अथ गौडपादीयकारिकाः

(बहिष्[ष्]बहिः)प्रज्ञो विभुर्विश्वो ह्यन्तःप्रज्ञस्तु तैजसः  ।
घनप्रज्ञस्तथा प्राज्ञ एक एव त्रिधा (स्मृतः [B]स्थितः)  ॥ १.१ ॥
दक्षिणाक्षिमुखे विश्वो मनस्यन्तस्तु तैजसः  ।
आकाशे च हृदि प्राज्ञस्त्रिधा देहे व्यवस्थितः  ॥ १.२ ॥
विश्वो हि स्थूलभुङ्नित्यं तैजसः प्रविविक्तभुक् ।
आनन्दभुक्तथा प्राज्ञस्त्रिधा भोगं निबोधत  ॥ १.३ ॥
स्थूलं तर्पयते विश्वं प्रविविक्तं तु तैजसम्  ।
आनन्दश्च तथा प्राज्ञं त्रिधा तृप्तिं निबोधत  ॥ १.४ ॥
त्रिषु धामसु यद्भोज्यं भोक्ता यश्च प्रकीर्तितः  ।
वेदैतदुभयं यस्तु स भुञ्जानो न लिप्यते  ॥ १.५ ॥
प्रभवः सर्व(भावानां [B]भूतानां) सतामिति विनिश्चयः  ।
सर्वं जनयति प्राणश्चेतोअंशून् पुरुषः पृथक् ॥ १.६ ॥
विभूतिं प्रसवं त्वन्ये मन्यन्ते सृष्टिचिन्तकाः  ।
स्वप्नमाया(स[B]स्व)रूपेति सृष्टिरन्यैर्विकल्पिता  ॥ १.७ ॥
इच्छामात्रं प्रभोः सृष्टिरिति सृष्टौ विनिश्चिताः  ।
कालात्प्रसूतिं भूतानां मन्यन्ते कालचिन्तकाः  ॥ १.८ ॥
भोगार्थं सृष्तिरित्यन्ये क्रीडार्थमिति चापरे  ।
देवस्यैष स्वभावोऽयमाप्तकामस्य का स्पृहा  ॥ १.९ ॥
निवृत्तेः सर्वदुःखानामीशानः प्रभुरव्ययः  ।
अद्वैतः सर्वभावानां देवस्तुर्यो विभुः स्मृतः  ॥ १.१० ॥
कार्यकारणबद्धौ ताविष्येते विश्वतैजसौ  ।
प्राज्ञः कारणबद्धस्तु (द्वौ तौ [B]द्वे तु) तुर्ये न सिध्यतः  ॥ १.११ ॥
नात्मानं न (परांश्[ष्]परं) चैव न सत्यं नापि चानृतम्  ।
प्राज्ञः किंचन संवेत्ति (तुर्यं तत्[B]तुरीयः) सर्वदृक्सदा  ॥ १.१२ ॥
द्वैतस्याग्रहणं तुल्यमुभयोः प्राज्ञतुर्ययोः  ।
बीजनिद्रायुतः प्राज्ञः सा च तुर्ये न विद्यते  ॥ १.१३ ॥
स्वप्ननिद्रायुतावाद्यौ प्राज्ञस्त्वस्वप्ननिद्रया  ।
न निद्रां नैव च स्वप्नं तुर्ये पश्यन्ति निश्चिताः  ॥ १.१४ ॥
अन्यथा गृह्णतः स्वप्नो निद्रा तत्त्वमजानतः  ।
विपर्यासे तयोः क्षीणे तुरीयं पदमश्नुते  ॥ १.१५ ॥
अनादिमायया सुप्तो यदा जीवः प्रबुध्यते  ।
अजमनिद्रमस्वप्नमद्वैतं बुध्यते तदा  ॥ १.१६ ॥
प्रपञ्चो यदि विद्येत निवर्तेत न संशयः  ।
मायामात्रमिदं द्वैतमद्वैतं परमार्थतः  ॥ १.१७ ॥
विकल्पो विनिवर्तेत कल्पितो यदि केनचित् ।
उपदेशादयं वादो ज्ञाते द्वैतं न विद्यते  ॥ १.१८ ॥
विश्वस्यात्वविवक्षायामादिसामान्यमुत्कटम्  ।
मात्रासंप्रतिपत्तौ स्यादाप्तिसामान्यमेव च  ॥ १.१९ ॥
तैजसस्योत्वविज्ञाने उत्कर्षो दृश्यते स्फुटम्  ।
मात्रासंप्रतिपत्तौ स्यादुभयत्वं तथाविधम्  ॥ १.२० ॥
मकारभावे प्राज्ञस्य मानसामान्यमुत्कटम्  ।
मात्रासंप्रतिपत्तौ तु लयसामान्यमेव च  ॥ १.२१ ॥
त्रिषु धामसु (यत्[B]यस्) तुल्यं सामान्यं वेत्ति निश्चितः  ।
स पूज्यः सर्वभूतानां वन्द्यश्चैव महामुनिः  ॥ १.२२ ॥
अकारो नयते विश्वमुकारश्चापि तैजसम्  ।
मकारश्च पुनः प्राज्ञं नामात्रे विद्यते गतिः  ॥ १.२३ ॥
ओंकारं पादशो विद्यात्पादा मात्रा न संशयः  ।
ओंकारं पादशो ज्ञात्वा न किंचिदपि चिन्तयेत् ॥ १.२४ ॥
युञ्जीत प्रणवे चेतः प्रणवो ब्रह्म निर्भयम्  ।
प्रणवे नित्ययुक्तस्य न भयं विद्यते क्वचित् ॥ १.२५ ॥
प्रणवो ह्यपरं ब्रह्म प्रणवश्च (परः [B,ष्]परं) स्मृतः  ।
अपूर्वोऽनन्तरोऽबाह्यो अनपरः प्रणवोऽव्ययः  ॥ १.२६ ॥
सर्वस्य प्रणवो ह्यादिर्मध्यमन्तस्तथैव च  ।
एवं हि प्रणवं ज्ञात्वा व्यश्नुते तदनन्तरम्  ॥ १.२७ ॥
प्रणवं हीश्वरं विद्यात्सर्वस्य हृदि संस्थितम्  ।
सर्वव्यापिनमोंकारं मत्वा धीरो न शोचति  ॥ १.२८ ॥
अमात्रोऽनन्तमात्रश्च द्वैतस्योपशमः शिवः  ।
ओंकारो विदितो येन स मुनिर्नेतरो जनः  ॥ १.२९ ॥

[चोलिति (माण्डूक्योपनिषदर्थाविष्करणपरायां गौडपादीयकारिकायां प्रथममागमप्रकरणम्
[B]गौदपादीये आगमशास्त्रे आगमाख्यं प्रथमं प्रकरणं समाप्तम्) चोल्]


(अथ गौडपादीयकारिकायां वैतथ्याख्यं द्वितीयं प्रकरणम् [K]द्वितीयं प्रकरणम्
[ष्]वैतथ्यप्रकरणम्)

वैतथ्यं सर्वभावानां स्वप्ने आहुर्मनीषिणः  ।
अन्तःस्थानात्तु भावानां संवृतत्वेन हेतुना  ॥ २.१ ॥
अदीर्घत्वाच्च कालस्य गत्वा देशान्न पश्यति  ।
प्रतिबुद्धश्च वै सर्वस्तस्मिन् देशे न विद्यते  ॥ २.२ ॥
अभावश्च रथादीनां श्रूयते न्यायपूर्वकम्  ।
वैतथ्यं तेन वै प्राप्तं स्वप्ने आहुः प्रकाशितम्  ॥ २.३ ॥
अन्तःस्थानात्तु भेदानां (तस्माज्[B]तथा) जागरिते स्मृतम्  ।
यथा तत्र तथा स्वप्ने (संवृतत्वेन [B]संवृतत्वं न) भिद्यते  ॥ २.४ ॥
(स्वप्नजागरितस्थाने [B,ष्]स्वप्नजागरिते स्थाने) ह्येकमाहुर्मनीषिणः  ।
भेदानां हि समत्वेन प्रसिद्धेनैव हेतुना  ॥ २.५ ॥
आदावन्ते च यन्नास्ति वर्तमानेऽपि तत्तथा  ।
वितथैः सदृशाः सन्तो अवितथा इव लक्षिताः  ॥ २.६ ॥
सप्रयोजनता तेषां स्वप्ने (विप्रतिपद्यते [B]अपि प्रतिपद्यते)  ।
तस्मादाद्यन्तवत्त्वेन मिथ्यैव खलु ते स्मृताः  ॥ २.७ ॥
(अपूर्वं [B]अपूर्वाः) स्थानि(धर्मो [B]धर्मा) हि यथा स्वर्गनिवासिनाम्  ।
तानयं प्रेक्षते गत्वा यथैवेह सुशिक्षितः  ॥ २.८ ॥
स्वप्नवृत्तावपि त्वन्तश्चेतसा कल्पितं त्वसत् ।
बहिश्चेतोगृहीतं सद्दृष्टं वैतथ्यमेतयोः  ॥ २.९ ॥
जाग्रद्वृत्तावपि त्वन्तश्चेतसा कल्पितं त्वसत् ।
बहिश्चेतोगृहीतं सद्युक्तं वैतथ्यमेतयोः  ॥ २.१० ॥
उभयोरपि वैतथ्यं भेदानां स्थानयोर्यदि  ।
क एतान् बुध्यते भेदान् को वै तेषां विकल्पकः  ॥ २.११ ॥
कल्पयत्यात्मनात्मानमात्मा देवः स्वमायया  ।
स एव बुध्यते भेदानिति वेदान्तनिश्चयः  ॥ २.१२ ॥
विकरोत्यपरान् भावानन्तश्चित्ते (व्यवस्थितान् [B]अव्यवस्थितान्)  ।
नियतांश्च बहिश्चित्ते एवं कल्पयते प्रभुः  ॥ २.१३ ॥
चित्त(काला हि [B]कालाश्च) येऽन्तस्तु द्वयकालाश्च ये बहिः  ।
कल्पिता एव ते सर्वे विशेषो नान्यहेतुकः  ॥ २.१४ ॥
अव्यक्ता एव येऽन्तस्तु स्फुटा एव च ये बहिः  ।
कल्पिता एव ते सर्वे विशेषस्त्विन्द्रियान्तरे  ॥ २.१५ ॥
जीवं कल्पयते पूर्वं ततो भावान् पृथग्विधान्  ।
बाह्यानाध्यात्मिकांश्चैव यथाविद्यस्तथास्मृतिः  ॥ २.१६ ॥
अनिश्चिता यथा रज्जुरन्धकारे विकल्पिता  ।
सर्पधारादिभिर्भावैस्तद्वदात्मा विकल्पितः  ॥ २.१७ ॥
निश्चितायां यथा रज्ज्वां विकल्पो विनिवर्तते  ।
रज्जुरेवेति चाद्वैतं तद्वदात्मविनिश्चयः  ॥ २.१८ ॥
प्राणादिभिर्(अनन्तैश्च [B,ष्]अनन्तैस्तु)  भावैरेतैर्विकल्पितः  ।
मायैषा तस्य देवस्य (यया संमोहितः [B,ष्]ययायं मोहितः) स्वयम्  ॥ २.१९ ॥
(प्राण [B]प्राणा) इति प्राणविदो भूतानीति च तद्विदः  ।
गुणा इति गुणविदस्तत्त्वानीति च तद्विदः  ॥ २.२० ॥
पादा इति पादविदो विषया इति तद्विदः  ।
लोका इति लोकविदो देवा इति च तद्विदः  ॥ २.२१ ॥
वेदा इति वेदविदो यज्ञा इति च तद्विदः  ।
भोक्तेति च भोक्तृविदो भोज्यमिति च तद्विदः  ॥ २.२२ ॥
सूक्ष्म इति सूक्ष्मविदः स्थूल इति च तद्विदः  ।
मूर्त इति मूर्तविदो अमूर्त इति च तद्विदः  ॥ २.२३ ॥
काल इति कालविदो दिश इति च तद्विदः  ।
वादा इति वादविदो भुवनानीति तद्विदः  ॥ २.२४ ॥
मन इति मनोविदो बुद्धिरिति च तद्विदः  ।
चित्तमिति चित्तविदो धर्माधर्मौ च तद्विदः  ॥ २.२५ ॥
पञ्चविंशक इत्येके षड्विंश इति चापरे  ।
एकत्रिंशक इत्याहुरनन्त इति चापरे  ॥ २.२६ ॥
लोकांल्लोकविदः प्राहुराश्रमा इति तद्विदः  ।
स्त्रीपुंनपुंसकं लैङ्गाः परापरमथापरे  ॥ २.२७ ॥
सृष्टिरिति सृष्टिविदो लय इति च तद्विदः  ।
स्थितिरिति स्थितिविदः (सर्वे [B]सर्वं) चेह तु सर्वदा  ॥ २.२८ ॥
यं भावं दर्शयेद्यस्य तं भावं स तु पश्यति  ।
तं चावति स भूत्वासौ तद्ग्रहः समुपैति तम्  ॥ २.२९ ॥
एतैरेषो अपृथग्भावैः पृथगेवेति लक्षितः  ।
एवं यो वेद तत्त्वेन कल्पयेत्सोऽविशङ्कितः  ॥ २.३० ॥
स्वप्नमाये यथा दृष्टे गन्धर्वनगरं यथा  ।
तथा विश्वमिदं दृष्टं वेदान्तेषु विचक्षणैः  ॥ २.३१ ॥
न निरोधो न चोत्पत्तिर्न बद्धो न च साधकः  ।
न मुमुक्षुर्न वै मुक्त इत्येषा परमार्थता  ॥ २.३२ ॥
भावैरसद्भिरेवायमद्वयेन च कल्पितः  ।
भावा अप्यद्वयेनैव तस्मादद्वयता शिवा  ॥ २.३३ ॥
(नात्म[B]नान्य)भावेन नानेदं न स्वेनापि कथंचन  ।
न पृथङ्नापृथक्किंचिदिति तत्त्वविदो विदुः  ॥ २.३४ ॥
वीतरागभयक्रोधैर्मुनिभिर्वेदपारगैः  ।
निर्विकल्पो ह्ययं दृष्टः प्रपञ्चोपशमोऽद्वयः  ॥ २.३५ ॥
तस्मादेवं विदित्वैनमद्वैते योजयेत्स्मृतिम्  ।
अद्वैतं समनुप्राप्य जडवल्लोकमाचरेत् ॥ २.३६ ॥
निःस्तुतिर्निर्नमस्कारो निःस्वधाकार एव च  ।
चलाचलनिकेतश्च यतिर्यादृच्छिको भवेत् ॥ २.३७ ॥
तत्त्वमाध्यात्मिकं दृष्ट्वा तत्त्वं दृष्ट्वा तु बाह्यतः  ।
तत्त्वीभूतस्तदारामस्तत्त्वादप्रच्युतो भवेत् ॥ २.३८ ॥

[चोलिति (गौडपादीयकारिकायां [B]गौडपादीये आगमशास्त्रे [ष्]गौडपादीयकारिकासु)वैतथ्याख्यं
द्वितीयं (प्रकरणम् [B]प्रकरणं समाप्तम्) चोल्]


अथ गौडपादीयकारिकास्वद्वैताख्यं तृतीयं प्रकरणम् । ओं

उपासनाश्रितो धर्मो जाते ब्रह्मणि वर्तते  ।
प्रागुत्पत्तेरजं सर्वं तेनासौ कृपणः स्मृतः  ॥ ३.१ ॥
अतो वक्ष्याम्यकार्पण्यमजाति समतां गतम्  ।
यथा न जायते किंचिज्जायमानं समन्ततः  ॥ ३.२ ॥
आत्मा ह्याकाशवज्जीवैर्घटाकाशैरिवोदितः  ।
घटादिवच्च संघातैर्जातावेतन्निदर्शनम्  ॥ ३.३ ॥
घटादिषु प्रलीनेषु घटाकाशादयो यथा  ।
आकाशे संप्रलीयन्ते तद्वज्जीवा इहात्मनि  ॥ ३.४ ॥
यथैकस्मिन् घटाकाशे रजोधूमादिभिर्युते  ।
न सर्वे संप्रयुज्यन्ते तद्वज्जीवाः सुखादिभिः  ॥ ३.५ ॥
रूपकार्यसमाख्याश्च भिद्यन्ते तत्र तत्र वै  ।
आकाशस्य न भेदोऽस्ति तद्वज्जीवेषु निर्णयः  ॥ ३.६ ॥
नाकाशस्य घटाकाशो विकारावयवौ यथा  ।
नैवात्मनः सदा जीवो विकारावयवौ तथा  ॥ ३.७ ॥
यथा भवति बालानां गगनं मलिनं मलैः  ।
तथा भवत्यबुद्धानामात्मापि मलिनो मलैः  ॥ ३.८ ॥
मरणे संभवे चैव गत्यागमनयोरपि  ।
(स्थितौ [B]स्थितः) सर्वशरीरेषु (आकाशेना[K,ष्]चाकाशेना)विलक्षणः [CःECK!]  ॥ ३.९ ॥
संघाताः स्वप्नवत्(सर्वे [K ,ष्]सर्वे)  आत्ममायाविसर्जिताः [CःECK!]  ।
आधिक्ये सर्वसाम्ये वा नोपपत्तिर्हि विद्यते  ॥ ३.१० ॥
रसादयो हि ये कोशा व्याख्यातास्तैत्तिरीयके  ।
तेषामात्मा परो जीवः (खं यथा [B]सयथा) संप्रकाशितः  ॥ ३.११ ॥
द्वयोर्द्वयोर्मधुज्ञाने परं ब्रह्म प्रकाशितम्  ।
पृथिव्यामुदरे चैव यथाकाशः प्रकाशितः  ॥ ३.१२ ॥
जीवात्मनोरनन्यत्वमभेदेन प्रशस्यते  ।
नानात्वं निन्द्यते यच्च तदेवं हि समञ्जसम्  ॥ ३.१३ ॥
जीवात्मनोः पृथक्त्वं यत्प्रागुत्पत्तेः प्रकीर्तितम्  ।
भविष्यद्वृत्त्या गौणं तन्मुख्यत्वं (हि न [B]न हि) युज्यते  ॥ ३.१४ ॥
मृल्लोहविस्फुलिङ्गाद्यैः सृष्टिर्या चोदितान्यथा  ।
उपायः सोऽवताराय नास्ति भेदः कथंचन  ॥ ३.१५ ॥
आश्रमास्त्रिविधा हीन   मध्यमोत्कृष्टदृष्टयः  ।
उपासनोपदिष्टेयं तदर्थमनुकम्पया  ॥ ३.१६ ॥
स्वसिद्धान्तव्यवस्थासु द्वैतिनो निश्चिता दृढम्  ।
परस्परं विरुध्यन्ते तैरयं न विरुध्यते  ॥ ३.१७ ॥
अद्वैतं परमार्थो हि द्वैतं तद्भेद उच्यते  ।
तेषामुभयथा द्वैतं तेनायं न विरुध्यते  ॥ ३.१८ ॥
मायया भिद्यते ह्येतन्नान्यथाजं कथंचन  ।
तत्त्वतो भिद्यमाने हि मर्त्यताममृतं व्रजेत् ॥ ३.१९ ॥
अजातस्यैव भावस्य जातिमिच्छन्ति वादिनः  ।
अजातो ह्यमृतो भावो मर्त्यतां कथमेष्यति  ॥ ३.२० ॥
न भवत्यमृतं मर्त्यं न मर्त्यममृतं तथा  ।
प्रकृतेरन्यथाभावो न कथंचिद्भविष्यति  ॥ ३.२१ ॥
स्वभावेनामृतो यस्य भावो गच्छति मर्त्यताम्  ।
कृतकेनामृतस्तस्य कथं स्थास्यति निश्चलः  ॥ ३.२२ ॥
भूततोऽभूततो वापि सृज्यमाने समा श्रुतिः  ।
निश्चितं युक्तियुक्तं च यत्तद्भवति नेतरत् ॥ ३.२३ ॥
नेह नानेति चाम्नायादिन्द्रो मायाभिरित्यपि  ।
अजायमानो बहुधा मायया जायते तु सः  ॥ ३.२४ ॥
संभूतेरपवादाच्च संभवः प्रतिषिध्यते  ।
को (न्व्[K,B,ष्]त्व्) एनं जनयेदिति कारणं प्रतिषिध्यते [CःECK!]  ॥ ३.२५ ॥
स एष नेति नेतीति व्याख्यातं निह्नुते यतः  ।
सर्वमग्राह्यभावेन हेतुनाजं प्रकाशते  ॥ ३.२६ ॥
सतो हि मायया जन्म युज्यते न तु तत्त्वतः  ।
तत्त्वतो जायते यस्य जातं तस्य हि जायते  ॥ ३.२७ ॥
असतो मायया जन्म तत्त्वतो नैव युज्यते  ।
वन्ध्यापुत्रो न तत्त्वेन मायया वापि जायते  ॥ ३.२८ ॥
यथा स्वप्ने द्वयाभासं स्पन्दते मायया मनः  ।
तथा जाग्रद्द्वयाभासं स्पन्दते मायया मनः  ॥ ३.२९ ॥
अद्वयं च द्वयाभासं मनः स्वप्ने न संशयः  ।
अद्वयं च द्वयाभासं तथा जाग्रन्न संशयः  ॥ ३.३० ॥
मनोदृश्यमिदं द्वैतं यत्किंचित्सचराचरम्  ।
मनसो ह्यमनीभावे द्वैतं नैवोपलभ्यते  ॥ ३.३१ ॥
आत्मसत्यानुबोधेन न संकल्पयते यदा  ।
अमनस्तां तदा याति ग्राह्याभावे (तदग्रहम् [B]तदग्रहात्)  ॥ ३.३२ ॥
अकल्पकमजं ज्ञानं ज्ञेयाभिन्नं प्रचक्षते  ।
ब्रह्म ज्ञेयमजं नित्यमजेनाजं विबुध्यते  ॥ ३.३३ ॥
निगृहीतस्य मनसो निर्विकल्पस्य धीमतः  ।
प्रचारः स तु विज्ञेयः सुषुप्तेऽन्यो न तत्समः  ॥ ३.३४ ॥
लीयते हि सुषुप्ते तन्निगृहीतं न लीयते  ।
तदेव निर्भयं ब्रह्म ज्ञानालोकं समन्ततः  ॥ ३.३५ ॥
अजमनिद्रमस्वप्नमनामकमरूपकम्  ।
सकृद्विभातं सर्वज्ञं नोपचारः कथंचन  ॥ ३.३६ ॥
सर्वाभिलापविगतः   सर्वचिन्तासमुत्थितः  ।
सुप्रशान्तः सकृज्ज्योतिः समाधिरचलोऽभयः  ॥ ३.३७ ॥
ग्रहो न तत्र नोत्सर्गश्चिन्ता यत्र न विद्यते  ।
आत्मसंस्थं तदा ज्ञानमजाति समतां गतम्  ॥ ३.३८ ॥
अस्पर्शयोगो (वै नाम [B]नामैष)  दुर्दर्शः सर्वयोगिभिः  ।
योगिनो बिभ्यति ह्यस्मादभये भयदर्शिनः  ॥ ३.३९ ॥
मनसो निग्रहायत्तमभयं सर्वयोगिणाम्  ।
दुःखक्षयः प्रबोधश्चाप्यक्षया शान्तिरेव च  ॥ ३.४० ॥
उत्सेक उदधेर्यद्वत्  कुशाग्रेणैकबिन्दुना  ।
मनसो निग्रहस्तद्वद्भवेदपरिखेदतः  ॥ ३.४१ ॥
उपायेन निगृह्णीयाद्विक्षिप्तं कामभोगयोः  ।
सुप्रसन्नं लये चैव यथा कामो लयस्तथा  ॥ ३.४२ ॥
दुःखं सर्वमनुस्मृत्य (काम[ष्]काय)भोगान्निवर्तयेत् ।
अजं सर्वमनुस्मृत्य जातं नैव तु पश्यति  ॥ ३.४३ ॥
लये संबोधयेच्चित्तं विक्षिप्तं शमयेत्पुनः  ।
सकषायं (विजानीयात्सम [B]विजानीयाच्छम)प्राप्तं न चालयेत् ॥ ३.४४ ॥
नास्वादयेत्सुखं तत्र निःसङ्गः प्रज्ञया भवेत् ।
निश्चलं निश्चरत्चित्तमेकीकुर्यात्प्रयत्नतः  ॥ ३.४५ ॥
यदा न लीयते चित्तं न च विक्षिप्यते पुनः  ।
अनिङ्गनमनाभासं निष्पन्नं ब्रह्म तत्तदा  ॥ ३.४६ ॥
स्वस्थं शान्तं सनिर्वाणमकथ्यं सुखमुत्तमम्  ।
अजमजेन ज्ञेयेन सर्वज्ञं परिचक्षते  ॥ ३.४७ ॥
न कश्चिज्जायते जीवः संभवोऽस्य न विद्यते  ।
एतत्तदुत्तमं सत्यं यत्र किंचिन्न जायते  ॥ ३.४८ ॥

[चोलिति (गौडपादीयकारिकायामद्वैताख्यं [B]गौडपादीये आगमशास्त्रेऽद्वैताख्यं) तृतीयं
(प्रकरणम्  ॥ ओं तत्सत् ॥ [B]प्रकरणं समाप्तम्) चोल्]


अथालातशान्त्याख्यं चतुर्थप्रकरणम्

ज्ञानेनाकाशकल्पेन धर्मान् यो गगनोपमान्  ।
ज्ञेयाभिन्नेन संबुद्धस्तं वन्दे द्विपदां वरम्  ॥ ४.१ ॥
अस्पर्शयोगो वै नाम सर्वसत्त्वसुखो हितः  ।
अविवादो अविरुद्धश्च देशितस्तं नमाम्यहम्  ॥ ४.२ ॥
भूतस्य जातिमिच्छन्ति वादिनः केचिदेव हि  ।
अभूतस्यापरे धीरा विवदन्तः परस्परम्  ॥ ४.३ ॥
भूतं न जायते किंचिदभूतं नैव जायते  ।
विवदन्तो (द्वया [B]अद्वया) ह्येवमजातिं ख्यापयन्ति ते  ॥ ४.४ ॥
ख्याप्यमानामजातिं तैरनुमोदामहे वयम्  ।
विवदामो न तैः सार्धमविवादं निबोधत  ॥ ४.५ ॥
अजातस्यैव धर्मस्य जातिमिच्छन्ति वादिनः  ।
अजातो ह्यमृतो धर्मो मर्त्यतां कथमेष्यति  ॥ ४.६ ॥
न भवत्यमृतं मर्त्यं न मर्त्यममृतं तथा  ।
प्रकृतेरन्यथाभावो न कथंचिद्भविष्यति  ॥ ४.७ ॥
स्वभावेनामृतो यस्य धर्मो गच्छति मर्त्यताम्  ।
कृतकेनामृतस्तस्य कथं स्थास्यति निश्चलः  ॥ ४.८ ॥
सांसिद्धिकी स्वाभाविकी (सहजा [B]सहजाप्य्) अकृता च या  ।
प्रकृतिः सेति विज्ञेया स्वभावं न जहाति या  ॥ ४.९ ॥
जरामरणनिर्मुक्ताः सर्वे धर्माः स्वभावतः  ।
जरामरणमिच्छन्तश्च्यवन्ते तन्मनीषया  ॥ ४.१० ॥
कारणं यस्य वै कार्यं कारणं तस्य जायते  ।
जायमानं कथमजं भिन्नं नित्यं कथं च तत् ॥ ४.११ ॥
कारणाद्(यद्य्[B]यद्) अनन्यत्वमतः कार्यमजं (तव [B]यदि)  ।
जायमानाद्धि वै कार्यात्कारणं ते कथं ध्रुवम्  ॥ ४.१२ ॥
अजाद्वै जायते यस्य दृष्टान्तस्तस्य नास्ति वै  ।
जाताच्च जायमानस्य (न व्यवस्था [B]नव्यवस्था) प्रसज्यते  ॥ ४.१३ ॥
हेतोरादिः फलं येषामादिर्हेतुः फलस्य च  ।
हेतोः फलस्य चानादिः कथं तैरुपवर्ण्यते  ॥ ४.१४ ॥
हेतोरादिः फलं येषामादिर्हेतुः फलस्य च  ।
तथा जन्म भवेत्तेषां पुत्राज्जन्म पितुर्यथा  ॥ ४.१५ ॥
संभवे हेतुफलयोरेषितव्यः क्रमस्त्वया  ।
युगपत्संभवे यस्मादसंबन्धो विषाणवत् ॥ ४.१६ ॥
फलादुत्पद्यमानः सन्न ते हेतुः प्रसिध्यति  ।
अप्रसिद्धः कथं हेतुः फलमुत्पादयिष्यति  ॥ ४.१७ ॥
यदि हेतोः फलात्सिद्धिः फलसिद्धिश्च हेतुतः  ।
कतरत्(पूर्वनिष्पन्नं [B]पूर्वमुत्पन्नं)  यस्य सिद्धिरपेक्षया  ॥ ४.१८ ॥
अशक्तिरपरिज्ञानं क्रमकोपोऽथ वा पुनः  ।
एवं हि सर्वथा बुद्धैरजातिः परिदीपिता  ॥ ४.१९ ॥
बीजाङ्कुराख्यो दृष्टान्तः सदा साध्यसमो हि (सः [B]नः)  ।
न (हि [B]च) साध्यसमो हेतुः सिद्धौ साध्यस्य युज्यते  ॥ ४.२० ॥
पूर्वापरापरिज्ञानमजातेः परिदीपकम्  ।
जायमानाद्धि वै धर्मात्कथं पूर्वं न गृह्यते  ॥ ४.२१ ॥
स्वतो वा परतो वापि न किंचिद्वस्तु जायते  ।
सदसत्सदसद्वापि न किंचिद्वस्तु जायते  ॥ ४.२२ ॥
हेतुर्न जायते (अनादेः [B]अनादिः)  फलं (चापि [B]वापि)  स्वभावतः  ।
आदिर्न विद्यते यस्य तस्य (ह्यादिर्[B]जातिर्) न विद्यते  ॥ ४.२३ ॥
प्रज्ञप्तेः सनिमित्तत्वमन्यथा द्वयनाशतः  ।
संक्लेशस्योपलब्धेश्च परतन्त्रास्तिता मता  ॥ ४.२४ ॥
प्रज्ञप्तेः सनिमित्तत्वमिष्यते युक्तिदर्शनात् ।
निमित्तस्यानिमित्तत्वमिष्यते भूतदर्शनात् ॥ ४.२५ ॥
चित्तं न संस्पृशत्यर्थं नार्थाभासं तथैव च  ।
अभूतो हि यतश्चार्थो नार्थाभासस्ततः पृथक् ॥ ४.२६ ॥
निमित्तं न सदा चित्तं संस्पृशत्यध्वसु त्रिषु  ।
अनिमित्तो विपर्यासः कथं तस्य भविष्यति  ॥ ४.२७ ॥
तस्मान्न जायते चित्तं चित्तदृश्यं न जायते  ।
तस्य पश्यन्ति ये जातिं खे वै पश्यन्ति ते पदम्  ॥ ४.२८ ॥
अजातं जायते यस्मादजातिः प्रकृतिस्ततः  ।
प्रकृतेरन्यथाभावो न कथंचिद्भविष्यति  ॥ ४.२९ ॥
अनादेरन्तवत्त्वं च संसारस्य न सेत्स्यते  ।
अनन्तता चादिमतो मोक्षस्य न भविष्यति  ॥ ४.३० ॥
आदावन्ते च यन्नास्ति वर्तमानेऽपि तत्तथा  ।
वितथैः सदृशाः सन्तो अवितथा इव लक्षिताः  ॥ ४.३१ ॥
सप्रयोजनता तेषां स्वप्ने (विप्रतिपद्यते [B]अपि प्रतिपद्यते)  ।
तस्मादाद्यन्तवत्त्वेन मिथ्यैव खलु ते स्मृताः  ॥ ४.३२ ॥
सर्वे धर्मा मृषा स्वप्ने कायस्यान्तर्निदर्शनात् ।
संवृतेऽस्मिन् प्रदेशे वै भूतानां दर्शनं कुतः  ॥ ४.३३ ॥
न युक्तं दर्शनं गत्वा कालस्यानियमाद्गतौ  ।
प्रतिबुद्धश्च वै सर्वस्तस्मिन् देशे न विद्यते  ॥ ४.३४ ॥
मित्राद्यैः सह संमन्त्र्य (संबुद्धो [B]प्रबुद्धो) न प्रपद्यते  ।
गृहीतं चापि यत्किंचित्प्रतिबुद्धो न पश्यति  ॥ ४.३५ ॥
स्वप्ने चावस्तुकः कायः पृथगन्यस्य दर्शनात् ।
यथा कायस्तथा सर्वं चित्तदृश्यमवस्तुकम्  ॥ ४.३६ ॥
ग्रहणाज्जागरितवत्तद्धेतुः स्वप्ने इष्यते  ।
तद्(धेतुत्वात्तु [B]धेतुत्वाच्च) तस्यैव सज्जागरितमिष्यते  ॥ ४.३७ ॥
उत्पादस्याप्रसिद्धत्वादजं सर्वमुदाहृतम्  ।
न च भूतादभूतस्य संभवोऽस्ति कथंचन  ॥ ४.३८ । B ४.४० ॥
असज्जागरिते दृष्ट्वा स्वप्ने पश्यति तन्मयः  ।
असत्स्वप्नेऽपि दृष्ट्वा च प्रतिबुद्धो न पश्यति  ॥ ४.३९ । B ४.३८ ॥
नास्त्यसद्धेतुकमसत्सदसद्धेतुकं तथा  ।
सच्च सद्धेतुकं नास्ति सद्धेतुकमसत्कुतः  ॥ ४.४० । B ४.४१ ॥
विपर्यासाद्यथा जाग्रदचिन्त्यान् भूतवत्स्पृशेत् ।
तथा स्वप्ने विपर्यासाद्धर्मांस्तत्रैव पश्यति  ॥ ४.४१ । B ४.३९ ॥
उपलम्भात्समाचारादस्तिवस्तुत्ववादिनाम्  ।
जातिस्तु देशिता बुद्धैरजातेस्त्रसतां सदा  ॥ ४.४२ ॥
अजातेस्त्रसतां तेषामुपलंभाद्वियन्ति ये  ।
जातिदोषा न सेत्स्यन्ति दोषोऽप्यल्पो भविष्यति  ॥ ४.४३ ॥
उपलम्भात्समाचारान्मायाहस्ती यथोच्यते  ।
उपलम्भात्समाचारादस्ति वस्तु तथोच्यते  ॥ ४.४४ ॥
जात्याभासं चलाभासं वस्त्वाभासं तथैव च  ।
अजाचलमवस्तुत्वं विज्ञानं शान्तमद्वयम्  ॥ ४.४५ ॥
एवं न जायते चित्तमेवं धर्मा अजाः स्मृताः  ।
एवमेव विजानन्तो न पतन्ति विपर्यये  ॥ ४.४६ ॥
ऋजुवक्रादिकाभासम् (अलातस्पन्दितं [B]अलातं स्पन्दितं) यथा  ।
ग्रहणग्राहकाभासं (विज्ञानस्पन्दितं [B]विज्ञानं स्पन्दितं) तथा  ॥ ४.४७ ॥
अस्पन्दमानम् (अलातम् [B]आलातम्)  अनाभासमजं यथा  ।
अस्पन्दमानं विज्ञानमनाभासमजं तथा  ॥ ४.४८ ॥
अलाते स्पन्दमाने वै नाभासा अन्यतोभुवः  ।
न ततोऽन्यत्र निस्पन्दान्नालातं प्रविशन्ति ते  ॥ ४.४९ ॥
न निर्गता अलातात्ते द्रव्यत्वाभावयोगतः  ।
विज्ञानेऽपि तथैव स्युराभासस्याविशेषतः  ॥ ४.५० ॥
विज्ञाने स्पन्दमाने वै नाभासा अन्यतोभुवः  ।
न ततोऽन्यत्र निस्पन्दान्न विज्ञानं विशन्ति ते  ॥ ४.५१ ॥
न निर्गतास्ते विज्ञानाद्द्रव्यत्वाभावयोगतः  ।
कार्यकारणताभावाद्यतोऽचिन्त्याः सदैव ते  ॥ ४.५२ ॥
द्रव्यं द्रव्यस्य हेतुः स्यादन्यदन्यस्य चैव हि  ।
द्रव्यत्वमन्यभावो वा धर्माणां नोपपद्यते  ॥ ४.५३ ॥
एवं न चित्तजा धर्माश्चित्तं वापि न धर्मजम्  ।
एवं हेतुफलाजातिं प्रविशन्ति मनीषिणः  ॥ ४.५४ ॥
यावद्धेतुफलावेशस्तावद्धेतुफलोद्भवः  ।
क्षीणे हेतुफलावेशे नास्ति हेतुफलोद्भवः  ॥ ४.५५ ॥
यावद्धेतुफलावेशः संसारस्तावदायतः  ।
क्षीणे हेतुफलावेशे (संसारं न प्रपद्यते [B]संसारो नोपपद्यते)  ॥ ४.५६ ॥
संवृत्या जायते सर्वं शाश्वतं (नास्ति तेन [B]तेन नास्ति) वै  ।
(सद्[B]स्व)भावेन ह्यजं सर्वमुच्छेदस्तेन नास्ति वै  ॥ ४.५७ ॥
धर्मा ये इति जायन्ते (जायन्ते [B]संवृत्या) ते न तत्त्वतः  ।
जन्म मायोपमं तेषां सा च माया न विद्यते  ॥ ४.५८ ॥
यथा मायामयाद्बीजाज्जायते तन्मयोऽङ्कुरः  ।
नासौ नित्यो न चोच्छेदी तद्वद्धर्मेषु योजना  ॥ ४.५९ ॥
नाजेषु सर्वधर्मेषु शाश्वताशाश्वताभिधा  ।
यत्र वर्णा न वर्तन्ते विवेकस्तत्र नोच्यते  ॥ ४.६० ॥
यथा स्वप्ने द्वयाभासं चित्तं चलति मायया  ।
तथा जाग्रद्द्वयाभासं चित्तं चलति मायया  ॥ ४.६१ ॥
अद्वयं च द्वयाभासं चित्तं स्वप्ने न संशयः  ।
अद्वयं च द्वयाभासं (तथा [B]चित्तं) जाग्रन्न संशयः  ॥ ४.६२ ॥
स्वप्नदृक्प्रचरन् स्वप्ने दिक्षु वै दशसु स्थितान्  ।
अण्डजान् स्वेदजान् वापि जीवान् पश्यति यान् सदा  ॥ ४.६३ ॥
स्वप्नदृक्चित्तदृश्यास्ते न विद्यन्ते ततः पृथक् ।
तथा तद्दृश्यमेवेदं स्वप्नदृक्चित्तमिष्यते  ॥ ४.६४ ॥
चरञ्जागरिते जाग्रद्दिक्षु वै दशसु स्थितान्  ।
अण्डजान् स्वेदजान् वापि जीवान् पश्यति यान् सदा  ॥ ४.६५ ॥
जाग्रच्चित्तेक्षणीयास्ते न विद्यन्ते ततः पृथक् ।
तथा तद्दृश्यमेवेदं जाग्रतश्चित्तमिष्यते  ॥ ४.६६ ॥
उभे ह्यन्योअन्यदृश्ये ते किं तदस्तीति चोच्यते  ।
लक्षणाशून्यमुभयं तन्मतेनैव गृह्यते  ॥ ४.६७ ॥
यथा स्वप्नमयो जीवो जायते म्रियतेऽपि च  ।
तथा जीवा अमी सर्वे भवन्ति न भवन्ति च  ॥ ४.६८ ॥
यथा मायामयो जीवो जायते म्रियतेऽपि च  ।
तथा जीवा अमी सर्वे भवन्ति न भवन्ति च  ॥ ४.६९ ॥
यथा निर्मितको जीवो जायते म्रियतेऽपि च  ।
तथा जीवा अमी सर्वे भवन्ति न भवन्ति च  ॥ ४.७० ॥
न कश्चिज्जायते जीवः संभवोऽस्य न विद्यते  ।
एतत्तदुत्तमं सत्यं यत्र किंचिन्न जायते  ॥ ४.७१ ॥
चित्तस्पन्दितमेवेदं ग्राह्यग्राहकवद्द्वयम्  ।
चित्तं निर्विषयं नित्यमसङ्गं तेन कीर्तितम्  ॥ ४.७२ ॥
योऽस्ति कल्पितसंवृत्या परमार्थेन नास्त्यसौ  ।
(परतन्त्राभिसंवृत्या [B]परतन्त्रोऽभिसंवृत्या)  स्यान्नास्ति परमार्थतः  ॥ ४.७३ ॥
अजः कल्पितसंवृत्या परमार्थेन नाप्यजः  ।
(परतन्त्राभिनिष्पत्त्या [B]परतन्त्रोऽभिनिष्पत्त्या)  संवृत्या जायते तु सः  ॥ ४.७४ ॥
अभूताभिनिवेशोऽस्ति द्वयं तत्र न विद्यते  ।
द्वयाभावं स बुद्ध्वैव निर्निमित्तो न जायते  ॥ ४.७५ ॥
यदा न लभते हेतूनुत्तमाधममध्यमान्  ।
तदा न जायते चित्तं हेत्वभावे फलं कुतः  ॥ ४.७६ ॥
अनिमित्तस्य चित्तस्य यानुत्पत्तिः समाद्वया  ।
अजातस्यैव सर्वस्य चित्तदृश्यं हि तद्यतः  ॥ ४.७७ ॥
बुद्ध्वानिमित्ततां सत्यां हेतुं पृथगन्(आप्नुवन् [B]आप्नुवत्)  ।
वीतशोकं (तथा[B]तदा)काममभयं पदमश्नुते  ॥ ४.७८ ॥
अभूताभिनिवेशाद्धि सदृशे तत्प्रवर्तते  ।
वस्त्वभावं स बुद्ध्वैव निःसङ्गं विनिवर्तते  ॥ ४.७९ ॥
निवृत्तस्याप्रवृत्तस्य निश्चला हि तदा स्थितिः  ।
विषयः स हि बुद्धानां तत्साम्यमजमद्वयम्  ॥ ४.८० ॥
अजमनिद्रमस्वप्नं प्रभातं भवति स्वयम्  ।
सकृद्विभातो ह्येवैष धर्मो (धातुस्वभावतः [B]धातुः स्वभावतः)  ॥ ४.८१ ॥
सुखमाव्रियते नित्यं दुःखं विव्रियते सदा  ।
यस्य कस्य च धर्मस्य ग्रहेण भगवानसौ  ॥ ४.८२ ॥
अस्ति नास्त्यस्ति नास्तीति नास्ति नास्तीति वा पुनः  ।
चलस्थिरोभयाभावैरावृणोत्येव बालिशः  ॥ ४.८३ ॥
कोट्यश्चतस्र एतास्तु ग्रहैर्यासां (सदावृतः [K]सहावृतः)  ।
भगवानाभिरस्पृष्टो येन दृष्टः स सर्वदृक् ॥ ४.८४ ॥
प्राप्य सर्वज्ञतां कृत्स्नां ब्राह्मण्यं पदमद्वयम्  ।
अनापन्नादिमध्यान्तं किमतः परमीहते  ॥ ४.८५ ॥
विप्राणां विनयो ह्येष शमः प्राकृत उच्यते  ।
दमः प्रकृतिदान्तत्वादेवं विद्वाञ्शमं व्रजेत् ॥ ४.८६ ॥
सवस्तु सोपलम्भं च द्वयं लौकिकमिष्यते  ।
अवस्तु सोपलम्भं च शुद्धं लौकिकमिष्यते  ॥ ४.८७ ॥
अवस्त्वनुपलम्भं च लोकोत्तरमिति स्मृतम्  ।
ज्ञानं ज्ञेयं च विज्ञेयं सदा बुद्धैः प्रकीर्तितम्  ॥ ४.८८ ॥
ज्ञाने च त्रिविधे ज्ञेये क्रमेण विदिते स्वयम्  ।
सर्वज्ञता हि सर्वत्र भवतीह महाधियः  ॥ ४.८९ ॥
हेयज्ञेयाप्यपाक्यानि विज्ञेयान्यग्र(याणतः [B]यानतः)  ।
तेषामन्यत्र विज्ञेयादुपलम्भस्त्रिषु स्मृतः  ॥ ४.९० ॥
प्रकृत्याकाशवज्ज्ञेयाः सर्वे धर्मा अनादयः  ।
विद्यते न हि नानात्वं तेषां क्वचन किंचन  ॥ ४.९१ ॥
आदिबुद्धाः प्रकृत्यैव सर्वे धर्माः सुनिश्चिताः  ।
यस्यैवं भवति क्षान्तिः सोऽमृतत्वाय कल्पते  ॥ ४.९२ ॥
आदिशान्ता ह्यनुत्पन्नाः प्रकृत्यैव सुनिर्वृताः  ।
सर्वे धर्माः समाभिन्ना अजं साम्यं विशारदम्  ॥ ४.९३ ॥
वैशारद्यं तु वै नास्ति भेदे विचरतां सदा  ।
भेदनिम्नाः पृथग्वादास्तस्मात्ते कृपणाः स्मृताः  ॥ ४.९४ ॥
अजे साम्ये तु ये केचिद्भविष्यन्ति सुनिश्चिताः  ।
ते हि लोके महाज्ञानास्तच्च लोको न गाहते  ॥ ४.९५ ॥
अजेष्वजमसंक्रान्तं धर्मेषु ज्ञानमिष्यते  ।
यतो न क्रमते ज्ञानमसङ्गं तेन कीर्तितम्  ॥ ४.९६ ॥
अणुमात्रेऽपि वैधर्म्ये जायमानेऽविपश्चितः  ।
असङ्गता सदा नास्ति किमुतावरणच्युतिः  ॥ ४.९७ ॥
अलब्धावरणाः सर्वे धर्माः प्रकृतिनिर्मलाः  ।
आदौ बुद्धास्तथा मुक्ता बुध्यन्ते इति नायकाः  ॥ ४.९८ ॥
क्रमते न हि बुद्धस्य ज्ञानं धर्मेषु (तापिनः ([B,K]तायिनः)  ।
(सर्वे धर्मास्[B]सर्वधर्मास्) तथा ज्ञानं नैतद्बुद्धेन भाषितम्  ॥ ४.९९ ॥
दुर्दर्शमतिगम्भीरमजं साम्यं विशारदम्  ।
बुद्ध्वा पदमनानात्वं नमस्कुर्मो यथाबलम्  ॥ ४.१०० ॥

[चोलिति (गौडपादाचार्यकृता माण्डूक्योपनिषद्कारिकाः संपूर्णाः [B]गौडपादीये आगमशास्त्रे
ऽलातशान्त्याख्यं चतुर्थं प्रकरणं समाप्तम्) चोल्]