परिच्छेद १

औं नमो बुद्धाय  ।

सुगतान् ससुतान् सधर्मकायान् प्रणिपत्यादरतोऽखिलांश्च वन्द्यान्  ।
सुगतात्मजसंवरावतारं कथयिष्यामि यथागमं समासात् ॥ १.१ ॥


न हि किंचिदपूर्वमत्र वाच्यं न च संग्रथनकौशलं ममास्ति  ।
अतएव न मे परार्थचिन्ता स्वमनो वासयितुं कृतं ममेदं  ॥ १.२ ॥


मम तावदनेन याति वृद्धिं कुशलं भावयितुं प्रसादवेगः  ।
अथ मत्समधातुरेव पश्येदपरोऽप्येनमतोऽपि सार्थकोऽयं  ॥ १.३ ॥


क्षणसंपदियं सुदुर्लभा प्रतिलब्धा पुरुषार्थसाधनी  ।
यदि नात्र विचिन्त्यते हितं पुनरप्येष समागमः कुतः  ॥ १.४ ॥


रात्रौ यथा मेघघनान्धकारे विद्युत्क्षणं दर्शयति प्रकाशं  ।
बुद्धानुभावेन तथा कदाचिल्-लोकस्य पुण्येषु मतिः क्षणं स्यात् ॥ १.५ ॥


तस्माच्छुभं दुर्बलमेव नित्यं बलं तु पापस्य महत्सुघोरं  ।
तज्जीयतेऽन्येन शुभेन केन संबोधिचित्तं यदि नाम न स्यात् ॥ १.६ ॥


कल्पाननल्पान् प्रविचिन्तयद्भिर्दृष्टं मुनीन्द्रैर्हितमेतदेव  ।
यतः सुखेनैव सुखं प्रवृद्धमुत्प्लावयत्यप्रमिताञ्जनौघान्  ॥ १.७ ॥


भवदुःखशतानि तर्तुकामैरपि सत्त्वव्यसनानि हर्तुकामैः  ।
बहुसौख्यशतानि भोक्तुकामैर्न विमोच्यं हि सदैव बोधिचित्तं  ॥ १.८ ॥


भवचारकबन्धनो वराकः सुगतानां सुत उच्यते क्षणेन्  ।
न नरामरलोकवन्दनीयो भवति स्मोदित एव बोधिचित्ते  ॥ १.९ ॥


अशुचिप्रतिमामिमां गृहीत्वा जिनरत्नप्रतिमां करोत्यनर्घां  ।
रसजातमतीव वेधनीयं सुदृढं गृह्णत बोधिचित्तसंज्ञं  ॥ १.१० ॥


सुपरीक्षितमप्रमेयधीभिर्बहुमूल्यं जगदेकसार्थवाहैः  ।
गतिपत्तनविप्रवासशीलाः सुदृढं गृह्णत बोधिचित्तरत्नं  ॥ १.११ ॥


कदलीव फलं विहाय याति क्षयमन्यत्कुशलं हि सर्वमेव  ।
सततं फलति क्षयं न याति प्रसवत्येव तु बोधिचित्तवृक्षः  ॥ १.१२ ॥


कृत्वापि पापानि सुदारुणानि यदाश्रयादुत्तरति क्षणेन  ।
शूराश्रयेणेव महाभयानि नाश्रीयते तत्कथमज्ञसत्त्वैः  ॥ १.१३ ॥


युगान्तकालानलवन्महान्ति पापानि यन्निर्दहति क्षणेन  ।
यस्यानुशंसानमितानुवाच मैत्रेयनाथः सुधनाय धीमान्  ॥ १.१४ ॥


तद्बोधिचित्तं द्विविधं विज्ञातव्यं समासतः  ।
बोधिप्रणिधिचित्तं च बोधिप्रस्थानमेव च  ॥ १.१५ ॥


गन्तुकामस्य गन्तुश्च यथा भेदः प्रतीयते  ।
तथा भेदोऽनयोर्ज्ञेयो यथासंख्येन पण्डितैः  ॥ १.१६ ॥


बोधिप्रणिधिचित्तस्य संसारेऽपि फलं महत् ।
न त्वविच्छिन्नपुण्यत्वं यथा प्रस्थानचेतसः  ॥ १.१७ ॥


यतः प्रभृत्यपर्यन्त-सत्त्वधातुप्रमोक्षणे  ।
समाददाति तच्चित्तमनिवर्त्येन चेतसा  ॥ १.१८ ॥


ततः प्रभृति सुप्तस्य प्रमत्तस्याप्यनेकशः  ।
अविच्छिन्नाः पुण्यधाराः प्रवर्तन्ते नभःसमाः  ॥ १.१९ ॥


इदं सुबाहुपृच्छायां सोपपत्तिकमुक्तवान्  ।
हीनाधिमुक्तिसत्त्वार्थं स्वयमेव तथागतः  ॥ १.२० ॥


शिरःशूलानि सत्त्वानां नाशयामीति चिन्तयन्  ।
अप्रमेयेण पुण्येन गृह्यते स्म हिताशयः  ॥ १.२१ ॥


किमुताप्रमितं शूलमेकैकस्य जिहीर्षतः  ।
अप्रमेयगुणं सत्त्वमेकैकं च चिकीर्षतः  ॥ १.२२ ॥


कस्य मातुः पितुर्वापि हिताशंसेयमीदृशी  ।
देवतानामृषीणां वा ब्रह्मणां वा भविष्यति  ॥ १.२३ ॥


तेषामेव च सत्त्वानां स्वार्थेऽप्येष मनोरथः  ।
नोत्पन्नपूर्वः स्वप्नेऽपि परार्थे संभवः कुतः  ॥ १.२४ ॥


सत्त्वरत्नविशेषोऽयमपूर्वो जायते कथं  ।
यत्परार्थाशयोऽन्येषां न स्वार्थेऽप्युपजायते  ॥ १.२५ ॥


जगदानन्दबीजस्य जगद्दुःखौषधस्य च  ।
चित्तरत्नस्य यत्पुण्यं तत्कथं हि प्रमीयतां  ॥ १.२६ ॥


हिताशंसनमात्रेण बुद्धपूजा विशिष्यते  ।
किं पुनः सर्वसत्त्वानां सर्वसौख्यार्थमुद्यमात् ॥ १.२७ ॥


दुःखमेवाभिधावन्ति दुःखनिःसरणाशया  ।
सुखेच्छयैव संमोहात्स्वसुखं घ्नन्ति शत्रुवत् ॥ १.२८ ॥


यस्तेषां सुखरङ्काणां पीडितानामनेकशः  ।
तृप्तिं पूर्वसुखैः कुर्यात्सर्वाः पीडाश्छिनत्ति च  ॥ १.२९ ॥


नाशयत्यपि संमोहं साधुस्तेन समः कुतः  ।
कुतो वा तादृशं मित्रं पुण्यं वा तादृशं कुतः  ॥ १.३० ॥


कृते यः प्रतिकुर्वीत सोऽपि तावत्प्रशस्यते  ।
अव्यापारितसाधुस्तु बोधिसत्त्वः किमुच्यतां  ॥ १.३१ ॥


कतिपयजनसत्रदायकः कुशलकृदित्यभिपूज्यते जनैः  ।
क्षणमशनकमात्रदानतः सपरिभवं दिवसार्धयापनात् ॥ १.३२ ॥


किमु निरवधिसत्त्वसंख्यया निरवधिकालमनुप्रयच्छतः  ।
गगनजनपरिक्षयाक्षयं सकलमनोरथसंप्रपूरणं  ॥ १.३३ ॥


इति सत्त्रपतौ जिनस्य पुत्त्रे कलुषं स्वे हृदये करोति यश्च  ।
कलुषोदयसंख्यया स कल्पान्नरकेष्वावसतीति नाथ आह  ॥ १.३४ ॥


अथ यस्य मनः प्रसादमेति प्रसवेत्तस्य ततोऽधिकं फलं  ।
महता हि बलेन पापकर्म जिनपुत्त्रेषु शुभं त्वयत्नतः  ॥ १.३५ ॥


तेषां शरीराणि नमस्करोमि यत्रोदितं तद्वरचित्तरत्नं  ।
यत्रापकारोऽपि सुखानुबन्धी सुखाकरांस्तान् शरणं प्रयामि  ॥ १.३६ ॥


बोधिचर्यावतारे बोधिचित्तानुशंसा नाम प्रथमः परिच्छेदः ॥

****************************************************************


परिच्छेद २

तच्चित्तरत्नग्रहणाय सम्यक्पूजां करोम्येष तथागतानां  ।
सद्धर्मरत्नस्य च निर्मलस्य बुद्धात्मजानां च गुणोदधीनां  ॥ २.१ ॥


यावन्ति पुष्पाणि फलानि चैव भैषज्यजातानि च यानि सन्ति  ।
रत्नानि यावन्ति च सन्ति लोके जलानि च स्वच्छमनोरमाणि  ॥ २.२ ॥


महीधरा रत्नमयास्तथान्ये वनप्रदेशाश्च विवेकरम्याः  ।
लताः सपुष्पाभरणोज्ज्वलाश्च द्रुमाश्च ये सत्फलनम्रशाखाः  ॥ २.३ ॥


देवादिलोकेषु च गन्धधूपाः कल्पद्रुमा रत्नमयाश्च वृक्षाः  ।
सरांसि चाम्भोरुहभूषणानि हंसस्वनात्यन्तमनोहराणि  ॥ २.४ ॥


अकृष्टजातानि च शस्यजातान्यन्यानि वा पूज्यविभूषणानि  ।
आकाशधातुप्रसराविधीनि सर्वाण्यपीमान्यपरिग्रहाणि  ॥ २.५ ॥


आदाय बुद्ध्या मुनिपुङ्गवेभ्यो निर्यातयाम्येष सपुत्रकेभ्यः  ।
गृह्णन्तु तन्मे वरदक्षिणीया महाकृपा मामनुकम्पमानाः  ॥ २.६ ॥


अपुण्यवानस्मि महादरिद्रः पूजार्थमन्यन्मम नास्ति किंचित् ।
अतो ममार्थाय परार्थचिन्ता गृह्णन्तु नाथा इदमात्मशक्त्या  ॥ २.७ ॥


ददामि चात्मानमहं जिनेभ्यः सर्वेण सर्वं च तदात्मजेभ्यः  ।
परिग्रहं मे कुरुताग्रसत्त्वाः युष्मासु दासत्वमुपैमि भक्त्या  ॥ २.८ ॥


परिग्रहेणास्मि भवत्कृतेन निर्भीर्भवे सत्त्वहितं करोमि  ।
पूर्वं च पापं समतिक्रमामि नान्यच्च पापं प्रकरोमि भूयः  ॥ २.९ ॥


रत्नोज्ज्वलस्तम्भमनोरमेषु मुक्तामयोद्भासिवितानकेषु  ।
स्वच्छोज्ज्वलस्फाटिककुट्टिमेषु सुगन्धिषु स्नानगृहेषु तेषु  ॥ २.१० ॥


मनोज्ञगन्धोदकपुष्पपूर्णैः कुम्भैर्महारत्नमयैरनेकैः  ।
स्नानं करोम्येष तथागतानां तदात्मजानां च सगीतवाद्यं  ॥ २.११ ॥


प्रधूपितैर्धौतमलैरतुल्यैर्वर्स्त्रैश्च तेषां तनुमुन्मृशामि  ।
ततः सुरक्तानि सुधूपितानि ददामि तेभ्यो वरचीवराणि  ॥ २.१२ ॥


दिव्यैर्मृदुश्लक्ष्णविचित्रशोभैर्वस्त्रैरलङ्कारवरैश्च तैस्तैः  ।
समन्तभद्राजितमञ्जुघोष-लोकेश्वरादीनपि मण्डयामि  ॥ २.१३ ॥


सर्वत्रिसाहस्रविसारिगन्धैर्गन्धोत्तमैस्ताननुलेपयामि  ।
सूत्तप्तसून्मृष्टसुधौतहेम-प्रभोज्ज्वलान्सर्वमुनीन्द्रकायान्  ॥ २.१४ ॥


मन्दारवेन्दीवरमल्लिकाद्यैः सर्वैः सुगन्धैः कुसुमैर्मनोज्ञैः  ।
अभ्यर्चयाम्यर्च्यतमान्मुनीन्द्रान् स्रग्भिश्च संस्थानमनोरमाभिः  ॥ २.१५ ॥


स्फीतस्फुरद्गन्धमनोरमैश्च तान्धूपमेघैरुपधूपयामि  ।
भौज्यैश्च स्वाद्यैर्विविधैश्च पेयैस्तेभ्यो निविद्यं च निवेदयामि  ॥ २.१६ ॥


रत्नप्रदीपांश्च निवेदयामि सुवर्णपद्मेषु निविष्टपङ्क्वीन्  ।
गन्धोपलिप्तेषु च कुट्टिमेषु किरामि पुष्पप्रकरान्मनोज्ञान्  ॥ २.१७ ॥


प्रलम्बमुक्तामणिहारशोभानाभास्वरान्दिग्मुखमण्डनांस्तान्  ।
विमानमेघान् स्तुतिगीतरम्यान्मैत्रीमयेभ्योऽपि निवेदयामि  ॥ २.१८ ॥


सुवर्णदण्डैः कमनीयरूपैः संसक्तमुक्तानि समुच्छ्रितानि  ।
प्रधारयाम्येष महामुनीनां रत्नातपत्राण्यतिशोभनानि  ॥ २.१९ ॥


अतः परं प्रितष्ठन्तां पूजामेघा मनोरमाः  ।
तूर्यसङ्गीतिमेघाश्च सर्वसत्त्वप्रहर्षणाः  ॥ २.२० ॥


सर्वसद्धर्मरत्नेषु चैत्येषु प्रतिमासु च  ।
पुष्परत्नादिवर्षाश्च प्रवर्त्तन्तां निरन्तरम्  ॥ २.२१ ॥


मञ्जुघोषप्रभृतयः पूजयन्ति यथा जिनान्  ।
तथा तथागतान्नाथान् सपुत्रान्पूजयाम्यहम्  ॥ २.२२ ॥


स्वराङ्गसागरैः स्तोत्रैः स्तौमि चाहं गुणोदधीन्  ।
स्तुतिसङ्गीतिमेघाश्च संभवन्त्वेष्वनन्यथा  ॥ २.२३ ॥


सर्वक्षेत्राणुसंख्यैश्च प्रणामैः प्रणमाम्यहं  ।
सर्वत्राध्वगतान्बुद्धान् सहधर्मगणोत्तमान्  ॥ २.२४ ॥

सर्चचैत्यानि वन्देऽहं बोधिसत्त्वाश्रयांस्तथा  ।
नमः करोम्युपाध्यायानभिवन्द्यान्यतींस्तथा  ॥ २.२५ ॥


बुद्धं गच्छामि शरणं यावदाबोधिमण्डतः  ।
धर्मं गच्छामि शरणं बोधिसत्त्वगणं तथा  ॥ २.२६ ॥


विज्ञापयामि संबुद्धान् सर्वदिक्षु व्यवस्थितान्  ।
महाकारुणिकांश्चापि बोधिसत्त्वान्कृताञ्जलिः  ॥ २.२७ ॥


अनादिमति संसारे जन्मन्यत्रैव वा पुनः  ।
यन्मया पशुना पापं कृतं कारितमेव वा  ॥ २.२८ ॥


यच्चानुमोदितं किंचिदात्मघाताय मोहतः  ।
तदत्ययं देशयामि पश्चात्तापेन तापितः  ॥ २.२९ ॥


रत्नत्रयेऽपकारो यो मातापितृषु वा मया  ।
गुरुष्वन्येषु वा क्षेपात्कायवाग्बुद्धिभिः कृतः  ॥ २.३० ॥


अनेकदोषदुष्टेन मया पापेन नायकाः  ।
यत्कृतं दारुणं पापं तत्सर्वं देशयाम्यहम्  ॥ २.३१ ॥


कथं च निःसराम्यस्मान्नित्योद्वेगोऽस्मि नायकाः  ।
मा भून्मे मृत्युरचिरादक्षीणे पापसंचये  ॥ २.३२ ॥


कथं च निःसराम्यस्मात्परित्रायत सत्वरं  ।
मा ममाक्षीणपापस्य मरणं शीघ्रमेष्यति  ॥ २.३३ ॥


कृताकृतापरीक्षोऽयं मृत्युर्विश्रम्भघातकः  ।
स्वस्थास्वस्थैरविश्वास्य आकस्मिकमहाशनिः  ॥ २.३४ ॥


प्रियाप्रियनिमित्तेन पापं कृतमनेकधा  ।
सर्वमुत्सृज्य गन्तव्यमिति न ज्ञातमीदृशम्  ॥ २.३५ ॥


तत्तत्स्मरणतां याति यद्यद्वस्त्वनुभूयते  ।
स्वप्नानुभूतवत्सर्वं गतं न पुनरीक्ष्यते  ॥ २.३६ ॥


अप्रिया न भविष्यन्ति प्रियो मे न भविष्यति  ।
अहं च न भविष्यामि सर्वं च न भविष्यति  ॥ २.३७ ॥


इहैव तिष्ठतस्तावद्गता नैके प्रियाप्रियाः  ।
तन्निमित्तं तु यत्पापं तत्स्थितं घोरमग्रतः  ॥ २.३८ ॥


एवमागन्तुकोऽस्मीति न मया प्रत्यवेक्षितं  ।
मोहानुनयविद्वैषैः कृतं पापमनेकधा  ॥ २.३९ ॥


रात्रिन्दिवमविश्राममायुषो वर्धते व्ययः  ।
आयस्य चागमो नास्ति न मरिष्यामि किं न्वहम्  ॥ २.४० ॥


इह शय्यागतेनापि बन्धुमध्येऽपि तिष्ठता  ।
मयैवैकेन सोढव्या मर्मच्छेदादिवेदना  ॥ २.४१ ॥


यमदूतैर्गृहीतस्य कुतो बन्धुः कुतः सुहृत् ।
पुण्यमेकं तदा त्राणं मया तच्च न सेवितम्  ॥ २.४२ ॥


अनित्यजीवितासङ्गादिदं भयमजानता  ।
प्रमत्तेन मया नाथा बहु पापमुपार्जितम्  ॥ २.४३ ॥


अङ्गच्छेदार्थमप्यद्य नीयमानो विशुष्यति  ।
पिपासितो दीनदृष्टिरन्यदेवेक्षते जगत् ॥ २.४४ ॥


किं पुनर्भैरवाकारैर्यमदूतैरधिष्ठितः  ।
महात्रासज्वरग्रस्तः पुरीषोत्सर्गवेष्टितः  ॥ २.४५ ॥


कातरैर्दृष्टिपातैश्च त्राणान्वेषी चतुर्दिशं  ।
को मे महाभयादस्मात्साधुस्त्राणं भविष्यति  ॥ २.४६ ॥


त्राणशून्या दिशो दृष्ट्वा पुनः संमोहमागतः  ।
तदाहं किं करिष्यामि तस्मिन्स्थाने महाभये  ॥ २.४७ ॥


अद्यैव शरणं यामि जगन्नाथान्महाबलान्  ।
जगद्रक्षार्थमुद्युक्तान् सर्वत्रासहरांजिनान्  ॥ २.४८ ॥


तैश्चाप्यधिगतं धर्मं संसारभयनाशनं  ।
शरणं यामि भावेन बोधिसत्त्वगणं तथा  ॥ २.४९ ॥


समस्तभद्रायात्मानं ददामि भयविह्वलः  ।
पुनश्च मञ्जुघोषाय ददाम्यात्मानमात्मना  ॥ २.५० ॥


तं चावलोकितं नाथं कृपाव्याकुलचारिणं  ।
विरौम्यार्तरवं भीतः स मां रक्षतु पापिनम्  ॥ २.५१ ॥


आर्यमाकाशगर्भं च क्षितिगर्भं च भावतः  ।
सर्वान्महाकृपांश्चापि त्राणान्वेषी विरौम्यहम्  ॥ २.५२ ॥


यं दृष्ट्वैव च संत्रस्ताः पलायन्ते चतुर्दिशं  ।
यमदूतादयो दुष्टास्तं नमस्यामि वज्रिणम्  ॥ २.५३ ॥


अतीत्य युष्मद्वचनं साम्प्रतं भयदर्शनात् ।
शरणं यामि वो भीतो भयं नाशयत द्रुतम्  ॥ २.५४ ॥


इत्वरव्याधिभीतोऽपि वैद्यवाक्यं न लङ्घयेत् ।
किमु व्याधिशतैर्ग्रस्तश्चतुर्भिश्चतुरुत्तरैः  ॥ २.५५ ॥


एकेनापि यतः सर्वे जम्बुद्वीपगता नराः  ।
नश्यन्ति येषां भैषज्यं सर्वदिक्षु न लभ्यते  ॥ २.५६ ॥


तत्र सर्वज्ञवैद्यस्य सर्वशल्यापहारिणः  ।
वाक्यमुल्लङ्घयामीति धिङ्मामत्यन्तमोहितम्  ॥ २.५७ ॥


अत्यप्रमत्तस्तिष्ठामि प्रपातेष्वितरेष्वपि  ।
किमु योजनसाहस्त्रे प्रपाते दीर्घकालिके  ॥ २.५८ ॥


अद्यैव मरणं नेति न युक्ता मे सुखासिका  ।
अवश्यमेति सा वेला न भविष्याम्यहं यदा  ॥ २.५९ ॥


अभयं केन मे दत्तं निःसरिष्यामि वा कथं  ।
अवश्यं न भविष्यामि कस्मान्मे सुस्थितं मनः  ॥ २.६० ॥


पूर्वानुभूतनष्टेभ्यः किं मे सारमवस्थितं  ।
येषु मेऽभिनिविष्टेन गुरूणां लङ्घितं वचः  ॥ २.६१ ॥


जीवलोकमिमं त्यक्त्वा बन्धून्परिचितांस्तथा  ।
एकाकी क्वापि यास्यामि किं मे सर्वैः प्रियाप्रियैः  ॥ २.६२ ॥


इयमेव तु मे चिन्ता युक्ता रात्रिन्दिवं सदा  ।
अशुभान्नियतं दुःखं निःसरेयं ततः कथम्  ॥ २.६३ ॥


मया बालेन मूढेन यत्किंचित्पापमाचितं  ।
प्रकृत्या यच्च सावद्यं प्रज्ञप्त्यावद्यमेव च  ॥ २.६४ ॥


तत्सर्वं देशयाम्येष नाथानामग्रतः स्थितः  ।
कृताञ्जलिर्दुःखभीतः प्रणिपत्य पुनः पुनः  ॥ २.६५ ॥


अत्ययमत्ययत्वेन प्रतिगृह्णन्तु नायकाः  ।
न भद्रकमिदं नाथा न कर्त्तव्यं पुनर्मया  ॥ २.६६ ॥


इति द्वितीयः परिच्छेदः  ॥


****************************************************************


परिच्छेद ३

अपायदुःखविश्रामं सर्वसत्त्वैः कृतंशुभं  ।
अनुमोदे प्रमोदेन सुखं तिष्ठन्तु दुःखिताः  ॥ ३.१ ॥


संसारदुःखनिर्मोक्षमनुमोदे शरीरिणां  ।
बोधिसत्त्वत्वबुद्धत्वमनुमोदे च तायिनाम्  ॥ ३.२ ॥


चित्तोत्पादसमुद्रांश्च सर्वसत्त्वसुखावहान्  ।
सर्वसत्त्वहिताधानाननुमोदे च शासिनाम्  ॥ ३.३ ॥


सर्वासु दिक्षु संबुद्धान् प्रार्थयामि कृताञ्जलिः  ।
धर्मप्रदीपं कुर्वन्तु मोहाद्दुःखप्रपातिनाम्  ॥ ३.४ ॥


निर्वातुकामांश्च जिनान् याचयामि कृताञ्जलिः  ।
कल्पाननन्तांस्तिष्ठन्तु मा भूदन्धमिदं जगत् ॥ ३.५ ॥


एवं सर्वमिदं कृत्वा यन्मयासादितं शुभं  ।
तेन स्यां सर्वसत्त्वानां सर्वदुःखप्रशान्तिकृत् ॥ ३.६ ॥


ग्लानानामस्मि भैषज्यं भवेयं वैद्य एव च  ।
तदुपस्थायकश्चैव यावद्रोगापुनर्भवः  ॥ ३.७ ॥


क्षुत्पिपासाव्यथां हन्यामन्नपानप्रवर्षणैः  ।
दुर्भिक्षान्तरकल्पेषु भवेयं पानभोजनम्  ॥ ३.८ ॥


दरिद्राणां च सत्त्वानां निधिः स्यामहमक्षयः  ।
नानोपकरणाकारैरुपतिष्ठेयमग्रतः  ॥ ३.९ ॥


आत्मभावांस्तथा भोगान् सर्वत्राध्वगतं शुभं  ।
निरपेक्षस्त्यजाम्येष सर्वसत्त्वार्थसिद्धये  ॥ ३.१० ॥


सर्वत्यागश्च निर्वाणं निर्वाणार्थि च मे मनः  ।
त्यक्तव्यं चेन्मया सर्वं वरं सत्त्वेषु दीयतां  ॥ ३.११ ॥


यथासुखीकृतश्चात्मा मयायं सर्वदेहिनां  ।
घ्नन्तु निन्दन्तु वा नित्यमाकिरन्तु च पांसुभिः  ॥ ३.१२ ॥


क्रीडन्तु मम कायेन हसन्तु विलसन्तु च  ।
दत्तस्तेभ्यो मया कायश्चिन्तया किं मयानया  ॥ ३.१३ ॥


कारयन्तु च कर्माणि यानि तेषां सुखावहं  ।
अनर्थः कस्यचिन्मा भून्मामालम्ब्य कदाचन  ॥ ३.१४ ॥


येषां क्रुद्धाप्रसन्ना वा मामालम्ब्य मतिर्भवेत् ।
तेषां स एव हेतुः स्यान्नित्यं सर्वार्थसिद्धये  ॥ ३.१५ ॥


अभ्याख्यास्यन्ति मां ये च ये चान्येऽप्यपकारिणः  ।
उत्प्रासकास्तथान्येऽपि सर्वे स्युर्बोधिभागिनः  ॥ ३.१६ ॥


अनाथानामहं नाथः सार्थवाहश्च यायिनां  ।
पारेप्सूनां च नौभूतः सेतुः सङ्क्रम एव च  ॥ ३.१७ ॥


दीपार्थिनामहं दीपः शय्या शय्यार्थिनामहं  ।
दासार्थिनामहं दासो भवेयं सर्वदेहिनां  ॥ ३.१८ ॥


चिन्तामणिर्भद्रघटः सिद्धविद्या महौषधिः  ।
भवेयं कल्पवृक्षश्च कामधेनुश्च देहिनां  ॥ ३.१९ ॥


पृथिव्यादीनि भूतानि निःशेषाकाशवासिनां  ।
सत्त्वानामप्रमेयाणां यथाभोगान्यनेकधा  ॥ ३.२० ॥


एवमाकाशनिष्ठस्य सत्त्वधातोरनेकधा  ।
भवेयमुपजीव्योऽहं यावत्सर्वे न निर्वृताः  ॥ ३.२१ ॥


यथा गृहीतं सुगतैर्बोधिचित्तं पुरातनैः  ।
ते बोधिसत्त्वशिक्षायामानुपूर्व्या यथा स्थिताः  ॥ ३.२२ ॥


तद्वदुत्पादयाम्येष बोधिचित्तं जगद्धिते  ।
तद्वदेव च ताः शिक्षाः शिक्षिष्यामि यथाक्रमं  ॥ ३.२३ ॥

एवं गृहीत्वा मतिमान् बोधिचित्तं प्रसादतः  ।
पुनः पृष्ठस्य पुष्ट्यर्थं चित्तमेवं प्रहर्षयेत् ॥ ३.२४ ॥


अद्य मे सफलं जन्म सुलब्धो मानुषो भवः  ।
अद्य बुद्धकुले जातो बुद्धपुत्रोऽस्मि साम्प्रतं  ॥ ३.२५ ॥


तथाधुना मया कार्यं स्वकुलोचितकारिणां  ।
निर्मलस्य कुलस्यास्य कलङ्को न भवेद्यथा  ॥ ३.२६ ॥


अन्धः सङ्करकूटेभ्यो यथा रत्नमवाप्नुयात् ।
तथा कथंचिदप्येतद्बोधिचित्तं ममोदितं  ॥ ३.२७ ॥


जगन्मृत्युविनाशाय जातमेतद्रसायनं  ।
जगद्दारिद्र्यशमनं निधानमिदमक्षयं  ॥ ३.२८ ॥


जगद्व्याधिप्रशमनं भैषज्यमिदमुत्तमं  ।
भवाध्वभ्रमणश्रान्तो जगद्विश्रामपादपः  ॥ ३.२९ ॥


दुर्गत्युत्तरणे सेतुः सामान्यः सर्वयायिनां  ।
जगत्क्लेशोष्मशमन उदितश्चित्तचन्द्रमाः  ॥ ३.३० ॥


जगदज्ञानतिमिर-प्रोत्सारणमहारविः  ।
सद्धर्मक्षीरमथनान्नवनीतं समुत्थितं  ॥ ३.३१ ॥


सुखभोगबुभुक्षितस्य वा जनसार्थस्य भवाध्वचारिणः  ।
सुखसत्रमिदं ह्युपस्थितं सकलाभ्यागतसत्त्वतर्पणं  ॥ ३.३२ ॥


जगदद्य निमन्त्रितं मया सुगतत्वेन सुखेन चान्तरा  ।
पुरतः खलु सर्वतायिनामभिनन्दन्तु सुरासुरादयः  ॥ ३.३३ ॥


बोधिचर्यावतारे बोधिचित्तपरिग्रहो नाम तृतीयः परिच्छेदः ॥


****************************************************************

परिच्छेद ४


एवं गृहीत्वा सुदृढं बोधिचित्तं जिनात्मजः  ।
शिक्षानतिक्रमे यत्नं कुर्यान्नित्यमतन्द्रितः  ॥ ४.१ ॥


सहसा यत्समारब्धं सम्यग्यदविचारितं  ।
तत्र कुर्यान्नवेत्येवं प्रतिज्ञायापि युज्यते  ॥ ४.२ ॥


विचारितं तु यद्बुद्धैर्महाप्राज्ञैश्च तत्सुतैः  ।
मयापि च यथाशक्ति तत्र किं परिलम्ब्यते  ॥ ४.३ ॥


यदिचैवं प्रतिज्ञाय साधयेयं न कर्मणा  ।
एतां सर्वां विसंवाद्य का गतिर्मे भविष्यति  ॥ ४.४ ॥


मनसा चिन्तयित्वापि यो न दद्यात्पुनर्नरः  ।
स प्रेतो भवतीत्युक्तमल्पमात्रेऽपि वस्तुनि  ॥ ४.५ ॥


किमुतानुत्तरं सौख्यमुच्चैरुद्धुष्य भावतः  ।
जगत्सर्वं विसंवाद्य का गतिर्मे भविष्यति  ॥ ४.६ ॥


वेत्ति सर्वज्ञ एवैतामचिन्त्यां कर्मणो गतिं  ।
यद्बोधिचित्तत्यागेऽपि मोचयत्येव तान्नरान्  ॥ ४.७ ॥


बोधिसत्त्वस्य तेनैवं सर्वापत्तिर्गरीयसी  ।
यस्मादापद्यमानोऽसौ सर्व सत्त्वार्थहानिकृत् ॥ ४.८ ॥


योऽप्यन्यः क्षणमप्यस्य पुण्यविघ्नं करिष्यति  ।
तस्य दुर्गतिपर्यन्तो नास्ति सत्त्वार्थधातिनः  ॥ ४.९ ॥


एकस्यापि हि सत्त्वस्य हितं हत्वा हतो भवेत् ।
अशेषाकाशपर्यन्त-वासिनां किमु देहिनां  ॥ ४.१० ॥


एवमापत्तिबलतो बोधिचित्तबलेन च  ।
दोलायमानः संसारे भूमिप्राप्तश्चिरायते  ॥ ४.११ ॥


तस्माद्यथा प्रतिज्ञातं साधनीयं मयादरात् ।
नाद्य चेत्क्रियते यत्नस्तलेनास्मि तलं गतः  ॥ ४.१२ ॥


अप्रमेया गता बुद्धाः सर्वसत्त्वगवेषकाः  ।
नैषामहं स्वदोषेण चिकित्सागोचरं गतः  ॥ ४.१३ ॥


अद्यापि चेत्तथैव स्यां यथैवाहं पुनः पुनः  ।
दुर्गतिव्याधिमरण-च्छेदभेदाद्यवाप्नुयां  ॥ ४.१४ ॥


कदा तथागतोत्पादं श्रद्धां मानुष्यमेव वा  ।
कुशलाभ्यासयोग्यत्वमेवं लप्स्येऽति दुर्लभं  ॥ ४.१५ ॥


आरोग्यदिवसं चेदं सभक्तं निरुपद्रवं  ।
आयुः क्षणं विसंवादि कायो याचितकोपमः  ॥ ४.१६ ॥


नहीदृशैर्मच्चरितैर्मानुष्यं लभ्यते पुनः  ।
अलभ्यमाने मानुष्ये पापमेव कुतः शुभं  ॥ ४.१७ ॥


यदा कुशलयोग्योऽपि कुशलं न करोम्यहं  ।
अपायदुःखैः संमूढः किं करिष्याम्यहं तदा  ॥ ४.१८ ॥


अकुर्वतश्च कुशलं पापं चाप्युपचिन्वतः  ।
हतः सुगतशब्दोऽपि कल्पकोटिशतैरपि  ॥ ४.१९ ॥


अत एवाह भगवान्मानुषमतिदुर्लभं  ।
महार्णवयुगच्छिद्र-कूर्मग्रीवार्पणोपमं  ॥ ४.२० ॥


एकक्षणात्कृतात्पापादवीचौ कल्पमाप्स्यते  ।
अनादिकालोपचितात्पापात्का सुगतौ कथा  ॥ ४.२१ ॥


न च तन्मात्रमेवासौ वेदयित्वा विमुच्यते  ।
यस्यात्तद्वेदयन्नेव पापमन्यत्प्रसूयते  ॥ ४.२२ ॥


नातःपरा वञ्चनास्ति न च मोहोऽस्त्यतःपरः  ।
यदीदृशं क्षणं प्राप्य नाभ्यस्तं कुशलं मया  ॥ ४.२३ ॥


यदि चैवं विमृष्यामि पुनः सीदामि मोहितः  ।
शोचिष्यामि चिरं भूयो यमदूतैः प्रचोदितः  ॥ ४.२४ ॥


चिरं धक्ष्यति मे कायं नारकाग्निः सुदुःसहः  ।
पश्चात्तापानलश्चित्तं चिरं धक्ष्यतिनिश्चितं  ॥ ४.२५ ॥


कथंचिदपि संप्राप्तो हितभूमिं सुदुर्लभां  ।
जानन्नपि च नीयोऽहं तानेव नरकान्पुनः  ॥ ४.२६ ॥


अत्र मे चेतना नास्ति मन्त्रैरिव विमोहितः  ।
न जाने केन मुह्यामि कोऽत्रान्तर्मम तिष्ठति  ॥ ४.२७ ॥


हस्तपादादिरहितास्तृष्णाद्वेषादिशत्रवः  ।
न शुरा न च ते प्राज्ञाः कथं दासीकृतोऽस्मि तैः  ॥ ४.२८ ॥


मच्चित्तावस्थिता एव ध्नन्ति मामेव सुस्थिताः  ।
तत्राप्यहं न कुप्यामि धिगस्थानसहिष्णुतां  ॥ ४.२९ ॥


सर्वे देवा मनुष्याश्च यदि स्युर्मम शत्रवः  ।
तेऽपि नावीचिकं वह्निं समुदानयितुं क्षमाः  ॥ ४.३० ॥


मेरोरपि यदासङ्गान्न भस्माप्युपलभ्यते  ।
क्षणात्क्षिपन्ति मां तत्र बलिनः क्लेशशत्रवः  ॥ ४.३१ ॥


नहि सर्वान्यशत्रूणां दीर्घमायुरपीदृशं  ।
अनाद्यन्तं महादीर्घं यन्मम क्लेशवैरिणां  ॥ ४.३२ ॥


सर्वे हिताय कल्पन्ते आनुकूल्येन सेविताः  ।
सेव्यमानास्त्वमी क्लेशाः सुतरां दुःखकारकाः  ॥ ४.३३ ॥


इतिसततदीर्घवैरिषु व्यसनौघप्रसवैकहेतुषु  ।
हृदये निवसत्सु निर्भयं मम संसाररतिः कथं भवेत् ॥ ४.३४ ॥


भवचारकपालका इमे नरकादिष्वपि वध्यघातकाः  ।
मतिवेश्मनि लोभपञ्जरे यदि तिष्ठति कुतः सुखं मम  ॥ ४.३५ ॥


तस्मान्न तावदहमत्र धुरं क्षिपामि यावन्न शत्रव इमे निहताः समक्षं  ।
खल्पेऽपि तावदपकारिणि बद्धरोषा मानोन्नतास्तमनिहत्य न यान्ति निद्रां  ॥ ४.३६ ॥


प्रकृतिमरणदुःखितान्धकारान् रणशिरसि प्रसमं निहन्तुमुग्राः  ।
अगणितशरशक्तिघातदुःखा न विमुखतामुपयान्त्यसाधयित्वा  ॥ ४.३७ ॥


किमुत सततसर्वदुःखहेतून् प्रकृतिरिपूनुपहन्तुमुद्यतस्य  ।
भवति मम विषाददैन्यमद्य व्यसनशतैरपि केन हेतुना वै  ॥ ४.३८ ॥


अकारणेनैव रिपुक्षतानि गात्रेष्वलण्कारवदुद्वहन्ति  ।
महार्हसिद्ध्यै तु समुद्यतस्य दुःखानि कस्मान्मम बाधकानि  ॥ ४.३९ ॥


स्वजीविकामात्रनिबद्धचित्ताः कैवर्तचण्डालकृषीवलाद्याः  ।
शीतातपादिव्यसनं सहन्ते जगद्धितार्थं न कथं सहेऽहम्  ॥ ४.४० ॥


दशदिग्व्योमपर्यन्त-जगत्क्लेशविमोक्षणे  ।
प्रतिज्ञाय महात्मापि न क्लेशेभ्यो विमोचितः  ॥ ४.४१ ॥


आत्मप्रमाणमज्ञात्वा ब्रुवन्नुन्मत्तकस्तदा  ।
अनिवर्त्ती भविष्यामि तस्मात्क्लेशवधे सदा  ॥ ४.४२ ॥


अत्र ग्रही भविष्यामि बद्धवैरश्च विग्रही  ।
अन्यत्र तद्विधात्क्लेशात्क्लेशघातानुबन्धिनः  ॥ ४.४३ ॥


गलन्त्वन्त्राणि मे कामं शिरः पततु नाम मे  ।
न त्वेवावनतिं यामि सर्वथा क्लेशवैरिणाम्  ॥ ४.४४ ॥


निर्वासितस्यापि तु नाम शत्रोर्देशान्तरे स्थानपरिग्रहः स्यात् ।
यतः पुनः संभृतशक्तिरेति न क्लेशशत्रोर्गतिरीदृशी तु  ॥ ४.४५ ॥


क्वासौ यायान्मनःस्थो निरस्तः स्थित्वा यस्मिन्मद्वधार्थं यतेत  ।
नोद्योगो मे केवलं मन्दबुद्धेः क्लेशाः प्रज्ञादृष्टिसाध्या वराकाः  ॥ ४.४६ ॥


न क्लेशा विषयेषु नेन्द्रियगणे नाप्यन्तराले स्थिता नातोऽन्यत्र कुहस्थिताः पुनरिमे मथ्नन्ति कृत्स्नं जगत् ।
मायैवेयमतो विमुञ्च हृदयत्रासं भजस्वोद्यमं प्रज्ञार्थं किमकाण्ड एव नरकेष्वात्मानमाबाधसे  ॥ ४.४७ ॥


एवं विनिश्चित्य करोमि यत्नं यथोक्तशिक्षाप्रतिपत्तिहेतोः  ।
वैद्योपदेशाच्चलतः कुतोऽस्ति भैषज्यसाध्यस्य निरामयत्वम्  ॥ ४.४८ ॥


बोधिचर्यावतारे बोधिसत्त्वशिक्षा चतुर्थः परिच्छेदः ॥


****************************************************************


परिच्छेद ५


शिक्षां रक्षितुकामेन चित्तं रक्ष्यं प्रयत्नतः  ।
न शिक्षा रक्षितुं शक्या चलं चित्तमरक्षता  ॥ ५.१ ॥

अदान्ता मत्तमातङ्गा न कुर्वन्तीह तां व्यथाम्  ।
करोति यामवीच्यादौ मुक्तश्चित्तमतङ्गजः  ॥ ५.२ ॥


बद्धश्चेच्चितमातङ्गः स्मृतिरज्ज्वा समन्ततः  ।
भयमस्तं गतं सर्वं कृत्स्नं कल्याणमागतम्  ॥ ५.३ ॥


ब्याघ्राः सिंहा गजा ऋक्षाः सर्पाः सर्वे च शत्रवः  ।
सर्वे नरकपालाश्च डाकिन्यो राक्षसास्तथा  ॥ ५.४ ॥


सर्वे बद्धा भवन्त्येते चित्तस्यैकस्य बन्धनात् ।
चित्तस्यैकस्य दमनात्सर्वे दान्ता भवन्ति च  ॥ ५.५ ॥


यस्माद्भयानि सर्वाणि दुःखान्यप्रमितानि च  ।
चित्तादेव भवन्तीति कथितं तत्त्ववादिना  ॥ ५.६ ॥


शस्त्राणि केन नरके घटितानि प्रयत्नतः  ।
तप्तायःकुट्टिमं केन कुतो जाताश्च ताः स्त्रियः  ॥ ५.७ ॥


पापचित्तसमुद्भूतं तत्तत्सर्वं जगौ मुनिः  ।
तस्मान्न कश्चित्रैलोक्ये चित्तादन्यो भयानकः  ॥ ५.८ ॥


अदरिद्रं जगत्कृत्वा दानपारमिता यदि  ।
जगद्दरिद्रमद्यापि सा कथं पूर्वतायिनाम्  ॥ ५.९ ॥


फलेन सह सर्वस्व-त्यागचित्ताज्जनेऽखिले  ।
दानपारमिता प्रोक्ता तस्मात्सा चित्तमेव तु  ॥ ५.१० ॥


मत्स्यादयः क्व नीयन्तां मारयेयं यतो न तान्  ।
लब्धे विरतिचित्ते तु शीलपारमिता मता  ॥ ५.११ ॥


कियतो मारयिष्यामि दुर्जनान् गगनोपमान्  ।
मारिते क्रोधचित्ते तु मारिताः सर्वशत्रवः  ॥ ५.१२ ॥


भूमिं छादयितुं सर्वां कुतश्चर्म भविष्यति  ।
उपानच्चर्ममात्रेण छन्ना भवति मेदिनी  ॥ ५.१३ ॥


बाह्या भावा मया तद्वच्छक्या वारयितुं न हि  ।
स्वचित्तं वारयिष्यामि किं ममान्यैर्निवारितैः  ॥ ५.१४ ॥


सहापि वाक्छरीराभ्यां मन्दवृत्तेर्न तत्फलम्  ।
यत्पटोरेककस्यापि चित्तस्य ब्रह्मतादिकम्  ॥ ५.१५ ॥


जपास्तपांसि सर्वाणि दीर्घकालकृतान्यपि  ।
अन्यचित्तेन मन्देन वृथैवेत्याह सर्ववित् ॥ ५.१६ ॥


दुःखं हन्तुं सुखं प्राप्तुं ते भ्रमन्ति मुधाम्बरे  ।
यैरेतद्धर्मसर्वस्वं चित्तं गुह्यं न भावितम्  ॥ ५.१७ ॥


तस्मात्स्वधिष्ठितं चित्तं मया कार्यं सुरक्षितम्  ।
चित्तरक्षाव्रतं मुक्त्वा बहुभिः किं मम व्रतैः  ॥ ५.१८ ॥


यथा चपलमध्यस्थो रक्षति व्रणमादरात् ।
एवं दुर्जनमध्यस्थो रक्षेच्चित्तव्रणं सदा  ॥ ५.१९ ॥


व्रणदुःखलवाद्भीतो रक्षति व्रणमादरात् ।
संघातपर्वताघाताद्भीतश्चित्तव्रणं न किम्  ॥ ५.२० ॥


अनेन हि विहारेण विहरन् दुर्जनेष्वपि  ।
प्रमदाजनमध्येऽपि यतिर्धीरो न खण्ड्यते  ॥ ५.२१ ॥


लाभा नश्यन्तु मे कामं सत्कारः कायजीवितम्  ।
नश्यत्वन्यच्च कुशलं मा तु चित्तं कदाचन  ॥ ५.२२ ॥


चित्तं रक्षितुकामानां मयैष क्रियतेऽञ्जलिः  ।
स्मृतिं च संप्रजन्यं च सर्वयत्नेन रक्षत  ॥ ५.२३ ॥


व्याध्याकुलो नरो यद्वन्न क्षमः सर्वकर्मसु  ।
तथाभ्यां व्याकुलं चित्तं न क्षमं सर्वकर्मसु  ॥ ५.२४ ॥


असंप्रजन्यचित्तस्य श्रुतचिन्तितभावितम्  ।
सच्छिद्रकुम्भजलवन्न स्मृताववतिष्ठते  ॥ ५.२५ ॥


अनेके श्रुतवन्तोऽपि श्राद्धा यत्नपरा अपि  ।
असंप्रजन्यदोषेण भवन्त्यापत्तिकश्मलाः  ॥ ५.२६ ॥


असंप्रजन्यचौरेण स्मृतिमोषानुसारिणा  ।
उपचित्यापि पुण्यानि मुषिता यान्ति दुर्गतिम्  ॥ ५.२७ ॥


क्लेशतस्करसङ्घोऽयमवतारगवेषकः  ।
प्राप्यावतारं मुष्णाति हन्ति सद्गतिजीबितम्  ॥ ५.२८ ॥


तस्मात्स्मृतिर्मनोद्वारान्नापनेया कदाचन  ।
गतापि प्रत्युपस्थाप्या संस्मृत्यापायिकीं व्यथाम्  ॥ ५.२९ ॥


उपाध्यायानुशासिन्या भीत्याप्यादरकारिणाम्  ।
धन्यानां गुरुसंवासात्सुकरं जायते स्मृतिः  ॥ ५.३० ॥


बुद्धाश्च बोधिसत्त्वाश्च सर्वत्राव्याहतेक्षणाः  ।
सर्वमेवाग्रतस्तेषां तेषामस्मि पुरः स्थितः  ॥ ५.३१ ॥


इति ध्यात्वा तथा तिष्ठेत्त्रपादरभयान्वितः  ।
बुद्धानुस्मृतिरप्येवं भवेत्तस्य मुहुर्मुहुः  ॥ ५.३२ ॥


संप्रजन्यं तदायाति न च यात्यागतं पुनः  ।
स्मृतिर्यदा मनोद्वारे रक्षार्थमवतिष्ठते  ॥ ५.३३ ॥


पूर्वं तावदिदं चित्तं सदोपस्थाप्यमीदृशम्  ।
निरिन्द्रियेणेव मया स्थातव्यं काष्ठवत्सदा  ॥ ५.३४ ॥


निष्फला नेत्रविक्षेपा न कर्त्तव्याः कदाचन  ।
निध्यायन्तीव सततं कार्या दृष्टिरधोगता  ॥ ५.३५ ॥


दृष्टिविश्रामहेतोस्तु दिशः पश्येत्कदाचन  ।
आभासमात्रं दृष्ट्वा च स्वागतार्थं विलोकयेत् ॥ ५.३६ ॥


मार्गादौ भयबोधार्थं मुहुः पश्येच्चतुर्दिशम्  ।
दिशो विश्रम्य वीक्षेत परावृत्येव पृष्ठतः  ॥ ५.३७ ॥


सरेदपसरेद्वापि पुरः पश्चान्निरूप्य च  ।
एवं सर्वास्ववस्थासु कार्यं बुद्ध्वा समाचरेत् ॥ ५.३८ ॥


कायेनैवमवस्थेयमित्याक्षिप्य क्रियां पुनः  ।
कथं कायः स्थित इति द्रष्टव्यं पुनरन्तरा  ॥ ५.३९ ॥


निरूप्यः सर्वयत्नेन चित्तमत्तद्विपस्तथा  ।
धर्मचिन्तामहास्तम्भे यथा बद्धो न मुच्यते  ॥ ५.४० ॥


कुत्र मे वर्तत इति प्रत्यवेक्ष्यं तथा मनः  ।
समाधानधुरं नैव क्षणमप्युत्सृजेद्यथा  ॥ ५.४१ ॥


भयोत्सवादिसंबन्धे यद्यशक्तो यथासुखम्  ।
दानकाले तु शीलस्य यस्मादुक्तमुपेक्षणम्  ॥ ५.४२ ॥


यद्बुद्ध्वा कर्तुमारब्धं ततोऽन्यन्न विचिन्तयेत् ।
तदेव तावन्निष्पाद्यं तद्गतेनान्तरात्मना  ॥ ५.४३ ॥


एवं हि सुकृतं सर्वमन्यथा नोभयं भवेत् ।
असंप्रजन्यक्लेशोऽपि वृद्धिं चैवं गमिष्यति  ॥ ५.४४ ॥


नानाविधप्रलापेषु वर्तमानेष्वनेकधा  ।
कौतूहलेषु सर्वेषु हन्यादौत्सुक्यमागतम्  ॥ ५.४५ ॥

मृन्मर्दनतृणच्छेद-रेखाद्यफलमागतम्  ।
स्मृत्वा ताथागतीं शिक्षां भीतस्तत्क्षणमुत्सृजेत् ॥ ५.४६ ॥


यदा चलितुकामः स्याद्वक्तुकामोऽपि वा भवेत् ।
स्वचित्तं प्रत्यवेक्ष्यादौ कुर्याद्धैर्येण युक्तिमत् ॥ ५.४७ ॥


अनुनीतं प्रतिहतं यदा पश्येत्स्वकं मनः  ।
न कर्तव्यं न वक्तव्यं स्थातव्यं काष्ठवत्तदा  ॥ ५.४८ ॥


उद्धतं सोपहासं वा यदा मानमदान्वितम्  ।
सोत्प्रासातिशयं वक्रं वञ्चकं च मनो भवेत् ॥ ५.४९ ॥


यदात्मोत्कर्षणाभासं परपंसनमेव च  ।
साधिक्षेपं ससंरम्भं स्थातव्यं काष्ठवत्तदा  ॥ ५.५० ॥


लाभसत्कारकीर्त्यर्थि परिवारार्थि वा पुनः  ।
उपस्थानार्थि मे चित्तं तस्मात्तिष्ठामि काष्ठवत् ॥ ५.५१ ॥


परार्थरूक्षं स्वार्थार्थि परिषत्काममेव वा  ।
वक्तुमिच्छति मे चित्तं तस्मात्तिष्ठामि काष्ठवत् ॥ ५.५२ ॥


असहिष्ण्वलसं भीतं प्रगल्भं मुखरं तथा  ।
स्वपक्षाभिनिविष्टं वा तस्मात्तिष्ठामि काष्ठवत् ॥ ५.५३ ॥


एवं संक्लिष्टमालोक्य निष्फलारम्भि वा मनः  ।
निगृह्णीयाद्दृढं शूरः प्रतिपक्षेण तत्सदा  ॥ ५.५४ ॥


सुनिश्चितं सुप्रसन्नं धीरं सादरगौरवम्  ।
सलज्जं सभयं शान्तं पराराधनतत्परम्  ॥ ५.५५ ॥


परस्परविरुद्धाभिर्बालेच्छाभिरखेदितम्  ।
क्लेशोत्पादादिदं ह्येतदेषामिति दयान्वितम्  ॥ ५.५६ ॥


आत्मसत्त्ववशं नित्यमनवद्येषु वस्तुषु  ।
निर्माणमिव निर्मानं धारयाम्येष मानसम्  ॥ ५.५७ ॥


चिरात्प्राप्तं क्षणवरं स्मृत्वा स्मृत्वा मुहुर्मुहुः  ।
धारयामीदृशं चित्तमप्रकम्प्यं सुमेरुवत् ॥ ५.५८ ॥


गृध्रैरामिषसंगृद्धैः कृष्यमाण इतस्ततः  ।
न करोत्यन्यथा कायः कस्मादत्र प्रतिक्रियाम्  ॥ ५.५९ ॥


रक्षसीमं मनः कस्मादात्मीकृत्य समुच्छ्रयम्  ।
त्वत्तश्चेत्पृथगेवायं तेनात्र तव को व्ययः  ॥ ५.६० ॥


न स्वीकरोषि हे मूढ काष्ठपुत्तलकं शुचिम्  ।
अमेध्यघटितं यन्त्रं कस्माद्रक्षसि पूतिकम्  ॥ ५.६१ ॥


इमं चर्मपुटं तावत्स्वबुद्ध्यैव पृथक्कुरु  ।
अस्थिपञ्जरतो मांसं प्रज्ञाशस्त्रेण मोचय  ॥ ५.६२ ॥


अस्थीन्यपि पृथक्कृत्वा पश्य मज्जानमन्ततः  ।
किमत्र सारमस्तीति स्वयमेव विचारय  ॥ ५.६३ ॥


एवमन्विष्य यत्नेन न दृष्टं सारमत्र ते  ।
अधुना वद कस्मात्त्वं कायमद्यापि रक्षसि  ॥ ५.६४ ॥


न खादितव्यमशुचि त्वया पेयं न शोणितम्  ।
नान्त्राणि चूषितव्यानि किं कायेन करिष्यसि  ॥ ५.६५ ॥


युक्तं गृध्रशृगालादेराहारार्थं तु रक्षितुम्  ।
कर्मोपकरणं त्वेतन्मनुष्याणां शरीरकम्  ॥ ५.६६ ॥


एवं ते रक्षतश्चापि मृत्युराच्छिद्य निर्दयः  ।
कायं दास्यति गृध्रेभ्यस्तदा त्वं किं करिष्यसि  ॥ ५.६७ ॥


न स्थास्यतीति भृत्याय न वस्त्रादि प्रदीयते  ।
कायो यास्यति खादित्वा कस्मात्त्वं कुरुषे व्ययम्  ॥ ५.६८ ॥


दत्त्वास्मै वेतनं तस्मात्स्वार्थं कुरु मनोऽधुना  ।
नहि वैतनिकोपात्तं सर्वं तस्मै प्रदीयते  ॥ ५.६९ ॥


काये नौबुद्धिमाधाय गत्यागमननिश्चयात् ।
यथाकामङ्गमं कायं कुरु सत्त्वार्थसिद्धये  ॥ ५.७० ॥


एवं वशीकृतस्वात्मा नित्यं स्मितमुखो भवेत् ।
त्यजेद्भृकुटिसङ्कोचं पूर्वाभाषी जगत्सुहृत् ॥ ५.७१ ॥


सशब्दपातं सहसा न पीठादीन् विनिक्षिपेत् ।
नास्फालयेत्कपाटं च स्यान्निःशब्दरुचिः सदा  ॥ ५.७२ ॥


बको बिडालश्चौरश्च निःशब्दो निभृतश्चरन्  ।
प्राप्नोत्यभिमतं कार्यमेवं नित्यं यतिश्चरेत् ॥ ५.७३ ॥


परचोदनदक्षाणामनधीष्टोपकारिणाम्  ।
प्रतीच्छेच्छिरसा वाक्यं सर्वशिष्यः सदा भवेत् ॥ ५.७४ ॥


सुभाषितेषु सर्वेषु साधुकारमुदीरयेत् ।
पुण्यकारिणमालोक्य स्तुतिभिः संप्रहर्षयेत् ॥ ५.७५ ॥


परोक्षं च गुणान् ब्रूयादनुब्रूयाच्च तोषतः  ।
स्ववर्णे भाष्यमाणे च भावयेत्तद्गुणज्ञताम्  ॥ ५.७६ ॥


सर्वारम्भा हि तुष्ट्यर्थाः सा वित्तैरपि दुर्लभा  ।
भोक्ष्ये तुष्टिसुखं तस्मात्परश्रमकृतैर्गुणैः  ॥ ५.७७ ॥


न चात्र मे व्ययः कश्चित्परत्र च महत्सुखम्  ।
अप्रीतिदुःखं द्वेषैस्तु महद्दुःखं परत्र च  ॥ ५.७८ ॥


विश्वस्तविन्यस्तपदं विस्पष्टार्थं मनोरमम्  ।
श्रुतिसौख्यं कृपामूलं मृदुमन्दस्वरं वदेत् ॥ ५.७९ ॥


ऋजु पश्येत्सदा सत्त्वांश्चक्षुषा संपिबन्निव  ।
एतानेव समाश्रित्य बुद्धत्वं मे भविष्यति  ॥ ५.८० ॥


सातत्याभिनिवेशोत्थं प्रतिपक्षोत्थमेव च  ।
गुणोपकारिक्षेत्रे च दुःखिते च महच्छुभम्  ॥ ५.८१ ॥


दक्ष उत्थानसंपन्नः स्वयङ्कारी सदा भवेत् ।
नावकाशः प्रदातव्यः कस्यचित्सर्वकर्मसु  ॥ ५.८२ ॥


उत्तरोत्तरतः श्रेष्ठा दानपारमितादयः  ।
नेतरार्थं त्यजेच्छ्रेष्ठामन्यत्राचारसेतुतः  ॥ ५.८३ ॥


एवं बुद्ध्वा परार्थेषु भवेत्सततमुत्थितः  ।
निषिद्धमप्यनुज्ञातं कृपालोरर्थदर्शिनः  ॥ ५.८४ ॥


विनिपातगतानाथ-ब्रतस्थान् संविभज्य च  ।
भुञ्जीत मध्यमां मात्रां त्रिचीवरबहिस्त्यजेत् ॥ ५.८५ ॥


सद्धर्मसेबकं कायमितरार्थे न पीडयेत् ।
एवमेव हि सत्त्वानामाशामाशु प्रपूरयेत् ॥ ५.८६ ॥


त्यजेन्न जीवितं तस्मादशुद्धे करुणाशये  ।
तुल्याशये तु तत्त्याज्यमित्थं न परिहीयते  ॥ ५.८७ ॥


धर्मं निर्गौरवे स्वस्थे न शिरोवेष्ठिते वदेत् ।
सच्छत्रदण्डशस्त्रे च नावगुण्ठितमस्तके  ॥ ५.८८ ॥


गम्भीरोदारमल्पेषु न स्त्रीषु पुरुषं विना  ।
हीनोत्कृष्टेषु धर्मेषु समं गौरवमाचरेत् ॥ ५.८९ ॥


नोदारधर्मपात्रं च हीने धर्मे नियोजयेत् ।
न चाचारं परित्यज्य सूत्रमन्त्रैः प्रलोभयेत् ॥ ५.९० ॥


दन्तकाष्ठस्य खेटस्य विसर्जनमपावृतम्  ।
नेष्टं जले स्थले भोग्ये मूत्रादेश्चापि गर्हितम्  ॥ ५.९१ ॥


मुखपूरं न भुञ्जीत सशब्दं प्रसृताननम्  ।
प्रलम्बपादं नासीत न बाहू मर्दयेत्समम्  ॥ ५.९२ ॥


नैकयाऽन्यस्त्रिया कुर्याद्यानं शयनमासनम्  ।
लोकाप्रसादकं सर्वं दृष्ट्वा पृष्ट्वा च वर्जयेत् ॥ ५.९३ ॥


नाङ्गुल्या कारयेत्किंचिद्दक्षिणेन तु सादरम्  ।
समस्तेनैव हस्तेन मार्गमप्येवमादिशेत् ॥ ५.९४ ॥


न बाहूत्क्षेपकं कंचिच्छब्दयेदल्पसंभ्रमे  ।
अच्छटादि तु कर्तव्यमन्यथा स्यादसंवृतः  ॥ ५.९५ ॥


नाथनिर्वाणशय्यावच्छयीतेप्सितया दिशा  ।
संप्रजान् ल्लघूत्थानः प्रागवश्यं नियोगतः  ॥ ५.९६ ॥


आचारो बोधिसत्त्वानामप्रमेय उदाहृतः  ।
चित्तशोधनमाचारं नियतं तावदाचरेत् ॥ ५.९७ ॥


रात्रिन्दिवं च त्रिस्कन्धं त्रिकालं च प्रवर्तयेत् ।
शेषापत्तिशमस्तेन बोधिचित्तजिनाश्रयात् ॥ ५.९८ ॥


या अवस्थाः प्रपद्येत स्वयं परवशोऽपि वा  ।
तास्ववस्थासु याः शिक्षाः शिक्षेत्ता एव यत्नतः  ॥ ५.९९ ॥


न हि तद्विद्यते किंचिद्यन्न शिक्ष्यं जिनात्मजैः  ।
न तदस्ति न यत्पुण्यमेवं विहरतः सतः  ॥ ५.१०० ॥


पारम्पर्येण साक्षाद्वा सत्त्वार्थं नान्यदाचरेत् ।
सत्त्वानामेव चार्थाय सर्वं बोधाय नामयेत् ॥ ५.१०१ ॥


सदा कल्याणमित्रं च जीवितार्थेऽपि न त्यजेत् ।
बोधिसत्त्वव्रतधरं महायानार्थकोविदम्  ॥ ५.१०२ ॥


श्रीसंभवविमोक्षाच्च शिक्षेद्यद्गुरुवर्तनम्  ।
एतच्चान्यच्च बुद्धोक्तं ज्ञेयं सूत्रान्तवाचनात् ॥ ५.१०३ ॥


शिक्षाः सूत्रेषु दृश्यन्ते तस्मात्सूत्राणि वाचयेत् ।
आकाशगर्भे सूत्रे च मूलापत्तीर्निरूपयेत् ॥ ५.१०४ ॥


शिक्षासमुच्चयोऽवश्यं द्रष्टव्यश्च पुनः पुनः  ।
विस्तरेण सदाचारो यस्मात्तत्र प्रदर्शितः  ॥ ५.१०५ ॥


सङ्क्षेपेणाथवा तावत्पश्येत्सूत्रसमुच्चयम्  ।
आर्यनागार्जुनाबद्धं द्वितीयं च प्रयत्नतः  ॥ ५.१०६ ॥


यतो निवार्यते यत्र यदेव च नियुज्यते  ।
तल्लोकचित्तरक्षार्थं शिक्षां दृष्ट्वा समाचरेत् ॥ ५.१०७ ॥


एतदेव समासेन संप्रजन्यस्य लक्षणम्  ।
यत्कायचित्तावस्थायाः प्रत्यवेक्षा मुहुर्मुहुः  ॥ ५.१०८ ॥


कायेनैव पठिष्यामि वाक्पाठेन तु किं भवेत् ।
चिकित्सापाठमात्रेण रोगिणः किं भविष्यति  ॥ ५.१०९ ॥


इति बोधिचर्यावतारे संप्रजन्यरक्षणं नाम पञ्चमः परिच्छेदः ॥


****************************************************************


परिच्छेद ६

सर्वमेतत्सुचरितं दानं सुगतपूजनम्  ।
कृतं कल्पसहस्रैर्यत्प्रतिघः प्रतिहन्ति तत् ॥ ६.१ ॥


न च द्वेषसमं पापं न च क्षान्तिसमं तपः  ।
तस्मात्क्षान्तिं प्रयत्नेन भावयेद्विविधैर्नयैः  ॥ ६.२ ॥


मनः शमं न गृह्णाति न प्रीतिसुखमश्नुते  ।
न निद्रां न धृतिं याति द्वेषशल्ये हृदि स्थिते  ॥ ६.३ ॥


पूजयत्यर्थमानैर्यान् येऽपि चैनं समाश्रिताः  ।
तेऽप्येनं हन्तुमिच्छन्ति स्वामिनं द्वेषदुर्भगम्  ॥ ६.४ ॥


सुहृदोऽप्युद्विजन्तेऽस्माद्ददाति न च सेव्यते  ।
सङ्क्षेपान्नास्ति तत्किंचित्क्रोधनो येन सुस्थितः  ॥ ६.५ ॥


एवमादीनि दुःखानि करोतीत्यरिसंज्ञया  ।
यः क्रोधं हन्ति निर्बन्धात्स सुखीह परत्र च  ॥ ६.६ ॥


अनिष्टकरणाज्जातमिष्टस्य च विघातनात् ।
दौर्मनस्याशनं प्राप्य द्वेषो दृप्तो निहन्ति माम्  ॥ ६.७ ॥


तस्माद्विघातयिष्यामि तस्याशनमहं रिपोः  ।
यस्मान्न मद्वधादन्यत्कृत्यमस्यास्ति वैरिणः  ॥ ६.८ ॥


अत्यनिष्टागमेनापि न क्षोभ्या मुदिता मया  ।
दौर्मनस्येऽपि नास्तीष्टं कुशलं त्ववहीयते  ॥ ६.९ ॥


यद्यस्त्येव प्रतीकारो दौर्मनस्येन तत्र किम्  ।
अथ नास्ति प्रतीकारो दौर्मनस्येन तत्र किम्  ॥ ६.१० ॥


दुःखं न्यक्कारपारुष्यमयशश्चेत्यनीप्सितम्  ।
प्रियाणामात्मनो वापि शत्रोश्चैतद्विपर्ययात् ॥ ६.११ ॥


कथंचिल्लभ्यते सौख्यं दुःखं स्थितमयन्ततः  ।
दुःखेनैव च निःसारश्चेतस्तस्माद्दृढीभव  ॥ ६.१२ ॥


दुर्गापुत्रककर्णाटा दाहच्छेदादिवेदनाम्  ।
वृथा सहन्ते मुक्त्यर्थमहं कस्मात्तु कातरः  ॥ ६.१३ ॥


न किंचिदस्ति तद्वस्तु यदभ्यासस्य दुष्करम्  ।
तस्मान्मृदुव्यथाभ्यासात्सोढव्यापि महाव्यथा  ॥ ६.१४ ॥


उद्दंशदंशमशक-क्षुत्पिपासादिवेदनाम्  ।
महत्कण्ड्वादिदुःखं च किमनर्थं न पश्यसि  ॥ ६.१५ ॥


शीतोष्णवृष्टिवाताधि-व्याधिबन्धनताडनैः  ।
सौकुमार्यं न कर्तव्यमन्यथा वर्धते व्यथा  ॥ ६.१६ ॥


केचित्स्वशोणितं दृष्ट्वा विक्रमन्ते विशेषतः  ।
परशोणितमप्येके दृष्ट्वा मूर्च्छां व्रजन्ति यत् ॥ ६.१७ ॥


तच्चित्तस्य दृढत्वेन कातरत्वेन चागतम्  ।
दुःखदुर्योधनस्तस्माद्भवेदभिभवेद्व्यथाम्  ॥ ६.१८ ॥


दुःखेऽपि नैव चित्तस्य प्रसादं क्षोभयेद्बुधः  ।
सङ्ग्रामो हि सह क्लेशैर्युद्धे च सुलभा व्यथा  ॥ ६.१९ ॥


उरसारातिघातान् ये प्रतीच्छन्तो जयन्त्यरीन्  ।
ते ते विजयिनः शूराः शेषास्तु मृतमारकाः  ॥ ६.२० ॥


गुणोऽपरश्च दुःखस्य यत्संवेगान्मदच्युतिः  ।
संसारिषु च कारुण्यं पापाद्भीतिर्जिने स्पृहा  ॥ ६.२१ ॥


पित्तादिषु न मे कोपो महादुःखकरेष्वपि  ।
सचेतनेषु किं कोपः तेऽपि प्रत्ययकोपिताः  ॥ ६.२२ ॥


अनिष्यमाणमप्येतच्छूलमुत्पद्यते यथा  ।
अनिष्यमाणोऽपि बलात्क्रोध उत्पद्यते तथा  ॥ ६.२३ ॥


कुप्यामीति न संचिन्त्य कुप्यति स्वेच्छया जनः  ।
उत्पत्स्य इत्यभिप्रेत्य क्रोध उत्पद्यते न च  ॥ ६.२४ ॥


ये केचिदपराधास्तु पापानि विविधानि च  ।
सर्वं यत्प्रत्ययबलात्स्वतन्त्रं तु न विद्यते  ॥ ६.२५ ॥


न च प्रत्ययसामग्र्या जनयामीति चेतना  ।
न चापि जनितस्यास्ति जनितोऽस्मीति चेतना  ॥ ६.२६ ॥


यत्प्रधानं किलाभीष्टं यत्तदात्मेति कल्पितम्  ।
तदेव हि भवामीति न संचिन्त्योपजायते  ॥ ६.२७ ॥

अनुत्पन्नं हि तन्नास्ति क इच्छेद्भवितुं तदा  ।
विषयव्यापृतत्वाच्च निरोद्धुमपि नेहते  ॥ ६.२८ ॥


नित्यो ह्यचेतनश्चात्मा व्योमवत्स्फुटमक्रियः  ।
प्रत्ययान्तरसङ्गेऽपि निर्विकारस्य का क्रिया  ॥ ६.२९ ॥


यः पूर्ववत्क्रियाकाले क्रियायास्तेन किं कृतम्  ।
तस्य क्रियेति संबन्धे कतरत्तन्निबन्धनम्  ॥ ६.३० ॥


एवं परवशं सर्वं यद्वशं सोऽपि चावशः  ।
निर्माणवदचेष्टेषु भावेष्वेवं क्व कुप्यते  ॥ ६.३१ ॥


वारणापि न युक्तैवं कः किं वारयतीति चेत् ।
युक्ता प्रतीत्यता यस्माद्दुःखस्योपरतिर्मता  ॥ ६.३२ ॥


तस्मादमित्रं मित्रं वा दृष्ट्वाप्यन्यायकारिणम्  ।
ईदृशाः प्रत्यया अस्येत्येवं मत्वा सुखी भवेत् ॥ ६.३३ ॥


यदि तु खेच्छया सिद्धिः सर्वेषामेव देहिनाम्  ।
न भवेत्कस्यचिद्दुःखं न दुःखं कश्चिदिच्छति  ॥ ६.३४ ॥


प्रमादादात्मनात्मानं बाधन्ते कण्टकादिभिः  ।
भक्तच्छेदादिभिः कोपाद्दुरापस्त्र्यादिलिप्सया  ॥ ६.३५ ॥


उद्वन्धनप्रपातैश्च विषापथ्यादिभक्षणैः  ।
निघ्नन्ति केचिदात्मानमपुण्याचरणेन च  ॥ ६.३६ ॥


यदैवं क्लेशवश्यत्वाद्घ्नन्त्यात्मानमपि प्रियम्  ।
तदैषां परकायेषु परिहारः कथं भवेत् ॥ ६.३७ ॥


क्लेशोन्मत्तीकृतेष्वेषु प्रवृत्तेष्वात्मघातने  ।
न केवलं दया नास्ति क्रोध उत्पद्यते कथम्  ॥ ६.३८ ॥


यदि स्वभावो बालानां परोपद्रवकारिता  ।
तेषु कोपो न युक्तो मे यथाग्नौ दहनात्मके  ॥ ६.३९ ॥


अथ दोषोऽयमागन्तुः सत्त्वाः प्रकृतिपेशलाः  ।
यथाप्ययुक्तस्तत्कोपः कटुधूमे यथाम्बरे  ॥ ६.४० ॥


मुख्यं दण्डादिकं हित्वा प्रेरके यदि कुप्यते  ।
द्वेषेण प्रेरितः सोऽपि द्वेषे द्वेषोऽस्तु मे वरम्  ॥ ६.४१ ॥


मयापि पूर्वं सत्त्वानामीदृश्येव व्यथा कृता  ।
तस्मान्मे युक्तमेवैतत्सत्त्वोपद्रवकारिणः  ॥ ६.४२ ॥


तच्छस्त्रं मम कायश्च द्वयं दुःखस्य कारणम्  ।
तेन शस्त्रं मया कायो गृहीतः कुत्र कुप्यते  ॥ ६.४३ ॥


गण्डोऽयं प्रतिमाकारो गृहीतो घट्टनासहः  ।
तृष्णान्धेन मया तत्र व्यथायां कुत्र कुप्यते  ॥ ६.४४ ॥


दुःखं नेच्छामि दुःखस्य हेतुमिच्छामि बालिशः  ।
स्वापराधागते दुःखे कस्मादन्यत्र कुप्यते  ॥ ६.४५ ॥


असिपत्रवनं यद्वद्यथा नारकपक्षिणः  ।
मत्कर्मजनिता एव तथेदं कुत्र कुप्यते  ॥ ६.४६ ॥


मत्कर्मचोदिता एव जाता मय्यपकारिणः  ।
येन यास्यन्ति नरकान्मयैवामी हता ननु  ॥ ६.४७ ॥


एतानाश्रित्य मे पापं क्षीयते क्षमतो बहु  ।
मामाश्रित्य तु यान्त्येते नरकान् दीर्घवेदनान्  ॥ ६.४८ ॥


अहमेवापकार्येषां ममैते चोपकारिणः  ।
कस्माद्विपर्ययं कृत्वा खलचेतः प्रकुप्यसि  ॥ ६.४९ ॥


भवेन्ममाशयगुणो न यामि नरकान्यदि  ।
एषामत्र किमायातं यद्यात्मा रक्षितो मया  ॥ ६.५० ॥


अथ प्रत्यपकारी स्यां तथाप्येते न रक्षिताः  ।
हीयते चापि मे चर्या तस्मान्नष्टास्तपस्विनः  ॥ ६.५१ ॥


मनो हन्तुममूर्तत्वान्न शक्यं केनचित्क्वचित् ।
शरीराभिनिवेशात्तु कायदुःखेन बाध्यते  ॥ ६.५२ ॥


न्यक्वारः परुषं वाक्यमयशश्चेत्ययं गणः  ।
कायं न बाधते तेन चेतः कस्मात्प्रकुप्यसि  ॥ ६.५३ ॥


मय्यप्रसादो योऽन्येषां स किं मां भक्षयिष्यति  ।
इह जन्मान्तरे वापि येनासौ मेऽनभीप्सितः  ॥ ६.५४ ॥


लाभान्तरायकारित्वाद्यद्यसौ मेऽनभीप्सितः  ।
नङ्क्ष्यतीहैव मे लाभः पापं तु स्थास्यति ध्रुवम्  ॥ ६.५५ ॥


वरमद्यैव मे मृत्युर्न मिथ्याजीवितं चिरम्  ।
यस्माच्चिरमपि स्थित्वा मृत्युदुःखं तदैव मे  ॥ ६.५६ ॥


स्वप्ने वर्षशतं सौख्यं भुक्त्वा यश्च विबुध्यते  ।
मुहूर्तमपरो यश्च सुखी भूत्वा विबुध्यते  ॥ ६.५७ ॥


ननु निवर्तते सौख्यं द्वयोरपि बिबुद्धयोः  ।
सैवोपमा मृत्युकाले चिरजीब्यल्पजीविनोः  ॥ ६.५८ ॥


लब्ध्वापि च बहू।ल्लाभान् चिरं भुक्त्वा सुखान्यपि  ।
रिक्तहस्तश्च नग्नश्च यास्यामि मुषितो यथा  ॥ ६.५९ ॥


पापक्षयं च पुण्यं च लाभाज्जीवन् करोमि चेत् ।
पुण्यक्षयश्च पापं च लाभार्थं क्रुध्यतो ननु  ॥ ६.६० ॥


यदर्थमेव जीवामि तदेव यदि नश्यति  ।
किं तेन जीवितेनापि केवलाशुभकारिणा  ॥ ६.६१ ॥


अवर्णवादिनि द्वेषः सत्त्वान्नाशयतीति चेत् ।
परायशस्करेऽप्येवं कोपस्ते किं न जायते  ॥ ६.६२ ॥


परायत्ताप्रसादत्वादप्रसादिषु ते क्षमा  ।
क्लेशोत्पादपरायत्ते क्षमा नावर्णवादिनि  ॥ ६.६३ ॥


प्रतिमास्तूपसद्धर्म-नाशकाक्रोशकेषु च  ।
न युज्यते मम द्वेषो बुद्धादीनां न हि ब्यथा  ॥ ६.६४ ॥


गुरुसालोहितादीनां प्रियाणां चापकारिषु  ।
पूर्ववत्प्रत्ययोत्पादं दृष्ट्वा कोपं निवारयेत् ॥ ६.६५ ॥


चेतनाचेतनकृता देहिनां नियता व्यथा  ।
सा व्यथा चेतने दृष्टा क्षमस्वैनां व्यथामतः  ॥ ६.६६ ॥


मोहादेकेऽपराध्यन्ति कुप्यन्त्यन्येऽपि मोहिताः  ।
ब्रूमः कमेषु निर्दोषं कं वा ब्रूमोऽपराधिनम्  ॥ ६.६७ ॥


कस्मादेवं कृतं पूर्वं येनैवं बाध्यसे परैः  ।
सर्वे कर्मपरायत्तः कोऽहमत्रान्यथाकृतौ  ॥ ६.६८ ॥


एवं बुद्ध्वा तु पुण्येषु तथा यत्नं करोम्यहम्  ।
येन सर्वे भविष्यन्ति मैत्रचित्ताः परस्परम्  ॥ ६.६९ ॥


दह्यमाने गृहे यद्वदग्निर्गत्वा गृहान्तरम्  ।
तृणादौ यत्र सज्येत तदाकृष्यापनीयते  ॥ ६.७० ॥


एवं चित्तं यदासङ्गाद्दह्यते द्वेषवह्निना  ।
तत्क्षणं तत्परित्याज्यं पुण्यात्मोद्दाहशङ्कया  ॥ ६.७१ ॥


मारणीयः कथं छित्त्वा मुक्तश्चेत्किमभद्रकम्  ।
मनुष्यदुःखैर्नरकान्मुक्तश्चेत्किमभद्रकम्  ॥ ६.७२ ॥


यद्येतन्मात्रमेवाद्य दुःखं सोढुं न पार्यते  ।
तन्नारकव्यथाहेतुः क्रोधः कस्मान्न वार्यते  ॥ ६.७३ ॥


कोपार्थमेवमेवाहं नरकेषु सहस्रशः  ।
कारितोऽस्मि न चात्मार्थः परार्थो वा कृतो मया  ॥ ६.७४ ॥


न चेदं तादृशं दुःखं महार्थं च करिष्यति  ।
जगद्दुःखहरे दुःखे प्रीतिरेवात्र युज्यते  ॥ ६.७५ ॥


यदि प्रीतिसुखं प्राप्तमन्यैः स्तुत्वा गुणोर्जितम्  ।
मनस्त्वमपि तं स्तुत्वा कस्मादेवं न हृष्यसि  ॥ ६.७६ ॥


इदं च ते हृष्टिसुखं निरवद्यं सुखोदयम्  ।
न वारितं च गुणिभिः परावर्जनमुत्तमम्  ॥ ६.७७ ॥


तस्यैव सुखमित्येवं तवेदं यदि न प्रियम्  ।
भृतिदानादिविरतेर्दृष्टादृष्टं हतं भवेत् ॥ ६.७८ ॥


स्वगुणे कीर्त्यमाने च परसौख्यमपीच्छसि  ।
कीर्त्यमाने परगुणे स्वसौख्यमपि नेच्छसि  ॥ ६.७९ ॥


बोधिचित्तं समुत्पाद्य सर्वसत्त्वसुखेच्छया  ।
स्वयं लब्धसुखेष्वद्य कस्मात्सत्त्वेषु कुप्यसि  ॥ ६.८० ॥


त्रैलोक्यपूज्यं बुद्धत्वं सत्त्वानां किन्न वाञ्छसि  ।
सत्कारमित्वरं दृष्ट्वा तेषां किं परिदह्यसे  ॥ ६.८१ ॥


पुष्णाति यस्त्वया पोष्यं तुभ्यमेव ददाति सः  ।
कुटुम्बजीविनं लव्ध्वा न हृष्यसि प्रकुप्यसि  ॥ ६.८२ ॥


स किं नेच्छति सत्त्वानां यस्तेषां बोधिमिच्छति  ।
बोधिचित्तं कुतस्तस्य योऽन्यसंपदि कुप्यति  ॥ ६.८३ ॥


यदि तेन न तल्लब्धं स्थितं दानपतेर्गृहे  ।
सर्वथापि न तत्तेऽस्ति दत्तादत्तेन तेन किम्  ॥ ६.८४ ॥


किं वारयतु पुण्यानि प्रसन्नान् स्वगुणानथ  ।
लभमानो न गृह्णातु वद केन न कुप्यसि  ॥ ६.८५ ॥


न केवलं त्वमात्मानं कृतपापं न शोचसि  ।
कृतपुण्यैः सह स्पर्धामपरैः कर्तुमिच्छसि  ॥ ६.८६ ॥


जातं चेदप्रियं शत्रोस्त्वत्तुष्ठ्या किं पुनर्भवेत् ।
त्वदाशंसनमात्रेण न चाहेतुर्भविष्यति  ॥ ६.८७ ॥


अत त्वदिच्छया सिद्धं तद्दुःखे किं सुखं तव  ।
अथाप्यर्थो भवेदेवमनर्थः कोन्वतः परः  ॥ ६.८८ ॥


एतद्धि बडिशं घोरं क्लेशबाडिशिकार्पितम्  ।
यतो नरकपालास्त्वां क्रीत्वा पक्ष्यन्ति कुम्भिषु  ॥ ६.८९ ॥


स्तुतिर्यशोऽथ सत्कारो न पुण्याय न चायुषे  ।
न बलार्थं न चारोग्ये न च कायसुखाय मे  ॥ ६.९० ॥


एतावांश्च भवेत्स्वार्थो धीमतः स्वार्थवेदिनः  ।
मद्यद्यूतादि सेव्यं स्यान्मानसं सुखमिच्छता  ॥ ६.९१ ॥


यशोऽर्थं हारयन्त्यर्थमात्मानं मारयन्त्यपि  ।
किमक्षराणि भक्ष्याणि मृते कस्य च तत्सुखम्  ॥ ६.९२ ॥


यथा पांशुगृहे भिन्ने रोदित्यार्तरवं शिशुः  ।
तथा स्तुतियशोहानौ स्वचित्तं प्रतिभाति मे  ॥ ६.९३ ॥


शब्दस्तावदचित्तत्वात्स मां स्तौतीत्यसंभवः  ।
परः किल मयि प्रीत इत्येतत्प्रीतिकारणम्  ॥ ६.९४ ॥


अन्यत्र मयि वा प्रीत्या किं हि मे परकीयया  ।
तस्यैव तत्प्रीतिसुखं भागो नाल्पोऽपि मे ततः  ॥ ६.९५ ॥


तत्सुखेन सुखित्वं चेत्सर्वत्रैव ममास्तु तत् ।
कस्मादन्यप्रसादेन सुखितेषु न मे सुखम्  ॥ ६.९६ ॥


तस्मादहं स्तुतोऽस्मीति प्रीतिरात्मनि जायते  ।
तत्राप्येवमसंबन्धात्केवलं शिशुचेष्टितम्  ॥ ६.९७ ॥


स्तुत्यादयश्च मे क्षोभं संवेगं नाशयन्त्यमी  ।
गुणवत्सु च मात्सर्यं संपत्कोपं च कुर्वते  ॥ ६.९८ ॥


तस्मात्स्तुत्यादिघाताय मम ये प्रत्युपस्थिताः  ।
अपायपातरक्षार्थं प्रवृत्ता ननु ते मम  ॥ ६.९९ ॥


मुक्त्यर्थिनश्चायुक्तं मे लाभसत्कारबन्धनम्  ।
ये मोचयन्ति मां बन्धाद्द्वेषस्तेषु कथं मम  ॥ ६.१०० ॥


दुःखं प्रवेष्टुकामस्य ये कपाटत्वमागताः  ।
बुद्धाधिष्ठानत इव द्वेषस्तेषु कथं मम  ॥ ६.१०१ ॥


पुण्यविघ्नः कृतोऽनेनेत्यत्र कोपो न युज्यते  ।
क्षान्त्या समं तपो नास्ति नन्वेतत्तदुपस्थितम्  ॥ ६.१०२ ॥


अथाहमात्मदोषेण न करोमि क्षमामिह  ।
मयैवात्र कृतो विघ्नः पुण्यहेतावुपस्थिते  ॥ ६.१०३ ॥


यो हि येन विना नास्ति यस्मिंश्च सति विद्यते  ।
स एव कारणं तस्य स कथं विघ्न उच्यते  ॥ ६.१०४ ॥


न हि कालोपपन्नेन दानविघ्नः कृतोऽर्थिना  ।
न च प्रव्राजके प्राप्ते प्रव्रज्याविघ्न उच्यते  ॥ ६.१०५ ॥


सुलभा याचका लोके दुर्लभास्त्वपकारिणः  ।
यतो मेऽनपराधस्य न कश्चिदपराध्यति  ॥ ६.१०६ ॥


अश्रमोपार्जितस्तस्माद्नृहे निधिरिवोत्थितः  ।
बोधिचर्यासहायत्वात्स्पृहणीयो रिपुर्मम  ॥ ६.१०७ ॥


मया चानेन चोपात्तं तस्मादेतत्क्षमाफलम्  ।
एतस्मै प्रथमं देयमेतत्पूर्वा क्षमा यतः  ॥ ६.१०८ ॥


क्षमासिद्ध्याशयो नास्य तेन पूज्यो न चेदरिः  ।
सिद्धिहेतुरुचितोऽपि सद्धर्मः पूज्यते कथम्  ॥ ६.१०९ ॥


अपकाराशयोऽस्येति शत्रुर्यदि न पूज्यते  ।
अन्यथा मे कथं क्षान्तिर्भिषजीव हितोद्यते  ॥ ६.११० ॥


तद्दुष्टाशयमेवातः प्रतीत्योत्पद्यते क्षमा  ।
स एवातः क्षमाहेतुः पूज्यः सद्धर्मवन्मया  ॥ ६.१११ ॥


सत्त्वक्षेत्रं जिनक्षेत्रमित्यतो मुनिनोदितम्  ।
एतानाराध्य बहवः संपत्पारं यतो गताः  ॥ ६.११२ ॥


सत्त्वेभ्यश्च जिनेभ्यश्च बुद्धधर्मागमे समे  ।
जिनेषु गौरवं यद्वन्न सत्त्वेष्विति कः क्रमः  ॥ ६.११३ ॥


आशयस्य च माहात्म्यं न स्वतः किं तु कार्यतः  ।
समं च तेन माहात्म्यं सत्त्वानां तेन ते समाः  ॥ ६.११४ ॥


मैत्र्याशयश्च यत्पूज्यः सत्त्वमाहात्म्यमेव तत् ।
बुद्धप्रसादाद्यत्पुण्यं बुद्धमाहात्म्यमेव तत् ॥ ६.११५ ॥


बुद्धधर्मागमांशेन तस्मात्सत्त्वा जिनैः समाः  ।
न तु बुद्धैः समाः केचिदनन्तांशैर्गुणार्णवैः  ॥ ६.११६ ॥


गुणसारैकराशीनां गुणोऽणुरपि चेत्क्वचित् ।
दृश्यते तस्य पूजार्थं त्रैलोक्यमपि न क्षमम्  ॥ ६.११७ ॥


बुद्धधर्मोदयांशस्तु श्रेष्ठः सत्त्वेषु विद्यते  ।
एतदंशानुरूप्येण सत्त्वपूजा कृता भवेत् ॥ ६.११८ ॥


किं च निश्छद्मबन्धूनामप्रमेयोपकारिणाम्  ।
सत्त्वाराधनमुत्सृज्य निष्कृतिः का परा भवेत् ॥ ६.११९ ॥


भिन्दन्ति देहं प्रविशन्त्यवीचीं येषां कृते तत्र कृते कृतं स्यात् ।
महापकारिष्वपि तेन सर्व-कल्याणमेवाचरणीयमेषु  ॥ ६.१२० ॥


स्वयं मम स्वामिन एव तावत्तदर्थमात्मन्यपि निर्व्यपेक्षाः  ।
अहं कथं स्वामिषु तेषु तेषु करोमि मानं न तु दासभावम्  ॥ ६.१२१ ॥


येषां सुखे यान्ति मुदं मुनीन्द्रा येषां व्यथायां प्रविशन्ति मन्युम्  ।
तत्तोषणात्सर्वमुनीन्द्रतुष्टिस्तत्रापकारेऽपकृतं मुनीनाम्  ॥ ६.१२२ ॥


आदीप्तकायस्य यथा समन्तान्न सर्वकामैरपि सौमनस्यम्  ।
सत्त्वव्यथायामपि तद्वदेव न प्रीत्युपायोऽस्ति दयामयानाम्  ॥ ६.१२३ ॥


तस्मान्मया यज्जनदुःखदेन दुःखं कृतं सर्वमहाकृपाणाम्  ।
तदद्य पापं प्रतिदेशयामि यत्खेदितास्तन्मुनयः क्षमन्ताम्  ॥ ६.१२४ ॥


आराधनायाद्य तथागतानां सर्वात्मना दास्यमुपैमि लोके  ।
कुर्वन्तु मे मूर्ध्नि पदं जनौघा विघ्नन्तु वा तुष्यतु लोकनाथः  ॥ ६.१२५ ॥


आत्मीकृतं सर्वमिदं जगत्तैः कृपात्मभिर्नैव हि संशयोऽस्ति  ।
दृश्यन्त एते ननु सत्त्वरूपास्त एव नाथाः किमनादरोऽत्र  ॥ ६.१२६ ॥


तथागताराधनमेतदेव स्वार्थस्य संसाधनमेतदेव  ।
कोकस्य दुःखापहमेतदेव तस्मान्ममास्तु व्रतमेतदेव  ॥ ६.१२७ ॥


यथैको राजपुरुषः प्रमथ्नाति महाजनम्  ।
विकर्तुं नैव शक्नोति दीर्घदर्शी महाजनः  ॥ ६.१२८ ॥


यस्मान्नैव स एकाकी तस्य राजबलं बलम्  ।
तथा न दुर्बलं कंचिदपराद्धं विमानयेत् ॥ ६.१२९ ॥


यस्मान्नरकपालाश्च कृपावन्तश्च तद्बलम्  ।
तस्मादाराधयेत्सत्त्वान् भृत्यश्चण्डनृपं यथा  ॥ ६.१३० ॥


कुपितः किं नृपः कुर्याद्येन स्यान्नरकव्यथा  ।
यत्सत्त्वदौर्मनस्येन कृतेन ह्यनुभूयते  ॥ ६.१३१ ॥


तुष्टः किं नृपतिर्दद्याद्यद्बुद्धत्वसमं भवेत् ।
यत्सत्त्वसौमनस्येन कृतेन ह्यनुभूयते  ॥ ६.१३२ ॥


आस्तां भविष्यद्बुद्धत्वं सत्त्वाराधनसंभवम्  ।
इहैव सौभाग्ययशः सौस्थित्यं किं न पश्यसि  ॥ ६.१३३ ॥


प्रासादिकत्वमारोग्यं प्रामोद्यं चिरजीवितम्  ।
चक्रवर्तिसुखं स्फीतं क्षमी प्राप्नोति संसरन्  ॥ ६.१३४ ॥


बोधिचर्यावतारे क्षान्तिपारमिता षष्ठः परिच्छेदः ॥


****************************************************************

परिच्छेद ७

एवं क्षमो भजेद्वीर्यं वीर्ये बोधिर्यतः स्थिता  ।
न हि वीर्यं विना पुण्यं यथा वायुं विनागतिः  ॥ ७.१ ॥


किं वीर्यं कुशलोत्साहस्तद्विपक्षः क उच्यते  ।
आलस्यं कुत्सितासक्तिर्विषादात्मावमन्यना  ॥ ७.२ ॥


अव्यापारसुखास्वाद-निद्रापाश्रयतृष्णया  ।
संसारदुःखानुद्वेगादालस्यमुपजायते  ॥ ७.३ ॥


क्लेशवागुरिकाघ्रातः प्रविष्टो जन्मवागुराम्  ।
किमद्यापि न जानासि मृत्योर्वदनमागतः  ॥ ७.४ ॥


स्वयूथ्यान्मार्यमाणांस्त्वं क्रमेणैव न पश्यसि  ।
तथापि निद्रां यास्येव चण्डालमहिषो यथा  ॥ ७.५ ॥


यमेनोद्वीक्ष्यमाणस्य बद्धमार्गस्य सर्वतः  ।
कथं ते रोचते भोक्तुं कथं निद्रा कथं रतिः  ॥ ७.६ ॥


यावत्संभृतसंभारं मरणं शीघ्रमेष्यति  ।
संत्यज्यापि तदालस्यमकाले किं करिष्यसि  ॥ ७.७ ॥


इदं न प्राप्तमारब्धमिदमर्धकृतं स्थितम्  ।
अकस्मान्मृत्युरायातो हा हतोऽस्मीति चिन्तयन्  ॥ ७.८ ॥


शोकवेगसमुच्छून-साश्रुरक्तेक्षणाननान्  ।
बन्धून्निराशान् संपश्यन् यमदूतमुखानि च  ॥ ७.९ ॥


स्वपापस्मृतिसंतप्तः शृण्वन्नादांश्च नारकान्  ।
त्रासोच्चारविलिप्ताङ्गो विह्वलः किं करिष्यसि  ॥ ७.१० ॥


जीवमत्स्य इवास्मीति युक्तं भयमिहैव ते  ।
किं पुनः कृतपापस्य तीव्रान्नरकदुःखतः  ॥ ७.११ ॥


स्पृष्ट उष्णोदकेनापि सुकुमार प्रतप्यसे  ।
कृत्वा च नारकं कर्म किमेवं स्वस्थमास्यते  ॥ ७.१२ ॥


निरुद्यमफलाकाङ्क्षिन् सुकुमार बहुव्यथ  ।
मृत्युग्रस्तोऽमराकार हा दुःखित विहन्यसे  ॥ ७.१३ ॥


मानुष्यं नावमासाद्य तर दुःखमहानदीम्  ।
मूढ कालो न निद्राया इयं नौर्दुर्लभा पुनः  ॥ ७.१४ ॥


मुक्त्वा धर्मरतिं श्रेष्ठामनन्तरतिसंततिम्  ।
रतिरौद्धत्यहासादौ दुःखहेतौ कथं तव  ॥ ७.१५ ॥


अविषादबलव्यूह-तात्पर्यात्मविधेयता  ।
परात्मसमता चैव परात्मपरिवर्तनम्  ॥ ७.१६ ॥


नैवावसादः कर्तव्यः कुतो मे बोधिरित्यतः  ।
यस्मात्तथागतः सत्यं सत्यवादीदमुक्तवान्  ॥ ७.१७ ॥


तेऽप्यासन् दंशमशका मक्षिकाः कृमयस्तथा  ।
यैरुत्साहवशात्प्राप्ता दुरापा बोधिरुत्तमा  ॥ ७.१८ ॥


किमुताहं नरो जात्या शक्तो ज्ञातुं हिताहितम्  ।
सर्वज्ञनीत्यनुत्सर्गाद्बोधिं किं नाप्नुयामहम्  ॥ ७.१९ ॥


अथापि हस्तपादादि दातव्यमिति मे भयम्  ।
गुरुलाघवमूढत्वं तन्मे स्यादविचारतः  ॥ ७.२० ॥


छेत्तव्यश्चास्मि भेत्तव्यो दाह्यः पाट्योऽप्यनेकशः  ।
कल्पकोटीरसंख्येया न च बोधिर्भविष्यति  ॥ ७.२१ ॥


इदं तु मे परिमितं दुःखं संबोधिसाधनम्  ।
नष्टशल्यव्यथापोहे तदुत्पादनदुःखवत् ॥ ७.२२ ॥


सर्वेऽपि वैद्याः कुर्वन्ति क्रियादुःखैररोगताम्  ।
तस्माद्बहूनि दुःखानि हन्तुं सोढव्यमल्पकम्  ॥ ७.२३ ॥


क्रियामिमामप्युचितां वरवैद्यो न दत्तवान्  ।
मधुरेणोपचारेण चिकित्सति महातुरान्  ॥ ७.२४ ॥


आदौ शाकादिदानेऽपि नियोजयति नायकः  ।
तत्करोति क्रमात्पश्चाद्यत्स्वमांसान्यपि त्यजेत् ॥ ७.२५ ॥


यदा शाकेष्विव प्रज्ञा स्वमांसेऽप्युपजायते  ।
मांसास्थि त्यजतस्तस्य तदा किं नाम दुष्करम्  ॥ ७.२६ ॥


न दुःखी त्यक्तपापत्वात्पण्डितत्वान्न दुर्मनाः  ।
मिथ्याकल्पनया चित्ते पापात्काये यतो व्यथा  ॥ ७.२७ ॥


पुण्येन कायः सुखितः पाण्डित्येन मनः सुखि  ।
तिष्ठन् परार्थं संसारे कृपालुः केन खिद्यते  ॥ ७.२८ ॥


क्षपयन् पूर्वपापानि प्रतीच्छन् पुण्यसागरान्  ।
बोधिचित्तबलादेव श्रावकेभ्योऽपि शीघ्रगः  ॥ ७.२९ ॥


एवं सुखात्सुखं गच्छन् को विषीदेत्सचेतनः  ।
बोधिचित्तरथं प्राप्य सर्वखेदश्रमापहम्  ॥ ७.३० ॥


छन्दस्थामरतिमुक्ति-बलं सत्त्वार्थसिद्धये  ।
छन्दं दुःखभयात्कुर्यादनुशंसांश्च भावयन्  ॥ ७.३१ ॥


एवं विपक्षमुन्मूल्य यतेतोत्साहवृद्धये  ।
छन्दमानरतित्याग-तात्पर्यवशिताबलैः  ॥ ७.३२ ॥


अप्रमेया मया दोषा हन्तव्याः स्वपरात्मनोः  ।
एकैकस्यापि दोषस्य यत्र कल्पार्णवैः क्षयः  ॥ ७.३३ ॥


तत्र दोषक्षयारम्भे लेशोऽपि मम नेक्ष्यते  ।
अप्रमेयव्यथाभाज्ये नोरः स्फुटति मे कथम्  ॥ ७.३४ ॥


गुणा मयार्जनीयाश्च बहवः स्वपरात्मनोः  ।
तत्रैकैकगुणाभ्यासो भवेत्कल्पार्णवैर्न वा  ॥ ७.३५ ॥


गुणलेशेऽपि नाभ्यासो मम जातः कदाचन  ।
वृथा नीतं मया जन्म कथंचिल्लब्धमद्भुतम्  ॥ ७.३६ ॥


न प्राप्तं भगवत्पूजा-महोत्सवसुखं मया  ।
न कृता शासने कारा दरिद्राशा न पूरिता  ॥ ७.३७ ॥


भीतेभ्यो नाभयं दत्तमार्ता न सुखिनः कृताः  ।
दुःखाय केवलं मातुर्गतोऽस्मि गर्भशल्यताम्  ॥ ७.३८ ॥


धर्मच्छन्दवियोगेन पौर्विकेण ममाधुना  ।
विपत्तिरीदृशी जाता को धर्मे छन्दमुत्सृजेत् ॥ ७.३९ ॥


कुशलानां च सर्वेषां छन्दं मूलं मुनिर्जगौ  ।
तस्यापि मूलं सततं विपाकफलभावना  ॥ ७.४० ॥


दुःखानि दौर्मनस्यानि भयानि विविधानि च  ।
अभिलाषविघाताश्च जायन्ते पापकारिणाम्  ॥ ७.४१ ॥


मनोरथः शुभकृतां यत्र यत्रैव गच्छति  ।
तत्र तत्रैव तत्पुण्यैः फलार्घेणाभिपूज्यते  ॥ ७.४२ ॥


पापकारिसुखेच्छा तु यत्र यत्रैव गच्छति  ।
तत्र तत्रैव तत्पापैर्दुःखशस्त्रैर्विहन्यते  ॥ ७.४३ ॥


विपुलसुगन्धिशीतलसरोरुहगर्भगता मधुरजिनस्वराशनकृतोपचितद्युतयः  ।
मुनिकरबोधिताम्बुजविनिर्गतसद्वपुषः सुगतसुता भवन्ति सुगतस्य पुरः कुशलैः  ॥ ७.४४ ॥


यमपुरुषापनीतसकलच्छविरार्तरवो हुतवहतापविद्रुतकताम्रनिषिक्ततनुः  ।
ज्वलदसिशक्तिघातशतशातितमांसदलः पतति सुतप्तलोहधरणीष्वशुभैर्बहुशः  ॥ ७.४५ ॥


तस्मात्कार्यः शुभच्छन्दो भावयित्वैवमादरात् ।
वज्रध्वजस्य विधिना मानं त्वारभ्य भावयेत् ॥ ७.४६ ॥


पूर्वं निरूप्य सामग्रीमारभेन्नारभेत वा  ।
अनारम्भो वरं नाम न त्वारभ्य निवर्तनम्  ॥ ७.४७ ॥


जन्मान्तरेऽपि सोऽभ्यासः पापाद्दुःखं च वर्धते  ।
अन्यच्च कार्यकालं च हीनं तच्च न साधितम्  ॥ ७.४८ ॥


त्रिषु मानो विधातव्यः कर्मोपक्लेशशक्तिषु  ।
मयैवैकेन कर्तव्यमित्येषा कर्ममानिता  ॥ ७.४९ ॥


क्लेशस्वतन्त्रो लोकोऽयं न क्षमः स्वार्थसाधने  ।
तस्मान्मयैषां कर्तव्यं नाशक्तोऽहं यथा जनः  ॥ ७.५० ॥


नीचं कर्म करोत्यन्यः कथं मय्यपि तिष्ठति  ।
मानाच्चेन्न करोम्येतन्मानो नश्यतु मे वरम्  ॥ ७.५१ ॥


मृतं दुण्डुभमासाद्य काकोऽपि गरुडायते  ।
आपदाबाधतेऽल्पापि मनो मे यदि दुर्बलम्  ॥ ७.५२ ॥


विषादकृतनिश्चेष्ट आपदः सुकरा ननु  ।
व्युत्थितश्चेष्टमानस्तु महतामपि दुर्जयः  ॥ ७.५३ ॥


तस्माद्दृढेन चित्तेन करोम्यापदमापदः  ।
त्रैलोक्यविजिगीषुत्वं हास्यमापज्जितस्य मे  ॥ ७.५४ ॥


मया हि सर्वं जेतव्यमहं जेयो न केनचित् ।
मयैष मानो वोढव्यो जिनसिंहसुतो ह्यहम्  ॥ ७.५५ ॥


ये सत्त्वा मानविजिता वराकास्ते न मानिनः  ।
मानी शत्रुवशं नैति मानशत्रुवशाश्च ते  ॥ ७.५६ ॥


मानेन दुर्गतिं नीता मानुष्येऽपि हतोत्सवाः  ।
परपिण्डाशिनो दासा मूर्खा दुर्दर्शनाः कृशाः  ॥ ७.५७ ॥


सर्वतः परिभूताश्च मानस्तब्धास्तपस्विनः  ।
तेऽपि चेन्मानिनां मध्ये दीनास्तु वद कीदृशाः  ॥ ७.५८ ॥


ते मानिनो विजयिनश्च त एव शूरा ये मानशत्रुविजयाय वहन्ति मानम्  ।
ये तं स्फुरन्तमपि मानरिपुं निहत्य कामं जने जयफलं प्रतिपादयन्ति  ॥ ७.५९ ॥


संक्लेशपक्षमध्यस्थो भवेद्दृप्तः सहस्रशः  ।
दुर्योधनः क्लेशगणैः सिंहो मृगगणैरिव  ॥ ७.६० ॥


महत्स्वपि हि कृच्छ्रेषु न रसं चक्षुरीक्षते  ।
एवं कृच्छ्रमपि प्राप्य न क्लेशवशगो भवेत् ॥ ७.६१ ॥


यदेवापद्यते कर्म तत्कर्मव्यसनी भवेत् ।
तत्कर्मशौण्डोऽतृप्तात्मा क्रीडाफलसुखेप्सुवत् ॥ ७.६२ ॥


सुखार्थं क्रियते कर्म तथापि स्यान्न वा सुखम्  ।
कर्मैव तु सुखं यस्य निष्कर्मा स सुखी कथम्  ॥ ७.६३ ॥


कामैर्न तृप्तिः संसारे क्षुरधारामधूपमैः  ।
पुण्यामृतैः कथं तृप्तिर्विपाकमधुरैः शिवैः  ॥ ७.६४ ॥


तस्मात्कर्मावसानेऽपि निमज्जेत्तत्र कर्मणि  ।
यथा मध्याह्नसंतप्त आदौ प्राप्तसराः करी  ॥ ७.६५ ॥


बलनाशानुबन्धे तु पुनः कर्तुं परित्यजेत् ।
सुसमाप्तं च तन्मुञ्चेदुत्तरोत्तरतृष्णया  ॥ ७.६६ ॥


क्लेशप्रहारान् संरक्षेत्क्लेशांश्च प्रहरेद्दृढम्  ।
खड्गयुद्धमिवापन्नः शिक्षितेनारिणा सह  ॥ ७.६७ ॥


तत्र खड्गं यथा भ्रष्टं गृह्णीयात्सभयस्त्वरम्  ।
स्मृतिखड्गं तथा भ्रष्टं गृह्णीयान्नरकान् स्मरन्  ॥ ७.६८ ॥


विषं रुधिरमासाद्य प्रसर्पति यथा तनौ  ।
तथैव च्छिद्रमासाद्य दोषश्चित्ते प्रसर्पति  ॥ ७.६९ ॥


तैलपात्रधरो यद्वदसिहस्तैरधिष्ठितः  ।
स्खलिते मरणत्रासात्तत्परः स्यात्तथा व्रती  ॥ ७.७० ॥


तस्मादुत्सङ्गगे सर्पे यथोत्तिष्ठति सत्वरम्  ।
निद्रालस्यागमे तद्वत्प्रतिकुर्वीत सत्वरम्  ॥ ७.७१ ॥


एकैकस्मिंश्छले सुष्ठु परितप्य विचिन्तयेत् ।
कथं करोमि येनेदं पुनर्मे न भवेदिति  ॥ ७.७२ ॥


संसर्गं कर्म वा प्राप्तमिच्छेदेतेन हेतुना  ।
कथं नामास्ववस्थासु स्मृत्यभ्यासो भवेदिति  ॥ ७.७३ ॥


लघुं कुर्यात्तथात्मानमप्रमादकथां स्मरन्  ।
कर्मागमाद्यथा पूर्वं सज्जः सर्वत्र वर्तते  ॥ ७.७४ ॥


यथैव तूलकं वायोर्गमनागमने वशम्  ।
तथोत्साहवशं यायादृद्धिश्चैवं समृध्यति  ॥ ७.७५ ॥


बोधिचर्यावतारे वीर्यपारमिता नाम सप्तमः परिच्छेदः ॥


****************************************************************


परिच्छेद ८


वर्धयित्वैवमुत्साहं समाधौ स्थापयेन्मनः  ।
विक्षिप्तचित्तस्तु नरः क्लेशदंष्ट्रान्तरे स्थितः  ॥ ८.१ ॥


कायचित्तविवेकेन विक्षेपस्य न संभवः  ।
तस्माल्लोकं परित्यज्य वितर्कान् परिवर्जयेत् ॥ ८.२ ॥


स्नेहान्न त्यज्यते लोको लाभादिषु च तृष्णया  ।
तस्मादेतत्परित्यागे विद्वानेवं विभावयेत् ॥ ८.३ ॥


शमथेन विपश्यनासुयुक्तः कुरुते क्लेशविनाशमित्यवेत्य  ।
शमथः प्रथमं गवेषणीयः स च लोके निरपेक्षयाभिरत्या  ॥ ८.४ ॥


कस्यानित्येष्वनित्यस्य स्नेहो भवितुमर्हति  ।
येन जन्मसहस्राणि द्रष्टव्यो न पुनः प्रियः  ॥ ८.५ ॥


अपश्यन्नरतिं याति समाधौ न च तिष्ठति  ।
न च तृप्यति दृष्ट्वापि पूर्ववद्बाध्यते तृषा  ॥ ८.६ ॥


न पश्यति यथाभूतं संवेगादवहीयते  ।
दह्यते तेन शोकेन प्रियसंगमकाङ्क्षया  ॥ ८.७ ॥


तच्चिन्तया मुधा याति ह्रस्वमायुर्मुहुर्मुहुः  ।
अशाश्वतेन मित्रेन धर्मो भ्रश्यति शाश्वतः  ॥ ८.८ ॥


बालैः सभागचरितो नियतं याति दुर्गतिम्  ।
नेष्यते विषभागश्च किं प्राप्तं बालसंगमात् ॥ ८.९ ॥


क्षणाद्भवन्ति सुहृदो भवन्ति रिपवः क्षणात् ।
तोषस्थाने प्रकुप्यन्ति दुराराधाः पृथग्जनाः  ॥ ८.१० ॥


हितमुक्ताः प्रकुप्यन्ति वारयन्ति च मां हितात् ।
अथ न श्रूयते तेषां कुपिता यान्ति दुर्गतिम्  ॥ ८.११ ॥


ईर्ष्योत्कृष्टात्समाद्वन्द्वो हीनान्मानः स्तुतेर्मदः  ।
अवर्णात्प्रतिघश्चेति कदा बालाद्धितं भवेत् ॥ ८.१२ ॥


आत्मोत्कर्षः परावर्णः संसाररतिसंकथा  ।
इत्याद्यवश्यमशुभं किंचिद्बालस्य बालतः  ॥ ८.१३ ॥


एवं तस्यापि तत्सङ्गात्तेनानर्थसमागमः  ।
एकाकी विहरिष्यामि सुखमक्लिष्टमानसः  ॥ ८.१४ ॥


बालाद्दूरं पलायेत प्राप्तमाराधयेत्प्रियैः  ।
न संस्तवानुबन्धेन किंतूदासीनसाधुवत् ॥ ८.१५ ॥


धर्मार्थमात्रमादाय भृङ्गवत्कुसुमान्मधु  ।
अपूर्व इव सर्वत्र विहरिष्याम्यसंस्तुतः  ॥ ८.१६ ॥


लाभी च सत्कृतश्चाहमिच्छन्ति बहवश्च माम्  ।
इति मर्त्यस्य संप्राप्तान्मरणाज्जायते भयम्  ॥ ८.१७ ॥


यत्र तत्र रतिं याति मनः सुखाभिमोहितम्  ।
तत्तत्सहस्रगुणितं दुःखं भूत्वोपतिष्ठति  ॥ ८.१८ ॥


तस्मात्प्राज्ञो न तमिच्छेदिच्छातो जायते भयम्  ।
स्वयमेव च यात्येतद्धैर्यं कृत्वा प्रतीक्षताम्  ॥ ८.१९ ॥


बहवो लाभिनोऽभूवन् बहवश्च यशस्विनः  ।
सह लाभयशोभिस्ते न ज्ञाताः क्व गता इति  ॥ ८.२० ॥


मामेवान्ये जुगुप्सन्ति किं प्रहृष्याम्यहं स्तुतः  ।
मामेवान्ये प्रशंसन्ति किं विषीदामि निन्दितः  ॥ ८.२१ ॥


नानाधिमुक्तिकाः सत्त्वा जिनैरपि न तोषिताः  ।
किं पुनर्मादृशैरज्ञैस्तस्मात्किं कोकचिन्तया  ॥ ८.२२ ॥


निन्दन्त्यलाभिनं सत्त्वमवध्यायन्ति लाभिनम्  ।
प्रकृत्या दुःखसंवासैः कथं तैर्जायते रतिः  ॥ ८.२३ ॥


न बालः कस्यचिन्मित्रमिति चोक्तं तथागतैः  ।
न स्वार्थेन विना प्रीतिर्यस्माद्बालस्य जायते  ॥ ८.२४ ॥


स्वार्थद्वारेण या प्रीतिरात्मार्थं प्रीतिरेव सा  ।
द्रव्यनाशे यथोद्वेगः सुखहानिकृतो हि सः  ॥ ८.२५ ॥


नावध्यायन्ति तरवो न चाराध्याः प्रयत्नतः  ।
कदा तैः सुखसंवासैः सह वासो भवेन्मम  ॥ ८.२६ ॥


शून्यदेवकुले स्थित्वा वृक्षमूले गुहासु वा  ।
कदानपेक्षो यास्यामि पृष्ठतोऽनवलोकयन्  ॥ ८.२७ ॥


अममेषु प्रदेशेषु विस्तीर्णेषु स्वभावतः  ।
स्वच्छन्दचार्यनिलयो विहरिष्याम्यहं कदा  ॥ ८.२८ ॥


मृत्पात्रमात्रविभवश्चौरासंभोगचीवरः  ।
निर्भयो विहरिष्यामि कदा कायमगोपयन्  ॥ ८.२९ ॥


कायभूमिं निजां गत्वा कङ्कालैरपरैः सह  ।
स्वकायं तुलयिष्यामि कदा शतनधर्मिणम्  ॥ ८.३० ॥


अयमेव हि कायो मे एवं पूतिर्भविष्यति  ।
शृगाला अपि यद्गन्धान्नोपसर्पेयुरन्तिकम्  ॥ ८.३१ ॥


अस्यैकस्यापि कायस्य सहजा अस्थिखण्डकाः  ।
पृथक्पृथग्गमिष्यन्ति किमुतान्यः प्रियो जनः  ॥ ८.३२ ॥


एक उत्पद्यते जन्तुर्म्रियते चैक एव हि  ।
नान्यस्य तद्व्यथाभागः किं प्रियैर्विघ्नकारकैः  ॥ ८.३३ ॥


अध्वानं प्रतिपन्नस्य यथावासपरिग्रहः  ।
तथा भवाध्वगस्यापि जन्मावासपरिग्रहः  ॥ ८.३४ ॥


चतुर्भिः पुरुषैर्यावत्स न निर्धार्यते ततः  ।
आशोच्यमानो लोकेन तावदेव वनं व्रजेत् ॥ ८.३५ ॥


असंस्तवाविरोधाभ्यामेक एव शरीरकः  ।
पूर्वमेव मृतो लोके म्रियमाणो न शोचति  ॥ ८.३६ ॥


न चान्तिकचराः केचिच्छोचन्तः कुर्वते व्यथाम्  ।
बुद्धाद्यनुस्मृतिं चास्य विक्षिपन्ति न केचन  ॥ ८.३७ ॥


तस्मादेकाकिता रम्या निरायासा शिवोदया  ।
सर्वविक्षेपशमनी सेवितव्या मया सदा  ॥ ८.३८ ॥


सर्वान्यचिन्तानिर्मुक्तः स्वचित्तैकाग्रमानसः  ।
समाधानाय चित्तस्य प्रयतिष्ये दमाय च  ॥ ८.३९ ॥


कामा ह्यनर्थजनका इह लोके परत्र च  ।
इह बन्धवधच्छेदैर्नरकादौ परत्र च  ॥ ८.४० ॥


यदर्थं दूतदूतीनां कृताञ्जलिरनेकधा  ।
न च पापमकीर्त्तिर्वा यदर्थं गणिता पुरा  ॥ ८.४१ ॥


प्रक्षिप्तश्च भयेऽप्यात्मा द्रविणं च व्ययीकृतम्  ।
यान्येव च परिष्वज्य वभूवोत्तमनिर्वृताः  ॥ ८.४२ ॥


तान्येवास्थीनि नान्यानि स्वाधीनान्यममानि च  ।
प्रकामं संपरिष्वज्य किं न गच्छसि निर्वृतिम्  ॥ ८.४३ ॥


उन्नाम्यमानं यत्नाद्यन्नीयमानमधो ह्रिया  ।
पुरा दृष्टमदृष्टं वा मुखं जालिकयावृतम्  ॥ ८.४४ ॥


तन्मुखं तूत्परिक्लेशमसहद्भिरिवाधुना  ।
गृध्रैर्व्यक्तीकृतं पश्य किमिदानीं पलायसे  ॥ ८.४५ ॥


परचक्षुर्निपातेभ्योऽप्यासीद्यत्परिरक्षितम्  ।
तदद्य भक्षितं यावत्किमीर्ष्यालो न रक्षसि  ॥ ८.४६ ॥


मांसोच्छ्रयमिमं दृष्ट्वा गृध्रैरन्यैश्च भक्षितम्  ।
आहारः पूज्यतेऽन्येषां स्रक्चन्दनविभूषणैः  ॥ ८.४७ ॥


निश्चलादपि ते त्रासः कङ्कालादेवमीक्षितात् ।
वेताडेनेव केनापि चाल्यमानाद्भयं न किम्  ॥ ८.४८ ॥


एकस्मादशनादेषां लालामेध्यं च जायते  ।
तत्रामेध्यमनिष्टं ते लालापानं कथं प्रियम्  ॥ ८.४९ ॥


तूलगर्भैर्मृदुस्पर्शै रमन्ते नोपधानकैः  ।
दुर्गन्धं न स्रवन्तीति कामिनोऽमेध्यमोहिताः  ॥ ८.५० ॥


यत्र च्छन्नेऽप्ययं रागस्तदच्छन्नं किमप्रियम्  ।
न चेत्प्रयोजनं तेन कस्माच्छन्नं विमृद्यते  ॥ ८.५१ ॥


यदि ते नाशुचौ रागः कस्मादालिङ्गसेऽपरम्  ।
मांसकर्दमसंलिप्तं स्नायुबद्धास्थिपञ्जरम्  ॥ ८.५२ ॥


स्वमेव बह्वमेध्यं ते तेनैव धृतिमाचर  ।
अमेध्यभस्त्रामपरां गूथघस्मर विस्मर  ॥ ८.५३ ॥


मांसप्रियोऽहमस्येति द्रष्टुं स्प्रष्टुं च वाञ्छसि  ।
अचेतनं स्वभावेन मांसं त्वं कथमिच्छसि  ॥ ८.५४ ॥


यदिच्छसि न तच्चित्तं द्रष्टुं स्प्रष्टुं च शक्यते  ।
यच्च शक्यं न तद्वेत्ति किं तदालिङ्गसे मुधा  ॥ ८.५५ ॥


नामेध्यमयमन्यस्य कायं वेत्सीत्यनद्भुतम्  ।
स्वामेध्यमयमेव त्वं तं नावैषीति विस्मयः  ॥ ८.५६ ॥


विघनार्कांशुविकचं मुक्त्वा तरुणपङ्कजम्  ।
अमेध्यशौण्डचित्तस्य का रतिर्गूथपञ्जरे  ॥ ८.५७ ॥


मृदाद्यमेध्यलिप्तत्वाद्यदि न स्प्रष्टुमिच्छसि  ।
यतस्तन्निर्गतं कायात्तं स्प्रष्टुं कथमिच्छसि  ॥ ८.५८ ॥


यदि ते नाशुचौ रागः कस्मादालिङ्गसे परम्  ।
अमेध्यक्षेत्रसंभूतं तद्बीजं तेन वर्धितम्  ॥ ८.५९ ॥


अमेध्यभवमल्पत्वान्न वाञ्छस्यशुचिं कृमिम्  ।
बह्वमेध्यमयं कायममेध्यजमपीच्छसि  ॥ ८.६० ॥


न केवलममेध्यत्वमात्मीयं न जुगुप्ससि  ।
अमेध्यभाण्डानपरान् गूथघस्मर वाञ्छसि  ॥ ८.६१ ॥


कर्पूरादिषु हृद्येषु शाल्यन्नव्यञ्जनेषु वा  ।
मुखक्षिप्तविसृष्टेषु भूमिरप्यशुचिर्मता  ॥ ८.६२ ॥


यदि प्रत्यक्षमप्येतदमेध्यं नाधिमुच्यसे  ।
श्मशाने पतितान् घोरान् कायान् पश्यापरानपि  ॥ ८.६३ ॥


चर्मण्युत्पाटिते यस्माद्भयमुत्पद्यते महत् ।
कथं ज्ञात्वापि तत्रैव पुनरुत्पद्यते रतिः  ॥ ८.६४ ॥


काये न्यस्तोऽप्यसौ गन्धश्चन्दनादेव नान्यतः  ।
अन्यदीयेन गन्धेन कस्मादन्यत्र रज्यते  ॥ ८.६५ ॥


यदि स्वभावदौर्गन्ध्याद्रागो नात्र शिवं ननु  ।
किमनर्थरुचिर्लोकस्तं गन्धेनानुलिम्पति  ॥ ८.६६ ॥


कायस्यात्र किमायातं सुगन्धि यदि चन्दनम्  ।
अन्यदीयेन गन्धेन कस्मादन्यत्र रज्यते  ॥ ८.६७ ॥


यदि केशनखैर्दीर्घैर्दन्तैः समलपाण्डुरैः  ।
मलपङ्कधरो नग्नः कायः प्रकृतिभीषणः  ॥ ८.६८ ॥


स किं संस्क्रियते यत्नादात्मघाताय शस्त्रवत् ।
आत्मव्यामोहनोद्युक्तैरुन्मत्तैराकुला मही  ॥ ८.६९ ॥


कङ्कालान् कतिचिद्दृष्ट्वा श्मशाने किल ते घृणा  ।
ग्रामश्मशाने रमसे चलत्कङ्कालसंकुले  ॥ ८.७० ॥


एवं चामेध्यमप्येतद्विना मूल्यं न लभ्यते  ।
तदर्थमर्जनायासो नरकादिषु च व्यथा  ॥ ८.७१ ॥


शिशोर्नार्जनसामर्थ्यं केनासौ यौवने सुखी  ।
यात्यर्जनेन तारुण्यं वृद्धः कामैः करोति किम्  ॥ ८.७२ ॥


केचिद्दिनान्तव्यापारैः परिश्रान्ताः कुकामिनः  ।
गृहमागत्य सायाह्ने शेरते स्म मृता इव  ॥ ८.७३ ॥


दण्डयात्राभिरपरे प्रवासक्लेशदुःखिताः  ।
वत्सरैरपि नेक्षन्ते पुत्रदारांस्तदर्थिनः  ॥ ८.७४ ॥


यदर्थमिव विक्रीत आत्मा कामविमोहितैः  ।
तन्न प्राप्तं मुधैवायुर्नीतं तु परकर्मणा  ॥ ८.७५ ॥


विक्रीतस्वात्मभावानां सदा प्रेषणकारिणाम्  ।
प्रसूयन्ते स्त्रियोऽन्येषामटवीविटपादिषु  ॥ ८.७६ ॥


रणं जीवितसंदेहं विशन्ति किल जीवितम्  ।
मानार्थं दासतां यान्ति मूढाः कामविडम्बिताः  ॥ ८.७७ ॥


छिद्यन्ते कामिनः केचिदन्ये शूलसमर्पिताः  ।
दृश्यन्ते दह्यमानाश्च हन्यमानाश्च शक्तिभिः  ॥ ८.७८ ॥


अर्जनरक्षणनाशविषादैरर्थमनर्थमनन्तमवैहि  ।
व्यग्रतया धनसक्तमतीनां नावसरो भवदुःखविमुक्तेः  ॥ ८.७९ ॥


एवमादीनवो भूयानल्पास्वादस्तु कामिनाम्  ।
शकटं वहतो यद्वत्पशोर्घासलवग्रहः  ॥ ८.८० ॥

तस्यास्वादलवस्यार्थे यः पशोरप्यदुर्लभः  ।
हता दैवहतेनेयं क्षणसंपत्सुदुर्लभा  ॥ ८.८१ ॥


अवश्यं गन्तुरल्पस्य नरकादिप्रपातिनः  ।
कायस्यार्थे कृतो योऽयं सर्वकालं परिश्रमः  ॥ ८.८२ ॥


ततः कोटिशतेनापि श्रमभागेन बुद्धता  ।
चर्यादुःखान्महद्दुःखं सा च बोधिर्न कामिनाम्  ॥ ८.८३ ॥


न शस्त्रं न विषं नाग्निर्न प्रपातो न वैरिणः  ।
कामानामुपमां यान्ति नरकादिव्यथास्मृतेः  ॥ ८.८४ ॥


एवमुद्विज्य कामेभ्यो विवेके जनयेद्रतिम्  ।
कलहायासशून्यासु शान्तासु वनभूमिषु  ॥ ८.८५ ॥


धन्यैः शशाङ्ककरचन्दनशीतलेषु रम्येषु हर्म्यविपुलेषु शिलातलेषु  ।
निःशब्दसौम्यवनमारुतवीज्यमानैः चंक्रम्यते परहिताय विचिन्त्यते च  ॥ ८.८६ ॥


विहृत्य यत्र क्वचिदिष्टकालं शून्यालये वृक्षतले गुहासु  ।
परिग्रहरक्षणखेदमुक्तः चरत्यपेक्षाविरतो यथेष्टम्  ॥ ८.८७ ॥


स्वच्छन्दचार्यनिलयः प्रतिबद्धो न कस्यचित् ।
यत्संतोषसुखं भुङ्क्ते तदिन्द्रस्यापि दुर्लभम्  ॥ ८.८८ ॥


एवमादिभिराकारैर्विवेकगुणभावनात् ।
उपशान्तवितर्कः सन् बोधिचित्तं तु भावयेत् ॥ ८.८९ ॥


परात्मसमतामादौ भावयेदेवमादरात् ।
समदुःखसुखाः सर्वे पालनीया मयात्मवत् ॥ ८.९० ॥


हस्तादिभेदेन बहुप्रकारः कायो यथैकः परिपालनीयः  ।
तथा जगद्भिन्नमभिन्नदुःख-सुखात्मकं सर्वमिदं तथैव  ॥ ८.९१ ॥


यद्यप्यन्येषु देहेषु मद्दुःखं न प्रबाधते  ।
तथापि तद्दुःखमेव ममात्मस्नेहदुःसहम्  ॥ ८.९२ ॥


तथा यद्यप्यसंवेद्यमन्यद्दुःखं मयात्मना  ।
तथापि तस्य तद्दुःखमात्मस्नेहेन दुःसहम्  ॥ ८.९३ ॥


मयान्यदुःखं हन्तव्यं दुःखत्वादात्मदुःखवत् ।
अनुग्राह्या मयान्येऽपि सत्त्वत्वादात्मसत्त्ववत् ॥ ८.९४ ॥


यदा मम परेषां च तुल्यमेव सुखं प्रियम्  ।
तदात्मनः को विशेषो येनात्रैव सुखोद्यमः  ॥ ८.९५ ॥


यदा मम परेषां च भयं दुःखं च न प्रियम्  ।
तदात्मनः को विशेषो यत्तं रक्षामि नेतरम्  ॥ ८.९६ ॥


तद्दुःखेन न मे बाधेत्यतो यदि न रक्ष्यते  ।
नागामिकायदुःखान्मे बाधा तत्केन रक्ष्यते  ॥ ८.९७ ॥


अहमेव तदापीति मिथ्येयं प्रतिकल्पना  ।
अन्य एव मृतो यस्मादन्य एव प्रजायते  ॥ ८.९८ ॥


यदि यस्यैव यद्दुःखं रक्ष्यं तस्यैव तन्मतम्  ।
पाददुःखं न हस्तस्य कस्मात्तत्तेन रक्ष्यते  ॥ ८.९९ ॥


अयुक्तमपि चेदेतदहंकारात्प्रवर्तते  ।
यदयुक्तं निवर्त्यं तत्स्वमन्यच्च यथाबलम्  ॥ ८.१०० ॥


संतानः समुदायश्च पङ्क्तिसेनादिवन्मृषा  ।
यस्य दुःखं स नास्त्यस्मात्कस्य तत्स्वं भविष्यति  ॥ ८.१०१ ॥


अस्वामिकानि दुःखानि सर्वाण्येवाविशेषतः  ।
दुःखत्वादेव वार्याणि नियमस्तत्र किंकृतः  ॥ ८.१०२ ॥


दुःखं कस्मान्निवार्यं चेत्सर्वेषामविवादतः  ।
वार्यं चेत्सर्वमप्येवं न चेदात्मनि सर्ववत् ॥ ८.१०३ ॥


कृपया बहु दुःखं चेत्कस्मादुत्पद्यते बलात् ।
जगद्दुःखं निरूप्येदं कृपादुःखं कथं बहु  ॥ ८.१०४ ॥


बहूनामेकदुःखेन यदि दुःखं विगच्छति  ।
उत्पाद्यमेव तद्दुःखं सदयेन परात्मनोः  ॥ ८.१०५ ॥


अतः सुपुष्पचन्द्रेण जानतापि नृपापदम्  ।
आत्मदुःखं न निहतं बहूनां दुःखिनां व्ययात् ॥ ८.१०६ ॥


एवं भावितसंतानाः परदुःखसमप्रियाः  ।
अवीचिमवगाहन्ते हंसाः पद्मवनं यथा  ॥ ८.१०७ ॥


मुच्यमानेषु सत्त्वेषु ये ते प्रामोद्यसागराः  ।
तैरेव ननु पर्याप्तं मोक्षेणारसिकेन किम्  ॥ ८.१०८ ॥


अतः परार्थं कृत्वापि न मदो न च विस्मयः  ।
न विपाकफलाकाङ्क्षा परार्थैकान्ततृष्णया  ॥ ८.१०९ ॥


तस्माद्यथान्तशोऽवर्णादात्मानं गोपयाम्यहम्  ।
रक्षाचित्तं दयाचित्तं करोम्येवं परेष्वपि  ॥ ८.११० ॥


अभ्यासादन्यदीयेषु शुक्रशोणितबिन्दुषु  ।
भवत्यहमिति ज्ञानमसत्यपि हि वस्तुनि  ॥ ८.१११ ॥


तथाकायोऽन्यदीयोऽपि किमात्मेति न गृह्यते  ।
परत्वं तु स्वकायस्य स्थितमेव न दुष्करम्  ॥ ८.११२ ॥


ज्ञात्वा सदोषमात्मानं परानपि गुणोदधीन्  ।
आत्मभावपरित्यागं परादानं च भावयेत् ॥ ८.११३ ॥


कायस्यावयवत्वेन यथाभीष्टाः करादयः  ।
जगतोऽवयवत्वेन तथा कस्मान्न देहिनः  ॥ ८.११४ ॥


यथात्मबुद्धिरभ्यासात्स्वकायेऽस्मिन्निरात्मके  ।
परेष्वपि तथात्मत्वं किमभ्यासान्न जायते  ॥ ८.११५ ॥


एवं परार्थं कृत्वापि न मदो न च विस्मयः  ।
आत्मानं भोजयित्वैव फलाशा न च जायते  ॥ ८.११६ ॥


तस्माद्यथार्तिशोकादेरात्मानं गोप्तुमिच्छसि  ।
रक्षाचित्तं दयाचित्तं जगत्यभ्यस्यतां तथा  ॥ ८.११७ ॥


अध्यतिष्ठदथो नाथः स्चनामाप्यवलोकितः  ।
पर्षच्छारद्यभयमप्यपनेतुं जनस्य हि  ॥ ८.११८ ॥


दुष्करान्न निवर्तेत यस्मादभ्यासशक्तितः  ।
यस्यैव श्रवणात्त्रासस्तेनैव न विना रतिः  ॥ ८.११९ ॥


आत्मानं च परांश्चैव यः शीघ्रं त्रातुमिच्छति  ।
स चरेत्परमं गुह्यं परात्मपरिवर्तनम्  ॥ ८.१२० ॥


यस्मिन्नात्मन्यतिस्नेहादल्पादपि भयाद्भयम्  ।
न द्विषेत्कस्तमात्मानं शत्रुवद्यो भयावहः  ॥ ८.१२१ ॥


यो मन्द्य क्षुत्पिपासादि-प्रतीकारचिकीर्षया  ।
पक्षिमत्स्यमृगान् हन्ति परिपन्थं च तिष्ठति  ॥ ८.१२२ ॥


यो लाभसत्क्रियाहेतोः पितरावपि मारयेत् ।
रत्नत्रयस्वमादद्याद्येनावीचीन्धनो भवेत् ॥ ८.१२३ ॥


कः पण्डितस्तमात्मानमिच्छेद्रक्षेत्प्रपूजयेत् ।
न पश्येच्छत्रुवच्चैनं कश्चैनं प्रतिमानयेत् ॥ ८.१२४ ॥


यदि दास्यामि किं भोक्ष्य इत्यात्मार्थे पिशाचता  ।
यदि भोक्ष्ये किं ददामीति परार्थे देवराजता  ॥ ८.१२५ ॥


आत्मार्थं पीडयित्वान्यं नरकादिषु पच्यते  ।
आत्मानं पीडयित्वा तु परार्थं सर्वसंपदः  ॥ ८.१२६ ॥


दुर्गतिर्नीचता मौर्ख्यं ययैवात्मोन्नतीच्छया  ।
तामेवान्यत्र संक्राम्य सुगतिः सत्कृतिर्मतिः  ॥ ८.१२७ ॥


आत्मार्थं परमाज्ञप्य दासत्वाद्यनुभूयते  ।
परार्थं त्वेनमाज्ञप्य स्वामित्वाद्यनुभूयते  ॥ ८.१२८ ॥


ये केचिद्दुःखिता लोके सर्वे ते स्वसुखेच्छया  ।
ये केचित्सुखिता लोके सर्वे तेऽन्यसुखेच्छया  ॥ ८.१२९ ॥


बहुना वा किमुक्तेन दृश्यतामिदमन्तरम्  ।
स्वार्थार्थिनश्च बालस्य मुनेश्चान्यार्थकारिणः  ॥ ८.१३० ॥


न नाम साध्यं बुद्धत्वं संसारेऽपि कुतः सुखम्  ।
स्वसुखस्यान्यदुःखेन परिवर्तमकुर्वतः  ॥ ८.१३१ ॥


आस्तां तावत्परो लोको दृष्टोऽप्यर्थो न सिध्यति  ।
भृत्यस्याकुर्वतः कर्म स्वामिनोऽददतो भृतिम्  ॥ ८.१३२ ॥


त्यक्त्वान्योऽन्यसुखोत्पादं दृष्टादृष्टसुखोत्सवम्  ।
अन्योऽन्यदुःखनाद्घोरं दुःखं गृह्णन्ति मोहिताः  ॥ ८.१३३ ॥


उपद्रवा ये च भवन्ति कोके यावन्ति दुःखानि भयानि चैव  ।
सर्वाणि तान्यात्मपरिग्रहेण तत्किं ममानेन परिग्रहेण  ॥ ८.१३४ ॥


आत्मानमपरित्यज्य दुःखं त्यक्तुं न शक्यते  ।
यथाग्निमपरित्यज्य दाहं त्यक्तुं न शक्यते  ॥ ८.१३५ ॥


तस्मात्स्वदुःखशान्त्यर्थं परदुःखशमाय च  ।
ददाम्यन्येभ्य आत्मानं परान् गृह्णामि चात्मवत् ॥ ८.१३६ ॥


अन्यसंबद्धमस्मीति निश्चयं कुरु मे मनः  ।
सर्वसत्त्वार्थमुत्सृज्य नान्यच्चिन्त्यं त्वयाधुना  ॥ ८.१३७ ॥


न युक्तं स्वार्थदृष्ट्यादि तदीयैश्चक्षुरादिभिः  ।
न युक्तं स्यन्दितुं स्वार्थमन्यदीयैः करादिभिः  ॥ ८.१३८ ॥


तेन सत्त्वपरो भूत्वा कायेऽस्मिन्यद्यदीक्षसे  ।
तत्तदेवापहृत्यास्मात्परेभ्यो हितमाचर  ॥ ८.१३९ ॥


हीनादिष्वात्मतां कृत्वा परत्वमपि चात्मनि  ।
भावयेर्ष्यां च मानं च निर्विकल्प्येन चेतसा  ॥ ८.१४० ॥


एष सत्क्रियते नाहं लाभी नाहमयं यथा  ।
स्तूयतेऽयमहं निन्द्यो दुःखितोऽहमयं सुखी  ॥ ८.१४१ ॥


अहं करोमि कर्माणि तिष्ठत्येष तु सुस्थितः  ।
अयं किल महा।ल्लोके नीचोऽहं किल निर्गुणः  ॥ ८.१४२ ॥


किं निर्गुणेन कर्तव्यं सर्वस्यात्मा गुणान्वितः  ।
सन्ति ते येष्वहं नीचः सन्ति ते येष्वहं वरः  ॥ ८.१४३ ॥


शीलदृष्टिविपत्त्यादि-क्लेशशक्त्या न मद्वशात् ।
चिकित्स्योऽहं यथाशक्ति पीडाप्यङ्गीकृता मया  ॥ ८.१४४ ॥


अथाहमचिकित्स्योऽस्य कस्मान्मामवमन्यते  ।
किं ममैतद्गुणैः कृत्यमात्मा तु गुणवानयम्  ॥ ८.१४५ ॥


दुर्गतिव्याडवक्त्रस्थे- -नैवास्य करुणा जने  ।
अपरान् गुणमानेन पण्डितान् विजिगीषते  ॥ ८.१४६ ॥


सममात्मानमालोक्य यतः स्वाधिक्यवृद्धये  ।
कलहेनापि संसाध्यं लाभसत्कारमात्मनः  ॥ ८.१४७ ॥

अपि सर्वत्र मे लोके भवेयुः प्रकटाः गुणाः  ।
अपि नाम गुणा येऽस्य न श्रोष्यन्त्यपि केचन  ॥ ८.१४८ ॥


छाद्येरन्नपि मे दोषाः स्यान्मे पूजास्य नो भवेत् ।
सुलब्धा अद्य मे लाभाः पूजितोऽहमयं न तु  ॥ ८.१४९ ॥


पश्यामो मुदितास्तावच्चिरादेनं खलीकृतम्  ।
हास्यं जनस्य सर्वस्य निन्द्यमानमितस्ततः  ॥ ८.१५० ॥


अस्यापि हि वराकस्य स्पर्धा किल मया सह  ।
किमस्य श्रुतमेतावत्प्रज्ञारूपं कुलं धनम्  ॥ ८.१५१ ॥


एवमात्मगुणाञ्श्रुत्वा कीर्त्यमानानितस्ततः  ।
संजातपुलको हृष्टः परिभोक्ष्ये सुखोत्सवम्  ॥ ८.१५२ ॥


यद्यप्यस्य भवेल्लाभो ग्राह्योऽस्माभिरसौ बलात् ।
दत्वास्मै यापनामात्रमस्मत्कर्म करोति चेत् ॥ ८.१५३ ॥


सुखाच्च च्यावनीयोऽयं योज्योऽस्मद्व्यथया सदा  ।
अनेन शतशः सर्वे संसारव्यथिता वयम्  ॥ ८.१५४ ॥


अप्रमेया गताः कल्पाः स्वार्थं जिज्ञासतस्तव  ।
श्रमेण महतानेन दुःखमेव त्वयार्जितम्  ॥ ८.१५५ ॥


मद्विज्ञप्त्या तथात्रापि प्रवर्तस्वाविचारतः  ।
द्रक्ष्यस्येतद्गुणान् पश्चाद्भूतं हि वचनं मुनेः  ॥ ८.१५६ ॥


अभविष्यदिदं कर्म कृतं पूर्वं यदि त्वया  ।
बौद्धं संपत्सुखं मुक्त्वा नाभविष्यदियं दशा  ॥ ८.१५७ ॥


तस्माद्यथान्यदीयेषु शुक्रशोणितबिन्दुषु  ।
चकर्थ त्वमहंकारं तथान्येष्वपि भावय  ॥ ८.१५८ ॥


अन्यदीयश्चरो भूत्वा कायेऽस्मिन् यद्यदीक्षसे  ।
तत्तदेवापहृत्यर्थं परेभ्यो हितमाचर  ॥ ८.१५९ ॥


अयं सुस्थः परो दुःस्थो नीचैरन्योऽयमुच्चकैः  ।
परः करोत्ययं नेति कुरुष्वेर्ष्यां त्वमात्मनि  ॥ ८.१६० ॥


सुखाच्च च्यावयात्मानं परदुःखे नियोजय  ।
कदायं किं करोतीति छलमस्य निरूपय  ॥ ८.१६१ ॥


अन्येनापि कृतं दोषं पातयास्यैव मस्तके  ।
अल्पमप्यस्य दोषं च प्रकाशय महामुनेः  ॥ ८.१६२ ॥


अन्याधिकयशोवादैर्यशोऽस्य मलिनीकुरु  ।
निकृष्टदासवच्चैनं सत्त्वकार्येषु वाहय  ॥ ८.१६३ ॥


नागन्तुकगुणांशेन स्तुत्यो दोषमयो ह्ययम्  ।
यथा कश्चिन्न जानीयाद्गुणमस्य तथा कुरु  ॥ ८.१६४ ॥


संक्षेपाद्यद्यदात्मार्थे परेष्वपकृतं त्वया  ।
तत्तदात्मनि सत्त्वार्थे व्यसनं विनिपातय  ॥ ८.१६५ ॥


नैवोत्साहोऽस्य दातव्यो येनायं मुखरो भवेत् ।
स्थाप्यो नवबधूवृत्तौ ह्रीतो भीतोऽथ संवृतः  ॥ ८.१६६ ॥


एवं कुरुष्व तिष्ठैवं न कर्तव्यमिदं त्वया  ।
एवमेषः वशः कार्यो निग्राह्यस्तदतिक्रमे  ॥ ८.१६७ ॥


अथैवमुच्यमानेऽपि चित्तं नेदं करिष्यसि  ।
त्वामेव निग्रहीष्यामि सर्वदोषास्तदाश्रिताः  ॥ ८.१६८ ॥


क्व यास्यसि मया दृष्टः सर्वदर्पान्निहन्मि ते  ।
अन्योऽसौ पूर्वकः कालस्त्वया यत्रास्मि नाशितः  ॥ ८.१६९ ॥


अद्याप्यस्ति मम स्वार्थ इत्याशां त्यज सांप्रतम्  ।
त्वं विक्रीतो मयान्येषु बहुखेदमचिन्तयन्  ॥ ८.१७० ॥


त्वां सत्त्वेषु न दास्यामि यदि नाम प्रमादतः  ।
त्वं मां नरकपालेषु प्रदास्यसि न संशयः  ॥ ८.१७१ ॥


एवं चानेकधा दत्वा त्वयाहं व्यथितश्चिरम्  ।
निहन्मि स्वार्थचेटं त्वां तानि वैराण्यनुस्मरन्  ॥ ८.१७२ ॥


न कर्तव्यात्मनि प्रीतिर्यद्यात्मप्रीतिरस्ति ते  ।
यद्यात्मा रक्षितव्योऽयं रक्षितव्यो न युज्यते  ॥ ८.१७३ ॥


यथा यथास्य कायस्य क्रियते परिपालनम्  ।
सुकुमारतरो भूत्वा पतत्येव तथा तथा  ॥ ८.१७४ ॥


अस्यैवं पतितस्यापि सर्वापीयं वसुन्धरा  ।
नालं पूरयितुं वाञ्छां तत्कोऽस्येच्छां करिष्यति  ॥ ८.१७५ ॥


अशक्यमिच्छतः क्लेश आशाभङ्गश्च जायते  ।
निराशो यस्तु सर्वत्र तस्य संपदजीर्णिका  ॥ ८.१७६ ॥


तस्मान्न प्रसरो देयः कायस्येच्छाभिवृद्धये  ।
भद्रकं नाम तद्वस्तु यदिष्टत्वान्न गृह्यते  ॥ ८.१७७ ॥


भस्मनिष्ठावसानोऽयं निश्चेष्टान्येन चाल्यते  ।
अशुचिप्रतिमा घोरा कस्मादत्र ममाग्रहः  ॥ ८.१७८ ॥


किं ममानेन यन्त्रेण जीविना वा मृतेन वा  ।
लोष्ट्रादेः को विशेषोऽस्य हाहंकारं न नश्यसि  ॥ ८.१७९ ॥


शरीरपक्षपातेन वृथा दुःखमुपार्ज्यते  ।
किमस्य काष्ठतुल्यस्य द्वेषेणानुनयेन वा  ॥ ८.१८० ॥


मया वा पालितस्यैवं गृध्राद्यैर्भक्षितस्य वा  ।
न च स्नेहो न च द्वेषस्तस्मात्स्नेहं करोमि किम्  ॥ ८.१८१ ॥


रोषो यस्य खलीकारात्तोषो यस्य च पूजया  ।
स एव चेन्न जानाति श्रमः कस्य कृतेन मे  ॥ ८.१८२ ॥


इमं ये कायमिच्छन्ति तेऽपि मे सुहृदः किल  ।
सर्वे स्वकायमिच्छन्ति तेऽपि कस्मान्न मे प्रियाः  ॥ ८.१८३ ॥


तस्मान्मयानपेक्षेण कायस्त्यक्तो जगद्धिते  ।
अतोऽयं बहुदोषोऽपि धार्यते कर्मभाण्डवत् ॥ ८.१८४ ॥


तेनालं लोकचरितैः पण्डिताननुयाम्यहम्  ।
अप्रमादकथां स्मृत्वा स्त्यानमिद्धं निवारयन्  ॥ ८.१८५ ॥


तस्मादावरणं हन्तुं समाधानं करोम्यहम्  ।
विमार्गाच्चित्तमाकृष्य स्वालम्बननिरन्तरम्  ॥ ८.१८६ ॥


बोधिचर्यावतारे ध्यानपारमिता अष्टमः परिच्छेदः ॥


****************************************************************

परिच्छेद ९


इमं परिकरं सर्वं प्रज्ञार्थं हि मुनिर्जगौ  ।
तस्मादुत्पादयेत्प्रज्ञां दुःखनिवृत्तिकाङ्क्षया  ॥ ९.१ ॥


संवृतिः परमार्थश्च सत्यद्वयमिदं मतं  ।
बुद्धेरगोचरस्तत्त्वं बुद्धिः संवृतिरुच्यते  ॥ ९.२ ॥


तत्र लोको द्विधा दृष्टो योगी प्राकृतकस्तथा  ।
तत्र प्राकृतको लोको योगिलोकेन बाध्यते  ॥ ९.३ ॥


बाध्यन्ते धीविशेषेण योगिनोऽप्युत्तरोत्तरैः  ।
दृष्टान्तेनोभयेष्टेन कार्यार्थमविचारतः  ॥ ९.४ ॥


लोकेन भावा दृश्यन्ते कल्प्यन्ते चापि तत्त्वतः  ।
न तु मायावदित्यत्र विवादो योगिलोकयोः  ॥ ९.५ ॥


प्रत्यक्षमपि रूपादि प्रसिद्ध्या न प्रमाणतः  ।
अशुच्यादिषु शुच्यादि-प्रसिद्धिरिव सा मृषा  ॥ ९.६ ॥


लोकावतारणार्थं च भावा नाथेन देशिताः  ।
तत्त्वतः क्षणिका नैते संवृत्या चेद्विरुध्यते  ॥ ९.७ ॥


न दोषो योगिसंवृत्या लोकात्ते तत्त्वदर्शिनः  ।
अन्यथा लोकबाधा स्यादशुचिस्त्रीनिरूपणे  ॥ ९.८ ॥


मायोपमाज्जिनात्पुण्यं सद्भावेऽपि कथं यथा  ।
यदि मायोपमः सत्त्वः किं पुनर्जायते मृतः  ॥ ९.९ ॥


यावत्प्रत्ययसामग्री तावन्मायापि वर्तते  ।
दीर्घसंतानमात्रेण कथं सत्त्वोऽस्ति सत्यतः  ॥ ९.१० ॥


मायापुरुषघातादौ चित्ताभावान्न पापकं  ।
चित्तमायासमेते तु पापपुण्यसमुद्भवः  ॥ ९.११ ॥


मन्त्रादीनामसामर्थ्यान्न मायाचित्तसंभवः  ।
सापि नानाविधा माया नानाप्रत्ययसंभवा  ॥ ९.१२ ॥


नैकस्य सर्वसामर्थ्यं प्रत्ययस्यास्ति कुत्रचित् ।
निर्वृतः परमार्थेन संवृत्या यदि संसरेत् ॥ ९.१३ ॥


बुद्धोऽपि संसरेदेवं ततः किं बोधिचर्यया  ।
प्रत्ययानामनुच्छेदे मायाप्युच्छिद्यते न हि  ॥ ९.१४ ॥


प्रत्ययानां तु विच्छेदात्संवृत्यापि न संभवः  ।
यदा न भ्रान्तिरप्यस्ति माया केनोपलभ्यते  ॥ ९.१५ ॥


यदा मायैव ते नास्ति तदा किमुपलभ्यते  ।
चित्तस्यैव स आकारो यद्यप्यन्योऽस्ति तत्त्वतः  ॥ ९.१६ ॥


चित्तमेव यदा माया तदा किं केन दृश्यते  ।
उक्तं च लोकनाथेन चित्तं चित्तं न पश्यति  ॥ ९.१७ ॥


न च्छिनत्ति यथात्मानमसिधारा तथा मनः  ।
आत्मभावं यथा दीपः संप्रकाशयतीति चेत् ॥ ९.१८ ॥


नैव प्रकाश्यते दीपो यस्मान्न तमसावृतः  ।
न हि स्फटिकवन्नीलं नीलत्वेऽन्यमपेक्षते  ॥ ९.१९ ॥


तथा किंचित्परापेक्षमनपेक्षं च दृश्यते  ।
अनीलत्वे न तन्नीलं कुर्यादात्मानमात्मना  ॥ ९.२० ॥


नीलमेव हि को नीलं कुर्यादात्मानमात्मना  ।
अनीलत्वे न तन्नीलं कुर्यादात्मानमात्मना  ॥ ९.२१ ॥


दीपः प्रकाशत इति ज्ञात्वा ज्ञानेन कथ्यते  ।
बुद्धिः प्रकाशत इति ज्ञात्वेदं केन कथ्यते  ॥ ९.२२ ॥


प्रकाशा वाप्रकाशा वा यदा दृष्टा न केनचित् ।
वन्ध्यादुहितृलीलेव कथ्यमानापि सा मुधा  ॥ ९.२३ ॥


यदि नास्ति स्वसंवित्तिर्विज्ञानं स्मर्यते कथम्  ।
अन्यानुभूते संबन्धात्स्मृतिराखुविषं यथा  ॥ ९.२४ ॥


प्रत्ययान्तरयुक्तस्य दर्शनात्स्वं प्रकाशते  ।
सिद्धाञ्जनविधेर्दृष्टो घटो नैवाञ्जनं भवेत् ॥ ९.२५ ॥


यथा दृष्टं श्रुतं ज्ञातं नैवेह प्रतिषिध्यते  ।
सत्यतः कल्पना त्वत्र दुःखहेतुर्निवार्यते  ॥ ९.२६ ॥


चित्तादन्या न माया चेन्नाप्यनन्येति कल्प्यते  ।
वस्तु चेत्सा कथं नान्यानन्या चेन्नास्ति वस्तुतः  ॥ ९.२७ ॥


असत्यपि यथा माया दृश्या द्रष्टृ तथा मनः  ।
वस्त्वाश्रयश्चेत्संसारः सोऽन्यथाकाशवद्भवेत् ॥ ९.२८ ॥


वस्त्वाश्रयेणाभावस्य क्रियावत्त्वं कथं भवेत् ।
असत्सहायमेकं हि चित्तमापद्यते तव  ॥ ९.२९ ॥


ग्राह्यमुक्तं यदा चित्तं तदा सर्वे तथागताः  ।
एवं च को गुणो लब्धश्चित्तमात्रेऽपि कल्पिते  ॥ ९.३० ॥


मायोपमत्वेऽपि ज्ञाते कथं क्लेशो निवर्तते  ।
यदा मायास्त्रियां रागस्तत्कर्तुरपि जायते  ॥ ९.३१ ॥


अप्रहीणा हि तत्कर्तुर्ज्ञेयसंक्लेशवासना  ।
तद्दृष्टिकाले तस्यातो दुर्बला शून्यवासना  ॥ ९.३२ ॥


शून्यतावासनाधानाद्धीयते भाववासना  ।
किंचिन्नास्तीति चाभ्यासात्सापि पश्चात्प्रहीयते  ॥ ९.३३ ॥


यदा न लभ्यते भावो यो नास्तीति प्रकल्प्यते  ।
तदा निराश्रयोऽभावः कथं तिष्ठेन्मतेः पुरः  ॥ ९.३४ ॥


यदा न भावो नाभावो मतेः संतिष्ठते पुरः  ।
तदान्यगत्यभावेन निरालम्बा प्रशाम्यते  ॥ ९.३५ ॥


चिन्तामणिः कल्पतरुर्यथेच्छापरिपूरणः  ।
विनेयप्रणिधानाभ्यां जिनबिम्बं तथेक्ष्यते  ॥ ९.३६ ॥


यथा गारुडिकः स्तम्भं साधयित्वा विनश्यति  ।
स तस्मिंश्चिरनष्टेऽपि विषादीनुपशामयेत् ॥ ९.३७ ॥


बोधिचर्यानुरूप्येण जिनस्तम्भोऽपि साधितः  ।
करोति सर्वकार्याणि बोधिसत्त्वेऽपि निर्वृते  ॥ ९.३८ ॥


अचित्तके कृता पूजा कथं फलवती भवेत् ।
तुल्यैव पठ्यते यस्मात्तिष्ठतो निर्वृतस्य च  ॥ ९.३९ ॥


आगमाच्च फलं तत्र संवृत्या तत्त्वतोऽपि वा  ।
सत्यबुद्धे कृता पूजा सफलेति कथं यथा  ॥ ९.४० ॥


सत्यदर्शनतो मुक्तिः शून्यतादर्शनेन किम्  ।
न विनानेन मार्गेण बोधिरित्यागमो यतः  ॥ ९.४१ ॥


नन्वसिद्धं महायानं कथं सिद्धस्त्वदागमः  ।
यस्मादुभयसिद्धोऽसौ न सिद्धोऽसौ तवादितः  ॥ ९.४२ ॥


यत्प्रत्यया च तत्रास्था महायानेऽपि तां कुरु  ।
अन्योभयेष्टसत्यत्वे वेदादेरपि सत्यता  ॥ ९.४३ ॥


सविवादं महायानमिति चेदागमं त्यज  ।
तीर्थिकैः सविवादत्वात्स्वैः परैश्चागमान्तरम्  ॥ ९.४४ ॥


शासनं भिक्षुतामूलं भिक्षुतैव च दुःखिता  ।
सावलम्बनचित्तानां निर्वाणमपि दुःस्थितम्  ॥ ९.४५ ॥


क्लेशप्रहाणान्मुक्तिश्चेत्तदनन्तरमस्तु सा  ।
दृष्टं च तेषु सामर्थ्यं निःक्लेशस्यापि कर्मणः  ॥ ९.४६ ॥


तृष्णा तावदुपादानं नास्ति चेत्संप्रधार्यते  ।
किमक्लिष्टापि तृष्णैषां नास्ति संमोहवत्सती  ॥ ९.४७ ॥


वेदनाप्रत्यया तृष्णा वेदनैषां च विद्यते  ।
सालम्बनेन चित्तेन स्थातव्यं यत्र तत्र वा  ॥ ९.४८ ॥


विना शून्यतया चित्तं बद्धमुत्पद्यते पुनः  ।
यथासंज्ञिसमापत्तौ भावयेत्तेन शून्यताम्  ॥ ९.४९ ॥


यत्सूत्रेऽवतरेद्वाक्यं तच्चेद्बुद्धोक्तमिष्यते  ।
महायानं भवत्सूत्रैः प्रायस्तुल्यं न किं मतम्  ॥ ९.५० ॥


एकेनागम्यमानेन सकलं यदि दोषवत् ।
एकेन सूत्रतुल्येन किं न सर्वं जिनोदितम्  ॥ ९.५१ ॥


महाकाश्यपमुख्यैश्च यद्वाक्यं नावगाह्यते  ।
तत्त्वयानवबुद्धत्वादग्राह्यं कः करिष्यति  ॥ ९.५२ ॥


सक्तित्रासात्त्वनिर्मुक्त्या संसारे सिध्यति स्थितिः  ।
मोहेन दुःखिनामर्थे शून्यताया इदं फलम्  ॥ ९.५३ ॥


तदेवं शून्यतापक्षे दूषणं नोपपद्यते  ।
तस्मान्निर्विचिकित्सेन भावनीयैव शून्यता  ॥ ९.५४ ॥


क्लेशज्ञेयावृतितमः प्रतिपक्षो हि शून्यता  ।
शीघ्रं सर्वज्ञताकामो न भावयति तां कथम्  ॥ ९.५५ ॥


यद्दुःखजननं वस्तु त्रासस्तस्मात्प्रजायताम्  ।
शून्यता दुःखशमनी ततः किं जायते भयम्  ॥ ९.५६ ॥


यतस्ततो वास्तु भयं यद्यहं नाम किंचन  ।
अहमेव न किंचिच्चेद्भयं कस्य भविष्यति  ॥ ९.५७ ॥


दन्तकेशनखा नाहं नास्थि नाप्यस्मि शोणितम्  ।
न शिंघानं न च श्लेष्मा न पूयं लसिकापि वा  ॥ ९.५८ ॥


नाहं वसा न च स्वेदो न मेदोऽन्त्राणि नाप्यहम्  ।
न चाहमन्त्रनिर्गुण्डी गूथमूत्रमहं न च  ॥ ९.५९ ॥


नाहं मांसं न च स्नायुर्नोष्मा वायुरहं न च  ।
न च छिद्राण्यहं नापि षड्विज्ञानानि सर्वथा  ॥ ९.६० ॥


शब्दज्ञानं यदि तदा शब्दो गृह्येत सर्वदा  ।
ज्ञेयं विना तु किं वेत्ति येन ज्ञानं निरुच्यते  ॥ ९.६१ ॥


अजानानं यदि ज्ञानं काष्ठं ज्ञानं प्रसज्यते  ।
तेनासंनिहितज्ञेयं ज्ञानं नास्तीति निश्चयः  ॥ ९.६२ ॥


तदेव रूपं जानाति तदा किं न शृणोत्यपि  ।
शब्दस्यासंनिधानाच्चेत्ततस्तज्ज्ञानमप्यसत् ॥ ९.६३ ॥


शब्दग्रहणरूपं यत्तद्रूपग्रहणं कथम्  ।
एकः पिता च पुत्रश्च कल्प्यते न तु तत्त्वतः  ॥ ९.६४ ॥


सत्त्वं रजस्तमो वापि न पुत्रो न पिता यतः  ।
शब्दग्रहणयुक्तस्तु स्वभावस्तस्य नेक्ष्यते  ॥ ९.६५ ॥


तदेवान्येन रूपेण नटवत्सोऽप्यशाश्वतः  ।
स एवान्यस्वभावश्चेदपूर्वेयं तदेकता  ॥ ९.६६ ॥


अन्यद्रूपमसत्यं चेन्निजं तद्रूपमुच्यताम्  ।
ज्ञानता चेत्ततः सर्व-पुंसामैक्यं प्रसज्यते  ॥ ९.६७ ॥


चेतनाचेतने चैक्यं तयोर्येनास्तिता समा  ।
विशेषश्च यदा मिथ्या कः सादृश्याश्रयस्तदा  ॥ ९.६८ ॥


अचेतनश्च नैवाहमचैतन्यात्पटादिवत् ।
अथ ज्ञश्चेतनायोगादज्ञो नष्टः प्रसज्यते  ॥ ९.६९ ॥


अथाविकृत एवात्मा चैतन्येनास्य किं कृतम्  ।
अज्ञस्य निष्क्रियस्यैवमाकाशस्यात्मता मता  ॥ ९.७० ॥


न कर्मफलसंबन्धो युक्तश्चेदात्मना विना  ।
कर्म कृत्वा विनष्टे हि फलं कस्य भविष्यति  ॥ ९.७१ ॥


द्वयोरप्यावयोः सिद्धे भिन्नाधारे क्रियाफले  ।
निर्व्यापारश्च तत्रात्मेत्यत्र वादो वृथा ननु  ॥ ९.७२ ॥


हेतुमान् फलयोगीति दृश्यते नैष संभवः  ।
संतानस्यैक्यमाश्रित्य कर्ता भोक्तेति देशितम्  ॥ ९.७३ ॥


अतीतानागतं चित्तं नाहं तद्धि न विद्यते  ।
अथोत्पन्नमहं चित्तं नष्टेऽस्मिन्नास्त्यहं पुनः  ॥ ९.७४ ॥


यथैव कदलीस्तम्भो न कश्चिद्भागशः कृतः  ।
तथाहमप्यसद्भूतो मृग्यमाणो विचारतः  ॥ ९.७५ ॥


यदि सत्त्वो न विद्येत कस्योपरि कृपेति चेत् ।
कार्यार्थमभ्युपेतेन यो मोहेन प्रकल्पितः  ॥ ९.७६ ॥


कार्यं कस्य न चेत्सत्त्वः सत्यमीहा तु मोहतः  ।
दुःखव्युपशमार्थं तु कार्यमोहो न वार्यते  ॥ ९.७७ ॥


दुःखहेतुरहंकार आत्ममोहात्तु वर्धते  ।
ततोऽपि न निवर्त्यश्चेत्वरं नैरात्म्यभावना  ॥ ९.७८ ॥


कायो न पादौ न जङ्घा नोरू कायः कटिर्न च  ।
नोदरं नाप्ययं पृष्ठं नोरो बाहू न चापि सः  ॥ ९.७९ ॥


न हस्तौ नाप्ययं पार्श्वौ न कक्षौ नांसलक्षणः  ।
न ग्रीवा न शिरः कायः कायोऽत्र कतरः पुनः  ॥ ९.८० ॥


यदि सर्वेषु कायोऽथमेकदेशेन वर्तते  ।
अंशा अंशेषु वर्तन्ते स च कुत्र स्वयं स्थितः  ॥ ९.८१ ॥


सर्वात्मना चेत्सर्वत्र स्थितः कायः करादिषु  ।
कायास्तावन्त एव स्युर्यावन्तस्ते करादयः  ॥ ९.८२ ॥


नैवान्तर्न बहिः कायः कथं कायः करादिषु  ।
करादिभ्यः पृथग्नास्ति कथं नु खलु विद्यते  ॥ ९.८३ ॥


तन्नास्ति कायो मोहात्तु कायबुद्धिः करादिषु  ।
संनिवेशविशेषेण स्थानौ पुरुषबुद्धिवत् ॥ ९.८४ ॥


यावत्प्रत्ययसामग्री तावत्कायः पुमानिव  ।
एवं करादौ सा यावत्तावत्कायोऽत्र दृश्यते  ॥ ९.८५ ॥


एवमङ्गुलिपुञ्जत्वात्पादोऽपि कतरो भवेत् ।
सोऽपि पर्वसमूहत्वात्पर्वापि स्वांशभेदतः  ॥ ९.८६ ॥


अंशा अप्यणुभेदेन सोऽप्यणुर्दिग्विभागतः  ।
दिग्विभागो निरंशत्वादाकाशं तेन नास्त्यणुः  ॥ ९.८७ ॥


एवं स्वप्नोपमे रूपे को रज्येत विचारकः  ।
कायश्चैवं यदा नास्ति तदा का स्त्री पुमांश्च कः  ॥ ९.८८ ॥


यद्यस्ति दुःखं तत्त्वेन प्रहृष्टान् किं न बाधते  ।
शोकाद्यार्ताय मृष्टादि सुखं चेत्किं न रोचते  ॥ ९.८९ ॥


बलीयसाभिभूतत्वाद्यदि तन्नानुभूयते  ।
वेदनात्वं कथं तस्य यस्य नानुभवात्मता  ॥ ९.९० ॥


अस्ति सूक्ष्मतया दुःखं स्थौल्यं तस्य हृतं ननु  ।
तुष्टिमात्राऽपरा चेत्स्यात्तस्मात्साप्यस्य सूक्ष्मता  ॥ ९.९१ ॥


विरुद्धप्रत्ययोत्पत्तौ दुःखस्यानुदयो यदि  ।
कल्पनाभिनिवेशो हि वेदनेत्यागतं ननु  ॥ ९.९२ ॥

अत एव विचारोऽयं प्रतिपक्षोऽस्य भाव्यते  ।
विकल्पक्षेत्रसंभूत-ध्यानाहारा हि योगिनः  ॥ ९.९३ ॥


सान्तराविन्द्रियार्थौ चेत्संसर्गः कुत एतयोः  ।
निरन्तरत्वेऽप्येकत्वं कस्य केनास्तु संगतिः  ॥ ९.९४ ॥


नाणोरणौ प्रवेशोऽस्ति निराकाशः समश्च सः  ।
अप्रवेशे न मिश्रत्वममिश्रत्वे न संगतिः  ॥ ९.९५ ॥


निरंशस्य च संसर्गः कथं नामोपपद्यते  ।
संसर्गे च निरंशत्वं यदि दृष्टं निदर्शय  ॥ ९.९६ ॥


विज्ञानस्य त्वमूर्तस्य संसर्गो नैव युज्यते  ।
समूहस्याप्यवस्तुत्वाद्यथा पूर्वं विचारितम्  ॥ ९.९७ ॥


तदेवं स्पर्शनाभावे वेदनासंभवः कुतः  ।
किमर्थमयमायासः बाधा कस्य कुतो भवेत् ॥ ९.९८ ॥


यदा न वेदकः कश्चिद्वेदना च न विद्यते  ।
तदावस्थामिमां दृष्ट्वा तृष्णे किं न विदीर्यसे  ॥ ९.९९ ॥


दृश्यते स्पृश्यते चापि स्वप्नमायोपमात्मना  ।
चित्तेन सहजातत्वाद्वेदना तेन नेक्ष्यते  ॥ ९.१०० ॥


पूर्वं पश्चाच्च जातेन स्मर्यते नानुभूयते  ।
स्वात्मानं नानुभवति न चान्येनानुभूयते  ॥ ९.१०१ ॥


न चास्ति वेदकः कश्चिद्वेदनातो न तत्त्वतः  ।
निरात्मके कलापेऽस्मिन् क एव बाध्यतेऽनया  ॥ ९.१०२ ॥


नेन्द्रियेषु न रूपादौ नान्तराले मनः स्थितम्  ।
नाप्यन्तर्न बहिश्चित्तमन्यत्रापि न लभ्यते  ॥ ९.१०३ ॥


यन्न काये न चान्यत्र न मिश्रं न पृथक्क्वचित् ।
तन्न किंचिदतः सत्त्वाः प्रकृत्या परिनिर्वृताः  ॥ ९.१०४ ॥


ज्ञेयात्पूर्वं यदि ज्ञानं किमालम्ब्यास्य संभवः  ।
ज्ञेयेन सह चेज्ज्ञानं किमालम्ब्यास्य संभवः  ॥ ९.१०५ ॥


अथ ज्ञेयाद्भवेत्पश्चात्तदा ज्ञानं कुतो भवेत् ।
एवं च सर्वधर्माणामुत्पत्तिर्नावसीयते  ॥ ९.१०६ ॥


यद्येवं संवृतिर्नास्ति ततः सत्यद्वयं कुतः  ।
अथ साप्यन्यसंवृत्या स्यात्सत्त्वो निर्वृतः कुतः  ॥ ९.१०७ ॥


परचित्तविकल्पोऽसौ स्वसंवृत्या तु नास्ति सः  ।
स पश्चान्नियतः सोऽस्ति न चेन्नास्त्येव संवृतिः  ॥ ९.१०८ ॥


कल्पना कल्पितं चेति द्वयमन्योन्यनिश्रितम्  ।
यथाप्रसिद्धमाश्रित्य विचारः सर्व उच्यते  ॥ ९.१०९ ॥


विचारितेन तु यदा विचारेण विचार्यते  ।
तदानवस्था तस्यापि विचारस्य विचारणात् ॥ ९.११० ॥


विचारिते विचार्ये तु विचारस्यास्ति नाश्रयः  ।
निराश्रयत्वान्नोदेति तच्च निर्वाणमुच्यते  ॥ ९.१११ ॥


यस्य त्वेतद्द्वयं सत्यं स एवात्यन्तदुःस्थितः  ।
यदि ज्ञानवशादर्थो ज्ञानास्तित्वे तु का गतिः  ॥ ९.११२ ॥


अथ ज्ञेयवशाज्ज्ञानं ज्ञेयास्तित्वे तु का गतिः  ।
अथान्योन्यवशात्सत्त्वमभावः स्याद्द्वयोरपि  ॥ ९.११३ ॥


पिता चेन्न विना पुत्रात्कुतः पुत्रस्य संभवः  ।
पुत्राभावे पिता नास्ति तथा सत्त्वं तयोर्द्वयोः  ॥ ९.११४ ॥


अङ्कुरो जायते बीजाद्बीजं तेनैव सूच्यते  ।
ज्ञेयाज्ज्ञानेन जातेन तत्सत्ता किं न गम्यते  ॥ ९.११५ ॥


अङ्कुरादन्यतो ज्ञानाद्बीजमस्तीति गम्यते  ।
ज्ञानास्तित्वं कुतो ज्ञातं ज्ञेयं यत्तेन गम्यते  ॥ ९.११६ ॥


लोकः प्रत्यक्षतस्तावत्सर्वं हेतुमुदीक्षते  ।
पद्मनालादिभेदो हि हेतुभेदेन जायते  ॥ ९.११७ ॥


किंकृतो हेतुभेदश्चेत्पूर्वहेतुप्रभेदतः  ।
कस्माच्चेत्फलदो हेतुः पूर्वहेतुप्रभावतः  ॥ ९.११८ ॥


ईश्वरो जगतो हेतुः वद कस्तावदीश्वरः  ।
भूतानि चेद्भवत्वेवं नाममात्रेऽपि किं श्रमः  ॥ ९.११९ ॥


अपि त्वनेकेऽनित्याश्च निश्चेष्टा न च देवताः  ।
लङ्घ्याश्चाशुचयश्चैव क्ष्मादयो न स ईश्वरः  ॥ ९.१२० ॥


नाकाशमीशोऽचेष्टत्वात्नात्मा पूर्वनिषेधतः  ।
अचिन्त्यस्य च कर्तृत्वमप्यचिन्त्यं किमुच्यते  ॥ ९.१२१ ॥


तेन किं स्रष्टुमिष्टं च आत्मा चेत्नन्वसौ ध्रुवः  ।
क्ष्मादिस्वभाव ईशश्च ज्ञानं ज्ञेयादनादि च  ॥ ९.१२२ ॥


कर्मणः सुखदुःखे च वद किं तेन विर्मितम्  ।
हेतोरादिर्न चेदस्ति फलस्यादिः कुतो भवेत् ॥ ९.१२३ ॥


कस्मात्सदा न कुरुते न हि सोऽन्यमपेक्षते  ।
तेनाकृतोऽन्यो नास्त्येव तेनासौ किमपेक्षताम्  ॥ ९.१२४ ॥


अपेक्षते चेत्सामग्रीं हेतुर्न पुनरीश्वरः  ।
नाकर्तुमीशः सामग्र्यां न कर्तुं तदभावतः  ॥ ९.१२५ ॥


करोत्यनिच्छन्नीशश्चेत्परायत्तः प्रसज्यते  ।
इच्छन्नपीच्छायत्तः स्यात्कुर्वतः कुत ईशता  ॥ ९.१२६ ॥


येऽपि नित्यानणूनाहुस्तेऽपि पूर्वं निवारिताः  ।
सांख्याः प्रधानमिच्छन्ति नित्यं लोकस्य कारणम्  ॥ ९.१२७ ॥


सत्त्वं रजस्तमश्चेति गुणा अविषमस्थिताः  ।
प्रधानमिति कथ्यन्ते विषमैर्जगदुच्यते  ॥ ९.१२८ ॥


एकस्य त्रिस्वभावत्वमयुक्तं तेन नास्ति तत् ।
एवं गुणा न विद्यन्ते प्रत्येकं तेऽपि हि त्रिधा  ॥ ९.१२९ ॥


गुणाभावे च शब्दादेरस्तित्वमतिदूरतः  ।
अचेतने च वस्त्रादौ सुखादेरप्यसंभवः  ॥ ९.१३० ॥


तद्धेतुरूपा भावाश्चेन्ननु भावा विचारिताः  ।
सुखाद्येव च ते हेतुः न च तस्मात्पटादयः  ॥ ९.१३१ ॥


पटादेस्तु सुखादि स्यात्तदभावात्सुखाद्यसत् ।
सुखादीनां च नित्यत्वं कदाचिन्नोपलभ्यते  ॥ ९.१३२ ॥


सत्यामेव सुखव्यक्तौ संवित्तिः किं न गृह्यते  ।
तदेव सूक्ष्मतां याति स्थूलं सूक्ष्मं च तत्कथम्  ॥ ९.१३३ ॥


स्थौल्यं त्यक्त्वा भवेत्सूक्ष्ममनित्ये स्थौल्यसूक्ष्मते  ।
सर्वस्य वस्तुनस्तद्वत्किं नानित्यत्वमिष्यते  ॥ ९.१३४ ॥


न स्थौल्यं चेत्सुखादन्यत्सुखस्यानित्यता स्फुटम्  ।
नासदुत्पद्यते किंचिदसत्त्वादिति चेन्मतम्  ॥ ९.१३५ ॥


व्यक्तस्यासत उत्पत्तिरकामस्यापि ते स्थिता  ।
अन्नादोऽमेध्यभक्षः स्यात्फलं हेतौ यदि स्थितम्  ॥ ९.१३६ ॥


पटार्घेणैव कर्पास-बीजं क्रीत्वा निवस्यताम्  ।
मोहाच्चेन्नेक्षते लोकः तत्त्वज्ञस्यापि सा स्थितिः  ॥ ९.१३७ ॥


लोकस्यापि च तज्ज्ञानमस्ति कस्मान्न पश्यति  ।
लोकाप्रमाणतायां चेत्व्यक्तदर्शनमप्यसत् ॥ ९.१३८ ॥


प्रमाणमप्रमाणं चेन्ननु तत्प्रमितं मृषा  ।
तत्त्वतः शून्यता तस्माद्भावानां नोपपद्यते  ॥ ९.१३९ ॥


कल्पितं भावमस्पृष्ट्वा तदभावो न गृह्यते  ।
तस्माद्भावो मृषा यो हि तस्याभावः स्फुटं मृषा  ॥ ९.१४० ॥


तस्मात्स्वप्ने सुते नष्टे स नास्तीति विकल्पना  ।
तद्भावकल्पनोत्पादं विबध्नाति मृषा च सा  ॥ ९.१४१ ॥


तस्मादेवं विचारेण नास्ति किंचिदहेतुतः  ।
न च व्यस्तसमस्तेषु प्रत्ययेषु व्यवस्थितम्  ॥ ९.१४२ ॥


अन्यतो नापि चायातं न तिष्ठति न गच्छति  ।
मायातः को विशेषोऽस्य यन्मूढैः सत्यतः कृतम्  ॥ ९.१४३ ॥


मायया निर्मितं यच्च हेतुभिर्यच्च निर्मितम्  ।
आयाति तत्कुतः कुत्र याति चेति निरूप्यताम्  ॥ ९.१४४ ॥


यदन्यसंनिधानेन दृष्टं न तदभावतः  ।
प्रतिबिम्बसमे तस्मिन् कृत्रिमे सत्यता कथम्  ॥ ९.१४५ ॥


विद्यमानस्य भावस्य हेतुना किं प्रयोजनम्  ।
अथाप्यविद्यमानोऽसौ हेतुना किं प्रयोजनम्  ॥ ९.१४६ ॥


नाभावस्य विकारोऽस्ति हेतुकोटिशतैरपि  ।
तदवस्थः कथं भावः को वान्यो भावतां गतः  ॥ ९.१४७ ॥


नाभावकाले भावश्चेत्कदा भावो भविष्यति  ।
नाजातेन हि भावेन सोऽभावोऽपगमिष्यति  ॥ ९.१४८ ॥


न चानपगतेऽभावे भावावसरसंभवः  ।
भावश्चाभावतां नैति द्विस्वभावप्रसङ्गतः  ॥ ९.१४९ ॥


एवं च न विरोधोऽस्ति न च भावोऽस्ति सर्वदा  ।
अजातमनिरुद्धं च तस्मात्सर्वमिदं जगत् ॥ ९.१५० ॥


स्वप्नोपमास्तु गतयो विचारे कदलीसमाः  ।
निर्वृतानिर्वृतानां च विशेषो नास्ति वस्तुतः  ॥ ९.१५१ ॥


एवं शून्येषु धर्मेषु किं लब्धं किं हृतं भवेत् ।
सत्कृतः परिभूतो वा केन कः संभविष्यति  ॥ ९.१५२ ॥


कुतः सुखं वा दुःखं वा किं प्रियं वा किमप्रियम्  ।
का तृष्णा कुत्र सा तृष्णा मृग्यमाणा स्वभावतः  ॥ ९.१५३ ॥


विचारे जीवलोकः कः को नामात्र मरिष्यति  ।
को भविष्यति को भूतः को बन्धुः कस्य कः सुहृत् ॥ ९.१५४ ॥


सर्वमाकाशसंकाशं परिगृह्णन्तु मद्विधाः  ।
प्रकुप्यन्ति प्रहृष्यन्ति कलहोत्सवहेतुभिः  ॥ ९.१५५ ॥


शोकायासैर्विषादैश्च मिथश्छेदनभेदनैः  ।
यापयन्ति सुकृच्छ्रेण पापैरात्मसुखेच्छवः  ॥ ९.१५६ ॥


मृताः पतन्त्यपायेषु दीर्घतीव्रव्यथेषु च  ।
आगत्यागत्य सुगतिं भूत्वा भूत्वा सुखोचिताः  ॥ ९.१५७ ॥


भवे बहुप्रपातश्च तत्र चासत्त्वमीदृशम्  ।
तत्रान्योन्यविरोधश्च न भवेत्तत्त्वमीदृशम्  ॥ ९.१५८ ॥


तत्र चानुपमास्तीव्रा अनन्तदुःखसागराः  ।
तत्रैवमल्पबलता तत्राप्यल्पत्वमायुषः  ॥ ९.१५९ ॥

तत्रापि जीवितारोग्य-व्यापारैः क्षुत्क्लमश्रमैः  ।
निद्रयोपद्रवैर्बाल-संसर्गैर्निष्फलैस्तथा  ॥ ९.१६० ॥


वृथैवायुर्वहत्याशु विवेकस्तु सुदुर्लभः  ।
तत्राप्यभ्यस्तविक्षेप-निवारणगतिः कुतः  ॥ ९.१६१ ॥


तत्रापि मारो यतते महापायप्रपातने  ।
तत्रासन्मार्गबाहुल्याद्विचिकित्सा च दुर्जया  ॥ ९.१६२ ॥


पुनश्च क्षणदौर्लम्यं बुद्धोत्पादोऽतिदुर्लभः  ।
क्लेशौघो दुर्निवारश्चेत्यहो दुःखपरम्परा  ॥ ९.१६३ ॥


अहो बतातिशोच्यत्वमेषां दुःखौघवर्तिनाम्  ।
ये नेक्षन्ते स्वदौःस्थित्यमेवमप्यतिदुःस्थिताः  ॥ ९.१६४ ॥


स्नात्वा स्नात्वा यथा कश्चिद्विशेद्वह्निं मुहुर्मुहुः  ।
स्वसौस्थित्यं च मन्यन्त एवमप्यतिदुःस्थिताः  ॥ ९.१६५ ॥


अजरामरलीलानामेवं विहरतां सताम्  ।
आयास्यन्त्यापदो घोराः कृत्वा मरणमग्रतः  ॥ ९.१६६ ॥


एवं दुःखाग्नितप्तानां शान्तिं कुर्यामहं कदा  ।
पुण्यमेघसमुद्भूतैः सुखोपकरणैः स्वकैः  ॥ ९.१६७ ॥


कदोपलम्भदृष्टिभ्यो देशयिष्यामि शून्यताम्  ।
संवृत्यानुपलम्भेन पुण्यसंभारमादरात् ॥ ९.१६८ ॥


बोधिचर्यावतारे प्रज्ञापारमिता नाम नवमः परिच्छेदः ॥


****************************************************************


परिच्छेद १०


बोधिचर्यावतारं मे यद्विचिन्तयतः शुभम्  ।
तेन सर्वं जनाः सन्तु बोधिचर्या विभूषणाः  ॥ १०.१ ॥


सर्वासु दिक्षु यावन्तः कायचित्तव्यथातुराः  ।
ते प्राप्नुवन्तु मत्पुण्यैः सुखप्रामोद्यसागरान्  ॥ १०.२ ॥


आसंसारं सुखज्यानिर्माभूत्तेषां कदाचन  ।
बोधिसत्त्वसुखं प्राप्तुं भवत्यविरतं जगत् ॥ १०.३ ॥


यावन्तो नारकाः केचिद्विद्यन्ते लोकधातुषु  ।
सुखावती सुखामोदैर्मोदन्तां तेषु देहिनः  ॥ १०.४ ॥


शीतार्ताः प्राप्नुवन्तूष्णमुष्णार्ताः सन्तु शीतलाः  ।
बोधिसत्त्वमहामेघ-संभवैर्जलसागरैः  ॥ १०.५ ॥


असिपत्रवनं तेषां स्यान्नन्दनवनद्युतिः  ।
कूटशाल्मलीवृक्षाश्च जायन्तां कल्पपादपाः  ॥ १०.६ ॥


दात्यूहकारण्डवचक्रवाक-हंसादिकोलाहलरम्यशोभैः  ।
सरोभिरुद्यामसरोजगन्धैर्भवन्तु हृद्याः नरकप्रदेशाः  ॥ १०.७ ॥


सोऽङ्गारराशिर्मणिराशिरस्तु तप्ता च भूः स्फाटिककुट्टिमं स्यात् ।
भवन्तु संघातमहीधराश्च पूजाविमानाः सुगतप्रपूर्णाः  ॥ १०.८ ॥


अङ्गारतप्तोपलशस्त्रवृष्टिरद्यप्रभृत्यस्तु च पुष्पवृष्टिः  ।
तच्छस्त्रयुद्धं च परस्परेण कीडार्थमद्यास्तु च पुष्पयुद्धम्  ॥ १०.९ ॥


पतितसकलमांसाः कुन्दवर्णास्थिदेहा दहनसमजलायां वैतरण्यां निमग्नाः  ।
मम कुशलबलेन प्राप्तदिव्यात्मभावाः सह सुरवनिताभिः सन्तु मन्दाकिनीस्थाः  ॥ १०.१० ॥


त्रस्ताः पश्यन्त्वकस्मादिह यमपुरुषाः काकगृध्राश्च घोराः ध्वान्तं ध्वस्तं समन्तात्सुखरतिजननी कस्य सौम्या प्रभेयम्  ।
इत्यूर्ध्वं प्रेक्षमाणा गगनतलगतं वज्रपाणिं ज्वलन्तं दृष्ट्वा प्रामोद्यवेगाद्व्यपगतदुरिता यांतु तेनैव सार्धम्  ॥ १०.११ ॥


पततु कमलवृष्टिर्गन्धपानीयमिश्राच्छमिति नरकवह्निं दृश्यते नाशयन्ती  ।
किमिदमिति सुखेनाह्लादितं नाम कस्माद्भवतु कमलपाणेर्दर्शनं नारकाणाम्  ॥ १०.१२ ॥


आयातायात शीघ्रं भयमपनयत भ्रातरो जीविताः स्मः संप्राप्तोऽस्माकमेष ज्वलदभयकरः कोऽपि चीरी कुमारः  ।
सर्वं यस्यानुभावाद्व्यसनमपगतं प्रीतिवेगाः प्रवृत्ताः जातं संबोधिचित्तं सकलजनपरित्राणमाता दया च  ॥ १०.१३ ॥


पश्यन्त्वेनं भवन्तः सुरशतमुकुटैरर्च्यमानाङ्घ्रिपद्मं कारुण्यादार्द्रदृष्टिं शिरसि निपतितानेकपुष्पौघवृष्टिम्  ।
कूटागारैर्मनोज्ञैः स्तुतिमुखरसुरस्त्रीसहस्त्रोपगीतैर्दृष्ट्वाग्रे मञ्जुघोषं भवतु कलकलः सांप्रतं नारकाणाम्  ॥ १०.१४ ॥


इति मत्कुशलैः समन्तभद्र-प्रमुखानावृतबोधिसत्त्वमेघान्  ।
सुखशीतसुगन्धवातवृष्टीनभिनन्दन्तु विलोक्य नारकास्ते  ॥ १०.१५ ॥


शाम्यन्तु वेदनास्तीव्रा नारकाणां भयानि च  ।
दुर्गतिभ्यो विमुच्यन्तां सर्वदुर्गतिवासिनः  ॥ १०.१६ ॥


अन्योन्यभक्षणभयं तिरश्चामपगच्छतु  ।
भवन्तु सुखिनः प्रेता यथोत्तरकुरौ नराः  ॥ १०.१७ ॥


संतर्प्यन्तां प्रेताः स्नाप्यन्तां शीतला भवन्तु सदा  ।*
आर्यावलोकितेश्वरकरगलितक्षीरधाराभिः  ॥ १०.१८ ॥*


अन्धाः पश्यन्तु रूपाणि शृण्वन्तु बधिराः सदा  ।
गर्भिण्यश्च प्रसूयन्तां मायादेवीव निर्व्यथाः  ॥ १०.१९ ॥


वस्त्रभोजनपानीयं स्रक्चन्दनविभूषणम्  ।
मनोऽभिलषितं सर्वं लभन्तां हितसंहितम्  ॥ १०.२० ॥


भीताश्च निर्भयाः सन्तु शोकार्ताः प्रीतिलाभिनः  ।
उद्विग्नाश्च निरुद्वेगा धृतिमन्तो भवन्तु च  ॥ १०.२१ ॥


आरोग्यं रोगिणामस्तु मुच्यन्तां सर्वबन्धनात् ।
दुर्बला बलिनः सन्तु स्निग्धचित्ताः परस्परम्  ॥ १०.२२ ॥


सर्वा दिशः शिवाः सन्तु सर्वेषां पथिवर्तिनाम्  ।
येन कार्येण गच्छन्ति तदुपायेन सिध्यतु  ॥ १०.२३ ॥


नौयानयात्रारूढाश्च सन्तु सिद्धमनोरथाः  ।
क्षेमेण कूलमासाद्य रमन्तां सह बन्धुभिः  ॥ १०.२४ ॥


कान्तारोन्मार्गपतिता लभन्तां सार्थसंहतिम्  ।
अश्रमेण च गच्छन्तु चौरव्याघ्रादिनिर्भयाः  ॥ १०.२५ ॥


सुप्तमत्तप्रमत्तानां व्याध्यारण्यादिसंकटे  ।
अनाथबालवृद्धानां रक्षां कुर्वन्तु देवताः  ॥ १०.२६ ॥


सर्वाक्षणविनिर्मुक्ताः श्रद्धाप्रज्ञाकृपान्विताः  ।
आकाराचारसंपन्नाः सन्तु जातिस्मराः सदा  ॥ १०.२७ ॥


भवन्त्वक्षयकोशाश्च यावद्नगनगञ्जवत् ।
निर्द्वन्द्वा निरुपायास्ताः सन्तु स्वाधीनवृत्तयः  ॥ १०.२८ ॥


अल्पौजसश्च ये सत्त्वास्ते भवन्तु महौजसः  ।
भवन्तु रूपसंपन्ना ये विरूपास्तपस्विनः  ॥ १०.२९ ॥


याः काश्चन स्त्रियो लोके पुरुषत्वं व्रजन्तु ताः  ।
प्राप्नुवन्तु च तां नीचा हतमाना भवन्तु च  ॥ १०.३० ॥


अनेन मम पुण्येन सर्वसत्त्वा अशेषतः  ।
विरम्य सर्वपापेभ्यः कुर्वन्तु कुशलं सदा  ॥ १०.३१ ॥


बोधिचित्ताविरहिता बोधिचर्यापरायणाः  ।
बुद्धैः परिगृहीताश्च मारकर्मविवर्जिताः  ॥ १०.३२ ॥


अप्रमेयायुषश्चैव सर्वसत्त्वा भवन्तु ते  ।
नित्यं जीवन्तु सुखिता मृत्युशब्दोऽपि नश्यतु  ॥ १०.३३ ॥


रम्याः कल्पद्रुमोद्यानैः दिशः सर्वा भवन्तु च  ।
बुद्धबुद्धात्मजाकीर्णा धर्मध्वनिमनोहरैः  ॥ १०.३४ ॥


शर्करादिव्यपेता च समा पाणितलोपमा  ।
मृद्वी च वैदूर्यमयी भूमिः सर्वत्र तिष्ठतु  ॥ १०.३५ ॥


बोधिसत्त्वमहापर्षन्-मण्डलानि समन्ततः  ।
निषीदन्तु स्वशोभामिर्मण्डयन्तु महीतलम्  ॥ १०.३६ ॥


पक्षिभ्यः सर्ववृक्षेभ्यो रश्मिभ्यो गगनादपि  ।
धर्मध्वनिरविश्रामं श्रूयतां सर्वदेहिभिः  ॥ १०.३७ ॥


बुद्धबुद्धसुतैर्नित्यं लभन्तां ते समागमम्  ।
पूजामेघैरनन्तैश्च पूजयन्तु जगद्गुरुम्  ॥ १०.३८ ॥


देवो वर्षतु कालेन शस्यसंपत्तिरस्तु च  ।
स्फीतो भवतु लोकश्च राजा भवतु धार्मिकः  ॥ १०.३९ ॥


शक्ता भवन्तु चौषध्यो मन्त्राः सिद्धन्तु जापिनाम्  ।
भवन्तु करुणाविष्टा डाकिनीराक्षसादयः  ॥ १०.४० ॥


मा कश्चिद्दुःखितः सत्त्वो मा पापी मा च रोगितः  ।
मा हीनः परिभूतो वा मा भूत्कश्चिच्च दुर्मनाः  ॥ १०.४१ ॥


पाठस्वाध्यायकलिला विहाराः सन्तु सुस्थिताः  ।
नित्यं स्यात्संघसामग्री संघकार्यं च सिध्यतु  ॥ १०.४२ ॥


विवेकलाभिनः सन्तुः शिक्षाकामाश्च भिक्षवः  ।
कर्मण्यचित्ता ध्यायन्तु सर्वविक्षेपवर्जिताः  ॥ १०.४३ ॥


लाभिन्यः सन्तु भिक्षुण्यः कलहायासवर्जिताः  ।
भवन्त्वखण्डशीलाश्च सर्वे प्रव्रजितास्तथा  ॥ १०.४४ ॥


दुःशीलाः सन्तु संविग्नाः पापक्षयरताः सदा  ।
सुगतेर्लाभिनः सन्तु तत्र चाखण्डितव्रताः  ॥ १०.४५ ॥


पण्डिताः सत्कृताः सन्तु लाभिनः पैण्डपातिकाः  ।
भवन्तु शुद्धसंतानाः सर्वदिक्ख्यातकीर्तयः  ॥ १०.४६ ॥


अभुक्त्वापायिकं दुःखं विना दुस्करचर्यया  ।
दिव्येनैकेन कायेन जगद्बुद्धत्वमाप्नुयात् ॥ १०.४७ ॥


पूज्यन्तां सर्वसंबुद्धाः सर्वसत्त्वैरनेकधा  ।
अचिन्त्यबौद्धसौख्येन सुखिनः सन्तु भूयसा  ॥ १०.४८ ॥


सिध्यन्तु बोधिसत्त्वानां जगदर्थं मनोरथाः  ।
यच्चिन्तयन्ति ते नाथास्तत्सत्त्वानां समृध्यतु  ॥ १०.४९ ॥


प्रत्येकबुद्धाः सुखिनो भवन्तु श्रावकास्तथा  ।
देवासुरनरैर्नित्यं पूज्यमानाः सगौरवैः  ॥ १०.५० ॥


जातिस्मरत्वं प्रव्रज्यामहं च प्राप्नुयां सदा  ।
यावत्प्रमुदितां भूमिं मञ्जुघोषपरिग्रहात् ॥ १०.५१ ॥


येन तेनासनेनाहं यापयेयं बलान्वितः  ।
विवेकवाससामग्रीं प्राप्नुयां सर्वजातिषु  ॥ १०.५२ ॥


यदा च द्रष्टुकामः स्यां प्रष्टुकामश्च किंचन  ।
तमेव नाथं पश्येयं मञ्जुनाथमविघ्नतः  ॥ १०.५३ ॥


दशदिग्व्योमपर्यन्त-सर्वसत्त्वार्थसाधने  ।
यदाचरति मञ्जुश्रीः सैव चर्या भवेन्मम  ॥ १०.५४ ॥


आकाशस्य स्थितिर्यावद्यावच्च जगतः स्थितिः  ।
तावन्मम स्थितिर्भूयाज्जगद्दुःखानि निघ्नतः  ॥ १०.५५ ॥


यत्किंचिज्जगतो दुःखं तत्सर्वं मयि पच्यताम्  ।
बोधिसत्त्वशुभैः सर्वैर्जगत्सुखितमस्तु च  ॥ १०.५६ ॥

जगद्दुःखैकभैषज्यं सर्वसंपत्सुखाकरम्  ।
लाभसत्कारसहितं चिरं तिष्ठतु शासनम्  ॥ १०.५७ ॥


मञ्जुघोषं नमस्यामि यत्प्रसादान्मतिः शुभे  ।
कल्याणमित्रं वन्देऽहं यत्प्रसादाच्च वर्धत इति  ॥ १०.५८ ॥


बोधिचर्यावतारे परिणामना परिच्छेदो दशमः ॥