ १,७.२० ॥
द्वारमार्गक्रियाभोग- जलवाहादिके तथा  ।
भुक्तिरेव तु गुर्वो स्यान्न लेख्यं न च साक्षिणः  ॥ १,७.२१ ॥
एतद्विधानमाख्यातं साक्षिणां लिखितस्य च  ।
संप्रति स्थावरप्राप्तेर्भुक्तेश्च विधिरुच्यते  ॥ १,७.२२ ॥
विद्यया क्रयबन्धेन शौर्यभागान्वयागतम्  ।
सपिण्डस्याप्रजस्यांशं स्थावरं स्पतधाप्यते  ॥ १,७.२३ ॥

[१,७.२ भोगाः सप्तविधः]
पित्र्ये लभ्दक्रयाधाने रिक्थशौर्यप्रवेदनात् ।
प्राप्ते सप्तविधे भोगः सागमः सिद्धिमाप्नुयात् ॥ १,७.२४ ॥
क्रमागतः शासनिकः क्रयाधानसमन्वितः  ।
एवंविधस्तु यो भोगः स तु सिद्धिमवाप्नुयात् ॥ १,७.२५ ॥
संविभागक्रयप्राप्तं पित्र्यं लब्धं च राजतः [प्.७३]  ।
स्थावरं सिद्धिमाप्नोति भुक्त्वा हानिमुपेक्षया  ॥ १,७.२६ ॥
प्राप्तमात्रं येन भुक्तं स्वीकृत्यापरिपन्थितम्  ।
तस्य तत्सिद्धिमाप्नोति हानिं चोपेक्षया यथा  ॥ १,७.२७ ॥
अध्यासनात्समारभ्य भुक्तिर्यस्याविघातिनी  ।
त्रिंशद्वर्षाण्यविच्छिन्ना तस्य तां न विचालयेत् ॥ १,७.२८ ॥
न स्त्रीणामुपभोगः स्याद्विना लेख्यं कथं चन  ।
राजश्रोत्रियवित्ते च जडबालधनेन च  ॥ १,७.२९ ॥
भुक्त्या केवलया नैव भुक्तिः सिद्धिमवाप्नुयात् ।
आगमेनापि शुद्धेन द्वाभ्यां सिध्यति नान्यथा  ॥ १,७.३० ॥
बालश्रोत्रियवित्ते च प्राप्ते च पितृतः क्रमात् ।
नोपभोगे बलं कार्यमाहर्त्रा तत्सुतेन वा  ॥ १,७.३१ ॥
पशुस्त्रीपुरुषादीनामिति धर्मो व्यवस्थितः  ।
यद्येकशासने ग्राम- क्षेत्रारामाश्च लेखिताः  ॥ १,७.३२ ॥
एकदेशोपभोगेऽपि सर्वे भुक्ता भवन्ति ते  ।
आगमोऽपि बलं नैव भुक्तिः स्तोकापि यत्र नो  ॥ १,७.३३ ॥
अनुमानाद्वरः साक्षी साक्षिभ्यो लिखितं गुरु  ।
अव्याहता त्रिपुरुषी भुक्तिरेभ्यो गरीयसी  ॥ १,७.३४ ॥
अनुमानं वसत्यत्र साक्षी चामरणाद्भवेत् ।
अव्याहतं लेखभोगं प्रमाणं तु त्रिपौरुषम्  ॥ १,७.३५ ॥
पितापितामहो यस्य जीवेच्च प्रपितामहः  ।
त्रिंशत्समा तु या भुक्ता भूमिरव्याहता परैः  ॥ १,७.३६ ॥
भुक्तिः सा पौरुषी ज्ञेया द्विगुणा च द्विपुरुषी  ।
त्रिपूरुषी च त्रिगुणा परतः स्याच्चिरन्तना  ॥ १,७.३७ ॥
यत्राहर्ताभियुक्तः स्याल्लेख्यं साक्षी तदा गुरुः  ।
तदभावे तु पुत्राणां भुक्तिरेका गरीयसी  ॥ १,७.३८ ॥
आहर्ता शोधयेद्भुक्तिमागमं वापि संसदि [प्.७५]  ।
तत्पुत्रो भुक्तिमेवैकां पौत्रादिस्तु न किंचन  ॥ १,७.३९ ॥
रिक्थभिर्वा परैर्द्रव्यं समक्षं यस्य दीयते  ।
अन्यस्य भुञ्जतः पश्चान्न स तल्लब्धुमर्हति  ॥ १,७.४० ॥
पश्यन्नन्यस्य ददतः क्षितिं यो न निवारयेत् ।
सतापि लेख्येन भुवं न पुनर्तामवाप्नुयात् ॥ १,७.४१ ॥
ऋक्थिभिर्वापरैर्वापि दत्तं तेनैव तद्भृगुः  ॥ १,७.४२ ॥
भुक्तिस्त्रिपुरुषी सिध्येत्परेषां नात्र संशयः  ।
अनिवृत्ते सपिण्डत्वे सकुल्यानां न सिध्यति  ॥ १,७.४३ ॥
अस्वामिना तु यद्भुक्तं गृहक्षेत्रापणादिकम्  ।
सुहृद्बन्धुसकुल्यस्य न तद्भोगेन हीयते  ॥ १,७.४४ ॥
धर्मोऽक्षयः श्रोत्रियस्य अभयं राजपूरुषे  ।
स्नेहः सुहृद्बान्धवेषु भुक्तमेतैर्न हीयते  ॥ १,७.४५ ॥
वैवाह्य श्रोत्रियैर्भुक्तं राज्ञामात्यैस्तथैव च  ।
सुदीर्घेनापि कालेन तेषां सिध्यति तन्न तु  ॥ १,७.४६ ॥
अशक्तालसरोगार्त- बालभीतप्रवासिनाम्  ।
शासनारूढमन्येन भुक्तं भुक्त्या न हीयते  ॥ १,७.४७ ॥
छिन्नभोगे गृहे क्षेत्रे संदिग्धं यत्र जायते  ।
लेख्येन भोगविद्भिर्वा साक्षिभिः शुद्धिमाहरेत् ॥ १,७.४८ ॥
नामघाटागमं संख्यां कालं दिग्भागमेव च  ।
भोगच्छेदनिमित्तं च ये विदुस्तत्र साक्षिणः  ॥ १,७.४९ ॥
उत्पन्नाश्चात्यासन्ना ये ये च देशान्तरस्थिताः  ।
मौलास्ते तु समुद्दिष्टाः प्रष्टव्याः कार्यनिर्णये  ॥ १,७.५० ॥
अदुष्टास्ते तु यद्ब्रूयुः संदिग्धे समदृष्टयः  ।
तत्प्रमाणं प्रकर्तव्यमेवं धर्मो न हीयते [प्.७७]  ॥ १,७.५१ ॥
स्थावरेषु तदाख्यातं लाभभोगप्रसाधनम्  ।
प्रमाणहीनवादे तु निर्देश्या दैविकी क्रिया  ॥ १,७.५२ ॥
राजान्तरैस्त्रिभिर्भुक्तं प्रमाणेन विनापि यत् ।
ब्रह्मदेयं न हर्तव्यं राज्ञा तस्य कदा चन  ॥ १,७.५३ ॥
भुक्तिस्त्रैपुरुषी यत्र चतुर्थे संप्रवर्तिता  ।
तद्भोगः स्थिरतां याति न पृच्छेदागमां क्व चित् ॥ १,७.५४ ॥
अनिषिद्धेन यद्भुक्तं पुरुषैस्त्रिभिरेव तु  ।
तत्र नैवागमः कार्यो भुक्तिस्तत्र गरीयसी  ॥ १,७.५५ ॥
स्थावरेषु विवादेषु भुक्तिस्त्रिपुरुषी च या  ।
स्वतन्त्रैव हि सा ज्ञेया प्रमाणं साध्यनिर्णये  ॥ १,७.५६ ॥
यस्य त्रिपुरुषा भुक्तिः सम्यग्लेख्यसमन्विता  ।
एवंविधा ब्रह्मदेया हर्तुं तस्य न शक्यते  ॥ १,७.५७ ॥
यस्य त्रिपुरुषा भुक्तिः पारंपर्यक्रमागता  ।
न सा चालयितुं शक्या पूर्वकाच्छासनादृते  ॥ १,७.५८ ॥
त्रिपुरुषं भुज्यते येन समक्षं भूरवारिता  ।
तस्य सा नापहर्तव्या क्षमालिङ्गं न चेद्वदेत् ॥ १,७.५९ ॥
भुक्तिर्बलवती शास्त्रे ह्यविच्छिन्ना चिरन्तनी  ।
विच्छिन्नापि हि स ज्ञेया या तु पूर्वं प्रसाधिता  ॥ १,७.६० ॥
पित्रा भुक्तं तु यद्द्रव्यं भुक्त्याचारेण धर्मतः  ।
तस्मिन् प्रेतेऽपि तत्प्राप्तं भुक्त्या प्राप्तं तु तस्य तत् ॥ १,७.६१ ॥
त्रिभिरेव तु या भुक्ता पुरुषैर्भूर्यथाविधि  ।
लेख्याभावे तु तां तत्र चतुर्थः समवाप्नुयात् ॥ १,७.६२ ॥
सनाभिभिर्बान्धवैश्च भुक्तं यत्स्वजनैस्तथा  ।
भोगात्तत्र न सिद्धिः स्याद्भोगमन्येषु कल्पयेत् ॥ १,७.६३ ॥
सागमो दीर्घकालश्च निच्छिद्रोपरवो धनम्  ।
प्रत्यर्थिसंनिधानं च परिभोगोऽपि पञ्चधा  ॥ १,७.६४ ॥
चतुष्पाद्धनधान्यादि वर्षाद्धानिमवाप्नुयात् ॥ १,७.६५ ॥
भूमेरभुक्तिर्लेख्यस्य यथाकालमदर्शनम्  ।
साक्ष्यस्यास्मरणं चैव स्वार्थहानिकराणि तु  ॥ १,७.६६ ॥
तस्माद्यत्नेन कर्तव्यं प्रमाणपरिपालनम्  ।
तेन कार्याणि सिध्यन्ति स्थावराणि चराणि च  ॥ १,७.६७ ॥
असाक्षिके चिरकृते पृच्छेदुत्तरसाक्षिणः  ।
शपथैर्वानुयुञ्जीत उपधां वा प्रयोजयेत् ॥ १,७.६८ ॥
देशनाप्रतिघातं च युक्तिलेशस्तथैव च  ॥ १,७.६९ ॥
चोरापहृतं तु सर्वेभ्योऽन्विष्य अर्पणीयं  ।
अलाभे स्वकोशाद्वा अददच्चोरकिल्बिषी स्यात् ॥ १,७.७० ॥

[१,८. दिव्यानि ]
[१,८.]
स्थावरस्य तथाख्यातं लाभभोगप्रसाधनम्  ।
प्रमाणहीने वादे तु निर्दोषा दैविकी क्रिया  ॥ १,८.१ ॥
प्रदुष्टेष्वनुमानेषु दिव्यैः कार्यं विशोधयेत् ।
धटाद्या धर्मजान्ता च दैवी नवविधा स्मृता  ॥ १,८.२ ॥
धटोऽग्निरुदकं चैव विषं कोशश्च पञ्चमम्  ।
षष्ठं च तण्डुलाः प्रोक्तं सप्तमं तप्तमाषकः  ॥ १,८.३ ॥
अष्टमं कालमित्युक्तं नवमं धर्मकं तथा  ।
दिव्येनायाति सर्वाणि निर्दिष्टानि स्वयम्भुवा  ॥ १,८.४ ॥

[१,८.१ दिव्यव्यवस्था]
यस्माद्देवैः प्रयुक्तानि दुष्करार्थे महात्मभिः  ।
अहमुद्देशतां वच्मि संदिग्धार्थविशुद्धये  ।
देशकालार्थसंख्याभिः प्रयुक्तान्यनुपूर्वशः  ॥ १,८.५ ॥
अपराधानुपूर्व्येण साध्वसाधुविवक्षया  ।
शास्त्रोदितेन विधिना प्रदातव्यानि नान्यथा  ॥ १,८.६ ॥
ऋणादिकेषु कार्येषु विसंवादे परस्परम्  ।
द्रव्यसंख्यान्विता देया पुरुषापेक्षया तथा  ॥ १,८.७ ॥
लोके संव्यवहारार्थं संज्ञेयं कथिता भुवि  ।
ताम्रकर्षकृता मुद्रा विज्ञेयः कार्षिकः पणः  ॥ १,८.८ ॥
निष्कं सुवर्णाश्चत्वारः कार्षिकस्ताम्रिकः पणः  ।
ताम्रकर्षकृता मुद्रा विज्ञेयः कार्षिकः पणः  ॥ १,८.९ ॥
स एव चान्द्रिका प्रोक्ता ताश्चतस्रस्तु धानकाः  ।
ता द्वादश सुवर्णस्तु दीनाराख्यः स एव तु  ॥ १,८.१० ॥
कार्षापणसहस्रं तु दण्ड उत्तमसाहसः  ।
तदर्धं मध्यमः प्रोक्तस्तदर्धमधमः स्मृतः  ॥ १,८.११ ॥
ब्राह्मणस्य धटो देयः क्षत्रियस्य हुताशनः  ।
वैश्यस्य सलिलं देयं शूद्रस्य विषमेव तु  ॥ १,८.१२ ॥
साधारणः समस्तानां कोशः प्रोक्तो मनीषिभिः  ॥ १,८.१३ ॥
स्नेहात्क्रोधाल्लोभतो वा भेदमायान्ति साक्षिणः  ।
विधिदत्तस्य दिव्यस्य न भेदो जायते क्वचित् ॥ १,८.१४ ॥
यथोक्तविधिना देयं दिव्यं दिव्यविशारदैः  ।
अयथोक्तं प्रदत्तं चेन्न दत्तं साध्यसाधने  ॥ १,८.१५ ॥
अदेशकालदत्तानि बहिर्वादिकृतानि च  ।
व्यभिचारं सदार्थेषु कुर्वन्तीह न संशयः  ॥ १,८.१६ ॥
अभियुक्ताय दातव्यं दिव्यं दिव्यविशारदैः  ।
रुच्या चान्यतरः कुर्यादितरो वर्तयेच्छिरः  ॥ १,८.१७ ॥
विनापि शीर्षकं कुर्यान्नृपद्रोहे च पातके  ।
दिव्यप्रदानमुदितमन्यत्र नृपशासनात् ।
न कश्चिदभियोक्तारं दिव्येष्वेवं नियोजयेत् ॥ १,८.१८ ॥

[१,८.२ दिव्यदेवताः] प्.८३
धरोद्ध्रुवस्तथा सोम आपश्चैवानिलोऽनलः  ।
प्रत्यूषश्च प्रभासश्च वसवोऽष्टौ प्रकीर्तिताः  ॥ १,८.१९ ॥
देवेशेशानयोर्मध्य आदित्यानां तथायनम्  ।
धातार्यमा च मित्रश्च वरुणोऽंशो भगस्तथा  ॥ १,८.२० ॥
इन्द्रो विवस्वान् पूषा च पर्जन्यो दशमः स्मृतः  ।
ततस्त्वष्टा ततो विष्णुरजघन्यो जघन्यजः  ॥ १,८.२१ ॥
इत्येते द्वादशादित्या नामभिः परिकीर्तिताः  ।
अग्नेः पश्चिमभागे तु रुद्राणामयनं विदुः  ।
वीरभद्रश्च शम्भुश्च गिरीशश्च महायशाः  ॥ १,८.२२ ॥
अजेकपाद्[अजैकपाद्?] अहिर्बुध्न्या पिनाकी चाप्राजितः  ॥ १,८.२३ ॥
भुवनाधिश्वराश्चैव कपाली च विशांपतिः  ।
स्थाणुर्भगश्च भगवान् रुद्राश्चैकादश स्मृताः  ॥ १,८.२४ ॥
प्रेतेशरक्शसोर्मध्ये मातृस्थानं प्रकल्पयेत् ।
ब्राह्मी माहेश्वरी चैव कौमारी वैष्णवी तथा  ॥ १,८.२५ ॥
वाराही चैव माहेन्द्री चामुण्डा गणसंयुता  ।
निरृतेरुत्तरे भागे गणेशायतनं विदुः  ॥ १,८.२६ ॥
वरुणस्योत्तरे भागे मरुतां स्थानमुच्यते  ।
श्वसनः स्पर्शनो वायुरनिलो मारुतस्तथा  ॥ १,८.२७ ॥

[१,८.३ द्रव्यसंख्यया दिव्यानि]
संख्या रश्मिरजोमूला मनुना समुदाहृता  ।
कार्षापणान्ता सा दिव्ये नियोज्या विनयेत्तथा  ॥ १,८.२८ ॥
विषं सहस्रेऽपहृते पादोने च हुताशनः  ।
त्रिपादोने च सलिलमर्धे देयो धटः सदा  ॥ १,८.२९ ॥
चतुःशताभियोगे च दातव्यस्तप्तमाषकः  ।
त्रिशते तण्डुला देयाः कोशश्चैव तदर्धके  ॥ १,८.३० ॥
शते हृतेऽपहृते च दातव्यं धर्मशोधनम्  ।
गोचौरस्य प्रदातव्यं सभ्यैः फालः प्रयत्नतः  ॥ १,८.३१ ॥
यवार्धिकस्य वा नाशे तदर्धस्य च तण्डुलाः [प्.८५]  ।
ततोऽर्धार्धार्धनाशे च लौकिकी च क्रिया मता  ॥ १,८.३२ ॥

[१,८.४ शपथविधिः]
सतां वाहनशस्त्राणि गोबीजकनकानि च  ।
देवब्राह्मणपादाश्च पुत्रदारशिरांसि च  ॥ १,८.३३ ॥
एते च शपथाः प्रोक्ताः अल्पार्थे सुकराः सदा  ।
साहसेष्वभिशापेषु दिव्यान्याहुर्विशोधनम्  ॥ १,८.३४ ॥
ब्रूहीति ब्राह्मणं ब्रूयात्सत्यं ब्रूहीति पार्थिवम्  ।
गोबीजकाञ्चनैर्वैश्यं शूद्रं सर्वैश्च पातकैः  ॥ १,८.३५ ॥
सत्येन शापयेद्विप्रं क्षत्रियं वाहनायुधैः  ।
गोरक्षकान् वाणिजकांस्तथाकारुकुशीलवान्  ।
प्रेष्यान् वार्धुषिकांश्चैव विप्राञ्शूद्रवदाचरेत् ॥ १,८.३६ ॥
येऽप्यपेताः स्वधर्मेभ्यः परपिण्डोपजीविनः  ।
द्विजत्वमभिकाङ्क्षन्ते तांश्च शूद्रवदाचरेत् ॥ १,८.३७ ॥
वर्णानुरूपैः शपथैः शपनीयं पृथक्पृथक् ॥ १,८.३८ ॥
कामिनीषु विवाहेषु गवां भुक्ते तथेन्धने  ।
ब्राह्मणाभ्यवपत्तौ च शपथे नास्ति पातक्ः  ॥ १,८.३९ ॥
सभान्तर्स्थैर्वक्तव्यं साक्स्यं नान्यत्र साक्षिभिः  ।
सर्वसाक्ष्येष्वयं धर्मो ह्यन्यत्र स्थावरेषु च  ॥ १,८.४० ॥
वधे चेत्प्राणिनां साक्स्यं वादयेच्छवसंनिधौ  ।
तदभावे तु चिह्नस्य नान्यथैव विवादयेत् ॥ १,८.४१ ॥
नापृष्टैरनियुक्तैर्वा समं सत्यं प्रयत्नतः  ।
वक्तव्यं साक्षिभिः साक्ष्यं विवादस्थानमागतैः  ॥ १,८.४२ ॥
स्वभावोक्तं वचस्तेषां ग्राह्यं यद्दोषवर्जितम्  ।
उक्ते तु साक्षिणो राज्ञा न पृष्टव्याः पुनः पुनः  ॥ १,८.४३ ॥
साक्षिसभ्यावसन्नानां नैव पौनर्भावो विधिः  ॥ १,८.४४ ॥
सप्तर्षयस्तथेन्द्राद्याः पुष्करर्थे तपोधनाः  ।
शेपुः शपथमव्यग्राः परस्परविशुद्धये  ॥ १,८.४५ ॥
सप्ताहे वा द्विसप्ताहे न विपद्राजदैविकी  ।
बान्ध्ववेषु सपिण्डेषु धनेषु शपथैः शुचिः  ॥ १,८.४६ ॥
अशेषमानुषाभावे दिव्येनैव विनिर्णयः  ।
संभवे साक्षिणां प्राज्ञो दैविकीं तु विवर्जयेत् ॥ १,८.४७ ॥
एवं संख्या निकृष्टानां मध्यानां द्विगुणा स्मृता  ।
चतुर्गुणोत्तमानां तु कल्पनीया परीक्षकैः  ॥ १,८.४८ ॥

[१,८.५ घटविधिः] [प्.८७]
धटेऽभियुक्तस्तुलितो हीनश्चेद्धानि आप्नुयात् ।
तत्समस्तु पुनस्तुल्यो वर्धितो विजयी भवेत् ॥ १,८.४९ ॥
शिक्यच्छेदेऽक्षभङ्गे वा दयाच्छिक्यं पुनर्नृपः  ।
साक्षिणो ब्राह्मणाः श्रेष्ठा यथादृष्टार्थवादिनः  ॥ १,८.५० ॥
ज्ञातिनः शुचयो लुब्धाः नियोक्तव्या नृपेण तु  ।
तेषां वचनतो गम्यः शुध्यशुद्धिविनिर्णयः  ॥ १,८.५१ ॥
कक्षच्छेदे तुलाभङ्गे धटकर्कटयोस्तथा  ।
रज्जुच्छेदेऽक्षभङ्गे वा तथैवाशुद्धिमाप्नुयात् ॥ १,८.५२ ॥

[१,८.६ अग्निविधिः]
अग्नेर्विधिं प्रवक्ष्यामि यथावद्विधिचोदितम्  ।
कारयेन्मण्डलान्यष्टौ पुरस्तान्नवमे तथा  ॥ १,८.५३ ॥
आग्नेयं मण्डलं त्वाद्यं द्वितीयं वारुणं स्मृतम्  ।
तृतीयं वायुदैवत्यं चतुर्थं यमदैवतम्  ॥ १,८.५४ ॥
पञ्चमं त्विन्द्रदैवत्यं षष्ठं कौबेरमुच्यते  ।
सप्तमं सोमदैवत्यमस्टमं सर्व[सूर्य?]दैवतम्  ॥ १,८.५५ ॥
पुरस्तान्नवमं यत्तु तन्महत्पार्थिवं विदुः  ।
गोमयेन कृतानि स्युरद्भिः पर्युषितानि च  ॥ १,८.५६ ॥
द्वात्रिंशदङ्गुलान्याहुर्मण्डलान्मण्डलान्तरम्  ।
कर्तुः समपदं कार्यं मण्डलं तु प्रमाणतः  ॥ १,८.५७ ॥

[१,८.७ तोयविधिः]
शरप्रक्षेपणस्थानाद्युवा जवसमन्वितः  ।
गच्छेत्परमया शक्त्या यत्रासौ मध्यमः शरः  ॥ १,८.५८ ॥
मध्यमं शरमादाय पुरुषोऽन्यस्तथाविधः  ।
प्रत्यागच्छेत्तु वेगेन यतः स पुरुषो गतः  ॥ १,८.५९ ॥
आगन्तस्तु शरग्राही न पश्यति यदा जले  ।
अन्तर्जलगतं सम्यक्तदा शुद्धिं विनिर्दिशेत् ॥ १,८.६० ॥
आनीते मध्यमे बाणे मग्नाङ्गः शुचितामियात् ।
अन्यथा न विशुद्धः स्यादेकाङ्गस्यापि दर्शनात् ।
स्थानाद्वान्यत्र गमनाद्यस्मिन् पूर्वं निवेशयेत् ॥ १,८.६१ ॥
अप्सु प्रवेश्य पुरुसं प्रेषयेत्सायकत्रयम्  ।
इषूउन्न निक्षिपेद्विद्वान्मारुते वाति वै भृशम्  ॥ १,८.६२ ॥
विषमे भूप्रदेशे च वृक्षस्थाणुसमाकुले [प्.८९]  ।
तृणगुल्मलतावल्ली- पङ्कपाषाणसंयुते  ॥ १,८.६३ ॥
विधिदत्तं विषं येन जीर्णं मन्त्रौषधं विना  ।
स शुद्धः स्यादन्यथा तु दण्ड्यो दाप्यश्च तद्धनम्  ॥ १,८.६४ ॥
सप्ताहाद्वा द्विसप्ताहाद्यस्य हानिर्न जायते  ।
पुत्रदारधनानां च स शुद्धः स्यान्न संशयः  ॥ १,८.६५ ॥

[१,८.८ कोशविधिः]
यद्भक्तः सोऽभियुक्तः स्यात्तदेवायुधमण्डलम्  ।
प्रक्षाल्य पाययेत्तस्माज्जलात्तु प्रसृतित्रयम्  ॥ १,८.६६ ॥
त्रिरात्रं पञ्चरात्रं वा पुरुषैः स्वैरधिष्थितम्  ।
निरुद्धं चारयेत्तत्र कुहकाशङ्कया नृपः  ॥ १,८.६७ ॥
महाभियोगे निर्धर्मे कृतघ्ने क्लीबकुत्सिते  ।
नास्तिके दृष्टदोषे च कोशपानं विसर्जयेत् ॥ १,८.६८ ॥
दिव्यानि वर्जयेन्नित्यमार्तानां तु गदैर्नृणाम्  ।

[१,८.९ तण्डुलविधिः]
तण्डुलैर्नाभियुञ्जीत प्रजानां मुखरोगिणाम्  ॥ १,८.६९ ॥
सोपवासः सूर्यग्रहे तण्डुलान् भक्षयेच्छुचिः  ।
शुद्धः स्याच्छुक्लनिष्ट्ःीवे विपरीते तु दोषभाक् ॥ १,८.७० ॥
शोणितं दृश्यते यत्र हनुस्तालु च शीर्यतः  ।
गात्रं च कम्पते यस्य तमशुद्धं विनिर्दिशेत् ॥ १,८.७१ ॥

[१,८.१० तप्तमाषविधिः]
समुद्धरेत्तैल्घृतात्सुतप्तात्तप्तमाषकम्  ।
अङ्गुष्ठाङ्गुलियोगेन सत्यमामन्त्र्य वीतभीः  ॥ १,८.७२ ॥
सौवर्णे राजते ताम्रे आयसे मृण्मयेऽपि वा  ।
गव्यं घृतमुपादाय तदग्नौ तापयेच्छुचिः  ॥ १,८.७३ ॥
सौवर्णीं राज्तीं ताम्रीमायसीं वा सुशोभनाम्  ।
सलिलेन सकृद्धौतां प्रक्षिपेत्तत्र मुद्रिकाम्  ॥ १,८.७४ ॥
भ्रमद्वीरीतरङ्गाढ्ये ह्यनखस्पर्शगोचरे  ।
परीक्षेदार्द्रपर्णेन चरुकारं सघोषकम्  ॥ १,८.७५ ॥
१,८.७६ ततश्चानेन मन्त्रेण सकृत्तदभिमन्त्रयेत्[प्.९१]
परं पवित्रममृतं घृत त्वं यज्ञकर्मसु  ॥ १,८.७६ ॥
दह पावक पापं त्वं हिमशी[तो?]तः शुचौ भव  ।
उपोषितं ततः स्नातमार्द्रवाससमागतम्  ।
ग्राहयेन्मुद्रिकां तां तु घृतमध्यगतां तथा  ॥ १,८.७७ ॥
प्रदेशिनीं च तस्याथ परीक्षेयुः परीक्षकाः  ।
कराग्रं यो नु धुनुयात्विस्फोटो वा न जायते  ।
शुद्धो भवति धर्मेण पितामहवचो यथा  ॥ १,८.७८ ॥

[१,८.११ फालविधिः]
आयसं द्वादशपलं घटितं फालमुच्यते  ।
अदग्धश्चेच्छुद्धिमियादन्यथा त्वपहीयते  ॥ १,८.७९ ॥
अष्टाङ्गुलं भवेद्दीर्घं चतुरङ्गुलविस्तृतम्  ।
अग्निवर्णं तु तच्चोरो जिह्वया लेलिहेत्सकृत् ।
न दग्धश्चेच्छुद्धिमियादन्यथा तु स हीयते  ॥ १,८.८० ॥
गोचरस्य प्रदातव्यं सभ्यैः फालं प्रयत्नतः  ।
महाभियोगेष्वेतानि शीर्सकस्थेऽभियोक्तरि  ॥ १,८.८१ ॥

[१,८.१२ धर्मकविधिः]
पत्त्रद्वये लेखनीयौ धर्माधर्मौ सितासितौ  ।
जीवदानादिभिर्मन्त्रैः गायत्र्याद्यैश्च सामभिः  ॥ १,८.८२ ॥
आमन्त्र्य पूजयेद्गन्धैः कुसुमैश्च सितासितैः  ।
अभ्युक्ष्य पञ्चगव्येन मृत्पिण्डान्तरितौ ततः  ॥ १,८.८३ ॥
समौ कृत्वा तु तौ कुम्भे स्थाप्यौ चानुपलक्षितौ  ।
ततः कुम्भात्पिण्डमेकं प्रगृह्णीताविलम्बितः  ॥ १,८.८४ ॥
धर्मे गृहीते शुद्धः स्यात्स पूज्यश्च परीक्षकैः  ।
अधर्मे संगृहीते तु दण्ड्यो निर्वास्य एव वा [प्.९३]  ॥ १,८.८५ ॥
लिखेद्भूर्जपटे वापि धर्माधर्मौ सितासितौ  ।
अभ्युक्ष्य पञ्चगव्येन गन्धमाल्यैः समर्चयेत् ॥ १,८.८६ ॥
सितपुष्पस्तु धर्मः स्यादधर्मोऽसितपुष्पधृत् ।
एवं विधायोपलिप्य पिण्डयोस्तानि धापयेत् ॥ १,८.८७ ॥
गोमयेन मृदा वापि पिण्डौ कार्यौ समौ ततः  ।
मृद्भाणकेऽनुपहते स्थाप्यौ चानुपलक्षितौ  ॥ १,८.८८ ॥
उपलिप्ते शुचौ देशे देवब्राह्मणसंनिधौ  ।
समर्चयेत्ततो देवान् लोकपालांश्च पूर्ववत् ॥ १,८.८९ ॥
धर्मावाहनपूर्वं तु प्रतिज्ञापत्त्रकं लिखेत् ।
यदि पापविमुक्तोऽहं धर्मश्चायातु मे करे  ॥ १,८.९० ॥
अभिशस्तस्तयोश्चैकं प्रगृह्णीताविलम्बितः  ।
धर्मे गृहीते शुद्धिः स्यादधर्मे तु स हीयते  ॥ १,८.९१ ॥
एवं विचारयन् राजा धर्मार्थाभ्यां न हीयते  ॥ १,८.९२ ॥

[१,९. निर्णयप्रकारः]
[१,९.]
धर्मेण व्यवहारेण चारित्रेण नृपाज्ञया  ।
चतुष्प्रकारोऽभिहितः संदिग्धेऽर्थे विनिर्णयः  ॥ १,९.१ ॥
एकैको द्विविधः प्रोक्तः क्रियाभेदान्मनीषिभिः  ।
अपराधानुरूपं तु दण्डं च परिकल्पयेत् ॥ १,९.२ ॥
सम्यग्विचार्य कार्यं तु युक्त्या संपरिकल्प्तम्  ।
परीक्षितं तु शपथैः स ज्ञेयो धर्मनिर्णयः  ॥ १,९.३ ॥
प्रतिवादी प्रपद्येद्यत्र धर्मः स निर्णयः  ।
दिव्यैर्विशोधितः सम्यङ्- निर्णयः समुदाहृतः  ॥ १,९.४ ॥
प्रमाणनिश्चितो यस्तु व्यवहारः स उच्यते  ।
वाक्छलानुत्तरत्वेन द्वितीयः परिकीर्तितः  ॥ १,९.५ ॥
अनुमानेन निर्णीतं चारित्रमिति कथ्यते  ।
देशस्थित्या तृतीयस्तु शास्त्रविद्भिरुदाहृतः  ॥ १,९.६ ॥
प्रमाणसमतायां तु राजाज्ञा निर्णयः स्मृतः [प्.९५]  ।
शास्त्रसभ्याविरोधेन चतुर्थः परिकीर्तितः  ॥ १,९.७ ॥
धर्मशास्त्रविरोधे तु युक्तियुक्तो विधिः स्मृतः  ॥ १,९.८ ॥
वधादृते ब्राह्मणस्य दण्डो भवति कर्हि चित् ।
अवध्या ब्राह्मणा गावो लोकेऽस्मिन् वैदिकी स्मृतिः  ॥ १,९.९ ॥
महापातकयुक्तोऽपि न विप्रो वधमर्हति  ।
निर्वासनाङ्कने मौण्ड्यं तस्य कुर्यान्नराधिपः  ॥ १,९.१० ॥
महापराधयुक्तांश्च वधदण्डेन शासयेत् ॥ १,९.११ ॥
स्वल्पेऽपराधे वाग्दण्डो धिग्दण्डः पूर्वसाहसे  ।
मध्योत्तमेऽर्धदण्डस्तु राजद्रोहे च बन्धनम्  ॥ १,९.१२ ॥
निर्वासनं वधो वापि कार्यमात्महितैषिणा  ।
व्यस्ताः समस्ता एकस्य महापातककारिणे  ॥ १,९.१३ ॥
मित्रादिषु प्रयुञ्जीत वाग्दण्डं धिक्तपस्विनाम्  ।
विवादिनो नरांश्चापि द्वेषिणोऽर्थेन दण्डयेत् ॥ १,९.१४ ॥
पिताचार्यः सुहृन्माता भार्या पुत्रः पुरोहितः  ।
नादण्ड्यो नाम राज्ञोऽस्ति धर्माद्विचलितः स्वकात् ॥ १,९.१५ ॥
ऋत्विक्पुरोहितामात्याः पुत्राः संबन्धिबान्धवाः  ।
धर्माद्विचलिता दण्ड्या निर्वास्या राजभिः पुरात् ॥ १,९.१६ ॥
गुरून् पुरोहितान् पूज्यान् वाग्दण्डेनैव दण्डयेत् ।
विवादिनो नरांश्चान्यान् धिग्धनाभ्यां च दण्डयेत् ॥ १,९.१७ ॥
प्रतिलोमास्तथा चान्त्याः पुरुषाणां मलाः स्मृताः  ।
ब्राह्मणातिक्रमे वध्या न दातव्या दमं क्व चित् ॥ १,९.१८ ॥
वधार्हकः स्वर्णशतं दमं दाप्यस्तु पूरुषः  ।
अङ्गच्छेदार्हकस्त्वर्धं सदंशशश्तदर्धकम्  ॥ १,९.१९ ॥
ताडनं बन्धनं चैव तथैव च विडन्नकम् [प्.९७]  ।
एष दण्डो हि शूद्रस्य नार्थदण्डो बृहस्पतिः  ॥ १,९.२० ॥
प्रतिज्ञा भावनाद्वादी प्राड्विवाकादिपूजनात् ।
जयपत्त्रस्य चादनाज्जयी लोके निगद्यते  ॥ १,९.२१ ॥
पलायनादनुत्तरादन्यपक्षाश्रयेण च  ।
हीनस्य गृह्यते वादो न स्ववाक्यजितस्य च  ॥ १,९.२२ ॥
कुलादिभिर्निश्चितेऽपि न संतोषं गतस्तु यः  ।
विचार्य तत्कृतं राजा कुकृतं पुनरुद्धरेत् ॥ १,९.२३ ॥
निश्चित्य बहुभिः सार्धं ब्राह्मणैः शास्त्रपारगैः  ।
दण्डयेज्जयिना साकं पूर्वसभ्यांस्तु दोषिणः  ॥ १,९.२४ ॥
अपराधानुरूपश्च दण्डोऽत्र परिकल्पितः  ।
साक्षिलेख्यानुमानेन सम्यग्दिव्येन वा जितः  ॥ १,९.२५ ॥
यो न दद्याद्देयदमं स निर्वास्यस्ततः पुरात् ॥ १,९.२६ ॥
ललाटाङ्कं ब्राह्मणस्य नान्यो दण्डो विधीयते  ।
महापातकयुक्तोऽपि न विप्रो वधमर्हति  ।
निर्वासनाङ्ककरणे मौण्ड्यं कुर्यान्नराधिपः  ॥ १,९.२७ ॥
प्रमाणं तत्कृतं सर्वं लाभालाभव्ययोदयम्  ।
स्वदेशे वा विदेशे वा न स्वातन्त्र्यं विसंवदेत् ॥ १,९.२८ ॥
यः स्वामिना नियुक्तस्तु धनायस्यापलापने  ।
कुसीदकृषिवाणिज्ये निसृष्टार्थस्तु स स्मृतः  ॥ १,९.२९ ॥
राज्ञा यत्नेन कर्तव्यं संदिग्धार्थविचारणम्  ।
त्रयस्तत्रोपचीयन्ते हानिरेकस्य जायते  ॥ १,९.३० ॥
जेताप्नोति धनं पूजां जितो विनयनिग्रहम्  ।
जयं दानं दमं राजा सभ्याः पुण्यमवाप्नुयुः  ॥ १,९.३१ ॥
एवं शास्त्रोदितं राजा कुर्वन्निर्णयपालनम्  ।
वितत्येह यशो लोके महेन्द्रसदृशो भवेत् ॥ १,९.३२ ॥
साक्षिलेख्यानुमानेन प्रकुर्वन् कार्यनिर्णयम्  ।
वितत्येह यशो राजा ब्रध्नस्याप्नोति विष्टपम्  ॥ १,९.३३ ॥
यत्रैवं वेत्ति नृपतिः निर्णयं तु बताध्वरम्  ।
सोऽस्मिन् लोके यशः प्राप्य याति शक्रसलोकताम्  ॥ १,९.३४ ॥

[१,१० ऋणादानम्]
[१,१०.][प्.१०९]
पदांशसहितस्त्वेष व्यवहारः प्रकीर्तितः  ।
विवादकारणान्यस्य पदानि शृणुताधुना  ॥ १,१०.१ ॥
ऋणादानप्रधानानि द्यूताह्वानान्तिकानि च  ।
क्रमशः संप्रवक्ष्यामि क्रियाभेदांश्च तत्त्वतः  ॥ १,१०.२ ॥
ऋणं देयमदेयं च येन यत्र यथा च यत् ।
दानग्रहणधर्मौ च ऋणादानमिति स्मृतम्  ॥ १,१०.३ ॥

[१,१०.१ वृद्धिविचारः]
अशीतिभागो वृद्धिः स्यान्मासि मासि सबन्धके  ।
वर्णक्रमाच्छतं द्वित्रि- चतुःपञ्चकमन्यथा  ॥ १,१०.४ ॥
परिपूर्णं गृहीत्वाधिं बन्धं वा साधुलग्नकम्  ।
लेख्यारूढं साक्षिमद्वा ऋणं दद्याद्धनी सदा  ॥ १,१०.५ ॥
कुत्सितात्सीदतश्चैव निर्विशङ्कैः प्रगृह्यते  ।
चतुर्गुणं वाष्टगुणं कुसीदाख्यमतः स्मृतम्  ॥ १,१०.६ ॥
पुराणे पणम् ... .... ....  ॥ १,१०.७ ॥

[१,१०.२ वृद्धिप्रभेदाः]
वृद्धिश्चतुर्विधा प्रोक्ता पञ्चधान्यैः प्रकीर्तिता  ।
षड्विधान्यैः समाख्याता तत्त्वतस्ता निबोधत  ॥ १,१०.८ ॥
कायिका कालिका चैव चक्रवृद्धिरतोऽपरा  ।
कारिता च शिखावृद्धिर्भोगलाभस्तथैव च  ॥ १,१०.९ ॥
कायिका कर्मसंयुक्ता मासाद्ग्राह्या च कालिका  ।
वृद्धेर्वृद्धिश्चक्रवृद्धिः कारिता ऋणिना कृता  ॥ १,१०.१० ॥
प्रत्यहं गृह्यते या तु शिखावृद्धिस्तु सा स्मृता  ।
शिखेव वर्धते नित्यं शिरश्च्छेदान्निवर्तते  ॥ १,१०.११ ॥
ऋणिकेन तु या वृद्धिरधिका संप्रकल्पिता  ।
आपत्कालकृता नित्यं दातव्या सा तु कारिता  ।
अन्यथा कारिता वृद्धिर्न दातव्या कथञ्चन  ॥ १,१०.१२ ॥
शिखेव वर्धते नित्यं शिरश्च्छेदान्निवर्तते  ।
मूले दत्ते तथैवैषा शिखावृद्धिस्ततः स्मृता  ॥ १,१०.१३ ॥
गृही स्तोमः शदः क्षेत्राद्भोगलाभः प्रकीर्तितः  ॥ १,१०.१४ ॥
कायिका भोगवृद्धिं च कारितां च शिखात्मिकाम्  ।
चतुष्टयीं वृद्धिमाहुश्चक्रवृध्या तु पञ्चमीम्  ॥ १,१०.१५ ॥
शिखा वृद्धिं कायिकां च भोगलाभं तथैव च  ।
धनी तावत्समादद्याद्यावन्मूलं न शोधितम्  ॥ १,१०.१६ ॥

[१,१०.३ हिरण्यधान्यादीनां वृद्धिः]
हिरण्ये द्विगुणा वृद्धिस्त्रिगुणा वस्त्रकुप्यके  ।
धान्ये चतुर्गुणा प्रोक्ता शदवाह्यलवेषु च  ॥ १,१०.१७ ॥
उक्तपञ्चगुणा शाके बीजेऽक्षौ षड्गुणा स्मृता  ।
लवणस्वेदमद्येषु वृद्धिरष्टगुणा मता  ।
गुडे मधुनि चैवोक्ता प्रयुक्ते चिरकालिके  ॥ १,१०.१८ ॥
तैलानां चैव सर्वेषां मद्यानां मधुसर्पिषाम्  ।
वृद्धिरष्टगुणा प्रोक्ता गुडस्य लवणस्य च  ॥ १,१०.१९ ॥
स्यात्कोशानां पञ्चगुणा कार्पासस्य चतुर्गुणा  ।
काष्ठानां चन्दनादीनां वृद्धिरष्टगुणा भवेत् ॥ १,१०.२० ॥
भागो यद्द्विगुणादूर्ध्वं चक्रवृद्धिश्च गृह्यते  ।
पूर्णे च सोदयं पश्चाद्वार्द्धुष्यं तद्विगर्हितम्  ॥ १,१०.२१ ॥
अशीतिभागो वर्धेत लाभे द्विगुणतामियात् ।
प्रयुक्तं सप्तभिर्वर्षैस्त्रिभागोअनैर्न संशयः  ॥ १,१०.२२ ॥
तृणकाष्ठेष्टकासूत्र- किण्वचर्मास्थिवर्मणाम्  ।
हेतिपुष्पफलानां च वृद्धिस्तु न निवर्तते  ॥ १,१०.२३ ॥
हिरण्यधान्यवस्त्राणां वृद्धिर्द्वित्रिचतुर्गुणा  ।
घृतस्याष्टगुणा वृद्धिस्ताम्रादीनां चतुर्गुणा  ॥ १,१०.२४ ॥
शिखावृद्धिं कायिकां च भोगे लाभं तथैव च  ।
धनी तावत्समादद्याद्यावन्मूलं न शोधितम्  ॥ १,१०.२५ ॥
पादोपचयात्क्रमेणेतरेषाम्  ॥ १,१०.२६ ॥
सर्वेष्वर्थविवादेषु वाक्च्छले नावसीदति  ।
परस्त्रीभूमिर्णादाने शास्योऽप्यर्थान्न हीयते  ।
समवृद्धिः सदा कुर्याद्विषमस्तु निवर्तते  ॥ १,१०.२७ ॥

[१,१०.४ धनवृद्धिः]
वसिष्ठवचनप्रोक्तां वृद्धिं वार्द्धुषिके शृणु  ।
पञ्च माषास्तु विंशत्या एवं धर्मो न हीयते  ॥ १,१०.२८ ॥
माषो विंशतिभागस्तु पलस्य परिकीर्तितः  ॥ १,१०.२९ ॥
तत्र त्विदमुपेक्षां वा यः कश्चित्कुरुते नरः  ।
चतुःसुवर्णं षण्णिष्कास्तस्य दण्डो विधीयते  ॥ १,१०.३० ॥
समूहकार्यसिध्यर्थं राजादीनां च दर्शने  ।
ततो लभेत यत्किंचित्सर्वेषामेव तत्समम्  ॥ १,१०.३१ ॥
सान्तानिकादिषु तथा धर्म एषां सनातनः  ।
यत्नैः प्राप्तं रक्षितं वा गणार्थे वा ऋणं कृतम्  ॥ १,१०.३२ ॥

[१,१०.५ अकृतवृद्धिः]
स्वदेशस्थोऽपि वा यस्तु न दद्याद्याचितोऽसकृत् ।
स तत्र कारितां वृद्धिमनिच्छन्नपि चाहरेत्[?]  ॥ १,१०.३३ ॥
षाण्मास्यं मासिकं वापि विभक्तव्यं यथांशतः  ।
देयं वा निःस्ववृद्धार्त- स्त्रीबालातुररोगिषु  ॥ १,१०.३४ ॥
ऋतुत्रयस्योपरिष्टाद्धनं वृद्धिमवाप्नुयात् ।
एवमादिष्वशीति भागवृद्धिर्विवक्षिता  ॥ १,१०.३५ ॥
न निःस्रवति यत्तत्स्याद्धनिको मूलभाग्भवेत् ।
द्विगुणादपि चोत्कर्षे कालिका यस्य चादिनाम्  ।
विवादन्यायतत्त्वज्ञैस्तदा राजा विनिर्णयेत् ॥ १,१०.३६ ॥

[१,१०.६ आधिः]
आधिस्तु भुज्यते तावद्यावत्तन्न प्रदीयते  ॥ १,१०.३७ ॥
आधिर्बन्धः समाख्यातः स च प्रोक्तश्चतुर्विधः  ।
जङ्गमः स्थावरश्चैव गोप्यो भोग्यस्तथैव च  ॥ १,१०.३८ ॥
यादृच्छिकः सावधिश्च लेख्यारुढोऽथ साक्षिमान्  ।
अशान्तलाभे च ऋणे तथा पूर्णेऽवधौ धनी  ॥ १,१०.३९ ॥
यो भुङ्क्ते बन्धकं लोभान्न स लाभो भवेत्पुनः  ।
न्यासवत्परिपाल्योऽसौ वृद्धिर्नश्यते हापिते  ॥ १,१०.४० ॥
दैवराजोपघाते च यथाधिर्नाशमाप्नुयात् ।
तत्राधिं दापयेद्दद्यात्सोदयं धनमन्यथा  ॥ १,१०.४१ ॥
बन्धहस्तस्य यद्देयं चित्रेण चरितेन वा  ।
अदत्तेऽर्थेऽखिलं बन्धं नाकामो दाप्यते क्वचित् ॥ १,१०.४२ ॥
भुक्ते चासारतां प्राप्ते मूलहानिः प्रजायते  ।
बहुमूल्यं तत्र नष्टमृणिकं तत्र तोषयेत् ॥ १,१०.४३ ॥
क्षेत्रमेकं द्वयोर्बन्धे दत्तं यत्समकालिकम्  ।
येन भुक्तं भवेत्पूर्वं तस्य सिद्धिमवाप्नुयात् ॥ १,१०.४४ ॥
तुल्यकालोपस्थितयोर्द्वयोरपि समं भवेत् ।
प्रदाने विक्रये चैव विधिः स परिकीर्तितः  ॥ १,१०.४५ ॥
आधानं विक्रयो दानं साक्षिलेख्यकृतं यदा  ।
एकक्रियानिबन्धेन लेख्यं तत्रापहारकम्  ॥ १,१०.४६ ॥
अनिर्दिष्टं च निर्दिष्टमेकत्र च विशेषितम्  ।
विशेषलिखितं ज्याय इति कात्यायनोऽब्रवीत् ॥ १,१०.४७ ॥
हिरण्यं द्विगुणीभूते पूर्णे काले धृतावधौ  ।
बन्धकस्य धनी स्वामी द्विसप्ताहं प्रतीक्ष्य तु  ॥ १,१०.४८ ॥
तदन्तरा धनं दत्त्वा ऋणी बन्धमवाप्नुयात् ।
पूर्णे विधौ सान्तलाभे बन्धस्वामी ततो भवेत् ।
अनिर्गते दशाहे तु ऋणी मोक्षितुमर्हति  ॥ १,१०.४९ ॥
गोप्याधिर्द्विगुणादूर्ध्वं कृतकालो यथाविधि  ।
श्रावयित्वा ऋणिकुले भोक्तव्यः समनन्तरम्  ॥ १,१०.५० ॥
हिरण्ये द्विगुणीभूते नष्टे चैवाधमर्णके  ।
द्रव्यं तदीयं संगृह्य विक्रीणीत ससाक्षिकम्  ॥ १,१०.५१ ॥
रक्षेद्वा कृतमूल्यं तु दशाहं जनसंसदि  ।
ऋणानुरूपां परतो गृहीत्वान्यं तु वर्जयेत् ॥ १,१०.५२ ॥
न भुङ्क्ते यः स्वमाधानं नादद्यान्न निवेदयेत् ।
प्रमीतसाक्षी ऋणिकः तस्य लेख्यमपार्थकम्  ॥ १,१०.५३ ॥
गृहवार्यापणं धान्यं पशुस्त्रीवाहनानि च  ।
उपेक्षया विनश्यन्ति यान्ति चासारतां तथा  ॥ १,१०.५४ ॥
स्वधनं च स्थिरीकृत्य गणनाकुशलैर्नृभिः  ।
तद्बन्धुज्ञातिविदितं प्रगृह्णन्नापराध्नुयात् ॥ १,१०.५५ ॥
विवादोऽष्टादशोपेतः पूर्वोत्तरविशेषितः  ।
व्याख्यातस्त्वधुना सम्यक्- क्रियाभेदान्निबोधत  ॥ १,१०.५६ ॥
पूर्वं कृता क्रिया या तु पालनीया तथैव सा  ।
अन्यथा क्रियते यत्र क्रियाभेदस्तदा भवेत् ॥ १,१०.५७ ॥
विहाय करणं पूर्वं धनिको वाधमर्णिकः  ।
कुर्यान्न्यूनाधिकं तुल्यं क्रियाभेदः स उच्यते  ॥ १,१०.५८ ॥
द्विकेनार्थं समादाय प्रपन्नः पञ्चकं तु यः  ।
लाभं तत्र प्रमाणं स्यात्पश्चिमं यद्धि निश्चितं  ॥ १,१०.५९ ॥
अस्वामिना कृतो यस्तु दायो विक्रय एव वा  ।
अकृतः स तु विज्ञेयो व्यवहारे यथास्थितिः  ॥ १,१०.६० ॥
उत्तरोत्तरबन्धेन प्राग्बन्धः शिथिलो भवेत् ।
यः पश्चिमः क्रियाकारः स पूर्वाद्बलवत्तरः  ॥ १,१०.६१ ॥
न्यासं कृत्वा परत्राधिं कृत्वा वाधिं करोति यः  ।
विक्रयं वा क्रिया तत्र पश्चिमा बलवत्तरा  ॥ १,१०.६२ ॥
कृतं चेदेकदिवसे विक्रयाधिप्रतिग्रहम्  ।
त्रयाणामपि संदिग्धे कथं तत्र विचारणा  ॥ १,१०.६३ ॥
त्रीण्येवात्र प्रमाणानि विभजेयुर्यथांशतः  ।
उभौ चार्थानुसारेण त्रिभागेन प्रतिग्रही  ॥ १,१०.६४ ॥
सामकं कर्षितं तत्स्यात्तदा न धनभाग्धनी  ।
ऋणी च न लभेद्बन्धं परस्परमतं विना  ॥ १,१०.६५ ॥
धनं मूलीकृतं दत्त्वा यदाधिं प्रार्थयेदृणी  ।
तदैव तस्य मोक्तव्यस्त्वन्यथा दोषभाग्धनी  ॥ १,१०.६६ ॥
क्षेत्रादिकं यदा भुक्तमुत्पन्नमधिकं ततः  ।
मूलोदयं प्रविष्टं चेत्तदाधिं प्राप्नुयादृणी  ॥ १,१०.६७ ॥
प्रयोजकेऽसति धनं मूले न्यस्याधिमाप्नुयात् ।
परिभाष्य यदा क्षेत्रं दद्यात्तु धनिने ऋणी  ।
तदा तच्छान्तलाभेऽर्थे मोक्तव्यमिति निश्चयः  ॥ १,१०.६८ ॥
आधिस्तु सोदये द्रव्ये प्रदातव्यं त्वया मम  ।
कुसीदाधिविधिस्त्वेष धर्म्यः संपरिकीर्तितः  ॥ १,१०.६९ ॥
यत्राधिकं गृहक्षेत्रं भोगेन प्रकर्षान्वितम्  ।
तत्र र्णी चाप्नुयाद्बन्धं धनी चैव ऋणं तथा  ॥ १,१०.७० ॥
पूर्णे प्रकर्षे तत्साम्यमुभयोः परिकीर्तितम्  ।
अपूर्णे तु प्रकुर्यातां प्रस्परमतेन तौ  ॥ १,१०.७१ ॥
यदि प्रकर्षितं तत्स्यात्तदा न धनभाग्धनी  ।
ऋणी न लभते बन्धं परस्परमतं विना  ॥ १,१०.७२ ॥

[१,१०.७. प्रतिभूः]
दर्शने प्रत्यये दाने ऋणिद्रव्यार्पणे तथा  ।
चतुष्प्रकारः प्रतिभूः शास्त्रे दृष्टो मनीषिभिः  ॥ १,१०.७३ ॥
आहैको दर्शयामीति साधुरेषोऽपरोऽब्रवीत् ।
दाताहमेतद्द्रविणमर्पताम्यपरो वदेत् ॥ १,१०.७४ ॥
दर्शनप्रतिभूर्यस्तु देशे काले च दर्शयेत् ।
निबन्धं वावहेत्तत्र दैवराजकृतादृते  ॥ १,१०.७५ ॥
नष्टस्यान्वेषणे कालं दद्यात्प्रतिभुवे धनी  ।
देशाध्वरूपतः पक्षं मासं सार्धमथापि वा  ॥ १,१०.७६ ॥
यो यस्य प्रतिभूस्तिष्ठेद्दर्शनायेह मानवः  ।
अदर्शयं स तं तस्मै प्रयच्छेत्स्वधनादृणम्  ॥ १,१०.७७ ॥
आद्यौ तु वितथे दाप्यौ तत्कालावेदितं धनम्  ।
उत्तरौ तु विसंवादे तौ विना तत्सुतौ तथा  ॥ १,१०.७८ ॥
स्वामीरिपुनिरुद्धाधिकृतदण्डितसंशयाः  ।
रिक्थिमात्र[मित्र]अन्तावसायि[अन्तेवासि]राजवृत्तवीतराग
व्रतिदरिद्रबालवृद्धस्त्रीरुग्णा न प्रतिभुवः  ॥ १,१०.७९ ॥
उपस्थाप्यविपत्तौ उपस्थाप्यस्य पुनः प्रतिभूः दाप्यः  ॥ १,१०.८० ॥

पुत्रेणापि समं देयमृणं सर्वं तु पैतृकम्  ॥ १,१०.८१ ॥
प्रतिभाव्यं तु यो दद्यात्पीडितः प्रतिभावितः  ।
त्रिपक्षात्परतः सोऽर्थं द्विगुणं लब्धुमर्हति  ॥ १,१०.८२ ॥
साधुत्वाच्चेन्मन्दधिय ऋणं दद्युरभाविताः  ।
यदर्थं दापितास्तस्मान्न लभेरन् कथञ्चन  ॥ १,१०.८३ ॥
नात्यन्तं पीडनीयाः स्युरृणं दाप्याः शनैः शनैः  ।
स्वसाक्ष्येण[ए न] नियोज्याः स्युर्विधिः प्रतिभुवामयम्  ॥ १,१०.८४ ॥
नष्टे मृते वा ऋणिके धनी पत्रं प्रदर्शयेत् ।
तत्कालावधिसंयुक्तं स्थानलेख्यं च कारयेत् ॥ १,१०.८५ ॥
प्रतिभुवा तु यद्दत्तमपृष्टमृणिके धनम्  ।
द्विगुणं न प्रतिभुवे प्रदेयमृणिकेन तु  ॥ १,१०.८६ ॥
धर्मोपधिबलात्कारैर्गृहसंरोधनेन च  ।
प्रतिपन्नमृणं दाप्यः सामादिभिरुपक्रमैः  ।
धर्मोपधिबलात्कारैर्गृहसंरोधनेन च  ॥ १,१०.८७ ॥
सुहृत्संबन्धिसंदिष्टैः सामोक्त्यानुगमेन च  ।
प्रायेण धनिने दाप्यो धर्म एष उदाहृतः  ॥ १,१०.८८ ॥
ब्राह्मणस्तु परिक्षीणः शनैर्दाप्यो यथोदयम्  ॥ १,१०.८९ ॥
छद्मना याचितं चार्थमानीय ऋणिकाद्धनी  ।
अन्वाहितादि वाहृत्य दाप्यते यत्र सोपधिः  ॥ १,१०.९० ॥
यदा स्वगृहमानीय ताडनाद्यैरुपक्रमैः  ।
ऋणिको दाप्यते यत्र बलात्कारः स कीर्तितः  ॥ १,१०.९१ ॥
कर्मणापि समं कुर्याद्धनिकं वाधमर्णिकः  ।
समोऽपकृष्टजातिश्च दद्याच्छेयांस्तु तच्छनैः  ॥ १,१०.९२ ॥
हीनजातिं परिक्षीणमृणार्थे कर्म कारयेत् ।
ब्राह्मणस्तु परिक्षीणः शनैर्दाप्यो यथोदयम्  ॥ १,१०.९३ ॥
दारपुत्रपशून् बध्वा कृत्वा द्वारोपवेशनम्  ।
यत्रर्णी दाप्यतेऽर्थं स्वं तदाचरितमुच्यते  ॥ १,१०.९४ ॥
प्रतिपन्नस्य धर्मोऽयं व्यपलापी तु संसदि  ।
लेख्येन साक्षिभिर्वापि भावयित्वा प्रदाप्यते  ॥ १,१०.९५ ॥
प्रदातव्यं यद्भवति न्यायतस्तद्ददाम्यहम्  ।
एवं यत्रर्णिको ब्रूते क्रियावादी स उच्यते  ॥ १,१०.९६ ॥
न रोद्धव्यः क्रियावादी संदिग्धेऽर्थे कथञ्चन  ।
आसेधयंस्त्वनासेध्यं दण्ड्यो भवति धर्मतः  ॥ १,१०.९७ ॥
रूपसंख्यादिलाभेषु यत्र भ्रान्तिर्द्वयोर्भवेत् ।
देयानादेययोर्वापि संदिग्धोऽर्थः स कीर्तितः  ॥ १,१०.९८ ॥
पूर्णावधौ शान्तलाभे ऋणामुद्ग्राहयेद्धनी  ।
धारयेद्वा ऋणी लेख्यं चक्रवृद्धिव्यवस्थया  ॥ १,१०.९९ ॥
द्विगुणस्योपरि यदा चक्रवृद्धिः प्रगृह्यते  ।
भोगलाभस्तदा तत्र मूलं स्यात्सोदयं नृणाम्  ॥ १,१०.१०० ॥
अनावेद्य तु राज्ञे यः संदिग्धेऽर्थे प्रवर्तते  ।
प्रसह्य स विनेयः स्यात्स चाप्यर्थो न सिध्यति  ॥ १,१०.१०१ ॥
परहस्ताद्गृहीतं यत्कुषीदविधिना ऋणम्  ।
येन यत्र यथा देयमदेयं चोच्यतेऽधुना  ॥ १,१०.१०२ ॥
याचमानाय दातव्यमल्पकालमृणं कृतम्  ।
पूर्णेऽवधौ शान्तलाभमभावे च पितुः सुतैः  ॥ १,१०.१०३ ॥
तपस्वी चाग्निहोत्री च ऋणवान्म्रियते यदि  ।
तपस्या चाग्निहोत्रं च सर्वं तद्धनिनो भवेत् ॥ १,१०.१०४ ॥
निर्धनमृणिनं कर्म गृहमानीय कारयेत् ।
शौण्डिकाद्यं ब्राह्मणस्तु दापनीयः शनैः शनैः  ॥ १,१०.१०५ ॥
धनस्त्रीहारिपुत्राणां पूर्वीभावे यथोत्तरमाधमर्ण्यं  ॥ १,१०.१०६ ॥
तदभावे क्रमशोऽन्येषां रिक्थभाजाम्  ॥ १,१०.१०७ ॥

[१,१०.८. देयानि ऋणानि]
ऋणं धर्मादितो ग्राह्यं यस्तूपरि न लेखयेत् ।
न चैवोपगतं दद्यात्तस्य तद्वृद्धिमाप्नुयात् ॥ १,१०.१०८ ॥
व्याधितोन्मत्तवृद्धानां तथा दीर्घप्रवासिनाम्  ।
ऋणमेवंविधं पुत्रान् जीवतामपि दापयेत् ॥ १,१०.१०९ ॥
सांनिध्येऽपि पितुः पुत्रैरृणं देयं विभावितम्  ।
जात्यन्धपतितोन्मत्त क्षयश्वित्रादिरोगिणः  ॥ १,१०.११० ॥
एकच्छायाप्रविष्टानां दाप्यो यस्तत्र दृश्यते  ।
प्रोषितस्य सुतः सर्वं पित्र्यमंशं मृतस्य तु  ॥ १,१०.१११ ॥
एकच्छायाकृतं सर्वं दद्यात्तु प्रेषिते सुतः  ।
मृते पितरि पितृअंशं परर्णं न कदाचन  ॥ १,१०.११२ ॥
पित्र्यमेवाग्रतो देयं पश्चादात्मीयमेव च  ।
तयोः पैतामहं पूर्वं देयमेवमृणं सदा  ॥ १,१०.११३ ॥
ऋणमात्मीयवत्पित्र्यं पुत्रैर्देयं विभावितम्  ।
पैतामहं समं देयमदेयं तत्सुतस्य तु  ॥ १,१०.११४ ॥
कुटुम्बार्थेऽध्यधीनोऽपि व्यवहारं समाचरेत् ।
स्वदेशे वा विदेशे वा तं विद्वान्न विचालयेत् ॥ १,१०.११५ ॥
अतः पुत्रेन जातेन स्वार्थमुत्सृज्य यत्नतः  ।
ऋणात्पिता मोचनीयो यथा न नरकं व्रजेत् ॥ १,१०.११६ ॥
पितर्युपरते पुत्रा ऋणं दद्युर्यथांशतः  ।
विभक्ता अविभक्ता वा यो वा तामुद्वहेद्धुरम्  ॥ १,१०.११७ ॥
सौराक्षिकं वृथा दानं कामक्रोधप्रतिश्रुतम्  ।
प्रातिभाव्यं दण्डशुल्क- शेषं पुत्रं न दापयेत् ॥ १,१०.११८ ॥
शौण्डिकव्याधरजक- गोपनापित[नाविक]योषिताम्  ।
अधिष्ठाता ऋणं दाप्यस्तासां भर्तृक्रियासु तत् ॥ १,१०.११९ ॥
ऋणभाग्द्रव्यहारी च यदि सोपद्रवः सुतः  ।
स्त्रीहारी तु तथैव स्यादभावे धनहारिणः  ॥ १,१०.१२० ॥
पितृव्य भ्रातृपुत्रस्त्री- दासशिष्यानुजीविभिः  ।
यद्गृहीतं कुटुम्बार्थे तद्गृही दातुमर्हति  ॥ १,१०.१२१ ॥
यः स्वामिना नियुक्तस्तु धनायव्ययपालने  ।
कुसीदकृषिवाणिज्ये निसृष्टार्थस्तु स स्मृतः  ॥ १,१०.१२२ ॥
उज्जामादिकमादाय स्वामिने न ददाति यः  ।
स तस्य दासः पुत्रः स्त्री पशुवी जायते गृहे  ॥ १,१०.१२३ ॥
ऋणं पुत्रकृतं पित्रा शोध्यं यदनुमोदितम्  ।
सुतस्नेहेन वा दद्यान्नान्यथा दातुमर्हति  ॥ १,१०.१२४ ॥
.... .... ऋणी बन्धमवाप्नुयात् ।
फलभोग्यं पूर्णकालं दत्त्वा द्रव्यं तु सामकम्  ॥ १,१०.१२५ ॥
यदि प्रकर्षितं तत्स्यात्तदा न धनभाग्धनी  ।
ऋणी च न लभेत्बन्धं परस्परमतं विना  ॥ १,१०.१२६ ॥
अधमर्णोऽर्थसिध्यर्थमुत्तमर्णेन वादितः  ।
दापयेद्धनिकस्यार्थमधमर्णविभावितम्  ॥ १,१०.१२७ ॥
अर्थेऽपव्ययमानं तु करणेन विभावितम्  ।
दापयेद्धनिकस्यार्थं दण्डकेशं च शक्तितः  ॥ १,१०.१२८ ॥
यो यावन्निह्नुवीतार्थं मिथ्या यावति वादयेत् ।
तौ नृपेण ह्यधर्मज्ञौ दाप्यौ तद्द्विगुणं दमम्  ॥ १,१०.१२९ ॥
धर्म्यादिनोद्ग्राह्य धनं यस्तूपरि न लेखयेत् ।
न चैवोपगतं दद्यात्तस्य तद्वृद्धिमाप्नुयात् ॥ १,१०.१३० ॥


[१,११ निक्षेपः]
[१,११.]प्.१२०)
ऋणादानं प्रयोगादि- दापनान्तं प्रकीर्तितम्  ।
निक्षेपस्याधुना सम्यग्- विधानं श्रूयतामिति  ॥ १,११.१ ॥

[१,११.१ औपनिधिकम्]प्.१२०)
अनाख्यातं व्यवहितमसंख्यातमदर्शितम्  ।
मुद्राङ्कितं च यद्दत्तं तदोपनिधिकं स्मृतम्  ॥ १,११.२ ॥

[१,११.२ न्यासस्वरूपम्]
राजचौरारातिभयाद्दायादानां च वञ्चनात् ।
स्थाप्यतेऽन्यगृहे द्रव्यं न्यासस्तत्परिकीर्तितम्  ॥ १,११.३ ॥

[१,११.३ स्थापनप्रकारः]
स्थानं गृहं स्थलं चैव तदृणं विविधान् गुणान्  ।
सत्यं शौचं बन्धुजनं परीक्ष्य स्थापयेन्निधिम्  ॥ १,११.४ ॥

[१,११.४ तस्य द्वैविध्यम्]
स पुनर्द्विविधः प्रोक्तः साक्षिमानितरस्तथा  ।
प्रतिदानं तथैवास्य प्रत्ययः स्याद्विपर्यये  ॥ १,११.५ ॥
समाक्षिकं रहोदत्तं द्विविधं तदुदाहृतम्  ।
पुत्रवत्परिपाल्यं तु विनश्यत्यनवेक्षया  ॥ १,११.६ ॥

[१,११.५ निक्षेपादिरक्षणं यत्नेन कर्तव्यम्]
ददतो यद्भवेत्पुण्यं हेमकुप्याम्बरादिकम्  ।
तत्स्यात्पालयतो न्यासं तथा च शरणागतम्  ॥ १,११.७ ॥
भर्तुर्द्रोहे यथा नार्याः पुंसः पुत्रसुहृद्वधे  ।
दोषो भवेत्तथा न्यासे भक्षितोपेक्षिते नृणाम्  ॥ १,११.८ ॥
न्यासद्रव्यं न गृह्णीयात्तन्नाशस्त्वयशःकरः  ।
गृहीतं पालयेद्यत्नात्सकृद्याचितमर्पयेत् ॥ १,११.९ ॥
स्थापितं येन विधिना येन यच्च विभावितम्  ।
तथैव तस्य दातव्यमदेयं प्रत्यनन्तरम्  ॥ १,११.१० ॥

[१,११.६ निक्षेपनाशे व्यवस्था]
देवराजोपघातेन यदि तन्नाशमाप्नुयात् ।
ग्रहीतृद्रव्यसहितं तत्र दोषो न विद्यते  ॥ १,११.११ ॥
भेदेनोपेक्षया न्यासं ग्रहीता यदि नाशयेत् ।
याच्यमानो न दद्याद्वा दाप्यस्तत्सोदयं भवेत् ॥ १,११.१२ ॥

[१,११.७ तस्य भोगदण्डः]
न्यासद्रव्येण यः कश्चित्साधयेत्कार्यमात्मनः  ।
दण्ड्यः स राज्ञो भवति दाप्यस्तच्चापि सोदयम्  ॥ १,११.१३ ॥

[१,११.८ अपह्नवे निर्णयः]
गृहीत्वापह्नुते यश्च साक्षिभिः शपथेन वा  ।
विभाव्य दापयेन्न्यासं तत्समं विनयं तथा  ॥ १,११.१४ ॥
रहो दत्ते निधौ यत्र विसंवादः प्रजायते  ।
विभावकं तत्र दिव्यमुभयोरपि च स्मृतम्  ॥ १,११.१५ ॥
मिथो दायः कृतो येन गृहीतो मिथ एव वा  ।
मिथ एव प्रदातव्यो यथा दायस्तथा ग्रहः  ॥ १,११.१६ ॥
समुद्रे नाप्नुयात्किंचिद्यदि तस्मान्न संहरेत् ॥ १,११.१७ ॥
अन्वाहिते याचितके शिल्पिन्यासे सबन्धके  ।
एष एवोदितो धर्मस्तथा च शरणागते  ॥ १,११.१८ ॥
यस्तु संस्क्रियते न्यासो दिवसैः परिनिष्ठितैः  ।
तदूर्ध्व स्थापयञ्शिल्पी दाप्यो दैवहतोऽपि तत् ॥ १,११.१९ ॥
याचितं स्वाम्यनुज्ञातं प्रददन्नापराध्नुयात् ॥ १,११.२० ॥


[१,१२ अस्वामिविक्रयः]
[१,१२.]प्.१२५)
निक्षेपानन्तरं प्रोक्तो भृगुणास्वामिविक्रयः  ।
श्रूयतां तं प्रयत्नेन सविशेषं ब्रवीम्यहम्  ॥ १,१२.१ ॥

[१,१२.१ अस्वामिलक्षणम्]
निक्षेपान्वाहितन्यास- हृतयाचितबन्धकम्  ।
उपांशुजनविक्रीतमस्वामी सोऽभिधीयते  ॥ १,१२.२ ॥

[१,१२.२ अध्यक्षनिवेदितक्रयेण दोषः]
येन क्रीतं तु मूल्येन प्रागध्यक्षनिवेदितम्  ।
न विद्यते तत्र दोषः स्तेन स्यादुपधिक्रयात् ॥ १,१२.३ ॥

[१,१२.३ उपविक्रयलक्षणम्]
अन्तर्गृहे बहिर्ग्रामान्निशायामसतो जनात् ।
हीनमूल्यं च यत्क्रीतं ज्ञेयोऽसावुपविक्रयः  ॥ १,१२.४ ॥

[१,१२.४ तत्र क्रेतृशुद्धिनिर्णयः]
पूर्वस्वामी तु तद्द्रव्यं यदागत्य विचारयेत् ।
तत्र मूल्यं दर्शनीयं क्रेतुः शुद्धिस्ततो भवेत् ॥ १,१२.५ ॥
मूले समाहृते क्रेता नाभियोज्यः कथंचन  ।
मूलेन सह वादस्तु नाष्टकस्य विहीयते  ॥ १,१२.६ ॥
विक्रेता दर्शितो यत्र हीयते व्यवहारतः  ।
क्रेत्रे राज्ञे मूल्यदण्डौ प्रदद्यात्स्वामिने धनम्  ॥ १,१२.७ ॥
परद्रव्येऽभिलषति योऽस्वामी लोभसंयुतः  ।
अभावयंस्ततः पश्चाद्दाप्यः स्याद्द्विगुणं दमम्  ॥ १,१२.८ ॥
प्रमाणहीने वादे तु पुरुषापेक्षया नृपः  ।
समन्यूनाधिकत्वेन स्वयं कुर्याद्विनिर्णयम्  ॥ १,१२.९ ॥
वणिग्वीथीपरिगतं विज्ञातं राजपूरुषैः  ।
अविज्ञाताश्रयात्क्रीतं विक्रेता यत्र वा मृतः  ॥ १,१२.१० ॥
स्वामी दत्त्वार्धमूल्यं तु प्रकृह्णीत स्वकं धनम्  ।
अर्धं द्वयोरपि हृतं तत्र स्याद्व्यवहारतः  ॥ १,१२.११ ॥
अविज्ञातक्रयो दोषस्तथा चापरिपालनम्  ।
एतद्द्वयं समाख्यातं द्रव्यहानिकरं बुद्धैः  ॥ १,१२.१२ ॥
वणिग्वीथीपरिगतं विज्ञातं राजपूरुषैः  ।
दिवा गृहीतं सत्क्रेता समृद्धो लभते धनम्  ॥ १,१२.१३ ॥
विक्रीयोर्वीं तु यत्क्रेतुर्भुक्तिं यो न [च] साधयेत् ।
स तस्मै तद्धनं दद्यादन्यथा चोरदण्डभाक् ॥ १,१२.१४ ॥
एतद्द्वयं समाख्यातं द्रव्यहानिकरं बुद्धैः  ।
अविज्ञातविशेषत्वाद्यत्र मूल्यं न लभ्यते  ॥ १,१२.१५ ॥
हानिस्तत्र समा कल्प्या क्रेतृनास्तिकयोर्द्वयोः  ॥ १,१२.१६ ॥


[१,१३ संभूयसमुत्थानम्]
[१,१३.१ संभूयकरणेऽधिकारिणः]प्.१२९)
कुलीनदक्षानलसैः प्राज्ञैर्नाणकवेदिभिः  ।
आयव्ययज्ञैः शुचिभिः शूरैः कुर्यात्सह क्रियाः  ॥ १,१३.१ ॥
समोऽतिरिक्तो जीनो वा यत्रांशो यस्य यादृशः  ।
क्षयव्ययौ तथा वृद्धिस्तस्य तत्र तथाविधा  ॥ १,१३.२ ॥

[१,१३.२ अनधिकारिणः]
अशक्तालसरोगार्त- मन्दभाग्यनिराश्रयैः  ।
वणिज्याद्याः सहैतैस्तु न कर्तव्या बुधैः क्रियाः  ॥ १,१३.३ ॥

[१,१३.३ द्रव्यानुगुण्येन लाभः]
प्रयोगं कुर्वते ये तु हेमधान्यरसादिना  ।
समन्यूनाधिकैरंशैर्लाभस्तेषां तथाविधः  ॥ १,१३.४ ॥
समो न्यूनोऽधिको वांशो येन क्षिप्तस्तथैव सः  ।
व्ययं दद्यात्कर्म कुर्याल्लाभं गृह्णीत चैव हि  ॥ १,१३.५ ॥

[१,१३.४ तेषु वादे निर्णयः]
परीक्षकाः साक्षिणश्च त एवोक्ताः परस्परम्  ।
संदिग्धेऽर्थेऽवञ्चनायां न चेद्द्विद्वेषसंयुताः  ॥ १,१३.६ ॥
यः कश्चिद्वञ्चकस्तेषां विज्ञातः क्रयविक्रये  ।
शपथैः स विशोध्यः स्यात्सर्ववादे त्वयं विधिः  ॥ १,१३.७ ॥

[१,१३.५ द्रव्यहानौ निर्णयः]
क्षयहानिर्यदा तत्र दैवराजकृताद्भवेत् ।
सर्वेषामेव सा प्रोक्ता कल्पनीया तथांशतः  ॥ १,१३.८ ॥
अनिर्दिष्टो वार्यमाणः प्रमादाद्यस्तु नाशयेत् ।
तेनैव तद्भवेद्देयं सर्वेषां समवायिनाम्  ॥ १,१३.९ ॥
राज्ञे दत्त्वा तु षड्भागं लभेरंस्ते यतांशतः  ॥ १,१३.१० ॥

[१,१३.६ रक्षितुः दशमांशम्]
दैवराजभयादस्तु स्वशक्त्या परिपालयेत् ।
तस्य अंशं दशमं दत्त्वा गृह्नीयुस्तेऽंशतोऽपरम्  ॥ १,१३.११ ॥

[१,१३.७ शुल्कम्]
शुल्कस्थानं वणिक्प्राप्तः शुल्कं दद्याद्यथोचितम्  ।
न तद्व्यभिचरेत्राज्ञां बलिरेष प्रकीर्तितः  ॥ १,१३.१२ ॥
नैवं तस्करराजाग्नि- व्यसने समुपस्थिते  ।
यस्तु स्वशक्त्या रक्षेत्तु तस्यांशो दशमः स्मृतः  ॥ १,१३.१३ ॥

[१,१३.८ संभूयकर्मकुर्वतामेकस्य हानौ निर्णयः]
यदा तत्र वणिक्कश्चित्प्रमीयेत प्रमादतः  ।
तस्य भाण्डं दर्शनीयं नियुक्तैः राजपुरुषैः  ॥ १,१३.१४ ॥
यदा कश्चित्समागच्छेत्तदा रिक्थहरो नरः  ।
स्वाम्यं विभावयेदन्यैः स तदा लब्धुमर्हति  ॥ १,१३.१५ ॥
राजाददीत षड्भागं नवमं दशमं तथा  ।
शूद्रविष्क्षत्रजातीनां विप्राद्गृह्णीत विंशकम्  ॥ १,१३.१६ ॥
त्र्यब्दादूर्ध्वं तु नागच्छेद्यत्र स्वामी कथंचन  ।
तदा गृह्णीत तद्राजा ब्रह्मस्वं ब्राह्मणाञ्श्रयेत् ॥ १,१३.१७ ॥
एवं क्रियाप्रवृत्तानां यदा कश्चिद्विपद्यते  ।
तद्बन्धुना क्रिया कार्या सर्वेषां सहकारिभिः  ॥ १,१३.१८ ॥

[१,१३.९ ऋत्विजः]
रथं हरेद्यथाध्वर्युर्ब्रह्माधाने च वाजिनम्  ।
होता निविद्वरं चाश्वमुद्गाता चाप्यनः क्रये  ॥ १,१३.१९ ॥
सर्वेषामर्धिनो मुख्यास्तदर्धेनाधिनोऽपरे  ।
तृतीयिनस्तृतीयांशाश्चतुर्थांशाश्च पादिनः  ॥ १,१३.२० ॥
आगन्तुकाः क्रमायातास्तथा चैव स्वयंकृताः  ।
त्रिविधास्ते समाख्याता वर्तितव्यं तथैव तैः  ॥ १,१३.२१ ॥

[१,१३.१० संभूयकर्मप्रकारः]
बहूनां संमतो यस्तु दद्यादेको धनं नरः  ।
करणं कारयेद्वापि सर्वैरेव कृतं भवेत् ॥ १,१३.२२ ॥
ज्ञातिसंबन्धिसुहृदामृणं देयं सबन्धकम्  ।
अन्येषां लग्नकोपेतं लेख्यसाक्षियुतं तथा  ॥ १,१३.२३ ॥
स्वेच्छादेयं हिरण्यं तु रसधान्यं तु सावधि  ।
देशस्थित्या प्रदातव्यं गृहीतव्यं तथैव तत् ॥ १,१३.२४ ॥
समवेतैस्तु यद्दत्तं प्रार्थनीयं तथैव तत् ।
न याचते च यः कश्चिल्लाभात्स परिहीयते  ॥ १,१३.२५ ॥

[१,१३.११ संभूय कृषिकर्म]
श्रूयतां कर्षकादीनां विधानमिदमुच्यते  ॥ १,१३.२६ ॥
वाह्यवाहकबीजाद्यैः क्षेत्रोपकरणेन च  ।
ये समाः स्युस्तु तैः सार्धं कृषिः कार्या विजानता  ॥ १,१३.२७ ॥
बाह्यबीजात्ययाद्यत्र क्षेत्रहानिः प्रजायते  ।
तेनैव सा प्रदातव्या सर्वेषां कृषिजीविनाम्  ॥ १,१३.२८ ॥
पर्वते नगराभ्यासे तथा राजपथस्य च  ।
उषरं मूषिकव्याप्तं क्षेत्रं यत्नेन वर्जयेत् ॥ १,१३.२९ ॥
गर्तानूपं सुसेकं च समन्तात्क्षेत्रसंयुतम्  ।
प्रकृष्टं च कृतं काले वापयन् फलमश्नुते  ॥ १,१३.३० ॥
कृशातिवृद्धं क्षूद्रं च रोगिणं प्रपलायिनम्  ।
काणं खञ्जं विनादद्यात्बाह्यं प्राज्ञः कृषीवलः  ॥ १,१३.३१ ॥
एष धर्मः समाख्यातः कीनाशानां पुरातनः  ॥ १,१३.३२ ॥

[१,१३.१२ शिल्पिनः]
हिरण्यकुप्यसूत्राणां काष्ठपाषाणचर्मणाम्  ।
संस्कर्ता तु कलाभिज्ञः शिल्पी प्रोक्तो मनीषिभिः  ॥ १,१३.३३ ॥
हेमकारादयो यत्र शिल्पं संभूय कुर्वते  ।
कर्मानुरूपं निर्वेश लभेरंस्ते यथांशतः  ॥ १,१३.३४ ॥
शिक्षकाभिज्ञकुशला आचार्याश्चेति शिल्पिनः  ।
एकद्वित्रिचतुर्भागान् लभेयुस्ते यथोत्तरम्  ॥ १,१३.३५ ॥
हर्म्यं देवगृहं वापि धार्मिकोपस्कराणि च  ।
संभूय कुर्वतां चैषां प्रमुखो द्व्यंशमर्हति  ॥ १,१३.३६ ॥
नर्तकानामेष एव धर्मः सद्भिरुदाहृतः  ।
तालज्ञो लभतेऽध्यर्धं गायनास्तु समांशिनः  ॥ १,१३.३७ ॥

[१,१३.१३ चोराणां लाभविभागः]
स्वाम्याज्ञया तु यश्चौरैः परदेशात्समाहृतम्  ।
राज्ञे दत्त्वा तु षड्भागं भजेयुस्ते यथांशतः  ॥ १,१३.३८ ॥
चतुरोऽंशांस्ततो मुख्यः शूरस्त्र्यंशं समाप्नुयात् ।
समर्थस्तु हरेद्द्व्यंशं शेषाः सर्वे समांशिनः  ॥ १,१३.३९ ॥

[१,१४ अदेयदेयदत्तानि]
एषाखिलेनाभिहिता संभूयोत्थाननिष्कृतिः  ।
अदेयदेयदत्तानामदत्तस्य च कथ्यते  ॥ १,१४.१ ॥
सामान्यं पुत्रदारादि सर्वस्वं न्यासयाचितम्  ।
प्रतिश्रुतं तथान्यस्य न देयं त्वष्टधा स्मृतम्  ॥ १,१४.२ ॥
कुटुम्बभक्तवसनाद्देयं यदतिरिच्यते  ।
मध्वास्वादो विषं पश्चाद्दातुर्धमोऽन्यथा भवेत् ॥ १,१४.३ ॥
सप्तारामाद्गृहक्षेत्राद्यद्यत्क्षेत्रं प्रचीयते  ।
पित्रा वाथ स्वयं प्राप्तं तद्दातव्यं विवक्षितम्  ॥ १,१४.४ ॥
स्वेच्छादेयं स्वयं प्राप्तं बन्धाचारेण बन्धकम्  ।
वैवाहिके क्रमायाते सर्वदानं न विद्यते  ॥ १,१४.५ ॥
सौदायिकक्रमायातं शौर्यप्राप्तं च यद्भवेत् ।
स्त्रीज्ञातिस्वाम्यनुज्ञातं दत्तं सिद्धिमवाप्नुयात् ॥ १,१४.६ ॥
सर्वस्वगृहवर्जं तु कुटुम्बभरणादिकम्  ।
यद्द्रव्यं तत्स्वकं देयमदेयं स्यादतोऽन्यथा  ॥ १,१४.७ ॥
विभक्ता वाविभक्ता वा दायादाः स्थावरे समाः  ।
एको ह्यनीशः सर्वत्र दानादापनविक्रये  ॥ १,१४.८ ॥
भृतिस्तुष्ट्या पण्यमूलं स्त्रीशुल्कमुपकारिणे  ।
श्रद्धानुग्रहसंप्रीत्या दत्तमष्टविधं स्मृतम्  ॥ १,१४.९ ॥
शूद्रे समगुणं दानं वैश्ये तद्द्विगुणं स्मृतम्  ।
क्षत्रिये त्रिगुणं दानं ब्राह्मणे षड्गुणं स्मृतम्  ॥ १,१४.१० ॥
श्रोत्रिये चैव साहस्रमुपाध्याये तु तद्द्वयम्  ।
आचार्ये त्रिगुणं ज्ञेयमाहिताग्निषु तद्द्वयम्  ॥ १,१४.११ ॥
आत्मिके ज्ञातसाहस्रमनन्तं त्वग्निहोत्रिणि  ।
सोमपे शतसाहस्रमनन्तं ब्रह्मवादिनि  ॥ १,१४.१२ ॥
स्त्रीधनं स्त्री स्वकुल्येभ्यः प्रयच्च्छेत्तं तु वर्जयेत् ।
कुल्याभावे तु बन्धुभ्यः तदभावे द्विजातिषु  ॥ १,१४.१३ ॥
मदूर्ध्वमिति यद्दत्तं न तत्सत्त्वावहं भवेत् ।
तेनेदानीमदत्तत्वान्मृते रिक्थिनमापतेत् ॥ १,१४.१४ ॥
क्रुद्धहृष्टप्रमत्तार्त- बालोन्मत्तभयातुरैः  ।
मत्तातिवृद्धनिर्धूतैः संूढैः शोकवेगिभिः  ॥ १,१४.१५ ॥
नन्ददत्तं तथैतैर्यत्तददत्तं प्रकीर्तितम्  ॥ १,१४.१६ ॥
प्रतिलाभेच्छया दत्तमपात्रे पात्रशङ्कया  ।
कार्ये वाधर्मसंयुक्ते स्वामी तत्पुनराप्नुयात् ॥ १,१४.१७ ॥
अदत्तभोक्ता दण्ड्यः स्यात्तथादेयप्रदायकः  ॥ १,१४.१८ ॥

[१,१५ अभ्युपेत्याशुश्रूषा]
[१,१५. ]
अदेयादिकमाख्यातं भृतानामुच्यते विधिः  ।
शुश्रूषामभ्यूपेत्यैतत्पदमादौ निगद्यते  ॥ १,१५.१ ॥
अभ्युपेत्य तु शुश्रूषां यस्तां न प्रतिपद्यते  ।
अशुश्रूषाभ्युपेत्यैतद्विवादपदमुच्यते  ॥ १,१५.२ ॥
वेतनस्यानपाकर्म तदर्थं स्वामिपालयोः  ।
क्रमशः कल्प्यते वादो भृतभेदत्रयं त्विदम्  ॥ १,१५.३ ॥
अनेकधा त्वभिहिता जातिकर्मानुरूपतः  ।
विद्याविज्ञानकामार्थ- निमित्तेन चतुर्विधा  ॥ १,१५.४ ॥
एकैकः पुनरेतेषां क्रियाभेदात्प्रभिद्यते  ॥ १,१५.५ ॥
विद्या त्रयी समाख्याता ऋग्यजुःसामलक्षणा  ।
तदर्थं गुरुशुश्रूषां प्रकुर्याच्च प्रचोदिताम्  ॥ १,१५.६ ॥
विज्ञानमुच्यते शिल्पं हेमरूप्यादिसंस्कृतिः  ।
नृत्यादिकं च तत्प्राप्तं कुर्यात्कर्म गुरोर्गृहे  ॥ १,१५.७ ॥
यो भुङ्क्ते परदासीं तु स ज्ञेयो वडबाभृतः  ।
कर्म तत्स्वामिनः कुर्याद्यथान्नेन भृतो नरः  ॥ १,१५.८ ॥
बहुधार्थभृतः प्रोक्तस्तथा भागभृतोऽपरः  ।
हीनमध्योत्तमत्वं च सर्वेषामेव चोदितम्  ॥ १,१५.९ ॥
दिनमासार्धषण्मास- त्रिमासाब्दभृतस्तथा  ।
कर्म कुर्यात्प्रतिज्ञातं लभते परिभाषितम्  ॥ १,१५.१० ॥
भृतकस्त्रिविधो ज्ञेय उत्तमो मध्यमोऽधमः  ।
शक्तिभक्त्यनुरूपैः स्यादेषां कर्माश्रया भृतिः  ॥ १,१५.११ ॥
उत्तमस्त्वायुधीयोऽत्र मध्यमस्तु कृषीवलः  ।
अधमो भारवाहः स्यादित्येष त्रिविधो भृतः  ॥ १,१५.१२ ॥
आयुधी तूत्तमः प्रोक्तो मध्यमस्तु कृषीवलः  ।
भारवाहोऽधमः प्रोक्तस्तथा च गृहकर्मकृत् ॥ १,१५.१३ ॥
द्विप्रकारो भोगभृतः कृषिगोजीविनां स्मृतः  ।
जातसस्यात्तथा क्षीरात्स लभेत न संशयः  ॥ १,१५.१४ ॥
शुभकर्मकरा ह्येते चत्वारः समुदाहृताः  ।
[चत्वारः शिष्योऽन्तेवासी भृतकः कर्मकरश्च]  ।
जधन्यकर्मभाजस्तु शेषा दासास्त्रिपञ्चकाः  ॥ १,१५.१५ ॥
कर्मापि द्विविधं प्रोक्तमशुभं शुभमेव च  ।
अशुभं दासकर्मोक्तं शुभं कर्मकरे स्मृतम्  ॥ १,१५.१६ ॥
गृहद्वाराशुचिस्थान- रथ्यावस्करशोधनम्  ।
गृह्याङ्गस्पर्शनोच्छिष्ट- विण्मूत्रग्रहणोज्झनम्  ॥ १,१५.१७ ॥
गच्छतः स्वामिनः स्वाङ्गैरुपस्थानमथान्ततः  ।
अशुभं कर्म विज्ञेयं शुभमन्यदतः परम्  ॥ १,१५.१८ ॥
ततः प्रभृति वक्तव्यः स्वाम्यनुग्रहपालितः  ।
भोज्यान्नोऽथ प्रतिग्राह्यो भवत्यभिमतः सताम्  ॥ १,१५.१९ ॥
आविद्याग्रहणाच्शिष्यः शुश्रूषेत्प्रयतो गुरुम्  ।
तद्वृत्तिर्गुरुदारेषु गुरुपुत्रे तथैव च  ॥ १,१५.२० ॥
समावृत्तश्च गुरवे प्रदाय गुरुदक्षिणाम्  ।
प्रतियाति गृहानेषा शिष्यवृत्तिरुदाहृतः  ॥ १,१५.२१ ॥
अत्र पुर्वश्चतुर्वर्गो दासत्वान्न विमुच्यते  ।
प्रसादात्स्वामिनोऽन्यत्र दास्यमेषां क्रमागतम्  ॥ १,१५.२२ ॥
विक्रीणीते स्वतन्त्रो यः समात्मानं नराधमः  ।
स जघन्यतमस्त्वेषां सोऽपि दास्यान्न मुच्यते  ॥ १,१५.२३ ॥
दासेनोढा त्व[स्व]दासी या सोऽपि दासीत्वमाप्नुयात् ।
यस्माद्भर्ता प्रभुस्तस्याः स्वाम्यधीनप्रभुर्यतः  ॥ १,१५.२४ ॥
दासीसुताश्च ये जाताः तस्याः पत्या परेण वा  ।
उत्पादको यदि स्वामी न दासीं कारयेत्प्रभुः  ॥ १,१५.२५ ॥

[१,१६ वेतनस्यानपाकर्म]
[१,१६.]
त्रिभागं पञ्चभागं वा गृह्णीयात्सीरवाहकः  ।
भक्ताच्छादभृतः सीराद्भागं गृणीत पञ्चमम्  ॥ १,१६.१ ॥
जातसस्यात्त्रिभागं तु प्रगृह्णीयादथाभृतः  ॥ १,१६.२ ॥
भृतकस्तु न कुर्वीत स्वामिनः शाठ्यमण्वपि  ।
भृतिहानिमवाप्नोति ततो वादः प्रवर्तते  ॥ १,१६.३ ॥

[१,१६.१ भृतस्य कर्माकरणनिर्णयः]
भृतोऽनार्तो न कुर्याद्यो दर्पात्कर्म यथेरितम्  ।
स दण्ड्यः कृष्णलानष्टौ न देयं चास्य वेतनम्  ॥ १,१६.४ ॥

[१,१६.२ गृहीतवेतनस्य दण्डः]
गृहीतवेतनः कर्म न करोति यदा भृतः  ।
समर्थश्चेद्दमं दाप्यो द्विगुणं तच्च वेतनम्  ॥ १,१६.५ ॥
गृहीतवेतनः कर्म त्यजन् द्विगुणमावहेत् ।

[१,१६.३ अगृहीतवेतनस्य दण्डः]
अगृहीते समं दाप्यो भृतै रक्ष्य उपस्करः  ॥ १,१६.६ ॥

[१,१६.४ प्रतिश्रुत्यकरणे दण्डः]
प्रतिश्रुत्य न कुर्याद्यः स कार्यः स्याद्बलादपि  ।
स चेन्न कुर्यात्तत्कर्म प्राप्नुयाद्विंशतिं दमम्  ॥ १,१६.७ ॥
स दण्ड्यः कृष्णलान्यष्टौ न देयं चास्य वेतनम्  ॥ १,१६.८ ॥

[१,१६.५ भृत्यदोषाभावः]
प्रभुणा विनियुक्तः सन् भृतको विदधाति यत् ।
तदर्थमशुभं कर्म स्वामी तत्रापराध्नुयात् ॥ १,१६.९ ॥

[१,१६.६ पालस्य दोषाभावसमयाः]
दैवराज्ञोस्तथा न्याये तथा राष्ट्रस्य विभ्रमे  ।
यत्प्रणष्टं भृतं वा स्यान्न पालस्तत्र किल्बिषी  ॥ १,१६.१० ॥

[१,१६.७ स्वामिनो दण्डसमयः]
कृते कर्मणि यः स्वामी न दद्याद्वेतनं भृतेः  ।
राज्ञा दापयितव्यः स्याद्विनयं चानुरूपतः  ॥ १,१६.११ ॥

[१,१६.८ पालदोषदण्डः]
पालदोषाद्विनाशे तु पाले दण्डो विधीयते  ।
अर्धत्रयोदशपणः स्वामिने द्रव्यमेव च  ॥ १,१६.१२ ॥
व्याधिता सश्रमा व्यग्रा राजकर्मपरायणा  ।
आमन्त्रिता च नागच्छेतवाच्या बडबा स्मृता  ॥ १,१६.१३ ॥

[१,१६.९ स्वामिपालधर्माः]
तथा धेनुभृतः क्षीरं लभेतास्याष्टमेऽखिलम्  ।
सायं समर्पयेत्सर्वं .... ....  ॥ १,१६.१४ ॥
अव्यायच्छन्नविक्रोशन् स्वामिने चानिवेदयन्  ।
वोढुमर्हति गोपस्तां विनयं चैव राजनि  ॥ १,१६.१५ ॥
कृमिचोरव्याघ्रभयाद्दरीश्वभ्राच्च पालयेत् ।
आयच्छेच्छक्तितः क्रोशोत्- स्वामिने वा निवेदयेत् ॥ १,१६.१६ ॥
सस्यान्निवारयेद्गास्तु चीर्णे दोषद्वयं भवेत् ।
स्वामी शतदमं दाप्यः पालस्ताडनमर्हति  ।
शदश्च सदमं चीर्णे समूले कार्षभक्षिते  ॥ १,१६.१७ ॥

[१,१७ संविद्व्यतिक्रमः]
[१,१७. ]
एषा हि स्वामिभृत्यानां वै क्रिया परिकीर्तिता  ।
संविद्विधानमधुना समासेन निबोधत  ॥ १,१७.१ ॥

[१,१७.१ सद्ब्राह्मणस्थापनं कृत्यं च]
वेदविद्याविदो विप्राञ्श्रोत्रियानग्निहोत्रिणः  ।
आहृत्य स्थापयेत्तत्र तेषां वृत्तिं प्रकल्पयेत् ॥ १,१७.२ ॥
अनाच्छेद्यकरास्तेषां प्रदद्याद्गृहभूमिकाः  ।
मुक्ता भाव्याश्च नृपतिर्लेखयित्वा स्वशासनैः  ॥ १,१७.३ ॥
नित्यं नैमित्तिकं काम्यं शान्तिकं पौष्टिकं तथा  ।
पौराणां कर्म कुर्युस्ते संदिग्धे निर्णयं तथा  ॥ १,१७.४ ॥

[१,१७.२ संभूय धर्मकार्यकरणम्]
ग्रामश्रेणिगणार्थं तु संकेतसमयक्रिया  ।
बाधाकाले तु सा कार्या धर्मकार्ये तथैव च  ॥ १,१७.५ ॥
चाटचोरभयं बाधा सर्वसाधारणा स्मृता  ।
तत्रोपशमनं कार्यं सर्वैर्नैकेन केन चित् ॥ १,१७.६ ॥

[१,१७.३ विश्वासोत्पादनम्]
कोशेन लेख्यक्रियया मध्यस्थैर्वा परस्परम्  ।
विश्वासं प्रथमं कृत्वा कुर्युः कार्याण्यनन्तरम्  ॥ १,१७.७ ॥
विद्वेषिणो व्यसनिनः शालीनालसभीरवः  ।

[१,१७.४ नियोज्यानियोज्याः]
लुब्धातिवृद्धबालाश्च न कार्याः कार्यचिन्तकाः  ॥ १,१७.८ ॥
शुचयो वेदधर्मज्ञा दक्षा दान्ताः कुलोद्भवाः  ।
सर्वकार्यप्रवीणाश्च कर्तव्यास्तु महत्तमाः  ॥ १,१७.९ ॥
द्वौ त्रयः पञ्च वा कार्याः समूहहितवादिनः  ।
कर्तव्यं वचनं तेषां ग्रामश्रेणिगणादिभिः  ॥ १,१७.१० ॥

[१,१७.५ समयक्रिया]
सभाप्रपादेवगृह- तडाकारामसंस्कृतिः  ।
तथानाथदरिद्राणां संस्कारो योजनक्रिया  ॥ १,१७.११ ॥
कुलायनं निरोधश्च कार्यमस्माभिरंशतः  ।
यत्त्वेवं लिखितं पत्रं धर्म्या सा समयक्रिया  ॥ १,१७.१२ ॥
पालनीयाः समर्थैस्तु यः समर्थो विसंवदेत् ।
सर्वस्वहरणं दण्डस्तस्य निर्वासनं पुरात् ॥ १,१७.१३ ॥
तत्र भेदमुपेक्षां वा यः कश्चित्कुरुते नरः  ।
चतुःसुवर्णाः षण्णिष्कास्तस्य दण्डो विधीयते  ॥ १,१७.१४ ॥
यस्तु साधारणं हिंस्यात्क्षिपेत्त्रैविद्यमेव वा  ।
संवित्क्रियां विहन्याच्च स निर्वास्यः पुरात्ततः  ॥ १,१७.१५ ॥
अरुन्तुदः सूचकश्च भेदकृत्साहसी तथा  ।
श्रेणिपूगनृपद्विष्टः क्षिप्रं निर्वास्यते ततः  ॥ १,१७.१६ ॥
कुलश्रेणिगनाध्यक्षाः पुरदुर्गनिवासिनः  ।
वाग्धिग्दमं परित्यागं प्रकुर्युः पापकारिणाम्  ॥ १,१७.१७ ॥
तैः कृतं च स्वधर्मेण निग्रहानुग्रहं नृणाम्  ।
तद्राज्ञोऽप्यनुमन्तव्यं निसृष्टार्था हि ते स्मृताः  ॥ १,१७.१८ ॥
बाधां कुर्युर्यदेकस्य संभूता द्वेषसंयुताः  ॥ १,१७.१९ ॥
मुख्यैः सह समूहानां विसंवादो यदा भवेत् ।
तदा विचारयेत्राजा स्वमार्गे स्थापयेच्च तान्  ॥ १,१७.२० ॥
.... .... यः समर्थो विसंवदेत् ।
सर्वस्वहरणं दण्डस्तस्य निर्वासनं पुरात् ॥ १,१७.२१ ॥
संभूयैकतमं कृत्वा राजभाव्यं हरन्ति ये  ।
ते तदष्टगुणं दाप्या वणिजश्च पलायिनः  ॥ १,१७.२२ ॥
ततो लभेत यत्किंचित्सर्वेषामेव तत्समम्  ।
षाण्मासिकं मासिकं वा विभक्तव्यं यथांशतः  ॥ १,१७.२३ ॥
देयं वा निःस्ववृद्दान्ध- स्त्रीबालातुररोगिषु  ।
सान्तानिकादिषु तथा धर्म एष सनातनः  ॥ १,१७.२४ ॥
यत्नैः प्राप्तं रक्षितं वा गणार्थे वा पणं कृतम्  ।
राजप्रसादलब्धं वा सर्वेषामेव तत्समम्  ॥ १,१७.२५ ॥
[१,१८ क्रयविक्रयानुशयः]
[१,१८.]
समासेनोदितस्त्वेष समयाचारनिश्चयः  ।
क्रयविक्रयसंजातो विवादः श्रूयतामयम्  ॥ १,१८.१ ॥

[१,१८.१ पण्यम्]
जङ्गमं स्थावरं चैव द्रव्ये द्वे समुदाहृते  ।
क्रयकाले पण्यशब्द उभयोरपि च स्मृतः  ॥ १,१८.२ ॥

[१,१८.२ सदोषपण्यक्रये दण्डः]
ज्ञात्वा सदोषं यः पण्यं विक्रीणात्यविचक्षणः  ।
तदेव द्विगुणं दाप्यस्तत्समं विनयं तथा  ॥ १,१८.३ ॥

[१,१८.३ त्याज्यानि]
मत्तोन्मत्तेन विक्रीयं हीनमूल्यं भयेन वा  ।
अस्वतन्त्रेण मूढेन त्याज्यं तस्य पुनर्भवेत् ॥ १,१८.४ ॥
योऽन्यहस्ते तु विक्रीय अन्यस्मै तत्प्रयच्छति  ।
सोऽपि तद्द्विगुणं दाप्यो विनयं तावदेव तु  ॥ १,१८.५ ॥

[१,१८.४ परीक्षणकालाः]
दशैकपञ्चसप्ताह- मासत्र्यहार्धमासिकम् [=य्व्_२.१७७ ]  ।
बीजायोवाह्यरत्नस्त्री- दोह्यपुंसां परीक्षणम् [=य्व्_२.१७७ ]  ॥ १,१८.६ ॥
अतोऽर्वाक्पुण्यदोषस्तु यदि संजायते क्वचित् ।
विक्रेतुः प्रतिदेयं तत्क्रेता मूल्यमवाप्नुयात् ॥ १,१८.७ ॥
अविज्ञातं तु यत्क्रीतं दुष्टं पश्चाद्विभावितम्  ।
क्रीतं तत्स्वामिने देयं पण्यं कालेऽन्यथा न तु  ॥ १,१८.८ ॥
परीक्षेत स्वयं पण्यमन्येषां च प्रदर्शयेत् ।
परीक्सितं बहुमतं गृहीत्वा न पुनस्त्यजेत् ॥ १,१८.९ ॥
अश्वरूप्यहिरण्यानां धान्यलोहाजवाससाम्  ।
चर्मकाष्ठविकाराणामेकाहं स्यात्परीक्षणम्  ॥ १,१८.१० ॥
मर्णीभाश्वाश्वतरिणामागमैर्मूल्यकल्पना  ।
नृपाज्ञयापणस्थानां गोभूम्योरुभयेच्छया  ॥ १,१८.११ ॥
संविभागे विनिमये क्षेत्रयोरुभयोरपि  ।
अनुस्मृतिकृता ताभ्यां कार्यसिद्धिर्भविष्यति  ॥ १,१८.१२ ॥
प्रष्टव्याः संनिधिस्थाश्चेत्क्रेत्रा ज्ञात्यादयः स्मृताः  ।
अन्यथा चेत्कृतं कर्म ज्ञातीच्छां दर्शयेत्ततः  ॥ १,१८.१३ ॥
ज्ञात्यादिप्रत्ययेनैव स्थावरक्रय इष्यते  ।
अन्यथा चेत्क्रयो यः स्यादन्यग्रामे त्रिपक्षकम्  ॥ १,१८.१४ ॥
सोदराश्च सपिण्डाश्च सोदकाश्च सगोत्रिणः  ।
सामन्ता धनिका ग्राह्याः सप्तैते योनयो मताः  ॥ १,१८.१५ ॥
मूल्यं दत्त्वाधिकं न्यूनं मूल्यस्यानुचितं स्मृतम्  ।
क्रयसिद्धेस्तु नैव स्याद्वत्सराणां शतैरपि  ॥ १,१८.१६ ॥

[१,१८.५ क्षेत्रक्रये विशेषः]
विक्रयेषु च सर्वेषु कूपवृक्षादि लेखयेत् ।
जलमार्गादि यत्किंचिदन्यैश्चैव बृहस्पतिः  ॥ १,१८.१७ ॥
क्षेत्राद्युपेतं परिपक्वसस्यं वृक्षं फलं वाप्युपभोगयोग्यम्  ।
कूपं तडाकं गृहमुन्नतं च क्रेत्रे च विक्रेतुरिदं वदन्ति  ॥ १,१८.१८ ॥
मत्तमूढानभिज्ञार्त- मूढैर्विनिमयः कृतः  ।
यच्चानुचितमूल्यं स्यात्तत्सर्वं विनिवर्तयेत् ॥ १,१८.१९ ॥
ज्ञातिसामन्तधनिकाः क्रये ग्रामात्बहिर्गताः  ।
नार्हन्ति ते प्रतिक्रोष्टुं क्रान्तं पक्षत्रये क्रमात् ॥ १,१८.२० ॥
त्रिपक्षादथ वा मासात्त्रितयात्तु तदाप्नुयात् ॥ १,१८.२१ ॥

[१,१९ सीमावादः]
[१,१९.]
क्रयविक्रयानुशये विधिरेष प्रदर्शितः  ।
ग्रामक्षेत्रगृहादीनां सीमावादं निबोधत  ॥ १,१९.१ ॥

[१,१९.१ सीमासन्धिषु वृक्षादयः स्थाप्याः]
सीमावृक्षांश्च कुर्वीरन्न्यग्रोधाश्वत्थकिंशुकान्  ।
शाल्मलीशालता[डां? लां]श्च क्षीरिणश्चैव पादपान्  ॥ १,१९.२ ॥
गुल्मान् वेणूंश्च विविधाञ्शमीवल्लीस्थलानि च  ।
शरान् कुब्जकगुल्मांश्च तथा सीमा न नश्यति  ॥ १,१९.३ ॥
तडागान्युदपानानि ..त्प्रस्रवणानि च  ।
सीमासन्धिषु कार्याणि देवतायतनानि च  ॥ १,१९.४ ॥
राजा क्षेत्रं दत्त्वा चातुर्वैद्यवणिग्वारिकसर्वग्रामीण तन्महत्तरस्वामिपुरुषाधिष्ठितं परिच्छिन्द्यात् ॥ १,१९.५ ॥
यदि शूद्रो नेता स्यात्तं क्लैब्येनालंकारेण अलंकृत्य शवभस्मना मुखं विलिप्याग्रेयस्य पशोः शोणितेनोरसि पञ्चाङ्गुलानि कृत्वा ग्रीवायामन्त्राणि प्रतिमुच्य स्व्येन पाणिना सीमालोष्टं मूर्ध्नि धारयेत् ॥ १,१९.६ ॥
निवेशकाले कर्तव्यः सीमाबन्धविनिश्चयः  ।
प्रकाशोपांशुचिह्नैश्च लक्षितः संशयापहः  ॥ १,१९.७ ॥
अनश्वराणि द्रव्याणि प्रकृत्यैवाविरोधतः  ।
वापीकूपतडागानि चैत्यारामसुरालयाः  ॥ १,१९.८ ॥
स्थलनिम्ननदीस्रोतः शरगुल्मनगादयः  ।
प्रकाशचिह्नान्येतानि सीमायां कारयेत्सदा  ॥ १,१९.९ ॥

[१,१९.३ सीमावादे साक्षिणः]
यदि संशय एव स्याल्लिङ्गानामपि दर्शने  ।
साक्षिप्रत्यय एव स्याद्विवादे सीमनिश्चयः  ॥ १,१९.१० ॥
साक्ष्यभावे च चत्वारो ग्रामसीमान्तवासिनः  ।
सीमाविनिर्णयं कुर्युः प्रयता राजसंनिधौ  ॥ १,१९.११ ॥
सामन्तानामभावे तु मौलानां सीमसाक्षिणाम्  ।
इमानप्यनुयुञ्जीत पुरुषान् वनगोचरान्  ॥ १,१९.१२ ॥
व्याधाञ्शाकुनिकान् गोपान् कैवर्तान्मूलखानकान्  ।
व्यालग्राहानुञ्छवृत्तीनन्यांश्च वनगोचरान्  ॥ १,१९.१३ ॥
ते पृष्टास्तु यथा ब्रूयुः सीमासन्धिषु लक्षणम्  ।
तत्तथा स्थापयेत्राजा धर्मेण ग्रामयोर्द्वयोः  ॥ १,१९.१४ ॥
शिरोभिस्ते गृहीत्वोर्वीं स्रग्विणो रक्तवाससः  ।
सुकृतैः शापिताः स्वैः स्वैः ब्रूयुस्ते तु समंजसम्  ॥ १,१९.१५ ॥
निबध्नीयात्तथा सीमां सवींस्तांश्चैव नामतः  ।
प्रकाशचिह्नान्येतानि सीमायां कारयेत्सदा  ॥ १,१९.१६ ॥

[१,१९.४ अप्रकाशचिह्नानि]
निहितानि तथान्यानि यानि भूमिर्न भक्षयेत् ।
उपच्छत्रानि चान्यानि सीमालिङ्गानि कारयेत् ॥ १,१९.१७ ॥
सीमाज्ञाने तृनं वीक्ष्य लोके नित्यविपर्ययम्  ।
श्मशानोऽस्थीनि गोबालास्तथा भस्मकपालिकाः  ॥ १,१९.१८ ॥
करीषमिष्टकाङ्गार- शर्करा बालुकांस्तथा  ।
तानि सन्धिषु सीमाया अप्रकाशानि कारयेत् ॥ १,१९.१९ ॥
करीषास्थितुषाङ्गार- शर्कराश्मकपालिकाः  ।
सिकतेष्टकगोबाल- कार्पासास्थीनि भस्म च  ॥ १,१९.२० ॥
प्रक्षिप्य कुम्भेष्वेतानि सीमान्तेषु निधापयेत् ।

[१,१९.५ प्रयत्नदर्शितव्यचिह्नानि]
ततः पौगण्डबालानां प्रयत्नेन प्रदर्शयेत् ॥ १,१९.२१ ॥
वार्धके च शिशूनां ते दर्शयेयुस्तथैव च  ।
एवं परंपराज्ञाने सीमाभ्रान्तिर्न जायते  ॥ १,१९.२२ ॥
कुरुते दानहरणं भाग्याभाग्यवशान्नृणाम्  ।
एकत्र कूलपातं तु भूमेरन्यत्र संस्थितिः  ॥ १,१९.२३ ॥
नदीतीरं प्रकुरुते तस्यैतां न विचालयेत् ।
क्षेत्रं ससस्यमुल्लङ्घ्य भूमिश्च्छिन्ना यदा भवेत् ॥ १,१९.२४ ॥
नदीस्रोतःप्रवाहेण क्षेत्रस्वामी लभेत ताम्  ।
या राज्ञा क्रोधलोभेन बलान्न्यायेन वा हृता  ॥ १,१९.२५ ॥

[१,१९.६ गृहक्षेत्रविवादसाक्षिनिर्णयः]
गृहक्षेत्रविवादेषु सामन्तेभ्यो विनिर्णयः  ।
नगरग्रामगणिनो ये च वृद्धतमा नराः  ॥ १,१९.२६ ॥
कीनाशशिल्पिभृतका गोपव्याधोञ्छजीविनः  ।
मूलखानककैवर्त- कुल्या भेदकबाधकाः  ॥ १,१९.२७ ॥
आगमं च प्रमाणं च भोगं कामं च नाम च  ।
भूभागलक्षणं चैव ये विदुस्तेऽत्र साक्षिणः  ॥ १,१९.२८ ॥
प्रदत्तान्यस्य तुष्टेन न सा सिद्धिमवाप्नुयात् ।
[या राज्ञा क्रोधलोभेन छलान्न्यायेन वा हृता]  ॥ १,१९.२९ ॥
प्रमाणरहितां भूमिं भुञ्जतो यस्य या हृता  ।
गुणाधिकस्य दत्ता वा तस्य तां नैव चालयेत् ॥ १,१९.३० ॥
शापथैः शापिताः स्वैः स्वैः ब्रूयुः सीम्नि विनिश्चयम्  ।
दर्शयेयुर्निधानानि तत्प्रमाणमिति स्थितिः  ॥ १,१९.३१ ॥
सत्येन शापयेद्विप्रं क्षत्रियं वाहनायुधैः [=म्न्_८.११३ ]  ॥ १,१९.३२ ॥
ज्ञातृचिह्नैर्विना साधुरेकोऽप्युभयसंमतः  ।
रक्तमाल्याम्बरधरो मृदमादाय मूर्धनि  ॥ १,१९.३३ ॥
सत्यव्रतः सोपवासः सीमान्तं दर्शयेन्नरः  ॥ १,१९.३४ ॥
[सामन्ताश्चेन्मृषा ब्रूयुः सेतौ विवदतां नृणाम्]  ।
[सर्वे च ते पृथग्दण्ड्या राज्ञा मध्यमसाहसम्]  ॥ १,१९.३५ ॥
[यथोक्तेन नयन्तस्ते पूयन्ते सत्यसाक्षिणः]  ।
[विपरीतं नयन्तस्तु दाप्याः स्युर्द्विशतं दमम्]  ॥ १,१९.३६ ॥
सर्वस्मिन् स्थावरे वादे विधिरेष प्रकीर्तितः  ॥ १,१९.३७ ॥
तदुत्पन्नाश्च सामन्ता येऽन्यदेशे व्यवस्थिताः  ।
मौलास्ते तु समुद्दिष्टाः प्रष्टव्याः कार्यनिर्णये  ॥ १,१९.३८ ॥
अदुष्टास्ते तु यद्ब्रूयुः संदिग्धौ समवृत्तयः  ।
तत्प्रमाणं तु कर्तव्यमेवं धर्मो न हीयते  ॥ १,१९.३९ ॥
अन्यग्रामात्समाहृत्य दत्तान्यस्य यदा मही  ।
अन्यथा तु भवेल्लाभो नराणां राजदैविकः  ॥ १,१९.४० ॥
महानद्याथवा राज्ञा कथं तत्र विचारणा  ।
नद्योत्सृष्टा राजदत्ता यस्य तस्यैव सा मही  ।
अन्यथा तु भवेल्लाभो नराणां राजदैविकः  ॥ १,१९.४१ ॥
क्षयोदयौ जीवनं च दैवराजवशान्नृणाम्  ।
तस्मात्सर्वेषु कालेषु तत्कृतं न विचालयेत् ॥ १,१९.४२ ॥
ग्रामयोरुभयोर्यत्र मर्यादा कल्पिता नदी  ।
कुरुते दानहरणं भाग्याभाग्यवशान्नृणाम्  ।
क्षयोदयेन चाल्पा च चालयन् दण्डमर्हति  ॥ १,१९.४३ ॥
दशग्रामशतग्राम- सहस्रग्रामलक्षणाम्  ।
विषमां नृपतिः कुर्याच्चिह्नैः सीमां विनिश्चिताम्  ॥ १,१९.४४ ॥
निवेशकालादारभ्य गृहवर्यापणादिकम्  ।
येन यावद्यथा भुक्तं तस्य तन्न विचालयेत् ॥ १,१९.४५ ॥
वातायनप्रणालीस्तु तथा निर्यूहवेदिकाः  ।
चतुःशालस्यन्दनिकाः प्राङ्निविष्टा न चालयेत् ॥ १,१९.४६ ॥
मेखलाभ्रमनिष्कास- गवाक्षान्नोपरोधयेत् ।
प्रणालीं गृहवास्तुं च पीडयन् दण्डभाग्भवेत् ॥ १,१९.४७ ॥
निवेशसमयादूर्ध्वं नैते योज्याः कथंचन  ।

[१,१९.७ गृहनिर्माणेऽकार्याणि]
दृष्टिपातं प्रणालीं च न कुर्यात्परवेश्मनि  ॥ १,१९.४८ ॥
वर्चस्थानं वह्निमयं गर्तोच्छिष्टाम्बुसेचनम्  ।
अत्यारात्परकुड्यस्य न कर्तव्यं कदाचन  ॥ १,१९.४९ ॥
विण्मूत्रोदकवप्रांश्च वह्निश्वभ्रनिवेशनम्  ।
अरत्निद्वयमुत्सृज्य परकुड्यां निवेशयेत् ॥ १,१९.५० ॥
यान्त्यायान्ति जना येन पशवश्चानिवारिताः  ।
तदुच्यते संसरणं न रोद्धव्यं तु केनचित् ॥ १,१९.५१ ॥
यस्तत्र संकरं श्वभ्रं वृक्षारोपणमेव च  ।
कामात्पुरीषं कुर्याच्च तस्य दण्डस्तु माषकः  ॥ १,१९.५२ ॥
गृहीत्वा वाहयेत्काले वापगोपनसंग्रहान्  ।
अकुर्वन् स्वामिने दाप्यो मध्यं कृष्टशदं तु सः  ॥ १,१९.५३ ॥
क्षेत्रं गृहीत्वा यः कश्चिन्न कुर्यान्न च कारयेत् ।
स्वामिने स शदं दाप्यो राज्ञे दण्डं च तत्समम्  ॥ १,१९.५४ ॥
चिरावसन्ने दशमं कृष्यमाणे तथाष्टमम्  ।
सुसंस्कृते तु षष्ठं स्यात्परिकल्प्य यथाविधि  ॥ १,१९.५५ ॥

[१,२० वाक्पारुष्यम्]
[१,२०.]
अप्रियोक्तिस्ताडनं च पारुष्यं द्विविधं स्मृतम्  ।
एकैकं तु त्रिधा भिन्नं दमश्चोक्तस्त्रिलक्षणः  ॥ १,२०.१ ॥

[१,२०.१ वाक्पारुष्ये त्रैविधम्]
देशधर्मकुलादीनां क्षेपः पापेन योजनम्  ।
द्रव्यं विना तु प्रथमं वाक्पारुष्यं तदुच्यते  ॥ १,२०.२ ॥
भगिनीभ्रातृसंबद्धमुपपातकशंसनम्  ।
पारुष्यं मध्यमं प्रोक्तं वाचिकं शास्त्रवेदिभिः  ॥ १,२०.३ ॥
अभक्ष्यापेयकथनं महापातकदूषणम्  ।
पारुष्यमुत्तमं प्रोक्तं तीव्रमर्माभिपातनम्  ॥ १,२०.४ ॥

[१,२०.२ दण्डः]
समजातिगुणानां तु वाक्पारुष्ये परस्परम्  ।
विनयोऽभिहितः शास्त्रे पणस्त्वर्धत्रयोदशः  ॥ १,२०.५ ॥
दण्डः काणखञ्जादीनां तथाविधानपि कार्षापणद्वयम्  ॥ १,२०.६ ॥
सवर्णाक्रोशने सार्धद्वादशपणो दण्डः  ।
हीनवर्णे काकिण्यधिकषट्पणो दण्डः  ॥ १,२०.७ ॥
[काणखञ्जादीनां तथा]
समानयोः समो दण्डो न्यूनस्य द्विगुणस्तु सः  ।
उत्तमस्याधिकः प्रोक्तो वाक्पारुष्ये परस्परम्  ॥ १,२०.८ ॥
क्षिपन् स्वस्रादिकं दद्यात्पञ्चाशत्पणिकं दमम्  ।
गुणहीनस्य पारुष्ये ब्राह्मणो नापराध्नुयात् ॥ १,२०.९ ॥
पतितं पतितेत्युक्त्वा चोरं चोरेति वा पुनः  ।
वचनात्तुल्यदोषः स्यात्.... ....  ॥ १,२०.१० ॥

[१,२०.३ वर्णभेदेन दण्डभेदः]
धर्मोपदेशं धर्मेण विप्राणामस्य कुर्वतः  ।
तप्तमासिञ्चयेत्तैलं वक्त्रे श्रोत्रे च पार्थिवः  ॥ १,२०.११ ॥
विप्रे शतार्धं दण्डस्तु क्षत्रियस्याभिशंसने  ।
विशस्तथार्धपञ्चाशच्- छूद्रस्यार्धत्रयोदश  ॥ १,२०.१२ ॥
सच्छूद्रस्यायमुद्दिष्टो विनयोऽनपराधिनः  ।
गुणहीनस्य पारुष्ये ब्राह्मणो नापराध्नुयात् ॥ १,२०.१३ ॥
वैश्यस्य क्षत्रियाक्रोशे दण्डनीयः प्रदो भवेत् ।
तदर्धं क्षत्रियो वैश्यं क्षिपन् विनयमर्हति  ॥ १,२०.१४ ॥
शूद्राक्रोशे क्षत्रियस्य पञ्चविंशतिको दमः  ।
बृहत्वे द्विगुणं तत्र शास्त्रविद्भिरुदाहृतम्  ॥ १,२०.१५ ॥
वैश्यमाक्षारयञ्शूद्रो दाप्यः स्यात्प्रथमं दमम्  ।
क्षत्रियं मध्यमं चैव विप्रमुत्तमसाहसम्  ॥ १,२०.१६ ॥
देशादिकं क्षिपन् दाप्यः पणानर्धत्रयोदश  ।
पापेन योजयन् दर्पाद्दाप्यः प्रथमसाहसम्  ॥ १,२०.१७ ॥
धर्मोपदेशकर्ता च वेदोदाहरणान्वितः  ।
आक्रोशकस्तु विप्राणां जिह्वाच्छेदेन दण्ड्यते  ॥ १,२०.१८ ॥
एष दण्डः समाख्यातः पुरुषापेक्षया मया  ।
समन्यूनाधिकत्वेन कल्पनीयो मनीषिभिः  ॥ १,२०.१९ ॥

[१,२१ दण्डपारुष्यम्]
[१,२१.]
हस्तपाषाणलगुडैर्भस्मकर्दमपांसुभिः  ।
आयुधैश्च प्रहरणैर्दण्डपारुष्यमुच्यते  ॥ १,२१.१ ॥
वाक्पारुष्ये कृते यस्य यथा दण्डो विधीयते  ।
तस्यैव द्विगुणं दण्डं कारयेन्मरणादृते  ॥ १,२१.२ ॥
द्वयोः प्रहरतोर्दण्डः समयोस्तु समः स्मृतः  ।
आरम्भकोऽनुबन्धी च दाप्यः स्यादधिकं दमम्  ॥ १,२१.३ ॥
पूर्वाक्रुष्टः समाक्रोशंस्ताडितः प्रतिताडयन्  ।
हत्वाततायिनं चैव नापराधी भवेन्नरः  ॥ १,२१.४ ॥
वाक्पारुष्यादिना नीचो यः सन्तमभिलङ्घयेत् ।
स एव ताडयंस्तस्य नान्वेष्टव्यो महीभुजा  ॥ १,२१.५ ॥

[१,२१.१ प्रथमं दण्डपारुष्यम्]
भस्मादीनां प्रक्षिपणं ताडनं च करादिना  ।
प्रथमं दण्डपारुष्यं दमः कार्योऽत्र माषिकः  ॥ १,२१.६ ॥
एष दण्डः समेषूक्तः परस्त्रीष्वधिकेषु च  ।
द्विगुणस्त्रिगुणो ज्ञेयः प्राधान्यापेक्षया बुद्धैः  ॥ १,२१.७ ॥
उद्यतेऽश्मशिलाकाष्ठे कर्तव्यः प्रथमो दमः  ।
परस्परं हस्तपादे दशविंशतिकस्तथा  ॥ १,२१.८ ॥

[१,२१.२ मध्यमम्]
मध्यमः शस्त्रसंधाने संयोज्यः क्षुब्धयोर्द्वयोः  ।
कार्यः कृतानुरूपस्तु लग्ने घाते दमो बुधैः  ॥ १,२१.९ ॥
इष्टकोपलकाष्ठैश्च ताडने तु द्विमाषिकः  ।
द्विगुणः शोणितोद्भेदे दण्डः कार्यो मनीषिभिः  ॥ १,२१.१० ॥
त्वग्भेदे प्रथमो दण्डो मांसभेदे तु मध्यमः  ।

[१,२१.३ उत्तमम्]
उत्तमस्त्वस्थिभेदे स्याद्धातेन तु प्रमापणम्  ॥ १,२१.११ ॥
कर्णनासाकरच्छेदे दन्तभङ्गेऽस्थिभेदने  ।
कर्तव्यो मध्यमो दण्डो द्विगुणः पतितेषु तु  ॥ १,२१.१२ ॥
कर्णौष्ठघ्राणपादाक्षि- जिह्वाशिश्नकरस्य च  ।
छेदने चोत्तमो दण्डो भेदने मध्यमो गुरुः  ॥ १,२१.१३ ॥
दण्डस्त्वभिहितायैव दण्डपारुष्यकल्पितः  ।
हृते तद्द्विगुणं चान्यद्- राजदण्डस्ततोऽधिकः  ॥ १,२१.१४ ॥
अङ्गावभेदने चैव पीडने छेदने तथा  ।
समुत्थानव्ययं दाप्यः कलहापहृतं च यत् ॥ १,२१.१५ ॥
विविक्ते ताडितो यस्तु हतो दृश्येत वा भवेत् ।
हन्ता तदनुमानेन विज्ञेयः शपथेन वा  ॥ १,२१.१६ ॥
अन्तर्वेश्मन्यरण्ये वा निशायां यत्र ताडितः  ।
शोणितं तत्र दृश्येत न पृच्छेत्तत्र साक्षिणः  ॥ १,२१.१७ ॥
कश्चित्कृत्वात्मनश्चिह्नं द्वेषात्परमभिद्रवेत् ।
हेत्वर्थमतिसामर्थ्यैस्तत्र युक्तं परीक्षणम्  ॥ १,२१.१८ ॥
आक्रुष्टस्तु समाक्रोशंस्ताडितः प्रतिताडयन्  ।
हत्वापराधिनं चैव नापराधी भवेन्नरः  ॥ १,२१.१९ ॥
प्रातिलोम्यास्तथा चान्त्याः पुरुषाणां मलाः स्मृताः  ।
ब्राह्मणातिक्रमे वध्या न दातव्या धनं क्वचित् ॥ १,२१.२० ॥
श्रान्तान् क्षुधार्तान् तृषितानकाले वाहयेत्तु यः  ।
स गोघ्नो निष्कृतिं कार्यो दाप्यो वाप्यथवा दमम्  ॥ १,२१.२१ ॥
समुत्थानव्ययं दाप्यः कलहाय कृतं च यत् ।
येनाङ्गेन द्विजातीनां शूद्रः प्रहरते रुषा  ।
छेत्तव्यं तद्भवेत्तस्य मनुना समुदाहृतम्  ॥ १,२१.२२ ॥

[१,२२ स्तेयम्]
[१,२२.]
प्रकाशाश्चाप्रकाशाश्च तस्करा द्विविधा स्मृताः  ।
प्रज्ञासामर्थ्यमायाभिः प्रभिन्नास्ते सहस्रधा  ॥ १,२२.१ ॥

[१,२२.१ प्रकाशाप्रकाशतस्कराः]
नैगमा वैद्यकितवाः सभ्योत्कोचकवञ्चकाः  ।
दैवोत्पातविदो भद्राः शिल्पज्ञाः प्रतिरूपकाः  ॥ १,२२.२ ॥
अक्रियाकारिणश्चैव मध्यस्थाः कूटसाक्षिणः  ।
प्रकाशतस्करा ह्येते तथा कुहकजीविनः  ॥ १,२२.३ ॥
सन्धिच्छिदः पान्थमुषो द्विचतुष्पदहारिणः  ।
उत्क्षेपकाः सस्यहराः ज्ञेयाः प्रच्छन्नतस्कराः  ॥ १,२२.४ ॥

[१,२२.२ तेषां दण्डः]
संसर्गचिह्नरूपैश्च विज्ञाता राजपूरुषैः  ।
प्रदाप्यापहृतं दण्ड्या दमैः शास्त्रप्रचोदितैः  ॥ १,२२.५ ॥
उत्क्षेपकस्तु संदंशैर्भेत्तव्यो राजपूरुषैः  ।
धान्यहर्ता दशगुणं दाप्यः स्याद्द्विगुणं दमम्  ॥ १,२२.६ ॥
एकस्मिन् यत्र निधनं प्रापिते दुष्टचारिणि  ।
बहूनां भवति क्षेमः तस्य पुण्यप्रदो वधः  ॥ १,२२.७ ॥
तथा पान्थमुषो वृक्षे गले बध्वावलम्बयेत् ॥ १,२२.८ ॥
अङ्गुलीग्रन्थिभेदस्य छेदयेत्प्रथमे ग्रहे  ।
द्वितीये हस्तचरणौ तृतीये वधमर्हति  ॥ १,२२.९ ॥
अज्ञातौषधिमन्त्रस्तु यश्च व्याधेरतत्त्ववित् ।
रोगिभ्योऽर्थं समादत्ते स दण्ड्यश्चोरवद्भिषक् ॥ १,२२.१० ॥
ग्लहः प्रकाशः कर्तव्यो निर्वास्याः कूटदेविनः  ॥ १,२२.११ ॥
कूटाक्षदेविनः क्षुद्रा राजभार्याहराश्च ये  ।
गणका वञ्चकाश्चैव दण्ड्यास्ते कितवा स्मृताः  ॥ १,२२.१२ ॥
प्रच्छन्नदोषव्यामिश्रं पुनः संस्कृतविक्रयी  ।
पण्ये तद्द्विगुणं दाप्यो वणिग्दण्डं च तत्समम्  ॥ १,२२.१३ ॥
अन्यायवादिनः सभ्यास्तथैवोत्कोचजीविनः  ।
विश्वस्तवञ्चकाश्चैव निर्वास्याः सर्व एव ते  ॥ १,२२.१४ ॥
ज्योतिर्ज्ञानं तथोत्पातमविदित्वा तु ये नृणाम्  ।
श्रावयन्त्यर्थलोभेन विनेयास्ते प्रयत्नतः  ॥ १,२२.१५ ॥
दण्डाजिनादिभिर्युक्तमात्मानं दर्शयन्ति ये  ।
हिंसन्तश्च्छद्मना नृणां वध्यास्ते राजपूरुषैः  ॥ १,२२.१६ ॥
अल्पमूल्यं तु संस्कृत्य नयन्ति बहुमूल्यताम्  ।
स्त्रीबालकान् वञ्चयन्ति दण्ड्यास्तेऽर्थानुरूपतः  ॥ १,२२.१७ ॥
हेममुक्ताप्रबालाद्यं कृत्रिमं कुर्वते तु ये  ।
क्रेत्रे मूल्यं प्रदाप्यास्ते राज्ञा तद्द्विगुणं दमम्  ॥ १,२२.१८ ॥
मध्यस्था वञ्चयन्त्येकं स्नेहलोभादिना यदा  ।
साक्षिणश्चान्यथा ब्रूयुर्दाप्यास्ते द्विगुणं दमम्  ॥ १,२२.१९ ॥
मन्त्रौषधिबलात्किंचित्संभ्रान्तिं दर्शयन्ति ये  ।
मूलकर्म च कुर्वन्ति निर्वास्यास्ते महीभुजा  ॥ १,२२.२० ॥
सन्धिच्छेदो हृतं त्याज्याः शूलमारोपयेत्ततः  ।
तथा पान्थमुषो वृक्षे गले बद्ध्वावलम्बयेत् ॥ १,२२.२१ ॥
मनुष्यहारिणो राज्ञा दग्धव्यास्ते कटाग्निना  ।
गोहर्तुर्नासिकां छिन्द्यात्बध्वा वाम्भसि मज्जयेत् ॥ १,२२.२२ ॥
धान्यं दशभ्यः कुम्भेभ्यो हरणेऽभ्यधिकं वधः  ।
शेषेष्वेकादशगुणं दाप्यस्तस्य च तद्धनम्  ॥ १,२२.२३ ॥
धान्यहारी दशगुणं दाप्यस्तद्द्विगुणं दमम्  ॥ १,२२.२४ ॥
तृणं वा यदि वा काष्ठं पुष्पं वा यदि वा फलम्  ।
अनापृच्छ्य तु गृह्णानो हस्तच्छेदनमर्हति  ॥ १,२२.२५ ॥
वृत्तस्वाध्यायवान् स्तेयी बन्धने क्लेश्यते चिरम्  ।
स्वामिने तद्धनं दाप्यः प्रायश्चित्तं न कार्यते  ॥ १,२२.२६ ॥

[१,२३ साहसम्]
[१,२३. साहसम्]
स्तेनानामेतदाख्यातं सर्वेषां दण्डनिग्रहम्  ।
साहसस्याधुना सम्यक्श्रूयतां वधशासनम्  ॥ १,२३.१ ॥
मनुष्यमारणं चौर्यं परदाराभिमर्शनम्  ।
पारुष्यमुभयं चैव साहसं तु चतुर्विधम्  ॥ १,२३.२ ॥
हीनमध्योत्तमत्वेन त्रिविधं तत्प्रकीर्तितम्  ।
द्रव्यापेक्षया दमास्तत्र प्रथमोत्तममध्यमाः  ॥ १,२३.३ ॥
आततायिद्विजाग्याणां धर्मयुद्धेन हिंसनम्  ।
इमान् धर्मान् कलियुगे वर्ज्यानाहुर्मनीषिणः  ॥ १,२३.४ ॥
क्षेत्रोपकरणं सेतुं मूलपुष्पफलानि च  ।
विनाशयन् हरन् दण्ड्यः शतोद्यमनुरूपतः  ॥ १,२३.५ ॥
पशुवस्त्रान्नपानानि गृहोपकरणं तथा  ।
हिंसयंश्चौरवद्दाप्यो द्विशतोद्यं दमं तथा  ॥ १,२३.६ ॥
स्त्रीपुंसौ हेमरत्नानि देवविप्रधनं तथा  ।
कौशेयं चोत्तमद्रव्यमेषां मूल्यसमो दमः  ॥ १,२३.७ ॥
द्विगुणो वा कल्पनीयः पुरुषापेक्षया नृपैः  ।
हन्ता वा घातनीयः स्यात्प्रसंगविनिवृत्तये  ॥ १,२३.८ ॥
साहसं पञ्चधा प्रोक्तं वधस्तत्राधिकः स्मृतः  ।
तत्कारिणो नार्थदमैः शास्या वध्याः प्रयत्नतः  ॥ १,२३.९ ॥
प्रकाशघातका ये तु तथा चोपांशुघातकाः  ।
ज्ञात्वा सम्यग्धनं हृत्वा हन्तव्याः विविधैर्वधैः  ॥ १,२३.१० ॥
[१,२३.१ साहसिकाः दण्ड्याः]
मित्रप्राप्त्यर्थलाभे वा राज्ञा लोकहितैषिणा  ।
न मोक्तव्याः साहसिकाः सर्वलोकभयावहाः  ॥ १,२३.११ ॥
लोभाद्भयाद्वा यो राजा न हन्त्यन्यायकारिणः  ।
तस्य प्रक्षुभ्यते राष्ट्रं राज्याच्च परिहीयते  ॥ १,२३.१२ ॥
बन्धाग्निविषशस्त्रेण परान् यस्तु प्रमापयेत् ।
क्रोधादिना निमित्तेन नरः साहसिकस्तु सः  ॥ १,२३.१३ ॥

[१,२३.२ संभूयप्रहरणनिर्णयः]
एकस्य बहवो यत्र प्रहरन्ति रुषान्विताः  ।
मर्मप्रहारदो यस्तु घातकः स उदाहृतः  ॥ १,२३.१४ ॥
मर्मघाती तु यस्तेषां यथोक्तं दापयेद्दमम्  ।
आरम्भकृत्सहायश्च तथा मार्गानुदेशकः  ।
आश्रयः शस्त्रदाता च भक्तदाता विकर्मिणाम्  ॥ १,२३.१५ ॥
युद्धोपदेशकश्चैव तद्विनाशप्रदर्शकः  ।
उपेक्षी कार्ययुक्तश्च दोषवक्तानुमोदकः  ॥ १,२३.१६ ॥

[१,२३.३ आततायिवधः]
नाततायिवधे हन्ता किल्विषं प्राप्नुयात्क्वचित् ।
विनाशार्थिनमायान्तं घातयन्नापराध्नुयात् ॥ १,२३.१७ ॥
आततायिनमुत्कृष्टं वृत्तस्वाध्यायसंयुतम्  ।
यो न हन्याद्वधप्राप्तं सोऽश्वमेधफलं लभेत् ॥ १,२३.१८ ॥
स्वाध्यायिनं कुले जातं यो हन्यादाततायिनम्  ।
अहत्वा भ्रूणहा स स्यान्न हत्वा भ्रूणहा भवेत् ॥ १,२३.१९ ॥
सांप्रतं साहसं स्तेयं श्रूयतां क्रोधलोभजम्  ।

[१,२३.४ घातकादर्शने निर्णयः]
क्षतस्याल्पमहत्वं च मर्मस्थानं च यत्नतः  ।
सामर्थ्यं चानुबन्धं च ज्ञात्वा चिह्नैः प्रसादयेत् ॥ १,२३.२० ॥
हतस्तु दृश्यते यत्र घातकश्च न दृश्यते  ।
पूर्ववैरानुसारेण ज्ञातव्यः स महीभुजा  ॥ १,२३.२१ ॥
समघाती तु यस्तेषां यथोक्तं दापयेद्दमम्  ।
आरम्भकृत्सहायश्च दोषभाजस्तदर्धतः  ॥ १,२३.२२ ॥
प्रतिवेश्यानुवेश्यौ च तस्य मित्रारिबान्धवाः  ।
प्रष्टव्या राजपुरुषैः सामादिभिरुपक्रमैः  ॥ १,२३.२३ ॥
विज्ञेयोऽसाधुसंसर्गाच्चिह्नहोढेन वा नरैः  ।
एषोदिता घातकानां तस्कराणां च भावना  ॥ १,२३.२४ ॥
गृहीतः शङ्कया यस्तु न तत्कार्यं प्रपद्यते  ।
शपथेन विशोद्धव्यः सर्ववादेष्वयं विधिः  ॥ १,२३.२५ ॥
दिव्यैर्विशुद्धो मेध्यः स्यादशुद्धो वधमर्हति  ।
निग्रहानुग्रहैर्राज्ञः कीर्तिर्धर्मश्च वर्धते  ॥ १,२३.२६ ॥


[१,२४ स्त्रीसंग्रहणम्]
[१,२४.]
पारुष्यं द्विविधं प्रोक्तं साहसं च द्विलक्षणम्  ।
पापमूलं संग्रहणं त्रिप्रकारं निबोधत  ॥ १,२४.१ ॥
बलोपाधिकृते द्वे तु तृतीयमनुरागजम्  ।
तत्पुनस्त्रिविधं प्रोक्तं प्रथमं मध्यमोत्तमम्  ॥ १,२४.२ ॥
अनिच्छन्त्या यत्क्रियते सुप्तोन्मत्तप्रमत्तया  ।
प्रलपन्त्या वा रहसि बलात्कारकृतं तु तत् ॥ १,२४.३ ॥
छद्मना गृहमानीय दत्त्वा वा मद्यकार्मणम्  ।
संयोगः क्रियते यस्यास्तदुपाधिकृतं विदुः  ॥ १,२४.४ ॥
अन्योन्यचक्षूरागेण दूतीसंप्रेषणेन च  ।
कृतं रूपार्थलोभेन ज्ञेयं तदनुरागजम्  ॥ १,२४.५ ॥
तत्पुनस्त्रिविधं प्रोक्तं प्रथमं मध्यमोत्तमम्  ।
अपाङ्गप्रेक्षणं हास्यं दूतीसंप्रेषणं तथा  ।
स्पर्शो भूषणवस्त्राणां संग्रहः प्रथमः स्मृतः  ॥ १,२४.६ ॥
प्रेषणं गन्धमाल्यानां धूपमध्वन्नवाससाम्  ।
संभाषणं च रहसि मध्यमं संग्रहं विदुः  ॥ १,२४.७ ॥
एकशाय्यासनं क्रीडा चुम्बनालिङ्गनं तथा  ।
एतत्संग्रहणं प्रोक्तमुत्तमं शास्त्रवेदिभिः  ॥ १,२४.८ ॥
प्रेषणं गन्धमाल्यानां धूपभूषणवाससाम्  ।
प्रलोभनं चान्नपानैर्मध्यमः संग्रहः स्मृतः  ॥ १,२४.९ ॥
प्रेषणं गन्धमाल्यानां फलमद्यान्नवाससाम्  ।
संभाषणं च रहसि मध्यमं संग्रहं विदुः  ॥ १,२४.१० ॥
त्रयाणामपि चैतेषां प्रथमो मध्य उत्तमः  ।
विनयः कल्पनीयः स्यादधिको द्रविणाधिके  ॥ १,२४.११ ॥
परपत्न्या तु पुरुषः संभाषां योजयन् रहः  ।
पूर्वमाक्षारितो दोषैः प्राप्नुयात्पूर्वसाहसम्  ॥ १,२४.१२ ॥
सहमायः कामयते धनं तस्याखिलं हरेत् ।
उत्कृत्य लिङ्गवृषणौ भ्रामयेद्गर्दभेन तु  ॥ १,२४.१३ ॥
छद्मना कामयेद्यस्तु तस्य सर्वहरो दमः  ।
अङ्कयित्वा भगाङ्गेन पुरान्निर्वासयेत्ततः  ॥ १,२४.१४ ॥
दमो नेयः सभायां यो हीनायामधिकस्ततः  ।
पुंसः कार्योऽधिकायां तु गमने संप्रमापणम्  ॥ १,२४.१५ ॥
गृहमागत्य या नारी प्रलोभ्य स्पर्शनादिना  ।
कामयेत्तत्र सा दण्ड्या नरस्यार्धदमः स्मृतः  ॥ १,२४.१६ ॥
छिन्ननासौष्ठकर्णानां परिभ्राम्याप्सु मज्जयेत् ।
खादयेद्वा सारमेयैः संस्थाने बहुसंस्थिते  ॥ १,२४.१७ ॥
अनिच्छन्ती तु या भुक्ता गुप्तां तां वासयेद्गृहे  ।
मलिनाङ्गीमधः शय्यां पिण्डमात्रोपजीविनीम्  ॥ १,२४.१८ ॥
कारयेन्निष्कृतिं कृच्छ्रं पराकं वा समे गताम्  ।
हीनवर्णोपभुक्ता या त्याज्या वध्याथ वा भवेत् ॥ १,२४.१९ ॥

[१,२५ स्त्रीपुंसवर्तनोपायः]
[१,२५.]
एतत्संग्रहणस्योक्तं विधानं संग्रहस्तथा  ।
स्त्रीपुंसवर्तनोपायः श्रूयतां गदतो मम  ॥ १,२५.१ ॥
सूक्ष्मेभ्योऽपि प्रसङ्गेभ्यो निवार्या स्त्री स्वबन्धुभिः  ।
श्वश्र्वादिभिर्गुरुस्त्रीभिः पालनीया दिवानिशम्  ॥ १,२५.२ ॥
स्वकामे वर्तमाना तु या स्नेहान्न निवारिता  ।
अवश्या सा भवेत्पश्चाद्यथा व्याधिरुपेक्षिता  ॥ १,२५.३ ॥

[१,२५.१ पितृपतिपुत्राणां धर्माः]
अप्रयच्छन् पिता काले पतिश्चानुपयन्नृतौ  ।
पुत्रश्चाभक्तदो मातुः गार्ह्यो दण्ड्यश्च धर्मतः  ॥ १,२५.४ ॥
यत्र स्त्रियोऽभिपूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः  ।
संपदश्च प्रजाः शुद्धाः क्रिया च सफला भवेत् ॥ १,२५.५ ॥
आयव्ययेऽन्नसंस्कारे गृहोपस्काररक्षणे  ।
शौचेऽग्निकार्ये संयोज्याः स्त्रीणां शुद्धिरियं स्मृता  ॥ १,२५.६ ॥
भर्त्रा पत्नी समभ्यर्च्या वस्त्रालंकारभोजनैः  ।
उत्सवे तु पितृभ्रातृ- श्वशुराद्यैश्च बन्धुभिः  ॥ १,२५.७ ॥
पतिं या नातिचरति मनोवाक्कायसंयुता  ।
सा भर्तृलोकानाप्नोति सद्भिः साध्वीति चोच्यते  ॥ १,२५.८ ॥

[१,२५.२ स्त्रीदूषणानि]
भर्त्रा पित्रा सुतैर्न स्त्री वियुक्तान्यगृहे वसेत् ।
असत्सङ्गे विशेषेण गर्ह्यतामेति सा ध्रुवम्  ॥ १,२५.९ ॥
पूर्वोत्थानं गुरुष्वर्वाग्भोजनव्यञ्जनक्रिया  ।
जघन्यासनशायित्वं कर्म स्त्रीणामुदाहृतम्  ॥ १,२५.१० ॥
पानाटनदिवास्वप्नमक्रिया दूषणं स्त्रियाः  ॥ १,२५.११ ॥
आर्तार्ते मुदिते हृष्टा प्रोषिते मलिना कृशा  ।
म्र्ते म्रियेत या पत्यौ सा स्त्री ज्ञेया पतिव्रता  ॥ १,२५.१२ ॥
प्रसाधनं नृत्तगीत- समाजोत्सवदर्शनम्  ।
मांसमद्याभियोगं च न कुर्यात्प्रोषिते प्रभौ  ॥ १,२५.१३ ॥
शरीरार्धं स्मृता जाया पुण्यापुण्यफले समा  ।
अन्वारूढा जीवती[न्ती] च साध्वी भर्तुर्हित्तय सा  ॥ १,२५.१४ ॥
व्रतोपवासनिरता ब्रह्मचर्ये व्यवस्थिता  ।
धर्मदानपरा नित्यमपुत्रापि दिवं व्रजेत् ॥ १,२५.१५ ॥

[१,२५.३ नियोगनिसेधः]
उक्त्वा नियोगो मनुना निषिद्धः स्वयमेव तु  ।
युगह्रासादशक्योऽयं कर्तुं सर्वैर्विधानतः  ॥ १,२५.१६ ॥
तपोज्ञानसमायुक्ताः कृते त्रेतायुगे नराः  ।
द्वापरे च कलौ नृणां शक्तिहानिर्विनिर्मिता  ॥ १,२५.१७ ॥

[१,२६ दायभागः]
[१,२६.]
ददाति दीयते पित्रा पुत्रेभ्यः स्वस्य यद्धनम्  ।
तद्दायं ..... .... ....  ॥ १,२६.१ ॥
एकां स्त्रीं कारयेत्कर्म यथांशेन गृहे गृहे  ।
बह्व्यः समांशतो देया दासानामप्ययं विधिः  ॥ १,२६.२ ॥
उद्धृत्य कूपवाप्यम्भस्त्वनुसारेण गृह्यते  ।
तथा भागानुसारेण सेतुः क्षेत्रं विभज्यते  ॥ १,२६.३ ॥
युक्त्या विभजनीयं तदन्यथानर्थकं भवेत् ॥ १,२६.४ ॥

[१,२६.१ विभक्तलक्षणम्]
एकपाकेन वसतां पितृदेवद्विजार्चनम्  ।
एकं भवेद्द्विभक्तानां तदेव स्याद्गृहे गृहे  ॥ १,२६.५ ॥
साक्सित्वं प्रतिभाव्यं च दानं ग्रहणमेव च  ।
विभक्ता भ्रातरः कुर्युः नाविभक्ताः परस्परम्  ॥ १,२६.६ ॥
येषामेताः क्रिया लोके प्रवर्तन्ते स्वरिक्थिषु  ।
विभक्तानवगच्छेयुः लेख्यमप्यन्तरेण तान्  ॥ १,२६.७ ॥
कुलानुबन्धव्याघात- होधं साहससाधकम्  ।
स्वस्वभोगस्थावरस्य विभागस्य पृथग्धनम्  ॥ १,२६.८ ॥

[१,२६.२ विभागकालः]
पित्रोरभावे भ्रातृणां विभागः संप्रदर्शितः  ।
मातुर्निवृत्ते रजसि प्रत्तसु भगिनीषु च  ॥ १,२६.९ ॥

[१,२६.३ विभागक्रमः]
क्रमागते गृहक्षेत्रे पिता पुत्राः समांशिनः  ।
पैतृके न विभागार्हाः सुताः पितुरनिच्छया  ॥ १,२६.१० ॥
समवर्णासु ये जाताः सर्वे पुत्रा द्विजन्मनाम्  ।
उद्धारं ज्यायसे दत्त्वा भजेरन्नितरे समम्  ॥ १,२६.११ ॥
वयोविद्यातपोभिश्च द्व्यंशं हि लभते धनम्  ।
यथा यथा विभागाप्तं धनं यागार्थतामियात् ।
तथा तथा विधातव्यं विद्वद्भिर्भागगौरवम्  ॥ १,२६.१२ ॥
तत्पुत्रा विषमसमाः पितृभागहराः स्मृताः  ॥ १,२६.१३ ॥
द्रव्ये पितामहोपात्ते स्थावरे जङ्गमेऽपि वा  ।
सममंशित्वमाख्यातं पितुः पुत्रस्य चैव हि  ॥ १,२६.१४ ॥
समन्यूनाधिका भागाः पित्रा येषां प्रकल्पिताः  ।
तथैव ते पालनीया विनेयास्ते स्युरन्यथा  ॥ १,२६.१५ ॥
जीवद्विभागे तु पिता गृह्णीतांशद्वयं स्वकम्  ॥ १,२६.१६ ॥
द्विप्रकारो विभागस्तु दायादानां प्रकीर्तितः  ।
वयोज्येष्ठक्रमेणैकः समा परांशकल्पना  ॥ १,२६.१७ ॥
समवेतैस्तु यत्प्राप्तं सर्वे तत्र समांशिनः  ।
तत्पुत्रा विषमसमाः पितृभागहराः स्मृताः  ॥ १,२६.१८ ॥
पितृरिक्थहराः पुत्राः सर्व एव समांशिनः  ।
विद्याकर्मरतस्तेषामधिकं लब्धुमर्हति  ॥ १,२६.१९ ॥
विद्याविज्ञानशौर्यार्थे ज्ञानदानक्रियासु च  ।
यस्येह प्रथिता कीर्तितः पितरस्तेन पुत्रिणः  ॥ १,२६.२० ॥
जन्मविद्यागुणैर्ज्येष्ठो द्व्यंशं दायादवाप्नुयात् ।
समांशभागिनस्त्वन्ये तेषां पितृसमस्तु सः  ॥ १,२६.२१ ॥
तदभावे तु जननी तनयांशसमांशिनी  ।
समांशा मातरस्तेषां तुरीयांशा च कन्यका  ॥ १,२६.२२ ॥
कन्यकानां त्वदत्तानां चतुर्थो भाग इष्यते  ।
पुत्राणां च त्रयो भागाः साम्यं त्वल्पधने स्मृतम्  ॥ १,२६.२३ ॥
यद्येकजाता बहवः समाना जातिसंख्यया  ।
स्वधनैस्तैर्विभक्तव्यं मातृभागेन धर्मतः  ॥ १,२६.२४ ॥
सवर्णा भिन्नसंख्या ये पुंभागस्तेषु शस्यते  ।
पितामह्यस्तु सर्वास्ता मातृतुल्याः प्रकीर्तिताः  ॥ १,२६.२५ ॥
असंस्कृतास्तु यास्तत्र पैतृकादेव ता धनात् ।
संस्कार्या भ्रातृभिर्ज्येष्ठः कन्यकाश्च यथाविधि  ॥ १,२६.२६ ॥
असंस्कृता भ्रातरस्तु ये स्युस्तत्र यवीयसः  ।
संस्कार्याः पूर्वजैस्ते वै पैतृकान्मध्यगाद्धनात् ॥ १,२६.२७ ॥
दद्याद्धनं च पर्याप्तं क्षेत्रांशं वा यदिच्छति  ॥ १,२६.२८ ॥
ऊढया कन्यया वापि भर्तुः पितृगृहेऽपि वा  ।
भ्रातुः सकाशात्पित्रोर्वा लब्धं सौदायिकं स्मृतम्  ॥ १,२६.२९ ॥
सौदायिकं धनं प्राप्य स्त्रीणां स्वातन्त्रमिष्यते  ।
यस्मात्तदानृशंस्यार्थं तैर्दत्तमुपजीवनम्  ॥ १,२६.३० ॥
विक्रये चैव दाने च यथेष्तं स्थावरेष्वपि  ।
स्त्रीधनं स्यादपत्यानां दुहिता च तदंशिनी  ।
अप्रत्ता चेत्समूढा तु लभते मानमात्रकम्  ॥ १,२६.३१ ॥
मातुः स्वसा मातुलानी पितृव्यस्त्री पितृष्वसा  ।
श्वश्रूः पूर्वजपत्नी च मातृतुल्याः प्रकीर्तिताः  ॥ १,२६.३२ ॥
यदासामौरसो न स्यात्पुत्रो दौहित्र एव वा  ।
तत्सुतो वा धनं तासां स्वस्त्रीयाद्याः समाप्नुयुः  ॥ १,२६.३३ ॥

[१,२६.४ पुत्रलक्षणम्]
सवर्णजोऽप्यगुणवान्नार्हः स्यात्पैतृके धने  ।
तत्पिण्डदाः श्रोत्रिया ये तेषां तत्तु विधीयते  ॥ १,२६.३४ ॥
उत्तमर्णाधमर्णेभ्यः पितरं त्रायते सुतः  ।
अतस्तु विपरीतेन तेन नास्ति प्रयोजनम्  ॥ १,२६.३५ ॥
तया गवा किं क्रियते या न दोग्ध्री न गर्भिणी  ।
कोऽर्थः पुत्रेण जातेन यो न विद्वान्न धार्मिकः  ॥ १,२६.३६ ॥
शास्त्रशौर्यार्थरहितस्तपोविज्ञानवर्जितः  ।
आचारहीनः पुत्रस्तु मूत्रोच्चारसमः स्मृतः  ॥ १,२६.३७ ॥

[१,२६.५ पुत्रविभागः]
स्थावरद्विपदं चैव यद्यपि स्वयमार्हितम्  ।
असम्भूय सुतान् सर्वान्न दानं न च विक्रयः  ॥ १,२६.३८ ॥
जाता जनिष्यद्गर्भस्थाः पितृस्था ये च मानवाः  ।
सर्वे कांक्षन्ति तां वृत्तिमनाच्छेद्यास्ततस्तु सा  ॥ १,२६.३९ ॥
गृहोपस्करवाह्यादि भोज्याभरणकर्मिणः  ।
दृश्यमाना विभज्यन्ते गूढे केशो विधीयते  ॥ १,२६.४० ॥
क्षत्रजास्त्रिद्व्येकभागा विड्जौ तु द्व्येकभागिनौ  ॥ १,२६.४१ ॥
ब्रह्मक्सत्रियविष्शूद्रा विप्रोत्पन्नास्त्वनुक्रमात् ।
चतुस्त्रिद्व्येकभागेन भवेयुस्ते यथाक्रमम्  ॥ १,२६.४२ ॥
शूद्र्यां द्विजातिभिर्जातो न भूमेर्भागमर्हति  ।
द्विजातिराप्नुयात्सर्वमिति धर्मो व्यवस्थितः  ॥ १,२६.४३ ॥
तेषां सवर्णा ये पुत्रास्ते तृतीयांशभागिनः  ।
हीनास्तमुपजीवेयुर्ग्रासाच्छादनसंभृताः  ॥ १,२६.४४ ॥
सर्वे ह्यनौरसस्यैते पुत्रा दायहराः स्मृताः  ।
औरसे पुनरुत्पन्ने तेषु ज्यैष्ठ्यं न तिष्ठति  ॥ १,२६.४५ ॥
पितामहपितृभ्यां च दत्तं मात्रा च यद्भवेत् ।
तस्य तन्नापहर्तव्यं शौर्यभार्याधनं तथा  ॥ १,२६.४६ ॥
वस्त्रादयोऽविभाज्या यैरुक्तं तैर्न विचारितम्  ।
धनं भवेत्समृद्धानां वस्त्रालंकारसंश्रितम्  ॥ १,२६.४७ ॥
ऋणमुद्वाह्य लेखितम् .... ....  ॥ १,२६.४८ ॥
उक्तप्रकारो विज्ञेयः पत्रारूढऋणे खलु  ।
उक्त्या विभजनीयं तदन्यथानर्थकं भवेत् ॥ १,२६.४९ ॥
मध्यस्थितमनाजीव्यं दातुं नैकस्य शक्यते  ।
युक्त्या विभजनीयं तदन्यथानर्थकं भवेत् ॥ १,२६.५० ॥
विक्रीय वस्त्राभरणं धनमुद्ग्राह्य लेखितम्  ।
कृतान्नं चाकृतान्नेन परिवर्त्य विभज्यते  ॥ १,२६.५१ ॥
योगक्षेमवतो लाभः समत्वेन विभज्यते  ।
प्रचारश्च यथांशेन कर्तव्यो रिक्थिभिः सदा  ॥ १,२६.५२ ॥
ब्रह्मदायं गतां भूमिं हरेद्यो ब्राह्मणीसुतः  ।
गृहं द्विजातयः सर्वे तथा क्षेत्रं क्रमागतम्  ॥ १,२६.५३ ॥

[१,२६.६ पित्रा सह विभक्तानां व्यवस्था]
पित्रा सह विभक्ता ये सापत्ना वा सहोदराः  ।
जघन्याश्चैव ये तेषां पितृभागहरास्तु ते  ॥ १,२६.५४ ॥
अनीशः पूर्वजः पित्र्ये भ्रातृभागे विभक्तजः  ॥ १,२६.५५ ॥
पुत्रैः सह विभक्तेन पित्रा यत्स्वयमार्जितम्  ।
विभक्तजस्य तत्सर्वमनीशाः पूर्वजाः स्मृताः  ॥ १,२६.५६ ॥
यथा धने तथा र्णे च दानादानक्रयेषु च  ।
परस्परमनीशास्ते मुक्त्वाशौचोदकक्रियाम्  ॥ १,२६.५७ ॥
पैतामहं हृतं पित्रा स्वशक्त्या यदुपार्जितम्  ।
विद्याशौर्यादिनावाप्तं तत्र स्वाम्यं पितुः स्मृतम्  ॥ १,२६.५८ ॥
प्रदानं स्वेच्छया कुर्यात्भोगं चैव ततो धनात् ।
तदभावेऽपि तनयाः समांशाः परिकीर्तिताः  ॥ १,२६.५९ ॥
वस्त्रालंकारशय्याइ पितुर्यद्वाहनादिकम्  ।
गन्धमाल्यैः समभ्यर्च्य श्राद्धभोक्त्रे तदर्पयेत् ॥ १,२६.६० ॥
पत्यौ जीवति यः स्त्रीभिरलंकारो धृतो भवेत् ।
न तं भजेरन् दायादाः भजमानाः पतन्ति ते  ॥ १,२६.६१ ॥
पितृप्रसादात्भुज्यन्ते वस्त्राण्याभरणानि च  ॥ १,२६.६२ ॥
कृतेऽकृते वा विभागे रिक्थी यत्र प्रवर्तते  ।
सामान्यं चेद्भावयति तत्र भागहरस्तु सः  ॥ १,२६.६३ ॥
ऋणं लेख्यं गृहं क्षेत्रं यस्य पैतामहं भवेत् ।
चिरकालप्रोषितोऽपि भागभागागतस्तु सः  ॥ १,२६.६४ ॥
गोत्रसाधारणं त्यक्त्वा योऽन्यं देशं समाश्रितः  ।
अर्धतस्त्वागतस्यांशः प्रदातव्यो न संशयः  ॥ १,२६.६५ ॥
तृतीयः पञ्चमश्चैव सप्तमो योऽपि वा भवेत् ।
जन्मनामपरिज्ञाने लभेतांशं क्रमागते  ॥ १,२६.६६ ॥
यं परंपरया मौलाः समस्ताः स्वामिनं विदुः  ।
तदन्वयस्यागतस्य दातव्या गोत्रजैर्मही  ॥ १,२६.६७ ॥
अविभक्तविभक्तानां कुल्यानां वसतां सह  ।
भूयो दायविभागः स्यादाचतुर्थादिति स्थितिः  ॥ १,२६.६८ ॥

[१,२६.७ पुत्रभेदाः]
अनेकधा कृताः पुत्रा ऋषिभिश्च पुरातनैः  ।
न शक्यन्तेऽधुना कर्तुं शक्तिहीनैश्चिरन्तनैः  ॥ १,२६.६९ ॥
एक एवौरसः पित्र्ये धने स्वामी प्रकीर्तितः  ।
तत्तुल्यः पुत्रिकपुत्रो भर्तव्यास्त्वपरे स्मृताः  ॥ १,२६.७० ॥
क्षेत्रजाद्याः सुतास्त्वन्ये पञ्चषट्सप्तभागिनः  ॥ १,२६.७१ ॥
दत्तोऽपविद्धः क्रीतश्च कृतः शौद्रस्तथैव च  ।
जातिशुद्धा मध्यमास्ते सर्वे रिक्थसुताः स्मृताः  ॥ १,२६.७२ ॥
क्षेत्रजो गर्हितः सद्भिस्तथा पौनर्भवः सुतः  ।
कानीनश्च सहोढश्च गूढजः पुत्रिकासुतः  ॥ १,२६.७३ ॥
शूद्रापुत्रः स्वयंदत्तो ये चैते क्रीतकाः स्मृताः  ।
सर्वे ते मैत्रिणः प्रोक्ता काण्डपृष्ठा न संशयः  ॥ १,२६.७४ ॥
स्वकुलं पृष्ठतः कृत्वा यो वै परकुलं व्रजेत् ।
तेन दुश्चरितेनासौ काण्डपृष्ठो न संशयः  ॥ १,२६.७५ ॥
अग्निं प्रजापतिं चेष्ट्वा क्रियते गौतमोऽवदत् ।
अन्ये त्वाहुरपुत्रस्य चिन्तिता पुत्रिका भवेत् ॥ १,२६.७६ ॥
पुत्रास्त्रयोदश प्रोक्ता मनुना येन पूर्वशः  ।
संतानकारणं तेषामौरसः पुत्रिका तथा  ॥ १,२६.७७ ॥
आज्यं विना यथा तैलं सद्भिः प्रतिनिधिः स्मृतम्  ।
तथैकादश पुत्रास्तु पुत्रिकौरसयोर्विना  ॥ १,२६.७८ ॥
यद्येकजाता बहवो भ्रातरस्तु सहोदराः  ।
एकस्यापि सुते जाते सर्वे ते पुत्रिणः स्मृताः  ॥ १,२६.७९ ॥
बह्वीनामेकपत्नीनामेष एव विधिः स्मृतः  ।
एका चेत्पुत्रिणी तासां सर्वासां पिण्डदस्तु सः  ॥ १,२६.८० ॥
पुन्नाम्नो नरकात्पुत्रः पितरं त्रायते यतः  ।
मुखसंदर्शनेनापि तदुत्पत्तौ यतेत सः  ॥ १,२६.८१ ॥
पौत्रोऽथ पुत्रिकापुत्रः स्वर्गप्राप्तिकरावुभौ  ।
रिक्थे च पिण्डदाने च समौ तौ परिकीर्तितौ  ॥ १,२६.८२ ॥
कामतश्च शूद्रावरोधजस्य भ्रातुरंशं  ।
संमानमात्रं प्रेते पितरि दद्युः शुश्रूषुश्चेत्(?)  ॥ १,२६.८३ ॥
अन्नार्थं तण्डुलप्रस्थमपराह्ने तु सेन्धनम्  ।
वसनं त्रिपणक्रीतं देयमेकं त्रिमासतः  ॥ १,२६.८४ ॥

[१,२६.८ विधवाभागः]
एतावदेव साध्वीनां चोदितं विधवाधनम्  ॥ १,२६.८५ ॥
वसनस्याशनस्यैव तथैव रजकस्य च  ।
धनं व्यपोह्य तच्छिष्टं दायादानां प्रकल्पयेत् ॥ १,२६.८६ ॥
अपुत्रस्याथ कुलजा पत्नी दुहितरोऽपि वा  ।
तदभावे पिता माता भ्राता पुत्राश्च कीर्तिताः  ॥ १,२६.८७ ॥
अपुत्रेण सुतः कार्यो यादृक्तादृक्प्रयत्नतः  ।
पिण्डोदकक्रियाहेतोर्धर्मसंकीर्तनस्य च  ॥ १,२६.८८ ॥
काङ्क्षण्ति पितरः पुत्रान्नरकापतभीरवः  ।
गयां यास्यति यः कश्चित्सोऽस्मान् संतारयिष्यति  ॥ १,२६.८९ ॥
यथा जलं कुप्लवेन तरन्मज्जति मानवः  ।
तद्वत्पिता कुपुत्रेण तमस्यन्धे निमज्जति  ॥ १,२६.९० ॥
करिष्यति वृषोत्सर्गमिष्टापूर्तं तथैव च  ।
पालयिष्यति वार्धक्ये श्राद्धं दास्यति चान्वहम्  ॥ १,२६.९१ ॥

[१,२६.९ भार्याभागः]
आम्नाये स्मृतितन्त्रे च लोकाचारे च सूरिभिः  ।
शरीरार्धं स्मृता भार्या पुण्यापुण्यफले समा  ॥ १,२६.९२ ॥
यस्य नोपरता भार्या देहार्धं तस्य जीवति  ।
जीवत्यर्धशरीरेऽर्थं कथमन्यः समाप्नुयात् ॥ १,२६.९३ ॥
सकुल्यैर्विद्यमानस्तु पितृभ्रातृसनाभिभिः  ।
असुतस्य प्रमीतस्य पत्नी तद्भागहारिणी  ॥ १,२६.९४ ॥
पूर्वप्रमीताग्निहोत्रं मृतं भर्तरि तद्धनम्  ।
विन्देत्पतिव्रता नारी धर्म एष सनातनः  ॥ १,२६.९५ ॥
मूर्वं म्र्ता हरेदग्निमन्वारूढा हरेदघम्  ।
पुत्राभावे तु पत्नी स्यात्पत्न्यभावे तु सोदरः  ।
तदभावे तु दायादः पश्चाद्दौहित्रकं धनम्  ॥ १,२६.९६ ॥
जङ्गमं स्थावरं हेम रूप्यधान्यरसाम्बरम्  ।
आदाय दापयेच्छ्राद्धं मासषाण्मासिकादिकम्  ॥ १,२६.९७ ॥
पितृव्यगुरुदौहित्रान् स्वसृभर्त्रीयमातुलान्  ।
पूजयेत्कव्यपूर्ताभ्यां वृद्धानाथातिथीन् स्त्रियः  ॥ १,२६.९८ ॥
यद्विभक्ते धने किंचिदाध्यादिविधिसंस्मृतम्  ।
तज्जाया स्थावरं मुक्त्वा लभेत गतभर्तृका  ॥ १,२६.९९ ॥
वृत्तस्थापि कृतेऽप्यंशे न स्त्री स्थावरमर्हति  ।
विधवा यौवनस्था चेन्नारी भवति कर्कशा  ।
आयुषः क्षपणार्थं तु दातव्यं जीवनं तदा  ॥ १,२६.१०० ॥
मृते भर्तरि भर्तृअंशं लभेत कुलपालिका  ।
यावज्जीवं हीनस्वाम्यं दानाधमनविक्रये  ॥ १,२६.१०१ ॥
क्रयक्रीता तु या नारी संभोगार्थं सुतार्थिना  ।
गृहीता वान्यदीया वा सैव स्त्री परिकीर्त्यते  ॥ १,२६.१०२ ॥
प्रदद्यात्त्वेव पिण्डं वा क्षेत्रांशं वा यदृच्छया  ॥ १,२६.१०३ ॥
स्थावराज्जीवनं स्त्रीभ्यो यद्दत्तं श्वशुरेण तु  ।
न तच्छक्यमपाहर्तुमितरैः श्वशुरे म्र्ते  ॥ १,२६.१०४ ॥
सपिण्डा बान्धवा ये तु तस्याः स्युः परिपन्थिनः  ।
हिंस्युर्धनानि तान् राजा चौरदण्डेण घातयेत् ॥ १,२६.१०५ ॥

[१,२६.१० संसृष्टिविभागः]
संसृष्टौ यौ पुनः प्रीत्या तौ परस्परभागिनौ  ।
विभक्ता भ्रातरो ये तु संप्रीत्यैकत्र संस्थिताः  ।
पुनर्विभागकरणे तेषां ज्यैष्ठ्यं न विद्यते  ॥ १,२६.१०६ ॥
कदाचिद्वा प्रमीयेत प्रव्रजेद्वा कथंचन  ।
न लुप्यते तस्य भागः सोदरस्य विधीयते  ॥ १,२६.१०७ ॥
या तस्य भगिनी सा तु ततोऽंशं लब्धुमर्हति  ।
अनपत्यस्य धर्मोऽयमभार्यपितृकस्य च  ॥ १,२६.१०८ ॥
सा च दत्ता त्वदत्ता वा सोदरे तु मृते सति  ।
तस्यांशं तु हरेत्सैव द्वयोर्व्यक्तं हि कारणम्  ॥ १,२६.१०९ ॥
अनन्तरः सपिण्डाद्यस्तस्य तस्य धनं भवेत् ॥ १,२६.११० ॥
मृतोऽनपत्योऽभार्यश्चेदभ्रातृपितृमातृकः  ।
सर्वे सपिण्डास्तद्दायं विभजेरन् यथांशतः  ॥ १,२६.१११ ॥
संसृष्टानां तु यः कश्चिद्विद्या शौर्यादिना धनम्  ।
प्राप्नोति तस्य दातव्यो द्व्यंशः शेषाः समांशिनः  ॥ १,२६.११२ ॥
विभक्तो यः पुनः पित्रा भ्रात्रा चैकत्र संस्थितः  ।
पितृव्येणाथवा प्रीत्या तत्संसृष्टः स उच्यते  ॥ १,२६.११३ ॥
सोदर्या विभजेरंस्तं समेत्य सहिताः समम्  ।
भ्रातरो ये च संसृष्टा भगिन्यश्च सनाभयः  ॥ १,२६.११४ ॥
येषां ज्येष्ठः कनिष्ठो वा हीयेतांशप्रदानतः  ।
म्रियेतान्यतरो वापि तस्य भागो न लुप्यते  ॥ १,२६.११५ ॥
.... .... सोदरस्य तु सोदरः  ।
दद्याच्चापहरेच्चांशं जातस्य च मृतस्य च  ॥ १,२६.११६ ॥
अन्योदर्यस्तु संसृष्टी नान्योदर्याद्धनं हरेत् ।
असंसृष्ट्यपि चादद्यात्सोदर्यो नान्यमातृजः  ॥ १,२६.११७ ॥
प्रमीतपितृकाणां तु पितृतो भागकल्पना  ॥ १,२६.११८ ॥
येऽपुत्राः क्षत्रविट्शूद्राः पत्नीभ्रातृविवर्जिताः  ।
तेषां धनहरो राजा सर्वस्याधिपतिर्हि सः  ॥ १,२६.११९ ॥

[१,२६.११ पुत्राणां वर्णानुरूपेण विशेषः]
विप्रेण क्षत्रियाजातो जन्मज्येष्ठो गुणान्वितः  ।
भवेत्समांशः क्षत्रेण वैश्याजातस्तथैव च  ॥ १,२६.१२० ॥
न प्रतिग्रहभूर्देया क्षत्रियादिसुताय वै  ।
यद्यप्येषां पिता दद्यान्मृते विप्रासुतो हरेत् ॥ १,२६.१२१ ॥
शूद्र्यां द्विजातिभिर्जातो न भूमेर्भागमर्हति  ।
सजातावाप्नुयात्सर्वमिति धर्मो व्यवस्थितः  ॥ १,२६.१२२ ॥
निषाद एकपुत्रस्तु विप्रस्य स तृतीयभाक् ।
द्वौ सकुल्याः सपिण्डा वा स्वधादाताथ संहरेत् ॥ १,२६.१२३ ॥
कुल्याभावे स्वधादाता आचार्यः शिष्य एव वा  ।
सर्वास्वापत्सु तान् वर्णांस्तथैव प्रतिपादयेत् ॥ १,२६.१२४ ॥
अनपत्यस्य शुश्रूषुर्गुणवाञ्शूद्रयोनिजः  ।
लभेताजीवनं शेषं सपिण्डाः समवाप्नुयुः  ॥ १,२६.१२५ ॥

[१,२६.१२ दुहितुः दायार्हत्वम्]
भर्तुर्धनहरी पत्नी तां विना दुहिता स्मृता  ॥ १,२६.१२६ ॥
अङ्गादङ्गात्संभवति पुत्रवद्दुहिता नृणाम्  ।
तस्मात्पितृधनं त्वन्यः कथं गृह्णीत मानवः  ॥ १,२६.१२७ ॥
तदभावे तु दुहिता यद्यनूढा भवेत्तदा  ।
अपुत्रपौत्रसंताने दौहित्रा धनमाप्नुयुः  ॥ १,२६.१२८ ॥
यथैवात्मा तथा पुत्रः पुत्रेण दुहिता समा  ।
तस्यामात्मनि तिष्ठन्ति कथमन्यो धनं हरेत् ॥ १,२६.१२९ ॥
पौत्रदौहित्रयोर्लोके विशेषो नास्ति धर्मतः  ।
अनेनैव विधानेन सुतं चक्रेऽथ पुत्रिकाम्  ॥ १,२६.१३० ॥
पुमान् पुंसोऽधिके शुक्ले स्त्री भवत्यधिके स्त्रियाः  ॥ १,२६.१३१ ॥
सदृशी सदृशेनोढा साध्वी शुश्रूषणे रता  ।
कृताकृता वा पुत्रस्य पितुर्धनहरी तु सा  ॥ १,२६.१३२ ॥
यथा पितृधने स्वाम्यं तस्याः सत्स्वपि बन्धुषु  ।
तथैव तत्सुतोऽपीष्टे मातृमातामहे धने  ॥ १,२६.१३३ ॥
तदभावे भ्रातरस्तु भ्रातृपुत्राः सनाभयः  ।
सकुल्या बान्धवाः शिष्याः श्रोत्रियाश्च धनार्हकाः  ॥ १,२६.१३४ ॥

[१,२६.१३ अपुत्रस्य धनविभागः]
अनपत्यस्य पुत्रस्य माता दायमवाप्नुयात् ।
भार्यासुतविहीनस्य तनयस्य मृतस्य तु  ।
माता रिक्थहरी ज्ञेया भ्राता वा तदनुज्ञया  ॥ १,२६.१३५ ॥
पुत्राभावे तु पत्नी स्यात्पत्न्यभावे तु सोदरः  ।
तदभावे तु दायादः पश्चाद्दौहित्रकं धनम्  ॥ १,२६.१३६ ॥
समुत्पन्नाद्धनादर्धं तदर्थं स्थापयेत्प्र्थक् ।
मासषाण्मासिके श्राद्धे वार्षिके वा प्रयत्नतः  ॥ १,२६.१३७ ॥
बहवो ज्ञातयो यत्र सकुल्या बान्धवास्तथा  ।
यस्त्वासन्नतरस्तेषां सोऽनपत्यधनं हरेत् ॥ १,२६.१३८ ॥
भ्राता वा भ्रातृपुत्रो वा सपिण्डः शिष्य एव वा  ।
सह पिण्डक्रियां कृत्वा कुर्यादभ्युदयं ततः  ॥ १,२६.१३९ ॥
स्वेच्छाकृतविभागो यः पुनरेव विसंवदेत् ।
स राज्ञांशे स्वके स्थाप्यः शासनीयोऽनुबन्धकृत् ॥ १,२६.१४० ॥
साधारणऋणन्यास- निह्नवे छद्मना क्रियाम्  ।
पार्श्वहानिकारीं कृत्वा बलान्नैव प्रदापयेत् ॥ १,२६.१४१ ॥
मायाविनो धृतधनाः क्रूरा लुब्धाश्च ये नराः  ।
संप्रीत्या साधनीयास्ते स्वार्थहान्या छलेन वा  ॥ १,२६.१४२ ॥
साहसं स्थावरस्वाम्यं प्राग्विभागश्च रिक्थिनाम्  ।
अनुमानेन विज्ञेयं न स्युर्यत्र च साक्षिणः  ॥ १,२६.१४३ ॥

[१,२६.१४ विभक्तक्रिया]
तेषामेताः क्रिया लोके प्रवर्तन्ते स्वरिक्थिषु  ।
विभक्तानवगच्छेयुर्लेख्यमप्यन्तरेण तान्  ॥ १,२६.१४४ ॥
अविभक्तैश्च कर्तव्या वैश्वदेवादिकाः क्रियाः  ॥ १,२६.१४५ ॥
बलानुबन्धव्याघात- होढं साहसभावकम्  ।
स्वस्य भोगः स्थावरस्य विभागस्य पृथग्धनम्  ॥ १,२६.१४६ ॥
पृथगायव्ययधनाः कुसीदं च परस्परम्  ।
वणिक्पथं च ये कुर्युर्विभक्तास्ते न संशयः  ॥ १,२६.१४७ ॥
कार्यमुच्छ्रावणालेख्यं विभक्तैर्भ्रातृभिर्मिथः  ।
साक्षिणो वा विरोधार्थं विभजद्भिरनिन्दिताः  ॥ १,२६.१४८ ॥
येनांशो यादृशो भुक्तस्तस्य तं न विचालयेत् ॥ १,२६.१४९ ॥


[१,२७ द्यूतम्]
[१,२७.]
द्यूतं निषिद्धं मनुना सत्यशौचधनापहम्  ।
तत्प्रवर्तितमन्यैस्तु राजभागसमन्वितम्  ॥ १,२७.१ ॥
सभिकाधिष्ठितं कार्यं तस्करज्ञानहेतुना  ।
एष एव विधिर्ज्ञेयः प्राणिद्यूतसमाह्वये  ॥ १,२७.२ ॥

[१,२७.१ सभिकवृत्तिः]
सभिको ग्राहकस्तत्र दद्याज्जेत्रे नृपाय च  ।
राजवृद्धिः सकितवात्सभिकाद्दशकं शतम्  ॥ १,२७.३ ॥
यथासमयं वा स्यात्. .... ....  ॥ १,२७.४ ॥

[१,२७.२ स्वामिनोर्जयपराजयः]
द्वन्द्वयुद्धेन यः कश्चिदवसादमवाप्नुयात् ।
तत्स्वामिना पणो देयो यस्तत्र परिकल्पितः  ॥ १,२७.५ ॥
रहोजितोऽनभिज्ञश्च कूटाक्षैः कपटेन वा  ।
मोच्योऽभिज्ञोऽपि सर्वस्वं जितं सर्वं न दाप्यते  ॥ १,२७.६ ॥

[१,२७.३ कूटद्यूतदण्डः]
कूटाक्षदेविनः पापा राजभागहराश्च ये  ।
गणनावञ्चकाश्चैव दण्ड्यास्ते कितवाः स्मृताः  ॥ १,२७.७ ॥
ग्रहः प्रकाशः कर्तव्यो निर्वास्याः कूटदेविनः  ।
व्यापादने तु तत्कारी वधं चित्रमवाप्नुयात् ॥ १,२७.८ ॥

[१,२७.४ संदिग्धजयपराजयनिर्णयः]
स एव साक्षी संदिग्धौ सभ्यैश्चान्यैस्त्रिभिर्वृतः  ।
उभयोरपि संदिग्धं कितवास्तु परीक्षकाः  ॥ १,२७.९ ॥
यदा विद्वेषिणस्ते तु तदा राजा विचारयेत् ॥ १,२७.१० ॥
एवं वादिकृतान् वादान् प्रपश्येत्प्रत्यहं नृपः  ।
नृपाश्रयास्तथा चान्ये विद्वद्भिर्ब्राह्मणैः सह  ॥ १,२७.११ ॥

[१,२८ समाह्वयः]
[१,२८.]
अन्योन्यपरिगृहीताः पक्षिमेषवृषादयः  ।
प्रहरन्ते कृतपणास्तं वदन्ति समाह्वयम्  ॥ १,२८.१ ॥
द्वन्द्वयुद्धेन यः कश्चिदवसादमवाप्नुयात् ।
तत्स्वामिना पणो देयो यस्तत्र परिकल्पितः  ॥ १,२८.२ ॥

[१,२९ प्रकीर्णकम्]
[१,२९.]
एष वादिकृतः प्रोक्तो व्यवहारः समासतः  ।
नृपाश्रयं प्रवक्ष्यामि व्यवहारं प्रकीर्णकम्  ॥ १,२९.१ ॥
वाग्धिग्दण्डं वधं चैव चतुर्धा कल्पितं दमम्  ।
पुरुषं दोषविभवं ज्ञात्वा संपरिकल्पयेत् ॥ १,२९.२ ॥
सुवर्णशतमेकं तु वधार्हो दण्डमर्हति  ।
अङ्गच्छेदे तदर्धं तु विवासे पञ्चविंशतिम्  ॥ १,२९.३ ॥
हस्ताङ्घ्रिलिङ्गनयनं जिह्वाकर्णौ च नासिका  ।
जिह्वा पादार्धसंदंश- ललाटौष्ठगुदं कटिः  ॥ १,२९.४ ॥
स्थानान्येतानि दण्डस्य निर्दिष्टानि चतुर्दश  ।
ललाटाङ्को ब्राह्मणस्य नान्यो दण्डो विधीयते  ॥ १,२९.५ ॥
अधार्मिकांस्त्रिभिर्न्यायैर्निगृह्णीयात्प्रयत्नतः  ।
निरोधनेन बन्धेन विविधेन भयेन च  ॥ १,२९.६ ॥
वेधेनापि यदा त्वेतान्निगृहीतुं न शक्नुयात् ।
तदैषु सर्वमप्येतत्प्रयुञ्जीत चतुष्टयम्  ॥ १,२९.७ ॥
वाग्दण्डं प्रथमं कुर्याद्धिग्दण्डं तदनन्तरम्  ।
तृतीयं धनदण्डं तु वधदण्डमतः परम्  ॥ १,२९.८ ॥
बन्धनानि च सर्वाणि राजमार्गे निवेशयेत् ।
दुःखिता यत्र दृश्यन्ते विकृताः पापकारिणः  ॥ १,२९.९ ॥
दशमांशं हरेदर्थं पञ्चमं सर्वमेव वा  ।
मृतस्य वित्तादादद्यादज्ञातिः शवदहकः  ॥ १,२९.१० ॥
बहुरक्षस्य दशममल्परक्षस्य पञ्चमम्  ।
अपुत्रपितृभार्यस्य सर्वमेवेति शौनकः  ॥ १,२९.११ ॥
षड्भागस्तरशुल्कं च गते देयस्तथैव च  ।
संग्रामचौरभेदी च सस्यघातनकृत्तथा  ॥ १,२९.१२ ॥
निष्कृतीनामकरणमाज्ञासेधव्यतिक्रमः  ।
वर्णाश्रमाणां लोपश्च वर्णसंकरलोपनम्  ॥ १,२९.१३ ॥
निधिर्निष्कुलवित्तं च दरिद्रस्य धनागमः  ।
अनाम्नातानि कार्याणि क्रियावादाश्च वादिनाम्  ॥ १,२९.१४ ॥
प्रकृतीनां प्रकोपश्च संकेतश्च परस्परम्  ।
अशास्त्रविहितं यच्च प्रजायां संप्रकीर्त्यते  ॥ १,२९.१५ ॥
साक्षिसभ्यार्थसन्नानां दूषणे दर्शनं पुनः  ।
स्ववाचैव जितानां तु नोक्तः पौनर्भावो विधिः  ॥ १,२९.१६ ॥

[१,एन्दोf ब्प्१]
वेदार्थोपनिबद्धत्वात्प्राधान्यं तु मनोः स्मृतम्  ।
मन्वर्थविपरीता या स्मृतिः सा न प्रशस्यते  ॥ १,एन्द् ॥

[एन्दोf बृहस्पतिस्मृति, व्यवहारकाण्ड]