वागर्थाविव संपृक्तौ वागर्थप्रतिपत्तये  ।
जगतः पितरौ वन्दे पार्वतीपरमेश्वरौ  ॥ १.१ ॥

क्व सूर्यप्रभवो वंशः क्व चाल्पविषया मतिः  ।
तितीर्षुर्दुस्तरं मोहादुडुपेनास्मि सागरम्  ॥ १.२ ॥

मन्दः कवियशः प्रार्थी गमिष्याम्युपहास्यताम्  ।
प्रांशुलभ्ये फले लोभादुद्बाहुरिव वामनः  ॥ १.३ ॥

अथ वा कृतवाग्द्वारे वंशेऽस्मिन् पूर्वसूरिभिः  ।
मणौ वज्रसमुत्कीर्णे सूत्रस्येवास्ति मे गतिः  ॥ १.४ ॥

सोऽहमाजनमशुद्धानामाफलोदयकर्मणाम्  ।
आसमुद्रक्षितीशानामानाकरथवर्त्मनाम्  ॥ १.५ ॥

यथाविधिहुताग्नीनां यथाकामार्चितार्थिनाम्  ।
यथापराधदण्डानां यथाकालप्रभोधिनाम्  ॥ १.६ ॥

त्यागाय संभृतार्थानां सत्याय मितभाषिणाम्  ।
यशसे विजिगीषुणां प्रजायै गृहमेन्धिनाम्  ॥ १.७ ॥

शैशवेऽभ्यस्तविद्यानां यौवने विषयैषिणाम्  ।
वार्ध्हके मुनिवृत्तीनां योगेनान्ते तनुत्यजाम्  ॥ १.८ ॥

रघूणामन्वयं वक्ष्ये तनुवाग्विभवोऽपि सन्  ।
तद्गुणैः कर्णमागत्य चापलाय प्रचोदितः  ॥ १.९ ॥

तं सन्तः श्रोतुमर्हन्ति सदसद्व्यक्तिहेतवः  ।
हेम्नः संलक्ष्यते ह्यग्नौ विशुद्धिः श्यामिकापि वा  ॥ १.१० ॥

वैवसतो मनुर्नाम माननीयो मनीषिणाम्  ।
आसीन्महीक्षितामाद्यः प्रणवश्छन्दसामिव  ॥ १.११ ॥

तदन्वये शुद्धिमति प्रसूतः शुद्धिमत्तरः  ।
दिलीप इति राजेन्दुरिन्दुः क्षीरनिधाविव  ॥ १.१२ ॥

व्यूढोरस्को वृषस्कन्धः शालप्रांशुर्महाभुजः  ।
आत्मकर्मक्षमं देहं क्षात्रो धर्म इवाश्रितः  ॥ १.१३ ॥

सर्वातिरितसारेण सर्वतेजोऽभिभाविना  ।
स्थितः सर्वोन्नतेनोर्वीं क्रान्त्वा मेरुरिवात्मना  ॥ १.१४ ॥

आकारसदृशप्रज्ञः प्रज्ञया सदृशागमः  ।
आगमैः सदृशारम्भ[ः] आरम्भसदृशोदयः  ॥ १.१५ ॥

भीमकान्तैर्नृपगुणैः स भभूवोपजीविनाम्  ।
अधृष्यश्चाभि गम्यश्च याधोरत्नैरिवार्णवः  ॥ १.१६ ॥

रेखामात्रमपि क्षुण्णादा मनोर्वर्त्मनः परम्  ।
न व्यतीयुः प्रजास्तस्य नियन्तुर्नेमिवृत्तयः  ॥ १.१७ ॥

प्रजानामेव भूत्यर्थं स ताब्य्हो बलिमग्रहीत् ।
सहस्रगुणमुत्स्रष्टुमादत्ते हि रसं रविः  ॥ १.१८ ॥

सेना परिच्छदस्तस्य द्वयमेवार्थसाधनम्  ।
शास्त्रेष्वकुण्ठिता बुद्धिर्मौर्वी धनुषि चातता  ॥ १.१९ ॥

तस्य संवृतमन्त्रस्य गूधाकारेङ्गितस्य च  ।
फलानुमेयाः प्रारम्भाः संस्काराः प्राक्तना इव  ॥ १.२० ॥

जुगोपात्मानमत्रस्तो भेजे धर्ममनातुरः  ।
अगृध्नुराददे सोऽर्थमसक्तः सुखमन्वभूत् ॥ १.२१ ॥

ज्ञाने मौनं क्षमा शक्तौ त्यागे श्लाघाविपर्ययः  ।
गुणा गुणानुबन्धित्वात्तस्य सप्रसवा इव  ॥ १.२२ ॥

अनाकृष्टस्य विषयैर्विद्यानां पारदृश्वनः  ।
तस्य धर्मरतेरासीद्वृद्धत्वं जरसा विना  ॥ १.२३ ॥

प्रजानां विनयाधानाद्रक्षणाद्भरणादपि  ।
स पिता पितरस्तासां केवलं जन्महेतवः  ॥ १.२४ ॥

स्थित्यै दण्डयतो दण्ड्यान् परिणेतुः प्रसूतये  ।
अप्यर्थकामौ तस्यास्तां धर्म एव मनीषिणः  ॥ १.२५ ॥

दुधोह गां स यज्ञाय सस्याय मघवा दिवम्  ।
संपद्विनिमयेनोभौ दधतुर्भुवनद्वयम्  ॥ १.२६ ॥

न किलानुययुस्तस्य राजानो रक्षितुर्यशः  ।
व्यावृत्त यत्परस्वेभ्यः श्रुतौ तस्करता स्थिता  ॥ १.२७ ॥

द्वेष्योऽपि संमतः शिष्टस्तस्यार्तस्य यथौषधम्  ।
त्वाज्यो दुष्टः प्रियोऽप्यासीदङ्गुलीवोरगक्षता  ॥ १.२८ ॥

तं वेधा विदधे नूनं महाभूतसमाधिना  ।
तथा हि सर्वे तस्यासन् परार्थैकफला गुणाः  ॥ १.२९ ॥

स वेलावप्रवलयां परिखीकृतसागराम्  ।
अनन्याशासनामुर्वीं शशासैकपुरीमिव  ॥ १.३० ॥

तस्य दाक्षिण्यरुढेन नाम्ना मगधवंशजा  ।
पत्नी सुदक्षिणेत्यासीदध्वरस्येव दक्षिणा  ॥ १.३१ ॥

कलत्रवन्तमात्मानमवरोधे महत्यपि  ।
तया मेने मनस्विन्या लक्ष्म्या च वसुधाधिपः  ॥ १.३२ ॥

तस्यामात्मानुरूपायामात्मजन्मसमुत्सुकः  ।
विलम्बितफलैः कालं स निनाय मनोरथैः  ॥ १.३३ ॥

संतानार्थाय विधये स्वभुजादवतारिता  ।
तेन धूर्जगतो गुर्वी सचिवेषु निचिक्षिपे  ॥ १.३४ ॥

गङ्गां भगीरथेनेव पूर्वेषां पावनक्षमाम्  ।
इच्छता संततिं न्यस्ता तेन मन्त्रिषु कोसला  ॥ १.३४* ॥

अथाभ्यर्च्य विधातारं प्रयतौ पुत्रकाम्यया  ।
तौ दंपती वसिष्ठस्य गुरोर्जग्मतुराश्रमम्  ॥ १.३५ ॥

स्निग्धगम्भीरनिर्घोषमेकं स्यन्दनमास्थितौ  ।
प्रावृषेण्यं पयोवाहं विद्युदैरावताविव  ॥ १.३६ ॥

मा भूदाश्रमपीडेति परिमेयपुरःसरौ  ।
अनुभावविशेषात्तु सेनापरिवृताविव  ॥ १.३७ ॥

सेव्यमानौ सुखस्पर्शैः शालनिर्यासगन्धिभिः  ।
पुष्परेणूत्किरैर्वातैराधूतवनराजिभिः  ॥ १.३८ ॥

मनोऽभिरामाः शृण्वन्तौ रथनेमिस्वनोन्मुखैः  ।
षड्जसंवादिनीः केका द्विधा भिन्नाः शिखण्डिभिः  ॥ १.३९ ॥

परपराक्षिसादृश्यमदूरोज्झितवर्त्मसु  ।
मृगद्वन्द्वेषु पश्यन्तौ स्यन्दनाबद्धदृष्टिषु  ॥ १.४० ॥

श्रेणीबन्धाद्वितन्वद्भिरस्तम्भां तोरणस्रजम्  ।
सारसैः कलनिर्ह्राधैः क्वचिदुन्नमिताननौ  ॥ १.४१ ॥

पवनस्यानुकूलत्वात्प्रार्थनासिद्धिशंसिनः  ।
रजोभिस्तुरगोत्कीर्णैरस्पृष्टालवेष्टनौ  ॥ १.४२ ॥

सरसीष्वरविन्दानां वीचिविक्षोभशीतलम्  ।
आमोदमुपजिघ्रन्तौ स्वनिःश्वासानुकारिणम्  ॥ १.४३ ॥

ग्रामेष्वात्मविषृटेषु यूपचिह्नेषु यज्वनाम्  ।
अमोघाः प्रतिगृह्णन्तावर्घ्यानुपदमाशिषः  ॥ १.४४ ॥

हैयंगवीनमादाय घोषवृद्धानुपस्थितान्  ।
नामधेयानि पृच्छन्तौ वन्यानां मार्गशाखिनाम्  ॥ १.४५ ॥

काप्यभिख्या तयोरासीद्व्रजतोः शुद्धवेषयोः  ।
हिमनिर्मुक्तयोर्योगे चित्राचन्द्रम्सोरिव  ॥ १.४६ ॥

तत्तद्भूमिपतिः पत्न्यै दर्शयन् प्रियदर्शनः  ।
सायं संयमिनस्तस्य महर्षेर्महिषीसखः  ॥ १.४७ ॥

स दुष्प्रापयशाः प्रापदाश्रमं श्रान्तवाहनः  ।
सायं संयमिनस्तस्य महर्षेर्महिषीसखः  ॥ १.४८ ॥

वनान्तरादुपावृत्तैः समित्कुशफलहरैः  ।
पूर्यमाणमदृश्याग्निप्रत्युद्यातैस्तपस्विभिः  ॥ १.४९ ॥

आकीर्णमृषिपत्नीनामुटजद्वाररोधिभिः  ।
अपत्यैरिव नीवारभागधेयोचितैर्मृगैः  ॥ १.५० ॥

सेकान्ते मुनिकन्याभिस्तत्क्षणोज्झितवृक्षकम्  ।
विश्वासाय विहंगानामालवालाम्बुपायिनाम्  ॥ १.५१ ॥

आतपातयसंक्शिप्तनीवारासु निषादिभिः  ।
मृगैर्वर्तितरोमन्थमुटजाङ्गनभूमिषु  ॥ १.५२ ॥

अभ्युत्थिताग्निपिशुनैरतिथीनाश्रमोन्मुखान्  ।
पुनानं पवनोद्धूतैर्धूमैराहुतिगन्धिभिः  ॥ १.५३ ॥

अथ यन्तारमादिष्य धुर्यान् विश्रमयेति सः  ।
तामवारोपयत्पत्नीं रथादवततार च  ॥ १.५४ ॥

तस्मै सभ्याः सभार्याय गोप्त्रे गुप्ततमेन्द्रियाः  ।
अर्हणामर्हते चक्रुर्मुनयो नयचक्षुषे  ॥ १.५५ ॥

विधेः सायन्तनस्यान्ते स ददर्श तपोन्धिम्  ।
अन्वासितमरुन्धत्या स्वाहयेव हविर्भुजम्  ॥ १.५६ ॥

तयोर्जगृहतुः पादान् राजा राज्ञी च मागधी  ।
तौ गुरुर्गुरुपत्नी च प्रीत्या प्रतिननन्दतुः  ॥ १.५७ ॥

तमातिथ्यक्रियाशान्तरथक्षोभपरिश्रमम्  ।
पप्रच्छ कुशलं राज्ये राज्याश्रममुनिं मुनिः  ॥ १.५८ ॥

अथ्ऽ आथर्वनिधेस्तस्य विजितारिपुरः पुरः  ।
अर्थ्यामर्थपतिर्वाचमाददे वदतां वरः  ॥ १.५९ ॥

उपपन्नं ननु शिवं सप्तस्वङ्गेषु यस्य मे  ।
दैवीनां मानुषीणां च प्रतिहर्ता त्वमापदाम्  ॥ १.६० ॥

तव मन्त्रकृतो मन्त्रैर्दूरात्प्रासमितारिभिः  ।
प्रत्यादिश्यन्त इव मे दृष्तलक्षभिदः शराः  ॥ १.६१ ॥

हविरावर्जितं होतस्त्वया विधिवदग्निषु  ।
वृष्टिर्भवति सस्यानामवग्रहविशोषिणाम्  ॥ १.६२ ॥

पुरुषायुषजीविन्यो निरातङ्का निरीतयः  ।
यन्मदीयाः प्रजास्तस्य हेतुस्त्वद्ब्रह्मवर्चसम्  ॥ १.६३ ॥

त्वयैवं चिन्त्यमानस्य गुरुणा ब्रह्मयोनिना  ।
सानुबन्धाः कथं न स्युः संपदो मे निरापदः  ॥ १.६४ ॥

किं तु वध्वां तवैतस्यामदृष्टसदृशप्रजम्  ।
न मामवति सद्वीपा रत्नसूरपि मेदिनी  ॥ १.६५ ॥

नूनं मत्तः परं वंश्याः पिण्डविच्छेददर्शिनः  ।
न प्रकामभुजः श्राद्धे स्वधासंग्रहतत्पराः  ॥ १.६६ ॥

मत्परं दुर्लभं मत्वा नूनमावर्जितं मया  ।
पयः पूर्वैः स्वनिःश्वासैः कवोष्णमुपभुज्यते  ॥ १.६७ ॥

सोऽहमिज्याविशुद्धात्मा प्रजालोपनिमीलितः  ।
प्रकाशश्चाप्रकाशस्च लोकालोक इवाचलः  ॥ १.६८ ॥

लोकान्तरसुखं पुण्यं तपोदानसमुद्भवम्  ।
संततिः शुद्धवंश्या हि परत्रेह च शर्मणे  ॥ १.६९ ॥

तया हीनं विधातर्मां कथं पश्यन्न दूयसे  ।
सिक्तं स्वयमिव स्नेहाद्वन्ध्यमाश्रमवृक्षकम्  ॥ १.७० ॥

असह्यपीडं भगवन्नृणमन्त्यमवेहि मे  ।
अरुंतुदमिवालानमनिर्वाणस्य दन्तिनः  ॥ १.७१ ॥

तस्मान्मुच्ये यथा तात संविधातुं तथार्हसि  ।
इक्ष्वाकूणां दुरापेऽर्थे त्वदधीना हि सिद्धयः  ॥ १.७२ ॥

इति विज्ञापितो राज्ञा ध्यानस्तिमितलोचनः  ।
क्षणमात्रमृषिस्तस्थौ सुप्तमीन इव ह्रदः  ॥ १.७३ ॥

सोऽपश्यत्प्रणिधानेन संततेः स्तम्भकारणम्  ।
भावितात्मा भुवो भर्तुरथैनं प्रत्यबोधयत् ॥ १.७४ ॥

पुरा शक्रमुपस्थाय तवोर्वीं प्रति यास्यतः  ।
आसीत्कल्पतरुच्छायामाश्रिता सुरभिः पथि  ॥ १.७५ ॥

धर्मलोपभयाद्राज्ञीमृतुस्नातामिमां स्मरन्  ।
प्रदक्षिणक्रियार्हायां तस्यां त्वं साधु नाचरः  ॥ १.७६ ॥

अवजानासि मां यस्मादतस्ते न भविष्यति  ।
मत्प्रसूतिमनाराध्य प्रजेति त्वां शशाप सा  ॥ १.७७ ॥

स शापो न त्वया राजन्न च सारथिना श्रुतः  ।
नदत्याकाशङ्गायाः स्रोतस्युद्दामदिग्गजे  ॥ १.७८ ॥

ईप्सितं तदवज्ञानाद्विद्धि सार्गलमात्मनः  ।
प्रतिबध्नाति हि श्रेयः पूज्यपूजाव्यतिक्रमः  ॥ १.७९ ॥

हविषे दीर्घसत्त्रस्य सा चेदानीं प्रचेतसः  ।
भुजंगपिहितद्वारं पातालमधितिष्ठति  ॥ १.८० ॥

सुतां तदीयां सुरभेः कृत्वा प्रतिनिधिं शुचिः  ।
आराधय सप्त्नीकः प्रीता कामदुघा हि सा  ॥ १.८१ ॥

इति वादिन एवास्य होतुराहुतिसाधनम्  ।
अनिन्द्या नन्दिनी नाम धेनुराववृते वनात् ॥ १.८२ ॥

ललाटोदयमाभुग्नं पल्लवस्निग्धपाटला  ।
बिभ्रती श्वेतरोमाङ्कं संध्येव शशिनं नवम्  ॥ १.८३ ॥

भुवं कोष्णेन कुण्शोध्नी मेध्येनावभृथादपि  ।
पस्रवेणाभिवर्षन्ती वत्सालोकप्रवर्तिना  ॥ १.८४ ॥

रजःकणैः खुरोद्धूतैः स्पृशद्भिर्गात्रमन्तिकात् ।
तीर्थाभिषेकजां शुद्धिमादधाना महीक्षितः  ॥ १.८५ ॥

तां पुण्यदर्शनां दृष्त्वा निमित्तज्ञस्तपोनिधिः  ।
याज्यमाशंसितावन्ध्य प्रार्थनं पुनरब्रवीत् ॥ १.८६ ॥

अदूरवर्तिनीं सिद्धिं राजन् विगणयात्मनः  ।
उपस्थितेयं कल्याणी नाम्नि कीर्तित एव यत् ॥ १.८७ ॥

वन्यवृत्तिरिमां शश्वद्(?) आत्मानुगमनेन गाम्  ।
विद्यामभ्यसनेनेव प्रसादयितुमर्हसि  ॥ १.८८ ॥

प्रस्थितायां प्रतिष्ठेथाः स्थितायां स्थितिमाचरेः  ।
निषण्णायां निषीदास्यां पीताम्भसि पिबेरपः  ॥ १.८९ ॥

वधूर्भक्तिमती चैनामर्चितामा तपोवनात् ।
प्रयता प्रातरन्वेतु पितेव धुरि पुत्रिणाम्  ॥ १.९१ ॥

इत्या प्रसादादस्यास्त्वं परिचर्यापरो भव  ।
अविघ्नमस्तु ते स्थेयाः सायं प्रतुद्व्रजेदपि  ॥ १.९० ॥

तथेति प्रतिजग्राह प्रीतिमान् सपरिग्रहः  ।
आदेशं देशकालज्ञः शिष्यः शासितुरानतः  ॥ १.९२ ॥

अथ प्रदोषे दोषज्ञः संवेशाय विशंपतिम्  ।
सूनुः सूनृतवाक्स्रष्टुर्विससर्जोदित स्रियम्  ॥ १.९३ ॥

सत्यामपि तपःसिद्धौ नियमापेक्षया मुनिः  ।
कल्पवित्कल्पयामास वन्यामेवास्य संविधाम्  ॥ १.९४ ॥

निर्दिष्टां कुलपतिना स पर्णशालामध्यास्य प्रयतपरिग्रहद्वितीयः  ।
तच्छिष्याध्ययननिवेदितावसानां संविष्टः कुशशयने निशां निनाय  ॥ १.९५ ॥



_______________________________________________________________________________



अथ प्रजान्मामधिपः प्रभाते जायाप्रतिग्राहितगन्धमाल्याम्  ।
वनाय पीतप्रतिबद्धवत्सां यशोधनो धेनुमृषेर्मुमोच  ॥ २.१ ॥

तस्याः खुरन्यासपवित्रपांसुमपांसुलानां धुरि कीर्तनीया  ।
मार्गं मनुष्येश्वरधर्मपत्नी श्रुतेरिवार्थं स्मृतिरन्वगच्छत् ॥ २.२ ॥

निवर्त्य राजा दयितां दयालुस्तां सौरभेयीं सुरभिर्यशोभिः  ।
पयोधरीभूतचतुःसमुद्रां जुगोप गोरूपधरामिवोर्वीम्  ॥ २.३ ॥

व्रताय तेनानुचरेण धेनोर्न्यषेधि शेषोऽप्यनुयायिवर्गः  ।
न चान्यतस्तस्य शरीररक्षा स्ववीर्यगुप्ता हि मनोः प्रसूतिः  ॥ २.४ ॥


आस्वादवद्भिः कवलैस्तृणानं कण्डूयनैर्दंशनिवार्णैश्च  ।
अव्याहतैः स्वैरगतैः स तस्याः सम्राट्समाराधन्तत्परोऽभूत् ॥ २.५ ॥

स्थितः स्थितामुच्चलितः प्रयातां निषेदुषीमासनबन्ध धीरः  ।
जलाभिलाषी जलमादधानां छावेय तां भूपति अन्वगच्छत् ॥ २.६ ॥

स न्यस्तचिह्नामपि राजलक्ष्मीं तेजोविशेषानुमितां दधानः  ।
आसीदनाविष्कृतदानराजिरन्तर्मदावस्थ इव द्विपेन्द्रः  ॥ २.७ ॥

लताप्रतानोद्ग्रथितैः स किशैरधिजय्धन्वा विचचार दावम्  ।
रक्षापदेशान्मुनिहोमधेनोर्वन्यान् विनेष्यन्निव दुष्टसत्त्वान्  ॥ २.८ ॥

च्(द्गुरु च्)

विषृष्टपार्श्वानुचरस्य तस्य पार्श्वद्रुमाः पाशभृता समस्य  ।
उदीरयामासुरिवोन्मदानामालोकशब्दं वयसां विरावैः  ॥ २.९ ॥

मरुत्प्रयुक्ताश्च मरुत्सखाभं तमर्च्यमारादभिवर्तमानम्  ।
अवाकिरन् बाललताः प्रसूनैरालोकशब्दं वयसां विरावैः  ॥ २.१० ॥

धनुर्भृतोऽप्यस्य दयार्द्रभावमाख्यातमन्तःकरणैर्विशङ्कैः  ।
विलोकयन्त्यो वपुरापुरक्ष्णां प्रकामविस्तारफलं हरिण्यः  ॥ २.११ ॥

स कीचकैर्मारुतपूर्णरन्ध्रैः कूजद्भिरापादितवंश्कृत्यम्  ।
शुश्राव कुञ्जेषु यशः स्वमुच्चैरुद्गीयमानं वनदेवताभिः  ॥ २.१२ ॥

ऋक्तस्तुशारैर्गिरिनिर्झराणामनोकहाकम्प्तपुष्पगन्धी  ।
तमातपक्लान्तमनातपत्रमाचारपूतं पवनः सिषेवे  ॥ २.१३ ॥

शशाम वृष्ट्यापि विना दवाग्निरासीद्विशेषा फलपुष्पवृद्धिः  ।
ऊनं न सत्त्वेष्वधिको बबाधे तस्मिन् वनं गोपत्रि गाहमाने  ॥ २.१४ ॥

संचारपूतानि दिगन्तराणि कृत्वा दिनान्ते निलयाय गन्तुम्  ।
प्रचक्रमे पल्लवरागताम्रा तस्मिन् वनं गोपत्रि गाहमाने  ॥ २.१५ ॥

तां देवतापित्रतिथिक्रियार्थामन्वग्ययौ मध्यमलोकपालः  ।
बभौ च सा तेन सतां मतेन श्रद्धेव साक्षाद्विधिनोपपन्ना  ॥ २.१६ ॥

स पल्वलोत्तीर्णवराहयूथान्यावासवृक्षोन्मुखबर्हिणानि  ।
ययौ मृगाध्यासितशाद्वलानि श्यामायमानानि वनानि पश्यन्  ॥ २.१७ ॥

आपीनभारोद्वहनप्रयत्नाद्गृष्टिर्गुरुत्वाद्वपुषो नरेन्द्रः  ।
उभावलंचक्रतुरञ्चिताभ्यां तपोवनावृत्तिपथं गताभ्याम्  ॥ २.१८ ॥

वसिष्ठधेनोरनुयानिनं तमावर्तमानं वनिता वनान्तात् ।
पपौ निमेषालसपक्ष्मपङ्क्तिरुपोषिताभ्यामिव लोचनाभ्याम्  ॥ २.१९ ॥

पुरस्कृता वर्त्मनि पार्थिवेन प्रत्युद्गता पार्थिवधर्म्पत्न्या  ।
तदन्तरे सा विरराज धेनुर्दिनक्षपामध्यगतेव संध्या  ॥ २.२० ॥

प्रदक्षिणीकृत्य पयस्विनीं तां सुदक्षिणा साक्षतपात्रहस्ता  ।
प्रणम्य चानर्च विशालमस्याः शृङ्गान्तरं द्वारमिवार्थसिद्धेः  ॥ २.२१ ॥

वत्सोत्सुकापि स्तिमिता सपर्यां प्रत्यग्रहीत्सेति ननन्दतुस्तौ  ।
भक्त्योपपन्नेषु हि तविधानां प्रसादचिह्नानि पुरःफलानि  ॥ २.२२ ॥

गुरोः सदारस्य निपीड्य पादौ समाप्य सांध्यं च विधिं दिलीपः  ।
दोहावसाने पुनरेव दोग्ध्रीं भेजे भुजोच्छिन्नरिपुर्निषण्णाम्  ॥ २.२३ ॥
तामन्तिकन्यस्तबलिप्रदीपामन्वास्य गोप्ता गृहिणीसहायः  ।
क्रमेण सुप्तामनु संविवेश सुप्तोत्थितां प्रातरन्ऽ(?)ऊदतिष्ठत् ॥ २.२४ ॥

इत्थं व्रतं धारयतः प्रजार्थं समं महिष्या महनीयकीर्तेः  ।
सप्त व्यतीयुस्त्रिगुणानि तस्य दिनानि दीनोद्धरणोचितस्य  ॥ २.२५ ॥

अन्येद्युरात्मानुचरस्य भावं जिज्ञासमाना मुनिहोमधेनुः  ।
गङ्गाप्रपातान्तविरूढशष्पं गौरीगुरोर्गह्वरमाविवेष  ॥ २.२६ ॥

इत्यद्रिषोभाप्रहितेक्षणेन इत्यद्रिषोभाप्रहितेक्षणेन  ।
अलक्षिताभ्युत्पतनो नृपेण प्रसह्य सिंहः किल तां चकर्ष  ॥ २.२७ ॥

तदीयमाक्रन्दितमार्तसाधोर्गुहानिबद्धप्रतिशब्ददीर्घम्  ।
रश्मिष्विवादाय नगेन्द्रसक्तां निवर्तयामास नृपस्य दृष्टिम्  ॥ २.२८ ॥

स पाटलायां गवि तस्थिवांसं धनुर्धरः केसरिणं ददर्श  ।
अधित्यकायामिव धातुमय्यां लोध्रद्रुमं सानुमतः प्रफुल्लम्  ॥ २.२९ ॥

ततो मृगेन्द्रस्य मृगेन्द्रगामी वधाय वध्यस्य शरं शरण्यः  ।
जाताभिषङ्गो नृपतिर्निषङ्गादुद्धर्तुमैच्छत्प्रसभोद्धृतारिः  ॥ २.३० ॥

वामेतरस्तस्य करः प्रहर्तुर्नखप्रभाभूषितकङ्कपत्त्रे  ।
सक्ताङ्गुलिः सायकपुङ्ख एव चित्रार्पितारम्भ इन्वावतस्थे  ॥ २.३१ ॥

बाहुप्रतिष्टम्भविवृद्धमन्युरभ्यर्णमागस्कृतमस्पृशद्भिः  ।
राजा स्वतेजोभिरदह्यतान्तर्भोगीव मन्त्रौषधिरुद्धवीर्यः  ॥ २.३२ ॥

तमार्यगृह्यं निगृहीतधेनुर्मनुष्यवाचा मनुवंशकेतुम्  ।
विस्माययन् विस्मितमात्मवृत्तौ सिंहोरुसत्त्वं निजगाद सिंहः  ॥ २.३३ ॥

अलं महीपाल तव श्रमेण प्रयुक्तमप्यस्त्रमितो वृथा स्यात् ।
न पादपोन्मूलनशक्ति रंहः शिलोच्चये मूर्छति मारुतस्य  ॥ २.३४ ॥

कैलासगौरं वृअमारुरुक्षोः पादार्पणानुग्रहपूतपृष्टम्  ।
अवेहि मां किंकरमष्टमूर्तेः कुम्भोदरं नाम निकुम्भमित्रम्  ॥ २.३५ ॥

अमुं पुरः पश्यसि देवदारुं पुत्रीकृतोऽसौ वृषभध्वजेन  ।
यो हेमकुम्भस्तननिःसृतानां स्कन्दस्य मातुः पयसां रसज्ञः  ॥ २.३६ ॥

कण्डूयमानेन कटं कदाचिद्वन्यद्विपेनोन्मथिता त्वगस्य  ।
अथैनमद्रेस्तनया शुशोच सेनान्यमालीढमिवासुरास्त्रैः  ॥ २.३७ ॥

तदा प्रभृत्येव वनद्विपानां त्रासार्थमस्मिन्नहमदिकुक्षौ  ।
व्यापारितः शूलभृता विधाय सिंहत्वमङ्कागतसत्त्ववृत्ति  ॥ २.३८ ॥

तस्यालमेषा क्षुधितस्य तृप्त्यै प्रदिष्टकाला परमेश्वरेण  ।
उपस्थिता शोणितपारणा मे सुरद्विषश्चान्द्रमसी सुधेव  ॥ २.३९ ॥

स त्वं निवर्तस्व विहाय लज्जां गुरोर्भवान् दर्शितशिष्यभक्तिः  ।
शस्त्रेण रक्ष्यं यदशक्यरक्षं न तद्यशः शस्त्रभृतां क्षिणोति  ॥ २.४० ॥

इति प्रगल्भं पुरुसाधिराजो मृगाधिराजस्य वचो निशम्य  ।
प्रत्याहतास्त्रो गिरिशप्रभावादात्मन्यवज्ञां शिथिलीचकार  ॥ २.४१ ॥

प्रत्यब्रवीच्चैनमिषुप्रयोगे तत्पूर्वसङ्गे वितथप्रयत्नः  ।
जडीकृतस्त्र्यम्बकविक्षणेन वज्रं मुमुक्षन्निव वज्रपाणिः  ॥ २.४२ ॥

प्रत्याह वैनं शरमोक्षवन्ध्यो मा पत्त्रपर्वात्स्वरभेदमाप्तः  ।
प्रहीणपूर्वध्वनिनाधिरूढस्तुलामसारेन शरद्घनेन  ॥ २.४२* ॥

संरुद्धचेष्टस्य हेतुः हास्यं वचस्तद्यदहं विवक्षुः  ।
अन्तर्गतं प्राणभृतां हि वेद सर्वं भवान् भावमतोऽभिधास्ये  ॥ २.४३ ॥

मान्यः स मे स्थावरजङ्गमानां सर्गस्थितिप्रत्यवहारहेतुः  ।
गुरोरपीदं धनमाहिताग्नेर्नश्यत्पुरस्तादनुपेक्षणीयम्  ॥ २.४४ ॥

स त्वं मदीयेन शरीरवृत्तिं देहेन निर्वर्तयितुं प्रसीद  ।
दिनावसानोत्सुकबालवत्सा विसृज्यतां धेनुरियं महर्षेः  ॥ २.४५ ॥

अथान्धकारं गिरिगह्वराणां दंष्ट्रामयूखैः शकलानि कुर्वन्  ।
भूयः स भूतेश्वरपार्श्ववर्ती किंचिद्विहस्यार्थपतिं बभाषे  ॥ २.४६ ॥

एकातपत्रं जगतः प्रभुत्वं नवं ययः कान्तमिदं वपुश्च  ।
अल्पस्य हेतोर्बहु हातुमिच्छन् विचारमूधः प्रतिभासि मे त्वम्  ॥ २.४७ ॥

भूतानुकम्पा तव चेदियं गौरेका भवेत्स्वस्तिमती त्वदन्ते  ।
जीवन् पुनः शश्वदुपप्लवेभ्यः प्रजाः प्रजानाथ पितेव पासि  ॥ २.४८ ॥

अथैकधेनोरपराधचण्डाद्गुरोः कृषानुप्रतिमाद्बिभेषि  ।
शक्योऽस्य मन्युर्भवता विनेतुं गाः कोटिशः स्पर्शयता घटोध्नीः  ॥ २.४९ ॥

तद्रक्ष कल्याणपरंपराणां भोक्तारमूर्जस्वलमात्मदेहम्  ।
महीतलस्पर्शनमात्रभिन्नमृद्धं हि राज्यं पदमैन्द्रमाहुः  ॥ २.५० ॥

एतावदुक्त्वा विरते मृगेन्द्रे प्रतिस्वनेनास्य गुहागतेन  ।
शिलोच्चयोऽपि क्षितिपालमुच्चैः प्रीत्या तमेवार्थमभाषतेव  ॥ २.५१ ॥

निशम्य देवानुचरस्य वाचं मनुष्यदेवः पुनरप्युवाच  ।
धेन्वा तदध्यासितकातराक्ष्या निरीक्ष्यमाणः सुतरां दयालुः  ॥ २.५२ ॥

क्षतात्किल त्रायत इत्युदग्रः क्षत्रस्य शब्दो भुवनेषु रूढः  ।
राज्येन किं तद्विपरीतवृत्तेः प्राणैरुपक्रोशमलीमसैर्वा  ॥ २.५३ ॥

कथं नु शक्योऽनुनयो महर्षेर्विश्राणनाच्चान्यपयस्विनीनाम्  ।
इमामनूनां सुरभेरवेहि रुद्रौजसा तु पहृतं त्वयास्याम्  ॥ २.५४ ॥

सेयं स्वदेहार्पणनिष्क्रयेण न्याय्या मया मोचयितुं भवत्तः  ।
न पारणा स्याद्विहता तवैवं भवेदलुप्तश्च मुनेः क्रियार्थः  ॥ २.५५ ॥

भवानपीदं परवानवैति महान् हि यत्नस्तव देवदारौ  ।
स्थातुं नियोक्तुर्न हि शक्यमग्रे विनाश्य रक्ष्यं स्वयमक्षतेन  ॥ २.५६ ॥

किमप्यहिंस्यस्तव चेन्मतोऽहं यशःशरीरे भव मे दयालुः  ।
एकान्तविधंसिषु मद्विधानां पिण्डेष्वनास्था खलु भौतिकेषु  ॥ २.५७ ॥

संबन्धमाभाषणपूर्वमाहुर्वृत्तः स नौ संगतयोर्वनान्ते  ।
तद्भूतनाथानुग नार्हसि त्वं संबन्धिनो मे प्रणयं विहन्तुम्  ॥ २.५८ ॥

तथेति गामुक्तवते दिलीपः सद्यः प्रतिष्टम्भविमुक्तबाहुः  ।
स न्यस्त शस्त्रो हरये स्वदेहमुपानयत्पिण्डमिवामिषस्य  ॥ २.५९ ॥

तस्मिन् क्षणे पालयितुः प्रजानामुत्पश्यतः सिंहनिपातमुग्रम्  ।
अवाङ्मुखस्य्ऽओपरि पुष्पवृष्टिः पपात विद्याधरहस्तमुक्ता  ॥ २.६० ॥

उत्तिष्ठ वत्सेत्यमृतायमानं वचो निशम्योत्थितमुत्थितः सन्  ।
ददर्श राजा जननीमिव स्वां गामग्रतः प्रस्रविणीं न सिंहम्  ॥ २.६१ ॥

तं विस्मितं धेनुरुवाच साधो मायां मयोध्भाव्य परीक्षितोऽसि  ।
ऋषिप्रभावान्मयि नान्तकोऽपि प्रभुः प्रहर्तुं किमुतान्यहिंस्राः  ॥ २.६२ ॥

भक्त्या गुरौ मय्यनुकम्पाय च प्रीतास्मि ते पुत्र वरं वृणीष्व  ।
न केवलानां पयसां प्रसूतिमवेहि मां कामदुघां प्रसन्नाम्  ॥ २.६३ ॥

ततः समानीय समानितार्थी हस्तौ स्वहस्तार्जितवीरशब्दः  ।
वंशस्य कर्तारमनन्तकीर्तिं सुदक्षिणायां तनयं ययाचे  ॥ २.६४ ॥

संतानकामाय तथेति कामं राज्ञे प्रतिश्रुत्य पयस्विनी सा  ।
दुग्ध्वा पयः पत्त्रपुटे मदीयं पुत्र्ऽ ओपभुङ्क्ष्व्ऽ एति तमादिदेश  ॥ २.६५ ॥

वत्सस्य होमार्थविधेश्च शेषमृषेरनुज्ञामधिगम्य मातः  ।
ऊधस्यमिच्छामि तवोपभोक्तुम्यं षष्ठाम्शमुर्व्या इव रक्षितायाः  ॥ २.६६ ॥

इत्थं क्षितीशेन वसिष्ठधेनुर्विज्ञापिता प्रीततरा बभूव  ।
तदन्विता हैमवताच्च कुक्षेः प्रत्याययावाश्रममश्रमेण  ॥ २.६७ ॥

तस्याः प्रसन्नेन्दुमुखः प्रसादं गुरुर्नृपाणां गुरवे निवेद्य  ।
प्रहर्षचिह्नानुमितं प्रियायै शशंस वाचा पुनरुक्तयेव  ॥ २.६८ ॥

स नन्दिनीस्तन्यमनिन्दितात्मा सद्वत्सलो वत्सहुतावशेषम्  ।
पपौ वसिष्ठेन कृताभ्यनुज्ञः शुभ्रं यशो मूर्तमिवातितृष्णः  ॥ २.६९ ॥

प्रातर्यथोक्तव्रतपारणान्ते प्रास्थानिकं स्वस्त्ययनं प्रयुज  ।
तौ दंपती स्वां प्रति राजधानीं प्रस्थापयामास वशी वसिष्ठः  ॥ २.७० ॥

प्रदक्षिणीकृत्य हुतं हुताशमनन्तरं भर्तुररुन्धतीं च  ।
धेनुं सवत्सां च नृपः प्रतस्थे सन्मङ्गलोदग्रतरप्रभावः  ॥ २.७१ ॥

श्रोताभिरामध्वनिना रथेन स धर्मपत्नीसहितः सहिष्णुः  ।
ययावनुद्घातसुखेन मार्गं स्वेनेव पूर्णेन मनोरथेन  ॥ २.७२ ॥

तमाहितौत्सुक्यमदर्शनेन प्रजाः प्रजार्थव्रतकर्शिताङ्गम्  ।
नेत्रैः पपुस्तृप्तिमनाप्नुवद्भिर्नवोदयं नाथमिवौषधीनाम्  ॥ २.७३ ॥

पुरंदरश्रीः पुरमुत्पताकं प्रविश्य पौरैरभिनन्द्यमानः  ।
भुजे भुअंगेन्द्रसमानसारे भूयः स भूमेर्धुरमाससञ्ज  ॥ २.७४ ॥

अथ नयनसमुत्थं ज्योतिरत्रेरिव द्यौः सुरसरिदिव तेजो वह्निनिष्ठ्यूतमैशम्  ।
नरपतिकुलभूत्यै गर्भमाधत्त राज्ञी गुरुभिरभिनिविष्टं लोकपालानुभावैः  ॥ २.७५ ॥



_______________________________________________________________________________



अथेप्सितं भर्तुरुपस्थितोदयं सखीजनोद्वीक्षणकौमुदीमुखम्  ।
निदानमिक्ष्वाकुकुलस्य संततेः सुदक्षिणा दौर्हृदलक्षणं दधौ  ॥ ३.१ ॥

शरीरसादादसमग्रभूषणा मुखेन सालक्ष्यत लोध्रपाण्डुना  ।
तनुप्रकाशेन विचेयतारका प्रभातकल्पा शशिनेव शर्वरी  ॥ ३.२ ॥

ततो विशांपत्युरनन्यसंततेर्मनोरथं किंचिदिवोदयोन्मुखम्  ।
अनन्यसौहार्दरसस्य दोहदं प्रिया प्रपेदे प्रकृतिप्रियंवदा  ॥ ३.२  ॥

मुखेन सा केतकपत्त्रपाण्डुना कृशाङ्गयष्टिः परिमेयभूषणा  ।
स्थिताल्पतारां करुणेन्दुमण्डलां विभातकल्पां रजनीं व्यडम्बयत् ॥ ३.२  ॥

तदाननं मृत्सुरभि क्षितीश्वरो रहस्युपाघ्राय न तृप्तिमाययौ  ।
करीव सिक्तं पृषतैः पयोमुचां शुचिव्यपाये वनराजिपल्वलम्  ॥ ३.३ ॥

दिवं मरुत्वानिव भोक्ष्यते भुवं दिगन्तविश्रान्तरथो हि तत्सुतः  ।
अतोऽभिलाषे प्रथमं तथाविधे मनो बबन्धान्यरसान् विलङ्घ्य सा  ॥ ३.४ ॥

न मे ह्रिया शंसति किंचिदीप्सितं स्पृहावती वस्तुषु केषु मागधी  ।
न हीष्टमस्य त्रिदिवेऽपि भूपतेर्प्रियासखीरुत्तरकोसलेश्वरः  ॥ ३.५ ॥

उपेत्य सा दोहददुःखशीलतां यदेव वव्रे तदपश्यदाहृतम्  ।
न हीष्टमस्य त्रिदिवेऽपि भूपतेरभूदनासाद्यमधिज्यधन्वनः  ॥ ३.६ ॥

क्रमेण निस्तीर्य च दोहदव्यथां प्रचीयमानावयवा रराज सा  ।
पुराणपत्त्रापगमादनन्तरं लतेव संनद्धमनोज्ञपल्लवा  ॥ ३.७ ॥

दिनेषु गच्छत्सु नितान्तपीवरं तदीयमानीलमुखं स्तनद्वयम्  ।
तिरश्चकार भ्रमराभिलीनयोः सुजातयोः पङ्कजकोशयोः श्रियम्)  ॥ ३.८ ॥

निधानगर्भामिव सागराम्बरां शमीमिवाभ्यन्तरलीनपावकाम्  ।
नदीमिवान्तःसलिलां सरस्वतीं नृपः ससत्त्वां महिषीममन्यत  ॥ ३.९ ॥

प्रियानुरागस्य मनःसमुन्नतेर्भुजार्जितानां च दिगन्तसंपदाम्  ।
यथाक्रमं पुंसवनादिकाः क्रिया धृतेश्च धीरः सदृशीर्व्यधत्त सः  ॥ ३.१० ॥

सुरेन्द्रमात्राश्रितगर्भगौरवात्प्रयत्नमुक्तासनया गृहागतः  ।
तयोपचाराञ्जलिखिन्नहस्तया ननन्द पारिप्लवनेत्रया नृपः  ॥ ३.११ ॥

कुमारभृत्याकुशलैरनुष्ठिते भिषग्भिराप्तैरथ गर्भभर्मणि  ।
पतिः प्रतीतः प्रसवोन्मुखीं प्रियां ददर्श काले दिवमभ्रीतमिव  ॥ ३.१२ ॥

ग्रहैस्ततः पञ्चभिरुच्चसंश्रयैरसूर्यगैः सूचितभाग्यसंपदम्  ।
असूत पुत्रं समये शचीसमा त्रिसाधना शक्तिरिवार्थमक्षयम्  ॥ ३.१३ ॥

दिशः प्रसेदुर्मरुतो ववुः सुखाः प्रदक्षिणार्चिर्हविरग्निराददे  ।
बभूव सर्वं शुभशंसि तत्क्षणं भवो हि लोकाभ्युदयाय तादृशाम्  ॥ ३.१४ ॥

अरिष्टशय्यां परितो विसारिणा सुजन्मनस्तस्य निजेन तेजसा  ।
निशीथदीपाः सहसा हतत्विषो बभूवुरालेख्यसमर्पिता इव  ॥ ३.१५ ॥

जनाय शुद्धान्तचराय शंसते कुमारजन्मामृतसंमिताक्षरम्  ।
अदेयमासीत्त्रयमेव भूपतेः शशिप्रभं छत्त्रमुभे च चामरे  ॥ ३.१६ ॥

समीक्ष्य पुत्रस्य चिरान्मुखं पिता निधानकुम्भस्य युवेव दुर्गतः  ।
मुदा शरीरे प्रबभूव नात्मनः पयोधिरिन्दूदयमूर्छितो यथा  ॥ ३.१६* ॥

निवातपद्मस्तिमितेन चक्षुषा नृपस्य कान्तं पिबतः सुताननम्  ।
महोदधेः पूर इवेन्दुदर्शनाद्गुरुः प्रहर्षः प्रबभूव नात्मनि  ॥ ३.१७ ॥

स जातकर्मण्यखिले तपस्विना तपोवनादेत्य पुरोधसा कृते  ।
दिलीपसूनुर्मणिराकरोद्भवः प्रयुक्तसंस्कार इवाधिकं बभौ  ॥ ३.१८ ॥

सुखश्रवा मङ्गलतूर्यनिस्वनाः प्रमोदनृत्यैः सह वारयोषिताम्  ।
न केवलं सद्मनि मागधीपतेः पथि व्यजृम्भन्त दिवौकसामपि  ॥ ३.१९ ॥

न संयतस्तस्य बभूव रक्षितुर्विसर्जयेद्यं सुतजन्महर्षितः  ।
ऋणाभिधानात्स्वयमेव केवलं तदा पित्ःणां मुमुचे स बन्धनात् ॥ ३.२० ॥

शुतस्य यायादयमन्तमर्भकस्तथा परेषां युधि चेति पार्थिवः  ।
अवेक्ष्य धातोर्गमनार्थमर्थविच्चकार नाम्ना रघुमात्मसंभवम्  ॥ ३.२१ ॥

पितुः प्रयत्नात्स समग्रसंपदः शुभैः शरीरावयवैर्दिने दिने  ।
पुपोष वृद्धिं हरिदश्वदीधितेरनुप्रवेशादिव बालचन्द्रमाः  ॥ ३.२२ ॥

उमावृषाङ्कौ शरजन्मना यथा यथा जयन्तेन शचीपुरंदरौ  ।
तथा नृपः सा चु सुतेन मागधी ननन्दतुस्तत्सदृशेन तत्समौ  ॥ ३.२३ ॥

रथाङ्गनाम्नोरिव भावबन्धनं बभूव यत्प्रेम परस्पराश्रयम्  ।
विभक्तमप्येकसुतेन तत्तयोः परस्परस्योपरि पर्यचीयत  ॥ ३.२४ ॥

उवाच धात्र्या प्रथमोदितं वचो ययौ तदीयामवलम्ब्य चाङ्गुलिम्  ।
अभूच्च नम्रः प्रणिपातशिक्षया पितुर्मुदं तेन ततान सोऽर्भकः  ॥ ३.२५ ॥

तमङ्कमारोप्य शरीरयोगजैः सुखैर्निषिञ्चन्तमिवामृतं त्वचि  ।
उपान्तसंमीलितलोचनो नृपश्चिरात्सुतस्पर्शरस्ज्ञतां ययौ  ॥ ३.२६ ॥

तमङ्कमारोप्य शरीरयोगजैः स्थितेरभेत्ता स्थितिमन्तमन्वयम्  ।
स्वमूर्तिभेदेन गुणाग्र्यवर्तिना पतिः प्रजानामिव सर्गमात्मनः  ॥ ३.२७ ॥

स वृत्तचौलश्चलकाकपक्षकैरमात्यपुत्रैः सवयोभिरन्वितः  ।
लिपेर्यथावद्ग्रहणेन वाङ्मयं नदीमुखेनेव समुद्रमाविशत् ॥ ३.२८ ॥

अथोपनीतं विधिवद्विपश्चितो विनिन्युरेनं गुरवो गुरुप्रियम्  ।
अवन्ध्ययत्नाश्च बभूवुरर्भके ततार विद्याः पवनातिपातिभिर् ॥ ३.२९ ॥

धियः समग्रैः स गुणैरुदारधीः क्रमाच्चतस्रश्चतुरर्णवोपमाः  ।
ततार विद्याः पवनातिपातिभिर्दिशो हरिद्भिर्हरितामिवेश्वरः  ॥ ३.३० ॥

त्वचं स मेध्यां परिधाय रौरवीमशिक्षतास्त्रं पितुरेव मन्त्रवत् ।
न केवलं तद्गुरुरेकपार्थिवः क्षितावभूदेकधनुर्धरोऽपि सः  ॥ ३.३१ ॥

महोक्षतां वत्सतरः स्पृशन्निव द्विपेन्द्रभावं कलभः श्रयन्निव  ।
रघुः क्रमाद्यौवनभिन्नशैशवः पुपोष गाम्भीर्यमनोहरं वपुः  ॥ ३.३२ ॥

अथास्य गोदानविधेरनन्तरं विवाहदीक्षां निरवर्तयद्गुरुः  ।
नरेन्द्रकन्यास्तमवाप्य सत्पतिं तमोनुदं दक्षसुता इवाबभुः  ॥ ३.३३ ॥

युवा युगव्यायतबाहुरंसलः कपाटवक्षाः परिणद्धकंधरः  ।
वपुःप्रकर्षादजयद्गुरुं रघुस्तथापि नीचैर्विनयाददृश्यत  ॥ ३.३४ ॥

ततः प्रजानां चिरमात्मना धृतां नितान्तगुर्वीं लघयिष्यता धुरम्  ।
निसर्गसंस्कारविनीत इत्यसौ नृपेण चक्रे युवराजशब्दभाक् ॥ ३.३५ ॥

नरेन्द्रमूलायतनादनन्तरं घनव्यपायेन गभस्तिमानिव  ।
अगच्छदंशेन गुणाभिलाषिणी नवावतारं कमलादिवोत्पलम्  ॥ ३.३६ ॥

विभावसुः सारथिनेव वायुना घनव्यपायेन गभस्तिमानिव  ।
बभूव तेनातितरां सुदुःसहः कटप्रभेदेन करीव पार्थिवः  ॥ ३.३७ ॥

नियुज्य तं होमतुरंगरक्षणे धनुर्धरं राजसुतैरनुद्रुतम्  ।
अपूर्णमेकेन शतक्रतूपमः शतं क्रतूना अपविघ्नमाप सः  ॥ ३.३८ ॥

ततः परं तेन मखाय वज्वना तुरंगमुत्सृष्टमनर्गलं पुनः  ।
धनुर्भृतामग्रत एव रक्षिणां जहार शक्रः किल गूढविग्रहः  ॥ ३.३९ ॥

विषादलुप्तप्रतिपत्ति विस्मितं ममैव येनेह तुरंगमीक्षसे  ।
धेन्वा निशम्येति वचः समीर्तं श्रुतप्रभावा ददृशेऽथ नन्दिनी  ॥ ३.४० ॥

स्वेदाम्बुना मार्जय पुत्र लोचने ममैव येनेह तुरंगमीक्षसे  ।
धेन्वा निशम्येति वचः समीरितं मुदं परामाप दिलीपनन्दनः  ॥ ३.४०* ॥

तदङ्गनिस्यन्दजलेन लोचने प्रमृज्य पुण्येन पुरस्कृतः सताम्  ।
अतीन्द्रियेष्वप्युपपन्नदर्शनो बभूव भावेषु दिलीपनन्दनः  ॥ ३.४१ ॥

स पूर्वतः पर्वतपक्षशातनं ददर्श देवं नरदेवसंभवः  ।
पुनः पुनः सूतनिषिद्धचापलं हरन्तमश्वं रथरश्मिसंयतम्  ॥ ३.४२ ॥

स पूर्वतः पर्वतपक्षशातनं हरिं विदित्वा हरिभिश्च वाजिभिः  ।
अवोचदेनं गन्गस्पृशा रघुः स्वरेण धीरेण निवर्तयन्निव  ॥ ३.४३ ॥

मखांशभाजां प्रथमो मनीषिभिस्त्वमेव देवेन्द्र सदा निगद्यसे  ।
अजस्रदीक्षाप्रयतस्य मद्गुरोः क्रियाविघाताय कथं प्रवर्तसे  ॥ ३.४४ ॥

त्रिलोकनाथेन सदा मखद्विषस्त्वया नियम्या ननु दिव्यचक्षुषा  ।
स चेत्स्वयं करमसु धर्मचारिणां त्वमन्तरायो भवसि च्युतो विधिः  ॥ ३.४५ ॥

तदङ्गमग्र्यं मघवन्महाक्रतोरमुं तुरंगं प्रतिमोक्तुमर्हसि  ।
पतःश्रुतेर्दर्शयितार ईश्वरा मलीमसामाददते न पद्धतिम्  ॥ ३.४६ ॥

इति प्रगल्भं रघुणा समीरितं वचो निशम्याधिपतिर्दिवौकसाम्  ।
निवर्तयामास रथं सविस्मयः प्रचक्रमे च प्रतिवक्तुमुत्तरम्  ॥ ३.४७ ॥

यदात्थ राजन्यकुमार तत्तथा यशस्तु रक्ष्यं परतो यशोधनैः  ।
जगत्प्रकाशं तदशेषमिज्यया भवद्गुरुर्लङ्घयितुं ममोद्यतः  ॥ ३.४८ ॥

हरिर्यथैकः पुरुशोत्तमः स्मृतो महेश्वरस्त्र्यम्बक एव नापरः  ।
तथा विदुर्मां मुनयः शतक्रतुं द्वितीयगामी न हि शब्द एष नः  ॥ ३.४९ ॥

अतोऽयमश्वः कपिलानुकारिणा पितुस्त्वदीयस्य मयापहारितः  ।
अलं प्रयत्नेन तवात्र मा निधाः पदं पदव्यां सगरस्य संततेः  ॥ ३.५० ॥

ततः प्रहस्यापभयः पुरंदरं पुनर्बभाषे तुरगस्य रक्षिता  ।
गृहाण शस्त्रं यदि सर्ग एष ते न खल्वनिर्जित्य रघुं कृती भवान्  ॥ ३.५१ ॥

स एवमुक्त्वा मघवन्तमुन्मुखः करिष्यमाणः सशरं शरासनम्  ।
अतिष्ठदालीढविशेषशोभिना वपुःप्रकर्षेण विडम्बितेश्वरः  ॥ ३.५२ ॥

रघोरवष्टम्भमयेन पत्त्रिणा हृदि क्षतो गोत्रभिदप्यमर्षणः  ।
नवाम्बुदानीकमुहूर्तलाञ्छने धनुष्यमोघं समधत्त सायकम्  ॥ ३.५३ ॥

दिलीपसूनोः स बृहद्(?) भुजान्तरं प्रविश्य भीमासुरशोणितोचितः  ।
पपावनास्वादितपूर्वमाशुगः कुतूहलेनेव मनुष्यशोणितम्  ॥ ३.५४ ॥

हरेः कुमारोऽपि कुमारविक्रमः सुरद्विपास्फालनकर्कशाङ्गुलौ  ।
भुजे शचीपत्त्रविशेषकाङ्किते स्वनामचिह्नं निचखान सायकम्  ॥ ३.५५ ॥

जहार चान्येन मयूरपत्त्रिणा शरेण शक्रस्य महाशनिध्वजम्  ।
चुकोप तस्मै स भृशं सुरश्रियः प्रसहय केशव्यपरोपणादिव  ॥ ३.५६ ॥

तयोरुपान्तस्थितसिद्धसैनिकं गरुत्मदाशीविशभीमदर्शनैः  ।
बभूव युद्धं तुमुउलं जयैषिणोरधोमुखैरूर्ध्वमुखैश्च पत्त्रिभिः  ॥ ३.५७ ॥

अतिप्रबन्धप्रहितास्त्रवृष्टिभिस्तमाश्रयं दुष्प्रहस्य तेजसः  ।
शशाक निर्वापयितुं न वासवः स्वतश्च्युतं वह्निमिवाद्भिरम्बुदः  ॥ ३.५८ ॥

ततः प्रकोष्ठे हरिचन्दनाङ्किते प्रमथ्यमानार्णवधीर  ।
रघुः शशाङ्कार्धमुखेन पत्त्रिणा शरासनज्यामलुनाद्विडौजसः  ॥ ३.५९ ॥

स चापमुत्सृज्य विवृद्धमत्सरः प्रणाशनाय प्रबलस्य विद्विषः  ।
महीध्रपक्षव्यपरोपणोचितं स्फुरत्प्रभामण्डलमस्त्रमाददे  ॥ ३.६० ॥

रघुर्भृशं वक्षसि तेन ताडितः पपात भूमौ सह सैनिकाश्रुभिः  ।
निमेषमात्रादवधूय तद्व्यथां सहोत्थितः सैनिकहर्षनिस्वनैः  ॥ ३.६१ ॥

तथापि शस्त्रव्यवहारनिष्ठुरे बिपक्षभावे चिरमस्य तस्थुषः  ।
तुतोष वीर्यातिशयेन वृत्रहा पदं हि सर्वत्र गुणैर्निधीयते  ॥ ३.६२ ॥

असङ्गमद्रिष्वपि सारवत्तया न मे त्वदन्येन विसोढमायुधम्  ।
अवेहि मां प्रीतमृते तुरंगमात्किमिच्छसीति स्फुटमाह वासवः  ॥ ३.६३ ॥

ततो निषङ्गादसमग्रमुद्धृतं सुवर्णपुङ्खद्युतिरञ्जिताङ्गुलिम्  ।
नरेन्द्रसूनुः प्रतिसंहरन्निषुं प्रियंवदः प्रत्यवदत्सुरेश्वरम्  ॥ ३.६४ ॥

अमोच्यमश्वं यदि मन्यसे प्रभो ततः समाप्ते विधिनैव कर्मणि  ।
अजस्रदीक्षाप्रयतः स मद्गुरुः क्रतोरशेषेण फलेन युज्यताम्  ॥ ३.६५ ॥

यथा च वृत्तान्तमिमं सदोगतस्त्रिलोचनैकांशतया दुरासदः  ।
तवैव संदेषहराद्विशंपतिः शृणोति लोकेश तथा विधीयताम्  ॥ ३.६६ ॥

तथेति कामं प्रतिशुश्रुवान् रघोर्यथागतं मातलिसारथिर्ययौ  ।
नृपस्य नातिप्रमनाः सदोगृहं सुदक्षिनासूनुरपि न्यवर्तत  ॥ ३.६७ ॥

तमभ्यनन्दत्प्रथमं प्रबोधितः प्रजेश्वरः शासनहारिणा हरेः  ।
परामृशन् हर्षजडेन पाणिना तदीयमङ्गं कुलिशव्रणाङ्कितम्  ॥ ३.६८ ॥

इति क्षितीशो नवतिं नवाधिकां महाक्रतूनां महनीयशासनः  ।
समारौरुक्षुर्दिवमायुषः क्षये ततान सोपानपरंपरामिव  ॥ ३.६९ ॥

अथ स विषव्यावृत्तात्मा यथाविधि सूनवे नृपतिककुदं दत्त्वा यूने सितातपवारणम्  ।
मुनिवनतरुच्छायां देव्या तया सह शिश्रिये गलितवयसामिक्ष्वाकूणा इदं हि कुलव्र्तम्  ॥ ३.७० ॥



_______________________________________________________________________________





स राज्यं गुरुणा दत्तं प्रतिपद्याधिकं बभौ  ।
दिनान्ते निहितं तेजः सवित्रेव हुताशनः  ॥ ४.१ ॥

न्यस्तशस्त्रं दिलीपं च तं च शुश्रुवुषां पतिम्  ।
राज्ञामुद्धृतनाराचे हृदि शल्यमिवार्पितम्  ॥ ४.१* ॥

दिलीपानन्तरं राज्ये तं निशम्य प्रतिष्ठितम्  ।
पूर्वं प्रदूमितो राज्ञां हृदयेऽग्निरिवोत्थितः  ॥ ४.२ ॥

पुरुहूतध्वजस्येव तस्योन्नयनपङ्क्तयः  ।
नवाभ्युत्थानदर्शिन्यो ननन्दुः स प्रजाः प्रजाः  ॥ ४.३ ॥

सममेव समाक्रान्तं तस्योन्नयनपङ्क्तयः  ।
तेन सिंहासनं पित्र्यमखिलं चारिमण्डलं  ॥ ४.४ ॥

छायामण्डललक्ष्येन तमदृश्या किल स्वयम्  ।
पद्मा पद्मातपत्रेण भेजे साम्राज्यदीक्षितम्  ॥ ४.५ ॥

परिकल्पितसांनिध्या काले काले च बन्दिषु  ।
स्तुत्यं स्तुतिभिरर्थ्याभिरुपतस्थे सरस्वती  ॥ ४.६ ॥

मनुप्रभृतिभिर्मान्यैर्भुक्ता यद्यपि राजभिः  ।
तथाप्यनन्यपूर्वेव तस्मिन्नासीद्वसुंधरा  ॥ ४.७ ॥

स हि सर्वस्य लोकस्य युक्तदण्डतया मनः  ।
आददे नातिशीतोष्णो नभस्वानिव दक्षिणः  ॥ ४.८ ॥

मन्दोत्कण्टः कृतास्तेन गुणाधिकतया गुरौ  ।
फलेन सहकारस्य फुष्पोद्गम इव प्रजाः  ॥ ४.९ ॥

नयविद्भिर्नवे राज्ञि सदसच्चोपदर्शितम्  ।
पूर्व एवाभवत्पक्षस्तस्मिन्नाभवदुत्तरः  ॥ ४.१० ॥

पञ्चानामपि भूतानामुत्कर्षं पुपुषुर्गुणाः  ।
नवे तस्मिन्महीपाले सर्वं नवमिवाभवत् ॥ ४.११ ॥

यथा प्रह्लादनाच्चन्द्रः प्रतापात्तपनो यथा  ।
तथैव सोऽभूदन्वर्थो राजा प्रकृतिरञ्जनात् ॥ ४.१२ ॥

कामं कर्णान्तविष्रान्ते विशाले तस्य लोचने  ।
चक्षुष्मत्ता तु शास्त्रेण सूक्ष्मकार्यार्थदर्शिना  ॥ ४.१३ ॥

लब्धप्रशमनस्वस्थमथैनं समुपस्थिता  ।
पार्थिवश्रीर्द्वितीयेव शरत्पङ्कजलक्षणा  ॥ ४.१४ ॥

निर्वृष्टलघुभिर्मेघैर्मुक्तवर्त्मा सुदुःसहः  ।
स्वं धनुः शङ्कितेनेव युगपद्व्यानशे दिशः  ॥ ४.१५ ॥

अधिज्यमायुधं कर्तुं मुक्तवर्त्मा सुदुःसहः  ।
स्वं धनुः शङ्कितेनेव संजह्रे शतमन्युना  ॥ ४.१५* ॥

वार्षिकं संजहारेन्द्रो धनुर्जैत्रं रघुर्दधौ  ।
प्रजार्थसाधने तौ हि पर्यायोद्यतकार्मुकौ  ॥ ४.१६ ॥

पुण्डरीकातपत्रस्तं विकसत्काशचामरः  ।
ऋतुर्विडम्बयामास आसीत्समरसा द्वयोः  ॥ ४.१७ ॥

प्रसादरीकातपत्रस्तं चन्द्रे च विशदप्रभे  ।
तदा चक्षुष्मतां प्रीतिरासीत्समरसा द्वयोः  ॥ ४.१८ ॥

हंसश्रेणीषु तारासु कुमुद्वत्सु च वारिषु  ।
विभूतयय्स्तदीयानां पर्यस्ता यशसामिव  ॥ ४.१९ ॥

इक्षुच्छायनिषादिन्यस्तस्य गोप्तुर्गुणोदयम्  ।
आकुमारकथोद्घातं शालिगोप्यो जगुर्यशः  ॥ ४.२० ॥

प्रससादोदयादम्भः कुम्भयोनेर्महौजसः  ।
रघोरभिभवाशङ्कि चुक्षुभे द्विषतां मनः  ॥ ४.२१ ॥

मदोदग्राः ककुद्मन्तः सरितां कूलमुद्रुजाः  ।
लीलाखेलमनुप्रापुर्मोहक्षास्तस्य विक्रमम्  ॥ ४.२२ ॥

प्रसवैः सप्तपर्णानां मदगन्धिभिराहताः  ।
असूययेव तन्नागाः सप्तधैव प्रसुस्रुवुः  ॥ ४.२३ ॥

सरितः कुर्वती गाधाः पथश्चाश्यानकर्दमान्  ।
यात्रायै चोदयामास तं शक्तेः प्रथमं शरत् ॥ ४.२४ ॥

सम्यक्तस्मै घुतो वह्निर्वाजिनीराजनाविधौ  ।
प्रदक्षिणार्चिर्व्याजेन हस्तेनेव जयं ददौ  ॥ ४.२५ ॥

स गुप्तमूलप्रत्यन्तः शुद्धपार्ष्णिरयान्वितः  ।
षड्विधं बलमादाय प्रतस्थे दिग्जिगीषया  ॥ ४.२६ ॥

अवाकिरन् वयोवृद्धास्तं लाजैः पौरयोषितः  ।
पृषतैर्मन्दरोद्धूतैः क्षीरोर्मय इवाच्युतम्  ॥ ४.२७ ॥

स ययौ प्रथमं प्राचीं तुल्यः प्राचीनबर्हिषा  ।
अहिताननिलोद्धूतैस्तर्जयन्निव केतुभिः  ॥ ४.२८ ॥

रजोभिः स्यन्दनोद्धूतैर्गजैश्च घनसंनिभैः  ।
भुवस्तलमिव व्योम कुर्वन् व्योमेव भूतलम्  ॥ ४.२९ ॥

प्रतापोऽग्रे ततः शब्दः परागस्तदन्तरम्  ।
ययौ पश्चाद्रथादीति चतुःस्कन्धेव सा चमूः  ॥ ४.३० ॥

मरुपृष्ठान्युदम्भांसि नाव्याः सुप्रतरा नदीः  ।
विपिनानि प्रकाशानि शक्तिमत्त्वाच्चकार सः  ॥ ४.३१ ॥

पुरोगैः कलुषास्तस्य सहप्रस्थायिभिः कृशाः  ।
पश्चात्प्रयायिभिः पङ्काश्चक्रिरे मार्गनिम्नगाः  ॥ ४.३१* ॥

स सेनां महतीं कर्षन् पूर्वसागरगामिनीम्  ।
बभौ हरजटाभ्रष्टां गङ्गामिव भगीरथः  ॥ ४.३२ ॥

त्याजितैः फलमुत्खातैर्भग्नैश्च बहुधा नृपैः  ।
तस्यासीदुल्बणो मार्गः पादपैरिव दन्तिनः  ॥ ४.३३ ॥

पौरस्त्यानेवमाक्रामंस्तांस्ताञ्जनपदाञ्जयी  ।
प्राप तालीवन्श्याममुपकञ्ठं महोदधेः  ॥ ४.३४ ॥

अनम्राणां समुद्धर्तुस्तस्मात्सिन्धुरयादिव  ।
आत्मा संरक्षितः सुह्मैर्वृत्तिमाश्रित्य वैतसीम्  ॥ ४.३५ ॥

वङ्गानुत्खाय तरसा नेता नौसाधनोद्धतान्  ।
निचखान जयस्तम्भान् गङ्गास्रोतोऽन्तरेषु सः  ॥ ४.३६ ॥

आपादपद्मप्रणताः कलमा इव ते रघुम्  ।
फलैः संवर्धयामासुरुत्खातप्रतिर्पिताः  ॥ ४.३७ ॥

स तीर्त्वा कपिषां सैन्यैर्बद्धद्विरदसेतुभिः  ।
उत्कलादर्शितपथः कलिङ्गाभिमुखो ययौ  ॥ ४.३८ ॥

स प्रतापं महेन्द्रस्य मूर्ध्नि तीक्ष्णं न्यवेशयत् ।
अङ्कुशं द्विरदस्येव यन्ता गम्भीरवेदिनः  ॥ ४.३९ ॥

प्रतिजग्राह कालिङ्गस्तमस्त्रैर्गजसाधनः  ।
पक्षच्छेदोद्यतं शक्रं शिलावर्षीव पर्वतः  ॥ ४.४० ॥

द्विषां विषह्य काकुत्स्थस्तत्र नाराचदुर्दिनम्  ।
सन्मङ्गलस्नात इव प्रतिपेदे जयश्रियम्  ॥ ४.४१ ॥

वायव्यास्त्रविनिर्धूतात्पक्षाविद्धान्महोदधेः  ।
गजानीकात्स कालिङ्गं तार्क्ष्यः सर्पमिवाददे  ॥ ४.४१* ॥

ताम्बूलीनां दलैस्तत्र रचितापानभूमयः  ।
नलिकेरासवं योधाः शात्रवं च पपुर्यशः  ॥ ४.४२ ॥

गृहीतप्रतिमुक्तस्य स धर्मविजयी नृपः  ।
श्रियं महेन्द्रनाथस्य जहार न तु मेदिनीम्  ॥ ४.४३ ॥

ततो वेलातटेनैव फलवत्पूगमालिना  ।
अगस्त्याचरितामाशामनाशास्यजयो ययौ  ॥ ४.४४ ॥

स सैन्यपरिभोगेण गजदानसुगन्धिना  ।
कावेरीं सरितां पत्युः शङ्कनीयामिवाकरोत् ॥ ४.४५ ॥

बलैरधुषितास्तस्य विजिगीषोर्गताध्वनः  ।
मरिचोद्भ्रान्तहारीता मलयाद्रेरुपत्यकाः  ॥ ४.४६ ॥

ससञ्जुरश्वक्षुण्णानामेलानामुत्पतिष्णवः  ।
तुल्यगन्धिषु मत्तेभकटेषु फलरेणवः  ॥ ४.४७ ॥

आजानेयखुरक्षुण्णपक्वैलाक्षेत्रसंभवम्  ।
व्यानशे सपदि व्योम त्रिपदीछेदिनामपि  ॥ ४.४७* ॥

भोगिवेष्टनमार्गेषु चन्दनानां समर्पितम्  ।
न्ऽआस्रसत्करिणां ग्रैवं त्रिपदीछेदिनामपि  ॥ ४.४८ ॥

दिशि मन्दायते तेजो दक्षिणस्यां रवेरपि  ।
तस्यामेव रघोः पाण्ड्याः प्रतापं न विषेहिरे  ॥ ४.४९ ॥

ताम्रपर्णीसमेतस्य मुक्तासारं महोदधेः  ।
ते निपत्य ददुस्तस्मै यशः स्वमिव संचितम्  ॥ ४.५० ॥

स निर्विश्य यथाकामं तटेष्वालीनचन्दनौ  ।
स्तनाविव दिशस्तस्याः शैलौ मलयदर्दुरौ  ॥ ४.५१ ॥

तस्यानीकैर्विसर्पद्भिरपरान्तजयोद्यतैः  ।
रामास्त्रोत्सारितोऽप्यासीत्सह्यलग्न इवार्णवः  ॥ ४.५३ ॥

भयोत्सृष्टविभूषाणां तेन केरलयोषिताम्  ।
अलकेषु चमूरेणुश्चूर्णप्रतिनिधीकृतः  ॥ ४.५४ ॥

मुरलामारुतोद्धूतमगमत्कैतकं रजः  ।
तद्योधवारबाणानामयत्नपटवासताम्  ॥ ४.५५ ॥

अभ्यभूयत वाहानां चरतां गात्रशिञ्जितैः  ।
वर्मभिः पवनोद्धूतराजतालीवनद्व्ह्वनैः  ॥ ४.५६ ॥

खर्जूरीस्कन्धनद्धानां मदोद्गार्तसुगन्धिषु  ।
कटेषु करिणां पेतुः पुंनागेभ्यः शिलीमुखाः  ॥ ४.५७ ॥

अवकाशं किलोदन्वान् रामायाभ्यर्थितो ददौ  ।
अपरान्तमहीपालव्याजेन रघवे करम्  ॥ ४.५८ ॥

मत्तेभरदनोत्कीर्णव्यक्तविक्रमलक्षणम्  ।
त्रिकूटमेव तत्रोच्चैर्जयस्तम्भं चकार सः  ॥ ४.५९ ॥

पारसीकांस्ततो जेतुं प्रतस्थे स्थलवर्त्मना  ।
इन्द्रियाख्यानिव रिपूंस्तत्त्वज्ञानेन संयमी  ॥ ४.६० ॥

यवनीमुखपद्मानां सेहे मधुमदं न सः  ।
बालातपमिवाब्जानामकालजलदोदयः  ॥ ४.६१ ॥

संग्रामस्तुमुलस्तस्य पाश्चात्यैरश्वसाधनैः  ।
शार्ङ्गकूजितविज्ञेयप्रतियोधे रजस्यभूत् ॥ ४.६२ ॥

भल्लापवर्जितैस्तेषां शिरोभिः श्मश्रुलैर्महीम्  ।
तस्तार सरघाव्याप्तैः स क्षौद्रपटलैरिव  ॥ ४.६३ ॥

अपनीतशिरस्त्राणाः शेषास्तं शरणं ययुः  ।
प्रणिपातप्रतीकारः संरम्भो हि महात्मनाम्  ॥ ४.६४ ॥

विनयन्ते स्म तद्योधा मधुभिर्विजयश्रमम्  ।
आस्तीर्णाजिनरत्नासु द्राक्षावलयभूमिषु  ॥ ४.६५ ॥

ततः प्रतस्थे कौबेरीं भास्वानिव रघुर्दिशम्  ।
शरैरुस्रैरिवोदीच्यानुद्धरिष्यं रसानिव  ॥ ४.६६ ॥

जितानजय्यस्तानेव कृत्वा रथपुरःसरान्  ।
महार्णवमिवौराग्निः प्रविवेशोत्तरापथम्  ॥ ४.६६* ॥

विनीताध्वश्रमास्तस्य सिन्धुतीरवेचेष्टनैः  ।
दुधुवुर्वाजिनः स्कन्धांल्लग्नकुङ्कुमकेसरान्  ॥ ४.६७ ॥

तत्र हूणावरोधानां भर्तृशु व्यक्तविक्रमम्  ।
कपोलपाटलादेशि बभूव रघुचेष्टितम्  ॥ ४.६८ ॥

काम्बोजाः समरे सोढुं तस्य वीर्यमनीश्वराः  ।
गजालानपरिक्लिष्टैरक्षोटैः सार्धमानताः  ॥ ४.६९ ॥

तेषां सदश्वभूयिष्ठास्तुङ्गा द्रविणराशयः  ।
उपदा विविशुः शश्वन्नोत्सेकाः कोसलेश्वरम्  ॥ ४.७० ॥

ततो गौरीगुरुं शैलमारुरोहाश्वसाधनः  ।
वर्धयन्निव तत्कूटानुद्धूतैर्धातुरेणुभिः  ॥ ४.७१ ॥

शशंस तुल्यसत्त्वानां सैन्यघोषेऽप्यसंभ्रमम्  ।
गुहाशयानां सिंहानां परिवृत्यावलोकितम्  ॥ ४.७२ ॥

भूर्जेषु मर्मरीभूताः कीचकध्वनिहेतवः  ।
गङ्गाशीकरिणो मार्गे मरुतस्तं सिषेविरे  ॥ ४.७३ ॥

विशश्रमुर्नमेरूणां छायास्वध्यास्य सैनिकाः  ।
दृषदो वासितोत्सङ्गा निषण्णमृगनाभिभिः  ॥ ४.७४ ॥

सरलासक्तमातङ्गग्रैवेयस्फुरितत्विषः  ।
आसन्नोषधयो नेतुर्नक्तमस्नेहदीपिकाः  ॥ ४.७५ ॥

तस्योत्सृष्टनिवासेषु कण्ठरज्जुक्षत त्वचः  ।
गजवर्ष्म किरातेभ्यः शशंसुर्देवदारवः  ॥ ४.७६ ॥

तत्र जन्यं रघोर्घोरं पार्वतीयैर्गणैरभूत् ।
नाराचक्षेपणीयाश्मनिष्पेषोत्पतितानलम्  ॥ ४.७७ ॥

शरैरुत्सवसंकेतान् स कृत्वा विरतोत्सवान्  ।
जयोदाहरणं बाह्वोर्गापयामास किंनरान्  ॥ ४.७८ ॥

परस्परेण विज्ञातस्तेषूपायनपाणिषु  ।
राज्ञा हिमवतः सारो राज्ञः सारो हिमाद्रिणा  ॥ ४.७९ ॥

तत्राक्षोभ्यं यशोराशिं निवेश्यावरुरोभ सः  ।
पौलस्त्यतुलितस्याद्रेरादधान इव ह्रियम्  ॥ ४.८० ॥

चकम्पे तीर्णलौहित्ये तस्मिन् प्राग्ज्योतिषेश्वरः  ।
तद्गालानतां प्राप्तैः सह कालागुरुद्रुअमैः  ॥ ४.८१ ॥

न प्रसेहे स रुद्धार्कमधारावर्षदुर्दिनम्  ।
रथवर्त्म रजोऽप्यस्य कुत एव पताकिनीम्  ॥ ४.८२ ॥

तमीशः कामरूपाणामत्याखण्डलविक्रमम्  ।
भेजे भिन्नकटैर्नागैरन्यानुपरुरोध यैः  ॥ ४.८३ ॥

कामरूपेश्वरस्तस्य हेमपीठाधिदेवताम्  ।
रत्नपुष्पोपहारेण च्छायामानर्च पादयोः  ॥ ४.८४ ॥

इति जित्वा दिषो जिष्णुर्न्यवर्तत रथोद्धतम्  ।
रजो विश्रामयन् राज्ञां छत्त्रशून्येषु मौलिषु  ॥ ४.८५ ॥

स विश्वजितमाजह्रे यज्ञं सर्वस्वदक्षिणम्  ।
आदानं हि विसर्गाय सतं वारिमुचामिव  ॥ ४.८६ ॥

सत्त्रान्ते सचिवसखः पुरस्क्रियाभिर्गुर्वीभिः शमितपराजयव्यलीकान्  ।
काकुत्स्थश्चिरविरहोत्सुकावरोधान् राजन्यान् स्वपुरनिवृत्तयेऽनुमेने  ॥ ४.८७ ॥

यज्ञान्ते तमवभृथाबिषेकपूतं सत्कारैः शमितपराजयव्यलीकान्  ।
आमन्त्र्योत्सुकवनितात्पतद्विसृष्टाः स्वानि स्वान्यवनिभुजः पुराणि जग्मुः  ॥ ४.८७* ॥

ते रेकाध्वजकुलिशातपत्रैचिह्नं सम्राजश्चरणयुगं प्रसादलभ्यम्  ।
प्रस्थानप्रणतिभिरङ्गुलीषु चक्रुर्मौलिस्रक्च्युतमकरन्दरेणुगौरम्  ॥ ४.८८ ॥



_______________________________________________________________________________





तमध्वरे विश्वजिति क्षितीशं निःशेषविश्राणितकोशजातम्  ।
उपात्तविद्यो गुरुदक्षिनार्थी कौत्सः प्रपेदे वरतन्तुशिष्यः  ॥ ५.१ ॥

स मृन्मये वीतहिरण्मयत्वात्पात्रे निधायार्गह्यमनर्घ्यशीलः  ।
श्रुतप्रकाशं यशसा प्रकाशः प्रत्युज्जगामातिथिमातिथेयः  ॥ ५.२ ॥

तमर्चयित्वा विधिवद्विधिज्ञस्तपोधनं मानधनाग्रयायी  ।
विशांपतिर्विष्टरभाजमारात्कृताञ्जलिः कृत्यविदित उवाच  ॥ ५.३ ॥

अप्यग्रणीर्मन्त्रकृतामृषीणां कुशाग्रबुद्धे कुशली गुरुस्ते  ।
यतस्त्वया ज्ञानमशेषमाप्तं लोकेन चैतन्यमिवोष्णरश्मेः  ॥ ५.४ ॥

कायेन वाचा मनसापि शश्वद्यत्संभृतं वासवधैर्यलोपि  ।
आपाद्यते न व्ययमन्तरायैः कच्चिन्महर्षेस्त्रिविधं तपस्तत् ॥ ५.५ ॥

आधारबन्धप्रमुखैः प्रयत्नैः संवर्धितानां सुतनिर्विशेषम्  ।
कच्चिन्न वाय्वादिरुपप्लवो वः श्रमच्छिदमाश्रमपादपानाम्  ॥ ५.६ ॥

क्रियानिमित्तेष्वपि वत्सलत्वादभग्नकामा मुनिभिः कुशेषु  ।
तदङ्कशय्याच्युतनाभिनाला कच्चिन्मृगीणामनघा प्रसूतिः  ॥ ५.७ ॥

निर्वर्त्यते यैर्नियमाभिषेको येभ्यो निवापाञ्जलयः पित्ःणाम्  ।
तान्युञ्छषष्ठाङ्कितसैकतानि शिवानि वस्तीर्थजलानि कच्चित् ॥ ५.८ ॥

नीवारपाकादि कडम्गरीयैरामृश्यते जानपदैर्न कच्चित् ।
कालोपपन्नातिथिकल्पभागं वन्यं शरीरस्थितिसाधनं वः  ॥ ५.९ ॥

अपि प्रसन्नेन महर्षिणा त्वं सम्यग्विनीयानुमतो गृहाय  ।
कालो ह्ययं संक्रमितुं द्वितीयं सर्वोपकारक्षममाश्रमं ते  ॥ ५.१० ॥

तवार्हतो नाभिगमेन तृप्तं मनो नियोगक्रिययोत्सुकं मे  ।
अप्याज्ञया शासितुरात्मना वा प्राप्तोऽसि संभावयितुं वनान्माम्  ॥ ५.११ ॥

इत्यर्घ्यपात्रानुमितव्ययस्य रघोरुदारामपि गां निशम्य  ।
स्वार्थोपपत्तिं प्रति दुर्बलाशस्तमित्यवोचद्वरतन्तुशिष्यः  ॥ ५.१२ ॥

सर्वत्र नो वार्त्तमवेहि राजन्नाथे कुतस्त्वव्यशुभं प्रजानाम्  ।
सूर्ये तपत्यावरणाय दृष्टेः कल्पेत लोकस्य कथं तमिस्रा  ॥ ५.१३ ॥

भक्तिः प्रतीक्ष्येषु कुलोचिता ते पूर्वान्महाभाग तयाऽतिशेषे  ।
व्यतीतकालस्त्वहमभ्युपेतस्त्वामर्थिभावादिति मे विषादः  ॥ ५.१४ ॥

शरीरमात्रेण नरेन्द्र तिष्ठन्नाभासि तीर्थप्रतिपादितर्द्धिः  ।
आरण्यकोपात्तफलप्रसूतिः स्तम्बेन नीवार इवावशिष्टः  ॥ ५.१५ ॥

स्थाने भवानेकनराधिपः सन्नकिंचनत्वं मखजं व्यनक्ति  ।
पर्यायपीतस्य सुरैर्हिमांशोः कलाक्षयः श्लाघ्यतरो हि वृद्धेः  ॥ ५.१६ ॥

तदन्यतस्तावदनन्यकार्यो गुर्वर्थमाहर्तुमहं यतिष्ये  ।
स्वस्त्यस्तु ते निर्गलिताम्बुगर्भं शरद्घनं नार्दति चातकोऽपि  ॥ ५.१७ ॥

एतावदुक्त्वा प्रतियातुकामं शिष्यं महर्षेर्नृपतिर्निषिध्य  ।
किं वस्तु विद्वन् गुरवे प्रदेयं त्वया कियद्वेति तमन्वयुङ्क्त  ॥ ५.१८ ॥

ततो यथावद्विहिताध्वराय तस्मै स्मयावेशविवर्जिताय  ।
वर्णाश्रमाणां गुरवे स वर्णी विचक्षणः प्रस्तुतमाचचक्षे  ॥ ५.१९ ॥

समाप्तविद्येन मया महर्षिर्विज्ञापितोऽभूद्गुरुदक्षिणायै  ।
स मे चिरायास्खलितोपचारां तां भक्तिमेवागणयत्पुरस्तात् ॥ ५.२० ॥

निर्बन्धसंजातरुषार्थकार्श्यमचिन्तयित्वा गुरुणाहमुक्तः  ।
वित्तस्य विद्यापरिसंख्यया मे कोटीष्चतस्रो दश चाहरेति  ॥ ५.२१ ॥

सोऽहं सपर्याविधिभाजनेन मत्वा बह्वन्तं प्रभुशब्दशेषम्  ।
अभ्युत्सहे संप्रति नोपरोद्धुमल्पेतरत्वाच्छ्रुतनिष्क्रयस्य  ॥ ५.२२ ॥

इत्थं द्विजेन द्विजराकान्तिरावेदितो वेदविदां वरेण  ।
एनोनिवृत्तेन्द्रियवृत्तिरेनं जगाद भूयो जगदेकनाथः  ॥ ५.२३ ॥

गुर्वर्थमर्थी श्रुतपारदृश्वा रघोः सकाशादनवाप्य कामम्  ।
गतो वदायान्तरमित्ययं मे मा भूत्परीवादनवावतारः  ॥ ५.२४ ॥

स त्वं प्रशस्ते महिते मदीये वसंश्चतुर्थोऽग्निरिवाग्न्यगारे  ।
द्वित्राण्यहान्यर्हसि सोढुमर्हन् यावद्यते साधयितुं त्वदर्थम्  ॥ ५.२५ ॥

तथेति तस्य्ऽ आवितथं प्रतीतः प्रत्यग्रहीत्संगरमग्रजन्मा  ।
गामात्तसारां रघुरप्यवेक्ष्य निष्कष्टुमर्थं चकमे कुबेरात् ॥ ५.२६ ॥

वसिष्ठमन्त्रोक्षणजात्प्रभावादुदन्वदाकाशमहीधरेषु  ।
मरुत्सखस्येव बलाहकस्य गतिर्विजघ्ने न हि तद्रथस्य  ॥ ५.२७ ॥

अथाधिशिश्ये प्रयथः प्रदोषे रथं रघुः कल्पितशस्त्रगर्भम्  ।
सामन्तसंभावनयैव धीरः कैलासनाथं तरसा जिगीषुः  ॥ ५.२८ ॥

प्रातः प्रयाणाभिमुखाय तस्मै सविस्मयाः कोशगृहे नियुक्ताः  ।
हिरण्मयीं कोशगृहस्य मध्ये वृष्टिं शशंसुः पतितां नभस्तः  ॥ ५.२९ ॥

तं भूपतिर्भासुरहेमराशिं लब्धं कुबेरादभियास्यमानात् ।
दिदेश कौतस्य समस्तमेव पादं सुमेरोरिव वज्रभिन्नम्  ॥ ५.३० ॥

जनस्य साकेतनिवासिनस्तौ द्वावप्यभूतामभिनन्द्यसत्त्वौ  ।
गुरुप्रदेयाधिकनीःस्पृहोऽर्थी नृपोऽर्थिकामादधिकप्रदश्च  ॥ ५.३१ ॥

अथोष्ट्रवामीशतवाहितार्थं प्रजेष्वरं प्रीतमना महर्षिः  ।
स्पृषन् करेणानतपूर्वकायं संप्रस्थितो वाचमुवाच कौत्सः  ॥ ५.३२ ॥

किमत्र चित्रं यदि कामसूर्भूर्वृत्ते स्थितस्याधिपतेः प्रजानाम्  ।
अचिन्तनीयस्तु तव प्रभावो मनीषितं द्यौरपि येन दुग्धा  ॥ ५.३३ ॥

आशास्यमन्यत्पुनरुक्तभूतं श्रेयांसि सर्वाण्यधिजग्मुषस्ते  ।
पुत्रं लभस्वात्मगुणानुरूपं भवन्तमीडं भवतः पितेव  ॥ ५.३४ ॥

इत्थं प्रयुज्याशिषमग्रजन्मा राज्ञे प्रतीयाय गुरोः सकाशम्  ।
राजापि लेभे सुतमाशु तस्मादालोकमर्कादिव जीवलोकः  ॥ ५.३५ ॥

ब्राह्मे मुहूर्ते किल तस्य देवी कुमारकल्पं सुषुवे कुमारम्  ।
अतः पिता ब्रह्मण एव नाम्ना तमात्मजन्मानमजं चकार  ॥ ५.३६ ॥

रूपं तदोजस्वि तदेव वीर्यं तदैव नैसर्गिकमुन्नतत्वम्  ।
न कारणात्स्वाद्बिभिदे कुमारः प्रवर्तितो दीप इव प्रदीपात् ॥ ५.३७ ॥

उपात्तविद्यं विधिवद्गुरुभ्यस्तं यौवनोद्भेदविशेषकान्तम्  ।
श्रीर्गन्तुकामापि गुरोरनुज्ञां धीरेव कन्या पितुराचकाङ्क्ष  ॥ ५.३८ ॥

अथेश्वरेण क्रथकैशिकानां स्वयंवरार्थं स्वसुरिन्दुमत्याः  ।
आप्तः कुमारानयनोत्सुकेन भोजेन दूतो रघवे विसृष्टः  ॥ ५.३९ ॥

तं श्लाघ्यसंबन्धमसौ विचिन्त्य दारक्रियायोग्यदशं च पुत्रम्  ।
प्रस्थापयामास ससैन्यमेनमृद्धां विदर्भाधिपराजधानीम्  ॥ ५.४० ॥

तस्योपकार्यारचितोपकारा वन्येतरा जानपदोपदाभिः  ।
मार्गे निवासा मनुजेन्द्रसूनोर्बभूवुरुद्यानविहारकल्पाः  ॥ ५.४१ ॥

स नर्मदारोधसि शीकरार्द्रैर्मरुद्भिरानर्तितनक्तमाले  ।
निवेशयामास विलङ्घिताध्वा क्लान्तं रजोधूसरकेतु सैन्यम्  ॥ ५.४२ ॥

अथोपरिष्टाद्भ्रमरैर्भ्रमद्भिः प्राक्सूचितान्तःसलिलप्रवेशः  ।
निर्धौत दानामलगण्डभित्तिर्यन्यः सरित्तो गज उन्ममज्ज  ॥ ५.४३ ॥

निःशेषविक्षालितधातुनापि वप्रक्रियामृक्षवतस्तटेषु  ।
नीलोर्ध्वरेखाशबलेन शंसन् दन्तद्वयेनाश्मविकुण्ठितेन  ॥ ५.४४ ॥

संहारविक्षेपलघुक्रियेण हस्तेन तीराभिमुखः सशब्दम्  ।
बभौ स भिन्दन् बृहतस्तरङ्गान् वार्यर्गलाभङ्ग इव प्रवृत्तः  ॥ ५.४५ ॥

स भोगिभोगाधिकपीवरेण हस्तेन तीराभिमुखः सशब्दम्  ।
संवर्धितार्त्धप्रहितेन दीर्घान् चिक्षेप वारीपरिघानिवोर्मीन्  ॥ ५.४५* ॥

शैलोपमः शैवलमञ्जरीणां जालानि कर्षन्नुरसा स पश्चात् ।
पूर्वं तदुत्पीडितवारिराशिः सरित्प्रवाहस्तटमुत्ससर्प  ॥ ५.४६ ॥

कारण्डवोत्सृष्टमृदुप्रत्नानाः पुलिन्दयोषाम्बुविहारकाञ्चीः  ।
कर्षन् स शैवाललता नदीषः स्कन्धावलग्नास्तटमुत्ससर्प  ॥ ५.४६* ॥

तस्यैकनागस्य कपोलभित्त्योर्जलावगाहक्षणमात्रशान्ता  ।
वन्येतरानेकपदर्शनेन पुनर्दिदीपे मददुर्दिनश्रीः  ॥ ५.४७ ॥

सप्तच्छदक्षीरकटुप्रवाहमसह्यमाघ्राय मदं तदीयम्  ।
विलङ्घिताधोरणतीव्रयत्नाः सेनागजेन्द्रा विमुखा बभूवुः  ॥ ५.४८ ॥

स च्छिन्नबन्धद्रुतयुग्यशून्यं भग्नाक्षपर्यस्तरथं क्षणेन  ।
रामापरिताणविहस्तयोधं सेनानिवेशं तुमुलं चकार  ॥ ५.४९ ॥

तमापतन्तं नृपतेरवध्यो वन्यः करीति श्रुतवान् कुमारः  ।
निवर्तयिष्यन् विशिखेन कुम्भे जघान नात्यायतकृष्टशार्ङ्गः  ॥ ५.५० ॥

स विद्धमात्रः किल नागरूपमुत्सृज्य तद्विस्मितसैन्यदृष्टः  ।
स्फुरत्प्रभामण्डलमध्यवर्ति कान्तं वपुर्व्योमचरं प्रपेदे  ॥ ५.५१ ॥

अथ प्रभावोपनतैः कुमारं कल्पद्रुमोत्थैरवकीर्य पुष्पैः  ।
उवाच वाग्मी दशनप्रभाभिः संवर्धितोरःस्थलतारहारः  ॥ ५.५२ ॥

मतङ्गशापादवलेपमूलादवाप्तवानस्मि मतङ्गजत्वम्  ।
अवेहि गन्धर्वपतेस्तनूजं प्रियंवदं मां प्रियदर्शनस्य  ॥ ५.५३ ॥

स चानुनीतः प्रणतेन पश्चान्मया महर्षिर्मृदुतामगच्छत् ।
उष्णत्वमग्न्यातपसंप्रयोगाच्छैत्यं हि यत्सा प्रकृतिर्जलस्य  ॥ ५.५४ ॥

इक्ष्वाकुवंशप्रभवो यदा ते भेत्स्यत्यजः कुम्भमयोमुखेन  ।
संयोक्ष्यसे स्वेन वपुर्महिम्ना तदेत्यवोचत्स तपोनिधिर्माम्  ॥ ५.५५ ॥

संमोचितः सत्त्ववता त्वयाहं शापाच्चिरप्रार्थितदर्शनेन  ।
प्रतिप्रियं चेद्भवतो न कुर्यां वृथा हि मे स्यात्स्वपदोपलब्धिः  ॥ ५.५६ ॥

संमोहनं नाम सखे ममास्त्रं प्रयोगसंहारविभक्तमन्त्रम्  ।
गान्धर्वमाधत्स्व यतः प्रयोक्तुर्न चारिहिंसा विजयश्च हस्ते  ॥ ५.५७ ॥

अलं ह्रिया मां प्रति यन्मुहूर्तं दयापरोऽभुः प्रहरन्नपि त्वम्  ।
तस्मादुपच्छन्दयति प्रयोजं मयि त्वया न प्रतिशेधरौक्ष्यम्  ॥ ५.५८ ॥

तथेत्युपस्पृश्य पयः पवित्रं सोमोध्बवायाः सरितो नृसोमः  ।
उदङ्मुखः सोऽस्त्रविदस्त्रमन्त्रं जग्राह तस्मान्निगृहीतशापात् ॥ ५.५९ ॥

एवं तयोरध्वनि दैवयोगादासेदुषोः सख्यमचिन्त्यहेतु  ।
एको ययौ चैत्ररथपदेशान् सौराज्यरम्यानपरो विदर्भान्  ॥ ५.६० ॥

तं तस्थिवांसं नगरोपकण्ठे तदागमारूढगुरुप्रहर्षः  ।
प्रत्युज्जगाम क्रथकैशिकेन्द्रश्चन्द्रं प्रवृद्धोर्मिरिवोर्मिमाली  ॥ ५.६१ ॥

प्रवेश्य चैनं पुरमग्रयायी नीचैस्तथोपाचरदर्पितश्रीः  ।
मेने यथा तत्र जनः समेतो वैदर्भमागन्तुमजं गृहेशम्  ॥ ५.६२ ॥

तस्य्ऽ आधिकारपुरुषैः प्रणतैः प्रदिष्टां प्राग्द्वारवेदिविनिवेशितपूर्ण कुम्भाम्  ।
मेने यथा तत्र जनः समेतो बाल्यात्परामिव दशां मदनोऽध्युवास  ॥ ५.६३ ॥

तत्र स्वयंवरसमाहृतराजलोकं कन्याललाम कमनीयमजस्य लिप्सोः  ।
भावावबोधकलुषा दयितेव रात्रौ निद्रा चिरेण नयनाभिमुखी बभूव  ॥ ५.६४ ॥

तं कर्णभूषणनिपीडितपीवरांसं शय्योत्तरच्छदविमर्दकृशाङ्गरागम्  ।
सूतात्मजाः सवयसः प्रथितप्रबोधं) प्राबोधयन्नुषसि वाग्भिरुदारवाचः  ॥ ५.६५ ॥

रात्रिर्गता मतिमतां वर मुञ्च शय्यां धात्रा द्विधैव ननु धूर्जगतो विभक्ता  ।
तामेकतस्तव बिभर्ति गुरुर्विनिद्रस्तस्या भवानपरधुर्यपदावलम्बी  ॥ ५.६६ ॥

निद्रावशेन भवताप्यनपेक्षमाणा पर्युत्सुकत्वमबला निशि खण्डितेव  ।
लक्ष्मीर्विनोदयति येन दिगन्तलम्बी सोऽपि त्वदाननरुचिं विजहाति चन्द्रः  ॥ ५.६७ ॥

तद्वल्गुना युगपदुन्मिषितेन तावत्सद्यः परपरतुलामधिरोहतां द्वे  ।
प्रस्पन्दमानपरुषेतरतारमन्तश्चक्षुस्तव प्रचलितभ्रमरं च पद्मम्  ॥ ५.६८ ॥

वृन्ताच्छ्लथं हरति पुष्पमनोकहानां संसृज्यते सरसिजैररुणाम्शुभिन्नैः  ।
स्वाभाविकं परगुणेन विभातवायुः सौरभ्यमीप्सुरिव ते मुखमारुतस्य  ॥ ५.६९ ॥

ताम्रोदरेषु पैतं तरुपल्लवेषु निर्धौत हारगुलिकाविशदं हिमाम्भः  ।
आभाति लब्धपरभागतयाधरोष्ठे लीलास्मितं सदशनार्चिरिव त्वदीयम्  ॥ ५.७० ॥

यावत्प्रतापनिधिराक्रमते न भानुरह्नाय तावदरुणेन तमो निरस्तम्  ।
आयोधनाग्रसरतां त्वयि वीर याते किं वा रिपूंस्तव गुरुः स्वयमुच्छिनत्ति  ॥ ५.७१ ॥

शय्यां जहत्युभयपक्षविनीतनिद्राः स्तम्बेरमा मुखरशृङ्खलकर्षिणस्ते  ।
येषां विभान्ति तरुणारुणरागयोगाद्भिन्नाद्रिगैरिकतटा इव दन्तकोषाः  ॥ ५.७२ ॥

दीर्घेष्वमी नियमिताः पटमण्डपेषु निद्रां विहाय वनजाक्ष वनायुदेश्याः  ।
वक्त्रोष्मणा मलिनयन्ति पुरोगतानि लेह्यानि सैन्धवशिलाशकलानि वाहाः  ॥ ५.७३ ॥

भवति विरलभक्तिर्म्लानपुष्पोपहारः स्वकिरण्परिवेषोध्बेदशून्याः प्रदीपाः  ।
अयमपि च गिरं नस्त्वत्प्रबोधप्रयुक्तामनुवदति शुकस्ते मञ्जुवाक्पञ्जरस्थः  ॥ ५.७४ ॥

इति विरचितवाग्भिर्बन्दिपुत्रैः कुमारः सपदि विगतनिद्रस्तल्पमुज्झां चकार  ।
मदपटु निनदद्भिर्बोधितो राजहंसैः सुरगज इव गाङ्गं सैकतं सुप्रतीकः  ॥ ५.७५ ॥

अथ विधिमवसाय्य शास्त्रदृष्टं दिवसमुखोचितमञ्चिताक्षिपक्ष्मा  ।
कुशलविरचितानुकूलवेषः क्षितिपसमाजमगात्स्वयंवरस्थम्  ॥ ५.७६ ॥


_______________________________________________________________________________




स तत्र मञ्चेषु मनोज्ञवेषान् सिंहासनस्थानुपचारवस्तु  ।
वैमानिकानां मरुतामपश्यदाकृष्टलीलान्नरलोकपालान्  ॥ ६.१ ॥

रतेर्गृहीतानुनयेन कामं प्रत्यर्पितस्वाङ्गमिवेश्वरेण  ।
काकुत्स्थमालोकयतां नृपाणां मनो बभूवेन्दुमतीनिराशम्  ॥ ६.२ ॥

वैदर्भनिर्दिष्टमसौ कुमारः कॢप्तेन सोपानपथेन मञ्चम्  ।
शिलाविभङ्गैर्मृगराजशावस्तुङ्गं नगोत्सङ्गमिवारुरोह  ॥ ६.३ ॥

परार्ध्यवर्णास्तरणोपपन्नमासेदिवान् रत्नवद्(?) आसनं सः  ।
भूयिष्ठमासीदुपमेयकान्तिर्मयूरपृष्ठाश्रयिणा गुहेन  ॥ ६.४ ॥

तासु श्रिया राजपरंपरासु प्रभाविशेषोदयदुर्निरीक्ष्यः  ।
सहस्रधात्मा व्यरुचद्विभक्तः पयोमुचां पङ्क्तिषु विद्युतेव  ॥ ६.५ ॥

तेषां महार्हासनसंस्थितानामुदारनेपथ्यभृतां स मध्ये  ।
रराज धाम्ना रघुसूनुरेव कल्पद्रुमाणामिव पारिजातः  ॥ ६.६ ॥

नेत्रव्रजाः पौरजनस्य तस्मिन् विहाय सर्वान्नृपतीन्निपेतुः  ।
मदोत्कटे रेचितपुष्पवृक्षा गन्धद्विपे वन्य इव द्विरेफाः  ॥ ६.७ ॥

अथ स्तुते बन्दिभिरन्वयज्ञैः सोमार्कवंश्ये नरदेवलोके  ।
संचारिते च्ऽ आगारुसारयोनौ धूपे समुत्सर्पति वैजयन्तीः  ॥ ६.८ ॥

पुरोपकण्ठोपवनाश्रयाणां कलापिनामुद्धतनृत्यहेतौ  ।
प्रध्मातशङ्खे परितो दिगन्तांस्तूर्यस्वने मूर्छति मङ्गलार्थे  ॥ ६.९ ॥

मनुष्यवाह्यं चतुरश्रयानमध्यास्य कन्या परिवारशोभि  ।
विवेश मञ्चान्तरराजमार्गं पतिंवरा कॢप्तविवाहवेषा  ॥ ६.१० ॥

तस्मिन् विधानातिशये विधातुः कन्यामये नेत्रशतैकलक्ष्ये  ।
निपेतुरन्तःकरणैर्नरेन्द्रा देहैः स्थिताः केवलमासनेषु  ॥ ६.११ ॥

तां प्रत्यभिव्यक्तमनोरथानां महीपतीनां प्रणयाग्रदूत्यः  ।
प्रवालोशोभा इव पादपानां शृङ्गारचेष्ट विविधा बभूवुः  ॥ ६.१२ ॥

कश्चित्कराभ्यामुपगूढनालमालोलपत्त्राभिहतद्विरेफम्  ।
रजोभिरन्तः परिवेषबन्धि लीलारविन्दं भ्रमयां चकार  ॥ ६.१३ ॥

विस्रस्तमंसादपरो विलासी रत्नानुविद्धाङ्गदकोटिलग्नम्  ।
प्रालम्बमुत्कृष्य यथावकशं निनाय साचीकृतचारुवक्त्रः  ॥ ६.१४ ॥

आकुञ्चिताग्राङ्गुलिना ततोऽन्यः किंचित्समावर्जितनेत्रशोभः  ।
तिर्यग्विसंसर्पिनखप्रभेण पादेन हैमं विलिलेख पीठम्  ॥ ६.१५ ॥

निवेश्य वामं भुजमासनार्धे ततसंनिवेशादधिकोन्नतांसः  ।
कश्चिद्विवृत्तत्रिकभिन्नहारः सुहृत्समाभाषणतत्परोऽभूत् ॥ ६.१६ ॥

विलासिनीविभ्रमदन्तपत्त्रमापाण्डु रं केतकबर्हमन्यः  ।
प्रियाइतम्बोचितसंनिवेशैर्विपाटयामास युवा नखाग्रैः  ॥ ६.१७ ॥

कुशेशयाताम्रतलेन कश्चित्करेण रेखाध्वजलाञ्छनेन  ।
रत्नाङ्गुलीयप्रभयानुविद्धानुदीरयामास सलीलमक्षान्  ॥ ६.१८ ॥

कश्चिद्यथाभागमवस्थितेऽपि स्वसंनिवेशाद्व्यतिलङ्घिनीव  ।
वज्रांशुगर्भाङ्गुलिरन्ध्रमेकं व्यापारयामास करं किरीटे  ॥ ६.१९ ॥

ततो नृपाणां श्रुतवृत्तवंशा पुंवत्प्रगल्भा प्रतिहाररक्षी  ।
प्राक्संनिकर्षं मगधेश्वरस्य नीत्वा कुमारीमवदत्सुनन्दा  ॥ ६.२० ॥

असौ शरण्यः शरणोन्मुखानामगाधसत्त्वो मगधप्रतिष्ठः  ।
राजा प्रजारञ्जनलब्धवर्णः परंतपो नाम यथार्थनामा  ॥ ६.२१ ॥

कामं ण्र्पाः सन्तु सहरशोऽन्ये राजन्वतीमाहुरनेन भूमिम्  ।
नक्षत्रताराग्रहसंकुलापि ज्योतिष्मती चन्द्रमसैव रात्रिः  ॥ ६.२२ ॥

क्रियाप्रबन्धादयमध्वराणामजस्रमाहूतसहस्रनेत्रः  ।
शच्याश्चिरं पाण्दुकपोललम्बान्मन्दारशून्यानलकांश्चकार  ॥ ६.२३ ॥

अनेन चेदिच्छसि गृह्यमाणं पाणिं वरेण्येन कुरु प्रवेशे  ।
प्रासादवातायनसंश्रितानां नेत्रोत्सत्वं पुष्पपुराङ्गनानाम्  ॥ ६.२४ ॥

एवं तयोक्ते तमवेक्ष्य किंचिद्(?) विस्रंसिदूर्वाङ्कमधूकमाला  ।
ऋजुप्रणामक्रिययैव तन्वी प्रत्यादिदेशैनमभाषमाणा  ॥ ६.२५ ॥

तां सैव वेत्रग्रहणे नियुक्ता राजान्तरं राजसुतां निनाय  ।
समीरणोत्थेव तरङ्गलेखा पद्मान्तरं मानसराजहंसीम्  ॥ ६.२६ ॥

जगाद चैनामयमङ्गनाथः सुराङ्गनाप्रार्थितयौवनश्रीः  ।
विनीतनागः किल सूत्रकारैरैन्द्रं पदं भूमिगतोऽपि भुङ्क्ते  ॥ ६.२७ ॥

अनेन पर्यासयतास्रबिन्दून्मुक्ताफल्स्थूलतमान् स्तनेषु  ।
प्रत्यर्पिताः शत्रुविलासिनीनामुन्मुच्य सूत्रेण विनैव हाराः  ॥ ६.२८ ॥

निसर्गभिन्नास्पदमेकसंस्थमस्मिन् द्वयं श्रीश्च सरस्वती च  ।
कान्त्या गिरा सूनृतया च योग्या त्वमेव कल्याणि तयोस्तृतीया  ॥ ६.२९ ॥

अथाङ्गराजादवतार्य चक्षुर्याह्जन्यामवदत्कुमारी  ।
नासौ न काम्यो न च वेद सम्यग्द्रष्टुं न सा भिन्नरुचिर्हि लोकः  ॥ ६.३० ॥

ततः परं दुष्प्रसहं द्विषद्भिर्नृपं नियुक्ता प्रतिहारभूमौ  ।
निदर्शयामास विशेषदृश्यमिन्दुं नवोत्थानमिवेन्दुमत्यै  ॥ ६.३१ ॥

अवन्तिनाथोऽयमुदग्रबाहुर्विशालवक्षास्तनुवृत्तमध्यः  ।
आरोप्य चक्रभ्रह्ममुष्णतेजास्त्वष्ट्रेव यत्नोल्लिखितो विभाति  ॥ ६.३२ ॥

अस्य प्रयाणेषु समग्रशक्तेरग्रेसरैर्वाजिभिरुत्थितानि  ।
कुर्वन्ति सामन्तशिखामणीनां प्रभाप्ररोहास्तमयं रजांसि  ॥ ६.३३ ॥

असौ महाकालनिकेतनस्य वसन्नदूरे किल चन्द्रमौलेः  ।
तमिस्रपक्षेऽपि सह प्रियाभिर्ज्योत्स्नावतो निर्विशति प्रदोषान्  ॥ ६.३४ ॥

अनेन यूना सह पार्थिवेन रम्भोरु कच्चिन्मनसो रुचिस्ते  ।
सिप्रातरङ्गानिलकम्पितासु विहर्तुमुद्यानपरंपरासु  ॥ ६.३५ ॥

तस्मिन्नभिद्योतितबन्धुपद्मे प्रतापसंशोषितशत्रुपङ्के  ।
बबन्ध सा नोत्तमसौकुमार्या कुमुद्वती भानुमतीव भावम्  ॥ ६.३६ ॥

तामग्रतस्तामरसान्तराभामनूपराजस्य गुणैरनूनाम्  ।
विधाय सृष्टिं ललितां विधातुर्जगाद भूयः सुदतीं सुनन्दा  ॥ ६.३७ ॥

संग्रामनिर्विष्टसहस्रबाहुरष्टदासद्वीपनिखातयूपः  ।
अनन्यसाधारणराजशब्दो बभूव योगी किल कार्तवीर्यः  ॥ ६.३८ ॥

अकार्यचिन्तासमकालमेव प्रादुर्भवंश्चापधरः पुरस्तात् ।
अन्तःशरीरेष्वपि यः प्रजानां प्रत्यादिदेशाविनयं विनेता  ॥ ६.३९ ॥

ज्याबन्धनिष्पन्दभुजेन यस्य विनिश्वसद्वक्त्रपरंपरेण  ।
कारागृहे निर्जितवासवेन लङ्केश्वरेणोषितमा प्रसादात् ॥ ६.४० ॥

तस्यान्वये भूपतिरेष जातः प्रतीप इत्यागमवृद्धसेवी  ।
येन श्रियः संश्रयदोषरूढं स्वभावलोलेत्ययशः प्रमृश्टम्  ॥ ६.४१ ॥

आयोधने कृष्णगतिं सहायमवाप्य यः क्षत्रियकालरात्रिम्  ।
धारां शितां रामपरश्वधस्य संभावयत्युत्पलपत्त्रसाराम्  ॥ ६.४२ ॥

अस्याङ्कलक्ष्मीर्भव दीर्घबाहोर्माहिष्मतीवप्रनितम्बकाञ्चीम्  ।
प्रासादजालैर्जल्वेणिरम्यां रेवां यदि प्रेक्षितुमस्ति कामः  ॥ ६.४३ ॥

तस्याः प्रकामं प्रियदर्शनोऽपि न स क्षितीशो रुचये बभूव  ।
शरत्प्रमृष्टाम्बुधरोपरोधः शशीव पर्याप्तकलो नलिन्याः  ॥ ६.४४ ॥

सा शूरसेन्दाधिपतिं सुषेणमुद्दिश्य लोकान्तरगीतकीर्तिम्  ।
आचारशुद्धोभयवंशदीपं शुद्धान्तरक्ष्या जगदे कुमारी  ॥ ६.४५ ॥

नीपान्वयः पार्थिव एष वज्वा गुणैर्यमाश्रित्य परस्परेण  ।
सिद्धाश्रमं शान्तमिवैत्य सत्त्वैर्नैसर्गिकोऽप्युत्ससृजे विरोधः  ॥ ६.४६ ॥

यस्य्ऽ आत्मगेहे नयनाभिरामा कान्तिर्हिमांशोरिव संनिविष्ट  ।
हर्म्याग्रसंरूढतृणाङ्कुरेषु तेजोऽविशह्यं रिपुमन्दिरेषु  ॥ ६.४७ ॥

यस्यावरोधस्तनचन्दनानां प्रक्षालनाद्वारिविहारकाले  ।
कलिन्दकन्या मथुरां गताऽपि गङ्गोर्मिसंसक्त जलेव भाति  ॥ ६.४८ ॥

त्रस्तेन ताक्र्ष्यात्किल कालियेन मणिं विसृष्टं यमुनौकसा यः  ।
वक्षःस्थलव्यापिरुचं दधानः सकौस्तुभं ह्रेपयतीव कृष्नम्  ॥ ६.४९ ॥

संभाव्य भर्तारममुं युवानं मृदुप्रवालोत्तरपुष्पशय्ये  ।
वृन्दावने चैत्ररथादनूने निर्विश्यतां सुन्दरि युवनश्रीः  ॥ ६.५० ॥

अध्यास्य चाम्भःपृषतोक्षितानि शैलेयगन्धीनि शिलातलानि  ।
कलापिनां प्रावृषि पश्य नृत्यं कान्तासु गोवर्धनकन्दरासु  ॥ ६.५१ ॥

नृपं तमावर्तमनोज्ञनाभिः सा व्यत्यगादन्यवधूर्भवित्री  ।
महीधरं मार्गवशादुपेतं स्रोतोवहा सागरगामिनीव  ॥ ६.५२ ॥

अथाङ्गदाश्लिष्टभुजं भुजिष्या हेमाङ्गदं नाम कलिङ्गनाथम्  ।
आसेदुषीं सादितशत्रुपक्षं बालामबालेन्दुमुखीं बभाषे  ॥ ६.५३ ॥

असौ महेन्द्राद्रिसमानसारः पतिर्महेन्द्रस्य महोदधेश्च  ।
यस्य क्षरत्सैन्यगजच्छलेन यात्रासु यातीव पुरो महेन्द्रः  ॥ ६.५४ ॥

ज्याघातरेखे सुभुजो भुजाभ्यां बिभर्ति यश्चापभृतां पुरोगः  ।
रिपुश्रियां साञ्जनभाष्पसेके बन्दीकृटानामिव पद्धती द्वे  ॥ ६.५५ ॥

रणेऽमितत्रीणतया प्रकाशः शरासनज्यानिकषौ भुजाभ्याम्  ।
विशिष्टरेखौ रिपुविक्रमाग्नेर्निर्वाणमार्गाविव यो बिभर्ति  ॥ ६.५५* ॥

यमात्मनः सद्मनि संनिकृष्टो मन्द्रध्वनित्याजितयामतूर्यः  ।
प्रासादवातायनदृष्यवीचिः प्रबोधयत्यर्णव एव सुप्तम्  ॥ ६.५६ ॥

अनेन सार्धं विहराम्बुराशेस्तीरेषु तालीवनमर्मरेषु  ।
द्वीपानतरानीतलवङ्गपुष्पैरपाकृतस्वेदलवा मरुद्भिः  ॥ ६.५७ ॥

प्रलोभिताप्याकृतिलोभनीया पतिं पुरस्योरुगपूर्वनाम्नः  ।
तस्मादपावर्तत दूरकृष्टा नीत्येव लक्ष्मीः प्रतिकूलदैवात् ॥ ६.५८ ॥

अथाधिगम्याभुवराजकल्पं पतिं पुरस्योरुगपूर्वनाम्नः  ।
आचारपूतोभयवंशदीपं शुद्धान्तरक्ष्या जगदे कुमारी  ॥ ६.५८* ॥

अथोराख्यस्य पुरस्य नाथं दौवारिकी देवसरूपम्  ।
इतश्चकोराक्षि विलोकयेति पूर्वानुशिष्टां निजगाद भोज्याम्  ॥ ६.५९ ॥

पाण्ड्योऽयमंसार्पितलम्बहारः कॢप्ताङ्गरागो हरिचन्दनेन  ।
आभाति बालातपरक्तसानुः सनिर्झरोद्गार इवाद्रिराजः  ॥ ६.६० ॥

विन्ध्यस्य संस्तम्भयिता महाद्रेर्निःशेषपीतोज्झितसिन्धुराजः  ।
प्रीत्याश्वमेधावभृथार्द्रमूर्तेः सौस्नातिको यस्य भवत्यगस्त्यः  ॥ ६.६१ ॥

अस्त्रं हरादाप्तवता दुरापं येनेन्द्रलोकाव जयाय दृप्तः  ।
पुरा जनस्थानविमर्दशङ्की संधाय लःकाधिपतिः प्रतस्थे  ॥ ६.६२ ॥

अनेन पाणौ विधिवद्(?) गृहीते महाकुलीनेन महीव गुर्वी  ।
रत्नानुविद्धार्णवमेखलाया दिशः सपत्नी भव दक्षिणस्याः  ॥ ६.६३ ॥

ताम्बूलवल्लीपरिणद्धपूगास्वेलालतालिङ्गितचन्दनासु  ।
तमालपत्त्रास्तरणासु रन्तुं प्रसीद शश्वन्मलयस्थलीषु  ॥ ६.६४ ॥

इन्दीवरश्यामतनौर्नृपोऽसौ त्वं रोचनागौरशरीरयष्टिः  ।
अन्योन्यशोभापरिवृद्धये वां योगस्तडित्तोयदयोरिवास्तु  ॥ ६.६५ ॥

स्वसुर्विदर्भाधिपतेस्तदीयो लेभेऽन्तरं चेतसि नोपदेशः  ।
दिवाकरादर्शनबद्धकोशे नक्शत्रनाथांशुरिवारविन्दे  ॥ ६.६६ ॥

संचारिणी दीपशिखेव रात्रौ यं यं व्यतीयाय पतिंवरा सा  ।
नरेन्द्रमार्गाट्ट इव प्रपेदे विवर्णभावं स स भूमिपालः  ॥ ६.६७ ॥

तस्यां रघोः सूनुरुपस्थितायां वृणीत मां नेति समाकुलोऽभूत् ।
वामेतरः संशयमस्य बाहुः केयूरबन्धोच्छवसितैर्नुनोद  ॥ ६.६८ ॥

तं प्राप्य सर्वावयवानवद्यं व्यावर्ततान्योपगमात्कुमारी  ।
न हि प्रफुल्लं सहकारमेत्य वृक्सान्तरं काङ्क्षति षट्पदाली  ॥ ६.६९ ॥

तस्मिन् समावेशितचित्तवृत्तिमिन्दुप्रभामिन्दुमतीमवेक्ष्य  ।
प्रचक्रमे वक्तुमनुक्रमज्ञा सविस्तरं वाक्यमिदं सुनन्दा  ॥ ६.७० ॥

इक्ष्वाकुवंश्यः ककुदं नृपाणां ककुत्स्थ इत्याहितलक्षणोऽभूत् ।
काकुत्स्थशब्दं यत उन्नतेच्छाः श्लाघ्यं दधत्युत्तरकोसलेन्द्राः  ॥ ६.७१ ॥

महेन्द्रमास्थाय महोक्षरूपं यः संयति प्राप्तपिनाकि लीलः  ।
चकार बाणैरसुराङ्गनानां गण्डस्थलीः प्रोषितपत्त्रलेखाः  ॥ ६.७२ ॥

ऐरावतास्फालनविश्लथं यः संघट्टयन्नङ्गदमङ्गदेन  ।
उपेयुशः स्वामपि मूर्तिमग्र्यामर्धासनं गोत्रभिदोऽधितष्ठौ  ॥ ६.७३ ॥

जातः कुले तस्य किलोरुकीर्तिः कुलप्रदीपो नृपतिर्दिलीपः  ।
अतिष्ठदेकोनशतक्रतुत्वे शक्राभ्यसूयाविनिवृत्तये यः  ॥ ६.७४ ॥

यस्मिन्महीं शासति वाणिनीनां निद्रां विहारार्धपथे गतानाम्  ।
वातोऽपि नासरंसयदंशुकानि को लम्बयेदाहरणाय हस्तम्  ॥ ६.७५ ॥

पुत्रो रघुस्तस्य पदं प्रशास्ति महाक्रतोर्विश्वजितः प्रयोक्ता  ।
चतुर्दिगावर्जितसंभृतां यो मृत्पात्रशेषामकरोद्विभूतिम्  ॥ ६.७६ ॥

आरूढमद्रीनुदधीन् वितीर्णं भुजंगमानां वसतिं प्रविष्टम्  ।
ऊर्ध्वं गतं यस्य न चानुबन्धि यशः परिच्छेत्तुमियत्तयालम्  ॥ ६.७७ ॥

असौ कुमारस्तमजोऽनुजातस्त्रिविष्टपस्येव पतिं जयन्तः  ।
गुर्वीं धुरं यो भुवनस्य पित्रा धुर्येण दम्यः सदृशं बिभर्ति  ॥ ६.७८ ॥

कुलेन कान्त्या वयसा नवेन गुणैश्च तैस्तैर्विनयप्रधानैः  ।
त्वमात्मनस्तुल्यममुं वृणीष्व रत्नं समागच्छतु काञ्चनेन  ॥ ६.७९ ॥

ततः सुनन्दावचनावसाने लज्जां तनू कृत्य नरेन्द्रकन्या  ।
दृष्ट्या प्रसादामलया कुमारं प्रत्यग्रहीत्संवरणस्रजेव  ॥ ६.८० ॥

सा यूनि तस्मिन्नभिलाषबन्धं शशाक शालीनतया न वक्तुम्  ।
रोमाञ्चलक्ष्येण स गात्रयष्टिं भित्त्वा निराक्रामदरालकेश्याः  ॥ ६.८१ ॥

तथागतायां परिहासपूर्वं सख्यां सखी वेत्रधरा बभाषे  ।
आर्ये व्रजामोऽन्यत इत्यथैनां वधूरसूयाकुटिलं ददर्श  ॥ ६.८२ ॥

सा चूर्णगौरं रघुनन्दनस्य धात्रीकराभ्यां करभोपमोरूः  ।
आसञ्जयामास यथाप्रदेशं कण्ठे गुणं मूर्तमिवानुरागम्  ॥ ६.८३ ॥

तया स्रजा मङ्गलपुष्पमय्या विशालवक्षःस्थललम्बया सः  ।
अमंस्त कण्ठार्पितबाहुपाशां विदर्भराजावरजां वरेण्यः  ॥ ६.८४ ॥

शशिनमुपगतेयं कौमुदी मेघमुक्तं जलनिधिमनुरूपं  ।
इति समगुणयोगप्रीतयस्तत्र पौराः श्रवणकटु नृपाणामेकवाक्यं विवव्रुः  ॥ ६.८५ ॥

प्रमुदितवरपक्षमेकतस्तत्(?) क्षितिपतिमण्डलमन्यतो वितानम्  ।
उषसि सर इव प्रफुल्लपद्मं कुमुदवनप्रतिपन्ननिद्रमासीत् ॥ ६.८६ ॥



_______________________________________________________________________________






अथोपयन्त्रा सदृशेन युक्तां स्कन्देन साक्षादिव देवसेनाम्  ।
स्वसारमादाय विदर्भनाथः पुरप्रवेशाभिमुखो बभूव  ॥ ७.१ ॥

सेनानिवेशान् पृथिवीक्षितोऽपि जग्मुर्विभातग्रहमन्दभासः  ।
भोज्यां प्रति व्यर्थमनोरथत्वाद्रूपेषु वेषेषु च साभ्यसूयाः  ॥ ७.२ ॥

सांनिध्ययोगात्किल तत्र शच्याः स्वयंवरक्षोभकृतामभावः  ।
काकुत्स्थमुद्दिश्य समत्सरोऽपि शशाम तेन क्षितिपाललोकः  ॥ ७.३ ॥

तावत्प्रकीर्णाभिनवोपचारमिन्द्रायुधद्योतिततोरणाङ्कम्  ।
वरः स वध्वा सह राजमार्गं प्राप ध्वजच्छायनिवारितोष्णम्  ॥ ७.४ ॥

ततस्तदालोकनतत्पराणां सौधेषु चामीकरजालवत्सु  ।
बभूवुरित्थं पुरसुन्दरीणां त्यक्तान्यकार्याणि विचेष्टितानि  ॥ ७.५ ॥

आलोकमार्गं सहसा व्रजन्त्या कयाचिदुद्वेष्टनवान्तमाल्यः  ।
बद्धुं न संभावित एव तावत्करेण रुद्धोऽपि हि केशपाशः  ॥ ७.६ ॥

प्रसाधिकालम्बितमग्रपादमाक्षिप्य काचिद्द्रवरागमेव  ।
उत्षृषृअलीलागतिरा गवाक्षाद्ययौ शलाकामपरा वहन्ती  ॥ ७.७ ॥

विलोचनं दक्षिणमञ्जनेन संभाव्य तद्वञ्चितवामनेत्रा  ।
तथैव वातायनसंनिकर्षं ययौ शलाकामपरा वहन्ती  ॥ ७.८ ॥

जालान्तरप्रेषितदृष्टिरन्या प्रस्थानभिन्नां न बबन्ध नीवीम्  ।
नाभिप्रविष्टाभरणप्रभेण हस्तेन तस्थाववलम्ब्य वासः  ॥ ७.९ ॥

अर्धाचिता सत्वरमुत्थितायाः पदे पदे दुर्निमिते गलन्ती  ।
कस्याश्चिदासीद्रशना तदानीमङ्गुष्ठमाउलार्पितसूत्रशेषा  ॥ ७.१० ॥

स्तनंधयन्तं तनयं विहाय विलोकनाय त्वरया व्रजन्ती  ।
संप्रस्नुताभ्यां पदवीं स्तनाभ्यां सिषेच काचित्पयस्"आ गवाक्षात् ॥ ७.१०* ॥

तासां मुखैरासवगन्धगर्भैर्व्याप्तान्तराः सान्द्रकुतूहलानाम्  ।
विलोलनेत्रभ्रमरैर्गवाक्षाः सहस्रपत्त्राभरणा इवासन्  ॥ ७.११ ॥

ता राघवं दृष्टिभिरापिबन्त्यो नार्यो न जग्मुर्विषयान्तराणि  ।
तथा हि शेषेन्द्रियवृत्तिरासां सर्वात्मना चक्षुरिव प्रविष्टा  ॥ ७.१२ ॥

स्थाने वृता भूपतिभिः परोक्षैः स्वयंवरं साधुममंस्त भोज्या  ।
पद्मेव नारायणमन्यथासौ लभेत कान्तं कथमात्मतुल्यम्  ॥ ७.१३ ॥

परस्परेण स्पृहणीयशोभं न चेदिदं द्वन्द्वमयोजयिष्यत् ।
अस्मिन् द्वये रूपविधानयत्नः पत्युः प्रजानां वितथोऽभविष्यत् ॥ ७.१४ ॥

रतिस्मरौ नूनमिमावभूतां राज्ञां सहरेषु तथा हि बाला  ।
गतेयमात्मप्रतिरूपमेव मनो हि जन्मान्तरसंगतिज्ञम्  ॥ ७.१५ ॥

इत्युद्गताः पौरवधूमुखेभ्यः शृण्वन् कथाः श्रोतसुखाः कुमारः  ।
उद्भासितं मङ्गलसंविधाभिः संबन्धिनः सद्म समाससाद  ॥ ७.१६ ॥

ततोऽवतीर्याशु करेणुकायाः स कामरूपेश्वरदत्तहस्तः  ।
वैदर्भनिर्दिष्टमथो विवेश नारीमनांसीव चतुष्कमन्तः  ॥ ७.१७ ॥

महार्हसिंहासनसंस्थितोऽसौ सरत्नमर्घ्यं मधुपर्कमिश्रम्  ।
भोजोपनीतं च दुकूलयुग्मं जग्राह सार्धं वनिताकटाक्षैः  ॥ ७.१८ ॥

दुकूलवासाः स वधूसमीपं निन्ये विनीतैरवरोधरक्षैः  ।
वेलासाक्शं स्फुटपेहराजिर्नवैरुदन्वानिव चन्द्रपादैः  ॥ ७.१९ ॥

तत्रार्चितो भोजपतेः पुरोधा हुत्वाग्निमाज्यादिभिरग्निकल्पः  ।
तमेव चाधाय विवाहसाक्ष्ये वधूवरौ संगमयां चकार  ॥ ७.२० ॥

हस्तेन हस्तं परिगृह्य वध्वाः स राजसूनुः सुतरां चकाशे  ।
अनन्तराशोकलताप्रवालं प्राप्येव चूतः प्रतिपल्लवेन  ॥ ७.२१ ॥

आसीद्वरः कण्टकितप्रकोष्टः स्विन्नाङ्गुलिः संववृते कुमारी  ।
वृत्तिस्तयोः पाणिसमागमेन समं विभक्तेव मओभवस्य  ॥ ७.२२ ॥

तयोरपाङ्गप्रतिसारितानि क्रियासमापत्तिवर्तितानि  ।
ह्रीयन्त्रणामानशिरे मनोज्ञामन्योन्यलोलानि विलोचनानि  ॥ ७.२३ ॥

प्रदक्षिणप्रक्रमणात्कृषानोरुदर्चिषस्तन् (?) मिथुनं चकाशे  ।
मेरोरुपान्तेष्विव वर्तमानमन्योन्यसंसक्तमहस्त्रियामम्  ॥ ७.२४ ॥

नितम्बगुर्वी गुरुणा प्रयुक्ता वधूर्विधातृप्रतिमेन तेन  ।
चकार सा मत्तचकोरनेत्रा लज्जावती लाजविसर्गमग्नौ  ॥ ७.२५ ॥

हविःशमीपल्लवलाजगन्धिः पुण्यः कृशानोरुदियाय धूमः  ।
कपोलसंसर्पिशिखः स तस्या मुहूर्तकर्णोत्पलतां प्रपेदे  ॥ ७.२६ ॥

तदञ्जनक्लेदसमाकुलाक्षं प्रम्लानभीजाङ्कुरकर्णपूरम्  ।
वधूमुखं पाटलगण्डलेखमाचारधूमग्रहणाद्बभूव  ॥ ७.२७ ॥

तौ स्नातकैर्बन्धुमता च राज्ञा पुरंध्रिभिश्च क्रमशः प्रयुक्तम्  ।
कन्याकुमारौ कनकासनस्थावार्द्राक्षतारोपणमन्वभूताम्  ॥ ७.२८ ॥

इति स्वसुर्भोजकुलप्रदीपः संपाद्य पाणिग्रहणं स राजा  ।
महीपतीनां पृथगर्हणार्थं समादिदेशाधिकृतानधिश्रीः  ॥ ७.२९ ॥

लिङ्गैर्मुदः संवृतविक्रियास्ते ह्रदाः प्रसन्ना इव गूढनक्राः  ।
वैदर्भमामन्त्र्य ययुस्तदीयां प्रत्यर्प्य पूजामौप्दाछलेन  ॥ ७.३० ॥

स राजलोकः कृतपूर्वसंविदारम्भसिद्धौ समयोपलभ्यम्)  ।
आदास्यमानः प्रम्दामिषं तदावृत्य पन्थानमजस्य तस्थौ  ॥ ७.३१ ॥

भर्तापि तावत्क्रथकैषिकानामनुष्ठितानन्तरजाविवाहः  ।
सत्त्वानुरूपाहरणी कृतश्रीः प्रास्थापयद्राघवमन्वगाच्च  ॥ ७.३२ ॥

तिस्रस्त्रिलोकी प्रथितेन सार्धमजेन मार्गे वसतीरुषित्वा  ।
तस्मादपावर्तत कुण्डिनेशः पर्वात्यये सोम इवोष्णरश्मेः  ॥ ७.३३ ॥

प्रमन्यवः प्रागपि कोसलेन्द्रे प्रत्येकमात्तस्वतया बभूवुः  ।
अतो नृपाश्चक्षमिरे समेताः स्त्रीरत्नलाभं न तदात्मजस्य  ॥ ७.३४ ॥

तमुद्वहन्तं पथि भोजकन्यां रुरोध राजन्यगणः स दृप्तः  ।
बलिप्रदिष्टं श्रियमाददानं त्रैविक्रमं पादमिवेन्द्रशत्रुः  ॥ ७.३५ ॥

तस्यः स रक्षार्थमनल्पयोधमादिष्य पित्र्यं सचिवं कुमारः  ।
प्रत्यग्रहीत्पार्थिववाहिनीं तां ज्योतीरथां शोण इवोत्तरङ्गः  ॥ ७.३६ ॥

पत्तिः पदातिं रथिनं रथेशस्तुरंगसादी तुरगाधिरूढम्  ।
यन्ता गजस्याभ्यपतद्गजस्थं तुल्यप्रतिद्वन्द्वि बभूव युद्धम्  ॥ ७.३७ ॥

नदत्सु तूर्येष्वविभाव्यवाचो नोदीरयन्ति स्म कुलोपदेशान्  ।
बाणाक्षरैरेव परस्परस्य नामोर्जितं चापभृतः शशंसुः  ॥ ७.३८ ॥

उत्थापितः संयति रेणुरश्वैः सान्द्रीकृतः स्यन्दनवंशचक्रैः  ।
चिस्तारितः कुञ्जरकर्णतालैर्नेत्रक्रमेणोपरुरोध सूर्यम्  ॥ ७.३९ ॥

मत्स्यध्वजा वायुवशाद्विदीर्णैर्मुखैः प्रवृद्धद्वजिनीरजांसि  ।
बभुः पिबन्तः परमार्थमत्स्याः पर्याविलानीव नवोदकानि  ॥ ७.४० ॥

रथो रथाङ्गध्वनिना विजज्ञे विलोलघण्टाक्वणितेन नागः  ।
स्वभर्तृनामग्रहणाद्बभूव सान्द्रे रजस्यात्मपरावबोधः  ॥ ७.४१ ॥

आवृण्वतो लोचनमार्गमाजौ रजोऽन्धकारस्य विजृम्भितस्य  ।
शस्त्रक्षताश्वद्विपवीरजन्मा बालारुणोऽभूद्रुधिरप्रवाहः  ॥ ७.४२ ॥

स च्छिन्नमूलः क्षतजेन रेणुस्तस्योपरिष्टात्पवनावधूतः  ।
अङ्गारशेषस्य हुताशनस्य पूर्वोत्थितो धूम इवाबभासे  ॥ ७.४३ ॥

प्रहारमूर्छापगमे रथस्थान् यन्त्ःनुपालभ्य निवर्तिताश्वाः  ।
यैः सादिता लक्षितपूर्वकेतूंस्तानेव सामर्षतया निजघ्नुः  ॥ ७.४४ ॥

अप्यर्धमार्गे परबाणलूना धनुर्भृतां हस्तवतां पृषत्काः  ।
संप्रापुरेवात्मजवानुवृत्त्या पूर्वार्धभागैः फलिभिः शरव्यम्  ॥ ७.४५ ॥

आधोरणानां गजसंनिपाते शिरांसि चक्रैर्निशितैः क्षुराग्रैः  ।
हतान्यपि आयेननखाग्रकोटिव्यासक्तकेशानि चिरेण पेतुः  ॥ ७.४६ ॥

पूर्वं प्रहर्ता न जघान भूयः प्रतिप्रहाराक्षममश्वसादी  ।
तुरंगमस्कन्धनिषण्णदेहं प्रत्याश्वसन्तं रिपुमाचकाङ्क्ष  ॥ ७.४७ ॥

तनुत्यजां वर्मभृतां विकोशैर्बृहत्सु दन्तेष्वसिभिः पतद्भिः  ।
रणक्षितिः शोणितमद्यकुल्या गजा विविग्नाः करशीकरेण  ॥ ७.४८ ॥

शिलीमुखोत्कृत्तशिरःफलाढ्या च्युतैः शिरत्रैश्चषकोत्तरेव  ।
रणक्षितिः शोणितमद्यकुल्या रराज मृत्योरिव पानभूमिः  ॥ ७.४९ ॥

उपान्तयोर्निष्कुषितं विहंगैराक्षिप्य तेभ्यः पिशितप्रियापि  ।
केयूरकोटिक्षततालुदेशा शिवा भुजच्छेदमपाचकार  ॥ ७.५० ॥

कश्चिद्द्विषत्खड्गहृतोत्तमाङ्गः सद्यो विमानप्रभुतामुपेत्य  ।
वामाङ्गसंसक्तसुराङ्गनः स्वं नृत्यत्कबन्धं समरे ददर्श  ॥ ७.५१ ॥

अन्योन्यसूतोन्मथनादभूतां तावेव सूतौ रथिनौ च कौचित् ।
व्यश्वौ गदाव्यायतसंप्रहारौ बग्नायुधौ बाहुविमर्दनिष्ठौ  ॥ ७.५२ ॥

परस्परेण क्षतयोः प्रहर्त्रोरुत्क्रान्तवाय्वोः समकालमेव  ।
अमर्त्यभावेऽपि कयोश्चिदासीदेकासरःप्रार्थितयोर्विवादः  ॥ ७.५३ ॥

व्यूहावुभौ तावितरेतरस्माद्भङ्गं जयं चापतुरव्यवस्थम्  ।
पश्चात्पुरोमारुतयोः प्रवृद्धौ पर्यायवृत्त्येव महार्णवोर्मी  ॥ ७.५४ ॥

परेण भग्नेऽपि बले महौजा ययावजः प्रत्यरिसैन्यमेव  ।
धूमो निवर्तेत समीरणेन यतो हि कक्षस्तत एव वह्निः  ॥ ७.५५ ॥

रथी निषङ्गी कवची धनुष्मान् दृप्तः स राजन्यकमेकवीरः  ।
निवारयामास महावराहः कल्पक्षयोद्धूतमिवार्णवाम्भः  ॥ ७.५६ ॥

स दक्षिणं तूणमुखेन वामं व्यापारयन् हस्तमलक्ष्यताजौ  ।
आकर्णकृष्टा सकृदस्य योद्धुर्मौर्वीव बाणान् सुषुवे रिगुफ्नान्  ॥ ७.५७ ॥

स रोषदष्टाधिकलोहितोष्ठैर्व्यक्तोर्ध्वरेका भृकुटीर्वहद्भिः  ।
तस्तार गां भल्लनिकृत्तकण्ठैर्हुंकारगर्भैर्द्विषतां शिरोभिः  ॥ ७.५८ ॥

सर्वैर्बलाङ्गैर्द्विरदप्रधानैः सर्वायुधैः कङ्कटभेदिभिश्च  ।
सर्वप्रयत्नेने च भूमिपालास्तस्मिन् प्रजह्रुर्युधि सर्व एव  ॥ ७.५९ ॥

सोऽस्त्रव्रजैश्छन्नरथः परेषां ध्वजाग्रमात्रेण बभूव लक्ष्यः  ।
नीहारमग्नो दिनपूर्वभागः किंचित्प्रकाशेन विवस्वतेव  ॥ ७.६० ॥

प्रियंवदात्प्रापमसौ कुमारः प्रायुङ्क्त राजस्वधिराजसूनुः  ।
गान्धर्वमस्त्रं कुसुमास्त्रकान्तः प्रस्वापनं स्वपनिवृत्तलौल्यः  ॥ ७.६१ ॥

ततो धनुष्कर्षणमूढहस्तमेकांसपर्यस्तशिरस्त्रजालम्  ।
तस्थौ ध्वजस्तम्भनिषण्णदेहं निद्राविधेयं नरदेवसैन्यम्  ॥ ७.६२ ॥

ततः प्रियोपात्तरसेऽधरोष्ठे निवेश्य दध्मौ जलं कुमारः  ।
येन स्वहस्तार्जितमेकवीरः पिबन् यशो मूर्तमिवाभासे  ॥ ७.६३ ॥

शङ्खस्वनाभिज्ञतया निवृत्तास्तं सन्नशत्रुं ददृशुः स्वयोधाः  ।
निमीलितानामिव पङ्कजानां मध्ये स्फुरन्तं प्रतिमाशशाङ्कम्  ॥ ७.६४ ॥

सशोणितैस्तेन शिलीमुखाग्रैर्निक्षेपिताः केतुषु पार्थिवानाम्  ।
यशो हृतं संप्रति राघवेण न जीवितं वः कृपयेति वर्णाः  ॥ ७.६५ ॥

स चापकोटीनिहितैकबाहुः शिरस्तनिष्कर्षणभिन्नमुलिः  ।
ललाटबद्धश्रमवारिबिन्दुर्भीतां प्रियामेत्य वचो बभाषे  ॥ ७.६६ ॥

इतः परानर्भकहार्यशस्त्रान् वैदर्भि पश्यानुमता मयासि  ।
एवंविधेनाहवचेष्टितेन त्वं प्रार्थ्यसे हस्तगता ममभिः  ॥ ७.६७ ॥

तस्याः प्रतिद्वन्द्विभवाद्विषादात्सद्यो विमुक्तं मुखमाबभासे  ।
निश्वासबाष्पापगमात्प्रपन्नः प्रसादमात्मीयमिवात्मदर्षाः  ॥ ७.६८ ॥

हृष्टापि सा ह्रीविजिता न साक्षाद्वाग्भिः सखीनां प्रियमभ्यनन्दत् ।
स्थली नवाम्भःपृषताभिवृष्टा मयूरकेकाभिरिवाभ्रवृन्दम्  ॥ ७.६९ ॥

इति शिरसि स वामं पादमाधाय राज्ञामुदवहदनवद्यां तामवद्यादपेतह् ।
रथतुरगरजोभिस्तस्य रूक्षालकाग्रा समरविजयलष्मीः सैव मूर्ता बभूव  ॥ ७.७० ॥

प्रथमपरिगतार्थस्तं रघुः संनिवृत्तं विजयिनमभिनन्द्य श्लाघ्यजायासमेतम्  ।
तदुपहितकुटुम्बः शान्तिमार्गोतुस्कोऽभून्न हि सति कुलधुर्ये सूर्यवंश्या गृहाय  ॥ ७.७१ ॥



_______________________________________________________________________________




अथ तस्य विवाहकौतुकं ललितं बिभ्रत एव पार्थिवः  ।
वसुधामपि हस्तगामिनीमकरोदिन्दुमतीमिवापराम्  ॥ ८.१ ॥

दुरितैरपि कर्तुमात्मसात्प्रयतन्ते नृपसूनवो हि यत् ।
तदुपस्थितमग्रहीदजः पितुराज्ञेति न भोगतृष्णया  ॥ ८.२ ॥

अनुभूय वसिष्ठसंभृतैः सलिलैस्तेन सहाभिषेचनम्  ।
विशदोच्छवसितेन मेदिनी कथयामास कृतार्थतामिव  ॥ ८.३ ॥

स बभूव दुरासदः परैर्गुरुणाथर्वविदा कृतक्रियः  ।
पवनाग्निसमागमो ह्ययं सहितं ब्रह्म यदस्त्रतेजसा  ॥ ८.४ ॥

रघुमेव निवृत्तयौवनं तममन्यन्त नवेश्वरं प्रजाः  ।
स हि तस्य न केवलां श्रियं प्रतिपेदे सकलान् गुणानपि  ॥ ८.५ ॥

अधिकं शुशुभे शुभंयुना द्वितयेन द्वयमेव संगतम्  ।
पदमृद्धमजेन पैतृकं विनयेनास्य नवं च यौवनम्  ॥ ८.६ ॥

सदयं बुभुजे महाभुजः सहसोद्वेगमियं व्रजेदिति  ।
अचिरोपनतां स मेदिनीं नवपाणिग्रहणां वधूमिव  ॥ ८.७ ॥

अहमेव मतो महीपतेरिति सर्वः प्रकृतिष्वचिन्तयत् ।
उदधेरिव निमगाशतेष्वभवन्नास्य विमानना क्वचित् ॥ ८.८ ॥

न खरो न च भूयसा मृदुः पवमानः पृथिवीरुहानिव  ।
स पुरस्कृतमध्यमक्रमो नमयामास नृपाननुद्धरन्  ॥ ८.९ ॥

अथ वीक्स्य रघुः प्रतिष्ठितं प्रकृतिष्वात्मजमात्मवत्तया  ।
विषयेषु विनाशधर्मसु त्रिदिवस्तेष्वपि निःस्पृहोऽभवत् ॥ ८.१० ॥

गुणवत्सुतरोपितश्रियः परिणामे हि दिलीपवंशजाः  ।
पदवीं तरुवल्कवाससां प्रयताः संयमिनां प्रपेदिरे  ॥ ८.११ ॥

तमरण्यसमाश्रयोन्मुखं शिरसा वेष्टनशोभिना सुतः  ।
पितरं प्रणिपत्य पादयोरपरित्यागमयाचतात्मनः  ॥ ८.१२ ॥

रघुरश्रुमुखस्य तस्य तत्कृतवानीप्सितमात्मजप्रियः  ।
न तु सर्प इव त्वचं पुनः प्रतिपेदे व्यपवर्जितां श्रियम्  ॥ ८.१३ ॥

स कीलश्रममन्त्यमाश्रितो निवसन्नावसथे पुराद्बहिः  ।
समुपास्यत पुत्रभोग्यया स्नूषयेवाविकृतेन्द्रियः श्रिया  ॥ ८.१४ ॥

प्रशमस्थितपूर्वपार्थिवं कुलमभ्युद्यत नूतनेश्वरम्  ।
नभसा निभृतेन्दुना तुलामुदितार्केण समारुरोह तत् ॥ ८.१५ ॥

यतिपार्थिवलिङ्गधारिणौ ददृशते रघुराघवौ जनैः  ।
अपवर्गमहोदयार्थयोर्भुवमंशाविव धर्मयोर्गतौ  ॥ ८.१६ ॥

अजिताधिगमाय मन्त्रिभिर्युयुजे नीतिविशरदैरजः  ।
अनपायिपदोपलब्धये रघुराप्तैः समियाय योगिभिः  ॥ ८.१७ ॥

समयुजय्त भूपतिर्युवा सचिवैः प्रत्यहमर्थसिद्धये  ।
अपुनर्जननोपत्तये प्रययाः संयमिभिर्मनीषिभिः  ॥ ८.१७* ॥

नृपतिः प्रकृतीरवेक्षितुं व्यवहारासनमाददे युवा  ।
परिचेतुमुपांशु धारणां कुशपूतं प्रवयास्तु विष्टरम्  ॥ ८.१८ ॥

अनुरण्जयितुं प्रजाः प्रभुर्व्यहारासनमाददे नवः  ।
अपरः शुचिविष्टरस्थितः परिचेतुं यतते स्म धारणाः  ॥ ८.१८* ॥

अनयत्प्रभुशक्तिसंपदा वशमेको नृपतीननन्तरान्  ।
अपरः प्रणिधानयोग्यया मरुतः पञ्च शरीरगोचरान्  ॥ ८.१९ ॥

नयचक्षुरजो दिदृक्षया पररन्ध्रस्य ततान मण्डले  ।
हृदये समरोपयन्मनः परमं ज्योतिरवेक्षितुं रघुः  ॥ ८.१९* ॥

अकरोदचिरेश्वरः क्षितौ द्विषदारम्भफलानि भस्मसात् ।
अपरो दहने स्वकर्मणां ववृते ज्ञानमयेन वह्निना  ॥ ८.२० ॥

पणबन्धमुखान् गुणानजः षडुपायुङ्क्त समीक्ष्य तत्फलम्  ।
रघुरप्यजयद्गुणत्रयं प्रकृतिस्थं समलोष्टकाञ्चनः  ॥ ८.२१ ॥

न नवः प्रभुरा फलोदयात्स्थिरकर्मा विरराम कर्मणः  ।
न च योगविधेर्नवेतरः स्थिरधीरा परमात्मदर्शनात् ॥ ८.२२ ॥

इति शत्रुषु चेन्द्रियेषु च प्रतिषिद्धप्रसरेषु जाग्रतौ  ।
प्रसितावुदयापवर्गयोरुभयीं सिद्धिमुभाववापतुः  ॥ ८.२३ ॥

अथ काश्चिदजव्यपेक्षया गमयित्वा सम्दर्शनः समाः  ।
तमसः परमापदव्ययं पुरुषं योगसमाधिना रघुः  ॥ ८.२४ ॥

शुतदेहविसर्जनः पितुश्चिरमश्रूणि विमुच्य राघवः  ।
विदधे विधिमस्य नैष्ठिकं यतिभिः सार्धमनग्निमग्निचित् ॥ ८.२५ ॥

अकरोत्स तदौर्ध्वदैहिकं पितृभक्त्या पितृकार्यकल्पवित् ।
न हि तेन पथा तनुत्यजस्तनयावर्जितपिण्डकाङ्क्षिणः  ॥ ८.२६ ॥

स परार्ध्यगतेरशोच्यतां पितुरुद्दिश्य सदर्थवेदिभिः  ।
शमिताधिरधिज्यकार्मुकः कृतवानप्रतिशासनं जगत् ॥ ८.२७ ॥

क्षितिरिन्दुमती च भामिनी पतिमासाद्य तमग्र्यपौरुषम्  ।
प्रथमा बहुरत्नसूरभूदपरा वीरमजीजनत्सुतम्  ॥ ८.२८ ॥

दशरास्मिशतोपमद्युतिं यशसा दिक्षु दशवपि श्रुतम्  ।
दशपूर्वरथं यमाख्यया दशकण्ठारिगुरुं विदुर्बुधाः  ॥ ८.२९ ॥

ऋषिदेवगणस्वधाभुजां श्रुतयागप्रस्वैः स पार्थिवः  ।
अनृणत्वमुपेयिवान् बभौ परिधेर्मुक्त इवोष्णदीधितिः  ॥ ८.३० ॥

बलमार्तभयोपशान्तये विदुषां संनतये बहु श्रुतम्  ।
वसु तस्य न केवलं गुणवत्तापि परप्रयोजना  ॥ ८.३१ ॥

स कदाचिदवेषितप्रजः सह देव्या विजहार सुप्रजाः  ।
नगरोपवने शचीसखो मरुतां पालयितेव नन्दने  ॥ ८.३२ ॥

अथ रोधसि दक्षिणोदधेः श्रित गोकर्णनिकेतमीश्वरम्  ।
उपवीणयितुं ययौ रवेरुदगावृत्तिपथेन नारदः  ॥ ८.३३ ॥

कुसुमैर्ग्रथितामपार्थिवैः स्रजमातोद्यशिरोनिवेशिताम्  ।
अहरत्किल तस्य वेगवानधिवासस्पृहयेव मारुतः  ॥ ८.३४ ॥

भ्रमरैः कुसुमानुसारिभिः परिकीर्णा परिवादिनी मुनेः  ।
ददृशे पवनावलेपजं सृजती बाष्पमिवाञ्जनाविलम्  ॥ ८.३५ ॥

अभिभूय विभूतिमार्तवीं मधुगन्धातिशयेन वीरुधाम्  ।
नृपतेरमरस्रगाप सा दयितोरुस्तनकोटिसुस्थितिम्  ॥ ८.३६ ॥

क्षणमात्रसखीं सुजातयोः स्तनयोस्तामवलोक्य विहला  ।
निमिमील नरोत्तमप्रिया हृतचन्द्रा तमसेव कौमुदी  ॥ ८.३७ ॥

वपुषा करणोज्झितेन सा निपतन्ती पतिमप्यपातयत् ।
ननु तैलनिषेकबिन्दुना सह दीपार्चिरुपैति मेदिनीम्  ॥ ८.३८ ॥

सममेव नराधिपेन सा गुरुसंमोहविलुप्तचेतना  ।
गुरुसंमोहविलुप्तचेतना नवदीपार्चिरिव क्षितेस्तलम्  ॥ ८.३८* ॥

उभयोरपि पार्श्ववर्तिनां तुमु लेनार्तरवेण वेजिताः  ।
विहगाः कमलाकरालयाः समदुःखा इव तत्र चुक्रुशुः  ॥ ८.३९ ॥

नृपतेर्व्यजनादिभिस्तमो नुनुदे सा तु तथैव संस्थिता  ।
प्रतिकारविधानमायुषः सति शेषे हि फलाय कल्पते  ॥ ८.४० ॥

प्रतियोजयितव्यवल्लकीसमवस्थामथ सत्त्वविप्लवात् ।
स निनाय नितान्तवत्सलः परिगृह्योचितमङ्कमङ्गनाम्  ॥ ८.४१ ॥

स निनाय नितान्तवत्सलः परिवृत्तप्रथमच्छविं क्षणात् ।
सलिलोद्धृतपद्मिनीनिभां दयितामङ्कमुदशुलोचनः  ॥ ८.४१* ॥

स निनाय नितान्तवत्सलः करणापायविभिन्नवर्णया  ।
समलक्ष्यत बिभ्रदाविलां मृगलेखामुषसीव चन्द्रमाः  ॥ ८.४२ ॥

विललाप स बाष्पगद्गदं सहजामप्यपहाय धीरताम्  ।
अभितप्तमयोऽपि मार्दवं भजते कैव कथा शरीरिषु  ॥ ८.४३ ॥

कुसुमान्यपि गात्रसंगमात्प्रभवन्त्यायुरपोहितुं यदि  ।
न भविष्यति हन्त साधनं किमिवानयत्प्रहरिष्यतो विधेः  ॥ ८.४४ ॥

अथ वा मृदु वस्तु हिंसितुं मृदुनैवारभते प्रजान्तकः  ।
हिमसेकविपत्तिरत्र मे नलिनी पूर्वनिदर्शनं मता  ॥ ८.४५ ॥

स्रगियं यदि जीवितापहा हृदये किं निहिता न हन्ति माम्  ।
विषमप्यमृतं क्वचिद्भवेदमृतं वा विषमीश्वरेच्छया  ॥ ८.४६ ॥

अथ वा मम भाग्यविप्लवादशनिः कल्पित एष वेधसा  ।
यदनेन तरुर्न पातितस्क्षपिता तद्विटपाश्रितलता  ॥ ८.४७ ॥

कृतवत्यसि नावधीरणामपराध्हेऽपि यदा चिरं मयि  ।
कथमेकपदे निरागसं जनमाभाष्यमिमं न मन्यसे  ॥ ८.४८ ॥

ध्रुवमस्मि शठः शुचिस्मिते विधितः कैतववत्सलस्तव  ।
परलोकमसंनिवृत्तये यदनापृच्छ्य गतासि मामितः  ॥ ८.४९ ॥

दयितां यदि तावदन्वगाद्विनिवृत्तं किमिदं तया विना  ।
सहतां हतजीवितं मम प्रबलामात्मकृतेन वेदनाम्  ॥ ८.५० ॥

सुरतश्रमसंभृतो मुखे ध्रियते स्वेदलवोद्गमोऽपि ते  ।
अथ चास्तमिताऽस्यहो बत धिगिमां देहभृतामसारताम्  ॥ ८.५१ ॥

सुरतश्रमवारिबिन्दवो न हि तावद्विरमन्ति ते मुखे  ।
कथमस्तमिताऽस्यहो बत धिगिमां देहवतामसारताम्  ॥ ८.५१* ॥

मनसापि न विप्रियं मया कृतपूर्वं तव किं जहासि माम्  ।
ननु शब्दपतिः क्षितेरहं त्वयि मे भावनिबन्धना रतिः  ॥ ८.५२ ॥

कुसुमोत्कचितान् वलीमतश्चलयन् भृङ्गरुचस्तवालकान्  ।
करभोरु करोति मारुतस्त्वदुपावर्तन्शङ्कि मे मनः  ॥ ८.५३ ॥

तदपोहितुमर्हसि प्रिये प्रतिबोधेन विषादमाषु मे  ।
ज्वलितेन गुहागतं तमस्तुहिनाद्रेरिव नतमोषधिः  ॥ ८.५४ ॥

इदमुच्छ्वसितालकं मुखं विश्रान्तकथं दुनोति माम्  ।
निशि सुप्तमिवैकपङ्कजं विरताभ्यन्तरषट्पदस्वनम्  ॥ ८.५५ ॥

शशिनं पुनरेति शार्वरी दयिता द्वन्द्वचरं पतत्रिणम्  ।
इति तौ विर्हान्तरक्षमौ कथमत्यन्तगता न मां दहेः  ॥ ८.५६ ॥

नवपल्लवसंस्तरेऽपि ते मृदु दूयेत यदङ्गमर्पितम्  ।
तदिदं विषहिष्यते कथं वद वामोरु चिताधिरोहणम्  ॥ ८.५७ ॥

इयमप्रतिबोधशायिनीं रशना त्वां प्रथमा रहःसखी  ।
गतिविभ्रमसाद नीरवा न शुचा नानुमृतेव लक्ष्य्ते  ॥ ८.५८ ॥

कलमन्यभृतासु भाषितं कलहंसीषु गतं मदालसं  ।
पृटतीषु विलोलमीक्षितं पवनाधूतलतासु विभ्रमः  ॥ ८.५९ ॥

त्रिदिवोत्सुकयाप्यवेक्ष्य मां निहिताः सत्यममी गुणास्त्वया  ।
विरहे तव मे गुरुव्यथं हृदयं न त्ववलम्बितुं क्षमाः  ॥ ८.६० ॥

मिथुनं परिकल्पितं त्वया सहकारः फलिनी च नन्विमौ  ।
अविधाय विवाहसत्क्रियामनयोर्गम्यत इव्यसांप्रतम्  ॥ ८.६१ ॥

कुसुमं कृतदोहदस्त्वया यदशोकोऽयमुदीरयिष्यति  ।
अलकाभरणं कथं नु तत्तव नेष्यामि निवापलाल्यताम्  ॥ ८.६२ ॥

स्मरतेव सशब्दनूपुरं चरणानुग्रहमन्यदुर्लभम्  ।
अमुना कुसुमाश्रुवर्षिणा त्वमशोकेन सुगात्रि शोच्यसे  ॥ ८.६३ ॥

तव निःश्वसितानुकारिभिर्बकुलैरर्धचितां समं मया  ।
असमाप्य विलासमेखलां किमिदं किंनरकण्ठि सुप्यते  ॥ ८.६४ ॥

समदुःखसुखः सखीजनः प्रतिपच्चन्द्रनिभोऽयमात्मजः  ।
अहमेकरसस्तथापि ते व्यवसायः प्रतिपत्तिनिष्ठुरः  ॥ ८.६५ ॥

धृतिरस्तमिता रतिश्च्युता विरतं गेयमृतुर्निरुत्सवः  ।
गतमाभरणप्रयोजनं परिशून्यं शयनीयमद्य मे  ॥ ८.६६ ॥

गृहिणी सचिवः सखी मिथः प्रियशिष्या ललिते कलाविधौ  ।
करुणाविमुखेन मृत्युना हरता त्वां वद किं न मे हृतम्  ॥ ८.६७ ॥

मदिराक्षि मदाननार्पितं मधु पीत्वा रसवत्कथं नु मे  ।
अनुपास्यसि बाष्पदूषितं परलोकोपनतं जलाञ्जलिम्  ॥ ८.६८ ॥

विभवेऽपि सति त्वया विना सुखमेतावदजस्य गण्यताम्  ।
अहृतस्य विलोभनान्तरैर्मम सर्वे विषयास्तदाश्रयाः  ॥ ८.६९ ॥

विलपन्निति कोसलाधिपः करुणार्थग्रथितं प्रियां प्रति  ।
अकरोत्पृथिवीरुहानपि स्रुतशाखारसभाष्पदुर्दिनान्  ॥ ८.७० ॥

अथ तस्य कथंचिदङ्कतः स्वजनस्तामपनीय सुन्दरीं  ।
विससर्ज कृतान्त्यमण्डनामनलाय्ऽ आगुरुचन्दनदिहसे  ॥ ८.७१ ॥

प्रमदामनु संस्थितः शुचा नृपतिः सन्निति वाच्यदर्शनात् ।
न चकार शरीरमग्निसात्सह देव्या न तु जीविताशया  ॥ ८.७२ ॥

अथ तेन दशाहतः परे गुणशेषामुपदिष्य गेहिनीम्  ।
विदुषा विधयो महर्द्धयः पुर एवोपवने समापिताः  ॥ ८.७३ ॥

स विवेश पुरीं तया विना क्षणदापायशशाङ्कदर्शनः  ।
परिवाहमिवावलोकयन् स्वशुचः पौरवधूमुखाश्रुषु  ॥ ८.७४ ॥

अथ तं सवनाय दिषितः प्रणिधानाद्गुरुराश्रमस्थितः  ।
अभिषङ्गजडं विजज्ञिवानिति शिष्येण किलान्वबोधयत् ॥ ८.७५ ॥

असमाप्तविधिर्यतो मुनिस्तव विद्वानपि तापकारणम्  ।
न भवन्तमुपस्थितः स्वयं प्रकृतौ स्थापयितुं कृतस्थितिः  ॥ ८.७६ ॥

मयि तस्य सुवृत्त वर्तते लघुसंदेशपदा सरस्वती  ।
शृणु विश्रुतसत्त्वसार तां हृदि चैनामुपधातुमर्हसि  ॥ ८.७७ ॥

पुरुषस्य पदेष्वजन्मनः समतीतं च भवच्च भावि च  ।
स हि निष्प्रतिघेन चक्षुषा त्रितयं ज्ञानमयेन पश्यति  ॥ ८.७८ ॥

चरतः किल दुश्चरं तपस्तृणबिन्दोः परिशङ्कितः पुरा  ।
प्रजिघाय समाधिबेदिनीं हरिरस्मै हरिणीं सुराङ्गनाम्  ॥ ८.७९ ॥

स तपःप्रतिबन्धमन्युना प्रमुखाविष्कृतचारुविभ्रमाम्  ।
अशपद्भव मानुषीति तां शमवेलाप्रलयोर्मिणा मुनिः  ॥ ८.८० ॥

भगवन् परवानयं जनः प्रतिकूलाचरितं क्षमस्व मे  ।
इति चोपनतां क्षितिपृशं विवशा शापनिवृत्तिकारणम्  ॥ ८.८१ ॥

क्रथकैशिकवंशसंभवा तव भूत्वा महिषी चिराय सा  ।
उपलब्धवती दिवश्च्युतं विवशा शापनिवृत्तिकारणम्  ॥ ८.८२ ॥

तदलं तदपायचिन्तया विपदुत्पत्तिमतामुपस्थिता  ।
वसुधेयमवेक्ष्यतां त्वया वसुमत्या हि नृपाः कलत्रिणः  ॥ ८.८३ ॥

उदये मदवाच्यमुज्झता श्रुतमाविष्कृतमात्मवत्तया  ।
मनसस्तदुपस्थिते ज्वरे पुनरक्लीबतया प्रकाश्यतां  ॥ ८.८४ ॥

रुदता कुत एव सा पुनर्भवता नानुमृतापि लभ्यते  ।
परलोकजुषां स्वकर्मभिर्गतयो भिन्नपथा हि देहिनाम्  ॥ ८.८५ ॥

रुदितेन न सा निवर्तते नृप तत्तावदन्र्थकं तव  ।
न भवाननुसंस्थितोऽपि तां लभते कर्मवशा हि देहिनः  ॥ ८.८५* ॥

अपशोकमनाः कुटुम्बिनीमनुगृह्णीष्व निवापदत्तिभिः  ।
स्वजनाश्रु किलात्रिसंततं दहति प्रेतमिति प्रचक्षते  ॥ ८.८६ ॥

मरणं प्रकृतिः शरीरिणां विकृतिर्जीवितमुच्यते बुधैः  ।
क्षणमप्यवतिष्ठते श्वसन् यदि जन्तुर्ननु लाभवानसौ  ॥ ८.८७ ॥

अवगच्छति मूढचेतनः प्रियनाशं हृदि शल्यमर्पितम्  ।
स्थिरधीस्तु तदेव मन्यते कुशलद्वारतया समुद्धृतम्  ॥ ८.८८ ॥

अवगच्छति मूढचेतनः श्रुत धृतसंयोगविपर्ययौ यदा  ।
विरहः किमिवानुतापयेद्वद बाह्यैर्विषयैर्विपश्चितम्  ॥ ८.८९ ॥

न पृथग्जनवच्छुचो वशं वशिनामुत्तम गन्तुमर्हसि  ।
द्रुमसानुमतां किमन्तरं यदि वायौ द्वितयेऽपि ते चलाः  ॥ ८.९० ॥

स तथेति विनेतुरुदारमतेः प्रतिगृह्य वचो विससर्ज मुनिम्  ।
तदलब्धपदं हृदि शोकघने प्रतियातमिवान्तिकमस्य गुरोः  ॥ ८.९१ ॥

तेनाष्टौ परिगमिताः समाः कथंचिद्बालत्वादवितथसूनृतेन सूनोः  ।
सादृश्यप्रतिकृतिदर्शनैः प्रियायाः स्वप्नेषु क्षणिकसमागम्तोसवैश्च  ॥ ८.९२ ॥

तस्य प्रसह्य हृदयं किल शोकशङ्कुः प्लक्षप्ररोह इव सौधतलं बिभेद  ।
प्राणान्तहेतुमपि तं भिषजामसाध्यं लाभं प्रियानुगमने त्वरया स मेने  ॥ ८.९३ ॥

सम्यग्विनीतमथ वर्महरं कुमारमादिश्य रक्षणविधौ विधिवत्प्रजानाम्  ।
रोगोपसृष्टतनुदुर्वसतिं मुमुक्षुः प्रायोपवेशनमतिर्नृपतिर्बभूव  ॥ ८.९४ ॥

तीर्थे तोयव्यतिकरभवे जह्नुकन्यासर्य्वोर्देहत्यागादमरगणनालेख्यमासाद्य सद्यः  ।
पूर्वाकाराधिकतररुचा संगतः कान्तयासौ लीलागारेष्वरमत पुनर्नन्दनाभ्यन्तरेषु  ॥ ८.९५ ॥


_______________________________________________________________________________





पितुरनन्तरमुत्तर्कोसलान् समधिगम्य समाधिजितेन्द्रियः  ।
दशरथः प्रशशास महारथो यमवतामवतां च धुरि स्थितः  ॥ ९.१ ॥

अधिगतं विधिवद्यदपालयत्प्रकृतिमण्डलमात्मकुलोचितम्  ।
अभवदस्य ततो गुणवत्तरं सनगरं नगरन्ध्रकरौजसः  ॥ ९.२ ॥

उभयमेव वदन्ति मनीषिणः समयवर्षितया कृतकर्मणाम्  ।
वलनिषूदनमर्थ्पतिं च तं श्रमनुदं मनुदण्डहरान्वयम्  ॥ ९.३ ॥

जनपदे न गदः पदमादधावभिभवः कुत एव सपत्नजः  ।
क्षितिरभूत्फलवत्यजनन्दने शमरतेऽमरतेजसि पार्थिवे  ॥ ९.४ ॥

दशदिगन्तजिता रघुणा यथा श्रियमपुष्यदजेन ततः परम्  ।
तमधिगम्य तथैव पुनर्बभौ न न महीऽनमहीनपराक्रमम्  ॥ ९.५ ॥

समतया वसुवृटिविसर्जनैर्नियमनादसतां च नराधिपः  ।
अनुययौ यमपुण्यजनेश्वरौ सवरुणावरुणाग्रसरं रुचा  ॥ ९.६ ॥

न मृगयाभिरतिर्न दुरोदरं न च शशिप्रतिमाभरणं मधु  ।
तमुदयाय न वा नवयौवना प्रियतमा यतमानमपाहरा  ॥ ९.७ ॥

न कृपणा प्रभवत्यपि वासवे न वितथा परिहासकथास्वपि  ।
न च सपत्नजनेष्वपि तेन वागपरुषा परुषाक्षरमीरिता  ॥ ९.८ ॥

उदयमस्तमयं च रघूद्वहादुभयमानशिरे वसुधाधिपाः  ।
स हि निदेशमलङ्घयतामभूत्सुहृदयोहृदयः प्रतिगर्जताम्  ॥ ९.९ ॥

अजयदेकरथेन स मेदिनीमुदधिनेमिमधिज्यशरासनः  ।
जयमघोषयदस्य तु केवलं गजवती जवतीरहया चमूः  ॥ ९.१० ॥

जघननिर्विषयीकृतमेखलाननुचिताश्रुविलुप्तविशेषकान्  ।
स रिपुदारगणानकरोद्बलादनलकानलकाधिपविक्रमः  ॥ ९.१०* ॥

अवनिमेकरथेन वरूथिना जितवतः किल तस्य धनुर्भृतः  ।
विजयदुन्दुभितां ययुरर्णवा घनरवा नरवाहनसंपदः  ॥ ९.११ ॥

शमितपक्षबलः शितकोटिना शिखरिणां कुलिशेन पुरंदरः  ।
स सारवृष्टिमुचा धनुषा द्विषां स्वनवता नवतामरसाननः  ॥ ९.१२ ॥

स्फुरितकोटिसहस्रमरीचिना समचिनोत्कुलिशेन हरिर्यशः  ।
स धनुषा युधि सायकवर्षिणा स्वनवता नवतामरसाननः  ॥ ९.१२* ॥

चरणयोर्नखरागसमृद्धिभिर्मुकुटरत्नमरीचिभिरस्पृशन्  ।
स धनुषा युधि सायकवर्षिणा शतमखं तमखण्डितपौरुषम्  ॥ ९.१३ ॥

निववृते स महार्णवरोधसः सचिवकारितबालसुताञ्जलीन्  ।
समनुकम्प्य सपत्नपरिग्रहाननलकानलकानवमां पुरीम्  ॥ ९.१४ ॥

उपगतोऽपि च मण्डलनाभितामनुदितान्यसितातपवारणः  ।
अजितमस्ति नृपास्पदमित्यभूदनलसोऽनलसोमसमद्युतिः  ॥ ९.१५ ॥

क्रतुषु तेन विसर्जितमौलिना भुजसमाहृतदिग्वसुना कृताः  ।
कनकयूपसमुच्छ्रयशोभिनो वितमसा तमसारस्यूतटाः  ॥ ९.१६ ॥

अजिनदण्डभृतं कुशमेखलां यतगिरं मृगशृङ्गपरिग्रहाम्  ।
अधिवसंस्तनुमध्वरदीक्षितामसम्भासमभासयदीश्वरः  ॥ ९.१७ ॥

अवभृतप्रयतो नियतेन्द्रियः सुरसमाजसमाक्रमणोचितः  ।
नमयति स्म स केवलमुन्नतं वनमुचे नमुचेररये शिरः  ॥ ९.१८ ॥

तमपहाय ककुत्स्थकुलोद्भवं पुरुषमात्मभुवं च पतिव्रता  ।
नृपतिमन्यमसेवत देवता सकमला कमलाघवमर्थिषु  ॥ ९.१९ ॥

स किल संयुगमूर्ध्नि सहायतां मघवतः प्रतिपद्य महारथः  ।
स्वभुजवीर्यमगापयदुच्छ्रितं सुरवधूरवधूतभयाः शरैः  ॥ ९.२० ॥

असकृदेकरथेन तरस्विना हरिहयाग्रसरेण धनुर्भृता  ।
दिनकराभिमुखा रणरेणवो रुरुधिरे रुधिरेण सुरद्विषाम्  ॥ ९.२१ ॥

तमलभन्त पतिं पतिदेवताः शिखरिणामिव सागरमापगाः  ।
मगधकोसलकेकयशसिनां दुहितरोऽहितरोपितमार्गणम्  ॥ ९.२२ ॥

प्रियतमाभिरसौ तिऋभिर्बभौ तिसृभिरेव भुवं सह शक्तिभिः  ।
उपगतो विनिनीषुरिव प्रजा हरिहयोऽरिहयोगविचक्षणः  ॥ ९.२३ ॥

अथ समाववृते कुसुमैर्नवैस्तमिव सेवितुमेकनराधिपम्  ।
यमकुबेर्जलेश्वरवज्रिणां समधुरं मधुरञ्चितविक्रमम्  ॥ ९.२४ ॥

जिगमिषुर्धनदाध्युषितां दिशं रथयुजा परिवर्तितवाहनः  ।
दिनमुखानि रविर्हिमनिर्ग्रहैर्विमलयन्मलयं नगमत्यजत् ॥ ९.२५ ॥

हिमविवर्णितचन्दनपल्लवं विरहयन्मलयाद्रिमुदङ्मुखः  ।
विहगयोः कृपयेव शनैर्ययौ रविरहर्विरहध्रुवभेदयोः  ॥ ९.२५* ॥

कुसुमजन्म ततो नवपल्लवास्तदनु षट्पदकोकिलकूजितम्  ।
इति यथाक्रममाविरभून्मधुर्द्रुमवतीमवतीर्य वनस्थलीम्  ॥ ९.२६ ॥

सुरभिसंगमजं वनमालया नवपलाशमधार्यत भङ्गुरम्  ।
रमणदत्तमिवार्द्रनखक्षतं प्रमदया मदयापितलज्जया  ॥ ९.२६* ॥

उपहितं शिशिरापगमश्रिया मुकुलजालमशोभत किंशुके  ।
प्रणयिनीव नखक्षतमण्डनं प्रमदया मदयापितलज्जया  ॥ ९.२७ ॥

परभृता मदनक्षतचेतसां प्रियसखी लघुवागिव योषिताम्  ।
प्रियतमानकरोत्कलहान्तरे मृदुरवा दुरवापसमागमान्  ॥ ९.२७* ॥

व्रणगुरुप्रमदाधरदुःसहं जघननिर्विषयीकृतमेखलम्  ।
न खलु तावदशेषमपोहितुं रविरलं विरलं कृतवान् हिमम्  ॥ ९.२८ ॥

विशदचन्द्रकरं सुखमारुतं कुसुमितद्रुममुन्मदकोकिलम्  ।
तदुपभोगरसं हिमवर्षिणः परमृतोर्विरलं कृतवान् हिमम्  ॥ ९.२८* ॥

अभिनयान् परिचेतुमिवोद्यता मलयमारुतकम्पितपल्लवा  ।
अमदयत्सहकारलता मनः सकलिका कलिकामजितामपि  ॥ ९.२९ ॥

नयगुणोपचितामिव भूपतेः सदुपकारफलां श्रियमर्थिनः  ।
अभिययुः सरसो मधुसंभृतां कमलिनीमलिनीरपत्रिणः  ॥ ९.३० ॥

दशनचन्द्रिकया व्यभासितं हसितमासवगन्धि मधोरिव  ।
बकुलपुष्पमसेव्यत षट्पदैः शुचिरसं चिरसंचितमीप्सुभिः  ॥ ९.३०* ॥

कुसुममेव न केवलमार्तवं नवमशोकतरोः स्मरदीपनम्  ।
किसलयप्रसवोऽपि विलासिनां मदयिता दयिताश्रवणार्पितः  ॥ ९.३१ ॥

विरचिता मधुनोपवन्श्रियामभिनवा इव पत्त्रविशेषकाः  ।
मधुलिहां मधुदानविशारदाः कुरबका रवकारणतां ययुः  ॥ ९.३२ ॥

सुवदनावदनासवसंभृतस्तदनुवादिगुणः कुसुमोद्गमः  ।
मधुकरैरकरोन्मधुलोलुपैर्बकुलमाकुलमायतपङ्क्तिभिः  ॥ ९.३३ ॥

सुवदनावदनासवसंभृतस्तदनुवादिगुणः कुसुमोद्गमः  ।
इति दयात इवाभवदायता न रजनी रजनीशवती मधौ  ॥ ९.३३* ॥

प्रथममन्यभृताभिरुदीरिताः प्रविरला इव मुग्धवधूकथाः  ।
सुरभिगन्धिषु शुश्रुविरे गिरः कुसुमितासु मिता वनराजिषु  ॥ ९.३४ ॥

श्रुतिसुखभ्रमरस्वनगीतयः कुसुमकोमलदन्तरुचो बभुः  ।
उपवनान्तलताः पवनाहतैः किसलयैः सलयैरिव पाणिभिः  ॥ ९.३५ ॥

ललितविभ्रमबन्धविचक्षणं सुरभिगन्धपराजितकेसरम्  ।
पतिषु निर्विविशुर्मधुमङ्गनाः स्मरसखं रसखण्डनवर्जितम्  ॥ ९.३६ ॥

तिलकमस्तकहर्म्यकृतास्पदैः कुसुममध्वनुषङ्गसुगन्धिभिः  ।
कलमगीयत भृङ्गविलासिनां स्मरयुतैरयुतैरबलासखैः  ॥ ९.३६* ॥

शुशुभिरे स्मितचारुतराननाः स्त्रिय इव श्लथशिञ्जितमेखलाः  ।
विकचतामरसा गृहदीर्घिका मदकलोदकलोलविहंगमाः  ॥ ९.३७ ॥

लघयति स्म न पत्यपराधजं न सहकारतरुस्तरुणीधृतम्  ।
कुसुमितो नमितोऽलिभिरुन्मदैः स्मरसमाधिसमाधिकरोषितम्  ॥ ९.३७* ॥

उपययौ तनुतां मधुखण्डिता हिमकरोदयपाण्डुमुखच्छविः  ।
सदृशमिष्टसमागमनिर्वृतिं वनितयाऽनितया रजनीवधूः  ॥ ९.३८ ॥

अपतुषारतया विशदप्रभैः सुरतराग परिश्रमनोदिभिः  ।
कुसुमचापमतेजयदंशुभिर्हिमकरो मकरोजितकेतनम्  ॥ ९.३९ ॥

हुतहुताशनदीप्ति वन्श्रियः प्रतिनिधिः कनकाभरणस्य यत् ।
युवतयः कुसुमं दधुराहितं तद्(?) अलके दलकेसरपेशलम्  ॥ ९.४० ॥

अलिभिरञ्जनबिन्दुमओहरैः कुसुमपङ्क्तिनिपातिभिरङ्कितः  ।
न खलु शोबहयित्स्म वनस्थलीं न तिलकस्तिलकः प्रमदामिव  ॥ ९.४१ ॥

अमदयन्मद्घुगन्धसनाथया किसलयाधरसंगतया मनः  ।
कुसुमसंभ्ट्तया नवमल्लिका स्मितरुचा तरुचारुविलासिनी  ॥ ९.४२ ॥

अनलसान्यभृताऽनलसान्मनः कमलधूलिभृता मरुतेरिता  ।
कुसुमभारनताध्वगयोषितामसमशोकमशोकलताऽकरोत् ॥ ९.४२* ॥

अरुणरागनिषेधिभिरंशुकैः श्रवणलब्धपदैश्च यवाङ्कुरैः  ।
परभृताविरुतैश्च विलासिनः स्मरबलैरबलैकरसाः कृताः  ॥ ९.४३ ॥

उपचितावयवा शुचिभिः कणैरलिकदम्बकयोगमुपेयुषी  ।
सदृशकान्तिरलक्ष्यत मञ्जरी तिलकजाऽलकजालकमौक्तिकैः  ॥ ९.४४ ॥

ध्वजपटं मदनस्य धनुर्भृतश्छविकरं मुखचूर्णमृतुश्रियः  ।
कुसुमकेसररेणुमलिव्रजाः सपवनोपवनोत्थितमन्वयुः  ॥ ९.४५ ॥

अनुभवन्नवदोलमृतूत्सवं पटुर्पै प्रियकण्ठजिगृक्षया  ।
अनयदासनरज्जुपरिग्रहे भुजलतां जडतामबलाजनः  ॥ ९.४६ ॥

त्यजत मानमलं बत बिग्रहैर्न पुनरेति गतं चतुरं वयः  ।
परभृताभिरितीव निवेदिते स्मरमते रमते स्म वधूजनः  ॥ ९.४७ ॥

अथ यथासुखमार्तवमुत्सवं समनुभूय विलासवतीसखः  ।
नरपतिश्चकमे मृगयारतिं स मधुमन्मधुमन्मथसंनिभः  ॥ ९.४८ ॥

परिचयं चलक्ष्यनिपातने भयरुषोश्च तदिङ्गितबोधनम्  ।
श्रमजयात्प्रगुणां च करोत्यसौ तनुमतोऽनुमतः सचिवैर्ययौ  ॥ ९.४९ ॥

मृगवनोपगमक्षमवेषभृद्विपुलकण्ठनिषक्तशरासनः  ।
गगनमश्वखुरोद्धुत रेणुभिर्नृसविता सवितानमिवाकरोत् ॥ ९.५० ॥

ग्रथितमौलिरसौ वनमालया तरु पलाशसवर्णतनुच्छदः  ।
तुरगवल्गनचण्चलकुण्डलो विरुरुचे रुरुचेष्टितभूमिषु  ॥ ९.५१ ॥

तनुलताविनिवेशितविग्रहा भ्रमरसंक्रमितेक्षणवृत्तयः  ।
ददृषुरध्वनि तं वनदेवताः सुनयनं नयनन्दितकोसलम्  ॥ ९.५२ ॥

श्वगण्वागुरिकैः प्रथमास्थितं व्यपगतानलदस्यु विवेश सः  ।
स्थिरतुरंगमभूमि निपानवन्मृगवयोगवयोपचितं वनम्  ॥ ९.५३ ॥

अथ नभस्य इव त्रिदशायुधं कनकपिङ्गतडिद्गुणसंयुतम्  ।
धनुर्रधिज्यमनाधिरुपाददे नरवरो रवरोषितकेसरी  ॥ ९.५४ ॥

तस्य स्तनप्रणयिभिर्मुहुरेणशावैर्व्याहन्यमानहरिणीगमनं पुरस्तात् ।
आविर्बभूव कुशगर्भमुखं मृगाणां यूथं तदग्रसरगर्वितकृष्नसारम्  ॥ ९.५५ ॥

तत्प्रार्थितं जवन्वाजिगतेन राज्ञा तूणीमुखोद्धृतशरेण विशीर्णपङ्क्ति  ।
श्यामीचकार वनमाकुलदृश्टिपातैर्वतेरितोत्पलदलप्रकरैरिवाम्भः  ॥ ९.५६ ॥

लक्ष्यीकृतस्य हरिणस्य हरिप्रभावः प्रेक्ष्य स्थितां सहचरीं व्यवधाय देहम्  ।
आकर्णकृष्टमपि कामितया स धन्वी बाणं कृपामृधुमनाः प्रतिसंजहार  ॥ ९.५७ ॥

तस्यापरेष्वपि मृगेषु शरान्मुमुक्षोः कर्णान्तमेत्य बिभिदे निबिडोऽपि मुष्टिः  ।
त्रासातिमात्रचटुलैः स्मरयत्सु नेत्रैः प्रौढप्रियानयनविभ्रमचेष्टितानि  ॥ ९.५८ ॥

उत्तस्थुषः शिशिरपल्वलपङ्कमध्यान्मुस्ताप्ररोहकवलावयवानुकीर्णम्  ।
जग्राह स द्रुतवराहकुलस्य मार्गं सुव्यक्तमार्द्रपदपङ्क्तिभिरायताभिः  ॥ ९.५९ ॥

तं वाहनादवनतोत्तरकायमीषद्विध्यन्तमुद्धतसटाः प्रतिहन्तुमीषुः  ।
नात्मानमस्य विविदुः सहसा वराहा वृकेषु विद्धमिषुभिर्जघनाश्रयेषु  ॥ ९.६० ॥

तेनाभिघातरभसस्य विकृष्य पत्त्री वन्यस्य नेत्रविवरे महिषस्य मुक्तः  ।
निर्भिद्य विग्रहमशोणितलिप्तपुङ्खस्तं पातयां प्रथममास पपात पश्चात् ॥ ९.६१ ॥

प्रायो विषाणपरिमोषलघूत्तमाङ्गान् खड्गांश्चकार नृपतिर्निशितैः क्षुरप्रैः  ।
शृण्गं स दृप्तविनयाधिकृतः परेषामभ्युच्छ्रितं न ममृषे न तु दीर्घमायुः  ॥ ९.६२ ॥

व्याघ्रानभीरभिमुखोपतितान् गुहाभ्यः फुल्लासनाग्रविटपानिव वायुरुग्णान्  ।
शिक्षाविशेषलघुहस्ततया निमेषात्तूणीचकार शरपूरितवक्त्ररन्ध्रान्  ॥ ९.६३ ॥

निर्घातोग्रैः कुञ्जलीनाञ्जिघांसुर्ज्यानिर्घोषैः क्षोभयामास सिंहान्  ।
नूनं तेषामभ्यसूयापरोऽभूद्वीर्योदग्रे राजशब्दे मृगेषु  ॥ ९.६४ ॥

तान् हत्वा गजकुलबद्धतीव्रवैरान् काकुत्स्थः कुटिलनखाग्रलग्नमुक्तान्  ।
आत्मानं रणकृतकर्मणां गजानामानृण्यं गतमिव मार्गणैरमंस्त  ॥ ९.६५ ॥

तान् हत्वा गजकुलबद्धतीव्रवैरान् काकुत्स्थः कुटिलनखाग्रलग्नमुक्तान्  ।
आत्मानं रणकृतकर्मणां गजानामानृण्यं गतमिव मार्गणैरमंस्त  ॥ ९.६५ ॥

चमरान् परितः प्रवर्तिताश्वः क्वचिदाकर्णविकृष्टभल्लवर्षी  ।
नृपतीनिव तान् वियोज्य सद्यः सितवालव्यजनैर्जगाम शान्तिम्  ॥ ९.६६ ॥

अपि तुरगसमीपादुत्पतन्तं मयूरं न स रुचिरकलापं बाणलक्ष्यी चकार  ।
सपदि गतमनस्कश्चित्रमाल्यानुकीर्णे रतिविगलितबन्धे केशपाशे प्रियायाः  ॥ ९.६७ ॥

तस्य कर्कशविहार्संभवं स्वेदमाननविलग्नजालकम्  ।
आचचाम सतुषारशीकरो भिन्नपल्लवपुटो वनानिलः  ॥ ९.६८ ॥

इति विस्मृतान्यकरणीयमात्मनः सचिवावलम्बितधुरं नराधिपम्  ।
परिवृद्धरागमनुभन्धसेवया मृगया जहार चतुरेव कामिनी  ॥ ९.६९ ॥

स ललितकुसुमप्रवालशय्यां ज्वलितमहौषधिदीपिकासनाथाम्  ।
नरपतिरतिवाहयां बभूव क्वचिदसमेतपरिच्छदस्त्रियामाम्  ॥ ९.७० ॥

उषसि स गजयूथकर्णतालैः पटुपटधवनिभिर्विनीतनिद्रः  ।
अरमत मधुराणि तत्र शृण्वन् विहगविकूजितबन्दिमङ्गलानि  ॥ ९.७१ ॥

अथ जातु रुरोर्गृहीतवर्त्मा विपिने पार्श्वचरैरलक्ष्यमाणः  ।
श्रमफेनमुचा तपस्विगाढां तमसां प्राप नदीं तुरंगमेण  ॥ ९.७२ ॥

कुम्भपूरणभवः पटुरुच्चैरुच्चचार नन्दोऽम्भसि तस्याः  ।
तत्र स द्विरदबृंहितशङ्की शब्दपातिनमिषुं विससर्ज  ॥ ९.७३ ॥

नृपतेः प्रतिषिद्धमेव तत्कृतवान् पङ्क्तिरथो विलङ्घ्य यत् ।
अपथे पदमर्पयन्ति हि श्रुतवन्तोऽपि रजोनिमीलिताः  ॥ ९.७४ ॥

हा तातेति क्रन्दितमाकर्ण्य विषण्णस्तस्यान्विष्यन् वेतसगूढं प्रभवं सः  ।
शल्यप्रोतं प्रेक्ष्य सकुम्भं मुनिपुत्रं तापादन्तःशल्य इवासीत्क्शितिपोऽपि  ॥ ९.७५ ॥

तेनावतीर्य तुरगात्प्रथितान्ग्वयेन पृष्टान्वयः स जलकुम्भनिषण्णदेहः  ।
तस्मै द्विजेतरतपस्विसुतं स्खलद्भिरात्मानमक्षरपदैः कथयां बभूव  ॥ ९.७६ ॥

तच्चोदितः च तमनुद्ध्रृतशल्यमेव पित्रोः सकाशमवसन्नदृशोर्निनाय  ।
ताभ्यां तथागतमुपेत्य तमेकपुत्रमज्ञानतः स्वचरितं नृपतिः शशंस  ॥ ९.७७ ॥

तौ दंपती बहु विलप्य शिशोः प्रहर्त्रा शल्यं निखातमुदहारयतामुरस्तः  ।
सोऽभूत्परासुरथ भूमिपतिं शशाप हस्तार्पितैर्नयन्वारिभिरेव वृद्धः  ॥ ९.७८ ॥

दिष्टान्तमाप्स्यति भवानपि पुत्रशोकादन्ते वयस्यहमिवेति तमुक्तवन्तम्  ।
आक्रान्तपूर्वमिव मुक्तविषं भुजंगं प्रोवाच कोसलपतिः प्रथमापराद्धः  ॥ ९.७९ ॥

शापोऽप्यदृष्टतनयाननपद्मशोभे सानुग्रहो भगवता मयि पातितोऽयम्  ।
कृष्यां दहन्नपि खलु क्षितिमिन्धनेद्धो बीजप्ररोहजननीं ज्वलनः करोति  ॥ ९.८० ॥

इत्थं गते गतघृणः किमयं विधत्तां वध्यस्तवेत्यभितिते वसुधाधिपेन  ।
एधान् हुताशनवतः स मुनिर्ययाचे पुत्रं परासुमनुगन्तुमनाः सदारः  ॥ ९.८१ ॥

प्रातानुगः सपदि शासनमस्य राजा संपाद्य पातकविलुप्तधृतिर्निवृत्तः  ।
अन्तर्निविष्टपदमात्मविनाशहेतुं शापं दधज्ज्वलनमौर्वमिवाम्बुराशिः  ॥ ९.८२ ॥

तदर्थमर्थज्ञगते गतत्रपः किमेष ते वध्यजनोऽनुसिष्ठतु  ।
स वह्निसंस्कारमयाचतात्मनः सदारसूनोर्विदधे च तन्नृपः  ॥ ९.८२  ॥

समेयिवान् रघुवृषभः स्वसैनिकैः स्वमन्दिरं शिथिलधृतिर्निवर्तितः  ।
मनोगतं गुरुमृषिशापमुद्वहन् क्षयानलं जलधिरिवान्तकास्पदम्  ॥ ९.८२  ॥



_______________________________________________________________________________




पृथिवीं शासतस्तस्य पाकशासनतेजसः  ।
किंचिदूनमनूनर्द्धेः शरदामयुतं ययौ  ॥ १०.१ ॥

न चोपलेभे पूर्वेषामृणनिर्मोक्षसाधनम्  ।
सुताभिधानं स ज्योतिः शरदामयुतं ययौ  ॥ १०.२ ॥

मनोर्वंशश्चिरं तस्मिन्ननभिव्यक्तसंततिः  ।
निमज्ज्य पुनरुत्थास्यन्नदः शोण इवाभवत् ॥ १०.२* ॥

अतिष्ठत्प्रत्ययापेक्षसंततिः स चिरं नृपः  ।
प्राङ्मन्थादनभिव्यक्तरत्नोत्पत्तिरिवार्णवः  ॥ १०.३ ॥

ऋष्यशृङ्गादयस्तस्य सन्तः संतानकाङ्क्षिणः  ।
आरेभिरे जितात्मानः पुत्रीयामिष्टिमृत्विजः  ॥ १०.४ ॥

तस्मिन्नवसरे देवाः पौलस्त्योपप्लुता हरिम्  ।
अभिजग्मुर्निदाघार्ताश्छायावृक्षमिवाध्वगाः  ॥ १०.५ ॥

ते च प्रापुरुदन्वतं बुबुधे चादिपूरुषः  ।
अव्याक्षेपो भविष्यन्त्याः कार्यसिद्धेर्हि लक्षणम्  ॥ १०.६ ॥

भोगिभोगादनासीनं ददृशुस्तं दिवौकसः  ।
तत्फणामण्डलोदर्चिर्मणिद्योतितविग्रहम्  ॥ १०.७ ॥

श्रियः पद्मनिषण्णायाः क्षौमान्तरितमेखले  ।
अङ्के निक्षिप्तचरणमास्तीर्णकरपल्लवे  ॥ १०.८ ॥

प्रबुद्धपुण्डरीकाक्षं बालातपनिभांशुकम्  ।
दिवसं शारदमिव प्रारम्भसुखदर्शनम्  ॥ १०.९ ॥

प्रभानुलिप्तश्रीवत्सं लक्ष्मीविभ्रमदर्पणम्  ।
कौत्सुभाख्यमपां सारं बिभ्राणं बृहतोरसा  ॥ १०.१० ॥

बाहुभिर्विटपाकारैर्दिव्याभरणभूषितैः  ।
आविर्भूतमपां मध्ये पारिजातमिवापरम्  ॥ १०.११ ॥

दैत्यस्त्रीगण्डलेखानां मदरागविलोपिभिः  ।
हेतिभिश्चेतनावद्भिरुदीरितजयस्वनम्  ॥ १०.१२ ॥

मुक्तशेषविरोधेन कुलिशव्रणलक्ष्मणा  ।
उपस्थितं प्राञ्जलिना विनीतेन गरुत्मता  ॥ १०.१३ ॥

योगनिद्रान्तविशदैः पावनैरवलोकनैः  ।
भृग्वादीननुगृह्णन्तं सौख शायनिकानृषीन्  ॥ १०.१४ ॥

प्रणिपत्य सुरास्तस्मै शमयित्रे सुरद्विषाम्  ।
अथैनं तुष्टुवुः स्तुत्यमवाङ्मनसगोचरम्  ॥ १०.१५ ॥

नमो विश्वसृजे पूर्वं विश्वं तदनु बिभ्रते  ।
अथ विश्वस्य संहर्त्रे तुभ्यं त्रेधास्थितात्मने  ॥ १०.१६ ॥

रसान्तराण्येकरसं यथा दिव्यं पयोऽश्नुते  ।
देशे देशे गुणेष्वेवमवस्थास्त्वमविक्रियः  ॥ १०.१७ ॥

अमेयो मितलोकस्त्वमनर्थी प्रार्थनावहः  ।
अजितो जिष्णुरत्यन्तमव्यक्तो व्यक्तकारणम्  ॥ १०.१८ ॥

एकः कारणतस्तां तामवस्थां प्रतिपद्यसे  ।
नानात्वं रागसंयोगात्स्फटिकस्य्ऽएव ते स्मृतम्  ॥ १०.१९ ॥

हृदयस्थमनासन्नमकामं त्वां तपस्विनम्  ।
दयालुमनघस्पृष्टं पुराणमजरं विदुः  ॥ १०.२० ॥

सर्वज्ञस्त्वमविज्ञातः सर्वयोनिस्त्वमात्मभूः  ।
सर्वप्रभुरनीशस्त्वमेकस्त्वं सर्वरूपभाक् ॥ १०.२१ ॥

सप्तसामोपगीतं त्वां सप्तार्णवजलेशयम्  ।
सप्तार्चिर्मुखमाचख्युः सप्तलोकैकसंश्रयम्  ॥ १०.२२ ॥

चतुर्वर्गफलं ज्ञानं कालावस्था चतुर्युगा  ।
चतुर्वर्णमयो लोकस्त्वत्तः सर्वं चतुर्मुखात् ॥ १०.२३ ॥

अभ्यासनिगृहीतेन मनसा हृदयाश्रयम्  ।
ज्योतिर्मयं विचिन्वन्ति योगिनस्त्वां विमुक्तये  ॥ १०.२४ ॥

अजस्य गृह्णतो जन्म निरीहस्य हतद्विषः  ।
स्वपतो जागरूकस्य याथात्म्यं वेद कस्तव  ॥ १०.२५ ॥

शब्दादीन् विषयान् भोक्तुं चरितुं दुश्चरं तपः  ।
पर्याप्तोऽसि प्रजाः पातुमौदासीन्येन वर्तितुम्  ॥ १०.२६ ॥

बहुधाप्यागमैर्भिन्नाः पन्थानः सिद्धिहेतवः  ।
त्वय्येव निपतन्त्योघा जाह्नवीया इवार्णवे  ॥ १०.२७ ॥

त्वय्यावेशितचित्तानां त्वत्समर्पितकर्मणाम्  ।
गतिस्त्वं वीतरागाणामभूयःसंनिवृत्तये  ॥ १०.२८ ॥

प्रत्यक्षोऽप्यपरिच्छेद्यो मह्यादिर्महिमा तव  ।
आप्तवागनुमानाभ्यां साध्यं त्वां प्रति का कथा  ॥ १०.२९ ॥

केवलं स्मरणेनैव पुनासि पुरुषं यतः  ।
अनेन वृत्तयः शेषा निवेदितफलास्त्वयि  ॥ १०.३० ॥

उदधेरिव रत्नानि तेजांसीव विवस्वतः  ।
स्तुतिभ्यो व्यतिरिच्यन्ते दूरेण चरितानि ते  ॥ १०.३१ ॥

अनवाप्तमवाप्तव्यं न ते किंचन विद्यते  ।
लोकानुग्रह एवैको हेतुस्ते जन्मकरमणोः  ॥ १०.३२ ॥

महिमानं यदुत्कीर्त्य तव संह्रियते वचः  ।
श्रमेण तदशक्त्या वा न गुणानामियत्तया  ॥ १०.३३ ॥

इति प्रसादयामासुस्तव संह्रियते वचः  ।
भूतार्थव्याहृतिः सा हि न स्तुतिः परमेष्ठिनः  ॥ १०.३४ ॥

तस्मै कुशलसंप्रश्नव्यञ्जितप्रीतये सुराः  ।
भयमप्रलयोद्वेलादाचख्युर्नैरृतोदधेः  ॥ १०.३५ ॥

अथ वेलासमासन्नशैलरन्ध्रानुनादिना  ।
स्वरेणोवाच भगवान् परिभूतार्णवध्वनिः  ॥ १०.३६ ॥

पुराणस्य कवेस्तस्य वर्णस्थानसमीरिता  ।
बभूव कृतसंस्कारा चरितार्थैव भारती  ॥ १०.३७ ॥

बभौ स दशनज्योत्स्ना सा विभोर्वदनोद्गता  ।
निर्यातशेषा चरणाद्गङ्गेवोर्ध्वप्रवर्तिनी  ॥ १०.३८ ॥

जाने वो रक्षसाक्रान्तावनुभावपराक्रमौ  ।
अङ्गिनां तमसेवोभौ गुणौ प्रथ्ममध्यमौ  ॥ १०.३९ ॥

विदितं तप्यमानं च तेन मे भुवन्त्रयम्  ।
अकामोपनतेनेव साधोर्हृदयमेनसा  ॥ १०.४० ॥

कार्येषु चैककार्यत्वादभ्यर्थ्योऽस्मि न वज्रिणा  ।
स्वयमेव हि वातोऽग्नेः सारथ्यं प्रतिपद्यते  ॥ १०.४१ ॥

स्वासिधारापरिहृतः कामं चक्रस्य तेन मे  ।
स्थापितो दशमो मूर्धा लव्यांश इव रक्षसा  ॥ १०.४२ ॥

स्रष्टुर्वरातिसर्गात्तु मया तस्य दुरात्मनः  ।
अत्यारूढं रिपोः सोढं चन्दनेव भोगिनः  ॥ १०.४३ ॥

धातारं तपसा प्रीतं ययाचे स हि राक्षसः  ।
दैवात्सर्गादवध्यत्वं मर्त्येष्वास्थापराङ्मुखः  ॥ १०.४४ ॥

सोऽहं दाशरथिर्भूत्वा रणभूमेर्बलिक्षमम्  ।
करिष्यामि शरैस्तीक्ष्णैस्तच्छिरःकमलोच्चयम्  ॥ १०.४५ ॥

अचिराद्वज्वभिर्भागं कल्पितं विधिवत्पुनः  ।
मायाविभिरनालीढमादास्यध्वे मिशाचरैः  ॥ १०.४६ ॥

वैमानिकाः पुण्यकृतस्त्यजन्तु मरुतां पथि  ।
पुष्पकालोकसंक्षोभं मेघावरणतत्पराः  ॥ १०.४७ ॥

मोष्यध्वे स्वर्गबन्दीनां वेणीबन्धानदूषितान्  ।
शापयन्त्रितपौलस्त्यबलात्कारकचग्रहैः  ॥ १०.४८ ॥

रावणावग्रहक्लान्तमिति वागमृतेन सः  ।
अभिवृष्य मरुत्सस्यं कृष्णमेघस्तिरोदधे  ॥ १०.४९ ॥

पुरुहूतप्रभृतयः सुरकार्योद्यतं सुराः  ।
अंशैरनुययुर्विष्णुं पुष्पैर्वायुमिव द्रुमाः  ॥ १०.५० ॥

अथ तस्य विशांपत्युरन्ते काम्यस्य कर्मणः  ।
पुरुषः प्रबभूवाग्नेर्विस्मयेन सहर्त्विजाम्  ॥ १०.५१ ॥

हेमपात्रगतं दोर्भ्यामादधानः पयश्चरुम्  ।
अनुप्रवेशादाद्यस्य पुंसस्तेनापि दुर्वहम्  ॥ १०.५२ ॥

प्राजापत्योपनीतं तद्(?) अन्नं प्रत्यग्रहीन्नृपः  ।
वृषेव पयसां सारमाविष्कृतमुदन्वता  ॥ १०.५३ ॥

अनेन कथिता राज्ञो गुणास्तस्यान्यदुर्लभाः  ।
प्रसूतिं चकमे तस्मिंस्त्रैलोक्यप्रभवोऽपि यत् ॥ १०.५४ ॥

स तेजो वैश्नवं पत्न्योर्विभेजे चरुसंज्ञितम्  ।
द्यावापृथिव्योः प्रत्यग्रमहर्पतिरिवातपम्  ॥ १०.५५ ॥

अर्चिता तस्य कौसल्या प्रिया केकयवंशजा  ।
अतः संभावितां ताभ्यां सुमित्रामैच्छदीश्वरः  ॥ १०.५६ ॥

ते बहुज्ञस्य चित्तज्ञे पत्न्यौ पत्युर्महीषितः  ।
चरोरर्धार्धभागाभ्यां तामयोजयतामुभे  ॥ १०.५७ ॥

सापि प्रणयवत्यासीत्सपत्न्योरुभयोरपि  ।
भ्रमरी वारणस्येव मदनिस्यन्दलेखयोः  ॥ १०.५८ ॥

ताभिर्गर्भः प्रजाभूत्यै दध्रे देवांशसम्भवः  ।
सौरीभिरिव नाडीभिरमृताख्याभिरम्मयः  ॥ १०.५९ ॥

सममापन्नसत्त्वास्ता रेजुरापाण्डुरत्विषः  ।
अन्तर्गतफलारम्भाः सस्यानामिव संपदः  ॥ १०.६० ॥

गुप्तं ददृशुरात्मानं सर्वाः स्वप्नेषु वामनैः  ।
जलजासिगदाशार्ङ्गचक्रलाञ्छितमूर्तिभिः  ॥ १०.६१ ॥

हेमपक्षप्रभाजालं गगने च वितन्वता  ।
उह्यन्ते स्म सुपर्णेन वेगाकृष्टपयोमुचा  ॥ १०.६२ ॥

बिभ्रत्या कौस्तुभं न्यासं स्तनान्तरविलम्बिनम्  ।
पर्युपास्यन्त लक्ष्म्या च पद्मव्यजनहस्तया  ॥ १०.६३ ॥

कृताभिषेकैर्दिव्यायां त्रिस्रोतसि च सप्तभिः  ।
ब्रह्म र्षिभिः परं ब्रह्म गृणध्बिरुपतस्थिरे  ॥ १०.६४ ॥

ताभ्यस्तथाविधान् स्वप्नाञ्छ्रुत्वा प्रीतो हि पार्थिवः  ।
मेने परार्ध्यमात्मानं गुरुत्वेन जग्द्गुरोः  ॥ १०.६५ ॥

विभक्तात्मा विभुस्तासामेकः कुषिष्वनेकधा  ।
उवास प्रतिमाचन्द्रः प्रसन्नानामपामिव  ॥ १०.६६ ॥

अथाग्रमहिषी राज्ञः प्रसूतिसमये सती  ।
पुत्रं तमोऽपहं लेभे नक्तं ज्योतिरिवौषधिः  ॥ १०.६७ ॥

राम इत्यभिरामेण तेनाप्रतिम तेजसा  ।
नामधेयं गुरुश्चक्रे जगत्प्रथममङ्गलम्  ॥ १०.६८ ॥

रघुवंशप्रदीपेन तेनाप्रतिम तेजसा  ।
रक्षागृहगता दीपाः प्रत्यादिष्ट इवाभवन्  ॥ १०.६९ ॥

शय्यागतेन रामेण माता शातोदरी बभौ  ।
सैकताम्भोजबलिना जाह्नवीव शरत्कृशा  ॥ १०.७० ॥

कैकेय्यास्तनयो जज्ञे भरतो नाम शीलवान्  ।
जनयित्रीमलंचक्रे यः प्रश्रय इव श्रियम्  ॥ १०.७१ ॥

सुतौ लक्ष्मणशत्रुघ्नौ सुमित्रा सुषुवे यमौ  ।
सम्यगागमिता विद्या प्रबोधविनयाविव  ॥ १०.७२ ॥

निर्दोषमभवत्सर्वमाविष्कृतगुणं जगत् ।
अन्वगादिव हि स्वर्गो गां गतं पुरुषोत्तमम्  ॥ १०.७३ ॥

तस्योदये चतुर्मूर्तेः पौलस्त्यचकितेश्वराः  ।
विरजस्कैर्नभस्वद्भिर्दिश उच्छ्वसिता इव  ॥ १०.७४ ॥

कृशानुरपधूमत्वात्प्रसन्नत्वात्प्रभाकरः  ।
रक्षिविप्रकृतावास्तामपविद्धशुचाविव  ॥ १०.७५ ॥

दशाननकिरीटेभ्यस्तत्क्षणं राक्षसश्रियः  ।
मणिव्याजेन पर्यस्ताः पृथिव्यामश्रुबिन्दवः  ॥ १०.७६ ॥

पुत्रजन्मप्रवेश्यानां तूर्याणां तस्य पुत्रिणः  ।
आरम्भं प्रथमं चक्रुर्देवधुन्दुभयो दिवि  ॥ १०.७७ ॥

संतानकमयी वृष्टिर्भवने चास्य पेतुषी  ।
समङ्गलोपचाराणां सैवादिरचनाभवत् ॥ १०.७८ ॥

कुमाराः कृतसंस्कारास्ते धात्रिस्तन्य पायिनः  ।
आनन्देनाग्रजेनेव समं ववृधिरे पितुः  ॥ १०.७९ ॥

स्वाभाविकं विनीतत्वं तेषं विनयकर्मणा  ।
मुमूर्छ सहजं तेजो हविषेव हविर्भुजाम्  ॥ १०.८० ॥

परस्पराविरुद्धास्ते तद्रघोरनघं कुलम्  ।
अलमुद्द्योतयामासुर्देवारण्यमिवर्तवः  ॥ १०.८१ ॥

समानेऽपि हि सौभ्रात्रे यथोभौ रामलक्ष्मणौ  ।
तथा भरतशत्रुघ्नौ प्रीत्या द्वन्द्वं बभूवतुः  ॥ १०.८२ ॥

तेषां द्वयोर्द्वयोरैक्यं बिभिदे न कदाचन  ।
यथा वायुविभावस्वोर्यथा चन्द्रसमुद्रयोः  ॥ १०.८३ ॥

ते प्रजानां प्रजानाथास्तेजसा प्रश्रयेण च  ।
मनो जह्रुर्निदाघान्ते श्यामाभ्रा दिवसा इव  ॥ १०.८४ ॥

स चतुर्धा बभौ व्यस्तः प्रसवः पृथिवीपतेः  ।
धर्मार्थकाममोक्षाणामवतार इवाङ्गभाक् ॥ १०.८५ ॥

गुणैराराधयामासुस्ते गुरुं गुरुवत्सलाः  ।
तमेव चतुर्नतेशं रत्नैरिव महार्णवाः  ॥ १०.८६ ॥

सुरगज इव दन्तैर्भग्नदैत्यासिधारैर्नय इव पणबन्धव्यक्तयोगैरुपायैः  ।
हरिरिव युगदीर्घैर्दोर्भिरंषैस्तदीयैः पतिरवनिपतीनां तैश्चकाशे  ॥ १०.८७ ॥


_______________________________________________________________________________





कौशिकेन स किल क्षितीश्वरो राममध्वरविघातशान्तये  ।
काकपक्षधरमेत्य याचितस्तेजसां हि न वयः समीक्ष्यते  ॥ ११.१ ॥

कृच्छ्रलब्धमपि लब्धवर्णभाक्तं दिदेश मुनये सलक्ष्मणम्  ।
अप्यसुप्रणयिनां रघोः कुले न व्यहन्यत कदाचिदर्थिता  ॥ ११.२ ॥

यावदादिशति पार्थिवस्तयोर्निर्गमाय पुरमार्गसत्क्रियाम्  ।
तावदाशु विदधे मरुत्सखैः सा सपुष्पजलवर्षिभिर्घनैः  ॥ ११.३ ॥

तौ निदेशकरणोद्यतौ पितुर्धन्विनौ चरणयोर्निपेततुः  ।
भूपतेरपि तयोः प्रवत्स्यतोर्नम्रयोरुपरि बाष्पबिन्दवः  ॥ ११.४ ॥

तौ पितुर्नयनजेन वारिणा किंचिदुक्षितशिखण्डकावुभौ  ।
धन्विनौ तमृषिमन्वगच्छतां पौरदृष्टिकृतमार्गतोरणौ  ॥ ११.५ ॥

लक्ष्मणानुचरमेव राघवं नेतुमैच्छदृषिरित्यसौ नृपः  ।
आशिषं प्रयुयुजे न वाहिनीं सा हि रक्षणविधौ तयोः क्षमा  ॥ ११.६ ॥

रेजतुश्च सुतरां महौजसः कौशिकस्य पदवीमनुद्रुतौ  ।
उत्तरां प्रति दिशं विवस्वतः प्रस्थितस्य मधुमाधवाविव  ॥ ११.६* ॥

मातृवर्गचरणस्पृषौ मुनेस्तौ प्रपद्य पदवीं महौजसः  ।
रेजतुर्गतिवशात्प्रवर्तिनौ भास्करस्य मधुमाधवाविव  ॥ ११.७ ॥

वीचिलोलभुजयोस्तयोर्गतं शैशवाच्चपलमप्यशोभत  ।
तोयदागम इवोद्ध्यभिद्ययोर्नामधेयसदृशं विचेष्टितम्  ॥ ११.८ ॥

तौ बलातिबलयोः प्रभावतो विद्ययोः पथि मुनिप्रदिष्टयोः  ।
मम्लतुर्न मणिकुट्टिमोचितौ मातृपार्श्वपरिवर्तिनाविव  ॥ ११.९ ॥

पूर्ववृत्तकथितैः पुराविदः सानुजः पितृसखस्य राघवः  ।
उह्यमान इव वाहनोचितः पादचारमपि न व्यभावयत् ॥ ११.१० ॥

तौ सरांसि रसवद्भिरम्बुभिः कूजितैः श्रुतिसुखैः पतत्रिणः  ।
वायवः सुरभिपुष्परेणुभिश्छायया च जलदाः सिषेविरे  ॥ ११.११ ॥

नाम्भसां कमलशोभिनां तथा शाखिनां न च परिश्रमच्छिदाम्  ।
दर्शनेन लघुना यथा तयोः प्रीतिमापुरुभयोस्तपस्विनः  ॥ ११.१२ ॥

स्थाणुदग्धवपुषस्तपोवनं प्राप्य दाशरथिरात्तकार्मुकः  ।
विग्रहेण मदनस्य चारुणा सोऽभवत्प्रतिनिधिर्न कर्मणा  ॥ ११.१३ ॥

तौ सुकेतुसुतया खिलीकृते कौशिकाद्विदितशापया पथि  ।
निन्यतुः स्थलनिवेशितातटनी लीलयैव धनुषी अधिज्यताम्  ॥ ११.१४ ॥

ज्यानिनिआदमथ गृह्णती तयोः प्रादुरास बहूलक्षपा छविः  ।
ताडका चलकपालकुण्डला कालिकेव निबिडा बलाकिनी  ॥ ११.१५ ॥

तीव्रवेगधुतमार्गवृक्षया प्रेतचीवरवसा स्वनोग्रया  ।
अभ्यभावि भरताग्रजस्तया वात्ययेव पितृकाननोत्थया  ॥ ११.१६ ॥

उद्यतैकभुजयष्टिमायतीं श्रोणिलम्बिपुरुषान्त्रमेखलाम्  ।
तां विलोक्य वनितावधे घृणां पत्त्रिणा सह मुमोच राघवः  ॥ ११.१७ ॥

यच्चकार विवरं शिलाघने ताडकोरसि स रामसायकः  ।
अप्रविष्टविषयस्य रक्षसां द्वारतामगमदन्तकस्य तत् ॥ ११.१८ ॥

बाणभिन्नहृदया निपेतुषी सा स्वकानभुवं न केवलाम्  ।
विष्टपत्रयपराजयस्थिरां रावणश्रियमपि व्यकम्पयत् ॥ ११.१९ ॥

राममन्मथशरेण ताडिता दुःसहेन दृदये निशाचरी  ।
गन्धवद्रुधिरचन्दनोक्षिता जीवितेशवसतिं जगाम सा  ॥ ११.२० ॥

नैरृतघ्नमथ मन्त्रवन्मुनेः प्रापदस्त्रमवदानतोषितात् ।
ज्योतिरिन्धनैपाति भास्करात्सूर्यकान्त इव ताडकान्तकः  ॥ ११.२१ ॥

वामनाश्रमपदं ततः परं पावनं श्रुअमृषेरुपेयिवान्  ।
उन्मनाः प्रथमजन्मचेष्टितान्यस्मरन्नपि बभूव राघवः  ॥ ११.२२ ॥

आससाद मुनिरात्मनस्ततः शिष्यवर्गपरिकल्पितार्हणम्  ।
बद्धपल्लवपुटाञ्जलिद्रुमं दर्शनोन्मुख मृगं तपोवनम्  ॥ ११.२३ ॥

तत्र दीक्षितमृषिं रकषतुर्विघ्नतो दशरथात्मजौ शरैः  ।
लोकमन्धतमसात्क्रमोदितौ रशामिभिः शशिदिवाकराविव  ॥ ११.२४ ॥

वीक्ष्य वेदिमथ रक्तबिन्दुभिर्बन्धुजीवपृथुभिः प्रदूषिताम्  ।
संभ्रमोऽभवदपोढकर्मणामृत्विजां च्युतविकङ्कतस्रुचाम्  ॥ ११.२५ ॥

उन्मुखः सपदि लक्ष्मणाग्रजो बाणमाश्रयमुखात्समुद्धरन्  ।
रक्षसां बलमपश्यदम्बरे गृध्रपक्षपवनेरितध्वजम्  ॥ ११.२६ ॥

तत्र यावधिपती मखद्विषां तौ शरव्यमकरोत्स नेतरान्  ।
किं महोरगविसर्पिविक्रमो राजिलेषु गरुडः प्रवर्तते  ॥ ११.२७ ॥

सोऽस्त्रमुग्रजवमस्त्रकोविदः संदधे धनुषि वायुदैवतम्  ।
तेन शैलगुरुमप्यपातयत्पाण्डुपत्त्रमिव ताडकासुतम्  ॥ ११.२८ ॥

यः सुबाहुरिति राक्षसोऽपरस्तत्र तत्र विससर्प मायया  ।
तं क्षुरप्रशकलीकृतां कृती पत्त्रिणां व्यभजदाश्रमाद्बहिः  ॥ ११.२९ ॥

इत्यपास्तमखविघ्नयोस्तयोः सांयुगीनमभिनन्द्य विक्रमम्  ।
ऋत्विजः कुलपतेर्यथाक्रमं वाग्यतस्य निरवर्तयन् क्रियाः  ॥ ११.३० ॥

तौ प्रणामचलकाकपक्षकौ भ्रातरावभृथाप्लुतो मुनिः  ।
आशिषामनुपदं समस्पृशद्दर्भपाटिततलेन पाणिना  ॥ ११.३१ ॥

तं न्यमन्त्रयत संभृतक्रतुर्मैथिलः स मिघिलां व्रजन् वशी  ।
राघवावपि निनाय बिभ्रतौ तद्धनुःश्रवणजं कुतूहलम्  ॥ ११.३२ ॥

तैः शिवेषु वसतिर्गताध्वभिः सायमाश्रमतरुष्वगृह्यत  ।
येषु दीर्घतपसः परिग्रहो वासवक्षणकलत्रतां ययौ  ॥ ११.३३ ॥

प्रत्यपद्यत चिराय यत्पुनश्चारु गौतमवधूः शिलामयी  ।
स्वं वपुः स किल किलिबिषच्छिदां रामपादरजसामनुग्रहः  ॥ ११.३४ ॥

राघवान्वितमुपस्थितं मुनिं तं निशम्य जनको जनेश्वरः  ।
अर्थकामसहितं सपर्यया देहबद्धमिव धर्ममभ्यगात् ॥ ११.३५ ॥

तौ विदेहनगरीनिवासिनां गां गताविव दिवः पुनर्वसू  ।
मन्यते स्म पिबतां विलोचनैः पक्ष्मपातमपि वञ्चनां मनः  ॥ ११.३६ ॥

यूपवत्यवसिते किर्याविधौ कालवित्कुशिकवंशवर्धनः  ।
राममिष्वसनदर्शनोत्सुकं मैथिलाय कथयां ब्वभूव सः  ॥ ११.३७ ॥

तस्य वीक्ष्य ललितं वपुः शिशोः पार्थिवः प्रथितवंशजन्मनः  ।
स्वं विचिन्त्य च धनुर्दुरानमं पीडितो दुहिट्शुल्कसंस्थया  ॥ ११.३८ ॥

अब्रवीच्च भगवन्मतङ्गजैर्यद्बृहद्भिरपि कर्म दुष्करम्  ।
तत्र नाहमनुमन्तुमुत्सहे मोघवृत्ति कलभस्य चेष्टितम्  ॥ ११.३९ ॥

ह्रेपिता हि बहवो नरेश्वरास्तेन तात धनुषा धनुर्भृतः  ।
ज्यानिघातकठिनत्वचो भुजान् स्वान् विधूय धिगिति प्रतस्थिरे  ॥ ११.४० ॥

प्रत्युवाच तमृषिर्निशम्यतां सारतोऽयमथ वा कृतं गिरा  ।
चाप एव भवतो भविष्यति व्यक्तशक्तिरशनिर्गिराविव  ॥ ११.४१ ॥

एवमाप्तवचनात्स पौरुषं काकपक्षकधरेऽपि राघवे  ।
श्रद्दधे त्रिदशगोपमात्रके दाहशक्तिमिव कृष्णवर्त्मनि  ॥ ११.४२ ॥

व्यादिदेश गणः सपार्श्वगान् कर्मुकाभरणाय मैथिलः  ।
तैजसय धनुषः प्रवृत्तये तोयदानिव सहस्रलोचनः  ॥ ११.४३ ॥

तत्प्रसुप्तभुजगेन्द्रभीषणं वीक्ष्य दाशरथिराददे धनुः  ।
विद्रुतक्रतुमृगानौसारिणं येन बाणमसृजद्वृषध्वजः  ॥ ११.४४ ॥

आततज्यमकरोत्स संसदा विस्मयस्तिमितनेत्रमीक्षितः  ।
शैलसारमपि नातियत्नतः पुष्पचापमिव पेशलं स्मरः  ॥ ११.४५ ॥

भज्यमानमतिमात्रकर्षणात्तेन वज्रपरुषस्वनं धनुः  ।
भार्गवाय दृढमन्यवे पुनः क्षत्रमुद्यतमिति न्यवेदयत् ॥ ११.४६ ॥

दृष्टसारमथ रुद्रकार्मुके वीर्यशुल्कमभिनन्द्य मैथिलः  ।
राघवाय तनयामयोनिजां रूपिणीं श्रियमिव न्यवेदयत् ॥ ११.४७ ॥

मैथिलः सपदि सत्यसंगरो राघवाय तनयामयोनिजां  ।
संनिधौ द्युतिमतस्तपोनिधेरग्निसाक्षिक इवातिसृष्टवान्  ॥ ११.४८ ॥

प्राहिणोच्च महितं महाद्युतिः कोसलाधिपतये पुरोधसम्  ।
भृत्यभावि दुहितुः परिग्रहाद्दिश्यतां कुलमिदं निमेरिति  ॥ ११.४९ ॥

उत्सुकश्च सुतदारकर्मणा सोऽभवद्गुरुरुपागतश्च तम्  ।
गौतमस्य तनयोऽनुकूलवाक्प्रार्थितं हि सुकृतामकालहृत् ॥ ११.४९* ॥

अन्वियेष सदृशीं स च स्नुषां प्राप चैनमनुकूलवाग्द्विजः  ।
सद्य एव सुकृतां हि पच्यते कल्पवृक्षफल धर्मि काङ्क्षितम्  ॥ ११.५० ॥

तस्य कल्पितपुरस्क्रियाविधेः शुश्रुवान् वचनमग्रजन्मनः  ।
उच्चचाल वलभितसखो वशी सैन्यरेणुमुषितार्कदीधितिः  ॥ ११.५१ ॥

आससाद मिथिलां स वेष्टयन् पिडितोपवनपादपां बलैः  ।
प्रीतिरोधमसहिष्ट सा पुरी स्त्रीव कान्तपरिभोगमायतम्  ॥ ११.५२ ॥

तौ समेत्य समयस्थितावुभौ भूपती वरुणवासवोपमौ  ।
कन्यकातनयकौतुकक्रियां स्वप्रभावसदृशीं वितेनतुः  ॥ ११.५३ ॥

पार्थिवीमुदवहद्रघूद्वहो लक्ष्मणस्तदनुजामथोर्मिलाम्  ।
यौ तयोरवरजौ वरौजसौ तौ कुशध्वजसुते सुमध्यमे  ॥ ११.५४ ॥

ते चतुर्थसहितास्त्रयो बभुः सूनवो नववधूपरिग्रहाः  ।
सामदानविधिभेदविग्रहाः सिद्धिमन्त इव तस्य भूपतेः  ॥ ११.५५ ॥

ता नराधिपसुता नृपात्मजैस्ते च ताभिरगमन् कृतार्थताम्  ।
सोऽभवद्वरवधूसमागमः प्रत्ययप्रकृतियोग्संनिभः  ॥ ११.५६ ॥

एवमात्तरतिरात्मसंभवांस्तान्निवेश्य चतुरोऽपि तत्र सः  ।
अध्वसु त्रिषु विसृष्टमैथिलः स्वां पुरीं दशरथो न्यवर्तत  ॥ ११.५७ ॥

तस्य जातु मरुतः प्रतीपगा वर्त्मसु धव्जतरुप्रमाथिनः  ।
चिक्लिशुर्भृशतया वरूथिनीमुत्तटा इव नदीरयाः स्थलीम्  ॥ ११.५८ ॥

लक्ष्यते स्म तदनन्तरं रविर्बद्धभीमपैर्वेषमण्डलः  ।
वैनतेयशमितस्य भोगिनो भोगवेष्टित इव च्युतो मणिः  ॥ ११.५९ ॥

श्येनपक्षपरिधूसरालकाः सांध्यमेघरुधिरार्द्रवाससः  ।
अङ्गना इव रजस्वला दिशो नो बभूवुरवलोकनक्षमाः  ॥ ११.६० ॥

भास्करश्च दिशमध्युवास यां तां श्रिताः प्रतिभयं ववाशिरे  ।
क्षत्रशोणितपितृक्रियोचितं चोदयन्त्य इव भार्गवं शिवाः  ॥ ११.६१ ॥

तत्प्रतीपपवनादि वैकृतं प्रेक्ष्य शान्तिमधिकृत्य कृत्यवित् ।
अन्वयुङ्क्त गुरुमीश्वरः क्षितेः स्वन्तमित्यलघयत्स तद्व्यथाम्  ॥ ११.६२ ॥

तेजसः सपदि राशिरुत्थितः प्रादुरास किल वाहिनीमुखे  ।
यः प्रमृज्य नयनानि सैनिकैर्लक्षणीयपुरुषाकृतिश्चिरात् ॥ ११.६३ ॥

पित्र्यमंशमुपवीतलक्षणं मातृकं च धनुरूर्जितं दधत् ।
यः ससोम इव घर्मदीधितिः सद्विजिह्व इव चन्दनद्रुमः  ॥ ११.६४ ॥

येन रोषपरुषात्मनः पितुः शासने स्थिभिदोऽपि तस्थुषा  ।
वेपमानजननीशिरश्छिदा प्रागजीयत घृणा ततो मही  ॥ ११.६५ ॥

अक्षभीजवलयेन निबभौ दक्षिणश्रवणसंस्थितेन यः  ।
क्षत्रियान्तकरणैकविंशतेर्व्याजपूर्वगणनामिवोद्वहन्  ॥ ११.६६ ॥

तं पितुर्वधभवेन मन्युना राजवंशनिधनाय दीक्षितम्  ।
बालसूनुरवलोक्य भार्गवं स्वां दशां च विषसाद पार्थिवः  ॥ ११.६७ ॥

रामनाम इति तुल्यमात्मजे वर्तमानमहिते च दारुणे  ।
हृद्यमस्य भयदायि चाभवद्रत्नजातमिव हारसर्पयोः  ॥ ११.६८ ॥

अर्घ्यमर्घ्यमिति वादिनं नृपं सोऽनवेक्ष्य भरताग्रजो यतः  ।
क्षत्रकोपदहनार्चिषं ततः संदधे दृशमुदग्रतारकाम्  ॥ ११.६९ ॥

तेन कार्मुकनिषक्तमुष्टिना राघवो विगतभीः पुरोगतः  ।
अङ्गुलीविवरचारिणं शरं कुर्वता निजगदे युयुत्सुना  ॥ ११.७० ॥

क्षत्रजातमपकारि वैरि मे तन्निहत्य बहुशः शमं गतः  ।
सुप्तसर्प इव दण्डघट्टनाद्रोषितोऽस्मि तव विक्रमश्रवात् ॥ ११.७१ ॥

मैथिलस्य धनुरन्यपार्थिवैस्त्वं किलानमितपूर्वमक्षणोः  ।
तन्निशम्य बहवता समर्थये वीर्यशृङ्गमिव भग्नमात्मनः  ॥ ११.७२ ॥

अन्यदा जगति राम इत्ययं शब्द उच्चरित एव मामगात् ।
व्रीडमावहति मे स संप्रति व्यस्तवृत्तिरुदयोन्मुखे त्वयि  ॥ ११.७३ ॥

बिभ्रतोऽस्त्रमचलेऽप्यकुण्ठितं द्वौ मतौ मम रिपू समागसौ  ।
होमधेनुहरणाच्च हैहयस्त्वं च इर्तिमपहर्तुमुद्यतः  ॥ ११.७४ ॥

क्षत्रियान्तकरणोऽपि विक्रमस्तेन मामवति नाजिते त्वयि  ।
पावकस्य महिमा स गण्यते कक्षवज्ज्वलति सागरेऽपि यः  ॥ ११.७५ ॥

विद्धि चात्तबलमोजसा हरेरैश्वरं धनुरभाजि यत्त्वया  ।
खातमूलमनिलो नदीरयैः पातयत्यपि मृदुस्तटद्रुमम्  ॥ ११.७६ ॥

तन्मदीयमिदमायुधं ज्यया संगमय्य सशरं विकृष्यताम्  ।
तिष्ठतु प्रधनमेवमप्यहं तुल्यबाहुतरसा जितस्त्वया  ॥ ११.७७ ॥

कातरोऽसि यदि वोद्गतार्चिषा तर्जितः परशुधारया मम  ।
ज्यानिघातकठिनाङ्गुलिर्वृथा बध्यतामभययाचनाञ्जलिः  ॥ ११.७८ ॥

एवमुक्तवति भीमदर्शने भार्गवे स्मितविकम्पिताधरः  ।
तद्धनुर्ग्रहणमेव राघवः प्रत्यपद्यत समर्थमुत्तरम्  ॥ ११.७९ ॥

पूर्वजन्मधनुषा समागतः सोऽतिमात्रलघुदर्शनोऽभवत् ।
केवलोऽपि सुभगो नवाम्बुदः किं पुनस्त्रिदशचापलाञ्छितः  ॥ ११.८० ॥

तेन भूमिनिहितैककोटि तत्कार्मुकं च बलिनाधिरोपितम्  ।
निष्प्रभश्च रिपुरास भूभृतां धूमशेष इव धूमकेतनः  ॥ ११.८१ ॥

तावुभावपि परस्परस्थितौ वर्धमानपरिहीनतेजसौ  ।
पश्यति स्म जनता दिनात्यये पार्वणौ शशिदिवाकराविव  ॥ ११.८२ ॥

तं कृपामृदुरवेक्ष्य भार्गवं राघवः स्खलितवीर्यमात्मनि  ।
स्वं च संहितममोघमाशुगं व्याजहार हरसूनसंनिभः  ॥ ११.८३ ॥

न प्रहर्तुमलमस्मि निदयं विप्र इत्यभिभवत्यपि त्वयि  ।
शंष किं गतिमनेन पत्त्रिणा हन्मि लोकमुत ते मखार्जितम्  ॥ ११.८४ ॥

प्रत्युवाच तमृषिर्न तत्त्वतस्त्वां न वेद्मि पुरुषं पुरातनम्  ।
गां गतस्य तव धाम वैष्णवं कोपितो ह्यसि मया दिदृक्षुणा  ॥ ११.८५ ॥

भस्मसात्कृतवतः पितृद्विषः पात्रसाच्च वसुधां ससागराम्  ।
आहितो जयविपर्ययोऽपि मे श्लाघ्य एव परमेष्ठिना त्वया  ॥ ११.८६ ॥

तद्गतिं मतिमतां वरेप्सितां पुण्यतीर्थगमनाय रक्ष मे  ।
पीडयिष्यति न मां खिलीकृता स्वर्गपद्धतिरभोगलोलुपम्  ॥ ११.८७ ॥

प्रत्यपद्यत तथेति राघवः प्राङ्मुखश्च विससर्ज सायकम्  ।
भार्गवस्य सुकृतोऽपि सोऽभवत्स्वर्गमार्गपरिघो दुरत्ययः  ॥ ११.८८ ॥

राघवोऽपि चरणौ तपोनिधेः क्षम्यतामिति वदन् समस्पृषत् ।
निर्जितेषु तरसा तरस्विनां शत्रुषु प्रणतिरेव कीर्तये  ॥ ११.८९ ॥

राजसत्वमवधूय मातृकं पित्र्यमस्मि गमितः शमं यदा  ।
नन्वनिन्दितफलो मम त्वया निग्रहोऽप्ययमनुग्रहीकृतः  ॥ ११.९० ॥

साधु याम्यहमविघ्नमस्तु ते देवकार्यमुपपादयिष्यतः  ।
ऊचिवानिति वचः सलक्ष्मणं लक्ष्मणाग्रजमृषिस्तिरोदधे  ॥ ११.९१ ॥

स्वं निवेश्य किल धाम राघवे वैष्णवं विदितविष्णुतेजसि  ।
स्वस्तिदानमधिकृत्य चाक्षयं भार्गवोऽथ निजमाश्रमं ययौ  ॥ ११.९१* ॥

तस्मिन् गते विजयिनं परिरभ्य रामं स्नेहादमन्यत पिता पुनरेव जातम्  ।
तस्याभवत्क्षणशुचः परितोषलाभः कक्षाग्निलङ्घिततरोरिव वृष्टिपातः  ॥ ११.९२ ॥

अथ पथि गमयित्वा कॢपरम्योपकार्ये कतिचिदवनिपालः शर्वरीः शर्वकल्पह् ।
पुरमविशदयोध्यां मैथिलीदर्शनीनां कुवलयितगवाक्षां लोचनैरङ्गनानाम्  ॥ ११.९३ ॥


_______________________________________________________________________________



निर्विष्टविषयस्नेहः स दशान्तमुपेयिवान्  ।
आसीदासन्ननिर्वाणः प्रदीपार्चिरिवोषसि  ॥ १२.१ ॥

तं कर्णमूलमागत्य रामे श्रीर्नस्यतामिति  ।
कैकेयीशङ्कयेवाह पलितच्छद्मना जरा  ॥ १२.२ ॥

सा पौरान् पौरकान्तस्य रामस्याभ्युदयश्रुतिः  ।
प्रत्येकं ह्लादयां चक्रे कुल्येवोद्यानपादपान्  ॥ १२.३ ॥

तस्याभिषेकसंभारं कल्पितं क्रूरनिश्चया  ।
दूषयामास कैकेयी शोकोष्णैः पार्थिवाश्रुभिः  ॥ १२.४ ॥

सा किलाश्वासिता चण्डी भर्त्रा तत्संश्रुतौ वरौ  ।
उद्ववामेन्द्रसिक्ता भूर्बिलमग्नाविवोरगौ  ॥ १२.५ ॥

तयोश्चतुर्दशैकेन रामं प्राव्राजयत्समाः  ।
द्वितीयेन सुतस्यैच्छद्वैधव्यैकफलां श्रियम्  ॥ १२.६ ॥

पित्रा दत्तां रुदन् रामः प्राङ्महीं प्रत्यपद्यत  ।
पश्चाद्वनाय गच्छेति तदाज्ञां मुदितोऽग्रहीत् ॥ १२.७ ॥

दधतो मङ्गलक्षौमे वसानस्य च वल्कले  ।
ददृशुर्विस्मितास्तस्य मुखरागं समं जनाः  ॥ १२.८ ॥

स सीतालक्ष्मणसखः सत्याद्गुरुमलोपयन्  ।
विवेश दण्डकारण्यं प्रत्येकं च सतां मनः  ॥ १२.९ ॥

राजापि तद्वियोगार्तः स्मृत्वा शापं स्वकर्मजम्  ।
शरीरत्यागमात्रेण शुद्धिलाभममन्यत  ॥ १२.१० ॥

विप्रोषितकुमारं तद्(?) राज्यमस्तमितेश्वरम्  ।
रन्ध्रान्वेषणदक्षाणां द्विषामामिषतां ययौ  ॥ १२.११ ॥

अथानाथाः प्रकृतयो मातृबन्धुनिवासिनम्  ।
मौलैरानाययामासुर्भर्तं स्तम्भिताश्रुभिः  ॥ १२.१२ ॥

श्रुत्वा तथाविधं मृत्युं कैकेयीतनयः पितुः  ।
मातुर्न केवलं स्वस्याः श्रियोऽप्यासीत्पराङ्मुखः  ॥ १२.१३ ॥

ससैन्यश्चान्वगाद्रामं दर्शितानाश्रमालयैः  ।
तस्य पश्यन् ससौमित्रेरुदश्रुर्वसतिद्रुमान्  ॥ १२.१४ ॥

चित्रकूटवनस्थं च कथितस्वर्गतिर्गुरोः  ।
लक्ष्म्या निमन्त्रयां चक्रे तमनुच्छिष्टसंपदा  ॥ १२.१५ ॥

स हि प्रथमजे तस्मिन्नकृतश्रीपरिग्रहे  ।
परिवेत्तारमात्मानं मेने स्वीकरणाद्भुवः  ॥ १२.१६ ॥

तमशक्यमपाक्रष्टुं निर्देशात्स्वर्गिणः पितुः  ।
ययाचे पादुके पश्चात्कर्तुं राज्याधिदेवते  ॥ १२.१७ ॥

स विसृष्टस्तथेत्युक्त्वा भ्रात्रा नैवाविशत्पुरीम्  ।
नन्दिग्रामगतस्तस्य राज्यं न्यासमिवाभुनक् ॥ १२.१८ ॥

दृढभक्तिरिति ज्येष्ठे राज्यतृष्णापराङ्मुखः  ।
मातुः पापस्य शुद्ध्यर्थं प्रायश्चित्तमिवाकरोत् ॥ १२.१९ ॥

रामोऽपि सह वैदेह्या वने वन्येन वर्तयन्  ।
चचार सानुजः शान्तो वृद्धेक्ष्वाकुव्रतं युवा  ॥ १२.२० ॥

प्रभावस्तम्भितच्छायमाश्रितः स वनस्पतिम्  ।
कदाचिदङ्के सीतायाः शिश्ये किंचिदिव श्रमात् ॥ १२.२१ ॥

ऐन्द्रिः किल नखैस्तस्या विददार स्तनौ द्विजः  ।
प्रियोपभोगचिह्नेषु पौरोभाग्यमिवाचरन्  ॥ १२.२२ ॥

मृगमांसं ततः सीतां रक्षन्तीमातपे धृतम्  ।
पक्षतुण्डनखाघातैर्बबाधे वायसो बलात् ॥ १२.२२* ॥

तस्मिन्नास्थदिषीकास्त्रं रामो रामावभोधितः  ।
आत्मानं मुमुचे तस्मादेकनेत्रव्ययेन सः  ॥ १२.२३ ॥

रामस्त्वासन्नदेशत्वाद्भरतागमनं पुनः  ।
आशङ्क्योत्सुकसारङ्गां चित्रकूटस्थलीं जहौ  ॥ १२.२४ ॥

प्रययावातिथेयेषु वसन्नृषिकुलेषु सः  ।
दक्षिणां दिशमृक्षेषु वार्षिकेष्विव भास्करः  ॥ १२.२५ ॥

बभौ तमनुगच्छन्ती विदेहाधिपतेः सुता  ।
प्रतिषिद्धापि कैकेय्या लक्ष्मीरिव गुणोन्मुखी  ॥ १२.२६ ॥

अनुसूयातिसृष्टेन पुण्यगन्धेन काननम्  ।
सा चकाराङ्गरागेण पुष्पोच्चलित षट्पदम्  ॥ १२.२७ ॥

संध्याभ्रकपिषस्तत्र विराधो नाम राक्षसः  ।
अतिष्ठन्मार्गमावृत्य रामस्येन्दोरिव ग्रहः  ॥ १२.२८ ॥

स जहरा तयोर्मध्ये मैथिलीं लोकशोषणः  ।
नभोनभस्ययोर्वृष्टिमवग्रह इवान्तरे  ॥ १२.२९ ॥

तं विनिष्पिष्य काकुत्स्थौ पुरा दूषयति स्ह्तलीम्  ।
गन्धेनाशुचिना चेति वसुधायां निचख्नतुः  ॥ १२.३० ॥

पञ्चवट्यां ततो रामः शासनात्कुम्भजन्मनः  ।
अनपोष्हस्थितिस्तस्थौ विन्ध्याद्रिः प्रकृताविव  ॥ १२.३१ ॥

रावणावरजा तत्र राघवं मदनातुरा  ।
अभिपेदे निदाघार्ता व्यालीव मलयद्रुमम्  ॥ १२.३२ ॥

सा सीतासंनिधावेव तं वव्रे कथितान्वया  ।
अत्यारूढो हि नारीणामकालज्ञो मओभवः  ॥ १२.३३ ॥

कलत्रवानहं बाले कनीयांसं भजस्व मे  ।
इति रामो वृषस्यन्तीं वृषस्कन्धः शशास ताम्  ॥ १२.३४ ॥

ज्येष्ठाभिगमनात्पूर्वं तेनाप्यनभिनन्दिता  ।
साभूद्रामाश्रया भूयो नदीवोभयकूलभाक् ॥ १२.३५ ॥

संरम्भं मैथिलीहासः क्षणं सौम्यां निनाय ताम्  ।
निवातस्तिमितां वेलां चन्द्रोदय इवोदधेः  ॥ १२.३६ ॥

फलमस्योपहासस्य सद्यः प्राप्स्यसि पश्य माम्  ।
मृग्यः परिभवो व्याघ्र्यामित्यवेहि त्वया कृतम्  ॥ १२.३७ ॥

इत्युक्त्वा मैथिलीं भर्तुरङ्के निर्विशतीं भयात् ।
रूपं शूर्पणखानाम्नः सदृशं प्रत्यपद्यत  ॥ १२.३८ ॥

लक्ष्मणः प्रथमं श्रुत्वा कोकिलामञ्जुभाषिणीम्  ।
शिवाघोरस्वनां पश्चाद्बुबुधे विकृतेति ताम्  ॥ १२.३९ ॥

पर्णशालामथ क्षिप्रं विधृतासिः प्रविश्य सः  ।
वैरूप्यपौनरुक्त्येन भीषणां तामयोजयत् ॥ १२.४० ॥

सा वक्रनखधारिण्या वेणुकर्कशपर्वया  ।
अङ्कुशाकारयाङ्गुल्या तावतर्जयदम्बरे  ॥ १२.४१ ॥

प्राप्य चाशु जन्स्थानं खरादिभ्यस्तथाविधम्  ।
रामोपक्रममाचख्यौ रक्षःपरिभवं नवम्  ॥ १२.४२ ॥

मुखावयवलूणां तां नैरृता यत्पुरोदधुः  ।
रामाभियायिनां तेषां तदेवाभूदमङ्गलम्  ॥ १२.४३ ॥

उदायुधानापततस्तान् दृप्तान् प्रेक्ष्य राघवः  ।
निदधे विजयाशंसां चापे सीतां च लक्ष्मणे  ॥ १२.४४ ॥

एको दाशरथी रामो यातुधानाः सहस्रशः  ।
ते तु यावन्त एवाजौ तावांश्च ददृशे स तैः  ॥ १२.४५ ॥

असज्जनेन काकुत्स्थः प्रयुक्तमथ दूषणम्  ।
न चक्षमे शुभाचारः स दूषणमिवात्मनः  ॥ १२.४६ ॥

तं शरैः प्रतिजग्राह खरतिशिरसौ च सः  ।
ख्रमशस्ते पुनस्तस्य चापात्सममिवोद्ययुः  ॥ १२.४७ ॥

तैस्त्रयाणां शितैर्बाणैर्यथापूर्वविशुद्धिभिः  ।
आयुर्देहातिगैः पीतं रुधिरं तु पतत्रिभिः  ॥ १२.४८ ॥

तस्मिन् रामशरोत्कृत्ते बले महति रक्षसाम्  ।
उत्थितं ददृशेऽन्यच्च कबन्धेभ्यो न किंचन  ॥ १२.४९ ॥

सा बाणवर्षिणं रामं योधयित्वा सुरद्विषाम्  ।
अप्रबोधाय सुष्वाप गृध्रच्छाये वरूथिनी  ॥ १२.५० ॥

राघवास्त्रविदीर्णानां रावणं प्रति रक्षसाम्  ।
तेषां शूर्पणखैवैका दुष्प्रत्वृत्तिहराभवत् ॥ १२.५१ ॥

निग्रहात्स्वसुराप्तानां वधाच्च धनदानुजः  ।
रामेण निहतं मेने पदं दशसु मूर्धसु  ॥ १२.५२ ॥

रक्षसा मृगरूपेण वञ्चयित्वा स राघवौ  ।
जहरा सीतां पक्षीन्द्रप्रयासक्षणविघ्नितः  ॥ १२.५३ ॥

तौ सीतान्वेषिणौ गृध्रं लूनपक्षमपश्यताम्  ।
प्राणैर्दशरथप्रीतेरनृणं कण्ठवर्तिभिः  ॥ १२.५४ ॥

स रावणहृतां ताभ्यां वचसाचष्ट मैथिलीम्  ।
आत्मनः सुमहत्कर्म व्रणैरावेद्य संस्थितः  ॥ १२.५५ ॥

तयोस्रावणहृतां ताभ्यां पितृव्यापत्तिशोकयोः  ।
पितरीवाग्निसंस्कारात्परा ववृतिरे क्रियाः  ॥ १२.५६ ॥

वधनिर्धूतशापस्य कबन्धस्योपदेशतः  ।
मुमूर्छ सख्यं रामस्य समानव्यसने हरौ  ॥ १२.५७ ॥

स हत्वा वालिनं वीरस्तत्पदे चिरकाङ्क्षिते  ।
धातोः स्थान इवादेशं सुग्रीवं संन्यवेशयत् ॥ १२.५८ ॥

इतस्ततश्च वैदेहीमन्वेष्टुं भर्तृचोदिताः  ।
कपयश्चेरुरार्तस्य रामस्येव मनोरथाः  ॥ १२.५९ ॥

प्रवृत्तावुपलब्धायां तस्याः संपातिदर्शनात् ।
मारुतिः सागरं तीर्णः संसारमिव निर्ममः  ॥ १२.६० ॥

दृष्टा विचिन्वता तेन लङ्कायां राक्षसीवृता  ।
जानकी विषवल्लीभिः परीतेव महौषधिः  ॥ १२.६१ ॥

तस्यै भर्तुरभिज्ञाममङ्गुलीयं ददौ कपिः  ।
प्रत्युद्गतमिवानुष्णैस्तदानन्दाश्रुभिन्दुभिः  ॥ १२.६२ ॥

निर्वाप्य प्रियसंदेशैः सीतामक्षवधोद्धतः  ।
स ददाह पुरीं लङ्कां क्षणसोढारिनिग्रहः  ॥ १२.६३ ॥

प्रत्यभिज्ञानरत्नं च रामायादर्शयत्कृती  ।
हृदयं स्वयमायातं वैदेह्या इव मूर्तिमत् ॥ १२.६४ ॥

स प्राप हृदयन्यस्तमणिपर्शनिमीलितः  ।
अपयोधरसंसर्गं प्रियालिङ्गननिर्वृतिम्  ॥ १२.६५ ॥

श्रुत्वा रामः प्रियोदन्तं मेने तत्संगमोत्सुकः  ।
महार्णवपरिक्षेपं लङ्कायाः परिखालघुम्  ॥ १२.६६ ॥

स प्रतस्थेऽरिनाशाय हरिसैन्यैरनुद्रुतः  ।
न केवलं धरापृष्ठे व्योम्नि संबाधवर्तिभिः  ॥ १२.६७ ॥

निर्विष्टमुदधेः कूले तं प्रपेदे विभीषणः  ।
स्नेहाद्राक्षसलक्ष्म्येव बुद्धिमादिश्य चोदितः  ॥ १२.६८ ॥

तस्मै निशाचरैश्वर्यं प्रतिशुश्राव राघवः  ।
काले खलु समारब्धाः फलं बध्नन्ति नीतयः  ॥ १२.६९ ॥

स सेतुं बन्धयामास प्लवगैर्लवणाम्भसि  ।
रसातलादिवोन्मग्नं शेषं स्वप्नाय शार्ङ्गिणः  ॥ १२.७० ॥

तेनोत्तीर्य पथा लङ्कां रोधयामास पिङ्गलैः  ।
द्वितीयं हेमप्राकारं कुर्वद्भिरिव वानरैः  ॥ १२.७१ ॥

रणः प्रववृते तत्र भीमः प्लवगरक्षसाम्  ।
दिग्विजृम्भितकाकुत्स्थपौलस्त्यजयघोषणः  ॥ १२.७२ ॥

पादपाविद्धपरिघः शिलानिष्पिष्टमुद्गरः  ।
अतिशस्त्रनखन्यासः शैलरुग्ण मतङ्गजः  ॥ १२.७३ ॥

अथ रामशिरश्छेददर्शनोद्भ्रान्तचेतनाम्  ।
सीतां मायेति शंसन्ती त्रिजटा समजीवयत् ॥ १२.७४ ॥

कामं जीवति मे नाथ इति सा विजहौ शुचम्  ।
प्राङ्मत्वा सत्यमस्यान्तं जीवितास्मीति लज्जिता  ॥ १२.७५ ॥

गरुडापातविश्लिष्टमेघनादास्त्रबन्धनः  ।
दाशरथ्योः क्षणक्लेशः स्वप्नवृत्त इवाभवत् ॥ १२.७६ ॥

ततो बिभेद पौलस्त्यः शक्त्या वक्षसि लक्ष्मणम्  ।
रामस्त्वनाहतोऽप्यासीद्विदीर्णहृदयः शुचा  ॥ १२.७७ ॥

स मारुतिसमानीतमहौषधिहतव्यथः  ।
लङ्कास्त्रीणां पुनश्चक्रे विलापाचार्यकं शरैः  ॥ १२.७८ ॥

स नादं मेघनादस्य धनुश्चेन्द्रायुधप्रभम्  ।
मेघस्येव शरत्कालो न किंचित्पर्यशेषयत् ॥ १२.७९ ॥

क्लेशेन महता निद्रां त्याजितं रणदुर्जयम्  ।
रावणः प्रेषयामास युद्धायानुजमात्मनः  ॥ १२.७९  ॥

जघान स तदादेशात्कपीनुग्राननेकशः  ।
विवेश च पुरीं लङ्कां समादाय हरीश्वरम्  ॥ १२.७९  ॥

कुम्भकर्णः कपीन्द्रेण तुल्यावस्थः स्वसुः कृतः  ।
रुरोध रामं शृङ्गीव टङ्कच्छिन्नमनःशिलः  ॥ १२.८० ॥

अकाले बोधितो भ्रात्रा प्रियस्वप्नो वृथा भवान्  ।
रामेषुभिरितीवासौ दीर्घनिद्रां प्रवेशितः  ॥ १२.८१ ॥

इतराण्यपि रक्षांसि पेतुर्वानरकोटिषु  ।
रजांसि समरोत्थानि रच्छोणितनन्दीष्विव  ॥ १२.८२ ॥

निर्ययावथ पौलस्थ्यः पुनर्युद्धाय मन्दिरात् ।
अरावणमरामं वा जगदद्येति निश्चितः  ॥ १२.८३ ॥

रामं पदातिमालोक्य लङ्केषं च वरूथिनम्  ।
हरियुग्यं रथं तस्मै पर्जिघाय पुरंदरः  ॥ १२.८४ ॥

तमाधूतद्वजपटं व्योमगङ्गोर्मिवायुभिः  ।
देवसूतभुजालम्बी जैत्रमध्यास्त राघवः  ॥ १२.८५ ॥

मातलिस्तस्य माहेन्द्रमामुमोच तनुच्छदम्  ।
यत्रोत्पलददलक्लैब्यमस्त्राण्यापुः सुरद्विषाम्  ॥ १२.८६ ॥

अन्योन्यदर्शनप्राप्तविक्रमावसरं चिरात् ।
रामरावणयोर्युद्धं चरितार्थमिवाभवत् ॥ १२.८७ ॥

भुजमूर्धोरुबाहुल्यादेकोऽपि धन्दानुजः  ।
ददृशे सोऽयथापूर्वो मातृवंश इव स्थितः  ॥ १२.८८ ॥

जेतारं लोकपालानां स्वमुखैरर्चितेश्वरम्  ।
रामस्तुलितकैलासमरातिं बह्वमन्यत  ॥ १२.८९ ॥

तस्य स्फुरति पौलस्त्यह्सीतासंगमशंसिनि  ।
निचखानाधिकक्रोधः शरं सव्येतरे भुजे  ॥ १२.९० ॥

रावणस्यापि रामास्तो भित्त्वा हृदयमाशुगः  ।
विवेश भुवमाख्यातुमुरगेभ्य इव प्रियम्  ॥ १२.९१ ॥

वचसैव तयोर्वाक्यमस्त्रमस्त्रेण निघ्नतोः  ।
अन्योन्यजयसंरम्भो ववृधे वादिनोरिव  ॥ १२.९२ ॥

विक्रमव्यतिहारेण अस्त्रमस्त्रेण निघ्नतोः  ।
जयश्रीरन्तरा वेदिर्मत्तवारणयोरिव  ॥ १२.९३ ॥

कृतप्रतिकृतप्रीतैस्तयोर्मुक्तां सुरासुरैः  ।
परस्परं शरव्राताः पुष्पवृष्टिं न सेहिरे  ॥ १२.९४ ॥

अयःशङ्कुचितां रक्षः शतघ्नीमथ शत्रवे  ।
हृतां वैवस्वतस्येव कूटशाल्मलिमक्षिपत् ॥ १२.९५ ॥

राघवो रथमप्राप्तां तामाशां च सुरद्विषाम्  ।
अर्धचन्द्रमुखैर्बाणैश्चिच्छेद कदलीसुखम्  ॥ १२.९६ ॥

अमोघं संदधे चास्मै धनुष्यकेअध्नुर्धरः  ।
ब्राह्ममस्त्रं प्रियाशोकशल्यनिष्कर्षणौषधम्  ॥ १२.९७ ॥

तद्व्योम्नि दशधा भिन्नं ददृशे दीप्तिमन्मुखम्  ।
वपुर्महोरगस्येव करालफणमण्डलम्  ॥ १२.९८ ॥

तेन मन्त्रप्रयुक्तेन निमेषार्धादपातयत् ।
स रावणशिरःपङ्क्तिमज्ञातव्रणवेदनाम्  ॥ १२.९९ ॥

बालार्कप्रतिमेवाप्सु वीचिभिन्ना पतिष्यतः  ।
रराज रक्षःकायस्य कण्ठच्छेदप्रंपरा  ॥ १२.१०० ॥

मरुतां पश्यतां तस्य शिरांसि पतितान्यपि  ।
मनो नातिविशश्वास पुनः संधानशङ्किनाम्  ॥ १२.१०१ ॥

अथ मदगुरुपक्षैर्लोकपालद्विपानामनुगतमलिवृन्दैर्गण्डभित्तीर्विहाय  ।
उपनतमणिबन्धे मूर्ध्नि पौलस्त्यशत्रोः सुरभि सुरविमुक्तं पुष्पवर्षं पपात  ॥ १२.१०२ ॥

यन्ता हरेः सपदि संहृतकार्मुकज्यमापृच्छ्य राघवमनुष्ठितदेवकार्यम्  ।
नामाङ्करावणशराङ्कितकेतुयष्टिमूर्ध्वं रथं हरिसहस्रयुजं निनाय  ॥ १२.१०३ ॥

रघुपतिरपि जातवेदोविशुद्धां प्रगृह्य प्रियां प्रियसुहृदि विभीषणे संगमय्य श्रियं वैरिणः  ।
रविसुतसहितेन तेनानुयातः ससौमित्रिणा भुजविजितविमानरत्नाधिरूढः प्रतस्थे पुरीम्  ॥ १२.१०४ ॥


_______________________________________________________________________________





अथामनः शब्दगुणं गुणज्ञः पदं विमानेन विगाहमानः  ।
रत्नाकरं वीक्ष्य मिथः स जायां रामाभिधानो हरिरित्युवाच  ॥ १३.१ ॥

वैदेहि पश्य्ऽ आ मलयाद्विभक्तं मत्सेतुना फेनिलमम्बुराशिम्  ।
छायापथेनेव शरत्प्रसन्नमाकाशमाविष्कृतचारुतारम्  ॥ १३.२ ॥

गुरोर्यियक्षोः कपिलेन मेध्ये रसातलं संक्रमिते तुरंगे  ।
तदर्थमुर्वीमवदारयद्भिः पूर्वैः किलायं परिवर्धितो नः  ॥ १३.३ ॥

गर्भं दधत्यर्कमरीचयोऽस्माद्विवृद्धिमत्राश्नुवते वसूनि  ।
अबिन्धनं वह्निमसौ बिभर्ति प्रह्लादनं ज्योतिरजन्यनेन  ॥ १३.४ ॥

तां तामवस्थां प्रतिपद्यमानं स्थितं दश व्याप्य दिशो महिम्ना  ।
विष्णोरिवास्यानवधारणीयमीदृक्तया रूपमियत्तया वा  ॥ १३.५ ॥

नाभिप्ररूढाम्बुरुहासनेन संस्तूयमानः प्रथमेन धात्रा  ।
अमुं युगान्तोचितयोगन्दिरः संहृत्य लोकान् पुरुषोऽधिशेते  ॥ १३.६ ॥

पक्षच्छिदा गोत्रभिदात्तगन्धाः शरण्यमेनं शतशो महीध्राः  ।
नृपा इवोपप्लविनः परेभ्यो धर्मोत्तरं मध्यममाश्रयन्ते  ॥ १३.७ ॥

रसातलादादिभवेन पुंसा भुवः प्रयुक्तोद्वहनक्रियायाः  ।
अस्याच्छमम्भः प्रलयप्रवृद्धं मुहूर्तवक्त्रावरणं बभूव  ॥ १३.८ ॥

मुखार्पणेषु प्रकृतिप्रगल्भाः स्वयं तरङ्गाधरदानदक्षः  ।
अनन्यसामान्यकलत्रवृत्तिः पिबत्यसौ पाययते च सिन्धूः  ॥ १३.९ ॥

ससत्त्वमादाय नदीमुखाम्भः संमीलयन्तो विवृताननत्वात् ।
अमी शिरोभिस्तिमयः सरन्ध्रैरूर्ध्वं वितन्वन्ति जलप्रवाहान्  ॥ १३.१० ॥

मातङ्गनक्रैः सहसोत्पतद्भिर्भिन्नान् द्विधा पश्य समुद्रफेनान्  ।
कपोलसंसर्पितया य एषां व्रजन्ति कर्ण क्षणचामरत्वम्  ॥ १३.११ ॥

वेलानिलाय प्रसृता भुजंगा महोर्मिविस्फूर्जथुनिर्विशेषाः  ।
सूर्यांशुसंपर्कसमृद्धरागैर्व्यज्यन्त एते मणिभिः फणस्थैः  ॥ १३.१२ ॥

तवाधरस्परधिषु विद्रुमेषु पर्यस्तमेतत्सहसोर्मिवेगात् ।
ऊर्ध्वाङ्कुरप्रोतमुखं कथंचित्क्लेशदपक्रामति शङ्खयूथम्  ॥ १३.१३ ॥

प्रवृत्तमात्रेण पयांसि पातुमावर्तवेगाद्भ्रमता घनेन  ।
आभाति भूयिष्ठमयं समुद्रः प्रमथ्यमानो गिरिणेव भूयः  ॥ १३.१४ ॥

दूरादयश्चक्रनिभस्य तन्वी तमालतालीवनराजिनीला  ।
आभाति वेला लवणाम्बुराशेर्धारानिबद्धेव कलङ्कलेखा  ॥ १३.१५ ॥

वेलानिलः केतकरेणुभिस्ते संभावयत्याननमायताक्षि  ।
मामक्षमं मण्डनकालहानेर्वेत्तीव बिम्बाधरबद्धतृष्णम्  ॥ १३.१६ ॥

एते वयं सैकतभिन्नशुक्तिपर्यस्तमुक्तापटलं पयोधेः  ।
प्राप्ता मुहूर्तेन विमानवेगात्कूलं फलावर्जितपूगमालम्  ॥ १३.१७ ॥

कुरुष्व तावत्करभोरु पश्चान्मार्गे मृगप्रेक्षिणि दृष्तिपातम्  ।
एषा विदूरीभवतः समुद्रात्सकानना निष्पततीव भूमिः  ॥ १३.१८ ॥

क्वचित्पथा संचरते सुराणां क्वचिद्घनानां पततां क्वचिच्च  ।
यथाविधो मे मन्सोऽभिलाषः प्रवर्तते पश्य तथा विमानम्  ॥ १३.१९ ॥

असौ महेन्द्रद्विपदानगन्धी त्रिमार्गगावीचिविमर्दशीतः  ।
आकाशवायुर्दिनयौवनोत्थानाचामति स्वेदलवान्मुखे ते  ॥ १३.२० ॥

करेण वातायनलम्बितेन स्पृष्टस्त्वया चण्डि कुतूहलिन्या  ।
आमुञ्चतीवाभरणं द्वितीयमुद्भिन्नविद्युद्वलयो घनस्ते  ॥ १३.२१ ॥

अमी जनस्थानमपोढविघ्नं मत्वा समारब्धनवोटजानि  ।
अध्यासते चीरभृतो यथास्वं चिरोज्झितान्याश्रममण्डलानि  ॥ १३.२२ ॥

सैषा स्थली यत्र विचिन्वता त्वां भ्रष्टं मया नूपुरमेकमुर्व्याम्  ।
अदृश्यत त्वच्चरणारविन्दविश्लेषदुःखादिव बद्धमौनम्  ॥ १३.२३ ॥

त्वं रक्षसा भीरु यतोऽपनीता तं मार्गमेताः कृपया लता मे  ।
अदर्शयन् वक्तुमशक्नुवत्यः शाखाभिरावर्जितपल्लवाभिः  ॥ १३.२४ ॥

मृग्यश्च दर्भाङ्कुरनिर्व्यपेक्षास्तवागतिज्ञं समबोधयन्माम्  ।
व्यापारयन्त्यो दिशि दक्षिणस्यामुत्पक्ष्मराजीनि विलोचनानि  ॥ १३.२५ ॥

एतद्गिरेर्मालयवतः पुरस्तादाविर्भवत्यम्बर्लेखि शृङ्गम्  ।
नवं यत्र घनैर्मया च त्वद्विप्रयोगाश्रु समं विसृष्टम्  ॥ १३.२६ ॥

गन्धश्च धाराहतपल्वलानां कादम्बमर्धोद्गतकेसरं च  ।
स्निग्धाश्च केकाः शिखिनां बभूवुर्यस्मिनसह्यानि विना त्वया मे  ॥ १३.२७ ॥

पूर्वानुभूतं स्मरता च यत्र कम्पोत्तरं भीरु तवोपगूढम्  ।
गुहाविसारीण्यतिवाहितानि मया कथंचिद्घनगर्जितानि  ॥ १३.२८ ॥

आसारसिक्तक्षितिबाष्पयोगान्मामक्षिणोद्यत्र विभिन्नकोशैः  ।
विडम्ब्यमाना नवकन्दलैस्ते विवाहधूमारुणलोचनश्रीः  ॥ १३.२९ ॥

उपान्तवानीरवनोपगूधान्यालक्ष्यपारिप्लवसारसानि  ।
दूरावतीर्णा पिबतीव खेदादमूनि पम्पासलिलानि दृष्टिः  ॥ १३.३० ॥

अत्रावियुक्तानि रथाङ्गनाम्नामन्योन्यदत्तोत्पलकेसराणि  ।
द्वन्द्वानि दूरान्तरवर्तिना ते मया प्रिये सस्पृहमीक्षितानि  ॥ १३.३१ ॥

इमां तताशोकलतां च तन्वीं स्तनाभिरामस्तबकाभिनम्राम्  ।
त्वत्प्राप्तिबुद्ध्या परिरिप्समानः सौमित्रिणा सास्रमहं निषिद्धः  ॥ १३.३२ ॥

अमूर्विमानान्तरलम्बिनीनां श्रुत्वा स्वनं काञ्चनकिङ्किणीनाम्  ।
प्रत्युद्व्रजन्तीव खमुत्पतन्त्यो गोदावरीसारसपङ्क्तयस्त्वाम्  ॥ १३.३३ ॥

एषा त्वया पेशलमध्ययापि घटाम्बुसंवर्धितबालचूता  ।
आह्लादयत्युन्मुखकृष्णसारा दृष्ट चिरात्पञ्चवटी मनो मे  ॥ १३.३४ ॥

अत्रानुगोदं मृगयानिवृत्तस्तरङ्गवातेम विनीतखेदः  ।
रहस्त्वदुत्सङ्गनिषण्णमूर्धा स्मरामि वानीरगृहेषु सुप्तः  ॥ १३.३५ ॥

भ्रूभेद मात्रेण पदान्मघोनः प्रभ्रंशयां यो नहुषं चकार  ।
तस्याविलाम्भःपरिशुद्धिहेतोर्भौमो मुनेः स्थानपरिग्रहोऽयम्  ॥ १३.३६ ॥

त्रेताग्निधूमाग्रमनिन्द्यकीर्तेस्तस्येदमाक्रान्तविमानमार्गम्  ।
घ्रात्वा हविर्गन्धि रजोविमुक्तः समश्नुते मे लघिमानमात्मा  ॥ १३.३७ ॥

एतन्मुनेर्मानिनि शातकर्णेः पञ्चाप्सरो नाम विहारवारि  ।
आभाति पर्यन्तवनं विदूरान्मेघान्तरालक्ष्यमिवेन्दुबिम्बम्  ॥ १३.३८ ॥

पुरा स दर्भाङ्कुरमात्रवृत्तिश्चरन्मृगैः सार्धमृषिर्मघोना  ।
समाधिभीतेन किलोपनीतः पञ्चाप्सरोयौवनकूटभन्धम्  ॥ १३.३९ ॥

तस्यायमन्तर्हितसौधभाजः प्रसक्तसंगीतमृदङ्गघोषः  ।
वियद्गतः पुष्पकचन्द्रशालाः क्षणं प्रतिष्रुन्मुखराः करोति  ॥ १३.४० ॥

हविर्भुजामेधवतां चतुर्णां मध्ये ललाटंतपसप्तसप्तिः  ।
असौ तपस्यत्यपरस्तपस्वी नाम्ना सुतीक्ष्णश्चरितेन दान्तः  ॥ १३.४१ ॥

अमुं सहासप्रहितेक्षणानि व्याजार्धसंदर्शितमेखलानि  ।
नालं विकर्तुं जनितेन्द्रशङ्कं सुराङ्गनाविभ्रमचेष्टितानि  ॥ १३.४२ ॥

एषोऽक्षमालावलयं मृगाणां कण्डूयितारं कुशसूचिलावम्  ।
सभाजने मे भुजमूर्ध्वबाहुः सव्येतरं प्राध्वमितः प्रयुङ्क्ते  ॥ १३.४३ ॥

वाचंयमत्वात्प्रणतिं ममैष कम्पेन किंचित्प्रतिगृह्य मूर्ध्नः  ।
दृष्टिं विमानव्यवधानमुक्तां पुनः सहस्राचिषि संनिधत्ते  ॥ १३.४४ ॥

अदः शरण्यं शरभङ्गनाम्नस्तपोवनं पावनमाहिताग्नेः  ।
चिराय संतर्प्य समिधिरग्निं यो मन्त्रपूतां तनुमप्यहौषीत् ॥ १३.४५ ॥

छायाविनीताध्वपरिश्रमेषु भूयिष्ठसंभाव्यफलेष्वमीषु  ।
तस्यातिथीनामधुना सपर्या स्थिता सुपुत्रेष्विव पादपेषु  ॥ १३.४६ ॥

धारास्वनोद्गारिदरीमुखोऽसौ शृङ्गाग्रलग्नाम्बुदवप्रपङ्कः  ।
बध्नाति मे बन्धुरगात्रि चक्षुर्दृप्तः ककुद्मानिव चित्रकूटः  ॥ १३.४७ ॥

एषा प्रसन्नस्तिमितप्रवाहा सरिद्विदूरान्तरभावतन्वी  ।
मन्दाकिनी भाति नगोपकण्ठे मुक्तावली कण्ठगतेव भूमेः  ॥ १३.४८ ॥

अयं सुजातोऽनुगिरं तमालः प्रवालमादाय सुगन्धि यस्य  ।
कर्णार्पितेन्ऽ ताकरवं कपोलमपार्थ्यकालागुरुपत्त्रलेखं व्त् ॥ १३.४९ ॥

अनिग्रहत्रासविनीतसत्त्वमपुष्पलिङ्गात्फलबन्धिवृक्षम्  ।
वनं तपःसाधनमेतदत्रेराविष्कृतोदग्रतरप्रभावम्  ॥ १३.५० ॥

अत्राभिषेकाय तपोधनानां सप्तर्शिहस्तोद्धृतहेमपद्माम्  ।
प्रवर्तयामास किल्ऽ आनुसूया त्रिस्रोतसं त्र्यम्बकमौलिमालाम्  ॥ १३.५१ ॥

वीरासनैर्ध्यानजुषामृषीनाममी समाध्यासितवेदिमध्याः  ।
निवातनिष्कम्पतया विभान्ति योगाधिरूढा इव शाखिनोऽपि  ॥ १३.५२ ॥

त्वया पुरस्तादुपयाचितो यः सोऽयं वटः श्याम इति प्रतीतः  ।
राशिर्मणीनामिव गारुडानां सपद्मरागः फलितो विभाति  ॥ १३.५३ ॥

क्वचित्प्रभा चान्द्रमसी तमोभिश्मुक्तामयी यष्टिरिवानुविद्धा  ।
अन्यत्र माला सितपङ्कजानामिन्दीवरैरुत्खचितान्तरेव  ॥ १३.५४ ॥

क्वचित्खगानां प्रियमानसानां कादम्बसंसर्गवतीव  ।
अन्यत्र शुभ्रा शरदभ्रलेखा भक्तिर्भुवश्चन्दनकल्पितेव  ॥ १३.५५ ॥

क्वचित्प्रभा चान्द्रमसी तमोभिश्छायाविलीनैः शबलीकृतेव  ।
अन्यत्र शुभ्रा शरदभ्रलेखा रन्ध्रेष्विवालक्ष्यनभःप्रदेशा  ॥ १३.५६ ॥

क्वचिच्च कृष्णोरगभूषणेव भस्माङ्गरागा तनुरीश्वरस्य  ।
पश्यानवद्याङ्गि विभाति गङ्गा भिन्नप्रवाहा यमुनातरङ्गैः  ॥ १३.५७ ॥

तमिस्रया शुभ्रनिशेव भिन्ना कुन्दस्रगिन्दीवरमालयेव  ।
कृत्तिर्हरेः कृष्णमृगत्वचेव भूतिः स्मरारेरिव कण्ठभासा  ॥ १३.५७  ॥

दृश्यार्धया शारदमेघलेखा निर्धूतनिस्त्रिंशरुचा विशेव  ।
गवाक्षकालागुरुधूमराज्या हर्म्यस्थलीलेपसुधा नवेव  ॥ १३.५७  ॥

तुषारसंघातशिला हिमाद्रेर्जात्याञ्जनप्रस्तरशोभयेव  ।
पतत्रिणां मनसगोचराणां त्श्रेणीव कादम्बविहंगपङ्क्त्या  ॥ १३.५७  ॥

नितान्तशुद्धस्फुटिकाशयोगाद्वैडूर्यकान्त्या रशनावलीव  ।
गङ्गा रवेरात्मजया समेता पुष्प्यत्युदारं परभागलेखा  ॥ १३.५७  ॥

समुद्रपत्न्योर्जलसंनिपाते पूतात्मनामत्र किलाभिषेकात् ।
तत्त्वावबोधेन विनापि भूयस्तनुत्यजां नास्ति शरीरबन्धः  ॥ १३.५८ ॥

पुरं निषादाधिपतेरिदं तद्यस्मिन्मया मौलिमणिं विहाय  ।
जटासु बद्धास्वरुदत्सुमन्त्रः कैकेयि कामाः फलितास्तवेति  ॥ १३.५९ ॥

पयोधरैः पुण्यजनाङ्गनानां निर्विष्टहेमाम्बुजरेणु यस्याः  ।
ब्राह्मं सरः कारणमाप्तवाचो बुद्धेरिवाव्यक्तमुदाहरन्ति  ॥ १३.६० ॥

जलानि या तीरनिखातयूपा वहत्ययोध्यामनु राजधानीम्  ।
तुरंगमेधावभृतवतीर्णैरिक्ष्वाकुभिः पुण्यतरीकृतानि  ॥ १३.६१ ॥

यां सैकतोत्सङ्गसुखोचितानां प्राज्यैः पयोभिः परिवर्धितानाम्  ।
सामान्यधात्रीमिव मानसं मे संभावयत्युत्तरकोसलानाम्  ॥ १३.६२ ॥

सेयं मदीया जननीव तेन मान्येन राज्ञा सरयूर्वियुक्ता  ।
दूरे वसन्तं शिशिरानिलैर्मां तरङ्गहस्तैरुपगूहतीव  ॥ १३.६३ ॥

विरक्तसंध्याकपिशं पुरस्ताद्यतो रजः पार्थिवमुज्जिहीते  ।
शङ्के हनूमत्कथितप्रवृत्तिः प्रत्युद्गतो मां भरतः ससैन्यः  ॥ १३.६४ ॥

अद्धा श्रियं पालितसंगराय प्रत्यर्पयिष्यत्यनघां स साधुः  ।
हत्वा निवृत्ताय मृधे खरादीन् संरक्षितां त्वामिव लक्ष्मणो मे  ॥ १३.६५ ॥

असौ पुरस्कृत्य गुरुं पदातिः पश्चादवस्थापितवाहिनीकः  ।
वृद्धैरमात्यैः सह चीरवासा मामर्घ्यपाणिर्भरतोऽभ्युपैति  ॥ १३.६६ ॥

पित्रा निसृष्टां मदपेक्षया यः श्रियं युवाप्यङ्कगतामभोक्ता  ।
इयन्ति वर्षाणि तया सहोग्रमभ्यस्यतीव व्रतमासिधारम्  ॥ १३.६७ ॥

एतावदुक्तवति दाशरथौ तदीयामिच्छां विमानमधिदेवतया विदित्वा  ।
द्योतिष्पथादवततार सविस्मयाभिरुद्वीक्षितं प्रकृतिभिर्भरतानुगाभिः  ॥ १३.६८ ॥

तस्मात्पुरःसरविभीषणदर्शितेन सेवाविचक्षणहरीश्वरदत्तहस्तः  ।
यानादवातरददूरमहीतलेन मार्गेण भङ्गिरचितस्फटिकेन रामः  ॥ १३.६९ ॥

इक्ष्वाकुवंशगुरवे प्रयतः प्रणम्य स भ्रातरं भरतमर्घ्यपरिग्रहान्ते  ।
पर्यश्रुरस्वजत मूर्धनि चोपजघ्रौ तद्भक्त्यपोढपितृराह्यमहाभिषेके  ॥ १३.७० ॥

श्मश्रुप्रवृद्धिजनिताननविक्रियांश्च प्लक्षान् प्ररोहजटिलानिव मन्त्रिवृद्धान्  ।
अन्वग्रहीत्प्रणमतः शुभदृष्टिपातैर्वार्त्तानुयोगमधुराक्षरया च वाचा  ॥ १३.७१ ॥

दुर्जातबन्धुरयमृक्षहरीश्वरो मे पौलस्त्य एष समरेषु पुरः प्रहर्ता  ।
इत्यादृतेन कथितौ रघुनन्दनेन व्युत्क्रम्य लक्ष्मणमुभौ भरतो ववन्दे  ॥ १३.७२ ॥

सौमित्रिणा तदनु संससृजे स चैनमुत्थाप्य नम्रशिरसं भृशमालिनिङ्ग  ।
रूढेन्द्रजित्प्रहरणव्रणकर्कशेन क्लिश्यन्निवास्य भुजमध्यमुरःस्थलेन  ॥ १३.७३ ॥

रामाज्ञया हरिचमूपतयस्तदानीं कृत्वा मनुष्यवपुरारुरुहुर्गजेन्द्रान्  ।
तेषु क्षरत्सु बहुधा मदवारिधाराः शैलाधिरोहणसुखान्युपलेभिरे ते  ॥ १३.७४ ॥

सानुप्लवः प्रभुरपि क्षणदाचराणां भेजे रथान् दशरथप्रभवानुशिष्टः  ।
मायाविकल्परचितैरपि ये तदीयैर्न स्यन्दनैस्तुलितकृत्रिमभक्तिशोभाः  ॥ १३.७५ ॥

भूयस्ततो रघुपतिर्विलसत्पताकमध्यास्त कामगति सावरजो विमानम्  ।
दोषातनं बुधबृहस्पतियोगदृश्यस्तारापतिस्तरलविद्युदिव्ऽआभ्रवृन्दम्  ॥ १३.७६ ॥

तत्रेश्वरेण जगतां प्रलयादिवोर्वीं वर्षात्ययेन रुचमभ्रघनादिवेन्दोः  ।
रामेण मैथिलसुतां दशकण्ठकृच्छ्रात्प्रत्युद्धृतां धृतिमतीं भरतो ववन्दे  ॥ १३.७७ ॥

लङ्केश्वरप्रणतिभङ्गदृढव्रतं तद्(?) वन्द्यं युगं चरणयोर्जनकात्मजायाः  ।
ज्येष्ठानुवृत्तिजटिलं च शिरोऽस्य साधोरन्योन्यपावनमभूदुभयं समेत्य  ॥ १३.७८ ॥

क्रोशार्धं प्रकृतिपुरःसरेण गत्वा काकुत्स्थः स्तिमितजवेन पुष्पकेण  ।
शत्रुघ्नप्रतिविहितोपकार्यमार्यः साकेतोपवनमुदारमध्युवास  ॥ १३.७९ ॥


_______________________________________________________________________________




उत्तिष्ठ वत्से ननु सानुजोऽसौ दशान्तरं तत्र समं प्रपन्ने  ।
अपश्यतां दाशरथी जनन्यौ छेदादिवोपघ्नतरोर्व्रतत्यौ  ॥ १४.१ ॥

उभावुभाभ्यां प्रणतौ हतारी यथाक्रमं विक्रमशोभिनौ तौ  ।
विस्पष्टमस्रान्धतया न दृष्टौ ज्ञातौ सुतस्पर्शसुखोपलम्भात् ॥ १४.२ ॥

आनन्दजः शोकजमश्रु बाष्पस्तयोरशीतं शिशिरो बिभेद  ।
गङ्गासरय्वोर्जलमुष्णत्पतं हिमाद्रिनिस्यन्द इवावतीर्णः  ॥ १४.३ ॥

ते पुत्रयोर्नैरृतशस्त्रमार्गानार्द्रानिवाङ्गे सदयं स्पृशन्त्यौ  ।
अपीप्सितं क्षत्रकुलाङ्गनानां न वीरसूशब्दमकामयेताम्  ॥ १४.४ ॥

क्लेशावहा भर्तुरलक्षणाहं सीतेति नाम स्वमुदीरयन्ती  ।
स्वर्गप्रतिष्ठस्य गुरोर्महिष्यावभक्तिभेदेन वधूर्ववन्दे  ॥ १४.५ ॥

उत्तिष्ठ वत्से ननु सानुजोऽसौ वृत्तेन भर्ता शुचिना तवैव  ।
कृच्छ्रं महत्तीर्ण इति प्रियार्हां तामूचतुस्ते प्रियमप्यमिथ्या  ॥ १४.६ ॥

अथाभिषेकं रघुवंशकेतोः प्रारब्धमानन्दजलैर्जनन्योः  ।
निर्वर्तयामासुरमात्यवृद्धास्तीर्थाहृतैः काञ्चनकुम्भतोयैः  ॥ १४.७ ॥

सरित्समुद्रान् सरसीश्च गत्वा रक्षःकपीन्द्रैरुपपादितानि  ।
तस्यापतन्मूर्ध्नि जलानि जिष्णोर्विन्ध्यस्य मेघप्रभवा इवापः  ॥ १४.८ ॥

तपस्विवेषक्रिययापि तावद्यः प्रेक्षणीयः सुतरां बभूव  ।
राजेन्द्रनेपथ्यविधानशोभा रस्योदितासीत्पुनरुक्तदोषा  ॥ १४.९ ॥

स मौलरक्षोहरिमिश्रसैन्यस्तूर्यस्वनानन्दितपौरवर्गः  ।
विवेष सौधोद्गतलाजवर्षामुत्तोरणामन्वयराजधानीम्  ॥ १४.१० ॥

सौमित्रिणा सावरजेन मन्दमाधूतवालव्यजनो रथस्थः  ।
धृतातपत्रो भरतेन साक्षादुपायसंघात इव प्रवृद्धः  ॥ १४.११ ॥

प्रासादकालागुरुधूमराजिस्तस्याः पुरो वायुवशेन भिन्ना  ।
वनान्निवृत्तेन रघूद्वहेन मुक्ता स्वयं वेणिरिवाभासे  ॥ १४.१२ ॥

श्वश्रूजनानुष्ठितचारुवेषां कर्णीरथस्थां रघुवीरपत्नीम्  ।
प्रासादवातायनदृश्यबन्धैः साकेतनार्योऽञ्जलिभिः प्रणेमुः  ॥ १४.१३ ॥

स्फुरत्प्रभामण्डलमानुसूयं सा बिभ्रती शाश्वतमङ्गरागम्  ।
रराज शुद्धेति पुनः स्वपुर्यै संदर्शित वह्निगतेव भर्त्रा  ॥ १४.१४ ॥

वेश्मानि रामः परिबर्हवन्ति विश्राण्य सौहार्धनिधिः सुहृद्ब्यः  ।
बाष्पायमाणो बलिमन्निकेतमालेख्यशेषस्य पितुर्विवेश  ॥ १४.१५ ॥

कृताञ्जलिस्तत्र यदम्ब सत्यान्नाभ्रश्यत स्वर्गफलाद्गुरुर्नः  ।
तच्चिन्त्यमानं सुकृतं तवेति जहार लज्जां भरतस्य मातुः  ॥ १४.१६ ॥

तथा च सुग्रीवविभीशणादीनुपाचरत्कृत्रिमसंविधाभिः  ।
संकल्पमात्रोदितसिद्धयस्ते क्रान्ता यथा चेतसि विस्मयेन  ॥ १४.१७ ॥

सभाजनायोपगतान् स दिव्यान्मुनीन् पुरस्कृत्य हतस्य शत्रोः  ।
शुश्राव तेभ्यः प्रभवादि वृत्तं स्वविक्रमे गौरवमादधानम्  ॥ १४.१८ ॥

प्रतिप्रयातेषु तपोधनेषु सुखादविज्ञातगतार्धमासान्  ।
सीतास्वहस्तोपहृताग्र्यपूजान् रक्षःकपीन्द्रान् विससर्ज रामः  ॥ १४.१९ ॥

तच्चात्मचिन्तासुलभं विमानं हृतं सुरारेः सह जीवितेन  ।
कैलासनाथोद्वहनाय भूयः पुष्पं दिवः पुष्पकमन्वमंस्त  ॥ १४.२० ॥

पितुर्नियोगाद्वनवासमेवं निस्तीर्य रामः प्रतिपन्नराज्यः  ।
धर्मार्थकामेषु समां प्रपेदे यथा तथैवावरजेषु वृत्तिम्  ॥ १४.२१ ॥

सर्वासु मातृष्वपि वत्सलत्वात्स निर्विशेषप्रतिपत्तिरासीत् ।
षडाननापीतपयोधरासु नेता चमूनामिव कृत्तिकासु  ॥ १४.२२ ॥

तेनार्थवांल्लोभपराङ्मुखेन तेन घ्नता विघ्नभयं क्रियावान्  ।
तेनास लोकः पितृमान् विनेत्रा तेनैव शोकापनुदेन पुत्री  ॥ १४.२३ ॥

स पौरकार्याणि समीक्ष्य काले रेमे विदेहाधिपतेर्दुहित्रा  ।
उपस्थितश्चारु वपुस्तदीयं कृत्वोपभोगोत्सुकयेव लक्ष्म्या  ॥ १४.२४ ॥

तयोर्यथाप्रार्थितमिन्द्रियार्थानासेदुषोः सद्मसु चित्रवत्सु  ।
प्राप्तानि दुःखान्यपि दण्डकेषु संचिन्त्यमानानि सुखान्यभूवन्  ॥ १४.२५ ॥

अथाधिकस्निग्धविलोचनेन मुखेन सीता शरपाण्डुरेण  ।
आनन्दयित्री परिणेतुरासीदनक्षरव्यञ्जितदोहदेन  ॥ १४.२६ ॥

तामङ्कमारोप्य कृशाङ्गयष्टिं वर्णान्तराक्रान्तपयोधराग्राम्  ।
विलज्जमानां रहसि प्रतीतः प्रप्रच्छ रामां रमणोऽभिलाषम्  ॥ १४.२७ ॥

सा दष्टनीवारबलीनिहिंस्रैः संबद्ध वैखानसकन्यकानि  ।
इयेष भूयः कुशवन्ति गन्तुं भागीरथीतीरतपोवनानि  ॥ १४.२८ ॥

तस्यै प्रतिश्रुत्य रघुप्रवीरस्तद्(?) ईप्सितं पार्श्वचरानुयातः  ।
आलोकयिष्यन्मुदितामयोध्यां प्रासादमभ्रंलिहमारुरोह  ॥ १४.२९ ॥

ऋद्धापणं राजपथं स पश्यन् विगाह्यमानां सरयूं च नौभिः  ।
विलासिभिश्चाध्युषितानि पौरैः पुरोपकण्ठोपवनानि रेमे  ॥ १४.३० ॥

स किंवदन्तीं वदतां पुरोगः स्वऋत्तमुद्दिश्य विशुद्धवृत्तः  ।
सर्पाधिराजोरुभुजोऽपसर्पं पप्रच्छ भद्रं विजितारिभद्रः  ॥ १४.३१ ॥

निर्बन्धपृष्टः स जगाद सर्वं स्तुवन्ति पौराश्चरितं त्वदीयम्  ।
अन्यत्र रक्षोभवनोषितायाः परिग्रहान्मानवदेव देव्याः  ॥ १४.३२ ॥

कलत्रनिन्दागुरुणा किलैवमभ्याहतं कीर्तिविपर्ययेण  ।
अयोघनेनाय इवाभितप्तं वैदेहिबन्धोर्हृदयं विदद्रे  ॥ १४.३३ ॥

किमात्मनिर्वादकथामुपेक्षे जायामदोषामुत संत्यजामि  ।
इत्येकपक्षाश्रयविक्लवत्वादासीत्स दोलाचलचित्तवृत्तिः  ॥ १४.३४ ॥

निश्चित्य चानन्यनिवृत्ति वाच्यं त्यागेन पत्न्याः परिमार्ष्टुमैच्छत् ।
अपि स्वदेहात्किमुतेन्द्रियार्थाद्यशोधनानां हि यशो गरीयः  ॥ १४.३५ ॥

स संनिपात्यावरजान् हतौजास्तद्विक्रियादर्शनलुप्तहर्षान्  ।
कौलीनमात्माश्रयमाचचक्षे तेभ्यः पुनश्चेदमुवाच वाक्यम्  ॥ १४.३६ ॥

राजर्षिवंशस्य रविप्रसूतेरुपस्थितः पश्यत कीदृशोऽयम्  ।
मत्तः सदाचारशुचेः कलङ्कः पयोदवातादिव दर्पणस्य  ॥ १४.३७ ॥

पौरेषु सोऽहं वहुलीभवन्तमपां तरङ्गेष्विव तैलबिन्दुम्  ।
सोढुं न तत्पूर्वमवर्णमीशे आलानिकं स्थाणुमिव द्विएपेन्द्रः  ॥ १४.३८ ॥

तस्यापनोदाय फलप्रवृत्तावुपस्थितायामपि निर्व्यपेक्षः  ।
त्यक्ष्यामि वैदेहसुतां पुरस्तात्समुद्रनेमिं पितुराज्ञयेव  ॥ १४.३९ ॥

अवैमि चैनामनघेति किं तु लोकापवादो बलवान्मतो मे  ।
छाया हि भूमेः शशिनो मलत्वेनारोपिता शुद्धिमतः प्रजाभिः  ॥ १४.४० ॥

रक्षोवधान्तो न च मे प्रयासो व्यर्थः स वैरप्रतिमोचनाय  ।
अमर्षणः शोणितकाङ्क्षया किं पदा स्पृशन्तं दशति द्विजिह्वः  ॥ १४.४१ ॥

तदेष सर्गः करुणार्द्रचित्तैर्न मे भवद्भिः प्रतिषेधनीयः  ।
यद्यर्थिता निर्हृतवाच्यशल्यान् प्राणान्मया धारयितुं चिरं वः  ॥ १४.४२ ॥

इत्युक्तवन्तं जनकात्मजायां नितान्तरूक्षाभिनिवेशमीशम्  ।
न कश्चन भ्रातृषु तेषु शक्तो निषेद्धुमासीदनुवर्तितुं वा  ॥ १४.४३ ॥

स लक्ष्मणं लक्ष्मणपूर्वजन्मा विलोक्य लोकत्रयगीतकीर्तिः  ।
सौम्येति चाभाष्य यथार्थभाषी स्थितं निदेशे पृथगादिदेश  ॥ १४.४४ ॥

प्रजावती दोहदशंसिनी ते तपोवनेषु स्पृहयालुरेव  ।
सौम्येति चाभाष्य यथार्थभाषी प्रापय्य वाल्मीकिपदं त्यजैनाम्  ॥ १४.४५ ॥

स शुश्रुवान्मातरि भार्गवेण पितुर्नियोगात्प्रहृतं द्विषद्वत् ।
प्रत्यग्रहीदग्रजशासनं तदाज्ञा गुरूणां ह्यविचारणीया  ॥ १४.४६ ॥

अथानुकूलश्रवणप्रतीतामत्रस्नुभिर्युक्तधुरं तुरंगैः  ।
रथं सुमन्त्र प्रतिपन्नरश्मिमारोप्य वैदेहसुतां प्रतस्थे  ॥ १४.४७ ॥

सा नीयमाना रुचिरान् प्रदेशान् प्रियंकरो मे प्रिय इत्यनन्दत् ।
नाबुद्ध कल्पद्रुमतां विहाय जातं तमात्मन्यसिपत्त्रवृक्षम्  ॥ १४.४८ ॥

जुगूह तस्याः पथि लक्ष्मणो यत्सव्येतरेण स्फुरता तदक्ष्णा  ।
आख्यातमस्यै गुरु भावि दुःखमत्यन्तलुप्तप्रियदर्शनेन  ॥ १४.४९ ॥

सा दुर्निमित्तोपगताद्विषादात्सद्यः परिम्लानमुखारविन्दा  ।
राज्ञः शिवं सावरजस्य भूयादित्याशशंसे करणैरबाह्यैः  ॥ १४.५० ॥

गुरोर्नियोगाद्वनितां वनान्ते साध्वीं सुमित्रातनयो विहास्यन्  ।
अवार्यतेवोत्थितवीचिहस्तैर्जह्नोर्दुहित्रा स्हितया पुरस्तात् ॥ १४.५१ ॥

रथात्स यन्त्रा निगृहीतवाहात्तां भ्रातृह्यायां पुलिनेऽवतार्य  ।
गङ्गां निषादाहृतनौविशेषस्ततार संधामिव सत्यसंधः  ॥ १४.५२ ॥

अथ व्यवस्थापितवाक्कथंचित्सौमित्रिरन्तर्गतबाष्पकण्ठः  ।
औत्पातिको मेघ इवाश्मवर्षं महीपतेः शासनमुज्जगार  ॥ १४.५३ ॥

ततोऽभिषङ्गानिलविप्रविद्धा प्रभ्रश्यमानाभरणस्प्रसूना  ।
स्वमूर्तिलाभप्रकृतिं धरित्रीं लतेव सीता सहसा जगाम  ॥ १४.५४ ॥

इक्ष्वाकुवंशप्रभवः कथं त्वां त्यजेदकस्मात्पतिरार्यवृत्तः  ।
इति क्षितिः संशयितेव तस्यै ददौ प्रवेशं जननी न तावत् ॥ १४.५५ ॥

सा लुप्तसंज्ञा न विवेद दुःखं प्रत्यागतासुः समतप्यतान्तः  ।
तस्याः सुमित्रात्मजयत्नलब्धो मोहादभूत्कष्टतरः प्रबोधः  ॥ १४.५६ ॥

न चावदद्भर्तुरवर्णमार्या निराकरिष्णोर्वृजिनादृतेऽपि  ।
आत्मानमेव स्थिरदुःखबाजं पुनः पुनर्दुष्कृतिनं निनिन्द  ॥ १४.५७ ॥

आश्वास्य रामावरजः सतीं तामाख्यातवाल्मीकिनिकेतमार्गः  ।
निघ्नस्य मे भर्तृनिदेशरौक्ष्यं देवि क्षमस्वेति बभूव नम्रः  ॥ १४.५८ ॥

सीता समुत्थाप्य जगाद वाक्यं प्रीतास्मि ते सौम्यचिराय जीव  ।
विडौजसा विष्णुरिवाग्रजेन भ्रात्रा यदित्थं परवानसि त्वम्  ॥ १४.५९ ॥

श्वश्रूजनं सर्वमनुक्रमेण विज्ञापय प्रापितमत्प्रणामः  ।
प्रजानिशेकं मयि वर्तमानं सूनोरनुध्यायत चेतसेति  ॥ १४.६० ॥

वाच्यस्त्वया मद्वचनात्स राजा वह्नौ विशुद्धामपि यत्समक्षम्  ।
मां लोकवादश्रवणादहासीः श्रुतस्य किं तत्सदृशं कुलस्य  ॥ १४.६१ ॥

कल्याणबुद्धेरथ वा तवायं न कामचारो मयि शङ्कनीयः  ।
ममैव जन्मान्तरपातकानां विपाकविस्फूर्जथुरप्रसह्यः  ॥ १४.६२ ॥

उपस्थितां पूर्वमपास्य लक्ष्मीं वनं मया सार्धमसि प्रपन्नः  ।
तदास्पदं प्राप्य तयातिरोषात्सोढास्मि न त्वद्भवने वसन्ती  ॥ १४.६३ ॥

निशाचरोपप्लुतभर्तृकाणां तपस्विनीनां भवतः प्रसादात् ।
भूत्वा शरण्या शरणार्थमन्यां कथं प्रपत्स्ये त्वयि दीप्यमाने  ॥ १४.६४ ॥

किं वा तवात्यन्तवियोगमोघे कुर्यामुपेक्षां हतजीवितेऽस्मिन्  ।
स्याद्रक्षणीयं यदि मे न तेजस्त्वदीयमन्तर्गतमन्तरायः  ॥ १४.६५ ॥

साहं तपः सूर्यनिविष्टदृष्टिरूर्ध्वं प्रसूतेस्चरितुं यतिष्ये  ।
तथा यथा मे जननान्तरेऽपि त्वमेव भर्ता न च विप्रयोगः  ॥ १४.६६ ॥

नृपस्य वर्णाश्रमरक्षणं यत्स एव धर्मो मनुना प्रणीतः  ।
निर्वासिताप्येवमतस्त्वयाहं तपस्विसामान्यमवेक्षणीया  ॥ १४.६७ ॥

तथेति तस्याः प्रतिगृह्य वाचं रामानुजे दृश्टिपथं व्यतीते  ।
सा मुक्तकण्ठं व्यसनातिभाराच्चक्रन्द विग्ना कुररीव भूयः  ॥ १४.६८ ॥

नृत्यं मयूराः कुसुमानि वृक्षा दर्भानुपात्तान् विजहुर्हरिण्यः  ।
तस्याः प्रपन्ने समदुःखभावमत्यन्तमासीद्रुदितं वनेऽपि  ॥ १४.६९ ॥

तामभ्यगच्छद्रुदितानुसारी कविः कुशेध्माहरणाय यातः  ।
निषादविद्धाण्डजदर्शनोत्थः श्लोकत्वमापद्यत यस्य शोकः  ॥ १४.७० ॥

तमश्रु नेत्रावरणं प्रमृज्य सीता विलापाद्विरता ववन्दे  ।
तस्यै मुनिर्दोहदलिङ्गदर्शी दाश्वान् सुपुर्त्राशिषमित्युवाच  ॥ १४.७१ ॥

जाने विषृश्टां प्रणिधानतस्त्वां मिथ्यापवादक्षुभितेन भर्त्रा  ।
तन्मा व्यथिष्ठा विषयान्तरस्थं प्राप्तासि वैदेहि पितुर्निकेतम्  ॥ १४.७२ ॥

उथ्कातलोकत्रयकण्टकेऽपि सत्यप्रतिज्ञेऽप्यविकत्थनेऽपि  ।
त्वां प्रत्यकस्मात्कलुषप्रवृत्तावस्त्येव मन्युर्भरताग्रजे मे  ॥ १४.७३ ॥

तवेन्दुकीर्तिः श्वशुरः सखा मे सतां भवोच्छेदकरः पिता ते  ।
धुरि स्थिता त्वं पतिदेवतानां किं तन्न येनासि ममानुकम्प्या  ॥ १४.७४ ॥

तपस्विसंसर्गविनितत्सत्त्वे तपोवने वीतभया वसास्मिन्  ।
इतो भविष्यत्यनघप्रसूतेरपत्यसंस्कारमयो विधिस्ते  ॥ १४.७५ ॥

अशून्यतीरां मुनिसंनिवेशैस्तमोऽपहन्त्रीं तमसां विगाह्य  ।
तत्सैकतोत्सङ्गबलिक्रियाभिः संपत्स्यते ते मनसः प्रसादः  ॥ १४.७६ ॥

पुष्पं फलं चार्तवमाहरन्त्यो बीजं च बालेयमकृष्टरोहि  ।
विनोदयिष्यन्ति नवाभिषङ्गामुदारवाचो मुनिकन्यकास्त्वाम्  ॥ १४.७७ ॥

पयोघटैराश्रमबालवृक्षान् संवर्धयन्ती स्वबलानुरूपैः  ।
असंशयं प्राक्तनयोपपत्तेः स्तनंधयप्रीतिमवाप्स्यसि त्वम्  ॥ १४.७८ ॥

अनुग्रहप्रत्यभिनन्दिनीं तां वाल्मीकिरादाय दयार्द्रचेताः  ।
सायं मृगाध्यासितवेदिपार्श्वं स्वमाश्रमं शान्तमृगं निनाय  ॥ १४.७९ ॥

तामर्पयामास च शोकदीनां तदागमप्रीतिषु तापसीषु  ।
निर्विष्टसारां पितृभिर्हिमांशोरन्त्यां कलां दर्श इवौषधीषु  ॥ १४.८० ॥

ता इङ्गुदीस्नेहकृतप्रदीपमास्तीर्णमेध्याजिनतल्पमन्तः  ।
तस्यै सपर्यानुपदं दिनान्ते निवासहेतोरुटजं वितेरुः  ॥ १४.८१ ॥

तत्राभिषेकप्रयता वसन्ती प्रयुक्तपूजा विधिनातिथिभ्यः  ।
वन्येन सा वल्कलिनी शरीरं पत्युः प्रजासंततये बभार  ॥ १४.८२ ॥

अपि प्रभुः सानुशयोऽधुना स्यात्किमुत्सुकः शक्रजितोऽपि हन्ता  ।
शशंस सीतापरिदेवनान्तमनुष्ठितं शासनमग्रजाय  ॥ १४.८३ ॥

बभूव रामः सहसा सबाष्पस्तुषारवर्षीव सहस्यचन्द्रः  ।
कौलीनभीतेन गृहान्निरस्ता न तेन वैदेहसुता मनस्तः  ॥ १४.८४ ॥

निगृह्य शोकं स्वयमेव धीमान् वर्णाश्रमावेक्षणजागरूकः  ।
स भ्रातृसाधारणभोगमृद्धं राज्यं रजोरिक्तमनाः शशास  ॥ १४.८५ ॥


तामेकभार्यां परिवादभीरोः साध्वीमपि त्यक्तवतो नृपस्य  ।
वक्षस्यसंघट्टसुखं वसन्ती रेजे सपत्नीरहितेव लक्ष्मीः  ॥ १४.८६ ॥

सीतां हित्वा दशमुखरिपुर्नोपयेम यदन्यां तस्या एव प्रतिकृतिसखो यत्क्रतूनाजहार  ।
वृत्तान्तेन श्रवणविषयप्रापिणा तेन भर्तुः सा दुर्वारं कथमपि परित्यागदुःखं विषेहे  ॥ १४.८७ ॥


_______________________________________________________________________________





कृतसीतापरित्यागः स रत्नाकरमेखलाम्  ।
बुभूजे पृथिवीपालः पृथिवीमेव केवलाम्  ॥ १५.१ ॥

लवणेन विलुप्तेज्यास्तामिस्रेण तमभ्ययुः  ।
मुनयो यमुनाभाजः शरण्यं शरणार्थिनः  ॥ १५.२ ॥

अवेक्ष्य रामं ते तस्मिन्न प्रजह्रुः स्वतेजसा  ।
त्राणाभावे हि शापास्त्राः कुर्वन्ति तपसो व्ययम्  ॥ १५.३ ॥

प्रतिशुश्राव काकुत्स्थस्तेभ्यो विघ्नप्रतिक्रियाम्  ।
धर्मसंरक्षणायैव प्रवृत्तिर्भुवि शार्ङ्गिणः  ॥ १५.४ ॥

ते रामाय वधोपायमाचख्युर्विबुधविषः  ।
दुर्जयो लवणः शूली विशूलः प्रार्थ्यतामिति  ॥ १५.५ ॥

आदिदेशाथ शत्रुघ्नं तेषां क्षेमाय राघवः  ।
करिष्यन्निव नामास्य यथार्थमरिनिग्रहात् ॥ १५.६ ॥

यः कश्चन रघूणां हि परमेकः परंतपः  ।
अपवाद इवोत्सर्गं व्यावर्तयितुमीश्वरः  ॥ १५.७ ॥

अग्रजेन प्रयुक्ताशीस्तदा दाशरथी रथी  ।
ययौ वन्स्तह्लिः पश्यन् पुष्पिताः सुरभीरभीः  ॥ १५.८ ॥

रामादेशादनुपदं सेनाङ्गं तस्य सिद्धये  ।
पश्चादध्ययनार्थस्य धातोरधिरिवाभवत् ॥ १५.९ ॥

आदिष्टवर्त्मा मुनिभिः स गच्छंस्तपतां वरः  ।
विरराज रथपृष्ठैर्वालखिल्यैरिवांशुमान्  ॥ १५.१० ॥

तस्य मार्गवशादेका बभूव वसतिर्यतः  ।
रथस्वनोत्कण्ठमृगे वाल्मीकीये तपोवने  ॥ १५.११ ॥

तमृषिः पूजयामास कुमारं क्लान्तवाहनम्  ।
तपःप्रभावसिद्धाभिर्विशेषप्रतिपत्तिभिः  ॥ १५.१२ ॥

तस्यामेवास्य यामिन्यामन्तर्वत्नी प्रजावती  ।
सुतावसूत संपन्नौ कोशदण्डाविव क्षितिः  ॥ १५.१३ ॥

संतानश्रवणाद्भ्रातुः सौमित्रिः सौमनस्यवान्  ।
प्राञ्जलिर्मुनिमामन्त्र्य प्रातर्युक्तरथो ययौ  ॥ १५.१४ ॥

स च प्राप मधूपघ्नं कुम्भीनस्याश्च कुक्षिजः  ।
वनात्करमिवादाय सत्त्वराशिमुपस्थितः  ॥ १५.१५ ॥

धूमधूम्रो वसाघन्धी ज्वालाबभ्रुशिरोरुहः  ।
क्रव्याद्गणपरीवारश्चिताग्निरिव जङ्गमः  ॥ १५.१६ ॥

अपशुलं तमासाद्य लवणं लक्ष्मणानुजः  ।
रुरोध संमुखीनो हि जयो रन्ध्रप्रहारिणाम्  ॥ १५.१७ ॥

नातिपर्याप्तमालक्ष्य मत्कुक्षेरद्य भोजनम्  ।
दिष्ट्या त्वमसि मे धात्रा भीग्तेनेवोपपादितः  ॥ १५.१८ ॥

इति संतर्ज्य शत्रुघ्नं राक्षसस्तज्जिघांसया  ।
प्रांशुमुत्पाटयामास मुस्तास्तम्बमिव द्रुमम्  ॥ १५.१९ ॥

सौमित्रेर्निशितैर्बाणैरन्तरा शकलीकृतः  ।
गात्रं पुष्परजः प्राप न शाखी नैरृतेरितः  ॥ १५.२० ॥

विनाशात्तस्य वृक्षस्य रक्षस्तस्मै महोपलम्  ।
प्रजिघाय कृतान्तस्य मुष्टिं पृथगिव स्थितम्  ॥ १५.२१ ॥

ऐन्द्रमस्त्रमुपादाय शत्रुघ्नेन स ताडितः  ।
सिकताभ्योऽपि हि परां प्रपेदे परमाणुताम्  ॥ १५.२२ ॥

दक्षिणं दोषमुद्यम्य राक्षसस्तमुपाद्रवत् ।
एकताल इवोपातपवनप्रेरितो गिरिः  ॥ १५.२३ ॥

कार्ष्नेन पत्त्रिना शत्रुः स भिन्नर्हृदयः पतन्  ।
आनिनाय भुवः कम्पं जहाराश्रमवासिनाम्  ॥ १५.२४ ॥

वयसां पङ्क्तयः पेतुर्हतस्योपरि रक्षसः  ।
तत्प्रतिद्वन्दिनो मूर्ध्नि दिव्याः कुसुमवृष्टयः  ॥ १५.२५ ॥

स हत्वा लवणं वीरस्तदा मेने महौजसः  ।
भ्रातुः सोदर्यमात्मानमिन्द्रजिद्वधशोभिनः  ॥ १५.२६ ॥

तस्य संस्तूयमानस्य चरितार्थैस्तपस्विभिः  ।
शुशुभे विक्रमोदग्रं व्रीडयावनतं शिरः  ॥ १५.२७ ॥

उपकूलं स कालिन्द्याः पुरीं पौरुषभूषणः  ।
निर्ममे निर्ममोऽर्थेषु मथुरां मधुराकृतिः  ॥ १५.२८ ॥

या सौराज्यप्रकाशाभिर्बभौ पौरविभूतिभिः  ।
स्वर्गाभिष्यन्दवमनं कृत्वेवोपनिवेशिता  ॥ १५.२९ ॥

तत्र सौधगतः पश्यन् यमुनां चक्रवाकिनीम्  ।
हेम भक्तिमतीं भूमेः प्रवेणीमिव प्रिपिये  ॥ १५.३० ॥

सखा दशरथस्याथ जनकस्य च मन्त्रकृत् ।
संचस्कारोभयप्रीत्या मैथिलेयौ यथाविधि  ॥ १५.३१ ॥

स तौ कुशलवोन्मृष्टगर्भक्लेदौ तदाख्यया  ।
कविः कुशलवावेव चकार किल नामतः  ॥ १५.३२ ॥

साङ्गं च वेदमध्याप्य किंचिदुत्क्रान्तशैशवौ  ।
स्वकृतिं गापयामास कविप्रथमपद्धतिम्  ॥ १५.३३ ॥

रामस्य मधुरं वृत्तं गायन्तौ मातुरग्रतः  ।
तद्वियोगव्यथां किंचिच्छिथिलीचक्रतुः सुतौ  ॥ १५.३४ ॥

इतरेऽपि रघोर्वंश्यास्त्रयस्त्रेताग्नितेजसः  ।
तद्योगात्पतिवत्नीषु पत्नीष्वासन् द्विसूनवः  ॥ १५.३५ ॥

शत्रुघातिनि शत्रुघ्नः सुबाहौ च बहुश्रुते  ।
मथुराविदिशे सून्वोर्निदधे पूर्वजोत्सुकः  ॥ १५.३६ ॥

भूयस्तपोव्ययो मा भूद्वाल्मीकेरिति सोऽत्यगात् ।
मैथिलीतनयोद्गीतनिष्पन्दमृगमाश्रमम्  ॥ १५.३७ ॥

वशी विवेश चायोध्यां रथ्यासंस्कारशोभिनीम्  ।
लवणस्य वधात्पौरैरतिगौरवमीक्षितः  ॥ १५.३८ ॥

स ददर्श सभामध्ये सभासद्भिरुपस्थितम्  ।
रामं सीतापरित्यागादसामण्यपतिं भुवः  ॥ १५.३९ ॥

तमभ्यनन्दत्प्रणतं लवणान्तकमग्रजः  ।
कालनेमिवधात्प्रीतस्तुराषाडिव शार्ङ्गिणम्  ॥ १५.४० ॥

स पृष्टः सर्वतो वार्त्तामाख्याद्राज्ञे न संततिम्  ।
प्रत्यर्पयिष्यतः काले कवेराद्यस्य शासनात् ॥ १५.४१ ॥

अथ जानपदो विप्रः शिशुमप्राप्तयौवनम्  ।
अवतार्य्ऽ आङ्कशय्यास्थं द्वारि चक्रन्द भूपतेः  ॥ १५.४२ ॥

शोचनीयासि वसुधे या त्वं दशरथाच्च्युता  ।
रामहस्तमनुप्राप्य कष्टात्कष्टतरं गता  ॥ १५.४३ ॥

श्रुत्वा तस्य शुचो हेतुं गोप्ता जिह्राय राघवः  ।
न ह्यकालभवो मृत्युरिक्ष्वाकुपदमस्पृशत् ॥ १५.४४ ॥

स मुहूर्तं सहस्वेति द्विजमाश्वास्य दुःखितम्  ।
यानं सस्मार कौबेरं वैवस्वतजिगीषया  ॥ १५.४५ ॥

आत्तशस्त्रस्तदध्यास्य प्रतिस्थः स रघूद्वहः  ।
उच्चचार पुरस्तस्य गूढरूपा सरस्वती  ॥ १५.४६ ॥

राजन् प्रजासु ते कश्चिदपचारः प्रवर्तते  ।
तमन्विष्य प्रशमयेर्भवितासि ततः कृती  ॥ १५.४७ ॥

इत्याप्तवचनाद्रामो विनेष्यन् वर्णविक्रियाम्  ।
दिशः पपात पत्त्रेण वेगनिष्कम्पकेतुना  ॥ १५.४८ ॥

अथ धूमाभिताम्राक्षं वृक्षाखावलम्बिनम्  ।
ददर्श कंचिदैक्श्वाकस्तपस्यन्तमधोमुखम्  ॥ १५.४९ ॥

पृष्टनामान्वयो राज्ञा स किलाचष्ट धूमपः  ।
आत्मानं शम्बुकं नाम शूद्रं सुरपदार्थिनम्  ॥ १५.५० ॥

तपस्यनधिकारित्वात्प्रजानां तमघावहम्  ।
शीर्षच्छेद्यं परिच्छिद्य नियन्ता शस्त्रमाददे  ॥ १५.५१ ॥

स तद्वक्त्रं हिमक्लिष्टकिञ्जल्कमिव पङ्कजम्  ।
ज्योतिष्कणाहतश्मश्रु कण्ठनालादपाहरत् ॥ १५.५२ ॥

कृतण्डः स्वयं राज्ञा लेभे शूद्रः सतां गतिम्  ।
तपसा दुश्चरेणापि न स्वमार्गविलङ्घिना  ॥ १५.५३ ॥

रघुनाथोऽप्यगस्त्येन मार्गसंदर्शितात्मना  ।
महौजसा संयुयुजे शरत्काल इवेन्दुना  ॥ १५.५४ ॥

कुम्भयोनिरलंकारं तस्मै दिव्यपरिग्रहम्  ।
ददौ दत्तं समुद्रेण पीतेनेवात्मनिष्क्रयम्  ॥ १५.५५ ॥

तं दधन्मैथिलीकण्ठनिर्व्यापारेण बाहुना  ।
पश्चान्निववृते रामः प्राक्परासुर्द्विजात्मजः  ॥ १५.५६ ॥

तस्य पूर्वोदितां निन्दां द्विजः पुत्रसमागतः  ।
स्तुत्या निवर्तयामास त्रातुर्वैवस्वतादपि  ॥ १५.५७ ॥

तमध्वराय मुक्ताश्वं रक्षःकपिनरेश्वराः  ।
मेघाः सस्यमिवाम्भोभिरभ्यवर्षन्नुपायनैः  ॥ १५.५८ ॥

दिग्भ्यो निमन्त्रिताश्चैनमभिजग्मुर्महर्षयः  ।
न भौमान्येव धिष्ण्यानि हित्वा ज्योतिर्मयान्यपि  ॥ १५.५९ ॥

उपशल्यनिविष्टैस्तैश्चतुर्द्वारमुखी बभौ  ।
अयोध्या सृष्टलोकेव सद्यः पैतामही तनुः  ॥ १५.६० ॥

श्लाघ्यस्त्यागोऽपि वैदेह्याः पत्युः प्राग्वंशवासिनः  ।
अनन्यहानेः तस्यासीत्सैव जाया हिरण्मयी  ॥ १५.६१ ॥

विधेरधिकसंभारस्ततः प्रववृते मखः  ।
आसन् यत्र क्रियाविघ्ना राक्षसा एव रक्षिणः  ॥ १५.६२ ॥

अथ प्राचेतसोपज्ञं रामायणमितस्ततः  ।
मैथिलेयौ कुशलवौ जगतुर्गुरुचोदितौ  ॥ १५.६३ ॥

वृत्तं रामस्य वाल्मीकेः कृतिस्तौ किंनरस्वनौ  ।
किं तद्येन मनो हर्तुमलं स्यातां न शृण्वताम्  ॥ १५.६४ ॥

रूपे गीते च माधुर्यं तयोस्तज्ज्ञैर्निवेदितम्  ।
ददर्श सानुजो रामः शुश्राव च कुतूहली  ॥ १५.६५ ॥

तद्गीतश्रवणैकाग्रा संसदश्रुमुखी बभौ  ।
हिमनिस्यन्दिनी प्रातर्निवाग्तेव वनस्थली  ॥ १५.६६ ॥

वयोवेषविसंवादि रामस्य च तयोश्च सा  ।
जनता प्रेक्ष्य सादृश्यं नाक्शिकम्पं व्यतिष्ठत  ॥ १५.६७ ॥

उभयोर्न तथा लोकः प्रावीण्येन विसिष्मिये  ।
नृपतेः प्रीतिदानेषु वीतस्पृहतया यथा  ॥ १५.६८ ॥

गेये केन विनीतौ वां कस्य चेयं कवेः कृतिः  ।
इति राज्ञा स्वयं पृष्टौ तौ वाल्मीकिमशंसताम्  ॥ १५.६९ ॥

अथ सावरजो रामः प्राचेतसमुपेयिवान्  ।
उरिक्र्त्यात्मनो देहं राज्यमस्मै न्यवेदयत् ॥ १५.७० ॥

स तावाख्याय रामाय मैथिलेयौ तदात्मजौ  ।
कविः कारुणिको वव्रे सीतायाः संपरिग्रहम्  ॥ १५.७१ ॥

तात शुद्धा समक्षं नः स्नुषा ते जातवेदसि  ।
दौरात्म्याद्रक्षसस्तां तु नात्रत्याः श्रद्दधुः प्रजाः  ॥ १५.७२ ॥

ताः स्वचारित्रमुद्दिश्य प्रत्याययतु मैथिली  ।
ततः पुत्रवतीमेनां प्रतिपत्स्ये तदाज्ञया  ॥ १५.७३ ॥

इति प्रतिश्रुते राज्ञा जानकीमास्रमान्मुनिः  ।
शिष्यैरानाययामास स्वसिद्धिं नियमैरिव  ॥ १५.७४ ॥

अन्येद्युरथ काकुत्स्थः संनिपात्य पुरौकसः  ।
कविमाह्वाययामास प्रस्तुतप्रतिपत्तये  ॥ १५.७५ ॥

स्वरसंस्कारवत्येव पुत्राभ्यां सह सीतया  ।
ऋचेवोदर्चिषं सूर्यं रामं मुनिरुपस्थितः  ॥ १५.७६ ॥

काषायपरिवीतेन स्वपदार्पितचक्षुषा  ।
कविमाह्वाययामास शान्तेन वपुषैव सा  ॥ १५.७७ ॥

जनास्तदालोकपथात्प्रतिसंहृतचक्षुषः  ।
तस्थुस्तेऽवाङ्मुखाः सर्वे फलिता इव सालयः  ॥ १५.७८ ॥

तां दृष्टिविषये भर्तुर्मुनिरास्थितविष्टरः  ।
कुरु निःसंशयं वत्से स्ववृत्ते लोकमित्यशात् ॥ १५.७९ ॥

अथ वाल्मीक्शिष्येण पुण्यमावर्जितं पयः  ।
आचम्योदीरयामास सीता सत्यां सरस्वतीम्  ॥ १५.८० ॥

वाङ्मनःकर्मभिः पत्यौ व्यभिचारो यथा न मे  ।
तथा विश्वंभरे देवि मामन्तर्धातुमर्हसि  ॥ १५.८१ ॥

एवमुक्ते तया साध्व्या रन्ध्रात्सद्योभवाद्भुवः  ।
शातह्रदमिव ज्योतिः प्रभामण्डलमुद्ययौ  ॥ १५.८२ ॥

तत्र नागफणोत्क्षिप्तसिंहासननिषेदुषी  ।
समुद्ररशना साक्षात्प्रादुरासीद्वसुंधरा  ॥ १५.८३ ॥

सा सीतामङ्कमारोप्य भर्तरि प्रहितेक्षणाम्  ।
मा मेति व्याहरत्येव तस्मिन् पातालमभ्यगात् ॥ १५.८४ ॥

धरायां तस्य संरम्भं सीताप्रत्यर्पणैषिणैः  ।
गुरुर्विधिबलापेक्षी शमयामास धन्विनः  ॥ १५.८५ ॥

ऋषीन् विसृज्य यज्ञान्ते सुहृदश्च पुरस्कृतान्  ।
रामः सीतागतं स्नेहं निदधे तदपत्ययोः  ॥ १५.८६ ॥

युधाजितस्तु संदेशात्स देश सिन्धुनामकम्  ।
ददौ दत्तप्रभावाय भरताय धृतप्रजः  ॥ १५.८७ ॥

भरतस्तत्र गन्धर्वान् युधि निजित्य केवलम्  ।
आतोद्यं ग्राहयामास समत्याजयदायुधम्  ॥ १५.८८ ॥

स तक्षपुष्कलौ पुत्रौ राजधान्योस्तदाख्ययोः  ।
अभिषिच्याभिषेकार्हौ रामान्तिकमगात्पुनः  ॥ १५.८९ ॥

अङ्गदं चन्द्रकेतुं च लक्ष्मणोऽप्यात्मसंभवौ  ।
शासनाद्रघुनाथस्य चक्रे कारापथेशावरौ  ॥ १५.९० ॥

इत्यारोपितपुत्रास्ते जननीनां जनेश्वराः  ।
भर्तृलोकप्रपन्नानां निवापान् विदधुः क्रमात् ॥ १५.९१ ॥

उपेत्य मुनिवेषोऽथ कालः प्रोवाच राघवम्  ।
रहःसंवादिनौ पास्येदावां यस्तं त्यजेरिति  ॥ १५.९२ ॥

तथेति प्रतिपन्नाय विवृतात्मा नृपाय सः  ।
आचख्यौ दिवमध्यास्व शासनात्परमेष्ठिनः  ॥ १५.९३ ॥

विद्वानपि तयोर्द्वाःस्तहः समयं लक्ष्मणोऽभिनत् ।
भीतो दुर्वाससः शापाद्रामसंदर्शनार्थिनः  ॥ १५.९४ ॥

स गत्वा सरयूतीरं देहत्यागेन योगवित् ।
चकार वितथां भ्रातुः प्रतिज्ञां पूर्वजन्मनः  ॥ १५.९५ ॥

तस्मिन्नात्मचतुर्भागे प्राङ्नाकमधितस्थुषि  ।
राघवः शिथिलं तस्थौ भुवि धर्मस्त्रिपादिव  ॥ १५.९६ ॥

स निवेश्य कुशावत्यां रिपुनागाङ्कुषं कुशम्  ।
शरावत्यां सतां सूक्तैर्जनिताश्रुलवं लवम्  ॥ १५.९७ ॥

उदक्प्रतस्थे स्थिरधीः सानुजोऽग्निपुरःसरः  ।
अन्वितः पतिवात्सल्याद्गृहवर्जमयोध्यया  ॥ १५.९८ ॥

जगृहुस्तस्य चित्तज्ञाः पदवीं हरिराक्षसाः  ।
कदम्बमुकुलस्थूलैरभिवृष्टं प्रजाश्रुभिः  ॥ १५.९९ ॥

उपस्थितविमानेन तेन भक्तानुकम्पिना  ।
चक्रे त्रिदिवनिःष्रेणिः सरयूरनुयायिनाम्  ॥ १५.१०० ॥

यद्गोप्रतरकल्पोऽभुत्संमर्दस्तत्र मज्जताम्  ।
अतस्तदाख्यया तीर्थं पावनं भुवि पप्रथे  ॥ १५.१०१ ॥

स विभुर्विबुधांशेषु प्रतिपन्नात्ममूर्तिषु  ।
त्रिदशीभूतपौराणां स्वर्गान्तरमकल्पयत् ॥ १५.१०२ ॥

निर्वर्त्यैवं दशमुखशिरश्छेदकार्यं सुराणां विष्वक्सेनः स्वतनुमविशत्सर्वलोकप्रतिष्ठाम्  ।
लङ्कानाथं पवनतनयं चोभयं स्थापयित्वा कीर्तिस्तम्भद्वयमिव गिरौ दक्षिणे चोत्तरे च  ॥ १५.१०३ ॥


_______________________________________________________________________________





अथेतरे सप्त रघुप्रवीरा ज्येष्ठं पुरोजन्मतया जुणैश्च  ।
चक्रुः कुशं रत्नविशेषभाजं सौभ्रात्रमेषां हि कुलानुसारि  ॥ १६.१ ॥

ते सेतुवार्त्तागजबन्धमुख्यैरभ्युच्छ्रिताः कर्मभिरप्यवन्ध्यैः  ।
अन्योन्यदेशप्रविभागसीमां वेलां समुद्रा इव न व्यतीयुः  ॥ १६.२ ॥

चतुर्भुजांशप्रभवः स तेषां दानप्रवृत्तेरनुपारतानाम्  ।
सुरद्विपानामिव सामयोनिर्भिन्नोऽष्ठदा विप्रससार वंशः  ॥ १६.३ ॥

अथार्धरात्रे स्तिमितप्रदीपे शय्यागृहे सुप्तजने प्रबुद्धः  ।
कुशः प्रवासस्थकलत्रवेषामदृष्टपूर्वां वनितामपश्यत् ॥ १६.४ ॥

सा साधुसाधारणपार्थिवर्द्धेः स्थित्वा पुरस्तात्पुरुहूतभासः  ।
जेतुः परेषां जयशब्दपूर्वं तस्याञ्जलिं बन्धुमतो बबन्ध  ॥ १६.५ ॥

अथानुपोढार्गलमप्यगारं छायामिवादर्शतलं प्रविष्टाम्  ।
सविस्मयो दाशरथेस्तनूजः प्रोवाच पूर्वार्धविषृटतल्पः  ॥ १६.६ ॥

लभ्दान्तरा सावरणेऽपि गेहे योगप्रभावो न च लक्ष्यते ते  ।
बिभर्षि चाकारमनिर्वृतानां मृणालिनी हैममिवोपरागम्  ॥ १६.७ ॥

का त्वं शुभे कस्य परिग्रहो वा किं वा मदभ्यागमकारणं ते  ।
आचक्ष्व मत्वा वशिनां रघूणां मनः परस्त्रीविमुखप्रवृत्ति  ॥ १६.८ ॥

तमब्रवीत्सा गुरुणा नवद्या या नीतपौरा स्वपदोन्मुखेन  ।
तस्याः पुरः संप्रति वीतनाथां जानीहि राजन्नधिदेवतां माम्  ॥ १६.९ ॥

वसौकसारामभिभूय साहं सौराज्यबद्धोत्सवया विभूत्या  ।
समग्रशक्तौ त्वयि सूर्यवंष्ये सति प्रपन्ना करुणामवस्थाम्  ॥ १६.१० ॥

विशीर्णतल्पाट्टशतो निवेशः पर्यस्तशालः प्रभुणा विना मे  ।
विडम्बयत्यस्तनिमग्नसूर्यं दिनान्तमुग्रानिलभिन्नमेघम्  ॥ १६.११ ॥

निशासु भास्वत्कलनूपुराणां यः संचरोऽभूदभिसारिकाणाम्  ।
नदन्मुखोल्काविचितामिषाभिः स वाह्यते राजपथः शिवाभिः  ॥ १६.१२ ॥

आस्फालितं यत्प्रमदाकराग्रैर्मृदङ्गधीरध्वनिमन्वगच्छत् ।
वन्यैरिदानीं महिषैस्तदम्भः शृङ्गाहतं क्रोशति दीर्घिकाणाम्  ॥ १६.१३ ॥

चित्रद्विपाः पद्मवनावतीर्णाः करेणुभिर्दत्तमृणालभङ्गाः  ।
नखाङ्कुशाघातविभिन्नकुम्भाः संरब्धसिंहप्रहृतं वहन्ति  ॥ १६.१६ ॥

स्तम्भेषु योषित्प्रतियातनानामुत्क्रान्तवर्णक्रमधूसराणाम्  ।
स्तनोत्तरीयाणि भवन्ति सङ्गान्निर्मोकपट्टाः फणिभिर्विमुक्ताः  ॥ १६.१७ ॥

कालान्तरश्यामसुधेषु नक्तमितस्ततो रूढतृणाङ्कुरेषु  ।
त एव मुक्तागुणशुद्धयोऽपि हर्म्येषु मूर्छन्ति न चन्द्रपादाः  ॥ १६.१८ ॥

आवर्ज्य शाखाः सदयं च यासां पुष्पाण्युपात्तानि विलासिनीभिः  ।
वन्यैः पुलिन्दैरिव वानरैस्ताः क्लिश्यन्त उद्यानलता मदीयाः  ॥ १६.१९ ॥

रात्रावनाविष्कृतदीपभासः कान्तामुखश्रीवियुता दिवापि  ।
तिरस्क्रियन्ते कृमितन्तुजालैर्विच्छिन्नधूमप्रसरा गवाक्षाः  ॥ १६.२० ॥

बलिक्रियावर्जितसैकतानि स्नानीयसंसर्गमनापनुवन्ति  ।
उपान्तवानीरगृहाणि दृष्ट्वा शून्यानि दूये सरयूजलानि  ॥ १६.२१ ॥

तदर्हसीमां वसतिं विसृज्य मामभ्युपैतुं कुलराजधानीम्  ।
हित्वा तनुं कारणमानुषीं तां यथा गुरुस्ते परमात्ममूर्तिम्  ॥ १६.२२ ॥

तथेति तस्याः प्रणयं प्रतीतः प्रत्यग्रहीत्प्राग्रहरो रघूणाम्  ।
पूरप्यभिव्यक्तमुखप्रसादा शरीरबन्धेन तिरोबभूव  ॥ १६.२३ ॥

तदद्भुतं संसदि रार्त्रिवृत्तं प्रातर्द्विजेभ्यो नृपतिः शशंस  ।
श्रुत्वा त एनं कुलराजधान्या साक्षात्पतित्वे वृतमभयनन्दन्  ॥ १६.२४ ॥

कुशावतीं श्रोत्रियसात्स कृत्वा यात्रानुकूलेऽहनि सावरोधः  ।
अनुद्रुतो वायुरिवाभ्रवृन्दैः सैन्यैरयोध्याभिमुखः प्रतस्थे  ॥ १६.२५ ॥

सा केतुमालोपवना बृहद्भिर्विहारशैलानुगतेव नागैः  ।
सेना रथोदारगृहा प्रयाणे तस्याभवज्जङ्गमराजधानी  ॥ १६.२६ ॥

तेनातपत्रामलमण्डलेन प्रस्थापितः पूर्वनिवासभूमिम्  ।
बभौ बलौघः शशिनोदितेन वेलामुदन्वानिव नीयमानः  ॥ १६.२७ ॥

तस्य प्रयातस्य वरूथिनीनां पीडामपर्याप्तवतीव सोढुम्  ।
वसुंधरा विष्णुपदं द्वितीयमध्यारुरोहेव रजश्छलेन  ॥ १६.२८ ॥

उद्यच्छमाना गमनाय पश्चात्पुरो निवेशे पथि च व्रजन्ती  ।
सा यत्र सेना ददृषे नृपस्य तत्रैव सामग्र्यमतिं चकार  ॥ १६.२९ ॥

तस्य द्विपानां मदवारिसेकात्खुराभिघाताच्च तुरंगमाणाम्  ।
रेणुः प्रपेदे पथि पङ्कभावं पङ्कोऽपि रेणुत्वमियाय नेतुः  ॥ १६.३० ॥

मार्गैषिणी सा कटकान्तरेषु वैन्ध्येषु सेना बहुधा विभिन्ना  ।
चकार रेवेव महाविरावा बद्धप्रतिश्रुन्ति गुहामुखानि  ॥ १६.३१ ॥

स धातुभेदारुणयाननेमिः प्रभुः प्रयाणध्वनिमिश्रतूर्यः  ।
व्यलङ्घयद्विन्ध्यमुपायनानि पश्यन् पुलिन्दैरुपपादितानि  ॥ १६.३२ ॥

तीर्थे तदीये गजसेतुबन्धात्प्रतीपगामुत्तरतोऽस्य गङ्गाम्  ।
अयत्नवालग्व्यजनीबभूवुर्हंसा नभोलङ्घनलोलक्पक्षाः  ॥ १६.३३ ॥

स पूर्वजानां कपिलेन रोषाद्भस्मावशेषीकृतविग्रहाणाम्  ।
सुरालयप्राप्तिनिमित्तमम्भस्त्रैस्रोतसं नौलुलितं ववन्दे  ॥ १६.३४ ॥

इत्यध्वनः कैश्चिदहोभिरन्ते कूलं समासाद्य कुशः सरय्वाः  ।
वेदिप्रतिष्ठान् वितताध्वराणां यूपानपश्यच्छतशो रघूणाम्  ॥ १६.३५ ॥

आधूय शाखाः कुसुमद्रुमाणां स्पृष्ट्वा च शीतान् सरयूतरङ्गान्  ।
तं क्लान्तसैन्यं कुलराजधान्याः प्रत्युज्जगामोपवनान्तवायुः  ॥ १६.३६ ॥

अथोपशल्ये रिपुमग्नशल्यस्तस्याः पुरः पौर्सखः स राजा  ।
कुलध्वजस्तानि चलध्वजानि निवेशयामास बली बलानि  ॥ १६.३७ ॥

तां शिल्पिसंघाः प्रभुणा नियुक्तास्तथागतां संभृतसाधनत्वात् ।
पुरं नवीचक्रुरपां विसर्गान्मेघा निदाघग्लपितामिवोर्वीम्  ॥ १६.३८ ॥

ततः सपर्यां सपशूपहारां पुरः परार्ध्यप्रतिमागृहायाः  ।
उपोषितैर्वास्तुविधानविद्भिर्निर्वर्तयामास रघुपवीरः  ॥ १६.३९ ॥

तस्याः स राजोपपदं निशान्तं कामीव कान्ताहृदयं प्रविश्य  ।
यथार्हमन्यैरनुजीविलोकं संभावयामास गृहैस्तदीयैः  ॥ १६.४० ॥

सा मन्दुरासंश्रयिभिस्तुरंगैः शालाविधिस्तम्भगतैश्च नागैः  ।
पूराबभासे विपणिस्थपण्या सर्वाङ्गनद्धाभरणेव नारी  ॥ १६.४१ ॥

वसन् स तस्यां वसतौ रघूणां पुराणशोभामधिरोपितायाम्  ।
न मैथिलेयः स्पृहयां बभूव भर्त्रे दिवो नाप्यलकेश्वराय  ॥ १६.४२ ॥

अथास्य रत्नग्रथितोत्तरीयमेकान्तपाण्डुस्तनलम्बिहारम्  ।
निःश्वासहार्यांशुकमाजगाम घर्मः प्रिया वेषमिवोपदेष्टुम्  ॥ १६.४३ ॥

अगस्त्यचिह्नादयनात्समीपं दिगुत्तरा भास्वति संनिवृत्ते  ।
आनन्दशीतमिव भाष्पवृष्टिं हिमस्रुतिं हैमवतीं ससर्ज  ॥ १६.४४ ॥

प्रवृद्धतापो दिवसोऽतिमात्रमत्यर्थमेव क्षणदा च तन्वी  ।
उभौ विरोधक्रियया विभिन्नौ जायापती सानुशयाविवास्ताम्  ॥ १६.४५ ॥

दिने दिने शैवलवन्त्यधस्तात्सोपानपर्वाणि विमुञ्चदम्भः  ।
उद्दण्डपद्मं गृहदीर्घिकाणां नारीनितम्बद्वयसं बभूव  ॥ १६.४६ ॥

वनेषु सायनतनमल्लिकानां विजृम्भणोद्गन्धिषु कुड्मलेषु  ।
प्रत्येकनिक्षिप्तपदः सशब्दं संख्यामिवैषां भ्रमरश्चकार  ॥ १६.४७ ॥

स्वेदानुविद्धार्द्रनखक्षताङ्के संदष्टभूयिष्ठशिखं कपोले  ।
च्युतं न कर्णादपि कामिनीनां शिरीषपुष्पं सहसा पपात  ॥ १६.४८ ॥

यन्त्रप्रवाहैः शिशिरैः परीतान् रसेन धौतान्मलयोद्भवस्य  ।
शिलाविशेषानधिशय्य निन्युर्धारागृहेष्वातपमृद्धिमन्तः  ॥ १६.४९ ॥

स्नानार्द्रमुक्तेष्वनुधूपवासं विन्यस्तसायन्तनमल्लिकेषु  ।
कामो वसन्तात्ययमन्दवीर्यः केशेषु लेभे बलमङ्गनानाम्  ॥ १६.५० ॥

आपिञ्जरा बद्धरजःकणत्वान्मञ्जर्युदाराशुशुभेऽर्जुनस्य  ।
दग्ध्वापि देहं गिरिशेन रोषात्खण्डीकृता ज्येव मनोभ्वस्य  ॥ १६.५१ ॥

मनोज्ञगन्धं सहकारभङ्गं पुराणसीधुं नवपाटलं च  ।
संबध्नता काइजनेषु दोषाः सर्वे निदाघावधिना प्रमृष्टाः  ॥ १६.५२ ॥

जनस्य तस्मिन् समये विगाढे बभूवतुर्द्वौ सविशेषकान्तौ  ।
तापापनोदक्षमपाद स चोदयस्थो नृपतिः शशी च  ॥ १६.५३ ॥

अथोर्मिलोलोन्मदराजहंसे रोधोलतापुष्पवहे सरय्वाः  ।
विहर्तुमिच्छा वनितासखस्य तस्याम्भसि ग्रीष्मसुखे बभूव  ॥ १६.५४ ॥

स तीरभूमौ विहितोपकार्यामानायिभिस्तामपकृष्टनक्राम्  ।
विगाहितुं श्रीमहिमानुरूपं प्रचक्रमे चक्रधरप्रभावः  ॥ १६.५५ ॥

सा तीरसोपानपथावतारादन्योन्यकेयूरविघट्टिनीभिः  ।
सनूपुरक्षोभपदाभिरासीदुद्विग्नहंसा सरिदङ्गनाभिः  ॥ १६.५६ ॥

परस्पराभ्युक्षणतत्पराणां तासां नृपो मज्जनरागदर्शी  ।
नौसंश्रयः पार्श्वगतां किरातीमुपात्तवालव्यजनां बभाषे  ॥ १६.५७ ॥

पश्यावरोधैः शतशो मदीयैर्विगाह्यमानो गलिताङ्गरागैः  ।
संध्योदयः साभ्र इवैष वर्णं पुष्यत्यनेकं सरयूप्रवाहः  ॥ १६.५८ ॥

विलुप्तमन्तःपुरसुन्दरीणां यदञ्जनं नौलुलिताभिरद्भिः  ।
तद्बध्नतीभिर्मदरागशोभां विलोचनेषु प्रतिमुक्तमासाम्  ॥ १६.५९ ॥

एता गुरुश्रोणिपयोधरत्वादात्मानमुद्वोहुढुमशक्नुवन्त्यः  ।
गाढाङ्गदैर्बाहुभिरस्पु बालाः क्लेशोत्तरं रागवशात्प्लवन्ते  ॥ १६.६० ॥

अमी शिरीषप्रसवावतंसाः प्रभ्रंशिनो वारिविहारिणीनाम्  ।
पारिप्लवाः स्रोतसि निम्नगायाः शैवाललोलांश्छलयन्ति मीनान्  ॥ १६.६१ ॥

आसां जलास्फालनतत्पराणां मुक्ताफलस्पर्धिषु शीकरेषु  ।
पयोधरोत्सर्पिषु शीर्यमाणाः संलक्ष्यते न च्छिदुरोऽपि हारः  ॥ १६.६२ ॥

आवर्तशोभा नतनाभिकान्तेर्भङ्ग्यो भ्रुवां द्वन्द्वचराःस्तनानाम्  ।
जातानि रूपावयवोपमानान्यदूरवर्तीनि विलासिनीनाम्  ॥ १६.६३ ॥

तीरस्थलीबर्हिभिरुत्कलापैः प्रस्निग्धकेकैरभिनन्द्यमानम्  ।
श्रोत्रेषु संमूर्छति रक्तमासां गीतानुगं वारिमृदङ्गवाद्यम्  ॥ १६.६४ ॥

संदष्टवस्त्रेष्वबलानितम्बेष्विन्दुप्रकाशान्तरितोडुकल्पाः  ।
अमी जलापूरितसूत्रमार्गा मौनं भजन्ते रशनाकलापाः  ॥ १६.६५ ॥

एताः करोत्पीडितवारिधारा दर्पात्सखीभिर्वदनेषु सिक्ताः  ।
वक्रेतराग्रैरलकैस्तरुण्यश्चूर्णारुणान् वारिलवान् वमन्ति  ॥ १६.६६ ॥

उद्बद्धकेशश्च्युतपत्त्ररेखो विश्लेषिमुक्ताफलपत्त्रवेष्टः  ।
मनोज्ञ एव प्रमदामुखानामम्भोविहाराकुलितोऽपि वेषः  ॥ १६.६७ ॥

स नौविमानादवतीर्य रेमे विलोलहारः सह ताभिरप्सु  ।
स्कन्धावलग्नोद्धृतपद्मिनीकः करेणुभिर्वन्य इव द्विपेन्द्रः  ॥ १६.६८ ॥

ततो नृपेनानुगताः स्त्रियस्ता भ्राजिष्णुना सातिशयं विरेजुः  ।
प्रागेव मुक्ता नयनाभिरामाः प्राप्येन्द्रनीलं किमुतोन्मयूखम्  ॥ १६.६९ ॥

वर्णोदकैः काञ्चनशृङ्गमुक्तैस्तमायताक्ष्यः प्रणयादसिञ्चन्  ।
तथागतः सोऽतिररां बभासे सधातुनिस्यन्द इवाद्रिराजः  ॥ १६.७० ॥

तेनावरोधप्रमदासखेन विगाहनानेन सरिद्वरां ताम्  ।
आकाशगङ्गारतिरप्सरोभिर्वृतो मरुत्वाननुयातलीलः  ॥ १६.७१ ॥

यत्कुम्भयोनेरदिगम्य रामः कुशाय राज्येन समं दिदेश  ।
तदस्य जैत्राभरणं विहर्तुरज्ञातपातं सलिले ममज्ज  ॥ १६.७२ ॥

स्नात्वा यथाकाममसौ सदारस्तीरोपकार्यां गतमात्र एव  ।
दिव्येन शून्यं वलयेन बाहुमुपोढनेपथ्यविधिर्ददर्श  ॥ १६.७३ ॥

जयश्रियः संवननं यतस्तदामुक्तपूर्वं गुरुणा च यस्मात् ।
सेहेऽस्य न भ्रंशमतो न लोभात्स तुल्यपुष्पाभरणो हि धीरः  ॥ १६.७४ ॥

ततः समाज्ञापयदाशु सर्वानानायिनस्तद्विचये नदीष्णान्  ।
वन्ध्यश्रमास्ते सरयूं विगाह्य तमूचुराम्लानमुखप्रसादाः  ॥ १६.७५ ॥

कृतः प्रयत्नो न च देव लब्धं मग्नं पयस्याभरणोत्तमं ते  ।
नागेन लौल्यात्कुमुदेन नूनमुपात्तमन्तर्ह्रदवासिना तत् ॥ १६.७६ ॥

ततः स कृत्वा धनुराततज्यं धनुर्धरः कोपविलोहिताक्षः  ।
गारुत्मतं तीरगतस्तरस्वी भुजंगनाशाय समाददेऽस्त्रम्  ॥ १६.७७ ॥

तस्मिन् ह्रदः संहितमात्र एव क्षोभात्समाविद्धतरङ्गहस्तः  ।
रोधांस्यभिघ्नन्नवपातमग्नः करीव वन्यः परुषं ररास  ॥ १६.७८ ॥

तस्मात्समुद्रादिव मथ्यमानादुद्वृत्तनक्रात्सहसोन्ममज्ज  ।
लक्ष्म्येव सार्धं सुरराजवृक्षः कन्यां पुरस्कृत्य भुजंगराजः  ॥ १६.७९ ॥

विभूषणप्रत्युपहारहस्तमुपस्थितं वीक्ष्य विशांपतिस्तम्  ।
सौपर्णमस्त्रं प्रतिसंजहार प्रहेष्वनिर्बन्धरुषो हि सन्तः  ॥ १६.८० ॥

त्रैलोक्यनाथप्रभवं प्रभावात्कुशं द्विषामङ्कुशमस्त्रविद्वान्  ।
मानोनन्तेनाप्यभिवन्द्य मूर्ध्ना मूर्धाभिषिक्तं कुमुदो बभाषे  ॥ १६.८१ ॥

अवैमि कार्यान्तरमानुषस्य विष्णोः सुताख्यामपरां तनुं त्वाम्  ।
सोऽहं कथं नाम तवाचरेयमाराधनीयस्य धृतेर्विभातम्  ॥ १६.८२ ॥

कराभिघातोत्थितकन्दुकेयमालोक्य बालातिकुतूहलेन  ।
जवात्पतज्ज्योतिरिवान्तरिक्षादादत्त जत्राभरणं त्वदीयम्  ॥ १६.८३ ॥

तदेतदाजानुविलम्बिना ते ज्याघातरेखाकिण लाञ्छनेन  ।
भुजेन रक्षापरिघेण भूमेरुपैतु योगं पुनरंसलेन  ॥ १६.८४ ॥

इमां स्वसारं च यवीयसीं मे कुमुद्वतीं नार्हसि नानुमन्तुम्  ।
आत्मापराधं नुदतीं चिराय शुश्रूषया पार्थिव पादयोस्ते  ॥ १६.८५ ॥

इत्यूचिवानुपहृताभरणः क्षितीशं श्लाघ्यो भवान् स्वजन इत्यनुभाषितारम्  ।
संयोजयां विधिवदास समेतबन्धुः कन्यामयेन कुमुदः कुलभूषणेन  ॥ १६.८६ ॥

तस्याः स्पृष्टे मनुजपतिना साहचर्याय हस्ते माङ्गल्योर्णावलयिनि पुरः पावकस्योच्छिखस्य  ।
दिव्यस्तूर्यध्वनिरुदचरद्व्यश्नुवानो दिगन्तान् गन्धोदग्रं तदनौ ववृषुः पुष्पमाश्चर्यमेघाः  ॥ १६.८७ ॥

इत्थं नागस्त्रिभुवनगुरोरौरसं मैथिलेयं लब्ध्वा बन्धुं तमपि च कुशः पञ्चमं तक्षकस्य  ।
एकः शङ्कां पितृवधरिपोरत्यजद्वैनतेयाच्छान्तव्यालामवनिमपरः पौरकान्तः शशास  ॥ १६.८८ ॥


_______________________________________________________________________________





ऐथिं नाम काकुत्स्थात्पुत्रमापकुमुद्वती  ।
पश्चिमाद्यामिनीयामात्प्रसादमिव चेतना  ॥ १७.१ ॥

स पितुः पितृमान् वंशं पुत्रमापकुमुद्वती  ।
अपुनात्सवितेवोभौ मार्गावुत्तरदक्षिणौ  ॥ १७.२ ॥

तमादौ कुलविद्यानामर्थमर्थविदां वरः  ।
पश्चात्पार्थिवकन्यानां पाणिमग्राहयत्पिता  ॥ १७.३ ॥

जात्यस्तेनाभिजातेन शूरः शौर्यवता कुशः  ।
अमन्यतैकमात्मानमनेकं वशिना वशी  ॥ १७.४ ॥

स कुलोचितमिन्द्रस्य साहायकमुपेयिवान्  ।
जघान समरे दैत्यं दुर्जयं तेन सोऽवधि  ॥ १७.५ ॥

तं स्वसा नागराजस्य कुमुदस्य कुमुद्वती  ।
अन्वगात्कुमुदानन्दं शशाङ्कमिव कौमुदी  ॥ १७.६ ॥

तयोर्दिवस्पतेरासीदेकः सिंहासनार्धबाक् ।
द्वितीयापि सखी शच्याः पारिजातांशभागिनी  ॥ १७.७ ॥

तदात्मसंभवं राज्ये मन्त्रिवृद्दाः समादधुः  ।
स्मरन्तः पश्चिमामाज्ञां भर्तुः संग्रामयायिनः  ॥ १७.८ ॥

ते तस्य कल्पयामासुरभिषेकाय शिल्पिभिः  ।
विमानं नवमुद्वेदि चतुःस्तम्भप्रतिष्टम्  ॥ १७.९ ॥

तत्रैनं हेमकुम्भेषु संभृतैस्तीर्थवारिभिः  ।
उपतस्थुः प्रकृतयो भद्रपीठोपवेशितम्  ॥ १७.१० ॥

नदध्बिः स्निग्धगम्भीरं तूर्यैराहतपुष्करैः  ।
अन्वमीयत कल्याणं तस्याविच्छिन्नसंतति  ॥ १७.११ ॥

दूर्वायवाङ्कुरप्लक्षत्वगभिन्नपुटोत्तरान्  ।
ज्ञातिवृद्धैः प्रयुक्तान् स भेजे नीराजनाविधीन्  ॥ १७.१२ ॥

पुरोहितपुरोगास्तं जिष्णुं जैत्रैरथर्वभिः  ।
उपचक्रमिरे पूर्वमभिषेक्तुं द्विजातयः  ॥ १७.१३ ॥

तस्यौघमहती मूर्ध्नि निपतन्ती व्यरोचत  ।
सशब्दमभिषेकश्रीर्गङ्गेव त्रिपुरद्विषः  ॥ १७.१४ ॥

स्तूयमानः क्षणे तस्मिन्नलक्ष्यत स बन्दिभिः  ।
प्रवृद्ध इव प्रजन्यः चातकैरभिनन्दितः  ॥ १७.१५ ॥

तस्य सन्मन्त्रपूताभिः स्नानमद्भिः प्रतीच्छतः  ।
ववृधे वैद्युतस्याग्नेर्वृष्टिसेकादिव द्युतिः  ॥ १७.१६ ॥

स तावदभिषेकान्ते स्नातकेभ्यो ददौ वसु  ।
यावत्तेषां समाप्येरन् यज्ञाः पर्याप्तदक्षिणाः  ॥ १७.१७ ॥

ते प्रीतमनसस्तस्मै यामाशिषमुदीरयन्  ।
सा तस्य कर्मनिर्वृत्तैर्दूरं पश्चात्कृता फलैः  ॥ १७.१८ ॥

बन्धच्छेदं स बद्धानां वधार्हाणामवध्यताम्  ।
धुर्याणां च धुरो मोक्षमदोहं चादिषद्गवाम्  ॥ १७.१९ ॥

क्रीडापतत्रिणोऽप्यस्य पञ्जरस्थाः शुकादयः  ।
लब्धमोक्षास्तदादेशाद्यथेष्टगतयोऽभवन्  ॥ १७.२० ॥

ततः कक्षान्तरन्यस्तं गजदन्तासनं शुचि  ।
सोत्तरच्छदमध्यास्त नेपथ्यग्रहणाय सः  ॥ १७.२१ ॥

तं धूपाश्यानकेशान्तं तोयनिर्णिक्तपाणयः  ।
आकल्पसाधनैस्तैस्तैरुपसेदुः प्रसाधकाः  ॥ १७.२२ ॥

तेऽ स्य मुक्तागुणोन्नद्धं मौलिमन्तर्गतस्रजम्  ।
प्रत्यूपुः पद्मरागेण प्रभामण्डलशोभिना  ॥ १७.२३ ॥

चन्दनेनाङ्गरागं च मृगनाभिसुगन्धिना  ।
समापय्य ततश्चक्रुः पत्त्रं विन्यस्तरोचनम्  ॥ १७.२४ ॥

आमुक्ताभरणः स्रग्वी हंसचिह्नदुकूलवान्  ।
आसीदतिशयप्रेक्ष्यः स राज्यश्रीवधूवरः  ॥ १७.२५ ॥

नेपथ्यदर्शिनश्छाया तस्यादर्शे हिरण्मये  ।
विरराजोदिते सूर्ये मेरौ कल्पतरोरिव  ॥ १७.२६ ॥

स राजककुदव्यग्रपाणिभिः पार्श्ववरिभिः  ।
ययावुदीरितालोकः सुधर्मानवमां सभाम्  ॥ १७.२७ ॥

वितानसहितं तत्र भेजे पैतृकमासनम्  ।
चूडामणिभिरुद्घृष्टपादपीठं महीक्षिताम्  ॥ १७.२८ ॥

शुशुभे तेन चाक्रान्तं मङ्गलायतनं महत् ।
श्रीवत्सलक्षणं वक्षः कौस्तुभेनेव कैशवम्  ॥ १७.२९ ॥

बभौ भूयः कुमारत्वादाधिराज्यमवाप्य सः  ।
रेखा भावादुपारूढः सामग्र्यमिव चन्द्रमाः  ॥ १७.३० ॥

प्रसन्नमुखरागं तं स्मितपूर्वाभिभाषिणम्  ।
मूर्तिमन्तममन्यन्त विश्वासमनुजीविनः  ॥ १७.३१ ॥

स पुरं पुरुहूतश्रीः कल्पद्रुमनिभध्वजाम्  ।
क्रममाणश्चकार द्यां नागेनैरावतौजसा  ॥ १७.३२ ॥

तस्यैकस्योच्छ्रितं छत्त्रं मूर्ध्नि तेनामलत्विषा  ।
पूर्वराजवियोगौष्म्यं कृत्स्नस्य जगतो हृतम्  ॥ १७.३३ ॥

धूमादग्नेः शिखाः पश्चादुदयादंशवो रवेः  ।
सोऽतीत्य तेजसां वृत्तिं सममेवोत्थितो गुणैः  ॥ १७.३४ ॥

तं प्रीतिविशदैर्नेत्रैरन्वयुः पौरयोषितः  ।
शरत्प्रसन्नैर्ज्योतिर्भिर्विभावर्य इव ध्रुवम्  ॥ १७.३५ ॥

अयोध्यादेवताश्चैनं प्रशस्तायतनार्चिताः  ।
अनुदध्युरनुध्येयं सांनिध्यैः प्रतिमागतैः  ॥ १७.३६ ॥

यावन्नाश्यायते वेदिरभिषेकजलाप्लुता  ।
तावदेवास्य वेलान्तं प्रतापः प्राप दुःसहः  ॥ १७.३७ ॥

वसिष्ठस्य गुरोर्मन्त्राः सायकास्तस्य धन्विनः  ।
किं तत्साध्यं यदुभये साधयेयुर्न संगताः  ॥ १७.३८ ॥

स धर्मस्थसखः शश्वदर्थिप्रत्यर्थिनां स्वयम्  ।
ददर्श संशयच्छेद्यान् व्यवहारानतन्द्रितः  ॥ १७.३९ ॥

ततः परमभिव्यक्तासौमनस्यनिवेदितैः  ।
युयोज पाकाभिमुखैर्भृत्यान् विज्ञापनाफलैः  ॥ १७.४० ॥

प्रजास्तद्गुरुणा नद्यो नभसेव विवर्धिताः  ।
तस्मिंस्तु भूयसीं वृद्धिं नभस्ये ता इवाययुः  ॥ १७.४१ ॥

यदुवाच न तन्मिथ्या यद्ददौ न जहार तत् ।
सोऽभूद्भग्नव्रतः शत्रूनुद्धृत्य प्रतिरोपयन्  ॥ १७.४२ ॥

वयोरूपविभूतीनामेकैकं मदकारणम्  ।
तानि तस्मिन् समस्तानि न तस्योत्सिषिचे मनः  ॥ १७.४३ ॥

इत्थं जनितरागासु प्रकृतिष्वनुवासरम्  ।
अक्षोभ्यः स नवोऽप्यासीद्दृढमूल इव द्रुमः  ॥ १७.४४ ॥

अनित्याः शत्रवो बाह्या विप्रकृष्टाश्च ते यतः  ।
अतः सोऽभ्यन्तरान्नित्यान् षट्पूर्वमजयद्रिपून्  ॥ १७.४५ ॥

प्रसादाभिमुखे तस्मिंश्चपलापि स्वभावतः  ।
निकषे हेमरेखेव श्रीरासीदनपायिनी  ॥ १७.४६ ॥

कातर्यं केवला नीतिः शौर्यं श्वापदचेष्टितम्  ।
अतः सिद्धिं समेताभ्यामुभाभ्यामन्वियेष सः  ॥ १७.४७ ॥

न तस्य मण्डले राज्ञो न्यस्तप्रणिधिदीधितेः  ।
अदृष्टमभवत्किंचिद्व्यभ्रस्येव विवस्वतः  ॥ १७.४८ ॥

रात्रिंदिवविभागेषु यदादिष्टं महीक्षिताम्  ।
तत्सिषेवे नियोगेन स विकल्पपराङ्मुखः  ॥ १७.४९ ॥

मन्त्रः प्रतिदिनं तस्य बभूव सह मन्त्रिभिः  ।
स जातु सेव्यमानोऽपि गुप्तद्वारो न सूच्यते  ॥ १७.५० ॥

परेषु स्वेषु च क्षिप्तैरविज्ञातपरस्परैः  ।
सोऽपसर्पैर्जजागार यथाकालं स्वपन्नपि  ॥ १७.५१ ॥

दुर्गाणि दुर्ग्र्हाण्यासंस्तस्य रोद्धुरपि द्विषाम्  ।
न हि सिंहो गजास्कन्दी भयाद्गिरिगुहाशयः  ॥ १७.५२ ॥

बह्व्यमुख्याः समारम्भाः प्रत्यवेक्ष्या निरत्ययाः  ।
गर्भशालिसधर्माणस्तस्य गूढं विपेचिरे  ॥ १७.५३ ॥

अपथेन प्रववृते न जातूपचितोऽपि सः  ।
वृद्धौ नदीमुखेनैव प्रस्थानं लवणाम्भसः  ॥ १७.५४ ॥

कामं प्रत्कृतिवैराग्यं सद्यः शमयितुं क्षमः  ।
यस्य कार्यः प्रतीकारः स तन्नैवोदपादयत् ॥ १७.५५ ॥

शकेष्वेवाभवद्यात्रा तस्य शक्तिमतः सतः  ।
समीरणसहायोऽपि नाम्भःप्रार्थी दवानलः  ॥ १७.५६ ॥

न धर्ममर्थकामाभ्यां बबाधे न च तेन तौ  ।
नार्थं कामेन कामं वा सोऽर्थेन सदृशस्त्रिषु  ॥ १७.५७ ॥

हीनान्यनुपकर्त्ःणि प्रवृद्धानि विकुर्वते  ।
तेन मध्यमशक्तीनि मित्राणि स्ह्तापितान्यतः  ॥ १७.५८ ॥

परात्मनोः परिच्छिद्य शक्त्यादीनां बलाबलम्  ।
ययावेभिर्बलिष्ठश्चेत्परस्मादास्त सोऽन्यथा  ॥ १७.५९ ॥

कोशेनाश्रयणीयत्वमिति तस्यार्थसंग्रहः  ।
अम्बुगर्भो हि जीमूतश्चातकैरभिनन्द्यते  ॥ १७.६० ॥

परकर्मापहः सोऽभूदुद्यतः स्वेषु कर्मसु  ।
आवृणोदात्मनो रन्ध्रं रन्ध्रेषु प्रहरन् रिपून्  ॥ १७.६१ ॥

पित्रा संवर्धितो नित्यं कृतास्त्रः सांपरायिकः  ।
तस्य दण्डवतो दण्डः स्वदेहान्न व्यशिष्यत  ॥ १७.६२ ॥

सर्पस्येव शिरोरत्नं नास्य शक्तित्रयं परः  ।
स चकर्ष परस्मात्तदयस्कान्त इवायसम्  ॥ १७.६३ ॥

वापीष्विव स्रवन्तीषु वनेषूपवनेष्विव  ।
सार्थाः स्वैरं स्वकीयेषु चेरुर्वेश्मस्विवाद्रिषु  ॥ १७.६४ ॥

तपो रक्षन् स विघ्नेभ्यस्तस्करेभ्यश्च संपदः  ।
यथास्वमाश्रमैश्चक्रे वर्णैरपि षड्संशभाक् ॥ १७.६५ ॥

खनिभिः सुषुवे रत्नं क्षेत्रैः सस्यं वनैर्गजान्  ।
दिदेश वेतनं तस्मै रक्षासदृशमेव भूः  ॥ १७.६६ ॥

स गुणानां बलानां च षण्णां षण्मुखविक्रमः  ।
बभूव विनियोगज्ञः साधनीयेषु वस्तुषु  ॥ १७.६७ ॥

इति क्रमात्प्रयुञ्जानो राज नीतिं चतुर्विधाम्  ।
आ तीर्थादप्रतीघातं स तस्याः फलमानशे  ॥ १७.६८ ॥

कूटयुद्धविधिज्ञेऽपि तस्मिन् सन्मार्गयोधिनि  ।
भेजेऽभिसारिकावृत्तिं जयश्रीर्वीरगामिनी  ॥ १७.६९ ॥

प्रायः प्रतापभग्नत्वादरीणां तस्य दुर्लभः  ।
रणो गन्धविपस्येव गन्धभिन्नान्यदन्तिनः  ॥ १७.७० ॥

प्रवृद्धौ हीयते चन्द्रः समुद्रोऽपि तथाविधः  ।
स तु तसमवृद्धिश्च न चाभूत्ताविव क्षयी  ॥ १७.७१ ॥

सन्तस्तस्याभिगमनादत्यर्थं महतः कृषाः  ।
उदधेरिव जीमूताः प्रापुर्दातृत्वमर्थिनः  ॥ १७.७२ ॥

स्तूयमानः स जिह्राय स्तुत्यमेव समाचरन्  ।
तथापि ववृधे तस्य तत्कारिद्वेषिनो यशः  ॥ १७.७३ ॥

दुरितं दर्शनेन घ्नंस्तत्त्वार्थेन नुदंस्तमः  ।
प्रजाः स्वतन्त्रयां चक्रे शश्वत्सूर्य इवोदितः  ॥ १७.७४ ॥

इन्दोरगतयः पद्मे सूर्यस्य कुमुदेऽंशवः  ।
गुणास्तस्य विपक्षेऽपि गुणिनो लेभिरेऽन्तरम्  ॥ १७.७५ ॥

पराभिसंधानपरं यद्यप्यस्य विचेष्टितम्  ।
जिगीषोरश्वमेधाय धर्म्यमेव बभूव तत् ॥ १७.७६ ॥

एवमुद्यन् प्रभावेण शास्त्ग्रनिर्दिष्टवर्त्मना  ।
वृषेव देवो देवानां राज्ञां राजा बभूव सः  ॥ १७.७७ ॥

पञ्चमं लोकपालानां तमूचुः साम्ययोगतः  ।
भूतानां महतां षष्ठमष्टमं कुलभूभृताम्  ॥ १७.७८ ॥

दूरापवर्जितच्छत्त्रैस्तस्याज्ञां शासनार्पिताम्  ।
दधुः शिरोभिर्भूपाला देवः पौरंदरीमिव  ॥ १७.७९ ॥

ऋत्विजः स तथानर्च दक्षिणाभिर्महाक्रतौ  ।
यथा साधारणीभूतं नामास्य धनदस्य च  ॥ १७.८० ॥

इन्द्राद्वृष्टिर्नियमितगदोद्रेकवृत्तिर्यमोऽभूद्यादोनाथः शिवजलपथः कर्मणे नौचराणाम्  ।
पूर्वापेक्षी तदनु विदधे कोशवृद्धिं कुबेरस्तस्मिन् दण्डोपनतचरितं भेजिरे लोकपालाः  ॥ १७.८१ ॥


_______________________________________________________________________________




स नैषधस्यार्थपतेः सुतायामुत्पादयामास निषिद्धशत्रुः  ।
अनूनसारं निषधान्नगेन्द्रात्पुत्रं यमाहुर्निषधाख्यमेव  ॥ १८.१ ॥

तेनोरुवीर्येण पिता प्रजायै कल्पिष्यमाणेन ननन्द यूना  ।
सुवृष्तियोगादिव जीवलोकः सस्येन संपत्तिफलात्मकेन  ॥ १८.२ ॥

शब्दादि निर्विश्य सुखं चिराय तस्मिन् प्रतिष्ठापितराजशब्दः  ।
कौमुद्वतेयः कुमुदावदातैर्द्यामर्जितां कर्मभिरारुरोह  ॥ १८.३ ॥

पौत्रः कुशस्यापि कुशेशयाक्षः ससागरां सागरधीरचेताः  ।
एकातपोअत्रां भुवमेकवीरः पुरार्गलादीर्घभुजो बुभोज  ॥ १८.४ ॥

तस्यानलौजास्तनयस्तदन्ते वंशश्रियं प्राप नलाभिधानः  ।
यो नड्वलानीव गजः परेषां बलान्यमृद्नान्नलिनाभवक्त्रः  ॥ १८.५ ॥

नभश्चरैर्गीतयश्यामतनुं तनूजं नभस्तलश्यामतनुं तनूजम्  ।
ख्यातं नभःशब्दमयेन नाम्ना कान्तं नभोमासमिव प्रजानाम्  ॥ १८.६ ॥

तस्मै विष्र्ज्योत्तरकोसलानां धर्मोत्तरस्तत्प्रभवे प्रभुत्वम्  ।
मृगैरजर्यं जरस्पोदैष्टमदेहबन्धाय पुनर्बबन्ध  ॥ १८.७ ॥

तेन द्विपानामिव पुण्डरीको राज्ञामजय्योऽजनि पुण्डरीकः  ।
शान्ते पितर्याहृतपुण्डरीका यं पुण्डरीकाक्षमिवाश्रिता श्रीः  ॥ १८.८ ॥

स क्षेमधन्वानममोघधन्वा पुत्रं प्रजाक्षेमविधानदक्षम्  ।
क्ष्मां लम्भयित्वा क्षमयोपपन्नं वने तपः क्षान्ततरश्चचार  ॥ १८.९ ॥

अनीकिनीनां समरेऽग्रयायी तस्यापि देवप्रतिमः सुतोऽभूत् ।
व्यश्रूयतानीकपदावसानं देवादि नाम त्रिदिवेऽपि यस्य  ॥ १८.१० ॥

पिता समाराधनतत्परेण पुत्रेण पुत्री स यथैव तेन  ।
पुत्रस्तथैवाधिकवत्सलेन स तेन पित्रा पितृमान् बभूव  ॥ १८.११ ॥

पूर्वस्तयोरात्मसमे चिरोढामात्मोद्भवे वर्णचतुष्टयस्य  ।
धुरं निधायैकनिधिर्गुणानां जगाम यज्वा यजमानलोकम्  ॥ १८.१२ ॥

वशी सुतस्तस्य वशंवदत्वात्स्वेषामिवासीद्द्विषतामपीष्टः  ।
सकृद्(?) विविग्नानपि हि प्रयुक्तं माधुर्यमीष्टे हरिणान् ग्रहीतुम्  ॥ १८.१३ ॥

अहीनगुर्नाम स गां समग्रामहीनबाहुद्रविणः शशास  ।
यो हीन संसर्गपराङ्मुखत्वाद्माधुर्यमीष्टे हरिणान् ग्रहीतुम्  ॥ १८.१४ ॥

गुरोः स चानन्तरमन्तर्ज्ञः पुंसां पुमानाद्य इवावतीर्णः  ।
उपक्रमैरस्खलितैश्चतुर्भिश्चतुर्दिगीशश्चतुरो बभूव  ॥ १८.१५ ॥

तस्मिन् प्रयाते परलोकयात्रां जेतर्यरीणां तनयं तदीयम्  ।
उच्चैःशिरस्त्वाज्जितपारियात्रं लक्ष्मीः सिषेवे किल पारियात्रम्  ॥ १८.१६ ॥

तस्याभवत्सूनुरुदारशीलः शिलः शिलापट्टविशालवक्षाः  ।
जितारिपक्षोऽपि शिलीमुखैर्यः शालीनतामव्रजदीड्यमानः  ॥ १८.१७ ॥

तमात्मसंपन्नमनिन्दितात्मा कृत्वा युवानं युवराजमेव  ।
सुखानि सोऽभुङ्क्त सुखोपरोधि वृत्तं हि राज्ञामुपरुद्धवृत्तम्  ॥ १८.१८ ॥

तं रागबन्धिष्ववितृप्तमेव भोगेषु सौभाग्यविशेषभोग्यम्  ।
विलासिनीनामरतिक्षमापि जरा वृथा मत्सरिणी जहार  ॥ १८.१९ ॥

उन्नाभ इत्युदग्तस्नामधेयस्तस्यायथार्थोन्नतनाभ्हिरन्ध्रः  ।
सुतोऽभवत्पङ्कजनाभकल्पः कृत्स्नस्य नाभिर्नृपमण्डलस्य  ॥ १८.२० ॥

ततः परं वज्रधरप्रभावस्तदात्मजः संयति वज्रघोषः  ।
बभूव वज्राकरभुषणायाः पतिः पृथिव्याः किल वज्रनाभः  ॥ १८.२१ ॥

तस्मिन् गते द्यां सुकृतोपलब्धां तत्संभवं शङ्खणमर्णवान्ता  ।
उत्खातशत्रुं वसुधोपतस्थे रत्नोपहारैरुदितैः खनिभ्यः  ॥ १८.२२ ॥

तस्यावसाने हरिदश्वधामा पित्र्यं प्रपेदे पदमश्विरूपः  ।
वेलातटेषूषितसैनिकाश्वं पुराविदो यं ध्युषिताश्वमाहुः  ॥ १८.२३ ॥

आराध्य विश्वेश्वरमीश्वरेण तेन क्षितेर्विश्वसहोऽधिजज्ञे  ।
पातुं सहो विश्वसखः समग्रां विश्वंभरामात्मजमूर्तिरात्मा  ॥ १८.२४ ॥

अंशे हिरण्याक्शरिपोः स जाते हिरण्यनाभे तनये नयज्ञः  ।
द्विषामसह्यः सुतरां तरूणां हिरण्यरेता सानिलोऽभूत् ॥ १८.२५ ॥

पिता पित्ःणामनृणस्तमन्ते वयस्यनन्तानि सुखानि लिप्सुः  ।
राजानमाजानुविलम्बिबाहुं कृत्वा कृती वल्कलवान् बभूव  ॥ १८.२६ ॥

कौसल्य इत्युत्तरकोसलानां पत्युः पतंगान्वयभूषणस्य  ।
तस्यौरसः सोमसुतः सुतोऽभून्नेत्रोत्सवः सोम इव द्वितीयः  ॥ १८.२७ ॥

कौसल्य इत्युत्तरकोसलानां स ब्रह्मभूयं गतिमाजगाम  ।
ब्रह्मिष्ठमाधाय निजेऽधिकारे ब्रह्मिष्ठमेव स्वतनुप्रसूतम्  ॥ १८.२८ ॥

यशोभिराब्रह्मसभं प्रकाशः सम्यग्महीं शासति शासनाङ्काम्  ।
प्रजाश्चिरं सुप्रजसि प्रजेशे ननन्दुरानन्दजलाविलाक्ष्यः  ॥ १८.२९ ॥

पात्रीकृतात्मा गुरुसेवनेन स्पृष्टाकृतिः पत्त्ररथेन्द्रकेतोः  ।
तं पुत्रिणां पुष्करपत्त्रनेत्रः पुत्रः समारोपयदग्रसंख्याम्  ॥ १८.३० ॥

वंशस्थितिं वंशकरेण तेन संभाव्य भावी स सखा मघोनः  ।
उपस्पृषन् स्पर्शनिवृत्तलौल्यस्त्रिपुष्करेषु त्रिदशत्वमाप  ॥ १८.३१ ॥

तस्य प्रभानिर्जितपुष्परागं पौष्यं तिथौ पुष्यमसूत पत्नी  ।
यस्मिन्नपुष्यन्नुदिते समग्रां पुष्टिं जनाः पुष्य इव द्वितीये  ॥ १८.३२ ॥

महीं महेच्छः परिकीर्य सूनौ मनीषिणे जैमिनयेऽर्पितात्मा  ।
तस्मात्सयोगादधिगम्य योगमजन्मनेऽकल्पत जन्मभीरुः  ॥ १८.३३ ॥

ततः परं तत्प्रभवः प्रपेदे ध्रुवोपमेयो ध्रुवसंधिरुर्वीम्  ।
यस्मिन्नभूज्ज्यायसि सत्यसंधे संधिर्ध्रुवः संनमतामरीणाम्  ॥ १८.३४ ॥

सुते शिशावेव सुदर्शनाख्ये दर्शात्ययेन्दुप्रियदर्शने सः  ।
मृगायताक्षो मृगयाविहारी सिंहादवापद्विपदं नृसिंहः  ॥ १८.३५ ॥

स्वर्गामिनस्तस्य तमैकमत्यादमात्यवर्गः कुलतन्तुमेकम्  ।
अनाथदीनाः प्रकृतीरवेक्ष्य साकेतनाथं विधिवच्चकार  ॥ १८.३६ ॥

ववेन्दुना तन्नभसोपमेयं शावैकसिंहेन च काननेन  ।
रघोः कुलं कुड्मलपङ्कजेन तोयेन चाप्रौष्हनरेन्द्रमासीत् ॥ १८.३७ ॥

लोकेन भावी पितुरेव तुल्यः संभावितो मौलिपरिग्रहात्सः  ।
दृष्टो हि वृण्वन् कलभप्रमाणोऽप्याशाः पुरोवातमवाप्य मेघः  ॥ १८.३८ ॥

तं राजवीथ्यामधिहस्ति यान्तमाधोरणालम्बितमग्र्यवेषम्  ।
षड्वर्षदेशियमपि प्रभुत्वात्प्रैक्षन्त पौराः पितृगौरवेण  ॥ १८.३९ ॥

कामं न सोऽकल्पत पैतृकस्य सिंहासनस्य प्रतिपूरणाय  ।
तेजोमहिम्ना पुनरावृतात्मा तद्व्याप चामीकरपिञ्जरेण  ॥ १८.४० ॥

तस्मादधः किंचिदिवावतीर्णावसंस्पृशन्तौ तपनीयपीठम्  ।
सालक्तकौ भूपतयः प्रसिद्धैर्ववन्दिरे मौलिभिरस्य पादौ  ॥ १८.४१ ॥

मणौ महानील इति प्रभावादल्पप्रमाणेऽपि यथा न मिथ्या  ।
शब्दो महाराज इति प्रतीतस्तथैव तस्मिन् युयुजेऽर्भकेऽपि  ॥ १८.४२ ॥

पर्यन्तसंचारितचामरस्य कपोललोलोभयकाकपक्षत् ।
तस्याननादुच्चरितो विवादश्चक्स्हाल वेलास्वपि नार्णवानाम्  ॥ १८.४३ ॥

निर्वृत्तजाम्बूनदपट्टशोभे न्यस्तं ललाटे तिलकं दधानः  ।
तेनैव शून्यान्यरिसुन्दरीणां मुखानि स स्मेरमुखश्चकार  ॥ १८.४४ ॥

शिरीषपुष्पाधिकसौकुमार्यः खेदं स यायादपि श्रुतवृद्धयोगात् ।
नितान्तगुर्वीमपि चानुभावाद्धुरं धरित्र्या बिभरां बभूव  ॥ १८.४५ ॥

न्यस्ताक्षरामक्षरभूमिकायां कार्त्स्न्येन गृह्णाति लिपिं न यावत् ।
सर्वाणि तावच्छ्रुतवृद्धयोगात्फलान्युपायुङ्क्त स दण्डनीतेः  ॥ १८.४६ ॥

उरस्यपर्याप्तभागा प्रौढीभविष्यन्तमुदीक्षमाणा  ।
संजातलज्जेव तमातपत्रछ्हायाछलेनोपजुगूह लक्ष्मीः  ॥ १८.४७ ॥

अनश्नुवानेन युगोपमानमबद्धमौर्वीकिणलाञ्छनेन  ।
अस्पृष्टखड्गत्सरुणापि चासीद्रक्षावती तस्य भुजेन भूमिः  ॥ १८.४८ ॥

न केवलं गच्छति तस्य काले ययुः शरीरावयवा विवृद्धिम्  ।
वंश्या गुणाः खल्वपि लोककान्ताः प्रारम्भसूक्ष्माः प्रथिमानमापुः  ॥ १८.४९ ॥

स पूर्वजन्मान्तरदृष्टपाराः स्मरन्निवाक्लेशकरो गुरूणाम्  ।
तिस्रस्त्रिवर्गाधिगमस्य मूलं जग्राह विद्याः प्रकृतीश्च पित्र्याः  ॥ १८.५० ॥

व्यूह्य स्थितः किंचिदिवोत्तरार्धमुन्नद्धचूडोऽञ्चितस्व्यजानुः  ।
आकर्णमाकृष्टसबानधन्वा व्यरोचत्ऽ आस्ते स विनीयमानः  ॥ १८.५१ ॥

अथ मधु वनितां नेत्रनिर्वेशनीयं मनसिजतरुपुष्पं रागबन्धप्रवालम्  ।
अकृतकविधि सर्वाङ्गीणमाकल्पजातं विलसितपदमाद्यं यौवनं स प्रपेदे  ॥ १८.५२ ॥

प्रतिकृतिरचनाभयो दूतिसंदर्शिताभ्यः समधिकतररूपाः शुद्धसंतानकामैः  ।
अधिविविदुरमात्यैराहृतास्तस्य यूनः प्रथमपरिगृहीते श्रीभुवौ राजकन्याः  ॥ १८.५३ ॥


_______________________________________________________________________________




अग्निवर्णमभिषिच्य राघवः स्वे पदे तनयमग्नितेजसम्  ।
शिश्रिये श्रुतवतामपश्चिमः पश्चिमे वयसि नैमिषं वशी  ॥ १९.१ ॥

तत्र तीर्थसलिलेन दीर्घिकास्तल्पमन्तरितभूमिभिः कुशैः  ।
सौधवासमुटजेन विस्मृतः संचिकाय फलनिःस्पृहस्तपः  ॥ १९.२ ॥

लब्धपालनविधौ न तत्सुतः खेदमाप गुरुणा हि मेदिनी  ।
भोक्तुमेव भुजनिर्जितद्विषा न प्रसाधयितुमस्य कल्पिता  ॥ १९.३ ॥

सोऽधिकारमभिकः कुलोचितं काश्चन स्वयमवर्तयत्समाः  ।
तं निवेश्य सचिवेष्वतः परं स्त्रीविधेयनवयौवनोऽभवत् ॥ १९.४ ॥

कामिनीसहचरस्य कामिनस्तस्य वेश्मसु मृदङ्गनादिषु  ।
ऋद्धिमन्तमधिकर्द्धिरुत्तरः पूर्वमुत्सवमपोहदुत्सवः  ॥ १९.५ ॥

इन्द्रियार्थपरिशून्यमक्षर्मः सोढुमेकमपि स क्षणातरम्  ।
अन्तरे च विहरन् दिवानिशं न व्यपैक्षत समुत्सुकाः प्रजाः  ॥ १९.६ ॥

गौरवाद्यदपि जातु मन्त्रिणां दर्शनं प्रकृतिकाङ्क्षितं ददौ  ।
तद्गवाक्षविवरावलम्बिना केवलेन चरणेन कल्पितम्  ॥ १९.७ ॥

तं कृतप्रणतयोऽनुजीविनः कोमलात्मनखरागरूषितम्  ।
भेजिरे नवदिवाकरातपस्पृष्टपङ्कजतुलाधिरोहणम्  ॥ १९.८ ॥

युवनोन्नतविलासिनीस्तनक्षोभलोलकमलाश्च दीर्घिकाः  ।
गूढमोहनगृहास्तदम्बुभिः स व्यगाहत विगाढमन्मथः  ॥ १९.९ ॥

तत्र सेकहृतलोचनाञ्जनैर्धौतरागपरिपाटलाधरैः  ।
अङ्गनास्तमधिकं व्यलोभयन्नर्पितप्रकृतिकान्तिभिर्मुखैः  ॥ १९.१० ॥

घ्राणकान्तमधुगन्धकर्षिणीः पानभूमिरचनाः प्रियासखः  ।
अभ्यपद्यत स वासितासखः पुष्पिताः कमलिनीरिव द्विपः  ॥ १९.११ ॥

सातिरेकमदकारणं रहस्तेन दत्तमभिलेषुरङ्गनाः  ।
ताभिरप्युपहृतं मुखासवं सोऽपिबद्बकुलतुल्यदोहदः  ॥ १९.१२ ॥

अङ्कमङ्कपरिवर्तनोचिते तस्य निन्यतुरशून्यतामुभे  ।
वल्लकी च हृदयंगमस्वना वल्गुवागपि च वामलोचना  ॥ १९.१३ ॥

स स्वयं प्रहतपुष्करः कृती लोलमाल्यवलयो हरन्मनः  ।
नर्तकीरभिनयातिलङ्घिनीः पार्श्ववर्तिषु गुरुष्वलज्जवत् ॥ १९.१४ ॥

चारु नृत्यविगमे च तन्मुखं स्वेदभिन्नतिलकं परिश्रमात् ।
प्रेमदत्तवदनानिअः मनः सोऽन्वजीवदमरालकेश्वरौ  ॥ १९.१५ ॥

तस्य सावरणदृष्टसंधयः काम्यवस्तुषु नवेषु सङ्गिनः  ।
वल्लभाभिरुपसृत्य चक्रिरे सामिभुक्तविषयाः समागमाः  ॥ १९.१६ ॥

अङ्गुलीकिसलयाग्रतर्जनं भ्रूविभङ्गकुटिलं च वीक्षितम्  ।
मेखलाभिरसकृच्च बन्धनं वञ्चयन् प्रणयिनीरवाप सः  ॥ १९.१७ ॥

तेन दूतिविदितं निषेदुषा पृष्ठतः सुरतवाररात्रिषु  ।
शुश्रुवे प्रियजनस्य कातरं विप्रलम्भपरिशङ्किनो वचः  ॥ १९.१८ ॥

लौल्यमेत्य गृहिणीपरिग्रहान्नर्तकीष्वसुलभासु तद्वपुः  ।
वर्तते स्म स कथंचिदालिखन्नङ्गुलीक्षरणसन्नवर्तिकः  ॥ १९.१९ ॥

प्रेमगर्वितविपक्षमत्सरादायताच्च मदनान्महीक्षितम्  ।
निन्युरुत्सवविधिच्छलेन तं देव्य उज्जितरुषः कृतार्थताम्  ॥ १९.२० ॥

प्रातरेत्य परिभोगशोभिना दर्शनेन कृतखण्डनव्यथाः  ।
प्राञ्जलिः प्रणयिनीः प्रसादयन् सोऽदुनोत्प्रणयमन्थरः पुनः  ॥ १९.२१ ॥

स्वप्नकीर्तितविपक्षमङ्गनाः दर्शनेन कृतखण्डनव्यथाः  ।
प्रच्छदान्तगलिताश्रुबिन्दुभिः क्रोधभिन्नवलयैर्विवर्तनैः  ॥ १९.२२ ॥

कॢप्तपुष्पशयनांल्लतागृहानेत्य दूतिकृतमार्गदर्शनः  ।
अन्वभूत्परिजनाङ्गनारतं सोऽवरोधभयवेपथूत्तरम्  ॥ १९.२३ ॥

नाम वल्लभजनस्य ते मया प्राप्य भाग्यमपि तस्य काङ्क्ष्यते  ।
लोलुपं बत मनो ममेति तं गोत्रविस्खलितमूचुरङ्गनाः  ॥ १९.२४ ॥

चूर्णबभ्रु लुलितस्रगाकुलं छिन्नमेखलमलक्तकाङ्कितम्  ।
उत्थितस्य शयनं विलासिनस्तस्य विभ्रमर्ततान्यपावृणोत् ॥ १९.२५ ॥

स स्वयं चरणरागमादधे योषितं न च तथा समाहितः  ।
लोभ्यमाननयनः श्लथांशुकैर्मेखलागुणपदैर्नितम्बिभिः  ॥ १९.२६ ॥

चुम्बने विपरिवर्तिताधरं हस्तरोधि रशनाविघट्टने  ।
विघ्नितेच्छमपि तस्य सर्वतो मन्मथेन्धनमभूद्वधूरतम्  ॥ १९.२७ ॥

दर्पणेषु परिभोगदर्शिनीर्नर्मपूर्वमनुपृष्ठसंस्थितः  ।
छायया स्मितमनोज्ञया वधूर्ह्रीनिमीलितमुखीश्चकार सः  ॥ १९.२८ ॥

कण्ठसक्तमृदुबाहुबन्धनं न्यस्तपादतलमग्रपादयोः  ।
प्रार्थयन्त शयनोत्थितं प्रियास्तं निशात्ययविसर्गचुम्बनम्  ॥ १९.२९ ॥

प्रेक्ष्य दर्पणतल्स्थमात्मनो राजवेषमतिशक्रशोभिनम्  ।
पिप्रिये स न तथा यथा युवा व्यक्तलक्ष्म परिभोगमण्डनम्  ॥ १९.३० ॥

मित्रकृत्यमपदिश्य पार्श्वतः प्रस्थितं तमनवस्थितं प्रियाः  ।
विद्म हे शठ पलायनच्छलान्यञ्जसेति रुरुधुः कचग्रहैः  ॥ १९.३१ ॥

तस्य निर्दयरतिश्रमालसाः कण्ठसूत्रमपदिश्ययोषितः  ।
अध्यशेरत बृहद्(?) भुजान्तरं पीवरस्तनविलुप्तचन्दनम्  ॥ १९.३२ ॥

संगमाय निशि गूढचारिणं चारदूतिकथितं पुरो गताः  ।
वञ्चयिष्यसि कुतस्तमोवृतः कामुकेति चकृषुस्तमङ्गनाः  ॥ १९.३३ ॥

योषितामुडुपतेरिवाचिषां स्पर्शनिर्वृतिमसावनाप्नुवन्  ।
आरुरोह कुमुदाकरोपमां रात्रिजागरपरो दिवाशयः  ॥ १९.३४ ॥

वेणुना दशनपीडिताधरा वीणया नखपदाङ्कितोरवः  ।
शिलपकार्य उभयेन वेजितास्तं विजिह्मनयना व्यलोभयन्  ॥ १९.३५ ॥

अङ्गसत्त्ववचनाश्रयं मिथः स्त्रीषु नृत्यमुपधाय दर्शयन्  ।
स प्रयोगनिपुणैः प्रयोक्तृभिः संजघर्ष सह मित्रसंनिधौ  ॥ १९.३६ ॥

अंसलम्बिकुटजार्जुनस्रजस्तस्य नीपरजसाङ्गरागिणः  ।
प्रावृषि प्रमदबर्हिणेष्वभूत्कृतिमाद्रिषु विहारविभ्रमः  ॥ १९.३७ ॥

विग्रहाच्च शयने पराङ्मुखीर्नानुनेतुमबलाः स तत्वरे  ।
आचकाङ्क्ष घनशब्दविक्लवास्ता विवृत्य विशतीर्भुजान्तरम्  ॥ १९.३८ ॥

कार्त्तिकीषु सवितानहर्म्यभाग्यामिनीषु ललिताङ्गनासखः  ।
अन्वभुङ्क्त सुरतश्रमापहां मेघमुक्तविशदां स चन्द्रिकाम्  ॥ १९.३९ ॥

सैकतं च सरयूं विवृण्वतीं श्रोणिबिम्बमिव हंसमेखलम्  ।
स्वप्रियाविलसितानुकारिणीं सौधजाल्विवरैर्व्यलोकयत् ॥ १९.४० ॥

मर्मरैरगुरुधूपगन्धिभिर्व्यक्तहेमर्शनैस्तमेकतः  ।
जह्रुराग्रथनमोक्षलोलुपं हैमनैर्निव्सनैः सुमध्यमाः  ॥ १९.४१ ॥

अर्पितस्तिमितदीपदृष्टयो गर्भवेश्मसु निवातकुक्षिषु  ।
तस्य सर्वसुरतान्तरक्षमाः साक्षितां शिशिररात्रयो ययुः  ॥ १९.४२ ॥

दक्षिणेन पवनेन संभृतं प्रेक्ष्य चूतकुसुमं सपल्लवम्  ।
अन्वनैषुरवधूतविग्रहास्तं दुरुत्सहवियोगमङ्गनाः  ॥ १९.४३ ॥

ताः स्वमङ्कमधिरोप्य दोलया प्रेङ्खयन् परिजनापविद्धया  ।
मुक्तरज्जु निबिडं भयच्छलात्कण्ठबन्धनमवाप बाहुभिः  ॥ १९.४४ ॥

तं पयोधरनिषक्तचन्दनैर्मौक्तिकग्रथितचारुभूषणैः  ।
ग्रीष्मवेषविधिभिः सिषेविरे श्रोणिलम्बिमणिमेखलाः प्रियाः  ॥ १९.४५ ॥

यत्स भग्नसहकारमासवं रक्तपाटलसमागमं पपौ  ।
तेन तस्य मधुनिर्गमात्कृशश्चित्तयोनिरभवत्पुनर्नवः  ॥ १९.४६ ॥

एवमिन्द्रियसुखानि निर्विशन्नन्यकार्यविमुखः स पार्थिवः  ।
आत्मलक्षणनिवेदितानृतूनत्यवाहयदनङ्गवाहितः  ॥ १९.४७ ॥

तं प्रमत्तमपि न प्रभावतः शेकुराक्रमितुमन्यपार्थिवाः  ।
आमयस्तु रतिरागसंभवो दक्षशाप इव चन्द्रमक्षिणोत् ॥ १९.४८ ॥

दृष्टदोषमपि तन्न सोऽत्यजत्सङ्गवस्तु भिषजामनाश्रवः  ।
स्वादुभिस्तु विषयैर्हृतस्ततो दुःखमिन्द्रियगणो निवार्यते  ॥ १९.४९ ॥

तस्य पाण्डुवदनाल्पभूषणा सावलम्बगमना मृदुस्वना  ।
यक्ष्मणापि परिहानिराययौ कामयानसमवस्थया तुलाम्  ॥ १९.५० ॥

व्योम पश्चिमकलास्थितेन्दु वा पङ्कशेषमिव घर्मपल्वलम्  ।
राज्ञि तत्कुलमभूत्क्षयातुरे वामनार्चिरिव दीपभाजनम्  ॥ १९.५१ ॥

बाढमेषु दिवसेषु कर्म साधयति पुत्रजन्मने  ।
इत्यदर्शितरुजोऽस्य मन्त्रिणः शश्वदूचुरघशङ्किनीः प्रजाः  ॥ १९.५२ ॥

स त्वनेकवनितासखोऽपि सन् पावनीमनवलोक्य संततिम्  ।
वैद्ययत्नपरिभाविनं गदं न प्रदीप इव वायुमत्यगात् ॥ १९.५३ ॥

तं गृहोपवन एव संगताः पश्चिमक्रतुविदा पुरोधसा  ।
रोगशान्तिमपदिश्य मन्त्रिणः संभृते शिखिनि गूढमादधुः  ॥ १९.५४ ॥

तैः कृतप्रकृतिमुख्यसंग्रहैराशु तस्य सहधर्मचारिणी  ।
साधु दृष्टशुभगर्भलक्षणा प्रत्यपद्यत नराधिपश्रियम्  ॥ १९.५५ ॥

तस्यास्तथाविधनरेन्द्रविपत्तिशोकादुष्णैर्विलोचनजलैः प्रथमाभितप्तः  ।
निर्वापितः कनककुम्भमुखोज्झितेन वंशाभिषेकविधिना शिशिरेण गर्भः  ॥ १९.५६ ॥

तं भावाय प्रसवसमयाकाङ्क्षिणीनां प्रजानामन्तर्गूढं क्षितिरिव बभौ बीजमुष्टिं दधाना  ।
मौलैः सार्धं स्थविरसचिवैर्हेमसिंहासनस्था राज्ञी राज्यं विधिवदशिषद्भर्तुरव्याहताज्ञा  ॥ १९.५७ ॥




अद्दितिओनल्वेर्सेस्(क्षेपक)


आकीर्यमाणमासन्नविधिभिः समिदाहरैः  ।
वैखानसैरदृश्याग्निप्रत्युद्गमनवृत्तिभिः  ॥ १.४९* ॥

इमां देवीमृतुस्नातां स्मृत्वा सपदि सत्वरः  ।
प्रदक्षिणक्रियातीतस्तस्याः कोपमजीजनः  ॥ १.७५* ॥

ताम्रललाटजां रेखां बिभ्रती सासितेतराम्  ।
संध्या प्रातिपदेनेव प्रतिभिन्ना हिमांशुना  ॥ १.८२* ॥

गान्धर्वमस्त्रं तदितः प्रतीच्छ प्रयोगसंहारविभक्तमन्त्रम्  ।
संध्या प्रातिपदेनेव न चारिहिंसा विजयः स्वहस्ते  ॥ ५.५७* ॥

निद्रावशं त्वयि गते शशिना कथंचिदात्मानमाननरुचा भवतो वियुज्य  ।
लक्ष्मीर्विभातसमयेऽपि हि दर्शनेन पर्युत्सुका प्रणयिनी निशि खण्डितेव  ॥ ५.६७* ॥

मन्दं विवाति हिमसंभृतशीतभावः संसृज्यते सरसिजैररुणांशुभिन्नैः  ।
सौरभ्यमीप्सुरिव ते मुखमारुतस्य यन्नो गुणान् प्रति निशापरिणामवायुः  ॥ ५.६९* ॥

इति स विहतनिद्रस्तल्पमल्पेतरांशः सुरगज इव गङ्गासैकतं सुप्रतीकः  ।
परिजनवनितानां पादयोर्व्यापृतानां वलयमणिविदिष्टं प्रच्छदान्तं मुमोच  ॥ ५.७५* ॥

स तत्र मञेष्चु विमानकल्पेष्वाकल्पसंमूर्छितरूपशोभान्  ।
सिंहासनस्थान्नृपतीनपश्यत्यूपान् प्रशस्तानिव हैमवेदीन्  ॥ ६.१* ॥

यदा यदा राजकुमारिकासौ न पूर्वपूर्वं गनयां चकार  ।
तदा तदा नामितरेफरेखामाशालता पल्लविनी बभूव  ॥ ६.६७* ॥

ललाटबद्धभृकुटीतरङ्गैस्तनुत्यजां दन्तनिपीडितोष्ठैः  ।
आतस्तरे भल्लनिकृत्तकण्ठैर्हुंकारगर्भैर्द्विषतां शिरोभिः  ॥ ७.३८* ॥

अथ वीक्ष्य गुणैः प्रतिष्ठितं प्रकृतिष्वात्मजमाभिगमिकैः  ।
पदवीं परिणामदेशिनीं रघुरादत्त वनान्तगामिनीम्  ॥ ८.९* ॥

नमस्त्रिमूर्तये तुभ्यं गुणत्रयविभागाय  ।
प्राक्सृष्टे[ः] केवलात्मने पश्चाद्भद्[र्]अमुपेयुषे  ॥ १०.१९* ॥

तेऽपि तूर्णमवगम्य शाम्भवमासमाहरणकर्मतत्पराः  ।
स्वां सक्षिप्ततिकर्कशं हि तच्चिक्षिपुर्दशाअरथात्मजाग्रतः  ॥ ११.४३* ॥

निस्त्रिंशकल्पस्य निधेर्जलानामेषा तमालद्रुमराज नीला  ।
दूरादरालभ्रु विभाति वेला कलङ्करेखा मलिनेव धारा  ॥ १३.१५* ॥

प्रत्यागतौ तत्र चिरप्रवासादपश्यतां दाशरथी जनन्यौ  ।
कुमुद्वती शीतमरीचिलेखे दिवेव रूपान्तरदुर्विभाव्ये  ॥ १४.१* ॥

केयं वने लक्ष्मण लक्ष्मणेति दीनाक्षरं रोदिति योषिदुच्चैः  ।
आं ज्ञातमेषा जनकात्मजेति कविर्विचिन्त्यान्तिकमाजगाम  ॥ १४.६९* ॥

तदाकर्ण्य मुनेर्वाक्यं रामो राजीवलोचनः  ।
समं हर्षविषादाभ्यां युयुजे नीतिकोविदः  ॥ १५.७१* ॥

गच्छ लक्ष्मण शीघ्रं त्वं मा भूद्धर्मविपर्ययः  ।
त्यागो वापि वधो वापि साधूनामुभयं समम्  ॥ १५.९४* ॥

तस्माद्बभूवाथ दलाभिधानो दलान्वितः पद्मदलाभदृष्टिः  ।
कुन्दाग्र दन्तो रिपुदन्तिसिंहः पतिः पृथिव्याः कुलकैरिवेन्दुः  ॥ १८.१६* ॥

हित्वाथ भोगांस्तपसोत्तमेन त्रिविष्टपं प्राप्तवति क्षितीशे  ।
तदात्मजः सागरधीरचेताः शशास पृथ्वीं सकलां नृसोमः  ॥ १८.१९* ॥