ईन्पुत्ब्य्मेम्बेर्सोf थे षन्स्क्नेत्ড়्रोजेच्त्


ठिस्ङृEटीळ् वेर्सिओन् हस्बेएन् चोन्वेर्तेद्fरोम चुस्तों डेवनगरि एन्चोदिन्ग्.
ठेरेfओरे, wओर्द्बोउन्दरिएसरे उसुअल्ल्य्नोत्मर्केद्ब्य्ब्लन्क्स्, अन्द्लिनेस्ब्रेअकेस्
मय्बे वोलतिले. ठेसे अन्दोथेरिर्रेगुलरितिएस्चन्नोत्बे स्तन्दर्दिशेदत्प्रेसेन्त्.
ठे तेxतिस्नोत्प्रोओfरेअद्!


... = BOळ्ड्



___________________________________________________________________

ट्ःीष्ट्EXट्Fईळ्E ईष्FOऋ ऋEFEऋEण्CE ড়ूऋড়्Oष्Eष्Oणॢय़्!
COড়्य़ृईङ्ःटाण्ड्ट्Eऋंष्OF ऊषाङ्E आष्FOऋ ष्OऊऋCE Fईळ्E.

टेxत्चोन्वेर्तेद्तो Cलस्सिचल्षन्स्क्रित्Exतेन्देद्(Cष्X) एन्चोदिन्ग्

देस्च्रिप्तिओन्             छरच्तेर् =आष्Cईई

लोन्ग                  आ             २२४
लोन्गा                  आ             २२६
लोन्गि                  ई             २२७
लोन्गी                  ई             २२८
लोन्गु                  ऊ             २२९
लोन्गू                  ऊ             २३०
वोचलिच्र्              ऋ             २३१
वोचलिचृ               ऋ             २३२
लोन्ग्वोचलिच्र्         ॠ             २३३
वोचलिच्ल्              ळ             २३५
लोन्ग्वोचलिच्ल्         ॡ             २३७
वेलर्न्                 ङ्            २३९
वेलर्ण्                ङ्            २४०
पलतल्न्               ञ्            १६४
पलतल्ण्              ञ्            १६५
रेत्रोfलेx त्            ट्            २४१
रेत्रोfलेx ट्            ट्            २४२
रेत्रोfलेx द्            ड्            २४३
रेत्रोfलेx ड्            ड्            २४४
रेत्रोfलेx न्             ण्            २४५
रेत्रोfलेx ण्            ण्            २४६
पलतल्स्              श्            २४७
पलतल्ष्              श्            २४८
रेत्रोfलेx स्            ष्            २४९
रेत्रोfलेx ष्            ष्            २५०
अनुस्वर                ं             २५२
चपितलनुस्वर        ं             २५३
विसर्ग                 ः             २५४

लोन्गे                  ¹             १८५
लोन्गो                  º             १८६
लुन्देर्बर्             ×             २१५
रुन्देर्बर्             Ÿ             १५९
नुन्देर्बर्             ­             १७३
कुन्देर्बर्             É             २०१
तुन्देर्बर्             Â             १९४

Oथेर्छरच्तेर्सोf थे Cष्X एन्चोदिन्ग्तब्ले अरे नोतिन्च्लुदेद्.
ऊन्लेस्सिन्दिचतेदोथेर्wइसे, अच्चेन्त्स्हवे बेएन् द्रोप्पेदिनोर्देर्
तो fअचिलितते wओर्द्सेअर्छ्.

Fओर चोम्प्रेहेन्सिवे लिस्तोf Cष्X अन्दोथेर्ङृEटीळ् एन्चोदिन्ग्स्
अन्द्fओर्मत्स्सेए
www.सुब्.उनिगोएत्तिन्गेन्.देबेने_१।fइइन्दोलो।ग्रेतिल् ।ग्रेत्दिअच्.प्द्f
अन्द्
www.सुब्.उनिगोएत्तिन्गेन्.देबेने_१।fइइन्दोलो।ग्रेतिल् ।ग्रेत्दिअस्.प्द्f
___________________________________________________________________





____________________________आध्याय १____________________________


भामती


अनिर्वाच्याविद्याद्वितयसचिवस्य प्रभवतो विवर्ता यस्यैते वियदनिलतेजोऽबवनयः ।
यतश्चाभूद्विश्वं चरमचरमुच्चावचमिदं नमामस्तह्ब्रह्मापरिमितसुखज्ञानममृतम् ॥१ ॥



निःश्वसितमस्य वेदा वीक्षितमेतस्य पञ्च भूतानि ।
स्मितमेतस्य चराचरमस्य च सुप्तं महाप्रलयः ॥२ ॥



षड्भिरङ्गैरुपेताय विविधैरव्ययैरपि ।
शाश्वताय नमस्कुर्मो वेदाय च भवाय च ॥३ ॥



मार्तण्डतिलकस्वामिमहागणपतीन् वयम् ।
विश्ववन्द्यान्नमस्यामः सर्वसिद्धिविधायिनः ॥४ ॥



ब्रह्मसूत्रकृते तस्मै व्यासायापरवेधसे ।
ज्ञानशक्त्यवताराय नमो भगवतो हरेः ॥५ ॥



नत्वा विशुद्धविज्ञानं शङ्करं करुणानिधिम् ।
भाष्यं प्रसन्नगम्भीरं तत्प्रणीतं विभज्यते ॥६ ॥



आचार्यकृतिनिवेशनमप्यवधूतं वचोऽस्मदादीनाम् ।
रथ्योदकमिव गङ्गाप्रवाहपातः पवित्रयति ॥७ ॥



अथ यदसंदिग्धमपिरयोजनं च न तत्प्रेक्षावत्प्रतिपित्सागोचरः, यथा समनस्केन्द्रिय संनिकृष्टः स्फीतालोकमध्यवर्ती घटः, करटदन्ता वा ॑ तथा चेदं ब्रब्मेति व्यापकविरुद्धोपलब्धिः ।
तथा हि बृहत्त्वाद्बृंहणत्वाद्वात्मैव ब्रह्मेति गीयते ।
स चायमाकीटपतङ्गेभ्य आ च देवर्षिभ्यः प्राणभृन्मात्रस्येदङ्कारास्पदेभ्यो  देहेन्द्रियमनोबुद्धिविषयेभ्यो विवेकेनऽअहम्ऽ इत्यसंदिग्धाविपर्यस्तापरोक्षानुभवसिद्ध इति न जिज्ञासारपदम् ।
न हि जातु कश्चिदत्र संदिग्धेऽअहं वा नाहं वाऽ इति ।
न च विपर्यस्यतिऽनाहमेवऽ इति ।
न चऽअहं कृशः, स्थूलः, गच्छामिऽ इत्यादिदेहधर्मसामानाधिकरण्यदर्शनाद्देहालम्नोऽयमहङ्कार इति सांप्रतम् ।
तदालम्बनत्वे हिऽयोऽहं बाल्ये पितरावन्वभूवं स एव स्थाविरे प्रणप्तॄननुभवामिऽ इति प्रतिसंधानं न भवेत् ।
न हि बालस्थविरयोः शरीरयोरस्ति मनागपि प्रत्यभिज्ञानगन्धो येनैकत्वमध्यवसीयेत ।
तस्माद्येषु व्यावर्तमानेषु यदनुवर्तते तत्तेभ्यो भिन्नं यथा कुसुमेभ्यः सूत्रम् ।
तथा च बालादिशरीरेषु व्यावर्तमानेष्वपि परस्परमहङ्कारास्पदमनुवर्तमानं तेभ्यो भिद्यते ।
अपि च स्वप्नान्ते दिव्यं शरीरभेदमास्थाय तदुचितान्भोगान्भुञ्जान एव प्रतिबुद्धो मनुष्यशरीरमात्मानं पश्यन्ऽनाहं देवो मनुष्य एवऽ इति देवषशरीरे बाध्यमानेऽप्यहमास्पदमबाध्यमानं शरीराद्भिन्नं प्रतिपद्यते ।
अपि च योगव्याघ्रः शरीरभेदेऽप्यात्मानमभिन्नमनुभवतीति नाहङ्कारालम्बनं देहः ।
अत एव नेन्द्रियाण्यप्यस्यालम्बनम्, इन्द्रियभेदेऽपिऽयोऽहमद्राक्षं स एवैतर्हि स्पृशामिऽ इत्यहमालम्बनस्य प्रत्यभिज्ञानात् ।
विषयेभ्यस्त्वस्य विवेकः स्थवीयानेव ।

बुद्धिमनसोश्च करणयोःऽअहम्ऽ इति कर्तृप्रतिभासप्रख्यानालम्बनत्वायोगः ।

ऽकृशोऽहम्ऽऽअन्धोऽहम्ऽ इत्यादयस्तु प्रयोगा असत्यप्यभेदे कथञ्चित्ऽमञ्चाः क्रोशन्तिऽ इत्यादिवदौपचारिका इति युक्तमुत्पश्यामः ।
तस्मादिदङ्कारास्पदेभ्यो देहेन्द्रियमनोबुद्धिविषयेभ्यो व्यावृत्तः स्फुटतराहमनुभवगम्य आत्मा संशयाभावादजिज्ञास्य इति सिद्धम् ।

अप्रयोजनत्वाच्च ।
तथा हि संसारनिवृत्तिरपवर्ग इह प्रयोजनं विवक्षितम् ।

संसारश्च आत्मयाथात्म्याननुभवनिमित्त आत्मयाथात्म्यज्ञानेन निवर्तनीयः ।

स चेदयमनादिरनादिना आत्मयाथात्म्यज्ञानेन सहानुवर्तते, कुतोऽस्य निवृत्तिः अविरोधात्? कुतश्चात्मयाथात्म्याननुभवः ? न हिऽअहम्ऽ इत्यनुभवादन्यदात्मयाथात्म्यज्ञानमस्ति ।
न चऽअहम्ऽ इति सर्वजनीनस्फुटतरानुभवसमर्थित आत्मा देहेन्द्रियादिव्यतिरिक्तः शक्य उपनिषदां सहस्रैरप्यन्यथयितुम्, अनुभवविरोधात् ।
न ह्यागमाः सहस्रमपि घटं पटयितुमीशते ।
तस्मादनुभवविरोधादुपचरितार्था एवोपनिषद इति युक्तमुत्पश्याम इत्याशयवानाशङ्क्य परिहरति युष्मदस्मत्प्रत्ययगोचरयोः इति ।

अत्र च युष्मदस्मतित्यादिः मिथ्येति भवितुं युक्तमित्यन्तः शङ्काग्रन्थः ।
तथापि इत्यादिः परिहारग्रन्थः ।
तथापि इत्यभिसंबन्धाच्छङ्कायां यद्यपीति पठितव्यम् ।
इदमस्मत्प्रत्ययगोचरयोरिति वक्तव्ये युष्मद्ग्रहणमत्यन्तभेदोपलक्षणार्थम् ।
यथा ह्यहङ्कारप्रतियोगी त्वङ्कारो नैवमिदङ्कारः,ऽएते वयम्, इमे वयम्, आस्महेऽ इति बहुलं प्रयोगदर्शनादिति ।
चित्स्वभाव आत्मा विषयी, जडस्वभावा बुद्धीन्द्रियदेहविषया विषयाः ।
एते हि चिदात्मानं विसिन्वन्ति अवबध्नन्ति ॑ स्वेन रूपेण निरूपणीयं कुर्वन्तीति यावत् ।
परस्परानध्यासहेतौ अत्यन्तवैलक्षण्ये दृष्टान्तः  तमः प्रकाशवतिति ।
न हि जातु कश्चित्समुदाचारद्वृत्तिनी प्रकाशतमसी परस्परात्मतया प्रतिपत्तुमर्हति ।
तदिदमुक्तम्  इतरेतरभावानुपपत्तौ इति ।
इतरेतरभावः इतरेतरत्वम्, तादात्म्यमिति यावत्॑ तस्यानुपपत्ताविति ।

स्यादेतत् ।
मा भूद्धर्मिणोः परस्परभावः ॑ तद्धर्माणां तु जाड्यचैतन्यनित्यत्वानित्यत्वादीनामितरेतराध्यासो भविष्यति ।
दृश्यते हि धर्मिणोर्विवेकग्रहणेऽपि तद्धर्माणामध्यासः, यथा कुसुमाद्भेदेन गृह्यमाणेऽपि स्फटिकमणावतिस्वच्छतया जपाकुसुमप्रतिबिम्बोद्ग्राहिणिऽअरुणः स्फटिकःऽ इत्यारुण्यविभ्रम इत्यत इदमुक्तम्  तद्धर्माणामपि इति ।
इतरेतरत्र धर्मिणि धर्माणां भावो विनिमयः, तस्यानुपपत्तिः ।
अयमभिसंधिः  रूपवद्धि द्रव्यमतिस्वच्छतया रूपवतो द्रव्यान्तरस्य तद्विवेकेन गृह्यमाणस्यापि च्छायां गृह्णीयात्, चिदात्मा तु नीरूपो विषयी न विषयच्छायामुद्ग्राहयितुमर्हति ।
यथाहुः

ऽशब्दगन्धरसादीनां कीदृशी प्रतिबिम्बताऽ इति ।
तदिह पारिशेष्याद्विषयविषयिणोरन्योन्यात्मसंभेदेनैव तद्धर्माणामपि परस्परसंभेदेन विनिमयात्मना भवितव्यम् , तौ चेद्धर्मिणौ अत्यन्तविवेकेन गृह्यमाणावसंभिन्नौ, असंभिन्नाः सुतरां तयोर्धर्माः, स्वाश्रयाभ्यां व्यवधानेन दूरापेतत्वात् ।
तदिदमुक्तम्  सुतरामिति ।
तद्विपर्ययेण इति ।
विषयविपर्ययेणेत्यर्थः ।
मिथ्याशब्दः अपह्नववचनः ।
एतदुक्तं भवति  अध्यासो भेदाग्रहेण व्याप्तः, तद्विरुद्धश्चेहास्ति भेदग्रहः, स भेदाग्रहं निवर्तयंस्तद्व्याप्तमध्यासमपि निवर्तयतीति ।
मिथ्येति भवितुं युक्तं यद्यपि तथापीति योजना ।

इदमत्राकूचम्  भवेदेतदेवं यदिऽअहम्ऽ इत्यनुभवे आत्मतत्वं प्रकाशेत ।
न त्वेतदस्ति ।
तथ्हि समस्तोपाध्यनवच्छिन्नानन्तानन्दचैतन्यैकरसमुदासीनम्कमद्वितीयमात्मतत्त्वं श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणेषु गीयते ।
न चैतान्युपक्रमपरामर्शोपसंहारैः क्रियासमभिहारेणेदृगात्मतत्त्वमभिदधति तत्पराणि सन्ति शक्यानि शक्रेणाप्युपचरितार्थानि कर्तुम् ।
अभ्यासे हि भूयस्त्वमर्थस्य भवति यथाऽअहो दर्शनीया अहो दर्शनीयाऽ इति, नाल्पत्वमपि प्रागेवोपचरितत्वमिति ।
अहमनुभवस्तु प्रादेशिकमनेकविधशोकदुःखादिप्रपञ्चोपप्लुतमात्मानमादर्शयन् कथमात्मतत्त्वगोचरः कथं वानुपप्लवः ? न च ज्येष्ठप्रमाणप्रत्यक्षविरोधादाम्नायस्यैव तदपेक्षस्याप्रामाण्यमुपचरितार्थत्वं वेति युक्तम्, तस्यापौरुषेयतया निरस्तसमस्तदोषाशङ्कस्य, बोधकतया च स्वतःसिद्धप्रमाणभावस्य स्वकार्ये प्रमितावनपेक्षत्वात् ।
प्रमितावनपेक्षत्वेऽप्युत्पतौ प्रत्यक्षापेक्षत्वात्तद्विरोधादनुत्पत्तिलक्षणमस्याप्रामाण्यमिति चेत्, न, उत्पादकाप्रतिद्वन्द्वित्वात् ।
न ह्यागमज्ञानं सांव्यवहारिकं प्रत्यक्षस्य प्रामाण्यमुपहन्ति येन कारणाभावान्न भवेत्॑ अपि तु तात्त्विकम् ।
न च तात्त्विकमस्योत्पादकम्, अतात्त्विकप्रमाणभावेभ्योऽपि सांव्यवहारिकप्रमाणेभ्यस्तत्त्वज्ञानोत्पत्तिदर्शनात् ।
तथा च वर्णे ह्रस्वत्वदीर्घत्वादयोऽन्यधर्मा अपि समारोपिताः तत्त्वप्रतिपत्तिहेतवः ।
न हि लौकिकाःऽनागःऽ इति वा"नगः"इति वा पदात्कुञ्चरं वा तरुं वा प्रतिपद्यमाना भवन्ति भ्रान्ताः ।
न चानन्यपरं वाक्यं स्वार्थ उपचरितार्थं युक्तम् ।
उक्तं हि ऽन विधौ परः शब्दार्थःऽ इति ।
ज्येष्ठत्वं च अनपेक्षितस्य बाध्यत्वे हेतुः न तु बाधकत्वे, रजतज्ञानस्य ज्यायसः शुक्तिज्ञानेन कनीयसा बाधदर्शनात् ।
तदमपबाधने तदपबाधात्मनः तस्योत्पत्तेरनुपपत्तेः ।
दर्शितं च तात्त्विकप्रमाणभावस्यानपेक्षितत्वम् ।
तथा च पारमर्षं सूत्रम् ऽपौर्वापर्ये पूर्वदौर्बल्यं प्रकृतिवत्ऽ इति ।
तथा च

पूर्वात्परबलीयस्त्वं तत्र नाम प्रतीयताम् ।

अन्योन्यनिरपेक्षाणां यत्र जन्म धियां भवेत् ॥
इति ॥


अपि च येऽप्यहङ्कारास्पदमात्मानमास्थिषत तैरप्यस्य न तात्त्विकत्वमभ्युपेतव्यम्,ऽअहमिहैवास्मि सदने जानानःऽ इति सर्वव्यापिनः प्रादेशिकत्वेन ग्रहणातुच्चतरगिरिशिखरवर्तिषु महातरुषु भूमिष्ठस्य दूर्वाप्रवालनिर्भासप्रत्ययवत् ।
न चेदं देहस्य प्रादेशिकत्वमनुभूयते न त्वात्मन इति सांप्रतम् ।
न हि तदैवं भवतिऽअहम्ऽ इति, गौणत्वे वा नऽजानानःऽ इति ।
अपि च परशब्दः परत्र लक्ष्यमाणगुणयोगेन वर्तत इति यत्र प्रयोक्तृप्रतिपत्त्रोः संप्रतिपत्तिः स गौणः ।
स च भेदप्रत्ययपुरःसरः ।
तद्यथा, नैयमिकाग्निहोत्रवचनेऽग्निहोत्रशब्दः प्रकरणान्तरावधृतभेदे कुण्डपायिनामयनगते कर्मणिऽमासमग्मिहोत्रं जुहोतिऽ इत्यत्र साध्यसादृश्येन गौणः, माणवके चानुभवसिद्धभेदे सिंहात्सिंहशब्दः ।
न त्वहङ्कारस्य मुख्योर्ऽथो निर्लुठितगर्भतया देहादिभ्यो भिन्नोऽनुभूयते, येन परशब्दः शरीरादौ गौणो भवेत् ।
न चात्यन्तनिरूठतया गौणेऽपि न गौणत्वाभिमानः सार्षपादिषु तैलशब्दवदिति वेदितव्यम् ।
तत्रापि स्नेहात्तिलभवाद्भेदे सिद्ध एव सार्षपादीनां तैलशब्दवाच्यत्वाभिमानः, न त्वर्थयोस्तैलसार्षपयोरभेदाध्यवसायः ।
तत्सिद्धं गौणत्वमुभयदर्शिनो गौणमुख्यविवेकविज्ञानेन व्याप्तम्, तदिह व्यापकं विवेकविज्ञानं निवर्तमानं गौणतामपि निवर्तयतीति ।

न च बालस्थविरशरीरभेदेऽपिऽसोऽहम्ऽ इत्येकस्यात्मनः प्रतिसंधानदेहादिभ्यो भेदेनास्त्यात्मानुभव इति वाच्यम् ।
परीक्षकाणां खल्वियं कथा, न लौकिकानाम् ।
परीक्षका अपि हि व्यवहारसमये न लोकसामाम्यमतिवर्तन्ते ।
वक्ष्यत्यनन्तरमेव हि भगवान्भाष्यकारःऽपश्वादिभिश्चाविशेषात्ऽ इति ।
बाह्या अप्याहुःऽशास्त्रचिन्तकाः खल्वेवं विवेचयन्ति न प्रतिपत्तारःऽ इति ।
तत्पारिशेष्याच्चिदात्मगोचरमहङ्कारम्ऽअहमिहास्मि सदनेऽ इति प्रयुञ्जानो लौकिकः शरीराद्यभेदग्रहादात्मनः प्रादेशिकत्वमभिमन्यते नभस इव घटमणिकमल्लिकाद्युपाध्यवच्छेदादिति युक्तमुत्पश्यामः ।

न चाहङ्कारप्रामाण्याय देहादिवदात्मापि प्रादेशिक इति युक्तम् ।
तदा खल्वयमणुपरिमाणो वा स्याद्देहपरिमाणो वा ।
अणुपरिंमाणत्वेऽस्थूलोऽहम्, दीर्घःऽ इति च न स्यात् ।
देहपरिमाणत्वे तु सावयवतया देहवदनित्यत्वप्रसङ्गः ।
किञ्च अस्मिन्पक्षे अवयवसमुदायो वा चेतयेत्, प्रत्येकं वावयवाः ।
प्रत्येकं चेतनत्वपक्षे बहूनां चेतनानां स्वतन्त्राणामेकवाक्यताभावादपर्यायं विरुद्धदिक्क्रियतया शरीरमुन्मथ्येत, अक्रियं वा प्रसज्येत ॥
समुदायस्य तु चैतन्ययोगे वृक्ण एकस्मिन्नवयवे चिदात्मनोऽप्यवयवो वृक्ण इति न चेतयेत् ।
न च बहूनामवयवानां परस्पराविनाभावनियमो दृष्टः ।
य एवावयवो यदा विशीर्णस्तदा तदभावे न चेतयेत् ।

विज्ञानालम्बनत्वेऽपि अहंप्रत्ययस्य भ्रान्तत्वं तदवस्थमेव, तस्य स्थिरवस्तुनिर्भासत्वादस्थिरत्वाच्च विज्ञानानाम् ।
एतेनऽस्थूलोऽहमन्धोऽहं गच्छामिऽ इत्यादयोऽपि अध्यासतया व्याख्याताः ।

तदेवमुक्तेन क्रमेण अहंप्रत्यये पूतिकूष्माण्डीकृते भगवती श्रुतिः अप्रत्यूहं कर्तृत्वभोक्तृत्वसुखदुःखशोकाद्यात्मत्वमहमनुभवप्रसञ्जितमात्मनो निषेद्धुमर्हतीति ।
तदेवं सर्वप्रवादश्रुतिस्मृतीतिहासपुराणप्रथितमिथ्याभावस्याहंप्रत्ययस्य स्वरूपनिमित्तफलैरुपव्याख्यानम्  अन्योन्यस्मिनित्यादि ।
अन्योन्यस्मिन्धर्मिण्यात्मशरीरादौ अन्योन्यात्मकतामध्यस्य  अहमिदं शरीरादिति ।
ऽइदम्ऽ इति च वस्तुतः, न प्रतीतितः ।
लोकव्यवहारः लोकानां व्यवहारः ।
स चऽअयमहम्ऽ इति व्यपदेशः ।
इति शब्दसूचितश्च शरीराद्यनुकूलं प्रतिकूलं च प्रमेयजातं प्रमाणेन प्रमाय तदुपादानपरिवर्जनादिः ।

अन्योन्यधर्मांश्चाध्यस्य अन्योन्यस्मिन्धर्मिणि देहादिधर्मान् जन्ममरणजराव्याध्यादीनात्मनि धर्मिणि अध्यस्तदेहादिभावे समारोप्य, तथा चैतन्यादीनात्मधर्मान् देहादावध्यस्तात्मभावे समारोप्यऽममेदं जरामरणपुत्रपशुस्वाम्यादिऽ इति व्यवहारो व्यपदेशः ।
इतिशब्दसूचितश्च तदनुरूपः प्रवृत्त्यादिः ।
अत्र च अध्यासव्यवहारक्रियाभ्यां यः कर्ता उन्नीतः स समान इति समानकर्तृकत्वेनऽअध्यस्य व्यवहारःऽ इत्युपपन्नम् ।
पूर्वकालत्वसूचितमध्यासस्य व्यवहारकारणत्वं स्फुटयति  मिथ्याज्ञाननिमित्तः व्यवहारः इति ।
मिथ्याज्ञानमध्यासः, तन्निमित्तः, तद्भावाभावानुविधानाद्व्यवहारभावाभावयोरित्यर्थः ।

तदेवमध्यासस्वरूपं फलं च व्यवहारमुक्त्वा तस्य निमित्तमाह  इतरेतराविवेकेन इति ।
विवेकग्रहणेनेत्यर्थः ।
अथ अविवेक एव कस्मान्न भवति, तथा च नाध्यास इत्यत आह  अत्यन्तविविक्तयोर्धर्मधर्मिणोः ।
परमार्थतो धर्मिणोरतादात्म्यं विवेकः धर्माणां चासंकीर्णता विवेकः ।

स्यादेतत् ।
विविक्तयोर्वस्तुसतोर्भेदाग्रहनिबन्धनस्तादात्म्यविभ्रमो युज्यते शुक्तेरिव रजताद्भेदाग्रहे रजततादात्म्यविभ्रमः ।
इह तु परमार्थसतः चिदात्मनोऽन्यन्न देहाद्यस्ति वस्तुसत्, तत्कुतः चिदात्मनो भेदाग्रहः कुतश्च तादात्म्यविभ्रमः इत्यत आह  सत्यानृते मिथुनीकृत्य इति ।
विवेकाग्रहादध्यस्येति योजना ।
सत्यं चिदात्मा, अनृतं बुद्धीन्द्रियदेहादिः ॑ ते द्वे धर्मिणी मिथुनीकृत्य युगलीकृत्येत्यर्थः ।
न च संवृतिपरमार्थसतोः पारमार्थकं मिथुनमस्तीत्यभूततद्भावार्थस्य च्वेः प्रयोगः ।
एतदुक्तं भवति  अप्रतीतस्यारोपायोगादारोप्यस्य प्रतीतिरुपयुज्यते न वस्तुसत्तेति ।

स्यादेतत् ।
आरोप्यस्य प्रतीतौ सत्यां पूर्वदृष्टस्य समारोपः समारोपनिबन्धना च प्रतीतिरिति दुर्वारं परस्पराश्रयत्वमित्यत आह  नैसर्गिक इति ।
श्वाभाविकः अनादिरयं व्यवहारः ।
व्यवहारानादितया तत्कारणस्याध्यासस्य, अनादितोक्ता, ततश्च पूर्वपूर्वमिथ्याज्ञानोपदर्शितस्य बुद्धीन्द्रियशरीरादेः उत्तरोत्तराध्यासोपयोग इत्यनादित्वात्बीजाङ्कुरवन्न परस्पराश्रयत्वमित्यर्थः ।

स्यादेतत् ।
अद्वा पूर्वप्रतीतिमात्रमुपयुज्यते आरोपे, न तु प्रतीयमानस्य परमार्थसत्ता ।
प्रतीतिरेव तु  अत्यन्तासतो गगनकमलिनीकल्पस्य देहेन्द्रियादेः नोपपद्यते ।
प्रकाशमानत्वमेव हि चिदात्मनोऽपि सत्त्वं न तु तदतिरिक्तं सत्तासामान्यसमवायोर्ऽथक्रियाकारिता वा द्वैतापत्तेः ।
सत्तायाश्चार्थक्रियाकारितायाश्च सत्तान्तरार्थक्रियाकारितान्तरकल्पने अनवस्थापातात्प्रकाशमानतैव सत्ता अभ्युपेतव्या ।
तथा च देहादयः प्रकाशमानत्वान्नासन्तः चिदात्मवत्, असत्त्वे वा न प्रकाशमानाः ॑ तत्कथं सत्यानृतयोर्मिथुनीभावः ?

तदभावे वा कस्य कुतो भेदाग्रहः ? तदसंभवे कुतोऽध्यासः ? इत्याशयवानाह आक्षेप्ता कोऽयमध्यासो नाम इति ।
क इत्याक्षेपे ।
समाधाता लोकसिद्धमध्यासलक्षणमाचक्षाण एवाक्षेपं प्रतिक्षिपति उच्यते स्मृतिरूपः परत्र पूर्वदृष्टावभास इति ।
अवसन्नः अवमतो वा भासः अवभासः ।
प्रत्ययान्तरबाधश्चास्य अवसादोऽवमानो वा ।
एतावता मिथ्याज्ञानमित्युक्तं भवति ।

तस्येदमुपव्याख्यानम्ऽपूर्वदृष्टऽ इत्यादि ।
पूर्वदृष्टस्यावभासः पूर्वदृष्टावभासः ।
मिथ्याप्रत्ययश्च आरोपविषयारोपणीयमिथुनमन्तरेण न भवतीति पूर्वदृष्टग्रहणेनानृतमारोपणीयमुपस्थापयति ।
तस्य च दृष्टत्वमात्रमुपयुज्यते न वस्तुसत्तेति दृष्टग्रहणम् ।
तथापि वर्तमानं दृष्टं दर्शनं नारोपोपयोगीति पूर्व इत्युक्तम् ।
तच्च पूर्वदृष्टं स्वरूपेण सदप्यारोपणीयतया अनिर्वाच्यमित्यनृतम् ।
आरोपविषयं सत्यमाह परत्र इति ।
परत्र शुक्तिकादौ परमार्थसति ।
तदनेन सत्यानृतमिथुनमुक्तम् ।

स्यादेतत् ।
परत्र पूर्वदृष्टावभास इत्यलक्षणम् , अतिव्यापकत्वात् ।
अस्ति हि स्वस्तिमत्यां गवि पूर्वदृष्टस्य गोत्वस्य परत्र कालाक्ष्यामवभासः ।
अस्ति च पाटलिपुत्रे पूर्वदृष्टस्य देवदत्तस्य परत्र माहिष्मत्यामवभासः समीचीनः ।
अवभासपदं च समीचीनेऽपि प्रत्यये प्रसिद्धम्, यथा नीलस्यावभासः पीतस्यावभास इति ।
अत आह स्मृतिरूप इति ।
स्मृतेः रूपमिव रूपमस्येति स्मृतिरूपः ।
असंनिहितविषयत्वं च स्मृतिरूपत्वम् ।
संनिहितविषयं च प्रत्यभिज्ञानं समीचीनमिति नातिव्याप्तिः ।

नाप्यव्याप्तिः, स्वप्नज्ञानस्यापि स्नृतिविभ्रमरूपस्यैवंरूपत्वात् ।
तत्रापि हि स्मर्यमाणे पित्रादौ निद्रोपप्लववशादसंनिधानापरामर्शे, तत्र तत्र पूर्वदृष्टस्यैव संनिहितदेशकालत्वस्य समारोपः ।
एवम्ऽपीतः शङ्खःऽऽतिक्तो गुडःऽ इत्यत्राप्येतल्लक्षणं योजनीयम् ।
तथा हि बहिर्विनिर्गच्छजत्यच्छनयनरश्मिसंपृक्तपित्तद्रव्यवर्तिनीं पीततां पित्तरहितामनुभवन्, शङ्खं च दोषाच्छादितशुक्लिमानमनुभवन्, पीततायाश्च शङ्खासंबन्धमननुभवन्, असंबन्धाग्रहणसारूप्येऽपीतं तपनीयपिण्डंऽऽपीतं बिल्वफलंऽ इत्यादौ पूर्वदृष्टं सामानाधिकरण्यं पीतत्वशङ्खत्वयोरारोप्याहऽपीतः शङ्खःऽ इति ।
एतेनऽतिक्तो गुडःऽ इति प्रत्ययो व्याख्यातः ।
एवं विज्ञातृपुरुषाभिमुखेष्वादर्शोदकादिषु स्वच्छेषु चाक्षुषं तेजो लग्नमपि बलीयसा सौरेण तेजसा प्रतिस्रोतः प्रवर्तितं मुखसंयुक्तं मुखं ग्राहयेत्, दोषवशात्तद्देशतामनभिमुखतां च मुख्यस्याग्राहयत्, पूर्वदृष्टाभिमुखादर्शोदकदेशतामाभिमुख्यं च मुखस्यारोपयतीति प्रतिबिम्बविभ्रमोऽपि लक्षितो भवति ।
एतेन द्विचन्द्रदिङ्मोहालातचक्रगन्धर्वनगरवंशोरगादिविभ्रमेष्वपि यथासंभवं लक्षणं योजनीयम् ।

एतदुक्तं भवति न प्रकाशमानतामात्रं सत्त्वम्, येन देहेन्द्रियादेः  प्रकाशमानतया सद्भावो भवेत् ।
न हि सर्पातदभावेन रज्ज्वादयो वा स्फटिकादयो वा रक्तादिगुणयोगिनो न प्रतिभासन्ते, प्रतिभासमाना वा भवन्ति तदात्मानस्तद्धर्माणो वा ।
तथा सति मरुषु मरीचिकानिचयम्ऽउच्चावचमुच्चलत्तुङ्गतरङ्गभङ्गमालेयमभ्यर्णभवतीर्णा मन्दाकिनीऽ इत्यभिसंधाय प्रवृत्तः तत्तोयमापीय पिपासामुपशमयेत् ।
तस्मादकामेनापि प्रकाशमानस्याप्यारोपितस्य न वस्तुसत्त्वमभ्युपगमनीयम् ।

न च मरीचिरूपेण सलिलमवस्तुसत्स्वरूपेण तु परमार्थसदेव देहेन्द्रियादयस्तु स्वरूपेणाप्यसन्त इत्यनुभवागोचरत्वात्कथमारोप्यन्त इति सांप्रतम् ॑ यतो यद्यसन्तो नानुभवगोचराः कथं तर्हि मरीच्यादीनामसतां तोयाद्यात्मतयानुभवगोचरत्वम् ? न च स्वरूपसत्त्वेन तोयाद्यात्मनापि सन्तो भवन्ति ।

यद्युच्येत नाभावो नाम भावादन्यः कश्चिदस्ति, अपि तु भाव एव भावान्तरात्मना अभावः स्वेन रूपेण तु भावः ।
यथाहुः

ऽभावान्तरमभावो हि कयाचित्तु व्यपेक्षयाऽ ।
इति ।
ततश्च भावात्मनोपाख्येयतया अस्य युज्येत अनुभवगोचरता ।
प्रपञ्चस्य पुनरत्यन्तासतो निरस्तसमस्तसामर्थ्यस्य निस्तत्त्वस्य कुतोऽनुभवविषयभावः, कुतो वा चिदात्मन्यारोपः ? न च विषयस्य समस्तसामर्थ्यविरहेऽपि विज्ञानमेव तत्तादृशं स्वप्रत्ययसामर्थ्याददृष्टान्तसिद्धस्वभावभेदमुपजातमसतः प्रकाशनम्, तस्मादसत्प्रकाशनशक्तिरेवास्याविद्येति सांप्रतम् ।
यतो येयमसत्प्रकाशनशक्तिर्विज्ञानस्य किं पुनरस्याः शक्यम् ? असदिति चेत्, किमेतत्कार्यम्, आहोस्विदस्या ज्ञाप्यम् ? न तावत्कार्यम्, असतस्तत्त्वानुपपत्तेः ।
नापि ज्ञाप्यम्, ज्ञानान्तरानुपलब्धेः, अनवस्थापाताच्च ।
विज्ञानस्वरूपमेव असतः प्रकाश इति चेत्. कः पुनरेष सदसतोः संबन्धः ? असदधीननिरूपणत्वं सतो ज्ञानस्य असता संबन्ध इति चेत्, अहो बतायमतिनिर्वृतः प्रत्ययतपस्वी यदस्य असत्यपि निरूपणमायतते ।
न च प्रत्ययस्तत्राधत्ते किञ्चित्, असत आधारत्वायोगात् ।
असदन्तरेण प्रत्ययो न प्रथत इति प्रत्ययस्यैवैष स्वभावः न त्वसदधीनमस्य किञ्चिदिति चेत्, अहो बतास्य असत्पक्षपातः यदयमतदुत्पत्तिः अतदात्मा च तदविनाभावनियतः प्रत्यय इति ।
तस्मादत्यन्तासन्तः शरीरेन्द्रियादयो निस्तत्त्वा नानुभवविषया भवितुमर्हन्तीति ।

अत्र ब्रूमः निस्तत्त्वं चेन्नानुभवगोचरः, तत्किमिदानीं मरीचयोऽपि तोयात्मना सतत्त्वाः यदनुभवगोचराः स्युः ।
न सतत्त्वाः, तदात्मना मरीचीनामसत्त्वात् ।
द्विविधं च वस्तूनां तत्त्वं सत्त्वमसत्त्वं च  तत्र पूर्वं स्वतः, परं तु परतः ।
यथाहुः

ऽस्वरूपपररूपाभ्यां नित्यं सदसदात्मके ।

वस्तुनि ज्ञायते किञ्चिद्रूपं कैश्चित्कदाचन ॥
ऽ

इति ।
तत्किं मरीचिषु तोयनिर्भासप्रत्ययस्तत्त्वगोचरः ? तथा च समीचीन इति न भ्रान्तो नापि बाध्येत ।
अद्धा ! न बाध्येत यदि मरीचीनयमतोयात्मतत्त्वानतोयात्मना गृह्णीयात् ।
तोयात्मना तु गृह्णन् कथम भ्रान्तः, कथं वा अबाध्यः ? हन्त ! तोयाभावात्मनां मरीचिनां तोयभावात्मत्वं तावन्न सत्, तेषां तोयाभावादभेदेन तोयभावात्मतानुपपत्तेः ।
नाप्यसत्॑ वस्त्वन्तरमेव हि वस्त्वन्तरस्यासत्त्वमास्थीयते ।

ऽभावान्तरमभावोऽन्यो न कश्चिदनिरूपणात्ऽ इति वदद्भिः ।
न चारोपितं रूपं वस्त्वन्तरम् ॑ तद्धि मरीचयो वा भवेत्, गङ्गादिगतं तोयं वा ।
पूर्वस्मिन्कल्पेऽमरीचयःऽ इति प्रत्ययः स्यात्, नऽतोयम्ऽ इति ।
उत्तरस्मिंस्तुऽगङ्गायां तोयम्ऽ इति स्यात्, न पुनःऽइहऽ इति ।
देशभेदास्मरणेऽतोयम्ऽ इति स्यात्, न पुलऽइहऽ इति ।
न चेदमत्यन्तमसत्निरस्तसमस्तस्वरूपमलीकमेवास्तु इति सांप्रतम्, तस्यानुभवगोचरत्वानुपपत्तेः, इत्युक्तमधस्तात् ।
तस्मान्न सत्, नासत्, नापि सदसत्परस्परविरोधात्, इत्यनिर्वाच्यमेवारोपणीयं मरीचिषु तोयमास्थेयम् ॑ तदनेन क्रमेणाध्यस्तं तोयं परमार्थतोयमिव, अत एव पूर्वदृष्टमिव ॑ तत्त्वतस्तु न तोयम्, न च पूर्वदृष्टम् ॑ किं तु अनृतमनिर्वाच्यम् ।
एवं च देहेन्द्रियादिप्रपञ्चोऽपि अनिर्वाच्यः ॑ अपूर्वोऽपि पूर्वमिथ्याप्रत्ययोपदर्शित इव परत्र चिदात्मन्यध्यस्यत इति उपपन्नम्, अध्यासलक्षणयोगात् ।
देहेन्द्रियादिप्रपञ्चबाधनं च उपपादयिष्यते ।
चिदात्मा तु श्रुतिस्मृतीतिहासपुरामगोचरः तन्मूलतदविरुद्धन्यायनिर्णीतशुद्धबुद्धमुक्तस्वभावः सत्त्वेनैव निर्वाच्यः ।
अबाधिता स्वयंप्रकाशतैव अस्य सत्ता, सा च स्वरूपमेव चिदात्मनः, न तु तदतिरिक्तं सत्तासामान्यसमवायः अर्थक्रियाकारिता वा इति सर्वमवदातम् ।

स चायमेवंलक्षणकोऽध्यासः अनिर्वचनीयः सर्वेषामेव संमतः परीक्षकाणाम् ॑ तद्भेदे परं विप्रतिपत्तिरित्यनिर्वचनीयतां द्रढयितुमाह तं केचितिति ।

अन्यधर्मस्य ज्ञानधर्मस्य रजतस्य ॑ ज्ञानाकारस्येति यावत् ।
अध्यासः अन्यत्र बाह्ये ।
सौत्रान्तिकनये तावद्बाह्यमस्ति वस्तुसत्॑ तत्र ज्ञानाकारस्यारोपः ।
विज्ञानवादिनामपि, यद्यपि न बाह्यं वस्तुसत्तथाप्यनाद्यविद्यावासनारोपितमलीकं बाह्यम् ॑ तत्र ज्ञानाकारस्यारोपः ।
उपपत्तिश्च यद्यादृशमनुभवसिद्धं  रूपं तत्तादृशमेव अभ्युपेतव्यमित्युत्सर्गः ॑ अन्यथात्वं पुनरस्य बलवद्बाधकप्रत्ययवशात्॑ऽनेदं रजतम्ऽ इति बाधकस्य इदन्तामात्रबाधेनाप्युपपत्तौ न रजतगोचरतोचिता ।
रजतस्य धर्मिणो भाधे हि रजतं च तस्य धर्म इदन्ता च बाधिते भवेताम् ॑ तद्वरमिदन्तैवास्य धर्मो बाध्यताम्, न पुना रजतमपि धर्मि ॑ तथा च रजतं बहिर्बाधितमर्थादान्तरे ज्ञाने व्यवतिष्ठत इति ज्ञानाकारस्य बहिरध्यासः सिध्यति ।

केचित्तु ज्ञानाकारख्यातावपरितुष्यन्तो वदन्ति यत्र यदध्यासः तद्विवेकाग्रहनिबन्धनो भ्रम इति ।
अपरितोषकारणं चाहुः विज्ञानकारता रजतादेरनुभवाद्वा व्यवस्थाप्येत, अनुमानाद्वा ।
तत्रानुमानमुपरिष्टान्निराकरिष्यते ।
अनुभवोऽपि रजतप्रत्ययो वा स्यात्, बाधकप्रत्ययो वा ।
न तावद्रजतानुभवः ।

स हि इदङ्कारास्पदं रजतमावेदयति न त्वान्तरम् ।
ऽअहम्ऽ इति हि तदा स्यात्, प्रतिपत्तुः प्रत्ययादव्यतिरेकात् ।
भ्रान्तं विज्ञानं स्वाकारमेव बाह्यतयाध्यवस्यति, तथा च नाहङ्कारास्पदमस्य गोचरः, ज्ञानाकारता पुनस्य बाधकप्रत्ययमालोचयत्वायुष्मान् ।
स किं पुरोवर्ति द्रव्यं रजताद्विवेचयति आहो ज्ञानाकारतामप्यस्य दर्शयति ? तत्र ज्ञानाकारतोपदर्शनव्यापारं  बाधकप्रत्ययस्य ब्रुवाणः श्लाघनीयप्रज्ञो देवानां प्रियः ।
पुरोवर्तित्वप्रतिषेधादर्थादस्य ज्ञानाकारतेति चेत्, न ।
असंनिधानाग्रहनिषेधादसंनिहितो भवति ।
प्रतिपत्तुरत्यन्तसंनिधानं त्वस्य प्रतिपत्रात्मकं कुतस्त्यम् ? न चैष रजतस्य निषेधः, न च इदन्तायाः, किं तु विवेकाग्रहप्रसञ्जितस्य रजतव्यवहारस्य ।
न च रजतमेव शुक्तिकायां प्रसञ्जितं रजतज्ञानेन ।
न हि रजतनिर्भासस्य शुक्तिकालम्बनं युक्तम्, अनुभवविरोधात् ।
न खलु सत्तामात्रेणालम्बनम्, अतिप्रसङ्गात् ।
सर्वेषामर्थानां सत्त्वाविशेषादालम्बनत्वप्रसङ्गात् ।
नापि कारणत्वेन, इन्द्रियादीनामपि कारणत्वात् ।
तथा च भासमानतैवालम्बनार्थः ।
न च रजतज्ञाने शुक्तिका भासते, इति कथमालम्बनम् ? भासमानताभ्युपगमे वा कथं नानुभवविरोधः ? अपि चेन्द्रियादीनां समीचीनज्ञानोपजनने सामर्थ्यमुपलब्धमिति कथमेभ्यो मिथ्याज्ञानसंभवः ? दोषसहितानां तेषां मिथ्याप्रत्ययेऽपि सामर्थ्यमिति चेत्, न, दोषाणां कार्योपजननसामर्थ्यविधातमात्रे हेतुत्वात्॑ अन्यथा प्लुष्टादपि कुटजबीजाद्वटाङ्कुरोत्पत्तिप्रसङ्गात् ।
अपि च  स्वगोचरव्यभिचारे विज्ञानानां सर्वत्रानाश्वासप्रसङ्गः ।
तस्मात्सर्वं ज्ञानं समीचीनमास्थेयम् ।
तथा चऽरजतम्ऽ,ऽइदम्ऽ इति च द्वे विज्ञाने स्मृत्यनुभवरूपे ।
तत्रऽइदंऽ इति पुरोवर्तिद्रव्यमात्रग्रहणम्, दोषवशात्तद्गतशुक्तित्वसामान्यविशेषस्याग्रहात्तन्मात्रं च गृहीतं सदृशतया संस्कारोद्बोधक्रमेण रजते स्मृतिं जनयति ।
सा च गृहीतग्रहणस्वभावापि दोषवशाद्गृहीतत्वांशप्रमोषाच्ग्रहणमात्रमवतिष्ठते ।
तथा च रजतसमृतेः पुरोवर्तिद्रव्यमात्रग्रहणस्य च मिथः स्वरूपतो विषयतश्च भेदाग्रहणात्, संनिहितरजतगोचरज्ञानसारूप्येणऽइदम्ऽ,

टरजतम्ऽ, इति द्वे एते अपि ग्रहणस्मरणे अभेदव्यवहारं सामानाधिकरण्यव्यपदेशं च प्रवर्तयतः ।
क्वचित्पुनर्ग्रहणे ए मिथः अगृहीतभेदे, यथाऽपीतः शङ्खःऽ इति ।
अत्र हि विनिर्गच्छन्नयनरश्मिवर्तिनः पित्तद्रव्यस्य काचस्येव स्वच्छस्य पीतत्वं गृह्यते पित्तं तु न गृह्यते ।
शङ्खोऽपि दोषवशाच्छुक्लगुणरहितः स्वरूपमात्रेण गृह्यते ।
तदनयोर्गुणगुणिनोरसंसर्गाग्रहसारूप्यात्पीततपनीयपिण्डप्रत्ययाविशेषेणाभेदव्यवहारः सामानाधिकरण्यव्यपदेशश्च ।
भेदाग्रहप्रसञ्जिताभेदव्यवहारबाधनाच्चऽनेदम्ऽ इति विवेकप्रत्ययस्य बाधकत्वमप्युपपद्यते ॑ तदुपपत्तौ च प्राक्तनस्य प्रत्ययस्य भ्रान्तत्वमपि लोकसिद्धं सिद्धं भवति ।
तस्माद्यथार्थाः सर्वे विप्रतिपन्नाः संदेहविभ्रमाः, प्रत्ययत्वात्, घटादिप्रत्ययवत् ।
तदिदमुक्तं यत्र यदध्यास इति ।
यस्मिन् शुक्तिकादौ यस्य रजतादेरध्यास इति लोकप्रसिद्धिः नासावन्यथाख्यातिनिबन्धना, किं तु गृहीतस्य रजतादेस्तत्स्मरणस्य च गृहीततांशप्रमोषेण गृहीतमात्रस्य यःऽइदम्ऽ इति पुरोऽवस्थिताद्द्रव्यमात्रात्तत्प्रज्ञानाच्च विवेकः, तदग्रहणनिबन्धनो भ्रमः ।
भ्रान्तत्वं च ग्रहणस्मरणयोरितरेतरसामानाधिकरण्यव्यपदेशो रजतादिव्यवहारश्चेति ।

अन्ये तु अत्राप्यपरितुष्यन्तः यत्र यदध्यासस्तस्यैव विपरीतधर्मकल्पनामाचक्षते ।
अत्रेदमाकूतमस्ति तावद्रजतार्थिनःऽरजतमिदम्ऽ इति प्रत्ययात्पुतोवर्तिनि द्रव्ये प्रवृत्तिः सामानाधिकरण्यव्यपदेशश्चेति सर्वजनीनाम् ।
तदेतन्न तावद्ग्रहणस्मरणयोस्तद्गोचरयोश्च मिथो भेदाग्रहमात्राद्भवितुमर्हति ।
ग्रहणनिबन्धनौ हि चेतनस्य व्यवहारव्यपदेशौ कथमग्रहणमात्राद्भवेताम् ? ननूक्तं नाग्रहणमात्रात्, किं तु ग्रहणस्मरणे एव मिथः स्वरूपतो विषयतश्चागृहीतभेदे, समीचीनपुरःस्थितरजतविज्ञानसादृश्येनाभेदव्यवहारं सामानाधिकण्यव्यपदेशं च प्रवर्तयतः ।
अथ समीचीनज्ञानसारूप्यमनयोर्गृह्यमाणं वा व्यवहारप्रवृत्तिहेतुः, अगृह्यमाणं वा सत्तामात्रेण ।
गृह्यमाणेऽपिऽसमीचीनज्ञानसारूप्यमनयोरिदमिति रजतमिति च ज्ञानयोःऽ इति ग्रहणम्, अथ वाऽतयोरेव स्वरूपतो विषयतश्च मिथो भेदाग्रहःऽ इति ग्रहणम् ।
तत्र न तावत्समीचीनज्ञानसदृशी इति ज्ञानं समीचीनज्ञानवद्व्यवहारप्रवर्तकम् ।
न हिऽगोसदृशो गवयःऽ इति ज्ञानं गवार्थिनं गवये प्रवर्तयति ।
ऽअनयोरेव भेदाग्रहःऽ इति तु ज्ञानं पराहतम् ॑ न हि भेदाग्रहे अनयोरिति भवति, अनयोरिति ग्रहे भेदाग्रहणमिति न भवति ।
तस्मात्सत्तामात्रेण भेदाग्रहः अगृहीत एव व्यवहारहेतुरिति वक्तव्यम् ।
तत्र किमयमारोपोत्पादक्रमेण व्यवहारहेतुः, आहो अनुत्पादितारोप एव स्वत इति ? वयं तु पश्यामः चेतनव्यवहारस्य अज्ञानपूर्वकत्वानुपपत्तेः आरोपज्ञानोत्पादक्रमेणैव इति ।
ननु सत्यं चेतनव्यवहारो नाज्ञानपूर्वकः, किं तु अविदितविवेकग्रहणस्मरणपूर्वक इति ।
मैवम् ।
न हि रजतप्रातिपदिकार्थमात्रस्मरणं प्रवृत्तावुपयुज्यते ।
इदङ्कारास्पदाभिमुखी खलु रजतार्थिनां प्रवृत्तिरित्यविवादम् ।
कथं चायमिदङ्कारास्पदे प्रवर्तेत यदि तु न तदिच्छेत्? अन्यदिच्छत्यन्यत्करोतीति व्याहतम् ।
न चेदिदङ्कारास्पदं रजतमिति जानीयात्कथं रजतार्थी तदिच्छेत्? यदि अतथात्वेनाग्रहणातिति ब्रूयात्, स च प्रतिवक्तव्यः, अथ तथात्वेनाग्रहणात्कस्मान्नोपेक्षेतेति ।
सोऽयमुपादानोपेक्षाभ्यामुभयत आकृष्यमाणश्चेचनः अव्यवस्थितः इदङ्कारास्पदे रजतसमारोपेणोपादान एव व्यवस्थाप्यते, इति भेदाग्रहः समारोपोत्पादक्रमेण चेतनप्रवृत्तिहेतुः ।
तथा हि  भेदाग्रहादिदङ्कारास्पदे रजतत्वं समारोप्य, तज्जातीयस्योपकारहेतुभावमनुचिन्त्य, तज्जातीयतयेदङ्कारास्पदे रजते तमनुमाय, तदर्थी प्रवर्तते इत्यानुपूर्व्यं सिद्धम् ।
न च तटस्थरजतस्मृतिः इदङ्कारास्पदस्योपकारहेतुभावमनुमापयितुमर्हति, रजतत्वस्य हेतोरपक्षधर्मत्वात् ।
एकदेशदर्शनं खल्वनुमापकं न त्वनेकदेशदर्शनम् ।
यदाहुः"ज्ञातसंबन्धस्यैकदेशदरेशनात्"इति ।
समारोपे त्वेकदेशदर्शनमस्ति ।
तत्सिद्धमेतद्विवादाध्यासितं रजतादिज्ञानं पुरोवर्तिवस्तुविषयम्, रजताद्यर्थिनस्तत्र नियमेन प्रवर्तकत्वात्, यद्यदर्थिनं यत्र नियमेन प्रवर्तकत्वात्॑ यद्यदर्थिनं यत्र नियमेन प्रवर्तयति तज्ज्ञानं तद्विषयं यथोभयसिद्धसमीचीनरजतज्ञानम् ॑ तथा चेदम् ॑ तस्मात्तथा इति ।
यच्चोक्तमनवभासमानतया न शुक्तिरालम्बनमिति, तत्र भवान् पृष्टो व्याचष्टां किं शुक्तिकात्वस्यऽइदं रजतम्ऽ इति ज्ञानं प्रत्यनालम्बनत्वमाहोस्वित्द्रव्यमात्रस्य पुरःस्थितस्य सितभास्वरस्य ? यदि शुक्तिकात्वस्य अनालम्बनत्वम्, अद्धा ! उत्तरस्यानालम्बनत्वं ब्रुवाणस्य तवैवानुभवविरोधः ।
तथा हिऽरजतमिदम्ऽ इत्यनुभवन्ननुभविता पुरोवर्ति वस्तु अङ्गुल्यादिना निर्दिशति ।
दृष्टं च दुष्टानां कारणानामौत्सर्गिककार्यप्रतिबन्धेन कार्यान्तरोपजननसामर्थ्यम्, यथा दावाग्निदग्धानां वेत्रबीजानां कदलीकाण्डजनकत्वम्, भस्मकदुष्टस्य चौदर्यस्य तेजसो बह्वन्नपचनमिति ।
प्रत्यक्षबाधापहृतविषयं च विभ्रमाणां यथार्थत्वानुमानमाभासः, हुतवहानुष्णत्वानुमानवत् ।
यच्चोक्तं मिथ्याप्रत्ययस्य व्यभिचारे सर्वप्रमाणेष्वनाश्वास इति, तत्बोधकत्वेन स्वतःप्रामाण्यं नाव्यभिचारेणेति व्युत्पादयद्भिरस्माभिः परिहृतं न्यायकणिकायामिति नेह प्रतन्यते ।
दिङ्मात्रं चास्य स्मृतिप्रमोषभङ्गस्योक्तम् ॑ विस्तरस्तु ब्रह्मतत्त्वसमीक्षायामवगन्तव्य इति ।
तदिदमुक्तमन्ये तु यत्र यदध्यासस्तस्यैव विपरीतधर्मकल्पनामाचक्षते इति ।
यत्र शुक्तिकादौ यस्य रजतादेरध्यासस्तस्यैव शुक्तिकादेर्विपरीतधर्मकल्पनां रजतत्वधर्मकल्पनामिति योजना ।

ननु सन्तु नाम परीक्षकाणां विप्रतिपत्तयः, प्रकृते तु किमायातमित्यत आह सर्वथापि इति ।
अन्यस्यान्यधर्मकल्पना अनृतता, सा च अनिर्वचनीयतेत्यधस्तादुपपादयितुम् ।
तेन सर्वेषामेव परीक्षकाणां मते अन्यस्यान्यधर्मकल्पनानिर्वचनीयावश्यंभाविनीत्यनिर्वचनीयता सर्वतन्त्रसिद्धान्त इत्यर्थः ।
अख्यातिवादिभिरकामैरपि सामानाधिकरण्यव्यपदेशप्रवृत्तिनियमस्नेहादिदमभ्युपेयमिति भावः ।

न केवलमियमनृतता परीक्षकाणां सिद्धा, अपि तु लौकिकानामपीत्याह तथा च लोके अनुबवः शुक्तिका हि रजतवदवभासत इति ।
न पुना रजतमिदमिति शेषः ।

स्यादेतत् ।
अन्यस्यान्यात्मताविभ्रमो लोकसिद्धः, एकस्य त्वभिन्नस्य भेदभ्रमो न दृष्ट इति कुतः चिदात्मनोऽभिन्नानां जीवानां भेदविभ्रम इत्यत आह एकश्चन्द्रः सद्वितीयवतिति ।

पुनरपि चिदात्मन्यध्यासमाक्षिपति कथं पुनः इति ।
अयमर्थः चिदात्मा प्रकाशते न वा ? न चेत्प्रकाशते, कथमस्मिन्नध्यासो विषयतद्धर्माणाम् ? न खल्वप्रतिभासमाने पुरोवर्तिनि द्रव्ये रजतस्य वा तद्धर्माणां वा समारोपः संभवति ।
प्रतिभासमाने वा न तावदयमात्मा जडो घटादिवत्पराधीनप्रकाश इति युक्तम् ।
न खलु स एव कर्ता च कर्म च भवति, विरोधात् ।
परसमवेतक्रियाफलशालि हि कर्म, न च ज्ञानक्रिया परसमवायिनीति कथमस्याः कर्म ? न च तदेव स्वं च परं च, विरोधात् ।
आत्मान्तरसमवायाभ्युपगमे तु ज्ञेयस्यात्मनः अनात्मत्वप्रसङ्गः ।
एवं तस्य तस्येत्यनवस्थाप्रसङ्गः ।

स्यादेतत् ।
आत्मा जडोऽपि सर्वार्थज्ञानेषु भासमानोऽपि कर्तैव न कर्म, परसमवेतक्रियाफलशालित्वाभावात्, चैत्रवत् ।
यथा हि चैत्रसमवेतक्रियया चैत्रनगरप्राप्तावुबयसमवेतायामपि क्रियमाणायां नगरस्यैव कर्मता, परसमवेतक्रियाफलशालित्वात्, न तु चैत्रस्य क्रियाफलशालिनोऽपि, चैत्रसमवायाद्गमनक्रीयाया इति ।

तन्न, श्रुतिविरोधात् ।
श्रूयते हिऽसत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्मऽ इति ।

उपपद्यते च ।
तथा हि योऽयमर्थप्रकाशः फलं यस्मिन्नर्थश्च आत्मा च प्रथेते स किं जडः स्वयंप्रकाशो वा ? जडश्चेत्विषयात्मावपि जडाविति कस्मिन् किं प्रकाशेत अविशेषात्, इति प्राप्तमान्ध्यमशेषस्य जगतः ।
तथा चाभाणकः

ऽअन्धस्येवान्धलग्नस्य विनिपातः पदे पदेऽ

इति ।
न च निलीनमेव विज्ञानमर्थात्मानौ ज्ञापयति चक्षुरादिवदिति वाच्यम् ।
ज्ञापनं हि ज्ञानजननम्, जनितं च ज्ञानं जडं सन्नोक्तदूषणमतिवर्तेतेति ।
एवमुत्तरोत्तराण्यपि ज्ञानानि जडानीत्यनवस्था ।
तस्मादपराधीनप्रकाशा संविदुपेतव्या ।

तथापि किमायातं विषयात्मनोः स्वभावजडयोः ? एतदायातं यत्तयोः संविदजडेति ।
तत्किं पुत्रः पण्डित  इति पितापि पण्डितोऽस्तु ? स्वभाव एष संविदः स्वयंप्रकाशाया यदर्थात्मसंबन्धितेति चेत्, हन्त पुत्रस्यापि पण्डितस्य स्वभाव एष यत्पितृसंबन्धितेति समानम् ।
सहार्थात्मप्रकाशेन संवित्प्रकाशो न त्वर्थात्मप्रकाशं विनेति तस्याः स्वभाव इति चेत्, तत्किं संविदो भिन्नौ संविदर्थात्मप्रकाशौ ।
तथा च न स्वयंप्रकाशा संवित्, न च संवितर्थात्मप्रकाश इति ।
अथ संविदर्थात्मप्रकाशो न संविदो भिद्येते, संविदेव तौ ।
एवं चेत्यावदुक्तं भवति संवित्

आत्मार्थौ सहेति तावदुक्तं भवति संविदर्थात्मप्रकाशौ सहेति ।
तथा च न विवक्षितार्थसिद्धिः ।

न चातीतानागतार्थगोचरायाः संविदोर्ऽथसहभावोऽपि ।
तद्विषयहानोपादानोपेक्षाबुद्धिजननादर्थसहभाव इति चेत्, न, अर्थसंविद इव हानादिबुद्धीनामपि तद्विषयत्वानुपपत्तेः ।
हानादिजननाद्धानादिबुद्धीनामर्थविषयत्वम्, अर्थविषयहानादिबुद्धिजननाच्च अर्थसंविदस्तद्विषयत्वमिति चेत्, तत्किं देहस्य प्रयत्नवदात्मसंयोगो देहप्रवृत्तिनिवृत्तिहेतुरर्थ इत्यर्थप्रकाशोऽस्तु ? जाड्याद्देहात्मसंयोगो नार्थप्रकाश इति चेत्, नन्वयं स्वयंप्रकाशोऽपि  स्वात्मन्येव खद्योतवत्प्रकाशः, अर्थे तु जड इत्युपपादितम् ।

न च प्रकाशस्यात्मानो विषयाः ॑ ते हि विच्छिन्नदीर्घस्थूलतयानुभूयन्ते ॑ प्रकाशश्चायमन्तरोऽस्थूलोऽनणुरह्रस्वोऽदीर्धश्चेति प्रकाशते ॑ तस्माच्चन्द्रेऽनुभूयमाने इव द्वितीयश्चन्द्रमाः स्वप्रकाशादन्योर्ऽथः अनिर्वचनीय एवेति युक्तमुत्पश्यामः ।
न च अस्य प्रकाशस्याजानतः स्वलक्षणभेदोऽनुभूयते ।
न च अनिर्वाच्यार्थभेदः प्रकाशं निर्वाच्यं भेत्तुमर्हति, अतिप्रसङ्गात् ।
न च अर्थानामपि परस्परं भेदः समीचीनज्ञानपद्धतिमध्यास्ते इत्युपरिष्टादुपपादयिष्यते ।
तदयं प्रकाश एव स्वयंप्रकाश एकः कूटस्थो नित्यो निरंशः प्रत्यगात्मा अशक्यनिर्वचनीयेभ्यो देहेन्द्रियादिभ्य आत्मानं प्रतीपं निर्वचनीयमञ्चति जानातीति प्रत्यङ्, स चात्मेति प्रत्यगात्मा ।

स चापराधीनप्रकाशातनंशत्वाच्च अविषयः, तस्मिन्नध्यासो विषयधर्माणाम्, देहेन्द्रियादिधर्माणाम्, कथम् ? किमाक्षेपे ।
अयुक्तोऽयमध्यास इत्याक्षेपः ।
कस्मादयमयुक्त इत्यत आह  सर्वो हि पुरोऽवस्थिते विषये विषयान्तरमध्यस्यति ।
एतदुक्तं भवति यत्पराधीनप्रकाशमंशवच्च तत्सामान्यांशग्रहे करणदोषवशाच्च विशेषाग्रहे अन्यथा प्रकाशते ।
प्रत्यगात्मा तु अपराधीनप्रकाशतया न स्वज्ञाने  कारणान्यपेक्षते, येन तदाश्रयैर्देषैर्दुष्येत् ।
न चांशवान्, येन कश्चिदस्यांशो गृह्येत, कश्चिन्न गृह्येत ।
न हि तदेव तदानीमेव तेनैव गृहीतमगृहीतं च संभवतीति न स्वयंप्रकाशतापक्षे अध्यासः ।
सदातनेऽप्यप्रकाशे पुरोऽवस्थितत्वस्य अपरोक्षत्वस्याभावान्नाध्यासः ।
न हि शुक्तौ अपुरःस्थितायां रजतमध्यस्यतिऽइदं रजतम्ऽ इति ।
तस्मादत्यन्तग्रहे अत्यन्ताग्रहे च नाध्यास इति सिद्धम् ।

स्यादेतत् ।
अविषयत्वे हि चिदात्मनो नाध्यासः, विषय एव तु चिदात्मा अस्मत्प्रत्ययस्य, तत्कथं नाध्यास इत्यत आह युष्मत्प्रत्ययापेतस्य इति ।
विषयत्वे हि चिदात्मनोऽन्यो विषयी भवेत् ।
तथा च यो विषयी स एव चिदात्मा ।
विषयस्तु ततोऽन्यो युष्मत्प्रत्ययगोचरोऽभ्युपेयः ।
तस्मादनात्मत्वप्रसङ्गादनवस्थापरिहाराय युष्मत्प्रत्ययापेतत्वम् ॑ अत एव अविषयत्वमात्मनो वक्तव्यम् ॑ तथा च नाध्यास इत्यर्थः ।

परिहरति उच्यते न तावदयमेकान्तेनाविषयः ।
कुतः ? अस्मत्प्रत्ययविषयत्वात् ।
अयमर्थः सत्ये प्रत्यगात्मा स्वयंप्रकाशत्वादविषयोऽनंशश्च ॑ तथापि अनिर्वचनीयानाद्यविद्यापरिकल्पितबुद्धिमनः सूक्ष्मस्थूलशरीरेन्द्रियावच्छेदकभेदेन अनवच्छिन्नोऽपि वस्तुतोऽवच्छिन्न इव अभिन्नोऽपि भिन्न इव अकर्तापि कर्तेव अभोक्तापि भोक्तेव अविषयोऽप्यस्मत्प्रत्ययविषय इव जीवभावमापन्नः अवभासते, नभ इव घटमणिकमल्लिकाद्युपाध्यवच्छेदभेदेन भिन्नमिवानेकविधधर्मकमिवेति ।
न हि चिदेकरसस्यात्मनः चिदांशे गृहीते अगृहीतं किञ्चिदस्ति ।
न खलु आनन्दनित्यत्वविभुत्वादयः अस्य चिद्रूपाद्वस्तुतो भिद्यन्ते, येन तद्ग्रहे न गृह्येरन् ।
गृहीता एव तु कल्पितेन भेदेन न विवेचिता इत्यगृहीता इवाभान्ति ।
न च आत्मनो बुद्ध्यादिभ्यो भेदस्तात्त्विकः येन चिदात्मनि गृह्यमाणे सोऽपि गृहीत एव भवेत्, बुद्ध्यादीनामनिर्वाच्यत्वेन तद्भेदस्याप्यनिर्वचनीयत्वात् ।
तस्माच्चिदात्मनः स्वयंप्रकाशस्यैव अनवच्छिन्नस्य अवच्छिन्नेभ्यो बुद्ध्यादिभ्यो भेदाग्रहात्तदध्यासेन जीवभाव इति ।
तस्य च अनिदमिदमात्मनः अस्मत्प्रत्ययविषयत्वमुपपद्यते ।
तथा हि कर्ता भोक्ता चिदात्मा अहंप्रत्यये प्रत्यवभासते ।
न च उदासीनस्य तस्य क्रियाशक्तिर्भोगशक्तिर्वा संभवति ।
यस्य च बुद्ध्यादेः कार्यकरणसंघातस्य क्रियाभोगशक्ती न तस्य चैतन्यम् ।
तस्माच्चिदात्मैव कार्यकरणसंघातेन ग्रथितो लब्धक्रियाभोगशक्तिः स्वयंप्रकाशोऽपि बुद्ध्यादिविषयविच्छुरणात्कथञ्चिदस्मत्प्रत्ययविषयः अहङ्कारास्पदं जीव इति च जन्तुरिति च क्षेत्रज्ञ इति च आख्यायते ।
न खलु जीवश्चिदात्मनो भिद्यते ।
तथा हि श्रुतिःऽअनेन जीवेनात्मनाऽ इति ।
तस्माच्चिदात्मनोऽव्यतिरेकात्जीवः स्वयंप्रकाशोऽपि अहंप्रत्ययेन कर्तृभोक्तृतया व्यवहारयोग्यः क्रियत इत्यहंप्रत्ययालम्बनमुच्यते ।
न च अध्यासे सति विषयत्वं विषयत्वे च अध्यासः इत्यन्योन्याश्रयत्वमिति सांप्रतम्,बीजाङ्कुरवदनादित्वात्, पूर्वपूर्वाध्यासतद्वासनाविषयीकृतस्य उत्तरोत्तराध्यासविषयत्वाविरोधादित्युक्तम्"नैसर्गिकोऽयं लोकव्यवहारः"इति भाष्यग्रन्थेन ।
तस्मात्सुष्ठूक्तं न तावदयमेकान्तेनाविषय इति ।
जीवो हि चिदात्मतया स्वयंप्रकाशतया अविषयोऽपि औपाधिकेन रूपेण विषय इति भावः ।

स्यादेतत् ।
न वयमपराधीनप्रकाशतया अविषयत्वेनाध्यासमपाकुर्मः, किं तु प्रत्यगात्मा न स्वतो नापि

परतः प्रथत इत्यविषय इति ब्रूमः ।
तथा च सर्वथाप्रथमाने प्रत्यगात्मनि कुतोऽध्यास इत्यत आह अपरोक्षत्वाच्च प्रत्यगात्मप्रसिद्धेः इति ।
प्रतीच आत्मनः प्रसिद्धिः प्रथा, तस्या अपरोक्षत्वात् ।
यद्यपि प्रत्यगात्मनि नान्या प्रथास्ति तथापि भेदोपचारः, यथाऽपुरुषस्य चैतन्यम्ऽ इति ।
एतदुक्तं भवति अवश्यं चिदात्मा अपरोक्षोऽभ्युपेतव्यः तदप्रथायां सर्वस्याप्रथनेन जगदान्ध्यप्रसङ्गादित्युक्तम् ।
श्रुतिश्चात्र भवतिऽतमेव भान्तमनु भाति सर्वं तस्य भासा सर्वमिदं विभातिऽ इति ।

तदेवं परमार्थपरिहारमुक्त्वा अभ्युपेत्यापि चिदात्मनः परोक्षतां प्रौढवादितया परिहारान्तरमाह न चायमस्ति इति ।
पुरोऽवस्थित एव, अपरोक्ष एव ।
कस्मादयं न नियम इत्यत आह अप्रत्यक्षेऽपि इति ।
हिर्यस्मादर्थे ।
नभो हि द्रव्यं सत्रूपस्पर्शविरहान्न बाह्येन्द्रियप्रत्यक्षम् ।
नापि मानसम्, मनसोऽसहायस्य बाह्ये अप्रवृत्तेः ॑ तस्मादप्रत्यक्षम् ।
अथ च तत्र बाला अविवेकिनः परदर्शितदर्शिनः कदाचित्पार्थिवच्छायां श्यामतामारोप्य, कदाचित्तैजसं शुक्लत्वमारोप्य, नीलोत्पलपलाशश्याममिति वा राजहंसमालाधवलमिति वा निर्वर्णयन्ति ।
तत्रापि पूर्वदृष्टस्य तैजसस्य वा तामसस्य वा रूपस्य परत्र नभसि स्मृतिरूपोऽवभास इति ।
एवं तदेव तलमध्यस्यन्ति अवाङ्मुखीभूतमहेन्द्रनीलमणिमयमहाकटाहकल्पमित्यर्थः ।
उपसंहरति एवमुक्तेन प्रकारेण सर्वाक्षेपपरिहारात्, अविरुद्धः प्रत्यगात्मन्यप्यनात्मनां बुद्ध्यादीनामध्यासः ।

ननु सन्ति च सहस्रमध्यासाः, तत्किमर्थमयमेवाध्यास आक्षेपसमाधानाभ्यां व्युत्पादितः नाध्यासमात्रमित्यत आह तमेतमेवंलक्षणमध्यासं पण्डिता अविद्येति मन्यन्ते ।
अविद्या हि सर्वानर्थबीजमिति श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणादिषु सुप्रसिद्धम्, तदुच्छेदाय च वेदान्ताः प्रवृत्ता इति वक्ष्यति ।
प्रत्यगात्मन्यनात्माध्यास एव सर्वानर्थहेतुः न पुना रजतादिविभ्रमा इति स एवाविद्या, तत्स्वरूपं चाविज्ञातं न शक्यमुच्छेत्तुमिति तदेव व्युत्पाद्यं नाध्यासमात्रम् ।
अत्र च"एवंलक्षणम्"इति एवंरूपतया अनर्थहेतुतोक्ता ।
यस्मात्प्रत्यगात्मन्यशनायादिरहिते अशनायाद्युपेतान्तःकरणाद्यहितारोपेण प्रत्यगात्मानमदुःखं दुःखाकरोति, तस्मादनर्थहेतुः ।
न चैवं पृथग्जना अपि मन्यन्ते अध्यासम्, येन न व्युत्पाद्येतेत्यत उक्तम्"पण्डिता मन्यन्ते"इति ।

ननु इयमनादिरतिनिरूढनिबिडवासनानुबद्धा अविद्या न शक्या निरोद्धुम्, उपायाभावात्, इति यो मन्यन्ते तं प्रति तन्निरोधोपायमाह  तद्विवेकेन च वस्तुस्वरूपावधारणम्, निर्विचिकित्सं ज्ञानम्, विद्यामाहुः पण्डिताः ।
प्रत्यगात्मनि खलु अत्यन्तविविक्ते बुद्ध्यादिभ्यः बुद्ध्यादिभेदाग्रहनिमित्तो बुद्ध्याद्यात्मत्वतद्धर्माध्यासः ।
तत्र श्रवणमननादिभिर्यद्विवेकविज्ञानं तेन विवेकाग्रहे निवर्तिते, अध्यासापबाधात्मकं वस्तुस्वरूपावधारणं विद्या चिदात्मरूपं स्वरूपे व्यवतिष्ठत इत्यर्थः ।

स्यादेतत् ।
अतिनिरूढनिबिढवासनानुविद्वा अविद्या विद्यया अपबाधितापि स्ववासनावशात्पुनरुद्भविष्यति प्रवर्तयिष्यति च वासनादिकार्यं स्वोचितमित्यय आह  तत्रैवं सति, एवंभूतवस्तुतत्त्वावधारणे सति, यत्र यदध्यासः

तत्कृतेन दोषेण गुणेन वा अणुमात्रेणापि स न संबध्यते, अन्तःकरणादिदोषेणाशनायादिना चिदात्मा, चिदात्मनो गुणेन चैतन्यानन्दादिना अन्तःकरणादि न संबध्यते ।
एतदुक्तं भवति  तत्त्वावधारणाभ्यासस्य हि स्वभाव एव स तादृशः, यदनादिमपि निरूढनिबिडवासनमपि मिथ्याप्रत्ययमपनयति ।
तत्त्वपक्षपातो हि स्वभावो धियाम्, यथाहुर्बाह्या अपि

निरुपद्रवभूतार्थस्वभावस्य विपर्ययैः ।

न बाधोऽयत्नवत्त्वेऽपि बुद्धेस्तत्पक्षपाततः ॥


इति ।
विशेषतस्तु चिदात्मस्वभावस्य तत्त्वज्ञानस्य अत्यन्तान्तरङ्गस्य कुतोऽनिर्वाच्यया अविद्यया बाध इति ।

यदुक्तम्"सत्यानृते मिथुनाकृत्य, विवेकाग्रहादध्यस्य,ऽअहमिदम्ऽऽममेदम्ऽ इति लोकव्यवहारः"इति तत्र व्यपदेशलक्षणो व्यवहारः कण्ठोक्तः ।
इतिशब्दसूचितं लोकव्यवहारमादर्शयति तमेतमविद्याख्यमिति ।
निगदव्याख्यातम् ।

आक्षिपति कथं पुनरविद्यावद्विषयीणि प्रत्यक्षादीनि प्रमाणानि ।
तत्त्वपरिच्छेदो हि प्रमा विद्या ॑ तत्साधनानि प्रमाणानि कथमविद्यावद्विषयाणि ? नाविद्यावन्तं प्रमाणान्याश्रयन्ति, तत्कार्यस्य विद्याया अविद्याविरोधित्वातिति भावः ।
सन्तु वा प्रत्यक्षादीनि संवृत्यापि यथा तथा ॑ शास्त्राणि तु पुरुषहितानुशासनपराणि अविद्याप्रतिपक्षतया नाविद्यावद्विषयाणि भवितुमर्हन्तीत्याह  शास्त्राणि च इति ।
समाधत्ते उच्यते इति ।
देहेन्द्रियादिषु अहंममाभिमानहीनस्य, तादात्म्यतद्धर्माध्यासहीनस्य, प्रमातृत्वानुपपत्तौ सत्यां प्रमाणप्रवृत्त्यनुपपत्तेः ।
अयमर्थः प्रमातृत्वं हि प्रमां प्रति कर्तृत्वम् ।
तच्च स्वातन्त्र्यम् ।
स्वातन्त्र्यं च प्रमातुरितरकारकाप्रयोज्यस्य समस्तकारकप्रयोक्तृत्वम् ।
तदनेन प्रमाकरणं प्रमाणं प्रयोजनीयम् ।
न च स्वव्यापारमन्तरेण करणं प्रयोक्तुमर्हति ।
न च कूटस्थनित्यश्चिदात्मा अपरिणामी स्वतो व्यापारवान् ।
तस्मात्व्यापारवद्बुद्ध्यादितादात्म्याध्यासात्व्यापारवत्तया प्रमाणमधिष्ठातुमर्हतीति भवत्यविद्यावत्पुरुषविषयत्वमविद्यावत्पुरुषाश्रयत्वं प्रमाणानामिति ।

अथ मा प्रवर्तिषत प्रमाणानि, किं नश्छिन्नमित्यत आह न हीन्द्रियाण्यनुपादाय प्रत्यक्षादिव्यवहारः संभवति ।
व्यवह्रियते अनेनेति व्यवहारः फलम्, प्रत्यक्षादीनां प्रमाणानां फलमित्यर्थः ।
इन्द्रियाणि इति इन्द्रियलिङ्गादीनीति द्रष्टव्यम्,ऽदण्डिनो गच्छन्तिऽ इतिवत् ।
एवं हि प्रत्यक्षादि इत्युपपद्यते ।
व्यवहारक्रियया च व्यवहार्याक्षेपात्समानकर्तृकता ।
अनुपादाय यो व्यवहार इति योजना ।

किमिति पुनः प्रमाता उपादत्ते प्रमाणानि ? अथ स्वयमेव कस्मान्न प्रवर्तन्ते इत्यत आह न चाधिष्ठानमन्तरेणेन्द्रियाणां व्यापारः, प्रमाणानां व्यापारः, संभवति ।
न जातु करणान्यनधिष्ठितानि कर्त्रा स्वकार्ये व्याप्रियन्ते, मा भूत्कुविन्दरहितेभ्यो वेमादिभ्यः पटोत्पत्तिरिति ।
अथ देह एवाधिष्ठाता कस्मान्न भवति ? कृतमत्रात्माध्यासेनेत्यत आह न चानध्यस्तात्मभावेन देहेन कश्चिद्व्याप्रियते ॑ सुषुप्तेऽपि व्यापारप्रसङ्गादिति भावः ।

स्यादेतत् ।
यथानध्यस्तात्मभावं वेमादिकं कुविन्दो व्यापारयन्पटस्य कर्ता, एवमनध्यस्तात्मभावं देहेन्द्रियादि व्यापारयन् भविष्यति तदभिज्ञः प्रमाता इत्यत आह न चैतस्मिन्सर्वस्मिन्, इतरेतरात्माध्यासे इतरेतरात्माध्यासे इतरेतरधर्माध्यासे च, असति, आत्मनोऽसङ्गस्य, सर्वथा सर्वदा सर्वधर्मधर्मिवियुक्तस्य, प्रमातृत्वमुपपद्यते ।
व्यापारवन्तो हि कुविन्दादयो वेमादीनधिष्ठाय व्यापारयन्ति, अनध्यस्तात्मभावस्य तु देहादिष्वात्मनो न व्यापारयोगोऽसङ्गत्वादित्यर्थः ।
आतश्चाध्यासाश्रयाणि प्रमाणानीत्याह न च प्रमातृत्वमन्तरेण प्रमाणप्रवृत्तिरस्ति ।
प्रमायां खलु फले स्वतन्त्रः प्रमाता भवति ।
अन्तःकरणपरिणामभेदश्च प्रमेयप्रवणः कर्तृस्थश्चित्स्वभावः प्रमा ।
कथं च जडस्यान्तःकरणस्य परिणामश्चिद्रूपो भवेत्,

यदि चिदात्मा तत्र नाध्यस्येत ? कथं चैष चिदात्मकर्तृको भवेत्, यद्यन्तःकरणं व्यापारवत्चिदात्मनि नाध्यस्येत्? तस्मादितरेतराध्यासाच्चिदात्मकर्तृस्थं प्रमाफलं सिध्यति, तत्सिद्धौ च प्रमातृत्वम् ।
तामेव च प्रमामुररीकृत्य प्रमाणस्य प्रवृत्तिः ।
प्रमातृत्वेन च प्रमा उपलक्ष्यते ।
प्रमायाः फलस्याभावे प्रमाणं न प्रवर्तेत ।
तथा च प्रमाणमप्रमाणं स्यादित्यर्थः ।
उपसंहरति तस्मादविद्यावद्विषयाण्येव प्रत्यक्षादीनि प्रमाणानि ।

स्यादेतत् ।
भवतु पृथग्जनानामेवम् ॑ आगमोपपत्तिप्रतिपन्नप्रत्यगात्मतत्त्वानां व्युत्पन्नानामपि पुंसां प्रमाणप्रमेयव्यवहारा दृश्यन्त इति कथमविद्यावद्विषयाण्येव प्रमाणानीत्यत आह पश्वादिभिश्चाविशेषातिति ।
विदन्तु नाम आगमोपपत्तिभ्यां देहेन्द्रियादिभ्यो भिन्नं प्रत्यगात्मानम् ॑ प्रमाणप्रमेयव्यवहारे तु प्राणभृन्मात्रधर्मत्वं नातिवर्तन्ते ।
यादृशो हि पशुशकुन्तादीनामविप्रतिपन्नमुग्धभावानां व्यवहारस्तादृशो व्युत्पन्नानामपि पुंसां दृश्यते ।
तेन तत्सामान्यात्तेषामपि व्यवहारसमये अविद्यावत्त्वमनुमेयम् ।
चशब्दः समुच्चये ।
उक्तशङ्कानिवर्तनसहिता पूर्वोक्तोपपत्तिः अविद्यावत्पुरुषविषयत्वं प्रमाणानां साधयतीत्यर्थः ।
एतदेव विभजते यथा हि पश्वादय इति ।

अत्र च शब्दादिभिः श्रोत्रादीनां संबन्धे सति इति प्रत्यक्षं प्रमाणं दर्शितम् ।
शब्दादिविज्ञाने इति तत्फलमुक्तम् ।
प्रतिकूले इति च अनुमानफलम् ।
तथा हि शब्दादिस्वरूपमुपलभ्य तज्जातीयस्य प्रतिकूलतामनुस्मृत्य तज्जातीयतयोपलभ्यमानस्य प्रतिकूलतामनुमिमत इति ।
उदाहरति यथा दण्ड इति ।
शेषमतिरोहितार्थम् ।

स्यादेतत् ।
भवन्तु प्रत्यक्षादीन्यविद्यावद्विषयाणि ।
शास्त्रं तुऽज्योतिष्टोमेन स्वर्गकामो यजेतऽ इत्यादि न देहात्माध्यासेन प्रवर्तितुमर्हति ।
अत्र हि आमुष्मिकफलोपभोगयोग्यः अधिकारी प्रतीयते ।
तथा च पारमर्षं सूत्रम्ऽशास्त्रफलं प्रयोक्तरि तल्लक्षणत्वात्तस्मात्स्वयं प्रयोगे स्यात्ऽ इति ।
न च देहादि भस्मीभूतं पारलौकिकाय फलाय कल्पत इति देहाद्यतिरिक्तं कञ्चिदात्मानमधिकारिणमाक्षिपति शास्त्रम् ॑ तदवगमश्च विद्या ॑ इति कथमविद्यावद्विषयं शास्त्रमित्याशङ्क्याह शास्त्रीयेतु इति ।
तुशब्दः प्रत्यक्षादिव्यवहाराद्भिनत्ति शास्त्रीयम् ।
अधिकारशास्त्रं हि स्वर्गकामस्य पुंसः परलोकसंबन्धं विना न निर्वहतीति तावन्मात्रमाक्षिपेत्, न त्वरयासंसारित्वमपि ॑ तस्याधिकारेऽनुपयोगात्॑ प्रत्युत औपनिषदस्य पुरुषस्य अकर्तुरभोक्तुरधिकारविरोधात् ।
प्रयोक्ता हि कर्मणः कर्मजनितफलभोगभागी कर्मण्यधिकारी स्वामी भवति ।
तत्र कथमकर्ता प्रयोक्ता ? कथं च अभोक्ता कर्मजनितफलभोगभागी ? तस्मादनाद्यविद्यालब्धकर्तृत्वभोक्तृत्वब्राह्मणत्वाद्यभिमानिनं नरमधिकृत्य विधिनिषेधशास्त्रं प्रवर्तते ।
एवं वेदान्ता अप्यविद्यावत्पुरुषविषया एव ।
न हि प्रमात्रादिविभागादृते तदर्थाधिगमः ।
ते त्वविद्यावन्तमनुशासतो निर्मृष्टनिखिलाविद्यमनुशिष्टं स्वरूपो व्यवस्थापयन्तीत्येतावानेषां विशेषः ।
तस्मादविद्यावत्पुरुषविषयाण्येव शास्त्राणीति सिद्धम् ।

स्यादेतत् ।
यद्यपि विरोधानुपयोगाभ्यामौपनिषदः पुरुषः अधिकारे नापेक्ष्यते तथाप्युपनिषद्भ्योऽवगम्यमानः शक्नोत्यधिकारं निरोद्धुम् ।
ततश्च परस्परपराहतार्थत्वेन कृत्स्न एव वेदः प्रामाण्यमपजह्यादित्यत आह प्राक्च तथाभूतात्म इति ।
सत्यमौपनिषदपुरुषाधिगमः अधिकारविरोधी ॑ तस्मात्तु पुरस्तात्कर्मविधयः स्वोचितं व्यवहारमभिनिर्वर्तयन्तो नानुपजातेन ब्रह्मज्ञानेन शक्या निरोद्धुम् ।
न च परस्परपराहतिः, विद्याविद्यावत्पुरुषभेदेन व्यवस्थोपपत्तेः ।
यथाऽन हिंस्यात्सर्वा भूतानिऽ इति साध्यांशनिषेधेऽपिऽश्येनेनाभिचरन् यजेतऽ इति शास्त्रं प्रवर्तमानंऽन हिंस्यात्ऽ इत्यनेन न विरुध्यते ॑ तत्कस्य हेतोः ? पुरुषभेदादिति ।
अवजितक्रोधारातयः पुरुषा निषेधे अधिक्रियन्ते, क्रोधारातिवशीकृतास्तु श्येनादिशास्त्रे इति ।

अविद्यावत्पुरुषविषयत्वं नातिवर्तत इति यदुक्तं तदेव स्फुटयति तथा हि इति ।
वर्णाध्यासःऽराजा  राजसूयेन यजेतऽ इत्यादिः ।
आश्रमाध्यासःऽगृहस्थः सदृशीं भार्यां विन्देतऽ इत्यादिः ।
वयोऽध्यासःऽकृष्णकेशोऽग्नीनादधीतऽ इत्यादिः ।
अवस्थाध्यासःऽअप्रतिसमाधेयव्याधीनां जलादिप्रवेशेन प्राणत्यागःऽ इत्यादिः ।
आदिग्रहणं पातकोपपातकसंकरीकरणापात्रीकरणमलिनीकरणाद्यध्यासोपसंग्रहार्थम् ।

तदेवमात्मानात्मनोः परस्पराध्यासमाक्षेपसमाधानाभ्यामुपपाद्य प्रमाणप्रमेयव्यवहारप्रवर्तनेन च दृढीकृत्य तस्यानहर्थहेतुत्वमुदाहरणप्रपञ्चेन प्रतिपादयन् तत्स्वरुपमुक्तं स्मारयति अध्यासो नाम अतस्मिंस्तद्बुद्धिरित्यवोचाम ।
ऽस्मृतिरूपः परत्र पूर्वदृष्टावभासःऽ इत्यस्य संक्षेपाभिधानमेतत् ।
तत्रऽअहम्ऽ इति धर्मितादात्म्याध्यासमात्रम्ऽममऽ इत्यनुत्पादितधर्माध्यासं नानर्थहेतुरिति धर्माध्यासमेव ममकारं साक्षादशेषानर्थसंसारकारणमुदाहरणप्रपञ्चानाह तद्यथा पुत्रभार्यादिषु इति ।
देहतादात्म्यमात्मन्यध्यस्य देहमर्थं पुत्रकलत्रादिस्वाभ्यं च कृशत्वादिवतारोप्याह अहमेव विकलः, सकलः इति ।
स्वस्य खलु साकल्येन स्वाभ्यसाकल्यात्स्वामीश्वरः सकलः संपूर्णो भवति ॑ तथा स्वस्य वैकल्येन स्वाम्यवैकल्यात्स्वामीश्वरो विसलोऽसंपूर्णो भवति ।
बाह्यधर्मा ये वैकल्यादयः स्वाभ्यप्रणालिकया संचरिताः शरीरे तानात्मन्यध्यस्यतीत्यर्थः ।
यदा च परोपाध्यपेक्षे देहधर्मे स्वाम्ये इयं गतिः, तदा कैव कथा अनौपाधिकेषु देहधर्मेषु कृशत्वादिषु इत्याशयवानाह तथा देहधर्मानिति ।
देहादप्यन्तरङ्गाणामिन्द्रियाणामध्यस्तात्मभावानां धर्मान्मूकत्वादीन्, ततोऽप्यन्तरङ्गस्यान्तःकरणस्य अध्यस्तात्मभावस्य धर्मान् कामसंकल्पादीनात्मन्यध्यस्यतीति योजना ।

तदनेन प्रपञ्चेन धर्माध्यासमुक्त्वा तस्य मूलं धर्म्यध्यासमाह एवमहंप्रत्ययिनम् ।
अहंप्रत्ययो वृत्तिर्यस्मिनन्तःकरणादौ, सोऽयमहंप्रत्ययी ॑ तं स्वप्रचारणसाक्षिणि, अन्तःकरणप्रचारसाक्षिणि, चैतन्योदासीनताभ्यां प्रत्यगात्मन्यध्यस्य ।
तदनेन कर्तृत्वभोक्तृत्वे उपपादिते ।
चैतन्यमुपपादयति तं च प्रत्यगात्मानं सर्वसाक्षिणं तद्विपर्ययेण, अन्तःकरणादिविपर्ययेण अन्तःकरणाद्यचेतनम्, तस्य विपर्ययः चैतन्यम्, तेन, इत्थंभूतलक्षणे तृतीयाअन्तःकरणादिष्वध्यस्यति ।
तदनेन अन्तःकरणाद्यवच्छिन्नः प्रत्यगात्मा इदमनिदंरूपश्चेतनः कर्ता भोक्ता कार्यकारणाविद्याद्वयाधारोऽहङ्कारास्पदं संसारी सर्वानर्थसंभारभाजनं जीवात्मा इतरेतराध्यासोपादानः तदुपादानश्चाध्यास इत्यनादित्वात्बीजाङ्कुरवन्नेतरेतराश्रयत्वमित्युक्तं भवति ।

प्रमाणप्रमेयव्यवहारदृढीकृतमेव शिष्यहिताय स्वरूपाभिधानपूर्वकं सर्वलोकप्रत्यक्षतया अध्यासं सुदृढीकरोति एवमयमनादिरनन्तः, तत्त्वज्ञानमन्तरेणाशक्यसमुच्छेदः ।
अनाद्यनन्तत्वे हेतुरुक्तः नैसर्गिक इति ।
मिथ्याप्रत्ययरूपः मिथ्याप्रत्ययानां रूपमनिर्वचनीयत्वम् ॑ तद्यस्य स तथोक्तः ॑ अनिर्वचनीय इत्यर्थः ।

प्रकृतमुपसंहरति अस्यानर्थहेतोः प्रहाणाय ।
विरोधिप्रत्ययं विना कुतोऽस्य प्रहाणमित्यय उक्तमात्मैकत्वविद्याप्रतिपत्तये ।
प्रतिपत्तिः प्राप्तिः, तस्यै, न तु जपमात्राय, नापि कर्मसु प्रवृत्तये ।
आत्मैकत्वं विगलितनिखिलप्रपञ्चत्वमानन्दरूपस्य सतः ।
तत्प्रतिपत्तिं निर्विचिकित्सां भावयन्तो वेदान्ताः समूलघातमध्यासमुपघ्नन्ति ।
एतदुक्तं भवति अस्मत्प्रत्ययस्यात्मविषयस्य समीचीनत्वे सति ब्रह्मणो ज्ञातत्वात्निष्प्रयोजनत्वाच्च न जिज्ञासा स्यात्॑ तदभावे च न ब्रह्मज्ञानाय वेदान्ताः पठ्येरन् ॑ अपि तु अविवक्षितार्था जपमात्रे उपयुज्येरन् ।
न हि तदौपनिषदात्मप्रत्ययः प्रमाणतामश्नुते ।
न चासावप्रमाणमभ्यस्तोऽपि वास्तवं कर्तृत्वभोक्तृत्वाद्यात्मनोऽपनेतुमर्हति ।
आरोपितं हि रूपं तत्त्वज्ञानेनापोद्यते, न तु वास्तवमतत्त्वज्ञानेन ।
न हि रज्ज्वा रज्जुत्वं सहस्रमपि सर्पधाराप्रत्यया अपवदितुमुत्सहन्ते ।
मिथ्याज्ञानप्रसञ्जितं तु रूपं शक्यं तत्त्वज्ञानेन अपवदितुम्, मिथ्याज्ञानसंस्कारश्च सुदृढोऽपि तत्त्वज्ञानसंस्कारेणादरनैरन्तर्यदीर्धकालासेविततत्त्वज्ञानाभ्यासजन्मनेति ।

स्यादेतत् ।
प्राणाद्युपासना अपि वेदान्तेषु बहुलमुपलभ्यन्ते ।
तत्कथं सर्वेषां वेदान्तानामात्मैकत्वप्रतिपादनमर्थ इत्यत आह यथा चायमर्थः इत्यादि ।
शरीरमेव शरीरकम् ॑ तत्र निवासी शारीरको जीवात्मा ।
तस्य त्वंपदाभिधेयस्य तत्पदाभिधेयपरमात्मरूपतया या मीमांसा सा तथोक्ता ।

एतावानत्रार्थसंक्षेपः यद्यपि स्वाध्यायाध्ययनविधिना स्वाध्यायपदवाच्यस्य वेदराशेः फलवदर्थावबोधपरतामापादयता कर्मविधिनिषेधानामिव वेदान्तानामपि स्वाध्यायशब्दवाच्यानां फलवदर्थावबोधपरत्वमापादितम्, यद्यपि चऽअविशिष्टस्तु वाक्यार्थःऽ इति न्यायात्मन्त्राणामिव वेदान्तानामर्थपरत्वमौत्सर्गिकम्, यद्यपि च वेदान्तेभ्यः चैतन्यानन्दघनः कर्तृत्वभोक्तृत्वरहितो निष्प्रपञ्च एकः प्रत्यगात्मा अवगम्यते, तथापि कर्तृत्वभोक्तृत्वदुःखशोक

मोहमयमात्मानमवगाहमानेनाहंप्रत्ययेन सेदेहबाधविरहिणा विरुध्यमाना वेदान्ताः स्वार्थात्प्रच्युता उपचरितार्था वा जपमात्रोपयोगिनो वा इत्यविवक्षितस्वार्थाः ।
तथा च तदर्थविचारात्मिका चतुर्लक्षणी शारीरकमीमांसा नारब्धव्या ।

न च सर्वजनीनाहमनुभवसिद्ध आत्मा संदिग्धो वा सप्रयोजनो वा, येन जिज्ञास्यः सन् विचारं प्रयुञ्जीत इति पूर्वपक्षः ।

सिद्धान्तस्तु भवेदेतदेवं यद्यहंप्रत्ययः प्रमाणम् ।
तस्य तु उक्तेन क्रमेण श्रुत्यादिबाधकत्वानुपपत्तेः, श्रुत्यादिभिश्च समस्ततीर्थकरैश्च प्रामाण्यानभ्युपगमादध्यासत्वम् ।
एवं च वेदान्ता नाविवक्षितार्थाः, नापि उपचरितार्थाः, किं तु उक्तक्षणाः ।
प्रत्यगात्मैव तेषां मुख्योर्ऽथः ।
तस्य च वक्ष्यमाणेन क्रमेण संदिग्धत्वात्प्रयोजनत्वाच्च युक्ता जिज्ञासा इत्याशयवान् सूत्रकारः तज्जिज्ञासामसूत्रयत्, अथातो ब्रह्मजिज्ञासा इति ।

जिज्ञासया च संदेहप्रयोजने सूचयति ।
तत्र सक्षादिच्छाव्याप्यत्वाद्ब्रह्मज्ञानं कणठोक्तं प्रयोजनम् ।
न च कर्मज्ञानात्पराचीनमनुष्ठानमिव ब्रह्मज्ञानात्पराचीनं किञ्चिदस्ति, येनैतदवान्तरप्रयोजनं भवेत् ।
किं तु ब्रह्ममीमांसाख्यतर्केतिकर्तव्यतानुज्ञातविषयैर्वेदान्तैराहितं निर्विचिकित्सं ब्रह्मज्ञानमेव समस्तदुःखोपशमरूपमानन्दैकरसं परमं प्रयोजनम् ।
तमर्थमधिकृत्य हि प्रेक्षावन्तः प्रवर्तन्तेतराम् ।
तच्च प्राप्तमप्यनाद्यविद्यावशादप्राप्तमिवेति प्रेप्सितं भवति ॑ यथा स्वग्रीवागतमपि ग्रैवेयकं कुतश्चिद्भ्रमान्नास्तीति मन्यमानः परेण प्रतिपादितमप्राप्तमिव प्राप्नोति ।
जिज्ञासा तु संशयस्य कार्यमिति स्वकारणं संशयं सूचयति ।
संशयश्च मीमांसारम्भं प्रयोजयति ।
तथा च शास्त्रे प्रेक्षावत्प्रवृत्तिहेतुसंशयप्रयोजनसूचनात्युक्तमस्य सूत्रस्य शास्त्रादित्वम्, इत्याह भगवान्भाष्यकारः

वेदान्तमीमांसाशास्त्रस्य व्याचिख्यासितस्य अस्माभिः, इदमादिमं सूत्रम् ।
पूजितविचारवचनो मीमांसाशब्दः ।
परमपुरुषार्थहेतुभूतसूक्ष्मतमार्थनिर्णयफलतया च विचारस्य च पूजितता ।
तस्य मीमांसायाः शास्त्रम्, सा ह्यनेन शिष्यते शिष्येभ्यो यथावत्प्रतिपाद्यत इति ।
सूत्रं च बह्वर्थसूचनात्भवति ।
यथाहुः

लघूनि सूचितार्थानि स्वल्पाक्षरपदानि च ।

सर्वतः सारभूतानि सूत्राण्याहुर्मनीषिणः ॥
इति ।

तदेवं सूत्रतात्पर्यं व्याख्याय तस्य प्रथमपदमथ इति व्याचष्टे तत्राथशब्द आनन्तर्यार्थः परिगृह्यते ।
तेषु सूत्रपदेषु मध्ये योऽयमथशब्दः स आनन्तर्यार्थ इति योजना ।

ननु अधिकारार्थोऽप्यथशब्दो दृश्यते, यथाऽअथैष ज्योतिःऽ इति वेदे, यथा वा लोकेऽअथ शब्दानुशासनम्ऽ इति,ऽअथ योगानुशासनम्ऽ इति च ॑ तत्किमत्राधिकारार्थो न गृह्यत इत्यत आह नाधिकारार्थः ।
कुतः ? ब्रह्मजिज्ञासाया अनधिकार्यत्वात् ।
जिज्ञासा तावदिह सूत्रे ब्रह्मणश्च तज्ज्ञानाच्च शब्दतः प्रधानं प्रतीयते ।
न च यथाऽदण्डी प्रैषानन्वाहऽ इत्यत्र अप्रधानमपि दण्डशब्दार्थो विवक्ष्यते एवमिहापि ब्रह्मतज्ज्ञाने इति युक्तम्, ब्रह्ममीमांसाशास्त्रप्रवृत्त्यङ्गसंशयप्रयोजनसूचनार्थत्वेन जिज्ञासाया एव विवक्षितत्वात् ।
तदविवक्षायां तदसूचनेन काकदन्तपरीक्षायामिव न ब्रह्ममीमांसायां प्रेक्षावन्तः प्रवर्तेरन् ।
न हि तदानीं ब्रह्म तज्ज्ञानं च अभिधेयप्रयोजने भवितुमर्हतः, अनध्यस्ताहंप्रत्ययविरोधेन वेदान्तानामेवंविधेर्ऽथे प्रामाण्यानुपपत्तेः ॑ कर्मप्रवृत्त्युपयोगितया उपचरितार्थानां वा जपोपयोगिनां वाऽहुम्ऽ इत्येवमादीनामिवाविवक्षितार्थानामपि स्वाध्यायाध्ययनविध्यधीनग्रहणत्वस्य संभवात् ।
तस्मात्संदेहप्रयोजनसूचनी जिज्ञासा इह पदतो वाक्यतश्च प्रधानं विवक्षितव्या ।
न च तस्या अधिकार्यत्वम्, अप्रस्तूयमानत्वात्, येन तत्समभिव्याहृतोऽथशब्दोऽधिकारार्थः स्यात् ।
जिज्ञासाविशेषणं तु ब्रह्मज्ञानमधिकार्यं भवेत् ।
न च तदप्यथशब्देन संबध्यते, प्राधान्याभावात् ।
न च जिज्ञासा मीमांसा येन योगानुशासनवदधिक्रियेत ॑  नान्तत्वं निपात्यऽमाङ्मानेऽ इत्यस्माद्वाऽमानपूजायाम्ऽ इत्यस्माद्वा धातोःऽमान्बन्धऽ इत्यादिना अनिच्छार्थे सनि व्युत्पादितस्य मीमांसापदस्य पूजितविचारवचनत्वात्॑ ज्ञानेच्छावाचकत्वाज्जिज्ञासापदस्य ।
प्रवर्तिका हि मीमांसायां जीज्ञासा स्यात् ।
न च प्रवर्त्यप्रवर्तकयोरैक्यम्, एकत्वे तद्भावानुपपत्तेः ।
न च स्वार्थपरत्वस्योपपत्तौ सत्यामन्यार्थपरत्वकल्पना युक्ता, अतिप्रसङ्गात् ।
तस्मात्सुष्ठूक्तम्ऽजिज्ञासाया अनधिकार्यत्वात्ऽ इति ।

अथ मङ्गलार्थोऽथशब्दः कस्मान्न भवति ? तथा च मङ्गलहेतुत्वात्प्रत्यहं ब्रह्मजिज्ञासा कर्तव्येति सूत्रार्थः संपद्यत इत्यत आह मङ्गलस्य च वाक्यार्थे समन्वयाभावात् ।
पदार्थ एव हि वाक्यार्थे समन्वीयते, स च वाच्यो लक्ष्यो वा ।
न चेह मङ्गलमथशब्दस्य वाच्यं वा लक्ष्यं वा, किं तु मृदङ्गशङ्खध्वनिवदथशब्दश्रवणमात्रकार्यम् ।
न च कार्यज्ञाप्ययोर्वाक्यार्थे समन्वयः शब्दव्यवहारे दृष्ट इत्यर्थः ।
तत्किमिदानीं मङ्गलार्थोऽशब्दः तेषु तेषु न प्रयोक्तव्यः ? तथा च ओङ्कारश्चाथशब्दश्च द्वावेतौ ब्रह्मणः पुरा ।

कण्ठं भित्त्वा विनिर्यातौ तस्मान्माङ्गलिकावुभौ ॥


इति स्मृतिव्याकोप इत्यत आह अर्थान्तरप्रयुक्त एव ह्यथशब्दः श्रुत्या मङ्गलप्रयोजनो भवति ।
अर्थान्तरेष्वानन्तर्यादिषु प्रयुक्तः अथशब्दः श्रुत्या श्रवणमात्रेण वेणुवीणाध्वनिवन्मङ्गलं कुर्वन्मङ्गलप्रयोजनो भवति अन्यार्थमानीयमानोदकुम्भदर्शनवत् ।
तेन न स्मृतिव्याकोपः ।
तेन च इह आनन्तर्यार्थस्य सतः श्रवणमात्रेण मङ्गलार्थतेत्यर्थः ।

स्यादेतत् ।
पूर्वप्रकृतापेक्षोऽथशब्दो भविष्यति विनैवानन्तर्यार्थत्वम् ।
तद्यथा इयमेवाथशब्दं प्रकृत्य विमृश्यतेऽकिमयमथशब्द आनन्तर्ये अथाधिकारेऽ इति ।
अत्र विमर्शकवाक्येऽथशब्दः पूर्वप्रकृतमथशब्दमपेक्ष्य प्रथमपक्षोपन्यासपूर्वकं पक्षान्तरोपन्यासे ।
न चास्यानन्तर्यमर्थः, पूर्वप्रकृतस्य प्रथमपक्षोपन्यासेन व्यवायात् ।
न च प्रकृतानपेक्षा, तदनपेक्षस्य तद्विषयत्वाभावेन असमानविषयतया विकल्पानुपपत्तेः ।
न हि जातु भवति किं नित्य आत्मा, अथ अनित्या बुद्धिरिति ।
तस्मादानन्तर्यं विना पूर्वप्रकृतापेक्ष इहाथशब्दः कस्मान्न भवतीत्यत आह

पूर्वप्रकृतापेक्षायाश्च फलत आनन्तर्याव्यतिरेकात् ।
अस्यार्थः न वयमानन्तर्यार्थतां व्यसनितया रोचयामहे, किं तु ब्रह्मजिज्ञासाहेतुभूतपूर्वप्रकृतसिद्धये ।
सा च पूर्वप्रकृतार्थापेक्षत्वेऽप्यथशब्दस्य सिध्यतीति व्यर्थ आनन्तर्यार्थत्वावधारणाग्रहोऽस्माकमिति ।
तदिदमुक्तम्ऽफलतःऽ इति ।
परमार्थतस्तु कल्पान्तरोपन्यासे पूर्वप्रकृतापेक्षा ॑ न चेह कल्पान्तरोपन्यास इति पारिशेष्यादानन्तर्यार्थ एवेति युक्तम् ।

भवत्वानन्तर्यार्थः, किमेवं सतीत्यत आह सति चानन्तर्यार्थत्व इति ।
न तावद्यस्य कस्यचिदत्रानन्तर्यमिति वक्तव्यम्, तस्याभिधानमन्तरेणापि प्राप्तत्वात् ।
अवश्यं हि पुरुषः किञ्चित्कृत्वा किञ्चित्करोति ।
न चानन्तर्यमात्रस्य दृष्टमदृष्टं वा प्रयोजनं पश्यामः ।
तस्मात्तस्यात्रानन्तर्यं वक्तव्यं यद्विना ब्रह्मजिज्ञासा न भवति, यस्मिन्सति तु भवन्ती भवत्येव ।
तदिदमुक्तं यत्पूर्ववृत्तं नियमेनापेक्षत इति ।

स्यादेतत् ।
धर्मजिज्ञासाया इव ब्रह्मजिज्ञासाया अपि योग्यत्वात्स्वाध्यायाध्ययनानन्तर्यम्, धर्मवद्ब्रह्मणोऽप्याम्नायैकप्रमाणगम्यत्वात् ।
तस्य चागृहीतस्य स्वविषये विज्ञानाजननात्, ग्रहणस्य चऽस्वाध्यायोऽध्येतव्यःऽ इत्यध्ययनेनैव नियतत्वात् ।
तस्माद्वेदाध्ययनानन्तर्यमेव ब्रह्मजिज्ञासाया अप्यथशब्दार्थ इत्यत आह स्वाध्यायानन्तर्यं तु समानं धर्मब्रह्मजिज्ञासयोः ।
अत्र च स्वाध्यायेन विषयेण तद्विषयमध्ययनं लक्षयति ।
तथा चऽअथातो धर्मजिज्ञासाऽ इत्यनेनैव गतमिति नेदं सूत्रमारब्धव्यम् ॑ धर्मशब्दस्य वेदार्थमात्रोपलक्षणतया धर्मवद्ब्रह्मणोऽपि वेदार्थत्वाविशेषेण वेदाध्ययनानन्तर्योपदेशसाम्यादित्यर्थः ।

चोदयति  नन्विह कर्मावबोधानन्तर्यं  विशेषः धर्मजिज्ञासातो ब्रह्मजिज्ञासायाः ।
अस्यार्थःऽविविदिषन्ति यज्ञेनऽ इति तृतीयाश्रुत्या यज्ञादीनामङ्गत्वेन ब्रह्मज्ञाने विनियोगात्, ज्ञानस्यैव कर्मतया इच्छां प्रति प्राधान्यात्, प्रधानसंबन्धाच्चाप्रधानानां पदार्थान्तराणाम् ।
तत्रापि च न वाक्यार्थज्ञानोत्पत्तावङ्गभावो यज्ञादीनाम्, वाक्यार्थज्ञानस्य वाक्यादेवोत्पत्तेः ।
न च वाक्यं सहकारितया कर्माण्यपेक्षत इति युक्तम् ॑ अकृतकर्मणामपि विदितपदपदार्थसंबन्धानां समधिगतशाब्दन्यायतत्त्वानां गुणप्रधानभूतपूर्वापरपदार्थाकाङ्क्षासंनिधियोग्यतानुसंधानवतामप्रत्यूहं वाक्यार्थप्रत्ययोत्पत्तेः ।
अनुत्पत्तौ वा विधिनिषेधवाक्यार्थप्रत्ययाभावेन तदर्थानुष्ठानपरिवर्जनाभावप्रसङ्गः ।
तद्बोधतस्तु तदर्थानुष्ठानपरिवर्जने परस्पराश्रयः, तस्मिन् सति तदर्थानुष्ठानपरिवर्जनं ततश्च तद्बोध इति ।
न च वेदान्तवाक्यानामेव स्वार्थप्रत्यायने कर्मापेक्षा न वाक्यान्तराणामिति सांप्रतम्, विशेषहेतोः अभावात् ।

ननुऽतत्त्वमसिऽ इति वाक्यात्त्वंपदार्थस्य कर्तृभोक्तृरूपस्य जीवात्मनो नित्यशुद्धबुद्धोदासीनस्वभावेन तत्पदार्थेन परमात्मनैक्यमशक्यं द्रागित्येव प्रतिपत्तुमापाततोऽशुद्धसत्त्वैः, योग्यताविरहविनिश्चयात् ।
यज्ञदानतपोऽनाशकतनूकृतान्तर्मलास्तु  विशुद्धसत्त्वाः श्रद्दधानायोग्यतावगमपुरःसरं तादात्म्यमवगमिष्यन्तीति चेत्, तत्किमिदानीं प्रमाणकारणं योग्यतावधारणमप्रमाणात्कर्मणो वक्तुमध्यवसितोऽसि, प्रत्यक्षाद्यतिरिक्तं वा कर्मापि प्रमाणम् ।
वेदान्ताविरुद्धतन्मूलन्यायबलेन तु योग्यतावधारणे कृतं कर्मभिः ।
तस्मात्ऽतत्त्वमसिऽ इत्यादेः श्रुतमयेन ज्ञानेन जीवात्मनः परमात्मभावं गृहीत्वा, तन्मूलया चोपपत्त्या व्यवस्थाप्य, तदुपासनायां भावनापराभिधानायां दीर्घकालनैरन्तर्यवत्यां ब्रह्मसाक्षात्कारफलायां यज्ञादीनामुपयोगः ।
यथाहुःऽस तु दीर्धकालनैरन्तर्यसत्कारासेवितो दृढभूमिःऽ इति ।
ब्रह्मचर्यतपःश्रद्धायज्ञादयश्च सत्काराः ।
अत एव श्रुतिःऽतमेव धीरो विज्ञाय प्रज्ञां कुर्वीत ब्राह्मणःऽ ।
इति ।
विज्ञाय तर्कोपकरणेन शब्देन प्रज्ञां भावनां कुर्वीतेत्यर्थः ।
अत्र च यज्ञादीनां श्रेयःपरिपन्थिकल्मषनिबर्हणद्वारेणोपयोग इति केचित् ।
पुरुषसंस्कारद्वारेणेत्यन्ये ।
यज्ञादिसंस्कृतो हि पुरुषः आदरनैरन्तर्यदीर्घकालैरासेवमानो ब्रह्मभावनामनाद्यविद्यावासनां समूलकाषं कषति ॑ ततोऽस्य प्रत्यगात्मा सुप्रसन्नः केवलो विशदीभवति ।
अत एव स्मृतिःऽमहायज्ञैश्च यज्ञैश्च ब्राह्मीयं क्रियते तनुःऽ ।
इति,ऽयस्यैतेऽष्टाचत्वारिंशत्संस्काराःऽ  इति च ।
अपरे तु ऋणत्रयापाकरणेन ब्रह्मज्ञानोपयोगं कर्मणामाहुः ।
अस्ति हि स्मृतिःऽऋणानि त्रीण्यपाकृत्य मनो मोक्षे निवेशयेत्ऽ ।
इति ।
अन्ये तुऽतमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेनऽ इत्यादिश्रुतिभ्यः तत्तत्फलाय चोदितानामपि कर्मणां संयोगपृथक्त्वेन ब्रह्मभावनां प्रत्यङ्गभावमाचक्षते, क्रत्वर्थस्येव खादिरत्वस्य वीर्यार्थताम्,ऽएकस्य तूभयार्थत्वे संयोगपृथक्त्वम्ऽ इति न्यायात् ।
अत एव पारमर्षं सूत्रम्ऽसर्वापेक्षा च यज्ञादिश्रुतेरश्ववत्ऽ इति ।
यज्ञतपोदानादि सर्वम्, तदपेक्षा ब्रह्मभावनेत्यर्थः ।
तस्मात्यदि श्रुत्यादयः प्रमाणं यदि वा पारमर्षं सूत्रं सर्वथा यज्ञादिकर्मसमुच्चिता ब्रह्मोपासना विशेषणत्रयवती अनाद्यविद्यातद्वासनासमुच्छेदक्रमेण ब्रह्मसाक्षात्काराय मोक्षापरनाम्ने कल्पत इति तदर्थं कर्माण्यनुष्ठेयानि ।
न चैतानि दृष्टादृष्टसामवायिकारादुपकारहेतुभूतौपदेशिकातिदेशिकक्रमपर्यन्ताङ्गग्रामसहितपरस्परविभिन्नकर्मस्वरूपतदधिकारिभेदपरिज्ञानं विना शक्यान्यनुष्ठातुम् ।
न च धर्ममीमांसापरिशीलनं विना तत्परिज्ञानम् ।
तस्मात्साधूक्तम्ऽकर्मावबोधानन्तर्यं विशेषःऽ इति ।
कर्मावबोधेन हि कर्मानुष्ठानसाहित्यं भवति ब्रह्मोपासनाया इत्यर्थः ।

तदेतन्निराकरोति न इति ।
कुतः ? कर्मावबोधात्प्रागप्यधीतवेदान्तस्य ब्रह्मजिज्ञासोपपत्तेः ।

इदमत्राकूतं ब्रह्मोपासनया भावनापराभिधानया कर्माण्यपेक्ष्यन्त इत्युक्तम् ।
तत्र ब्रूमः क्व पुनरस्याः कर्मापेक्षा ? किं कार्ये यथाग्नेयादीनां परमापूर्वे चिरभाविफलानुकूले जनयितव्ये समिदाद्यपेक्षा ? स्वरूपे वा यथा तेषामेव द्विरवत्तपुरोडाशादिद्रव्याग्निदेवताद्यपेक्षा ? न तावत्कार्ये, तस्य विकल्पासहत्वात् ।
तथा हि ब्रह्मोपासनाया ब्रह्मस्वरूपसाक्षात्कारः कार्यमभ्युपेयः ।
स चोत्पाद्यो वा स्यात्यथा संयवनस्य पिण्डः, विकार्यो वा यथावघातस्य व्रीहयः, संस्कार्यो वा यथा प्रोक्षणस्योलूखलादयः, प्राप्यो वा यथा दोहनस्य पयः ।
न तावदुत्पाद्यः ।
न खलु घटादिसाक्षात्कार इव जडस्वभावेभ्यो घटादिभ्यो भिन्न इन्द्रियाद्याधेयो ब्रह्मसाक्षात्कारो भावनाधेयः संभवति, ब्रह्मणोऽपराधीनप्रकाशतया तत्साक्षात्कारस्य तत्स्वभाव्येन नित्यतयोत्पाद्यत्वानुपपत्तेः ।
ततो भिन्नस्य वा भावनाधेयस्य साक्षात्कारस्य प्रतिभाप्रत्ययवत्संशयाक्रान्ततया प्रामाण्यायोगात्, तद्विधस्य तत्सामग्रीकस्यैव बहुलं व्यभिचारोपलब्धेः ।
न खलु अनुमानावगतं सिद्धं वह्निं भावयतः शीतार्तस्य शिशिरभरमन्थरतरकायकाण्डस्य स्फुरज्ज्वालाजटिलानलसाक्षात्कारः प्रमाणान्तरेण संवाद्यते, विसंवादस्य बहुलमुपलम्भात् ।
तस्मात्प्रामाणिकसाक्षात्कारलक्षणकार्याभावान्नोपासनाया उत्पाद्ये कर्मापेक्षा ।
न च कूटस्थनित्यस्य सर्वव्यापिनो ब्रह्मण उपासनातो विकारसंस्कारप्राप्तयः संभवन्ति ।

स्यादेतत् ।
मा भूद्ब्रह्मसाक्षात्कार उत्पाद्यादिरूप उपासनायाः ।
संस्कार्यस्तु अनिर्वचनीयाविद्याद्वयपिधानापनयनेन भविष्यति, प्रतिसीरापिहिता नर्तकीव प्रतिसीरापनयद्वारा रङ्गव्यापृतेन ।
तत्र च कर्मणामुपयोगः ।
एतावांस्तु विशेषः प्रतिसीरापनये पारिषदानां नर्तकीविषयः साक्षात्कारो भवति ।
इह तु अविद्यापिधानापनयमात्रमेव नापरमुत्पाद्यमस्ति, ब्रह्मसाक्षात्कारस्य ब्रह्मस्वभावस्य नित्यत्वेन अनुत्पाद्यत्वात् ।
अत्रोच्यते का पुनरियं ब्रह्मोपासना ? किं शाब्दज्ञानमात्रसंततिः, आहो निर्विचिकित्सशाब्दज्ञानसंततिः ? यदि शाब्दज्ञानमात्रसंततिः, न तर्हीयमभ्यास्यमानाप्यविद्यां समुच्छेत्तुमर्हति ।
तत्त्वविनिश्चयस्तदभ्यासो वा सवासनं विपर्यासमुन्मूलयेत्, न संशयाभ्यासः, सामान्यमात्रदर्शनाभ्यासो वा ।
न हि स्थाणुर्वा पुरुषो वेति वा, आरोहपरिणाहवत्द्रव्यमिति वा शतशोऽपि ज्ञानमभ्यस्यमानं पुरुष एवेति निश्चयाय पर्याप्तम्, ऋते विशेषदर्शनात् ।

ननूक्तं श्रुतमयेन ज्ञानेन जीवात्मनः परमात्मभावं गृहीत्वा युक्तिमयेन च व्यवस्थाप्यत इति ।
तस्मान्निर्विचिकत्सशाब्दज्ञानसंततिरूपोपासना कर्मसहकारिण्यविद्याद्वयोच्छेदहेतुः ।
न चासावनुत्पादितब्रह्मानुभवा तदुच्छेदाय पर्याप्ता ।
साक्षात्काररूपो हि विपर्यासः साक्षात्काररूपेणैव तत्त्वज्ञानेनोच्छिद्यते, न तु परोक्षावभासेन, दिङ्मोहालातचक्रचलद्वृक्षमरुमरीचिसलिलादिविभ्रमेष्वपरोक्षावभासिषु अपरोक्षावभासिभिरेव दिगादितत्त्वप्रत्ययैर्निवृत्तिदर्शनात् ।
नो खल्वाप्तवचनलिङ्गादिनिश्चितदिगादितत्त्वानां दिङ्मोहादयो निवर्तन्ते ।
तस्मात्त्वंपदार्थस्य तत्पदार्थत्वेन साक्षात्कार एषितव्यः ।
एतावता हि त्वंपदार्थस्य दुःखिशोकित्वादिसाक्षात्कारनिवृत्तिः, नान्यथा ।
न चैष साक्षात्कारो मीमांसासहितस्यापि शब्दप्रमाणस्य फलम्, अपि तु प्रत्यक्षस्य, तस्यैव तत्फलत्वनियमात्॑ अन्यथा कुटजबीजादपि वटाङ्कुरोत्पत्तिप्रसङ्गात् ।
तस्मान्निर्विचिकित्सवाक्यार्थभावनापरिपाकसहितमन्तःकरणं त्वंपदार्थस्यापरोक्षस्य तत्तदुपाध्याकारनिषेधेन तत्पदार्थतामाविर्भावयतीति युक्तम् ।
न चायमनुभवतो ब्रह्मस्वभावो येन न जन्येत, अपि तु अन्तःकरणस्यैव वृत्तिभेदो ब्रह्मविषयः ।
न चैतावता ब्रह्मणोऽपि पराधीनप्रकाशता ।
न हि शाब्दज्ञानप्रकाश्यं ब्रह्म स्वयं प्रकाशं न भवति ।
सर्वोपाधिविहीनं हि  स्वयञ्ज्योतिरिति गीयते, न तूपहितमपि ।
यथाह स्म भगवान्भाष्यकारःऽन तावदयमेकान्तेनाविषयःऽ इति ।
न चान्तःकरणवृत्तावप्यस्य साक्षात्कारे सर्वोपाधिविनिर्मोकः, तस्यैव तदुपाधेर्विनश्यदवस्थस्य स्वपरोपाधिविरोधिनो विद्यमानत्वात् ।
अन्यथा चैतन्यच्छायापत्तिं विनान्तःकरणवृत्तेः स्वयमचेतनायाः स्वप्रकाशत्वानुपपत्तौ साक्षात्कारत्वायोगात् ।
न चानुमितभावितवह्निसाक्षात्कारवत्प्रतिभात्वेनास्याप्रामाण्यम्, तत्र वह्निस्वलक्षणस्य परोक्षत्वात् ।
इह तु ब्रह्मस्वरूपस्य उपाधिकलुषितस्य जीवस्य प्रागप्यपरोक्षत्वात् ।
न हि शुद्धबुद्धत्वादयो वस्तुतस्ततोऽतिरिच्यन्ते ।
जीव एव तु तत्तदुपाधिरहितः शुद्धबुद्धत्वादिस्वभावो ब्रह्मेति गीयते ।
न च तत्तदुपाधिविरहोऽपि ततोऽतिरिच्यते ।
तस्मात्यथा गान्धर्वशास्त्रार्थज्ञानाभ्यासाहितसंस्कारसचिवः श्रोत्रेन्द्रियेण षड्जादिस्वरग्राममूर्छनाभेदमध्यक्षमनुभवति, एवं वेदान्तार्थज्ञानाभ्यासाहितसंस्कारो जीवः स्वस्य ब्रह्मभावमन्तःकरणेनेति ।

अन्तःकरणवृत्तौ ब्रह्मसाक्षात्कारे जनयितव्ये अस्ति तदुपासनायाः कर्मापेक्षेति चेत्, न, तस्याः कर्मानुष्ठानसहभावाभावेन तत्सहकारित्वानुपपत्तेः ।
न खलुऽतत्त्वमसिऽ इत्यादेर्वाक्यान्निर्विचिकित्सं शुद्धबुद्धोदासीनस्वभावमकर्तृत्वाद्युपेतमपेतब्राह्मणत्वादिजातिं देहाद्यतिरिक्तमेकमात्मानं प्रतिपद्यमानः कर्मस्वधिकारमवबोद्धुमर्हति ।
अनर्हश्च कथं कर्ता वाधिकृतो वा ।

यद्युच्येत निश्चितेऽपि तत्त्वे विपर्यासनिबन्धनो व्यवहारोऽनुवर्तमानो दृश्यते, यथा गुडस्य माधुर्यविनिश्चये अपि पित्तोपहतेन्द्रियाणां तिक्ततावभासानुवृत्तिः, आस्वाद्य थूत्कृत्य त्यागात् ।
तस्मादविद्यासंस्कारानुवृत्त्या कर्मानुष्ठानम्, तेन च विद्यासहकारिणा तत्समुच्छेद उपपत्स्यते ।
न च कर्माविद्यात्मकं कथमविद्यामुच्छिनत्ति, कर्मणो वा तदुच्छेदकस्य कुत उच्छेदः इति वाच्यम्, सजातीयस्वपरविरोधिनां भावानां बहुलमुपलब्धेः ।
यथा पयः पयोऽन्तरं जरयति स्वयं च जीर्यति, यथा विषं विषान्तरं शमयति स्वयं च शाम्यति, यथा वा कतकरजो रजोऽन्तराविले पाथसि प्रक्षिप्तं रजोऽन्तराणि भिन्दत्स्वयमपि भिद्यमानमनाविलं पाथः करोति, एवं कर्माविद्यात्मकमपि अविद्यान्तराण्यपगमयत्स्वयमप्यपगच्छतीति ।

अत्रोच्यते सत्यम् ॑ऽसदेव सोम्येदमग्र आसीत्ऽ इत्युपक्रमात्ऽतत्त्वमसिऽ इत्यन्ताच्छब्दाद्ब्रह्ममीमांसोपकरणादसकृदभ्यस्तान्निर्विचिकित्सेऽनाद्यविद्योपादानदेहाद्यतिरिक्तप्रत्यगात्मतत्त्वावबोधे जातेऽपि अविद्यासंस्कारानुवृत्त्यानुवर्तन्ते सांसारिकाः प्रत्ययास्तद्व्यवहाराश्च, तथापि तानप्ययं व्यवहारप्रत्ययान्मिथ्येति मन्यमानो विद्वान् च श्रद्धत्ते, पित्तोपहतेन्द्रिय इव गुडं थूत्कृत्य त्यजन्नपि तस्य तिक्तताम् ।
तथा चायं क्रियाकर्तृकरणेतिकर्तव्यताफलप्रपञ्चमतात्त्विकं विनिश्चिन्वन् कथमधिकृतो नाम ? विदुषो ह्यधिकारः ।
अन्यथा पशुशूद्रादीनामपि अधिकारो दुर्वारः स्यात् ।
क्रियाकर्त्रादिस्वरूपविभागं च विद्वस्यमान इह विद्वानभिमतः कर्मकाण्डे ।
अत एव भगवानविद्वद्विषयत्वं शास्त्रस्य वर्णयांबभूव भाष्यकारः ।
तस्माद्यथा राजजातीयाभिमानिकर्तृके राजसूये न विप्रवैश्यजातीयाभिमानिनोरधिकारः, एवं द्विजातिकर्तृक्रियाकरणादिविभागाभिमानिकर्तृके कर्मणि न तदनभिमानिनोऽधिकारः ।
न चानधिकृतेन समर्थेनापि कृते वैदिकं कर्म फलाय कल्पते, वैश्यस्तोम इव ब्राह्मणराजन्याभ्याम् ।
तेन दृष्टार्थेषु कर्मसु शक्तः प्रवर्तमानः प्राप्नोतु फलम्, दृष्टत्वात् ।
अदृष्टार्थेषु तु शास्त्रैकसमधिगम्यं फलमनधिकारिणि न युज्यत इति नोपासनाकार्ये कर्मापेक्षा ।

स्यादेतत् ।
मनुष्याभिमानवदधिकारिके कर्मणि विहिते यथा तदभिमानरहितस्यानधिकारः, एवं निषेधविधयोऽपि मनुष्याधिकारा इति तदभिमानरहितस्तेष्वपि नाधिक्रियेत पश्वादिवत्॑ तथा चायं निषिद्धमनुतिष्ठन्न प्रत्यवेयात्तिर्यगादिवदिति भिन्नकर्मतापातः ।
मैवम् ।
न खल्वयं सर्वथा मनुष्याभिमानरहितः, किं त्वविद्यासंस्कारानुवृत्त्यास्य मात्रया तदभिमानोऽनुवर्तते ।
अनुवर्तमानं च मिथ्येति मन्यमानो न श्रद्धत्त इत्युक्तम् ।
किमतो यद्येवम् ? एतदतो भवति विधिषु श्राद्धोऽधिकारी नाश्राद्धः ।
ततश्च मनुष्याद्यभिमाने नश्रद्धधानो न विधिशास्त्रेष्वधिक्रियते ।
तथा च स्मृतिः

ऽअश्रद्धया हुतं दत्तम्ऽ

इत्यादिका ।
निषेधशास्त्रं तु न श्रद्धामपेक्षते ।
अपि तु निषिध्यमानक्रियोन्मुखो नर इत्येव प्रवर्तते ।
तथा च सांसारिक इव श्रद्धावगतब्रह्मतत्त्वोऽपि निषेधमतिक्रम्य प्रवर्तमानः प्रत्यवैतीति न भिन्नकर्मदर्शनाभ्युपगमः ।
तस्मान्नोपासनायाः कार्ये कर्मापेक्षा ।

अत एव नोपासनोत्पत्तावपि ॑ निर्विचिकित्सशाब्दज्ञानोत्पत्त्युत्तरकालमनधिकारः कर्मणीत्युक्तम् ।
तथा च श्रुतिः

ऽन कर्मणा न प्रजया धनेन त्यागेनैके अमृतत्वमानशुःऽ ।
इति ।

तत्किमिदानीमनुपयोग एव सर्वथेह कर्मणाम् ? तथा चऽविविदिषन्ति यज्ञेनऽ इत्याद्याः श्रुतयो विरुध्येरन् ।
न, आरादुपकारकत्वात्कर्मणां यज्ञादीनाम् ।
तथा हि तमेतमात्मानं वेदानुवचनेन नित्यस्वाध्यायेन, ब्राह्मणा विविदिषन्ति, वेदितुमिच्छन्ति, न तु विदन्ति ।
वस्तुतः प्रधानस्यापि वेदनस्य प्रकृत्यर्थतया शब्दतो गुणत्वात्, इच्छायाश्च प्रत्ययार्थतया प्राधान्यात्, प्रधानेन च कार्यसंप्रत्ययात् ।
न हिऽराजपुरुषमानयऽ इत्युक्ते वस्तुतः प्रधानोऽपि राजा पुरुषविशेषणतया शब्दत उपसर्जन आनीयते, अपि तु पुरुष एव, शब्दतस्तस्य प्राधान्यात् ।
एवं वेदानुवचनस्येव यज्ञस्यापीच्छासाधनतया विधानम् ।
एवं तपसोऽनाशकस्य ।
कामानशनमेव तपः, हितमितमेध्याशिनो हि ब्रह्मणि विविदिषा भवति, न तु सर्वथा अनश्नतः, मरणात् ।
नापि चान्द्रायणादि तपः, तच्छीलस्य धातुवैषम्यापत्तेः ।

एतानि च नित्यानि उपात्तदुरितनिबर्हणेन पुरुषं संस्कुर्वन्ति ।
तथा च श्रुतिःऽस ह वा आत्मायाजी यो वेद इदं मेऽनेनाङ्गं संस्क्रियत इदं मेऽनेनाङ्गमुपधीयतेऽ इति ।
अनेनेति प्रकृतं यज्ञादि परामृशति ।
स्मृतिश्च

ऽयस्यैतेऽष्टाचत्वारिंशत्संस्काराःऽ इति ।
नित्यनैमित्तिकानुष्ठानप्रक्षीणकल्मषस्य च विशुद्धसत्त्वस्याविदुष एव उत्पन्नविविदिषस्य ज्ञानोत्तपत्तिं दर्शयत्याथर्वणी श्रुतिः

ऽ.................. विशुद्धसत्त्वस्ततस्तु तं पश्यति निष्कलं ध्यायमानःऽ इति ।

स्मृतिश्चऽज्ञानमुत्पद्यते पुंसां क्षयात्पापस्य कर्मणःऽ इत्यादिका ।
कॢप्तेनैव च नित्यानां कर्मणां नित्येहितेनोपात्तदुरितनिबर्हणेन पुरुषसंस्कारेण ज्ञानोत्पत्तावङ्गभावोपपत्तौ न संयोगपृथक्त्वेन साक्षादङ्गभावो युक्तः, कल्पनागौरवापत्तेः ।
तथाहि नित्यकर्मणामनुष्ठानाद्धर्मोत्पादः, ततः पाप्मा निवर्तते ॑ स हि अनित्याशुचिदुःखरूपे संसारे नित्यशुचिसुखख्यातिलक्षणेन विपर्यासेन चित्तसत्त्वं मलिनयति ॑ अतः पापनिवृत्तौ प्रत्यक्षोपपत्तिद्वारापावरणे सति प्रत्यक्षोपपत्तिभ्यां संसारस्य अनित्याशुचिदुःस्वरूपत्वमप्रत्यूहमवबुध्यते ॑ ततोऽस्य अस्मिन्ननभिरतिसंज्ञं वैराग्यमुपजायते ॑ ततस्तज्जिहासोपावर्तते ॑ ततो हानोपायं पर्येषते ॑ पर्येषमाणश्चात्मतत्त्वज्ञानमस्योपाय इत्युपश्रुत्य तज्जिज्ञासते ॑ ततः श्रवणादिक्रमेण तज्जानातीत्यारादुपकारकत्वं तत्त्वज्ञानोत्पादं प्रति चित्तसत्त्वशुद्ध्या कर्मणां युक्तम्
।
इयमेवार्थमनुवदति भगवद्गीता

ऽआरुरुक्षोर्मुनेर्योगं कर्म कारणमुच्यते ।
योगारूढस्य तस्यैव शमः कारणमुच्यतेऽ ॥
इति ।

एवं च अननुष्ठितकर्मापि प्राग्भवीयकर्मवशात्यो विशुद्धसत्त्वः संसारासारतादर्शनेन निष्पन्नवैराग्यः, कृतं तस्य कर्मानुष्ठानेन वैराग्योत्पादोपयोगिना, प्राग्भवीयकर्मानुष्ठानादेव तत्सिद्धेः ।
इयमेव च पुरुषधौरेयभेदमधिकृत्य प्रववृते श्रुतिःऽयदि वेतरथा ब्रह्मचर्यादेव प्रव्रजेत्ऽ इति ।
तदिदमुक्तम्, कर्मावबोधात्, प्रागप्यधीतवेदान्तस्य ब्रह्मजिज्ञासोपपत्तेरिति ।
अत एव न ब्रह्मचारिण ऋणानि सन्ति येन तदपाकरणार्थं कर्मानुतिष्ठेत् ।
एतदनुरोधाच्चऽजायमानो वै ब्राह्मणस्त्रिभिरृणवा जायतेऽ इति गृहस्थः संपद्यमान इति व्याख्येयम् ।
अन्यथाऽयदि वेतरथा ब्रह्मचर्यादेवऽ इति श्रुतिर्विरुध्येत ।
गृहस्थस्यापि च ऋणापाकरणं सत्त्वशुद्ध्यर्थमेव ।
जरामर्यवादो भस्मान्ततावादोऽन्त्येष्टयश्च कर्मजडानविदुषः प्रति, न त्वात्मतत्त्वविदः पण्डितान् ।
तस्मात्तस्यानन्तर्यमथशब्दार्थः यद्विना ब्रह्मजिज्ञासा न भवति यस्मिंस्तु सति भवन्ती भवत्येव ।
न चेत्थं कर्मावबोधः ।
तस्मान्न कर्मावबोधानन्तर्यमात्राथशब्दार्थ इति सर्वमवदातम् ।

स्यादेतत् ।
मा भूदग्निहोत्रयवागूपाकवदर्थः क्रमः ॑ श्रौतस्तु भविष्यन्ति ॑ऽगृही भूत्वा वनी भवेत्वनी भूत्वा प्रव्रजेत्ऽ इति जाबालश्रुतिर्गार्हस्थ्येन हि यज्ञाद्यनुष्ठानं सूचयति ।
स्मरन्ति च

ऽअधीत्य विधिवद्वेदान्पुत्रांश्चोत्पाद्य धर्मतः ।

इष्ट्वा च शक्तितो यज्ञैर्मनो मोक्षे निवेशयेत् ॥
ऽ इति ।
निन्दन्ति च

ऽअनधीत्य द्विजो वेदाननुत्पाद्य तथात्मजान् ।

अनिष्ट्वा चैव यज्ञैश्च मोक्षमिच्छन्व्रजत्यधःऽ ॥
इति ॑ आह यथा च हृदयाद्यवदानानामानन्तर्यनियमः ।
कुतः ?ऽहृदयस्याग्रेऽवद्यति अथ जिह्वाया अथ वक्षसःऽ इत्यथाग्रशब्दाभ्यां क्रमस्य विवक्षितत्वात् ।
न तथेह क्रमो विवक्षितः, श्रुत्या तयैवानन्तरमनियमस्य दर्शितत्वात्,ऽयदि वेतरथा ब्रह्मचर्यादेव प्रव्रजेद्गृहाद्वा वनाद्वाऽ इति ।
एतावता हि वैराग्यमुपलक्षयति ।
अत एवऽयदहरेव विरजेत्तदहरेव प्रव्रजेत्ऽ इति श्रुतिः ।
निन्दावचनं च अविशुद्धसत्त्वपुरुषाभिप्रायम् ।
अविशुद्धसत्त्वो हि मोक्षमिच्छन्नालस्यात्तदुपायेऽप्रवर्तमानो गृहस्थधर्ममपि नित्यनैमित्तिकमनाचरन्प्रतिक्षणमुपचीयमानपाप्मा अधोगतिं गच्छतीत्यर्थः ।

स्यादेतत् ।
मा भूच्छ्रौत आर्थो वा क्रमः ॑ पाठस्थानमुख्यप्रवृत्तिप्रमाणकस्तु कस्मान्न भवतीत्यत आह शेषशेषित्वे प्रमाणाभावात् ।
शेषाणां समिदादीनां शेषिणां चाग्नेयादीनामेकफलवदुपकारोपनिबद्धानामेकफलावच्छिन्नानामेकप्रयोगवचनोपगृहीतानामेकाधिकारिकर्तृकाणामेकपौर्णमास्यमावास्याकालसंबद्धानां युगपदनुष्ठानाशक्तेः, सामर्थ्यात्क्रमप्राप्तौ तद्विशेषापेक्षायां पाठादयस्तद्भेदनियमाय प्रभवन्ति ।
यत्र तु न शेषशेषिभावः नाप्येकाधिकारावच्छेदः यथा सौर्यार्यम्णप्राजापत्यादीनाम्, तत्र क्रमभेदापेक्षाभावान्न पाठादिः क्रमविशेषनियमे प्रमाणम्, अवर्जनीयतया तस्य तत्रावगतत्वात् ।
न चेह धर्मब्रह्मजिज्ञासयोः शेषशेषिभावे श्रुत्यादीनामन्यतमं प्रमाणमसतीति ।

ननु शेषशेषिभावाभावेऽपि क्रमनियमो दृष्टः यथा गोदोहनस्य पुरुषार्थस्य दार्शपौर्णमासिकैरङ्गैः सह, यथा वाऽदर्शपूर्णमासाभ्यामिष्ट्वा सोमेन यजेतऽ  इति दर्शपूर्णमाससोमयोरशेषशेषिणोरित्यत आह अधिकृताधिकारे वा प्रमाणाभावातिति योजना ।
स्वर्गकामस्य हि दर्शपूर्णमासाधिकृतस्य पशुकामस्य सतो दर्शपूर्णमास

क्रत्वर्थाप्प्रणयनाश्रिते गोदोहने अधिकारः ।
नो खलु गोदोहनद्रव्यमव्याप्रियमाणं साक्षात्पशून् भावयितुमर्हति ।
न च व्यापारान्तराविष्टं श्रूयते यतस्तदङ्गक्रममतिपतेत्॑ अप्प्रणयनाश्रितं तु प्रतीयते,ऽचमसेनापः प्रणयेद्गोदोहनेन पशुकामास्यऽ इति समभिव्याहारात्, योग्यत्वाच्चास्यापां प्रणयनं प्रति ।
तस्मात्क्रत्वर्थाप्प्रणयनाश्रितत्वाद्गोदोहनस्य तत्क्रमेण पुरुषार्थमपि गोदोहनं क्रमवदिति सिद्धम् ।
श्रुतिनिराकरणेनैव इष्टिसोमक्रमवदपि क्रमोऽपास्तो वेदितव्यः ।

शेषशेषित्वाधिकृताधिकाराभावेऽपि क्रमो विवक्ष्येत यद्येकफलावच्छेदो भवेत्, यथाग्नेयादीनां षण्णामेकस्वर्गफलावच्छिन्नानाम् ॑ यदि वा जिज्ञास्यब्रह्मणः अंशो धर्मः स्यात्, यथा चतुर्लक्षणीव्युत्पाद्यं ब्रह्म केनचित्केनचितंशेनैकेन लक्षणेन व्युत्पाद्यते, तत्र चतुर्णां लक्षणानां जिज्ञास्याभेदेन परस्परसंबन्धे सति क्रमो विवक्षितः, तथेहाप्येकजिज्ञास्यतया धर्मब्रह्मजिज्ञासयोः क्रमो विवक्ष्येत ॑ न चैतदुभयमप्यस्तीत्याह फलजिज्ञास्यभेदाच्च ।
फलभेदं विभजते अभ्युदयफलं धर्मज्ञानमिति ।
जिज्ञासाया वस्तुतो ज्ञानतन्त्रत्वात्ज्ञानफलं जिज्ञासाफलमिति भावः ।
न केवलं स्वरूपतः फलभेदः, तदुत्पादनप्रकारभेदादपि तद्भेद इत्याह तच्चानुष्ठानापेक्षम् ।
ब्रह्मज्ञानं च नानुष्ठानान्तरापेक्षम् ।
शाब्दज्ञानाभ्यासान्नानुष्ठानान्तरमपेक्षते, नित्यनैमित्तिककर्मानुष्ठानसहभावस्य अपास्तत्वातिति भावः ।

जिज्ञास्यभेदमात्यन्तिकमाह भव्यश्च धर्म इति ।
भविता भव्यः ॑ कर्तरि कृत्यः ।
भविता च भावकव्यापारनिर्वर्त्यतया तत्तन्त्र इति ततः प्राग्ज्ञानकाले नास्तीत्यर्थः ।
भूतम्, सत्यम् ॑ सदेकान्ततः, न कदाचिदसदित्यर्थः ।
न केवलं स्वरूपतो जिज्ञास्ययोर्भेदः, ज्ञापकप्रमाणप्रवृत्तिभेदादपि भेद इत्याह चोदनाप्रवृत्तिभेदाच्च ।
चोदनेति वैदिकं शब्दमाह, विशेषेण सामान्यस्य लक्षणात् ।
प्रवृत्तभेदं विभजते या हि चोदना धर्मस्य इति ।
आज्ञादीनां पुरुषाभिप्रायभेदानामसंभवातपौरुषेये वेदे चोदनोपदेशः ।
अत एवोक्तम्ऽतस्य ज्ञानमुपदेशःऽ इति ।
सा च स्वसाध्ये पुरुषव्यापारे भावनायां तद्विषये च यागादौ ॑ स हि भावनाविषयः, तदधीननिरूपणत्वात्प्रयत्नस्य भावनायाः,ऽषिञ्बन्धनेऽ इत्यस्मात्धातोर्विषयपदव्युत्पत्तेः ।
भावनायास्तद्द्वारेण च यागादेरपेक्षितोपायतामवगमयन्ती तत्रेच्छोपहारमुखेण पुरुषं नियुञ्जानैव यागादिधर्ममवबोधयति नान्यथा ।
ब्रह्मचोदना तु पुरुषमवबोधयत्येव केवलं न तु प्रवर्तयन्त्यवबोधयति ।
कुतः ? अवबोधस्य प्रवृत्तिरहितस्य चोदनाजन्यत्वात् ।

ननुऽआत्मा ज्ञातव्यःऽ इत्येतद्विधिपरैर्वेदान्तैः तदेकवाक्यतयावबोधे प्रवर्तयद्भिरेव पुरुषो ब्रह्मावबोध्यत इति समानत्वं धर्मचोदनाभिर्ब्रह्मचोदनानामित्यत आह न पुरुषोऽवबोधे नियुज्यते ॥


अयमभिसंधिः न तावद्ब्रह्मसाक्षात्कारे पुरुषो नियोक्तव्यः, तस्य ब्रह्मस्वाभाव्येन नित्यत्वातकार्यत्वात् ।
नाप्युपासनायाम्, तस्या अपि ज्ञानप्रकर्षे हेतुभावस्यान्वयव्यतिरेकसिद्धतया प्राप्तत्वेनाविधेयत्वात् ।
नापि शाब्दबोधे, तस्याप्यधीतवेदस्य पुरुषस्य विदितपदतदर्थस्य समधिगतशाब्दन्यायतत्त्वस्याप्रत्यूहमुत्पत्तेः ।
अत्रैव दृष्टान्तमाह यथाक्षार्थ इति ।
दार्ष्टान्तिके योजयति तद्वतिति ।
अपि चात्मज्ञानविधिपरेषु वेदान्तेषु नात्मतत्त्वविनिश्चयः शाब्दः स्यात् ।
न हि तदा आत्मतत्त्वपरास्ते, किं तु तज्ज्ञानविधिपराः, यत्पराश्च ते त एव तेषामर्थाः ।
न च बोधस्य बोध्यनिष्ठत्वादपेक्षितत्वात्, अन्यपरेभ्योऽपि बोध्यतत्त्वविनिश्चयः, समारोपेणापि तदुपपत्तेः ।
तस्मान्न बोधविधिपरा वेदान्ता इति सिद्धम् ।

प्रकृतमुपसंहरति तस्मात्किमपि वक्तव्यमिति ।
यस्मिन्नसति ब्रह्मजिज्ञासा न भवति सति तु भवन्ती भवत्येवेत्यर्थः ।
तदाह उच्यते नित्यानित्यवस्तुविवेक इत्यादि ।
नित्यः प्रत्यगात्मा, अनित्याः देहेन्द्रियविषयादयः ।
तद्विषयश्चेद्विवेको निश्चयः, कृतमस्य ब्रह्मजिज्ञासया, ज्ञातत्वाद्ब्रह्मणः ।
अथ विवेको ज्ञानमात्रम्, न निश्चयः ॑ तथा सति एष विपर्यासादन्यः संशयः स्यात्॑ तथा च न वैराग्यं भावयेत्॑ अभावयन्कथं ब्रह्मजिज्ञासाहेतुः ? तस्मादेवं व्याख्येयम् ।
नित्यानित्ययोर्वसतीति नित्यानित्यवस्तु तद्धर्मः ॑ नित्यानित्ययोर्धर्मिणोस्तद्धर्माणां च विवेको नित्यानित्यवस्तुविवेकः ।
एतदुक्तं भवति मा भूतिदमृतं नित्यम्, इदं तदनृतमनित्यमिति धर्मिविशेषयोर्विवेकः ॑ धर्मिमात्रयोर्नित्यानित्ययोस्तद्धर्मयोश्च विवेकं निश्चिनोत्येव ।
नित्यत्वं सत्यत्वं तद्यस्यास्ति तन्नित्यं सत्यम् ॑ तथा चास्थागोचरः ।
अनित्यत्वमसत्यत्वं तद्यस्यास्ति तदनित्यमनृतम् ॑ तथा चानास्थागोचरः ।
तदेतेष्वनुभूयमानेषु युष्मदस्मत्प्रत्ययगोचरेषु विषयविषयिषु यदृतं नित्यं सुखं व्यवस्थास्यते तदास्थागोचरो भविष्यति ॑ यत्त्वनित्यमनृतं भविष्यति तापत्रयपरीतं तत्त्यक्ष्यत इति सोऽयं नित्यानित्यवस्तुविवेकः प्राग्भवीयादैहिकाद्वा कर्मणो विशुद्धसत्त्वस्य भवत्यनुभवोपपत्तिभ्याम् ।
न खलु सत्यं नाम न किञ्चिदस्तीति वाच्यम् ।
तदभावे तदधिष्ठानस्यानृतस्याप्यनुपपत्तेः, शून्यवादिनामपि शून्यताया एव सत्यत्वात् ।
अथास्य पुरुषधौरेयस्यानुभवोपपत्तिभ्यामेवं सुनिपुणं निरूपयतः आ च  सत्यलोकाता चावीचेः जायस्व म्रियस्व इति विपरिवर्तमानं क्षणमुहूर्तयामाहोरात्रार्धमासमासर्त्वयनवत्सरयुगचतुर्युगमन्वन्तरप्रलयमहाप्रलयमहासर्गावान्तरसर्गसंसारसागरोर्मिभिरनिशमुह्यमानं तापत्रयपरीतमात्मानं जीवलोकं चावलोक्य अस्मिन्संसारमण्डले अनित्याशुचिदुःखात्मकं प्रसंख्यानमुपावर्तते ।

ततोऽस्येदृशान्नित्यानित्यवस्तुविवेकलक्षणात्प्रसंख्यानातिहमुत्रार्थभेगविरागः भवति ।
अर्थ्यते प्रार्थ्यत इत्यर्थः, फलमिति यावत् ।
तस्मिन्विरागो नामानाभोगात्मिकोपेक्षाबुद्धिः ।
ततः शमदमादिसाधनसंपत् ।
रागादिकषायमदिरामत्तं हि मनः तेषु तेषु विषयेषूच्चावचमिन्द्रियाणि प्रवर्तयत्विविधाश्च प्रवृत्तीः पुण्यापुण्यफला भावयत्पुरुषमतिघोरे विविधदुःखज्वालाजटाले संसारहुतभुजि जुहोति ।
प्रसंख्यानाभ्यासलब्धवैराग्यपरिपाकभग्नरागादिकषायमदिरामदं तु मनः पुरुषेणावजीयते वशीक्रियते ।
सोऽयमस्य वैराग्यहेतुको मनोविजयः शम इति वशीकरसंज्ञ इति चाख्यायते ।
विजितं च मनस्तत्त्वविषयविनियोगयोग्यतां नीयते ॑ सेयमस्य योग्यता दमः, यथा दान्तोऽयं वृषभयुवा हलशकटादिवहनयोग्यः कृत इति गम्यते ।
आदिग्रहणेन च विषयतितिक्षातदुपरमतत्त्वश्रद्धाः संगृह्यन्ते ।
अत एव श्रुतिःऽतस्माच्छान्तो दान्त उपरतस्तितिक्षुः श्रद्धावित्तो भूत्वात्मन्येवात्मानं पश्येत्, सर्वमात्मनि पश्यतिऽ इति ।
तदेतस्य शमदमादिरूपस्य साधनस्य संपत्, प्रकर्षः, शमदमादिसाधनसंपत् ।
ततोऽस्य संसारबन्धनान्मुमुक्षा भवतीत्याह मुमुक्षुत्वं च इति ।
तस्य च नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभावब्रह्मज्ञानं मोक्षस्य कारणमित्युपश्रुत्य तज्जिज्ञासा भवति धर्मजिज्ञासायाः प्रागूर्ध्वं च ॑ तस्मात्तेषामेवानन्तर्यं न धर्मजिज्ञासाया इत्याह तेषु हि इति ।
न केवलं जिज्ञासामात्रम्, अपि तु ज्ञानमपीत्याह ज्ञातुं च ।
उपसंहरति तस्मातिति ।

क्रमप्राप्तमतःशब्दं व्याचष्टे अतःशब्दो हेत्वर्थः ।
तमेवातःशब्दस्य हेतुरूपमर्थमाह यस्माद्वेद एव इति ।
अत्रैवं परिचोद्यते सत्यं यथोक्तसाधनसंपत्त्यनन्तरं ब्रह्मजिज्ञासा भवति ।
सैव त्वनुपपन्ना, इहामुत्रफलभोगविरागस्यानुपपत्तेः ।
अनुकूलवेदनीयं हि फलम्, इष्टलक्षणत्वात्फलस्य ।
न  चानुरागहेतावस्य वैराग्यं भवितुमर्हति ।

दुःखानुषङ्गदर्शनात्सुखेऽपि वैराग्यमिति चेत्, हन्त भोः सुखानुषङ्गाद्दुःखेऽप्यनुरागो न कस्माद्भवति ? तस्मात्सुखे उपादीयमाने दुःखपरिहारे प्रयतितव्यम् ॑ अवर्जनीयतया दुःखमागतमपि परिहृत्य सुखमात्रं भोक्ष्यते ।

तद्यथा मत्स्यार्थी सशल्कान्सकण्टकान्मत्स्यानुपादत्ते, स यावदादेयं तावदादाय निवर्तते ॑ यथा वा धान्यार्थी सपलालानि धान्यान्याहरति, स यावदादेयं तावदादाय निवर्तते ।
तस्माद्दुःखभयान्नानुकूलवेदनीयमैहिकं वामुष्मिकं वा सुखं परित्यक्तुमुचितम् ।
न हि मृगाः सन्तीति शालयो नोप्यन्ते, भिक्षुकाः सन्तीति स्थाल्यो नाधिश्रीयन्ते ।
अपि च दृष्टं सुखं चन्दनवनितादिसङ्गजन्म क्षयितालक्षणेन दुःखेनाघ्रातत्वादतिभीरुणा त्यज्येतापि, न त्वामुष्मिकं स्वर्गादि, तस्याविनाशित्वात् ।
श्रूयते हिऽअपाम सोमममृता अभूमऽ इति ॑ तथा चऽअक्षय्यं ह वै चातुर्मास्ययाजिनः सुकृतं भवतिऽ इति ।
न च कृतकत्वहेतुकं विनाशित्वानुमानमत्र संभवति, नरशिरःकपालशौचानुमानवदागमबाधितविषयत्वात् ।
तस्माद्यथोक्तसाधनसंपत्त्यभावान्न ब्रह्मजिज्ञासेति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्ते आह भगवान्सूत्रकारःऽअतःऽ इति ॑ तस्यार्थं व्याचष्टे भाष्यकारः यस्माद्वेद एव इति ।

अयमभिसंधिः सत्यं मृगभिक्षुकादयः शक्याः परिहर्तुं पाचककृषीवलादिभिः ॑ दुःखं त्वनेकविधानेककारणसंपातजमशक्यपरिहारम् ॑ अन्ततः साधनापारतन्त्र्यक्षयितलक्षणयोर्दुःखयोः समस्तकृतकसुखाविनाभावनियमात् ।
न हि मधुविषसंपृक्तमन्नं विषं परित्यज्य मधुमिश्रं शक्यं शिल्पिवरेणापि भोक्तुम् ।
क्षयितानुमानोपोद्वलितं चऽतद्यथेह कर्मचितःऽ इत्यादिवचनं क्षयिताप्रतिपादकम्,ऽअपाम सोमम्ऽ इत्यादिकं वचनं मुख्यासंभवे जघन्यवृत्तितामापादयति ।
यथाहुः पौराणिकाः

ऽआभूतसंप्लवं स्थानममृतत्वं हि भाष्यतेऽ इति ।

अत्र च ब्रह्मपदेन तत्प्रमाणं वेद उपस्थापितः ।
स च योग्यत्वात्ऽतद्यथेह कर्मचितःऽ इत्यादिःऽअतःऽ इति सर्वनाम्ना परामृश्य हेतुपञ्चम्या निर्दिश्यते ।

स्यादेतत् ।
यथा स्वर्गादेः कृतकस्य सुखस्य दुःखानुषङ्गः तथा ब्रह्मणोऽपीत्यत आह तथा ब्रह्मविज्ञानादपि इति ।
तेनायमर्थः अतः स्वर्गादीनां क्षयिताप्रतिपादकात्ब्रह्मज्ञानस्य च परमपुरुषार्थताप्रतिपादकातागमात्यथोक्तसाधनसंपत्॑ ततश्च जिज्ञासेति सिद्धम् ।

ब्रह्मजिज्ञासापदव्याख्यानमाह ब्रह्मण इति ।
षष्ठीसमासप्रदर्शनेन प्राचां वृत्तिकृतां ब्रह्मणे जिज्ञासा ब्रह्मजिज्ञासेति चतुर्थीसमासः परास्तो वेदितव्यः ।
ऽतादर्थ्यसमासे प्रकृतिविकृतिग्रहणं कर्तव्यम्ऽ इति कात्यायनीयवचनेन यूपदार्वादिष्वेव प्रकृतिविकारभूतेषु चतुर्थीसमासनियमातप्रकृतिविकारभूते इत्येवमादौ तन्निषेधात्,ऽअश्वघासादयः षष्ठीसमासा भविष्यन्तिऽ इत्यश्वघासादिषु षष्ठीसमासप्रतिविधानात् ।
षष्ठीसमासेऽपि च ब्रह्मणो वास्तवप्राधान्योपपत्तेरिति ।

स्यादेतत् ।
ब्रह्मणो जिज्ञासेत्युक्ते तत्रानेकार्थत्वाद्ब्रह्मशब्दस्य संशयः कस्य ब्रह्मणो जिज्ञासा ? इति ।
अस्ति ब्रह्मशब्दो विप्रत्वजातौ, यथा ब्रह्महत्येति ॑ अस्ति च वेदे, यथा ब्रह्मोज्झमिति ॑ अस्ति च परमात्मनि, यथाऽब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवतिऽ इति ।
तमिमं संशयमपाकरोति ब्रह्म च वक्ष्यमाणलक्षणमिति ।
यतो ब्रह्मजिज्ञासां प्रतिज्ञाय तज्ज्ञापनाय परमात्मलक्षणं प्रणयति ततोऽवगच्छामः परमात्मजिज्ञासैवेयं न विप्रत्वजात्यादिजिज्ञासा, इत्यर्थः ।

षष्ठीसमासपरिग्रहेऽपि नेयं कर्मषष्ठी, किं तु शेषलक्षणा ॑ संबन्धमात्रं च शेष इति ब्रह्मणो जिज्ञासेत्युक्ते ब्रह्मसंबन्धिनी जिज्ञासेत्युक्तं भवति ।
तथा च ब्रह्मस्वरूपप्रमाणयुक्तिसाधनप्रयोजनजिज्ञासाः सर्वा ब्रह्मजिज्ञासार्था ब्रह्मजिज्ञासयावरुद्धा भवन्ति, साक्षात्पारम्पर्येण वा ब्रह्मसंबन्धात् ।
कर्मणि षष्ठ्यां तु ब्रह्मशब्दार्थः कर्म ॑ स च स्वरूपमेवेति तत्प्रमाणादयो नावरुध्येरन् ॑ तथा चाप्रतिज्ञातार्थचिन्ता प्रमाणादिषु भवेतिति ये मन्यन्ते तान्प्रत्याहब्रह्मण इति कर्मणि इति ।
अत्र हेतुमाह जिज्ञास्य इति ।
इच्छायाः प्रतिपत्त्यनुबन्धो ज्ञानम्, ज्ञानस्य च ज्ञेयं ब्रह्म ।
नो खलु ज्ञानं ज्ञेयं विना निरूप्यते, न च जिज्ञासा ज्ञानं विना, इति प्रतिपत्त्यनुबन्धत्वात्प्रथमं जिज्ञासा कर्मैवापेक्षते, न तु संबन्धिमात्रम्, तदन्तरेणापि सति कर्मणि तन्निरूपणात् ।
न हि चन्द्रमसमादित्यं वोपलभ्य कस्यायमिति संबन्ध्यन्वेषणा भवति ।
भवति तु ज्ञानमित्युक्ते विषयान्वेषणा किंविषयमिति ।
तस्मात्प्रथममपेक्षितत्वात्कर्मतयैव ब्रह्म संबध्यते, न तु संबन्धितामात्रेण, तस्य जघन्यत्वात् ।
तथा च कर्मणि षष्ठी, इत्यर्थः ।

ननु सत्यं न जिज्ञास्यमन्तरेण जिज्ञासा निरूप्यते ॑ जिज्ञास्यान्तरं त्वस्या भविष्यति ॑ ब्रह्म तु शेषतया संभन्त्स्यत इत्यत आह जिज्ञास्यान्तर इति ।

निगूढाभिप्रायश्चोदयति ननु शेषषष्ठीपरिग्रहेऽपि इति ।
सामान्यसंबन्धस्य विशेषसंबन्धाविरोधेन कर्मताया अविघातेन जिज्ञासानिरूपणोपपत्तेरित्यर्थः ।
निगूढाभिप्राय एव दूषयति एवमपि प्रत्यक्षं ब्रह्मण इति ।
वाच्यस्य कर्मत्वस्य जिज्ञासया प्रथममपेक्षितस्य प्रथमसंबन्धार्हस्य चान्वयपरित्यागेन पश्चात्कथञ्चिदपेक्षितस्य संबन्धिमात्रस्य संबन्धो, जघन्यः प्रथमः प्रथमश्च जघन्यः, इति सुव्याहृतं न्यायतत्त्वम् ।
प्रत्यक्षपरोक्षताभिधानं च प्राथम्याप्राथम्यस्फुटत्वास्फुटत्वाभिप्रायम् ।

चेदकः स्वाभिप्रायमुद्घाटयति न व्यर्थः ब्रह्माश्रिताशेष इति ।
व्याख्यातमेतदधस्तात् ।
समाधाता स्वाभिसंधिमुद्घाटयति न, प्रधानपरिग्रह इति ।
वास्तवं प्राधान्यं ब्रह्मणः ।
शेषं सनिदर्शनमतिरोहितार्थम् ।
श्रुत्यनुगमश्चातिरोहितः ।

तदेवमभिमतं समासं व्यवस्थाप्य जिज्ञासापदार्थमाह ज्ञातुमिति ।
स्यादेतत् ।
न ज्ञानमिच्छाविषयः ।
सुखदुःखावाप्तिपरिहारौ वा तदुपायो वा तद्द्वारेणेच्छागोचरः ।
न चैवं ब्रह्मज्ञानम् ।
न खल्वेतदनुकूलमिति वा प्रतिकूलनिवृत्तिरिति वानुभूयते ।
नापि तयोरुपायः ॑ तस्मिन्सत्यपि सुखभेदस्यादर्शनात्, अनुवर्तमानस्य च दुःखस्यानिवृत्तेः ।
तस्मान्न सूत्रकारवचनमात्रादिषिकर्मता ज्ञानस्येत्यत आह अवगतिपर्यन्तमिति ।
न केवलं ज्ञानमिष्यते किं त्ववगतिं साक्षात्कारं कुर्वदवगतिपर्यन्तं सन्वाच्याया इच्छायाः कर्म ।
कस्मात्? फलविषयत्वादिच्छायाः तदुपायं फलपर्यन्तं गोचरयतीच्छेति शेषः ।

ननु भवत्ववगतिपर्यन्तं ज्ञानम् ॑ किमेतावतापीष्टं भवति ? न ह्यनपेक्षणीयविषयमवगतिपर्यन्तमपि ज्ञानमिष्यत इत्यत आह ज्ञानेन हि प्रमाणेनावगन्तुमिष्टं ब्रह्म ।
भवतु ब्रह्मविषयावगतिः, एवमपि कथमिष्टेत्यत आह ब्रह्मावगतिर्हि पुरुषार्थः ।
किमभ्युदयः ? न, किं तु निःश्रेयसं विगलितनिखिलदुःखानुषङ्गपरमानन्दघनब्रह्मावगतिर्ब्रह्मणः स्वभाव इति सैव निःश्रेयसं पुरुषार्थ इति ।

स्यादेतत् ।
न ब्रह्मावगतिः पुरुषार्थः ।
पुरुषव्यापारव्याप्यो हि पुरुषार्थः ।
न चास्या ब्रह्मस्वभावभूताया उत्पत्तिविकारसंस्कारप्राप्तयः संभवन्ति, तथा सत्यनित्यत्वेन तत्स्वाभाव्यानुपपत्तेः ।
न चोत्पत्त्याद्यभावे व्यापारव्याप्यता ।
तस्मान्न ब्रह्मावगतिः पुरुषार्थ इत्यत आहनिःशेषसंसारबीजाविद्याद्यनर्थनिबर्हणात् ।
सत्यम्, ब्रह्मावगतौ ब्रह्मस्वभावे नोत्पत्त्यादयः संभवन्ति ॑ तथाप्यनिर्वचनीयानाद्यविद्यावशाद्ब्रह्मस्वभावोऽपराधीनप्रकाशोऽपि प्रतिभानपि न प्रतिभातीव पराधीनप्रकाश इव देहेन्द्रियादिभ्यो भिन्नोऽप्यभिन्न इव भासत इति संसारबीजाविद्याद्यनर्थनिबर्हणात्प्रागप्राप्त इव तस्मिन्सति प्राप्त इव भवतीति पुरुषेणार्थ्यमानत्वात्पुरुषार्थ इति युक्तम् ।

अविद्यादीत्यादिग्रहणेन तत्संस्कारोऽवरुध्यते ।
अविद्यादिनिवृत्तिस्तूपासनाकार्यादन्तः करणवृत्तिभेदात्साक्षात्कारादिति द्रष्टव्यम् ।
उपसंहरति तस्माद्ब्रह्म  जिज्ञासितव्यमुक्तलक्षणेन मुमुक्षुणा ।
न खलु तज्ज्ञानं विना सवासनविविधदुःखनिदानमविद्योच्छिद्यते ।
न च तदुच्छेदमन्तरेण विगलितनिखिलदुःखानुषङ्गानन्दघनब्रह्मात्मतासाक्षात्काराविर्भावो जीवस्य ।
तस्मादानन्दघनब्रह्मात्मतामिच्छता तदुपायो ज्ञानमेषितव्यम् ।
तच्च न केवलेभ्यो वेदान्तेभ्यः अपि तु ब्रह्ममीमांसोपकरणेभ्य इति इच्छामुखेन ब्रह्ममीमांसायां प्रवर्त्यते, न तु वेदान्तेषु तदर्थविवक्षायां वा ॑ तत्र फलवदर्थावबोधपरतां स्वाध्यायाध्ययनविधेः सूत्रयताऽअथातो धर्मजिज्ञासाऽ इत्यनेनैव प्रवर्तितत्वात्, धर्मग्रहणस्य च वेदार्थोपलक्षणत्वेनाधर्मवद्ब्रह्मणोऽप्युपलक्षणत्वात् ।
यद्यपि च धर्ममीमांसावत्वेदार्थमीमांसया ब्रह्ममीमांसाप्याक्षेप्तुं शक्यते, तथापि प्राच्या मीमांसया न तद्व्युत्पाद्यते, नापि ब्रह्ममीमांसाया अध्ययनमात्रानन्तर्यमिति ब्रह्ममीमांसारम्भाय नित्यानित्यविवेकाद्यानन्तर्यप्रदर्शनाय चेदं सूत्रमारम्भणीयमित्यपौनरुक्त्यम् ।

स्यादेतत् ।
एतेन सूत्रेण ब्रह्मज्ञानं प्रत्युपायता मीमांसायाः प्रतिपाद्यत इत्युक्तम् ॑ तदयुक्तम्, विकल्पासहत्वात्, इति चोदयति तत्पुनर्ब्रह्म इति ।
वेदान्तेभ्योऽपौरुषेयतया स्वतःसिद्धप्रामाण्येभ्यः प्रसिद्धमप्रसिद्धं वा स्यात् ।
यदि प्रसिद्धम्, वेदान्तवाक्यसमुत्थेन निश्चयज्ञानेन विषयीकृतम् ॑ ततो न जिज्ञासितव्यम्, निष्पादितक्रिये कर्मणि अविशेषाधायिनः साधनस्य साधनन्यायातिपातात् ।
अथाप्रसिद्धं वेदान्तेभ्यः, तर्हि न तद्वेदान्ताः प्रतिपादयन्तीति सर्वथाप्रसिद्धं नैव शक्यं जिज्ञासितुम् ।
अनुभूते हि प्रिये भवतीच्छा न तु सर्वथाननुभूतापूर्वे ।
न चेष्यमाणमपि शक्यं ज्ञातुम्, प्रमाणाभावात् ।
शब्दो हि तस्य प्रमाणं वक्तव्यम् ।
यथा वक्ष्यतिऽशास्त्रयोनित्वात्ऽ इति ।
स चेत्तन्नावबोधयति, कुतस्तस्य तत्र प्रामाण्यम् ? न च प्रमाणानन्तरं ब्रह्मणि प्रक्रमते ।
तस्मात्प्रसिद्धस्य ज्ञातुं शक्यस्याप्यजिज्ञासनातप्रसिद्धस्येच्छाया अविषयत्वातशक्यज्ञानत्वाच्च न ब्रह्म जिज्ञास्यमित्याक्षेपः ।
परिहरति उच्यते अस्ति तावद्ब्रह्म नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभावम् ।
अयमर्थः प्रागपि ब्रह्ममीमांसाया अधीतवेदस्य निगमनिरुक्तव्याकरणादिपरिशीलनविदितपदतदर्थसंबन्धस्यऽसदेव सोम्येदमग्र आसीत्ऽ इत्युपक्रमात्ऽतत्त्वमसिऽ इत्यन्तात्संदर्भात्नित्यत्वाद्युपेतब्रह्मस्वरूपावगमस्तावदापाततो विचाराद्विनाप्यस्ति ।
अत्र च ब्रह्मेत्यादिनावगम्येन तद्विषयमवगमं लक्षयति, तदस्तित्वस्य सति विमर्शे विचारात्प्रागनिर्णयात् ।
नित्येति क्षयितालक्षणं दुःखमुपक्षिपति ।
शुद्धेति देहाद्युपाधिकमपि दुःखमपाकरोति ।
बुद्धेत्यपराधीनप्रकाशमानन्दात्मानं दर्शयति, आनन्दप्रकाशयोरभेदात् ।

स्यादेतत् ।
मुक्तौ सत्यामस्यैते शुद्धत्वादयः प्रथन्ते, ततस्तु प्राक्देहाद्यभेदेन तद्धर्मजन्मजरामरणादिदुःखयोगादित्यत उक्तं मुक्त इति ।
सदैव मुक्तः सदैव केवलोऽनाद्यविद्यावशात्तु भ्रान्त्या तथावभासत  इत्यर्थः ।

तदेवमनौपाधिकं ब्रह्मणो रूपं दर्शयित्वा अविद्योपाधिकं रूपमाह सर्वज्ञं सर्वशक्तिसमन्वितम् ।
तदनेन जगत्कारणत्वमस्य दर्शितम्, शक्तिज्ञानभावाभावानुविधानात्कारणत्वभावाभावयोः ।
कुतः पुनरेवंभूतब्रह्मस्वरूपावगतिः इत्यत आह ब्रह्मशब्दस्य हि इति ।
न केवलम्ऽसदेव सोम्येदम्ऽ इत्यादीनां वाक्यानां पौर्वापर्यपर्यालोचनया इत्थंभूतब्रह्मावगतिः ।
अपि तु ब्रह्मपदमपि निर्वचनसामर्थ्यादिममेवार्थं स्वहस्तयति ।
निर्वचनमाह बृहतेर्धातोरर्थानुगमात् ।

वृद्धिकर्मा हि बृहतिरतिशायने वर्तते ।
तच्चेदमतिशायनमनवच्छिन्नं पदान्तरावगमितं नित्यशुद्धबुद्धत्वाद्यस्याभ्यनुजानातीत्यर्थः ।

तदेवं तत्पदार्थस्य शुद्धत्वादेः प्रसिद्धिमभिधाय त्वंपदार्थस्याप्याह सर्वस्यात्मत्वाच्च ब्रह्मास्तित्वप्रसिद्धिः ।

सर्वस्य पांसुलपादकस्य हालिकस्यापि ब्रह्मास्तित्वप्रसिद्धिः ॑ कुतः ? आत्मत्वात् ।
एतदेव स्फुटयति सर्वो हि इति ।
प्रतीतिमेव अप्रतीतिनिराकरणेन द्रढयति न न इति ।
न न प्रत्येतिऽअहमस्मिऽ इति, किं तु प्रत्येत्येवेति योजना ।
ननुऽअहमस्मिऽ इति च ज्ञास्यति मा च ज्ञासीदात्मानमित्यत आह यदि इति ।
अहमस्मीति न प्रतीयात् ।
अहङ्कारास्पदं हि जीवात्मानं चेन्न प्रतीयात्ऽअहम्ऽ इति न प्रतीयादित्यर्थः ।
ननु प्रत्येतु सर्वो जन आत्मानमहङ्कारास्पदम्, ब्रह्मणि तु किमायातमित्यत आह आत्मा च ब्रह्म ॑ तदः त्वमासामानाधिकरण्यात् ।
तस्मात्तत्पदार्थस्य शुद्धबुद्धत्वादेः शब्दतः त्वंपदार्थस्य च जीवात्मनः प्रत्यक्षतः प्रसिद्धेः, पदार्थज्ञानपूर्वकत्वाच्च वाक्यार्थज्ञानस्य, त्वंपदार्थस्य ब्रह्मभावावगमःऽतत्त्वमसिऽ इति वाक्यादुपपद्यत इति भावः ।

आक्षेप्ता प्रथमकल्पाश्रयं दोषमाह यदि तर्हि लोक इति ।
अध्यापकाध्येतृपरम्परा लोकः ।
तत्रऽतत्त्वमसिऽ इति वाक्याद्यदि ब्रह्म आत्मत्वेन प्रसिद्धमस्ति ।
ऽआत्मा ब्रह्मत्वेनऽ इति वक्तव्येऽब्रह्म आत्मत्वेनऽ इति अभेदविवक्षया गमयितव्यम् ।
परिहरति नः ॑ कुतः ? तद्विशेषं प्रति विप्रतिपत्तेः ।
तदनेन विप्रतिपत्तिः साधकबाधकप्रमाणाभावे सति संशयबीजमुक्तम् ।
ततश्च संशयाज्जिज्ञासोपपद्यत इति भावः ।
विवादाधिकरणं धर्मी सर्वतन्त्रसिद्धान्तसिद्धोऽभ्युपेयः ॑ अन्यथा अनाश्रया भिन्नाश्रया वा विप्रतिपत्तयो न स्युः ।
विरुद्धा हि प्रतिपत्तयो विप्रतिपत्तयः ॑ न चानाश्रयाः प्रतिपत्तयो भवन्ति, अनालम्बनत्वापत्तेः ॑ न च भिन्नाश्रया विरुद्धाः ।
न हिऽअनित्या बुद्धिःऽऽनित्य आत्माऽ इति प्रतिपत्तिविप्रतिपत्ती ।
तस्मात्तत्पदार्थस्य शुद्धत्वादेर्वेदान्तेभ्यः प्रतीतिः, त्वंपदार्थस्य च जीवात्मनो लोकतः सिद्धिः सर्वतन्त्रसिद्धान्तः ।
तदाभासत्वानाभासत्वतत्तद्विशेषेषु परमत्र विप्रतिपत्तयः ।
तस्मात्सामान्यतः प्रसिद्धे धर्मिणि विशेषतो विप्रतिपत्तौ युक्तस्तद्विशेषेषु संशयः ।

तत्र त्वंपदार्थे तावद्विप्रतिपत्तीर्दर्शयति देहमात्रमित्यादिना भोक्तैव केवलं न कर्त्ता इत्यन्तेन ।
अत्र देहेन्द्रियमनःक्षणिकविज्ञानचैतन्यपक्षे न तत्पदार्थनित्यत्वादयः त्वंपदार्थेन संबध्यन्ते, योग्यताविरहात् ।
शून्यपक्षेऽपि सर्वोपाख्यारहितमपदार्थः कथं तत्त्वमोर्गोचरः ? कर्तृभोक्तृस्वभावस्यापि परिणामितया तत्पदार्थनित्यत्वाद्यसंगतिरेव ।
अकर्तृत्वेऽपि भोक्तृत्वपक्षे परिणामितया नित्यत्वाद्यसंगतिः ।
अभोक्तृत्वेऽपि नानात्मत्वपक्षे नानात्वेनावच्छिन्नत्वादनित्यत्वादिप्रसक्तावद्वैतहानाच्च तत्पदार्थासंगतिस्तदवस्थैव ।
त्वंपदार्थविप्रतिपत्त्या च तत्पदार्थेऽपि विप्रतिपत्तिर्दर्शिता वेदाप्रामाण्यवादिनो हि लौकायतिकादयस्तत्पदार्थप्रत्ययं मिथ्येति मन्यन्ते, वेदप्रामाण्यवादिनोऽप्यौपचारिकं तत्पदार्थमविवक्षितं वा मन्यन्त इति ।
तदेवं त्वंपदार्थविप्रतिपत्तिद्वारा तत्पदार्थे विप्रतिपत्तिं सूचयित्वा साक्षात्तत्पदार्थेऽपि विप्रतिपत्तिमाह अस्ति तद्व्यतिरिक्त ईश्वरः सर्वज्ञः सर्वशक्तिरिति केचित् ।
ततिति जीवात्मनः परामृशति ।
न केवलं शरीरादिभ्यः जीवात्मभ्योऽपि व्यतिरिक्तः ।
स च सर्वस्यैव जगत ईष्टे ।
ऐश्वर्यसिद्ध्यर्थं स्वाभाविकमस्य रूपद्वयमुक्तम्ऽसर्वज्ञः सर्वशक्तिःऽ इति ।
तस्यापि जीवात्मभ्योऽपि व्यतिरेकात्न त्वंपदार्थेन सामानाधिकरण्यमिति स्वमतमाह अत्मा स भोक्तुरित्यपरे ।
भोक्तुर्जीवात्मनोऽविद्योपाधिकस्य स ईश्वरः तत्पदार्थ आत्मा ॑ तत ईश्वरादभिन्नो जीवात्मा, परमाकाशादिव घटाकाशादय इत्यर्थः ।

विप्रतिपत्तीरुपसंहरन् विप्रतिपत्तिबीजमाह एवं बहवैति ।
युक्तियुक्त्याभासवाक्यवाक्याभाससमाश्रयाः सन्त इति योजना ।
ननु सन्तु विप्रतिपत्तयः तन्निमित्तश्च संशयः ॑ तथापि किमर्थं ब्रह्ममीमांसा आरभ्यते इत्यत आह तत्राविचार्यैति ।
तत्त्वज्ञानाच्च निःश्रेयसाधिगमः, नातत्त्वज्ञानाद्भवितुमर्हति ।
अपि च अतत्त्वज्ञानान्नास्तिक्ये सति अनर्थप्राप्तिरपीत्याह अनर्थं चैति ।
सूत्रतात्पर्यमुपसंहरति तस्मातिति ।
वेदान्तमीमांसा तावत्तर्क एव, तदविरोधिनश्च येऽन्येऽपि तर्का अध्वरमीमांसायां न्याये च वेदप्रत्यक्षादिप्रामाण्यपरिशोधनादिषूक्ताः तुपकरणं यस्याः सा तथोक्ता ।
तस्मात्परमनिःश्रेयससाधनब्रह्मज्ञानप्रयोजना ब्रह्ममीमांसा आरब्धव्येति सिद्धम् ।

ब्रह्म जिज्ञासितव्यमित्युक्तम् ।
किंलक्षणं पुनस्तद्ब्रह्म इत्यत आह भगवान्सूत्रकारः

जन्माद्यस्य यतः ॥२ ॥



तदेवं प्रथमसूत्रेण मीमांसारम्भमुपपाद्य ब्रह्ममीमांसामारभते जन्माद्यस्य यतः ।
एतस्य सूत्रस्य पातनिकामाह भाष्यकारः  ब्रह्म जिज्ञासितव्यमित्युक्तम् ॑ किंलक्षणं  पुनस्तद्ब्रह्म ।
अत्र यद्यपि ब्रह्मस्वरूपज्ञानस्य प्रधानस्य प्रतिज्ञया तदङ्गान्यपि प्रमाणादीनि प्रतिज्ञातानि, तथापि स्वरूपस्य प्राधान्यात्तदेवाक्षिप्य प्रथमं समर्थ्यते ।
तत्र यद्यावदनुभूयते तत्सर्वं परिमितमविशुदधमबुद्धं विध्वंसि च ॑ न तेनोपलब्धेन तद्विरुद्धस्य नित्यशुद्धबुद्धस्वभावस्य ब्रह्मणः स्वरूपं शक्यं लक्षयितुम् ।
न हि जातु कश्चित्कृतकत्वेन नित्यं लक्षयति ।
न च तद्धर्मेण नित्यत्वादिना तल्लक्ष्यते, तस्यानुपलब्धचरत्वात् ।
प्रसिद्धं हि लक्षणं भवति, नात्यन्ताप्रसिद्धम् ।
एवं च न शब्दोऽप्यत्र प्रक्रमते, अत्यन्ताप्रसिद्धतया ब्रह्मणोऽपदार्थस्यावाक्यार्थत्वात् ।
तस्मात्लक्षणाभावात्न ब्रह्म जिज्ञासितव्यमित्यात्याक्षेपाभिप्रायः ।

तमिममाक्षेपं भगवान् सूत्रकारः परिहरतिऽजन्माद्यस्य यतःऽइति ।
मा भूदनुभूयमानं जगत्तद्धर्मतया तादात्म्येन वा ब्रह्मणो लक्षणम् ॑ तदुत्पत्त्या तु भविष्यति देशान्तरप्राप्तिरिव सवितुर्व्रज्याया इति तात्पर्यार्थः ।

सूत्रावयवान् विभजते जन्मोत्पत्तिरादिरस्यैति ।
लाघवाय सूत्रकृता जन्मादीति नपुंसकप्रयोगः कृतः ॑

तदुपपादनाय समाहारमाह जन्मस्थितिभङ्गमिति ।
जन्मनश्चैत्यादिः कारणनिर्देशःित्यन्तः संदर्भो निगदव्याख्यातः ।

स्यादेतत् ।
प्रधानकालग्रहलोकपालक्रियायदृच्छास्वभावाभावेषूपप्लवमानेषु सत्सु सर्वज्ञं सर्वशक्तिस्वभावं ब्रह्म जगज्जन्मादिकारणमिति कुतः संभावनेत्यत आह अस्य जगतैति ।
अत्र नामरूपाभ्यां व्याकृतस्यैति चेतनभावकर्तृकत्वसंभावनया प्रधानाद्यचेतनकर्तृकत्वं निरुपाख्यकर्तृकत्वं च व्यासेधति ।
यत्खलु नाम्ना रूपेण च व्याक्रियते तच्चेतनकर्तृकं दृष्टम्, यथा घटादि ।
विवादाध्यासितं च जगन्नाम्ना रूपेण च व्याकृतम् ॑ तस्माच्चेतनकर्तृकं संभाव्यते ।
चेतनो हि बुद्धावालिख्य नामरूपे घट इति नाम्ना रूपेण च कम्बुग्रीवादिना बाह्यं घटं निष्पादयति ।
अत एव घटस्य निर्वर्त्यस्याप्यन्तः संकल्पात्मना सिद्धस्य कर्मकारकभावःऽघटं करोतिऽ इति ।
यथाहुःऽबुद्धिसिद्धं तु न तदसत्ऽ इति ।
तथा चाचेतनो बुद्धावनालिखितं करोतीति न शक्यं संभावयितुमिति भावः ।

स्यादेतत् ।
चेतना ग्रहा लोकपाला वा नामरूपे बुद्धावालिख्य जगज्जनयिष्यन्ति, कृतमुक्तस्वभावेन ब्रह्मणेत्यत आह अनेककर्तृभोक्तृसंयुक्तस्यैति ।
केचित्कर्तारो भवन्ति, यथा सूदर्त्विगादयः, न भोक्तारः ।
केचित्तु भोक्तारः, यथा श्राद्धवैश्वानरेष्ट्यादिषु पितापुत्रादयः, न कर्तारः ।
तस्मादुभयग्रहणम् ।
देशकालनिमित्तक्रियाफलानि इतीतरेतरद्वन्द्वः ।
देशादीनि च तानि प्रतिनियताति चेति विग्रहः ।
तदाश्रयो जगत्॑ तस्य ।
केचित्खलु प्रतिनियतदेशोत्पादाः, यथा कृष्णमृगादयः ।
केचित्प्रतिनियतकालोत्पादाः, यथा कोकिलारवादयः ।
केचित्प्रतिनियतनिमित्ताः, यथा नवाम्बुदध्वानादिनिमित्ता बलाकागर्भादयः ।
केचित्प्रतिनियतक्रियाः, यथा ब्राह्मणानां याजनादयः, नेतरेषाम् ।
एवं केचित्प्रतिनियतफलाः, यथा केचित्सुखिनः केचिद्दुःखिनः, एवं य एव सुखिनस्त एव कदाचिद्दुःखिनः ।
सर्वमेतदाकस्मिकापरनाम्नि यादृच्छिकत्वे च स्वाभाविकत्वे चासर्वज्ञासर्वशक्तिकर्तृकत्वे च न घटते, परिमितज्ञानशक्तिभिर्ग्रहलोकपालादिभिर्ज्ञातुं कर्तुं चाशक्यत्वात् ।
तदिदमुक्तं मनसाप्यचिन्त्यरचनारूपस्य

इति ।
एकस्या अपि हि शरीररचनाया रूपं मनसा न शक्यं चिन्तयितुं कदाचित्, प्रागेव जगद्रचनायाः ॑ किमङ्ग पुनः कर्तुमित्यर्थः ।
सूत्रवाक्यं पूरयति तद्ब्रह्मेति वाक्यशेषः ।

स्यादेतत् ।
कस्मात्पुनर्जन्मस्थितिभङ्गमात्रमिहादिग्रहणेन गृह्यते न तु वृद्धिपरिणामापक्षया अपीत्यत आह अन्येषामपि भावविकाराणांवृद्ध्यादीनान् त्रिष्वेवान्तर्भावैति ।
वृद्धिस्तावदवयवोपचयः ।
तेनाल्पावयवादवयविनो द्वितन्तुकादेरन्य एव महान्पटो जायत इति जन्मैव वृद्धिः ।
परिणामोऽपि त्रिविधः धर्मलक्षणावस्थालक्षणः उत्पत्तिरेव ।
धर्मिणो हि हाटकादेर्धर्मलक्षणः परिणामः कटकमुकुटादिः तस्योत्पत्तिः ।
एवं कटकादेरपि प्रत्युत्पन्नत्वादिलक्षणः लक्षणपरिणाम उत्पत्तिः ।
एवमवस्थापरिणामो नवपुराणत्वादिरुत्पत्तिः ।
अपक्षयस्तु अवयवह्रासो नाश एव ।
तस्माज्जन्मादिषु यथास्वमन्तर्भावाद्वृद्ध्यादयः पृथङ्नोक्ता इत्यर्थः ।
अथैते वृद्ध्यादयो न जन्मादिष्वन्तर्भवन्ति, तथाप्युत्पत्तिस्थितिभङ्गमेवोपादातव्यम् ।
तथा सति हि तत्प्रतिपादकेऽयतो वा इमानि भूतानिऽ इति वेदवाक्ये बुद्धिस्थीकृते जगन्मूलकारणं ब्रह्म लक्षितं भवति ।
अन्यथा तु जायते अस्ति वर्धते इत्यादीनां ग्रहणे तत्प्रतिपादकं नैरुक्तवाक्यं बुद्धौ भवेत्॑ तच्च न मूलकारणप्रतिपादनपरम्, महासर्गादूर्ध्वं स्थितिकालेऽपि तद्वाक्योदितानां जन्मादीनां भावविकाराणामुपपत्तेः, इति शङ्कानिराकरणार्थं वेदोक्तोत्पत्तिस्थितिभङ्गग्रहणमित्याह यास्क

परिपठितानां तुइति ।

नन्वेवमपि उत्पत्तिमात्रं सूच्यताम् ॑ तन्नान्तरीयकतया तु स्थितिभङ्गं गम्यत इत्यत आह योत्पत्तिर्ब्रह्मणः कारणातिति ।
त्रिभिरस्योपादानत्वं सूच्यते ॑ उत्पत्तिमात्रं तु निमित्तकारणसाधारणमिति नोपादानत्वं सूचयेत्॑ तदिदमुक्तं तत्रैवैति ।

पूर्वोक्तानां कार्यकारणविशेषणानां प्रयोजनमाह न यथोक्तैति ।
तदनेन प्रबन्धेन प्रतिज्ञाविषयस्य ब्रह्मस्वरूपस्य लक्षणद्वारेण संभावनोक्ता ।
तत्र प्रमाणं वक्तव्यम् ।
यथाहुर्नैयायिकाः

ऽसंभावितः प्रतिज्ञायां पक्षः साध्येत हेतुना ।

न तस्य हेतुभिस्त्राणमुत्पतन्नेव यो हतः ॥


यथा च वन्ध्या जननीऽ इत्यादिरिति ।

इत्थं नाम जन्मादि संभावनाहेतुः ।
यदन्ये वैशेषिककादय इत एवानुमानादीश्वरविनिश्चयमिच्छन्ति, इति संभावनाहेतुतां द्रढयितुमाह एतदेवैति ।

चोदयति नन्विहापिइति ।
एतावतैवाधिकरणार्थे समाप्ते वक्ष्यमाणाधिकरणार्थमनुवदन्सुहृद्भावेन परिहरति न, वेदान्तैति ।
वेदान्तवाक्यकुसुमग्रथनार्थत्वमेव दर्शयति वेदान्तैति ।
विचारस्याध्यवसानं सवासनाविद्याद्वयोच्छेदः ।
ततो हि ब्रह्मावगतेर्निवृत्तिराविर्भावः ।
तत्किं ब्रह्मणि शब्दादृते न मानान्तरमनुसरणीयम् ? तथा च कुतो मननम् ? कुतश्च तदनुभवः साक्षात्कारः ? इत्यत आह सत्सु तु वेदान्तवाक्येषुइति ।
अनुमानं वेदान्ताविरोधि तदुपजीवि चेत्यपि द्रष्टव्यम् ।
शब्दाविरोधिन्या तदुपजीविन्या च युक्त्या विवेचनं मननम् ।
युक्तिश्च अर्थापत्तिरनुमानं वा ।

स्यादेतत् ।
यथा धर्मो न पुरुषबुद्धिसाहाय्यम्, एवं ब्रह्मण्यपि कस्मान्न भवतीत्यत आह न धर्मजिज्ञासायामिवैति ।
श्रुत्यादयैति ॑ श्रुतीतिहासपुराणास्मृतयः प्रमाणम् ।
अनुभवः अन्तःकरणवृत्तिभेदो ब्रह्मसाक्षात्कारः ॑ तस्याविद्यानिवृत्तिद्वारेण ब्रह्मस्वरूपाविर्भावः प्रमाणफलम् ।
तच्च फलमिव फलमिति गमयितव्यम् ।
यद्यपि धर्मजिज्ञासायामपि सामग्र्यां प्रत्यक्षादीनां व्यापारः तथापि साक्षान्नास्ति ।
ब्रह्मजिज्ञासायां तु साक्षादनुभवादीनां संभवोऽनुभवार्था च ब्रह्मजिज्ञासेत्याह अनुभवावसानत्वात् ।
ब्रह्मानुभवो ब्रह्मसाक्षात्कारः परमपुरुषार्थः, निर्मृष्टनिखिलदुःखपरमानन्दरूपत्वादिति ।

ननु भवतु ब्रह्मानुभवार्था जिज्ञासा ॑ तदनुभव एव त्वशक्यः, ब्रह्मणस्तद्विषयत्वायोग्यत्वातित्यत आह भूतवस्तुविषयत्वाच्च ब्रह्मज्ञानस्यैति ।
व्यतिरेकसाक्षात्कारस्य विकल्परूपो विषयविषयिभावः ।
न त्वेवं धर्मज्ञानमनुभवावसानम्, तदनुभवस्य स्वयमपुरुषार्थत्वात्, तदनुष्ठानसाध्यत्वात्पुरुषार्थस्य, अनुष्ठानस्य च विनाप्यनुभवं शाब्दज्ञानमात्रादेव सिद्धेः इत्याह कर्तव्ये हिइत्यादिना ।
न चायं साक्षात्कारविषयतायोग्योऽपि, अवर्तमानश्चानवस्थितत्वादित्याह पुरुषाधीनैति ।
पुरुषाधीनत्वमेव लौकिकवैदिककार्याणामाह कर्तुमकर्तुंिति ।
लौकिकं कार्यमनवस्थितमुदाहरति यथाश्वेनैति ।
लौकिकेनोदाहरणेन सह वैदिकमुदाहरणं समुच्चिनोति तथातिरात्रैति ।
कर्तुमकर्तुमित्यस्येदमुदाहरणमुक्तम् ।
कर्तुमन्यथा वा कर्तुमित्यस्योदाहरणमाह  उदितैति ।

स्यादेतत् ।
पुरुषस्वातन्त्र्यात्कर्तव्ये विधिप्रतिषेधानामानर्थक्यम्, अतदधीनत्वात्पुरुषप्रवृत्तिनिवृत्त्योः इत्यत आह विधिप्रतिषेधाश्चात्रार्थवन्तः स्युः ।
गृह्णातीति विधिः ॑ न गृह्णातीति प्रतिषेधः ।
उदितानुदितहोमयोर्विधिः ।
एवं नारास्थितस्पर्शननिषेधो ब्रह्मघ्नश्च तद्वारणविधिः इत्येवञ्जातीयका विधिप्रतिषेधा अर्थवन्तः ।
कुत इत्यत आह विकल्पोत्सर्गापवादाश्च ।
चो हेतौ ।
यस्माद्ग्रहणाग्रहणयोरुदितानुदितहोमयोश्च विरोधात्समुच्चयासंभवे तुल्यबलतया च बाध्यबाधकभावाभावे सति अगत्या विकल्पः ।
नारास्थिस्पर्शननिषेधतद्वारणायोश्च विरुद्धयोरतुल्यबलतया न विकल्पः ॑ किं तु सामान्यशास्त्रस्य स्पर्शननिषेधस्य धारणविधिविषयेण विशेषशास्त्रेण बाधः ।
एतदुक्तं भवति विधिप्रतिषेधैरेव स तादृशो विषयोऽनागतोत्पाद्यरूप उपनीतः येन पुरुषस्य विधिनिषेधाधीनप्रवृत्तिनिवृत्त्योरपि स्वातन्त्र्यं भवतीति ।
भूते वस्तुनि तु नेयमस्ति विधा, इत्याह न तु वस्त्वेवं नैवमिति ।
तदनेन प्रकारविकल्पो निरस्तः ।
प्रकारिविकल्पं निषेधति  अस्ति नास्तिइति ।

स्यादेतत् ।
भूतेऽपि वस्तुनि विकल्पो दृष्टः, यथाऽस्थाणुर्वा पुरुषो वाऽ इति ।
तत्कथं न वस्तु विकल्प्यते, इत्यत आह विकल्पनास्तुइति ।
पुरुषबुद्धिःन्तःकरणं ॑ तदपेक्षा विकल्पनाः संशयविपर्यासाः ।
सवासनमनोमात्रयोनयो वा यथा स्वप्ने ॑ सवासनेन्द्रियमनोयोनयो वा यथाऽस्थाणुर्वा पुरुषो वाऽ इति स्थाणौ संशयः,ऽपुरुष एवऽ इति च विपर्यासः ॑ अन्यशब्देन वस्तुतः स्थाणोरन्यस्य पुरुषस्याभिधानात् ।
न तु पुरुषतत्त्वं वा स्थाणुतत्त्वं वापेक्षन्ते, समानधर्मधर्मिदर्शनमात्राधीनजन्मत्वात् ।
तस्मादयथावस्ततो विकल्पना न वस्तु विकल्पयन्ति वा अन्यथयन्ति वेत्यर्थः ।
तत्त्वज्ञानं तु न बुद्धितन्त्रम्, किं तु वस्तुतन्त्रम् ॑ अतस्ततो वस्तुविनिश्चयो युक्तः, न तु विकल्पनाभ्य इत्याह न वस्तुयाथात्म्यैति ।

एवमुक्तेन प्रकारेण भूतवस्तुविषयाणां ज्ञानानां प्रामाण्यस्य वस्तुतन्त्रतां प्रसाध्य ब्रह्मज्ञानस्य वस्तुतन्त्रतामाह तत्रैवं सतिइति ।
अत्र चोदयति ननु भूतैति ।
यत्किल भूतार्थं वाक्यं तत्प्रमाणान्तरगोचरार्थतयानुवादकं दृष्टम्, यथा नद्यास्तीरे फलानि सन्तीति ।
तथा च वेदान्ताः ।
तस्मात्भूतार्थतया प्रमाणान्तरदृष्टमेवार्थमनुवदेयुः ।
उक्तं च ब्रह्मणि जगज्जन्मादिहेतुकमनुमानं प्रमाणान्तरम् ।
एवं च मौलिकं तदेव परीक्षणीयम्, न तु वेदान्तवाक्यानि तदधीनसत्यत्वानीति कथं वेदान्तवाक्यग्रथनार्थता सूत्राणामित्यर्थः ।
परिहरति

न, इन्द्रियाविषयत्वेनैति ।
कस्मात्पुनर्नेन्द्रियविषयत्वं प्रतीच इत्यत आह स्वभावतैति ।
अत एव श्रुतिः

ऽपराञ्चि खानि व्यतृणत्स्वयंभूस्तस्मात्पराङ्पश्यति नान्तरात्मन्ऽ इति ।
सति हीन्द्रियैति प्रत्यगात्मनस्त्वविषयत्वमुपपादितम् ।
यथा च सामान्यतो दृष्टमप्यनुमानं ब्रह्मणि न प्रवर्तते तथोपरिष्टान्निपुणतरमुपपादयिष्यामः ।
उपपादितं चैतदस्माभिर्विस्तरेण न्यायकणिकायाम् ।
न च भूतार्थतामात्रेणानुवादतेत्युपरिष्टादुपपादयिष्यामः ।
तस्मात्सर्वमवदातम् ।
श्रुतिश्चऽयतो वाऽ इति जन्म दर्शयति,ऽयेन जातानि जीवन्तिऽ इति जीवनं स्तितिम्,ऽयत्प्रयन्तिऽ इति तत्रैव लयम् ।
तस्य च निर्णयवाक्यम् ।
अत्र च प्रधानादिविषयत्वसंशये निर्णयवाक्यमानन्दाध्येव इति ।
एतदुक्तं भवतियथा रज्ज्वज्ञानसहितरज्जूपादाना धारा रज्ज्वां सत्यामस्ति रज्ज्वामेव च लीयते, एवमविद्यासहितब्रह्मोपादानं जगत्ब्रह्मण्येवास्ति तत्रैव च लीयत इति सिद्धम् ।


जगत्कारणत्वप्रदर्शनेन सर्वज्ञं ब्रह्मेत्युपक्षिप्तम् ॑ तदेव द्रढयन्नाह

शास्त्रयोनित्वात् ॥३ ॥



सूत्रान्तरमवतारयितुं पुर्वसूत्रसंगतिमाह जगत्कारणत्वप्रदर्शनेनैति ।
न केवलं जगद्योनित्वादस्य भगवतः सर्वज्ञता, शास्त्रयोनित्वादपि बोद्धव्या ।
शास्त्रयोनित्वस्य सर्वज्ञतासाधनत्वं समर्थगते महत ऋग्वेदादेः शास्त्रस्यैति ।
चातुर्वर्ण्यस्य चातुराश्रम्यस्य च यथायथं निषेकादिश्मशानान्तासु ब्रह्ममुहूर्तोपक्रमप्रदोषपरिसमापनीयासु नित्यनैमित्तिककाम्यकर्मपद्धतिषु च ब्रह्मतत्त्वे च शिष्याणां शासनात्शास्त्रमृग्वेदादिः ॑ अत एव महाविषयत्वात्महत् ।
न केवलं महाविषयत्वेनास्य महत्त्वम्, अपि त्वनेकाङ्गोपाङ्गोपकरणतयापीत्याह अनेकविद्यास्थानोपबृंहितस्य ।
पुराणन्यायमीमांसादयो दश विद्यास्थानानि ॑ तैः तया तया द्वारोपकृतस्य ।
तदनेन समस्तशिष्टजनपरिग्रहेणाप्रामाण्यशङ्काप्यपाकृता ।
पुराणादिप्रणेतारो हि महर्षयः शिष्टाः ॑ तैः तया तया द्वारा वेदान् व्याचक्षाणैस्तदर्थं चादरेणानुतिष्ठद्भिः परिगृहीतो वेद इति ।
न चायमनवबोधको नाप्यरपष्टबोधको येनाप्रमाणं स्यादित्याह

प्रदीपवत्सर्वार्थावद्योतिनः ।
सर्वमर्थजातं सर्वथावबोधयन्नानवबोधको नाप्यस्पष्टबोधक इत्यर्थः ।
अत एव सर्वज्ञकल्पस्यसर्वज्ञसदृशस्य ।
सर्वज्ञस्य हि ज्ञानं सर्वविषयं शास्त्रस्याप्यभिधानं सर्वविषयमिति सादृश्यम् ।
तदेवमन्वयमुक्त्वा व्यतिरेकमाह न हीदृशस्यैति ।
सर्वज्ञस्य गुणः सर्वविषयता ॑ तदन्वितं शासत्रम्, अस्यापि सर्वविषयत्वात् ।
उक्तमर्थं प्रमाणयति यद्यद्विस्तरार्थं शास्त्रं यस्मात्पुरुषविशेषात्

संभवति सपुरुषविशेषः ततोऽपिशास्त्रातधिकतरविज्ञानःिति योजना ।
अद्यत्वेऽप्यस्मदादिभिर्यत्समीचीनार्थविषयं शास्त्रं विरच्यते तत्रास्माकं वक्तृणां वाक्याज्ज्ञानमधिकविषयम् ।
न हि ते ते असाधारणधर्मा अनुभूयमाना अपि शक्या वक्तुम् ।
न खल्विक्षुक्षीरगुडादीनां मधुररसभेदाः शक्याः सरस्वत्याप्याख्यातुम् ।
विस्तरार्थमपि वाक्यं न वक्तृज्ञानेन तुल्यविषयमिति कथयितुं विस्तरग्रहणम् ।
सोपनयं निगमनमाह किमु वक्तव्यमिति ।
वेदस्य यस्मात्महतो भूतात्योनेः संभवः, तस्य महतो भूतस्य ब्रह्मणो निरतिशयं सर्वज्ञत्वं सर्वशक्तित्वं च किमु वक्तव्यमिति योजना ।
अनेकशाखाइति ।
अत्र च अनेकशाखाभेदभिन्नस्यैत्यादिः संभव

इत्यन्त उपनयः ।
तस्यैत्यादि सर्वशक्तित्वं चैत्यन्तं निगमनम् ।
अप्रयत्नेनैवैति ।
ईषत्प्रयत्नेन, यथाऽअलवणा यवागूःऽ इति ।
देवर्षयो हि महापरिश्रमेणापि यत्राशक्ताः तदयमीषत्प्रयत्नेन लीलयैव करोतीति निरतिशयमस्य सर्वज्ञत्वं सर्वशक्तित्वं चोक्तं भवति ।
अप्रयत्नेनास्य वेदकर्तृत्वे श्रुतिरुक्ताऽअस्य महतो भूतस्यऽ इति ।
येऽपि तावत्वर्णानां नित्यत्वमास्थिषत तैरपि पदवाक्यादीनामनित्यत्वमभ्युपायम् ।
आनुपूर्वीभेदवन्तो हि वर्णाः पदम् ।
पदानि चानुपूर्वीभेदवन्ति वाक्यम् ।
व्यक्तिधर्मश्चानुपूर्वी न वर्णधर्मः, वर्णानां नित्यानां विभूनां च कालतो देशतो वा पौर्वापर्यायोगात् ।
व्यक्तिश्चानित्येति कथं तदुपगृहीतानां वर्णानां नित्यानामपि पदता नित्या ?

पदानित्यतया च वाक्यादीनामप्यनित्यता व्याख्याता ।
तस्मान्नृत्तानुकरणवत्पदाद्यनुकरणमपि ।
यथा हि यादृशं गात्रचलनादि नर्तकः करोति तादृशमेव शिक्ष्यमाणानुकरोति नर्तकी, न तु तदेव व्यनक्ति, एवं यादृशीमानुपूर्वीं वैदिकानां वर्णपदादीनां करोत्यध्यापयिता तादृशीमेवानुकरोति माणवकः, न तु तामेवोच्चारयति, आचार्यव्यक्तिभ्यो माणवकव्यक्तीनामन्यत्वात् ।
तस्मान्नित्यानित्यवर्णवादिनां न लौकिकवैदिकपदवाक्यादिपौरुषेयत्वे विवादः ॑ केवलं वेदवाक्येषु पुरुषस्वातन्त्र्यास्वातन्त्र्ये विप्रतिपत्तिः ।
यथाहुःऽयत्नतः प्रतिषेध्या नः पुरुषाणां स्वतन्त्रताऽ इति ।
तत्र सृष्टिप्रलयमनिच्छन्तो जैमिनीया वेदाध्ययनं प्रत्यस्मादृशगुरुशिष्यपरम्परामविच्छिन्नामनादिमाचक्षते ।
वैयासिकं तु मतमनुवर्तमानाः श्रुतिस्मृतीतिहासादिसिद्धसृष्टिप्रलयानुसारेण अनाद्यविद्योपधानलब्धसर्वशक्तिसर्वज्ञानस्यापि परमात्मनो नित्यस्य वेदानां योनेरपि न तेषु स्वातन्त्र्यम्, पूर्वपूर्वसर्गानुसारेण तादृशानुपूर्वीविरचनात्॑ यथा हि यागादिब्रह्महत्यादयोर्ऽथानर्थहेतवो ब्रह्मविवर्ता अपि न सर्गान्तरे विपरियन्ति ।
न हि जातु क्वचित्सर्गे ब्रह्महत्यार्थहेतुरनर्थहेतुश्चाश्वमेधो भवति, अग्निर्वा क्लेदयति, आपो वा दहन्ति, तद्वत् ।
यथात्र सर्गे नियतानुपूर्व्यं वेदाध्ययनमभ्युदयनिःश्रेयसहेतुः, अन्यथा तदेव वाग्वज्रतयानर्थहेतुः, एवं सर्गान्तरेष्वपीति तदनुरोधात्सर्वज्ञोऽपि सर्वशक्तिरपि पूर्वपूर्वसर्गानुसारेण वेदान्विरचयन्न स्वतन्त्रः ।
पुरुषास्वातन्त्र्यमात्रं चापौरुषेयत्वं रोचयन्ते जैमिनीया अपि ।
तच्चास्माकमपि समानम्, अन्यत्राभिनिवेशात् ।

न चैकस्य प्रतिभाने अनाश्वास इति युक्तम् ।
न हि बहूनामप्यज्ञानां विज्ञानां वा आशयदोषवतां प्रतिभाने युक्त आश्वासः ॑ तत्त्वज्ञानवतस्त्वपास्तसमस्तदोषस्यैकस्यापि प्रतिभाने युक्त एवाश्वासः ।
सर्गादिभुवां च प्रजापतिदेवर्षीणां धर्मज्ञानवैराग्यैश्वर्यसंपन्नानामुपपद्यते तत्स्वरूपावधारणम् ॑ तत्प्रत्ययेन चार्वाचीनानामपि तत्र संप्रत्यय इत्युपपन्नं ब्रह्मणः शास्त्रयोनित्वम्, शास्त्रस्य चापौरुषेयत्वम्, प्रामाण्यं चेति ।
इति प्रथमवर्णकम् ।

वर्णकान्तरमारभते अथ वाइति ।
पूर्वेणाधिकरणेन ब्रह्मस्वरूपलक्षणासंभवाशङ्कां व्युदस्य लक्षणसंभव उक्तः ।
तस्यैव तु लक्षणस्यानेन अनुमानत्वाशङ्कामपाकृत्य आगमोपदर्शनेन ब्रह्मणि शास्त्रं प्रमाणमुक्तम् ।
अक्षरार्थस्तु अतिरोहितः ।

शास्त्रप्रमाणकत्वमुक्तं ब्रह्मणः प्रतिज्ञामात्रेण ॑ तदनेन सूत्रेण प्रतिपादनीयम् ॑ इत्युत्सूत्रं पूर्वपक्षमारचयति भाष्यकारः कथं पुनःिति ।
किमाक्षेपे शुद्धबुद्धोदासीनस्वभावतया उपेक्षणीयं ब्रह्म भूतमभिदधतां वेदान्तानामपुरुषार्थोपदेशिनामप्रयोजनत्वापत्तेः ॑ भूतार्थत्वेन च प्रत्यक्षादिभिः समानविषयतया लौकिकवाक्यवत्तदर्थानुवादकत्वेनाप्रामाण्यप्रसङ्गात् ।
न खलु लौकिकानि वाक्यानि प्रमाणान्तरविषयमर्थमवबोधयन्ति स्वतः प्रमाणम् ॑

एवं वेदान्ता अपीत्यनपेक्षत्वलक्षणं प्रामाण्यमेषां व्याहन्येत ।
न च तैरप्रमाणैर्भवितुं युक्तम् ।
न चाप्रयोजनैः, स्वाध्यायाध्ययनविध्यापादितप्रयोजनवत्त्वनियमात् ।
तस्मात्तत्तद्विहितकर्मापेक्षितकर्तृदेवतादिप्रतिपादनपरत्वेनैव क्रियार्थत्वम् ।
यदि त्वसंनिधानात्तत्परत्वं न रोचयन्ते, ततः संनिहितोपासनादिक्रियापरत्वं वा वेदान्तानाम् ।
एवं हि प्रत्यक्षाद्यनधिगतगोचरत्वेनानपेक्षतया प्रामाण्यं च प्रयोजनवत्त्वं च सिध्यतीति तात्पर्यार्थः ।
पारमर्षसूत्रोपन्यासः तु पूर्वपक्षदार्ढ्याय ।

आनर्थक्यंच अप्रयोजनवत्त्वम्, सापेक्षतया प्रमानुत्पादकत्वं चानुवादकत्वादिति ।
अतःित्यादि वान्तं ग्रहणकवाक्यम् ।
अस्य विभागभाष्यं न हिइत्यादि उपपन्ना वाइत्यन्तम् ।

स्यादेतत् ।
अक्रियार्थत्वेऽपि ब्रह्मस्वरूपविधिपरा वेदान्ता भविष्यन्ति ॑ तथा चऽविधिना त्वेकवाक्यत्वात्ऽ

इति राद्धान्तसूत्रमनुग्रहीष्यते ।
न खल्वप्रवृत्तप्रवर्तनमेव विधिः ॑ उत्पत्तिविधेरज्ञातज्ञापनार्थत्वात्॑ वेदान्तानां चाज्ञातं ब्रह्म ज्ञापयतां तथाभावात्, इत्यत आह न च परिनिष्ठितैति ।
अनागतोत्पाद्यभावविषय एव हि सर्वो विधिरुपेयः, अधिकारविनियोगप्रयोगोत्पत्तिरूपाणां परस्परमविनाभावात्, सिद्धे च तेषामसंभवात् ।
तद्वाक्यानां त्वैदंपर्यं भिद्यते ।
यथाऽअग्निहोत्रं जुहुयात्स्वर्गकामःऽ इत्यादिभ्योऽधिकारविनियोगप्रयोगाणां प्रतिलम्भात्,ऽअग्निहोत्रं जुहोतिऽ इत्युत्पत्तिमात्रपरं वाक्यम् ।
न त्वत्र विनियोगादयो न सन्ति ॑ सन्तोऽप्यन्यतो लब्धत्वात्केवलमविवक्षिताः ।
तस्मात्भावनाविषयो विधिर्न सिद्धे वस्तुनि भवितुमर्हतीति ।
उपसंहरति तस्मातिति ।

अत्रारुचिकारणमुक्त्वा पक्षान्तरमुपसंक्रमते अथैति ।
एवं च सति उक्तरूपे ब्रह्मणि शब्दस्यातात्पर्यात्प्रमाणान्तरेण यादृशमस्य रूपं व्यवस्थाप्यते न तच्छब्देन विरुध्यते ॑ तस्योपासनापरत्वात्, समारोपेण चोपासनाया उपपत्तेरिति ।
प्रकृतमुपसंहरति तस्मान्नैति ।

सूत्रेण सिद्धान्तयति उच्यतैति ।

तदेतद्व्याचष्टे तुशब्दैति ।
तदित्युत्तरपक्षप्रतिज्ञां विभजते तद्ब्रह्मैति ।
पूर्वपक्षी कर्कशाशयः पृच्छति कथमिति ।
कुतः प्रकारादित्यर्थः ।
सिद्धान्ती स्वपक्षे हेतुं प्रकारभेदमाह समन्वयात् ।
सम्यगन्वयः समन्वयः ॑ तस्मात् ।
एतदेव विभज्यते सर्वेषु हि वेदान्तेषुइति ।
वेदान्तानामैकान्तिकीं ब्रह्मपरतामाचिख्यसुर्बहूनि वाक्यान्युदाहरति सदेवैति ।
ऽयतो वा इमानि भूतानिऽ इति तु वाक्यं पूर्वमुदाहृतं जगदुत्पत्तिस्थितिनाशकारणमिति चेह स्मारितमिति न पठितम् ।
येन हि वाक्यमुपक्रम्यते येन चोपसंह्रियते स एव वाक्यार्थ इति शाब्दाः ।
यथोपांशुयाजवाक्येऽनूचोः पुरोडाशयोर्जामितादोषसंकीर्तनपूर्वकोपांशुयाजविधानेन तत्प्रतिसमाधानोपसंहारेण चापूर्वोपांशुयाजकर्मविधिपरता एकवाक्यताबलादाश्रिता, एवमत्रापिऽसदेव सोम्येदम्ऽ इति ब्रह्मोपक्रमात्ऽतत्त्वमसिऽ

इति च जीवस्य ब्रह्मात्मनोपसंहारात्तत्परतैव वाक्यस्य ।
एवं वाक्यान्तराणामपि पौर्वापर्यालोचनया ब्रह्मपरत्वमवगन्तव्यम् ।
न च तत्परत्वस्य दृष्टस्य सति संभवेऽन्यपरता अदृष्टा युक्ता कल्पयितुम्, अतिप्रसङ्गात् ।
न केवलं कर्तृपरता तेषामदृष्टा, अनुपपन्ना चेत्याह न च तेषामिति ।

सापेक्षत्वेनाप्रामाण्यं पूर्वपक्षबीजं स्मारयित्वा दूषयति न च परिनिष्ठितवस्तुस्वरूपत्वेऽपिइति ।
अयमभिसंधिः पुंवाक्यनिदर्शनेन हि भूतार्थतया वेदान्तानां सापेक्षत्वमाशङ्क्यते ।
तत्रैवं भवान् पृष्टो व्याचष्टाम्,

किं पुंवाक्यानां सापेक्षता भूतार्थत्वेन, आहो पौरुषेयत्वेन ? यदि भूतार्थत्वेन ततः प्रत्यक्षादीनामपि परस्परापेक्षत्वेनाप्रामाण्यप्रसङ्गः ॑ तान्यपि हि भूतार्थान्येव ।
अथ पुरुषबुद्धिपुर्वकतया पुंवाक्यं सापेक्षम्, एवं तर्हि अतत्पूर्वकाणां वेदान्तानां भूतार्थानामपि नाप्रामाण्यं प्रत्यक्षादीनामिव नियतेन्द्रियलिङ्गादिजन्मनाम् ।

यद्युच्येत सिद्धे किलापौरुषेयत्वे वेदान्तानामनपेक्षतया प्रामाण्यं सिध्येत्॑ तदेव तु भूतार्थत्वेन न सिध्यति ॑ भूतार्थस्य शब्दानपेक्षेण पुरुषेण मानान्तरतः शक्यज्ञानत्वाद्बुद्धिपूर्वं विरचनोपपत्तेः ॑ वाक्यत्वादिलिङ्गकस्य वेदपौरुषेयत्वानुमानस्याप्रत्यूहमुत्पत्तेः ।
तस्मात्पौरुषेयत्वेन सापेक्षत्वं दुर्वारम्, न तु भूतार्थत्वेन ।
कार्यार्थत्वे तु कार्यस्यापूर्वस्य मानान्तरागोचरतया अत्यन्ताननुभूतपूर्वस्य तत्त्वेन समारोपेण वा पुरुषबुद्धावसमारोहात्तदर्थानां वेदान्तानामशक्यरचनतया पौरुषेयत्वाभावादनपेक्षं प्रमाणत्वं सिध्यतीति प्रामाण्याय वेदान्तानामपि कार्यपरत्वमातिष्ठामहे ।

अत्र ब्रूमः किं पुनरिदं कार्यमभिमतमायुष्मतः यदशक्यं पुरुषेण ज्ञातुम् ? अपूर्वमिति चेत्, हन्त कुतस्त्यमस्य लिङाद्यर्थत्वम् ? तेनालौकिकेन संगतिसंवेदनविरहात्॑ लोकानुसारतः क्रियाया एव लौकिक्याः कार्यतया लिङादेरवगमात् ।

ऽस्वर्गकामो यजेतऽ इति साध्यस्वर्गविशिष्टो नियोज्योऽवगम्यते ॑ स च तदेव कार्यमवगच्छति यत्स्वर्गानुकूलम् ।
न च क्रिया क्षणभङ्गुरा आमुष्मिकाय स्वर्गाय कल्पत इति पारिशेष्याद्वेदत एवापूर्वे कार्ये लिङादीनां संबन्धग्रह इति चेत्, हन्त चैत्यवन्दनादिवाक्येष्वपि स्वर्गकामादिपदसंबन्धादपूर्वकार्यत्वप्रसङ्गः ॑ तथा च तेषामप्यशक्यरचनत्वेनापौरुषेयत्वापातः ।
स्पष्टदृष्टेन पौरुषेयत्वेन वा तेषामपूर्वार्थत्वप्रतिषेधे वाक्यत्वादिना लिङ्गेन वेदान्तानामपि पौरुषेयत्वमनुमितमित्यपूर्वार्थता न स्यात् ।
अन्यतस्तु वाक्यत्वादीनामनुमानाभामत्वोपपादने कृतमपूर्वार्थत्वेनात्र तदुपपादकेन ।
उपपादितं चापौरुषेयत्वमस्माभिर्न्यायकणिकायाम् ॑ इह तु विस्तरभयान्नोक्तम् ।

तेनापौरुषेयत्वे सिद्धे भूतार्थानामपि वेदान्तानां न सापेक्षतया प्रामाण्यविघातः ।
न चानधिगतगन्तृता नास्ति येन प्रामाण्यं न स्यात्, जीवस्य ब्रह्मताया अन्यतोऽनधिगमात् ।
तदिदमुक्तम्  न च परिनिष्ठितवस्तुस्वरूपत्वऽपिइति ।

द्वितीयं पूर्वपक्षबीजं स्मारयित्वा दूषयति यत्तु हेयोपादेयरहितत्वातिति ।
विध्यर्थावगमात्खलु पारम्पर्येण पुरुषार्थप्रतिलम्भः ।
इह तुऽतत्त्वमसिऽ इत्यवगतिपर्यन्ताद्वाक्यार्थज्ञानात्बाह्यानुष्ठानायासानपेक्षात्साक्षादेव पुरुषार्थप्रतिलम्भः,ऽनायं सर्पो रज्जुरियम्ऽ इति ज्ञानादिवेति ।
सोऽयमस्य विध्यर्थज्ञानात्प्रकर्षः ।

एतदुक्तं भवति द्विविधं हीप्सितं पुरुषस्य ॑ किञ्चिदप्राप्तम्, यथा ग्रामादि ॑ किञ्चित्पुनः प्राप्तमपि भ्रमवशादप्राप्तमित्यवगतम्, यथा स्वग्रीवावनद्धं ग्रैवेयकम् ।
एवं जिहासितमपि द्विविधम् ॑ किञ्चिदहीनं जीहासति, यथा वलयितचरणं फणिनम् ॑ किञ्चित्पुनर्हीनमेव जिहासति, यथा चरणाभरणे नूपुरे फणिनमारोपितम् ।
तत्राप्राप्तप्राप्तौ चात्यक्तत्यागे च बाह्योपायानुष्ठानसाध्यत्वात्तदुपायतत्त्वज्ञानादस्ति पराचीनानुष्ठानापेक्षा ।
न जातु ज्ञानमात्रं नस्त्वपनयति ।
न हि सहस्रमपि रज्जुप्रत्यया वस्तुसन्तं फणिनमन्यथयितुमीशते ।
समारोपिते तु प्रेप्सितजिहासिते तत्त्वसाक्षात्कारमात्रेण बाह्यानुष्ठानानपेक्षेणैव शक्येते प्राप्तुमिव हातुमिव ।
समारोपमात्रजीविते हि ते ॑ समारोपितं च तत्त्वसक्षात्कारः समूलघातमुपहन्तीति ।
तथेहाप्यविद्यासमारोपितजीवभावे ब्रह्मण्यानन्दे वस्तुतः शोकदुःखादिरहिते समारोपितनिबन्धनस्तद्भावःऽतत्त्वमसिऽ इति वाक्यार्थतत्त्वज्ञानादवगतिपर्यन्तान्निवर्तते ।
तन्निवृत्तौ प्राप्तमप्यानन्दरूपमप्राप्तमिव प्राप्तं भवति ॑ त्यक्तमपि शोकदुःखाद्यत्यक्तमिव त्यक्तं भवति ।
तदिदमुक्तम्  ब्रह्मात्मावगमादेवजीवस्य सर्वक्लेशस्य सवासनस्य विपर्यासस्य स हि क्लिश्नाति जन्तूनतः क्लेशः तस्य प्रकर्षेण हानात्पुरुषार्थस्य,दुःखनिवृत्तिसुखाप्तिलक्षणस्य सिद्धेःिति ।

यत्तुऽआत्मेत्येवोपासीतऽ,ऽआत्मानमेव लोकमुपासीतऽ

इत्युपासनावाक्यगतदेवतादिप्रतिपादनेनोपासनापरत्वं वेदान्तानामुक्तं तद्दूषयति देवतादिप्रतिपादनस्य तु

आत्मेत्येतावन्मात्रस्य स्ववाक्यगतोपासनार्थत्वेऽपि न कश्चिद्विरोधः ।
यदि न विरोधः, सन्तु तर्हि वेदान्ता देवताप्रतिपादनद्वारेणोपासनाविधिपरा एवेत्यत आह न तु तथा ब्रह्मणैति ।
उपास्योपासकोपासनादिभेदसिद्ध्यधीनोपासना न निरस्तसमस्तभेदप्रपञ्चे वेदान्तवेद्ये ब्रह्मणि संभवतीति नोपासनाविधिशेषत्वं वेदान्तानां तद्विरोधित्वातित्यर्थः ।

स्यादेतत् ।
यदि विधिविरहेऽपि वेदान्तानां प्रामाण्यम्, हन्त तर्हिऽसोऽरोदीत्ऽ इत्यादीनामप्यस्तु स्वतन्त्राणामेवोपेक्षणीयार्थानां प्रामाण्यम् ॑ न हि हानोपादानबुद्धी एव प्रामणस्य फले, उपेक्षाबुद्धेरपि तत्फलत्वेन प्रामाणिकैरभ्युपेतत्वात्॑ इति कृतम्ऽबर्हिषि रजतं न देयम्ऽ इत्यादिनिषेधविधिपरत्वेनैतेषामित्यत आह यद्यपिइति ।
स्वाध्यायविध्यधीनग्रहणतया हि सर्वो वेदराशिः पुरुषार्थतन्त्र इत्यवगतम् ।
तत्रैकेनापि वर्णेन नापुरुषार्थेन भवितुं युक्तम् ॑ किं पुनरियताऽसोऽरोदीत्ऽ इत्यादिना पदप्रबन्धेन ।
न च वेदान्तेभ्य इव तदर्थावगममात्रादेव कश्चित्पुरुषार्थ उपलभ्यते ।
तेनैष पदसंदर्भः साकाङ्क्ष एवास्ते पुरुषार्थमुदीक्षमाणः ।
ऽबर्हिषि रजतं न देयम्ऽ इत्ययमपि निषेधविधिः स्वनिषेध्यस्य निन्दामपेक्षते ॑ न ह्यन्यथा ततश्चेतनः शक्यो निवर्तयितुम् ।
तद्यदि दूरतोऽपि न निन्दामवाप्स्यत्ततो निषेधविधिरेव रजतनिषेधे च निन्दायां च दर्विहेनतस्वस्य सामर्थ्यद्वयमकल्पयिष्यत् ।
तदेवमुत्तप्तयोःऽसोऽरोदीत्ऽ इति चऽबर्हिषि रजतं न देयम्ऽ इति च पदसंदर्भयोर्लक्ष्यमाणनिन्दाद्वारेण नष्टाश्वदग्धरथवत्परस्परं समन्वयः ।
न त्वेवं वेदान्तेषु पुरुषार्थापेक्षा, तदर्थावगमादेवानपाक्षात्परमपुरुषार्थलाभादित्युक्तम् ।

ननु विध्यसंस्पर्शिनो वेदस्यान्यस्य न प्रामाण्यं दृष्टमिति कथं वेदान्तानां तदस्पृशां तद्भविष्यतीत्यत आह न चानुमानगम्यंिति ।
अबाधितानधिगतासंदिग्धबोधजनकत्वं हि प्रमाणत्वं प्रमाणानाम् ॑ तच्च स्वत इत्युपपादितम् ।
यद्यपि चैषामीदृग्बोधजनकत्वं कार्यार्थापत्तिसमधिगम्यम्, तथापि तद्बोधोपजनने मानान्तरं नापेक्षन्ते नापीमामेवार्थापत्तिम्, परस्पराश्रयप्रसङ्गादिति स्वत इत्युक्तम् ।
ईदृग्बोधजनकत्वं च कार्ये इव विधीनाम्, वेदान्तानामपि ब्रह्मण्यस्तीति दृष्टान्तानपेक्षं तेषां ब्रह्मणि प्रामाण्यं सिद्धं भवति ।
अन्यथा नेन्द्रियान्तराणां रूपप्रकाशनं दृष्टमिति चक्षुरपि न रूपं प्रकाशयेदिति ।
प्रकृतमुपसंहरति तस्मातिति ।

आचार्यैकदेशीयानां मतमुत्थापयति अत्रापरे प्रत्यवतिष्ठन्तेइति ।
तथा हि

अज्ञातसंगतित्वेन शास्त्रत्वेनार्थवत्तया ।

मननादिप्रतीत्या च कार्यार्थद्ब्रह्मनिश्चयः ॥


न खलु वेदान्ताः सिद्धब्रह्मरूपपरा भवितुमर्हन्ति, तत्राविदितसंगतित्वात् ।
यत्र हि शब्दा लोकेन न प्रयुज्यन्ते न तत्र तेषां संगतिग्रहः ।
न चाहेयमनुपादेयं रूपमात्रं कश्चिद्विवक्षति प्रेक्षावान्, तस्याबुभुत्सितत्वात् ।
अबुभुत्सितावबोधने च प्रेक्षावत्ताविधातः स्यात् ।
तस्मात्प्रतिपित्सितं प्रतिपिपादयिषन्नयं लोकः प्रवृत्तिनिवृत्तिहेतुभूतमेवार्थं प्रतिपादयेत्, कार्यं चावगते तद्धेतुरिति तदेव बोधयेत् ।
एवं च वृद्धप्रयोगात्पदानां कार्यपरतामवगच्छति ।
तत्र किञ्चित्साक्षात्कार्याभिधायकम्, किञ्चित्तु कार्यार्थस्वार्थाभिधायकम्, न तु भूतार्थपरता पदानाम् ।
अपि च नरान्तरस्य व्युत्पन्नस्यार्थप्रत्ययमनुमाय तस्य च पदशब्दभावाभावानुविधानमवगम्यय शब्दस्य तद्विषयबोधकत्वं निश्चेतव्यम् ।
न च भूतार्थरूपमात्रप्रत्यये परनरवर्तिनि किञ्चिल्लिङ्गमस्ति ।
कार्यप्रत्यये तु नरान्तरवर्तिनि प्रवृत्तिनिवृत्ती स्तो हेतू इत्यज्ञातसंगतित्वान्न ब्रह्मरूपपरा वेदान्ताः ।

अपि च वेदान्तानां वेदत्वाच्छास्त्रत्वप्रसिद्धिरस्ति ।
प्रवृत्तिनिवृत्तिपराणां च पदसंदर्भाणां शास्त्रत्वम् ।
यथाहुः

प्रवृत्तिर्वा निवृत्तिर्वा नित्येन कृतकेन वा ।

पुंसां येनोपदिश्येत तच्छास्त्रमभिधीयते ॥


इति ।
तस्माच्छास्त्रत्वप्रसिद्ध्या व्याहतमेषां स्वरूपपरत्वम् ।

अपि च न ब्रह्मरूपप्रतिपादनपराणामेषामर्थवत्त्वं पश्यामः ।
न चऽरज्जुरियं न भुजङ्गःऽ इति यथाकथञ्चिल्लक्षणया वाक्यार्थतत्त्वनिश्चयाद्यथा भयकम्पादिनिवृत्तिः, एवम्ऽतत्त्वमसिऽ इति वाक्यार्थावगमान्निवृत्तिर्भवति सांसारिकाणां धर्माणाम्. श्रुतवाक्यार्थस्यापि पुंसस्तेषां तादवस्थ्यात् ।

अपि च यदि श्रुतब्रह्मणो भवति सांसारिकधर्मनिवृत्तिः कस्मात्पुनः श्रवणस्योपरि मननादयः श्रूयन्ते ? तस्मात्तेषां वैयर्थ्यप्रसङ्गादपि न ब्रह्मस्वरूपपरा वेदान्ताः, किं त्वात्मप्रतिपत्तिविषयकार्यपराः ।
तच्च कार्यं स्वात्मनि नियोज्यं नियुञ्जानं नियोग इति च मानान्तरापूर्वतयापूर्वमिति चाख्यायते ।
न च विषयानुष्ठानं विना तत्सिद्धिरिति स्वसिद्ध्यर्थं तदेव कार्यं स्वविषयस्य करणस्यात्मज्ञानस्यानुष्ठानमाक्षिपति ।
यथा च कार्यं स्वविषयाधीननिरूपणमिति ज्ञानेन विषेयेण निरूप्यते, एवं ज्ञानमपि स्वविषयमात्मानमन्तरेणाशक्यनिरूपणमिति तन्निरूपणाय तादृशमात्मानमाक्षिपति तदेव कार्यम् ।
यथाहुःऽयत्तु तत्सिद्ध्यर्थमुपादीयते आक्षिप्यते तदपि विधेयमिति तन्त्रे व्यवहारःऽ इति ।
विधेयता च नियोगविषयस्य ज्ञानस्य भावार्थतयानुष्ठेयता ॑ तद्विषयस्य त्वात्मनः स्वरूपसत्ताविनिश्चितिः ।

आरोपिततद्भावस्य त्वन्यस्य निरूपकत्वे तेन तन्निरूपितं न स्यात् ।
तस्मात्तादृगात्मप्रतिपत्तिविधिपरेभ्यो वेदान्तेभ्यः तादृगात्मविनिश्चयः ।
तदेतत्सर्वमाह यद्यपिइति ।
विधिपरेभ्योऽपि वस्तुतत्त्वविनिश्चय इत्यत्र विदर्शनमुक्तं यथा यूपैति ।
ऽयूपे पशुं बध्नातिऽ इति बन्धनाय विनियुक्ते यूपे, तस्यालौकिकत्वात्कोऽसौ यूप इत्यपेक्षितेऽखादिरो यूपो भवतिऽ,ऽयूपं तक्षतिऽ,ऽयूपमष्टाश्रीकरोतिऽ इत्यादिभिर्वाक्यैस्तक्षणादिविधिपपैरपि संस्काराविष्टं विशिष्टसंस्थानं दारु यूप इति गम्यते ।
एवमाहवनीयादयोऽप्यवगन्तव्याः ।
प्रवृत्तिनिवृत्तिपरस्य शास्त्रत्वं न स्वरूपपरस्य, कार्य एव च संबन्धो न स्वरूपो, इति हेतुद्वयं भाष्यवाक्येनोपपादितं प्रवृत्तिनिवृत्तिप्रयोजनत्वातित्यादिना तत्सामान्याद्वेदान्तानामपि तथैवार्थवत्त्वं स्यातित्यन्तेन ।
न च स्वतन्त्रं कार्यं नियोज्यमधिकारिणमनुष्ठातारमन्तरेणेति नियोज्यभेदमाह सति च विधिपरत्वे

इति ।
ऽब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवतिऽ इति सिद्धवदर्थवादादवगतस्यापि  ब्रह्मभवनस्य नियोज्यविशेषाकाङ्क्षायां ब्रह्म बुभूषोर्नियोज्यविशेषस्य रात्रिसत्रन्यायेन प्रतिलम्भः ।
पिण्डपुतृयज्ञान्यायेन तु स्वर्गकामस्य नियोज्यस्य कल्पनायामर्थवादस्यासमवेतार्थतयात्यन्तपरोक्षा वृत्तिः स्यादिति ।
ब्रह्मभावश्चामृतत्वमिति अमृतत्वकामस्यैत्युक्तम् ।
अमृतत्वं च अमृतत्वादेव न कृतकत्वेन शक्यमनित्यमनुमातुम्, आगमविरोधादिति भावः ।

उक्तेन धर्मब्रह्मजिज्ञासयोर्वैलक्षण्येनन विध्यविषयत्वं चोदयति ननुइति ।
परिहरति नार्हत्येवमिति ।
अत्र चात्मदर्शनं न विधेयम् ।
तद्धि दृशेरुपलब्धिवचनत्वात्श्रावणं वा स्यात्प्रत्यक्षं वा ।
प्रत्यक्षमपि लौकिकमहंप्रत्ययो वा, भावनाप्रकर्षपर्यन्तजं वा ।
तत्र श्रावणं न विधेयम्, स्वाध्यायविधिनैवास्य प्रापितत्वात्, कर्मश्रावणवत् ।
नापि लौकिकं प्रत्यक्षम्, तस्य नैसर्गिकत्वात् ।
न चौपनिषदात्मविषयं भावनाधेयवैशद्यं विधेयम्, तस्योपासनाविधानादेव वाजिनवदनुनिष्पादितत्वात् ।
तस्मादौपनिषदात्मोपासना अमृतत्वकामं नियोज्यं प्रति विधीयते ।
ऽद्रष्टव्यःऽ इत्यादयस्तु विधिसरूपा न विधय इति ।
तदिदमुक्तं तदुपासनाच्चैति ।

अर्थवत्त्या मननादिप्रतीत्या चेत्यस्य शेषः प्रपञ्चो विदजव्याख्यातः ।

तदेकदेशिमतं दूषयति अत्राभिधीयतेनएकदेशिमतम् ।
कुतः? कर्मब्रह्मविद्याफलयोर्वैलक्षण्यात् ।
पुण्यापुण्यकर्मणोः फले सुखदुःखे ।
तत्र मनुष्यलोकमारभ्य आ ब्रह्मलोकात्सुखस्य तारतम्यमधिकाधिकोत्कर्षः ।
एवं मनुष्यलोकमारभ्य दुःखतारतम्यया चावीचिलोकात् ।
तच्च सर्वं कार्यं च विनाशि च ।
आत्यन्तिकं त्वशरीरत्वमनतिशयं स्वभावसिद्धतया नित्यमकार्यमात्मज्ञानस्य फलम् ।
तद्धि फलमिव फलम्, अविद्यापनयनमात्रेणाविर्भावात् ।
एतदुक्तं भवति त्वयाप्युपासनाविधिपरत्वं वेदान्तानामभ्युपगच्छता नित्यशुद्धबुद्धत्वादिरूपब्रह्मात्मता जीवस्य स्वाभाविकी वेदान्तगम्यास्थीयते ।
सा चोपासनाविषयस्य विधेर्न फलम्, नित्यत्वादकार्यत्वात् ।
नाप्यनाद्यविद्यापिधानापनयः, तस्य स्वविरोधिविद्योदयादेव भावात् ।
नापि विद्योदयः, तस्यापि श्रवणमननपूर्वकोपासनाजनितसंस्कारसचिवादेव चेतसो भावात् ।
उपासनासंस्कारवदुपासनापूर्वमपि चेतःसहकारि ॑ दृष्टं च खलु नैयोगिकं फलमैहिकमपि, यथा चित्राकारीर्यादिनियोगानामनियतनियतफलानामैहिकफलेति चेत्, न ॑ गान्धर्वशास्त्रार्थेपासनावासनाया इवापूर्वानपेक्षायाः षट्जादिसाक्षात्कारे वेदान्तार्थोपासनावासनाया जीवस्य ब्रह्मभावसाक्षात्कारेऽनपेक्षाया एव सामर्थ्यात् ।
तथा चामृतीभावं प्रत्यहेतुत्वादुपासनापूर्वस्य नामृतत्वकामस्तत्कार्यमवबोद्धुमर्हति ।

अन्यदिच्छत्यन्यत्करोतीति हि विप्रतिषिद्धम् ।
न च तत्कामः क्रियामेव कार्यमवगमिष्यति नापूर्वमिति सांप्रतम् ॑ तस्या मानान्तरादेव तत्साधनत्वप्रतीतेर्विधेर्वैयर्थ्यात् ।
न चावघातादिविधितुल्यता, तत्रापि नियमापूर्वस्यान्यतोऽनवगतेः ।
न च ब्रह्मभूयादन्यदमृतत्वमार्थवादिकं किञ्चिदस्ति, येन तत्काम उपासनायामधिक्रियेत ।
विश्वजिन्न्यायेन तु स्वर्गकल्पनायां तस्य सातिशयत्वं क्षयिष्णुत्वं चेति न नित्यफलत्वमुपासनायाः ।
तस्माद्ब्रह्मभूयस्याविद्यापिधानापनयमात्रेणाविर्भावात्, अविद्यापनयस्य च वेदान्तार्थविज्ञानादवगतिपर्यन्तादेव संभवात्, उपासनायाः संस्कारहेतुभावस्य संस्कारस्य च साक्षात्कारोपजनने मनःसाचिव्यस्य च मानान्तरसिद्धत्वात्.ऽआत्मेत्येवोपासीतऽ इति न विधिः ॑ अपि तु विधिसरूपोऽयम् ॑ यथोपांशुयाजवाक्येऽविष्णुरुपांशु यष्टव्यःऽ इत्यादयो विधिसरूपा न विधयःिति तात्पर्यार्थः ।
श्रुतिस्मृतिन्यायप्रसिद्धमित्युक्तम् ।
तत्र श्रुतिं दर्शयति तथा च श्रुतिःिति ।
न्यायमाह अत एवैति ।
यत्किल स्वाभाविकं तन्नित्यम्, यथा चैतन्यम् ॑ स्वाभाविकं चेदम् ॑ तस्मान्नित्यम् ।

परे हि द्वयीं नित्यतामाहुःकूटस्थनित्यता परिणामिनित्यतां च ।
तत्र नित्यमित्युक्ते मा भूदस्य परिणामिनित्यतेत्याह तत्र किञ्चितिति ।
परिणामिनित्यता हि न पारमार्थिकी ।
तथा हितत्सर्वात्मना वा परिणमते एकदेशेन वा ? सर्वात्मना परिणामे कथं न तत्त्वव्याहृतिः ? एकदेशपरिणामे वा स एकदेशस्ततो भिन्नो वा अभिन्नो वा ? भिन्नश्चेत्कथं तस्य परिणामः ? न ह्यन्यस्मिन् परिणममानेऽन्यः परिणमति, अतिप्रसङ्गात् ।
अभेदे वा कथं न सर्वात्मना परिणामः ?

भिन्नाभिन्नं तदिति चेत्॑ तथा हितदेव कारणात्मनाभिन्नम्, भिन्नं च कार्यात्मना, कटकादय इवाभिन्ना हाटकात्मना भिन्नाश्च कटकाद्यात्मना ।
न च भेदाभेदयोर्विरोधान्नैकत्र समवाय इति युक्तम् ।
विरुद्धमिति नः क्व संप्रत्ययः ? यत्प्रमाणविपर्ययेण वर्तते ।
यत्तु यथा प्रमाणेनावगम्यते तस्य तथाभाव एव ।
ऽकुण्डलमिदं सुवर्णम्ऽ इति सामानाधिकरण्यप्रत्यये व्यक्तं भेदाभेदौ चकास्तः ॑ तथा हिआत्यन्तिकेऽभेदेऽन्यतरस्य द्विरवभासप्रसङ्गः ॑ भेदे चात्यन्तिके न सामानाधिकरण्यं गवाश्ववत्॑ आधाराधेयभावे एकाश्रयत्वे वा न सामानाधिकरण्यम् ॑ न हि भवति कुण्डं बदरमिति ॑ नाप्येकासनस्थयोश्चैत्रमैत्रयोश्चैत्रो मैत्र इति ॑ सोऽयमबाधितोऽसंदिग्धः सर्वजनीनः सामानाधिकरण्यप्रत्यय एव कार्यकारणयोर्भेदाभेदौ व्यवस्थापयति ॑ तथा च कार्याणां कारणात्मत्वात्कारणस्य च सद्रूपस्य सर्वत्रानुगमात्, सद्रूपेणाभेदः कार्यस्य जगतः ॑ भेदः कार्यरूपेण गोघटादिनेति ॑ यथाहुःकार्यरूपेण नानात्वमभेदः कारणात्मना ।

हेमात्मना यथाभेदः कुण्डलाद्यात्मना भिदा ॥
इति ।

अत्रोच्यतेकः पुनरयं भेदो नाम, यः सहाभेदेनैकत्र भवेत्? परस्पराभाव इति चेत्, किमयं कार्यकारणयोः कटकहाटकयोरस्ति न वा ? न चेत्, एकत्वमेवास्ति, न च भेदः ।
अस्ति चेत्भेद एव, नाभेदः ।
न च भावाभावयोरविरोधः, सहावस्थानासंभवात् ।
संभवे वा कटकवर्धमानयोरपि तत्त्वेनाभेदप्रसङ्गः, भेदस्याभेदाविरोधात् ।
अपि च कटकस्य हाटकादभेदे यथा हाटकात्मना कटकमुकुटकुण्डलादयो न भिद्यन्ते एवं कटकात्मनापि न भिद्येरन्, कटकस्य हाटकादभेदात् ।
तथा च हाटकमेव वस्तुसत्न कटकादयः, भेदस्याप्रतिभासनात् ।

अथ हाटकत्वेनैवाभेदो न कटकत्वेन ॑ तेन तु भेद एव कुण्डलादेः ।

यदि हाटकादभिन्नः कटकः कथमयं कुण्डलादिषु नानुवर्तते ? नानुवर्तते चेत्कथं हाटकादभिन्नः कटकः ? ये हि यस्मिन्ननुवर्तमाने व्यावर्तन्ते ते ततो भिन्ना एव, यथा सूत्रात्कुसुमभेदाः ।
नानुवर्तन्ते चानुवर्तमानेऽपि हाटकत्वे कुण्डलादयः ॑ तस्मात्तेऽपि हाटकाद्भिन्ना एवेति ।
सत्तानुवृत्त्या च सर्ववस्त्वनुगमेऽइदमिह नेदम्, इदमेवं नेदम्ऽ इति विभागो न स्यात्, कस्यचित्क्वचित्कदाचित्कथञ्चिद्विवेकहेतोरभावात् ।
अपि च दूरात्कनकमित्यवगते न तस्य कुण्डलादयो विशेषा जिज्ञास्येरन्, कनकादभेदात्तेषाम्, तस्य च ज्ञातत्वात् ।

अथ भेदोऽप्यस्ति कनकात्कुण्डलादीनामिति कनकावगमेऽप्यज्ञातास्ते ।

नन्वभेदोऽप्यस्तीति किं न ज्ञाताः ? प्रत्युत ज्ञानमेव तेषां युक्तम् ॑ कारणाभावे हि कार्यभाव औत्सर्गिकः ॑ स च कारणसत्तया अपोद्यते ।
अस्ति चाभेदे कारणसत्तेति कनके ज्ञाते ज्ञाता एव कुण्डलादय इति तज्जिज्ञासाज्ञानानि चानर्थकानि स्युः ।
तेन यस्मिन् गृह्यमाणे यन्न गृह्यते तत्ततो भिद्यते ॑ यथा करभे गृह्यमाणेऽगृह्यमाणे रासभः करभात् ।
गृह्यमाणे च दूरतो हेम्नि न गृह्यन्ते तस्य भेदाः कुण्डलादयः ॑ तस्मात्ते हेम्नो भिद्यन्ते ।

कथं तर्हि हेम कुण्डलमिति सामानाधिकरण्यमिति चेत्, न ह्याधाराधेयभावे समानाश्रयत्वे वा   वा सामानाधिकरण्यमित्युक्तम् ।
अथानुवृत्तिव्यावृत्तिव्यवस्था च हेम्नि ज्ञाते कुण्डलादिजिज्ञासा च कथम् ? न खल्वभेदे ऐकान्तिकेऽनैकान्तिके चैतदुभयमुपपद्यते इत्युक्तम् ।
तस्माद्भेदाभेदयोरन्यतरस्मिन्नवहेयेऽभेदो पादानैव भेदकल्पना, न भेदोपादानाभेदकल्पनेति युक्तम् ।
भिद्यमानतन्त्रत्वाद्भेदस्य, भिद्यमानानां च प्रत्येकमेकत्वात्, एकाभावे चानाश्रयस्य भेदस्यायोगात्, एकत्वस्य च भेदानधीनत्वात्, नायमयमिति च भेदग्रहस्य प्रतियोगिग्रहसापेक्षत्वात्, एकत्वग्रहस्य चान्यानपेक्षत्वात्, अभेदोपादानैवानिर्वचनीयभेदकल्पनेति सांप्रतम् ।
तथा च श्रुतिःऽमृत्तिकेत्येव सत्यम्ऽ इति ।
तस्मात्कूटस्थनित्यतैव पारमार्थिकी. न परिणामिनित्यतेति सिद्धम् ।

व्योमवतिति च दृष्टान्तः परसिद्धः, अस्मन्मते तस्यापि कार्यत्वेनानित्यत्वात् ।
अत्र च कूटस्थनित्यमिति निर्वर्त्यकर्मतामपाकरोति ।
सर्वव्यापिइति प्राप्यकर्मताम् ।
सर्वविक्रियारहितमिति विकार्यकर्मताम् ।
निरवयवमिति संस्कार्यकर्मताम् ।
व्रीहीणां खलु प्रोक्षणेन संस्काराख्योंऽशो यथा जन्यते, नैवं ब्रह्मणि कश्चिदंशः क्रियाधेयोऽस्ति, अनवयवत्वात्॑ अनंशत्वादित्यर्थः ।
पुरुषार्थतामाह नित्यतृप्तमिति ।
तृप्त्या दुःखरहितं सुखमुपलक्षयति ।
क्षुद्दुःखनिवृत्तिसहितं हि सुखं तृप्तिः ।
सुखं चाप्रतीयमानं न पुरुषार्थ इत्यत आह

स्वयञ्ज्योतिःिति ।

तदेवं स्वमतेन मोक्षाख्यं फलं नित्यं श्रुत्यादिभिरुपपाद्य क्रियानिष्पाद्यस्य तु मोक्षस्यानित्यत्वं प्रसञ्जयति

तद्यदिइति ।
न चागमबाधः, आगमस्योक्तेन प्रकारेणोपपत्तेः ।
अपि च ज्ञानजन्यापूर्वजनितो मोक्षो नैयोगिक इत्यस्यार्थस्य सन्ति भूयस्यः श्रुतयो निवारिका इत्याह अपि च ब्रह्म वेदैति ।
अविद्याद्वयप्रतिबन्धापनयमात्रेण च विद्याया मोक्षसाधनत्वम्, न स्वतोऽपूर्वोत्पादेन वा इत्यत्रापि श्रुतिरुदाहरति त्वं हि नः पिताइति ।
न केवलमस्मिन्नर्थे श्रुत्यादयः, अपि त्वक्षपादाचार्यसूत्रमपि न्यायमूलमस्तीत्याह तथा चाचार्यप्रणीतमिति ।
आचार्यश्चोक्तलक्षणः पुराणे

आचिनोति च शास्त्रार्थमाचारे स्थापयत्यपि ।

स्वयमाचरते यस्मादाचार्यस्तेन चोच्यते ॥
इति ।
तेन हि प्रणीतं सूत्रम्ऽदुःखजन्मप्रवृत्तिदोषमिथ्याज्ञानानामुत्तरोत्तरापाये तदनन्तरापायादपवर्गःऽ इति ।
पाठापेक्षया कारणमुत्तरम्, कार्यं च पूर्वम् ॑ कारणापाये कार्यापायः, कफापाये इव कफोद्भवस्य ज्वरस्यापायः ।
जन्मापाये दःखापायः ॑ प्रवृत्त्यपाये जन्मापायः ॑ दोषापाये प्रवृत्त्यपायः ॑ मिथ्याज्ञानापाये दोषापायः ।
मिथ्याज्ञानं चाविद्या रागाद्युपजननक्रमेण दृष्टेनैव संसारस्य परमं निदानम् ।
सा च तत्त्वज्ञानेन ब्रह्मात्मैकत्वविज्ञानेनैवावगतिपर्यन्तेन विरोधिना निवर्त्यते ।
ततोऽविद्यानिवृत्त्या ब्रह्मस्वरूपाविर्भावो मोक्षः ॑ न तु विद्याकार्यस्तज्जनितापूर्वकार्यो वा इति सूत्रार्थः ।
तत्त्वज्ञानान्मिथ्याज्ञानापाय इत्येतावन्मात्रेण सूत्रोपन्यासः ॑ न त्वक्षपादसंमतं तत्त्वज्ञानमिह संमतम् ।
तदनेनाचार्यान्तरसंवादेनायमर्थो दृढीकृतः ।

स्यादेतत् ।
नैकत्वविज्ञानं यथावस्थितवस्तुविषयम्, येन मिथ्याज्ञानं भेदावभासं निवर्तयन्न विधिविषयो भवेत्॑ अपि तु संपदादिरूपम् ।
तथा च विधेः प्रागप्राप्तं पुरुषेच्छया कर्तव्यं सत्विधिगोचरो भविष्यति॑ यथा वृत्त्यन्तरत्वेन मनसो विश्वेदेवसाम्याद्विश्वान्देवान्मनसि संपाद्य मन आलम्बनमविद्यमानसमं कृत्वा प्राधान्येन संपाद्यानां विश्वेषामेव देवानामनुचिन्तनम्, तेन चानन्तलोकप्राप्तिः ॑ एवं चिद्रूपसाम्याज्जीवे ब्रह्मस्वरूपं संपाद्य जीवमालम्बनमविद्यमानसमं कृत्वा प्राधान्येन ब्रह्मानुचिन्तनम्, तेन चामृतत्वफलप्राप्तिः ।
अध्यासे त्वालम्बनस्यैव प्राधान्येनारोपिततद्भावस्यानुचिन्तनम् ॑ यथाऽमनो ब्रह्मेत्युपासीतऽ,ऽआदित्यो ब्रह्मेत्यादेशःऽ ॑ एवं जीवमब्रह्मऽब्रह्मेत्युपासीतऽ इति ।

क्रियाविशेषयोगाद्वा, यथाऽवायुर्वाव संवर्गःऽ,ऽप्राणो वाव संवर्गःऽ ॑ बाह्या खलु वायुदेवता संवर्गः ॑ बाह्या खलु वायुदेवता संवर्गः ॑ स हि वह्न्यादीन् संवृङ्क्ते ॑ महाप्रलयसमये हि वायुर्वह्न्यादीन्संवृत्य संहृत्यात्मनि स्थापयति ।
यथाह द्रविडाचार्यःऽसंहरणाद्वा संवरणाद्वा स्वात्मीभावाद्वायुः संवर्गःऽ इति ।
अध्यात्मं च प्राणः संवर्ग इति ॑ स हि सर्वाणि वागादीनि संवृङ्क्ते ॑ प्रायणकाले हि स एव सर्वाणीन्द्रियाणि संगृह्योत्क्रामतीति ।
सेयं संवर्गदृष्टिर्वायौ प्राणे च दशाशागतं जगद्दर्शयति यथा, एवं जीवात्मनि बृंहणक्रियया ब्रह्मदृष्टिस्मृतत्वाय फलाय कल्पत इति ।
तदेतेषु त्रिष्वपि पक्षेष्वात्मदर्शनोपासनादयः प्रधानकर्माणि, अपूर्वविषयत्वात्, स्तुतशस्त्रवत्॑ आत्मा तु द्रव्यं कर्मणि गुण इति ।
संस्कारो वात्मनो दर्शनं विधीयते ।
यथा दर्शपूर्णमासप्रकरणेऽपत्न्यवेक्षितमाज्यं भवतिऽ इति समाम्नातम्, प्रकरणिना च गृहीतमुपांशुयागाङ्गभूताज्यद्रव्यसंस्कारतया, अवेक्षणं गुणकर्म विधीयते, एवं कर्तृत्वेन क्रत्वङ्गभूते आत्मनिऽआत्मा वा अरे द्रष्टव्यःऽ इति दर्शनं गुणकर्म विधीयते,ऽयैस्तु द्रव्यं चिकीर्ष्यते गुणस्तत्र प्रतीयेतऽ इति न्यायात् ।
अत आह न चेदं ब्रह्मात्मैकत्वविज्ञानमिति ।
कुतः ? संपदादिरूपे हि ब्रह्मात्मैकत्वविज्ञानेइति ।
दर्शपूर्णमासप्रकरणे हि समाम्नातमाज्यावेक्षणं तदङ्गभूताज्यसंस्कार इति युज्यते ।
न चऽआत्मा वा अरे द्रष्टव्यःऽ इत्यादि कस्यचित्प्रकरणे समाम्नातम् ।
न चानारभ्याधीतमपिऽयस्य पर्णमयी जुहूर्भवतिऽ इत्यव्यभिचरितक्रतुसंबन्धजुहूद्वारेण जुहूपदं क्रतुं स्मारयद्वाक्येन यथा पर्णतायाः क्रतुशेषभावमापादयति, नैवमात्माप्यव्यभिचारितक्रतुसंबन्धः, येन तद्दर्शनं क्रत्वङ्गं सदात्मानं क्रत्वर्थं संस्कुर्यात् ।
तेन यद्यप्ययं विधिः, तथापिऽसुवर्णं हिरण्यं भार्यम्ऽ इतिवत्विनियोगभङ्गेन प्रधानकर्मैव, अपूर्वविषयत्वात्, न गुणकर्मेति स्थवीयस्तयैतद्दूषणमनभिधाय सर्वपक्षसाधारणं दूषणमुक्तम् ।
तदतिरोहितार्थतया न व्याख्यातम् ।

किं च ज्ञानक्रियाविषयत्वविधानमस्य बहुश्रुतिविरुद्धमित्याह न च विदिक्रियैति ।
शङ्कते अविषयत्वेइति ।
ततश्च शान्तिकर्मणि वेतालोदय इति भावः ।
निराकरोति न ।
कुतः? अविद्याकल्पितभेदनिवृत्तिपरत्वातिति ।
सर्वमेव हि वाक्यं नेदन्तया वस्तुभेदं बोधयितुमर्हति ।
न हीक्षुक्षीरगुडादीनां मधुररसभेदः शक्य आख्यातुम् ।
एवमन्यत्रापि सर्वत्र द्रष्टव्यम् ।
तेन प्रमाणान्तरसिद्धे लौकिके एवार्थे यदा गतिरिदृशी शब्दस्य, तदा कैव कथा प्रत्यगात्मन्यलौकिके ।
अदूरविप्रकर्षेण तु कथञ्चित्प्रतिपादनमिहापि समानम् ।
त्वंपदार्थो हि प्रमाता प्रमाणाधीनया प्रमित्या प्रमेयं घटादि व्याप्नोतीत्यविद्याविलसितम् ।
तदस्य अविषयीभूतोदासीनतत्पदार्थप्रत्यगात्मसामानाधिकरण्येन प्रमातृत्वाभावात्तन्निवृत्तौ प्रमाणादयस्तिस्रो विधा निवर्तन्ते ।
न हि पक्तुरवस्तुत्वे पाक्यपाकपचनानि वस्तुसन्ति भवितुमर्हन्तीति ।
तथा हि

विगलितपराग्वृत्त्यर्थत्वं पदस्य तदस्तदा त्वमिति हि पदनैकार्थत्वे त्वमित्यपि यत्पदम् ।

तदपि च तदा गत्वैकार्थ्यं विशुद्धचिदात्मतां त्यजति सकलान्कर्तृत्वादीन्पदार्थमलान्निजान् ॥


इत्यान्तरश्लोकः ।
अत्रैवार्थे श्रुतीरुदाहरति, तथा च शास्त्रम्यस्यामतमिति ।
प्रकृतमुपसंहरति अतोऽविद्याकल्पित

इति ।

परपक्षे मोक्षस्यानित्यतामापादयति यस्य तुइति ।
कार्यमपूर्वं यागादिव्यापारजन्यम् ॑ तदपेक्षते मोक्षः स्वोत्पत्ताविति ।
तयोः पक्षयोःिति ॑ निर्वर्त्यविकार्ययोः ।
क्षणिकं विज्ञानमात्मेति बौद्धाः ।
तथा च विशुद्धविज्ञानोत्पादो मोक्ष इति निर्वर्त्यो मोक्षः ।
अन्येषां तु संस्काररूपावस्थामपहाय या कैवल्यावस्थावाप्तिरात्मनः स मोक्ष इति विकार्यो मोक्षः ॑ यथा पयसः पूर्वावस्थापहानेनावस्थान्तरप्राप्तिर्विकारो दधीति ।
तदेतयोः पक्षयोर्न नित्यता मोक्षस्य, कार्यत्वात्, दधिघटादिवत् ।

ऽअथ यदतः परो दिवो ज्योतिर्दीप्यतेऽ इति श्रुतेर्ब्रह्मणो विकृताविकृतदेशभेदावगमादविकृतदेशब्रह्मप्राप्तिस्वरूपासनादिविधिकार्या भविष्यति ॑ तथा च प्राप्यकर्मता ब्रह्मण इत्यत आह न चाप्यत्वेनापिइति ।
अन्यदन्येन विकृतदेशपरिहाण्याविकृतदेशं प्राप्यते ।
तद्यथोपवेलं जलधिरतिबहलचपलकल्लोलमालापरस्परास्फालनसमुल्लसत्फेनपुञ्जस्तबकतया विकृतः, मध्ये तु प्रशान्तसकलकल्लोलोपसर्गः स्वच्छः स्थिरतयाविकृतः, तस्य मध्यमविकृतं पौतिकः पोतेन प्राप्नोति ।
जीवस्तु ब्रह्मैवेति किं केन प्राप्यताम्? भेदाश्रयात्वात्प्राप्तेरित्यर्थः ।

अथ जीवो ब्रह्मणो भिन्नस्तथापि न तेन ब्रह्माप्यते, ब्रह्मणो विभुत्वेन नित्यप्राप्तत्वादित्याह  स्वरूपव्यतिरिक्तत्वेऽपिइति ।

संस्कारकर्मतामपाकरोति नापि संस्कार्यैति ।
द्वयी हि संस्कार्यता, गुणाधानेन वा, यथा बीजपूरकुसुमस्य लाक्षारसावसेकः ॑ तेन हि तत्कुसुमं संस्कृतं लाक्षारससवर्णं फलं प्रसूते ॑ दोषापनयेन वा ॑ यथा मलिनमादर्शतलं निघृष्टमिष्टकाचूर्णेनोद्भासितभास्वरत्वं संस्कृतं भवति ।
तत्र न तावद्ब्रह्मणि गुणाधानं संभवति ।
गुणो हि ब्रह्मणः स्वभावो वा भिन्नो वा  ? स्वभावश्चेत्कथमाधेयः, तस्य नित्यवात् ।
भिन्नत्वे तु कार्यत्वेन मोक्षस्यानित्यत्वप्रसङ्गः ।
न च भेदे धर्मधर्मिभावः, गवाश्ववत् ।
भेदाभेदश्च व्युदस्तः, विरोधात् ।
तदनेनाभिसंधिनोक्तमनाधेयातिशयब्रह्मस्वरूपत्वान्मोक्षस्यैति ।
द्वितीयं पक्षं प्रतिक्षिपति नापि दोषापनयनेनैति ।
अशुद्धिः सती दर्पणे निवर्तते ॑ न तु ब्रह्मणि असती निवर्तनीया, नित्यनिवृत्तत्वादित्यर्थः ।

शङ्कते स्वात्मधर्म एवैति ।
ब्रह्मस्वभाव एव मोक्षोऽनाद्यविद्यामलावृत उपासनादिक्रिययात्मनि संस्क्रियमाणेऽभिव्यज्यते, न तु क्रियते ।
एतदुक्तं भवति नित्यशुद्धत्वमात्मनोऽसिद्धम्, संसारावस्थायामविद्यामलिनत्वादिति ।
शङ्कां निराकरोति न ।
कुतः ? क्रियाश्रयत्वानुपपत्तेः ।
नाविद्या ब्रह्माश्रया, किं तु जीवे ॑ सा त्वनिर्वचनीयेत्युक्तम् ॑ तेन नित्यशुद्धमेव ब्रह्म ।
अभ्युपेत्य त्वशुद्धिं क्रियासंस्कार्यत्वं दूष्यते ।
क्रिया हि ब्रह्मसमवेता वा ब्रह्म संस्कुर्यात्, यथा निघर्षणमिष्टकाचूर्णसंयोगविभागप्रचयो निरन्तर आदर्शतलसमवेतः ॑ अन्यसमवेता वा ।
न तावद्ब्रह्मधर्मः क्रिया, तस्याः स्वाश्रयविकारहेतुत्वेन ब्रह्मणो नित्यत्वव्याघातात् ।
अन्याश्रया तु कथमन्यस्योपकरोति, अतिप्रसङ्गात् ।
न हि दर्पणे निघृष्यमाणे मणिर्विशुद्धो दृष्टः ।
तच्चानिष्टमिति ।
तदा बाधनं परामृशति ।

अत्र व्यभिचारं चोदयति ननु देहाश्रययाइति ।

परिहरति न देहसंहतस्यैति ।
अनाद्यनिर्वाच्याविद्योपधानमेव ब्रह्मणो जीव इति च क्षेत्रज्ञ इति चाचक्षते ।

स च स्थूलसूक्ष्मशरीरेन्द्रियादिसंहतस्तत्संघातमध्यपतितस्तदभेदेनाहमितिप्रत्ययविषयीभूतः ॑ अतः शरीरादिसंस्कारः शरीरादिधर्मोऽप्यात्मनो भवति, तदभेदाध्यवसायात्॑ यथा अङ्गरागधर्मः सुगन्धिता कामिनीनां व्यपदिश्यते ।
तेनात्रापि यदाश्रिता क्रिया सांव्यवहारिकप्रमाणविषयीकृता तस्यैव संस्कारो नान्यस्येति न व्यभिचारः ।
तत्त्वतस्तु न क्रिया न संस्कार इति ।
सनिदर्शनं तु शेषमध्यासभाष्ये एव कृतव्याख्यानमिति नेह व्याख्यातम् ।
तयोरन्यः पिप्पलमिति ।
अन्यो जीवात्मा ।
पिप्पलं कर्मफलम् ।
अनश्नन्नन्यैति ।
परमात्मा ।
संहतस्यैव भोक्तृत्वमाह मन्त्रवर्णः आत्मेन्द्रियैति ।
अनुपहितशुद्धस्वभावब्रह्मप्रदर्शनपरौ मन्त्रौ पठति एको देवैति ।
शुक्रं दीप्तिमत्॑ अव्रणं दुःखरहितम् ॑ अस्राविरमविगलितम्, अविनाशीति यावत् ।
उपसंहरति तस्मातिति ।

ननु मा भून्निर्वर्त्यादिकर्मताचतुष्टयी ॑ पञ्चमी तु काचित्विधा भविष्यति, यया मोक्षस्य कर्मता घटिष्यत इत्यत आह अतोऽन्यतिति ।
एभ्यः प्रकारेभ्यो न प्रकारान्तरमन्यदस्ति, यतो मोक्षस्य क्रियानुप्रवेशो भविष्यति ।
एतदुक्तं भवति चतसृणां विधानां मध्येऽन्यतमतया क्रियाफलत्वं व्याप्तम् ॑ सा च मोक्षाद्व्यावर्तमाना व्यापकानुपलब्ध्या मोक्षस्य क्रियाफलत्वं व्यावर्तयतीति ।
तत्किं मोक्षे क्रियैव नास्ति ? तथा च तदर्थानि शास्त्राणि तदर्थाश्च प्रवृत्तयोऽनर्थकानीत्यत उपसंहारव्याजेनाह तस्माज्ज्ञानमेकमिति ।

अथ ज्ञानं क्रिया मानसी कस्मान्न विधिगोचरः ? कस्माच्च तस्याः फलं निर्वर्त्यादिष्वन्यतमं न मोक्षः ? इति चोदयति ननु ज्ञानमिति ।
परिहरति न ।
कुतः ? वैलक्षण्यात् ।
अयमर्थःसत्यम्, ज्ञानं मानसी क्रिया ॑ त्वियं ब्रह्मणि फलं जनयितुमर्हति, तस्य स्वयंप्रकाशतया विदिक्रियाकर्मभावानुपपत्तेरित्युक्तम् ।
तदेतस्मिन्वैलक्षण्ये स्थिते एव वैलक्षण्यान्तरमाह क्रिया हि नाम साइति ।
यत्रविषये  वस्तुस्वरूपनिरपेक्षैव चोद्यते यथा देवतासंप्रदानकहविर्ग्रहणे देवतावस्तुस्वरूपानपेक्षा देवताध्यानक्रिया ॑ यथा वा योषिति अग्निवस्त्वनपेक्षाग्निबुद्धिः या सा क्रिया हि नामैति योजना ।
न हिऽयस्यै देवतायै हविर्गृहीतं स्यात्तां ध्यायेद्वषट्करिष्यन्ऽ इत्यस्माद्विधेः प्राग्देवताध्यानं प्राप्तम् ।
प्राप्तं त्वधीतवेदान्तस्य विदितपदतदर्थसंबन्धस्याधिगतशब्दन्यायतत्त्वस्यऽसदेव सोम्येदम्ऽ इत्यादेः ऽतत्त्वमसिऽ इत्यन्तात्संदर्भात्ब्रह्मात्मभावज्ञानम्, शब्दप्रमाणसामर्थ्यात्, इन्द्रियार्थसंनिकर्षसामर्थ्यादिव प्रणिहितमनसः स्फीतालोकमध्यवर्तिकुम्भानुभवः ।
न ह्यसौ स्वसामग्रीबललब्धजन्मा मनुजेच्छयान्यथाकर्तुमकर्तुं वा शक्यः, देवताध्यानवत्, येनार्थवानत्र विधिः स्यात् ।
न चोपासना वानुभवपर्यन्तता वास्य विधेर्गोचरः, तयोरन्वयव्यतिरेकावधृतसामर्थ्ययोः साक्षात्कारे वा अनाद्यविद्यापनये वा विधिमन्तरेण प्राप्तत्वेन पुरुषेच्छयान्यथाकर्तुमकर्तुं वा अशक्यत्वात् ।
तस्माद्ब्रह्मज्ञानं मानसी क्रियापि न विधिगोचरः ।
पुरुषचित्तव्यापाराधीनायास्तु क्रियाया वस्तुस्वरूपनिरपेक्षिता क्वचिदविरोधिनी, यथा देवताध्यानक्रियायाः ॑ न ह्यत्र वस्तुस्वरूपेण कश्चिद्विरोधः ॑ क्वचिद्वस्तुस्वरूपविरोधिनी, यथा योषित्पुरुषयोरग्निबुद्धिःित्येतावता भेदेन निदर्शनामिथुनद्वयोपन्यासः ।
क्रियैवैत्येवकारेण वस्तुतन्त्रत्वमपाकरोति ।

ननुऽआत्मेत्येवोपासीतऽ इत्यादयो विधयः श्रूयन्ते ।
न च ते प्रमत्तगीताः ॑ तुल्यं हि सांप्रदायिकम् ॑ तस्माद्विधेयेनात्र भवितव्यमित्यत आह तद्विषये लिङ्गादयैति ।
सत्यं श्रूयन्ते लिङ्गादयः ॑ न त्वमी विधिविषयाः, तद्विषयत्वेऽप्रामाण्यप्रसङ्गात् ।
हेयोपादेयविषयो हि विधिः ।
स एव च हेय उपादेयो वा, यं पुरुषः कर्तुमकर्तुमन्यथा वा कर्तुं  शक्नोति ।
तत्रैव च  समर्थः कर्ताधिकृतो नियोज्यो भवति ।
न चैवंभूतान्यात्मश्रवणमननोपासनदर्शनानीति विषयतदनुष्ठात्रोर्विधिव्यापकयोरभावाद्विधेरभाव इति प्रयुक्ता अपि लिङादयः प्रवर्तनायामसमर्था उपल इव क्षुरतैक्ष्ण्यं कुण्ठमप्रमाणीभवन्तीति ।
अनियोज्यविषयत्वातिति ॑ समर्थो हि कर्ताधिकारी नियोज्यः ॑ असामर्थ्ये तु न कर्तृता ॑ ततो नाधिकृतः, अतो न नियोज्य इत्यर्थः ।

यदि विरोधाभान्न विधिवचनानि, किमर्थानि तर्हि वचनान्येतानि विधिच्छायानीति पृच्छति किमर्थानिइति ।
न चानर्थकानि युक्तानि, स्वाध्यायविध्यधीनग्रहणत्वानुपपत्तेरिति भावः ।
उत्तरं स्वाभाविकैति ।
अन्यतः प्राप्ता एव हि श्रवणादयो विधिसरूपैर्वाक्यैरनूद्यन्ते ।
न चानुवादोऽप्यप्रयोजनः, प्रवृत्तिविशेषकरत्वात् ।
तथाहि तत्तदिष्टानिष्टविषयेप्साजिहासापहृतहृदयतया बहिर्मुखो न प्रत्यगात्मनि मनः समाधातुमर्हति ।
आत्मश्रवणादिविधिसरूपैस्तु वचनैर्मनसो विषयस्रोतः खिलीकृत्य प्रत्यगात्मस्रोत उद्घाट्यत इति प्रवृत्तिविशेषकरता अनुवादानामस्तीति सप्रयोजनतया स्वाध्यायविध्यधीनग्रहणत्वमुपपद्यत इति ।

यच्च चोदितमात्मज्ञानमनुष्ठानानङ्गत्वादपुरुषार्थ इति तदयुक्तम् ॑ स्वतोऽस्य पुरुषार्थत्वे सिद्धे यदनुष्ठानानङ्गत्वं तद्भूषणं न दूषणमित्याह यदपिइति ।
अनुसंज्वरेत्शरीरं तप्यमानमनुतप्येत ।
सुगममन्यत् ।
प्रकृतमुपसंहरति तस्मान्न प्रतिपत्तिइति ।

प्रकृतिसिद्ध्यर्थमेकदेशिमतं दूषयितुमनुभाषते यदपि केचिदाहुःिति ।
दूषयति तन्नैति ।
इदमत्राकूतम्

कार्यबोधे यथा चेष्टा लिङ्गं हर्षादयस्तथा ।

सिद्धबोधेर्ऽथवत्तैवं शास्त्रत्वं हितशासनात् ॥


यदि हि पदानां कार्याभिधाने तदर्थस्वार्थाभिधाने वा नियमेन वृद्धव्यवहारे सामर्थ्यमबधृतं भवेत्, न भवेदहेयानुपादेयभूतब्रह्मात्मतापरत्वमुपनिषदाम् ॑ तत्राविदितसामर्थ्यत्वात्पदानां लोके, तत्पूर्वकत्वाच्च वैदिकार्थप्रतीतेः ।
अथ तु भूतेऽप्यर्थे पदानां लोके शक्यः संगतिग्रहः, तत उपनिषदान्तत्परत्वं पौर्वापर्यपर्यालोचनयावगम्यमानमपह्नुत्य न कार्यपरत्वं शक्यं कल्पयितुम्, श्रुतहान्यश्रुतकल्पनाप्रसङ्गात् ।
तत्र तावदेवमकार्येर्ऽथे न संगतिग्रहः, यदि तत्परः प्रयोगो न लोके दृश्येत, तत्प्रत्ययो वा व्युत्पन्नस्योन्नेतुं न शक्येते ।
न तावत्तत्परः प्रयोगो न दृश्यते लोके,

कुतूहलभयादिनिवृत्त्यर्थानामकार्यपराणां पदसंदर्भाणां प्रयोगस्य लोके बहुलमुपलब्धेः ।
तद्यथा आखण्डलादिलोकपालचक्रवालाधिवसतिः सिद्धविद्याधरगन्धर्वाप्सरःपरिवारो ब्रह्मलोकावतीर्णमन्दाकिनीपाथःप्रवाहप्रपातधौतकलधौतमयशिलातलो नन्दनादिप्रमदावनविहारिमणिमयशकुन्तकमनीयनिनदमनोहरः पर्वतराजः सुमेरुरिति ॑ नैष भुजङ्गो रज्जुरियमित्यादिः ।
नापि भूतार्थबुद्धिर्व्युत्पन्नपुरुषवर्तिनी न शक्या समुन्नेतुम्, हर्षादेरुन्नयनहोतोः संभवात् ।
तथा हि अविदितार्यजनभाषार्थो द्रविडो नगरगमनोद्यतो राजमार्गाभ्यर्णं देवदत्तमन्दिरमध्यासीनः प्रतिपन्नजनकानन्दनिबन्धनपुत्रजन्मा वार्त्ताहारेण सह नगरस्थदेवदत्ताभ्याशमागतः पटवासोपायनार्पणपुरःसरंऽदिष्ट्या वर्धसे देवदत्त पुत्रस्ते जातःऽ इति वार्त्ताहारव्याहारश्रवणसमनन्तरमुपजातरोमाञ्चकञ्चुकं विकसितनयनोत्पलमतिस्मेरमुखमहोत्पलमवलोक्य देवदत्तमुत्पन्नप्रमोदमनुमिमीते ॑ प्रमोदस्य च प्रागभूतस्य तद्व्याहारश्रवणसमनन्तरं प्रभवतस्तद्धेतुताम् ॑ न चायमप्रतिपादयन् हर्षहेतुमर्थं हर्षाय कल्पत इत्यनेन हर्षहेतुरर्थ उक्त इति प्रतिपद्यते ॑ हर्षहेत्वन्तरस्य चाप्रतीतेः पुत्रजन्मनश्च
तद्धेतोरवगमात्तदेव वार्त्ताहारेणाभ्यधायीति निश्चिनोति ।
एवं भयशोकादयोऽप्युदाहार्याः ।
तथा च प्रयोजनवत्तया भूतार्थाभिधानस्य प्रेक्षावत्प्रयोगोऽप्युपपन्नः ।
एवं च ब्रह्मस्वरूपज्ञानस्य परमपुरुषार्थहेतुभावादनुपदिशतामपि पुरुषप्रवृत्तिनिवृत्ती वेदान्तानां पुरुषहितानुशासनाच्छास्त्रत्वं सिद्धं भवति ।
तत्सिद्धमेतत्विवादाध्यासितानि वचनानि भूतार्थविषयाणि, भूतार्थविषयप्रमाजनकत्वात्॑ यद्यद्विषयप्रमाजनकं तत्तद्विषयं, यथा रूपादिविषयं चक्षुरादि ॑ तथा चैतानि ॑ तस्मात्तथेति ।
तस्मात्सुष्ठूक्तं तन्न॑ औपनिषदस्य पुरुषस्यानन्यशेषत्वातिति ।
उपनिपूर्वात्सदेर्विशरणार्थात्क्विप्युपनिषत्पदं व्युत्पादितम्, उपनीय अद्वयं ब्रह्म सवासनामविद्यां हिनस्तीति ब्रह्मविद्यामाह ॑ तद्धेतुत्वाद्वेदान्ता अप्युपनिषदः ॑ ततो विदितः औपनिषदः पुरुषः ।

एतदेव विभजते योऽसावुपनिषत्स्वेवैति ।
अहंप्रत्ययविषयाद्भिनत्ति असंसारीइति ।
अत एव क्रियारहितत्वाच्चतुर्विधद्रव्यविलक्षणः ।
अतश्च चतुर्विधद्रव्यविलक्षणो यदन्यशेषः ।
अन्यशेषं हि भूतं द्रव्यं चिकीर्षितं सदुत्पत्त्याद्याप्यं संभवति, यथाऽयूपं तक्षतिऽ इत्यादि ।
यत्पुनरन्यशेषं भूतभाव्युपयोगरहितम्, यथाऽसुवर्णं भार्यम्ऽ,ऽसक्तून् जुहोतिऽ इत्यादि, न तस्योत्पत्त्याद्याप्यता ।

कस्मात्पुनरस्यानन्यशेषतेत्यत आह यतः स्वप्रकरणस्थः ।
उपनिषदामनारभ्याधीतानां पौर्वापर्यपर्यालोचनया पुरुषप्रतिपादनपरत्वेन पुरुषस्यैव प्राधान्येनेदं प्रकरणम् ।
न च जुह्वादिवदव्यभिचरितक्रतुसंबन्धः पुरुष इत्युपपादितम् ।
अतः स्वप्रकरणस्थः सोऽयं तथाविध उपनिषद्भ्यः प्रतीयमानो न नास्तीति शक्यो वक्तुमित्यर्थः ।

स्यादेतत् ।
मानान्तरोगोचरत्वेनागृहीतसंगतितया अपदार्थस्य ब्रह्मणो वाक्यार्थत्वानुपपत्तेः कथमुपनिषदर्थतेत्यत आह स एष नेति नेत्यात्मेत्यात्मशब्दात् ।
यद्यपि गवादिवन्मानान्तरगोचरत्वमात्मनो नास्ति, तथापि प्रकाशात्मन एव सतस्तत्तदुपाधिपरिहाण्या शक्यं वाक्यार्थत्वेन निरूपणम्, हाटकस्येव कटककुण्डलादिपरिहाण्या ।
न हि प्रकाशः स्वसंवेदनो न भासते ॑ नापि तदवच्छेदकः कार्यकरणसंघातः ।
तेनऽस एन नेति नेत्यात्माऽ इति तत्तदवच्छेदपरिहाण्या बृहत्त्वादापनाच्च स्वयंप्रकाशः शक्यो वाक्यात्ब्रह्मेति चात्मेति च निरूपयितुमित्यर्थः ।

अथोपाधिनिरासवदुपहितमप्यात्मरूपं कस्मान्न निरस्यत इत्यत आह आत्मनश्च प्रत्याख्यातुमशक्यत्वात् ।
प्रकाशो हि सर्वस्यात्मा तदधिष्ठानत्वाच्च प्रपञ्चविभ्रमस्य ।
न चाधिष्ठानाभावे विभ्रमो भवितुमर्हति ॑ न हि जातु रज्ज्वभावे रज्ज्वां भुजङ्ग इति वा धारेति वा विभ्रमो दृष्टपूर्वः ।
अपि चात्मानः प्रकाशस्य भासा प्रपञ्चस्य प्रभा ।
तथा च श्रुतिःऽतमेव भान्तमनु भाति सर्वं तस्य भासा सर्वमिदं विभातिऽ इति ।
न चात्मनः प्रकाशस्य प्रत्याख्याने प्रपञ्चप्रथा युक्ता ।
तस्मादात्मनः प्रत्याख्यानायोगाद्वेदान्तेभ्यः प्रमाणान्तरागोचरसर्वोपाधिरहितब्रह्मस्वरूपावगतिसिद्धिरित्यर्थः ।

उपनिषत्स्वेवावगत इत्यवधारणममृष्यमाण आक्षिपति नन्वात्माइति ।
सर्वजनीनाहंप्रत्ययविषयो ह्यात्मा कर्ता भोक्ता च संसारी, तत्रैव च लौकिकपरीक्षकाणामात्मपदप्रयोगात् ।
य एव लौकिकाः शब्दाः, ते एव वैदिकाः,

ते एव च तेषामर्था इत्यौपनिषदमप्यात्मपदं तत्रैव प्रवर्तितुमर्हति, नार्थान्तरे तद्विपरीते इत्यर्थः ।

समाधत्ते नअहंप्रत्ययविषय औपनिषदः पुरुषः ।
कुतः ? तत्साक्षित्वेनअहंप्रत्ययविषयो यः कर्ता कार्यकरणसंघातोपहितो जीवात्मातत्साक्षित्वेन, परमात्मनोऽहंप्रत्ययविषयत्वस्य प्रत्युक्तत्वात् ।
एतदुक्तं भवति यद्यपिऽअनेन जीवेनात्मनाऽ इति जीवपरमात्मनोः पारमार्थिकमैक्यम्, तथापि तस्योपहितं रूपं जीवः ॑ शुद्धं तु रूपं तस्य साक्षि ॑ तच्च मानान्तरानधिगतमुपनिषद्गोचर इति ।
एतदेव प्रपञ्चयति न ह्यहंप्रत्ययविषयैति ।

विधिशेषत्वं वा नेतुंन शक्यः ।
कुतः ? आत्मत्वादेव ।
न ह्यात्मा अन्यार्थः, अन्यत्तु सर्वमात्मार्थम् ।
तथा च श्रुतिःऽन वा अरे सर्वस्य कामाय सर्वं प्रियं भवति आत्मनस्तु कामाय सर्वं प्रियं भवतिऽ इति ।
अपि चातः सर्वेषामात्मत्वादेव न हेयो नाप्युपादेयः ।
सर्वस्य हि प्रपञ्चजातस्य ब्रह्मैव तत्त्वमात्मा ॑ न च स्वभावो हेयः, अशक्यहानत्वात्॑ न चोपादेयः, उपात्तत्वात् ।
तस्माद्धेयोपादेयविषयौ विधिनिषेधौ न तद्विपरीतमात्मतत्त्वं विषयीकुरुत इति सर्वस्य प्रपञ्चजातस्यात्मैव तत्त्वमिति ।
एतदुपपादयति सर्वं हि विनश्यद्विकारजातं पुरुषान्तं विनश्यति ।
अयमर्थः पुरुषो हि श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणतदविरुद्धन्यायव्यवस्थापितत्वात्परमार्थसन् ॑ प्रपञ्चस्त्वनाद्यविद्योपदर्शितोऽपरमार्थसन् ।
यश्च परमार्थासनसौ प्रकृतिः रज्जुतत्त्वमिव सर्वविभ्रमस्य विकारस्य ।
अत एवास्यानिर्वाच्यत्वेनादृढस्वभावस्य विनाशः ।
पुरुषस्तु परमार्थसन् ॑ नासौ कारणसहस्रेणाप्यसन् शक्यः कर्तुम् ।
न हि सहस्रमपि शिल्पिनो घटं पटयितुमीशत इत्युक्तम् ।
तस्मादविनाशिपुरुषान्तो विकारविनाशः शुक्तिरज्जुतत्त्वान्त इव रजतभुजङ्गविनाशः ।
पुरुष एव हि सर्वस्य प्रपञ्चविकारजातस्य तत्त्वम् ।
न च पुरुषस्यास्ति विनाशो यतोऽनन्तः ।
विनाशः स्यादित्यत आह पुरुषो हि विनाशहेत्वभावातिति ।
न हि कारणानि सहस्रमप्यन्यदन्यथयितुमीशत इत्युक्तम् ।
अथ मा भूत्स्वरूपेण पुरुषो हेय उपादेयो वा ॑ तदीयस्तु कश्चिद्धर्मो हास्यते, कश्चिच्चोपादास्यत इत्यत आह विक्रियाहेत्वभावाच्च कूटस्थनित्यः ।
त्रिविधोऽपि धर्मलक्षणावस्थापरिणामलक्षणो विकारो नास्तीत्युक्तम् ।
अपि चात्मनः परमार्थसतो धर्मोऽपि परमार्थसन्निति न तस्यात्मवदन्यथात्वं कारणैः शक्यं कर्तुम् ।
न च धर्मान्यथात्वादन्यो विकारः ।
तदिदमुक्तं विक्रियाहोत्वभावातिति ।
सुगममन्यत् ।

यत्पुनरेकदेशिना शास्त्रविद्वचनं साक्षित्वेनानुक्रान्तं तदन्यथोपपादयति यदपि शास्त्रतात्पर्यविदामनुक्रमाणमिति ।
ऽदृष्टो हि तस्यार्थः प्रयोजनवदर्थावबोधनम्ऽ इति वक्तव्ये, धर्मजिज्ञासायाः प्रकृतत्वाद्धर्मस्य च कर्मत्वात्ऽकर्मावबोधनम्ऽ इत्युक्तम् ।
न तु सिद्धरूपब्रह्मावबोधनव्यापारं वेदस्य वारयति ।
न हि सोमशर्मणि प्रकृते तद्गुणाभिधानं परिसंचष्टे विष्णुशर्मणो गुणवत्ताम् ।
विधिशास्त्रं विधीयमानकर्मविषयम् ॑ प्रतिषेधशास्त्रं च प्रतिषिध्यमानकर्मविषयमित्युभयमपि कर्मावबोधनपरम् ।
अपि चऽआम्नायस्य क्रियार्थत्वात्ऽ इति शास्त्रकृद्वचनम् ।
तत्रार्थग्रहणं यद्यभिधेयवाचि ततो भूतार्थानां द्रव्यगुणकर्मणामानर्थक्यमनभिधेयत्वं प्रसज्येत ॑ न हि ते क्रियार्था इत्यत आह अपि चाम्नायस्यैति ।
यद्युच्येत न हि क्रियार्थत्वं क्रियाभिधेयत्वम्, अपि तु क्रियाप्रयोजनत्वम् ॑ द्रव्यगुणशब्दानां च क्रियार्थत्वेनैव भूतद्रव्यगुणाभिधानम्, न स्वनिष्ठतया ।
यथाहुः शास्त्रविदःऽचोदना हि भूतं भवन्तम्ऽ इत्यादि ।
एतदुक्तं भवति, कार्यमर्थमवगमयन्ती चोदना तदर्थं भूतादिकमप्यर्थं गमयतीतितत्राह प्रवृत्तिनिवृत्तिव्यतिरेकेण भूतं चेतिति ।
अयमभिसंधिःन तावत्कार्यार्था एव स्वार्थे पदानां संगतिग्रहो नान्यार्थ इत्युपपादितं भूतेऽप्यर्थे व्युत्पत्तिं दर्शयद्भिः ।
नापि स्वार्थमात्रपरतैव पदानाम् ।
तथा सति न वाक्यार्थप्रत्ययः स्यात् ।
न हि प्रत्येकं स्वप्रधानतया गुणप्रधानभावरहितानामेकवाक्यता दृष्टा ।
तस्मात्पदानां स्वार्थमभिदधतामेकप्रयोजनवत्पदार्थपरतयैकवाक्यता ।
तथा च तत्तदर्थान्तरविशिष्टैकवाक्यार्थप्रत्यय उपपन्नो भवति ।

यथाहुः शास्त्रविदः

साक्षाद्यद्यपि कुर्वन्ति पदार्थप्रतिपादनम् ।

वर्णास्तथापि नैतस्मिन्पर्यवस्यन्ति निष्फले ॥


वाक्यार्थमितये तेषां प्रवृत्तौ नान्तरीयकम् ।

पाके ज्वालेव काष्ठानां पदार्थप्रतिपादनम् ॥


इति ।
तथा चार्थान्तरसंसर्गपरतामात्रेण वाक्यार्थप्रत्ययोपपत्तौ न कार्यसंसर्गपरत्वनियमः पदानाम् ।
एवं च सति कूटस्थनित्यब्रह्मरूपपरत्वेऽप्यदोष इति ।

भव्यं कार्यम् ।
ननु यद्भव्यार्थं भूतमुपदिश्यते न तद्भूतम्, भव्यसंसर्गिणा रूपेण तस्यापि भव्यत्वादित्यत आह न हि भूतमुपदिश्यमानमिति ।
न तादात्म्यलक्षणः संसर्गः ॑ किं तु कार्येण सह प्रयोजनप्रयोदनिलक्षणोऽन्वयः ।
तद्विषयेण तु भावार्थेन भूतार्थानां क्रियात्मत्वमित्यर्थः ।

शङ्कते अक्रियात्वेऽपिइति ।
एवं चाक्रियार्थकूटस्थनित्यब्रह्मोपदेशानुपपत्तिरिति भावः ।
परिहरति नैष दोषः ॑ क्रियार्थत्वेऽपिइति ।
न हि क्रियार्थं भूतमुपदिश्यमानमभूतं भवति, अपि तु क्रियानिवर्तनयोग्यं भूतमेव तत् ।
तथा च भूतेर्ऽथेऽवधृतशक्तयः शब्दाः क्वचित्स्वनिष्ठभूतविषया दृश्यमाना मृत्वा शीर्त्वा वा न कथञ्चित्क्रियानिष्ठतां गमयितुमुचिताः ।
न ह्युपहितं शतशो दृष्टमप्यनुपहितं क्वचिद्दृष्टमदृष्टं भवति ।
तथा च वर्तमानापदेशा अस्तिक्रियोपहिता अकार्यार्था अप्यटवीवर्णकादयो लोके बहुलमुपलभ्यन्ते ।
एवं क्रियानिष्ठा अपि संबन्धमात्रपर्यवसायिनः ॑ यथा"कस्यैव पुरुषः"इति प्रश्ने उत्तरं"राज्ञः"इति ।
तथा प्रातिपदिकार्थमात्रनिष्ठाः ॑ यथा"कीदृशास्तरवः"इति प्रश्ने उत्तरं"फलिनः"इति ।
न हि पृच्छता पुरुषस्य वा तरूणां वास्तित्वनास्तित्वे प्रतिपित्सिते ॑ किं तु पुरुषस्य स्वामिभेदस्तरूणां च प्रकारभेदः ।
प्रष्टुरपेक्षितं चाचक्षाणः स्वामिभेदमेव प्रकारभेदमेव च प्रतिव्यक्ति, न पुनरस्तित्वम्, तस्य तेनाप्रतिपित्सितत्वात् ।
उपपादिता च भूतेऽप्यर्थे व्युत्पत्तिः प्रयोजनवति पदानाम् ।

चोदयति यदि नामोपदिष्टंभूतङ्किं तव,उपदेष्टुः श्रोतुर्वा प्रयोजनं स्यात्? तस्माद्भूतमपि प्रयोजनवदेवोपदेष्टव्यं नाप्रयोजनम् ॑ अप्रयोजनं च ब्रह्म, तस्योदासीनस्य सर्वक्रियारहितत्वेनानुपकारकत्वातिति भावः ।
परिहरति उच्यतैति ।
अनवगतात्मवस्तूपदेशश्च तथैवप्रयोजनवानेव भवितुमर्हति ।
अप्यर्थश्चकारः ।
एतदुक्तं भवतियद्यपि ब्रह्मोदासीनम्, तथापि तद्विषयं शाब्दज्ञानमवगतिपर्यन्तं विद्या स्वविरोधिनीं संसारमूलनिदानमविद्यामुच्छिन्दत्प्रयोजनवदित्यर्थः ।

अपि च येऽपि कार्यपरत्वं सर्वेषां पदानामास्थिषत, तैरपिऽब्राह्मणो न हन्तव्यःऽ,ऽन सुरा पातव्याऽ इत्यादीनां न कार्यपरता शक्या आस्थातुम् ।
कृत्युपहितमर्यादं हि कार्यं कृत्या व्याप्तं तन्निवृत्तौ निवर्तते, शिंशपात्वमिव वृक्षत्वनिवृत्तौ ।
कृतिर्हि पुरुषप्रयत्नः ॑ स च विषयाधीननिरूपणः ।
विषयश्चास्य साध्यस्वभावतया भावार्थ एव पूर्वापरीभूतोऽन्योत्पादानुकूलो भवितुमर्हति, न द्रव्यगुणौ ।
साक्षात्कृतिव्याप्यो हि कृतेर्विषयः ॑ न च द्रव्यगुणयोः सिद्धयोरस्ति कृतिव्याप्यता ।
अत एव शास्त्रकृद्वचःऽभावार्थाः कर्मशब्दास्तेभ्यः क्रिया प्रतीयेतऽ इति ।
द्रव्यगुणशब्दानां नैमित्तिकावस्थायां कार्यावमर्शेऽपि, भावस्य स्वतः द्रव्यगुणशब्दानां तु भावयोगात्कार्यावमर्श इति भावार्थेभ्य एवापूर्वावगतिः, न द्रव्यगुणशब्देभ्य इति ।
न चऽदध्ना जुहोतिऽ,ऽसंततमाघारयतिऽ इत्यादिषु दध्यादीनां कार्यविषयता ॑ तत्रापि हि होमघारभावार्थविषयमेव कार्यम् ।
न चैतावताऽसोमेन यजेतऽ इतिवत्दधिसांतत्यादिविशिष्टहोमाघारविधानात्,ऽअग्निहोत्रं जुहोतिऽ,ऽआघारमाघारयतिऽ इति तदनुवादः ।
यद्यप्यत्रापि भावार्थविषयमेव कार्यम्, तथापि भावार्थानुबन्धतया द्रव्यगुणावविषयावपि विधीयेते ।
भावार्थो हि कारकव्यापारमात्रतयाविशिष्टः कारकविशेषेण द्रव्यादिना विशेष्यत इति द्रव्यादिस्तदनुबन्धः ।
तथा च भावार्थे विधीयमाने स एव सानुबन्धो विधीयत इति द्रव्यगुणावविषयावपि तदनुबन्धतया विहितौ भवतः ।
एवं च भावार्थप्रणालिकया द्रव्यादिसंक्रान्तो विधिर्गौरवाद्बिभ्यत्स्वविषयस्य चान्यतः प्राप्ततया तदनुवादेन तदनुबन्धीभूतद्रव्यादिपरो भवतीति सर्वत्र भावार्थविषय एव विधिः ।

एतेनऽयदाग्नेयोऽष्टाकपालो भवतिऽ इत्यत्र संबन्धविषयो विधिरिति परास्तम् ।
ननु न भवत्यर्थो विधेयः ॑ सिद्धे भवितरि लब्धरूपस्य भवनं प्रत्यकर्तृत्वात्॑ न खलु गगनं भवति ॑ नाप्यसिद्धे, असिद्धस्यानियोज्यत्वात्, गगनकुसुमवत्॑ तस्माद्भवनेन प्रयोज्यव्यापारेणाक्षिप्तः प्रयोजकस्य भावयितुर्व्यापारो विधेयः ॑ स च व्यापारो भावना, कृतिः, प्रयत्न इति ॑ निर्विषयश्चासावशक्यप्रतिपत्तिः ॑ अतो विषयापेक्षायामाग्नेयशब्दोपस्थापितो द्रव्यदेवतासंबन्ध एवास्य विषयः ।
ननु व्यापारविषयः पुरुषप्रयत्नः कथमव्यापाररूपं संबन्धं गोचरयेत्? न हिऽघटं कुरुऽ इत्यत्रापि साक्षान्नामार्थं घटं पुरुषप्रयत्नो गोचरयति ॑ अपि तु दण्डादि हस्तादिना व्यापारयति ।
तस्माद्घटार्थां कृतिं व्यापारविषयामेव प्रतिपद्यते, न तु स्वरूपतो घटविषयाम् ।
उद्देश्यतया त्वस्यामस्ति घटो न तु विषयतया ।
विषयतया तु हस्तादिव्यापार एव ।
अत एवऽआग्नेयःऽ इत्यत्रापि द्रव्यदेवतासंबन्धाक्षिप्तो यजिरेव कार्यविषयो विधेयः ।
किमुक्तं भवति"आग्नेयो भवति"इति ? आग्नेयेन यागेन भावयेदिति ।
अत एवऽय एवं विद्वान् पौर्णमास्यां यजतेऽ,ऽय एवं विद्वानमावास्यां यजतेऽ इत्यनुवादो भवतिऽयदाग्नेयःऽ इत्यादिविहितस्य यागषट्कस्य ।
अत एव च विहितानूदितस्य तस्यैवऽदर्शपूर्णमासाभ्यां स्वर्गकामो यजेतऽ इत्याधिकारसंबन्धः ।

तस्मात्सर्वत्र कृतिप्रणालिकया भावार्थविषय एव विधिरित्येकान्तः ।
तथा चऽन हन्यात्ऽ,ऽन पिबेत्ऽ इत्यादिषु यदि कार्यमभ्युपेयेत, ततस्तद्व्यापिका कृतिरभ्युपेतव्या, तद्व्यापकश्च भावार्थो विषयः ।
एवं च प्रजापतिव्रतन्यायेन पर्युदासवृत्त्याहननापानसंकल्पलक्षणया तद्विषयो विधिः स्यात् ।
तथा च प्रसज्यप्रतिषेधो दत्तजलाञ्जलिः प्रसज्येत ।
न च सति संभवे लक्षणा न्याय्या ।
ऽनेक्षेतोद्यन्तम्ऽ इत्यादौ तुऽतस्य व्रतम्ऽ इत्यधिकारात्प्रसज्यप्रतिषेधासंभवेन पर्युदासवृत्त्यानीक्षणसंकल्पलक्षणा युक्ता ।
तस्मात्ऽन हन्यात्ऽ,ऽन पिबेत्ऽ इत्यादिषु प्रसज्यप्रतिषेधेषु भावार्थाभावात्तद्व्याप्तायाः कृतेरभावः ॑ तदभावे च तद्व्याप्तस्य कार्यस्याभाव इति न कार्यपरत्वनियमः सर्वत्र वाक्ये इत्याह ब्रह्मणो न हन्तव्य इत्येवमाद्याइति ।

ननु कस्मान्निवृत्तिरेव कार्यं न भवति, तत्साधनं वेत्यत आह न च सा क्रियाइति ।
क्रियाशब्दः कार्यवचनः ।
एतदेव विभजते अक्रियार्थानामिति ।

स्यादेतत् ।
विधिविभक्तिश्रवणात्कार्यं तावदत्र प्रतीयते ॑ तच्च न भावार्थमन्तरेण ॑ न च रागतः प्रवृत्तस्य हननपानादावकस्मादौदासीन्यमुपपद्यते विना विधारकप्रयत्नम् ॑ तस्मात्स एव प्रवृत्त्युन्मुखानां मनोवाग्देहानां विधारकः प्रयत्नो निषेधविधिगोचरः क्रियेति नाक्रियापरमस्ति वाक्यं किञ्चिदपीति आह न च हननक्रियानिवृत्त्यौदासीन्यव्यतिरेकेण नञः शक्यमप्राप्तक्रियार्थत्वं कल्पयितुम् ।
केन हेतुना न शक्यमित्यत आह स्वभावप्राप्तहन्त्यर्थानुरागेणनञः ।
अयमर्थः हननपानपरो हि विधिप्रत्ययः प्रतीयमानस्ते एव विधत्ते इत्युत्सर्गः ।
न चैते शक्ये विधातुम्, रागतः प्राप्तत्वात् ।
न चात्र नञः प्रसज्यप्रतिषेधो विधेयः. तस्याप्यौदासीन्यरूपस्य सिद्धतया प्राप्तत्वात् ।
न च विधारकः प्रयत्नः, तस्याश्रुतत्वेन लक्ष्यमाणत्वात्, सति संभवे च लक्षणाया अन्याय्यत्वात्, विधिविभक्तेश्च रागतः प्राप्तप्रवृत्त्यनुवादकत्वेन विधिविषयत्वायोगात् ।
तस्माद्यत्पिबेद्धन्याद्वेत्यनूद्य तन्नेति निषिध्यते, तदभावो ज्ञाप्यते ॑ न तु नञर्थो विधीयते ।
अभावश्च स्वविरोधिभावनिरूपणतया भावच्छायानुपातीति सिद्धे सिद्धवत्, साध्ये च साध्यवद्भासत इति साध्यविषयो नञर्थः साध्यवद्भासत इति नञर्थः कार्य इति भ्रमः ।
तदिदमाह नञश्चैष स्वभावैति ।

ननु बोधयतु स्वसंबन्धिनोऽभावं नञ्॑ प्रवृत्त्युन्मुखानां तु मनोवाग्देहानां कुतोऽकस्मान्निवृत्तिरित्यत आह अभावबुद्धिश्चौदासीन्यपरिपालन कारणम् ।
अयमभिप्रायःऽज्वरितः पथ्यमश्नीयात्ऽ,ऽन सर्पायाङ्गुलिं दद्यात्ऽ

इत्यादिवचनश्रवणसमनन्तरं प्रयोज्यवृद्धस्य पथ्याशने प्रवृत्तिं भुजङ्गाङ्गुलिदानोन्मुखस्य च ततो निवृत्तिमुपलभ्य बालो व्युत्पित्सुः प्रयोज्यवृद्धस्य प्रवृत्तिनिवृत्तिहेतू इच्छाद्वेषावनुमिमीते ।
तथा हि इच्छाद्वेषहेतुके वृद्धस्य प्रवृत्तिनिवृत्ती, स्वतन्त्रप्रवृत्तिनिवृत्तित्वात्, मदीयस्वतन्त्रप्रवृत्तिनिवृत्तिवत् ।
कर्तव्यतैकार्थसमवेतेष्टानिष्टसाधनभावावगमपूर्वकौ चास्येच्छाद्वेषौ, प्रवृत्तिनिवृत्तिहेतुभूतेच्छाद्वेषत्वात्, मत्प्रवृत्तिहेतुभूतेच्छाद्वेषवत् ।
न जातु मम शब्दतद्व्यापारपुरुषाशयत्रैकाल्यानविच्छन्नभावनापूर्वप्रत्ययपूर्वाविच्छाद्वेषावभूताम् ॑ अपि तु भूयो भूयः स्वगतमालोचयत उक्तकारणपूर्वावेव प्रत्यवभासेते ।
तस्माद्वृद्धस्य स्वतन्त्रप्रवृत्तिनिवृत्ती इच्छाद्वेषभेदौ च कर्तव्यतैकार्थसमवेतेष्टानिष्टसाधनभावावगमपूर्वावित्यानुपूर्व्या सिद्धः कार्यकारणाभाव इतीष्टानिष्टसाधनतावगमात्प्रयोज्यवृद्धप्रवृत्तिनिवृत्ती इति सिद्धम् ।
स चावगमः प्रागभूतः शब्दश्रवणानन्तरमुपजायमानः शब्दश्रवणहेतुक इति प्रवर्तकेषु वाक्येषुऽयजेतऽ इत्यादिषु शब्द एव कर्तव्यमिष्टसाधनं व्यापारमवगमयंस्तस्येष्टसाधनतां कर्तव्यतां चावगमयति ॑ अनन्यलभ्यत्वादुभयोः, अनन्त्यलभ्यस्य च शब्दार्थत्वात् ।
यत्र तु कर्तव्यतान्यत एव लभ्यते, यथाऽहन्यात्ऽ,ऽन पिबेत्ऽ इत्यादिषु, हननपानप्रवृत्त्यो रागतः प्रतिलम्भात्, तत्र तदनुवादेन नञ्समभिव्याहृता लिङादिविभक्तिरन्यतोऽप्राप्तमनयोरनर्थहेतुभावमात्रमवगमयति ।
प्रत्यक्षं हि तयोरिष्टसाधनभावोऽवगम्यते, अन्यथा रागविषयत्वायोगात् ।
तस्माद्रागादिप्राप्तकर्तव्यतानुवादेनानर्थसाधनताप्रज्ञापनपरम्ऽन हन्यात्ऽ,ऽन पिबेत्ऽ इत्यादिवाक्यम्, न तु कर्तव्यतापरमिति सुष्ठूक्तमकार्यनिष्ठत्वं निषेधानाम् ।
निषेध्यानां चानर्थसाधनताबुद्धिरेव निषेध्याभावबुद्धिः ।
तया खल्वयं चेतन आपाततो रमणीयतां पश्यन्नप्यायतिमालोच्य प्रवृत्त्यभावं निवृत्तिमवबुध्य निवर्तते ।
औदासीन्यमात्मनोऽवस्थापयतीति यावत् ।

स्यादेतत् ।
अभावबुद्धिश्चेदौदासीन्यस्थापनाकारणम्, यावदौदासीन्यमनुवर्तेत ॑ न चानुवर्तते ॑ न ह्युदासीनोऽपि विषयान्तरव्यासक्तचित्तस्तदभावबुद्धिमान् ॑ न चावस्थापककारणाभावे कार्यावस्थानं दृष्टम् ॑ न हि स्तम्भावपाते प्रासादोऽवतिष्ठते ।
अत आह सा च दग्धेन्धनाग्निवत्स्वयमेवोपशाम्यति ।
तावदेव खल्वयं प्रवृत्त्युन्मुखो न यावदस्यानर्थहेतुभावमधिगच्छति ।
अनर्थहेतुत्वाधिगमोऽस्य समूलोद्धारं प्रवृत्तिमुद्धृत्य दग्धेन्धनाग्निवत्स्वयमेवोपशाम्यति ।

एतदुक्तं भवति यथा प्रासादावस्थानकारणं स्तम्भो नैवमौदासीन्यावस्थानकारणमभावबुद्धिः ॑ अपि त्वागन्तुकाद्विनाशहेतोस्त्राणेनावस्थानकारणम्, यथा कमठपृष्ठनिष्ठुरः कवचः शास्त्रप्रहारत्राणेन राजन्यजीवावस्थानहेतुः ।
न च कवचापगमे च असति च शस्त्रप्रहारे, राजन्यजीवनाश इति ।
उपसंहरति तस्मात्प्रसक्तक्रियानिवृत्त्यौदासीन्यमेवैति ।
औदासीन्यमजानतोऽप्यस्तीति प्रसक्तक्रियानिवृत्त्योपलक्ष्य विशिनष्टि ।
तत्किमक्रियार्थत्वेनानर्थक्यमाशङ्क्य क्रियार्थत्वोपवर्णनं जैमिनीयमसमञ्जसमेवेत्युपसंहारव्याजेन परिहरति तस्मात्पुरुषार्थैति ।
पुरुषार्थानुपयोग्युपाख्यानादिविषयावक्रियार्थतया क्रियार्थतया च पूर्वोत्तरपक्षौ ॑ न तूपनिषद्विषयौ, उपनिषदां स्वयं पुरुषार्थरूपब्रह्मावगतमपर्यनसानादित्यर्थः ।

यदपिऔपनिषदात्मज्ञानमपुरुषार्थं मन्यमानेन उक्तम्कर्तव्यविध्यनुप्रवेशमन्तरेणैति, अत्र निगूढाभिसंधिः पूर्वोक्तं परिहारं स्मारयति तत्परिहृतमिति ।
अत्राक्षेप्ता स्वोक्तमर्थं स्मारयति ननु श्रुतब्रह्मणोऽपिइति ।
निगूढमभिसंधिं समाधातोद्घाटयति अत्रोच्यतेनावगतब्रह्मात्मभावस्यैति ।
सत्यं न ब्रह्मज्ञानमात्रं सांसारिकधर्मनिवृत्तिकारणम्, अपि तु साक्षात्कारपर्यन्तम् ।
ब्रह्मसाक्षात्कारश्चान्तःकरणवृत्तिभेदः श्रवणमननादिजनितसंस्कारसचिवमनोजन्मा, षड्जादिभेदसाक्षात्कार इव गान्धर्वशास्त्रश्रवणाभ्याससंस्कृतमनोयोनिः ।
स च निखिलप्रपञ्चमहेन्द्रजालसाक्षात्कारं समूलमुन्मूलयन्नात्मानमपि प्रपञ्चत्वाविशेषादुन्मूलयतीत्युपपादितमधस्तात् ।
तस्माद्रज्जुस्वरूपकथनतुल्यतैवात्रेति सिद्धम् ।
अत्र च वेदप्रमाणमूलतया वेदप्रमाणजनितैत्युक्तम् ।
अत्रैव सुखदुःखानुत्पादभेदेन निदर्शनद्वयमाह न हि धनिनैति ।
श्रुतिमत्रोदाहरति तदुक्तमिति ।

चोदयति शरीरे पतितेइति ।
परिहरति न॑ सशरीरत्वस्यैति ।
यदि वास्तवं सशरीरत्वं भवेत्, न जीवतस्तन्निवर्तेत ॑ मिथ्याज्ञाननिमित्तं तु तत्॑ तच्चोत्पन्नतत्त्वज्ञानेन जीवतापि शक्यं निवर्तयितुम् ।
यत्पुनरशरीरत्वं तदस्य स्वभाव इति न शक्यं निवर्तयितुम्, स्वभावहानेन भावविनाशप्रसङ्गादित्याह नित्यमशरीरत्वमिति ।

स्यादेतत् ।
न मिथ्याज्ञाननिमित्तं सशरीरत्वमपि तु धर्माधर्मनिमित्तम् ॑ तच्च स्वकारणधर्माधर्मनिवृत्तिमन्तरेण न निवर्तते ॑ तन्निवृत्तौ च प्रायणमेवेति न जीवतोऽशरीरत्वमिति शङ्कते तत्कृतैति ।
ततित्यात्मानं परामृशति ।
निराकरोति न ॑ शरीरसंबन्धस्यैति ।
न तावदात्मा साक्षाद्धर्माधर्मौ कर्तुमर्हति, वाग्बुद्धिशरीरारम्भजनितौ हि तौ नासति शरीरसंबन्धे भवतः ॑ ताभ्यां तु शरीरसंबन्धं रोचयमानो व्यक्तं परस्पराश्रयत्वं दोषमावहति ॑ तदिदमाह शरीरसंबन्धस्यैति ।
यद्युच्येत सत्यमस्ति परस्पराश्रयत्वम्, न त्वेष दोषः, अनादित्वात्, बीजाङ्कुरवतित्यत आह अन्धपरम्परैषानादित्वकल्पना ।
यत्तु मन्यतेनेयमन्धपरम्परातुल्या अनादिता ॑ न हि यतो धर्माधर्मभेदाद्य आत्मशरीरसंबन्धभेदस्तत एव शरीरसंबन्धात्स धर्माधर्मभेदः ॑ किं त्वेष पूर्वस्मादात्मशरीरसंबन्धात्पूर्वधर्माधर्मभेदजन्मनः ॑ एव त्वात्मशरीरसंबन्धोऽन्यस्माद्धर्माधर्मभेदातिति, तं प्रत्याह क्रियासमवायाभावातिति ।
शङ्कते संनिधानमात्रेणैति ।
परिहरति नैति ।
उपार्जनंस्वीकरणम् ।
न त्वियं विधात्मनीत्याह न

त्वात्मनैति ।

ये तु देहादावात्माभिमानो न मिथ्या, अपि तु गौणः, माणवकादाविव सिंहाभिमान इति मन्यन्ते, तन्मतमुपन्यस्य दूषयति अत्राहुःिति ।
प्रसिद्धो वस्तुभेदो यस्य पुरुषस्य स तथोक्तः ।
उपपादितं चैतदस्माभिरध्यासभाष्य इति नेहोपपाद्यते ।
यथा मन्दान्धकारे स्थाणुरयमित्यगृह्यमाणविशेषे वस्तुनि पुरुषात्सांशयिकौ पुरुषशब्दप्रत्ययौ स्थाणुविषयौ ॑ तत्र हि पुरुषत्वमनियतमपि समारोपितमेव ।
एवं संशये समारोपितमनिश्चितमुदाहृत्य विपर्ययज्ञाने निश्चितमुदाहरति यथा वा शुक्तिकायामिति ।
शुक्लभास्वरस्य द्रव्यस्य पुरःस्थितस्य सति शुक्तिकारजतसाधारण्ये यावदत्र रजतविनिश्चयो भवति तावत्कस्माच्छुक्तिविनिश्चय एव न भवति ? संशयो वा द्वेधा युक्तः ॑ समानधर्मधर्मिणो दर्शनातुपलब्घ्यनुपलब्ध्यव्यवस्थातः ॑ विशेषद्वयस्मृतेश्च संस्कारोन्मेषहेतोः सादृश्यस्य द्विष्ठत्वेनोभयत्र तुल्यमेतदिति ।
अत उक्तमकस्मातिति ।
अनेन दृष्टस्य हेतोः समानत्वेऽप्यदृष्टं हेतुरुक्तम् ॑ तच्च कार्यदर्शनोन्नेयत्वेनासाधारणमिति भावः ।
आत्मानात्मविवेकिनामिति ।
श्रवणमननकुशलतामात्रेण पण्डितानाम् ॑ अनुत्पन्नतत्त्वसाक्षात्काराणामिति यावत् ।
तदुक्तं पश्वादिभिश्चाविशेषातिति ।
शेषमतिरोहितार्थम् ।

जीवतो विदुषोऽशरीरत्वे च श्रुतिस्मृती उदाहरति तथा चैति ।
सुबोधम् ।
प्रकृतमुपसंहरति तस्मान्नावगतब्रह्मात्मभावस्यैति ।

ननूक्तं यदि जीवस्य ब्रह्मात्मत्वावगतिरेव सांसारिकधर्मनिवृत्तिहेतुः, हन्त मननादिविधानानर्थक्यम् ॑ तस्मात्प्रतिपत्तिविधिपरा वेदान्ता इति, तदनुभाष्य दूषयति यत्पुनरुक्तं श्रवणात्पराचीनयोःिति ।
मनननिदिध्यासनयोरपि न विधिः, तयोरन्वयव्यतिरेकसिद्धसाक्षात्कारफलयोर्विधिसरूपैर्वचनैरनुवादात्॑ तदिदमुक्तमवगत्यर्थत्वातिति ।
ब्रह्मसाक्षात्कारोऽवगतिः ॑ तदर्थत्वं मनननिदिध्यासनयोरन्वयव्यतिरेकसिद्धमित्यर्थः ।
अथ कस्मान्मननादिविधिरेव न भवतीत्यत आह यदि ह्यवगतमिति ।
न तावन्मनननिदिध्यासने प्रधानकर्मणी अपूर्वविषये अमृतत्वफले इत्युक्तमधस्तात् ।
अतो गुणकर्मत्वमनयोरवघातप्रोक्षणादिवत्परिशिष्यते ॑ तदप्ययुक्तम्, अन्यत्रोपयुक्तोपयोक्ष्यमाणत्वाभावादात्मनः ॑ विशेषतस्त्वौपनिषदस्य कर्मानुष्ठानविरोधातित्यर्थः ।
प्रकृतमुपसंहरति तस्मातिति ।

एवं च सिद्धरूपब्रह्मपरत्वे उपनिषदाम्, ब्रह्मणः शास्त्रार्थस्य धर्मादन्यत्वात्, भिन्नविषयत्वेन शास्त्रभेदात्,ऽअथातो ब्रह्मजिज्ञासाऽ इत्यस्य शास्त्रारम्भत्वमुपपद्यत इत्याह एवं च सतिइति ।
इतरथा तु धर्मजिज्ञासैवेति न शास्त्रान्तरमिति न शास्त्रान्तरारम्भत्वं स्यादित्याह प्रतिपत्तिविधिपरत्वैति ।
न केवलं सिद्धरूपत्वाद्ब्रह्मात्मैक्यस्य धर्मादन्यत्वम्, अपि तु तद्विरोधादपीत्युपसंहारव्याजेनाह तस्मादहं ब्रह्मास्मिइति ।
इतिकरणेन ज्ञानं परामृशति ।
विधयो हि धर्मे प्रमाणम् ।
ते च साध्यसाधनेतिकर्तव्यताभेदाधिष्ठाना धर्मोत्पादिनश्च तदधिष्ठाना न ब्रह्मात्मैक्ये सति प्रभवन्ति, विरोधातित्यर्थः ।
न केवलं धर्मप्रमाणस्य शास्त्रस्येयं गतिः, अपि तु सर्वेषां प्रमाणानामित्याह सर्वाणि चेतराणि प्रमाणानिइति ।
कुतः ? न हिइति ।
अद्वैते हि विषयविषयिभावो नास्ति ॑  न च कर्तृत्वम्, कार्याभावात्॑ न च कारणत्वम्, अत एव ।
तदिदमुक्तमप्रमातृकाणि चैति चकारेण ।

अत्रैव ब्रह्मविदां गाथा उदाहरति अपि चाहुःिति ।
पुत्रदारादिष्वात्माभिमानो गौणः ।
यथा स्वदुःखेन दुःखी, यथा स्वसुखेन सुखी, तथा पुत्रादिगतेनापीति सोऽयं गौणः ।
न त्वेकत्वाभिमानः, भेदस्यानुभवसिद्धत्वात् ।
तस्मात्ऽगौर्वाहीकःऽ इतिवद्गौणः ।
देहेन्द्रियादिषु त्वभेदानुभवान्न गौण आत्माभिमानः ॑ किं तु शुक्तौ रजतज्ञानवन्मिथ्या ।
तदेवं द्विविधोऽयमात्माभिमानो लोकयात्रां वहति ।
तदसत्त्वे तु न लोकयात्रा, नापि ब्रह्मात्मैकत्वानुभवः, तदुपायस्य श्रवणमननादेरभावात् ।
तदिदमाह पुत्रदेहादिबाधनात् ।
गौणात्मनोऽसत्त्वे पुत्रकलत्रादिबाधनम् ॑ ममकाराभाव इति यावत् ।
मिथ्यात्मनोऽसत्त्वे देहेन्द्रियादिबाधनं श्रवणादिबाधनं च ।
ततश्च न केवलं लोकयात्रासमुच्छेदः ॑ सद्ब्रह्माहमित्येवं बोधिबोधशीलं यत्कार्यम्, अद्वैतसाक्षात्कार इति यावत्, तदपि कथं भवेत्?कुतस्तदसंभव इत्यत आह अन्वेष्टव्यात्मविज्ञानात्प्राक्प्रमातृत्वमात्मनः ।
उपलक्षणं चैतत्॑ प्रमाप्रमेयप्रमाणविभाग इत्यपि द्रष्टव्यम् ।
एतदुक्तं भवति एष हि विभागोऽद्वैतसाक्षात्कारकारणम्, ततो नियमेन प्राग्भावात्॑ तेन तदभावे कार्यं नोत्पद्यत इति ।
न च प्रमातुरात्मनोऽन्वेष्टव्य आत्मान्य इत्याह अन्विष्टः स्यात्प्रमातैव पाप्मदोषादिवर्जितः ।
उक्तं हि ग्रीवास्थग्रैवेयकनिदर्शनम् ।

स्यादेतत् ।
अप्रमाणात्कथं पारमार्थिकाद्वैतानुभवोत्पत्तिरित्यत आह देहात्मप्रत्ययो यद्वत्प्रमाणत्वेन कल्पितः ।
लौकिकं तद्वदेवेदं प्रमाणं तु ।
अस्यावधिमाह आ आत्मनिश्चयात्॑ आ ब्रह्मस्वरूपसाक्षात्कारादित्यर्थः ।
एतदुक्तं भवति पारमार्थिकप्रपञ्चवादिभिरपि देहादिष्वात्माभिमानो मिथ्येति वक्तव्यम्, प्रमाणबाधितत्वात् ।
तस्य च समस्तप्रमाणकारणत्वं भाविकलोकयात्रावाहित्वं चाभ्युपेयम् ।
सेयमस्माकमप्यद्वैतसाक्षात्कारे विधा भविष्यति ।
न चायमद्वैतसाक्षात्कारोऽप्यन्तःकरणवृत्तिभेद एकान्ततः परमार्थः ।
यस्तु साक्षात्कारो भाविकः, नासौ कार्यः, तस्य ब्रह्मस्वरूपत्वात् ।
अविद्या तु यद्यविद्यामुच्छिन्द्याज्जनयेद्वा, न तत्र काचिदनुपपत्तिः ।
तथा च श्रुतिः

विद्यां चाविद्यां च यस्तद्वेदोभयं सह ।

अविद्यया मृत्युं तीर्त्वा विद्ययामृतमश्नुते ॥

इति ।
तस्मात्सर्वमवदातम् ॥


इति चतुःसूत्री समाप्ता ।


एवंऽकार्यान्वयं विना सिद्धरूपे ब्रह्मणि मानता ।
पुरुषार्थे स्वयं तावद्वेदान्तानां प्रसाधिता ॥
ऽ ब्रह्मजिज्ञासां प्रतिज्ञायऽजन्माद्यस्य यतःऽ इत्यादिनाऽतत्तु समन्वयात्ऽ इत्यन्तेन सूत्रसंदर्भेण सर्वशक्तौ जगदुत्पत्तिस्थितिविनाशकारणे प्रामाण्यं वेदान्तानामुपपादितम् ।
तच्च ब्रह्मणीति परमार्थतः ।
त्वद्यापि ब्रह्मण्येवेति व्युत्पादितम् ।
तद्त्र संदिह्यते तज्जगदुपादानकारणं किं चेतनमुताचेतनमिति ।
अत्र च विप्रतिपत्तेः प्रवादीनां विशेषानुपलम्भे सति संशयः ।
तत्र च प्रधानमचेतनं जगदुपादानकारणमनुमानसिद्धमनुवदन्त्युपनिषद इति सांख्याः ।
जीवाणुव्यतिरिक्तचेतनेश्वरनिमित्ताधिष्ठिताश्चतुर्विधाः परमाणवो जगदुपादानकारणमनुमितमनुवदन्तीति काणादाः ।
आदिग्रहणेनाभावोपादानत्वादि ग्रहीतव्यम् ।
अनिर्वचनीयानाद्यविद्याशक्तिमञ्चेतनोपादानं जगदागमिकमिति ब्रह्मविदः ।
एतासां च विप्रतिपत्तीनामनुमानवाक्यानुमानवाक्यतदाभासा बीजम् ।
तदेवं विप्रतिपत्तेः संशये किं तावत्प्राप्तम् ।
तत्र ज्ञानक्रियाशक्त्यभावद्ब्रह्मणोऽपरिणामिनः ।
न सर्वशक्तिविज्ञाने प्रधाने त्वस्ति संभवः ॥
ज्ञानक्रियाशक्ती खलु  ज्ञानक्रियाकार्यदर्शनोन्नेयसद्भावे ।
न च ज्ञानक्रिये चिदात्मनि स्तः, तस्यापरिणामित्वादेकत्वाच्च ।
त्रिगुणे तु प्रधाने परिणामिनि संभवतः ।
यद्यपि च साम्यावस्थायां प्रधाने समुदाचरद्वृत्तिनी क्रियाज्ञाने न स्तः, तथाप्यव्यक्तेन शक्त्यात्मना रूपेण संभवत एव ।
तथा च प्रधानमेव सर्वज्ञं च सर्वशक्ति च ।
न तु ब्रह्म ।
स्वरूपचैतन्यं त्वस्यावृत्तितमनुपयोगि जीवात्मनामिवास्माकम् ।
न च स्वरूपचैतन्ये कर्तृत्वम्, अकार्यत्वात्तस्य ।
कार्यत्वे वा न सर्वदा सर्वज्ञता ।
भोगापर्गलक्षणपुरुषार्थद्वयप्रयुक्तानादिप्रधानपुरुषसंयोगनिमित्तस्तु महदहङ्कारादिक्रमेणाचेतनस्यापि चेतनानधिष्ठितस्य प्रधानस्य परिणामः सर्गः ।
दृष्टं चाचेतनं चेतनानधिष्ठितं पुरुषार्थे प्रवर्तमानम् ।
यथा वत्सविवृद्ध्यर्थमचेतनं क्षीरं प्रवर्तते ।
ऽतदैक्षत बहु स्यां प्रजायेयऽ इत्याद्याश्च श्रुतयोऽचेतनेऽपि  चेतनवदुपचारात्स्वकार्योन्मुखमादर्शयन्ति, यथा कूलं पिपतिषतीति ।
ऽयत्प्राये श्रूयते यच्च तत्तादृगवगम्यते ।
भाक्तप्राये श्रुतमिदमतो भीक्तं प्रतीयते ॥
ऽ अपि चाहुर्वृद्धाः यथाग्र्यप्राये लिखितं दृष्ट्वा वदन्ति भवेदयमग्र्यः इति, तथेदपिऽता आप ऐक्षन्तऽ तत्तेज ऐक्षत इत्याद्युपचारप्राये क्षुतं तदैक्षत इत्यौपचारिकमेव विज्ञेयम् ।
अनेन जीवेनात्मनानुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि इति च प्रधानस्य जीवात्मत्वं जीवार्थकारितयाह ।
यथा हि भद्रसेनो राजार्थकारी राज्ञा भद्रसेनो ममात्मेत्युपचर्यते,  एवं तत्त्वमसि  इत्याद्याः श्रुतयो भाक्ताः संपत्त्यर्था वा द्रष्टव्याः ।
स्वमपीतो भवति इति च निरुक्तं जीवस्य प्रधाने स्वकीयेऽप्ययं सुषुप्तावस्थायां ब्रूते ।
प्रधानांशतमःसमुद्रके हि जीवोनिद्राणस्तमसीव मग्नो भवति ।
यथाहुः अभावप्रत्ययालम्बना वृत्तिर्निद्रा इति ।
वृत्तीनामन्यासां प्रमाणादीनामभावस्तस्य प्रत्ययकारणं तमस्तदालम्बमा निद्रा जीवस्य वृत्तिरित्यर्थः ।
तथा सर्वज्ञं प्रस्तुत्य श्वेताश्वतरमन्त्र्रोऽपि  सकाराणां करणाधिपाधिप इति प्राधानाभिप्रायः ।
प्रधानस्यैव सर्वज्ञत्वं प्रतिपादितमदस्तात् ।
तस्मादचेतनं प्रधानं जगदुपादानमनुवदन्ति श्रुतय इति पूर्वः पक्षः ।
एवं काणादादिमतेऽपि कथञ्चिद्योजननीयाः श्रुतयः ।
अक्षरार्थस्तु प्रधानकारणपक्षेऽपीति प्रधानस्यापीति ।
अपिकारावेवकारार्थौ ।
स्यादेतत् ।
सत्त्वसंपत्त्या चेदस्य सर्वज्ञताथ तमःसंपत्त्यासर्वज्ञतैवास्य कस्मान्न भवतीत्याह तेन च सत्त्वधर्मेण ज्ञानेनेति ।
सत्त्वं हि प्रकाशशीलं निरतिशयोत्कर्षं सर्वज्ञताबीजम् ।
तथाहुः निरतिशयं सर्वज्ञताबीजमिति ।
यत्खलु सातिशयं तत्क्वचिन्निरतिशयं दृष्टं, यथा कुवलामलकबिल्वेषु, सातिशयं महत्त्वं व्योम्नि परममहति निरतिशयम् ।
एवं ज्ञानमप्येकद्विबहुविषयतया सातिशयमित्यनेनापि क्वचिन्निरतिशयेन भवितव्यम् ।
इदमेव चास्य निरतिशयत्वं यद्विदितसमस्तवेदितव्यम् ।
तदिदं सर्वज्ञत्वं सत्त्वस्य निरतिशयोत्कर्षत्वे संभवति ।
एतदुक्तं भवति यद्यपि रजस्तमसी अपि स्तः तथापि पुरुषार्तप्रयुक्तगुणवैषम्यातिशयात्सत्त्वस्य निरतिशयोत्कर्षे सार्वज्ञ्यं कार्यमुत्पद्यत इति प्रधानवस्थायामपि तन्मात्रं विवक्षित्वाविवक्षित्वा च तमःकार्यं प्रधानं सर्वज्ञमुपचर्यत इति ।
अपिभ्यामवधारणस्य व्यवच्छेद्यमाह न केवलस्येति ।
नहि किञ्चिदेकं कार्यं जनयेदपि तु बहूनि ।
चिदात्मा चैकः, प्रधानं तु त्रिगुणमिति तत एव कार्यमुत्पत्तिमर्हति, न चिदीत्मन इत्यर्थः ।
तवापि च योग्यतामात्रेणैव चिदात्मनः र्वज्ञताभ्युपगमो न कार्ययोगादित्याह त्वयापीति ।
न केवलस्याकार्यकारणस्येत्येतत्सिहावलोकेन प्रपञ्चयति प्रागुत्पत्तेरिति ।
अपि च प्रधानस्येति ।
चस्त्वर्थः ।
एवं प्राप्त उच्यते ईक्षतेर्नाशब्दम् ।

नामरूपप्रपञ्चलक्षणकार्यदर्शनादेतत्कारणमात्रवदिति सामान्यकल्पमायामिति प्रमाणं,  न तु तदचेतनं चेतनमिति वा विशेषकल्पनायामस्त्यनुमानमित्युपरिष्टात्प्रवेदयिष्यते ।
तस्मान्नामरूपप्रपञ्चकारणभेदप्रमायामाम्नाय एव भगवानुपासनीयः ।
तदेवमाम्नायैकसमधिगमनीये जगत्कारणंऽपौर्वापर्यपरामर्शाद्यदाम्नायोऽञ्जसा वदेत् ।
जगद्बीजं तदेवेष्टं चेतने च स आञ्जसः ॥
तेषु तेषु खल्वाम्नायप्रदेशेषु तदैक्षत इत्येवञ्जातीयकैर्वाक्यैरीक्षितुः कारणज्जगज्जन्माख्यायत इति ।
न च प्रधानपरमाण्वादेरचेतनस्येक्षितृत्वमाञ्जसम् ।
सत्त्वांशेनेक्षितृ प्रधानं, तस्य प्रकाशकत्वादिति चेन्न ।
तस्य जाड्येन तत्त्वानुपपत्तेः ।
कस्तर्हि रजतस्तमोभ्यां सत्त्वस्य विशेषः ।
स्वच्छताष ।
स्वच्छं हि सत्त्वम् ।
अस्वच्छे च रजस्तमसी ।

स्वच्छस्य च चैतन्यबिम्बोद्ग्रहितया प्रकाशकत्वव्यपदेशे नेतरयोः, अस्वच्छतया तद्ग्राहिकत्वाबावात् ।
पार्थिवत्वे तुल्य इव मणेर्बिम्बोद्ग्राहिता न लोष्टादीनाम् ।
ब्रह्मणस्त्वीक्षितृत्वमाञ्जसं, तस्याम्नायतो नित्यज्ञानस्वभावत्वविनिश्चात् ।
नन्वत एवास्य नेक्षितृत्वं, नित्यस्य ज्ञानस्वभावभूतस्येक्षणस्याक्रियात्वेन ब्रह्मणस्तत्प्रति निमित्तभावाभावात् ।
अक्रियानिमित्तस्य च कारकत्वनिवृत्तौ तद्व्याप्तस्य तद्विशेषस्य कर्तृत्वस्य निवृत्तेः ।
सत्यं, ब्रह्मस्वभावश्चैतन्यं नित्यतया न क्रिया, तस्य त्वनवच्छिन्नस्य तत्तद्विषयोपधानमेदावच्छेदेन कल्पितभेदस्यानित्यत्वं कीर्यत्वं चोपपद्यते ।
तथा चैवंलक्षण ईक्षणे सर्वविषये ब्रह्मणः स्वातन्त्र्यलक्षणं कर्तृत्वमुपपन्नम् ।
यद्यपि च कूटस्थनित्यस्यापरिणामिन औदासीन्यमस्य वास्तवं तथाप्यनाद्यनिर्वचनीयविद्यावच्छिन्नस्य व्यापारवत्त्वभवभासत इति कर्तृत्वोपपत्तिः ।
परैरपि च चिच्छेक्ते कूटस्थनित्याया वृत्तीः प्रति कर्तृत्वमीदृशमेवाभ्युपेयं, चैतन्यसामान्याधिकरण्येन ज्ञातृत्वोपलब्धेः ।
नहि प्राधानिकान्यन्तर्बहिःकरणानि त्रयोदश सत्त्वगुणप्रधानान्यपि स्वयमेवाचेतनानि, तद्वृत्तया स्वं वा परं वा वेदितुमुत्सहन्ते ।
नो खल्वन्धाः सहस्रमपि पान्थाः पन्थानं विदन्ति ।
चक्षुष्मता चैकेन चेद्वेद्यते, स एव तर्हि मार्गदर्शी स्वतन्त्रः कर्ता नेता तेषाम् ।
एवं बुद्धिसत्त्वस्य स्वयमचेतनस्य चितिबिम्बसंक्रान्त्या चेदापन्नं चैतन्यस्य ज्ञातृत्वं, चितिरेव ज्ञात्री स्वतन्त्रा, नान्तर्बहिष्करणान्यन्धसहस्रप्रतिमान्यस्वसन्त्राणि ।
न चास्यश्चितेः अस्ति व्यापारयोगः ।
न च तदयोगेऽप्यज्ञातृत्वं, व्यापारवतामपि जडानामज्ञत्वात् ।
तस्मादन्तःकरणवर्तिनं व्यापारमारोप्य चितिशक्तौ कर्तृत्वाभिमानः ।
अन्तःकरणे वा चैतन्यमारोप्य तस्य ज्ञातृत्वाभिमानः ।
सर्वथा भवन्मतेषडपि नेदं स्वाभाविकं क्वचिदपि ज्ञातृत्वं, अपि तु सांव्यवहारारिकमेवेति परमार्थः ।
नित्यस्यात्मनो ज्ञानं परिणाम इति च भेदाभेदपक्षमपाकुर्वद्भिरपास्तम् ।
कूटस्थस्य नित्यस्यात्मनोऽव्यापारवत एव भिन्नं ज्ञानं धर्म इति चोपरिष्टादपाकरिष्यते ।
तस्माद्वस्तुतोऽनवच्छिन्नं चैतन्यं तत्त्वान्यत्वाभ्यामनिर्वचनीयाव्याकृतव्याचिकीर्षितनामरूपविषयावच्छिन्नं सज्ज्ञानं कार्यं, तस्य कर्ता ईश्वरो ज्ञाता सर्वज्ञः सर्वशक्तिरिति सिद्धम् ।
तथा च श्रुतिः तपसा चीयते ब्रह्म ततोऽन्नमभिजायते ।
अन्नात्प्राणो मनः सत्यं लोकाः कर्मसु चामृतम् ॥
यः सर्वज्ञः सर्वविद्यस्य ज्ञानमयं तपः ।
तस्मादेतद्ब्रह्म नाम रूपमन्नं च जायते ॥
इति ।
तपसा ज्ञानेन अव्याकृतनामरूपविषयेण चीयते तद्व्याचिकीर्षवद्भवति, यथा कुविन्दादिरव्याकृतं पटादि बुद्धावालिख्य चिकीर्षति ।
एकधर्मवान् द्वितीयधर्मोपजननेन उपचित उच्यते ।
व्याचिकीर्षायां चोपचये सति ततो नामरूपमन्नमदनीयं साधारणं संसारिणां व्याचिकीर्षितमभिजायते ।
तस्मादव्याकृताद्व्याचिकीर्षितादन्नात्प्राणो हिरण्यगर्भो ब्रह्मणो ज्ञानक्रियाशक्त्यधिष्ठानं जगत्सूत्रात्मा साधारणे जायते, यथाव्याकृतात्व्यचिकीर्षितात्पटादवान्तरकार्यं द्वितन्तुकादि ।
तस्माच्च प्राणान्मन आख्यं संकल्पविकल्पादिव्याकरणात्मकं जायते ।
ततो व्याकरणात्मकान्मनसः सत्यशब्दवाच्यान्याकाशादीनि जायन्ते ।
तेभ्यश्च सत्याख्येभ्योऽनुक्रमेण लोकाः भूरादयः तेषु मनुष्टादिप्राणिनो वर्णाश्रमक्रमेण कर्माणि धर्माधर्मरूपाणि जायन्ते ।
कर्मसु चामृतं फलं स्वर्गनरकादि ।
तच्च स्वनिनित्तयोर्धर्माधर्मयोः सतोर्न विनश्यतीत्यमृतम् ।
यावद्धर्माधर्मभावीति यावत् ।
यः सर्वज्ञः सामान्यतः, सर्वविद्विशेषतः ।
यस्य भगवतो ज्ञानमयं तपो धर्मो नायासमयम्, तस्माद्ब्रह्ममः पूर्वस्मादेतत्परं कार्यं ब्रह्म ।
किञ्च नामरूपमन्नं च व्रीहियवादि जायत इति ।
तस्मात्प्रधानस्य साम्यावस्थायामनीक्षितृत्वात्, क्षेत्रज्ञानां च सत्यपि चैतन्ये सर्गादौ विषयानीक्षणात्, मुख्यसंभवे चोपचारस्यान्याय्यत्वात्, मुमुक्षोश्चायथार्थोपदेशानुपपत्तेः, मुक्तिविरोधित्वात्, तेजःप्रभृतीनां च मुख्यासंभवेनोपचाराश्रयणस्य युक्तिसिद्धत्वात्, संशये च तत्प्रायपाठस्य  निश्चायकत्वात्, इह तु  मुख्यस्यौत्सर्गिकत्वेन निश्चये सति संशयाभावात्, अन्यथा किरातशतसंकीर्णदेशनिवासिनो ब्राह्मणायनस्यापि किरातत्वापत्तेः, ब्रह्मैवेक्षित्रनाद्यनिर्वाच्याविद्यासचिवं जगदुपादानं, शुक्तिरिव समारोपितस्य रजतस्य, मरीचय इव जलस्य, एवश्चद्रमा इव द्वतीयस्य चद्रमसः ।
न त्वचेतनं प्रधानपरमाणत्वादि ।
अशब्दं हि तत् ।
न च प्रधानं परमाणवो वा तदतिरिक्तसर्वज्ञेश्वराधिष्ठिता जगदुपादानमिति सांप्रतं कार्यत्वात् ।
कारणात्कार्याणां भेदाभावात्कारणज्ञानेन समस्तकार्यपरिज्ञानस्य मृदादिनिदर्शनेनागमेन प्रसाधित्वात्, भेदे च तदनुपपत्तेः ।
साक्षाच्चऽएकमेवाद्वितीयम्ऽऽनेह नानास्ति किञ्चनऽ मृत्योः , मृत्युमाप्नोतिऽ इत्यादिभिर्ब्रह्मातिरिक्तस्य प्रपञ्चस्य प्रतिषेधाचेतनोपादानमेव जगत्, भुजङ्ग इवारोपिति गज्जूपादान इति सिद्धान्तः ।
सदुपादानत्वे हि सिद्धे जगतस्तदुपादानं चेतनमचेतनं वेति संशय्य मीमांस्येत ।
अद्यापि तु सदुपादानत्वमसिद्धमित्यत आह तत्रेदंशब्दवाच्यमित्यादि दर्शयतिइत्यन्तेन ।
तथापीक्षिता पारमार्थिकप्रधानक्षेत्रज्ञातिरिक्त ईश्वरो भविष्यति॑ यथाहुर्हैरण्यगर्भा इत्यतः श्रुतिः पतिताऽएकमेवाद्वितीयंऽ इति ।
बहु स्याम्ऽ इति चाचेतनं कारणमात्मन एव बहुभावमाह ।
तेनापि कारणच्चेतनाभिन्नं कार्यमभ्युपगम्यते ।
यद्यप्याकाशाद्या भूतसृष्टिस्तथापि तेजोऽबन्नानामेव त्रिवृत्करणस्य विवक्षितत्वात्तत्र तेजसः प्राथम्यात्तेजः प्रथममुक्तम् ।
एकमद्वितीयं जगदुपादानमित्यत्र श्रुत्यन्तरमपि पठति तथान्यत्रेति ।
ब्रह्म चतुष्पादष्टाशफं षोडशकलशम् ।
तद्यथा प्राची प्रतीची दक्षिणोदीचीति चतस्रः कला ब्रह्मणः प्रकाशवान्नाम प्रथमः पादः ।
तदर्धं शफः ।
तथा पृथिव्यन्तरीक्षं द्यौः समुद्र इत्यपरश्चतस्रः कला द्वितीयः पादोऽनन्तवान्नाम ।
तथाग्निः सूर्यचद्रमा विद्युदिति चतस्रः कलाः, स ज्योतिष्मान्नाम तृतीयः पादः ।
प्राणश्चक्षुः श्रोत्रं वागिति चतस्रः कालाः,  स चतुर्थमायतनवान्नाम ब्रह्मणः पादः ।
तदेवं षोडशकलं षोडशावयवं ब्रह्मोपास्यमिति सिद्धम् ।
स्यादेतत् ।
ईक्षतेरिति तिपा धातुस्वरूपमुच्यते ।
न चाविवक्षितार्थस्य धातुस्वरूपस्य चेतनोपादानसाधनत्वसंभव इत्यत आह ईक्षतेरितिधात्वर्थनिर्देशोऽभिमतः, विषयिणं निषयलक्षणात् ।
प्रसिद्धा चेयं लक्षणेत्याह यजतरितिवदिति ।
ऽयः सर्वज्ञः इति सामान्यतः॑ सर्ववितिति विशेषतः ।
सांख्यीयं स्वमतसमाधानमुपन्यस्य दूषयति यत्तूक्तं सत्त्वधर्मेणेति ।
पुनः सांख्यमुत्थापयति ननूक्तमिति ।
परिहरति तदपीति ।
सामुदाचरद्वृत्ति तावन्न भवति सत्त्वं, गुणवैषम्यं साम्यानुपपत्तेः ।
न चाव्यक्तेन रूपेण ज्ञानमपपयुज्यते, रजतस्तमसोस्तत्प्रतिबन्धस्यापि सूक्ष्मेण रूपेण सद्भावादित्यर्थः ।
अपिच चैतन्यप्रधानवृत्तिवचनो जानातिर्न चाचेतने वृत्तिमात्रे दृष्टचरप्रयोग इत्याह अपिच नासाक्षिकेति ।
कथं तर्हि योगिनां सत्त्वाशोत्कर्षहेतुकं सर्वज्ञत्वमित्यत आह योगिनां त्विति ।
सत्त्वांशोत्कर्षो हि योगिनां चेतन्यचक्षुष्मतामुपकरोति,  नान्धस्य प्रधानस्येत्यर्थः ।
यदि तु कापिलमतमपहाय हैरण्यगर्भमास्थीयेत तत्राप्याह अथ पुनः साक्षिनिमित्तमिति ।
तेषामपि हि प्रकृष्टसत्त्वोपादानं पुरुषविशेषस्यैव क्लेशकर्मविपाकाशयापराभृष्टस्य सर्वज्ञत्वं, न तु प्रधानस्याचेतनस्य ।
तदपि चाद्वैतश्रुतिभिरपास्तमिति भावः ।
पूर्वपक्षबीजमनुभाषते यत्पुनरुक्तं ब्रह्मणोऽपीति ।
चेतन्यस्य शुद्धस्य नित्यत्वेऽप्युपहितं सदनित्यं कार्यं, आकाशमिव घटावच्छिन्नमित्यभिसंधाय परिहरति इदं तावद्भवानिति ।
प्रततौष्ण्यप्रकाशे सवितरिइत्येतदपि विषयावच्छिन्नप्रकाशः कार्यमित्येतदभैप्रायम् ।
वैषम्यं चोदयति ननु सवितुरिति ।
किं वास्तवं कर्माभावमभिप्रेत्य वैषम्यमाह भवानुत तद्विवक्षाभावम् ।
तत्र यदि तद्विवक्षाभावं, तदा प्रकाशयतीत्यनेन मा भूत्साम्यं, प्रकाशत इत्यनेन त्वस्ति ।
नह्यत्र कर्म विवक्षैतम् ।
अथ च प्रकाशस्वभाव प्रत्यास्त स्वातन्त्र्यं सवितुरिति परिहरति न ।
असत्यपि कर्मणीति ।
असत्यपीत्यविवक्षितेऽपीत्यर्थः ।
अथ वास्तवं कर्माभावमभिसंधाय वैषम्यमुच्येत,  तन्न, असिद्धत्वात्कर्माभावस्य, विविक्षितत्वाच्चात्र कर्मण इति परिहरति कर्मापेक्षायां त्विति ।
यासां सति कर्मण्यविवक्षिते श्रुतीनामुपपत्तिस्तासां सति कर्मणि विवक्षिते सुतरामित्यर्थः ।
यत्प्रसादादिति ।
यस्य भगवत ईश्वरस्य प्रसादात्तस्य नित्यसिद्धस्येश्वरस्य नित्यं ज्ञानं भवतीति किमु वक्तव्यमिति योजना ।
यथादुर्योगशास्त्रकाराःऽततः प्रत्यक्चेतनाधिगमोऽप्यन्तरायाभाश्चऽ इति ।
तद्भाष्यकाराश्च भक्तिविशेषादावर्जित ईश्वरस्तमनुगृह्णाति ज्ञानवैराग्यादिना इति ।
सवितृप्रकाशवदिति ।
वस्तुतो नित्यस्य कारणानपेक्षां स्वरूपेणोक्त्वा व्यतिरेकमुखेनाप्याह अपि चाविद्यादिमत इत्यादि ।
आदिग्रहणेन कामकर्मादयः संगृह्यन्ते ।
न ज्ञानप्रतिबन्धकारणरहितस्येति ।
संसारिणां वस्तुतो नित्यज्ञानत्वेऽप्यविद्यायाः प्रतिबन्धकारणानि सन्ति, नतु ईश्वरस्याविद्यारहितस्य ज्ञानप्रतिबन्धकारणसंभव इति भावः ।
न तस्य कार्यमावरणाद्यपगमो विद्यते, अनावृत्तत्वादिति भावः ।
ज्ञानबलेन क्रिया ।
प्रधानस्य त्वचेतनस्य ज्ञानबलाभावाज्जगतो न क्रियेत्यर्थः ।

अपाणिर्गृहीता, अपादो वेगवान् विहरणवान् ।
अतिरोहितार्थमन्यत् ।
स्यादेतेत् ।
अनात्मनि व्योम्नि घटाद्युपाधिकृतो भवत्ववच्छेदकविभ्रमः, न तु आत्मनि स्वभावसिद्धप्रकाशे स घटत इत्यत आह दृश्यते चात्मन एव सत  इति ।
अभिनिवेशःमिथ्याभिमानः ।
मिथ्याबुद्धिमात्रेण पूर्वेणेति ।
अनेनानादिता दर्शिता ।
मात्रग्रहणेन विचरसहत्वेन निर्वचनीयता निरस्ता ।
परिशिष्टम् ॥५ ॥ ॥६ ॥



तन्निष्ठस्य मोक्षोपदेशादिति ।
शङ्कोत्तरत्वेन वा स्वातन्त्र्येण वा प्रधाननिराकरणार्थं सूत्रम् ।
शङ्का च भाष्ये उक्ता ॥७ ॥



स्यादेतत् ।
ब्रह्मैव ज्ञीप्सितं, तच्च न प्रथमं सूक्ष्मतया शक्यं श्वेतकेतुं ग्राहयितुमिति तत्संबद्धं प्रधानमेव स्थूलतयात्मत्वेन ग्राह्यते श्वेतकेतुररुन्धतीमिवातीव सूक्ष्मां दर्शयितुं तत्संनिहितां स्थूलतारकां दर्शयतीयमसावरुन्धतीति ।
अस्यां शङ्कायामुत्तरं हेयत्वावचनाच्चैति सूत्रम् ।
चकारोऽनुक्तसमुच्चयार्थः ।
तच्चानुक्तं भाष्य उक्तम् ॥८ ॥



अपि च जगत्कारणं प्रकृत्य स्वपितीत्यस्य निरुक्तं कर्विती श्रुतिश्चेतनमेव जगत्कारणं ब्रूते ।
यदि स्वशब्द आत्मवचनस्तथापि चेतनस्य पुरुषस्याचेतनप्रधानत्वानुपपत्तिः ।
अथात्मीयवचनस्थथाप्यचेतने पुरुषार्थतयात्मीयेऽपि चेतनस्य प्रलयानुपपत्तिः ।
नहि मृदात्मा घट आत्मीयेऽपि पाथसि प्रलीयतेऽपि त्वात्मभूतायां मृद्येव ।
नच गजतमनात्मभूते हस्तिनि प्रलीयते, किन्त्वात्मभूतायां शुक्तावेवेत्याह स्वाप्ययात् ॥९ ॥



गतिसामान्यात् ।
गतिरवगतिः ।
तार्किकसमय इवेति ।
यथा हि तार्किकाणां समयभेदेषु परस्पराहतार्थता, नैवं वेदान्तेषु परस्परपराहृतिः, अपि तु तेषु सर्वत्र जगत्कारणचेतन्यावगतिः समानेति ।
चक्षुरादीनामिव रूपादिष्विति ।
यथा हि सर्वेषां चक्षू रूपमेव ग्राहयति, न पुना रसादिकं कस्यचिद्दर्शयति कस्यचिद्रूपम् ।
एवं रसनादिष्वपि गतिसामान्यं दर्शनीयम् ॥१० ॥



श्रुतत्वाच्च ।
ऽतदैक्षत इत्यत्र ईक्षणमात्रं जगत्कारणस्य श्रुतं न तु सर्वविषयम् ।
जगत्कारणसंबन्धितया तु तदर्थात्सर्वविषयमवगतं, श्वेताश्वतराणां तूपनिषदि सर्वज्ञ ईश्वरो जगत्कारणमिति साक्षादुक्तमिति  विशेषः ॥ ११ ॥



उत्तरसूत्रसंदर्भमाक्षिपति जन्माद्यस्य यत इत्यारभ्येति ।
ब्रह्म जिज्ञासितव्यमिति हि प्रतिज्ञातं, तच्च शास्त्रैकसमधिगम्यं, शस्त्रं च सर्वज्ञे सर्वशक्तौ जगदुत्पत्तिस्थितिप्रलयकारणं ब्रह्मण्येव प्रमाणं न प्रधानादाविति न्यायतो व्युत्पादितम् ।
न चास्ति कश्चिद्वेदान्तभागो यस्तद्विपरीतमपि बोधयेदिति च गतिसामान्यातित्युक्तम् ।
तत्किमपरमवशिष्यते, यदर्थान्तरसूत्रसंदर्भस्यावतारः स्यादिति ।
किमुत्थानमिति ।
किमाक्षेपे ।
समाधत्ते

उच्यतेद्विरूपं हीति ।
यद्यपि तत्वतो निरस्तसमस्तोपाधिरूपं ब्रह्म तथापि न तेन रूपेण शक्यमुपदेष्टुमित्युपहितेन रूपेणोपदेष्टव्यमिति ।
तत्र च क्वचिदुपाधिर्विवक्षितः ।
तदुपासनानि कानिचितभ्युदयार्थानिमनोमात्रसाधनतयात्र पठितानि ।
कानिचित्क्रममुक्त्यर्थानि, कानिचित्कर्मसमृद्ध्यर्थानि ।
क्वचित्पुनरुक्तोऽप्युपाधिपविवक्षितः, यथात्रैवान्नमयादय आनन्दमयान्ताः पञ्च कोशाः ।
तदत्र कस्मिन्नुपाधिर्विवक्षितः कस्मिन्नेति नाद्यापि विवेचितम् ।
तथा गतिसामान्यमपि सिद्धवदुक्तं, न त्वद्यापि साधितमिति तदर्थमुत्तरग्रन्थसंदर्भारम्भ इत्यर्थः ।
स्यादेतत् ।
परस्यात्मनस्तत्तदुपाधिभेदविशिष्टस्याप्यभेदात्कथमुपासनाभेदः, कथं च फलभेद इत्यत आह एक एव त्विति ।
रूपाभेदेऽप्युपाधिभेदादुपहितभेदादुपासनाभेदस्तथा च फलमेव इत्यर्थः ।
क्रतुः संकल्पः ।
ननु यद्येक आत्मा कूटस्थनित्यो निरतिशयः सर्वभूतेषु गूढः, कथमेतस्मिन् भूताश्रये तारतम्यश्रुतया इत्यत आह यद्यप्येयक आत्मेति ।
यद्यपि निरतिशयकमेव रूपमात्मन एश्वर्यं च ज्ञानं चानन्दश्च, तथाप्यनाद्यातमः समावृतां तेषु तेषु प्राणभृद्भेदेषु क्वचिदसदिव, क्वचित्सदिव, क्वचिदपकृष्टमिव, क्वचित्प्रकर्षवत्, क्वचिदत्यन्तप्रकर्षवदिव भासते, तत्कस्य हेतोः, अविद्यतमसः प्रकर्षनिकर्षतारतम्यादिति ।
तथोत्तमप्रकाशः सविता दिह्मण्डलमोकरूपेणैव प्रकाशेनापूरयन्नपि वर्षासु निकृष्टप्रकाश इव शरदि तु प्रकृष्टप्रकाश इव प्रथते, तथेदमपीति ।
अपेक्षितोपाधिसंबन्धंुपास्यत्वेन ।
निरस्तोपाधिसंबन्धंज्ञेयत्वेनेति ॥११ ॥



आनन्दमयोऽभ्यासात् ।
तत्र तावत्प्रथममेकदेशिमतेनाधिकरणमारचयति तैत्तिरीयकेऽन्नमयमित्यादि ।
ऽगौणप्रवाहपातेऽपि युज्यते मुख्यमीक्षणम् ।
मुख्यत्वे तूभयोस्तुल्ये प्रायदृष्टिर्विशेषिका ॥
ऽ आनन्दमय इति हि विकारे  प्राचुर्ये च मयटस्तुल्यं मुख्यार्थत्वमिति विकारार्थान्नमयादिपदप्रायपाठादानन्दमयपदमपि विकारार्थमेवेति युक्तम् ।
न च प्राणमयादिषु विकारार्थत्वायोगात्स्वार्थिको मयङिति युक्तम् ।
प्राणाद्युपाध्यवच्छिन्नो ह्यात्मा भवति प्राणादिविकाराः, घटाकाशमिव घटविकाराः ।
न च सत्यर्थे स्वार्थिकत्वमुचितम् ।
ऽचतु ऋकोशान्तरत्वे तु न सर्वान्तरतोच्यते ।
प्रियादिभागी शरीरो जीवो न ब्रह्म युज्यते ॥
ऽ न च सर्वान्तरतया ब्रह्मैवानन्दमयं, न जीव इति सांप्रतम् ।
नहीयं श्रुतिरानन्दमयस्य सर्वान्तरतां ब्रूते अपि त्वन्नमयादिकोशचतुष्ठयान्तरतामानन्दमयकोशस्य ।
न चास्मादन्यस्यान्तरस्याश्रवणादयमेव सर्वान्तर इति युक्तम् ।
यदपेक्षं सस्यान्तरत्वं श्रुतं तत्तस्मादेवान्तरं भवति ।
नहि देवदत्तो बलवानित्युक्ते सर्वान्सिंहशार्दूलादीनपि प्रति हलवानप्रतीयतेऽपि तु समानजातीयनरान्तरनपेक्ष्य ।
एवमानन्दमयोऽप्यन्नमयादिभ्योऽन्तरो न तु सर्वस्मात् ।
न च निष्कलस्य ब्रह्मणः प्रियाद्यवयवयोगः, नापि शरीरत्वं युज्यत इति संसार्येवानन्दमयः ।
तस्मादुपहितमेवात्रोपास्यत्वेन विवक्षितं, न तु ब्रह्मरूपं ज्ञेयत्वेनेति पूर्वः पक्षः ।
अपि च यदि प्राचुर्यार्थोऽपि मयट्, तथापि संसार्येवानन्दमयः, न तु ब्रह्म ।
आनन्दप्राचुर्य हि तद्विपरीतदुःखलवसंभवे भवति न तु तदत्यन्तासंभवे ।
न च परमात्मनो मनागपि दुःखलवसंभवः, आनन्दैकरसत्वादित्याह न च सशरीरस्य सत इति ।
अशरीरस्य पुनरप्रियसंबन्धो मनागपि नास्तीति प्राचुर्यार्थोऽपि मयङ्नोपपद्ययत इत्यर्थः ।
उच्यते ।
आनन्दमयावयवस्य तावद्ब्रह्मणः पुच्छस्याङ्गतया न प्राधान्यं, अपि त्वङ्गिन आनन्दमयस्यैव ब्रह्मणः प्राधान्यम् ।
तथाच तधिकारे पठितमभ्यस्यमानमानन्दपदं तद्बुद्धिमाधत्त इति तस्यैवानन्दमयस्याभ्यास इति युक्तम् ।
ज्योतिष्टोमाधिकारेऽवसन्ते वसन्ते ज्योतिषा यजेतऽ इति ज्योतिःपदमिव ज्योतिष्टोमाभ्यासः कालविशेषविधिपरः ।
अपि च साक्षादानन्दमयात्माभ्यासः श्रूयतेऽएतमानन्दमयमात्मानमुपसंक्रामतिऽ इति ।
पूर्वपक्षबीजमनुभाष्यं दूषयति यत्तूक्तमन्नमयादिति ।
न हि मुख्यारुन्धतीदर्शनं तत्तदमुख्यारुन्धतीदर्शनप्रायपठितमप्यमुख्यारुन्धतीदर्शनं भवति ।
तादर्थ्यात्पूर्वदर्शनानामन्यदर्शनानुगुण्यं नतु तद्विरोधितेति चेत्, इहाप्यानन्दमयादान्तरस्यान्यस्याश्रवणात्, तस्य त्वन्नमयादिसर्वान्तरत्वश्रुतेस्तत्पर्यवासानात्तादर्थ्यं तुल्यम् ।
प्रियाद्यवयवयोगशरीरत्वे च भाष्येण समाहिते ।
प्रियाद्यवयवयोगाच्च दुःखलवयोगेऽपि परमात्मन औपाधिक उपपादितः ।
तथाचानन्दमय इति प्राचुर्यार्थता मयट उपपादितेति ॥१२ ॥ ॥१३ ॥ ॥१४ ॥



अपि च मन्त्रब्राह्मणयोरुपेयोपायभूतयोः संप्रतिपत्तेर्ब्रह्मैवानन्दमयपदार्थः ।
मन्त्रे हि पुनःऽअन्योऽन्तर आत्माऽ इति परब्रह्मण्यान्तरत्वश्रवणात्, तस्यैव चऽअन्योऽन्तर आत्मानन्दमयःऽ इति ब्राह्मणे प्रत्यभिज्ञानात्, परब्रह्मैवानन्दमयमित्याह सूत्रकारः मान्त्रवर्णिकमेव च गीयते ।
मान्त्रवर्णिकमेव परं ब्रह्म ब्राह्मणेऽप्यानन्दमय इति गीयत इति ॥१५ ॥



अपि चानन्दमयं प्रकृत्य शरीराद्युत्पत्तेः प्राक्स्रष्टृत्वश्रवणात्,ऽबहु स्याम्ऽ इति च सृज्यमानानां स्रष्टुरानन्दमयादभेदश्रवणात्, आनन्दमयः पर एवेत्याह ।
सूत्रं नेतरोऽनुपपत्तेः ।
नेतरो जीव आनन्दमयः, तस्यानुपपत्तेरिति ॥१६ ॥



भेदव्यपदेशाच्च ।
रसः सारो ह्ययमानन्दमय आत्माऽरसं ह्येवायं लब्ध्वाऽनन्दी भवतिऽ इति ।
सोऽयं जीवात्मनो लब्धृभावः, आनन्दमयस्य च लभ्यता, नाभेद उपपद्यते ।
तस्मादानन्दमयस्य जीवात्मनो भेदे परब्रह्मत्वं सिद्धं भवति ।
चोदयति कथं तर्हीति ।
यदि लब्ध्वा न लब्धव्यः, कथं तर्हि परमात्मनो वस्तुतोऽभिन्नेन जीवात्मना परमात्मा लभ्यत इत्यर्थः ।
परिहरति बाढम् ।
तथापीति ।
सत्यम्, परमार्थयोऽभेदेऽप्यविद्यारोपितं भेदमुपाश्रित्य लब्धृलब्धव्यभाव उपपद्यते ।
जीवो ह्यविद्यया परब्रह्मणो भिन्नो दर्शितः, न तु जीवादपि ।
तथा चानन्दमयश्चेज्जीवः, न जीवस्याविद्ययापि स्वतो भेदो दर्शित इति न लब्धृलब्धव्यभाव इत्यर्थः ।
भेदाभेदौ च न जीवपरब्रह्मणोरित्युक्तमधस्तात् ।
स्यादेतत् ।
यथा परमेश्वराद्भिन्नो जीवात्मा द्रष्टा न भवत्येवं जीवात्मनोऽपि द्रष्टुर्न भिन्नः परमेश्वर इति जीवस्यानिर्वाच्यत्वे परमेश्वरोऽप्यनिर्वाच्यः स्यात् ।
तथा च वस्तुसन्नित्यत आह परमेश्वरस्त्वविद्याकल्पितादिति ।
रजतं हि रामारोपितं न शुक्तितो भिद्यते ।
न हि तद्भेदेनाभेदेन वा शक्यं निर्वक्तुम् ।
शुक्तिस्तु परमार्थसती निर्वचनीया अनिर्वचनीयाद्रजताद्भिद्यत एव ।
अत्रैव सरूपमात्रं दृष्टान्तमाह यथा मायाविन इति ।
एतदपरितोषेणात्यन्तसरूपं दृष्टान्तमाह यथा वा घटाकाशादिति ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥१७ ः ः१८ ॥



स्वमतपरिग्रहार्थमेकदेशिमतं दूषयति इदं त्विह वक्तव्यमिति ।
एष तावदुत्सर्गो यत्ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठेति ब्रह्मशब्दात्प्रतीयते ।
विशुद्धं ब्रह्म विकृतं त्वानन्दमयशब्दतः ॥
ऽ तत्र किं पुच्छपदसमभिव्याहारातन्नमयादिषु चास्यावयवपरत्वेन प्रयोगात्, इहाप्यवयवपरत्वात्पुच्छपदस्य तत्समानाधिकरणं ब्रह्मपदमपि स्वार्थत्यागेन कथञ्चिदवयवपरं व्याख्यायाताम् ।
आनन्दमयपदं चान्नमयादिविकारवाचिप्रायपठितं विकारवाचि वा, कथञ्चित्प्रचुरानन्दवाचि वा, ब्रह्मण्यप्रसिद्धं कयाचिद्वृत्या ब्रह्मणि व्याख्यायाताम् ।
आनन्दपदाभ्यासेन च ज्योतिः पदेनेव ज्योतिष्टोम अनन्दमयो लक्ष्यतां, उतानन्दमयं विकारार्थमस्तु, ब्रह्मपदं च ब्राह्मण्येव स्वार्थेऽस्तु, आनन्दमपदाभ्यासश्च स्वार्थे, पुच्छपदमात्रमवयवप्रायलिखितमधिकरणपरतया व्याक्रियतामिति कृतबुद्ध्य एव विदाङ्कुर्वन्तु ।
तत्रऽप्रायपाठपरित्यागो मुख्यत्रितयलङ्घनम् ।
पूर्वस्मिन्नुत्तरे पक्षे प्रायपाठस्य बाधनम् ।
पुच्छपदं हि वालधौ मुख्यं सदानन्दमयावयवे गौणमेवेति मुख्यशब्दार्थलङ्घनमवयवपरतायामङिकरणपरतायां च तुल्यम् ।
अवयवप्रायलेखबाधश्च विकारप्रायलेखबाधेन तुल्यः ।
ब्रह्मपदमानन्दमयपदमानन्दपदमिति त्रितयलङ्घनं त्वधिकम् ।
तस्मान्मुख्यत्रितयलङ्घनादसाधीयान्पूर्वः पक्षः ।
मुख्यत्रयानुगुण्येन तूत्तर एव पक्षो युक्तः ।
अपि चानन्दमयपदस्य ब्रह्मार्थत्वे, ब्रह्म पुच्छमिति न समञ्जसम् ।
न हि तदेवावयव्यवयवश्चेति युक्तम् ।
आधारपरत्वे च पुच्छशब्दस्य, प्रतिष्ठेत्येतदप्युपपन्नतरं भवति ।
आनन्दमयस्य चान्तरत्वमन्नमयादिकोशापेक्षया ।
ब्रह्मणास्त्वान्तरत्वमानन्दमयादर्थाद्गम्यत इति न श्रुत्योक्तम् ।
एवं चान्नमयादिवदानन्दमयस्य प्रियाद्यवयवयोगो युक्तः ।
वाङ्मनसागोचरे तु परब्रह्मण्युपाधिमन्तर्भाव्य प्रियाद्यवयवयोगः, प्राचुर्यः च, क्लेशेन व्याख्यायेयाताम् ।
तथा च मान्त्रवर्णिकस्य ब्रह्मणा एव ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा इति स्वप्रधानस्याभिधानात्, तस्यैवाधिकारो नानन्दमयस्येति ।
सोऽकामयेतऽ इत्याद्या अपि श्रुतयो ब्रह्मविषया इत्यर्थसंक्षेपः ।
सुगममन्यत् ।
सूत्राणि त्वेवं व्याख्येयानीति ।

वेदसूत्रयोर्विरोधेऽगुणे त्वन्याय्यकल्पनाऽ इति सूत्राण्यन्यथा नेतव्यानि ।
आनन्दमयशब्देन तद्वाक्यस्य ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा इत्येतद्गतं ब्रह्मपदमुपलक्ष्यते ।
एतदुक्तं भवति आनन्दमय इत्यादिवाक्ये यत्ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा इति ब्रह्मपदं तत्स्वप्रधानमेवेति ।
यत्तु ब्रह्माधिकरणमेवेति वक्तव्ये ब्रह्म पुच्छमित्याह श्रुतिः, तत्कस्य हेतोः, पूर्वमवयवप्रधानप्रयोगात्तत्प्रयोगस्यैव बुद्धौ संनिधानात्तेनापि चाधिररणलक्षणोपपत्तेरिति ।
मान्त्रवर्णिकमेव च

गीयते ॥ १.९ ॥



यत्सत्यं ज्ञानम्ऽ इत्यादिना मन्त्रवर्णेन ब्रह्मोक्तं तदेवोपायभूतेन ब्राह्मणेन स्वप्रधान्येन गीयते ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा इति ।
अवयववचनत्वे त्वस्य मन्त्रे प्राधान्यं, ब्राह्मणे प्राधान्यमित्युपायोपेययोर्मन्त्रब्राह्मणयोर्विप्रतिपत्तिः स्यादिति ।
नेतरोऽनुपपत्तेः ॥१६ ॥



अत्रऽइतश्चानन्दमयः इति भाष्यस्य स्थाने इतश्च ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा इति पठितव्यम् ।
भेदव्यपदेशाच्च ॥१७ ॥



अत्रापि इतश्चानन्दमयः इत्यस्य च आनन्दमयाधिकारे इत्यस्य च भाष्यस्य स्थाने ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा इति ब्रह्मपुच्छाधिकारे इति च पठितवयम् ।
कामाच्च नानुमानापेक्षा ॥ १.८ ॥



अस्मिन्नस्य च तद्योगं शास्ति ॥ १.९ ॥



इत्यनयोरपि सूत्रयोर्भाष्ये आनन्दमयस्थाने ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा इति पाठो द्रष्टव्यः ।
तद्धेतुव्यपदेशाच्च ॥१४ ॥



विकारस्यानन्दमयस्य ब्रह्म पुच्छमवयवश्चेत्कथं सर्वस्यास्य विकारजातस्य सानन्दमयस्य ब्रह्म पुच्छं कारणमुच्येत इदं सर्वमसृजत ।
यदिदं किञ्च इति श्रुत्या ।
नह्यानन्दमयविकारावयवो ब्रह्म विकारः सन् सर्वस्य कारणमुपपद्यते ।
तस्मादानन्दमयविकारावयवो ब्रह्मेति तदवयवयोग्यानन्दमयो विकार इह नोपास्यत्वेन विवक्षितःस किन्तु स्वप्रधानमिह ब्रह्म पुच्छं ज्ञेयत्वेनेति सिद्धम् ॥ १.९ ॥



अन्तकरस्तद्धर्मोपदेशात् ।
पूर्वस्मिन्नधिकरणेऽपास्तसमस्तविशेषब्रह्मप्रतिपत्त्यर्थमुपायतामात्रेण पञ्च कोशा उपाधयः स्थिताः, नतु विवक्षैताः ।
ब्रह्मैव तु प्रधानं ब्रह्म पुच्छं प्रतिष्ठा इति ज्ञेयत्वेनोपक्षिप्तमिति निर्णीतम् ।
संप्रति तु ब्रह्म विवक्षितोपाधिमुपस्यत्वेनोपक्षिप्यते, नतु विद्याकर्मातिशयलब्धोत्कर्षो जीवात्मादित्यपदवेदनीय इति निर्णीयते ।
तत्र मर्यादाधाररूपाणि संसारिणि परे न तु ।
तस्मादुपास्यः संसारि कर्मानधिकृतो रविः ॥
पिरण्यश्मश्रुः इत्यादिरूपश्रवणात्, य एषोऽन्तरादित्ये, य एषोऽन्तरक्षिणी इति चाधारभेहश्रवणात्, ये चामुष्मात्पराञ्चो लोकास्तेषां चेष्टे देवकामानां च इत्यैश्वर्यादाश्रुतेश्च संसार्येव कार्यकारणसंघातात्मको रूपादिसंपन्न इहोपास्यः, नतु परमात्मा अशब्दमस्पर्शमित्यादिश्रुतिभिः अपास्तसमस्तरूपाश्च, स्वे महिम्नि इत्यादिश्रुतिभिरपाकृताधारश्च, एष सर्वेश्वरः इत्यादिश्रुतिभिरधिगतनिर्मर्यादैश्वर्यश्च शक्य उपास्यत्वेनेह प्रतिपत्तुम् ।
सर्वपाप्मविरहश्चादित्यपुरुषे संभवति, शास्त्रस्य मनुष्याधिकारतया देवतायाः पुण्युपापयोरनधिकारात् ।
रूपादिमत्त्वान्यानुपपत्त्या च कार्यकारणात्मके जीवे उपास्यत्वेन विवक्षिते यत्तावदृगाद्यात्मकतयास्य सर्वात्मकत्वं श्रूयते तत्कथञ्चिदादित्यपुरुषस्यैव स्तुतुरिति आदित्यपुरुष एवोपास्यो न परमात्मत्येवं प्राप्तम् ।
अनाधारत्वे च नित्यत्वं सर्वगतत्वं च हेतुः ।
अनित्यं हि कार्यं कारणाधारमिति नानाधारं, नित्यमप्यसर्वगतं च यत्तस्मादधरभावेनास्थितं तदेव तस्योत्तरस्याधार इति नानाधारं, तस्मादुभयमुक्तम् ।
एवं प्राप्तेऽभिधीयतेऽअन्तस्तद्धर्मोपदेशात्ऽ ।
ऽसार्वात्म्यसर्वदुरितविरहाभ्यामिहोच्यते ।
ब्रह्मैवाव्यभिचारिभ्यां सर्वहेतुर्विकारवत् ॥
ऽ नामनिरुक्तेन हि सर्वपाप्मापादानतयस्योदय उच्यते ।
न चादित्यस्य देवतायाः कर्मानधिकारेऽपि सर्वपाप्मविरहः प्राग्भवीयधर्मरूपपाप्मसंभवे सति ।
न चैतेषां प्राग्भवीयो धर्म एवास्ति न पाप्मेति सांप्रतम् ।
विद्याकर्मातिशयसमुदाचारेऽप्यनादिभवपरंपरोपार्जितानां पाप्मनामपि प्रसुप्तानां संभवात् ।
नच श्रुतिप्रामाण्यादिदात्यशरीराभिमानिनः सर्वपाप्मविरह इति युक्तं, ब्रह्मविषयत्वेनाप्यस्याः प्रामाण्योपपत्तेः ।
नच विनिगमनाहेत्वभावः, तत्र तत्र सर्वपाप्मविरहस्य भूयोभूयो ब्रह्मण्येव श्रवणात् ।
तस्यैव चेह प्रत्यभिज्ञायमानस्य विनिगमनाहेतोर्विद्यमानत्वात् ।
अपिच सार्वात्म्यं जगत्कारणस्य ब्रह्मण एवोपपद्यते, कारणादभेदात्कार्यजातस्य, ब्रह्मणश्च जगत्कारणत्वात् ।
आदित्यशरीराभिमानिनस्तु जीवात्मनो न जगत्कारणत्वम् ।
नच मुख्यार्थसंभवे प्राशस्त्यलक्षणया स्तुत्यर्थता युक्ता ।
रूपवत्त्वं चास्य परानुग्रहाय कायनिर्माणेन वा, तद्विकारतया वा सर्वस्य कार्यजातस्य, विकारस्य च विकारवतोऽनन्यत्वात्तादृशरूपभेदेनोपदिश्यते, यथाऽगन्धः सः इति ।
नच ब्रह्मनिर्मितं मायारूपमनुवदच्छास्त्रमशास्त्रं भवति, अपितु तां कुर्वतिति माशास्त्रत्वप्रसङ्गः ।
यत्र तु निरस्तसमस्तोपाधिभेदं ज्ञेयत्वेनोपक्षिप्यते, तत्र शास्त्रम्ऽअशब्दमस्पर्शमरूपमव्ययम्ऽ इति प्रवर्तते ।

तस्माद्रूपवत्त्वमपि परमात्मन्युपपद्यते ।
एतेनैव मर्यादाधारभेदावपि व्याख्यातौ ।
अपि चादित्यदेहाभिमानिनः संसारिणोऽन्तर्यामी भेदेनोक्तः, स एवान्तरादित्य इत्यन्तः श्रुतिसाम्येन प्रत्यभिज्ञायमानो भवितुमर्हति ।
तस्माते धनसनय इति ।
धनवन्तो विभूतिमन्त इति यावत् ।
कस्मात्पुनर्विभूतिमत्त्वं परमेश्वरपरिग्रहे घटत इत्यत आह यद्यद्विभूतिमदिति ।
सवात्मकत्वेऽपि विभूतिमत्स्वेव परमेश्वरस्वरूपाभिव्यक्तिः, न त्वविद्यातमः पिहितपरमेश्वरस्वरूपेष्वविभूतिमत्स्वित्यर्थः ।
लोककामेशितृत्वमपीति ।
अतोऽत्यन्तापारार्थ्यन्यायेन निराङ्कुशमैश्वर्यमित्यर्थः ॥२० ॥



१.१.७.२१.

॥  २१ ॥


१.१.८.२२.

आकाशस्तल्लिङ्गात् ।
पूर्वस्मिन्नधिकरणे ब्रह्मणोऽसाधारणधर्मदर्शनाद्विवक्षितोपाधिनोऽस्यैवोपासना, न त्वादित्यशरीराभिमानिनो जीवात्मन इति निरूपितम् ।
इदानीं त्वसाधारणधर्मदर्शनात्तदेवोद्गीथे संपाद्योपास्यत्वेनोपदिश्यते, न भूताकाश इति निरूप्यते ।
तत्रऽआकाश इति होवाचऽ इति किं मुख्यकाशपादानुरोधेनऽअस्य लोकस्य  का गितःऽ इति,ऽसर्वाणि ह वा इमानि भूतानिऽ इतिऽज्यायाऽ इतिचऽपरायणम्ऽ इति च कथञ्चिद्व्याख्यायतां, उतैतदनुरोधेनाकाशशब्दो भक्त्या परात्माने व्याख्यायतामिति ।
पत्रप्रथ्वी त्वात्प्रधानत्वादाकाशं मुख्यमेव नः ।
तदानुगुण्येनान्यानि व्याख्येयानीति निश्चयः ॥
ऽऽअस्य लोकस्य का गतिःऽ इति प्रश्नोत्तरेऽआकाश इति होवाचऽ इत्याकाशस्य गतित्वेन प्रतिपाद्यतया प्राधान्यात्,ऽसर्वाणि ह वाऽ इत्यादीनां तु तद्विशेषणतया गुणत्वात्,ऽगुणे त्वन्याट्यकल्पनाऽ इति बहून्यप्यप्रधानानि प्रधानानुरोधेन नेतव्यानि ।
अपिचऽआकाश इति होवाचऽ इत्युत्तरे प्रथमावगतमाकाशमनुपजातविरोधि, तेन तदनुरक्तायां बुद्धौ यद्यदेव तदेकवाक्यगतमुपनिपतति तत्तज्जघन्यतया उपसंजातविरोधि तदानुगुण्येनैव व्यवस्थानमर्हति ।
नच क्कचिदाकाशशब्दो भक्त्या ब्रह्मणि प्रयुक्त इति सर्वत्र तेन तत्परेण भवितव्यम् ।
नहि गङ्गायां घोष इत्यत्र गङ्गपदमनुपपत्त्या तीरपरमिति यादांसि गङ्गायामित्यत्राप्यनेन तत्परेण भवितव्यम् ।
संभवश्चोभयत्र तुल्यः ।
नच ब्रह्मण्यप्याकाशशब्दो मुख्यः, अनैकार्थत्वस्यान्याट्यत्वात्, भक्त्या च ब्रह्मणि प्रयोगदर्शनोपपत्तेः ।
लोके चास्य नभसि निरूढत्वात्, तत्पूर्वकत्वाच्च वैदिकार्थप्रतीतेर्वैपरीत्यानुपपत्तेः ।
तदानुगुण्येन चऽसर्वाणि ह वाऽ इत्यादीनि भाष्यकृता स्वयमेव नीतानि ।
तस्माद्भूताकाशमेवात्रोपास्यत्वेनोपदिश्यते, न परमात्मेति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्तेऽभिधीयते आकाशशब्देन ब्रह्मणो ग्रहणम् ।
कुतः, तल्लिङ्गात् ।
तथाहिऽसामानधिकरण्येन प्रश्नतत्प्रतिवाक्ययोः ।
पौर्वापर्यपरामर्शात्प्रधानत्वेऽपि गौणता ॥
ऽ यद्यप्याकाशपदं प्रधानार्थं तथापि यत्पृष्टं तदेव प्रतिवक्तव्यम् ।
न खल्वनुन्मत्त आम्नान्पृष्टः कोविदासनाचष्टे ।
तदिह,ऽअस्य लोकस्य का गतिःऽ इति प्रश्नो दृश्यमाननामरूपप्रपञ्चमात्रगतिविषय इति तदनुरोधाद्य एव सर्वस्य लोकस्य गतिः स एवाकाशशब्देन प्रतिवक्तव्यः ।
नच भूताकाशः सर्वस्य लोकस्य गतिः, तस्यापि लोकमध्यपातित्वात् ।
तदेव तस्य मतिरित्यनुपपत्तेः ।
न चोत्तरे भूताकाशश्रवणाद्भूताकाशकार्यमेव पृष्टमिति युक्तं, प्रश्नस्य प्रथमावगतोऽनुपजातविरोधिनो लोकसामान्यविषयस्योपजातविरोधिनोत्तरेण संकोचानुपपत्तेस्तदनुरोधेनोत्तरव्याख्यानात् ।
नच प्रश्नेन पूर्वपक्षरूपेणानवस्थितार्थेनोत्तरं व्यवस्थितार्थं न शक्यं नियन्तुमिति युक्तं, तन्निमित्तानामज्ञानसंशयविपर्यसानामनवस्थानेऽपि तस्य स्वविषये व्यवस्थानात् ।
अन्यथोत्तरस्यानालम्बनत्वात्तेर्वैयधिकरण्यापत्तेर्वा ।
अपि चोत्तरेऽपि बह्वसमञ्जसम् ।
तथाहिऽसर्वाणि ह वा इमानि भूतान्यकाशादेव समुत्पद्यन्तेऽ इति सर्वशब्दः कथञ्चिदल्पविषयो व्याख्येयः ।
एवमेवकारोऽप्यसमञ्जसः ।
न खल्वपामाकाश एव कारणमपि तु तेजोऽपि ।
एवमन्नस्यापि नाकाशमेव कारणमपि तु पावकपाथसी अपि ।
मूलकारणविवक्षायां तु ब्रह्मण्येवावधारणं समञ्जसम् ।
असमढ्जसं तु भूताकाशे ।
एवं सर्वेषां भूतानां लयो ब्रह्मण्येव ।
एवं सर्वेभ्यो ज्यायस्त्वं ब्रह्मण एव ।
एवं परमयनं ब्रह्मैव ।
तस्मात्सर्वेषां लोकानामिति प्रश्नोपक्रमात्, उत्तरे च तत्तदसाधारणब्रह्मगुणपरामर्शात्पृष्टायाश्च गतेः परमयनमित्यासाधारणब्रह्मगुणोपसंहारात्, भूयसीनां श्रुतीनामनुग्रहायऽत्यजेदेकं कुलस्यार्थेऽ इतिवद्वरमाकाशपदमात्रमसमञ्जसमस्तु ।
एतावता हि बहु समञ्जसं स्यात् ।
न चाकाशस्य प्राधान्यमुत्तरे, किन्तु पृष्टार्थत्वादुत्तरस्य, लोकसामान्यगतेश्च पृष्टत्वात्,ऽपरायणम्ऽ इति च तस्यैवोपसंहाराब्रह्मैव प्रधानम् ।
तथाच तदर्थं सताकाशपदं प्रधानार्थं भवति, नान्यथा ।
तस्माद्ब्रह्मैव प्रधानमाकाशपदेनेहोपास्यत्वेनोपक्षितं, न भूताकाशमिति सिद्धम् ।
अपि च ।
अस्यैवोपक्रमेऽअन्तवत्किल ते सामऽ इति अन्तवत्त्वदोषेण शालावत्यस्येति ।
न चाकाशशब्दो गौणोऽपि विलम्बितप्रतिपत्तिः, तत्र तत्र ब्रह्मण्याकाशशब्दस्य तत्पर्यायस्य च प्रयोगप्राचुर्यादत्यन्ताभ्यासेनास्यापि मुख्यवत्प्रतिपत्तेरविलम्बनादिति दर्शनार्थं ब्रह्मणि प्रयोगप्राचुर्यं वैदिकं निदर्शितं भाष्यकृता ।
तत्रैव च प्रथमावगतानुगुण्येनोत्तरं नीयते, यत्र तदन्यथा कर्तुं शक्यम् ।
यत्र तु न शक्यं तत्रोत्तरानुगुण्येनैव प्रथमं नीयत इत्याह वाक्योपक्रमेऽपीति ॥२२ ॥



१.१.८.२३.

अत एव प्राणः ।
उद्गीथेऽया देवता प्रस्तावमन्वायत्ताऽ इत्युक्रम्य श्रूयतेऽकतमा सा देवतेति प्राण इति होवाचऽ उषस्तिश्क्रायणः ।
उद्गीथोपासनप्रसङ्गेन प्रस्तावोपासनमप्युद्गीथ इत्युक्तं बाष्यकृता ।
प्रस्ताव इति साम्नो भक्तिविशेषस्तमन्वायत्ता अनुगता प्राणो देवता ।
अत्र प्राणशब्दस्य ब्रह्मणि वायुविकारे च दर्शनात्संशयःकिमयं ब्रह्मवचन उत वायुविकारवचन इति ।
तत्र अत एव ब्रह्मलिङ्गादेव प्राणोऽपि ब्रह्मैव न वायुविकार इति युक्तम् ।
यद्येवं तेनैव गतार्थमेतदिति कोऽधिकरणान्तरस्यारम्भार्थः ।
तत्रोच्यतेऽअर्थे श्रुत्यैकगम्ये हि श्रुतिमेवाद्रियामहे ।
मानान्तरावगम्ये तु तद्वशात्तद्व्यवस्थितिः ॥
ऽ ब्रह्मणो वासर्वभूतकारणत्वं, आकाशस्य वा वाट्वादिभूतकारणत्वं प्रति नागमादृते मानान्तरं प्रभवति ।
तत्र पौर्वापर्यपर्यालोचनया यत्रार्थे समञ्जस आगमः स एवार्थस्तस्य गृह्यते, त्यज्यते चेतरः ।
इह तु संवेशनोद्गमने भूतानां प्राणं प्रत्युच्यमाने किं ब्रह्म प्रत्युच्यते आहो वायुविकारं प्रतीति विशयेऽयदा वै पुरुषः स्वपिति प्राणं तर्हि वागप्येतिऽ इत्यादिकायाः श्रुतेः सर्वभूतसारेन्द्रियसंवेशनोद्गमनप्रतिपादनद्वारा सर्वभूतसंवेशनोद्गमनप्रतिपादिकाया मानान्तरानुग्रहलब्धसामर्थ्याया बलात्संवेशनोद्गमने वायुविकारस्यैव प्राणस्य, न ब्रह्मणः ।
अपि चात्रोद्गीथप्रतिहारयोः सामभक्त्योर्ब्रह्मणोऽन्ये आदित्यश्चान्नं च देवते अभिहिते कार्यकारणसंघातरूपे, तत्साहचर्यात्प्राणोऽपि कार्यकारणसंघातरूप एव देवता भवितुमर्हति ।
निस्तोऽप्ययमर्थ ईक्षत्यधिकरणे, पूर्वोक्तपूर्वपक्षहेतूपोद्बलाय पुनरुपन्यस्तः ।
तस्माद्वायुविकार एवात्र प्राणशब्दार्थ इति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्तेऽभिधीयतेऽपुंवाक्यस्य बलीयस्त्वं मानान्तरसमागमात् ।
अपौरुषेये वाक्ये तत्संगतिः किं करिष्यति ॥
ऽ नो खलु स्वतःसिद्धप्रमाणभावमपौरुषेयं वचः स्वविषयज्ञानोत्पादे वा तद्व्यवहारे वा मानान्तरमपेक्षते, तस्यापौरुषेयस्य निरस्तसमस्तदोषाशङ्क्य स्वत एव निश्चायकत्वात्, निश्चायकत्वात्,

निश्चयपूर्वकत्वाद्व्यवहारप्रवृत्तेः ।
तस्मादसंवादिनो वा चक्षुष इव रूपे त्वगिन्द्रियसंवादिनो वा तस्यैव द्रव्ये नादार्ढ्यं वा दार्ढ्यं वा ।
तेन स्तामिन्द्रियमात्रसंवेशनोद्गमने वायुविकारे प्राणे ।
सर्वभूतसंवेशनोद्गमने तु न ततो वाक्यात्प्रतीयते ।
प्रतीतौ वा तत्रापि प्राणो ब्रह्मैव भवेन्न वायुविकारः ।
ऽयदा सुप्तः स्वप्नं न कञ्चन पश्यत्यथास्मिन्प्राण एवैकधा भवतिऽ इत्यत्र वाक्ये यथा प्राणशब्दो ब्रह्मवचनः ।
न चास्मिन्वायुविकारे सर्वेषां भूतानां संवेशनोद्गमने मानान्तरेण दृश्येते ।
नच मानान्तरसिद्धसंवादेन्द्रियसंवेशनोद्गमनवाक्यदार्ढ्यात्सर्वभूतसंवेशनोद्गमनवाक्यं कथञ्चिदिन्द्रिविषयतया व्याख्यानमर्हति, स्वतःसिद्धप्रमाणभावस्य स्वभावदृढस्य मानान्तरानुपयोगात् ।
न चास्य तेनैकवाक्यता ।
एकवाक्यतायां च तदपि ब्रह्मपरमेव स्यादित्युक्तम् ।
इन्द्रियसंवेशनोद्गमनं त्ववयुत्यानुवादेनापि घटिष्यते, एकं वृणीते द्वौ वृणीते इतिवत् ।
नतु सर्वशब्दार्थः संकोचमर्हति ।
तस्मात्प्रस्तावभक्तिं प्राणशब्दाभिधेयब्रह्मादृष्ट्योपासीत्, न वायुविकारदृष्ट्येति सिद्धम् ।
तथा चोपासकस्य प्राणप्राप्तिः कर्मसमृद्धिर्वा फलं भवतीति ।
वाक्यशेषबलेनेति ।
वाक्यात्संनिधानं दुर्बलमित्यर्थः ।
उदाहरणान्तरं तु निगदव्याख्यातेन भाष्येण दूषितम् ॥२३ ॥



१.१.१०.२४.

ज्योतिश्चरणाभिधानात् ।
इदमामनन्तिऽअथ यदतः परो दिवो ज्योतिर्दीप्यते निश्वतःपृष्ठेषु सर्वतः पृष्ठेष्वनुत्तमेषूत्तमेषु लोकेष्विदं वाव तद्यदिदमस्मिन्नन्तः पुरुषे ज्योतिःऽ इति ।
यज्ज्योतिरतो दिवो द्युलोकात्परं दीप्यते प्रकाशते विश्वतःपृष्ठेषु विश्वेषामुपरि ।
असंकुचद्वृत्तिरयं विश्वशब्दोऽनवयवत्वेन संसारमण्डलं ब्रूत इति दर्शयितुमाह सर्वतःपृष्ठेषूत्तमेषु ।
न चेदमुत्तममात्रमपितु सर्वोत्तममित्याह अनुत्तमेषुनास्त्येभ्योऽन्य उत्तम इत्यर्थः ।
ऽइदं वाव तद्यदिदमस्मिन्पुरुषेऽन्तर्ज्योतिःऽ त्वग्राह्येण शारीरेणोष्मणा, श्रोत्रग्राह्येण च पिहितकर्णेन पुंसा घोषेण लिङ्गेनानुमीयते ।
तत्र शारीरस्योष्मणस्त्वचा दर्शनं दृष्टिः, घोषस्य च श्रवणं श्रुतिः, तयोश्च दृष्टिश्रुती ज्योतिष एव, तल्लिङ्गेन तदनुमानादिति ।
अत्र संशयःकिं ज्योतिःशब्दः तेज उत ब्रह्मेति ।
किं तावत्प्राप्तं, तेज इति ।
कुतः, गौणमुख्यग्रहणविषये मुख्यग्रहणस्यऽऔत्सर्गिकत्वाद्वाक्यस्थतेजोलिङ्गोपलम्भनात् ।
वाक्यान्तरेणानियमात्तदर्थाप्रतिसंधितः ॥
ऽ बलवद्बाधकोपनिपातेन खल्वाकाशप्राणशब्दौ मुख्यार्थत्वात्प्रच्यान्यत्र प्रतिष्ठापितौ ।
तदिह ज्योतिष्पदस्य मुख्यतेजोवचनत्वे बाधकस्तावत्स्ववाक्यशेषो नास्ति ।
प्रत्युत तेजोलिङ्गमेवऽदीप्यतेऽ इति ।
कोक्षेयज्योतिःसारूप्यं च चक्षुष्यो रूपवान् श्रुतो विश्रुतो भवतीत्यल्पफलत्वं च स्ववाक्ये श्रूयते ।
न जातु ज्वलनापरनामा दीप्तिर्विना तेजो ब्रह्मणि संभवति ।
न च कौक्षेयज्योतिःसारूप्यमृते बाह्यात्तोजसो ब्रह्मण्यस्ति ।
न चौष्ण्यघोषलिङ्गदर्शनश्रवणमौदर्यात्तेजसोऽन्यत्र ब्रह्मण्युपपद्यते ।
नच महाफलं ब्रह्मोपासनमणीयसे फलाय कल्पते ।
औदर्ये तु तेजस्यध्यस्य बाह्यं तेज उपासनमेतत्फलानुरूपं युज्यते ।
तदेतत्तेजोलिङ्गम् ।
एतदुपोद्बलाय च निरस्तमपि मर्यादाधारबहुत्वमुपन्यस्तं, इह तन्निरासकारणाभावात् ।
नच मर्यादावत्त्वं तेजोराशेर्न संभवति, तस्य सौर्यादेः सावयवत्वेन तदेकदेशमर्यादासंभवात्तस्य चोपास्यत्वेन विधानात्, ब्रह्मणस्त्वनवयवस्यावयवोपासनानुपपत्तेः, अवयवकल्पनायाश्च सत्यां गतावनवकल्पनात् ।
नचऽपादोऽस्य सर्वा भूतानि त्रिपादस्यामृतं दिविऽ इति ब्रह्मप्रतिपादकं वाक्यान्तरं,ऽयदतः परो दिवो ज्योतिःशब्दं ब्रह्मणि व्यवस्थापयतीति युक्तम् ।
नहि संनिधानमात्रद्वाक्यान्तरेण वाक्यान्तरगता श्रुतिः शक्या मुख्यार्थान्त्र्यावयितुम् ।
नच वाक्यान्तरेऽधिकरणत्वेन द्यौः श्रुता दिव इति मर्यादाश्रुतौ शक्या प्रत्यभिज्ञातुम् ।
अपिच वाक्यान्तरस्यापि ब्रह्मार्थत्वं प्रसाध्यमेव नाद्यापि सिध्यति, तत्कथं तेन नियन्तुं ब्रह्मपरतयाऽयदतः परःऽ इति वाक्यं शक्यम् ।
तस्मात्तेज एव ज्योति४ अ ब्रह्मेति प्राप्तम् ।
तेजःकथनप्रस्तावे तमःकथनं प्रतिपक्षोपन्यासेन प्रतिपक्षान्तरे दृढा प्रतीतिर्भवतीत्येतदर्थम् ।
चक्षुर्वृत्तेर्निरोधकमिति ।
अर्तावरकत्वेन ।
आक्षेप्ताह ननु कार्यस्यापीति ।
समाधातैकदेशी ब्रूते अस्तु तर्हीति ।
यत्तु तेजोऽबन्नाभ्यामसंपृक्तं तदत्रिवृत्कृतमुच्यते ।
आक्षेप्ता दूषयति नेति ।
नहि तत्कक्कचिदप्युपयुज्यतेच सर्वास्वर्थक्रियासु त्रिवत्कृतस्यैवोपयोगादित्यर्थः ।
एकदेशिनः शङ्कामाह इदमेवेति ।
आक्षेप्ता निराकरोति न ।
प्रयोजनान्तरेति ।
ऽएकैकां त्रिवृतं त्रिवृतं करवाणिऽ इति तेजःप्रभृत्युपासनामात्रविषया श्रुतिर्न संकोचयितुं युक्तेत्यर्थः ।
एवमेकदेशिनि दूषिते परमसमाधाता पूर्वपक्षी ब्रूते अस्तु तर्हि त्रिवृत्कृतमेवेति ।
भागिनी युक्ता ।
यद्यप्याधारबहुत्वश्रुतिर्ब्रह्मण्यपि कल्पितोपाधिनिबन्धना कथञ्चिदुपपद्यते, तथापि यथा कार्ये ज्योतिष्यतिशयेनोपपद्यते न तथात्रेत्यत उक्तमुपपद्येततरामिति ।
प्राकृतंप्रकृतेर्जातं, कार्यमिति यावत् ।
एवं प्राप्त उच्यतेऽसर्वनामप्रसिद्धार्थं प्रसाध्यार्थविघातकृत् ।
प्रसिद्ध्यपेक्षि सत्पूर्ववाक्यस्थमपकर्षेति ॥
तद्बलात्तेन नेयानि तेजोलिङ्गान्यपि द्रुवम् ।
ब्रह्मण्येव प्रधानं हि ब्रह्मच्छन्दो न तत्र तु ॥
ऽ औत्सर्गिकं तावद्यदप्रसिद्धार्थानुवादकत्वं यद्विधिविभक्तिमप्यपूर्वार्थावबोधनस्वभावात्प्रच्यावयति ।
यथाऽयस्याहिताग्नेरग्निर्गृहान्दहेत्ऽऽयस्योभयं हविरार्तिमार्च्छेत्ऽ इति ।
यत्र पुनस्तत्प्रसिद्धमन्यतो न कथञ्चिदाप्यते, तत्र वचनानि त्वपूर्वत्वादिति सर्वनाम्नः प्रसिद्धार्थत्वं बलादपनीयते ।
यथाऽयदाग्नेयोऽष्टाकपालो भवतिऽ इति ।
तदिहऽयदतः परो दिवो ज्योतिःऽ इति यच्छब्दसामर्थ्यात्द्युमर्यादेनापि ज्योतिषा प्रसिद्धेन भवितव्यम् ।
नच तस्य प्रमाणान्तरतः प्रसिद्धिरस्ति ।
पूर्ववाक्ये च द्युसंबन्धितया त्रिपाद्ब्रह्म प्रसिद्धमिति प्रसिद्ध्यपेक्षायां तदेव संबध्यते ।
नच प्रधानस्य प्रातिपदिकार्थस्य तत्त्वेन प्रत्यभिज्ञाने तद्विशेषणस्य विभक्त्यर्थस्यान्यतामात्रेणान्यता युक्ता ।
एवं च तद्वाक्यस्थानि तेजोलिङ्गान्यसमञ्जसानीति ब्रह्मण्येव गमयितव्यानि, गमितानि च भाष्यकृता ।
तत्र ज्योतिर्ब्रह्मविकार इति ज्योतिषा ब्रह्मैवोपलक्ष्यते ।
अथवा प्रकाशमात्रवचनो ज्योतिःशब्दः प्रकाशस्य ब्रह्मेति ब्रह्मणि मुक्य इति ज्योतिर्बह्मेति सिद्धम् ।
प्रकृतहानाप्रकृतप्रक्रिये इति ।
प्रसिद्ध्यपेक्षायां पूर्ववाक्यगतं प्रकृतं संनिहितं, अप्रसिद्धं तु कल्प्यं न प्रकृतम् ।
अत एवोक्तं कल्प्यत इति ।
संदंशन्यामाह न केवलमिति ।
परस्यापि ब्रह्मणो नामादिप्रतीकत्ववदिति ।
कौक्षेयं हि ज्योतिर्जीवभावेनानुप्रविष्टस्य परमात्मनो विकारः, जीवभावे देहस्य शैत्यात्, जीवतश्चौष्ण्याज्ज्ञायते ।
तस्मात्तत्प्रतीकस्योपासनमुपपन्नम् ।
शेषं निगदव्याख्यातं भाष्यम् ॥२४ ॥



१.१.१०.२५.

छन्दोभिधानान्नेति चेत्न तथा चेतोर्पणनिगदात्तथाहि दर्शनम् ।
पूर्ववाक्यस्य हि ब्रह्मार्थत्वे सिद्धे स्यादेतदेवं, नतु तद्ब्रह्मार्थं, अपितु गायत्र्यर्थम् ।
ऽगायत्री वा इदं सर्वं भूतं यदिदं किञ्चऽ इति गायत्रीं प्रकृत्येदं श्रूयतेऽत्रिपादस्यामृतं दिविऽ इति ।
ननुऽआकाशस्तल्लिङ्गात्ऽ इत्यनेनैव गतार्थमेतत् ।
तथाहिऽतावानस्य महिमाऽ इत्यस्यामृचि ब्रह्म चतुष्पादुक्तम् ।
सैव चऽतदेतदृचाभ्यनूक्तम्ऽ इत्यनेन संगमितार्था ब्रह्मलिङ्गम् ।
एवंऽगायत्री वा इदं सर्वम्ऽ इत्यक्षरसंनिवेशमात्रस्य गायत्र्या न सर्वत्वमुपपद्यते ।
नच भूतपृथिवीशरीरहृदयवाक्प्राणात्मत्वं गायत्र्याः स्वरूपेण संभवति ।
नच ब्रह्मपुरुषसंबन्धित्वमस्ति गायत्र्याः ।
तस्माद्गीयत्रीद्वारा ब्रह्मण एवोपासना न गायत्र्या इति पूर्वेणैव गतार्थत्वादनारम्भणीयमेतत् ।
नच पूर्वन्यायस्मारणे सूत्रसंदर्भ एतावान्युक्तः ।
अत्रोच्यतेअस्त्यधिका शङ्का ।
तथाहिगायत्रीद्वारा ब्रह्मोपासनेति कोर्ऽथः, गायत्रीविकारोपाधिनो ब्रह्मण उपासनेति ।
नच तदुपाधिनस्तदवच्थछिन्नस्य सर्वात्मत्वं, उपाधेरवच्छेदात् ।
नहि घटावच्छिन्नं नभोऽनवच्छिन्नं भवति ।

तस्मादस्य सर्वात्मत्वादिकं स्तुत्यर्थं, तद्वरं गायत्र्या एवास्तु स्तुतिः कथाचित्प्रणाड्या ।
ऽवाग्वै गायत्री वाग्वा इदं सर्वं भूतं गायति च त्रायते चऽ इत्यादिश्रितिभ्यः ।
तथाचऽगायत्री वा इदं सर्वम्ऽ इत्युपक्रम्य गायत्र्या एव हृदयादिभिर्व्याख्याय चऽसैषा चतुष्पदा षड्विधा गायत्रीऽ इत्युपसंहारो गायत्र्यामेव समञ्जसो भवति ।
ब्रह्मणि तु सर्वमतदसमञ्जसमिति ।
ऽयद्वै तद्ब्रह्मऽ इति ब्रह्मशब्दश्छन्दोविषय एव, यथाऽएतां ब्रह्मोपनिषदम्ऽ इत्यत्र वेदोपनिषदुच्यते ।
तस्माद्गायत्रिछन्दोभिधानान्न ब्रह्मविषयमेतदिति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्तेऽभिधीयते न ।
कुतः, तथा चेतोर्पणनिगदात् ।
गायत्र्याख्यच्छन्दोद्वारेण गायत्रीरूपविकारानुगते ब्रह्मणि चेतोर्पणं चित्तसमाधानमनेन ब्रह्मणवाक्येन निगद्यते ।
एतदुक्तं भवति ।
न गायत्री ब्रह्मणोऽवच्छेदिका, उत्पलस्येव नीलत्वं, येन तदवच्छिन्नत्वमनय्त्र न स्यादवच्छेदकविरहात् ।
किन्तु यदेतद्ब्रह्म सर्वात्मकं सर्वकारणं सत्स्वरूपेणाशक्योपदेशमिति तद्विकारगायत्रीद्वारेणोपलक्ष्यते ।
गायत्र्याः सर्वच्छन्दोव्याप्त्या च सवनत्रयव्याप्त्या च द्विजातिद्वितीयजन्मजननीयतया च श्रुतेर्विकारेषु मध्ये प्राधान्येन द्वारत्वोपपत्तेः ।
न चान्यत्रोपलक्षणाभावेन नोपलक्ष्यं प्रतीयते ।
नहि कुण्डलेनोपलक्षितं कण्ठरूपं कुण्डलवियोगेऽपि पश्चात्प्रतीयमानमप्रतीयमानं भवति ।
तद्रूपप्रत्यायनमात्रोपयोगित्वादुपलक्षणानामनवच्छेदकत्वात् ।
तदेवं गायत्रीशब्दस्य मुख्यार्थत्वे गायत्र्या ब्रह्मोपलक्ष्यत इत्युक्तम् ।
संप्रति ति गायत्रिशब्दः संख्यासामान्याद्गौण्या वृत्त्या ब्रह्मण्येव वर्तत इति दर्शयति अपर आहेति ।
तथाहिषडक्षरैः पादैर्यथा गायत्री चतुष्पदा, एवं ब्रह्मापि चतुष्पात् ।
सर्वाणि हि भूतानि स्थावरजङ्गमान्यस्यैकः पादः ।
अथवा दिव्याकाशे त्रयः पादाः ।
तथाहि श्रुतिःऽइदं वाव तद्योऽयं पुरुषादाकाशःऽ

तद्धि तस्य जगरितस्थानम् ।
जाग्रत्वखल्वयं बाह्यान्पदार्थान्वेद ।
तथाऽअयं वाव स योऽयमन्तः पुरुष आकाशःऽ ।
शरीरमध्य इत्यर्थः ।
तद्धि तस्य स्वप्नस्थानम् ।
तथाऽअयं वाव स योऽयमन्तर्हृदय आकाशःऽ ।
हृदयपुण्डरीक इत्यर्थः ।
तद्धि तस्य सुषुप्तिस्थानम् ।
तदेतत्ऽत्रिपादस्यामृतं दिविऽ इत्युक्तम् ।
तदेवं चतुष्पात्त्वसामान्याद्गायत्रीशब्देन ब्रह्मोच्यत इति ।
अस्मिन्पक्षे ब्रह्मैवाभिहितिमिति ।
ब्रह्मपरत्वादभिहितमित्युक्तम् ॥२५ ॥



१.१.१०.२६.

षड्विधेति ।
भूतपृथिवीशरीरहृदयवाक्प्राणा इति षट्प्रकारा गायत्र्याख्यस्य ब्रह्मणः श्रूयन्ते ।
पञ्च ब्रह्मपुरुषा इति च, हृदययसुषिषु ब्रह्मपुरुषश्रुतिर्ब्रह्मसंबन्धितायां विवक्षितायां संभवति ।
अस्यार्थःहृदयस्यास्य खलु पञ्च सुषयः पञ्च छिद्राणि ।
तानि च देवैः प्राणादिभी रक्ष्यमाणानि स्वर्गप्राप्तिद्वाराणीति देवसुषयः ।
तथाहिहृदयस्य यत्प्राङ्मुखं छिद्रं तत्स्थो यो वायुः स प्राणः, तेन हि प्रयाणकाले संचरते स्वर्गलोकं, स एव चक्षुः, स एवादित्य इत्यर्थः ।
ऽआदित्यो ह वै बाह्यः प्राणःऽ इति श्रुतेः ।
अथ योऽस्य दक्षिणः सुषिस्तत्स्थो वायुविशेषो व्यानः ।
तत्संबद्धं श्रोत्र तच्चन्द्रमाः,ऽश्रोत्रेण सृष्टा विशश्चन्द्रमाश्चऽ इति श्रुतेः ।
अथ योऽस्य प्रत्यङ्मुखः सुषिस्ततत्स्थो वायुविशेषोऽपानः स च वाक्संबन्धाद्वाक्,ऽवाग्वा अग्निःऽ इति श्रुतेः ।
अथ योऽस्योदङ्मुखः सुषिस्तत्स्थो वायुविशेषः स उदानः, पादतलादारभ्योर्ध्वं नयनात् ।
स वायुस्तदाधारश्चाकाशो देवता ।
ते वा एते पञ्च सुषयः ।
तत्संबद्धाः पञ्च हार्दस्य ब्रह्मणः पुरुषा न गायत्र्यामक्षरसंनिवेशमात्रे संभवन्ति, किन्तु ब्रह्मण्येवेति ॥२६ ॥



१.१.१०.२७.

यथा सोक इति ।
यदाधारत्वं मुख्यं दिवस्तदा कथञ्चिन्मर्यादा व्याख्येया ।
यो हि श्येनो वृक्षाग्रे वस्तुतोऽस्ति स च ततः परोऽप्यस्त्येव ।
अर्वाग्भागातिरिक्तमप्यपरभागस्थस्य तस्यैव वृक्षात्परतोऽवस्थानात् ।
एवं च बाह्यद्युभागातिरिक्तशारीरहार्दद्युभागस्थस्य ब्रह्मणो बाह्यात्द्युभागात्परतोऽवस्थानमुपपन्नम् ।
यदा तु मर्यादैव मुख्यतया प्राधान्येन विवक्षिता तदा लक्षणयाधारत्वं व्याख्येयम् ।
यथा गङ्गायां घोष इत्यत्र सामीप्यादिति ।
तदिदमुक्तमपर आहेति ।
अत एव दिवः परमपीत्युक्तम् ॥२७ ॥



१.१.११.२८.

प्राणस्तथानुगमात् ।
ऽअनेकलिङ्गसंदोहे बलव्तकस्य किं भवेत् ।
लिङ्गिनो लिङ्गमित्यत्र चिन्त्यते प्रागचिन्तितम् ॥
ऽ मुख्यप्राणजीवदेवताब्रह्मणामनेकेषां लिङ्गानि बहूनि संप्लवन्ते, तत्कतमदत्र लिङ्गं, लिङ्गाभासं च कतमदित्यत्र विचार्यते ।
न चायमर्थःऽअत एव प्राणःऽ इत्यत्र विचारितः ।
स्यादेतत् ।
हिततमपुरुषार्थसिद्धिश्च निखिलभ्रूणहत्यादिपापापरामर्शश्च प्रज्ञात्मत्वं चानन्दादिश्च न मुख्ये प्राणे संभवन्ति ।
तथाऽएष साधु कर्म कारयतिऽऽएष लोकाधिपतिःऽ इत्याद्यपि ।
जीवे तु प्रज्ञात्मत्वं कथञ्चिद्भवेदितरेषां त्वसंभवः ।
वक्तृत्वं च वाक्करणव्यापारवत्त्वं यद्यपि परमात्मनि स्वरूपेण न संभवति तथाप्यनन्यथासिद्धबहुब्रह्मलिङ्गविरोधपरिहाराय जीवद्वारेण ब्रह्मण्येव कथञ्चिद्व्याख्येयं जीवस्य ब्रह्मणोऽभेदात् ।
तथाच श्रुतिःऽयद्वाचानभ्युदितं येन वागभ्युद्यते ।
तदेव ब्रह्म त्वं विद्धिऽ इति वाग्वदनस्य ब्रह्म कारणमित्याहशरीरधारणमपि यद्यपि मुख्यप्राणस्यैव तथापि प्राणव्यापारस्य परमात्मायत्तत्वात्परमात्मन एव ।
यद्यपि चात्रेन्द्रदेवताया विग्रहवत्या लिङ्गमस्ति, तथाहिइन्द्रधामगतं प्रतर्दनं प्रतीन्द्र उवाच,ऽमामेव विजानीहिऽ इत्युपक्रम्य,ऽप्राणोऽस्मिप्रज्ञात्माऽ इत्यात्मनि प्राणशब्दमुच्चचार ।
प्रज्ञात्मत्वं चास्योपपद्यते, देवतानामप्रतिहतज्ञानशक्तित्वात् ।
सामर्थ्यातिशयाच्चेन्द्रस्य हिततमपुरुषार्थहेतुत्वमपि ।
मनुष्याधिकारत्वाच्छास्त्रस्य देवान्प्रत्यप्रवृत्तेर्भ्रूणहत्यादिपापापरामर्शस्योपपत्तेः ।
लोकाधपत्यं चेन्द्रस्यलोकपालत्वात् ।
आनन्दादिरूपत्वं च स्वर्गस्यैवानन्दत्वात् ।
ऽआभूतसंप्लवं स्थानममृतत्वं हि भाष्यतेऽ इति स्मृतेश्चामृतत्वमिन्द्रस्य ।
ऽत्वाष्ट्रमहनम्ऽ इत्याद्या च विग्रहवत्त्वेन स्तुतिस्तत्रैवोपपद्यते ।
तथापि परमपुरुषार्थस्यापवर्गस्य परब्रह्मज्ञानादन्यतोऽनवाप्तेः, परमानन्दरूपस्य मुख्यस्यामृतत्वस्याजरत्वस्य च ब्रह्मरूपाव्यभिचारात्, अध्यात्मसंबन्धभूम्नश्च पराचीन्द्रेऽनुपपत्तेः, इन्द्रस्य देवताया आत्मनि प्रतिबुद्धस्य चरमदेहस्य वामदेवस्येव प्ररब्धविपाककर्माशयमात्रं भोगेन क्षपयतो ब्रह्मण एव सर्वमेतत्कल्पत इति विग्रहवदिन्द्रिजीवप्राणवायुपरित्यागेन ब्रह्मैवात्र प्राणशब्दं प्रतीयत इति पूर्वपक्षाभावादनारभ्यमेतदिति ।
अत्रोच्यतेऽयो वै प्राणः सा प्रज्ञा या वा प्रज्ञा स प्राणैः सह ह्येतवस्मिन् शरीरे वसतः सहोत्क्रामतःऽ इति यस्यैव प्राणस्य प्रज्ञात्मन उपास्यत्वमुक्तं तस्यैव प्राणस्य प्रज्ञात्मना सहोत्क्रमणमुच्यते ।
नच ब्रह्मण्यबेदे द्विचनं, न सहभावः न चोत्क्रमणम् ।
तस्माद्वायुरेव प्राणः ।
जीवश्च प्रज्ञात्मा ।
सह प्रवृत्तिनिवृत्त्या भक्त्यैकत्वमनयोरुपचरितंऽयो वै प्राणःऽ इत्यादिन ।
आनन्दामराजरापहतपाप्मत्वादयश्च ब्रह्मणि प्राणे भविष्यन्ति ।
तस्माद्यथायोगं त्रय एवात्रोपास्याः ।
न चैष वाक्यभेदो दोषमावहति ।
वाक्यार्थावगमस्य पदार्थावगमपूर्वकत्वात् ।
पदार्थानां चोक्तेन मार्गेण स्वातन्त्र्यात् ।
तस्मादुपास्यभेदादुपासात्रैविध्यमिति पूर्वः पक्षः ।
सिद्धान्तस्तुसत्यं पदार्थावगमोपपायो वाक्यार्थवगमः, नतु पदार्थावगमपराण्येव पदानि, अपि त्वेकवाक्यार्थावगमपराणि ।
तमेव त्वेकं वाक्यार्थं पदार्थावगममन्तरेण न शक्नुवन्ति कर्तुमित्यन्तरा तदर्थमेव तमप्यवगमयन्ति, तेन पदानि विशिष्टैकार्थावबोधनस्वरसान्येव बलबद्बाधकोपनितान्नानार्थबोधपरतां नीयन्ते ।
यथाहुःऽसंभवत्येकवाक्यत्वे वाक्यभेदश्च नेष्यतेऽ इति ।
तेन यथोपांशुयाजवाक्ये जामितादोषोपक्रमे तत्प्रतिसमाधानोपसंहारे चैकवाक्यत्वायऽप्रजापतुरुपांशु यष्टव्यःऽ इत्यादयो न पृथग्विधयः किन्त्वर्थवादा इति निर्णीतं, तथेहामामेवि विजानीहिऽ इत्युपक्रम्यऽप्राणोऽस्मि प्रज्ञात्माऽ इत्युक्त्वान्तेऽस प्राण एव प्रज्ञात्मानन्दोऽजरोऽमृतःऽ इत्युपसंहाराद्ब्रह्मण्येकवाक्यत्वावगतौ सत्यां जीवमुख्यप्राणलिङ्गे अपि तदनुगुणतया नेतव्ये ।
अन्यथा वाक्यभेदप्रसङ्गात् ।
यत्पुनर्भेददर्शनंऽसह ह्येतौऽ इति, तज्ज्ञानक्रियाशक्तिभेदेन बुद्धिप्राणयोः प्रत्यगात्मोपाधिभूतयोर्निर्देशः प्रत्यगात्मानमेवोपलक्षयितुम् ।
अत एवोपलक्ष्यस्य प्रत्यगात्मस्वरूपस्याभेदमुपलक्षणं भेदेनोपलक्षयतिऽप्राण एव प्रज्ञात्माऽ इति ।
ऽतस्मादनन्यथासिद्धिब्रह्मलिङ्गानुसारातः ।
एकवाक्यबलात्प्राणजीवलिङ्गोपपादनम्ऽ इति संग्रहः ॥२८ ॥



१.१.११.२९.

॥  २९ ॥


१.१.११.३०.

॥  ३० ॥


१.१.११.३१.

न ब्रह्मवाक्यं भवितुमर्हतीति ।
नैष संदर्भो ब्रह्मवाक्यमेव भवितुमर्हतीति, किन्तु तथायोगं किञ्चिदत्र जीववाक्यं, किञ्चिन्मुख्यप्राणवाक्यं, किञ्चिद्ब्रह्मवाक्यमित्यर्थः ।
प्रज्ञासाधनप्राणान्तराश्रयत्वादिति ।
प्राणान्तराणीन्द्रियाणि, तानि हि मुख्ये प्राणे प्रतिष्ठितानि ।
जीवमुख्यप्राणयोरन्यतर इत्युपक्रममात्रम् ।
उभाविति तु पूर्वपक्षतत्त्वम् ।
ब्रह्म तु ध्रुवम् ।
न ब्रह्मेति ।
न ब्रह्मैवेत्यर्थः ।
दशानां बूतमात्राणामिति ।
पञ्च शब्दादयः, पञ्च पृथिव्यादय इति दश भूतमात्राः ।
पञ्च बुद्धीन्द्रियाणि पञ्च बुद्धस्य इति दश प्रज्ञामात्राः ।
तदेवं स्वमतेन व्याख्याय प्राचां वृत्तिकृतां मतेन व्याचष्टे अथवेति ।
पूर्वं प्राणस्यैकमुपासनमपरं जीवस्यापरं ब्रह्मण इत्युपासनात्रैविध्येन वाक्यभेदप्रसङ्गो दूषणमुक्तम् ।
इह तु ब्रह्मण एकस्यैवोपासात्रयविशिष्टस्य विधानान्न वाक्यबेद इत्यभिमानः प्राचां वृत्तिकृताम् ।
तदेतदालोचनीयं कथं न वाक्यभेद इति ।
युक्तंऽसोमेन यजेतऽ इत्यादौ सोमादिगुणविशिष्टयागविधानं, तद्गुणविशिष्टस्यापूर्वस्य विधिविषयत्वात् ।
इह तु सिद्धरूपं ब्रह्म न विधिविषयो भवितुमर्हति, अभावार्थत्वात् ।
भावार्थस्य विधिविषयत्वनियमात् ।
वाक्यान्तरेभ्यश्च ब्रह्मवगतेः प्राप्तत्वात्तदनूद्याप्राप्तोपासना भावार्थः विधेयस्तस्य च बेदाद्विध्यावृत्तिलक्षणो वाक्यबेदोऽतिस्फुट इति बाष्यकृता नोद्घाटितः, स्वव्याख्यानेनैवोक्तप्रयत्वादिति सर्वंवदातम् ॥३१ ॥



इति श्रीवाचस्पतिमिश्रविरचिते भाष्यविभागे भामत्यां प्रथमस्याध्यायस्य प्रथमः पादः ॥१ ॥



इति प्रथमस्याध्यायस्य स्पष्टब्रह्मलिङ्गश्रुतिसमन्वयाख्यः प्रथमः पादः ॥


प्रथमाध्याये द्वितीयः पादः ।

१.२.१.१.

अथ द्वितीयं पादमारिप्सुः पूर्वोक्तमर्थं स्मारयति वक्ष्यमाणोपयोगितया प्रथमे पाद इति ।
उत्तरत्र हि ब्रह्मणो व्यापित्वनित्यत्वादयः सिद्धवद्धेतुतयोपदेक्ष्यन्ते ।
न चैते साक्षात्पूर्वमुपपादिता इति कथं हेतुभावेन न शक्या उपदेष्टुमित्यत उक्तं समस्तजगत्कारणस्येति ।
यद्यप्येते न पूर्वं कण्ठत उक्तास्तथापि ब्रह्मणो जगज्जन्मादिकारणत्वोपपदानेनाधिकरणसिद्धान्तन्यायेनोपक्षिप्ता इत्युपपन्नस्तेषामुत्तरत्र हेतुभावेनोपन्यास इत्यर्थः ।
अर्थान्तरप्रसिद्धानां चेति ।
यत्रार्थान्तरप्रसिद्धा एवाकाशप्राणज्योतिरादयो ब्रह्मणि व्याख्यायन्ते, तदव्यभिचारिलिङ्गश्रवणात् ।
तत्र कैव कथा मनोमयादीनामर्थान्तरं प्रसिद्धानां पदानां ब्रह्मगोचरत्वनिर्णयं प्रतीत्यभिप्रायः ।
पूर्वपक्षाभिप्रायं त्वग्रे दर्शयिष्यामः ।
सर्वत्र प्रसिद्धोपदेशात् ।
इदमाम्नायते ।
सर्वं खल्विदं ब्रह्मः ।
कुतः, तज्जलानिति ।
यतस्तस्माद्ब्रह्मणो जायत इति तज्जं, तस्मिंश्च लीयत इति तल्लं, तस्मिंश्चानिति स्थितिकाले चेष्टत इति तदनं जगत्तस्मात्सर्वं खल्विदं जगद्ब्रह्म ।
अतः कः कस्मिन्रज्यते कश्च कं द्वेष्टीति रागद्वेषरहितः शान्तः सन्नुपासीत ।
अथ खलु क्रतुमयः पुरुषो यथाक्रतुरस्मिंल्लोके पुरुषो भवति तथेतः प्रेत्य भवति स क्रतुं कुर्वीत मनोमयः प्राणशरीर इत्यादि ।
तत्र संशयःकिमिह मनोमयत्वादिभिर्धर्मैः शारीर आत्मोपास्यत्वेनोपदिश्यते आहोस्विद्ब्रह्मेति ।
किं तावत्प्राप्तम् ।
शारीरो जीव इति ।
कुतः ।
ऽक्रतुम्ऽ इत्यादिवाक्येन विहितां क्रतुभावनामनूद्यऽसर्वम्ऽ इत्यादिवाक्यं शमगुणे विधिः ।
तथा चऽसर्वं खल्विदं ब्रह्मऽ इति वाक्यं प्रथमपठितमप्यर्थालोचनया परमेव, तदर्थोपजीवित्वात् ।
एवं च संकल्पविधिः प्रथमो निर्विषयः सन्नपर्यवस्यन्विषयापेक्षः स्वयमनिर्वृत्तो न विध्यन्तरेणोपजीवितुं शक्यः, अनुपपदाकत्वात् ।
तस्माच्छान्ततागुणविधानात्पूर्वमेवऽमनोमयः प्राणशरीरःऽ इत्यादिभिर्विषयोपनायकैः संबध्यते ।
मनोमयत्वादि च कार्यकारणसंघातात्मनो जीवात्मन एव निरूढमिति जीवात्मनोपास्येनोपरक्तोपासना न पश्चात्ब्रह्मणा संबद्धुमर्हति, उत्पत्तिशिष्टगुणावरोधात् ।
नचऽसर्वं खल्विदम्ऽ इति वाक्यं ब्रह्मपरमपि तु शमहेतुवन्निगदार्थवादः शान्तताविधिपरः,ऽशूर्पेण जुहोतिऽऽतेन ह्यन्नं क्रियतेऽ इतिवत् ।
न चान्यपरादपि ब्रह्मापेक्षिततया स्वीक्रियत इति युक्तं, मनोमयत्वादिभिर्धर्मैर्जीवे सुप्रसिद्धैर्जीवविषयसमर्पणेनानपेक्षितत्वात् ।
सर्वकर्मत्वादि तु जीवस्य पर्यायेण भविष्यति ।
एवं चाणीयस्त्वमप्युपपन्नम् ।
परमात्मनस्त्वपरिमेयस्य तदनुपपत्तिः ।
प्रथमावगतेन चाणीयस्त्वेन ज्यायस्त्वं तदनुगुणतया व्याख्येयम् ।
व्याख्यां च भाष्यकृता ।
एवं कर्मकर्तृव्यपदेशः सप्तमीप्रणमान्तता चाभेदेऽपि जीवात्मनि कथञ्चिद्भेदोपचारेण राहोः शिर इतिवद्द्रष्टव्या ।
ऽएतद्ब्रह्मऽ इति च जीवविषयं, जीवस्यापि देहादिबृंहणत्वेन ब्रह्मात्वात् ।
एवं सत्यसंकल्पत्वादयोऽपि परमात्मवर्तिनो जीवेऽपि संभवन्ति, तदव्यतिरेकात् ।
तस्माज्जीव एवोपास्यत्वेनात्र विवक्षितः, न परमात्मेति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्तेऽभिधीयतेऽसमासः सर्वनामार्थः संनिकृष्टमपेक्षते ।
तद्धितार्थोऽपि सामान्यं नापेक्षाया निवर्तकः ॥
तस्मादपेक्षितं ब्रह्म ग्राह्यमन्यपरादपि ।
तथा च सत्यसंकल्पप्रभृतीनां यथार्थता ॥
ऽ भवेदेतदेवं यदि प्राणशरीर च सर्वनामार्थं संप्राप्य तदभिधानं पर्यवस्येत् ।
तत्र मनोमयपदं पर्यमसिताभिधानं तदभिधानपर्यवसानायालं, तदेव तु मनोविकारो वा मनःप्रचुरं वा किमर्थमित्यद्यापि न विज्ञायते ।
तद्यत्रैष शब्दः समवेतार्थो भवति स समासार्थः ।
न चैष जीव एव समवेताथो न ब्रह्मणीति, तस्यऽअप्राणो ह्यमनाःऽ इत्यादिभिस्तद्विरहप्रतिपादनादिति युक्तम्, तस्यापि सर्वविकारकारणतया, विकाराणां च स्वकारणादभेदात्तेषां च मनोमतया ब्रह्मणस्तत्कारणस्य मनोमयत्वोपपत्तेः ।
स्यादेतत् ।
जीवस्य साक्षान्मनोमयत्वादयः, ब्रह्मणस्तु तद्द्वारा ।
तत्र प्रथमं द्वारस्य बुद्धिस्थत्वात्तदेवोपास्यमस्तु, न पुनर्जघन्यं ब्रह्म ।
ब्रह्मलिङ्गानि च जीवस्य ब्रह्मणोऽभेदाज्जीवेऽप्युपपत्स्यन्ते ।
तदेतदत्र संप्रधार्यम्किं ब्रह्मलिङ्गैर्जीवानां तदभिन्नानामस्तु तद्वत्ता, तथाच जीवस्य मनोमयत्वादिभिः प्रथममवगमात्तस्यैवोपास्यत्वं, उत न जीवस्य ब्रह्मलिङ्गवत्ता तदभिन्नस्यापि ।
जीवलिङ्गैस्तु ब्रह्म तद्वत, तथाच ब्रह्मलिङ्गानां दर्शनात्, तेषां च जीवेऽनुपपत्तेर्ब्रह्मैवोपास्यमिति ।
वयं तु पश्यामःऽसमारोप्यस्य रूपेण विषयो रूपवान्भवेत्ष विषयस्य तु रूपेण समारोप्यं न रूपवत् ॥
ऽ समारोपितस्य हि रूपेण भुजङ्गस्य भीषणत्वादिना रज्जू रूपवती, नतु रज्जूरूपेणाभिगम्यत्वादिना भुजङ्गो रूपवान् ।
तदा भुजङ्गस्यैवाभावात्किं रूपवत् ।
भुजङ्गदशायां तु न नास्ति वास्तवी रज्जुः ।
तदिह समारोपितजीवरूपेण वस्तुसद्ब्रह्म रूपवद्युज्यते, नतु ब्रह्मरूपैर्नित्यत्वादिभिर्जीवस्तद्वान्भवितुमर्हति, तस्य तदानीमसंभवात् ।
तस्माद्ब्रह्मलिङ्गदर्शनाज्जीवे च तदसंभवाद्ब्रह्मैवोपास्यं न जीव इति सिद्धम् ।
एतदुपलक्षणणाय चऽसर्वं खल्विदं ब्रह्मऽ इति वाक्यमुपन्यस्तमिति ॥१ ॥



१.२.१.२.

यद्यप्यपौरुषेय इति ।
शास्त्रयोनित्वेऽपीश्वरस्य पूर्वपूर्वसृष्टिरचितसंदर्भापेक्षरचनत्वेनास्वातन्त्र्यादपौरुषेयत्वाभिधानं, तथा चास्वातन्त्र्येण विवक्षा नास्तीत्युक्तम् ।
परिग्रहपरित्यागौ चोपादनानुपादाने उक्ते, न तूपादयेयत्वमेव ।
अन्यथोद्देश्यतयानपपादेयस्य ग्रहादेरविवक्षितत्वेन चमसादावपि संमार्गप्रसङ्गात् ।
तस्मादनुपादेयत्वेऽपि ग्रह उद्देश्यतया परिगृहीतो विवक्षितः ।
तद्गतं त्वेकत्वमवच्छेदकत्वेन वर्जितमविवक्षितम् ।
इच्छानिच्छे च भक्तितः ।
तदिदक्तं वेदवाक्यतात्पर्यातात्पर्याभ्यामवगम्येते इति ।
यत्परं वेदवाक्यं तत्तेनोपात्तं विवक्षितम्, अतत्परेण चानुपात्तमविवक्षितमित्यर्थः ॥२ ॥



१.२.१.३.

यथा सत्यसंकल्पत्वादयो ब्रह्मण्युपपद्यन्ते, एवं शारीरेऽप्युपपत्स्यन्ते, शारीरस्य ब्रह्मणोऽभेदात् ।
शारीरगुणा इव मनोमयत्वादयो ब्रह्मणीत्यत आह सूत्रकारः अनुपपत्तेस्तु न शारीरः ॥३ ॥



१.२.१.४.

॥  ४ ॥


१.२.१.५.

॥  ५ ॥


१.२.१.६.

यत्तदवोचाम समारोप्यधर्माः समारोपविषये संभवन्ति, नतु विषयधर्माः समारोप्य इति ।
तस्येत उत्थानम् ।
अत्राह चोदकः कः पुनरयं शारीरो नामेति ।
न तावद्भेदप्रतिषेधाद्भेदव्पदेशाच्च भेदाभेदावेकत्र तात्त्विकौ भवितुमर्हतो विरोधादित्युक्तम् ।
तस्मादेकमिह तात्त्विकमतात्त्विकं चेतरत्, तत्र पौर्वापर्येणाद्वैतप्रतिपादनपरत्वाद्वेदान्तानां द्वैतग्राहिणश्च मानान्तरस्याभावात्तद्बाधनाच्च तेनाद्वैतमेव परमार्थः ।
तथा चऽअनुपपत्तेस्तुऽ इत्याद्यसंगतार्थमित्यर्थः ।
परिहरति सत्यमेवैतत् ।
पर एवात्मा देहेन्द्रियमनोबुद्ध्युपाधिभिरविच्छिद्यमानो बालैः शारीर इत्युपचर्यते ।
अनाद्यविद्यावच्छेदलब्धजीवभावः पर एवात्मा स्वतो भेदेनावभासते ।
तादृशां च जीवानामविद्या, नतु निरूपाधिनो ब्रह्मणः ।
न चाविद्यायां सत्यां जीवात्मविभागः, सति च जीवात्मविभागे तदाश्रयाविद्येत्यन्योन्याश्रयमिति सांप्रतम् ।
अनादित्वेन जीवाविद्ययोर्बीजाङ्कुरवदनवकॢप्तेरयोगात् ।
नच सर्वज्ञस्य सर्वशक्तेश्च स्वतः कुतोऽकस्मात्संसारिता, यो हि परतन्त्रः सोऽन्येन बन्धनागारे प्रवेश्येत, नतु स्वतन्त्र इति वाच्यम् ।
नहि तद्भागस्य जीवस्य संप्रतितनी बन्धनागारप्रवेशिता, येनानुयुज्येत, किन्त्वि.मनादिः पूर्वपूर्वकर्माविद्यासंस्कारनिबन्धना नानुयोगमर्हति ।
न चैतावता ईश्वरस्यानीशता न ह्युपकरणाद्यपेक्षिता कर्तुः स्वातन्त्र्यं विहन्ति ।
तस्माद्यत्किञ्चेदितदपीति ॥६ ॥



१.२.१.७.

॥  ७ ॥


१.२.१.८.

विशेषादिति वक्तव्ये वैशेष्याभिधानमात्यन्तिकं विशेषं प्रतिपादयितुम् ।
तथाह्यविद्याकल्पितः सुखादिसंगोऽविद्यात्मन एव युज्यते ।
नतु निर्मृष्टनिखिलाविद्यातद्वासनस्य शुद्धबुद्धमुक्तस्वभावस्य परमात्मन इत्यर्थः ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥८ ॥



१.२.२.९.

अत्ता चराचरग्रहणात् ।
कठवल्लीषु पठ्यतेयस्य ब्रह्म च क्षत्रं चोभे भवत ओदमः ।

मृत्युर्यस्योपसेतचनं क इत्था वेद यत्र स इति ।
अत्र चादनीयौदानोपसेचनसीचितः कश्चिदत्ता प्रतीयते ।
अत्तृत्वं च भोक्तृता वा सहर्न्तृता वा स्यात् ।
नच प्रस्तुतस्य परमात्मनो भोक्तृतास्ति,ऽअनश्रन्नन्योऽअभिचाकशीतिऽ इति श्रुत्या भोक्तृताप्रतिषेधात् ।
जीवात्मनश्च भोक्तृताविधानात्ऽतयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्तिऽ इति ।
तद्यदि भोक्तृत्वमत्तृत्वं ततो मुक्तसंशयं जीवात्मैव प्रतिपत्तव्यः ।
ब्रह्मक्षत्रादि चास्य कार्यकारणसंघातो भोगायतनतया वा साक्षाद्वा ।
संभवति भोग्यम् ।
अथ तु संहर्तृता भोक्तृता, ततस्त्रयाणामग्निजीवपरमात्मनां प्रश्नोपन्यासोपलब्धेः संहर्तृत्वस्याविशेषाद्भवति संशयःकिमत्ता अग्निराहो जीव उताहो परमात्मेति ।
तत्रौदनस्य भोग्यत्वेन लोके प्रसिद्धेर्भोक्तृत्वमेव प्रथमं बुद्धौ विपरिवर्तते, चरमं तु संहर्तृत्वमिति भोक्तैवात्ता ।
तथा च जीव एव ।
ऽन जायते म्रियतेऽ इति च तस्यैव स्तुतिः ।
यदि तु संहारकालेऽपि संस्कारमात्रेण तस्यावस्थानात् ।
दुर्ज्ञानत्वं च तस्य सूक्ष्मत्वात् ।
तस्माज्जीव एवात्तेहोपास्यत इति प्राप्तम् ।
यदि तु संहर्तृत्वमत्तृत्वं तथाप्यग्निरत्ता,ऽअग्निरन्नादःऽ इति श्रुतिप्रसिद्धिभ्याम् ।
एवं प्राप्तेभिधीयतेअत्तात्र परमात्मा, कुतः, चराचरग्रहणात् ।
ऽउभे यस्योदनःऽ इतिऽमृत्युर्यस्योपसेचनम्ऽ इति च श्रूयते ।
तत्र यदि जीवस्य भोगायतनतया तत्साधनतया च कार्यकारणसंघातः स्थितः, न तर्ह्येदनः ।
नह्योदनो भोगायतनं, नापि भोगसाधनं, अपि तु भोग्यः ।
नच भोगायतनस्य भोगसाधनस्य वा भोग्यत्वं मुख्यम् ।
न चात्र मृत्युरुपसेचनतया कल्प्यते ।
नच जीवस्य कार्यकारणसंघातो ब्रह्मक्षत्रादिरूपो भक्ष्यः, कस्यचित्क्रूरसत्त्वस्य व्याघ्रादेः कश्चिद्भवेत्न तु सर्वथा सर्वजीवस्य ।
तेन ब्रह्मक्षत्रविषयमपि सर्वजीवस्यात्तृत्वं न व्याप्नोति, किमङ्ग पुनर्मृत्यूपसेचनव्याप्तं चराचरम् ।
न चौदनपदात्प्रथमावगतभोग्यत्वानुरोधेन यथासंभवमत्तृत्वं योज्यत इति युक्तम् ।
नह्योदनपदं श्रुत्या भोग्यत्वमाह, किन्तु लक्षणया ।
नच लाक्षणिकभोग्यत्वानुरोधेनऽमृत्युर्यस्योपसेचनम्ऽ इति,ऽब्रह्म च क्षत्रं चऽ इति च श्रुती संकोचमर्हतः ।
नच ब्रह्मक्षत्रे एवात्र विवक्षिते, मृत्यूपसेचनेन प्राणभृन्मात्रोपस्थापनात् ।
प्राणिषु प्रधानत्वेन च ब्रह्मक्षत्रोपन्यासस्योपपत्तेः, अनर्थत्वाच्च ।
तथाच चराचरसंहर्तृत्वं परमात्मन एव ।
नाग्नेः ।
नापि जीवस्य ।
तथाचऽन जायते म्रियते वा विपश्चित्ऽ इति प्रकृतस्य न हानं भविष्यति ।
ऽक इत्था वेद यत्र सःऽ इति च दुर्ज्ञानतोपपत्स्यते ।
जीवस्य तु सर्वलोकप्रसिद्धस्य न दुर्ज्ञानता ।
तस्मादत्ता परमात्मैवेति सिद्धम् ॥९ ॥



१.२.२.१०.

॥  १० ॥


१.२.३.११.

गुहां प्रविष्टावात्मानौ हि तद्दर्शनात् ।
संशयमाह तत्रेति ।
पूर्वपक्षे प्रयोजनमाह यदि बुद्धिजीवाविति ।
सिद्धान्ते प्रयोजनमाह अथ जीवपरमात्मनाविति ।
औत्सर्गिकस्य मुख्यताबलात्पूर्वसिद्धान्तपक्षासंभवेन पक्षान्तरं कल्पयिष्यत इति मन्वानः संशयमाक्षिपति अत्राहाक्षेप्तेति ।
ऋतं सत्यम् ।
अवश्यंभावीति यावत् ।
समाधत्ते अत्रोच्यतद इति ।
अध्यात्माधिकारादन्यौ तावत्पातारावशक्यौ कल्पयितुम् ।
तदिह बुद्धेरचैतन्येन परमात्मनश्च पिबच्छब्दो लक्षयन्स्वार्तमजहन्निचरेचरयुक्तपिबदपिबत्परो भवतीत्यर्थः ।
अस्तु वा मुख्य एव, तथापि न दोष इत्याह यद्वेति ।
स्वातन्त्र्यलक्षणं हि कर्तृत्वं तच्च पातुरिव पाययितुरप्यस्तीति सोऽपि कर्ता ।
अत एव चाहुःऽयः कारयति स करोत्येवऽ इति ।
एवं करणस्यापि स्वातन्त्र्यविवक्षया कथञ्चित्कर्तृत्वं, यथा काष्ठानि पचन्तीति ।
तस्मान्मुख्यत्वेऽप्यविरोध इति ।
तदेवं संशयं समाधाय पूर्वपक्षं गृह्णाति बुद्धिक्षेत्रज्ञाविति ।
ऽनियताधारता बुद्धिवसंभविनी नहि ।
क्लेशात्कल्पयितुं युक्ता सर्वगे परमात्मनि ॥
ऽ नच पिबन्तावितिवत्प्रविष्टपदमपि लाक्षणिकं युक्तं, सति मुख्यार्थत्वे लाक्षणिकार्थत्वायोगात्, बुद्धिजीवयोश्च गुहाप्रवेशोपपत्तेः ।
अपिचऽसुकृतस्य लोकेऽ इति सुकृतलोकव्यवस्थानेन कर्मगोचरानतिक्रम उक्तः ।
बुद्धिजीवौ च कर्मगोचरंमनतिक्रान्तौ ।
जीवो हि भोक्तृतया बुद्धिश्च भोगसाधनतया धर्मस्य गोचरे स्थितौ, न तु ब्रह्म, तस्य तदायत्तत्वात् ।
किञ्च छायातपाविति तमःप्रकाशावुक्तौ ।
तत्रापि प्रेते विचिकित्सापनुत्तये बुद्धेर्भेदेन परलोकी जीवो दर्शनीय इति बुद्धिरुच्यते ।
एवंप्राप्तेभिधीयतेऽऋतपानेन जीवात्मा निश्चितोऽस्य द्वितीयता ।
ब्रह्मणैव सरूपेण न तु बुद्ध्या विरूपया ॥१ ॥



१.२.३.१२.

प्रथमं सद्वितीयत्वे ब्रह्मणावगते सति ।
गुहाश्रयत्वं चरमं व्याख्येयमविरोधतः ॥२ ॥

ऽ

१.२.३.१३.

गौः सद्वितीयेत्युक्ते सजातीयेनैव गवान्तरेणावगम्यते, न तु विजातीयेनाश्वादिना ।
तदिह चेतनो जीवः सरूपेण चेतनान्तरेणैव ब्रह्मणा सद्वितीयः प्रतीयते, न त्वचेतनया विरूपया बुद्ध्या ।
तदेवम्ऽऋतं पिबन्तौऽ इत्यत्र प्रथममवगते ब्रह्मणि तदनुरोधेन चरमं गुहाश्रयत्वं शालग्रामे हरिरितवद्व्याख्येयम् ।
बहुलं हि गुहाश्रयत्वं ब्रह्मणः श्रुतय आहुः ।
तदिदमुक्तं तद्दर्शनादिति ।
तस्य ब्रह्मणो गुहाश्रयत्वस्य श्रुतिषु दर्शनादिति ।
एवञ्च प्रथमावगतब्रह्मानुरोधेन सुकृतलोकवर्तित्वमपि तस्य लक्षणया छत्रिन्यायेन गमयितव्यम् ।
छायातपत्वमपि जीवस्याविद्याश्रयतया ब्रह्मणश्च शुद्धप्रकशस्वभावस्य तदनाश्रयतया मन्तव्यम् ॥११ ॥



१.२.३.१४.

इममेव न्यायंऽद्वा सुपर्णाऽ इत्यत्राप्युदाहरणे कृत्वाचिन्तया योजयति एष एव न्याय इति ।
अत्रापि किं बुद्धिजीवौ उत जीवपरमात्मानाविति संशट्य करणरूपाया अपि बुद्धेरेधांसि पचन्तीतिवत्कर्तृत्वोपचाराबुद्धिजीवाविह पूर्वपक्षयित्वा सिद्धान्तयितव्यम् ।
सिद्धान्तश्च भाष्यकृता स्फोरितः ।
तद्दर्शनादिति चऽसमाने वृक्षे पुरुषो निमग्नःऽ इत्यत्र मन्त्रे ।
न खलु मुख्ये कर्तृत्वे संभवति करणे कर्तृत्वोपचारो युक्त इति कृत्वाचिन्तामुद्घाटयति अपर आह ।
सत्त्वं बुद्धिः ।
शङ्कते सत्त्वशब्द इति ।
सिद्धान्तार्थं ब्राह्मणं व्याचष्ट इत्यर्थः ।
निराकरोति तन्नेति ।
येन स्वप्नं पश्यतीति ।
येनेति करणमुपदिशति ।
ततश्च भिन्नं क्रतारं क्षेत्रज्ञम् ।
योऽयं शारीर उपद्रष्टेति ।
अस्तु तर्ह्यस्याधिकरणस्य पूर्वपक्षे एव ब्राह्मणार्थः, वचनाविरोधे न्यायस्याभासत्वादित्यत आह नाप्यस्याधिकरणस्य पूर्वपक्षं भजत इति ।
एवं हि पूर्वपक्षमस्य भजेत, यदि हि क्षेत्रत्रे संसारिणि पर्यवस्येत ।
तस्य तु ब्रह्मरूपतायां पर्यवस्यन्न पूर्वपक्षमपि स्वीकरोतीत्यर्थः ।
अपिच ।
तावेतौ

सत्त्वक्षेत्रज्ञौ न ह वा एवंविदि रज आध्वंसत इति ।
रजोऽविद्या नाध्वंसनं संश्लेषमेवंविदि करोतीति ।
एतावतैव विद्योपसंहाराज्जीवस्य ब्रह्मात्मतापरतास्य लक्ष्यत इत्याह तावता चेति ।
चेदयति कथं पुनरिति ।
निराकरोति उच्यतेनेयं श्रुतिरिति ।
अनश्नन् जीवो ब्रह्माभिचाकशीतीत्युक्ते शङ्कते, यदि जीवो ब्रह्मात्मना नाश्नाति, कथं तर्ह्यन्मिन्भोक्तृत्वावगमः, चैतन्यसमानाधिकरणं हि भोक्तृत्वमवभासत इति ।
तन्निरासायाह श्रुतिःऽतयोरन्यः पिप्पलं स्वाद्वत्तिऽ इति ।
एतदुक्तं भवतिनेदं भोक्तृत्वं जीवस्य तत्त्वतः, अपितु बुद्धिसत्त्वं मुखादिरुपपरिणतं चितिच्छायापत्त्योपपन्नचैतन्यमिव भुङ्क्ते नतु तत्त्वतो जीवः परमात्मा भुङ्क्ते ।
तदेतदध्यासाभाष्ये कृतव्याख्यानम् ।
तदनेन कृत्वाचिन्तोद्घाटिता ॥१२ ॥



अन्तर उपपत्तेः ।
ननुऽअन्तस्तद्धर्मोपदेशात्ऽ इत्यनेनैवैतद्गतार्थम् ।
सन्ति खल्वत्राप्यमृतत्वाभयत्वादयो ब्रह्मधर्माः प्रतिबिम्बजीवदेवतास्वसंबविनः ।
तस्माद्ब्रह्मधर्मोपदेशाद्ब्रह्मैवात्र विवक्षितम् ।
साक्षाच्च ब्रह्मशब्दोपादानात् ।
उच्यतेऽएष दृश्यत इत्येतत्प्रत्यक्षेर्ऽथे प्रयुज्यते ।
परोक्षं ब्रह्म न तथा प्रतिबिम्बे तु युज्यते ॥१ ॥



उपक्रमवशात्पूर्वमितरेषां हि वर्णनम् ।
कृतं न्यायेन येनैव स खल्वत्रानुषज्यते ॥२ ॥

ऽ

ऽऋतं पिबन्तौ इत्यत्र हि जीवपरमात्मानौ प्रथममनगताविति तदनुरोधेन गुहाप्रवेशादयः पश्चादवगता व्याख्याताः, तद्विदिहापिऽय एषोऽक्षिणि पुरुषो दृश्यतेऽ इति प्रत्यक्षाभिधानात्प्रथममवगते छायापुरुषे तदनुरोधेनामृतत्वाभयत्वादयः स्तुत्या कथञ्चिद्व्याख्येयाः ।
तत्र चामृतत्वं कतिपयक्षणावस्थानात्, अभयत्वमचेतनत्वात्, पुरुषत्वं पुरुषाकारत्वात्, आत्मत्वं कनीनिकायतनत्वात्, ब्रह्मरूपत्वमुक्तरूपामृतत्वादियोगात् ।
एवं वामनीत्वादयोऽप्यस्य स्तुत्यैव कथञ्चिन्नेतव्याः ।
कं च खं चेत्यादि तु वाक्यमग्नीनां नाचार्यवाक्यं नियन्तुमर्हि ।
ऽआचार्यस्तु ते गतिं वक्ताऽ इति च गत्यन्तराभिप्रायं, न तूक्तपरिशिष्टाभिप्रायम् ।
तस्माच्छायापुरुष एवात्रोपास्य इति पूर्वः पक्षः ।
संभवमात्रेण तु जीवदेवते उपन्यस्ते, बाधकान्तरोपदर्शनाय चैष दृश्यत इत्यस्यात्राभावात् ।
ऽअन्तस्तद्धर्मोपदेशाऽ दित्यनेन निराकृतत्वात् ।
एवं प्राप्त उच्यते य एष इति ।
ऽअनिष्पन्नाभिधाने द्वे सर्वनामपदे सती ।
प्राप्य संनिहितस्यार्थं भवेतामभिधातृणी ॥
ऽ संनिहिताश्च पुरुषात्मादिशब्दास्ते च न यावत्स्वार्थमभिदधति तावत्सर्वनामभ्यां नार्थतुषोऽभिधीयत इति कुतस्तदर्थस्यापरोक्षता ।
पुरुषात्मशब्दौ च सर्वनामनिरपेक्षौ स्वरसतो जीवे वा परमात्मनि वा वर्तेते इति ।
नच तयोष्चक्षुषि प्रत्यक्षदर्शनमिति निरपेक्षपुरुषपदप्रत्यायितार्थानुरोधेन य एष इति दृश्टत इति च यथासंभवं व्याख्येयम् ।
व्याख्यातं च सिद्धवदुपादानं शास्त्राद्यपेक्षंविद्विद्विषयं प्ररोचनार्थम् ।
विदुषः शास्त्रत उपलब्दिरेव दृढतया प्रत्यक्षवदुपर्यते प्रशंसार्थमित्यर्थः ।
अपि च तदेव चरमं प्रथमानुगुणतया नीयते यन्नेतुं शक्यम्, अल्पं च ।
इह त्वमृतत्वादयो बहवशाशक्याश्च नेतुम् ।
नहि स्वसत्ताक्षणावस्थानमात्रममृतत्वं भवति ।
तथा सति किं नाम नामृतं स्यादिति व्यर्थममृतपदम् ।
भयाभये अपि चेतनधर्मौ नाचेतने संभवतः ।
एवं वामनीत्वादयोऽप्यन्यत्र ब्रह्मणो नेतुमशक्याः ।
प्रत्यक्षव्यपदेशश्चोपपादितः ।
तदिदमुक्तमुपपत्तेरिति ।
ऽएतदमृतमभयमेतद्ब्रह्मऽ इत्युक्ते स्यादाशङ्का ।
ननु सर्वगतस्येश्वरस्य कस्माद्विशिषेण चक्षुरेव स्थानमुपदिश्यत इति, तत्परिहरति, श्रुतिःऽतद्यद्यप्यस्मिन्सार्पिर्वोदकं वा सिञ्चति वर्त्मनी एव गच्छतिऽ इति ।
वर्त्मनी पक्षस्थाने ।
एतदुक्तं भवतिनिर्लेपस्येश्वरस्य निर्लेपं चक्षुरेव स्थानमनुरूपमिति ।
तदिदमुक्तं तथा परमेश्वरानुरूपमिति संयद्वामादिगुणोपदेशश्च तस्मिन्ब्रह्मणि कल्पतेघटते, समवेतार्थत्वात् ।
प्रतिबिम्बादिषु त्वसंवेतार्थः ।
वामनीयानि संभजनीयानि शोभनीयानि पुण्यफलानि वामानि ।
संयन्ति संगच्छमानानि वामान्यनेनेति संयद्वामः परमात्मा ।
तत्करणत्वात्पुण्यफलोत्पत्तेस्तेन पुण्यफलानि संगच्छन्ते ।
स एव पुण्यफलानि वामानि नयति लोकमिति वामनीः ।
एष एव भामनीः ।
भामानी भानानि नयति लोकमिति भामनीः ।
तदुक्तं श्रुत्याऽतमेव भान्तमनुभाति सर्वं तस्य भासा सर्वमिदं विभातिऽ इति ॥१३ ॥



स्थानादिव्यपदेशाच्च ।
आशङ्कोत्तरमिदं सूत्रम् ।
आशङ्कामाह कथं पुनरिति ।
स्थानिनो हि स्थानं महद्वृष्टं, यथा यादसामब्धिः ।
तत्कथमत्यल्पं चक्षुरधिष्ठानं परमात्मनः परममहत इति शङ्कार्थः ।
परिहरति अत्रोच्यत इति ।
स्थानान्यादयो येषां ते स्थानादयो नामरूपप्रकरास्तेषां व्यपदेशात्सर्वगतस्यैकस्थाननियमो नावकल्पते ।
नतु नानास्थानत्वं नभस इव नानासूचीपाशादिस्थानत्वम् ।
विशेषतस्तु ब्रह्मणस्तानि तान्युपासनास्थानानीति तैरस्य युक्तो व्यपदेशः ॥१४ ॥



अपिच प्रकृतानुसारादपि ब्रह्मैवात्र प्रत्येतव्यं, नतु प्रतिबिम्बजीवदेवता इत्याह सूत्रकारः सुखविशिष्टाभाधानादेव च ।
एवं खलूपाख्यायतेउपकोसलो ह वै कामलायनः सत्यकामे जाबाले ब्रह्मचर्यमुवास ।
तस्माचार्यस्य द्वादश वर्षण्यग्नीनुपचचार ।
स चाचार्योऽन्यान्ब्रह्मचारिणः स्वाध्यायं ग्राहयित्वा समावर्तयामास ।
तमेवैकमुपकोसलं न समावर्तयति स्म ।
जायया च तत्समावर्तनायार्थितोऽपि तद्वचनमवधीर्याचार्यः प्रोषितवान् ।
ततोऽतिदूनमानसमग्निपरिचरणकुशलमुपकोसलमुपेत्य त्रयोऽग्नयः करुणापराधीनचेतसः श्रद्दधानायास्मै दृढभक्तये समेत्य ब्रह्मविद्यासूचिरेऽप्राणो ब्रह्म कं ब्रह्म खं ब्रह्मऽ इति ।
अथोपकोसल उवाच, विजानाम्यहं प्राणो ब्रह्मेति, स हि सूत्रात्मा विभूतिमत्तया ब्रह्मरूपाविर्भावाद्ब्रह्मेति ।
किन्तु कं च खं च ब्रह्मेत्येतन्न विजानामि ।
नहि विषयेन्द्रियसंपर्कजं सुखमनित्यं लोकसिद्धं खं च भूताकाशमचेतनं ब्रह्म भवितुमर्हति ।
अथैनमग्नयः प्रत्यूचुःऽयद्वाव कं तदेव खं यदेव खं तदेव कम्ऽ इति ।
एवं संभूयोक्त्वा प्रत्येकं च स्वविषयां विद्यामूचुःऽपृथिव्यग्निरन्नमादित्यःऽ इत्यादना ।
पुनस्त एनं संभूयोचुः, एषा सोम्य तेऽस्मिद्विद्या प्रत्येकमुक्ता स्वविषया विद्या, आत्मविद्या चास्माभिः संभूय पूर्वमुक्ता प्राणो ब्रह्म कं खं ब्रह्मेति, आचार्यस्तु ते गतिं वक्ता, ब्रह्मविद्येयमुक्तास्माभिर्गतिमात्रं त्ववशिष्टं नोक्तं, तत्तु विद्याफलप्राप्तये जाबालस्तवाचार्यो वक्ष्यतीत्युक्त्वाग्नय उपरेमिरे ।
एवं व्यवस्थितेऽयद्वाव कं तदेव खं यदेव खं तदेव कम्ऽ इत्येतद्व्याचष्टे भाष्यकारः तत्र खंशब्द इति प्रतीकाभिप्रायेणेति ।
आश्रयान्तरप्रत्ययस्याश्रयान्तरे प्रक्षेपः प्रतीकः ।
यथा ब्रह्मशब्दः परमात्मविषयो नामादिषु क्षिप्यते ।
इदमेव तद्ब्रह्म ज्ञेयं यन्नामेति ।
तथेदमेव तद्ब्रह्म यद्भूताकाशमिति प्रतीतिः स्यात् ।
न चैतत्प्रतीकत्वमिष्टम् ।
लौकिकस्य मुखस्य साधनपारचन्त्र्यं क्षयिष्णुता चामयस्तेन सह वर्तत इति सामयं सुखम् ।
तदेवं व्यतिरेके दोषमुक्त्वोभयान्वये गुणमाह इतचरेतविशेषितौ त्विति ।
तदर्थयोर्विशेषितत्वाच्छब्दावपि विशेषितावुच्येते ।
सुखशब्दसमानाधिकरणो हि खंशब्दो भूताकाशमर्थं परित्यज्य ब्रह्मणि गुणोगेन वर्तते ।
तादृशा च खेन सुखं विशिष्यमाणं सामयाद्व्यावृत्तं निरामयं भवति ।
तस्मादुपपन्नमुभयोपादानम् ।
ब्रह्मशब्दाभ्यासस्य प्रयोजनमाह तत्र द्वितीय इति ।
ब्रह्मपदं कंपदस्योपरि प्रयुज्यमानं शिरः, एवं खंपदस्यापि ब्रह्मपदं शिरो ययोः कङ्खंपदयोस्ते ब्रह्मशिरसी, तयोर्भावो ब्रह्मशिरस्त्वम् ।
अस्तु प्रस्तुते किमायातमित्यत आह तदेवं वाक्योपक्रम इति ।
नन्वग्निभिः पूर्वं निर्दिश्यतां ब्रह्म,ऽय एषोऽक्षिणिऽ इत्याचार्यवाक्येऽप तदेवानुवर्तनीयमिति तु कुत इत्याह आचार्यस्तु ते गतिं वक्तेति च गतिमात्राभिधानमिति ।
यद्यप्येते भिन्नवक्तृणी वाक्ये तथापि पूर्वेण वक्त्ना एकवाक्यतां गमिते, गतिमात्राभिधानात् ।
किमुक्तं भवति, तुभ्यं ब्रह्मविद्यास्माभिरूपदिष्टा, तद्विदस्तु गतिर्नोक्ता, तां च किञ्चिदधिकमाध्येयं पूरयित्वाचार्यो वक्ष्यतीति ।
तदनेन पूर्वासंबद्धार्थान्तरविवक्षा वारितेति ।
अथैवमग्निभिरुपदिष्टे प्रोषित आचार्यः कालेनाजगाम, आगतश्च वीक्ष्योपकोसलमुवाच, ब्रह्मविद इव ते सोम्य मुखं प्रसन्नं भाति, कोऽनु त्वामनुशशासेति ।
उपकोसलस्तु ह्रीणो भीतश्च को नु मामनुशिष्यात्भगवन् प्रोषिते त्वयीत्यापाततोऽपज्ञाय निर्बध्यमानो यथावदग्नीनामनुशासनमवोचत् ।
तदुपक्षुत्य चाचार्यः सुचिरं क्लिष्ट उपकोसले समुपजातदर्यार्द्रहृदयः प्रत्युवाच, सोम्य किल तुभ्यमग्नयो न ब्रह्म साकल्येनावोचन्, तदहं तुभ्यं साकल्येन वक्ष्यमि, तदनुभवमाहात्म्यात्ऽयथा पुष्पकरपलाश आपो न श्लिष्यन्त एवमेवंविद पापं कर्म न श्लिष्यते, इत्येवमुक्तवत्याचार्य आहोपकोसलः, ब्रवीतु मे भगवानिति, तस्मै होवाचाचार्योऽर्चिरादिकां गतिं वक्तुमनाः, यदुक्तमग्निभिः प्राणो ब्रह्म कं ब्रह्म खं ब्रह्मेति तत्परिपूरणायऽएषोऽक्षिणि पुरुषो दृश्यतेऽ इत्यादि ।
एतदुक्तं भवतिआचार्येण ये सुखं ब्रह्माक्षिस्थानं संयद्वामं वामनीभामनीत्येवङ्गुणकं प्राणसहितमुपासते ते सर्वेऽपहतपाप्मानोऽन्यत्कर्म कुर्वन्तु मा वाकार्षुः, अर्चिषमर्चिरभिमानिनीं देवतामभिसंभवन्ति प्रतिपद्यन्ते, अर्चिषोऽहरहर्देवतां, अह्न आपूर्यमाणपक्षं शुक्लपक्षदेवतां, ततः षण्मासान्, येषु मासेषूत्तरां दिशमेति सविता ते षण्मासा उत्तरायणं तद्देवतां प्रतिपद्यन्ते, तेभ्यो मासेभ्यः संवत्सरदेवतां, तत आदित्यं, आदित्याच्चन्द्रमसं,
चन्द्रमसो विद्युतं, तत्र स्थितानेतान्पुरुषः कश्चिद्ब्रह्मलोकादवतीर्यामानवोऽमानव्यां सृष्टौ भवः ।
ब्रह्मलोकभव इति यावत् ।
स तादृशः पुरुष एतान्सत्यलोकस्थं कार्यं ब्रह्म गमयति, स एष देवपथो देवैरर्चिरादिभिर्नेतृभिरुपलक्षित इति देवपथः, स एव च ब्रह्मणा गन्तव्येनोपलक्षित इति ब्रह्मपथः, एतेन पथा प्रतिपद्यमानाः सत्यलोकस्थं ब्रह्म इमं मानवं मनोः सर्गं किंभूतमावर्तं जन्मजरामरणपौनः पुन्यमावृत्तिस्तत्कर्तावर्तो मानवो लोकस्तं नावर्तन्ते ।
तथाच स्मृतिःऽब्रह्मणा सह ते सर्वे संप्राप्ते प्रतिसंचरे ।
परस्यान्ते कृतात्मानः प्रविशन्ति परं पदम् ॥१५ ॥



तदनेनोपाख्यानव्याख्यानेन श्रुतोपनिषत्कगत्यभिधानाच्चैत्यपि सूत्रं व्याख्यातम् ॥१६ ॥



अनवस्थितेरसंभवाच्च नेतरः ।
ऽय एषोऽक्षिणिऽ इति नित्यवच्छुतमनित्ये छायापुरुषे नावकल्पते ।
कल्पनागौरवं चास्मिन्पक्षे प्रसज्यत इत्याह नचोपासनाकाल इति ।
तथा विज्ञानात्मनोऽपीति ।
विज्ञानात्मनो हि न प्रदेशे उपासनान्यत्र दृष्टचरी, ब्रह्मणस्तु तत्र श्रुतपूर्वेत्यर्थः ।
मिषा भिया ।
अस्मात्ब्रह्मणः ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥१७ ॥



अन्तर्याम्याधिदैवादिषु तद्धर्मव्यपदेशात् ।
ऽस्वकर्मोपार्जितं देहं तेनान्यच्च नियच्छति ।
तक्षादिरशरीरस्तु नात्मान्तर्यमितां भजेत् ॥१ ॥

ऽ

प्रवृत्तिनियमलक्षणं हि कार्यं चेतनस्य शरीरिणः स्वशरीरेन्द्रियादौ वा शरीरेण वा वास्यादौ दृष्टं नाशरीरस्य ब्रह्मणो भवितुमर्हति ।
नहि जातु वटाङ्कुरः कुटजबीजाज्जायते ।
तदनेनऽजन्माद्यस्य यतःऽ इत्येदप्याक्षिप्तं वेदितव्यम् ।
तस्मात्परमात्मनः शरीरेन्द्रियादिरहहितस्यान्तर्यामित्वाभावात्, प्रधानस्य वा पृथिव्याद्यभिमानवत्या देवताया वाणिमाद्यैश्वर्ययोगिनो योगिनो वा जीवात्मनो वान्तर्यामिता स्यात् ।
तत्र यद्यपि प्रधानस्यादृष्टत्वाश्रुतत्वामतत्वविज्ञातत्वानि सन्ति, तथापि तस्याचेतनस्य द्रष्टृत्वश्रोतृत्वमनृत्वविज्ञातृत्वानां श्रुतानामभावात्, अनात्मत्वाच्चऽएष त आत्माऽ इति श्रुतेरनुपपत्तेर्न प्रधानस्यान्तर्यामिता ।
यद्यपि पृथिव्याद्यबिमानिनो देवस्यात्मत्वमस्ति, अदृष्टत्वादयश्च सह दृष्टृत्वादिभिरुपपद्यन्ते, शरीरेन्द्रियादियोगाच्च,ऽपृथिव्येव यस्यायतनमग्निर्लोको मनो ज्योतिःऽ इत्यादिश्रुतेः, तथापि तस्य प्रतिनियतनियमनात्ऽयः सर्वंल्लोकानन्तरो यमयति यः सर्वाणि भूतान्यन्तरो यमयतिऽ इति श्रुतिविरोधादनुपपत्तेः, योगी तु यद्यपि लोकभूतविशतया सर्वांल्लोकान्सर्वाणि च भूतानि नियन्तुमर्हति तत्र तत्रानेकविधदेहेन्द्रियादिनिर्माणेनऽस एकधा भवति त्रिधा भवतिऽ इत्यादिश्रुतिभ्यः, तथापिऽजगद्व्यापारवर्जं प्रकरणात्ऽ इति वक्ष्यमाणेन न्यायेन विकारविषये विद्यासिद्धानां व्यापारभावात्सोऽपि नान्तर्यामी ।
तस्मात्पारिशेष्याज्जीव एव चेतनो देहेन्द्रियादिमान् दृष्टृत्वादिसंपन्नः स्वयमदृश्यादिः स्वात्मनि वृत्तिविरोधात् ।
अमृतश्च, देहेन्द्रियादिनाशेऽप्यनाशात् ।
अन्यथामुष्मिकफलोपभोगाभावेन कृतविप्रणाशाकृताभ्यागमप्रसङ्गात् ।
ऽय आत्मनि तिष्ठन्ऽ इति चाभेदेऽपि कथञ्चिद्भेदोपचारात्ऽस भगवः कस्मिन्प्रतिष्ठितः स्वे महिम्निऽ इतिवत् ।
ऽयमात्मा न वेदऽ इति च स्वात्मनि वृत्तिविरोधाभिप्रायम् ।
ऽयस्यात्मा शरीरम्ऽ इत्यादि च सर्वंऽस्वे महिम्निऽ इतिवद्योजनीयम् ।
यदि पुनरात्मनोऽपि नियन्तूरन्यो नियन्ता भवेत्वेदिता वा ततस्तस्याप्यन्य इत्यनवस्था स्यात् ।
सर्वलोकभूतनियन्तृत्वं च जीवस्यादृष्टद्वारा ।
तदुपार्जितौ हि धर्माझर्मौ नियच्छत इत्यनया द्वारा जीवो नियच्छति ।
एकवचनं च जात्यभिप्रायम् ।
तस्माज्जीवात्मैवान्तर्यामी, न परमात्मेति ।
एवं प्राप्तेऽभिधीयतेऽदेहेन्द्रियादिनियमे नास्य देहेन्द्रियान्तरम् ।
तत्कर्मोपार्जितं तच्चेत्तदविद्यार्जितं जगत् ॥
ऽ श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणेषु तावदत्रभवतः सर्वज्ञस्य स४ अशक्तेः परमेश्वरस्य जगद्योनित्वमवगम्यते ।
न तत्पृथग्जनसाधारम्यानुमानाभासेनागमविरोधिना शक्यमपह्नोतुम् ।
तथाच सर्वं विकारजातं तदविद्याशक्तिपरिणामस्तस्य शरीरेन्द्रियस्थाने वर्तत इति यथायथं पृथिव्यादिदेवतादिकार्यकरणैस्तानेव पृथिव्यादिदेवतादीञ्छक्नोति नियन्तुम् ।
न चानवस्था ।
नहि नियन्त्रन्तरं तेन नियम्यते, किन्तु यो जीवो नियन्ता लोकसिद्धः स परमात्मैवोपाध्यवच्छेदकल्पितभेदस्तथा व्याख्यायत इत्यसकृदावेदितं, तत्कुतो नियन्त्रन्तरं कुतश्चानवस्था ।
तथाचऽनान्योऽतोऽस्ति द्रष्टाऽ इत्याद्या अपि श्रुतय उपपन्नार्थाः ।
परमार्थतोऽन्तर्यामिणोऽन्यस्य जीवात्मनो द्रष्टुरभावात् ।
अविद्याकल्पितजीवपरमात्मभेदाश्रयास्तु ज्ञातृज्ञेयभेदश्रुतयः, प्रत्यक्षादिनि प्रमाणानि, संसारानुभवः, विधिनिषेधशास्त्राणि च ।
एवं चाधिदैवादिष्वेकस्यैवान्तर्यामिणः प्रत्यभिज्ञानं समञ्जसं भवति,ऽयः सर्वांल्लोकान्ऽऽयः सर्वाणि भूतानिऽ इत्यत्र य इत्येकवचनमुपपद्यते ।
अमृतत्वं च परमात्मनि समञ्जसं नान्यत्र ।
ऽय आत्मनि तिष्ठन्ऽ इत्यादौ चाभेदेऽपि भेदोपचारक्लेशो न भविष्यति ।
तस्मात्परमात्मान्तर्यामी न जीवादिरिति सिद्धम् ।
पृथिव्यादि स्तनयित्न्वन्तमधिदैवम् ।
ऽयः सर्वेषु लोकेषुऽ इत्याधिलोकम् ।
ऽयः सर्वेषु वेदेषुऽ इत्यधिवेदम् ।
ऽयः सर्वेषु यज्ञेषुऽ इत्यधियज्ञम् ।
ऽयः सर्वेषु भूतेषुऽ इत्यधिभूतम् ।
प्राणाद्यात्मान्तमध्यात्मम् ।
संज्ञाया अप्रसिद्धत्वादित्युपक्रममात्रं पूर्वः पक्षः ॥१९ ॥



दर्शनादिक्रियायाः कर्तरि प्रवृत्तिविरोधात् ।
कर्तरि आत्मनि प्रवृत्तिविरोधादित्यर्थः ॥२० ॥



अदृश्यत्वादिगुणको धर्मोक्तेः ।
अथ परा यया तदक्षरमधिगम्यते ।
यत्तदद्रेश्यं बुद्धीन्द्रियाविषयः ।
अग्राह्यं कर्मेन्द्रियागोचरः ।
अगोत्रं कारणरहितम् ।
अवर्णं ब्राह्मणत्वादिहीनम् ।
न कैवलमिन्द्रियामामविषयः ।
इन्द्रियाण्यप्यस्य न सन्तीत्याह अचक्षुःक्षोत्रमिति ।
बुद्धीन्द्रियाण्युपलक्षयति ।
अपाणिपादमिति कर्मेन्द्रियाणि ।
नित्यं, सर्वगतं सुसूक्ष्मं दुर्विज्ञानत्वात् ।
स्यादेतत् ।
नित्यं सत्किं परिणामि नित्यं, नेत्याह अव्ययम् ।
कूटस्थनित्यमित्यर्थः ।
परिणामो विवर्तो वा सरूपस्योपलभ्यते ।
चिदात्मना तु सारूप्यं जडानां नोपपद्यते ॥१ ॥

जडं प्रधानमेवातो जगद्योनिः प्रतीयताम् ।
योनिशब्दो निमित्तं चेत्कुतो जीवनिराक्रिया ॥२ ॥

ऽ

परिणाममानसरूपा एव परिणामा दृष्टाः ।
यथोर्णनाभिलालापरिणामा लूतातन्तवस्तत्सरूपाः, तथा विवर्ता अपि वर्तमानसरूपा एव न विरूपाः ।
यथा रज्जुविवर्ता धारोरगादयो रज्जुसरूपाः ।
न जातु रज्ज्वां कुञ्जर इति विपर्यस्यन्ति ।
नच हेमपण्डिपरिणामो भवति लूतातन्तुः ।
तत्कस्य हेतोः, अत्यन्तवैरूप्यात्. तस्मात्प्रधानमेव जडं जडस्य जगतो योनिरिति युज्यते ।
स्वविकारानश्रुत इति तदक्षरम् ।
ऽयः सर्वज्ञः सर्ववित्ऽ इति चाक्षरात्परात्परस्याख्यानं,ऽअक्षरात्परतः परःऽ इति श्रुतेः ।
नहि परस्मादात्मनोर्ऽवाग्विकरजातस्य च परस्तात्प्रधानादृतेऽन्यदक्षरं संभवति ।
अतो यः प्रधानात्परः परमात्मा स सर्ववित् ।
भूतयोनिस्त्वक्षरं प्रधानमेव, तच्च सांख्याभिमतमेवास्तु ।
अथ तथाप्रामाणिकत्वान्न तत्र परितुष्यति, अस्तु तर्हि नामरूपबीजशक्तिभूतमव्याकृतं भूतसूक्ष्मं, प्रदीयते हि तेन विकाराजितमिति प्रधानं, तत्खलु जडमनिर्वाच्यमनिर्वाच्यस्य जडस्य प्रपञ्चस्योपादानं युज्यते, सारूप्यात् ।
ननु चिदात्मानिर्वाच्यः, विरूपो हि सः ।
अचेतनानामिति भाष्यं सारूप्यप्रतिपादनपरम् ।
स्यादेतत् ।
स्मार्तप्रधाननिराकरणेनैवैतदपि निराकृतप्रायं, तत्कुतोऽस्य शङ्केत्यत आह अपिच पूर्वत्रादृटत्वादिति ।
सति बाधकेऽस्यानाश्रयणं, इह तु बाधकं नास्तीत्यर्थः ।
तेनऽतदैक्षतऽ इत्यादावुपचर्यतां ब्रह्मणो जगद्योनिताविद्याशक्त्याश्रयत्वेन ।
इह त्वविद्याशक्तेरेव जगद्योनित्वसंभवे न द्वाराद्वारिभावो ययुक्त इति प्रधानमेवात्र वाक्ये जगद्योनिरुच्यत इति पूर्वः पक्षः ।
अथ योनिशब्दो निमित्तकारणपरस्तथापि ब्रह्मैव निमित्तं न तु जीवात्मेति विनिगमनायां न हेतुरस्तीति संशयेन पूर्वः पक्षः ।
अत्रोच्यतेऽअक्षरस्य जगद्योनिभावमुक्त्वा ह्यनन्तरम् ।
यः सर्वज्ञ इति श्रुत्या सर्वज्ञस्य स उच्यते ॥१ ॥



तेन निर्देशसामान्यात्प्रत्यभिज्ञानतः स्फुटम् ।
अक्षरं सर्वविद्विश्वयोनिर्नाचेतनं भवेत् ॥२ ॥



अक्षरात्परत इति श्रुतिस्त्वव्याकृते मता ।
अश्रुते यत्स्वकार्याणि ततोऽव्याकृतमक्षरम् ॥३ ॥

ऽ

नेह तिरोहितमिवास्ति किञ्चित् ।
यत्तु सारूप्याबावान्न चिदात्मनः परिणामः प्रपञ्च इति ।
अद्धा ।
ऽविवर्तस्तु प्रपञ्चोऽयं ब्रह्मणोपरिणामिनः ।
अनादिवासनोद्भूतो न सारूप्यमपेक्षते ॥१ ॥

ऽ

न खलु बाह्यसारूप्यनिबन्धन एव सर्वो विभ्रम इति नियमनिमित्तमस्ति ।
आन्तरादपि कामक्रोधभयोन्मादस्वप्नादेर्मानसादपराधात्सारूप्यानपेक्षात्तस्य तस्य विभ्रमस्य दर्शनात् ।
अपिच हेतुमिति विभ्रमे तदभावादनुयोगो युज्यते ।
अनाद्यविद्यातद्वासनाप्रवाहपतितस्तु नानुयोगमर्हति ।
तस्मात्परमात्मविवर्ततया प्रपञ्चस्तद्योनिः, भुजङ्ग इव रज्जुविवर्ततया तद्योनिः, न तु तत्परिणामतया ।
तस्मात्तद्धर्मसर्ववित्त्वोक्तेर्लिङ्गात्ऽयत्तदद्रेश्यम्ऽ इत्यत्र ब्रह्मैवोपदिश्यते ज्ञेयत्वेन, नतु प्रधानं जीवात्मा वोपास्यत्वेनेति सिद्धम् ।
न केवलं लिङ्गादपि तुऽपरा विद्याऽ इति समाख्यानादप्येतदेव प्रतिपत्तव्यमित्याह अपिच द्वे विद्ये इति ।
लिङ्गान्तरमाह कस्मिन्नु भवत इति ।
भोगा भोग्यास्तेभ्यो व्यतिरिक्ते भोक्तरि ।
अवच्छिन्नो हि जीवात्मा बोग्येभ्यो विषयेब्यो व्यतिरिक्त इति तज्ज्ञानेन न सर्वं ज्ञातं भवति ।
समाख्यान्तरमाह अपिच स ब्रह्मविद्यां सर्वविद्याप्रतिष्ठामिति ।
प्लवा ह्येते अदृढा यज्ञरूपा अष्टादशेति ।
प्लवन्ते गच्छन्ति अस्थायिन इति प्लवाः ।
अत एवादृढाः ।
के ते यज्ञरूपाः ।
रूप्यन्तेऽनेनेति रूपं, यज्ञो रूपमुपाधिर्येषां ते यज्ञरूपाः ।
ते तु षोडशर्त्विजः ।

ऋतुयजनेनोपाधिना ऋत्विक्शब्दः प्रवृत्त इति यज्ञोपाधय ऋत्विजः ।
एवं यजमानोऽपि यज्ञोपाधिरेव ।
एवं पत्नी,ऽपत्युर्नो यज्ञसंयोगेऽ इति स्मरणात् ।
त एतेऽष्टादश यज्ञरूपाः, येष्वृत्विगादिषूक्तं कर्म यज्ञः ।
यदाश्रयो यज्ञ इत्यर्थः ।
तच्च कर्मावरं स्वर्गाद्यवरफलत्वात् ।
अपियन्ति प्राप्नुवन्ति ।
नहि दृष्टान्तदार्ष्टान्तिक्रयोःित्युक्ताभिप्रायम् ॥२१ ॥



विशेषणभेदव्.यपदेशाभ्यां च नेतरौ ।
विशेषणं हेतुं व्याचष्टे विशिनष्टि हीति ।
शारीरादित्युपलक्षणम्, प्रधानादित्यपि द्रष्टव्यम् ।
भेदव्यपदेशं व्याचष्टे तथा प्रधानादपीति ।
स्यादेतत् ।
किमागमिकं सांख्याभिमतं प्रधानं, तथाच बहुसमञ्जसं स्यादित्यत आह नात्र प्रधानं नाम किञ्चिदिति ॥२२ ॥



रूपोपन्यासाच्च ।
तदेतत्परमतेनाक्षेपसमाधानाभ्यां व्याख्याय स्वमतेन व्याचष्टे अन्ये पुनर्मन्यन्त इति ।
पुनःशब्दोऽपि पूर्वस्माद्विशेषं द्योतयन्नस्येष्टतां सूचयति ।
जायमानवर्गमध्यपतितस्याग्निमूर्धादिरूपवतः सति जायमानत्संभवे नाकस्माज्जनकत्वकल्पनं युक्तम् ।
प्रकरणं खल्वेतद्विशष्वयोनेः, संनिधिश्च जायमानानाम् ।
संनिधेश्च प्रकरणं बलीय इति जायमानपरित्यागेन विश्वयोनेरेव प्रकरणिनो रूपाभिधानमिति चेत्न, प्रकरणिनः शरीरेन्द्रियादिरहितस्य विग्रहवत्त्वविरोधात् ।
न चैतावता मूर्धादिश्रुतयः प्रकरणविरोधात्स्वार्थत्यागेन सर्वात्मतामात्रपरा इति युक्तम्, श्रुतेरत्यन्तविप्रकृष्टार्थात्प्रकरणाद्बलीयस्त्वात् ।
सिद्धे च प्रकरणिनासंबन्धे जायमानमध्यपातित्वं जायमानग्रहणे कारणमुपन्यस्तं भाष्यकृता ।
तस्माद्धिरण्यगर्भ एव भगवान् प्राणात्मना सर्वभूतान्तरः कार्यो निर्दिश्यत इति सांप्रतम् ।
तत्किमिदानीं सूत्रमनवधेयमेव, नेत्याह अस्मिन्पक्ष इति ।
प्रकरणात् ॥२३ ॥



वैश्वानरः साधारणशब्दविशेषात् ।
प्राचीन शालसत्ययज्ञेन्द्रद्युम्नजनबुडिलाः समेत्य मीमांसां चक्रुः को न आत्मा किं ब्रह्मेति ।
आत्मेत्युक्ते जीवात्मनि प्रत्ययो मा भूदत उक्तं किं ब्रह्मेति ।
ते च मीमांसमाना निश्चयमनधिगच्छन्तः कैकेयराजं वैश्वनरविद्याविदमुपसेदुः ।
उपसद्य चोचुः आत्मनमेवेमं वैश्वानरं संप्रत्यध्येषिस्मरति तमेव नो ब्रूहीत्युपक्रम्य द्युसूर्वाय्वाकाशवारिपृथिवीनामिति ।
अयमर्थःवैश्वानरस्य भगवतो द्यौर्मूर्धा सुतेजाः ।
चक्षुश्च विश्वरूपः सूर्यः ।
प्राणो वायुः पृथग्वर्त्मात्मा पृथक्वर्त्म यस्य वायोः स पृथग्वर्त्मा स एवात्मा स्वभावे यस्य स पृथग्वर्त्मात्मा ।
संदेहो देहस्य मध्यभागः स आकाशो बहुलः सर्वगतत्वात् ।
बस्तिरेव रयिः

आपः, यतोऽद्भ्योऽन्नमन्नाच्च रयिर्धनं तस्मादापो रयिरुक्तास्तासां च मूत्रीभूतानां बस्तिः स्थानमिति बस्तिरेव रयिरित्युक्तम् ।
पादौ पृथिवी तत्र प्रतिष्ठानात् ।
तदेवं वैश्वानरावयवेषु द्युसूर्यानिलाकाशजलावनिषु मूर्धचक्षुःप्राणसंदेहबस्तिपादेष्वेकैककस्मिन वैश्वानरबुद्ध्या विपरीततयोपासकानां प्राचीनशालादीनां मूर्धपातान्धत्वप्राणोत्क्रमणदेहशीर्णताबस्तिभेदपादश्लथीभावदूषणैरुपासनानां निन्दया मूर्धादिसमस्तभावमुपदिश्याम्नायतेऽयस्त्वेतमेवं प्रादेशमात्रमभिविमानम्ऽ इति ।
स सर्वेषु लोकेषु द्युपभृतिषु, सर्वेषु भूतेषु स्थावरजङ्गमेषु, सर्वेष्वात्मसु देहेन्द्रियमनोबुद्धिजीवेष्वन्नमस्ति ।
सर्वसंबन्धिफलमाप्नोतीत्यर्थः ।
अथास्य वैश्वानरस्य भोक्तुर्भोजनस्याग्निहोत्रतासंपिपादयिषयाह श्रुतिः उर एव वेदिःवेदिसारूप्यात् ।
लोमानि बर्हिःास्तीर्णब्रहिःसारूप्यात् ।
हृदयं गार्हपत्यः ।
हृदयानन्तरं मनोऽन्वाहार्यपचनः ।
आस्यमाहवनीयः ।
तत्र हि तदन्नं हूयते ।
ननुऽको न आत्मा किं ब्रह्मऽ इत्युपक्रमे आत्मब्रह्मशब्दयोः परमात्मनि रूढत्वेन तदुपरक्तायां बुद्धौ वैश्वानराग्न्यादयः शब्दास्तदनुरोधेन परमात्मन्येव कथञ्चिन्नेतुं युज्यन्ते नतु प्रथमावगतौ ब्रह्मात्मशब्दौ चरमावगतवैश्वानरादिपदानुरोधेनान्यथयितुं युज्येते ।
यद्यपि च वाजसनेयिनां वैश्वानरविद्योपक्रमेऽवैश्वानरं ह वै भगवान् संप्रति वेद तं नो ब्रूहिऽ इत्यत्र नात्मशब्दौ स्तः, तथापि तत्समानार्थं छान्दोग्यवाक्यं तदुपक्रममिति तेन निश्चितार्थेन तदविरोधेन वाजसनेयिवाक्यार्थो निश्चीयत ।
निश्चितार्थेन ह्यनिश्चितार्थं व्यवस्थाप्यतेष नानिश्चितार्थेन निश्चितार्थम् ।
कर्मवच्च ब्रह्मापि सर्वशाखाप्रत्ययमेकमेव ।
नच द्युमूर्धत्वादिकं जाञरभूताग्निदेवताजीवात्मनामन्यतमस्यापि संभवति ।
नच सर्वलोकाश्रयफलभागिता ।
नच सर्वपाप्मप्रदाह इति पारिशेष्यात्परमात्मैव वैश्वानर इति निश्चिते कुतः पुनरित्यमाशङ्का शब्दादिभ्योऽन्तः प्रतिष्ठानान्नेति चेदिति ।
उच्यतेतदेवोपक्रमानुरोधेनान्यथा नीयते, यन्नेतुं शक्यम् ।
अशक्यौ च वैश्वानराग्निशब्दावन्यथा नेतुमिति शङ्कितुरभिमानः ।
अपि चान्तःप्रतिष्ठतत्वं च प्रादेशमात्रत्वं च न सर्वव्यापिनोऽपरिमाणस्य च परब्रह्मणः संभवतः ।
नच प्राणहुत्यधिकरणतान्यत्र जाठराग्नेर्युज्यते ।
नच गार्हपत्यादिहृदयादिता ब्रह्मणः संभविनी ।
तस्माद्यथायोगं जाठरभूताग्निदेवताजीवानामन्यतमो वैश्वानरः, नतु ब्रह्म ।
तथा च ब्रह्मात्मशब्दावुपक्रमगतावप्यन्यथा नेतव्यौ ।
मूर्धत्वादयश्च स्तुतिमात्रम् ।
अथवा अग्निशरीराया देवताया ऐश्वर्ययोगात्द्युमूर्धत्वादय उपपद्यन्त इति शह्कितुरभिसंधिः ।
अत्रोत्तरं न ।
कुतः, तथा दृष्ट्युपदेशात् ।
अद्धा चरममनन्यथासिद्धं प्रथमावगतमन्यथयति ।
न त्वत्र चरमत्यानन्यथासिद्धिः, प्रतीकोपदेशेन वा मनो ब्रह्मेतिवत्, तदुपाध्युपदेशेन वा मनोमयः प्राणशरीरो बारूप इतिवदुपपत्तेः ।
व्युत्पत्त्या वा वैश्वानराग्निशब्दयोर्ब्रह्मवचनत्वान्नान्यथासिद्धिःथ तथाच ब्रह्माश्रयस्य प्रत्ययस्याश्रयान्तरे जाठरवैश्वानराह्वये क्षेपेण वा जाठवैश्वानरोपाधिनि वा ब्रह्मण्युपास्ये वैश्वानरधर्माणां ब्रह्मधर्माणां च समावेश उपपद्यते ।
असंभवादिति सूत्रावयवं व्याचष्टे यदि चेह परमेश्वरो न विवक्ष्येतेति ।
पुरुषमपि चैनमधीयत इति सूत्रावयवं व्याचष्टे यदि च केवल एवेति ।
न ब्रह्मोपाधितया नापि प्रतीकतयेत्यर्थः ।
न केवलमन्तःप्रतिष्ठितं पुरुषमपीत्यपेरर्थः ।
अत एष यत्पुरुष इति पुरुषमनूद्य न वैश्वानरो विधीयते ।
तथासति पुरुषे वैश्वानरदृष्टिपदिश्येत ।
एवं च परमेश्वरदृष्टिर्हि जाठरे वैश्वानर इहोपदैश्यत इति भाष्यं विरुध्येत ।
श्रुतिविरोधश्च ।
ऽस यो हैतमेवमग्निं वैश्वानरं पुरुषं पुरुषविधं पुरुषेऽन्तःप्रतिष्ठितं वेदऽ इति वैश्वानरस्य हि पुरुषत्ववेदनमत्रानूद्यते, नतु पुरुषस्य वैश्वनरत्ववेदनम् ।
तस्मात्ऽस एषोऽग्निर्वैश्वानरो यत्ऽ इति यदः पूर्वेण संबन्धः, पुरुष इति तु तत्र पुरुषदृष्टेरुपदेश इति युक्तम् ॥२४ ॥



॥  २५ ॥


॥  २६ ॥


अत एव न देवता भूतं च ।
अत एवैतेब्यः श्रुतिस्मृत्यवगतद्युमूर्धत्वादिसंबन्धसर्वलोकाश्रयफलभागित्वसर्ंवपाप्मप्रदाहात्मब्रह्मब्रह्मपदोक्रमेभ्यो हेतुभ्य इत्यर्थः ।
ऽयो भानुना पृथिवीं द्यामुतेमाम्ऽ इति मन्त्रवर्णोऽपि न केवलौष्ण्यप्रकाशविभवमात्रस्य भूताग्नेरममीदृशं महिमानमाहग, अपि तु ब्रह्मविकारतया ताद्रूप्येणेति भावः ॥२७ ॥



साक्षादप्यविरोधं जैमिनिः ।
यदेतत्प्रकृतं मूर्धादिषु चुबुकान्तेषु पुरुषावयवेषु द्युप्रभृतीन्पृथिवीपर्यन्तांस्त्रैलोक्यात्मनो वैश्वानरस्यावयवान् संपाद्य पुरुषविधत्वं कल्पितं तदभिप्रायेणेदमुच्यतेऽपुरुषविधं पुरुषेऽन्तःप्रतिष्ठितं वेदऽ इति ।
अत्रावयवसंपत्त्या पुरुषविधत्वं कार्यकारणसमुदायरूपपुरुषावयवमूर्धादिचुबुकान्तःप्रतिष्ठानाच्च पुरुषेऽन्तःप्रतिष्ठितत्वं समुदायमध्यपतित्वात्तदवयवानां समुददायिनाम् ।
अत्रैव निदर्शनमाह यथा वृक्षे शाखामिति ।
शाखाकाण्डमूलस्कन्धसमुदाये प्रतिष्ठिता शाखा तन्मध्यपतिता भवतीत्यर्थः ।
समाधानान्तरमाह अथवेति ।
अन्तःप्रतिष्ठत्वं  माध्यास्थ्यं तेन साक्षित्वं लक्षयति ।
एतदुक्तं भवतिवैश्वानरःपरमात्मा चराचरसाक्षीति ।
पूर्वपक्षिणोऽनुशयमुन्मूलयति निश्चिते चेति ।
विश्वात्मकत्वात्वैश्वानरः प्रत्यागात्मा ।
विश्वेषां वायं नरः, तद्विकारत्वाद्विश्वप्रपञ्चस्य ।
विश्वे नरा जीवा वात्मानोऽस्य तादात्मेनेति ॥२८ ॥



अभिव्यक्तेरित्याश्मरथ्यः ।
साकल्येनोपलम्भासंभवादुपासकानामनुग्रहायानन्तोऽपि परमेश्वरः प्रादेशमात्रमात्मनमभिव्यनक्तीत्याह अतिमात्रस्यापीति ।
अतिक्रान्तो मात्रां परिमाणमतिमात्रः ।
उपासकानां कृते ।
उपासकार्थमिति यावत् ।
व्याख्यान्तरमाहप्रदेशेषु वेति ॥२९ ॥



॥  ३० ॥


संपत्तेरिति जैमिनिः ।
मूर्धानमुपक्रम्य चुबुकान्तो हि कायप्रदेशः प्रादेशमात्रः ।
तत्रैव त्रैलोक्यात्मनो वैश्वानरस्यावयवान्संपादयन्प्रादेशमात्रं वैश्वानरं दर्शयति ॥३१ ॥



अत्रैव जाबालश्रुतिसंवादमाह सूत्रकारः आमनन्ति चैनमस्मिन् ।
अविमुक्ते अविद्योपाधिकल्पितावच्छेदे जीवात्मनि स खल्वविमुक्तः ।
तस्मिन्प्रतिष्ठितः परमात्मा, तादात्म्यात् ।
अत एव हि श्रुतिःऽअनेन जीवेनात्मनाऽ इति ।
अविद्याकल्पितं तु भेदमाश्रित्याधाराधेयभावः ।
वरणा भ्रूः ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥३२ ॥


इति श्रीवाचस्पतिमिश्रविरचिते शारीरकमीमंसाभाष्यविभागे भामत्यां प्रथमस्याध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥२ ॥



इति प्रथमाध्यायस्य उपास्यब्रह्मवाचकास्पष्टश्रुतिसमन्वयाख्यो द्वितीयः पादः


प्रथमाध्याये तृतीयः पादः ।

१.३.१.१.

द्युभ्वाद्यायतनं स्वशब्दात् ।
इह ज्ञेयत्वेन ब्रह्मोपक्षिप्यते ।
तत्रऽपारवत्त्वेन सेतुत्वाद्भेदे षष्ठ्याः प्रयोगतः ।

द्युभ्वाद्यायतनं युक्तं नामृतं ब्रह्म कर्हिचित् ॥
ऽ पारावारमथ्यपाती हि सेतुः ताभ्यामवच्छिद्यमानो जलविधारको लोके दृष्टः, नतु बन्धनहेतुमात्रम् ।
हडिनिगाडादिष्वपि प्रयोगप्रसङ्गात्. न चानवच्छिन्नं ब्रह्म सेतुभावमनुभवति ।
न सद्ब्रह्मामृतस्य सेतुरिति युज्यते ।
नच ब्रह्मणोऽन्यदमृतमस्ति, यस्य तत्सेतुः, स्यात् ।
न चाभेदे षष्ठ्याः प्रयोगो दृष्टपूर्वः ।
तदिदमुक्तममृतस्यैष सेतुरिति श्रवणादिति ।
अमृतस्येति श्रवमात्, इति योजना ।
तत्रामृतस्येति श्रवणादिति विशब्दतया न व्याख्यातम् ।
सेतुरिति श्रवणादिति व्याचष्टे पारवानिति ।
तथाच पारवत्यमृतव्यतिरिक्ते सेतावनुश्रियमाणे प्रधानं वा सांख्यपारिकल्पितं भवेत् ।
तत्खलु स्वकार्योपहितमर्यादतया पुरुषं यावदगच्छद्भवतीति पारवत्, भवति च द्युभ्वाद्यायतनं, तत्प्रकृतित्वात्, प्रकृत्यायतनत्वाच्च विकारामां, भवति चात्मात्मशब्दस्यस्वभाववचनत्वात्, प्रकाशात्मा प्रदीप इतिवत् ।
भवति चास्य ज्ञानमपवर्गोपयोगि, तदभावे प्रधानाद्विवेकेन पुरुषस्यानवधारणादपवनुपर्गापत्तेः ।
यदि त्वस्मिन्प्रमाणाभावेन न परितुष्यसि, अस्तु तर्हि नामरूपबीजशक्तिभूतमव्याकृतं भूतसूक्ष्मं द्युभ्वाद्यायतनं, तस्मिन् प्रामाणिके सर्वस्योक्तस्योपपत्तेः ।
एतदपि प्रधानोपन्यासेन सूचितम् ।
अथ तु साक्षाच्छुत्युक्तं द्युभ्वाद्यायतनमाद्रियमे, ततो वायुरेवास्तु ।
ऽवायुना वै गौतम सूत्रेणाय च लोकः परश्च लोकः सर्वाणि च भूतानि संदृब्धानि भवन्तिऽ इति श्रुतेः ।
यदि पुनरस्य द्युभ्वाद्यायतनस्य सार्वज्ञ्यश्रुतेरत्रापि न परितुष्यमि, भवतु ततो हिरण्यगर्भ एव भगवान् सर्वज्ञः सूत्रात्मा द्युभ्वाद्यायतनम् ।
तस्य हि कार्यत्वेन पारवत्त्वं चामृतात्परब्रह्मणो भेदश्चेत्यादि सर्वमुपपद्यते ।
अयमपिऽवायुना वै गोतम सूत्रेणऽ इति श्रुतिमुपन्यस्यता सूचितः ।
तस्मादयं द्युपर्भृतीनामायतनमित्येवं प्राप्तेऽभिधीयते ।
द्यभ्वाद्यायतनं परं ब्रह्मैव, न प्रधानाव्याकृतवायुशारीरहिरण्गर्भाः ।
कुतः, स्वशब्दात् ।
ऽधारणाद्वामृतत्वस्य साधनाद्वास्य सेतुता ।
पूर्वपक्षेऽपि मुख्यार्थः सेतुशब्दो हि नेष्यते ॥
ऽ नहि मृद्दारुमयो मूर्तः पारावारमध्यवर्ती पाथसां विधारको लोकसिद्धः सेतुः प्रधानं वाव्याकृतं वा वायुर्वा जीवो वा सूत्रात्मा वाभ्युपेयते ।
किन्तु पारवत्तामात्रपरो लक्षणिकः सेतुशब्दोऽभ्युपेयः ।
सोऽस्माकं पारवत्तावर्जं विधरणत्वमात्रेण योगमात्राद्रूढिं परित्यज्य प्रवर्त्स्यति ।
जीवानाममृतत्वपदप्राप्तिसाधनत्वं वत्मज्ञानस्य पारवत एव लक्षयिष्यति ।
अमृतशब्दश्च भावप्रधानः ।
यथाऽद्व्येकयोर्द्विवचनैकवचनेऽ इत्यत्र द्वित्वैकत्वे द्व्येकशब्दार्थौ, अन्यथा द्व्येकेष्विति स्यात् ।
तदिदमुक्तं भाष्यकृता  अमृतत्वसाधनत्वादिति ।
तथा चामृतस्येति च सेतुरिति च ब्रह्मणि द्युभ्वाद्यायतने उपपत्स्येते ।
अत्र च स्वशब्दादिति तन्त्रोच्चरिततमात्मशब्दादिति च सदायतना इति सच्छब्दादिति च ब्रह्मशब्दादिति च सूचयति ।
सर्वे ह्येतेऽस्य स्वशब्दाः ।
स्यादेतत् ।
आयतनायतनव्भावः सर्वं ब्रह्मेति च सामानाधिकरण्यं हिरण्यगर्भेप्युपपद्यते ।
तथाच स एवात्रास्त्वमृतत्वस्य सेतुरित्याशङ्क्य श्रुतिवाक्येन सावधारणेनोत्तरमाह तत्रायतनायतनवद्भावश्रवणादिति ।
विकाररूपेऽनिर्वाच्यऽभिसंधानं यस्याभिसंधानुपुरुषस्य स तथोक्तः ।
भेदप्रपञ्चं सत्यमभिमन्यमान इति यावत् ।
तस्यापवादो दोषः श्रूयते  मृत्योरिति ।
सर्वं ब्रह्मेति त्विति ।
यत्सर्वमविद्यारोपितं तत्सर्वं परमार्थ ब्रह्म ।
न तु यद्ब्रह्म तत्सर्वमित्यर्थः ।
अपर आहेति ।
नात्र द्युभ्वाद्यायतनस्य सेतुनोच्यते येन पारवत्ता स्यात् ।
किन्तुऽजानथऽ इति यज्ज्ञानं कीर्तितं, यश्चऽवाचो विमुञ्चथऽ इति वाग्विमोकः, तस्यामृतत्वसाधनत्वेन सेतुतोच्यते ।
तच्चोभयमपि पारदेव ।
नच प्राधान्यादेष इति सर्वनाम्ना द्युभ्वाद्यायतनमात्मैव परामृश्यते, न तु तज्ज्ञानवाग्विमोचने इति सांप्रतम् ।
वाग्विमोचनात्मज्ञानभावनयोरेव विधेयत्वेन प्राधान्यात् ।
आत्मानस्तु द्रव्यस्याव्यापारतयाविधेयत्वात् ।
विधेयस्य व्यापारस्यैव योग्यतया गुणोऽपि परामृश्यते ॥१ ॥



१.३.१.२

मुक्तोपसृप्यव्यपदेशात् ।
द्युभ्वाद्यायतनं प्रकृत्याविद्यादिदोषमुक्तैरुपसृत्यं व्यपदिश्यतेऽभिज्यते हृदयग्रन्थिःऽ इत्यादिना ।
तेन तत्द्युभ्वाद्यायतनविषयमेव ।
ब्रह्मणश्च मुक्तोपसृप्यत्वंऽयदा सर्वे प्रमुच्यन्तेऽ इत्यादौ श्रुत्यन्तरे प्रसिद्धम् ।
तस्मान्मुक्तोपसृप्यत्वात् ।
द्युभ्वाद्यायतनं ब्रह्मेति निश्चीयते ।
हृदयग्रन्थिश्चाविद्यारागाद्वेषभयमोहाः ।

मोहश्च विषादः, शोकः ।
परं हिरण्यगर्भाद्यवरं यस्य तद्ब्रह्म तथोक्तम् ।
तस्मिन्ब्रह्मणि यद्दृष्टं दर्शनं तस्मिंस्तदर्थमिति यावत् ।
यथाऽचर्मणि द्वीपिनं हन्तिऽ इति चर्मार्थमिति गम्यते ।
नामरूपादित्यविद्याभिप्रायम् ।
कामा येऽस्य हृदि श्रिता इति ।
कामा इत्यविद्यामुपलक्षयति ॥२ ॥



१.३.१.३.

नानुमानमतच्छब्दात् ।
नानुमानमित्युपलक्षणम् ।
नाव्याकृतमित्यपि द्रष्टव्यं, हेतोरुभयत्रापि साम्यात् ॥३ ॥



१.३.१.४.

प्रणभृच्च ।
चेनातच्छब्दत्वं हेतुरनकृष्यते ।
स्वयं च भाष्यकृदत्र हेतुमाह न चोपाधिपरिच्छिन्नस्येति ।
न सम्यक्संभवति ।
नाञ्जसमित्यर्थः ।
भोग्यत्वेन हि आयतनत्वमिति क्लिष्टम् ।
स्यादेतत् ।
यद्यतच्छब्दत्वादित्यत्रापि हेतुरनक्रष्टव्यः, हन्त कस्मात्पृथग्योगकरणं, यावताऽन प्राणभृदनुमानेऽ इत्येक एव योगः कस्मान्न कृत इत्यत आह पृथगिति ।
ऽभेदव्यपदेशात्ऽ इत्यादिना हि प्राणभृदेव निषिध्यते, न प्रधानं, तच्चैकयोगकरणे दुर्विज्ञानं स्यादिति ॥४ ॥



१.३.१.५.

॥  ५ ॥


१.३.१.६.

प्रकरणात् ।
न खलु हिरण्यगर्भादिषु ज्ञातेषु सर्वं ज्ञातं भवति किन्तु ब्रह्मण्येवेति ॥६ ॥



१.३.१.७.

स्थित्यदनाभ्यां च ।
यदि जीवो हिरण्यगर्भो वा द्युभ्वाद्यायतनं भवेत्, ततस्तत्प्रकृत्याऽअनश्रन्नन्योऽअभिचाकशीतिऽ इति परमात्माभिधानमाकस्मिकं प्रसज्येत ।
नच हिरण्यगर्भ उदासीनः, तस्यापि भोक्तृत्वात् ।
नच जीवात्मैव द्युभ्वाद्यायतनं, तथा सति स एवात्र कथ्यते, तत्कथनाय च ब्रह्मापि कथ्यते, अन्यथा सिद्धान्तेऽपि जीवात्मकथनमाकस्मिकं स्यादिति वाच्यम् ।
यतोऽनधिगतार्थावबोधनस्वरसेनाम्नायेन प्राणभृन्मात्रप्रसिद्धजीवात्मधिगमायात्यन्तानवगतमलौकिकं ब्रह्मावबोध्यत इति सुभाषितं यदापि पैङ्ग्युपनिषत्कृतेन व्याख्यानेनेति ।
तत्र हिऽअनश्रन्नन्योऽअभिचाकशीतिऽ इति जीव उपाधिरहितेन रूपेण ब्रह्मस्वभाव उदासीनोऽभोक्ता दर्शितः ।
तदर्थमेवाचेतनस्य बुद्धिसत्त्वस्यापारमार्थिकं भोक्तृत्वमुक्तम् ।
तथा चेत्थंभूतं जीवं कथयतानेन मन्त्रवर्णेन द्युभ्वाद्यायतनं ब्रह्मैव कथितं भवति, उपाध्यवच्छिन्नश्च जीवः प्रतिषिद्धो भवतीति ।
न पौङ्गिब्राह्मणविरोध इत्यर्थः ।
प्रपञ्चार्थमिति ।
तन्मध्ये न पठितमिति कृत्वाचिन्तयेदमधिकरणं प्रवृत्तमित्यर्थः ॥७ ॥



१.३.२.८.

भूमा संप्रसादादध्युपदेशात् ।
नारदः खलु देवर्षिः कर्मविदनात्मवित्तया शोच्यमात्मानं मन्यमानो भगवन्तमात्मज्ञमाजानसिद्धं महायोगिनं सनत्कुमारमुपससाद ।
उपसद्य चोवाच्, भगवन्, अनात्मज्ञताजनितशोकसागरपारमुत्तारयतु मां भगवानिति ।
तदुपश्रुत्य सनत्कुमारेणऽनाम ब्रह्मेत्युपास्त्वऽ इत्युक्ते नारदेन पृष्टं किंनाम्नोऽस्ति भूय इति ।
तत्र सनत्कुमारस्य प्रतिवचनम्ऽवाग्वाव नाम्नो भूयसीऽ इति ।
तदेवं नारदसनत्कुमारयोर्भूयसी ।
प्रश्नोत्तरे वागिन्द्रियमुपक्रम्य मनःसंकल्पचित्तध्यानविज्ञानबलान्नतोयवायुसहिततेदोनभः स्मारशाप्राणेषु पर्यवसिते ।
कर्तव्याकर्तव्यविवेकः संकल्पः, तस्य कारणं पूर्वापरविषयनिमित्तप्रयोजननिरूपणं चित्तम् ।
स्मरः स्मरणम् ।
प्राणस्य च समस्तक्रियाकारकफलभेदेन पित्राद्यात्मत्वेन च रथारनाभिदृष्टान्तेन सर्वप्रतिष्ठत्वेन च प्राणभूयस्त्वदर्शिनोऽतिवादित्वेन च नामादिप्रपञ्चादशान्ताद्भूयस्त्वमुक्त्वापृष्ट एव नारदेन सनत्कुमार एकग्रन्थेनऽएष तु वा अतिवदति यः सत्येनातिवदतिऽ इति सत्यादीन्कृतिपर्यन्तानुक्त्वोपदिदेशऽसुखं त्वेव विजिज्ञासितव्यम्ऽ इति ।
तदुपश्रुत्य नारदेनऽसुखं त्वेव भगवो विजिज्ञासेऽ इत्युक्ते सनत्कुमारःऽयो वै भूमा तत्सुखम्ऽ इत्युपक्रम्य भूमानं व्युत्पादयांबभूवऽयत्र नान्यत्पश्यतिऽ इत्यादिना ।
तदिदृशे विषये विचार आरभ्यते ।
तत्र संशयःकिं प्राणो भूमा स्यादाहो परमात्मेति ।
भावभवित्रोस्तादात्मविवक्षया सामानाधिकरण्यं संशयस्य बीजमुक्तं भाष्यकृता ।
तत्रऽएतस्मिन् ग्रन्थसंदर्भे यदुक्ताद्भूयसोऽन्यतः ।
उच्यमानं तु तद्भूय उच्यते प्रश्नपूर्वकम् ॥
ऽ नच प्राणात्किं भूय इति पृष्टम् ।
नापि भूमा वास्माद्भूयानिति प्रत्युक्तम् ।
तस्मात्प्राणभूयस्त्वाभिधानानन्तरमपृष्ठेन भूमोच्यमानः प्राणस्यैव भवितुमर्हति ।
अपिच भूमेति भावो न भवितारमान्तरेण शक्यो निरूपयितुमिति भवितारमपेक्षमाणः प्राणस्यानन्तर्येण बुद्धिसंनिधानात्तमेव भवितारं प्राप्य निर्वृणोति ।
ऽयस्योभयं हविरार्तिमार्च्छेत्ऽ इत्यत्रार्तिवार्तं हविः ।
यथाहुःऽमृष्यामहे हविषा विशेषणम्ऽ इति ।
न चात्मनः प्रकरणादात्मैव बुद्धैस्थ इति तस्यैव भूमा स्यादिति युक्तम् ।
सनत्कुमारस्यऽनाम ब्रह्मेत्युपास्त्वऽ इति ।
प्रतीकोपदेशरूपेणोत्तरेण नारदप्रश्नस्यापि तद्विषयत्वेन परमात्मोपदेशप्रकरणस्यानुत्थानात् ।
अतद्विषयत्वे चोत्तरस्य प्रषश्नोत्तरयोर्वैयधिकरण्येन विप्रतिपत्तेरप्रामाण्यप्रसङ्गात् ।
तस्मादसति प्रकरणे प्राणस्यानन्तर्यात्तस्यैव भूमेति युक्तम् ।
तदेतत्संशयबीजं दर्शयता भाष्यकारेण सूचितं पूर्वपक्षसाधनमिति न पुनरुक्तम् ।
नच भूयोभूयः प्रश्नात्परमात्मैव नारदेन जिज्ञासित इति युक्तम् ।
प्राणोपदेशानन्तरं तस्योपरमात् ।
तदेवं प्राण एव भूमेति स्थिते यद्यत्तद्विरोधितया वचः प्रतिभाति तत्तदनुगुणतया नेयम् ।
नीतं च भाष्यकृता ।
स्यादेतत् ।
ऽएष तु वा अतिवदतिऽ इति तुशब्देन प्राणदर्शिनोऽतिवादिनो व्यवच्छिद्य सत्येनातिलादित्वं वदन् कथं प्राणस्य भूमानमभिदधीतेत्यत आह प्राणमेव त्विति ।
प्राणदर्शिनश्चातिवादित्वमिति ।
नामाद्याशान्तमतीत्य वदनशीलत्वमित्यर्थः ।
एतदुक्तं भवतिनायं तुशब्दः प्राणातिवादित्वाद्वयवच्छिनत्ति, अपितु तदतिवादित्वमपरित्यज्य प्रत्युत तदनुकृष्य तस्यैव प्राणस्य सत्यस्य श्रवणमननश्रद्धानिष्ठकृतिभिर्विज्ञानाय निश्चयाय सत्येनातिवदतीति प्राणव्रतमेवातिवादित्वमुच्यते ।
तुशब्दो नामाद्यतिवादित्वद्व्यवच्छिनत्ति ।
न नामाद्याशान्तवाद्यतिवादि, अपितु सत्यप्राणवाद्यतिवादित्यर्थः ।
अत्र चागमाचार्योपदेशाभ्यां सत्यस्य श्रवणम् ।
अथागमाविरोधिन्यायनिवेशनं मननं, मत्वा च गुरुशिष्यसब्रह्मचारिभिरनुसूयुभिः सह संवाद्य तत्त्वं श्रद्धत्ते ।
श्रद्धानन्तरं च विषयान्तरदर्शी निरक्तस्ततो व्यावृत्तस्तत्त्वज्ञानाभ्यासं करोति, सेयमस्य कृतिः प्रयत्नः ।
अथ तत्त्वज्ञानाभ्यासनिष्ठा भवति, यदनन्तरमेव तत्त्वविज्ञानमनुभवः प्रादुर्भवति ।
तदेतद्बाह्या ।
अप्याहुःऽभूतार्थभावनाप्रकर्षपर्यन्तजं योगिज्ञानम्ऽ इति भावनाप्रकर्षस्य प्रयन्तो निष्ठा तस्माज्जायते तत्त्वानुभव इति ।
तस्मात्प्राण एव भूमेति प्राप्तेऽभिधीयतेऽएष तु वा अतिवदति यः सत्येनातिवदतिऽ इत्युक्त्वा भूमोच्यते ।
तत्र सत्यशब्दः परमार्थे निरूढवृत्तिः श्रुत्या परमार्थमाह ।
परमार्थश्च परमात्मैव ।
ततो ह्यन्यत्सर्वं विकारजातमनृतं कयाचिदपेक्षया कथञ्चित्सत्यमुच्यते ।
तथाचऽएष तु वा अतिवदति यः सत्येनातिवदितिऽ इति ब्रह्मणोऽतिवादितं श्रुत्यान्यनिरपेक्षया लिङ्गादिभ्यो बलीयस्यावगमितं कथमिव संनिधानमात्रात्श्रुत्याद्यपेक्षादतिदुर्बलात्कथं चित्प्राणनिषयत्वेन शक्यं व्याख्यातुम् ।
एवं च प्राणादूर्ध्वं ब्रह्मणि भूतामवगम्यमानो न प्राणविषयो भवितुमर्हति, किन्तु सत्यस्य परमात्मन एव ।
एवं चानात्मविद आत्मानं विविदिषोर्नारदस्य प्रश्ने परमात्मानमेवास्मै व्याक्यास्यामीत्यभिसंधिमान्सनत्कुमारः सोपानारोहणन्यायेन स्थूलादारभ्य तत्तद्भूमव्युत्पादनक्रमेण भूमानमतिदुर्ज्ञानतया परमसूक्ष्मं व्युत्पादयामास ।
नच प्रश्नपूर्वताप्रवाहपतितेनोत्तरेण सर्वेण प्रश्नपूर्वेणैव भवितव्यमिति नियमोऽस्तीत्यादिसुगमेन भाष्येण व्युत्पदितम् ।
विज्ञानादिसाधनपरम्परा मननश्रद्धादिः, प्राणान्तरे चानुशासने ततावन्मात्रेणैव प्रकरणसमाप्तेर्न प्राणस्यान्यायत्ततोच्येत ।
तदभिधाने हि सापेक्षत्वेन न प्रकरणं समाप्येत ।
तस्मान्नेदं प्राणस्य प्रकरणमपि तु यदायत्तः प्राणस्तस्य, स चात्मेत्यात्मन एव प्रकरणम् ।
शङ्कते  प्रकरमान्त इति ।
प्राणप्रकरणसमाप्तावित्यर्थः ।
निराकरोति न ।
स भगव इति ।
संदंशन्यायेन हि भ्रूम एतत्प्रकरणं, स चोद्भूमा प्राणः, प्राणस्यैतत्प्रकरणं भवेत् ।
तच्चायुक्तमित्युक्तम् ॥८ ॥



१.३.२.९.

न केवलं श्रुतेर्भूमात्मता परमात्मनः, लिङ्गादपीत्याह सूत्रकारः धर्मोपपत्तेश्च ।
यदपि पूर्वपक्षिणा कथञ्चिन्नीतं तदनुभाष्य भाष्यकारो दूषयति योऽप्यसौ सुषुप्तावस्थायामिति ।
सुषुप्तावस्थायामिन्द्रियाद्यसंयोग्यात्मैव ।
न प्राणः ।
परमात्मप्रकरणात् ।
अन्यदार्तम् ।
विनश्वरमित्यर्थः ।
अतिरोहितार्थमन्यत् ॥९ ॥



१.३.३.१०.

अक्षरमम्बरान्तधृतेः ।
अक्षरशब्दः समुदायप्रसिद्ध्या वर्णेषु रूढः ।
परमात्मनि चावयवप्रसिद्ध्या यौगिकः ।

अवयवप्रसिद्धेश्च समुदायप्रसिद्धिर्बलीयसीति वर्णा एवाक्षरम् ।
नच वर्णेष्वाकाशस्योतत्वप्रोतत्वे नोपपद्येते, सर्वस्यैव रूपधेयस्यनामधेयात्मकत्वात् ।
सर्वं हि रूपधेयं नामधेयसंभिन्नमनुभूयते, गौरयं वृक्षोऽयमिति ।
न चोपायत्वात्तत्संभेदसंभवः ।
नहि धूमोपाया बह्निधीर्धुमसंभिन्नं बह्निमवगाहते धूमोऽयं बह्निरिति, किन्तु वैयधिकरण्येन धूमाद्विह्निरिति ।
भवति तु नामधेयसंभिन्नो रूपधेयप्रत्ययो डित्थोऽमिति ।
अपिच शब्दानुपायेऽपि रूपधेयप्रत्यये लिङ्गेन्द्रियजन्मनि नामसंभेदो दृष्टः ।
तस्मान्नामसंभिन्ना पृथिव्यादयोऽम्बरान्ता नाम्ना ग्रतिताश्च विद्धाश्च, नामानि च ओंकारात्मकानि तद्व्याप्तत्वात् ।
ऽतद्यथा शङ्कुना सर्वाणि संतृण्णान्येवमोङ्कारेण सर्वा वाक्ऽ इति श्रुतेः ।
अत ओंकारात्मकाः पृथिव्यादयोऽम्बरान्ता इति वर्णा एवाक्षरं न परमात्मेति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्तेऽभिधीयतेअक्षरं परमात्मैव, न तु वर्णाः ।
कुतः ।
अम्बरान्तधृतेः ।
न खल्वम्बरान्तानि पृथिव्यादीनि वर्णा धारयितुमर्हन्ति, किन्तु परमात्मैव ।
तेषां परमात्मविकारत्वात् ।
नच नामधेयात्मकं रूपधेयमिति युक्तं, स्वरूपभेदात्, उपायभेदात्, अर्थक्रियाभेद ।
तथाहिशब्दत्वसामान्यात्मकानि श्रोत्रग्राह्यण्यभिधेयप्रत्ययार्थक्रियाणि नामधेयान्यनुभूयन्ते ।
रूपधेयानि तु घटपटादीनि घटत्वपटत्वादिसामान्यात्मकानि चक्षुरादीन्द्रियाग्राह्याणि मधुधारणप्रावणाद्यर्थक्रियाणि च भेदेनानुभूयन्ते इति कुतो नामसंभेदः ।
नच डित्थोऽमिति शब्दसामानाधिकरण्यप्रत्ययः ।
न खलु शब्दात्मकोऽयं पिण्ड इत्यनुभवः, किन्तु यो नानादेशकालसंप्लुतः पिण्डः सोऽयं संनिहितदेशकाल इत्यर्थः ।
संज्ञा तु गृहीतसंबन्धैरत्यन्ताभ्यासात्पिण्डाभानिवेशिन्येव संस्कारोद्बोधसंपातायाता स्मर्यते ।
यथाहुःऽयत्संज्ञास्मरणं तत्र न तदप्यन्यहेतुकम् ।
पिण्ड एव हि दृष्टः सन्संज्ञां स्मारयितुं क्षमः ॥१ ॥



संज्ञा हि स्मर्यमाणापि प्रत्यक्षत्वं न बाधते ।
संज्ञिनः सा तटस्था हि न रूपाच्छादनक्षमा ॥२ ॥

ऽ

इति ।
नच वर्णातिरिक्ते स्फोटात्मनि अलौकिकेऽक्षरपदप्रसिद्धिरस्ति लोके ।
न चैष प्रामाणिक इत्युपरिष्टात्प्रवेदयिष्यते ।
निवेदितं चास्माभिस्तत्त्वबिन्दौ ।
तस्माच्छ्रोत्रग्राह्याणां वर्णानामम्बरान्तधृतेरनुपपत्तेः समुदायप्रसिद्धिबाधनावयवप्रसिद्ध्या परमात्मैवाक्षरमिति सिद्धम् ।
ये तु प्रधानं पूर्वपक्षयित्वानेन सूत्रेण परमात्मैवाक्षरमिति सिद्धान्तयन्ति चैरम्बरान्तधृतेरित्यनेन कथं प्रधानं निराक्रियत इति वाच्यम् ।
अथ नाधिकरणत्वमात्रं धृतिः तथाप्यम्बरान्तधृतेरित्यनर्थकम् ।
एतावद्वक्तव्यमक्षरं प्रशासनादिति ।
एतावतैव प्रधाननिराकणसिद्धेः ।
तस्माद्वर्णाक्षरतानिराक्रियैवास्यार्थः ।
नच स्थूलादीनां वर्णेष्वप्राप्तेरस्थूलमित्यादिनिषेधानुपपत्तेर्वर्णेषु शङ्कैव नास्तीति वाच्यम् ।
नह्यवश्यं प्राप्तिपूर्वका एव प्रतिषेधा भवन्ति, अप्राप्तेष्वपि नित्यानुवादानां दर्शनात् ।
यथा नान्तरिक्षे न दिवीत्यग्निचयननिषेधानुवादः ।
तस्मात्यत्किञ्चिदेतत् ॥१० ॥



१.३.३.११.

सा च प्रशासनात् ।
प्रशासनमाज्ञा चेतनधर्मो नाचेतने प्रधाने वाव्याकृते वा संभवति ।
नच मुख्यार्थसंभवे कूलं पिपतिषतीतिवद्भक्तत्वमुचितमिति भावः ॥११ ॥



१.३.३.१२.

अन्यभावव्यावृत्तेश्च ।
अम्बरान्तविधरणलस्याक्षरस्येश्वरागद्यदन्यद्वर्णा वा प्रधानं वा.व्याकृतं वा तेषामन्येषां  भावलोऽन्यभावस्तमत्यन्तं व्यवर्तयति श्रुतिःऽतद्वा एतदक्षरं गार्गिऽ इत्यादिका ।
अनेनैव सूत्रेण जीवस्याप्यक्षरता निषिद्धेत्यत आह तथेति ।
ऽनान्यत्ऽ इत्यादिकया हि श्रुत्यात्मभेदः प्रतिषिध्यते ।
तथा चोपाधिभेदाद्भिन्ना जीवा निषिद्धा भवन्त्यभेदाभिधानादित्यर्थः ।
इतोऽपि न शारीरस्याक्षरशब्दतेत्याह अचक्षुष्कमिति ।
अक्षरस्य चक्षुराद्युपाधिं वारयन्ती श्रुतिरौपाधिकस्य जीवस्याक्षरतां निषेधतीत्यर्थः ।
तस्माद्वर्णप्रधानाव्याकृतजीवानामसंभवात्, संभवाच्च परमात्मनः, परमात्मैवाक्षरमिति सिद्धम् ॥१२ ॥



१.३.४.१३.

ईक्षतिकर्मव्यपदेशात्सः ।
ऽकार्यब्रह्मजनप्राप्तिफलत्वादर्थबेदतः ।
दर्शनध्यानयोर्ध्येयमपरं ब्रह्म गम्यते ॥
ऽऽब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवतिऽ इति श्रुतेः सर्वगतपरब्रह्मवेदेन तद्भावापत्तौऽस सामभिरुन्नीयते ब्रह्मलोकमिति न देशविशेषप्राप्तिरुपपद्यते ।
तस्मादपरमेव ब्रह्मेह ध्येयत्वेन चोद्यते ।
न चेक्षणस्य लोके तत्त्वविषयत्वेन प्रसिद्धेः परस्यैव ब्रह्मणस्तथाभावात्, ध्यायतेश्च तेन समानविषयत्वात्, परब्रह्मविषयमेव ध्यानमिति सांप्रतम्, समानविषयत्वस्यैवासिद्धेः ।
परो हि पुरुषो ध्यानविषयः,  परात्परस्तु दर्शनविषयः ।
नच तत्त्वविषयमेव सर्वं दर्शनं, अनृतविषयस्यापि तस्य दर्शनात् ।
नच मननं दर्शनं, तच्च तत्त्वविषयमेवेति सांप्रतम् ।
मननाद्भेदेन तत्र तत्र दर्शनस्य निर्देशात् ।
नच मननमपि तर्कापरनामावश्यं तत्त्वविषयम् ।
यथाहुःऽतर्कोऽप्रतिष्ठःऽ इति ।
तस्मादपरमेव ब्रह्मेह ध्येयम् ।
तस्य च परत्वं शरीरापेक्षयेति ।
एवं प्राप्त उच्यतेऽईक्षणध्यानयोरेकः कार्यकारणभूतयोः ।
अर्थ औत्सर्गिकं तत्त्वविषयत्वं यथेक्षतेः ॥
ऽ ध्यानस्य हि साक्षात्कारः फलम् ।
साक्षात्कारश्चोत्सर्गतस्तत्त्वविषयः ।
क्कचित्तु बाधकोपनिपाते समारोपितगोचरो भवेत् ।
न चासत्यपवादे शक्य उत्सर्गस्त्यक्तुम् ।
तथा चास्य तत्त्वविषयत्वात्तत्कारणस्य ध्यानस्यापि तत्तत्वविषयत्वम् ।
अपिच वाक्यशेषेणैकवाक्यत्वसंभवे न वाक्यभेदो युज्यते ।
संभवति च परपुरुषविषयत्वेनार्थप्रत्यभिज्ञानात्समभिव्याहाराच्चैकवाक्यता ।
तदनुरोधेन च परात्पर इत्यत्र परादिति जीवघनविषयं द्रष्टव्यम् ।
तस्मात्तु परः पुरुषो ध्यातव्यश्च द्रष्टव्यश्च भवति ।
तदिदमुक्तं न चात्र जीवघनशब्देन प्रकृतोऽभिध्यातव्यः परः पुरुषः परामृश्यतेःकिन्तु जीवघनात्परात्परो यो ध्यातव्यो द्रष्टव्यश्च तमेव कथयितुं जीवघनो जीवः ।
खिल्यभावमुपाधिवशादापन्नः स उच्यते ।
ऽस सामभिरुन्नीयते ब्रह्मलोकम्ऽ इत्यनन्तरवाक्यनिर्दिष्टो ब्रह्मलोको वा जीवघनः ।
स हि समस्तकरणात्मनः सूत्रात्मनो हिरण्यगर्भस्य भगवतो निवासभूमितया करणपरिवृतानां जीवानां संघात इति भवति जीवघनः ।
तदेवं त्रिमात्रोङ्कारायतनं परमेव ब्रह्मोपास्यम् ।
अत एव चास्य देशविशेषाधिगतिः फलमुपाधिमत्त्वात्, क्रमेण च सम्यग्दर्शनोत्पत्तौ मुक्तिः ।
ऽब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवतिऽ इति तु निरुपाधिब्रह्मवेदनविषया श्रुतिः ।
अपरं तु ब्रह्मैकैमात्रायतनमुपास्यमिति मन्तव्यम् ॥१३ ॥



१.३.५.१४.

दहर उत्तरेभ्यः ।
ऽअथ यदिदमास्मिन् ब्रह्मपुरे दहरम्ऽ सूक्ष्मं गुहाप्रायं पुण्डरीकसंनिवेशं वेश्मऽदहरोऽस्मिन्नन्तराकाशस्तस्मिन्यदन्तस्तदन्वेष्टव्यम्ऽ आगमाचार्योपदेशाभ्यां श्रवणं च, तदविरोधिना तर्केण मननं च, तदन्वेषणम् ।
तत्पूर्वकेण चादरनैरन्तर्यदीर्घकालासेवितेन ध्यानाभ्यासपरिपाकेन साक्षात्कारो विज्ञानम् ।
विशिष्टं हि तज्ज्ञानं पूर्वभ्यः ।
तदिच्छा विजिज्ञासनम् ।
अत्र संशयमाह तत्रेति ।
तत्र प्रथमं तावदेवं संशयःकिं दहराकाशादन्यदेव किञ्चिदन्वेष्टव्यं विजिज्ञासितव्यं च उत दहराकाश इति ।
यदापि दहराकाशोऽन्वेष्टव्यस्तदापि किं भूताकाश आहो शारीर आत्मा किं वा परमात्मेति ।
संशयहेतुं पृच्छति कुत इति ।
तद्धेतुमाह आकाशब्रह्मपुरशब्दाभ्यामिति ।
तत्र प्रथमं तावद्भूताकाश एव दहर इति पूर्वपक्षयति तत्राकाशशब्दस्य भूताकाशे रूढत्वादिति ।
एष तु बहुतरोत्तरसंदर्भविरोधात्तुच्छः पूर्वपक्ष इत्यपरितोषेण पक्षान्तरमालम्बते पूर्वपक्षीअथवा जीवो दहर इति प्राप्तम् ।
युक्तमित्यर्थः ।
तत्रऽआधेयत्वाद्विशेषाच्च पुरं जीवस्य उज्यते ।
देहो न ब्रह्मणो युक्तो हेतुद्वयवियोगतः ॥
ऽ असाधारण्येन हि व्यपदेशता भवन्ति ।
तद्यथा क्षितिजलपवनबीजादिसामग्रीसमवधानजन्माप्यङ्कुरः शालिबीजेन व्यपदिश्यते शाल्यङ्कुर इति ।
नतु क्षित्यादिभिः, तेषां कार्यान्तरेष्वपि साधारण्यात् ।
तदिह शरीरं ब्रह्मविकारोऽपि न ब्रह्मणा व्यपदेष्टव्यम्, ब्रह्मणः सर्वविकारकारणत्वेनातिसाधारण्यात् ।
जीवभेदधर्माधर्मोपार्जितं तदित्यसाधारणकारणत्वाज्जीवेन व्यपदिश्यत इति युक्तम् ।
अपिच ब्रह्मपुर इति सप्तम्यधिकरणे स्मर्यते, तेनाधेयेनानेन संबद्धव्यम् ।
नच ब्रह्मणः स्वे महिम्नि व्यवस्थितस्यानाधेयस्याधारसंबन्ध कल्पते ।
जीवस्त्वाराग्रमात्र इत्याधेयो भवति ।
तस्माद्ब्रह्मशब्दो रूढिं परित्यज्य देहादिबृंहणतया जीवे यौगिके वा भाक्तो वा व्याख्येयः ।
चैतन्यं च भक्तिः ।
उपाधानानुपधाने तु विशेषः ।
वाच्यत्वं गम्यत्वम् ।
स्यादेतत् ।
जीवस्य पुरं भवतु शरीरं, पुण्डरीकदरगोचरता त्वन्यस्य भविष्यति, वत्सराजस्य पुर इवोज्जयिन्यां भैत्रस्य सज्ञ्मेत्यत आह तत्र पुरस्वामिन इति ।
अयमर्थःवेश्म खल्वधिकरणमनिर्दिष्ठाधेयमाधेयविशेषापेक्षायां पुरस्वामिनः प्रकृतत्वात्तेनैवाधेयेन संबद्धं सदनपेक्षं नाधेयान्तरेण संबन्धं कल्पयति ।
ननु तथापि शरीरमेवास्य भोगायतनमिति को हृदयपुण्डरीकस्य विसेषो यत्तदेवास्य सज्ञ्मेत्यत आह मनौपाधिकश्च जीव इति ।
ननु मनोऽपि चलतया सकलदेहवृत्ति पर्यायेणेत्यत आह मनश्च प्रायेणेति ।
आकाशशब्दश्चारूपत्वादिना सामान्येन जीवे भाक्तः ।
अस्तु वा भूताकाश एवायमाकाशशब्दोऽदहरोऽस्मिन्नन्तराकाशःऽ इति, तथाप्यदोष इत्याह न चात्र दहरस्याकाशस्यान्वेष्यत्वमिति ।
एवं प्राप्त उच्यतेभूताकाशस्य तावन्न दहरत्वं,ऽयावन्वायमाकाशस्तावानोषोऽन्तर्हृदय आकाशःऽ इत्युपमानविरोधात् ।
तथाहिऽतेन तस्योपमेयत्वं रामरावणयुद्धवत् ।
अगत्या भेदमारोप्य गतौ सत्यां न युज्यते ॥
ऽ अस्ति तु दहराकाशस्य ब्रह्मत्वेन भूताकाशाद्भेदेनोपमानस्य गतिः ।
न चानवच्छिन्नपरिमाणमवच्छिन्नं भवति ।
तथा सत्यवच्छेदानुपपत्तेः ।
न भूताकाशमानत्वं ब्रह्मणोऽत्र विधीयते, येनऽज्यायानाकाशात्ऽ इति श्रुतिविरोधः स्यात्, अपि तु भूताकाशोपमानेन पुण्डरीकोपाधिप्राप्तं दहरत्वं निवर्त्यते ।
अपिच सर्व एवोत्तरे हेतवो दहराकाशस्य भूताकाशत्वं व्यासेधन्तीत्याह नच कल्पितभेद इति ।
नापि दहराकाशो जीव इत्याह यद्यप्यात्मशब्द इति ।
ऽउपलब्धेरधिष्ठानं ब्रह्मणो देह इष्यते ।
तानासाधारणत्वेन देहो ब्रह्मपुरं भवेत् ॥
ऽ देहे हि ब्रह्मोपलभ्यत इत्यसाधारणतया देहो ब्रह्मपुरमिति व्यपदिश्यते, न तु ब्रह्मविकारतया ।
तथाच ब्रह्मशब्दार्थो मुख्यो भवति ।
अस्तु वा ब्रह्मपुरं जीवपुरं, तथापि यथा वत्सराजस्य पुरे उज्जयिन्यां मैत्रस्य सज्ञ्म भवति, एवं जीवस्य पुरे हृत्पुण्डरीकं ब्रह्मसदनं भविष्यति, उत्तरेभ्यो ब्रह्मलिङ्गेभ्यो ब्रह्मणोऽवधारणात् ।
ब्रह्मणो हि बाधके प्रमाणे बलीयसि जीवस्य च साधके प्रमाणे सति ब्रह्मलिङ्गानि कथञ्चिदभेदविवक्षया जीवे व्याख्यायन्ते ।
न चेह ब्रह्मणो बाधकं प्रमाणं, साधकं वास्ति जीवस्य ।
ब्रह्मपुरव्यपदेशश्चोपपादितो ब्रह्मोपलब्धिस्थानतया ।
अर्भकौकस्त्वं चोक्तम् ।
तस्मात्सति संभवे ब्रह्मणि, तल्लिङ्गानां नाब्रह्मणि व्याख्यानमुचितमिति ब्रह्मैव दहराकाशो न जीवभूताकाशाविति ।
श्रवणमननमनुविद्य ब्रह्मानुभूय चरणं चारस्तेषां कामेषु चरणं भवतीत्यर्थः ।
स्यादेतत् ।
दहराकाशस्यान्वेष्यत्वे सिद्धे तत्र विचारो युज्यते, नतु तदन्वेष्टव्यम्, अपितु तदाधारमन्यदेव किञ्चिदित्युक्तमित्यनुभाषते यदप्येतदिति ।
अनुभाषितं  दूषयतिअत्र ब्रूम इति ।
यद्याकाशाधारमन्यदन्येष्टव्यं भवेत्तदेवोपरि व्युत्पादनीयं, आकाशव्युत्पादनं तु क्कोपयुज्यत इत्यर्थः ।
चोदयति नन्वेतदपीति ।
आकाशकथनमपि तदन्तर्वर्तिवस्तुसद्भावप्रदर्शनायैव ।
अथाकाशपरमेव कस्मान्न भवतीत्यत आह तं चेद्ब्रूयरिति ।
आचार्येण हिऽदहरोऽस्मिन्नन्तकराकाशस्तस्मिन्यदन्तस्तदन्वेष्टव्यं तद्वाव विजिज्ञासितव्यम्ऽ इत्युपदिष्टेऽतेवासिनाक्षिप्तम्ऽकिं तदत्र विद्यते यदन्वेष्टव्यम्ऽ ।
पुण्डरीकमेव तावत्सूक्ष्मतरं, तदवरुद्धमाकाशं सूक्ष्मतमम् ।
तस्मिन्सूक्ष्मतमे किमपरमस्ति ।
नास्त्येवेत्यर्थः ।

तत्किमन्वेष्टव्यमिति ।
तदस्मिन्नाक्षेपे परिसमाप्ते समाधानावसर आचार्यस्याकाशोपमानोपक्रमं वचःऽउभे अस्मिन्द्यावापृथिवी समाहितेऽ इति ।
तस्मात्पुण्डरीकावरुद्धाकाशाश्रये द्यावापृथिव्यावेवान्वेष्टव्ये उपदिष्टे, नाकाश इत्यर्थः ।
परिहरति नैतदेवम् ।
एवं हीति ।
स्यादेतत् ।
एवमेवैतत् ।
नो खल्वभ्युपगमा एव दोषत्वेन इत्यत आह तत्र वाक्यशेष इति ।
वाक्यशेषो हि दहराकाशात्मवेदनस्य फलवत्त्वं ब्रूते, यच्च फलवत्तत्कर्तव्यतया चोद्यते, यच्च कर्तव्यं तदिच्छितीतिऽतदन्वेष्टव्यं तद्वाव विजिज्ञासितव्यम्ऽ इति तद्दहराकाशविषयमवतिष्ठते ।
स्यादेतत् ।
द्यावापृथिव्यावेवात्मानौ भविष्यतः, ताभ्यामेवात्मा लक्षयिष्यते, आकाशशब्दवत् ।
ततश्चाकाशाधारौ तावेव परामृश्यते इत्यत आह अस्मिन्कामाः समाहिताःप्रतिष्ठिताः ।
एष आत्मापहतपाप्मेति ।
अनेन प्रकृतं द्यावापृथिव्यादिसमाधानाधारमाकाशमाकृष्य ।
द्यावापृथिव्यभिधानव्यवहितमपीति शेषः ।
ननु सत्यकामज्ञानस्यैतत्फलं, तदनन्तरं निर्देशात्, न तु दहराकाशवेदनस्येत्यत आह समुच्चयार्थेन चशब्देनेति ।
ऽअस्मिन्कामाःऽ इति चऽएषःऽ इति चैकवचनान्तं न द्वे द्यावापृथिव्यौ पराम्नष्टुमर्हतीति दहराकाश एव पराम्रष्टव्य इति समुदायार्थः ।
तदनेन क्रमेणऽतस्मिन्यदन्तःऽ इत्यत्र तच्छब्दोऽनन्तरमप्याकाशमतिलङ्गस्य हृत्पुण्डरीकं परामृशतत्युक्तं भवति ।
तस्मिन् हृत्पुण्डरीके यदन्तराकाशं तदन्वेष्व्यमित्यर्थः ॥१४ ॥



१.३.५.१४.

गतिशब्दाभ्यां तथाहि दृष्टं लिङ्गं च ।
उत्तरेभ्य इत्यस्य प्रपञ्चः एतमेव दहराकाशं प्रक्रम्य बताहो कष्टमिदं वर्तते जन्तूनां तत्त्वावबोधविकलानां, यदेभिः स्वाधीनमपि ब्रह्म न प्राप्यते ।
तद्यथा चिरन्तननिरूढनिबिडमलपिहितानां कलधौतशकलानां पथि पतितानामुपर्यपरि संचरद्भिरपि पान्थैर्धनायद्भिर्ग्रावख्ण्डनिवहविभ्रमेणैतानि नोपादियन्त इत्यबिसंधिमती साद्भुतमिव सखेदमिव श्रुतः प्रवर्ततेऽइमाः सर्वाः प्रजा अहरहर्गच्छन्त्य एतं ब्रह्मलोकं न विन्दन्तिऽ इति ।
स्वापकाले हि सर्व एवायं विद्वानविद्वांश्च जीवलोको हृत्पुण्डरीकाश्रयं दहराकाशाख्यं ब्रह्मलोकं प्राप्तोऽप्यनाद्यविद्यातमः पटलपिहितदृष्टितया ब्रह्मभूयमापन्नोऽहमस्मीति न वेद ।
सोऽयं ब्रह्मलोकशब्दस्तद्गतिश्च प्रत्यहं जीवलोकस्य दहराकाशस्यैव ब्रह्मरूपलोकतामाहतुः ।
तदेतदाह भाष्यकारः इतश्च परमेश्वर एव दहरो यस्माद्दहरवाक्यशेष इति ।
तदनेन गतिशब्दौ व्याख्यातौ ।
ऽतथाहि दृष्टम्ऽ इति सूत्रावयवं व्याचष्टे तथाह्यरहर्जीवानामिति ।
वेदे च लोके च दृष्टम् ।
यद्यपि सुषुप्तस्य ब्रह्मभावे लौकिकं न प्रमाणान्तरमस्ति, तथापि वैदिकीमेव प्रसिद्धिं स्थापयितुमुच्यते, ईदृशी नामेयं वैदिको प्रसिद्धिर्यल्लोकेऽपि गीयत इति ।
यथा श्रुत्यन्तरे यथा च लोके तथेह ब्रह्मलोकशब्दोऽपीति योजना ।
ऽलिङ्गं चऽ इति सूत्रावयवव्याख्यानं चोद्यमुखेनावतारयति ननु कमलासनलोकमपीति ।
परिहरति गमयेद्यदि ब्रह्मणो लोक इति ।
अत्र तावन्निषादस्थपतिन्यायेन षष्ठीसमासात्कर्मधारयो बलीयानिति स्थितमेव, तथापीह षष्ठिसमासनिराकरणेन कर्मधारयसमासस्थापनाय लिङ्गमप्यधिकमस्तीति तदप्युक्तं सूत्रकारेण ।
तथाहिलोकवेदप्रसिद्धाहरहर्ब्रह्मलोकप्राप्त्यभिधानमेव लिङ्गं कमलासनलोकप्राप्तेर्विपक्षादसंभवाद्व्यावर्तमानं षष्ठीसमासाशङ्कां व्यावर्तयद्दहराकाशप्राप्तावेवावतिष्ठते, नच दहराकाशो ब्रह्मणो लोकः किन्तु तद्ब्रह्मेति ब्रह्म च तल्लोकश्चेति कर्मधारयः सिद्धो भवति ।
लोक्यत इति लोकः ।
हृत्पुण्डरीकस्थः खल्वयं लोक्यते ।
यत्खलु पुण्डरीकस्थमन्तःकरणं  तस्मिन्विशुद्धे प्रत्याहृतेतरकरणानां योगिनां निर्मल इवोदके चन्द्रमसो बिम्बमतिस्वच्छं चैतन्यं ज्योतिःस्वरूपं ब्रह्मावलोक्यत इति ॥१५ ॥



१.३.५.१६.

धृतेश्च महिम्नोऽस्यास्मिन्नुपलब्धेः ।
सौत्रो धृतिशब्दो भाववचनः ।
धृतेश्च परमेश्वर एव दहराकाशः ।
कुतः, अस्य धारणलक्षणस्य महिम्नोऽस्मिन्नेवेश्वर एव श्रुत्यन्तरेषूपलब्धेः ।
निगदव्याख्यानमस्य भाष्यम् ॥१६ ॥



१.३.५.१७.

प्रसिद्धेश्च ।
न चेयमाकाशशब्दस्य ब्रह्मणि लक्ष्यमाणविभुत्वादिगुणयोगाद्वृत्तिः सांप्रतिकी, यथा रथाङ्गनामा चक्रवाक इति लक्षणा, किन्त्वत्यन्तनिरूढेति सूत्रार्थः ।
ये त्वाकाशशब्दो ब्रह्मण्यपि मुख्य एव नभोवदित्याचक्षते, तैःऽअन्यायश्चानेकार्थत्वम्ऽ इति चऽअनन्यलभ्यः शब्दार्थःऽ इति च मीमांसकानां मुद्राभेदः ।
कृतः ।
लभ्यते ह्याकाशशब्दाद्विभुत्वादिगुणयोगेनापि ब्रह्म ।
नच ब्रह्मण्येव मुख्यो नभसि तु तेनैव गुणयोगेन वर्त्स्यतीति वाच्यम् ।
लोकाधीनावधारणत्वेन शब्दार्थसंबन्धस्य वैदिकपदार्थप्रत्ययस्य तत्पूर्वकत्वात् ।
ननुऽयावन्वा अयमाकाशस्तावानेषोऽन्तर्हृदय आकाशःऽ इति व्यतिरेकनिर्देशान्न लक्षणा युक्ता ।
नहि भवति गङ्गायाः कूलमिति विवक्षिते गङ्गाया गङ्गेति प्रयोगः

तत्किमिदानींऽपौर्णमास्यां पौर्णमास्या यजेतऽऽअमावस्यायाममावास्ययाऽ इत्यसाधुर्वैदिकः प्रयोगः ।
नच पौर्णमास्यामावास्याशब्दावग्नेयादिषु मुख्यौ ।
यच्चोक्तंयत्र शब्दार्थप्रतीतिस्तत्र लक्षणाऽ यत्र पुनरन्यार्थे निश्चिते शब्दाप्रयोगस्तत्र वाचकत्वमेवेति, तदयुक्तम् ।
उभयस्यापि व्यभिचारात् ।
ऽसोमेन यजेतऽ इति शब्दादर्थः प्रतीयते ।
न चात्र कस्यचिल्लाक्षणिकत्वमृते वाक्यार्थात् ।
नचऽय एवं विद्वान् पौर्णमासीं यजेत य एवं विद्वानमावास्याम्ऽ इत्यत्र पौर्णमास्यमावास्याशब्दौ न लाक्षणिकौ ।
तस्माद्यत्किञ्चिदेतदिति ॥१७ ॥



१.३.५.१८.

इतरपरामर्शात्स इति चेन्नासंभवात् ।
सम्यक्प्रसीदत्यस्मिन् जीवो विषयेन्द्रियसंयोगजनितं कालुष्यं जहातीति सुषुप्तिः संप्रसादो जीवस्यावस्थाबेदः न ब्रह्मणः तथा शरीरात्समुत्थानमपि शरीराश्रयस्य जीवस्य, नत्वनाश्रयस्य ब्रह्मणः ।
तस्माद्यथा पूर्वोक्तैर्वाक्यशेषगतैर्लिङ्गैर्ब्रह्मावगम्यते दहाराकाशः, एवं वाक्यशेषगताभ्यामेव संप्रसादसमुत्थानाभ्यां दहराकाशो जीवः कस्मान्नावगम्यते ।
तस्मान्नास्ति विनिगमनेति शङ्कार्थः ।
ऽनासंभवात्ऽ ।

संप्रसादसमुत्थनाभ्यां हि जीवपरामर्शो न जीवपरः, किन्तु तदीयतात्त्विकरूपब्रह्मभावपरः ।
तथा चैष परामर्शो ब्रह्मण एवेति न संप्रसादसमुत्थाने जीवलिङ्गम्, अपि तु ब्रह्मण एव तादर्थ्यादित्यग्रे वक्ष्यते ।
आकाशोपमानादयस्तु ब्रह्माव्यभिचारिणश्च ब्रह्मपराश्चेत्यस्ति विनिगमनेत्यर्थः ॥१८ ॥



१.३.५.९.

उत्तराच्चेदाविर्भूतस्वरूपस्तु ।
दहराकाशमेव प्रकृत्योपाख्यायतेयमात्मानमन्विष्य सर्वंश्च लोकानाप्नोति सर्वांश्च कामान्, तमात्मानं विविदिषन्तौ सुरासुरराजविन्द्रिविरोचनौ समित्पाणी प्रजापतिं वरिवसितुमाजग्मतुः ।

आगत्य च द्वात्रिंशतं वर्षाणि तत्परिचरणपरौ ब्रह्मचर्यमूषतुः ।
अथैतौ प्रजापतिरुवाच, किङ्कामाविहस्थौ युवामिति ।
तावूचतुः, य आत्मापहतपाप्मा तमावां विविदिषाव इति ।
ततः प्रजापतिरुवाच, य एषोऽक्षिणि पुरुषो दृश्यते एष आत्मापहतपाप्मत्वादिगुण, यद्विज्ञानात्सर्वलोककामावाप्तिः ।
एतदमतृतमभयम् ।
अथैतच्छुत्वैतावप्रक्षीणकल्मषावरणतया छायापुरुषं जगृहतुः ।
प्रजापतिं च प्रपच्छतुः, अथ योऽयं भगवोऽप्सु दृश्यते, यश्चादर्शो, यश्च स्वङ्गादौ कतम एतेष्वसौ अतवैक एव सर्वेष्विति ।
तमेतयोः श्रुत्वा प्रश्नं प्रजापतिर्बताहो सुदूररमुद्भान्तावेतौ, अस्माभिरक्षिस्थान आत्मोपदिष्टः, एतौ च छायापुरुषं प्रतिपन्नौ, तद्यदि वयं भ्रान्तौ स्थ इति ब्रूमस्ततः स्वात्मनि समारोपितपाण्डित्यबहुमानौ विमानितौ सन्तौ दौर्मनस्येन यथावदुपदेशं न गृह्णीयाताम्, इत्यनयोराशयमनुरुध्य यथार्थं ग्राहयिष्याम इत्यबिसंधिमान्प्रत्युवाच, उदशरव आत्मानमवेक्षेथामस्मिन्यत्पश्यथस्तद्ब्रूतमिति ।
तौ च दृष्ट्वा संतुष्टहृदयौ नाब्रूताम् ।
अथ प्रजापितिरेतौ विपरीतग्राहिणौ मा भूतामित्याशयवान्पप्रच्छ, किमत्रापश्यतामिति ।
तौ होचतुः, यथैवावमिचिरब्रह्मचर्यचरणसमुपजातायतनखलोमादिमन्तावेवमावयोः प्रतिरूपकं नखलोमादिमदुदशरावेऽपश्यावेति ।
पुनरेतयोश्छायात्मविभ्रममपनिनीषुर्यथैव हि छायापुरुष उपजनापायधर्माभेदेनावगम्यमान आत्मलक्षणविरहान्नात्मैवेवमेवेदं शरीरं नात्मा, किन्तु ततो भिन्नमित्यन्वयव्यतिरेकाभ्यामेतौ जानीयातामित्याशयवान् प्रजापतिरुवाच, साध्वलङ्कृतौ सुवसनौ परिष्कृतौ भूत्वा पुनरुदशरावे पश्यतमाक्मानं, यच्चात्र पश्यथस्तद्ब्रतमिति ।
तौ च साध्वलङ्कृतौ सुवसनौ छिन्ननखलोमानौ भूत्वा तथैव चक्रतुः ।
पुनश्च प्रजापतिनापृष्टौ तामेव छायामात्मानमूचतुः ।
तदुपश्रुत्य प्रजापतिरहो बताद्यापि न प्रशान्त एनयोर्विभ्रमः, तद्यथाभिमतमेवात्मतत्त्वं कथयामि तावत् ।
कालेन कल्मषे क्षीणेऽस्मद्वचनसंदर्भपौर्वापर्यलोचनयात्मतत्त्वं प्रतिपत्स्येते स्वयमेवेति मत्वोवाच, एष आत्मैतदमृतमभयमेतद्ब्रह्मेति ।
तयोर्विरोचनो देहानुपातित्वाच्छायाया देह एवात्मतत्त्वमिति मत्वा निजसदनमागत्य तथैवासुरानुपदिश्यते ।
देवेन्द्रस्त्वप्राप्तनिजसदनोऽध्वन्येव किञ्चिद्वरलकल्मषतया छायात्मनि शरीरहुणदोषानुविधायिनि तं तं दोषं परिभावयन्नाहमत्र छायात्मदर्शने भोग्यं पश्यामीति प्रजापतिसमीपं समित्पाणिः पुनरेवेवाय आगतश्च प्रजापतिनागमनकारणं पृष्टः पथि परिबावितं जगद् ।
प्रजापतिस्तु सुव्याख्यातमप्यात्मतत्त्वमक्षीणकल्मषावरणतया नाग्रहीः, तत्पुनरपि तत्प्रक्षयाया चरापराणि द्वात्रिंशतं वर्षाणि ब्रह्मचर्यं, अथ प्रक्षीणकल्मषाय ते अहमेतमेवात्मानं भूयोऽनुव्याख्यायस्यामीत्यवोचत् ।
स च तथा चरितत्ब्रह्मचर्यः सुरेन्द्रः प्रजापतिमुपससाद ।
उपपन्नाय चास्मै प्रजापतिर्व्यचष्टे, य आत्मापहतपाप्मदिलक्षणोऽक्षण दर्शितः सोऽयं य एष स्वप्ने महियमानो वनितादिभिरनेकधा स्वप्नोपभोगान् भुञ्जानो विरहतीति ।
अस्मिन्नपि देवेन्द्रो भयं ददर्श ।
यद्यप्ययं छायापुरुषवन्न शरीरधर्माननुपतति, तथापि शोकभयादिविविधबाधानुभवान्न तत्राप्यस्ति स्वस्तिप्राप्तिरित्युक्तवति मघवति पुनरपराणि चर द्वात्रिंशतं वर्षाणि स्वच्छं ब्रह्मचर्यमिदानीमप्यक्षीणकल्मषोऽसीत्यूचे प्रजापतिः ।
अथास्मिन्नेवङ्कारमुपसन्ने मघवति प्रजापतिरुवाच, य एष आत्मापहतपाप्मादिगुणो दर्शितोऽक्षिणि च स्वप्ने च स एष यो विषयेन्द्रियसंयोगविरहात्प्रसन्नः सुषुप्तावस्थायामिति ।
अत्रापि नेन्द्रो निर्ववार ।
यथा हि जाग्रद्वा स्वप्नगतो वायमहमस्मीति इमानि भूतामनि चेति विजानाति नैवं सुषुप्तः किञ्चिदपि वेदयते, तदा खल्वयमचेतयमानोऽभावं प्राप्त इव भवति ।
तदिह का निर्वृतिरिति ।
एव मुक्तवति मघवति बताद्यापि न ते कल्मषक्षयोऽभूत् ।
तत्पुनरपराणि चर पञ्च वर्षाणि ब्रह्मचर्यमित्यवोचत्प्रजापतिः ।
तदेवमस्य मघोनस्त्रिभिः पर्यायैर्व्यतीयुः षण्णावतिवर्षाणि ।
चतुर्थे च पर्याये पञ्च वर्षाणीत्येकोत्तरं शतं वर्षाणि ब्रह्मचर्यं चरतः सहस्राक्षस्य सोपेदिरे ।

अथास्मै ब्रह्मचर्यसंपदुन्मृदितकल्मषाय मघवते य एषोऽक्षिणि यश्च स्वप्ने सुषुप्ते अनुस्यूत एष आत्मापहतपाप्मादिगुणको दर्शितः, तमेवऽमघवन्मर्त्यं वै शरीरम्ऽ इत्यादिना विस्पष्टं व्याचष्टे प्रजापतिः ।
अयमस्याभिसंधिःयावत्किञ्चित सुखं दुःखमागमापायि तत्सर्वं शरीरेन्द्रियान्तःकरणसंबन्धि, न त्वात्मनः. स पुनरेतानेव शरीरादीननाद्यविद्यावासनावशादात्मत्वेनाबिप्रतीतस्तद्गतेन सुखदुःखेन तद्वन्तमात्मानमभिमन्यमानोऽनुतप्यते ।
यदा त्वयमपहतपाप्मत्वादिलक्षणमुदासीनमात्मानं चैतन्यानन्दघने रूपे व्यवस्थितः समस्तलोककामान् प्राप्तो भवति ।

एतस्यैव हि परमानन्दस्य मात्राः सर्वे कामाः ।
दुःखं त्वविद्यानिर्माणमिति न विद्वानाप्नोति ।
ऽअशीलितोपनिषदां व्यामोह इह जायते ।
तेषामनुग्रहायेदमुपाख्यानमवर्तयम् ॥
ऽ एवं व्यवस्थित उत्तराद्वाक्यसंदर्भात्प्राजापत्यातक्षिणि च स्वप्ने सुषुप्ते च चतुर्थो च पर्यायेऽएष संप्रसादोऽस्माच्छरीरात्समुत्थायऽ इति जीवात्मैवोपहतपाप्मादिगुणः श्रुत्योच्यते ।
नो खथलु परस्याक्षिस्थानं संभवति ।
नापि स्वप्नाद्यवस्थायोगः ।
नापि शरीरात्समुत्थानम् ।
तस्माद्यस्यैतत्सर्वं सोऽपहतपाप्मादिगुणः श्रुत्योक्तः ।
जीवस्य चैतत्सर्वमिति स एवापहतपाप्मादिगुणः श्रुत्योक्त इति नापहतपाप्मादिबिः परं ब्रह्म गम्यते ।
ननु जीवस्यापहतपाप्मत्वादयो न संभवन्तीत्युक्तम् ।
वचनाद्भविष्यति ।
किमिव वचनं न कुर्यात् ।
नास्ति वचनस्यातिबारः ।
नच मानान्तरविरोधः ।
नहि जीवः पाप्मादिस्वभावः, किन्तु वाग्बुद्धिशरीरारम्भसंभवोऽस्य पाप्मादिः शरीराद्यभावे न भवति धूम इव धूमध्वजाबाव इति शङ्कार्थः ।
निराकरोति तं प्रति ब्रूयाताविर्भूतस्वरूपस्तु ।
अयमभिसंधिःपौर्वापर्यालोचनया तावदुपनिषदां शुद्धबुद्धमुक्तमेकमप्रपञ्चं ब्रह्म तदतिरिक्तं च सर्वं तद्विवर्तो रज्जोरिव भुजङ्ग इत्यत्र तात्पर्यमवगम्यते ।
तथाच जीवोऽप्यविद्याकल्पितदेहेन्द्रियाद्युपहितं रूपं ब्रह्मणो न तु स्वबाविकः ।
एवं च नापहतपाप्मत्वादयस्तस्मिन्नविद्योपाधौ संभविनः ।
आविर्भूतब्रह्मरूपे तु निरुपाधौ संभवन्तो ब्रह्मण एव न जीवस्य ।
एवं च ब्रह्मैवापहतापाप्मादिगुणं श्रुत्युक्तमिति तदेव दहराकाशो न जीव इति ।
स्यादेतत् ।
स्वरूपाविर्भावे चेद्ब्रह्मैव न जीवः, तर्हि विप्रतिषिद्धमिदमभिधीयते जीव आविर्भूतस्वरूप इति, अत आह भूतपूर्वगत्येति ।
उदशरावब्रह्मणेनेति ।
यथैव हि मघोनः प्रतिबिम्बान्युदशरव उपजानापायधर्मकाण्यात्मलक्षणविरहान्नात्मा, एवं देहेन्द्रियाद्यप्युपजनापायध४ अकं नात्मेत्युदशरावदृष्टान्तेन शरीरात्मताया व्युत्थानं बाध इति ।
चोदयतिकथं पुनः स्वं च रूपमिति ।
द्रव्यान्तरसंसृष्टं हि तेनाभिभूतं तस्माद्विविच्यमानं व्यज्यते हेमतारकादि ।
कूटस्थनित्यस्य पुनरन्येनासंसृष्टस्य कुतो विवेचनादभिव्यक्तिः ।
नच संसारावस्थायां जीवोऽनभिव्यक्तः ।
दृष्ट्यादयो ह्यस्य स्वरूपं, ते च संसारावस्थायां भासन्त इति कथं जीवरूपं न भासत इत्यर्थः ।
परिहरति प्राग्विवेकज्ञानोत्पत्तेरिति ।
अयमर्थःयद्यप्यस्य कूटस्थनित्यस्यान्यसंसर्गो न वस्तुतोऽस्ति, यद्यपि च संसारावस्थायामस्य दृष्ट्यादिरूपं चकास्ति, तथाप्यनिर्वाच्यानाद्यविद्यावशादविद्याकल्पितैरेव देहेन्द्रियादिभिरसंसृष्टमपि संसृष्टमिवि विविक्तमप्यविविक्तमिव दृष्ट्यादिरूपमस्य प्रथते ।
तथाच देहेन्द्रियादिगतैस्तापादिभिस्तापादिमदिव भवतीति ।
उपपादितं चैतद्विस्तरेणाध्यासभाष्य इति नेहोपपाद्यते ।
यद्यपि स्फटिकादयो जपाकुसुमादिसंनिहिताः, संनिधानं च संयुक्तसंयोगात्मक, तथा च संयुक्ताः, तथापि न साक्षाज्जपादिकुसुमसंयोगिन इत्येतावता दृष्टाचिन्तता इति ।
वेदना हर्षभयशोकादयः ।
दार्ष्टान्तिके योजयति तथा देहादीति ।
ऽसंप्रसादोऽस्माच्छरीरात्समुत्थाय परं ज्योतिरुपसंपद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यतेऽ इत्येतद्विभजते श्रुतिकृतं विवेकविज्ञानमिति ।
तदनेन श्रवणमननध्यानाभ्यासाद्विवेकविज्ञानमुक्त्वा तस्य विवेकविज्ञानस्य फलं केवलात्मरूपसाक्षात्कारः स्वरूपेणाभिनिष्पत्तिः, स च साक्षात्कारो वृत्तिरूपः प्रपञ्चमात्रं प्रविलापयन् स्वयमपि प्रपञ्चरूपत्वात्कतकफलवत्प्रविलीयते ।
तथाच निर्मृष्टनिखिलप्रपञ्चजालमनुपसर्गमपराधीनप्रकाशमात्मज्योतिः सिद्धं भवति ।
तदिदमुक्तम्परं ज्योतिरुपसंपद्येति ।
अत्र चोपसंपत्तावुत्तरकालायामपि क्त्वाप्रयोगो मुखं व्यादाय स्वपितीतीवन्मन्तव्यः ।
यधा च विविकेसाक्षात्कारः शरीरात्समुत्थानं, न तु शरीरापादानकं गमनम्, तदा तत्सशरीरस्यापि संभवति प्रारब्धकार्यकर्मक्षस्य पुरस्तादित्याह तथा विवेकाविवेकमात्रेणेति ।
न केवलंऽस योह वै तत्परमं ब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवतिऽ इत्यादिश्रुतिभ्यो जीवस्य परमात्मनोऽबेदः, प्राजापत्यवाक्यसंदर्भपर्यालोचनयप्येवमेव प्रतिपत्तव्यमित्याह कुतश्चैतदेवं प्रतिपत्तव्यमिति ।
स्यादेतत् ।

प्रतिच्छायात्मवज्जीवं परमात्मनो वस्तुतो भिन्नमप्यमृताभयात्मत्वेन ग्राहयित्वा पश्चात्परमात्मानमृताभयादिमन्तं प्रजापतिर्ग्राह्यति, न त्वयं जीवस्य परमात्मभावमाचष्टे छायात्मन इवेत्यत आह नापि प्रतिच्छायात्मायमक्षिलक्षित इति ।
अक्षिलक्षितोऽप्यात्मैवोपदिश्यते न छायात्मा ।
तस्मादसिद्धो दृष्टान्तः ।
किञ्च द्वितीयादिष्वपि पर्यायेषुऽएतं त्वेव ते भूयोऽनुव्याख्यायस्यामिऽ इत्युपक्रमात्प्रथमपर्यायनिर्दिष्टो न छायापुरुषः, अपि तु ततोऽन्यो दृष्टात्मेति दर्शयति, अन्यथा प्रजापतेः प्रतारकत्वप्रसङ्गादित्यत आह तथा द्वितीयेऽपीति ।
अथ छायापुरुष एव जीवः कस्मान्न भवति ।
तथाच छायापुरुष एवैतमिति परामृश्यत इत्यत आह किञ्चाहमद्य स्वप्ने हस्तिनमिति ।
किञ्चिते समुच्चयाभिधानं पूर्वोपपत्तिसाहित्यं ब्रूते, तच्च शङ्कानिराकरणद्वारेण ।
छायापुरुषोऽस्थायी, स्थायी चायमात्मा चकास्ति, प्रत्यभिज्ञानादित्यर्थः ।
नहि खल्वयमेवमिति ।
अयं सुषुप्तः ।
संप्रति सुषुप्तावस्थायाम् ।
अहमात्मानमहङ्कारास्पदमात्मानम् ।
न जानाति ।
केन प्रकरेण न जानातीत्यत आह अयमहमस्मीमानि भूतानि चेति ।
यथा  जागृतौ स्वप्ने चेति ।
ऽनहि विज्ञातुर्विज्ञातेर्विपरिलोपो विद्यतेऽविनाशित्वात्ऽ इत्यनेनाविनाशित्वं सिद्धवद्धेतुकुर्वता सुप्तोत्थितस्यात्मप्रत्यभिज्ञानमुक्तम्, य एवाहं जागरित्वा सुप्तः स एवैतर्हि जागर्मीति ।
आचार्यदेशयमतमाह केचित्त्विति ।
यदि ह्येतमित्यनेनानन्तरोक्तं चक्षुरधिष्ठानं पुरुषं परामृश्ट तस्यात्मत्वमुच्येत ततो न भवेच्छायापुरुषः ।
न त्वेतदस्ति ।
वाक्योपक्रमसूचितस्य परात्मनः परामर्शात् ।
न खलु जीवात्मनोऽपहतपाप्मत्वादिगुणसंभव इत्यर्थः ।
तदेतद्दूषयति तेषामेतमिति ।
सुबोधम् ।
मतान्तरमाह अपरेतु वादिन इति ।
यदि न जीवः ।
कर्ता भोक्ता च वस्तुतो भवेत्, ततस्तदाश्रयाः कर्मविधय उपरुध्येरन् ।
सूत्रकारवचनं चऽनासंभवात्ऽ इति कुप्येत ।
तत्खलु ब्रह्मणो गुणानां जीवेऽसंभवमाह ।
न चाभेदे ब्रह्मणो जीवानां ब्रह्मगुणानामसंभवो जीवेष्विति तेषामभिप्रायः ।
तेषां वादिनां शारीरकेणैवोत्तरं दत्तम् ।
तथाहिपौर्वापर्यपर्यालोचनया वेदान्तानामेकमद्वयमात्मतत्त्वं, जीवास्त्वविद्योपधानकल्पिता इत्यत्र तात्पर्यमवगम्यते ।
नच वस्तुसतो ब्रह्मणो गुणाः समारोपितेषु जीवेषु संभवन्ति ।
नो खलु वस्तुसत्या रज्ज्वा धर्माः सेव्यत्वादयः समारोपिते भुजङ्गे संभविनः ।
नच समारोपितो भुजङ्गो रज्ज्वा भिन्नः ।
तस्मान्न सूत्रव्याकोपः ।
अविद्याकल्पितं च कर्तृत्वभोक्तृत्वं यथालोकसिद्धमुपाश्रित्य कर्मविधयः प्रवृत्ताः, श्येनादिविधय इव निषिद्धेऽपिऽन हिंस्यात्सर्वा भूतानिऽ इति साध्यांशेऽभिचारेऽतिक्रान्तनिषेधं पुरुषमाश्रित्याविद्यावत्पुरुषाश्रयत्वाच्छस्त्रस्येत्युक्तम् ।
तदिदमाह तेषां सर्वेषामिति ॥१९ ॥



१.३.५.२०.

ननु ब्रह्मचेदत्र वक्तव्यं कृतं जीवपरामर्शेनेत्युक्तमित्यत आह अन्यार्थश्च परामर्शः ।
जीवस्योपाधिकल्पितस्य ब्रह्मभाव उपदेष्टव्यः, न चासौ जीवमपरामृश्य शक्य उपदेष्टुमिति तिसृष्ववस्थासु जीवः परामृष्टः ।
तद्भावप्रविलयनं तस्य पारमार्थिकं ब्रह्मभावं दर्शयितुमित्यर्थः ॥२० ॥



१.३.५.२१.

अल्पश्रुतेरिति चेत्तदुक्तम् ।
निगदव्याख्यातेन बाष्येण व्याख्यातम् ॥२१ ॥



१.३.६.२२.

अनुकृतेस्तस्य च ।
ऽअभानं तेजसो दृष्टं सति तेजोऽन्तरे यतः ।
तेजोधात्वन्तरं तस्मादनुकाराच्च गम्यते ॥
ऽ बलीयसा हि सौरेण तेजसा मन्दं तेजश्चन्द्रतारकाद्यभिभूयमानं दृष्टं, न तु तेजसोऽन्येन ।
येऽपि पिधायकाः प्रदीपस्य गृहघटादयो न ते स्वभासा प्रदीपं भासयितुमीशते ।
श्रूयते चऽतस्य भासा सर्वमिदं विभातिऽ इति ।
सर्वशब्दः प्रकृतसूर्याद्यपेक्षः ।
न चातुल्यरूपेऽनुभानमित्यनुकारः संभवति ।
नहि गावो वराहमनुधावन्तीति कृष्णविहङ्गानुधावनमुपपद्यते गवाम्, अपि तु तादृशसूकरानुधावनम् ।
तस्माद्यद्यपिऽयस्मिन् द्यौः पृथिवी चान्तरिक्षमोतम्ऽ इति ब्रह्म प्रकृतं, तथाप्यभिभवानुकारसामर्थ्यलक्षणेन लिङ्गेन प्रकरणबाधया तेजोधातुरवगम्यते, न तु ब्रह्म, लिङ्गानुपपत्तेः ।
तत्र तं तस्येति च सर्वनामपदानि प्रदर्शनीयमेवावम्रक्ष्यन्ति ।
नच तच्छब्दः पूर्वोक्तपरामर्शीति नियमः समस्ति ।
नहिऽतेन रक्तं रागात्ऽऽतस्यापत्यम्ऽ इत्यादौ पूर्वोक्तं किञ्चिदस्ति ।
तस्मात्प्रमाणान्तराप्रतीतमपि तेजोऽन्तरमलौकिकं शब्दादुपास्यत्वेन गम्यत इति प्राप्ते उच्यतेऽब्रह्मण्येव हि तल्लिङ्गं न तु तेजस्यलौकिके ।
तस्मान्न तदुपास्यत्वे ब्रह्म ज्ञेयं तु गम्यते ॥
ऽऽतमेव भान्तत्ऽ इत्यत्र किमलौकिकं तेजः कल्पयित्वा सूर्यादीनामनुभानमुपपद्यताम्, किंवाऽभारूपः सत्यसंकल्पःऽ इति श्रुत्यन्तरप्रसिद्धेन ब्रह्मणो भानेन सूर्यादीनां भानमुपपाद्यतामिति विशये न श्रुतसंभवेऽश्रुतस्य कल्पना युज्यत इत्यप्रसिद्धं नालौकिकमुपास्यं तेजो युज्यते, अपि तु श्रुतिप्रसिद्धं ब्रह्मैव ज्ञेयमिति ।
तदेतदाह प्राज्ञ एवात्मा भवितुमर्हति ।
विरोधमाह समत्वाच्चेति ।
ननु स्वप्रतिभाने सूर्यादयश्चाक्षुषं तेजोऽपेक्षन्ते ।
न ह्यन्धेनैते दृश्यन्ते ।
तथा तदेव चाक्षुषं तेजो बाह्यसौर्यादितेजाप्यायितं रूपादि प्रकाशयति नानाप्यायितम्, अन्धकारेऽपि रूपदर्शनप्रसङ्गादित्यत आह यं भान्तमनुभायुरिति ।
नहि तेजोन्तरस्य तेजोऽन्तरापेक्षां व्यासेधामः, किन्तु तद्भानमनुभानम् ।
नच लोचनभानमनुभान्ति सूर्यादयः ।
तदिदमुक्तं नहि प्रदीप इति ।
पूर्वपक्षमनुभाष्य व्यभिचारमाह यदप्युक्तमिति ।
एतदुक्तं भवतियदि स्वरूपसाम्याभावमभिप्रेत्यानुकारो निराक्रियते, तदा व्यभाचिरः ।
अथ क्रियासाम्याभावं, सोऽसिद्धः ।
अस्ति हि वायुरजसोः स्वरूपविसदृशयोरपि नियतदिग्देशवहनक्रियासाम्यम् ।
वन्ह्ययः पिण्डयोस्तु यद्यपि दहनक्रिया न भिद्यते तथापि द्रव्यभेदेन क्रियाभेदं कल्पयित्वा क्रियासादृश्यं व्याख्येयम् ।
तदेवमनुकृतेरिति विभज्य तस्य चेति सूत्रावयवं विभजते तस्य चेति चतुर्थमिति ।
ज्योतिषां सूर्यादीनां ब्रह्म ज्योतिःप्रकाशकमित्यर्थः ।
तेजोऽन्तरेणानिन्द्रियभावमापन्नेन सूर्यादितेजो विभातीत्यप्रसिद्धम् ।
सर्वशब्दस्य हि स्वरसतो निःशेषाभिधानं वृत्तिः ।
सा तेजेधातावलौकिके रूपमात्रप्रकाशके संकुचेत् ।
ब्रह्मणि तु निःशेषजगदवभासके न सर्वशब्दस्य वृत्तिः संकुचतीति तत्रशब्दमाहरन्निति ।
सर्वत्र खल्वयं तत्रशब्दः पूर्वोक्तपरामर्शी ।
ऽतेन रक्तं रागात्ऽ इत्यादावपि प्रकृतेः परस्मिन्प्रत्ययेर्ऽथभेदेऽन्वाख्यायमाने प्रातिपदिकप्रत्यर्थस्य पूर्ववृत्तत्वमस्तीति तेनेति तत्परामर्शान्न व्यभाचिरः ।
तथाच सर्वनामश्रुतिरेव ब्रह्मोपस्थापयति ।
तेन भवतु नाम प्रकरणाल्लिङ्गं बलीयः, श्रुतिस्तु लिङ्गाद्बलीयसीति श्रौतमिह ब्रह्मैव गम्यत इति ।
अपि चापेक्षितानपेक्षिताभाधानयोरपेक्षिताभिधानं युक्तं, दृष्टार्थत्वादित्याह अनन्तरं च हिरण्यमये परे कोश इति ।
अस्मिन्वाक्ये ज्योतिषां ज्योतिरित्युक्तं, तत्र कथं तत्ज्योतिषां ज्योतिरित्यपेक्षायामितदमुपतिष्ठते न तत्र सूर्य इति ।
स्वातन्त्र्येण तूच्यमानेऽनपेक्षितं स्याददृष्टार्थमिति ।
ब्रह्मण्यपि चैषां भानप्रतिषेधोऽनकल्पत इति ।
अयमभिप्रायःऽन तत्र सूर्यो भातिऽ इति नेयं सतिसप्तमी, यतः सूर्यादीनां तस्मिन् सत्यभिभवः प्रतीयेत ।
अपि तु विषयसप्तमी ।
तेन न तत्र ब्रह्मणि प्रकाशयितव्ये सूर्यादयः प्रकाशकतया भान्ति, किन्तु ब्रह्मैव सूर्यादिषु प्रकाशयितव्येषु प्रकाशकत्वेन भाति ।
तच्च स्वयंप्रकाशम्, अगृह्यो नहि गृह्यत इत्यादिश्रुतिभ्य इति ॥२२ ॥



१.३.६.२३.

अपि च स्मर्यते ।
न तद्भासयत इतिब्रह्मणोऽग्राह्यत्वमुक्तम् ।
यदादित्यगतमित्यनेन तस्यैव ग्राहकत्वमुक्तमिति ॥२३ ॥



१.३.७.२४.

शब्दादेव प्रमितः ।
ऽनाञ्जसा मानभेदोऽस्ति परस्मिन्मानवर्जिते ।
भूतभव्येशिता जीवे नाञ्जसी तेन संशयः ॥
ऽ किमङ्गुष्ठमात्रश्रुत्यनुग्रहाय जीवोपासनापरमेतद्वाक्यमस्तु, तदनुरोधेन चेशानश्रुतिः कथञ्चिद्वायाख्यायताम्, आहोस्विदीशानश्रुत्यनुग्रहाय ब्रह्मपरमेतदस्तु, तदनुरोधेनाङ्गुष्ठमात्रश्रुतिः कथञ्चिन्नीयताम् ।
तत्रान्यतरस्यान्यतरानुरोधविषये प्रथमानुरोधो न्याट्य इत्यङ्गुष्ठश्रुत्यनुरोधेनेशानश्रुतिर्नेतव्या ।
अपिच युक्तं हृत्पुण्डरीकदहरस्थानत्वं परमात्मानः, परिमाणमात्रनिर्देशात् ।
नचऽमध्य आत्मनिऽ इत्यत्र स्थानभेदोऽवगम्यते ।
आत्मशब्दो ह्ययं स्वभाववचनो वा जीववचनो वा ब्रह्मवचनो वा स्यात् ।
तत्र स्वभावस्य स्वभवित्रधीननिरूपणतया स्वस्य च भवितुरनिर्देशान्न ज्ञायते कस्य मध्य इति ।
नच जीवपरयोरस्ति मध्यमञ्जसेति नैष स्थाननिर्देशो विस्पष्टः ।
स्पष्टस्तु परिमाणनिर्देशः ।
परिमाणभेदश्च परस्मिन्न संभवतीति जीवात्मैवाङ्गुष्ठमात्रः ।
स खल्वन्तःकरणाद्युपाधिकल्पितो भागः परमात्मनः ।
अन्तःकरणं च प्रायेण हृत्कमलकोशस्थानं, हृत्कमलकोशश्च मनुष्याणामङ्गुष्ठमात्र इति तदवच्छिन्नो जीवात्माप्यङ्गुष्ठमात्रः, नभ इव वंशपर्वावच्छिन्नमरत्निमात्रम् ।
अपि च जीवात्मनः स्पष्टमङ्गुष्ठमात्रत्वं स्मर्यतेऽअङ्गुष्ठमात्रं पुरुषं निश्चकर्ष यमो बलात्ऽ इति ।
नहि सर्वेशस्य ब्रह्मणो यमेन बलान्निष्कर्षः कल्पते ।
यमो हि जगौऽहरिगुरुवशगोऽस्मि न स्वतन्त्रः प्रभवति संयमने ममापि विष्णुःऽ इति ।
तेनाङ्गुष्ठमात्रत्वस्य जीवे निश्छयादापेक्षिकं किञ्चिद्भूतभव्यं प्रति जीवस्येशानत्वं व्याख्येयम् ।
ऽएतद्वै तत्ऽइति च प्रत्यक्षजीवरूपं परामृशति ।
तस्माज्जीवात्मैवात्रोपास्य इति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्तेऽभिधीयतेऽप्रश्नोत्तरत्वादीशानश्रवणस्याविशेषतः ।
जीवस्य ब्रह्मरूपत्वप्रत्यायनपरं वचः ॥
ऽ इह हि भूतभव्यमात्रं प्रति निरङ्कुशमीशानत्वं प्रतीयते ।
प्राक्पृष्टं चात्र ब्रह्मऽअन्यत्र धर्मादन्यत्राधर्मात्ऽ इत्यादिना ।
तदनन्तरस्य संदर्भस्य तत्प्रतिवचनतेचितेतिऽएतद्वै तत्ऽ इति ब्रह्माभिधानं युक्तम् ।
तथा चाङ्गुष्ठमात्रतया यद्यपि जीवेऽवगम्यते तथापि न तत्परमेतद्वाक्यं, किन्त्वङ्गुष्ठमात्रस्य जीवस्य ब्रह्मरूपताप्रतिपादनपरम् ।
एवं निरङ्कुशमीशानत्वं न संकोचयितव्यम् ।
नच ब्रह्मप्रश्नोत्तरता हातव्या ।
तेन यथाऽतत्त्वमस्तिऽ इति विज्ञानात्मनस्त्वंपदार्थस्य तदिति परमात्मनैकत्वं प्रतिपाद्यते, तथेहाप्यङ्गुष्ठपरिमितस्य विज्ञानात्मन ईशानश्रुत्या ब्रह्मभावः प्रतिपाद्य इति युक्तम् ॥२४ ॥



१.३.७.२५.

हृद्यपेक्षया तु मनुष्याधिकारत्वात् ।
सर्वगतस्यापि परब्रह्मणो हृदयेऽवस्थानमपेक्ष्येतिजीवाभिप्रायम् ।
न चान्यः परमात्मान इह ग्रहणमर्हतीति न जीवपरमेतद्वाक्यमित्यर्थः ।
मनुष्यानेवेति ।
त्रैवर्णिकानेव ।
अर्थित्वादिति ।
अन्तःसंज्ञानां मोक्षमाणानां च काम्येषु कर्मस्वधिकारं निषेधति शक्तत्वादितितिर्यग्देवर्षीणामशक्तानामधिकारं निवर्तयति ।
उपनयनादिशास्त्राच्चेतिशूद्राणामनधिकारितां दर्शयति ।
यदप्युक्तं परिमाणोपदेशात्स्मृतेश्चेति ।
यद्येतत्परमात्मपरं किमिति तर्हि जीव इहोच्यते ।
ननु परमात्मैवोच्यताम् ।
उच्यते च जीवः, तस्माज्जीवपरमेवेति भावः ।
परिहरति तत्प्रत्युच्यत इति ।
जीवस्य हि तत्त्वं परमात्मभावः, तद्वक्तव्यम्, नच तज्जीवमनभिधाय शक्यं वक्तुमिति जीव उच्यत इत्यर्थः ॥२५ ॥



१.३.८.२६.

तदुपर्यपि बादरायणः संभवात् ।
देवर्षीणां ब्रह्मविज्ञानाधिकारचिन्ता समन्वयलक्षणेऽसंगतेत्यस्याः प्रासङ्गिकीं संगतिं दर्शयितुं प्रसङ्गमाह अङ्गुष्ठमात्रश्रुतिरिति ।
स्यादेतत् ।
देवदीनां विविधविचित्रानन्दभोगभोगिनां वैराग्याभावान्नार्थित्वं ब्रह्मविद्यायामित्यत आह तत्रार्थित्वं तावन्मोक्षविषयमिति ।
क्षयातिशययोग्यस्य स्वर्गाद्युपभोगेऽपि भावादस्ति वैराग्यमित्यर्थः ।
ननु देवादीनां विग्रहाद्यभावेन्द्रियार्थसंनिकर्षजायाः प्रमाणादिवृत्तेरनुपपत्तेरविद्वत्तया सामर्थ्याभावेन नाधिकार इत्यत आह तदा सामर्थ्यमिति तेषामिति ।
यथा च मन्त्रादिभ्यस्तदवगमस्तथोपरिष्टादुपपादयिष्यते ।
ननु शुद्रवदुपनयनासंभवेनाध्यायनाभावात्तेषामनधिकार इत्यत आह न चोपनयनशास्त्रेणेति ।
न खलु विधिवत्गुरुमुखाद्गृह्यमाणो वेदः फलवत्कर्मब्रह्मावबोधहेतुः, अपि त्वध्ययनोत्तरकालं निगमनिरुक्तलव्याकरणादिविदितपदतर्थसंगतेरधिशाब्दन्यायतत्त्वस्य पुंसः स्मर्यमाणः ।
स च मनुष्याणामिह जन्मनीव देवदीनां प्राचि भवे विधिवधीत आम्नाय इह जन्मनि स्मर्यमाणः ।
अत एव स्वयं प्रतिभातो वेदः संभवतीत्यर्थः ।
नच कर्मानधिकारे ब्रह्मविद्यानधिकारो भवतीत्याह यदपि कर्मस्वनधिकारकारणमुक्तमिति ।
वस्वादीनां हि न वस्वाद्यान्तरमस्ति ।
नापि भृग्वादीनां भृग्वाद्यन्तरमस्ति ।
प्राचां वसुभृगुप्रभृतीनां क्षीणाधिकारत्वेनेदानीं देवर्षित्वाबावादित्यर्थः ॥२६ ॥



१.३.८.२७.

विरोधः कर्मणीति चेन्नानेकप्रतिपत्तेर्दर्शनात् ।
मन्त्रादिपदसमन्वयात्प्रतीयमानोर्ऽथः प्रमाणान्तराविरोधे सत्युपेयः न तु विरोधे ।
प्रमाणान्तरविरुद्धं चेदं विग्रहवत्त्वादि देवतायाः ।
तस्मात्ऽयजमानः प्रस्तरःऽ इत्यादिवदुपचरितार्थो मन्त्रादिर्व्याख्येयः ।
तथाच विग्रहाद्यभावाच्छब्दोपहितार्थोर्ऽथोपहितो वा शब्दो देवतेत्यचेतनत्वान्न तस्याः क्कचिदप्यधिकार इति शङ्कार्थः ।
निराकरोति न ।
कस्मात् ।
अनेकरूपप्रतिपत्तेः ।
सैव कुत इत्यत आह दर्शनात्श्रुतिषु स्मृतिषु च ।
तथाहिएकस्यानेककायनिर्माणमदर्शनाद्वा न युज्यते, बाधदर्शनाद्वा ।
तत्रादर्शनमसिद्धं, श्रुतिस्मृतिभ्यां दर्शनात् ।
नहि लौकिकेन प्रमाणेनादृष्टत्वादागमेन दृष्टमदृष्टं भवति, मा भूद्यागादीनामपि स्वर्गादिसाधनत्वमदृष्टमिति मनुष्यशररस्य मातापितृसंयोगजत्वनियमादपि पित्रोः संयोगे कुतः संभवः, संभवे वानग्नितोऽपि धूमः स्यादिति बाधदर्शनमिति चेत् ।
हन्त किं शरीरत्वेन हेतुना देवादिशरीरमपि मातापितृसंयोगजं सिषाधयिषसि ।
तथा चानेकान्तो हेत्वाभासः, स्वेदजोद्भिज्जानां शरीराणामतद्भेतुत्वात् ।
इच्छामात्रनिर्माणत्वं देहादीनामदृष्टचरमिति चेत्, न ।
भूतोपादानत्वेनेच्छामात्रनिर्माणत्वासिद्धेः ।
भूतवशिनां हि देवादीनां नानाकायचिकीर्षावशाद्भूतक्रियोत्पत्तौ भूतानां परस्परसंयोगेन नानाकायमसुत्पादात् ।
दृष्टा च वशिन इच्छावशाद्वये क्रिया, यथा विषविद्याविद इच्छामात्रेण विषशकलप्रेरणम् ।
नच विषविद्याविदो दर्शनेनाधिष्ठानदर्शनाद्व्यवहितविप्रकृष्टभूतादर्शनाद्देवादीनां कथमदिष्ठानमिति वाच्यम् ।
काचाभ्रपटलपिहितस्य विप्रकृष्टस्य च भौमशनैश्चरादेर्दर्शनेन व्यभाचिरात् ।
असक्ताश्च दृष्टयो देवादीनां काचाभ्रपटलादिवन्महीमहीधरादिभिर्न व्यवधीयन्ते ।
न चास्मदादिवत्तेषां शरीरित्वेन व्यवहिताविप्रकृष्टादिदर्शनासंभवोऽनुमीयत इति वाच्यम्, आगमविरोधिनोऽनुमानस्योत्पादायोगात् ।
अन्तार्धानं चाञ्जनादिना मनुजानामिव तेषां प्रभवतामुपपद्यते, तेन संनिहितानामपि न क्रतुदेशे दर्शनं भविष्यति ।
तस्मात्सूक्तमनेकप्रतिपत्तेरिति तथाहि कति देवा इत्युपक्रम्येति ।
वैश्वदेवशास्त्रस्य हि निविदिऽकति देवाःऽ इत्युपक्रम्य निविदैवोत्तरं दत्तं शाकल्याय याज्ञवल्क्येन त्रयश्च त्री च शता त्रयश्च त्री च सहस्रेति ।
विविन्नाम शस्.मानदेवतासंख्यावाचकानि मन्त्रपदानि ।
एतदुक्तं भवतिवैश्वदेवस्य निविदि कति देवाः शस्यमानाः प्रसंख्याता इति शाकल्येन पृष्टे याज्ञवल्क्यस्योत्तरंऽत्रयश्च त्री च शताऽ इत्यादि ।
यावत्संख्याका वैश्वदेवनिविदि संख्याता देवास्त एतावन्त इति ।
पुनश्च शाकल्येनऽकतमे तेऽ इति संख्येयेषु पृष्टेषु याज्ञवल्क्यस्योत्तरं महिमान एवैषामेते त्रयस्त्रिंशत्त्वेव देवा इति ।
अष्टौ वसव एकादश रुद्रा द्वादशादित्या इन्द्रश्च प्रजापतिश्चेति त्रयस्त्रिंशद्देवाः ।
तत्राग्निश्च पृथिवी च वायुश्चान्तरिक्षं चादित्यश्च द्यौश्च चन्द्रमाश्च नक्षत्राणि चेति वसवः ।
एते हि प्राणिनां कर्मफलाश्रयेण कार्यकारणसंघातरूपेण परिणमन्तो जगदिदं सर्वं वासयन्ति, तस्माद्वसवः ।
कतमे रुद्रा इति दशेमे पुरुषे प्राणाः बुद्धिकर्मेन्द्रियाणि दश, एकादशं च मन इति ।
तदेतानि प्राणः, तद्वृत्तित्वात् ।
ते हि प्रायणकाल उत्क्रामन्तः पुरुषं रोदयन्तीति रुद्राः ।
कतम आदित्या इति द्वादशमासाः संवत्सरस्यावयवाः पुनः पुनः परुवर्तमानाः प्राणभृतामायूंषु च कर्मफलोपभोगं चादापयन्तीत्यादित्याः ।
अशनिरिन्द्रः, सा हि बलं, सा हीन्द्रस्य परमा ईशता, तया हि सर्वान्प्राणिनः प्रमापयति, तेन स्तनयित्नुरशनिरिन्द्रः ।
यज्ञः प्रजापितिरित, यज्ञसाधनं च यज्ञरूपं च पशवः प्रजापतिः ।
एत एव त्रयस्त्रिंशद्देवाः षण्णामग्निष्टथिवीवाट्वन्तरिक्षादित्यदिवां महिमानो न ततो भिद्यन्ते ।
षडेव तु देवाः ।
ते तु षडग्निं पृथिवीं चैकूकृत्यान्तरिक्षं वायुं चैकीकृत्य दिवं चादित्यं चैकीकृत्य त्रयो लोकास्त्रय एव देवा भवन्ति ।
एत एव च त्रयोऽन्नप्राणयोरन्तर्भवन्तोऽन्नप्राणौ द्वौ देवौ भवतः ।
तावप्यध्यर्धो देव एकः ।
कतमोऽध्यर्धः, योऽयं वायुः पवते ।
कथमयमेक एवाध्यर्धः, यदस्मिन्सति सर्वमिदमध्यर्धं वृद्धिं प्राप्नोति तेनाध्यर्ध इति ।
कतम एक इति, स एवाध्यर्धः प्राण एको ब्रह्म ।
सर्वदेवात्मत्वेन बृहत्त्वाद्ब्रह्म तदेव त्यदित्याचक्षते परोक्षाभिधायकेन शब्देन ।
तस्मादेकस्यैव देवस्य महिमवशाद्युगपदनेकदेवरूपतामाह श्रुतिः ।
स्मृतिश्च निगव्याख्याता ।
अपि च पृथग्जनानामप्युपायानुष्ठानवशात्प्राप्ताणिमद्यैश्वर्याणां युगपदङ्गभावप्रतिपत्तिरङ्गमावगमनं, तस्य दर्शनात् ।
तदेव परिस्फुटं दर्शयितुं व्यतिरेकं तावदाह क्कचिदेक इति ।
न खलु बहुषु श्राद्धेष्वेको ब्राह्मणो युगपदङ्गभावं गन्तुमर्हति ।
एकस्यानेकत्र युहपदङ्गभावमाह क्कचिच्चैक इति ।
यथैकं ब्राह्मणमुद्दिश्य युगपन्नमस्कारः क्रियते बहुभिस्तथा स्वस्थानस्थितामेकां देवतामुद्दिश्य बहुभिर्यजमानैर्नानादेशावस्थितैर्युगपद्धविस्त्यज्यते, तस्याश्च तत्रासंनिहिताया अप्यङ्गभावो भवति ।
अस्ति हि तस्या युगपद्विप्रकृष्टानेकार्थोपलम्भसामर्थ्यमित्युपपादितम् ॥२७ ॥



१.३.८.२८.

शब्द इति चेन्नातः प्रभवात्प्रत्यक्षानुमानाभ्याम् ।
गोत्वादिवत्पूर्वावमर्शाभावादुपाधेरप्येकस्याप्रतीतेः पाचकादिवदाकाशषादिशब्दवद्व्यक्तिवचना एव वस्वादिशब्दाः तस्याश्च नित्यत्वात्तया सह संबन्धो नित्यो भवेत् ।
विग्रहादियोगे तु सावयवत्वेन वस्वादीनामनित्यत्वात्ततः पूर्वं वस्वादिशब्दो न स्वार्थेन संबद्ध आसीन्, स्वार्थस्यैवाभावात् ।
ततश्चोत्पन्ने वस्वादौ वस्वादिशब्दसंबन्धः प्रादुर्भवन्देवदत्तादिशब्दसंबन्धवत्पुरुषबुद्धिप्रभव इति तत्पूर्वको वाक्यार्थप्रत्ययोऽपि पुरुषबुद्ध्यधीनः स्यात् ।
पुरुषबुद्धिश्च मानान्तराधीनजन्मेति मानान्तरापेक्षया प्रामाण्यं वेदस्य व्याहन्येतेति शङ्कार्थः ।
उत्तरं न ।
अतः प्रभवात् ।
वसुत्वादिजातिवाचकाच्छब्दात्तज्जातीयां व्यक्तिं चिकीर्षितां बुद्धिवासिख्य तस्याः प्रभवनम् ।
तदिदं तत्प्रभवत्वम् ।
एतदुक्तं भवतियद्यपि न शब्द उपादानकामं वस्वादीनां ब्रह्मोपादानत्वात्, तथापि निमित्तकारणमुक्तेन क्रमेण ।
न चैतावता शब्दार्थसंबन्धस्यानित्यत्वं, वस्वादिजातेर्वा तदुपाधेर्वा यया कयाचिदाकृत्यावच्छिन्नस्य नित्यत्वादिति ।
इममेवार्तमाक्षेपसमाधानाभ्यां विभजते ननु जन्माद्यस्य यत इति ।
ते निगदव्याख्याते ।
तत्किमिदानीं स्वयंभुवा वाङ्निर्मिता कालिदासादिभिरिव कुमारसंभवादि, तथाच तदेव प्रमाणान्तरापेक्षवाक्यत्वादप्रामाण्यमापतितमित्यत आह उत्सर्गोऽप्ययं वाचः संप्रदायप्रवर्तनात्मक इति ।
संप्रदायो गुरुशिष्यपरम्परयाध्ययनम् ।
एतदुक्तं भवतिस्वयंभुवो वेदकर्तृत्वेऽपि न कालिदासादिवत्स्वतन्त्रत्वमपि तु पूर्वसृष्ट्यनुसारेण ।
एतच्चास्माभिरुपपादितम् ।

उपपादयिष्यति चाग्रे भाष्यकारः ।
अपि चाद्यत्वेऽप्येतद्दृश्यते ।
तद्दर्शनात्प्राचामपि कर्तृणां तथाभावोऽनुमीयत इत्याह अपिच चिकीर्षितमिति ।
आक्षिपति किमात्मकं पुनरिति ।
अयमभिसंधिःवाचकशब्दप्रभवत्वं हि देवानामभ्युपेतव्यं, अवाचकेन तेषां बुद्धावनालेखनात् ।
तत्र न तावद्वस्वादीनां वकारादयो वर्णा वाचकाः, तेषां प्रत्युच्चारणमन्यत्वेनाशक्यसंगतिग्रहत्वात्, अगृहीतसंगतेश्च वाचकत्वेऽतिप्रसङ्गात् ।
अपि चैते प्रत्येकं वा वाक्यार्थमभिदधीरन्मिलिता वा ।
न तावत्प्रत्येकम्, एकवर्णोच्चारणानन्तरमर्थप्रत्ययादर्शनात्, वर्णान्तरोच्चारणानर्थक्यप्रसङ्गाच्च ।
नाप मिलिताः, तेषामेकवक्तृप्रयुज्यमानानं रूपतो व्यक्तितो वा प्रतिक्षणमपवर्गिणां मिथः साहित्यसंभवाभावात् ।
नच प्रत्येकसमुदायाभ्यामन्यः प्रकारः संभवति ।
नच स्वरूपसाहित्याभावेऽपि वर्णानामाग्नेयादीनामिव संस्कारद्वारकमस्ति साहित्यमिति सांप्रतं, विकल्पासहत्वात् ।
को नु खल्वयं संस्कारोऽभिमतः, किमपूर्वमाग्नेयादिजन्यमिव, किंवा भावनापरनामा स्मृतिप्रसवबीजम् ।
न तावत्प्रथमः कल्पः ।
नहि शब्दः स्वरूपतोऽङ्गतो वाविदितोऽविदितसंगतिरर्थधीहेतुरिन्द्रियवत् ।
उच्चरितस्य बधिरेणागृहीतस्य गृहीतस्य वागृहीतसंगतेरप्रत्यायकत्वात् ।
तस्माद्विदितो विदितसंगतिर्विदितसमस्तज्ञापनाङ्गश्च शब्दो धूमादिवत्प्रत्यायकोऽभ्युपेयः ।
तथाचापूर्वाभिधानोऽस्य संस्कारः प्रत्यायनाङ्गमित्यर्थप्रत्ययात्प्राग्वगन्तव्यः ।
नच तदा तस्यावगमोपायोऽस्ति ।
अर्थप्रत्ययात्तु तदवगमं समर्थयमानो दुरुत्तरमितरेतराश्रयमाविशति, संस्कारवसायादर्थप्रत्ययः, ततश्च तदवसाय इति ।
भावनाभिधानस्तु संस्कारः स्मृतिप्रसवसामर्थ्यमात्मनः ।
नच तदेवार्थप्रत्ययप्रसवसामर्थ्यमपि भवितुमर्हति ।
नापि तस्यैव सामर्थ्यस्य सामर्थ्यावन्तरम् ।
नहि यैव बह्नेर्दहनशक्तिः सैव तस्य प्रकाशनशक्तिः ।
नापि दहनशक्तेः प्रकाशनशक्तिः.अपिच व्युत्क्रमेणोच्चरितेभ्यो वर्णेभ्यः सैवास्ति स्मृतिबीजं वासनेत्यर्थप्रत्ययः प्रसज्येत ।
न चास्ति ।
तस्मान्न कथञ्चिदपि वर्णा अर्थवीहेतवः ।
नापि तदतिरिक्तः स्फोटात्मा ।
तस्यानुभवानारोहात् ।
अर्थधियस्तु कार्यात्तदवगमे परस्पराश्रयप्रसङ्ग इत्युक्तप्रायम् ।
सत्तामात्रेण तु तस्य नित्यस्यार्थधीहेतुभावे सर्वदार्थप्रत्ययोत्पादप्रसङ्गः, निरपेक्षस्य हेतोः सदातनत्वात् ।
तस्माद्वाचकाच्छब्दाद्वाच्योत्पाद इत्यनुपपन्नमिति ।
अत्राचार्यदेशीय आह स्फोटमित्याहेति ।
मृष्यामहे न वर्णाः प्रत्यायका इति ।
न स्फोट इति तु न मृष्यामः ।
तदनुभवानन्तरं विदितसंगतेरर्थधीसमुत्पादात् ।
नच वर्णातिरिक्तस्य तस्यानुभावो नास्ति ।
गौरित्येकं पदं, गामानय शुक्लमित्येकं वाक्यगिति नानावर्णपदातिरिक्तैकपदवाक्यावगतेः सर्वजनीनत्वात् ।
न चायमसीति बाधके एकपदवाक्यानुभवः शक्यो मिथ्येतिवक्तुम् ।
नाप्यौपाधिकः ।
उपाधिः खल्वेकधीग्राह्यता वा स्यात्, एकार्थधीहेतुता वा ।
न तावदेकधीगोचराणां धवस्वदिरपलाशानामेकनिर्भासः प्रत्ययः समस्ति ।
तथा सति धवस्वदिरपलाशा इति न जातु स्यात् ।
नाप्येकार्थधीहेतुता ।
तद्धेतुत्वस्य वर्णेषु व्यासेधात् ।
तद्धेतुत्वेन तु साहित्यकल्पनेऽन्योन्याश्रयप्रसङ्गः ।
साहित्यात्तद्धेतुत्वं तद्धेतुत्वाच्च साहित्यमिति ।
तस्मादयमबाधितोऽनुपाधिश्च पदवाक्यगोचर एकनिर्भासानुभावो वर्णातिरिक्तं वाचकमेकमवलम्बेन स स्फोट इति तं च ध्वनयः प्रत्येकं व्यञ्जयन्तोऽपि न द्रागित्वेव विशदयन्ति, येन द्रागार्थधीः स्यात् ।
अपि तु रत्नतत्त्वज्ञानवद्यथास्वं द्वित्रिचतुष्पञ्चषड्दर्शनजनितसंस्कारपरिपाकसचिवचेतोलब्धजन्मनि चरमे चेतसि चकास्ति विशदं पदवाक्यतत्त्वमिति प्रागनुत्पन्नायास्तदनन्तरमर्थधिय उदय इति नोत्तरेषामानर्थक्यं ध्वनीनाम् ।
नापि प्राचां, तदभावे तज्जनितसंस्कारतत्परिपाकाभावेनानुग्रहाबावात् ।
अन्त्यस्य चेतसः केवलस्याजनकत्वात् ।
नच पदप्रत्ययवत्,

प्रत्येकमव्यक्तामर्थधियमाधास्यन्ति प्राञ्चो वर्णाः, चरमस्तु तत्सचिवः स्फुटतरामिति युक्तम् ।
व्यक्ताव्यक्तावभासितायाः प्रत्यक्षज्ञाननियमात् ।
स्फोटज्ञानस्य च प्रत्यक्षत्वात् ।
अर्थधियस्त्वप्रत्यक्षाया मानान्तरजन्मनो व्यक्त एवोपजनो न वा स्यान्न पुनरस्फुट इति न समः समाधिः ।
तस्मान्नित्यः स्फोट एव वाचको न वर्णा इति ।
तदेतदाचार्यदेशीयमतं स्वमतमुपपादयन्नपाकरोति वर्णा एव तु न शब्द इति ।
एवं हि वर्णातिरिक्तः स्फोटोऽब्युपेयेत, यदि वर्णानां वाचकत्वं न संभवेत्, स चानुभवपद्धतिमध्यासीत ।
द्विधी च वाचकत्वं वर्णानां, क्षणिकत्वेनाशक्यसंगतिग्रहत्वाद्वा व्यस्तसमस्तप्रकारद्वयाभावाद्वा ।
न तावत्प्रथमः कल्पः ।
वर्णानां क्षणकत्वे मानाभावात् ।
ननु वर्णानां प्रत्युच्चारणमन्यत्वं सर्वजनप्रसिद्धम् ।
न ।
प्रत्यभिज्ञायमानत्वात् ।
न चासत्यप्येकत्वे ज्वालादिवत्सादृश्यनिबन्धनमेतत्, प्रत्यभिज्ञानमिति सांप्रतम् ।
सादृश्यनिबन्धनत्वमस्य बलव्दबाधकोपनिपाताद्वास्थीयेत, क्कचिज्ज्वालादौ व्यभिचारदर्शनाद्वा ।
तत्र क्कचिद्व्यभिचारदर्शनेन तदुत्प्रेक्षायामुच्यते वृद्धेः स्वतःप्रामाण्.वादिभिःऽउत्प्रेक्षेत हि यो मोहादज्ञातमपि बाधनम् ।
स सर्वव्यवहारेषु संशयात्मा क्षयं व्रजेत् ॥
ऽ इति ।
प्रपञ्चितं चैतदस्माभिर्न्यायकणिकायाम् ।
न चेदं प्रत्यभिज्ञानं गत्वादिजातिविषयं न गादिव्यक्तिविषयं, तासां प्रतिनरं भेदोपलम्भादत एव शब्दबेदोपलम्भाद्वाक्तृभेद उन्नीयतेऽसोमशर्माधीते न विष्णुशर्माऽ इति युक्तम् ।
यतो बहुषु गकारमुच्चारयत्सु निपुणमनुभवः परीक्ष्यताम् ।
यथा कालक्षीं च स्वस्तिमतीं चेक्षमाणस्य व्यक्तिभेदप्रथायां सत्यामेव तदनुगतमेकं सामान्यं प्रथते, तथा किं गकारादिषु भेदेन प्रथमानेष्वेव गत्वमेकं तदनुगतं चकास्ति, किंवा यथा गोत्वमाजानत एकं भिन्नदेशपरिमाणसंस्थानव्यक्त्युपधानभेदाद्भिन्नदेशमिवाल्पमिव महदिव दीर्घमिव वामनमिव तथागव्यक्तिराजानत एकापि व्यञ्जकभेदात्तधर्मानुपातिनीव प्रथत इति भवन्त एव विदाङ्कुर्वन्तु ।
तत्र हव्यक्तिभेदमङ्गीकृत्यापि यो गत्वस्यैकस्य परोपधानभेदकल्पनाप्रयासः स वरं गव्यक्तावेवास्तु किमन्तर्गडुना गत्वेनाभ्युपेतेन ।
यथाहुःऽतेन यत्प्रार्त्यते जातेस्तद्वर्णादेव लप्स्यते ।
व्यक्तिलभ्यं तु नादेभ्य इति गत्वादिधीर्वृथाः ॥
ऽ नच स्वस्तिन्त्यादिवत्गव्यक्तिभेदप्रत्ययः स्फुटः प्रत्युच्चरणमस्ति ।
तथा सति दश गकरानुदचारयच्चैत्र इति हि प्रत्ययः स्यात् ।
न स्याद्दशकृत्व उदचारयद्गकारमिति ।
न चैष जात्यभिप्रायोऽभ्यासो यथा शतकृत्वस्तित्तिरीनुपायुङ्क्त देवदत्त इति ।
अत्र हि सोरस्ताडं क्रन्दतोऽपि गकारादिव्यक्तौ लोकस्योच्चारणाभ्यासप्रत्ययस्य विनिर्वृत्तिः ।
चोदकः प्रत्यभिज्ञानबाधकमुत्थापयतिं कथं ह्येकस्मिन्काले बहूनामुच्चारयतामिति ।
यत्युगपद्विरुद्धधर्मसंसर्गवत्तत्नान्, यथा गवाश्वादिर्द्विशफैकशफकेशरगलकम्बलादिमान् ।
युगपदुदात्तानुदात्तादिविरुद्धधर्मसंसर्गवांश्चायं वर्णः ।
तस्मान्नाना भवितुमर्हति ।
न चोदात्तादयो व्यञ्जकधर्माः, न वर्णधर्मा इति सांप्रतम् ।
व्यञ्जका ह्यस्य वायवः ।
तेषामश्रवणत्वे कथं तद्धर्माः श्रावणाः स्युः ।
इदं तावदत्र वक्तव्यम् ।
नहि गुणगोचरमिन्द्रियं गुणिनमपि गोचरयति, मा भूवन् घ्राणरसनश्रोत्राणां गन्धरसशब्दगोचराणां तद्वन्तः पृथिव्युदकाकाशा गोचराः ।
एवं च मा नाम भूद्वायुगोचरं श्रोत्रम्, तद्गुणांस्तूदात्तादीन् गोचरयिष्यति ।
ते च शब्दसंसर्गग्रहात्शब्दधर्मत्वेनाध्यवसीयन्ते ।
नच शब्दस्य प्रत्यबिज्ञानावधृतैकत्वस्य स्वरूपत उदात्तादयो धर्माः परस्परविरोधिनोऽपर्यायेण संभवन्ति. तस्माद्यथा मुखस्यैकस्य मणिकृपाणदर्पणाद्युपधानवशान्नानादेशपरिमाणसंस्थानभेदविभ्रमः, एवमेकस्यापि वर्णस्य व्यञ्जकध्वनिनिबन्धनोऽयं विरुद्धनानाधर्मसंसर्गविभ्रमः, न तु भाविको नानाधर्मसंसर्ग इति स्थितेऽभ्युपेत्य परिहारमाह भाष्यकारः अथवा ध्वनिकृत इति ।
अथवेति पूर्वपक्षं व्यावर्तयति ।
भवेतां नाम गुणगुणिनावेकेन्द्रियग्राह्यौ, तथाप्यदोषः ।
ध्वनीनामपि शब्दवच्छ्रावणत्वात् ।
ध्वनिस्वरूपं प्रश्नपूर्वकं वर्णेभ्यो निष्कर्षयति कः पुनरयमिति ।
न चायमनिर्धारितविशेषवर्णत्वसामान्यमात्रप्रत्ययो न तु वर्णातिरिक्तदभिव्यञ्जकध्वनिप्रत्यय इति सांप्रतम् ।
तस्यानुनासिकत्वादिभेदभिन्नस्य गादिव्यक्तिवत्प्रत्यभिज्ञानाभावात्, अप्रत्यभिज्ञायमानस्य चैकत्वाभावेन सामान्यभावानुपपत्तेः ।
तस्मादवर्णात्मको वैष शब्दः, शब्दातिरिक्तो वा ध्वनिः, शब्दव्ञ्जकः श्रावणोऽभ्युपेयः उभयथापि चाक्षु व्यञ्जनेषु च तत्तद्ध्वनिभेदोपधानेनानुनासिकत्वादयोऽवगम्यमानास्तद्धर्मा एव शब्दे प्रतीयन्ते न तु स्वतः शब्दस्य धर्माः ।
तथा च येषामनुनासिकत्वादयो धर्माः परस्परविरुद्धा भासन्ते भवतु तेषां ध्वनीनामनित्यता ।
नहि तेषु प्रत्यभिज्ञानमस्ति ।
येषु तु वर्णेषु प्रत्यभिज्ञानं न तेषामनुनासिकत्वादयो धर्मा इति नानित्याः ।
एवं च सति

सालम्बना इति ।
यद्येष परस्याग्रहो धर्मिण्यगृह्यमाणे तद्धर्मा न शक्या ग्रहीतुमिति, एवं नामास्तु तथा तुष्यतु परः ।
तथाप्यदोष इत्यर्थः ।
तदनेन प्रबन्धेन क्षणिकत्वेन वर्णानामशक्यसंगतिग्रहतया यदवाचकत्वमापादितं वर्णानां तदपाकृतम् ।
व्यस्तसमस्तप्रकारद्वयासंभवेन तु यदासञ्जितं तन्निराचिकीर्षुराह वर्णेभ्यश्चार्थप्रतेरिति ।
कल्पनाममृष्यमाण एकदेश्याह न कल्पयामीति ।
निराकरोति न ।
अस्या अपि बुद्धेरिति ।
निरूपयतु तावद्गौरित्येकं पदमिति धियमायुष्मान् ।
किमियं पूर्वानुभूतान्गकारादीनेव सामस्त्येनावगाहते किंवा गकाराद्यतिरिक्तं, गवयमिव वराहादिभ्यो विलक्षणम् ।
यदि गकारादिविलक्षणमवभासयेत्, गकारादिरूषितः प्रत्ययो न स्यात् ।
नहि वराहधीर्महिषरूषितं वराहमवगाहते ।
पदतत्त्वमेकं प्रत्येकमभिव्यञ्जयन्तो ध्वनयः प्रयत्नभेदभिन्नास्तुल्यस्थानकरणनिष्पाद्यतयान्योन्यविसदृशतत्तत्पदव्यञ्जकध्वनिसादृश्येन स्वव्यञ्जनीयस्यैकस्य पदतत्त्वस्य मिथो विसदृशानेकपदसादृश्यान्यापादयन्तः सादृश्योपधानभेदादेकमप्यभागमपि नानेव भागवदिव भासयन्ति, मुख्यमिवैकं नियतवर्णपरिमाणस्थानसंश्तानभेदमपि मणिकृपाणदर्पणादयोऽनेकवर्णपरिमाणसंस्थानभेदम् ।
एवं च कल्पिता एवास्य भागा वर्णा इति चेत्, तत्किमिदानीं वर्णभेदानसत्यपि बाधके मिथ्येति वक्तुमध्यवसितोऽसि ।
एकधीरेव नानात्वस्य बिकेति चेत्, हन्तास्यां नाना वर्णाः प्रथन्त इति नानात्वावभास एकैकत्वं कस्मान्न बाधते ।
अथवा वनसेनादिबुद्धिवदेकत्वनानात्वे न विरुद्धे ।
नो खलु सेनावनबुद्धी गजपदातितुरगादीनां चम्पकाशोककिंशुकादीनां च भेदमपबाधमाने उदीयेते, अपि तु भिन्नानामेव सतां केनचिदेकेनोपाधिनावच्छिन्नानामेकत्वामापादयतः ।
नच पुरोपाधिकेनैकत्वेन स्वभाविकं नानात्वं विरुध्यते ।
नह्यौपचारिकमग्नित्वं माणवकस्य स्वाभाविकनरत्वविरोधि ।
तस्मात्प्रत्येकवर्णानुभवजतितभावनानिचयलब्धजन्मनि निखिलवर्णावगाहिनि स्मृतिज्ञान एकस्मिन्भासमानानां वर्णानां तदेकविज्ञानविषयतया वैकार्थधीहेतुतया वैकत्वमौपचारिकमवगन्तव्यम् ।
न चैकार्थधीहेतुत्वेनैकत्वमेकत्वेन चैकार्थधीहेतुभाव इति परस्पराश्रयम् ।
नह्यर्थप्रत्ययात्पूर्वमेतावन्तो वर्णा एकस्मृतिसमारोहिणो न प्रथन्ते ।
न च तत्प्रथनानन्तरं वृद्धस्यार्थधीर्नोन्नीयते, तदुन्नयनाच्च तेषामेकार्थधियं प्रति कारकत्वमेकमवगम्यैकपदत्वाध्यसानमिति नान्योन्याश्रयम् ।
न चैकस्मृतिसमारोहिणां क्रमाक्रमविपरीतक्रमप्रयुक्तानामभेदो वर्णानामिति यथाकथञ्चित्प्रयुक्तेभ्य एतेभ्योर्ऽथप्रत्ययप्रसङ्ग इति वाच्यम् ।
उक्तं हिऽयावन्तो यादृशा ये च पदार्थप्रतिपादने ।
वर्णाः प्रज्ञातसामर्थ्यस्ते तथैवावबोधकाः ॥
ऽ इति ।
ननु पङ्क्तिबुद्धावेकस्यामक्रमायामपि वास्तवी शालादीनामस्ति पङ्गिरिति तथैव प्रथा युक्ता, नच तथेह वर्णानां नित्यानां विभूनां चास्ति वास्तवः क्रमः, प्रत्ययोपाधिस्तु भवेत्, सचैक इति, कुतस्त्यः क्रम एषामिति चेत्, ।
न एकस्यामपि स्मृतौ वर्णरूपवत्क्रमवत्पूर्वानुभूततापरामर्शात् ।
तथाहिजाराराजेति पदयोः प्रथयन्त्योः स्मृतिधियोस्तत्त्वेऽपि वर्णानां क्रमभेदात्पदभेदः स्फुटतरं चकास्ति ।
तथाच नाक्रमविपरीतक्रमप्रयुक्तानामविशेषः  स्मृतिबुद्धावेकस्यां वर्णानां क्रमप्रयुक्तानाम् ।
यथाहुःऽपदावधारणोपायान्बहूनिच्छन्ति सूरयः ।
क्रमन्यूनातिरिक्तत्वस्वरवाक्यश्रुतिस्मृतिः ॥
ऽ इति ।
शेषमतिरोहितार्थम् ।
दिङ्मात्रमत्र सूचितं, विस्तरस्तु तत्त्वबिन्दाववगन्तव्य इति ।
अलं वा नैयायिकैर्विवादेन ।
सन्त्वनित्या एव वर्णास्तथापि गत्वाद्यवच्छेदेनैव संगतिग्रहोऽवनादिश्च व्यवहारः सेत्स्यतीत्याह अथापि नामेति ॥२८ ॥



१.३.८.२९.

अत एव च नित्यत्वम् ।
ननु प्राच्यामेव मीमांसायां वेदस्य नित्यत्वं सिद्धं तत्किं पुनः साध्यत इत्यत आह स्वतन्त्रस्य कर्तुरस्मरणादेव हि स्थिते वेदस्य नित्यत्व इति ।
नह्यनित्याज्जगदुत्पत्तुमर्हति, तस्याप्युत्पत्तिमत्त्वेन सापेक्षत्वात् ।
तस्मान्नित्यो वेदः जगदुत्पत्तिहेतुत्वात्, ईश्वरवदिति सिद्धमेव नित्यत्वमनेन दृढीकृतम् ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥२९ ॥



१.३.८.३०.

समाननामरूपत्वाच्चावृत्तावप्यविरोधो दर्शनात्स्मृतेश्च ।
शङ्कापदोत्तरत्वात्सूत्रस्य पठति अथापि स्यादिति ।
अभिधानाभिधेयाविच्छेदे हि संबन्धनित्यत्वं भवेत् ।
एवमध्यायपकाध्येतृपरंपराविच्छेदे वेदस्य नित्यत्वं स्यात् ।
निरन्वयस्य तु जगतः प्रविलयेऽत्यन्तासतश्चापूर्वस्योत्पादेऽभिधानाभिधेयावत्यन्तमुच्छिन्नाविति किमाश्रयः संबन्धः स्यात् ।
अध्यापकाध्येतृसंतानविच्छेदे च किमाश्रयो वेदः स्यात् ।
नच जीवास्तद्वासनावासितः सन्तीति वाच्यम् ।
अन्तःकरणाद्युपाधिकल्पिता हि ते तद्विच्छेदे न स्थातुमर्हन्ति ।
नच ब्रह्मणस्तद्वासना, तस्य विद्यात्मनः शुद्धस्वभावस्य तदयोगात् ।
ब्रह्मणश्च सृष्ट्यादावन्तःकरणानि तदवच्छिन्नाश्छ जीवाः प्रादुर्भवन्तो नपूर्वकर्माविद्यावासनावन्तो भवितुमर्हन्ति, अपूर्वत्वात् ।
तस्माद्विरुद्धमिदं शब्दार्थसंबन्धवेदनित्यत्वं सृष्टिप्रलयाभ्युपगमेनेति ।
अभिधातृग्रहणेनाध्यापकाध्येतारावुक्तौ ।
शङ्कां निराकर्तुं सूत्रमवतारयति तत्रेदमभिधीयते समाननामरूपत्वादिति ।
यद्यपि महाप्रलयसमये नान्तःकरणादयः समुदाचरद्वृत्तयः सन्ति तथापि स्वकारणेऽनिर्वाच्यायामविद्यायां लीनाः सूक्ष्मेण शक्तिरूपेण कर्मविक्षेपकाविद्यावासनाभिः महावतिष्ठन्त एव ।
तथा च स्मृतिःऽआसीदिदं तमोभूतमप्रज्ञातमलक्षणम् ।
अप्रतर्क्यमविज्ञेयं प्रसुप्तमिव सर्वः ॥
ऽ इति ।
ते चावधैं प्राप्य परमेश्वरेच्छाप्रचोदिता यथा कूर्मदेहे निलीनान्यङ्गानि ततो निःसरन्ति, यथा वा वर्षापाये प्राप्तमृद्भावानि मण्डूकशरीराणि तद्वासनावासिततया घनघनाघनासारावसेकसुहितानि पुनर्मण्डूकदेहभावमनुभवन्ति, तथा पूर्ववासनावशात्पूर्वसमाननामरूपाण्युत्पद्यन्ते ।
एतदुक्तं भवतियद्यपीश्वरात्प्रभवः संसारमण्डलस्य, तथापीश्वरः प्राणभृत्कर्माविद्यासहकारी तदनुरूपमेव सृजति ।
नच सर्गप्रलयप्रवाहस्यानादितामन्तरेणैतदुपपद्यत इति सर्गप्रलयाब्युपगंमेऽपि संसारानादिता न विरुध्यत इति ।
तदिदमुक्तमुपपद्यते चाप्युपलभ्यते च ।
आगमत इति ।
स्यादेतत् ।
भवत्वनादिता संसारस्य, तथापि महाप्रलयान्तरिते कुतः स्मरणं वेदानामित्यत आह अनादौ च संसारे यथा स्वापप्रबोधयोरिति ।
यद्यपिप्राणामात्रावशेषतातन्निः शेषये सुषुप्तप्रलयावस्थयोर्विशेषः, तथापि कर्मविक्षेपसंस्कारसहितलयलक्षणा विद्यावशेषतासाम्येन स्वापप्रलयावस्थयारभेद इति द्रष्टव्यम् ।
ननु नापर्यायेण सर्वेषां सुषुप्तावस्था, केषाञ्चित्तदा प्रबोधात्, तेभ्यस्य सुप्तोत्थितानां ग्रहणसंभवात्, प्रायणकालविप्रकर्षयोश्च वासनोच्छेदकारणयोरभावेन सत्यां वासनायां स्मरणोपपत्तेः शब्दार्थसंबन्धवेदव्यहारानुच्छेदो युज्यते ।
महाप्रलयस्त्वपर्यायेण प्राणभृन्मात्रवतर्ती, प्रायणकालविप्रकर्षौ च तत्र संस्कारमात्रोच्छेदहेतू स्त इति कुतः सुषुप्तवत्पूर्वप्रबोधव्यवहारवदुत्तप्रबोधव्यवहार इति चोदयति स्यादेतत् ।
स्वाप इति ।

परिहरति नैष दोषः ।
सत्यपि व्यवहारोच्छेनीति ।
अयमभिसंधिःन तावत्प्रायणकालविप्रकर्षौ सर्वसंस्कारोच्छेदकौ, पूर्वाभ्यस्तस्मृत्यनुबन्धाज्जातस्य हर्षभयशोकसंप्रतिपत्तेरनुपपत्तेः ।
मनुष्यजन्मवासनानां चानेकजात्यन्तरसहस्रव्यवहितानां पुनर्मनुष्यजातिसंवर्तकेन कर्मणाभिव्यक्त्यभावप्रसङ्गात् ।
तस्मान्निकृष्टधियामपि यत्र सत्यपि प्रायणकालविप्रकर्षादौ पूर्ववासनानुवृत्तिः, तत्र कैव कथा परमेश्वरानुग्रहेण धर्मज्ञानवैराग्यैश्वर्यातिशयसंपन्नानां हिरण्यगर्भप्रभृतीनां महाधियाम् ।
यथावा आ च मनुष्येभ्य आ च कृमिभ्यो ज्ञानादीनामनुभूयते निकर्षः, एवमा मनुष्येभ्य एव आ च भगवतो हिरण्यगर्भज्ज्ञानादीनां प्रकर्षेऽपि संभाव्ते ।
तथाच तदभिवदन्तो वेदस्मृतिवादाः प्रामाण्यमप्रत्यूहमश्रुवते ।
एवं चात्रभवतां हिरण्यगर्भादीनां परमेश्वरानुगृहीतानामुपपद्यते कल्पान्तरसंबन्धिनिखिलव्यवहारानुसंधानमिति ।
सुगममन्यत् ।
स्यादेतत् ।
अस्तु कल्पनान्तरव्यवहारानुसंधानं तेषाम् ।
अस्यां तु सृष्टावन्य एव देशः, अन्य एव चैषामर्थाः, अन्य एव वर्णाश्रमाः, धर्माच्चानर्थोर्ऽथश्चाधर्मात्, अनर्थश्चेप्सितोर्ऽथश्चानीप्सितः अपूर्वत्वात्सर्गस्य ।
तस्मात्कृतमत्र कल्पान्तरव्यवहारानुसंधानेन, अत्किञ्चित्करत्वात् ।
तथाच पूर्वव्यवहारोच्छेदाच्छब्दार्थसंबन्धश्च वेदश्चानित्यौ प्रसज्येयातामित्यत आह प्राणिनां च सुखप्राप्तय इति ।
यथावस्तुस्वभावसामर्थ्यं हि सर्गः प्रवर्तते, नतु स्वभावसामर्थ्यमन्यथयितुमर्हति ।
नहि जातु सुखं तत्त्वेन जिहास्यते, दुःखं चोपादित्स्यते ।
नच जातु धर्माधर्मयोः सामर्थ्याविपर्ययो भवति ।
नहि मृत्पिण्डात्पटः, घटश्च तन्तुभ्यो जायते ।
तथा सति वस्तुसामर्थ्यनियमाभावात्सर्वं सर्वस्माद्भवेदिति पिपासुरपि दहनमाहृत्य पिपासामुपशमयेत्, शीतार्तो वा तोयमाहृत्य शीतार्तिमिति ।
तेन सृष्ट्यन्तरेऽपि ब्रह्महत्यादिरनर्थहेतुरेवार्थहेतुश्च यागादिरित्यानुपूर्व्यं सिद्धम् ।
एवं य एव वेदा अस्मिन्कल्पे त एव कल्पान्तरे, त एव चैषामर्था त एव च वर्णाश्रमाः ।
दृष्टसाधर्म्यसंभवे तद्वैधर्मकल्पनमनुमानागमविरुद्धम् ।
ऽआगमाश्चेह भूयांसो भाष्यकारेण दर्शिताः ।
श्रुतिस्मृतिपुराणाख्यास्तद्व्याकोपोऽन्यथा भवेत् ॥
ऽ तस्मात्सुष्टूक्तं समाननामरूपत्वाच्चावृत्तावप्यविरोध इति ।
ऽअग्निर्वा अकामयतऽ इति ।
भाविनां वृत्तिमाश्रित्य यजमान एवाग्निरुच्यते ।
नह्यग्नेर्देवतान्तरमग्निरस्ति ॥३० ॥



१.३.८.३१.

मध्वादिष्वसंभवादनधिकारं जैमिनिः ।
ब्रह्मविद्यास्वधिकारं देवर्षीणां ब्रूवाणः प्रष्टव्यो जायते, किं सर्वासु ब्रह्मविद्या स्वविशेषेण सर्वेषां किंवा कासुचिदेव केषाञ्चित् ।
यद्यविशेषेण सर्वासु, ततो मध्वादिविद्यास्वसंभवः ।
कथम् ।
असौ वा आदित्यो देवमध्वित्यत्र हि मनुष्या आदित्यं मध्वध्यासेनोपासीरन् ।
उपास्योपासकभावो हि भेदाधिष्ठानो न स्वात्मन्यादित्यस्य देवतायाः संभवति ।
न चादित्यान्तरमस्ति ।
प्राचामादित्यानामस्मिन्कल्पे क्षीणाधिकारत्वात् ।
पुनश्चादित्यव्यपाश्रयाणि पञ्च रोहितादीन्युपक्रम्येति ।
अयमर्थःऽअसौ वा आदित्यो देवमधुऽ इति देवानां मोदहेतुत्वान्मध्विव मधु ।
भ्रामरमधुसारूप्यमाहास्य श्रुतिःऽतस्य मधुनो द्यौरेव तिरश्चीनवंशः ।

अन्तरिक्षं मध्वपूपः ।
आदित्यस्य हि मधुनोऽपूपः पटलमन्तरिक्षमाकाशं, तत्रावस्थानात् ।
यानि च सोमाज्यपयःप्रभृतीन्यग्नौ हूयते तान्यादित्यरश्मिभिरग्निसंवलितैरूत्पन्नपाकान्यमृतीभावमापन्नान्यदित्यमण्डलमृङ्मन्त्रमधुनैपर्नीयन्ते ।
यथा हि भ्रमराः पुष्पेभ्य आहृत्य मकरन्दं स्वस्थानमानयन्त्येवमृङ्मन्त्रभ्रमराः प्रयोगसमवैतार्थस्मरणादिभिरृग्वेदविहितेभ्यः कर्मकुसुमेभ्य आहृत्य तन्निष्पन्नं मकरन्दमादित्यमण्डलं लोहिताभिरस्य प्राचीभी रश्मिनाडीभिरानयन्ति, तदमृतं वसव उपजीवन्ति ।
अथास्यादित्यमधुनो दक्षिणाभी रश्मिनाडीभिः शुक्लाभि४ अजुर्वेदविहितकर्मकुसुमेभ्य आहृत्याग्नौ हुतं सोमादि पूर्ववदमृतभावमापन्नं यजुर्वेदमन्त्रभ्रमरा आदित्यमण्डलमानयन्ति, तदेतमृतं रुद्रा उपजीवन्ति ।
अथास्यादित्यमधुनः प्रतीचीभी रश्मिनाडीभिः कृष्णाभिः सामवेदविहितकर्मकुसुमेभ्य आहृत्यौ हुतं सोमादि पूर्ववदमृतभावमापन्नं साममन्त्रस्तोत्रभ्रमरा आदित्यमण्डलमानयन्ति, तदमृतमादित्या उपजीवन्ति ।
अथास्यादित्यमधुन उदीचिभिरतिकृष्णाभी रश्मिनाडीभिरथवेदविहितेभ्यः कर्मकुसुमेभ्य आहृत्याग्नौ हुतं सोमादि पूर्ववदमृतभवमापन्नमथर्वाङ्गिरसमन्त्रभ्रमराः, तथाश्वमेधवाचः स्तोमकर्मकुसुमाथतिहासपुराणम्नत्रभ्रमरा आदित्यमण्डलमानयन्ति ।
अश्वमेधे वाचः स्तोमे च पारिप्लवं शंसन्ति इति श्रवणादितिहासपुराणमन्त्राणामप्यस्ति प्रयोगः ।
तदमृतं मरुत उपजीवन्ति ।
अथास्य या आदित्यमधुन ऊर्ध्वा रश्मिनाड्यो गोप्यास्ताभिरुपासनभ्रमराः प्रणवकुसुमादाहृत्यादित्यमण्डलमानयन्ति, तदमृतमुपजीवन्ति साध्याः ।
ता एता आदित्यव्यपाश्रयाः पञ्च रोहितादयो रश्मिनाड्य ऋगादिसंबद्धाः क्रमेणोपदिश्येति योजना ।
एतदेवामृतं दृष्ट्वोपलभ्य यथास्वं समस्तैझ करणैर्यशस्तेजहन्द्रियसाकल्यवीर्यान्नाद्यान्यमृतं तदुपलभ्यादित्ये तृप्यति ।
तेन खल्वमृतेन देवानां वस्वादीनां मोदनं विदधदादित्यो मधु ।
एतदुक्तं भवतिन केवलमुपास्योपासकभाव एकस्मिन्विरुध्यते, अपि तु ज्ञातृज्ञेयभावश्च प्राप्यप्रापकभावश्चेति ।
तथाग्निः पाद इति ।
अधिदैवतं खल्वाकाशे ब्रह्मदृष्टिविधानार्थमुक्तम् ।
आकाशस्य हि सर्वगतत्वं रूपादिहीनत्वे च ब्रह्मणा सारूप्यं, तस्य चैतस्याकाशस्य ब्रह्मणश्चत्वारः पादा अग्न्यादयःऽअग्निः पादःऽ इत्यादिना दर्शिताः ।
यथा हि गोः पादा न गवा वियुज्यतन्त, एवमग्न्यादयोऽपि नाकाशेन सर्वगतेनेत्याकाशस्य पादाः ।
तदेवमाकाशस्य चतुष्पदो ब्रह्मदृष्टिं विधाय स्वरूपेण वायुं संवर्गगुणकमुपास्यं विधातुं महीकरोतिवायुर्वाव संवर्गः ।
तथा स्वरूपेणैवादित्यं ब्रह्मदृष्ट्योपास्यं विधातुं महिकरोति आदित्यो ब्रह्मेत्यादेशःुपदेशः ।
अतिरोहितार्थमन्यत् ॥३१ ॥



१.३.८.३२.

यद्युच्येत नाविशेषण सर्वेषां देवर्षीणां सर्वासु ब्रह्मविद्यास्वधिकारः, किन्तु यथासंभवमिति ।
तन्नेदमुपतिष्ठते ज्योतिषि भावाच्च ।
लौकिकौ ह्यादित्यादिशब्दप्रयोगप्रत्ययौ ज्योतिर्मण्डलादिषु दृष्टौ ।
न चैतेषामस्ति चैतन्यम् ।
नह्येतेषु देवदत्तादिवत्तदनुरूपा दृश्यन्ते चेष्टाः ।
स्यादेतत् ।
मन्त्रार्थवादेतिहासपुराणलोकेभ्य इति ।
तत्रऽजगृभ्माते दक्षिणमिन्द्रहसतम्ऽ इति च,ऽकाशिरिन्द्र इत्ऽ इति च ।
काशिर्मुष्टिः ।
तथाऽतुविग्रीवो वपोदरः सुबाहुरन्धसो मदे ।
इन्द्रो वृत्राणि जिघ्रतेऽ इति विग्रहवत्त्वं देवताया मन्त्रार्थवादा अभिवदन्ति ।
तथा हविर्भोजनं देवताया दर्शयन्तिऽअद्धीन्द्र पिब चप्रस्थितस्यऽ इत्यादयः ।
यथेशनम्ऽइन्द्रो दिव इन्द्र ईशे पृथिव्या इन्द्रो अपामिन्द्र इत्पर्वतानाम् ।
इन्द्रो वृधामिन्द्र इन्मेधिराणामिन्द्रः क्षेमे योगे हव्य इन्द्रःऽ इति, तथाऽईशानमस्यजगतः स्वर्दृशमीशानमिन्द्र सत्थुषःऽ इति ।
तथा वरिवसितारं प्रति देवतायाः प्रसादं प्रसन्नायाश्च फलदानां दर्शयतिऽआहुतिभिरेव देवान् हुतादः प्रीणाति तस्मै प्रीता इषमूर्जं च यच्छन्तिऽ इति,ऽतृप्त एवैनमिन्द्र प्रजया पशुभिस्तर्पयतिऽ इति च ।
धर्मशास्त्रकारा अप्याहुःऽते तृप्तास्तर्पयन्त्येनं सर्वकामफलैः शुभैः ।
ऽ इति पुराणवचांसि च भूयांसि देवताविग्रहादिपञ्चकप्रपञ्चमापक्षते ।
लौकिका अपि देवताविग्रहादिपञ्चकं स्मरन्ति चोपरचरन्ति च ।
तथाहियमं दण्डहस्तमालिखन्ति, रुणं पाशहस्तम्, इन्द्रं वज्रहस्तम् ।
कथयन्ति च देवता हविर्भुज इति ।
तथेशनमिमामाहिःदेवग्रामो देवक्षेत्रमिति ।
तथास्याः प्रसादं च प्रसन्नायाश्च फलदानमाहुःप्रसन्नोऽस्य पशुपतिः पुत्रोऽस्य जातः ।
प्रसन्नोऽस्य  धनदो धनमनेन लब्धमिति ।
तदेतत्पूर्वपक्षी दूषयति नेत्युच्यते ।
नहि तावल्लोको नामेति ।
न खलुप्रत्यक्षादिव्यतिरिक्तो लोको नाम प्रमाणान्तरमस्ति, किन्तु प्रत्यक्षादिमूला लोकप्रसिद्धिः सत्यतामश्रुते, तदभावे त्वन्धपरमप्रावन्मूलाभावाद्विपल्वते ।

नच विग्रहादौ प्रत्यक्षादीनामतममस्ति प्रमाणम् ।
न चेतिहासादि मूलं भवितुमर्हति, तस्यापि पौरिषेयत्वेन प्रत्यक्षाद्यपेक्षणात् ।
प्रत्यक्षादीनां चात्राभावादित्याह इतिहासपुराणमपीति ।
ननूक्तं मन्त्रार्थवादेभ्यो विग्रहादिपञ्चकप्रसिद्धिरिति, अत आह अर्थवादा अपीति ।
विध्युद्देशेनैकवाक्यतामापद्यमाना अर्थवादा विधिविषयप्राशस्त्यलक्षणापरा न स्वार्थे प्रमाणं भवितुमर्हन्ति ।
ऽयत्परः शब्दः स शब्दार्थःऽ इति हि शाब्दन्यायविदः ।
प्रमाणान्तरेण तु यत्र स्वार्थेऽपि समर्थ्यते, यथा वायोः क्षेपिष्टत्वम्, तत्र प्रमाणान्तरवशात्सोऽभ्युपेयते न तु शब्दसामर्थ्यात् ।
यत्र तु न प्रमाणान्तरमस्ति, यथा विग्रहादिपञ्चके, सोर्ऽथः शब्दादेवावगन्तव्यः ।
अतत्परश्च शब्दो न तदवगमयुतिमलमिति ।
तदवगमपरस्य तत्रापि तात्पर्.मभ्युपेतव्यम् ।
न चैकं वाक्यमुभयपरं भवतीति वाक्यं भिद्येत ।
नच संभवत्येकवाक्यत्वे वाक्यभेदो युज्यते ।
तस्मात्प्रमाणान्तरानधिगता विग्रहादिमत्ता अन्यपराच्छब्दावगन्तव्येति मनोरथमात्रमित्यर्थः ।
मन्त्राश्च व्रीह्यादिवच्छुत्यादिभिस्तत्र तत्र विनियुज्यमानाः प्रमाणभावननुप्रवेशिनः कथमुपयुज्यन्तां तेष तेषु कर्मस्वित्यपेक्षायां दृष्टे प्रकारे संभवति नादृष्टकल्पनोचिता ।
दृष्टश्च प्रकारः प्रयोगसमवेतार्थस्मारणं, स्मृत्वा चानुतिष्ठन्ति खल्वनुष्ठातारः पदार्थान् ।
औत्सर्गिकी चार्थपरता पदानमित्यपेक्षितप्रयोगसमवेतार्थस्मरणतात्पर्याणां मन्त्राणां नानधिगते विग्रहादावपि तात्पर्यं युज्यत इति न तेभ्योऽपि तत्सिद्धिः ।
तस्माद्देवताविग्रहवत्तादिभावग्रहप्रमाणाबावात्प्राप्ता षष्ठप्रमाणगोचरतास्येति प्राप्तम् ॥३२ ॥



१.३.८.३३.

एवं प्राप्तेऽभिधीयतेभावं तु बादरायणेऽस्ति हि ।
तुशब्दः पूर्वपक्षं व्यावर्तयतिइत्यादि भूतधातोरादित्यादिष्वचेतनत्वमभ्युपगम्यतेइत्यन्तमतिरोहितार्थम् ।
मन्त्रार्थवादादिव्यवहारादिति ।
आदिग्रहणेनेतिहासपुराणधर्मशास्त्राणि गृह्यन्ते ।
मन्त्रादीनां व्यवहारः प्रवृत्तिस्तस्य दर्शनादिति ।
पूर्वपक्षमनुभाषते यदप्युक्तमिति ।
एकदेशिमतेन तावत्परिहरति अत्र ब्रूम इति ।
तदेतत्पूर्वपक्षिणमुत्थाप्य दूषयति अत्राहपूर्वपक्षी ।
शाब्दी खल्वियं गतिः, यत्तात्पर्याधीनवृत्तित्वं नाम ।
नह्यन्यपरः शब्दोऽन्यत्र प्रमाणं भवितुमर्हति ।
नहि श्वित्रिनिर्णेजनपरं श्वेतो धावतीति वाक्यमितः सारमेयगमनं गमयितुमर्हति ।
नच नञ्वति महावाक्येऽवान्तरवाक्यार्थो विधिरूपः शक्योऽवगन्तुम् ।
नच प्रत्ययमात्रात्सोऽप्यर्थोऽस्य भवति, तत्प्रत्ययस्य भ्रान्तित्वात् ।
न पुनः प्रत्यक्षादीनामियं गतिः ।
नह्युदकाहरणार्थिना घटदर्शनायोन्मीलितं चक्षुर्घटपटौ वा पटं वा केवलं नोपलभते ।
तदेवमेकदेशिनि पूर्वपक्षिणा दूषिते परमसिद्धान्तवाद्याह अत्रोच्यते विषम उपन्यास इति ।
अयमभिसंधिःलोके विशिष्टार्थप्रत्यायनाय पदानि प्रयुक्तानि तदन्तरेण न स्वार्थमात्रस्मारणे पर्यवस्यन्ति ।
नहि स्वार्थस्मारणमात्राय लोके पदानां प्रयोगो दृष्टपूर्वः ।
वाक्यार्थे ति दृश्यते ।
न चैतान्यस्मारितस्वार्थानि साक्षाद्वाक्यार्थं प्रत्याययितुमीशते इति स्वार्थस्मारणं वाक्यार्थमितथेऽवान्तरव्यापारः कल्पितः पदानाम् ।
नच यदर्थं यत्तत्तेन विना पर्यवस्यतीति न स्वार्थमात्रभिधाने पर्यवसानं पदानाम् ।
नच नञ्वति वाक्ये विधानपर्यवसानम् ।
तथा सति नञ्पदमनर्थकं स्यात् ।
यथाहुःऽसाक्षाद्यद्यपि कुर्वन्ति पदार्थप्रतिपादनम् ।
वर्णास्तथापि नैतस्मिन्पर्यवस्यन्ति निष्फले ॥
वाक्यार्थमितये तेषां प्रवृत्तौ नान्तरीयम् ।
पाके ज्वालेव काष्ठानां पदार्थप्रतिपादनम् ॥
ऽ इति ।
सेयमेकस्मिन्वाक्ये गतिः ।
यत्र तु वाक्यस्यैकस्य वाक्यान्तरेण संबन्धस्तत्र लोकानुसारतो भूतार्थव्युत्पत्तौ च सिद्धायमेकैकस्य वाक्यस्य तत्तद्विशिष्टार्थप्रत्यायनेन पर्यवसितवृत्तिनः पश्चात्कुतश्चिद्धेतोः प्रयोजनान्तरापेक्षायामन्वयः कल्प्यते ।
यथाऽवायुर्वै क्षेपिष्ठा देवता वायुमेव स्वेन भागधेयेनोपधावति स एवैनं भूतिं गमयति वायव्यं श्वेतमालभेतऽ इत्यत्र ।
इह हि यदि न स्वाध्यायाध्यायनविधिः स्वाध्यायशब्दवाच्यं वेदराशिं पुरुषार्थतामनेष्यत्ततो भूतार्थमात्रपर्यवसिता नार्थवादा विध्युद्देशेनैकवाक्यतामागमिष्यम् ।
तस्मात्स्वाध्यायविधिवशात्कैमर्थ्याकाङ्क्षायां वृत्तान्तदिगोचराः सन्तस्तत्प्रत्यायनद्वारेण विधेयप्राशस्त्यं लक्षयन्ति, न पुनरविवक्षितस्वार्था एव तल्लक्षणे प्रभवन्ति, तथा सति लक्षणैव न भवेत् ।
अभिधेयाविनाभावस्य तद्बीजस्याभावात् ।
अत एव गङ्गायां घोष इत्यत्र गङ्गाशब्दः स्वार्थसंबद्धभेव तीरं लक्षयति न तु समुद्रतीरं, तत्कस्य हेतोः, स्वार्थप्रत्यासत्त्याभावात् ।
न चैतत्सर्वं स्वार्थाविवक्षायां कल्पते ।
अत एव यत्र प्रमाणान्तरविरुद्धार्ता अर्थवादा दृश्यन्ते, यथाःऽआदित्यो वै यूपःऽऽयजमानः प्रस्तरःऽ इत्येवमादयः, तत्र यथा प्रमाणान्तराविरोधः, यथा च स्तुत्यार्थता, तदुभयसिद्ध्यर्थंऽगुणवादस्तुऽ इति चऽतत्सिद्धिःऽ इति चासूत्रयज्जैमिनिः ।
तस्माद्यत्र सोर्ऽथोर्थवादानां प्रमाणान्तरविरुद्धस्तत्र गुणवादेन प्राशस्त्यलक्षणेति लक्षितलक्षणा ।
यत्र तु प्रमाणान्तरसंवादस्तत्र प्रमाणान्तरादिवार्थवादादपि सोर्ऽथः प्रसिध्यति, द्वयोः परस्परानपेक्षयोः प्रत्यक्षानुमानयोरिवैकत्रार्थे प्रवृत्तेः ।
प्रमात्रपेक्षया त्वनुवादकत्वम् ।
प्रमाता ह्यव्युत्पन्नः प्रथमं यथा प्रत्यक्षादिभ्योर्ऽथमवगच्छति न तथाम्नायतः, तत्र व्युत्पत्त्याद्यपेक्षत्वात् ।
नतु प्रमाणापेक्षया, द्वयोः स्वार्थेऽनपेक्षत्वादित्युक्तम् ।
नन्वेवं मानान्तरविरोधेऽपि कस्माद्गुणवादो भवति, यावता शब्दविरोधे मानान्तरमेव कस्मान्न बाध्यते, वेदान्तैरिवाद्वैतविषयैः प्रत्यादयः प्रपञ्चगोचराः, कस्माद्वार्ऽथवादवद्वेदान्ता अपि गुणवादेन न नीयन्ते ।
अत्रोच्यतेलोकानुसारतो द्विविधो हि विषयः शब्दानाम्, द्वारतश्च तात्पर्यतश्च ।
यथैकस्मिन्वाक्ये पदानां पदार्था द्वारतो वाक्यार्थश्च तात्पर्यतो विषयः एवं वाक्यद्वयैकवाक्यतायामपि ।
यथेयं देवदत्तीया गौः क्रेतव्येत्येकं वाक्यम्, एषा बहुक्षीरेत्यपरं तदस्य बहुक्षीरत्वप्रतिपादनं द्वारम् ।
तात्पर्यं तु क्रेतव्येति वाक्यान्तरार्थे ।
तत्र यद्द्वारतस्तत्प्रमाणान्तरविरोधेऽन्यथा नीयते ।
यथा विषं भक्षयेति वाक्यं मा अस्य गृहे भुङ्क्ष्वेति वाक्यान्तरार्थपरं सत् ।
यत्र तु तात्पर्यं तत्र मानान्तरविरोधे पौरुषेयप्रमाणमेव भवति ।
वेदान्तास्तु पौर्वापर्यपर्यालोचनया निरस्तमस्तभेदप्रपञ्चब्रह्मप्रतिपादनपरा अपौरुषेयतया स्वतःसिद्धतात्त्विकप्रमाणवाक्यमादित्यस्य यूपत्वप्रतिपादनपरमपि तु यूपस्तुतिपरम् ।
तस्मात्प्रमाणान्तरविरोधे द्वारीभूतो विषयो गुणवादेन नीयते ।
यत्र तु प्रमाणान्तरं विरोधकं नास्ति, यथा देवतावग्रहादौ, तत्र द्वारतोऽपि विषयः प्रतीयमानो न शक्यस्त्यक्तुम् ।
नच गुणवादेन नेतुं, को हि मुख्ये संभवति गौणमात्रयोदतिप्रसङ्गात् ।
तथा सत्यनधिगतं विग्रहादि प्रतिपादयं वाक्यं भिद्येतेति चेतद्धा ।
भिन्नमेवैतद्वाक्यम् ।
तथा सति तात्पर्यभेदोऽपीति चेत् ।
न ।
द्वारतोऽपि तदवगतौ तात्पर्यान्तरकल्पनायोगात् ।
नच यस्य यत्र न तात्पर्यं तस्य तत्राप्रामाण्यं, तथा ,सति विशिष्टपरं वाक्यं विशेषणेष्वप्रमाणमिति विशिष्टपरमपि न स्यात्, विशेषणाविषयत्वात् ।
विशिष्टविषयत्वेन तु तदाक्षेपे परस्पराश्रयत्वम् ।
आक्षेपाद्धिविशेषणप्रतिपत्तौ सत्यां विशिष्टविषयत्वं विशिष्टविषयत्वाच्च तदाक्षेपः ।
तस्माद्विशिष्टप्रत्ययपरेभ्योऽपि विशेषणानि प्रतीयमानानि तस्यैव वाक्यस्य विषयत्वेनानिच्छताप्यभ्युपेयानि यथा, तद्यान्यपरेभ्योऽप्यर्थवादवाक्येभ्यो देवताविग्रहादयः प्रतीयमाना असति प्रमाणान्तरविरोधे न युक्तास्त्यक्तुम् ।
नहि मुख्यार्थसंभवे गुणवादो युज्यते ।
नच भूतार्थमप्यपौरुषेयं वचो मानान्तरापेक्षं स्वार्थे, येन मानान्तरासंभवे भवेदप्रमाणमित्युक्तम् ।
स्यादेतत् ।
तात्पर्यैक्येऽपि यदि वाक्यभेदः, कथं तर्ह्यर्थैकत्वादेकं वाक्यम् ।
न ।
तत्र तत्र यथास्वं तत्तत्पदार्थविशिष्टैकपदार्थप्रतीतिपर्यवसानसंभवात् ।
स तु पदार्थान्तरविशिष्टः पदार्थ एकः क्कचिद्द्वारभूतः क्कचिद्द्वारीत्येतावान् विशेषः ।
नन्वेवं सति ओदनं भुक्त्वा ग्रामं गच्छतीत्यत्रापि वाक्यभेदप्रसङ्गः ।
अन्यो हि संसर्गः ओदनं भुक्त्वेति, अन्यस्तु ग्रामं गच्छतीति ।
न ।
एकत्र प्रतीतेरपर्यवसानात् ।
भुक्त्वेति हि समानकर्तृकता पूर्वकालता च प्रतीयते ।
न चेयं प्रतीतिपरकालक्रियान्तरप्रत्ययमन्तरेण पर्यवस्यति ।
तस्माद्यावति पदाभ्यां विशिष्टार्थप्रत्ययपर्यवसानात्पञ्चषट्पदवति वाक्ये एकस्मिन्नानात्वप्रसङ्गः ।
नानात्वेऽपि विशेषाणानां विशेष्यस्यैकत्वात्, तस्य च सकृच्छुतस्य प्रधानभूतस्य गुणभूतविशेषणानुरोधेनावर्तनायोगात् ।
प्रधानभेदे तु वाक्यभेद एव ।
तस्माद्विधिवाक्यादर्थवादवाक्यमन्यदिति वाक्ययोरेव स्वस्ववाक्यार्थप्रत्ययावसितव्यापारयोः पश्चात्कुतश्चिदपेक्षायां परस्परान्वय इति सिद्धम् ।
अपि च विधिभिरेवेन्द्रादिदैवत्यानीति ।
देवतामुद्दिश्य हविरवमृश्य च तद्विषयस्वत्वत्याग इति यागशरीरम् ।
नच चेतस्यानलिखिता देवतोद्देष्टुं शक्या ।
नच रूपरहिता चेतसि शक्यत आलेखितुमिति यागविधिनैव तद्रूपापेक्षिमा यादृशमन्यपरेभ्योऽपि मन्त्रार्थवादेभ्यस्तद्रूपमवगतं तदभ्युपेयते, रूपान्तरकल्पनायां मानाभावात् ।
मन्त्रार्थवादयोरत्यन्तपरोक्षवृत्तिप्रसङ्गाच्च ।
यथा हिऽव्रात्यो व्रात्यस्तोमेन यजतेऽ इति व्रात्यस्वरूपापेक्षायां यस्य पिता पितामहो वा सोमं न पिबेत्स व्रात्य इति विधिनापेक्षितं सदर्थवादतोऽवगम्यमानं विधिप्रमाणकम्, तथा देवतारूपमपि ।
ननूद्देशो रूपज्ञानमपेक्षते न पुना रूपसत्तामपि, देवतायाः समारोपेणापि च रूपज्ञानमुपपद्यत इति समारोपितमेव रूपं देवताया मन्त्रार्थवादैरुच्यते ।
सत्यं, रूपज्ञानमपेक्षते ।
तच्चान्यतोऽसंभवान्मन्त्रार्थवादेभ्य एव ।
तस्य तु रूपस्यासति बाधकेऽनुभावरूढं तथाभावं परित्यज्यान्यथात्वमननुभूयमानमसांप्रतं कल्पियतुम् ।
तस्माद्विध्ययपेक्षितमन्त्रार्थवादैरन्यपरैरपि देवतारूपं बुद्धावुपनिधीयमानं विधिप्रमाणकमेवेति युक्तम् ।
स्यादेतत् ।
विध्यपेक्षायामन्यपरादपि वाक्यादवगतोर्ऽथः स्वीक्रियते, तदपेक्षैव तु नास्ति, शब्दरूपस्य देवताभावात्, तस्य च मानान्तरवेद्यत्वादित्यत आह नच शब्दमात्रमिति ।
न केवलंमन्त्रार्थवादतो विग्रहादिसिद्धिः, अपि तु इतिहासपुराणलोकस्मरणेभ्यो मन्त्रार्थवादमूलेभ्यो वा प्रत्यक्षादमूलेभ्यो वेत्याह इतिहासेति ।
श्लिष्यतेयुज्यते ।
निगदमात्रव्याख्यातमन्यत् ।
तदेवं मन्त्रार्थवादादिसिद्धे देवताविग्रहादौ गुर्वादिपूजावद्देवतापूजात्मको यामो देवताप्रसादादिद्वारेण सफलोऽवकल्पते ।
अचेतनस्य तु पूजामप्रतिपद्यमान्स्य तदनुपपत्तिः ।
न चैवं यज्ञकर्मणो देवतां प्रति गुणभावाद्देवतातः फलोत्पादे यागभावनायाः श्रुतं फलवत्त्वं यागस्य च तां प्रति तत्फलांशं वा प्रति श्रुतं करणत्वं हातव्यम् ।
यागभावनाया एव हि फलवत्या यागलक्षणस्वकरणावान्तरव्यापारत्वाद्देवताभोजनप्रसादादीनाम्, कृषिकर्मण इव तत्तदवान्तरव्यापारस्य सस्याधिगमसाधनत्वम् ।
आग्नेयादीनामिवोत्पत्तिपरमापूर्वावान्तरव्यापाराणां भवन्मते स्वर्गसाधनत्वम् ।
तस्मात्कर्मणोऽपूर्वावान्तरव्यापारस्य वा देवताप्रसादावान्तरव्यापारस्य वा फलवत्त्वात्प्रधानत्वमुभयस्मिन्नपि पक्षे समानं, नतु देवताया विग्रहादिमत्याः प्राधान्यमिति न धर्ममीमांसायाः सूत्रम्ऽअपि वा शब्दपूर्वत्वाद्यज्ञकर्म प्रधानं गुणत्वे देवताश्रुतिःऽ इति विरुध्यते ।
तस्मात्सिद्धो देवतानां प्रायेण ब्रह्मविद्यास्वधिकार इति ॥३३ ॥



१.३.९.३४.

शुगस्य तदनादरश्रवणात्तदाद्रवणात्सूच्यते हि ।
अवान्तरसंगतिं कुर्वन्नघिकरणतात्पर्याह यथ मनुष्याधिकारेति ।
शङ्काबीजमाह तत्रेति ।
निर्मृष्टनिखिलदुःखानुषङ्गे शाश्वतिक आनन्दे कस्य नाम चेतनस्यार्थिता नास्ति, येनार्थिताया अभावाच्छूद्रो नाधिक्रियेत ।
नाप्यस्य ब्रह्मज्ञाने सामर्थ्याभावः ।
द्विविधं हि सामर्थ्यं निजं चागन्तुकं च ।
तत्र द्विजातीनामिव शूद्राणां श्रवणादिसामर्थ्यं निजमप्रतिहतम् ।
अध्ययनाभावादगन्तुकसामर्थ्याभावे सत्यनधिकार इति चेत्, हन्त, आधानाभावे सत्यग्न्यभावादग्निसाध्ये कर्मणि मा भूदधिकारः ।
नच ब्रह्मविद्यायामग्निः साधनमिति किमित्यनाहिताग्नयो नाधिक्रियन्ते ।
न चाध्ययनाभावात्तत्साधनायामनधिकारो ब्रह्मविद्यायामिति सांप्रतम् ।
यतो युक्तंऽयदाहवनीये जुहोतिऽ इत्याहवनीयस्य होमाधिकरणतया विधानात्तद्रूपस्यालौकिकतानारभ्याधीतवाक्यविहितादाधानादन्यतोऽनधिगमादाधानस्य च द्विजातिसंबन्धितया विधानात्तत्साध्योऽग्निरलौकिको न शूद्रस्यातीति नाहवनीयादिसाध्ये कर्मणि शूद्रस्याधिकार इति ।
नच तथा ब्रह्मविद्यायामलौकिकमस्ति साधनं यच्छूद्रस्य न स्यात् ।
अध्ययननियम इति चेत् ।
न ।
विकल्पासहत्वात् ।
तदध्ययनं पुरुषार्थे वा नियम्येत्, यथा धनार्जने प्रतिग्रहादि ।
क्रत्वर्थे वा, यथाऽव्रीहीनवहन्तिऽ इत्यवघातः ।
न तावत्क्रत्वर्थे ।
नहिऽस्वाध्यायोऽध्येतव्यःऽ इति कञ्चित्क्रतुं प्रकृत्य पठ्यते, यथा दर्शपूर्णमासं प्रकृत्यऽव्रीहीनवहन्तिऽ इति ।
न चानारभ्याधीतमप्यव्यभाचिरितक्रतुसंबन्धितया क्रतुमुपस्थापयति, येन वाक्येनैव क्रतुना संबध्येताध्ययनम् ।
नहि यथा जुह्वादि अव्यभिचरितक्रतुसंबद्धमेवं स्वाध्याय इति ।
तस्मान्नैव क्रत्वर्थे नियमः ।
नापि पुरुषार्थे ।
पुरुषेच्छानिबन्धनैव ।
इतिकर्तव्यतासु तु सामान्यतो विशेषतश्च प्रवृत्तिर्विधिपराधीनैव ।
नह्यनधागतकरणभेद इतिकर्तव्यतासु घटते ।
तस्माद्विध्यधीनप्रवृत्तितयाङ्गानां क्रत्वर्थता ।
क्रतुरिति हिविधिविषयेण विधिं परामृशति विषयिणम् ।
तेनार्थ्यते विषयीक्रियत इति क्रत्वर्थः ।
न चाध्ययनं वा स्वाध्यायो वा तदर्थज्ञानं वा प्राग्विधेः पुरुषेच्छाधीनप्रवृत्तिः, येन पुरुषार्थः स्यात् ।
यदि चाध्ययनेनैवार्थावबोधरूपं नियम्येत ततो मानानान्तरविरोधः ।
तद्रूपस्य विनाप्यध्ययनं पुस्तकादिपाठेनाप्यधिगमात् ।
तस्मात्ऽसुवर्णं भार्मऽ इतिवदध्ययनादेव फलं कल्पनीयम् ।
तथा चाध्ययनविधेरनियामकत्वाच्छूद्रस्याध्ययनेन वा पुस्तकादिपाठेन वा सामर्थ्यमस्तीति सोऽपि ब्रह्मविद्यायामधिक्रियेत ।
मा भूद्वाध्ययनाभावात्सर्वत्र ब्रह्मविद्यायामधिकारः, संवर्गविद्यायां तु भविष्यति ।
ऽअह हारेत्वा शूद्रऽ इति शूद्रं संबोध्य तस्याः प्रवृत्तेः ।
न चैष शूद्रशब्दः  कयाचिदवयवव्युत्पत्त्याशूद्रे वर्तनीयः, अवयवप्रसिद्धितः समुदायप्रसिद्धेरनपेक्षतया बलीयस्त्वात् ।
तस्माद्यथानधीयानस्येष्टौ निषादस्थपतेरधिकारो वचनसामर्थ्यादेवं संवर्गविद्यायां शूद्रस्याधिकारो भविष्यतीति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्ते ब्रूमः न शूद्रस्याधिकारः वेदाध्ययनाभावादिति ।
अयमभिसंधिःयद्यपिऽस्वाध्यायोऽध्येतव्यःऽ इत्यध्ययनविधिर्न किञ्चित्फलवत्कर्मारभ्याम्नातः, नाप्यव्यभिचरितक्रतुसंबन्धपदार्थगतः, नहि जुह्वादिवत्स्वाध्यायोऽव्यभिचरितक्रतुसबन्धः, तथापि स्वाध्यायस्याध्यनसंस्कारविधिरध्ययनस्यापेक्षितोपायतामवगमयन् किं पिण्डपितृयज्ञवत्स्वर्गं वा, सुवर्णं भार्यमितिवदार्थवादिकं वा फलं कल्पयित्वा विनियोगभङ्गेन स्वाध्यायेनाधीयीतेत्येवमर्थः कल्पतां, किंवा परमप्रयाप्यन्यतोऽपेक्षितमधिगम्य निर्वृणोत्विति विषये, न दृष्टद्वारेण परम्परयाप्यन्यतोऽपेक्षितप्रतिलम्भे च यथाश्रुतिविनियोगोपपत्तौ च
संभवन्त्यां श्रुतिविनियोगभङ्गेनाध्ययनादेवाश्रुतादृष्टफलकल्पनोचिता ।
दृष्टश्च स्वाध्यायाध्ययनसंस्कारः ।
तेन हि पुरुषेण स प्राप्यते, प्राप्तश्च फलवत्कर्मब्रह्मावबोधमभ्युदयनिःश्रेयसप्रयोजनमुपजनयति, नतु सुवर्णधारणादौ दृष्टद्वारेण किञ्चित्परम्परयाप्यस्त्यपेक्षितं पुरुषस्य, तस्माद्विपरिवृत्य साक्षाद्धारणादेव विनियोगभङ्गेन फलं कल्प्यते ।
यदा चाध्यनसंस्कृतेन स्वाध्यायेन फलवत्कर्मब्रह्मावबोधो भाव्यमानोऽब्युदयनिःश्रेयसप्रयोजन इति स्थापितं तदा यस्याध्ययनं तस्यैव कर्मब्रह्मावबोधोऽभ्युदयनिःश्रेयसप्रयोजनो नान्यस्य, यस्य चोपनयनसंस्कारस्तस्यैवाध्ययनं, स च द्विजातीनामेवेत्युपनयनाभावेनाध्ययनसंस्काराभावात्पुस्तकादिपठितस्वाध्यायजन्योर्ऽथावबोधः शूद्राणां न फलाय कल्पत इति शास्त्रीयसामर्थ्याभावान्न शूद्रो ब्रह्मविद्यायामधिक्रियत इति सिद्धम् ।
यज्ञेऽनवकॢप्त इति ।
यज्ञग्रहणमुपलक्षणार्थम् ।
विद्यायामनवकॢप्त इत्यपि द्रष्टव्यम् ।
सिद्धवदभिधानस्य न्यायपूर्वकत्वान्न्यायस्य चोभयत्र साम्यात् ।
द्वितीयं पूर्वपक्षमनुभाषते यत्पुनः संवर्गविद्यायामिति ।
दूषयति न तल्लिङ्गम् ।
कुतः ।
न्यायाभावात् ।
न तावच्छूद्रः संवर्गविद्यायां साक्षाच्चेद्यते, यथाऽएतया निषादस्थपतिं याजयेत्ऽ इति निषादस्थपतिः ।
किन्त्वर्थवादगतोऽयं शूद्रशब्दः, स चान्यतः सिद्धमर्थमवद्योतयति न तु प्रापयतीत्यध्वरमीमांसकाः ।
अस्माकं तु अन्यपरादपि वाक्यादसति बाधके प्रमाणान्तरेणार्थोऽवगम्यमानो विधिना चापेक्षितः स्वीक्रियत एव ।
न्यायश्चास्मिन्नर्थे उक्तो बाधकः ।
नच विध्यपेक्षास्ति, द्विजीत्यधिकारप्रतिलम्भेन विधेः पर्यवसानात् ।
विध्युद्देशगतत्वे त्वयं न्यायोऽपोद्यते वचनबलन्निषादस्थपतिवन्न त्वेष विध्युद्देशगत इत्युक्तम् ।
तस्मान्नार्थवादमात्राच्छूद्राधिकारसिद्धिरिति भावः ।
अपिच किमर्थवादबलाद्विद्यामात्रेऽधिकारः शूद्रस्य कल्पते संवर्गविद्यायां वा न तावद्विद्यामात्र इत्याह कामं चायमिति ।
नहि संवर्गविद्यायामर्थवादः श्रुतो विद्यामात्रेऽधिकारिणमुपनयत्यतिप्रसङ्गात् ।
अस्तु तर्हि संवर्गविद्यायामेव शूद्रस्याधिकार इत्यत आह अर्थवादस्थत्वादिति ।
तत्किमेतच्छूद्रपदं प्रमत्तगीतं,  न चैत्यद्युक्तं, तुल्यं हि सांप्रदायिकमित्यत आह शक्यते चायं शूद्रशब्द इति ।
एवं किलात्रोपाख्यायतेजानश्रुतिः पौत्रायणो बहुदायी श्रद्धादेयो बहुपाक्यः प्रियातिथिर्बभूव ।
स च तेषु तेषु ग्रामनगरशृङ्गाटकेषु विविधानामन्नपानानां पूर्णानतिथिभ्य आवसथान् करयामास ।
सर्वत एत्यैतेष्वावसथेषु ममान्नपानमर्थिन उपयोक्ष्यन्त इति ।
अथास्य राज्ञो दानशौण्डस्य गुणगारिमसोतषिताः सन्तो देवर्षयो हंसरूपमास्थाय तदनुग्रहाय तस्य निदाघसमये दोषा हर्म्यतलस्थस्योपरि मालामाबध्याजग्मुः ।
तेषामग्रेसरं हंसं संबोध्य पृष्ठतः पतन्नेकतमो हंसः साद्भुतमभ्युवाद ।
भो भो भल्लाक्ष जानश्रुतेरस्य पौत्रायणस्य द्युनिशं द्युलोक आयतं ज्योतिस्तिन्मा प्रसाङ्क्षीर्मैतत्त्वा धाक्षीदिति ।
तमेवमुक्तवन्तग्रगामी हंसः प्रत्युवाच ।
कं वरमेनमेतत्सन्तं सतुग्वानमिव रैक्कमात्थ ।
अयमर्थःवर इति सोपहासमवरमाह ।
अथवा वरो वराकोऽयं जानश्रुतिः ।
कमित्याक्षेपे ।
यस्मादयं वराकस्तस्मात्कमेनं किंभूतमेतं सन्तं प्राणिमात्रं जानश्रुतिमात्थ ।
रैक्कस्य हि ज्योतिरसह्यं नत्वेतस्य प्राणिमात्रस्य ।
तस्य हि भगवतः पुण्यज्ञानसंभारसंभृतस्य रैक्कस्य ब्रह्मविदो धर्मे त्रैलोक्योदरवर्तिप्राणभृन्मात्रधर्मोऽन्तर्भवति न पुना रैक्कधर्मकक्षां कस्यचिद्धर्मोऽवगाहत इति ।
अथैष हंसवचनादात्मनोऽत्यन्तनिकर्षमुत्कर्षकाष्ठां च रैक्कस्योपश्रुत्य विषण्णामानसो जानश्रुतिः कितव इवाक्षपराजितः पौनःपुन्येन निःश्वसन्नुद्वेलं कथं कथमपि निशीथमतिवाहयांबभूव ।
ततो निशावसानपिशुनमनिभृतवन्दारुवृन्दप्रारब्धस्तुतिसहस्रसंवलितं मङ्गलतूर्यनिर्धोषमाकर्ण्य तल्पतलस्थ एव राजा एकपदे यन्तानरमाहूयादिदेश, वयस्य, रैक्काह्वयं ब्रह्मविदमेकरतिं सयुग्वानमतिविविक्तेषु तेषु तेषु वेपिननगनिकुञ्जनदीपुलिनादिप्रदेशेष्वन्विष्य प्रयत्नतोऽस्मभ्यमाचक्ष्वेति ।
स च तत्र तत्रान्विष्यन् क्कचिदतिविवेक्ते देसे शकटस्याधस्तात्पामानं कण्डूयमानं ब्राह्मणायनमद्राक्षीत् ।
तं च दृष्ट्वा रैक्कोऽयं भवितेति प्रतिभावानुपविश्य सविनयमप्राक्षीत्, त्वमसि हे भगवन्, सयुग्वा रैक्क इति ।
तस्य च रैक्कभावानुमतिं च तैस्तैरिङ्गितैर्गार्हस्थ्येच्छां धनायां चोन्नीय यन्ता राज्ञे निवेदयामास ।
राजा तु तं निशम्य गवां षट्शतानि निष्कं च हारं चाश्वतरीरथं चादाय सत्वरं रैक्कं प्रतिचक्रमे ।
गत्वा चाभ्युवाद ।
है रैक्क, गवां षट्शतानीमानि निष्कश्च हार श्चायमश्वतरीरथः, एतदादत्स्व, अनुशाधि मां भगवन्निति ।
तमेवमुक्तवन्तं प्रति साटोपं च सस्पृहं चोवाच रैक्कः ।
अह हारेत्वा शूद्र, तवैव सह गोभिरस्त्विति ।
अहेति निपातः साटोपमामन्त्रणे ।
हारेण युक्ता इत्वा गन्त्री रथो हारेत्वा स गोभिः सह तवैवास्तु, किमेतन्मात्रेण मम धनेनाकल्पवर्तिनो गार्हस्थ्यस्य निर्वाहानुपयोगिनेति भावः ।
आहरेत्वेति तु पाठोनर्थकतया च गोभिः सहेत्यत्र प्रतिसंबन्ध्यनुपादानेन चाचार्यैर्दूषितः ।
तदस्यामाख्यायिकायां शक्यः शूद्रशब्देन जानश्रुती राजन्योऽप्यवयवव्युत्पत्त्या वक्तुम् ।
स हि रैक्कः परोक्षज्ञतां चिख्यापयिषुरात्मनो जानश्रुतेः शूद्रेति शुचं सूचयामास ।
कथं पुनः शूद्रशब्देन शुगुत्पन्ना सूच्यत इति ।
उच्यते तदाद्रवणात् ।
तद्व्याचष्टेशुचमभिदुद्राव जानश्रुतिः ।
शुचं प्राप्तवानित्यर्थः ।
शुचा वा जानश्रुतिः दुदुवे ।
शुचा प्राप्त इत्यर्थः ।
अथवा शुचा रैक्कं जानश्रुतिर्दुद्राव गतवान् ।
तस्मात्तदाद्रवणादिति तच्छब्देन शुग्वा जानश्रुतिर्वा रैक्को वा परामृश्यत इत्युक्तम् ॥३४ ॥



१.३.९.३५.

क्षत्रियत्वगतेश्चोत्तरत्र चैत्ररथेन लिङ्गात् ।
इतश्च न जातिशूद्रो जानश्रुतिः यत्कारणंप्रकरणनिरूपेण क्रियमाणे क्षत्रियत्वमस्य जानश्रुतेरवगम्यते चैज्ञरथेन लिङ्गादिति व्याचक्षाणः प्रकरणं निरूपयति उत्तरत्र हि संवर्गविद्यावाक्यशेषे ।
चैत्ररथेनाभिप्रतारिणा निश्चितक्षात्रियत्वेन समानायां संवर्गविद्यायां समभिव्याहाराल्लिङ्गात्संदिग्धक्षत्रियबावो जानश्रुतिः क्षत्रियो निश्चीयते ।
ऽअथ ह शौनकं च कापेयमभिप्रतारिणं च काक्षसेनिं सूदेन परिविष्यमाणौ ब्रह्मचारी बिभिक्षेऽ इति प्रसिद्धयाजकत्वेन कापेयेनाभिप्रयारिणो योगः प्रतीयते ।
ब्रह्मचारिभिक्षया चास्याशूद्रत्वमवगम्यते ।
नहि जातु ब्रह्मचारी शूद्रान् भिक्षते ।
याजकेन च कापेयेन योगाद्याज्योऽभिप्रतारी ।
क्षत्रियत्वं चास्य चैत्ररथित्वात् ।
ऽतस्माच्चैत्ररथी नामैकः क्षत्रपतिरजायतऽ इति वचनात् ।
चैत्ररथित्वं चास्य कापेयेन याजकेन योगात् ।
एतेन वै चित्ररथं कापेया अयाजयन्नितिछन्दोगानां द्विरात्रे श्रूयते ।
तेन चित्ररथस्य याजकाः कापेयाः ।
एष चाभिप्रतारि चित्ररथादन्यः सन्नेव कापेयानां राज्यो भवति ।
यदि चैत्ररथिः स्यात्समानान्वयानां हि प्रायेण समानान्वया याजका भवन्ति ।
तस्माच्चैत्ररथित्वादभिप्रतारी काक्षसेनिः क्षत्रियः ।
तत्समभिव्याहाराच्च जानश्रुतिरपि क्षत्रियः संभाव्यते ।
इतश्च क्षत्रियो जानश्रुतिरित्याह क्षत्तृप्रेषणाद्यैश्वर्ययोगाच्च ।
क्षत्तृप्रेषणे चार्थसंभवे च तादृशस्य वदान्यप्रष्ठस्यैश्वर्यं प्रायेण क्षत्रियस्य दृष्टं युधिष्ठिरादिवदिति ॥३५ ॥



१.३.९.३६.

संस्कारपरामर्शात्तदभावाभिलापाच्च ।
न केवलमुपनीताध्ययनविधिपरामर्शेन न शूद्रस्याधिकारः किन्तु तेषु तेषु विद्योपदेशेषूपनयनसंस्कारपरामर्शात्शूद्रस्य तदभावाभिधानाद्ब्रह्मविद्यायामनधिकार इति ।
नन्वनुपनीतस्यापि ब्रह्मोपदेशः श्रूयतेऽतान्हानुपनीयैवऽ इति ।
तथा शूद्रस्यानुपनीतस्यैवाधिकारो भवीष्यतीत्यत आह तान्हानुपनीयैवेत्यपि प्रदर्शितैवोपनयनप्राप्तिः ।
प्राप्तिपूर्वकत्वात्प्रतिषेधस्य येषामुपनयनं प्राप्तं तेषामेव तन्निषिध्यते ।
तच्च द्विजातीनामिति द्विजातय एव निषिद्धोपनयना अधिक्रियन्ते न शूद्र इति ॥३६ ॥



१.३.९.३७.

तदभावनिर्धारणे च प्रवृत्तेः ।
सत्यकामो ह वै जाबालः प्रमीतपितृकः स्वां मातरं जबालां प्रपच्छ,

अहमाचार्यकुले ब्रह्मचर्यं चरिष्यामी, तद्ब्रवीतु भवती किङ्गोत्रोऽहमिति ।
साब्रवीत् ।
त्वज्जनकपरिचरणपरतया नाहमज्ञासिषं गोत्रं तवेति ।
स च्वाचार्यं गौतममुपससाद ।
उपसद्योवाच, हे भगवन्, ब्रह्मचर्यमुपेयां त्वयीति ।
स होवाच्, नाविज्ञातगोत्र उपनीयत इति किङ्गोत्रोऽसीति ।
अथोवाच सत्यकामो नाहं वेद स्वं गोत्रं, स्वां मातरं जबालामपृच्छं, सापि न वेदेति ।
तदुपश्रुत्याभ्यधाद्गौतमः, नाद्विजन्मन आर्जवयुक्तमीदृशं वचः, तेनास्मिन्न शूद्रत्वसंभावनास्तीति त्वां द्विजातिजन्मानमुपनेष्य इत्युपनेतमनुशासितुं च जाबालं गौतमः प्रवृत्तः ।
तेनापि शूद्रस्य नाधिकार इति विज्ञायते ।
न सत्यादगा इति ।
न सत्यमतिक्रान्तवानसीति ॥३७ ॥



१.३.९.३८.

श्रवणाध्ययनार्थप्रतिषेधात्समृतेश्च ।
निगदव्याख्यानेन भाष्येण व्याख्यातम् ।
अतिरोहितार्थमन्यत् ॥३८ ॥



१.३.१०.३९.

कम्पनात् ।
प्राणवज्रश्रुतिहलाद्वाक्यं प्रकरणं च भङ्क्त्वा वायुः पञ्चवृत्तिराध्यात्मिको बाह्यश्चात्र प्रतिपाद्यः ।
तथाहिप्राणशब्दो मुख्यो वायवाध्यात्मिके, वज्रशब्दश्चाशनौ ।
अशनिश्च वायुपरिणामः ।
वायुरेव हि वाह्यो धूमज्योतिःसलिलसंवलितः पर्जन्यभावेन परिणतो विद्युत्स्तनयित्नुवृष्ट्यशनिभावेन विवर्तते ।
यद्यपि च सर्वं जगदिति सवायुकं प्रतीयते तथापि सर्वशब्द आपेक्षिकोऽपि न स्वाभिधेयं जहाति किन्तु संकुचद्वृत्तिर्भवति ।
प्राणवज्रशब्दौ तु ब्रह्मविषयत्वे स्वार्थमेव त्यजतः ।
तस्मात्स्वार्थत्यागाद्वरं वृत्तिसंकोचः, स्वार्थलेशावस्थानात् ।
अमृतशब्दोऽपि मरणाभाववचनो न सार्वकालिकं तदभावं ब्रूते, ज्योतिर्जीवितयापि तदुपपत्तेः ।
यथा अमृता देवा इति ।
तस्मात्प्राणवज्रश्रुत्यनुरोधाद्वायुरेवात्र विवक्षितो न ब्रह्मेति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्त उच्यते कम्पनात् ।
सवायुकस्य जगतः कम्पनात्, परमात्मैव शब्दात्प्रमित इति मण्डूकप्लुत्यानुषज्जते ।
ब्रह्मणोनहि बिभ्देतज्जगत्कृत्न्नं स्वव्यापारे नियमेन प्रवर्तते न तु मर्यादामतिवर्तते ।
एतदुक्तं भवतिन श्रुतिसंकोचमात्रं श्रुत्यर्थपरित्यागे हेतुः, अपि तु पूर्वापरवाक्यैकवाक्यताप्रकरणाभ्यां संवलितः श्रुतिसंकोचः ।
तदिदमुक्तं पूर्वापरयोर्ग्रन्थभागयोर्ब्रह्मैव निर्दिश्यमानमुपलभामहे ।
इहैव कथमन्तराले वायुं निर्दिश्यमानं प्रतिपद्येमहीति ।
तदनेन वाक्यैकवाक्यता दर्शिता ।
प्रकरणादपिइति भाष्येण प्रकरणमुक्तम् ।
यत्खलु पृष्टं तदेव प्रधानं प्रतिवक्तव्यमिति तस्य प्रकरणम् ।
पृष्टादन्यस्मिंस्तूच्यमाने शास्त्रमप्रमाणं भवेदसंबद्धप्रलापित्वात् ।
यतु वायुविज्ञानात्क्कचिदमृतत्वमभिहितमापेक्षिकं तदिति ।
ऽअपपुनर्मृत्युं जयतिऽ इति श्रुत्या ह्यपमृत्योर्विजय उक्तो नतु परममृत्युविजय इत्यापे..कित्वं (?), तच्च तत्रैव प्रकरणान्तरकरणेन हेतुना ।
न केवलमपश्रुत्या तदापेक्षिकमपि तु परमात्मानमभिधायऽअतोऽन्यदार्तम्ऽ इति वाट्वादेरार्तत्वाभिधानात् ।
नह्यार्ताब्यासादनार्तो भवतीति भावः ॥३९ ॥



१.३.११.४०.

ज्योतिर्दर्शनात् ।
अत्र हि ज्योतिःशब्दस्य तेजसि मुख्यत्वात्, ब्रह्मणि जघन्यत्वात्, प्रकरणाच्च श्रुतेर्बलीयस्त्वात्, पूर्ववच्छुतिसंकोचस्य चात्राभावात्, प्रत्युत ब्रह्मज्योतिःपक्षे क्त्वाश्रुतेः पूर्वकालार्थायाः पीडनाप्रसङ्गात्, समुत्थानश्रुतेश्च तेज एव ज्योतिः ।
तथाहिसमुत्थनामुद्गमनमुच्यते, न तु विवेकविज्ञानम् ।
उद्गमनं च तेजःपक्षेऽर्चिरादिमार्गेणोपपद्यते ।
आदित्यश्चार्चिराद्यपेक्षया परं ज्योतिर्भवतीति तदुपसंपद्य तस्य समीपे भूत्वा स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यते, कार्यब्रह्मलोकप्राप्तौ क्रमेण मुच्यते ।
ब्रह्मज्योतिःपक्षे तु ब्रह्म भूत्वा का परा स्वरूपनिष्पत्तिः ।
नच देहादिविविक्तब्रह्मस्वरूपसाक्षात्कारो वृत्तिरूपोऽभिनिष्पत्तिः ।
सा हि ब्रह्मभूयात्प्राचीना न तु पराचीना ।
सेयमुपसंपद्येति क्त्वाश्रुतेः पीडा ।
तस्मात्तिसृभिः श्रुतिभिः प्रकरणबाधनात्तेज एवात्र ज्योतिरिति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्तेऽभिधीयते परमेव ब्रह्म ज्योतिःशब्दम् ।
कस्मात् ।
दर्शनात् ।
तस्य हीह प्रकरणे अनुवृत्तिर्दृश्यते ।
यत्खलु प्रतिज्ञायते, यच्च मध्ये परामृश्यते, यच्चोपसंह्रियते, स एव प्रधानं प्रकरणार्थः ।
तदन्तःपातिनस्तु सर्वे तदनुगुणतया नेतव्याः, नतु श्रुत्यनुरोधमात्रेण प्रकरणादपक्रष्टव्या इति हि लोकस्थितिः ।
अन्यथोपांशुयाजवाक्ये जामितादोषोपक्रमे तत्प्रतिसाधानोपसंहारे च तदन्तः पातिनोऽविष्णुरुपांशु यष्टव्यःऽ इत्यादयो विधिश्रुत्यनुरोधेन पृथग्विधयः प्रसज्येरन् ।
तत्किमिदानींऽतिस्र एव साह्नस्योपसदः कार्या द्वादशाहीनस्यऽ इति प्रकरणानुरोधात्सामुदायप्रसिद्धिबललब्धमहर्गाणाभिधानं परित्यज्याहीनशब्दः कथमप्यववव्युत्पत्त्या सान्नं ज्योतिष्टोममभिधाय तत्रैव द्वादशोपसत्तां विधत्ताम् ।
स हि कृत्स्नविधानान्न कुतश्चिदपि हीयते क्रतोरित्यहीनः शक्यो वक्तुम् ।
मैवम् ।
अवयवप्रसिद्धेः समुदायप्रसिद्धिर्बलीयसीति श्रुत्या प्रकरणबाधनान्न द्वादशोपक्रतोमहीनगुणयुक्ते ज्योतिष्टोमे शक्नोति विधातुम् ।
नाप्यतोऽपकृष्टं सदहर्गणस्य विधत्ते ।
परप्रकरणेऽन्यधर्मविधेरन्याट्यत्वात् ।
असंबद्धपदव्यवायविच्छिन्नस्य प्रकरणस्य पुनरनुसंधानक्लेशात् ।
तेनानपकृष्टेनैव द्वादशाहीनस्येतिवाक्येन साह्नस्य तिस्र उसपदः कार्या इति विधिं स्तोतुं द्वादशाहविहिता द्वादशोपसत्ता तत्प्रकृतित्वेन च सर्वाहीनेषु प्राप्ता निवीतादिवदनूद्यते ।
तस्मादहीनश्रुत्या प्रकरणबाधेऽपि न द्वादशाहीनस्येति वाक्यस्य प्रकरणादपकर्ष ।
ज्योतिष्टोमप्रकरणाम्नातस्य पूषाद्यनुमन्त्रणमन्त्रस्य यल्लिङ्गबलात्प्रकरणबाधेनापकर्षस्तदगत्या ।
पौष्णादौ च तकर्मणि तस्यार्थवत्त्वात् ।
इह त्वपकृष्टस्यार्चिरादिमार्गोपदेशे फलस्योपायमार्गप्रतिपादकेऽतिविशदेऽएष संप्रसादःऽ इति वाक्यस्याविशदैकदेशमात्रप्रतिपादकस्य निष्प्रयोजनत्वात् ।
नच द्वदशाहीनस्येतिवद्यथोक्तात्मध्यानसाधनानुष्ठानं स्तोतुमेष संप्रसाद इति वचमर्चिरादिमार्गमनुवदतीति युक्तम्, स्तुतिलक्षणायां स्वाभिधेयसंसर्गतात्पर्यपरित्यागप्रसङ्गात्द्वादशाहीनस्येति तु वाक्ये स्वार्थसंसर्गतात्पर्ये प्रकरणविच्छेदस्य प्राप्तानुवदमात्रस्या चाप्रयोजनत्वमिति स्तुत्यर्थौ लक्ष्यते ।
न चैतद्दोषभयात्समुदायप्रसिद्धिमुल्लङ्घयावयवप्रसिद्धिमुपाश्रित्य साह्नस्यैव द्वादशोपसत्तां विधातुमर्हति, त्रित्वद्वादशत्वयोर्विकल्पप्रसङ्गात् ।
नच सत्यां गतौ विकल्पो न्याट्यः ।
साह्नाहीनपदयोश्च प्रकृतज्योतिष्टोमाभिधायिनोरानर्थक्यप्रसङ्गात् ।
प्रकरणादेव तदवगतेः ।
इह तु स्वार्थसंसर्गतात्पर्ये नोक्तदोषप्रसङ्ग इति पौर्वापर्यालोचनया प्रकरणानुरोधाद्रूढिमपि पूर्वकालतामपि परित्यज्य प्रकरणानुगुण्येन ज्योतिः परं ब्रह्म प्रतीयते ।
यत्तूक्तं मुमुक्षोरादित्यप्राप्तिरभिहितेति ।
नासावात्यन्तिको मोक्षः, किन्तु कार्यब्रह्मलोकप्राप्तिः ।
नच क्रममुक्त्यभिप्रायं स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यत इति वचनम् ।
नह्येतत्प्रकरणोक्तब्रह्मतत्त्वविदुषो गत्युत्क्रान्ती स्तः ।
तथा च श्रुतिःऽन तस्मात्प्राणा उत्क्रामन्ति अत्रैव समवनीयन्तेऽ इति ।
नच तद्द्वारेण क्रममुक्तिः ।
अर्चिरादिमार्गस्य हि कार्यब्रह्मलोकप्रापकत्वं न तु ब्रह्मभूयहेतुभावः ।
जीवस्य तु निरूपाधिनित्यशुद्धबुद्धब्रह्मभावसाक्षात्कारहेतुके मोक्षे कृतमर्चिरादिमार्गेण कार्यब्रह्मलोकप्राप्त्या ।
अत्रापि ब्रह्मविदस्तदुपपत्तेः ।
तस्मान्न ज्योतिरादित्यमुपसंपद्य संप्रसादस्य जीवस्य स्वेन रूपेण पारमार्थिकेन ब्रह्मणाभिनिष्पत्तिराञ्जसीति श्रुतेरत्रापि क्लेशः ।
अपिच परं ज्योतिः स उत्तमपुरुष इतिहैवोपरिष्टाद्विशेषणात्तेजसो व्यावर्त्य पुरुषविषयत्वेनावस्थापनाज्ज्योतिःपदस्य, परमेव ब्रह्म ज्योतिः न तु तेज इति सिद्धम् ॥४० ॥



१.३.१२.४१.

आकाशोर्ऽथान्तरत्वादिव्यपदेशात् ।
यद्यपिऽआकाशस्तल्लिङ्गात्ऽ इत्यत्र ब्रह्मलिङ्गदर्शनादाकाशः परमात्मेति व्युत्पादितं, तथापि तद्वदत्र परमात्मलिङ्गदर्शनाभावान्नामरूपनिर्महणस्य भूताकाशेऽप्यवकाशदानेनोपपत्तेरकस्मान्न रूढिपरित्यागस्यायोगात्, नामरूपे अन्तरा ब्रह्मेति च नाकाशस्य नामरूपयोर्निर्वहितुरन्तरालत्वमाह, अपि तु ब्रह्मणः, तेन भूताकाशो नामरूपयोर्निर्वहिता ।
ब्रह्म चैतयोरन्तरालं मध्यं सारमिति यावत् ।
न तु निर्वोडैव ब्रह्म, अन्तरालं वा निर्वाढृ ।
तस्मात्प्रसिद्धेर्भूताकाशो न तु ब्रह्मेति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्त उच्यतेपरमेवाकाशं ब्रह्म, कस्मात्, अर्थान्तरत्वादिव्यपदेशात् ।
नामरूपमात्रनिर्वाहकमिहाकाशमुच्यते ।
भूताकाशं च विकारत्वेन नामरूपान्तःपाति सत्कथमात्मानमुद्वहेत् ।
नहि सुशिक्षितोऽपि विज्ञानी स्वेन स्कन्धेनात्मानं वोढुमुत्सहते ।
नच नामरूपश्रुतिरविशेषतः प्रवृत्ता भूताकाशवर्जं नामरूपान्तरे संकोचयितुं सति संभवे युज्यते ।
नच निर्वाहकत्वं निरङ्कुशमवगतं ब्रह्मलिङ्गं कथञ्चित्क्लेशेन परतन्त्रे नेतुमुचितम्ऽअनेन जीवेनात्मनानुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणिऽ इति च स्रष्टृत्वमतिस्फुटं ब्रह्मलिङ्गमत्र प्रतीयते ।
ब्रह्मरूपतया च जीवस्य व्याकर्तृत्वे ब्रह्मण एव व्याकर्तृत्वमुक्तम् ।
एवं च निर्वहितुरेवनातरालतोपपत्तेरन्यो निर्वहितान्यच्चान्तरालमित्यर्थभेदकल्पनापि न युक्ता ।
तथा च ते नामरूपे यदन्तरेत्ययमर्थान्तरव्यपदेश उपपन्नो भवत्याकाशस्य ।
तस्मादर्थान्तरव्यपदेशात्, तथाऽतद्ब्रह्म तदमृतम्ऽ इति व्यपदेशाद्ब्रह्मैवाकाशमिति सिद्धम् ॥४१ ॥



१.३.१३.४२.

सुषुप्त्युत्क्रान्त्योर्भेदेन ।
ऽआदिमध्यावसानेषु संसारिप्रतिपादनात् ।
तत्परे ग्रन्थसंदर्भे सर्वं तत्रैव योज्यते ॥
ऽ संसार्येव तावदात्माहङ्कारास्पदप्राणादिपरीतः सर्वजनसिद्धः ।
तमेव चऽयोऽयं विज्ञानमयः प्राणेषुऽ इत्यादिश्रुतिसंदर्भ आदिमध्यावसानेष्वामृशतीति तदनुवादपरो भवितुमर्हति ।
एवं च संसार्यात्मैव किञ्चिदपेक्ष्य महान्, संसारस्य चानादित्वेनानादित्वादज उच्यते, न तु तदतिरिक्तः कश्चिदत्र नित्यशुद्धबुद्धमुक्तत्वभावः प्रतिपाद्यः ।
यत्तु सुषुप्त्युत्क्रान्त्योः प्राज्ञेनात्मना संपरिष्वक्त इति भेदं मन्यसे, नासौ भेदः किन्त्वयमात्मशब्दः स्वभाववचनः, तेन सुषुप्त्युत्क्रान्त्यवस्थायां विशेषविषयाभावात्संपिण्डितप्रज्ञेव प्राज्ञेनात्मना स्वभावेना परिष्वक्तो न किञ्चिद्वेदेत्यभेदेऽपि भेदवदुपचारेण योजनीयम् ।
यथाहुःऽप्राज्ञः संपिण्डितप्रज्ञःऽ इति ।
पत्यादयश्च शब्दाः संसारिण्येव कार्यकरणसंघातात्मकस्य जगतो जीवकर्मार्जिततया तद्भोग्यतया च योजनीयाः ।
तस्मात्संसार्येवानूद्यते न तु परमात्मा प्रतिपद्यत इति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्तेऽभिधीयतेऽसुषुप्त्युत्क्रान्त्योर्भेदेन व्यपदेशादित्यनुवर्तते ।
अयमभिसंधिःकिं संसारिणोऽन्यः परमात्मा नास्ति, तस्मात्संसार्यात्मपरंऽयोऽयं विज्ञानमयः प्राणेषुऽ इति वाक्यम्, आहोस्विदिह संसारिव्यतिरेकेण परमात्मनोऽसंकीर्तनात्संसारिणश्चादिमध्यावसानेष्ववमर्शनात्संसार्यात्मपरं, न तावत्संसार्यतिरिक्तस्य तस्याभावः ।
तत्प्रतिपादका हि शतश आगमाःऽईक्षतेर्नाशब्दम्ऽऽगतिसामान्यात्ऽ इत्यादिबिः सूत्रसंदर्भैरुपपादिताः ।
न चात्रापि संसार्यतिरिक्तपरमात्मसंकीर्तनाभावः, सुषुप्त्युत्क्रान्त्येस्तत्संकीर्तनात् ।
नच प्राज्ञस्य परमात्मनो जीवाद्भेदेन संकीर्तनं सति संभवे राहोः शिर इतिवदौपचारिकं युक्तम् ।
नच प्राज्ञशब्दः प्रज्ञाप्रकर्षशालिनि निरूढवृत्तिः कथञ्चिदज्ञविषयो व्याख्यातुमुचितः ।
नच प्रज्ञाप्रकर्षोऽसंकुचद्वृत्तिर्विदितसमस्तवेदितव्यात्सर्वविदोऽन्यत्र संभवति ।
न चेत्थंभूतो जीवात्मा ।
तस्मात्सुषुप्त्युत्क्रान्त्योर्भेदेन जीवात्प्राज्ञस्य परमात्मनो व्यपदेशात्ऽयोऽयं विज्ञानमयःऽ इत्यादिना जीवात्मानं लोकसिद्धमनूद्य तस्य परमात्मभावोऽननधिगतः प्रतिपाद्यते ।
नच जीवात्मनुवादमात्रपराण्येतानि वचांसि ।
अनधिगतार्थावबोधनपरं हि शाब्दं प्रमाणं, न त्वनुवादमात्रनिष्ठं भवितुमर्हति ।
अत एव च संसारिणः परमात्मभावविधानायादिमध्यावसानेष्वनुपाद्यतयावमर्श उपपद्यते ।
एवं च महत्त्वं चाजत्वं च सर्वगतस्य नित्यस्यात्मनः संभवान्नापेक्षिकं कल्पयिष्यते ।
यस्तु मध्ये बुद्धान्ताद्यवस्थोपन्यासादिति ।
नानेनावस्थावत्त्वं विवक्ष्यते ।
अपि त्ववस्थानामुपजनापायधर्मकत्वेन तदतिरिक्तमवस्थारहितं परमात्मानं विवक्षति, उपरितनवाक्यसंदर्भालोचनादिति ॥४२ ॥



१.३.१३.४३.

पत्यादिशब्देब्यः ।
सर्वस्य वशी ।
वशः सामर्थ्यं सर्वस्य जगतः प्रभवत्ययम्, व्यूहावस्थानसमर्थ इति ।
अत एव सर्वस्येशानः, सामर्थ्येन ह्ययमुक्तेन सर्वस्येष्टे, तदिच्छानुविधानाज्जगतः ।
अत एव सर्वस्याधिपतिः सर्वस्य नियन्ता ।
अन्तर्यामीति यावत् ।
किञ्च स एवंभूतो ह्यद्यन्तर्ज्योतिः पुरुषो विज्ञानमयो न साधुना कर्मणा भूयानुत्कृष्टो भवतीत्येवमाद्याः श्रुतयोऽसंसारिणं परमात्मानमेव प्रतिपादयन्ति ।
तस्माज्जीवात्मानं मानान्तरसिद्धमनूद्य तस्य ब्रह्मभावप्रतिपादनपरोऽयोऽयं विज्ञानमयःऽ इत्यादिवाक्यसंदर्भ इति सिद्धम् ॥४३ ॥



इति श्रीमद्वाचस्पतिमिश्रविरचितशारीरकभगवत्पादभाष्यविभागे भामत्यां प्रथमस्याध्यायस्य तृतीयः पादः ॥३ ॥



इति प्रथमाध्यायस्य ज्ञेयब्रह्मप्रतिपादकास्पष्टश्रुतिसमन्वयाख्यस्तृतीयः पाजः


प्रथमाध्याये चतुर्थः पादः ।

१.४.१.१.

आनुमानिकमप्येकेषामितिचेन्न शारीररूपकविन्यस्तगृहीतेर्दर्शयति च ।
स्यादेतत् ।
ब्रह्मजीज्ञासां प्रतिज्ञाय ब्रह्मणो लक्षणमुक्तम्ऽजन्माद्यस्य यतःऽ इति ।
तच्चेदं लक्षणं न प्रधानादौ गतं, येन व्यभिचारादलक्षणं स्यात्, किन्तु ब्रह्मण्येवेतिऽईक्षतेर्नाशब्दम्ऽ इति प्रतिपादितम् ।
गतिसामान्यं च वेदान्तवाक्यानां ब्रह्मकरणवादं प्रति विद्यते, न प्रधानकारणवादं प्रतीति प्रपञ्चितमधस्ततेन सूत्रसंदर्भेण ।
तत्किमवशिष्यते तदर्थमुत्तरः संदर्भ आरभ्यते ।
नचऽमहतः परमव्यक्तम्ऽ इत्यादीनां प्रधाने समन्वयेऽपि व्यभाचिरः ।
नह्येते प्रधानकारणत्वं जगत आहुः, अपितु प्रधानसद्भावमात्रम् ।
नच तत्सद्भावमात्रेणऽजन्माद्यस्य यतःऽ इति ब्रह्मलक्षणस्य किञ्चिद्धीयते ।
तस्मादनर्थक उत्तरः संदर्भ इत्यत आह ब्रह्मजिज्ञासां प्रतिज्ञायेति ।
न प्रधानसद्भावमात्रं प्रतिपादयन्तिऽमहतः परमव्यक्तम्ऽऽअजामेकाम्ऽ इत्यादयः, किन्तु जगत्कारणं प्रधानमिति ।
ऽमहतः परम्ऽ इत्यत्र हि परशब्दोऽविप्रकृष्टपूर्वकालत्वमाह ।
तथा च कारणत्वम् ।
ऽअजामेकाम्ऽ इत्यादीनां तु कारणत्वाभिधानमतिस्फुटम् ।
एवं च लक्षणव्यभिचारादव्यभिचाराय युक्त उत्तरसंदर्भारम्भ इति ।
पूर्वपक्षयति तत्र य एवेति ।
सांख्यप्रवादरूढिमाह तत्राव्यक्तमिति ।
सांख्यस्मृतिप्रसिद्धेर्न केवलं रूढिः, अवयवप्रसिद्ध्याप्ययमेवार्थोऽवगम्यत इत्याह न व्यक्तमिति ।
शान्यघोरमूढशब्दादिहीनत्वाच्चेति ।
श्रुतिरुक्ता ।
स्मृतिश्च सांखीया ।
न्यायश्चऽभेदानां परिमाणात्समन्वयाच्छक्तितः प्रवृत्तेश्च ।
कारणकार्यविभागादविभागाद्वैश्वरूप्यस्य ॥
कारणमस्त्यव्यक्तम्ऽ इति ।
नचऽमहतः परमव्यक्तम्ऽ इति प्रकरणपरिशेषाभ्यामव्यक्तपदं शरीरगोचरम् ।
शरीरस्य शान्तघोरमूढपशब्दाद्यात्मकत्वेनाव्यक्तत्वानुपपत्तेः ।
तस्मात्प्रधानमेवाव्यक्तमुच्यत इति प्राप्ते, उच्यते नैतदेवम् ।
न ह्येतत्काठकं वाक्यमिति ।
लौकिकी हि प्रसिद्धी रूढिर्वेदार्थनिर्णये निमित्तं, तदुपायत्वात् ।
यथाहुःऽय एव लौकिकाः शब्दास्त एव वैदिकास्त एव चैषामर्थाःऽ इति ।
नतु परीक्षकाणां पारिभाषिकी, पौरुषेयी हि सा न वेदार्थनिर्णयनिबन्धनसिद्धौ(यनिमित्तं पो?) षधादिप्रसिद्धिवत् ।
तस्माद्रूढितस्तावन्न प्रधानं प्रतीयते ।
योगस्त्वन्यत्रापि तुल्यः ।
तदेवमव्यक्तश्रुतावन्यथासिद्धायां प्रकरणपरिशेषाभ्यां शरीरगोचरोऽयमव्यक्तशब्दः ।
यथा चास्य तद्गोचरत्वमुपपद्यते तथाग्रे दर्शयिष्यति ।
तेषु शरीरादिषु मध्ये विषयांस्तद्गेचरान् विद्धि ।
यथाश्वोऽध्वानमालम्ब्य चलत्येवमिन्द्रियहयाः स्वगोचरमालम्ब्येति ।
आत्मा भोक्तेत्याहुर्मनीषिणः ।
कथम्, इन्द्रियमनोयुक्तं योगो यथा भवति ।
इन्द्रियार्थमनः संनिकर्षेण ह्यत्मा गन्धादीनां भोक्ता ।
प्रधास्याकाङ्क्षावतो वचनं प्रकरणमिति गन्तव्यं विष्णोः परमं पदं प्रधानमिति तदाकाङ्क्षामवतारयति तैश्चेन्द्रियादिभिरसंयतैरिति ।
असंयमाभिधानं व्यतिरेकमुखेन संयमवदातीकरणम् ।
परशब्दः श्रेष्ठवचनः ।
नन्वान्तरत्वेन यदि श्रेष्ठत्वं तदेन्द्रियाणामेव बाह्येभ्यो गन्धाहिभ्यः श्रेष्ठत्वं स्यादित्यत आह अर्था ये शब्दादय इति ।
नान्तरत्वेन श्रेष्ठत्वमपि तु प्रधानतया, तच्च विवक्षाधीनं, ग्रहेभ्यश्चेन्द्रियेभ्योऽतिग्रहयार्थानां प्रधान्यं श्रुत्या विवक्षितमितीन्द्रियेभ्योर्ऽथानां प्राधान्यात्परत्वं भवति ।
घ्राणजिह्वावाक्चक्षुः श्रोत्रमनोहस्तत्वचो हि इन्द्रियाणि श्रुत्याष्टौ ग्रहा उक्ताः ।
गृह्णन्ति वशीकुर्वन्ति खल्वेतानि पुरुषपशुमिति ।
न चैतनि स्वरूपवतो वशीकर्तुमीशते, यावदस्मै पुरुषशवे गन्धरसनामरूपशब्दकामकर्मस्पर्शान्नोपहरन्ति ।
अत एव गन्धादयोऽष्टावतिग्रहाः, तदुपहारेण ग्रहाणां ग्रहत्वोपपत्तेः ।
तदिदमुक्तमिन्द्रियाणां ग्रहणं विषयाणामतिग्रहत्वमिति श्रुतिप्रसिद्धेरिति ।
ग्रहत्वेनेन्द्रियैः साम्येऽपि मनसः स्वगतेन विशेषेणार्थेभ्यः परत्वमाह विषयेब्यश्च मनसः परत्वमिति ।
कस्मात्पुमान् रथित्वेनोपक्षिप्तो गृह्यत इत्यत आह आत्मशब्दादिति ।
तत्प्रत्यभिज्ञानादित्यर्थः ।
श्रेष्ठत्वे हेतुमाह भोक्तुश्चेति ।
तदनेन जीवात्मा स्वामितया महानुक्तः ।
अथवा श्रुतिस्मृतिभ्यां हैरण्यगर्भी बुद्धिरात्मशब्देनोच्यत इत्याह अथवेति ।
पूरिति ।
भोग्यजातस्य बुद्धिरधिकरणमिति बुद्धिः पूः ।
तदेवं सर्वासां बुद्धीनां प्रथमजहिरण्यगर्भबुद्ध्येकनीडतया हिरण्यगर्भबुद्धेर्महत्त्वं चापनादा(चोपनादाना?)त्मत्वं च ।
अत एव बुद्धिमात्रात्पृथक्करणमुपपन्नम् ।
नन्वेतस्मिन्पक्षे हिरण्यगर्भबुद्धेरात्मत्वान्न रथित आत्मनो भोक्तुरत्रोपादानमिति न रथमात्रं परिशिष्यतेऽपि तु रथवानपीत्यत आह एतस्मिंस्तु पक्ष इति ।
यथा हि समारोपितं प्रतिबिम्बं बिम्बान्न वस्तुतो भिद्यते तथा न परमात्मनो विज्ञानात्मा वस्तुतो भिद्यत इति परमात्मैव रथवानिहोपात्तस्तेन रथमात्रं परिसिष्टमिति ।
अथ रथादिरूपककल्पनायाः शरीरादिषु किं प्रयोजनमित्यत आह शरीरेन्द्रियमनोबुद्धिविषयवदेनासंयुक्तस्य हीति ।
वेदना सुखाद्यनुभावः ।
प्रत्यर्थमञ्चतीति प्रत्यगात्मेह जीवोऽभिमतस्तस्य ब्रह्मावगतिः ।
नच जीवस्य ब्रह्मत्वं मानान्तरसिद्धं, येनात्र नागमोऽपेक्ष्येत्याह तथाचेति ।

वागिति छान्दसो द्वितीयालोपः ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥१ ॥



१.४.१.२.

पूर्वपक्षिणोऽनुशयबीजनिराकरणपरं सूत्रम्सूक्ष्मं तु तदर्हत्वात् ।
प्रकृतेर्विकारणामनन्यत्वात्प्रकृतेरव्यक्तत्वं विकार उपचर्यते ।
यथाऽगोभिः श्रीमितऽ इति गौशब्दस्ताद्विकारे पयसि ।
अव्यक्तात्कारणात्विकारणामनन्यत्वेनाव्यक्तशब्दार्हत्वे प्रमाणमाह तथाच श्रुतिरिति ।
अव्याकृतमव्यक्तमित्यनर्थान्तरम् ।
नन्वेवं सति प्रधानमेवाब्युपेतं भवति, सुखदुःखमोहात्मकं हि जगदेवंभूतादेव कारणाद्भवितुमर्हति, कारणात्मकत्वात्कार्यस्य ।
यच्च तस्य सुखात्मकत्वं तत्सत्त्वम् ।
यच्च तस्य दुःखात्मकत्वं तद्गजः ।
यच्च तस्य मोहात्मकत्वं तत्तमः ।
तथा चाव्यक्तं पधानमेवाभ्युपेतमिति ॥२ ॥



१.४.१.३.

शङ्कानिराकरणार्थं सूत्रं तदधीनत्वादर्थवत् ।
प्रधानं हि सांख्यानां सेश्वराणामनीश्वराणां वेश्वरात्क्षेत्रज्ञेभ्यो वा वस्तुतो भिन्नं शक्यं निर्वक्तुम् ।
ब्रह्मणस्त्वियमविद्या शक्तिर्मायादिशब्दवाच्या न शक्या तत्त्वेनान्यत्वेन वा निर्वक्तुम् ।
इदमेवास्या अव्यक्तत्वं यदनिर्वाच्यत्वं नाम ।
सोऽयमव्याकृतवादस्य प्रधानवादाद्भेदः ।
अविद्याशक्तेश्चेश्वराधीनत्वं, तदाश्रयत्वात् ।
नच द्रव्यमात्रमशक्तं कार्यायालमिति शक्तेरर्थवत्त्वम् ।
तदिदमुक्तमर्थवदिति ।
स्यादेतत् ।
यदि ब्रह्मणोऽविद्याशक्त्या संसारः प्रतीयते हन्त मुक्तानामपि पुनरुत्पादप्रसङ्गः, तस्याः प्रधानवत्तादवस्थ्यात् ।
तद्विनाशे वा समस्तसंसारोच्छेदः तन्मूलविद्याशक्तेः समुच्छेदादित्यत आह मुक्तानां च पुनः ।
बन्धस्य अनुत्पत्तिः ।
कुतः ।
विद्यया तस्या बीजशक्तेर्दाहात् ।
अयमभिसंधिःन वयं प्रधानवदविद्यां सर्वजीवेष्वेकामाचक्ष्महे, यैनेवमुपालमेमहि, किन्त्वियं प्रतिजीवं भिद्यते ।
तेन यस्यैव जीवस्य विद्योत्पन्ना तस्यैवाविद्यापनीयते न जीवान्तरस्य, भिन्नाधिकरणयोर्विद्याविद्ययोरविरोधात्, तत्कुतः समस्तसंसारोच्छेदप्रसङ्गः ।
पधानवादिनां त्वेष दोषः ।
प्रधानस्यैकत्वेन तदुच्छेदे सर्वोच्छेदोऽनुच्छेदे वा न कस्यचिदित्यनिर्मोक्षप्रसङ्गः. प्रधानभेदेऽपि चैतदविवेकख्यातिलक्षणाविद्यासदसत्त्वनिबन्धनौ बन्धमोक्षौ, तर्हि कृतं प्रधानेन, अविद्यासदसद्भावाभ्यामेव तदुपपत्तेः ।
न चाविद्योपाधिभेदाधीनो जीवभेदो जीवभेदाधीनश्चाविद्योपाधिभेद इति परस्पराश्रयादुभयासिद्धिरिति सांप्रतम् ।
अनादित्वाद्बीजाङ्कुरवदुभयसिद्धेः ।
अविद्यात्वमात्रेण चैकत्वोपचारोऽव्यक्तमिति चाव्याकृतमिति चेति ।
नन्वेवमविद्यैव जगद्बीजमिति कृतमीश्वरेणेत्यत आह परमेश्वराश्रयेति ।
नह्यचेतनं चैतनानधिष्ठितं कार्याय पर्याप्तमिति स्वकार्यं कर्तुं परमेश्वरं निमित्ततयोपादानतया वाश्रयते, प्रपञ्चविभ्रमस्य हीश्वराधिष्ठानत्वमहिविभ्रमस्येव रज्ज्वधिष्ठानत्वम्, तेन यथाहिविभ्रमो रज्जूपादान एवं प्रपञ्चविभ्रम ईश्वरोपादानः, तस्माज्जीवाधिकरणाप्यविद्या निमित्ततया विषयतया चेश्वरमाश्रयत इतीश्वराश्रयेत्युच्यते, न त्वाधारतया, विद्यास्वभावे ब्रह्मणि तदनुपपत्तेरिति ।
अत एवाह यस्यां स्वरूपप्रतिबोधरहिताः शेरते संसारिणो जीवा इति ।
यस्यामविद्यायां सत्यां शरते जीवाः ।
जीवानां स्वरूपं वास्तवं ब्रह्म, तद्बोधरहिताः शेरत इति लय उक्तः ।
संसारिण इति विक्षेप उक्तः ।
अव्यक्ताधीनत्वाज्जीवभावस्येति ।
यद्यपि जीवाव्यक्तयोरनादित्वेनानियतं पौर्वापर्यं तथाप्यव्यक्तस्य पूर्वत्वं विवक्षित्वैतदुक्तम् ।
सत्यपि शरीरवदिन्द्रियादीनामिति ।
गौबलीवर्दपदवेतद्द्रष्टव्यम् ।
आचार्यदेशीयमतमाह अन्ये त्विति ।
एतद्दूषयति तैस्त्विति ।
प्रकरणपारिशेष्ययोरुभयत्र तुल्यत्वान्नैकग्रहणनियमहेतुरस्ति ।
शङ्कते  आम्नात्यार्थमिति ।
अव्यक्तपदमेव स्थूलशरीरव्यावृत्तिहेतुर्व्यक्तत्वात्तस्येति शङ्कार्थः ।
निराकरोतिन ।
एकवाक्यताधीनत्वादिति ।
प्रकृतहान्यप्रकृतप्रक्रियाप्रसङ्गेनैकवाक्यत्वे संभवति न वाक्यभेदो युज्यते ।
न चाकाह्क्षां विनैकवाक्यत्वम्, उभयं च प्रकृतमित्युभयं ग्राह्यत्वेनेहाकाङ्क्षितमित्येकाभिधायकमपि पदं शरीरद्वपरम् ।
नच मुख्यया वृत्त्यातत्परमित्यौपचारिकतं न भवति ।
यथोपहन्तृमात्रनिराकाह्क्षायां ककपदं प्रयुज्यमानं श्वादिसर्वहन्तृपदं विज्ञायते ।
यथाहुःऽकाकेभ्यो रक्ष्यतामन्नमिति बालेऽपि नोदितः ।
उपघातप्रधानत्वान्न श्वादिभ्यो न रक्षति ॥
ऽ इति ।
ननु न शरीरद्वयस्यात्राकाह्क्षा ।
किन्तु दुःशोधत्वात्सूक्ष्मस्यैव शरीरस्य, नतु षाट्कौशिकस्य स्थूलस्यष एतद्धि दृष्टबीभत्सतया सुकरं वैराग्यविषयत्वेन शोधयितुमित्यत आह न चैवं

मन्तव्यमिति ।
विष्णोः परमं पदमवगमयितुं परं परमत्र प्रतिपाद्यत्वेन प्रस्तुतं न तु वैराग्याय शोधनमित्यर्थः ।
अलं वा विवादेन, भवतु सूक्ष्ममेव शरीरं परिशोध्यं, तथापि न सांख्याभिमतमत्र प्रधानं परमित्यभ्युपेत्याह सर्वथापि त्विति ॥३ ॥



१.४.१.४.

ज्ञेयत्वावचनाच्च ।
इतोऽपि नायमव्यक्तशब्दः सांख्याभिमतप्रधानपरः ।
सांख्यैः खलु प्रधानाद्विवेकेन पुरुषं निःश्रेयसाय ज्ञातुं वा विभूत्यै वा प्रधानं ज्ञेयत्वेनोपक्षिप्यते ।
न चेह जानीयादिति चोपासीतेति वा विधिविभक्तिश्रुतिरस्ति, अपि त्वव्यक्तपदमात्रम् ।
न चैतावता सांख्यस्मृतिप्रत्यभिज्ञानं भवतीति भावः ॥४ ॥



१.४.१.५.

ज्ञेयत्वावचनस्यासिद्धिमाशङ्क्य तत्सिद्धिप्रदर्शनार्थं सूत्रं वदतीति चेन्न प्राज्ञो हि प्रकरणात् ।
निगदव्याख्यातमस्य भाष्यम् ॥५ ॥



१.४.१.६.

त्रयाणामेव चैवमुपन्यासः प्रश्नश्च ।
वरप्रदानोपक्रमा हि मृत्युनचिकेतः संवादवाक्यप्रवृत्तिरामाप्तेः कठवल्लीनां लक्ष्यते ।
मृत्युः किल न चिकेतसे कुपितेन पित्रा प्रहिताय तुष्टस्त्रीन्वरान् प्रददौ ।
नचिकेतास्तु पथमेन वरेण पितुः सौमनस्यं वव्रे, द्वितीयेनाग्निविद्याम्, तृतीयेनात्मविद्याम् ।
ऽवरणामेष वरस्तृतीयःऽ इति वचनात् ।
ननु तत्र वरप्रदाने प्रधानगोचरे स्तः प्रश्नपर्तिवचने ।
तस्मात्कठवल्लीष्वग्निजीवपरमात्मपरैव वाक्यप्रवृत्तिर्न त्वनुपक्रान्तप्रधानपरा भवितुमर्हतीत्याह इतश्च न प्रधानस्याव्यक्तशब्दवाच्यत्वमिति ।
ऽहन्तः त इदं प्रवक्ष्यामि गुह्यं ब्रह्म सनातनम्ऽ इत्यनेन व्यवहितं जीवविषयंऽयथा तु मरणं प्राप्यात्मा भवति गौतमऽ इत्यादिप्रतिवचनमिति योजना ।
अत्राह चोदकःकिं जीवपरमात्मनोरेक एव प्रश्नः, किं वान्यो जीवस्यऽयेयं प्रेतेऽ मनुष्य इति प्रशान्तः, अन्यश्च परमात्मनःऽअन्यत्र धर्मात्ऽ इत्यादिः ।
एकत्वे सूत्रविरोधस्त्रयाणमिति ।
भेदे तु सौमनस्यावाप्त्यग्न्यात्मज्ञानविषयवरत्रयप्रदानानन्तभावोऽन्यत्र धर्मादित्यादेः प्रश्नस्य ।
तुरीयवरान्तरकल्पनायां वा तृतीय इति श्रुतिबाधप्रसङ्गः ।
वरप्रदानानन्तर्भावे प्रश्नस्य तद्वत्प्रधानाख्यानमप्यनन्तर्भूतं वरप्रदानेऽस्तुऽमहतः परमव्यक्तऽमित्याक्षेपः ।
परिहरति अत्रोच्यते, नैवं वयमिहेति ।
वस्तुतो जीवपरमात्मनोरभेदात्प्रष्टव्याभेदेनैक एव प्रश्नः ।
अत एव प्रतिवचनमप्येकम् ।
सूत्रं त्ववास्तभेदाभिप्रायम् ।
वास्तवश्च जीवपरमात्मनोरभेदस्तत्र तत्र श्रुत्युपन्यासेन भगवता भाष्यकारेण दर्शितः ।
तथा जीवविषयस्यास्तित्वनास्तित्वप्रश्नस्येत्यादि ।
ऽयेयं प्रेतेऽ इति हि नचिकेतसः प्रश्नमुपश्रुत्य तत्तत्कामविषयमलोभं चास्य प्रतीत्य मृत्युःऽविद्याभीप्सिनं नचिकेतसं मन्येऽ इत्यादिना नचिकेतसं प्रशस्य प्रश्नमपि तदीयं प्रशंसन्नस्मिन्प्रश्ने ब्रह्मैवोत्तरमुवाच तं दुर्दर्शमिति ।
यदि पुनर्जीवात्प्राज्ञो भिद्येत, जीवगोचरः प्रश्नः, प्राज्ञगोचरं चोत्तरमिति किं केन संगच्छेत ।
अपिच यद्विषयं प्रश्नमुपश्रुत्य मृत्युनैष प्रशंसितो नचिकेताः यदि तमेव भूयः पृच्छेत्तदुत्तरे चावदध्यात्ततः प्रशंसा दृष्टार्था स्यात्, प्रश्नान्तरे त्वसावस्थाने प्रसारिता सत्यदृष्टार्था स्यादित्याह यत्प्रश्नेति ।
यस्मिन् प्रश्नो यत्प्रश्नः ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥६ ॥



१.४.१.७.

महद्वच्च ।
अनेन सांख्यप्रसिद्धेर्वैदिकप्रसिद्ध्या विरोधान्न सांख्यप्रसिद्धिर्वेद आदर्तव्येत्युक्तम् ।
सांख्यानां महत्तत्त्वं सत्तामात्रं, पुरुषार्थक्रियाक्षमं सत्तस्य भावः सत्ता तन्मात्रं महत्तत्त्वमिति ।
या या पुरुषार्थक्रिया शब्दाद्युपभोगलक्षणा च सत्त्वपुरुषान्यताख्यातिलक्षणा च सा सर्वा महति बुद्धौ समाप्यत इति महत्तत्त्वं सत्तामात्रमुच्यत इति ॥७ ॥



१.४.२.८.

चमसवदविशेषात् ।
अजाशब्दो यद्यपि छागायां रूढस्तथाप्यध्यात्मविद्याधिकारान्न तत्र कर्तितुमर्हति ।
तस्माद्रूढेरसंभवाद्योगेन वर्तयितव्यः ।
तत्र किं स्वतन्त्रं प्रधानमनेन मन्त्रवर्णेनानूद्यतामुत पारमेश्वरी मायाशक्तिस्तेजोऽबन्नव्याक्रियाकारणमुच्यतां किं तावत्प्राप्तं, प्रधानमेवेति ।
तथाहियादृशं प्रधानं सांख्यैः स्मर्यते तादृशमेवास्मिन्नन्यूनानतिरिक्तं प्रतीयते ।
सा हि प्रधानलक्षणा प्रकृतिर्न जायत इत्यजा च एका च लोहितशुक्लकृष्णा च ।
यद्यपि लोहितत्वादयो वर्णा न रजःप्रभृतिषु सन्ति, तथापि लोहितं कुसुम्भादि रञ्जयति,

रजोऽपि रञ्जयतीति लोहितम् ।
एवं प्रसन्नं पाथः शुक्लं, सत्त्वमपि प्रसन्नमिति शुक्लम् ।
एवमावरकं मेघादि कृष्णं, तमोऽप्यावरकमिति कृष्णम् ।
परेणापि नाव्याकृतस्य स्वरूपेण लोहितत्वादियोग आस्थेयः, किन्तु तत्कार्यस्य तेजोऽबन्नस्य रोहित्वादिकारण उपचरणीयम् ।
कार्यसारूपेण वा कारणे कल्पनीयं, तदस्माकमपि तुल्यम् ।
ऽअजो ह्येको जुषमाणोऽनुशेते जहात्येनां भुक्तभोगामजोऽन्यःऽ इति त्वात्मभेदश्रवणात्सांख्यस्मृतेरेवात्र मन्त्रवर्णे प्रत्यभिज्ञानं न त्वव्याकृतप्रक्रियायाः ।
तस्यामैकात्म्याभ्युपगमेनात्मभेदाभावात् ।
तस्मात्स्वतन्त्रं प्रधानं नाशब्दमिति प्राप्तम् ।
तेषां साम्यावस्थावयवधर्मैरिति ।
अवयवाः प्रधानस्मैकस्य सत्त्वरजस्तमांसि तेषां धर्मा लोहितत्वादयस्तैरिति ।
प्रजास्त्रैगुण्यान्विता इति ।
सुखदुःखमोहात्मिकाः ।
तथाहिमैत्रदारेषु नर्मदायां मैत्रस्य सुखं, तत्कस्य हेतोः, तं प्रति सत्त्वस्य समुद्भवात् ।
तथाच तत्सपत्नीनां दुःखं, तत्कस्य हेतोः, ताः प्रति रजऋसमुद्भवात्, तथा चैत्रस्य तामविन्दतो मोहो विषादः, स कस्य हेतोः, तं प्रति तमःसमुद्भवात् ।
नर्मदया च सर्वे भावा व्याख्याताः ।
तदिदं त्रैगुण्यान्वितत्वं प्रजानाम् ।
अनुशेत इति व्याचष्टे तामेवाविद्ययेति ।
विषया हि शब्दादयः प्रकृतिविकारस्त्रैगुण्येन सुखदुःखमोहात्मान इन्द्रियमनोऽहङ्कारप्रणालिकया बुद्धिसत्त्वमुपसंक्रामन्ति ।
तेन तद्बुद्धिसत्त्वं प्रधानविकारः सुखदुःखमोहात्मकं शब्दादिरूपेण परिणमते ।
चितिशक्तिस्त्वपरिणामिन्यप्रतिसंक्रमापि बुद्धिसत्त्वादात्मनो विवेकबुध्यमाना बुद्धिवृत्त्यैव विपर्यासेनाविद्यया बुद्धिस्थान्सुखादीनात्मन्यभिमन्यमाना सुखादिमतीव भवति ।
तदिदमुक्तं सुखी दुःखी मूढोऽहमित्यविवेकतया संसरति ।
एकः ।
सत्त्वपुरुषान्यताख्यातिसमुन्मूलितनिखिलवासनाविद्यानुबन्धस्त्वन्यो जहात्येनां प्रकृतिम् ।
तदिदमुक्तमन्यः पुनरिति ।
भुक्तभोगामिति व्याचष्टे कृतभोगापवर्गाम् ।
शब्दाद्यापलब्धिर्भोगः ।
गुणपुरुषान्यताख्यातिरपवर्गः ।
अपवृज्यते हि तया पुरुष इति ।
एवं प्राप्तेऽभिधीयतेन तावत्ऽअजो ह्येको जुषमाणोऽनुशेते जहात्येनां भुक्तभोगमजोऽन्यःऽ इत्येतदात्मभेदप्रतिपादनपरमपि तु सिद्धमात्मभेदंनूद्य बन्धमोक्षौ प्रतिपादयतीति ।
स चानूदितो भेदःऽएको देवः सर्वभूतेषु गूढः सर्वव्यापी सर्वभूतान्तरात्माऽ इत्यादिश्रुतिभिरात्मैकत्वप्रतिपादनपराभिर्विरोधात्कल्पनिकोऽवतिष्ठते ।
तथाच न सांख्यप्रक्रियाप्रत्यभिज्ञानमित्यजावाक्यं चमसवाक्यवत्परिप्लवमानं न स्वतन्त्रप्रधाननिश्चयाय पर्याप्तम् ।
तदिदमुक्तं सूत्रकृताऽचमसवदविशेषात्ऽ इति ॥८ ॥



१.४.२.९.

उत्तरसूत्रमवतारयितुं शङ्कते तत्र त्विदं तच्छिर इति ।
सूत्रमवतारयति अत्र ब्रूमः ।
ज्योतिरुपक्रमा तु तथा ह्यधीयत एके ।
सर्वशाखाप्रत्ययमेकं ब्रह्मेति स्थैतौ शाखान्तरोक्तरोहितादिगुणयोगिनी तेजोऽबन्नलक्षणा जरायुजाण्डस्वेदजद्भिज्जचतुर्विधभूतग्रामप्रकृतिभूतेयमजा प्रतिपत्तव्या,ऽरोहितशुक्लकृष्णाम्ऽ इति रोहितादिरुपतया तस्या एव प्रत्यभिज्ञानात् ।
न तु सांख्यपरिकल्पिता प्रकृतिः ।
तस्या अप्रामाणिकतया श्रुतहान्यश्रुतकल्पनाप्रसङ्गात्, रञ्जनादिना च रोहिताद्युपचारस्य सति मुख्यार्थसंभवेऽयोगात् ।
तदिदमुक्तं रोहितादीनां शब्दानामिति ।
अजापदस्य च समुदायप्रसिद्धिपरित्यागेन न जायत इत्यवयवप्रसिद्ध्याश्रयणे दोषप्रसङ्गात् ।
अत्र तु रूपकक्लपनायां समुदायप्रसिद्धेरेवानपेक्षायाः स्वीकारात् ।
अपि चायमपि श्रुतिकलापोऽस्मद्दर्शनानुगुणो न सांख्यस्मृत्यनुगुण इत्याह तथेहापीति ।
किं कारणं ब्रह्मेत्युपक्रम्येति ।
ब्रह्मस्वरूपं तावज्जगत्कारणं न भवति, विशुद्धत्वात्तस्य ।
यथाहुःऽपुरुषस्य तु शुद्धस्य नाशुद्धा विकृतिर्बवेत्ऽ इत्याशयवतीव श्रुतिः पृच्छति ।
किङ्कारणम् ।
यस्य ब्रह्मणो जगदुत्पत्तिस्तत्किङ्कारणं ब्रह्मेत्यर्थः ।
ते ब्रह्मविदो ध्यानयोगेनात्मानं गताः प्राप्ता अपश्यन्निति योजना ।
यो योनिं योनिमिति ।
अविद्या शक्तिर्योनिः, सा च प्रतिजीवं नानेत्युक्तमतो वीप्सोपपन्ना ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥९ ॥



१.४.२.१०.

सूत्रान्तरमवतारयितुं शङ्कते कथं पुनरिति ।
अजाकृतिर्जातिस्तेजोऽबन्नेषु नास्ति ।
नच तेजोऽबन्नानां जन्मश्रवणादजन्मनिमित्तोऽप्यजाशब्दः संभवतीत्याह नच तेजोऽबन्नानामिति ।
सूत्रमवतारयति अत उत्तरं पठति ।
कल्पनोपदेशाच्च मध्वादिवदविरोधः ।
ननु किं छागा लोहितशुक्लकृष्णैवान्यादृशीनामपि छागानामुपलम्भादित्यत आह यदृच्छयेति ।
बहुबर्करा बहुशावा ।
शेषं निगदव्याख्यातम् ॥१ ॥



न संख्योपसंग्रहादपि नानाभावादतिरेकाच्च ।
अवान्तरसंगतिमाह एवं परिहृतेऽपीति ।
पञ्चजना इति हि समासार्थः पञ्चसंख्यया संबध्यते ।
नचऽदिक्संख्ये संज्ञायाम्ऽ इति समासविधानान्मनुजेषु निरूढोऽयं पञ्चजनशब्द इति वाच्यम् ।
तथाहि सति पञ्चमनुजा इति स्यात् ।
एवं चात्मनि प्चमनुजानामाकाशस्य च प्रतिष्ठानमिति निस्तात्पर्यं, सर्वस्यैव प्रतिष्ठानात् ।
तस्माद्रूढेरसंभवात्तत्त्यागोनात्र योग आस्थेयः ।
जनशब्दश्च कथञ्चित्तत्त्वेषु व्याख्येयः ।
तत्रापि किं पञ्च प्राणादयो वाक्यशेषगता विवक्ष्यन्ते उत तदतिरिक्ता अन्य एव वा केचित् ।
तत्र पौर्वापर्यपर्यालोचनया कण्वमाध्यन्दिनवाक्ययोर्विरोधात् ।
एकत्र हि ज्योतिषा पञ्चत्वमन्नेनेतरत्र ।
नच षोडशिग्रहणवद्विकल्पसंभवः ।
अनुष्ठानं हि विकल्प्यते न वस्तु ।
वस्तुतत्त्वकथा चेयं नानुष्ठानकथा, विध्यभावात् ।
तस्मात्कानिचिदेव तत्त्वानीह पञ्च प्रत्येकं पञ्चसंख्यायोगीनि पञ्चविंशतितत्त्वानि भवन्ति ।
सांख्यैश्च प्रकृत्यादीनि ।
पञ्चविंशतितत्त्वानि स्मर्यन्त इति तान्येवानेन मन्त्रेणोच्यन्त इति नाशब्दं प्रधानादि ।
न चाधारत्वेनात्मनो व्यवस्थानात्स्वात्मनि चाधाराधेयभावस्य विरोधाताकाशस्य च व्यतिरेचनात्, त्रयोविंशतिर्जना इति स्यान्न पञ्च पञ्चजना इति वाच्यम् ।
सत्यप्याकाशात्मनोर्व्यतिरेचने मूलप्रकृतिभागैः सत्त्वरजस्तमोभिः पञ्चविंशतिसंख्योपपत्तेः ।
तथाच सत्यात्माकाशाभ्यां सप्तविंशतिसंख्यायां पञ्चविंशतितत्त्वानीति स्वसिद्धान्तव्याकोप इति चेत्, न मूलप्रकृतित्वमात्रेणैकीकृत्य सत्त्वरजस्तमांसि पञ्चविंशतितत्त्वोपपत्तेः ।
हिरुग्भावेन तु तेषां सप्तविंशतित्वाविरोधः ।
तस्मान्नाशाब्दी सांख्यस्मृतिरिति प्राप्तम् ।
मूलप्रकृतिः प्रधानम् ।
नासावन्यस्य विकृतिरपि तु प्रकृतिरेव तदिदमुक्तं मूलेति ।
महदहङ्कारपञ्चतन्मात्राणि प्रकृतयश्च विकृतयश्च ।
तथाहिमहत्तत्त्वमहङ्कारस्य तत्त्वान्तरस्य प्रकृतिर्मूलप्रकृतेस्तु विकृतिः ।
एवमहङ्कारतत्त्वं महतो विकृतिः, प्रकृतिश्च तदेव तामसं सत्पञ्चतन्मात्राणाम् ।
तदेव सात्त्विकं सत्प्रकृतिरेकादशेन्द्रियाणाम् ।
पञ्चतन्मात्राणि चाहङ्कारस्य विकृतिराकाशादीनां पञ्चानां प्रकृतिः ।
तदिदमुक्तं महदाद्याः प्रकृतिविकृतयः सप्त ।
षोडशकश्च विकारः ।
षोडशसंख्यावच्छिन्नो गणो विकार एव ।
पञ्चभूतान्यतन्मात्राण्येकादशेन्द्रियाणीति षोडशको गणः ।
यद्यपि पृथिव्यादयो गोघटादीनां प्रकृतिस्तथापि न ते पृथिव्यादिभ्यस्तत्त्वान्तरमिति न प्रकृतिः ।
तत्त्वान्तरोपादानत्वं चेह प्रकृतित्वमभिमतं नोपादानमात्रत्वमित्यविरोधः ।
पुरुषस्तु कूटस्थनित्योऽपरिणामो न कस्यचित्प्रकृतिर्नापि विकृतिरिति ।
एवं प्राप्तेऽभिधीयते  न संख्योपसंग्रहादपि प्रधानादीनां श्रुतिमत्त्वाशङ्का कर्तव्या ।
कस्मात्नानाभावात् ।
नाना ह्येतानि पञ्चविंशतितत्त्वानि ।
नैषां पञ्चशः पञ्चशः साधारणधर्मोऽस्ति ।
न खलु सत्त्वरजस्तमोहदहङ्काराणामेकः क्रिया दा गुणो वा द्रव्यं वा जातिर्वा धर्मः पञ्चतन्मात्रादिभ्यो व्यावृत्तः सत्त्वादिषु चानुगतः कश्चिदस्ति ।
नापि पृथिव्यप्तेजोवायुघ्राणानाम् ।
नापि रसनवक्षुस्त्वक्श्रोत्रवाचाम् ।
नापि पाणापादपायूपस्थमनसां, येनैकेनासाधारणेनोपगृहीताः पञ्च पञ्चका भवितुमर्हति ।
पूर्वपक्षैकदेशिनमुत्थापयति अथोच्येत पञ्चविंशसंख्यैवेयमिति ।
यद्यपि परस्यां संख्यायामवान्तरसंख्या द्वित्वादिका नास्ति तथापि तत्पूर्वं तस्याः संभवात्पौर्वापर्यलक्षणया प्रत्यासत्त्या परसंख्योपलक्षणार्थं पूर्वसंख्योपन्यस्यत इति दूषयति अयमेवास्मिन्पक्षे दोष इति ।
नच पञ्चशब्दो जनशब्देन समस्तोऽसमस्तः शक्यो वक्तुमित्याह परश्चात्र पञ्चशब्द इति ।
ननु भवतु समासस्तथापि किमित्यत आह समस्तत्वाच्चेति ।
अपि च वीप्सायां पञ्चकद्वयग्रहणे दशैव तत्त्वानीति न सांख्यस्मृतिप्रत्यभिज्ञानमित्यसमासमभ्युपेत्याह न च पञ्चकद्वयग्रहणं पञ्च पञ्चेति ।
न चैका पञ्चसंख्या पञ्चसंख्यान्तरेण शक्या विशेष्टुम् ।
पञ्चशब्दस्य संख्योपसर्जनद्रव्यवचनत्वेन संख्याया उपसर्जनतया विशेषणेनासंयोगादित्याह एकस्याः पञ्चसंख्याया इति ।
तदेवं पूर्वपक्षैकदेशिनि दूषिते परमपूर्वपक्षिणमुत्थापयति नन्वापन्नपञ्चसंख्याका जना एवेति ।
अत्र तावद्रूढौ सत्यां न योगः संभवतीति वक्ष्यते ।
तथापि यौगिकं पञ्चजनशब्दमभ्युपेत्य दूषयति युक्तं यत्पञ्चपूलीशब्दस्येति ।
पञ्चपूलीत्यत्र यद्यपि पृथक्त्वैकार्थसंवायिनी पञ्चसंख्यावच्छेदिकास्ति तथापीह समुदायिनोऽवच्छिनत्ति न समुदायं समासपदगम्यमतस्तस्मिन् कति ते समुदाया इत्यपेक्षायां पदान्तराभिहिता पञ्चसंख्या संबध्यते पञ्चेति ।

पञ्चजना इत्यत्र तु पञ्चसंख्ययोत्पत्तिशिष्टतया जनानामवच्छिन्नत्वात्समुदायस्य च पञ्चपूलीवदत्राप्रतीतेर्न पदान्तराभिहिता संख्या संबध्यते ।
स्यादेतत् ।
संख्येयानां जनानां मा भूच्छब्दान्तरवाव्यसंख्यावच्छेदः ।
पञ्चसंख्यायास्तु तयावच्छेदो भविष्यति ।
नहि साप्यवच्छिन्नेत्यत आह भवदपीदं विशेषणमिति ।
उक्तोऽत्र दोषः ।

नह्युपसर्जनं विशेषणेन युज्यते पञ्चशब्द एव तावत्संख्येयोपसर्जनसंख्यामाह विशेषतस्तु पञ्चजना इत्यत्र समासे ।
विशेषणापेक्षायां तु न समासः स्यात्, असामर्थ्यात् ।
नहि भवति ऋद्धस्य राजपुरुष इति समासोऽपि तु (पद) वृत्तिरेव ऋद्धस्य राज्ञः पुरुष इति ।
सापेक्षत्वेनासामर्थ्यादित्यर्थः ।
अतिरेकाच्चेति ।
अभ्युच्चयमात्रम् ।
यदि सत्त्वरजस्तमांसि प्रधानेनैकीकृत्यात्माकाशौ तत्त्वेभ्यो व्यतिरिच्येते तदा सिद्धान्तव्याकोपः ।
अथ तु सत्त्वरजस्तमांसि मिथो भेदेन विवक्ष्यन्ते तथापि वस्तुतत्त्वव्यवस्थापने आधारत्वेनात्मा निष्कृष्यताम् ।
आधेयान्तरेभ्यस्त्वाकाशस्याधेयस्य व्यतिरेचनमनर्थकमिति गमयितव्यम् ।
कथं च संख्यामात्रश्रवणे सतीति ।
ऽदिक्संख्ये संज्ञायाम्ऽ इति संज्ञायां समासस्मरणात्पञ्चजनशब्दस्तावदयं क्कचिन्निरूढः ।
नच रूढौ सत्यामवयवप्रसिद्धेर्ग्रहणं, सापेक्षत्वात्, निरपेक्षत्वाच्च रूढेः ।
तद्यदि रूढौ मुख्योर्ऽथः प्राप्यते ततः स एव ग्रहीतव्योऽथ त्वसौ न वाक्ये संबन्धार्हः पूर्वापरवाक्यविरोधी वा ।
ततो रूढ्यपरित्यागेनैव वृत्त्यन्तरेणार्थान्तरं कल्पयित्वा वाक्यमुपपादनीयम् ।
यथाऽश्येनेनाभिचरन् यजेतऽ इति श्येनशब्द शकुनिविशेषे निरूढवृत्तिस्तदपरित्यागेनैव निपत्यादानसादृश्येनार्थवादिकेन क्रतुविशेषे वर्तते, तथा पञ्चजनशब्दोऽवयवार्थयोगानपेक्ष एकस्मिन्नपि वर्तते ।
यथा सप्तर्षिशब्दो वसिष्ठ एकस्मिन् सप्तसु च वर्तते ।
न चैष तत्त्वेषु रूढः ।
पञ्चविंशतिसंख्यानुरोधेन तत्त्वेषु वर्तयितव्यः ।
रूढौ सत्यां प्चविंशतेरेव संख्याया अभावात्कथं तत्त्वेषु वर्तते ॥११ ॥



१.४.३.१२.

एवं च के ते पञ्चजना इत्यपेक्षायां किं वाक्यशेषगताः प्राणादयो गृह्यन्तामुत पञ्चविंशतिस्तत्त्वानीति विशये तत्त्वानामप्रामाणिकत्वात्, प्राणादीनां च वाक्यशेषे श्रवणात्तत्परित्यागे श्रुतहान्यश्रुतकल्पनाप्रसङ्गात्प्राणादय एव पञ्चजनाः ।
नच काण्डवमाध्यन्दिनयोर्विरोधान्न प्राणादीनां वाक्यशेषगतानामपि ग्रहणमिति सांप्रतम्, विरोधेऽपि तुल्यबलतया षोडशिग्रहणवद्विकल्पोपपत्तेः ।
न चेयं वस्तुस्वरूपकथा, अपितूपासनानुष्ठानविधिः,ऽमनसैवानुद्रष्टव्यम्ऽ इति विधिश्रवणात् ।
कथं पुनः प्रणादिषु जनशब्दप्रयोग इति ।
जनवाचकः शब्दो जनशब्दः ।
पञ्चजनशब्द इति यावत् ।
तस्य कथं प्राणादिष्वजनेषु प्रयोग इति व्याख्येयम् ।
अन्यथा तु प्रत्यस्तमितावयवार्थे समुदायशब्दार्थे जनशब्दार्थो नास्तीत्यपर्यनुयोग एव ।
रूढ्यपरित्यागेनैव वृत्त्यन्तरं दर्शयति जनसंबन्धाच्चेति ।
जनशब्दभाजः पञ्चजनशब्दभाजः ।
ननु सत्यामवयवप्रसिद्धौ समुपायशक्तिकल्पनमनुपपन्नं, संभवति च पञ्चविंशत्यां तत्त्वेष्ववयवप्रसिद्धिरित्यत आह समासबलाच्चेति ।
स्यादेतत् ।
समासबलाच्चेद्रूढिरास्थीयते हन्त न दृष्टस्तर्हि तस्य प्रयोगोऽश्वकर्णादिवद्वृक्षादिषु ।
तथाच लोकप्रसिद्ध्यभावान्न रूढित्याक्षिपति कथं पुनरसतीति ।
जनेषु तावत्पञ्चजनशब्दश्च प्रथमः प्रयोगो लोकेषु दृष्ट इत्यसति प्रथमप्रयोग इत्यसिद्धमिति स्थवीयस्तयानभिधायाभ्युपेत्य प्रथमप्रयोगाभावं समाधत्तेशक्योद्भिदादिवदिति ।
आचार्यदेशीयानां मतभेदेष्वपि न पञ्चविंशतिस्तत्त्वानि सिध्यन्ति ।
परमार्थतस्तु पञ्चजना वाक्यशेषगता एवेत्याशयवानाह कैश्चित्त्विति ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥१२ ॥



१.४.३.१३.

॥  १३ ॥


१.४.४.१४.

कारणत्वेन चाकाशादिषु यथाव्यपदिष्टोक्तेः ।
अथ समन्वयलक्षणे केयमकाण्डे विरोधाविरोधचिन्ता, भविता हि तस्याः स्थानमविरोधलक्षणमित्यत आह प्रतिपादितं ब्रह्मण इति ।
अयमर्थः नानेकशाखागततत्तद्वाक्यालोचनया वाक्यार्थावगमे पर्यवसिते सति प्रमाणान्तरविरोधेन वाक्यार्थागतेरप्रामाण्यमाशङ्क्याविरोधव्युत्पादनेन प्रामाण्यव्यवस्थापनमविरोधलक्षणार्थः ।
प्रासङ्गिकं तु तत्र सृष्टिविषयाणां वाक्यानां परस्परमविरोधप्रतिपादनं न तु लक्षणार्थः ।
तत्प्रयोजनं च तत्रैव प्रतिपादयिष्यते ।
इह तुवाक्यानां सृष्टिप्रतिपादकानां परस्परविरोधे ब्रह्मणि जगद्योनौ न समन्वयः सेद्धुमर्हति ।
तथाच न जगत्कारणत्वं ब्रह्मणो लक्षणं, नच तत्र गतिसामान्यं, नच तत्सिद्धये प्रधानस्याशब्दत्वप्रतिपादनं, तस्माद्वाक्यानां विरोधाविरोधाब्यामुक्तार्थाक्षेपसमाधानाभ्यां समन्वयः एवोपपाद्यत इति समन्वयलक्षणे संगतमिदमधिकरणम् ।

ऽवाक्यानां कारणे कार्ये परस्परविरोधतः ।
समन्वयो जगद्योनौ न सिध्यति परात्मनि ॥
ऽऽसदेव सोम्येदमग्र आसीत्ऽ इत्यादीनां कारणविषयाणां,ऽअसद्वा इदमत्र आसीत्ऽ इत्यादिभिर्वाक्यैः कारणविषयैर्विरोधः ।
कार्यविषयाणामपि विभिन्नक्रमाक्रमोत्पत्तिप्रतिपादकानां विरोधः ।
तथाहिकानिचिदन्यकर्तृका जगदुत्पत्तिमाचक्षते वाक्यनि ।
कानिचित्स्वयङ्कर्तृकाम् ।
सृष्ट्या च कार्येण तत्कारणतया ब्रह्म लक्षितम् ।
सृष्टिविप्रतिपत्तौ तत्कारणतायां ब्रह्मलक्षणे विप्रतिपत्तौ सत्यां भवति तल्लक्ष्ये ब्रह्मण्यपि विप्रतिपत्ति ।
तस्माद्ब्रह्मणि समन्वयाभावान्न समन्वयागम्यं ब्रह्म ।
वेदान्तास्तु कर्त्रादिप्रतिपादनेन कर्मविधिपरतयोपचरितार्था अविवक्षितार्था वा जपोपयोगिन इति प्राप्तम् ।
क्रमादीति ।
आदिग्रहणेनाक्रमो गृह्यते ।
एवं प्राप्त उच्यतेऽसर्गक्रमविवादेऽपि न स सृष्टरि विद्यते ।
सतस्त्वसद्वचो भक्त्या निराकार्यतया क्कचित् ॥
ऽ न तावदस्ति सृष्टिक्रमे विगानं, श्रुतीनामविरोधात् ।
तथाहिअनेकशिल्पपर्यवदातो देवदत्तः प्रथमं चक्रदण्डादि करोति, अथ तदुपकरणः कुम्भं, कुम्भोपकरणश्चाहरत्युदकं, उदकोपकरणश्च संयवनेन गोधूमकणिकानां करोति पिण्डं, पिण्डोपकरणस्तु पटति घृतपूर्णं, तदस्य देवदत्तस्य सर्वत्रैतास्मिन् कर्तृत्वाच्छक्यं वक्तुं देवदत्ताच्चक्रादि संभूतं तस्माच्चक्रादेः कुम्भादीति ।
शक्यं च देवदत्तात्कुम्भः समुद्भूतस्तस्मादुदकाहरणादीत्यादि ।
नह्यस्त्यसंभवः सर्वत्रास्मिन् कार्यजाते क्रमवत्यपि देवदत्तस्य साक्षात्कर्तुरनुस्यूतत्वात् ।
तथेहापि यद्यप्याकाशादिक्रमेणैव सृष्टिस्तथाप्याकाशानकालानिलादौ तत्र तत्र साक्षात्परमेश्वरस्य कर्तृत्वाच्छक्यं वक्तुं परमेश्वरादाकाशः संभूत इति ।
शक्यं च वक्तुं परमेश्वरादनलः संभूत इत्यादि ।
यदि त्वाकाशाद्वायुर्वायोस्तेज इत्युक्त्वा तेजसो वायुर्वायोराकाश इति ब्रूयाद्भवेद्विरोधः ।
न चैतदस्ति ।
तस्मादमूषामविवादः श्रुतीनाम् ।
एवंऽस इमांल्लोकानसृजतऽ इत्युपक्रमाभिधायिन्यपि श्रुतिरविरुद्धा ।
एषा हि स्वव्यापारमभिधानक्रमेण कुर्वती नाभिधेयानां क्रमं निरुणाद्धि ।
ते तु यथाक्रमास्थिता एवाक्रमेणोच्यन्तेयथा क्रमवन्ति ज्ञानानि जानातीति ।
तदेवमविगानम् ।
अभ्युपेत्य तु विगानमुच्यतेसृष्टौ खल्वेतद्विगानम् ।
स्रष्टा तु सर्ववेदान्तवाक्येष्वनुस्यूतः परमेश्वरः प्रतीयते ।
नात्र श्रुतिविगानं मात्रयाप्यस्ति ।
नच सृष्टिविगानं स्रष्टरि तदधीननिरूपणे विगानमावहतीति वाच्यम् ।
नह्येष स्रष्टृत्वमात्रेणोच्यतेऽपि तुऽसत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्मऽ इत्यादिना रूपेणोच्यते स्रष्टा ।
तच्चास्य रूपं सर्ववेदान्तवाक्यानुगतम् ।
तज्ज्ञानं च फलवत् ।
ऽब्रह्मविदाप्नोति परम्ऽऽतरति शोकमात्मवित्ऽ इत्यादि श्रुतेः ।
सृष्टिज्ञानस्य तु न फलं श्रूयते ।
तेनऽफलवत्संनिधावफलं तदङ्गम्ऽ इति सृष्टिविज्ञानं स्रष्टृब्रह्मविज्ञानाङ्गं तदनुगुणं सद्ब्रह्मज्ञानावतारोपायतया व्याख्येयम् ।
तथाच श्रुतिःऽअन्नेन सोम्य शुङ्गेनापो मूलमन्विच्छऽ इत्यादिका ।
शुङ्गेनाग्रेण ।
कार्येणेति यावत् ।
तस्मान्न सृष्टिविप्रतिपत्तिः स्रष्टरि विप्रतिपत्तिमावहति ।
अपि तुऽगुणे त्वन्यायकल्पनाऽ इति तदनुगुणतया व्याख्येया ।
यच्च कारणे विगानम्ऽअसद्वा इदमत्र असीत्ऽ इति, तदपिऽतदप्येष श्लोको भवतिऽ इति पूर्वप्रकृतं सद्ब्रह्मणाकृष्यऽअसदेवेदमत्र आसीत्ऽ इत्युच्यमानं त्वसतोऽभिधानेऽसंबद्धं स्यात् ।
श्रुत्यन्तरेण च मानान्तरेण च विरोधः ।
तस्मादौपचारिकं व्याख्येयम् ।
ऽतद्धैक आहुरसदेवेदमत्र आसीत्ऽ इति तु निराकार्यतयोपन्यस्तमिति न कारणे विवाद इति सूत्रे चशब्दस्त्वर्थः ।
पूर्वपक्षं निवर्तयति ।
आकाशादिषु सृज्यमानेषु क्रमविगानेऽपि न स्रष्टरि विगानम् ।
कुतः ।
यथैकस्यां श्रुतौ व्यपदिष्टः परमेश्वरः सर्वस्य कर्ता तथैव श्रुत्यन्तरेषूक्तेः, केन रूपेण, कारणत्वेन, अपरः कल्पो यथा व्यपदिष्टः क्रम आकाशादिषु,ऽआत्मन आकाशः संभूत आकाशाद्वायुर्वायोरग्निरग्नेरापोऽद्भ्यः पृथिवीऽ इति, तस्यैव क्रमस्यानपबाधनेनऽतत्तेजोऽसृजतऽ इत्यादिकाया अपि सृष्टेरुक्तेर्न सृष्टावपि विगानम् ॥१४ ॥



१.४.४.१५.

नन्वेकत्रात्मन आकाशकारणत्वेनोक्तिरन्यत्र च तेजः कारणत्वेन, तत्कथमविगानमिति ।
अत आह कारणत्वेति ।
हेतौ तृतीया ।
सर्वत्राकाशानलानिलादौ साक्षात्कारणत्वेनात्मनः ।
प्रपञ्चितं चैतदधस्तात् ।

व्यक्रियत इति च कर्मकर्तरि कर्मणि वा रूपं, न चेतनतिरिक्तं कर्तारं प्रतिक्षिपति किन्तूपस्थापयति ।
नहि लूयते केदारः स्वयमेवेति वा लूयते केदार इति वा लवितारं देवदत्तादिं प्रतिक्षिपति ।
अपि तूपस्थापयत्येव ।
तस्मात्सर्वमवदातम् ॥१५ ॥



१.४.५.१६.

जगद्वाचित्वात् ।
ननुऽब्रह्म ते ब्रवाणिऽ इति ब्रह्माभिधानप्रकरणात्, उपसंहारे चऽसर्वान् पाप्मनोऽपहत्य सर्वेषां च भूतानां श्रैष्ठ्यं  स्वाराज्यं पर्येति य एवं वेदऽ इति निरतिशयफलश्रवणाद्ब्रह्मवेदनादन्यत्र तदसंभवात्, आदित्यचन्द्रादिगतपुरुषकर्तृत्वस्य चऽयस्य वैतत्कर्मऽ इति चास्यासत्यवच्छेदे सर्वनाम्ना प्रत्यक्षसिद्धस्य जगतः परमार्शेन, जगत्कर्तृत्वस्य च ब्रह्मणोऽन्यत्रासंभवात्कथं जीवमुख्यप्राणाशङ्का ।
उच्यतेब्रह्म ते ब्रवणीति बालाकिना गार्ग्येण ब्रह्माभिधानं प्रतिज्ञाय तत्तदादित्यादिगताब्रह्मपुरुषाभिधानेन न तावद्ब्रह्मोक्तम् ।
यस्य चाजातशत्रोःऽयो वै बालाके एतेषां पुरुषाणां कर्ता यस्य वैतत्कर्मऽ इति वाक्यं न तेन ब्रह्माभिधानं प्रतिज्ञातम् ।
न चान्यदीयेनोपक्रमेणान्यस्य वाक्यं शक्यं नियन्तुम् ।
तस्मादजातशत्रोर्वाक्यसंदर्भपौर्वापर्यपर्यालोचनया योऽस्यार्थः प्रतिभाति स एव ग्राह्यः ।
अत्र च कर्मशब्दस्तावद्व्यापारे नेरूढवृत्तिः ।
कार्ये तु क्रियत इति व्युत्पत्त्या वर्तते ।
नच रूढौ सत्यां व्युत्पत्तिर्युक्ताश्रयितुम् ।
नच ब्रह्मण उदासीनस्यापरिणामिनो व्यापारवत्ता ।
वाक्यशेषे चऽअथास्मिन् प्राण एवैकधा भवतिऽ इति श्रवणात्परिस्पन्दलक्षणस्य च कर्मणो यत्रोपपत्तिः स एव वेदितव्यतयोपदिश्यते ।
आदित्यादिगतपुरुषकर्तृत्वं च प्राणस्योपपद्यते, हिरण्यगर्भरूपप्राणावस्थाविशेषत्वादादित्यादिदेवतानाम् ।
ऽकतम एको देवः प्राणःऽ इति श्रुतेः ।
उपक्रमानुरोधेन चोपसंहारे सर्वशब्दः सर्वान् पाप्मन इति च सर्वेषां भूतानामिति चापेक्षिकवृत्तिर्वहून् पाप्मनो बहूनां भूतानामित्येवंपरो द्रष्टव्यः ।
एकस्मिन् वाक्ये उपक्रमानुरोधादुपसंहारो वर्णनीयः ।
यदि तु दृप्तबालाकिमब्रह्मणि ब्रह्माभिधायिनमपोद्याजातशत्रोर्वचनं ब्रह्मविषयमेवान्यथा तु तदुक्ताद्विशेषं विवक्षोरब्रह्माभिधानमसंबद्धं स्यादिति मन्यते, तथापि नैतद्ब्रह्माभिधानं भवितुमर्हति, अपितु जीवाभिधानमेव, यत्कारणं वेदितव्यतयोपन्यस्तस्य पुरुषाणां कर्तुर्वेदनायोपेतं बालकिं प्रति बुबोधयिषुरजातशत्रुः सुप्तं पुरुषमामन्त्र्यामान्त्रणशब्दाश्रवणात्प्राणादीनामभोक्तृत्वमस्वामित्वं प्रतिबोध यष्टिघातोत्थानात्प्राणादिव्यतिरिक्तं जीवं भोक्तारं स्वामिनं प्रतिबोधयति ।
परस्तादपिऽतद्यथा श्रेष्ठी स्वैर्भुङ्क्ते यथा वा स्वाः श्रेष्ठिनं भुञ्जन्त्येवमेवैष प्रज्ञात्मैतैरात्मभिर्भुङ्क्ते एवमेवैत आत्मान एनमात्मानं भुञ्जन्तिऽ इति श्रवणात् ।
यथा श्रेष्ठी प्रधानः पुरुषः स्वैर्भृत्यैः करणभूतैर्विषयान् भुङ्क्ते, यथा वा स्वा भृत्याः श्रेष्ठिनं भुञ्जन्ति ।
ते हि श्रेष्ठिनमशनाच्छादनादिग्रहणेन भुञ्जन्ति ।
एवमेवैष प्रज्ञात्मा जीव एतैरादित्यादिगैतरात्मभिर्विषयान् भुङ्क्ते ।
ते ह्यादित्यादय आलोकवृष्ट्यादिना साचिव्यमाचरन्तो जीवात्मानं भोजयन्ति, जीवात्मानमपि यजमानं तदुत्सृष्टहविरादानादादित्यादयो भुञ्जन्ति, तस्माज्जीवात्मैव ब्रह्मणोऽभेदाद्ब्रह्मेह वेदितव्यतयोपदिश्यते ।
यस्य वैतत्कर्म इति ।
जीवप्रत्युक्तानां देहेन्द्रियादीनां क४ अ जीवस्य भवति ।
कर्मजन्यत्वाद्वा धर्माधर्मयोः कर्मशब्दवाच्यत्वं रूढ्यनुसारात् ।
तौ च धर्माधर्मौ जीवस्य ।
धर्माधर्माक्षिप्तत्वाच्चादित्यादीनां भोगोपकरणानां तेष्वपि जीवस्य कर्तृत्वमुपपन्नम् ।
उपपन्नं च प्राणसृत्त्वाज्जीवस्य प्राणशब्दत्वम् ।
ये च प्रश्नप्रतिवचनेऽक्कैष एतद्बालाके पुरुषोऽशयिष्ट यदा सुप्तः स्वप्नं न कञ्चन पश्यतिऽ इति ।
अनयोरपि न स्पष्टं ब्रह्माभिधानमुपलभ्यते ।
जीवव्यतिरेकश्च प्राणात्मनो हिरण्यगर्भस्याप्युपपद्यते ।
तस्माज्जीवप्राणयोरन्यतर इह ग्राह्यो न रपरमेश्वर इति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्तेउच्यतेऽमृष्टावादिनमापोद्य बालाकिं ब्रह्मवादिनम् ।
राजा कथमसंबद्धं मिथ्या वा वक्तुमर्हति ॥
ऽ यथा हि केनचिन्मणिलक्षणज्ञममानिना काचे मणिरेव वेदितव्य इत्यक्ते परस्य काचोऽयं मणिर्न तल्लक्षणायोगादित्यभिधाय आत्मनो विशेषं जिज्ञापयिषोस्तत्त्वाभिधानमसंबद्धम् ।
अमणौ मण्यभिधानं न पूर्ववादिनो विशेषमापादयति स्वयमपि मृषाभिधानात् ।
तस्मादनेनोत्तरवादिना पूर्ववादिनो विशेषमापादसता मणितत्त्वमेव वक्तव्यम् ।
एवमजातशत्रुणा दृप्तबालाकेरब्रह्मवादिनो विशेषमात्मनो दर्शयता जीवप्राणाभिधाने असंबद्धमुक्तं स्यात् ।
तयोर्वाब्रह्मणोर्ब्रह्माभिधाने मिथ्याभिहितं स्यात् ।
तथा च न कश्चिद्विशेषो बालाकेर्गार्ग्यादजातशत्रोर्भवेत् ।
तस्मादनेन ब्रह्मतत्त्वमभिधातव्यम् ।
तथा सत्यस्य न मिथ्यावद्यम् ।
तस्मात्ऽब्रह्म ते ब्रवाणिऽ इति ब्रह्मणोपक्रमात्, सर्वान् पाप्मनोऽपहत्य सर्वेषां च भूतानां श्रैष्ठ्यं स्वराज्यं पर्येति य एवं वेदऽ इति च सति संभवे सर्वश्रुतेरसंकोचान्निरतिशयेन फलेनोपसंहारात्, ब्रह्मवेदनादन्यतश्च तदनुपपत्तेः, आदित्यादिपुरुषकर्तृत्वस्य च स्वातन्त्र्यलक्षणस्य मुख्यस्य ब्रह्मण्येव संभवादन्येषां हिरण्यगर्भादीनां तत्पारतन्त्र्यात्,ऽक्कैष एतद्बालाकेऽ इत्यादेर्जीवाधिकरणभवनापादनप्रश्नस्यऽयदा सुप्तः स्वप्नं न कञ्चन पश्यत्यथास्मिन् प्राण एवैकधा भवतिऽ इत्यादेरुत्तस्य च ब्रह्मण्येवोपपत्तेर्ब्रह्मविषयत्वं निश्चीयते ।
अथ कस्मान्न भवतो हिरण्यगर्भगोचरे एव प्रश्नोत्तरे,

तथा च नैताभ्यां ब्रह्मविषयत्वसिद्धिरित्येतन्निराचिकीर्षुः पठतिएतस्मादात्मनः प्राणा यथा यथायतनं प्रतिष्ठन्त इति ।
एतदुक्तं भवतिआत्मैव भवति जीवप्राणादीनामधिकरणं नान्यदिति ।
यद्यपि च जीवो नात्मनो भिद्यते तथाप्युपाध्यवच्छिन्नस्य परमात्मनो जीवत्वेनोपाधिभेदाद्भेदमारोप्याधाराधेयभावो द्रष्टव्यः ।
एवं च जीवभवनाधारत्वमपादानत्वं च परमात्मन उपपन्नम् ।
तदेवं बालाक्यजातशत्रुसंवादवाक्यसंदर्भस्य ब्रह्मपरत्वे स्थिते  यस्य वैतत्कर्मैति व्यापाराभिधाने न संगच्छत इति कर्मशब्दः कार्याभिधायी भवति, एतदितिसर्वनामपरामृष्टं च तत्कार्यं, सर्वनाम चेदं संनिहितपरामर्शि, नच किञ्चिदिह शब्दोक्तमस्ति संनिहितम् ।
न चादित्यादिपुरुषाः संनिहिता अपि परामर्शार्हाः बहुत्वात्पुंलिङ्गत्वाच्च ।
एतदिति चैकस्य नपुंसकस्याभिधानात्ऽएतेषां पुरुषाणां कर्ताऽ इत्यनेनैव गतार्थत्वाच्च ।
तस्मादशब्दोक्तमपि प्रत्यक्षसिद्धं संबन्धार्हं जगदेव पराम्रष्टव्यम् ।
एतदुक्तं भवति ।
अत्यल्पमिदमुच्यते एतेषामादित्यादिगतानां जगदेकदेशभूतानां कर्तेति, किन्तु कृत्स्नमेव जगद्यस्य कार्यमिति वाशब्देन सूच्यते ।
जीवप्राणशब्दौ च ब्रह्मपरौ जीवशब्दस्य ब्रह्मोपलक्षणपरत्वात् ।
न पुनर्ब्रह्मशब्दो जीवोपलक्षणपरः ।
तथा सति हि वह्नसमञ्जनं स्यादित्युक्तम् ।
न चानधिगतार्थावबोधनस्वरसस्य शब्दस्याधिगतवोधनं युक्तम् ।
नाप्यनधिगतेनाधिगतोपलक्षणमुपपन्नम् ।
नच संभवत्येकवाक्यत्वे वाक्यभेदो न्याट्यः ।
वाक्यशेषानुरोधेन च जीवप्राणपरमात्मोपासनात्रयविधाने वाक्यत्रयं भवेत् ।
पौर्वापर्यपर्यालोचनया तु ब्रह्मोपासनपरत्वे एकवाक्यतैव ।
तस्मान्न जीवप्राणपरत्वमपि तु ब्रह्मपरत्वमेवेति सिद्धम् ।
स्यादेतत् ।
निर्दिश्यन्तां पुरुषाः कार्यास्तद्विषया तु कृतिरनिर्दिष्टा तत्फलं वा कार्यस्योत्पत्तिस्त यस्येदं कर्मेति निर्देक्ष्येते, ततः कुतः पौनरुक्त्यमित्यत आह नापि पुरुषविषयस्येति ।
एतदुक्तं भवतिकर्तृशब्देनैव कर्तारमभिदधत्ता तयोरुपात्तत्वादाक्षिप्तत्वात् ।
नहि कृतिं विना कर्ता भवति ।
नापि कृतिर्भावनापराभिधाना भूतिमुत्पत्तिं विनेत्यर्थः ।
ननु यदीदमा जगत्परामृष्टं ततस्तदन्तर्भूताः पुरुषा अपीति य एतेषां पुरुषाणामिति पुनरुक्तमित्यत आह एतदुक्तं भवति ।
य एषां पुरुषाणामिति ॥१६ ॥



१.४.५.१७.

॥  १७ ॥


१.४.५.१८.

ननुऽप्राण एवैकधा भवतिऽ इत्यादिकादपि वाक्याज्जीवातिरिक्तः कुतः प्रतीयत इत्यतो वाक्यान्तरं पठति एतस्मादात्मनः प्राणा इति ।
अपि च सर्ववेदान्तसिद्धमेतदित्याह सुषुप्तिकाले चेति ।
वेदान्तप्रक्रियायामेवोपपत्तिमुपसंहारव्याजेनाह तस्माद्यत्रास्यआत्मनो यतो निःसंबोधोऽतः स्वच्छतारूपमिव रूपमस्येति स्वच्छतारूपो न तु स्वच्छतैव ।
लयविक्षेपसंस्कारयोस्तत्र भावात् ।
समुदाचरद्वृत्तिविक्षेपाभावमात्रेणोपमानम् ।
एतदेव विभजतेउपाधिभिः अन्तःकरणादिभिः जनितं यद्विशेषविज्ञानं घटपटादिविज्ञानं तद्रिहितं स्वरूपमात्मनः यदि विज्ञानमित्येवोच्येत ततस्तदविशिष्टमनवच्छिन्नं सद्ब्रह्मैव स्यात्तच्च नित्यमिति नोपाधिजनितं नापि तद्रिहितं स्वरूपं ब्रह्मस्वभावस्याप्रहाणात् ।
अत उक्तं विशेषेति ।
यदा तु लयलक्षणाविद्योपबृंहितो विक्षेपसंस्कारः समुदाचरति तदा विशेषविज्ञानोत्पादात्स्वप्नजागरावस्थातः परमात्मनो रूपाद्भ्रंशरूपमागमनमिति ।
न केवलं कौषीतकिब्राह्मणे, वाजसनेयेऽप्येवमेव प्रश्नोत्तरयोर्जीवव्यतिरिक्तमानमनन्ति परमात्मानमित्याह अपिचैवमेक इति ।
नन्वत्राकाशं शयनस्थानं तत्कुतः परमात्मप्रत्यय इत्यत आह आकाशशब्दश्चेति ।
न तावन्मुख्यस्याकाशस्यात्माधाग्तवसंभवः ।
यदपि च द्वासप्ततिसहस्रहिताभिधानाडीसंचारेण सुषुप्त्यवस्थायां पुरीतदवस्थानमुक्तं तदप्यन्तःकरणस्य ।
तस्मात्ऽदहरोऽस्मिन्नन्तराकाशःऽ इतिवदाकाशशब्दः परमात्मनि मन्तव्य इति ।
प्रथमं भाष्यकृता जीवनिराकरणाय सूत्रमिदमवतारितम् ।
तत्र मन्दधियां नेदं प्राणनिराकरणायेति बुद्धिर्मा भूदित्याशयवानाह प्राणनिराकरणस्यापीति ।

तौ हि बालाक्यजातशत्रू सुप्तं पुरुषमाजग्मतुः ।
तमजातशत्रुर्नामभिरामन्त्रयाञ्चक्रेऽबृहत्पाण्डुरवासः सोमराजन्ऽ इति ।
स अमन्त्र्यमाणो नोत्तस्थौ ।
तं पाणिनापेषं बोधयाञ्चकार ।
स होत्तस्थौ ।
ऽस होवाचजातशत्रुर्यत्रैष एतत्सुप्तोऽभूत्ऽ इत्यादि ।
सोऽयं सुप्तपुरुषोत्थापनेन प्राणादिव्यतिरिक्तोपदेश इति ॥१८ ॥



१.४.६.१९.

वाक्यान्वयात् ।
ननु मैत्रेयीब्राह्मणोपक्रमे याज्ञवल्क्येन गार्हस्थ्याश्रमादुत्तमाश्रमं यियासता मैत्रैट्या भार्यायाः कात्यायन्या सहार्थसंविभागकरण उक्ते मैत्रेयी याज्ञवल्क्यं प्रतिममृतत्वार्थिनी प्रपच्छ, यन्नु म इयं भगोः सर्वा पृथ्वी वित्तेन पूर्णा स्यात्किमहं तनामृता स्यामुत नेति ।
तत्र नेति होवाच याज्ञवल्क्यः ।
यथैवोपकरणवतां  जीवितं तथैव ते जीवितं स्यादमृतत्वस्य तु नाशास्ति वित्तेन ।
एवं वित्तेनामृतत्वाशा भवेद्यदि वित्तसाध्यानि कर्माण्यमृतत्वे उपयुज्येरन् ।
तदेव तु नास्ति, ज्ञानसाध्यत्वादमृतत्वस्य कर्मणां च ज्ञानविरोधिनां तत्सहभावित्वानुपपत्तेरिति भावः ।
सा होवाच मैत्रेयी येनाहं नामृता  स्यां किमहं तेनं कुर्यां यदेव भगवान् वेद तदेव मे ब्रूहि ।
अमृतत्वसाधनमिति शेषः ।
तत्रामृतत्वसाधनज्ञानोपन्यासाय वैराग्यपूर्वकत्वात्तस्य रागविषयेषु तेषु तेषु पतिजायादिषु वैराग्यमुत्पादयितुं याज्ञवल्क्योऽन वा अरे पत्युः कामायऽ इत्यादिवाक्यसंदर्भमुवाच ।
आत्मैपाधिकं हि प्रियत्वमेषां न तु साक्षात्प्रियाण्येतानि ।
तस्मादेतेभ्यः पतिजायादिभ्यो विरम्य यत्र साक्षात्प्रेम स एव आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यो मन्तव्यो निदिध्यासितव्यः ।
वाशब्दोऽवधारणे ।
वा अरे दर्शनेन श्रवणादिसाधनेनेदं जगत्सर्वं विदितं भवतीति वाक्यशेषः ।
यतो नामरूपात्मकस्य जगतस्तत्त्वं पारमार्थिकं रूपमात्मैव भुजङ्गस्येव समारोपितस्य तत्त्वं रज्जुः ।
तस्मादात्मनि विदिते सर्वमिदं जगत्तत्त्वं विदितं भवति, रज्ज्वामिव विदितायां समारोपितस्य भुजङ्गस्य तत्त्वं विदितं भवति, यतस्तस्मादात्मैव द्रष्टव्यो न तु तदतिरिक्तं जगत्स्वरूपेण द्रष्टव्यम् ।
कुतः ।
यतोऽब्रह्म तं परादात्ऽ ब्राह्मणजातिर्ब्रह्मणोऽहमित्येवमभिमान इति यावत् ।
परादात्पराकुर्यादमृतत्वपदात् ।
कं, योऽन्यत्रात्मनो ब्रह्म ब्राह्मणजातिं वेद ।
एवं क्षत्रियादिष्वपि द्रष्टव्यम् ।
आत्मैव जगतस्तत्त्वं न तु तदतिरिक्तं किञ्चित्तदिति ।
अत्रैव भगवती श्रुतिरुपपत्तिं दृष्टान्तप्रबन्धेनाह ।
यत्खलु यद्ग्रहं विना न शक्यते ग्रहीतुं तत्ततो न व्यतिरिच्यते ।
यथा रजतं शुक्तिकायाः, भुजङ्गो वा रज्जोः, दुन्दुभ्यादिशब्दसामान्याद्वा तत्तच्छब्दभेदः ।
न गृह्यन्ते च चिद्रूपग्रहणं विना स्थितिकाले नामरूपाणि ।
तस्मान्न चिदात्मनो भिद्यन्ते ।
तदिदमुक्तं स यथा दुन्दुभेर्हन्यमानस्येति ।
दुन्दुभिग्रहणेन तद्गतं शब्दसामान्यमुपलक्षयति ।
न केवलं स्थितिकाले नामरूपप्रपञ्चश्चिदात्मातिरेकेणाग्रहणाच्चिदात्मनो न व्यतिरिच्यतेऽपि तु नामरूपोत्पत्तेः प्रागपि चिद्रूपावस्थानात्तदुपादानत्वाच्च नामरूपप्रपञ्चस्य तदनतिरेकः, रज्जूपादानस्येव भुजङ्गस्य रज्जोरनतिरेक इत्येतद्वृष्टान्तेन साधयति भगवती श्रुतिःऽस यथार्द्रैधोऽग्रेरभ्याहितस्य पृथग्धूना विनिश्चरन्त्येवं वा अरेऽस्य महतो भूतस्य निःश्वसितमेतद्यदृग्वेदःऽ इत्यादिना चतुर्विधो मन्त्र उक्तः ।
इतिहास इत्यादिनाष्टविधं ब्राह्मणमुक्तम् ।
एतदुक्तं भवतियथाग्निमात्रं प्रथममवगम्यते श्रुद्राणां विस्फुलिङ्गानामुपादानाम् ।
अथ ततो विस्फुलिङ्गा व्युच्चरन्ति ।
न चैतेऽग्नेस्तत्त्वान्यत्वाभ्यां शक्यन्तं निर्वुक्तम् ।
एवमृग्वेदादयोऽप्यल्पप्रयत्नाद्ब्रह्मणो व्युच्चरन्तो न ततस्तत्त्वान्यत्वाभ्यां निरुच्यन्ते ।
ऋगादिभिर्नामोपलक्ष्यते ।
यदा च नामधेयस्येयं गतिस्तदा तत्पूर्वकस्य रूपधेयस्य कैव कथेति भावः ।
न केवलं तदुपादानत्वात्ततो न व्यतिरिच्यते नामरूपप्रपञ्चः, प्रलयसमये च तदनुप्रवेशात्ततो न व्यतिरिच्यते ।
यथा सामुद्रमेवाम्भः पृथिवीतेजः संपर्कात्काठिन्यमुपगतं सैन्धवं खिल्यः, स हि स्वाकारे समुद्रे क्षिप्तोऽम्भ एव भवति, एवं चिदम्भोधौ लीनं जगच्छिदेव भवति न तु ततोऽतिरिच्यत इति ।
एतद्दृष्टान्तप्रबन्धेनाह स यथा सर्वासामपामित्यादि ।
दृष्टान्तप्रबन्धमुक्त्वा दार्ष्टान्तिके योजयति एवं वा अरे इदं महदिति ।
बहुत्त्वेन ब्रह्मोक्तम् ।
इदं ब्रह्मेत्यर्थः ।
भूतं सत्यम् ।
अनन्तं नित्यम् ।
अपारं सर्वगतम् ।
विज्ञानघनः ।
विज्ञानैकरस इति यावत् ।
एतेभ्यः कार्यकारणभावेन व्यवस्थैतेभ्यो भूतेभ्यः समुत्थाय साम्येनोत्थाय ।
कार्यकारणसंघातस्य ह्यवच्छेदाद्दुः खित्वशोकित्वादयस्तदवच्छिन्ने चिदात्मनि तद्विपरीतेऽपि प्रतीयन्ते, यथोदकप्रतिबिम्बिते चन्द्रमसि तोयगताः कम्पादयः ।
तदिदं साम्येनोत्थानम् ।
यदा त्वागमाचार्योपदेशपूर्वकमनननिदिध्यासनप्रकर्षपर्यन्तजोऽस्य ब्रह्मस्वरूपसाक्षात्कार उपावर्तते तदा निर्मृष्टनिखिलवासनाविद्यामलस्य कार्यकारणसंघातभूतस्य विनाशे तान्येव भूतानि नश्यन्त्यनि तदुपाधिश्चिदात्मनः खिल्यभावो विनश्यति ।
ततो न प्रेत्य कार्यकारणभूतनिवृत्तौ रूपगन्धादिसंज्ञास्तीति ।
न प्रेत्य संज्ञास्तीति संज्ञामात्रनिषेधादात्मा नास्तीति मन्यमाना सा मैत्रेयी होवाच, अत्रैव मा भगवानमूमुहन्मोहितवान्न प्रेत्य संज्ञास्तीति ।
स होवाच याज्ञवल्क्यः स्वाभिप्रायं, द्वैते हि रूपादिविशेषसंज्ञानिबन्धनो दुःखित्वाद्यभिमानः ।

आनन्दज्ञानैकरसब्रह्माद्वयानुभवे तु तत्केन कं पश्येत्, ब्रह्म वा केन विजानीयात् ।
नहि तदास्य कर्भावोऽस्ति स्वप्रकाशत्वात् ।
एतदुक्तं भवतिन संज्ञामात्रं मया व्यासेधि, किन्तु विशेषसंज्ञेति ।
तदेवममृतत्वफलेनोपक्रमात्, मध्ये चात्मविज्ञानेन सर्वविज्ञानं प्रतिज्ञाय तदुपपादनात्, उपसंहारे च महद्भूतमनन्तमित्यादिना च ब्रह्मरूपभिधानात्, द्वैतनिन्दया चाद्वैतगुणकीर्तनाद्ब्रह्मैव मैत्रेयीब्रह्मणे प्रतिपाद्यं न जीवात्मेति नास्ति पूर्वपक्ष इत्यनारभ्यमेवेदमधिकरणम् ।
अत्रोच्यतेभोक्तृत्वज्ञातृताजीवरूपोत्थानसमाधये मैत्रेयीब्रह्मणे पूर्वपक्षेणोपक्रमः कृतः ।
पतिजायादिभोग्यसंबन्धो नाभोक्तुर्ब्रह्मणो युज्यते, नापिज्ञानकर्तृत्वमकर्तुः साक्षाच्च महतो भूतस्य विज्ञानात्मभावेन समुत्तानाभिधानं विज्ञानात्मन एव द्रष्टव्यत्वमाह ।

अन्यथा ब्रह्मणो द्रष्टव्यत्वपरेऽस्मिन् ब्राह्मणो तस्य विज्ञानात्मत्वेन समुत्थानाभिधानमनुपयुक्तं स्यात्तस्य तु द्रष्टव्यमुपयुज्यत इत्युपक्रममात्रं पूर्वपक्षः कृतः ।
भोक्त्रर्थत्वाच्च भोग्यजातस्येतितदुपोद्बलमात्रम् ।
सिद्धान्तस्तु निगदव्याख्यातेन भाष्येणोक्तः ॥१९ ॥



१.४.६.२०.

तदेवं पौर्वापर्यालोचनया मैत्रेयीब्राह्मणस्य ब्रह्मदर्शनपरत्वे स्थिते भोक्त्रा जीवात्मनोपक्रममाचार्यदेशीयमतेन तावत्समाधत्ते सूत्रकारः प्रतिज्ञासिद्धेर्लिङ्गमाश्मरध्यः ।
यथा हि वह्नेर्विकारा व्युच्चरन्तो विस्फुलिङ्गा न वह्नेरत्यन्तं भिद्यन्ते, तद्रूपनिरूपणत्वात्, नापि ततोऽत्यन्तमभिन्नाः, वह्नेरिव परस्परव्यावृत्त्यभावप्रसङ्गात्, तथा जीवात्मनोऽपि ब्रह्मविकार न ब्रह्मणोऽत्यन्तं भिद्यन्ते, चिद्रूपत्वाभावप्रसङ्गात् ।
नाप्यत्यन्तं न भिद्यन्ते, परस्परं व्यावृत्त्यभावप्रसङ्गात्, सर्वज्ञं प्रत्युपदेशवैयर्थ्याच्च ।
तस्मात्कथञ्चिद्भेदो जीवात्मनामभेदश्च ।
तत्र तद्विज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञासिद्धये विज्ञानात्मपरमात्मनोरभेदमुपादाय परमात्मनि दर्शयितव्ये विज्ञानात्मनोपक्रम इत्याश्मरध्य आचार्यो मेने ॥२० ॥



१.४.६.२१.

आचार्यदेशीयान्तरमतेन समाधत्ते उत्क्रमिष्यत एवंभावादिस्यौडुलोमिः ।
जीवो हि परमात्मनोऽत्यन्तं भिन्न एव सन् देहेन्द्रियमनोबुद्ध्युपधानसंपर्कात्सर्वदा कलुषः, तस्य च ज्ञानध्यानादिसाधनानुष्ठानात्संप्रसन्नस्य देहेन्द्रियादिसंघातादुत्क्रमिष्यतः परमात्मनैक्योपपत्तेरिदमभेदेनोपक्रमणम् ।
एतदुक्तं भवतिभविष्यन्तमभेदमुपादाय भेदकालेऽप्यभेद उक्तः ।
यथाहुः पाञ्चरात्रिकाःऽआमुक्तेर्भेद एव स्याज्जीवस्य च परस्य च ।
भुक्तस्य तु न भेदोऽस्ति भेदहेतोरभावतः ॥
ऽ इति ।
अत्रैव श्रुतिमुपन्यस्यति श्रुतिश्चैवमिति ।
पूर्वं देहेन्द्रियाद्युपाधिकृतं कलुषत्वमात्मन उक्तम् ।
संप्रति स्वाभाविकमेव जीवस्य नामरूपप्रपञ्चाश्रयत्वलक्षणं कालुष्यं पार्थिवानामणूनामिव श्यामत्वं केवलं पाकेनेव ।
ज्ञानध्यानादिना तदपनीय जीवः परात्परतरं पुरुषमुपैतीत्याह क्कचिच्च जीवाक्षयमपीति ।
नदीनिदर्शनम्ऽयथा सोम्येमा नद्यःऽ इति ॥२१ ॥



१.४.६.२२.

तदेवमाचार्यदेशीयमतद्वयमुक्त्वात्रापरितुष्यन्नाचार्यमतमाह सूत्रकारः अविस्थितेरिति काशकृत्स्नः ।
एतद्व्याचष्टे अस्यैव परमात्मन इति ।
न जीव आत्मनोऽन्यः ।
नापि तद्विकारः किन्त्वात्मैवाविद्योपाधानकल्पितावच्छेदः ।
आकाश इव घटमणिकादिकल्पितावच्छेदो घटाकाशो मणिकाकाशो न तु परमाकाशादन्यस्तद्विकारो वा ।
ततश्च जीवात्मनोपक्रमः परामात्मनैवोपक्रमस्तस्य ततोऽभेदात् ।
स्थूलदर्शिलोकप्रतीतिसौकर्यायौपाधिकेनात्मरूपेणोपक्रमः कृतः ।
अत्रैव श्रुतिं प्रमाणयति तथाचेति ।
अथ विकारः परमात्मनो जीवः कस्मान्न भवत्याकाशादिवदित्याह नच तेजःप्रभृतीनामिति ।
नहि यथा तेजःप्रभृतीनामात्मविकारत्वं श्रूयते एवं जीवस्येति ।
आचार्यत्रयमतं विभजते काशकृत्स्नस्याचार्यस्येति ।
आत्यन्तिके सत्यभेदे कार्यकारणभावाभावादनात्यन्तिकोऽभेद आस्थेयः, तथाच कथञ्चिद्भेदोऽपीति तमास्थाय कार्यकारणभाव इति मतत्रयमुक्त्वा काशकृत्स्नीयमतं साधुत्वेन निर्धारयति तत्र तेषुमध्ये ।
काशकृत्स्नीयं मतमिति ।
आत्यन्तिके हि जीवपरमात्मनोरभेदे तात्त्विकेऽनाद्यविद्योपाधिकल्पितो भेदस्तत्त्वमसीति जीवात्मनो ब्रह्मभावतत्त्वोपदेशश्रवणमनननिदिध्यासनप्रकर्षपर्यन्तजन्मना साक्षात्कारणे विद्यया शक्यः समूलकाषं कषितुं, रज्ज्वामहिविभ्रम इव रज्जुतत्त्वसाक्षात्कारेण, राजपुत्रस्येव व म्लेच्छकुले वर्धमानस्यात्मनि समारोपितो म्लेच्छभावो राजपुत्रोऽसीति आप्तोपदेशेन ।
न तु मृद्विकारः शरावादिः शतशोऽपि मृन्मृदिति चिन्त्यमानस्तज्जन्मना मृद्भावसाक्षात्कारेण शक्यो निवर्तयितुं, तत्कस्य हेतोः, तस्यापि मृदो भिन्नाभिन्नस्य तात्त्विकत्वात्, वस्तुतस्तु ज्ञानेनोच्छेत्तुमशक्यत्वात्, सोऽयं प्रतिपादयिषितार्थानुसारः ।
अपि च जीवस्यात्मविकारत्वे तस्य ज्ञानध्यानादिसाधनानुष्ठानात्स्वप्रकृतावप्यये सति नामृतत्वस्याशास्तीत्यपुरुषार्थत्वममृतत्वप्रापिश्रुतिविरोधश्च ।
काशकृत्स्नमते त्वेतदुभयं नास्तीत्याह एवं च सतीति ।
ननु यदि जीवो न विकारः किन्तु ब्रह्मैव कथं तर्हि तस्मिन्नामरूपाश्रयत्वश्रुतिः, कथञ्चऽयथाग्नेः श्रुद्रा विस्फुलिङ्गाऽ इति ब्रह्मविकारश्रुतिरित्याशङ्कामुपसंहारव्याजेन निराकरोति अतश्च स्वाश्रयस्येति ।
यतः प्रतिपादयिषितारानुसारश्चामृतत्वप्राप्तिश्च विकारपक्षे न संभवतः, अतश्चेति योजना ।
द्वितीयपूर्वपक्षबीजमनयैव त्रिसूत्र्यापाकरोति यदप्युक्तमिति ।
शेषमतिरोहितार्थं व्याख्यातार्थं च ।
तृतीयपूर्वपक्षबीजनिरासे काशकृत्स्नीयेनैवेत्यवधारणं तन्मताश्रयणेनैव तस्य शक्यनिरासत्वात् ।
ऐकान्तिके ह्याद्वैते आत्मनोऽन्यकर्मकरणेऽकेन कं पश्येत्ऽ इति आत्मनश्च कर्मत्वंऽविज्ञातारमरे केन विजानीयात्ऽ इति शक्यं निषेद्धुम् ।

भेदाभेदपक्षे वैकान्तिके वा भेदे सर्वमेतदद्वैताश्रयमशक्यमित्यवधारणस्यार्थः ।
न केवलं काशकृत्स्नीयदर्शनाश्रयणेन भूतपूर्वगत्या विज्ञातृत्वमपि तु श्रुतिपौर्वापर्यपर्यालोचनयाप्येवमेवेत्याह अपि च यत्र हीति ।
कस्मात्पुनः काशकृत्स्नस्य मतमास्थीयते नेतरेषामाचार्याणामित्यत आह दर्शितं तु पुरस्तादिति ।
काशकृत्स्नीयस्य मतस्य श्रुतिप्रबन्धोपन्यासेन पुनः श्रुतिमत्त्वं स्मृतिमत्त्वं चोपसंहारोपक्रममाह अतश्चेति ।
क्कचित्पाठ आतश्चेति ।
तस्यावश्यं चेत्यर्थः ।
जननजरामरणभीतयो विक्रियास्तासां सर्वासांऽमहानजःऽ इत्यादिना प्रतिषेधः ।
परिणामपक्षेऽन्यस्य चान्यभावपक्षे ऐकान्तिकाद्वैतप्रतिपादनपराःऽएकमेवाद्वितीयम्ऽ इत्यादयः, द्वैतदर्शननिन्दापराश्चऽअन्योऽसावन्योऽहमस्मिऽ इत्यादयः, जन्मजरादिविक्रियाप्रतिषेधपराश्चऽएष महानजःऽ इत्यादयः श्रुतय उपरुध्येरन् ।
अपिच यदि जीवपरमात्मनोर्भेदाभेदावास्थीयेयातां ततस्तयोर्मिथो विरोधात्समुच्चयाभावादेकस्य बलीयस्त्वे नात्मनि निरपवादं विज्ञानं जायेत, बलीयसैकेन दुर्बलपक्षावलम्बिनो ज्ञानस्य बाधनात् ।
अथ त्वगृह्यमाणविशेषतया न बलाबलावधारणं,ततः संशये सति न सुनिश्चितार्थमात्मनि ज्ञानं भवेत् ।
सुनिश्चितार्थं च ज्ञानं मोक्षोपायः श्रूयतेऽवेदान्तविज्ञानसुनिश्चितार्थाःऽ इति ।
तदेतदाह अन्यथा मुमुक्षूणामिति ।
ऽएकत्वमनुपश्यतःऽ इति श्रुतिर्न पुनरेकत्वानेकत्वे अनुपश्यत इति ।
ननु यदि क्षेत्रज्ञपरमात्मनोरभेदो भाविकः, कथं तर्हि व्यपदेशबुद्धिभेदौ क्षेत्रज्ञः परमात्मेति कथञ्च नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभावस्य भगवतः संसारिता ।
अविद्याकृतनामरूपोपाधिवशादिति चेत् ।
कस्येयमविद्या ।
न तावज्जीवस्य, तस्य परमात्मनो व्यतिरेकाभावात् ।
नापि परमात्मनः, तस्य विद्यैकरस्याविद्याश्रयत्वानुपपत्तेः ।
तदत्र संसारित्वासंसारित्वविद्याविद्यावत्त्वरूपविरुद्धयधर्मसंसर्गुद्बुद्धिव्यपदेशभेदाच्चास्ति जीवेश्वरयोर्भेदोऽपि भाविक इत्यत आह स्थिते च परमात्मक्षेत्रज्ञात्मैकत्वेति ।
न तावद्भेददाभेदावेकात्र भाविकौ भवितुमर्हत इति विप्रपञ्चितं प्रथमे पादे ।
द्वैतदर्शननिन्दया चैकान्तिकाद्वैतप्रतिपादनपराः पौर्वापर्यालोचनया सर्वे वेदान्तः प्रतीयन्ते ।
तत्र यथा बिम्बादवदतात्तात्त्विके प्रतिबिम्बानामभेदेऽपि नीलमणिकृपाणकाचाद्युपधानभेदात्काल्पनिको जीवानां भेदो बुद्धिव्यपदेशभेदौ वर्तयति, इदं बिम्बमवदातमिमानि च प्रतिबिम्बानि नीलोत्पलाशशयामलानि वृत्तदीर्घादिभेदभाञ्जि बहूनीति, एवं परमात्मनः शुद्धस्वभावाज्जीवानमभेद ऐकान्तिकेऽप्यनिर्वचनीयानाद्यविद्योपधानभेदात्काल्पनिको जीवानां भेदो बुद्धिव्यपदेशभेदावयं च परमात्मा शुद्धविज्ञानानन्दस्वभाव इमे च जीवा अविद्याशोकदुःखाद्युपद्रवभाज इति वर्तयति ।
अविद्योपधानं च यद्यपि विद्यास्वभावे परमात्मनि न साक्षादस्ति तथापि तत्प्रतिबिम्बकल्पजीवद्वारेण परस्मिन्नुच्यते ।
न चैवमन्योन्याश्रयो जीवविभागाश्रयाविद्या, अविद्याश्रयश्च जीवविभाग इति, बीजाङ्कुरवदनादित्वात् ।
अत एव कानुद्दिश्यैव ईश्वरो मायामारचयत्यनार्थिकां, उद्देश्यनां सर्गादौ जीवानामभावात्, कथं चात्मानं संसारिणं विविधवेदनाभाजं कुर्यादित्याद्यनुयोगो निरवकाशः ।
न खल्वादिमान् संसारः, नाप्यादिमानविद्याजीवविभागः, येनानुयुज्येतेति ।
अत्र च नामग्रहणेनाविद्यामुपलक्षयति ।
स्यादेतत् ।
यदि न जीवान् ब्रह्म भिद्यते, हन्त जीवः स्फुट इति ब्रह्मापि तथा स्यात्, तथा चऽनिहितं गुहायाम्ऽ इति नोपपद्यत इत्यत आह नहि सत्यमिति ।
यथाहि बिम्बस्य मणिकृपाणादयो गुहा एवं ब्रह्मणोऽपि प्रतिजीवं भिन्ना अविद्या गुहा इति ।
यथा प्रतिबिम्बेषु भासमानेषु बिम्बं तदभिन्नमपि गुह्यमेवं जीवेषु भासमानेषु तदभिन्नमपि ब्रह्म गुह्यम् ।
अस्तु तर्हि ब्रह्मणोऽन्यद्गुह्यमित्यत आह नच ब्रह्मणोऽन्य इति ।
ये तुआशमरथ्यप्रभृतयः निर्बन्धं कुर्वन्ति ते वेदान्तार्थमिति ।
ब्रह्मणः सर्वात्मना भगशो वा परिणामाभ्युपगमे तस्य कार्यत्वादनित्यत्वाच्च तदश्रितो मोक्षोऽपि तथा स्यात् ।
यदि त्वेवमपि मोक्षं नित्यङ्कृतकं ब्रूयुस्तत्राह न्यायेनेति ।
एवं ये नदीसमुद्रनिदर्शनेनामुक्तेर्भेदं मुक्तस्य चाभेदं जीवस्यास्थिषत तेषामपि न्यायेनासंगतिः ।
नो जातु घटः पटो भवति ।
ननूक्तं यथा नदी समुद्रो भवतीति ।
का पुनर्नद्यभिमता आयुष्मतः ।
किं पाथः परमाणव उतैषां संस्थानभेद आहोस्वित्तदारब्धोऽवयवी ।
तत्र संस्थानभेदस्य वावयविनो वा समुद्रनिवेशे विनाशात्कस्य समुद्रेणैकता ।
नदीपाथः परमाणूनां तु समुद्रपाथः परमाणुभ्यः पूर्ववस्थितेभ्यो भेद एव नाभेदः ।
एवं समुद्रादपि तेषां भेद एव ।
ये तु काशकृत्स्नीयमेव मतमास्थाय जीवं परमात्मनोंऽशमाचख्युस्तेषां कथंऽनिष्फलं निष्क्रियं शान्तम्ऽ इति न श्रुतिविरोधः ।
निष्फलमिति सावयवत्वं व्यासेधि न तु सांशत्वम्, अंशश्च जीवः परमात्मनो नभस इव कर्णनेमिमण्डलावच्छिन्नं नभः शब्दश्रवणयोग्यं, वायोरिव च शरीरावच्छिन्नः पञ्चवृत्तिः प्राण इति चेत् ।
न तावन्नभो नभसोंशः, तस्य तत्त्वात् ।
कर्णनेमिमण्डलावच्छिन्नमंश इति चेत्, हन्त तर्हि प्राप्ताप्राप्तविवेकेन कर्णनेमिमण्डलं वा तत्संयोगो वेत्युक्तं भवति ।
नच कर्णनेमिमण्डलावच्छिन्नमंश इति चेत्, हन्त तर्हि प्राप्ताप्राप्तविवेकेन कर्णनेमिमण्डलं वा तत्संयोगो वेत्युक्तं भवति ।
नच कर्णनेमिमण्डलं तस्यांशः, तस्य ततो भेदात् ।

तत्संयोगो नभोधर्मत्वात्तस्यांश इति चेत् ।
न ।
अनुपपत्तेः ।
नभोधर्मत्वे हि तदनवयवं सर्वत्राभिन्नमिति तत्संयोगः सर्वत्र प्रथेत ।
नह्यस्ति संभवोऽनवयवमव्याप्यवर्तत इति ।
तस्मात्तत्रास्ति चेद्व्याप्यैव ।
न चेद्व्यापनोति तत्र नास्त्येव ।
व्याप्यैवास्ति केवलं प्रतिसंबन्ध्यधीननिरूपणतया न सर्वत्र निरूप्यत इति चेत्, न नाम निरूप्यताम् ।
तत्संयुक्तं तु नभः श्रवणयोग्यं सर्वत्रास्तीति सर्वत्र श्रवणप्रसङ्गः ।
नच भेदाभेदयोरन्यतरेणांशः शक्यो निर्वक्तुं न चोभाभ्यां, विरुद्धयोरेकत्रासमवायादित्युक्तम् ।
तस्मादनिर्वचनीयानाद्यविद्यापरिकल्पित एवांशो नभसो न भाविक इति युक्तम् ।
नच काल्पनिको ज्ञानमात्रायत्तजीवितः कथमविज्ञायमानोऽस्ति, असंश्चांशः कथं शब्दश्रवणलक्षणाय कार्याय कल्पते, न जातु रज्ज्वामज्ञायमान उरगो भयकम्पादिकार्याय पर्याप्त इति वाच्यम् ।
अज्ञातत्वासिद्धेः कार्यव्यङ्गत्वादस्य ।
कार्योत्पादात्पूर्वमज्ञातं कथं कार्योत्पादाङ्गमिति चेत् ।
न ।
पूर्वपूर्वकार्योत्पादव्यङ्ग्यत्वादसत्यपि ज्ञाने तत्संस्कारानुवृत्तेरनादित्वाच्च कल्पना तत्संस्कारप्रवाहस्य ।
अस्तु वानुपपत्तिरेव कार्यकारणयोर्मायात्मकत्वात् ।
अनुपपत्तिर्हि मायामुपोद्बलयत्यनुपपद्यमानार्थत्वान्यमायायाः ।
अपि च भाविकांशवादिनां मते भाविकांशस्य ज्ञानेनोच्छेत्तुमशक्यत्वान्न ज्ञानध्यानसाधनो मोक्षः स्यात् ।
तदेवमकाशांश इव श्रोत्रमनिर्वचनीयम् ।
एवं जीवो ब्रह्मणोंऽश इति काशकृत्स्नीयं मतमिति सिद्धम् ॥२२ ॥



१.४.७.२३.

प्रकृतिश्च प्रतिज्ञादृष्टान्तानुपरोधात् ।
स्यादेतत् ।
वेदान्तानां ब्रह्मणि समन्वये दर्शिते समाप्तं समन्वयलक्षणमिति किमपरमवशिष्यते यदर्थमिदमारभ्यत इति शङ्कां निराकर्तुं संगतिं दर्शयन्नवशेषमाह यथाभ्युदयेति ।
अत्र च लक्षणस्य संगतिमुक्त्वा लक्षणेनास्याधिकरणस्य संगतिरुक्ता ।
एतदुक्तं भवतिसत्यं जगत्कारणे ब्रह्मणि वेदान्तानामुक्तः समन्वयः ।
तत्र कारणभावस्योभयथा दर्शनाज्जगत्कारणत्वं ब्रह्मणः किं निमित्तत्वेनैव, उतोपादानत्वेनापि ।
तत्र यदि प्रथमः पक्षस्तत उपादानकारणानुसारणे सांख्यस्मृतिसिद्धं प्रधानमभ्युपेयम् ।
तथा चऽजन्माद्यस्य यतःऽ इति ब्रह्मलक्षणमसाधु, अतिव्याप्तेः प्रधानेऽपि गतत्वात् ।
असंभवाद्वा ।
यदि तूत्तरः पक्षस्ततो नातिव्याप्तिर्नाप्यव्याप्तिरिति साधु लक्षणम् ।
सोऽयमवशेषः ।
तत्रऽईक्षापूर्वकर्तृत्वं प्रभुत्वमसरूपता ।
निमित्तकारणेष्वेव नोपादानेषु कर्हिचित् ॥
ऽ तदिदमाह तत्र निमित्तकारणमेव तावदिति ।
आगमस्य कारणमात्रे पर्यवसानादनुमानस्य तद्विशेषनियममागमो न प्रतिक्षिपत्यपि त्वनुमन्यत एवेत्याह पारिशेष्याद्ब्रह्मणोऽन्यदिति ।
ब्रह्मोपादानत्वस्य प्रसक्तस्य प्रतिषेधेऽन्यत्राप्रसङ्गात्सांख्यस्मृतिप्रसिद्धमानुमानिकं प्रधानं शिष्यत इति ।
एकविज्ञानेन च सर्वविज्ञानप्रतिज्ञानम्ऽउत तमादेशम्ऽ इत्यादिना,ऽयथा सोम्यैकेन मृत्पिण्डेनऽ इति च दृष्टान्तः, परमात्मनः प्राधान्यं सूचयतः ।
यथा सोमशर्मणैकेन ज्ञातेन सर्वे कठा ज्ञाता भवन्ति ।
एवं प्राप्त उच्यते  प्रकृतिश्च ।
न केवलं ब्रह्म निमित्तकारणं, कुतः, प्रतिज्ञादृष्टान्तयोरनुपरोधात् ।
निमित्तकारणत्वमात्रे तु तावुपरुध्येयाताम् ।
तथाहिःऽन मुख्ये संभवत्यर्थे जघन्या वृत्तिरिष्यते ।
न चानुमानिकं युक्तमागमेनापबाधितम् ॥

सर्वे हि तावद्वेदान्ताः पौर्वापर्येण वीक्षिताः ।
ऐकान्तिकाद्वैतपरा द्वैतमात्रनिषेधतः ॥
ऽ तदिहापि प्रतिज्ञादृष्टान्तौ मुख्यार्थावेव युक्तौ न तुऽयजमानः प्रस्तरःऽ इतिवद्गुणकल्पनया नेतव्यौ, तस्यार्थवादस्यातत्परत्वात् ।
प्रतिज्ञादृष्टन्तवाक्ययोस्त्वद्वैतपरत्वादुपादानकारणात्मकत्वाच्चोपादेयस्य कार्यजातस्योपादानज्ञानेन तज्ज्ञानोपपत्तेः ।
निमित्तकारणं तु कार्यादत्यन्तभिन्नमिति न तज्ज्ञाने कार्यज्ञानं भवति ।
अतो ब्रह्मोपादानकारणं जगतः ।
नच ब्रह्मणोऽन्यन्निमित्तकारणं जगत इत्यपि युक्तम् ।
प्रतिज्ञादृष्टान्तोपरोधादेव ।
नहि तदानीं ब्रह्मणि ज्ञाते सर्वं विज्ञातं भवति ।
जगन्निमित्तकारणस्य ब्रह्मणोऽन्यस्य सर्वमध्यपातिनस्तज्ज्ञानेनाविज्ञानात् ।
यत इति च पञ्चमी न कारणमात्रे स्मर्यते अपि तु प्रकृतौ,ऽजनिकर्तुः प्रकृतिःऽ इति ।
ततोऽपि प्रकृतित्वमवगच्छामः ।
दुन्दुभिग्रहणं दुन्दुभ्याघातग्रहणं च तद्गतशब्दत्वसामान्योपलक्षणार्थम् ॥२३ ॥



१.४.७.२४.

अनागतेच्छासंकल्पोऽभिध्या ।
एतया खलु स्वातन्त्र्यलक्षणेन कर्तृत्वेन निमित्तत्वं दर्शितम् ।
ऽबहु स्याम्ऽ इति च स्वविषयतयोपादानत्वमुक्तम् ॥२४ ॥



१.४.७.२५.

आकाशादेव ।
ब्रह्मण एवेत्यर्थः ।
साक्षादिति चेति सूत्रावयवमनूद्य तस्यार्थं व्याचष्टे आकाशादेवेति ।
श्रुतिर्ब्रह्मणो जगदुपादानत्वमवधारयन्ती उपादानान्तराभावं साक्षादेव दर्शयतीति साक्षादितिसूत्रावयवेन दर्शितमिति योजना ॥२५ ॥



१.४.७.२६.

आत्मकृतेः परिणामात् ।
प्रकृतिग्रहणमुपलक्षणं, निमित्तमित्यपि द्रष्टव्यं, कर्मत्वेनोपादानत्वात्कर्तृत्वेन च तत्प्रति निमित्तत्वात् ।
कथं पुनरिति ।
सिद्धसाध्ययोरेकत्रासमवायो विरोधादिति ।
परिणामादिति ब्रूम इति ।
पूर्वसिद्धस्याप्यनिर्वचनीयविकारात्मना परिणामोऽनिर्वचनीयत्वाद्भेदेनाभिन्न इवेति सिद्धस्यापि साध्यत्वमित्यर्थः ।
एकवाक्यत्वेन व्याख्याया परिणामादित्यवच्छिन्न व्याचष्टे परिणामादिति वेति ।
सच्चत्यच्चेति द्वे ब्रह्मणो रूपे ।
सच्च सामान्यविशेषेणापरोक्षतया निर्वाच्यं, पृथिव्यप्तेजोलक्षणम् ।
त्यच्च परोक्षमत एवानिर्वाच्यमिदन्तया वाट्वाकाशलक्षणं, कथं च तद्ब्रह्मणो रूपं यदि तस्य ब्रह्मोपादानं, तस्मात्परिणामाद्ब्रह्म भूतानां प्रकृतिरिति ॥२६ ॥



१.४.७.२७.

पूर्वपक्षिणोऽनुमानमनुभाष्यागमविरोधेन दूषयति यत्पुनरिति ।
एतदुक्तं भवतिईश्वरो जगतो निमित्तकारणमेव ईक्षापूर्वजगत्कर्तृत्वात्, कुम्भकर्तुकुलालवत् ।
अत्रेश्वरस्यासिद्धेराश्रयासिद्धो हेतुः पक्षश्चाप्रसिद्धविशेषः ।
यथाहुःऽनानुपलब्धे न्यायः प्रवर्ततेऽ इति ।
आगमात्तत्सिद्धिरिति चेत्, हन्त तर्हि यादृशमीश्वरमागमो गमयति तादृशोऽभ्युपगतव्यः स च निमित्तकारणं चोपादानकारणं चेश्वरमवगमयति ।
विशेष्याश्रयग्राह्यागमविरोधान्नानुमानमुदेतमुर्हतीति कुतस्तेन निमित्तत्वावधारणेत्यर्थः ।
इयं चोपादानपरिणामादिभाषा न विकाराभिप्रायेणापि तु तथा सर्पस्योपादानं रज्जुरेवं ब्रह्म जगदुपादानं द्रष्टव्यम् ।
न खलु नित्यस्य निष्फलस्य ब्रह्मणः सर्वात्मनैकदेशेन वा परिणामः संभवति, नित्यत्वादनेकदेशत्वादित्युक्तम् ।
नच मृदः शरवादयो भिद्यन्ते, न चाभिन्नाः, न वा भिन्नाभिन्नाः किन्त्वनिर्वचनीया एव ।
यथाह श्रुतिःऽमृत्तिकेत्येव सत्यम्ऽ इति ।
तस्मादद्वैतोपक्रमादुपसंहाराच्च सर्व एव वेदान्ता ऐकान्तिकाद्वैतपराः सन्तः साक्षादेव क्कचिदद्वैतमाहुः, क्कचिद्द्वैतनिषेधेन, क्कचिद्ब्रह्मोपादानत्वेन जगतः ।
एतावतापि तावद्भेदो निषिद्धो भवति, न तूपादानत्वाभिधानमात्रेण विकारग्रह आस्थेयः ।
नहि वाक्यैकदेशस्यार्थोऽस्तीति ॥२७ ॥



१.४.८.२८.

स्यादेतत् ।
मा भूत्प्रधानं जगदुपादानं तथापि न ब्रह्मोपादानत्वं सिध्यति, परमाणवादीनामपि तदुपादानानामुपप्लवमानत्वात्, तेषामपि हि किञ्चिदुपोद्बलकमस्ति वैदिकं लिङ्गमित्याशङ्कामपनेतुमाह सूत्रकारः एतेन सर्वे व्याख्याता व्याख्याताः ।
निगदव्याख्यातेन भाष्येण व्याख्यातं सूत्रम् ।
ऽप्रतिज्ञालक्षणं लक्ष्यमाणे पदसमन्वयः वैदिकः स च तत्रैव नान्यत्रेत्यत्र साधितम् ॥२८ ॥

ऽ इति श्रीमद्वाचस्पतिमिश्रविरचिते श्रीमच्छारीरकभाष्यविभागे भामत्यां प्रथमाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥४ ॥



इति प्रथमाध्यायेऽव्यक्तादिसंदिग्धपदमात्रसमन्वयाख्यश्चतुर्थः पादः


इति श्रीमद्ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्ये समन्वयाख्यः प्रथमोऽध्यायः


____________________________आध्याय २____________________________ ।


अथ द्वितीयोऽध्यायः ।

२.१.१.१.

स्मृत्यनवकाशदोषप्रसङ्ग इति चेन्नान्यस्मृत्यनवकाशदोषप्रसङ्गात् ।
वृत्तवर्तिष्यमाणयोः समन्वयविरोधपरिहारलक्षणयोः संगतिप्रदर्शनाय सुखग्रहणस्य चैतन्योः संक्षेपतस्तात्पर्यार्थमाह प्रथमेऽध्याय इति ।
अनपेक्षवेदान्तवाक्यस्वरससिद्धसमन्वयलक्षणस्य विरोधतत्परिहाराभ्यामाक्षेपसमाधानकरणादनेन लक्षणेनास्ति विषयविषयिभावः संबन्धः ।
पूर्वलक्षणार्थो हि विषशयस्तद्गोचरत्वादाक्षेपसमाधानयोरेष च विषयीति ।
तदेवमध्यायमवतार्य तदवयवमधिकरणमवतारयति तत्र प्रथमं तावदिति ।
तन्त्र्यते व्युत्पाद्यते मोक्षसाधनमनेनेति तन्त्रं, तदेवाख्या यस्याः सा स्मृतिस्तन्त्राख्या परमर्षिणा कपिलेनादिविदुषा प्रणीता ।
अन्याश्चासुरिपञ्चशिखादिप्रणीता स्मृतयस्तदनुसारिण्यः ।
न खल्वमूषां स्मृतीनां मन्वादिस्मृतिवदन्योऽवकाशः शक्यो वदितुमृते मोक्षसाधनप्रकाशनात् ।
तदपि चेन्नाभिदध्युरनवकाशाः सत्योऽप्रमाणं प्रसज्येरन् ।
तस्मात्तदविरोधेन कथञ्चिद्वेदान्ता व्याख्यातव्याः ।
पूर्वपक्षमाक्षिपति कथं पुनरीक्षत्यादिभ्य इति ।
प्रसाधितं खलु धर्ममीमांसायांऽविरोधे त्वनपेक्षं स्यादसति ह्यनुमानम्ऽ इत्यत्र, यथा श्रुतिविरुद्धानां स्मृतीनां दुर्बलतयानपेक्षणीयत्वं तस्मान्न दुर्बलानुरोधेन बलीयसीनां श्रुतीनां युक्तमुपवर्णनम्, अपि तु स्वतःसिद्धप्रमाणभावाः श्रुतयो दुर्बलाः स्मृतीर्बाधन्त एवेति युक्तम् ।
पूर्वपक्षी समाधत्ते भवेदयमिति ।
प्रसाधितोऽप्यर्थः श्रद्धाजडान्प्रति पुनः प्रसाध्यत इत्यर्थः ।
आपाततः समाधानमुक्त्वा परमसमाधानमाह पूर्वपक्षी कपिलप्रभृतीनां चार्षमिति ।
अयमस्याभैसंधिःब्रह्म हि शास्त्रस्य कारणमुक्तंऽशास्त्रयोनित्वात्ऽ इति, तेनैष वेदराशिर्ब्रह्मप्रभवः सन्नाजानसिद्धानावरणभूतार्थमात्रगोचरतबुद्धैपूर्वको यथा तथा कपिलादीनामपि श्रुतिस्मृतिप्रथिताजानसिद्धभावानां स्मृतयोऽनावरणसर्वविषयतद्बुद्धिप्रभवा इति न श्रुतिभ्योऽमूषामस्ति कश्चिद्विशेषः ।
न चैताः स्फुटतरं प्रधानादिप्रतिपादनपराः शक्यन्तेऽन्मथयितचुम् ।
तस्मात्तदनुरोधेन कथञ्चिच्छुतय एव नेतव्याः ।
अपि च तर्कोऽपि कपिलादिस्मृतिरनुमन्यते, तस्मादप्येतदेव प्राप्तम् ।
एवं प्राप्त आह तस्य समाधिरिति ।
यथा हि श्रुतीनामविगानं ब्रह्मणि गतिसामान्यात्, नैषं स्मृतीनामविगानमस्ति प्रधाने, तासां भूयसीनां ब्रह्मोपादानत्वप्रतिपादनपराणां तत्र तत्र दर्शनात् ।
तस्मादविगानाच्छ्रैत एवार्थ आवस्थेयो न तु स्मार्तो विगानादिति ।
तत्किमिदानीं परस्परविगानात्सर्वा एव स्मृतयोऽवहेया इत्यत आह विप्रतिपत्तौ च स्मृतीनामिति ।
न चातीन्द्रियार्थानिति ।
अर्वाग्दृगभिप्रायम् ।
शङ्कते शक्यं कपिलादीनामिति ।
निराकरोति न ।
सिद्धेरपीति ।
न तावत्कपिलादय ईश्वरवदाजानसिद्धाः, किन्तु विनिश्चतवेदप्रामाण्यानां तेषां तदनुष्ठानवतां प्राचि भवेऽस्मिञ्जन्मनि सिद्धिः, अत एवाजानसिद्धा उच्यन्ते ।
यदस्मिन् जन्मनि न तैः सिद्धद्युपायोऽनुष्ठितः प्राग्भवी.वेदार्थानुष्ठानलब्धजन्मत्वात्तत्सिद्धीनाम् ।
तथा चावधृतवेदप्रामाण्यानां तद्विरुद्धार्थाभिधानं तदपबाधितमप्रमाणमेव ।
अप्रमाणेन च न वेदार्थोऽतिशङ्कितुं युक्तः प्रमाणसिद्धत्वात्तस्य ।
तदेवं वेदविरोधे सिद्धवचनमप्रमाणमुक्त्वा सिद्धानामपि परस्परविरोधे तद्वचनादनाश्चास इति पूर्वोक्तं स्मारयति सिद्धव्यपाश्रयकल्पनायामपीति ।
श्रद्धाजडान्बोधयति परतन्त्रप्रज्ञस्यापीति ।
ननु श्रुतिश्चेत्कपिलादीनामनावरणभूतार्थगोचरज्ञानातिशयं बोधयति, कथं तेषां वचनमप्रमाणं, तदप्रामाण्ये श्रुतेरप्यप्रामाण्यप्रसङ्गादित्यत आह या तु श्रुतिरिति ।
न तावत्सिद्धानां परस्परविरुद्धानि वचांसि प्रमाणं भवितुमर्हन्ति ।
नच विकल्पो वस्तुनि, सिद्धे तदनुपपत्तेः ।
अनुष्ठानमनागतोत्पाद्यं विकल्प्यते, न सिद्धम् ।
तस्य व्यवस्थानात् ।
तस्माच्छुतिसामान्यमात्रेण भ्रमः सांख्यप्रणेता कपिलः श्रौत इति ।
स्यादेतत् ।
कपिल एव श्रौतो नान्ये मन्वादयः ।
ततश्च तेषां स्मृतिः कपिलस्मृतिविरुद्धावहेयेत्यत आह भवति चान्या मनोरिति ।
तस्याश्चागमान्तरसंवादमाह महाभारतेऽपि चेति ।
न केवलं मनोः स्मृतिः स्मृत्यन्तरसंवादिनी, श्रुतिसंवादिन्यपीत्याह श्रुतिश्चेति ।
उपसंहरति अत इति ।
स्यादेतत् ।
भवतु वेदविरुद्धं कापिलं वचस्तथापि द्वयोरपि पुरुषबुद्धिप्रभवतया को विनिगमनायां हेतुर्यतो वेदविरोधि कापिलं वचो नादरणीयमित्यत आह वेदस्य हि निरपेक्षमिति ।
अयमभिसंधिःसत्यं शास्त्रयोनिरीश्वरस्तथाप्यस्य न शास्त्रक्रियायामस्ति स्वातन्त्र्यं कपिलादीनामिव ।
स हि भगवान् यादृशं पूर्वस्मिन् सर्गे चकार शास्त्रं तदनुसारेणास्मिन्नपि सर्गे प्रणीतवान् ।
एवं पूर्वतरानुसारेण पूर्वस्मिन् पूर्वतामनुसारेण च पूर्वतर इत्यनादिरयं शास्त्रेश्वरयोः कार्यकारणभावः ।
तत्रेश्वरस्य न शास्त्रार्थज्ञानपूर्वा शास्त्रक्रिया येनास्य कपिलादिवत्स्वातन्त्र्यं भवति ।
शास्त्रार्थज्ञानं चास्य स्वयमाविर्भवदपि न शास्त्रकारणतामुपैति, द्वयोरप्यपर्यायेणाविर्भावात् ।
शास्त्रं च स्वतोबोधकतया पुरुषस्वातन्त्र्याभावेन निरस्तमस्तदोषाशङ्कं सदनपेक्षं साक्षादेव स्वार्थे प्रमाणम् ।
कपिलादिवचांसि तु स्वतन्त्रकपिलादिप्रणेतृकाणि तदर्थस्मृतिपूर्वकाणि, तदर्थस्मृतयश्च तदर्थानुभवपूर्वाः ।
तस्मात्तासामर्थप्रत्ययाङ्गप्रामाण्यविनिश्चयाय यावत्स्मृत्यनुभवौ कल्पेते तावत्स्वतः सिद्धप्रमाणभावयानेपक्षयैव श्रुत्या स्वार्थो विनिश्चायित इति शीघ्रतरप्रवृत्तया श्रुत्या स्मृत्यर्थो बाध्यत इति युक्तम् ॥१ ॥



२.१.१.२.

महदहङ्कारौ तावदप्रसिद्धौ, अहङ्कारप्रकृतिकत्वेन तन्मात्राण्यप्यप्रसिद्धानि स्मर्तुं न शक्यन्त इत्याह इतरेषां चेति ।
ननुऽमहतः परमव्यक्तम्ऽ इतिश्रुतिप्रसिद्धानि महदादीनीत्यत आह यदपीति ।
सूत्रतात्पर्यमाह कार्येति ।
सांख्यस्मृतेर्महदादिष्विव प्रधानेऽपि प्रामाण्यं नेति निश्चीयत इत्यर्थः ।
सांख्यस्मृतेर्बाधेऽपि तदुक्तयुक्तीनां कथं बाध चार्षज्ञानमत्र मूलमुपपद्यत इति युक्तम् ।
तस्मान्न कापिलस्मृतेः प्रधानोपादानत्वं जगत इति सिद्धम् ॥२ ॥



२.१.२.३.

एतेन योगः प्रत्युक्तः ।
नानेन योगशास्त्रस्य हैरण्यगर्भपातञ्जलादेः सर्वथा प्रामाण्यं निराक्रियते, किन्तु जगदुपादानस्वतन्त्रप्रधानतद्विकारमहदहङ्कारपञ्चतन्मात्रगोचरं प्रामाण्यं नास्तीत्युच्यते ।
न चैतावतैषामप्रामाण्यं भवितुमर्हति ।
यत्पराणि हि तानि तत्राप्रामाण्येऽप्रामाण्यमश्रुवीरन् ।
न चैतानि प्रधानादिसद्भावपराणि ।
किन्तु योगस्वरूपतत्साधनतदवान्तरफलविभूतितत्परमफलकैवल्यव्युत्पादनपराणि ।
तच्च किञ्चिन्निमित्तीकृत्य व्युत्पाद्यमिति प्रधानं सविकारं निमित्तीकृतं, पुराणेष्विव सर्गप्रतिसर्गवंशमन्वन्तरवंशानुचरितं तत्प्रतिपादनपरेषु, न तु तद्विवक्षितम् ।
अन्यपरादपि चान्यनिमित्तं तत्प्रतीयमानमभ्युपेयेत, यदि न मानान्तरेण विरुध्यते ।
अस्ति तु वेदान्तश्रुतिभिरस्य विरोध इत्युक्तम् ।
तस्मात्प्रमाणभूतादपि योगशास्त्रान्न प्रधानादिसिद्धिः ।
अत एव योगशास्त्रं व्युत्पादयिताह स्म भगवान् वार्षगण्यःऽगुणानां परमं रूपं न दृष्टिपथमृच्छति ।
यत्तु दृष्टिपथप्राप्तं तन्मायैव सुतुच्छकम् ॥
ऽ इति ।
योगं व्युत्पिपादयिषता निमित्तमात्रेणेह गुणा उक्ताः, न तु भावतः, तेषामतात्त्विकत्वादित्यर्थः ।
अलोकसिद्धानामपि प्रधानादीनामनादिपूर्वपक्षन्यायाभासोत्प्रेक्षितानामनुवाद्यत्वमुपपन्नम् ।
तदनेनाभिसंधिनाह एतेन सांख्यस्मृतिप्रत्याख्यानेन योगस्मृतिरपिप्रधानादिविषयतया प्रत्याख्याता द्रष्टव्येति ।
अधिकरणान्तरारम्भमाक्षिपति नन्वेवं सति समानन्यायत्वादिति ।
समाधत्ते  अस्त्यत्राभ्यधिकाशङ्का ।
मा नाम सांख्यशास्त्रात्प्रधानसत्ता विज्ञायि ।
योगशास्त्रात्तु प्रधानादिसत्ता विज्ञापयिष्यते बहुलं हि योगशास्त्राणां वेदेन सह संवादो दृश्यते ।
उपनिषदुपायस्य च तत्त्वज्ञानस्य योगापेक्षास्ति ।
न जातु योगशास्त्रविहितं यमनियमादिबहिरङ्गमुपायमपहायान्तरङ्गं च धारणादिकमन्तरेणौपनिषदात्मतत्त्वसाक्षात्कार उदेतुमर्हति ।
तस्मादौपनिषदेन तत्त्वज्ञानेनापक्षणात्संवादबाहुल्याच्च वेदेनाष्टकादिस्मृतिवद्योगस्मृतिः प्रमाणम् ।
ततश्च प्रमाणात्प्रधानादिप्रतीतेर्नाशब्दत्वम् ।
नच तदप्रमाणं प्रधानादौ, प्रमाणं च यमादाविति युक्तम् ।
तत्राप्रामाण्येऽन्यत्राप्यनाश्वासात् ।
यथाहुःऽप्रसरं न लभन्ते हि यावत्क्कचन मर्कटाः ।
नाभिद्रवन्ति ते तावत्पिशाचा वा स्वगोचरे ॥
ऽ इति ।
सेयं लब्धप्रसरा प्रधानादौ योगाप्रमाणतापिशाची सर्वत्रैव दुर्वारा भवेदित्यस्याः प्रसरं निषेधता प्रधानाद्यभ्युपेयमिति नाशब्दं प्रधानमिति शङ्कार्थः ।
सा इयमप्यधिकाशङ्कातिर्देशेन निवर्त्यते ।
निवृत्तिहेतुमाह अर्थैकदेशसंप्रतिपत्तावपीति ।
यदि प्रधानादिसत्तापरं योगशास्त्रं भवेत्, भवेत्प्रत्यक्षवेदान्तश्रुतिविरोधेनाप्रमाणम् ।
तथा च तद्विहितेषु यमादिष्वप्यनाश्वासः स्यात् ।
तस्मान्न प्रधानादिपरं तत्, किन्तु तन्निमित्तीकृत्य योगव्युत्पादनपरमित्युक्तम् ।
न चाविषयेऽप्रामाण्यं विषयेऽपि प्रामाण्यमुपहन्ति ।
नहि चक्षू रसादावप्रमाणं रूपेऽप्यप्रमाणं भवितुमर्हति ।
तस्माद्वेदान्तश्रुतिविरोधात्प्राधानादिरस्याविषयो न त्वप्रामाण्यमिति परमार्थः ।
स्यादेतत् ।
अध्यात्मविषयाः सन्ति सहस्रं स्मृतयो बौद्धार्हतकापालिकादीनां, ता अपि कस्मान्न निराक्रियन्त इत्यत आह सतीष्वपीति ।
तासु खलु बहुलं वेदार्थविसंवादिनीषु शिष्टानादृतासु कैश्चिदेव तु पुरुषापसदैः पशुप्रायैर्म्लेच्छादिबिः परिगृहीतासु वेदमूलत्वाशङ्कैव नास्तीति न निराकृताः, तद्विपरीतास्तु सांख्ययोगस्मृतय इति ताः प्रधानादिपरतया व्युदस्यन्त इत्यर्थः ।
न सांख्यज्ञानेन वेदनिरपेक्षेणेति ।
प्रधानादिविषयेणेत्यर्थः ।
द्वैतिनो हि ते सांख्या योगाश्च ।
ये प्रधानादिपरतया तच्छास्त्रं व्याचक्षत इत्यर्थः ।
सांख्या सम्यग्बुद्धिर्वैदिकी तया वर्तन्त इति सांख्याः ।
एवं योगो ध्यानमुपायोपेययोरभेदविवक्षया ।
चित्तवृत्तिनिरोधो हि योगस्तस्योपायो ध्यानं प्रत्ययैकानता ।
एतच्चोपलक्षणम् ।
अन्येऽपि यमनियमादयो बाह्या आन्तराश्च धारणादयो योगोपाया द्रष्टव्याः ।
एतेनाभ्युपगतवेदप्रामाण्यानां कणभक्षाक्षचरणादीनां सर्वाणि तर्कस्मरणानीति योजना ।
सुगममन्यत् ॥३ ॥



२.१.३.४.

न विलक्षणत्वादस्य तथात्वं च शब्दात् ।
अवान्तरसंगतिमाह ब्रह्मास्य जगतो निमित्तकारणं प्रकृतिश्चेत्यस्य पक्षस्येति ।
चोदयति कुतः पुनरिति ।
समानविषयत्वे हि विरोधो भवेत् ।
न चेहास्ति समानविषयता, धर्मवद्ब्रह्मणोऽपि मानान्तराविषयतयातर्क्यत्वेनानपेक्षाम्नायैकगोचरत्वादित्यर्थः ।
समाधत्ते भवेदयमिति ।
ऽमानान्तरस्याविषयः सिद्धवस्त्ववगाहिनः ।
धर्मोऽस्तु कार्यरूपत्वाद्ब्रह्म सिद्धं तु गोचरः ॥
ऽ तस्मात्समानविषयत्वादस्त्यत्र तर्कस्यावकाशः ।
नन्वस्तु विरोधः, तथापि तर्कादरे को हेतुरित्यत आह यथा च श्रुतीनामिति ।
सावकाशा वह्वयोऽपि श्रुतयोऽनवकाशैकश्रुतिविरोधे तदनुगुणतया यथा नीयन्ते एवमनवकाशैकतर्कविरोधे तदनुगुणतया बह्वयोऽपि श्रुतयो गुणकल्पनादिभिर्व्याख्यानमर्हन्तीत्यर्थः ।
अपि च ब्रह्मसाक्षात्कारो विरोधितयानादिमविद्यां निवर्तयन् दृष्टेनैव रूपेण मोक्षसाधनमिष्यते ।
तत्र ब्रह्मसाक्षात्कारस्य मोक्षसाधनतया प्रधानस्यानुमानं दृष्टसाधर्म्येणादृष्टविषयं विषयतोऽन्तरङ्गं, बहिरङ्गं त्वत्यन्तपरोक्षगोचरं शाब्दं ज्ञानं, तेन प्रधानप्रत्यासत्त्याप्यनुमानमेव बलीय इत्याह दृष्टसाधर्म्येण चेति ।
अपि च श्रुत्यापि ब्रह्मणि तर्क आदृत इत्याह श्रुतिरिति ।
सोऽयं ब्रह्मणो जगदुपादानत्वाक्षेपः पुनस्तर्केण प्रस्तूयतेऽप्रकृत्या च श्रुत्यापि विकाराणामवस्थितम् ।
जगद्ब्रह्मसरूपं च नेति नो तस्य विक्रिया ॥
विशुद्धं चेतनं ब्रह्म जगज्जडमशुद्धिभाक ।
तेन प्रधानसारूप्यात्प्रधानस्यैव विक्रिया ॥
ऽ तथाहिएक एव स्त्रीकायः सुखदुःखमोहात्मकतया पत्युश्च सपर्त्नानां च चैत्रस्य च स्त्रैणस्य तामविन्दतोऽपर्यायं सुखदुःखविषादानाधत्ते ।
स्त्रिया च सर्वे भावा व्याख्याताः ।
तस्मात्सुखदुःखमोहात्मतया च स्वर्गनरकाद्युच्चावचप्रपञ्चतया च जगदशुद्धमचेतनं च, ब्रह्म तु चेतनं विशुद्धं च, निरतिशयत्वात् ।
तस्मात्प्रधानस्याशुद्धस्याचेतनस्य विकारो जगन्न तु ब्रह्मण इति युक्तम् ।
ये तु चेतनब्रह्मविकारतया जगच्चैतन्यमाहुस्तान्प्रत्याह अचेतनं चेदं जगदिति ।
व्यभिचारं चोदयतिननु चेतनमपीति ।
परिहरति न स्वामिभृत्ययोरपीति ।
ननु मा नाम साक्षाच्चेतनश्चेतनान्तरस्योपकाषीन्त्, तत्कार्यकरणबुद्ध्यादिनियोगद्वारेण तूपकरिष्यतीत्यत आह निरतिशया ह्यकर्तारश्चेतना इति ।
उपजनापायवद्धर्मयोगोऽतिशयः, तदभावो निरतिशयत्वम् ।
अत एव निर्व्यापारत्वादकर्तारः ।
तस्मात्तेषां बुद्ध्यादिप्रयोक्तृत्वमपि नास्तीत्यर्थः ।
चोदकोऽनुशयबीजमुद्धाटयति योपीति ।
अभ्युपेत्यापाततः समाधानमाह तेनापि कथञ्चिदिति ।
परमसाधानं तु सूत्रावयवेन वक्तुं तमेवावतारयति न चेतरदपि विलक्षणत्वमिति ।
सूत्रावयवाभिसंधिमाह अनवगम्यमानमेव हीदमिति ।
शब्दार्थात्खलु चेतनप्रकृतित्वाच्चैतन्यं पृथिव्यादीनामवगम्यमानमुपोद्वलितं मानान्तरेण साक्षाच्छूयमाणमप्यचैतन्यमन्यथयेत् ।
मानान्तराभावे वार्थोर्ऽथः श्रुत्यर्थेनापबाधनीयः, न तु तद्बलेन श्रुत्यर्थोऽन्यथयितव्य इत्यर्थः ॥४ ॥



२.१.३.५.

सूत्रान्तरमवतारयितुं चोदयति ननु चेतनत्वमपि क्कचिदपि ।
न पृथिव्यादीनां चैतन्यमाथमेव, किन्तु भूयसीनां श्रुतीनां साक्षादेवार्थ इत्यर्थः ।
सूत्रमवतारयति अत उत्तरं पठतिअभिमानिव्यपदेशस्तु विशेषानुगतिभ्याम् ।
विभजते तुशब्द इति ।
नैताः श्रुतयः साक्षान्मृदादीनां वागादीनां च चैतन्यमाहुः, अपि तु तदधिष्ठात्रीणां देवतानां चिदात्मनां, तेनैतच्छुतिबलेन न मृदादीनां वागादीनां च चैतन्यमाशङ्कनीयमिति ।
कस्मात्पुनरेतदेवमित्यत आह विशेषानुगतिभ्याम् ।
तत्र विशेषं व्याचष्टे विशेषो हीति ।
भोक्तृणामुपकार्यत्वाद्भूतेन्द्रियाणां चोपकारत्वात्साम्ये च तदनुपपत्तेः सर्वजनप्रसिद्धेश्चऽविज्ञानं चाभवत्ऽ इति श्रुतेश्च विशेषश्चेतनाचेतनलक्षणः प्रागुक्तः स नोपपद्येत ।
देवताशब्दकृतो वात्र विशेषो विशेषशब्देनोच्यत इत्याह अपि च कौषीतकिनः प्राणसंवाद इति ।
अनुगतिं व्याचष्टे अनुगताश्चेति ।
सर्वत्र भूतेन्द्रियादिष्वनुगता देवता अभिमानिनीरूपदिशन्ति मन्त्रादयः ।
अपि च भूयस्यः श्रुतयःऽअग्निर्वाग्भूत्वा मुखं प्राविशद्वायुः प्राणो भूत्वा नासिके प्राविशदादित्यश्चक्षुर्भूत्वाक्षिणी प्राविशत्ऽ इत्यादय इन्द्रियविशेषगता देवता दर्शयन्ति ।
देवताश्च क्षेत्रज्ञभेदाश्चेतनाः ।
तस्मान्नेन्द्रियादीनां चैतन्यं रूपत इति ।
अपि च प्राणसंवादवाक्यशेषे प्राणानामस्मदादिशरीराणामिव क्षेत्रज्ञाधिष्ठितानां व्यवहारं दर्शयन् प्राणानां क्षेत्रज्ञाधिष्ठानेन चैतन्यं द्रढयतीत्याह प्राणसंवादवाक्यशेषे चेति ।
तत्तेज ऐक्षतेत्यपीति ।
यद्यपि प्रथमेऽध्याये माक्तत्वेन वर्णितं तथापि मुख्यतयापि कथञ्चिन्नेतुं शक्यमिति द्रष्टव्यम् ।
पूर्वपक्षमुपसंहरति तस्मादिति ॥५ ॥


२.१.३.५.

सिद्धान्तसूत्रं दृश्यते तु ।
प्रकृतिविकारभावे हेतुं सारूप्यं विकल्प दूषयति विलक्षणत्वेन च कारणेनेति ।
सर्वस्वभावाननुवर्तनं प्रकृतिविकारभावाविरोधि ।
तदनुवर्तने तादात्म्येन प्रकृतिविकारभावाभावात् ।
म्यमस्त्वसिद्धः ।
तृतीयस्तु निदर्शनाभावादसाधारण इत्यर्थः ।
अथ जगद्योनितयागमाद्ब्रह्मणोऽवगमादागमबाधितविषयत्वमनुमानस्य कस्मान्नोद्भाव्यत इत्यत आह आगमविरोधस्त्विति ।
न चास्मिन्नागमैकसमधिगमनीये ब्रह्मणि प्रमाणान्तरस्यावकाशोऽस्ति, येन तदुपायागम आक्षिप्येतेत्याशयवानाह यत्तूक्तं परिनिष्पन्नत्वाद्ब्रह्मणीति ।
यथा हि कार्यत्वाविशेषऽपिऽआरोग्यकामः पथ्यमश्रीयात्ऽऽस्वरकामः सिकतां भक्षयेत्ऽ इत्यादीनां मानान्तरापेक्षता, न तुऽदर्शपूर्णमासाभ्यां स्वर्गकामो यजेतऽ  इत्यादीनाम् ।
तत्कस्य हेतोः ।
अस्य कार्यभेदस्य प्रमाणान्तरागोचरत्वात् ।
एवंभूतत्वाविशेषेऽपि पृथिव्यादीनां मानान्तरगोचरत्वं, न तु भूतस्यापि ब्रह्मणः, तस्माम्नायैकगोचरस्यातिपतितसमस्तमानान्तरसीमतया स्मृत्यागमसिद्धत्वादित्यर्थः ।
यदि स्मृत्यागमसिद्धं ब्रह्मणस्तर्काविषयत्वं, कथं तर्हि श्रवणातिरिक्तमननविधानमित्यत आह यदपि श्रवणव्यतिरेकेणेति ।
तर्को हि प्रमाणविषयविवेचकतया तदितिकर्तव्यताभूतस्तदाश्रयोऽसति प्रमाणेऽनुग्राह्यस्याश्रयस्याभावाच्छुष्कतया नाद्रियते ।
यस्त्वागमप्रमाणाश्रयस्तद्विषयविवेचकस्तदविरोधी स मन्तव्य इति विधीयते ।
श्रुत्यनुगृहीतेति ।
श्रुत्याः श्रवणस्य पश्चादितिकर्तव्यतात्वेन गृहीतः ।
अनुभवाङ्गत्वेनेति ।
मतो हि भाव्यमानो भावनाया विषयतयानुभूतो भवतीति मननमनुभवाङ्गम् ।
आत्मनोऽनन्वागतत्वमिति ।
स्वप्नाद्यवस्थाभिरसंपृक्तत्वम् ।
उदासीनत्वमित्यर्थः ।
अपि च चेतनकारणवादिभिः कारणसालक्षण्येऽपि कार्यस्य कथञ्चिच्चैतन्याविर्भावानाविर्भावाभ्यां विज्ञानं चाविज्ञानं चाभवदिति जगत्कारणे योजयितुं शक्यम् ।
अचेतनप्रधानकारणवादिनां तु दुर्योजमेतत् ।
नह्यचेतनस्य जगत्कारणस्य विज्ञानरूपता संभविनी ।
चेतनस्य जगत्कारणस्य सुषुप्ताद्यव्यवस्थास्विव सतोऽपि चैतन्यस्थानाविर्भावतया शक्यमेव कथञ्चिदविज्ञानात्मत्वं योजयितुमित्याह योऽपि चेतनकारणश्रवणबलेनेति ।
परस्यैव त्वचेतनप्रधानकारणवादिनः सांख्यस्य न युज्येत ।
प्रत्युक्तत्वात्तु वैलक्षण्यस्येति ।
वैलक्षण्ये कार्यकारणभावो नास्तीत्यभ्युपेत्येदमुक्तम् ।
परमार्थतस्तु नास्माभिरेतदभ्युपेयत इत्यर्थः ॥६ ॥



२.१.३.७.

असदिति चेन्न प्रतिषेधमात्रत्वात् ।
न कारणात्कार्यमभिन्नम्, अभेदे कार्यत्वानुपपत्तेः, कारणवत्स्वात्मनि वृत्तिविरोधात्, शुद्ध्यशुदध्यादिविरुद्धधर्मसंसर्गाच्च ।
अथ चिदात्मनः कारणस्य जगतः कार्याद्भेदः, तथा चेदं जगत्कार्यं सत्त्वेऽपि चिदात्मनः कारणस्य प्रागुत्पत्तेर्नास्ति, नास्ति चेदसदुत्पद्यत इति सत्कार्यवादव्याकोप इत्याह यदि चेतनं शुद्धमिति ।
परिहरति नैष दोष इति ।
कुतः, प्रतिषेधमात्रत्वात् ।
विभजते प्रतिषेधमात्रं हीदमिति ।
प्रतिपादयिष्यति हिऽतदनन्यत्वमारम्भणशब्दादिभ्यःऽ इत्यत्र ।
यथा कार्यं स्वरूपेण सदसत्त्वाभ्यां निर्वचनीयम् ।
अपि तु कारणरूपेण शक्यं सत्त्वेन निर्वक्तुमिति ।
एवं च कारणसत्तैव कार्यस्य सत्ता न ततोऽन्येति कथं तदुत्पत्तेः प्राक्सति कारणे भवत्यसत् ।
स्वरूपेण तूत्पत्तेः प्रागुत्पन्नस्य ध्वस्तस्य वा सदसत्त्वाभ्यामनिर्वाच्यस्य न सतोऽसतो वोत्पत्तिरिति निर्विषयः सत्कार्यवादप्रतिषेध इत्यर्थः ॥७ ॥



२.१.३.८.

अपीतौ तद्वत्प्रसङ्गादसमञ्जसम् ।
असामञ्जस्यं विभजते अत्राहचोदकः, यदि स्थौल्येति ।
यथा हि यूषादिषु हिङ्गिसैन्धवादीनामविभागलक्षणो लयः स्वगतरसादिभिर्यूषं रूषयत्येवं ब्रह्मणि विशुद्ध्यादिधर्मिणि जगल्लियमानमविभागं गच्छद्ब्रह्म स्वधर्मेण रूषयेत् ।
न चान्यथा लयो लोकसिद्द इति भावः ।
कल्पान्तरेणासामञ्जस्यमाह अपि च समस्तस्येति ।
नहि समुद्रस्य फेनोर्मिबुद्बुदादिपरिणामो वा रज्ज्वां सर्पधारादिविभ्रमे वा नियमो दृष्टः ।
समुद्रो हि कदाचित्फेनोर्मिकूपेण परिणामते कदाचिद्बुद्बुदादिना, रज्ज्वांहि कश्चित्सर्प इति विपर्यस्यति कश्चिद्धारेति ।
नच क्रमनियमः ।
सोऽयमत्र भोग्यादिविभागनियमः क्रमनियमश्चासमञ्जस इति ।
कल्पान्तरेणासामञ्जस्यमाह अपिच भोक्तृणामिति ।
कल्पान्तरं शङ्कापूर्वमाहअथेदमिति ॥८ ॥



२.१.३.९.

सिद्धान्तसूत्रं न तु दृष्टान्तभावात् ।
नाविभागमात्रं लयोऽपि तु कारणे कार्यस्याविभागः ।
तत्र च तद्धर्मारूषणे सन्ति सहस्रं दृष्टान्ताः ।
तव तु कारणे कार्यस्य लये कार्यधर्मरूषणे न दृष्टान्तलवोऽप्यस्तीत्यर्थः ।
स्यादेतत्यदि कार्यस्याविभागः कारणे, कथं कार्यधर्मारूषणं कारणस्येत्यत आह अनन्यत्वेऽपीति ।
यथा रजतस्यारोपितस्य पारमार्थिकं रूपं शुक्ति४ अ च शुक्ती रजतमेव मिदमपीत्यर्थः ।
अपि च स्थित्युत्पत्तिप्रलयकालेषु त्रिष्वपि कार्यस्य कारणादभेदमभिदधती श्रुतिरनतिशङ्कनीया सर्वैरेव वेदवादिभिः, तत्र स्थित्युत्पत्त्योर्यः परिहारः स प्रलयेऽपि समानः कार्यस्याविद्यासमारोपितत्वं नाम, तस्मान्नापीतिमात्रमनुयोज्यमित्याह अत्यल्पं चेदमुच्यत इति ।
अस्ति चायमपरो दृष्टान्तः ।
यथा च स्वप्नदृगेक इति ।
लौकिकः पुरुषः ।
एवमवस्थात्रयसाक्ष्येक इति ।
अवस्थात्रयमुत्पत्तिस्थितिप्रलयाः ।
कल्पान्तरेणासामञ्जस्ये कल्पान्तरेण दृष्टान्तभावं परिहारमाह यत्पुनरेतदुक्तमिति ।
अविद्याशक्तेर्नियतत्वादुत्पत्तिनियम इत्यर्थः ।
एतेनेति ।
मिथ्याज्ञानविभागशक्तिप्रतिनियमेन मुक्तानां पुनरुत्पत्तिप्रसङ्गः प्रत्युक्तः, कारणाभावे कार्याभावस्य प्रतिनियमात्, तत्त्वज्ञानेन च सशक्तिनो मिथ्याज्ञानस्य समूलघातं निहतत्वादिति ॥९ ॥



२.१.३.१०.

स्वपक्षदोषाच्च ।
कार्यकारणयोर्वैलक्षण्यं तावत्समानमेवोभ्योः पक्षयोः ।
प्रागुत्पत्तेरसत्कार्यवदप्रसङ्गोऽपीतौ तद्वत्प्रसङ्गश्च प्रधानोपादानपक्ष एव नास्मत्पक्ष इति यद्यप्युपरिष्टात्प्रतिपादयिष्यामस्तथापि गुडजिह्विकया समानत्वापादनमिदानीमिति मन्तव्यम् ।
इदमस्य पुरुषस्य सुखदुःखोपादानं क्लेशकर्माशयादीदमस्येति ।
सुगममन्यत् ॥१० ॥



२.१.४.११.

तर्काप्रतिष्ठानादपि ।
केवलागमगम्येर्ऽथे स्वतन्त्रतर्काविषये न सांख्यादिवत्साधर्म्यधर्म्यमात्रेण तर्कः प्रवर्तनीयो येन प्रधानादिसिद्धिर्भवेत् ।
शुष्कतर्को हि स भवत्यप्रतिष्ठानात् ।
तदुक्तम्ऽयत्नेनानुमितोऽप्यर्थः कुशलैरनुमातृभिः ।
अभियुक्ततरैरन्यैरन्यथैवोपपाद्यते ॥
ऽ इति ।
नच महापुरुषपरिगृहीतत्वेन कस्यचित्तर्कस्य प्रतिष्ठा, महापुरुषाणामेव तार्किकाणां मिथो विप्रतिपत्तेरिति ।
सूत्रे शङ्कतेअन्यथानुमेयमिति चेत् ।
तद्विभजते अन्यथा वयमनुमास्यामह इति ।
नानुमानाभासव्यभिचारेणानुमानव्यभिचारः शङ्कनीयः, प्रत्यक्षादिष्वपि तदाभासव्यभिचारेण तत्प्रसङ्गात् ।
तस्मात्स्वाभाविकप्रतिबन्धवल्लिङ्गानुसरणे निपुणेनानुमात्रा भवितव्यं, ततश्चाप्रत्यूहं प्रधानं सेत्स्यतीति भावः ।
अपि च येन तर्केण तर्काणामप्रतिष्ठामाह स एव तर्कः प्रतिष्ठितोऽभ्युपेयः, तदप्रतिष्ठायामितराप्रतिष्ठानाभावादित्याह नहि प्रतिष्ठितस्तर्क एवेति ।
अपि च तर्काप्रतिष्ठायां सपललोकयात्रोच्छेदप्रसङ्गः ।
नच श्रुत्यर्थाभाससनिराकरणेन तदर्थतत्त्वविनिश्चय इत्याहसर्वतर्काप्रतिष्ठायां चेति ।
अपि च विचारात्मकस्तर्कस्तर्कितपूर्वपक्षपरित्यागेन तर्कितं राद्धान्तमनुजानाति ।
सति चैष पूर्वपक्षविषये तर्के प्रतिष्ठारहिते प्रवर्तते, तदभावे विचारप्रवृत्तेः ।
तदिदमाह अयमेव च तर्कस्यालङ्कार इति ।
तामिमामाशङ्कां सूत्रेण परिहरतिएवमप्यविमोक्षप्रसङ्गः ।
न वयमन्यत्र तर्कप्रमाणयामः, किन्तु जगत्कारणसत्त्वे स्वाभाविकप्रतिबन्धवन्न लिङ्गमस्ति ।
यत्तु साधर्म्यवैधर्म्यमात्रं, तदप्रतिष्ठादोषान्न मुच्यत इति ।
कल्पान्तरेणानिर्मोक्षपदार्थमाह अपि च साम्यग्ज्ञानान्मोक्ष इति ।
भूतार्थगोचरस्य हि सम्यग्ज्ञानस्य व्यवस्थितवस्तुगोचरतया व्यवस्थानं लोके दृष्टं, यथा प्रत्यक्षस्य ।
वैदिकं चेदं चेतनजगदुपादानविषयं विज्ञानं वेदोत्थतर्केतिकर्तव्यताकं वेदजनितं व्यवस्थितम् ।
वेदानपेक्षेण तु तर्केण जगत्कारणभेदमवस्थापयतां तार्किकाणामन्योन्यं विप्रतिपत्तेस्तत्त्वनिर्धारणकारणाभावाच्च न ततस्तत्त्वव्यवस्थेति न ततः सम्यग्ज्ञानम् ।
असम्यग्ज्ञानाच्च न संसाराद्विमोक्ष इत्यर्थः ॥११ ॥



२.१.४.१२.

एतेन शिष्टापरिग्रहा अपि व्याख्याताः ।
न कार्यं कारणादभिन्नमभेदे कारणरूपवत्कार्यत्वानुपपत्तेः, करोत्यर्थानुपपत्तेश्च ।
अभूतप्रादुर्भावनं हि तदर्थः ।
न चास्य कारणात्मत्वे किञ्चिदभूतमस्ति, यदर्थमयं पुरुषो यतेत ।
अभिव्यक्त्यर्थमिति चेत्, न ।
तस्या अपि कारणात्मत्वेन सत्त्वात्, असत्त्वे वाभिव्यङ्ग्यस्यापि तद्वत्प्रसङ्गेन कारणात्मत्वव्याघातात् ।
नहि तदेव तदानीमेवास्ति नास्ति चेति युज्यते ।
किं चेदं मणिमन्त्रौषधमिन्द्रजालं कार्येण शिक्षितं यदिदमजातानिरुद्धातिशयमव्यवधानमविदूरस्थानं च तस्यैव तदवस्थेन्द्रियस्य पुंसः कदाचित्प्रत्यक्षं परोक्षं च, येनास्य कदाचित्प्रत्यक्षमुपलम्भनं कदाचिदनुमानं कदाचिदागमः ।
कार्यान्तरव्यवधिरस्य पारोक्ष्यहेतुरिति चेत् ।
न ।
कार्यजातस्य सदातनत्वात् ।
अथापि स्यात्कार्यान्तराणि पिण्डकपालशर्कराचूर्णकणप्रभृतानि कुम्भं व्यवदधते, ततः कुम्भस्य पारोक्ष्यं कदाचिदिति ।
तन्न ।
तस्य कार्यजातस्य कारणात्मनः सदातनत्वेन सर्वदा व्यवधानेन कुम्भस्यात्यन्तानुपलब्धिप्रसङ्गात् ।
कादाचित्कत्वे वा कार्यजातस्य न कारणात्मत्वं, नित्यत्वानित्यत्वलक्षणविरुद्धधर्मसंसर्गस्य भेदकत्वात् ।
भेदाभेदयोश्च परस्परविरोधेनैकत्र सहासंभव इत्युक्तम् ।
तस्मात्कारणात्कार्यमेकान्तत एव भिन्नम् ।
नच भेदे गवाश्ववत्कार्यकारणभावानुपपत्तिरिति सांप्रतम्, अभेदेऽपि कारणरूपवत्तदनुपपत्तेरुक्तत्वात् ।
अत्यन्तभेदे च कुम्भकुम्भकारयोर्निमित्तकभावस्य दर्शनात् ।
तस्मादन्यत्वाविशेषेऽपि समवायभेद एवोपादानोपादेयभावनियमहेतुः ।
यस्याभूत्वा भवतः समवायपादनानां पटादिभ्यो न्यूनपरिमाणत्वम् ।
चिदात्मनस्तु परमहत उपादानान्नात्यन्ताल्पपरिमाणमुपादेयं भवितुमर्हति ।
तस्माद्यत्रेदमल्पतारम्यं विश्राम्यति यतो न क्षोदीयः संभवति तज्जगतो मूलकारणं परमाणुः ।
क्षोदीन्नमुपादेयं जगत्कार्यमभिदधती श्रुतिः प्रतिष्ठितप्रामाण्यतर्कविरोधात्सहस्रसंवत्सरसत्रगतसंवत्सरश्रुतिवत्कथञ्चिज्जघन्यत्ववृत्त्या व्याख्यायेत्यधिकं शङ्कमानं प्रति सांख्यदूषणमतिदिशति एतेनेतिसूत्रेण ।
अस्यार्थःकारणात्कार्यस्य भेदंऽतदनन्यत्वमारम्भणशब्दादिभ्यःऽ इत्यत्र निषेत्स्यामः ।
अविद्यासमारोपणेन च कार्यस्य न्यूनाधिकभावमप्यप्रयोजकत्वादुपोक्षिष्यामहे ।
तेन वैशेषिकाद्यभिमतस्य तर्कस्य शुष्कत्वेनाव्यवस्थिचेः सूत्रमिदं सांख्यदूषणमतिदिशति ।
यत्र कथञ्चिद्वेदानुसारिणी मन्वादिभिः शिष्टैः परिगृहीतस्य सांख्यत४ अस्यैषा गतिस्तत्र परमाण्वादिवादस्यात्यन्तवेदबाह्यस्य मन्वाद्युपेक्षितस्य च कैव कथेति ।
केनचिदंशेनेति ।
सृष्ट्यादयो हि व्युत्पाद्यास्ते न किञ्चित्सदसद्वा पूर्वपक्षन्यायोत्प्रेक्षितमप्युदाहृत्य व्युत्पाद्यन्त इति केनचिदंशेनेत्युक्तम् ।
सुगममन्यत् ॥१२ ॥



२.१.५.१३.

भोक्रापत्तेरविभागश्चेत्याल्लोकवत् ।
स्यादेतत् ।
अतिगम्भीरजगत्कारणविषयत्वं तर्कस्य नास्ति, केवलगमगम्यमेतदित्युक्तम्, तत्कथं पुनस्तर्कनिमित्त आक्षेप इत्यत आह यद्यपि श्रुतिः प्रमाणमिति ।
प्रवृत्ता हि श्रुतिरनपेक्षतया स्वतःप्रमाणत्वेन न प्रमाणान्तरमपेक्षते ।
प्रवर्तमाना पुनः स्फुटतरप्रतिष्ठितप्रामाण्यतर्कविरोधेन मुख्यार्थात्प्रच्याव्य जघन्यवृत्तितां नीयते, यथा मन्त्रार्थवादावित्यर्थः ।
अतिरोहितार्थं भाष्यम् ।
यथा त्वद्यत्व इति ।

यद्यतीतानागतयोः सर्गयोरेष विभागो न भवेत् ।
ततस्तदेवाद्यतनस्य विभागस्य बाधकं स्यात् ।
स्वप्नदर्शनस्येव जाग्रदर्शनम् ।
न त्वेतदस्ति ।
अबाधिताद्यतदर्शनेन तयोरपि तथात्वानुमानादित्यर्थः ।
इमां शङ्कामापाततोऽविचारितलोकसिद्धदृष्टान्तोपदर्शनमात्रेण निराकरोति सूत्रकारः स्याल्लोकवत् ॥१३ ॥



२.१.६.१४.

परिहाररहस्यमाह तदनन्यत्वमारम्भणशब्दादिभ्यः ।
पूर्वस्मादविरोधादस्य विशेषाभिधानोपक्रमस्य विभागमाह अभ्युपगम्य चेममिति ।
स्यादेतत् ।
यदिकारणात्परमार्थभूतादनन्यत्वमाकाशादेः प्रपञ्चस्य कार्यस्य कुतस्तर्हि न वैशेषिकाद्युक्तदोप्रपञ्चावतार इत्यत आह व्यतिरेकेणाभावः कार्यस्यावगम्यत इति ।
न खल्वनन्यत्वमित्यभेदं ब्रूमः, किन्तु भेदं व्यसेधामः, ततश्च नाभेदाश्रयदोषप्रसङ्गः ।
किन्त्वभेदं व्यासेधद्भिर्वैशेषिकादिभिरस्मासु साहायकमेवाचरितं भवति. भेदनिषेधहेतुं व्याचष्टेआरम्भणशब्दस्तावदिति ।
एवं हि ब्रह्मविज्ञानेन सर्वं जगत्तत्त्वतो ज्ञायेत यदि ब्रह्मैव तत्त्वं जगतो भवेत् ।
यथा रज्ज्वां ज्ञातायां भुजङ्गतत्त्वं ज्ञातं भवति ।
सा हि तस्य तत्त्वम् ।
तत्त्वज्ञानं च ज्ञानमतोऽन्यन्मिध्याज्ञानमज्ञानमेव ।
अत्रैव वैदिको दृष्टान्तः यथा सोम्यैकेन मृत्पिण्डेनेति ।
स्यादेतत् ।
मृदि ज्ञातायां कथं मृम्नयं घटादि ज्ञातं भवति ।
नहि तन्मृदात्मकमित्युपपादितमधस्तात् ।
तस्मात्तत्त्वतो भिन्नम् ।
न चान्यस्मिन्विज्ञातेऽन्यद्विज्ञातं भवतीत्यत आह श्रुतिःऽवाचारम्भणं विकारो नामधेयम् ।
वाचया केवलमारभ्यते विकारजातं, न तु तत्त्वतोऽस्ति, यतो नामधेयमात्रमेतत् ।
यथा पुरुषस्य चैतन्यमिति राहोः शिर इति विकल्पमात्रम् ।
यथाहुर्विकल्पविदःऽशब्दज्ञानानुपाती वस्तुशून्यो विकल्पःऽ इति ।
तथा चावस्तुतयानृतं विकारजातं, मृत्तिकेत्येव सत्यम् ।
तस्माद्घटशरावोदञ्चनादीनां तत्त्वं मृदेव, तेन मृदि ज्ञातायां येषां सर्वेषामेव तत्त्वं ज्ञातं भवति ।
तदिदमुक्तं न चान्यथैकविज्ञानेन सर्वविज्ञानं संपद्यत इति ।
निदर्शनान्तरद्वयं दर्शयन्नुपसंहरति तस्माद्यथा घटकरकाद्याकाशानामिति ।
ये हि दृष्टनष्टस्वरूपा न ते वस्तुसन्तो यथा मृगतृष्णिकोदकादयः, तथा च सर्वं विकारजातं तस्मादवस्तुसत् ।
तथाहि यदस्ति सदस्त्येव, यथा चिदात्मा ।
नह्यसौ कदाचित्क्कचित्कथञ्चिद्वास्ति ।
किन्तु सर्वदा सर्वत्र सर्वथास्त्येव, न नास्ति ।
न चैवं विकारजातं, तस्य कदाचित्कथञ्चित्कुत्रचिदवस्थानात् ।
नहि रूपं कदाचित्क्कचित्कथञ्चिद्वा गन्धो भवति ।
अथ यस्य सदसत्त्वे धर्मौ, ते च स्वकारणाधीनजन्मतया कदाचिदेव भवतः, तत्तर्हि विकारजातं दण्डायमानं सदातनमिति न विकारः कस्यचित् ।
अथासत्त्वसमये तन्नास्ति, कस्य तर्हि धर्मोऽसत्त्वम् ।
नहि धर्मिण्यप्रत्युत्पन्ने तद्धर्मोऽसत्त्वं प्रत्युत्पन्नमुपपद्यते ।
अथास्य न धर्मः किन्त्वर्थान्तरसमत्त्वम् ।
किमायातं भावस्य ।
नहि घटे जाते पटस्य किञ्चिद्भवति ।
असत्त्वं भावविरोधीति चेत् ।
न ।
अकिञ्चित्करस्य तत्त्वानुपपत्तेः ।
किञ्चित्करत्वे वा तत्राप्यसत्त्वेन तदनुयोगसंभवात् ।
अथास्यासत्त्वं नाम किञ्चिन्न जायते किन्तु स एव न भवति ।
यथाहुःऽन तस्य किञ्चिद्भवति न भवत्येव केवलम्ऽ इति ।
अथैष प्रसज्यप्रतिषेधो निरुच्यतां, किं तत्स्वभावो भाव उत भावस्वभावः स इति ।
तत्र पूर्वस्मिन् कल्पे भावानां तत्स्वभावतया तुच्छतया जगच्छून्यं प्रसज्येत ।
तथा च भावानुभावाभावः ।
उत्तरस्मिंस्तु स४ अभावनित्यतया नाभावव्यवहारः स्यात् ।
कल्पनामात्रनिमित्तत्वेऽपि निषेधस्य भावनित्यतापत्तिस्तदवस्थैव तस्माद्भिन्नमस्ति कारणाद्विकारजातं न वस्तु सत् ।
अतो विकारजातमनिर्वचनीयमनृतचम् ।
तदनेन प्रमाणेन सिद्धमनृतत्वं विकारजातस्य कारणस्य निर्वाच्यतया सत्त्वंऽमृत्तिकेत्येव सत्यम्ऽ इत्यादिना प्रबन्धेन दृष्टान्ततयानुवदति श्रुतिः ।
ऽयत्र लौकिकपरीक्षकाणां बुद्धिसाम्यं स दृष्टान्तःऽ इति चाक्षपादसूत्रं प्रमाणसिद्धो दृष्टान्त इत्येतत्परं, न पुनर्लोकसिद्धत्वमत्र विवक्षितम्, अन्यथा तेषां परमाण्वादिर्न दृष्टान्तः स्यात् ।
नहि परमाण्वादिर्नैसर्गिकवैनयिकबुद्ध्यतिशयरहितानां लौकिकानां सिद्ध इति ।
संप्रत्यनेकन्तवादिनमुत्थापयति नन्वनेकात्मकमिति ।
अनेकाभिः शक्तिभिर्याः प्रवृत्तयो नानाकार्यसृष्टयस्तद्युक्तं ब्रह्मैकं नाना चेति ।
किमतो यद्येवमित्यत आह तत्रैकत्वांशेनेति ।
यदि पुनरेकत्वमेव वस्तुसद्भवेत्ततो नानात्वाभावाद्वैदिकः कर्मकाण्डाश्रयो लौकिकश्च व्यवहारः समस्त एवोच्छिद्येत ।
ब्रह्मगोचराश्च श्रवणमननादयः सर्वे दत्तजलाञ्जलयः प्रसज्येरन् ।
एवं चानेकात्मकत्वे ब्रह्मणो मृदादिदृष्टान्ता अनुरूपा भविष्यन्तीति ।
तमिममनेकान्तवादं दूषयति नैवं स्यादिति ।
इदं तावदत्र वक्तव्यम्, मृदात्मनैकत्वं घटशरावाद्यात्मना नानात्वमिति वदतः कार्यकारणयोः परस्परं किमभेदोऽभिमतः, आहो भेदः, उत भेदाभेदाविति ।
तत्राभेद ऐकान्तिके मृदात्मनेति च घटशरावाद्यात्मनेति चोल्लेखद्वयं नियमश्च नोपपद्यते ।
भेदे चोल्लेखद्वयनियमावुपपन्नौ, आत्मनेति त्वसमञ्जसम् ।
नह्यन्यस्यान्य आत्मा भवति ।
न चानेकान्तवादः ।
भेदाबेदकल्पे तुल्लेखद्वयं भवेदपि ।
नियमस्त्वयुक्तः ।
नहि धर्मिणोः कार्यकारणयोः संकरे तद्धर्मावेकत्वनानात्वे न संकीर्येते इति संभवति ।
ततश्च मृदात्मनैकत्वं यावद्भवति तावद्घटशरावाद्यात्मनापि स्यात्, एवं घटशरावाद्यात्मना नानात्वं यावद्भवति तावन्मृदात्मना नानात्वं भवेत् ।
सोऽयं नियमः कार्यकारणयोरैकान्तिकं भेदमुपकल्पयति, अनिर्वचनीयतां वा कार्यस्य ।
पराक्रान्तं चास्माभिः प्रथमाध्याये तत् ।
आस्तां तावत् ।
तदेतद्युक्तिनिराकृतमनुवदन्तीं श्रुतिमुदाहरति मृत्तिकेत्येव सत्यमिति ।
स्यादेतत् ।
न ब्रह्मणो जीवभावः काल्पनिकः, किन्तु भाविकः ।
अंशो हि सः, तस्य कर्मसाहितेन ज्ञानेन ब्रह्मभाव आधीयत इत्यत आह स्वयं प्रसिद्ध हीति ।
स्वाभाविकस्यानादेरिति ।
यदुक्तं नानात्वांशेन तु कर्मकाण्डाश्रयो लौकिकश्च व्यवहारः सेत्स्यतीति, तत्राह बाधिते चेति ।
यावदबाधं हि सर्वोऽयं व्यवहारः स्वप्नदशायामिव तदुपदर्शितपदार्थजातव्यवहारः ।
स च यथा जाग्रदनस्थायां बाधकान्निवर्तते एवं तत्त्वमस्यादिवाक्यपरिभावनाभ्यासपरिपाकभुवा शारीरस्य ब्रह्मात्मभावसाक्षात्कारेण बाधकेन निवर्तते ।
स्यादेतत् ।
ऽयत्र त्वस्य सर्वमात्मैवाभूत्तत्केन कं पश्येत्ऽ इत्यादिना मिथ्याज्ञानाधीनो व्यवहारः क्रियाकारकादिलक्षणः सम्यग्ज्ञानेनापनीयत इत्रि न ब्रूते, किन्त्ववस्थाभेदाश्रयो व्यवहारोऽवस्थान्तरप्राप्त्या निवर्तते, यथा बालकस्य कामचारवादभक्षतोपनयनप्राप्तौ निवर्तते ।
नच तावतासौ मिथ्याज्ञाननिबन्धनो भवत्येवमत्रापीत्यत आह न चायं व्यवहाराभाव इति ।
कुतः, तत्त्वमसीति ब्रह्मात्मभावस्येति ।
न खल्वेतद्वाक्यमवस्थाविशेषविनियतं ब्रह्मात्मभावमाह जीवस्य, अपि तु न भुजङ्गो रज्जुरियमितिवत्सदातनं तमभिवदति ।
अपि च सत्यानृताभिधानेनाप्येतदेव युक्तमित्याह तस्करदृष्टान्तेन चेति ।
न चास्मिन्दर्शन इति ।
नहि जातु काष्ठस्य दण्डकमण्डलुकुण्डलशालिनः कुण्डलित्वज्ञानं दण्डवत्तां कमण्डलुमत्तां बाधते ।
तत्कस्य हेतोः ।
तेषां कुण्डलादीनां तस्मिन् भाविकत्वात् ।
तद्वदिहापि भाविकगोचरेणैकात्म्यज्ञानेन न नानात्वं भाविकमपवदनीयम् ।
नहि ज्ञानेन वस्त्वपनीयते ।
अपि तु मिथ्याज्ञानेनारोपितमित्यर्थः ।
चोदयति नन्वेकत्वैकान्ताभ्युपगम इति ।
अबाधितानधिगतासंदिग्धविज्ञानसाधनं प्रमाणमिति प्रमाणसामान्यलक्षणोपपत्त्या प्रत्यक्षादीनि प्रमाणतामश्रुवते ।
एकत्वैकान्ताभ्युपगमे तु तेषां सर्वेषां भेदविषयाणां बाधितत्वादप्रामाण्यं प्रसज्येत ।
तथा विधिप्रतिषेधशास्त्रमपि भावनाभाव्यभावककरणेतिकर्तव्यताभेदापेक्षत्वाद्व्याहन्येत ।
तथा च नास्तिक्यम् ।
एकदेशाक्षेपेण च सर्ववेदाक्षेपाद्वेदान्तानामप्यप्रामाण्यमित्यभेदैकान्ताभ्युपगमहानिः ।
न केवलं विधिनिषेधाक्षेपेणास्य मोक्षशास्त्रस्याक्षेपः स्वरूपेणास्यापि भेदापेक्षत्वादित्याह मोक्षशास्त्रस्यापीति ।
अपि चास्मिन् दर्शने वर्णपदवाक्यप्रकरणादीनामलीकत्वात्तत्प्रभवमद्वैतज्ञानमसीचीनं भवेत्, न खल्वलीकाद्धूमकेतनज्ञानं समीचीनमित्याहकथं चानृतेन मोक्षशास्त्रेणेति ।
परिहरति अत्रोच्यत इति ।
यद्यपि प्रत्यक्षादीनां तात्त्विकमबाधितत्वं नास्ति, युक्त्यागमाभ्यां बाधनात्, तथापि व्यवहारे बाधनाभावात्सांव्यवहारिकमबाधनम् ।
नहि प्रत्यक्षादिभिरर्थं परिच्छिद्य प्रवर्तमानो व्यवहारे विसंबाद्यते सांसारिकः कश्चित् ।
तस्मादबाधनान्न प्रमाणलक्षणमतिपतन्ति प्रत्यक्षादय इति ।
सत्यत्वोपपत्तेरिति ।
सत्यत्वाभिमानोपपत्तेरिति ।
ग्रहणकवाक्यमेतत् ।
विभजते यावद्धि न सत्यात्मैकत्वप्रतिपत्तिरिति ।
विकारानेव तु शरीरादीनहमित्यात्मभावेन पुत्रपश्वादीन्ममेत्यात्मीयभावेनेति योजना ।
वैदिकश्चेति ।
कर्मकाण्डमोक्षशास्त्रव्यवहारसमर्थना ।
ऽस्वप्नव्यवहारस्येवऽ इति विभजते यथा सुप्तस्य प्राकृतस्येति ।
ऽकथं चानृतेन मोक्षशास्त्रेणऽ इति यदुक्तं तदनुभाष्य दूषयति कथं त्वसत्येनेति ।
शक्यमत्र वक्तुं, श्रवणाद्युपाय आत्मसाक्षात्कारपर्यन्तो वेदान्तसमुत्थोऽपि ज्ञाननिचयोऽसत्यः, सोऽपि हि वृत्तिरूपः कार्यतया निरोधधर्मा, यस्तु ब्रह्मत्वभावसाक्षात्कारोऽसौ न कार्यस्तत्स्वभावत्वात्, तस्मादचोद्यमेतत्कथमसत्यात्सत्योत्पाद इति ।
यत्खलु सत्यं न तदुत्पद्यत इति कुतस्तस्यासत्यादुत्पादः ।
यच्चोत्पद्यते तत्सर्वमसत्यमेव ।
सांव्यवहारिकं तु सत्यत्वं वृत्तिरूपस्य ब्रह्मसाक्षात्कारस्येव श्रवणादीनामप्यभिन्नम् ।
तस्मादभ्युपेत्य वृत्तिस्वरूपस्य ब्रह्मसाक्षात्कारस्य परमार्थसत्यतां व्यभिचारोद्भावनमिति मन्तव्यम् ।
यद्यपि सांव्वहारिकस्य सत्यादेव भयात्सत्यं मरणमुत्पद्यते तथापि भयहेतुरहिस्तज्ज्ञानं वासत्यं ततो भयं सत्यं जायत इत्यसत्यात्सत्यस्योत्पत्तिरुक्ता ।
यद्यपि चाहिज्ञानमपि स्वरूपेण सत्तथापि न तज्ज्ञानत्वेन भयहेतुरपि त्वनिर्वाच्याहिरूषितत्वेन ।
अन्यथा रज्जुज्ञानादपि भयप्रसङ्गाज्ज्ञानत्वेनाविशेषात् ।
तस्मादनिर्वच्याहिरूषितं ज्ञानमप्यनिर्वाच्यमिति सिद्धमसत्यादपि सत्यस्योपजन इति ।
न च ब्रूमः सर्वस्यादसत्यात्सत्यस्योपजनः, यतः समारोपितधूमभावाया धूममहिष्या वह्निज्ञानं सत्यं स्यात् ।
नहि चक्षुषो रूपज्ञानं सत्यमुपजायत इति रसादिज्ञानेनापि ततः सत्येन भवितव्यम् ।
यतो नियमो हि स तादृशः सत्यानां यतः कुतश्चित्किञ्चिदेव जायत इति ।
एवमसत्यानामपि नियमो यतः कुतश्चिदसत्यात्सत्यं कुतश्चिदसत्यं, यथा दीर्घत्वादेर्वर्णेषु समारोपितत्वाविशेषेऽप्यजीनमित्यतो ज्यानिविरहमवगच्छन्ति सत्यम् ।

अजिनमित्यतस्तु समारोपितदीर्घभावाज्ज्यानिविरहमवगच्छन्तो भवन्ति भ्रान्ताः ।
न चोभयत्र दीर्घसमारोपं प्रति कश्चिदस्ति भेदः ।
तस्मादुपपन्नमसत्यादपि सत्यस्योदय इति ।
निदर्शनान्तरमाह स्वप्नदर्शनावस्थस्येति ।
यथा सांसारिको जाग्रद्भुजङ्गं दृष्ट्वा पलायते ततश्च न दंशवेदनामाप्नोति, पिपासुः सलिलमालोक्य पातुं प्रवर्तते ततस्तदासाद्य पायंपायमाप्यायितः सुखमनुभवति, एवं स्वप्नान्तिकेऽपि तदवस्थं सर्वमित्यसत्यात्कार्यसिद्धिः ।
शङ्कते तत्कार्यमप्यनृतमेवेति ।
एवमपि नासत्यात्सत्यस्य सिद्धिरुक्तेत्यर्थः ।
परिहरति तत्र ब्रूमः ।
यद्यपि स्वप्नदर्शनावस्थस्येति ।
लौकिको हि सुप्तोत्थितोऽवगम्यं बाधितं मन्यते न तदवगतिं, तेन यद्यपि परिक्षका अनिर्वाच्यरूषितामवगतिमनिर्वाच्यां निश्चिन्वन्ति तथापि लौकिकाभिप्रायेणैतदुक्तम् ।
अत्रान्तरे लौकायतिकानां मतमपाकरोति एतेन स्वप्नदृशोऽवगत्यबाधनेनेति ।
यदाखल्वयं चैत्रस्तारक्षवीं व्यात्तविकटदंष्ट्राकरालवदनामुत्तब्धबम्भ्रमन्मस्तकावचुम्बिलाङ्गूलामतिरोषारुणस्तब्धविशालवृत्तलोचनां रोमाञ्चसंचयोत्फुल्लमीषणां स्फटिकाचलभित्तिप्रतिबिम्बितामभ्यमित्रीणां तनुमास्थाय स्वप्ने प्रतिबुद्धो मानुषीमात्मनस्तनुं पश्यति तदोभयदेहानुगतमात्मानं प्रतिसंदधानो देहातिरिक्तमात्मानं, निश्चिनोति, न तु देहमात्रम्, तन्मात्रत्वे देहवत्प्रतिसंधानाभावप्रसङ्गात् ।
कथं चैतदुपपद्येत यदि स्वप्नदृशोऽवगतिरबाधिता स्यात् ।
तद्बाधे तु प्रतिसंधानाभाव इति ।
असत्याच्च सत्यप्रतीतिः श्रुतिसिद्धान्वयव्यतिरेकसिद्धा चेत्याह तथाच श्रुतिरिति ।
तथाकारादीति ।
यद्यपि रेखास्वरूपं सत्यं तथापि तद्यथासंकेतमसत्यम् ।
नहि संकेतयितारः संकेतयन्तीदृशेन रेखाभेदेनायं वर्णः प्रत्येतव्योऽपि त्वीदृशो रेखाभेदोऽकार ईदृशश्च ककार इति ।
तथा चासमीचीनात्संकेतात्समीचीनवर्णावगतिरिति सिद्धम् ।
यच्चोक्तमेकत्वांशेन ज्ञानमोक्षव्यवहारः सेत्स्यति, नानात्वांशेन तु कर्मकाण्डाश्रयो लौकिकश्च व्यवहारः सेत्स्यतीति, तत्राह अपि चान्त्यमिदं प्रमाणमिति ।
यदि खल्वेकत्वावगतिनिबन्धनः कश्चिदस्ति व्यवहारः, तदवगतेः सर्वेत्तरत्वात् ।
तथाहिऽतत्त्वमसिऽ इत्यैकात्म्यावगतिः समस्तप्रमाणतत्फलताद्व्यहारानपबाधमानैवोदीयते, नैतस्याः परस्तात्किञ्चिदनुकूलं प्रतिकूलं चास्ति, यदपेक्षेन, येन चेयं प्रतिक्षिप्येत, तत्रानुकूलप्रतिकूलनिवारणान्नातः परं किञ्चिदाकाङ्क्ष्यमिति ।
न चेयमवगतिर्डुलक्षीरप्रायेत्याह न चेयमिति ।
स्यादेतत् ।
अन्त्या चेदियमवगतिर्निष्प्रयोजना तर्हि तथा च प्रेक्षावद्भिरुपादीयेत, प्रयोजनवत्त्वे वा नान्त्या स्यादित्यत आह न चेयमवगतिरनर्थिकाकुतः अविद्यानिवृत्तिफलदर्शनात् ।
नहीयमुत्पन्ना सती पश्चादविद्यां निवर्तयति येन नान्त्या स्यात्, किन्त्वविद्याविरोधिस्वभावतया तन्निवृत्त्यात्मैवोदयते ।
अविद्यानिवृत्तिश्च न तत्कार्यतया फलमपि त्विष्टतया, इष्टलक्षणत्वात्फलस्येति ।
प्रतिकूलं पराचीनं निराकर्तुमाह भ्रान्तिर्वेति ।
कुतः, बाधकेति ।
स्यादेतत् ।
मा भूदेकत्वनिबन्धनो व्यवहारोऽनेकत्वनिबन्धनस्त्वस्ति, तदेव हि सकलामुद्वहति लोकयात्राम्, अतस्तत्सिद्ध्यर्थमनेकत्वस्य कल्पनीयं तात्त्विकत्वमित्यत आह प्राक्चेति ।
व्यवहारो हि बुद्धिपूर्वकारिणां बुद्ध्योपपद्यते, न त्वस्यास्तात्त्विकत्वेन, भ्रान्त्यापि तदुपपत्तेरित्यावेदितम् ।
सत्यं च तदविसंवादात्, अनृतं च विचारासहतयानिर्वाच्यत्वात् ।
अन्त्यस्यैकात्म्यज्ञानस्यानपेक्षतया बाधकत्वं, अनेकत्वज्ञानस्य च प्रतियोगिग्रहापेक्षया दुर्बलत्वेन बाध्यत्वं वदन् प्रकृतमुपसंहरति तस्मादन्त्येन प्रमाणेनेति ।
स्यादेतत् ।
न वयमनेकत्वव्यवहारसिद्ध्यर्थमनेकत्वस्य तात्त्विकत्वं कल्प्यामः, किन्तु श्रौतमेवास्य तात्त्विकत्वमिति चोदयति ननु मृदादिति ।
परिहरति नेत्युच्यत इति ।
मृदादिदृष्टान्तेन हि कथञ्चित्परिणाम उन्नेयः, नच शक्य उन्नेतुम्,ऽमृत्तिकेत्येव सत्यम्ऽ इति कारणमात्रसत्यत्वावधारणेन कार्यस्यानृतत्वप्रतिपादनात् ।

साक्षात्कूटस्थनित्यत्वप्रतिपादिकास्तु सन्ति सहस्रशः श्रुतय इति न परिणामधर्मता ब्रह्मणः ।
अथ कूटस्थस्यापि परिणामः कस्मान्न भवतीत्यत आह न ह्येकस्येति ।
शङ्कते स्थितिगतिवदिति ।
यथैकबाणाश्रये गतिनिवृत्ति एवमेकस्मिन्ब्रह्मणि परिणामश्च तदभावश्च कौटस्थ्यं भविष्यत इति ।
निराकरोति न कूटस्थस्येति विशेषणादिति ।
कूटस्थनित्यता हि सदातनी स्वभावदप्रच्युतिः ।
सा कथं प्रच्युत्या न विरुध्यते ।
नच धर्मिणो व्यतिरिच्यते धर्मो येन तदुपजनापायेऽपि धर्मी कीटस्थः स्यात् ।
भेद ऐकान्तिके गवाश्ववद्धर्मधर्मिभावाभावात् ।
वाणादयस्तु परिणामिनः स्थित्या गत्या च परिणामन्त इति ।
अपि च स्वाध्यायाध्ययनविध्यापादितार्थवत्त्वस्य वेदराशेरेकेनापि वर्णेनानर्थकेन न भवितव्यं किं पुनरियता जगतो ब्रह्मयोनित्वप्रतिपादकेन वाक्यसंदर्भेण ।
तत्र फलवद्ब्रह्मदर्शनसमाम्नानसंनिधावफलं जगद्योनित्वं समाम्नायमानं तदर्थं सत्तदुपायतयावतिष्ठते नार्थान्तरार्थमित्याह नच यथा ब्रह्मणि इति ।
अतो न परिणामपरत्वमस्येत्यर्थः ।
तदनन्यत्वमित्यस्य सूत्रस्य प्रतिज्ञाविरोधं श्रुतिविरोधं च चोदयति कूटस्थब्रह्मात्मवादिन इति ।
परिहरति न ।
अविद्यात्मक इति ।
नाम च रूपं च ते एव बीजं तस्य व्याकरणं कार्यप्रपञ्चस्तदपेक्षत्वादैश्वर्यस्य ।
एतदुक्तं भवतिन तात्त्विकमैश्वर्यं सर्वज्ञत्वं च ब्रह्मणः किन्त्वविद्योपाधिकमिति तदाश्रयं प्रतिज्ञासूत्रं, तत्त्वाश्रयं ति तदनन्यत्वसूत्रम्, तेनाविरोधः ।
सुगममन्यत् ॥१४ ॥



२.१.६.१५.

भावे चोपलब्धेः ।
कारणस्य भावः सत्ता चोपलम्भश्च तस्मिन् कार्यस्योपलब्धेर्भावाच्च ।
एतदुक्तं भवतिविषयपदं विषयविषयिपरं, विषयिपदमपि विषयिविषयपरं, तेन कारणोपलम्भभावयोरुपादेयोपलम्भभावादिति सूत्रार्थः संपद्यते ।
तथा च प्रभारूपानुविरुद्धबोध्येन चाक्षुषेण न व्यभिचारः, नापि वह्निभावाभावानुविधायिभावाभावेन धूमभेदेनेति सिद्धं भवति ।
तत्र यथोक्तहेतोरेकदेशाभिधानेनोपक्रमते भाष्यकारः इतश्च कारणादनन्यत्वंभेदाभावः कार्यस्य, यत्कारणं यस्मात्कारणात्भाव एव कारणस्येति ।
अस्य व्यतिरेकमुखेन गमकत्वमाह नच नियमेनेति ।
काकतालीयन्यायेनान्यभावेऽन्यदुपलभ्यते, न तु नियमेनेत्यर्थः ।
हेतुविशेषणाय व्यभिचारं चोदयति नन्वन्यस्य भावेऽपीति ।
एकदेशिमतेन परिहरति नेत्युच्यत इति ।
शङ्कयैकदेशिपरिहारं दूषयित्वा परमार्थपरिहारमाह अथेति ।
तदनेन हेतुविशेषणमुक्तम् ।
पाठान्तरेणेदमेव सूत्रं व्याचष्टे न केवलं शब्दादेवेति ।
पट इति प्रत्यक्षबुद्ध्या तन्तव एवातानवितानावस्था आलम्ब्यन्ते, न तु तदतिरिक्तः पटः प्रत्यक्षमुपलभ्यते ।
एकत्वं तु तन्तूनामेकप्रावरणलक्षणार्थक्रियावच्छेदाद्बहूनामपि ।
यथैकदेशकालावच्छिन्ना धवखदिरपलाशादयो बहवोऽपि वनमिति ।
अर्थक्रियायां च प्रत्येकमसमर्था अप्यनारभ्यैवार्थान्तरं किञ्चिन्मिलिताः कुर्वन्तो दृश्यन्ते, यथा ग्रावाण उखाधारणमेकम्, एवमनारभ्यैवार्थान्तरं तन्तवो मिलिताः प्रावरणमेकं करिष्यन्ति ।
नच समवायाद्भिन्नयोरपि भेदानवसायः अनवसाय इति सांप्रतम, अन्योन्याश्रयत्वात् ।
भेदे हि सिद्धे समवायः समवायाच्च भेदः ।
नच भेदे साधनान्तरमस्ति, अर्थक्रियाव्यपदेशभेदयोरभेदेऽप्युपपत्तेरित्युपादितम् ।
तस्माद्यत्किञ्चिदेतम् ।
अनया च दिशा मूलकारणं ब्रह्मैव परमार्थसत्, अवान्तरकारणानि च तन्वादयः सर्वेऽनिर्वाच्या एवेत्याह तथा च तन्तुष्विति ॥१५ ॥



२.१.६.१६.

सत्त्वाचच्चावरस्य ।
विभजते इतश्चेति ।
न केवलं श्रुतिः, उपपत्तिश्चात्र भवति यच्च यदात्मनेति ।
नहि तैलं सिकतात्मना सिकतायामस्ति यथा घटोऽस्ति मृदि मृदात्मना ।
प्रत्युत्पन्नो हि घटो मृदात्मनोपलभ्यते ।
नैवं प्रत्युत्पन्नं तैलं सिकतात्मना ।
तेन यथा सिकतायास्तैलं न जायत एवमात्मनोऽपि जगन्न जायेत, जायते च, तस्मादात्मात्मनासीदिति गम्यते ।
उपपत्त्यन्तरमाह यथा कारणं ब्रह्मेति ।
यथा हि घटः सर्वदा सर्वत्र घट एव ना जात्वसौ क्कचित्पटो भवत्येवं सदपि सर्वत्र सर्वदा सदेव न तु क्कचित्कदाचिदसद्भवितुमर्हतीत्युपपादितमधस्तात् ।
तस्मात्कार्यं त्रिष्वपि कालेषु सदेव ।
सत्त्वं चेत्किमतो यद्येवमित्यत आह एकं च पुनरिति ।
सत्त्वं चैकं कार्यकारणयोः ।
नहि प्रतिव्यक्ति सत्त्वं भिद्यते ।
ततश्चाभिन्नसत्तानन्यत्वादेते अपि मिथो न भिद्येते इति ।
नच ताभ्यामनन्यत्वात्सत्त्वस्यैव भेद इति युक्तम् ।
तथा सति हि सत्त्वस्य समारोपितत्वप्रसङ्गः ।
तत्र भेदाभेदयोरन्यतरसमारोपकल्पनायां किं तात्त्विकाभेदोपादानाभेदकल्पनास्तु, आहो तात्त्विकभेदोपादानाभेदकल्पनेति ।
वयं तु पश्यामो भेदग्रहस्य प्रतियोगिग्रहपेक्षत्वाद्भेदग्रहमन्तरेण च प्रतियोगिग्रहसंभवादन्योन्यसंश्रयापत्तेः, अभेदग्रहस्य च निरपेक्षतया तदनुपपत्तेरेकैकाश्रयत्वाच्च भेदस्यैकाभावे तदनुपपत्तेरभेदग्रहोपादानैव भेदकल्पनेति सर्वभवदातम् ॥१६ ॥



२.१.६.१७.

असद्व्यपदेशान्नेति चेन्न धर्मान्तरेण वाक्यशेषात् ।
व्याकृतत्वाव्याकृतत्वे च धर्मावनिर्वचनीयौ ।
सूत्रमेतन्निगदव्याख्यातेन भाष्येण व्याख्यातम् ॥१७ ॥



२.१.६.१८.

युक्तेः शब्दान्तराच्च ।
अतिशयवत्त्वात्प्रागवस्थाया इति ।
अतिशयो हि धर्मो नासत्यतिशयवति कार्ये भवितुमर्हतीति ।
ननु न कार्यस्यातिशयो नियमहेतुरपि तु कारणस्य शक्तिभेदः, स चासत्यपि कार्ये कारणस्य सत्त्वात्सन्नेवेत्यत आह शक्तिश्चेति ।
नान्या कार्यकारणाभ्यां, नाप्यसती कार्यात्मनेति योजना ।
अपिच कार्यकारणयोरिति ।
यद्यपिऽभावाच्चोपलब्धेःऽ इत्यत्रायमर्थ उक्तस्तथापि समवायदूषणाय पुनरवतारितः ।
अनभ्युपगम्यमाने चसमवायस्य समवायिभ्यां संबन्धे विच्छेदप्रसङ्गोऽवयवावयविद्रव्यगुणादीनां  मिथः ।
नह्यसंबद्धः समवायिभ्यां समवायः समवायिनौ संबन्धयोदिति ।
शङ्कते अथ समवायः स्वयमिति ।
यथा हि सत्त्वायोगाद्रव्यगुणकर्माणि सन्ति, सत्त्वं तु स्वभावत एव सदिति न सत्त्वान्तरयोगमपेक्षते, तथा समवायः समवायिभ्यां संबद्धुं न संबन्धान्तरयोगमपेक्षते, स्वयं संबन्धरूपत्वादिति ।
तदेतत्सिद्धान्तान्तरविरोधापादनेन निराकरोति संयोगोऽपि तर्हीति ।
नच संयोगस्य कार्यत्वात्कार्यस्य च समवायिकारणाधीनजन्मत्वातसमवाये च तदनुपपत्तेः समवायकल्पना संयोग इति वाच्यम् ।
अजसंयोगे तदभावप्रसङ्गात् ।
अपि च ।
संबन्ध्यधीननिरूपणः समवायो यथा संबन्धिद्वयभेदे न भिद्यते तन्नाशे च न नश्यत्यपि तु नित्य एक एवं संयोगोऽपि भवेत् ।
ततः को दोषः ।
अथैतत्प्रसङ्गभिया संयोगवत्समवायोऽपि प्रतिसंबन्धिमिथुनं भिद्यते चानित्यश्चेत्यभ्युपेयते, तथा सति यथैकस्मान्निमित्तकारणादेव जायत एवं संयोगोऽपि निमित्तकारणादेव जनिष्यत इति समानम् ।
तादात्म्यप्रतीतेश्चेति ।
संबन्धावगमे हि संबन्धकल्पनाबीजं न तादात्म्यावगमः, तस्य नानात्वैकाश्रयसंबन्धविरोधादिति ।
वृत्तिविकल्पेनावयवातिरिक्तमवयविनं दूषयति कथञ्च कार्यमिति ।
समस्तेति ।
मध्यपरभागयोरर्वागभागव्यवहितत्वात् ।
अथ समस्तावयवव्यासङ्ग्यपि कतिपयावयवस्थानो ग्रहीष्यत इत्यत आह नहि बहुत्वमिति ।
अथावयवश इति ।
बहुत्वसंख्या हि स्वरूपेणैव व्यासज्य संख्येयेषु वर्तते इत्येकमसंख्येयाग्रहणेऽपि न गृह्यते, समस्तव्यासङ्गित्वात्तद्रूपस्य ।
अवयवी तु न स्वरूपेणावयवान्व्याप्नोतिं, अपि त्ववयवशः ।
तेन यथा सूत्रमवयवैः कुसुमानि व्याप्नुवन्न समस्तकुसुमग्रहणमपेक्षते कतिपयकुसुमस्थानस्यापि तस्योपलब्धेः, एवमवयव्यपीति भावः ।
निराकरोति तदापीति ।
शङ्कतेगोत्वादिवदिति ।
निराकरोति नेति ।
यद्यपि गोत्वस्य सामान्यस्य विशेषा अनिर्वाच्या न परमार्थसन्तस्तथा च क्कास्य प्रत्येकपरिसमाप्तिरिति, तथाप्यभ्युपेत्येदमुदितमिति मन्तव्यम् ।
अकर्तृका यतोऽतो निरात्मिका स्यात् ।
कारणाभावे हि कार्यमनुत्पन्नं किंनाम भवेत् ।
अतो निरात्मकत्वमित्यर्थः ।
यद्युच्येत घटशब्दस्तदवयवेषु व्यापाराविष्टतया पूर्वापरीभावमापन्नेषु घटोपजनाभिमुखेषु तादर्थ्यनिमित्तादुपचारात्प्रयुज्यते, तेषां च सिद्धत्वेन कर्तृत्वमस्तीत्युपपद्यते घटो भवतीति प्रयोग इत्यत आह घटस्य चोत्पत्तिरुच्यमानेति ।
उत्पादना हि सिद्धानां कपालकुलालादीनां व्यापारो नोत्पत्तिः ।
न चोत्पादनैवोत्पत्तिः, प्रयोज्यप्रयोजकव्यापारयोर्भेदात् ।
अभेदे वा घटमुत्पादयतीतिवद्घटमुत्पद्यत इत्यपि प्रसङ्गात् ।
तस्मात्करोतिकारयत्योरिव घटगोचरयोर्भृत्यस्वामिसमवेतयोरुत्पत्त्युत्पादनयोरधिष्ठानभेदोऽभ्युपेतव्यः, तत्र कपासकुलालादीनां सिद्धानामुत्पादनाधिष्ठानानां नोत्पत्त्यधिष्ठानत्वमस्तीति पारिशेष्याद्घट एव साध्य उत्पत्तेरधिष्ठानमेषितव्यः ।
न चासावसन्नधिष्ठानं भवितुमर्हतीति सत्त्वमस्याभ्युपेयम् ।
एवञ्च घटो भवतीतिल घटव्यापारस्य धातूपात्तत्वात्तत्रास्य कर्तृत्वमुपपद्यते, तण्डुलानामिव सतां विक्लित्तौ विक्लिद्यन्ति तण्डुला इति ।
शङ्कते अथ स्वकारणसत्तासंबन्ध एवोत्पत्तिरिति ।
एतदुक्तं भवतिनोत्पत्तिर्नाम कश्चिद्व्यापारः, येनासिद्धस्य कथमत्र कर्तृत्वमित्यनुयुज्येत, किन्तु स्वकारणसमवायः, स्वसत्तस्वायो वा, स चासतोऽप्यविरुद्ध इति ।
सोऽप्यसतोऽनुपपन्न इत्याह कथमलब्धात्मकमिति ।
अपि च प्रागुत्पत्तेरसत्त्वं कार्यस्तेति कार्याभावस्य भावेन मर्यादाकरणनुपपन्नमित्याह अभावस्य चेति ।
स्यादेतत् ।
अत्यन्ताभावस्य बन्ध्यासुतस्य मा भून्मर्यादनुपाख्यो हि सः, घटप्रागभावस्य तु भविष्यता घटेनोपाख्येयस्यास्ति मर्यादेत्यत आह यदि बन्ध्यापुत्रः कारकव्यापारादिति ।
उक्तमेतदधस्ताद्यथा न जातु घटः पटो भवत्येवमसदपि सन्न भवतीति ।
तस्मान्मृत्पिण्डे घटस्यासत्त्वेऽत्यन्तासत्त्वमेवेति ।
अत्रासत्कार्यवादी चोदयति नन्वेवं सतीति ।
प्राक्प्रसिद्धमपि कार्यं कदाचित्कारणेन योजयितुं व्यापारोर्ऽथवान्मवेदित्यत आहतदनन्यत्वाच्चेति ।
परिहरति नैष दोष इति ।
उक्तमेतद्यथा भुजङ्गतत्त्वं न रज्जोर्भिद्यते, रज्जुरेव हि तत्, काल्पनिकस्तु भेदः, एवं वस्तुतः कार्यतत्त्वं न कारणाद्भिद्यते कारणस्वरूपमेव हि तत्, अनिर्वाच्यं तु कार्यरूपं भिन्नमिवाभिन्नमिव चावभासत इति ।

तदिदमुक्तं वस्त्ववन्यत्वमिति ।
वस्तुतः परमार्थतोऽन्यत्वं न विशेषदर्शनमात्राद्भवति ।
सांव्यावहारिके तु कथञ्चित्तत्त्वान्यत्वे भवत एवोत्यर्थः ।
अनयैव हि दिशैष संदर्भो योज्यः ।
असत्कार्यवादिनं प्रति दूषणान्तरमाह यस्य पुनरिति ।
कार्यस्य कारणाभेदे सविषयत्वं कारकव्यापारस्य स्यान्नान्यथेत्यर्थः ।
मूलकारणंब्रह्म ।
शब्दान्तराच्चेति सूत्रावयवमवार्य व्याचष्टे एवं युक्तेः कार्यस्येति ।
अतिरोहितार्थम् ॥१८ ॥



२.१.६.१९.

पटवच्च ।
यथा च प्राणादि ।
इति च सूत्रे निगदव्याख्यातेन भाष्येण व्याख्याते ॥१९ ॥



२.१.६.२०.

॥  २० ॥


२.१.७.२१.

इतरव्यपदेशाद्धिताकरणादिदोषप्रसक्तिः ।
यद्यपि शारीरात्परमात्मनो भेदमाहुः श्रुतयस्तथाप्यभेदमपि दर्शयन्ति श्रुतयो बह्वयः ।
नच भेदाभेदावेकत्र समवेतौ विरोधात्, नच भेदस्तात्त्विक इत्युक्तम् ।
तस्मात्परमात्मनः सर्वज्ञान्न शारीरस्तत्त्वतो भिद्यते ।
स एव त्वविद्योपधानभेदाद्घटकरकाद्याकाशवद्भेदेन प्रथते ।
उपहितं चास्य रूपं शारीरः, तेन मा नाम जीवाः परमात्मतामात्मनोऽनुभूवन्, परमात्मा तु तानात्मनोऽभिन्नाननुभवति ।
अननुभवे सार्वज्ञ्यव्याघातः ।
तथा चायं जीवान् बध्नन्नात्मानमेव बध्नीयात् ।
तत्रेदमुक्तं नहि कश्चिदपरतन्त्रो बन्धनागारमात्मनः कृत्वानुप्रविशतिइत्यादि ।
तस्मान्न चेतनकारणं जगदिति पूर्वः पक्षः ॥२१ ॥



२.१.७.२२.

अधिकं तु भेदनिर्देशात् ।
सत्यमयं परमात्मन सर्वज्ञत्वाद्यथा जीवान् वस्तुत आत्मनोऽभिन्नान् पश्यति, पश्यत्येवं न भावत एषां सुखदुःखादिवेदनासङ्गोस्त्यविद्यावशात्त्वेषां तद्वदभिमान इति ।
तथा च तेषां सुखदुःखादिवेदनायामप्यहमुदासीन इति न तेषां बन्धनागारनिवेशेऽप्यस्तिक्षतिः काचिन्ममेति न हिताकरणादिदोषापत्तिरिति राद्धान्तः ।
तदिदमुक्तमपिच यदा तत्त्वमसीति ।
अपिचेति चः पूर्वोपपत्तिसाहित्यं द्योतयति, नोपपत्त्यन्तरताम् ॥२२ ॥



२.१.७.२३.

स्यादेतत् ।
यदि ब्रह्मविषर्तो जगत्, हन्त सर्वस्यैव जीववचैतन्यप्रसङ्ग इत्यत आह अश्मादिवच्च तदनुपपत्तिः ।
अतिरोहितार्थेन भाष्येण व्याख्यातम् ॥२३ ॥



२.१.८.२४.

उपसंहारदर्शनान्नेति चेन्न क्षीरवद्धि ।
ब्रह्म खल्वेकमद्वितीयतया परानपेक्षं क्रमेणोत्पद्यमानस्य जगतो विवधविचित्ररूपस्योपादानमुपेयते तदनुपपन्नम् ।
नह्येकरूपात्कार्यभेदो भवितुमर्हति, तस्याकस्मिकत्वप्रसङ्गात् ।
कारणभेदो हि कार्यभेदहेतुः, क्षीरबीजादिभेदादृश्यङ्कुराहिकार्यभेददर्शनात् ।
न चाक्रमात्कारणात्कार्यक्रमो जुज्यतो, समर्थस्य क्षेपायोगादद्वितीयतया च क्रमवत्तत्सहकारिसमवधानापपत्तेः ।
तदिदमुक्तमिह हि लोक इति ।
एकैकं मृदादि कारकं तेषां तु सामग्र्यं साधनम्, ततो हि कार्यं साधयत्येव, तस्मान्नाद्वितीयं ब्रह्म जगदुपादानमिति प्राप्ते, उच्यते क्षीरवद्धि ।
इदं तावद्भवान् पृष्टो व्याचष्टाम्किं तात्त्विकमस्य रूपमपेक्ष्येमुच्यते उतानादिनामरूपबीजसहितं काल्पनिकं सार्वज्ञ्यं सर्वशक्तित्वम् ।
तत्र पूर्वस्मिन् कल्पे किं नाम ततोऽद्वितीयादसहायादुपजायते ।
नहि तस्य शुद्धबुद्धमुक्तस्वभावस्य वस्तुसत्कार्यमस्ति ।
तथा च श्रुतिःऽन तस्य कार्यं करणं च विद्यतेऽ इति ।
उत्तरस्मिंस्तु कल्पे यदि कुलालादिवदत्यन्तव्यतिरिक्तसहकारिकारणाभावादनुपादानत्वं साध्यते, ततः क्षीरादिभिर्व्यभिचारः ।
तेऽपि हि बाह्यचेतनादिकारणानपेक्षा एव कालपरिवशेन स्वत एव परिणामान्तरमासादयन्ति ।
अत्रान्तरकारणानपेक्षत्वं हेतुः क्रियते, तदसिद्धम्, अनिर्वाच्यनामरूपबीजसहायत्वात् ।
तथा च श्रुतिःऽमायां तु प्रकृतिं विद्यान्मायिनं ति महेश्वरम्ऽ इति कार्यक्रमेण उत्परिपाकोऽपि क्रमवानुन्नेयः ।
एकस्मादपि च विचित्रशक्तेः कारणादनेककार्योत्पादो दृश्यते ।
यथैकस्माद्वह्नेर्दाहपाकावेकस्माद्वा कर्मणः संयोगविभागसंस्काराः ।
२४ ॥


२.१.८.२५.

यदि तु चेतनत्वे सतीति विशेषमान्न क्षीरादिभिर्व्यभिचारः, दृष्टा हि कुलालादयो बाह्यमृदाद्यपेक्षाः, चेतनं च ब्रह्मेति, तत्रेदमुपतिष्ठते देवादिवदपि लोके ।
लोक्यतेऽनेनेति लोकः शब्द एव तस्मिन् ॥२५ ॥



२.१.९.२६.

कृत्स्नप्रसक्तिर्निरवयवत्वशब्दकोपो वा ।
ननु न ब्रह्मणस्तत्त्वतः परिणामो येन कार्त्स्न्यभागविकल्पेनाक्षिप्येत ।
अविद्याकल्पितेन तु नामरूपलक्षणेन रूपभेदेन व्याकृताव्याकृतात्मना तत्त्वान्यत्वाभ्यामनिर्वचनीयेन परिणामादिव्यवहारास्पदत्वं ब्रह्म प्रतिपद्यते ।
नच कल्पितं रूपं वस्तु स्पृशति ।
नहि चन्द्रमसि तैमिरिकस्य द्वित्वकल्पना चन्द्रमसो द्वित्वमावहति ।
तदनुपपत्त्या वा चन्द्रमसोऽनुपपत्तिः ।
तस्मादवास्तवी परिणामकल्पनानुपपद्यमानापि न परमार्थसतो ब्रह्मणोऽनुपपत्तिमावहति ।
तस्मात्पूर्वपक्षाभावादनारभ्यमिदमधिकरणमिति, अत आह चेतनमेकम् ।
यद्यपि श्रुतिशतादैकान्तिकाद्वैतप्रतिपादनपरात्परिणामो वस्तुतो निषिद्धस्तथापि क्षीरादिदेवतादृष्टान्तेन पुनस्तद्वास्तवत्वप्रसङ्गं पूर्वपक्षोपपत्त्या सर्वथायं पक्षो न घटयितुं शक्यत इत्यपबाध्य श्रुतेस्तु शब्दामूलत्वात्ऽआत्मनि चैवंऽऽविचित्राश्च हिऽ इति सूत्राभ्यां विवर्तदृढीकरणेनैकान्तिकाद्वयलक्षणः श्रुत्यर्थः परिशोध्यत इत्यर्थः ।
तस्मादस्त्यविकृतं ब्रह्मतत्त्वतः ।
ननु शब्देनापीति चोद्यमविद्याकल्पितत्वोद्घटानाय ।
नहि निरवयवत्वसावयवत्वाभ्यां विधान्तरमस्त्येकनिषेधस्येतरविधानान्तरीयकत्वात् ।
तेन प्रकारान्तराभावान्निरवयवत्वसावयवत्वयोश्च प्रकारयोरनुपपत्तेर्ग्रावप्लवनाद्यर्थवादवदप्रमाणं शब्दः स्यादिति चोद्यार्थः ।
परिहारः सुगमः ॥२६ ॥



२.१.९.२७.

॥  २७ ॥


२.१.९.२८.

आत्मनि चैवं विचित्राश्च हि ।
अनेन स्फुटितो मायावादः ।
स्वप्नदृगात्मा हि मनसैव स्वरूपानुपमर्देन रथादीन् सृजति ॥२८ ॥



२.१.९.२९.

स्वपक्षदोषाच्च ।
चोदयति ननु नैवेति ।
परहरति नैवञ्जातीयकेनेति ।
यद्यपि समुदायः सावयवस्तथापि प्रत्येकं सत्त्वादयो निरवयवाः ।
नह्यस्ति संभवः सत्त्वमात्रं परिणमते न रजस्तमसी इति ।
सर्वेषां संभूयपरिणामाभ्युपगमात् ।
प्रत्येकं चानवयवानां कृत्स्नपरिणामे मूलोच्छेदप्रसङ्गः ।
एकदेशपरिणामे वा सावयवत्वमनिष्टं प्रसज्येत ।
तथागुणवादिनोऽपीति ।
वैशेषिकाणां ह्यणुभ्यां संयुज्य द्व्यणुकमेकमारभ्यते, तैस्त्रिभिर्द्व्यणुकैस्त्र्यणुकमेकमारभ्यत इति प्रक्रिया ।
तत्र ग्वयोरण्वोरनवयवयोः संयोगस्तावणू व्याप्नुयात् ।
अव्याप्नुवन्वा तत्र न वर्तेत ।
नह्यस्ति संभवः स एव तदानीं तत्र वर्तते न वर्तते चेति ।
तथा चोपर्यधःपार्श्वस्थाः षडपि परमाणवः समानदेशा इति प्रथिमानुपपत्तेरणुमात्रः पिण्डः प्रसज्येत ।
अव्यापने वा षडवयवः परमाणुः स्यादित्यनवयवत्वव्याकोपः ।
अशक्यं च सावयवत्वमुपेतुं, तथा सत्यनन्तावयवत्वेन सुमेरुराजसर्षपयोः समानपरिमाणत्वप्रसङ्गः ।
तस्मात्समानो दोषः ।
आपातमात्रेण साम्यमुक्तम्, परमार्थतस्तु भाविकं परिणामं वा कर्यकारणभावं वेच्छतामेष दुर्वारो दोषो न पुनरस्माकं मायावादिनामित्याह परिहृतस्त्विति ॥२९ ॥



२.१.१०.३०.

विचित्रशक्तित्वमुक्तं ब्रह्मण, तत्र श्रुत्युपन्यासपरं सूत्रं सर्वोपेता च तद्दर्शनात् ॥३० ॥



२.१.१०.३१.

एतदाक्षेपसमाधानपरं सूत्रं विकरणत्वान्नेति चेत्तदुक्तम् ।
कुलालादिभ्यस्तावद्बाह्यकरणापेक्षेभ्यो देवादीनां बाह्यनपेक्षाणामान्तरकरणापेक्षसृष्ठीनां प्रमाणेन दृष्टो यथा विशेषो नापह्नोतुं शक्यः, यथा तु जाग्रत्सृष्टेर्बाह्यकरणापेक्षायास्तदनपेक्षान्तरकरणमात्रसाध्या दृष्टा स्वप्ने रथादिसृष्टिरशक्यापह्नोतुम्, एवं सर्वशक्तेः परस्या देवताया आन्तरकरणानपेक्षाया जगत्सर्जनं श्रूयमाणं न सामान्यतो दृष्टमात्रेणापह्नवमर्हतीति ॥३१ ॥



२.१.११.३२.

न प३ ओजनवत्त्वात् ।
न तावदुन्मत्तवदस्य मतिविभ्रमाज्जगत्प्रक्रिया, भ्रान्तस्य सर्वज्ञत्वानुपपत्तेः ।
तस्मात्प्रेक्षवतानेन जगत्कर्तव्यम् ।
प्रेक्षावतश्च प्रवृत्तिः स्वपरहिताहितप्राप्तिपरिहारप्रयोजना सती नाप्रयोजनाल्पायासापि संभवति, किं पुनरपरिमेयानेकविधोच्चावचप्रपञ्चजगद्विभ्रमविरचना महाप्रयासा ।
अत एव लीलापि परास्ता ।
अल्पायाससाध्या हि सा ।
न चेयमप्यप्रयोजना, तस्या अपि सुखप्रयोजनवत्त्वात् ।
तादर्थ्येन वा प्रकृत्तौ तदभावे कृतार्थत्वानुपपत्तेः ।
परेषां चोपकार्याणामभावेन तदुपकाराया अपि प्रवृत्तेरयोगात् ।
तस्मात्प्रेक्षावत्प्रवृत्तिः प्रयोजनवत्तया व्याप्ता तदभावेऽनुपपन्ना ब्रह्मोपादानतां जगतः प्रतिक्षिपतीति प्राप्तम् ॥३२ ॥



२.१.११.३३.

एवं प्राप्तेऽभिधीयते लोकवत्तु लीलाकैवल्यम् ।
भवेदेतदेवं यदि प्रेक्षावत्प्रवृत्तिः प्रयोजनवत्तया व्याप्ता भवेत् ।
ततस्तन्निवृत्तौ निवर्तेत, शिंशापात्वमिव वृक्षतानिवृत्तौ, न त्वेतदस्ति, प्रेक्षावतामननुसंहितप्रयोजनानामपि यादृश्चिकीषु क्रियासु प्रवृत्तिदर्शनात् ।
अन्यथाऽन कुर्वीत वृथा चेष्टाम्ऽ इति धर्मसूत्रकृतां प्रतिषेधो निर्विषयः प्रसज्येत ।
न चोन्मत्तान् प्रत्येतत्सूत्रमर्थवत्, तेषां तदर्थबोधतदनुष्ठानानुपपत्तेः ।
अपि चादृष्टहेतुकोत्पत्तिकी श्वासप्रश्वासलक्षणा प्रेक्षावतां क्रिया प्रयोजनानुसंधानमन्तरेण दृष्टा ।
न चास्यां चेतनस्यापि चैतन्यमनुपयोगि, संप्रसादेऽपि भावादिति युक्तम्, प्राज्ञस्यापि चैतन्याप्रच्युतेः ।
अन्यथा मृतशरीरेऽपि श्वासप्रश्वासप्रवृत्तिप्रसङ्गात् ।
यथा च स्वार्थपरार्थसंपदासादितसमस्तकामानां कृतकृत्यतयानाकूलमनसामकामानामेव लीलामात्रात्सत्यप्यनुनिष्पादिनि प्रयोजने नैव तदुद्देशेन प्रवृत्तिरेवं ब्रह्मणोऽपि जगत्सर्जने प्रवृत्तिर्नानुपपन्ना ।
दृष्टं च यदल्पबलवीर्यबुद्धिनामशक्यमतिदुष्करं वा तदन्येषामनल्पबलवीर्यबुद्धीनां सुशकमीषत्करं वा ।
नहि वानरैर्मारुतिप्रभृतिभिर्नगैर्न बद्धो नीरनिधिरगाधो महासत्त्वानाम् ।
न चैष पार्थेन शिलीमुखैर्न बद्धः ।
न चायं न पीतः संक्षिप्य चुलुकेन हेलयेव कलशयोनिना महामुनिना ।
न चाद्यापि न दृश्यन्ते लीलामात्रविनिर्मितानि महाप्रासादप्रमदवनानि श्रीमन्नृगनरेन्द्राणामन्येषां मनसापि दुष्कराणि नरेश्वराणम् ।
तस्मादुपपन्नं यदृच्छया वा स्वभावाद्वा लीलया वा जगत्सर्जनं भगवतो महेश्वरस्येति ।
अपि च नेयं पारमार्थिकी सृष्टिर्येनानुयुज्येत प्रयोजनम्, अपि त्वनाद्यविद्यानिबन्धना ।
अविद्या च स्वभावत एव कार्योन्मुखी न प्रयोजनमपेक्षते ।
नहि द्विचन्द्रालातचक्रगन्धर्वनगरादिविभ्रमाः समुद्दिष्टप्रयोजना भवन्ति ।
नच तत्कार्या विस्मयभयकम्पादयः स्वोत्पत्तौ प्रयोजनमपेक्षन्ते ।
सा च चैतन्यच्छुरिता जगदुत्पादहेतुरुतु चेतनो जगद्योनिराख्यायत इत्याह न चेयं परमार्थविषयेति ।
अपि च न ब्रह्म जगत्कारणमपि तत्तया विवक्षन्त्यागमा अपि तु जगति ब्रह्मात्मभावम् ।
तथा च सृष्टेरविवक्षायां तदाश्रयो दोषो निर्विषय एवेत्याशयेनाह ब्रह्मात्मभावेति ॥३३ ॥



२.१.१२.३४.

वैषम्यनेर्घृण्ये न सापेक्षत्वात्तथाहि दर्शयति ।
अतिरोहितोऽत्र पूर्वः पक्षः ।
उत्तरस्तूच्यतेउच्चावचमध्यमसुखदुःखभेदवत्प्राणभृत्प्रपञ्चं च सुखदुःखकारणं सुधाविषादि चानेकविधं विरचयतः प्राणभृद्भेदोपात्तपापपुण्यकर्माशयसहायस्यात्रभवतः परमेश्वरस्य न चैषम्यनैर्घण्ये प्रसज्येते ।
नहि सभ्यः सभायां नियुक्तो युक्तवादिनं युक्तवाद्यसीति चायुक्तवादिनमयुक्तवाद्यसीति ब्रुवाण, सभापतिर्वा युक्तवादिनमनुगृह्णन्नयुक्तवादिनं च निगृह्णन्ननुक्तो द्विष्टो वा भवत्यपि तु मध्यस्थ इति वीतरागद्वेष इति चाख्यायते, तद्वदीश्वरः पुण्यकर्माणमनुगृह्णन्नपुण्यकर्माणं च निगृह्णन्मध्यस्थ एव नामध्यस्थः ।
एवं ह्यसावमध्यस्थः स्याद्यकल्याणकारिणमनुगृह्णीयात्कल्याणकारिणं च निगृह्णीयात् ।
नत्वेतदस्ति ।
तस्मान्न वैषम्यदोषः ।
अत एव न नैर्घृण्यमपि संहरतः समस्तान् प्राणभृतः ।
स हि प्राणभृत्कर्माशयानां वृत्तिनिरोधसमयः, तमितलङ्घयन्नयमयुक्तकारी स्यात् ।
नच कर्मापेक्षायामीश्वरस्य ऐश्वर्यव्याघातः ।
नहि सेवादिकर्मभेदापेक्षः फलभेदप्रदः प्रभुरप्रभुर्भवति ।
न चऽएष ह्येव साधु कर्म कारयति यमेभ्यो लोकेभ्य उन्निनीषते एष एवासाधु कर्म कारयति तं यमधो निनिषतेऽ इति श्रुतेरीश्वर एष द्वेषपक्षपाताभ्यां साध्वसाधुनी कर्मणी कारयित्वा स्वर्गं नरकं वा लोकं नयति, तस्माद्वैषम्यदोषप्रसङ्गान्नेश्वरः कारणमिति वाच्यम् ।
विरोधात् ।
यस्मात्कर्म कारयित्वेश्वरः प्राणिनः सुखदुःखिनः सृजति इति श्रुतेरवगम्यते, तस्मान्न सृजतीति विरुद्धमभिधीयते ।
नच वैषम्यमात्रमत्र ब्रूमो न त्वीश्वरकारणत्वं व्यासेधाम इति वक्तव्यम् ।
किमतो यद्येवम् ।
तस्मादीश्वरस्य सवासनक्लेशापरामर्शमभिवदन्तीनां भूयसीनां श्रुतीनामनुग्रहायोन्निनीषतेऽधो निनीषत इत्येतदपि तज्जातीयपूर्वकर्माभ्यासवशात्प्राणिन इत्येवं नेयम् ।
यथाहुःऽजन्मजन्म यदभ्यस्तं दानममध्ययनं तपः ।
तेनैवाभ्यासयोगेन तच्चैवाभ्यसते नरः ॥
ऽ इति ।
अभ्युपेत्य च सृष्टेस्तात्त्विकत्वमिदमुक्तम् ।
अनिर्वाच्या तु सृष्टिरिति न प्रस्मर्तव्यमत्रापि ।
तथा च मायाकारस्येवाङ्गसाकल्यवैकल्यबेदेन विचित्रान् प्राणिनो दर्शयतो न वैषम्यदोषः, सहसा संहरतो वा न नैर्धृण्यम्, एवमस्यापि भगवतो विविधविचित्रप्रपञ्चमनिर्वाच्यं विश्वं दर्शयतः संहरतश्च स्वभावाद्वा लीलया वा न कश्चिद्दोषः ॥३४ ॥



२.१.१२.३५.

इति स्थिते शङ्कापरिहारपरं सूत्रं न कर्माविभागादिति चेन्नानादित्वात् ।
शङ्कोत्तरे अतिरोहितार्थेन भाष्यग्रन्थेन व्याख्याते ॥३५ ॥



२.१.१२.३६.

अनादित्वादिति सिद्धवदुक्तं, तत्साधनार्थं सूत्रमुपपद्यते चाप्युपलभ्यते च ।
अकृते कर्मणि पुण्ये पापे वा तत्फलं भोक्तारमध्यागच्छेत्, तथा च विधिनिषेधशास्त्रमनर्थकं भवेत्प्रवृत्तिनिवृत्त्यभावादिति ।
मोक्षशास्त्रस्य चोक्तमानर्थक्यम् ।
न चाविद्या केवलेति ।
लयाभिप्रायम् ।
विक्षेपलक्षणाविद्यासंस्कारस्तु कार्यत्वात्स्वोत्पत्तौ पूर्वं विक्षेपमपेक्षते, विक्षेपश्च मिथ्याप्रत्ययो मोहापरनामा पुण्यापुण्यप्रवृत्तिहेतुभूतरागद्वेषनिदानं, स च रागादिबिः सहितः स्वकार्यैर्न शरीरं सुखदुःखभोगायतनमन्तरेण संभवति ।
नच रागाद्वैषावन्तरेण क४ अ ।
नच भोगसहितं मोहमन्तरेण रागद्वेषौ ।
नच पूर्वशरीरमन्तरेण मोहादिरिति पूर्वपूर्वशरीरापेक्षो मोहादिरेवं पूर्वपूर्वमोहाद्यपेक्षं पूर्वपूर्वशरीरमित्यनादितैवात्र भगवती चित्तमनाकुलयति ।
तदेतदाह रागादिक्लेशवासनाक्षिप्तकर्मापेक्षा त्वविद्या वैषम्यकरी स्यादिति ।
रागाद्वेषमोहा रागादयस्त एव हि पुरुषं सासारदुःखमनुभाव्य क्लेशयन्तीति क्लेशास्तेषां वासनाः कर्मपर्वृत्त्यनुगुणास्ताभिराक्षिप्तानि प्रवर्त्तितानि कर्माणि तदपेक्षा लयलक्षणा अविद्या ।
स्यादेतत् ।
भविष्यतापि व्यपदेशो दृष्टो यथाऽपुरोडाशकपालेन तुषानुपवपतीति ।
अत आह नच धारयिष्यतीत्यत इति ।
तदेवमनादित्वे सिद्धेऽसदेव सोम्येदमग्र आसीदेकमेवाद्वितीयम्ऽ इति प्राक्सृष्टेरविभागावधारमं समुदाचरद्रूपरागादिनिषेधपरं न पुनरेतान्प्रसुप्तानप्यपाकरोतीति सर्वमवदातम् ॥३६ ॥



२.१.१३.३७.

सर्वधर्मोपपत्तेश्च ।
अत्र सर्वज्ञमिति ।
दृश्यते सर्वस्य चेतनाधिष्ठितस्यैव लोके प्रवृत्तिरिति लोकानुसारो दर्शितः ।
सर्वशक्तीति ।
सर्वस्य जगत उपादानकारणं निमित्तकारणं चेत्युपपादितं महामायमिति ।
सर्वानुपपत्तिशङ्का परास्ता ।
तस्माज्जगत्कारणं ब्रह्मेति सिद्धम् ॥३७ ॥



इति श्रीवाचस्पतिमिश्रविरचिते भगवत्पादशारीरिकभाष्यविभागे भामत्यां द्वितीयस्याध्यायस्य प्रथमः पादः ॥१ ॥



इति द्वितीयाध्यायस्य सांख्यायोगकारणदादिस्मृतिभिः सांख्यादिप्रयुक्ततर्कैश्च वेदान्तसमन्वयविरोधपरिहाराख्यः प्रथमः पादः


द्वितीयाध्याये द्वितीयः पादः ।


रचनानुपपत्तेश्च नानुमानम्स्यादेतत् ।
इह हि पादे खतन्त्रा वेदनिरपेक्षाः प्रधानादिसिद्धिविषयाः सांख्यादियुक्तयो निराकरिष्यन्ते ।
तदयुक्तमशास्त्राङ्गत्वात् ।
नहीदं शास्त्रमुच्छृङ्खलतर्कशास्त्रवत्प्रवृत्तमपि तु वेदान्तवाक्यानि ब्रह्मपराणीति पूर्वपक्षोत्तरपक्षाभ्यां विनिश्चेतुम् ।
तत्र कः प्रसङ्गः शुष्कतर्कवत्खतन्त्रयुक्तिनिराकरणस्येत्यत आह  यद्यपीदं वेदान्तवाक्यानामिति ।
नहि वेदान्तवाक्यानि निर्णेतव्यानीति निर्णीयन्ते, किन्तु मोक्षमाणानां तत्त्वज्ञानोत्पादनाय ।
यथा च वेदान्तवाक्येभ्यो जगदुपादानं ब्रह्मावगम्यते, एवं सांख्याद्यनुमानेभ्यः प्रधानाद्यचेतनं जगदुपादानमवगम्यते ।
न चैतदेव चेतनोपादानमचेतनोपादानं चेति समुच्चेतुं शक्यं, विरोधात् ।
न च व्यवस्थिते वस्तुनि विकल्पो युज्यते ।
न चागमबाधितविषयतयानुमानमेव नोदीयत इति सांप्रतम्. सर्वज्ञप्रणीततया सांख्याद्यागमस्य वेदागमतुल्यत्वात्तद्भाषितस्यानुमानस्य प्रतिकृतिसिंहतुल्यतयाबाध्यत्वात् ।
तस्मात्तद्विरोधान्न ब्रह्मणि समन्वयो वेदान्तानां सिध्यतीति न ततस्तत्त्वज्ञानं सेद्धुमर्हति ।
नच तत्त्वज्ञानादृते मोक्ष इति स्वतन्त्राणामप्यनुमानानामाभासीकरणमिह शास्त्रेसंगतमेवेति ।
यद्येवं ततः परकीयानुमाननिरास एव कस्मात्प्रथमं न कृत इत्यत आह  वेदान्तार्थनिर्णयस्य चेति ।
ननु वीतरागकथायां तत्त्वनिर्णयमात्रमुपयुज्यते न पुनःपरपक्षाधिक्षेपः, स हि सरागतामावहतीति चोदयति  ननु मुमुक्षूणामिति ।
परिहरति  बाढमेवं, तथापीति ।
तत्त्वनिर्णयावसाना वीतरागकथा ।
नच परपक्षदूषणमन्तरेण तत्त्वनिर्णयः शक्यः कर्तुमिति तत्वनिर्णयाय वीतरागेणापि परपक्षो दूष्यते न तु परपक्षतयेति न वीतरागकथात्वव्याहतिरित्यर्थः ।
पुनरुक्ततां परिचोद्य समाधत्ते   नन्वीक्षतेरिति ।
तत्र संख्या इति ।
यानि हि येन रूपेणा स्थौल्यादा च सौक्ष्म्यात्समन्वीयन्ते तानि तत्करणानि दृष्टानि, यथा धटादयो रुचकादयश्चा स्थौल्यादा च सौक्ष्म्यान्मृत्सुवर्णान्वितास्तत्करणाः, तथा चेदं बाह्यमाध्यात्मिकं च भावजातं सुःखदुःखमोहात्मनान्वितमुपलभ्यते, तस्मात्तदपि सुःखदुःखमोहात्मसामान्यकारणकं भवितुमर्हति ।
तत्र जगत्कारणस्य येयं सुखात्मता तत्सत्त्वं, या दुःखात्मता तद्रजः, या च मेहात्मता तत्तम इति त्रैगुण्यकारणसिद्धिः ।
तथाहि प्रत्येकं भावास्त्रैगुण्यवन्तोऽनुभूयन्ते ।
यथा मैत्रदारेषु पद्मावत्यां मैत्रस्य सुखं, तत्कस्य हेतोः,तंप्रति सत्वगुणसमुद्भवात् ।
तत्सपत्नीनां च दुःखं,तत्कस्य हेतोः, ताः प्रत्यस्या रजोगुणसमुद्भवात् ।
चैत्रस्य तु स्त्रैणस्य तामविन्दतो मोहो विषादः,तत्कस्य हेतोः, तं प्रत्यस्यास्तमोगुणसमुद्भवात् ।
पद्मावत्या च सर्वे भावा व्याख्याताः ।
तस्मात्सर्वं सुःखदुःखमोहान्वितं जगत्तत्कारणं गम्यते ।
तच्च त्रिगुणं   प्रधानं प्रधीयते क्रियतेऽनेन जगदिति,प्रधीयते निधीयतेऽस्मिन्प्रलयसमये जगदिति वा प्रधानम् ।
तच्च मृत्सुवर्णवदचेतनं चेतनस्य पुरुषस्य भोगापवर्गलक्षणमर्थं साधयितुं  स्वभावत एव प्रवर्तते,न तु केनचित्प्रवर्त्यते. तथा ह्याहुःऽपुरुषार्थ एव हेतुर्न  केनचित्कार्यते करणम्ऽ इति. ।
परिमाणादिभिरित्यादिग्रहणेनऽशक्तितः प्रवृत्तेश्च ।
कारणकार्यविभागादविभागाद्वैश्वरूप्यस्यऽ इत्यव्यक्तसिद्धिहेतवो गृह्यन्ते ।
एतांश्चेपरिष्टाद्व्याखायाय निराकरिष्यत इति ।
तदेतत्प्रधानानुमानं दूषयति  तत्र वदाम इति ।
यदि तावदचेतनं प्रधानमनधिष्ठितत्वेन मृत्सुवर्णादौ दृष्टान्तधर्मिणि व्याप्तेरुपलब्धेर्विरुद्धत्वात् ।
नहि मृत्सुवर्णदार्वादयः कुलालहेमकाररथकारादिभिरनधिष्ठिताः कुम्भरुचकरथाद्युपाददते ।
तस्मात्कृतकत्वमिव नित्यत्वसाधनया प्रयुक्तं साध्यविरुद्धेन व्याप्तं विरुद्धम्,एवं समन्वयादि चेतनानधिष्ठितत्वे साध्य इति रचनानुपपत्तेरिति दर्शितम् ।
यदुच्येत दृष्टान्तधर्मिण्यचेतनं तावदुपादानं दृष्टं,तत्र यद्यपि तच्चेतनप्रयुक्तमपि दृश्यते, तथापि तत्प्रयुक्तत्वं हेतोरप्रयोजकं बहिरङ्गत्वात्,अन्तरङ्गं त्वचैतन्यमात्रमुपादानानुगतं हेतोः प्रयोजकम् ।
यथाहुःऽव्याप्तेश्च दृश्यमानायाः कश्चिद्धर्मः प्रयोजकःऽ इति ।
तत्राह नच मृदादीति ।
स्वभावप्रतिबद्धं हि व्याप्तं व्यापकमवगमयति ।
स च स्वभावप्रतिबन्धः शङ्कितसमारोपितोपाधिनिरासे सति निश्चीयते ।
तन्निश्चयश्चान्वयव्यतिरेकयोरायतते ।
तौ चान्वयव्यतिरेकौ न तथोपादानाचैतन्ये यथोपादानाचैतन्ये यथा चेतनप्रयुक्तत्वेऽतिपरिस्फुटौ ।
तदलमत्रान्तरङ्गत्वेनेति भावः ।
एवमपि चेतनप्रयुक्तत्वं नाभ्युपेयेत यदि प्रमाणान्तरविरोधो भवेत्, प्रत्युत श्रुतिरनुगुणतरात्रेत्याह न चैवं सतीति ।
चकारेण सुःखदुःखादिसमन्वयलक्षणस्य हेतोरसिद्धत्वं समुच्चिनोतीत्याह  अन्वयाद्यनुपपत्तेश्चेति ।
आन्तराः खल्वमी सुःखदुःखमोहविषादा बाह्येभ्यश्चन्दनादिभ्योऽतिविच्छिन्नप्रत्ययप्रवेदनीयेभ्यो व्यतिरिक्ता अध्यक्षमीक्ष्यन्ते ।
यदि पुनरेत एव सुःखदुःखादिस्वभावा भवेयुस्ततःस्वरूपत्वाधेमन्तेऽपि चन्दनः सुखः स्यात् ।
नहि चन्दनः कदाचिदचन्दनः ।
तथा निदाघेष्वपि कुङ्कुमपङ्कः सुखो भवेत् ।
नह्यसौ कदाचिदकुङ्कुमपङ्क इति ।
एवं कण्टकः क्रमेलकस्य सुख इति मनुष्यादीनामपि प्राणभृतां सुखः स्यात् ।
नह्यसौ कांश्चित्प्रत्येव कण्टक इति ।
तस्मादसुखादिस्वभावा अपि चन्दनकुङ्कुमादयो जातिकालावस्थाद्यपेक्षया सुखदुःखादिहेतवो न तु स्वयं सुखादिस्वभावा इति रमणीयम् ।

तस्मात्सुखादिरूपसमन्वयो भावानामसिद्ध इति नानेन तद्रूपं कारणमव्यक्तमुन्नीयत इति ।
तदिदमुक्तम्  शब्दाद्यविशेषेऽपि च भावनाविशेषादिति ।
भावना वासना संस्कारस्तद्विशेषात् ।
करभजन्मसंवर्तकं हि कर्म करभोचितामेव भावनामभिव्यनिक्तिं, यथास्मै कण्टका एव रोचन्ते ।
एवमन्यत्रापि द्रष्टव्यम् ।
परिमाणादिति सांख्यीयं हेतुमुपन्यस्यति  तथा परिमितानां भेदानामिति ।
संसर्गपूर्वकत्वे हि संसर्गस्यैकस्मिन्नद्वयेऽसंभवान्नानात्वैकार्थसमवेतस्य नानाकरणानि संसृष्टानि कल्पनीयानि,

तानि च सत्त्वरजस्तमांस्येवेति भावः ।
तदेतत्परिमितत्वं सांख्यीयराद्धान्तालोचनेनानैकान्तिकमिति दूषयति सत्त्वरजस्तमसामिति ।
यदि तावत्परिमितत्वमियत्ता, सा नभसोऽपि नास्तीत्यव्यापको हेतुः परिमाणादिति ।
अथ न योजनादिमितत्वं परिमाणमियत्तां नभसो ब्रूमः किन्त्वव्यापिताम्, अव्यापि च नभस्तन्मात्रादेः ।
नहि कार्यं कारणव्यापि, किन्तु कारणं कार्यव्यापीति परिमितं नभस्तन्मात्राद्यव्यापित्वात् ।
हन्त सत्त्वरजस्तमांस्यपि न परस्परं व्याप्नुवन्ति, नच तत्त्वान्तरपूर्वकत्वमेतेषामिति व्यभिचारः ।
नहि यथा तैः कार्यजातमाविष्टमेवं तानि परस्परं विशन्ति,मिथः कार्यकारणभावाभावात् ।
परस्परसंसर्गस्त्वावेशश्चितिशक्तौ नास्ति ।
नहि चितिशङ्क्तिः कूटस्थनित्या तैः संसृज्यते, ततश्च तदव्यापका गुणा इति परिमिताः ।
एवं चितिशक्तिरपि गुणैरसंसृष्टेति सापि परिमितेत्यनैकान्तिकत्वं परिमितत्वस्य हेतोरिति ।
तथा कार्यकारणविभागोऽपि समन्वयवद्विरुद्ध इत्याह  कार्यकारणभावस्त्विति ॥१ ॥

प्रवृत्तेश्च ।
न केवलं रचनाभेदा न चेतनाधिष्ठानमन्तरेण भवन्त्यपि तु साम्यावस्थायाः प्रच्युतिर्वैषम्यं, तथा च यदुद्भूतं बलीयस्तदङ्ग्यभिभूतं च तदनुगुणतया स्थितमङ्गम्, एवं हि गुणप्रधानभावे सत्यस्य महदादौ कार्ये का प्रवृत्तिः, सापि चेतनाधिष्ठानमेव गमयति ।
न हि चेतनाधिष्ठानमन्तरेण मृत्पिण्डे प्रधानेऽङ्गभावेन चक्रदण्डसलिलसूतिरादयोऽवतिष्ठन्ते ।
तस्मात्प्रवृत्तेरपि चेतनाधिष्ठानसिद्धिरितिऽशक्तितः प्रवृत्तेश्चऽ इत्ययमपि हेतुः सांख्यीयो विरुद्ध एवेत्युक्तं वक्रोक्त्या ।
अत्र सांख्यश्चोदयति ननु चेतनस्यापि प्रवृत्तिरिति ।
अयमभिप्रायः त्वया किलौपनिषदेनास्मधेतून् दूषयित्वा केवलस्य चेतनस्यैवान्यनिरपेक्षस्य जगदुपादानत्वं निमित्तत्वं च समर्थनीयम् ।
तदयुक्तम् ।
केवलस्य चेतनस्य प्रवृत्तेर्दृष्टान्तधर्मिण्यनुपलब्धेरिति ।
औपनिषदस्तु चेतनहेतुकां तावदेष सांख्यः प्रवृत्तिमभ्युपगच्छतु पश्चात्स्वपक्षमत एव समाधास्यामीत्यभिसंधिमानाह सत्यमेतत् ।
न केवलस्य चेतनस्य प्रवृत्तिर्दृष्टेति ।
सांख्य आह न त्वचेतनसंयुक्तस्येति ।
तुशब्द औपनिषदपक्षं व्यावर्तयति ।
अचेतनाश्रयैव सर्वा प्रवृत्तिर्दृश्यते न तु चेतनाश्रया काचिदपि ।
तस्मान्न चेतनस्य जगत्सर्जने प्रवृत्तिरित्यर्थः ।
अत्रौपनिषदो गूढाभिसंधिः प्रश्नपूर्वकं विमृशति किं पुनरत्रेति ।
अत्रान्तरे सांख्यो ब्रूते ननु यस्मिन्निति ।
न तावच्चेतनः प्रवृत्याश्रयतया तत्प्रयोजकतया वा प्रत्यक्षमीक्ष्यते, केवलं प्रवृत्तिस्तदाश्रयश्चाचेतनो देहरथादिः प्रत्यक्षेण प्रतीयते, तत्राचेतनस्य प्रवृत्तिस्तन्निमित्तैव न तु चेतननिमित्ता ।
सद्भावमात्रं तु तत्र चेतनस्य गम्यते रथादिवैलक्षण्याज्जीवद्देहस्य ।
नच सद्भावमात्रेण कारणत्वसिद्धिः ।
मा भूदाकाश उत्पत्तिमतां घटादीनां निमित्तकारणमस्ति हि सर्वत्रेति ।
तदनेन देहातिरिक्ते सत्यपि चेतने तस्य न प्रवृत्तिं प्रति निमित्तभावोऽस्तीत्युक्तम् ।
यतश्चास्य न प्रवृत्तिहेतुभावोऽस्ति अत एव प्रत्यक्षे देहे सति प्रवृत्तिदर्शनादसति चादर्शनाद्देहस्यैव चैतन्यमिति लौकायतिकाः प्रतिपन्नाः, तथा च न चिदात्मनिमित्ता प्रवृत्तिरिति सिद्धम् ।
तस्मान्न रचनायाः प्रवृत्तेर्वा चिदात्मकारणत्वसिद्धिर्जगत इति औपनिषदः परिहरति तदभिधीयते न ब्रूम इति ।
न तावत्प्रत्यक्षानुमानागमसिद्धः शारीरो वा परमात्मा वास्माभिरिदानीं साधनीयः, केवलमस्य प्रवृत्ति प्रति कारणत्वं वक्तव्यम् ।
तत्र मृतशरीरे वा रथादौ वानधिष्ठिते चेतनेन प्रवृत्तेरदर्शनात्तद्विपर्यये च प्रवृत्तिदर्शनादन्वयव्यतिरेकाभ्यां चेतनहेतुकत्वं प्रवृत्तेर्निश्चीयते, न तु चेतनसद्भावमात्रेण,

येनातिप्रसङ्गो भवेत् ।
भूतचैतनिकानामपि चेदनाधिष्ठानादचेतनानां प्रवृत्तिरित्यत्राविवाद इत्याह लौकायतिकानामपीति ।
स्यादेतत् ।
देहः स्वयं चेतनः करचरणादिमान् स्वव्यापारेण  प्रवर्तयतीति युक्तं, न तु तदतिरिक्तः कूटस्थनित्यश्चेतनो व्यापाररहितो ज्ञानैकस्वभावः प्रवृत्त्यभावात्प्रवर्तको युक्त इति चोदयति ननु तवेति ।
परिहरति  न ।
अयस्कान्तवद्रूपादिवच्चेति ।
यथा च रूपादय इति ।
सांख्यानां हि स्वदेशस्था रूपादय इन्द्रियं विकुर्वते, तेन तदिन्द्रयमर्थं प्राप्तमर्थाकारेण परिणमत इति स्थितिः ।
संप्रति चोदकः स्वाभिप्रायमाविष्करोति एकत्वादिति ।
येषामचेतनं चेतनं चास्ति तेषामेतद्युज्यते वक्तुं चेतनाधिष्ठितमचेतनं प्रवर्तत इति ।
यथा योगिनामीश्वरवादिनाम् ।
येषां तु चेतनातिरिक्तं नास्त्यद्वैतवादिनां, तेषां प्रवर्त्याभावे कं प्रति प्रवर्तकत्वं चेतनस्येत्यर्थः ।
परिहरति न अविद्येति ।
कारणभूतया लयलक्षणयाविद्यया प्राक्सर्गोपचितेन च विक्षेपसंस्कारेण यत्प्रत्युपस्थापितं नामरूपं तदेव माया, तदावेशेनास्य चोद्यस्यासकृत्प्रयुक्तत्वात् ।
एतदुक्तं भवति नेयं सृष्टिर्वस्तुसती येनाद्वैतिनो वस्तुसतो द्वितीयस्याभावादनुयुज्येत ।
काल्पनिक्यां तु सृष्टावस्ति काल्पनिकं द्वितीयं सहायं मायामयम् ।
यथाहुःऽसहायास्तादृशा एव यादृशी भवितव्यता ।
ऽ इति ।
न चैवं ब्रह्मोपादानत्वव्याघातः, ब्रह्मण एव मायावेशेनोपादानत्वात्तदधिष्ठानत्वाज्जगद्विभ्रमस्य, रजतविभ्रमस्येव शुक्तिकाधिष्ठानस्य शुक्तिकोपादानत्वमिति निरवद्यम् ॥२ ॥

पयोम्बुवच्चेत्तत्रापि ।
यथा पयोम्बुनोश्चेतनानधिष्ठितयोः स्वत एव प्रवृत्तिरेवं प्रधानस्यापीति शङ्कार्थः ।

तत्रापि चेतनाधिष्ठितत्वं साध्यं, न च साध्येनैव व्यभिचारः, तथा सत्यनुमानमात्रोच्छेदप्रसङ्गात्, सर्वत्रास्य सुलभत्वात् ।
न चासाध्यम् ।
अत्रापि चेतनाधिष्ठानस्यागमसिद्धत्वात् ।
न च सपक्षेण व्यभिचार इति शङ्कानिराकरणस्यार्थः ।
साध्यपक्षेत्युपलक्षणम् ।
सपक्षनिक्षिप्तत्वादित्यपि द्रष्टव्यम् ।
ननुऽउपसंहारदर्शनात्ऽ इत्यत्रानपेक्षस्य प्रवृत्तिर्दशिता, इह तु सर्वस्य चेतनापेक्षा प्रवृत्तिः प्रतिपाद्यत इति कुतो न विरोध इत्यत आह उपसंहारदर्शनादिति ।
स्थूलदर्शिलोकाभिप्रायानुरोधेन तदुक्तं न तु परमार्थत इत्यर्थः ॥३ ॥

व्यतिरेकानवस्थितेश्चानपेक्षत्वात् ।
यद्यपि सांख्यानामपि विचित्रकर्मवासनावासितं प्रधानं साम्यावस्थायामपि तथापि न कर्मवासनाः सर्गस्येशते, किन्तु प्रधानमेव स्वकार्ये प्रवर्तमानमधर्मप्रतिबद्धं सन्न सुखमयीं सृष्टिं कर्तुमुत्सहत इति धर्मेणाधर्मप्रतिबन्धोऽपनीयते ।
एवमधर्मेण धर्मप्रतिबन्धोऽपनीयते दःखमय्यां सृष्टौ ।
स्वयमेव च प्रधानमनपेक्ष्य सृष्टौ प्रवर्तते ।
यथाहुःऽनिमित्तमप्रयोजकं प्रकृतीनां वरणभेदस्तु ततः क्षेत्रिकवत्ऽ इति ।
ततश्च प्रतिबन्दकापनयसाधने धर्माधर्मवासने अपि संनिहिते इत्यागन्तोरपेक्षणीयस्याभावात्सदैव साम्येन परिणमेत वैषम्येण वा, न त्वयं कादाचित्कः परिणामभेद उपपद्येत ।
ईश्वरस्य तु महामायस्य चेतनस्य लीलया वा यदृच्छया वा स्वभाववैचित्र्याद्वा कर्मपरिपाकापेक्षस्य प्रवृत्तिनिवृत्ती उपपद्येते एवेति ॥४ ॥

अन्यत्राभावाच्च न तृणादिवत् ।
धेनूपयुक्तं हि तृणपल्लवादि यथा स्वभावत एव चेतनानपेक्षं क्षीरभावेन परिणमते न तु तत्र धेनूचैतन्यमपेक्ष्यते, उपयोगमात्रे तदपेक्षत्वात् ।
एवं प्रधानमपि स्वभावत एव परिणंस्यते कृतमत्र चेतनेनेति शङ्कार्थः ।
धेनूपयुक्तस्य तृणादेः क्षीरभावे किं निमित्तान्तरमात्रं निषिध्यते, उत चेतनम् ।
न तावन्निमित्तान्तरं, धेनुदेहस्थस्यौदर्यस्य वह्न्यादिभेदस्य निमित्तान्तरस्य संभवात् ।
बुद्धिपूर्वकारी तु तत्रापीश्वर एव सर्वज्ञः संभवतीति शङ्कानिराकरणस्यार्थः ।
तदिदमुक्तं किञ्चिद्दैवसंपाद्यमिति ॥५ ॥

अभ्युपगमेऽप्यर्थाभावात् ।
पुरुषार्थापेक्षाभावप्रसङ्गात् ।
तदिदमुक्तमेवं प्रयोजनमपि किञ्चिन्नापेक्षिष्यत इति ।
अथवा पुरुषार्थाभावादिति योज्यम् ।
तदिदमुक्तं तथापि प्रधानप्रवृत्तेः प्रयोजनं विवेक्तव्यमिति ।
न केवलं तात्त्विको भोगोऽनाधेयातिशयस्य कूटस्थनित्यस्य पुरुषस्य न संभवति, अनिर्मोक्षप्रसङ्गश्च ।
येन हि प्रयोजनेन प्रधानं प्रवर्तितं तदनेन कर्तव्यं, भोगेन चैतत्प्रवर्तितमिति तमेव कुर्यान्न मोक्षं, तेनाप्रवर्तितत्वादित्यर्थः ।
अपवर्गश्चेत्प्रागपीति ।
चितेः सदा विशुद्धत्वान्नैतस्यां जातु कर्मानुभववासनाः सन्ति ।
प्रधानं तु तासामनादीनामाधारः ।
तथा च प्रधानप्रवृत्तेः प्राक्चितिर्मुक्तैवेति नापवर्गार्थमपि तत्प्रवृत्तिरिति ।
शब्दाद्यनुपलब्धिप्रसङ्गश्च ।
तदर्थमप्रवृत्तत्वात्प्रधा नस्य ।
उभयार्थताभ्युपगमेऽपीति ।
न तावदपवर्गः साध्यस्तस्य प्रधानाप्रवृत्तिमात्रेण सिद्धत्वात् ।
भोगार्थं तु प्रवर्तेत ।
भोगस्य च सकृच्छब्दाद्युपलब्घिमात्रादेव समाप्तत्वान्न तदर्थं पुनः प्रधानं प्रवर्तेतेत्ययत्नसाध्यो मोक्षः स्यात् ।
निःशेषशब्दाद्युपभोगस्य चानन्त्येन समाप्तेरनुपपत्तेरनिर्मोक्षप्रसङ्गः ।
कृतभोगमपि प्रधानमासत्त्वपुरुषान्यताख्यातेः क्रियासमभिहारेण भोजयतीति चेत्, अथ पुरुषार्थाय प्रवृत्तं किमर्थं  सत्त्वपुरुषान्यताख्यातिं करोति ।

अपवर्गार्थमिति चेत्, हन्तायां सकृच्छब्दाद्युपभोगेन कृतप्रयोजनस्य प्रधानस्य निवृत्तिमात्रादेव सिध्यतीति कृतं सत्त्वान्यताख्यातिप्रतीक्षणेन ।
न चास्याः स्वरूपतः पुरुषार्थत्वम् ।
तस्मादुभयार्थमपि न प्रधानस्य प्रवृत्तिरुपपद्यत इति सिद्धोर्ऽथाभावः ।
सुगममितरत् ।
शङ्कते दृक्शक्तीति ।
पुरुषो हि दृक्शक्तिः ।
सा च दृश्यमन्तरेणानर्थिका स्यात् ।
नच स्वात्मन्यर्थवती, स्वात्मनि वृत्तिविरोधात् ।
प्रधानं च सर्गशक्तिः ।
सा च सर्जनीयमन्तरेणानर्थिका स्यादिति यत्प्रधानेन शब्दादि सृज्यते तदेव दृक्शक्तेर्दृश्यं भवतीति तदुभयार्थवत्वाय सर्जनमिति शङ्कार्थः ।
निराकरोति सर्गशक्त्यनुच्छेदवदिति ।
यथा हि प्रधानस्य सर्गशक्तिरेकं पुरुषं प्रति चरितार्थापि पुरुषान्तरं प्रति प्रवर्ततेऽनुच्छेदात् ।
एवं दृक्शक्तिरपि तं पुरुषं प्रत्यर्थवत्त्वायानुच्छेदात्सर्वदा प्रवर्तेतेत्यनिर्मोक्षप्रसङ्गः ।
सकृद्दृश्यदर्शनेन वा चरितार्थत्वे न भूयः प्रवर्तेतेति सर्वेषामेकपदे निर्मोक्षः प्रसज्येतेति सहसा संसारः समुच्छिद्येतेति ॥६ ॥

पुरुषाश्मवदिति चेत्तथापि ।
नैव दोषात्प्रच्युतिरिति शेषः ।
मा भूत्पुरुषार्थस्य शक्त्यर्थवत्त्वस्य वा प्रवर्तकत्वम्, पुरुष एव दृक्शक्तिसम्पन्नः पङ्गुरिव प्रवृत्तिशक्तिसंपन्नं  प्रधानमन्धमिव प्रवर्तयिष्यतीति शङ्का ।
दोषादनिर्मोक्षमाह अभ्युपेतहानं तावदिति ।
न केवलमभ्युपेतहानम्,अयुक्तं चैतद्भवद्दर्शनालोचनेनेत्याह कथं चोदासीन इति ।
निष्क्रियत्वे साधनं निर्गुणत्वादिति ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥७ ॥

अङ्गित्वानुपपत्तेश्च ।
यदि प्रधानावस्था कूटस्थनित्या, ततो न तस्याः प्राच्युतिरनित्यत्वप्रसङ्गात् ।
यथाहुःऽनित्यं तमाहुर्विद्वांसो यः स्वभावो न नश्यतिऽ इति ।
तदिदमुक्तं स्वरूपप्राणाशभयादिति ।
अथ परिणामिनित्या ।
यथाहुःऽयस्मिन् विक्रियमाणेऽपि यत्तत्वं न विहन्यते ।
तदपि नित्यम्ऽ

इति ।
तत्राह बाह्यस्य चेति ।
यत्साम्यावस्थया सुचिरं पर्यणमत्कथं  तदेवासति विलक्षणप्रत्ययोपनिपाते वैषम्यमुपैति ।
अनपेक्षस्य स्वतो वापि वैषम्ये न कदाचित्साम्यं भवेदित्यर्थः ॥८ ॥

अन्यथानुमितौ च ज्ञशक्तिवियोगात् ।
एवमपि प्रधानस्येति ।
अङ्गित्वानुपपत्तिलक्षणो दोषस्तावन्न भवद्भिः शक्यः परिहर्तुमिति वक्ष्यामः ।
अभ्युपगम्याप्यस्यादोषत्वमुच्यत इत्यर्थः ।
संप्रत्यङ्गित्वानुपपत्तिमुपपादयति वैषम्योपगमयोग्या अपीति ॥९ ॥

विप्रतिषेधाच्चासमञ्जसम् ।
क्वचित्सप्तेन्द्रियाणीति ।
त्वङ्मात्रमेव हि बुद्धीन्द्रियमनेकरूपादिग्रहणसमर्थमेकं, कर्मेन्द्रियाणि पञ्च, सप्तमं च मन इति सप्तेन्द्रियाणि ।
क्वचित्त्रीण्यन्तःकरणानि ।
बुद्धिरहङ्कारो मन इति ।
क्वचिदेकंबुद्धिरिति ।
शेषमतिरोहितार्थम् ।
अत्राहसांख्यः नन्वौपनिषदानामपीति ।
तप्यतापकभावस्तावदेकस्मिन्नोपपद्यते ।
नहि तपिरस्तिरिव कर्तृस्थभावकः, किन्तु पचिरिव कर्मस्थभावकः ।
परसमवेतक्रियाफलशालि च कर्म ।
तथा च तप्येन कर्मणा तापकसमवेतक्रियाफलशालिना तापकादन्येव भवितव्यम् ।
अनन्यत्वे चैत्रस्येव गन्तुः स्वसमवेतगमनक्रियाफलनगरप्राप्तिशालिनोऽप्यकर्मत्वप्रसङ्गात् ।
अन्यत्वे तु तप्यस्य तापकाच्चैत्रसमवेतगमनक्रियाफलभाजो गम्यस्येव नगरस्य तप्यत्वोपपत्ति ।
तस्मादभेदे तप्यतापकभावो नोपपद्यत इति ।
दूषणान्तरमाह यदि चेति ।
नहि स्वभावाद्भावो वियोजितुं शक्य इति भावः ।
जलधेश्च वीचितरङ्गफेनादयः स्वभावाः सन्त  आविर्भावतिरोभावधर्माणो न तु तैर्जलधिः कदाचिदपि मुच्यते ।
न केवलं कर्मभावात्तप्यस्य तापकादन्यत्वमपि त्वनुभवसिद्धमेवेत्याह प्रसिद्धश्चायमिति ।
तथाहि अर्थोऽप्युपार्जनरक्षणक्षयरागवृद्धिहिंसादोषदर्शनादनर्थः सन्नर्थिनं दुनोति, तदर्थो तप्यस्तापकश्चार्थः, तौ चेमौ लोके प्रतीतभेदौ ।
अभेदे च दूषणान्युक्तानि ।
तत्कथमेकस्मिन्नद्वये भवितुमर्हत इत्यर्थः ।
तदेवमौपनिषदं मतमसमञ्जसमुक्त्वा सांख्यः स्वपक्षे तप्यतापकयोर्भेदे मोक्षमुपपादयति जात्यन्तरभावे त्विति ।
दृग्दर्शनसक्त्योः किल संयोगस्तापनिदानं, तस्य हेतुरविवेकदर्शनसंस्कारोऽविद्या, सा च विवेकख्यात्या विद्यया विरोधित्वाद्विनिवर्त्यते,तन्निवृत्तौ तधेतुकः संयोगो निवर्तते, तन्निवृत्तौ च तत्कार्यस्तापो निवर्तते ।
तदुक्तं पञ्चशिखाचार्येणऽतत्संयोगहेतुविवर्जनात्स्यादयमात्यन्तिको दुःखप्रतीकारःऽ इति ।
अत्र च न साक्षात्पुरुषस्यापरिणामिनो बन्धमोक्षौ, किन्तु बुद्धिसत्त्वस्यैव चितिच्छायापत्त्या लब्धचैतन्यस्य ।
तथाहि

इष्टानिष्टगुणस्वरूपावधारणमविभागापन्नमस्य भोगः, भोक्तृस्वरूपावधारणमपवर्गः,तेन हि बुद्धिसत्वमेवापवृज्यते,तथापि यथा जयः पराजयो वा योघेषु वर्तमानः प्राधान्यात्स्वामिन्यपदिश्यते , एवं बन्धमोक्षौ बुद्धिसत्वे वर्तमानौ कथञ्चित्पुरुषेऽपदिश्येते,स ह्यविभागापत्या तत्फलस्य भोक्तेति ।
तदेतदभिसंघायाह स्यादपि

कदाचिन्मोक्षोपपत्तिरिति ।
अत्रोच्यते न ।
एकत्वादेव तप्यतापकभावानुपपत्तेः ।
यत एकत्वे तप्यतापकभावो नोपपद्यत एकत्वादेव, तस्मात्सांव्यवहारिकभेदाश्रयस्तप्यतापकभावोऽस्माभिरभ्युपेयः ।
तापो हि सांव्यवहारिक एव न पारमार्थिक अत्यसकृदावेदितम् ।
भवेदेष दोषो यद्येकात्मतायां तप्यतापकावन्योन्यस्य विषयविषयिभावं प्रतिपद्येयातामित्यस्मदभ्युपगम इति शेषः ।
सांख्योऽपि हि भेदाश्रयं तप्यतापकभावं ब्रुवाणो न पुरुषस्य तपिकर्मतामाख्यातुमर्हति, तस्यापरिणामितया तपिक्रियाजनितफलशालित्वानुपपत्तेः ।
केवलमनेन सत्त्वं तप्यम् ,अभ्युपेयं तापकं च रजः ।
दर्शितविषयत्त्वात्तु बुद्धिसत्वे तप्ये तदविभागापत्या पुरुषोऽप्यनुतप्यत इव न तु तप्यतेऽपरिणामित्वादित्युक्तं, तदविभागापत्तिश्चाविद्या, तथा चाविद्याकृतस्तप्यतापकभावस्त्वयाभ्युपेयः, सोऽयमस्माभिरुच्यमानः किमिति भवतः परुष इवाभाति ।
अपि च नित्यत्वाभ्युपगमाच्च तापकस्यानिर्मोक्षप्रसङ्गः ।
शङ्कते तप्यतापकशक्त्योर्नित्यत्वेऽपीति ।
सहादर्शनेन  निमित्तेन वर्तत इति सनिमित्तः संयोगस्तदपेक्षत्वादिति ।
निराकरोति न ।
अदर्शनस्य तमस इति ।
न तावत्पुरुषस्य तप्तिरित्युक्तम् ।
केवलमियं बुद्धिसत्त्वस्य तापकरजोजनिता, तस्य च बुद्धिसत्वस्य तामसविपर्यासादात्मनः पुरुषाद्भेदमपश्यतः पुरुषस्तप्यत इत्यभिमानः,न तु पुरुषो विपर्यासतुषेणापि युज्यते ।
तस्य तु बुद्धिसत्वस्य सात्त्विक्या विवेकख्यात्या तामसीयमविवेकख्यातिर्निवर्तनीया ।
न च तमसि मूले शक्यात्यन्तमुच्छेत्तुम् ।
तथा विच्छिन्नापि छिन्नबदरीव पुनस्तमसोद्भूतेन सत्त्वमभिभूय विवेकख्यातिमपोद्य शतशिखराविद्याविर्भाव्येतेति बतेयमपवर्गकथा तपस्विनो दत्तजलाञ्जलिः प्रसज्येत ।
अस्मत्पक्षे त्वदोष इत्याह औपनिषदस्य त्विति ।
यथा हि मुखमवदातमपि मलिनादर्शतलोपाधिकल्पितप्रतिबिम्बभेदं  मलिनतामुपैति,न च तद्वस्तुतो मलिनं , नच बिम्बात्प्रतिबिम्बं वस्तुतो भिद्यते, अथ तस्मिन् प्रतिबिम्बे मलिनादर्शोपधानान्मलिनता पदं लभते ।
तथा चात्मनो मलिनं मुखं पश्यन् देवदत्तस्तप्यते ।
यदा तूपाध्यपनयाद्बिम्बमेव कल्पनावशात्प्रतिबिम्बं तच्चावदातमिति तत्त्वमवगच्छति तदास्य तापः प्रशाम्यति नच मलिनं मे मुखमिति ।
एवमविद्योपधानकल्पितावच्छेदो जीवः परमात्मप्रतिबिम्बकल्पः कल्पितैरेव शब्दादिभिः संपर्कात्तप्यते नतु तत्त्वतः परमात्मनोऽस्ति तापः ।
यदा तुऽतत्त्वमसिऽइति वाक्यश्रवणमननध्यानाभ्यासपरिपाकप्रकर्षपर्यन्तजोऽस्य साक्षात्कार उपजायते तदा जीवः शुद्धबुद्धतत्त्वस्वभावमात्मनोऽनुभवन्निर्मृष्टनिखिलसवासनक्लेशजालः केवलः स्वस्थो भवति, न चास्य पुनः संसारभयमस्ति तद्धेतोरवास्तवत्वेन समूलकाषं कषितत्वात् ।
सांख्यस्य तु सतस्तमसोऽशक्यसमुच्छेदत्वादिति ।
तदिदमुक्तं विकारभेदस्य च वाचारम्भणमात्रत्वश्रवणादिति ॥१० ॥

प्रधानकारणवाद इति ।
यथैव प्रधानकारणवादो ब्रह्मकारणवादविरोध्येवं परमाणुकारणवादोऽप्यतः सोऽपि निराकर्तव्यः ।
ऽएतेन शिष्टापरिग्रहा अपि व्याख्याताःऽ इत्यस्य प्रपञ्च आरभ्यते तत्र वैशेषिका ब्रह्मकारणत्वं दूषयांबभूवुः ।
चेतनं चेदाकाशादीनामुपादानं तदारब्धमाकाशादि चेतनं स्यात् ।
कारणगुणक्रमेण हि कार्ये गुणारम्भो दृष्टः,यथा शुक्लैस्तन्तुभिरारब्धः पटः शुक्लः, न जात्वसौ कृष्णो भवति ।
एवं चेतनेनारब्धमाकाशादि चेतनं भवेन्न त्वचेतनम् ।
तस्मादचेतनोपादानमेव जगत् ।
तच्चाचेतनं परमाणवः ।
सूक्ष्मात्खलु स्थूलस्योत्पत्तिर्दृश्यते, यथा तन्तुभिः पटस्यैवमंशुभ्यस्तन्तूनामेवमपकर्षपर्यन्तं कारणद्रव्यमतिसूक्ष्ममनवयवमवतिष्ठते, तच्च परमाणु ।
तस्य तु सावयवत्वेऽभ्युपगम्यमानेऽनन्तावयवत्वेन सुमेरुराजसर्षपयोः समानपरिमाणत्वप्रसङ्ग इत्युक्तम् ।
तत्र च प्रथमं तावददृष्टवत्क्षेत्रज्ञसंयोगात्परमाणौ कर्म, ततोऽसौ परमाण्वन्तरेण संयुज्यद्व्यणुकमारभते. बहवस्तु परमाणवः संयुक्ता न सहसा स्थूलमारभन्ते, परमाणुत्वे सति बहुत्वात्, घटोपगृहीतपरमाणुवत् ।
यदि हि घटोपगृहीताः परमाणवो घटमारभेरन्न घटे प्रविभज्यमाने कपालशर्कराद्युपलभ्येत, तेषामनारब्धत्वात्,घटस्यैव तु तैरारब्धत्वात् ।
तथा सति मुद्गरप्रहारात्घटविनाशे न किञ्चिदुपलभ्येत, तेषामनारब्धत्वात् ।
तदवयवानां परमाणूनामतीन्द्रियत्वात् ।
तस्मान्न बहूनां परमाणूनां द्रव्यं प्रति समवायिकारणत्वम्, अपि तु द्वावेव परमाणू द्य्वणुकमारभेते ।
तस्य चाणुत्वं परिमाणं परमाणुपरिमाणात्पारिमाण्डल्यादन्यदीश्वरबुद्धिमपेक्ष्योत्पन्ना द्वित्वसंख्यारभते ।
नच द्व्यणुकाभ्यां द्रव्यस्यारम्भः, वैयर्थ्यप्रसङ्गात् ।
तदपि हि द्व्यणुकमेव भवेन्न तु महत् ।
कारणबहुत्वमहत्त्वप्रचयविशेषेभ्यो हि महत्त्वस्योत्पत्तिः ।
नच द्व्यणुकयोर्महत्त्वमस्ति, यतस्ताभ्यामारब्धं महद्भवेत् ।
नापि तयोर्बहुत्वं, द्वित्वादेव ।
नच प्रचयभेदस्तूलपिण्डानामिव, तदवयवानामनवयवत्वेन प्रशिथिलावयवसंयोगभेदविरहात् ।
तस्मात्तेनापि तत्करणद्व्यणुकवदणुनैव भवितव्यं, तथा च पुरुषोपभोगातिशयाभावाददृष्टनिमित्तत्वाच्च विश्वनिर्माणस्य भोगार्तत्वात्तत्कारणेन च द्व्यणुकेन तन्निष्पत्तेः कृतं द्व्यणुकाश्रयेण द्व्यणुकान्तरेणेत्यारम्भवैयर्थ्यात् ।
आरम्भार्थवत्त्वाय बहुभिरेव द्व्यणुकैस्त्र्यणुकं चतुरणुकं वा द्रव्यं महद्दीर्घमारब्धव्यम् ।
अस्ति तत्र तत्र भोगभेदः ।
अस्ति च बहुत्वसंख्येश्वरबुद्धिमपेक्ष्योत्पन्ना महत्त्वपरिमाणयोनिः ।

त्र्यणुकादिभिरारब्धं तु कार्यद्रव्यं कारणबहुत्वाद्वा कारणमहत्वाद्वा कारणप्रचयभेदाद्वा महद्भवतीति प्रक्रिया ।
तदेतयैव प्रक्रियया कारणसमवायिनो गुणाः कार्यद्रव्ये समानजातीयमेव गुमान्तरमारभन्त इति दूषणमदूषणीक्रियते,व्यभिचारादित्याह महद्दीर्घवद्वा हृस्वपरिमण्डलाब्याम् ।
यथा महद्द्रव्यं त्र्यणुकादि हृस्वाद्द्व्यणुकाज्जायते,न तु महत्त्वगुणोपजनने द्व्यणुकगतं महत्त्वमपेक्षते,तस्य हृस्वत्वात् ।
यथा वा तदेव त्र्यणुकादि दीर्धं हृस्वाद् द्व्यणुकाज्जायते, न तु तद्गतं दीर्घत्वमपेक्षते,तदभावात् ।
वाशब्दश्चार्थेऽनुक्तसमुच्चयार्थः ।
यथा द्व्यणुकमणु हृस्वपरिमाणं परिमण्डलात्परमाणोरपरिमण्डलं जायत एवं चेतनाद्ब्रह्मणोऽचेतनं जगन्निष्पद्यत इति सूत्रयोजना ।
भाष्ये  परमाणुगुणविशेषस्त्विति ।
पारिमाण्डल्यग्रहणमुपलक्षणम् ।
न द्व्यणुकेऽणुत्वमपि परमाणुवर्ति पारिमाण्डल्यमारभते, तस्य हि द्वित्वसंख्यायोनित्वादित्यपि द्रष्टव्यम् ।
हृस्वपरिमम्डलाभ्यामिति सूत्रं गुणिपरं न गुणपरम् ।
यदाहि द्वे द्वे द्व्यणुकेइति पठितव्ये प्रमादादेकं द्वेपदं न पठितम् ।
एवं चतुरणुकमित्याद्युपपद्यते ।
इतरथा हि द्व्यणुकमेव तदपि स्यान्न तु महदित्युक्तम् ।
अथवा द्वे इति द्वित्वे , यथाऽह्येकयोर्द्विवचनैकवचनेऽ इति ।
अत्र हि द्वित्वेकत्वयोरित्यर्थः ।
अन्यथा ह्येकेष्विति स्यात्संख्येयानां बहुत्वात् ।
तदेवं योजनीयं द्व्यणुकाधिकरणे ये द्वित्वे ते यदा चतुरणुकमारभेते संख्येयानां चतुर्णां द्व्यणुकानामारम्भकत्वात्तत्तद्गते द्वित्वसंख्ये अपि आरम्भिके इत्यर्थः ।
एवं व्यवस्थितायां वैशेषिकप्रक्रियायां तद्दूषणस्य व्यभिचार उक्तः ।
अथाव्यवस्थिता तथापि तदवस्थो व्यभिचार इत्याह यदापि बहवः परमाणव इति ।
नाणु जायते नो हृस्वं जायते इति योजना ।
चोदयति अथ  मन्यसे विरोधिना परिमाणान्तरेणस्वकारणद्वारेणात्क्रान्तत्वादिति ।
परिहरति मैवं मंस्था इति ।
कारणगता गुणा न कार्ये समानजातीयं गुणान्तरमारभन्त इत्येतावतैवेष्टसिद्धौ न तधेत्वनुसारेण खेदनीयं मन इत्यर्थः ।
अपि च सत्परिमाणान्तरमाक्रामति नोत्पत्तेश्च प्राक्परिमाणान्तरं सदिति कथमाक्रामेत् ।
नच तत्कारणमाक्रामति ।
पारिमाण्डल्यस्यापि  समानजातीयस्य कारणस्यात्क्रमणहेतोर्भावेन समानबलतयोभयकार्यानुत्पादप्रसङ्गादित्याशयवानाह नच परिमाणान्तरात्क्रान्तत्वमिति ।
नच परिमाणान्तरारम्भे  व्यापृतता पारिमाण्डलायादीनाम् ।
नच कारणबहुत्वादीनां संनिधानमसंनिधानं च पारिमाण्डल्यस्येत्याह नच परिमाणान्तरारम्भे इति ।
व्यभिचारान्तरमाह संयोगाच्चेति ।
शङ्कते द्रव्ये प्रकृत इति ।
निराकरोति न ।
दृष्टान्तेनेति ।
न चास्माकमयमनियमः, भवतामपीत्याह सूत्रकारोऽपीति ।
सूत्रं व्याचष्टे यथा प्रत्यक्षाप्रत्यक्षयोरिति ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥११ ॥

उभयथापि न कर्मातस्तदभावः ।
परमाणूनामाद्यस्य कर्मणः कारणाभ्युपगमेऽनभ्युपगमे वा न कर्मातस्तदभावस्तस्य द्व्यणुकादिक्रमेण सर्गस्याभावः ।
अथवा यद्यणुसमवाय्यदृष्टमथवा क्षेत्रज्ञसमवायि , उभयथापि तस्याचेतनस्य चेतनानधिष्ठितस्याप्रवृत्तेः  कर्मभावोऽतस्तदभावः सर्गाभावः ।
निमित्तकारणतामात्रेण त्वीश्वरस्याधिष्ठातृत्वमुपरिष्टान्निराकरिष्यते ।
अथवा संयोगोत्पत्त्यर्थं विभागोत्पत्त्यर्थमुभयथापि न कर्मातः सर्गहेतोः  संयोगस्याभावात्प्रलयहेतोर्विभागस्याभावात्तदभावः ।
तयोः सर्गप्रलययोरभाव इत्यर्थः ।
तद्तत्सूत्रं तात्पर्यतो व्याचष्टे इदानीं  परमाणुकारणवादमिति ।
निराकार्यस्वरूपमुपपत्तिसहितमाह स च वाद इति ।
स्वानुगतैः स्वसंबद्धैः ।
संबन्धश्चाधार्याधारभूत इहप्रत्ययहेतुः समवायः ।
पञ्चमभूतस्यानवयवत्वात्तानीमानि चत्वारि भूतानीति ।
तत्र परमाणुकारणवादे इयमभिधीयते  सूत्रम् ।
तत्र प्रथमां व्याख्यामाह कर्मवतामिति ।
अभिघातादीत्यादिग्रहणेन नोदनसंस्कारगुरुत्वद्रवत्वानि गृह्यन्ते ।
नोदनसंस्कारावभिघातेन समानयोगक्षेमौ, गुरुत्वद्रवत्वे च परमाणुगते सदातने इति कर्मसातत्यप्रसङ्गः. द्वितीयं व्याख्यानमाशङ्कापूर्वमाह अथादृष्टंधर्माधर्मौ ।
आद्यस्य कर्मण इति ।
आत्मनश्चक्षेत्रज्ञस्य अनुत्पन्नचैतन्यस्येति ।
अदृष्टवता पुरुषेणेति ।
संयुक्तसमवायसंबन्ध इत्यर्थः ।
संबन्धस्य सातत्यादिति ।
यद्यपि परमाणुक्षेत्रज्ञयोः  संयोगः परमाणुकर्मजस्तथापि तत्प्रवाहस्य  सातत्यमिति भावः. सर्वात्मना चेदुपचयाभावः ।
एकदेशेन हि संयोगे यावण्वोरेकदेशौ निरन्तरौ ताभ्यामन्ये एकदेशाः संयोगेनाव्याप्ता इति प्रथमोपपद्यते ।
सर्वात्मना तु नैरन्तर्ये परमाणावेकस्मिन्  परमाण्वान्तराण्यपि  संमान्तीति न प्रथमा स्यादित्यर्थः ।
शङ्कते यद्यपि निष्प्रदेशाः परमाणवस्तथापि संयोगस्तयोरव्याप्यवृत्तिरेवंस्वभावत्वात् ।
कैषा वाचोर्युक्तिर्निष्प्रदेशं संयोगो न व्याप्नोतीति ।
एवैष वाचोर्युक्तिर्यद्यथा प्रतीयते तत्तथाभ्युपेयत इति ।
तामिमां शङ्कां सूद्धारामाह परमाणूनां कल्पिता इति ।
नह्यस्ति संभवो निरवयव एकस्तदैव तेनैव संयुक्तश्चासंयुक्तश्चेति, भावाभावयोरेकस्मिन्नद्वये विरोधात् ।
अविरोधे वा न क्वचिदपि विरोधोऽवकाशमासादयेत ।
प्रतीतस्तु प्रदेशकल्पनयापि कल्प्यते ।
तदिदमुक्तं कल्पिताः प्रदेशाः इति ।
तथा च सूद्धारेयमिति तामुद्धरति कल्पितानामवस्तुत्वादिति ।
तृतीयं व्याख्यामाह यथा चादिसर्ग इति ।
नन्वभिघातनोदनादयः प्रलयारम्भसमये कस्माद्विभागारम्भककर्महेतवो न संभवन्त्यत आह नहि तत्रापि किञ्चिन्नियतमिति ।
संभवन्त्यभिघातादयः कदाचित्क्वचित् ।
न त्वपर्यायेण सर्वस्मिन् ।
नियमहेतोरभावादित्यर्थः ।
न प्रलयप्रसिद्ध्यर्थमिति ।
यद्यपि शरीरादिप्रलयारम्भेऽस्ति दुःखभोगस्तथाप्यसौ पृथिव्यादिप्रलये  नास्तीत्यभिप्रेत्येदमुदितमिति मन्तव्यम् ॥१२ ॥

समवायाभ्युपगमाच्च साम्यादनवस्थितेः ।
व्याचष्टे समवायाभ्युपगमाच्चेति ।
न तावत्स्वतन्त्रः समवायोऽत्यन्तं भिन्नः समवायिभ्यां  समवायिनौ घटयितुमर्हत्यतिप्रसङ्गात् ।
तस्मादनेन समवायिसंबन्धिना सता समवायिनौ घटनीयौ, तथा च समवायस्य संबन्धान्तरेण  समवायिसंबन्धेऽभ्युपगम्यमानेऽनवस्था ।
अथासौ संबन्धिभ्यां संबन्धे न संबन्धान्तरमपेक्षते संबन्धिसंबन्धनपरमार्थत्वात् ।
तथाहि  नासौ भिन्नेऽपि संबन्धिनिरपेक्षो निरूप्यते ।
न च तस्मिन् सति समबन्घिनावसंबन्घिनौ भवतः ।
तस्मात्स्वभावादेव समवायः समवायिनोर्न संबन्धान्तरेणेति नानवस्थेति चोदयति नन्विहप्रत्ययग्राह्या इति ।
परिहरति नेत्युच्यते ।
संयोगोऽप्येवमिति ।
तथाहि संयोगोऽपि संबन्धिसंबन्धनपरमार्थः ।
नच भिन्नेऽपि संयोगिभ्यां विना निरूप्यते ।
नच तस्मिन् सति संयोगिनावसंयोगिनौ भवत इति तुल्यचर्चः ।
यद्युच्येत गुणः संयोगः , नच द्रव्यासमवेतो गुणो भवति, न चास्य समवायं विना समवेतत्वं, तस्मात्संयोगस्यास्ति समवाय इति शङ्कामपाकरोति नच गुणत्वादिति ।
यद्यसमवायेऽस्यागुणत्वं भवति कामं भवतु न नः काचित्क्षतिः,तदिदमुक्तं गुणपरिभाषायाश्चेति ।
परमार्थतस्तु द्रव्याश्रयीत्युक्तम् ।
तच्च विनापि समवायं स्वरूपतः संयोगस्योपपद्यत एव ।
नच कार्यत्वात्समवाय्यसमवायिकारणापेक्षितया संयोगः समवायीति युक्तम्च अजसंयोगस्यातथात्वप्रसङ्गात् ।
अपि च समवायस्यापि संबन्ध्यधीनसद्भावस्य संबन्धिनश्चैकस्य द्वयोर्वा विनाशित्वेन विनाशित्वात्कार्यत्वम् ।
नह्यस्ति संभवो गुणो वा गुणगुणिनौ वावयवो वावयवावयविनौ वा न स्तोऽप्यस्ति च तयोः संबन्ध इति ।
तस्मात्कार्यः समवायः ।
तथा च यथैष निमित्तकारणमात्राधीनोत्पाद एवं संयोगोऽपि ।
अथ समवायोऽपि समवाय्यसमवायिकारणे अपेक्षते तथापि सैवानवस्थेति ।
तस्मात्समवायवत्संयोगोऽपि न संबन्धान्तरमपेक्षते ।
यद्युच्येत संबन्धिनावसौ घटयति नात्मानमपि संबन्धिभ्यां, तत्किमसावसंबद्ध एव संबन्धिभ्याम्,एवं चेदत्यन्तभिन्नोऽसंबद्धः कथं संबन्धिनौ संबन्धयेत् ।
संबन्धने वा हिमवद्विन्ध्यावपि संबन्धयेत् ।
तस्मात्संयोगः संयोगिनोः समवायेन संबद्ध इति वक्तव्यम् ।
तदेतत्समवायस्यापि समवायिसंबन्धे समानमन्यत्राभिनिवेशात् ।
तथा च चानवस्थेति भावः ॥१३ ॥

नित्यमेव च भावात् ।
प्रवृत्तेरप्रवृत्तेर्वेति शेषः ।
अतिरोहितार्थमस्य भाष्यम् ॥१४ ॥

रूपादिमत्त्वाच्च विपर्ययो दर्शनात् ।
यत्किल भूतभौतिकानां मूलकारणं तद्रूपादिमान् परमाणुर्नित्य इति भवद्भिरभ्युपेयते, तस्य चेद्रूपादिमत्त्वमभ्युपेयेत परमाणुत्वनित्यत्वविरुद्धे स्थौल्यानित्यत्वे प्रसज्येयातां, सोऽयं प्रसङ्ग एकधर्माभ्युपगमे धर्मान्तरस्य ।
नियता प्राप्तिर्हि प्रसङ्गलक्षणं , तदनेन प्रसङ्गेन जगत्कारणप्रसिद्धये प्रवृत्तं साधनं रूपादिमन्नित्यपरमाणुसिद्धेः प्रच्याव्य ब्रह्मगोचरतां नीयते ।
तदेतद्वैशेषिकाभ्युपगमोपन्यासपूर्वकमाह सावयवानां द्रव्याणामिति ।
परमाणुनित्यत्वसाधनानि च तेषामुपन्यस्य दूषयति यच्च नित्यत्वे कारणमिति ।
सदितिप्रागभावाह्यवच्छिनत्ति ।
अकारणवदितिघटादेः ।
यदपि

नित्यत्वे द्वितीयमिति ।
लब्धरूपं हि क्वचित्किञ्चिदन्यत्र निषिध्यते ।
तेनानित्यमिति लौकिकेन निषेधेनान्यत्र नित्यत्वसद्भावः कल्पनीयः, ते चान्ये परमाणव इति ।
तन्न ।
आत्मन्यपि नित्यत्वोपपत्तेः ।
व्यपदेशस्य च प्रतीतिपूर्वकस्य तदभावे निर्मूलस्यापि दर्शनात् ।
यथेह  वटे यक्ष इति ।
यदपि नित्यत्वे तृतीयं कारणमविद्येति ।

यदि सतां परमाणूनां परिदृश्यमानस्थूलकार्याणां प्रत्यक्षेण कारणाग्रहणमविद्या तया नित्यत्वम्, एवं सति द्व्यणुकस्यापि नित्यत्वम् ।
अथाद्रव्यत्वे सतीति विशेष्येततथा सति न द्व्यणुके व्यभिचारः, तस्यानेकद्रव्यत्वेनाविद्यमानद्रव्यत्वानुपपत्तेः ।
तथाप्यकारणवत्त्वमेव नित्यतानिमित्तमापद्येत,यतोऽद्रव्यत्वमविद्यमानकारणभूतद्रव्यत्वमुच्यते, तथा च पुनरुक्तमित्याह तस्य चेति ।
अपि चाद्रव्यत्वे सति सत्त्वादित्यत एवेष्टार्थसिद्धेरविद्येति व्यर्थम् ।
अथाविद्यापदेन द्रव्यविनाशकारणद्वयाविद्यमानत्वमुच्यते,द्विविधो हि द्रव्यनाशहेतुरवयवविनाशोऽवयवव्यतिषङ्गविनाशश्च, तदुभयं परमाणौ नास्ति, तस्मान्नित्यः परमाणुः ।
नच सुखादिभिर्व्यभिचारः, तेषामद्रव्यत्वादित्याह अथापीति ।
निराकरोति नावश्यमिति ।
यदि हि संयोगसचिवानि बहूनि द्रव्याणि द्रव्यान्तरमारभेरन्निति प्रक्रिया सिध्येत्सिध्येत्द्रव्यद्वयमेव(?) तद्विनाशकारणमिति ।
नत्वेतदस्ति, द्रव्यस्वरूपापरिज्ञानात् ।
न तावत्तन्त्वाधारस्तद्व्यतिरिक्तः पटो नामास्ति यः संयोगसचिवैस्तन्तुभिरारभ्येतेत्युक्तमधस्तात्. षट्पदार्थस्य दूषयन्नग्रे वक्ष्यति ।
किन्तु कारणमेव विशेषवदवस्थान्तरमापद्यमानंकार्यं, तच्च सामान्यात्मकम् ।
तथाहि मृद्वा सुवर्णं वा सर्वेषु घटरुचकादिष्वनुगतं सामान्यमनुभूयते ।
न चैते घटरुचकादयो मृत्सुवर्णाभ्यां व्यतिरिच्यन्त इत्युक्तम् ।
अग्रे च वक्ष्यामः ।
तस्मान्मृत्सुवर्णे एव तेन तेनीकारेण परिणममाने घट इति च रुचक इति च कपालशर्कराकणमिति च शकलकणिकाचूर्णमिति च व्याख्यायेते ।
तत्र तत्रोपादानयोर्मृत्सुवर्णयोः प्रत्यभिज्ञानात् ।
न तु घटादयो वा कपालादिषु कपालादयो वा घटादिषु च रुचकादयो वा शकलादिषु शकलादयो वा रुचकादिषु प्रत्यभिज्ञायन्ते यत्र कार्यकारणभावो भवेत् ।
न च विनश्यन्तमेव घटक्षणं प्रतीत्य कपालक्षणोऽनुपादान एवोत्पद्यते तत्किमुपादानप्रत्यभिज्ञानेनेति वक्तव्यम्, एतस्या अपि वैनाशिकप्रक्रियाया उपरिष्टान्निराकरिष्यमाणत्वात् ।
तस्मादुपजनापायधर्माणो विशेषावस्थाः सामान्यस्योपादेयाः, सामान्यात्मा तूपादानम् ।
एवं व्यवस्थिते यथा सुवर्णद्रव्यं काठिन्यावस्थामपहाय द्रवावस्थया परिगणितं, न च तत्रावयवविभागः सन्नपि द्रवत्वे कारणं, परमाणूनां भवन्मते तदभावेन द्रवत्वानुपपत्तेः, तस्माद्यथा एवं गुणादयो न द्रव्याद्यनधीननिरूपणाः, अपि तु यदा यदा निरूप्यन्ते तदा तदा तदाकारतयैव प्रथन्ते न तु प्रथायामेषामस्ति स्वातन्त्र्यं, तस्मान्नातिरिच्यन्ते द्रव्यादपि तु द्रव्यमेव  सामान्यरूपं तथा तथा प्रथत इत्यर्थः ।
द्रव्यकार्यत्वमात्रं गुणादीनां द्रव्याधीनत्वमिति मन्वानश्चोदयति नन्वग्रेरन्यस्यापीति ।
परिहरति भेदप्रतीतेरिति ।
न तदधीनोत्पादतां तदधीनत्वमाचक्ष्महे किन्तु तदाकारतां, तथा च न व्यभिचार इत्यर्थः ।
शङ्कते गुणानां द्रव्याधीनत्वं द्रव्यगुणयोरयुतसिद्दत्वादिति यद्युच्येत ।
यत्र हि द्वावाकारिणौ विभिन्नाभ्यामाकाराभ्यामवगम्यते तौ संबद्धासंबद्धौ वा वैयधिकरण्येन प्रतिभासेते,यथेह कुण्डे दधि यथा वा गौरश्व इति, न तथा गुणकर्मसामान्यविशेषसमवायाः, तेषां द्रव्यकारतयाकारान्तरायोगेन द्रव्यादाकारिणोऽन्यत्वेनाकारितया व्यवस्थानाभावात्सेयमयुतसिद्धिः ।
तथा च सामानाधिकरण्येन प्रथेत्यर्थः ।
तामिमामयुतसिद्धिं वकल्प्य दूषयति

तत्पुनरयुतसिद्धत्वमिति ।
तत्रापृथग्देशत्वं तदभ्युपगमेन विरुध्यत इत्याह अपृथग्देशत्व इति ।
यदि तु संयोगिनोः कार्ययोः संबन्धिभ्यामन्यदेशत्वे युतसिद्धिस्ततोऽन्यायुतसिद्धिः, नित्ययोस्तु संयोगिनोर्द्वयोरन्यतरस्य वा पृथग्गतिमत्त्वं युतसिद्धिस्ततोऽन्यायुतसिद्धिः, तथा चाकाशपरमाण्वोः परमाण्वोश्च संयुक्तयोर्युतसिद्धिः सिद्धा भवति ।
गुणगुणिनोश्च शौक्ल्यपटयोरयुतसिद्धिः  सिद्धा भवति ।
नहि तत्र शौक्ल्यपटाभ्यां संबन्धिभ्यामन्यदेशौ शौक्ल्यपटौ ।
सत्यपि पटस्य तदन्यतन्तुदेशत्वे शौक्ल्यस्य संबन्धिपटदेशत्वात् ।
तन्न ।
नित्ययोरात्माकाशयोरजसंयोगे उभयस्या अपि युतसिद्धेरभावात् ।
न हि तयोः पृथगाश्रयाश्रितत्वमनाश्रयत्वात् ।
नापि द्वयोरन्यतरस्य वा पृथग्गतिमत्वममूर्तत्वेनोभयोरपि निष्क्रियत्वात् ।
न चाजसंयोगो नास्ति तस्यानुमानसिद्धत्वात् ।
तथाहि  आकाशमात्मसंयोगि, मूर्तद्रव्यसङ्गित्वात्, घटादिवदित्यनुमानम् ।
पृथगाश्रयाश्रयित्वपृथग्गतिमत्वलक्षणयुतसिद्धेरन्या त्वयुतसिद्धिर्यद्यपि नाभ्युपेतविरोधमावहति तथापि न सामानाधिकरण्यप्रथामुपपादयितुमर्हति ।
एवं लक्षणेऽपि  हि समवाये गुणगुणिनोरभ्युपगम्यमाने संबद्धे इति प्रत्ययः स्यान्न तादात्म्यप्रत्ययः ।
अस्य चोपपादनाय  समवाय आस्थीयते भवद्भिः ।
स चेदास्थितोऽपि न प्रत्ययमिममुपपादयेत्कृतं तत्कल्पनया ।
न च प्रत्यक्षः सामानाधिकरण्यप्रत्ययः समवायगोचरः,तद्विरुद्धार्थत्वात् ।
तद्गोचरत्वे हि पटे शुक्ल इत्येवमाकरः स्यान्न तु पटः शुक्ल इति ।
नच शुक्लपदस्य गुणविशिष्टगुणिपरत्वादेवं प्रथेति सांप्रतम् ।
नहि शब्दवृत्त्यनुसारि प्रत्यक्षम् ।
नह्यग्निर्माणवक इत्युपचरिताग्निभावो माणवकः प्रत्यक्षेण दहनात्मना प्रथते ।
न चायमभेदबिभ्रमः समवायनिबन्धनो भिन्नयोरपीति वाच्यम्, गुणादिसद्भावे तद्भेदे च प्रत्यक्षानुभवादन्यस्य प्रमाणस्याभावात्तस्य च भ्रान्तत्वे सर्वाभावप्रसङ्गात् ।
तदाश्रयस्य तु भेदसाधनस्य तद्विरुद्धयोत्थानासंभवात् ।
तदिदमुक्तं तस्य तादात्म्येनैव  प्रतीयमानत्वादिति ।

अपि चायुतसिद्धशब्दोऽपृथगुत्पत्तौ मुख्यः, सा च भवन्मते न द्रव्यगुणयोरस्ति, द्रव्यस्य प्राक्सिद्धेर्गुणस्य च पश्चादुत्पत्तेः, तस्मान्मिथ्यावादोऽयमित्याह युतसिद्धयोरिति ।
अथ भवतु कारणस्य युतसिद्धिः, कार्यस्य त्वयुतसिद्धि कारणातिरेकेणाभावादित्याशङ्क्यान्यथा दूषयति एवमपीति ।
संबन्धिद्वयाधीनसद्भावो हि संबन्धो नासत्येकस्मिन्नपि संबन्धिनि भवितुमर्हति ।
नच समवायो नित्यः स्वतन्त्र इति चोक्तमधस्तात् ।
नच कारणसमवायादनन्या कार्यस्योत्पत्तिरिति शक्यं वक्तुम्, एवं हि सति समवायस्य नित्यत्वाभ्युपगमात्कारणवैयर्थ्यप्रसङ्गः ।
उत्पत्तौ च समवायस्य सैव कार्यस्यास्तु किं समवायेन ।
सिद्धयोस्तु संबन्धे युतसिद्धिप्रसङ्गः ।
न चान्यायुतसिद्धिः संभवतीत्येतदुक्तम् ।
ततश्च यदुक्तं वैशेषिकैर्युतसिद्ध्यभावात् ।
कार्यकारणयोः संयोगविभागौ न विद्यते इतीदं दुरुक्तं स्यात् ।
युतसिध्द्यभावस्यैवाभावात् ।
एतेनाप्राप्तिसंयोगौ युतसिद्धिरित्यपि लक्षणमनुपपन्नम् ।
मा भूदप्राप्तिः कार्यकारणयोः, प्राप्तिस्त्वनयोः संयोग एव कस्मान्न भवति,तत्रास्या असंयोगत्वायान्यायुतसिद्धिर्वक्तव्या ।
तथा च सैवोच्यतां किमनया परम्पराश्रयदोषग्रस्तया ।
न चान्या संभवतीत्युक्तम् ।
यद्युच्येताप्राप्तिपूर्विका प्राप्तिरन्यतरकर्मजोभयकर्मजा वा संयोगः, यथा स्थाणुश्येनयोर्मल्लयोर्वा ।
नच तन्तुपटयोः संबन्धस्तथा, उत्पन्नमात्रस्यैव पटस्य तन्तुसंबन्धात् ।
तस्मात्समवाय एवायमित्यत आह यथा चोत्पन्नमात्रस्येति ।
संयोगजोऽपि हि संयोगो भवद्भिरभ्युपेयते न क्रियाज एवेत्यर्थः ।
न चाप्राप्तिपूर्विकैव प्राप्तिः संयोगः, आत्माकाशसंयोगे नित्ये तदभावात्, कार्यस्य चेत्पन्नमात्रस्यैकस्मिन् क्षणे कारणप्राप्तिविरहाच्चेति ।
अपि च संबन्धिरूपातिरिक्ते संबन्धे सिद्धे तदवान्तरभेदाय लक्षणभेदोऽनुश्रीयेत  स एव तु संबन्ध्यतिरिक्तोऽसिद्धः, उक्तं हि परस्तादतिरिक्तः संबन्धिभ्यां संबन्धोऽसंबद्धो न संबन्धिनौ घटयितुमिष्टे ।
संबन्धिसंबन्धे चानवस्थितिः ।
तस्मादुपपत्त्यनुभवाभ्यां न कार्यस्य कारणादन्यत्वम्, अपि तु कारणस्यैवायमनिर्वाच्यः परिणामभेद इति ।
तस्मात्कार्यस्य कारणादनतिरेकान् किं केन संबद्धं, संयोगस्य च संयोगिभ्यामनतिरेकात्कस्तयोः संयोग इत्याह नापि संयोगस्येति ।
विचारासहत्वेनानिर्वाच्यतामस्यापरिभावयन्नाशङ्कते संबन्धिशब्दप्रत्यय्यतिरेकेणेति ।
निराकरोति न ।
एकत्वेऽपि स्वरूपबाह्यरूपापेक्षयेति ।
तत्तदनिर्वचनीयानेकविशेषावस्थाभेदापेक्षयैकस्मिन्नपि नानाबुद्धिव्यपदेशोपपत्तिरिति ।
यथैको देवदत्तः स्वगतविशेषापेक्षया मनुष्यो ब्राह्मणोऽवदातः, स्वगतावस्थाभेदापेक्षया बालो युवा स्थविरः, स्वक्रियाभेदापेक्षया क्षोत्रियः, परापेक्षया तु पिता पुत्रः पौत्रो भ्राता जामातेति ।
निदर्शनान्तरमाह यथा चैकापि सती रेखेति ।
दार्ष्टान्तिके योजयति तथा संबन्धिनोरिति ।
अङ्गुल्योर्नौरन्तर्यं संयोगः, दधिकुण्डयोरौत्तराधर्यं संयोगः ।
कार्यकारणयोस्तु तादात्म्येऽप्यनिर्वाच्यस्य कार्यस्य भेदं विवक्षित्वा संबन्धिनोरित्युक्तम् ।
नापि संबन्धिविषयत्वे संबन्धशब्दप्रत्यययोःित्येतदप्यनिर्वाच्यभेदाभिप्रायम् ।
अपिचादृष्टवत्क्षेत्रज्ञसंयोगात्परमाणुमनसोश्चाद्यं कर्म भवद्भिरिष्यते ।
ऽअग्नेरूर्ध्वज्वलनं वायोस्तिर्यक्पवनमणुमनसोश्चाद्यं कर्मेत्यदृष्टकारितानिऽ इति वचनात् ।
न चाणुमनसोरात्मानाप्रदेशेन संयोगः संभवति ।
संभवे चाणुमनसोरात्मव्यापित्वात्परममहत्त्वेनानणुत्वप्रसङ्गात् ।
नच प्रदेशवृत्तिरनयोरात्मना संयोगोऽप्रदेशत्वादात्मनः,कल्पनायाश्च वस्तुतत्त्वव्यवस्थापनासहत्वादतिप्रसङ्गादित्याह तथाण्वात्ममनसामिति ।
किञ्चान्यत्द्वाभ्यामणुभ्यां कारणाभ्यां सावयवस्य कार्यस्य द्व्यणुकस्याकाशेनेव संश्लेषानुपपत्तिः ।
संश्लेषः संग्रहो यत एकसंबन्ध्याकर्षे संबन्ध्यन्तराकर्षो भवति तस्यानुपपत्तिरिति ।
अत एव संयोगादन्यः कार्यकारणद्रव्ययोराश्रयाश्रितभावोऽन्यथा

नोपपद्यत इत्यवश्यं कल्पनीयः समवाय इति चेत् ।
निराकरोति न ।
कुतः ।
इतरेतराश्रयत्वात् ।
तद्विभजते कार्यकारणयोर्हीति ।
किञ्चान्यत् ।
परमाणूनामिति ।
ये हि परिच्छिन्नास्ते सावयवाः, यथा घटादयः ।
तथा च परमाणवः, तस्मात्सावयवा अनित्याः स्युः ।
अपरिच्छिन्नत्वे चाकाशादिवत्परमाणुत्वव्याघातः शङ्कते यांस्त्वमिति ।
निराकरोति न ।
स्थूलेति ।
किं सूक्ष्मत्वात्परमाणवो न विनश्यन्त्यथ निरवयवतया तत्र पूर्वस्मिन् कल्पे इदमुक्तं वस्तुभूतापीति ।
भवन्मते उत्तरं कल्पमाशङ्क्य निराकरोति विनश्यन्तोऽप्यवयवविभागेनेति ।
यथा हि घृतसुवर्णादीनामविभज्यमानावयवानामपीति ।
यथा हि पिष्टपिण्डोऽविनश्यदवयवसंयोग एव प्रथते,

प्रथमानश्चाश्वशफाकारतां नीयमानः पुरोडाशतामापद्यते,तत्र पिण्डो नश्यति पुरोडाशश्चोत्पद्यते, नहि तत्र पिण्डावयवसंयोगा विनश्यन्ति,अपि तु संयुक्ता एव सन्तः परं प्रथनेन नुद्यमाना अधिकदेशव्यापका भवन्ति, एवमग्निसंयोगेन सुवर्णद्रव्यावयवाः संयुक्ता एव सन्तो द्रवीभावमापद्यन्ते, नतु मिथो विभज्यन्ते ।
तस्माद्यथावयवसंयोगविनाशावन्तरेणापि सुवर्णपिण्डो विनश्यति, संयोगान्तरोत्पादमन्तरेण च सुवर्णे द्रव उपजायते, एवमन्तरेणाप्यवयवसंयोगविनाशं परमाणवो विनङ्क्ष्यन्त्यन्ये चोत्पत्स्यन्त इति सर्वमवदातम् ॥१७ ॥

समुदाय उभयहेतुकेऽपि तदप्राप्तिः ।
अवान्तरसंगतिमाह वैशेषिकराद्धान्त इति ।
वैशेषिकाः खल्वर्धवैनासिकाः ।
ते हि परमाण्वाकाशादिक्कालात्ममनसां च सामान्यविशेषसमवायानां च गुणानां च केषाञ्चिन्नित्यत्वमभ्युपेत्य शेषाणां निरन्वयविनाशमुपयन्ति, तेन तेर्ऽधवैनाशिकाः ।
तेन तदुपन्यासो वैनाशिकत्वसाम्येन सर्ववैनाशिकान् स्मारयतीति तदनन्तरं वैनाशिकमतनिराकरणमिति ।
अर्धवैनाशिकानां स्थिरभाववादीनां  समुदायारम्भ उपपद्येतापि, क्षणिकभाववादीनां त्वसौ दूरापेत इत्युपपादयिष्यामः ।
तेन नतरामित्युक्तम् ।
तदिदं दूषणाय वैनाशिकमतमुपन्यसितुं तत्प्रकारभेदानाह स च बहुप्रकार इति ।
वादिवैचित्र्यात्खलु , केचित्सर्वास्तित्वमेव राद्धान्तं प्रतिपद्यन्ते केचिज्झानमात्रास्तित्वम् ।
केचित्सर्वशून्यताम् ।
अथ त्वत्रभवतां सर्वज्ञानां तत्त्वप्रतिपत्तिभेदो न संभवति,तत्त्वस्यैकरूप्यादित्येतदपरितोषेणाह विनेयभेदाद्वा ।
हीनमध्यमोत्कृष्टधियो हि शिष्या भवन्ति ।
तत्र ये हीनमतयस्ते सर्वास्तित्ववादेन तदाशयानुरोधाच्छून्यतायामवतार्यन्ते ।
ये तु मध्यमास्ते ज्ञानमात्रास्तित्वेन शून्यतायावतार्यन्ते ।
ये तु प्रकृष्टमतयस्तेभ्यः साक्षादेव शून्यतातत्त्वं प्रतिपाद्यते ।
यथोक्तं बोधचित्तविवरणे देशना लोकनाथानां सत्त्वाशयवशानुगाः ।
भिद्यन्ते बहुधा लोक उपायैर्बहुभिः पुनः ॥१ ॥

गम्भीरोत्तानभेदेन क्वचिच्चोभयलक्षणा ।
भिन्नापि देशनाभिन्ना शून्यताद्वयलक्षणा ॥२ ॥

इति ।
यद्यपि वैभाषिकसौत्रान्तिकयोरवान्तरमतभेदोऽस्ति, तथापि सर्वास्तितायामस्ति संप्रतिपत्तिरित्येकीकृत्योपन्यासः ।
तथा च त्रित्वमुपपन्नमिति ।
पृथिवी खरस्वभावा, आपः स्नेहस्वभावाः, अग्निरुष्णस्वभावः, वायुरीरणस्वभावः ।
ईरणं प्रेरणम् ।
भूतभौतिकानुक्त्वा चित्तचैत्तिकानाह तथा रूपेति ।
रूप्यन्ते एभिरिति रूप्यन्त इति च व्युत्पत्या सविषयाणीन्द्रियाणि रूपस्कन्धः ।
यद्यपि रूप्यमाणाः पृथिव्यादयो बाह्यास्तथापि कायस्थत्वाद्वा इन्द्रियसंबन्धाद्वा भवन्त्याध्यात्मिकाः ।
विज्ञानस्कन्धोऽहमित्याकारो रूपादिविषय इन्द्रियादिजन्यो वा दण्डायमानः ।
वेदनास्कन्धो या प्रियाप्रियानुभयविषयस्पर्शे  सुःखदुःखतद्रहितविशेषावस्था चित्तस्य जायते स वेदनास्कन्धः ।
संज्ञास्कन्धः सविकल्पप्रत्ययः संज्ञासंसर्गयोग्यप्रतिभासः, यथा डित्थः कुण्डली गौरो ब्राह्मणो गच्छतीत्येवञ्जातीयकः ।
संस्कारस्कन्धो रागादयः क्लेशाः,उपक्लेशाश्च मदमानादयः, धर्माधर्मौ चेति ।
तदेतेषां समुदायः पञ्चस्कन्धी ।
तस्मिन्नुभयहेतुकेऽपीति ।
बाह्ये पृथिव्या द्व्यणुहेतुके भूतभौतिकसमुदाये, रूपविज्ञानादिस्कन्धहेतुके च समुदाय आध्यात्मिकेऽभिप्रेयमाणे तदप्राप्तिस्तस्य समुदायस्यायुक्तता ।
कुतः ।
समुदायिनामचेतनत्वात् ।
चेतनो हि कुलालादिः सर्वं मृद्दण्डाद्युपसंहृत्य समुदायात्मकं घटमारचयन् दृष्टः ।
नह्यसति मृद्दण्डादिव्यापारीणि विदुषि कुलाले स्वयमचेतना मृद्दण्डादयो व्यापृत्य जातु घटमारचयन्ति ।
न चासति कुविन्दे तन्तुवेमादयः पटं वयन्ते ।
तस्मात्कार्योत्पादस्तदनुगुणकारणसमवधानाधीनस्तदभावे न भवति ।

कार्योत्पादानुगुणं च कारणसमवधानं चेतनप्रेक्षाधीनमसत्यां चेतनप्रेक्षायां न भवितुमुत्सहत इति कार्योत्पत्तिश्चेतनप्रेक्षाधीनत्वव्याप्ता व्यापकविरुद्धोपलब्ध्या चेतनानधिष्ठितेभ्यः कारणेभ्यो व्यावर्तमाना चेतनाधिष्ठितत्व अवावतिष्ठत इति प्रतिबन्धसिद्धिः ।
यद्युच्येत अद्धा चेतनाधीनैव कार्योत्पत्तिः, अस्ति तु चित्तं चेतनं , तद्धीन्द्रियादिविषयस्पर्शे सत्यभिज्वलत्तत्कारणचक्रं यथायथा कार्याय पर्याप्तं तथातथा प्रकाशयदचेतनानि कारणान्यधिष्ठाय कार्यमभिनिर्वर्तयतीति, तत्राह चित्ताभिज्वलनस्य च समुदायसिद्य्धधीनत्वात् ।
न खलु बाह्याभ्यान्तरसमुदायसिद्धिमन्तरेण चित्ताभिज्वलनं , ततस्तु तामिच्छन् दुरुत्तरमितरेतराश्रयमाविशेदिति ।
न च प्राग्भवीया चित्ताभिदीप्तिरुत्तरसमुदायं घटयति ।
घटनसमये तस्याश्चिरातीतत्वेन सामर्थ्यविरहात् ।
अस्मद्राद्धान्तवदन्यस्य चेतनस्य भोक्तुः प्रशासितुर्वा स्थिरस्य संघातकर्तुरनभ्युपगमात् ।
कारणविन्यासभेदं हि विद्वान् कर्ता भवति ।
न चान्वयव्यतिरेकावन्तरेण तद्धिन्यासभेदं वेदितुमर्हति ।
नच सक्षमिकोऽन्वयव्यतिरेककालावस्थायी ज्ञातुमन्वयव्यतिरेकावुत्सहते ।
अत उक्तं स्थिरस्येति ।
यद्युच्येत असमवहितान्येव कारणानि कार्यं करिष्यन्ति परस्परानपेक्षाणि, कृतमत्र समवधाययित्रा चेतनेनेत्यत आह निरपेक्षप्रवृत्त्यभ्युपगमे चेति ।
यद्युच्यते अस्त्यालयविज्ञानमहङ्कारास्पदं पूर्वापरानुसंघातृ, तदेव कारणानां प्रतिसंघातृ भविष्यतीति,तत्राह आशयस्यापीति ।
यत्खल्वेकं यदि स्थिरमास्थीयेत ततो नामान्तरेणात्मैव ।
अथ क्षणिकं, तत उक्तदोषापत्तिः ।
नच तत्संतानस्तस्यान्यत्वे नामान्तरेणात्माभ्युपगतोऽनन्यत्वे च विज्ञानमेव ,तच्च क्षणिकमेवेत्युक्तदोषापत्तिः ।
आशेरतेऽस्मिन् कर्मानुभववासना इत्याशय आलयविज्ञानं तस्य ।
अपि च प्रवृत्तिः समुदायिनां व्यापारः ।
नच क्षणिकानां व्यापारो युज्यते ।
व्यापारो हि व्यापारदाश्रयस्तत्कारणकश्च लोके प्रसिद्धः ।
तेन व्यापारवता व्यापारात्पूर्वं  व्यापारसमये च भवितव्यम् ।
अन्यथा कारणत्वाश्रयत्वयोरयोगात् ।
न च समसमययोरस्ति कार्यकारणभावः ।
नापि भिन्नकालयोराधाराधेयभावः ।
तथा च क्षणिकत्वहानिरित्याह क्षणिकत्वाभ्युपगमाच्चेति ॥१८ ॥

इतरेतरप्रत्ययत्वादिति चेन्नोत्पत्तिमात्रनिमित्तत्वात् ।
यद्यपीति ।
अयमर्थः संक्षेपतो हि प्रतीत्यसमुत्पादलक्षणमुक्तं बुद्धेनऽइदं प्रत्ययफलम्ऽ इति ।
ऽउत्पादाद्वा तथागतानामनुत्पादाद्वा स्थितैषा धर्माणां धर्मताऽ ।
ऽधर्मस्थितिता धर्मनियामकता प्रतीत्यसमुत्पादानुलोमताऽइति ।
अथ पुनरयं प्रतीत्यसमुत्पादो द्वाभ्यां कारणाभ्यां भवति हेतूपनिबन्धतश्च प्रत्ययोपनिबन्धतश्च ।
स पुनर्द्विविधो बाह्य आध्यात्मिकश्च ।
तत्र बाह्यस्य प्रतीत्यसमुत्पादस्य हेतूपनिबन्धः यदिदं बीजादङ्कुरोऽङ्कुरात्पत्रं पत्रात्काण्डं काण्डान्नालो नालाद्गर्भो गर्भाच्छूकः शूकात्पुष्पं पुष्पात्फलमिति ।
असति बीजेऽङ्कुरो न भवति, यावदसति पुष्पे फलं न भवति ।
सति तु बीजेऽङ्कुरो भवति, यावत्पुष्पे सति फलमिति ।
तत्र बीजस्य नैवं भवति ज्ञानमहमङ्कुरं निर्वर्तयामीति ।
. अङ्कुरस्यापि नैवं भवति ज्ञानमहं बीजेन निर्वर्तित इति ।
एवं यावत्पुष्पस्य नैवं भवत्यहं फलं निर्वर्तयामीति ।
एवं फलस्यापि नैवं भवत्यहं पुष्पेणाभिनिर्वर्तितमिति ।
तस्मादसत्यपि चैतन्ये बीजादीनामसत्यपि चान्यस्मिन्नधिष्ठातरि कार्यकारणभावनियमो दृश्यते ।
उक्तो हेतूपनिबन्धः ।
प्रत्ययोपनिबन्धः प्रतीत्यसमुत्पादस्योच्यते ।
प्रत्ययो हेतूनां समवायः ।
हेतुं हेतुं प्रत्ययन्ते हेत्वन्तराणीति,तेषामयमानानां भावः प्रत्ययः ।
समवाय इति यावत् ।
यथा षण्णां धातूनां समवायाद्बीजहेतुरङ्कुरो जायते ।
तत्र च पृथिवीधातुर्बीजस्य संग्रहकृत्यं करोति यतोऽङ्कुरः कठिनो भवति, अब्धातुर्बीजं स्नेहयति, तेजोधातुर्बीजं परिपाचयति, वायुधातुर्बीजमभिनिर्हरति यतोऽङ्कुरो बीजान्निर्गच्छति, आकाशधातुर्बीजस्यानावरणकृत्यं करोति, ऋतुरपि बीजस्य परिणामं करोति, तदेतेषामविकलानां धातूनां समवाये बीजे रोहित्यङ्कुरो जायते नान्यथा ।
तत्र पृथिवीधातोर्नैवं भवत्यहं बीजस्य संग्रहकृत्यं करोमीति,यावदृतोर्नैवं भवत्यहं बीजस्य परिणामं करोमीति ।
अङ्कुरस्यापि नैवं भवत्यहमेभिः प्रत्ययैर्निर्वर्तित इति ।
तथाध्यात्मिकः प्रतीत्यसमुत्पादो द्वाभ्यां कारणाभ्यां भवति हेतूपनिबन्धतः प्रत्ययोपनिबन्धतश्च ।
तत्रास्य हेतूपनिबन्धो यदिदमविद्याप्रत्ययाः संस्कारा यावज्जातिप्रत्ययं जरामरणादय उदपत्स्यन्त ।
तत्राविद्याया नैवं भवत्यहं  संस्कारानभिनिर्वर्तयामीति ।
संस्काराणामपि नैवं भवति वयमविद्यया निर्वर्तिता इति ।
एवं यावज्जात्या अपि नैवं भवत्यहं जरामरणाद्यभिनिर्वर्तयामीति ।
जरामरणादीनामपि नैवं भवति वयं जात्यादिभिर्निर्वर्तिता इति ।
अथ च सत्स्वविद्यादिषु स्वयमचेतनेषु चेतनान्तरानधिष्ठितेष्वपि संस्कारादीनामुत्पत्तिः,बीजादिष्विव सत्स्वचेतनेषु चेतनान्तरानधिष्ठितेष्वप्यङ्कुरादीनाम् ।
इदं प्रतीत्य प्राप्येदमुत्पद्यत इत्येतावन्मात्रस्य दृष्टत्वाच्चेतनाधिष्ठानस्यानुपलब्धेः ।
सोऽयमाध्यात्मिकस्य प्रतीत्यसमुत्पादस्य हेतूपनिबन्धः ।
अथ प्रत्ययोपनिबन्धः पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशविज्ञानधातूनां समवायाद्भवति कायः ।
तत्र कायस्य पृथिवीधातुः काठिन्यं निर्वर्तयति ।
अब्धातुः स्नेहयति कायम् ।
तेजोधातुः कायस्याशितपीते परिपाचयति ।
वायुधातुः कायस्य श्वासादि करोति ।
आकाशधातुः कायस्यान्तः सुषिरभावं करोति ।
यस्तु नामरूपाङ्कुरमभिनिर्वर्तयति पञ्चविज्ञानकार्यसंयुक्तं सास्रवं च मनोविज्ञानं,सोऽयमुच्यते विज्ञानधातुः ।
यदा ह्याध्यात्मिकाः पृथिव्यादिधातवो भवन्त्यविकलास्तदा सर्वेषां समवायाद्भवति कायस्योत्पत्तिः ।
तत्र पृथिव्यादिधातूनां नैवं भवति वयं कायस्य काठिन्यादि निर्वर्तयाम इति ।
कायस्यापि नैवं भवति ज्ञानमहमेभिः प्रत्ययैरभिनिर्वर्तित इति ।
अथ च पृथिव्यादिधातुभ्योऽचेतनेभ्यश्चेतनान्तरानधिष्ठितेभ्योऽङ्कुरस्येवं कायस्योत्पत्तिः ।
सोऽयं प्रतीत्यसमुत्पादो दृष्टत्वान्नान्यथयितव्यः ।
तत्रैतेष्वेव षट्सु धातुषु यैकसंज्ञा, पिण्डसंज्ञा, नित्यसंज्ञा, सुःखसंज्ञा,

सत्त्वसंज्ञा,पुद्गलसंज्ञा, मनुष्यसंज्ञा, मातृदुहितृसंज्ञा, अहङ्कारममकारसंज्ञा, सेयमविद्यासंसारानर्थसंभारस्य मूलकारणं, तस्यामविद्यायां सत्यां संस्कारारागद्वेषमोहा विषयेषु प्रवर्तन्ते ।
वस्तुविषया विज्ञ प्तिर्विज्ञानं ,विज्ञानाच्चत्वारो रूपिण उपादानस्कन्धास्तन्नाम, तान्युपादाय रूपमभिनिर्वर्तते ।
तदैकध्यमभिसंक्षिप्य नामरूपंनिरुच्यते शरीरस्यैव कललबुद्दुदाद्यवस्था नामरूपसंमिश्रितानीन्दरियाणि षडायतनं,नामरूपेन्द्रियाणां त्रयाणां संनिपातः स्पर्शः,स्पर्शाद्वेदना सुखादिका, वेदनायां सत्यां कर्तव्यमेतत्सुखं पुनर्मयेत्यध्यवसानन् तृष्णाभवति ।
तत उपादानंवाक्कायचेष्टा भवति ।
ततो  भवोभवत्यस्माज्जन्मेति भवो धर्माधर्मौ, तद्धेतुकः स्कन्धप्रादुर्भावो  जातिःजन्म ।
जन्महेतुका उत्तरे जरांरणादयः ।
जातानां स्कन्धानां परिपाको  जरा ।
स्कन्धानां नाशो  मरणम् ।
म्रियमाणस्य मूढस्य साभिषङ्गस्य पुत्रकलत्रादावनतर्दाहः शोकः ।
तदुत्थं प्रलपनं हा मातः,हा तात, हा च मे पुत्रकलत्रादीति परिदेवना ।
पञ्चविज्ञानकार्यसंयुक्तमसाध्यनुभवनन् दुःखम् ।
मानसं च दुःखन् दौर्मनस्यम् ।
एवञ्जातीयकाश्चोपायास्त उपक्लेशा गृह्यन्ते ।
तेऽमी परस्परहेतुकाः, जन्मादिहेतुका अविद्यादयोऽविद्यादिहेतुकाश्च जन्मादयो घटीयन्त्रवदनिशमावर्तमानाः सन्तीति तदेतैरविद्यादिभि राक्षिप्तः संघातैति ।
तदेतद्दूषयति  तन्नकुतः, उत्पत्तिमात्रनिमित्तत्वादिति ।
अयमभिसंधिः यत्खलु हेतूपनिबन्धं कार्यं तदन्यानपेक्षं हेतुमात्राधीनोत्पादत्वादुत्पद्यतां नाम ।
पञ्चस्कन्धसमुदायस्तु प्रत्ययोपनिबद्धो न हेतुमात्राधीनोत्पत्तिः ।
. अपि तु नानाहेतुसमवधानजन्मा ।
न च चेतनमन्तरेणान्यः संनिधापयितास्मि कारणानामित्युक्तम् ।
बीजादङ्कुरोत्पत्तेरपि प्रत्ययोपनिबद्धाया विवादाध्यासितत्वेन पक्षनिक्षिप्तत्वात्, पक्षेण च व्यभिचारोद्भावनायामतिप्रसङ्गेन सर्वानुमानोच्छेदप्रसङ्गात् ।
स्यादेतत् ।
अनपेक्षा एवान्त्यक्षणप्राप्ताः क्षित्यादयोऽङ्कुरमारभन्ते ।
तेषां तूपसर्पणप्रत्ययवशात्परस्परसमवधानम् ।
न चैकस्मादेव कारणात्कार्यसिद्धेः किमन्यैः कारणैरिति वाच्यम् ।
कारणचक्रानन्तरं कार्योत्पादात्सिद्धमित्येव नास्ति ।
न चैकोऽपितत्कारणसमर्थमित्यन्य उदासत इति युक्तम् ।
नहि ते प्रेक्षावन्तो येनैसमालोचयेयुरस्मासु समर्थ एकोऽपि कार्ये इति कृतं नः संनिधिनेति ।
किन्तूपसर्पणप्रत्ययाधीनपरस्परसंनिधानोत्पादा  नानुत्पत्तुं नाप्यसंनिधातुमीशते ।
तांश्च सर्वननपेक्षान् प्रतीत्य कार्यमपि न नेत्पत्तुमर्हति ।
नच स्वमहिम्ना सर्वे कार्यमुत्पादयन्तोऽपि नानाकार्याणामीसते तत्रैव तेषां सामर्थ्यात् ।
न च कारणभेदात्कार्यभेदः, सामग्र्या  एकत्वात् ।
तद्भेदस्य च कार्यानानात्वहेतुत्वात्तथा दर्शनात् ।
तन्न ।
यद्यन्त्यक्षणप्राप्ता अनपेक्षाः स्वकार्योपजनने, हन्तानेन क्रमेण ततः पूर्वे ततः पूर्वे सर्व एवानपेक्षास्तत्तत्स्वकार्योपजनन इति कुसूलस्थत्वाविशेषेऽपि येन बीजक्षणेन कुसूलस्थेन स्वकार्यक्षणपरम्परयाङ्कुरोत्पत्तिसमर्थो बीजक्षणो जनयितव्यः सोऽनपेक्ष एव बीजक्षणः स्वकार्योपजनने एवं सर्व एव तदन्तरानन्तपवर्तिनो बीजक्षण अनपेक्षा इति कुसूलनिहितबीज एव स्यात्कृती कृषीवलः कृतमस्य दुःखबहुलेन कृषिकर्मणा ।
येन हि बीजक्षणेन स्वक्षणपरम्परयाङ्कुरो जनयितव्यस्तस्यानपेक्षासौ क्षणपरम्परा कुसूल एवाङ्कुरं करिष्यतीति ।
तस्मात्परस्परापेक्षा एवान्त्या वा मध्या वा पूर्वे वा क्षणाः कार्योपजनन इति वक्तव्यम् ।
यथाहुःऽन किञ्चिदेकमेकस्मात्सामग्र्याः सर्वसंभवःऽ इति ।
तच्चेदं समवधानं कारणानां विन्यासभेदतत्प्रयोजनाभिज्ञप्रेक्षावत्पूर्वकं दृष्टमिति नाचेतनाद्भवितुमर्हति ।
तदिदमुक्तं भवेदुपपन्नः  संघातो यदि संघातस्य किञ्चिन्निमित्तमवगम्येतेति ।
इतरेतरप्रत्ययत्वेऽपीति ।
इतरेतरहेतुत्वेऽपीत्यर्थः ।
उक्तमभिसंधिमविद्वान् परिचोदयति नन्वविद्यादिभिरर्थादाक्षीप्यत इति ।
परिहरति अत्रोच्यते, यदि तावदिति ।
किमाक्षेप उत्पादनम्,आहो ज्ञापनम् ।
तत्र न तावत्कारणमन्यथानुपपद्यमानं कार्यमुत्पादयति, किन्तु स्वसामर्थ्येन ।
तस्माज्ज्ञापनं वक्तव्यम् ।
तथा च ज्ञापितस्यान्यदुत्पादकं वक्तव्यम् ।
.तच्च स्थिरपक्षेऽपि सत्यपि च भोक्तर्यघिष्ठातारं चेतनमन्तरेण न संभवति किमङ्ग,पुनः क्षणिकेषु भावेषु ।
भोक्तुर्भोगेनापि कदाचिदाक्षिप्येत संघातः,स तु भोक्तापि नास्तीति दूरोत्सारितत्वं दर्शयति भोक्तृरहितेष्विति ।
अपि च बहव उपकार्योपकारकभावेन स्थिताः कार्यं जनयन्ति ।
नच क्षणिकपक्ष उपकार्योपकारकभावोऽस्ति,भावस्योपकारानास्पदत्वात् ।
क्षणस्याभेद्यत्वादनुपकृतोपकृतत्वासंभवात् ।
कालभेदेन वा तदुपपत्तौ क्षणिकत्वव्याघातात् ।
तदिदमाह आश्रयाश्रयिशून्येषु चेति ।
अथायमभिप्राय इति ।
यदा हि प्रत्ययोपनिबन्धः प्रतीत्यसमुत्पादो  भवेत्तदा चेतनोऽधिष्ठातापेक्षेतापि, न तु प्रत्ययोपनिबन्धनेऽपि तु हेतूपनिबन्धः ।
तथाच कृतमधिष्ठात्रा ।
हेतुः स्वभावत एव कार्यसंघातं करिष्यति केवल इति भावः ।
अस्तु तावद्यथा केवलाधेतोः कार्यं नोपजायत इति, अन्योन्याश्रयप्रसङ्गोऽस्मिन् पक्ष इत्याशयवानाह  कथं तमेवेति ।
संप्रति प्रत्ययोपनिबन्धनं  प्रतीत्यसमुत्पादमास्ताय चोदयति अथ मन्यसे संघाता एवेति ।
अस्थिरा अपि हि भावाः सदा संहता एवोदयन्ते व्यन्ते च ।
न पुनरतिस्ततोऽवस्थिताः केनचित्पुञ्जीक्रियन्ते ।
तथा च कृतमत्र संहन्त्रा चेतनेनेति भावः ।
अनादौइति परस्पराश्रयं निवर्तयति ।
तदेतद्विकल्प्य दूषयति तथापि संघातादिति ।
स खलु संघातसंततिवर्ति धर्माधर्माह्वयः संस्कारसंतानो यथायथं  सुखदुःखे जनयन्नागन्तुकं कञ्चनानासाद्य स्वत एव जनयेत्,आसाद्य वा ।
अनासाद्यजनने सदैव सुखदुःखे जनयेत्, समर्थस्यानपेक्षस्याक्षेपायोगात् ।
आसाद्य जनने तदासादनकारणं प्रेक्षावानभ्युपेयः ।
तथाच न प्रत्ययोपनिबन्धनः प्रतीत्यसमुत्पादः ।
तस्मादनेनागतन्तुकानपेक्षस्य संधातसंतानस्यैव सदृशजनने विसदृशजनने वा स्वभाव आस्थेयः ।
तथा च भाष्योक्तं दूषणमिति ।
अपि च यद्भोगार्थः संघातः स्यादिति ।
अप्राप्तभोगो हि भोगमाप्तुकामस्तत्साधने प्रवर्तत इति प्रत्यात्मसिद्धम् ।
सेयं प्रवृत्तिर्भोगादन्यस्मिन् स्थिरे भोक्तरि भोगतत्साधनसमयव्यापिनि कल्प्यते नास्थिरे ।
नच भोगादनन्यस्मिन् ।
नहि भोगो भोगाय कल्पते नाप्यन्यो भोगायान्यस्य ।
एवं मोक्षेऽपि द्रष्टव्यम् ।
तत्र बुभुक्षुमुमुक्षू चेत्स्थिरावास्थीयेयातां तदाभ्युपेतहानम्, अस्थैर्या वा प्रवृत्तिप्रसङ्ग इत्यर्थः ।
न तु संघातः सिध्येद्भोक्त्रभावादिति ।
भोक्त्रभावेन प्रवृत्त्यनुपपत्तेः कर्त्रभावः ।
ततः कर्मभावात्संघातासिद्धिरित्यर्थः ॥१९ ॥ ॥

उत्तरोत्पादे च पूर्वनिरोधात् ।
पूर्वसूत्रेण संगतिमस्याह उक्तमेतदिति ।
हेतूपनिबन्धनं  प्रतीत्यसमुत्पदमभ्युपेत्य प्रत्ययोपनिबन्धनः प्रतीत्यसमुत्पादो दूषितः ।
संप्रति हेतूपनिबन्धनमपि तं दूषयतीत्यर्थः ।
दूषणमाह इदमिदानीमिति ।
निरुध्यमानस्येति ।
न तावद्वैशेषिकवन्निरोधकारणसांनिध्यं निरुध्यमानत्वं वक्तव्यम् ।
निरुद्धत्वं च चिरनिरुद्धत्वं विवक्षितत्वं, तथा चोभयोरप्यभावग्रस्तत्वाद्धेतुत्वानुपपत्तिः ।
शङ्कते अथ भावभूत इति ।
कारणस्य हि कार्योत्पादात्प्राक्कालसत्तार्ऽथवती न कार्यकाला, तदा कार्यस्य सिद्धत्वेन  तत्सिद्य्धर्थायाः सत्ताया अनुपयोगादिति भावः ।
तदेतल्लोकदृष्ट्या दूषयति भावभूतस्येति ।
भूत्वा व्यापृत्य भावाः प्रयेण हि कार्यं कुर्वन्तो लोके दृश्यन्ते ।
तथा च स्थिरत्वम्, इतरथा तु लोकविरोध इति ।
पुनः शङ्कते अथ भाव एवेति ।
यथाहुःऽभूतिर्येषां क्रिया सैव कारकं सैव चोच्यतेऽइति ।
भवत्येवं व्यापारवत्ता तथापि क्षणिकस्य न  कारणत्वमित्याह तथापि नैवोपपद्यतेक्षणिकस्य कारणभावः ।
मृत्सुवर्णकारणा हि घटादयश्च रूचकादय मृत्सुवर्णात्मानोऽनुभूयन्ते ।
यदि च न कार्यसमये कारणं सत्कथं तेषां तदात्मनानुभावः ।
नच कारणसादृश्यं कार्यस्य न तु तादात्म्यमिति वाच्यम् ।
असति कस्यचिद्रूपस्यानुगमे सादृश्यस्याप्यनुपपत्तेः ।
अनुगमे वा तदेव कारणं, तथा च तस्य कार्यतादात्म्यमिति सिद्धिमक्षणिकत्वमित्यर्थः ।
सर्वथा वैलक्षण्ये तु हेतुफलभावस्तन्तुघटादावपि प्राप्तमित्यतिप्रसङ्ग इत्याह विनैव वेति ।
नच तद्भावभावो नियामकः, तस्यैकस्मिन् क्षणेऽशक्यग्रहत्वात्, सामान्यस्य चाकारणत्वात् ।
कारणत्वे वा क्षणिकत्वहानेरस्मत्पक्षपातप्रसङ्गच्चेति भावः ।
अपि च चोत्पादनिरोधयोर्विकल्पत्रयेऽपि वस्तुनः शाश्वतत्वप्रसङ्ग इत्याह अपि चोत्पादनिरोधौ नामेति ।
पर्यायत्वापादनेऽपि नित्यत्वापादनं  मन्तव्यम् ।
वस्तूत्पादनिरोधाभ्यामसंसृष्टमिति वस्तुनः शाश्वतत्वप्रसङ्गः ।
संसर्गेऽप्यसता संसर्गानुपपत्तेः ।
सत्त्वाभ्युपगमे शाश्वत शाश्वतत्वमिति द्रष्टव्यम् ।
शेषं निगदव्याख्यातम् ॥२० ॥

असति प्रतिज्ञोपरोधो यौगपद्यमन्यथा ।
नीलाभासस्य हि चित्तस्य नीलादालम्बनप्रत्ययान्नीलाकारता ।
समनन्तरप्रत्ययात्पूर्वविज्ञानाद्बोधरूपता ।

चक्षुषोऽधिपतिप्रत्ययाद्रूपग्रहणप्रतिनियमः ।
आलोकात्सहकारिप्रत्ययाधेतोः स्पष्टार्थता ।
एवं सुखादीनामपि चैत्तानां  चित्ताभिन्नहेतुजानां चत्वार्योतान्येव कारणानि ।
सेयं प्रतिज्ञा चतुर्विधान् हेतून् प्रतीत्य चित्तचैत्ता उत्पद्यन्त इत्यभावकारणत्व उपरुध्येत ।
अथोत्तरक्षणोत्पत्तिं यावत्तावदवतिष्ठत इति ।
उत्पत्तिरुत्पद्यमानाद्भावादभिन्ना, तथा च क्षणिकत्वहानिरिति प्रतिज्ञाहानिः ॥२१ ॥

प्रतिसंख्याप्रतिसंख्यानिरोधाप्राप्तिरविच्छेदात् ।
भावप्रतीपा संख्या बुद्धिः प्रतिसंख्या , तया निरोधः प्रतिसंख्यानिरोधः ।
सन्तमिममसन्तं करोमीत्येवमाकारता च बुद्धेर्भावप्रतीपत्वम् ।

एतेनाप्रतिसंख्यानिरोधोऽपि व्याख्यातः ।
संतानगोचरो वा निरोधः, संतानिक्षणगोचरो वा ।
न तावत्संतानस्य निरोधः संभवति ।
हेतुफलभावेन हि व्यवस्थिताः संतानिन एवोदयव्ययधर्माणः संतानाः ।
तत्र योऽसावन्त्यः संतानी, यन्निरोधात्संतानोच्छेदेन भवितव्यम्, स किं फलं किञ्चिदारभते न वा ।
आरभते चेत्, नान्त्यः ।
तथा च न संतानोच्छेदः ।
अनारम्भे तु भवेदन्त्यः सः, किन्तु स्यादसन्, अर्थक्रियाकारितायाः सत्तालक्षणस्य विरहात् ।
तदसत्वे तज्जनकमप्यसज्जनकत्वेनासदित्यनेन क्रमेणासन्तः सर्व एव संतानिन इति तत्संतानो नितरामसन्निति कस्य प्रतिसंख्यया निरोध ।
नच सभागानां संतानिनां हेतुफलभावः संतानः, तस्य विसभागोत्पादो निरोधः, विसभागोत्पादक एव चक्षणः संतानस्यान्त्यः ।
तथासति रूपविज्ञानप्रवाहे रसादिविज्ञानोत्पत्तौ संतानोच्छेदप्रसङ्गः ।
कथञ्चित्सारूप्ये वा विसभागेऽप्यन्ततः सत्तया तदस्तीति न संतानोच्छेदः ।
तदनेनाभिसंधिनाह सर्वेष्वपि संतानेषु संतानिनामविच्छिन्नेनहेतुफलभावेन संतानविच्छेदस्यासंभवादिति ।
नापि भावगोचरौ संभवतःप्रतिसंख्याप्रतिसंख्यानिरोधौ ।
अत्र तावदुत्पन्नमात्राप्रवृत्तस्य भावस्य न प्रतिसंख्यानिरोधः संभवति, तस्य पुरुषप्रयत्नापेक्षाभावादित्यस्त्येव दूषणं, तथापि दोषान्तरमुभयस्मिन्नपि निरोधो ब्रूते न हि भावानामिति ।
यतो निरन्वयो विनाशो न संभवत्यतो निरूपाख्योऽपि न संभवति, तेनैवान्वयिना रूपेण भावस्य नष्टस्याप्युपाख्येयत्वात् ।
निरन्वयविनाशाभावे हेतुमाह सर्वास्वप्यवस्थास्विति ।
यद्यदन्वयिरूपं तत्तत्परमार्थसद्भावः ।
अवस्थास्तु विशेषाख्या उपजनापायधर्माणः, तासां सर्वसामनिर्वचनीयतया स्वतो न परमार्थसत्त्वम् ।
अन्वय्येव तु रूपं तासां तत्त्वम् ।
तस्य च सर्वत्र प्रत्यभिज्ञायमानत्वान्न विनाश इत्यवस्थावतोऽविनाशान्नावस्थानां निरन्वयो विनाश इति ।
तासां तत्त्वस्यान्वयिनः सर्वत्राविच्छेदात् ।
स्यादेतत् ।
मृत्पिण्डमृद्घटमृत्कपालादिषु सर्वत्र मृत्तत्त्वप्रत्यभिज्ञानाद्भवत्वेवम् ।
तप्तोपलतलपतितनष्टस्य तूदबिन्दोः किमस्ति रूपमन्वयि  प्रत्यभिज्ञायमानं, येनास्य न निरन्वयो नाशः स्यादित्यत आह अस्पष्टप्रत्यभिज्ञानास्वपीति ।
अत्रापि तत्तोयं तेजसा मार्तण्डमण्डलमम्बुदत्वाय नीयत इत्यनुमेयं, मृदादीनीमन्वयिनामविच्छेददर्शनात् ।
शक्यं तत्र वक्तुम्ऽउदम्बिन्दौ च सिन्धौ च तोयभावोन भिद्यते ।
विनष्टेऽपि ततो बिन्दावस्ति तस्यान्वयोऽम्बुधौ ॥
ऽतस्मान्न कश्चिदपि निरन्वयो नाश इति सिद्धम् ॥२२ ॥

उभयथा च दोषात् ।
परिकरः सामग्री सम्यग्ज्ञानस्य यमनियमादिः श्रवणमननादिश्च ।
मार्गाः क्षणिकनैरात्म्यादिभावनाः ।
अतिरोहितमन्यत् ॥२३ ॥

आकाशो चाविशेषात् ।
एतद्व्याचष्टे यच्च तेषामिति ।
वेदप्रामाण्ये विप्रतिपन्नानपि प्रतिशब्दगुणानुमेयत्वमाकाशस्य वक्तव्यम् ।
तथाहि जातिमत्त्वेन सामान्यविशेषसमवायेभ्यो विभक्तस्य शब्दस्यास्पर्शत्वे सति बाह्यैकेन्द्रियग्राह्यत्वेन गन्धादिवद्गुणत्वमनुमितम् ।
नायमात्मगुणो बाह्येन्द्रिगोचरत्वात् ।
अत एव न मनोगुणः, तद्गुणानामप्रत्यक्षत्वात् ।
न पृथिव्यादिगुणः, तद्गुणगन्धादिसाहचर्यानुपलब्धेः ।
तस्माद्गुणो भूत्वा गन्धादिवदसाधारणेन्द्रियग्राह्यो यद्रव्यमनुमापयति तदाकाशं पञ्चमं भूतं वस्त्विति ।
अपि चावरणाभावमाकाशमिच्छत इति ।
निषेध्यनिषेधाधिकरणनिरूपणाधीननिरूपणो निषेधो नासत्यधिकरणनिरूपणे  शक्यो निरूपयितुम् ।
तच्चावरणाभावाधिकरणमाकाशं वस्त्विति ।
अतिरोहितार्थमन्यत् ॥२४ ॥

अनुस्मृतेश्च ।
विभजते अपि वैनाशिकः सर्वस्य वस्तुन इति ।
यस्तु सत्यप्येतस्मिन्नुपलब्धृस्मर्त्रोरन्यत्वेऽपि समानायां संततौ कार्यकारणभावात्स्मृतिरुपपत्स्यत इति मन्यमानो न परितुष्यति तं प्रति प्रत्यभिज्ञासमाज्ञातप्रत्यक्षविरोधमाह  अपि च दर्शनस्मरणयोः कर्तरीति ।
ततोऽहमद्राक्षीदिति प्रतीयात्,अहं स्मराम्यन्यस्त्वद्राक्षीदित्यर्थः ।
प्रत्यभिज्ञाप्रत्यक्षविरोधप्रपञ्चस्तूत्तरः ।
आ जन्मनः आ चोत्तमादुच्छ्वासात् ।
आमरणादित्यर्थ ।
नच सादृश्यनिबन्धनं प्रत्यभिज्ञानं, पूर्वापरक्षणदर्शिन एकस्याभावे तदनुपपत्तेः ।
शङ्कते तेमेदं सदृशमिति ।
अयमर्थः विकल्पप्रत्ययोऽयं, विकल्पश्च स्वाकारं बाह्यतयाध्यवस्यति, न तु तत्त्वतः पूर्वापरौ क्षणौ तयोः सादृश्यं वा गृह्णाति ।
तत्कथमेकस्यानेकदर्शिनः स्थिरस्य प्रसङ्ग इति ।
निराकरोति न ।
तेनेदमिति भिन्नपदार्थोपादानादिति ।
नानापदार्थसंभिन्नवाक्यार्थाभासस्तावदयं विकल्पः प्रथते तत्रैते नानापदार्था न प्रथन्त इति ब्रुवाणः स्वसंवेदनं बाधेत ।
न चैकस्य ज्ञानस्य नानाकारत्वं संभवति, एकत्वविरोधात् ।
नच तावन्त्येव ज्ञानानीति युक्तं, तथासति प्रत्याकारं ज्ञानानां समाप्तेस्तेषां च परस्परवार्ताज्ञानाभावान्नानेत्येव न स्यात् ।
तस्मात्पूर्वापरक्षणतत्सादृश्यगोचरत्वं  ज्ञानस्य वक्तव्यम् ।
न चैतत्पूर्वापरक्षणावस्थायिनमेकं ज्ञातारं विनेति क्षणभङ्गभङ्गप्रसङ्गः ।
यद्युच्येत अस्त्य्तस्मिन् विकल्पे तेनेदं सदृशमिति  पदद्वयप्रयोगो न त्विह तत्तेदन्तास्पदौ पदार्थौ तयोश्च सादृश्यमिति विवक्षितम्, अपि त्वेवमाकारता ज्ञानस्य कल्पितेति, तत्राह यदा हि लोकप्रसिद्धः पदार्थ इति ।
एकाधिकरणविप्रतिषिद्धधर्मद्वयाभ्युपगमो विवादः ।
तत्रैकः स्वपक्षं साधयत्यन्यश्च तत्साधनं दूषयति ।
न चैतत्सर्वमसति विकल्पानां बाह्यालम्बनत्वेऽसति च लोकप्रसिद्धपदार्थकत्वे भवितुमर्हति ।
ज्ञानाकारत्वे हि विकल्पप्रतिभासिनां नित्यत्वानित्यत्वादीनामेकार्थविषयत्वाभावात्ज्ञानानां च धर्मिणां भेदान्न विरोधः ।
नह्यात्मनित्यत्वं बुद्ध्यनित्यत्वं च ब्रुवाणौ विप्रतिपद्यते ।
न चालौकिकार्थेनानित्यशब्देनात्मनि विभुत्वं विवक्षित्वानित्यशब्दं प्रयुञ्जानो  लौकिकार्थं नित्यशब्दमात्मनि प्रयुञ्जानेन विप्रतिपद्यते ।
तस्मादनेन स्वपक्षं प्रतितिष्ठापयिषता परपक्षसाधनं च निराचिकीर्षता विकल्पानां लोकसिद्धपदार्थकता बाह्यलम्बनता च वक्तव्या ।
यद्युच्येत द्विविधो हि विकल्पानां विषयो ग्राह्यश्चाध्यवसेयश्च ।
तत्र स्वाकारो ग्राह्योऽध्यवसेयस्तु बाह्यः ।
तथाच पक्षप्रतिपक्षपरिग्रहलक्षणा विप्रतिपत्तिः प्रसिद्धपदार्थकत्वं चोपपद्यत इत्यत आह एवमेवैषोर्ऽथ इति निश्चितं यत्तदेव वक्तव्यं, ततोऽन्यदुच्यमानं बहुप्रलापित्वमात्मनः केवलं प्रख्यापयेत् ।
अयमभिसंधिः केयमध्यवसेयता बाह्यस्य ।
यदि ग्राह्यता न द्वैविध्यम् ।
अथान्या सोच्यतां, ननूक्ता तैरेव स्वप्रतिभासेऽनर्थेर्ऽथाध्यवसायेन प्रवृत्तिरिति ।
अथ विकल्पाकारस्य कोऽयमध्यवसायः ।
किं करणमाहो योजनमुतारोप इति ।
न तावत्करणम् ।
नह्यन्यदन्यत्कर्तु शक्यम् ।
नहि जातु सहस्रमपि शिल्पिनो  घटं पटयितुमीशते ।
न चान्तरं बाह्येन योजयितुम् ।
अपि च तथासति युक्त इति प्रत्ययः स्यात् ।
न चास्ति ।
आरोपोऽपि किं गृह्यमाणे बाह्ये उतागृह्यमाणे ।
यदि गृह्यमाणे तदा किं विकल्पेनाहो तत्समयजेनाविकल्पकेन ।
न तावद्विकल्पोऽभिलापसंसर्गयोग्यगोचरोऽशक्याभिलापसमयं स्वलक्षणं देशकालाननुगतं गोचरयितुमर्हति ।
यथाहुःऽअशक्यसमयो ह्यात्मा सुखादीनामनन्यभाक ।
तेषामतः स्वसंवित्तानार्भिजल्पानुषङ्गिणी ॥
ऽइति ।
न च तत्समयभाविना निर्विकल्पकेन गृह्यमाणे बाह्ये विकल्पेनागृहीते तत्र विकल्पः स्वाकारमारोपयितुमर्हति. ।
न हि रजतज्ञानाप्रतिभासिनि पुरोवर्तिनि वस्तुनि रजतज्ञानेन शक्यं रजतमारोपयितुम् ।
अगृह्यमाणे तु बाह्ये स्वाकार इत्येव स्यान्न बाह्य इति ।
तथा च नारोपणम् ।
अपि चायं विकल्पः स्वसंवेदनं सन्तं विकल्पं किं वस्तुसन्तं स्वाकारं गृहीत्वा पश्चाद्बाह्यमारोपयति, अथ यदा स्वाकारं गृह्णाति तदैवारोपयति ।
न तावत्क्षणिकतया क्रमविरहिणो  ज्ञानस्य क्रमवर्तिनी ग्रहणारोपणे कल्पेते ।
तस्माद्यदैव स्वाकारमनर्थं गृह्णाति तदैवार्थमारोपयतीति वक्तव्यम् ।
न चैतद्युज्यते ।
स्वाकारे हि स्वसंवेदनप्रत्यक्षतयातिविशदः ।
बाह्यं चारोप्यमाणमविशदं सत्ततोऽन्यदेव स्यान्न तु स्वाकारः समारोपितः ।
न च भेदाग्रहमात्रेण  समारोपाभिधानं, वैशद्यावैशद्यरूपतया भेदग्रहस्योक्तत्वात् ।
अपि चागृह्यमाणे चेद्बाह्येऽबाह्यात्स्वलक्षणाद्भेदाग्रहणेन तदभिमुखी प्रवृत्तिः, हन्त तर्हि त्रैलोक्यत एवानेन न भेदो गृहीत इति यत्र क्वचन प्रवर्तेताविशेषात् ।
एतेन ज्ञानाकारस्यैवालोकस्यापि बाह्यत्वसमारोपः प्रत्युक्तः ।
तस्मात्सुष्ठूक्तंऽ ततोऽन्यदुच्यमानं बहुप्रलापित्वमात्मनः ख्यापयेत्ऽ इति ।
अपि च सादृश्यनिबन्धनः संव्यवहारस्तेनेदं  सदृशमित्येवमाकारबुद्धिनिबन्धनो भवेन्न तु तदेवेदमित्याकारबुद्धिनिबन्धन इत्याह न चायं सादृश्यात्संव्यवहार इति ।
ननु ज्वालादिषु सादृश्यादसत्यामपि सादृश्यबुद्धौ तद्भावावगमननिबन्धनः संव्यहारो  दृश्यते यथा तथेहेति भविष्यतीति पूर्वापरितोषेणाह भवेदपि कदचिद्बाह्यवस्तुनीति ।
तथाहि  विविधजनसंकीर्णगोपुरेण पुरं निविशमानं  नरान्तरेभ्य आत्मनिर्धारणायासाधारणं चिह्नं विदधतमुपहसन्ति पाशुपतं  पृथग्जना इति ॥२५ ॥

नासतोऽदृष्टत्वात् ।
इतश्चानुपपन्नो वैनाशिकसमय इति ।
अस्थिरात्कारयोत्पत्तिमिच्छन्तो वैनाशिका अर्थादभावादेव भावोत्पत्तिमाहुः ।
उक्तमेतदधस्तात् ।
निरपेक्षात्कार्योत्पत्तौ पुरुषकरमवैयर्थ्यम् ।
सापेक्षतायां च क्षणस्याभेद्यत्वेनोपकृतत्वानुपपत्तेः, अनुपकारिणि चापेक्षाभावादक्षणिकत्वप्रसङ्गः ।
सापेक्षत्वानपेक्षत्वयोश्चान्यतरनिषेधस्यान्यतरविधाननान्तरीयकत्वेन प्रकारान्तराभावान्नास्थिराद्भावाद्भावोत्पत्तिरिति  क्षणिकपक्षेर्ऽथादभावाद्भावोत्पत्तिरिति परिशिष्यत इत्यर्थः ।
न केवलमर्थादापद्यते, दर्शयन्ति च, नानुपमृद्य प्रादुर्भावादिति ।
एतद्विभज्यते विनष्टाद्धिकिलेति ।
किलकारोऽनिच्छायाम् ।
कूटस्थाच्चेत्कारणात्कार्यमुत्पद्येतापि सर्वं सर्वत उत्पद्येत ।
अयमभिसंधिः कूटस्थो हि कार्यजननस्वभावो वा स्यादतत्स्वभावो वा ।
स चेत्कार्यजननस्वभावस्ततो यावदनेन कार्यं कर्तव्यं तावत्सहसैव कुर्यात् ।
समर्थस्य क्षेपायोगात् ।
अतत्स्वभावे तु न कदाचिदपि कुर्यात् ।
यद्युच्ये समर्थोऽपि क्रमवत्सहकारिसचिवः क्रमेण कार्याणि करोतीति ।
तदयुक्तम् ।
विकल्पासहत्वात् ।
किमस्य सहकारिणः कञ्चिदुपकारमादधति न वा ।
अनाधानेऽनुपकारितया सहकारिणो नापेक्षेरन् ।
आधानेऽपि भिन्नमभिन्नं वोपकारमादध्युः ।
अभेदे तदेवाभिहितमिति कौटस्थ्यं व्याहन्येत ।
भेदे तूपकारस्य तस्मिन् सति कार्यस्य भावादसति चाभावात्सत्यपि कूटस्थे कार्यानुत्पादादन्वयव्यतिरेकाभ्यामुपकार एव कार्यकारी न भाव इति नार्थक्रियाकारी भावः ।
तदुक्तं वर्षातपाभ्यां किं व्योम्नश्चर्मण्यस्ति तयोः फलम् ।
चर्मोपमश्चेत्सोऽनित्यः स्तुल्यश्चेदसत्फलः ॥
इति ।
तथा चाकिञ्चित्करादपि चेत्कूटस्थात्कार्यं जायेत, सर्वं सर्वस्माज्जायेतेति सूक्तम् ।
उपसंहरति तस्मादभावग्रस्तेब्य इति ।
तत्रेदमुच्यते ।
नासतोऽदृष्टत्वादिति ।
नाभावात्कार्योत्पत्तिः ।
कस्मात् ।
अदृष्टत्वात् ।
नहि शशविषाणादङ्गुरादीनां कार्याणामुत्पत्तिर्दृश्यते ।
यदि त्वभावाद्भावोत्पत्तिः स्यात्ततोऽभावत्वाविशेषात्शशविषाणादिभ्योऽप्यङ्गुरोत्पत्तिः ।
नह्यभावो विशिष्यते ।
विशेषणयोगे वा सोऽपि भावः स्यान्न निरूपाख्य इत्यर्थः ।
विशेषणयोगमभावस्याभ्युपेत्याह नाप्यभावः कस्यचिदुत्पत्तिहेतुरिति ।
अपि च यद्येनानन्वितं न तत्तस्य विकारः, यथा घटशरावोदञ्चानादयो हेम्नानन्विता न हेमविकारः ।
अनन्विताश्चैते विकारा अभावेन ।
तस्मान्नाभावविकारः ।
भावविकारस्तु ते, भावस्य तेनान्वितत्वादित्याह अभावाच्च भावोत्पत्ताविति ।
अभावकारणवादिनो वचनमनुभाष्य दूषयति यत्तूक्तमिति ।
स्थिरोऽपि भावः क्रमवत्सहकारिसमवधानात्क्रमेण कार्याणि करोति ।
न चानुपकारकाः सहकारिणः ।
स चास्य सहकारिभिराधीयमाना उपकारो न भिन्नो नाप्यभिन्नः ।
किन्त्वनिर्वाच्य एव ।
अनिर्वाच्याच्च कार्यमप्यनिर्वाच्यमेव जायते ।
न चैतावता स्थिरस्याकारणत्वं, तदुपादानत्वात्कार्यस्य, रज्जूपादानत्वमिव भुजङ्गस्येत्युक्तम् ।
तथा च श्रुतिः मृत्तिकेत्येव सत्यम्ऽ इति ।
अपिच येऽपि सर्वतो विलक्षणानि स्वलक्षणानि वस्तुसन्त्यास्थिषत, तेषामपि किमिति बीजजातीयेभ्योऽङ्कुरजातीयान्येव जायन्ते कार्याणि, नतु क्रमेलकजातीयानि ।
नहि बीजाद्बीजान्तरस्य वा क्रमेलकस्य वात्यन्तवैलक्षण्ये कश्चिद्विशेषः ।
नच बीजाङ्गुरत्वे सामान्ये परमार्थसती, येनैतयोर्भाविकः कार्यकारणभावो भवेत् ।
तस्मात्काल्पनिकादेव स्वलक्षणोपादानद्बीजजातीयात्तथाविधस्यैवाङ्गुरजातीयस्योत्पत्तिनियम  आस्थेयः ।
अन्यथा कार्यहेतुकानुमानोच्छेदप्रसङ्गः ।
दिङ्मात्रस्य सूचितम् ।
प्रपञ्चस्तु ब्रह्मतत्वसमीक्षान्यायकणिकयोः कृत इति नेह प्रतम्यते विस्तरभयात् ॥२६. ॥

उदासीनानामपि चैवं सिद्धिः ।
भाष्यस्य सुगमम् ॥२७ ॥

नाभाव उपलब्धेः ।
पूर्वाधिकरणसंगतिमाह एवमिति ।
बाह्यार्थवादिभ्यो विज्ञानमत्रवादिनां सुगताभिप्रेततया विशेषमाह केषाञ्चित्किलेति ।
अथ प्रमाता प्रमाणं प्रमेयं प्रमितिरिति हि चतुसृषु विधासु तत्वपरिसमाप्तिरासामान्यतमाभावेऽपि तत्त्वस्याव्यवस्थानात् ।
तस्मादनेन विज्ञानस्कन्धमात्रं तत्त्वं व्यवस्थापयता चतस्रो विधा एषितव्याः, तथाच न विज्ञानस्कन्धमात्रं तत्त्वम् ।
नह्यस्ति संभवो विज्ञानमात्रं चतस्रो विधाश्चेत्यत आह तस्मिंश्च विज्ञानवादे बुद्ध्यारूढेन  रूपेणेति ।
यद्यप्यनुभवान्नान्योऽनुभाव्योऽनुभवितानुभवनं, तथापि बुद्ध्यारूढेन बुद्धिपरिकल्पितेनान्यस्थ एवैष प्रमाणप्रमेयफलव्यवहारः प्रमातृव्यवहारश्चेत्यपि द्रष्टव्यम् ।
न पारमार्थिक इत्यर्थः ।
एवं च सिद्धसाधनम् ।
न हि ब्रह्मवादिनो नीलाद्याकारां वित्तिमभ्युपगच्छन्ति, किन्त्वनिर्वचनीयं नीलादिति ।
तथाहि स्वरूपं विज्ञानस्यासत्याकारयुक्तं प्रमेयं प्रमेयप्रकाशनं प्रमाणफलं, तत्प्रकाशनशक्तिः प्रमाणम् ।
बाह्यवादिनोरपि वैभाषिकसौत्रान्तिकयोः काल्पनिक एव प्रमाणफलव्यवहारोऽभिमत इत्याह सत्यपि

बाह्येर्ऽथ इति ।
भिन्नाधिकरणत्वे हि प्रमाणफलयोस्तद्भावो न स्यात् ।
नहि खदिरगोचरे परशौ पलाशे द्वैधीभावो भवति ।
तस्मादनयोरैकाधिकरण्यं वक्तव्यम् ।
कथं च तद्भवति ।
यदि ज्ञानस्थे एव प्रमाणफले भवतः ।
न च ज्ञानं स्वलक्षणमनंशमंशाभ्यां वस्तुसभ्द्यां युज्यते ।
तदेव ज्ञानमज्ञानव्यावृत्तिकल्पितज्ञानत्वांशं फलम् ।
अशक्तिव्यावृत्तिपरिकल्पितात्मानात्मप्रकाशनशक्त्यंशं प्रमाणम् ।
प्रमेयं  त्वस्य बाह्यमेव ।
एवं सौतेरान्तिकसमयेऽपि ।
ज्ञानस्यार्थसारूप्यमनीलाकारव्यावृत्त्या कल्पितनीलाकारत्वं प्रमाणं व्यवस्थापनहेतुत्वात् ।
अज्ञानव्यावृत्तिकल्पितं च ज्ञानत्वं फलं व्यवस्थाप्यत्वात् ।
तथा चाहुःऽनहि वित्तिसत्तैव तद्वेदना युक्ता, तस्याः सर्वत्राविशेषात् ।
तां तु सारूप्यमाविशत्सरूपयत्तद्घटयेत्ऽ इति ।
प्रश्नपूर्वकं बाह्यार्थाभाव  उपपत्तीराह कथं

पुनरवम्यत इति ।
स हि विज्ञानालम्बनत्वाभिमतो बाह्योर्ऽथः परमाणुस्तावन्न संभवति ।
एकस्थूलनीलाभासं हि ज्ञानं न परमसूक्ष्मपरमाण्वाभासम् ।
न चान्याभासमन्यगोचरं भवितुमर्हति ।
अतिप्रसङ्गेन सर्वगोचरतया सर्वसर्वज्ञत्वप्रसङ्गात् ।
न च प्रतिभासधर्मः स्थौल्यमिति युक्तम् ।
विकल्पासहत्वात् ।
किमयं प्रतिभासस्य ज्ञानस्य धर्म उत प्रतिभासनकालेर्ऽथस्य धर्मः ।
यदि पूर्वः कल्पः, अद्वा, तथासति हि स्वांशालम्बनमेव विज्ञानमभ्युपेतं भवति ।
एवं च कः प्रतिकूलीभवत्यनुकूलमाचरति ।
द्वितीय इत्चेत् ।
तथा हि रूपपरिमाणव एव निरन्तरमुत्पन्ना एकविज्ञानोपारोहिणः स्थौल्यम् ।
न चात्र कस्यचिद्भ्रान्तता ।
नहि न ते रूपपरमाणवः ।
नच न निरन्तरमुत्पन्नाः ।
न चैकविज्ञानानुपारोहिणः ।
तेन मा भून्नीलत्वादिवत्परमाणुधर्मः,प्रत्येकं परमाणुष्वभावात् ।
प्रतिभासदशापन्नानां तु तेषां भविष्यति बहुत्वादिवत्सांवृतं स्थौल्यम् ।
यथाहुःऽग्रहेऽनेकस्य चैकेन किञ्चिद्रूपं हि गृह्यते ।
सांवृतं प्रतिभासस्थं तदेकात्मन्यसंभवात् ॥१ ॥

नच तद्दर्शनं भ्रान्तं नानावस्तुग्रहाद्यतः ।
सांवृतं ग्रहणं नान्यत्र च वस्तुग्रहो भ्रमः ॥२ ॥

ऽइति ।
तन्न ।
नैरन्तर्यावभासस्य भ्रान्तत्वात् ।
गन्धरसस्पर्शपरमाण्वन्तरिता हि ते रूपपरमाणवो न निरन्तराः तस्मादारात्सान्तरेषु वृक्षेष्वेकधनवनप्रत्ययवदेष स्थूलप्रत्ययः परमाणुषु सान्तरेषु भ्रान्त एवेति  पश्यामः ।
तस्मात्कल्पनापोढत्वेऽपि भ्रान्तत्वाद्धटादिप्रत्ययस्य पीतशङ्खादिज्ञानवन्न प्रत्यक्षता परमाणुगोचरत्वाभ्युपगमे ।
तदिदमुक्तम्, न तावत्परमाणवः स्तम्भादिप्रत्ययपरिच्छेद्या भवितुमर्हन्ति ।
नापि तत्समूहा वा स्तम्भादयोऽवयविनः ।
तेषामभेदे परमाणुभ्यः परमाणव एव ।
तत्र चोक्तं दूषणम् ।
भेदे तु गवाश्वस्येवात्यन्तवैलक्षण्यमिति न तादात्म्यम् ।
समवायश्च निराकृत इति ।
एवं भेदाभेदविकल्पेन जातिगुणकर्मादीनपि  प्रत्याचक्षीत ।
तस्माद्यद्यत्प्रतिभासते तस्य सर्वस्य विचारासहत्वात्, अप्रतिभासमानसद्भावे च प्रमाणाभावान्न बाह्यालम्बनाः प्रत्यया इति ।
अपि च न तावद्विज्ञानमिन्द्रियवन्निलीनमर्थं प्रत्यक्षयितुमर्हति ।
नहि यथेन्द्रियमर्थविषयं ज्ञानं   जनयत्येवं विज्ञानमपरं विज्ञानं जनयितुमर्हति ।
तत्रापि  समानत्वादनुयोगस्यानवस्थाप्रसङ्गात् ।
न चार्थाधारं प्राकट्यलक्षणं फलमाधातुमुत्सहते ।
अतीतानागतेषु तदसंभवात् ।
नह्यस्ति संभवोऽप्रत्युत्पन्नो धर्मी धर्माश्चास्य प्रत्युत्पन्ना इति ।
तस्माज्ज्ञानस्वरूपप्रत्यक्षतैवार्थप्रत्यक्षताभ्युपेया ।
तच्चानाकारं सदाजानतो भेदाभावात्कथमर्थभेदं व्यवस्थापयेदिति तद्भेदव्यवस्थापनायाकारभेदोऽस्यैषितव्यः ।
तदुक्तम्ऽन हि वित्तिसत्तैव तद्वेदना युक्ता, तस्याः सर्वत्राविशेषात् ।
तां तु सारूप्यमाविशत्सरूपयत्तद्घटयेत्ऽ इति ।
एकश्चायमाकारोऽनुभूयते ।
स चेद्विज्ञानस्य नार्थसद्भावे किञ्चन प्रमाणमस्तीत्याह अपिचानुभवमात्रेण साधारणात्मनो ज्ञानस्येति ।
अपि च सहोपलम्भनियमादिति ।
यद्येन सह नियतसहोपलम्भनं तत्ततो न भिद्यते, यथैकस्माच्चन्द्रमसो द्वितीयश्चन्द्रमाः ।
नियतसहोपलम्भनश्चार्थो ज्ञानेनेति व्यापकविरुद्धोपलब्धिः ।
निषेध्यो हि भेदः सहोपलम्भानियमेन व्याप्तो यथा भिन्नावश्विनौ नावश्यं सहोपवभ्येते कदाचिदभ्रापिधानेऽन्यतरस्यैकस्योपलब्धेः ।
सोऽयमिह भेदव्यापकानियमविरूद्धो  नियम उपलभ्यमानस्तद्व्याप्यं  भेदं निवर्तयतीति ।
तदुक्तम्ऽसहोपलम्बनियमादभेदो नीलतद्धियोः ।
भेदश्च भ्रान्तिविज्ञानैर्द्दृश्यतेन्दाविवाद्वये ॥
ऽइति. स्वप्नादिवच्चेदं द्रष्टव्यम् ।
यो यः प्रत्ययः स सर्वो बाह्यानावम्बनः, यथा स्वप्नमायादिप्रत्ययः, तथा चैष विवादाध्यासितः प्रत्यय इति स्वभावहेतुः ।
बाह्यानालम्बनता हि प्रत्ययत्वमात्रानुबन्धिनी वृक्षतेव शिंशपात्वमात्रानुबन्धिनीति तन्मात्रानुबन्धिनि निरालम्बनत्वे साध्ये भवति प्रत्ययत्वं स्वभावहेतुः ।
अत्रान्तरे सौत्रान्तिकश्चोदयति कथं पुनरसि बाह्येर्ऽथेनीलमिदं पीतमित्यादि प्रत्ययवैचित्र्यमुपपद्यते ।
स हि मेने ये यस्मिन् सत्यपि कादाचित्कास्ते सर्वे  तदतिरिक्तहेतुसापेक्षाः,

यथाविवक्षत्यजिगमिषति मयि वचनगमनप्रतिभासाः प्रत्ययाश्चेतनसंतानान्तरसापेक्षाः ।
तथा च विवादाध्यासिताः  सत्यप्यालयविज्ञानसंताने षडपि प्रवृत्तिप्रत्यया इति स्वभावहेतुः ।
यश्चासावालयविज्ञानसंतानातिरिक्तः कादाचित्कप्रवृत्तिज्ञानभेदहेतुः स बाह्योर्ऽथमिति ।
वासनापरिपाकप्रत्ययकादाचित्कत्वात्कदाचिदुत्पाद इति चेत् ।
नन्वेकसंततिपतितानामालयविज्ञानानां तत्प्रवृत्तिविज्ञानजननशक्तिर्वासना , तस्याश्च  स्वकार्योपजनं प्रत्याभिमुख्यं परिपाकस्तस्य च प्रत्ययः स्वसंतानवर्ती पूर्वक्षणः संतानान्तरापेक्षानभ्युपगमात्, तथाच  सर्वेऽप्यालयसंतानपतिताः परिपाकहेतवो भवेयुः ।
न वा कश्चिदपि, आलयसंतानपातित्वाविशेषात् ।
क्षणभेदाच्छक्तिभेदस्तस्य च कादाचित्कत्वात्कार्यकादाचित्कत्वमिति चेत् ।
नन्वेवमेकस्यैव नीलज्ञानोपजनसामर्थ्यं तत्प्रबोधसामर्थ्यं चेति क्षणान्तरस्यैतन्न स्यात् ।
सत्वे वा कथं क्षणभेदात्सामर्थ्यभेद इत्यालयसंतानवर्तिनः सर्वे समर्था इति समर्थहेतुसद्भावे कार्यक्षेपानुपपत्तेः ।
स्वसंतानमात्राधीनत्वे निषेध्यस्य कादाचित्कत्वस्य विरुद्धं सदातनत्वं तस्योपलब्ध्या कादाचित्कत्वं निवर्तमानं हेत्वन्तरापेक्षत्वे व्यवतिष्ठत इति प्रतिबन्धसिद्धिः ।
नच ज्ञानसंतानान्तरनिबन्धनत्वं सर्वेषामिष्यते प्रवृत्तिविज्ञानानां विज्ञानवादिभिरपि तु कस्यचिदेव विच्छिन्नगमनवचनप्रतिभासस्य प्रवृत्तिविज्ञानस्य ।
अपि च सत्त्वान्तरसंताननिमित्तत्वे  तस्यापि सदा संनिधानान्न कादाचित्कत्वं स्यात् ।
न हि सत्त्वान्तरसंतानस्य देशतः कालतो वा विप्रकर्षसंभवः ।
विज्ञानवादे विज्ञानातिरिक्तदेशानाभ्युपगमादमूर्तत्वाच्च  विज्ञानानामदेशात्मकत्वात्संसारस्यादिमत्वाप्रसङ्गेनापूर्वसत्त्वप्रादुर्भावानभ्युपगमाच्च न कालतोऽपि विप्रकर्षसंभवः ।
तस्मादसति बाह्येर्ऽथे प्रत्ययवैचित्र्यानुपपत्तेरस्त्यानुमानिको बाह्यार्थ इति सौत्रान्तिकाः प्रतिपेदिरे, तान्निराकरोति वासनावैचित्र्यादित्याहविज्ञानवादी ।
इदमत्राकूतं स्वसंतानमात्रप्रभवत्वेऽपि प्रत्ययकादाचित्कत्वोपपत्तौ संदिग्धविपक्षव्यावृत्तिकत्वेन हेतुरनैकान्तिकः ।
तथाहि बाह्यनिमित्तकत्वेऽपि कथं कदाचित्नीलसंवेदनं कदाचित्पीतसंवेदनम् ।
बाह्यनीलपीतसंनिधानासंनिधानाभ्यामिति चेत् ।
अथ पीतसंनिधानेऽपि किमिति नीलज्ञानं न भवति, पीतज्ञानं भवति ।
तत्र तस्य सामर्थ्यादसामर्थ्याच्चेतरस्मिन्निति चेत् ।
कुतः पुनरयं सामर्थ्यासामर्थ्यभेदः ।
हेतुभेदादिति चेत् ।
एवं तर्हि क्षणानामपि स्वकारणभेदनिबन्धः शक्तिभेदो भविष्यति ।
संतानिनो हि क्षणाः कार्यभेदहेतवस्ते च प्रतिकार्यं भिद्यन्ते च ।
न च संतानो नाम कश्चिदेक उत्पादकः क्षणानां यदभेदात्क्षणा न भिद्येरन् ।
ननूक्तं न क्षणभेदाभेदाभ्यां शक्तिभेदाभेदौ, भिन्नानामपि क्षणानामेकसामर्थ्योपलब्धेः ।
अन्यथैक एव क्षणे नीलज्ञानजननसामर्थ्यमिति न भूयो नीलज्ञानानि जायेरन्. तत्समर्थस्यातीतत्वात्, क्षणान्तराणां चासामर्थ्यात् ।
तस्मात्क्षणभेदेऽपि  न सामर्थ्यभेदः, संतानभेदे तु सामर्थ्यं भिद्यत इति ।
तन्न ।
यदि भिन्नानां संतानानां नैकं सामर्थ्यं, हन्त तर्हि नीलसंतानानामपि मिथो भिन्नानां नैकमस्ति नीलाकाराधानसामर्थ्यमिति संनिधानेऽपि नीलसंतानान्तरस्य  न  नीलज्ञानमुपजायेत ।
तस्मात्संतानान्तराणामिव क्षणान्तराणामपि स्वकारणभेदाधीनोपजनानां केषाञ्चिदेव सामर्थ्यभेदः केषाञ्चिन्नेति वक्तव्यम् ।
तथा चैकालयज्ञानसंतानपतितेषु कस्यचिदेव ज्ञानक्षणस्य स तादृशः सामर्थ्यातिशयो वासनापरनामा  स्वप्रत्ययासादितः ।
यतो नीलाकारं प्रवृत्तिविज्ञानं जायते न पीताकारम् ।
कस्यचित्तु स तादृशो यतः पीताकारं ज्ञानं न नीलाकारमिति वासनावैचित्र्यादेव स्वप्रत्ययासादिताज्ज्ञानवैचित्र्यसिद्धेर्न तदतिरिक्तार्थसद्भावे किञ्चनास्ति प्रमाणमिति पश्यामः ।
आलयविज्ञानसंतानपतितमेवासंविदितं ज्ञानं वासना तद्वैचित्र्यान्नीलाद्यनुभववैचित्र्यं, पूर्वनीलाद्यनुभववैचित्र्याच्च वासनावैचित्र्यमित्यनादितानयोर्विज्ञानवासनयोः ।
तस्मान्न परस्पराश्रयदोषसंभवो बीजाङ्कुरसंतानवदिति ।
अन्वयव्यतिरेकाभ्यामपि वासनावैचित्र्यस्यैव ज्ञानवैचित्र्यहेतुता नार्थवैचित्र्यस्येत्याह अपि चान्वयव्यतिरेकाभ्यामिति ।
एवं प्राप्ते ब्रूमः ।
नाभाव उपलब्धेरिति ।
न खल्वभावो बाह्यस्यार्थस्याध्यवसातुं शक्यते ।
स ह्युपलम्भाभावाद्वाध्यवसीयेत, सत्यप्युपलम्भे तस्य बाह्याविषयत्वाद्वा, सत्यपि बाह्यविषयत्वे  बाह्यार्थबाधकप्रमाणसद्भावाद्वा ।
न तावत्सर्वथोपलम्भाभाव इति प्रश्नपूर्वकमाह कस्मात् ।
उपलब्धेरिति ।
नहि स्फुटतरे सर्वजनीन उपलम्भे सति तदभावः शक्यो वक्तुमित्यर्थः ।
द्वितीयं पक्षमवलम्बते ननु नाहमेवं ब्रवीमीति ।
निराकरोति बाढमेवं ब्रवीषि ।
उपलब्धिग्राहिणा हि साक्षिणोपलब्धिर्गृह्यमाणा बाह्यविषयत्वेनैव गृह्यते नोपलब्धिमात्रमित्यर्थः ।
अतश्चैति वक्ष्यमाणोपपत्तिपरामर्शः ।
तृतीयं पक्षमालम्बते ननु

बाह्यस्यार्थस्यासंभवादिति ।
निराकरोति नायं साधुरध्यवसाय इति ।
इदमत्राकूतं घटपटादयो हि स्थूला भासन्ते न तु परमसूक्ष्माः ।
तत्रेदं नानादिग्देशव्यापित्वलक्षणं  स्थौल्यं यद्यपि ज्ञानाकारत्वेनावरणानावरणलक्षणेन विरुद्धधर्मसंसर्गेण  युज्यते ज्ञानोपाधेरनावृतत्वादेव तथापि तद्देशत्वातद्देशत्वकम्पत्वरक्तारक्तत्वलक्षणैर्विरुद्धधर्मसंसर्गैरस्य नानात्वं प्रसज्यमानं ज्ञानाकारत्वेऽपि न शक्यं शक्रेणापि वारयितुम् ।
व्यतिरेकाव्यतिरेकवृत्तिविकल्पौ च परमाणोरंशवत्त्वं चोपपादितानि वैशेषिकपरीक्षायाम् ।
तस्माद्बाह्यार्थवन्न ज्ञानेऽपि स्थौल्यसंभवः ।
न च तावत्परमाण्वाभासमेकज्ञानम्, एकस्य नानात्मत्वानुपपत्तेः ।
आकाराणां वा ज्ञानतादात्म्यादेकत्वप्रसङ्गात् ।
न च यावन्त आकारास्तावन्त्येव ज्ञानानि, तावतां ज्ञानानां मिथो वार्तामभिज्ञतया स्थूलानुभवाभावप्रसङ्गात् ।
न च तत्पृष्ठभावी समस्तज्ञानाकारसंकलनात्मक एकः स्थूलविकल्पो विजृम्भत इति सांप्रतम् ।
तस्यापि साकारतया स्थौल्यायोगात् ।
यथाह धर्मकीर्तिःऽतस्मान्नार्थे न च ज्ञाने स्थूलाभासस्तदात्मनः ।
एकत्र प्रतिषिद्धत्वाद्बहुष्वपि न संभवः ॥
ऽइति ।
तस्माद्भवतापि ज्ञानाकारं स्थौल्यं समर्थयमानेन प्रमाणप्रवृत्त्यप्रवृत्तिपूर्वकौ संभवासंभवावास्थेयौ ।
तथा चेदन्तास्पदमशक्यं ज्ञानाद्भिन्नं यबाह्यमपह्नोतुमिति ।
यच्च ज्ञानस्य प्रत्यर्थं व्यवस्थायै  विषयसारूप्यमास्थितं, नैतेन विषयोऽपह्नोतुं शक्यः, असत्यर्थे तत्सारूप्यस्य तद्व्यवस्थायाश्चानुपपत्तेरित्याह न च ज्ञानस्य विषयसारूप्यादिति. ।
यश्च सहोपलम्भनियम उक्तः शोऽपि व्कल्पं न सहते ।
यदि ज्ञानार्थयोः साहित्येनोपलम्भस्ततो  विरुद्धो हेतुर्नाभेदं साधयितुमर्हति, साहित्यस्य तद्विरुद्धभेदव्याप्तत्वादभेदे तदनुपपत्तेः ।
अथैकोपलम्भनियमः ।
न एकत्वस्यावाचकः सहशब्दः ।
अपि च किमेकत्वेनोपलम्भ आहो एक उपालम्भो ज्ञानार्थयोः ।
न तावदेकत्वेनोपलम्भ इत्याह  बहिरुपलब्धेश्च विषयस्य ।
अथैकोपलम्भनियमः, तत्राह अत एव सहोपलम्भनियमोऽपि  प्रत्ययविषयोऽरुपायोपेयभावहेतुको नाभेदहेतुक इत्यवगन्तव्यम् ।
यथा हि सर्वं चाक्षुषं प्रभारूपानुविद्धं बुद्धिबोध्यं नियमेन मनुजैरुपलभ्यते, न चैतावता घटादिरूपं प्रभात्मकं भवति,किन्तु प्रभोपायत्वान्नियमः, एवमिहाप्यात्मसाक्षिकानुभवोपायत्वादर्थस्यैकोपलम्भनियम इति ।
अपि च यत्रैकविज्ञानगोचरौ घटपटौ तत्रार्थभेदं विज्ञानभेदं चाद्यवस्यन्ति प्रतिपत्तारः ।
न चैतदेकात्म्येऽवकल्पत इत्याह तथा घटदर्शनं  पटज्ञानमिति ।
तथार्थाभेदेऽपि विज्ञानभेददर्शनान्न   विज्ञानात्मकत्वमर्थस्येत्याह तथा घटदर्शनं घटस्मरणमिति ।
अपि च स्वरूपमात्रपर्यवसितं ज्ञानं ज्ञानान्तरवार्तानभिज्ञमिति ययोर्भेदस्ते द्वे न गृहीते इति भेदोऽपि तद्गतो न गृहीत इति ।
एवं क्षणिकशून्यानात्मत्वादयोऽप्यनेकप्रतिज्ञाहेतुदृष्टान्तज्ञानभेदसाध्याः ।
एवं स्वमसाधारणमन्यतो व्यावृतं लक्षणं यस्य तदपि यद्व्यावर्तते यतश्च व्यावर्तते तदनेकज्ञानसाध्यम् ।
एवं सामान्यलक्षणमपि विधिरूपमन्यापोहरूपं वानेकज्ञानगम्यम् ।
एवं वास्यवासकभावोऽनेकज्ञानसाध्यः ।
एवमविद्योपप्लववशेन यत्सदसद्धर्मत्वं यथा नीलमिति सद्धर्मः, नरविषाणामित्यसद्धर्मः, अमूर्तमिति सदसद्धर्मः ।
शक्यं हि शशविषाणममूर्तं वक्तुम् ।
शक्यं च विज्ञानममूर्तं   वक्तुम् ।
यथोक्तम्ऽअनादिवासनोद्भूतविकल्पपरिनिष्ठितः ।
शब्दार्थस्त्रिविधो धर्मो भावाभावोभयाश्रयः ॥
ऽइति ।
एवं मोक्षप्रतिज्ञा च यो मुच्यते यतश्च मुच्यते येन मुच्यते तदनेकज्ञानसाध्या ।
एवं विप्रतिपन्नं प्रतिपादयितुं  प्रतिज्ञेति यत्प्रतिपादयति  येन प्रतिपादयति यश्च तदनेकज्ञानसाध्येत्यसत्येकस्मिन्ननेकार्थज्ञानप्रतिसंघातरि नोपपद्यते ।
तत्सर्वं विज्ञानस्य स्वांशालम्बनेऽनुपपन्नमित्याह अपि च द्वयोर्विज्ञानयोः पूर्वोत्तरकालयोरिति ।
अपि च भेदाश्रयः कर्मफलभावो  नाभिन्ने ज्ञाने भवितुमर्हति ।
नो खलु छिदा छिद्यते किन्तु दारु ।
नापि पाकः पच्यतेऽपि तु तण्डुलाः ।
तदिहापि न ज्ञानं स्वांशेन ज्ञेयमात्मनि वृत्तिविरोधादपि तु तदतिरिक्तोर्ऽथः,पाच्या इव तण्डुलाः पाकातिरिक्ता इति ।
भूमिरचनापूर्वकमाह  किञ्चान्यत् ।
विज्ञानं विज्ञानमित्यभ्युपगच्छेतेति ।
चोदयति  ननु विज्ञानस्य स्वरूपव्यतिरिक्तग्राह्यत्व इति ।
अयमर्थः स्वरूपादतिरिक्तमर्थं चेद्विज्ञानं गृह्णाति ततस्तदप्रत्यक्षं सन्नर्थं प्रत्यक्षयितुमर्हति ।
न हि चक्षुरिव तन्निलीनमर्थे कञ्चनातिशयमाधत्ते, येनार्थमप्रत्यक्षं सत्प्रत्यक्षयेत् ।
अपितु तत्प्रत्यक्षतैवार्थप्रत्यक्षता ।
यथाहुःऽअप्रत्यक्षोपलम्भस्य नार्थदृष्टिः प्रसिध्यतिऽइति ।
तच्चेत्ज्ञानान्तरेण प्रतीयेत तदप्रतीतं नार्थविषयं ज्ञानमपरोक्षयितुमर्हति ।
एवं तत्तदित्यनवस्था तस्मादनवस्थाया बिभ्यता वरं स्वात्मनि वृत्तिरास्थिता ।
अपिच यथा प्रदीपो न दीपान्तरमपेक्षते, एवं ज्ञानमपि न ज्ञानान्तरमपेक्षितुमर्हति समत्वादिति ।

तदेतत्परिहरति तदुभयमप्यसत् ।
विज्ञानग्रहणमात्र एव विज्ञानसाक्षिणो ग्रहणाकाङ्क्षानुत्पादादनवस्थाशङ्कानुपपत्तेः ।
अयमर्थः सत्यमप्रत्यक्षस्योपलम्भस्य नार्थदृष्टिः प्रसिध्यति, न तूपलब्धारं प्रति  तत्प्रत्यक्षत्वायोपलम्भान्तरं प्रार्थनीयम्, अपितु तस्मिन्निन्द्रियार्थसंनिकर्षादन्तः करणविकारभेद उत्पन्नमात्र एव प्रभातुरर्थश्चोपलम्भश्च प्रत्यक्षौ भवतः ।
अर्थो हि निलीनस्वभावः प्रमातारं प्रति स्वप्रत्यक्षत्वायान्तःकरणविकारभेदमनुभवमपेक्षते, अनुभवस्तु जडोऽपि स्वच्छतया चैतन्यूबिम्बोद्ग्रहणाय नानुभवान्तरमपेक्षते, येनानवस्था भवेत् ।
नह्यस्ति संभवोऽनुभव उत्पन्नश्च,न च प्रमातुः प्रत्यक्षो भवति, यथा नीलादिः ।
तस्माद्यथा छेत्ता छिदया छेद्यं वृक्षादि व्याप्नोति, न तु छिदा छिदान्तरेण, नापि  छिदैव छेत्री, किन्तु स्वत एव देवदत्तादिः, यथा वा पक्ता पाक्यं पाकेन व्याप्नोति ननु पाकं पाकान्तरेण, नापि पाक एव पक्ता किन्तु स्वत एव देवदेत्तादिः, एवं प्रमाता प्रमेयं नीलादि प्रमया व्याप्नोति न तु प्रमां प्रमान्तरेण, नापि  प्रमैव प्रमात्री, किन्तु स्वत एव प्रमायाः प्रमाता व्यापकः ।
न च प्रमातरि कूटस्थनित्यचैतन्ये प्रमापेक्षासंभवो यतः प्रमातुः प्रमायाः प्रमात्रन्तरापेक्षायामनवस्था भवेत् ।
तस्मात्सुष्ठूक्तंऽविज्ञानग्रहणमात्र एव विज्ञानसाक्षिणः प्रमातुः कूटस्थनित्यचैतन्यस्य ग्रहणकाङ्क्षानुत्पादात्ऽ इति ।
यदुक्तंऽसमत्वादवभास्यावभासकभावानुपपत्तेःऽइति ।
तत्राह साक्षिप्रत्यययोश्च स्वभाववैषम्यादुपलब्ध्रुपलभ्यभावोपपत्तेः ।
मा भूत्ज्ञानयोः साम्येन ग्राह्यग्राहकभावः ।
ज्ञातृज्ञानयोस्तु वैषम्यादुपपद्यत एव ।
ग्राह्यत्वं च ज्ञानस्य न ग्राहकक्रियाजनितफलशालितया यथा बाह्यार्थस्य, फले फलान्तरानुपपत्तेः. यथाहुःऽन संविदर्यते फलत्वात्ऽ इति ।
अपि तु प्रमातारं प्रति स्वतःसिद्धप्रकटतया ।
ग्राह्योऽप्यर्थः प्रमातारं प्रति सत्यां संविदि प्रकटः संविदपि प्रकटा ।
यथाहुरन्ये नास्याः कर्मभावो विद्यते इति ।
स्यादेतत्ष यत्प्रकाशते तदन्येन प्रकाश्यते यथा ज्ञानार्थौ तथा च साक्षिति नास्ति प्रत्ययसाक्षिणोर्वैषम्यमित्यत आह स्वयंसिद्धस्य च साक्षिणोऽप्रत्याख्येयत्वात् ।
तथाहि अस्य साक्षिणः सदासंदिग्धाविपरीतस्य नित्यसाक्षात्कारतानागन्तुकप्रकाशत्वे घटते ।
तथाहि प्रमाता संदिहानोऽप्यसंदिग्धो विपर्यस्यन्नप्यविपरीतः परोक्षमर्थमुत्प्रेक्षमाणोऽप्यपरोक्षः स्मरन्नप्यनुभविकः प्राणभृन्मात्रस्य ।
न चैतदन्याधीनसंवेदनत्वे घटे ।
अनवस्थाप्रसङ्गश्चोक्तः ।
तस्मात्स्वयंसिद्धतास्यानिच्छताप्यप्रत्याख्येया प्रमाणमार्गयत्तत्वादिति ।
किञ्चोक्तेन क्रमेण ज्ञानस्य स्वयमवगन्तृत्वाभावात्प्रमातुरनभ्युपगमे  च प्रदीपवद्विज्ञानमवभासकान्तरनिरपेक्षं स्वयमेव प्रथत इति ब्रुवताप्रमाणगम्यं विज्ञानमनवगन्तृकमित्युक्तं स्यात् ।
शिलाघनमध्यस्थप्रदीपसहस्रप्रथनवत् ।
अवगन्तुश्चेत्कस्यचिदपि न प्रकाशते कृतमवगमेन स्वयंप्रकाशेनेति ।
विज्ञानमेवावगन्त्रिति मन्वानः शङ्कते बाढमेवम् ।
अनुभवरूपत्वादिति ।
न फलस्य कर्तृत्वं कर्मत्वं वास्तीति प्रदीपवत्कर्त्रन्तरमेषितव्यं, तथा च न सिद्धसाधनमिति परिहरति न ।
अन्यस्यावगन्तुरिति ।
ननु  साक्षिस्थानेऽस्त्वस्मदभिमतमेव विज्ञानं तथा च नाम्न्येव विप्रतिपत्तिर्नार्था इति शङ्कते साक्षिणोऽवगन्तुः स्वयंसिद्धतामुपक्षिपताअभिप्रेय ता स्वयं प्रथते विज्ञानमित्येष एवेति ।
निराकरोति नेति ।
भवन्ति हि विज्ञानस्योत्पादादयो धर्मा अभ्युपेतास्तथा चास्य फलतया नावगन्तृत्वं, कर्तृफलभावस्यैकत्र विरोधात् ।
किन्तु प्रदीपादितुल्यतेत्यर्थः ॥२८ ॥

वैधर्म्याच्च न स्वप्नादिवत् ।
बाधाबाधौ वैधर्म्यम् ।
स्वप्नप्रत्ययो बाधितो जाग्रत्प्रत्ययश्चाबाधितः ।
त्वयापि चावश्यं जाग्रत्प्रत्ययस्याबाधितत्वमास्थेयं, तेन हि स्वप्नप्रत्ययो बाधितो मिथ्येत्यवगम्यते ।
जाग्रत्प्रत्ययस्य तु बाध्यत्वे स्वप्नप्रत्ययस्यासौ न बाधको भवेत् ।
नहि बाध्यमेव बाधकं भवितुमर्हति ।
तथा च न स्वप्नप्रत्ययो मिथ्येति साध्यविकलो दृष्टान्तः स्यात्स्वप्नवदिति ।
तस्माद्बाधाबाधाभ्यां वैधर्म्यान्न स्वप्नप्रत्ययदृष्टान्तेन जाग्रत्प्रत्ययस्य शक्यं निरालम्बनत्वमध्यवसातुम् ।
निद्राग्लानमिति ।
करणदोषाभिदानम् ।
मिथ्यात्वाय वैधर्म्यान्तरमाह  अपि च स्मृतिरेवेति ।
संस्कारमात्रजं हि विज्ञानं स्मृतिः ।
प्रत्युत्पन्नेन्द्रियसंप्रयोगलिङ्गशब्दसारूप्यान्यथानुपपद्यमानयोग्यप्रमाणानुत्पत्तिलक्षणसामग्रीप्रभवं तु ज्ञानमुपलब्घिः ।
तदिह निद्राणस्यसामग्र्यन्तरविरहात्संस्कारः परिशिष्यते, तेन संस्कारजत्वात्स्मृतिः, सापि च निद्रादोषाद्विपरीतावर्तमानमपि पित्रादि वर्तमानतया भासयति ।
तेन स्मृतेरेव तावदुपलब्धेर्विशेषस्तस्याश्च स्मृतेर्वैपरीत्यमिति ।
अतो महदन्तरमित्यर्थः ।
अपि च स्वतःप्रामाण्ये सिद्धे जाग्रत्प्रत्ययानां यथार्थत्वमनुभवसिद्धं नानुमानेनान्यथयितुं शक्यम्, अनुभवविरोधेन तदनुत्पादात् ।
अबादितविषयताप्यनुमानोत्पादसामग्रीग्राह्यतया प्रमाणम् ।
न च कारणाभावे कार्यमुत्पत्तुमर्हतीत्याशयवानाह अपि चानुभवविरोधप्रसङ्गादिति ।
२९ ॥
न भावोऽनुपलब्धेः ।
यथालोकदर्शनं चान्वयव्यतिरेकावनुश्रियमाणावर्थ एवोपलब्धेर्भवतो नार्थानपेक्षायां वासनायाम् ।
वासनाय अप्यर्थोपलब्ध्यधीनत्वदर्शनादित्यर्थः ।
अपि चाश्रयाभावादपि  न लौकिकी वासनोपपद्यते ।
न च क्षणिकमालयविज्ञानं वासनाधारो भवितुमर्हति ।
द्वयोर्युगपदुत्पद्यमानयोः सव्यदक्षिणशृङ्गवदाधाराधेयभावाभावात् ।
प्रागुत्पन्नस्य चाधेयोत्पादसमयेऽसतः क्षणिकत्वव्याघात इत्याशयवानाह अपि च वासना नामेति ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥३० ॥

क्षणिकत्वाच्च ।
स्यादेतत् ।
यदि साकारं विज्ञानं संभवति बाह्यश्चार्थः स्थूलसूक्ष्मविकल्पेनासंभवी हन्तैवमर्थज्ञाने सत्तेन तावद्विचारं न सहेते ।
नाप्यसत्त्वेन, असतो भासनायोगात् ।
नोभयत्वेन, विरोधात्सदसतोरेकत्रानुपपत्तेः ।
नाप्यनुभयत्वेन,एकनिषेधस्येतरविधाननान्तरीयकत्वात् ।
तस्माद्विचारासहत्वमेवास्तु तत्त्वं वस्तूनाम् ।
यथाहुःऽइयं वस्तु बलायातं यद्वदन्ति विपश्चितः ।
यथा यथार्थाश्चिन्त्यन्ते विविच्यन्ते तथा तथा ॥
ऽइति ॥
न क्वचिदपि पक्षे व्यवतष्ठन्त इत्यर्थः ।
तदेतन्निराचिकीर्षुराह  शून्यवादिपक्षस्तु सर्वप्रमाणविप्रतिषिद्ध इति तन्निराकरणाय नादरः क्रियते ।
लौकिकानि  हि प्रमाणानि सदसत्त्वगोचराणि ।
तैः खलु सत्सदिति गृह्यमाणं यथाभूतमविपरीतं तत्त्वं व्यवस्थाप्यते ।
असच्चासदिति गृह्यमाणं यथाभूतमविपरीतं तत्त्वं व्यवस्थाप्यते ।
सदसतोश्च विचारासहत्वं व्यवस्थापयता सर्वप्रमाणविप्रतिषिद्धं व्यवस्थापितं भवति ।
तथा च सर्वप्रमाणविप्रतिषेधान्नेयं व्यवस्थोपपद्यते ।
यद्युच्येत तात्त्विकं प्रामाण्यं प्रमाणानामनेन विचारेण व्युदस्यते न सांव्यवहारिकम् ।
तथाच भिन्नविषयत्वान्न सर्वप्रमाणविप्रतिषेध इत्यत आह नह्येयं सर्वप्रमाणप्रसिद्धो ललोकव्यवहारोऽन्यत्तत्वमनधिगम्य शक्यतेऽपह्नोतुम् ।
प्रमाणानि हि स्वगोचरे प्रवर्तमानानि तत्त्वमिदमित्येव प्रवर्तन्ते ।
अतात्त्विकत्वं तु तद्गोचरस्यान्यतो बाधकादवगन्तव्यम् ।
न पुनः सांव्यवहारिकं नः प्रामाण्यं न तु तात्त्विकमित्येव प्रवर्तन्ते ।
बाधकं चातात्त्विकत्वमेषां तद्गोचरविपरीततत्त्वोपदर्शनेन दर्शयेत् ।
यथा शुक्तिकेयं न रजतं मरीचयो न तोयमेकश्चन्द्रो न चन्द्रद्वयमित्यादि, तद्वदिहापि समस्तप्रमाणगोचरविपरीततत्त्वान्तरव्यवस्थापनेनातात्त्विकत्वमेषां प्रमाणानां बाधकेन दर्शनीयं न त्वव्यवस्थापिततत्त्वान्तरेण प्रमाणानि शक्यानि बाधितुम् ।
विचारासहत्वं वस्तूनां तत्त्वं व्यवस्थापयद्बाधकमतात्त्विकत्वं प्रमाणानां दर्शयतीति चेत्, किं पुनरिदं विचारासहत्वं वस्तु यत्तत्त्वमभिमतं, किं तद्वस्तु परमार्थतः सदादीनामन्यतमत्केवलं विचारं न सहते, अथ विचारासहत्वेन निस्तत्त्वमेव ।
तत्र परमार्थतः सदादीनीमन्यतमद्विचारं न सहत इति विप्रतिषिद्धम् ।
न सहते चेन्न सदादीनामन्यतमत् ।
अन्यतमच्चेत्कथं न विचारं सहते ।
अथ निस्तत्त्वं चेत्कथमन्यतमत्तत्त्वमव्यवस्थाप्य शक्यमेवं वक्तुम् ।
न च निस्तत्त्वतैव तत्त्वं भावानाम् ।
तासति हि तत्त्वाभावः स्यात् ।
सोऽपि च विचारं न सहत इत्युक्तं भवद्भिः ।
अपि चारोपितं निषेधनीयम् ।
आरोपश्च तत्त्वाधिष्ठानो दृष्टो यथा शुक्तिकादिषु रजतादेः ।
न चेत्किञ्चिदस्ति तत्त्वं कस्य कस्मिन्नारोपः ।
तस्मान्निष्प्रपञ्चं परमार्थसब्रह्मानिर्वाच्यप्रपञ्चात्मनारोप्यते, तच्च तत्त्वं व्यवस्थाप्यातात्त्विकत्वेन सांव्यवहारिकं प्रमाणानां बाधकेनोपपद्यत इति युक्तमुत्पश्यामः ॥३१ ॥

सर्वथानुपपत्तेश्च ।
विराजते किं बहुनाउक्तेन यथायथाग्रन्थतोर्ऽथतश्च अयं वैनाशिकसमय इति ।
ग्रन्थतस्तावत्पश्यनातिष्ठनामिद्धपोषधाद्यसाधुपदप्रयोगः ।
अर्थतश्च नैरात्म्यमभ्युपेत्यालयविज्ञानं समस्तवासनाधारमभ्युपगच्छन्नक्षरमात्मानमभ्युपैति ।
एवं क्षणिकत्वमभ्युपेत्यऽउत्पादाद्वा तथागतानामनुत्पादाद्वा स्थितैवैषां धर्माणां धर्मता धर्मस्थितिताऽइति नित्यतामुपैतीत्यादि बहून्नेतव्यमिति ॥३२ ॥

नैकस्मिन्नसंभवात् ।
निरस्तो मुक्तकच्छानां सुगतानां समयः ।
विवसनानां समय इदानीं निरस्यते ।
तत्समयमाह संक्षेपविस्ताराभ्याम् ।
सप्त चैषां पदार्थाः संमता इति ।
तत्र संक्षेपमाह संक्षेपतस्तु द्वावेव पदार्थाविति ।
बोधात्मको जीवो जडवर्गस्त्वजीव इति ।
यथायोगं तयोर्जीवाजीवयोरिममपरं प्रपञ्चमाचक्षते ।
तमाह पञ्चास्तिकाया नामेति ।
सर्वेषामप्येषामवान्तरप्रभेदानिति ।
जीवास्तिकायस्त्रिधा बद्धो मुक्तो नित्यसिद्धश्चेति ।
पुद्गलास्तिकायाः षोढा पृथिव्यादीनि चत्वारि भूतानि स्थारं जङ्गमं च्ति धर्मास्तिकायः प्रवृत्त्यनुमेयोऽधर्मास्तिकायाः स्थित्यनुमेयः ।
आकाशास्तिकायो द्वेधा लोकाकाशोऽलोकाकाशश्च ।
तत्रोपर्युपरि स्थितानां लोकानामन्तर्वर्ती लोकाकाशस्तेषामुपरि मोक्षस्थानमलोकाकाशः ।
तत्र हि न लोकाः सन्ति ।
तदेवं जीवाजीवपदार्थौ पञ्चधा प्रपञ्चितौ ।
आस्रवसंवरनिर्जरास्त्रयः पदार्थाः प्रवृत्तिलक्षणाः प्रपञ्च्यते ।
द्विधा प्रवृत्तिः सम्यङ्मिथ्या च ।
तत्र मिथ्या प्रवृत्तिरास्रवः. सम्यक्प्रवृत्ती तु संवरनिर्जरौ ।
आस्रावयति पुरुषं विषयेष्वितीन्द्रियप्रवृत्तिरास्रवः ।
इन्द्रियद्वारा हि पौरुषं ज्योतिर्विषयान् स्पृशद्रूपादिज्ञानरूपेण परिणमत इति ।
अन्ये तु कर्माण्यास्रवमाहुः ।
तानि हि कर्तारमभिव्याप्य स्रवन्ति कर्तारमनुगच्छन्तीत्यास्रवः ।
सेयं मिथ्याप्रवृत्तिरनर्थहेतुत्वात् ।
संवरनिर्जरौ च सम्यक्प्रवृत्ती ।
तत्र शमदमादिरूपा प्रवृत्तिः संवरः ।
सा ह्यास्रवस्रोतसो द्वारं संवृणोताति संवर उच्यते ।

निर्जरस्त्वनादिकालप्रवृत्तिकषायकलुषपुण्यापुण्यप्रहाणहेतुस्तप्तशिलारोहणादिः ।
स हि निःशेषं पुण्यापुण्यं सुखदुःखोपभोगेन जरयतीति निर्जरः ।
बन्धोऽष्टविधं कर्म ।
तत्र घातिकर्म चतुर्विधम् ।
तद्यथा ज्ञानावरणीयं  दर्शनावरणीयं मोहनीयमन्तरायमिति ।
तथा चत्वार्यघातिकर्माणि ।
तद्यथा वेदनीयं नामिकं गोत्रिकमायुष्कं चेति ।
तत्र सम्यग्ज्ञानं न मोक्षसाधनं, नहि ज्ञानाद्वस्तुसिद्धिरतिप्रसङ्गादिति विपर्ययो ज्ञानावरणीयं कर्मोच्यते ।
आहर्तदर्शनाभ्यासान्न मोक्ष इति ज्ञानं दर्शनावरणीयं कर्म ।
बहुषु विप्रतिषिद्धेषु तीर्थकरैरुपदर्शितेषु  मोक्षमार्गेषु विशेषानवधारणं मोहनीयं कर्म ।
मोक्षमार्गप्रवृत्तानां तद्विध्नकरं  विज्ञानमन्तरायं कर्म ।
तानीमानि श्रेयोहन्तृत्वाद्धातिकर्माण्युच्यन्ते ।
अघातानि कर्माणि, तद्यथा वेदनीयं कर्म शुक्लपुद्गलविपाकहेतुः,तद्धि बन्धोऽपि न निःश्रेयसपरिपन्थि तत्त्वज्ञानाविघातकत्वात् ।
शुक्लपुद्गलारम्भकवेदनीयकर्मानुगुणं नामिकं कर्म, तद्धि शुक्लपुद्गलस्याद्यावस्थां कललबुद्धुदादिमारभते ।
गोत्रिकमव्याकृतं ततोऽप्याद्यं शक्तिरूपेणावस्थितम् ।
आयुष्कं त्वायुः कायति कथयत्युत्पादनद्वारेत्यायुष्कम् ।
तान्येतानि  शुक्लपुद्गलाद्याश्रयत्वादघातीनि कर्माणि ।
तदेतत्कर्माष्टकं पुरुषं बन्धातीति बन्धः ।
विगलितसमस्तक्लेशतद्वासनस्यानावरणज्ञानस्य  सुखकतानस्यात्मन उपरि देशावस्थानं मोक्ष इत्येके ।
अन्ये तूर्ध्वगमनशीलो हि जीवो धर्माधर्मास्तिकायेन बद्धस्तद्धिमोक्षाद्यदूर्ध्वं गच्छेत्येव स मोक्ष इति ।
त एते सप्तपदार्था जीवादयः सहावान्तरप्रभेदैरपन्यस्ताः ।
तत्र सर्वत्र चेमं    सप्तभङ्गीनयं नाम न्यायमवतारयन्ति, स्यादस्ति, स्यान्नास्ति, स्यादस्ति च नास्ति च, स्यादवक्तव्यः, स्यादस्ति चावक्तव्यश्च, स्यान्नास्ति चावक्तव्यश्च, स्यादस्ति च नास्ति चावक्तव्यश्चेति ।
स्याच्छब्दः खल्वयं निपातस्तिङन्तप्रतिरूपको(?)ऽनेकान्तद्योती ।
यथाहुःऽवाक्येष्वनेकान्तद्योति गम्यं प्रतिविशेषणम् ।
स्यान्निपातोर्ऽथयोगित्वात्तिङन्तप्रतिरूपकः(?) ॥
ऽइति ॥
यदि पुनरयमनेकान्तद्योतकः स्याच्छब्दो न भवेत्स्यादस्तीतिवाक्ये स्यात्पदमनर्थकं  स्यात्तदिदमुक्तम्ऽअर्थयोगित्वात्ऽइति ।
अनैकान्तद्योतकत्वे तु स्यादस्ति कथञ्चिदस्तीति स्यात्पदात्कथञ्चिदर्थोऽस्तीत्यनेनानुक्तः प्रतीयत इति नानर्थक्यम् ।
तथा चऽस्याद्वादः सर्वथैकान्तत्यागात्किंवृत्तचिद्विधेः ।
सप्तभङ्गनयापेक्षोहेयादेयविशेषकृत् ॥
ऽकिंवृत्ते प्रत्यये खल्वयं चिन्निपातविधिना सर्वथैकान्तत्यागात्सप्तस्वेकान्तेषु यो भङ्गस्तत्र यो नयस्तदपेक्षः    सन् हेयोपादेयभेदाय स्याद्वादः कल्पते ।
तथाहि यदि वस्त्वस्त्येवेत्येवैकान्ततस्तत्सर्वथा  सर्वदा सर्वत्र सर्वात्मनास्त्येवेति न तदीप्साजिहासाभ्यां क्वचित्कदाचित्कथञ्चित्कश्चित्प्रवर्तेत निवर्तेत वा प्राप्ताप्रापणीयत्वात्, हेयहानानुपपत्तेश्च ।
अनैकान्तपक्षे तु क्वचित्कदाचित्कस्यचित्कथञ्चित्सत्त्वे हानोपादाने प्रेक्षावतां कल्पेते इति ।
तमेनं सप्तभङ्गीनयं दूषयति नैकस्मिन्नसंभवात् ।
विभाजते न ह्येकस्मिन्धर्मणिपरमार्थसति परमार्थसतां युगपत्सत्त्वादीनां धर्माणांपरस्परपरिहारस्वरूपाणां समावेशः संभवति ।
एतदुक्तं भवति सत्यं यदस्ति वस्तुतस्तत्सर्वथा सर्वदा सर्वत्र सर्वात्मना निर्वचनीयेन रूपणास्त्येव न नास्ति, यथा प्रत्यगात्मा ।
यत्तु क्वचित्कथञ्चित्कदाचित्केनचिदात्मनास्तीत्युच्यते, यथा प्रपञ्चः, तद्व्यवहारतो  न तु परमार्थतः, तस्य विचारासहत्वात् ।
न च प्रत्ययमात्रं वास्तवत्वं व्यवस्थापयति, शुक्तिमरुमरीचिकादिषु  रजततोयादेरपि वास्तवत्वप्रसङ्गात् ।
लौकिकानामबाधेन तु तद्व्यवस्थायां देहात्माभिमानस्याप्यबाधेन  तात्त्विकत्वे सति लोकायतमतापातेन नास्तिकत्वप्रसङ्गात् ।
पण्डितरूपाणां तु देहात्माभिमानस्य विचारतो बाधनं प्रपञ्चस्याप्यनैकान्तस्य तुल्यमिति ।
अपि च सदसत्त्वयोः परस्परविरुद्धत्वेन   समुच्चयाभावे विकल्पः ।
न च वस्तुनि विकल्पः संभवति ।
तस्मात्स्थाणुर्वा पुरुषो वेति ज्ञानवत्सप्तत्वपञ्चत्वनिर्धारणस्य फलस्य निर्धारयितुश्च प्रमातुस्तत्करणस्य प्रमाणस्य च तत्प्रमेयस्य च सप्तत्वपञ्चत्वस्य सदसत्त्वसंशये साधु समर्थितं तीर्थकरत्वभृषेभेणात्मनः ।
निर्धारणस्य चैकान्तसत्त्वे सर्वत्र नानेकान्तवाद इत्याह य एते सप्त पदार्था इति ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥३३ ॥

एवं चात्माकार्त्स्त्न्यम् ।
एवं चेति चेन समुच्चयं द्योतयति ।
शरीरपरिणत्वे ह्यात्मनोऽकृत्स्नत्वं परिच्छिन्नत्वम् ।
तथा चानित्यत्वम् ।
ये हि परिच्छिन्नास्ते सर्वेऽनित्या यथा घटादयस्तथा चात्मेति ।
तदेतदाह यथैकस्मिन्धर्मिणीति ।
इदं चापरमकृत्स्नत्वेन सूत्रितमित्याह शरीराणां चानवस्थितपरिमाणत्वादिति ।
मनुष्यकायपरिमाणो हि जीवो न हस्तिकायं कृत्स्नं व्याप्तुमर्हत्यल्पत्वादित्यात्मनः कृत्स्नशरीराव्यापित्वादकार्त्स्न्यम्, तथा च न शरीरपरिमाणत्वमिति ।
तथा च हस्तिशीररं  परित्यज्य यदा पुत्तिकाशरीरो भवति तदा न तत्र कृत्स्नः पुत्तिकाशरीरे संमीयेतेत्यकार्स्न्यमात्मनः ।
सुगममन्यत् ।
चोदयति स्यादेतत् ।
अनन्तावयव इति ।
यथा हि प्रदीपो घटमहाहर्म्योदरवर्ती संकोचविकाशवानेवं जीवोऽपि  पुत्तिकाहस्तिदेहयोरित्यर्थः ।
तदेतद्विकल्प्य दूषयति तेषां पुनरनन्तानामिति ।
न तावत्प्रदीपोऽत्र निदर्शनं भवितुमर्हति, अनित्यत्वप्रसङ्गात् ।
विशरारवो हि प्रदीपावयवः ,प्रदीपश्चावयवी प्रतिक्षणमुत्पत्तिनिरोधधर्मा, तस्मादनित्यत्वात्तस्य नास्थिरो जीवस्तदवयवाश्चाब्युपेतव्याः ।
तथा च विकल्पद्वयोक्तं दूषणमिति ।
यच्च जीवावयवानामानन्त्यमुदितं तदनुपपन्नतरमित्याह अपि च शरीरमात्रेति ॥३४ ॥

शङ्कापूर्वं सूत्रान्तरमवतारयति अथ पर्यायेणेति ।
तत्राप्युच्यते न च पर्यायादप्यविरोधो विकारादिभ्यः ।
कर्माष्टकमुक्तं ज्ञानावरणीयादि ।
किं चात्मनो नित्यत्वाभ्युपगमे आगच्छतामपगच्छतां चावयवानामियत्तानिरूपेणेन चात्मज्ञानाभावान्नापवर्ग इति भावः ।
अत एवमादिदोषप्रसङ्गादिति ।
आदिग्रहणसूचितं दोषं ब्रूमः ।
किं चैते जीवावयवाः प्रत्येकं वा चेतयेरन् समूहो वा ।
तेषां प्रत्येकं चैतन्ये  बहूनां चेतनानामेकाभिप्रायत्वनियमाभावात्कदाचिद्विरुद्धदिक्क्रियत्वेन शरीरमुन्मथ्येत ।
समूहचैतन्ये तु हस्तिशरीरस्य पुत्तिकाशरीरत्वे द्वित्रावयवशेषो जीवो न चेतयेत् ।
विगलितबहुसमूहितया समूहस्याभावात्पुत्तिकाशरीरे इति ।
अथवेति ।
पूर्वसूत्रप्रसञ्जितायां जीवानित्यतायां बौद्धवत्संताननित्यतामाशङ्क्येदं सूत्रम्ऽन च पर्यायादप्यविरोधो विकारादिभ्यःऽ ।
न च पर्यायात्परिमाणानवस्थानेऽपि संतानाभ्युपगमेनात्मनो नित्यत्वादविरोधो बन्धमोक्षयोः ।
कुतः ।
परिणामादिभ्यो दोषेभ्यः ।
संतानस्य वस्तुत्वे परिणामस्ततश्चर्मवदनित्यत्वादिदोषप्रसङ्गः ।
अवस्तुत्वे चादिग्रहणसूचितो नैरात्म्यापत्तिदोषप्रसङ्ग इति ।
विसिचो विवसनाः ॥३५ ॥

अन्त्यावस्थितेश्चोभयनित्यत्वादविशेषः ।
एवं हि मोक्षावस्थाभावि जीवपरिमाणं नित्यं भवेत्,यद्यभूत्वा न भवेत् ।
अभूत्वा भाविनामन्त्यत्वाद्धटदीनाम् ।
कथं चाभूत्वा न भवेद्यदि प्रागप्यासीत् ।
न च परिमाणान्तरावरोधेऽपूर्वं भवितुमर्हति ।
तस्मादन्त्यमेव परिमाणं पूर्वमप्यासीदित्यभेदः ।
तथा चैकशरीरपरिमाणतैव स्यान्नोपचितापचितशरीरप्राप्तिः शरीरपरिमाणत्वाभ्युपगमव्याघातादिति ।
अत्र चोभयोः परिमाणयोर्नित्यत्वप्रसङ्गादिति योजना ।
एकशरीरपरिमाणतैवेति च दीप्यम् ।
द्वितीये तु व्याख्याने उभयोरवस्थयोरिति योजना ।
एकशरीरपरिमाणता न दीप्या, किन्त्वेकपरिमाणतामात्रमणुर्महान् वेति विवेकः ॥३६ ॥

पत्युरसामञ्जस्यात् ।
अविशेषेणेश्वरकारणवादोऽनेन निषिध्यत इति भ्रमनिवृत्त्यर्थमाह केवलेति ।
सांख्ययोगव्यपाश्रया हिरण्यगर्भपतञ्जलिप्रभृतयः ।
प्रधानमुक्तम् ।
दृक्शक्तिः पुरुषःप्रत्ययानुपश्यः ।
स च नानाक्लेशकर्मविपाकाशयैरपरामृष्टः पुरुषविशेष ईश्वरः प्रधानपुरुषाभ्यामन्यः ।
माहेश्वराश्चत्वारः शैवाः, पाशुपताः,कारुणिकसिद्धान्तिनः,कापालिकाश्चेति ।
चत्वारोऽप्यमी महेश्वरप्रणीतसिद्धान्तानुयायितया माहेश्वराः ।
कारणमीश्वरः ।
कार्यं प्रधानिकं महदादि ।
योगोऽप्योङ्कारादिध्यानदारणादिः ।
विधिस्त्रिषवणस्नानादिर्गूढचर्यावसानः,दुःखान्तो मोक्षः ।
पशव आत्मानस्तेषां पाशो बन्धनं तद्धिमोक्षो दुःखान्तः ।
एष तेषामभिसंधिः चेतनस्य खल्वधिष्ठातुः कुम्भकारादेः कुम्भादिकार्ये निमित्तकारणत्वविरोधादिति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्तेऽभिधीयते पत्युरसामञ्जस्यातिति ।
इदमत्राकूतमीश्वरस्यनिमित्तकारणत्वमात्रप्रतिपादनपरत्वादित्यसकृदावेदितम् ।
तस्मादनेनास्मिन्नर्थे प्रमाणान्तरमास्थेयम् ।
तत्रानुमानं तावन्न संभवति ।
तद्धि दृष्ट्यनुसारेण प्रवर्तते तदनुसारेण चासामञ्जस्यम् ।
तदाह हीनमध्यमेति ।
एतदुक्तं भवति आगमादीश्वरसिद्धौ  न दृष्टमनुसर्तव्यम् ।
न हि स्वर्गापूर्वदेवतादिष्वागमादवगम्यमानेषु किञ्चिदस्ति दृष्टम् ।
नह्यागमो दृष्टसाधर्म्यात्प्रवर्तते ।
तेन श्रुतसिद्द्यर्थमदृष्टानि दृष्टविपरीतस्वभावानि सुबहून्यपि कल्पमानानि न लोहगन्धितामावहन्ति प्रमाणवत्त्वात् ।
यस्तु तत्र कथञ्चिद्दृष्टानुसारः क्रियते स सुहृद्भावमात्रेण ।
आगमानपेक्षितमनुमानं तु दृष्टसाधर्म्येण प्रवर्तमानं दृष्टविवर्यये तुषादपि बिभेतितरामिति ।
प्राणिकर्मापेक्षितत्वाददोष इति चेत् ।
न ।
कुतः ।
कर्मेश्वरयोर्मिथः प्रवर्त्यप्रवर्तयितृत्व इतरेतराश्रयत्वदोषप्रसङ्गात् ।
अयमर्थः यदीश्वरः करुणापराधीनो वीतरागस्ततः प्रणिनः कपूये कर्मणि न प्रवर्तयेत्,तच्चोत्पन्नमपि नाधितिष्ठेत्,तावन्मात्रेण प्राणिनां दुःखानुत्पादात् ।
न हीश्वराधीना जनाः स्वातन्त्र्येण कपूयं कर्म कर्तुमर्हन्ति ।
तदनधिष्ठितं वा कपूयं कर्म फलं प्रसोतुमुत्सहते ।
तस्मात्स्वतन्त्रोऽपीस्वरः कर्मभिः प्रवर्त्यत इति दृष्टविपरीतं कल्पनीयम् ।
तथाचायमपरो गण्डस्योपरि स्फोट इतरेतराश्रयः प्रसज्येत, कर्मणेश्वरः प्रवर्तनीय ईश्वरेण च कर्मेति ।
शङ्कते नानादित्वादिति चेत् ।
पूर्वकर्मणेश्वरः संप्रतितने कर्मणि प्रव्रर्त्यते तेनेश्वरेण संप्रतितनं कर्म स्वकार्ये प्रवर्त्येत इति ।
निराकरोति न वर्तमानकालवदिति ।
अथ पूर्वं कर्म कथमीश्वराप्रवर्तितमीश्वरप्रवर्तनलक्षणं कार्यं करोति ।
तत्रापि प्रवर्तितमीश्वरेण पूर्वतनकर्मप्रवर्तितेनेत्येवमन्धपरम्परादोषः ।
चक्षुष्मता ह्यन्धो नीयते नान्धान्तरेण ।
तथेहापि द्वावपि प्रवर्त्याविति कः कं प्रवर्तयेदित्यर्थः ।
अपिच नैयायिकानामीश्वरस्य निर्देषत्वं स्वसमयविरुद्धमित्याह अपिचेति ।
अस्माकं तु नायं समय इति भावः ।
ननु कारुण्यादपि प्रवर्तमानो जनो दृश्यते ।
न च कारुण्यं दोष इत्यत आह स्वार्थप्रयुक्त एव चेति ।
कारुण्ये हि सत्यस्य दुःखं भवति तेन तत्प्रहाणाय प्रवर्तत इति कारुणिका अपि स्वार्थप्रयुक्ता एव प्रवर्तन्त इति ।
ननु स्वार्थप्रयुक्त एव प्रवर्ततामेवमपि को दोष इत्यत आह स्वार्थवत्वादीस्वरस्येति ।
अर्थित्वादित्यर्थः ।
पुरुषस्य चौदासीन्याभ्युपगमान्नवास्तवी प्रवृत्तिरिति ॥३७. ॥

अपरमपि दृष्टानुसारेण दूषणमाह संबन्धानुपपत्तेश्च ।
दृष्टो हि सावयवानामसर्वगतानां च संयोगः ।
अप्राप्तिपूर्विका हि प्राप्तिः संयोगो न सर्वगतानां संभवत्यप्राप्तेरभावान्निरवयवत्वाच्च ।
अव्याप्यवृत्तिता हि संयोगस्य स्वभावः ।
न च निरवयवेष्वव्याप्यवृत्तिता संयोगस्य संभवतीत्युक्तम् ।
तस्मादव्याप्यवृत्तितायाः संयोगस्य व्यापिकाया निवृत्तेस्तद्व्याप्यस्य संयोगस्य विनिवृत्तिरिति भावः ।
नापि समवायलक्षणः ।
स ह्ययुतसिद्धानामाधाराधेयभूतानामिहप्रत्ययहेतुः संबन्ध इत्यभ्युपेयते ।
न च प्रधानपुरुषेश्वराणां मिथोऽस्त्याधाराधेयभाव इत्यर्थः ।
नापि योग्यतालक्षणः कार्यगम्यसंबन्ध इत्याह नाप्यन्य इति ।
नहि प्रधानस्य महदहङ्कारादिकारणत्वमद्यापि सिद्धमिति ।
शङ्कते ब्रह्मवादिन इति ।
निराकरोति न ।
कुतः ।
तस्यमतेऽनिर्वचनीय तादात्म्यलक्षणसंबन्धोपपत्तेः ।
अपिचेति ।
आगमो हि प्रवृत्तिं प्रति न दृष्टान्तमपेक्षत इत्यदृष्टपूर्वे तद्विरुद्धे च प्रवर्तितुं समर्थः ।
अनुमानं तु दृष्टानुसारि नैवंविधे  प्रवर्तितुमर्हतीति ।
शङ्कते परस्यापीति ।
परिहरति नेति ।
अस्माकं त्वीश्वरागमयोरनादित्वादीश्वरयोनित्वेऽप्यागमस्य न विरोध इति भावः ॥३८ ॥

अधिष्ठानानुपपत्तेश्च ।
यथादर्शनमनुमानं प्रवर्तते  नालौकिकार्थविषयमितीहापि न प्रस्मर्तव्यम् ।
सुगममन्यत् ॥३९ ॥

करणवच्चेन्न भोगादिभ्यः ।
रूपादिहीनमिति ।
अनुद्भूतरूपमित्यर्थः. रूपादिहीनकरणाधिष्ठानं हि पुरुषस्य स्वभोगादावेव दृष्टं नान्यत्र ।
नहि बाह्यं कुठाराद्यपरिदृष्टं व्यापारयन् कश्चिदुपलभ्यते ।
तस्माद्रूपादिहीनं करणं व्यापारयत ईस्वरस्य भोगादिप्रसक्तिः तथा चानीश्वरत्वमिति भावः ।
कल्पान्तरमाह अन्यथेति. ।
पूर्वमधिष्ठितिरधिष्ठानमिदानीं तु अधिष्ठानं भोगायतनं शरीरमुक्तम् ।
तथा भोगादिप्रसङ्गेनानीश्वरत्वं पूर्वमापादितम् ।
संप्रति तु शरीरित्वेन भोगादिप्रसङ्गादनीश्वरत्वमुक्तमिति विशेषः ॥४० ॥

अन्तवत्वमसर्वज्ञता वा ।
अपि च  सर्वत्रानुमानं प्रमाणयतः प्रधानपुरुषेश्वराणामपि संख्याबेदवत्त्वमन्तवत्त्वं च द्रव्यत्वात्संख्यान्यत्वे सति प्रमेयत्वाद्वानुमातव्यं, ततश्चान्तवत्त्वमसर्वज्ञता वा ।
अस्माकं त्वागमगम्येर्ऽथे तद्बाधितविषयतया नानुमानं प्रभवतीति भावः ।
स्वरूपपरिमाणमपियस्य यादृशमणु महत् परममहद्दीर्घं ह्रस्वं चेति ।
अथ मा भूदेष दोष इत्युत्तरो विकल्पः ।
यस्यान्तोऽस्ति तस्यान्तवत्त्वाग्रहणमसर्वज्ञतामापादयेत् ।
यस्य त्वन्त एव नास्ति तस्य तदग्रहणं नासर्वज्ञतामावहति ।
नहि शशविषाणाद्यज्ञानादज्ञो भवतीति भावः ।
परिहरति तत इति ।
आगमानपेक्षस्यानुमानमेषामन्तवत्त्वमवगमयतीत्युक्तम् ॥४१ ॥

उत्पत्त्यसंभवात् ।
अन्यत्र वेदाविसंवादाद्यत्रांशे विसंवादः स निरस्यते ।
तमंशमाह यत्पुनरिदमुच्यते वासुदेवात्संकर्षणोजीव इति ।
जीवस्य कारणवत्वे सत्यनित्यत्वम्, अनित्यत्वेपरलोकिनोऽभावात्परलोकाभावः, ततश्च स्वर्गनरकापवर्गाभावापत्तेर्नास्तिक्यमित्यर्थः ।
अनुपपन्ना च जीवस्योत्पत्तिरित्याह प्रतिषेधिष्यति चेति ॥४२ ॥

न च कर्तुः करणम् ।
यद्यप्यनेकशिल्पपर्यवदातः परशुं कृत्वा तेन पलाशं छिनत्ति,यद्यपि च प्रयत्नेनेन्द्रियार्थात्ममनः संनिकर्षलक्षणं ज्ञानकरणमुपादायात्मार्थं विजानाति, तथापि संकर्षणोऽकरणः कथं प्रद्युम्नाख्यं मनः करणं कुर्यात् ।
अकरणस्य वा करणनिर्माणसामर्थ्ये कृतं करणनिर्माणेन ।
अकरणादेव निखिलकार्यसिद्धिरिति भावः ॥४३ ॥

विज्ञानादिभावे वा तदप्रतिषेधः ।

वासुदेवा एवैतेसंकर्षमादयो  निर्देषाअविद्यादिदोषरहिताः ।
निरधिष्ठानानिरूपादानाः ।
अत एव निरवद्याअनित्यत्वादिदोषरहिताः ।
तस्मादुत्पत्त्यसंभवोऽनुगुणत्वान्न दोष इत्यर्थः ।
अत्रोच्यते एवमपीति ।
मा भूदब्युपगमेन दोषः, प्रकारान्तरेण त्वयमेव दोषः ।
प्रश्नपूर्वं प्रकारान्तरमाह कथम् ।
यदि तावदिति ।
न तावदेते परस्परं भिन्ना ईश्वराः परस्परव्याहतेच्छा भवितुमर्हन्ति ।
व्याहतकामत्वे च कार्यानुत्पादात् ।
अव्याहतकामत्वे वा प्रत्येकमीश्वरत्वे एकेनैवेशनायाः कृतत्वादानर्थक्यमितरेषाम् ।
संभूय चेशनायां परिशुद्धो न कश्चिद्दीश्वरः स्यात्, सिद्धान्तहानिश्च ।
भगवानेवैको वासुदेवः परमार्थतत्त्वमित्यभ्युपगमात् ।
तस्मात्कल्पान्तरमास्थेयम् ।
तत्र चोत्पत्त्यसंभवो दोष इत्याशयवान् कल्पान्तरमुपन्यस्योत्पत्त्यसंभवेनापाकरोति अथायमभिप्राय इति ।
सुगममन्यत् ॥४४ ॥

विप्रतिषेधाच्च ।
गुणिभ्यः खल्वात्मभ्यो ज्ञानादीन् गुणान् भेदेनोक्त्वा पुनरभेदं ब्रूते आत्मान एवैते भगवन्तो वासुदेवा इति ।
आदिग्रहणेन प्रद्युम्नानिरुद्धयोर्मनोऽहङ्कारलक्षणतयात्मनो भेदमभिधायात्मन एवैत इति तद्विरुद्धाभेदाभिधानमपरं संगृहीतम् ।
वेदविप्रतिषेधो व्याख्यातः ॥४५ ॥

इति श्रीवाचस्पतिमिश्रविरचिते शारीरकभगवत्पादभाष्यविभागे भामत्यां द्वितीयाध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥२ ॥



इति द्वितीयाध्यायस्य सांख्यादिमतानां दुष्टत्वप्रदर्शनं नाम द्वितीयःपादः


द्विदीयाध्याये तृतीयः पादः ।

२.३.१.१.

न वियदश्रुतेः ।
पूर्वं प्रमाणान्तरविरोधः श्रुतेर्निराकृतः ।
संप्रति तु श्रुतीनामेव परस्परविरोधो निराक्रियते ।
तत्र सृष्टिश्रुतीनां परस्परविरोधमाह वेदान्तेषु तत्र तत्रेति ।
श्रुतिविप्रतिषेधाच्च परपक्षाणामनपेक्षितत्वं स्थापितं तद्वत्स्वपक्षस्य श्रुतिविप्रतिषेधादिति ।
तदर्थनिर्मलत्वमर्थाभासविनिवृत्त्यार्थतत्त्वप्रतिपादनम् ।
तस्य फलं स्वपक्षस्य जगतो ब्रह्मकारणत्वस्यानपेक्षत्वाशङ्कानिवृत्तिः ।
इह हि पूर्वपक्षे श्रुतीनां मिथो विरोधः प्रतिपाद्यते, सिद्धान्ते त्वविरोधः ।
तत्र सिद्धान्त्येकदेशिनोवचनंऽन वियदश्रुतेःऽ इति ।
तस्याभिसंधिःयद्यपि तैत्तिरीयके वियदुत्पत्तिश्रुतिरस्ति तथापि तस्याः प्रमाणान्तरविरोधाद्बहुश्रुतिविरोधाच्च गौणत्वम् ।
तथाच वियतो नित्यत्वात्तेजःप्रमुख एव सर्गः, तथाच न विरोधः श्रुतीनामिति ।
तदिदमुक्तं प्रथमं तावदाकाशमाश्रित्य चिन्त्यते किमस्याकाशस्योत्पत्तिरस्त्युत नास्तीति ।
यदि नास्ति न श्रुतिविरोधाशङ्का ।
अथास्ति ततः श्रुतिविरोध इति तत्परिहाराय प्रयत्नान्तरमास्थेयमित्यर्थः ॥१ ॥



२.३.१.२.

तत्र पूर्वपक्षसूत्रमस्ति तु ।
तैत्तिरीये हि सर्गप्रकरणे केवलस्याकाशस्यैव प्रथमः सर्गः श्रूयते ।
छान्दोग्ये च केवलस्य तेजसः प्रथमः सर्गः ।
नच श्रुत्यन्तरानुरोधेनासहायस्याधिगतस्यापि ससहायताकल्पनं युक्तमसाहत्वावगमविरोधात् ।
श्रुतसिद्ध्यर्थं खल्वश्रुतं कल्प्यते न तु तद्विधाताय, विहन्यते चासहायत्वं श्रुतं कल्पितेन ससहायत्वेन ।
नच परस्परानपेक्षाणां व्रीहियववद्विकल्पः ।
अनुष्ठानं हि विकल्प्यते न वस्तु ।
नहि स्थाणुपुरुषविकल्पो वस्तुनि प्रतिष्ठां लभते ।
नच सर्गभेदेन व्यवस्थोपपद्यते, सांप्रतिकसर्गवद्भूतपूर्वस्यापि तथात्वात् ।
न खल्विह सर्गे क्षीराद्दधि जायते सर्गान्तरे ति दध्नः क्षीरमिति भवति ।
तस्मात्सर्गश्रुतयः परस्परविरोधिन्यो नास्मिन्नर्थे प्रमाणं भवितुमर्हन्तीति पूर्वः पक्षः ॥२ ॥



२.३.१.३.

सिद्धान्त्येकदेशी सूत्रेण स्वाभिप्रायमाविष्करोति गौण्यसंभवात् ।
प्रमाणान्तरविरोधेन बहुश्रुत्यन्तरविरोधेन चाकाशोत्पत्त्यसंभवाद्गौण्येषाकाशोत्पत्तिश्रुतिरित्यविरोध इत्यर्थः ।
प्रमाणान्तरविरोधमाह न ह्याकाशस्येति ।
समवाट्यसमवायिनिमित्तकारणेभ्यो हि कार्यस्योत्पत्तिर्नियता तदभावे न भवितुमर्हति धूम इव धूमध्वजाभावे ।

तस्मात्सदकारणमाकाशं नित्यमिति ।
अपिच य उत्पद्यन्ते तेषां प्रागुत्पत्तेरनुभवार्थक्रिये नोपलभ्य्ते उत्पन्नस्य च दृश्येते, यथा तेजःप्रभृतीनाम् ।
न चाकाशस्य तादृशो विशेष उत्पादानुत्पादयोरस्ति, तस्मान्नोत्पद्यत इत्याह उत्पत्तिमतां चेति ।
प्रकाशनं प्रकाशो घटपटादिगोचरः ।
पृथिव्यादिवैधर्म्याच्चेति ।
आदिग्रहणेन द्रव्यत्वे सत्यस्पर्शवत्त्वादात्मवन्नित्यमाकाशमिति गृहीतम् ।
आरण्यानाकाशेष्विति ।
वेदेऽप्येकस्याकाशस्यौपाधिकं बहुत्वम् ॥३ ॥



२.३.१.४.

तदेवं प्रमाणान्तरविरोधेन गौणत्वमुक्त्वा श्रुत्यन्तरविरोधेनापि गौणत्वमाह शब्दाच्च ।
सुगमम् ॥४ ॥



२.३.१.५.

स्याच्चैकस्य ब्रह्मशब्दवत् ।
पदस्यानुषङ्गो न पदार्थस्य ।
तद्धि क्कचिन्मुख्यं क्कचिदौपचारिकं संभवासंभवाभ्यामित्यविरोधः ।
चोद्यद्वयं करोति कथमिति ।
प्रथमं चोद्यं परिहरति एकमेवेति तावदिति ।
कुलङ्गृहम् ।
अमत्राणि ।
पात्राणि घटशरावादीनि ।
आपेक्षिकमवधारणं न सर्वविषयमित्यर्थः ।
उपपत्त्यन्तरमाह नच नभसापीति ।
अपिरभ्युपगमे ।
यदि सर्वापेक्षं तथाप्यदोष इत्यर्थः ।
नच प्रागुत्पत्तेः ।
जगत इति शेषः ।
द्वितीयं चोद्यमपाकरोति अत एव च ब्रह्मविज्ञानेनेति ।
लक्षणान्यत्वाभावेनाकाशस्य ब्रह्मणोऽनन्यत्वादिति ।
अपि चाव्यतिरिक्तदेशकालमाकाशं ब्रह्मणा च ब्रह्मकार्यैश्च तदभिन्नस्वभावैरतः क्षीरकुम्भप्रक्षिप्तकतिपयपयोबिन्दुवद्ब्रह्मणि तत्कार्ये च विज्ञाते नभो विदितं भवतीत्याह अपि च सर्वं कार्यमुत्पद्यमानमिति ॥५ ॥



२.३.१.६.

एवं सिद्धान्तैकदेशमिते प्राप्त इदमाह प्रतिज्ञाहानिरव्यतिरेकच्छब्देभ्यः ।
ब्रह्मविवर्तात्मतयाजगतस्तद्विकारस्य वस्तुतो ब्रह्मणाभेदे ब्रह्मणि ज्ञाते ज्ञानमुपपद्यते ।
नहि जगत्तत्त्वं ब्रह्मणोऽन्यत् ।
तस्मादाकाशमपि तद्विवर्ततया तद्विकारः सत्तज्ज्ञानेन ज्ञातं भवति नान्यथा ।
अविकारत्वे तु ततस्तत्त्वान्तरं न ब्रह्मणि विदिते विदितं भवति ।
भिन्नयोस्तु लक्षणान्यत्वाभावेऽपि देशकालाभेदेऽपि नान्यतरज्ञानेनान्यतरज्ञानं भवति ।
नहि क्षीरस्य पूर्णकुम्भे क्षीरे गृह्यमाणे सत्स्वपि पाथोबिन्दुषु पाथस्तत्त्वं प्रति ज्ञातत्वमस्ति विज्ञाने ।
तस्मान्न ते क्षीरे विदिते विदिता इति प्रतिज्ञादृष्टान्तप्रचयानुपरोधाय वियत उत्पत्तिरकामेनाभ्युपेयेति ।
तदेवं सिद्धान्तैकदेशिनि दूषितेपूर्वपक्षी स्वपक्षे विशेषमाह सत्यं दर्शितम् ।
अत एव विरुद्धं तु तदिति ।
सिद्धान्तसारमाह नैष दोषः ।
तेजः सर्गस्य तैत्तिरीयक इति ।
श्रुत्योरन्यथोपपद्यमानान्यथानुपपद्यमानयोरन्यथानुपपद्यमाना बलवती तैत्तिरीयकश्रुतिः ।
छान्दोग्यश्रुतिश्चान्यथोपपद्यमाना दुर्बला ।
नन्वसहायं तेजः प्रथममवगम्यमानं ससहायत्वेन विरुध्यत इत्युक्तमत आह नहीयं श्रुतिस्तेजोजनिप्रधानेति ।
सर्गसंसर्गः श्रौतो भेदस्त्वार्थः ।
स च श्रुत्यन्तरेण विरोधिना बाध्यते, जघन्यत्वात् ।
नच तेजः प्रमुखसर्गसंसर्गवदसहायत्वमप्यस्य श्रौतं, किन्तु व्यतिरेकलभ्यम् ।
नच श्रुतेन तदवादबाधने श्रुतस्य तेजःसर्गस्यानुपपत्तिः, तदिदमुक्तम्ऽतेजोजनिप्रधानाऽ इति ।
स्यादेतत् ।
यद्येकं वाक्यमनेकार्थ न भवत्येकस्य व्यापारद्वासंभवात्, हन्त भोः कथमेकस्य स्रष्टुरनेकव्यापारत्वमविरुद्धमित्यत आह स्रष्टा त्वेकोऽपीति ।
वृद्दप्रयोगाधीनावधारणं शब्दसामर्थ्यम् ।
नचानावृत्तस्य शब्दस्य क्रमाक्रमाभ्यामनेकत्रार्थे व्यापारो दृष्टः ।
दृष्टं तु क्रमाक्रमाभ्यामेकस्यापि कर्तुरनेकव्यापारत्वमित्यर्थः ।
नचास्मिन्नर्थ एकस्य वाक्यस्य व्यापारोऽपि तु भिन्नानां वाक्यानामित्याह नचास्माभिरिति ।
सुगमम् ।
चोदयति ननु शमविधानार्थमिति ।
यत्परः शब्दः स शब्दार्थः ।
न चैष सृष्टिपरोऽपि तु शमपर इत्यर्थः ।
परहरति नहि तेजःप्राथम्यानुरोधेनेति ।
गुणत्वादार्थत्वाच्च क्रमस्य श्रुतप्रधानपदार्थविरोधात्तत्त्यागोऽयुक्त इत्यर्थः ।
सिंहावलोकितन्यायेन वियदनुत्पत्तिवादिनं प्रत्याह अपिच छान्दोग्य इति ।
यत्पुनन्यथा प्रतिज्ञोपपादनं कृतं, तद्दूषयति यच्चोक्तमिति ।

दृष्टान्तानुरूपत्वाद्दार्ष्टान्तिकस्य, तस्य च प्रकृतिविकाररूपत्वाद्दार्ष्टान्तिकस्यापि तथाभावः ।
अपिच भ्रान्तिमूलं चैतद्वचनम्ऽएकमेवाद्वितीयम्ऽ इति तोये क्षीरबुद्धिवत् ।
औपचारिकं वा सिंहो माणवक इतिवत् ।
तत्र न तावद्भ्रान्तमित्याह क्षीरोदकन्यायेनेति ।
भ्रान्तेर्विप्रलम्भाभिप्रायस्य च पुरुषधर्मत्वादपौरुषेये तदसंभव इत्यर्थः ।
नाप्यौपचारिकमित्याह सावधारणा चेयमिति ।
काममुपचारादस्त्वेकत्वम्, अवधारणाद्वितीयपदे नोपपद्येते ।
नहि माणवके सिंहत्वमुपचर्य न सिंहादन्योऽस्ति मनागपि माणवक इति वदन्ति लौकिकाः ।
तस्माद्ब्रह्मत्वमैकान्तिकं जगतो विवक्षितं श्रुत्या न त्वौपचारिकम् ।
अभ्यासे हि भूयस्त्वमर्थस्य ऊवति नत्वस्पत्वमपि प्रागेवौपचारिकमित्यर्थः ।
नच स्वकार्यापेक्षयेति ।
निःशेषवचनः स्वरसतः सर्वशब्दो नासति श्रुत्यन्तरविरोधे एकदेशवविषयो युज्यत इत्यर्थः ॥६ ॥


२.३.१.७.

आकाशस्योत्पत्तौ प्रमाणान्तरविरोधमुक्तमनुभाष्य तस्य प्रमाणान्तरस्य प्रमाणान्तरविरोधेनाप्रमाणभूतस्य न गौणत्वापादनसामर्थ्यमत आह यावद्विकारं तु विभागो लोकवत् ।
सोऽयं प्रयोगःाकाशदिक्क्लामनःरमाणवो विकाराः, आत्मन्यत्वे सति विभक्तत्वात्, घटशरावोदञ्चनादिवदिति ।
सर्वं कार्यं निरात्मकमिति ।
निरूपादानं स्यादित्यर्थः ।
शून्यवादश्च निराकृतः स्वयमेव श्रुत्योपन्यस्यऽकथमसतः सज्जायेतऽ इति ।
उपपादितं च तन्निराकरणमधस्तादिति ।
आत्मत्वादेवात्मनः प्रत्यगात्मनो  निराकणाशङ्कानुपपत्तिः ।
एतदुक्तं भवतिसोपादानं चेत्कार्यं तत आत्मैवोपानत्वेन श्रुतेरुपादानान्तरकल्पनानुपपत्तेरिति ।
स्यादेतत् ।
अस्त्वात्मोपादानमस्य जगतः, तस्य तूपादानान्तरमश्रूयमाणमप्यन्यद्भविष्यतीत्यत आह नह्यात्मागन्तुकः कस्यचितुपादानान्तरस्योपादेयः ।
कुतः ।
स्वयंसिद्धत्वात् ।
सत्ता वा प्रकाशो वास्य स्वयंसिद्धी ।
तत्र प्रकाशात्मिकायाः सिद्धेस्तावदनागन्तुकत्वमाह नह्यात्मात्मन इति ।
उपपादितमेतद्यथा संशयविपर्यासपारोक्ष्यानास्पदत्वात्कदापि नात्मा पराधीनप्रकाशः, तदधीनप्रकाशास्तु प्रमाणादयः ।
अत एव श्रुतिःऽतमेव भान्तमनुभाति सर्वं तस्य भासा सर्वमिदं विभातिऽ इति ।
नचेदृशस्य नरिकारणं संभवतीति ।
निराकरणमपि हि तदधीनात्मलाभं तद्विरुद्धं नोदेतुमर्हतीत्यर्थः ।
सत्ताया अनागन्तुकत्वमस्याहतथाहमेवेदानीं जानामीति ।
प्रमाप्रमाणप्रमेयाणां वर्तमानातीतानागतत्वेऽपि प्रमातुः सदा वर्तमानत्वेनानुभवादप्रच्युतस्वभावस्य नागन्तुकं सत्त्वम् ।
त्रैकाल्यावच्छेदेन ह्यागन्तुकत्वं व्याप्तं, तत्प्रमातुः सदावर्तमानाद्व्यवर्तमानमागन्तुकत्वं स्वव्याप्यमादाय निवर्तत इति ।
अन्यथाभवत्यपि ज्ञातव्य इति ।
प्रकृतिप्रत्ययाभ्यां ज्ञानज्ञेययोरन्यथाभावो दर्शितः ।
ननु जीवतः प्रमातुर्मा भूदन्यथाभावो मृतस्य तु भविष्यतीत्यत आह तथा भस्मीभवस्यपीति ।
यत्खलु सत्स्वभावमनुभवसिद्धं तस्यानिर्वचनीयत्वमन्यतो बाधकादवसातव्यम् ।
बाधकं च घटादीनां स्वभावाद्विचलनं प्रमाणोपनीतम् ।
यस्य तु न तदस्यात्मनो न तस्य तत्कल्पनं युक्तम्, अबाधितानुभवसिद्धस्य सत्स्वभावस्यानिर्वचनीयत्वकल्पनाप्रमाणाभावात् ।
तदिदमुक्तं न संभावयितुं शक्यमिति ।
तदनेन प्रबन्धेन प्रत्यनुमानेनाकाशानुत्पत्त्यनुमानं तूषयित्वानैकान्तिकत्वेनापि दूषयतियत्तूकं समानजातीयमिति ।
नाप्येनेकमेवोपादानमुपादेय मारभते ।
यत्र हि क्षीरं दधिभावेन परिणमते तत्र नावयवानामनेकेषामुपादनत्वमभ्युपगन्तव्यं किन्तूपात्तमेव क्षीरमेकमुपादेयदधिभावेन परिणमते ।
यथा निरवयवपरमाणुवादिनाङ्क्षीरपरमाणुर्दधिपरमाणुभावेनेति ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥७ ॥



२.३.२.८.

एतेन मातरिश्वा व्याख्यातः ।
यद्यभ्यासे भूयस्त्वमर्थस्य भवति नाल्पत्वं दूरत एवोपचरितत्वं, हन्त भोः पवनस्य नित्यत्वप्रसङ्गः ।
ऽवायुश्चान्तरिक्षमेतदमृतम्ऽ इति द्वयोरमृतत्वमुक्त्वा पुनः पवनस्य विशेषेणाह सैषानस्तमिता देवता यद्वायुरिति ।
तस्मादभ्यासान्नापेक्षिकं वायोरमृतत्वमपि त्वौत्पत्तिकमेवेति प्राप्तम् ।
तदिदमुक्तं भाष्यकृता अस्तमयप्रतिषेधादमृतत्वादिश्रवणाच्चेति ।
चेन समुच्चयार्थेनाभ्यासो दर्शितः ।
एवं प्राप्त उच्यतेएकविज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञानात्, प्रतिज्ञावाक्यार्थस्य प्राधान्यात्, तदुपपदनार्थत्वाच्च वाक्यान्तराणां, तेषामपि चाद्वैतप्रतिपादकानां मातरिश्वोत्पत्तिक्रमप्रतिपादकानां बहुलमुपलब्धेः,

मुख्यभूयस्त्वाभ्याममूषां श्रुतीनां बलीयस्त्वात्, एतदनुरोधेनामृतत्वास्तमयप्रतिषेधावापेक्षिकत्वेन नेतव्याविति ।
भूयसीः श्रुतीरपेक्ष्य द्वे अपि श्रुती शब्दमात्रमुक्ते ॥८ ॥



२.३.३.९.

एसंभवस्तु सतोऽनुपपत्तेः ।
ननुऽन चास्य कश्चिज्जनिताऽ इत्यात्मनः सतोऽकारणत्वश्रुतेः कथमुत्पत्त्याशङ्का ।
नच वचनमदृष्ट्वा पूर्वः पक्ष इति युक्तम्, अधीतवेदस्य ब्रह्मजिज्ञासाधिकारादर्शनानुपपत्तेरत आह वियत्पवनयोरिति ।
यथाहि वियत्पवनयोरमृतत्वानस्तमयत्वश्रुती श्रुत्यन्तरविरोधादापेक्षिकत्वेन नीते ।
एवमकारणत्वश्रुतिरात्मनोऽग्निविस्फुलिङ्गदृष्टान्तश्रुतिविरोधात्प्रमाणान्तरविरोधाच्चापेक्षिकत्वेन व्याख्यातव्या ।
न चात्मनः कारणवत्त्वेऽनवस्था लोहगन्धितामावहत्यनादित्वात्कार्यकारणपरम्पराया इति भावः ।
तथा विकारेभ्य इति ।

प्रमाणान्तरविरोधो दर्शितः ।
एवं प्राप्त उच्यतेसदेकत्वभावस्योत्पत्त्यसंभवः ।
कुतः अनुपपत्तेः ।
सदेकस्वभावं हि ब्रह्म श्रूयते तदसति बाधके नान्यथयितव्यम् ।
उक्तमेतद्विकाराः सत्त्वेनानुभूता अपि कतिपयकालकलातिक्रमे विनश्यन्तो दृश्यन्त इत्यनिर्वचनीयास्त्रैकाल्यावच्छेदादिति ।
न चात्मा तादृशस्तस्य श्रुतेरनुभावाद्वा वर्तमानैकस्वभावत्वैन प्रसिद्धेस्तदिदमाह सन्मात्रं हि ब्रह्मेति ।
एतदुक्तं भवतियत्स्वभावाद्विचलति तदनिर्वचनीयं निर्वचनीयोपादानं युक्तं, न तु विपर्ययः ।
यथा रज्जूपादानः सर्पो न तु सर्पोपादाना रज्जुरिति ।
ययोस्तु स्वभावादप्रच्युतिस्तयोर्निर्वचनीययोर्नोपादेयोपादानभावः, यथा रज्जुशुक्तिकयोरिति ।
नच निरधिष्ठानो विभ्रम इत्याह नाप्यसत इति ।
नच निरधिष्ठानभ्रमपरंपरानादितेत्याह मूलप्रकृत्यनभ्युपगमेऽनवस्थाप्रसङ्गादिति ।
पारमार्थिको हि कार्यकारणभावोऽनादिर्नानवस्थाया दुष्यति. समारोपस्तु विकारस्य न समारोपितोपादान इत्युपपादितं माध्यमिकमतनिषेधाधिकारे, तदत्र न प्रस्मर्तव्यम् ।
तस्मान्नासदधिष्ठानविभ्रमसमर्थनानादित्वेनोचितेत्यर्थः ।
अग्निविस्फुलिङ्गश्रुतिश्चौपादिकरूपापेक्षया नेतव्या ।
शेषमतिरोहितार्थम् ।
ये तु गुणदिक्कालोत्पत्तिविषयमिदमधिकरणं वर्णयाञ्चक्रुस्तैःऽसतोऽनुपपत्तेःऽ इति क्लेशेन व्याख्येयम् ।
अविरोधसमर्थनप्रस्तावे चास्य संगतिर्वक्तव्या ।
अबादिवद्दिक्कालादीनामुत्पत्तिप्रतिपादकवाक्यस्यानवगमात् ।
तदास्तां तावत् ॥९ ॥



२.३.४.१०.

तेजोऽतस्तथाह्याह ।
यद्यपिऽवायोरग्निःऽ इत्यपादानपञ्चमीऽकारकविभक्तिरुपपदविभक्तेर्बलीयसीऽ इति नेयमानन्तर्यपरा युक्ता, तथापि बहुश्रुतिविरोधेन दुर्बलाप्युपपदविभक्तिरेवात्रोचिता ।
ततश्चानन्तर्यदर्शनपरेयं वायोरग्निरिति श्रुतिः ।
नच साक्षाद्ब्रह्मजत्वसंभवे तद्वंश्यत्वेन तज्जत्वं परंपरयाश्रयितुं युक्तम् ।
वाजपेयस्य पशुयूपवदिति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्ते उच्यतेयुक्तं पशुयागवाजपेयोरङ्गाङ्गिनोर्नानात्वत्तत्र साक्षाद्वाजपेयासंबन्धे क्लेशेन परंपराश्रयणम् ।
इह तु वायोर्ब्रह्मविकारस्यापि ब्रह्मणो वस्तुतोऽनन्यत्वाद्वयूपादानत्वे साक्षादेव ब्रह्मोपादानत्वोपपत्तेः कारकविभक्तेर्बलीयस्त्वानुरोधेनोभयथोपपद्यमानाः श्रुतयः कांस्यभोजिन्यायेन नियम्यन्त इति युक्तमिति राद्धान्तः ।
ऽपारम्पर्यजत्वेऽपिऽइति भेदकल्पनाभिप्रायं यतःल पारमार्थिकाभेदमाह वायुभावापन्नं

ब्रह्मेति ।
यथा तस्याः शृतमिति तु दृष्टान्तः परम्परामात्रसाम्येन न तु सर्वथां साम्येनेति सर्वमवदातम् ॥१० ॥



२.३.५.११.

आपः ।
निगदव्याख्यातेन भाष्येण व्याख्यातम् ॥११ ॥



२.३.६.१२.

पृथिव्यधिकाररूपशब्दान्तरेभ्यः ।
अन्नशब्दोऽयं व्युत्पत्त्या च प्रसिद्ध्या च व्रीहियवादौ तद्विकारे चौदने प्रवर्तते ।
श्रुतिश्च प्रकरणाद्बलीयसी, सा च वाक्यशेषेणोपोद्बलिताऽयत्र क्कचन वर्षतिऽ इत्येतेन तस्मादभ्यवहार्थं व्रीहियवाद्येवात्राद्भ्यो जायत इति विवक्षितम् ।
कार्ष्ण्यमपि हि संभवति कस्यचिददनीस्य ।
नहि पृथिव्यपि कृष्णा, लोहितादिरूपाया अपि दर्शनात् ।
ततश्च श्रुत्यन्तरेणऽअद्भ्यः पृथिवी पृथिव्या ओषधयःऽ इत्यादिना विरोध इति पूर्वः पक्षः ।
श्रुत्योर्विरोधे वस्तुनि विकल्पानुपपत्तेरन्यतरानुगुणतयान्यतरा नेतव्या ।
तत्र किम्ऽअद्भ्यः पृथिवीऽ इति पृथिवीशब्दोऽन्नपरतया नीयतामुतऽअन्नमसृजतऽ इत्यन्नशब्दः पृथिवीपरतयेति विशये, महाभूताधिकारानुरोधात्प्रायिककृष्णरूपानुरोधाच्चऽतद्यदुपां शर आसीत्ऽ इति च पुनः श्रुत्यनुरोधाच्च वाक्यशेषस्य चान्यथाप्युपपत्तेरन्नशब्दोऽन्नकारणे पृथिव्यामिति राद्धान्तः ॥१२ ॥



२.३.७.१३.

तदभिध्यानादेव तु तल्लिङ्गात्सः ।
सृष्टिक्रमे भूतानामविरोध उक्तः ।
इदानीमाकाशादिभूताधिष्ठात्र्यो देवताः किं स्वतन्त्रा एवोत्तरोत्तरभूतसर्गे प्रवर्तन्त उत परमेश्वरापेक्षायां प्रमाणाभावात्, प्रस्तावस्य च लिङ्गस्य च पारम्पर्येणापि मूलाकारणस्य ब्रह्मण उपपत्ते, स्वतन्त्राणामेवाकाशादीनां वाट्वादिकारणत्वमिति जगतो ब्रह्मयोनित्वव्याघात इति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्तेऽभिधीयते आकाशाद्वायुःऽइत्यादय आकाशादीनां केवलमुपादानभावमाचक्षते, न पुनः स्वातन्त्र्येणाधिष्ठातृत्वम् ।
नच चेतनानां स्वकार्यस्वातन्त्र्यमित्येतदप्यैकान्तिकं परतन्त्राणामपि तेषां बहुलमुपलब्धेर्भृत्यान्तेवास्यादिवत् ।
तस्माल्लिङ्गप्रस्तावसामञ्जस्याय स ईश्वर एव तेन तेनाकाशादिभावेनोपादानभावेनावतिष्ठमानः स्वयमधिष्ठाय निमित्तकारणभूतस्तं तं विकारं वाट्वादिकं सृजतीति युक्तम् ।
इतरथा लिङ्गप्रस्तावौ क्लेशितौ स्यातामिति ।

परमेश्वरावेशवशादिति ।
परमेश्वर एवान्तर्यमिभावेनाविष्ट ईक्षिता, तस्मात्सर्वस्य कार्यजातस्य साक्षात्परमेश्वर एवाधिष्ठाता निमित्तकारणं न त्वाकाशादिभावमापन्नः ।
आकाशादिभावमापन्नस्तूपादानमिति सिद्धम् ॥१३ ॥



२.३.८.१४.

विपर्ययेण तु क्रमोऽत उपपद्यते च ।
उत्पत्तौ महाभूतानां क्रमः श्रुतो नाप्ययेऽप्ययमात्रस्य श्रुतत्वात् ।
तत्रव नियमे संभवति नानियमः ।
व्यवस्थारहितो हि सः ।
नच व्यवस्थायां सत्यामव्यवस्था युज्यते ।
तत्र क्रमभेदापेक्षायां किं दृष्टोऽप्ययक्रमो घटादीनां महाभूताप्ययक्रमनियामकोऽस्त्वाहो श्रौत उत्पत्तिक्रम इति विशये श्रौतस्य श्रौतान्तरमभ्यर्हितं समानजातीयतया तस्यैव बुद्धिसांनिध्यात् ।
न दृष्टं, विरुद्धजातीयत्वात् ।
तस्माच्छ्रौतेनैवोत्पत्तिक्रमेणाप्ययक्रमो नियम्यत इति प्राप्त उच्यतेअप्ययस्य क्रमापेक्षायां खलूत्पत्तिक्रमो नियामको भवेत्, न त्वस्त्यप्ययस्य क्रमापेक्षा, दृष्टानुमानोपनीतेन क्रमभेदेन श्रुत्यनुसारिणोऽप्ययक्रमस्य बाध्यमानत्वात् ।
तस्मिन् हि सत्युपादानोपरमेऽप्युपादेयमस्तीति स्यात् ।
न चैतदस्ति ।
तस्मात् ।
तद्विरुद्धदृष्टक्रमावरोधादाक्ङ्क्षैव नास्ति क्रमान्तरं प्रत्ययोग्यत्वात्तस्य ।
तदिदमुक्तं सूत्रकृताऽउपपद्यते चऽ इति ।
भाष्यकारोऽप्याह न चासावयोग्यत्वाप्ययेनाकाङ्क्ष्यत इति ।
तस्मादुत्पत्तिक्रमाद्विपरीतः क्रम इत्येतन्त्र्यायमूला च स्मृतिरुक्ता ॥१४ ॥



२.३.९.१५.

अन्तराविज्ञानमनसी क्रमेण तल्लिङ्गादिति चेन्नाविशेषात् ।
तदेवं भावनोपयोगिनौ भूतानामुत्पत्तिप्रलयौ विचार्य बुद्धीन्द्रियमनसां क्रमं विचारयति ।
अत्र च विज्ञायतेऽनेनेति व्युत्पत्त्या विज्ञानशब्देनेन्द्रियाणि च बुद्धिं च ब्रूते ।
तत्रैतेषां क्रमापेक्षायामात्मानं च भूतानि चान्तरा समाम्नानात्तेनैव पाठेन क्रमो नियम्यते ।
तस्मात्पूर्वोत्पत्तिक्रमभङ्गप्रसङ्गः ।
यत आत्मनः करणानि करणेभ्यश्च भूतानीति प्रतीयते, तस्मादात्मन आकाश इति भज्यते ।
अन्नमयमिति च मयडानन्दमय इतिवत्न विकारार्थ इति प्राप्तेऽभिधीयतेविभक्तत्वात्तावन्मनःप्रभृतीनां कारणापेक्षायामन्नमयं मन इत्यादिलिङ्गश्रवणादपेक्षितार्थकथनाय विकारार्थत्वमेव मयटो युक्तम्, इतरथा त्वनपेक्षितमुक्तं भवेत् ।
नच तदपि घटते ।
नह्यन्नमयो यज्ञ इतिवदन्नप्राचुर्यं मनसः संभवति ।
एवं चोद्भूतविकारा मन आदयो भूतानां परस्तादुत्पद्यन्त इति युक्तम् ।
प्रौढवादितयाभ्युपेत्याह अथ त्वभौतिकानीति ।
भवत्वात्मन एव करणानामुत्पत्तिः, न खल्वेतावता भूतैरात्मनो नोत्पत्तव्यम् ।
तथाच नोक्तक्रमभङ्गप्रसङ्गः ।
विशिष्यतेभिद्यते ।
भज्यत इति यावत् ॥१५ ॥



२.३.१०.१६.

चराचरव्यपाश्रयस्तु स्यात्तद्व्यपदेशो भाक्तस्तद्भावभावित्वात् ।
देवदत्तादिनामधेयं तावज्जीवात्मनो न शरीरस्य, तन्नाम्ने शरीरस्य श्राद्धदिकरणानुपपत्तेः ।
तन्मृतो देवदत्तो जातो देवदत्त इति व्यपदेशस्य मुख्यत्वं मन्वानस्य पूर्वः पक्षः, मुख्यत्वे शास्त्रोक्तामुष्मिकस्वर्गादिफलसंबन्धानुपप्तेः शास्त्रविरोधाल्लौकिकव्यपदेशो भाक्तो व्याख्येयः ।
भक्तिश्च शरीरस्योत्पादविनाशौ ततस्तत्संयोग इति ।
जातकर्मादि च गर्भबीजसमुद्भवजीवपापप्रक्षयार्थं, न तु जीवजन्मजपापक्षयार्थम् ।
अत एव स्मरन्तिऽएवमेनः शमं याति बीजगर्भसमुद्भवम्ऽ इति ।
तस्मान्न शरीरोत्पत्तिविनाशाभ्यां जीवजन्मविनाशाविति सिद्धम् ।
एतच्च लौकिकव्यपदेशस्याभ्रान्तिमूलत्वमभ्युपेत्याधिकरणम् ।
उक्ता त्वध्यासभाष्येऽस्य भ्रान्तिमूलतेति ॥१६ ॥



२.३.११.१७.

मा भूतामस्य शरीरोदयव्ययाभ्यां स्थूलावुत्पत्तिविनाशौ, आकाशादेरिव तु महासर्गादौ तदन्ते चोत्पत्तिविनाशौ जीवस्य भविष्यत इति शङ्कान्तरमपनेतुमिदमारभ्यते ।
नात्माश्रुतेर्नित्यत्वाच्च ताभ्यः ।
विचारमूलसंशयस्य बीजमाह श्रुतिविप्रतिपत्तेरिति ।
तामेव दर्शयति कासुचिच्छुतिष्विति ।
पूर्वपक्षं गृह्णाति तत्र प्राप्तमिति ।
परमात्मनस्तावद्विरुद्धधर्मसंसर्गादपहतानपहतपाप्मत्वादिलक्षणाज्जीवानामन्यत्वम् ।
ते चेन्न विकारास्ततस्तत्त्वान्तरत्वे बहुतराद्वैतश्रुतिविरोधः ।
ब्रह्मविज्ञानेन सर्वविज्ञानप्रतिज्ञाविरोधश्च ।
तस्माच्छुतिभरनुज्ञायते विकारत्वम् ।
प्रमाणान्तरं चात्रोक्तम्विभक्तत्वादाकाशादिवदिति ।
ऽयथाग्नेः श्रुद्रा विस्फलिङ्गःऽ इति च श्रुतिः साक्षादेव ब्रह्मविकारत्वं जीवानां दर्शयति ।
ऽयथा सूदीप्तात्पावकात्ऽ इति च ब्रह्मणो जीवानामुत्पत्तिं च तत्राप्ययं च साक्षाद्दर्शयति ।
नन्वक्षराद्भावानामुत्पत्तिप्रलयाववगम्येते ।
न जीवानामित्यत आह जीवात्मनामिति ।
स्यादेतत् ।
सृष्टिश्रुतिष्वाकाशाद्युत्पत्तिरिव कस्माज्जीवोत्पत्तिर्नाम्नायते ।
तस्मादाम्नानयोग्यस्यानाम्नानात्तस्योत्पत्त्यभावं प्रतीम इत्यत आह नच क्कचिदश्रवणमिति ।
एवं हि कस्याञ्चिच्छाख्यायामाम्नातस्य कतिपायाङ्गसहितस्य कर्मणः शाखान्तरीयाङ्गोपसंहारो न भवेत् ।
तस्माद्बहुतरश्रुतिविरोधादनुप्रवेशश्रुतिर्विकारभावात्पत्त्या व्याख्येया ।
तस्मादाकाशवज्जीवात्मान उत्पद्यन्त इति प्राप्त उच्यतेभवेदेवं यदि जीवा ब्रह्मणो भिद्येरन् ।
न त्वेतदस्ति ।
ऽतत्सृष्ट्वा तदेवानुप्राविशत्ऽऽअनेन जीवेनऽ इत्याद्यविभागश्रुतेरौपाधिकत्वाच्च भेदस्य घचकरकाद्याकाशवद्विरुद्धधर्मसंसर्गस्योपपत्तेः ।
उपाधीना च मनोमय इत्यादीनां श्रुतेर्भूयसीनं च नित्यत्वाजत्वादिगोचराणां श्रुतीनां दर्शनात्ऽउपाधिप्रविलयेनोपहितस्यऽ इति च प्रश्नोत्तराभ्यामनेकधोपपादनादविभागस्य चऽएको देवः सर्वभूतेषु गूढःऽ इति श्रुत्यैवोक्तत्वान्नित्या जीवात्मनो न विकारा न चाद्वैतप्रतिज्ञाविरोध इति सिद्धम् ।
मैत्रेयिब्राह्मणं चाधस्ताद्व्याख्यातमिति नेह व्याख्यातम् ॥१७ ॥



२.३.१२.१८.

ज्ञोऽत एव ।
कर्मणा हि जानात्यर्थो व्याप्तस्तदभावे न भवति धूम इव धूमध्वजाभावे, सुषुप्त्याद्यवस्थासु च ज्ञेयस्याभावात्तद्व्याप्यस्य ज्ञानस्याभावः ।
तथाच नात्मस्वभावश्चैतन्यं तदनुवृत्तावपि चैतन्यस्य व्यावृत्तिः ।
तस्मादिन्द्रियादिभावाभावानुविधानात्ज्ञानभावाभावयोरिन्द्रियादिसंनिकर्षाधेयमागन्तुकमस्य चैतन्यं धर्मो न स्वाभाविकः ।
अत एवेन्द्रियादीनामर्थवत्त्वम्, इतरथा वैयर्थ्यमिन्द्रियाणां भवेत् ।
नित्यचैतन्यश्रुतयश्च शक्त्यभिप्रायेण व्याख्येयाः ।
अस्ति हि ज्ञानोत्पादनशक्तिर्निजा जीवानां, न तु व्योम्न इवेन्द्रियादिसंनिकर्षेऽप्येषा ज्ञानं न भवतीति ।
तस्माज्जडा एव जीवा इति प्राप्तेऽभिधीयतेयदागन्तुकज्ञानं जडस्वभावं तत्कदचित्परोक्षं कदाचित्संदिग्धं कदाचिद्विपर्यस्तं, यथा घटादि, न चैवमात्मना ।
तथाहिअनुमिमानोऽप्यपरोक्षः, स्मरन्नप्यानुभविकः, संदिहानोऽप्यसंदिग्धः, विपर्यस्यन्नप्यविपरीतः सर्वस्यात्मा ।
तथाच तत्स्वभावः ।
नच तत्स्वभावस्य चैतन्यस्याभावः, तस्य नित्यत्वात् ।
तस्माद्वृत्तयः क्रियारूपाः कर्माभावे सुषुप्त्यादौ निवर्तन्ते ।
तेन चैतन्यमात्मस्वभाव इति सिद्धम् ।
तथाच नित्यचैतन्यवादिन्यः श्रुतयो न कथञ्चित्क्लेशेन व्याख्यातव्या भवन्ति ।
गन्धादिविषयवृत्त्युपजने चेन्द्रियाणामर्थवत्तेति सर्वमवदातम् ॥१८ ॥



२.३.१३.१९.
उत्क्रान्तिगत्यागतीनाम् ।
यद्यप्यविकृतस्यैव परमात्मनो जीवभावस्तथा चानणुपरिमाणत्वं, तथाप्युत्क्रान्तिगत्यागतीनां श्रुतेश्च साक्षादणुपरिमाणश्रवणस्य चाविरोधार्थमिदमधिकरणमित्याक्षेपसमाधानाभ्यामाह ननु चेति ।
पूर्वपक्षं गृह्णाति तत्र प्राप्तं तावदिति ।
विभागसंयोगोत्पादौ हि तूत्क्रान्त्यादीनां फलम् ।
नच सर्वगतस्य तौ स्तः ।
सर्वत्र नित्यप्राप्तस्य वा सर्वात्मकस्य वा तदसंभावादिति ॥१९ ॥



२.३.१३.२०.

स्वात्मना चोत्तरयोः ।
उत्क्रमणं हि मरणे निरूढम् ।
तच्चाचलतोऽपि तत्र सतो देहस्वाम्यनिवृत्त्योपपद्यते न तु गत्यागती ।
तयोश्चलने निरूढयोः कर्तृस्थभावयोर्व्यापिन्यसंभवादिति मध्यमं परिमाणं महत्त्वं शरीरस्यैव ।
तच्चार्हतपरीक्षायां प्रत्युक्तम् ।
गत्यागती च परमनहति न संभवतोऽत पारिशेष्यादणुत्वसिद्धिः ।
गत्यागतिभ्यां च प्रादेशिकत्वसिद्धौ मरणमपि देहादपसर्पणमेव जीवस्य न तु तत्र सतः स्वाम्यनिवृत्तिमात्रमिति सिद्धमित्याह सत्योश्च गत्यागत्योरिति ।
इतश्च देहादपसर्पणमेव जीवस्य मरणमित्याह देहप्रदेशानामिति ।
तस्माद्गत्यागत्यपेक्षोत्क्रान्तिरपि सापादानाणुत्वसाधनमित्यर्थः ।
न केवलमपादानश्रुतेः,

तच्छरीरप्रदेशान्तव्यत्वश्रुतेरप्येवमेवेत्याह स एतास्तेजोमात्रा इति ॥२० ॥



२.३.१३.२१.

नाणुरतच्छुतेरिति चेन्नेतराधिकारात् ।
यत उत्क्रान्त्यादिश्रुतिभिर्जीवानामणुत्वं प्रसाधितं ततो व्यापकात्परमात्मनस्तेषां तद्विकारतया भेदः ।
तथाच महत्त्वानन्यादिश्रुतयः परमात्मविषया न जीवविषया इत्यविरोध इत्यर्थः ।
यदि जीवा अणवस्ततोऽयोऽयं विज्ञानमयः परमेषुऽ इति कथं शारीरो महत्त्वसंबन्धित्वेन प्रतिनिर्दिश्यते इति चोदयति नन्विति ।
परिहरति शास्त्रदृष्ट्यापारमार्थिकदृष्ट्या निर्देशो वामदेववत् ।
यथा हि गर्भस्थ एव वामदेवो जीवः परमार्थदृष्ट्यात्मनो ब्रह्मत्वं प्रतिपेदे, एवं विकाराणां प्रकृतेर्वास्तवादभेदात्तत्परिमाणत्वव्यपदेश इत्यर्थः ॥२१ ॥



२.३.१३.२२.

स्वशब्दोन्मानाभ्यां च ।
स्वशब्दं विभजते साक्षादेवेति ।
उन्मानं विभजते तथोन्मानमपीति ।
उद्धृत्य मानमुन्मानं बालाग्रादुद्धृतः शततमो भागस्तस्मादपि शततमादुद्धृतः शततमो भाग इति तदिदमुन्मानम् ।
आराग्रादिद्धृतं मानमाराग्रामात्रमिति ॥२२ ॥



२.३.१३.२३.

सूत्रान्तरमवतारयितुं चोदयति नन्वगुणत्वे सतीति ।
अणुरात्मा न शरीरव्यापीति न सर्वाङ्गीणशैत्योपलब्धिः स्यादित्यर्थः ।
अविरोधश्चन्दनवत् ।
त्वक्संयुक्तो हि जीवः त्वक्च सकलशरीरव्यापिनीति त्वग्व्याप्यात्मसंबन्धः सकलशैत्योपलब्धौ समर्थ इत्यर्थः ॥२३ ॥



२.३.१३.२४.

अवस्थितिवैशेष्यादिति चेन्नाभ्युपगमाद्धृदि हि ।
चन्दनबिन्दोः प्रत्यक्षतोऽल्पीयस्त्वं बुद्ध्वा युक्ता कल्पना भवति, यस्य तु संदिग्धमणुत्वं सर्वाङ्गीणं च कार्यमुपलभ्यते तस्य व्यापित्वमौत्सर्गिकमपहाय नेयं कल्पनावकाशं लभत इति शङ्कार्थः ।
नच हरिचन्दनबिन्दुदृष्टान्तेनाणत्वानुमानं जीवस्य,

प्रतिदृष्टान्तसंभवेनानैकान्तिकत्वादित्याह न चात्रानुमानमिति ।
शङ्कामिमामपाकरोति अत्रोच्यत इति ।
यद्यपि पूर्वोक्ताभिः श्रुतिभिरणुत्वं सिद्धमात्मनस्तथापि वैभाच्छुत्यन्तरमुपन्यस्तम् ॥२४ ॥



२.३.१३.२५.

गुणाद्वा लोकवत् ।
ये तु सावयवत्वाच्चन्दनबिन्दोरणुसंचारेण देहव्याप्तिरुपपद्यते न त्वात्मनोऽनवयवस्याणुसंचारः संभवी, तस्माद्वैषम्यमिति मन्यन्ते तान् प्रतिदमुच्यते गुणाद्वा लोकवदिति ।
तद्विभजते चैतन्य इति ।
यद्यप्यणुर्जीवस्तथापि तद्गुणश्चैतन्यं सकलदेहव्यापि ।
यथा प्रदीपस्याल्पत्वेऽपि तद्गुणः प्रभासकलगृहौदरव्यापिनीति ॥२५ ॥



२.३.१३.२६.

एतदपि शङ्काद्वारेण दृषयित्वा दृष्टान्तान्तरमाह व्यतिरेको गन्धवत् ।
अक्षीयमाणमपि तदिति ।
क्षयस्यातिसूक्ष्मतयानुपलभ्यमानक्षमिति शङ्कते स्यादेतदिति ।
विश्लिष्टानामल्पत्वादित्युपलक्षणं, द्रव्यान्तरपरमाणूनामनुप्रवेशादित्यपि द्रष्टव्यम् ।
विश्लेषानुप्रवेशाभ्यां च सन्नपि विश्लेषः सूक्ष्मत्वान्नोपलक्ष्यते इति ।
निराकरोति ना ।
कुतः ।
अतीन्द्रियत्वादिति ।
परमाणूनां परमसूक्ष्मत्वात्तद्गतरूपादिवद्गन्धोऽपि नोपलभ्येत ।
उपलभ्यमानो वा सूक्ष्म उपलभ्येत न स्थूल इत्यर्थः ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥२६ ॥



२.३.१३.२७.

॥  २७ ॥


२.३.१३.२८.

पृथगुपदेशात् ।
निगदव्याख्यातभस्य भाष्यम् ॥२८ ॥



२.३.१३.२९.

तद्गुणसारत्वात्तु तद्व्यपदेशः प्राज्ञवत् ।
कम्टकतोदनेऽपीति ।
महदल्पयोः संयोगोऽल्पमवरुणद्धि न महान्तं, न जातु घटकरकादिसंयोगा नभसो तभो व्यश्रुवतेऽपित्वल्पानेव घटकरकादीन्, इतरथा यत्र नभस्तत्र सर्वत्र घटकरकाद्युपलम्भ इति, तेऽपि नभःपरिमाणः प्रसज्येरन्निति ।
न चाणोर्जीवस्य सकलशरीरगता वेदनोपपद्यते ।
यद्यप्यन्तःकरणमणु तथापि तस्यत्वचा संबद्धत्वात्त्वचश्त समस्तशरीरव्यापित्वादेकदेशेऽप्यधिष्ठिता त्वगधिष्ठितैवेति शरीरव्यापी जीवः शक्नोति सर्वाङ्गीणं शैत्यमनुभवितुं त्वगिन्द्रियेण गङ्गायाम् ।
अणुस्तु जीवो यत्रास्ति तस्मिन्नेव शरीरप्रदेशो तदनुभवेन्न सर्वाङ्गीणं, तस्यासर्वाङ्गीणत्वात् ।
कण्टकतोदनस्य तु प्रादेशिकतया न सर्वाङ्गीणोपलब्धिरिति वैषम्यम् ।
गुणत्वमेव हीति ।
इदमेव हि गुणानां गुणत्वं यद्द्रव्यदेशत्वम् ।
अत एव हि हेमन्ते विषक्तावयवाप्यद्रव्यगतेऽतिसान्द्रे शीतस्पर्शेऽनुभूयमानेप्यनुद्भूतं रूपं नोपलभ्यते यथा, तथा मृगमदादीनां गन्धवाहविप्रकीर्णसूक्ष्मावयवानामतिसान्द्रे गन्धेऽनुभूयमाने रूपस्पर्शौ नानुभूयेते तत्कस्य हेतोः, अनुद्भूतत्वात्तयोर्गन्धस्य चोद्भूतत्वादिति ।
नच द्रव्यस्य प्रक्ष्यप्रसङ्गः, द्रव्यान्तरावयवपूरणात् ।
अत एव कालपरिवासवशादस्य हतगन्धितोपलभ्यते ।
अपिच चैतन्यं नाम न गुमो जीवस्य गुणानः, किन्तु रूपभावः ।
नच स्वभावस्य व्यापित्वे भावस्याव्यापित्वं, तत्त्वप्रच्युतेरित्याह यदि च चैतन्यमिति ।
तदेवं श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणसिद्धे जीवस्याविकारितया परमात्मत्वे, तथा श्रुत्यादितः परममहत्त्वे च, या नामाणुत्वश्रुतयस्तास्तदनुरोधेन बुद्धिगुणसारतया व्याख्येया इत्याह तद्गुणसारत्वादिति ।
तद्व्याचष्टे तस्या बुद्धेरिति ।
आत्मना स्वसंबन्धिन्या बुद्धेरुपस्थापितत्वात्तदा परामर्शः ।
नहि शुद्धबुद्धमुक्तस्वभावस्यात्मनस्तत्त्वं संसारिभिरनुभूयते ।
अपितु योऽयं मिथ्याज्ञानद्वेषाद्यनुषक्तः स एव प्रत्यात्ममनुभवगोचरः ।
नच ब्रह्मस्वभावस्य जीवात्मनः कूटस्थनित्यस्य स्वत इच्छाद्वेषानुपङ्गसंभव इति बुद्धिगुणानां तेषां तदभेदाध्यासेन तद्धर्मत्वाध्यासः, उपदरावाध्यस्तस्येव चन्द्रमसो बिम्बस्य तोयकम्पे कमप्वत्त्वाध्यास इत्युपपादितमध्यासभाष्ये ।
तथाच बुद्ध्याद्युपाधिकृतमस्य जीवत्वमिति बुद्धेरन्तःकरणस्याणुतया सोऽप्यणुव्यपदेशभाग्भवति, नभ इव करकोपहितं करकपरिमाणम्. तथा चोत्क्रान्त्यादीनामुपत्तिरिति ।
निगदव्याख्यातमितरम् ।
प्रायणेऽसत्त्वमसंसारित्वं वा, ततश्च कृतविप्रणाशाकृताभ्यागमप्रसङ्गः ॥२९ ॥



२.३.१३.३०.

यावदात्मभावित्वात्तु न दोषस्तद्दर्शनात् ।
यावत्संसार्यात्मभावित्वादित्यर्थः ।
समानः सन्निति ।
बुद्ध्या समानः तद्गुणसारत्वादिति ।
अपिच मिथ्याज्ञानेति ।
न केवलं यंवत्संसार्यात्मभावित्वमागमतः, उपपत्तितश्चेत्यर्थः ।
आदित्यवर्णमिति ।
प्रकाशरूपमित्यर्थः ।
तमस इति ।
अविद्याया इत्यर्थः ।
तमेव विदित्वा साक्षात्कृत्य मृत्युमविद्यामत्येतीति योजना ॥३० ॥



२.३.१३.३१.

अनुशयबीजं पूर्वपक्षी प्रकटयति ननु सुषुप्तप्रलययोरिति ।
सतापरमात्मना ।
अनुशयबीजपरिहारः अत्रोच्यते पंस्त्वादिवत्त्वस्य सतोऽभिव्यक्तियोगात् ।
निगदव्याख्यातमस्य भाष्यम् ॥३१ ॥



२.३.१३.३२.

नित्योपलब्ध्यनुपलब्धिप्रसङ्गोन्यतरनियमो वान्यथा ।
स्यादेतत् ।
अन्तःकरणेऽपि सति तस्य नित्यसंनिधानात्कस्मान्नित्योपलब्ध्यनुपलब्धी न प्रसज्येते ।
अथादृष्टविपाककादाचित्कत्वात्सामर्थ्यप्रतिबन्धाप्रतिबन्धाभ्यामन्तः करणस्य नायं प्रसङ्गः ।
तावसत्येवान्तः करणे आत्मनो वेन्द्रियाणां वा स्तां, तत्किमन्तर्गडुनान्तःकरणेनेति चोदयति अथवान्यतरस्यात्मन इति ।
अथवेति सिद्धान्तं निवर्तयति ।
सिद्धान्ती ब्रूते न चात्मन इति ।
अवधानं खल्वनुवुभूपा शुश्रूषा वा ।
न चैते आत्मनो धर्मौ, तस्याविक्रियत्वात् ।
न चोन्द्रियाणम्, एकैकेन्द्रियव्यतिरेकेऽप्यन्धादीनां दर्शनात् ।
नच ते आन्तरत्वेनानुभूयमाने बाह्ये संभवतः ।
तस्मादस्ति तदान्तरं किमपि ।
यस्य चैते तदन्तःकरणम् ।
तदिदमुक्तं यस्यावधानेति ।
अत्रैवार्थे श्रुतिं दर्शयति तथा चेति ॥३२ ॥



२.३.१४.३३.

कर्ता शास्त्रार्थवत्त्वात् ।
ननुऽतद्गुणसारत्वात्ऽ इत्यनेनैव जीवस्य कर्तृत्वं भोक्तृत्वं च लब्धमेवेति तद्व्युत्पादनमनर्थकमित्यत आहतद्गुणसारत्वाधिकारेणेति ।
तस्यैवैष प्रपञ्चो ये भोक्तैव न कर्तेति तन्निराकरणार्थः ।
ऽशास्त्रफलं प्रयोक्तरि तल्लक्षणत्वात्ऽ इत्याह स्म भगवान् जैमिनिः ।
प्रयोक्तर्यनुष्ठातरि ।
कर्तरीति यावत् ।
शास्त्रफलं स्वर्गादि ।
कुतः ।
प्रयोक्तृफलसाधनतालक्षणत्वात्शास्त्रस्य विधेः ।
कर्त्रपेक्षितोपायता हि विधिः ।
बुद्धिश्चेत्कर्त्री भोक्ता चात्मा ततो यस्यापेक्षितोपायो भोक्तुन तस्य कर्तृत्वं यस्य कर्तृत्वं नच तस्यापेक्षितोपाया इति किं केन संगतमिति शास्त्रस्यानर्थकत्वमविद्यमानाभिधेयत्वं तथा चाप्रयोजनकत्वं स्यात् ।
यथा च तद्गुणसारतयास्यावस्तुसदपि भोक्तृत्वं सांव्यवहारिकमेवं कर्तृत्वमपि सांव्यवहारिकं न तु भाविकम् ।

अविद्यावद्विषयत्वं च शास्त्रस्योपपादितमध्यासभाष्य इति सर्वमवदातम् ॥३३ ॥



२.३.१४.३४.

विहारोपदेशात् ।
विहारः संचारः क्रिया, तत्र स्वातन्त्र्यं नाकर्तुः संभवति ।
तस्मादपि कर्ता जीवः ॥३४ ॥



२.३.१४.३५.

उपादानात् ।
तदेतेषां प्राणानामिन्द्रियाणां विज्ञानेन बुद्ध्या विज्ञानं ग्रहणशक्तिमादायोपादायेत्युपादाने स्वातन्त्र्यं नाकर्तुः संभवति ॥३५ ॥



२.३.१४.३६.

व्यपदेशाच्च क्रियायां चेन्निर्देशविपर्ययः ।
अभ्युच्चयमात्रमेतत्र सम्गुपपत्तिः ।
विज्ञानं कर्तृ यज्ञं तनुते ।
सर्वत्र हि बुद्धिः करणरूपा करणत्वेनैव व्यपदिश्यते न कर्तृत्वेन, इह तु कर्तृत्वेन, तस्या व्यपदेशे विपर्ययः स्यात् ।
तस्मादात्मैव विज्ञानमिति व्यपदिष्टः ।
तेन कर्तेति ॥३६ ॥



२.३.१४.३७.

सूत्रान्तरमवतारयितुं चोदयतिअत्राह यदीति ।
प्रज्ञावान् स्वतन्त्र इष्टमोवात्मनः संपादयेन्नानिष्टम् ।
अनिष्टसंपत्तिरप्यस्योपलभ्यते ।
तस्मान्न स्वतन्त्रस्तथा च न कर्ता ।
तल्लक्षणत्वात्तस्येत्यर्थः ।
अस्योत्तरमुपलब्धिदनियमः ।
करणादीनि कारकान्तराणि कर्ता प्रयुङ्क्ते न त्वयं कारकान्तरैः प्रयुज्यत इत्येतावन्मात्रमस्य स्वातन्त्र्यं न तु कार्यक्रियायां न कारकान्तराण्यपेक्षत इति ।
ईदृशं हि स्वातन्त्र्यं नेश्वरस्याप्यत्रभवतोऽस्तीत्युत्सन्नसंकथः कर्ता स्यात् ।
तथा चायमदृष्टपरिपाकवशादिष्टमभिप्रेप्सुस्तत्साधनविभ्रमेणानिष्टोपायं व्यापारयन्ननिष्टं प्राप्नुयादित्यनियमः कर्तृत्वं चेति न विरोधः ।
विषयप्रकल्पनमात्रप्रयोजनत्वादिति ।
नित्यचैतन्यस्वभावस्य खल्वात्मन इन्द्रियादीति करणानि स्वविषयमुपनयन्ति, तेन विषयावच्छिन्नमेव चैतन्यं वृत्तिरिति विज्ञानमिति चाख्यायते, तत्र चास्यास्ति स्वातन्त्र्यमित्यर्थः ॥३७ ॥



२.३.१४.३८.

शक्तिविपर्ययात् ।
पूर्वं कारणकविभक्तिविपर्यय उक्तः ।
संप्रति कारकशक्तिविपर्यय इत्यपुनरुक्तम् ।
अविपर्ययाय तु करणान्तरकल्पनायां नाम्नि विसंवाद इति ॥३८ ॥



२.३.१४.३९.

समाध्यभावाच्च ।
समाधिरिति संयममुपलक्षयति ।
धारणाध्यानसमाधयो हि संयमपदेवदनीयाः ।
यथाहुःऽत्रयमेकत्र संयमःऽ इति ।
अत्र श्रोतव्यो मन्तव्य इति धारणोपदेशः ।
निदिध्यासितव्य इति ध्यानोपदेशः ।
द्रष्टव्य इति समाधेरुपदेशः ।
यथाहुःऽतदेव ध्यानमर्थमात्रनिर्भासं स्वरूपशून्यमिव समाधिःऽ इति ।
सोऽयमिह कर्तात्मा समाधावुपदिश्यमान आत्मनः कर्तृत्वमवैतीति सूत्रार्थः ॥३९ ॥



२.३.१५.४०.

यथा च तक्षोभयथा ।
अवान्तरसंगतिमाह एवं तावदिति ।
विमृशति तत्पुनरिति ।
पूर्वपक्षं गृह्णाति तत्रेति ।
शास्त्रार्थवत्त्वादयो हि हेतव आत्मनः कर्तृत्वमापादयन्ति ।
नच स्वाभाविके कर्तृत्वे संभवत्यसत्यपवादे तदौपाधिकं युक्तम्. अतिप्रसङ्गात् ।
नच मुक्त्यभावप्रसङ्गोऽस्यापवादकः, यथा ज्ञानस्वभावो ज्ञेयाभावेऽपि नाज्ञो भवत्येवं कर्तृस्वभावोऽपि क्रियावेशाभावेऽपि नाकर्ता ।
तस्मात्स्वाभाविकमेवास्य कर्तृत्वमिति प्राप्तेऽभिधीयते ।
नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभावं हि ब्रह्म भूयोभूयः श्रूयते ।
तदस्य बुद्धत्वमसत्यपि बोद्धव्ये युक्तं,

वह्नेरिवासत्यपि दाह्ये दग्धृत्वं, तच्छीलस्य तस्यावगमात् ।
कर्तृत्वं त्वस्य क्रियावेशादवगन्तव्यम् ।
नच नित्योदासीनस्य कूटस्थस्य नित्यस्यासकृच्छुतस्य संभवति, तस्य च कदाचिदप्यसंसर्गे कथं तच्छक्तियोगो निर्विषयायाः शक्तेरंसभवात्तथाच यदि तत्सिध्यर्थं तद्विषः क्रियावेशोऽब्युपेयते तथा सति तत्स्वभावस्य स्वभावोच्छेदाभावाद्भावनाशप्रसङ्गः, नच मुक्तस्यास्ति क्रियायोग इति ।
क्रियाया दुःखत्वान्न विगलितसकलदुःखपरमानन्दावस्था मोक्षः स्यादित्याशयवानाह न स्वाभाविकं कर्तृत्वमात्मन इति ।
अभिप्रायमबुध्वा चोदयति ननु स्थितायामपीति ।
परिहरति न ।
निमित्तानामपीति ।
शक्तशक्याश्रया शक्तिः स्वसत्तयावश्यं शक्यमाक्षिपति ।
तथाच तयाक्षिप्तं शक्यं सदैव स्यादिति भावः ।
चोदयति ननु मोक्षसाधननविधानादिति ।
परिहरति न ।
साधनायत्तस्येति ।
अस्माकं तु न मोक्षः साध्यः, अपितु ब्रह्मस्वरूपं तच्च नित्यमिति ।
उक्तमभिप्रायमाविष्करोति अपिच नित्यशुद्ध इति ।
चोदयति पर एव तर्हि संसारीति ।
अयमर्थःपरश्चेत्संसारी तस्याविद्यप्रविलये मुक्तौ सर्वे मुच्येरन्नविशेषात् ।
ततश्च सर्वसंसारोच्छेदप्रसङ्गः ।
परस्मादन्यश्चेत्स बुद्ध्यादिसंघात एवेति, तस्यैव तर्हि मुक्तिसंसारौ नात्मन इति ।
परिहरति न ।
अविद्याप्रत्युपस्थापितत्वादिति ।
न परमात्मनो मुक्तिसंसारौ, तस्य नित्यमुक्तत्वात् ।
नापि बुद्ध्यादिसंघातस्य, तस्याचेतनत्वात् ।
अपि त्वविद्योपस्थापितानां बुद्ध्यादिसंघातानां भेदात्तत्तद्बुद्ध्यादिसंघातभेदोपधान आत्मैकोऽपि भिन्न इव विशुद्धोऽप्यविशुद्ध इव ततश्चैकबुद्ध्यादिसंघातापगमे तत्र मुक्त इवेतरत्र बद्ध इव यथा मणिकृपाणाद्युपधानभेदादेकमेव मुखं नानेव दीर्घमिव वृत्तमिव श्याममिवावदातमिव अन्यतमोपधानविगमे तत्र मुक्तमिवान्यत्रोपहितमिवेति नैकमुक्तौ सर्वमुक्तप्रसङ्गः ।
तस्मान्न परमात्मनो मक्षसंसारौ, नापि बुद्ध्यादिसंघातास्य किन्तु बुद्ध्याद्युपहितस्यात्मस्वभावस्य जीवभावमापन्नस्येति परमार्थः ।
अत्रैवान्वयव्यतिरेकौ श्रुतिभिरादर्शयति तथाचेति ।
इतश्चौपाधिकं यदुपाध्यभिभवोद्भवाभ्यामस्याभिभवोद्भवौ दर्शयति श्रुतिरित्याह तथा

स्वप्नजागरितयोरिति ।
अत्रैवार्थे सूत्रं व्याचष्टे तदेतदाहेति ।
संप्रसादः सुषुप्तिः ।
स्यादेतत् ।
तक्ष्णः पाण्यादयः सन्ति तैरयं वास्यादीन् व्यापारयन् भवतु दुःखी, परमात्मा त्वनवयवः केन मनःप्रभृतीनि व्यापारयोदिति वैषम्यं तक्ष्णो दृष्टान्तेनेत्यत आह तक्षदृष्टान्तश्चेति ।
यथा स्वशरीरेमोदासीनस्तक्षा सुखी, नास्यादीनि तु करणानि व्यापारयन् दुःखी, तथा स्वात्मनात्मोदासीनः सुखी, मनःप्रभृतीनि तु करणादीनि व्यापारयन् दुःखीत्येतावतास्य साम्यं न तु सर्वथा ।
यथात्मा च जीवोऽवयवान्तरानपेक्षः स्वशरीरं व्यापारयत्येवं मनःप्रभृतीनि तु करणान्तराणि व्यापारयतीति प्रमाणसिद्धे नियोगपर्यनुयोगानुपपत्तिः ।
पूर्वपक्षहेतूननुभाष्य दूषयति यत्तूक्तमिति ।
यत्परं हि शास्त्रं  स एव शास्त्रार्थः ।
कर्त्रपेक्षितोपायभावनापरं तन्न कर्तृस्वरूपपरम् ।
तेन यथालोकसिद्धं कर्तारमपेक्ष्य स्वविषये प्रवर्तमानं न पुंसः स्वाभाविकं कर्तृत्वमवगमयितुत्सहते, तस्मात्तत्त्वमसीत्याद्युपदेशविरोधादविद्याकृतं तदवतिष्ठते ।
चोदयति ननु संध्ये स्थान इति ।
औपाधिकं हि कर्तृत्वं नोपाध्यपगमे संभवतीति स्वाभाविकमेव युज्यत इत्यर्थः ।
अपिच यत्रापि करणमस्ति तत्रापि केवलस्यात्मनः कर्तृत्वश्रवणात्स्वाभाविकमेव युक्तमित्याह तथोपादानेऽपीति ।
तदेतत्परिहरति न तावत्संध्य इति ।
उपाध्यपगमोऽसिद्धोऽन्तःकरणस्योपाधेः संध्येऽप्यवस्थानादित्यर्थः ।
अपिच स्वप्ने यादृशं ज्ञानं तादृशो विहारोऽपीत्याह विहारोऽपि च तत्रेति ।
तथोपादानेऽपीति ।
यद्यपि कर्तृविभक्तिः केवले कर्तरि श्रूयते तथापि कर्मकरणोपधानकृतमस्य कर्तृत्वं न शुद्धस्य, नहि परशुसहायश्छेत्ता केवलश्छेत्ता भवति ।
ननु यदि न केवलस्य कर्तृत्वमपि तु करणादिसहितस्यैव, तथा सति करणादिष्वति कर्तृविभक्तिः स्यात् ।
न चैतदस्तीत्याह भवति न लोक इति ।
करणादीष्वपि कर्तृविभक्तिः कदचिदस्त्येव विवक्षावशादित्यर्थः ।
अपि चेयमुपादानश्रुतिः करणव्यापारोपरममात्रपरा न स्वातन्त्र्यपरा कर्तृविभक्तिस्तु भाक्ती ।
कूलं पिपतिषतीतिवदबुद्धिपूर्वकस्य करणव्यापारोपरमस्य दृष्टत्वादित्याह अपिचास्मिन्नुपादान इति ।
यस्त्वयं व्यपदेशैति यत्तदुक्तमस्माभिरभ्युच्चयमात्रमेतमिति तदितः समुत्थितम् ।
सर्वकारकाणामेवेति ।
विक्लिद्यन्ति तण्डुला ज्वलन्ति काष्ठानि स्थालीति हि स्वव्यापारे सर्वेषां, कर्तृत्वं, तत्किं बुद्ध्यादीनां कर्तृत्वमेव न करणत्वमित्यत आह उपलब्ध्यपेक्षं त्वेषां करणत्वम् ।
नन्वेवं सति तस्यामेवात्मनः स्वाभाविकं कर्तृत्वमस्त्वित्यत आह नच तस्यांुलब्धावप्यस्य स्वाभाविक कर्तृत्वमस्तिकस्मात्नित्योपलब्धिस्वरूपत्वातात्मनः ।
नहि नित्ये स्वभावे चास्ति भावस्य व्यापारित्यर्थः ।
तदेवं नास्योपलब्धौ सवाभाविकं कर्तृत्वमस्तीत्युक्तम् ।
नापि बुद्ध्यादेरुपलब्धिकर्तृत्वमात्मन्यध्यस्तं यथा तद्गतमध्यवसायादिकर्तृत्वमित्याह अहङ्कारपूर्वकमपि कर्तृत्वं नोपलब्धुर्भवितुमर्हति ।
कुतः ।
अहङ्कारस्याप्युपलभ्यमानत्वात् ।
नहि शरीरादि यस्यां क्रियायां गम्यं तस्यामेव गन्तृ भवति ।
एतदुक्तं भवतियदि बुद्धिरुपलब्धी भवेत्, ततस्तस्या उपलब्धृत्वमात्मन्यध्यवस्येत ।
न चैतदस्ति ।
तस्या जडत्वेनोपलभ्यमानतयोपलब्धिकर्तृत्वानुपपत्तेः ।
यदा चौपलब्धौ बुद्धेरकर्तृत्वं तदा यदुक्तं बुद्धेरुपलब्धृत्वे करणान्तरं कल्पनीयं, तथाच नाममात्रे विसंवाद इति तन्न भवतीत्याह न चैवं सति करणान्तरकल्पना

बुद्धेरुपलब्धृत्वाभावात् ।
चैतन्यमिदानीमकरणं बुद्धिरुपलब्धावात्मा चानपलब्ध एत्यत आह बुद्धे करणत्वाभ्युपगमात् ।
अयमभिसंधिःचैतन्यमुपलब्धिरात्मस्वभावो नित्य इति न तत्रात्मनः कर्तृत्वं, नापि बुद्धेः करणत्वं, किन्तु चैतन्यमेव विषयावच्छिन्नं वृत्तिरिति चोपलब्धिरिति चाख्यायते ।
तस्य तु तत्तद्विषयावच्छेदे वृत्तौ बुद्ध्यदीनां करणत्वमात्मनश्च तदुपधानेनाहङ्कारपूर्वकं कर्तृत्वं युज्यत इति ॥४० ॥



२.३.१६.४१.

परात्तु तच्छुतेः ।
यदेतज्जीवानामौपाधिकं कर्तृत्वं तत्प्रवर्तनालक्षणेषु रागादिषु सत्सु नेश्वरमपरं प्रवर्तकं कल्पयितुमर्हति, अति प्रसङ्गात् ।
नचेश्वरो द्वेषपक्षपातरहितो जीवान् साध्वसाधुनि कर्मणि प्रवर्तयितुमर्हति, येन धर्माधर्मापेक्षया जगद्वैचित्र्यमापद्येत ।
स हि स्वतन्त्रः कारुणिको धर्म एव जन्तून् प्रवर्तयेन्नाधर्मे ।
ततश्च तत्प्रेरिता जन्तवः सर्वे धार्मिका एवेति सुखिन एव स्युर्न दुःखुनः ।
स्वतन्त्रास्तु रागादिप्रयुक्ताः प्रवर्तमाना धर्माधर्मपर्चयवन्तो वैचित्र्यमनुभवन्तीति युक्तम् ।
एवञ्च विधिनिषेधयोरर्थवत्त्वमितरथा तु सर्वथा जीवा अवस्ततन्त्रा इतीश्वरेणैव प्रवर्त्यन्त इति कृतं विधिनिषेधाब्याम् ।
नहि बलवदनिलसलिलौघनुद्यमानं प्रत्युपदेशोर्ऽथवान् ।
तस्मात्ऽएष ह्येव साधु कर्म कारयतिऽ इत्यादयः श्रुतयः समस्तविधिनिषेधश्रुतिविरोधाल्लोकविरोधाच्चैश्वर्यप्रशंसापरतया नेया इति प्राप्तेऽभिधीयते ।
ऽएष ह्येव साधु कर्म कारयतिऽ इत्यादयस्ताव्चछुतयः सर्वव्यापारेषु जन्तूनामीश्वरतन्त्रतामाहुः, तदसति प्रतिबन्धके न प्रशंसापरतया व्याख्यातुमुचितम् ।
नच श्रुतिसिद्धस्य कल्पनीयता, येन प्रवर्तकेषु रागादिषु सत्सु तत्कल्पना विरुध्येत ।
न चेश्वरतन्त्रत्वे धर्म एव जन्तूनां प्रवृत्तेः सुखित्वमेव न वैचित्र्यमिति युक्तम् ।
यद्यप्ययमीश्वरो वीतरागस्तथापि पूर्वपूर्वजन्तुकर्मापेक्षय जन्तून् ध४ आधर्मयोः प्रवर्तयन्न द्वेषपक्षपाताभ्यां विषमः ।
नापि निर्घृणः ।
नच कर्मप्रचयस्यादिरस्त्यनादित्वत्संसारस्य ।
न चेश्वरतन्त्रस्य कृतं विधिनिषेधाब्यामिति सांप्रतम् ।
नहीश्वरः प्रबलतरपवन इव जन्तून् प्रवर्तयत्यपि तु तच्चैतन्यमनुरुध्यमानो रागाद्युपहारमुखेन ।
एवं चेष्टानिष्टप्राप्तिपरिहारार्थिनो विधिनिषेधावर्थवन्तौ भवतः ।
तदनेनाभिसंधिनोक्तम्परायत्तेऽपि हि कर्तृत्वं करोत्येव जीव इति ।
तस्माद्विधिनिषेधशास्त्रविरोधाल्लोकस्य स्थूलदर्शित्वात्ऽएष ह्येव साधु क४ अ कारयतिऽ इत्यादिश्रुतेः ।
ऽअज्ञो जन्तुरनीशोऽयमात्मनः सुखदुःखयोः ।
ईश्वरप्रेरितो गच्छेत्स्वर्गं वा श्वभ्रमेव वा ॥
ऽ इति स्मृतेश्चेश्वरतन्त्रामामेव जन्तूनां कर्तृत्वं, न तु स्वतन्त्रामामिति सिद्धम् ।
ईश्वर एव विधिनिषेधयोस्थाने नियुज्येत यद्विधिनिषेधयोः फलं तदीश्वरेण तत्प्रतिपादितधर्माधर्मनिरपेक्षेण कृतमिति विधिनिषेधयोरानर्थक्यम् ।
न केवलमानर्थक्यं विपरीतं चापद्येत इत्याह तथा विहितकारिणमिति ।
पूर्वोक्तश्च दोषः कृतनाशाकृताभ्यागमः प्रसज्येत ।
अतिरोहितार्थमन्यत् ॥४१ ॥



२.३.१६.४२.

॥  ४२ ॥


२.३.१७.४३.

अंशो नानाव्यपदेशादन्यथा चापि दाशकितवादित्वमधीयत एके ।
अवान्तरसंगतिमाह जीवेश्वरयोरिति ।
उपकार्योपकारकभावःप्रयोज्यप्रयोजकभावः ।
अत्रापाततो विनिगमनाहेतोरभावादनियमो निश्चय इत्युक्तः ।
निश्चयहेत्वाभासदर्शनेन भेदपक्षमालम्ब्याहअथवेति ।

ईशितव्येशितृभावश्चान्वेष्यान्वेष्टृबावश्च ज्ञेयज्ञातृभावश्च नियम्यनियन्तृभावश्चाधाराधेयभावश्च न जीवपरमात्मनोरभेदेऽवकल्प्यते ।
न चऽब्रह्मदाशा ब्रह्मकितवाःऽ इत्याद्याश्च श्रुतयो दाशा ब्रह्म कितवा ब्रह्मेत्यादिप्रतिपादनपरा जीवानां ब्रह्मणो भेदेऽवकल्प्यन्ते ।
न चैताभिर्भेदाबेदप्रतिपादनपराभिः श्रुतिबिः साक्षादंशत्वप्रतिपादकाच्च मन्त्रवर्णात्ऽपादोऽस्य विश्वा भूतानिऽ इत्यादेः, स्मृतेश्चऽममैवांशःऽ इत्यादेर्जीवानामीश्वरांशत्वसिद्दिः ।
निरतिशयोपाधिसंपदा च विभूतियोगेनेश्वरः स्वांशानामपि निकृष्टोपाधीनामीष्ट इति युज्यते ।
नहि तावदनवयवेश्वरस्य जीवा भवितुमर्हन्त्यंशाः ।
अपिच जीवानां ब्रह्मांशत्वे तद्गता वेदना ब्रह्मणो भवेत् ।
पादादिगता इव वेदना देवदत्तस्य ।
ततश्च ब्रह्मभूयङ्गतस्य समस्तजीवगतवेदनानुभवप्रसङ्ग इति वरं संसार एव मुक्तेःष तत्र हि स्वगतवेदनामात्रामनुभवान्न भूरि दुःखमनुभवति ।
मुक्तस्तु सर्वजीववेदनाभागिति प्रयत्नेन मुक्तिरनर्थबहुलतया परिहर्तव्या स्यादिति ।
तथा भेदाभेदयोः परस्परविरोधिनोरेकत्रासंभवान्नांशत्वं जीवानाम् ।
नच ब्रह्मैव सदसन्तस्तु जीवा इति युक्तं, सुखदुःखमुक्तिसंसारव्यवस्थाभावप्रसङ्गादनुज्ञापरिहाराभावप्रसङ्गाच्च ।
तस्माज्जीवा एव परमार्थसन्तो न ब्रह्मैकमद्वयम् ।
अद्वैतश्रुतयस्तु जातिदेशकालाबेदनिमित्तोपचारादिति प्राप्तेऽभिधीयतेअनधिगतार्थावबोधनानि प्रमाणानि विशेषतः शब्दः ।
तत्र भेदो लोकसिद्धत्वान्न शब्देन प्रतिपाद्यः ।
अबेदस्त्वनधिगतत्वादधिगतभेदानुवादेन प्रतिपादनमर्हति ।
येन च वाक्यमुपक्रम्यते मध्ये च परामृश्यते अन्ते चोपसंह्रियते तत्रैव तस्य तात्पर्यम् ।
उपनिषदश्चाद्वैतोपक्रमतत्परामर्शतदुपसंहारा अद्वैचपरा एव युज्यन्ते ।
नच यत्परास्तदौपचारिकं युक्तम्, अभ्यासे हि भूयस्त्वमर्थस्य भवति नाल्पत्वमपि प्रागेवोपचरितत्वमित्युक्तम् ।
तस्मद्वैते बाविके स्थिते जीवभावस्तस्य ब्रह्मणोऽनाद्यनिर्वचनीयाविद्यपधानभेदादेकस्यैव बिम्बस्य दर्पणाद्युपाधिभेदात्प्रतिबिम्बभेदाः ।
एवं चानुज्ञापरिहारौ लौकिकवैदिकौ सुखदुःखमुक्तिसंसारव्यवस्था चोपपद्येत ।
नच मोक्षस्यानर्थबहुलता, यतः प्रतिबिम्बानामिव श्यामतावदाततादिर्जीवानामेव नानावेदनाभिसंबन्धो ब्रह्मणस्तु बिम्बस्येव न तदभिसंबन्धः ।
यथाच दर्पणापनये तत्प्रतिबिम्बं बिम्बभावेऽवतिष्ठते न कृपाणे प्रतिबिम्बतमपि ।
एवमविद्योपधानविगमे जीवे ब्रह्मबावेति सिद्धं जीवो ब्रह्मांश इव तत्तन्त्रतया न त्वंश इति तात्पर्यार्थाः ॥४३ ॥



२.३.१७.४४.

॥  ४४ ॥


२.३.१७.४५.

॥  ४५ ॥


२.३.१७.४६.

॥  ४६ ॥


२.३.१७.४७.

सप्तदशसंख्यापरिमितो राशिर्गणः सप्तदशकः ।
तद्यथाबुद्धिकर्मेन्द्रियाणि बाह्यानि दश बुद्धिमनसी वृत्तिभेदमात्रेण भिन्ने अप्येकीकृत्यैकमन्तः करमं शरीरं प्च विषया इति सप्तदशको राशिः ॥४७ ॥



२.३.१७.४८.

अनुज्ञाविधिरभिमतो न तु प्रवृत्तप्रवर्तना ।
अपौरुषेये प्रवर्तयितुरभिप्रायानुरोधासंभवात् ।
क्रत्वर्थायामग्नीषोमीयहिंसायां प्रवृत्तप्रवर्तनानुपपत्तेश्च ।
पुरुषार्थेऽपि नियमांशे प्रवृत्ते कः पुनर्देहसंबन्ध इति ।
नहि कूटस्थनित्यस्यात्मनोपरिमामिनोऽस्ति देहेन संयोगः समवायो वान्यो वा कश्चित्संबन्धः सकलधर्मातिगत्वादित्यभिसंधिः ।
उत्तरं देहादिरयं संघातोऽहमेवेत्यात्मनि विपरीतप्रत्ययोत्पत्तिः ।
अयमर्थःसत्यं नास्ति कश्चिदात्मनो देहादिभिः पारमार्थिकः संबन्धः, किन्तु बुद्ध्यादिजनितात्मविषया विपरीता वृत्तिःऽअहमेव देहादिसंघातःऽ इत्येवंरूपा ।
अस्यां देहादिसंघात आत्मतादात्म्येन भासते ।
सोऽयं सांवृत्तस्तादात्म्यलक्षणः संबन्धो न पारमार्थिक इत्यर्थः ।
गूढाभिसंधिश्चोदयति सम्यग्दर्शिनस्तर्हीति ।
उत्तरंन ।
तस्येति ।
यदि सूक्ष्मस्थूलदेहादिसंघातोऽविद्योपदर्शित एकमेवाद्वितीयं ब्रह्मास्मीति सम्यग्दर्शनमभिमतम्, अद्धा तद्वन्तं प्रति विधिनिषेधयोरानर्थक्यमेव ।
एतदेव विशदयति हेयोपादेययोरिति ।
चोदको निगूढाभिसंधिमाविष्करोतिशरीरव्यतिरेकदर्शिन एव ।
आमुष्मिकफलेषु क४ असु दर्सपूर्णमासादिषु नियोज्यत्वमिति चोत्परिहरति न ।
तत्संहतत्वाभिमानात् ।
एतद्विभजते सत्यमिति ।
यो ह्यात्मनः षाट्कौशिकाद्देहादुपपत्त्याव्यतिरेकं वेद, न तु समस्तबुद्ध्यादिसंघातव्यतिरेकं, तस्यामुष्मिकफलेष्वाधिकारः ।
समस्तबुद्ध्यादिव्यतिरेकवेदिनस्तु कर्मभोक्तृत्वाभिमानरहितस्य नाधिकारः कर्मणि तथाच न यथेष्टचेष्टा, अभिमानविकलस्य तस्या अप्यभावादिति ॥४८ ॥



२.३.१७.४९.

॥  ४९ ॥


२.३.१७.५०.

येषां तु सांख्यानां वैशेषिकाणां वा सुखदुःखव्यवस्थां पारमार्थिकीमिच्छतां बहव आत्मानः सर्वगतास्तेषामेवैष व्यतिकरः प्राप्नोति ।
तत्र प्रश्नपूर्वकं सांख्यान् प्रति व्यतिक्रमं तावदाह कथमिति ।
यादृशस्तादृशो गुणंसंबन्धः सर्वान् पुरुषान् प्रत्यविशिष्ट इति तत्कृते सुखदुःखे सर्वान् प्रत्यविशिष्टे ।
नच कर्मनिबन्धना व्यवस्था, कर्मणः प्राकृतत्वेन प्रकृतेश्च साधारणत्वेनाव्यवस्थातादवस्थ्यात् ।
चोदयति स्यादेतदिति ।
अयमर्थःन प्रधानं स्वविभूतीख्यापनाय प्रवर्तते, किन्तु पुरुषार्थम् ।
यं च पुरुषं प्रत्यनेन भोगापवर्गौ पुरुषार्थौ साधितौ तं प्रति समाप्ताधिकारतया निवर्तते पुरुषान्तरं तु प्रत्यसमाप्याधिकारं प्रवर्तते ।
एवं न मुक्तसंसारिव्यवस्थोपपत्तेः सुखदुःखव्यवस्थापि भविष्यतीति निराकरोति नहीति ।
सर्वेषां पुरुषाणां विभुत्वात्प्रधानस्य च साधारण्यदमुं पुरुषं प्रत्यनेनार्थः साधित इत्येतदेव नास्ति ।
तस्मात्प्रयोजनवशेन विना हेतुं व्यवस्थास्थेया ।
सा चायुक्ता हेत्वभावादित्यर्थः ।
भवतु सांख्यानामव्यवस्था, प्रधानसमवायाददृष्टस्यस, प्रधानस्य च साधारण्यात् ।
काणादादीनां त्वात्मसमवाप्यदृष्टं प्रत्यात्ममसाधारणं तत्कृतश्च मनसा सहात्मनः स्वस्वामिभावलक्षणः संबन्धोऽनादिरदृष्टभेदानामनादित्वात्, तथा चात्मनःसंयोगस्य साधारण्येऽपि स्वस्वामिभावस्यासाधारण्यादभिसंध्यादिव्यवस्थोपपद्यत एव ।
नच संयोगोऽपि साधारणः ।
नहि तस्य मनस आत्मानतरैर्यः संयोगः स एव स्वामिनापि, आत्मसंयोगस्य प्रतिसंयोगभेदेन भेदात् ।

तस्मादात्मैकत्वस्यागमसिद्धत्वात्, व्यवस्थायाश्चैकत्वेऽप्युपपत्तेः, नानेकात्मकल्पना, गौरवादागमविरोधाच्च ।
अन्त्यविशेषवत्त्वेन च भेदकल्पनायामन्योन्याश्रयापत्तेः ।
भेदे हि तत्कल्पना ततश्च भेद इति ।
एतदेव काणादमतदूषणम् ।
भाष्यकृता तु प्रौढवादितया काणादान् प्रत्यप्यदृष्टानियमादित्यादीनि सूत्राणि योजितानि ।
सांख्यमतदूषणपराण्येवेति तु रोचयन्ते केचित्तदास्तां तावत् ॥५० ॥



२.३.१७.५१.

।  .५१ ॥


२.३.१७.५२.

॥  ५२ ॥


२.३.१७.५३.

॥  ५३ ॥


इति श्रीनाचस्पतिमिश्रविरचिते भगवत्पादशारीरकभाष्यविभागे भामत्यां द्वितीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥३ ॥



इति द्वितीयाध्यायस्य पञ्चमहाभूतजीवश्रुतीनां विरोधपरिपाराख्यस्तृतीयः पादः द्वितीयाध्याये चतुर्थः पादः

२.४.१.१.

तथा प्राणः ।
यद्यपि ब्रह्मवेदने सर्ववेदनप्रतिज्ञातादुपपादनश्रुतिविरोधाद्बहुतराद्वैतश्रुतिविरोधाच्च प्राणानां सर्गादौ सद्भावश्रुतिर्वियदस्मृतत्वादिश्रुतय इवान्यथा कथञ्चिन्नेतुमुचिता, तथाप्यन्यथानयनप्रकारमविद्वानन्यथानुपपद्यमानैकापि श्रुतिर्बह्वीरन्थयेदिति मन्वानः पूर्वपक्षयति ।
अत्र चात्युच्चतया वियदधिकरणपूर्वपक्षहेतून् स्मारयति तत्र तावदिति ।
शब्दैकप्रमाणसमधिगम्या हि महाभूतोत्पत्तिस्तस्या यत्र शब्दो निवर्तते तत्र तत्प्रमाणभावेन तदभावः प्रतीयते ।
यथा चैत्यवन्दनतत्कर्मधर्मताया इत्यर्थः ।
अत्रापाततः श्रुचिविप्रतिपत्त्यानध्यवसायेन पूर्वपक्षयित्वाथवेत्यभिहितं पूर्वपक्षममवतारयति ।
अभिप्रायोऽस्य दर्शितः ।
ऽपानव्यापच्च तद्वत्ऽ इत्यत्राश्वप्रतिग्रहेष्ट्याद्यधिकरणपूर्वपक्षसूत्रार्थसादृश्यं तदा परामृष्टम् ।
राद्धान्तस्तु स्यादेतदेवं यदि सर्गादौ प्राणसद्भावश्रुतिरनन्यथासिद्धा भवेत् ।
अन्यथैव त्वेषा सिध्यति ।
अवान्तरप्रलये ह्यग्निसाधनानां सृष्टिर्वक्तव्येति तदर्थोऽभावुपक्रमः ।
तत्राधिकारिपुरुषः प्रजापतिरप्रनष्ट एव त्रैलोक्यमात्रं प्रलीनमतस्तदीयान् प्राणानपेक्ष्य सा श्रुतिरुपपन्नार्था ।
तस्माद्भूयसीनां श्रुतीनामनुग्रहाय सर्वविज्ञानप्रतिज्ञोपपत्त्यर्थस्य चोत्तरस्य संदर्भस्य गौणत्वे तु प्रताज्ञातार्थानुगुम्याभावेनानपेक्षितार्थत्वप्रसङ्गात्प्राणा अपि नभोवद्ब्रह्मणो विकारा इति ।
नच चैत्यवन्दनादिवत्सर्वथा प्राणानामुत्पत्त्यश्रुतिः, क्कचित्खल्वेषामुत्पत्त्यश्रवणमुत्पत्तिश्रुतिस्तु तत्र तत्र दर्शिता ।
तस्माद्वैषम्यं चैत्यवन्दनपोषधादिभिरिति ।
केचिद्वियदधिकरणव्याख्यानेन गौण्यसंभवादिति सूत्रं व्याचक्षते ।
गौणी प्राणानामत्पत्तिश्रुतिरसंभवादुत्पत्तेरिति ।
तदयुक्तम् ।
विकल्पासहत्वात् ।
तथाहिप्राणानां जीववद्वाविकृतब्रह्मात्मतयानुपपत्तिः स्यात्, ब्रह्मणस्तत्त्वान्तरतया वा ।
न तावज्जीववदेषामविकृतब्रह्मात्मता, जडत्वात् ।
तस्मात्तत्त्वान्तरतयैषामनुत्पत्तिरास्थेया ।
तथाच ब्रह्मवेदनेन सर्ववेदनप्रतिज्ञाव्याहतिः, समस्तवेदान्तव्याकोपश्चेत्येतदाह वियदधिकरणे हीति ॥२ ॥



२.४.१.३.

तत्प्राक्श्रुतेश्च ।
निगदव्याख्यातमस्य भाष्यम् ॥३ ॥



२.४.१.४.

तत्पूर्वकत्वाद्वाचः ।
वाच इति वाक्प्राणमनसामुपलक्षणम् ।
अयमर्थःयत्रापि तेजःप्रभृतीनां सृष्टौ प्राणसृष्टिर्नोक्तेति ब्रूषे, तत्राप्युक्तेति ब्रूमहे ।
तथाहियस्मिन् प्रकरणेन तेजोबन्नपूर्वकत्वं वाक्प्राणमनसामाम्नायतेऽअन्नमयं हिऽ इत्यादिना, तद्यदि मुख्यार्थं ततस्तत्सामान्यात्र्वेषामेव प्राणानां सृष्टिरुक्ता ।
अथ गौमं तथापि ब्रह्मकर्तृकायां नामरूपव्याक्रियायामुपक्रमोपसंहारपर्यालोचनया श्रुत्यन्तरप्रसिद्धेश्च ब्रह्मकार्यत्वप्रपञ्चार्थमेव प्राणादीनामापेमयत्वाद्यभिधानमित्युक्तैव तत्रापि प्राणसृष्टिरिति सिद्धम् ॥४ ॥



२.४.२.५.

सप्त गतेर्विशेषितत्वाच्च ।
अवान्तरसंगतिमाह उत्पत्तिविषय इति ।
संशयकारणमाह श्रुतिविप्रतिषेधादिति ।
विशयःसंशयः ।
क्कचित्सप्त प्राणाः ।
तद्यथाचक्षुर्घ्राणरसनवाक्श्रोत्रमनस्त्वगिति ।
क्कचिदष्टौ प्राणा ग्रहत्वेनबन्धनेन गुणेन संकीर्त्यन्ते ।
तद्यथाघ्राणरसनवाक्चक्षुःश्रोत्रमनोहस्तत्वगिति, त एते ग्रहाः, एषां तु विषया अतिग्रहास्त्वष्टावेवऽप्राणो वै ग्रहः सोऽपानेनातिग्रहेण गृहीतोऽपानेन हि गन्धान् जिघ्रतिऽ इत्यादिना संदर्भेणोक्ताः ।
क्कचिन्नव ।
तद्यथा सप्त

वै शीर्षण्याः प्राणाः द्वाववाञ्चाविति ।
द्वे श्रोत्रे द्वे चक्षुषी द्वे घ्राणे एका वागिति सप्त ।
पायूपस्थौ बुद्धिमनसी वा द्वाववाञ्चाविति नच ।
क्कचिद्दश ।
नव वै पुरुषे प्राणास्त उक्ता नाभिर्दशमीति ।
क्कचिदेकादशऽदशेमे पुरुषे प्राणाःऽ ।
तद्यथाबुद्धीन्द्रियाणि घ्राणादीनि पञ्च कर्मेन्द्रियाण्यपि हस्तादीनि पञ्च आत्मैकादश, आप्नोत्यधिष्ठानेनेत्यात्मा मनः स एकादश इति ।
क्कचिद्वादश ।
ऽसर्वेषां स्पर्शानां त्वगेकायनम्ऽ इत्यत्र ।
तद्यथात्वग्नासिकारसनचक्षुःश्रोत्रमोनोहृदयहस्तपादोपस्थपायूवागिति ।
क्कचिदेत एव प्राणा अहङ्काराधिकास्त्रयोदश ।
एवं विप्रतिपन्नाः प्राणेयत्तां प्रति श्रुतयः ।
अत्र प्रश्नपूर्वं पूर्वपक्षं गृह्णाति किं तावत्प्राप्तम् ।
सप्तैवेति ।
सप्तैव प्राणाः कुतःगतेःवगते ।
श्रुतिभ्यःऽसप्त प्राणाः प्रभवन्तिऽ इत्यादिभ्यः ।
न केवलं श्रुतितोऽवगतिः, विशेषणादप्येवमेवेत्याह विशेषितत्वाच्च ।
सप्त वै शीर्षण्याः प्राणा इति ।
ये सप्त शीर्षण्याः श्रोत्रादयस्ते प्राणा इत्युक्ते इतरेषामशीर्षण्यानां हस्तादीनामप्राणत्वं गम्यते ।
यथा दक्षिणेनाक्ष्णा पश्यतीत्युक्ते वामेन न पश्यतीति गम्यते ।
एतदुक्तं भवतियद्यपि श्रुतिविप्रतिषेदो यद्यपि च पूर्वसंख्यासु न परासां संख्यानां निवेशस्तथाप्यवच्छेदकत्वेन बह्वीनां संख्यानामसंभवादेकस्यां कल्प्यमानायां सप्तत्वमेव युक्तं प्राथम्याल्लाघवाच्च, वृत्तिभेदमात्रविवक्षया त्वष्टत्वादयो गमयितव्या इति प्राप्तम् ॥५ ॥



२.४.२.६.

एवं प्राप्त उच्यते हस्तादयस्तु स्थितेऽतो नैवम् ।
तुशब्दः पक्षं व्यावर्तयति ।
न सप्तैव किन्तु हस्तादयोऽपि प्राणाः ।
प्रमाणान्तरादेकादशत्वे प्राणानां स्थितेऽतोस्मिन् सति ।
सार्वविभक्तिकस्तसिः ।
नैवम् ।
लाघवात्प्राथम्याच्च सप्तत्वमित्यक्षरार्थः ।
एतदुक्तं भवतियद्यपि श्रुतयः स्वतःप्रमाणतयानपेक्षास्तथापि परस्परविरोधान्नार्थतत्त्वपरिच्छेदायालम् ।
नच सिद्धे वस्तुनि अनुष्ठान इव विकल्पः संभवति ।
तस्मात्प्रमाणान्तचरोपनीतार्थवशेन व्यवस्थाप्यन्ते ।
यथा हीनेति ।
ऽस्रुवेणावद्यपिऽ इति मांसपुरोडाशावदानासंभवात्, संभवाच्च द्रवावदानस्य स्रुवावदाने द्रवाणीति व्यवस्थाप्यते ।
एवमिहापि रूपादिबुद्धिपञ्चककार्यव्यवस्थातश्चक्षुरादिबुद्धीन्द्रियकरणपञ्चकव्यवस्था ।
नह्यन्धादयः सत्स्वपीतरेषु घ्राणादिषु गन्धाद्युपलब्ध्यानुमितसद्भावेषु रूपादीनुपलभन्ते ।
तथा वचनादिलक्षणकार्यपञ्चकव्यवस्थातो वाक्पाण्यादिलक्षणकर्मेन्द्रियपञ्चकव्यवस्था ।
नहि जातु मूकादयः सत्स्वपि विहरणाद्यवगतसद्भावेषु पादादिषु बुद्धीन्द्रियेषु वा वचनादिमन्तो भवन्ति ।
एवं कर्मबुद्धीन्द्रियासंभविन्या संकल्पादिक्रियाव्यवस्थयान्तः करणव्यवस्थानुमानम् ।
एकमपि चान्तःकरणमनेकक्रियाकारि भविष्यति, यथा प्रदीप एको रूपप्रकाशवर्तिविकारस्नेहशोषणहेतुः ।
तस्मान्नान्तःकरणभेदः ।
एकमेव त्वन्तःकरणं मननान्मन इति चाभिमानादहङ्कार इति चाध्यवसायाद्बुद्धिरिति चाख्यायते ।
वृत्तिभेदाच्चाभिन्नमपि भिन्नमिवोपचर्यते त्रयमिति ।
तत्त्वेन त्वेकमेव भेदे प्रमाणाभावात् ।
तदेवमेकादशानां कार्याणां व्यवस्थानादेकादश प्राणा इति श्रुतिराञ्जसी ।
तदनुगुणतया त्वितराः श्रुतयो नेतव्याः ।
तत्रावयुत्यनुवादेन सप्ताष्टनवदशसंख्याश्रुतयो यथैकं वृणीते द्वौ इति त्रीन् वृणीत इत्येतदानुगुण्यात् ।
द्वादशत्रयोदशसंख्याश्रुती तु कथञ्चिद्वृत्तिभेदेन भेदं विवक्षित्वोपासनादिपरतया नेतव्ये ।
तस्मादेकादशैव प्राणा नेतर इति सिद्धम् ।
अपिच शीर्षण्यानां प्राणानां यत्सप्तत्वाबिधानं तदपि चतुर्ष्वेवव्यवस्थापनीयम्, प्रमाणान्तरविरोधात् ।
न खलु द्वे चक्षुषी, रूपोलब्धिलक्षणस्य कार्यस्याबेदात् ।
पिहितैकचक्षुषस्तु न तादृशी रूपोपलब्धिधर्भवति यादृशी समग्रचक्षुषः, तस्मादेकमेव चक्षुरधिष्ठानभेदेन तु भिन्नमिवोपचर्यते ।
काणस्याप्येकगोलकगतेन चक्षुरवयवेनोपलम्भः ।
एतेन घ्राणश्रोत्रे अपि व्याख्याते ।
इयमपरा सूत्रद्वययोजना सप्तैव प्राणाःचक्षुर्घाणरसनवाक्श्रोत्रमनस्त्वच उत्क्रान्तिमन्तः स्युः ।
सप्तानामेव गतिश्रुतेर्विशेषितत्वादिति व्याख्यातुं शङ्कते ननु सर्वशब्दोऽप्यत्रेति ।
अस्योत्तरं विशेषितत्वादिति ।
चक्षुरादयस्त्वक्पर्यन्ता उत्क्रान्तौ विशेषिताः ।
तस्मात्सर्वशब्दस्य प्रकृतापेक्षत्वात्सप्तैव प्राणा उत्क्रामन्ति न पाण्यादय इति प्राप्तम् ।
चोदयतिनन्वत्र विज्ञानमष्टममिति ।
ऽन विजानातीत्याहुःऽ इत्यनेनानुक्रान्तम् ।
परिहरतिनैष दोष इति ।
सिद्धान्तमाह हस्तादयस्त्वपरे सप्तभ्योऽतिरिक्ताः प्राणाःुत्क्रान्तिभाजोऽवगम्यन्ते ग्रहत्वश्रुतेर्हस्तादीनाम् ।
एवं खल्वेषां ग्रहत्वाम्नानमुपपद्येत ।
यद्यामुक्तेरात्मानं बध्नीयुरितरथा षाट्कोशिकशरीरवदेषां ग्रहत्वं नाम्नायेत ।
अत एव च स्मृतिरेषां मुक्त्यवधितामाह पुर्यष्टकेनेति ।

तथाथर्वणश्रुतिरप्येषामेकादशानामुत्क्रान्तिमभिवदति ।
तस्माच्छुत्यन्तरेभ्यः स्मृतेश्च सर्वशब्दार्थासंकोचाच्च सर्वेषामुत्क्रमेण स्थितेऽस्मिन्नैवं यदुक्तं सप्तैवेति, किन्तु प्रदर्शनार्थं सप्तत्वसंख्येति सिद्धम् ॥६ ॥



२.४.३.७.

अणवश्च ।
अत्र सांख्यानामाहङ्कारिकत्वादिन्द्रियाणामहङ्कारस्य च जग्नामण्डलव्यापित्वात्सर्वगताः प्राणाः ।
वृत्तिस्तेषां शरीरदेशतया प्रादेशिकी तन्निबन्धना च गत्यागतिश्रुतिरिति मन्यन्ते, तान्प्रत्याहअणवश्च प्राणा अनुद्भूतरूपस्पर्ता चाणुत्वं दुरधिगमत्वान्न तु परमाणुत्वं देहव्यापिकार्यानुत्पत्तिप्रसङ्गात्तापदूनस्य शिशिरह्रदनिमग्नस्य सर्वाङ्गीणशीतस्पर्शोपलब्धिरस्तीत्युक्तम् ।
एतदुक्तं भवतियदि सर्वगतानीन्द्रियाणि भवेयुस्ततो व्यवबितविप्रवृष्टस्तूपलम्भप्रसङ्गः ।
सर्वगतत्वेऽपि देहावच्छिन्नानामेव करणत्वं तेन न व्यवहितविप्रकृष्टवस्तूपलम्भप्रसङ्ग इति चेत्, हन्त प्राप्ताप्राप्ताविवेकेन शरीरावच्छिन्नानामेव तेषां करणत्वमिन्द्रियत्वमिति न व्यापिनामिन्द्रियभावः ।
तथाच नाममात्रे विसंवादो नार्थेऽस्माभिस्तदिन्द्रियमुच्यते भवद्भिस्तु वृत्तिरिति सिद्धमणवः प्राणा इति ।
.७ ॥


२.४.४.८.

श्रेष्ठश्च ।
न केवलमितरे प्राणा ब्रह्मविकाराः ।
श्रेष्ठश्च प्राणो ब्रह्मविकारः ।
ऽनासदासीत्ऽ इत्यधिकृत्य प्रवृत्ते ब्रह्मसूक्ते नासदासीये सर्गात्प्रागानीदिति प्राणव्यापारश्रवणादसति च व्यापारानुपपत्ते प्राणसद्भावाज्ज्येष्ठत्वश्रुतेश्च न ब्रह्मविकारः प्राण इति मन्वानस्य बहुश्रुतिविरोधेऽपि च श्रुत्योरेतयोर्गतिमपश्यतः पूर्वपक्षः ।
राद्धान्तस्तु बहुश्रुतिविरोधादेवानीदिति न प्राणव्यापारप्रतिपादिनी, किन्तु सृष्टिकारणमानीत्जीवति स्म आसीदिति यावत् ।
तेन तत्सद्भावप्रतिपादनपरा ।
ज्येष्ठत्वं च श्रोत्राद्यपेक्षमिति गमयितव्यम् ।
तस्माद्बहुश्रुत्यनुरोधान्मुख्यस्यापि प्राणस्य ब्रह्मविकारत्वमिति सिद्धम् ॥८ ॥



२.४.५.९.

न वायुक्रिये पृथगुपदेशात् ।
संप्रति मुख्यप्राणस्वरूपं निरूप्यते ।
अत्र हिऽयः प्राणः स वायुःऽ इति श्रुतेर्वायुरेव प्राण इति प्रतिबाति ।
अथवाऽप्राण एव ब्रह्मणश्चतुर्थः पादः स वायुना ज्योतिषाऽ इति वायोर्भेदेन प्राणस्य श्रवणादेतद्विरोधाद्वरं तन्त्रान्तरीयमेव प्राणस्य स्वरूपमस्तु, श्रुती च विरुद्धार्थे कथञ्चिन्नेष्येते इति सामान्यकरणवृत्तिरेव प्राणोऽस्तु ।
न चात्रापि करणेभ्यः पृथक्प्राणस्यानुक्रमणश्रुतिविरोधो वृत्तिवृत्तिमतोर्भेदादिति पूर्वः पक्षः ।
सिद्धान्तस्तुन सामान्येन्द्रियवृत्तिः प्राणः ।
स हि मिलितानां वेन्द्रियाणां वृत्तिर्भवेत्प्रत्येकं वा ।
न तावन्मिलितानाम्, एकद्वित्रिचतुरिन्द्रियाभावे तदभावप्रसभङ्गात् ।
नो खलु चूर्णहरिद्रासंयोगजन्मारुणगुणस्तयोरन्यतराभावे भवितुमर्हति ।
नच बहुविष्टिसाध्यं शिबिकोद्वहनं द्वित्रिविष्टिसाध्यं बवति ।
न च त्वगेकसाध्यं, तथा सति सामान्यवृत्तित्वानुपपत्तेः ।
अपिच यत्संभूय कारकाणि निष्पादयन्ति तत्प्रधानव्यापारानुगुणावान्तरव्यापारेणैव यथा वयसां प्रातिस्विको व्यापारः पञ्जरचालनानुगुणः ।
न चेन्द्रियाणां प्राणे प्रधानव्यापारे जनयितव्येऽस्ति तादृशः कश्चिदवान्तरव्यापारस्तदनुगुणः ।
ये च रूपादिप्रत्यया न ते तदनुगुणाः, तस्मान्नेन्द्रियाणां सामान्यवृत्तिः प्राणस्तथा च वृत्तिवृत्तिमतोः कथञ्चिद्भेदविवक्षया न पृथगुपदेशो गमयितव्यः ।
तस्मान्न क्रिया, नापि वायुमात्रं प्राणः, किन्तु वायुभेद एवाध्यात्मामापन्नः पञ्चव्यूहः प्राण इति ॥९ ॥



२.४.५.१०.

स्यादेतत् ।
यथा चक्षुरादीनां जीवं प्रति गुणभूतत्वाज्जीवस्य च श्रेष्ठत्वाज्जीवः स्वतन्त्र एवं प्राणोऽपि प्राधान्यात्श्रेष्ठत्वाच्च स्वतन्त्रः प्राप्नोति ।
नच द्वयोः स्वतन्त्रयोरेकस्मिन् शरीरे एकवाक्यत्वमुपपद्यत इत्यपर्यायं  विरुद्धानेकदिक्क्रियतया देह उन्मथ्येत ।
इति प्राप्ते, उच्यते चक्षुरादिवत्तु तत्सहशिष्ट्यादिभ्यः ।
यद्यपि चक्षुराद्यपेक्षया श्रेष्ठत्वं प्राधान्यं च प्राणस्य तथापि संहतत्वादचेतनत्वाद्भौतिकत्वाच्चक्षुरादिबिः सहशिष्टत्वाच्चच पुरुषार्थत्वात्पुरुषं प्रति पारतन्त्र्यं शयनासनादिवद्भवेत् ।
तथाच यथा मन्त्रीतरेषु नैयोगिकेषु प्रधानमपि राजानमपेक्ष्यास्वतन्त्र एवं प्राणोऽपि चक्षुरादिषु प्रधानमपि जीवेऽस्वतन्त्र इति ॥१० ॥



२.४.५.११.

स्यादेतच्चक्षुरादिबिः सह शासनेन करणं चेत्प्राणः ।
एवं सति चक्षुरादिविषयरूपादिवदस्यापि विषयान्तरं वक्यव्यम् ।
नच तच्छक्यं वक्तुम् ।
एकादशकरणगणनव्याकोपश्चेति दोषं परिहरति अकरणत्वाच्च न दोषस्तथाहि दर्शयति ।
न प्राणः परिच्छेदधारणादिकरणमस्माभिरभ्युपेयते येनास्य विषयान्तरमन्विष्येत ।
एकादशत्वं च करणानां व्याकुप्येतापि तु प्राणान्तरासंभवि देहेन्द्रियविधारणकारणं प्राणः ।
तच्च श्रुतिप्रबन्धेन दर्शितं न केवलं शरीरेन्द्रियधारणमस्य कार्यम् ॥११ ॥



२.४.५.१२.

अपिच पञ्चवृत्तिर्मनोवद्व्यपदिश्यते ।
ऽविपर्ययो मिथ्याज्ञानमतद्रूपप्रतिष्ठम्ऽ यथा मरुमरीचिकादिषु सलिलादिबुद्धयः ।
अतद्रूपप्रतिष्ठता च संशयेऽप्यस्ति तस्यैकाप्रतिष्ठानात् ।
अतः सोऽपि संगृहीतः ।

ऽशब्दज्ञानानुपाती वस्तुशून्यो विकल्पःऽ ।
यद्यपि मिथ्याज्ञानेऽप्यस्ति वस्तुशून्यता तथापि न तस्य व्यवहारहेतुतास्ति ।
अस्य तु पण्डितरूपविचारासहस्यापि शब्दज्ञानमाहात्म्याद्व्यवहाराहेतुभावोऽस्त्येव ।
यथ पुरुषस्य चैतन्यमिति ।
नह्यत्र षष्ठ्यर्थः संबन्धोऽस्ति, तस्य भेदाधिष्ठानत्वात् ।
चैतन्यस्य पुरुषादत्यन्ताभेदात् ।
यद्यपि चात्राभावप्रत्ययालम्बना वृत्तिर्नेष्यते तथापि विक्षेपसंस्कारलक्षणा मनोवृत्तिरिहास्त्येवेति सज्ञवमवदातम् ॥१२ ॥



२.४.६.१३.

अणुश्च ।
ऽसमास्त्रिभिर्लोकैःऽ इति विभुत्वश्रवणाद्विभुः प्राणः,ऽसमः प्लुषिणाऽ इत्याद्यास्तु श्रुतयो विभोरप्यवच्छेदाद्भाविष्यन्ति ।
यथा विभुन आकाशस्य कुटकरकाद्यवच्छेदात्कुटादिसाम्यमिति प्राप्त आह अणुश्च ।
उत्क्रान्तिगत्यागतिश्रुतिभ्य आध्यात्मिकस्य प्राणस्यावच्छिन्नता न विभुत्वम् ।
दुरधिगमतामात्रेण च शरीरव्यापिनोऽप्यणुत्वमुपचर्यते न त्वणुत्वमित्युक्तमधस्तात् ।
यत्त्वस्य विभुत्वान्मानं तदाधिदैविकेन सूत्रात्मना समष्टिव्यष्टिरूपेण न त्वाध्यात्मिकेन रूपेण ।
तदाश्रयाश्चऽसमः प्लुषिणाऽ इत्येवमाद्याः श्रुतयो देहसाम्यमेव प्राणस्याहुः स्वरूपतो न तु करकाकाशवत्परोपाधिकतया कथञ्चिन्नतव्या इति ॥१३ ॥



२.४.७.१४.

ज्योतिराद्यधिष्ठानं तु तदामननात् ।
यद्धि तत्कार्यं कुर्वद्दृष्टं तत्स्वमहिम्नैव करोतित्येष तावदुत्सर्गःथ पराधिष्ठानं तु तस्य बलवत्प्रमाणान्तरवशात्. स्यादेतत् ।
वास्यादीनां तक्षाद्यधिष्ठितानामचेतनानां कार्यकारित्वदर्शनादचेतनत्वेनोन्द्रियाणामप्यधिष्ठातृदेवताकल्पनेति चेत् ।
न ।
जीवस्थैवाधिष्ठातुश्चेतनस्य विद्यमानत्वात् ।
नचऽअग्निर्वाग्भूत्ववा मुखं प्राविशत्ऽ इत्यादिश्रुतिभ्यो देवतानामप्यधिष्ठातृत्वमभ्युपगन्तुं युक्तम् ।
अनेकाधिष्ठानाभ्युपगमे हि तेषामेकाभिप्रायनियमनिमित्ताभावान्न किञ्चित्कार्यमुत्पद्येत विरोधात् ।
अपिच य इन्द्रियाणामधिष्ठाता स एव भोक्तेति देवतानां भोक्तृत्वेन स्वामित्वं शरीर इति न जीवः स्वामी स्याद्भोक्ता च ।
तस्मादग्न्याद्युपचारो वागादिषु प्रकाशकत्वादिना केनचिन्निमित्तेन गमयिततव्यो नतु स्वरूपेणाग्न्यादिदेवतानां मुखाद्यनुप्रवेश इति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्ते उच्यतेनानाविधासु तावच्छुतिषु स्मृतिषु च तत्र तत्र वागादिष्वग्न्यादिदेवताधिष्ठानवगम्यते ।
नच तदसत्यामनुपपत्तौ क्लेशेन व्याख्यातुमुचितम् ।
नच स्वरूपोपयोगभेदज्ञानविरहिणो जीवस्येन्द्रियाधिष्ठातृत्वसंभवः, संभवति तु देवतानामिन्द्रियाद्यार्षेण ज्ञानेन साक्षात्कृतवतीनां तत्स्वरूपभेदतदुपयोगभेदविज्ञानम् ।
तस्मात्तास्ता एव देवतास्तत्तत्करणाधिष्ठात्र्य इति युक्तं न तु जीवः ।
भवतु वा जीवोऽप्यधिष्ठाता तथाप्यदोषः ।
अनेकेषामधिष्ठातणामेकः परमेश्वरोऽस्ति नियन्तान्तर्यामी तद्शाद्विप्रतिपित्सवोऽपि न विप्रतिपत्तुमर्हन्ति ।
तथा चैकवाक्यतया न तत्कार्योत्पत्तिप्रत्यूहः ।
न चैतावता देवतानामत्र शरीरे भोक्तृत्वम् ।
नहि यन्ता रथमधितिष्ठिन्नपि तत्साध्यविजयादेर्भोक्तापि तु स्वाम्येव ।
एवं देवता अधिष्ठात्र्योऽपि न भोक्त्र्यस्तासां ताव्नमात्रस्य श्रुतत्वात् ।
भोक्ता तु जीव एव ।
नच नरादिशरीरोचितं दुःखबहुलमुपभोगं सुखमप्यो देवता अर्हन्ति ।
तस्मात्प्राणानामधिष्ठात्र्यो देवता इति सिद्धम्, शेषमतिरोहितार्थम् ॥१४ ॥



२.४.७.१५.

॥  १५ ॥


२.४.७.१६.

॥  १६ ॥


२.४.८.१७.

॥  १६ ॥


त इन्द्रियाणि तद्व्यपदेशादन्यत्र श्रेष्ठात् ।
मा भूत्प्राणो वृत्तिरिन्द्रियामाम् ।
इन्द्रियाण्येवास्य ज्येष्ठस्य च प्राणस्य वृत्तयो भविष्यन्ति ।
तद्भावाभावानुविधायिभावाभावत्वमिन्द्रियाणां श्रुत्यनुभवसिद्धं, तथाच प्राणशब्दस्यैकस्यान्याट्यमनेकार्त्वं न भविष्यति ।
वृत्तीनां वृत्तिमतस्तत्त्वान्तरत्वाभावात् ।
तत्त्वान्तरत्वे त्विन्द्रियाणां, प्राणशब्दस्यानेकार्थत्वं प्रसज्येत ।
इन्द्रियेषु लाक्षणिकत्वं वा ।
नच मुख्यसंभवे लक्षणा युक्ता उघन्यत्वात् ।
नच भेदेन व्यपदेशो भेदसाधनम्ऽएतस्माज्जायते प्राणःऽ इत्यादिर्मनसोऽपीन्द्रियेभ्योऽस्ति भेदेन व्यपदेश इत्यनिन्द्रियत्वप्रसङ्गः ।
स्मृतिवशात्तु तस्येन्द्रियत्वे इन्द्रियामामपि प्राणाद्भेदेन व्यपदिष्टानामप्यस्ति प्राणस्वभावत्वेऽहन्त अस्यैव रूपमसामऽ इति श्रुतिः ।
तस्मादुपपत्तेः श्रुतेश्च प्राणस्यैव वृत्तस्य एकादशेन्द्रियाणि न तत्त्वान्तराणीति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्त उच्यतेमुख्यात्प्राणात्तत्त्वान्तराणीन्द्रियामि, तत्र तत्र भेदेन व्यपदेशात् ।
मृत्युप्राप्ताप्राप्तत्वलक्षणविरुद्धधर्मसंसर्गश्रुतेः ।
अर्थक्रियाभेदाच्च ।
देहधारणं हि प्राणस्य क्रियार्ऽथालोचनमनने चेन्द्रियाणाम् ।
नच तद्भावाबावानुविधानं तद्वृत्तितामावहति ।
देहेन व्यभिचारात् ।
प्राणादयो हि देहान्वयव्यतिरेकानुविधायिनो नच देहात्मनः ।
यापि च प्राणरूपतामिन्द्रियाणामभिदधाति श्रुतिः, तत्रापि पौर्वापर्यालोचनायां भेद एव प्रतीयत इत्युक्तं भाष्यकृता ।
तस्माद्बहुश्रुतिविरोधात्पूर्वापरविरोधाच्च प्राणरूपताभिधानमिन्द्रियाणां प्राणायत्ततया भाक्तं गमयितव्यम् ।
मनसस्त्विन्द्रियत्वे स्मृतेरवगते क्कचिदिन्द्रियेभ्यो भेदेनोपादानं गोबलीवर्दन्यायेन ।
अथवा इन्द्रियाणां वर्तमानमात्रविषयत्वान्मनसस्तु त्रैकाल्यगोचरत्वाद्भेदेनाभिधानम् ।
नच प्राणे भेदव्यपदेशबाहुल्यं तथा नेतुं युक्तम् ।
प्राणरूपताश्रुतेश्च गतिर्दर्शिता ।
तथा ज्येष्ठे प्राणशब्दस्य मुख्यत्वादिन्द्रियेषु ततस्तत्त्वान्तरेषु लाक्षणिकः प्राणशब्द इति युक्तम् ।
नच मुख्यत्वानुरोधेनावगतभेदयोरैक्यं युक्तं, मा भूद्गङ्गादीनां तीरादिभिरैक्यमिति ।
अन्ये तु भेदशब्दाध्ययाहारभिया भेदश्रुतेश्चेति पौनरुक्त्यभिया च तच्छब्दस्य चानन्तरोक्तपरमार्थकत्वादन्यथा वर्णयाञ्चक्रुः ।
किमेकादशैव वागादय इन्द्रियाण्याहो प्राणोऽपीति विशये इन्द्रस्यात्मनो लिङ्गमिन्द्रियं, तथाच वागादिवत्प्राणस्यापीन्द्रलिङ्गमिन्द्रियामिति वागादिवत्प्राणोऽपीन्द्रियमिति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्तेऽभिधीयतेइन्द्रियाणि वागादिनि श्रेष्ठात्प्राणादन्यत्र ।
कुतःतेनेन्द्रियशब्देन तेषामेव वागादीनां व्यपदेशात् ।
नहि मुख्ये प्राणा इन्द्रियशब्दो दृष्टचरः ।
इन्द्रलिङ्गता तु व्युत्पत्तिमात्रनिमित्तं यथा गच्छतीति गौरिति ।
प्रवृत्तिनिमित्तं तु देहाधिष्ठानत्वे सति रूपाद्यालोचनकरणत्वम् ।
इदं चास्य देहाधिष्ठानत्वं यद्देहानुग्रहोपघाताभ्यां तदनुग्रहोपघातौ ।
तथाच नालोकस्येन्द्रियत्वप्रसङ्गः ।
तस्माद्रूढेर्वागादय एवेन्द्रियाणि न प्राण इति सिद्धम् ।
बाष्यकारीयं त्वधिकरणं भेदश्रुतेरित्यादिषु सूत्रेषु नेयम् ॥१७ ॥



२.४.८.१८.

॥  १८ ॥


२.४.८.१९.

॥  १९ ॥


२.४.९.२०.

संज्ञामूर्तिकॢप्तिस्तु त्रिवृत्कुर्वत उपदेशात् ।
सत्प्रक्रियायांऽतत्तेज ऐक्षतऽ इत्यादिना संदर्भेण तेजोऽबन्नानां सृष्टिं विधायोपदिश्यतेऽसेयं देवतैक्षत हन्ताहमिमास्तिस्रो देवता अनेन जीवेनात्मनानुप्रविश्य नामरूपे व्याकरवाणि तासां त्रिवृतं त्रिवृतमेकैकां करवाणिऽ इति ।
अस्यार्थःपूर्वोक्तं बहुभवनमीक्षणप्रयोजनमद्यापि सर्वथा न निष्पन्नमिति पुनरीक्षां कृतवती बहुभवनमेव प्रयोजनमुद्दिश्य कथं हन्तेदानीमहमिमा यथोक्तास्तेज आद्यास्तिस्रो देवताः पूर्वसृष्टावुभूतेन संप्रति स्मरणसंनिधापितेन जीवेन प्राणाधरणकर्त्रात्मनानुप्रविश्य बुद्ध्यादिभूतमात्रायामदर्श इव मुखबिम्बं तोय इव चन्द्रमसो बिम्बं छायामात्रतयानुप्रविश्य नाम च रूपं च ते व्याकरवाणि विस्पष्टं करवाणीदमस्य नामेदं च रूपमिति ।
तासां तिसृणां देवतानां त्रिवृतं त्रिवृतं तेजोऽबन्नात्मना त्र्यात्मिकां त्र्यात्मिकामेकैकां देवतां करवाणीति ।
तत्र संशयःकिं जीवकर्तृकमिदं नामरूपव्याकरणमाहो परमेश्वरकर्तृकमिति ।
यदि जीवकर्तृकं ततःऽआकाशो ह वै नाम नामरूपयोर्निर्वहिताऽ इत्यादिश्रुतिविरोधादनध्यवसायः ।
अथ परमेश्वरकर्तृकं, ततो न विरोधः ।
तत्र डित्थडवित्थादिनामकरणे च घटपटादिरूपकरणे च जीवकर्तृत्वदर्शनादिहापि त्रिवृत्करणे नामरूपकरणे चास्ति संभावना जीवस्य ।
तथाच योग्यत्वादनेन जीवेनेति व्याकरवाणीति प्रधानक्रियया संबध्यते, न त्वानन्तर्यादनुप्रविश्येत्यनेन संबध्यते ।

प्रधानपदार्थसंबन्धो हि साक्षात्सर्वेषां गुणभूतानां पदार्थानामौत्सर्गिकस्तादर्थ्यात्तेषाम् ।
तस्य तु क्कचित्साक्षादसंभवात्परम्पराश्रयणं, साक्षात्संभवश्च योग्यतया दर्शितः ।
ननु सेयं देवतेति परमेश्वरकर्तृत्वं श्रूयते ।

सत्यम् ।
प्रयोजकतया तु तद्भविष्यति ।
यथा लोके चारेणाहं परसैन्यमनुप्रविश्य संकलयानीति ।
यदि पुनरस्य साक्षात्कर्तृभावो भवेदनेन जीवेनेत्यनर्थकं स्यात् ।
नहि जीवस्यान्यथा करणभावो भवितुमर्हति ।
प्रयोजककर्तुस्तत्साक्षात्कर्ता करणं भवति प्रधानक्रियोद्देशेन प्रयोजकेन प्रयोज्यकर्तुर्व्यापनात् ।
तस्मादत्र जीवस्य कर्तृत्वं नामरूपव्याकरणेऽन्यत्र तु परमेश्वरस्येति विरोधादनध्यवसाय इति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्त उच्यतेपरमेश्वरस्यैवेहापि नामरूपव्याकर्तृत्वमुपदिश्यते न तु जीवस्य, तस्य प्रधानक्रियासंबन्धं प्रत्ययोग्यत्वात् ।
नन्वन्यत्र डित्थजवित्थादिनामक४ अणि घटशरावादिरूपकर्मणि च कर्तृत्वदर्शनादिहापि योग्यता संभाव्यत इति चेत् ।
न ।
निरिनदीसमुद्रादिनिर्माणासामर्थ्येनार्थापत्त्यभावपरिच्छिन्नेन संभावनापबाधनात् ।
तस्मात्परमेश्वरस्यैवात्र साक्षात्कर्तृत्वमुपदिश्यते न जीवस्य ।
अनुप्रविश्येत्यनेन तु संनिहितेनास्य संबन्धो योग्यत्वात् ।
न चानर्थक्यं त्रिवृत्करणस्य भोक्तृजीवार्थतया तदनुप्रवेशाभिधानस्यार्थवत्त्वात् ।
स्यादेतत् ।
अनुप्रविश्य व्याकरवाणीति समानकर्तृत्वे क्त्वः स्मरणात्प्रवेशनकर्तुर्जीवस्यैव व्याकर्तृत्वमुपदिश्यतेऽन्यथा तु परमेश्वरस्य व्याकर्तृत्वे जीवस्य प्रवेष्टृत्वे भिन्नकर्तृकत्वेन क्त्वः प्रयोगो व्याहन्येतेत्यत्राह नच जीवो नामेति ।
अतिरोहितार्थमन्यत् ॥२० ॥



२.४.९.२१.

मांसादि भौमं यथाशब्दमितरयोश्च ।
अत्र भाष्यकृतोत्तरसूत्रशेषतया सूत्रमेतद्विषयोपदर्शनपरतया व्याख्यातम् ।
शङ्कानिराकरणार्थत्वमप्यस्य शक्यं वक्तुम् ।
तथाहियोऽन्नस्याणिष्ठो भागस्तन्मनस्तेजसस्तु योऽणिष्ठो बागः स वागित्यत्र हि काणादानां सांख्यानां चास्ति विप्रतिपत्तिः ।
तत्र काणादा मनो नित्यमाचक्षते ।
सांख्यास्त्वाहङ्कारिके वाङ्मनसे ।
अन्नभागतावचनं त्वस्यान्नसंबन्धलक्षणार्थम् ।
अन्नोपभोगे हि मनः स्वस्थं भवति ।
एवं वाचोऽपि पाटवेन तेजःसाम्यमभ्यूहनीयम् ।
तत्रेदमुपतिष्ठते मांसादिति ।
वाङ्मनस इति वक्तव्ये मांसाद्यभिधानं सिद्धेन सह साध्यस्योपन्यासो दृष्टान्तलाभाय ।
यथा मांसादि भौमाद्येवं वाङ्मनसे अपि तैजसभौमे इत्यर्थः ।
एतदुक्तं भवतिन तावद्ब्रह्मव्यतिरिक्तमस्ति किञ्चिन्नत्यम् ।
ब्रह्मज्ञानेन सर्वज्ञानप्रतिज्ञाव्याघातात्, बहुश्रुतिविरोधाच्च नाप्याहङ्कारिकम्, अहङ्कारस्य सांख्याभिमतस्य तत्त्वस्याप्रामाणिकत्वात् ।
तस्मादसति बाधके श्रुतिराञ्जसी नान्यथा कथञ्चिन्नेतुमुचितेति कञ्चिद्दोषमित्युक्तं तं दोषं दर्शयन्नाह पूर्वपक्षी यदि सर्वमेव इति ॥२१ ॥



२.४.९.२२.

वैशेष्यात्तु तद्वादस्तद्वादः ॥२२ ॥



२.४.९.२२.

त्रिबृत्करणाविशेषेऽपि यस्य च यत्र भूयस्त्वं तेन तस्य व्यपदेश इत्यर्थः ॥२२ ॥



इति श्रीमद्वाचस्पतिमिश्रविरचिते श्रीमद्भगवत्पादशारीरकभाष्यविभागे भामत्यां द्वितीयस्याध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥४ ॥



इति श्रीमद्ब्रह्मसूत्रशाङ्करभाष्येऽविरोधाख्यो द्वितीयोऽध्यायः ____________________________आध्याय ३____________________________ ।


अथ तृतीयोऽध्यायः ।

३.१.१.१.

तदन्तरप्रतिपत्तौ रंहति संपरिष्वक्तः प्रश्ननिरूपणाभ्याम् ।
द्वितीयतृतीयाध्याययोर्हेतुमद्भावलक्षणं संबन्धं दर्शयन् सुखावबोधार्थमर्थसंक्षेपमाह द्वितीयेऽध्याय इति ।
स्मृतिन्यायश्रुतिविरोधपरिहारेण हि अनध्यवसायलक्षणमप्रामाण्यं परिहृतं तथाच निश्चलीकृते तार्तीयो विचारो भवत्यन्यथा तु निर्बीजतया न सिध्येदिति ।
अवान्तरसंगतिं दर्शयितुन् तत्र व जीवव्यतिरिक्तानि तत्त्वानि जीवोपकरणानिचेत्युक्तम् ।
अध्यायार्थसंक्षेपमुक्त्वा पादार्थसंक्षेपमाह तत्र प्रथमे तावत्पद इति ।
तस्य प्रयोजनमाहवैराग्य इति ।
पूर्वापरपरिशोधनाय भूमिकामारचयति जीवो मुख्यप्राणसचिव इति ।
करणोपादानवद्भूतोपादानस्याश्रुतत्वादिति ।
अत्र च करणोपादानश्रुत्यैव भौतिकत्वात्करणानां भूतोपादानसिद्धेरिन्द्रियोपादानातिरिक्तभूतविवक्षयाधिकरणारम्भः ।
यदि भूतान्यादायागमिष्यत्तदा तदपि करणोपादानदेवश्रोष्यत् ।
नच श्रूयते तस्मान्न भूतपरिष्वक्तो रंहस्यपि तु करणमात्रपरिष्वक्तः ।
नह्यागमैकगम्येर्ऽथे तदभावः प्रमेयाभावं न परिच्छेत्तुमर्हति ।
नच देहान्तरारम्भान्यथानुपपत्त्या भूतपरिष्वक्तस्य रंहणकल्पनेति युक्तमित्याह सुलभाश्च सर्वत्र भूतमात्रा इति ।
द्युपर्जन्य इति ।
इह हि कायारम्भणामग्निहोत्रापूर्वपरिणामलक्षणं श्रद्धादित्वेन पञ्चधा प्रविभज्य द्युप्रभृतिष्वग्निषु हेतव्यत्वेनोपासनमुत्तरमार्गप्रतिपत्तिसाधनं विवक्षन्त्याह श्रुतिःऽअसौ वाव लोको गौतमाग्निःऽ इत्यादि ।
अत्र सायंप्रातरग्निहोत्राहुतो, हुते पय आदिसाधने श्रद्धापूर्वमाहवनीयाग्निसमिद्धूमार्चिरङ्गारविस्फुलिङ्गभाविते कर्त्रादिकारकभाविते चान्तरिक्षं क्रमेणोत्क्राम्य द्युलोकं प्रविशन्त्यौ सूक्ष्मभूते द्रवद्रव्यपयःप्रभृत्यप्संबन्धादप्शब्दवाच्ये, श्रद्धाहेतुकत्वाच्च श्रद्धाशब्दवाच्ये ।
तयोराहुत्योरधिकरणमग्निरन्ये च समिद्धूमार्चिरङ्गारविस्फुलिङ्गा रूपकत्वेन निर्दिश्यन्ते ।
असौ वाव द्युलोको गौतमाग्निः ।
यथाग्निहोत्राधिकरणमाहवनीय एवं श्रद्धशब्दवाच्याग्निहोत्राहुतिपरिणामावस्थारूपाः सूक्ष्मा या आपः श्रद्धाभावितास्तदधिकरणं द्युलोकः ।
अस्यादित्य एव समित् ।
तेन हीद्धोऽसौ द्युलोको दीप्यतेऽतः  समिन्धनात्समित्तस्यादित्यस्य रश्मयो धूमा इन्धनादिवादित्याद्रश्मीनां समुत्थानात् ।
अहरर्थिः ।
प्रकाशसामान्यादादित्यकार्यत्वाच्च ।
चन्द्रमा अङ्गारः ।
तदेतस्मिन्नग्नौ देवा यजमानप्राणा अग्न्यादिरूपा अधिदेवम् ।
श्रद्धां जुह्वति श्रद्धा चोक्ता ।
पर्जन्यो वाव गौतमाग्निः पर्जन्यो नाम वृष्ट्युपकरणाभिमानी देवताविशेषः ।
तस्य वायुरेव समित् ।
वायुना हि पर्जन्योऽग्निः समिध्यते, पुरोवातादिप्राबल्ये वृष्टिदर्शनात् ।
अभ्रं धूमः ।
धूकार्यत्वात्धूमसादृश्याच्च ।
विद्युदर्चिः ।
प्रकाशसामान्यात् ।
अशनिरङ्गाराः काठिन्याद्विद्युत्संबन्धाच्च ।
गर्जितंस मोघानां विस्फुलिङ्गाः विप्रकीर्णतासामान्यात् ।
तस्मिन्देवा यजमानप्राणा अग्निरूपाः सोमं राजानं जुह्वति तस्य सोमस्याहुतेर्वर्षं भवति ।
एतदुक्तं भवतिश्रद्धाख्या आपो द्युलोकमाहुतित्वेन प्रविश्य चन्द्राकारेण परिणताः सत्यो द्वितीये पर्याये पर्जन्याग्नौ हुता वृष्टित्वेन परिणमन्त इति ।
ऽपृथिवी वाव गौतमाग्निःऽ तस्य पृथिव्याख्यस्याग्नैः संवत्सर एव समित् ।
संवत्सरेण कालेन हि समिद्धा भूमिर्व्रीह्यादिनिष्पत्तये कल्पते ।
आकाशो धूमः पृथिव्यग्नेरुत्थित इवाकाशो दृश्यते ।
रात्रिरर्चिः पृथिव्या श्यामाया अनुरूपा श्यामतया रात्रिरग्नेरिवानुरुपमर्चिः ।
दिशोङ्गाराः प्रगे रात्रिरूपार्चिःशमने उपशान्तानां प्रसन्नानां दिशां दर्शनात् ।
अवान्तरदिशो विस्फुलिङ्गाः क्षुद्रत्वसाम्यात् ।
तस्मिन्नग्नौ श्रद्धासोमपरिणामक्रमेणागता अपो वृष्टिरूपेण परिणता देवा जुह्वति तस्या आहुतेरन्नं व्रीहियवादि भवति ।
पुरुषो वाव गौतमाग्निस्तस्य वागेव समित् ।
वाचा खल्वयं ताल्वाद्यष्टस्थानस्थितया वर्णपदवाक्याभिव्यक्तिक्रमेणार्थजातं प्रकाशयन् समिध्यते ।
प्राणो धूमः ।
धूमवन्मुखान्निर्गमनात् ।
जिह्वार्चिः लोहितत्वसाम्यात् ।
चक्षुरङ्गाराः प्रभाश्रयत्वात् ।
श्रोत्रं विस्फुलिङ्गाः विप्रकीर्णत्वात् ।
ता एवापः श्रद्धादिपरिणामक्रमेणागताः व्रीह्यादिरूपेः परिणता सत्यः पुरुषेऽग्नौ हुतास्तासां परिणामो रेतः संभवति ।
योषा वाव गौतमाग्निः तस्या उपस्थ एव समित् ।
तेन हि सा पुत्राद्युत्पादनाय समिध्यते यदुपमन्त्रयते स धूमः ।
स्त्रीसंभवादुपमन्त्रणस्य लोमानि वा धूमः योनिरर्चिः लोहितत्वात् ।
यदन्तः करोति मैथुनं तेऽङ्गाराः ।
अभिनन्दाः सुखलवा विस्फुलिङ्गाः, क्षुद्रत्वात् ।

तस्मिन्नेतस्मिन्नग्नौ देवा रेतो जुह्वति तस्या आहुतेर्गर्भः संभवति ।
एवं श्रद्धासोमवर्षान्नरेतोहवक्रमेण योषाग्निं प्राप्यापो गर्भाख्या भवन्ति ।
तत्राप्समवायित्वादापः पुरुषवचसो भवन्ति पञ्चम्यामाहुताविति ।
यतः पञ्चम्यामाहुतावापः पुरुषवचसो भवन्ति तस्मादद्भिः परिवेष्टितो जीवो रहतीति गम्यते ।
एतदुक्तं भवतिश्रद्धाशब्दवाच्या आप इत्यग्रे वक्ष्यति तासां त्रिवृत्कततया तेजोऽन्नाविनाभावेनाब्ग्रहणेन तेजोन्नयोरपि संग्रह इत्येतदपि वक्ष्यते ।
यद्यप्येतावतापि भूतवेष्टितस्य जीवस्य रंहणं नावगम्यते तेजोबन्नानां पञ्चम्यामाहुतौ पुरुषवचस्त्वमात्रश्रवणात्, तथापीष्टादिकारिणां धूमादिना पितृयाणेन पथा चन्द्रलोकप्राप्तिकथनपरयाऽआकाशाच्चन्द्रमसमेष सोमो राट्ऽ इति श्रुत्या सहऽश्रद्धां जुह्वति तस्या आहुतेः सोमो राजा संभवतिऽ इत्यस्याः श्रुतेः मानत्वाद्गम्यते भूतपरिष्वक्तो रंहतीति ।
तथाहिया एवापो हुता द्वितीयस्यामाहुतौ सोमभावं गतास्ताभिरेष परिष्वक्तो जीव इष्टादिकारी चन्द्रभूयं गतश्चन्द्रलोकं प्राप्त इति ।
ननु स्वतन्त्रा आपः श्रद्धादिक्रमेण सोमभावमाप्नुवन्तु ताभिरपरिष्वक्त एव तु जीवः सेन्द्रियमात्रो गत्वा सोमभावमनुभवतु ।
को दोषः ।
अयं दोषः ।
यतः श्रुतिसामान्यातिक्रम इति ।
एवं हि श्रुतिसामान्यं कल्पेत यदि येन रूपेण येन च क्रमेणापां सोमभावस्तेनैव जीवस्यापि सोमभावो भवेत् ।
अन्यथा तु न श्रुतिसामान्यं स्यात् ।
तस्मात्परिष्वक्तापरिष्वक्तरंहणविशये श्रुतिसामान्यानुरोधेन परिष्वक्तरंहणं निश्चीयते ।
अतो दधिपयःप्रभृतयो द्रवभूयस्त्वादापो हुताः सूक्ष्मीभूता इष्टादिकारिणमाश्रिता नोन्धनेन विधिना देहे हूयमाने हुताः सत्य आहुतिमप्य इष्टादिकारिणं परिवेष्ट्य स्वर्गं लोकं नयन्तीति ।
चोदयति नन्वन्या श्रुतिरिति ।
अयमर्थःेवं हि सूक्ष्मदेहपरिष्वक्तो रंहेत्यद्यस्य स्थूलं शरीरं रंहतो न भवेत् ।
अस्ति त्वस्य वर्तमानस्थूलशरीरयोग आदेहान्तरप्राप्तेस्तृणजलायुकानिदर्शनेन, तस्मान्निदर्शनश्रुतिविरोधान्न सूक्ष्मदेहपरिष्वक्तो रंहतीति ।
परिहरति तत्रापीति ।
न तावत्परमात्मनः संसरणसंभवः, तस्य नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभावत्वात् ।
किन्तु जीवानाम् ।
परमात्मैव चोपाधिकल्पितावच्छेदो जीव इत्याख्यायते, तस्य च देहेन्द्रियादेरुपाधेः प्रदेशिकत्वान्न तत्र सन् देहान्तरं गन्तुमर्हति ।
तस्मात्सूक्ष्मदेहपरिष्वक्तो रंहतिकर्मोपस्थापितः प्रतिपत्तव्यः प्राप्तव्यो यो देहस्तद्विषयाया भावनाया उत्पादनाया दीर्घीभावमात्रं जलूकयोपमीयते ।
सांख्यानां कल्पनामाह व्यापिनां करणानामिति ।
आहङ्कारिकत्वात्करणानामहङ्कारस्य च जगन्मण्डलव्यापित्वात्करणानामपि व्यापितेत्यर्थः ।
बौद्धानां कल्पनामाह केवलस्यैवात्मन इति ।
आलयविज्ञानसंतान आत्मा तस्य वृत्तिः षट्प्रवृत्तिविज्ञानानि ।
पश्चेन्द्रियाणि तु चक्षुरादीनि अभिनवानि जायन्ते ।
कणभुक्क्ल्पनामाह मन एव चेति ।
भोगस्थानं भोगायतनं शरीरमभिनवमिति यावत् ।
दिगम्बरकल्पनामाह जीव एवोत्प्लुत्येति ।
आदिग्रहणेन लोकायतिकानां कल्पनां संगृह्णाति ।
ते हि शरीरात्मवादिनो भस्मीभावमात्मन आहुर्न कस्यचिद्गमनमिति ॥१ ॥



३.१.१.२.

चोदयति ननूदाहृताभ्यामिति ।
अत्र सूत्रेणोत्तरमाह त्र्यात्मकत्वात्तु भूयस्त्वात् ।
तेजसः कार्यमशितपीताहारपरिपाकः ।
अपां स्नेहस्वेदादि ।
पृथिव्याः कार्यं गन्धादि ।
यस्तु गन्धस्वेदपाकप्राणावकाशदानदर्शनाद्देहस्य पाञ्चभौतिकत्वं पश्यंस्तेजोबन्नात्मकत्वेन त्र्यात्मकत्वे न परितुष्यति, तं प्रत्याह पुनश्च त्र्यात्मक इति ।
वातपित्तश्लेष्मभिस्त्रिभिर्धातुभिः शरीरधारणात्मकैस्त्रिधातुत्वात् ।
अतो न स देहो भूतान्तराणि प्रत्याख्याय केवलाभिरद्भिरारब्धुं शक्यते ।
अब्ग्रहणनियमस्तर्हि कस्मादित्यत आह तस्माद्भूयस्त्वापेक्ष इति ।
पृथिवीधातुवर्जमितरतेज आद्यपेक्षया कार्यस्य शरीरस्य लोहितादिद्रवभूयस्त्वात्तत्करणयोश्चोपादाननिमित्तयोर्द्रवभूयस्त्वादपां पुरुषवचस्त्वोक्तिर्न पुनर्भूतान्तरनिरासार्था ॥२ ॥



३.१.१.३.

प्राणगतेश्च ।
प्राणानां जीवद्देहे साश्रयत्वमवगतं गच्छति जीवद्देहे तदनुविधायिनः प्राणा अपि गच्छन्तीति दृष्टम् ।
अतः षाट्कौशिका देहादुत्क्रामन्तः कस्मिंश्चिदुत्क्रामत्युत्क्रामन्ति ।
स चैषामनुविधेयः सूक्ष्मो देहो भूतेन्द्रियमय इति गम्यते ।
नहीन्द्रियमात्राश्रयत्वमेषां दृष्टं यतस्तन्मात्राश्रयाणां गतिरुपपद्येतेति ॥३ ॥



३.१.१.४.

अग्न्यादिगतिश्रुतेरिति चेन्न भाक्तत्वात् ।
श्रावितेऽपि स्पष्टे जीवस्य प्राणैः सह गमनेऽग्न्यादिगतिशङ्का श्रुतिविरोधोत्थापनार्था ।
अत्र हि लोमकेशयोरोषधिवनस्पतिगमनं दृष्टविरोधाद्भाक्तं तावदभ्युपेयम् ।
एवं च तन्मध्यपतितत्वेन तेषामपि श्रुतिविरोधाद्भाक्तत्वमेवोचितमिति ।
भक्तिश्चोपकारनिवृत्तिरुक्ता ॥४ ॥



३.१.१.५.

प्रथमेऽश्रवणादिति चेन्न ता एव ह्युपपत्तेः ।
पञ्चम्यामाहुतावपां पुरुषवचस्त्वप्रकारे पृष्टे प्रथमायामाहुतौ अनपां श्रद्धाया हेतव्यताभिधानसंभवद्धमनुपपन्नं च ।
नहि यथा पश्वादिभ्यो हृदयादयोऽवयवा अवदाय निष्कृष्य हूयन्ते, एवं श्रद्धा बुद्धिप्रसादलक्षणा निष्क्रष्टुं वा होतुं वा शक्यते ।
न चाप्येवमौत्सर्गिकी कारणानुरूपता कार्यस्य युज्यते ।
तस्माद्भक्त्यायमप्सु श्रद्धाशब्दः प्रयुक्त इति ।
अत एव श्रुतिःऽआपो हात्मैऽ इति ॥५ ॥



३.१.१.६.

अश्रुतत्वादिति चेन्नेष्टादिकारिणां प्रतीतेः ।
अस्यार्थः पूर्वमेवोक्तः ।
अग्निहोत्रे षट्सूत्क्रान्तिगतिप्रतिष्ठातृप्तिपुनरावृत्तिलोकप्रत्युत्थायिष्वग्निसमिद्धूमार्चिरङ्गारविस्फुलिङ्गेषु प्रश्नाः षट्, तेषां यः समाहारः षण्णां सा षट्प्रश्नी, तस्या निरूपणं प्रतिवचनम् ॥६ ॥



३.१.१.७.

सूत्रान्तरमवतारयितुं शङ्कते कथं पुनरिति ।
सोमं राजानमाप्यायस्वापक्षीयस्वेत्येवमेनांस्तत्र भक्षयन्तीति ।
क्रियासमभिहारेणाप्यायनापक्षयौ यथा सोमस्य तथा भक्षयन्ति सोममयांल्लोकानित्यर्थः ।
अत उत्तरं पठति भाक्तं वानात्मविस्त्त्वात्तथाहि दर्शयति ।
कर्मजनितफलोपभोगकर्ता ह्यधिकारी न पुनरुपभोग्यस्तस्माच्चन्द्रसालोक्यमुपगतानां देवादिभिक्ष्यत्वेऽस्वर्गकामो यजेतऽ इति यागभावनायः कर्त्रपेक्षितोपायतारूपविधिश्रुतिविरोधादन्नशब्दो भोक्तृणामेव सतां देवोपाजीवितामात्रेण भाक्तो गमयितव्यो न तु चर्वणनिगरणाभ्यां मुख्य इति ।
अत्रैवार्थे श्रुत्यन्तरं संगच्छत इत्याह तथाहि दर्शयति ।
श्रुतिरनात्मविगामनात्मवित्त्वादेव पशुवद्देवोपभोग्यतां न तु चर्वणीयतया ।
यथा हि बलीवर्दादयो भुञ्जना अपि स्वफलं स्वामिनो हलादिवहनेनोपकुर्वाणा भोग्याः, एवं परमतत्त्वमविद्वांस इष्टादिकारिण इह दधिपयःपुरोटाशादिनामुष्मिंश्च लोके परिचारकतया देवानामुपभोग्या इति श्रुत्यर्थः ।
अथवा अनात्मवित्त्वात्तथाहि दर्शयतिइत्यस्यान्या व्याख्या ।
आत्मवित्पञ्चाग्निविद्यावित्न आत्मवितनात्मवित् ।
यो हि पञ्चाग्निविद्यां न वेदं तं देवा भक्षयन्तीति निन्द्यते पञ्चाग्निविद्यां स्तोतुं तस्या एव प्रकृतत्वात् ।
तदनेनोपचारस्य प्रोजनमुक्तम् ।
उपचारनिमित्तमनुपपत्तिमाह तथाहि दर्शयति ।
श्रुतिर्भोक्तृत्वम् ।
स सोमलोके विभूतिमनुभूयेति ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥७ ॥



३.१.२.८.

कृतात्ययेऽनुशयवानिष्टस्मृतिभ्यां यथेतमनेवं च ।
यावत्संपातमुषित्वेति ।
यावदुपबन्धात् ।
यत्किञ्चेह करोत्यमिति ।
च यत्किञ्चेह कर्म कुतं तस्यान्तं प्राप्येति श्रवणात्, प्रायणस्य चैकप्रघट्टकेन सकलकर्माभिव्यञ्जकत्वात् ।
न खल्वभिव्यक्तिनिमित्तस्य साधारण्येऽभिव्यक्तिनियमो युक्तः ।
फलदानाभिमुखीकरणं चाभिव्यक्तिस्तस्मात्समस्तमेव कर्म फलमुपभोजितवत् ।
स्वफलविरोधि च कर्म ।
तस्माच्छुतेरुपपत्तेश्चं निरनुशयानामेव चरणादाचारादवरोहो न कर्मणः ।
आचारकर्मणी च श्रुतेः प्रसिद्धभेदे ।
यथाकारी यथाचारी तथा भवतीति ।
तथाच रमणीयचरणाः कपूयचरणा इत्याचारमेव योनिनिमित्तमुपदिशति न तु कर्म ।
स्तां वा कर्मशीले द्वे अप्यविशेषेणानुशयस्तथापि यद्यप्ययमिष्टापूर्तकारी स्वयं निरनुशये भुक्तभोगत्वात्तथापि पित्रादिगतानुशयवशात्तद्विपाकान् जात्यायुर्भोगंश्चन्द्रलोकादवरुह्यानुभविष्यति ।
स्मर्यते ह्यन्यस्य सुकृतदुष्कृताभ्यामन्यस्य तत्संबन्धिनस्तत्फलभागिताऽपतत्यर्धशरीरेण यस्य भार्या सुरां पिबेत्ऽ इत्यादि ।
तथा श्राद्धवैश्वानरीयेष्ट्यादेः पितापुत्रादिगमिफलश्रुतिः ।
तस्माद्यावत्संपातमित्युपक्रमानुरोधात्ऽयत्किञ्चेह करोतिऽ इति च श्रुत्यन्तरानुसाराद्रमणीयचरणत्वं संबन्ध्यन्तरगतमिष्टापूर्तकारिणि भाक्तं गमयितव्यम् ।
तथाच निरनुशयानामेव भुक्तभोगानामवरोह इति प्राप्त उच्यतेयेन कर्मकलापेन फलमुपभोजितं तस्मिन्नतीतेऽपि सानुशया एव चन्द्रमण्डलादवरोहन्ति ।
कुतःदृष्टस्मृतिभ्याम् ।
प्रत्यक्षदृष्टा श्रुतिर्दृष्टशब्दवाच्या ।
स्मृतिश्चोपन्यस्ता ।
अथवा दृष्टशब्देनोच्चावचरूपो भोग उच्यते ।
अयमभिसंधिःकपूयचरणा रमणीयचरणा इत्यवरोहितामेतद्विशेषणम् ।
नच सति मुख्यार्थसंभवे संबन्धिमात्रेणोपचरितार्थत्वं न्याट्यम् ।
न चोपक्रमविरोधाच्छुत्यन्तरविरोधाच्च मुख्यार्थसंभव इति सांप्रतम् ।
दत्तफलेष्टापूर्तकर्मापेक्षयापि यावत्पदस्य यत्किञ्चेतिपदस्य चोपपत्तेः ।
नहिऽयावज्जीवमग्निहोत्रं जुहुयात्ऽ इति यावज्जीवमहारविहारादिसमयेऽपि होमं विधत्ते नापि मध्याह्नादावपि तु सायंप्रातःकालापेक्षया ।
सायंप्रातःकालविधानसामर्थ्यात्, कालस्य चानुपादेयतयानङ्गस्यापि निमित्तानुप्रवेशात्तत्रैवमिति चेत् ।
न ।
इहापि रमणीयचरणा इत्यादेर्मुख्यार्थत्वानुरोधात्तदुपपत्तेः ।
तत्किमिदानीमुपसंहारानुरोधेनोपक्रमः संकोचयितव्यः ।
नेत्युच्यते ।
नह्यसावुपसंहारानुरोधेऽप्यसंकुचद्वृत्तिरुपपत्तुमर्हति ।
नहि यावन्तः संपाता यावतां वा पुंसां संपातास्ते सर्वे तत्रेष्टादिकारिणा भोगेन क्षयं नीयन्ते ।
पुरुषान्तराश्रयाणां कर्माशयानां तद्भोगेन क्षयेऽतिप्रसङ्गात् ।
चिरोपभुक्तानां च कर्माशयानामसतां चन्द्रमण्डलोपभोगेनापनयनात् ।
तथाच स्वयं संकुचन्ती यावच्छुतिरुपसंहारानुरोधप्राप्तमपि संकोचनमनुमन्यते ।
एतेनऽयत्किञ्चेह करोतिऽ इत्यपि व्याख्यातम् ।
अपि चेष्टापूर्तकारीह जन्मनि केवलं न तन्मात्रमकार्षीदपि तु गोदोहनेनापः प्रणयन् पशुफलमप्यपूर्वं समचैषीत् ।
एवमहर्निशं च वाङ्मनः शरीरचेष्टाभिः पुण्यापुण्यमिहामुत्रोपभोग्यं संचितवतो न मर्त्यलोकादिभोग्यं चन्द्रलोके भग्यं भवितुमर्हति ।
नच स्वफलविरोधिनोऽनुशयस्य ऋते प्रयाश्चित्तादात्मज्ञानाद्वादत्तफलस्य ध्वंसः संभवति ।
तस्मात्तेनानुशयेनायमनुशयवान् परावर्तत इति श्लिष्टम् ।
न चैकभविकः कर्माशय इत्यग्रे भाष्यकृद्वक्ष्यति ।
अन्ये तु सकलकर्मक्षये परावृत्तिशङ्का निर्बीजेति मन्यमाना अन्यथाधिकरणं वर्णयाञ्चक्रुरित्याह केचित्तावदाहुति ।
अनुशयोऽत्र दत्तफलस्य कर्मणः शेष उच्यते ।
तत्रेदमिह विचार्यतेकिं दत्तफलानामिष्टापूर्तकर्मणामवशेषादिहावर्तन्ते उत तान्युपभोगेन निरावशेषं क्षपयित्वानुपभुक्तकर्मशादिहावर्तन्त इति ।
तत्रेष्टादीनां भोगेन समूलकाषं कषितत्वान्निरनुशया एवानुपभुक्तकर्मवशादावर्तन्त इति प्राप्त उच्यतेसानुशया एवावर्तन्त इति ।
कुतःदृष्टानुसारात् ।
यथा भाण्डस्थे मधुनि सर्पिषि वा क्षालितेऽपि भाण्डलेपकं तच्छेषं मधु वा सर्पिर्वा न क्षालयितुं शक्यमिति दृष्टमेवं तदनुसारादेतदपि प्रतिपत्तव्यम् ।
न चावशेषमात्राच्चन्द्रमण्डले तिष्ठासन्नपि स्थातुं पारयति ।
यथा सेवको हास्तिकाश्वीयपदातिव्रातपरिवृतो महाराजं सेवमानः कालवशाच्छत्रपादुकावशेषो न सेवितुमर्हतीति दृष्टं तन्मूला च लौकिकी स्मृतिरिति दृष्टस्मृतिभ्यां सानुशया एवावर्तन्त इति ।
तदेदद्दूषयति न चैतदिति ।
एवकारे प्रयोक्तव्ये इवकारो गुडजिह्विकया प्रयुक्तः ।
शब्दैकगम्येर्ऽथे न सामान्यतोदृष्टानुमानावसर इत्यर्थः ।
शेषमतिरोहितार्थम् ।
पूर्वपक्षहेतुमनुभाषते यदप्युक्तं प्रायणमिति ।
दूषयति तदप्यनुशयसद्भावेति ।
रमणीयचरणा कपूयचरणा इत्यादिकयानुशयप्रतिपादनपरया श्रुत्या विरुद्धमित्यर्थः ।
अपिचेत्यादि ।
इह जन्मनि हि पर्यायेण सुखदुःखे भुज्यमाने दृश्येते ।
युगपच्चेदेकप्रघट्टकेन प्रायणेन सुखदुःखफलानि कर्माणि व्यज्येरन् ।
युगपदेव तत्फलानि भुज्येरन् ।
तस्मादुपभोगपर्यायदर्शनाद्बलीयसा दुर्बलस्याभिभवः कल्पनीयः ।
एवं विरुद्धजातिनिमित्तोपभोगफलेष्वपि कर्मसु द्रष्टव्यम् ।
न चाभिव्यक्तं च कर्म फलं न दत्त इति च संभवति ।
फलोपजनाभिमुख्यं हि कर्मणामभिव्यक्तिः ।
अपिच प्राणस्याभिव्यञ्जकत्वे स्वर्गरकततिर्यग्योनिगतानां जन्तूनां तस्मिञ्जन्मनि कर्मस्वनधिकारान्नापूर्वकर्मोपजनः पूर्वकृतस्य क्रमाश्यस्य प्रायणाभिव्यक्ततया फलोपभोगेन प्रक्षयान्नास्ति तेषां कर्माश्य इति न ते संसरेयुः ।
नच मुच्येरन्नात्मज्ञानाभावादिति कष्टां बतालिष्टा दशाम् ।
किञ्च स्वसमवेतमेव प्रायमेनाभिव्यज्यतेऽपूर्वं न परसमवेतं, येन पित्रादिगतेन कर्मणा वर्तेरन्निति ।
शेषं सुगमम् ॥८ ॥



३.१.२.९.

चरणादिति चेन्नोपलक्षणार्थेति कार्ष्णाजिनिः ।
अनेन निरनुशया एवावरोहन्तीति पूर्वपक्षबीजं निगूढमुद्धाट्य निरस्यति ।
यद्यपिऽअक्रोधः सर्वभूतेषु कर्मणा मनसा गिरा ।
अनुग्रहश्च ज्ञानं च शीलमेताद्विदुर्बुधाः ॥
ऽ इति स्मृतेः शीलमाचारोऽनुशयाद्भिन्नस्तथाप्यानुशयाङ्गतयानुशयोपलक्षणत्वं कार्ष्णाजिनिराचार्यो मेने ।
तथाच रमणीयचरणाः कपूयचरणा इत्यनेनानुशयोपलक्षणात्सिद्धं सानुशयानामेवावरोहणमिति ॥९ ॥



३.१.२.१०.

आनर्थक्यमिति चेन्न तदपेक्षत्वात् ।
ऽआचारहीनं न पुनरन्ति वेदाःऽ इति हि स्मृत्या वेदपदेन वेदार्थमुपलक्षयन्त्या वेदार्थानुष्ठानशेषत्वमाचारस्योक्तं न तु स्वतन्त्र आचारः फलस्य साधनं, तेन वेदार्थानुष्ठानोपकारकतयाचारस्य नानर्थक्यं क्रत्वर्थस्य ।
तदनेन समिदादिवदाचारस्य क्रत्वर्थत्वमुक्तम् ।
संप्रति स्नानादिवत्पुरुषार्थत्वे पुरुषसंस्कारत्वेऽप्यदोष इत्याह पुरुषार्थत्वेऽप्याचारस्येति ।
तदेवं चरणशब्देनाचारवाचिना सर्वोऽनुशयो लक्षित इत्युक्तम् ॥१० ॥



३.१.२.११.

बादरिस्तु मुख्य एव चरणशब्दः कर्मणीत्याह सुकृतदुष्कृते एवेति तु बादरिः ।
ब्रह्मणपरिव्राजकन्यायो गोबलीवर्दन्यायः ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥११ ॥



३.१.३.१२.

अनिष्टादिकारिणामपि च श्रुतम् ।
ऽये वै के चास्माल्लोकात्प्रयन्ति चन्द्रमसमेव ते सर्वे गच्छन्तिऽ इति कौषीतकिनां समाम्नानात्, देहारम्भस्य च चन्द्रलोकगमनमन्तरेणानुपपत्तेः पञ्चम्यामाहुतावित्याहितिसंख्यानियमात् ।
तथाहिद्युसोमवृष्ट्यन्नरेतःपरिणामक्रमेण ता एवापो योषिदग्नौ हुताः पुरुषवचसो भवन्तीत्यविशेषेण श्रुतम् ।
न चैतन्मनुष्याभिप्रायं, कपूयचरणाः स्वयोनिमित्यमनुष्यस्यापि श्रवणात् ।
गमनागमनाय च देवयानपितृयाणयोरेव मार्गयोराम्नानात्, पथ्यन्तरस्याश्रुतेः,ऽजायस्व म्रियस्वेति तृतीयं स्थानम्ऽ इति च स्थानत्वमात्रेणावगमात्पथित्वेनाप्रतीतेश्चन्द्रलोकादवतीर्णानामपि च तत्स्थानत्वसंभवादसंपूरेण प्रतिवचनोपपत्तेः,

अनन्यमार्गतया च तद्भोगविरहिणामपि ग्रामं गच्छन् वृक्षमूलान्युपसर्पतीतिवत्संयमनादिषु यमवश्यतायै चन्द्रलोकगमनोपपत्तेः,ऽन कतरेणवचनऽ इत्यस्यासंपूरणप्रतिपादनपरतया मार्गद्वयनिषेधपरत्वाभावात्, अनिष्टादिकारिणामपि चन्द्रलोकगमने प्राप्तेऽभिधीयतेसत्यं स्थानतयावगतस्य न मार्गत्वं तथापि वेत्थ यथासौ मार्गो न संपूर्यते इत्यस्य प्रतिवचनावसरे मार्गद्वयनिषेधपूर्वं तृतीयं स्थानमभिवदन्नसंपूरणाय तत्प्रतिपक्षमाचक्षीत ।
यदि पुनस्तेनैव मार्गेणागत्य जन्ममरणप्रबन्धवत्स्थानमध्यासीत नैतत्तृतीयं स्थानं भवेत् ।
नहीष्टादिकारिणश्चन्द्रमण्डलादवरुह्य रमणीयं निन्दितां वा योनिं प्रतिपद्यमानास्तृतीयं स्थानं प्रतिपद्यन्ते ।
तत्कस्य हेतोः ।
पितृयाणेन पथावरोहात् ।
तद्यदि क्षुद्रजन्तवोऽप्यनेनैव पथावरोहेयुः, नैतदेषां जन्ममरणप्रबन्धवत्तृतीयं स्थानं भवेत् ।
ततोऽवगच्छामः संयमनं सप्त च यातनाभूमीर्यमवशतया प्रतिपद्यमाना अनिष्टादिकारिणो न चन्द्रमण्डलादवरोहन्तीति ।
तस्मात्ऽये वै के चऽ इतीष्टादिकारिविषयं न सर्वविषयम् ।
पञ्चम्यामाहुताविति च स्वार्थविधानपरं न पुनरपञ्चम्याहुतिप्रतिषेधपरमपि, वाक्यभेदप्रसङ्गात् ।
संयमने त्वनुभूयेति सूत्रेणावरोहापादानतया संयमनस्योपादानाच्चन्द्रमण्डलापादाननिषेध आञ्जसः ।
तथाच सिद्धान्तसूत्रमेव ।
पूर्वपक्षसूत्रत्वे तु शङ्कान्तराध्याहारेण कथञ्चिद्गमयितव्यम् ।
जीवजञ्जरायुजम् ।
संशोकजंसंस्वेदजम् ॥१२ ॥



३.१.३.१३.

॥  १३ ॥


३.१.३.१४.

॥  १४ ॥


३.१.३.१५.

॥  १५ ॥


३.१.३.१६.

॥  १६ ॥


३.१.३.१७.

॥  १७ ॥


३.१.३.१८.

॥  १८ ॥


३.१.३.१९.

॥  १९ ॥


३.१.३.२०.

॥  २० ॥


३.१.३.२१.

॥  २१ ॥


३.१.४.२२.

साभाव्यापत्तिरुपपत्तेः ।
यद्यपि यथेतमाकाशमाकाशाद्वायुमित्यतो न तादात्म्यं स्फुटमवगम्यते तथापि वायुर्भूत्वेत्यादेः स्फुटतरं तादात्म्यावगमाद्यथेतमाकाशमित्येतदपि तादात्म्य एवावतिष्ठते ।
न चान्यस्यान्यभावानुपपत्तिः ।
मनुष्यशरीरस्य नन्दिकेश्वरस्य देवदेहरूपपरिणामस्मरणाद्देवदेहस्य च नहुषस्य तिर्यक्त्वस्मरणात् ।
तस्मान्मुख्यार्थपरित्यागेन न गौणी वृत्तिराश्रयणीया ।
गौण्यां च वृत्तौ लक्षणाशब्दः प्रयुक्तो गुणे लक्षणायाः संभवात् ।
यथाहुःऽलक्ष्यमाणगुणैर्योगाद्वृत्तेरिष्टा तु गौणताऽ इति ।
एवं प्राप्ते ब्रूमःसाभाव्यापत्तिः ।
समानो भावो रूपं येषां ते सभावास्तेषां भावः साभाव्यं सारूप्यं सादृश्यमिति यावत् ।
कुतः उपपत्तेः ।
एतदेव व्यतिरेकमुखेन व्याचष्टे नह्यन्यस्यान्यभावो मुख्य उपपद्यते ।
युक्तमेतद्यद्देवशरीरमजगरभावेन परिणमते, देवदेहसमयेऽजगरशरीरस्याभावात् ।
यदि तु देवाजगशरीरे समसमये स्यातां न देवशरीरमजगरशरीरं शिल्पिशतेनापि क्रियते ।
नहि दधिपयसी समसमये परस्परात्मनी शक्ये संपादयितुं, तथेहापि सूक्ष्मशरीराकाशयोर्युगपद्भावान्न परस्परात्मत्वं भवितुमर्हति ।
एवं वाट्वादिष्वपि योज्यम् ।
तथाच तद्भावस्तत्सादृश्येनौपचारिको व्याख्येयः ।
नन्वाकाशभावेन संयोगमात्रं लक्ष्यतां किं सादृश्येनेत्यत आह विभुत्वाच्चाकाशेनेति ॥२२ ॥



३.१.५.२३.

नातिचिरेण विशेषात् ।
ऽदुर्निष्प्रपतरम्ऽ इति दुःखेन निःसरणं ब्रूते न तु विलम्बेनेति मन्यते पूर्वपक्षी ।
विना स्थूलशरीरं न सूक्ष्मशरीरे दुःखभागीति दुर्निष्प्रपतरं विलम्बं लक्षयतीति राद्धान्तः ॥२३ ॥



३.१.६.२४.

अन्याधिष्ठितेषु पूर्ववदभिलापात् ।
आकाशसारूप्यं वायुधूमादिसंपर्कोऽनुशयिनामुक्त इहेदानीं व्रीहियवा ओषाधिवनस्पतयस्तिलमाषा इति जायन्त इति श्रूयते ।
तत्र संशयःकिमनुशयिनां भोगाधिष्ठानं व्रीहियवादयः स्थावरा भवन्ति, आहोस्वित्क्षेत्रज्ञान्तराधिष्ठितेष्वेषु संसर्गमात्रमनुभवन्तीति ।
तत्र मनुष्यो जायते देवो जायत इत्यादौ प्रयोगे जनेः शरीरपरिग्रहे प्रसिद्धत्वादत्रापि व्रीह्यादिशरीरपरिग्रह एव जनिर्मुख्यार्थ इति व्रीह्यादिशरीरा एवानुशयिन इति युक्तम् ।
नच रमणीयचरणाः कपूयचरणा इतिवत्कर्मविशेषासंकीर्तनामात्तदभावे व्रीह्यादीनां शरीरभावाभावात्क्षेत्रज्ञानन्तराधिष्ठितानामेव यत्संपर्कमात्रमिति सांप्रतम् ।
इष्टादिकारिणामिष्टादिकर्मसंकीर्तनात्तदभावे व्रीह्यादीनां शरीरभावाभावात्क्षेत्रज्ञान्तराधिष्ठितानामेव यत्संपर्कमात्रमिति सांप्रतम् ।
इष्टादिकारिणामिष्टादिकर्मसंकीर्तनादिष्टादेश्च हिंसादोषदूषितत्वेन सावद्यफलतया चन्द्रलोकभोगान्तरं स्थावशरीरभोग्यदुःखफलत्वस्याप्युपपत्तेः ।
नचऽन हिंस्यात्सर्वा भूतानिऽ इति सामान्यशास्त्रस्याग्नीषोमीयपशुहिंसाविषयविशेषशास्त्रेण बाधनं, सामान्यशास्त्रस्य हिंसामान्यद्वारेण विशेषोपसर्पणं विलम्बेनेति साक्षाद्विशेषस्पृशः शास्त्रच्छीघ्रतरप्रवृत्ताद्दुर्बलत्वादिति सांप्रतम् ।
नहि बलवदित्येव दुर्बलं बाधते किन्तु सति विरोधे ।
न चेहास्ति विरोधः, भिन्नगोचरचारित्वात् ।
ऽअग्नीषोमीयं पशुमालभेत्ऽ  इति हि क्रतुप्रकरणे समाम्नातं क्रत्वर्थतामस्य गमयति न त्वपनयति निषेधापादितामस्य पुरुषं प्रत्यनर्थहेतुताम् ।
तेनास्तु निषेधादस्य पुरुषं प्रत्यनर्थहेतुता विधेश्छ क्रत्वर्थता को विरोधः ।
यथाहुःऽयो नाम क्रतुमध्यस्थः कलञ्जादीनि भक्षयेत् ।
न क्रतोस्तत्र वैगुण्यं यथा चोदितसिद्धितःऽ इति ।
तस्माज्जनेर्मुख्यार्थत्वाद्व्रीह्यादिशरीरा अनुशयिनो जायन्त इति प्राप्तेऽभिधीयतेभवेदेतदेवं यदि रमणीयचरणाः कपूयचरणा इतिवद्व्रीह्यादिष्वनुशयवतां कमविशेषः कीर्त्येत न चैतदस्ति ।
न चेष्टादेः कर्मणः स्थावशरीरोपभोग्यदुःखफलप्रसवहेतुभावः संभवति, तस्य धर्मत्वेन सुखैकहेतुत्वात् ।

नच तद्गतैयैः पशुहिंसायाऽन हिंस्यात्ऽ इति निषेदात्क्रत्वर्थाया अपि दुःखफलवत्संभवः ।
पुरुषार्थाया एव न हिंस्यादिति प्रतिषेधात् ।
तथाहिन हिंस्यादिति निषेधस्य निषेध्याधीननिरूपणतया यदर्थं निषेध्यं तदर्थ एव निषेधो विज्ञायते ।
न चैतत्ऽनानृतं वदेत्ऽऽन तौ पशौ करोतिऽ इतिवत्कस्यचित्प्रकरणे समाम्नातं येनानृततवदनवदस्य निषेधस्य क्रत्वर्थते निषेधोऽपि क्रत्वर्थः स्यात् ।
पशौ निषिद्धयोराज्यभागयोः क्रत्वर्थत्वेन निषेधस्यापि क्रत्वर्थत्वं भवेत् ।
एवं हि सत्याज्यभारगरितैरप्यङ्गान्तरैराज्यभागसाध्यः क्रतूपकारो विज्ञायते ।
तस्मादनारभ्याधीतेन न हिंस्यादित्यनेनाभिहितस्य विध्युपहितस्य पुरुषव्यापारस्य विधिविभक्तिविरोधात्प्रकृत्यर्थहिंसाकर्मभाव्यत्परित्यागेन पुरुषार्थ एव भाव्योऽवतिष्ठते ।
आख्यातानभिहितस्यापि पुरुषस्य कर्तृव्यापाराभिधानद्वारेणोपस्थापितत्वात् ।
केवलं तस्य रागतः प्राप्तत्वात्तदनुवादेन नञर्थं विधिरुपसंक्रामति, तेन पुरुषार्थो निषेध्य इति तदधीननिरूपणो निषेधोऽपि पुरुषार्थो भवति ।
तथा चायमर्थः संपद्यतेयत्पुरुषार्थं हननं तन्न कुर्यादिति ।
क्रत्वर्थस्यापि न निषेधे हिंसायाः क्रतूपकारकत्वमपि कल्प्यते ।
नच दृष्टे पुरुषोकारकत्वे प्रत्यर्थिनि सति तत्कल्पनास्पदम् ।
नच स्वातन्त्र्यपारतन्त्र्ये सति संयोगपृथक्त्वे स्वादिरतादिवदेकत्र संभवतः ।
तस्मात्पुरुषार्थप्रतिषेधो न क्रत्वर्थमप्यास्कन्दतीति शुद्धसुखफलत्वमेवेष्टादीनां न स्थावशरीरोपभोग्यदुःखफलत्वमपीति ।
आकाशादिष्विव कर्मव्यापारमन्तरेणाभिलापात् ।
अनुशयिनां व्रीह्यादिसंयोगमात्रं न तु देहत्वमिति ।
अयमेवार्थ उत्सर्गापवादकथनेनोपलक्षितः ।
अपिच मुख्येऽनुशयिनां व्रीह्यादिजन्मनीति ।
व्रीह्यादिभावमापन्नाः खल्वनुशयिनः पुरुषैरुपभुक्ता रेतः सिग्भावमनुभवन्ती श्रूयते ।
तदेतद्व्रीह्यादिदेहत्वेऽनुशयिनां नोपपद्यते ।
व्रीह्यादिदेहत्वे हि व्रीह्यादिषु लूनेष्ववहन्तिना फलीकृतेषु च व्रीह्यादिदेहविनाशादनुशयिनः प्रवसेयुरिति कथमनुशयिनां रेतःसिग्भावः संसर्गमात्रे तु संसर्गिषु व्रीह्यादिषु नष्टेष्वपि न संसर्गिणोऽनुशयिनः प्रवसेयुरिति रेतःसिग्भाव उपपद्यते ।
शेषमुक्तम् ॥२४ ॥



३.१.६.२५.

॥  २५ ॥


३.१.६.२६.

रेतःसिग्योगोऽथ ।
सद्यो जातो हि बालो न रेतः सिग्भवत्यपि तु चिरजातः प्रौढयौवनः, तस्मादपि संसर्गमात्रमिति गम्यते ॥२६ ॥



३.१.६.२७.

तत्किमिदानीं सर्वत्रैवानुशयिनां संसर्गमात्रं तथाच रमणीयचरणा इत्यादिषु तथाभाव आपद्येतेति नेत्याह योनेः शरीरम् ।
सुगमम् ॥२७ ॥



इति श्रीवाचस्पतिमिश्रविरचिते शारीकमीमांसाभाष्यविभागे भामत्यां तृतीयस्याध्यायस्य प्रथमः पादः ॥


इति तृतीयाध्यायस्य गत्यागतिचिन्तया वैराग्यनिरूपणाख्यः प्रथमः पादः तृतीयाध्याये द्वितीयः पादः

संध्ये सृष्टिराह हि ॥१ ॥



३.२.१.१.

इदानीं तु तस्यैव जीवस्यावस्थाभेदः स्वयञ्ज्योतिष्ट्वसिद्ध्यर्थ प्रपञ्चयते किं प्रबोध इव स्वप्नेऽपि पारमार्थिकी सृष्टिराहोस्विन्मायामयीति ।
यद्यपि ब्रह्मणोऽन्यस्यानिर्वाच्यतया जाग्रत्स्वप्नावस्थागतयोरुभयोरपि सर्गयोर्मायमयत्वं तथापि यथा जाग्रत्सृष्टिर्ब्रह्मात्मभावसाक्षात्कारात्प्रागनुवर्तते ।
ब्रह्मात्मभावसाक्षात्कारात्तु निवर्तते ।
एवं किं स्वप्नसृष्टिराहोस्वित्प्रतिदिनमेव निवर्तत इति विमर्शार्थः ॥
द्वयोःिहलोकपरलोकस्थानयोः ।
संधौ भवं संध्यम् ।
ऐहलौकिकचक्षुराद्यव्यापाराद्रूपादिसाक्षात्कारोपजननादनैहलौकिकं पारलौकिकेन्द्रियादिव्यापारस्य च भविष्यतोऽप्रत्युपन्नत्वेन न पारलौकिकम् ।
नच न रूपादिसाक्षात्कारोऽस्ति स्वप्नदृशः ।

तस्मादुभयोर्लोकयोरस्यान्तरालत्वमिति ब्रह्मात्मभावसाक्षात्कारात्प्राक्तथ्यरूपैव सृष्टिर्भवितुमर्हति ।
अयमभिसंधिःिह हि सर्वाण्येव मिथ्याज्ञानान्युदाहरणं तेषां सत्यत्वं प्रतिज्ञायते ।
प्रकृतोपयोगितया तु स्वप्नज्ञानमुदाहृतम् ।
ज्ञानं यमर्थमवबोधयति स तथैवेति युक्तम् ।
तथाभावस्य ज्ञानारोहात् ।
अतथात्वस्य त्वप्रतीयमानस्य तथाभावप्रमेयविरोधेन कल्पनास्पदत्वात्बाधकप्रत्ययादतथात्वमिति चेत् ।
न ।
तस्य बाधकत्वासिद्धेः ।
समानगोचरे हि विरुद्धार्थोपसंहारिणी ज्ञाने विरुध्यते ।
बलवदबलवत्त्वानिश्चयाच्च बाध्यबाधकभावं प्रतिपद्येते ।
न चेह समानविषयत्वं, कालभेदेन व्यवस्थोपपत्तेः ।
यथाहि क्षीरं दृष्टं कालान्तरे दधि भवति, एवं रजतं दृष्टं कालान्तरे शुक्तिर्भवेत् ।
नानारूपं वा तद्वस्तु ।
यद्यस्य तीव्रातपक्लान्तिसहितं चक्षुः स तस्य रजतरूपतां गृह्णाति ।
यस्य तु केवलमालोकमात्रोपकृतं, स तस्यैव शुक्तिरूपतां गृह्णाति ।
एवमुत्पलमपि नीललोहितं दिवा सौरीभिर्भाभिरभिव्यक्तं नीलतया गृह्यते ।
प्रदीपाभिव्यक्तं तु नक्तं लोहिततया ।
एवमसत्यां निद्रायां सतोऽपि रथादीन्न गृह्णाति निद्राणस्तु गृह्णातीति सामग्रीभेदाद्वा कालभेदाद्वा विरोधाभावः ।
नापि पूर्वोत्तरयोर्बलवदबलवत्त्वनिर्णयः ।
द्वयोरपि स्वगोचरचारितया समानत्वेन विनिगमनाहेतोरभावात् ।
तस्मादप्यवश्यमविरोधो व्यवस्थापनीयः ।
तत्सिद्धमेतत् ।
विवादास्पदं प्रत्ययाः, सम्यञ्चः, प्रत्ययत्वात्, जाग्रत्स्तम्भादिप्रत्ययवदिति ।
इममर्थं श्रुतिरपि दर्शयतिऽअथ रथान् रथयोगान् पथः सृजतेऽ इति ।
नचऽन तत्र रथा न रथयोगा न चन्थानो भवन्तिऽ इति विरोधादुपचरितार्थां सृजत इति श्रुतिर्व्याख्येया ।
सृजत इति हि श्रुतेर्बहुश्रुतिसंवादात्प्रमाणान्तरसंवादाच्च बलीयस्त्वेन तदनुगुणतया न तत्र रथा इत्यस्या भाक्तत्वेन व्याख्यानात् ।
जाग्रदवस्थादर्शनयोग्या न सन्ति न तु रथा न सन्तीति ।
अत एव कर्तृश्रुतिः शाखान्तरश्रुतिरुदाहृता ।
प्राज्ञकर्तृकत्वाच्चास्य पारमार्थिकत्वं वियदादिसर्गवत् ।
नच जीवकर्तृकत्वान्न प्राज्ञकर्तृकत्वमिति सांप्रतम् ।
ऽअन्यत्र धर्मादन्यत्राधर्मात्ऽ इति प्राज्ञस्यैव प्रकृतत्वात् ।
जीवकर्तृकत्वेऽपि च प्राज्ञदभेदेन जीवस्य प्राज्ञत्वात् ।
अपिच जाग्रत्प्रत्ययसंवादवन्तोऽपि स्वप्नप्रत्ययाः केचिद्दृश्यन्ते ।
तद्यथा स्वप्ने शुक्लाम्बरधरः शुक्लमाल्यानुलेपनो ब्राह्मणायनः प्रियव्रतं प्रत्याहप्रियव्रत, पञ्चमेऽहनि प्रातरेवोर्वराप्रायभूमिदानेन नरपतिस्त्वां मानयिष्यतीति ।
स च जाग्रत्तथात्मनो मानमनुभूय स्वप्नप्रत्ययं सत्यमभिमन्यते ।
तस्मात्संध्ये पारमार्थिकी सृष्टिः ॥१ ॥



३.२.१.२.

॥  २ ॥


३.२.१.३.

इति प्राप्ते उच्यते मायामात्रं तु कात्स्नर्येनानभिव्यक्तस्वरूपत्वात् ।
इदमत्रकूतम् ।
न तावत्क्षीरस्येव दधि रजतस्य परिणामः शुक्तिः संभवति ।
नहि जात्वीश्वरगृहे चिरस्थितान्यपि रजतभाजनानि शुक्तिभावमनुभवन्ति दृश्यन्ते ।
न चेतरस्य रजतानुभवसमयेऽन्योऽनाकुलेन्द्रियो न तस्य शुक्तिभावमनुभवति प्रत्येति च ।
न चोभयरूपं वस्तु ।
सामग्रीभेदात्तु कदाचिदस्य तोयभावोऽनुभूयते कदाचिन्मरीचितेति सांप्रतम् ।
पारमार्थिके हास्य तोयभावे तत्साध्यामुदान्योपशमलक्षणार्थक्रियां कुर्यान्मरीचिसाध्यामपि रूपप्रकाशलक्षणाम् ।
न मरीचिभिः कस्यचित्तृष्णज उदन्योपशाम्यति ।
नच तोयमेव द्विविधमुदन्योपशमनमतदुपशमनमिति युक्तम् ।
तदर्थक्रियाकारित्वव्याप्तं तोयत्वं मात्रयापि तामकुर्वत्तोयमेव न स्यात् ।
अपिच तोयप्रत्ययसमीचीनत्वायास्य द्वैविध्यमभ्युपेयते तच्चाभ्युपगमेऽपि न सेद्धुमर्हति ।
तथाहिअसमर्थविधापाति तोयमेतदिति मन्वानो न तृष्णयापि मरीचितोयमभिधावेत्यथा मरीचीननुभवन् ।
अथाशक्तमभिमन्यमानोऽभिधावति ।
किमपराद्धं मरीचिषु तोयविपर्यासेन सर्वजनीनेन यत्तमतिलङ्घ्य विपर्यासान्तरं कल्प्यते ।
नच क्षीरदधिप्रत्ययवदाचार्यमातुलब्राह्मणप्रत्ययवद्वा तोयमरीचिविज्ञाने समुच्चितावगाहिनीस स्वानुभवात्परस्परविरुद्धयोर्बाध्यबाधकभावावभासनात् ।
तत्रापि रजतज्ञानं पूर्वमुत्पन्नं बाध्यमुत्तरं तु बाधकं शुक्तिज्ञानं प्राप्तिपूर्वकत्वात्प्रतिषेधस्य ।
रजतज्ञानात्प्राक्प्रापकाभावेन शुक्तेरप्राप्तायाः प्रतिषेधसंभवात्पूर्वज्ञानप्राप्तं तु रजतं शुक्तिज्ञानमपबधितुमर्हति ।
तदपबाधात्मकं च स्वानुभवादवसीयते ।
यथाहुःऽआगामित्वादबाधित्वा परं पूर्वं हि जायते ।
पूर्वं पुनरबाधित्वा परं नोत्पद्यते क्कचित्ऽ ।
नच वर्तमानरजतावभासि ज्ञानं भविष्यत्तामस्यागोचरयन्न भविष्यता स्वसमयवर्तिनीं शुक्तिं गोचरयता प्रत्ययेन बाध्यते, कालभेदेन विरोधाभावादिति युक्तम् ।
मा नामास्य ज्ञासीत्प्रत्यक्षं भविष्यत्तां तत्पृष्ठभावि त्वनुमानमुपकारभावहेतुमिवासति विनाशप्रत्ययोपनिपाते स्थेमानमाकलयति ।
असति विनाशप्रत्ययोपनिपाते रजतमिदं स्थिरं रजतत्वादनुभूतप्रत्यभिज्ञातरजतवत् ।
तथाच रजतगोचरं प्रत्यक्षं वस्तुतः स्थिरमेव रजतं गोचरयेत् ।
तथाच भविष्यच्छुक्तिकाज्ञानकालं, रजतं व्याप्नुयादिति विरोधाच्छुक्तिज्ञानेन बाध्यते ।
यथाहःऽरजते गृह्यमाणं हि चिरस्थायीति गृह्यते ।
भविष्यच्छुक्तिकाज्ञानकालं व्याप्नोति तेन तत् ॥
ऽ इति ।
प्रत्यक्षेण चिरस्थायीति गृह्यत इति केचिद्व्याचक्षते ।
तदयुक्तम् ।
यदि चिरस्थायित्वं योग्यता न सा प्रत्यक्षगोचरः शक्तेरतीन्द्रियत्वात् ।
अथ कालान्तरव्यापित्वं, तदप्ययुक्तं, कालान्तरेण भविष्यतेन्द्रियस्य संयोगायोगात्तदुपहितसीम्नो व्यापित्वस्यातीन्द्रियत्वात् ।
नच प्रत्यभिज्ञाप्रत्ययवदत्रास्ति संस्कारः येनावर्तमानमप्याकलयेत् ।
तस्मादत्यन्ताभ्यासवशेन प्रत्यक्षानन्तरं शीग्रतरोत्पन्नविनश्यदवस्थानुमानसहितप्रत्यक्षाभिप्रायेमेव चिरस्थायीति गृह्यत इति मन्तव्यम् ।
अत एवैतत्सूक्ष्मतरं कालव्यवधानमविवेचयन्तः सौगताः प्राहुः, द्विविधो हि विषयः प्रत्यक्षस्य ग्राह्यश्चाध्यवसेयश्च ।
ग्राह्यक्षण एकः स्वलक्षणोऽध्यवसेयश्च ।
ग्राह्यक्षण एकः स्लक्षणोऽध्यवसेयश्च संतान इति ।
एतेन स्वप्नप्रत्ययो मिथ्यात्वेन व्याख्यातः ।
यत्तु सत्यं स्वप्नदर्शनमुक्तं तत्राप्याख्यात्रा ब्राह्मणायनेनाख्याते संवादाभावात् ।
प्रियव्रतस्याख्यातसंवादस्तु काकतालीयो न स्वप्नज्ञानं प्रमाणयितुमर्हति ।
तादृशस्यैव बहुलं विसंवाददर्शदर्शितश्च विसंवादो भाष्यकृता कात्स्न्र्येनानभिव्यक्तिं विवृण्वता ।
रजन्यां सुप्त इति ।
रजनीसमयेऽपि हि भारताद्वर्षान्तरे केतुमालादौ वासरो भवतीति भारते वर्ष इत्युक्तम् ॥३ ॥



३.२.१.४.

सूचकश्च हि श्रुतेराचक्षते च तद्विदः ।
दर्शनं सूचकं तच्च स्वरूपेण सत् ।
असत्तु दृश्यम् ।
अत एव स्त्रीदर्शनस्वरूपसाध्याश्चरमधातुविसर्गादयो जाग्रदवस्थायामनुवर्तन्ते ।
स्त्रीसाध्यास्तु माल्यविलेपनदन्तक्षतादयो नानुवर्तन्ते ।
न चास्माभिः स्वप्नेऽपि प्राज्ञव्यापार इति ।
प्राज्ञव्यापारत्वेन पारमार्थिकत्वानुमानं प्रत्यक्षेण बाधकप्रत्ययेन विरुध्यमानं नात्मानं लभत इति भावः ।
बन्धमोक्षयोरान्तरालिकं तृतीयमैश्वर्यमिति ॥४ ॥



३.२.१.५.

परामिध्यानात्तु तिरोहितं ततो ह्यस्य बन्धविपर्ययौ ।
देहयोगाद्वा सोऽपिइति सूत्रद्वयं कृतोपपादनमस्माभिः प्रथमसूत्रे ।
निगदव्याख्यातं चैतयोर्भाष्यमिति ॥५ ॥



३.२.१.६.

॥  ६ ॥


३.२.२.७.

तदभावो नाडीषु तच्छुतेरात्मनि च ।
इह हि नाडीपुरितत्परमात्मानो जीवस्य सुषुप्तावस्थायां स्थानत्वेन श्रूयन्ते ।
तत्र किमेषां स्थानानां विकल्प आहोस्वित्समुच्चयः ।
किमतो यद्येवम् ।
एतदतो भवति ।
यदा नाड्यो वा पुरीतद्वा सुषुप्तस्थानं तदा विपरीतग्रहणनिवृत्तावपि न जीवस्य परमात्मभाव इति ।
अविद्यानिवृत्तावपि जीवस्य परमात्मभावाय कारणान्तरमपेक्षितव्यं तच्च कर्मैव न तु तत्तज्ञानं विपरीतज्ञाननिवृत्तिमात्रेण तस्योपयोगात्, विपरीतज्ञाननिवृत्तेश्च विनापि तत्त्वज्ञानं सुषुप्तावपि संभवात् ।
ततश्च कर्मणैवापवर्गो न ज्ञानेन ।
यथाहुःऽकर्मणैव तु संसिद्धिमास्थिता जनकादयःऽ इति ।
अत तु परमात्मैव नाडीपुरीतस्मृतिद्वारा सुषुप्तिस्थानं ततो विपरीतज्ञाननिवृत्तेरस्ति मात्रया परमात्मभाव उपयोगः ।
तया हि तावदेष जीवस्तदवस्थानो भवति केवलम् ।
तत्त्वज्ञानाभावेन समूलकाषमविद्याया अकाषाज्जाग्रत्स्वप्नलक्षणं जीवस्य व्युत्थानं भवति ।
तस्मात्प्रयोजनवत्येषा विचारणेति ।
किं तावप्राप्तं, नाडीपुरीतत्परमात्मसु स्थानेषु सुषुप्तस्य जीवस्य निलयं प्रति विकल्पः ।
यथा बहुषु प्रासादेष्वेको नरेन्द्रः कदाचित्क्कचिन्निलीयते कदाचित्क्कचिदेवमेको जीवः कदाचिन्नाडीषु कदाचित्पुरीतति कदाचिद्ब्रह्मणीति ।
यथा निरपेक्षा व्रीहियवाः क्रतुसाधनीभूतपुरोडाशप्रकृतितया श्रुता एकार्था विकल्प्यन्ते, एवं सप्तमीश्रुत्या वायतनश्रुत्या वेकनिलयनार्थाः परस्परानपेक्षा नाड्यदयोऽपि विकल्पमर्हन्ति ।
यत्रापि नाडीभिः प्रत्यवसृप्य पुरीतति शेत इति नाडीब३ मणोराधारयोः समुच्चयश्रवणम् ।
प्राणशब्दं च ब्रह्मऽअथास्मिन् प्राणे ब्रह्मणि स जीव एकधा भवतिऽ न्निरपेक्षयोरवेधारत्वम् ।
इयांस्तु विशेषः ।
कदाचिन्नाड्य एवाधारः कदाचिन्नाडीभिः संचरमाणस्य पुरीतदेव ।
एवं ताभिरेव संचरमाणस्य कदाचिद्ब्रह्मैवाधार इति सिद्धमाधारत्वे नाडीपुरीतत्परमात्मनामनपेक्षत्वम् ।
तथाच विकल्पो व्रीहियववद्बृहद्रथन्तरवद्वेति प्राप्तम् ।
प्राप्तेऽभिधीयतेजीवः समुच्चयेनैवैतानि नाड्यादीनि स्वापायोपैति न विकल्पेन ।
अयमभिसंधिःनित्यवदाम्नातानां यत्पाक्षिकत्वं नाम तद्गत्यन्तराभावे कल्प्यते ।
यथाहुःऽएवमेषोऽष्टदोषोऽपि यद्व्रीहियववाक्ययोः ।
विकल्प आश्रितस्तत्र गतिरन्या न विद्यतेऽ इति ।
प्रकृतक्रतुसाधनीभूतपुरोडाशद्रव्यप्रकृतितया हि परस्परानपेक्षौ व्रीहियवौ विहितौशक्रुतश्चैतौ प्रत्येकं पुरोडाशमभिनिर्वर्तयितुम् ।
तत्र यदि मिश्राभ्यां पुरोडाशोऽभिनिर्वर्त्येत परस्परानपेक्षव्रीहियवविधातृणी उभे अपि शास्त्रे बाध्येयाताम् ।
न चैतौ प्रयोगवचनः समुच्चतुमर्हति ।
स हि यथा विहितान्यङ्गान्यभिसमीक्ष्य प्रवर्तमानो नैतान्यन्यथयितं शक्रोति ।
मिश्रणे चान्यथात्वमेतेषाम् ।
न चाङ्गानुरोधेन प्रधानाभ्यासोऽगोसवे उभे कुर्यात्ऽ इतिवद्युक्तः ।
अश्रुतो ह्यत्र प्रधानाभ्यासोऽङ्गानुरोधेन च सोऽन्याय्यः ।
न चाङ्गभूतैन्द्रवायवादिग्रहानुरोधेन यथा प्रधानस्य सोमयागस्यावृत्तिरेवमत्रापीति युक्तम् ।
ऽसोमेनयजेतऽ इति हि तत्रापूर्वयागविधिः ।
तत्र च दशमुष्टिपरिमितस्य सोमद्रव्यस्यऽसोममभिषुणोतिऽ,ऽसोममभिप्लावयतिऽ इति च वाक्यान्तरानुलोचनया रसद्वारेण यागसाधनीभूतस्येन्द्रवाय्वाद्युद्देशेन प्रादेशमात्रेषूर्ध्वपात्रेषु ग्रहणानि पृथक्प्रकल्पनानि संस्कारा विधीयन्ते, नतु सोमयागोद्देशेनेन्द्रवाय्वादयो देवताश्चोद्यन्ते, येन तासां यागनिष्पत्तिलक्षणैकार्थत्वेन विकल्पः स्यात् ।
नच प्रादेशमात्रमेकैकमूर्ध्वपात्रं दशमुष्टिपरिमितसोमरसग्रहणाय कल्पते, येन तुल्यार्ततया ग्रहणानि विकल्पेरन् ।
नच यावन्मात्रमेकमूर्ध्वपात्रं व्याप्नोति तावन्मात्रं गृहीत्वा परिशष्टं त्यज्येतेति युज्यते ।
दशमुष्टिपरिमितोपादानस्यादृष्टार्थत्वप्रसङ्गात् ।
एवं तद्दृष्टार्थं भवेद्यदि तत्सर्वं याग उपयुज्येत ।
नच दृष्टे संभवत्यदृष्टकल्पना न्याय्या ।
तस्मात्सकलस्य सोमरसस्य यागशेषत्वेन संस्कारार्हत्वादेकैकेन च ग्रहमेन सकलस्य संस्कर्तृमशक्यत्वात्तदवयवस्यैकेन संस्कारेऽवयवान्तरस्य ग्रहणान्तरेण संस्कार इति कार्यभेदाद्ग्रहणानि समुच्चीयेरन् ।
अत एव समुच्चयदर्शनंऽदशौतानध्वर्युः प्रातः सवने ग्रहन् गृह्णातिऽ इति ।
समुच्चये च सति क्रमोऽप्युपपद्यते ।
ऽआश्विनो दशमो गृह्यते तृतीयो हूयतेऽ ।
तथैवऽऐन्द्रवायवाग्रान्ग्रहान्गृह्णातिऽ इति ।
तेषां च समुच्चये सति यावद्यदुद्देशेन गृहीतं तावत्तस्यै देवतायै त्यक्तव्यमित्यर्थाद्यागस्यावृत्त्या भवतिव्यम् ।
यदि पुनः पृथक्कृतान्यप्येकीकृत्य काञ्चन देवतामुद्दिश्य त्यजेरन्, पृथक्करणानि च देवतोद्देशाश्चादृष्टार्था भवेयुः ।
नच दृष्टे संभवत्यदृष्टकल्पना न्याय्येत्युक्तम् ।
तस्मात्तत्र समुच्चयस्यावश्यंभावित्याद्गुणानुरोधेनापि प्रधानाभ्यास आस्थीयते ।
इह त्वभ्यासकल्पनाप्रमाणाभावात्पुरोडाशद्रव्यस्य चानियमेन प्रकृतिद्रव्ये यस्मिन्कस्मिंश्चित्प्राप्ते एकैका परस्परानपेक्षा व्रीहिश्रुतिर्यवश्रुतिश्च नियामिकैकार्ततया विकल्पमर्हतः ।
न तु नाडीपुरीतत्परमात्मनामन्योन्यानपेक्षणामेकनिलयनार्थसंभवो येन विकल्पो भवेत् ।
नह्येकविभक्तिनिर्देशमात्रेणैकार्थता भवति समुच्चितानामप्येकविभक्तिनिर्देशदर्शनात् ।
पर्यङ्के शेते प्रसादे शेत इति ।
तस्मादेकविभक्तिनिर्देशस्यानैकान्तिकत्वादन्यतो विनिगमना वक्तव्या ।
सा चोक्ता भाष्यकृता यत्रापि निरपेक्षा इव नाडीः

सुप्तिस्थानत्वेन श्रावयतीत्यादिना ।
सापेक्षश्रुत्यनुरोधेन निरपेक्षश्रुतिर्नेतव्येत्यर्थः ।
शेषमतिरोहितार्थम् ।
ननु यदि ब्रह्मैव निलयनस्थानं तावन्मात्रमुच्यतां कृतं नाड्युपन्यासेनेत्यत आह अपिचात्रेति ।
अपिचेति ।
समुच्चये न विकल्पे ।
एतदुपपत्तिसहिता पूर्वोपपत्तिरर्थसाधिनीति ।
मार्गोपदेशोपयुक्तानां नाडीनां स्तुत्यर्थमत्र नाडीसंकीर्तनमित्यर्थः ।
पित्तेनाभिव्याप्तकरणो न बाह्यान्विषयान्वेदेति तद्द्वारा सुखदुःखाभावेन तत्कारणपाष्मास्पर्शेन नाडीस्तुतिः ।
यदा तु तेजो ब्रह्म तदा सुगमम् ।
अपिच नाड्यः पुरीतद्वा जीवस्योपाध्याधार एव भवतीति ।
अयमर्थःभ्युपेत्य जीवस्याधेयत्वमिदमुक्तम् ।
परमार्थतस्तु न जीवस्याधेयत्वमस्ति ।
तथाहिनाड्यः पुरीतद्वा जीवस्योपाधीनां करणानामाश्रयो जीवस्तु ब्राह्माव्यतिरेकात्स्वमहिप्रतिष्ठः ।
न चापि ब्रह्म जीवस्याधारः, तादात्म्यात् ।
विकल्प तु व्यतिरेकं ब्रह्मण आधारत्वमुच्यते जीवं प्रति ।
तथाच सुषुप्तावस्थायामुपाधीनामसमुदाचाराज्जीवस्य ब्रह्मात्मत्वमेव ब्रह्माधारत्वं न तु नाडीपुरीताधारत्वम् ।
तदुपाधिकरणमात्राधारतया तु सुषुप्तदशारम्भाय जीवस्य नाडीपुरीतदाधारत्वमित्यतुल्यार्थतया न विकल्प इति ।
अपिच न कदाचिज्जीवस्येति ।
औत्सगिकं ब्रह्मस्वरूपत्वं जीवस्यासति जाग्रत्स्वप्नदशारूपेऽपवादे सुषुप्तवस्थायां नान्यथयितुं शक्यमित्यर्थः ।
अपिच येऽपि स्थानविकल्पमास्थिषचत तैरपि विशेषविज्ञानोपशमलक्षणा सुषुप्त्यवस्थाङ्गीकर्तव्या ।
न चेयमात्मतादात्म्यं विना नाड्यादिषु परमात्मव्यतिरिक्तेषु स्थानेषूपपद्यते ।
तत्र हि स्थितोऽयं जीव आत्मव्यतिरेकाभिमानी सन्नवश्यं विशेषज्ञानवान् भवेत् ।
तथाहि श्रुतिःऽयत्र वा अन्यदिव स्यात्तत्रान्येऽन्यत्पश्येत्ऽ इति ।
आत्मस्थानत्वे त्वदोः ।
ऽयत्र त्वस्य सर्वमात्मैवाभूतत्केन कं पश्येद्विजानीयात्ऽ इति श्रुतेः ।
तस्मादप्यात्मस्थानवस्य द्वारं नाड्यादीत्याह अपिच स्थानविकल्पाभ्युपगमेऽपीति ।
अत्र चोदयति ननु भेदविषयस्यापीति ।
भिद्यत इति भेदः ।
भिद्यमानस्यापि विषयस्येत्यर्थः ।
परिहरति बाढमेवं स्यादिति ।
न तावज्जीवस्यास्ति स्वतःपरिच्छेदस्तस्य ब्रह्मात्मत्वेन विभुत्वात् ।
औपाधिके तु परिच्छेदे यत्रोपाधिसंनिहितस्तन्मात्रं न जानीयान्न तु सर्वम् ।
नह्यसंनिधानात्सुमेरुमविद्वान् देवदत्तः संनिहितमपि न वेद ।

तस्मात्सर्वविशेषविज्ञानप्रत्यस्तमयीं सुषुप्तिं न समप्रधानतयागन्येदिवदिति वदन्विकल्पमप्यपाकरोति नच वयमिहेति ।
स्वाध्यायाध्ययनविध्यापादितुपुरुषार्थत्वस्य वेदराशेरेकेनापि वर्णेन नापुरुषार्थेन भवितुं युक्तम् ।
नच सुषुप्तावस्थायां जीवस्य स्वरूपेण नाड्यादिस्थानत्वप्रतिपादेन किञ्चित्प्रयोजनं ब्रह्मभूयप्रतिपादेन त्वस्ति ।
तस्मान्न समप्रधानभावेन समुच्चयो नापि विकल्प इति भावः ।
नीतार्थमन्यत् ॥७ ॥



३.२.२.८.

॥  ८ ॥


३.२.३.९.

स एव तु कर्मानुस्मृतिशब्दविधिभ्यः ।
यद्यपीश्वरादिभिन्नो जीवस्तथाप्युपाध्यवच्छेदेन भेदं विवक्षित्वाधिकरणान्तरारम्भः ।
स एवेति दुःसंपादमिति ।
स वान्यो वेति ईश्वरो वेति संभवमात्रेणोपन्यासः ।
नहि तस्य शुद्धमुक्तस्वभावस्याविद्याकृतव्युत्थानसंभवः ।
अत एव विमर्शावसरेऽस्यानुपन्यासः ।
यद्वि द्व्यहादिनिर्वर्तनीयमेकस्य पुंसश्चोदितं कर्म तस्य पूर्वेद्युरनुष्ठितस्यास्ति स्मृतिरिति वक्यव्येऽनुः प्रत्यभिज्ञानसूचनार्थः ।
अत एव सोऽहमस्मीत्युक्तम् ।
पुनः प्रतिन्यायं प्रतियोन्याद्रवतीति ।
अयनमायः नियमेन गमनं न्यायः ।
जीवः प्रतिन्यायं संप्रसादे सुषुप्तावस्थायां बुद्धान्तायाद्रवति आगच्छति प्रतियोनि ।
योहि व्याघ्रयोनिः सुषुप्तो बुद्धान्तमागच्छन् स व्याघ्र एव भवति न जात्यन्तरम् ।
तदिदमुक्तं न इह व्याघ्रो वा सिंहो वेति ।
अथ तत्र सुप्त उतिष्ठेदिति ।
यो हि जीवः सुप्तः स शरीरान्तरमुत्तिष्ठति शरीरान्तरगतस्तु सुप्तजीवसंबन्धिनि शरीर उत्तिष्ठति, ततश्च न शरीरान्तरे व्यवहारलोप इत्यर्थः ।
अपिच न जीवो नाम कश्चित्परस्मादन्य इति ।
यथा घचाकाशो नाम न परमाकाशादन्यः ।
अथ चान्य इव यावद्धटमनुवर्तते ।
न चासौ दुर्विवेचस्तदुपाधेर्घचटस्य विविक्तत्वात् ।
एवमनाद्यनिर्वचनीयाविद्योपधानभेदोपाधिकल्पितो जीवो न वस्तुतः परमात्मनो भिद्यते तदुपाद्युद्भवाभिभवाभ्यां चोद्भूत इवाभिभूत इव प्रतीयते ।
ततश्च सुषुप्तादावपि अभिभूत इव जाग्रदवस्थादिषुद्भूत इव ।
तस्य चाविद्यातद्वासनोपाधेरनादितया कार्यकारणभावेन प्रवहतः सुविवेचतया तदुपहितो जीवः सुविवेच इति ॥९ ॥



३.२.४.१०.

सुग्धेर्ऽधसंपत्तिः परिशेषात् ।
विशेषविज्ञानाभावान्मूर्च्छा जागरस्वप्नावस्थाभ्यां भिद्यते पुनरुत्थानाच्च मरणावस्थायाः ।
अतः सुषुप्तिरेव मूर्च्छा विशेषज्ञानाभावाविशेषात् ।
चिरानुच्छ्वासवेपथुप्रभृतयस्तु सुप्तेरवान्तरप्रभेदाः ।

तद्यथा कश्चित्सुप्तोत्थितः प्राह सुखमहमस्वाप्सं लघूनि मे गात्राणि प्रसन्नं मे मन इति, कश्चित्पुनर्दुःखसमस्वाप्सं गुरूणि मे गात्राणि भ्रमत्यनवस्थितं मे मन इति ।
न चैतावता सुषुप्तिर्भिद्यते ।
तथा विकारान्तरेऽपि मूर्च्छा न सुषुप्तेर्भिद्यते ।
तस्माल्लोकप्रसिद्ध्यभावान्नेयं प्चम्यवस्थेति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्त उच्यतेयद्यपि विशेषविज्ञानोपशमेन मोहसुषुप्तयोः साम्यं तथापि नैक्यम् ।
नहि विशेषविज्ञानसद्भावसाम्यमात्रेण स्वप्नजागरयोरभेदः ।
बाह्येन्द्रियव्यापारभावाभावाभ्यां तु भेदे तयोः सुषुप्तमोहयोरपि प्रयोजनभेदात्कारणभेदाल्लक्षणभेदाच्च भेदः ।
श्रमापनुत्त्यर्था हि ब्रह्मणा संपत्तिः सुषप्तम् ।
शरीरत्यागार्था तु ब्रह्मणा संपत्तिर्मोहः ।
यद्यपि सत्यपि मोहे न मरणं तथाप्यसति मोहे न मरणमिति मरणार्थो मोहः ।
मुसलसंपातादिनिमित्तत्वान्मोहस्य श्रमादिनिमित्तत्वाच्च सुषुप्तस्य सुखनेत्रादिविकारलक्षणत्वान्मोहस्य प्रसन्नवदनत्वादिलक्षणभेदाच्च सुषुप्तस्यासुषुप्तस्य त्ववान्तरभेदेऽपि निमित्तप्रयोजनलक्षणाभेदादेकत्वम् ।
तस्मात्सुषुप्तमोहावस्थयोर्ब्रह्मणा संपत्तावपि सुषुप्ते यादृशी संपत्तिर्न तादृशी मोह इत्यर्धसंपत्तिरुक्ता ।
साम्यवैषम्याभ्यामर्धत्वम् ।
यदा नैतदवस्थान्तरं तदा भेदात्तत्प्रविलाय यत्नान्तरमास्थेयम् ।
अभेदे तु न यत्नान्रमिति चिन्ताप्रयोजनम् ॥१० ॥



३.२.५.११.

न स्थानतोऽपि परस्योभयलिङ्गं सर्वत्र हि ।
अवान्तरसंगतिमाह येन ब्रह्मणा सुषुप्तादिष्विति ।
यद्यपिऽतदनन्यत्वमारम्भणशब्दादिभ्यःऽ इत्यत्र निष्प्रपञ्चमेव ब्रह्मोपपादितं तथापि प्रपञ्चलिङ्गानां बह्वीनां श्रुतीनां दर्शनाद्भवति पुनर्विचिकित्सा अतस्तन्निवारणायारम्भः ।
तस्य च तत्त्वज्ञानमपवर्गोपयोगीति प्रयोजनवान् विचारः ।

तत्रोभयलिङ्गश्रवणादुभयरूपत्वं ब्रह्मणः प्राप्तम् ।
तत्रापि सविशेषत्वनिर्विशेषत्वयोर्विरोधात्स्वाभाविकत्वानुपपत्तेरेकं स्वतोऽपरं तु परतः ।
नच यत्परतस्तदपारमार्थिकम् ।
नहि चक्षुरादीनां स्वतःप्रमाणभूतानां दोषतोऽप्रामाण्यमपारमार्थिकम् ।
विपर्यज्ञानलक्षणकार्यानुत्पादप्रसङ्गात् ।
तस्मादुभयलिङ्गकशास्त्रप्रामाण्यादुभयरूपता ब्रह्मणः पारमार्थिकीति प्राप्त उच्यतेन स्थानत उपाधितोऽपि परस्य ब्रह्मण उभयचिह्नत्वसंभवः ।
एकं हि पारमार्थिकमन्यदध्यारिपतम् ।
पारमार्थिकत्वे ह्युपाधिजनितस्य रूपस्य ब्रह्मणः परिणामो भवेत् ।
स च प्राक्प्रतिषिद्धः ।
तत्पारिशेष्यात्स्फटिकमणेरिव स्वभावस्वच्छघवलस्य लाक्षारसवसेकोपाधिरूपणिमा सर्वगन्धत्वादिरौपाधिको ब्रह्मण्यध्यस्य इति पश्यामो निर्विशेषताप्रतिपादनार्थत्वाच्छुतीनाम् ।
सविशेषतायामपि ऽयश्चायमस्यां पृथिव्यां तेजोमयःऽ इत्यादीनां श्रुतीनां ब्रह्मैकत्वप्रतिपादनपरत्वादेकत्वनानात्वयोश्चैकस्मिन्नसंभवादेकत्वाङ्गत्वेनैव नानात्वप्रतिपादनपर्यवसानात्, नानात्वस्य प्रमाणान्तरसिद्धतयानुवाद्यत्वादेकत्वस्य चानधिगतेर्विधेयत्वोपपत्तेर्भेददर्शननिन्दया च साक्षाद्भूयसीभिः श्रुतिभिरभेदप्रतिपानादाकारवद्ब्रह्मविषयाणां च कासांचिच्छुतीनामुपासनापरत्वमसति बाधकेऽन्यपराद्वचनात्प्रतीयमानमपि गृह्यते ।
यथा देवतानां विग्रहवत्त्वम् ।
सन्ति चात्र साक्षाद्वैतापवादेनाद्वैतप्रतिपादनपराः शतशः श्रुतयः ।
कासांचिच्च द्वैताभिधायिनीनां तत्प्रविलयपरत्वम् ।
तस्मान्निर्विशेषमेकरूपं चैतन्यैकरसं सद्ब्रह्म परमार्थतः, विशेषाश्च सर्वगन्धत्ववामनीत्वादय उपाधिवशादध्यस्ता इति सिद्धम् ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥११ ॥



३.२.५.१२.

॥  १२ ॥


३.२.५.१३.

॥  १३ ॥


३.२.५.१३.

॥  १३ ॥

३.२.५.१४.

॥  १४ ॥


३.२.५.१५.

॥  १५ ॥


३.२.५.१६.

॥  १६ ॥


३.२.५.१७.

॥  १७ ॥


३.२.५.१८.

॥  १८ ॥


३.२.५.१९.

॥  १९ ॥


३.२.५.२०.

॥  २० ॥


३.२.५.२१.

अत्र केचिद्द्वे अधिकरणे कल्पयन्तीति ।
किं साल्लक्षणं च प्रकाशलक्षणं च ब्रह्म किं सल्लक्षणमेव ब्रह्मेति प्रकाशलक्षणमेवेति तत्र पूर्वपक्षं गृह्णाति प्रकाशवच्चावैयर्थ्यात् ।
चकारात्सच्च ।
अवैयर्थ्यात् ।
ब्रह्मणि सच्छुतेः सिद्धान्तयति आह च तन्मात्रम् ।
प्रकाशमात्रम् ।
नहि सत्त्वं नाम प्रकाशरूपादन्यत्, यथा सर्वगन्धत्वादयोऽपि तु प्रकाशरूपमेव सदिति नोभयरूपत्वं ब्रह्मण इत्यर्थः ।
तदेतदनेनोपन्यस्य दूषितम् ।

सत्ताप्रकाशयोरेकत्वे नोभयलक्षणत्वम् ।
भेदे न स्थानतोऽपीति निराकृतमिति नाधिकरणान्तरं प्रयोजयति ।
परमार्थस्त्वभेद एव प्रकर्षप्रकाशवदिति ।
सर्वेषां च साधारणे प्रविलयार्थत्वे सतिऽअरूपवदेव हि तत्प्रधानत्वात्ऽ इति विनिगमनकारणवचनमनवकाशं स्यात् ।
एवं हि तस्यावकाशः स्याद्याद काश्चिदुपासनापरतया रूपमाचक्षीरन् काश्चिन्नीरूपब्रह्मप्रतिपादनपरा भवेयुः ।
सर्वासां तु प्रविलयार्थत्वेन नीरूपब्रह्मप्रतिपादनार्थत्वे उक्तो विनिगमनहेतुर्न स्यादित्यर्थः ।
एकनियोगप्रतीतेः प्रयाजदर्शपूर्णमासवाक्यवदित्यधिकाराभिप्रायम्,अनुबन्धभेदात्तु भिन्नोऽनयोरपि नियोग इति ।
कोऽयं प्रपञ्चप्रविलय इति ।
वास्तवस्य वा प्रपञ्चस्य प्रविलयः सर्पिष इवाग्निसंयोगात् ।
समारोपितस्य वा रज्ज्वां सर्पभावस्येव रज्जुतत्त्वपरिज्ञानात् ।
न तावद्वास्तवः सर्वसाधारणः पृथिव्यादिप्रपञ्चः पुरुषमात्रेण शक्यः समुच्छेत्तुम् ।
अपिच प्रह्लादशुकादिभिः पुरुषधौरेयैः समूलमुन्मूलितः प्रपञ्च इति शून्यं जगद्भवेत् ।
नच वास्तवं तत्त्वज्ञानेन शक्यं समुच्छेत्तुम् ।
आरोपितरूपविरोधित्वात्त्वज्ञानस्येत्युक्तम् ।
समारोपितरूपस्तु प्रपञ्चो ब्रह्मतत्त्वज्ञापनपरैरेव वाक्यैर्ब्रह्मतत्त्वमवबोधयद्भिः शक्यः समुच्छेत्तुमिति कृतमत्र विधिना ।
नहि विधिशतेनापि विना तत्त्वावबोधनं प्रवर्तस्वात्मज्ञान इति वा कुरु प्रपञ्चप्रविलयं वेति प्रवर्तितः शक्नोति प्रपञ्चप्रविलयं कर्तुम् ।
न चास्यात्मज्ञानविधिं विना वेदान्तार्थब्रह्मतत्त्वावबोधो न भवति ।
मौलिकस्य स्वाध्यायाध्ययनविरोधेरेव विवक्षितार्थतया सकलस्य वेदराशेः फलवदर्थावबोधनपरतामापादयतो विद्यमानत्वात् ।
अन्यथा कर्मविधिवाक्यान्यपि विध्यन्तरमपेक्षेरन्निति ।
नच चिन्तासाक्षात्कारयोर्विधिरिति तत्त्वसमीक्षायामस्माभिरूपपादितम् ।
विस्तरेण चायमर्थस्तत्रैव प्रपञ्चितः ।
तस्मात्ऽजर्तिलयवाग्वा जुहुयात्ऽ इतिवद्विधिसरूपा एतेऽआत्मा वा अरे द्रष्टव्यऽ इत्यादयो न तु विधय इति ।
तदिदमुक्तं द्रष्टव्यादिशब्दा अपि तत्त्वाभिमुधीकरणप्रधाना न तत्त्वावबोधविधिप्रधाना इति ।
अपिच ब्रह्मतत्त्वं निष्प्रपञ्चमुक्तं न तत्र नियोज्यः कश्चित्संभवति ।
जीवो हि नियोज्यो भवेत्, स चेत्प्रपञ्चपक्षे वर्तते को नियोज्यस्तस्योच्छिन्नत्वात् ।
अथ ब्रह्मपक्षे तथाप्यनियोज्यः, ब्रह्मणोऽनियोज्यत्वात् ।
अथ ब्रह्मणोऽनन्योऽप्यविद्ययान्य इवेति नियोज्यः ।
तदयुक्तम् ।
ब्रह्मभावं पारमार्थिकमवगमयतागमेनाविद्याया निरस्तत्वात् ।
तस्मान्नियोज्याभावादपि न नियोगः ।
तदिदमुक्तं जीवो नाम प्रपञ्चपक्षस्यैवेति ।
अपिच ज्ञानविधपरत्वे तन्मात्रात्तु ज्ञानस्यानुत्पत्तेस्तत्त्वप्रतिपादनपरत्वमभ्युपगमनीयम् ।
तत्र वरं तत्त्वप्रतिपादनपरत्वमेवास्तु तस्यावश्याभ्युपगन्तव्यत्वेनोभयवादिसिद्धत्वात् ।
एवं च कृतं तत्त्वज्ञानविधिनेत्याह ज्ञेयाभिमुखस्यापीति ।
नच तच्छक्यं वापि युक्तमित्याह नच प्रमाणान्तरेणेति ।
किञ्चान्यन्नियोगनिष्ठतयैव च पर्यवस्यत्याम्नाये यदभ्युपगतंभवद्भिः शास्त्रपर्यालोचनयानियोज्यब्रह्मात्मत्वं जीवस्येति तदेतच्छास्त्राविरोधादप्रमाणकम् ।
अथैतच्छास्त्रमनियोज्यब्रह्मात्मत्वं च जीवस्य प्रतिपादयति जीवं च नियुक्तं ततो द्व्यर्थं च विरुद्धार्थ च स्यादित्याह अथेति ।
दर्शपौर्णमासादिवाक्येषु जीवस्यानियोज्यस्यापि वस्तुतोऽध्यस्तनियोज्यभावस्य नियोज्यता युक्ता ।
नहि तद्वाक्यं तस्य नियोज्यतामाहापि तु लौकिकप्रमाणसिद्धां नियोज्यतामाश्रित्य दर्शपूर्णमासौ विधत्ते ।
इदं तु नियोज्यतामपनयति च नियुङ्क्ते चेति दुर्घटमिति भावः ।
नियोगपरतायां चेति ।
पौर्वापर्यालोचनया वेदान्तानां तत्त्वनिष्ठता श्रुता न श्रुता नियोगनिष्ठतेत्यर्थः ।
अपिच नियोगनिष्ठत्वे वाक्यस्य दर्शपौर्णामासकर्मण इवापूर्वावान्तरव्यापारादात्मज्ञानकर्मणोऽप्यपूर्वावान्तरव्यापारादेव स्वर्गादिफलवन्मोक्षस्यानन्दरूपफलस्य सिद्धिः ।
तथा चानित्यत्वं सातिशयत्वं स्वर्गवद्भवेदित्याह कर्मफलवदिति ।
अपिच ब्रह्मवाक्येष्विति ।
सप्रपञ्चनिष्प्रपञ्चोपदेशेषु हि साध्यानुबन्धभेदादेकनियोगत्वमसिद्धम् ।
दर्शपोर्णमासप्रयाजवाक्येषु तु यद्यप्यनुबन्धभेदस्तथाप्यधिकारांशस्य साध्यस्य भेदाभावादभेद इति ॥२१ ॥



३.२.६.२२.

प्रकृतैतावत्त्वं हि प्रतिषेधति ततो व्रवीति च भूयः ।
अधिकरणविषयमाहद्वे वाव ब्रह्मणो रूपे इति ।
द्वे एव ब्रह्मणो रूपे ब्रह्मणः परमार्थतोऽरूपस्याध्यारोपिते द्वे एव रूपे ताभ्यां हि तद्रूप्यते ।
ते दर्शयति मूर्ते चैवामूर्ते च ।
समुच्चीयमानावधारणम् ।
अत्र पृथिव्यप्तेजांसि त्रीणि भूतानि ब्रह्मणो रूपं मूर्तं मूर्च्छितावयवमितरेतरानुप्रविष्टावयवं कठिनमिति यावत् ।
तस्यैव विशेषणान्तराणिमर्त्यं मरणधर्मकम् ।
स्थितमव्यापि ।
अवच्छिन्नमिति यावत् ।
सतन्येभ्यो विशिष्यमाणमसाधारणधर्मवदिति यावत् ।
गन्धस्नेहोष्णताश्चान्योन्यव्यवच्छेदहेतवोऽसाधारणा धर्माः ।
तस्यैतस्य ब्रह्मरूपस्य तेजोऽबन्नस्य चतुर्विशेषणस्यैष रसः सारो य एष सविता सपति ।
अथामूर्तं वायुश्चान्तरिक्षं  च तद्धि न कठिनमित्यमूर्तमेतदमृतममरणधर्मकम् ।
मूर्तं हि मूर्तान्तरेणाभिहन्यमानमवयवविश्लेषाद्ध्वंसते नतु तथाभावः संभवत्यमूर्तस्य ।
एतद्यदेति गच्छति व्याप्नोतीति ।
एतत्त्यं नित्यपरोक्षमित्यर्थः ।
तस्यैतस्यामूर्तस्यामृतस्यैतस्य यत एतस्य त्यस्यैष रसो य एष गतस्मिन् सवितृमण्डले पुरुषः ।
करणात्मको हिरण्यगर्भप्राणाह्वयस्त्यस्य ह्येष रसः सारो नित्यपरोक्षता च साम्यमित्यधिदैवतम् ।
अथाध्यात्ममिदमेव मूर्तं यदन्यत्प्राणान्तराकाशाभ्यां भूतत्रयं रीरारम्भकमेतन्मर्त्यमेतत्स्थितमेतत्सत्तस्यैतस्य मूर्तस्यैतस्य मर्त्यस्यैतस्य स्थितस्यैतस्य सत एष रसो यच्चक्षुः सतो ह्योष रस इति ।
अथामूर्तं प्राणश्च यश्चायमन्तरात्मन्नाकाश एतदमृतमेतद्यदेतत्त्यं तस्यैतस्यामूर्तस्यैतस्यामृतस्यैतस्य यत एतस्य त्यस्यैष रसो योऽयं दक्षिणेक्षन् पुरुषस्त्यस्य ह्येष रसः ।
लिङ्गस्य हि करणात्मकस्य हिरण्यगर्भस्य दक्षिणमक्ष्यधिष्ठानं श्रुतेरधिगतम् ।
तदेवं ब्रह्मण औपाधिकयोर्मूर्तामूर्तयोराध्यात्मिकाधिदैविकयोः कार्यकारणभावेन विभागो व्याख्यातः सत्त्यच्छब्दवाच्ययोः ।
अथेदानीं तस्य करणात्मनः पुरुषस्य लिङ्गस्य रूपं वक्तव्यम् ।
एतदुक्तं भतिमूर्तामूर्तवासनाविज्ञानमयस्य विचित्रं रूपं लिङ्गस्येति ।
तदेवं निरवशेषं सवासनं सत्यरूपमुक्त्वा यत्तत्सत्यस्य सत्यमुक्तं ब्रह्म तत्स्वरूपावधारणार्थमिदमारभ्यते ।
यतः सत्यस्य रूपं निःशेषमुक्तमतोऽवशिष्टं सत्यस्य यत्सत्यं तस्यानन्तरं तदुक्तिहेतुकं स्वरूपं वक्यव्यमित्याह अथात आदेशःकथनं सत्यसत्यस्य परमात्मनस्तमाह नेति नेतीति ।
एतदर्थकथनार्थमिदमधिकरणम् ।
ननु किमेतावदेवादेश्यं नापरमस्तीत्यर्थः ।
अत्रैवमर्थेनेतिना यत्संनिहितं परामृष्टं तन्निषिध्यते नञा संनिहितं च मूर्तामूर्तं सवासनं रूपद्वयम् ।
तदवच्छेदकत्वेन च ब्रह्म ।
तत्रेदं विचार्यतेकिं रूपद्वयं सवासनं ब्रह्म च सर्वमेव च प्रतिषिध्यते, उत ब्रह्मैवाथ सवासनं रूपद्वयं ब्रह्म तु परिशिष्यत इति ।
यद्यपि तेषु तेषु वेदान्तप्रदेशेषु ब्रह्मस्वरूपं प्रतिपादितं तदसद्भावज्ञानं च निन्दितम् ।
ऽअस्तीत्येवोपलब्धव्यःऽ इति चास्य सत्त्वमवधारितं तथापि सद्बोधरूपं तद्ब्रह्म सवासनमूर्तामूर्तरूपसाधारणतया च सामान्यं तस्य चैते विशेषा मूर्तामूर्तादयः ।
नच तत्तद्विशेषनिषेधे सामान्यमवस्थातुमर्हति निर्विशेषस्य सामान्यस्यायोगात् ।
यथाहुःऽनिर्विशेषं न सामान्यं भवेच्छुशविषाणवत्ऽ इति ।
तस्मात्तद्विशेषेधेऽपि तत्सामान्यस्य ब्रह्मणोऽनवस्थानात्सर्वस्यैवायं निषेधः ।
अत एव नह्येतस्मादिति नेत्यन्यत्परमस्तीति निषेधात्परं नास्तीति सर्वनिषेधमेव तत्त्वमाह श्रुतिः ।
ऽअस्तीत्येवोपलब्धव्यःऽ इति चोपासनाविधानवन्नेयं, न त्वस्तित्वमेवास्य तत्त्वम् ।
तत्प्रशंसार्थं चासद्भावज्ञाननिन्दा ।
यच्चान्यत्र ब्रह्मस्वरूपप्रतिपादनं तदपि मूर्तामूर्तरूपप्रतिपादनवन्निषेधार्थम् ।
असंनिहितोऽपि च तत्र निषेधो योग्यत्वात्संभन्स्यते ।
यथाहुःऽयेन यस्याभिसंबन्धो दूरस्थस्यापि तेन सःऽ इति ।
तस्मात्सर्वस्यैवाविशेषेण निषेध इति प्रथमः पक्षः ।
अथवा पृथिव्यादिप्रपञ्चस्य समस्तस्य प्रत्यक्षादिप्रमाणसिद्धत्वात्, ब्रह्मणस्तु वाङ्मनसागोचरतया सकलप्रमाणविरहात्, कतरस्यास्तु निषेध इति विशये प्रपञ्चप्रतिषेधे समस्तप्रत्यक्षादिव्याकोपप्रसङ्गात्, ब्रह्मप्रतिषेधो त्वव्याकोपाद्ब्रह्मैव प्रतिषेधेन संबध्यते योग्यत्वान्न प्रपञ्चस्तद्वैपरीत्यात्, वीप्सा तु तदत्यन्ताभावसूचनायेति मध्यमः पक्षः ।
तत्र प्रथमं पक्षं निराकरोति न तावदुभयप्रतिषेध उपपद्यते शून्यवादप्रसङ्गादिति ।
अयमभिसंधिःुपाधयो ह्यमी पृथिव्यादयोऽविद्याकल्पिता न तु शोणकर्कादय इव विशेषा अश्वत्वस्य ।
न चोपाधिविगमे उपहितस्याभावोऽप्रतीतिर्वा ।
नह्युपादीनां दर्पणमणिकृपाणादीनामपगमे मुखस्याभावोऽप्रतितिर्वा ।
तस्मादुपाधिनिषेधेऽपि नोपहितस्य शशविषाणायमानताप्रत्ययो वा ।
न चेतीति संनिधानाविशेषात्सर्वस्य प्रतिषेध्यत्वमिति युक्तम् ।
नहि भावमनुपाश्रित्य प्रतिषेध उपपद्यते ।
किञ्चिद्ध क्कचिन्निषिध्यते ।
नह्यनाश्रयः प्रतिषेधः शक्यः प्रतिपत्तुम् ।
तदिदमुक्तमपरिशिष्यमाणे चान्यस्मिन्य इतरः प्रतिषेद्धुमारभ्यते तस्य प्रतिषेद्भुमशक्यत्वात्तस्यैव परमार्थत्वापत्तेः प्रतिषाधानुपपत्तिः ।
मध्यमं पक्षं प्रतिक्षिपति नापि ब्रह्मप्रतिषेध उपपद्यते ।
युक्तं यन्नैसर्गिकाविद्याप्राप्तः प्रपञ्चः प्रतिषिध्यते प्राप्तिपूर्वकत्वात्प्रतिषेधस्य ।
ब्रह्म तु नाविद्यासिद्धं, नापि प्रमाणान्तरात् ।
तस्माच्छब्देन प्राप्तं प्रतिषेधनीयम् ।
तथाच यस्तस्य शब्दः प्रापकः स तत्पर इति स ब्रह्मणि प्रमाणमिति कथमस्य निषेधोऽपि प्रमाणवान् ।
नच पर्युदासाधिकरणपूर्वपक्षन्यायेन विकल्पः वस्तुनि सिद्धस्वभावे तदनुपपत्तेः ।
न चावाङ्मनसगोचरो बुद्धावलोखितुं शक्यः ।
अशक्यश्च कथं निषिध्यते ।
प्रपञ्चस्त्वनाद्यविद्यासिद्धोऽनूद्य ब्रह्मणि प्रतिषिद्यत इति युक्तम् ।
तदिमामनुपपत्तिमभिप्रेत्योक्तम्ऽनापि ब्रह्मप्रतिषेध उपपद्यतेऽ इति ।
हेत्वन्तरमाहब्रह्म ते   ब्रवाणीति ।
उपक्रमविरोधादिति ।
उपक्रमपरामर्शोपसंहारपर्यालोचनया हि वेदान्तानां सर्वेषामेव ब्रह्मपरत्वमुपपादितं प्रथमेऽध्याये ।
न चासत्यामाकाङ्क्षायां दूरतस्थेन प्रतिषेधेनैषां संबन्धः संभवति ।
यच्च वाङ्मनसातीततया ब्रह्मणस्तत्प्रतिषेधस्य न प्रमाणान्तरविरोध इति तत्राह वाङ्मनसातीतत्वमपीति ।
प्रतिपादयन्ति वेदान्ता महता प्रयत्नेन ब्रह्म ।
नच निषेधस्य तत्प्रतिपादनम्, अनुपपत्तेरित्युक्तमधस्तात् ।
इदानीं तु निष्प्रयोजनमित्युक्तंऽप्रक्षालनाद्धि पङ्कस्यऽ इति न्यायात् ।
तस्माद्वेदान्तवाचा मनसि संनिधानाद्ब्रह्मणो वाङ्मनसातीतत्वं नाञ्जसमपि तु प्रतिपादनप्रक्रियोपक्रम एषः ।
यथा गवादयो विषयाः साक्षाच्छृङ्गग्राहिकया प्रतिपाद्यन्ते प्रतियन्ते च नैवं ब्रह्म ।
यथाहुःऽभेदप्रपञ्चविलयद्वारेण च निरूपणम्ऽ इति ।
ननु प्रकृतप्रतिषेधे ब्रह्मणोऽपि कस्मान्न प्रतिषेझ इत्यत आह यद्धि प्रकृतं प्रपञ्चितं चेति ।
प्रधानं प्रकृतं प्रपञ्चस्य प्रधानं न ब्रह्म तस्य षष्ठ्यन्ततया प्रपञ्चावच्छेकत्वेनाप्रधानत्वादित्यर्थः ।
ततोऽन्यद्ब्रवीतीति नेति नेतीति प्रतिषेधादन्यद्भूयो ब्रवीतीति तन्निर्वचनम् ।
नह्येतस्मादित्यस्य यदा नह्येतस्मादिति नेति नेत्यादिष्टाद्ब्रह्मणोऽन्यत्परमस्तीति व्याख्यानं तदा प्रपञ्चप्रतिषेधादन्यद्ब्रह्मैव ब्रवीतीति व्याख्येयम् ।
यदा तु नह्येतस्मादिति सर्वनाम्ना प्रतिषेधो ब्रह्मण आदेशः परामृश्यते तदापि प्रपञ्चप्रतिषेधमात्रं न प्रतिपत्तव्यमपि तु तेन प्रतिषेधेन भावरूपं ब्रह्मोपलक्ष्यते ।
कस्माद्त्यत आह ततो ब्रवीति च भूय इति ।
यस्मात्प्रतिषेधस्य परस्तादपि ब्रवीति ।
अथ ब्रह्मणो नामधेयं नाम सत्यस्य सत्यमिति तद्व्याचष्टे श्रुतिःऽप्राणा वै सत्यम्ऽ इति ।
माहारजनाद्युपमितं लिङ्गमुपलङयति ।
तत्खलु सत्यमितरापेक्षया तस्यापि परं सत्यं ब्रह्म ।
तदेवं यतः प्रतिषेधस्य परस्तद्ब्रवीति तस्मान्न प्रपञ्चप्रतिषेधमात्रं ब्रह्मापि तु भावरूपमिति ।
तदेवं पूर्वस्मिन् व्याख्याने निर्वचनं ब्रवीतीति व्याख्यातम् ।
अस्मिस्तुं सत्यस्य सत्यमिति ब्रवीतीति व्याख्येयम् ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥२३ ॥



३.२.६.२४.

॥  २४ ॥


३.२.६.२५.

॥  २५ ॥


३.२.५.२६.

॥  २६ ॥


३.२.६.२७.

उभयव्यपदेशात्त्वहिकुण्डलवत् ।
अनेनाहिरूपेणाभेदः ।
कुण्डलादिरूपेण तु भेद इत्युक्तं तेन विषयभेदाद्भेदाभेदयोरविरोध इत्येकविषयत्वेन वा सर्वदोपलब्धेरविरोधः ।
विरुद्धमिति हि नः क्क संप्रत्ययो न यत्प्रमाणेनोपलभ्यते ।
आगमतश्च प्रमाणादेकगोचरावपि भेदाभेदौ प्रतीयमानौ न विरोधमावहतः सवितृप्रकाशयोरिव प्रत्यक्षात्प्रमाणाद्भेदाभेदाविति ॥२७ ॥



३.२.६.२८.

प्रकारान्तरेण भेदाभेदयोरविरोधमाहप्रकाशाश्रयवद्वा तेजस्त्वात् ॥२८ ॥



३.२.६.२९.

तदेवं परमतमुपन्यस्य स्वमतमाह पूर्ववद्वा ।
अयमभिसंधिःयस्य मतं वस्तुनोऽहित्वेनाभेदः ।
कुण्डलत्वेन भेद इति,

स एवं ब्रुवाणः प्रष्टव्यो जायते, किमहित्वकुण्डलत्वे वस्तुनो भिन्ने उताभिन्ने इति ।
यदि भिन्ने, अहित्वकुण्डलत्वे भिन्ने इति वक्तव्यं न तु वस्तुनस्ताभ्यां भेदाभेदौ ।
नह्यन्यभेदाभेदाभ्यामन्यद्भिन्नमभिन्नं वा भवितुमर्हति ।
अतिप्रसङ्गात् ।
अथ वस्तुनो न भिद्येते अहित्वकुण्डलत्वे तथा सति को भेदाभेदयोर्विषयभेदस्तयोर्वस्तुनोऽनन्यत्वेनाभेदात् ।
न चैकविषयत्वेऽपि सदानुभूयमानत्वाद्भेदाभेदयोरविरोध स्वरूपविरुद्धयोरप्यविरोधे क्क नाम विरोधो व्यवतिष्ठेत ।
नच सदानुभूयमानं विचारासहं भाविकं भवितुमर्हति ।
देहात्मभावस्यापि सर्वदानुभूयमानस्य भाविकत्वप्रसङ्गात् ।
प्रपञ्चितं चैतदस्माभिः प्रथमसूत्र इति नेह प्रपञ्चितम् ।
तस्मादनाद्यविद्याविक्रीडितमेवैकस्यात्मनो जीवभावभेदो न भाविकः ।
तथाच तत्त्वज्ञानदविद्यानिवृत्तावपवर्गसिद्धिः ।
तात्त्विकत्वे त्वस्य न ज्ञानान्निवृत्तिसंभवः ।
नच तत्त्वज्ञानादन्यदपवर्गसाधनमस्ति ।
यथाह श्रुतिःऽतमेव विदित्वातिमृत्युमेति नान्यः पन्था विद्यतेऽयनायऽ इति ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥२९ ॥


३.२.६.३०.

॥  ३० ॥


३.२.७.३१.

परमतः सेतून्मानसंबन्धभेदव्यपदेशेभ्यः ।
यद्यपि श्रुतिप्राचुर्याद्ब्रह्मव्यतिरिक्तं तत्त्वं नास्तीत्यवधारितं तथापि सेत्वादिश्रुतीनामापाततस्तद्विरोधदर्शनात्तत्प्रतिसमाधानार्थमयमारम्भः ।
जाङ्गलंस्थलम् ।
प्रकाशवदनन्तवज्ज्योतिष्मदायतनवदिति पादा ब्रह्मणश्चत्वारस्तेषां पादानामर्धान्यष्टौ शफाः ।
तेऽष्टावस्य ब्रह्मण इत्यष्टशफं ब्रह्म ।
षोडश कला अस्येति षोशकलम् ।
तद्यथा प्राची प्रतीची दक्षिणोदीचीति चतस्रः कला अवयवा इव कलाः स प्रकाशवान्नाम प्रथमः पादः ।
एतदुपासनायां प्रकाशवान्मुख्यो भवतीति प्रकाशवान् पादः ।
अथापराः पृथिव्यन्तरिक्षं द्यौः समुद्र इति चतस्रः कला एष द्वितीयः पादोऽनन्ततवान्नाम ।
सोऽयमनन्तवत्त्वेन गुणोनोपास्यमानोऽनन्तत्वमुपासकस्यावहतीति अनन्तवान् पादः ।
अथाग्निः सूर्यश्चन्द्रमा विद्युदिति चतस्रः कलाः स ज्योतिष्मान्नाम पादस्तृतीयस्तदुपासनाज्ज्योतिष्मान् भवतीति ज्योतिष्मान् पादः ।
अथ घ्राणश्चक्षुः श्रोत्रं वागिति चतस्रः कलाश्चतुर्थः पाद आयतनवान्नाम ।
एते घ्राणादयो हि गन्धादिविषया मन आयतनमाश्रित्य भोगसाधनं भवन्तीत्यायतनवान्नाम पादः ।
तदेवं चतुष्पाद्ब्रह्माष्टशफं षोडषकलमुन्मिषितं श्रुत्या ।
अतस्ततो ब्रह्मणः परमन्यदस्ति ।
स्यादेतत् ।
अस्ति चेत्परिसंख्यायोच्यतामेतावदिति ।
अत आहअमितमस्तीति ।
प्रमाणसिद्धम् ।
न त्वेतावदित्यर्थः ।
भेदव्यपदेशश्च त्रिप्रकारःाधारतश्चातिदेशतश्चावधितश्च ॥३१ ॥



३.२.७.३२.

सामान्यात्तु ।
जगतस्तन्मर्यादानां च विधारकत्वं च सेतुसामान्यम् ।
यथा हि तन्तवः पटं विधारयन्ति तदुपादानत्वादेवं ब्रह्मापि जगद्विधारयति तदुपपादकत्वात् ।
तन्मर्यादानां च विधारकं ब्रह्म ।
इतरथातिचपलस्थूलबलवत्कल्लोलमालाकलिलो जलनिधिरिलापरिमण्डलमवगिलेत् ।
वडवानलो वा विस्फुर्जितज्वालाजटिलो जगद्भस्मसाद्भावयेत् ।
पवनः प्रचण्डो वाकाण्डमेव ब्रह्माण्डं विघट...दिति(?) ।
तथाच श्रुतिःऽभीषास्माद्वातः पवतेऽ इत्यादिका ॥३२ ॥



३.२.७.३३.

बुद्ध्यर्थः पादवत् ।
मनसो ब्रह्मप्रतीकस्य समारोपितब्रह्मभावस्य वाग्घ्राणश्चक्षुः श्रोत्रमिति चत्वारः पादाः ।
मनो हि वक्तव्यघ्रातव्यद्रष्टव्यश्रोतव्यान् गोचरान् वागादिभिः संचरतीति संचरणसाधारणतया मनसः पादस्तदिदमध्यात्मन् ।
आकाशस्य ब्रह्मप्रतीकस्याग्निर्वायुरादित्यो दिश इति चत्वारः पादाः ।
ते हि व्यापिनो नभस उदर इव गोः पादा विलग्ना उपलक्ष्यन्त इति पादस्तदिदमधिदैवतम् ।
तदनेन पादवदिति वैदिकं निदर्शनं व्याख्याय लौकिकं चेदं निदर्शनमित्याह अथवा पादवदिति ।
तद्वदिति ।
इहापि मन्दबुद्धीनामाध्यानव्यवहारायेत्यर्थः ॥३३ ॥



३.२.७.३४.

स्थानविशेषात्प्रकाशादिवत् ।
बुद्ध्याद्युपाधिस्थानविशेषयोगादुद्भूतस्य जाग्रत्स्वप्नयोर्विशेषविज्ञानस्योपाध्युपशमेऽभिभवे सुषुप्तावस्थानमिति ।
तथा भेदव्यपदेशोऽपि त्रिविधो ब्रह्मण उपाधिभेदापेक्षयेति ।
यथा सौधजालमार्गनिवेशिन्यः सवितृभासो जालमार्गोपाधिबेदाद्भिन्ना भासन्ते तद्विगमे तु गभस्तिमण्डलेनैकीभवन्त्यतस्तेन संबध्यन्त एवमिहापीति ॥३४ ॥



३.२.७.३५.

स्यादेतत् ।
एकीभावः कस्मादिह संबन्धः कथञ्चिद्व्याख्यायते न मुख्य एवेत्येतत्सूत्रेण परिहरति उपपत्तश्च ।
स्वमपीत इति हि स्वरूपसंबन्धं ब्रूते ।
स्वभावश्चेदनेन संबन्धत्वेन स्पृष्टस्ततः स्वाभाविकस्तादात्म्यान्नातिरिच्यत इति तर्कपाद उपपादितमित्यर्थः ।
तथा भेदोऽपि त्रिविधो वान्यादृशः स्वाभाविक इत्यर्थः ॥३५ ॥



३.२.७.३६.

तथान्यप्रतिषेधात् ।
सुगमेन भाष्येण व्याख्यातम् ॥३६ ॥



३.२.७.३७.

अनेन सर्वगतत्वमायामशब्दादिभ्यः ।
ब्रह्माद्वैतसिद्धावपि न सर्वगतत्वं सर्वव्यापिता सर्वस्य ब्रह्मणा स्वरूपेण रूपवत्त्वं सिध्यतीत्यत आह अनेन सेत्वादिनिराकरणेनपरहेतुनिराकरणेनान्यप्रतिषेधसमाश्रयणेन च स्वसाधनोपन्यासेन च सर्वगतत्वमप्यात्मनः सिद्धं भवति ।
अद्वैत सिद्धे सर्वोऽयमनिर्वचनीयः प्रपञ्चावभासो ब्रह्माधिष्ठान इति सर्वस्य ब्रह्मसंबन्धाद्ब्रह्म सर्वगतमिति सिद्धम् ॥३७ ॥



३.२.८.३८.

फलमत उपपत्तेःसिद्धान्तोपक्रममिदमधिकरणम् ।
स्यादेतत् ।
नित्यशुद्धबुद्धमुक्तस्वभावस्य ब्रह्मणः कुत ईश्वरत्वं कुतश्च फलहेतुत्वमपीत्यत आह तस्यैव ब्रह्मणो व्यावहारिक्यामिति ।
नास्य पारमार्थिकं रूपमाश्रित्यैतच्चिन्त्यते किन्तु सांव्यवहारिकम् ।
एतच्चऽतपसा चीयते ब्रह्मऽ इति व्याचक्षाणेरस्माभिरूपपादितम् ।
इष्टंफलं स्वर्गः ।
यथाहुःऽयन्न दुःखन संभिन्नं नच ग्रस्तमनन्तरम् ।
अभिलाषोपनीतं च सुखं स्वर्गपदास्पदम्ऽ इति ।
अनिष्टमवीच्यादिस्थानभोग्यं, व्यामिश्रंमनुष्यभोग्यम् ।
तत्र तावत्प्रतिपाद्यतेफलमत ईश्वरात्कर्मभिराराधिताद्भवितुमर्हति ।
अथ कर्मण एव फलं कस्मान्न भवतीत्यत आह कर्मणस्त्वनुक्षणविनाशिनःप्रत्यक्षविनाशिन इति ।
चोदयति सयादेतत्कर्म  स्यादेतत्कर्म विनश्यदिति ।
उपात्तमपि फलं भोक्तुमयोग्यत्वाद्वा कर्मान्तरप्रतिबन्धाद्वा न भुज्यत इत्यर्थः ।
परिहरति तदपि न परिशुध्यतीति ।
नहि स्वर्ग आत्मानं लभतामित्यधिकारिणः कामयन्ते किन्तु भोग्योऽस्माकं भवत्विति ।
तेन यादृशमेभिः काम्यते तादृशस्य फलत्वमिति भोग्यमेव सत्फलमिति ।
नच तादृशं कर्मानन्तरमिति कथं फलं, तदपि स्वरूपेण ।
अपिच स्वर्गनरकौ तीव्रतमे सुखदुःखे इति तद्विषयेणानुभवेन भोगापरनाम्नावश्यं भवितव्यम् ।
तस्मादनुभवयोग्ये अननुभूयमाने शशशृङ्गवन्न स्त इति निश्चीयते ।
चोदयति अथोच्येत मा भूत्कर्मानन्तरं फलोत्पादः कर्माकार्यादपूर्वात्फलमुत्पत्स्यत इति ।
परिहरति तदपि नेति ।
यद्यदचेतनं तत्तत्सर्वं चेतनाधिष्ठितं प्रवर्तत इति प्रत्यक्षगमाभ्यामवधारितम् ।
तस्मादपूर्वोणाप्यचेतनेन चेतनाधिष्ठितेनैव प्रवर्तितव्यं नान्यथेत्यर्थः ।
न चापूर्वं प्रामाणिकमपीत्याह तदस्तित्वे

इति ॥३८ ॥



३.२.८.३९.

श्रुतत्वाच्च ।
अन्नादःन्नप्रदः ॥३९ ॥



३.२.८.४०.

सिद्धान्तेनोपक्रम्य पूर्वपक्षं गृह्णातिधर्मं जैमिनिरत एव ।
श्रुतिमाह श्रूयते तावदिति ।
ननुऽस्वर्गकामो यजेतऽ इत्यादयः श्रुतयः फलं प्रति न साधनतया यागं विदधति ।
तथाहियदि यागादय एव क्रिया न तदतिरिक्ता भावना तथापि न एव स्वपदेभ्यः पूर्वापरीभूताः साध्यस्वभावा अवगम्यन्त इति न साध्यान्तरमपेक्षन्त इति न स्वर्गेण साध्यान्तरेण संबद्धुमर्हन्ति ।
अथापि तदितरेकिणी भवानास्ति तथाप्यसौ भाष्यपेक्षापि स्वपदोपात्तं पूर्वागतं न भाव्यं धात्वर्थमपहाय न भिन्नपदोपात्तं पुरुषविशेषणं च स्वर्गादि भाष्यतया स्वीकर्तुमर्हति ।
न चैकस्मिन् वाक्ये साध्यद्वयसंबन्धसंभवः, वाक्यभेदप्रसङ्गात् ।
न केवलं शब्दतो वस्तुतश्च पुरुषप्रयत्नस्य भावनायाः साक्षाद्धात्वर्थ एव साध्यो न तु स्वर्गादिस्तस्य तदव्याप्यत्वात् ।
स्वर्गादेस्तु नामपदाभिधेयतया सिद्धरूपस्याख्यातवाच्यं साध्यं धात्वर्थे प्रतिऽभूतं भव्यायोपदिश्यतेऽ इति न्यायात्साधनतया गुणत्वेनाभिसंबन्धः ।
तथाच पारमर्षे सूत्रम्ऽद्रव्याणां कर्मसंयोगे गुणत्वेनाभिसंबन्धःऽ इति ।
तथाच कर्मणो यागादेर्दुःखत्वेन पुरुषेणासमीहितत्वात्, समीहितस्य च स्वर्गादेरसाध्यत्वान्न यागादयः पुरुषस्योपकुर्वन्यनुपकारिणां चैषां न पुरुष ईष्टे अनीशानश्च न तेषु संभवत्यधिकारीत्यधिकाराभावप्रतिपादितानर्थक्यपरिहाराय कृत्स्नस्यैवाम्नायस्य निर्मृष्टनिखिलदुःखानुषङ्गनित्यसुखमयब्रह्मज्ञानपरत्वं भेदप्रपञ्चविलयनद्वारेण तथाहिसर्वत्रैवाम्नाये क्कचित्कस्यचिद्भेदस्य प्रविलयो गम्यतेयथाऽस्वर्गकामो यजेतऽ इति शरीरात्मभावप्रलियः ।
इह खल्वापाततो देहातिरिक्त आमुष्मिकफलोपभोगसमर्थोऽधिकारी गम्यते ।
तत्राधिकारस्योक्तेन क्रमेण निराकरणादसतोऽपि प्रतीयमानस्य विचारासहस्योपायतामात्रेणावस्थानादनेन वाक्येन देहात्मभावप्रवीलयस्तत्परेण क्रियते ।
ऽगोदोहनेन पशुकामस्य प्रणयेत्ऽ इत्यत्राप्यापाततोऽधिकृताधिकारवगमादधिकारिभेदप्रविलयः ।
निषेधवाक्यानि च साक्षादेव प्रवृत्तिनिषेधेन विधिवाक्यानि चान्यायिऽसांग्रहण्या यजेत ग्रामकामःऽ इत्यादीना न सांग्रहण्यादिप्रवृत्तिपारण्यपि तूपायान्तरोपदेशेन संवादिदृष्टोपायप्रतिषेधार्थानि ।
यथा विषं भुङ्क्षव मास्य गृहे भुङ्क्ष्वेति ।
तथाच रागाद्यक्षिप्तप्रवृत्तिषेधेन शास्त्रस्य शास्त्रत्वमप्युपपद्यते ।
रागनिबन्धनां तूपायोपदेशद्वारेण प्रवृत्तिमनुजानतो रागसंबर्धनादशास्त्रत्वप्रसङ्गः ।
तन्निषेधेन तु ब्रह्मणि प्रणिधानमादधच्छास्त्रं शास्त्र भवेत् ।
तस्मात्क४ अफलसंबन्धस्याप्रामाणिकत्वादनादिविचित्राविद्यासहकारिण ईश्वरादेव कर्मानपेक्षाद्विचित्रफलोत्पत्तिरित ।
कथं तर्हि विधिः किमत्र कथं प्रवर्तनामात्रत्वाद्विधेस्तस्य चाधिकारमन्तरेणाप्युपपत्तेः ।
नहि यो यः प्रवर्तयति स सर्वोऽधिकृतमपेक्षते ।
पवनादेः प्रवर्तकस्य तदनपेक्षत्वादितिशङ्कामपाचिकीर्षराह तत्र च विधिश्रुतेर्विषयभावोपगमाद्यागः स्वर्गस्योत्पादक इति गम्यते ।
अन्यथा ह्यननुष्ठातृको याग आपद्येत ।
अयमभिसंधिःुपदेशो हि विधिः ।
यथोक्तम्ऽतस्य ज्ञानमुपदेशःऽ इति ।
उपदेशश्च नियोज्यप्रयोजने कर्मणि लोकशास्त्रयोः प्रसिद्धः ।
तद्यथारोग्यकामो जीर्णे भुञ्जीत ।
एष सुपन्था गच्छतु भवाननेनेति ।
न त्वज्ञादिरिव नियोक्तृप्रयोजनस्तत्राभिप्रायस्य प्रवर्तकत्वात्, तस्य चापौरुषेयेऽसंभवात् ।
अस्य चोपदेशस्य नियोज्यप्रयोजनव्यापारविषयत्वमनुष्ठात्रपेक्षितानुकूलव्यापारगोचरत्वमस्माभिरूपपादितं न्यायकणिकायाम् ।
तथाचऽस्वर्गकामो यजेतऽ इत्यादिषु स्वर्गकामादेः समीहितोपाया गम्यन्ते यागादयः ।
इतरथा तु न साधयितारमनुगच्छेयुः ।
तदुक्तमृषिणाऽअसाधकं तु तादर्थ्यात्ऽ इति ।
अनुष्ठात्रपेक्षितोपायतारहितप्रवर्तनामात्रार्थत्वे यजेतेत्यादीनामसाधकं कर्म यागादि स्यात् ।
साधयितारं नाधिगच्छेदित्यर्थः ।
न चैते साक्षाद्भावनाभाव्या अपि कर्त्रपेक्षितसाधनताविध्युपहितमर्यादा भावनोद्देश्या भवितुमर्हन्ति, येन पुंसामनुपकारकाः सन्तो नाधिकारभाजो भवेयुः ।
दुःखत्वेन कर्मणां चेतनसमाहानास्पदत्वात् ।
स्वर्गादीनां तु भावनापूर्वरूपकामनोपधानाच्च ।

प्रीत्यात्मकत्वाच्च ।
नामपदाभिधेयानामपि पुरुषविशेषणानामपि भावनोद्देश्यतालक्षणभाव्यत्वप्रतीतेः ।
फलार्थप्रवृत्तभावनाभाव्यत्वलक्षणेन च यागादिसाध्यत्वेन फलार्थप्रवृत्तभावनाभाव्यत्वरूपस्य फलसाध्यत्वस्य समप्रधानत्वाभावेनैकवाक्यसमवायसंभवात्, भावनाभाव्यत्वमात्रस्य च यागादिसाध्यत्वस्य करणेऽप्यविरोधात् ।
अन्यथा सर्वत्र तदुच्छेदात् ।
परश्वादेरपि छिदादिषु तथाभावात् ।
फलस्य साक्षाद्भावनाव्याप्यत्वविरहिणोऽपि तदुद्देश्यतया सर्वत्र व्यापितया व्यवस्थानात्स्वर्गसाधने यागादौ स्वर्गकामादेरधिकार इति सिद्धम् ।
न चाप्राप्तार्थविषयाः सांग्रहण्यादियागविधयः परिसंख्यायका नियामका वा भवितुमर्हन्ति ।
न चाधिकाराभावे देहात्मप्रविलयो वाधिकारिभेदप्रविलयो वा शक्य उपपादयितुम् ।
आपाततः प्रतिभाने चास्य तत्परत्वमेव नार्थायातपरत्वम् ।
स्वरसतः प्रतीयमानेर्ऽथे वाक्यस्य तादर्थ्ये संभवति न संपातायातपरत्वमुचितम् ।
न चैतावता शास्त्रव्याघातः ।
तस्य स्वर्गाद्युपायाशनेऽपि शास्त्रत्वोपपत्तेः ।
पुरुषश्रेयोऽभिधायकत्वं हि शास्त्रत्वम् ।
सरागवीतरागपुरुषश्रेयोऽभिधायकत्वेन सर्वपारिषदतया न तत्त्वव्याघातः ।
तस्माद्विधिविषयभावोपगमाद्यागः स्वर्गस्योत्पादक इति सिद्धम् ।
कर्मणो वा काचिदवस्थेति ।
कर्मणोऽवान्तरव्यापारः ।
एतदुक्तं भवतिकर्मणो हि फलं प्रति यत्साधनत्वं श्रुतं, तन्निर्वाहयितुं तस्यैवावान्तरव्यापारो भवति ।
नच व्यापारवति सत्येव व्यापारो नासतीति युक्तम् ।
असत्स्वप्याग्नेयादिषु तदुपत्त्यपूर्वाणां परमापूर्वे जनयितव्ये तदवान्तरव्यापारत्वात् ।
असत्यपि च तैलपानकर्मणि तेन पुष्टौ कर्तव्यायामन्तरा तैलपरिणामभेदानां तदवान्तरव्यापारत्वात् ।
तस्मात्कर्मकार्यमपूर्वे कर्मणा फले कर्तव्ये तदवान्तरव्यापार इति युक्तम् ।
यदा पुनः फलोपजननान्यथानुपपत्त्या किञ्चित्कल्प्यते तदा फलस्य वा पूर्वावस्था ।
अविचित्रस्य कारणस्येति ।
यदीश्वरादेव केवलादिति शेषः ।
कर्मभिर्वा शुभाशुभैः कार्यद्वैधोत्पादे रागादिमत्त्वप्रसङ्ग इत्याशयः ॥४० ॥



३.२.८.४१.

पूर्वं तु बादरायणो हेतुव्यपदेशात् ।
दृष्टानुसारिणी हि कल्पना युक्ता नान्यथा ।
नहि जातु मृत्पिण्डदण्डादयः कुम्भकाराद्यनधिष्ठिताः कुम्भाद्यारम्भाय विभववन्तो दृष्टाः ।
नच विद्युत्पवनादिभिरप्रयत्नपूर्वैर्व्यभिचारः, तेषामपि कल्पनास्पदतया व्यभिचारनिदर्शनत्वानुपपत्तेः ।
तस्मादचेतनं कर्म वापूर्वे वा न चेतनानधिष्ठितं स्वतन्त्रं स्वकार्ये प्रवर्तितुमुत्सहते नच चैतन्यमात्रं कर्मस्वरूपसामान्यविनियोगादिविशेषविज्ञानशून्यमुपयुज्यते, येन तद्रहितक्षेत्रज्ञमात्राधिष्ठानेन सिद्धसाध्यत्वमुद्भाव्येत ।
तस्मात्तत्तत्प्रासादाट्टालगोपुरतोरणाद्युपजननिदर्शनसहस्रैः सुपरिनिश्चितं यथा चेतनाधिष्ठानादचेतनानां कार्यारम्भकत्वमिति तथा चैतन्यं देवताया असति बाधके श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणप्रसिद्धं न शक्यं प्रतिषेध्धुमित्यपि स्पष्टं निरटङ्कि देवताधिकरणे ।
लौकिकश्चेश्वरो दानपरिचरणप्रणामञ्जलिकरणस्तुतिमयीभिरतिश्रद्धागर्भाभिर्भक्तिभिराराधितः प्रसन्नः स्वानुरूपमाराधकाय फलं प्रयच्छति विरोधतश्चापक्रियाभिर्विरोधकायाहितामित्यपि सुप्रसिद्धम् ।
तदिह केवलं कर्म वापूर्वं वा चेतनानधिष्ठितमचेतनं फलं प्रसूत इति दृष्टविरुद्धम् ।
यथा विनष्टं कर्म न फलं प्रसूत इति कल्प्यते दृष्टविरोधादेवमिहापीति ।
तथा देवपूजाच्मको यागो देवतां नप्रसादयन् फलं प्रसूत इत्यपि दृष्टविरुद्धम् ।
नहि राजपूजात्मकमाराधनं राजानमप्रसाद्य फलाय कल्पते ।
तस्माद्दृष्टानुगुण्याय यागादिभिरपि देवताप्रसत्तिरुत्पाद्यते ।
तथाच देवताप्रसादादेव स्थायिनः फलोत्पत्तेरुपपत्तेः कृतमपूर्वेण ।
एवमशुभेनापि कर्मणा देवताविरोधनं श्रुतिस्मृतिप्रसिद्धम् ।
ततः स्थायिनोऽनिष्टफलप्रसवः ।
नच शुभाशुभकारिणां तदनुरूपं फलं प्रसुवाना देवता द्वेषपक्षपातवतीति युज्यते ।
नहि राजा साधुकारिणमनुगृह्णन्निगृह्णन् वा पापकारिणं भवति द्विष्टो रक्तो वा तद्वदलौकिकोऽपीश्वरः ।
यथा च परमापूर्वे कर्तव्ये उत्पत्त्यपूर्वाणामङ्गापूर्वाणां चोपयोगः ।
एवं प्रधानाराधनेऽङ्गाराधनानामुत्पत्त्याराधनानां चोपयोगः ।
स्वाम्याराधन इव तदमात्यतत्प्रणयिजनाराधनानामिति सर्वे समानमन्यत्राभिनिवेशात् ।
तस्माद्दृष्टाविरोधेन देवताराधनात्फलं न त्वपूर्वात्कर्मणो वा केवलाद्विरोधतो हेतुव्यपदेशश्च श्रौतः स्मार्तश्च व्याख्यातः ।
ये पुनरन्तर्यिमिव्यापाराया फलोत्पादनाया नित्यत्वं सर्वसाधारणत्वमिति मन्यमाना भाष्यकारीयमधिकरणं दूषविभागे भामत्यां तृतीयस्याध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥२ ॥



इति तृतीयाध्यायस्य तत्त्वम्पदार्थपरिशोधनाख्यो द्वितीयः पादः तृतीयाध्याये तृतीयः पादः ।

३.३.१.१.

सर्ववेदान्तप्रत्ययं चोदनाद्यविशेषात् ।
पूर्वेण संगतिमाह व्याख्यातं विज्ञेयस्य ब्रह्मण इति ।
निरूपाधिब्रह्मतत्त्वगोचरं विज्ञानं मन्वान आक्षिपति ननु विज्ञेयं ब्रह्मेति ।
सावयवस्य ह्यवयवानां भेदात्तदवयवविशिष्टब्रह्मगोचराणि विज्ञानानि गोचरभेदाद्भिद्येरन्नित्यवयवा ब्रह्मणो निराकृताः पूर्वापरादीत्यनेन ।
नच नानास्वभावं ब्रह्म यतः स्वभावभेदाद्भिन्नानि ज्ञानानीत्युक्तमेकरसमिति ।
धनङ्कठिनम् ।
नन्वेकमप्यनेकरूपं लोके दृष्टं, यथा सोमशर्मैकोऽप्याचार्यो मायुलपिता पुत्रो भ्राता भर्ता जामाता द्विजोत्तम इत्यनेकरूप इत्यत उक्तमेकरूपत्वाच्च ।
एकस्मिन् गोचरे संभवन्ति बहूनि विज्ञानानि न त्वनेकाकारणीत्युक्तमनेकरूपाणि ।
रूपमाकारः ।
समाधत्ते उच्यतेसगुणेति ।
तत्तद्गुणोपाधानब्रह्मविषया उपासनाः प्राणादिविषयाश्च दृष्टादृष्टकमुक्तिफला विषयभेदाद्भिद्यन्त इत्यर्थः ।
तत उपपन्नो विमर्श इत्याह तेष्वेषा चिन्ता ।
पूर्वपक्षं गृह्णाति तत्रेति ।
नाम्नस्तावदिति ।
अस्तिऽअथैष ज्योतिःेतेन सहस्रदक्षिणेन यजेतऽ इति ।
तत्र संशयःकिं यजेतेति संनिहितज्योतिष्टोमानुवादेन सहस्रदक्षिणालक्षणगुणविधानम्, उतैतद्गुणविशिष्टकर्मान्तरविधानमिति ।
किं तावत्प्राप्तम्, ज्योतिष्टोमस्य प्रक्रान्तत्वाद्यजेतेति तदनुवादाज्ज्योतिरिति प्रातिपदिकमात्रं पठित्वा एतेनेत्यनुकृष्य कर्मसामानाधिकरण्येन कर्मनामव्यवस्थापनात्, कर्मणश्चानुवाद्यत्वेन तत्तन्त्रस्य नाम्नोऽपि तथैव व्यवस्थापनात्, ज्योतिःशब्दस्यऽवसन्ते वसन्ते ज्योतिषाऽ इति च ज्योतिष्टोमे योगदर्शनात्नामैकदेशेन च नामोपलक्षणस्य लोकसिद्धत्वाद्भीमसेनोपलक्षणभीमपदवत्, अथशब्दस्य चानन्तर्यार्थस्यासंबन्धित्वेऽनुपपत्तेः, गुणविशिष्टकर्मान्तरविधेश्च गुणमात्रविधानस्य लाघवात्, द्वादशशतदक्षिणायाश्चोत्पत्त्यशिष्टतया समशिष्टतया सहस्रदक्षिणया सह विकल्पोपपत्तेः, प्रकृतस्यैव ज्योतिष्टोमस्य
सहस्रदक्षिणालक्षणगुणविधानार्थमयमनुवादो न तु कर्मान्तरमिति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्त उच्यतेभवेत्पूर्वस्मिन् गुणविधिर्यदि तदेव प्रकरणं स्यात् ।
विच्छिन्नं तु तत् ।
तथाहि संनिधावपि पूर्वासंबद्धार्थं संज्ञान्तरं प्रतीयमानम्ऽअन्यायश्चानेकार्थत्वम्ऽ इति न्यायादुत्सर्गतोर्ऽथान्तरार्थत्वात्पूर्वबुद्धिं व्यवच्छिनत्त्यपूर्वबुद्धिं च प्रसूत इति लोकसिद्धम् ।
न जातु देहि देवदत्ताय गामथ देवाय वाजिनमिति देवशब्दाद्देवदत्तं वाजिभाजमवस्यन्ति लौकिकाः ।
तथा चोपरिष्टात्ऽयजेतऽ इति श्रूयमाणमसंबद्धार्थपदव्यवायात्तत्कर्मबुद्धिमनादधत्तत्र गुणविधानमात्रासमर्थं कर्मान्तरमेव विधत्ते ।
न चैकत्रानुपपत्त्या लक्षणया ज्योतिःशब्दो ज्योतिष्टोमे प्रवृत्त इत्यसत्यामनुपपत्तौ लाक्षणिको युक्तः ।
नहि गाङ्गायां घोष इत्यत्र गाङ्गापदं लाक्षणिकमिति मीनो गाङ्गायामित्यत्रापि लाक्षणिकं भवति ।
भेदेऽपि च प्रथमं संज्ञान्तरेणोल्लिखिते यजिशब्दसामानाधिकरण्यं कर्मनामधेयतामात्रतामावहति नतु संज्ञान्तरोपजनितां भेदधियमपनेतुमुत्सहते ।
तथा चाथशब्दोऽधिकारार्थः प्रकरणान्तरतामवद्योतयति ।
एषशब्दश्चाधिक्रियमाणपरामर्शक इति सोऽयं संज्ञान्तराद्भेद इति ।
भवतु संज्ञान्तरात्कर्मभेदः प्रस्तुते तु किमायातमित्यत आह अस्ति चात्र वेदान्तान्तरविहितेष्विति ।
यथैव काठकादिसमाख्या ग्रन्थे प्रयुज्यन्त एवं ज्ञानेऽपि लौकिकाः ।
न चास्ति विशेषो यतो ग्रन्थे मुख्याविज्ञाने गौणी भवेत् ।
प्रणयनं च ग्रन्थज्ञानयोरभिन्नं प्रवृत्तिनिमित्तम् ।
तस्माज्ज्ञानस्यापि वाचिका समाख्या ।
तथाच यदा ज्योतिष्टोमसंनिधौ श्रूयमाणं समाख्यान्तरं तत्प्रतिकमपि कर्मणो भेदकं तदा कैव कथा शाखान्तरीये विप्रकृष्टतमेऽतत्प्रतीकभूतसमाख्यान्तराभिधेये ज्ञात इति ।
तथा रूपभेदोऽपि कर्मभेदस्य प्रतिपादकः प्रसिद्धो यथाऽवैश्वदेव्यामिक्षा वाजिभ्यो वाजिनम्ऽ इत्येवमादिषु ।
इदमाम्नयतेऽतप्ते पयसि दध्यानयति सा वैश्वदेव्यामिक्षाऽ इति ।
अत्र हि द्रव्यदेवतासंबन्धानुमितो यागो विधीयते ।
तदनन्तचरं चदमाम्नायतेऽवाजिभ्यो वाजिनम्ऽ इति ।
अत्रेदं संदिह्यतेकिं पूर्वास्मिन्नेव कर्मणि वाजिनं गुणो विधीयते उत कर्मान्तरं द्रव्यदेवतान्तरविशिष्टमपूर्वं विधीयत इति ।
किं तावत्प्राप्तम्, द्रव्यदेवतान्तरविशिष्टकर्मान्तरविधौ विधिगौरवप्रसङ्गात्कर्मान्तरापूर्वान्तरकल्पनागौरवप्रसङ्गाच्च न कर्मान्तरविधानमपि तु पूर्वस्मिन्नेव कर्मणि वाजिनद्रव्यविधिः ।
न चोत्पत्तिशिष्टमिक्षागुणावरोधात्तत्र वाजिनमलब्धावकाशं कर्मान्तरं गोचरयतीति युक्तम् ।

उभयोरपि वाक्ययोः समसमयप्रवृत्तेरामिक्षावाजिनयोरुत्पत्तौ समं शिष्यमाणत्वेन नामिक्षायाः शिष्टत्वम् ।
तत्कथमनयावरुद्धं कर्म न वाजिनं निविशेत् ।
न च वैश्वदेवीत्यत्र श्रौत आमिक्षासंबन्धो विश्वेषां देवानां येन वाजिनसंबन्धाद्वाक्यगम्याद्बलवान्भवेदुभयोरपि पदान्तरापेक्षप्रतीतितया वाक्यगम्यत्वाविशेषात् ।
नो खलु वैश्वदेवीत्युक्ते आमिक्षापदानपेक्षामामिक्षामध्यवस्यामः ।
अस्तु वा श्रौतत्वं तथापि वाजिभ्य इति पदं वाजमन्नमामिक्षा तदेषामस्तीति व्युत्पत्त्या तत्संबन्धिनो विश्वान्देवानुपलक्षयति ।
यद्यपि विश्वदेवशब्दाद्वाजिपदं भिन्नं, येन च शब्देन चोदना तेनैवोद्देशे देवतात्वं न शब्दान्तरेणान्यथार्थैकत्वेन सूर्यादित्यपदयोः सूर्यादित्यचर्वोरेकदैवत्यप्रसङ्गात्, तथापि वाजिन्नितीनेः सर्वनामार्थे स्मरणात्संनिहितस्य च सर्वनामार्थत्वात्, विश्वेषां देवानां च विश्वदेवापदेन संनिधापनात्तत्पदपुरःसरा एवैते वाजिपदेनोपस्थाप्या न तु सूर्यादित्यपदवत्स्वतन्त्राः ।
तथाच तदुपलक्षणार्थं वाजिपदं विश्वदेवोपहितामेव देवतामुपलक्षयतीति न शब्दान्तराद्देवताभेदः ।
ततश्चामिक्षासंबन्धोपजीवनेन विश्वेभ्यो वाजिनं विधीयमानं नामिक्षया बाध्यते किन्तु तया सह समुच्चीयत इति न कर्मान्तरमपि तु वाक्याभ्यां द्रव्ययुक्तमेकं कर्म विधीयत इति प्राप्त उच्यतेस्यादेतदेवं यदि वैश्वदेवीति तद्धितश्रुत्यामिक्षा नोच्येत ।
तद्धितस्य त्वस्येति सर्वनामार्थे स्मरणात्संनिहितस्य च विशेष्यस्य सर्वनामार्थत्वात्तत्रैव तद्धितस्यापि वृत्तिर्नतु विश्वेषु देवेषषु ।
न तत्संबन्धे, नापि तत्संबन्धिमात्रे ।
नन्वेवं सति कस्माद्वैश्वदेवीशब्दमात्रादेव नामिक्षां प्रतीमः किमिति चामिक्षापदमपेक्षामहे ।
तद्धितान्तस्य पदस्याभिधानापर्यवसानान्न प्रतीमस्तत्पर्यवसानाय चापेक्षमहे ।
अवसिताभिधानं हि पदं समर्थमर्थधियमाधातुम् ।
इदं तु संनिहितविशेषाभिधायि तत्संनिधिमपेक्षमाणं संनिधापकमामिक्षापदमपेक्षत इति कुत आमिक्षापदानपेक्ष आमिक्षाप्रत्ययप्रसङ्गः ।
कुतो वा तत्रानपेक्षा ।
अतश्च सत्यामपि पदान्तरापेक्षायां यत्पदं पदान्तरापेक्षमभिधत्ते तत्प्रमाणभूतप्रथमभाविपदावगम्यत्वाच्छ्रौतं बलीयश्च ।
यत्तु पर्यवसिताभिधानपदाभिहितपदार्थवगमगम्यं तत्तच्चरमप्रतीतिवाक्यगम्यं दुर्बलं चेति तद्धितश्रुत्यवगतामिक्षालक्षणगुणावरोधात्पूर्वकर्मासंयोगि वाजिनद्रव्यं ससंबन्धि पूर्वस्माद्भिनत्ति वाजिपदं कथञ्चिद्यौगिकं सापेक्षावृत्ति विश्वदेवशब्दां देवतां वैश्वदेवीपदादामिक्षाद्रव्यं प्रत्युपसर्जनीभूतामवगतामुपलक्षयिष्यति ।
प्रकृतं हि सर्वनामपदगोचरः ।
प्रधानं च प्रकृतमुच्यते नोपसर्जनम् ।
प्रामाणिके च विधिकल्पनागौरवे अभ्युपेतव्ये एव प्रमाणस्य तत्त्वविषयत्वात् ।
तस्माद्यथेह पूर्वकर्मासंभविनो गुणात्कर्मभेद एवमिहापि पञ्चाग्निविद्यायाः षडग्निविद्या भिन्ना, एवं प्राणसंवादेषूनाधिकभावेन विद्याबेद इति ।
तथा धर्मविशेषोऽपि कर्मभेदस्य प्रतिपादक इति ।
तथाहिकारीरिवाक्यान्यधीयानास्तैत्तिरीया भूमौ भोजनमाचरन्ति नाचरन्त्यन्ये ।
तथाग्निमधीयानाः केचिदुपाध्यायस्योदकुम्भमाहरन्ति नाहरन्त्यन्ये ।
तथाश्वमेधधीयानाः केचिदश्वस्य घासमानयन्ति नानयन्त्यन्ये ।
केचित्त्यन्ये ।
केचित्त्वाचरन्त्यन्यमेव धर्मम् ।
नच तान्येव कर्माणि भूमिभोजनादिजनितमुपकारमाकाङ्क्षन्ति नाकाङ्क्षन्ति चेति युज्यते ।
अतोऽवगम्यते भिन्नानि तासु शाखासु कर्माणीति ।
अस्तु प्रस्तुते किमायातमित्यत आह अस्ति चात्रेति ।
अन्येषां शाखिनां नास्तीति शेषः ।
एवं पुनरुक्त्यादयोऽपीति ।
ऽ समिधो यजतिऽ इत्यादिषु पञ्चकृत्वोऽभ्यस्तो यजतिशब्दः ।
तत्र किमेका कर्मभावना किंवा पञ्चैवेति ।
किं तावत्प्राप्तं, धात्वर्थानुबन्धभेदेन शब्दान्तराधिकरणे भावनाभेदाभिधानाद्धात्वर्थस्य च धातुभेदमन्तरेण भेदानुपपत्तेःऽसमिधो यजतिऽ इति प्रथमभाविना वाक्येन विहिता कर्मभावना विपरीवर्तमानोपरितनैर्वाक्यरनूद्यते ।
नच प्रयोजनाभावादननुवादः प्रमाणसिद्धस्याप्रयोजनस्याननुयोज्यत्वात् ।
कर्मभावनाभेदे चानेकापूर्वकल्पनाप्रसङ्गादेकापूर्ववान्तरव्यापारमेकं कर्मेति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्त उच्यतेपरस्परानपेक्षाणि हि समिदादिवाक्यानीति ।
सर्वाण्येव प्राथम्यार्हण्यपि युगपदध्ययनानुपपत्तेः क्रमेणाधीतानीति ।
न त्वयमेषां प्रयोजकः क्रमः ।
परस्परापेक्षाणामेकवाक्यत्वे हि प्रयोजकः स्यात् ।
तेन प्राथम्याभावात्प्राप्तमित्येव नास्तीति कस्य कोऽनुवादः ।
कथञ्चिद्वपरिवृत्तिमात्रस्यौत्सर्गिकाप्रवृत्तप्रवर्तनालक्षणविधित्वापवादसामर्थ्याभावात् ।
गुणश्रवणे हि गुणविशिष्टकर्मविधाने विधिगौरवभिया गुणमात्रविधानलाघवाय कर्मानुवादपेक्षायां विपरिवृत्तेरुपकारः ।
यथाऽदध्ना जुहेतिऽ इति दधिविधिपरे वाक्ये विपरिवृत्त्यपेक्षायाम्ऽअग्निहोत्रं जुहेतिऽ इति विहितस्य होमस्य विपरीवर्तमानस्यानुवादः ।
न चात्र गुणाद्भेदः, समिदादिपदानां कर्मनामधेयानां गुणवचनत्वाभावात् ।

अगृह्यमाणविशेषतया च किंवचनविहितकिङ्कर्मानुवादेन कस्य गुणविधित्वमिति न विनिगम्यते ।
न चापूर्वा नाम ज्योतिरादिवद्विधानसंबन्धं प्रथममवगतं, यतः पूर्वबुद्धिविच्छेदेन विधीयमानं क४ अ पूर्वस्मात्संज्ञातो व्यवच्छिन्द्यात् ।
किन्तु प्रथमत एव कर्मसामानाधिकरण्येनावगताः समिदादयस्तद्वशात्कर्मनामधेयतां प्रतिपद्यमाना आख्यातस्यानुवादत्वेऽनुवादा विधित्वे विधयो न तु स्वातन्त्र्येण कस्यचिदीशते ।
तस्मात्स्वरससिद्धाप्राप्तकर्मविधिपरत्वात्कर्मण्ययमभ्यासो भावनानुबन्धभूतानि भिन्दानो भावनां भिनत्ति यथा तथा शाखान्तरविहिता अपि विद्याः शाखान्तरविहिताभ्यो विद्याभ्योऽभ्यासो भेत्स्यतीति ।
अशक्तेश्च ।
नह्येकः पुरुषः सर्ववेदान्तप्रत्ययात्मिकामुपासनामुपसंहर्तुं शक्नोति सर्ववेदान्ताध्ययनासामर्थ्यादनधीतार्थोपसंहारेऽध्ययनविधानवैयर्थ्यप्रसङ्गात् ।
प्रतिशाखं भेदे तूपासनानां नायं दोषः ।
समाप्तिभेदाच्च ।
केषाञ्चित्शाखिनामोङ्कारसार्वात्म्यकथने समाप्तिः ।
केषाञ्चिदन्यत्र ।

तस्मादप्युपासनाभेदः ।
अन्यार्थदर्शनादपि भेदः ।
तथाहिऽनैतदचीर्णव्रतोऽधीतेऽ इति अचीर्णव्रतस्याध्ययनाभावदर्शनादुपासनाभावः ।
क्कचिदचीर्णव्रतस्याध्ययनदर्शनादुपासनावगम्यते ।
तस्मादुपासनाभेद इति ।
अत्र सिद्धान्तमाह सर्ववेदान्तप्रत्ययं चेदनाद्यविशेषात् ।
तद्व्याचष्टे सर्ववेदान्तप्रत्ययानिसर्ववेदान्तप्रमाणानि विज्ञानानि तस्मिंस्तस्मिन् वेदान्ते तानि तान्येव भवितुमर्हन्ति ।
यान्येकस्मिन् वेदान्ते तान्येव वेदान्तान्तरेष्वपीत्यर्थः ।
चोदनाद्यविशेषात् ।
आदिशब्देन संयोगरूपाख्याः संगृह्यन्ते ।
अत्र च चोद्यत इति चोदना पुरुषप्रयत्नः ।
स हि पुरुषस्य व्यापारः ।
तत्र खल्वयं होमादिधात्वर्थाविच्छिन्ने प्रवर्तते ।
तस्य देवतोद्देशेन त्यागस्यासेचनादिकस्यावच्छेद्यः पुरुषप्रयत्नः स एव शाखान्तरे यथैवमिहापि प्राणज्येष्ठत्वश्रेष्ठत्ववेदनविषयः पुरुषप्रयत्नः स एव शाखान्तरेष्वपीति ।
एवं फलसंयोगोऽपि ज्येष्ठश्रेष्ठभवनलक्षणः स एव ।
रूपमपि तदेव ।
यथा यागस्य यदेकस्यां शाखायां द्रव्यदेवतारूपं तदेव शाखान्तरेष्वपीति ।
एवं वेदनस्यापि यदेकत्र प्राणज्येष्ठत्वश्रेष्ठत्वरूपं विषयस्तच्छाखान्तरेष्वपीति ॥१ ॥



३.३.१.२.

कञ्चिद्विशेषमिति ।
युक्तं यदग्नीषोमीयस्योत्पन्नस्य पश्चादेकादशकपालत्वादिसंबन्धेऽप्यभेद इति ।
यथोत्पन्नस्य तस्य सर्वत्र प्रत्यभिज्ञायमानत्वादिह त्वग्निषूत्वपत्तिगत एव गुणभेद इति कथं वैश्वदेवीवन्न भेदक इति विशेषः ।
तमिमं विशेषमभिप्रेत्याशङ्कते सूत्रकारः भेदान्नेति चेदिति ।
परिहारः सूत्रावयवः न एकस्यामपीति ।
पञ्चैव सांपादिका अग्नयो वाजसनेयिनामपि छान्दोग्यानामिव विधीयन्ते ।
षष्ठस्त्वग्निः संपद्व्यतिरेकायानूद्यते न तु विधीयते ।
वैश्वदेव्यां तूत्पत्तौ गुणो विधीयत इति भवतु भेदः ।
अथवा छान्दोग्यानामपि षष्ठोऽग्निः पठ्यत एव ।
अथवा भवतु वाजसनेयिनां षष्ठाग्निविधानं मा च भूच्छान्दोग्यानां तथापि पञ्चत्वसंख्याया अविधानान्नोत्पत्तिशिष्टत्वं संख्यायाः किन्तूत्पन्नेष्वग्निषु प्रचयशिष्टा संख्यानूद्यते सांपादिकानग्नीनवच्छेतुं, तेन येषामुत्पत्तिस्तेषां प्रत्यभिज्ञानात् ।
अप्रत्यभिज्ञायमानायाश्च संख्याया अनुवाद्यत्वेनानुत्पत्तेर्विधीयमानस्य चाधिकस्य षोडशिग्रहणवद्विकल्पसंभवान्न शाखान्तरे ज्ञानभेदः ।
उत्पत्तिशिष्टत्वेऽसिद्धे प्राणसंवादादयोऽपि प्राणसंवादादयोऽपि भवन्ति प्रत्यभिज्ञानादभिन्नास्तासु तासु शाखास्विति ॥२ ॥



३.३.१.३.

स्वाध्यायस्य तथात्वेन हि समाचारेऽधिकाराच्च सववच्च तन्नियमः ।
यैराथर्वणिकग्रन्थोपाया विद्या वेदितव्यां तेषामेव शिरोव्रतपूर्वाध्ययनप्राप्तग्रन्थबोधिता फलं प्रयच्छति नान्यथा ।
अन्येषां तु छान्दोग्यादीनां सैव विद्या चीर्णशिरोव्रतानां फलदेत्याथर्वणग्रन्थाध्ययनसंबन्धादवगम्यते ।
तत्संबन्धश्च वेदव्रतेनेतिऽनैतदचीर्णव्रतोऽधीतेऽ इति समाम्नानादवगम्यते ।
ऽतेषामेवैतां ब्रह्मविद्यां वदेतऽ इति विद्यासंयोगेऽप्येतामिति प्रकृतपरामर्शिना सर्वनाम्नाध्यायनसंबन्धाविरोधादाथर्छविहितैव विद्योच्यत इति ।
सवा होमाः सप्त सौर्यादयः शतौदनान्ता शतौदनान्ता आथर्वणिकानां त एकस्मिन्नेवार्थर्वणिकेऽग्नौ क्रियन्ते न त्रेतायाम् ॥३ ॥



३.३.१.४.

विद्यैकत्वं दर्शयति च ।
भूयोभूयो विद्यैकत्वस्य वेददर्शनाद्यत्रापि सगुणब्रह्मविद्यानां न साक्षाद्वेद एकत्वमाह तासामपि तत्प्रायपठितानां तद्विधानां प्रायदर्शनादेकत्वमेव ।
तथाह्यग्र्यप्राये लिखितं दृष्ट्वा भवेदयमग्र्य इति बुद्धिरिति ।
यच्च काठकादिसमाख्ययोपासनाभेद इति तदयुक्तम् ।
एता हि पौरुषेय्यः समाख्याः काटकादिप्रवचनयोगात्तासां शाखानां न तूपासनानाम् ।
नह्येताः काठादिभिः प्रोक्ता नच कठाद्यनुष्ठानमासामितरानुष्ठानेभ्यो विशेष्यते ।
नच काठप्रोक्तानिमित्तमात्रेण ग्रन्थे प्रवृत्तौ तद्योगाच्च कथञ्चिल्लक्षणयोपासनासु प्रवृत्तौ संभवन्त्यामुपासनाभिधानामप्यासां शक्यं कल्पयितुम् ।
नच तद्भेदाभेदौ ज्ञानभेदाभेदप्रयोजकौ, मा भूद्यथास्वमासामभेदाज्ज्ञानानामेकशाखागतानामैक्यम् ।
कठादिपुरुषप्रवचननिमित्ताश्चैताः समाख्याः कठादिभ्यः प्राक्नासन्निति तन्निबन्धनो ज्ञानभेदो नासीदिदानीं चास्तीति दुर्घटमापद्येत ।
तस्मान्न समाख्यातो भेदः ।
अभ्यासोऽपि नात्र भेदकः ।
युक्तं यदेकशाखागतो यजत्यभ्यासः समिदादीनां भेदक इति ।
तत्र हि विधित्वमौत्सर्गिकमज्ञातज्ञापनमप्रवृत्तप्रवर्तनं च कुप्येयाताम्ऽशाखान्तरे त्वध्येतृपुरुषभेदादेकत्वेऽपि नौत्स्रगिकविधित्वव्याकोप इति ।
अशक्तिरपि न भेदहेतुः स्वाध्यायोऽध्येतव्य इति स्वशाखायामध्ययननियमः ।
ततश्च शाखान्तरपरीयानर्थानन्येभ्यस्तद्विद्येभ्योऽधिगम्योपसंहरिष्यति ।
समाप्तिश्चैकस्मिन्नपि तत्संबन्धिनि समाप्ते तस्य व्यपदिश्यते ।
यथाध्वर्यवे कर्मणि ज्योतिष्टोमस्य समाप्ति व्यपदिशन्तिऽज्योतिष्टोमः समाप्तःऽ इति तस्मात्समाप्तिभेदोऽपि न साधनमुपासनाभेदस्य ।
तदेवमसति बाधके चोदनाद्यविशेषात्सर्ववेदान्तप्रत्ययानि कर्माणि तानि तान्येवेति सिद्धम् ॥४ ॥



३.३.२.५.

कञ्चिद्विशेषमाशङ्क्य पूर्वतन्त्रप्रसाधितम् ।
वक्ष्यमाणार्थसिद्ध्यर्थमर्थमाह रस सूत्रकृत् ॥
चिन्ताप्रयोजनप्रदर्शनार्थं सूत्रमुपसंहारोर्ऽथाभेदाद्विधिशेषवत्समाने च ।
अत्रैदमाशङ्कतेभवतु सर्वशाखाप्रत्ययमेकं विज्ञानं तथापि शाखान्तरोक्तानां तदङ्गान्तराणां न शाखान्तरोक्ते तस्मिन्नुपसंहारो भवितुमर्हति ।
तस्यैकस्य कर्मणो यावन्मात्रमङ्गजातमेकस्यां शाखायां विहितं ताव्नमात्रेणैवोपकारसिद्धेरधिकानपेक्षणात् ।
अपेक्षणे चाधिकमपि तत्र विधीयते ।
नच विहितम् ।
तस्माद्यथा नैमित्तिकं कर्म सकलाङ्गवद्विहितमपि अशक्तौ यावच्छक्यमङ्गमनुष्ठातुं तावन्मात्रजन्येनोपकारेणौपकृतं भवत्येवमिहाप्यङ्गान्तराविधानादेव भविष्यतीति ।
एवं प्राप्त उच्यतेसर्वत्रैकत्वे कर्मणः स्थिते गृहमेधीयन्यायेन नोपकारावच्छेदो युज्यते ।
नहि तदेव कर्म सत्तदङ्गमपेक्षते नापेक्षते चेति युज्यते ।
नैमित्तिके तु निमित्तानुरोधादवश्यकर्तव्ये सर्वाङ्गोपसंहारस्य सदातनत्वासंभवादुपकारावच्छेदः कल्प्यते ।
प्राकृतोपकारपिण्डे चोदकप्राप्ते आज्यभागविधानाद्गृहमेधीयेऽप्युपकारावच्छेदः स्यात् ।
इह तु शाखान्तरे कतिपयाङ्गविधानं तानि विधत्ते नेतराणि परिसंचष्टे ।
नच तदुपकारपिण्डे चोदकप्राप्ते आज्यभगवत्तन्मात्रविधानम् ।
तस्मात्तत्त्वेन कर्मणां सर्वाङ्गसङ्गम औत्सर्गिकोऽसति बलवति बाधके नापवदितुं युक्त इति ॥५ ॥



३.३.३.६.

अन्यथात्वं शब्दादिति चेन्नाविशेषात् ।
द्वया द्विप्रकाराः प्राजापत्या देवाश्चासुराश्च ।
ततः कानीयसा एव देवा ज्यायसा असुराः ।
शास्त्रजन्यया सात्त्विक्या बुद्ध्या संपन्ना देवाः ।
ते हि दीव्यन्त इति देवाः ।
शास्त्रयुक्त्यपरिकल्पितमतयस्तामसवृत्तिप्रधाना असुरा असुभिः प्राणैरनिन्द्रियैरगृहीतैस्तेषु तेषु विषयेषु रमन्त इत्यसुरा अत एव ते ज्यायांसः ।
यतोऽमी तत्त्वज्ञानवन्तः कानीयसास्तु देवाः ।
अज्ञानपूर्वकत्वात्तत्त्वज्ञानस्य ।
प्राणस्य प्रजापतेः सात्त्विकवृत्त्युद्भवस्तामसवृत्त्यभिभवः कदाचित् ।
कदाचित्तामसवृत्त्युद्भवोऽभिभवश्च सात्त्विक्या वृत्तैः ।
सेयं स्पर्धा ।
ते ह देवा ऊचुः, हन्त असुरान् यज्ञ उद्गीथेनात्ययाम असुरान् जयामास्मिन्नाभिचारिके यज्ञ उद्गीथलक्षणसामभक्त्युपलक्षितेनोद्गात्रेण कर्मणोति ।
ते ह वाचमूचुरित्यादिना संदर्भेण वाक्प्राणचक्षुःश्रोत्रमनसामासुरपाप्मविद्धतया निन्दित्वा अथ हेममासन्यमास्ये ऊवमासन्यं मुखान्तर्बिलस्थं मुख्यं प्राणं प्राणाभिमानवतीं देवतामूचुस्त्वं न उद्गायेति ।
तथेत्यभ्युपगम्य तेभ्य एव प्राण उदगायत्तेऽसुरा विदुरनेन प्राणेनोद्गात्रा नोऽस्मान् देवा अत्येष्यन्तीति ।
तमभिद्रुत्य पाप्मनाविध्यन्नसुरा यथाश्मानमृत्वा प्राप्य मृत्त्वाल्लोष्टो वा विध्वंसत एवं विध्वंसमाना विष्वञ्चोऽसुरा विनेशुः ।
तदेतत्संक्षिप्याह वाजसनेयक इति ।
तथा छान्दोग्येऽप्येतदुक्तमित्याह तथा छान्दोग्येऽपीति ।
विषयं दर्शयित्वा विमृशति तत्र संशय इति ।
पूर्वपक्षं गृह्णाति विद्यैकत्वमिति ।
पूर्वपक्षमाक्षिपति ननु न युक्तमिति ।
एकत्रोद्गातृत्वेनोच्यते प्राण एकत्र चोद्गानत्वेन क्रियाकर्त्रोश्च स्फुटो भेद इत्यर्थः ।
समाधत्ते नैष दोष इति ।
बहुतररूपप्रत्यभिज्ञा नादप्रत्यभिज्ञायमानं किञ्चिल्लक्षणया नेतव्यम् ।
न केवलं शाखान्तरे, एकस्यामपि शाखायां दृष्टमेतन्न च तत्र विद्याभेद इत्याह वाजसनेत्यकेऽपि चेति ।
बहुतररूपप्रत्यभिज्ञानानुग्रहाय चोमित्यनेनापि उद्गीथावयवेन उद्गीथ एव लक्षणीय इति पूर्वपक्षः ॥६ ॥



३.३.३.७.

न वा प्रकरणभेदात्परोवरीयस्त्वादिवत् ।
बहुतरप्रत्यभिज्ञानेऽपि उपक्रमभेदात्तनुरोधेन चोपसंहारवर्णनादेकस्मिन्वाक्ये तस्यैव चोद्गीथस्य पुनझपुनः संकीर्तनाल्लक्षणायां च छान्दोग्ये वाजसनेयके प्रमाणाभावाद्विद्याभेद इति राद्धान्तः ।
ओंकारस्योपास्यत्वं प्रस्तुत्य रसतमादिगुणोपव्याख्यानमोङ्कारस्य ।
ओंकार तथाहिभूतपृथिव्योषधिपुरुषवागृक्साम्नां पूर्वस्योत्तरमुत्तरं रसतया सारतयोक्तम् ।
तेषां सर्वेषां रसतम ओंकार उक्तश्छान्दोग्ये ।
नच विवक्षितार्थभेद इति ।
एकत्रोद्गीथोद्गातारावुपास्यत्वेन विवक्षितावेकत्र तदवयव ओंकार इति ।
तथा ह्यभ्युदयवाक्ये इति ।
एवं हि श्रूयतेऽविवा एतं प्रजया पशुभिरर्धयति वर्धयत्यस्य भ्रातृव्यं यस्य हविर्निरुप्तं पुरस्ताच्चन्द्रमा अभ्युदेति स त्रेधा तण्डुलान्विभजेद्ये मध्यमाः स्युस्तानग्नये दात्रे पुरोडाशमष्टाकपालं निर्वपेद्ये स्थिविष्ठास्तानिन्द्राय प्रदात्रे दधंश्चरुं ये क्षोदिष्ठास्तान् विष्णवे शिपिविष्टाय शृते चरुम्ऽ इति ।
तत्र संदेहःकिं कालाराधे यागान्तरमिदं चोद्यत उत तेष्वेव कर्मसु प्रकृतेषु कालापराधे निमित्ते देवतापनय इति ।
एष तावदत्र विषयःमावास्यायामेव दर्शकर्मार्थं वेदिक्रियाग्निप्रणयनक्रिया व्रतादिश्च यजमानसंस्कारः ।
दध्यर्थश्च दोहः ।
प्रतिपदि च दर्शकर्मप्रवृत्तिरित्यनुष्ठानक्रमस्तात्त्विकः ।
यस्य तु यजमानस्य कुतश्चिद्भमनिबन्धनाच्चतुर्दश्यामेवामावास्याबुद्धौ प्रवृत्तप्रयोगस्य चन्द्रमा अभ्युदीयते तत्रेदं श्रूयतेऽयस्य हविर्निरुप्तम्ऽ इति ।
तेन यजमानेनाभ्युदितेनामावास्यायामेव निमित्ताधिकारं परिसमाप्य पुरस्तदहरेव वेद्युद्धरणादिकर्म कृत्वा प्रतिपदि दर्शः प्रवर्तयितव्यः ।
तत्राभायुदये किं नैमित्तिकमिदं कर्मान्तरं दर्शाच्चोद्यत उत तस्मिन्नेव दर्शकर्मणि पूर्वदेवतापनयनेन देवनान्तरं विधीयत इति ।
तत्र हविर्भागमात्रश्रवणाच्चरुविधानसामर्थ्याच्च कर्मान्तरम् ।
यदि हि पूर्वदेवताभ्यो हवींषि विभजेदिति श्रूयते ततस्तान्येव हवींषि देवतान्तरेण युज्यमानानि न कर्मान्तरं गमयितुमर्हन्ति किन्तु प्रकृतमेव कर्म तद्धविष्कमपनीतपूर्तदेवताकं देवतान्तरयुक्तं स्यात् ।
अत्र पुनस्त्रेधा तण्डुलान् विभजेदिति हविष एव मध्यमादिक्रमेण विभागश्रवणादनपनीता हविषि पूर्वदेवता इति पूर्वदवतावरुद्धे हविषि देवतान्तरमलब्धावकाशं श्रूयमाणं कर्मान्तरमेव गोचरयेत् ।
अपिच प्राप्ते पूर्वस्मिन् कर्मणि दध्नस्तण्डुलानां चेन्द्रादिदेवता संबन्धश्च विधातव्यः ।
चरुत्वं चात्र विहितं नास्तीति तदपिव विधातव्यम् ।
तथा प्राप्ते कर्मण्यनेकगुणविधानाद्वाक्यं भिद्येत ।
कर्मान्तरं त्वपूर्वं शक्यमेकेनैव प्रयत्नेनानेकगुणविशिष्टं विधातुमिति निमित्ते कर्मान्तरमेव विधीयते ।
दर्शस्तु लुप्यते कालापराधादिति प्राप्त उच्यतेन कर्मान्तरम् ।
पूर्वदवतातो हविषो विभागपूर्वं निमित्ते देवतान्तरविधानात् ।
चर्वर्थस्य चार्थप्राप्तेः ।
भवेदेतदेवं यदा त्रेधा तण्डुलान् विभजेदिति तण्डुलानां त्रेधा विभागविधानपरमेतद्वाक्यं स्यादपि तु वाक्यान्तरप्राप्तं तण्डुलानां त्रेधात्वमनूद्य विभजेदित्येतावद्विधत्ते तत्र वाक्यान्यपनीते पूर्ववत्देवतासंबन्धे हविषस्तस्मिन्नेव कर्मण्यप्रत्यूहं देवतान्तरसंबन्धं विधातुं शक्नुवन्ति ।
तथाच द्रव्यमुखेन प्रकृतमुखप्रत्यभिज्ञानात्देवतान्तरसंबन्धेऽपि न कर्मान्तरकल्पनाभवितुमर्हति ।
ततश्च समाप्तेऽपि नैमित्तिकाधिकारसिद्ध्यर्थं तान्येव पुनः कर्माण्यनुष्ठेयानि ।
नच दधनि चरुमिति चरुसप्तम्यर्थयोर्विधानं तयोरप्यर्थप्राप्तत्वात् ।
प्रकृते हि कर्मणि तण्डुलपेषणप्रथनं पुरोडाशपाकादि दधिपयसी च प्राप्तानि तत्राभ्युदयनिमित्ते दधियुक्तानां पयोयुक्तानां च तण्डुलानां विभजेदिति वाक्येन पूर्वदेवतापनयं कृत्वा ये मध्यमा इत्यादिभिर्वाक्यैर्देवतान्तरसंबन्धः कृतः ।
नच प्रभूतधिपयः संसक्तैरल्पैस्तण्डुलैः पुरोडाशक्रिया संभवति ।
इति पुरोडाशनिवृत्तौ तदर्थस्य प्रथनस्यापि निवृत्तिरनिवृत्तस्तु पाकोऽपवादाभावात्तथा चार्थप्राप्तश्चोद्यते ।
भवतु वा अनेकवाक्यकल्पनम् ।
प्रकृताधिकारावगमबलादस्यापि न्याय्यत्वादिति ।
तस्मात्तदेवेदं कर्म न तु कर्मान्तरमिति सिद्धम् ।
पशुकामवाक्ये त्वपूर्वकर्मविधिरभ्युदयवाक्यसारूप्येऽपि ।
ऽयः पशुकामः स्यात्सोऽमावास्यामिष्ट्वा वत्सानपाकुर्याद्ये स्थविष्ठास्तानग्नये सनिमतेऽष्ठाकपालं निर्वपेद्ये मध्यमास्तान् विष्णवे शिपिविष्टाय शृते चरुं ये क्षोदिष्ठास्तनिन्द्राय प्रदात्रे दधंश्चरुम्ऽ इति ।
अत्र हि अमावास्यामिष्ट्वेति समाप्ते यागे पशुकामेष्टिविधानं नात्र पूर्वस्य कर्मणोऽननुवृत्तेर्यागान्तरविधिरिति युक्तम् ।
परोवरीयस्त्वादिवत् ।
यथोद्गीथोपासनासाम्येऽपि आदित्यगतहिरण्यश्मक्षुत्वादिगुणविशिष्टोद्गीथोपासनातः परोवरीयस्त्वगुणविशिष्टोद्गीथोपासना भिन्ना तद्वदिदमपीति ।
परस्मात्परो वराच्च वरीयानिति परोवरीयानुद्गीथः परमात्मरूपः संपन्नः ।
अत एव अनन्तः ।
परमात्मदृष्टिमुद्गीथे भवयितुम्ऽआकाशो ह्येवैभ्यो भूतेभ्यो ज्यायान्ऽ इत्याकाशशब्देन परमात्मानं निर्दिशति ॥७ ॥



३.३.३.८.

संज्ञातश्चेत्तदुक्तमस्ति तु तदपि ।
स्फुटतरे मेदावगमे संज्ञैकत्वं नाभेदसाधनमतिप्रसङ्गपातात् ।
अपिच श्रुत्यक्षरालोचनयां भेदप्रत्ययोऽन्तरङ्गश्चानपेक्षश्च ।
संज्ञैकत्वं तु श्रुतिबाह्यतया बहिरङ्गं च पौरुषेयतया सापेक्षं च ।
तस्मादुर्बलं नामेदसाधनायालमिति ॥८ ॥



३.३.४.९.

व्याप्तेश्च समञ्जसम् ।
अध्यासो नामेति ।
गौणी बुद्धिरध्यासः ।
यथा माणवकेऽनिवृत्तायामेव माणवकबुद्धिव्यापदेशवृत्तौ सिंहबुद्धिव्यपदेशवृत्तिः सिंहो माणवक इति, एवं प्रतिमायां वासुदेवबुद्धिर्नाम्नि च ब्रह्मबुद्धिस्तथोङ्काग उद्गीथबुद्धिव्यपदेशाविति ।
अपवादैकत्वविशेषणानि चोक्तानि ।
एकार्थेऽ

पि च शब्दद्वयप्रयोगो दृश्यते ।
यथा वैश्वदेव्यामिक्षा विज्ञानमानन्दम् ।
व्याख्यायां च पर्यायाणमपि सहप्रयोगो यथा सिन्धुरः करी पिकः कोकिल इति ।
विमृश्यानध्यवसायलक्षणं पक्षं गृह्णाति तत्रान्यतम इति ।

सिद्धान्तमाहैदमुच्यते व्याप्तेश्च ।
प्रत्यनुवाकं प्रत्यृचमुपक्रमे च समाप्तौ चोकारः सर्दवेदव्यापीति किङ्गतोऽयमोङ्कारस्तत्तदाप्यादिगुणविशिष्टस्तस्मै तस्मै कामावाप्त्यादिफलायोपास्यत्वेनाधिक्रियत इत्यपेक्षायामुद्गीथपदेनेति विशिष्यते ।
उद्गीथपदेनोकाराद्यवयवघटितसामभक्तिभेदाभिधायिना समुदायस्यावयवभावानुपपत्तेस्तत्संबन्धवयव ओंकारो लक्ष्यते, न पुनरोङ्कारेणावयविन उद्गीथस्य लक्षणा ।
ओंकारस्यैवोपरिष्टात्तु तत्तद्गुणविशिष्टस्य तत्तत्फलविशिष्टस्य चोपव्याख्यास्यमानत्वात् ।
दृष्टश्च समुदायशब्दोऽवयवे लक्षणया यथा ग्रामो दग्धः पटो दग्ध इति तदेकदेशदाहे ।
अध्यासे तु लक्षणा फलकल्पना च ।
तथाहि आप्त्यादिगुणकप्रणवोपासनादिदमुद्गीथतोपासनं प्रणवस्यान्यत् ।
नचात्राप्यादि उपासनेष्विव फलं श्रूयते ।
तस्मात्कल्पनीयम् ।
उद्गीथसंबन्धिप्रणवोपासनाधिकारपरे वाक्ये नायं दोषः ।
अपिच गौण्या वृत्तेर्लक्षणावृत्तिर्बलीयसी लाघवात् ।
लक्षणाया हि लक्षणीयपरत्वं पदस्य तस्यैव वाक्यार्थान्तर्भावात् ।
यथा गाङ्गायां घोष इति लक्ष्यमाणस्य तीरस्य वाक्यार्थेऽन्तर्भावोऽधिकरणतया ।
गौर्वाहीक इत्यत्र तु गोसंबन्धितीष्ठन्मूत्रपुरीषादिलक्षणया न तत्परत्वं गोशब्दस्य ।
अपितु तत्कक्षाध्यवसिततद्गुणयुक्तवाहीकपरत्वमिति गौण्या वृत्तेर्दुर्बलत्वं तदिदमुक्तंलक्षणायामपि त्विति ।
गौण्यपि वृत्तिर्लक्षणावयवत्वाल्लक्षणोक्ता ।
यद्यपि वैश्वदेवीपदमामिक्षायां प्रवर्तते तथाप्यर्थमेदः स्फुटतरः ।
आमिक्षापदं हि रूपेणामिक्षायां प्रवर्तते ।
वैश्वदेवीपदं तु तस्यामेव विश्वदेवविशिष्टायाम् ।
एवं हि विज्ञानान्दयोरपि स्फुटतरः प्रवृत्तिनिमित्तभेदः सत्यपि ब्रह्मण्यैकार्थ्ये ।
नच व्याख्यानमुभयोरपि प्रसिद्धार्थत्वाद्भिन्नार्थत्वाच्च ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥९ ॥



३.३.५.१०.

सर्वाभेदादन्यत्रेति ।
एवंशब्दस्य सन्निहितप्रकारभेदपरामर्शार्थत्वात्साक्षाच्छब्दोपस्थापितस्य च संनिधानाच्छाखान्तरगतस्य चानुक्रमतया(?) संनिधानाभावान्न कौषीतकिप्राणसंवादवाक्ये प्राणस्य वसिष्ठत्वादिभिर्गुणैरुपास्यत्वमपि तु ज्येष्ठत्रेष्ठत्वमात्रेणेति पूर्वः पक्षः ।
सिद्धान्तस्तुसत्यं संनिहितं परामृशति एवङ्कारो न तु शब्दोपात्तमात्रं संनिहितम् ।
किन्तु यच्छब्दाभिहितार्थनान्तरीयकतया प्राप्तं तदपि हि बुद्धौ संनिहितं संनिहितमेव ।
यथाऽयस्य पर्णमयी जुहूर्भवतिऽ इत्यव्यभिचारितक्रतुसमन्वयया जुह्वोपस्थापितः क्रतुः ।
तस्मादुपास्यफलप्रत्यभिज्ञानात्तदव्यभिचारिणः प्रकारभेदस्येहानुक्तस्यापि बुद्धौ संनिधानात्प्रकृतपरामर्शिनैवङ्कारेण परामर्शो युक्त इति सिद्धं कौषीतकिब्राह्मणगतेन तावदेवङ्कारेण शक्यते पराम्रष्टुम् ।
तथाप्यभ्युपेत्यापि ब्रूम इत्याशयवता भाष्यकृतोक्तं तथापि तस्मिन्नेव विज्ञाने वाजसनेयिब्राह्मणगतेनेति ।
श्रुतहानिरिति ।
केवलस्य श्रुतस्य हानिरितरसहितस्य चाक्षुतस्य कल्पना न चेत्यर्थः ।
अतिरोहितमन्यत् ॥१० ॥



३.३.६.११.

आनन्दादयः प्रधानस्य ।
गुणवदुपासनाविधानस्य वास्तवगुणव्याख्यानाद्विवेकार्थमिदमधिकरणम् ।
यथैकस्य ब्रह्मणः ।
संयद्वामत्वादयः सत्यकामादयश्च गुणा न संकीर्येरन् ।
एवामानन्दविज्ञानत्वादयो विभुत्वनित्यत्वादिभिर्गुणैः प्रदेशान्तरोक्तैर्न संकीर्येरन् ।
तत्संकरे वा संयद्वामत्वादयोऽपि सत्यकामादिभिः संकीर्येरन् ।
नहि ब्रह्मणो धर्मिणः सत्त्वे कश्चिद्विशेष इति पूर्वः पक्षः ।
राद्धान्तस्तु वास्तवविधेययोर्वस्तुधर्मतया चानुष्ठेयतया चाव्यवस्थाव्यवस्थे व्यवतिष्ठेते ।
वस्तुधर्मो हि यावद्वस्तु व्यवतिष्ठते ।
नासावेकत्रोक्तेऽन्यत्रानुक्तो नास्तीति शक्यं वक्तुम् ।
विधेयस्तु पुरुषप्रयत्नतन्त्रः पुरुषप्रयत्नश्च यत्र यावद्गुणविशिष्टे ब्रह्मणि चोदितः स तावत्येवावतिष्ठते नाविहितमपि गुणं चोतरीकर्तुमर्हति ।
तस्य विधितन्त्रत्वाद्विधेश्च व्यवस्थानात् ।
तस्मादानन्दविज्ञानादयो ब्रह्मतत्त्वात्मतयोक्ता यत्र यत्र ब्रह्म श्रूयते तत्र तत्रानुक्ता अपि लभ्यन्ते ।
संयद्वामादयश्चोपासनाप्रयत्नविधिविषया यथाविध्यवतिष्ठन्ते न तु यथावस्त्विति सिद्धम् ।
प्रियशिरस्त्वादीनां तूपास्यत्वमारोप्य न्यायो दर्शितः ।
तस्य (?) तु संयद्वामादिरुक्तः ।
मोदनमात्रं मोदः ।
प्रमोदः प्रकृष्टो मोदस्ताविमौ परस्परापेक्षावुपचयापचयौ ॥११ ॥



३.३.६.१२.

॥  १२ ॥


३.३.६.१३.

॥  १३ ॥


३.३.७.१४.

आध्यानाय प्रयोजनाभावात् ।
इन्द्रियेभ्यः परा ह्यर्था इति ।
किमत्र सर्वेषामेवार्थादीनां परत्वं प्रतिपादयिषितम्, आहो पुरुषस्यैव तत्प्रतिपादनार्थं चेतरेषां परत्वप्रतिपादनम् ।
तत्र प्रत्येकमर्थादिपरत्वप्रतिपादनश्रुतेः श्रूयमाणतत्तत्परत्वे च संभवति न तत्तदतिकर्मे सर्वेषामेकपरत्वाध्यवसानं न्याट्यम् ।
न च प्रयोजनाभावादसंभवः ।
सर्वेषामेव प्रत्येकं परत्वाभिधानस्याध्यानप्रयोजनत्वात् ।
तत्तदाध्यानानां च प्रयोजनवत्त्वस्मृतेः ।
तथाहि स्मृतिःऽदश मन्वन्तराणीह तिष्ठन्तीन्द्रियचिन्तकाः ।
भौतिकास्तु शतं पूर्णं सहस्रं त्वाभिमानिकाः ॥
बौद्धा दश सहस्राणि तिष्ठन्ति विगतज्वराः ।
पूर्णं शतसहस्रं तु तिष्ठन्त्यन्यक्तचिन्तकाः ।
पुरुषं निर्गुणं प्राप्य कालसंख्या न विद्यते ।
ऽ इति ।
प्रामाणिकस्य वाक्यभेदस्याभ्युपेयत्वात्प्रत्येकं तेषामर्थादीनां परत्वपराण्येतानि वाक्यानीति प्राप्तय उच्यतेइन्द्रियेभ्यः परा ह्यर्था इत्येष तावत्संदर्भो वस्तुतत्त्वप्रतिपादनपरः प्रतीयते नाध्यानविधिपरः ।
तदश्रुतेः ।
तदत्र यत्प्रत्यस्य साक्षात्प्रयोजनवत्त्वं दृश्यते तत्प्रत्ययपरत्वं सर्वेषाम् ।
दृष्टं च विष्णोः परमपदज्ञानस्य निखिलानर्थसंसारकारणाविद्योपशमः ।
तत्त्वज्ञानोदयस्य विपर्यासोपशमलक्षणत्वेत तत्र तत्र दर्शनात् ।
अर्थादिपरत्वप्रत्ययस्य तु न दृष्टमस्ति प्रयोजनम् ।
नच दृष्टे संभवति अदृष्टकल्पना न्याट्या ।
नच परमपुरुषार्थहेतुपरत्वे संभवति अवान्तरपुरुषार्थतोचिता ।
तस्माद्दृष्टप्रयोजनवत्त्वात्, पुरुषपरत्वप्रतुपादनार्थोऽयं संदर्भ इति गम्यते ।
किञ्चादरादप्ययमेवास्यार्थ इत्याह अपिच परप्रतिषेधेनेति ।
नन्वत्राध्यानविधिर्नास्ति तत्कथमुच्यते आध्यानायेत्यत आह आध्यानायेति ॥१४ ॥



३.३.७.१५.

आत्मशब्दाच्च ।
अनधिगतार्थप्रतिपादनस्वभावत्वाप्रमाणानां विशेषतश्चागमस्य, पुरुषशब्दवाच्यस्य चात्मनः स्वयं श्रुत्यैव दुरधिगमत्वावधारणाद्वस्तुतश्च दुरधिगमत्वादर्थादीनां च सुगमत्वात्तत्परत्वमेवार्थादिपरत्वाभिधानस्येत्यर्थः ।
श्रुतेराशयातिश इवाशयातिशयः ।
तत्तात्पर्यतेति यावत् ।
किञ्च श्रुत्यन्तरापेक्षिताभिधानादप्येवमेव ।
अर्थादिपरत्वे तु स्वरूपेण विवक्षिते नापेक्षितं श्रुतिराचष्टे इत्याह अपिच सोऽध्वनः पारमाप्नोतीति ॥१५ ॥



३.३.८.१६.

आत्मगृहीतिरितरवदुत्तरात् ।
श्रुतिस्मृत्योर्हि लोकसृष्टिः परमेश्वराधिष्ठिता परमेश्वरहिरण्यगर्भकर्तृकोपलब्धा सेयमिह महाभूतसर्गमनभिधाय प्राथमिकी लोकसृष्टिरुपलभ्यमानावान्तरेश्वरकार्या प्रागुत्पत्तेरात्मैकत्वावधारणं चावान्तरेश्वरसंबन्धितया गमयति ।
पारमेश्वरसर्गस्य महाभूताकाशादित्वादस्य च तद्वैपरीत्यात् ।
अस्ति हि तस्यैवैकस्य विकारान्तरापेक्षयाग्नत्वमस्ति चेक्षणम् ।
अपि चैतस्मिन्नैतरेयके पूर्वस्मिन्प्रकरणे प्रजापतिकर्तृकैव लोकसृष्टिरुक्ता ।
तदनुसारादप्येतदेव विज्ञायते ।
अपिच ताभ्यो गामानयदित्यादयश्च व्यवहारः श्रुत्योक्ता विशेषवत्स्वात्मपरमात्मषु प्रसिद्धाः ।
ततोऽप्यवान्तरेश्वर एव विज्ञायते ।
आत्मशब्दप्रयोगश्चात्रापि दृष्टस्तस्मादपरात्माभिलापोऽयमिति प्राप्त उच्यतिपरमात्मनो गृहीतिरिह यथा इतरेषु सृष्टिश्रवणेषुऽएतस्मादात्मन आकाशः संभूतःऽ इत्यादिषु ।
तस्मादुत्तरात्स ऐक्षतेतीक्षणपूर्वकस्रष्टृत्वश्रवणादात्मेत्यवधारणाच्च ।
एतदभिसंहितम्मुख्यं तावत्सर्गात्प्राक्केवलत्वमात्मपदत्वं स्रष्टृत्वं च परमेश्वरस्यात्र भवतः ।
तदसत्यामनुपपत्तौ नान्यत्र व्याख्यातुमुचितम् ।
नच महाभूतसृष्ट्यनभिधानेन लोकसृष्ट्यभिधानमनुपपत्तिबीजम् ।
आकाशपूर्विकायां वस्तुतो ब्रह्मणः सृष्टौ यथा क्कचित्तेजःपूर्वकसृष्ट्यभिधानं न विरुध्यतेऽएतस्मादात्मन आकाशः संभूतःऽ इति दर्शनात् ।
आकाशं वायुं सृष्ट्वेति हि तत्र पूरयितव्यमेवहापि महाभूतानि सृष्ट्वेति कल्पनीयम् ।
सर्वशाखाप्रत्ययत्वेन ज्ञानस्य श्रुतिसिद्व्यर्थमश्रुतोपलब्धौ यत्नवता भवितव्यं न पुनः श्रुते महाभूतादित्वे सर्गस्य शैथिल्यमादरणीयम् ।
अपिच स्वाध्यायविध्यधीनग्रहणो वेदराशिरध्ययनविध्यापादितप्रयोजनवदर्थमभिदधानो यथा यथा प्रयोजनाधिक्यमाप्नोति तथा तथानुमन्यतेतराम् ।
यथा चास्य ब्रह्मगोचरत्वे परमपुरुषार्थौपयिकत्वं नैवमन्यगोचरत्वे ।
तदिदमुक्तं योऽप्ययं व्यापारविशेषानुगम इति ।
नच लोकसर्गोऽपि हिरण्यगर्भव्यापारोऽपि तु तदनुप्रविष्टस्य परमात्मन इत्यत्रैवोक्तम् ।

तस्मादात्मैवाग्न इत्युपक्रमात्तद्व्यापारेण चेक्षणेन मध्ये परामर्शादुपरिष्टाच्च भेदजातं महाभूतैः सहानुकम्य ब्रह्मप्रतिष्ठत्वेन ब्रह्मण उपसंहाराद्ब्रह्माभिलापत्वमेवास्येति निश्चीयते ।
यत्र तु पुरुषविधादिश्रवणं तस्य भवेत्त्वन्यपरत्वं गत्यन्तराभावादिति सर्वमवदातम् ।
अपरः कल्पः ।
सदुपक्रमस्य संदर्भस्यात्मोपक्रमस्य च किमैकार्थ्यमाहोस्विदर्थभेदः ।
तत्र सच्छब्दस्याविशेषेणात्मनि चानात्मनि च प्रवृत्तेर्नात्मार्थत्वं किन्तु समस्तवस्त्वनुगतसत्तासामान्यार्थत्वं तथा चोपक्रमभेदाद्भिन्नार्थत्वम् ।
स आत्मा तत्त्वमसीति चोपसंहार उपक्रमानुरोधेन संपत्त्यर्थतया व्याख्येयः ।
तद्धि सत्सामान्यं परमात्मतया संपादनीयम् ।
तद्विज्ञानेन च सर्वविज्ञानं महासामान्यस्य सत्तायाः समस्तवस्तुविस्तारव्यापित्वादित्येवं प्राप्त उच्यतेआत्मगृहीतिर्वाजसनेयिनामिव छान्दोग्यानामप्युत्तरात्म आत्मा तत्त्वमसीति तादात्म्योपदेशात् ।
अस्तु तावदात्मव्यातिरिक्तस्य प्रपञ्चस्य सदसत्त्वाभ्यामनिर्वाच्यतया न सत्त्वं सत्त्वं त्वात्मधातोरेव तत्त्वेन निर्वाच्यत्वात्तस्मादात्मैव सन्निति ।
अभ्युपेत्याह ।
सच्छब्दस्य सत्तासामान्याभिधायित्वात्प्रतिव्यक्ति च तस्य प्रवृत्तेरात्मनि चान्यत्र च सच्छब्दप्रवृत्तेः संशये सत्युपसंहारानुरोधेन सदेवेत्यात्मन्येवावस्थाप्यते ।
नीतार्थोपक्रमानुरोधेन ह्युपसंहारवर्णना न पुनः संदिग्धार्थेनोपक्रमेणोपसंहारो वर्णनीयः ।
अपिच संपत्तौ फलं कल्पनीयम् ।
नच सामान्यमात्रे ज्ञाते विशेषज्ञानसंभवः ।
न खल्वाकाराद्वृक्षे ज्ञाते शिंशपादयस्तद्विशेषा ज्ञाता भवन्ति ।
तदेवमवधारणादि सर्वमनात्मार्थत्वे स्यादनुपपन्नमिति छान्दोग्यस्यात्मार्थत्वेमेवेति सिद्धम् ।
अत्र च पूर्वस्मिन् पूर्वपक्षे हिरण्यगर्भोपासना सिद्धान्ते तु ब्रह्मभावनेति ॥१६ ॥



३.३.८.१७.

॥  १७ ॥


३.३.९.१८.

कार्याख्यानादपूर्वम् ।
विषयमाह छान्दोगा वाजसनेयिनश्चेति ।
अननं प्राणनमनः प्राणः तं प्राणमनग्नं कुर्वन्तः ।
अनग्नताचिन्तनमिति ।
मन्यन्त इति मननं ज्ञानं तद्व्यानपर्यन्तमिति चिन्तनमुक्तम् ।
संशयमाह तत्किमिति ।
खुररवमात्रेणापातत उभयविधानपक्षं गृहीत्वा मध्यमं पक्षमालम्बते पूर्वपक्षी अथवाचनमेवेति ।
यद्येवमनग्नतासंकीर्तनस्य किं प्रयोजनमित्यत आह तस्यैव तु स्तुत्यर्थमिति ।

अयमभिसन्धिःयद्यपि स्मार्तं प्रायत्यार्थमाचमनमस्ति तथापि प्राणोपासनप्रकरणेऽविधानात्तदङ्गत्वेनाप्राप्तमिति विधानमर्थवद्भवति, अनृतवदनप्रतिषेध इव स्मार्ते ज्योतिष्टोमप्रकरणे समाम्नातो नानृतं वदेदिति प्रतिषेधो ज्योतिष्टोमाङ्गतयार्थवानिति ।
राद्धान्तनमाह एवं प्राप्त इति ।
चोदयति नन्वियं श्रुतिरिति ।
परिहरति नेति ।
तुल्यार्थयोर्मूलमूलिभावो नातुल्यार्थयोरित्यर्थः ।
अभिप्रायस्थं पूर्वपक्षबीजं निराकरोति न चेयं श्रुतिरिति ।
क्रत्वर्थपुरुषार्थयोरनृतवदनप्रतिषेधयोर्युक्तमपौनरुक्तम् ।
इह तु स्मार्तमाचमनं सकलकर्माङ्गतया विहितं प्राणोपासनाङ्गमपीति व्यापकेन स्मार्तेनाचमनविधिना पुनरुक्तत्वादनर्थकम् ।
नच स्मार्तस्यानेन पौनरुक्यं तस्य च व्यापकत्वादेतस्य च प्रतिनियविषयत्वादिति ।
मध्यमं पक्षमपाकृत्य प्रथमपक्षमपाकरोति अत एव च नोभयविधानम् ।
युक्त्यन्तरमाह उभयविधाने चेति ।
उपसंहरति तस्मात्प्राप्तमेवेति ।
न चायमनग्नतावाद इति ।
स्तोतव्याभावे स्तुतिर्नोपपद्यत इत्यर्थः ।
अपिच मानान्तरप्राप्तेनाप्राप्तं विधेयं स्तूयेत ।
न चानग्नतासंकल्पोऽन्यतः प्राप्तो यतः स्तावको भवेत् ।
न चाचमनमन्यतोऽप्राप्तं येन विधेयं सत्स्तूयेतेत्याह स्वयं चानग्नतासंकल्पस्येति ।
अपि चैकस्य कर्मण एकार्थतैवेत्युचितं तस्य बलवत्प्रमाणवशादनन्यगतित्वे सत्यनेकार्थता कल्प्यते ।
संकल्पे तु कर्मान्तरे विधीयमाने नायं दोष इत्याह न चैवं सत्येकस्याचमनस्येति ।
अपिच दृष्टिचोदनासाहच४ आद्दृष्टिचोदनैव न्याट्या न चाचमनचोदनेत्याह अपिच यदिदं किञ्चेति ।
यथा हि श्वादिमर्यादस्यान्नस्यात्तुमशक्यत्वादन्नदृष्टिश्चोद्यते एवमिहाप्यपां परिधानासंभवाद्दृष्टिरेव चोद्यत इत्यन्नदृष्टिविधिसाहचर्याद्गम्यते ।
अशब्दत्वं च यद्यपि दृष्ट्यभ्यवहारयोस्तुल्यं तथापि दृष्टिः शाब्ददृश्यनान्तरीयकतया साक्षाच्छब्देन क्रियमाणोपलभ्यते ।
अभ्यवहारस्त्वध्याहरणीयः कथञ्चिद्योग्यतामात्रेणेति विशेषः ।
किञ्च छान्दोग्यानां वाजसनेयिनां चाचमने प्रायेणाचामन्तीति वर्तमानापदेशः एवं यत्रापि विधिविभक्तिस्तत्रापि जर्तिलयवाग्ववा वा जुहुयादितिवद्विधित्वमविवक्षितम् ।
मन्यन्त इति त्वत्प्राप्तार्थत्वात्समिधो यजतीत्यादिवद्विधिरेवेत्याहअपिचाचामन्तीति ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥१८ ॥


३.३.१०.१९.

समान एवं चाभेदात् ।
इहाभ्यासाधिकरणन्यायेन पूर्वः पक्षः ।
द्वयोर्विद्याविध्योरेकशाखागतयोरगृह्ममाणविशेषतया कस्य कोऽनुवाद इति विनिश्चयाभावादज्ञातज्ञापनाप्रवृत्तप्रवर्तनारूपस्य च विधित्वस्य स्वरससिद्धेरुभयत्रोपसनाभेदः ।
नच गुणान्तरविधानायैकत्रानुवाद उभयत्रापि गुणान्तरविधानोपलब्धेर्विनिगमनाहेत्वभावात्समानगुणानभिधानप्रसङ्गाच्च ।
तस्मात्समिधो यजतीत्यादिवदभ्यासादुपासनाभेद इति प्राप्त उच्यतेऐककर्म्यमेकत्वेन प्रत्यभिज्ञानात् ।
न चागृह्यमाणविशेषता ।
तत्र भूयांसो गुणा यस्य कर्मणो विधीयन्ते तत्र तस्य प्रधानस्य विधिरितरत्र तु तदनुवादेन कतिपयगुणविधिः ।
यथा यत्र छत्रचामरपताकाहास्तिकाश्चीयशक्तिकयाष्टीकधानुष्ककार्पाणिकप्रासिकपदातिप्रचयस्तत्रास्ति राजेति गम्यते न तु कतिपयगजवाजिपदातिभाजि तदमात्ये, तथेहापि ।
न चैकत्र विहितानां गुणानामितरत्रोक्तिरन्रथिका प्रत्यभिज्ञानदार्ढ्यार्थत्वात् ।
अस्तु वास्मिन्नित्यानुवादो नह्यनुवादानामवश्यं सर्वत्र प्रयोजनवत्त्वम् ।
अनुवादमात्रस्यापि तत्र तत्रोपलब्धेः ।
तस्मात्तदेव बृहदारण्यकेऽप्युपासनं तद्गुणेनोपसंहारादिति सिद्धम् ॥१९ ॥



३.३.११.२०.

संबन्धादेवमन्यत्रापि ।
यद्येकस्यामपि शाखायां तत्त्वेन प्रत्यभिज्ञानादुपासनस्य तत्र विहितानां धर्माणां संकरः ।
तथा सति सत्यस्यैकसस्याबेदान्मण्डलद्वयवर्तिन उपनिषदोरपि संकरप्रसङ्गात् ।
तस्येति च प्रकृतपरामर्शित्वाद्भेदः ।
सत्यस्य च प्रधानस्य प्रकृतत्वादधिदैवमित्यस्य विशेषणतयोपसर्जनत्वेनाप्रस्तुत्वात्प्रस्तुतस्य च सत्यस्याभेदात्पूर्ववद्गुणसंकरः ॥२० ॥



३.३.११.२१.

इति प्राप्त उच्यते न वा विशेषात् ।
सत्यं यत्र स्वरूपमात्रसंबन्धो धर्माणां श्रूयते तत्रैवं स्वरूपस्य प्रत्यभिज्ञायमानत्वात्तन्मात्रसंबन्धित्वाच्च धर्माणाम् ।
यत्र तु सविशेषणं प्रधानमवगम्यते तत्र सविशेषणस्यैव तस्य धर्माभिसंबन्धो न निर्विशेषणस्य नाट्यन्यविशेषणसहितस्य ।
नहि दण्डिनं पुरुषमानयेत्युक्ते दम्डरहितः कमण्डलुमानानीयते ।
तस्मादधिदैवं सत्यस्योपनिषदुक्ता न तस्यैवाध्यात्मं भवितुमर्हति ।
यथा चाचार्यस्य गच्छतोऽनुगमनं विहितं न तिष्ठतो भवति, तस्मान्नोपनिषदोः संकरः किन्तु व्यवस्थितिः ।
तदिदमुक्तंस्वरूपानपायादिति ॥२१ ॥



३.३.११.२२.

दर्शयति च ।
अतिदेशादप्येवमेव तत्त्वे हि नातिदेशः स्यादिति ॥२२ ॥



३.३.१२.२३.

संभृतिद्युव्याप्त्यपि चातः ।
ऽब्रह्मज्येष्ठा वीर्या संभृतानि ब्रह्माग्ने ज्येष्ठं दिवमाततान ।
ब्रह्म भूतानां प्रथमं तु जज्ञे तेनार्हति ब्रह्मणा स्पर्धितुं कः ।
ऽ ब्रह्म ज्येष्ठं येषां तानि ब्रह्मज्येष्ठा जज्ञे आस ।
यद्यपि तासु तासु शाण्डिल्यादिविद्यास्वायतनभेदपरिग्रहेणाध्यत्मिकायतनत्वं संभृत्यादीनां गुणानामाधिदैकत्वमित्यायतनभेदः प्रतिभाति, तथापि ज्यायान् दिव इत्यादिना संदर्भेणाधिदैविकविभूतिप्रत्यभिज्ञानात्षोडशकलाद्यासु च विद्यास्वायतनाश्रवणादन्ततो ब्रह्माश्रयतया साम्येन प्रत्यभिज्ञासंभवात्संबृत्यादीनां गुणानां शाण्डिल्यादिविद्यासु षोडशकलादिविद्यासु चोपसंहार इति पूर्वः पक्षः ।
राद्धान्तस्तुमिथः समानगुणश्रवणं प्रत्यभिज्ञाय यद्विद्या अपूर्वानपि तत्राश्रुतान्गुणानुपसंहारयति न त्विह संभृत्यादिगुणकब्रह्मविद्यायं शाण्डिल्यादिविद्यागतगुणश्रवणमस्ति ।
या तु काचिदाधिदैविकी विभूतिः शाण्डिल्यादिविद्यायं श्रूयते तस्मास्तत्प्रकरणाधीनत्वात्तावन्मात्रं ग्रहीष्यते नैतावन्मात्रेण संभृत्यादीननुक्रष्टुमर्हति ।
तत्रैतत्प्रत्यभिज्ञानाभावादित्युक्तम् ।
ब्रह्मा श्रयत्वेन तु प्रत्यभिज्ञानसमर्थमतिप्रसक्तम् ।
भूयसीनामैक्यप्रसङ्गात् ।
तदिदमुक्तं संभृत्यादयस्तु शाण्डिल्यादिवाक्यगोचराश्चेति ।
तस्मात्संभृतिश्च द्युव्याप्तिश्च तदिदं संभृतिद्युव्याप्त्यपि चातः प्रत्यभिज्ञानाभावान्न शाण्डिल्यादिविद्यासूपसंह्रियत इति सिद्धम् ॥२३ ॥



३.३.१३.२४.

पुरुषविद्यायमित्र चेतरेषामनाम्नानात् ।
पुरुषयज्ञत्वमुभयत्राप्यविशिष्टम् ।
नच विदुषो यज्ञस्येति न सामानाधिकरण्यसंभवः ।
यज्ञस्यात्मेत्यात्मशब्दस्य स्वरूपवचनत्वात् ।
यज्ञस्य स्वरूपं यजमानस्तस्य च चेतनत्वाद्विदुष इति सामानाधिकरण्यसंभवः ।
तस्मात्पुरुषयज्ञत्वाविशेषान्मरणावभृथत्वादिसामान्याच्चैकविद्याध्यवसाने उभयत्र उभयधर्मोपसंहार इति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्त उच्यते यादृशं ताण्डिनां पैङ्गिनां च पुरुषयज्ञसंपादनं तदायुषश्च त्रेधा व्यवस्थितस्य सवनत्रयसंपादनम् ।
अशिशिषादीनां च दीक्षादिभावसंपादनं नैवं तैत्तिरीयाणाम् ।
तेषां न तावत्पुरुषे यज्ञसंपत्तिः ।
नह्यात्मा यजमान इत्यत्रायमात्मशब्दः स्वरूपवचनः ।
नहि यज्ञस्वरूपं यजमानो भवति ।
कर्तृकर्मणोरभेदाभावात् ।
चेतनाचेतनयोश्चैक्यानुपपत्तेः यज्ञकर्मणोश्चाचेतनत्वात् ।
यजमानस्य चेतनत्वात् ।
आत्मनस्तु चेतनस्य यजमानत्वं च विद्वत्त्वं चोपपद्यते ।
तथा चायमर्थःेवं विदुषः पुरुषस्य यः संबन्धी यज्ञः तस्य संबन्धितया यजमान आत्मा तथा चात्मनो यजमानत्वं च विद्वत्संबन्धिता च यज्ञस्य मुख्ये स्यातामितरछात्मशब्दस्य स्वरूपवाचित्वे विदुषो यज्ञस्येति च यजमानो यज्ञस्वरूपमिति च गौणे स्याताम् ।
नच सत्यां गतौ तद्युक्तम् ।
तस्मात्पुरुषयज्ञता तैत्तिरीये नास्तीति तया तावन्न साम्यम् ।
नच पत्नीयजमानवेदविद्यादिसंपादनं तैत्तिरीयाणामिवि ताण्डिनां पैङ्गिनां वा विद्यते सवनसंपत्तिरप्येषां विलक्षणैव ।
तस्माद्भूयो वैलक्षण्ये सति न किञ्चिन्मात्रसालक्षण्याद्विद्यैकत्वमुचितमतिप्रसङ्गात् ।
अपिच तस्यैवं विदुष इत्यनुवादश्रुतौ सत्यामनेकार्थविधाने वाक्यभेददोषप्रसक्तिरित्यर्थः ।
अपि चेयं पैङ्गिनां ताण्डिनां च पुरुषयज्ञविद्याफलान्तरयुक्ता स्वतन्त्रा प्रतीयते ।
तैत्तिरीयाणां तु एवंविदुष इति श्रवणात्पूर्वोक्तपरामर्शात्तत्फलत्वश्रुतेश्च पारतन्त्र्यम् ।
नच स्वतन्त्रपरन्त्रयोरैक्यमुचितमित्याहअपिच ससंन्यासामात्मविद्यामिति ।
उपसंहरतितस्मादिति ॥२४ ॥



३.३.१४.२५.

वेधाद्यर्थभेदात् ।
विचारविषयं दर्शयति आथर्वणिकानामिति ।
आथर्वणिकाद्युपनिषदारम्भे ते ते मन्त्रास्तानि तानि च प्रवर्ग्यादीति कर्माणि समम्नातीनि ।
संशयमाह किमिम इति ।
पूर्वपक्षं गृह्णाति उपसंहार एवैषां विद्यास्विति ।
सफला हि सर्वा विद्या आम्नातास्तत्सन्निधौ मन्त्राः ।
कर्माणि च समाम्नातानिऽफलवत्सन्निधाफलं तदङ्गम्ऽ इति न्यायाद्विद्याङ्गाभावेन विज्ञायन्ते ।
चोदयति नन्वेषामिति ।
नह्यत्र श्रुतिलिङ्गवाक्यप्रकरणस्थानसमाख्यानानि सन्ति विनियोजकानि प्रमाणानि, नहि यथा दर्शपूर्णमासावारभ्य समिदादयः समाम्रातास्तथा काञ्चिद्विद्यामारभ्य मन्त्रा वा कर्माणि वा समाम्रातानि ।
न चासति सामान्यसंबन्धे संबन्धिसंनिधानमात्रात्तादर्थ्यसंभवः ।
नच श्रुतस्वाङ्गपरिपूर्णा विद्या एतानाकाङ्क्षितुमर्हति येन प्रकरणापदितसामान्यसंबन्धानां संनिधिर्विशेषसंबन्धाया भवेदित्यर्थः ।
समाधत्ते बाढमनुपलभमाना अपीति ।
मा नाम भूत्फलवतीनां विद्यानां परिपूर्णाङ्गानामाकाङ्क्षा ॥
मन्त्राणां तु स्वाध्यायविध्यापादितपुरुषार्थभावनां कर्मणां च प्रवर्ग्यादीनां स्वविध्यापादितपुरुषार्थभावानां पुरुषाभिलषितमाकाङ्क्षतां संनिधानादन्यताराकाङ्क्षानिबन्धो रक्तपटन्यायेन संबन्धः ।
तत्रापि च विद्यानां फलवत्त्वात्तादर्थ्यमफलानां मन्त्राणां कर्मणां च ।
नच प्रवर्ग्यादीनां पिण्डपितृयज्ञवत्स्वर्गः कल्पनास्पदं, फलवत्संनिधानेन तदवरोहात् ।
अनुमास्यामहे संनिधिसामार्थ्यादिति ।
इदं खलु निवृत्ताकाङ्क्षाया विद्यायाः संनिधाने श्रुतमनाकाङ्क्षाया साकाङ्क्षस्यापि संबद्धुमसामर्थ्यात्तस्या अप्याकाह्क्षामुत्थापयति ।
उत्थाप्य चैकवाक्यतामुपैति ।
असमर्थस्य चोपकारकत्वानुपपत्तेः प्रकरणिनं प्रति उपकारसामर्थ्यमात्मनः कल्पयति ।
नच सत्यपि सामर्थ्ये तत्र श्रुत्या अविनियुक्तं सदङ्गतामुपगन्तुमर्हतीत्यनया परम्परया संनिधिः श्रुतिमर्थापत्त्या कल्पयति ।
आक्षिपति ननु नैषां मन्त्राणामिति ।
प्रयोगसमवेतार्थप्रकाशनेन हि मन्त्राणामुपयोगो वर्णितःऽअविशिष्टस्तु वाक्यार्थःऽ इत्यत्र ।
नच विद्यासंबद्धं कञ्चनार्थं मन्त्रेषु प्रतीमः ।
यद्यपि च प्रवर्ग्यो न किञ्चिदारभ्य श्रूयते तथापि वाक्यसंयोगेन क्रतुसंयोगेन क्रतुसंबन्धं प्रतिपद्यते ।
ऽपुरस्तादुपसदां प्रवर्ग्येण प्रचरन्तिऽ इति ।
उपसदां जुहूवदव्यभिचरितक्रतुसंबन्धत्वात् ।
यद्यपि ज्योतिष्टोमविकृतावपि सन्त्युपसदस्तथापि तत्रानुमानिक्यो ज्योतिष्टोमे तु प्रत्यक्षविहितास्तेन शीघ्रप्रवृत्तितया ज्योतिष्टोमाङ्गतैव वाक्येनावगम्यते ।
अपिच प्रकृतौ विहितस्य प्रवर्ग्यस्य चोदकेनोपसद्वत्तद्विकृतावपि प्राप्तिः ।
प्रकृतौ वा अद्विरुक्तत्वादिति न्यायाज्ज्योतिष्टोमे एव विधानमुपसदा सह युक्तं, तदेतदाह कथं च प्रवर्ग्यादिति ।
संनिधानादर्थविप्रकर्षेण वाक्यं बलीय इति भावः ।
समाधत्ते नैष दोषः ।
सामर्थ्ये तावदिति ।
यथाऽअग्नये त्वा जुष्टं निर्वपामिऽ इति मन्त्रे अग्नये निर्वपामिति पदे कर्मसमवेतार्थप्रकाशके ।
शिष्टानां तु पदानां तदेकवाक्यतया यथाकथञ्चिद्व्याख्यानमेवमिहापि हृदयपदस्योपासनायां समवेतार्थत्वात्तदनुसारेण तदेकवाक्यतापन्नापि पदान्तराणि गौण्या लक्षणया च वृत्त्या कथञ्चिन्नेयानीति नासमवेतार्थता मन्त्राणाम् ।
नच मन्त्रविनियोगो नोपासनेषु दृष्टो येनात्यन्तादृष्टं कल्प्यत इत्याह दृष्टश्चोपासनेष्विति ।
यद्यपि वाक्येन बलीयसा संनिधिर्दुर्बलो बाध्यते तथापि विरोधे सति ।
न चोहास्ति विरोधः ।
वाक्येन विनियुक्तस्यापि ज्योतिष्टोमे प्रवर्ग्यस्य संनिधिना विद्यायामपि विनियोगसंभवात् ।
यथाऽब्रह्मवर्चसकामो बृहस्पतिसवेन यजेतऽ इति ब्रह्मवर्चसफलोऽपि बृहस्पतिसवो वाजपेयाङ्गत्वेन चोद्यतेवाजपेयेनेष्ट्वा बृहस्पतिसवेन यजेतेति ।
अत्र हि क्त्वः समानकर्तृकत्वमवगम्यते धातुसंबन्धे प्रत्ययविधानात् ।
धात्वर्थान्तरसंबन्धश्च कथं च समानः कर्ता स्यात् ।
यद्यकः प्रयोगो भवेत् ।
प्रयोगाविष्टं हि कर्तृत्वम् ।
तच्च प्रयोगभेदे कथमेकम् ।
तस्मात्समानकर्तृकत्वादेकप्रयोगत्वं वाजपेयबृहस्पतिसवयोर्धात्वर्थान्तरसंबन्धाच्च ।
नच गुणप्रधानभावमन्तरेणैकप्रयोगता संबन्धश्च तत्रापि वाजपेयस्य प्रकरणे समाम्नानाद्वाजपेयः प्रधानम् ।
अङ्गं बृहस्पतिसवः ।
नचऽदर्शपूर्णमासाभ्यामिष्ट्वा सोमेन यजेतऽ इत्यत्राङ्गप्रधानभावप्रसङ्गः ।
नह्येतद्वचनं कस्यचिद्दर्शपूर्णमासम्य सोमस्य वा प्रकरणे समाम्नातम् ।
तथाच द्वयोः साधिकारतया अगृह्यमाणविशेषतया गुणप्रधानभावं प्रति विनिगमनाभावेनाधिष्ठानमात्रविवक्षया लाक्षणिकं समानकर्तृकत्वमित्यदोषः ।
यदि तु कस्याञ्चिच्छाख्यायामारभ्याधीतं दर्शपूर्णमासाभ्यामिष्ट्वेति ।
तथाप्यनारभ्याधीतस्यैवारभ्याधीते प्रत्यभिज्ञानमिति युक्तम् ।
तथा सति द्वयोरपि पृथगधिकारतया प्रतीतं समप्रधानत्वमत्यक्तं भवेदितरथा तु गुणप्रधानभावेन तत्त्यागो भवेत् ।
तस्मात्कालार्थोऽयं संयोग इति सिद्धम् ।
सिद्धान्तमुपक्रमते एवं प्राप्त इति ।
हृदयं प्रविध्येत्ययं मन्त्रः स्वरसतस्तावदाभिचारिककर्मसमवेतं सकलैरेव पदैरर्थमभिदधदुपलभ्यते तदस्याभिधानसामर्थ्यलक्षणं लिङ्गं वाक्यप्रकरणाभ्यां क्रमाद्बलीयोभ्यामपि बलवत्किमङ्ग पुनः क्रमात्, तस्माल्लिङ्गेन संनिधिमपोद्याभिचारिककर्मशेषत्वमेवापाद्यते ।
यद्यपि चोपासनासु हृदयपदमात्रस्य समवेतार्थत्वम् ।
तथापि तदितरेषां सर्वेषामेव पदानामसमवेतार्थत्वम् ।
आभिचारिके तु कर्मणि सर्वेषामर्थसमवाय इति किमेकपदसमवेतार्थता करिष्यति ।
नच संनिध्युपगृहीयासूपासनासु मन्त्रमवस्थापयतीति युक्तम् ।
हृदयपदस्याभिचारेऽपि समवेतार्थस्येतरपदैकवाक्यतापन्नस्य वाक्यप्रमाणसहितस्याभिचारिकात्कर्मणः संनिधिनाचालयितुमशक्यत्वादेवंऽदेव सवितः प्रसुव यज्ञम्ऽ इत्यादेरपि यज्ञप्रसवलिङ्गस्य यज्ञङ्गत्वे सिद्धे जघन्यो विद्यासंनिधिः किं करिष्यति ।
एवमन्येषामपि श्वेताश्व इत्येवमादीनां केषाञ्चिल्लिङ्गेन केषाञ्चिच्छुत्या केषाञ्चित्प्रमाणान्तरेणप्रकरणेनेति ।
कस्मात्पुनः संनिधिर्लिङ्गादिभिर्वाध्यते इत्यत आह दुर्बलो हि संनिधिरिति ।
प्रथमतन्त्रगतोर्ऽथः स्मार्यते ।
तत्र तु श्रुतिलिङ्गयोः समवाये समानविषयत्वलक्षणे विरोधे किं बलीय इति चिन्ता ।
अत्रोदाहरणमस्त्यैन्द्री ऋक्ऽकदाचनस्तरीरसि नेन्द्रऽ इत्यादिका श्रुतिर्विनियोकीऽऐन्द्रया गार्हपत्यमुपतिष्ठतेऽ इति ।
अत्र हि सामर्थ्यलक्षणाल्लिङ्गादिन्द्रे विनियोगः प्रतिभाति ।
श्रुतेश्च गार्हपत्यमिति द्वितीयातो गार्हपत्यस्य शेषित्वमैन्द्रियेति चतृतीयाश्रुतेरैन्द्या ऋचः शेषत्वमवगम्यते ।
यद्यपि गार्हपत्यमिति द्वितीयाश्रुतेराग्नेयीमृचं प्रति गार्हपत्यस्य शेषित्वेनोपपत्तेः ।
यद्यपि चैन्द्रयेति च तृतीयाश्रुतेरैन्द्रया इन्द्रं प्रति शेषत्वनोपपत्तेरविरोधः ।
पदान्तरसंबन्धे तु वाक्यस्यैव लिङ्गेन विरोधो न तु श्रुतेः ।
तत्र च विपरीतं बलाबलम् ।
तथापि श्रुतिवाक्ययो रूपतो व्यापारभेदाददोषः ।
द्वितीयातृतीयाश्रुती हि कारकविभक्तितया क्रियां प्रति प्रकृत्यर्थस्य कर्मकरणभावमवगमयत इति विनियोजिके ।
क्रियां प्रति हि कर्मणः शेषित्वं करणस्य च शेषत्वमिति हि विनियोगः ।
पदान्तरानपेक्षे च क्रियां प्रति शेषशेषित्वे श्रुतिमात्रात्प्रतियेते इति श्रौते ।
सोऽयं श्रुतितिः सामान्यावगतो विनियोगः पदान्तरवशाद्विशेषेऽवस्थाप्यते ।
सोऽयं विशिषणविशेष्यभावलक्षणः संबन्धो वाक्यगोचरः, शेषशेषिभावस्तु श्रौतः,

तस्माद्वाक्यलभ्यं विशिषमपेक्ष्य श्रौतः शेषशेषिभावो लिङ्गेन विरुध्यत इति श्रुतिलिङ्गविरोधे किं लिङ्गानुगुणेन गार्हत्वमिति द्वितीयाश्रुतिः सप्तम्यर्थे व्याख्यायतां गार्हपत्यसमीपे ऐन्द्रयेन्द्र उपस्थेय इति ।
आहो श्रुत्यनुगुणतया लिङ्गं व्याख्ययताम् ।
प्रभवति हि स्वोचितायां क्रियायां गार्हपत्य इतीन्द्र इन्दर्तेरैश्वर्यवचनत्वादिति ।
किं तावत्प्राप्तं श्रुतेर्लिङ्गं बलीय इति ।
नो खलु यत्रासमर्थं तच्छुतिसहस्रेणापि तत्र विनियोक्तुं शक्यते ।
यथा अग्निना सिञ्चेत्पाथसा दहेदिति ।
तस्मात्सामर्थ्यं पुरोधाय श्रुत्या विनियोक्तव्यम् ।
तच्चास्या ऋचः प्रमाणान्तरतः शब्दतश्च इन्द्रे प्रतीयते ।
तथाहिविदितपदतदर्थः कदाचनेत्यृचः स्पष्टमिन्द्रमवगच्छति, शब्दाच्चैन्द्रयेत्यतः ।
तस्माद्दारुदहनस्येव दहनस्य सलिलदहने विनियोगो गार्हपत्ये विनियोग ऐन्द्रयाः ।
नच श्रुत्यनुरोधाज्जघन्यामास्थाया वृत्तिं सामर्थ्यकल्पनेति साम्प्रतम् ।
समर्थ्यस्य पूर्वभावितया तदनुरोधेनैव श्रुतिव्यवस्थापनात् ।
तस्मादैन्द्रयेन्द्र एव गार्हपत्यसमीप उपस्थातव्य इति प्राप्तेऽभिधीयतेऽलिङ्गज्ञानं पुरोधाय न श्रुतेर्विनयोक्तृता ।
श्रुतिज्ञानं पुरोधाय लिङ्गं तु विनियोजकम्ऽ ।
यदि हि सामर्थ्यमवगम्य श्रुतेर्विनियोगमवधारयेत्प्रमाता ततः श्रुतेर्विनियोगं प्रति लिङ्गज्ञानापेक्षत्वाद्दुर्बलत्वं भवेत् ।
न त्वेतदस्ति ।
श्रुतिर्विनियोगाय समर्थ्यमपेक्षते नापेक्षते सामर्थ्यविज्ञानम् ।
अवगते तु ततो विनियोगे नासमर्थस्य स इति तन्निर्वाहाय सामर्थ्यं कल्प्यते ।
तच्छुतिविनियोगात्पूर्वमस्ति सामर्थ्यम् ।
न तु पूर्वमगम्यते ।
विनियोगे तु सिद्धे तदन्यथानुपपत्त्या पश्चात्प्रतीयत इति श्रुतिविनियोगात्पराचीना सामर्थ्यप्रतीतिस्तदनुरोधेनावस्थापनीया ।
लिङ्गं तु न स्वतो विनियोजकमपि तु विनियोकीं कल्प्यित्वा श्रुतिम् ।
तथाहिन स्वरसतो लिङ्गादनेनेन्द्र उपस्थातव्य इति प्रतीयते, किन्त्वीदृगिन्द्र इति तस्य तु प्रकरणाम्नानसामर्त्यात्सामान्यतः प्रकरणापतितैदमर्थ्यस्य तदन्यथानुपपत्त्या विनियोगकल्पनायामपि श्रौताद्विनियोगात्कल्पनीयस्य विनियोगस्यार्थविप्रकर्षाच्छुतिरेव कल्पयितुमुचिता न तु तदर्थो विनियोगः ।
नहि श्रुतमनुपपन्नं शाक्यमर्थेनोपपादयितुम् ।
नहि त्रयोऽत्र ब्रह्मणाः कठकौण्डिन्याविति वाक्यं प्रमाणान्तरोपस्थापितेन माठरेणोपपादयन्ति, उपपादयतो वा नोपहसन्ति ।
शब्दाः ।
माठरश्चेति तु श्रावयन्तमनुमन्यन्ते ।
तस्माच्छुतार्थसमुत्थानानुपपत्तिः श्रुतेनैवार्थान्तरेणोपपादनीया, नार्थान्तरमात्रेण प्रमाणान्तरोपनीतेनेति लोकसिद्धम् ।
नच लोकसिद्धस्य नियोगानुयोगौ युज्येते शब्दार्थज्ञानोपायभूतलोकविरोधात् ।
तस्माद्विनियोजिका श्रुतिः कल्पनीया ।
तथाच यावल्लिङ्गाद्विनियोजिकां श्रुतिं कल्पयितुं प्रकान्तव्यापारस्तावत्प्रत्यक्षया श्रुत्या गार्हपत्ये विनियोगः सिद्ध इति निवृत्ताकाङ्क्षं प्रकरममिति कस्यानुपपत्त्या लिङ्गं विनियोकीं श्रुतिमुपकल्प्येत् ।
मन्त्रसमाम्नानस्य प्रत्यक्षयैव विनियोगश्रुत्योपपादितत्वात् ।
यथाहुःऽयावदज्ञातसंदिग्धं ज्ञेयं तात्प्रमित्स्यते ।
प्रमिते तु प्रमातृणां प्रमौत्सुक्यं विहन्यतेऽ इति ।

तस्मात्प्रतीतश्रौतविनियोगोपपत्त्यै मन्त्रस्य सामर्थ्ये तदनुगुणत्वेन नीयमानं प्रथमां वृत्तिमजहज्जघन्ययापि नेयमिति सिद्धम् ।
लिङ्गवाक्ययोरिह विरोधो यथाऽस्योनं ते सदनं कृणोमि घृतस्य धारया सुशेषं कल्प्यामि ।
तस्मिन्सीदामृते प्रतितिष्ठ व्रीहीणां मेध सुमनस्यमानःऽ इति ।
किमयं कृत्स्न एव मन्त्रः सदनकरणे पुरोडाशासादने च प्रयोक्तव्य उत कल्प्याम्यन्त उपस्तरणे तस्मिन्त्सीदेत्येवमादिस्तु पुरोडाशासादन इति ।
यदि वाक्यं बलीयः कृत्स्नौ मन्त्र उभयत्र, सुशेवं कल्प्यामीत्येतदपेक्षो हि तस्मिन्सीदेत्यादिः पूर्वेणैकवाक्यतामुपैति यत्कल्पयामि तस्मिन्त्सीदेति ।
अथ लिङ्गं बलीयस्ततः कल्प्याम्यन्तः सदनकरणे तत्प्रकाशने हि तत्समर्थम् ।
तस्मिन्त्सीदेति पुरोडाशासादने तत्र हि तत्समर्थमिति ।
किं तावत्प्राप्तम् ।
लिङ्गाद्वाक्यं बलीय इत्युभयत्र कृत्स्नस्य विनियोग इति ।
इह हि यत्तत्पदसमभिव्याहारेण विभज्यमानसाकाङ्क्षत्वादेकवाक्यतायां सिद्धायां तदनुरोधेन पश्चात्तदभिधानसामार्थ्यं कल्पनीयम् ।
यथा देवस्यत्वेतिमन्त्रेऽग्न्ये निर्वपामीति पदयोः समवेतार्थत्वेन तदेकवाक्यतया पदान्तराणां तत्परत्वेन तत्र सामर्थ्यकल्पना ।
तदेवं प्रतीतैकवाक्यतानिर्वाहाय तदनुगुणतया सामर्थ्यं कॢप्तं सन्न तद्व्यापादयितुमर्हति, अपि तु विनियोजिकां श्रुतिं मन्त्रः प्रयोक्तव्य इति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्ते उच्यतेभवेदेतदेवं यद्येकवाक्यतावगमपूर्वं सामर्थ्यावधारणमपि तु अवधृतसामर्थ्यानां पदानां प्रश्लिष्टपाठितानां सामर्थ्यवशेन प्रयोजनैकत्वेनेकवाक्यत्वावधारणम् ।
यवन्ति पदानि प्रधानमेकमर्थमवगमयितुं समर्थानि विभागे साकाङ्क्षाणि तान्येकं वाक्यम् ।
अनुष्ठेयश्चार्थो मन्त्रेषु प्रकाश्यमानः प्रधानम् ।
सदनकरणपुरोडाशासादने चानुष्ठेयतया प्रधाने ।
तयोश्च सदनकरणं कल्पयाम्यन्तो मन्त्रः समर्थः प्रकाशयितुं पुरोडाशासादनं च तस्मिन्सीदेत्यादिः ।
ततश्च यावदेकवाक्यतावशेन सामर्थ्यमनुमीयते तावत्प्रतीतं सामर्थ्यमेकैकस्य भागस्यैकैकस्मिन्नर्थे विनियोजिकां श्रुतिं कल्पयति ।
तथाच श्रुत्यैवैकैकस्य भागस्यैकत्र विनियोगे सति प्रकरणपाठोपपत्तौ न वाक्यकल्पितं लिङ्गं विनियोजिकां श्रुतिमपरां कल्पयितुमर्हतीत्येकवाक्यताबुद्धिरुत्पन्नाप्याभासीभवति लिङ्गेन बाधनात् ।
यत्र तु विरोधकं लिङ्गं नास्ति तत्र समवेतार्थैकद्वित्रिपदैकवाक्यता पदान्तराणामपि सामर्थ्यं कल्पयतीति भवति वाक्यस्य विनियोजकत्वम् ।
यथात्रैव स्योनं त इत्यादीनाम् ।
तस्माद्वाक्याल्लिङ्गं बलीय सिद्धम् ॥
वाक्यप्रकरणयोर्विरोधोदाहरणम् ।
अत्र च पदानां परस्परापेक्षावशात्कस्मिंश्चिद्विशिष्ट एकस्मिन्नर्थे पर्यवसितानां वाक्यत्वं, लब्धवाक्यभावनां च पुनः कार्यान्तरापेक्षावशेन वाक्यान्तरेण संबन्धः प्रकरणम् ।
कर्तव्यायाः खलु फलभावनाया लब्धधात्वर्थकरणाया इतिकर्तव्यताकाङ्क्षाया वचनं प्रकरणमाचक्षते वृद्धाः ।
यथाऽदर्शपूर्णमासाभ्यां स्वर्गकामो यजेतऽ इति ।
एतद्धि वचनं प्रकरणम् ।
तदेतस्मिन् स्वपदगणेन कियत्यप्यर्थे पर्यवसिते करणोपकारलक्षणकार्यान्तरापेक्षायांऽसमिधो यजतिऽ इत्यादिवाक्यान्तरसंबन्धः ।
समिदादिभावना हि स्वविध्युपहिताः पुरुषे हितं भाव्यपेक्षमाणा विश्वजित्र्यायेन वानुषङ्गतो वार्थवादतो वा फलान्तराप्रतिलम्भेन दर्शपूर्णमासभावनां निर्वारयितुमीशते ।
तस्मात्तदकाङ्क्षायामुपनिपतितान्येतानि वाक्यानि स्वकार्यापेक्षाणि तदपेक्षितकरणोपकारलक्षणं कार्यमसाद्य निर्वण्वन्ति च निर्वारयन्ति च प्रधानम् ।
सोऽयमनयोर्नष्टाश्वदग्धरथवत्संयोगः ।
तदेवं लक्षणयोर्वाक्यप्रकरणयोर्विरोधोदाहरणं सूक्तवाकनिगदः ।
तत्र हि पौर्णमासीदेवता अमावस्यादेवताः समाम्नाताः ।
तश्च न मिथ एकवाक्यतां गन्तुमर्हन्तीति लिङ्गेन पौर्णमासीयागादिन्द्राग्नीशब्द उत्क्रष्टव्यः अमावास्यायां च समवेतार्तत्वात्प्रयोक्तव्यः ।
अथेदानीं संदिह्यतेकिं यदिन्द्राग्निपदैकवाक्यतया प्रतीयतेऽअविवृधेथां महो ज्यायोऽकाताम्ऽ इति तन्नोताक्रष्टव्यमुतेन्द्राग्निशब्दाभ्यां सहोत्क्रष्टव्यमिति ।
तत्र यदि प्रकरणं बलीयस्ततोऽपनीतदेवताकोऽपि शेषः प्रयोक्तव्योऽथ वाक्यं ततो तत्र देवताशब्दस्तत्रैव प्रयोक्तव्यः ।
किं तावत्प्राप्तमपनीतदेवताकोऽपि शेषः प्रयोक्तव्यः प्रकरणस्यैवाङ्गसंबन्धप्रतिपादकत्वात् ।
फलवती हि बावना प्रधानेतिकर्तव्यतात्वमापादयति ।
तदुपजीवनेन श्रुत्यादीनां विशेषसंबन्धापादकत्वात् ।
अतः प्रधानभावनावचनलक्षणप्रकरणविरोधे तदुपजीविवाक्यं बाध्यत इति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्त उच्यतेभवेदेतदेवं यदि विनियोज्यस्वरूपसामर्थ्यमनपेक्ष्य प्रकरमं विनियोजयेत् ।
अपि तु विनियोगाय तदपेक्षयेऽन्यथा पूषाद्यनुमन्त्रणमन्त्रस्य द्वदशोपसत्तायाश्च नोत्कर्षः स्यात् ।
तद्रूपालोचनायां च तद्यदेव शीघ्रं प्रतीयते तत्तद्वलवद्विप्रकृष्टं तु दुर्बलम् ।
तत्र यदि तद्रूपं श्रुत्या लिङ्गेन वाक्येन वान्यत्र विनियुक्तं ततः प्रकरमं भङ्क्त्वोत्कृष्यते, पिरिशिष्टैस्तु प्रकरणस्येतिकर्तव्यतापेक्षा पुर्यते ।
अथ स्वस्य शीघ्रप्रवृत्तं श्रुत्यादि नास्ति ततः प्रकरमं विनियोजकम् ।
यथा समिदादेः ।
तदिह प्रकरणाद्वाक्यस्य शीघ्रप्रवृत्तत्वमुतच्यते ।
प्रकरणे हि स्वार्थपूर्णानां वाक्यनामुपकार्योपकारकाकाङ्क्षामात्रं दृश्यते ।
वाक्ये तु पदानां प्रत्यक्षसंबन्धः ।
ततश्च सह प्रस्थितयोर्वाक्यप्रकरणयोर्यावत्प्रकरणेनैकवाक्यता कल्प्यते तावद्वाक्येनाभिधानसामर्थ्यं, यावदितरत्र वाक्येन सामर्थ्यं तावदितरत्र सामर्थ्येन श्रुतिस्तावदिह श्रुत्या विनियोगस्तावता च विच्छिन्नायामाकाङ्क्षायां श्रुत्यनुमाने विहते प्रकरणेनान्तरा कल्पितं विलीयन्त इति वाक्यबलीयस्त्वात्तद्देवताशेषणामपकर्ष एवेति सिद्धम् ॥
क्रमप्रकरणविरोधोदाहरणम् ।
राजसूयप्रकरणे प्रधानस्यैवाभिषेचनीयस्य संनिधौ शौनःशेपोपाख्यानाद्याम्नातं, तत्किं समस्तस्य राजसूयस्याङ्गमुतिभिषेचनीयस्य ।
यदि प्रकरमं बलीयस्ततः समस्तस्य राजसूयस्य, अथ क्रमस्ततोऽभिषेचनीयस्यैवेति, किं तावत्प्राप्तम् ।
नाकाह्क्षामात्रं हि संबन्धहतुः ।
गामानय प्रसादं पश्येति गामित्यस्य क्रियामात्रापेक्षिणः पश्येत्यनेनापि संबन्धसंभवाद्विनिगमनाभावप्रसङ्गात् ।
तस्मात्संनिधानं संबन्धकारणम् ।
तथा चानयेत्यननैव गामित्यस्य संबन्धो विनिगम्यते ।
नच संनिधानमपि संबन्धकारणम् ।
अयमेति पुत्रो राज्ञः पुरुषोऽपसार्यतामित्यत्र राज्ञ इत्यस्य पुत्रपुरुषपदसंनिधानाविशेषान्मा भूदविनिगमना ।
तस्मादाकाङ्क्षा निश्चयहेतुर्वक्तव्या ।
अत्र पुत्रशब्दस्य संबन्धिवचनतया समुत्थिताकाङ्क्षस्यान्तिके यदुपनिपतितं संबन्ध्यन्तराकाङ्क्षं पदं तस्य तेनैवाकाङ्क्षापरिपूर्तेः पुरुषपदेन पुरुषरूपमात्राभिधायिना स्वतन्त्रेणैव न संबन्धः किन्तु परेणापसार्यतामित्यनेनापसरणीयापेक्षेणेति ।
सत्यपि संनिधाने आकाङ्क्षाभावादसंबन्धः ।
तथा चाभाणकःऽतप्तं तप्तेन संबध्यतेऽ इति ।
तथा चाकाङ्क्षितमपि न यावत्संनिधाप्यते तावन्न संबध्यते ।
तथा संनिहितमपि यावन्नाकाङ्क्ष्यते न तावत्संबध्यत इति द्वयोः संबन्धं प्रति समानबलत्वात्क्रमप्रकरणयोः समुच्चयासंभवाच्च विकल्पेन राजसूयाभिषेचनीययोर्विनियोगः शौनःशेपोपाख्यानादीनामिति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्त उच्यतेराजसूयके कथंभावापेक्षा हि पवित्रादारभ्य क्षत्रस्य धृतिं यावदनुवर्तते ।
तथाचऽअविच्छिन्ने कथंभावे यत्प्रधानस्य पठ्यते ।
अनिर्ज्ञातफलं कर्म तस्य प्रकरणाङ्गताऽ इति न्यायाद्राजसूयाङ्गता शौनःशोपोपाख्यानादीनाम् ।
अभिषेचनीयस्य तु स्ववाक्योपात्तपदार्थनिराकाङ्क्षस्य संनिधिपाठेनाकाङ्क्षोत्थापनीया यावत्तावत्सिद्धाकाङ्क्षेण राजसूयेनैकवाक्यता कल्प्यते ।

यावच्चाभिषेचनीयैकवाक्यतया लिङ्गं कल्प्यते तावत्कॢप्तलिङ्गं विनियोक्रीं श्रुतिं कल्प्यति यावद्वाक्यकल्पितेन लिङ्गेन श्रुतिरितरत्र कल्प्ते तावत्कॢप्तया श्रुत्या विनियोगे सति प्रकरणपाठोपपत्तौ संनिधानपरिकल्पितमन्तरा विलीयते ।
प्रमाणाभावेऽप्रतिभत्वात् ।
प्रकरणिनश्च राजसूयस्य स४ अदा बुद्धिसांनिश्येन तत्संनिधेरकल्पनीयत्वात् ।
तस्मात्प्रकरणविरोधे क्रमस्य बाध एव नच विकल्पो दुर्बलत्वादिति सिद्धम् ॥
क्रमसमाख्ययोर्विरोधोदाहरणम्पौरोडाशिक इति समाख्याते काण्डे सान्नाट्यक्रमे च शुन्धध्वं दैव्याय कर्मण इति शुन्धनार्थो मन्त्रः समाम्नातः, तत्र संदिह्यते किं समाख्यानस्य बलीयस्त्वात्पुरोडाशपात्राणां शुन्धेन विनियोक्तव्यः, आहो सान्नाट्यपात्राणां शुन्धेन क्रमो बलीयानिति ।
किन्तावत्प्राप्तम् ।
समाख्यानां बलीय इति पौरोडाशिकशब्देन हि पुरोडाशसंबन्धीनीत्युच्यन्ते तान्यधिकृत्य प्रवृत्तं काण्डं पौरोडाशिकम् ।
ततश्च यावत्क्रमेण प्रकरणाद्यनुमानपरम्परया संबन्धः प्रतिपादनीयः यावत्समाख्यया श्रुत्यैव साक्षादेव स प्रतिपादित इति अर्थविप्रकर्षेण क्रमात्समाख्यैव बलीयसीति पुरोडाशपात्रशुन्धेन मन्त्रः प्रयोक्तव्यः न सान्नाट्यपात्रशुन्धन इति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्तेऽभिधीयतेसमाख्यानात्क्रमो बलवानर्थविप्रकर्षादिति ।
तथाहिसमाख्या न तावत्संबन्धस्य वाचिका किन्तु पौरोडाशविशिष्टं काण्डमाह ।
तद्विशिष्टत्वान्यथानुपपत्त्या तव संबन्धः काण्डस्यानुमीयते न तु साक्षान्मन्त्रबेदस्य ।
तद्धारेण च तन्मध्यपातिनो मन्त्रबेदस्यापि तदनुमानम् ।
न चासौ संबन्धोऽपि  श्रुत्यैव शेषशेषिभावः प्रतीयते ।
अपि तु संबन्धमात्रम् ।
तस्माच्छतिसादृश्यमस्य दूरापेतमिति क्रमेण नास्य स्पर्धोचिता ।
तत्रापि च  सामान्यतो दर्शपूर्णमासप्रकरणापादितैदमर्थ्यस्य शौनःशेपोपाख्यानादिवच्चारादुपकारकतया प्रकृतमात्रसंबन्धानुपपत्तिः ।
मन्त्रस्य प्रयोगसमवेतार्थस्मारणेन सामवायिकाङ्गत्वात् ।
तथाच यं कञ्चित्प्रकृतप्रयोगगतमर्थं प्रकाशयतोऽस्य प्रकरणाङ्गत्वमविरुद्धमिति विशेषापेक्षायां सान्नाट्यक्रमः सान्नाट्यं प्रति प्रकरणाद्यनुमानद्वारेण विनियोगं कल्पयितुमुत्सहते न तु समाख्यानम् ।
तस्य दुर्बलत्वात् ।
तथाहिसमाख्या संबन्धनिबन्धना सति तत्सिध्यर्थं संनिधिमुपकल्पयति यावत्ताद्वैदिकेन प्रत्यक्षदृष्टेन संनिधानेनाकाङ्क्षा कल्प्यते ।
यावच्च कॢप्तेन संनिधानेनाकाङ्क्षा कल्प्यते तावदितरत्र कॢप्तयाकाङ्क्षयैकवाक्यता तावदितरत्रैकवाक्यतया कॢप्तयोपकारसामर्थ्यम् ।
यावच्चात्रैकवाक्यतयोपकारसामर्थ्यं तावदितरत्र लिङ्गेन विनियोजिका श्रुतिः ।
यावदत्र लिङ्गेन विनियोजिका श्रुतिस्तावदितरत्र कॢप्तया श्रुत्या विनियोग इति तावतैव प्रकरणपाठोपपत्तेः सर्वं समाख्यानकल्पितं विच्छिन्नमूलत्वात्तूयमानशस्यमिव निर्बीजं भवति ।
पुरोडाशाभिधायक्रमन्त्राबाहुल्यात्काण्डस्य पौरोडाशिकसमाख्येति मन्तव्यम् ।
ऽएकद्वित्रिचतुष्पञ्चवस्त्वन्तरयकारितम् ।
श्रुत्यर्थं प्रति वैषम्यं लिङ्गादीनां प्रतीयते ॥
ऽ इत्यर्थविप्रकर्ष उक्तः ।
तत्रापि चऽबाधिकैव श्रुतिर्नित्यं समाख्या बाध्यते सदा ।
मध्यमानां तु बाध्यत्वं बाधकत्वमपेक्षया ॥
ऽ इति विशेष उक्तो वृद्धैः ।
तद्वयं विस्तराद्बिभ्यतोऽपि प्रथमतन्त्रानभिज्ञानुकम्पया निध्रा विस्तरे पतिताः स्म इत्युपरम्यते ।
तस्माद्यथानुज्ञापनानुज्ञयोः प्रज्ञातक्रमयोरुपहूत उपहूयस्वेत्येवं मन्त्रवाम्नातौ देशसामान्यात्तथैवाङ्गतया प्राप्नुतः ।

उपहूत इति लिङ्गतोऽनुज्ञामन्त्रो नानुज्ञापने उपहूयस्वेति च लिङ्गतोऽनुज्ञापनो च मन्त्रो नानुज्ञायाम् ।
तदिह लिङ्गेन क्रमं बाधित्वा विपरीतं शेषत्वमापाद्यते ।
यावद्धि स्थानेन प्रकरणमुत्पाद्यैकवाक्यत्वं कल्प्यते तावल्लिङ्गेन श्रुतिं कल्पयित्वा साधितो विनियोग इति अकल्पितलिङ्गश्रुतेः क्रमस्य बाधः ।
तद्विदिहापि विनियोगे प्रत्येकान्तरितेन लिङ्गेन चतुरन्तरितस्य विद्याक्रमस्य बाध इति ।
यद्यपि प्रथमतन्त्र एवायमर्थ उपपादितस्तथापि विरोधे तदुपपादनमिह त्वविरोधः ।
नहि लिङ्गेनाभिचारिककर्मसंबन्धः विद्यासंबन्धेन क्रमकृतेन विरुध्यते ।
नच विनियुक्तविनियोगलक्षणोऽत्र विरोधो बृहस्पतिसवेऽपि तत्प्रसङ्गात् ।
अथैव प्रतीतिविरोधो नच वस्तुविरोधः स विद्यायां विनियोगेऽपि तुल्यः ।
तस्मादविरोधाद्वेधामन्त्रस्योपासनाङ्गत्वमित्यस्त्यभ्यधिका शह्का ।
तत्रोच्यतेऽनहि लिङ्गविरोधेन क्रमबाधोऽभिधीयते ।
किन्तु लिङ्गपरिच्छिन्ने न क्रमः कल्पनाक्षमःऽ ।
प्रकरणपाठोपपत्त्या हि श्रुतिलिङ्गत्वाक्यप्रकरणैरविनियुक्तः क्रमेण प्रकरणवाक्यलिङ्गश्रुतिकल्पनाप्रामालिकया विनियुज्यते ।
तदा विनियुक्तस्य प्रकरणपाठानर्थक्यप्रसङ्गात् ।
उपपादिते तु श्रुत्यादिबिः प्रकरणपाठे क्षीणत्वादर्थापत्तेः क्रमो न स्वोचितां प्रमामुत्पादयितुमर्हति प्रमित्याभावादिति ।
बृहस्पतिसवस्य तु क्त्वाश्रुतिरेव धातुसंबन्धाधिकारकात्समानकर्तृकतायां विहिता संयोगपृथक्त्वेन विनियुक्तमपि विनियोजयन्ती न शक्या श्रुत्यन्तरेण निरोद्धुं स्वप्रमामिति वैषम्यम् ।
तदिदमुक्तं वाजपेये तु बृहस्पतिसवस्य स्पष्टं विनियोगान्तरमिति ।
अपि चैकोऽयं प्रवर्ग्य इति ।
तुल्यबलतया बृहस्पतिसमस्य तुल्यताशङ्कापाकरणद्वारेण समुच्चयो न तु पृथगुक्तितया परस्परापेक्षत्वादिति ।
संनिधिपाठमुपपादयति अरण्यादिवचनवादिति ॥२५ ॥



३.३.१५.२६.

हानौ तूपायनशब्दशेषत्वात्कुशाच्छन्दस्तुत्युपगानवत्तदुक्तम् ।
यत्र हानोपायने श्रूयेते तत्राविवादः संनिपाते यत्राप्युपायनमात्रश्रवणं तत्रापि नान्तरीयकतया हानमाक्षिप्तमित्यस्ति संनिपातः ।
यत्र तु हानमात्रं सुकृतदुष्कृतयोः श्रुतं न श्रूयते उपायनं, तत्र किमुपायनमुपादानं संनिपतेन्न वेति संशयः ।
अत्र पूर्वपक्षं गृह्णाति असंनिपात इति ।
स्यादेतत् ।
यथा श्रूयमाणमेकत्र शाखायामुपासनाङ्गं तस्मिन्नेवोपासने शाखान्तरेऽश्रूयमाणमुपसंह्रियते ।
एवं शाखान्तरश्रुतमुपायनमुपसंहरिष्यत इत्यत आह विद्यान्तरगोचरत्वाच्चेति ।
एकत्वे ह्युपासनकर्मणामन्यत्र उतानामप्यन्यत्र समवायो घटते ।
न त्विहोपासनानामेकत्वं, सगुणनिर्गुणत्वेन भेदादित्यर्थः ।
ननु यथोपायनं श्रुतं हानमुपस्थापयत्येवं हानमपि उपायनमित्यत आह अपि चात्मकर्तृकमिति ।
ग्रहणं हि न स्वामिनोऽपगममन्तरेण भवतीति ग्रहणादपगमसिद्धिरवश्यंभाविनी ।
अपगमस्त्वसत्यप्यन्येन ग्रहणे दृष्टो यथा प्रायश्चित्तेनापगतिरेनस इति ।
कर्तृभेदकथनं त्वेतदुपोद्बलार्थं न पुनरवश्यंभावस्य प्रयोजकमुपायनेनानैकान्त्यादिति ।
सिद्धान्तमुपक्रमते अस्यां प्राप्ताविति ।
अयमस्यार्थःकर्मान्तरे विहितं हि न कर्मान्तर उपसंह्रियते प्रमाणाभावात् ।
यत्पुनर्न विधीयते किन्तु स्तुत्यर्थं सिद्धतया संकीर्त्यते तदसति बाधके देवताधिकरणन्यायेन शब्दतः प्रतीयमानं परित्यक्तुमशक्यम् ।
तथाच विधूतयोः सुकृतदुष्कृतयोर्निर्गुणायां विद्यायामश्वरोमादिवत्किं भवत्वित्याकाङ्क्षायां न तावत्प्रायश्चित्तेनेव तद्विलयसंभवस्तथा सत्यश्वरोमराहुदृष्टान्तानुपपत्तेः ।
न जात्वश्वरोमराहुमुखयोर्विलयनमस्ति ।
अपि त्वश्वचन्द्राभ्यां विभागः ।
नच नष्टे विधूननप्रमोचनार्थसंभवः ।
तस्मादर्थवादस्यापेक्षायां शब्दसंनिधिकृतोऽपि विशेष उपायनं बुद्धौ संनिधापयितुं शक्रोत्यपेक्षां पूरयितुमिति ।
निर्गुणापि विद्या हानोपायनाभ्यां स्तोतव्या ।
स्तुतिप्रकर्षस्तु प्रयोजनं न प्रमाणम् ।
अप्रकर्षेऽपि स्तुत्युपपत्तेः ।
न चार्थवादान्तरापेक्षार्थवादान्तराणां न दृष्टा ।
नच तैर्न पूरणमित्याह प्रसिद्धा चेति ।
विद्यास्तुत्यर्थत्वाच्चास्योपायनवादस्येति ।
यद्यप्यन्यदीये अपि सुकृतदुष्कृते अन्यस्य फलं प्रयच्छतः, यथा पुत्रस्य श्राद्धकर्म पितुस्तृप्तिं यथा च पितुर्वैश्वानरीयेष्टिः पुत्रस्य ।
नार्याश्च सुरापानं भर्तुर्नरकम् ।
तथाप्यन्यदीये अपि सुकृतदुष्कृते साक्षादन्यस्मिन्न संभवत इत्याशयेन शङ्का ।
फलतः प्राप्त्या स्तुतिरिति परिहारः ।
गुणोपसंहारविवक्षायामित्यपि न स्वरूपतः सुकृतदुष्कृतसंचाराभिप्रायम् ।
ननु विद्यागुणोपसंहाराधिकारे कोऽयमकाण्डे स्तुत्यर्थविचार इतिशङ्कामुपसंहारन्नपाकरोति तस्माद्गुणोपसंहारविचारप्रसङ्गेनेति ।
विद्यागुणोपसंहारप्रसङ्गतः स्तुतिगुणोपसंहारो विचारितः ।
प्रयोजनं चोपासके सौहार्दमाचरितव्यं न स्वसौहार्दमिति छन्द एवाच्छन्द आच्छादनादाच्छब्दो भवति ।
यथैव चाविशेषोपगानमिति ।
ऋत्विज उपगायन्तीत्यविशेषेणोपगानमृत्विजाम् ।
भाल्लविनस्तु विशेषेण नाध्वर्युपगायतीति ।
तदेतस्माद्भाल्लविनां वाक्यमृत्विज उपगायन्तीत्येतच्छेषं विज्ञायते ।
एतदुक्तं भवतिअध्वर्युवर्जिता ऋत्विज उपगायन्तीति ।
कस्मात्पुनरेवं व्याख्यायते ।
ननु स्वतन्त्राण्येव सन्तु वाक्यानीत्यत आह श्रुत्यन्तरकृतमिति ।
अष्टदोषविकल्पप्रसङ्गभयेन वाक्यान्तरस्य वाक्यान्तरशेषत्वमत्रभवतो जैमिनेरपि संमतमित्याह तदुक्तं द्वादशलक्षण्याम् ।
ऽअपि तु वाक्यशेषः स्यादन्याट्यत्वाद्विकल्पस्य विधीनामेकदेशः स्यात्ऽ इत्येतदेव सूत्रमर्थद्वारेण पठति अपि तु वाक्यशेषत्वादितरपर्युदासः स्यात्प्रतिषेधे विकल्पःस्यात्स चान्याट्य इति शेषः ।
एवं किल श्रूयतेऽएष वै सप्तदशः प्रजापतिर्यज्ञे यज्ञेऽन्वायत्तऽ इति ।
ततो नायुयाजेषु येयजामहं करोतीति ।
तदत्रानारभ्य कञ्चिद्यज्ञं यज्ञेषु येयजामहकरणमुपदिष्टम् ।
तदुपदिश्य चाम्नातं नानुयाजेष्विति ।
तत्र संशयःकिं विधिप्रतिषेधयोर्विकल्प उत पर्युदासोऽनुयाजवर्जितेषु येयजामहः कर्तव्य इति ।
मा भूदर्थप्राप्तस्य शास्त्रीयेण निषेधे विकल्पः ।
दृष्टं हि तादात्विकीमस्य सुन्दरतां गमयति नायतौ दोषवत्तां निषेधति ।
तस्य तत्रौदासीन्यात् ।
निषेधशास्त्रं तु तादात्विकं सौन्दर्यमबाधमानमेव प्रवृत्त्युन्मुखं नरं निवारयदायत्यामस्य दुःखफलत्वमवगमयति ।
यथाहऽअकर्तव्यो दुःखफलःऽ इति ।
ततो गारतः प्रवृत्तमप्यायत्यां दुःखतो विभ्यतं पुरुषं शक्नोति निवारयितुमिति बलीययान् शास्त्रीयः प्रतिषेधो गारतः प्रवृत्तेरिति न तया विकल्पमर्हति ।
शास्त्रीयौ तु विधिनिषेधौ तुल्यबलतया षोडशिग्रहणवद्वकल्प्येते ।
तत्र हि विधिदर्शनात्प्रधानस्योपकारभूयस्त्वं कल्प्यते ।
निषेधदर्शनाच्च वैगुण्येऽपि फलसिद्धिरवगम्यते ।
तथाहऽअर्थप्राप्तवदिति चेन्न तुल्यत्वादुभयं शब्दलक्षणंऽ इति ।
नच वाच्यं यावद्यजतिषु येयजामहकरणं यावद्यजतिसामान्यद्वारेणानुयाजं यजतिविशेषमुपसर्पति तावदनुयाजगतेन निषेधेन तन्निषिद्धमिति शीघ्रप्रवृत्तेः सामान्यशास्त्रद्विशेषनिषेधो बलवानिति ।
यतो भवत्वेवंविधिषु ब्राह्मणेभ्यो दधि दीयतां तक्रं कौण्डिन्यायेति ।
तत्र तक्रधप्राप्त्यै तद्विधिमपेक्षते प्रवर्तितुमिह तु प्राप्तपूर्वकत्वाप्रतिषेधस्य येयजामहस्य चान्यतोऽप्राप्तेस्तन्निषेधेन निषेधप्राप्त्यै तद्विधिरपेक्षणीयः ।
नच सापेक्षतया निषेधाद्विधिरेव बलीयानित्यतुल्यशिष्टतया न विकल्पः किन्तु निषेधस्यैव बाधनमिति सांप्रतं, तथा सति निषेधशास्त्रं प्रमत्तगीतं स्यात् ।
नच यद्युक्तं तुल्यं हि सांप्रदायिकम् ।
नच न तौ पशौ करोतीतिवदर्थवादता ।
असमेवतार्थत्वात् ।
पशौ हि नाज्यभागौ स्त इत्युपपद्यते ।
न चात्र तथा येयजामहाभावः, यजतिषु येयजामहविधानात् ।
अनुयाजानां च तद्भावात् ।
नच पर्युदासस्तदाननुयाजेष्विति, कात्यायनमतेन नियमप्रसक्तेः ।
तस्माद्विहितप्रतिषिद्धतया विकल्प इति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्त उच्यतेउक्तं षोडशिग्रहणयोर्विकल्प इति ।
नहि तत्रान्या गतिरस्ति ।
तेनादोषदुष्टोऽपि विकल्प आस्थीयते पक्षेऽपि प्रामाण्यान्मा भूत्प्रमतगीततेति ।
इह तु पर्युदासेनाप्युपपत्तौ संभवन्त्यामन्याट्यं विकल्पाश्रणमयुक्तम् ।
एवं हि तदा नञः संबन्धोऽननुयाजेषु यजतिष्वनुयाजवर्तितेषु येयजामहः कर्तव्य इति ।
किमतो यद्यवम् ।
एतदतो भवतिनानुयाजेष्वित्येतद्वाक्यमपरिपूर्णं साकाङ्क्षं पूर्ववाक्यैकदेशेन संभन्तस्यते यदेतद्येयजामहङ्करोतीत्येतन्नानुयाजेषु यावदुक्तं स्यादनुयाजवर्जितोष्विति तावदुक्तं भवति नानुयाजेष्विति ।
तथाच यजितविशेषणार्थत्वादननुयाजविधिरेवायमिति प्रतिषेधाभावान्न विकल्पः ।
न चाभियुक्ततरपाणिनिविरोधे कात्यायनस्यासद्वादित्वं नित्यसमासवादिनः संभवति ।
स हि विभाषाधिकारे समासं शास्ति ।
तस्मादनुयाजवर्जितेषु येयजामहविधानमिति सिद्धम् ।
वर्णकान्तरमाह अथवैतास्विति ।
यथा हि सुकृतदुष्कृतयोरमूर्तयोः कल्पनं नाञ्जसं सूर्त्यनुविधायित्वात्कम्पस्य ।
तथान्यदीययोरन्यत्र संचारोऽप्यनुपपन्नोऽमूर्तत्वादेव ।
तस्माद्यत्र विधूननमात्रं श्रुतं तत्र कम्पनेन वरं स्वकार्यरम्भाच्चालनमात्रमेव लक्ष्यतां न तु ततोऽपगत्यान्यत्र संचारः कल्पनागौरवप्रसङ्गात् ।
तस्मात्स्वकार्यारम्भाच्चालनं विधूननमिति प्राप्तेऽभिधीयतेयत्र तावदुपायनश्रुतिस्तत्रावश्यं त्यागो विधूननं वक्तव्यम् ।
क्कचिदपि चोद्विधूननं त्यागे वर्तते तथा सत्यन्यत्रापि तत्रैव वर्तितुमर्हति ।
एवं हि न वर्तेत यदि विधूननमिह मुख्यं लभ्येत ।
न चैतदस्ति ।
तत्रापि स्वकार्याच्चालनस्य लक्ष्यमाणत्वात् ।
नच प्रामाणिकं कल्पनागौरवं लोहगन्धितामाचरति ।
अपिचानेकार्थत्वाद्धाततूनां त्यागेऽपि विधूयते मुख्यगेव भविष्यति ।
प्राचुर्येण त्यागेऽपि लोके प्रयोगदर्शनात् ।
विनिगमनहेतोरभावात् ।
गणकारस्य चोपलक्षणत्वेनाप्यर्थनिर्देशस्य तत्र दर्शनात् ।
तस्माद्धानार्थ एवात्रेति युक्तम् ॥२६ ॥



३.३.१६.२७.

सांपराये तर्तव्याभावात्तथा ह्यन्ये ।
ननु पाठक्रमादर्धपथे सुकृतदुष्कृततरणे प्रतीयेते ।
विद्यासामर्थ्याच्च प्रागेवावगम्येते ।
तथा शाठ्यायनिनां ताण्डिनां च श्रुतेः ।
श्रुत्यर्थौ च पाठक्रमाद्बलीयांसौ,ऽअग्निहोत्रं जुहोति यवागूं पचतिऽ इत्यत्र यथा ।
तस्मात्पूर्वपक्षाभावादनारभ्यमेतत् ।
अत्रोच्यते ।
नैतत्पाठक्रममात्रमपि तु श्रुतिस्तत्सुकृतदुष्कृते विधूनुत इति ।
तदिति हि सर्वनाम तस्मादर्थे सन्निहितपरामर्शकं तस्य हेतुभावमाह ।
सन्निहितं च यदनन्तरं श्रुतम् ।
तच्चार्धपथवर्ति विरजानदीमनोऽभिगमनमित्यर्धपथ एव सुकृतदुष्कृतत्यागः ।
नच श्रुत्यन्तरविरोधः ।
अर्धपथेऽपि पापविधूनने ब्रह्मलोकसंभवात्प्राक्कालतोपपत्तेः ।
एवं शाठ्यायनिनामप्यविरोधः ।
नहि तत्र जीवन्निति वा जीवत इति वा श्रुतम् ।
तथा चार्धपथ एव सुकृतदुष्कृतविमोकः ।
एवञ्च न पर्यङ्कविद्यातस्तत्प्रक्षय इति पूर्वः पक्षः ।
राद्धान्तस्तु विद्यासामर्थ्यविधूतकल्मषस्य ज्ञानवत उत्तरेण पथा गच्छतो ब्रह्मप्राप्तिर्न चाप्रक्षीणकल्मषस्योत्तरमार्गगमनं संभवति ।
यथा यवागूपाकात्प्राग्नाग्निहोत्रम् ।
यमनियमाद्यनुष्ठानसहिताया विद्याया उत्तरेण मार्गेण पर्यङ्कस्थब्रह्मप्राप्त्युपायत्वश्रवणात् ।
अप्रक्षीणपाप्मनश्च तदनुपपत्तेः ।
विद्यैव तादृशी कल्मषं क्षपयति क्षपितकल्मषं चोत्तरमार्गं प्रापयतीति कथमर्धपथे कल्मषयः ।
तस्मात्पाठक्रमबाधेनार्थक्रमोऽनुसर्तव्यः ।
ननु न पाठक्रममात्रमत्र, तदिति सर्वनामश्रुत्या संनिहितपरामर्शादित्युक्तम् ।
तदयुक्तं, बुद्धिसंनिधानमात्रमत्रोपयुज्यते नान्यत्, तच्चानन्तरस्येव विद्याप्रकरणाद्विद्याया अपीति समाना श्रुतिरुभयत्रापीति ।
अर्थपाठौ परिशिष्येते तत्र चार्थो बलीयानिति ।
नच ताण्ड्यादिश्रुत्यविरोधः पूर्वपक्षे ।
अश्व इव रोमाणि विधूयेति हि स्वतन्त्रस्य पुरुषस्य व्यापारं ब्रूते, नच परेतस्यास्ति स्वातन्त्र्यम्, तस्मात्तद्विरोधः ॥२७ ॥



३.३.१६.२८.

छन्दत उभयाविरोधात् ।
केभ्यश्चित्पदेभ्य इदं सूत्रम् ।
ननु यथा परेतस्योत्तरेण पथा ब्रह्मप्राप्तिर्भवतीति विद्याफलमेवं तस्यैवार्धपथे सुकृतदुष्कृतहानिरपि भविष्यतीति शङ्कापदानि तेभ्य उत्तरमिदं सूत्रम् ।
यद्व्याचष्टे यदि च देहादपसृप्तस्येति ।
विद्याफलमपि ब्रह्मप्राप्तिर्नापरेतस्य भवितुमर्हति शङ्कापदेभ्यः ।
यथाहुःनाजनित्वा तत्र गच्छन्तीति ।

सुकृतदुष्कृतप्रक्षयस्तु सत्यपि नरशरीरे संभवतीति समर्थस्य हेतोर्यमनियमादिसहिताया विद्यायाः कर्यक्षयायोगाद्युक्तो जीवत एव सुकृतदुष्कृतक्षय इति सिद्धम् ।
छन्दतः स्वच्छन्दतः स्वेच्छयेति यावत् ।
स्वेच्छयानुष्ठानं यमनियमादिसहिताया विद्यायाः ।
तस्यजीवतः पुरुषस्य स्यान्न मृतस्य ।
तत्पूर्वकं चसुकृतदुष्कृतहानं स्याज्जीवत एव ।
समर्थस्य क्षेपायोगात् ।
एवं कारणानन्तरं कार्योत्पादे सति निमित्तनैमित्तकयोस्तद्भावस्योपपत्तिस्ताण्डिशाठ्यायनिश्रुत्योश्च संगतिरितरथा स्वातन्त्र्याभावेनासंगतिरुक्ता स्यात् ।
तदनेनोभयविरोधो व्याख्यतः ।
ये तु परस्य विदुषः सुकृतदुष्कृते कथं परत्र संक्रामत इति शङ्कोत्तरतया सूत्रं व्याचख्युः ।
छन्दतः संकल्पत इति श्रुतिस्मृत्योरविरोधादेवः ।
न त्वत्रागमगम्येर्ऽथे स्वातन्त्र्येण युक्तिर्निवेशनीयेते ।
तेषामधिकरणशरीरानुप्रवेशे संभवत्यर्थान्तरोपवर्णनमसङ्गतमेवेति ॥२८ ॥



३.३.१७.२८.

गतेरर्थवत्त्वमुभयथान्यथा हि विरोधः ।
यथा हानिसंनिधावुपायनमन्यत्र श्रुतमिति, तत्रापि केवला हानिः श्रूयते तत्रापि उपायनमुपस्थापयत्येवं तत्सन्निधावेव देवयानः पन्थाः श्रुत इति यत्रापि सुकृतदुष्कृतहानिः केवला श्रुता तत्रापि देवयानं पन्थानमुपस्थापयितुमर्हति ।
नच निरञ्जनः परमं साम्यमुपैतीत्यनेन विरोधः ।
देवयानेन पथा ब्रह्मलोकप्राप्तौ निरञ्जनस्य परमसाम्योपपत्तेः ।
तस्माद्धानिमात्रे देवयानः पन्थाः संबध्यत इति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्तमुच्यतेविद्वान् पुण्यपापे विधूयनिरञ्जनः परमं साम्यमुपैतीति हि विदुषो विधूतपुण्यपापस्य विद्यया क्षेमप्राप्तिमाह ।
भ्रमनिबन्धनोऽक्षेमो याथात्म्यज्ञानलक्षणया विद्याया विनिवर्तनीयः ।
नासौ देशविशेषमपेक्षते ।
नहि जातु रज्जौ सर्पभ्रमनिवृत्तये समुत्पन्नं रज्जुतत्तवज्ञानं देशविशेषमपेक्षते ।
विद्योत्पादस्यैव स्वविरोध्यविद्यानिवृत्तिरूपत्वात् ।
नच विद्योत्पादाया ब्रह्मलोकप्राप्तिरपेक्षणीया ।
यमनियमादिविशुद्धसत्त्वस्येहैव श्रवणादिभिर्विद्योत्पादात् ।
यदि परमारब्धकार्यकर्मक्षपणाय शरीरपातावध्यपेक्षेति न देवयानेनास्तीहार्थ इति श्रुतिदृष्टविरोधान्नापेक्षितव्य इति ।
अस्ति तु पर्यङ्कविद्यायां तस्मार्थ इत्युक्तं द्वितीयेन सूत्रेणेति ।
ये तु यदि पुण्यमपि निवर्तते किमर्था तर्हि गतरित्याशङ्क्य सूत्रमवतारयन्ति ।
गतेरर्थवत्त्वमुभयथा दुष्कृतनिवृत्त्या सुकृतनिवृत्त्या च ।
यदि पुनः पुण्यमनुवर्तेत ब्रह्मलोकगतस्यापीह पुण्यफलोपभोगायवृत्तिः स्यात् ।
तथा चैतेन प्रतिपाद्यमानागत्यनावृत्तिश्रुतिविरोधः ।
तस्माद्दुष्कृतस्येव सुकृतस्यापि प्रक्षय इति तैः पुनरनाशङ्कनीयमेवाशङ्कितम् ।
विद्याक्षिप्तायां हि गतौ केयमाशङ्का यदि क्षीणसुकृतः किमर्थमयं यातीति ।
नह्येषा सुकृतनिबन्धना गतिरपि तु विद्यानिबन्धना ।
तस्माद्वृद्धोक्तमेवोपवर्णनं साध्विति ॥२९ ॥



३.३.१७.३०.

॥  ३१ ॥


३.३.१८.३१.

अनियमः सर्वासामविरोधः शब्दानुमानाभ्याम् ।
प्रकरणं हि धर्माणां नियामकम् ।
यदि तु तन्नाद्रियते ततो दर्शपूर्णमासज्योतिष्टोमादिधर्माः संकीर्येरन् ।
नच तेषां विकृतिषु सौर्यादिषु द्वादशाहादिषु चोदकतः प्राप्तिः ।
सर्वत्रौपदेशिकत्वात् ।
नच दर्विहोमस्याप्रकृतिविकारस्याधर्मकत्वम् ।
नच सर्वधर्मयुक्तं कर्म किञ्चिदपि शक्यमनुष्ठातुम् ।
न चैवं सति श्रुत्यादोयऽपि विनियोजकास्तेषामपि हि प्रकरणेन सामान्यसंबन्धे सति विनियोजकत्वात् ।
यत्रापि विनाप्रकरणं श्रुत्यादिभ्यो विनियोगोऽवगम्यते तत्रापि तन्निर्वाहाय प्रकरणस्यावश्यं कल्पनीयत्वात् ।
तस्मात्प्रकरणं विनियोगाय तन्नियमाय चावश्याभ्युपेतव्यमन्यथा श्रुत्यदीनामप्रामाण्यप्रसक्तेः ।
तस्माद्यास्वेवोपासनासु देवयानः पितृयाणो वा पन्था आम्नातस्तास्वेव न तूपासनान्तरेषु तदनाम्नानात् ।
नचऽये चेमेऽरण्ये श्रद्धातप इत्युपासतेऽ इति सामान्यवचनात्सर्वविद्यासु तत्पथप्राप्तिः ।
श्रद्धातपःपरायणानामेव तत्र तत्पथप्राप्तिः श्रूयते, न तु विद्यापरायणानाम् ।
अपिचैवं सत्येकस्यां विद्यायां मार्गोपदेशः सर्वासु विद्यास्वित्येकत्रैव मार्गोपदेशः कर्तव्यो न विद्यान्तरे ।
विद्यान्तरे च श्रूयते ।
तस्मान्न सर्वोपासनासु पथिप्राप्तिरिति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्ते उच्यतेऽये चेमेऽरण्ये श्रद्धातप इत्युपासतेऽ इति न श्रद्धातपोमात्रस्य पथिप्राप्तिमाहापि तु विद्यया तदारोहान्तीत्यत्र नाविद्वांसस्तपस्विन इति केवलस्य तपसः श्रद्धायाश्च तत्प्राप्तिप्रतिषेधाद्विद्यासहिते श्रद्धातपसी तत्प्राप्युपायतया वदन् विद्यान्तरीलानामपि पञ्चाग्निविद्याविद्भिः समानमार्गतां दर्शयति ।
तथान्यत्रापि पञ्चाग्निविद्याधिकारेऽभिधीयतेऽय एवमेताद्विदुर्ये चामी अरण्ये श्रद्धां सत्यमुपासतेऽ  इति ।
सत्यशब्दस्य ब्रह्मण्येवानपेक्षप्रवृत्तित्वात् ।
तदेव हि सत्यमन्यस्य मिथ्यात्वेन कथञ्चिदापेक्षिकसत्यत्वात् ।
पञ्चाग्निविदां चेत्थंवित्तयैवोपात्तत्वात् ।
विद्यासाहचर्याच्च विद्यान्तरपरायणानामेवेदमुपादानं न्याट्यम् ।
मार्गद्वयभ्रष्टानां चाधोगतिश्रवणात् ।
तत्रापि च योग्यतया देवयानस्यैवेहाध्वनोऽभिसंबन्धः ।
एतदुक्तं भवतिभवेत्प्रकरणं नियामकं यद्यनियमप्रतिपादकं वाक्यं श्रौतं स्मार्तं वा न स्यादस्ति तु तत्तस्य च प्रकरणाद्बलीयस्त्वम् ।
तस्मादनियमो विद्यान्तरेष्वपि सगुणेषु देवयानः पन्था असकृन्मार्गोपदेशस्य च प्रयोजनं वर्णितं बाष्यकृतेति ॥३१ ॥



३.३.१९.३२.

यावदधिकारमवस्थितिगधिकारिकाणाम् ।
सगुणानां विद्यायां चिन्तां कृत्वा निर्गुणायां चिन्तयति ।
निर्गुणायां विद्यायां नापवर्गः पलं भवितुमर्हति ।
श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणेषु विदुषामप्यपान्तरतमःप्रभृतीनां तत्तद्देहपरिग्रहपरित्यागौ श्रूयेते ।
तदपवर्गफलत्वे नोपपद्यते ।
अपवृक्तस्य तदनुपपत्तेः ।
उपपत्तौ वा तल्लक्षणायोगात् ।
अपुनावृत्तिर्हि तल्लक्षणम् ।
तेन सत्यामपि विद्यायां तदनुपपत्तेर्न मोक्षः ।
फलं, विद्यायां विभूतयस्तु तास्तास्तस्याः फलम् ।
अपुनरावृत्तिश्रुतिः पुनस्तत्प्रशंसार्थेति मन्यते ।
नचऽतावदेवास्य चिरं यावन्न विमोक्ष्येऽथ संपत्स्येऽ  इति श्रुतेर्विदुषो देहपातावधिप्रतीक्षावद्वसिष्ठादीनामपि प्रारब्धकर्मफलोपभोगप्रतीक्षेति सांप्रतम् ।
येन हि कर्मणा वसिष्ठादीनामारब्धं शरीरं तत्प्रतीक्षा स्यात् ।
तथाच न शरीरान्तरं ते गृह्णीयुः ।
नच तावदेव चिरमित्येतदप्यार्जवेन घटते ।
समर्थहेतुसंनिधौ क्षेपायोगात् ।
तस्मादेतदपि विद्यास्तुत्यैव गमयितव्यम् ।
तस्मान्नापवर्गो विद्याफलम् ।
तथा चापवर्गाक्षेपेण पूर्वः पक्षः ।
अत्र च पाक्षिकं मोक्षहेतुत्वमित्यापाततः, अहेतुत्वं वेतु तु पूर्वपक्षतत्त्वम् ।
राद्धान्तस्तुविद्याकर्मस्वनुष्ठानतोषितेश्वरचोदितम् ।
अधिकारं समाप्यैते प्रतिशन्ति परं पदम् ॥
निर्गुणायां विद्यायामपवर्गलक्षणं श्रूयमाणं न स्तुतिमात्रतया व्याख्यायमुचितम् ।
पौर्वापर्यपर्यालोचने भूयसीनां श्रुतीनामत्रैव तात्पर्यावधारणात् ।
नच यत्र तात्पर्यं तदन्यथयितुं युक्तम् ।
उक्तं हिऽन विद्यौ परः शब्दार्थऽ इति ।

नच विदुषमपान्तरमःप्रभृतीनां तत्तद्देहसंतारात्सत्यामपि ब्रह्मविद्यायामनिर्मोक्षान्न ब्रह्मविद्या मोक्षस्य हेतुरिति साम्प्रतम् ।
हेतोरपि सति प्रतिबन्धे कार्यानुपजनो न हेतुभावमपकारोति ।
नहि वृन्तफलसंयोगप्रतिबद्धं गुरुत्वं न पतनमजीजनदिति प्रतिबन्धापगमे तत्कुर्वन्न तद्धेतुः ।
नच न सेतुप्रतिबन्धानामपां निम्नदेशानभिसर्पणमिति सेतुभेदे न निम्नमभिसर्पन्ति ।
तद्वदिहापि विद्याकर्माराधनावर्जितेश्वरविहिताधिकारपदप्रतिबद्धा ब्रह्मविद्या यद्यपि न मुक्तिं दत्तवती तथापि तत्परिसमाप्तौ प्रतिबन्धविगमे दास्यति ।
यथा हि प्रारब्धविपाकस्य कर्मणः प्रक्षयं प्रतीक्षमाणश्चरमदेहसमुत्पन्नब्रह्मसाक्षात्कारोऽपि ध्रियतेऽथ तत्प्रक्षयान्मोक्षं प्राप्नोति ।
एवं प्रारब्धाधिकारलक्षणफलविद्याकर्मा पुरुषो वसिष्ठादिर्विद्वानपि तत्क्षयं प्रतीक्षमाणो युगुत्क्रमेण वा तत्तद्देहपरिग्रहपरित्यागौ कुर्वन्मुक्तोऽप्यनाभोगात्मिकया प्रख्यया सांसारिक अव विहरति ।

तदिदमुक्तं सुकृतप्रवृत्तमेव हि ते कर्माशयमधिकारफलदानायेति ।
प्रारब्धविपाकानि तु कर्माणि वर्जयित्वा व्यपगतानिज्ञानेनैवातिवाहितानि ।
न चैते जातिस्मरा इति ।
यो हि परवशो देहं परित्याज्यते  देहान्तरं च नीतः पूर्वजन्मानुभूतस्य स्मरति स जन्मवाञ्जातिस्मर्च ।
गृहादिव गृहान्तरे स्वेच्छया कायान्तरं संचरमाणो न जातिस्मर आख्यायतम् ।
व्युद्यविवादं कृत्वा ।
व्यतिरेकमाह यदि ह्युपयुक्ते सुकृत्प्रवृत्तेप्रारब्धविपाके कर्मणि कर्मान्तरमप्रारब्धविपाकमिति ।
स्येदातत् ।
विद्ययाविद्यादिक्लेशनिवृत्तौ नावश्यं निःशेषस्य कर्माशयस्य निवृत्तिनरनादिभवपरस्पराहितस्यानियतविपाककालस्यासङ्ख्येयत्वात्कर्मशयस्येत्यत आह न चाविद्यादिक्लेशदाहे सतीते ।
नहिसमाने विनाशहेतौ कस्यचिद्विनाशो नापरस्येति शक्यं वदितुम् ।
तत्किमिदानीं प्रवृत्तफलमिति कर्म विनश्येत् ।
तथाच न विदुषो वसिष्ठादेर्देहधारणेत्यत आह प्रवृत्तफलस्य तु कर्मण इति ।
तस्य तावदेव चिरमिति श्रुतिप्रामाणादनागतफलमेव कर्म क्षीयते न प्रवृत्तफलमित्यवगम्यते ।
अपिच नाधिकारवयां सर्वेषामृषीणामात्मतत्त्वज्ञानं तेनाव्यापकोऽप्ययं पर्वपक्ष इत्याह ज्ञानान्तरेषु चेति ।
तत्किन्तेषामनिर्मोक्ष एव, नेत्याह ते पश्चादैश्वर्यक्षय इति ।
निर्विण्णाविरक्ताः ।
प्रतिसंचरःप्रलयः ।
अपिच स्वर्गादावनुभवपथमनारोहति शब्दैकसमधिगम्ये विचिकित्सा स्यादपि मन्दधियामामुष्मिकफलत्वं प्रति ।
यथा चार्थवादःऽको हि तद्वेद यदमुष्मिंल्लोकेऽस्ति वा न वेतिऽ ।
अद्वैतज्ञानफलत्वे मोक्षस्यानुभवसिद्धे विचिकित्सागन्धोऽपि नास्तीत्याह प्रत्यक्षफलत्वाच्चेति ।
अद्वैततत्त्वसाक्षात्कारो हि अविद्यासमारोपितं प्रपञ्चं समूलघातं निघ्नन्धोरं संसाराङ्गपरितापमुपशमयति पुरुषस्येत्यनुवादपि स्फुटमुपपतिद्रढिम्नश्च श्रुतिर्दर्शिता ।
तच्चानुभवाद्वामदेवादीनां सिद्धम् ।
ननु तत्त्वमसि वर्तस इति वाक्यं कथमनुभवमेव द्योतयतीत्यत आह नहि तत्त्वमसीत्यस्येति ।
वर्तमानापदेशस्य भविष्यदर्थता मृतशब्दाध्याहारश्चाशक्य इत्यर्थः ॥३२ ॥



३.३.२०.३३.

अक्षरधियां त्ववरोधः सामान्यतद्भावाभ्यामौपसदवत्तदुक्तम् ।
अङरविषयाणां (?) प्रतिषेधधियां सर्ववेदवर्तिनीनामवरोध उपसंहारः प्रतिषेधसामान्यादक्षरस्य तद्भावप्रत्यभिज्ञानात् ।
आनन्दादयः प्रधानस्येत्यत्रायमर्थो यद्यपि भावरूपेषु विशेषणेषु सिद्धस्तन्त्र्यायतया च निषेधरूपेष्विति सिद्ध एव ।
तथापि तस्यैवैष प्रपञ्चोऽवगन्तव्यः ।
निदर्शनम् ।
जामदग्न्येऽहीन इति ।
यद्यपि शाबरे दत्तोत्तरमत्रोदाहरणान्तरं तथापि तुल्यन्यायतयैदपि शक्यमुदाहर्तुमित्युदाहरणान्तरं दर्शितम् ।
तत्र शाबरमुदाहरणमस्त्याधानं यजुर्वेदविहितम्ऽय एवं विद्वानग्निमाधत्तऽ इति ।
तदङ्गत्वेन यजुर्वेद एवऽय एवं विद्वान्वारवन्तीयं गायति य एवं विद्वान्यज्ञायज्ञीयं गायति य एवं विद्वान्वामदेव्यं गायतिऽ इति विहितम् ।
एतानि च सामानि सामवेदेषूत्पन्नानि ।
तत्रेदं संदिह्यतेकिमेतानि यत्रोत्पद्यन्ते तत्रप्यैनेवोच्चैष्ट्वेन स्वरेणाधाने प्रयोक्तव्यान्यथ यन्न विनियुज्यन्ते तत्रत्येनोपांशुत्वेन स्वरेणऽउच्चैः साम्नोपांशु यजुषा इति श्रुतेः ।
किं तात्प्राप्तम् ।
उत्पत्तिविधिनैवापेक्षितोपायत्वात्मना विहितत्वादङ्गनां तस्यैव प्राथम्यात्तन्निबन्धन एवोच्चैःस्वरे प्राप्त उच्यतेगुणमुख्यव्यतिक्रमे तदर्थत्वान्मुख्येन वेदसंयोगः ।
अयमर्थःुत्पत्तिविधिर्गुणो विनियोगविधिस्तु प्रधानं, तदनयोर्व्यातिक्रमे विरोधे उत्पत्तिविध्यालोचनेनोच्चैष्ट्वं विनियोगविध्यालोचनेन चोपांशुत्वं सोऽयं विरोधो व्यतिक्रमस्तस्मिन्वयतिक्रमे मुख्येन प्रधानेन नियुज्यमानत्वरूपेण तस्य वारवन्तीयादेर्वेदसंयोगो ग्राह्यो नोत्पद्यमानत्वेन गुणेन ।
कुतः, विनियुज्यमानत्वस्य मुख्यत्वेनोत्पद्यमानत्वस्य गुणत्वेन तदर्थत्वाद्विनियुज्यमानार्थत्वादुत्पद्यमानत्वस्य ।
एतदुक्तं भवतियद्यप्युत्पत्तिविधावपि चातूरूप्यमस्ति विधित्वस्याविशेषात् ।
तन्मात्रनान्तरीयकत्वाच्च चातबरूप्यस्य ।
तथापि वाक्यानामैदंपर्यं भिद्यते ।
एकस्यैव विधेरुत्पत्तिविनियोगाधिकारप्रयोगरूपेषु चतुर्षु मध्ये किञ्चिदेव रूपं केनचिद्वाक्येनोल्लिख्यते यदन्यतोऽप्राप्तम् ।
तत्र यद्यपि सामवेदे सामानि विहितानि तथापि तद्वाक्यानां तदुत्पत्तिमात्रपरता विनियोगस्य याजुर्वैदिकैरेव वाक्यै प्राप्तत्वात् ।
तथाचोत्पत्तिवाक्येभ्यः समीहितार्थाप्रतिलम्भाद्विनियोगवाक्येभ्यश्च तदवगतेस्तदर्थान्येवोत्पत्तिवाक्यानि भवन्तीति तत्र येन वाक्येन विनियुज्यन्ते तस्यैव स्वरस्य साधनत्वंसंस्पर्शिनो ग्रहणं न तु रूपमात्रस्पर्शिन इति ।
भाष्यकारीयमप्युदाहरणमेवमेव योजयितव्यम् ।
उद्रातृवेदोत्पन्नानां मन्त्रणामुद्गात्रा प्रयोगे प्राप्ते अध्वर्युप्रदानकेऽपि पुरोडाशे विनियुक्तत्वात्प्रधानानुरोधेनाध्वर्युणैव तेषां प्रयोगो नोद्रात्रेति दार्ष्टान्तिके योजयति एवमिहापीति ॥३३ ॥



३.३.२०.३४.

इयदामननात् ।
ऽगुहां प्रविष्टावात्मानौऽ इत्यत्र सिद्धोऽप्यर्थः प्रपञ्च्यते ।
एकत्र भोक्रभोक्रोर्वेद्यता, अन्यत्र भोक्रोरेवेति वेद्यभेदाद्विद्याभेद इति ।
नच सृष्टिरुपदधातीतिवत्पिबदपिबल्लक्षणापरं पिबन्ताविति नेतुमुचितम् ।
सति मुख्यार्थसंभवे तदाश्रयणायोगात् ।
नच वाक्यशेषानुरोधात्तदाश्रयणम् ।
संदेहे हि वाक्यशेषान्निर्णयो नच मुख्यलाक्षणिकग्रहणविषयो विषयः संभवति, तुल्यबलत्वाभावात् ।
प्रकरणस्य च ततो बलीयसा वाक्येन बाधनात् ।
तस्माद्वेद्यभेदाद्विद्याभेद इति प्राप्त उच्यतेद्वासुपर्णत्यत्र ऋतं पिबन्तावित्यत्र च द्वित्वसंख्योत्पत्तौ प्रतीयते तेन समानतौत्सर्गिकी ।
पिबन्ताविति द्वयोः पिबन्ता या सा बाधनीया, सा चोपक्रमोपसंहारानुरोधेन न द्वयोरपि तु छत्रिन्यायेन लाक्षाणिकी व्याख्येया ।
येन ह्युपक्रम्यते येन चोपसंस्थिते तदनुरोधेन मध्यं ज्ञेयम् ।
यथा जामित्वदोषसंकीर्तनोपक्रमे तत्प्रतिसमाधानोपसंहारे च संदर्भे मध्यपातिनो विष्णुरूपांशु यष्टव्योऽजामित्वायेत्यादयः पृथग्विधित्वमलभमाना विधित्वमविवक्षित्वार्थवादतया नीतास्तत्कस्य हेतोरेकवाक्यता हि साधीयसी वाक्यभेदादिति ।
तथेहापि तदनुरोधेन पिबदपिबत्समूहपरं लक्षणीयं पिबन्तावित्यनेन ।
तथाच वेद्याभेदाद्विद्याभेद इति ।
अपिच त्रिष्वप्येतेषु वेदान्तषु प्रकरणत्रयेऽपि पौर्वापर्यपर्यालोचनया परमात्मविद्यैवावगम्यते ।
यद्येवं कथं तर्हि जीवोपादानमस्त्वित्यत आह तादात्म्यविवक्षयेति ।
नास्यां जीवः प्रतिपाद्यते किन्तु परमात्मनोऽभेदं जीवस्य दर्शयितुमसावनूद्यते ।
परमात्मविद्यायाश्चाभेदविषयत्वान्न भेदाभेदविचारावतारः ।
तस्मादैकविद्यमत्र सिद्धम् ॥४ ॥



३.३.२२.३५.

अन्तरा भूतग्रामवत्स्वात्मनः ।
कौषीतकेयकहोलचाक्रायणोषस्तप्रश्नोपक्रमयोर्विद्योर्नैतरन्तणाम्नातयोः किमस्ति भेदो न वेति विशये भेद एवेति भ्रूमः ।
कुतःयद्यप्युभयत्र प्रश्नोत्तरयोरभेदः प्रतीयते, तथापि तत्स्यैवैकस्य पुनः श्रुतेरविशेशादानर्थक्यप्रसङ्गाद्यजत्यभ्यासवद्भेदः प्राप्तः ।
न चैकस्यैव ताण्डिनां नवकृत्व उपदेशेऽपि यथा भेदो न भवतिऽस आत्मा तत्त्वमति श्वेतकेतोऽ इत्यत्र तथेहाप्यभेद इति  युक्तम् ।
भूय एव मा भगवान् विज्ञापयतु, इति हि तत्र श्रूयते तेनाभेदो युज्यते ।
न चेह तथास्ति ।
तेन यद्यपीह वेद्याभेदोऽवगम्यते तथाप्येकत्र तस्यैवाशनायादिमात्रात्ययोपाधेरुपासनादेकत्र च कार्यकरणविरहोपाधेरुपासनाद्विद्याभेद एवेति प्राप्ते प्रत्युच्यते ।
नैतदुपासनाविधानपरमपि तु वस्तुस्वरूपप्रतिपादनपरं प्रश्नप्रतिवचनालोचनेनोपलभ्यते ।
किमतो यद्यवम् ।
एतदतो भवतिविधेरप्राप्तप्रापणार्थत्वात्प्राप्तावनुपपत्तिः ।
वस्तुस्वरूपं तु पुनःपुनरुच्यमानमपि न दोषमावहति शतकृत्वोऽपि हि पथ्यं वदन्त्याप्ताः ।
विशेषतस्तु वेदः पितृभ्यामप्यभ्यर्हितः ।
नच सर्वथा पौनरुक्त्यम् ।
एकत्राशनायाद्यत्ययादन्यत्र च कार्यकारणप्रविलयात् ।
तस्मादेका विद्या प्रत्यभिज्ञानात् ।
उभाभ्यामपि विद्याभ्यां भिन्न आत्मा प्रतिपाद्यते इति यो मन्यते पूर्वपक्षैकदेशी तं प्रति सर्वान्तरत्वविरोधो दर्शितः ॥३५ ॥



३.३.२२.३६.

अन्यथा भेदानुपपत्तिरिति चेन्नोपदेशान्तरवदिति ।
अस्य तु पूर्वपक्षतत्त्वाभिप्रायो दर्शितः ।
सुगममन्यत् ॥३६ ॥



३.३.२३.३७.

व्यतिहारो विर्सिषन्ति हीतरवत् ।
उत्कृष्टस्य निकृष्टरूपापत्तेर्नोभयत्रोभयरूपानुचिन्तनम् ।
अपि तु निकृष्टे जीव उत्कृष्टरूपाभेदचिन्तनम् ।
एवं हि निकृष्ट उत्कृष्टो भवतीति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्त उच्यतेइतरेतरानुवादेनेतरेतरूपविधानादुभयत्राभयचिन्तनं विधीयते ।
इतरथा तु योऽहं सोऽसावित्येतावदेवोच्येत ।
जीवात्मानमनूद्येश्वरत्वमस्य विधीयेत ।
न त्वीश्वरस्य जीवात्मत्वं योऽसौ सोऽहमिति ।
यथा तत्त्वमसीत्यत्र ।
तस्मादुभयरूपमुभयत्राध्यानायोपदिश्यते ।
नन्वेवमुत्कृष्टस्य निकृष्टप्रसङ्ग इत्युक्तं तत्किमिदानीं सगुणे ब्रह्मण्युपास्यमानेऽस्य वस्तुतो निर्गुणस्य निकृष्टता भवति ।
कस्मैचित्फलाय तथा ध्यानमात्रं विधीयतेन त्वस्य निकृष्टतामापादयतीति चेदिहापि व्यतिहारानुचिन्तनमात्रमुपदिश्यते फलाय न ति निकृष्टता भवत्युत्कृष्टस्य ।
अन्वाचयशिष्टं तु तादात्म्यदार्ढ्यं भवन्नोपेक्षामहे ।
सत्यकामादिगुणोपदेशैव तद्गुणेश्वरसिद्धिरिति सिद्धमुभयत्रोभयात्मत्वाध्यनमिति ॥३७ ॥



३.३.२४.३८.

सैव हि सत्यादयः ।
तद्वै तदेतदेव तदास सत्यमेव स यो हैतन्महद्यक्षं प्रथमजं वेद सत्यं ब्रह्मेति जयतीमांल्लोकाञ्जित इत्यसावसद्य एवमेतन्महद्यक्षं प्रथमजं वेद सत्यं ब्रह्मेति सत्यं ह्येव ब्रह्म ।
पूर्वोक्तस्य हृदयाख्यस्य ब्रह्मणः सत्यमित्युपासनमेन संदर्भेण विधीयते ।
तदिति हृदयाख्यं ब्रह्मैकेन तदा परामृशति ।
एतदेवेति वक्ष्यमाणं प्रकारान्तरमस्य परामृशति ।
तत्तादाग्रे आस बभूव ।
किं तदित्यत आहसत्यमेव ।
सच्च मूर्तं त्यच्चामूर्तं च सत्त्यम् ।
तदुपासकस्य फलमाहस यो हैतमिति ।
यः प्रथमजं यक्षं पूज्यं वेद ।
कथं वेदेत्यत आहसत्यं ब्रह्मेतीति ।
स जयतीमान् लोकान् ।
किञ्च जितो वशीकृत इनुशब्द इत्थंशब्दस्यार्थे वर्तते ।
विजेतव्यत्वेन बुद्धिसंनिहितं शत्रुं परामृशतिअसाविति ।
असद्भवेन्नश्येत् ।
उक्तमर्थ निगमयतिय एवमेतदिति ।
एवं विद्वान्कस्माज्जयतीत्यत आहसत्यमेव यस्माद्ब्रह्मेति ।
अतस्तदुपासनात्फलोत्पादोऽपि सत्य इत्यर्थः ।
तद्यत्तत्सत्यं किमतौ ।
अत्रापि तत्पदाभ्यां रूपप्रकारै परामृष्टौ ।
कस्मिंन्नालम्बने तदुपासनीयमित्यत उत्तरम्स आदित्यो य एष इत्यादिना तस्योपनिषदहरहमिति ।
हन्ति पाप्मानं जहाति च य एवं वेदेत्यन्तेन ।
उपनिषत्रहस्यं नाम ।
तस्य निर्वचनंहन्ति पाप्मानं जहाति चेति ।
हन्तेर्जहातेर्वा रूपमेतत् ।
तथाच निर्वचनं कुर्वन्फलं पापहानिमाहेति ।
तमिमं विषयमाह भाष्यकारः यो वै हैतमिति ।
सनामाक्षरोपासनामिति ।
तथाच श्रुतिःऽतदेतदक्षरं सत्यमिति स इत्येकमक्षरं तीत्येकमक्षरं यमित्येकमक्षरं प्रथमोत्तमे अक्षरे सत्यं मध्यतोऽनृतं तदेतदनृमुभयतः सत्येन परिगृहीतं सत्यभूयमेव भवति नैवंविद्वांसमनृतं हिनस्तिऽ इति ।
तीतीकारानुबन्ध उच्चारणार्थः ।
निरनुबन्धस्तकारो द्रष्टव्यः ।
अत्र हि प्रथमोत्तमे अक्षरे सत्यं मृत्युरूपाभावात् ।
मध्यतो मध्येऽनृतमनृतं हि मृत्युः ।
मृत्य्वनृतयोस्तकारसाम्यात् ।
तदेतदनृतं मृत्युरूपमुभयतः सत्येन परिगृहीतम् ।
अन्तर्भावितं सत्यरूपाभ्याम् ।
अतोऽकिञ्चित्करं तत्सत्यभूयमेव सत्यबाहुल्यमेव भवति ।
शेषमतिरोहितार्थम् ।
सेयं सत्यविद्यायाः सनामाक्षयोपासनता ।
यद्यपि तद्यत्सत्यमिति प्रकृतानुकर्षेणाबेदः प्रतीयते तथापि फलभेदेन भेदः साध्यभेदेनेव नित्यकाम्यदिषयोर्दर्शपूर्णमासाभ्यां स्वर्गकामो यजेत यावज्जीवं दर्शपूर्णमासाभ्यां यजेतेति शास्त्रयोः सत्यप्यनुबन्धाभेदे भेद इति प्राप्ते प्रत्युच्यतेएकैवेयं विद्या तत्सत्यमिति प्रकृतपरामर्शादभेदेन प्रत्यभिज्ञानात् ।
नच फलभेदः ।
तस्योपनिषदहरहमिति तस्यैव यदङ्गान्तरं रहस्यनाम्नोपासनं तत्प्रशंसार्थोर्ऽथवादोऽयं न फलविधिः ।
यदि पुनर्विद्याविधावधिकारश्रवणाभावात्तत्कल्पनायामार्थवादिकं फलं कल्प्येत ततो जातेष्टाविवागृह्यमाणविशेषतया संवलिताधिकारकल्पना ततश्च समस्तार्थवादिकफलयुक्तमेकमेवोपासनमिति सिद्धम् ।
परकीयं व्याख्यानमुपन्यस्यति केचित्पुनरिति ।
वाजसनेयकमप्यक्ष्यादित्यविषयं छान्दोग्यमपीत्युपास्याभेदादभेदः ।
ततश्च वाजसनेयोक्तानां सत्यादीनामुपसंहार इत्यत्रार्थे सैव हि सत्यादय इति सूत्रं व्याख्यातं तदेतद्दूषयति तन्न साध्विति ।
ज्योतिष्टोमकर्मसंबन्धिनीयमुद्गीथव्यपाश्रयेति ।
अनुबन्धाभेदेऽपि साध्यभेदाद्भेद इति विद्याभेदादनुपसंहार इति ॥३८ ॥



३.३.२५.३९.

कामादीतरत्र तत्र चायतनादिभ्यः ।
छान्दोग्यवाजसनेयविद्ययोर्यद्यपि सगुणनिर्गुणत्वेन भेदः ।
तथाहि छान्दोग्येऽअथ य इहात्मानमनुविद्य व्रजन्ति एतांश्च सत्यान्कामान्ऽ इत्यात्मवत्कामानामपि वेद्यत्वं श्रूयते ।
वाजसनेये तु निर्गुणमेव परं ब्रह्मोपदिश्यतेऽविमोक्षाय ब्रूहिऽ इति तथापि तयोः परस्परगुणोपसंहारः ।
निर्गुणायां तावद्विद्यायां ब्रह्मस्तुत्यर्थमेव सगुणविद्यासंबन्धिगुणोपसंहारः संभवी ।
सगुणायां च यद्यप्याध्यानाय न वशित्वादिगुणोपसंहारसंभवः ।
नहि निर्गुणायां विद्यायामाधायातव्यत्वेनैते चोदिता येनात्राध्येयत्वेन संबध्येरन्नपि तु सत्यकामादिगुणनान्तरीयकत्वेनैतेषां प्राप्तिरित्युपसंहार उच्यते ।
एवं व्यवस्थित एष संक्षेपोऽधिकरणार्थस्यसाम्यबाहुल्येऽप्येकत्राकाशाधारत्वस्यापरत्र चाकाशतादात्म्यस्य श्रवणाद्भेदे विद्ययोर्न परस्परगुणोपसंहार इति पूर्वपक्षः ।
राद्धान्तस्तु सर्वसाम्यमेवोभयत्राप्यात्मोपदेशादाकाशशब्देनैकत्रात्मोक्तोऽन्यत्र च दहराकाशाधारः स एवोक्त इति सर्वसाम्याद्ब्रह्मण्युभयत्रापि सर्वगुणोपसंहारः ।
सगुणनिर्गुणत्वेन तु विद्याभेदेऽपि गुणोपसंहारव्यवस्था दर्शिता ।
तस्मात्सर्वमवदातम् ॥३९ ॥



३.३.२६.४०.

आदारदलोपः ।
अस्ति वैश्वानरविद्यायां तदुपासकस्यातिथिभ्यः पूर्वभोजनम् ।
तेन यद्यपीयमुपासनागोचरा न चिन्ता साक्षात्तथापि तत्संबद्धप्रथमभोजनसंबन्धादस्ति संगतिः ।
विचारगोचरं दर्शयति छान्दोग्ये वैश्वानरविद्यां प्रकृत्येति ।
विचारप्रयोजकं संदेहमाह किं भोजनलोप इति ।
अत्र पूर्वपक्षाभावेन संशयमाक्षिपति तद्यद्भक्तमिति भक्तागमनसंयोगश्रवणादिति ।
उक्तं खल्वेतत्प्रथम एव तन्त्रेऽपदकर्माप्रयोजकं नयनस्य परार्थत्वात्ऽ इत्यनेन ।
यथा सोमक्रयार्थानीयमानैकहायनीसप्तमपदपांशुग्रहणमप्रयोजकं न पुनरेकहायन्या नयनं प्रयोजयति ।
तत्कस्य हेतोः ।
सोमक्रयेण तन्नयनस्य प्रयुक्तत्वात्तदुपजीवित्वात्सप्तमपदपांशुग्रहणस्येति ।
तथेहापि भोजनार्थभक्तागमनसंयोगात्प्राणाहुतेर्भोजनाभावे भक्तं प्रत्यप्रयोजकत्वमिति नास्ति पूर्वपक्ष इत्यपूर्वपक्षमिदमधिकरणमित्यर्थः ।
पूर्वपक्षमाक्षिप्य समाधत्ते एवं प्राप्ते, न लुप्येतेति तावदाह ।
तावच्छब्दः सिद्धान्तशङ्कानिराकरणार्थः ।
पृच्छति कस्मात् ।
उत्तरमादरात् ।
तदेव स्फोरयति तथाहीति ।
जाबाला हि श्रावयन्तिऽपूर्वोऽतिथिभ्योऽश्रीयात्ऽ इति ।
अश्रीयादिति च प्राणाग्निहोत्रप्रधानं वचः ।
ऽयथा हि श्रुधिता बाला मातरं पर्युपासते ।
एवं सर्वाणि भूतान्यग्निहोत्रमुपासतेऽ इति वचनादग्निहोत्रस्यातिथीन्भूतानि प्रत्युपजीव्यत्वेन श्रवणात्तदेकवाक्यतयेहापि पूर्वोऽतिथिभ्योऽश्रीयादिति प्राणाहुतिप्रधानं लक्ष्यते ।
तदेवं सतिऽयथाह वै स्वयमहुत्वाग्निहोत्रं परस्य जुहुयादित्येवं तत्ऽ इत्यतिथिभोजनस्य प्राथम्यं निन्दित्वा स्वामिभोजनंस्वामिनः प्राणाग्निहोत्रं प्रथमं प्रापयन्ती प्राणाग्निहोत्रादरं करोति ।
नन्वातिथितामेषा श्रुतिः प्राणहुतिं किन्तु स्वामिभोजनपक्ष एव नाभोजनेऽपीत्यत आह या हि न प्राथम्यलोपं सहते नतरां सा प्राथम्यवतोऽग्निहोत्रस्य लोपं सहेतेति मन्यते ।
ईदृशः खल्वयमादरः प्राणाग्निहोत्रस्य धर्मिणः प्राथम्यधर्मलोपमपि न सहते श्रुतिस्तदास्याः कैव कथा धर्मिलोपं सहत इत्यर्थः ।
पूर्वपक्षाक्षेपमनुभाष्य दूषयति ननु भोजनार्था इति ।
यथा हि कौण्डपायिनामयनगते अग्निहोत्रे प्रकरणान्तरान्नैयमिकाग्निहोत्राद्भिन्ने द्रव्यदेवतारूपधर्मान्तररहिततया तदाकाङ्क्षे साध्यसादृश्येन नैयमिकाग्निहोत्रसमाननामतया तद्धर्मातिदेशेन रूपधर्मान्तरप्राप्तिरेवं प्राणाग्निहोत्रेऽपि नैयमिकाग्निहोत्रगतपयःप्रभृतिप्राप्तौ भोजनागतभक्तद्रव्यता विधीयते ।
न चैतावता भोजनस्य प्रयोजकत्वम् ।
उक्तमेतद्यथा भोजनकालातिक्रमात्प्राणाग्निहोत्रस्य न भोजनप्रयुक्तत्वमिति ।
न चैकदेशद्रव्यतयोत्तरार्धात्स्विष्टकृते समवद्यतीतिवदप्रयोजकत्वमेकदेशद्रव्यसाधनस्यापि प्रयोजकत्वात् ।
यथा जाघन्या पत्नीः संयाजयन्तीति पत्नीसंयाजानां जाघन्येकदेशद्रव्यजुषां जाघनीप्रयोजकत्वम् ।
स हि नामाप्रयोजको भवति यस्य प्रयोजकग्रहणमन्तरेणार्थो न ज्ञायते ।
यथा न प्रयोजकपुरोडाशग्रहणमन्तरेणोत्तरार्धं ज्ञातुं शक्यम् ।
शक्यं तु जाघनीवद्भक्तं ज्ञातुम् ।
तस्माद्यथा जाघन्यन्तरेणापि पशूपादानं परप्रयुक्तशूपजीवनं वा खण्डशो मांसविक्रयिणो मुण्डादिवदाकृतिरूपादीयते ।

एवं भक्तमपि शक्यमुपादातुम् ।
तस्मान्न भोजनस्य लोपे प्राणाग्निहोत्रलोप इति मन्यते पूर्वपक्षी ।
अद्भिरिति तु प्रतिनिध्युपादानमावश्यकत्वसूचनार्थं भाष्यकारस्य ॥४० ॥



३.३.२६.४१.

उपस्थितेऽतस्तद्वचनात् ।
तद्धोमीयमिति हि वचन किमपि संनिहितद्रव्यं होमे विनियुङ्क्ते तदः सर्वनाम्नः संनिहितावगममन्तरेणाभिधानापर्यवसानात्तदनेन स्वाभिधानपर्यवसानाय तद्यद्भक्तं प्रथममागच्छेदिति संनिहितमपेक्ष्य निर्वर्तितव्यम् ।
तच्च संनिहितं भक्तं भोजनार्थमित्युत्तरार्धात्स्विष्टकृते समवद्यतीतिवन्न भक्तं वापो वा द्रव्यान्तरं वा प्रयोक्तुमर्हति ।
जाघन्यास्त्ववयवभेदस्य नाग्नीषोमीयपश्वधीनं निरूपणं स्वतन्त्रस्यापि तस्य सूनास्थस्य दर्शनात्तस्मादस्त्येतस्य जाघनीतो विशेषः ।
यच्चोक्तं चोदकप्राप्तद्रव्यबाधया भक्तद्रव्यविधानमिति ।
तदयुक्तम् ।
विध्युद्देशगतस्याग्निहोत्रनाम्नस्तथाभावादार्थवादिकस्य तु सिद्धं किञ्चित्सादृश्यमुपादाय स्तावकत्वेनोपपत्तेर्न तद्भावं विधातुमर्हतीत्याह न चात्र प्राकृताग्निहोत्रधर्मप्राप्तिरिति ।
अपि चाग्निहोत्रस्य चोदकतो धर्मप्राप्तावभ्युपगम्यमानायां बहुतरं प्राप्तं बाध्यते ।
नच संभवे बाधनिचयो न्याप्यः ।
कृष्णलचरौ खल्वगत्या प्राप्तबाधोऽभ्युपेयत इत्याहतद्धर्मप्राप्तौ चाभ्युपगम्यमानायामिति ।
चोदकाभावमुपोद्बलयति अत एव चेहापीति ।
यत एवोक्तेन क्रमेणातिदेशाभावोऽत एव सांपादिकत्वमग्निहोत्राङ्गानाम् ।
तत्प्राप्तौ तु सांपादिकत्वं नोपपद्येत ।
कामिन्यां किल कुचवदनाद्यसता चक्रवाकनलिनादिरूपेण संपाद्यते ।
न तु नद्यां चक्रवाकादय एव चक्रवाकादिना संपाद्यन्ते ।
अतोऽप्यवगच्छामो न चोदकप्राप्तिरिति ।
यत्त्वादरदर्शनमिति तद्भोजनपक्षे  प्राथम्यविधानार्थम् ।
यस्मिन्पक्षे धर्मानवलोपस्तस्मिन्धर्मिणोऽपि न त्वेतावता धर्मिनित्यता सिध्यतीति भावः ।
नन्वतिथिभोजनोत्तरकालता स्वामिभोजनस्य विहितेति कथमसौ बाध्यत इत्यत आह नास्ति वचनस्यातिभारः ।
सामान्यशास्त्रबाधायां विशेषशास्त्रस्यातिभारो नास्तीत्यर्थः ॥४१ ॥



३.३.२७.४२.

तन्निर्धारणानियमस्तद्दृष्टेः पृथग्ध्यप्रतिबन्धः फलम् ।
यथैवऽयस्य पर्णमयी जुहूर्भवति न स पापं श्लोकं शृणोतिऽ इत्येतदनारभ्याधीतमव्यभिचारितक्रतुसंबन्धं जुहूद्वारा क्रतुप्रयोगवचनगृहीतं क्रतत्वर्थं सत्फलानपेक्षं सिद्धवर्तमानापदेशप्रतीतं न रात्रिसत्रवत्फलतया स्वीकरोतीति ।
एवमव्यभिचारितकर्मसंबन्धोद्गीथगतमुपासनं कर्मप्रयोगवचनगृहीतं न सिद्धवर्तमानापदेशावगतसमस्तकामवापकत्वलक्षणफलकल्पनायालम् ।
परार्थत्वात् ।
तथाच पारमर्थत्वात् ।
तथाच पारमर्षं सूत्रम्ऽद्रव्यसंस्कारकर्मसु परार्थत्वात्फलश्रुतिरर्थवादः स्यात्ऽ इति ।
एवञ्च सति क्रतौ पर्णतानियमवदुपासनानियम इति प्राप्ते उच्यतेयुक्तं पर्णतायां फलश्रुतेरर्थवादमात्रत्वम् ।
नहि पर्णतानाश्रया यागादिवत्फलसंबन्धमनुभवितुमर्हति ।
अव्यापाररूपत्वात् ।
व्यापारस्यैव च फलवत्त्वात् ।
यथाहुःऽउत्पत्तिमतः फलदर्शनात्ऽ इति ।
नापि स्वादिरतायामिव प्रकृतक्रतुसंबद्धो यूप आश्रयस्तदाश्रयः प्रकृतोऽस्ति अनारभ्याधीतत्वात्पर्णतायाः ।
तस्माद्वाक्येनैव जुहूसंबन्धद्लारेण पर्णतायाः क्रतुराश्रयो ज्ञापनीयः ।
न चातत्परं वाक्यं ज्ञापयितुमर्हतीति तत्र वाक्यतात्पर्यमवश्याश्रयणीयम् ।
तथाच तत्परं सन्न पर्णतायाः फलसंबन्धमपि गमयितुमर्हति ।
वाक्यभेदप्रसङ्गात् ।
उपासनानां तु व्यापारात्मत्वेन स्वत एव फलसंबन्धोपपत्तेः उद्गीथाद्याश्रयणं फले विधानं न विरुध्यते विशिष्टविधानात् ।
फलाय खलूद्गीथसाधनकमुपासनं विधीयमानं न वाक्यभेदमावहति ।
ननु कर्माङ्गोद्गीथसंस्कार उपासनं प्रोक्षणादिवद्वितीयाश्रुतेरुद्गीथमिति ।
तथा चाञ्जनादिष्विव संस्कारेषु फलश्रुतेरर्थवादत्वम् ।
मैवम् ।
नह्यत्रोद्गीथस्योपासनं किन्तु तदवयवस्योङ्कारस्येत्युक्तमधस्तात् ।
न चोङ्कारः कर्माङ्गमपि तु कर्माङ्गोद्गीथावयवः ।
न चानुपयोगमीप्सितम् ।
तस्मात्सक्तून् जुहोतीतिवद्विनियोगभङ्गेनोङ्कारसाधानादुपासनात्फलमिति संबन्धः ।
तस्माद्यथा क्रत्वाश्रयाण्यपि गोदोहनादीनि फलसंयोगादनित्यानि एवमुद्गीथाद्युपासनानीति द्रष्टव्यम् ।
शेषमुक्तं भाष्ये ।
न चेदं फलश्रवणमर्थवादमात्रमिति ।
अर्थवादमात्रत्वेऽत्यन्तपरोक्षा वृत्तिर्यथा न तथा फलपरत्वे ।
न तु वर्तमानापदेशात्साक्षात्फलप्रतीतिः ।
अत एव प्रयाजादिषु नार्थवादाद्वर्तमानापदेशात्फलकल्पना ।
फलपरत्वे त्वस्य न शक्यं प्रयाजादीनां पारार्थ्येनाफलत्वं वक्तुमिति ॥४२ ॥



३.३.२८.४३.

प्रदानवदेव तदुक्तम् ।
तत्तच्छुत्यर्थालोचनया वायुप्राणयोः स्वरूपाभेदे सिद्धे तदधीननिरूपणतया तद्विषयोपासनाप्यभिन्ना न चाध्यात्माधिदैवगुणभेदाद्भेदः ।
नहि गुणभेदे गुणवतो भेदः ।
नह्यग्निहोत्रं जुहोतीत्युत्पन्नस्याग्निहोत्रस्य तण्डुलादिगुणभेदाद्भेदो भवति ।
उत्पद्यमानकर्मसंयुक्तो हि गुणभेदः कर्मणो भेदकः ।
यथामिक्षावाजिनसंयुक्तयोः कर्मणोः ।
नोत्पन्नकर्मसंयुक्तः ।
अध्यात्माधिदैवोपदेशेषु चोत्पन्नोपासनासंयोगः ।
तथोपक्रमोपसंहारालोचनया विद्यैकत्वविनिश्चयादेकैव सकृत्प्रवृत्तिरिति पूर्वपक्षः ।
राद्धान्तस्तुसत्यं विद्यैकत्वं तथापि गुणभेदात्प्रवृत्तिभेदः ।
सायंप्रातःकालगुणभेदाद्यथैकस्मिन्नप्यग्निहोत्रे प्रवृत्तिभेदः एवमिहाप्यध्यात्माधिदैवगुणभेदादुपासनस्यैकस्यापि प्रवृत्तिभेद इति सिद्धम् ।
आध्यानार्थो

ह्ययमध्यात्माधिदैवविभागोपदेश इति ।
अग्निहोत्रस्येवाध्यानस्य कृते तधितण्डुलादिवदयं पृथगुपदेशः ।
एतेन व्रतोपदेश इति ।
एतेनत्तत्त्वाभेदेन ।
एवकारश्च वागादिव्रतनिराकरणार्थः ।
नन्वेतस्यै देवतायै इति देवतामात्रं श्रूयते न तु वायुस्तत्कथं वायुप्राप्तिमाहेत्यत आह देवतेत्यत्र वायुरिति ।
वायुः खल्वग्न्यादीन्संवृणुत इत्यग्न्यादीनपेक्ष्यानवच्छिन्नोऽग्न्यादयस्तुतेनैवावच्छिन्ना इति संवर्गगुणतया वायुरनवच्छिन्ना देवता ।
सर्वेषामभिगमयन्निति ।
मिलितानां श्रवणाविशेषादिन्द्रस्य देवताया अभेदात्रयाणामपि पुरोडाशानां सहप्रदानाशङ्कायामुत्पत्तिवाक्य एव राजाधिराजस्वराजगुणभेदाद्याज्यानुवाक्याव्यत्यासविधानाच्च यथान्यासमेव देवतापृथक्त्वात्प्रदानपृथक्त्वं भवति ।
सहप्रदाने हि व्यत्यासविधानमनुपपन्नम् ।
क्रमवति प्रदाने व्यत्यासविधिरर्थवान् ।
तथाविधस्यैव क्रमस्य विवक्षितत्वात् ।
सुगममन्यत् ॥४३ ॥



३.३.२९.४४.

लिङ्गभूयस्त्वात्तद्धि बलीयस्तदपि ।
इह सिद्धान्तेनोपक्रमस्य पूर्वपक्षयित्वा सिद्धान्तयति ।
तत्र यद्यपि भूयांसि सन्ति लिङ्गानि मनश्चिदादीनां स्वातन्त्र्यसूचकानि तथापि न तानि स्वातन्त्र्येण स्वातन्त्र्यं प्रति प्रापकाणि ।
प्रमाणप्रापितं तु स्वातन्त्र्यमुपोद्बलयन्ति ।
न चात्रास्ति स्वातन्त्र्यप्रापकं प्रमाणम् ।
न चेदं सामर्थ्यलक्षणं लिङ्गं येनास्य स्वातन्त्र्येण प्रापकं भवेत् ।
तद्धि सामर्थ्यमाभिधानस्य वार्थस्य वा स्यात् ।
तथा पूषाद्यनुमन्त्रणमन्त्रस्य पूषानुमन्त्रणे, यथा वाऽपशुना यजेतऽ इत्येकत्वसंख्याया अर्थस्य संख्येयावच्छेतसामर्थ्यम् ।
न चेदनमन्यस्यार्थदर्शनलक्षणं लिङ्गं तथा ।
स्तुत्यर्थत्वेनास्य विध्युद्देशेनैकवाक्यतया विधिपरत्वात् ।
तस्मादसति सामर्थ्यलक्षणे विरोद्धरि प्रकरणप्रत्यूहं मनश्चिदादीनां क्रियाशेषतामवगमयति ।
नच ते हैते विद्याचित एवेत्यवधारणश्रुतिः क्रियानुप्रवेशं वारयति ।
येन श्रुतिविरोधे सति न प्रकरणं भवेत्, बाह्यसाधनतापाकरणार्थत्वादवधारणस्य ।
नच विद्यया हैवैत एवंविदश्चिता भवन्तीति पुरुषसंबन्धमापादयद्वाक्यं प्रकरणमपबाधितुमर्हति ।
अन्यार्थदर्शनं खल्वेतदपि ।
नच तत्स्वातन्त्र्येण प्रापकमित्युक्तम् ।
तस्मात्तदपि न प्रकरणविरोधायालमिति सांपादिका अप्येते अग्नयः प्रकरणात्क्रियानुप्रवेशिन एव मानसवत् ।
द्वादशाहे तु श्रूयतेऽअनया त्वा पात्रेण समुद्रं रसया प्राजापत्यं मनोग्रहं गृह्णामिऽ इति ।
तत्र संशयःकिं मानसं द्वादशाहा दहरन्तमुत तन्मध्यपातिनो दशमस्याह्नाङ्गमिति ।
तत्र वाग्वै द्वादशाहो मनो मानसमिति मानसस्य द्वादशाहाद्भेदेन व्यपदेशाद्वाङ्मनसभेदवद्भेदः ।
निर्धूतानि द्वादशाहस्य गतरसानि छन्दांसि तानि मानसेनैवाप्यायन्तीति च द्वादशाहस्य मानसेन स्तूयमानत्वाद्भेदे च सति स्तुतिस्तुत्यभावस्योपपत्तेर्द्वादशाहादहरन्तरं न तदङ्गं, पत्नीसंयाजान्तत्वाच्चाह्नां पत्नीः संयाज्य मानसाय प्रसर्पन्तीति च मानसस्य पत्नीसंयाजस्य परस्ताच्छुतेः ।
त्रयोदशाहेऽप्यवयुज्य द्वादशसंख्यासमवायात्कथञ्चिज्जघन्ययापि वृत्त्या द्वादशाहसंज्ञाविरोधाभावादिति प्राप्तेऽभिधीयतेप्रमाणान्तरेण हि त्रयोदशत्वेऽह्नां सिद्धे द्वादशाह इति जघन्यया वृत्त्योन्नीयेत ।
न त्वस्ति तादृशं प्रमाणान्तरम् ।
नच व्यपदेशभेदोऽहरन्तरत्वं कल्पयितुमर्हति ।
अङ्गाङ्गिभेदेनापि तदुपपत्तेः ।
अत एव च स्तुत्यस्तावकभावस्याप्युपपत्तिः ।
देवदत्तस्येव दीर्घैः केशैः ।
पत्नीसंयाजान्तता तु यद्यप्यौत्सर्गिकी तथापि दशमस्याह्नो विशेषवचनान्मानसानि ग्रहणासादनहवनादीनि पत्नीसंयाजात्पराञ्चि भविष्यन्ति ।
किमिव हि न कुर्याद्वचनमिति ।
एष वै दशमस्याह्नो विसर्गो यन्मानसमिति वचनाद्दशमाहरङ्गता गम्यते ।
विसर्गोऽन्तोऽन्तवतो धर्मो न स्वतन्त्र इति दशमेऽहनि मानसाय प्रमर्पन्तीति दशमस्याह्न आधारत्वनिर्देशाच्च तदङ्गं मानसं नाहरन्तरमिति सिद्धम् ।
तदिह द्वादशाहसंबन्धिनो दशमस्याह्नोऽङ्गं मानसमितिं धर्ममीमांसासूत्रकृतोक्तम् ।
दशरात्रगस्यापि दशमस्याह्नोऽङ्गमिति भगवन्भाष्यकारः ।
श्रुत्यन्तरबलेनाह यथा दशरात्रस्य दशमेऽहन्यविवाक्य इति ।
अविवाक्य इति दशमस्याह्नो नाम ॥४४ ॥



३.३.२९.४५.

॥  ४५ ॥

३.३.२९.४६.

अतिदेशाच्च ।
नहि सांपादिकानामग्नीनामिष्टकासु चितेनाग्निना किञ्चिदस्ति सादृश्यमन्यत्र क्रियानुप्रवेशात् ।
तस्मादपि न स्वतन्त्र इति प्राप्तेऽभिधीयते ॥४६ ॥



३.३.२९.४७.

विद्यैव तु निर्धारणात् ।
मा भूदन्येषां श्रुतविध्युद्देशानामन्यार्थदर्शनानामप्राप्तप्रापकत्वमेतेषु त्वश्रुतविधायुद्देशेषुऽवचनानि त्वपूर्वत्वात्ऽ इति न्यायाद्विधिरुन्नेतव्यः ।
तथा चैतेभ्यो यादृशोर्ऽथः प्रतीयते तदनुरूप एव स भवति ।
प्रतीयते चैतेभ्यो मनश्चिदादीनां सान्तत्यं चावधारणं च फलभेदसमन्वयश्च पुरुषसंबन्धश्च ।
न चास्य गोदोहनादिवत्क्रत्वर्थाश्रितत्वं येन पुरुषार्थस्य कर्मपारतन्त्र्यं भवेत् ।
नच विद्याचित एवेत्यवधारणं बाह्यसाधनापाकरणार्थम् ।
स्वभावत एव विद्याया बाह्यानुपेक्षत्वसिद्धेः ।

तस्मात्परिशेषान्मानसग्रहवत्क्रियानुप्रवेशशङ्कापाकरणार्थमवधारणम् ।
न चैवमर्थत्वे संभवति ।
द्योतकत्वमात्रेण निपातश्रुतिः पीडनीया ।
तस्माच्छुतिलिङ्गवाक्यानि प्रकरणमपोद्य स्वातन्त्र्यं मनश्चिदादीनामवगमयन्तीति सिद्धम् ।
अनुबन्धातिदेशश्रुत्यादिभ्य एवमेव विज्ञेयम् ।
ते च भाष्य एव स्फुचाः ।
यदुक्तं पूर्वपक्षिणा क्रत्वङ्गत्वे पूर्वेणेष्टकाचितेन मनश्चिदादीनां विकल्प इति ।
तदुतल्यकार्यत्वेन दूषयतिनच सत्येव क्रियासंबन्ध इति ।
अपिच पूर्वापरयोर्भागयोर्विद्याप्राधान्यदर्शनात्तन्मध्यपातिनोऽपि तत्सामान्याद्विद्याप्रधानत्वमेव लक्ष्यते न कर्माङ्गत्वमित्याह सूत्रेण परेण च शब्दस्य ताद्विध्यं भूयस्त्वात्त्वनुबन्धः ।
स्फुटमस्य भाष्यम् ।
अस्ति राजसूयःऽराजा स्वाराज्यकामो राजसूयेन यजेतऽ इति ।
तं प्रकृत्यामनन्ति अवेष्टिं नामेष्टिम् ।
आग्नेयोऽष्टाकपालो हिरण्यं दक्षिणेत्येवमादि तां प्रकृत्याधीयते ।
यदि ब्राह्मणो यजेत बार्हस्पत्यं मध्ये निधायाहुतिं हुत्वाभिघारयेद्यदि वैश्यो वैश्वदेवं यदि राजन्य ऐन्द्रमिति ।
तत्र संदिह्यतेकिं ब्राह्मणादीनां प्राप्तानां निमित्तार्थेन श्रवणमुत ब्राह्मणादीनामयं यागो विधीयत इति ।
तत्र यदि प्रजापालनकण्टकोद्धरणादि कर्म राज्यं तस्य कर्ता राजेति राजशब्दस्यार्थस्ततो राजा राजसूयेन यजेतेति राज्यस्य कर्तू राजसूयेऽधिकारः ।
तस्मात्संभवन्त्यविशिषेण ब्राह्मणक्षत्रियवैश्या राज्यस्य कर्तार इति सिद्धं सर्व एवैते राजसूये प्राप्ता इतिऽयदि ब्राह्मणो यजेतऽ इत्येवमादयो निमित्तार्थाः श्रुतयः ।
अथ तु राज्ञः कर्म राज्यमिति राजकर्तृयोगात्तत्कर्म राज्यं ततः को राजेत्यपेक्षायामार्येषु तत्प्रसिद्धेरभावात्पिकनेमतामरसादिशब्दार्थावधारणाय म्लेच्छप्रसिद्धिरिवान्ध्राणां क्षत्रियजातौ राजशब्दप्रसिद्धिस्तदवधारणकारणमिति क्षत्रिय एव राजेति न ब्राह्मणवैश्ययोः प्राप्तिरिति राजसूयप्रकरणं भित्त्वा ब्राह्मणादिकर्तृकाणि पृथगेव कर्माणि प्राप्यन्त इति न नैमित्तिकानि ।
तत्र किं तावत्प्राप्तं, नैमित्तिकानीति ।
राज्यस्य कर्ता राजेत्यार्याणामान्ध्राणां चाविवादः ।
तथाहिब्राह्मणादिषु प्रजापालनकर्तृषु कनकदण्डातपत्रश्वेतचामरादिलाञ्छनेषु राजपदमान्ध्राश्चार्याश्चाविवादं प्रयुञ्जाना दृश्यन्ते ।
तेनाविप्रतिपत्र्विप्रतिपत्तावप्यार्यान्ध्रप्रयोगयोर्यववराहवदार्यप्रसिद्धेरान्ध्रप्रसिद्धितो बलीयसीत्वात् ।
बलवदार्यप्रसिद्धिविरोधे त्वतन्मूलायाः पाणिनीयप्रसिद्धेःऽविरोधे त्वनपेक्षं स्यात्ऽ इति न्यायेन बाधनात्तदनुगुणतया वा कथञ्चिन्नस्वनकुलादिवदन्वाख्यानामात्रपरतया नीयमानत्वाद्रज्यस्य कर्ता राजेति सिद्धे निमित्तार्थाः श्रुतयः ।
तथाच यदिशब्दोऽप्याञ्जसः स्यादिति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्त उच्यतेऽरूपतो न विशेषोऽस्ति ह्यार्यम्लेच्छप्रयोगयोः ।
वैदिकाद्वाक्यशेषात्तु विशेषस्तत्र दर्शितःऽ ॥
तदिह राजशब्दस्य कर्मयोगाद्वा कर्तरि प्रयोगः कर्तृप्रयोगाद्वा कर्मणीति विशये वैदिकवाक्यशेषवदभियुक्ततरस्यात्रभवतः पाणिनेः स्मृतेर्निर्णायते प्रसिद्धिरान्ध्रणामनादिरादिमती चार्याणां प्रसिद्धिर्गोगाव्यादिशब्दवत् ।
नच संभावितादिमद्भावा प्रसिद्धिः पाणिनिम्सृतिमपोद्यानादिप्रसिद्धिमादिमतीं कर्तुमत्सहते ।
गाव्यादिशब्दप्रसिद्धेरनादित्वेन गवादिपदप्रसिद्धेरप्यादिमत्त्वापत्तेः ।
तस्मात्पाणिनीयस्मृत्यनुमतान्ध्रप्रसिद्धिबलीयस्त्वेन क्षत्रियत्वजातौ राजशब्दे मुख्ये तत्कर्तर्यतज्जातौ राजशब्दो गौण इति क्षत्रियस्यैवाकाराद्राजसूये तत्प्रकरणमपोद्यावेष्टेरुत्कर्षः ।
अन्वयानुरोधी यदिशब्दो न त्वपूर्वविधौसति तमन्यथयितुमर्हति ।
अत एवाहुःऽयदि शब्दपरित्यागो रुच्यध्यहारकल्पनाऽ इति ।
इयं च राजसूयादधिकारान्तरमेतयान्नाद्यकामं याजयेदिति नास्तीतिकृत्वा चिन्ता ।
एतस्मिंस्त्वधिकारेऽन्नाद्यकामस्य त्रैवर्णिक्य संभवात्प्राप्तेर्निमित्तार्थता ब्राह्मणादिश्रवणस्य दुर्वारैवेति ॥४७ ॥



३.३.२९.४८.

॥  ४८ ॥


३.३.२९.४९.

॥  ४९ ॥


३.३.२९.५०.

॥  ५० ।
.

३.३.२९.५१.

॥  ५१ ॥


३.३.२९.५२.

॥  ५२ ॥


३.३.३०.५३.

एक आत्मनः शरीरे भावात् ।
अधिकारणतात्पर्यमाह इहेति ।
समर्थनप्रयोजनमाह बन्धमोक्षेति ।
असमर्थने बन्धमोक्षाधिकाराभावमाह न ह्यसतीति ।
अधस्तनतन्त्रोक्तेन पौनरुक्त्यं चोदयति नन्विति ।
परिहरति उक्तं भाष्यकृतेति ।
नसूत्रकारेण तत्रोक्तं येन पुनरुक्तं भवेदपि तु भाष्यकृतेत्यत्रत्यस्यैवार्थस्यापकर्षः प्रमाणलक्षणोपयोगितया तत्र कृत इति ।
यत इह सूत्रकृद्वक्ष्यत्यत एव भगवतोपवर्षेणोद्धारोऽपकर्षस्य कृतः ।
विचारस्यास्य पूर्वोत्तरतन्त्रशेषत्वमाह इह चेति ।
पूर्वाधिकरणसंगतिमाह अपिचेति ।
नन्वात्मास्तित्वोपपत्तय एवात्रोच्यन्तां किं तदाक्षेपेणेत्यत आहआक्षेपपूर्विका हीति ।
आक्षेपमाह अत्रैके देहमात्रात्मदर्शिन इति ।
यद्यपि समस्तव्यस्तेषु पृथिव्यप्तेजोवायुषु न चैतन्यं दृष्टं तथापि कायाकारपरिणतेषु भविष्यति ।
नहि किण्वादयः समस्तव्यस्ता न मदना दृष्टा इति मदिराकारपरिणता न मदयन्ति ।
अहमिति चानुभवे देह एव गौराद्यकारः प्रथते ।
न तु तदतिरिक्तः तदधिष्ठानः कुण्ड एव दधीति ।
अत एवाहं स्थूलो गच्छामीत्यादिसामानाधिकरण्योपपत्तिरहमः स्थूलादिभिः ।
न जातु दधिसमानाधिकरणानि मधुरादीनि कुण्डस्यैकाधिकरण्यमनुभवन्ति सितं मधुरं कुण्डमिति ।
न चाप्रत्यक्षमात्मतत्त्वमनुमानादिभिः शक्यमुन्नेतुम् ।
न खल्वप्रत्यक्षं प्रमाणमस्ति ।
उक्तं हिऽदेशकालादिरूपाणां भेदाद्भिन्नासु शक्तिषु ।
भवानामनुमानेन प्रसिद्धिरतिदुर्लभाऽ इति ।
यदा च उपलब्धिसाध्यनान्तरीयकभावस्य लिङ्गस्येयं गतिस्तदा कैव कथा दृष्टव्यभिचारस्य शब्दस्यार्थापत्तेश्चात्यन्तपरोक्षार्थगोचराया उपमानस्य हेतुर्भाष्यकृता व्याख्यातः ।
चेष्टा हिताहितप्राप्तिपरिहारार्थो व्यापारः ।
स च शरीराधीनतया दृश्यमानः शरीरधर्म एवं प्राणः श्वासप्रश्वासादिरूपः शरीरधर्म एव ।
इच्छाप्रयत्नादयश्च यद्यप्यान्तराः तथापि शरीरातिरिक्तस्य तदाश्रयानुपलब्धेः सति शरीरे भावातन्तः शरीराश्रया एव, अन्यथा दृष्टहानादृष्टकल्पनाप्रसङ्गात् ।
शरीरातिरिक्त आत्मनि प्रमाणाभावाच्छरीरे च संभवाच्छरीरे च संभवाच्छरीरमेवेच्छादिमदात्मेति प्राप्त उच्यते ॥५३ ॥



३.३.३०.५४.

व्यतिरेकस्तद्भावाभावित्वान्न तूपलब्धिवत् ।
नाप्रत्यक्षं प्रमाणमिति ब्रुवाणः प्रष्टव्यो जायते कुतो भवाननुमानादीनामप्रामाण्यमवधारितवानिति ।
प्रत्यक्षं हि लिङ्गादिरूपमात्रग्राहि नाप्रामाण्यमेषां विनिश्चेतुमर्हति ।
नहि धूमज्ञानमिवैषामिन्द्रियार्थसन्निकर्षादप्रामाण्यज्ञानमुदेतुमर्हति ।
किन्तु देशकालावस्थारूपभेदेन व्यभाचिरोत्प्रेक्षया ।
न चैतावान्प्रत्यक्षस्य व्यापारः संभवति ।
यथाहुःनहीदमियतो व्यापारान्कर्तुं समर्थं संनिहितविषयबलेनोत्पत्तेरविचारकत्वादिति ।
तस्मादस्मिन्ननिच्छतापि प्रमाणान्तरमभ्युपेयम् ।
अपिच प्रतिपन्नं पुमांसमपहायाप्रतिपन्नसंदिग्धाः प्रेक्षावद्भिः प्रतिपाद्यन्ते ।
न चैषामित्थंभावो भवत्प्रत्यक्षगोचरः ।
न खल्वेते गौरत्वादिवत्प्रत्यक्षगोचराः किन्तु वचनचेष्टादिलिङ्गानुमेयाः ।
नच लिङ्गं प्रमाणं यत एते सिध्यन्ति ।
न पुंसामित्थंभावमविज्ञाय यं कञ्चन पुरुषं प्रतिपिपातयिषतोऽनवधेयवचनस्य प्रेक्षावत्ता नाम ।
अपिच पशवोऽपि हिताहितप्राप्तिपरिहारार्थिनः कोमलशष्पश्यामलायां भुवि प्रवर्तन्ते ।
परिहरन्ति चाश्यानतृणकण्टकाकीर्णाम् ।
नास्तिकस्तु पशोरपि पशुरिष्टनिष्टसाधनमविद्वान् ।
न खल्वस्मिन्नुमानगोचरप्रवृत्तिनिवृत्तिगोचरे प्रत्यक्षं प्रभवति ।
नच परप्रत्यायनाय शब्दं प्रयुञ्जीत शाब्दस्यार्थस्याप्रत्यक्षत्वात् ।
तदेव मा नाम भून्नास्तिकस्य जन्मान्तरमस्मिन्नेव जन्मन्युपस्थितोऽस्य मूकत्वप्रवृत्तिनिवृत्तिविरहरूपो महान्नरकः ।
पराक्रान्तं चात्र सूरिभिः ।

अत्यन्तपरोक्षगोचराप्यन्यथानुपपद्यमानार्थप्रभवार्थापत्तिः ।
भूयःसामान्ययोगेन चोपमानमुपपादितं प्रमाणलक्षणे ।
तदत्रास्तु तावत्प्रमाणान्तरं प्रत्यश्रमेवाहंप्रत्ययः शरीरातिरिक्तमालम्बत इत्यन्वयतिरेकाभ्यामवधार्यते ।
योगव्याघ्रवत्स्वप्नदशायां च शरीरान्तरपरिग्रहाभिमानेऽप्यहङ्कारास्पदस्य प्रत्यभिज्ञायमानत्वमित्युक्तम् ।
सूत्रयोजना तु न त्वव्यतिरिक्तः किन्तु व्यतिरिक्त आत्मा देहात् ।
कुतस्तद्भावाभावित्वात् ।
चैतन्यादिर्यदि शरीरगुणः ततोऽनेन विशेषगुणेन भवितव्यम्. न तु संख्यापरिमाणसंयोगादिवत्सामान्यगुणेन ।
तथाच ये भूतविशेषगुणस्ते यावद्भूतभाविनो दृष्टा यथा रूपादयः ।
नह्यस्ति संभवः भूतं च रूपादिरहितं चेति ।
तस्माद्भूतविशेषगुणरूपादिवैधर्म्यान्न चैतन्यं शरीरगुणः ।
एतेनेच्छादीनां शरीरविशेषगुणत्वं प्रत्युक्तम् ।

प्राणचेष्टादयो यद्यपि देहधर्मा एव तथापि न देहमात्रप्रभवाः ।
मृतावस्थायामपि प्रसङ्गात् ।
तस्माद्यस्यैते  अधिष्टानाद्देहधर्मा भवन्ति स देहातिरिक्त आत्मा ।
अदृष्टकारणत्वेऽभ्युपगम्यमाने तस्यापि देहाश्रयत्वानुपपत्तेरात्मैवाभ्युपेतव्य इति ।
वैधर्म्यान्तरमाह देहधर्माश्चेति ।
स्वपरप्रत्यक्षा हि देहधर्मा दृष्टा यथा रूपादयः ।
इच्छादयस्तु स्वप्रत्यक्षा एवेति देहधर्मवैधर्म्यम् ।
तस्मादपि देहातिरिक्तधर्मा इति ।
तत्र यद्यपि चैतन्यमपि भूतविशेषगुणस्तथापि यावद्भूतमनुवर्तेत ।
नच मदशक्त्या व्यभिचारः ।
सामर्थ्यस्य सामान्यगुणत्वात् ।
अपिच मदशक्तिः प्रतिमदिरावयवं मात्रयावतिष्ठते तद्वद्देहेऽपि चैतन्यं तदवयवेष्वपि मात्रया भवेत् ।
यथा चैकस्मिन्देहे बहवश्चेतयेरन् ।
नच बहूनां चेतनानामन्योन्याभिप्रायानुविधानसंभव इति एकपाशनिबद्धा इव बहवो विहङ्गमाः विरुद्धादिक्रियाभिमुखाः समर्था अपि न हस्तमात्रमपि देशमतिपतितुमुत्सहन्ते ।
एवं शरीरमपि न किञ्चित्कर्तुमुत्सहते ।
अपि नान्वयमात्रात्तद्धर्मधर्मिभावः ।
शक्यो विनिश्चेतुं, मा भूदाकाशस्य सर्वो धर्मः सर्वेष्वन्वयात् ।
अपि त्वन्वयव्यतिरेकाभ्याम् ।
संदिग्धश्चात्र व्यतिरेकः ।
तथाच साधकत्वमन्वयमात्रस्येत्याह अपिच सति हि तावदिति ।
दूषणान्तरं विवक्षुरिणामभेदो रूपादिर्न तु भूतचतुष्टयादर्थान्तरमेवं भूतपरिणामभेद एव चैतन्यं न तु भूतेभ्योर्ऽथान्तरं, येनऽपृथिव्यापस्तेजो वायुरिति तत्त्वानिऽ इति प्रतिज्ञाव्याघातः स्यादित्यर्थः ।
एतदुक्तं भवतिचतुर्णामेव भूतानां जगत्परिणामो न त्वस्ति तत्त्वान्तरं यस्य परिणामो रूपादयोऽन्यद्वा परिणामान्तरमिति ।
अत्रोक्ताभिस्तावदुपपत्तिभिर्देहधर्मत्वं निरस्तं तथाप्युपपत्त्यन्तराभिधित्सयाह चेत्तर्हीति ।
भूतधर्मा रूपादयो जडत्वाद्विषया एव दृष्टा न तु विषयिणः ।
नच केषाञ्चिद्विषयाणामपि विषयित्वं भविष्यतीति वाच्यम् ।
स्वात्मनि वृत्तिविरोधात् ।
न चोपलब्धावेष प्रसङ्गस्तस्या अजडायाः स्वयंप्रकाशत्वाभ्युपगमत् ।
कृतोपपादनं चैतत्पुरस्तात् ।
उपलब्धिवदिति सूत्रावयवं योजयति यथैवास्या इति ।
उपलब्धिग्राहिण एव प्रमाणाच्छरीव्यतिरेकोऽप्यलगम्यते ।
तस्यास्ततः स्वयंप्रकाशप्रत्ययेन भूतधर्मेभ्यो जडेभ्यो वैलक्षण्येन व्यतिरेकनिश्चयात् ।
अस्तु तर्हि व्यतिरेकादुपलब्धिर्भूतेभ्यः स्वतन्त्रा तथाप्यात्मनि प्रमाणाभाव इत्यत आह उपलब्धिस्वरूप एव च न आत्मेति ।
आजानतस्तावदुपलब्धिभेदो नानुभूयत इति विषयभेदादभ्युपेयः ।
न चोपलब्धिव्यतिरेकिणां विषयाणां प्रथा संभवतीत्युपपादतम् ।
नच विषयभेदग्राहि प्रमाणमस्तीति चोपपादितं ब्रह्मतत्त्वसमीक्षायामस्माभिः ।
एवं च सति विषयरूपतद्भेदावेव सुदुर्लभाविति दूरनिरस्ता विषयभेदादुपलब्धिभेदसंकथा ।
तेनोपलब्धेरुपलब्धृत्वमपि न तात्त्विकम् ।
किन्त्वविद्याकल्पितम् ।
तत्राविद्यादशायामप्युपलब्धेरभेद इत्याह अहमिदमद्राक्षमिति चेति ।
न केवलं तात्त्विकाभेदान्नित्यत्वमतात्त्विकादपि नित्यत्वमेवेति तस्यार्थः ।
स्मृत्याद्युपपत्तेश्च ।
नानात्वे हि नान्येनोपलब्धेऽन्यस्य पुरुषस्य स्मृतिरुपपद्यत इत्यर्थः ।
निराकृतमप्यर्थं निराकरणान्तरायानुभाषते यत्तूक्तमिति ।
यो हि देहव्यापारादुपलब्धिरुत्पद्यते तेन देहधर्म इति मन्यते तं प्रतीदं दूषणं न चात्यन्तं देहस्येति ।
प्रकृतमुपसंहरति तस्मादनवद्यमिति ॥५४ ॥



३.३.३१.५५.

अङ्गवबद्धास्तु न शाखासु हि प्रतिवेदम् ।
स्वरादिभेदात्प्रतिवेदमुद्गीथादयो भिद्यन्ते ।
तदनुबद्धास्तु प्रत्ययाः प्रतिशाखं विहिता भेदेन ।
तत्र संशयःकिं यस्मिन्वेदे यदुद्रीथादयो विहितास्तेषामेव तद्वेदविहिताः प्रत्यया उतान्यवेदविहितानामप्युद्रीथादीनां ते प्रत्यया इति ।
किं तावत्प्राप्तम् ।
ऽओमित्यक्षरमुद्रीथमुपास्तिऽ इत्युद्रीथश्रवणेनोद्रीथसामान्यमवगम्यते ।
निर्विशेषस्य च तस्यानुपपत्तेर्विशेषकाङ्क्षायां स्वशाखाविहितस्य विशेषस्य संनिधानात्तेनैवाकाङ्क्षाविनिवृत्तेर्न शाखान्तरीयमुद्रीथान्तरमपेक्षते ।
न चैवं संनिधानेन श्रुतिपीडा, यदि हि श्रुतिसमर्पितमर्थमपबाधेन ततः श्रुतिं पीडयेन्न चैतदस्ति ।
नह्युद्रीथश्रुत्यभिहितलक्षितौ सामान्यविशेषौ बाधितौ स्वशाखागतयोः स्वीकरणाच्छाखान्तरीयास्वीकारेऽपि ।
यथाहुःऽजातिव्यक्ती गृहीत्वेह वयं तु श्रुतिलक्षिते ।
कृष्णादि यदि मुञ्चामः का श्रुतिस्तत्र पीड्यतेऽ ॥
एवं प्राप्तम् ।
एवं प्राप्त उच्यतेउद्रीथाङ्गववद्धास्तु प्रत्यया नानाशाखासु प्रतिवेदमनुवर्तेरन्न प्रतिशाखं व्यवतिष्ठेरन् ।
उद्रीथमित्यादिसामान्यश्रुतेरविशेषातेतदुक्तं भवतियुक्तं शुक्लं पटमानयेत्यादौ पटश्रुतिमविशेषप्रवृत्तामपि संनिधानाच्छुक्लश्रुतिर्बाधत इति ।
विशिष्टार्थप्रत्यायनप्रत्युक्तत्वात्पदानां समभिव्याहारस्य ।
अन्यथा तदनुपपत्तेः ।
नच स्वार्थमस्मारयित्वा विशिष्टार्थप्रत्यायनं पदानामिति विशिष्टार्थप्रयुक्तं स्वार्थस्मारणं न स्वप्रयोजकमपवाधितुमुत्सहते ।
मा च वाधिप्रयोजकाभावेन स्वार्थस्मारणमपीति युक्तमविशेषप्रवृत्ताया अपि श्रुतेरेकस्मिन्नेव विशेषे अवस्थापनम् ।
इह तूद्रीथश्रुतेरविशेषेण विशिष्टार्थप्रत्यायकत्वात् ।
संकोचे प्रमाणं किञ्चिन्नास्ति ।
नच संनिधिमात्रमपबाधितुमर्हति ।
श्रुतिसामान्यद्वारेण च सर्वविशेषगामिन्याः श्रुतेरेकस्मिन्नवस्थानं पीडैव ।
तस्मात्सर्वोद्रीथविषयाः प्रत्यया इति ॥५५ ॥



३.३.३१.५६.

मन्त्रादिवद्वाविरोधः ।
विरुद्धमिति नः संप्रत्ययो यत्प्रमाणेन नोपलभ्यते ।
उपलब्धं च मन्त्रादिषु शाखान्तरीयेषि शाखान्तरीयकर्मसंबन्धित्वम् ।
तद्वदिहापीति दर्शनादविरोधः ।
एतच्च दर्शितं भाष्येण सुगमेनेति ॥५६ ॥



३.३.३२.५७.

भूम्नः क्रतुवज्ज्यायस्त्वं तथाहि दर्शयति ।
वैश्वानरविद्यायां छान्दोग्ये किं व्यस्तोपासनं समस्तोपासनमेवेति ।
तत्र दिवमेव भगवो राजन्निति होवाचेति प्रत्यकमुपासनश्रुतेः प्रत्येकं च फलवत्त्वाम्नानात्समस्तोपासने च फलवत्त्वश्रुतेरुभयथाप्युपासनम् ।
नच यथा वैश्वानरीयेष्टौ यदष्टाकपालो भवतीत्यादीनामवयुज्यवादानां प्रत्येकं फलश्रवणेऽप्यर्थवादमात्रत्वं वैश्वानरं द्वादशकपालं निर्वपेदित्यस्यैव तु फलवत्त्वमेवमत्रापि भवितुमर्हति ।
तत्र हि द्वादशकपालं निर्वपेदिति ।
विधिभक्तिश्रुतिर्यदष्टाकपालो भवतीत्यादिषु वर्तमानापदेशः ।
नच वचनानि त्वपूर्वत्वादिति विधिकल्पना ।
अवयुज्यवादेन स्तुत्याप्युपपत्तेः ।
इह तु समस्ते व्यस्ते च वर्तमानापदेशस्याविशेषादगृह्यमाणविशेषशतया उभयत्रापि विधिकल्पनायाः फलकल्पनायाश्च भेदात् ।
निन्दायाश्च समस्तोपासनारम्भे व्यस्तोपासनेऽप्युपपत्तेः ।
श्यामो वाश्वाहुतिमभ्यवहरतीतिवदुभयविधमुपासनमिति प्राप्त उच्यतेसमस्तोपासनस्यैव ज्यायस्त्वं न व्यस्तोपासनस्य ।
यद्यपि वर्तमानापदेशत्वमुभयत्राप्यविशिष्टं तथापि पौर्वापर्यालोचनया समस्तोपासनपरत्वस्यावगमः ।
यत्परं हि वाक्यं तदस्यार्थः ।
तथाहिप्राचीनशालप्रभृतयो वैश्वानरविद्यानिर्मयायाश्वपतिं कैकेयमाजग्मिः ।
ते च तत्तदेकदेशोपासनमुपन्यस्तवन्तः ।
तत्र कैकेयस्तत्तदुपासननिन्दापूर्वं तन्निवारणेन समस्तोपासनमुपसंहार ।
तथा चैकवाक्यतालाभाय वाक्यभेदपरिहाराय च समस्तोपासनपरतैव संदर्भस्य लक्ष्यते ।
तस्माद्बहुफलसंकीर्तनम् ।
प्रधानस्तवनाय ।
समस्तोपा,नस्यैव तु फलवत्त्वमिति सिद्धम् ।
एकदेशिव्याख्यानमुपन्यस्य दूषयति केचित्त्वत्रेति ।
संभवत्यकवाक्यत्वे वाक्यभेदस्यान्याप्यत्वात्नेदृशं सूत्रव्याख्यानं समञ्ज,मित्यर्थः ॥५७ ॥



३.३.३३.५८.

नानाशब्दादिभेदात् ।
सिद्धं कृत्वा विद्याभेदमधस्तनं विचारजातमभिनिर्वर्तितम् ।
संप्रति तु सर्वासामीश्वरगोचराणां विद्यानां किमभेदो भेदो वा, एवं प्राणादिगोचरास्विति विचारयितव्यम् ।
ननु यथा प्रत्ययाभिधेयाया अपूर्वभावनाया आजानतो भेदभावेऽपि धात्वर्थेन निरूप्यमाणत्वात्तस्य च यागादेर्भेदात्प्रकृत्यर्थयागादिधात्वर्थानुबन्धभेदाद्भेदः ।
तदनुरक्ताया एव तस्याः प्रतीयमानत्वात् ।
एवं विद्यानामपि रूपतो वेद्यस्येश्वरस्याभेदेऽपि तत्तत्सत्यसंकल्पत्वादिगुणोपधानभेदाद्विद्याभेद इति नास्त्यभेदाशङ्का ।
उच्यतेयुक्तमनुबन्धभेदात्कार्यरूपाणामपूर्वभावनानां भेद इति ।
इह ब्रह्मणः सिद्धरूपत्वाज्गुणानामपि सत्यसंकल्पत्वादीनां तदाश्रयाणां सिद्धतया सर्वत्राभेदो विद्यासु ।
नहि विशालवक्षाश्चकोरेक्षणः क्षत्रिययुवा दुश्र्यवनधर्मेति एकत्रोपदिष्टोऽन्यत्र सिंहास्यो वृषस्कन्धः  एवोपदिश्यमानश्चकोरेक्षणत्वाद्यपजहाति न खलु प्रत्युपदेशं वस्तु भिद्यते ।
तस्य सर्वत्र तादवस्थ्यात् ।
अतादवस्थ्ये वा तदेव न भवेत् ।
नहि वस्तु विकल्प्यत इति ।
तस्माद्वेद्याभेदाद्विद्यानां भेद इति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्त उच्यतेभवेदेतदेवं यदि वस्तुनिष्टान्युपासनवाक्यानि किन्तु तद्विषयामुपासनाभावनां विदधति ।
सा च कार्यरूपा ।
यद्यपि चोपासनाभावना उपासनाधीननिरूपणोपासनं चोपास्याधीननिरूपणमुपास्यं चेश्वरादि व्यवस्थितरूपम्, तथाप्युपासनविषयीभावोऽस्य कदाचित्कस्याचित्केनचिद्रूपेणेत्यपरिनिष्ठित एव ।
यथैकः स्त्रीकायः केनचिद्भक्ष्यतया केनचिदुपगन्तव्यतया केनचिदपत्यतया केनचिन्मातृतया केनचिदुपेक्षणीयतया विषयीक्रियमाणः पुरुषेच्छातन्त्रः ।
एवमिहापि उपासनानि पुरुषेच्छातन्त्रतया विधेयतां नातिक्रामन्ति ।
नच तत्तद्गुणतयोपासनानि गुणभेदान्न भिद्यन्ते ।
न चाग्निहोत्रमिवोपसनां विधाय दधितण्डुलादिगुणवदिह सत्यसंकल्पत्वादिगुणविधिर्येनैकशास्त्रत्वं स्यात् ।
अपि तूत्पत्तावेवोपासनानां तत्तद्गुणविशिष्टानामवगमात् ।
तत्रागृह्यमाणविशेषतया सर्वासां बेदस्तुल्यः ।
नच समस्तशाखाविहितसर्वगुणोपसंहारः शक्यानुष्ठानस्तस्माद्बेदः ।
न चास्मिन्पक्षे सामाना सन्तः सत्यकामादयैति ।
केचित्खलु गुणाः कासुचिद्विद्यासु समानास्तेनैकविद्यात्वे आवर्तयितव्याः ।
एकत्रोक्तत्वात् ।
विद्याभेदे तु न पौनरुक्त्यमेकस्यां विद्यायामुक्ता विद्यान्तरे नोक्ता इति विद्यान्तरस्यापि तद्गुणत्वाय वक्तव्या अनुक्तानामप्राप्तेरिति ॥५८ ॥



३.३.३४.५९.

विकल्पोऽविशिष्टफलत्वात् ।
अग्निहोत्रदर्शपूर्णमासादिषु पृथगधिकाराणामपि सुच्चयो दृष्टो नियमवांस्तेषां नित्यत्वादुपासनास्तु काम्यतया न नित्यास्तस्मान्नासां समुच्चयनियमः ।
तेन समानफलानां दर्शपूर्णमासज्योतिष्टोमादीनामिव न नियमवान्विकल्पः फभूमार्थिनः समुच्चयस्यापि संभवादिति पूर्वः पक्षः ।
उपासनानाममूषामुपास्यसाक्षात्करणसाध्यत्वात्फलभेदस्यैकेनोपासनेनोपास्यसाक्षात्करणे तत एव फलप्रकिलाभे तु कृतमुपासनान्तरेण ।
नच साक्षात्करणस्यातिशयसंभवस्योपायसहस्रैरपि तादवस्थ्यात्तन्मात्रसाध्यत्वाच्च फलावाप्तेः ।
उपासनान्तराभ्यासे च चित्तैकाग्रताव्याघातेन कस्य चिदुपासनानिष्पत्तेरिह विकल्प एव नियमवानिति राद्धान्तः ॥५९ ॥



३.३.३५.६०.

काम्यास्तु यथाकामं समुच्चीयेरन्न वा पूर्वहेत्वभावात् ।
यासूपासनासु विनोपास्यसाक्षात्कारणमदृष्टेनैव काम्यसाधनं तासां काम्यदर्शपौर्णमासादिवत्पुरुषेच्छावशेन विकल्पसमुच्चयाविति साम्प्रतम् ॥६० ॥



३.३.३६.६१.

अङ्गेषु यथाश्रयभावः ।
तन्निर्धारणानियमस्तद्दृष्टेः पृथग्ध्यप्रतिबन्धः फलमित्यत्रोपसनासु फलश्रुतेः पर्णमयीन्यायेनार्थवादतयोपासनानां क्रत्वर्थत्वेन समुच्चयनियममाशङ्क्य पुरुषार्थतयैकप्रयोगवचनग्रहणाभावे समुच्चयनियमो निरस्तः ।
इह तु सत्यपि पुरुषार्थत्वे कस्मान्नैकप्रयोगवचनग्रहणं भवतीति पूर्वोक्तमर्थमाक्षिपन् प्रत्यवतिष्ठते ।
यद्यपि हि काम्या एता उपासनास्तथापि न स्वतन्त्रा भवितुमर्हन्ति ।
तथा सति हि क्रत्वर्थानाश्रिततया क्रतुप्रयोगाद्बहिरप्यमूषां प्रयोगः प्रसज्यते ।
नच प्रयुज्यन्ते तत्कस्य होतोः ।
क्रत्वर्थाश्रितानामेव तासां तत्तत्फलोद्देशेन विधानादिति ।
एवं चाश्रयतन्त्रत्वादाश्रितानां प्रयोगवचनेनाश्रयाणां समुच्चयनियमेनाश्रितानामपि समुच्चयनियमो युक्त इतरथा तदाश्रितत्वानुपपत्तेः ।
स च प्रयोगवचन उपासनाः समुच्चितन्वंस्तत्तत्फलकामनानामवश्यंभावमाक्षिपति तदभावे तासां समुच्चयनियमाभावादिति मन्वानस्य पूर्वः पक्षः ।
राद्धान्तस्तु यथाविहितोद्दिष्टपदार्थनुरोधी प्रयोगवचनो न पदार्थस्वभावानन्यथयितुमर्हति ।
किन्तु तदविरोधेनावतिष्ठते ।
तत्र क्रत्वर्थानां नित्यवदाम्नानात्तथाभावस्य न संभवान्नियमेनैतान्त्समुच्चिनोतु ।
कामावबद्धास्तूपासनाः कामानमनित्यत्वान्न समुच्चयेन नियन्तुमर्हति ।
नहि कामा विधीयते येन समुच्चीयेरन्नपि तूद्दिश्यन्ते ।
मानान्तरानुसारी चोद्देशो न तद्विरोधेनोद्देश्यमन्यथयती ।
तथा सत्युद्देशानुपपत्तेः ।
तस्मात्कामानामनित्यत्वात्तदवबद्धानामुपासनानामप्यनित्यत्वम् ।
नित्यानित्यसंयोगविरोधात्सत्यपि तदाश्रयाणां नित्यत्वे इदमेव चाश्रयतन्त्रत्वमाश्रितानां यदाश्रये सत्येव वृत्तिर्नासतीति ।
न तु तत्र वृत्तिरेव नावृत्तिरिति तदिदमुक्तमाश्रयतन्त्राण्यपि हीति ॥६१ ॥



३.३.३६.६२.

॥  ६२ ॥


३.३.३६.६३.

समाहारात् ।
होतृषदनाद्धैवापि दुरुद्गीथमनुसमाहरतीति ।
अपिर्भिन्नकमो दिरुद्गीथमपीति ।
वेदान्तरोहितप्रणवोद्गीथैकत्वप्रत्ययसामर्थ्याद्धोतृकर्मणः शंसनादुद्राता प्रतिसमादधाति किं तदित्यत आह दुरुद्रीथमपि वेदान्तरोदिते चौद्रात्रे कर्मणि उत्पन्नं क्षतम् ।
एवं ब्रुवन्वेदान्तरोदितस्य प्रत्यस्येत्यादि योजनीयम् ॥६३ ॥



३.३.३६.६४.

गुणसाधारण्यश्रुतेश्च ।
अस्य सूत्रस्यान्वयमुखेन व्यतिरेकमुखेन च व्याख्या ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥६४ ॥



३.३.३६.६५.

॥  ६५ ॥


३.३.३६.६६.

॥  ६६ ॥


इति श्रीवाचस्पतिमिश्रविरचिते शारीरकभगवत्पादभाष्यविभागे भामत्यां तृतीयाध्यायस्य तृतीयः पादः ॥३ ॥



तृतीयाध्याये चतुर्थः पादः ।

३.४.१.१.

पुरुषार्थोऽतःशब्दादिति बादरायणः ।
स्थितं कृत्वोपनिषदामपवर्गाख्यपुरुषार्थसाधनात्मज्ञानपरत्वमुपासनानां च तत्तत्पुरुषार्थसाधनत्वमधस्तनं विचारजातमभिनिर्वर्तितम् ।
सम्प्रति तु किमौपनिषदात्मतत्त्वज्ञानमपवर्गसाधनतया पुरुषार्थमाहो क्रतुप्रयोगापेक्षितकर्तृप्रतिपादकतया क्रत्वर्थमिति मीमांसामहे ।
यदा च क्रत्वर्थं तदा यावन्मात्रं क्रतुप्रयोगविधिनापेक्षितं कर्तृत्वमामुष्मिकफलोपभोक्तृत्वं च न चैतदनित्यत्वे घटते कृतविप्रणाशाकृताभ्यागमप्रसङ्गादतो नित्यत्वमपि, तावन्मात्रमुपनिषत्सु विवक्षितम् ।
इतोऽन्यदनपेक्षितं विपरीतं च नोपनिषदर्थः स्यात् ।
यथा शुद्धत्वादि ।
यद्यपि जीवानुवादेन तस्य ब्रह्मत्वप्रतिपादनपरत्वमुपनिषदामिति महता प्रबन्धेन तत्र तत्र प्रतिपादितं तथाप्यत्र केषाञ्चित्पूर्वपक्षशह्काबीजानां निराकरणे तदेव स्थूणनिखननन्यायेन निश्चलीक्रियत इत्यस्ति विचारप्रयोजनम् ।
तत्र यद्यपि प्रोक्षणादिवदात्मज्ञानं न कञ्चित्क्रतुमारभ्याधीतम्, यद्यपि च कर्तृमात्रं नाव्यभिचारितक्रतुसंबन्धं कर्तृमात्रस्य लौकिकेष्वपि कर्मसु दर्शनाद्येन पर्णतादिवदनारभ्याधीतमप्यव्यभिचरितक्रतुसंबन्धजिहूद्वारेण वाक्येनैव क्रत्वर्थमापद्यते तथापि यादृश आत्मा कर्तामुष्मिकस्वर्गादिफलभोगभागी देहाद्यतिरिक्ते वेदान्तैः प्रतिपाद्यते न तादृशस्यास्ति लौकिकेषु कर्मसूपयोगः ।
तेषामैहिकफलानां शरीरानतिरिक्तेनापि यादृशतादृशेन कर्त्रौपपत्तेः ।
आमुष्मिकफलानां तु वैदिकानां कर्मणां तमन्तरेणासंभवात्तत्संबन्ध एवायमौपनिषदः क४ एति तदव्यभिचारात्तान्यनुस्मारयज्जुह्वादिवद्वाक्येनैव तज्ज्ञानं पर्णतावत्क्रत्वैदमर्थ्यमापद्यत इति फलश्रुतिरर्थवादः ।
तदुक्तम्ऽद्रव्यसंस्कारकर्मसु परार्थत्वात्फलश्रुतिरर्थवादः स्यात्ऽ इति औपनिषदात्मज्ञानसंस्कृतो हि कर्ता पारलौकिकफलोपभोगयोग्योऽस्मीति विद्यावाच्छ्रद्धावान्क्रतुप्रयोगाङ्गं नान्यथा प्रोक्षिता इव व्रीहयः क्रत्वङ्गमिति ।
प्रियादिसूचितस्य च संसारिण एवात्मनो द्रष्टव्यत्वेन प्रतिज्ञापनादपहतपाप्मत्वादि तु तद्विशेषणं तस्यैव स्तुत्यर्थम् ।
न तु तत्परत्वमुपनिषदाम् ।
तस्मात्क्रत्वर्थमेवात्मज्ञानं कर्तृसंस्कारद्वारा न पुनः पुरुषार्थमिति ।
एतदुपोद्बलार्थं च ब्रह्मविदामाचारादिः श्रुत्यवगत उपन्यस्तः ।
न केवलं वाक्यादात्मज्ञानस्य क्रत्वर्थत्वम् ।
तृतीयाश्रुतेश्च ।
न त्वेतत्प्रकृतोद्गीथविद्याविषयं यदेव विद्ययेति सर्वनामवधारणाभ्यां व्याप्तेरधिगमत् ।
यथा य एव धूमवान्देशः स वह्विमानिति ।
समन्वारम्भवचनं च फलारम्भे विद्याकर्मणोः साहित्यं दर्शयति ।
तच्च यद्यप्याप्नेयादियगषट्कवत्समप्रधानत्वेनापि भवति तथाप्युक्तया युक्त्या विद्यायाः कर्म प्रत्यङ्गभावेनैव नेतव्यम् ।
वेदार्थज्ञानवतः कर्मविधानादुपनिषदोऽपि वेदार्थ इति तज्ज्ञानमपि कर्माङ्गमिति ॥१ ॥



३.४.१.२.

॥  २ ॥


३.४.१.३.

॥  ३ ॥


३.४.१.४.

॥  ४ ॥


३.४.१.५.

॥  ५ ॥


३.४.१.६.

॥  ६ ॥


३.४.१.७.

नियमाच्च ।
सुगमम् ॥७ ॥



३.४.१.८.

सिद्धान्तयतिअधिकोपदेशात्तु बादरायणस्यैवं तद्दर्शनात् ।
यदि शरीराद्यतिरिक्तः कर्ता भोक्तात्मेत्येतन्मत्र उपनिषदः पर्यवसिताः स्युस्ततः स्यादेवं, न त्वेतदस्ति ।
तास्त्वेवंभूतजीवानुवादेन तस्य शुद्धबुद्धोदासीनब्रह्मरूपताप्रतिपादनपरा इति तत्र तत्रासकृदावेदितम् ।
अनधिगतार्थबोधनस्वरसता हि शब्दस्य प्रमाणान्तरसिद्धानुवादेन ।
तथा चौपनिषदात्मज्ञानस्य क्रत्वनुष्ठानविरोधिनः क्रतुसंबन्ध एव नास्ति ।
किमङ्ग पुनः तदव्यभिचारस्ततश्च क्रतुशेषता ।
तथाच नापवर्गफलश्रुतेरर्थवादमात्रत्वमपि तु फलपरत्वमेव ।
अत एव प्रियादिसूचितेन संसारिणात्मनोपक्रमस्य तस्यैवात्मनोऽधिकोपदिदिक्षायां परमात्मनात्यन्ताभेद उपदिश्यते ।
यथा समारोपितस्य भुजगस्य रज्जुरूपादत्यन्ताभेदः प्रतिपाद्यते योऽयं सर्पः सा रज्जुरिति ।
यथा विद्यायाः कर्माङ्गत्वे दर्शनमुपन्यस्तमेवकर्माङ्गत्वे दर्शनमुक्तम् ।
तत्र कर्माङ्गत्वदर्शनानामन्यथासिद्धिरुक्ता केवलविद्यादर्शनानां तु नान्यथासिद्धिः ॥८ ॥



३.४.१.९.

॥  ९ ॥


३.४.१.१०.

असार्वत्रिकी ।
व्याप्तिरप्युद्गीथविद्यापेक्षया तस्या एव प्रकृतत्वान्न त्वशेषापेक्षया ।
यथ सर्वे ब्राह्मणा भोज्यन्तामिति निमिन्त्रितापेक्षया तेषामेव प्रकृतत्वात् ॥१० ॥



३.४.१.११.

विभागः शतवत् ।
सुगमम् ।
अविभागेऽपि न दोष इत्याह न चेदं समन्वारम्भवचनमिति ।
संसारिविषया विद्या विहितायथोद्गीथविद्या ।
प्रतिषिद्धा च यथासच्छास्त्राधिगमनलक्षणा ॥११ ॥



३.४.१.१२.

अध्ययनमात्रवत एव कर्मविधिर्नतूपनिषदध्ययनवतः ।
एतदुक्तं भवतियदध्ययनमर्थावबोधपर्यन्तं कर्मसूपयुज्यते यथा कर्मविधिवाक्यानां तन्मात्रवत एवाधिकारः कर्मसु नोपनिषदध्यनवतः तदध्ययनस्य कर्मस्वनुपयोगादिति ।
अध्ययनमात्रवत एवेति मात्रग्रहणेनार्थज्ञानं वा व्यवच्छिन्नमिति मन्वानो भ्रान्तश्चोदयति नन्वेवं सतीति ।
स्वाभिप्रायमुद्घाटयन्समाधत्ते न वयमिति ।
उपनिषदध्ययनापेक्षं मात्रग्रहणं नार्थबोधापेक्षमित्यर्थः ॥१२ ॥



३.४.१.१३.

नाविशेषात् ।
कुर्वन्नेवेह कर्माणीत्यविद्यावद्विषयमित्यर्थः ॥१३ ॥



३.४.१.१४.

विद्यवद्विषयत्वेऽप्यविरोधो विद्यास्तुत्यर्थत्वादित्याह स्तुतयोऽनुमतिर्वा ॥१४ ॥



३.४.१.१५.

अपिच विद्याफलं प्रत्यक्षं दर्शयन्ती श्रुतिः कालान्तरभाविफलकर्माङ्गत्वं विद्याया निराकरोतीत्याह कामकारेण चैके ।
कामकार इच्छा ॥१५ ॥



३.४.१.१६.

उपमर्दं च ।
अधिकोपदेशादित्यनेनात्मन एव शुद्धबुद्धोदासीनत्वादय उक्ताः ।
इह तु समस्तक्रियाकारकफलविभागोपमर्दं चेति ॥१६ ॥



३.४.१.१७.

ऊर्ध्वरेतःसु च शब्दे हि ।
सुबोधम् ॥१७ ॥



३.४.२.१८.

परामर्शं जैमिनिरचोदना चापवदति हि ।
सिद्ध ऊर्ध्वरेतसामाश्रमित्वे तद्विद्यानामकर्माङ्गतयापवर्गार्थं स्यात् ।
आश्रमित्वं त्वेषामन्यार्थपरामर्शमात्रान्न सिध्यति ।
विध्यभावात् ।
स्मृत्याचारप्रसिद्धिश्च तेषां प्रत्यक्षश्रुतिविरोधादप्रमाणम् ।
निन्दति हि प्रत्यक्षा श्रुतिराश्रमान्तरंऽवीरहा वा एष देवानाम्ऽ इत्यादिका ।
प्रत्यक्षश्रुतिविरोधे च स्मृत्याचारयोरप्रामाण्यमुक्तंऽविरोधे त्वनपेक्षं स्यादसति ह्यनुमानम्ऽ इति ।
तदेतत्सर्वमाह त्रयो

धर्मस्कन्धा इत्यादिना ।
अनधिकृतविषया वेति ।
अन्धपङ्गवादयो हि ये नैमित्तिककर्मानधिकृतास्तान्प्रत्याश्रमान्तरविधिरिति ।
अपिचापवदिति हि ।
न केवलमन्यपरतया परामर्शस्याश्रमान्तरं न लभ्यते अपि त्वाश्रमान्तरनिन्दाद्वारेणापवादादपीत्यर्थः ।
स्यादेतत् ।
भवत्वेष परामर्शोऽन्यार्थः ।
ये चेमेऽरण्य इत्यादिभ्यस्त्वाश्रमान्तरं सेतस्यतीत्यत आह ये चेमेऽरण्य इति ।
अस्यापि देवपथोपदेशपरत्वान्नैतत्परत्वमित्यर्थः ।
न चान्यपरादपि स्फुटतराश्रमान्तरप्रत्यत इत्याह संदिग्धं चेति ।
नहि तप एव द्वितीय इत्यत्राश्रमान्तराभिधायी कश्चिदस्ति शब्द इति ।
नन्वेतमेव प्रव्राजिन इति वचनादाश्रमान्तरं सेत्स्यतीत्यत आह तथैतमेवेति ।
एतदपि लोकसंस्तवनपरमिति ।
अधिकरणारम्भमाक्षिप्य नास्ति प्रत्यक्षवचनमितिकृत्वा चिन्तेयमिति समाधत्ते ननु ब्रह्मचर्यादेवेति ॥१८ ॥



३.४.२.१९.

अनुष्ठेयं बादरायणः साम्यश्रुतेः ।
भवत्वन्यार्थः परामर्शस्तथाप्येतस्मादाश्रमान्तराणि प्रतीयमानानि च नापाकरणमर्हन्ति ।
एवं तान्यपाक्रियेरन्यद्यस्मान्न प्रतीयेरन् ।
प्रतीयमानानि वा श्रुत्या बाध्येरन् ।
न तावन्न प्रतीयन्ते ।
तथाहित्रयो धर्मस्कन्धा इति स्कन्धत्रित्वं प्रतिज्ञातम् ।
तत्र स्कन्धशब्दो यद्याश्रमपरो न स्यादिति तु समूहवचनस्ततो धर्माणां यज्ञादीनां प्रातिस्विकोत्पत्तीनां किमपेक्ष्य त्रित्वमङ्ख्या सुव्यवस्थाप्येत ।
एकैकाश्रमोपसंगृहीतास्त्वाश्रमाणां त्रित्वाच्छक्यास्त्रित्वे व्यवस्थापयितुमित्याश्रमत्रित्वप्रतिज्ञोपपत्तिः ।
तत्र यज्ञादिलिङ्गो गृहाश्रम एको धर्मस्कन्धो ब्रह्मचारीति द्वितीयस्तप इति च, तपःप्रधानात्तु वानप्रस्थाश्रमान्नान्यः, ब्रह्मसंस्थ इति च पारिशेष्यात्परिव्राडिति वक्ष्यति ।
तस्मादन्यपरादपि परामर्थादश्रमान्तराणि प्रतीयमानानि देवताधिकरणन्यायेन न शक्यन्तेऽपाकर्तुम् ।
नच प्रत्यक्षश्रुतिविरोधो वीरहा वेत्यादेः प्रतिपन्नगार्हस्थ्यं प्रमादादज्ञानाद्वाग्निमुद्वासयितुं प्रवृत्तं प्रत्युपपत्तेः ।
एवञ्च अविरोधे सिद्धवत्परामर्शादश्रमान्तराणां शास्त्रान्तरसिद्धिं वा कल्पयिष्यामो यथोपवीतविधिपरे वाक्येऽउपव्ययते देवलक्ष्ममेव तत्कुरुतेऽ इत्यत्र निवीतं मनुष्याणां प्राचीनावीतं पितृणामिति शास्त्रान्तरसिद्धयोर्निवीतप्राचीनावीतयोः परामर्श इति ॥१९ ॥



३.४.२.२०.

विधिर्वा धारणवत् ।
यद्यपि ब्रह्मसंस्थत्वस्तु तिपरतयास्य संदर्भस्यैकवाक्यता गम्यते ।
संभवान्त्यां चैकवाक्यतायां वाक्यभेदोऽन्याप्यः ।
तथाप्याश्रमान्तराणां पूर्वसिद्धेरभावात्परामर्शानुपपत्तेः, अपरामर्शे च स्तुतेरसंभवेन किंपरतया एकवाक्यतास्त्विती तां भङ्क्त्वा धारणवद्वरमपूर्वत्वाद्विधिरेवास्तु ।
यथाऽअधस्तात्समिधं धारयन्ननुद्रवेदुपरि हि देवेभ्यो धारयतिऽ इत्यत्र सत्यामप्यधोधारणेनैकवाक्यताप्रतीतौ विधीयत एवोपरिधारणमपूर्वत्वात् ।
तथोक्तम्ऽविधिस्तु धारणेऽपूर्वत्वात्ऽ इत् ।
तथेहाप्याश्रमान्तरपरामर्शश्रुतिर्विधरेवेति कल्प्य्ते ।
संप्रति परामर्शेऽपीतरेषामाश्रमाणां ब्रह्मसंस्थता संस्तवसामर्थ्यादेव विधातव्या ।
न खल्वविधेयं संस्तूयते तदर्थत्वात्संस्तवस्येत्याह यदापीति ।
अत्रावान्तरविचारमारभते सा च किं चतुर्ष्विति ।
विचारप्रयोजनमाह यदि चेति ।
ननु अनाश्रम्येव ब्रह्मसंस्थो भविष्यतीत्यत आह अनाश्रयमित्वेति ।
तत्र पूर्वपक्षमाह तत्र तपःशब्देनेति ।
अयमभिसंधिः ।
यदि तावद्ब्रह्मसंस्थ इति पदं प्रत्यस्तमित्यावयवार्थं परिव्राजकेऽश्वकर्णादिपदवद्रूढं तदाश्रमप्राप्तिमात्रेणैवामृतीभाव इति न तद्भावाया ब्रह्मज्ञानमपेक्षेत ।
तथाच नान्यः पन्था विद्यतेऽयनायेति विरोधः ।
नच संभत्यवयवार्थे समुदायसक्तिकल्पना ।
तस्माद्ब्रह्मणि संस्थास्येति ।
ब्रह्मसंस्थः ।
एवञ्च चतुर्ष्वाश्रमेषु यस्यैव ब्रह्मणि निष्ठत्वमाश्रमिणः स ब्रह्मसंस्थोऽमृतत्वमेतीति युक्तम् ।
तत्र तावद्ब्रह्मचारिगृहस्थौ स्वशब्दाभिहितौ तपःपदेन च तपःप्रधानतया भिक्षुवानप्रस्थावुपस्थापितौ ।
भिक्षुरपि हि समाधिकशौचाष्टग्रासीभोजननियमाद्भवति वानप्रस्थवत्तपःप्रधानः ।
नच गृहस्थादेः कर्मिणो ब्रह्मनिष्ठत्वासंभवः ।
यदि तावत्कर्मयोगः कर्मिता सा भिक्षोरपि कायवाङ्मनोभिरस्ति ।
अथ ये न ब्रह्मार्पणेन  कर्म कुर्वन्ति किन्तु कामार्थितया ते कर्मिणः ।
तथा सति गृहस्थादयोऽपि ब्रह्मार्पणेन कर्म कुर्वाणा न कर्मिणः ।
तस्माद्ब्रह्मणि तात्पर्यं ब्रह्मनिष्ठता न तु कर्मत्यागः ।
प्रमाणविरोधात् ।
तपसा च द्वयोराश्रमयोरेकीकरणेन त्रय इति त्रित्वमुपपद्यते ।
एवञ्च त्रयोऽप्याश्रमा अब्रह्मसंस्थाः सन्तः पुण्यलोकभाजो भवन्ति यः पुनरेतेषु ब्रह्मसंस्थः सोऽमृतत्वभागिति ।
नच येषां पुण्यलोकभाक्त्वं तेषामेवामृतत्वमिति विरोधः ।
यथा देवदत्तयज्ञदत्तौ मन्दप्रज्ञावभूतां संप्रति तयोर्यज्ञादत्तस्तु शास्त्राभ्यासात्पटुप्रज्ञो वर्तते इति तथेहापि य एवाब्रह्मसंस्थाः ।
पुण्यलोकभाजस्त एव ब्रह्मसंस्था अमृतत्वभाज इत्यवस्थाभेदादविरोधः ।
तथाच ब्रह्मसंस्थ इति यौगिकं पदं प्रकृतविषयं भविष्यति ।
यथा आग्नेप्याग्नीध्रमुपतिष्ठत इत्यत्र विनियुक्तापि प्रकृतैवाग्नेयी गृह्यते ।
नच विनियुक्तविनियोगविरोधः ।
यदि ह्यत्राग्नोत्युपदिश्येत ततो यथा प्रतीता तथोद्दिश्यते ।
विनियुक्ता च प्रतीतिर्भवेदिति विनियुक्तविनियोगविरोधः ।
इह तु आग्नीध्रोपस्थाने सा विधेयत्वेन विनियुज्यते ।
न तूद्दिश्यते ।
विधेयत्वेन च विनियोगे आग्नेयीपदार्थापेक्षणात्प्रकृतातिक्रमे प्रमाणाभावात् ।
तावता च शास्त्रोपपत्तेर्नाप्रकृतानामपि ग्रहणसंभवः ।
नच यातयामतया न विनियोगः ।
वाचस्तेमे सर्वेषामेव मन्त्राणां विनियोगादन्यत्राप्यविनियोगप्रसङ्गात् ।
तथेहापि प्रकृता एवाश्रमा बुद्धिविपरिवर्तिनः परामृश्यन्ते नानुक्तः परिव्राडेवेति पूर्वः पक्षः ।
राद्धान्तमुपक्रमते तदयुक्तम् ।
नहि सत्यां गतौ वानप्रस्थविशेषेनेति ।
यथोपक्रान्तं तथैव परिसमापनमुचितम् ।
यत्संख्याकाश्च ये प्रसिद्धास्ते तत्संख्याका एव कीर्त्यन्ते इति चोचितम् ।
न तु सत्यां गतावुत्सर्गस्यापवादो युज्यते ।
अशाधारणेनैकैकेन लक्षणेनैकेक आश्रमो वक्तुमुपक्रान्त इति तथैव समापनमुचितम् ।
न तु साधारणासाधारणाभ्यामुपक्रमसमाप्ती श्र्लिष्येते ।
नच तपो नाम नासाधारणं वानप्रस्थानामित्यत आह तपश्चासाधारण इति ।
न खलु पराकादिभिः कायक्लेशप्रधानो यथा वानप्रस्थस्तथा भिक्षुः सत्यप्यष्टग्रासादिनियमे ।
नच शौचसन्तोषशमादयस्तपः पक्षे वर्तन्ते तत्र वृद्धानां तपःप्रसिद्धेरसिद्धेः ।
अत एव वृद्धास्तपसो भेदेन शौचादीनाचक्षतेऽशौचसन्तोषतपःस्वाध्यायेश्वरप्रणिधानानि नियमाःऽ इति ।
सिद्धसंख्याभेदेषु च संख्यान्तराभिधानमश्लिष्टमित्याह चतुष्ट्वेन चेति ।
अपिच भेदव्यपदेशोऽत्रेति ।
त्रय एत इति किं भिक्षुरपि परामृश्यते किन्त्वा भिक्षुवर्जं त्रय एव ।
न तावन्त्रय इति भिक्षुसंग्रहे तद्वर्जनमेते त्रय इत्यत्र वर्तुं शक्यम् ।
एव इति प्रकृतानां साकल्येन परामर्शाद्भिक्षुसंग्रहे च न तस्य पुण्यलोकत्वमब्रह्मसंस्थात्वाभावाद्भिक्षोः ।
तेन तस्य ब्रह्मसंस्थस्य सदा पुण्यलोकत्वममृतत्वं चेति विरोधः ।
त्रिषु च ब्रह्मसंस्थपदे यदेति संबन्धनीयम् ।
भिक्षौ च सदेति वैषम्यम् ।
तदिदमुक्तं पृथक्त्वे चेति ।
पूर्वपक्षाभासं स्मारयति कथं पुनर्ब्रह्मसंस्थशब्दो योगादिति ।
तन्निराकरोति अत्रोच्यत इति ।
अयमभिसंधिः ।
सत्यं यौगिकः शब्दः सति प्रकृतसंभवे न तदतिपत्त्याप्रकृते वर्तितुमर्हति ।
असति तु संभवे मा भूत्प्रमादपाठ इत्यप्रकृते वर्तयितव्यः, दर्शितश्चात्रासंभवोऽधस्तादिति ।
एष हि ब्रह्मसंस्थतालक्षणो धर्मो भिक्षोरसाधारण आश्रमान्तराणि तत्संस्थान्यतत्संस्थानि च भिक्षुस्तत्संस्थ इत्येव ।
तत्संस्थता हि स्वाभावं व्यवच्छिन्दन्ती विरोधाद्यस्तत्संस्थ एव तत्राञ्जसी नान्यत्र ।
शमदमादिस्तु तदीय इति ।
स्वाङ्गमव्यवधायकमित्यर्थः ।
ब्रह्मसंस्थत्वमसाधारणं परिव्राजकधर्मं श्रुतिरादर्शयतीत्याह तथाच न्यास इति ब्रह्मेति ।
सर्वसङ्गपरित्यागो हि न्यासः स ब्रह्मा कुत इत्यत आह ब्रह्मा हि परः ।
अतः परो ब्रह्मेति ।
किमपेक्ष्य परः संन्यास इत्यत आह तानि वा एतान्यवराणि तपांसि न्यास एवात्यरेचयदिति ।
एतदुक्तं भवतिब्रह्मपरतया सर्वेषणापरित्यागलक्षणो न्यासो ब्रह्मेति ।
तथा चेदृशं न्यासलक्षणं ब्रह्मसंस्थत्वं भिक्षोरेवासाधारणं नेतरेषामाश्रमिणाम् ।
ब्रह्मज्ञानस्य शब्दजनितस्य यः परिपाकः साक्षात्कारोऽपवर्गसाधनं तदङ्गतया परिव्राज्यं विहितम् ।
न त्वनधिकृतं प्रतीत्यर्थः ॥२० ॥



३.४.३.२१.

स्तुतिमात्रमुपादानादिति चेन्नापूर्वत्वात् ।
यद्यत्र संनिधान उपासनाविधिर्नास्ति ततः प्रदेशान्तरस्थितोऽपि विधिव्यभिचारिततद्विधिसंबन्धेनोद्गीथेनोपस्थापितः स एष रसानां रसतम इत्यादिना पदसंदर्भेणैकवाक्यभावमुपगतः स्तूयते ।
नहि समभिव्याहृतैरेवैकवाक्यता भवतीति कश्चिन्नियमहेतुरस्ति ।
अनुषङ्गातिदेशलब्धैरपि विध्यसमभिव्याहृतैरर्थवादैरेकवाक्यताभ्युपगमात् ।
यदि तूद्गीथमुपासीत सामोपासीतेत्यादिविधिसमभिव्याहारः श्रुतस्तथापि तस्यैव विधेः स्तुतिर्न तूपासनाविषयसमर्पणपर ओमित्येतदक्षरमुद्गीथमित्यनेनैवोपासनाविषयसमर्पणादिति प्राप्तेऽभिधीयतेन तावद्दूरस्थेन कर्मविधिवाक्येनैकवाक्यतासंभवः ।
प्रतीतसमभिव्याहृतानां विधिनैकवाक्यतया स्तुत्यर्थत्वमर्थवादानां रक्तपटन्यायेन भवति ।
न तु स्तुत्या विना काचिदनुपपत्तिर्विधेः ।
यथाहुःऽअस्ति तु तदित्यतिरेके परिहारःऽ इति ।
अत एव विधेरपेक्षाभावात्प्रवर्तनात्मकस्यानुषङ्गतिदेशादिभिरर्थवादप्राप्त्यभिधानमसमञ्जसम् ।
नहि कर्त्रपेक्षितोपायामवगतायां प्राशस्त्यप्रत्ययस्यास्ति कश्चिदुपयोगः ।
तस्माद्दूरस्थस्य कर्मविधेः स्तुतावानर्थक्यम् ।

तेनैकवाक्यतानुपपत्तेः संनिहितस्य तूपासनाविधेः किं विषयसमर्पणेनोपयुज्यतामुत स्तुत्येति विशये विषयसमर्पणेन यथार्थवत्त्वं नैवं स्तुत्या बहिरङ्गत्वात् ।
अगत्या हि सा ।
तस्मादुपासनार्था इति सिद्धम् ।
ऽकुर्यात्क्रियेत कर्तव्यं भवेत्स्यादिति पञ्चमम् ।
एतत्स्यात्सर्ववेदेषु नियतं विधिलक्षणम् ॥
ऽ भावनायाः खलु कर्तृसमीहितानुकूलत्वं विधिर्निषेधश्च कर्तुरहितानुकूलत्वम् ।
यथाहुःऽकर्तव्यश्च सुखफलोऽकर्तव्यो दुःखफलोऽकर्तव्यो दुःखफलःऽ इति ।
एतच्चास्माभिरुपपादितं न्यायकणिकायाम् ।
क्रिया च भावना तद्वचनाश्च करोत्यादयः ।
यथाहुःकमभ्वस्तयः क्रियासामान्यवचना इति ।
अत एव कृभ्वस्तीनुदाहृतवान् ।
सामान्योक्तौ तद्विशेषाः पचेदित्यादयोऽपि गम्यन्त इति तत्र कुर्यादित्याक्षिप्तकर्तृका भावना ।
क्रियेतेति आक्षिप्तकर्मिका भावना ।
कर्तव्यमिति तु कर्मभूतद्रव्योपसर्जनभावना ।
एवं दण्डी भवेद्दण्डिना भवितव्यं दण्डिना भूयेतेत्येकधात्वर्थविषया विध्युपहिता भावना उदाहार्याः ।
भवतिश्चैष जन्मनि ।
यथा कुलालव्यापाराद्घटो भवति बीजादङ्कुरो भवतीति प्रयुञ्जते ।
नच बीजादङ्कुरोऽस्तीति प्रयुञ्जते ।
तस्मादस्ति सत्तायां न जन्मनीति ॥२१ ॥



३.४.३.२२.

॥  २२ ॥


३.४.४.२३.

पारिप्लवार्था इति चेन्न विशेषितत्वात् ।
यद्यपि उपनिषदाख्यानानि विद्यासंनिधौ श्रुतानि तथापिऽसर्वाण्याख्यानानि पारिप्लवेऽ इति सर्वश्रुत्या निःशेषार्थतया दुर्बलस्य संनिधेर्बाधितत्वात्परिप्लवार्थान्येवाख्यानानि ।
नच सर्वा दाशतयीरनुब्रूयादिति विनियोगेऽपि दाशतयीनां प्रातिस्विकविनियोगात्तत्र तत्र कर्मणि यथा विनियोगो न विरुध्यते तथेहापि सत्यपि पारिप्लवे विनियेगे संनिधानाद्विद्याङ्गत्वमपि भविष्यतीति वाच्यम् ।
दाशतयीषु प्रातिस्विकानां विनियोगानां समुदायविनियोगस्य च तुल्यबलत्वादिह तु संनिधानात्श्रुतेर्बलीयस्त्वात् ।
तस्मात्पारिप्लवार्थान्येवाख्यानानीति प्राप्त उच्यतेनैषामाख्यानानां पारिप्लवे विनियोगः ।
किन्तु पारिप्लवमाचक्षीतेत्युपक्रम्य यान्याम्नातानि मनुर्वैवस्वतो राजेत्यादीनि तेषामेव तत्र विनियोगः, तान्येव हि पारिप्लवेन विशेषितानि ।
इतरथा पारिप्लवे सर्वाण्याख्यानानित्येतावतैव गतत्वात्परिप्लवमाचक्षीतेत्यनर्थकं स्यात् ।
आख्यानविशेषणत्वे त्वर्थवत् ।
तस्माद्विशेषाणानुरोधात्सर्वशब्दस्तदपेक्षो न त्वशेषवचनः ।
यथा सर्वे ब्राह्मणा भोजयितव्या इत्यत्र निमिन्त्रातापेक्षः सर्वशब्दः ।
तथा चोपनिषदाख्यानानां विद्यासंनिधिरप्रतिद्वन्दीं विद्यैकवाक्यतां सोऽरोदीदित्यादीनामिव विध्येकवाक्यत्वं गमयतीति सिद्धम् ।
प्रतिपत्तिसौकर्याच्चेत्युपाख्यानेन हि बाला अप्यवधीयन्ते यथा तन्त्रोपाख्यायिकयेति ॥२३ ॥



३.४.४.२४.

॥  २४ ॥


३.४.५.२५.

अत एव चाग्नीन्धनाद्यनपेक्षा ।
विद्यायाः क्रत्वर्थत्वे सति तथा क्रतूपकरणाय स्वकार्याय क्रतुरपेक्षितः ।
तदभावे कस्योपकारो विद्ययेति ।
यदा तु पुरुषार्था तदा नानया क्रतुरपेक्षितः स्वकार्ये निरपेक्षाया एव तस्याः सामर्थ्यात् ।
अग्नीन्धानादिना चाश्रमकर्माण्युपलक्ष्यन्ते तदाह अग्नीन्धनादीव्याश्रमकर्माणि विद्यया स्वार्थसिद्धौ नापेक्षितव्यानीति ।
स्वार्थसिद्धौ नापेक्षितव्यानि न तु स्वसिद्धाविति ।
एतच्चाधिकमुपरिष्टाद्वक्ष्यते ।
तद्विवक्षया चैतत्प्रयोजनं पूर्वतनस्याधिकरणस्योक्तम् ॥२५ ॥



३.४.५.२६.
अधिकविवक्ष्येति यदुक्तं तदधिकमाह सर्वापेक्षा च यज्ञादिश्रुतेरश्ववत् ।
यथा स्वार्थसिद्धौ नापेक्ष्यन्ते आश्रमकर्माणि एवमुत्पत्तावपि नापेक्ष्येरन्निति शङ्का स्यात् ।
नच विविदिषन्ति यज्ञेनेत्यादिविरोधः ।
नह्येष विधिरपि तु वर्तमानापदेशः ।
स च स्तुत्याप्युपपद्यते ।
अपिच चतस्रः प्रतिपत्तयो ब्रह्मणि ।
प्रथमा तावदुपनिषद्वाक्यश्रवणमात्राद्भवति यां किलाचक्षते श्रवणमिति ।
द्वितीया मीमांसासहिता तस्यादेवोपनिषद्वाक्याद्यामाचक्षते ।
मननमिति ।
तृतीया चिन्ता ।
सन्ततिमयी यामाचक्षते निदिध्यासनमिति ।
चतुर्थी साक्षात्कारवती वृत्तिरूपा नान्तरीयकं हि तस्याः कैवल्यमिति ।
तत्राद्ये तावत्प्रतिपत्ति विदितपदतदर्थस्य विदितवाक्यगतिगोचरन्यायस्य च पुंस उपपद्येते एवेति न तत्र कर्मापेक्षा ।
ते एव च चिन्तामयीं तृतीयं प्रतिपत्तिं प्रसुवाते इति न तत्रापि कर्मापेक्षा ।
सा चादरनैरन्तर्यदीर्घकालसेविता साक्षात्कारवतीमाधत्त एव प्रतिपत्तिं चतुर्थीमिति न तत्राप्यस्ति कर्मापेक्षा ।
तन्नान्तरीयकं च कैवल्यमिति न तस्यापि कर्मापेक्षा ।
तदेवं प्रमाणतश्च प्रमेयत उत्पत्तौ च कार्ये च न ज्ञानस्य कर्मापेक्षेति बीजं शङ्कायाम् ।
एवं प्राप्त उच्यतेउत्पत्तौ ज्ञानस्य कर्मापेक्षा विद्यते विविदिषोत्पादद्वाराऽविविदिषन्ति यज्ञेनऽ इति श्रुतेः ।
न चेदं वर्तमानापदेशत्वात्स्तुतिमात्रमपूर्वत्वादर्थस्य ।
यथा यस्य पर्णमयी जुहूर्भवतीति पर्णमयताविधिरपूर्वत्वान्न त्वयं वर्तमानापदेशः, अनुवादानुपपत्तेः ।
तस्मादुत्पत्तौ विद्यया शमादिवत्कर्माण्यपेक्ष्यन्ते ।
तत्राप्येवंविदिति विद्यास्वरूपसंयोगादन्तरङ्गाणि विद्योत्पादे शमादीनि, बहिरङ्गाणि कर्माणि विविदिषासंयोगात् ।
तथाहिआश्रमविहितनित्यकर्मानुष्ठानाद्धर्मसमुत्पादस्ततः पाप्मा विलीयते ।
स हि तत्त्वतोऽनित्याशुचिदुःखानात्मनि संसारे सति नित्यशुचिमुखात्मलक्षणेन विभ्रमेण मलिनयति चित्तसत्त्वमधर्मनिबन्धनत्वाद्विभ्रमाणाम् ।
अतः पाप्मनः प्रक्षये प्रत्यक्षोपपत्तिद्वारापावरणे सति प्रत्यक्षोपपत्तिभ्यां संसारस्य तात्त्विकीमनित्याशुचिदुःखरूपतामप्रत्यूहं विनिश्चिनेति ।
ततोऽस्मिन्ननभिरतिसंज्ञं वैराग्यमुपजायते ।
ततस्तज्जिहासास्योपावर्तते ।
ततो हानोपायं प्रयेषते पर्येषमाणश्चात्मतत्त्वज्ञानमस्योपाय इति शास्त्रदाचार्यवचनाच्चोपश्रुत्य तज्जिज्ञासत इति विविदिषोपहारमुखेनात्मज्ञानोत्पत्तावस्ति कर्माणमुपयोगः ।
विविदिषुः खलु युक्त एकाग्रतया श्रवणमनने कर्तुमुत्सहते ।
ततोऽस्यऽतत्त्वमसिऽ इतिवाक्यन्निर्विचिकित्सं ज्ञानमुत्पद्यते ।
नच निर्विचिकित्सं तत्त्वमसीति वाक्यार्थमवधारयतः कर्मण्यधिकारोऽस्ति ।
येन भावनायां वा भावनाकार्ये वा साक्षात्कारे कर्मणामुपयोगः ।
एतेन वृत्तिरूरपसाक्षात्कारकार्येऽपवर्गे कर्मणामुपयोगो दूरनिरस्तो वेदितव्यः ।
तस्माद्यथैव शमदमादयो यावज्जीवमनुवर्तन्ते एवमाश्रमकर्मापीत्यसमीक्षिताभाधानम् ।
विदुषस्तत्रानधिकारादित्युक्तम् ।
दृष्टार्थेषु तु कर्मसु प्रतिषिद्धवर्जमनधिकारेऽप्यसक्तस्य स्वारसिकी प्रवृत्तिरुपपद्यत एव ।
नहि तत्रान्वयव्यतिरेकसमधिगमनीयफलेऽस्ति विध्यपेक्षा ।
अतश्चऽभ्रान्त्या चेल्लौकिकं कर्म वैदिकं च तथास्तु तेऽ इति प्रलापः ।
शमदमादीनां तु विद्योत्पादायोपात्तानामुपरिष्टादवस्थास्वाभाव्यादनपेक्षितानामप्यनुवृत्तिः ।
उपपादितं चैतदस्माभिः प्रथमसूत्र इते नेह पुनः प्रत्याप्यते ।
तस्माद्विविदिषोत्पादद्वाराश्रमकर्मणां विद्योत्पत्तावुपयोगो न विद्याकार्य इति सिद्धम् ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥२६ ॥



३.४.६.२७.

॥  २७ ॥


३.४.७.२८.

सर्वान्नानुमतिश्च प्राणात्यये तद्दर्शनात् ।
प्राणसंवादे सर्वेन्द्रियाणां श्रूयते ।
एष किल विचारविषयःसर्वाणि खलु वागादीन्यवजित्य प्राणो मुख्य उवाचैतानि किं मेऽन्नं भविष्यतीति, तानि होचुः ।
यदिदं लोकेऽन्नमा च श्वभ्य आ च शकुनिभ्यः सर्वप्राणिनां यदन्नं तत्तवान्नमिति ।
तदनेन संदर्भेण प्राणस्य सर्वमन्नमित्यनुचिन्तनं विधायाह श्रुतिःऽन ह वा एवंविदि किञ्चनानन्नं भवतिऽ इति ।
सर्वं प्राणस्यान्नमित्येवंविदि न किञ्चिनानन्नं भवतीति ।
तत्र संशयःकिमेतत्सर्वान्नाभ्यनुज्ञानं शमादिवदेतद्विद्याङ्गतया विधीयत उत स्तुत्यर्थं संकीर्त्यत इति ।
तत्र यद्यपि भवतीति वर्तमानापदेशान्न विधिः प्रतीयते ।
तथापि यथा यस्य पर्णमयी जुहूर्भवतीति वर्तमानापदेशादपि पलाशमयीत्वविधिप्रतिपत्तिः पञ्चमलकारापत्त्या तथेहापि प्रवृत्तिविशेषकरतालाभे विधिप्रतिपत्तिः ।
स्तुतौ हि अर्थवादमात्रं न तथार्थवद्यथा विधौ ।
भक्ष्याभक्ष्यशास्त्रं च सामान्यतः प्रवृत्तमनेन विशेषशास्त्रेण बाध्यते ।
गम्यागम्यविवेकशास्त्रमिव सामान्यतः प्रवृत्तं वामदेवविद्याङ्गभूतसमस्तन्त्र्यपरिहारशास्त्रेण विशेषविषयेणेति प्राप्त उच्यतेअशक्तेः कल्पनीयत्वाच्छास्त्रान्तरविरोधतः ।
प्राणस्यान्नमिदं सर्वमिति चिन्तनसंस्तवः ॥
न तावत्कौलेयकमर्यादमन्नं मनुष्यजातिना युगपत्पर्यायेण वा शक्यमत्तुम् ।
इभकरभकादीनामन्नस्य शमीकरीरकण्टकवटकाष्ठादेरेकस्यापि अशक्यादनत्वात् ।
न चात्र लिङिव स्फुटतरा विधिप्रतिपत्तिरस्ति ।
नच कल्पनीयो विधिरपूर्वत्वाभावात् ।
स्तुत्यापि च तदुपपत्तेः ।
नच सत्यां गतौ सामान्यतः प्रवृत्तस्य शास्त्रस्य विषयसंकोचो युक्तः ।
तस्मात्सर्वं प्राणस्यान्नमित्यनुचिन्तनविधानस्तुतिरिति साम्प्रतम् ।
शक्यत्वे च प्रवृत्तिविशेषकरतोपयुज्यते नाशक्यविधानत्वे ।
प्राणात्यस्य इति चावधारणपरं प्राणात्यय एव सर्वान्नत्वम् ।
तत्रोपाख्यानाच्च स्फुटतरविधिस्मृतेश्च सुरावर्जं विद्वांसमविद्वांसं प्रति विधानात् ।
न त्वन्यत्रेति ।
इभ्येनहस्तिपकेन सामिस्वादितानर्धभक्षितान् ।
स हि चाक्रायणो हस्तिपकोच्छिष्टान्कुल्माषान्भुञ्जानो हस्तिपकेनोक्तः ।
कुल्माषानिव मदुच्छिष्टमुदकं कस्मान्नानुपिबसीति ।
एवमुक्तस्तदुदकमुच्छिष्टदोषात्प्रत्याचचक्षे ।
कारणं चात्रोवाच ।
न वाजीविष्टं न जीविष्यामीतीमान्कुल्माषानखादम् ।
कामो म उदकपानमिति स्वातन्त्र्यं मे उदकपाने नदीकूपतडागप्रापादिषु यथाकामं प्राप्नोमीति नोच्छिष्टोदकाभावे प्राणात्यय इति तत्रोच्छिष्टभक्षणदोष इति मटचीहतेषु कुरुषु ग्लायन्नशनायया मुनिर्निरपत्रप इभ्येन सामिजग्धान्खादयामास ॥२८ ॥



३.४.७.२९.

॥  २९ ॥


३.४.७.३०.

॥  ३० ॥


३.४.७.३१.

॥  ३१ ॥


३.४.८.३२.

विहितत्वाच्चाश्रमतर्मापि ।
नित्यानि ह्याश्रमकर्माणि यावज्जीवश्रुतेर्नित्येहितोपायतयावश्यं कर्तव्यानि ।
विविदिषन्तीति च विद्यासंयोगाद्विद्यायाश्चावश्यंभावनियमाभावादनित्यता प्राप्नोति ।
नित्यानित्यसंयोगश्चैकस्य न संभवति, अवश्यानवश्यंभावयोरेकत्र विरोधात् ।
नच वाक्यभेदाद्वास्तवो विरोधः शक्योऽपनेतुम् ।
तस्मादनध्यवसाय एवात्रेति प्राप्तम् ।
एतेनऽएकस्य तूभयत्वे संयोगपृथक्त्वम्ऽ इत्याक्षिप्तम् ।
एवं प्राप्तेऽभिधीयतेसिद्धे हि स्याद्विरोधोऽयं न तु साध्ये कथञ्चन ।
विध्यधीनात्मलाभेऽस्मिन् यथाविधि मता स्थितिः ॥
सिद्धं हि वस्तु विरुद्धधर्मयोगेन बाध्यते ।
न तु साध्यरूपं यथा षोडशिन एकस्य ग्रहणाग्रहणे ।
ते हि विध्यधीनत्वाद्विकस्पेते एव ।
न पुनः सिद्धे विकल्पसंभवः ।
तदिहैकमेवाग्निहोत्राख्यं कर्म यावज्जीवश्रुतेर्निमित्तेन युज्यमानं नित्येहितोपात्तदुरितप्रक्षयप्रयोजनमवश्यकर्तव्यं, विद्याङ्गतया च विद्यायाः कादाचित्कतयानवश्यं भावेऽपिऽकाम्यो वा नैमित्तिको वा विकृत्य निविशतेऽ इति न्यायादनित्याधिकारेण निविशमानमपि न नित्यमनित्ययति, तेनापि तस्मिद्धेरिति संयोगपृथक्त्वान्न नित्यानित्यसंयोगविरोध एकस्य कार्यस्येति सिद्धम् ।
सहाकिरत्वं च कर्मणां न कार्ये विद्यायाः किं तूत्पत्तौ ।
कोर्ऽथो विद्यासहकारीणि कर्माणीति ।
अयमर्थःसत्सु कर्मसु विद्यैव स्वकार्ये व्याप्रियते ।
यथाऽसहैव दशाभिः पूत्रैर्भारं वहति गर्दभीऽ इति सात्स्वेव दशपुत्रेषु सैव भारस्य वाहिकेति ।
अविधिलक्षणत्वादिति ।
विहितं हि दर्शपौर्णमासाद्यङ्गैर्युज्यते न त्वविहितम् ।
ग्राहकग्रहणपूर्वकत्वादङ्गभावस्य विधैश्च ग्राहकत्वात् ।
अविहिते च तदनुपपत्तेः ।
चतसृणामपि च प्रतिपत्तीनां ब्रह्मणि विधानानुपपत्तेरित्युक्तं प्रथमसूत्रे ।
द्रष्टव्यो निदिध्यासितव्य इति च विधिसरूपं नि विधिरित्यप्युक्तम् ।
उत्पत्तिं प्रति हेतुभावस्तु सत्त्वशुद्ध्या विविदिषोपजनद्वारेत्यधस्तादुपपादितम् ।
असाध्यत्वाच्च विद्याफलस्यापवर्गस्य स्वरूपावस्थानलक्षणो हि सः ।
नच स्वं रूपं ब्रह्मणः साध्यं नित्यत्वात् ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥३२ ॥



३.४.८.३३.

॥  ३३ ॥


३.४.८.३४.

सर्वथापि त एवोभयलिङ्गात् ।
यथा मासमग्निहोत्रं जुह्वतीति प्रकरणान्तरात्कर्मभेद एवमिहापिऽतमेतं वेदानुवचनेन ब्राह्मणा विविदिषन्ति यज्ञेनऽ इतिक्रतुप्रकरणमतिक्रम्यश्रवणात्प्रकरणान्तरात्तद्बुद्धिव्यवच्छेदे सति कर्मान्तरमिति प्राप्त उच्यतेसत्यपि प्रकरणान्तरे तदेव कर्म, श्रुतेः स्मृतेश्च संयोगभेदः परं यथाऽअग्निहोत्रं जुहुयात्स्वर्गकामःऽऽयावज्जीवमग्निहोत्रं जुहुयात्ऽ इति तदेवाग्निहोत्रमुभयसंयुक्तम् ।
नहि प्रकरणान्तरं साक्षद्भेदकम् ।
किन्तु अज्ञातज्ञापनस्वरसो विधिः प्रकरणैक्ये स्फुटतरप्रत्यभिज्ञाबलेन स्वरसं जह्यात् ।
प्रकरणान्तरेण तु विघटुतप्रत्यभिज्ञानः स्वरसमजहत्कर्म भिनत्ति ।
इह तु सिद्धवदुत्पन्नरूपाण्येव यज्ञादीनि विविदिषायां विनियुञ्जानो न जुह्वतीत्यादिवदपूर्वमेषां रूपमुत्पादयितुमर्हति ।
नच तत्रापि नैयमिकाग्निहोत्रे मासविधिर्नापूर्वाग्निहोत्रोत्पत्तिरिति सांप्रतम् ।
होम एव साक्षद्विधिश्रुतेः ।
कालस्य चानुपादेयस्याविधेयत्वात् ।
काले हि कर्म विधीयते न कर्मणि काल इत्युत्सर्गः ।
इह तु विविदिषायां विधिश्रुतिः न यज्ञादौ ।
तानि तु सिद्धान्येवानूद्यन्त इत्यैककर्म्यात्संयोगपृथक्त्वं सिद्धम् ।
स्मृतिमुक्त्वा लिङ्गदर्शनमुक्तम् ॥३४ ॥



३.४.८.३५.

॥  ३५ ॥


३.४.९.३६.

अन्तरा चापि तु तद्दृष्टेः ।
यदि विद्यासहकारीण्याश्रमकर्माणि हन्त भो विधुरादीनामनाश्रमिणामनधिकारो विद्यायाम्, अभावात्सहकारिणामाश्रमकर्मणामिति प्राप्त उच्यतेनात्यन्तमकर्माणो रैक्कविधुरवाचक्रवीप्रभृतयः ।
सन्ति हि तेषामनाश्रमित्वेऽपि जपोपवासदेवताराधनादिति कर्माणि ।
कर्मणां च सहकारित्वमुक्तमाश्रमकर्मणामुपलक्षणत्वादिति न तेषामनधिकारो विद्यासु ।
जन्मान्तरानुष्ठितेरपि चेति ।
न खलु विद्याकार्ये कर्मणामपेक्षा ।
अपितु उत्पादे ।
उत्पादयन्ति च विविदिषोपहारेण कर्माणि विद्याम् ।
उत्पन्नविविदिषाणां पुरुषधौरेयाणां विधुरसंवर्तप्रभृतीनां कृतं कर्मभिः ।
यद्यपि चेह जन्मनि तथेह जन्मन्याश्रमकर्मोत्पादितविविदिष एव विद्यायामधिकृतो नेतर इत्यनाश्रमिणामनधिकारो विधुरप्रभृतीनामित्यत आह दृष्टार्था चेति ।
अविद्यानिवृत्तिर्विद्याया दृष्टोर्ऽथः ।
स चान्वव्यतिरेकसिद्धो न नियममपेक्षत इत्यर्थः ।
प्रतिषेधो विघातस्तस्याभाव इत्यर्थः ॥३६ ॥



३.४.९.३७.

॥  ३७ ॥


३.४.९.३८.

॥  ३८ ॥


३.४.१०.३९.

यद्यनाश्रमिणामप्यधिकारो विद्यायां कृतं तर्ह्याश्रमैरतिबहुलायासैरित्याशङ्क्याहअतस्त्वितरज्ज्यायो लिङ्गाच्च ।
स्वस्थेनाश्रमित्वमास्थेयम् ।
दैवात्पुनः पत्न्यादिवियोगातः सत्यनाश्रमित्वे भवेदधिकारो विद्यायामिति श्रुतिस्मृतिसंदर्भेण विविदिषन्ति यज्ञेनेत्यादिना ज्यायस्त्वावगतेः श्रुतिलिङ्गात्स्मृतिलिङ्गाच्च्वागम्यते ।
तेनैति पुण्यकृदिति श्रुतिलिङ्गम्, अनाश्रमी न तिष्ठेतेत्यादि च स्मृतिलिङ्गम् ॥३९ ॥



३.४.१०.४०.

तद्भूतस्य तु नातद्भावो जैमिनेरपि नियमातद्रूपाभावेभ्यः ।
आरोहवत्प्रत्यवरोहोऽपि कदाचिदूर्ध्वरेतसां स्यादिति मन्दाशङ्कानिवारणार्थमिदमधिकरणम् ।
पूर्वधर्मेषु यागहोमादिषु ।
रागतो वा गृहस्थोऽहं पत्न्यादिपरिवृतः स्यामिति ।
नियमं व्याचष्टेतथाहि अत्यन्तमात्मनामिति ।
अतद्रूपतामारोहतुल्यताभावं व्याचष्टे तथाच ब्रह्मचर्यं समाप्येति ।
अभावं शिष्टाचाराभावं विभजते न चैवमाचाराः शिष्टा इति ।
अतिरोहितार्थमन्यत् ॥४० ॥



३.४.११.४१.

न चाधिकारिकमपिपतनानुमानात्तदयोगात् ।
प्रायश्चित्तं न पश्यामीति नैष्ठिकं प्रति प्रायश्चित्ताभावस्मरणान्नैरृतगर्दभालम्भः प्रायश्चित्तमुपकुर्वाणकं प्रति ।
तस्माच्छिन्नशिरस इव पुंसः प्रतिक्रियाभाव इति पूर्वः पक्षः ।
सूत्रयोजना तुन चाधिकारिकमधिकारलक्षणे प्रथमकाण्डे निर्णीतम्ऽअवकीर्णिपशुश्च तद्वदाधानस्याप्राप्तकालत्वात्ऽ इत्यनेन यत्प्रायश्चित्तं तन्न नैष्ठिके भवितुमर्हति ।
कुतःारूढो नैष्ठिकमिति स्मृत्या पतनश्रुत्यनुमानात्तत्प्रायश्चित्तायोगात् ॥४१ ॥



३.४.११.४२.

उपपूर्वमपीत्येके भावमशनवत्तदुक्तम् ।
श्रुतिस्तावत्सरसतोऽसङ्कचद्वृत्तिर्ब्रह्मचारिमात्रस्य नैष्ठिकस्योपकुर्वाणस्य चाविशेषेण प्रायश्चित्तमुपदिशति साक्षात् ।
प्रायश्चित्तं न पश्यामीति तु स्मृतिः ।
तस्यामपि च साक्षात्प्रायश्चित्तं न कर्तव्यमिति प्रायश्चित्तनिषेधो न गम्यते, न पश्यामीति तु दर्शनाभावेन सोऽनुमातव्यः ।

तथा च स्मृतिर्निषेधार्थेति अनुमाय तदर्था श्रुतिरनुमातव्या ।
श्रुतिस्तु सामान्यविषया विशेषमुपसर्पन्ती शीघ्रप्रवृत्तिरिति ।
स्मार्तं प्रायश्चित्तादर्शनं तु यत्नगौरवार्थम् ।
एतदुक्तं भवतिकृतनिर्णेजनैरपि एतैर्न संख्यानं कर्तव्यमिति ।
सूत्रार्थस्तुउपपूर्वमपि पातकं नैष्ठिकस्यावकीर्णित्वं न महापातकमपिरेवकारार्थे अत एके प्रायश्चित्तभावमिच्छन्तीति ।
आचार्याणां विप्रतिपत्तौ विशेषाभावात्साम्यं भवेत् ।
शास्त्रस्था या वा प्रसिद्धिः सा ग्राह्या शास्त्रमूलत्वात् ।
उपपादेतं च प्रायश्चित्तभावप्रसिद्धेः शास्त्रमूलत्वमिति ।
सुगममितरम् ॥४२ ॥



३.४.१२.४३.
यदि नैष्ठिकादीनामस्ति प्रायश्चित्तं तत्किमेतैः कृतनिर्णेजनैः संव्यवहर्तव्यमुत नेति ।
तत्र दोषकृतत्वादसंव्यवहारस्य प्रायश्चित्तेन तन्निबर्हणादनिबर्हणे वा तत्करणवैयर्थ्यात्संव्यवहार्या एवेति प्राप्त उच्यति बहिस्तूभयथापि स्मृतेराचाराच्च ।
निषिद्धकर्मानुष्ठानजन्यमेनो लोकद्वयेऽप्यशुद्धिमापादयति द्वैधं लोकद्वयेऽप्यशुद्धिरपनीयते प्रायश्चित्तैरेनोनिबर्हणं कुर्वाणैः ।
कस्याचित्तु परलोकाशुद्धिमात्रमपनीयते प्रायश्चित्तैरेनोनिबर्हणं कुर्वाणैरिहलोकाशुद्धिस्त्वेनसापादिता न शक्यापनेतुम् ।
यथा स्त्रीबालादिघातिनाम् ।
यथाहुःऽविशुद्धानपि धर्मतो न संपिबेत्ऽ इति ।
तथा चऽप्रायश्चित्तैरपैत्येनो यदज्ञानकृतं भवेत्ऽ कामतः कृतमपि ।
बालघ्रादिस्तु कृतनिर्णेजनोऽपि वचनादव्यवहार्य इह लोके जायत इति ।
वचनं च बालघ्रांश्चेत्यादि ।
तस्मात्सर्वमवदातम् ॥४३ ॥



३.४.१३.४४.

स्वामिनः फलश्रुतेरित्यात्रेयः ।
प्रथमे काण्डे शेषलक्षणे तथाकाम इत्यत्रर्त्विक्संबन्धे कर्मणः सिद्धे किं कामो याजमान उतार्त्विज्य इति संशप्यार्त्विज्येऽपि कर्मणि याजमान एव कामो गुणफलेष्विति निर्णीतमिहि त्वेवञ्जातीयकानि चाङ्गसंबद्धानि उपासनानि किं याजमानन्येवोतार्त्विज्यानीति विचार्यत इति न पुनरुक्तम् ।
तत्रोपासकानां फलश्रवणादनधिकारिणस्तदनुपपत्तेर्यजमानस्य च कर्मजनितफलोपभोगभाजोऽधिकारादृत्विजां च तदनुपपत्तेर्वचनाच्च राजाज्ञास्थानीयात्क्कचिदृत्विजां फलश्रुतेरसति वचने यजमानस्य फलवदुपासनं तस्य फलश्रुतेः तं ह बको दालभ्यो विदाञ्चकारेत्यादेरुपासनस्य च सिद्धविषयतयान्यायापवादसामर्थ्यभावाद्याजमानमेवोपासनाकर्मेति प्राप्त उच्यते ॥४४ ॥



३.४.१३.४५.

आर्त्विज्यमित्यौडुलोमिस्तस्मै हि परिक्रीयते ।
उपाख्यानात्तावदुपासनमौद्गात्रमवगम्यते ।
तद्बलवति सति बाधकेऽन्यथोपपादनीयम् ।
न चर्त्विक्कर्तृक उपासने यजमानगामिता फलस्यासंभविनी तेन हि स परिक्रीयस्तद्गामिने फलाय घटते ।
तस्मान्न व्यसनितामात्रेणोपाख्यानमन्यथयितुं युक्तमिति राद्धान्तः ॥४५ ॥



३.४.१३.४६.

॥  ४६ ॥


३.४.१४.४७.

तस्माद्ब्राह्मणः पाण्डित्यं निर्विद्य निश्चयेन ।
लब्ध्वा बाल्येन तिष्ठासेद्बाल्यं च पाण्डित्यं च निर्विद्याथ मुनिरमौनं च मौनं च निर्विद्याथ ब्राह्मण इति ।
यत्र हि विधिविभक्तिः श्रूयते स विधेयः ।
बाल्येन तिष्ठासेदित्यत्र च सा श्रूयते न श्रूयते तु मौने ।
तस्माद्यथाथ ब्रह्मण इत्येतदश्रूयमाणविधिकमविधेयमेवं मौनमपि ।
न चापूर्वत्वाद्विधेयं, तस्माद्ब्राह्नः पाण्डित्यं निर्विद्येति पाण्डित्यविधानादेव मौनसिद्धेः पाण्डित्यमेव मौनमिति ।
अथवा भिक्षुवचनोऽयं मुनिशब्दस्तत्र दर्शनात्ऽगार्हस्थ्यमाचार्यकुलं मौनं वानप्रस्थम्ऽ इत्यत्र ।
तस्यान्यतो विहितस्यायमनुवादः ।
तस्माद्बाल्यमेवात्र विधीयते मौनं तु प्राप्तं प्रशंसार्थमनूद्यत इति युक्तम् ।
भवेदेवं यदि पण्डितपर्यायो मुनिशब्दो भवेत् ।
अपि तु ज्ञानमात्रं पाण्डित्यं ज्ञानातिशयसंपत्तिस्तु मौनं तत्प्रसिद्धेः ।
आश्रमभेदे तु तत्प्रवृत्तिर्गार्हस्थ्यादिपदसंनिधानात् ।
तस्मादपूर्वत्वान्मौनस्य बाल्यपाण्डित्यापेक्षया तृतीयमिदं मौनं ज्ञानातिशयरूपं विधीयते ।
एवं च निर्वेदनीयत्वमपि विधान आञ्जसं स्यादित्याह निर्वेदनीयत्वनिर्देशादिति ।
कस्येदं मौनं विधीयते विद्यासहकारितयेत्यत आह तद्वतो विद्यावतः संन्यासिनोभिक्षोः ।
पृच्छति कथमिति ।
विद्यावत्ता प्रतीयते न संन्यासितेत्यर्थः ।
उत्तरन् तदधिकारात्भिक्षोस्तदधिकारात् ।
तद्दर्शयति आत्मानं विदित्वेति ।

सूत्रावयवं योजयितुं शङ्कते नन्विति ।
परिहरति अत आहपक्षेणेति ।
विद्यावानिति न विद्यातिशयो विवक्षितः ।
अपि तु विद्योदयायाभ्यासे प्रवृत्तो न पुनरुत्पन्नविद्यातिशयः ।
तथाचास्य पक्षे कदाचिद्भेददर्शनात्संभव इत्यर्थः ।
विध्यादिर्विधिमुख्यः प्रधानमिति यावत् ।
अत एव समिदादिर्विध्यन्तः स हि विधिः प्रधानविधेः पश्चादिति ।
तत्राश्रूयमाणविधित्वेऽपूर्वत्वाद्विधिरास्थेय इत्यर्थः ॥४७ ॥



३.४.१४.४८.

ननु यद्ययमाश्रमो बाल्यप्रधानः कस्मात्पुनर्गार्हस्थ्येनोपसंहरतीति चोदयति एवं बाल्यादिविशिष्टेति ।
उत्तरं पठति कृत्स्नभावात्तु गृहिणोपसंहारः ।
छान्दोग्ये बहुलायासाध्यकर्मबहुलत्वाद्गार्हस्थ्यस्य चाश्रमान्तरधर्माणां च केषाञ्चिदहिंसादीनां समवायात्तेनोपसंहारो न पुनस्तेन समापनादित्यर्थः ॥४८ ॥



३.४.१४.४९.

एवं तदाश्रमद्वयोपन्यासेन क्कचित्कदाचिदितराभावशङ्का मन्दबुद्धेः स्यादिति तदपाकरणार्थं सूत्रं मौनवदितरेषामप्युपदेशात् ।
वृत्तिर्वानप्रस्थानामनेकविधैरेवं ब्रह्माचारिणोऽपीति वृत्तिभेदोऽनुष्ठातारो वा पुरुषा भिद्यन्ते, तस्माद्द्वित्वेऽपि बहुवचनमविरुद्धम् ॥४९ ॥



३.४.१५.५०.

अनाविष्कुर्वन्नन्वयात् ।
बाल्येनेति यावद्बालचरितश्रुतेः कामचारवादभक्षतायाशचात्यन्तबाल्येन प्रसिद्धेः शौचादिनियमविधायिनश्च सामान्यशास्त्रस्यानेन विशेषशास्त्रेण बाधनात्सकलबालचरितविधानमिति प्राप्तेऽभिधीयतेविद्याङ्गत्वेन बाल्यविधानात्समस्तबालचर्यायां च प्रधानविरोधप्रसङ्गाद्यत्तदनुगुणमप्रौढेन्द्रियत्वादि भावशुद्धिरूपं तदेव विधीयते ।
एवं च शास्त्रान्तराबाधेनाप्युपपत्तौ न शास्त्रान्तरबाधनमन्याप्यं भविष्यतीति ॥५० ॥



३.४.१६.४१.

ऐहिकमप्यप्रस्तुतप्रतिबन्धे तद्दर्शनात् ।
संगतिमाह सर्वापेक्षा चेति ।
किं श्रवणादिभिरिहैव वा जन्मनि विद्या साध्यते उतानियम इह वामुत्र वेति ।
यद्यपि कर्माणि यज्ञादिन्यनियतफलानि तेषां च विद्योत्पदसाधनत्वेन विद्योत्पादस्यानियमः प्रतिभाति ।
तथाच गर्भस्थस्य वामदेवस्यात्मप्रतिबोधश्रवणात्ऽअनेकजन्मसंसिद्धस्ततो यति परां गतिम्ऽ इति च स्मरणादामुष्मिकत्वमप्यवगम्यते ।
तथापि यज्ञादीनां प्रमेयाणामप्रमाणत्वाच्छ्रवणादेश्च प्रमाणत्वात्तेषामेव साक्षाद्विद्यासाधनत्वम् ।
यज्ञादीनां सत्त्वशुद्ध्याधानेन वा विद्योत्पादकश्रवणादिलक्षणप्रमाणप्रवृत्तिविघ्नोपशमेन वा विद्यासाधनत्वाम् ।
श्रवणादीनां त्वनपेक्षामामेव विद्योत्पादकत्वम् ।
नच प्रमाणेषु प्रवर्तमानाः प्रमातार ऐहिकमपि चिरभाविनं प्रमोत्पादं कामयन्ते किन्तु तादात्विकमेव प्रागेव तु पारलौकिकम् ।
नहि कुम्भलादिदृक्षुश्चक्षुषी समुन्मीलयति कालान्तरीयाय कुम्भदर्शनाय किन्तु तादात्विकाय ।
तस्मादैहिक एव विद्योत्पादो नानियतकालः ।
श्रुतिस्मृती च पारलौकिकं विद्योत्पादं स्तुत्या  ब्रातः ।
इत्थंभूतानि नाम श्रवणादीन्यावश्यकफलानि यत्कालान्तरेऽपि विद्यामुत्पादयन्तीति ।
एवं प्राप्त उच्यतेयत एवात्र विद्योत्पादे श्रवणादिभिः कर्तव्ये यज्ञादीनां सत्त्वाशुद्धिद्वारेण वा विघ्नोपशमद्वारा वोपयोगोऽत एव तेषां यज्ञादीनां कर्मान्तरप्रतिबन्धाप्रतिबन्धाभ्यामनियतफलत्वेन तदपेक्षाणां श्रवणादीनामप्यनियतफलत्वं न्याट्यनियतफलत्वं न्याट्यमनपहतविघ्नानां श्रवणादीनामनुत्पादकत्वादविशुद्धसत्त्वाद्वा पुंसः प्रत्यनुत्पादकत्वात् ।
तथाच तेषां यज्ञाद्यपेक्षाणां तेषां चानियतफलत्वेन श्रवणादीनामप्यनियतफलत्वं युक्तमेवं श्रुतिस्मृतिप्रतिबन्धो न स्तुतिमात्रत्वेन व्याख्येयो भविष्यति ।
पुरुषाश्च विद्यार्थिनः साधनसामर्थ्यानुसारेण तदनुरूपमेव कामयिष्यन्ते तदिदमुक्तमभिसंधेर्निरङ्कशत्वादिति ॥५१ ॥



३.४.१७.५२.

एवं मुक्तिफलानियमस्तदवस्थावधृतेस्तदवस्थावधृतेः ।
यज्ञाद्युपकृतविद्यासाधनश्रवणादिवीर्यविशेषात्किल तत्फले विद्यायामैहिकमुष्मिकत्वलक्षण उत्कर्षो दर्शितः ।
तथा च यथा साधनोत्कर्षनिकर्षाभ्यां तत्फलस्य विद्याया उत्कर्षावेवं विद्याफलस्यापि मुक्तेरुत्कर्षनिकर्षौ संभाव्येते ।
नच मुक्तावैहिकामुष्मिकत्वलक्षणो विशेष उपपद्यते ब्रह्मोपासनापरिपाकलब्धजन्मनि विद्यायां जीवतो मुक्तेरवश्यंभावनियमात्सत्यप्यारब्धविपाककर्माप्रक्षये ।
तस्मान्मुक्तावेव रूपतो निकर्षोत्कर्षौ स्याताम् ।
अपिच सगुणानां विद्यानामुत्कर्षनिकर्षाभ्यां तत्फलानामुत्कर्षनिकर्षौ दृष्टाविति मुक्तेरपि विद्याफलत्वाद्रूपतश्चोत्कर्षनिकर्षौ स्यातामिति प्रापत उच्यतेन मुक्तेस्तत्र तत्रैकरूप्यश्रुतेरुपपत्तेश्च ।
साध्यं हि साधनविशेशषाद्विशेषवद्भवति ।
नच मुक्तिर्ब्रह्मणो नित्यस्वरूपावस्थानलक्षणा नित्या सती साध्या भवितुमर्हति ।
नच सवासननिःशेषक्लेशकर्माशयप्रक्षयो विद्याजर्न्मविशेषवान्, येन तद्विशेषान्मोक्षो विशेषवान्भवेत् ।
नच सावशेषः क्लेशादिप्रक्षयो मोक्षाय कल्पते ।
नच चिराचिरोत्पादानुत्पादावन्तरेण विद्यायामपि रूपतो भेदः कश्चिदुपलक्ष्यते तस्या अप्येकरूपत्वेन श्रुतेः ।
सगुणायास्तु विद्यायास्तत्तद्गुणावपोद्झामाभ्यां तत्कार्यस्य फलस्योत्कर्षनिकर्षौ युज्येते ।
न चात्र विद्यात्वं सामान्यतो दृष्टं भवति ।
आगमतत्प्रभवयुक्तिबाधितत्वेन कालात्ययापदिष्टत्वात् ।
तस्मात्तस्या मुक्त्यवस्थाया ऐकरूप्यावधृतेर्मुक्तिलक्षणस्य फलस्याविशेषो युक्त इति ॥५२ ॥



इति श्रीवाचस्पतिमिश्रविरचिते शारीरकभगवत्पादभाष्यविभागे भामत्यां तृतीयाध्यायस्य चतुर्थः पादः ॥


इति तृतीयाध्यायस्य निर्गुणविद्याया अन्तरङ्गसाधनविचाराख्यश्चतुर्थः पादः ____________________________आध्याय ४____________________________ ।


अथ चतुर्थोऽध्यायः (भामती)


नाभ्यर्थ्या इह सन्तः स्वयं प्रवृत्ता न चेतरे शक्याः ।
मत्सरपित्तनिबन्धनमचिकित्स्यमरोचकं येषाम् ॥१ ॥



शङ्के संप्रति निर्विशङ्कमधुना स्वराज्यसौख्यं वहन्नेन्द्रः सान्द्रतपःस्थितेषु कथमप्युद्वेगमभ्येष्यति ।

यद्वाचस्पतिमिश्रनिर्मितमितव्याख्यानमात्रस्फुटद्वेदान्तार्थविवेकवञ्चितभवाः स्वर्गेऽप्यमी निःस्पृहाः ॥२ ॥



आवृत्तिरसकृदुपदेशात् ।
साधनानुष्ठानपूर्वकत्वात्फलसिद्धेर्विषयक्रमेण विषयिणोरपि तद्विचारयोः क्रममाह तृतीयेऽध्याय इति ।
मुक्तिलक्षणस्य फलस्यात्यन्तपरोक्षत्वात्तदर्थानि दर्शनश्रवणमनननिदिध्यासनानि चोद्यमानान्यदृष्टार्थानीति यावद्विधानमनुष्ठेयानि न तु ततोऽधिकमावर्तनीयानि प्रमाणाभावात् ।
यत्र पुनः सकृदुपदेश उपासीतेत्यादिषु तत्र सकृदेव प्रयोगः प्रयाजादिवदिति प्राप्त उच्यते ।
यद्यपि मुक्तिरदृष्टचरी तथापि सवासनाविद्योच्छेदेनात्मनः स्वरूपावस्थानलक्षणायास्तस्याः श्रुतिसिद्धत्वादविद्यायाश्च विद्योत्पादविरोधितया विद्योत्पादेन  समुच्छेदस्याहिविभ्रमस्येव रज्जुतत्वसाक्षात्कारेण समुच्छेदस्योपपत्तिसिद्धत्वादन्वयव्यतिरेकाभ्यां च श्रवणमनननिदिध्यासनाभ्यासस्यैव स्वगोचरसाक्षात्कारफलत्वेन लोकसिद्धत्वासकलदुःखविनिर्मुक्तैकचैतन्यात्मकोऽहमित्यपरोक्षरूपानुभवस्यापि श्रवणाद्यभ्याससाधनत्वेनानुमानात्तदर्थानि श्रवणादीनि दृष्टार्थानि भवन्ति ।
न च दृष्टार्थत्वे सत्यदृष्टार्थत्वं युक्तम् ।

न चैतान्यनावृत्तानि सत्कारदीर्घकालनैरन्तर्येण साक्षात्कारवते तादृशानुभवाय कल्पन्ते ।
न चात्रासाक्षात्कारवद्विज्ञानं साक्षात्कारवतीमविद्यामुच्छेत्तुमर्हति ।
न खलु पित्तोपहृतेन्द्रियस्य गुडे तिक्ततासाक्षात्कारोऽन्तरेणमाधुर्यसाक्षात्कारं सहस्रेणाप्युपपत्तिभिर्निवर्तितुमर्हति ।
अतद्वतो नरान्तरवचांसिवोपपत्तिसहस्राणि वा परामृशतोऽपि थूत्कृत्य गुडत्यागात् ।
तदेवं दृष्टार्थत्वद्ध्यानोपासनयोश्चान्तनीर्तावृत्तिकत्वेन लोकतः प्रतीतेरावृत्तिरेवेति सिद्धम् ॥१ ॥

अधिकरणार्थमुक्त्वा निरुपाधिब्रह्मविषयत्वमस्याक्षिपति अत्राह भवतु नामेति ।
साध्ये ह्यनुभवे प्रत्ययावृत्तिरर्थवती नासाध्ये ।
नहि ब्रह्मानुभवो ब्रह्मसाक्षात्कारो नित्यशुद्धस्वभावाद्ब्रह्मणोऽतिरिच्यते ।
तथाच नित्यस्य ब्रह्मणः स्वभावो नित्य एवेति कृतमत्र प्रत्ययावृत्या ।
तदिदमुक्तमात्मभूतमिति ।
आक्षेप्तारं प्रतिशङ्कते  सकृच्छ्रुताविति ।
अयमभिसंधिः

न च ब्रह्मात्मभूतस्तत्साक्षातकारोऽविद्यामुच्छिनन्ति तया सहानुवृत्तेरविरोधाते ।
विरोधे वा तस्य नित्यत्वान्नाविद्योदीयेत कुत एव तु तेन सहानुवर्तेत ।
तस्मात्तन्निवृत्तये आगन्तुकस्तत्साक्षात्कार एषितव्यः ।
तथाच प्रत्ययानुवृत्तिरर्थवती ।
आक्षेप्ता सर्वपूर्वोक्ताक्षेपेण प्रत्यवतिष्ठते  न आवृत्तावपीति ।
न खलु ज्योतिष्टोमवाक्यार्थप्रत्ययः शतशोऽप्यावर्तमानः साक्षात्कारप्रमाणं स्वविषये जनयति ।
उत्पन्नस्यापि तादृशो दृष्टव्य भिचारत्वेन प्रातिभत्वात् ।
ब्रह्मात्मत्वप्रतीतिंब्रह्मत्मसाक्षात्कारम् ।
पुनः शङ्कते न केवलं वाक्यमिति ।
आक्षेप्ता दूषयति तथाप्यावृत्यानर्थक्यमिति ।
वाक्यं चेद्युक्त्यपेक्षं साक्षात्काराय प्रभवतितथा सति कृतमावृत्या ।
सकृत्प्रवृत्तस्यैव तस्य सोपपत्तिकस्य यावत्कर्तव्यकरणादिति ।
पुनः शङ्कते  अथापि स्यादिति ।
न युक्तिवाक्ये साक्षात्कारफले प्रत्यक्षस्यैव प्रमाणस्य तत्फलत्वात् ।
ते तु परोक्षार्थावगाहिनी सामान्यमात्रमभिनिविशते नतु विशेषं साक्षात्कुरुत इति तद्विशेषसाक्षात्कारायावृत्तिरुपास्यते ।
सा हि सत्कारदीर्घकालनैरन्तर्यसेविता सती दृढभूमिर्विशेष साक्षात्काराय प्रभवति कामिनीभावनेव स्त्रैणस्य पुंस इति ।
आक्षेप्ताह न ।
असकृदपीति ।
स खल्वयं साक्षात्कारः शास्त्र युक्तियोनिर्वा स्याद्भावनामात्रयोनिर्वा ।
न तावत्परोक्षाभासविज्ञानफले शास्त्रयुक्ती साक्षात्कारलक्षणं प्रत्यक्षप्रमाणफलं प्रसोतुमर्हतः ।
न खलु कुटजबीजाद्वटाङ्कुरो जायते ।
नच भावनाप्रकर्षपर्यन्तजमपरोक्षावभासमपि ज्ञानं प्रमाणं व्यभिचारादित्युक्तम् ।
आक्षेप्ता स्वपक्षमुपसंहरति तस्माद्यदीति ।
आक्षेप्ताक्षेपान्तरमाह नच सकृत्प्रवृत्ते इति ।
कश्चित्खलु शुद्धसत्वोगर्भस्थ इव वामदेवः श्रुत्वा च मत्वा च क्षणमवधाय जीवात्मनो ब्रह्मात्मतमनुभवति ।
ततोऽप्यावृत्तिरनर्थिकेति ।
अतश्चावृरनर्थिका यन्निरंशस्य ग्रहणमद्रहणं वा न तु व्यक्ताव्यक्तत्वे सामान्यवशेषवत्पद्मरागादिवदित्यत आह अपि चानेकांशेति ।
समाधत्ते  अत्रोच्यतेभवेदावृत्यानर्थक्यमिति ।
अयमभिसन्धिःसत्यं न ब्रह्मसाक्षात्कारः साक्षादागमयुक्त्तिफलमपि तु युक्त्यागमार्थज्ञानाहितसंस्कारसचिवं चितमेव ब्रह्मणि साक्षात्कारवर्तीं बुद्धिवृत्तिं समाधत्ते ।
सा च नानुमानितवह्मिसाक्षात्कारवत्प्रातिभत्वेनाप्रमाणं तदानीं वह्निस्वलक्षणस्यपरोक्षत्वात्सदातनं तु ब्रह्मस्वरूपस्योपाधिरूषितस्य जीवस्यापरोक्षत्वम् ।
नहि शुद्धबुद्धत्वादयो वस्तुतस्ततोऽतिरिच्यते ।
तस्माद्यथा गान्धर्वशास्त्रार्थज्ञानाभ्यासाहितसंस्कारः सचिवेन श्रोत्रेण षड्जादिस्वरग्राभमूर्च्छनाभेदमध्यक्षेणेक्षते एवं वेदान्तार्थज्ञानाहितसंस्कारो जीवस्य ब्रह्मस्वभावमन्तःकरणेनेति ।
यस्तत्वमसीति सकृदुक्तमेवेति ।
श्रुत्वा मत्वा क्षणमवधाय प्राग्भवीयाभ्यासजातसंस्कारादित्यर्थः ।
यस्तु न शक्नोतीति ।
प्राग्भवीयब्रह्माभ्यासरहित इत्यर्थः ।
नहि दृष्टेऽनुपपन्नं नामेति ।
यत्र परोक्षप्रतिभासिनि वाक्यार्थेऽपि व्यक्ताव्यक्तत्वतारतम्यं तत्र मननोत्तरकालमाध्यासनाभ्यासनिकर्षप्रकर्षक्रमजन्मनि प्रत्ययप्रवाहे साक्षात्कारावधौ व्यक्तितारतम्यं प्रति कैव कथेति भावः ।
तदेवं वाक्यमात्रस्यार्थेऽपि न द्रागित्येव प्रत्यय इत्युक्तम् ।
तत्वमसीति तु वाक्यमत्यन्तदुर्ग्रहपदार्थं न पदार्थज्ञानपूर्वके स्वार्थे ज्ञाने द्रागित्येव प्रवर्तते ।
किन्तु बिलम्बिततमपदार्थज्ञानमतिविलम्बेनेत्याह अपिच तत्वमसीत्येतद्वाक्यं त्वंपदार्थस्येति ।
स्यादेतत्पदार्थसंसर्गात्मा वाक्यार्थः पदार्थज्ञानक्रमेण तदधीननिरूपणीयतया क्रमवत्प्रतीतिर्युज्यते ।
ब्रह्म तु निरंशत्वेनाससृष्टनानात्वपदर्थकमिति कस्यानुक्रमेम क्रमवती प्रतीतिरिति सकृदेव तद्गृह्येत न वा गृह्यतेत्युक्तमित्यत आह यद्यपि च प्रतिपत्तव्य आत्मा  निरंश इति ।
निरंशोऽप्यहमपरोक्षोऽप्यात्मा तत्तद्देहाद्यारोपव्युदासाभ्यामंशवानिवात्यन्तपरोक्ष इव ।
ततश्च वाक्यार्थतया क्रमवत्प्रत्यय उपपद्यते ।
तत्किंमियमेव वाक्यजनिता प्रतीतिरात्मनि तथाच न साक्षात्प्रतीतिरात्मन्यनागतफलत्वादस्य  इत्यत आह तत्तु पूर्वरूपमेवात्मप्रतिपत्तेःसाक्षात्कारवत्याः ।
एतदुक्तं भवति वाक्यार्थश्रवणमननोत्तरकाला विशेषणत्रयवती भावना ब्रह्म साक्षात्काराय कल्पते इति वाक्यार्थप्रतीतिः साक्षात्कारस्य पूर्वरूपमिति ।
शङ्कते  सत्यमेवमिति ।
समारोपो हि तत्वप्रत्ययेनापोद्यते न तत्वप्रत्ययः ।
दुःखित्वादिप्रत्ययश्चात्मनि सर्वेषां सर्वदोत्पद्यत इत्यबाधितत्वात्समीचिन इति बलवान्न शक्योऽपनेतुमित्यर्थः ।
निराकरोति न ।
देहाद्यभिमानवदिति ।
नहि सर्वेषां सर्वदोत्पद्यत इत्येतावता तात्विकत्वम् ।
देहात्माभिमानस्यापि सत्यत्वप्रसङ्गात्सोऽपि सर्वेषां सर्वदोत्पद्यते ।
उक्तं चास्य तत्र तत्रोपपत्या बाधनमेवं दुःखित्वाद्यभिमानोऽपि तथा ।

नहि नित्यशुद्धबुद्धस्वभावस्यात्मना उपजनापायधर्मणो दुःखशोकादय आत्मनो भवितुमर्हन्ति ।
नापि धर्माः तेषां ततोऽत्यन्तभिन्नानां तद्धर्मत्वानुपपत्तेः, नहि गौरश्वस्य धर्मः संबन्धस्यापि व्यतिरेकाव्यतिरेकाभ्यां संबन्धासंबन्धाभ्यां च विचारासहत्वात् ।
भेदाभेदयोश्च परस्परविरोदेनैकत्रासंभवत्वात् ।
इति सर्वमेतदुपहितं द्वितीयाध्याये ।
तदिदमुक्तं देहादिवदेव चैतन्याद्बहिरुपलभ्यमानत्वादिति ।
इतश्च दुःखित्वादीनां न तादात्म्यमित्याह सुषुप्तादिषु चेति ।
स्यादेतत् ।
कस्मादनुभवार्थ एवावृत्यभ्युपगमो यावता द्रष्टव्यः श्रोतव्य इत्यादिभिस्तत्वमसिवाक्यविषयादन्यविषयैवावृत्तिर्विधास्यत इत्यत आह तत्रापि न तत्वमसिवाक्यार्थादिति ।
.        आत्मा वा अरे द्रष्टव्य इत्याद्यात्मविषयं दर्शनं विधीयते ।
न च तत्त्वमसीवाक्यविषयादन्यदात्मदर्शनमाम्नातं येनोपक्रम्यते येन चोपसंह्रियते स वाक्यार्थः ।
सदेव सोम्येदमिति चोपक्रम्य तत्त्वमसीत्युपसंहृत  इति स एव वाक्यार्थः ।
तदितः प्राच्याव्यावृत्तिमन्यत्र  विदधानः प्रधानमङ्गेन विहन्ति ।
वरो हि कर्मणाभिप्रायमाणत्वात्संप्रदानं प्रधानम् ।
तमुद्वाहेन कर्मणाङ्गेन न विघ्नन्तीति ।
ननु विधिप्रधानत्वाद्वाक्यस्य न भूतार्थप्रधानत्वं भूतस्त्वर्थस्तदङ्गतया प्रत्याय्यते ।
यथाहुःऽचोदना हि भूतं भवन्तम्ऽ इत्यादि शाबरं वाक्यं व्याचक्षाणाःऽकार्यमर्थमवगमयन्तू चोदना तच्छेषतया भूतादिकमवगमयतिऽ इत्याशङ्क्याह नियुक्तस्य चास्मिन्नधिकृतोऽहमिति ।
यथा तावद्भूतार्थपर्यवसिता वेदान्ता न कार्यविधिनिष्टास्तथोपपादितंऽतत्तु समन्वयात्ऽ

इत्यत्र ।
प्रत्युत विधिनिष्ठत्वे मुक्तिविरुद्धप्रत्योत्पादान्मुक्तिविहन्तृत्वमेवास्येत्यभ्युच्चयमात्रमत्रोक्तमिति ॥२ ॥

आत्मेति तूपगच्छन्ति ग्राहयन्ति च ।
यद्यपि तत्वमसूत्याद्याः श्रुतयः संसारिणः परमात्मभावं प्रतिपादयन्ति तथापि तयोरपहतपाप्मत्वानपहतपाप्मत्वादिलक्षणविरुद्धधर्मसंसर्गेण नानत्वस्य विनिश्चयाच्छ्रुतेश्च तत्वमसीत्यद्यायाऽमनो ब्रह्म ,ऽआदित्यो ब्रह्म,ऽ इत्यादिवत्प्रतीकोपदेशपरतयाप्युपपत्तेः प्रतीकोपदेश एवायम् ।
नच यथा समारोपितं सर्पत्वमनूद्य रज्जुत्वं पुरोवर्तिनो द्रव्यस्य.विधीयत एवं प्रकाशात्मनो जीवभावमनूद्य परमात्मत्वं विधीयत इति युक्तम् ।
युक्तं हि पुरोवर्तिनि द्रव्ये द्राघीयसि सामान्यरूपेणालोचिते विशेषरूपेणागृहीते विशेषान्तरसमारोपणम् ।
इह तु प्रकाशात्मनो निर्विशेषसामान्यस्यापराधीनप्रकाशस्य नागृहीतमस्ति किञ्चिद्रुपमिति कस्य विशेषस्याग्रहे किं विशेषान्तरं समारोप्यताम् ।
तस्माद्ब्रह्मणो जीवभावारोपासंभवाज्जीवो जीवो ब्रह्म च ह्रह्मेति तत्वमसीति प्रतीकोपदेश एवेति प्राप्तम् ।
एवं प्राप्तेऽभिधीयतेश्वेतकेतोरात्मैव परमेश्वरःप्रतिपत्तव्यो न तु श्वेतकेतोर्व्यतिरिक्तः परमेश्वरः ।
भेदे हि गौणत्वापत्तिर्न च मुख्यसंभवे गौणत्वं युक्तम् ।
अपिच प्रतीकोपदेशे सकृद्वचनं  तु  प्रतीयते भेददर्शननिन्दा  च(?) ।
अभ्यासे हि भूयस्त्वमर्थस्य भवति,नाल्पत्वमतिदवीय एवोपचरितत्वम् ।
तस्मात्पौर्वापर्यलोचनया श्रुतेस्तावज्जीवस्य परमात्मता वास्तवीत्येतत्परता लक्ष्यते ।
मानान्तरवीरोधादत्राप्रामाण्यं श्रुतेः ।
नच मानान्तरविरोध इत्यादि तु सर्वमुपादितं प्रथमाध्याये ।
निरंशस्यापि चानाद्यनिर्वाच्याविद्यातततद्वासनासमारोपितविविधप्रपञ्चात्मनः सांशस्येव कस्यचिदंशस्याग्रहणाद्विभ्रम इव परमार्थस्तु न विभ्रमो नाम कश्चिन्न च संसारो नाम ।
किन्तु सर्वमेतत्सर्वानुपपत्तिभाजनत्वेनानिर्वचनीयमिति युक्तमुत्पश्यामः ।
तदनेनाभिसंधिनोक्तं यद्येवं प्रतिबद्धोऽसि नास्ति कस्यचिदप्रतिबोध इति ।
अन्येऽप्याहुःऽयद्यद्वैते तोषोऽस्ति मुक्त एवासि सर्वदाऽ इति ।
अतिरेहितार्थमन्यदिति ॥३ ॥

न प्रतीके नहि सः ।
यथा हि शास्त्रोक्तं शुद्धमुक्चतस्वभावं ब्रह्मात्मत्वेनैव जीवेनोपास्यतेऽहं ब्रह्मास्मि तत्वमसि श्वेतकेतो इत्यादिषु त्कस्य हेतोर्जीवात्मनो ब्रह्मरूपेण  तात्विकत्वादद्वितीयमिति श्रुतेश्च ।
जीवात्मनश्चाविद्यादर्पणा यथा ब्रह्मप्रतिबिम्बकास्तथा यत्र यत्र मनो ब्रह्मादित्यो ब्रह्मेत्यादिषु ब्रह्मदृष्टेरुपदेशस्तत्र सर्वत्राहं मन इत्यादि द्रष्टव्यं ब्रह्मणो मुख्यमात्मत्वमिति ।
उपपन्नं च मनःप्रभृतीनां ब्रह्मविकारत्वेन तादात्म्यम् ।
घटशरावोदञ्चनादीनामिव मृद्विकाराणां मृदात्मकत्वम् ।
तथाच तादृशानां प्रतीकोपदेशानां क्वचित्कस्यचिद्विकारस्य प्रविलयावगमाद्भेदप्रपञ्चप्रविलयपरत्वमेवेति प्राप्त उच्यतेन तावदहं ब्रह्मेत्यादिभिर्यथाहङ्कारास्पदस्य ब्रह्मात्मत्वमुपदिश्यते एवं मनो ब्रह्मेत्यादिभिरहङ्कारास्पदत्वं मनःप्रभृतीनां, किन्त्वेषां ब्रह्मत्वेनोपास्यत्वम् ।
अहङ्कारास्पदस्य ब्रह्मतया ब्रह्मत्वेनोपासनीयेषु  मनःप्रभृतिष्वप्यहङ्कारास्पदत्वेनोपासनमिति चेत् ।
न ।
एवमादिष्वहमित्यश्रवणात् ।
ब्रह्मात्मतया त्वहङ्कारास्पदकल्पने तत्प्रतिबिम्बस्येव तद्विकारान्तरस्याप्याकाशादेर्मनःप्रभृतिषूपासनप्रसङ्गः ।
तस्माद्यस्य यन्मात्रात्मतयोपासनं विहितं तस्य तन्मात्रात्मतयैव प्रतिपत्तव्यंऽयावद्वचनं वाचनिकम्ऽइति न्यायात् ।
नाधिकमध्याहर्तव्यमतिप्रसङ्गात् ।
नच सर्वस्य वाक्यजातस्य प्रपञ्चस्य विलयः प्रयोजनम् ।
तदर्थत्वे हि मन इति प्रतीकग्रहणमनर्थकं विश्वमिति वाच्यं यथा सर्वं खल्विदं ब्रह्मेति ।
नच सर्वोपलक्षणार्थं मनोग्रहणं युक्तम् ।
मपुख्यार्थसंभवे लक्षणया अयोगात् ।
आदित्यो  ब्रह्मेत्यादीनां चानर्थक्यापत्तेः ।
नह्युपासकः प्रतीकानीति ।
अनुभवद्वा प्रतीकानां मनःप्रभृतीनामात्मत्वेनाकलन् श्रुतेर्वा, न त्वेतदुभयमस्तीत्यर्थः ।
प्रतीकाभावप्रसङ्गादिति ।
ननु यथावच्छिन्नस्याहङ्करास्पदस्यानवच्छिन्नब्रह्मात्मतया भवत्याभाव एवं प्रतीकानामपि भविष्यतीत्यत आह स्वरूपोपमर्दे च नामादीनामिति ।
इह हि प्रतीकान्यहङ्कारास्पदत्वेनोपास्यतया प्रधानत्वेन विधित्सितानि ।
नतु  तत्वमसीत्यादावहङ्कारास्पदमुपास्यमवगम्यते ।
किन्तु सर्पत्वानुवादेन रज्जुतत्वश्ज्ञापन इवाहङ्कारास्पदस्यावच्छिन्नस्य प्रविलयोऽवगम्यते ।
किमतो यद्येवम् ।
एतदतो.भवतिप्रधानीभूतानां न प्रतीकानामुच्छेदो युक्तो नच तदुच्छेदे विधेयस्याप्युपपत्तिरिति ।
अपिच नच ब्रह्मण आत्मत्वादिति ।
नह्युपासनविधानानि जीवात्मनो ब्रह्मस्वभावप्रतिपादनपरैस्तत्वमस्यादिसंदर्भैरेकवाक्यभावमापद्यन्ते येन तदेकवाक्यतया ब्रह्मदृष्ट्युपदेशेष्वात्मदृष्टिः कल्पेत भिन्नप्रकरणत्वात्. तथाच तत्र यथालोकप्रतीतिव्यवस्थितो जीवः कर्ता भोक्ता च संसारी न ब्रह्मेति कथं तस्य ब्रह्मात्मतयाब्रह्मदृष्ट्युपदेशेष्वात्मदृष्टिरुपदिश्यतेत्यर्थः ।
अतश्चोपासकस्य प्रतीकैः समत्वादिति ।
यद्यप्युपासको जीवात्मा न ब्रह्मविकारः, प्रतीकानि तु मनःप्रभृतीनिब्रह्मविकारस्तथाप्यवच्छिन्नतया जीवात्मनः प्रतीकैः साम्यं दृष्टव्यम् ॥४ ॥

ब्रह्मदृष्टिरुत्कर्षात् ।
यद्यपि सामानाधिकरण्मुभयथापि घटते तथापि ब्रह्मणः सर्वाध्यक्षतया फलप्रसवसामर्थ्येन फलवत्वात्प्राधान्येन तदेवादित्यादिदृष्टिभिः संस्कर्तव्यमित्यादित्यादिदृष्टयो ब्रह्मण्येव कर्तव्या न तु ब्रह्मदृष्टिरादित्यादिषु ।
न चैवंविधेऽवधृते शास्त्रार्थे निकृष्टदृष्टिनोर्कृष्ट इति लौकिको न्यायोऽपवादाय प्रभवत्यागमविरोधेन तस्यैवापोदितत्वादिति पूर्वपक्षसंक्षेपः ।
सत्यं सर्वाध्यक्षतया फलादातृत्वेन ब्रह्मण एव सर्वत्र वास्तवं प्राधान्यं तथापि शब्दगत्यनुरोधेन क्वचित्कर्मण एव प्राधान्यमवसूयते ।
यथाऽदर्शपूर्णमासाभ्यां यजेत स्वर्गकामःऽ,ऽचित्रया यजेत पशुकामःऽ इत्यादौ ।
अत्र हि सर्वत्र यागाद्याराधिता देवतैव फलं प्रयच्छतीति स्थापितं तथापि शब्दतः कर्मणः करणत्वावगमने फलवत्वप्रतूते प्राधान्यम् ।
क्वचिद्रव्यस्य यथा व्रीहीन्प्रोक्षतीत्यादौ ।
तदुक्तंऽयैस्तु द्रव्यं संचिकीर्ष्यते गुणस्तत्र प्रतीयतेऽ इति ।
तदिह यद्यपि सर्वाध्यक्षतया वस्तुतो ब्रह्मैव फलं प्रयच्छति तथापि शास्त्रं ब्रह्मबुद्ध्याऽदित्यादौ प्रतिक उपास्यमाने ब्रह्म फलाय कल्पते इत्यभिवदति किंवादित्यादिबुद्ध्या ब्रह्मैव विषयीकृतं पलायेत्युभयथापि ब्रह्मणः सर्वाध्यक्षस्य फलदानोपपत्तेः शास्त्रार्थसंदेहे लोकानुसारतो निश्चीयते ।
तदिदमुक्तं निर्धारिते शास्त्रार्थ एतदेवं स्यादिति ।
न केवलं लौकिको न्यायो निश्चये हेतुरपि तु आदित्यादिशब्दानां प्राथम्येन मुख्यार्थत्वमपीत्याह प्राथम्याच्चेति ।
इति परत्वमपि ब्रह्मशब्दस्यामुमेव न्यायमवगमयति ।
तथाहि स्वरवृत्या आदित्यादिशब्दा यथा स्वार्थे वर्तन्ते तथा ब्रह्मशब्दोऽपि स्वार्थे वर्त्स्यति यदि स्वार्थोऽस्य वपवक्षितःस्यात् ।
तथाचेतिपरत्वमनर्थकं तस्मादितिना स्वार्थात्प्रच्याव्य ब्रह्मपदं ज्ञानपरं स्वरूपपरं वा कर्तव्यम् ।
नच ब्रह्मपदमादित्यादिपदार्थ इति ,प्रतूतिपर एवायमितिपरःशब्दो यथा गौरिति मे गवयोऽभवदिति ।

तथाच आदित्यादयो ब्रह्मेति प्रतिपत्तव्या इत्यर्थो भवतीत्याह इतिपरत्वादपि ब्रह्मशब्दस्येति ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥५ ॥ ॥

आदित्यादिमतयश्चाङ्ग उपपत्तेः ।
अथवा नियमेनोद्गीथादिमतय आदित्यादिष्वध्यस्येरन्निति ।
सत्स्वपि आदित्यादिषु  फलानुत्पादादुत्पत्तिमतः कर्मण एव फलदर्शनात्कर्मैव फलवत् ।
तथा चादित्यादिमतिभिर्यद्युद्गीथादिकर्माणि विषयीक्रियेरंस्तत आदित्यादिदृष्टिभिः कर्मरूपाण्यभिभूयेरन् ॥
एवञ्च कर्मरूपेष्वसत्कल्पेषु कुतः फलमुत्पद्येत ।
आदित्यदिषु पुनरुद्गीथादिदृष्टावुद्गीथादिबुद्योपास्यमाना आदित्यादयः कर्मात्मकःसन्तः फलाय कल्पिष्यन्त इति ।
अत एव च  पृथ्व्यग्न्योरृक्सामशब्दप्रयोग उपपन्नो यतः पृथ्व्यामृग्दृष्टिरध्यस्ताग्नौ च सामदृष्टिः ।
साम्नि पुनरग्निदृष्टौ ऋचि च पृथ्वीदृष्टौ विपरीतं भवेत् ।
तस्मादप्येतदेव युक्तमित्याह तथाचायमेवेति ।
उपपत्त्यन्तरमाह अपिच लोकेष्विति ।
एवं खल्वधिकरणनिर्देशो विषयत्वप्रतिपादनपर उपपद्यते यदि लोकेषु सामदृष्टिरध्यस्येत नाल्यथेति ।
पूर्वाधिकरणराद्धन्तोपपत्तिमत्रैवार्थे ब्रूते प्रथमनिर्दिष्टेषु चेति ।
सिद्धान्तमत्र प्रक्रमते आदित्यादिमतय एवेति ।
यद्युद्गीथादिमतय आदित्यादिषुक्षिप्येरंस्तत आदित्यादीनांस्वयमकार्यत्वादुद्गीथादिमतेस्तत्र वैयर्थ्यं प्रसज्येत ।
नह्यादित्यादिभिः किञ्चित्क्रियते यद्विद्यया विर्यवत्तरं भवतीत्यादित्यमतीनामुपपद्यते उद्गीथादिषु संस्कारकत्वेनोपयोगः ।
चोदयति भवतु कर्मसमृद्धिफलेष्वेवमिति ।
यत्र हि कर्मण फलं तत्रैवं भवतु यत्र तु गुणातफलं तत्र गुणस्य सिद्धत्वेनाकार्यत्वात्करोतीत्येव नास्तीत्यत्र विद्यायाः क्व उपयोग इत्यर्थः ।
परिहरति तेष्वपीति ।
न तावद्गुणः सिद्धस्वभावः कार्याय फलाय पर्याप्तः, मा भूत्प्रकृतकर्मानिवेशिनो यत्किञ्चित्फलोत्पादः, तस्मात्प्रकृतापूर्वसंनिवेशिनः फलोत्पाद इति तस्य क्रियमाणत्वेन विद्यया वीर्यवत्तरत्वोपपत्तिरिति ।
फलात्मकत्वाच्चादित्यादीनामिति ।
यद्यपि ब्रह्मविकारत्वेनादित्योद्गीथयोरविशेषस्तथापि फलात्मकत्वेनादित्यादीनामस्त्युद्गीथा दिभ्यो विशेष इत्यर्थः ।
द्वितीयनिर्देशादप्युद्गीथादीनां प्राधान्यमित्याह अपि चोमितीति ।
स्वयमेवोपासनस्य कर्मत्वात्फलवत्वोपपत्तेः ।
ननूक्तं सिद्धरूपैरादित्यादिभिरध्यस्तैः साध्यबूतत्वमभिभूतङ्कर्मणामित्यत आह आदित्यादिभावेनापि च दृश्यमानानामिति ।
भवेदेतवं यद्यद्यासेन क्रमरूपमभिभूयेत ।
अपि तु माणवक इवाग्निदृष्टिः केनचित्तीव्रत्वादिना गुणेन गौण्यनभिभूतमाणवकत्वात्तथेहापि ।
नहीयं शुक्तिकायां रजतधीरिव वह्निधीर्येन माणवकत्त्वमभिभवेत् ।
किन्तु गौणी ।
तथेयमप्युद्गीथादावादित्यदृष्टिर्गौणीति भावः ।
तदेतस्यामृच्यध्यूढंसामेति त्विति ।
अन्यथापि लक्षणोपपत्तौ न ऋक्सामेत्यध्यासकल्पना पृथ्व्यग्नयोरित्यर्थः ।
अक्षरन्यासालोचनया तु वनिपरीतमेवेत्याह इयमेवर्गिति ।
ऽलोकेषुपञ्चविधं सामोपासीतऽ इति द्वितीयानिर्देशात्साम्नामुपस्यत्वमवगम्यते ।
तत्र यदि सामधीरध्यस्येत ततो न सामान्युपास्येरनपि तु लोकाः पृथिव्यादयः ।
तथा च द्वितीयार्थं परित्यज्य तृतीयार्थः परिकल्पयेत साम्नेति ।
लोकेष्विति सप्तमी द्वितीयार्थें कथञ्चिन्नीयते ।
अकारे गावो वास्यन्तां प्रावारे कुसुमानीतिवत्तेनोक्तन्यानुरोधेन सप्तम्याश्चोभयथाप्यवश्यं कल्पनीयार्थत्वाद्वरं  यथाश्रुतद्वितीयार्थानुरोधाय तृतीयार्थे सप्तमी व्याख्यातव्या ।
लोकपृथ्व्यादिबुद्ध्या पञ्चविधं हिङरप्रस्तावोङ्कारोद्गीथप्रतिहारोपद्रवनिधनप्रकारं सामोपासीतेति निर्णीयते ।
ननु यत्रोभयत्रापि द्वितीयानिर्देशो यथा खल्वमुमेवादित्यं सप्तविधं हिङ्कारप्रस्तावोङ्कारोद्गीथप्रतीहारोपद्रवनिधनप्रकारं सामोपासीतेति, तत्र को विनिगमनायां हेतुरित्यत आह तत्रापीति ।
तत्रापि समस्तस्य सप्तविधस्य साम्न उपासनमिति साम्न उपास्यत्वश्रुतेः साध्विति पञ्चविधस्य ।
साधुत्वं चास्य धर्मत्वम् ।
तथाच श्रुतिःऽसाधुकारी साधुर्भवतिऽइति ।
हिङ्कारानुवादेन पृथिवीदृष्टिविधाने  हिङ्कारः पृथिवीति प्राप्ते विपरीतनिर्देशः पृथिवी हिङ्कारः ॥६ ॥

आसीनः संभवात् ।
कर्माङ्गसंमन्धिषु यत्र हि तिष्ठतः कर्म चोदितः तत्र तत्संबद्धोपासानानि तिष्ठतैव  क्रतव्या ।
यत्र त्वासीनस्य  तत्रपासनाप्यासीनेनैवेति ।
नापि सम्यग्दर्शने वस्तुतन्त्रत्वात्प्रमाणतन्त्रत्वाञ्च ।
प्रमाणतन्त्रा च वस्तुव्यवस्था प्रमाणं च .....नापेक्षत इति तत्राप्यनियमः(?) ।
यन्महता प्रयत्नेन विनोपासितुमशक्यं  यथा प्रतीकादि , यथा वा सम्यग्दर्शनमपि  तत्वमस्यादि,तत्रैषा चिन्ता ।
तत्र चोदकशास्त्राभावादनियमे प्राप्ते यथा शकायत इत्युपभन्धादासीनस्यैव सिद्धम् ।
ननु यस्यामवस्थायां ध्यायतिरुपचरियते प्रयुज्यते किमसौ तदा तिष्ठतो न भवति न भवतीत्याह ।
आसीनश्चाविद्यमानायासो भवतीति ।
अतिरोहितार्थमितरत् ॥७ ॥ ॥८ ॥ ॥९ ॥ ॥१० ॥

यत्रैकाग्रतातत्राविशेषात् ।
समे शुचौ शर्करावह्निवालुकाविवर्जित इत्यादिवचनान्नियमे सिद्धे दिग्देशादिनियममवाचनिकमपि प्राचीनप्रवणे वैश्वदेवेन यजेतेतिवद्वैदिकारम्भसामान्यात्क्वचित्कश्चितदाशङ्कते ।
तमनुग्रहीतुमाचार्यः सुहृद्भावेनैव तदाह स्म ।
यत्रैकाग्रता मनस्तत्रैव भावनं प्रयोजयत् ।
ओविशेषात् ।
नह्यत्रास्ति वैश्वदेवादिवद्वचनं विशेषेकं तस्मादिति ॥११ ॥

आ प्रायणात्तत्रापि हि दृष्टम् ।
अधिकरणविषयं विवेचयति  तत्र यानि तावदिति ।
अविद्यमाननियोज्या या ब्रह्मात्मप्रतिपत्तिस्तस्याः ।
शास्त्रं हि नियोज्यस्य कार्यरूपनियेगसंबन्धमवबोधयति तस्यैव कर्मण्यैश्वर्यलक्षणमधिकारं तच्चैतदुभयमतीन्द्रियत्वाद्भवति शास्त्रलक्षणं प्रमाणान्तराप्राप्ये शास्त्रस्यार्थवत्त्वाद्ब्रह्मत्वप्रतीतेस्तु जीवन्मुक्तेन दृष्टत्वान्नास्तीह तिरोहितमिव किञ्चनेति किमत्र शास्त्रं करिष्यति ।
नन्वेवमप्यभ्युदयफलान्युपासनानि तत्र नियोगनियोज्यलक्षणस्य च क्रमणि स्वामितालक्षणस्य च संबन्धस्यातीन्द्रित्वात्तत्र सकृत्कारणादेव शास्त्रार्थसमाप्तौप्राप्तायामुपासनपदवेदनीयावृत्तिमात्रमेव कृतवत उपरंमः प्राप्तस्तावतैव कृतशास्त्रार्थत्वादिति प्राप्तेऽभिधीयतेसविज्ञानो भवतीत्यादिश्रुतेर्यत्र स्वर्गादिफलानामपि कर्मणां प्रायणकाले स्वर्गादिविज्ञानापेक्षकत्वं तत्र कैव कथातीन्द्रियफलानामुपासनानाम् ।
तानि खलु आप्रायणं तत्तदुपास्यगोचरबुद्धिप्रवाहवाहितया दृष्टेनैव रूपेण प्रायणसमये तद्बुद्दिं भावयिष्यन्ति ।
किमत्र फलवत्प्रायणसमये बुद्ध्याक्षेपेण नहि दृष्टे संभवत्यदृष्टकल्पना युक्ता ।
तस्मादाप्रायणं प्रवृत्ता वृत्तिरिति ।
तदिदमुक्तं प्रत्ययास्त्वेत इति ।
तथा च श्रुतिः सर्वादीन्द्रियविषयऽस यथाक्रतुरस्माल्लोकात्प्रैति तावत्क्रतुर्हामुं लोकं प्रेत्यभिसंभवतिऽ इति ।
क्रतुः संकल्पविशेषः ।
स्मृतयश्चोदाहृता इति ॥१२ ॥

तदधिगम उत्तरपूर्वार्धयोरश्लेषविनाशौ तद्व्यपदेशात् ।
गतस्तृतीयशेषः साधनगोचरो विचारः ।
इदानीमेतदध्यायगतफलविषया चिन्ता प्रतन्यते ।
तत्र तावत्प्रथममिदं विचार्यते किं ब्रह्माधिगमे ब्रह्मज्ञाने सति ब्रह्मज्ञानफलान्मोक्षाद्विपरीतफलं दुरितं बन्धनफलं क्षीयते न क्षीयत इति संशयः ।
किं तावत्प्राप्तं , शास्त्रेण हि फलाय यद्विहितं प्रतिषिद्धं चानर्थपरिहारायाश्वमेधादि  ब्रह्महत्यादि चापूर्वावान्तरव्यापारं किं तदपूर्वमुपरतेऽपि कर्मण्यत्र सुखदुखोपभोगात्प्राङ्गाविरन्तुमर्हति ।
स हि तस्य विनाशहेतुस्दभावे कथं विनश्येदिति ।
त्याकस्मिकत्वप्रसङ्गात्शास्त्रव्याकोपाच्चेति ।
अदत्तफलं चेत्कर्मापूर्वं विनश्यति कर्मण एव फलप्रसवसामर्थ्यबोधकशास्त्रमप्रमाणं भवेत् ।
नच प्रायश्चित्तमिव ब्रह्मज्ञानमदत्तफलान्यपि कर्मपूर्वाणि क्षिणोतीति साम्प्रतम् ।
प्रायश्चित्तानामपि तदप्रक्षयहेतुत्वात्तद्विधानस्य चैनस्विनराधिकारिप्राप्तिमात्रेणोपपत्तावुपात्तदुरितनिबर्हणफलाक्षेपकत्वायोगात् ।
अत एव स्मरन्ति नाभुक्तं क्षीयते कर्मेति ।
यदि पुनरपेक्षितोपायतात्मा प्रायश्चित्तविधिर्न नियोज्यविशेषप्रतिलम्भमात्रेण निर्वृणोतीत्यपेक्षितकाङ्क्षायां दोषसंयोगेन श्रवणात्तन्निबर्हणफलः कल्पेत ।
तथापि ब्रह्मज्ञानस्य तत्संयोगेनाश्रवणन्नदुपरितनिबर्हणसामर्थ्ये प्रमाणमस्ति मोक्षवात् ।
तस्यापि स्वर्गादिफलवद्देशकालनिमित्तापेक्षयोपपत्तेः ।
शास्त्रप्रामाण्यात्संभविष्यत्यसाववस्था यस्यामुपभोगेन समस्तकर्मक्षये ब्रह्मज्ञानं मोक्षं प्रसोष्यति ।
योगाध्द्यैर्व वा दिवि भुव्यन्तरीक्षे बहूनि शरीरेन्द्रियाणि निर्माय फलानयुपभुज्यर्द्धेन योगसामर्थ्येन योगी कर्माणि क्षपयित्वा मोक्षी संपत्स्यते ।
स्थिते चैतस्मिन्नर्थे न्यायबलाद्यथा पुष्करपलाश इत्यादिव्यपदेशो  ब्रह्मविद्यास्तुतिमात्रपरतया व्याख्येय इति प्राप्त उच्यतेव्याख्यायेतैवं व्यपदेशो यदि कर्मविरोधः स्यान्न त्वयमस्ति ।
शास्त्रं हि फलोत्पादनसामर्थ्यमात्रं कर्मणामवगमयति न तु कुतश्चिदागन्तुकान्निमित्ततः प्रायश्चित्तादेस्तदप्रतिबन्धमपि ।
तस्य तत्रौदासीन्यात् ।
यदि शास्त्रबोधितफलप्रसवसामर्थ्यमप्रतिबद्धमागन्तुकेन केनचित्कर्मणा ततस्तत्फलं प्रसूत एवाति न शास्त्रव्याघातः ।
नाभुक्तं कर्म क्षीयतैति च स्मरणप्रतिबद्धसामर्थ्यकर्माभिप्रायम् ।
दोषक्षयोद्धेशेन चापरविद्यानामस्ति प्रायश्चित्तवद्विधानमैश्वर्यभलानामप्युभयसंयोगाविशेषात् ।
यत्रापि निर्गुणायां परविद्यायां दोषोद्धेशो नास्ति तत्रापि  तत्स्वभावालोचनादेव तत्प्रक्षयप्रसवसामर्थ्यमवसीयते ।
नहि तत्वमसिवाक्यार्थपरिभावनाभुवा प्रसंख्यानेन निर्मृष्टनिखिलकर्तृभोक्क्तृत्वादिविभ्रमो जीवः फलोपभोगोन युज्यते ।
नहि रज्जवां भुजङ्कसमारोपनिबन्धना भयकम्पादयः सति रज्जुतत्वसाक्षात्कारे प्रभवन्ति, किन्तु संस्कारशेषात्किञ्चित्कालमनुवृत्ता अपि निवर्तन्त एव ।
अमुमेवार्थमनुवदन्तो यथा पुष्करपलाश इत्यादयो व्यपदेशाः समवेतार्थाः सन्तो न स्तुतिमात्रतया कथञ्चिद्व्याख्यानमर्हन्ति ।
ननूक्तं संभविष्यन्ति सावस्था जीवात्मनो यस्यां पर्यायेणोपभोगाद्वा योगर्द्धेः प्रभावतो युगपन्नैकविधकायनिर्माणेनापर्यायेणोपभोगाद्वा जन्तुः  कर्माणि क्षपयित्वा मोक्षी संपत्स्यत इत्यत आह एवमेव च मोक्ष उपपद्यत इति ।
अनादिकालप्रवृत्ता हि कर्माशया अनियतकालविपाकाः क्रमवता तावद्भोगेन क्षेतुमशक्याः ।
भुञ्जानः खल्वयमपरानपि संचिनोति कर्माशयानिति ।
नाप्यपर्यायमुपभोगेनासक्तः कर्मान्तराण्यसंचिन्वानः क्षेष्यतीति साम्प्रतम् ।
कल्पशतानि क्रमकालभोग्यानां सम्प्रति भोक्तुसामर्थ्यात् ।
दीर्घकालफलानि च कर्माणि कथमेकपदे क्षेष्यन्ति ।
तसस्मान्नान्यथा मोक्षसंभवः ।
ननु सत्स्वपि कर्माशयान्तरेषुसुखदुखफलेषु मोक्षफलात्कर्मणः समुदाचरतो ब्रह्मभावमनुभूयाथ लब्धविपाकानां कर्मान्तराणां फलानि भोक्ष्यन्त इत्याह नच देशकालनिमित्तापेक्षा इति ।
नहि कार्यः सन्मोक्षो मोक्षो भवितुमर्हति ब्रह्मभावो हि सः ।
नच ब्रह्म क्रियते नियत्वादित्यर्थः ।
परोक्षत्वानुपत्तेश्च ज्ञानफलस्य ।
ज्ञानफलं खलु मोक्षोऽभ्युपेयते ।
ज्ञानस्य चानन्तरभाविनीज्ञेयाभिव्यक्तिः फलं, सैवाविद्योच्छेदमादधती ब्रह्मस्वभावस्वरूपावस्थानलक्षणाय मोक्षाय कल्पते ।
एवं हि दृष्टार्थता ज्ञानस्य स्यात् ।
अपूर्वाधानपरम्परया ज्ञानस्य मोक्षफले कल्प्यमाने ज्ञानस्य परोक्षफलत्वमदृष्टार्थत्वं भवेत् ।
नच दृष्टे संभवत्यदृष्टकल्पना युक्तेत्यर्थः ।
तस्माद्ब्रह्माधिगमे ब्रह्मज्ञानेसत्यद्वैतसिद्धौ दुरितक्षय इति सिद्धम् ॥१३ ॥

इतरस्याप्येवमसंश्लेषः पाते तु ।
अधर्मस्य स्वाभाविकत्वेन रागादिनिबन्धनत्वेन शास्त्रीयेण ब्रह्मज्ञानेन प्रतिबन्धो युक्तः ।
धर्मज्ञानयोस्तु शास्त्रीयत्वेन, ज्योतिष्टोमदर्शपौर्णमासविरोधान्नोच्छेद्योच्छेत्तृभावो युज्यते ।
पाप्नमनश्च विशेषतो ब्रह्मज्ञानोच्छेद्यत्वश्रुतेर्धर्मस्यन तदुच्छेद्यत्वम् ।
विशेषविधानस्य  शेषप्रतिषेधनान्तरीयकत्वेन लोकतः सिद्धेः ।
यथा देवदत्तो दक्षिणेनाक्ष्णा पश्यतीत्युक्ते न वामेन पश्यतीति गम्यते ।
उभे ह्येवैष एते तरतीति च यथासंभवं, ब्रह्मज्ञानेन दुष्कृतं भोगेन सुकृतमिति ।
ऽक्षीयन्ते चास्य कर्मणिऽ इति च सामान्यवचनंऽसर्वे पाप्मानःऽ इति विशेषश्रवणात्पापकर्माणीति विशेषे उपसंहरणीयम् ।
तस्माद्ब्रह्मज्ञानाद्दुष्कृतस्यैव क्षयो न सुकृतस्येति प्राप्ते पूर्वाधिकरणराद्धान्तोऽतिदिश्यते ।
नो खलु ब्रह्मविद्या केनचिददृष्टेन द्वारेण दुष्कृतमपनयत्यपि तु दृष्टेनैव भोक्तृभोक्तव्यभोगादिप्रविलयद्वारेण  तच्चैतत्तुल्यं सुकृतेपीति कथमेतदपि नोच्छिन्द्यात् ।
एवं च सतिन शास्त्रीयत्वसाम्यमात्रमविरोधहेतुरनहि प्रत्यक्षत्वसामान्यमात्रादविरोधो जलानलादीनाम् ।
नच सुकृतशास्त्रमनर्थकमब्रह्मविदं प्रति तद्विधेरर्थवत्वात् ।
एवमवस्थिते च पाप्मश्रुत्या पुण्यमपि ग्रहीतव्यम् ।
ब्रह्मज्ञानमपेक्ष्य पुण्यस्य निकृष्टफलत्वात्तत्फलं हि क्षयातिशयात् ।
नह्येवं मोक्षो निरतिशयत्वान्नित्यत्वाच्च ।
दृष्टप्रयोगश्चायं पाप्मशब्दो वेदे पुण्यपापयोः ।
तद्यथा पुण्यपापे अनुक्रम्य सर्वे पाप्मानोऽतो निवर्तनेत इत्यत्र ।
तस्मादविशेषेण पुण्यपापयोरश्लेषविनाशाविति सिद्धम् ॥१४ ॥

अनारब्धकार्य एव तु पूर्वे तदवधेः ।
यद्यद्वैतज्ञानस्वभावालोचनयोत्तरपूर्वसुकृतदुष्कृतयोरश्लेषविनाशौ हन्त आरब्धानारब्धकार्ययोश्चाविशेषेणैव विनाशः स्यात् ।
कर्तृकर्मादिप्रविलयस्योभयत्राविशेषात् ।
तन्निबन्धनत्वाच्च विनाशस्य ।
नच संस्कारशेषात्कुलालचक्रभ्रमणवदनुवृत्तिः ।
वस्तुनः खल्वनुवृत्तिः ।
मायैवादिनश्च पुण्यपापयोश्चमायामात्रविनिर्मितत्वेन मायानिवृत्तौ न पुण्यापुण्ये न ततसंस्कारो वस्तुसन्तीति कस्यानुवृत्तिः ।
नच रज्जौ सर्पादिविब्रमजनिता भयकमपादयो निवृत्तेऽपि विभ्रमे यथानुवर्तन्ते तथेहापीति युक्तम् ।
तत्रापि सर्पासत्वेऽपि तज्जानस्य सत्वे  तज्जनितभयकम्पादीनां तत्सस्काराणां च वस्तुसत्त्वेन निवृत्तेऽपि विभ्रमेऽनिवृत्तेः ।
अत्र तु माया न तज्जः संस्कारो न तद्गोचर इति तुच्छत्वात्किमनुवर्तेत ।
न संस्कारशेषो न कर्मेत्यविशेषेणारब्धकार्याणामनारब्धकार्याणां च  निवृत्तिः ।
नच तस्य तावदेव चिरं यावन्न विमोक्ष्येऽथ संमपत्य इति श्रुतेर्देहाप्रतीक्षारब्धकार्याणां युक्ता. नह्येषा श्रुतिरवधिभेदविधायिन्यपि तु क्षिप्रतापरा ।
यथा लोक एतावन्मे चिरं यत्सनातो  भुञ्जानश्चेति ।
नहि तत्र स्नानभोजने अवधित्वेन विधीयते कितु क्षपीयस्ता प्रतिपाद्यते. उभयविधाने हि वाक्यं भिद्येतावधिभेदः चिरताचेति प्राप्तेऽभिधीयतेयद्यप्यद्वैतब्रह्मतत्वसाक्षात्कारोऽनाद्यविद्यपदर्शितप्रुञ्चमात्रविरोधितया तन्मध्यपतितसकलकर्मविरेधी ।
तथाप्यनारब्धविपाकं कर्मजातं द्रागित्येव समुच्छिनत्ति न त्वारब्धविपाकं संपादितजात्यायुर्विततपूर्वापरीभीतसुखदुःखोपभोगप्रवाहं कर्मजातम् ।
तद्धि समुदाचरद्वृत्तितयेतरेभ्यःप्रसुप्तवृत्तिभ्यो बलवत् ।
अन्यथा देवर्षीणां हिरण्यगर्भमनूद्दालकप्रभृतीनांविगलितनिखिलक्लेशजालावरमतया परितः प्रद्योतमानबुद्धिसत्वानां न ज्योग्जीविता भवेत् ।
श्रूयते चैषां श्रुतिस्मृतीतिहासपुराणेषु तत्वज्ञता च महाकल्पकल्पमन्वन्तरादिजीविता च ।
न चैते  महधियो न तदीयसमस्तफलोपभोगप्रतीक्षा सत्यपि तत्वसाक्षात्कारे ।
तावदेव चिरमिति न चिरता विधीयते. अपि तु श्रुत्यन्तरसिद्धां चिरतामनूद्य देहपातावधिमात्रविधानं  तदेतदभिसंधायौचित्यमात्रतयाह भगवान् भाष्याकारः न तावदनाश्रित्यारब्धकार्यं कर्माशयमिति ।
न चेदं  न जातु दृष्टं यद्विरेधिसमवाये  विरोद्ध्यन्तरमनुवर्तत इत्याह अकर्त्रात्मबोधोऽपीति ।
यदा लोकेऽपि विरोधिनोः किञ्चित्कालं सहानुवृत्तिरुपलब्धा तदेहगमबलाद्दीर्घकालमपि भवतीति न शक्या निवारयितुम् ।
प्रमाणसिद्धस्य नियोगपर्यनुयोगानुपपत्तेः ।
तदेवं मध्यस्थनप्रतिपाद्य ये भाष्यकारमाप्तं मन्यते तान् प्रत्याह अपिच  नैवात्र विवदितव्यमिति ।
स्थितप्रज्ञश्च न साधकस्तस्योत्तरोत्तरध्यानोत्कर्षेण पूर्वप्रत्ययानवस्थितत्वात् ।
निरतिशयस्तु स्थितप्रज्ञः ।
स च सिद्ध एव ।
नच ज्ञानकार्या भयकम्पादयः,ज्ञानमात्रादनुत्पादात् ।

सर्पावच्छेदोहि तस्य भयकम्पादिहेतुः ।
स चासन्न निर्वचनीय इति कुतो वस्तुसतः कर्योत्पादः ।
नच कार्यममपि भयकम्पादि वस्तुसत् ।
तस्यापि विचारासहत्वेनानिर्वाच्यत्वात् ।
अनिर्वाच्याच्चानिर्वाच्योत्पत्तौ नानुपपत्तिः ।
यादृशो हि यक्षस्तादृशो बलिरिति सर्वमवदातम् ॥१५ ॥

अग्निहोत्रादि तु तत्कार्यायैव तद्दर्शनात् ।
यदि पुण्यस्याप्यश्लेषविनाशौ हन्त नित्यमप्यग्निहोत्रादि न कर्तव्यं योगमारूरुक्षुणा ।
तस्यापीतरपुण्यवद्विद्यया विनाशात् ।
ऽप्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य दूरादस्पर्शनं वरऽमिति न्यायात् ।
नच विविदिषन्ति यज्ञेन दानेनेति मोक्षलक्षणैककार्यतया विद्याकर्मणोरविरोधः ।
सहासंभवेनैककार्यत्वासंभवात् ।
नह्येतमात्मानं विदुषो विगलिताखिलकर्तृत्वादिप्रपञ्चविभ्रमस्य पूर्वोत्तरे  नित्ये क्रियाजन्ये पुण्ये संभवतः ।
तस्माद्विविदिषन्ति यज्ञेनेति वर्तमानापदेशो ब्रह्मज्ञानस्य  यज्ञादीनां वा स्तुतिमात्रं न तु मोक्षमाणस्य मुक्तिसाधनं यज्ञादिविधिरिति प्राप्त उच्यते ।
सत्यं न विद्ययैककार्यत्वं कर्मणां परस्परविरोधेन सहासंभवात् ।
विद्योत्पादकतया तु कर्मणामारादुपकारकाणामस्तु मोक्षोपयोगः ।
नच कर्मणां विद्यया विरुध्यमानानां न विद्याकारणत्वं, स्वकारणविरोधिनां कार्याणां बहुलमुपलब्धेः ।
तथाच विद्यालक्षणकार्योपायतया कार्यविनाश्यानामपि कर्मणामुपादानमर्थवत् ।
तदभावे तत्कार्यस्यानुत्पादेन मोक्षस्यासंभवात् ।
एवञ्च विविदिषन्ति यज्ञेनेति यज्ञसाधनत्वं विद्याय अपूर्वमर्थं प्रापयतः पञ्चमलकारस्य नात्यन्तपरोक्षवृत्तितया ज्ञानस्तुत्यर्थतया कथञ्चिद्व्याख्यानं भविष्यति ।
तदनेनाभिसमधिनोक्तं  ज्ञानस्येव हि प्रापकं सत्करम प्रणड्या मोक्षकारणमित्युपचर्यते ।
यत एव न विद्योदयसमये कर्मास्ति नापि परस्तादपि तु प्रागेव विद्यायाः, अत एव चातिक्रान्तविषयमेतत्कार्यैकत्वाभिधानम् ।
एतदेव स्फोरयति नहि ब्रह्मविद इति ॥१६ ॥

सूत्रान्तरमवतारयितुं पृच्छति किंविषयं पुनरिदमिति ।
अस्योत्तरं सूत्रमतोऽन्यापि ह्येकेषामुभयोः ।
काम्यकर्मविषयमश्ले,विनाशवचनं शाखान्तरीयवचनं च तस्य पुत्रा दायमुपयन्तीति ॥१७ ॥

यदेव विद्ययेति हि ।

अस्ति विद्यासंयुक्तं यज्ञादि य एवं विद्वान्यजेतेत्यादिकम् ।
अस्ति च केवलम् ।
तत्र यथा ब्राह्मणाय हिरण्यं दद्यादियुक्ते विदुषे ब्राह्मणाय दद्यात्र ब्राह्मणब्रुवाय मूखायेति विशेषप्रतिलम्भः तत्कस्य हेतोस्तस्यातिशयवत्वात् ।
एवं विद्यारहिताद्यज्ञादेर्विद्यासहितमतिशयवदिति तस्यैव परविद्यासाधनत्वमुपात्तदुरितक्षयद्वारा नेतस्य ।
तस्माद्विविदिषन्ति यज्ञेनेत्यविशेषश्रुतमपि विद्यासहिते यज्ञादावुपसंहर्तव्यमिति प्राप्तेऽभिधीयतेयदेव विद्यया कराति तदेवास्य वीर्यवत्तरमिति तरबर्थश्रुतेर्विद्यारहितस्य वीर्यवत्तामात्रमवगम्यते ।
नच सर्वथाकिञ्चित्करस्य तदुपपद्यते ।
तस्मादस्त्यस्यापि कयापि मात्रया परविद्योत्पादोपयोग इति विद्यारहितमपि यज्ञादि परविद्यार्थिनानुष्ठेयमिति सिद्धम् ॥१८ ॥

भोगेन त्वितरे क्षपयित्वा संपद्यते ।
अनारब्धकार्य इत्यस्य नञः फलं भोगेन निवृत्तिं दर्शयत्यनेन सूत्रेण ।
अस्य तूपपादनं पुरस्तादपकृष्य कृतमिति नेह क्रियते पुनरुक्तिभयात् ॥१९ ॥

इति  श्रीवाचस्पतिमिश्रविरचिते शारीरकभगवत्पादभाष्यविभागे भामत्यां चतुर्थस्याध्यायस्य प्रथमः पादः समाप्तः ॥


चतुर्थेऽध्याये द्वितीयः पादः ।


वाङ्मनसि दर्शनाच्छब्दाच्च ।
अथास्मिन् फलविचारलक्षणे वाङ्मनसि संपद्यत इत्यादिविचारोऽसंगत इत्यत आह अथापरासु विद्यासु फलप्राप्तय इति ।
अपरविद्याफलप्राप्त्यर्थदेवयानमार्गार्थत्वादुत्क्रान्तेस्तद्गतो विचारः पारम्पर्येण भवति फलविचार इति नासंगत इत्यर्थः ।
नन्वयमुत्क्रान्तिक्रमो विदुषो नोपपद्यतेऽन तस्य प्राणा उत्क्रामन्त्यत्रैव समवनीयन्तेऽ इति श्रवणात्तत्कथमस्य विद्याधिकार इत्यत आह समाना हि विद्वदविदुषोरिति ।
विषयमाह अस्तीति ।
विमृशति किमिहेति ।
विशयः संशयः ।
पूर्वपक्षमाह  तत्र  वागेवेति ।
श्रतिलक्षणाविशये संशये ।
सिद्धान्तसूत्रं पूरयित्वा पठति वाग्वृत्तिर्मनसि संपद्यते इति ।
वृत्त्यध्याहारप्रयोजनं प्रश्नपूर्वकमाह  कथमिति ।
उत्तराधिकरणपर्यालोचनेनैवं पूरितमित्यर्थः ।
तत्त्वस्य धर्मिणो वाचः प्रलयविवक्षायां त्विह  सर्वत्रैव परत्रेह चाविभागसाम्यात्किं परत्रैव विंशिष्यादविभाग इति न त्वत्रापि ।
तस्मादिहाविभागेनाविंशिषतोऽत्र वृत्त्युपसंहारमात्रविवक्षा सूत्रकारस्येति गम्यते ।
सिद्धान्तहेतुं प्रश्नपूर्वकमाह कस्मादिति ।
सत्यामेव मनोवृत्तौ वाग्वृत्तेरुपसंहारदर्शनात् ।
वाचस्तूपसंहारमदृष्टं नागमोऽपि गमयितुमर्हति ।
आगमप्रभवयुक्तिविरोधाश्च ।
आगमो हि दृष्टानुसारतः प्रकृतौ  विकाराणां लयमाह ।
न च वाचः प्रकृतिर्मनो येनास्मिन्नियं लीयते ।
तस्मात्वृत्तिवृत्तिमतोरभेदविवक्षया वाक्पदं तद्वृत्तौ व्याख्येयम् ।
संभवति च वाग्वृत्तेर्वागप्रकृतावपि मनसि  लयः ।
तथा तत्र तत्र दर्शनादित्याह वृत्त्युद्भवाभिभवाविति ॥१ ॥

अत एव च सर्वाण्यनु ।
यत एव प्रकृतिविकारभावाभावन्मनसि न स्वरूपलयो वाचोऽपि तु वृत्तिलयः, अत एव च सर्वेषां चक्षुरादीनामिद्रियाणां  सत्येव सवृत्तिके मनसि वृत्तेरनुगतिर्लयो न स्वरूपलयः ।
वाचस्तु पृथक्ग्रहणं पूर्वसूत्रे उदाहरणापेक्षं न तु तदेवेह विवक्षितमित्यर्थः ॥२ ॥

तन्मनः प्राण उत्तरात् ।
यदि स्वप्रकृतौ विकारस्य लयस्ततो मनः प्राणे संपद्यते इत्यत्र मनःस्वरूपस्यैव प्राणे संपत्त्या भवितव्यम् ।
तथा हि मनः इति नोपचारतो व्याख्यानं भविष्यति ।
संभवति हि प्रकृतिविकारभावः प्राणमनसोः ।
अन्नमयं हि सोम्य मन इत्यन्नात्मतामाह मनसः श्रुतिरापोमयः प्राण इति च प्राणस्याबात्मताम् ।
प्रकृतिविकारयोस्तादात्म्यात् ।
तथा च प्राणो मनसः प्रकृतिरिति मनसो वृत्तिमतः प्राणे लय इति प्राप्तेऽभिधीयते सत्यम्, आपोऽन्नमसृजन्त इति श्रुतेरबन्नयोः प्रकृतिविकारभावोऽवगम्यते ।
न तु तद्विकारयोः प्राणमनसोः ।
खयोनिप्राणाडिकया तु मिथो विकारयोः प्रकृतिविकारभावाभ्युपगमे संकरादतिप्रसङ्गः स्यात् ।
तस्माद्यो यस्य  साक्षाद्विकारस्तस्य तत्र लय इत्यन्नस्याप्सु लयो न त्वब्विकारे प्राणेऽन्नविकारस्य मनसः ।
तथा चात्रापि मनोवृत्तेर्वृत्तिमति प्राणे लयो न तु वृत्तिमतो मनस इति सिद्धम् ॥३ ॥

सोऽध्यक्षे तदुपगमादिभ्यः ।
प्राणस्तेजसीति तेजःशब्दस्य भूतविशेषवचनत्वाद्विज्ञानात्मनि चाप्रसिद्धेः प्राणस्य जीवात्मन्युपगमानुगमावस्थानश्रुतीनां च तेजोद्धारेणाप्युपपत्तेः ।
तेजसि समापन्नवृत्तिः खलु प्राणः ।
तेजस्तु जीवात्मनि समापन्नवृत्ति ।
तद्वारा जीवात्मसमापन्नवृत्तिः प्राण इत्युपपद्यते ।
तस्मात्तेजस्येव प्राणवृत्तिप्रविलय इति प्राप्तेऽभिधीयते स प्रकृतःप्राणोऽध्यक्षे विज्ञानात्मन्यवतिष्ठते तत्तन्त्रवृत्तिर्भवति ।
कुतः उपगमानुगमावस्थानेभ्यो हेतुभ्यः ।
तत्रोपगमश्रुतिमाह एवमेवेममात्मानमिति ।

अनुगमनश्रुतिमाह तमुत्क्रामन्तमिति ।
अवस्थानश्रुतिमाह सविज्ञानो  भवतीति चेति ।
विज्ञायतेऽनेनेति विज्ञानं पञ्चवृत्तिप्राणसहित इन्द्रियग्रामस्तेन सहावतिष्ठत इति सविज्ञानः ।
चोदयति ननु  प्रामस्तेजसीति  श्रूयत इति ।
अधिकावापोऽशब्दार्थव्याख्यानम् ।
परिहरति नैष दोष इति ।
यद्यपि प्राणस्तेजसीत्यतस्तेजसि प्राणवृत्तिलयः प्रतीयते, तथापि सर्वशाखाप्रत्ययत्वेन विद्यानां श्रुत्यन्तरालोचनया विज्ञानात्मनि लयोऽवगम्यते ।
न च तेजसस्तत्रापि लय इति साम्प्रतम् ।
तस्यानिलाकाशक्रमेण परमात्मनि तत्वलयावगमात् ।
तस्मात्तेजोग्रहणेनोपलक्ष्यते  तेजः सहचरितदेहबीजभूतपञ्चभूतसूक्ष्मपरिचाराध्यक्षो जीवात्मा तस्मिन् प्राणवृत्तिरप्येतीति ।
चोदयति ननु चेयं श्रुतिरिति ।
तेजःसहचरितानि भूतान्युपलक्ष्यन्तां तेजःशब्देनाध्यक्षे तु किमायातं तस्य तदसाहचर्यादित्यर्थः ।
परिहरति सोऽध्यक्ष इत्यध्यक्षस्यापीति ।
यदा ह्ययं प्राणोऽन्तरालेऽध्यक्षं प्राप्याध्यसंपर्कवशादेव तेजःप्रभृतीनि भूतसूक्ष्माणि प्राप्नोति तदोपपद्यते प्राणस्तेसीति ।
अत्रैव दृष्टान्तमाह योऽपि स्रुघ्नादिति ॥४ ॥

सूत्रान्तरमवतारयितुं पृच्छति कथं तेजःसहचरितेष्विति ।
नैकस्मिन्दर्शयतो हि ।
अत्र भाष्यकारोऽनुमानदर्शनमाह कार्यस्य शरीरस्येति ।
स्थूलशरीरानुरूपमनुमेयं सूक्ष्ममपि शरीरं पञ्चात्मकमित्यर्थः ।
दर्शयत इति सूत्रावयवं व्याचष्टे दर्शयतश्चैतमर्थमिति ।
प्रश्नप्रतिवचनाभिप्रायं द्विवचनं श्रुतिस्मृत्यभिप्रायं वा ।
अण्व्यो मात्राः सूक्ष्मा दशार्धानां पञ्चभूतानामिति ।
श्रुत्यन्तरविरोधं चोदयति ननु चोपसंहृतेषु वागादिष्विति ।
कर्माश्रयतेति प्रतीयते न भूताश्रयतेत्यर्थः ।
परिहरति अत्रोच्यत इति ।
ग्रहा इन्द्रियाणि अतिग्रहास्तद्विषयाः ।
कर्मणां प्रयोजकत्वेनाश्रयत्वं भूतानां तूपादानत्वेनेत्यविरोधः ।
प्रशंसाशब्दोऽपि कर्मणां प्रयोजकतया प्रकृष्टमाश्रयत्वं ब्रूते सति निकृष्ट आश्रयान्तरे तदुपपत्तेरित्याह प्रशंसाशब्दादपि तत्रेति ॥६ ॥

समाना चासृत्युपक्रमादमृतत्वं चानुपोष्य ।
अत्राभृतत्वप्राप्तिश्रुतेः परविद्यावन्तं प्रत्येतदिति मन्वानस्य पूर्वः पक्षः ।
विशयानानांसंदिहानानां पुंसाम् ।
चोदयति ननु विद्याप्रकरण इति ।
परिहरति न स्वापादिवदिति ।
परविद्ययैवामृतत्वप्राप्त्यवस्थामाख्यातुं तत्सधर्माश्च तद्विधर्माश्चान्या अप्यवस्थास्तदनुगुणतयाख्यायन्ते ।
साधर्म्यवैधर्म्याभ्यां हि स्फुटतरः प्रतिपिपादयिषिते वस्तुनि प्रत्ययो भवतीति ।
न तु विदुषः सकाशाद्विशेषवन्तोऽविद्वांसो विधीयन्ते येन विद्याप्रकरणव्याख्यातो भवेदपि तु विद्यां प्रतिपादयितुं लोकसिद्धानां तदनुगुणतया तेषामनुवाद इति ।
एवं प्राप्तेऽभिधीयते समाना चैषोत्क्रान्तिर्वाङ्मनसीत्याद्या विद्वदविदुषोः ।
कुतः आसृत्युपकृमात् ।
सृतिः सरणं देवयानेन पथा कार्यब्रह्मलोकप्राप्तिरासृतेराकार्यब्रह्मलोकप्राप्तेः ।
अयं विद्योपक्रम आरम्भः प्रयत्न इति यावत् ।
तस्मादेतदुक्तं भवति नेयं परा विद्या यतो नाडीद्वारमाश्रयते ।
अपि त्वपरविद्येयम् ।
न चास्यामात्यन्तिकः क्लेशप्रदाहो यतो न तत्रोत्क्रान्तिर्भवेत् ।
तस्मादपरविद्यासामर्थ्यादापेक्षिकभाभूतसंप्लवस्थानममृतत्वं प्रेप्सते पुरुषार्थाय संभवत्येष उत्क्रान्तिभेदवान् सृत्युपक्रमोपदेशः ।
उपपूर्वादुष दाह इत्यस्मादुपोष्येति प्रयोगः ॥७ ॥

तदापीतेः संसारव्यपदेशात् ।
सिद्धां कृत्वा बीजभावावशेषं परमात्मसंपत्तिं विद्वदविदुषोरुत्क्रान्तिः समर्थिता ।
सैव संप्रति चिन्त्यते ।
किमात्मनि तेजःप्रभृतीनां भूतसूक्ष्माणां तत्वप्रविलय एव संपत्तिराहोस्विद्बीजभावावशेषेति ।
यदि पूर्वः पक्षः,

नोत्क्रान्तिः ।
अथोत्तरः ततः सेति ।
तत्राप्रकृतौ न विकारतत्वप्रविलयो यथा मनसि न वागादीनाम् ।
सर्वस्य च जनिमतः प्रकृतिः परा देवतेति तत्त्वप्रलय एवात्यन्तिकः स्यात्तेजःप्रभृतीनामिति प्राप्तेऽभिधीयतेऽयोनिमन्ये प्रपद्यन्ते शरीरत्वाय देहिनः ।
स्थाणुमन्येऽनुसंयन्ति यथाकर्म यथाश्रुतम् ॥
ऽ इत्यविद्यावतः संसारमुपदिशति श्रुतिः सेयमात्यन्तिके तत्त्वलये नोपपद्यते ।
न च प्रायणस्यैवैष महिमा विद्वासमविद्वांसं वा प्रतीति सांप्रतमित्याह अन्यथा हि सर्वः प्रायणसमय एवेति ।
विधिशास्त्रं ज्योतिष्टोमादिविषयमनर्थकं प्रायणादेवात्यन्तिकप्रलये पुनर्भवाभावात् ।
मोक्षशास्त्रं चाप्रयत्नलभ्यात्प्रायणादेव जन्तुमात्रस्य मेक्षप्राप्तेः ।
न केवलं शास्त्रानर्थक्यमयुक्तश्च प्रायणमात्रान्मोक्ष इत्याह मिथ्याज्ञानेति ।
नासति निदानप्रशमे प्रशमस्तद्वतो युज्यत इत्यर्थः ॥८ ॥

अथेतरभूतसहितं तेजो जीवस्याश्रयभूतमुत्क्रान्तमद्देहाद्देहान्तरं वा संचरत्कस्मादस्माभिर्न निरीक्ष्यते ।
तद्धि महत्त्वाद्वानेकद्रव्यत्वाद्वा रूपवदुपलब्दव्यम् ।
कस्मान्न मूर्तान्तरैः प्रतिबध्यत इति शङ्कामपाकर्तुमिदं सूत्रं सूक्ष्मं प्रमाणतश्च तथोपलब्धेः ।
चकारे भिन्नक्रमः ।
न केवलमापीतेस्तदवतिष्ठते ।
तच्च सूक्ष्मं स्वरूपतः परिमाणतश्च  स्वरूपमेव हि तस्य तादृशमदृश्यम् ।
यथा चाक्षुषस्य तेजसो महतोऽपि अदृष्टवशादनुद्भूतरूपस्पर्शं हि तत् ।
परिमाणतः सौक्ष्म्यं यतो नोपलभ्यते यथा त्रसरेणवो जालसूर्यमरीचिभ्योऽन्यत्र प्रमाणतस्तथोपलब्धिरिति व्याचष्टे तथाहि नाडीनिष्क्रमण इति ।
आदिग्रहणेन चक्षुष्टो  वा मूर्धो वा अन्येभ्यो वा शरीरदेशेभ्य इति संगृहीतम् ।
अप्रतिघाते हेतुमाह स्वच्छत्वाच्चेति ।
एतदपि हि सूक्ष्मत्वेनैव संगृहीतम् ।
यथा हि काचाभ्रपटलं स्वच्छस्वभावस्य न तेजसः प्रतिधातम् ।
एवं सर्वमेव वस्तुजातमस्येति ॥९ ॥

नोपमर्देनातः ।
अत एव च स्वच्छतालक्षणात्सौक्ष्म्यादसक्तत्वापरनाम्नः ॥१० ॥

अस्यैव चोपपत्तेरेष ऊष्मा ।
उपपत्तिः प्राप्तिः ।
एतदुक्तं भवति दृष्टश्रुताभ्यामूष्मणोऽन्वयव्यतिरेकाभ्यामस्ति स्थूलाद्देहादतिरिक्तं किञ्चिच्चदामात्सूक्ष्मं शरीरमिति ॥११ ॥

प्रतिषेधादिति चेन्न शारीरात् ।
अधिकरणतात्पर्यमाह अमृतत्वं चीनुपोष्येत्यतो विशेषणादिति ।
विषयमाह अथाकामयमान इति ।
सिद्धान्तिमतमाशङ्क्य तन्निराकरणेन पूर्वपक्षी स्वमतमवस्थापयति अतः परविद्याविषयात्प्रतिषेधादिति ।
यदि हि प्राणोपलक्षितस्य सूक्ष्मशरीरस्य जीवात्मनः स्थूलशरीरादुत्क्रान्तिं प्रतिषेधेच्छ्रुतिः तत एतदुपपद्यते ।
न त्वेतदस्ति ।
न तस्मात्प्राण उत्क्रामन्तीति हि तदा सर्वनाम्ना प्रधानावमर्शिनाभ्युदयनिः  श्रेयसाधिकृतो देहि प्रधानं परामृश्यते ।
तथा च तस्माद्देहिनो न प्राणः सूक्ष्मं शरीरमुत्क्रामन्त्यपि  तु तत्सहितः क्षेत्रज्ञ एवोत्क्रामतीति गम्यते ।
स पुनरतिक्रम्य ब्रह्मनाड्य संसारमण्डलं हिरण्यगर्भपर्यन्तं सलिङ्गो जीवः परस्मिन्ब्रह्मणि लीयते तस्मात्परामपि देवतां विदुष उत्क्रान्तिरत एव मार्गश्रुतयः, स्मृतिश्च मुमुक्षोः शुकस्यादित्यमण्डलप्रस्थानं दर्शयतीति प्राप्तम् ॥१२ ॥

एवं प्राप्ते प्रत्युच्यते स्पष्टो ह्येकेषाम् ।
नायं देह्यपादानस्य प्रतिषेधः ।
अपि तु देहापादानस्य ।
तथा हि  आर्तभागप्रश्नोत्तरे ह्येकस्मिन्पक्षे संसारिण एव जीवात्मनोऽनुत्क्रान्तिं परिगृह्य न तर्ह्येष भृतः प्राणानामनुत्क्रान्तेरिति स्वयमाशङ्क्य प्राणानां प्रविलयं प्रतिज्ञाय तत्सिद्ध्यर्थमुत्क्रान्त्यवधेरुच्छ्वयनाध्माने ब्रुवन्यस्योच्छ्वयनाध्माने तस्य तदवधित्वमाह ।
शरीरस्य च ते इतिशरीरमेव तदपादानं गम्यते ।
नन्वेवमप्यस्त्वविदुषः संसारिणो विदुषस्तु किमायातमित्यत आह तत्सामान्यादिति ।
ननु तदा सर्वनाम्ना प्रधानतया देहि परामृष्टः तत्कथमत्र देहावगतिरित्यत आह तत्सामान्यदिति ।
ननु तदा सर्वनाम्ना प्रधानतया देही परामृष्टः तत्कथमत्र देहावगतिरित्यत आह अभेदोपचारेण ।
देहदेहिनोर्देहिपरामर्शिना सर्वनाम्ना देह एव परामृष्ट इति पञ्चमीपाठे व्याख्येयम् ।
षष्ठीपाठे तु नोपचार इत्याह येषां तु षष्ठीति ।
अपि च प्राप्तिपूर्वः प्रतिषेधो भवति नाप्राप्ते ।
अविदुषो हि देहादुत्क्रामणं दृष्टमिति विदुषोऽपि तत्सामान्याद्देहादुत्क्रमणे प्राप्ते प्रतिषेध उपपद्यते न तु प्राणानां जीवावधिकं क्वचिदुत्क्रमणं दृष्टं येन तन्निषिध्यते ।
अपिचाद्वैतपरिभावनाभुवा प्रसंख्यानेन निर्मृष्टनिखिलप्रपञ्चावभासजातस्य गन्तव्याभावादेव नास्ति गतिरित्याह नच ब्रह्मविद इति ।
अपदस्य हि ब्रह्मविदो मार्गे पदैषिणोऽपि देवा इति योजना ।
चोदयति ननु गतिरपीति ।
परिहरति सशरीरस्यैवायं योगबलेन ।
अपरविद्याबलेनेति ॥१३ ॥

तानि परे तथाह्याह ।
प्रतिष्ठाविलयनश्रुत्योर्विप्रतिपत्तेर्विमर्शस्तमपनेतुमयमारम्भः ।
तानि पुनः प्राणशब्दोदितानीन्द्रियाण्येकादश सूक्ष्माणि च भूतानि पञ्च ।
ब्रह्मविदस्तस्मिन्नेव परस्मिन्नात्मनीति ।
आरम्भबीजं विमर्शमाह ननु गताःकला इति ।
घ्राणमनसोरेकप्रकृतित्वं विवक्षित्वा पञ्चदशत्वमुक्तम्. ।
अत्र श्रुत्योर्विषयव्यवस्थया विप्रतिपत्त्यभावमाह सा खल्विति ।
व्यवहारो लौकिकः. सांव्यवहारिकप्रमाणापेक्षेयं श्रुतिः ।
न तात्त्विकप्रमाणापेक्षा ।
इतरा तु एवमेवास्य परिदृष्टुः इत्यादिका विद्वत्प्रतिपत्त्यपेक्षा  तात्त्विकप्रमाणापेक्षा ।
तस्माद्विषयभेदादविप्रतिपत्तिः श्रुत्योरिति ॥१५ ॥

अविभागो वचनात् ।
निमित्तापाये नैमित्तिकस्यात्यन्तिकापायः ।
अविद्यानिमित्तश्च विभागो नाविद्यायां विद्यया समूलघातमपहतायां सावशेषो भवितुमर्हति ।

तथापि प्रविलयसामान्यात्सावशेषताशङ्कामतिमन्दामपनेतुमिदं सूत्रम् ॥१६ ॥

तदोकोग्रज्वलवं तत्प्रकाशितद्वारो विद्यासामर्थ्यात्तच्छेषगत्यनुस्मृतियोगाच्च हार्दानुगृहीतः शताधिकया ।
अपरविद्याविदोऽविदुषश्चोत्क्रान्तिरुक्ता ।
तत्र किं विद्वानविद्वांश्चाविशेषेण मूर्धादिभ्य उत्क्रामत्याहो विद्वान्मूर्धस्थानादेव, अपरे तु स्थानान्तरेभ्य इति ।
अत्र विद्यासामर्थ्यमपश्यतः पूर्वपक्षः ।
तस्योपसंहृतवागादिकलापस्योच्चिक्तमिषतो विज्ञानात्मना ओक आयतनं हृदयं तस्याग्रं तस्य ज्वलनं यत्तत्प्रकाशितद्वारो विनिष्क्रमद्वारो विद्वान्मूर्धस्थानादेव निष्क्रामति नान्येभ्यश्चक्षुरादिस्थानेभ्यः ।
कुतः विद्यासामर्थाथार्दविद्यासामर्थ्यात् ।
उत्कृष्टस्थानप्रतिलम्भाय हि हार्दविद्योपदेशः ।
मूर्धस्थानादनिष्क्रमणे च नोत्कृष्टदेशप्राप्तिः ।
अथ स्थानान्तरेभ्योऽप्युत्क्राममन्कस्माल्लोकमुत्कृष्टं न प्राप्नोतीत्यत आह तच्छेषगत्यनुस्मृतियोगाच्च ।
हार्दविद्याशेषभूता हि मूर्धन्या नाडी गत्यै उपदिष्टा ।
तदनुशीलनेन खल्वयं जीवो हार्देन सूपासितेन ब्रह्मणानुगृहीतस्तस्यानुस्मरंस्तद्भावमापन्नो मूर्धन्ययैव शताधिकया नाड्य निष्क्रामति ।
हृदयादुद्गता हि ब्रह्मनाडी भास्वरा तालुमूलं भित्त्वा मूर्धानमेत्य रश्मिभिरेकीभूता आदित्यमण्डलमनुप्रविष्टा तामनुशीलयतस्तयैवान्तकाले निर्गमनं भवतीति ॥१७ ॥

रश्म्यनुसारी ।
रात्रावहनि चाविशेषेण रश्म्यनुसारी सन्नादित्यमण्डलं प्राप्नोतीति सिद्धान्तपक्षप्रतिज्ञा ॥१८ ॥

पूर्वपक्षमाशङ्कते सूत्रावयवेन निशि नेति चेत् ।
सूत्रावयवान्तरेण निराकरोति न संबन्धस्य यावद्देहभावित्वाद्दर्शयतिप्रमाणान्तरात्प्रतीयते ।
दर्शयति चैतमर्थं श्रुतिरप्यशेषेण ।
अमुष्मादादित्यात्प्रतायन्ते रश्मयन्त आसु नाडीषु सृप्ता भवन्ति य आभ्यो नाडीभ्यः प्रतायन्ते  अविस्तार्यन्ते ते रश्मयोऽमुष्मिन्नादित्ये सृप्ताः ।
प्रतापादिकार्यदर्शनादिति ।
आदिग्रहणेन चन्द्रापः संगृह्यन्ते ।
चन्द्रमसा खल्वंमयेन संबध्यमानानां सूरीणां भासां चन्द्रिकात्वम् ।
तस्मादप्यस्ति निशि सौर्यरश्मिप्रचार इति ।
ये त्याहुः स यावत्क्षिप्येन्मनस्तावदादित्यं गच्छेदिति निरपेक्षश्रवणाद्रात्रौ प्रेते नास्ति रश्म्यपेक्षेति ।
तान्प्रत्याह

यदि च रात्रौ प्रेत इति ।
नह्येतद्विशिष्याधीयतेऽध्येतारः ।
ये तु मन्यन्ते विद्वानपि रात्रिप्रायणापराधेन नोर्ध्वमाक्रमत इति तान्प्रत्याह अथ तु विद्वानपीति ।
नित्यवत्फलसंबन्धेन विहिता विद्या न पाक्षिकफला युक्तेति ।
ये तु रात्रौ प्रेतस्य विदुषोऽहरपेक्षां सूर्यमण्डलप्राप्तिराचक्षते तन्मतमाशङ्क्याह अथापि रात्राविति ।
यावत्तावदुपबन्धेनानपेक्षा गतिः श्रुता ।
न चापेक्षा शक्यावगमा उपबन्धविरोधादिति ॥१९ ॥

अतश्चायनेऽपि दक्षिणे ।
अत एवेत्युक्तहेतुपरामर्श इत्याह अत एव चोदीक्षानुपपत्तेरिति ।
पूर्वपक्षबीजमाह उत्तरायणमरणप्राशस्त्य इति ।
अपनोदमाह प्राशस्त्यप्रसिद्धिरिति ।
अतःपदपरामृष्टहेतुबलादविदुषो मरणं प्रशस्तमुत्तरायणे विदुषस्तूभयत्राप्यविशेषो विद्यासामर्थ्यादिति ।
विदुषोऽपि च भीष्मस्योत्तरायणप्रतीक्षणमविदुष आचारं ग्राह यतिऽयद्यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जनःऽ इति न्यायात् ।
आपूर्यमाणपक्षादित्याद्या च श्रुतिर्न कालविशेषप्रतिपत्त्यर्था, अपि त्वातिवाहिकीर्देवताः प्रतिपादयतीति वक्ष्यति ।
तस्मादविरोधः ॥२० ॥

सूत्रान्तरावतरणाय चोदयति ननु च यत्र काले त्विति ।
काल एवात्र प्राधान्येनोच्यते न त्वातिवाहिकी देवतेत्यर्थः ।
योगिनः प्रति च स्मर्यते स्मार्ते चैते ।
स्मार्तीमुपासनां प्रत्ययं स्मार्तः कालभेदविनियोगः प्रत्यासत्तेः न तु श्रौतीं प्रतीत्यर्थः ।
अत्र यदि स्मृतौ कालभेदविधिः श्रौतौ चाग्निज्योतिरादिविधिस्तत्राग्न्यादीनामातिवाहिकतया विषयव्यवस्थया विरोधाभाव उक्तः ।
अथ प्रत्यभिज्ञानं तथापि यत्र काल इत्यत्रापि कालाभिधानद्वारेणातिवाहिक्य एव देवता उक्ता इत्यविरोध एवेति ॥२१ ॥

इति श्रीवाचस्पतिमिश्रविरचिते शारीरकभाष्यविभागे भामत्यां चतुर्थस्याध्यायस्य द्वितीयः पादः ॥२ ॥



चतुर्थेऽध्याये तृतीयः पाठः

अर्चिरादिना तत्प्रथितेः ।
भिन्नप्रकरणस्थत्वाद्भिन्नोपासनयोगतः ।
अनपेक्षा मिथो मार्गस्त्वरातोऽवधृतेरपि ॥
गन्तव्यमेकं नगरं प्रति वक्रेणाध्वना  गतिमपेक्ष्य ऋजुनाध्वना गतिस्त्वरावती  कल्प्यते ।
एकमार्गत्वे तु कमपरमपेक्ष्य त्वरा स्यात् ।
अथ तैरेव रश्मिभिरित्यवधारणं नोपपद्यते पथ्यन्तरस्य निवर्तनीयस्याभावात्तस्मात्परानपेक्षा एवैते पन्थान एकब्रह्मलोकप्राप्त्युपाया व्रीहियवाविव विकल्पेरन्निति प्राप्ते प्रत्युच्यते  एकत्वेऽपि पथोऽनेकपर्ववसंभवात् ।
गौरवान्नैव नानात्वं प्रत्यभिज्ञानलिङ्गतः ॥
सपर्वा हि पन्था नगरादिकमेकं गन्तव्यं प्रापयति नाभागः ।
तत्र किमेते  रश्म्यहर्वायुसूर्यादयोऽध्वनः पर्वाणः सन्तोऽध्वनैकेन युज्यन्ते, आहो यथायथमध्वानमपि भिन्दन्तीति  संदेहेऽभेदेऽप्यध्वनो भागभेदोपपत्तेर्न भागिभेदकल्पनोचिता, गौरवप्रसङ्गात् ।
एकदेशप्रत्यभिज्ञानाच्च विशेषणविशेष्यभावोपपत्तेर्नानेकाध्वकल्पना ।   अथैतैरेव रश्मिभिरित्यवधारणं न तावदर्थान्तरनिवृत्त्यर्थं तत्प्रापकैरेव वाक्यान्तरैर्विरोधात्, तस्मादन्यानपेक्षामस्यावधारयतीति वक्तव्यम् ।
न चैकं वाक्यमप्राप्तमध्वानं प्रापयति तस्य चानपेक्षतां  प्रतिपादयतीत्यर्थद्वयाय पर्याप्तं, तस्माद्विधिसामर्थ्यप्राप्तमयोगव्यवच्छेदमेवकारोऽनुवदतीति युक्तम् ।
त्वरावचनं चेति ।
न खल्वेकस्मिन्नेव गन्तव्ये पथिभेदमपेक्ष्य त्वरावकल्प्यते किन्तु गन्तव्यभेदादपि तदुपपत्तिः ।
यथा कश्मीरेभ्यो मथुरां क्षिप्रं याति चैत्र इति तथेहाप्यन्यतः कुतश्चिद्गन्तव्यादनेनोपायेन ब्रह्मलोकं क्षिप्रं प्रयातीति ।
भूयांस्यर्चिरादिश्रुतौ मार्गपर्वाणीति ।
अयमर्थःेकत्वात्प्राप्तव्यस्य ब्रह्मलोकस्याल्पपर्वणा  मार्गेण तत्प्राप्तौ संभवन्त्यां बहुमार्गोपदेशो व्यर्थः प्रसज्यते ।
तत्र चेतनस्याप्रवृत्तेः ।
तस्माद्भूयसां पर्वणामविरोधेनाल्पानां तदनुप्रवेश एव युक्त इति ॥१ ॥

वायुमब्दादविशेषविशेषाभ्याम् ।
ऽश्रुत्याद्यभावे पाठस्य  क्रमं प्रति नियन्तृता ।
ऊर्ध्वाक्रमणमात्रे  च श्रुता वायोर्निमित्तता ॥
ऽऽस वायुमागच्छति तस्मै  स तत्र विजिहीते यथा रथचक्रस्य  खं तेन  स ऊर्ध्वमाक्रमतेऽ इति हि वायुनिमित्तमूर्ध्वाक्रमणं श्रुतं न तु वायुनिमित्तमादित्यगमनंऽस आदित्यं गच्छतिऽ इत्यादित्यगमनमात्रप्रतीतेः ।
नच तेनेत्यनन्तरश्रुतोर्ध्वीक्रमणक्रियासंबन्धि निराकाङ्क्षमादित्यगमनक्रिययापि संबन्द्धुमर्हति ।
न चादित्यागमनस्य तेनेति विना काचिदनुपपत्तिर्येनान्यसंबद्धमप्यनुषज्यते ।
तत्राग्निलोकमागच्छति स वायुलोकमित्यादिसंदर्भगतस्य पाठस्य क्वचिन्नियामकत्वेन कॢप्तसामर्थ्यादग्निवायुवरुणक्रमनियामकश्रुत्याद्यभावादिति प्राप्ते प्रत्युच्यते ऊर्ध्वशब्दो न    लोकस्य कस्यचित्प्रतिपादकः ।
तद्भेदापेक्षया युक्तमादित्येन विशेषणम् ॥
भवेदेतदेवं यद्यूर्ध्वशब्दात्कश्चिल्लोकभेदः प्रतीयेत  स तूपरिदेशमात्रवाची लोकभेदाद्विनापर्यवस्यंल्लोकभेदवाचिनादित्ये व्यवस्थाप्यते ।
तथा चादित्यलोकगमनमेव वायुनिमित्तमिति श्रौतक्रमनियमे, पाठः पदार्थमात्रप्रदर्शनार्थो न तु क्रमाय प्रभवति श्रुतिविरोधादिति सिद्धम् ।
वाजसनेयिनां  संवत्सरलोको न पठ्यते छान्दोग्यानां देवलोको न  पठ्यते तत्रोभयानुरोधादुभयपाठे  माससंबन्धात्संवत्सरः पूर्वः पश्चिमो देवलोकः ।
नहि मासो देवलोकेन संबध्यते किन्तु  संवत्सरेण ।
तस्मात्तयोः परस्परसंबन्धान्मासारभ्यत्वाच्च  संवत्सरस्य मासानन्तर्ये  स्थिते देवलोकः संवत्सरस्य परस्ताद्भवति ।
तत्रादित्यानन्तर्याय वायोः  संवत्सरादित्यस्य स्थाने देवलोकाद्वायुमिति पठितव्यम् ।
वायपमब्दादिति तु सूत्रमत्रापि वाचकमेव ।
तथापि संवत्सरात्पराञ्चमादित्यादर्वाञ्चं वायुमभिसंभवन्तीति छान्दोग्यपाठमात्रापेक्षयेक्तं, तदिदमाह वायुमब्दादिति त्विति ॥२ ॥

तडितोऽधि वरुणः संबन्धात् ।
तडिदन्तेऽर्चिराद्येऽध्वन्यप्पतिस्तडितः परः ।
तत्संबन्धात्तथेन्द्रादिरप्पतेः पर ईष्यते ॥
आगन्तूनां निवेशोऽन्ते स्थानाभावात्प्रसाधितः ।
तथा  चेन्द्रादिरागन्तुः पठ्यते  चाप्पतेः परः ॥३ ॥

अतिवाहिकास्तल्लिङ्गात् ।
मार्गचिह्नसरूपत्वाच्चिह्नान्येवार्चिरादयः ।
भर्तृभोगभुवो वा स्युर्लोकत्वान्नातिवाहिकाः ॥
अर्चिरादिशब्दा हि ज्वलनादावचेतनेषु निरूढवृत्तयो लोके ।
न चैषां त्वावधिकानामिव  नियमवती संवहनस्वरूपा  स्वतनन्त्रक्रिया बुद्धिपूर्वा संभवत्यचेतनानाम् ।
तस्माल्लोकशब्दवाच्यत्वाद्भर्तुर्जीवात्मनो भोगभूमय एवेति मन्यामहे ।
अपि चार्चिष इत्यस्मादपादानां प्रतीयते ।
न  हेतुर्नागुणे  हेतौ पञ्चमी दृश्यते क्वचित् ॥
जाड्याद्बद्ध  इत्यादिषु गुणवचनेषु  जाड्यादिषु हेतुपञ्चमी दृष्टा ।
न चार्चिरादिशब्दा गुणवाचिनो येन पञ्चम्या तेषां वहनं  प्रति हेतुत्वमुच्यते ।
अपादानत्वं चाचेतनेष्वप्यस्तीति नातिवाहिकाः ।
न  चामानवस्य  पुरुषस्य विद्युदादिषु वोढृत्वदर्शनादर्चिरादीनामपि वोढृत्वान्नामानवः पुरुषो वोढा श्रूयते ।
यतः श्रूयते ततोऽवगच्छामो विद्युदादिवन्नार्चिरादीनां वोढृत्वमिति ।
तस्माद्भोगभूमय एवार्चिरादयो नातिवाहिका इति प्राप्ते प्रत्युच्यते संपिण्डकरणानां हि  सूक्ष्मदेहवतां गतौ ।
न स्वातन्त्र्यं न चाग्न्याद्या नेतारोऽचेतनास्तु ते ॥
ईदृशी हि नियमवती गतिः स्वयं वा प्रेक्षावतोऽप्रेक्षावतो वा प्रेक्षावत्प्रयुक्तस्य ।
न तावद्विगलितस्थूलकलेवराः सूक्ष्मदेहवन्तः  संपिण्डितकरणग्रामा उत्क्रान्तिमन्तो जीवात्मानो मत्तमूर्च्छिचवत्स्वयं  प्रेक्षावन्तो यदेवं  स्वातन्त्र्येण गच्छेयुस्तद्यद्यर्चिरादयोऽपि मार्गचिह्नानि वा  शमीकारस्करादिवद्भोगभूमयो वा सुमेरुशैललावृत्तादिवदुभयथाप्यचेतनतया न नयनं  प्रत्येषामस्ति  स्वातन्त्र्यम् ।
न चैतेभ्योऽन्यस्य चेतनस्य नेतुः कल्पना सति श्रुतानां चैतन्यसंभवे ।
नच परमेश्वर एवास्तु नेतेति युक्तम् ।
तस्यात्यन्तसाधारणतया लोकपालग्रहादीनामकिञ्चित्करत्वात् ।
तस्माद्व्यवस्थित एव  परमेश्वरस्य  सर्वाध्यक्षत्वे यथा यथात्वं लोकपालादीनां स्वातन्त्र्यमेवमिहाप्यर्चिरादीनामातिवाहिकत्वमेव दर्शनानुसाराच्छब्दार्थ इति युक्तम् ।

इममेवार्थममानवपुरुषातिवाहनलक्षणं  लिङ्गमुपोद्वलयतीत्युक्तम् ।
अनवस्थितत्वादर्चिरादीनामिति ।
अवस्थितं हि मार्गचिह्नं भवत्यव्यभिचारान्नानवस्थितं व्यभिचारादिति ।
अर्चिष इति च हेतौ पञ्चमी नापादाने ।
गुणत्वं चाश्रिततया ।
नच वैशेषिकपरिभाषया नियम आस्थेयो लोकविरोधात् ।
अपिच तेऽर्चिरभिसंभवन्तीति संबन्धमात्रमुक्तमिति ।
सामान्यवचने  शब्दे विशेषाकाङ्क्षिणि स्फुटम् ।
यद्विशेषपदं तेन तत्सामान्यं नियम्यते ॥
यथा ब्राह्मणमानय भोजयितव्य इति तद्विशेषापेक्षायां यदा तत्संनिधावुपनिपतति पदं कण्ठादि(?) तदा तेनैतन्नियम्यते एवमिहापीति ॥४ ॥ ॥५ ॥

वैद्युतेनैव ततस्तच्छ्रुतेः ।
विद्युल्लोकमागतोऽमानवः पुरुषो वैद्युतस्तेनैव न तु वरुणादिना  स्वयमुह्यते ।
तच्छ्रुतेस्तस्यैव स्वयं वोढृत्वश्रुतेः ।
वरुणादयस्तु तत्साहायके वर्तमाना वोढारो भवन्तीति च वैषम्यं न वोढृत्वे इति सर्वमवदातम् ॥६ ॥

पाठक्रमादर्थक्रमो बलवानितियथार्थक्रमं पठ्यन्ते सूत्राणि परं जैमिनिर्मुख्यत्वात् ।
स एतान् ब्रह्म गमयतीति विचिकित्स्यते ।
किं परं ब्रह्म गमयत्याहोस्विदपरं कार्यं ब्रह्मेति ।
मुख्यत्वादमृतप्राप्तेः परप्रकरणादपि ।
गन्तव्यं जैमिनिर्मेने परमेवार्चिरादिना ॥
ब्रह्म गमयतीत्यत्र हि नपुंसकं ब्रह्मपदं परस्मिन्नेव ब्रह्मणि निरूढत्वादनपेक्षतया मुख्यमिति सति संभवे न कार्ये ब्रह्मणि गुणकल्पनया व्याख्यातुमुचितम् ।
अपि चामृतत्वफलावर्तिर्न कार्यब्रह्मप्राप्तौ युज्यते ।
तस्य कार्यत्वेन मरणधर्मवत्त्वात् ।
किञ्च तत्र तत्र परमेव ब्रह्म प्रकृत्य प्रजापतिसद्मप्रतिपत्त्यादय उच्यमाना नापरब्रह्मविषया भवितुमर्हन्ति प्रकरणविरोधात् ।
न च परस्मिन्त्सर्वगते गतिर्नोपपद्यते प्राप्तत्वादिति युक्तम् ।
प्राप्तेपि हि  प्राप्तिफला गतिर्दृश्यते ।
यथैकस्मिन्न्यग्रोधपादपे मूलादग्रमग्राच्च मूलं गच्छतः शाखामृगस्यैकेनैव न्यग्रोधपादपेन निरन्तरं संयोगविभागा भवन्ति ।
न चैते तदवयवविषयी न तु न्यग्रोधविषया इति  साम्प्रतं तथा सति न शाखामृगो न्यग्रोधेन युज्यते ।
न्यग्रोधावयवस्य तदवयवयोगात् ।
एवं दृश्यमानानामपि तदवयवानां न योगस्तदवयवयोगात्तदन्तेन क्रमेण तदवयवेषु परमाणुषु व्यवतिष्ठते ।
ते चातीन्द्रिया इति कस्मिन्नु नामायमनुभवपद्धतिमध्यास्तां संयोगतपस्वी ।
तस्मादकामेनाप्यनुभवानुरोधेन प्राप्त एव प्राप्तिफलत्वावगतिरेषितव्या ।
तद्ब्रह्म प्राप्तमपि प्राप्तिफलायावगतेगोचरो भविष्यति ।
ब्रह्मलोकेष्विति च बहुवचनमेकस्मिन्नपि प्रयोगसाधुतामात्रेण गमयितव्यम् ।
लोकशब्दश्चालोकने प्रकाशे वर्तयितव्यो न तु  सन्निवेशवति देशविशेषे ।
तस्मात्परब्रह्मप्राप्त्यर्थं गत्युपदेशसामर्थ्यादयमर्थो भवति ।
यथा विद्याकर्मवशादर्चिरादिना गतस्य सत्यलोकमतिक्रम्य परं जगत्कारणं ब्रह्म  लोकमालोकं स्वयं प्रकाशकमिति यावत् ।
प्राप्तस्य तत्रैव  लिङ्गं प्रलीयते न तु गतिमेवंभूतां विना लिङ्गप्रविलय इति ।
अत एव श्रुतिः पुरुषमाणाः पुरुषं प्राप्यास्तं गच्छन्ति ।
तदनेनाभिसन्धिना परं ब्रह्म गमयत्यमानव इति मेने जैमिनिराचार्यः ।
कार्यं बादरिरस्य गत्युपपत्तेः ।
तत्त्वदर्शीं बादरिर्ददर्श कार्यमप्राप्तपूर्वत्वादप्राप्तप्रापणी गतिः ।
प्रापयेद्ब्रह्म न परं प्राप्तत्वाज्जगदात्मकम् ॥
तत्त्वमसिवाक्यार्थसाक्षात्कारात्प्राक्किल जीवात्माविद्याकर्मवासनाद्युपाध्यवच्छेदाद्वस्तुतोऽनवच्छिन्नोऽवच्छिन्नमिवाभिन्नोऽपि लोकेभ्यो भिन्नमिवात्मानमभिमन्यमानः स्वरूपादन्यानप्राप्तानर्चिरादींल्लोकान्गत्याप्नोतीति युज्यते ।
अद्वैतब्रह्मतत्त्वसाक्षात्कारवतस्तु विगलितनिखिलप्रपञ्चावभासविभ्रमस्य न गन्तव्यं न गतिर्न गमयितार इति किं केन संगतम् ।
तस्मादनिदर्शनं न्यग्रोधसंयोगविभागा न्ययग्रोधवानरतद्गतितत्संयोगविभागानां मिथो भेदात् ।
नच तत्रापि प्राप्तप्राप्तिः कर्मजेन हि विभागेन निरुद्धायां पूर्वप्राप्तावप्राप्तस्यैवोत्तरप्राप्तेरुत्पत्तेः ।
एतदपि वस्तुतो विचारसहतया सर्वमनिर्वचनीयं विजृम्भितमविद्यायाः समुत्पन्नाद्वैततत्त्वसाक्षात्कारो न विद्वानभिमन्यते ।
विदुषोऽपि देहपातात्पूर्वं  स्थितप्रज्ञस्य यथाभासमात्रेण सांसारिकधर्मानुवृत्तिरभ्युपेयते एवमालिङ्गशरीरपाताद्विदुषस्तद्धर्मानुवृत्तिः ।
तथाचाप्राप्तप्राप्तेर्गत्युपपत्तिस्तद्देशप्राप्तौ  च लिङ्गदेहनिवृत्तेर्मुक्तिः श्रुतिप्रामाण्यादिति चेत् ।
न ।
परविद्यावत उत्क्रान्तिप्रतिषेधात्ऽब्रह्मैव  सन्ब्रह्माप्येति न तस्मात्प्राणा उत्क्रामन्ति अत्रैव समवनीयन्तेऽ इति ।
यथा विद्याब्रह्मप्राप्त्योः समानकालता  श्रूयतेऽब्रह्म वेद ब्रह्मैव भवतिऽऽआनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्न बिभेतिऽऽतदात्मानमेव वेदाहं ब्रह्मास्मीति तत्सर्वमभवत्ऽऽतत्र को मोहः कः शोक एकत्वमनुपश्यतःऽ इति पौर्वापर्याश्रवणात्परविद्यावतो मुक्तिं प्रति नोपायान्तरापेक्षेति लक्ष्यतेऽभिसंधिः श्रुतेः ।

उपपन्नं चैतत् ।
न खलु ब्रह्मैवेदं विश्वमहं ब्रह्मास्मीति परिभावनाभुवा जीवात्मनो ब्रह्मभावसाक्षात्कारेणोन्मूलितायामनवयवेनाविद्यायामस्ति गन्तव्यगन्तृविभागो विदुषस्तदभावे कथमयमर्चिरादिमार्गे प्रवर्तेत ।
नच छायामात्रेणापि सांसारिकधर्मानुवृत्तिस्तत्र प्रवृत्त्यङ्गं यादृच्छिकप्रवृत्तेः ।
श्रद्धाविहीनस्य दृष्टार्थानि कर्माणि फलन्ति न फलन्ति च ।
अदृष्टार्थानां तु फले का कथेत्युक्तं प्रथमसूत्रे ।
न चार्चिरादिमार्गभावनायाः परब्रह्मप्राप्त्यर्थमविदुषः प्रत्युपदेशस्तथा च कर्मान्तरेष्विव नित्यादिषु तत्रापि स्यात्तस्य  प्रवृत्तिरपि साम्प्रतम् ।
विकल्पासहत्वात् ।
किमियं परविद्यानपेक्षा परब्रह्मप्राप्तिसाधनं तदपेक्षा वा ।
न तावदनपेक्षाऽतमेव विदित्वातिमृत्युमेति नान्यः पन्था विद्यतेऽयनायऽ इति परब्रह्मविज्ञानादन्यस्याध्वनः साक्षात्प्रतिषेधात् ।
परविद्यापेक्षत्वे तु मार्गभावनायाः किमियं विद्याकार्ये मार्गभावना साहायकमाचरत्यथ विद्योत्पादे ।
न तावद्विद्याकार्ये तया सह तस्या  द्वैताद्वैतगोचरतया मिथो विरोधेन सहासंभवात् ।
नापि यज्ञादिवद्विद्योत्पादे साक्षात्ब्रह्मप्राप्त्युपायत्वश्रवणादेतान्ब्रह्म गमयतीति ।
यज्ञादेस्तु विविदिषासंयोगेन श्रवणाद्विद्योत्पादाङ्गत्वम् ।
तस्मादुपन्यस्तबहुश्रुत्यनुरोधादुपपत्तेश्च ब्रह्मशब्दोऽसंभवन्मुख्यवृत्तिर्ब्रह्मसामीप्यादपरब्रह्मणि लक्षणया नेतव्यः ।
तथाच लोकेष्विति बहुवचनोपपत्तेः कार्यब्रह्मलोकस्य ।
परस्य त्वनवयवतया तद्द्वारेणाप्यनुपपत्तेः ।
लोकत्वं चेलावृत्तादिवत्सन्निवेशविशेषवति भोगभूमौ निरूढं न कथञ्चिद्योगेन प्रकाशे व्याख्यातं भवति ।
तस्मात्साधुदर्शी स भगवान्बादरिरसाधुदर्शी जैमिनिरिति सिद्धम् ।
अप्रामाणिकानां बहुप्रलापाः सर्वगतस्य द्रव्यस्य गुणाः सर्वगता एव चैतन्यानन्दादयश्च गुणिनः परमात्मनो भेदाभेदवन्तो गुणा इत्यादयो दूषणायानुभाष्यमाणा अप्यप्रामाणिकत्वमावहन्त्यस्माकमित्युपेक्षिताः ।
ग्रन्थयोजना तु प्रत्यगात्मत्वाच्च गन्तॄणांप्रतिप्रति अञ्चति गच्छतीति प्रत्यक्प्रतिभाववृत्ति ब्रह्म तदात्मत्वाद्गन्तॄणां जीवात्मनामिति ।
गौणी त्वन्यत्रेति ।
यौगिक्यपि हि योगगुणापेक्षया गौण्येव ।
विशुद्धोपाधिसंबन्धमिति ।
मनोमयत्वादयः कल्पनाः कार्याः ।
कार्यत्वादविशुद्धा अपि श्रेयोहेतुत्वाद्विशुद्धाः ।
प्रतिसंचरो महाप्रलयः प्रतिपत्त्यभिसंधिः प्रतिपत्तिर्गतिः पदेर्गत्यर्थत्वात् ।
अभिसंधिस्तात्पर्यम् ।
यस्य ब्रह्मणो नामाभिधानं यश इति ।
पूर्ववाक्यविच्छेदेनेति ।
श्रुतिवाक्ये बलीयसी प्रकरणात् ।
सगुणेऽपि च ब्रह्मणीति ।
प्रशंसार्थमित्यर्थः ।
चोदयति ननु गतस्यापि पारमार्थिकी गन्तव्यता देशान्तरविशिष्टस्येति ।
न्यग्रोधवानरदृष्टान्त उपपादितः ।
परिहरति न ।
प्रतिषिद्धसर्वविशेषत्वाद्ब्रह्मण इति ।
अयमभिसंधिःयथातथा न्यग्रोधावयवी परिणामवानुपजनापायधर्मभिः कर्मजैः संयोगविभागैः संयुज्यतामयं पुनः परमात्मा निरस्तनिखिलभेदप्रपञ्चः कूटस्थनित्यो न न्यग्रोधवत्संयोगविभागभाग्भवितुमर्हति ।
काल्पनिकसंयोगविभागस्तु काल्पनिकस्यैव कार्यब्रह्मलोकस्योपपद्यते न परस्य ।
शङ्कते जगदुत्पत्तिस्थितिप्रलयहेतुत्वश्रुतेरिति ।
नह्युत्पत्त्यादिहेतुभावोऽपरिणामिनः संभवति तस्मात्परिणामीति ।
तथा च भाविकमस्योपपद्यते गन्तव्यत्वमित्यर्थः ।
निराकरोति न ।
विशेषनिराकरणश्रुतिनामिति ।
विशेषनिराकरणं समस्तशोकादिदुःखशमनतया पुरुषार्थफलवत् ।
अफलं तूत्पत्त्यादिविधानम् ।
तस्मात्फलवतः संनिधावाम्नायमानं तदर्थमेवोच्यत इत्युपपत्तिः ।
तद्विजिज्ञासस्वेति च श्रुतिः ।
तस्माच्छ्रुत्युपपत्तिभ्यां निरस्तसमस्तविशेषब्रह्मप्रतिपादनपरोऽयमाम्नायो न तूत्पत्त्यादिप्रतिपादनपरः ।
तस्मान्न गतिस्तात्त्विकी ।
अपि चेयं गतिर्न विचारं सहत इत्याह गतिकल्पनायां चेति ।
अन्यानन्यत्वीश्रयाववयवविकारपक्षौ ।
अन्यो वात्यन्तम् ।
अथ कस्मादात्यन्तिकमनन्यत्वं न कल्प्यत इत्यत आह अत्यन्ततादात्म्य इति ।
मृदात्मतया हि स्वभावेन घटादयो भावास्तद्विकारा व्याप्ताः, तदभावे न भवन्ति शिंशपेव वृक्षत्वाभाव इति ।
विकारावयवपक्षयोश्च तद्वतःसह विकारावयवैः स्थिरत्वादचलत्वाद्ब्रह्मणः संसारलक्षणं गमनं विकारावयवयेरनुपपन्नम् ।
नहि स्थिरात्मकमस्थिरं भवति ।
अन्यानन्यत्वे अपि चैकस्य विरोधादसंभवन्ती इति भावः ।
अथान्य एव जीवो ब्रह्मणः ।
तथाच ब्रह्मण्यसंसरत्यपि जीवस्य संसारः कल्प्यत इति ।
एतद्विकल्प्य दूषयति सोऽणुरिति ।
मध्यमपरिमाणत्व इति ।
मध्यमपरिमाणानां घटादीनामनित्यत्वदर्शनात् ।
न ।
मुख्यैकत्वेति ।
भेदाभेदयोर्विरोधिनोरेकत्रासंभवाद्बुद्धिव्यपदेशभेदादर्थभेदः ।
अयुतसिद्धतयोपचारेणाभिन्नमुच्यत इत्यमुख्यमस्यैकत्वमित्यर्थः ।
अपिच जीवानां ब्रह्मावयवत्वपरिणामात्यन्तभेदपक्षेषु तात्त्विकी संसारितेति मुक्तौ स्वभावहानाज्जीवानां विनाशप्रसङ्गः ।

ब्रह्मविवर्तत्वे तु ब्रह्मैवैषां स्वभावः प्रतिबिम्बानामिव बिम्बं तच्चाविनाशीति न जीवविनाश इत्याह सर्वेष्वेतेष्विति ।
मतान्तरमुपन्यस्यति दूषयितुं यत्तु कैश्चिज्जल्प्यतेविनैव ब्रह्मज्ञानं नित्यनैमित्तिकानीति ।
यथा हि कफनिमित्तो ज्वर उपात्तस्य कफस्य विशेषणादिभिः प्रक्षये कफान्तरोत्पत्तिनिमित्तदध्यादिवर्जने प्रशान्तोऽपि न पुनर्भवति ।
एवं कर्मनिमित्तो बन्ध उपात्तानां कर्मणामुपभोगात्प्रक्षये प्रशाम्यति ।
कर्मान्तरामणां च बन्धहेतूनामननुष्ठानात्कारणाभावे कार्यानुपपत्तेर्बन्धाभावात्स्वभावसिद्धो मोक्ष आरोग्यमिव ।
उपात्तदुरितनिबर्हणाय च नित्यनैमित्तिककर्मानुष्ठानाद्दुरितनिमित्तप्रत्यवायो न भवति ।
प्रत्यवायानुत्पत्तौ च स्वस्थस्वान्तो न निषिद्धान्याचरेदिति ।
तदेतद्दूषयति तदसत् ।
प्रमाणाभावादिति ।
शास्त्रं खल्वस्मिन्प्रमाणं तच्च मोक्षमाणस्यात्मज्ञानमेवोपदिशति नतूक्तमाचारम् ।   न चात्रोपपत्तिः प्रभवति  संसारस्यानादितया कर्माशयस्याप्यसंख्येयस्यानियतविपाककालस्य भोगेनोच्छेत्तुमशक्यत्वादित्याह न चैतत्तर्कयितुमपीति ।
चोदयति स्यादेतदिति ।
नित्येति ।
परिहरति तन्न विरोधाभावादिति ।
यदि हि नित्यनैमित्तिकानि कर्माणि सुकृतमपि दुष्कृतमिव निर्वहेयुस्ततः काम्यकर्मोपदेशा दत्तजलाञ्जलयः प्रसज्येरन् ।
नह्यस्ति कश्चिच्चातुर्वर्ण्ये चातुराश्रम्ये वा यो न नित्यनैमित्तिकानि कर्माणि करोति ।
तस्मान्नैषां सुकृतविरोधितेति ।
अभ्युच्चयमात्रमाह नच नित्यनैमित्तिकानुष्ठानादिति ।
न चासति  सम्यग्दर्शने इति ।
सम्यग्दर्शी हि विरक्तः काम्यनिषिद्धे वर्जयन्नपि प्रमादादुपनिपतिते तेनैवसम्यग्दर्शनेन क्षपयति ।
ज्ञानपरिपाके च न करोत्येव अज्ञस्तु निपुणोऽपि प्रमादात्करोति ।
कृते च न क्षपयितुं क्षमत इति विशेषः ।
न चानभ्युपगम्यमाने ज्ञानगम्ये ब्रह्मात्मत्व इति ।
कर्तृत्वभोक्तृत्वे समाक्षिप्तक्रियाभोगे ते चेदात्मनः स्वभावावधारिते न त्वारोपिते ततो न शक्यावपनेतुम् ।
नहि स्वभावाद्भावोऽवरोपयितुं  शक्यो भावस्य विनाशप्रसङ्गात् ।
न च भोगोऽपि सत्स्वभावः शक्योऽसत्कर्तुं, नो खलु नीलमनीलं शक्यं शक्रेणापि कर्तुं तदिदमुक्तं स्वभावस्यापरिहार्यत्वादिति ।
समारोपितस्य त्वनिर्वचनीयस्य तत्स्वभावस्य शक्यस्तत्त्वज्ञानेनावरोपः कर्तुं सर्पस्येव रज्जुतत्त्वज्ञानेनेति भावः ।
भावमिममविद्वान्परिचोदयति स्यादेतत् ।
कर्तृत्वभोक्तृत्वकार्यमिति ।
अप्रकाशितभावो यथोक्तमेव समाधत्ते तच्च नेति ।
कर्तृत्वभोक्तृत्वयोर्निमित्तसंबन्धस्य च शक्तिद्वारेण नित्यत्वाद्भविष्यति कदाचिदेषां समुदाचारो यतः  सुखदुःखे भोज्येते इति संभावनातः कुतः कैवल्यनिश्चय इत्यर्थः ।
भूयोनिरस्तमपि मतिद्रढिम्ने पुनरुपन्यस्य दूषयति परस्मादनन्यत्वेऽपीति ।
शेषमतिरोहितार्थम् ॥७ ॥ ॥८ ॥ ॥९ ॥ ॥१० ॥ ॥११ ॥ ॥१२ ॥ ॥१३ ॥ ॥१४ ॥

अप्रतीकालम्बनान्नयतीति बादरायण उभयथा दोषात्तत्क्रतुश्च ।
अब्रह्मक्रतवो यान्ति यथा पञ्चाग्निविद्यया ।
ब्रह्मलोकं प्रयास्यन्ति प्रतीकोपासकास्तथा ॥
सन्ति हि मनो ब्रह्मेत्युपासीतेत्याद्याः प्रतीकविषया विद्याः ।
तद्वन्तोऽप्यर्चिरादिमार्गेण कार्यब्रह्मोपासका इव गन्तुमर्हन्तिऽअनियमः सर्वासाम्ऽ इत्यविशेषेण विद्यान्तरेष्वपि गतेरवधारणात् ।
न चैषां परब्रह्मविदामिव गत्यसंभव इति ।
नच ब्रह्मक्रतव एव ब्रह्मलोकभाजो नातत्क्रतव इत्यप्येकान्तः ।
अतत्क्रतूनामपि पञ्चाग्निविदां तत्प्राप्तेः ।
न चैते न ब्रह्मक्रतवो मनो ब्रह्मेत्युपासीतेत्यादौ सर्वत्र ब्रह्मानुगमेन तत्क्रतुत्वस्यापि संभवात् ।
फलविशेषस्य ब्रह्मलोकप्राप्तावप्युपपत्तेः, तस्य सावयवतयोत्कर्षनिकर्षसंभवादिति प्राप्ते प्रत्युच्यते उत्तरोत्तरभूयस्त्वादब्रह्मक्रतुभावतः ।
प्रतीकोपासकान् ब्रह्मलोकं नामानवो नयेत् ॥
भवतु पञ्चाग्निविद्यायामब्रह्मक्रतूनामपि ब्रह्मलोकनयनं, वचनात् ।
किमिव हि वचनं न कुर्यात्नास्ति वचनस्यातिभार इह तु तदभावात् ।
ऽतं यथायथोपासते तदेव भवतिऽ इति श्रुतेरौत्सर्गिक्यान्नासति विशेषवचनेऽपवादो युज्यते ।
नच प्रतीकोपासको ब्रह्मोपास्ते सत्यपि ब्रह्मेत्यनुगमे ।
किन्तु नामादिविशेषं ब्रह्मरूपतया ।
तथा खल्वयं नामादितन्त्रो न ब्रह्मतन्त्रः ।
आश्रयान्तरप्रत्ययस्याश्रयान्तरे प्रक्षेपः प्रतीक इति हि वृद्धाः ।
ब्रह्माश्रयश्च प्रत्ययो नामादिषु प्रक्षिप्त इति नामतन्त्रः ।
तस्मान्न तदुपासको ब्रह्मक्रतुः किन्तुनामादिक्रतुः ।
न च ब्रह्मक्रतुत्वे नामाद्युपासकानामविशेषादुत्तरोत्तरोत्कर्षः संभवी ।
नच ब्रह्मक्रतुस्तदवयवक्रतुर्येन तदवयवापेक्षयोत्कर्षो वर्ण्येत ।
तस्मात्प्रतीकालम्बनान्विदुषो वर्जयित्वा सर्वानन्यान्विकारालम्बनान्नयत्यमानवो ब्रह्मलोकम् ।
न ह्येवमुभयथाभाव उभयथार्थत्वे कांश्चित्प्रतीकालम्बनान्न नयति विकारलम्बनान्विदुषस्तु नयतीत्यभ्युपगमे कश्चिद्दोषोऽस्तिऽअनियमः सर्वासाम्ऽ इत्यस्य न्यायस्येति सर्वमवदातम् ॥१५ ॥

इति श्रीवाचस्पतिमिश्रविरचिते भगवत्पादभाष्यविभागे भामत्यां चतुर्थस्याध्यायस्य तृतीयः पादः ॥३ ॥



चतुर्थेऽध्याये चतुर्थः पादः ।


संपद्याविर्भावः स्वेनशब्दात् ।
प्रागभूतस्य निष्पत्तौ कर्तृत्वं न सतो यतः ।
फलत्वेन प्रसिद्धेश्च मुक्ते रूपान्तरोद्भवः ।
अभूतस्य घटादेर्भवनं निष्पत्तिर्न पुनरत्यन्तसतोऽसतो वा ।
न जातु गगनतत्कुसुमे निष्पद्येते ।
स्वरूपावस्थानं चेदात्मनो मुक्तिर्न सा निष्पद्येत, तस्य गगनवदत्यन्तसतः प्रागसत्त्वाभावात् ।
न चास्य बन्धाभावो निष्पद्यते, तस्य तुच्छस्वभावस्य कार्यत्वेनातुच्छत्वप्रसङ्गात् ।
फलत्वप्रसिद्धेश्च मोक्षस्याकार्यस्य फलत्वानवकल्पनादागन्तुना रूपेण केनचिदुत्पत्तौ  स्वेनेति प्राप्तमनूद्यत इति प्राप्तेऽभिधीयतेसंभवत्यर्थवत्त्वे हि नानर्थक्यमुपेयते ।
बन्धस्य सदसत्त्वाभ्यां रूपमेकं विशिष्यते ॥
अनधिगतावबोधनं हि प्रमाणं शाब्दमगत्या कथञ्चिदनुवादतया वर्ण्यते ।
सकलसांसारिकधर्मापेतं तु प्रसन्नमात्मरूपमप्रसन्नात्तस्मादेव रूपाद्व्यावृत्तमनधिगतमवबोधयन्नानुवादो युज्यते ।
न चास्य निष्पत्त्यसंभवः, सत इव घटादेः सांव्यवहारिकेण प्रमाणेन बन्धविगमस्यापि निष्पत्तेर्लोकसिद्धत्वात् ।
विचारासहतया त्वसिद्धिरुभयत्रापि तुल्या ।
न ह्यसदुत्पत्तुमर्हतीत्यसकृदावेदितम् ।
अन्धो भवतीति स्वप्नावस्था दर्शिता बाह्येन्द्रियव्यापाराभावात् ।
रोदितीव जाग्रदवस्था दुःखशोकाद्यात्मकत्वात् ।
विनाशमेवापीत इति  सुषुप्तिः ।
एवकारश्चेवार्थेऽनवधारणे ॥१ ॥ ॥२ ॥

आत्मा प्रकरणात् ।
ननु ज्योतिरुपसंपद्य स्वेन रूपेणाभिनिष्पद्यत इति पौर्वापर्यश्रवणात्स्वरूपनिष्पत्तेरन्या ज्योतिरुपसंपत्तिः तथाच भौतिकत्वेऽपि न मोक्षव्याघातः ।
भवेदेतदेवं यदि ज्योतिरुपसंपद्य तत् परित्यजेदिति श्रूयेत ।
तदध्याहारेऽपि तत्प्रतिपादनवैयर्थ्यं तदपरित्यागे च ज्योतिषैव स्वेन रूपेणेति गम्यते ।
तस्य च भूतत्वे विकारत्वान्मरणधर्मकत्वप्रसिद्धेरमुक्तित्वमिति प्राप्ते प्रत्युच्यतेज्योतिष्पदस्य मुख्यत्वं भौतिके यद्यपि स्थितम् ।
तथापि प्रक्रमाद्वाक्यादात्मन्येवात्र युज्यते ॥
परं ज्योतिरिति हि परपदसमभिव्याहारात्परत्वस्य चानपेक्षस्य ब्रह्मण्येव प्रवृत्तेज्योतिषि चापरे किञ्चिदपेक्ष्य परत्वात्परं ज्योतिरिति वाक्यादात्मैवात्र गम्यते ।
प्रकरणं चोक्तम् ।
यत्संपद्य निष्पद्यत इति तन्मुखं व्यादाय स्वपितीतिवत् ।
तस्माज्ज्योतिरुपसंपन्नो मुक्त इति सूक्तम् ॥३ ॥

अविभागेन दृष्टत्वात् ।
यद्यपि जीवात्मा ब्रह्मणो न भिन्न इति तत्र तत्रोपपादितं तथापि स तत्र पर्येतीत्याधाराधेयभावव्यपदेशस्य  संपत्तृसंपत्तव्यभावव्यपदेशस्य  च  समाधानार्थमाह ॥४ ॥

ब्राह्मेण जैमिनिरुपन्यासादिभ्यः ।
उपन्यास उद्देशो ज्ञातस्य यथा य आत्मापहतपाप्मेत्यादिः ।
तथाज्ञातज्ञापनं विधिः ।
यथा स तत्र पर्येति जक्षद्रममाण इति, तस्य  सर्वेषु लोकेषु कामचारो भवतीत्येतदज्ञातज्ञापनं विधिः ।
सर्वज्ञः  सर्वेश्वर इति व्यपदेशः ।
नायमुद्देशो विधेयान्तराभावात् ।
नापि विधिरप्रतिपाद्यत्वात् ।
सिद्धवद्व्यपदेशात् ।
तन्निर्वचनसामर्थ्यादयमर्थः प्रतीयतेत एते उपन्यासादयः ।
एतेभ्यो हेतुभ्यः ।
भावाभावात्मकै रूपैर्भाविकैः  परमेश्वरः ।
मुक्तः संपद्यते स्वैरित्याह  स्म किल जैमिनिः ॥
न च चित्स्वभावस्यात्मनोऽभावात्मानोऽपहतपाप्मत्वादयो भावात्मनश्च  सर्वज्ञत्वादयो धर्मा अद्वैतं घ्नन्ति ।
नो खलु  धर्मिणो धर्मा भिद्यन्ते, मा भूद्गवाश्ववद्धर्मिधर्मभावाभाव इति जैमिनिराचार्य उवाच ॥५ ॥

चितितन्मात्रेण तदात्मकत्वादित्यौडुलोमिः ।
अनेकाकारतैकस्य नैकत्वान्नैकता भवेत् ।
परस्परविरोधेन न भेदाभेदसंभवः  ॥
न ह्येकस्यात्मनः पारमार्थिकानेकधर्मसंभवः ।
ते चेदात्मनो भिद्यन्ते द्वैतापत्तेरद्वैतश्रुतयो व्यावर्तेरम् ।
अथ न भिद्यन्ते तत एकस्मादात्मनोऽभेदान्मिथोऽपि न भिद्येरन् ।
आत्मरूपवत् ।
आत्मरूपं वा भिद्येत ।
भिन्नेभ्योऽनन्यत्वान्नीलपीतरूपवत् ।
नच धर्मिण आत्मनो न भिद्यन्ते मिथस्तु भिद्यन्त इति साम्प्रतम् ।
धर्म्यभेदेन  तदनन्यत्वेन तेषामप्यभेदप्रसङ्गात् ।
भेदे वा धर्मिणोऽपि भेदप्रसङ्गादित्युक्तम् ।
भेदाभेदौ च परस्परविरोधादेकत्राभावान्न संभवत इत्युपपादितं प्रथमे सूत्रे ।
अभावरूपाणामद्वैताविहन्तृत्वेऽपि तस्य पाप्मादेः काल्पनिकतया तदधीननिरूपणतया तेषामपि काल्पनिकत्वमिति न तात्त्विकी तद्धर्मता श्लिष्यते ।
एतेन सत्यकामसर्वज्ञसर्वेश्वरत्वादयोऽप्यौपाधिका व्याख्याताः ।
तस्मान्निरस्ताशेषप्रपञ्चेनाव्यपदेश्येन चैतन्यमात्रात्मनाभिनिष्पद्यमानस्य मुक्तावात्मनोर्ऽथशून्यैरेवापहतपाप्मसत्यकामादिशब्दैर्व्यपदेश इत्यौडुलोमिर्मेने ।
तदिदमुक्तं शब्दविकल्पजा एवैतेअपहतपाप्मत्वादयो न तु सांव्यवहारिका अपीति ॥६ ॥

एवमप्युपन्यासात्पूर्वभावादविरोधं बादरायणः ।
तदेतदतिशौण्डीर्यमौडुलोमेर्न मृष्यते ।
बादरायण आचार्यो मृष्यन्नपि हि तन्मतम् ॥
एवमपीत्यौडुलोमिमतमनुजानाति ।
शौण्डीर्यं तु न सहत इत्याह व्यवहारापेक्षयेति ।
एतदुक्तं भवतिसत्यं तात्त्विकानन्दचैतन्यमात्र एवात्मा, अपहतपाप्मसत्यकामत्वादयस्त्वौपाधिकतयातात्त्विका अपि व्यावहारिकप्रमाणोपनीततया लोकसिद्धा नात्यन्तासन्तो येन तच्छब्दा राहोः शिर इतिवदवास्तवा इत्यर्थः ॥७ ॥

संकल्पादेव तु तच्छ्रुतेः ।
यत्नानपेक्षः संकल्पो लोके वस्तुप्रसाधनः ।
न दृष्टः सोऽत्र यत्नस्य लाघवादवधारितः ॥
लोके हि कञ्चिदर्थं चिकीर्षुः प्रयतते प्रयतमानः समीहते समीहानस्तमर्थमाप्नोतीति क्रमो दृष्टः ।
न त्विच्छानन्तरमेवास्येष्यमाणमुपतिष्ठते ।
तेन श्रुत्यापि लोकवृत्तमनुरुध्यमानया विदुषस्तादृश एव क्रमोऽनुमन्तव्यः ।
अवधारणं तु  संकल्पादेवेति लौकिकं यत्नगौरवमपेक्ष्य विद्याप्रभावतो विदुषो यत्नलाघवात् ।
यल्लघु तदसत्कल्पमिति ।
स्यादेतत् ।
यथा मनोरथमात्रोपस्थापिता  स्त्री  स्त्रैणानां चरमधातुविसर्गहेतुरेवं पित्रादयोऽप्यस्य संकल्पोपस्थापिताः कल्पिष्यन्ते स्वकार्यायेत्यत आह नच संकल्पमात्रसमुत्थापना इति ।
सन्ति हि खलु कानिचिद्वस्तुस्वरूपसाध्यानि कार्याणि यथा  स्त्रीवस्तुसाध्यानि दन्तक्षतमणिमालादीनि ।
कानिचित्तु ज्ञानसाध्यानि यथोक्तचरमधातुविसर्गरोमहर्षादीनि ।
तत्र मनोरथमात्रोपनीते पित्रादौ भवन्तु तज्ज्ञानमात्रसाध्यानि कार्याणि नतु तत्साध्यानि भवितुमर्हन्ति ।
नहि स्त्रैणस्य रोमहर्षादिवद्भवन्ति स्त्रीवस्तुसाध्या मणिमालादयस्तदिदमुक्तं पुष्कलं भोगमिति प्राप्तेऽभिधीयते पित्रादीनां समुत्थानं संकल्पादेव  तच्छ्रुतेः ।
न चानुमानबाधोऽत्र श्रुत्या तस्यैव बाधनात् ॥
प्रमाणान्तरानपेक्षा हि श्रुतिः स्वार्थं गोचरयन्ती न प्रमाणान्तरेण शक्या बाधितुम् ।
अनुमानमेव तु स्वोत्पादाय पक्षधर्मत्वादिवन्मानान्तराबाधितविषयत्वं  स्वसामग्रीमध्यपातेनापेक्षमाणं  सामग्रीखण्डनेन तद्विरुद्धया श्रुत्या बाध्यते ।
अत एव नरशिरःकपालादिशौचानुमानमागमबाधितविषयतया नोपपद्यते ।
तस्माद्विद्याप्रभावाद्विदुषां संकल्पमात्रादेव पित्राद्युपस्थानमिति सांप्रतम् ।
तथाहुरागमिनःको हि योगप्रभावादृतेऽगस्त्य इव समुद्रं पिबति स इव दण्डकारण्यं सृजति ।
तस्मात्सर्वमवदातम् ॥८ ॥ ॥९ ॥

अभावं बादरिराह ह्येवम् ।
अन्ययोगव्यच्छित्त्या मनसेति विशेषणात् ।
देहेन्द्रियवियोगः स्याद्विदुषो बादरेर्मतम् ॥
अनेकधाभावश्चर्द्धिप्रभावभुवो मनोभेदाद्वा स्तुतिमात्रं वा कथञ्चिद्भूमविद्यायां निर्गुणायां तदसंभवादसतापि हि गुणेन स्तुतिर्भवत्येवेति ॥१० ॥

भावं जैमिनिर्विकल्पामननात् ।
शरीरेन्द्रियभेदे हि नानाभावः समञ्जसः ।
न चार्थसंभवे युक्तं स्तुतिमात्रमनर्थकम् ॥
नहि मनोमात्रभेदे स्फुटतरोऽनेकधाभावो यथा शरीरेन्द्रियभेदे ।
अत एव सौभरेरभिविनिर्मितविविधदेहस्यापर्यायेण मान्धातृकन्याभिः पञ्चाशता विहारः पैराणिकैः स्मर्यते ।
न चार्थसंभवे स्तुतिमात्रमनर्थकमवकल्पते ।
संभवति चास्यार्थवत्त्वम् ।
यद्यपि निर्गुणायमिदं भौमविद्यायां पठ्यते तथापि तस्याः पुरस्तादनेन सगुणावस्थागतेनैश्वर्येण निर्गुणैव विद्या स्तूयते ।
न चान्ययोगव्यवच्छेदेनैव विशेषणम् ।
यथा चैत्रो धनुर्धरः ।
तस्मान्मनः शरीरेन्द्रिययोग ऐश्वर्यशालिनां नियमेनेति मेने जैमिनिः ॥११ ॥

द्वादशाहवदुभयविधं बादरायणोऽतः ।
मनसेति केवलमनोविषयां च स एकधा भवति त्रिधा भवतीति शरीरेन्द्रियभेदविषयां च श्रुतिमुपलभ्यानियमवादी खलु बादरायणो नियमवादौ पूर्वयोर्न सहते ।
द्विविधश्रुत्यनुरोधात् ।
न चायोगव्यवच्छेदेनैवंविधेषु विशेषणमवकल्प्यते ।
कामेषु हि रमणं समनस्केन्द्रियेण  शरीरेण पुरुषाणां सिद्धमेवेति नास्ति शङ्का मनोयोगस्येति  तद्व्यवच्छेदो व्यर्थः ।
सिद्धस्य तु मनोयोगस्य तदन्यपरिसंख्यानेनार्थवत्त्वमवकल्पते ।
तस्माद्वामेनाक्ष्णा पश्यतीतिवदत्रान्ययोगव्यवच्छेद इति  सांप्रतम् ।

द्वादशाहवदिति ।
द्वादशाहस्य सत्रत्वमासनोपायिचोदने ।
अहीनत्वं च यजतिचोदने सति गम्यते ॥
द्वादशाहमृद्धिकामा उपेयुरित्युपायिचोदनेन य एवं विद्वांसः सत्रमुपयन्तीति च द्वादशाहस्य सत्रत्वं बहुकर्तृकस्य गम्यते ।
एवं तस्यैव द्वादशाहेन प्रजाकामं याजयेदिति यजतिचोदनेन नियतकर्तृपरिमाणत्वेन द्विरात्रेण  यजतेत्यादिवदहीनत्वमपि गम्यत इति ।
संप्रति  शरीरेन्द्रियाभावेन मनोमात्रेण विदुषः स्वप्नवत्सूक्ष्मो भोगो भवति ।
कुतःुपपत्तेः ।
मनसैतानिति श्रुतेः ।
यदि पुनः सुषुप्तवदभोगो भवेत्नैषा श्रुतिरुपपद्येत ।
नच सशरीरवदुपभोगः  शरीराद्युपादानवैयर्थ्यात् ।
सशरीरस्य तु पुष्कलो भोगः ।
इहाप्युपपत्तेरित्यनुषञ्जनीयम् ।
तदिदमुक्तं सूत्राभ्यां तन्वभावे संध्यवदुपपत्तेः ।
भावे जाग्रद्वत् ।
इति ॥१२ ॥ ॥१३ ॥ ॥१४ ॥

प्रदीपवदावेशस्तथा हि दर्शयति ।
वस्तुतः परमात्मनोऽभिन्नोऽप्ययं विज्ञानात्मानाद्यविद्याकल्पितप्रादेशिकान्तःकरणावच्छेदेनानादिजीवभावमापन्नः प्रादेशिकः सन्न देहान्तराणि स्वभावनिर्मितान्यपि नानाप्रदेशवर्तीनि सान्तःकरणो युगपदावेष्टुमर्हति ।
न वात्मान्तरं स्रष्टुमपि ।
सृज्यमानस्य स्रष्ट्रतिरेकेऽनात्मत्वादात्मत्वे वा कर्तृकर्मभावाभावाद्भेदाश्रयत्वादयस्य ।
नाप्यन्तःकरणान्तरं तत्र सृजति सृज्यमानस्य तदुपाधित्वाभावात् ।
अनादिना खल्वन्तःकरणेनौत्पत्तिकेनायमवरुद्धो नेदानीन्तनेनान्तःकरणेनोपाधितया संबद्धुमर्हति ।
तस्माद्यथा दारुयन्त्रं तत्प्रयोक्त्रा चेतनेनाधिष्ठितं सत्तदिच्छामनुरुध्यते ।
एवं निर्माणशरीराण्यपि सेन्द्रियाणीति प्राप्ते प्रत्यभिधीयतेशरीरत्वं न जातु स्याद्भोगाधिष्ठानतां विना ।
स त्रिधेति शरीरत्वमुक्तं युक्तं च तद्विभौ ॥
स त्रिधा भवति पञ्चधा सप्तधा नवधेत्यादिका श्रुतिर्विदुषो नानाभावमाचक्षाणा भिन्नशरीरेन्द्रियोपाधिसंबन्धेऽवकल्पते नादेहहेतु(भूत)भेदे ।
नहि यन्त्राणि भिन्नानि निर्माय वाहयन्यन्त्रवाहो नानात्वेनापदिश्यते ।
भोगाधिष्ठानत्वं च शरीरत्वं नाभोगाधिष्ठानेषु यन्त्रेष्विव युज्यते ।
तस्माद्देहान्तराणि सृजति ।
न वानेनाधिष्ठितानि देहपक्षे वर्तन्ते ।
नच सर्वगतस्य वस्तुतो विगलितप्रायाविद्यस्य विदुषः पृथग्जनस्येवौत्पत्तिकान्तःकरणवश्यता येन तदौत्पत्तिकमन्तःकरणमागन्तुकान्तःकरणान्तरसंबन्धमस्य वारयेत् ।
तस्माद्विद्वान् सर्वस्य वशी सर्वेश्वरः सत्यसंकल्पः सेन्द्रियमनांसि शरीराणि निर्माय तानि चैकपदे प्रविश्य तत्तदिन्द्रियमन्तःकरणैस्तेषु लोकेषु मुक्तो विहरतीति सांप्रतम् ।
प्रदीपवदिति तु निदर्शनं प्रदीपैक्यं प्रदीपव्यक्तिषूपचर्यते भिन्नवर्तिवर्तिनीनां भिन्नव्यक्तीनां भेदात् ।
एवं विद्वाञ्जीवात्मा देहभेदेऽप्येक इति परामर्शार्थः ।
एकमनोनुवर्तीनित्येकाभिप्रायवर्तीनीत्यर्थः ॥१५ ॥

संपन्नः केवलो मुक्त इत्युच्यते ।
न चैतस्येत्थंभावसंभवः श्रुतिविरोधादित्युक्तमर्थजातमाक्षिपति कथं पुनर्मुक्तस्येति सलिल इति ।
सलिलमिव सलिलः सलिलप्रातिपदिकात्सर्वप्रातिपदिकेभ्य इत्युपमानादाचारे क्विपि कृते पचाद्यचि च कृते रूपम् ।
एतदुक्तं भवतियथा सलिलमम्भोनिधौ प्रक्षिप्तं तदेकीभावमुपयाति ।
एवं द्रष्टापि ब्रह्मणेति ।
अत्रोत्तरं सूत्रं स्वाप्ययसंपत्त्योरन्यतरापेक्षमाविष्कृतं हि ।
आसु काश्चिच्छ्रुतयः सुषुप्तिमपेक्ष्य काश्चित्तु  संपत्तिं तदधिकारात् ।
ऐश्वर्यश्रुतयस्तु सगुणविद्याविपाकावस्थापेक्षा मुक्त्यभिसंधानं तु तदवस्थासत्तेर्यथारुणदर्शने संध्यायां दिवसाभिधानम् ॥१६ ॥

जगद्व्यापारवर्जं प्रकरणादसंनिहितत्वाच्च ।
स्वाराज्यकामचारादिश्रुतिभ्यः स्यान्निरङ्कुशः ।
स्वकार्य ईश्वराधीनसिद्धिरप्यत्र साधकः ॥
ऽआप्नोति स्वाराज्यंऽऽसर्वेऽस्मै देवा बलिमावहन्तिऽऽसर्वेषु लोकेषु कामचारो भवतिऽ इत्यादिश्रुतिभ्यो विदुषः परब्रह्मण इवान्यानधीनत्वमैश्वर्यमवगम्यते ।
नन्वस्य ब्रह्मोपासनालब्धमैश्वर्यं कथं ब्रह्माधीनं न तु स्वभावः ।
नहि कारणाधीनजन्मानो भावाः स्वकार्ये स्वकारणमपेक्षन्ते ।
किं त्वत्र ते स्वतन्त्रा एव ।
यथाहुःमृत्पिण्डदण्डचक्रादि घटो जन्मन्यपेक्षते ।
उदकाहरणे त्वस्य तदपेक्षा न विद्यते ॥
न च विदुषां परमेश्वराधीनैश्वर्यसिद्धित्वात्तद्गतमैश्वर्यं येन लौकिका इव राजानो महाराजाधीनः स्वव्यापारे विद्वांसः परमेश्वराधीना भवेयुः ।
न खलु यदधीनोत्पादं यस्य रूपं तत्तद्रूपादूनं भवतीति कश्चिन्नियमः ।
तत्समानां तदधिकानां च दर्शनात्तथा ह्यन्तेवासी गुर्वधीनविधः तत्समस्तदधिको वा दृश्यते ।
दुष्टसामन्ताश्च पार्थिवाधीनैश्वर्याः पार्थिवान्स्पर्धमानास्तान्विजयमाना वा दृश्यन्ते ।
तदिह निरतिशयैश्वर्यत्वात्परमेश्वरस्य मा नाम भूवन्विद्वांसस्ततोऽधिकास्तत्समास्तु भविष्यन्ति ।
तथाच न तदधीनाः ।
नहि समप्रधानभावानामस्ति मिथोऽपेक्षा ।
तदेते  स्वतन्त्राः  सन्तस्तद्व्यापारे जगत्सर्जनेऽपि प्रवर्तेरन्निति प्राप्ते प्रत्यभिधीयतेनित्यत्वादनपेक्षत्वात्श्रुतेस्तत्प्रक्रमादपि ।
एक्यमत्याच्च विदुषां परमेश्वरतन्त्रता ॥
जगत्सर्गलक्षणं हि कार्यं कारणैकस्वभावस्यैव हि भवतु आहो कार्यकारणस्वभावस्य ।
तत्रोभयस्वभावस्य स्वोत्पत्तौ मूलकारणापेक्षस्य पूर्वसिद्धः परमेश्वर एव कारणमभ्युपेतव्य इति  स एवैकोऽस्तु जगत्कारणम् ।
तस्यैव नित्यत्वेन स्वकारणानपेक्षस्य कॢप्तसामर्थ्यात् ।
कल्प्यसामर्थ्यास्तु जगत्सर्जनं प्रति विद्वांसः ।
न च जगत्स्रष्टृत्वमेषां श्रूयते ।
श्रूयते त्वत्रभवतः परमेश्वरस्यैव ।
तमेव प्रकृत्य सर्वासां तच्छ्रुतीनां प्रवृत्तेः ।
अपिच समप्रधानानां हि न नियमवदैकमत्यं दृष्टमिति यदैकः सिसृक्षति तदैवेतरः संजिहीर्षतीत्यपर्यायेण सृष्टिसंहारौ स्याताम् ।
न चोभयोरपीश्वरत्वं व्याघातम् ।
एकस्य तु तदाधिपत्ये तदभिप्रायानुरोधिनां सर्वेषामैकमत्योपपत्तेरदोषः ।
तत्रागन्तुकानां कारणाधीनजन्मैश्वर्याणां गृह्यमाणविशेषतयासमत्वान्नित्यैश्वर्यशालिनः स एव तेषामधीश इति तत्तन्त्रा विद्वांस इति परमेश्वरव्यापारस्य सर्गसंहारस्य नेशते ॥१७ ॥

पूर्वपक्षिणोऽनुशयबीजमाशङ्क्य निराकरोति प्रत्यक्षोपदेशादिति चेन्नाधिकारिकमण्डलस्थोक्तेः ।
यतः परमेश्वराधीनमैश्वर्यं  तस्मात्ततो न्यूनमणिमादिमात्रं स्वाराज्यं न तु  जदत्स्रष्टृत्वम् ।
उक्तान्न्यायात् ॥१८ ॥

विकारवर्ति च तथाहि  स्थितिमाह ।
एतावानस्य महिमेति विकारवर्ति  रूपमुक्तम् ।
ततो ज्यायांश्चेति निर्विकारं रूपम् ।
तथा पादोऽस्य विश्वा भूतानीति विकारवर्ति रूपं त्रिपादस्यामृतं दिवीति निर्विकारमाह रूपम् ॥१९ ॥

दर्शयतश्चापरे श्रुतिस्मृती निर्विकारमेव रूपं भगवतस्ते च पठिते ।
एतदुक्तं भवतियदि ब्रूषे  सगुणे ब्रह्मण्युपास्यमाने यथा तद्गुणस्य निरवग्रहत्वमपि वस्तुतोऽस्तीति  निरवग्रहत्वे विदुषा प्राप्तव्यमिति तदनेन व्यभिचारयते ।
यथा सविकारे ब्रह्मण्युपास्यमाने वस्तुतः स्थितमपि निर्विकाररूपं न प्राप्यते तत्कस्य हेतोः, अतत्क्रतुत्वादुपासकस्य ।
तथा तद्गुणोपासनया वस्तुतः  स्थितमपि निरवग्रहत्वं नाप्यते ।
तत्त्वोपासनासु पुरुषक्रतुत्वात् ।
उपासकस्य तदक्रतुत्वं च निरवग्रहत्वस्योपासनविध्यगोचरत्वाद्विध्यधीनत्वाच्चोपासनासु पुरुषस्वातन्त्र्याभावात्स्वातन्त्र्ये वा  प्रातिभत्वप्रसङ्गादिति ॥२० ॥

भोगमात्रसाम्यलिङ्गाच्च ।
न केवलं स्वाराज्यस्येश्वराधीनतयाजगत्सर्जनम्, साक्षाद्भोगमात्रेण तेन परमेश्वरेण साम्याभिधानादपि व्यपदेशलिङ्गादिति ।
भूतान्यवन्ति प्रीणयन्तीति भोजयन्तीति यावत् ।
सूत्रान्तरावतारणाय शङ्कते नन्वेवं सति सातिशयत्वादिति ।
सह परमेश्वरस्यातिशयेन वर्तत इति विदुष ऐश्वर्यं सातिशयम् ।
यच्च कार्यं सातिशयं तच्च यथा लौकिकमैश्वर्यम् ।
तदनेन कार्यत्वमुक्तम् ।
तथाच कार्यत्वादन्तवत्प्राप्तमिति तच्च न युक्तमानन्त्येन तद्विदुषां तत्र प्रवृत्तेरिति ॥२१ ॥

अत उत्तरं पठति अनावृत्तिः शब्दादनावृत्तिः शब्दात् ।
किमर्चिरादिमार्गेण ब्रह्मलोकप्राप्तानामैश्वर्यस्यान्तवत्त्वं त्वया साध्यते ।
आहोस्विच्चन्द्रलोकादिव ब्रह्मलोकादेतल्लोकप्राप्तिर्मुक्तेरन्तवत्त्वम् ।
तत्र पूर्वस्मिन् कल्पे सिद्धसाधनम् ।
उत्तरत्र तु श्रुतिस्मृतिविरोधः ।
तद्विधानां च क्रममुक्तिप्रतिपादनादिति ।
तत्त्वमसिवाक्यार्थैकोपासनापरान् प्रत्याह सम्यग्दर्शनविध्वस्ततमसामिति ।
द्विधाविद्या तमः ।

निरुपाधिब्रह्मसाक्षात्कारस्तत्त्वदर्शनम् ।
न चैतन्निर्वाणं स्वरूपावस्थानलक्षणं कार्यं येनानित्यं स्यादित्याह नित्यसिद्धेति ॥२२ ॥



भङ्क्त्वा वाद्यसुरेन्द्रवृन्दमखिलाविद्योपधानातिगं येनाम्नायपयोनिधेर्नयपथा ब्रह्मामृतं प्राप्यते ।
सोऽयं शाङ्करभाष्यजातविषयो वाचस्पतेः सादरं संदर्भः परिभाव्यतां  सुमतयः स्वार्थेषु को मत्सरः ॥१ ॥



अज्ञानसागरं तीर्त्वा ब्रह्मतत्त्वमभीप्सताम् ।
नीतिनौकर्णधारेण मयापूरि मनोरथः ॥२ ॥



यन्न्यायकणिकातत्त्वसमीक्षातत्त्वबिन्दुभिः ।
यन्न्यायसांख्ययोगानां वेदान्तानां निबन्धनैः ॥३ ॥



समचैषं महत्पुण्यं तत्फलं पुष्कलं मया ।
समर्पितमथैतेन प्रीयतां परमेश्वरः ॥४ ॥



नृपान्तराणां मनसाप्यगम्यां भ्रूक्षेपमात्रेण चकार कीर्तिम् ।
कार्तस्वरासारसुपूरितार्थसार्थः स्वयं शास्त्रविचक्षणश्च ॥५ ॥



नरेश्वरा यच्चरितानुकारमिच्छन्ति कर्तुं नच पारयन्ति ।
तस्मिन्महीपे महनीयकीर्तौ श्रीमन्नृगेऽकारि मया निबन्धः ॥६ ॥



इति श्रीवाचस्पतिमिश्रविरचिते  शङ्करभगवत्पादभाष्यविभागे भामत्यां चतुर्थस्याध्यायस्य चतुर्थः पादः समाप्तः ।