प्रथमः सर्गः

अव्यात्स वो यस्य निसर्गवक्रः स्पृशत्यधिज्यस्मरचापलीलाम्  ।
जटापिनद्धोरगराजरत्न मरीचिलीढोभयकोटिरिन्दुः  ॥ १.१ ॥

जटाहिरत्नद्युतिपाटलोऽव्यात्स वः शशी शङ्करमौलिरत्नम्  ।
श्रुतावशोकाङ्कुरकौतुकेन यं कर्तुमिच्छत्यचलेन्द्रकन्या  ॥ १.२ ॥

कुम्भस्थली रक्षतु वो विकीर्ण सिन्दूररेणुर्द्विरदाननस्य  ।
प्रशान्तये विघ्नतमश्छटानां निष्ठ्यूतबालातपपल्लवेव  ॥ १.३ ॥

चक्षुस्तदुन्मेषि सदा मुखे वः सारस्वतं शाश्वतमाविरस्तु  ।
पश्यन्ति येनावहिताः कवीन्द्रास्त्रिविष्टपाभ्यन्तरवर्ति वस्तु  ॥ १.४ ॥


__________________________________________

प्राचीनकविवर्णनम्

तत्त्वस्पृशस्ते कवयः पुराणाः श्रीभर्तृमेण्ठप्रमुखा जयन्ति  ।
निस्तृंशधारासदृशेन येषां वैदर्भमार्गेण गिरः प्रवृत्ताः  ॥ १.५ ॥

पूर्णेन्दुबिम्बादपि सुन्दराणि तेषामदूरे पुरतो यशांसि  ।
ये भर्तृमेण्ठादिकवीन्द्रसूक्ति व्यक्तोपदिष्टेन पथा प्रयान्ति  ॥ १.६ ॥

सरस्वतीकल्पलतैककन्दं वन्दामहे वाक्पतिराजदेवम्  ।
यस्य प्रसादाद्वयमप्यनन्य कवीन्द्रचीर्णे पथि सञ्चरामः  ॥ १.७ ॥


दिवं यियासुर्मम वाचि मुद्रामदत्त यां वाक्पतिराजदेवः  ।
तस्यानुजन्मा कविबान्धवस्य भिनत्ति तां संप्रति सिन्धुराजः  ॥ १.८ ॥


__________________________________________

कवेः शालीनतादि

नैते कवीन्द्राः कति काव्यबन्धे तदेष राज्ञा किमहं नियुक्तः  ।
किं वालुकापवर्तके धरेयमारोप्यते सत्सु कुलाचलेषु  ॥ १.९ ॥

अहो महत्साहसमेतदेव यद्वर्णणीयो नवसाहसाङ्कः  ।
दूरे परिच्छेदकथा हि सत्यमेतद्गुणानामुदधेरपां च  ॥ १.१० ॥

भक्त्याथवास्यैव मम प्रबन्धे सूक्ष्मोऽयमुन्मीलति शक्तिलेशः  ।
उल्लङ्घितो यत्कपिना पयोधिः सेवानुभवः स रघूद्वहस्य  ॥ १.११ ॥

समत्सरे चेतसि दुर्जनानां न जातुचित्सूक्तिगुणो गुणाय  ।
निसर्गकृष्णेन्द्रवधूकपोले निरर्थकः कुङ्कुमपत्त्रभङ्गः  ॥ १.१२ ॥

किमन्यदस्याश्चरितैर्नृपस्य मुक्तावदातैः कृतमण्डनायाः  ।
मदीयसूक्तेर्मुकुलीभवन्तु स्वभावशुद्धानि सतां मनांसि  ॥ १.१३ ॥

नमोऽस्तु साहित्यरसाय तस्मै निषिक्तमन्तः पृषतापि यस्य  ।
सुवर्णतां वक्त्रमुपैति सधोर्दुर्वर्णतां याति च दुर्जनस्य  ॥ १.१४ ॥

श्रीसाहसाङ्कोज्ज्वलकीर्तिगर्भा ममाथवा कं न हरन्ति वाचः  ।
कस्यात्र लोभाय न शुक्तयस्ता मुक्ता हि यासामुदरे स्फुरन्ति  ॥ १.१५ ॥


__________________________________________

प्रतिज्ञा

एतान्यवन्तीश्वरपारिजात जातानि तारापतिपाण्डुराणि  ।
सम्प्रत्यहं पश्यत! दिग्वधूनां यशःप्रसूनान्यवतंसयामि  ॥ १.१६ ॥


__________________________________________

अथ उज्जयिनीवर्णनम्

अस्ति क्षितऊज्जयिनीति नाम्ना पुरी विहायस्यमरावतीव  ।
बबन्ध यस्यां पदमिन्द्रकल्पः श्रीविक्रमादित्य इति क्षितीशः  ॥ १.१७ ॥

आमञ्जुगुञ्जत्कलहंसपङ्क्ति विकस्वराम्भोजरजःपिशङ्गा  ।
आभाति यस्याः परिखा नितम्बे सशब्दजम्बूनदमेखलेव  ॥ १.१८ ॥

प्राकारवप्रच्छलतः शरीरमावर्त्य लीलाशयनं मुरारेः  ।
यत्रान्तरस्थायिनिधानरक्षां विधातुमुन्मग्न इवोरगेन्द्रः  ॥ १.१९ ॥

पदे पदे सान्द्रसुधोज्ज्वलानि गृहाणि या नाकसदां बिभर्ति  ।
अभ्युद्गतानीव फणीन्द्रलोकमापूर्य तद्भूमिभृतां यशांसि  ॥ १.२० ॥

हिमच्छटाहारिभिरंशुजालैः प्रालम्बिमुक्ताफलजालकानि  ।
विलासिनीविभ्रममन्दिराणि यस्यां हसन्तीव परस्परस्य  ॥ १.२१ ॥

गृहाणि यस्यां सवराङ्गनानि वराङ्गना रूपपुरस्कृताङ्ग्यः  ।
रूपं समुन्मीलितसद्विलासमस्त्रं विलासाः कुसुमायुधस्य  ॥ १.२२ ॥
दृष्टव्यम्‌ . काव्यप्रकाश १०.१३१

यत्राननैरेणादृशामभिख्यां सिताश्मवातायनपङ्क्तिरेति  ।
अम्भोरुहैरुज्ज्वलहेमकॢप्तैराकाशगङ्गाजलवेणिकेव  ॥ १.२३ ॥

विधूयमानाः पवनेन यस्यां नीलाश्मवेश्मारुणवैजयन्त्यः  ।
भिन्नाञ्जनश्यामघनोद्गतानां तडिल्लतानां द्युतिमावहन्ति  ॥ १.२४ ॥

उदेति कान्तामणिमेखलानां गृहे गृहे यत्र मुहुर्निनादः  ।
आयाति योऽनङ्गजयद्विपस्य मदावतारोत्सवडिण्डिमत्वम्  ॥ १.२५ ॥

मुखेन्दुभिः पौरविलासिनीनां कपोलकान्त्या कृतसंविभागः  ।
न याति कार्श्यं बहुलेऽपि यत्र वातायनासन्नतरः शशाङ्कः  ॥ १.२६ ॥

न पक्षपातेन वदामि सत्यमुषस्सु यस्यां भवनाङ्गनेभ्यः  ।
सम्मर्जनीभिः परतः क्रियन्ते विसूत्रितैकावलिमौक्तिकानि  ॥ १.२७ ॥

यस्यामसङ्क्षिप्तदृशां स्तनाङ्के कस्तूरिकापत्त्रलता चकास्ति  ।
शरासनाभ्यासविधौ समाप्ते मुक्तेव गोधा मकरध्वजेन  ॥ १.२८ ॥

विलासिनीसद्मलसत्पताका पटाञ्चले काञ्चनकिङ्किणीनाम्  ।
निरन्तरैर्या रणितैरजस्रमाज्ञामिवोद्घोषयति स्मरस्य  ॥ १.२९ ॥

प्रतिक्षणं या गलितांशुकानामनङ्गलीलाकलहोत्सवेषु  ।
अनल्पकृष्णागुरुधूमभङ्ग्या वामभ्रुवामर्पयतीव वासः  ॥ १.३० ॥

यत्राष्टमीचन्द्रमुपेयिवांसमालम्ब्य सौधेष्वसमग्रकान्तिम्  ।
केशाहृतैः केतकगर्भबर्हैरापूरयन्त्यर्धमरालकेश्यः  ॥ १.३१ ॥

लीलाकटाक्षे मदिरेक्षणानां सम्मोहनास्त्रस्फुरितं निवेश्य  ।
रत्या सह कृईडति पुष्पधन्वा यस्यामशोकद्रुमवीथिकासु  ॥ १.३२ ॥

जाने जगन्मोहनकौतुकेन विधाय कूजामिषमन्यपुष्टैः  ।
अहर्निशं चूतवनेषु यस्यामधीयते मान्मथमस्त्रवेदम्  ॥ १.३३ ॥

दिक्चक्रसंचारिमरीचिदण्ड= च्छलेन चामीकरतोरणानाम्  ।
अवैमि दिक्पालपुरीर्विजित्य या हेमवेत्रग्रहणे नियुङ्क्ते  ॥ १.३४ ॥

उल्लासिषु स्वर्णगवाक्षपङ्क्तेर्या रश्मिदण्डेषु विघूर्णमानैः  ।
भात्यग्रवेदिस्फटिकांशुजालैर्दोधूयमानोज्ज्वलचामरेव  ॥ १.३५ ॥

यस्यां गृहप्राङ्गनपद्मराग रश्मिच्छटापाटलमन्तरिक्षम्  ।
आलिङ्गितं किंशुकशोणभासा सन्ध्यातपेनेव सदा विभाति  ॥ १.३६ ॥

अवाप्य यस्यां गृहदीर्घिकाच्छ वैडूर्यसोपानमयूखसख्यम्  ।
हारीतशङ्कां कलहंसशावा वामभ्रुवां प्रत्यहमर्पयन्ति  ॥ १.३७ ॥

निकाममच्छैः प्रमदाकपोलैर्यत्रेन्दुबिम्बाकृतिभिः क्रियन्ते  ।
स्ववक्त्रसौन्दर्यविलोकनेषु विलासिनो दर्पणनिर्व्यपेक्षाः  ॥ १.३८ ॥

पराङ्मुखीनामपि रत्नभित्तौ प्रसादवत्तद्वदनं विलोक्य  ।
यस्यां युवानो हरिणेक्षणानामलीककोपं सहसा विदन्ति  ॥ १.३९ ॥

कुर्वन्ति यस्यां कुसुमेषुकेलि श्रमोन्मिषत्स्वेदलवास्तरुण्यः  ।
कपोलकालागुरुपत्त्रवल्ली कल्माषमम्भो गृहदीर्घिकासु  ॥ १.४० ॥

यस्यां समुन्मीलति सुन्दरीणां सा कापि सौभाग्यविशेषलक्ष्मीः  ।
विलासमुक्तागुणवद्यदासां सदा प्रियस्तिष्ठति कण्ठलग्नः  ॥ १.४१ ॥

अवैमि गीतेन हृते कुरङ्गे पुरन्ध्रिभिः सौधतलस्थिताभिः  ।
श्यामासु यस्यां लभते तदच्छ= कपोलबिम्बानुकृतिं मृगाङ्कः  ॥ १.४२ ॥

दुर्गेति सर्वत्र गता प्रसिद्धिं नगेन्द्रकन्येव सनीलकण्ठा  ।
या लग्नकाञ्चीविषयेण कान्तिं सिंहासनेनातितरां बिभर्ति  ॥ १.४३ ॥

वृन्तादपास्तैर्मरुता विकीर्णैः सुगन्धिभिस्तीरतरुप्रसूनैः  ।
शिप्रासरित्कूलतमालनीला विभाति यस्याः कबरीलतेव  ॥ १.४४ ॥

धूमेन या नैकमुखोगतेन संवेष्ट्यमाणा परितश्चकास्ति  ।
मदात्तरत्नेति समत्सरेण कृतोपरोधेव महार्णवेण  ॥ १.४५ ॥

विलङ्घयन्ति श्रुतिवर्त्म यस्यां लीलावतीनां नयनोत्पलानि  ।
बिभर्ति यस्यामपि वक्रिमाणमेको महाकालजटार्धचन्द्रः  ॥ १.४६ ॥

ध्वजाग्रलग्नेन विलम्बता खमनेकरत्नांशुकदम्बकेन  ।
यस्यां स चण्डीपतिमण्डपोऽपि बिभर्ति मायूरमिवातपत्त्रम्  ॥ १.४७ ॥

पुरा किल ब्रह्मकमण्डलोर्यतापूरितं पुण्यतमाभिरद्भिः  ।
धत्तेऽत्र या तत्त्रिपुरान्तकस्य तडागमादर्शमिवाङ्कदेशे  ॥ १.४८ ॥

यस्यामनेकामरवेश्मराजिर्मणिध्वजाग्रोच्छलितैर्मयूखैः  ।
लिखत्यमर्त्यप्रमदाकुचेषु विचित्रवर्णा इव पत्रलेखाः  ॥ १.४९ ॥

यस्यां विसूत्रोज्झितमेखलानि तथा शुकावर्तितसीत्कृतानि  ।
शंसन्ति संकेतमुषस्सु यूनां शिप्रातटोद्यानलतागृहाणि  ॥ १.५० ॥

मनोहरैः कामिजनस्य यस्यां नीरन्ध्रनिर्यन्मृगनाभिगन्धैः  ।
सचन्दनैः काञ्चनकेलिशैलैः कुचैरिवोद्यानभुवो विभान्ति  ॥ १.५१ ॥

गतासु तीरं तिमिघट्टनेन ससंभ्रमं पौरविलासिनीषु  ।
यत्रोल्लसत्फेनततिच्छलेन मुक्तार्द्रहासेव विभाति शिप्रा  ॥ १.५२ ॥

संसर्गमासाद्य विलासिनीनां विलासवेश्मागुरुधूपधूमैः  ।
बद्धास्पदाः सौधशिखासु यस्यां सुगन्धि तोयं जलदा वमन्ति  ॥ १.५३ ॥

सत्पुष्करोद्द्योतितरङ्गशोभि न्यमन्दमारब्धमृदङ्गवाद्ये  ।
उद्यानवापीपयसीव यस्यामेणीदृशो लास्यगृहे रमन्ते  ॥ १.५४ ॥

माणिक्यवातायनकान्तिजाल विलुप्तरथ्यातिमिरोत्करासु  ।
श्यामासु यस्यां प्रमदाः कथं चित्सङ्केतमुत्कम्पिकुचाः प्रयान्ति  ॥ १.५५ ॥

नवाम्बुवाहप्रतिबिम्बवत्यां यत्रोच्चहर्म्यारुणरत्नभूमौ  ।
व्यक्तिं लभन्ते सुरसुन्दरीणां सालक्तकाः प्रावृषि पादमुद्राः  ॥ १.५६ ॥

कृतावधानातिशयेन मन्ये या वेधसा मध्यमलोकरत्नम्  ।
स्वशिल्पविज्ञानपरप्रकर्ष प्रकाशनायात्र विनिर्मितेव  ॥ १.५७ ॥



__________________________________________

अथ नायकवर्णनम्

राजास्ति तस्यां स कुलाचलेन्द्र निकुञ्जविश्रान्तयशस्तरङ्गः  ।
भास्वान् ग्रहाणामिव भूपतीनामवाप्तसंख्यो धुरि सिन्धुराजः  ॥ १.५८ ॥

निर्व्यूढनानाद्भुतसाहसं च रणे वृतं च स्वयमेव लक्ष्म्या  ।
नाम्ना यमेके नवसाहसाङ्कं कुमारनारायणमाहुरन्ये  ॥ १.५९ ॥

सहेलमभ्युद्धरता धरित्रीं मग्नां द्विषद्वारिनिधावगाधे  ।
येनात्र नीता पृथुविक्रमेण व्यक्तिं जगत्यादिवराहलीला  ॥ १.६० ॥

उद्दामदुग्धाब्धितरङ्गहासे यस्यारिकान्ताकुचमण्डलानि  ।
हाराः पतत्साञ्जनबाष्पपङ्क कलङ्कभीत्येव परित्यजन्ति  ॥ १.६१ ॥

सद्यः करस्पर्शमवाप्य चित्रं रणे रणे यस्य कृपाणलेखा  ।
तमालनीला शरदिन्दुपाण्डु यशस्त्रिलोकाभरणं प्रसूते  ॥ १.६२ ॥

पराङ्मुखेनापि सदा परस्वे पत्या भुवः सागरमेखलायाः  ।
अहो यशः पूर्वमहीपतीनामनाविलं येन बलाद्विलुप्तम्  ॥ १.६३ ॥

चित्तं प्रसादश्च मनस्विता च भुजं प्रतापश्च वसुन्धरा च  ।
अध्यासते यस्य मुखारविन्दं द्वे एव सत्यं च सरस्वती च  ॥ १.६४ ॥

यस्याप्सरोभिः परिगीयमानमाकर्ण्य बाह्वोर्विजयप्रपञ्चम्  ।
शचीकुचस्पर्शमिवाप्य धत्ते रोमोद्गमाध्यासितमङ्गमिन्द्रः  ॥ १.६५ ॥

प्रसाधिता येन च बाल्य एव चतुर्भिरुत्साहवता चतस्रः  ।
श्रुतेन बुद्धिः प्रभुता नयेन त्यागेन लक्ष्मीर्वसुधा बलेन  ॥ १.६६ ॥

रणे रणे मुक्तकृपः कृपाणं यः शातधारं कृतवान् कृतास्त्रः  ।
अनेकराजन्यघटाकिरीट माणिक्यशाणोपलपट्टिकासु  ॥ १.६७ ॥

भरेण भूमेः स्फुटमा नमन्त्याः पांसुच्छटाः शेषफणामणीनाम्  ।
न्यमीलयन् यद्विजयप्रयाणे नागाङ्गनानां नयनोत्पलानि  ॥ १.६८ ॥

अन्योन्यसंश्लेषविशीर्णहार च्युतेन सेवावसरे नृपाणाम्  ।
कीर्णासु मुक्तानिकरेण यस्य कक्ष्यासु वारप्रमदाः स्खलन्ति  ॥ १.६९ ॥

आक्षिप्य हारान्निजविक्रमाग्नि स्फुलिङ्गशङ्कामनुसन्दधन्ति  ।
येनारिकान्ताकुचमण्डलेषु गुञ्जाफलान्याभरणीकृतानि  ॥ १.७० ॥

कृपाणपातैर्दलतामराति करीन्द्रकुम्भस्थलमौक्तिकानाम्  ।
धूलिच्छटा मांसलयन्ति यस्य समुद्गतान्याजिमुखे यशांसि  ॥ १.७१ ॥

इन्दुद्युतिः कुन्दसितान् दधाना गुणाननङ्गोत्सववैजयन्ती  ।
येन द्विषां दूरमनायि कण्ठादेकावली वामविलोचना च  ॥ १.७२ ॥

यस्मिन् वहत्यम्बुधिनेमिमुर्वीं मौर्वीकिणश्यामलदीर्घदोष्णि  ।
विभाव्यते पौरवराङ्गनानां मध्यं परं धाम दरिद्रतायाः  ॥ १.७३ ॥

आक्रान्तदिङ्मण्डलकुन्तलेन्द्र सान्द्रान्धकारान्तरितं रणे यः  ।
स्वराज्यमस्त्रारुणमण्डलाग्रो गृहीतवान् दीधितिमानिवाहः  ॥ १.७४ ॥

आकम्पितानां मरुतेव यस्य दोष्णाजिभूमावतिदक्षिणेन  ।
अजायतारिप्रमदालतानां बाष्पोदबिन्दूत्करपुष्पमोक्षः  ॥ १.७५ ॥

विपक्षहृद्भङ्गकृता नितान्तं भ्रूलेखयाकुञ्चितयोल्लसन्त्या  ।
नाकारमात्रेण परन्तपस्य यस्यान्वकारि क्रिययापि चापम्  ॥ १.७६ ॥

दोश्चन्दनानोकहमाप्य यस्य समुल्लसत्सान्द्रयशःप्रसूना  ।
गतातिवृद्धिं लवलीलतेव निबद्धमूला परमारलक्ष्मीः  ॥ १.७७ ॥

कृतानतिभ्यः सहसा ददाति यः साम्परायेष्वभयं रिपुभ्यः  ।
यशश्च गृह्णाति तुषारहार मृणालकर्पूरपरागपाण्डु  ॥ १.७८ ॥

प्रकाशिताशं परितः प्रजानां यस्योदयं धामनिधेर्वदन्ति  ।
मुक्ताञ्जनध्वान्तपरिग्रहाणि नेत्राणि शत्रुप्रमदाजनस्य  ॥ १.७९ ॥

यस्य प्रयाणे पृतनाभरेण परिस्खलत्सप्तसमुद्रमुद्रा  ।
परस्परक्षोदसमाकुलासु दोलायते भूः फणभृत्फणासु  ॥ १.८० ॥

विभिन्नमानं कमलेक्षणानां व्यक्तानुभावं भुवनत्रयेऽपि  ।
आहुर्जना दीर्घगुणाभिरामं यमेकचापं कुसुमायुधस्य  ॥ १.८१ ॥

असंशयं प्रागसृजद्विधाता यमेकमेव त्रिजगद्वदान्यम्  ।
कल्पद्रुमादीनथ तैस्तदीय निर्माणशेषैः परमाणुलेशैः  ॥ १.८२ ॥

अकृत्रिमत्यागसमुद्गतानि विपक्वतालीदलपाण्डुराणि  ।
आशालतानां वलयेषु भर्तुर्यशांसि यस्य स्तबकीभवन्ति  ॥ १.८३ ॥

यत्र प्रतापोर्जितराजचक्र किरीटरत्नद्युतिचुम्बिताङ्घ्रौ  ।
यथार्थतां याति ययातिपाण्डु दिलीपतुल्यौजसि राजशब्दः  ॥ १.८४ ॥

उच्छिन्दतः क्ष्मासरसीं विगाह्य धर्मक्रियापङ्कजिनीवनानि  ।
स्वैरप्रचारः कलिकुञ्जरस्य येनाङ्कुशेनेव बलान्निरुद्धः  ॥ १.८५ ॥

चिरं विभिन्नाः कुमुदेन्दुकुन्द भासः समग्रा अपि यत्र ते ते  ।
अन्योन्यमेकत्र निवाससौख्य कुतूहलेनेव गुणा घटन्ते  ॥ १.८६ ॥

कान्त्यानुलिप्तानि विलोचनानामा पाटलानामतिरोदनेन  ।
सकुङ्कुमानीव पुनो भवन्ति यस्यारिनारीकुचमण्डलानि  ॥ १.८७ ॥

श्रियि प्रतापे यशसि क्षमायां त्यागे विलासे विनये महिम्नि  ।
किमन्यदारोहति यस्य साम्यं न रन्तिदेवो न पृथुर्न पार्थः  ॥ १.८८ ॥


__________________________________________

सचिववर्णनम्

साम्राज्यभारोद्वहनप्रगल्भो यशोभटाख्यः सचिवोऽस्ति यस्य  ।
स्वसूक्तिचर्यास्वपरेण नाम्ना रमाङ्गदं यं कवयो वदन्ति  ॥ १.८९ ॥


__________________________________________

कुलराजधानीवर्णनम्

विजित्य लङ्कामपि वर्तते या यस्याश्च नायात्यलकापि साम्यम्  ।
जेतुः पुरी साप्यपरास्ति तस्य धारेति नाम्ना कुलराजधानी  ॥ १.९० ॥

तस्यां स साहसजितावनिपालमौलि रत्नांशुपल्लवितकाञ्चनपादपीठः  ।
देवः क्षमावलयमेतदुदञ्चितैक लीलातपत्रसुलभाभरणं भुनक्ति  ॥ १.९१ ॥

इति श्रीमृगाङ्कगुप्तसूनोः परिमलापरनाम्नः पद्मगुप्तस्य कृतौ नवसाहसाङ्कचरिते महाकाव्ये नगरीनरेन्द्रवर्णनो नाम प्रथमः सर्गः




************************************************


द्वितीयः सर्गः

कदा चिल्लोचनातिथ्यमाप्तेनालेख्यवेश्मनि  ।
स मृगव्याविनोदेन पस्पृशे पार्थिवो भृशम्  ॥ २.१ ॥

उदग्रतुरगारूढः स समं राजसूनुभिः  ।
गिरेरगच्छद्विपिनं विन्ध्यस्यावन्ध्यशसनः  ॥ २.२ ॥

हारेणामलकस्थूल मुक्तेनामुक्तकुन्तलः  ।
फणीन्द्रबद्धजूटस्य श्रियमाप स धूर्जटेः  ॥ २.३ ॥

देवः स वारबाणेन नलिनीपत्रबन्धुना  ।
श्यामजीमूतसन्नद्धः काञ्चनाद्रिरिवाबभौ  ॥ २.४ ॥

तस्योपरि विभो नीलमातपत्रं व्यराजत  ।
वारिधेरिव पीताम्भश्श्यामलं मेघमण्डलम्  ॥ २.५ ॥

व्याधूतिमुक्तमरुता व्यरुचच्चामरेण सः  ।
बन्दिगृहान्निःश्वसता यशसेवादिभूभुजाम्  ॥ २.६ ॥

व्यधादिवोद्गतैर्दूरं चूडारत्नरश्मिभिः  ।
निशाकरकुरङ्गस्य पाशमाकाशवर्त्मनि  ॥ २.७ ॥

तस्यांसयोर्नृसिंहस्य हारकान्तिसटाभरः  ।
उवाह कण्ठलग्नश्री विलासहसितश्रियम्  ॥ २.८ ॥

पुरः पदे पदे तस्य नानारत्नाङ्गदत्विषः  ।
रचयन्ति स्म सञ्चारि चापं प्राचीनबर्हिषः  ॥ २.९ ॥

भाति स्म कण्ठाभरण पद्मरागप्रभावृतः  ।
राजन्यास्रसरःस्नातः स भार्गव इवापरः  ॥ २.१० ॥

रुरुचे स पुरस्त्वङ्गत्सितच्छत्रपरम्परः  ।
वेलानिलसमुद्धूत फेणः पतिरिवार्णसाम्  ॥ २.११ ॥

उपायनीकृतोन्निद्र पद्मकिञ्जल्कसौरभः  ।
तमसेवत सम्राजं विन्ध्यदूत इवानिलः  ॥ २.१२ ॥

तदश्वीयखुरोत्खातैः पांसुकूटैरजायत  ।
पुनः प्रसभवर्धिष्णु विन्ध्यशङ्काकुलं जगत् ॥ २.१३ ॥

सहेमशृङ्खलाः श्वानः श्वेतास्तस्याग्रतो ययुः  ।
वहन्तः सतडिद्दाम शारदाम्बुधरश्रियम्  ॥ २.१४ ॥

ततस्तुरगहेषाभिः पत्तिकोलाहलेन च  ।
अजायन्त भयोद्भ्रान्त श्वापदा विन्ध्यभूमयः  ॥ २.१५ ॥

रभसाकृष्टकोदण्डं कर्णपूरीकृतेक्षणाः  ।
तमनङ्गमिवापश्यन् वनान्ते वनदेवताः  ॥ २.१६ ॥

मयि गोप्तरि चोरोऽयमबलालोचनश्रियः  ।
इतीव मुमुचे तेन कृष्णसारे शिलीमुखः  ॥ २.१७ ॥

स चित्रवर्णविच्छित्ति हारिणोरवनीपतिः  ।
श्रीहर्ष इव संघट्टं चक्रे बाणमयूरयोः  ॥ २.१८ ॥

चमरीणां शरोत्कृत्तैः स वालधिभिरुज्ज्वलम्  ।
परितो व्यधितारण्यं स्वयशःस्तबकैरिव  ॥ २.१९ ॥


आहुत इव साटोपं लाङ्गूलस्फोटनिःस्वनैः  ।
अभ्यधावदभिव्याघ्रानाग्रतः कौतुकेन स  ॥ २.२० ॥

विधित्सुरात्मनः शौर्यमसामान्यमिवादधे  ।
स शरान् पुण्डरीकेषु पुण्डरीकायतेक्षणः  ॥ २.२१ ॥

तैस्तस्य बाहुवीर्येण दृष्टेन व्रीडितैरिव  ।
तत्यजे विक्रमस्पर्धा पुरः पश्चात्तु जीवितम्  ॥ २.२२ ॥

क्षितेरेकातपत्रायाः स पतिर्मत्सरादिव  ।
उदग्रपुण्डरीकत्वं न सेहे विन्ध्यभूभृतः  ॥ २.२३ ॥

अरण्यमहिषैर्दूरं तस्मात्सायकवर्षिणः  ।
अपसस्रे विकीर्णांशोस्तमोभिरिव भास्वतः  ॥ २.२४ ॥

महामहिषनिष्पेषकेलिः पारमगाद्द्वयोः  ।
राज्ञस्तस्यातिचण्डस्य चण्डिकाचरणस्य च  ॥ २.२५ ॥

शरदीव प्रसर्पन्त्यां तस्य कोदण्डटाङ्कृतौ  ।
विनिद्रजृम्भितहरिर्विन्ध्योदधिरजायत  ॥ २.२६ ॥

अशेषभुवनख्यात विक्रमेऽव्यक्तविक्रमैः  ।
दर्पान्मुमुचिरे तस्मिन् तिर्यक्केसरिभिर्दृशः  ॥ २.२७ ॥

स तेषां सहजोदग्र शौर्यसञ्चारवीथिषु  ।
मत्तेभमौक्तिकोत्तंसान्न सेहे नखशुक्तिषु  ॥ २.२८ ॥

यूथे महावराहाणां गते तद्बाणगोचरम्  ।
चिरात्पल्वलमुस्तानां सन्तानः स्वस्तिमानभूत् ॥ २.२९ ॥

समदक्रोडदंष्ट्राभिः कृत्ताभिः कौतुकेन स  ।
स्थलीर्व्यधित विन्ध्यस्य विकीर्णेन्दुकला इव  ॥ २.३० ॥

असैरिभमसारङ्गमवाराहमकेसरि  ।
क्षणाद्वनमशार्दूलमात्तचापश्चकार स  ॥ २.३१ ॥

अलं प्रहृत्य भूपाल सत्त्वेष्वनपराधिषु  ।
इतीव सः खगारावैर्न्यषेधि वनराजिभिः  ॥ २.३२ ॥

असेवन्त समीरास्तमनस्तमृगयाश्रमम्  ।
सुरतश्रान्तशबरी कबरीमाल्यचुम्बिनः  ॥ २.३३ ॥


__________________________________________

सचिववर्णनम्

अथेन्द्रचापललितं सञ्चरन्तमितस्ततः  ।
अमन्दमृगयासङ्गः सः कुरङ्गमलोकत  ॥ २.३४ ॥

सोऽपि तं वलितग्रीवः क्षणं स्थित्वा ददर्श च  ।
निरन्तरलतापुञ्जं विन्ध्यकुञ्जं विवेश च  ॥ २.३५ ॥

ततस्तुरगमुत्सृज्य विसृज्यानुप्लवानपि  ।
तमन्वियाय सारङ्गं सारङ्गायतलोचनः  ॥ २.३६ ॥

देवो रमाङ्गदेनाथ सः श्रियेवान्वगम्यत  ।
छाया निवर्तते जातु न तु तस्यैष भूपतेः  ॥ २.३७ ॥

मृगानुसारी विचरन्नात्तचापो वने वने  ।
लीलां किरातवेषस्य सः प्रपेदे पिनाकिनः  ॥ २.३८ ॥

दूरादेव स तेनाथ शरव्यत्वमनीयत  ।
स्वनामधेयस्य चिह्नस्य हेमपुङ्खस्य पत्रिणः  ॥ २.३९ ॥

शिलाभेदक्षमेनापि किमपि श्लथमुष्टिना  ।
अभूद्विद्धः सः सारङ्गस्तेन त्वचि च मर्मणि  ॥ २.४० ॥
[वर्२.४०  {शिलाभेद॰।लेम् ।ेद्॑  सिराभेद ।ेम्?}]

सः शरापातभीतेन मनसोऽप्यतिरंहसा  ।
अतिदूरं कुरङ्गेण निन्ये राम इवापरः  ॥ २.४१ ॥

तेन विन्ध्याटवीमध्ये धावन्नीरन्ध्रवीरुधि  ।
उत्पतन्नुत्पतन्नेव स केवलमलक्ष्यत  ॥ २.४२ ॥

दृशा वनस्थलीः कुर्वन् विकीर्णेन्दीवरा इव  ।
जवाद्दूरमतिक्रान्तं तं क्षितीशस्तदैक्षत  ॥ २.४३ ॥

ततस्तिरोहिते तस्मिन्नसमाप्तकुतूहलः  ।
स्वबाण इव स प्राप पृथिवीं दुर्विलक्षताम्  ॥ २.४४ ॥

दशनज्योत्स्नया कुर्वन् लताः स्तबकिता इव  ।
इति पार्श्वगतं स्मित्वा स जगाद रमाङ्गदम्  ॥ २.४५ ॥
[वर्२.४५  {॰ज्योत्स्नया।लेम् ।ेम्॑ ॰जोत्स्नया ।ेद्}]



__________________________________________

रमाङ्गदाय मृगवर्णनम्

अयं तुलितपौलोमी कान्तकामुकविग्रहः  ।
मृगो दृग्गोचरं कच्चित्गतस्तव रमाङ्गद!  ॥ २.४६ ॥

तद्वधूस्वकरन्यस्त चित्रपत्रलताङ्कितः  ।
असौ विहारहरिणः किं स्यादनलसारथेः  ॥ २.४७ ॥

अपि दृष्टा त्वयैतस्य कण्ठे कनकशृङ्खला?  ।
छुरितस्येन्द्रचापेन मेघस्येव तडिल्लता  ॥ २.४८ ॥

मृगजातिरपूर्वेयं सर्वथा वसुधातले  ।
सम्भवत्यमराद्रौ वा भुवने वा फणाभृताम्  ॥ २.४९ ॥

अस्याखण्डलकोदण्ड कान्ति चर्मातिपावनम्  ।
गजपृष्ठे निधास्यामि महासमरपर्वसु  ॥ २.५० ॥

यन्निमज्जति मच्चेतः कुतूहलरसोर्मिषु  ।
मार्गमन्वेष्टुमेतस्य तदेहि प्रयतावहे  ॥ २.५१ ॥

इत्युक्त्वा विरते तस्मिन् परमारमहीभृति  ।
ऊचे रमाङ्गदेनैवमवाप्यावसरं वचः  ॥ २.५२ ॥


__________________________________________

रमाङ्गदकृतो मृगानुसरणनिषेधः

क्रुधेवाधिज्यचापेन वर्णसङ्करदर्शिना  ।
त्वयैष चित्रसारङ्गो देव दूरमनुद्रुत  ॥ २.५३ स्॥

अशून्याः सुरगन्धर्व सिद्धविद्याधरोरगैः  ।
इमा नवनवाश्चर्य निधयो विन्ध्यभूमयः  ॥ २.५४ ॥

विरमात्यादरः कोऽयं कुरङ्गान्वेषणे तव  ।
न धावन्त्यर्थरिक्तासु क्रियासु त्वादृशां धियः  ॥ २.५५ ॥

मृगयासक्तचित्तस्य तवात्र विचरिष्यतः  ।
पथि लोचनयोरेष पुनोऽप्यापतिष्यति  ॥ २.५६ ॥

शरः संह्रियतामेष धनुरप्यवतार्यताम्  ।
शेषा च स्वस्तिमत्यस्तु देव श्वापदसन्ततिः  ॥ २.५७ ॥

दशा दिनस्य तीव्रेयं यदयं भगवान् रविः  ।
कृष्णस्योरसि पुष्णाति नभसः कौस्तुभश्रियम्  ॥ २.५८ ॥

निहतेषु त्वया देव सत्त्वेषु व्यथिता इव  ।
एता वहन्ति सन्तापमतीवारण्यभूमयः  ॥ २.५९ ॥

अमीभिर्बालवानीर विटपेष्वगतक्लमैः  ।
कपिञ्जलैरितः पश्य सहसैव निलीयते  ॥ २.६० ॥

अर्कांशुग्लपितैरेभिरितोऽप्यालिखितैरिव  ।
राजजम्बूनिकुञ्जेषु पश्य पुंस्कोकिलैः स्थितम्  ॥ २.६१ ॥

आह्लादहेतुः स्निग्धेयमितो वन्येन दन्तिना  ।
पश्य नीपतरोश्छाया सवशेन निषेव्यते  ॥ २.६२ ॥

नवाम्बुधरनीलोऽयं दावधूमलतोद्गमः  ।
नीलकण्ठैरितस्तर्षात्सोत्कण्ठैरवलोक्यते  ॥ २.६३ ॥

अनया विद्रुमस्तम्ब भङ्गपिङ्गलया दृशा  ।
इतः पल्वलपङ्कान्तो व्यक्तिमभ्येति सैरिभः  ॥ २.६४ ॥
[वर्२.६४ {॰पङ्क॰।लेम् ।ेम्॑पङ्क्त॰ ।ेद्}]

कठोरातपतप्तस्य राजहंसस्य सम्प्रति  ।
नरेन्द्र नलिनीपत्रमातपत्रीभवत्यदः  ॥ २.६५ ॥

मुखमश्वरजछन्न कपोलफलकद्युति  ।
देव दन्तुरयन्त्येते तवापि स्वेदबिन्दवः  ॥ २.६६ ॥

तदत्र कुसुमस्मेरे निःस्वनत्समदालिनि  ।
विनीयतां लताकुञ्जे त्वयैष मृगयाश्रमः  ॥ २.६७ ॥

अपि स्वच्छजला देव कलहंसाङ्कसैकता  ।
वराहोत्खातमृत्स्नेयं पुरः पुष्करिणी तव  ॥ २.६८ ॥

त्वामिवार्ककरक्लान्तमाकारयितुमेतया  ।
अयमाधूतकह्लार कलिकः प्रेषितोऽनिलः  ॥ २.६९ ॥

लतापुष्पोत्करैः कीर्णो मार्गोऽयमवगाह्यताम्  ।
इतो वन्येभमुक्ताभिरिमाः शर्करिला भुवः  ॥ २.७० ॥

इत्युक्ते मसृणं तेन नृपस्य पदमादधे  ।
स्मितं सरस्वतीरत्न पर्यङ्के दन्तवाससि  ॥ २.७१ ॥

यशोभटोपदिष्टेन गत्वा किञ्चिदिवाध्वना  ।
प्राप पुष्करिणीतीरमवन्तितिलकोऽथ सः  ॥ २.७२ ॥

करादनुचरस्तस्य सान्द्रस्वेदजलाङ्गुलेः  ।
मधुर्मनोभवस्येव सशरं चापमाददे  ॥ २.७३ ॥


__________________________________________

अथ स्नानादिवर्णनम्

ततः स्नानेच्छया स्पृष्टो विसृष्टश्यामकञ्चुकः  ।
स रेजे मेघनिर्मुक्तः पर्याप्त इव चन्द्रमः  ॥ २.७४ ॥

प्रमृष्तमृगयारेणु तन्मुखं पार्श्ववर्तिना  ।
रुरुचे मारुताक्षिप्त परागमिव पङ्कजम्  ॥ २.७५ ॥

निसर्गललिता तस्य विमुक्तालङ्कृतिस्तनुः  ।
लतेव पारिजातस्य पर्यस्तस्तबकाभवत् ॥ २.७६ ॥

स्वेदनुन्नाङ्गवर्णस्य सरसीमवगाहतः  ।
वन्यस्येवाभवत्तस्य श्रीः पर्यन्तविसर्पिणी  ॥ २.७७ ॥
[ओन्ल्यिन् क्॑ एद्. रेअद्स्स्वेदभिन्नाङ्गरागः स सरसीं तामगाहत । मदसिक्ततटाघातधूलिर्वन्य इव द्विपः}]

स तस्यां दूरविक्षिप्त विहगश्रेणिमेखलः  ।
विजहार यथाकामं विलासकुसुमायुधः  ॥ २.७८ ॥

उवाह विस्फुरन्नाल कण्टकच्छद्मनापि सा  ।
तदङ्गयष्टिस्पर्शेन रोमञ्चमिव पद्मिनी  ॥ २.७९ ॥

ततस्तरङ्गनिर्धौतमध्यास्य स शिलातलम्  ।
यशःस्नपितदिक्सीमा देवः सस्नौ यथाविधि  ॥ २.८० ॥

तस्याविरलमत्तालि निःस्वनच्छद्मना वने  ।
अगीयतेव देवस्य लताभिः स्नानकौतुकम्  ॥ २.८१ ॥
[वर्२.८१ {॰कौतुकम्।लेम् ।क्॑ ॰मङ्गलम् ।ेद्}]

सो दूरोदस्तपर्यस्त सपुष्पसलिलाञ्जलिः  ।
जगत्तमोऽपहं ज्योतिस्त्रयीमयमुपस्थितः  ॥ २.८२ ॥

तमानर्च स राजेन्दुर्मौलौ यस्येन्दुलेखया  ।
क्रियते स्वर्धुनीबाल मृणालशकलभ्रमः  ॥ २.८३ ॥

धन्या हि ता वनलता यत्फलान्यजहार स  ।
कार्यतः सदृशी तासां समुद्ररशना मही  ॥ २.८४ ॥

निपीय निखिलव्यक्त राजचिह्नेन पाणिना  ।
उपास्पृशत्स चाम्भोज किञ्जल्ककपिशं पयः  ॥ २.८५ ॥

नीलातपत्रमित्रेण पत्रेणाम्बुजिनीभुवा  ।
निवारितोष्णः सश्रीकं लताकुञ्जं जगाम स  ॥ २.८६ ॥

सपरागे विशश्राम कुसुमप्रस्तरे च स  ।
लक्ष्मीकुचाङ्गरागेण भिन्ने शेष इवाच्युतः  ॥ २.८७ ॥

रमाङ्गदोऽपि निर्वर्त्य त्वरया किं चिदाह्निकम्  ।
अवाप्तसेवावसरः पर्युपास्त विशाम्पतिम्  ॥ २.८८ ॥

सो भृङ्गध्वनिना सुप्तो विपञ्चीनादबन्धुना  ।
तमालपल्लवैस्तेन किं चित्किं चिदवीज्यत  ॥ २.८९ ॥

निद्रागृहीतनिर्मुक्त लोचनोऽथ जहार स  ।
घनछायावृतव्यक्त भास्वतो नभसः श्रियम्  ॥ २.९० ॥

पीनांसतटसंश्लिष्ट पुष्पकेसरशोभिना  ।
उषःसाकल्पकेनेव शयनीयममुच्यते  ॥ २.९१ ॥


__________________________________________

पुनर्मृगयाविहारः

चकार च पदं चित्रः स मृगस्तस्य चेतसि  ।
लग्नं हि किमपि क्वापि कृच्छ्रादाकृष्यते मनः  ॥ २.९२ ॥

प्रसादहृद्यालङ्कारैस्तेन मूर्तिरभूष्यत  ।
अत्युज्ज्वलैः कवीन्द्रेण कालिदासेन वागिव  ॥ २.९३ ॥

जगाहे स महारण्यमंसासक्तधनुर्लतः  ।
उपोढशशभृल्लेखः सायमब्धिमिवार्यमा  ॥ २.९४ ॥

तस्मिन् कुसुमकिर्मीर तले च विचचार स  ।
स्फुरन्नक्षत्रशबले नभसीव निशाकरः  ॥ २.९५ ॥

मृगानुगमनिर्बन्धो न जगामास्य मन्दताम्  ।
मैथिलीरमणस्येव विपिने पृथिवीपतेः  ॥ २.९६ ॥


__________________________________________

निशातिक्रमणम्

ततः पपात जलधौ विरोचनफणामणिः  ।
दिनाहेर्नीयमानस्य बलात्कारगरुत्मता  ॥ २.९७ ॥

शनैः शनैरथ व्योम्नि मृगाङ्कः पदमादधे  ।
सशङ्क इव भूपालान्मृगयासक्तचेतसः  ॥ २.९८ ॥

रमाङ्गदास्तृतस्निग्ध पल्लवप्रस्तरे ततः  ।
वने राजेन्दुना निन्ये तेनेन्दुतिलका निशा  ॥ २.९९ ॥

अथ मुखरखगापनीतनिद्रः क्वचिदपि पद्मसरस्युपास्य सन्ध्याम्  ।
पुनोऽपि तमवेक्षितुं निशान्ते नृपतिरियेष्ट मृगं मृगेन्द्रकल्पः  ॥ २.१०० ॥
[वर्२.१०० {निशान्त्लेम् ।क्॑  वनान्ते ।ेद्}]

पञ्चैकेन स्मर इव शरान् पाणिना हेमपुङ्खानन्येनोर्वीविजयि च धनुः साहसाङ्कं दधानः  ।
देवः स अथ व्यवहरदरिषु न्यस्तपादः पिकाली नीडन्यञ्चन्निचुलनिचयश्यामलासु स्थलीषु  ॥ २.१०१ ॥

इति श्रीमृगाङ्कगुप्तसूनोः परिमलापरनाम्नः पद्मगुप्तस्य कृतौ नवसाहसाङ्कचरिते महाकाव्ये चित्रमृगावलोकनो नाम द्वितीयः सर्गः





************************************************


त्रितीयः सर्गः

अथ बहु चरतोऽस्य चापपाणेश्चकितवलन्मृगयूथवीक्षितस्य  ।
वनभुवि सुलभः परिश्रमोऽभून्न तु हरिणः स हृतेन्द्रचापशोभः  ॥ ३.१ ॥

धनुषि तनुभरं निधाय किंचित्तरुणतमालवने विनीतखेदः  ।
मृगरुधिरकलङ्कितेन देवः समविषमेण पथा पुरः प्रतस्थे  ॥ ३.२ ॥
[वर्३.२ {॰कलङ्कितेन् लेम् ।क् ।ब्॑ ॰लवाङ्कितेन ।ेद्}]


__________________________________________

विन्ध्यकन्दरप्रवेशः

अथ स चटुलषट्पदोपगीतं वनगजदानसुगन्धिगन्धवाहम्  ।
परिसरमभिनृत्तनीलकण्ठं न्यविशत विन्ध्यनगेन्द्रकन्दरस्य  ॥ ३.३ ॥

चटुलकृतकचग्रहः स गच्छन् वनलतया परिहासलोलयेव  ।
नरपतिरवशः कृतः स कामं वियति मुखेन्दुमुदञ्चयां चकार  ॥ ३.४ ॥
[वर्३.४  {चटुल॰।लेम् ।ेद्॑  चतुर॰ ।ेद्}]

नमदवनिपतिः पतिः प्रजानामयि! चपले नु विकृष्यते कचेषु  ।
विरम मुहुरितीव मन्युगुञ्जद्ध्वनिभिरसावलिभिर्लताभ्यधायि  ॥ ३.५ ॥
[वर्३.५ {मन्यु॰।लेम् ।चोन्ज्॑  मञ्जु॰ ।ेद्}।वर्{गुञ्ज लेम् ।क्॑ मुक्त ।ेद्}]

कतिचिदलिनिपीतधूपगन्धाननतिविलम्बिपरार्ध्यमौलिरत्नान्  ।
त्वरितमथ रमाङ्गदोऽस्य केशान् विपिनलताविटपान्तराच्चकर्ष  ॥ ३.६ ॥


__________________________________________

हंसदर्शनम्

नृपतिरथ तदोन्मुखश्चरन्तं झटिति सितच्छदमम्बरे ददर्श  ।
दधतमधिगतां कुतोऽपि चञ्च्वा बिसलतिकामिव तारहारलेखाम्  ॥ ३.७ ॥

विकसितकुमुदच्छदावदाते ततनिभृते पततां तती दधानम्  ।
विरचयितुमुपायनं नृपेन्दोर्नवघटिते इव दन्तपत्रलेखे  ॥ ३.८ ॥

चितमतनु विसर्पता समन्तात्किरणलतानिकरेण हारयष्टेः  ।
सितमणिमयसूचिनिर्मितस्य स्थितमिव जङ्गमपञ्जरस्य मध्ये  ॥ ३.९ ॥

तरलमणिरुचावृतं प्रकृत्या विदलितविद्रुमकन्दकाञ्चितुण्डम्  ।
प्रणयनिहितपादयावकाङ्कं कमलवनस्थितिलोलयेव लक्ष्म्या  ॥ ३.१० ॥

चरणयुगतले विभातकाल स्फुटितजपाकुसुमाभिताम्रभासि  ।
स्वयमिव नलिनीवनप्रसूतेः परिचयतः कृतकान्तिसंविभागम्  ॥ ३.११ ॥

प्रतिपदमतिदीर्घहारभारातवनमदुन्नमयन्तमुत्तमाङ्गम्  ।
शिरसि निपततो निकाममुष्णानहिमरुचः किरणानिवोत्क्षिपन्तम्  ॥ ३.१२ ॥

विवृतमुखधृतस्य निष्पतद्भिस्तरलमणेररुणस्य कान्तिलेशैः  ।
अविरतमरविन्दवृन्दपीतान्मधुपृषतानिव भूयसोद्वमन्तम्  ॥ ३.१३ ॥

परिखचितमयत्नपूरिताशैरविरलमौक्तिकदामरश्मिजालैः  ।
यश इव परभूतभृतां निरुद्ध्य प्रसभमुपाहृतमात्मनो यशोभिः  ॥ ३.१४ ॥

अभिनवबिसशङ्कयापहृत्य स्फटिकमयीमसमक्षमक्षमालाम्  ।
विहगमिव विमानहंसपङ्क्तेर्विघटितमेकतरं चतुर्मुखस्य  ॥ ३.१५ ॥

च्युतमिव सितचामरं मघोनेः श्रमजडवारविलासिनीकराग्रात् ।
अपहृतमिव लोलपत्रजालं सुरसरितः पवनेन पुण्डरीकम्  ॥ ३.१६ ॥

हरहसितसितं दिवापि कान्ति स्तबकमिवापतितं सुधाकरस्य  ।
अपि पतितमिवान्तरिक्षपीलोर्मघवदिभस्य विलासकर्णशङ्खम्  ॥ ३.१७ ॥
[स्य्न्तx कुलकम्]

स च परिणतलोध्रधूलिशुक्लस्तरलमवन्तिपतेश्चकार चेतः  ।
किसलयमिव बालचन्दनस्य स्तिमितगतिर्मलयाचलेन्द्रवातः  ॥ ३.१८ ॥


__________________________________________

नायकवर्णनम्

अवददथ विबुद्धपुण्डरीक प्रतिममुपान्तचरे निधाय चक्षुः  ।
दशनमणिमयूखभिन्नवर्णां गिरिमिति मालवराजपूर्णचन्द्रः  ॥ ३.१९ ॥

सुरभिकुसुमचुम्बिनावनम्रामलिपटलेन लतामिमां विना मे  ।
खगममुमुपदर्शयेत्क एवं गगनरमापतिपाञ्चजन्यमन्यः  ॥ ३.२० ॥

स्मरवरकरिहस्तशीकराणां विदधति रुचयो नवहारमौक्तिकानाम्  ।
विदधति रुचयोऽस्य चन्न्चुकोटौ कवलितबालमृणालसूत्रलीलाम्  ॥ ३.२१ ॥

अयि! कथय सितच्छदः क्व चायं वननलिनीपुलिनान्तबद्धवासः  ।
अवनिपतिकलत्रकण्ठयोग्यः क्व च शशिबन्धुरनर्घ एष हारः  ॥ ३.२२ ॥

वनभुविपतितः कुतोऽयमस्यां कथमयमस्य मुखातिथित्वमाप्तः?  ।
गुरुविभवपदस्य कस्य वा स्यादयमिति मे न परिच्छिनत्ति चेतः  ॥ ३.२३ ॥

अयमुचिततरः फणिस्त्रियो वा कुचकलशान्तरमर्त्ययोषितो वा ?  ।
नियतमुदधिमुद्रमीदृशानि क्षितितलमाभरणानि न स्पृशन्ति  ॥ ३.२४ ॥

किमपरमनुगम्य एष हंसः श्रमजडपक्षतिरावयोर्वनान्ते  ।
अयि! यदयमवामनस्य भूमिर्मुखधृतहारलतः कुतूहलस्य् ॥ ३.२५ अ ॥

__________________________________________

रमाङ्गदवाक्यम्

इति विरतवचस्युदीर्य तस्मिन् कृतिनि नृपे परमारवंशकेतौ  ।
स्फुरदधरविकीर्णदन्तकान्ति प्रसरमिदं जगदे रमाङ्गदेन  ॥ ३.२६ ॥

जडरुचिरपि रोचते न कस्मै कथमपि दीर्घगुणेन लब्धसङ्गः  ।
नरवर यदनेन हारदाम्ना तव पतगः स्पृहणीय एष जातः  ॥ ३.२७ ॥

उपवन इव सम्भवः कदाचिन्नृप घटते विपिनेऽपि हारयष्टेः  ।
यदसुरसुरनागराजकन्या इह विहरन्ति नगेन्द्रकन्दरेषु  ॥ ३.२८ ॥

शकुनिरयमितो दिगन्तलग्नैरनुपममौक्तिकनिर्गतैर्मयूखैः  ।
तव विरचयतीव सूत्रपातं सुकृतनिधान! भविष्यतः शुभस्य  ॥ ३.२९ ॥

द्रुतमयमनुगम्यतामिदानीमनुगमनेन यतोऽस्य हारलाभः  ।
फलमधिकमतोऽपि नः कदाचित्किमपि भवेदयमस्य हेतुः  ॥ ३.३० ॥

तरुविटपलतान्तरेण गच्छन् भुवमभजन् बहुमुक्तमेघवर्त्मा  ।
अयमतिगुरुहारभारजातां श्रमजडतामलमात्मनो व्यनक्ति  ॥ ३.३१ ॥

नयनपथमयं यथा तवारात्त्वमपि तथास्य सितच्छदस्य यातः  ।
अवनितलमृगाङ्क! यद्वनान्तश्चकितमिवायमितस्ततः प्रयाति  ॥ ३.३२ ॥

निचुलवनमतीत्य वर्ततेऽयं पुरत इमामयमब्जिनीमुपेतः  ।
नवजलधरशङ्कयेव शङ्के तरुणतमालवनादितो निवृत्तः  ॥ ३.३३ ॥

किसलयकलिताञ्जलिं त्वरावानयमुपसर्पति नीलसिन्दुवारम्  ।
क्षणमयमिह बालचूतमौलौ विचकिलमाल्यविलासमादधाति  ॥ ३.३४ ॥

अयमभिनवकर्णिकारयष्टिं झटिति घनस्तबकस्तनीमुपैति  ।
अयमतिचपलो निसर्गरक्तां स्थलनलिनीमवधीर्य देव! यातः  ॥ ३.३५ ॥

अयमिह हि लतामुपैति कौन्दीं कुसुमवतीं नवमाधवीं विलङ्घ्य  ।
क्वणदलिवलयासु नासु तेन स्खलितमितः सहकारमञ्जरीषु  ॥ ३.३६ ॥

अभिसरति वनस्थलीमिवैतां मदनवतीमयमूढकामिलीलः  ।
स्फुरदतनुशिलीमुखस्य चाग्रे विचरति कर्णे इवायमर्जुनस्य  ॥ ३.३७ ॥

श्रममपहरतस्तनूर्मिवातैरयमतिथिर्वनपल्वलस्य जातः  ।
तरुततिषु तिरोहितोऽयमेतास्वयमरविन्दवनादिवोज्जिहीते  ॥ ३.३८ ॥

कुरबकवनतः कदम्बराजिं व्रजति ततो मुचकुन्दकाननानि  ।
इति नगमवगाहते सहारस्त्वमिव ध्र्तक्लम एष राजहंसः  ॥ ३.३९ ॥

कुरु विजयमितो ममार्प्य एतद्धनुरधुना ससुवर्णपुङ्खबाणम्  ।
यदयमितगतिर्गतोऽतिदूरं जलपतगः सह नः कुतूहलेन  ॥ ३.४० ॥


__________________________________________

हंसानुगमनम्

इति कथयति चापमर्पयित्वा सममिषुभिः स रमाङ्गदे नरेन्द्रस् ।
पतगमनु तमात्तहारं हरति न कं नववस्तुसंप्रयोगः  ॥ ३.४१ ॥

ऋजु तमथ विहायसा व्रजन्तं रभसवशादनुगच्छतो नृपस्य  ।
समजनि भृशमायतोऽस्य पन्थास्तरुविटपावटवर्जनेन वक्रः  ॥ ३.४२ ॥

नृपतिरनुययौ वने विहङ्गं नृपतिमभि प्रणयी रमाङ्गदोऽपि  ।
श्रुतमिव विशदं शुचिर्विवेकः कृतिनि विवेकमिवान्तरः प्रसादः  ॥ ३.४३ ॥

अथ कमलसरस्तरङ्गदोला चलयविलोलरथाङ्गनामयुग्मम्  ।
मदकलकलहंसनादकृष्टः श्रमविवेशः सः सितच्छदः प्रपेदे  ॥ ३.४४ ॥

विलुलितकबरीकलापमाल्या मृदुनवशैवलमेखला वहन्त्यः  ।
रतिरणमवसाय यत्र नित्यं सह रमणैरमराङ्गना रमन्ते  ॥ ३.४५ ॥

सलिलगतधियाथ तेन दूरात्स गुरुरमुच्यत निःसहेन हारः  ।
जडहृतहृदयाः कियच्चिरं वा गुणमहतामिह भारमुद्वहन्ति  ॥ ३.४६ ॥

स च विततमरीचिचञ्चुलेखो विगलितहारलतामिषेण हंसः  ।
परिणतबिसकाण्डभङ्गपीतं पय इव विस्तृतधारमुज्जगार  ॥ ३.४७ ॥

अथ कनकमृणालिकायुगस्य द्युतिनिचयेन चितं विसर्पताधः  ।
अशिशिरमहसो विसारिणा खे वलयितमंशुलताकदम्बकेन  ॥ ३.४८ ॥

तटभुवि तमपश्यदापतन्तं पतिरवने रवतंसितायताक्षः  ।
सितमभिनवहेमदण्डशोभि स्फटिकशलाकमिवातपत्रमैन्द्रम्  ॥ ३.४९ ॥
[स्य्न्तx सन्दानितकम्]

सरसि धवलिते ततः समन्तादमृतमरीचिरुचेव तस्य कान्त्या  ।
व्यधित बलवती वियोगपीडा पदमपदे हृदयेषु चक्रनाम्नाम्  ॥ ३.५० ॥

अतिविततगुणैकधाम्नि तस्मिन् विधुरमधःपतिते विशुद्धिभाजि  ।
कथमपि वसुधाधिपः प्रमोदं झटिति जगाम गुणिष्वमत्सरो हि  ॥ ३.५१ ॥

अथ नभसि पिशङ्गसान्ध्यराग च्छुरित इवाम्बरनिम्नगातरङ्गम्  ।
कियदपि सरसस्तटे स गत्वा कमलरजःकपिशे ददर्श हारम्  ॥ ३.५२ ॥

स च सपदि रमाङ्गदोपनीतं कनकसरोरुहकान्तिना करेण  ।
निजयश इव मूर्तमाददे तं भुवनतलाभयदानदीक्षितेन  ॥ ३.५३ ॥

सुजनमिव गुणैरुपोढशोभं शुचितरबालमृणालसूत्रदीर्घैः  ।
अहमहमिकया कृतप्रवेशं तरणिकरग्लपितैरिवेन्दुपादैः  ॥ ३.५४ ॥

दधतमरुणमङ्गरागशेषं क्वचिदपि यष्टिषु तारमौक्तिकासु  ।
घटितमिव नवातपेन किंचिद्बहुनवया शशलक्ष्मणस्त्विषा च  ॥ ३.५५ ॥

अतिविततरुचिं वहन्तमन्तस्तरलमणिं तरुणेन्द्रगोपश्¿भम्  ।
अविरलमसकृन्निवासलग्नं ललितवधूहृदयादिवानुरागम्  ॥ ३.५६ ॥

कतिचिदपि लतान्तरे दधानं मृगमदलिप्ततलानि मौक्तिकानि  ।
शबलजललवैरिवात्तजन्मान्ययमरनदीयमुनातिथेर्घनस्य  ॥ ३.५७ ॥

अनुगुणपदवीविनिर्गतासु प्रतिलतमायतमौक्तिकप्रभासु  ।
रजनिकरमरीचिसूचिदीर्घैर्बहुभिरिव ग्रथितं मृणालसूत्रैः  ॥ ३.५८ ॥

अतिदृढमनुरक्तया वितीर्णं मुखरमहोदधिमेखलां वहन्त्या  ।
उरसि निहितबन्धुजीवमुर्व्या विचकिलमाल्यमिव स्वयंवराय  ॥ ३.५९ ॥
[स्य्न्तx कुलकम्]

अरुचदथ करे स तस्य बिभ्रद्युवतिरदच्छदकान्तिमध्यरत्नम्  ।
किमपि मनसिजेन शासनाङ्कः प्रहितनिजायुधचित्रपुष्पमुद्रः  ॥ ३.६० ॥

शशिकररुचा स तेन रेजे मृदुकरपुष्करवर्तिना नरेन्द्रः  ।
अमरपुरधुनीसमुद्धृतेन त्रिदशकरीव मृणालकन्दलेन  ॥ ३.६१ ॥

उरसि नरपतेः पतंश्चकाशे कनकशिलाविपुले तदंशुपूरः  ।
अखिलभुवनकोशराजलक्ष्म्या निहित इवाधिकमुत्क्या कटाक्षः  ॥ ३.६२ ॥
[वर्३.६२ {कटाक्षः।लेम् ।ेम्॑ कदाक्षः ।ेद्}]

विकृतिरुदधिशुक्तिएषु च्युतानां ध्रुवमियमिन्दुकलासुधालवानाम्  ।
जलदजलकणोद्भवेषु कामं निवसति कान्तिरियं न मौक्तिकेषु  ॥ ३.६३ ॥

न किमयमुडुमण्डलापवादः कुमुदवनानि पुरोऽस्य न त्रपन्ते  ।
कथमयमवधिर्न मुक्तिभाजामिति तमवेक्ष्य स चिन्तयां चकार  ॥ ३.६४ ॥
[स्य्न्तx सन्दानितकम्]

स्फुरदुदरनिवेशितेन्द्रनीलां मदजलराजिमिव स्मरद्विपस्य  ।
अवनिपतिरपश्यदक्षराणां ततिमथ हारमृणालिकान्तराले  ॥ ३.६५ ॥

अभिनवलिखितामिव प्रशतिं मदनमहानृपतेः स पार्थिवेन्द्रः  ।
इति निबिडकुतूहलाकुलस्तां ललितपदाभरणामवाचयच्च  ॥ ३.६६ ॥

’’मनसिजवरवीरवैजन्त्यास्त्रिभुवनदुर्लभविभ्रमैकभूमेः  ।
कुचमुकुलविचित्रपत्रवल्ली परिचित एष सदा शशिप्रभायाः" ॥ ३.६७ ॥

किमु विपुलमिमं मनुष्यलोकं पुरमुत पर्वतपक्षशातनस्य  ।
किमु युवतिरियं भुजङ्गभर्तुर्भुवनमलङ्कुरुते शशिप्रभेति  ॥ ३.६८ ॥

वदति शशिमुखीमितस्न दूरे तरुणविलेपनभिन्न एष हारः  ।
सरितमिव वनान्तरे समीरः स्फुतितसरोरुहरेणुना पिशङ्गः  ॥ ३.६९ ॥

कुसुमशरसखस्य कस्य चित्किं समजनि नाकतलाधिदेवतेयम्  ।
उत मुकुलितमन्मथावतारे पथि विचरेऽधिनाककन्यकानाम्  ॥ ३.७० ॥

अपि कृतनयनोत्सवेन तन्वी तरुणसुधामधुरेण दर्शनेन  ।
मुदमुपजनेद्वने किमेषा ? मम शरदिन्दुकलेव कैरवस्य  ॥ ३.७१ ॥

इति कियदपि यावदेव चिन्ता वशमगमत्स मनुष्यलोकपालः  ।
धनुरपि निचुलं विधाय तावत्कुसुमशरोऽस्य बभूव पार्श्ववर्ती  ॥ ३.७२ ॥

अथ सम्भ्रमादनुचरेण निहिततमालपल्लवे  ।
आस्त तरुकुसुमसंवलिते सरसः सः सैकतशिलातले नृपः  ॥ ३.७३ ॥

आलक्ष्य स्तनसख्यलक्ष्मणि ततस्तस्मिन् कुरङ्गीदृशो मुक्तादाम्नि करोदरप्रणयितामाप्ते तुषारत्विषि  ।
विस्मृत्या सहसा हृतं चतुरया क्रोडीकृतं चिन्तया चेतः श्रीनवसाहसाङ्कनृपतेरुत्कण्ठयाकृष्यत  ॥ ३.७४ ॥


इति श्रीमृगाङ्कगुप्तसूनोः परिमलापरनाम्नः पद्मगुप्तस्य कृतौ नवसाहसाङ्कचरिते महाकाव्ये शशिप्रभाहारलाभो नाम तृतीयः सर्गः


************************************************


चतुर्थः सर्गः

ततः सश्चेतस्यवनीपतिर्दधे शशिप्रभालोकमहोत्सवस्पृहाम्  ।
उपोढरागामुदधिस्तटोदरे नवोद्गतां विद्रुमकन्दलीमिव  ॥ ४.१ ॥

शशिप्रभाशानलिनीमृणालतामुपागते मौक्तिकदाम्नि सादरः  ।
तदागते दूत इव न्यवेशयत्स दर्शितप्रेमलवे विलोचने  ॥ ४.२ ॥

पुनः पुनः षट्पदराजिमेचकां तदिन्द्रनीलाक्षरपङ्क्तिमैक्षत  ।
स तत्क्षनान्मन्मथजातवेदसं तनीयसीं धूमलतामिवोद्गताम्  ॥ ४.३ ॥

सुगन्धिहारादनुलेपनं करे समुन्मिषत्स्वेदलवे विलुम्पति  ।
असङ्गताया अपि दीर्घचक्षुषः पयोधरस्पृशमिवाससाद स  ॥ ४.४ ॥

तदीयनामाङ्कलिपिं शनैः शनैः सलीलमावर्तयितुं प्रचक्रमे  ।
परिस्फुरत्पल्लवपाटलाधरो रहस्यविद्यामिव मन्मथस्य स  ॥ ४.५ ॥

अनेकरूपालिखनप्रगल्भया सुतीक्ष्णया वर्तिकयेव चिन्तया  ।
सस्तामनाप्तेक्षणसंस्तवां पुरा लिलेख चित्ते मुहुरन्यथान्यथा  ॥ ४.६ ॥

अनङ्गचण्डातपतप्तयोस्तदा शशिप्रभाविभ्रमदर्शनं प्रति  ।
द्वयोरभूदुत्सुकता वनान्तरे विलासिनस्तस्य च कैरवस्य च  ॥ ४.७ ॥

उदग्रदिग्वारणहस्तहारिणा स दक्षिणेन स्फुरता च बहुना  ।
स्थिरीकृताशो मनासापि दुर्लभामदुर्लभामिन्दुमुखीममन्यत  ॥ ४.८ ॥

पुरो विमुञ्चन्नयने यदृच्छया नृपस्तमालद्रुमकाननोदरे  ।
अपश्यदत्रवासरे विलासिनीं पयोधमध्ये शशिनः कलामिव  ॥ ४.९ ॥


__________________________________________

नायकवाक्यम्

अथैष दीर्घा दर्शनार्चिषः किरन्मुखामृतांशोः किरणच्छटा इव  ।
निरीक्ष्य तामुन्मदहंसगामिनीं रमाङ्गदं सस्मितमित्यवोचत् ॥ ४.१० ॥
[वर्४.१० {सस्मितम्।लें क् ।त्र् ।ि॑ सस्पृहम् ।ेद्}]

शनैश्चरन्ती विपिने तव स्थिता नितम्बिनी कच्चिदियं दृशः पथि?  ।
अधीरतां दक्षिणमातरिश्वना लतेव नीता मसृणेन माधवी  ॥ ४.११ ॥

युता सिताभैः सुमनोभिरेतया परिश्लथेयं कबरी नियम्यते  ।
उदस्तभास्वत्करकान्तया श्रिया दिनस्य ताराशबलेव शर्वरी  ॥ ४.१२ ॥

असत्कवेर्वागिव वीतसौष्ठवं निवेशयन्ती पदमव्यवस्थया  ।
असावनेकस्खलितैः समाकुला विमुच्य मार्गं किमितः प्रतिष्ठते  ॥ ४.१३ ॥

हठेन नेतुं वशतामिवात्मनो मनोऽभिरामासु विलासभङ्गिषु  ।
धृतांशुका ताभिरियं पदे पदे लताभिरम्भोजमुखी निरुद्ध्यते  ॥ ४.१४ ॥

विचिन्वती किं चिदिवेयमादरादपक्षमपातस्तिमिते विलोचने  ।
गतेऽवतंसोत्पलपत्रबन्धुतामितस्ततः पद्मवने विमुञ्चति  ॥ ४.१५ ॥

मृदु प्रयान्तीयमनिम्ननिम्नयोः सितांशुका कामपि कान्तिमश्नुते  ।
जले कला इव प्रतिबिम्बितैन्दवी वनानिलोदञ्चदवाञ्चदूर्मिणि  ॥ ४.१६ ॥

प्रसादमस्माकमरण्यदुर्लभैर्विधेहि सालक्तकपादताडनैः  ।
असावशोकैः क्षणमाश्रितैः श्रमातितीव मत्तालिरुतेन याच्यते  ॥ ४.१७ ॥

अभेदमूढस्तबकाभिरावृता लताभिरीषल्लुलितालिपङ्क्तिभिः  ।
इयं पुरो मारुतनर्तितालका न लक्ष्यते व्यक्तमवामनस्तनी  ॥ ४.१८ ॥

ऋजु क्वचित्क्वापि अनृजु प्रवर्तते क्वचित्स्खलत्युच्चशिलातले पथि  ।
इयं शनैः शैलनदीव च क्वचित्विनम्रवानीरतलेन गच्छति  ॥ ४.१९ ॥

स्थिते परिष्वज्य सरोजिनीमिमां वने घनेऽस्मिन् कुसुमोन्मदालिनि  ।
प्रयाति सासूयमियं कथंचन स्वहस्तसीमन्तितमार्गवीरुधि  ॥ ४.२० ॥

क्वचित्क्वचित्स्वेदलवोद्गमो मुखे समाहृतेयं कबरी यथा तथा  ।
सयं च कम्पः कुचयोर्वधूरियं रतिश्रमव्याकुलितेव लक्ष्यते  ॥ ४.२१ ॥

अनेन रूपातिशयेन लीलया विविक्तनेपथ्यपरिग्रहेण च  ।
अरण्यसञ्चारपरा इयमेकिका कुतूहलं मे हृदये निषिञ्चति  ॥ ४.२२ ॥

असौ पराधीनतयास्पदीकृता न बालिका न प्रतिभासते न मम  ।
अयं स्फुरत्काञ्चनपद्मसोदरः सचामरोऽस्याः कथमन्यथा करः  ॥ ४.२३ ॥

इयं किमु स्याद्वनदेवतागता ? गता धरां व्योमवधूरियं किमु ?  ।
अवेक्षितुं हारमिहेयमागता शशिप्रभावारविलासिनी किमु ?  ॥ ४.२४ ॥

इतः सश्चित्राकृतिरीक्षतो मृगः सितच्छदादाप्तमितो विभूषणम्  ।
इतश्च दृष्टेयमिति स्प्रसूयते प्रसक्तमाश्चर्यमियं वनस्थली  ॥ ४.२५ ॥


__________________________________________

पाटलाया नायकदर्शनम्

इति प्रकृत्या मधुरोक्तिरुक्तवान् तयायताक्ष्या ददृशे विशाम्पतिः  ।
तमालपत्रापिहिते शिलातले कुमुद्वतीकान्त इवाम्बरे स्थितः  ॥ ४.२६ ॥


ततस्तदालोकनकौतुकेन सा स्थिता निमेषोज्झितपक्ष्मलेक्षणम्  ।
विनिद्रसत्केसरपङ्कजा बभौ वने निवातस्तिमितेव पद्मिनी  ॥ ४.२७ ॥


__________________________________________

पाटलायाः स्वगतम्

अचिन्तयत्सेति च पाटलाधरः सितारविन्दच्छददीर्घलोचनः  ।
मुखं सुधादीधितिसुन्दरं दधन् वने गतः कोऽयमनङ्गविभ्रमः  ॥ ४.२८ ॥

व्यनक्ति कल्याणमयीयमाकृतिर्महीयसीमस्य महानुभवताम्  ।
असत्यमेतासु रुचा वितन्वती लतासु कार्तस्वरपल्लवोद्गमम्  ॥ ४.२९ ॥

भुजेन चित्राङ्गदरत्नशोभिना सतारहारेण भुजान्तरेण च  ।
वदत्ययं मध्यमलोकपालतां परार्ध्यचूडामणिना च मौलिना  ॥ ४.३० ॥

अनातपत्रोऽयमत्र लक्ष्यते सितातपत्रैरिव सर्वतो वृतः  ।
अचामरोऽप्येष सतेव वीज्यते विलासवालव्यजनेन कोऽपि अयम्  ॥ ४.३१ ॥

प्रिया इयमारूढगुणा सुवंशभूर्न चान्तिकं चापलतास्य मुञ्चति  ।
इमे पृषत्का अपि पार्थिवश्रियो विलासकर्णोत्पलपल्लवा इव  ॥ ४.३२ ॥

इतः शिलोत्सङ्गतले निषेदुषा दिवश्च्युतेनेव कुरङ्गलक्ष्मणा  ।
अधस्तरुणाममुना विनीयते क्षणं मृगव्योपनतः परिश्रमः  ॥ ४.३३ ॥

अयं स न स्यान्नवसाहसाङ्क इत्यनङ्गलीलासु कृती भुवःपतिः  ।
स येन मुक्तो निजनामलाञ्छितः शशिप्रभाकेलिकुरङ्गके शरः  ॥ ४.३४ ॥

अयं स नो हार इवास्य दृश्यते करोदरे पल्लवपाटलत्विषि  ।
इतः किमेतस्य न सैकते सः किं सितच्छदो लोचनगोचरं गतः  ॥ ४.३५ ॥

सुवर्णपुङ्खे लिखितं शिलीमुखे तदस्य नामास्ति समानमाकृतेः  ।
यदद्भुतामेकपदे पृषत्कतामगादनङ्गस्य शशिप्राभां प्रति  ॥ ४.३६ ॥

अनेन चेद्योगमुपैति दैवतः फनीन्द्रकन्या शशिनेव रोहिणी  ।
अनल्पलावण्यतिरस्कृतोपमं वपुस्तदस्याः सफलत्वमेष्यति  ॥ ४.३७ ॥

विधातुमेनामहमेव वा क्षमा मितोदरीमङ्कतलेऽस्य को विधिः  ।
ममेदृशे यद्विषये विमत्सराः स्तुवन्ति सख्यो मसृणोक्तिसौष्ठवम्  ॥ ४.३८ ॥

सहामुना किंचिदुपान्तवर्तिना वदत्यसऊद्गतदन्तदीधितिः  ।
कुतूहलाक्षिप्तनिमेषलास्यया विलोकयन्मामिव दीर्घया दृशा  ॥ ४.३९ ॥


__________________________________________

पाटलायाःसमीपगमनम्

अथाधिगन्तुं किल तस्य पत्रिणो गतिं वनान्ते कथमप्यलक्षिताम्  ।
तमभ्यगात्सा नृपतिं सचामरा सरित्सफेना निधिमम्भसामिव  ॥ ४.४० ॥

समुच्चरन्नूपुरसिन्न्चितैः पदैर्यथा यथा संमुखमाजगाम सा  ।
तयायताक्ष्येव तथातथेरिता दृगस्य पश्चादपसारमाददे  ॥ ४.४१ ॥

शनैस्ततस्तां सविधोपसर्पणीं निरीक्ष्य हारं पिदधे नराधिपः  ।
निजोत्तरीयेण सितेन मारुतः शरद्धनेनेव शशाङ्कमण्डलम्  ॥ ४.४२ ॥

पयोधरोत्सङ्गनिवासलालितं व्यधादिमं पन्नगराजकन्यका  ।
इति प्ररोहद्बहुमानमन्थरो बभूव तस्मिन्नवनीपुरन्दरः  ॥ ४.४३ ॥

अनल्पलावण्यविलासजन्मभूर्विचित्ररत्नद्युतिभास्वरोर्मिका  ।
तमिद्धमुक्ताभरणं भुवःपतिं पयोधिवेलेव सुवेलमाप सा  ॥ ४.४४ ॥

अवाप देवः श्रियमन्तिकस्थया तया स वालव्यजनाङ्कहस्तया  ।
निषेव्यमाणः स्फुटलक्ष्यदेहया नरेन्द्रलक्ष्म्येव यशःसमेतया  ॥ ४.४५ ॥


__________________________________________

पाटलाकृतः सत्कारः

विभिन्नचूर्णालकभक्ति कुर्वती विकीर्णचूडामणिचन्द्रिकं शिरः  ।
अथानुभवेन निदेशितेव सा ननाम मानिन्यवशा विशांपतिम्  ॥ ४.४६ ॥

दृशा नरेन्द्रेण निदेशिते स्वयं शिलातले नातिविदूरवर्तिनि  ।
उपाविशत्सा रशनामणित्विषा निषिच्यमानेऽमरचापशोभिनि  ॥ ४.४७ ॥


__________________________________________

रमाङ्गदवाक्यम्

तयातिदीर्घैर्दशनानुपातिभिर्विकृष्यमाणामिव भूषणांशुभिः  ।
इति क्षितीशेङ्गितवर्त्मदीपिकामुदीरयामास गिरं रमाङ्गदः  ॥ ४.४८ ॥

अनेन विन्ध्याद्रिविहारजन्मना श्रमेण कामं भवती कदर्थिता  ।
प्रसुप्तजूटाहिमुखानिलोष्मणा जटाविटङ्केन्दुकलेव शूलिनः  ॥ ४.४९ ॥

अमी सरोजप्रतिमे मुखे मुहुस्तवातपाताम्रकपोलभित्तिनि  ।
समुन्मिषन्ति श्रमवारिबिन्दवो नताङ्गि लावण्यसुधालवासिव  ॥ ४.५० ॥

इतोऽवतंसोत्पललास्यदेशिके निरन्तरं गन्धवहे वहत्यपि  ।
न घूर्णते खिन्नललाटसङ्गिनी तवालकश्रेणिरियं मनागपि  ॥ ४.५१ ॥

अनेन पीनस्तनकम्पदायिना निरायतेनोद्वहता कदुष्णताम्  ।
अथ प्रवालादपि पाटलच्छविर्न दूयते निःश्वसितेन तेऽधरः  ॥ ४.५२ ॥

उदित्य पङ्क्त्या श्रमवारिविप्रुषां निरन्तराध्यासितरेखयानया  ।
तवैष कण्ठः कुटजावदातया विलासमुक्तालततयेव भूष्यते  ॥ ४.५३ ॥

इदं महच्चित्रममानुषं त्वया विगाह्यते यद्वनमद्वितीयया  ।
इमाः क्व विन्ध्यस्य भुवोऽतिदुर्गमाः क्व राजवेश्माभरणं भवादृशी  ॥ ४.५४ ॥

नवोद्गताशोकपलाशकान्तिना निकामनिर्यन्नखचन्द्रिकेण च  ।
बिभर्षि कस्येदमनेन पाणिना वदावधूतेन्दुमरीचि चामरम्  ॥ ४.५५ ॥

नृपस्य कस्यापि परिच्छदाङ्गना यदि त्वमुच्चैर्विभवो हि कोऽपि स  ।
मरुत्पतिर्मेनकयेव तन्वि यस्त्वयापि वालव्यजनेन वीज्यते  ॥ ४.५६ ॥

अथ र्धिमत्या परवत्यसि स्त्रिया कयापि कासौ जगदेकसुन्दरी  ।
नतभ्रु यस्याः स्मरचापयष्टयो विधेयतां यान्ति भवद्विधा अपि  ॥ ४.५७ ॥

परस्परस्पर्धि विलाससम्पदां त्रयं भवत्स्वामितया विकल्प्यते  ।
मरुत्वतो वा रमणी रमाथ वा कलत्रमर्धेन्दुविभूषणस्य वा ?  ॥ ४.५८ ॥

इयं परिभ्रान्तिरगेन्द्रकन्दरे सखीव ते शंसति कार्यगौरवम्  ।
भवादृशः श्वापददूषितेऽन्यथा चरन्त्यरण्ये किमधीननीतयः  ॥ ४.५९ ॥

अनेन खेलन्मददन्तिना वद त्वमागता चण्डि कुतो दुरध्वना  ।
विधाय विश्लेषविषादमावयोः स्वकार्यनिष्ठे कथय क्व यास्यसि ?  ॥ ४.६० ॥


__________________________________________

नायकवाक्यम्

इति साभिहिता मृगायताक्षी समुपोढप्रणयं यशोभटेन  ।
सहसा न जगाद लज्जया नु श्रमतः किं तु नृपस्तु तामवोचत् ॥ ४.६१ ॥

श्रान्तासि कौतुकहृतेन कदर्थितासि प्रश्नैरनेन विहितो न तवोपचारः  ।
आतिथ्यमेष कुरुते परमङ्गलेखा संवाहनैकचतुरो निचुलानिलस्ते  ॥ ४.६२ ॥

एवं निसर्गमधुरेण सुधारसैक निष्यन्दिना फणिवधूरथ सा हसन्ती  ।
चन्द्रांशुना कुमुदिनीव दिनोष्मतप्ता वीतक्लमा नरपतेर्वचसा बभूव  ॥ ४.६३ ॥


इति श्रीमृगाङ्कगुप्तसूनोः परिमलापरनाम्नः पद्मगुप्तस्य कृतौ नवसाहसाङ्कचरिते महाकाव्ये पाटलादर्शनं नाम चतुर्थः सर्गः


************************************************


पञ्चमः सर्गः

अथ सा वदने नवेन्दुकान्ति स्मितमङ्के विनिवेश्य चामरं च  ।
जगतीपतिमेवमा बभाषे मसृणं मूर्तिमती विदग्धतेव  ॥ ५.१ ॥
[वर्५.१  {॰कान्ति॰।लेम् ।ेम्॑ ॰कान्ति॰ ।ेद्}]

त्वयि पुण्यवशेन दृष्तिमाप्ते लभते शर्म गतश्रमो ममात्मा  ।
उदिते हि विरोचने नलिन्या वितमस्तामरसं विकासमेति  ॥ ५.२ ॥

अतिमात्रमुपोढसौकुमार्ये वचसि श्रोत्रमुपेयुषि त्वदीये  ।
झटिति प्रतिभासते ममायं कठिनश्चन्दनपल्लवावतंसः  ॥ ५.३ ॥

किमयं मयि संभ्रमोऽयमास्तां किमयं न एव जनः परिच्छदस्ते  ।
उपचारविशेषसंविधाने प्रतिपच्चन्द्र इव उदितस्त्वमेव  ॥ ५.४ ॥

भवदिङ्गितवेदिनैव पृष्टा यदनेनाहमुपान्तवर्तिना ते  ।
किमु तत्कथयामि सम्मतं चेत्क्रियतां मे स्वयमाज्ञया प्रसादः  ॥ ५.५ ॥


__________________________________________

नायकनिदेशः

अभिधेहि लवः कुतूहलस्य त्वदुदन्तश्रवणे ममापि जातः  ।
इति सा वसुधापतेर्निदेशादथ पातालविलासिनी जगाद  ॥ ५.६ ॥


__________________________________________

भुजङ्गलोकवर्णनम्

स तव श्रुतिमाप्त एव तावत्स्मरलीलाभवनं भुजङ्गलोकः  ।
उपयाति यदेकदेशसाम्यं न मही नापि पुरी पुरन्दरस्य  ॥ ५.७ ॥

अतिदुर्लभसूर्यभासि यस्मिंस्तमसामुल्लसतां तिरस्क्रियायै  ।
फणिनोऽरुणकान्तिभिः शिरस्थैर्मणिभिर्बालमिवातपं वहन्ति  ॥ ५.८ ॥

अनुलिम्पति रोदसी यथेन्दुः प्रभया मां न तथेत्यसूययेव  ।
पटु यः प्रमादाविलासहास स्तबकैरिन्दुपरम्पराः प्रसूते  ॥ ५.९ ॥

सविलासमुदस्तहस्तमुक्तैर्निकरैर्दिग्द्विरदेन्द्रशीकराणाम्  ।
परितो निचिताः सदैव यस्मिन् ककुभस्तारिका इवावभान्ति  ॥ ५.१० ॥

प्रतिभाति दधन् फणाकलापे पृथिवीं यत्र सः शेषनागराजः  ।
नभसो निपतञ्जवेन भित्त्वा जगतीं गाङ्ग इव च्युतः प्रवाहः  ॥ ५.११ ॥


__________________________________________

भोगवतीवर्णनम्

विदिता खलु वासुकेस्त्रिलोक्यां हरकण्ठाभरणस्य भोगिभर्तुः  ।
ललिताद्भुतभूमिरस्ति तस्मिन्नगरी भोगवतीति राजधानी  ॥ ५.१२ ॥

मणिहर्म्यतलानि रत्नदीपाः फणिकान्तार्धविलोकितानि वीणाः  ।
ऋतवोऽप्यखिलाः समेत्य यत्र स्मरसाम्राज्यमहाधुरं वहन्ति  ॥ ५.१३ ॥

अनुपाधिरुपाहृतो विकासः कमलैर्यत्र विलासदीर्घिकासु  ।
अपि यत्र कुमुद्वतीभिरस्तः सहजश्चन्द्रमरीचिपक्षपातः  ॥ ५.१४ ॥

अभिकानभिसर्तुमुद्यतः सन् सपदि व्यालविलासिनीसमूहः  ।
भवति स्वफणामणिप्रदीपे तिमिरोत्सारिणि यत्र साभ्यसूयः  ॥ ५.१५ ॥

अधिरोहति यत्र वंशमुक्ता पटलस्मेरतटा सुरस्रवन्ती  ।
सरितः श्रियमीर्ष्ययेव तस्याः सुवते मौक्तिकमेव यत्पयांसि  ॥ ५.१६ ॥

अतिकान्तगुणाभिराममूर्तिर्मधुरेण ध्वनिना मनोहरन्ती  ।
विदधाति सदैव यत्र यूनां पदमङ्के वनिता च वल्लकी च  ॥ ५.१७ ॥

शतशो विलसन्त्युदंशुरत्न स्तबकाः कल्पलता यदङ्गणेषु  ।
प्रतिमन्द्रिरमेवमेव यस्यामपि चिन्तामणयः पदे लुठन्ति  ॥ ५.१८ ॥

अपि दत्तकुतूहलाः सुराणामपि वाञ्च्छापदमेकपिङ्गलस्य  ।
अपि निर्विषया मनोरथानामुरगान् यत्र विभूतयः श्रयन्ते  ॥ ५.१९ ॥

वसति स्वयमेव यत्र देवः सदा कल्पितहाटकेश्वराख्यः  ।
स्मरमूर्ध्वविलोचनार्चिषीव त्रिपुरं यः शरपावके जुहाव  ॥ ५.२० ॥
[वर्५.२० {स्मरमूर्ध्व॰।लेम् ।क्॑ स्मरमूर्ध॰ ।ेद्}]


__________________________________________

शङ्खपालवर्णनम्

निजवंशविशेषकोऽस्ति तस्यामुरगाणामधिपः सः शङ्खपालः  ।
स्रगसाविति यत्फणासु धत्ते वसुधां वासुकिना समानसारः  ॥ ५.२१ ॥


__________________________________________

शशिप्रभावर्णनम्

जगदेकललाम तस्य कन्या गुणवत्यस्ति शशिप्रभा नाम्ना  ।
सहसैव फणभृतां प्रविष्टा भुवने राहुभयादिवेन्दुलेखा  ॥ ५.२२ ॥

न कयाप्यतिशय्यतेऽतिशीघ्रं यदियं कन्दुककेलिषु भ्रमन्ती  ।
अपरं कृतमर्थवत्तदस्याः सुतरां नाम सखीभिराशुगेति  ॥ ५.२३ ॥

स्फुरदद्भुतरूपसम्पदां तामनुकर्तुं कलयापि धार्ष्ट्यमेति  ।
न रतिर्न शची न चित्रलेखा न घृताची न तिलोत्तमा न रम्भा  ॥ ५.२४ ॥

सुरकिन्नरसिद्धकन्यकाभिः स्वकलाभ्यासवतीभिराप्तसख्या  ।
निखिलासु गता परं प्रकर्षं शितधीः शैशवसेव या कलासु  ॥ ५.२५ ॥

अनिवारितकेलिकौतुका सा सुतनुः स्नेहवंशवदेन पित्रा  ।
विहरत्यपचीयमानबाल्या हरशैले मलये हिमालये च  ॥ ५.२६ ॥

अधुना पुनोऽत्र विन्ध्यपदे विहरन्त्याः कुसुमावचूडनाम्नि  ।
क्वचिदप्यगमत्पलाय्य तस्याश्चपलः केलिमृगो मृगायताक्ष्याः  ॥ ५.२७ ॥

अतिवत्सलया समं सखीभिर्विपिने तं परितस्तया विचित्य  ।
पुलिने सरितः शशाङ्कसूतेः श्रमवत्येयमनीयत त्रियामा  ॥ ५.२८ ॥

कलहंसकलस्वनैर्विबुद्धा परिवारप्रमदानिदेशितं सा  ।
निकषा निचुलप्रवालशय्यां तमथ प्रेक्षितवत्याप्तनिद्रम्  ॥ ५.२९ ॥

तपनीयशिलीमुखस्तदङ्गे चकितं चित्ररुचौ तया च दृष्टः  ।
जलदे ललितेन्द्रचापभक्तौ अहिमांशोरिव भासुरो मयूखः  ॥ ५.३० ॥

अरविन्ददलत्विषा करेण स्वयमुत्पाट्य सकौतुकं गृहीते  ।
अवलोकितमेतयाथ तस्मिन् विजयाङ्के नवसाहसाङ्कनाम  ॥ ५.३१ ॥

अविशन्नरनाथ नाम पूर्वं हृदयेऽस्याः सहसाथ पुष्पकेतुः  ।
अमृतांशुमरीचिलुप्तनिद्रे लभते यत्कुमुदेऽन्तरं द्विरेफः  ॥ ५.३२ ॥

नवमेघमलीमसाद्युगान्ते वसुधामुद्धरतो रथाङ्गपाणेः  ।
परितः श्रमवारिबिन्दवो ये निरपीयन्त पयोधशुक्तियूथैः  ॥ ५.३३ ॥

प्रकृतिः किल यस्य ते परीता परिणामेन तदन्तरेऽत्र हंसः  ।
शयनान्तगतं मृणालशङ्कि स्हृतवान् हारमधीरलोचनायाः  ॥ ५.३४ ॥
[स्य्न्तx सन्दानितकम्]

उदडीयत खे मुखेन बिभ्रद्भुजगेन्द्रप्रतिमं तमञ्जसा स  ।
अपदार्पितवैतनेयशङ्कः फणिकन्यासु मुहूर्तविक्लवासु  ॥ ५.३५ ॥


स च विन्ध्यवनान्तराजिमेतामविशन्मारुतपीतपद्मगन्धाम्  ।
अतिदूरविकृष्टनागकन्या चकितोदञ्चितदीर्घनेत्रमालः  ॥ ५.३६ ॥

अहिराजसुतानिदेशतोऽस्मिनसमाप्तेषुविलोकनोत्सवोऽपि  ।
अथ हंसमितस्ततो विचेतुं विजने नागवधूजनः प्रवृत्तः  ॥ ५.३७ ॥

शबलास्विह कृष्णसारयूथैः समदक्रोडसनाथपल्वलासु  ।
गहनास्वपि तद्गवेषणायै वनलेखासु मम त्वयं प्रयत्नः  ॥ ५.३८ ॥

स मया न तटेषु निर्झराणां सरसां नाप्सु न पुण्डरीकषण्डे  ।
सरसीष्वपि नायतोर्मिलेखा न्तरपारिप्लवसारसासु दृष्टः  ॥ ५.३९ ॥

सितचामरधारणे नियुक्तां दुहितस्तेन भुजङ्गमाधिपेन  ।
अवधारय पाटलेति नाम्ना तनयां मामुरगस्य हेमनाम्नः  ॥ ५.४० ॥

अचले विचयः पतत्रिणोऽयं फलितः साधु ममाहितश्रमोऽपि  ।
यदितः पुरुषोत्तमोऽसि दृष्टो वनमध्ये निबिडश्रियोपगूढः  ॥ ५.४१ ॥

उपरोधमिमं न मन्यसे चेद्यदि वास्मासु तवास्ति पक्षपातः  ।
वद तच्चरता क्वचिद्वनेऽस्मिन् सः सहारो विहगस्त्वया नु दृष्टः  ॥ ५.४२ ॥

न स दृष्टिमितस्तवापि मन्ये तदहं तद्विचयादितो निवर्ते  ।
ननु ताम्यति काममात्तचिन्ता चिरयन्त्यां मयि साहिराजकन्या  ॥ ५.४३ ॥

अथ वा मृगभङ्गिनोपनीते विधिना सा नवसाहसाङ्कबाणे  ।
प्रणयार्पितलोचना सनामन्यधुनाप्यालिखितेव नूनमास्ते  ॥ ५.४४ ॥


__________________________________________

पुनोऽपि पाटलोक्तिः

इति सा समुदीर्य तत्पृषत्कानवलोक्यैव पुनश्चमत्कृता इव  ।
स्फुटकेलिमृगोपनीतबाण स्मरणस्मेरमुखी पुनो जगाद  ॥ ५.४५ ॥

सो नृलोकशशी त्वमेव मन्ये मृगयाबद्धरुचिः स यत्पृषत्कः  ।
भुवनाभयदायिनाममीषां भवतः संवदतीव सायकानाम्  ॥ ५.४६ ॥

स्थितमेतदयोमुखेष्वमीषु स्फुतवर्णं तव नामधेयलक्ष्म  ।
अवनीतिलक त्वयि प्ररूढं मम सन्देहलवं बलात्प्रमार्ष्टि  ॥ ५.४७ ॥

समुपैति सनाथतां किमन्यत्त्रितयेन त्रितयं नरेन्द्रचन्द्र  ।
त्रिदिवं नमुचिद्विषा त्वयेयं वसुधा वासुकिना रसातलं च  ॥ ५.४८ ॥

सनये नृपतावखण्डिताज्ञे त्वयि शासत्यवनीं दिलीपकल्पे  ।
विदधीत पदं सुदुर्नये कस्तमृते हारमलिम्लुचं विहङ्गम्  ॥ ५.४९ ॥

असतामसुहृन्न लज्जतेऽयं किमिति ज्याकिणलाञ्छितो भुजस्ते  ।
अवनौ यदनेन रक्षितायां वयमस्यां मूषिताः पतत्रिणापि  ॥ ५.५० ॥

अपयातु खगः सस्तेन कृत्यं न हि मे हारमिह त्वमेव याच्यः  ।
न दिशन्ति किमत्र चोरलुप्तं बत षष्टांशभुजो वसुन्धरायाः  ॥ ५.५१ ॥

पथि चेदवतिष्ठसे प्रणीते मनुना नाथ तदर्प्यतां स हारः  ।
न नरेन्द्र भवादृशाः कदाचित्पदवीं न्यायविदां विलङ्घयन्ति  ॥ ५.५२ ॥

निजमर्थयसे शिलीमुखं चेद्भवता यत्नवतापि किं न लभ्यः?  ।
त्वमनागसि यच्छशिप्रभायाः प्रहरन् केलिमृगे कृतव्यालीकः  ॥ ५.५३ ॥

अथ वा मृगयिष्यते न हारं विशिखं दास्यति चोरगेन्द्रकन्या  ।
त्वयि नेत्रपथातिथित्वमाप्ते सुलभोऽस्या हि महाजनोपरोधः  ॥ ५.५४ ॥

अतिदूरतो दृश्यतेऽयं त्वमिवाभ्युन्नतिमानिनो नगेन्द्रः  ।
वहति प्रणयोपरुद्धकूला कलहंसैरमुमन्तरेण रेवा  ॥ ५.५५ ॥

अमृतेन्दुकलासहोदरास्याः सुतनुस्तीरतलेऽवतिष्ठते सा  ।
उरसीव पयोधिराजकन्या वनमालाभरणे रथाङ्गपाणेः  ॥ ५.५६ ॥

तदितः स्वयमेव देव गत्वा पुलिनं सोमभुवस्तरङ्गवत्याः  ।
खगलुप्तविभूषणं क्षितौ ते फणिराजेन्द्रसुतां विबोधयेहि  ॥ ५.५७ ॥

च्
इति तद्वचसा स्मरैकदूत प्रसवोल्लासवसन्तवासरेण  ।
सो नृपः कमपि प्रमोदमापत्घनराजिध्वनिनेव नीलकण्ठः  ॥ ५.५८ ॥

अवदच्च विहस्य पार्थिवेन्द्रः फणिराजेन्द्रसुताविलासिनीं ताम्  ।
वचसोत्कयता मयूरशावान्नवजीमूतनिनादसोदरेण  ॥ ५.५९ ॥

अपि नाम मृदूनि वेत्सि वक्तुं निपुनं न्यायमनुज्झती वचांसि  ।
प्रसभं विहितास्त्वया यदेते वयमात्मस्खलितेऽपि सापराधाः  ॥ ५.६० ॥

इदमोमिति गृह्यते वचस्ते सह मेधाविनि कस्त्वया विवादः  ।
यदिमा विशदोद्गमा गिरस्ते पथि सिद्धान्तसमीक्षिते चरन्ति  ॥ ५.६१ ॥

तदनेन विनोदयाशु तावन्मम हारेण मनः शशिप्रभायाः  ।
इह पल्वलसैकतेषु यावत्तदलङ्कारमवेक्षितुं यतिष्यते  ॥ ५.६२ ॥


__________________________________________

हारप्रदानम्

अथ हारमनादरेण कण्ठात्स्वयमाकृष्य सः कृष्टचन्द्रशोभम्  ।
विहसन्नरविन्दकोशताम्रे निददे पाणितले विलासवत्याः  ॥ ५.६३ ॥

अपि कोशगृहोदरे दुरापं फणिनां भर्तुरुपोढविस्मया सा  ।
तमुदञ्चितपक्ष्मणा मृगाक्षी लिखितेनैव ददर्श लोचनेन  ॥ ५.६४ ॥


__________________________________________

शशिप्रभाहारप्रदानम्

अवकृष्य सलीलमुत्तरीयात्सितमेघादिव तारकावितानम्  ।
उरसा स बभार हारमीशः स्तनपर्यङ्कशयं शशिप्रभायाः  ॥ ५.६५ ॥

वदति स्म हसन् रमाङ्गदस्तामुरगस्त्रीमतह्भर्तुरिङ्गितज्ञः  ।
यदि कौतुकवत्यमत्सरस्ते तदितः किं चिदितोऽवलोकयेति  ॥ ५.६६ ॥

अथ हारलताविकृष्टदृष्टिः सहसा वारिविहङ्गमावलुप्तम्  ।
उरगेन्द्रसुताविभूषणं तन्नृपतेर्वक्षसि पाटला ददर्शः  ॥ ५.६७ ॥


__________________________________________

पुनः पाटलावाक्यम्

दशनच्छदमात्तबिम्बशोभं स्नपयन्ती सुधयेव हासकान्त्या  ।
अवदच्च वाचांसि पार्थिवं सा चतुरैवं परिहासपेशलानि  ॥ ५.६८ ॥

अपहर्तुमगास्त्वमेव हारं किमितः कल्पितराजहंसरूपः  ।
विदितोऽसि घना तवोरगाणां नगरेऽस्त्येव हि कामरूपवार्ता  ॥ ५.६९ ॥

परवञ्चनपण्डिता मतिस्ते यदि नैवं कथमन्यथा नरेन्द्र  ।
इदमाभरणं हरस्यरण्ये हरहासैकसितं शशिप्रभायाः  ॥ ५.७० ॥

अवनीवलये त्वमात्तदण्डः सहसे नाविनयांशमित्यवैमि  ।
अथ च स्थितिमात्मना विधत्से विषये दस्युनिषेविते किमेतत् ॥ ५.७१ ॥
७२ क्षितिप स्मयसे किमेष केलिर्न भवत्यर्पय हारमस्मदीयम्  ।
नयवर्त्मजुषो भवादृशाः किं न परस्वग्रहणादिह त्रपन्ते  ॥ ५. ॥


अथवा परतोऽस्तु नर्म नास्यां भुवि देवेन समोऽस्ति पार्थिवोऽन्यः  ।
अपविद्धनया न यस्य दृष्टेरपसर्पन्त्यथ खेचराः किमन्ये  ॥ ५.७३ ॥

अनयोः किमपि त्वया विलासिन् परिवर्तोऽयमकारि हारयोर्यः  ।
वचसामवकाशमीश दत्ते स न कस्यानृजुचेतसो जनः?  ॥ ५.७४ ॥

विहितो न हि वक्षसि त्वयायं नृप हारः फणिराजकन्यकायाः  ।
किमपीप्सितमात्मनो विधातुर्विहितं सूत्रमिदं मनोभवेन  ॥ ५.७५ ॥

ननु याम्यमुना शशिप्रभायास्तव हारेण मनो विनोदयामि  ।
त्वयि साप्यलमेव सान्द्रचेतः सुतनुः स्नेहरसार्द्रतामुपैतु  ॥ ५.७६ ॥

उचितं निजसायकानुरोधादहिराजेन्द्रसुतोपसर्पणं ते  ।
परतोऽस्तु शरस्त्वदर्थिता सा किमु न त्यागवशंवदा ददाति  ॥ ५.७७ ॥

सरसोऽस्य विमुञ्च तीरलेखामनुरेवा पुलिनं गृहाण यात्राम्  ।
उरगाधिपरूपपक्षपातं शमय व्यालवधूविलोचनानाम्  ॥ ५.७८ ॥


__________________________________________

शशिप्रभादर्शनार्थं गमनम्

इति वल्गु वचो निशम्य तस्याः स नृपः पन्नगवामलोचनायाः  ।
स्थितमत्र वचस्यलङ्घनीये तव कल्याणि मयेति तामुवाच  ॥ ५.७९ ॥

अथ सानृजुवादिनी विधाय क्षितिपालं पुरतश्चचाल बाला  ।
हृदयेन पराममर्श चैवं विलसन्मांसलविस्मयो नरेन्द्रः  ॥ ५.८० ॥

अरण्यानी क्वेयं धृतकनसूत्रः क्व स मृगः क्व मुक्ताहारोऽयं क्व च सः पतगः क्वेयमबला  ।
क्व तत्कन्यारत्नं ललितमहिभर्तुः क्व च वयं स्वमाकूतं धाता किमपि निभृतं पल्लवयति  ॥ ५.८१ ॥

अथ मदगजलीलाखेलगामी सः कृत्वा कनकविशिखयाच्ञाव्याजमव्याजकान्तः  ।
अवनिहरिणलक्ष्मा साहसोपार्जितश्रीरहिपरिवृढकन्यालोकनाय प्रतस्थे  ॥ ५.८२ ॥

इति श्रीमृगाङ्कगुप्तसूनोः परिमलापरनाम्नः पद्मगुप्तस्य कृतौ नवसाहसाङ्कचरिते महाकाव्ये शशिप्रभावलोकनार्थप्रस्थानं नाम पञ्चमः सर्गः


************************************************


षष्ठः सर्गः


नायिकावस्थावर्णनम्

तदा फणीन्द्रकन्यापि बाणनामाङ्कसूचिते  ।
नरेन्द्रतिलके तस्मिन्नभिलाषं बबन्ध सा  ॥ ६.१ ॥

सहसा हृदये तस्या निदधे मन्मथः पदम्  ।
अशोकयष्टिस्तबके सराग इव षट्पदः  ॥ ६.२ ॥

अवशा साभवच्चित्रं नाम्नापि पृथिवीपतेः  ।
न तदस्त्यत्र यन्नास्त्रं सन्नद्धस्य मनोभुवः  ॥ ६.३ ॥

स्मराग्निकणमेणाक्ष्यास्तस्याः समुददीपयत् ।
मकरध्वजसाम्राज्य सचिवो मलयानिलः  ॥ ६.४ ॥

सोल्लसत्स्मरलीलेन नवेन वयसा बभौ  ।
उन्मिषन्मधुलेखेन मुकुलेनेव मालती  ॥ ६.५ ॥

सातनुश्वसनस्पृष्ट पाटलाधरपल्लवम्  ।
उवाह मुखमुज्जृम्भमम्भोजमिव पद्मिनी  ॥ ६.६ ॥

निकामसरले तस्मिन् सा मुहुस्तरलेदृशौ  ।
शरे नरेन्द्रचन्द्रस्य चिक्षेप न सखीजने  ॥ ६.७ ॥

नरेन्द्रनामाङ्कलिपिस्तामानन्दयति स्म सा  ।
कुमुद्वतीमिवोदञ्चत्बालेन्दुकिरणच्छटा  ॥ ६.८ ॥

हेमपुङ्खाङ्किते तस्मिन् शरे करमुपेयुषि  ।
बलाद्विवेश सा बाला दीक्षां वैवाहिकीमिव  ॥ ६.९ ॥

तेनावाप्ततदाताम्र पाणिस्पर्शेण पत्रिणा  ।
स्फुरत्कान्तिचयव्याजादमुच्यन्तेव पल्लवाः  ॥ ६.१० ॥

नवीनसाहसाङ्कस्य कामदेवाकृतेरयम्  ।
मालवैकमृगाङ्कस्य सिन्धुराजस्य सायकः  ॥ ६.११ ॥

पुनःपुन इति स्वादु नृपतेर्नामलक्ष्म सा  ।
अपठच्चारुबिम्बौष्ठ लुठद्दशनचन्द्रिका  ॥ ६.१२ ॥
[स्य्न्तx सन्दानितकम्]

अधीत्य कौतुकेनाथ कृतपञ्चममूर्च्छनाः  ।
तदग्रे नृपनामाङ्कं जगुः पातालकन्यकाः  ॥ ६.१३ ॥

अदृष्टेऽप्युत्सुका राज्ञि तद्गीतेन बभूव सा  ।
प्रबोधे यदनङ्गाग्नेः पञ्चमः प्रथामा समित् ॥ ६.१४ ॥

अवेपत समुन्मीलत्विलासकुसुमान्न्चिता  ।
मनोभवानिलस्पर्श वशाद्वनलतेव सा  ॥ ६.१५ ॥

नवानुरागमङ्गेन व्यक्ततच्चिह्नचुम्बिना  ।
विनावचनमाचख्यौ सखीषु चतुरासु सा  ॥ ६.१६ ॥


__________________________________________

शशिप्रभायाः प्रश्नः

सावहित्थमथेत्थं सा सखीजनमभाषत  ।
सुधानिष्यन्दजडया शरदिन्दुमुखी गिरा  ॥ ६.१७ ॥

अभेदमिन्दुना नीतः साचिव्यं मेनकेतुना  ।
सख्यः कः सिन्धुराजोऽयं साहसाङ्कनिरूप्यते  ॥ ६.१८ ॥

किमेवमवतिष्ठध्वै मौनं मुञ्चत शंसत  ।
उन्मीलति यदन्तर्मे बलात्कौतुककन्दली  ॥ ६.१९ ॥


__________________________________________

मल्यवत्या उत्तरम्

अथ माल्यवती नाम तत्सखी सिद्धकन्यका  ।
इति स्मितसुधार्द्रेण वचसा तामवोचत  ॥ ६.२० ॥

सखि साहासिकः स अयमवन्तितिलको नृपः  ।
गीयते केतकापाण्डु यस्योरगपुरे यशः  ॥ ६.२१ ॥

तं काश्यपीसहस्राक्षमद्रक्षमहमेकदा  ।
गता श्रीमन्महाकाल पर्वण्युज्जयिनीं पुरीं  ॥ ६.२२ ॥

तन्वि तिग्मांशुनेव द्यौर्निशेव शशलक्ष्मणा  ।
सा सनाथा पुरी तेन वज्रिणेवामरावती  ॥ ६.२३ ॥

रम्भा त्वयेव यत्सत्यं तेनालि नलकूबरः  ।
त्याजितो रूपजं गर्वमुर्वीमकरकेतुना  ॥ ६.२४ ॥

अकलङ्काकृतेस्तस्य चतुःषष्ठिकलावतः  ।
तुलाधिरोहहेवाके कः षोडशकलः शशी  ॥ ६.२५ ॥

तस्यावनिप्रदीपस्य ते ते नैसर्गिका गुणाः  ।
क्व नाम न प्रकाशन्ते रवेरिव मरीचयः  ॥ ६.२६ ॥

न नागेषु न सिद्धेषु न नरेष्वमरेष्वथ  ।
अवापि क्वापि संवादस्तद्रूपोल्लेखलेखया  ॥ ६.२७ ॥
[वर्६.२७ {अमरेष्वथ्लेम् ।क्॑ अमरेषु च ।ेद्}]

सो हि केनापि कृत्येन गां गतः श्रूयते पुनः  ।
निह्नुतैकभुजद्वन्द्वो देवः श्रीवत्सलाञ्छनः  ॥ ६.२८ ॥

किमन्यत्तव संतुष्ट्यै पश्य चित्रे लिखाम्यहम्  ।
चिरस्य दीर्घनयने तवास्तु नयनोत्सवः  ॥ ६.२९ ॥


__________________________________________

आकृतिलेखनम्

अथ सा सिद्धतनया तं लिलेख शिलातले  ।
हृदि तूरगराजेन्द्र दुहितुर्मीनकेतनः  ॥ ६.३० ॥

तदालिखितभूपालं तया चिन्तितकामदम्  ।
चिन्तामणेरप्यधिकं शिलातलममांस्त सा  ॥ ६.३१ ॥

ततश्चित्रगते तस्मिन्महीपालो मदालसाः  ।
सममेवाहिकन्यानां पेतुर्नेत्रपरम्पराः  ॥ ६.३२ ॥

पपौ शशिप्रभाप्येनं चिरमुत्पक्ष्मलेखया  ।
पुनरुक्तीकृतोन्निद्र कर्णेन्दीवरया दृशा  ॥ ६.३३ ॥

रूपमास्वादयामास तस्यालेख्यगतस्य सा  ।
भ्रमरीवारविन्दस्य सुधासहचरं मधु  ॥ ६.३४ ॥

आनीयताकुलत्वं सा त्रितीयेन तनूदरी  ।
विस्मयेनातिसान्द्रेण मदेन मदनेन च  ॥ ६.३५ ॥

विवेश हृदये तस्याः स चित्रलिखितो नृपः  ।
शरत्प्रसन्ने सरितः प्रतिमेन्दुरिव अम्भसि  ॥ ६.३६ ॥

स्तनपत्रलतां तस्या बिभेद पुलकोद्गमः  ।
सत्यं यदन्तरङ्गेण बहिरङ्गो निरस्यते  ॥ ६.३७ ॥

तस्याः कुचयुगे किंचिन्निश्वासः कम्पमादधे  ।
रथाङ्गनाममिथुने सायन्तन इवानिलः  ॥ ६.३८ ॥

तस्याः स्वेदलवश्रेणि च्छद्मना वदनश्रिया  ।
विशतोऽन्तरनङ्गस्य लाजाञ्जलिरिवोज्झितः  ॥ ६.३९ ॥

शङ्के शरमृजूकुर्वन् ददृशे मन्मथस्तया  ।
यत्सा मृदुक्वणत्काञ्चि किङ्किणीकमकम्पत  ॥ ६.४० ॥

एष दृष्टस्त्वयेत्युक्ता सख्या सा साध्वसाकुला  ।
गद्गदाक्षरमव्यक्तं कृच्छ्रात्प्रतिवचो ददौ  ॥ ६.४१ ॥

चित्रवर्तिन्यपि नृपे तत्त्वावेशेन चेतसि  ।
व्रीडार्धवलितं चक्रे मुखेन्दुमवशैव सा  ॥ ६.४२ ॥

दृष्टा सखीभिः साकूतं सा बालाधरपल्लवे  ।
दधौ वैलक्ष्यहसितं प्रसूनमिव माधवी  ॥ ६.४३ ॥

नवं प्रेम नवोत्कण्ठा नवास्ते ते मनोरथाः  ।
इति तस्यास्तथैवाभूदन्तरङ्गः परिच्छदः  ॥ ६.४४ ॥

किंचित्त्रपानुविद्धेन पुण्डरीकदलत्विषा  ।
तमानर्चेव राजेन्दुमनिमित्तस्मितेन सा  ॥ ६.४५ ॥

सा च दोःशयितभुवा नृपेणाद्ध्यासिता हृदि  ।
कृताङ्गभङ्गवलना झटित्यालस्यमाययौ  ॥ ६.४६ ॥

तत्क्षणेनैव सा चित्रं तन्वी तन्मयतां ययौ  ।
कं न प्रतारयत्येष कितवः कुसुमायुधः  ॥ ६.४७ ॥

स्तिमितेवावतस्थे सा सारङ्गायतलोचना  ।
अचेतनेव शून्येव सुप्तेवालिखितेव च  ॥ ६.४८ ॥

स्मरेण मर्मणि क्वापि साविध्यत सुमध्यमा  ।
अनिद्रितापि यत्साभूत्क्षणं मुकुलितेक्षणा  ॥ ६.४९ ॥

व्यञ्चितानङ्गलीलेन शृङ्गाररसबन्धुना  ।
तन्वी नवानुरागेण सान्यैव घटिताभवत् ॥ ६.५० ॥

ऋजुना ऐक्षत यच्चित्रं यदभूच्च त्रपावती  ।
तेनातिगूढभावापि सा सखीभिरलक्ष्यत  ॥ ६.५१ ॥

अथानङ्गवती नाम सखी तामित्यवोचत  ।
दशनज्योत्स्नयारण्यं सुधयेव निषिञ्चती  ॥ ६.५२ ॥

कच्चिदस्य प्रमोदाय कुमुदस्येव चक्षुषः  ।
अयं मध्यमलोकेन्दुः पातालेन्दुकले तव  ॥ ६.५३ ॥

वनानिलाहृतोन्निद्र पद्मकेसरशालिना  ।
रोमोद्गम इवानेन धृतस्त्वदवलोकनात् ॥ ६.५४ ॥

अद्य नः सफलं चक्षुश्चित्रे यदवलोकितः  ।
कन्दर्पाधिककान्तोऽयमवन्तिमृगलाञ्छनः  ॥ ६.५५ ॥

त्वामप्यवाञ्चितां मन्ये यत्त्वयैतस्य वक्षसि  ।
एते सविभ्रमं न्यस्ते दृशौ मुक्तालते इव  ॥ ६.५६ ॥

जितमेतेन कोऽप्येष सत्यं कामोऽस्य किङ्करः  ।
आरोहति परां कोटिमत्र यत्तव सम्भ्रमः  ॥ ६.५७ ॥

त्वमत्र बद्धभावेव किमिन्दुमुखि लज्जसे  ।
विलङ्घयत्यलङ्घ्यानि स्मरदुर्ललितानि कः  ॥ ६.५८ ॥

कोऽन्यः सखि नृशंसोऽस्ति कामं विषमबाणतः  ।
सुकुमारे तवाप्यङ्गे येन व्यापारितः शरः  ॥ ६.५९ ॥

बिम्बौष्ठे एव रागस्ते तन्वि पूर्वमदृश्यत  ।
अधुना हृदयेऽप्येष मृगशावाक्षि लक्ष्यते  ॥ ६.६० ॥

एकेन राजहंसेन हृतो हारस्तनूदरि  ।
अनेन तु द्वितीयेन लिखितेनापि ते मनः  ॥ ६.६१ ॥

कुतस्त्रपा तवालीषु किंचिदुन्नमयाननम्  ।
अहो बत त्वमेतस्मिन्नत्यायतकुतूहला  ॥ ६.६२ ॥

एतत्कर्णोत्पलं लोलमपाङ्गप्रतिवेशितम्  ।
त्वदुदन्तमिवैतस्य कथयत्यलिकूजितैः  ॥ ६.६३ ॥

अहो दूरस्थितेनापि हृदि स्पृष्टा नृपेन्दुना  ।
इन्दुकान्तशिलेव त्वमार्द्रतामवगाहसे  ॥ ६.६४ ॥

निपुणे निःश्वसिष्येवमतिगूढं यथा यथा  ।
तथा तथा तव व्यक्तमयमुच्छ्वसति स्मरः  ॥ ६.६५ ॥

स्मितमेतदलोलाक्षि लज्जासंवलितं तव  ।
इदं निर्जितबाल्यस्य यौवनस्योदितं यशः  ॥ ६.६६ ॥

यथा तवेयमरतिर्यथा सुतनु वेपसे  ।
तथा कवचितः शङ्के निःशङ्कं मदनस्त्वयि  ॥ ६.६७ ॥

किमत्र करवै गाढमाकल्पकमिदं तव  ।
इयं च मन्मथस्यास्त्रं निर्गता चूतमञ्जरी  ॥ ६.६८ ॥

सुरतक्लान्तशबरी कबरीमाल्यचुम्बिनः  ।
कथमेते त्वया तन्वि सह्या मलयवायवः  ॥ ६.६९ ॥

किं ताम्यसि तवोपान्तमानयाम्यधुनैव तम्  ।
इत्याश्वासयतीव त्वां कोकिलोऽयं कलस्वनः  ॥ ६.७० ॥

कूजन्ती कोकिलवधूरियमाधिं धुनोति ते  ।
अनङ्गनृपसाम्राज्य लीलामङ्गलगायिनी  ॥ ६.७१ ॥

वनान्तदेवतावाप्त पादन्यासोत्सवः स्फुटम्  ।
एष स्तबकितोऽशोकः सुहृत्कामस्य का गतिः  ॥ ६.७२ ॥

अत्रोर्वीतिलके दृष्टिमस्यन्तीं तिलकः क्रुधा  ।
अयं तर्जयतीव त्वां वाताधूतलताङ्गुलिः  ॥ ६.७३ ॥

पथि स्मरस्य विषमे स्खलितायामितस्त्वयि  ।
स्मितच्छटेव निर्याति सिन्दुवारस्य मञ्जरी  ॥ ६.७४ ॥

द्राघयत्यस्तबिम्बौष्ठ रुचिनिःश्वसितानि ते  ।
अयं मुकुलितः किंचिद्बकुलो मुकुलस्तनि  ॥ ६.७५ ॥

लतया कर्णिकारस्य पुरः पुष्पितयानया  ।
अनङ्गस्यैकराज्येऽस्मिन् हेमवेत्रलतायितम्  ॥ ६.७६ ॥

अहो न कस्य भिन्दन्ति हृदयं वीक्षिता अपि  ।
निसर्गमृदवोऽप्येते सहकारनवाङ्कुराः  ॥ ६.७७ ॥

चतुरां कोकिलामेष कृत्वा कुरबको मुखे  ।
दुर्लभं याचतीव त्वां लीलालिङ्गनदोहदम्  ॥ ६.७८ ॥

अशोकस्कन्धलग्नेयं कुसुमैर्नवमाधवी  ।
प्रार्थनीयप्रियस्पर्शां हसति त्वामिवोत्सुकाम्  ॥ ६.७९ ॥

भूपतावनुरक्तायास्तव सन्तापदीपनम्  ।
स्थलारविन्दं सेर्ष्येव सूते सखि वसुन्धरा  ॥ ६.८० ॥

अमीष्वङ्कस्थकन्दर्प जगद्विजगयसिद्धिषु  ।
दृष्टिरुद्विजते तन्वि पाटलाकुड्मलेषु ते  ॥ ६.८१ ॥

सुन्दरि द्वितयस्यात्र क्रशिमा भूषणायते  ।
राजन्याबद्धभावायास्तव रात्रेश्च सम्प्रति  ॥ ६.८२ ॥

एष चैत्रोत्सवश्चित्रे नृपोऽयं नूतनं वयः  ।
प्राप्तावकाशः कामोऽपि पतितास्यतिसङ्कटे  ॥ ६.८३ ॥

किमालिखितवत्येषा चित्रे माल्यवती नृपम्  ।
द्वारीकृतेयमथवा वामेन विधिना तव  ॥ ६.८४ ॥

बहुना किं चकोराक्षि छलितासि मनोभुवा  ।
सर्वथा ते करिष्यन्ति कुशलं कुलदेवताः  ॥ ६.८५ ॥

इत्यादि व्याहरन्ती सा कृतभ्रूभङ्गया तया  ।
नरेन्द्रबाणपुङ्खेन कुचे किं चिदतुद्यत  ॥ ६.८६ ॥


__________________________________________

कलावतीवचनम्

अथ किन्नरराजेन्द्र कन्या नाम्ना कलावती  ।
एवं वचः स्मितसुधा निषिक्ताक्षरमाददे  ॥ ६.८७ ॥

कामं दुर्लभमेवैतच्चैत्रश्चन्द्राङ्किता निशाः  ।
प्रेयान् विपञ्चीरणितं पञ्चबाणाङ्कितं वयः  ॥ ६.८८ ॥

अयि त्वां म्लापयत्येष कालः कमललोचने  ।
जगदाह्लादजनकः सुधासूतिरिवाब्जिनीम्  ॥ ६.८९ ॥

स्थाने तवानुरागोऽयमनङ्गस्यायमुत्सवः  ।
सखि स्निह्यति निर्व्याजमिन्दावेव कुमुद्वती  ॥ ६.९० ॥

नृपस्यारण्यसञ्चारः शरेणानेन सूच्यते  ।
मरुता द्विरदस्येव मदनिष्यन्दगन्धिना  ॥ ६.९१ ॥

अवश्यं तन्वि चिन्वाना वने हंसमितस्ततः  ।
क्वचिद्विलोकयिष्यन्ति तं त्वत्परिजनस्त्रियः  ॥ ६.९२ ॥

ज्ञातत्वदिङ्गितैवात्र तं चेद्द्रक्ष्यति पाटला  ।
ततोऽस्य षट्पदस्येव बलाच्चेतो हरिष्यति  ॥ ६.९३ ॥

स्थिरा भव नृपेन त्वमिह संयोगमाप्स्यसि  ।
यथा कण्वाश्रमे पूर्वं दुष्यन्तेन शकुन्तला  ॥ ६.९४ ॥

इति तद्वचसः सीम्नि मसृणोत्कम्पितस्तनी  ।
व्याजसाचीकृतमुखं निशश्वास शशिप्रभा  ॥ ६.९५ ॥

वनश्रीरत्नमञ्जीरो लताकुञ्जोदरे ततः  ।
चुकूज मञ्जुकण्ठस्तां दक्षिणेन कपिञ्जलः  ॥ ६.९६ ॥

हर्षाश्रुलवकीर्णेन सत्पत्रावलिचारुणा  ।
वामेन पस्फुरे तस्याश्चक्षुषा च स्तनेन च  ॥ ६.९७ ॥

अत्रान्तरे समायान्ती ददृशे दूरतस्तया  ।
नरेन्द्रसवितुस्तस्य पुरः सन्ध्येव पाटला  ॥ ६.९८ ॥

तस्यास्त्रये च त्रितयमपश्यत्फणिकन्यका  ।
मुखे स्मितं करे हारं सितमंसे च चामरम्  ॥ ६.९९ ॥

सा हारहस्ता रुरुचे धृतस्तिमितचामरा  ।
सरसी सुप्तहंसेव फेनाध्यासितपङ्कजा  ॥ ६.१०० ॥

दृष्टिः फनीन्द्रदुहितुरतिक्रम्यैव पाटलाम्  ।
भृङ्गश्रेणिरिवाशोके पपातावन्तिभर्तरि  ॥ ६.१०१ ॥

प्रियं नः स अयमायाति पश्य पश्य शशिप्रभे  ।
परमारान्वयोदार हारमध्यमणिर्नृपस् ॥ ६.१०२ ॥

इति प्रियसखीसूक्ति सुधानिष्यन्दलेखया  ।
सिक्ते तदाभवत्तस्याः स्मरः पल्लवितो हृदि  ॥ ६.१०३ ॥
[स्य्न्तx सन्दानितकम्]

सुधारस इवोर्वीभृत्तया संमुखमापतन्  ।
दृशा स्फटिकशुक्त्येव वारंवारमपीयत  ॥ ६.१०४ ॥

वितेनेऽप्यहिकन्याभिः कौतुकेनातनीयसा  ।
तस्याग्रे राजहंसस्य नेत्रेन्दीवरवागुरा  ॥ ६.१०५ ॥

अवन्तितिलकोदन्तमुपसृत्याथ पाटला  ।
अनङ्गदीपनं तस्यै जगादेङ्गितवेदिनी  ॥ ६.१०६ ॥

देव पश्चात्स्थितोऽप्यग्रे प्राप्तः पर्युत्सुको भवान्  ।
इत्यभाष्यत भूपालः चित्रे चतुरया तया  ॥ ६.१०७ ॥

अभूत्पर्याकुला सा च मुहूर्तमसितेक्षणा  ।
पश्चादलज्जतालीभिस्तथा सस्मितमीक्षिता  ॥ ६.१०८ ॥

तस्यै हारं महीभर्तुरर्पयामास पाटला  ।
आकृष्य भर्तुमानीतमतिशुद्धमिव आशयम्  ॥ ६.१०९ ॥

सखीनामनुरोधेन सा किलानङ्गमोहिता  ।
हृदि दीर्घगुणं दध्रे हारं प्रियमिवापरम्  ॥ ६.११० ॥

तुषारपाण्डुना तेन ववृधेऽस्या मनोभवः  ।
दिगन्तवान्तज्योत्स्नेन महोदधिरिवेन्दुना  ॥ ६.१११ ॥

पुष्पोद्गमेनेव लता प्रसादेनेव भारती  ।
सा तेन रेजे हारेण यशसेव नरेन्द्रता  ॥ ६.११२ ॥

ततः शिथिलपर्यस्त विलोलकबरीलता  ।
केतुयष्टिरिव श्याम पताकाङ्गा हिरण्मयी  ॥ ६.११३ ॥

वसंतकमलोल्लासि मत्तभ्रमरनिःस्वना  ।
दीपमानोपदेशेव स्वरहस्ये मनोभुवः  ॥ ६.११४ ॥

उल्लसत्कुटजाच्छाच्छ विलासहसितच्छविः  ।
झटित्युअदधिवेलेव निर्गच्छदमृतच्छटा  ॥ ६.११५ ॥

सरोजिनीव हंसीभिर्भृङ्गीभिरिव मालती  ।
शशिलेखेव ताराभिः सखीभिरभितो वृता  ॥ ६.११६ ॥

दृष्ट्वा नरन्द्रमायान्तमुदस्थादुत्सुकाथ सा  ।
दधती नूतनप्रेम परिणीतामधीरताम्  ॥ ६.११७ ॥
[स्य्न्तx कुलकम्]

अथ सुतनुरलोलतारके सा सुचिरमुदञ्चितदीर्घपक्ष्ममाले  ।
शशिन इव नवोद्गतस्य दूरातवनिपतेः पथि लोचने मुमोच  ॥ ६.११८ ॥

आसन्नानुचरधृतेन पङ्कजिन्याः पत्रेण स्फुटघटितातपत्रलीलः  ।
सश्च्छायामथ महसा हसन् हिमांशोः क्ष्मापालः पुलिनमवाप नर्मदायास् ॥ ६.११९ ॥

इति श्रीमृगाङ्कगुप्तसूनोः परिमलापरनाम्नः पद्मगुप्तस्य कृतौ नवसाहसाङ्कचरिते महाकाव्ये शशिप्रभादर्शनो नाम षष्ठः सर्गः


************************************************


सप्तमः सर्गः


__________________________________________

शशिप्रभादर्शनम्

ततः स दूरादहिराजकन्यकां जवैकमित्रेणा युतां पतत्रिणा  ।
विशाम्पतिदीर्घगुणानुषङ्गिणीमनङ्गकोदण्डलतामिवैक्षत  ॥ ७.१ ॥

उपोढलावण्यतरङ्गभङ्गया सरागबिम्बौष्ठगलत्प्रवालया  ।
अहारि लोलं नृपतेस्तया बलातनङ्गरत्नाकरवेलया मनः  ॥ ७.२ ॥


__________________________________________

रमाङ्गदकृतं शशिप्रभावर्णनम्

सविस्मयो लोचनमार्गमाप्तया तया सः पातालतलेन्दुलेखया  ।
अथेत्थमम्लानमनोरथोद्गमो रमाङ्गदेनाभिदधे नराधिपः  ॥ ७.३ ॥

अवैमि सैवेयममोघमायुधं मनोभुवः पन्नगराजकन्यका  ।
उदंशुलेखेन मुखेन कुर्वती जगद्विलीनेन्दुविलोकनस्पृहम्  ॥ ७.४ ॥

नरेन्द्र सत्यं सः कुतूहली भवेदलौकिकं रूपमवेक्षितुं रतेः  ।
इयं न यस्यातिथितां गता दृशोरगाधलावण्यसरित्सुमध्यमा  ॥ ७.५ ॥

इयं सुधा मुग्धविलासजन्मभूरियं भुजङ्गालयरत्नदीपिका  ।
इयं जगन्नेत्रचकोरचन्द्रिका पुरः पताकेयमयुग्मपत्रिणः  ॥ ७.६ ॥

इयत्तया मुक्तमवैमि नैपुणं प्रजापतेरद्भुतशिल्पकर्मणि  ।
नृपोपमानामुपमानतां गतं विनिर्मितं येन हि रत्नमीदृशम्  ॥ ७.७ ॥

इयं तवानेन विराजतेतरां करस्थितेनावनिपालपत्रिणा  ।
उपेयुषा काञ्चनपद्ममंशुना हिमेतरांशोरिव जह्नुकन्यका  ॥ ७.८ ॥

अरालकेशीयमनेन भाति ते शरेण कार्तस्वरपुङ्खशोभिना  ।
निसर्गगौरेण नरेन्द्ररश्मिना सकज्जला दीपशिखेव शार्वरी  ॥ ७.९ ॥

इयं विलासोर्मिनिमग्नशैशवं स्विभाव्यमानस्तनकुड्मलोद्गमम्  ।
मदैकविस्रम्भगृहं विगाहते वयो विभक्ताङ्गमनङ्गदोहदम्  ॥ ७.१० ॥

इयं नताङ्गी जगदेकसुन्दरे निदेशिते पाटलया नृप त्वयि  ।
दृशौ नवेन्दीवरपत्रपेशले विमुञ्चति श्रीरिव शार्ङ्गधन्वनि  ॥ ७.११ ॥

अनङ्गसाम्राज्यविलासचामरे वनानिलव्याकुलितेऽंसुचुम्बिनि  ।
परिश्लथे संयमनार्थमेतया सलीलमस्तः कबरीभरे करः  ॥ ७.१२ ॥

विलोकयन्ती कुसुमं कचाग्रतश्च्युतं कुचस्पर्शधियेव वक्षसि  ।
इयं कृशाङ्गी कुसुमास्त्रशङ्कया कृतप्रणामेव तवावलोक्यते  ॥ ७.१३ ॥

विलोकयास्याः क्षितिपाल बिभ्रतीं प्रदीपशोभां कबरीं निशामुखे  ।
अमी मुहुः कुङ्कुमकेसरारुणा लसन्ति सीमन्तमणेर्मरीचयः  ॥ ७.१४ ॥

विराजतेऽस्यास्तिलकोऽयमञ्चितो विकुञ्चितभ्रूलतिकान्तरे नृप  ।
विजित्य लोकद्वितयं दिवं प्रति स्मरेण बाणो धनुषीव संहितः  ॥ ७.१५ ॥

अपाङ्गसंवर्धितशोणकान्तिना सुकृष्णतारेण तुषारपाण्डुना  ।
इयं प्रवालासितरत्नमौक्तिकैर्विनिर्मितेनेव चकास्ति चक्षुषा  ॥ ७.१६ ॥

इयं पुरो निर्यतिदूरमायते कपोलतः काञ्चनकुण्डलार्चिषि  ।
इषुं रुषेव प्रतिभोक्तुमुद्यता मनोभुवे मुक्तशिलीमुखे हृदि  ॥ ७.१७ ॥

इयं त्रियामापतिकान्तिपेशलं विबुद्धबन्धूकदलाधिकत्विषा  ।
बिभर्ति बिम्बाधरमुद्रया मुखं मनोभिरामं रजनीव सन्ध्यया  ॥ ७.१८ ॥

उपोढतारापतितारहारयोरियं युगेन स्तनयोर्विराजते  ।
द्वयेन देव उषसि चक्रवाकयोः सरिद्गृहीतैकमृणालयोरिव  ॥ ७.१९ ॥

सुरापगावीचिविपाण्डुरेष ते चिरेण हारश्चरितार्थतां गतः  ।
धृतः क्षितीश प्रणयार्द्रयानया सलीलमुत्कम्पिनि यत्कुचद्वये  ॥ ७.२० ॥

इयं महीपाल विलोकितेन ते विगाहते कान्तमिदं दशान्तरम्  ।
भवत्यनारूढविकासविभ्रमा किमुद्गमे चन्द्रमसः कुमुद्वती  ॥ ७.२१ ॥

किमन्यदुक्तं सुधयेव सान्द्रया तदन्यथा नाथ न पाटलवचः  ।
स्फुटेयमस्याः कुरुते यदङ्गके बलात्परिष्वङ्गमनङ्गविक्रिया  ॥ ७.२२ ॥


__________________________________________

शशिप्रभासमीपगमनम्

इतीङ्गितज्ञे वदति प्रियंवदे रमाङ्गदेन स्मितमुद्गतस्मितः  ।
अवाप पर्याप्तशशाङ्कदर्शनः फनीन्द्रकन्यासविधं नराधिपः  ॥ ७.२३ ॥


__________________________________________

नायिकाचेष्टाः

उवाह लज्जानतमञ्चितालकं ततो भुजङ्गाधिपतेः सुतामुखं  ।
अवाञ्चितं किं चन मातरिश्वना सषट्पदं पद्ममिवारविन्दिनी  ॥ ७.२४ ॥

पतत्यधः कुङ्कुमपङ्कपाटले मयूखलेखापटले शिखामणेः  ।
ह्रियेव रक्तांशुकपल्लवस्तया पिधातुमालेख्यनृपे न्यधीयत  ॥ ७.२५ ॥

नृपस्य चित्रे मधुरेयमाकृतिर्न भिद्यते चन्द्रमसो यथाम्भसि  ।
सखीजनस्तामिति नर्मपेशलः शनैस्त्रपानम्रमुखीमभाषत  ॥ ७.२६ ॥

यथास्मि वक्तासि तथास्य भूपतेर्यदा पुनः कर्णसमीपमाप्स्यसि  ।
इतीव निर्व्याजमुदीर्य तत्यजे तयायताक्ष्या स नरेन्द्रसायकः  ॥ ७.२७ ॥

अलं ह्रियैवं समुपेक्ष्य गृह्यतामयं हि पाणिग्रहणोचितस्तव  ।
इतीरयन्त्याः कुटिलं वचः करादनङ्गवत्याः कमलं जहार सा  ॥ ७.२८ ॥

अथ स्वबिम्बाधरपाटलच्छदं करेण तत्तत्सदृशेन बिभ्रती  ।
निषेवितुं भूपतिमभ्युपागता रमेव राजीवमुखी रराज सा  ॥ ७.२९ ॥

दृशस्ततस्तत्परिवारयोषितां नेत्राञ्जनश्यामलपक्ष्मराजयः  ।
शशिप्रभे भूमिपतौ सकौतुकाः समापतन् कुन्द इवालिपङ्क्तयः  ॥ ७.३० ॥


__________________________________________

नृपार्हणम्

निपीयमानस्य तया शनैःशनैरपाङ्गसञ्चारितदीर्घनेत्रया  ।
उपात्तपुष्पः क्षितिभर्तुरर्हणां चकार तस्याश्चतुरः सखीजनः  ॥ ७.३१ ॥

पुरः शिरस्याहितमन्मथाज्ञया तया कटाक्षैः कुटजैरिवार्चितः  ।
नृपः सपर्यां पुनरुक्तसंविदां सस्तद्वयस्यानिहितावमन्यत  ॥ ७.३२ ॥

सरागवत्युत्कलिकाभिराकुले मृदुन्यलं पाटलया समर्पिते  ।
अथ न्यषीदन्नवपल्लवासने फनीन्द्रकन्यामनसीव पार्थिवः  ॥ ७.३३ ॥

अनु क्षितीशं नलिनीदलासने कया चिदास्ते परिवारयोषिता  ।
रमाङ्गदोऽप्यासनबन्धमाददे वसुन्धरायां विनयैकबन्धुः  ॥ ७.३४ ॥

श्रमानुरोधादुपविश्यतामितः क्षणं कृशाङ्गीति सखीभिरर्थिता  ।
उपाविशद्वेपितवामनस्तनी ततः समं ताभिरहीन्द्रकन्यका  ॥ ७.३५ ॥


__________________________________________

नायिकाविलसितानि

विवर्तयन्ती वदनेन्दुमण्डलं विशालनेत्रान्तनिषक्ततारकम्  ।
द्वयेन सा कृष्यत सुन्दरी समं ह्रिया नृपालोकनकौतुकेन च  ॥ ७.३६ ॥

अथावतंसीकृतलोचनोत्पलं कपोलदोलायितरत्नकुण्डलम्  ।
चिरं पपौ सः स्तिमितेन चक्षुषा तदाननं मालवमीनकेतनः  ॥ ७.३७ ॥

कृती दृशास्याः सुदृशः पिबत्ययं कपोललावण्यसुधां नराधिपः  ।
मिथः सखीनामिति सस्मितं वचो निशम्य साभूदधिकाधिकत्रपा  ॥ ७.३८ ॥

मनागिवांसादपवर्तितानना निरीक्ष्य तं भूपतिमर्पितेक्षणम्  ।
विहस्य लज्जामुकुले चकर्ष सा बलादपाङ्गप्रसृते विलोचने  ॥ ७.३९ ॥

यशोभटे रूपमवन्तिशसितुः कृतस्मिते चित्रगतं प्रशंसति  ।
करस्थितं सा झटिति न्यधात्ततः शिलातले तामरसं त्रपावती  ॥ ७.४० ॥

निकाममुक्तं सुकुमारमङ्गना विलासिनस्तस्य जहार सा मनः  ।
स्मरैकदूतीसहकारशाखिनो लसन्मधावन्यभृतेव पल्लवम्  ॥ ७.४१ ॥

तदीयमुद्दामरसोर्मिनिर्भरं स राजहंसोऽपि विवेश मानसम्  ।
कृतप्रवेशश्च सलीलमच्छिनन्मनाङ्मृणालीमिव धीरतामतः  ॥ ७.४२ ॥

क्षणादपाङ्गस्तिमितायताक्षयोः सकम्पयोः कण्टकिताङ्गलेखयोः  ।
अवापदन्योन्यनिबद्धभावयोस्तयोः प्ररोहं हृदि बालमन्मथः  ॥ ७.४३ ॥


__________________________________________

नायकस्य नायिकां प्रत्युक्तिः

असूययेवाथ विमुञ्चती दृशं सखीषु सा सूत्रितनर्मसूक्तिषु  ।
इति स्मितक्षालितदन्तवाससा नृपेण नागेन्द्रसुताभ्यधीयत  ॥ ७.४४ ॥

वदानवद्याङ्गि सखीजनादृतः किमेष नाम व्यतिरिच्यते जनः  ।
विहाय विस्रम्भविशेषमेतया यदङ्गमन्तो विशतीव लज्जया  ॥ ७.४५ ॥

सदा सदाचारपरेति वार्तया वयं हृताः पन्नगराजपुत्रि ते  ।
अतः किमेवं प्रतिपत्तिमूढतां विगाहसेऽस्मासु विमुच्यतामियम्  ॥ ७.४६ ॥

अनेन ते सुन्दरि दर्शनेन वा कृतोपचारोऽस्मि कियत्कदर्थ्यसे  ।
न वीक्षते वल्गु न मञ्जु भाषते गता क्वचिल्लोचनवर्त्ममालती  ॥ ७.४७ ॥

अधःकृताः सत्यमधीरलोचने रसातलेन त्रिदिवस्य भूमयः  ।
अनङ्गदुर्वारशराधिदैवतं भवद्विधं रत्नमवाप्यतेऽत्र यत् ॥ ७.४८ ॥

कुतूहलाध्यासितमध्यलोकया त्वया मुहूर्तं फणिलोककौमुदि  ।
अवैमि पातालमवाप्तसन्धिना विलङ्घ्यते सन्तमसेन सम्प्रति  ॥ ७.४९ ॥

इदं मृणालदपि कोमलं वपुस्तवैष दूरादरविन्दिनीपतिः  ।
पुनः पुनः संस्पृशतीव कौतुकात्तमालगुल्मान्तरपातिभिः करैः  ॥ ७.५० ॥

अनेन ते सश्रमवारिबिन्दुना नवीनपीयूषतुषारदन्तुरः  ।
शिरीषमृद्वङ्गि तुषारपाण्डुना कपोलबिम्बेन विडम्ब्यते शाशी  ॥ ७.५१ ॥

इदं वदाशिक्षत कैतवं कुतस्तवैष मुग्धे सरलाङ्गुलिः करः  ।
इहैतदालिख्य शिलातले शनैरनेन लीलाकमलं यदुज्झितम्  ॥ ७.५२ ॥

न चित्रमेवं क्व चिदस्ति भूतले ममात्र तेनास्ति कुतूहलं महत् ।
अतः किमेतत्पिहितं प्रकाश्यतामहेतुकस्तन्वि क एष मत्सरः  ॥ ७.५३ ॥

अदृश्यमेतद्यदि मन्यसे ततः किमर्थ्यसे किं त्वियदेव शंसो नः  ।
कृती त्वयायं भुजगाम्बरौकसामलेखि चित्रे कतमः कृशोदरि  ॥ ७.५४ ॥

लतेव सम्मीलितषट्पदस्वना कियच्चिरं निर्वचनैव तिष्ठसि  ।
इतश्चकोराक्षि विचिन्त्य सूनृतं ममोत्तरं किं चन दातुमर्हसि  ॥ ७.५५ ॥

यथातिजिह्रेषि यथातिवेपसे यथा कपोले पुलकं बिभर्षि च  ।
तथात्र मन्ये तव पक्षपातवन्नितान्तमन्तःकरणं कृशोदरि  ॥ ७.५६ ॥

ह्रिये तवेयं यदि कल्पते कथा किमेतया नः प्रकृते यतामहे  ।
यदर्थमेते वयमागताः स्वयं स नार्प्यते किं करभोरु सायकः  ॥ ७.५७ ॥

सलीलमेवं वदति स्मितानने नृपे नवप्रेमसार्द्रचेतसि  ।
विवर्तयन्ती मणिकङ्कणं करे मुमोच मौनं न फणीन्द्रकन्यका  ॥ ७.५८ ॥


__________________________________________

माल्यवतीवचनम्

तया तथा दृष्टमथान्तरान्तरा कटाक्षकान्तिः स्नपितावतंसया  ।
इति स्मिताप्यायितदन्तदीधितिर्जगाद तं माल्यवाती विशाम्पतिम्  ॥ ७.५९ ॥

तवैतया सत्कृतिपात्र सत्कृतं स्वयं न यत्कल्पितमल्पमध्यया  ।
न स अवलेपो न च सा प्रमादिता न च त्रपा तत्र नृपोऽपराद्ध्यति  ॥ ७.६० ॥

कृतीति वार्ता तव वेत्सि वाञ्छितं त्वमन्तरात्मेव न कस्य वा भुवि  ।
अतः सखीभावगतस्य गोपनं न युज्यते नस्त्वयि तन्निशाम्यताम्  ॥ ७.६१ ॥

शिलीमुखेऽस्मिंस्तव नामलाञ्छिते मृगोपनीते मृगशावलोचना  ।
प्रमोदमाप्तेयमितो विलोकिते करे चकोरीव तुषारदीधितेः  ॥ ७.६२ ॥

क एष राजेति मुहुः कुतूहलादियं यदा पृष्टवती सखीजनम्  ।
अतस्तदास्यै कथितः सविस्तरं मया त्वमुर्वीतलमीनलाञ्छानः  ॥ ७.६३ ॥

करेण सासूयमपास्य कर्णतः क्वणद्द्विरेफावलि नीलमुत्पलम्  ।
तदैतयाभ्युद्गतपक्षपातया श्रुता गुणाढ्यस्य बृहत्कथा तव  ॥ ७.६४ ॥

इमां त्वदाकारनिरूपिणे सखीमवेत्य पर्युत्सुकलोचनामिव  ।
ततो मया विश्वविलोचनोत्सवस्त्वमेव चित्रे लिखितोऽसि पार्थिव !  ॥ ७.६५ ॥

उदञ्चितव्यायतपक्ष्मणा ततः सखीसमक्षं निभृतेन चक्षुषा  ।
चिरं निपीतसतृषेव मुग्धया त्वयैतया मध्यमलोकवाससः  ॥ ७.६६ ॥
[वर्७.६६ {त्वयैतया।लेम् ।ेम्॑ त्वयेतया ।ेद्}]

अतो वरोऽयं युवयोः समागमः कुमुद्वतीचन्द्रमसोरिवोचितः  ।
इयं हि बालोच्छ्वसितो मनोभुवस्त्वमत्र लोकत्रितयैकसुन्दरः  ॥ ७.६७ ॥

नृप गृहीतुं नयमत्र कोऽप्यलं सुरेषु वा पन्नगपुङ्गवेषु वा  ।
स एष पङ्केरुहकर्णिकामृदुस्त्वया शयोऽस्याः क्रियते सकौतुकः  ॥ ७.६८ ॥

अयाचितोऽप्यर्पित एव ते शरः क्षितेरयं न्यायविदां वरैतया  ।
तदेनमभ्यर्थयसे कथं पुनः कलत्रमेषा हि वसुन्धरा तव  ॥ ७.६९ ॥
[७.६९ एम्. क्षितिर्?]

इतीतिवृत्तं तदुपाश्रयं तथा प्रकाशयन्ती पृथिवीपतिं प्रति  ।
छलादलीकभृकुटिं विधाय सा तयालुलोके फणिराजकन्यया  ॥ ७.७० ॥

अथ द्विरेफस्य मुखाब्जपातिनो निवारणयोरगराजकन्यका  ।
शिलातलात्संभ्रममीलितस्मृतिस्तदाशु लीलाशतपत्रमाददे  ॥ ७.७१ ॥

ततः स रोमञ्चनिपीडिताङ्गदो रमाङ्गदं व्यक्तशशिप्रभेङ्गितः  ।
अपश्यदिन्दीवरदामदीर्घया प्रमोदविस्तरितया दृशा नृपः  ॥ ७.७२ ॥


__________________________________________

रमाङ्गदवचनम्

समर्पिता पार्थिव पुष्पकेतुना तवेयमार्द्रप्रणया मनस्विनी  ।
असीमसौन्दर्यसुधाविलासभूरुदन्वतेवेन्दुकला पिनाकिनः  ॥ ७.७३ ॥

किमन्यदत्रोल्लसितं जगत्त्रये तवैव सौभाग्यपताकया नृप  ।
यदागता मन्मथपत्रिणामियं शरव्यतामेवमपि श्रुते त्वयि  ॥ ७.७४ ॥

वधूर्दिलीपस्य सुदक्षिणा यथा यथा सुनन्दा भरतस्य भूपतेः  ।
रघूद्वहस्यावनिकन्यका यथा तथा तवेयं विधिना उपपादिता  ॥ ७.७५ ॥

किमन्यदस्याः कृतपाणिपीडनः पदं निधत्से गृहमेधिनां धुरि  ।
इति प्रसर्पत्स्मितचन्द्रिकः शनैरभाषतोर्वीतिलकं रमाङ्गदः  ॥ ७.७६ ॥
[स्य्न्तx कुलकम्]

विलोकितं चित्रमलीकभाषिणी भवत्सखीयं प्रतिभासते मम  ।
उदीरितैवं किल पार्थिवेन सा भृशं ललज्जे निभृतं जहास च  ॥ ७.७७ ॥

विलोकयन्ती तमपाङ्गलोचना समुल्लसत्स्वेदलवाङ्कितस्तनी  ।
ततः सुजातस्तबकास्तमौक्तिका लतेव सा हेममयी व्यकम्पत  ॥ ७.७८ ॥

मुखे तवासक्तमिदं शशिप्रभे दृशावतंसागतयैतदीयया  ।
सखीजनः सस्मितमित्युवाच तामवन्तिनाथं च मिथो रमाङ्गदः  ॥ ७.७९ ॥

अत्रान्तरे झटिति चित्तमिवाच्छमम्भः क्षोभं जगाम सरितस्तुहिनांशुसूतेः  ।
वाति स्म च प्रसभभग्नतमालताल हिन्तालसालसरलः सहसा समीरः  ॥ ७.८० ॥


__________________________________________

पयोदोदयः

उदनमदथ तत्क्षणादुदञ्चत्कनकपिशङ्गतडिल्लतः पयोदः  ।
अधरितमुरजध्वनीनि मुञ्चन् विधुरितकर्णतलानि गर्जितानि  ॥ ७.८१ ॥

अथ समुदितत्रासा मेघस्वनान्ननु भूपतेर्भुजपरिघयोरन्तो बाला प्रवेष्टुमियेष सा  ।
किमसि चकिता मा त्वं भैषीरितो भव लज्जया कृतमिति च तामूचे देवः स साहसलाञ्चनः  ॥ ७.८२ ॥

इति श्रीमृगाङ्कगुप्तसूनोः परिमलापरनाम्नः पद्मगुप्तस्य कृतौ नवसाहसाङ्कचरिते महाकाव्ये शशिप्रभासंल्लापो नाम सप्तमः सर्गः समाप्तः

************************************************


अष्टमः सर्गः


नायिकातिरोधानम्

सापदेऽथ भुजगेन्द्रकन्यका खे पयोदपतलैस्तिरोहिते  ।
नर्मदापुलिनपल्लवस्थिता हंसपङ्क्तिरिव कम्पमाददे  ॥ ८.१ ॥

स्पर्धयेव निचयः पयोमुचां तारमन्द्रमनदद्यथा यथा  ।
सा नरेन्द्रतिलकं तमैक्षत मुग्धलोलनयना तथा तथा  ॥ ८.२ ॥

उल्लसन्नवपयोधरालसां द्यां च तां च सुमुखीं विलोकयन्  ।
भूपतिः स नितरामभूद्वशो विस्मयस्य च मनोभवस्य च  ॥ ८.३ ॥

वामनत्वमलिनत्वमत्यजन् व्यञ्जितक्रम इव त्रिविक्रमः  ।
क्रामति स्म सहसैव मेघभूरन्धकारनिकरोऽथ रोदसी  ॥ ८.४ ॥
[८.४ अन्धक पुन्?]

नेत्ररोधिनि तयोर्न केवलं मूर्च्छिते तमसि वैशसं हृदि  ।
यावदास्यविगलद्बिसाङ्कुरे चक्रवाकमिथुनेऽप्यजृम्भत  ॥ ८.५ ॥

कर्णभूषणमणिप्रभालवैस्तोकलक्षितकपोलपत्रया  ।
कृष्यमाणनयनोऽथ पिप्रिये पन्नगेन्द्रसुतया तया नृपः  ॥ ८.६ ॥

तेजसि स्फुरति ताडिते मुहुर्बिभ्यती कनकभङ्गपिङ्गले  ।
तं हृदिस्थितमिवेशमीक्षितुं सापि मीलितविलोचनाभवत् ॥ ८.७ ॥


__________________________________________

आकाशवाणी

एष ते न घटते मनोरथः पार्थिवाहिपतिकन्यकां प्रति  ।
गच्छ विन्ध्यविपिनान्तदृष्टया वञ्चितोऽसि मृगतृष्णयैतया  ॥ ८.८ ॥

साहसोदधिविलोडने स्वयं योऽंसमंसलतयार्पयिष्यति  ।
श्रीरिवोरसि मुरद्विषः पदं तस्य निश्चितमियं विधास्यति  ॥ ८.९ ॥

पश्य पश्य चपलेयमन्तिकात्नीयते तव यथोचितं कुरु  ।
एवमेव यदियं न लभ्यते जानकीव जनकप्रतिज्ञया  ॥ ८.१० ॥

कन्यकासि किमिदं शशिप्रभे युक्तमेहि पितुरन्तिकं व्रज  ।
इत्यविग्रहवती नभस्तलातुल्ललास सहसा सरस्वती  ॥ ८.११ ॥

तां निशम्य स निकामविस्मितः साचिकार्मुकलतामलोकत  ।
इन्दुमौलिगलकन्दलासितं तत्क्षणाच्च तिमिरं न्यवर्तत  ॥ ८.१२ ॥

साचिरांशुतपनीयमेखला शक्रचापमणिकुण्डला ततः  ।
क्वापि मुद्रितमयूरताण्डवा संहतिर्जलमुचां तिरोदधे  ॥ ८.१३ ॥

सा पुरातनपथेन पावनी सोमसूतिरपि निम्नगा वहत् ।
स्वादुनिर्मलरसोर्मिनिर्भरा भारतीव मसृणं महाकवेः  ॥ ८.१४ ॥

अप्यपाकृतरयः स नर्मदा वीचिलास्यरचनाकुतूहली  ।
आववौ शबरराजयोषितां नर्तितालकलतः समीरणः  ॥ ८.१५ ॥

इत्यकालजलदादिवैकृते केन चिद्विरचिते गते शमम्  ।
भूपतेः शशिमुखी सखीयुता नेत्रनिर्विषयतामवाप सा  ॥ ८.१६ ॥

क्वापि नूनमपहृत्य तन्मनो नागराजदुहिता जगाम सा  ।
उत्पलस्य सरसं लसत्स्पृहा चक्रवाकवनितेव केसरम्  ॥ ८.१७ ॥

अग्रतः कृतपयोधरश्रिया धौततप्ततपनीयकान्तया  ।
विद्युतेव सदृशा तयाकुलः स अभवज्झटिति दृष्टनष्टया  ॥ ८.१८ ॥

सा पुरो मम हृतेति लज्जया चिन्तया किमिव सा चरेदिति  ।
सा पुनो न सुलभेत्यसौ शुचा तप्यते स्म तिसृभिः क्षितीश्वरः  ॥ ८.१९ ॥

तस्य तापजननेन मानसं तेन बालविरहेण विव्यथे  ।
केतकच्छदकदर्थने परं यत्कणोऽपि शिशिरः प्रगल्भते  ॥ ८.२० ॥

जित्वरं जगति पुष्पकेतुना तद्विकृष्य तरसा शरासनम्  ।
ताड्यते स्म हृदये पततृइणा सोऽथ मालवकुरङ्गलाञ्छनः  ॥ ८.२१ ॥

लज्जया वलितकण्ठकन्दलं लोचनाञ्चलमिलद्वतंसकम्  ।
तस्य वर्तितमिवाभवत्तदा तत्प्रियावदनमुन्नसं हृदि  ॥ ८.२२ ॥

म्लानिमाप सस्तया विना नृपस्तत्र पन्नगपतेस्तनूजया  ।
स्वां रुचिं न हि कदा चिदश्नुते शर्वरीविरहधूसरः शशी  ॥ ८.२३ ॥

पाण्डुपक्ष्मलदृशः परिच्युतं सोऽथ माल्यशकलं व्यलोकत  ।
तादृशि व्यतिकरे विनिर्गतं हासलेशमिव पुष्पधन्वनः  ॥ ८.२४ ॥

शंसदुज्ज्वलकपोलसंगतं कुङ्कुमेन दलकोटिचुम्बिना  ।
सम्भ्रमेण गलितं नतभ्रुवः कर्णतामरसमाददेऽथ स  ॥ ८.२५ ॥

कार्मुके सति शरेषु सत्स्वपि प्रेयसी तव हृतान्तिकादिति  ।
तेन सौरभहृतालिनिःस्वनैर्वाच्यतेव नृपतेर्व्यधीयत  ॥ ८.२६ ॥

कोष्णनिःश्वसितवेपितच्छदं तन्निवेश्य वदने सः सादरः  ।
अर्धनिमीलितलोचनोत्पलः पुस्तकल्पित इवाभवत्क्षणम्  ॥ ८.२७ ॥

नर्मदोर्मिलुलिते तदंशुके पल्लवालिखितहंसहारिणि  ।
आहृतस्तनविलेपने दृशा सोऽकृतप्रणयमिन्दुपाण्डुनि  ॥ ८.२८ ॥

मा विषीद नवसाहसाङ्क, ते कान्तया गतमनेन वर्त्मना  ।
पश्य तत्पदमितीव रेवया तस्य सारसरुतैरसूच्यत  ॥ ८.२९ ॥

किं निमग्नमिह बालया तया भीतया भुजगराजकन्यया  ।
नैवमत्र नियतं रसातले विद्यते विवरमित्यतर्कयत् ॥ ८.३० ॥

सोऽतिमात्रगहनेऽपि रंहसा पार्थिवः पतितुमैच्छदम्भसि  ।
जीवितं तृणमिवावजानते साहसव्यसनिनोऽपि तादृशाः  ॥ ८.३१ ॥

तत्समीहितमवन्तिवासवस्तस्य नावददुपान्तवर्तिनः  ।
एष विघ्नमिह साहसोत्सवे कल्पयिष्यति ममेति शङ्कितः  ॥ ८.३२ ॥

उज्झति स्म सः शनैः समुच्छ्वसन् पल्लवासनमुपास्य शासनः  ।
अग्रहीच्च सशरं करेण तद्व्यक्तराजककुदेन कार्मुकम्  ॥ ८.३३ ॥

पन्नगेन्द्रदुहितुः करेण यः सख्यमापदरविन्दबन्धुना  ।
अर्पितं प्रणयिना तमप्यसौ सायकं कनकपुङ्खमाददे  ॥ ८.३४ ॥

सुभ्रुवः स्मरविलासदेशिकं तं शशंस सः शरं पतत्रिषु  ।
पीतशीतकरमूर्तितानवं भानुमानिव मयूखमंशुषु  ॥ ८.३५ ॥

व्यक्ततच्चरणलक्ष्मणा ततः स्रस्तकेशकुसुमाकुलालिना  ।
मेघसिक्तसिकतेनवर्त्मना नर्मदाजलसमीपमाप स  ॥ ८.३६ ॥

एष जातु न विकत्थते क्व चिल्लक्ष्यतेऽस्य फलतः सदा क्रिया  ।
तत्करिष्यति किमत्र साहसं चेतसीति विदधे रमाङ्गदः  ॥ ८.३७ ॥


__________________________________________

नर्मदाप्रवेशः

अक्षिपत्तटशिलाविटङ्कतः पार्थिवः स्वमथ नर्मदाम्भसि  ।
वारिधेः पयसि विश्वदीपकः सायमद्रिशिखरादिवार्यमा  ॥ ८.३८ ॥

तत्र मीनमकराकुले पतनाससाद स विलासमिश्वरः  ।
यामुनाम्भसि निपातिनः पुरा गोपतामुपागतस्य शार्ङ्गिणः  ॥ ८.३९ ॥

अम्भसस्तदवपातताडितादूर्ध्वमेत्य निपतत्सु बिन्दुषु  ।
साहसेन परितोषितैः सुरैर्मौक्तिकार्घ इव तस्य चिक्षिपे  ॥ ८.४० ॥

किं चिदन्तरितमूर्तिभिः क्षणादन्वगच्छदथ तं रमाङ्गदः  ।
येन यात्यरुणसारथिः पथा वासरस्तमवलम्बते न किम् ?  ॥ ८.४१ ॥

कस्तुलाग्रमधिरोप्य जीवितं स्वामिनं त्वमिव सेवतामिति  ।
तस्य हंसनिनादेन वल्गुना साधुवादमिव नर्मदा ददौ  ॥ ८.४२ ॥


__________________________________________

बिलप्रवेशः

तौ मुहुर्जलचरैरदृश्यतामग्रतश्चकितमुक्तवर्त्मभिः  ।
ध्वान्तसन्ततिभिदे रसातलं प्रस्तितौ रविनिशाकराविव  ॥ ८.४३ ॥

आश्रयत्यवनिमेघवाहने वारिगर्भमभितो गरीयसि  ।
प्राप मेकलसुता समानतामन्तराहितनिधानया भुवा  ॥ ८.४४ ॥

उज्झिता झटिति कार्यगौरवादीश्वरेण रुरुचे न मेदिनी  ।
सोद्यमेन पुनोऽप्यवैष्यता भानुनेव पदवी पयोमुचाम्  ॥ ८.४५ ॥

आपपात सरमाङ्गदः क्षणात्सर्वतः सस्तमसाविले बिले  ।
गूढमत्सरविषे विशेषवान् दुर्जनस्य मनसीव सद्गुणः  ॥ ८.४६ ॥

यद्बभूव पुरतोऽस्य भूपतेरेककुण्डलपटासितं तमः  ।
तस्य तद्दिनकरांशुभासुरैर्मौलिरत्नकिरणैरभज्यत  ॥ ८.४७ ॥

सन्द्रहेमरजसा महौजसामग्रणीरगरुधूपगन्धिना  ।
सोऽथ तेन बिलवर्त्मना शनैः क्रोशमात्रमगमन्नरेश्वरः  ॥ ८.४८ ॥


__________________________________________

सिंहदर्शनम्

लग्नसान्द्रगजशोणितच्छटैः शौर्यपावकशिखाङ्कुरैरिव  ।
केसरैरतिकरालकन्धरो मार्गमस्य रुरुधेऽथ केसरी  ॥ ८.४९ ॥

मुक्तघर्घररवः स रंहसा तं विशामधिपमभ्यधावत  ।
व्यात्तदीर्घदशनास्यकन्दरः पूर्णमिन्दुमिव सिंहिकासुतः  ॥ ८.५० ॥

अर्धचन्द्रमथ तज्जिघांसया संदधे धनुषि यावदीश्वरः  ।
तावदस्फुटितकोरकं पुरो बालकुन्दविटपं तमैक्षत  ॥ ८.५१ ॥

बिभ्रतो विकटदंष्ट्रमाननं कालमेघशकलासितत्विषः  ।
आयतोऽभिमुखमीर्ष्यया जवात्तेन वर्त्म मुमुचे न पोत्रिणः  ॥ ८.५२ ॥


__________________________________________

गजदर्शनम्

किं चिदस्य पुरतोऽथ गच्छतः कर्णतालविधुतालिपङ्क्तिना  ।
रुद्ध्यते स्म समदेन पद्धतिर्दीर्घदन्तमुसलेन दन्तिना  ॥ ८.५३ ॥

मन्द्रकण्ठनिनदोऽतिवेगवानूर्ध्ववालधिरुदग्रलोचनः  ।
कुण्डलीकृतकरस्तमभ्यगात्सः क्रुधा निभृतकर्णपल्लवः  ॥ ८.५४ ॥

यावदङ्कुरितमत्सरोऽभवत्तस्य संमुखमधिज्यकार्मुकः  ।
तावदैक्षत न सः क्व चिद्द्विपं राजगन्धमदगन्धकेसरी (।ेदेमेन्द्स्? गन्धमद तो गन्धवह)  ॥ ८.५५ ॥

उत्पतन्निपतदग्रतो मुहुर्मुञ्चदट्टहसितं सहार्चिषा  ।
केवलं कपिलकुन्तलं शिरः पश्यतोऽस्य न चमत्कृतं मनः  ॥ ८.५६ ॥

एवमादि यदभून्महीपतेरद्भुतं पथि बिभीषिकावहम्  ।
तद्बिभेद निजसत्त्वसम्पदा तिग्मदीधितिरिव त्विषा तमः  ॥ ८.५७ ॥


__________________________________________

सरिदुत्तरणम्

तां ददर्श सरितं सुदुस्तरामग्रतोऽथ बिलकल्पविन्नृपः  ।
स्पर्शतः किल यदम्भसां झटित्यश्मभावमुपयान्त्यसूरयः  ॥ ८.५८ ॥

मारुतैरपरपारनुन्नया प्रांशु वंशलतया सः सानुगः  ।
तामलङ्घयदथोपगूढया जन्मभीतिमिव योगविद्यया  ॥ ८.५९ ॥


__________________________________________
नगरदर्शनम्

प्रस्थितस्तदनु सोद्यमं पुरः स अथ साहसवतां पुरःसरः  ।
निर्मितं मणिमयूखपल्लवैर्बालमातपमिव व्यलोकत  ॥ ८.६० ॥

इन्द्रनीलकपिशीर्षकं ततः स अभितः स्फटिकसालमैक्षत  ।
सावशेषजलनीलकोटिभिः शारदैर्घटितमम्बुदैरिव  ॥ ८.६१ ॥

उत्पताकमणितोरणाङ्कितं मण्दितं कनकपल्लवस्रजा  ।
किं च काञ्चनकपाटसंपुटं तत्र गोपुरमपश्यदीश्वरः  ॥ ८.६२ ॥

विस्मयेन विषयीकृतः पुरं तेन स अविशदवन्तिवासवः  ।
निर्वृतैः पदमिवोज्झितावनिः सूर्यमण्डलपथेन योगवान्  ॥ ८.६३ ॥

तत्र वैद्रुमगवाक्षमुच्छ्रितं हेमहर्म्यमवलोकते स्म स  ।
मेरुशृङ्गमिव धातुताम्रया सन्ध्यया कृतपदं क्व चित्क्व चित् ॥ ८.६४ ॥

अग्रतः सश्च यशोभटोऽविशत्सोऽथ कौतुकहृतस्तदङ्गणम्  ।
इन्द्रनीलमणिकान्तिमेचकं व्योम सारुण इवोष्णदीधितिः  ॥ ८.६५ ॥

पद्मरागरचितालवालका वेदिकामणिविटङ्कविस्तृता  ।
तेन तत्र ददृशे कुतूहलादन्तिके कनकमाधवीलता  ॥ ८.६६ ॥


__________________________________________

स्त्रीदर्शनम्

तत्तले स्थितिमुपेयुषा शमात्तेन का चिदबला व्यलोकत  ।
निर्गता झटिति हेमवेश्मतः श्रीः सुवर्णकमलोदरादिव  ॥ ८.६७ ॥

अंशुकेन शरदिन्दुबन्धुना त्यागितेव यशसावभासिता  ।
कान्तिमत्यधरनीलवाससा यामुनेन पयसेव जाह्नवी  ॥ ८.६८ ॥

बन्धुजीवकुमुदछवी मुखे बिभ्रतीव कुरुविन्दकुण्डले  ।
शर्वरीव सितपक्षपर्वणः शीतदीधितिपतङ्गमण्डले  ॥ ८.६९ ॥

शोभिता किमपि हारलेखया भिन्नखेललोलयोरसि  ।
तत्क्षणस्फुटितकुन्दशुद्धया गन्धवाहपदवीव गङ्गया  ॥ ८.७० ॥

आननेन ललिताक्षिपक्ष्मणा निर्यदुज्ज्वलकपोलकान्तिना  ।
कुर्वतीव फणिलोकमङ्कितं यामिनीतिलकबिन्दुनेन्दुना  ॥ ८.७१ ॥

पुष्पदाम दधती सषट्पदं दक्षिणेन शशिपाण्डुपाणिना  ।
साक्षतं सदधिदूर्वयाञ्चितं हेमपात्रमितरेण बिभ्रती  ॥ ८.७२ ॥
[स्य्न्तx कुलकम्]

तन्निरीक्षणसविस्मयं ततः पार्थिवं जनितकौतुकः शुकः  ।
इत्युवाच मणिपञ्जरे स्थितो बालचूतविटपावलम्बिनि  ॥ ८.७३ ॥


__________________________________________

शुकवाक्यम्

सत्क्रियां रचयितुं तवातिथेर्नर्मदा भगव्तीयमुद्यता  ।
श्लाघनीयचरितो जगत्त्रये कस्य नासि बहुमानभाजनम्  ॥ ८.७४ ॥

देव पन्नगवधूभिरुज्ज्वलं वल्लकीकलरवं प्रियैः सह  ।
मल्लिकाधवलमत्र गीयते केलिरत्नभवनेषु ते यशः  ॥ ८.७५ ॥

दुर्मना नृप, पथामुना गता सा विलासवसतिः शशिप्रभा  ।
तत्सखीजनकथान्वयश्रुतेर्युष्मदागमनमूहितं मया  ॥ ८.७६ ॥

दुर्लभोऽयमतिथिर्ममापि तद्गुह्यतामुचितया सपर्यया  ।
पार्थिवो हि नवसाहसाङ्क इत्येष सीयकनरेन्द्रनन्दनः  ॥ ८.७७ ॥

पेशलोक्तिनिपुणस्य पक्षिणस्तस्य गामिति निशम्य सस्मितः  ।
तामथ प्रणमति स्म निम्नगामिन्दुसूतिमवनीन्दुरादृतः  ॥ ८.७८ ॥
[स्य्न्तx कुलकम्]


__________________________________________

नर्मदाकृतः सत्कारः

कारितासनपरिग्रहे पुरो भूपतावपचितिं विधाय सा  ।
आस्त मौक्तिकशिलातले ततश्चेतसीव सुकवेः सरस्वती  ॥ ८.७९ ॥

स्थित्वाथ किं चित्तमवन्तिनाथमपृच्छदच्छन्नकुतूहला सा  ।
निवेद्यतां मानवदेव कस्मादलङ्कृता भूमिरियं त्वयेति  ॥ ८.८० ॥

तस्यै शशंस निजमा मृगयाविहाराद्वृत्तान्तमन्तविरसं स विशुद्धवृत्तिः  ।
कान्तास्मृतिप्रसभकण्टकिताङ्गजात लज्जावनम्रवदनो नवसाहसाङ्कः  ॥ ८.८१ ॥

इति परिमलापरनाम्नो मृगाङ्कदत्तसूनोः पद्मगुप्तस्य कृतौ नवसाहसाङ्कचरिते नागलोकावतारो नामाष्टमः सर्गः समाप्तः


************************************************


नवमः सर्गः

__________________________________________

नर्मदावाक्यम्

अथ स्वरेणाङ्गणदीर्घिकाणां संवाहयन्ती कलहंसनादम्  ।
तमित्यवन्तीश्वरमा बभाषे सा मेकलक्ष्माधरराजकन्या  ॥ ९.१ ॥

नास्य क्षितीशोपकृतं जनस्य कियत्तया पन्नगराजपुत्र्या  ।
यस्याः कृते सम्प्रति भूषितेयं भूमिस्त्वया भूशशलाञ्छनेन  ॥ ९.२ ॥

इदं नृप त्वामवलोक्य जातं मनः प्रमोदेन ममास्वतन्त्रम्  ।
नो कस्य लोकत्रयसंमतानां भवेत्सतां सङ्गतमुत्सवाय  ॥ ९.३ ॥

अद्यैष कस्यापि मया शुभस्य त्वद्दर्शनेनानुमितो विपाकः  ।
आतिथ्यमक्ष्णोः कथमन्यथैवमायान्ति रत्नानि भवद्विधानि  ॥ ९.४ ॥

सो वत्स, जाते जनकः कृतात्मा सा पुण्यमूर्तिजननी जगत्सु  ।
महीकलापोद्वहनादिपात्रः पुत्रो ययोस्त्वं नरलोकपालः  ॥ ९.५ ॥

रूपेण तेजस्वितयार्जवेन प्रियंवदत्वेन तवामुना च  ।
दिलीपदुष्यन्तभगीरथादीन् तानादिराजान् झटिति स्मरामि  ॥ ९.६ ॥

समानभावैस्त्रिभिरेव मन्ये समुद्रनेमिवसुधा धृतेयम्  ।
भुजङ्गमेन्द्रेण च मेरुणा च दोष्णा च मौर्वीकिणशोभिना ते  ॥ ९.७ ॥

त्वयि स्थिते सम्प्रति जागरूके जगद्विधेयेषु विधूतचिन्तः  ।
करोति नेत्रे भगवानवैमि स योगनिद्रामुकुले मुकुन्दः  ॥ ९.८ ॥

न किं चिदिक्ष्वाकुकुलावतीर्णाद्रथाङ्गपाणेः परिहीयते ते  ।
अजायताम्भोजदृशा वियोगो वने यथा तस्य तथा तवापि  ॥ ९.९ ॥

अकृत्रिमोऽयं गुणवत्सु जाने जात्यैव ते पार्थिव पक्षपातः  ।
यत्प्रौढलावण्यसुधास्रवन्त्या तया विना चेतसि ताम्यसीव  ॥ ९.१० ॥

अलं विषादेन घनाधिरूढा ललामभूता जगतोऽखिलस्य  ।
तवाङ्कमभ्येष्यति साचिरेण शशिप्रभा पार्थिवकैरवस्य  ॥ ९.११ ॥

इतोऽद्य यान्ती पुरतो मया सा दृष्टा भुजङ्गाधिपतेस्तनूजा  ।
उदग्रभोगैरहिभिः परीता लतेव तन्वी हरिचन्दनस्य  ॥ ९.१२ ॥

उद्दण्डहेमाम्बुरुहासु खेलदेतासु लीलागृहदीर्घिकासु  ।
समुत्कयन्ती कलहंसयूथमामञ्जुना नूपुरसिञ्जितेन  ॥ ९.१३ ॥

व्यापारयन्ती वलिताननेन्दुः पश्चाद्दृशौ केतकपत्रदीर्घे  ।
इतस्ततः शून्यतया स्खलन्ती समेऽपि मार्गे ददती पदानि  ॥ ९.१४ ॥

विस्रस्तमाल्यः श्लथबन्धनत्वादंसावकीर्णां कबरीं वहन्ती  ।
कलिन्दकन्यामसृणोर्मिनीलां निस्तृंशलेखामिव मन्मथस्य  ॥ ९.१५ ॥

मुखं निशाघ्रातमिवारविन्दं विषदवीतप्रभमुद्वहन्ती  ।
विलुम्पती निःश्वसितेन कान्तिमापाटलस्याधरपल्लवस्य  ॥ ९.१६ ॥

उन्मोचयन्तीमलकाग्रमेत्य लग्नं चलत्कुण्डलरत्नकोटौ  ।
किमप्युदञ्चद्दशनांशुलेखा सखीं शनैः सस्मितमालपन्ती  ॥ ९.१७ ॥

सुधासितं क्षौममिवास्तृतं तं नखांशुरेखावलयच्छलेन  ।
कृतं दधानोपरि पाणिपद्ममुदग्रकम्पस्य कुचद्वयस्य  ॥ ९.१८ ॥

गतानि सद्यः श्लथतां सखीभिर्विहस्य साकूतविलोकितानि  ।
क्रमेण किं चित्प्रतिसारयन्ती विलज्जमाना मणिकङ्कणानि  ॥ ९.१९ ॥

अशोकपुष्पग्रथितां दधाना प्रालम्बमालामवलग्नमध्या  ।
आरोपितज्येव जगज्जयाय स्वचापलेखा मकरध्वजेन  ॥ ९.२० ॥

आर्द्रव्रणाङ्कस्य कृपार्द्रचित्ता केलीमृगस्य स्वयमेव तस्य  ।
आचुम्बती पाण्डुकपोललेखं वतंसदूर्ध्वाङ्कुरमर्पयन्ती  ॥ ९.२१ ॥

मार्गेषु रूढासु निरूढभावात्द्विरेफसम्पातसमाकुलापि  ।
लतासु पुष्पावच्छयच्छलेन पदे पदे वत्स विलम्बमाना  ॥ ९.२२ ॥
[स्य्न्तx कुलकम्]

त्वदीयविश्लेषमवाप्य बाला सा लक्ष्यते किं चिदनिर्वृतेव  ।
भवादृशामेकपदे वियोगो न कस्य, राजेन्द्र, मनो दुनोति  ॥ ९.२३ ॥

पृथुप्रतापः सविता यथैव यथा कलानां निधिरोषधीशः  ।
यथा वसन्तः सुमनोऽनुकूलस्तथासि भूमिः स्पृहणीयतायाः  ॥ ९.२४ ॥


__________________________________________

नायकवाक्यम्

इति क्षितीशश्रुतिशुक्तिपेयामुदीर्य वाचं विरराम रेवा  ।
स च स्मितद्योतितदन्तमेवमुवाच तां मध्यमलोकपालः  ॥ ९.२५ ॥

स्थाने यदाह्लादयसि प्रपन्नं पीयूषधारामधुरैर्वचोभिस् ।
सुधैकसूतिः स यदाकरस्ते चण्डीशचूडाभरणं शशाङ्कः  ॥ ९.२६ ॥

ऋजुः प्रकृत्यासि परं तदम्ब वीचीशु पर्याप्तमनार्जवं ते  ।
न केवलं सा पयसि प्रसक्तिरालक्ष्यते ते बत मानसेऽपि  ॥ ९.२७ ॥

या जूटमध्ये च शशाङ्कमौलेरुन्निद्रकुन्दस्रगिवावभाति  ।
तामप्यतीव त्रिजगत्प्रतीक्ष्यां त्रिःस्रोतसं पुण्यतयातिशेषे  ॥ ९.२८ ॥

या सास्य शक्तिः प्रसराम्बुपङ्के त्वया वृता धर्मविहारवीथिः  ।
सलीलमुद्धूलकुलाचलेयं मही महासूकरदंष्ट्र एव  ॥ ९.२९ ॥

भवादृशीनां महतां नदीनामद्भिर्जगत्यस्तमितोपसर्गे  ।
सुखं सदैवासुरजित्समुद्रे निद्राति पर्यङ्कितपन्नगेन्द्रः  ॥ ९.३० ॥

असन्तमप्यम्ब मयि प्रसन्ना सम्भावनाभारमहो निधत्से  ।
अस्त्येव भक्तेष्वतिवत्सलत्वात्बलाद्गुणारोपणकौतुकं ते  ॥ ९.३१ ॥

अनेन मे कोऽपि हृदि प्रहर्षस्तव प्रसादातिशयेन जातः  ।
अनार्द्रतामिन्दुमरीचिसख्ये कियच्चिरं चन्द्रमणिर्बिभर्ति  ॥ ९.३२ ॥

विधाय तत्तादृशमिन्द्रजालं सा केन नीता फणिराजकन्या  ।
अपश्यतो हेतुमिहोपपन्नं किमप्यहो विस्मयते मनो मे  ॥ ९.३३ ॥

अज्ञानमस्मिन् विषये किमन्यत्ममैतदर्हस्यपनेतुमम्ब  ।
दिनान्तसम्मूर्च्छितमन्धकारं निशामुखस्येव शशाङ्कलेखा  ॥ ९.३४ ॥


__________________________________________

पुनो नर्मदावाक्यम्

उक्त्वेति तूष्णीमभवन्नृसोमः सा सोमसूतिः सरिदित्युवाच  ।
अत्रेतिवृत्तं कथयाम्यशेषं निशम्यतां मालवलोकपालः  ॥ ९.३५ ॥


__________________________________________

गृहदेवतावाचः

यदैव सा तर्जितचन्द्रकान्तिरजायतेन्दीवरपत्रनेत्रा  ।
चित्रस्थितानां गृहदेवतानामिति स्फुरन्ति स्म तदैव वाचः  ॥ ९.३६ ॥

रत्नाकरत्वं, भुजगेन्द्र जातं कन्या तव श्रीः शुभलक्षणेयम्  ।
वक्षःस्थलं मध्यमलोकभर्तुर्विभूषयित्री पुरुषोत्तमस्य  ॥ ९.३७ ॥
[९.३७  रेअद्रत्नाकरस्त्वं भुजगेन्द्र जाता? ओर्fओल्लोw ।क्?]

भुजङ्गवंशार्णवकौमुदीयमियं पताकास्य रसातलस्य  ।
उपागतेयं निधनाग्रदूती वज्राङ्कुशस्यासुरपुङ्गवस्य  ॥ ९.३८ ॥
[स्य्न्तx कुलकम्]
[नोते वज्राङ्कुश इस्थे एअस्तेर्न् गुअर्दिअनोf थे वज्रधातुमण्डल!]

स्ववीर्यपर्यस्तपुरन्दरेण तेनासुरेन्द्रेण कदर्थितस्य  ।
तेजश्चिरादुच्छ्वसितं तदाभूदिति श्रुते भोगभृतां कुलस्य  ॥ ९.३९ ॥

तद्देहकान्तिस्तिमिरं व्यनैषीत्यदत्र मोघीकृतरत्नदीपा  ।
पित्रा तदस्याः कृतमर्थयुक्तमाह्लादनं नाम शशिप्रभेति  ॥ ९.४० ॥

ततः सुधासूतिकराभिरामैर्गुणैः परीता सहजन्मभिः सा  ।
शनैः शनैर्वृद्धिमवापदत्र रसातले बालमृणालोकेव  ॥ ९.४१ ॥


__________________________________________

शशिप्राभापितुः प्रतिज्ञा

यदर्थिताभूदनुबद्धमानसैः सुरैश्च सिद्धैश्च महोरगैश्च  ।
तेषां पुरस्तादकृतव्यवस्थामित्येकदा संसदि पन्नगेन्द्रः  ॥ ९.४२ ॥

गुप्ताभिहितो यत्त्रिदशारिवीरैर्वज्राङ्कुशाख्यस्य महासुरस्य  ।
असूत लीलागृहदीर्घिकेह हैमं हरेर्नाभिरिवारविन्दम्  ॥ ९.४३ ॥

आनीय तद्यो दुहितुर्ममास्याः कर्णावतंसप्रणयीकरोति  ।
तस्येयमिष्वासभृतः कलत्रं पार्थस्य पाञ्चालनृपात्मजेव  ॥ ९.४४ ॥
[स्य्न्तx कुलकम्]

तेनैवमुक्ते च तदा परेषु तमर्थमङ्गीकृतवान्न कोऽपि  ।
वन्यद्विपादुद्गतदानराजेः कः कुम्भमुक्ताफलमाददीत  ॥ ९.४५ ॥

ततः प्रभृत्यद्भुतरूपरेखा सा बालिकाभूदवरा वरापि  ।
चित्ते वचस्तत्कुलदेवतानां कृत्वापि तस्याः सश्च नान्वशेत  ॥ ९.४६ ॥

सम्प्रत्यवैमि प्रथिता यदातः स्वर्गे च भूमौ च भुवस्तले च  ।
नीतोऽसि नेत्रातिथितां त्वमस्याः पुण्येन जन्मान्तरसम्भृतेन  ॥ ९.४७ ॥

आनेतुकामेन भवन्तमत्र निजं वचस्तन्नयता प्रतिष्ठाम्  ।
आप्तप्रयत्नेन तथा स मन्ये फणीश्वरेणोपकृतः प्रपञ्चः  ॥ ९.४८ ॥

एकः क्षितौ साहसिकस्त्वमेव नान्योऽस्ति राजन्नवसाहसाङ्कः  ।
निसर्गदुर्गामपि भूमिमेतां स्वोद्यानवीथीमिव यः प्रविष्टः  ॥ ९.४९ ॥

तदस्य कार्यस्य पुरस्कृतस्य यतस्व सीमान्तविलोकनाय  ।
विगाहमानोऽम्बरमर्धमार्गं निवर्तते जातु किमुष्णराश्मिः  ॥ ९.५० ॥

इतोऽस्ति गव्यूतिशतार्धमात्रं गत्वा पुरी रत्नवतीति नाम्ना  ।
विनिर्मिता शिल्पिकलामयेन मयेन या नाकजिगीषयेन  ॥ ९.५१ ॥
[नोते अल्लुसिओन् तो अणहिलपुर, चपितलोf थे सोलङ्किस्?]

तस्यासुरेन्द्रस्य नराधिपेन्द्र जगद्द्रुहः सा किल राजधानी  ।
समेधितस्याब्जभुवा वरेण रणेष्ववध्यो मरुतां भवेति  ॥ ९.५२ ॥

सो मौलिरत्नानि महोरगाणामुत्ख्याय चोत्खाय च कौतुकेन  ।
करोति निर्वासितनायकेषु निजाङ्गनाहारलतान्तरेषु  ॥ ९.५३ ॥

सो बाष्पपर्याकुललोचनानि निःश्वासभिन्नाधरपल्लवानि  ।
करोति वक्त्राण्यमराङ्गनानामुत्सन्नलीलास्मितचन्द्रिकानि  ॥ ९.५४ ॥

कृताङ्गदः कम्बलकालियाभ्यां यज्ञोपवीतीकृतशङ्खचूडः  ।
सस्तक्षकापादितकण्ठभूषो बिभर्ति लीलामशिवः शिवस्य  ॥ ९.५५ ॥

आस्तां किमन्यैः फणिभिः सश्चिन्त्यस्तस्यापि शेषस्य च वासुकेश्च  ।
राहुर्यथा विश्वभयैकहेतुस्ताराधिपस्याहिमदीधितेश्च  ॥ ९.५६ ॥

खगेन्द्रभङ्गेन तथा तथा च न सर्पयज्ञे जनमेजयस्य  ।
निधानमातङ्कपरम्पराणां जातो यथा सम्प्रति नागलोकः  ॥ ९.५७ ॥

हरेस्त्वमंशोऽत्र कृतावतारस्तस्यासुरेन्द्रस्य निबर्हणाय  ।
अवैमि लोकत्रयकण्टकस्य लङ्काधिपस्येव स मैथिलीशः  ॥ ९.५८ ॥

श्रीकण्ठवैकुण्ठपुरन्दराद्यैरुपेक्षितं यत्त्रिदशैरशक्त्या  ।
कृतस्य तस्यास्य भरं विसोढुं सम्भाव्यसे मे नृपते त्वमेव  ॥ ९.५९ ॥

किमन्यदुत्तिष्ठ गृहाण यात्रां वज्राङ्कुशं प्रत्यमितप्रताप  ।
तच्चावतंसीकुरु हेमपद्ममानीय, भूशक्र, शशिप्रभायाः  ॥ ९.६० ॥

सा ते समाप्ताद्भुतसाहसस्य वत्साङ्कमभ्येतु फणीन्द्रकन्या [[वत्साङ्क पुन्?]]  ।
सीता यथा दशरथेः सलीलमारोपितत्र्यम्बककार्मुकस्य  ॥ ९.६१ ॥
[९.६१  रेअदसमाप्त॰ ?]

अगाधपातालतलोद्गतानि विनिद्रकुन्दच्छदसुन्दरानि  ।
लोकद्वये सम्प्रति ते यशांसि आकल्पपल्लवीफलवच्चरन्तु  ॥ ९.६२ ॥

प्रसादमाप्तेन चिराद्विलीने तस्मिन् सुरारातिघनोपरोधे  ।
मुखेन्दुना पन्नगसुन्दरीणां पुनः समागच्छतु पत्रलेखा  ॥ ९.६३ ॥

आसीत्पुरस्तात्त्रिपुरावभङ्गे यन्मण्डलं बालमृगाङ्कमौलेः  ।
महासुरैर्भाविनि साम्पराये तवास्तु तत्संयुगजामदग्न्य  ॥ ९.६४ ॥

पन्थाः शिवोऽयं पुरतोऽत्र गन्ता वङ्कुर्मुनिर्लोचनगोचरं ते  ।
उपाचरेस्तं च तथाविधानां भक्तिं हि गां कामदुहामुशन्ति  ॥ ९.६५ ॥

इत्युदीर्य मणिकान्तिकन्दलीः कल्पितं त्रिदशचापमस्य सा  ।
आ मुमोच निजकण्कणं भुजे ज्याकिणाङ्ककठिणीकृतत्वचि  ॥ ९.६६ ॥


__________________________________________

नर्मदोक्तिस्वीकारः

अवददथ सः साहसोन्मुखस्तामिह हि वयं वचसि स्थितास्तवेति  ।
तडिदिव न चिरादुदीरिताशीः सरिदपि सास्य पुरस्तिरोबभूव  ॥ ९.६७ ॥

इति  श्रीमृगाङ्कदत्तसूनोः परिमलापरनाम्नः पद्मगुप्तस्य कृतौ नवसाहसाङ्कचरिते महाकाव्ये नर्मदासंवादो नाम नवमः सर्गः

************************************************


दशमः सर्गः


नायकस्य रमाङ्गदं प्रति प्रश्नः

अथ मेकलाचलसुतातिरोहितौ अतिमात्रविस्मयरसार्द्रमानसः  ।
दशनच्छविच्छुरितपाटलाधरः स रमाङ्गदं नृपतिरित्यवोचत् ॥ १०.१ ॥

अधिरोहति स्वयमचिन्तिताप्यहो शुभसम्पदङ्कमपराङ्मुखे विधौ  ।
सवपुर्विलोचनपथं यदावयोरमृतांशुसूतिरियमापदापगा  ॥ १०.२ ॥

इदमिन्द्रजालमिति मे समुत्थितां मतिमेतदर्पितमुदारया तया  ।
विकसन्मरीचिरचितेन्द्रकार्मुकं करवर्ति रत्नवलयं विलुम्पति  ॥ १०.३ ॥

अयि मेकलाद्रितनयापुरःकृते क्रियते किमत्र वद कृत्यवस्तुनि  ।
तव यत्सदा नयरहस्यवेदिनो न धियश्चरन्त्यनयपांसुले पथि  ॥ १०.४ ॥


__________________________________________

रमाङ्गदवाक्यम्

इति पार्थिवेन कथिते दधन्मनाक्पुलकेन चुम्बितकपोलमाननम्  ।
इदमात्तनीतिपथमाददे वचः स्मितपुष्पिताधरदलो रमाङ्गदः  ॥ १०.५ ॥

इह किं प्रतिस्फुरति मे तवाग्रतो नयशास्त्रनीरनिधिपारदृश्वनः  ।
अवलीढविश्वतमसः पुरो रवेर्न हि जातु दिपकशिखा प्रकाशते  ॥ १०.६ ॥

विषयेऽत्र मौनमुचितं हि मादृशामवशस्तथापि कथयामि किं चन  ।
क्षितिपालमौलिमणिवेणिकातिथेस्तव केन शासनमिदं विलङ्घ्यते  ॥ १०.७ ॥

प्रथमं हि मण्डलमखण्डशाक्तिभिर्विजिगीषुभिः स्वमभितः प्रसाध्यते  ।
परमण्डले तदनु नीतिपारगैरवनीपुरन्दर, करः प्रसार्यते  ॥ १०.८ ॥

तदपास्यमेवमवितर्कितोत्थिते परिपन्थिनामिह विधेयवस्तुनि  ।
यदि नाभविष्यदभिमानशालिनस्तव राज्यमुद्धृतसमस्तकण्टकम्  ॥ १०.९ ॥

श्रुतशक्तिसङ्कलितमन्त्रनिश्चयैरुपलब्धषड्गुणविवेकवर्त्मभिः  ।
तदुपायतत्त्वमधिगम्य धूः क्षितेस्तव मन्त्रिभिर्नृप दुरुद्वहोह्यते  ॥ १०.१० ॥

अतिसान्द्रकाञ्चनमरीचिपिङ्गलं दिगुपाहितप्रचुरपत्रशोभिनः  ।
तव कोशमुत्सृजति न क्षणं रमा परमारवंशसरसीसरोरुह  ॥ १०.११ ॥

प्रियकीर्तयो जयपवित्रिताशयास्तरसा तृणीकृतजगत्त्रया युधि  ।
जगतीविशेषक तवानुजीविनो निवसन्त्यवन्तिविषये सहस्रशः  ॥ १०.१२ ॥

पृथिवीभृतः प्रथितविक्रमेण ये गमितास्त्वया वशमुपायसम्पदा  ।
नयवर्त्मगाः क्षितिपते तवान्यथा न भवन्ति भाविसमराभिशङ्कया  ॥ १०.१३ ॥

अपकर्तुमत्र समये तवात्तभीर्मनसापि हूणनृपतिर्न वाञ्छति  ।
इभकुम्भभित्तिदलनोद्यमे हरेर्न कपिः कदा चन सटां विकऋषति  ॥ १०.१४ ॥

असिकान्तिजालजटिलाग्रबाहुना रणसीम्नि नाथ निहतेषु भर्तृषु  ।
भवतात्र वागडवधूजनः कृतो रतिसन्धिविग्रहकथापराङ्मुखः  ॥ १०.१५ ॥

अधुनापि देव मुरलाङ्गनाजनैस्विजयप्रशस्तिरिव लिख्यते तव  ।
गलदञ्जनाश्रुपृषतावलिच्छलाल्लसदिन्दुपाण्डुषु कपोलभित्तिषु  ॥ १०.१६ ॥

रभसादपास्य मणिकङ्कणावलीः कनकारविन्दकतकेषु तेऽसिना  ।
न किमर्पितानि नृप लाटयोषिता स्फटिकाक्षसूत्रवलयानि पाणिषु  ॥ १०.१७ ॥

नयनाम्बुभिः स्नपितधूसराधराः प्रतिबद्धरूक्षमलिनैकवेणयः  ।
निहिता न किं महति शोकसागरे जगतीन्द्र कोसलपतेः पुरन्ध्रयः  ॥ १०.१८ ॥

उदितेन वैरितिमिरद्रुहाभितस्तव नाथ विक्रममयूखमालिना  ।
गमिताः प्रभावलयशून्यतां झटित्यपरान्तपार्थिववधूमुखेन्दवः  ॥ १०.१९ ॥

अतिवेलमुत्तरदिगन्तवर्तिना समरश्रमाभ्युदितघर्मबिन्दुना  ।
शरदिन्दुनिर्मलमपायि भूभृतामसिपत्रपात्रपतितं त्वया यशः  ॥ १०.२० ॥

निजरन्ध्रगोपनपटीयसाभितः पररन्ध्रदृष्टिपटुचारचक्षुषा  ।
नयभिन्नसाहसभुवा भुवस्तले भवता समं कथय को विरुद्ध्यते  ॥ १०.२१ ॥

नरदेव दैवमधिकृत्य या विपत्निपतत्यवन्तिविषये कथं चन  ।
शिखिमुक्तमन्त्रहविषा विहन्यते तव सा वसिष्ठमहसा पुरोधसा  ॥ १०.२२ ॥

नृप वासराणि निरुपप्लवाः प्रजाः सुखमात्मकर्मणि रता नयन्ति यत् ।
विजयं जयैकसुहृदोऽस्य सर्वदा ननु कार्मुकस्य तव तद्विजृम्भितम्  ॥ १०.२३ ॥

इति किं चिदेव न तव स्वमण्डले नृप चिन्त्यमस्त्युदितशक्तिसम्पदः  ।
अधुना तु नीतिनिहितेन चेतसा फणिलोककृत्यमिदमेव चिन्त्यताम्  ॥ १०.२४ ॥

प्रभुशाक्तिरुद्यमपरत्वमर्पित त्रिजगच्चमत्कृतिरहङ्कृतिश्च सा  ।
असुरस्य तस्य कथिता नरेन्द्र ते नगरी च मेकलनगेन्द्रकन्यया  ॥ १०.२५ ॥

अभिगम्य एव सस्तवाधुना रिपुर्मरुतामुदारनिजकार्यसिद्धये  ।
श्रुतिलग्नगन्धगजबृंहितः क्षणं नृप केसरी कथय किं विलम्बते  ॥ १०.२६ ॥

नवसाहसाङ्क, न तवासुरादहं कलयामि सम्प्रति किमप्यतादृशम्  ।
विधुतिः कदा चन विभो न भूभृतः कलविङ्कपक्षपवनेन शाङ्क्यते  ॥ १०.२७ ॥

भवता यदोच्चलित एष दक्षिणश्चरणस्तदैव सुरवैरियोषिताम्  ।
विगलन्ति देव नयनोदबिन्दवः शरदिन्दुपाण्डुनि कपोलमण्डले  ॥ १०.२८ ॥

विजयैकसद्मनि गुणः शरासने तव यावदत्र न नृपाधिरोहति  ।
तुहिनच्छटाधवलचामरस्मिता विलसन्ति तावदसुरालये श्रियः  ॥ १०.२९ ॥

कनकारविन्दमरविन्दलोचन प्रणयेन नैव सः समर्पयिष्यति  ।
सुरनिर्जयार्जितमदावृतेऽन्तरं लभते न साम किल तादृशं हृदि  ॥ १०.३० ॥

भवतः कुतोऽपि नृप यावदागमं न स वेत्ति तावदभियोक्तुमर्हसि  ।
सहसान्यथा रहसि मन्त्रिबोधितः परितः स्वदुर्घटने यतिष्यते  ॥ १०.३१ ॥

कृतनूतनार्गलकपाटसंपुटां सुभटैरुदायुधकरैरधिष्ठिताम्  ।
परितः सुखातपरिखां पुनः पुरीं रचितैकदुर्गमपथां विधास्यति  ॥ १०.३२ ॥

वलितेऽपि किं चन धनुःपरिग्रहे भुवनत्रयप्रथितसाहसे त्वयि  ।
अपि जायते धृतिविपर्ययो हरेरसुरेषु कैव गणना तपस्विषु  ॥ १०.३३ ॥

नियतं, नरेन्द्र, विदत्फणामणि स्फुरदंशुसूत्रितनवातपं नभः  ।
सुरवैरिवीर्यदृढमत्सरं पुरः फणिसैन्यमाजिभुवि ते भविष्यति  ॥ १०.३४ ॥

अधुनैव तेऽत्र निजतां व्रजन्ति वा सुभटाः स्वयं विधिवशेन के चन  ।
कपयः पुरा रघुपतेर्यथा वने हनुमत्पतङ्गतनयाङ्गदादयः  ॥ १०.३५ ॥

यदुदीरितश्च पुरुकुत्सकान्तया सरितासि वङ्कुमुनिदर्शनं प्रति  ।
प्रतिभाति किं चन ममैव तत्र ते किमु निर्मुखेङ्गितविदस्तदिङ्गितम्  ॥ १०.३६ ॥

अथवैक एव विभुरस्यरेर्वधे ननु धाम तत्स्फुरति शार्ङ्गिणस्त्वयि  ।
उदितक्रुधस्त्रिपुरदाहडम्बरे शरतामवाप किल यत्पिनाकिनः  ॥ १०.३७ ॥

अवलोकयामि शकुनं यथा तथा तदवैमि पक्ष्मलदृशः सभान्तरे  ।
न चिरादुपोड्ःपुलकेन पाणिना कनकारविन्दमवतंसयिष्यसि  ॥ १०.३८ ॥

त्वमिहैव नाथ मणिधाम्नि तिष्ठ वा न हि नाम तादृशमिदं प्रयोजनम्  ।
असुरं निहत्य सहसैव तत्क्षणादहमानयामि तपनीयपङ्कजम्  ॥ १०.३९ ॥

विजयी यदस्मि स्मरेषु जित्वराः प्रभवन्ति तत्र तव पादपांसवः  ।
अरुणो यदन्धतमसं निषेधति स्फुरितं नराधिप तदर्कतेजसाम्  ॥ १०.४० ॥


__________________________________________

नायकवाक्यम्

मसृणोक्तिपल्लवितनीतिविक्रम क्रममित्युदीर्य विरते रमाङ्गदे  ।
सः सरस्वतीमुखररत्ननूपुर ध्वनिपेशलं नृपतिराददे वचः  ॥ १०.४१ ॥

त्वदृते मुखात्सुखनिरस्तसंशय प्रसरेयं भारती उल्लसति कस्य भारती  ।
शशलक्ष्मणः परमखर्वशर्वरी तिमिरछिदुच्छलति कान्तिकन्दलि  ॥ १०.४२ ॥

तव वेद्मि पौरुषमहं त्वया विना न वपुःस्थितिं क्व चन कर्तुमुत्सहे  ।
धनुषीव दीर्घगुणसङ्गते यतस्त्वयि मे दृढप्रणयवासितं मनः  ॥ १०.४३ ॥

गमने तदेहि सहितौ यतावहे झटिति त्रिविष्टपरिपोः पुरीं प्रति  ।
अपदे यदुद्यमकथाविरोधिनी न हि सिद्धये भवति दीर्घसूत्रता  ॥ १०.४४ ॥


__________________________________________
शुकवाक्यम्

इति पार्श्ववर्तिनमुदीर्य मौनवानभवत्स मालवकुरङ्गलाञ्छनः  ।
त्वरयावतीर्य सश्च रत्नपञ्जरात्पुरतः शुकोऽस्य पुन इत्यभाषत  ॥ १०.४५ ॥

शृणु शङ्खचूडशुचिवंशभूरहं नृप, रत्नचूड इति नागरकः  ।
उदपादि कण्वमुनिशिष्यशापतः शुकता ममेयमनिमीलितस्मृतिः  ॥ १०.४६ ॥

प्रणयोक्तिभिर्मुनिरथ प्रसेदिवानिति मे सः शापतिमिरावधिं व्यधात् ।
वशिनां रुषो मतिषु नासते चिरं जलविपुषश्च, नृप, सस्यसूचिषु  ॥ १०.४७ ॥

त्वमफल्गु नेष्यसि शशिप्रभान्तिकं नवसाहसाङ्कनृपतेर्यदा वचः  ।
नियतं भविष्यति तदा कुमार ते शुकरूपरूपपरिवर्तनोत्सवः  ॥ १०.४८ ॥

तदनङ्गषष्ठशरं संदिश स्वयं शनकैः किमप्युरगबालिकां प्रति  ।
हृदि यन्निधाय सहसैव याम्यहं फणिनामनम्रमणितोरणां पुरीम्  ॥ १०.४९ ॥
[वर्१०.४९  {॰शरं।लेम् ।ेम्॑ ॰शर ।ेद्}]

अयि मौनमेतदवनीन्द्र, मुच्यतां द्रुतमुच्यतां च किमियं मयि त्रपा  ।
पृथगस्मि देव न हि ते परिच्छदातुचितं न तन्मयि रहस्यगोपनम्  ॥ १०.५० ॥


__________________________________________

नायकवाक्यम्

इति वल्गु जल्पति शुकेऽथ विस्मयादपि विस्मयं परमवाप पार्थिवः  ।
अवदच्च पञ्जरमिवास्य कल्पयन् दशनांशुभिः स्फटिकसूचिकोमलैः  ॥ १०.५१ ॥

विपदं विलोक्य तव दुःसहामिमामयि रत्नचूड मम दूयते मनः  ।
पतितं कुकूलदहने न कस्य वा मृदुमालतीमुकुलमाल्यमाधये  ॥ १०.५२ ॥


__________________________________________

नायिकां प्रति संदेशः

घटितं विधेरिदमजर्यमावयोर्न रमाङ्गदान्मम सखेऽतिरिच्यसे  ।
इदमार्य तत्त्वयि विमुक्तयन्त्रणो ननु संदिशामि हरिणीदृशां प्रति  ॥ १०.५३ ॥

विरतेऽपि मेघतिमिरे नताङ्गि मे न गतासि लोचनपथं यदा तदा  ।
फणिलोकभूमिमतिदुर्गमामिमामविशं तव अनुपदमेव सुद्नरि  ॥ १०.५४ ॥

नगरीं त्वदात्तहृदयोऽपि भोगिनामहमागतो न मृगदीर्घलोचने  ।
श्रुतयेन्दुसूतिसरितान्यतो हृतः सहसैव हेमशतपत्रवार्तया  ॥ १०.५५ ॥

अतिपाटलाधरमवाञ्चितं ह्रिया स्मितकान्तिमत्स्तिमितरत्नकुण्डलम्  ।
तदपाङ्गसङ्कलितलोचनोत्पलं फणिलोककौमुदि मुखं स्मरामि ते  ॥ १०.५६ ॥

द्वितये द्वयेन सहसोज्झितस्तदा शशिसूतिसिन्धुपुलिनोदरे शरः  ।
जगदेकविभ्रमभ्वा भुवस्तले सुतनु त्वया मयि च पुष्पधन्वना  ॥ १०.५७ ॥

धृतमूर्मिहस्तनिवहेन रेवया ननु फेनकान्ति करभोरु मे पतत् ।
विषये दृशोरुपदशं मनःशिला लिखितैकहंसमिथुनं तवांशुकम्  ॥ १०.५८ ॥

मणिकान्तिलुप्ततिमिरे रसातले भवतीमिहानुसरता तनूदरि  ।
अवलोकितान्यथ मया पदानि ते सहसा सुवर्णसिकताङ्किते पथि  ॥ १०.५९ ॥

सरले जठित्युदितकार्श्यदोर्लता गैल्तानि रत्नवलयानि ते मया  ।
कथमप्युदश्रुपृषतं पदे पदे चकितेन चन्द्रमुखि वीक्षितानि च  ॥ १०.६० ॥

मनसा किमालिखति किं समाचरत्यधुना किमिन्दुवदना च वक्ति सा  ।
इति मेऽपदिश्य भवतीं प्रवृत्तया हृदयं सशल्यमिव हन्त चिन्तया  ॥ १०.६१ ॥

परितापवत्यविरलोच्छलत्प्रभा तुहिनच्छटाभिरसिताब्जलोचने  ।
शरदिन्दुदीधितिकलापसुन्दरस्तव हार एष हृदि सिञ्चतीव माम्  ॥ १०.६२ ॥

कथय प्रिये निहितसान्द्रचन्दन द्रवशीतलोज्ज्वलकरा कुचद्वये  ।
मम हारयष्टिरपि सा सखीव किं मदनाभितापमपटूकरोति ते  ॥ १०.६३ ॥

क्षणमप्यहो पतसि मे शुचिस्मिते न समुत्सुकस्य तव विस्मृतेः पथि  ।
झटिति प्रविश्य हृदये ममात्र किं लिखितासि पद्ममुखि पुष्पकेतुना  ॥ १०.६४ ॥

समुद्वहन्ती स्रवदञ्जनाश्रु घोरोत्करश्यामितकङ्कणेन  ।
करारविन्देन मुखेन्दुबिम्बमापाण्डुरक्षामकपोलभित्ति  ॥ १०.६५ ॥

नवे नवे पङ्कजिनीपलाश मृणालहारादिसनाथपार्श्वे  ।
प्रवाललीलास्तरणे निषण्णा सिंहासने मन्मथपार्थिवस्य  ॥ १०.६६ ॥

बालप्रवालाङ्कुरपाटलस्य लावण्यरत्नाकरकौस्तुभस्य  ।
उदूष्मणा निःश्वसितेन कान्तिं कदर्थयन्ती दशनच्छदस्य  ॥ १०.६७ ॥

अनल्पसङ्कल्पविकल्पजाल विलोडनैर्न स्वमपि स्मरन्ती  ।
ससाध्वसेनाविरतं मया त्वमुत्प्रेक्ष्यसे पन्नगराजपुत्रि  ॥ १०.६८ ॥
[स्य्न्तx कलापकस्]

ब्रूमः कियन्नय कथं चन कालमल्पमत्राब्जपत्रनयने नयने निमील्य  ।
हेमाम्बुजं तरुणि तत्तरसापहृत्य देवद्विषोऽयमहमागत इत्यवेहि  ॥ १०.६९ ॥

भद्रैतद्व्रज रत्नचूडनिबिडप्रेमार्द्रमस्मद्वचस्तस्यास्तत्र कुरङ्गशावकदृशः कर्णावतंसीकुरु  ।
शापान्ते बत विस्मरिष्यसि भ्रातस्तदेकं किमप्यादाय स्वयमेव तत्प्रतिवचः पार्श्वं ममाभ्येष्यसि  ॥ १०.७० ॥

इति नृपतेः स्वान्ते कृत्वा मनोमृगवागुरां गिरमुदकमन्निस्त्रिंशाभे नभस्यशनैः शुकः  ।
चिरविनिहितां दृष्टिं तस्मान्निवर्त्य तथोत्सुको झटिति गमने देवोऽप्यसीत्सः साहसलाञ्छनः  ॥ १०.७१ ॥

इति  श्रीमृगाङ्कदत्तसूनोः परिमलापरनाम्नः पद्मगुप्तस्य कृतौ नवसाहसाङ्कचरिते महाकाव्ये रत्नचूडसंप्रेषणो नाम दशमः सर्गः


************************************************


एकादशः सर्गः


शत्रुजयार्थं प्रस्थानम्

अथ बिभ्रत्सरागेण हृदयेन कृशोदरीम्  ।
सः प्रतस्थे महीनाथः करेण च धनुर्लताम्  ॥ ११.१ ॥

इन्द्रनीलप्रतोलीतः स निर्गच्छन् पतिः श्रियः  ।
तत्कान्तिश्यामतां गत्वा क्षणं कृष्ण इवाबभौ  ॥ ११.२ ॥

आसन्नपद्मसरसा कुसुमानम्रशाखिना  ।
सो नर्मदोपदिष्टेन गन्तुं प्रववृते पथा  ॥ ११.३ ॥

यान्तमेकान्तशिशिराः समीरास्तं सिषेविरे  ।
एलालवङ्गकङ्कोल जातीफलसुगन्धयः  ॥ ११.४ ॥

चक्रस्तस्यानिलस्पर्श क्वणत्काञ्चनपल्लवाः  ।
मौक्तिकस्तबकस्मेरा विस्मयं रत्नवीरुधः  ॥ ११.५ ॥

अमन्दमारुताक्षेप मुक्तमुक्ताफलच्छलात् ।
चलद्वंशलता मूर्ध्नि तस्य लाजानिवाकिरन्  ॥ ११.६ ॥

अगलन् कुसुमव्याजात्तस्मिन्नभ्यर्णगामिनि  ।
पातालकल्पवृक्षाणामानन्दाश्रुलवा इव  ॥ ११.७ ॥

अरविन्दमुखक्रोड क्रीडन्मुखरषट्पदा  ।
अनामयमिवापृच्छत्तमभ्यागतमब्जिनी  ॥ ११.८ ॥

शशिप्रभाक्षिविस्तार संवादिन्यः पदे पदे  ।
तं किमप्यार्द्रतां निन्युररण्यहरिणीदृशः  ॥ ११.९ ॥

उपयुक्तामृतस्पर्धि नारिकेलफलोदकान्  ।
आस्वादितलवाङ्गैला पूगनागलतादलान्  ॥ ११.१० ॥

शय्यीकृतातनुस्वर्ण कदलीबालपल्लवान्  ।
विष्टरीकृतविस्तीर्ण चन्द्रकान्तशिलातलान्  ॥ ११.११ ॥

तत्कालोचितकर्तव्य व्यावृत्तैकरमाङ्गदान्  ।
आवृत्तिविहितप्रेयः फणिराजसुताकथान्  ॥ ११.१२ ॥

हृदयन्यस्तकर्पूर मृणालनलिनीदलान्  ।
पुंःकोकिलकुलोल्लाप जनितस्मरसञ्ज्वरा  ॥ ११.१३ न् ॥

जाम्बूनदलतागुल्म विहिताश्रयसौहृदान्  ।
गच्छन् सस्तत्र कति चिन्निवासान् व्यधिताध्वनि  ॥ ११.१४ ॥
[स्य्न्तx कुलकम्]


__________________________________________

वङ्कुमुन्याश्रमप्राप्तिः


संप्राप पृथिवीपालः कालेन कियताप्यथ  ।
सः कूलोपान्तविचरन् यङ्कु वङ्कुतपोवनम्  ॥ ११.१५ ॥


__________________________________________

आश्रमवर्णनम्


हृतं कुतूहलेनालं तदालोकनजन्मना  ।
पतिं मध्यमलोकस्य तं जगाद रमाङ्गदः  ॥ ११.१६ ॥

सीमा सतीतिशब्दस्य सकुशाङ्काल्पपल्लवा  ।
मैथिलीव श्रियं धत्ते कामप्याश्रमभूरियम्  ॥ ११.१७ ॥

इतो वान्ति हविर्धूम लतालस्यप्रदा इमे  ।
मरुतः पावनाः पक्व पुरोडाशसुगन्धयः  ॥ ११.१८ ॥

इतो हिरण्मयी भूमिस्तरवो हेमवल्कलाः  ।
उन्निद्रहेमपद्मानि पयांसीव पदे पदे  ॥ ११.१९ ॥

काकपक्षाङ्कमूर्धानः पश्यैते गुरुशिक्षया  ।
बटवः खण्डयन्त्यत्र समिधश्च पदानि च  ॥ ११.२० ॥

अनया साम गायन्त्या स्वरसंशयवानयम्  ।
इतः करोति कलहं शुकः सारिकया समम्  ॥ ११.२१ ॥

इदमत्राद्भुतं पश्य मदक्लिन्नं गजस्य यत् ।
गण्डलेखां नखाग्रेण शनैः कण्डूयते हरिः  ॥ ११.२२ ॥

प्रभामण्डलपर्यस्त तमसः शतशः पथि  ।
तवापतन्ति पाताल रवयोऽमी महर्षयः  ॥ ११.२३ ॥

एषां द्वितयमेताभिः कपिलाभिरलङ्कृतम्  ।
उटजप्राङ्गणं गोभिर्जटाभिरभितः शिरः  ॥ ११.२४ ॥

इतो गात्रपरावृत्ति भग्नास्थि पुरुषेतरान्  ।
मुनेः शय्याकुशानत्ति बालः कस्तूरिकामृगः  ॥ ११.२५ ॥

इतोऽप्ययमृषिः पश्य जपापाटलयानया  ।
गवानुगम्यते सायं संध्येव दिवाकरः  ॥ ११.२६ ॥

सहसैवातिथिः प्राप्तः कोऽप्ययं भवतामिति  ।
एष प्रत्युटजं वक्ति ससंभ्रममयं शुकः  ॥ ११.२७ ॥

अतः संप्रति वीक्षन्ते कौतुकोत्तानितेक्षणाः  ।
त्वामिन्दुमिव पर्याप्त मण्डलं मुनिकन्यकाः  ॥ ११.२८ ॥

भूदत्तस्मरसाम्राज्यं मुखश्रीतर्जितेन्दु च  ।
आसामिन्दीवराक्षीणामलङ्कारो नवं वयः  ॥ ११.२९ ॥

मुक्तास्त्रः स्त्रीषु कन्दर्पो देवात्रानुशयादिव  ।
शङ्के संत्यज्य कोदण्डमात्तदण्डस्तपस्यति  ॥ ११.३० ॥


__________________________________________

वङ्कुमुनिदर्शनम्


तस्मिन्नित्युक्तवत्येव तथा सविधवर्त्मनि  ।
ततः पृथ्वीशशाङ्केन वङ्कुमुनिरदृश्यत  ॥ ११.३१ ॥

अंसावलम्बिनीर्बिभ्रत्सन्ध्याभ्रकपिशा जटाः  ।
प्रसृता इव निर्गत्य परमज्योतिषः शिखाः  ॥ ११.३२ ॥

दधद्यज्ञोपवीतेन सीमन्तितमुरःस्थलम्  ।
जाह्नवीनिर्झरेणेव नभः प्रालेयपाण्डुना  ॥ ११.३३ ॥

शुद्धैकगुणसंपृक्तामक्षमालां दधत्करे  ।
मूर्तां तीव्रतपःसिद्धिमात्मनः फलितामिव  ॥ ११.३४ ॥

योगक्षेमोपपत्त्यर्थमुपविष्टः कुशासने  ।
नप्तेव मैथिलीभर्तुरतिथिर्नाम पार्थिवः  ॥ ११.३५ ॥

प्रियसोमः सदायुक्तः प्रियया चानसूयया  ।
पात्रमत्रिरिवोग्राणां तपसां तेजसामिव  ॥ ११.३६ ॥

सो दृष्टिपथमायाति ययातिप्रतिमे नृपे  ।
तुतोष कस्य वा न स्यादाकृतिस्तस्य सा मुदे  ॥ ११.३७ ॥

ततः कृतप्रणामस्य तस्य प्रणतभूभृतः  ।
विदधे स विशाम्पत्युरातिथ्यमत्तिथिप्रियः  ॥ ११.३८ ॥

अथादूरे सुखासीनः सुखासीने महीभृति  ।
इति सूनृतया वाचा स वक्तुमुपचक्रमे  ॥ ११.३९ ॥

अद्य नः पुण्यबीजेन मुक्तो यत्सत्यमङ्कुरः  ।
ललाम लोकत्रितये येन त्वमवलोकितः  ॥ ११.४० ॥

तव शंसति सौभाग्यमभिजातेयमाकृतिः  ।
इन्दोः सुधानिधानत्वं ज्योत्स्नया यत्प्रतीयते  ॥ ११.४१ ॥

यथा प्रदेशमायातैर्व्यक्तिं वज्राङ्कुशादिभिः  ।
चक्रवर्तीत्यनुक्तोऽपि चिह्नैस्त्वमनुमीयसे  ॥ ११.४२ ॥

त्वदर्शनोत्सवेनैव कृतार्थं चक्षुरद्य नः  ।
विमुञ्चति शरच्चन्द्रे चिररूढमपि स्पृहाम्  ॥ ११.४३ ॥

हेतुद्वितयमेवात्र परमानन्दसम्पदः  ।
परब्रह्मोपलब्धिर्वा सङ्गतं वा भवादृशाम्  ॥ ११.४४ ॥

अकृत्वा भवतः प्रश्नं न स्थातुमहमुत्सहे  ।
धीरतां मम भिन्दन्ति यत्कौतुकरसोर्मयः  ॥ ११.४५ ॥

त्वया महीभृतामत्र वंशः केषामलङ्कृतः?  ।
श्रोत्रपीयूषगण्डूषः कानि नामाक्षराणि ते ?  ॥ ११.४६ ॥

अनेन गुणिना सार्धं धनुषानुचरेण च  ।
केन कार्यातिभारेण त्वमेतामागतो भुवम् ?  ॥ ११.४७ ॥


__________________________________________

रमाङ्गदवाक्यम्

इत्युक्त्वा विरते तस्मिन् राज्ञा सस्मितमीक्षितः  ।
स्थित्वा क्षणमुवाचेदमिङ्गितज्ञो रमाङ्गदः  ॥ ११.४८ ॥


__________________________________________

अर्बुदाचलवर्णनम्

ब्रह्माण्डमण्डपस्तम्भः श्रीमानस्त्यबुदो गिरिः  ।
उपोढहंसिका यस्य सरितः सालभञ्जिका  ॥ ११.४९ ॥

यः सूर्यांशुशलाकस्य विश्वस्योपरि तिष्ठतः  ।
व्योमनीलातपत्रस्य दण्डत्वमधिरोहत् ॥ ११.५० ॥

आदातुमवतंसाय स्वर्णदीहेमपुष्करम्  ।
यः सेन्द्रनीलकटको भुवो भुज इवोद्धृतः  ॥ ११.५१ ॥

शिखरासन्ननक्षत्रो लक्ष्यते यः प्रतिक्षपम्  ।
सशीकर इवोदस्तो हस्तः पातालदन्तिना  ॥ ११.५२ ॥

यस्य शृङ्गेन्द्रनीलांशु श्याममादित्यमण्डलम्  ।
क्षणं पुटकिनीपत्र छत्राकृति विलोक्यते  ॥ ११.५३ ॥

नीलकण्ठप्रिया कामं कृतपञ्चाननस्थितिः  ।
यस्याग्रभूमिर्गौरीव गुहापीतपयोधरा  ॥ ११.५४ ॥

अधःसंनद्धमेधेषु स्थिता यस्याग्रसानुषु  ।
प्रावृड्विलासालास्यानामनभिज्ञाः कलापिनः  ॥ ११.५५ ॥

इन्दुः कटकमाणिक्यं यस्य तुङ्गस्य भूभृतः  ।
भुवो यस्य च कान्ताया मेखलामणिरंशुमान्  ॥ ११.५६ ॥

क्व चित्क्व चित्पतन्त्या यः कृष्णसारः शशित्विषा  ।
कण्डूयत इवासन्नं शृङ्गेण हि मृगीं निशि  ॥ ११.५७ ॥

पाण्डुः शरद्धनैरूर्ध्वमधस्तालीवनासितः  ।
यः कैलास इवाश्लिष्टः पौलस्त्यभुजसम्प्रदा  ॥ ११.५८ ॥

हरयः शेरते यस्य मत्तेभवधनिःसहाः  ।
गुहासु नखनिर्मुक्त मुक्तादन्तुरभूमिषु  ॥ ११.५९ ॥

अलकच्युतमन्दार मकरन्दसुगन्धिभिः  ।
अमर्त्यमिथुनक्रीडा निकुञ्जैर्यस्य सूच्यते  ॥ ११.६० ॥

उदञ्चदिन्द्रचापानि नानारत्नांशुपल्लवैः  ।
सानूनि यस्य सेवन्ते द्वये चित्रशीनः  ॥ ११.६१ ॥

पत्या सह वनान्तेषु विहरन्त्याद्रिकन्यया  ।
नीयन्ते शोणतां यस्य शिलाः सालक्तकैः पदैः  ॥ ११.६२ ॥

प्रतिभान्ति पुरस्तेऽपि यस्य वल्मीकवामनाः  ।
शैलाः सुवेलकैलास महेन्द्रमलयादयः  ॥ ११.६३ ॥


__________________________________________

वसिष्ठाश्रमवर्णनम्

अतिस्वाधीननीवार फलमूलसमित्कुशम्  ।
मुनिस्तपोवनं चक्रे तत्रेक्ष्वाकुपुरोहितः  ॥ ११.६४ ॥

हृता तस्यैकदा धेनुः कामसर्गाधिसूनुना  ।
कार्तवीर्यार्जुनेनेव जमदग्नेरनीयत  ॥ ११.६५ ॥
[वर्११.६५  {हृता।लेम् ।ेद्॑ हृत्वा ।बुह्}॑ ११.६५ {सर्ग+।बुह्॰।लें सूर्ग+।ेद्॑ }]

स्थूलाश्रुधारासंतान स्नपितस्तनवल्कला  ।
अमर्षपावकस्याभूद्भर्तुः समिदरुन्धती  ॥ ११.६६ ॥

अथाथर्वविदामाद्यः समन्त्रामाहुतिं ददौ  ।
विकसद्विकटज्वाला जटिले जातवेदसि  ॥ ११.६७ ॥
[वर्११.६७ {विकट्लेम् ।ेद्॑ विकल+।बुह्}]

ततः क्षणत्सकोदण्डः किरीटी काञ्चनाङ्गदः  ।
उज्जगामाग्नितः कोऽपि सहेमकवचः पुमान्  ॥ ११.६८ ॥

दूरं संतमसेनेव विश्वामित्रेण सा हृता  ।
तेनानिन्ये मुनेर्धेनुर्दिनश्रीरिव भानुना  ॥ ११.६९ ॥

ततस्तापसकन्याभिरानन्दाश्रुलवाङ्कितः  ।
कपोलः पाणिपर्यङ्कात्साश्रुलेखादपास्यत  ॥ ११.७० ॥
[वर्११.७० {साश्रुलेखात् ।लेम् ।ेद्॑ साधुपूज्यात् ।बुह्}]


__________________________________________

परमारवंशवर्णनम्

परमार इति प्रपात्स मुनेर्नाम चार्थवत् ।
मीलितान्यनृपच्छत्रमातपत्रं च भूतले  ॥ ११.७१ ॥
[वर्११.७१ {आतपत्रं।लेम् ।ेद्॑ अधिपत्यम् ।बुह्}]

प्रवर्तितातिविस्तीर्ण सप्ततन्तुपरम्परः  ।
पुराणकूर्मशेषं यश्चकाराम्भोनिधेः पयः  ॥ ११.७२ ॥

स्थापितैर्मणिपीठेषु मुक्ताप्रालम्बमालिभिः  ।
भूरियं यज्वना येन हेमयूपैरपूर्यत  ॥ ११.७३ ॥

प्रशान्तचिन्तासन्ताने चिरेण नमुचिद्विषि  ।
अमोच्यतास्तदैत्येन येनेर्ष्याकलहं शची  ॥ ११.७४ ॥

वंशः प्रवऋते तस्मादादिराजान्मनोरिव  ।
नीतः सुवृत्तैर्गुरुतां नृपैर्मुक्ताफलैरिव  ॥ ११.७५ ॥

तस्मिन् पृथुप्रतापोऽपि निर्वापितमहीतलः  ।
उपेन्द्र इति सञ्जज्ञे राजा सूर्येन्दुसंनिभः  ॥ ११.७६ ॥

सदागतिप्रवृत्तेन सीतोच्छ्वसितहेतुना  ।
हनुमतेव यशसा यस्यालङ्घ्यत सागरः  ॥ ११.७७ ॥

शङ्कितेन्द्रेण दधता पूतामवभृतैस्तनुम्  ।
अकारि यज्वना येन हेमयूपाङ्किता मही  ॥ ११.७८ ॥

अत्यच्छदशनोद्गच्छतंशुलेखातरङ्गिभिः  ।
दीर्घैर्यस्यारिनारीणां निःश्वासैश्चामारयितम्  ॥ ११.७९ ॥

तस्मिन् गते नरेन्द्रेषु तदन्येषु गतेषु च  ।
तत्र वाक्पतिराजाख्यः पार्थिवेन्दुरजायत  ॥ ११.८० ॥

दीर्घेण चक्षुषा लक्ष्मीं भेजे कुवलयस्य यः  ।
नारीणां दिशतानन्दं दोष्णा सत्तारकेण च  ॥ ११.८१ ॥

शिथिलीकृतजीवाशा यस्मिन् कोपोन्नतभ्रुवि  ।
निन्युः शिरांसि स्तब्धानि न धनूंषि नतिं नृपाः  ॥ ११.८२ ॥

वैरिसिंह इति प्रापज्जन्म तस्माज्जनाधिपः  ।
कीर्तिभिर्यस्य कुन्देन्दु विशदाभिः सटायितम्  ॥ ११.८३ ॥

पौलोमीरमणस्येव यस्य चापे विलोकिते  ।
चकितैः सरसीव क्ष्मा राजहंसैरमुच्यत  ॥ ११.८४ ॥

श्रीसीयक इति क्षेत्रं यशसामुदभूत्ततः  ।
दिलीपप्रतिमः पृथ्वी शुक्तिमुक्ताफलं नृपः  ॥ ११.८५ ॥

लक्ष्मीरधोक्षजस्येव शशिमौलेरिवाम्बिका  ।
वडजेत्यभवद्देवी कलत्रं यस्य भूरिव  ॥ ११.८६ ॥

अखण्डमण्डलेनाप्य प्रजापुण्यैर्महोदयम्  ।
कलिसंतमसं येन व्यनीयत नृपेन्दुना  ॥ ११.८७ ॥

वशीकृताक्षमालो यः क्ष्मामत्यायतां दधन्  ।
राज्याश्रममलंचक्रे राजार्षिः कुशचीवरः  ॥ ११.८८ ] ॥

स्मितज्योत्स्नादरिद्रेण बाष्पस्राविमुखेन्दुना  ।
शशंसुर्विजयं यस्य रुद्रपाटीपतिस्त्रियः  ॥ ११.८९ ॥

अकङ्कणमकेयूरमनूपुरममेखलम्  ।
हूणावरोधवैधव्य दीक्षादानं व्यधत्त यः  ॥ ११.९० ॥


__________________________________________

नायकवर्णनम्

अयं नेत्रोत्सवस्तस्माज्जज्ञे देवः पितृप्रियः  ।
जगत्तमोऽपहो नेत्रादत्रेरिव निशाकरः  ॥ ११.९१ ॥

श्रीमद्वाकपतिराजोऽभूतग्रजोऽस्याग्रणीः सताम्  ।
सगरापत्यदत्ताब्धि परिखायाः पतिर्भुवः  ॥ ११.९२ ॥

अतीते विक्रमादित्ये गतेऽस्तं सातवाहने  ।
कविमित्रे विशश्राम यस्मिन् देवी सरस्वती  ॥ ११.९३ ॥

चक्रिरे वेधसा नूनं निर्व्याजौदार्यशालिनः  ।
ते चिन्तामणयो यस्य निर्माणे परमाणवः  ॥ ११.९४ ॥

यशोभिसिन्दुशुचिभिर्यस्याच्छतरवारिजैः  ।
अपूर्यता इयं ब्रह्माण्ड शुक्तिर्मुक्ताफलैरिव  ॥ ११.९५ ॥

श्रियं नीलाब्जकान्त्या यः प्रणयिभ्यो ददौ दृशा  ।
अरातिभ्यश्च सहसा जह्रे निस्त्रिंशलेखया  ॥ ११.९६ ॥

अंसः सवल्कलग्रन्थिः सजटापल्लवं शिरः  ।
चक्रे येनाहितस्त्रीणामक्षसूत्राङ्कितः करः  ॥ ११.९७ ॥

पुरं कालक्रमात्तेन प्रस्थितेनाम्बिकापतेः  ।
मौर्वीकिणाङ्कवत्यस्य पृथ्वी दोष्णि निवेशिता  ॥ ११.९८ ॥

प्रशस्ति परितो विश्वमुज्जयिन्यां पुरि स्थितः  ।
अयं ययातिमन्धातृ दुष्यन्तभरतोपमः  ॥ ११.९९ ॥

अनेनास्तः कपोलेषु पाण्डिमा रिपुयोषिताम्  ।
समाहृत्येव तद्भर्तृ यशसो बाहुशलिना  ॥ ११.१०० ॥

सदा समकरस्यास्य लक्ष्मीकुलगृहस्य च  ।
सिन्धुराज इति व्यक्तं नाम दुग्धोदधेरिव  ॥ ११.१०१ ॥

अनेन विहितान्यत्र यत्साहसशतान्यतः  ।
नवीनसाहसाङ्कोऽयं वीरगोष्ठीषु गीयते  ॥ ११.१०२ ॥

विन्ध्यान्तश्चरतानेन मृगयासक्तचेतसा  ।
कन्या शशिप्रभा नाम नागसूतिरदृश्यत  ॥ ११.१०३ ॥

अदृश्यैरथ सा नागैरस्य पार्श्वादनीयत  ।
तामन्वेष्टुं प्रविष्टेन कुतूहलबलादिह  ॥ ११.१०४ ॥

समणिस्तम्भमग्रेऽथ धाम हिरण्मयम्  ।
तत्र मूर्ता ततः सिन्धुरिन्दुसूतिर्विलोकिता  ॥ ११.१०५ ॥

अकृतातिथ्यमेतस्य भक्तिनम्रस्य सा ततः  ।
नीता पृष्टेन चैतेन स्ववार्तायामभिज्ञताम्  ॥ ११.१०६ ॥

ततो वज्राङ्कुशोद्यान हेमाब्जाहृतिसाहसम्  ।
हेतुः शशिप्रभावाप्तेर्विवृत्यावेदितस्तया  ॥ ११.१०७ ॥

असूचयत्प्रसङ्गेन त्रिविष्टपरिपोरथ  ।
उदग्रमसुरेन्द्रस्य वीर्यं वज्राङ्कुशस्य सा  ॥ ११.१०८ ॥

ततस्तं प्रत्यमर्षोऽस्य झटित्यङ्कुरितो हृदि  ।
अन्यत्र वीरवृत्तेर्यदयमेकान्तमत्सरी  ॥ ११.१०९ ॥

पन्थाः पुरोऽसुरस्यास्य प्राञ्जलेः शंसितस्तया  ।
असूच्यताग्रतश्चैततमोघं दर्शनं तव  ॥ ११.११० ॥

अथेदं रत्नवलयं दत्त्वास्मै सममाशिषा  ।
कान्ता तिरोहिता सा च पुरुकुत्सस्य भूपतेः  ॥ ११.१११ ॥

अथैतेन गृहीतेयं यात्रा वज्राङ्कुशं प्रति  ।
एषा च सुकृतैर्दृष्टा पादपद्मद्वयी तव  ॥ ११.११२ ॥


__________________________________________

वङ्कुमुनिवाक्यम्

इत्युक्त्वा सूक्तिचतुरो विरराम रमाङ्गदः  ।
आददे मुनिरप्युद्यत्दन्तांशुशबलं वचः  ॥ ११.११३ ॥

अहो पुराणराजार्षि सन्तानकथयैतया  ।
पुण्यया हृतमात्मानमधुना मन्महे वयम्  ॥ ११.११४ ॥

अवश्यम्भाविनी तत्र सिद्धिः साहसिकस्य ते  ।
शल्यं त्रिविष्टपस्यास्य हृदयादुद्धरिष्यसि  ॥ ११.११५ ॥

एष वज्राङ्कुशस्याजौ नाकृत्वान्तं निवर्तिता  ।
भुजो भुवनभर्तुस्ते दिङ्नागकरपीवरः  ॥ ११.११६ ॥

वधूस्तवाचिरेणात्र भविष्यति शशिप्रभा  ।
यथा कुवलयाश्वस्य दिवःकन्या मदालसा  ॥ ११.११७ ॥

स्थिरो भव मितं कालं स्थित्वास्मिन्नस्तपोवने  ।
त्वया विनीयतामेष दीर्घध्वजनितः श्रमः  ॥ ११.११८ ॥


__________________________________________

सिन्धुराजवाक्यम्

इत्युक्ते मुनिना स अथ राजेन्दुरिदमब्रवीत् ।
आज्ञा विलङ्घ्यते तात तव केन जगद्गुरोः  ॥ ११.११९ ॥

अथ क्रमोन्मीलितसौहृदासु कथास्वनेकासु मिथःकृतासु  ।
विश्रम्यतामित्यवदन्महर्षिः पतिं पृथिव्याः प्रथितप्रभावः  ॥ ११.१२० ॥

देवस्ततः स मुनिकल्पितमिन्द्रनील पर्यङ्कवत्कनकवेदिसनाथमध्यम्  ।
अध्यास्त रत्नसदनं परितो वितान व्यालम्बितमौक्तिकलतं नवसाहसाङ्कः  ॥ ११.१२१ ॥

इति  श्रीमृगाङ्कदत्तसूनोः परिमलापरनाम्नः पद्मगुप्तस्य कृतौ नवसाहसाङ्कचरिते वङ्कुमहर्षिदर्शनं नाम दशमः सर्गः


************************************************


द्वादशः सर्गः

अथ मानवमीनलक्ष्मणो मणिपर्यङ्कगतस्य तस्य सा  ।
अपतत्फणिराजकन्यका जगदेकाभरणं स्मृतेः पथि  ॥ १२.१ ॥

व्यधित प्रणयं दृशां पुरः कमनीयेषु स येषु वस्तुषु  ।
जनितोत्कलिकाशतैः सस्तैररतेरायतनं व्यधीयत  ॥ १२.२ ॥

मुहुरङ्गलताविवर्तनैः श्वसितैः शून्यविलोकनेन च  ।
क्षितिभर्तुरुपान्तवर्तिना मदनाकल्पकमन्वमीयत  ॥ १२.३ ॥

कदलीदलदत्तमारुतो हृदयन्यस्तमृणालकन्दलः  ।
अथ तस्य बभूव यत्नवानुपचारे शिशिरे रमाङ्गदः  ॥ १२.४ ॥

अभवद्द्वयमेव भूपतेः स्मरतप्तस्य मनोविनोदनम्  ।
सुदृशः सः करातिथिः शरः सश्च हारः स्तनचन्दनाङ्कितः  ॥ १२.५ ॥

मदनान्तरितोऽपि लङ्घितः पथि जातेन परिश्रमेण स  ।
स्तिमितः क्षणमास्त कौमुदी विशदक्षौमतिरोहिताननः  ॥ १२.६ ॥

अथ पार्श्वचरेण सादरं मृदुसंवाहितपादपल्लवः  ।
सः कुरङ्गदृशेव निद्रया चतुरं लोचनयोरचुम्ब्यत  ॥ १२.७ ॥

स्वपुरोपवने समुत्सुकः सुमुखीं स्वप्नप्रथेन पार्थिवः  ।
अवतंसितहेमपङ्कजामथ तामङ्कगतां व्यलोकयत् ॥ १२.८ ॥

अभिकान्तमपाङ्गपातिना जितनीलाब्जदलेन चक्षुषा  ।
दधतीमपवर्तितं ह्रिया मुखमापाण्डुकपोलमण्डलम्  ॥ १२.९ ॥

शरदिन्दुमरीचिनिर्मलं विगलद्वेपथुना स्तनांशुकम्  ।
मुहुराक्षिपतीमलक्षितं श्लथमुक्तावलयेन पाणिना  ॥ १२.१० ॥

नवपल्लवकान्तिना किमप्यचिरावासितपुष्पकेतुना  ।
ललितामधरेण बिभ्रतीं मुखचन्द्रांशुसटां स्मितच्छटाम्  ॥ १२.११ ॥

जगदेकविलोकनोत्सवे वपुषि स्वेदकणैरलङ्कृताम्  ।
उदितामिव मन्दराहतातुदधेर्लग्नसुधालवां श्रियम्  ॥ १२.१२ ॥

वलिताहितनिःसहाङ्गुलि स्वकरश्लेषविशेषकम्पिनि  ।
पुलकिन्यधिकं विमुञ्चतीं चकितं वामकुचे विलोचने  ॥ १२.१३ ॥

अतिभासुररत्नकुण्डलामतिकान्तायतहारमण्डलाम्  ।
जघनश्लथहेममेखलामसमेषोरधिदेवतामिव  ॥ १२.१४ ॥
[स्य्न्तx कुलकम्]


__________________________________________

नायकोक्तिः

अथ सस्मितमात्तवेपथुः पतितो मन्मथपत्रिणां पथि  ।
इति तां प्रणयार्द्रगिरा सः किलाम्भोजमुखीमवोचत् ॥ १२.१५ ॥

वलितं न विभाति पृष्ठतः कबरीकान्तमिदं तवाननम्  ।
अयि नीलपयोधलेखया सः परिष्वङ्गमिवेन्दुमण्डलम्  ॥ १२.१६ ॥

इदमङ्गदवर्तिना करैर्मणिना रुद्धमिवेरितं ह्रिया  ।
न समर्थमितोपवर्तितुं वदनं ते ललिताङ्गि का गतिः  ॥ १२.१७ ॥

इदमर्धविलोकिताधरं मधुरापाङ्गतरङ्गितेक्षणम्  ।
श्रियमातनुते सितासितं सुतनु त्र्यश्रुविलोकितं तव  ॥ १२.१८ ॥

मिलितस्तव गण्डलेखया सुदति स्वेदलवार्द्रपत्रया  ।
किमपि स्पृहणीय एष मे मरुदासन्नदिवान्तशीतलः  ॥ १२.१९ ॥

अयमुत्पलःपत्रलोचने तव बिम्बाधरपाटलच्छविः  ।
अवलोकय कर्तुमीहते पदमस्ताचलचूलके रविः  ॥ १२.२० ॥

दुरितघ्नमिदं सुदर्शनं दधता बिम्बमनूरुसारथेः  ।
स्मरलक्ष्मि विहायसामुना तव कृष्णेन हृते विलोचने  ॥ १२.२१ ॥

अरविन्दकरेण लोहितं कमलिन्या धृतमातपाशुकम्  ।
इदमुष्णकरेण कृष्यते वलितेनापरदिग्वधूं प्रति  ॥ १२.२२ ॥

करुणार्पितलोचनं मिथः क्रमविश्लेषगलद्बिसाङ्कुरम्  ।
इदमार्द्रयतीव मे मनो मिथुनं मानिनि चक्रवाकयोः  ॥ १२.२३ ॥

अवलोकय भीरु सम्प्रति त्रितयेन त्रितयं वियुज्यते  ।
द्युमणिः प्रभया, श्रियाम्बुजं प्रियया साश्रुरयं विहङ्गमः  ॥ १२.२४ ॥

इदमम्बरपल्वलोदरादतिताम्रद्युति कालदन्तिना  ।
रविवारिरुहं निरस्यते कनकस्निग्धमयूखकेसरम्  ॥ १२.२५ ॥

परिचुम्बति वारुणीं दिशं पुरतो रागहृते विवस्वति  ।
दिगियं शतमन्युलाञ्छिता भवति श्याममुखी मितोदरि  ॥ १२.२६ ॥

इह भान्त्यतिलोहितातप स्तबकाः पश्य वनान्तभूमयः  ।
तपनानुगमोत्सवाङ्किता दिनलक्ष्म्येव पदैः सयावकैः  ॥ १२.२७ ॥

मदिराक्षि पुरोऽवलोक्यतामपरस्यामयमानतो दिशि  ।
स्तिमितामवगाहते गतिं गुरुगोत्रस्खलिताकुलो रविः  ॥ १२.२८ ॥

अमुना शतपत्रबन्धुना सहसा सुन्दरि यद्यदुज्झितम्  ।
सममद्रिगुहामुखस्थितैस्तिमिरैस्तत्तदितःकटाक्षितम्  ॥ १२.२९ ॥

विरमन्नयि पल्लवाधरे सुरवीथीपथिको विरोचनः  ।
अयमस्तगिरेर्निषीदति स्वकरामृष्टशिलातले तले  ॥ १२.३० ॥

इयमश्रुतरङ्गितां दृशं द्वितये चक्रवधूर्विमुञ्चति  ।
नवकुङ्कुमलोहिते रवौ दयिते चान्द्रवियोगविक्लवे  ॥ १२.३१ ॥

चलितोऽसि वद क्व मां विना विरहं सोढुमहं न ते क्षमा  ।
कृतपङ्कजकुड्मलाञ्जलिर्नलिनी कान्तमितीव याचते  ॥ १२.३२ ॥

अनुपुञ्जितपिङ्गदीधिति द्रुतलाक्षारुणदर्पणोपमम्  ।
परतोऽस्तगिरेरिदं गलत्यनवद्याङ्गि पतङ्गमण्डलम्  ॥ १२.३३ ॥

सरले सह वारिजश्रिया निभृतं क्वापि गतः स भास्करः  ।
वद तेन विनाब्जिनी कथं क्षणदामद्य नताङ्गि नेष्यति  ॥ १२.३४ ॥

स्फुटविद्रुमराजिनैकतः सदृशं जातमुदञ्चता नभः  ।
सुदति त्वदपाङ्गपटले पटु सान्ध्ये महसि प्रसर्पति  ॥ १२.३५ ॥

परिपिञ्जरितासिताम्बरैर्निबिडैः कं न हरन्ति हारिभिः  ।
अयि सायमिमाः पयोधरैर्धृतसन्ध्यातपकुङ्कुमैर्दिशः  ॥ १२.३६ ॥

क्षणदाभिमुखेन खण्डिता ननु सन्ध्या तमसा मनस्विनी  ।
कुपितेव निवर्तते जवाततिवाचालविहङ्गनूपुरम्  ॥ १२.३७ ॥

तव चण्डि विडमयत्यदस्तनुसन्ध्यातपलिप्तमम्बुजम्  ।
मणिकुण्डलकान्तिसङ्करातिदमाताम्रकपोलमाननम्  ॥ १२.३८ ॥

उदितानि तमांसि सा च ते दयिता दैन्यमुपैति पद्मिनी  ।
दिनभर्तुरितीव शंसितुं सहसा सुन्दरि सन्ध्यया गतम्  ॥ १२.३९ ॥

निहितं बलिदीपकेषु तत्तपनेनाशु महः कृशोदरि  ।
स्वशरस्फुरितं मनोभुवा तव सवृईडविलोकितेष्विव  ॥ १२.४० ॥

अतसीकुसुमोपमं मुखे तदनु त्वत्कुचचूचुकद्युति  ।
अथ बालतमालमांसलं प्रसृतं संप्रति सर्वतस्तमः  ॥ १२.४१ ॥

तरुकोटरमूकशारिकं निजनीडाङ्कनिलीनकोकिलम्  ।
करभोरु सनिद्रबर्हिणं प्रमोदोद्यानमिदं निमीलति  ॥ १२.४२ ॥

प्रसृतैर्गिरिकन्दरोदरातिदमिन्दीवरदामकान्तिभिः  ।
अधुना तिमिरैर्विगाह्यते भुवनं पद्मसरश्च दन्तिभिः  ॥ १२.४३ ॥

तिमिराञ्जनभक्तिशोभिना धवलेनायतपक्ष्मपङ्क्तिना  ।
अमुना भवतीव चक्षुषा कुमुदेनैति रुचं कुमुद्वती  ॥ १२.४४ ॥

उदरस्थितयोः कुतूहलातलिनोः श्रोतुमिवास्फुटं वचः  ।
कमलस्य निलीय निश्चलं दलसन्धिष्ववतिष्ठते तमः  ॥ १२.४५ ॥

तरलेऽतिसितासितद्युताविह दोलायितमीक्षणद्वये  ।
लिखितागरुपत्रलेखयोस्तिमिरं मूर्च्छति ते कपोलयोः  ॥ १२.४६ ॥

उडुभिः खमितस्ततः क्षणादुदितैर्भङ्गुरकेशि भात्यदः  ।
अतिगाढदिनोष्णजन्मभिः परितः स्वेदलवैरिवाङ्कितम्  ॥ १२.४७ ॥

शबलं शशलाञ्छनत्विषा सतमः पश्य महेन्द्रदिङ्मुखम्  ।
अचलेन्द्रसुतास्मितच्छवि छुरितं कण्ठमुमापतेरिव  ॥ १२.४८ ॥

अहिराजसुते विलोक्यतामियमिन्दोः प्रथमोद्गता कला  ।
अयि भाति यया इन्द्रदिङ्मुखे प्रमदेवार्द्रनखाङ्करेखया  ॥ १२.४९ ॥

यदि कौतुकमायतेक्षने न चिरादेव सुधार्द्रयानया  ।
अरविन्ददलद्युतौ करे मृदु लीलावलयं करोमि ते  ॥ १२.५० ॥

अनवद्यमितः पुरः स्थितं विदितं किं शशिना तवाननम्  ।
नभसः सहसाङ्कमेष यन्न कलङ्कत्रपयाधिरोहति  ॥ १२.५१ ॥

इदमुद्गतमिन्दुमण्डलं दिगियं पश्य बिभर्ति लक्ष्मवत् ।
त्वमिवाच्छकपोलमण्डल स्फुटकालागरुपत्रमाननम्  ॥ १२.५२ ॥

विगलत्तिमिरांशुके शनैः स्पृशति व्यक्तिमाधीरतारके  ।
इह पश्य निशावधूमुखे स्फुरति श्वेतमरीचिकुण्डलम्  ॥ १२.५३ ॥

अयमुल्लिखति ध्रुवं करैर्विधुरिन्दीवरलोचने तमः  ।
कुमुदेषु तथा हि दृश्यतां निपतन्त्यस्य लवा इवालयः  ॥ १२.५४ ॥

इदमञ्जननीलमाहतं पिहिताशं तुहिनांशुना करैः  ।
अचलेन्द्रगुहासु लीयते शनकैः संकुचितं पुनस्तनः(?)  ॥ १२.५५ ॥

मसृणोल्लसदंशुमण्डल छलतः पश्य दिवःकृतेऽनया  ।
इयमिन्दुसमुद्गकादितो निशया हारलतेव कृष्यते  ॥ १२.५६ ॥

यदभूत्तमसा जगत्तथा पिहिते पुष्करपत्रलोचने  ।
तदिदं परतः प्रकाशितं शशिना कुङ्कुमकन्दपाण्डुना  ॥ १२.५७ ॥

प्रसृतेव विलोचनोदरे तिलके सङ्कुचितेव चान्देन  ।
कलितेव नताङ्गि लक्ष्यते तव मुक्तावलयेषु चन्द्रिका  ॥ १२.५८ ॥

कुचयोः प्रतिबिम्बितः समं विधुरेकोऽपि भवत्ययं द्विधा  ।
विधिनेव विभिन्नसंपुटस्तव लावण्यसुधासमुद्गकः  ॥ १२.५९ ॥

हृतमुग्धमधूकशोभयोरनयोः पन्नगलोककौमुदि  ।
तव चन्द्रकलाः कपोलयोः पतिताः स्पर्शकुतूहलादिव  ॥ १२.६० ॥

अयमिन्दुमुखि त्वया यथा समुपैति स्पृहणीयतां जनः  ।
अनयैष समागतस्तथा निशया पश्य कुरङ्गलाञ्छनस् ॥ १२.६१ ॥

धनुषि क्रियतेऽधिरोहणं स्मरमौर्वीलतया तनूदरि  ।
शशिनेरितया समुच्छ्रिते पुलिनाद्रौ च पयोधवेलया  ॥ १२.६२ ॥
कृतचाटुशतैः परस्परं मकरन्दार्द्ररजःसुगन्धिषु  ।
स्थितमन्तरमीषु सांप्रतं भ्रमरैः पुष्करवासवेश्मसु  ॥ १२.६३ ॥

मरुता सुहृदेव वीजितं कुमुदामोदमुचा शनैरितः  ।
स्वपिति प्रणयार्द्रयोरिदं मिथुनं मानिनि राजहंसयोः  ॥ १२.६४ ॥

अयि चक्रवधूरियं पुरः करुणं कूजति हा तपस्विनि  ।
इह साक्षितयालमावयोरुचितं गन्तुमतः कृपावति  ॥ १२.६५ ॥

इति भूतलवासवः सस्तामभिधाय प्रमदां प्रियंवदः  ।
प्रविवेश तयासमं किल प्रमनाः केलिनगेन्द्रकन्दरम्  ॥ १२.६६ ॥

झटिति स्फुटभावसङ्करां मधुरामङ्गलतां दधानया  ।
शशिकान्तशिलातलं ततः सः किलाध्यास्त तया युवान्वितः  ॥ १२.६७ ॥

तदनु त्रपया पराङ्मुखीं पुलकालङ्कृतपीवरस्तनीम्  ।
सः किलाञ्चितचाटुरानयत्सुमुखीं तामनुकूलवृत्तिताम्  ॥ १२.६८ ॥

अथ मन्थरलोचनं ह्रिया विनमत्स्मेरमुखः स्मितान्न्चितम्  ।
सो ददर्श किल प्रजेश्वरः सुदृशः स्विन्नकपोलमाननम्  ॥ १२.६९ ॥

यदलं किल मानवत्यभूदृजुवन्नेन्दुमुखी किलैक्षत् ।
लिखितेव किलास्त यत्परं नृपतेस्तेन मनः किलाहरत् ॥ १२.७० ॥

परिमृज्य मुखं विलासिना श्रवणेन्दीवररेणुरूषितम्  ।
सुदृशः शमवारिपङ्किलातलकान्तस्तिलकादपास्यत  ॥ १२.७१ ॥

अथ तां शिथिलीकृतत्रपामसमप्रेमहृतः किलेश्वरः  ।
स्मरकेलिकलारसज्ञतामनयद्यूथपतिर्वशामिव  ॥ १२.७२ ॥

शिथिलाकुलकेशपाशया परिमृष्टार्द्रकपोलपत्रया  ।
विरलाधररत्नरागया सुलभस्वेदमुखेन्दुबिम्बया  ॥ १२.७३ ॥

त्रुटितोज्झितहारलेखया निबिडाश्लेषकृशाङ्गरागया  ।
असमग्रनखाङ्गमण्डित स्तनविन्यस्तसकम्पहस्तया  ॥ १२.७४ ॥

अधिकाधिकजातलज्जया मृदुमीलन्नयनत्रिभागया  ।
अथ कामपि निर्वृतिं तया सः किलापत्फणिराजकन्यया  ॥ १२.७५ ॥
[स्य्न्तx कुलकम्]

ददता नलिनीदलानिलं विकसत्स्वेदकणे कुचद्वये  ।
चतुरं किल दीर्घचक्षुषस्तदनु क्लान्तिरनेन चिच्छिदे  ॥ १२.७६ ॥

अथ सत्रपया धृतांशुकां जघनस्रस्तविसूत्रमेखलाम्  ।
अवतंसितलोचनोत्पलां निजमङ्कं ललनां निनाय च  ॥ १२.७७ ॥

सुदृशः सः किलान्यतश्चुतं(?) स्वपदे मौलिमणिं न्यवेशयत् ।
अकरोच्च किलारुणाङ्गुलिर्ललितावर्तनकुञ्चितान् कचान्  ॥ १२.७८ ॥

पश्यात्र दर्पणतले लिखिता मयेयं पत्रावली तरुणि ते वलिताननेति  ।
स्वप्नान्तरप्रणयजल्पितमात्मभर्तुरश्रूयत स्मितमुखेन रमाङ्गदेन  ॥ १२.७९ ॥

अथ शुचि पठता शुकेन साम स्फुटमुटजाङ्गणपादपस्थितेन  ।
विरचितदयितासमागमस्य प्रसभमभज्यत पार्थिवस्य निद्रा  ॥ १२.८० ॥

झटिति विगते स्वप्नायातप्रियानवसङ्गमे पुनोऽपि तथा तत्प्रत्याशानिमीलितलोचनः  ।
लिखित इव सः क्ष्मापालोऽभूत्क्षणं ननु तादृशामपि मनसिजो धैर्यं लुम्पत्यहो बत साहसम्  ॥ १२.८१ ॥

इति  श्रीमृगाङ्कदत्तसूनोः परिमलापरनाम्नः पद्मगुप्तस्य कृतौ नवसाहसाङ्कचरिते महाकाव्ये फणिराजसुतास्वप्नसमागमो नाम द्वादशः सर्गः

************************************************


त्रयोदशः सर्गः

ततस्तथा पञ्चशरप्रतारितः सजृम्भमुन्मीलयति स्म लोचने  ।
कृताङ्गुलिश्लेषविवर्तितोल्लसत्भुजांससम्पीडितकुण्डलो नृपः  ॥ १३.१ ॥

सः सङ्गतं यन्मृगशावचक्षुषः श्रमाप्तनिद्रः स्फुटमन्वभूदिव  ।
झटित्यभूज्जाग्रदवस्थयास्य तत्पुरातनालेख्यमिवास्फुटं हृदि  ॥ १३.२ ॥

कुचाङ्गरागः कृशमध्यया तया मयि ध्रुवं सङ्क्रमितो भवेदिति  ।
शनैः स निद्राकलुषेण चक्षुषा पराममर्शाङ्गमनङ्गमोहितः  ॥ १३.३ ॥

अपास्य वामेतरकर्णभूषणं तथा शरैरेनमवाकिरत्स्मरः  ।
यथास्य धैर्यं गलति स्म मानसात्सविक्रियं शुक्तिपुटादिव उदकम्  ॥ १३.४ ॥

दृशं विषादस्तिमितामुपान्तगे निवेश्य तेनाथ निशश्वसे  ।
यथा मुहुः श्यामलतां जगाहिरे वितानमुक्ताफलजालकस्रजः  ॥ १३.५ ॥


__________________________________________

रमाङ्गदवाक्यम्

कया नु सारङ्गदृशासि कारितः कपोलपत्रावलिकल्पनश्रमम्  ।
तमित्यवोचत्परिहासवानथो(?) रमाङ्गदः किंचिदिव श्लथाङ्गदम्  ॥ १३.६ ॥

ततः स मुक्तासितमादधत्स्मितं जितप्रवालत्विषि दन्तवाससि  ।
शशंस तस्मै भुजगेन्द्रकन्यका समागमं स्वप्नजमब्जलोचनः  ॥ १३.७ ॥

तदाश्रयैवानुचरेण वर्धिता कथासुधेवास्य ततो विलासिनः  ।
अभूत्परं मन्मथतापशान्तये न पद्मिनीपत्रमरुन्न चन्दनम्  ॥ १३.८ ॥

अजायतान्तःकरणेन ताम्यता न हेमपद्माहरणाय सत्वरम्  ।
भुजः सदा रक्षणदीक्षितः क्षितेरमन्दमस्पन्दत चास्य दक्षिणः  ॥ १३.९ ॥


__________________________________________

वङ्कुमुनेरागमनम्

ततः पिनद्धोज्ज्वलहेमवल्कलं वहन्तमंसार्धविलम्बिनीर्जटाः  ।
सनाथवामेतरपाणिपङ्कजं परिस्फुरन्त्या स्फटिकाक्षमालया  ॥ १३.१० ॥

विशालनेत्राभरणैरनुद्रुतं सदैव दर्भाङ्कुरलालितैर्मृगैः  ।
सशिष्यमभ्यागतमङ्गनान्तिके विशाम्पतिर्वङ्कुमहर्षिमैक्षत  ॥ १३.११ ॥

विमुक्तपर्यङ्कतलः ससंभ्रमं निरीक्ष्य सद्यो मणिमन्दिराद्बहिः  ।
किरीटरत्नद्युतिदीप्तभूतलं प्रणाममस्मै सश्चकार सादरम्  ॥ १३.१२ ॥

ततः कृताशीर्मणिवेदिकास्तृते मुनिर्न्यषीदत्सकुरङ्गचर्मणि  ।
सश्चासनत्वं तदनुज्ञयानयन्नृपचन्द्राश्चन्द्रमणेः शिलातलम्  ॥ १३.१३ ॥


__________________________________________

मुनिप्रश्नः

अपि श्रमेणायतमार्गजन्मना तनुर्महाराज तवेयमुज्झिता  ।
मुनिः प्रहर्षेण कृतार्हणस्तदा स राजचूडामणिमित्यपृच्छत  ॥ १३.१४ ॥


__________________________________________

भूपतिवाक्यम्

अथादधद्वक्त्र इवाम्शुकाञ्चलं तुषारपाण्डुप्रसृतैर्द्विजांशुभिः  ।
अकृत्रिमप्रश्रयपेशलं वचः स भूपतिर्वक्तुमिति प्रचक्रमे  ॥ १३.१५ ॥

अमी सहन्ते मम तात न श्रमं प्रणामलग्नास्तव पादपांसवः  ।
कियच्चिरं चन्द्रमरीचिचुम्बिते पदं निधत्ते कुमुदे दिनक्लमः  ॥ १३.१६ ॥


__________________________________________

कपिदर्शनम्

नृलोकपातालतलाश्रये मिथः कथानुबन्धे शिथिलीभवत्यथ  ।
पर्याणपर्युत्सुकमानसो मुनिः स यावदाप्रष्टुमियेष पार्थिवः  ॥ १३.१७ ॥

अनेन तावद्ददृशे पुरःस्थितो विशाललाङ्गूललतो वलीमुखः  ।
अधःस्थलीनिर्गतजह्नुकन्यको हिमोज्ज्वलः पाद इवाम्बिकागुरोः  ॥ १३.१८ ॥

करेण बिभ्रन्मधुमत्तकेरली कपोलवत्पाटलकान्ति दाडिमम्  ।
अहर्मुखाकृष्टपतङ्गमण्डलः फलाशया बाल इवाञ्जनीसुतः ॥ १३.१९ ॥
[स्य्न्तx सन्दानितकम्]


__________________________________________

फलार्पणम्

द्वयोरिवार्थः खलु धर्मकामयोस्तयोस्त्रिलोकस्पृहणीययोः कपिः  ।
मुनीन्द्रभूचन्द्रमसोः स्थितोऽन्तरे तपस्विभिः स्मेरमुखैरदृश्यत  ॥ १३.२० ॥

अथार्पितं तेन फलं तदाददे स विस्मितो मध्यमलोकवासवः  ।
जपारुणं मारुतिनेव मैथिली शिखण्डरत्नं दशकण्ठशासनः  ॥ १३.२१ ॥

अकृत्रिमश्रीनिलयेन रागिणा नरेन्द्रचिह्नाङ्कितहस्तशोभिना  ।
सुवृत्ततामुद्वहता स्वभावतः सस्तेन रेजे भृशमात्मना यथा  ॥ १३.२२ ॥

अजातपाकस्य नवातपाधिकां पुनः पुनस्तस्य विलोक्य शोणताम्  ।
नवप्रवालोपममेणचक्षुषः स्मरन् स बिम्बोष्ट्ःमवाप शून्यताम्  ॥ १३.२३ ॥

अथास्य सीदन्मणिबन्धनात्करादवाञ्चतः कम्पविसूत्रिताङ्गुलेः  ।
पपात पश्चादिव हेमकुट्टिमे तदस्फुतद्द्रागिव दाडिमीफलम्  ॥ १३.२४ ॥

तदन्तरात्किंशुककान्तितस्करः स्फुरन्मणीनां निकरोऽथ निर्ययौ  ।
उदर्चिषः पुष्पशरासनक्रुधा कणोत्करस्त्र्यम्बकलोचनादिव  ॥ १३.२५ ॥

अथ द्वयेनावनिपाकशासनः स विस्मयस्याग्रमहीमनीयत  ।
वनौकसा तेन विनीतवृत्तिना विकीर्णभासा मणिदाडिमेन च  ॥ १३.२६ ॥

सश्चाद्भुतप्राभृततोषितः करे चकार रेवामणिकङ्कणं कपेः  ।
घनात्ययऋतोर्निजमिन्दुपाण्डुरे पयोदखण्डे हरिवाडिवायुधम्  ॥ १३.२७ ॥

ततः सुधासूतिमिवोज्झिताकृतिर्नवाञ्जनश्यामलयाङ्गलेखया  ।
नृपः क्षणादेव विचित्रभूषणं पुमांसमग्रे न हरिं तमैक्षत  ॥ १३.२८ ॥

कृतानतिर्विस्मितमानसे मुनौ रमाङ्गदे सादरमुक्तलोचनः  ।
व्यधात्प्रणामं सः कृताञ्जलिर्नृपे कपोलवेल्लत्कलधौतकुण्डलः  ॥ १३.२९ ॥


__________________________________________

मुनिकृतः प्रश्नः

अलङ्कृतः कस्य वदान्वयस्त्वया पदं क्व ते किं च कपिर्भवानभूत् ।
तमेवमाह स्म सविस्मयोर्मिणा नृपेण साकूतविलोकितो मुनिः  ॥ १३.३० ॥
[चोम् {आह पस्त्तेन्से}]


__________________________________________

शशिखण्डवाक्यम्

ततः स मुग्धेन्दुमयूखबन्धुभिः प्रसादयन् दन्तमरीचिभिर्दिशः  ।
नवाम्बुभारालसनीरदावली निनादधीरामिति वाचमादे  ॥ १३.३१ ॥

शिखण्डकेतोः शशिखण्ड इत्यहं मुनिन्द्र विद्याधरशासितुः सुतः  ।
सुराङ्गनाध्यासितरत्नकन्धरे ममाधिवासः शशिकान्तपर्वते  ॥ १३.३२ ॥

रथाङ्गपाणेः प्रतिमा समुद्रतः स्वयं महानीलमयी विनिर्गता  ।
इति प्रवादः परमीक्षितुं च तां गता मणिद्वीपमितः पुरस्त्रियः  ॥ १३.३३ ॥

ममापि तस्यामधिकं कुतूहलं तदेहि यावः कृत एष तेऽञ्जलिः  ।
कदा चिदेवं सहसोपसृत्य मां प्रिया ययाचे प्रणिपत्य मालती  ॥ १३.३४ ॥
[स्य्न्तx सन्दानितक]

ततः खमिन्दीवरनीलमेकतस्तया सहोत्पत्य जवेन गच्छतः  ।
सस्तात शैलेन्द्रभरक्षमः क्षणात्पपात मे लोचनगोचरेऽर्णवः  ॥ १३.३५ ॥

उपोढनानामणिमौक्तिकोत्करैः करैरिवोर्ध्वं प्रसरद्भिरूर्मिभिः  ।
अनर्घ्यमर्घ्यं जगदेकचक्षुषे समुद्यतो दातुमिवांशुमालिने  ॥ १३.३६ ॥

नवप्रवालद्युतिपाटलोदरः करो मुरारेरिव शार्ङ्गलाञ्छितः  ।
अलङ्कृतो जह्नुमहर्षिकन्यया पृथुर्जटाजूट इवान्धकद्विषः  ॥ १३.३७ ॥

उदग्रकल्लोलकदर्थितग्रहैरगाधपातालतलावगाहिभिः  ।
दिशो निरुन्धन्नवमेघनादिभिर्निमग्नदिङ्नागमदाविलैर्जलैः  ॥ १३.३८ ॥

समेधितश्रीरभितस्तलोत्थितैः स्फुरन्मणिस्तोममयूखदामभिः  ।
युगान्तजीमूतशतोदयार्पितैः पुलोमकन्यापतिकार्मुकैरिव  ॥ १३.३९ ॥

उपान्तविश्रान्तपयोदमण्डलैर्जलद्विपप्रस्तुतवप्रकेलिभिः  ।
चिरोल्लसद्द्वीपधिया समीक्षितैर्विशालनेत्रैस्तिमिभिः कृताद्भुतः  ॥ १३.४० ॥

सुजातकाठिण्यपयोधराः स्पृहामुपाहरन्तीः पथि तादृशोः पथि  ।
क्व चिद्दधानः शरदिन्दुपेशलाः शिलासु शुक्तीर्जलमानुषीरिव  ॥ १३.४१ ॥

निजौघसीमन्तितसानुकर्दमैर्बृहद्दरीपुञ्जितरत्नराशिभिः  ।
अधः प्रविष्टोद्धृतकच्छपोद्धृतैर्महाचलैरुल्लिखिताम्बरः क्व चित् ॥ १३.४२ ॥

सवेगवेलानिलवेल्लिताः क्व चिन्नवोद्गता विद्रुमकन्दलीर्दधन्  ।
शिखा इवोर्ध्वं तरुणार्कलोहिता विनिर्गता वाडवजातवेदसः  ॥ १३.४३ ॥

क्व चित्सुधापाण्डुनि फेनमण्डले निलीनदूर्वादलनीलनीरदः  ।
सनाथतां नीत इवोपरि स्फुटं फणीन्द्रपर्यङ्कशयेन शार्ङ्गिणा  ॥ १३.४४ ॥

क्व चिन्मणीनां कुमुदोदरत्विषः सितेतरेन्दीवरमेचकाः क्व चित् ।
क्व चिद्दधानः शुकचञ्चुपाटलास्तटेषु मुक्ताशबलोदराः शिलाः  ॥ १३.४५ ॥
[स्य्न्तx कुलकम्]

तथैव तस्योपरि गत्वरस्य मे तमालनीलेन पथा पयोमुचाम्  ।
त्वराविशीर्णश्लथबन्धनाञ्चितः पपात सीमन्तमणिर्मृगीदृशः  ॥ १३.४६ ॥
१३.४६  दृष्टव्यम्‌ . पाणिनि ३.२.१६४]

प्रधावमानेन मयान्तरान्तरा नखाग्रनिर्लूनमयूखपल्लवः  ।
सश्चान्तरं दीधितिमानिवोदधेर्विवेश कोशाम्रतरुच्छटारुणः  ॥ १३.४७ ॥

निवर्तमानं तु हठाद्विकृष्यता तुरङ्गहस्तेन निरुन्धता नभः  ।
क्षणादिव क्वापि रसातलोदरे करीव चिक्षेप कृतारवोऽर्णवः  ॥ १३.४८ ॥


__________________________________________

स्त्रीदर्शनम्

मयाथ तत्र भ्रमता सविस्मयं तमुद्वहन्ती मणिमुत्प्रभं करे  ।
अदृश्यतैका विशती तपोवनं स्मरस्य मूर्ता ममतेव कन्यका  ॥ १३.४९ ॥

ततः प्रियामौलिमणिर्न मेऽर्पितः पुनः पुनः प्रार्थितयापि यत्त्वया  ।
अहं तदस्या मकराङ्किते बलादपाहरं मन्मथरत्नपादुके  ॥ १३.५० ॥

किमाश्रमं शून्यमिदं तपोधनैरनेन हा धिङ्मुषितास्मि दस्युना  ।
अथेति बाष्पोद्गमगद्गदैः पदैर्नुहुर्वदन्ती करुणं रुरोद सा  ॥ १३.५१ ॥


__________________________________________

मुनिदर्शनम्

ततस्तदीये रुदितध्वनौ श्रुते ससंभ्रमं कोऽपि महातपा मुनिः  ।
विनिर्ययौ रत्नशिलागृहाद्बहिस्तमालभासस्तरणिर्घनादिव  ॥ १३.५२ ॥

अनेन केनापि तवाश्रमे बलादिदं हि ताताभरणं हृतं मम  ।
इति क्रुधं तद्वचसा स आददे हविर्निषेकेण शिखामिवानलः  ॥ १३.५३ ॥


__________________________________________

शापवर्णनम्

निबद्धभीमभ्रुकुटिर्विलोकयन् दृशा तदोल्काकपिशोग्रतारया  ।
सस्तीव्रकोपस्फुरिताधरोऽवदद्वचो ममाक्षिप्य कृतानतेरिति  ॥ १३.५४ ॥

प्रसूनमप्यत्र न जातु वीरुधां हरत्ययं नः पवनस्तपोवने  ।
त्वया तु संप्रत्यबलाविभूषणे शठात्मनाशाय करः प्रसारितः  ॥ १३.५५ ॥

अकारि कापेयमिदं त्वयेदृशं यदद्य सद्यः कपिरेव तद्भव  ।
ततः स मामित्यशपत्कमण्डलोरपः समादाय दवानलोपमः  ॥ १३.५६ ॥


__________________________________________

कोपशान्तिः

अथास्य कोपः प्रशशाम मानसे शनैः कृपा सानुशये प्रसीदति  ।
अपां कणस्तिष्ठति वीचिकम्पिते न पद्मिनीपत्रपुटोदरे चिरम्  ॥ १३.५७ ॥

इहानुतापो भगवन् विमुच्यतामियं मदीया भवितव्यतेदृशी  ।
तदुच्यतां शापनिशामुखोद्गतं कदा ममेदं तिमिरं व्यरंस्यति  ॥ १३.५८ ॥

मयैवमुक्तः सस्तदैवमूचिवान् यदा पुरो वङ्कुमुनेरिहागतः  ।
करे तवाधास्यति वत्स कङ्कणं स नार्मदं सीयकराजनन्दनः  ॥ १३.५९ ॥

ततः प्रभृत्येव वलीमुखाकृतेः समाः सहस्रं वसतो रसातले  ।
अनेन मे संप्रति पार्थिवेन्दुना तवाश्रमे शापतमस्तिरस्कृतम्  ॥ १३.६० ॥


__________________________________________

प्रतिक्रियाकरणेच्छा

कृतं यदेतेन मुनीन्द्र लीलया प्रतिक्रियां तत्र न कर्तुमस्म्यलम्  ।
हिमत्विषः प्रत्युपकारगोचरो मरीचिलीढक्रशिमा किमंशुमान्  ॥ १३.६१ ॥

तथाप्ययं देव निजप्रयोजने लघीयसि क्वापि नियोज्यतं जनः  ।
अनूरुमुर्वीतलरत्नदीपकः किमार्यमा नाधित सूतकर्मणि  ॥ १३.६२ ॥

तेनैवमुक्तः प्रणयोन्मुखेन न्र्पस्त्रपानम्रमुखो बभूव  ।
अतादृशानां स्तुतयः प्रकृत्या मदं यदुद्दीपयितुं यतन्ते  ॥ १३.६३ ॥


__________________________________________

निजवृत्तकथनम्

एवं सुधारससमृद्धिमनोहरेण श्लाघ्येन तेन शशिखण्डसमागमेन  ।
कामप्यवापदुमया घटितस्य लक्ष्मीं सः क्ष्मापतिर्झटिति जूट इवाष्टमूर्तेः  ॥ १३.६४ ॥

तेनाथ सूनृतवचःश्रुतये सः पृष्टः पृथ्वीतलागमनहेतुमजानतेव  ।
आख्यातवान् स्मितसुधास्नपितौष्ठबिम्बस्तस्मै निजव्यतिकरं नरलोकपालः  ॥ १३.६५ ॥

विद्याधरस्तदनु सः प्रहितोऽपि राज्ञा नैव स्वधामगमनाभिमुखो बभूव  ।
पूर्वोपकारिणि जनेऽनुपकृत्य किं चिद्यान्तो यदुन्नतधियः किमपि त्रपन्ते  ॥ १३.६६ ॥

देव प्रसीद समितिः क्रियतामिदानीं भृत्यः स्वपादरजसामयमग्रयायी  ।
तस्येति वल्गु वचनं वचसा महर्षेः सम्राट्ततः सः कथमप्युररीचकार  ॥ १३.६७ ॥


__________________________________________

विद्याधरसैन्यागमनम्

आमन्द्रशङ्खपटहस्वनसूचितं प्राक्सैन्यं क्षणान्निजमथ स्मृतमात्रमेव  ।
धौतासिपत्रबहुलांशुलतोपगूढं पातालसंतमसमस्य पुरो बभूव  ॥ १३.६८ ॥


__________________________________________

प्रस्थानम्

तेनोपपादितमथो रथमुत्पातकमध्यास्य कार्मुकसनाथकरो नरेन्द्रः  ।
वज्राङ्कुशं प्रति स वङ्कुमुनिप्रयुक्तः प्रस्थानमङ्गलविधिर्मसृणं प्रतस्थे  ॥ १३.६९ ॥

लग्नेनाङ्गे युगपदुटजद्वारदेशाददूरे पश्यन्तीनां मुनिमृगदृशां लोचनांशूत्करेण  ।
उद्दामाजिक्रतुमखविधेर्दीक्षया सः क्षितीशो मेध्यामेणत्वचमिव दधन् सः क्षणं लक्ष्यते स्म  ॥ १३.७० ॥
[वर्१३.७० {॰विधेर् ।लेम् ।क्॑ ॰महा॰ ।ेद्}]

चलितयतिसमाधि त्रस्तसारङ्गशावं निभृतशुकभृतोच्चैर्नडिमुड्डीनबर्हि  ।
हरिणमिथुनमुक्तान्योन्यकण्डूयनं तन्मुनिवनमभितोऽभूत्सैन्यकोलाहलेन  ॥ १३.७१ ॥
[१३.७१ नलिम्?]

अथ पथि नवसाहसाङ्कः स विद्याधरैर्वन्दितः प्रमुदितमुनिकन्यकामुक्तनीवारलाजाञ्जलिः  ।
श्रियमधित रमाङ्गदेनान्वितस्तूर्यघोषोर्मिभिः कुलगिरिकुहरप्रतिध्वानं दीर्घैर्निरुन्धन् दिशः  ॥ १३.७२ ॥

इति  श्रीमृगाङ्कदत्तसूनोः परिमलापरनाम्नः पद्मगुप्तस्य कृतौ नवसाहसाङ्कचरिते महाकाव्ये विद्याधराधिपसमागमो नाम त्रयोदशः सर्गः

************************************************


चतुर्दशः सर्गः


__________________________________________

आकाशारोहणम्

अथाश्रमोपान्तमहीं विहाय नेमिस्वनोत्कण्ठितनीलकण्ठाम्  ।
रथोऽस्य विद्याधरमन्त्रशक्त्या रथाङ्गपणेः पदमारुरोह  ॥ १४.१ ॥

ससंभ्रमोत्तंभितकर्णतालमाकर्णितो दिक्करिभिः सकंपैः  ।
आध्मातशङ्खस्वनमांसलोऽग्रे तस्योदगान्मङ्गलतूर्यघोषः  ॥ १४.२ ॥

उदस्य वक्त्राणि नभस्थलेन यान्तं तमैक्षन्त तपस्विकन्याः  ।
आकर्णविस्तारितमुग्धनेत्राः पत्रान्तरैराश्रमपादपानाम्  ॥ १४.३ ॥

व्रजन् स विद्याधरवाहिनीनां मध्ये बभौ मध्यमलोकपालः  ।
अनल्पसौन्दर्यसुधैकसूतिः शशीव नक्षत्रपरम्पराणाम्  ॥ १४.४ ॥

कुतूहलोल्लोलासितपक्षलेखान्याकृष्टकर्णोत्पलविभ्रमाणि  ।
तस्मिन्नमुञ्च्यन्त नितम्बिनीभिरपाङ्गवल्गीनि विलोचनानि  ॥ १४.५ ॥


__________________________________________

रमाङ्गदकृतं वर्णनम्

अथान्तिकस्थेन सश्चाभ्यधायि रमाङ्गदेनेत्थमवन्तिनाथः  ।
सहस्रशः खे चलितानि पश्यन् विद्याधराणां पुरतो बलानि  ॥ १४.६ ॥

हैमं नृप स्यन्दनमुत्पताकमाकम्पि रत्नाङ्कितकेतुमेते  ।
सहस्ररश्मेरिव वालखिल्या विध्याधरास्ते परिवारयन्ति  ॥ १४.७ ॥

व्रजन्नमर्त्यप्रमदाविमुक्त मन्दारमालाजटिलांसकुटः  ।
कुन्दच्छटापाण्डुसटाकलापः कात्यायनीसिंह इवावभासि  ॥ १४.८ ॥

प्रयाणतूर्यध्वनिरेष किं ते पातालकुक्षिप्रतिनादसान्द्रः  ।
रवः प्रसर्पत्युत भैरवोऽयमकालकल्पान्तपयोधराणाम्  ॥ १४.९ ॥

मूले भुवः कज्जलधूलिकल्पमालक्ष्यते पश्य निलीनमेतत् ।
नीरन्ध्रविद्याधरमौलिरत्न प्रभाङ्कुरप्राशितमन्धकारम्  ॥ १४.१० ॥

आयामिमालामणिकान्तिदण्डैरुत्सारयन्तः परितस्तमांसि  ।
अमी मरुन्नर्तितचामरास्ते खमुल्लिखन्तीव खुरैस्तुरङ्गाः  ॥ १४.११ ॥

विहस्य विद्याधरबालिकाभिः समं विमुक्ता नयनत्रिभागैः  ।
प्रस्थानलाजाञ्जलयस्तवैते रथे पताकास्खलिताः पतन्ति  ॥ १४.१२ ॥

नरेन्द्र विद्याधरपुङ्गवानामेते पुरः पश्य कृपाणपट्टाः  ।
कालाञ्जनश्यामतयाश्रयन्ते तरङ्गतां व्योममहार्णवस्य  ॥ १४.१३ ॥

वाचालयन्त्यः ककुभां मुखानि नादेन जाम्बूनदकिङ्किणीनाम्  ।
इमा विमानावलयः कथं चिदन्योन्यरुद्धप्रसराः प्रयान्ति  ॥ १४.१४ ॥


__________________________________________

वातवर्णनम्

आधूतकार्तस्वरकेतुयष्तिरेनान्यशोकस्तबकारुणानि  ।
आनर्तयत्येष पताकिनीनां वातः पताकांशुकपल्लवानि  ॥ १४.१५ ॥

नभश्चराणां व्रजताममीषामन्योन्यपीनांसविघर्षणेन  ।
उल्लासितः कुङ्कुमपांसुपूरः पिशङ्गयत्येष दिशां मुखानि  ॥ १४.१६ ॥


__________________________________________

प्रेक्षकस्त्रीवर्णनम्

सरत्नकाञ्चीवलयैर्विलास सिंहासनैर्मन्मथपार्थिवस्य  ।
इतो नितम्बैरसितेक्षणानां व्याप्तान्तरं व्योम समाप्तिमेति  ॥ १४.१७ ॥

अन्योन्यसङ्घट्टविसूत्रितानि कुमुद्वतीकान्तकरोपमानि  ।
एतानि पश्याम्बरतः पतन्ति विमानमुक्ताफलजालकानि  ॥ १४.१८ ॥

एताः प्रयान्त्यः पुरतो विमानैर्विवर्त्य बाला मुखपङ्कजानि  ।
अपाङ्गविश्रान्तविलोलतारैस्त्वां नाथ नेत्राञ्जलिभिः पिबन्ति  ॥ १४.१९ ॥

आसामितः सत्वरगामिनीनां गतागताभ्यां मणिकुण्डलानि  ।
भिन्दन्ति विद्याधरकामिनीनां कपोलकालागुरुपत्त्रकानि  ॥ १४.२० ॥

इतो मिथः पार्श्वविघट्टितेषु जवाद्विमानेषु समापतत्सु  ।
आसामितः प्रेङ्खितमध्यरत्न विसूत्रिता हारलताः स्फुटन्ति  ॥ १४.२१ ॥

एते गतिक्षोभवशाद्वधूनां पश्योन्मयूखा मणिकर्णपूराः  ।
इतस्तले सञ्चरतामहीनां निपत्य चूडामणिषु स्वनन्ति  ॥ १४.२२ ॥

पातालमेतन्नयनोत्सवेन विचिन्त्य शून्यं शशलाञ्छनेन  ।
इहाङ्गनाभिः स्वमुखछलेन कृतोऽम्बरे चन्द्रमयीव सृष्टिः  ॥ १४.२३ ॥

इतो रसं पल्लवयन्ति वीरं विद्याधराणां करवालवल्ल्यः  ।
एताश्च शृङ्गारमितोऽङ्गनानां दृशो नवेन्दीवरदामदीर्घास् ॥ १४.२४ ॥
[वर्१४.२४ {॰वल्ल्यः।ेम्॑ ॰वल्लयः ।ेद् ।ुन्मेत्रिचल्}]

झटित्यवाप्तप्रतिबिम्बमेतत्सैन्यं विलोक्य स्फटिकाङ्गणेषु  ।
सविस्मयं नागपुराङ्गनाभिरितः क्रियन्ते नयनोत्पलानि  ॥ १४.२५ ॥

नरेन्द्र तस्माद्गगनावहगाहि त्वद्दर्शनव्यग्रतपस्विपङ्क्तेः  ।
दूरं हविर्धूमसुगन्धिसीम्नः स्थानाद्वयं वङ्कुमुनेः प्रवृत्ताः  ॥ १४.२६ ॥


__________________________________________

वनवर्णनम्

यथायमभ्येति पुरो नभस्वानाकृष्टनानाविधपुष्पगन्धः  ।
अग्रे तथाभ्रंलिहभूरुहं नः शङ्के वनं दृक्पथमेष्यतीति  ॥ १४.२७ ॥

एभिर्महीपाल विमानरत्नैरग्रेसरैः सम्भ्रममुक्तमार्गः  ।
निष्कम्पकेतुर्महतास्पदेन रथस्तवायं वियति प्रयाति  ॥ १४.२८ ॥
सितप्रसूनस्तबकैस्तरूणामेषा पुरस्तारिकान्तरिक्षा  ।
झटित्यशेषैव निमेषमात्रादुन्मीलिता पश्य वनान्तलेखा  ॥ १४.२९ ॥

यदीश विद्याधरवाहिनीयमाकाशतः किञ्चिदधः प्रवृत्ता  ।
अवैमि चित्ते निहितं तदस्याः पदं वनालोकनकौतुकेन  ॥ १४.३० ॥

एषा तमालावलिनीलकान्तेरुपोढरामामुखहेमपद्मा  ।
सेना वनस्याभिमुखं प्रयाति पश्याम्बुरासेरिव जह्नुकन्या  ॥ १४.३१ ॥


अस्याः क्षमापाल वनान्तराजेर्विमानपङ्क्तिः पुरतःस्थितेयम्  ।
आलम्बते रत्नकिरीटलक्ष्मीं मणिप्रभोद्गीर्णमहेन्द्रचापा  ॥ १४.३२ ॥

एते खलीनक्षतशोणिताक्ताः पश्येन्द्रगोपश्रियमुद्वहन्तः  ।
तुरङ्गलालाजलबिन्दवस्ते लुठन्ति हेमद्रुमपल्लवेषु  ॥ १४.३३ ॥

मन्दानिलान्दोलितपल्लवाग्राः समग्रपुष्पाहरणोद्यताभ्यः  ।
इतो लताः पार्थिव संरभन्ते लावण्यमादातुमिवाङ्गनाभ्यः  ॥ १४.३४ ॥

अमूनि पुष्पाणि महीरुहाणामाभान्ति लीनभ्रमरोदराणि  ।
विद्याधरीविभ्रमदर्शनार्थमुत्तानितानीव विलोचनानि  ॥ १४.३५ ॥

पश्याग्रवातायनमेतदेत्य लताग्रपुष्पाण्यचिन्वतीनाम्  ।
नृपातिभारेण नितम्बिनीनां विमानरत्नानि पुरो नमन्ति  ॥ १४.३६ ॥

शाखाग्रलग्नासु महातरूणां विटङ्करत्नद्युतिश्र्ङ्खलासु  ।
विलम्बमानैरिव चिम्बितेयमितो विमानैर्मणिपञ्जरश्रीः  ॥ १४.३७ ॥

इमाः समं प्राणसमैर्वनेऽस्मिन् सर्वऋतुर्लक्ष्मीनिबिडोपगूढे  ।
नभःस्थिता एव नरेन्द्र पश्य पुष्पोच्चये लोलदृशः प्रवृत्ताः  ॥ १४.३८ ॥

एताः करैः काञ्चनपद्मगौरैर्विलासवत्यः सनिबन्धनानि  ।
हरन्ति पुष्पाणि महीरुहाणां मृदूनि यूनामिव मानसानि  ॥ १४.३९ ॥

आसां लताग्रस्तबकोत्थितानि शिखण्डरत्नद्युतिचुम्बितानि  ।
पश्योपरिष्टादलिमण्डलानि नीलातपत्रभ्रममारभन्ते  ॥ १४.४० ॥

मुञ्चत्यलिः पुष्पलतामितोऽयमाघ्रातरामामुखपद्मगन्धः  ।
गुणप्रकर्षे हि सदा मनांसि गुणान्तरज्ञावतां रमन्ते  ॥ १४.४१ ॥

लतैतया चूततरोः सलीलमानीयमाना नतिमानताङ्ग्या  ।
पश्योत्पतत्पुष्पशिलीमुखेयमाभाति कन्दर्पधनुर्लतेव  ॥ १४.४२ ॥

भ्रमद्द्विरेफावलिलोलदृष्टिर्लीलावतंसक्रिययोन्मुखानि  ।
विचेतुमेषा कुसुमानि नालं तरोस्तनालिङ्गनदोहदस्य  ॥ १४.४३ ॥

प्रियार्पितः कान्तनिपीतमुक्त पुरन्ध्रिबिम्बाधरकान्तिचोरः  ।
अस्याः सरत्नत्विषि कर्णपाशे किमप्यशोकस्तबकश्चकास्ति  ॥ १४.४४ ॥

अस्या लताक्षेपविसूत्रितस्य हारस्य लग्नस्तनकुङ्कुमस्य  ।
भ्रष्टाः क्षितौ दाडिमबीजमोहादाक्षिप्य मुक्ताः कपयः क्षिपन्ति  ॥ १४.४५ ॥

निदाघलक्ष्मीहसितछटेयं पर्याप्तकृष्णागुरुधूमगन्धे  ।
बन्धे कचाना नवमल्लिकास्याः पश्यालिनीले परिभागमेति  ॥ १४.४६ ॥

असावितः पार्थिव दन्तपत्रमापास्य हंसछदपाण्डु बाला  ।
करोति कर्णे नवकर्णिकारमुत्तापिताष्टापदरत्नशोभि  ॥ १४.४७ ॥

स्थितोऽयमन्तो नवपल्लवानां प्रवालताम्राङ्गुलिरायताक्ष्याः  ।
व्यक्तिं शरच्चन्द्रकरोज्ज्वलाभिर्नखांशुरेखाभिरितः प्रयाति  ॥ १४.४८ ॥

धावत्करा कर्णशिरीषलोभादितस्ततः सम्पतति द्विरेफे  ।
क्रीडामिव व्याकुलदृष्टिपाता बालेयमभ्यस्यति कन्दुकस्य  ॥ १४.४९ ॥

प्रावृड्विलासस्मितमुद्वहन्ती कर्णे नवं केतकबर्हमेषा  ।
प्रियावतंसीकृतचन्द्रलेखा चकास्ति कन्येव हिमाचलस्य  ॥ १४.५० ॥

विलोकितालेख्यकपोलभागात्प्लवङ्गशावेऽधिगते विमानम्  ।
इतः कदम्बादनिवृत्तहस्तमास्ते भयादालिखितेव तन्वी  ॥ १४.५१ ॥

पुष्पाणि चिन्वत्यतिमुक्तकस्य पश्य श्लथं केशकलापमेषा  ।
अंसे बिभर्तीव तमालनीलं विलासवालव्यजनं स्मरस्य  ॥ १४.५२ ॥

विमुञ्चती चक्षुषि पुष्पधूलिमेषा गते तं प्रति वल्लभस्य  ।
चित्रं झटित्यश्रुलवावकीर्णे दृशौ सपत्न्याः कलुषीकरोति  ॥ १४.५३ ॥

मध्यच्युते बिभ्रति किंशुकेऽस्मिन्नस्रारुणस्याकृतिमङ्कुशस्य  ।
अस्याः स्तनाभ्यामधुना धृतेयमनङ्गमत्तद्विपकुम्भलक्ष्मीः  ॥ १४.५४ ॥
[वर्१४.५४ {अस्याः।लेम् ।ेम्॑ अस्या॰ ।ेद्}]

अभ्यागतायाः सहसामुनास्याः कन्दर्पसाम्राज्यधुरोद्वहेन  ।
सुगन्धिभिः पाटलिपादपेन पुष्पैरितः कल्पितमातिथेयम्  ॥ १४.५५ ॥

आर्द्रागसेयं गमिता प्रसादं कृतप्रणामाञ्जलिना प्रियेण  ।
प्रमृष्टबाष्पा सुमुखी नखाभ्यां चूताङ्कुरं मानमिवोच्छिनत्ति  ॥ १४.५६ ॥

अध्यासते कामपि कान्तिमासामेते सकुन्दाः कबरीकलापाः  ।
कुमुद्वतीकान्तकरानुविद्धास्तमःप्रताना इव यामिनीनाम्  ॥ १४.५७ ॥

पुष्पाणि नानाविधवर्णभाञ्जि विमानवातायनतो विचित्य  ।
युवायमिन्द्रायुधवर्णकान्तमुत्तंसमस्याः सदृशः करोति  ॥ १४.५८ ॥

पश्येयमुद्बाहुलताहितश्रीर्मध्येन नश्यत्त्रिवली लतेव  ।
विमानतः कोमलमुच्चिनोति वधूर्मधूकं स्वकपोलकान्ति  ॥ १४.५९ ॥

अदः सुगन्धीकुरु मत्प्रसूनं मुखाब्जसौगन्ध्यकणार्पणेन  ।
इत्यञ्चलासक्तलतो न याञ्चामस्याः करोतीव सः कर्णिकारः  ॥ १४.६० ॥

तथा न चूते नवमञ्जरीयमवाप्तवत्यात्मगुणप्रकर्षम्  ।
अस्याः सकालागरुपत्रलेखे यथा कपोले कमलेक्षणायाः  ॥ १४.६१ ॥

वहत्यशोकोऽयममर्त्यकान्ता पदाहतः कान्तमलक्तकाङ्गम्  ।
कृत्वा जगत्यस्खलितां निजाज्ञां स्कन्धेऽर्पितं तूणामिव स्मरेण  ॥ १४.६२ ॥

चिरेण मन्ये बकुलद्रुमोऽयमवाप्तपारःस्पृहणीयतायाः  ।
अर्थी करोऽस्याः सुमनःसु यस्य जातो जितामर्त्यतरुप्रवालः  ॥ १४.६३ ॥

फलं शिरीषेण चिरादवाप्तमस्याः समग्रं सुकुमारतायाः  ।
निरस्य गीर्वाणतरुप्रसूनां यदेतदुत्तंसितमायाताक्ष्या  ॥ १४.६४ ॥

अस्याः श्रुतौ चम्पकमादधत्याः करेण मुक्तावलयाङ्कितेन  ।
एष द्विजः स्वस्त्ययनं विरावैर्नास्याः करोतीति न मञ्जुकण्ठः  ॥ १४.६५ ॥

विन्यस्तबन्धूकदली मुखेऽस्याः स्वेदार्द्रकालागरुपत्रवल्ली  ।
चकास्ति संध्यातपलेशशङ्कि कलङ्कलेखा शशलक्ष्मनीव  ॥ १४.६६ ॥

एता मिथो रुद्धविमानमार्गा लताग्रजं पुष्पमनाप्नुवन्त्यः  ।
भवन्ति भारानमिताङ्गकेषु बद्धाभ्यसूयाः स्तनमण्डलेषु  ॥ १४.६७ ॥

एतानि कान्तैः प्रमदाजनस्य नवप्रवालान्यवतंसितानि  ।
पश्यन्ति पश्य स्वमिवाप्तकान्तिं कपोलपालीमणिदर्पणेषु  ॥ १४.६८ ॥

यद्यद्वनेऽभूत्कुसुमं सुगन्धि वधूजनैस्तत्तदितो गृहीतम्  ।
कृत्स्नत्रिलोकीविजयावतंसं निर्मातुमिष्वासमिव स्मरस्य  ॥ १४.६९ ॥

कर्णावतंसीकृतपल्लवानां विचित्रपुष्पाभरणोज्ज्वलेषु  ।
पश्याभितः पल्लवितेयमासामङ्गेषु सारङ्गदृशामृतुश्रीः  ॥ १४.७० ॥

स्वेदोदबिन्दुछलतः कपोले वितीर्णमुक्तार्घ इव स्मरस्य  ।
एणीदृशां कान्त इव प्रवृत्तः श्रमोऽयमालिङ्गितुमङ्गलेखाम्  ॥ १४.७१ ॥

आसां पृथुस्वेदकणाङ्कितानि वक्त्राणि नेत्रोत्सवमर्पयन्ति  ।
प्रत्युप्तमुक्ताफलदन्तुराणि हिरण्यमयानीव सरोरुहाणि  ॥ १४.७२ ॥

एतानि पश्य च्युतपुष्पधूलि व्यालुप्तपक्ष्मावलिसौष्ठवानि  ।
श्रमेण किं चिन्मुकुलीभवन्ति सीमन्तिनीनां नयनोत्पलानि  ॥ १४.७३ ॥
[वर्१४.७३ {सौष्ठवानि।लेम् ।ेम्॑ सौष्टवानि ।ेद्}]

एतासु सीदन्मणिबन्धमूल निलीनलीलामणिकङ्कणासु  ।
विलोक्यतां व्यक्तिमुपैति खेदो विद्याधरस्त्रीजनदोर्लतासु  ॥ १४.७४ ॥

अनङ्गकल्पद्रुममञ्जरीणाममोघमन्त्रं कुसुमायुधस्य  ।
भृशं यथा पुष्पमयी विभूषा नासां तथा रत्नमयी विभाति  ॥ १४.७५ ॥

वनान्तमेता वनिता न मुक्तुमनेकपुष्पं नृप शक्नुवन्ति  ।
विमुच्यते केन नाम स देशो यत्रास्ति सान्द्रः सुमनःप्रचारः  ॥ १४.७६ ॥

इत्युज्ज्वले तस्य वचःप्रसूने नीतेऽपि कर्णातिथितां विहस्य  ।
नृपो बभूवास्तमनाः सचित्रं स्मृताहिराजेन्द्रसुताविलासः  ॥ १४.७७ ॥

पुष्पप्रवालाङ्कुरमण्डलं तत्क्वणद्विमानावलिहेमघण्टम्  ।
वनं विहायाथ समग्रमग्रे चचाल विद्याधरराजसैन्यम्  ॥ १४.७८ ॥


__________________________________________

गङ्गावर्णनम्

अथ प्रवालाधरबिम्बचुम्बि परिस्फुरत्फेनविलासहासा  ।
वाचालहंसावलिकाञ्चिदाम सनाथतीरोरुनितम्बबिम्बा  ॥ १४.७९ ॥

समीरवेल्लत्तटहेमवल्लि लोलप्रभापिञ्जरितोर्मिलेखा  ।
विलासमज्जत्फणिराजकन्या सङ्क्रान्तकान्तस्तनकुङ्कुमेव  ॥ १४.८० ॥

निमग्नदिङ्नागकपोलभित्ति सन्ताननिर्यन्मदवेणिकृष्णा  ।
तृतीयनेत्रानलधूमवल्लि कलङ्कितेव त्रिपुरान्तकस्य  ॥ १४.८१ ॥

भारानमद्भोगिफणास्थितायाः स्थलोच्छलद्वीचिचयच्छलेन  ।
उत्तम्भयन्तीव तले सतर्कमर्कोपलस्तम्भशतानि भूमेः  ॥ १४.८२ ॥

तटोद्गतप्रांशु तमालराजि छायाघनश्यामलितार्धभागा  ।
मूर्तिस्तुषाराचलतुल्यकान्तिरुमापतिश्रीधरयोरिवैका  ॥ १४.८३ ॥

कादम्बचञ्चूद्धृतचक्रवाकी पारिप्लवव्यक्तमृणालकाण्डा  ।
चण्डीधवोन्नद्धजटाविटङ्क कृष्टेन्दुलेखाङ्कुरदन्तुरेव  ॥ १४.८४ ॥

तरङ्गभङ्गोज्ज्वलचामरश्रीरुद्दण्डहेमाम्बुरुहातपत्रा  ।
पुण्या पुरो दूरत एव तेन त्रिमार्गगादृश्यत पार्थिवेन  ॥ १४.८५ ॥
[स्य्न्तx कुलक]

तस्यास्तटेऽथ कुसुमावचयश्रमार्त सीमन्तिनीनिवहसस्मितवीक्षितायाः  ।
विद्याधरेण विदधे धवलोर्मिधौत पर्यन्तहेमसिकते पृतनानिवेशः  ॥ १४.८६ ॥

तदनु पुलिने सद्यो विद्याधरैः परिकल्पितं न्र्पतिरविशल्लीलागारं सः साहसलाञ्छनः  ।
भ्रममजनयन्नेत्रोत्कीर्णा इति प्रतिबिम्बिताः सितमणिमये यस्मिन्नन्तो बहिश्च मृगीदृशः  ॥ १४.८७ ॥


इति  श्रीमृगाङ्कदत्तसूनोः परिमलापरनाम्नः पद्मगुप्तस्य कृतौ नवसाहसाङ्कचरिते महाकाव्ये पातालावलोकनो नाम चतुर्दशः सर्गः



************************************************


पञ्चदशः सर्गः

अथ सान्द्रघर्मजलबिन्दु लुलिततिलकः प्रचक्रमे  ।
हेमकमलसुभगे सरितः सलिले निमङ्क्तुमसितेक्षणाजनः  ॥ १५.१ ॥

श्रममेत्य मुञ्चत मदम्बु रभसपरिरम्भलीलया  ।
एवमवददिव दीर्घदृशः कलहंसयूथनिनदेन जाह्नवी  ॥ १५.२ ॥

मरुतावधूतकलधौत कमलमकरन्दगन्धिना  ।
ऊर्मिदलनशिशिरेण बलादबलाजनस्य नुनुदे परिश्रमः  ॥ १५.३ ॥

परिविद्धरेखमधितीर विरचितपदे वधूजने  ।
कान्तिमुदवहदमर्त्यसरित्तटरूढकाञ्चनलतेव कां चन  ॥ १५.४ ॥

सितचक्षुषामसितरत्न रुचिमुषि मृणालिनीदले  ।
स्थूलजललवनिभेन दधे नवमौक्तिकार्ध इव जाह्नुकन्यया  ॥ १५.५ ॥

उदितत्रपा इव विलास मसृणगमनेन सुब्र्हुवाम्  ।
जग्मुरमरसरितः पुलिनं सहसा विहाय कलहंसपङ्क्तयः  ॥ १५.६ ॥

धवलाभ्रकछुरितभित्ति लिखितललिताङ्गनालिपिम्  ।
अप्सु कुवलयदृशां प्रतिमाः सितरत्नदर्पणनिभासु लेभिरे  ॥ १५.७ ॥

अथ वल्लभार्पितकराग्र निहितनिजपाणिपल्लवाः  ।
वारिविकचकनकाब्जरजः कपिशोर्मिमालमबला जगाहिरे  ॥ १५.८ ॥

सुदृशां निमज्ज्य सुरसिन्धु पयसि नियमस्थितैरिव  ।
ऊर्मितरलितमयूखशिखैर्मणिनूपुरैः सपदि मौनमाददे  ॥ १५.९ ॥

कुचलुप्तपत्रलतयाथ विगलितविसूत्रहारया  ।
प्रापि रतिरमणविलासतुला ललितभ्रुवां जलविहारलीलया  ॥ १५.१० ॥

नवकुङ्कुमारुणपुरन्ध्रि कुचकलशताडितं पयः  ।
रागमभजत न कस्य भवेत्सुलभाङ्गखेलदबलस्य विक्रिया  ॥ १५.११ ॥

विकिरन् विहस्य मणिशृङ्ग धृतमुदकमेत्य पृष्ठतः  ।
साचिमुकुलितदृशा ददृशे दयितो मुहुर्वलितकण्ठमेकया  ॥ १५.१२ ॥
[वर्१५.१२ {पृष्ठतः।लेम् ।ेम्॑ पृष्टतः ।ेद्}]

परिणाहवत्कुचनिषिद्ध करणवलनोत्कदोर्लतम्  ।
लोलमुखरमणिकङ्कणया विदधे जले मुरजवाद्यमन्यया  ॥ १५.१३ ॥

हरिणीदृशो हृतपुरन्ध्रि कुचकलशकुङ्कुमाङ्किता  ।
क्षिप्रमधिजघनमूर्मिलता शिथिलेव हेमरशना विदिद्युते  ॥ १५.१४ ॥

सलिलं किरन्तमवलोक्य रमणमपराङ्गनामुखे  ।
चित्रमविरलधृताश्रुलवे निमिमील का चिदबला विलोचने  ॥ १५.१५ ॥

द्रुतमत्रुटद्विबुधसिन्धु निबिडलहरीकराहतम्  ।
हारवलयमरविन्ददृशां कुशलं कुतोऽस्ति गुणिनां जडान्तरे  ॥ १५.१६ ॥

शुशुभे कयापि करयन्त्र निहितशुचिवारिधारया  ।
मुक्तसितकुसुमसायकया मकराङ्कचापलतयेव बालया  ॥ १५.१७ ॥

परिवेषविभ्रमनिवेशि मनसिजतुषारदीधितेः  ।
कोऽपि करकिसलये कमिता विदधे मृणालवलयं मृगीदृशः  ॥ १५.१८ ॥

हृदयेशमुक्तजलधौत मलयजविलेपनैर्ह्रिया  ।
लक्ष्यनवनखपदावपरा नलिनीदलेन पिदधे पयोधरौ  ॥ १५.१९ ॥

अभितोऽङ्गनामुखमृगाङ्कमुडुनिकरकान्तिमाददे  ।
केलितरलतरुणीनिबिड स्तनताडिते पयसि बुद्बुदोतकरः  ॥ १५.२० ॥

विदधे वधूर्निजकराग्र गलितमणिकङ्कणाङ्किते  ।
मेघशकल इव सेन्द्रधनुर्वलयोदरे नयनमब्जिनीदले  ॥ १५.२१ ॥

असिताञ्जनाङ्कमभिजात कुवलयदृशां दृशोऽन्तरात् ।
नीरमहृत न हि शुद्धिमतां तटवृत्तिराश्रितकलङ्कमार्जने  ॥ १५.२२ ॥

तरलोर्मिलङ्घितनितम्ब फलकलुलिताच्छवासः  ।
फेनपटलमसिताब्जदृशः क्षणमेकमंशुकविलासमाददे  ॥ १५.२३ ॥

सुदृशः स्फुटं नवनखाङ्कमुरसि जलधतकुङ्कुमे  ।
कान्तनिहितनयनं पिदधे पृथुहारतारतरलांशुपल्लवः  ॥ १५.२४ ॥

लुलिताञ्जनस्य नयनस्य सहभुवमिवेक्षितुं श्रियम्  ।
लग्नजलसरलितैरलकैर्लुलुठे ललाटतटसीम्नि सुभ्रुवः  ॥ १५.२५ ॥

दधतीव कापि रुचिमाप मनसिजविलासवल्लकीम्  ।
अंसविनिहितमृणाललता तलवर्त्यलाबुपरिवर्तुलस्तनी  ॥ १५.२६ ॥

सलिलाहतित्रुटितहार परिगलितमौक्तिकभ्रमात् ।
मुग्धयुवतिरपरा निदधे दृशमब्जिनीदलपुटोदबिन्दुषु  ॥ १५.२७ ॥

धवलोदरैर्भयवशेन तरलवलितैर्विलोचनैः  ।
नीलनलिनदलदामदृशां शफरैः समं सुचिरमप्सु बभ्रमे  ॥ १५.२८ ॥

गलिताङ्गदा गुरुतरङ्ग दलितमणिकर्णपूरकाः  ।
स्रस्तकनकवलयाः सुदृशः श्लथबन्धरत्नरशनाश्चकाशिरे  ॥ १५.२९ ॥

अतिकम्पमूर्मिकुटिलभ्रु बहलनवकुङ्कुमारुणम्  ।
स्त्रैणकरतलनिरस्तमभूदुपजातकोपमिव जाह्नवीजलम्  ॥ १५.३० ॥

अकरोत्पदं पृथुनितम्ब विलुलितजलार्द्रवेणिषु  ।
नीरलवशबलगण्डतलास्वबलासु कुण्डलितकार्मुकः स्मरः  ॥ १५.३१ ॥

च्युतरत्नभूषणमरीचि रचितसुरचापमण्डलम्  ।
केशकुसुमशबलं शुशुभे सुदृशामनङ्गमददीपनं पयः  ॥ १५.३२ ॥

अथ ताभिरेकतपनीय सरसिजसनाथपाणिभिः  ।
श्रीभिरिव समुदतारि ततः पुनरुक्तचाटुपटुभिः प्रियैः सह  ॥ १५.३३ ॥

सजलांशुकान्तिविशदाङ्ग जनितनिबिडत्रपाकुलाः  ।
व्यक्तनवनखपदाभरणाः प्रियलोचनान्यरमयन्मृगीदृशः  ॥ १५.३४ ॥

अथ ता गृहीतशरदिन्दु धवलसिचयाः प्रसाधनाम्  ।
चक्रुरधिवपुरमर्त्यसरित्पुलिनस्थलीकनकवल्लिधामसु  ॥ १५.३५ ॥

तिलकाङ्किताः प्रचुरपुष्प परिमलमुचो मृगीदृशः  ।
ऊढनवललितपत्रलता दधुरङ्गजोपवनराजिविभ्रमम्  ॥ १५.३६ ॥

न चिरादलङ्कृतिविशेष विहितरुचयोऽतिपेशलाः  ।
लक्ष्यनवनवरसाः शुचयः कविपुङ्गवोक्तय इवाङ्गना बभुः  ॥ १५.३७ ॥

वहति स्म निर्मलकपोल लिखितमृगनाभिपत्रकम्  ।
कापि निभृतमधुपावलिमत्कलधौतकोकनदकान्तमाननम्  ॥ १५.३८ ॥

अधिकर्णमुद्गतमयूख मरकतमनोहरोदरम्  ।
बालमिव मदनकल्पतरोर्दलमेकया कनकपत्रमाददे  ॥ १५.३९ ॥

धृतयावकाङ्कमपि कान्त वदनपरिचुम्बनोचिते  ।
रागमधुररुचके निदधे दयिते च का चन चकोरलोचना  ॥ १५.४० ॥

हरिणाङ्कसुन्दरमनेक विशदगुणगुम्फिताकृतिम्  ।
हारमवहदपरा न परं हृदि कान्तमप्यसमबाणदीपनम्  ॥ १५.४१ ॥

इतरा पदाङ्कमिव मत्त मदनकरिणोऽलिकोदरे  ।
सान्द्रमृगमदनमषीरचितं तिलकं कुरङ्गतिलकानना दधे  ॥ १५.४२ ॥

हृतसुप्तहेमशतपत्र रुचिमुकुलिताङ्गुलीदले  ।
का चिदितरकरसङ्घटितं निदधे विलासमणिकङ्कणं करे  ॥ १५.४३ ॥

उदितासु काञ्चिगुणमध्य मरकतमरीचिसूचिषु  ।
व्यक्तिमलभत न रोमलता स्मरदीपकज्जलशिखा मृगीदृशाम्  ॥ १५.४४ ॥

सरसागसेव रमणेन चरणनलिनानुषङ्गिणा  ।
पुष्पशरतरलिता दधिरे मणिनूपुरेण मृगलोचना रुचिम्  ॥ १५.४५ ॥

दधतीभिरिन्दुकरजाल शबलतिमिरोर्मिविभ्रमम्  ।
ऊढधवलकुसुमाभिरलं कबरीलताभिरबलाश्चकाशिरे  ॥ १५.४६ ॥

प्रियपाणिपङ्कजधृतेषु सकलशशिबिम्बबन्धुषु  ।
वक्त्रकमलमविलोलदृशो मणिदर्पणेषु ददृशुः पुरन्ध्रयः  ॥ १५.४७ ॥

प्रकटं दधज्झटिति रागमलघुमथ वारुणीं प्रति  ।
कान्तिनिकर इव तिग्मरुचेर्वनिताजनोऽभिमुखतां समाददे  ॥ १५.४८ ॥

उदियाय मानतिमिरौघ विघटनपटुर्मनोऽम्बरे  ।
बालकुवलयदृशां विशदे शनकैर्मनोभुवकुरङ्गलाञ्छनः  ॥ १५.४९ ॥

अरुणाङ्गुलीदलनिरुद्ध नवकनककोशकर्णिकैः  ।
सान्द्रमधुपरिमलई रुरुचे करपङ्कजैरथ चकोरचक्षुषाम्  ॥ १५.५० ॥

मणिशुक्तिषु क्षणमुपोढ कुवलयसुगन्धिसीधुषु  ।
न्यस्यदसमशरयन्त्रमिव भ्रमति स्म भृङ्गकुलमुत्सुकोत्सुकम्  ॥ १५.५१ ॥
[१५.५१ श्लेष]

रुरुचेऽलिमण्डलमुदंशु कमलचषकोपरि स्थितम्  ।
एकमिव रतिपतेरुदितं तपनीयदण्डमसितोष्णवारणम्  ॥ १५.५२ ॥
[वर्१५.५२ {कमल॰।लेम् ।ेम्॑ कमक॰ ।ेद्}]

विधृता करे प्रियतमेन कतिपयशिलीमुखान्विता  ।
चित्तमकृत विवशं सुदृशां कुसुमेषुकार्मुकलतेव वारुणी  ॥ १५.५३ ॥
[१५.५३ श्लेष]

अतिरागिणि प्रणयिणीव मधुनि परिचुम्बितानने  ।
व्यक्तिमलभत मदो हृदये पुलकः कपोलफलके च सुभ्रुवाम्  ॥ १५.५४ ॥

प्रतिमागतेन्दुकरजाल धवलितमिव श्रियं दधे  ।
पाननमितमुखमुग्धवधू विगलद्विलासहसितछटं मधु  ॥ १५.५५ ॥

मधु कापि पाटलकपोल तरलकलधौतकुण्डला  ।
लोलनिजमुखतुषारकर प्रतिबिम्बगर्भमभिकार्पितं पपौ  ॥ १५.५६ ॥

अतिरक्तमायततरेण विलसदसितोत्पलश्रिया  ।
काममपिबदपरेन्दुमुखी चषकेण सीधु, नयनेन वल्लभम्  ॥ १५.५७ ॥

अगमत्त्रयस्य सममेव परिमलरसज्ञतामलिः  ।
कल्पविटपिमधुनः प्रमदा मुखमारुतस्य विकचोत्पलस्य  ॥ १५.५८ ॥

अधराग्रचुम्बनमवाप्य कमलदलदीर्घचक्षुषाम्  ।
श्वासतरलमजनिष्ट मुदा मुहुरात्तलास्यमिव कापिशायनम्  ॥ १५.५९ ॥

मदमासवेन रमेण नखपदमिवार्पितं हृदि  ।
नातिविशदपदबन्धमथो नवसाहसाङ्कचरितं जगुः स्त्रियः  ॥ १५.६० ॥

मदिरार्पिताधरदलेन युवतिरमृतछटोपमा  ।
प्रेमरसमृदुषु दीर्घदृशां हृदयेषु पल्लवयति स्म मन्मथम्  ॥ १५.६१ ॥

दयिताहिते युवजनेन विलसदतिपाटलद्युतौ  ।
कामसुहृदि विहितः प्रणयः प्रथमं मधुन्यधरपल्लवे ततः  ॥ १५.६२ ॥

अवधूतमानमधुपान रसरभसतः प्रसन्नताम्  ।
प्रापुरतिपृथुदृशां सहसा हृदयानि चाच्छमणिभाजनानि च  ॥ १५.६३ ॥

दयितामनङ्गमदसूतिमसितनलिनावतंसकाम्  ।
सान्द्ररुचियुवजनो मदिरां परिचुम्बति स्म न परं वधूमपि  ॥ १५.६४ ॥

अनयन् सहैव शिथिलत्वमुभयमुभयेन योषिताम्  ।
व्रीडमरुणरुचिना मधुना मणिकाञ्चिदाम च करेण कामिनः  ॥ १५.६५ ॥

सुदृशां मदादथ परिस्रुदरुणितसितोदराः करात् ।
पेतुरमरसरितः पुलिने मणिशुक्तयः प्रियतमे च दृष्टयः  ॥ १५.६६ ॥

नवपल्लवारुणमुवाह धृततरुणवारुणीमदः  ।
रागमथ शुचिनि गण्डतले नयनोदरे च मदिरेक्षनाजनः  ॥ १५.६७ ॥

अपरिस्फुटोक्तिललितासु मदमुकुलदीर्घदृष्टिषु  ।
तासु शबलकुसुमांसलसत्कबरीलतासु पदमादधे स्मरः  ॥ १५.६८ ॥

आपानभूरवसितासवरागदीर्घ सेन्दीवरस्फटिकशुक्तिशता चकासे  ।
कौतूहलान्मदविलोलवधूविलास व्यालोकनोन्मिषितवक्त्रपरम्परेव  ॥ १५.६९ ॥

अविरलमणिदीपोद्द्योतदूरापसर्पत्तिमिरममरसिन्धोः कूलकच्छं प्रविश्य  ।
अथ सममसुनाथैस्ताः सलीलं निषेदुः सरसकनकजम्बूपल्लवप्रस्तरेषु  ॥ १५.७० ॥

सान्द्रोन्मीलत्सौरभाण्युद्वहन्त्यो विद्युल्लेखपिङ्गलान्यङ्कानि  ।
लक्ष्मीं हेमाम्भोजमाला इवापुः सारङ्गाक्ष्यः प्रेयसां कण्ठलग्नाः  ॥ १५.७१ ॥

ततो विसूत्रच्युतहारयष्टिः शीर्णाङ्गदो भङ्गुरकर्णपूरः  ।
मदेन सद्यो मदिरेक्षणानां रतोत्सवः पल्लवितो बभूव  ॥ १५.७२ ॥

नानाङ्गरागशबले श्लथबन्धलोल धम्मिल्लमाल्यकुसुमप्रकरावकीर्णे  ।
पुष्पेषुतल्पे इव वक्षसि वल्लभानां निद्रामवापुरथ ताः सुरतश्रमेण  ॥ १५.७३ ॥

कन्दर्पस्य त्रिलोकीहठविजयमहासाहसोत्साहहेतुर्धुन्वंस्तत्पक्ष्मधूलिव्यतिकरकपिशः काञ्चनाम्भोरुहाणि  ।
तन्वानस्तीररूढत्रिदशतरुलतालास्यमालस्यभाजां तासां संभोगकेलिक्लमभरमहरज्जाह्नवीवीचिवातः  ॥ १५.७४ ॥


इति  श्रीमृगाङ्कदत्तसूनोः परिमलापरनाम्नः पद्मगुप्तस्य कृतौ नवसाहसाङ्कचरिते महाकाव्ये पातालगङ्गावगाहनो नाम पञ्चदशः सर्गः



************************************************


षोडशः सर्गः

अत्रान्तरे नभःसिन्धु पुलिनं प्राप पाटला  ।
दधत्यनङ्गलेखेन लाञ्छितं पाणिपल्लवम्  ॥ १६.१ ॥

मणिप्रग्रीवकोद्गीर्ण शुनासीरशरासनम्  ।
अपश्यद्गगनोल्लेखि तत्र स्फटिकवेश्म सा  ॥ १६.२ ॥

तदिन्द्रनीलद्वारे सा हेमवेत्राकुले बभौ  ।
श्लिष्यन्ती सतडिल्लेखे लेखेवेन्दोः पयोमुचि  ॥ १६.३ ॥

रत्नवातायनस्थस्य तिष्ठन् पार्श्वे महीपतेः  ।
द्वाःस्थं किमपि पृच्छन्तीं तामैक्षत रमाङ्गदः  ॥ १६.४ ॥

अन्तः प्रवेशयामास सश्च तामात्तसंभ्रमः  ।
ययौ सा च विशांपत्युर्लोचनामृतवर्तिताम्  ॥ १६.५ ॥

सिताश्महर्म्यमुत्तुङ्गं झटित्यधिरुरोह सा  ।
आनन्दकन्दलीचित्तमत्यच्छं पार्थिवस्य च  ॥ १६.६ ॥

क्षितिचुम्बितहारं सा प्रणनाम महीभुजे  ।
रमाङ्गदं करग्राह सौहार्द्ये पात्रतां नयत् ॥ १६.७ ॥

नृपेण स्वयमुक्तापि इत एह्येहि पाटले  ।
तल्लीलामणिपर्यङ्क सविधे निषसाद सा  ॥ १६.८ ॥


__________________________________________

पाटलावाक्यम्

कृतसम्भाषणा साथ तेनावनिमनोभुवा  ।
इत्यवोचत दन्तांशु शबलाधरपल्लवा  ॥ १६.९ ॥

मुद्रितस्मरसौन्दर्य वान्ता नेत्रामृतछटा  ।
इयं मूर्तिर्महाराज कच्चित्कुशलिनी तव ?  ॥ १६.१० ॥

कथमेतां प्रविष्टास्त्वं भूमिमत्यन्तदुर्गमाम्  ।
न कस्य विस्मयायेयं शक्तिरत्यद्भुता तव  ॥ १६.११ ॥

देव विद्याधरः कोऽपि शापान्निर्मोचितस्त्वया  ।
इत्यमन्दः प्रवादोऽत्र तत्कोऽप्यसि नमोऽस्तु ते  ॥ १६.१२ ॥

अहो गुणेन राजेन्द्र येन केनापि गृह्यसे  ।
यदेवं क्लिश्यसे तस्याः फणीन्द्रदुहितुः कृते  ॥ १६.१३ ॥


__________________________________________

नायकवाक्यम्

अथ विद्रुमताम्रौष्ठ लुठद्दशनदीधितिः  ।
स्मित्वा वसुमतीनाथस्तामिति प्रत्यभाषत  ॥ १६.१४ ॥

कदाचित्पाटले कच्चिद्भुजङ्गपतिकन्यका  ।
स्मरत्यस्मान् सखीस्वैर सङ्कथास्वन्तरान्तरा  ॥ १६.१५ ॥

किमनङ्गवती वक्ति ब्रूते माल्यवती च किम्  ।
अप्यस्त्यहिपुरेऽस्माकं किंवदन्ती कियत्यपि  ॥ १६.१६ ॥

फणिराजसुताकर्णं कच्चित्प्रापय्य मद्वचः  ।
विहितो रत्नचूडेन शुकरूपविपर्ययः  ॥ १६.१७ ॥

किमागतासि किं चैवं परिम्लानेव लक्ष्यसे  ।
निवेदय द्रुतं यन्मे किमप्याशङ्कते मनः  ॥ १६.१८ ॥


__________________________________________

लेखार्पणम्

इति पृष्टवते तस्मै सान्द्रप्रेमार्द्रचेतसे  ।
कन्दर्पदीपनं लेखमर्पयामास पाटला  ॥ १६.१९ ॥

तमात्तं वाचयेत्युक्त्वा परमारकुलोद्वहः  ।
रमाङ्गदस्य चिक्षेप सम्भ्रमोत्तानिते करे  ॥ १६.२० ॥

तं हेमकदलीपत्र कस्तूरिलिखिताक्षरम्  ।
सोऽवधार्याथ तस्याग्रे व्यक्तवागित्यवाअचयत् ॥ १६.२१ ॥


__________________________________________

शशिप्रभालेखः

स्वस्ति स्थितस्य स्वःसिन्धु तीरे फणिपुरस्थया  ।
इदं मध्यमलोकेन्दोर्माल्यवत्या निवेद्यते  ॥ १६.२२ ॥

यदैवास्मत्सखी विन्ध्ये त्वया राजन् व्ययुज्यत  ।
तदैवेयं कुरङ्गीव विद्धा हृदि मनोभुवा  ॥ १६.२३ ॥

दृष्टिः सर्वत्र राजेन्दोः सुधानिष्यन्दिनी तव  ।
जाता शशिप्रभायां तु सैव हालाहलछटा  ॥ १६.२४ ॥

न विनोदयितुं शक्यमेषा केनापि वस्तुना  ।
विनेश तव कर्पूर शीतया सङ्गमाशया  ॥ १६.२५ ॥

त्वद्दर्शनोपकारिण्याः करोत्येकावलीमिव  ।
इयं पक्ष्माग्रवर्त्यश्रु पृषतछद्मना दृशः  ॥ १६.२६ ॥

वक्ति व्यक्ताश्रुलेखेन निहितेन करोदरे  ।
इयमापाण्डुगण्डेन स्मरतापमुखेन्दुना  ॥ १६.२७ ॥

शिरीषादपि मृद्वङ्गी क्वेयमायातलोचना  ।
एष क्व च कुकूलाग्नि कर्कशो मदनज्वरः  ॥ १६.२८ ॥

नेयं प्रवालशय्यायां नापि प्रालेयवेश्मनि  ।
न चेन्दुमणिपर्यङ्के सखी निर्वृतिमेति नः  ॥ १६.२९ ॥

निसर्गरक्तमेतस्याः सखीजनमिवाधरम्  ।
नयन्ति किमपि म्लानिमुष्णा निःश्वसितोर्मयः  ॥ १६.३० ॥

अरतित्वमवाप्याम्भः कणिकेव विघूर्णते  ।
एषा कमलिनीपत्र शय्यायामायतेक्षणा  ॥ १६.३१ ॥

अस्याः स्मराग्निसन्तप्तं वपुः शशिकलामृदु  ।
नीरन्ध्रघर्मसलिल छलेनेव विलीयते  ॥ १६.३२ ॥

कृशतामङ्गके गाढमस्याः कुसुमकोमले  ।
आरोपयति पुष्पेषु मौर्वीमिव शरासने  ॥ १६.३३ ॥

धृतया हृदि बालेयं वितीर्णहरिचन्दने  ।
निर्वाणमेति भवतः कथया न जलार्द्रया  ॥ १६.३४ ॥

आकर्णकृष्टकोदण्डस्त्वां विना निशितैः शरैः  ।
भिनत्त्यङ्गमनङ्गोऽस्याः क्षितिश्चेतसि कापि मे  ॥ १६.३५ ॥

इयमत्यच्छहृदये दधत्यतिसुवृत्तताम्  ।
बाला माणिक्यमुकुरे विमुखी संमुखी त्वयि  ॥ १६.३६ ॥

एषा शिखेव दीपस्य मुग्धा दग्धदशाश्रया  ।
स्मरानिलपरामर्शादितश्चेतश्च वेपते  ॥ १६.३७ ॥

इयमिन्दुद्युतिहरं युक्तमत्यायतैर्गुणैः  ।
मृणालवलयं हस्ते वहति त्वां च चेतसि  ॥ १६.३८ ॥

अनङ्गतापवत्यस्या निकामसरसं हृदि  ।
सङ्कुचत्यब्जिनीपत्रं न तु त्वत्प्रेमपल्लवः  ॥ १६.३९ ॥

क्रियते वलयेनास्या मणिबन्धे गतागतम्  ।
कार्श्याग्रभूमिमाप्तायास्त्वय्यन्तःकरणेन च  ॥ १६.४० ॥

जायते पेशलमपि प्रायो वस्त्वन्यथापदि  ।
प्राप्तो मृणालहारोऽपि यदस्या दाहहेतुताम्  ॥ १६.४१ ॥

निहिताः सास्रमालीभिर्लवलीपाकपाण्डुनी  ।
अस्याः स्तनतटे भारः परं वानीरपल्लवाः  ॥ १६.४२ ॥

न चन्दनेन नोशीर वारिणा न जलार्द्रया  ।
नास्याः पुटकिनीपत्रैः शममेति स्मरज्वरः  ॥ १६.४३ ॥

किं चापरं त्वमेतस्या हृदयस्याधिदेवता  ।
यतस्त्वन्मयमेवैषा विश्वं विश्वेश पश्यति  ॥ १६.४४ ॥

रत्नचूडोपनीतेन सन्देशेन तवाधुना  ।
इयमुच्छ्वसिता किं चित्सुधागण्डूषबन्धुना  ॥ १६.४५ ॥

तावदागच्छ वेगेन गृहीत्वा हेमपङ्कजम्  ।
अनङ्गविधुना यावदियं श्वसिति नः सखी  ॥ १६.४६ ॥


__________________________________________

नायकस्य प्रतिसन्देशः

एवमाकर्ण्य ललितं लेखार्थमथ पार्थिवः  ।
उद्भिन्नसान्द्रपुलकः पाटलामित्यवोचत  ॥ १६.४७ ॥


यथा सखी वः किमपि प्रपन्ना विधुरां दशाम्  ।
तथा त्वमपि मामेवं पाटले किं न पश्यसि ?  ॥ १६.४८ ॥

तद्गच्छ तां शशिमुखीमाश्वासयितुमर्हसि  ।
वयमेते च हेमाब्जमानेतुं प्रयतामहे  ॥ १६.४९ ॥

तथा कार्यं न वन्ध्यः स्याद्यथा मम मनोरथः  ।
वक्तव्या माल्यवत्यैवं मद्गिरा वल्गुवादिनि  ॥ १६.५० ॥


__________________________________________

पाटलाप्रयाणम्

आवृत्तिदत्तसन्देशा सा ततः पृथिवीभुजा  ।
फणिराजेन्द्रनगरीं त्वरितं पाटला ययौ  ॥ १६.५१ ॥

प्रस्थानशंसी सहसा तस्याथ पृथिवीपतेः  ।
प्रलयाम्बुधरध्वान धीरं दध्वान दुन्दुभिः  ॥ १६.५२ ॥


__________________________________________

विद्याधरस्त्रीपुरुषवर्णनम्

नदन्नुत्कम्पिमनसां स विद्याधरयोषिताम्  ।
निन्ये प्रियपरिष्वङ्ग श्लथतामथ दोर्लताः  ॥ १६.५३ ॥

कथं चित्प्राणनाथस्य मुखाधरपल्लवम्  ।
बाला व्यघटयत्का चित्काचिदुरसश्च पयोधरौ  ॥ १६.५४ ॥

शनैर्बबन्ध जघने नखाङ्कवति मेखलाम्  ।
कापि स्मितमुखी कान्ते तिर्यगर्पितलोचना  ॥ १६.५५ ॥

दृष्टिं दास्यन्ति मे सख्यः खण्डिते दन्तवाससि  ।
किमत्र कृत्यमित्यन्या किमपि व्याकुलाभवत् ॥ १६.५६ ॥

का चित्पर्यङ्कमालोक्य सालक्तकपदाङ्कितम्  ।
अन्योन्यार्पितनेत्राभिर्वयस्याभिरहस्यत  ॥ १६.५७ ॥

एका माणिक्यकटकं कराग्रच्युतमाददे  ।
हृदयं पुष्पचापेन मध्ये विद्धमिवात्मनः  ॥ १६.५८ ॥

चुम्बनक्लिष्टबिम्बौष्ठं जागरारुणलोचनम्  ।
मुखाम्भोजं दृशान्योनं विलासिभिरपीयत  ॥ १६.५९ ॥


__________________________________________

रत्नवतीं प्रति गमनम्

सोऽथ प्रववृते गन्तुं विद्याधरबलान्वितः  ।
रथेन रथिनामग्र्यः पुरीं रत्नवतीं प्रति  ॥ १६.६० ॥


__________________________________________

रत्नचूडसमागमः

ततः फणिकुमारेन रत्नचूडेन स अध्वनि  ।
समगंस्त जगत्पूज्यः पूषा दर्श इवेन्दुना  ॥ १६.६१ ॥
[१६.१६ आदर्शे?]

सस्तस्योपयानीचक्रे दिक्चक्रस्खलितध्वनिम्  ।
अच्छिन्नदाननिष्यन्दमात्मानमिव वारणम्  ॥ १६.६२ ॥

नृपस्य दीपिकाकृत्यं चक्रिरे तिमिरच्छिदः  ।
पुरः प्रसर्पत्तत्सैन्य फणारत्नांशुसूचयः  ॥ १६.६३ ॥

कियताप्यथ कालेन सन्ततैः सः प्रयाणकैः  ।
प्रपेदे कुसुमाश्लेष सुगन्धिपवनं वनम्  ॥ १६.६४ ॥


__________________________________________

दूतप्रस्थापनम्

असुराधिपतिं साम्ना याचितुं हेमपङ्कजम्  ।
स्थित्वा सस्तत्र पुरतो विससर्ज रमाङ्गदम्  ॥ १६.६५ ॥

सश्च त्रिजगतः सारमादायैव विनिर्मिताम्  ।
उत्तुङ्गरत्नप्रासादां प्राप रत्नवतीं पुरीम्  ॥ १६.६६ ॥

रामार्थबद्धकक्षेण प्रेषितः प्रभुणाविशत् ।
परिखार्णवमुल्लङ्घ्य सस्तां लङ्कामिवाङ्गदः  ॥ १६.६७ ॥

कोऽयं कोऽप्ययमन्योन्यमेवं पल्लवितोक्तिभिः  ।
कौतुकस्तिमिताक्षैः सः पौरैश्चिरमदृश्यत  ॥ १६.६८ ॥

स चन्द्रनीलहर्म्येषु ददर्शासुरकन्यकाः  ।
लोलास्तमालश्यामेषु मेघेष्विव शतह्रदाः  ॥ १६.६९ ॥

निपीयमानः पौरस्त्री नेत्रस्फटिकशुक्तिभिः  ।
वैरिद्विपघटासिंहः सिंहद्वारमवाप स  ॥ १६.७० ॥

असुरेन्द्रस्य दोःकण्डु दुःस्थानैकभटाकुलम्  ।
वीरः स अविशदास्थानमथ द्वाःस्थनिवेदितः  ॥ १६.७१ ॥


__________________________________________

असुरेन्द्रवर्णनम्

आसीनमञ्जनश्याममुच्चैः स्फटिकविष्टरे  ।
हिमाचलेन्द्रशिखरे नवीनमिव नीरदम्  ॥ १६.७२ ॥

केयूरपद्मरागांशु मञ्जरीजटिलऊभौ  ।
भुजौ बिभ्राणमुज्ज्वाल प्रतापज्वलनाविव  ॥ १६.७३ ॥

उरसा रुद्धगीर्वाण द्विपेन्द्ररदकोटिना  ।
हारवल्लीं दधल्लोलां दोलामिव जयश्रियः  ॥ १६.७४ ॥

दधानं दीप्तिपर्यस्त तिमिरौ मणिकुण्डलौ  ।
बन्दीकृतौ सहैवोभौ सूर्याचन्द्रमसाविव  ॥ १६.७५ ॥

वीरव्रतस्यालङ्कारमहङ्कारस्य जीवितम्  ।
जगतामङ्कुशं तत्र स वज्राङ्कुशमैक्षत  ॥ १६.७६ ॥

तन्निदेशितमध्यास्त स हिरण्यमयमासनम्  ।
नानारत्नांशुशबलं शृङ्गं मेरोरिवार्यमा  ॥ १६.७७ ॥


__________________________________________

दूतं प्रति प्रश्नः

कुर्वन्मुखानि स्मेराणि दशनज्योत्स्नया दिशाम्  ।
विधाय सत्क्रियामेवमसुरेन्द्रस्तमब्रवीत् ॥ १६.७८ ॥

अहो किमपि कल्याणमासन्नफलमद्य नः  ।
अन्यथा हि गृहं सन्तः किमायान्ति भवद्विधाः  ॥ १६.७९ ॥

यदाश्रमे वङ्कुमुनेर्युवयोर्वृत्तमद्भुतम्  ।
तत्कर्णातिथितां नीतमेत्य प्रणिधिभिर्मम  ॥ १६.८० ॥

एतया सांप्रतं ब्रूहि युतो विद्याधरैरयम्  ।
किमाकङ्क्षति वः स्वामी फलं पाटालयात्रया  ॥ १६.८१ ॥

नियुज्यन्ते नृपेणार्थे नाल्पीयसि भवद्दृशाः  ।
शेषो धृतेर्भुवोऽन्यत्र व्यापारयति किं फणान्  ॥ १६.८२ ॥

तदत्र प्रहितो राज्ञा किमर्थमसि कथ्यताम्  ।
अर्थिनां व्यर्थतामेति न जातु प्रार्थना मम  ॥ १६.८३ ॥


__________________________________________

रमाङ्गदोक्तिः

मार्गैरिवायतैर्वाचां शुचिभिर्दशनांशुभिः  ।
सीमन्तिताधरः स्मित्वा तमित्यूचे रमाङ्गदः  ॥ १६.८४ ॥

आसां सुधारसार्द्राणां शुद्धानामसुराधिप  ।
गिरां त्वमेको यत्सत्यमिन्दुर्भासामिवाकरः  ॥ १६.८५ ॥

कच्चित्त्वयायमज्ञायि देवः साहसलाञ्छनः  ।
जगत्प्रदीपमथवा को न वेत्ति विरोचनम्  ॥ १६.८६ ॥

फणिराजसुतामेष परिणेतुं शशिप्रभाम्  ।
पथानेन रथक्षुण्ण रत्नशैलेन गच्छति  ॥ १६.८७ ॥

त्वद्वापिहेमपद्मेन शुल्कसंस्था कृता किल  ।
अस्याः पित्रेति देवेन तदर्थं प्रहिता वयम्  ॥ १६.८८ ॥

अनेनेच्छसि चेत्कर्तुं सख्यं साहसलक्ष्मणा  ।
तत्कार्तस्वरराजीवमानीय स्वयमर्प्यताम्  ॥ १६.८९ ॥

लुम्पन्ति त्वन्मुखच्छायां यावन्नास्य चमूरजः  ।
कुरुष्व तावदातिथ्यं हेमाब्जेन महीभुजे  ॥ १६.९० ॥

किमन्यन् ’’नार्थिनां मत्तो विघटन्ते मनोरथाः" ।
इति त्वया स्वमेवाशु प्रमाणीक्रियतां वचः  ॥ १६.९१ ॥


__________________________________________

वज्राङ्कुशवाक्यम्

इत्युक्तवति सामर्ष भटदृष्टे यशोभटे  ।
प्रत्यभाषत सावज्ञं विहस्यासुरकुञ्जरः  ॥ १६.९२ ॥

अहो बत विदग्धोऽपि धिङ्मुग्ध इव लक्ष्यसे  ।
विदुषापि त्वया किंचिद्यदुक्तमसमञ्जसम्  ॥ १६.९३ ॥


यूयं क्व माणुषाः पृथ्वी सङ्कटस्वाम्यदुःस्थिताः  ।
सा च त्रिजगतां भर्तुरुचिता क्व शशिप्रभा  ॥ १६.९४ ॥

तादृङ्मदङ्कमेवात्र स्त्रीरत्नमधिरोहति  ।
रमते हि हरस्यैव मौलाविन्दुकलाङ्कुरः  ॥ १६.९५ ॥

यद्यदस्तीह पाताले रत्नं क्व चन किं चन  ।
भाजनं तस्य तस्याहमेकः के यूयमुच्यताम् ?  ॥ १६.९६ ॥

सहते नृपतौ नैव हेमतामरसार्पणम्  ।
ममैष शक्रविजय क्रीडादुर्ललितो भुजः  ॥ १६.९७ ॥

प्रभुस्तव नयज्ञोऽपि किमनर्थाय केवलम्  ।
दीर्घेन्दीवरमालेति विकर्षत्यसितोरगम्  ॥ १६.९८ ॥

इत एव निवर्तध्वं वर्तध्वं वचने मम  ।
अवटे किमिति क्षेप्तुमात्मानं यूयमुद्यताः  ॥ १६.९९ ॥

यावदेते न मुञ्चन्ति मर्यादामसुराब्धयः  ।
तावत्दूरापसारेण स्वामिनं त्रातुमर्हथ  ॥ १६.१०० ॥

नरेन्द्रं दुर्जिगीषातस्तद्गच्छ विनिवारय  ।
त्वादृशाः किमुपेक्षन्ते पतिमुत्पथगामिनम्  ॥ १६.१०१ ॥

अथवास्यास्ति शक्तिश्चेत्किमद्यापि विलम्बते  ।
आयातु स्वयमादातुमितः काञ्चनपङ्कजम्  ॥ १६.१०२ ॥

किमन्यज्जायतामेष खड्गधारातिथिर्मम  ।
इत्युक्त्वा कोपतरलं विररामासुरेश्वरः  ॥ १६.१०३ ॥


__________________________________________

रमाङ्गदस्य प्रतिवचनम्

धैर्यं संवृतकोपोऽथ स्मयमानो रमाङ्गदः  ।
तमित्यमुक्तपर्यङ्कः प्रतिवक्तुं प्रचक्रमे  ॥ १६.१०४ ॥

निर्वाणवीर्यवातेऽस्मिन् रसातलबिलोदरे  ।
अभुग्नभुजकण्डूतिरहो किमपि दृप्यसे  ॥ १६.१०५ ॥

मन्ये तवैतन्नीरन्ध्रमज्ञातस्वपरान्तरे  ।
पातालचिरसंवासाच्चित्ते परिणतं तमः  ॥ १६.१०६ ॥

यां हरस्याष्टमीमाहुर्मूर्तिमाहुतिलेहिनीम्  ।
तत्सूतिः प्रागभूद्भर्ता परमार इति क्षितेः  ॥ १६.१०७ ॥

कृतावतारं तद्वंशे वधाय विबुधद्विषाम्  ।
किमादिदेवं कंसारिं धिङ्मर्त्य इति मन्यसे  ॥ १६.१०८ ॥
[१६.१०८ सन्दानितकम्]

कमलेव मुकुन्दस्य पार्वतीव पिनाकिनः  ।
फणिकन्योचिता पत्नी सा महीमीनलक्ष्मणः  ॥ १६.१०९ ॥

तां हठेनात्मसात्कर्तुमसुरेन्द्र न शक्यसे  ।
न रत्नसूचिमाक्रष्टुमयस्कान्तस्य योग्यता  ॥ १६.११० ॥

पदं पथि निधत्सेऽत्र किमन्यायमलीयसे  ।
अपथे चरतां यान्ति दूराद्दूरं विभूतयः  ॥ १६.१११ ॥

अनर्पणं महीपाले हेमपङ्केरुहस्य यत् ।
तवापरिघमुत्प्रेक्षे तदेव द्वारमापदाम्  ॥ १६.११२ ॥

राजेन्द्रदीपके तस्मिन् समराङ्गणवर्तिनि  ।
एते भटास्ते न चिरातायास्यन्ति पतङ्गताम्  ॥ १६.११३ ॥

तथा विधेहि न यथा त्वन्दतःपुरयोषिताम्  ।
करपल्लवशय्यासु शेरते वदनेन्दवः  ॥ १६.११४ ॥

प्रवृत्तपतिशोकार्त पौरस्त्रीपरिदेवना  ।
इयमुत्सन्नसङ्गीता मा भूद्रत्नवती पुरी  ॥ १६.११५ ॥

देवस्यार्पितहेमाब्जस्तदेहि पत पादयोः  ।
शिरः पुनन्तु ते कामं पुण्यास्तत्पादपांसवः  ॥ १६.११६ ॥

अथवा सुभटैः सार्धमुत्तिष्ठ पुरतो भव  ।
समं विद्याधरानीकैरयमायाति भूपतिः  ॥ १६.११७ ॥

किमन्यत्सममेतेन शिरस्तामरसेन ते  ।
हेमकोकनदं देवः स्वयमेव ग्रहीष्यति  ॥ १६.११८ ॥


__________________________________________

रमाङ्गदागमनम्

तमित्युक्त्वा सभामध्यान्निर्जगाम रमाङ्गदः  ।
निकटं च रणोत्कस्य जगाम जगतीपतेः  ॥ १६.११९ ॥

अथ वदति शनैः समेत्य तस्मिन्नमररिपोर्वचनानि तानितानि  ।
असुरपतिविनाशकालरात्रिं भृकुटीमुवाह मुखेन मालवेन्द्रः  ॥ १६.१२० ॥

गत्वा विद्याधरभटचमूचक्रवालैः सभं सः क्ष्मापालोऽथ व्यधित परितस्तत्पुरो रत्नवत्याः  ।
येन व्यक्तामरजयमहासाहसस्यासुराणां नाथस्यासीन्नवपरिभवश्यामलावक्त्रलक्ष्मीः  ॥ १६.१२१ ॥

इति श्रीमृगाङ्कदत्तसूनोः परिमलापरनाम्नः पद्मगुप्तस्य कृतौ नवसाहसाङ्कचरिते महाकाव्ये कनकारविन्दप्रार्थनो नाम षोडशः सर्गः



************************************************


सप्तदशः सर्गः


युद्धवर्णनं

अथाहिविद्याधरराजसैन्यैर्निपीडितायां पुरि रत्नवत्याम्  ।
भटाः सकोपं भुजदर्पभाजो निर्जग्मुराकृष्टकृपाणपट्टाः  ॥ १७.१ ॥

अन्योन्यसङ्घट्टवशेन तेषामुदञ्चिताः काञ्चनकङ्कटेभ्यः  ।
युगान्तकालानलबीजशङ्कां न कस्य चक्रुः शिखिनः स्फुल्लिङ्गाः  ॥ १७.२ ॥

भालेषु भीमा भृकुटीर्वहन्तो भृङ्गत्विषश्चासिलताः करेषु  ।
खुराग्ररुग्णावनिभिः सरोषं निरीयुरन्ये चतुरैस्तुरङ्गैः  ॥ १७.३ ॥

न्यभादनीकं करिणां च सान्द्र सिन्दूरपूरारुणगण्डभित्ति  ।
प्रत्यग्रदावानललीढकोटि कुलाचलेन्द्रप्रचयोपमेयम्  ॥ १७.४ ॥

पुरो रणोत्सेकभृतां निरुद्धमोघेन विद्याधरवाहिनीनाम्  ।
तत्पुञ्जितं सैन्यममर्त्यशत्रोर्बभूव मूले मणितोरणस्य  ॥ १७.५ ॥

साटोपमारोपितचापयाष्टिर्निबद्धतूणीरयुगो गजस्थः  ।
सो निर्जगामाथ महासुरेन्द्रो वेगादहंकार इवात्तदेहः  ॥ १७.६ ॥

युगात्ययाम्भोधरनादधीरस्तस्योद्गतः सङ्गरतूर्यघोषः  ।
बद्धप्रतिश्रुन्ति नितान्तभीमश्चकार पातालबिलोदराणि  ॥ १७.७ ॥

सत्पुष्करानञ्जनपुञ्जभासस्पथो जयस्याथ गजानसींश्च  ।
व्यापारयन्ति स्म रयेण वीरास्तत्प्रेरिता वैरिवरूथिनीषु  ॥ १७.८ ॥

परस्परापातिकृपाणनिर्यत्ज्वालावलीपल्लवितान्तरिक्षः  ।
अभूत्प्रवृत्तः समरो महाहि विद्याधरेन्द्रासुरपुङ्गवानाम्  ॥ १७.९ ॥

वीरेषु धावत्सु चरत्स्वमन्दं गजेषु वल्गत्सु तुरङ्गमेषु  ।
अकालकल्पात्यययशाङ्कितानि चकम्पिरे सप्त रसातलान्  ॥ १७.१० ॥

प्रकाशयन्तः करणप्रपन्न्चं सुराङ्गनाभिः स्पृहयेक्ष्यमाणाः  ।
अत्यद्भुतं नृत्तमिवारभन्त भटा रणप्राङ्गणरङ्गमध्ये  ॥ १७.११ ॥

उत्प्लुत्य वेगात्पवमानमार्गं विद्याधरैर्दानजलाविलानि  ।
पटु व्यपाट्यन्त मतङ्गजानां तीक्ष्णासिपत्रक्रकचैः शिरांसि  ॥ १७.१२ ॥

निपत्य कुम्भेषु महागजानां नीरन्ध्रमुक्तेषु पटु क्वणन्तः  ।
भान्ति स्म विद्याधरपुङ्गवानां मुक्ताट्टहासा इव खड्गपट्टाः  ॥ १७.१३ ॥

आवर्ततामूर्मिलतायमान निस्त्रिंशवल्लीवलयाकुलासु  ।
प्रपेदिरे पूर्वसुरोज्झितानि चक्राणि विद्याधरवाहिनीषु  ॥ १७.१४ ॥

फणावलीष्वापतितोरगाणामफल्गुरत्नोपलकर्कशासु  ।
कृपाणधरा मसृणीबभूव महासुराणां न तु सङ्गरेच्छा  ॥ १७.१५ ॥

अमान्ति पातालतले प्रसस्रुः क्षितौ बिलद्वारविनिर्गतानि  ।
ज्याशब्दहृष्टासुरसिंहनाद तुरङ्गहेषागजबृंहितानि  ॥ १७.१६ ॥

प्रधावदश्वीयखुराहतानामभ्युद्गतो रत्नभुवां परागः  ।
गीर्वाणचापच्छविलाञ्छितानि कृत्स्नानि चक्रे ककुभां मुखानि  ॥ १७.१७ ॥

भटास्त्रपूर्णैः परितो गजानां स्वदानपङ्कोपचितैः पदाङ्कैः  ।
भयङ्कराभूत्तरुणार्कबिम्ब सहस्रकीर्णेव रणाङ्गणोर्वी  ॥ १७.१८ ॥

लूनाः समूलं सुभटासिपत्रैः सहस्रशः शोणितशीकरार्द्राः  ।
उत्तालवैवस्वततालवृन्त विच्छित्तिमूहुः करिकर्णतालाः  ॥ १७.१९ ॥

अन्योन्यकृत्तास्तरसा भटानां नवातपाताम्रनखत्विषोऽग्रे  ।
भुजा निपेतुः सममीक्षणेन समौलिरत्ना इव पन्नगेन्द्राः  ॥ १७.२० ॥

अङ्गादसिप्रासपृषत्कभिन्नातसृक्प्रवाहेषु भृशं वहत्सु  ।
लीलागलद्गैरिकनिर्झराणां गजैर्जगाहे कुलपर्वतानाम्  ॥ १७.२१ ॥

क्ष्मायां बभुःखड्गपृथक्कृतानि सहस्रशः शस्त्रभृतां शिरांसि  ।
कालेन सङ्ग्रामसरोन्तरालादुत्खण्डितानीव सरोरुहाणि  ॥ १७.२२ ॥

कबन्धकण्ठोच्छलदस्रवन्तः समीपमेत्योपरि कङ्कयूथम्  ।
मुहूर्तमिद्धारुणरत्नदण्डमदृश्यत च्छत्रमिवान्तकस्य  ॥ १७.२३ ॥

मुक्तैः समूहेन नभश्चराणां कुम्भेषु चक्रैः करिणां पतद्भिः  ।
अस्ताचलव्यायतवप्रपाति पतङ्गबिम्बानुकृतिर्वितेने  ॥ १७.२४ ॥

पतद्भटं निर्दलिताश्ववारं निकृत्तमत्तेभकरं क्षणेन  ।
व्यधायि विद्याधरसैनिकैस्तत्सनागवीरैरसुरेन्द्रसैन्यम्  ॥ १७.२५ ॥

हंसैरिव स्मेरतटाःसमन्तात्परिच्युतैः कुञ्जरकर्णशङ्खैः  ।
वोढुं प्रवृत्ता भवदुत्तरङ्गा झटित्यगाधा रुधिरस्रवन्ती  ॥ १७.२६ ॥
विद्याधरव्यालभटावलुप्त धैर्येषु नश्यत्सु महासुरेषु  ।
विश्वाङ्कुशो नाम सुरारिसूनुरथो रथेनाजिमहीं विवेश  ॥ १७.२७ ॥

आकर्णकृष्ताद्धनुषः पतद्भिर्बालेन्दुलेखाकृतिभिः पृषत्कैः  ।
अरातिसैन्ये रणधीरवीरान् भीरूनिवैको विमुखीचकार  ॥ १७.२८ ॥

तद्वीर्यनिर्वासितसौष्ठवानां विद्याधराणामपतन् करेभ्यः  ।
धाराग्रलग्नद्विपकुम्भमुक्ताः सबाष्पलेशा इव खड्गलेखाः  ॥ १७.२९ ॥

क्षणाद्वलन्ति स्म तदा हतानि बलानि विद्याधरपन्नगानाम्  ।
सरित्पयांसीव निशकरांशु पूरप्रवृद्धार्णवपीडितानि  ॥ १७.३० ॥

न शेकतुस्तस्य गतिं निरोद्धुं विद्याधरेन्द्रोरगराजपुत्रौ  ।
रत्नाकरस्येव महेन्द्रसह्या वसह्यवेगं प्रलयोत्थितस्य  ॥ १७.३१ ॥

दोर्दण्डकण्डूतिमथास्य हर्तुमुद्भ्रूलतं भूपतिना नियुक्तः  ।
जवाज्जगामाजिपथं रथेन रमाङ्गदःकुण्डलितोऽग्रचापः  ॥ १७.३२ ॥

तथोपलेभे समरोन्मुखस्य नादेन वृद्धिः शरजन्मनास्य  ।
चक्रे पदं बाष्पकणोत्करेण यथा कपोलेष्वसुराङ्गनानाम्  ॥ १७.३३ ॥

दूरात्सुपर्वारिसुतं रथेन स रंहसा संमुखमापतन्तम्  ।
रुरोध तं बाणपरंपराभिर्यशोभटः कर्णमिवेन्द्रसूनुस् ॥ १७.३४ ॥

विश्वाङ्कुशः सत्कवचे मुमोच वक्षःस्थले हैममथास्य बाणम्  ।
तटेऽञ्जनश्यामतनौ महाद्रेः शातह्रदं ज्योतिरिवाम्बुवाहः  ॥ १७.३५ ॥

अलक्ष्यसंधानविमोक्षपातान् यशोभटस्यात्तरुषोऽपि रोपान्  ।
मूर्च्छालुठत्सारथिराहताश्वो रथः शशंसासुरनन्दनस्य  ॥ १७.३६ ॥

विलासकाञ्चीमथ कालरात्रेरुद्यत्क्रुधः पद्धतिमन्तकस्य  ।
मौर्वीं पृषत्केण रमाङ्गदस्य चिच्छेद गीर्वाणरिपोस्तनूजः  ॥ १७.३७ ॥

सन्नाभिबिम्बेन महाजिलक्ष्म्या वीरश्रियो विभ्रमनूपुरेण  ।
संरभ्य राहोरिव चक्रपाणिः स अप्यस्य चक्रेण शिरश्चकर्त  ॥ १७.३८ ॥

ननर्त विद्याधरसुन्दरीणां गणो नदन्नूपुरमम्बरेऽथ  ।
मौलौ शरक्षुण्णशिरस्त्ररत्ने चिक्षेप चास्यामरपुष्पवृष्टिम्  ॥ १७.३९ ॥

दृष्टे शिरस्युत्फलिते स्वसूनोर्दिङ्मुललीनासु पताकिनीषु  ।
वज्राङ्कुशाः संमुखमापपात पत्युर्विशामस्तगिरेरिवार्कः  ॥ १७.४० ॥

मदाम्बुवर्षी समरेऽभिधावन् रेजे गजस्तस्य सहेमकक्ष्यः  ।
भिन्नेऽन्तराले पवमाननुन्नस्तमालनीलस्तडितेव मेघः  ॥ १७.४१ ॥

पत्युः प्रसादस्मितरज्जुकृष्टा भटा विवृत्यास्य पुरो बभूवुः  ।
स्वजीवितान्याजिमुखे विहातुमत्युत्सुका भङ्गमलीमसानि  ॥ १७.४२ ॥

आरुह्य चन्द्रः खमिवाभिरामं नक्षत्रमालाभरणं गजेन्द्रम्  ।
देवोऽपि तद्वैरितमो नियन्तुमथ प्रतस्थे नवसाहसाङ्कः  ॥ १७.४३ ॥

एकत्र पार्श्वे शशिखण्डनामा विद्याधरेन्द्रो नृपतेर्बभूव  ।
अरातिसेनानलिनीवनैक शीतांशुरन्यत्र यशोभटश्च  ॥ १७.४४ ॥

स्फुरत्फणछत्रमणिप्रतान तेजश्छटाजर्जरितान्धकारः  ।
अफल्गुर्वीर्यः फणभृत्कुमारोऽप्यग्रेऽभवत्तस्य स रत्नचूडः  ॥ १७.४५ ॥

विधूतनिस्त्रिंशतरङ्गितानि सबाणचक्रीकृतकार्मुकानि  ।
हतावशेषाणि पुरोऽस्य चेलुर्बलानि विद्याधरपन्नगानाम्  ॥ १७.४६ ॥

रक्तासवक्षीबसहस्तताल वेतालतालोच्छलिताट्टहासः  ।
महाभटानामसुनिर्व्यपेक्षमन्योन्यमावर्तत संपरायः  ॥ १७.४७ ॥

चकाशिरे शस्त्रभृतां शिरःसु मिथः पतन्त्यः करवालवल्ल्यः  ।
मुक्ताः सलीलां त्रिदशाङ्गनाभिर्माला इवेन्दीवरपत्रमय्यः  ॥ १७.४८ ॥

केषां चिदूहुः कवचानि शोभां क्व चित्क्व चिल्लोहितपाटलानि  ।
खेलज्जयश्रीचरणारविन्द लाक्षारसेनेव नवाङ्कितानि  ॥ १७.४९ ॥

हृदिप्रविष्टैरविशुद्धिमद्भिरभूद्व्यथा कापि शरैः परेषाम्  ।
दुरात्मनां साधुगुणैरिवाग्रे फलेन संयोगमुपेयिवद्भिः  ॥ १७.५० ॥

परस्परापातजुषामसीनां धाराच्युतः संयतिचूर्णरेणुः  ।
अवाप तापिच्छरुचिर्जयश्री विलासकालाञ्जनधूलिलीलाम्  ॥ १७.५१ ॥

पर्यायजातोभयसैन्यभङ्ग करालकोलाहलकातराणाम्  ।
सुरारिविद्याधरसुन्दरीणां दोलेव शोकप्रमादावभूताम्  ॥ १७.५२ ॥

अथासुरेन्द्रद्विरदेन वेगादभ्युत्थितेनोद्गतदानधारम्  ।
मध्येरणं मध्यमलोकभर्तुर्जवान्मदान्धो जघटे गजेन्द्रः  ॥ १७.५३ ॥

महेभयोस्तत्र शिखाछलेन प्रतिप्रहारं रदजः कृषानुः  ।
कोशेषु विदुत्कपिशा मुहूर्तं व्यधादिवाष्टापदपत्रवल्लीः  ॥ १७.५४ ॥

मुहुः प्रजानामधिपेन गाढमाकृष्यमाणस्य शरासनस्य  ।
द्विषद्वधारम्भविधौ गभीरः क्रेङ्कारहुङ्कार इवोच्चचार  ॥ १७.५५ ॥

परिस्फुरत्कुण्डलघृष्टपुङ्खास्तेन प्रयुक्तास्पृथुविक्रमेण  ।
प्रमृष्टकान्ताकुचपत्रलेखे लेखारिवक्षस्यपतन् पृषत्काः  ॥ १७.५६ ॥

अरातिमुक्तेषु ततस्तनुत्राद्वह्निस्फुलिङ्गेषु समुल्लसत्सु  ।
मूर्तिर्बभासे वसुधाधिपस्य निर्यत्प्रतापाग्निकणछटेव  ॥ १७.५७ ॥

हिरण्मयी पार्थिवबाणपङ्क्तिरत्युन्नते मूर्ध्नि महासुरस्य  ।
रेजे तरामञ्जनपर्वतस्य लग्नेव तिग्मांशुमयूखमाला  ॥ १७.५८ ॥

अभ्युद्गता भर्तुररातिबाण क्षुण्णेन्द्रनीलाङ्गदरेणुराजिः  ।
अदृश्यतोद्दामभुजास्पदस्य पराक्रमाग्नेरिव धूमलेखा  ॥ १७.५९ ॥

रमाङ्गदोऽप्युद्भ्रुकुटिः कृतास्त्रं वीरं द्विषः पार्श्वगतं निहत्य  ।
शरैरलावीज्जयवैजयन्तीं ज्योत्स्नासितं कीर्तिमिवासुरस्य  ॥ १७.६० ॥

अधःस्थितोड्डामरवैरिपत्ति मुक्तेषु निर्लूनशरासनज्यः  ।
चिक्षेप चक्राण्यतिदीर्घबाहुः सः कालरात्रेरिव कङ्कणानि  ॥ १७.६१ ॥

उत्प्लुत्य हेलाहतसंमुखारिर्विद्याधरेन्द्रोऽप्यसिना चकर्त  ।
जगज्जयस्तम्भमिवोद्धुरस्य सुरद्विषः काञ्चनकेतुदण्डम्  ॥ १७.६२ ॥

सो रत्नचूडोऽपि तथा भुशुण्ड्या पिपेष वैरिद्विषकुम्भपीठम्  ।
सितातपत्रत्वमुदञ्चदाप यथास्य मुक्ताफलधूलिजालम्  ॥ १७.६३ ॥

तुङ्गं दधत्कर्कशतामभीकः श्रीसिन्धुराजद्विपकुम्भयुग्मम्  ।
पयोधरद्वन्द्वमिवाजिलक्ष्म्याश्चक्रेऽर्धचन्द्राङ्कितमिन्द्रशत्रुः  ॥ १७.६४ ॥

परस्पराघट्टितदन्तकोटि भ्रष्टाग्निवेशभ्रममादधन्ति  ।
रणाजिरे लोहितरञ्जितानि विरेजिरे कुञ्जरमौक्तिकानि  ॥ १७.६५ ॥

चिक्षेप पृथीतिलके सुरारिर्यां यामिषुं कोपकषायिताक्षः  ।
तां तां जयाशामिव बाहुशाली शरैः सस्तस्यार्धपथे लुलोव  ॥ १७.६६ ॥

तयोस्तथेष्वासप्रकर्ष प्रत्युक्तकर्णार्जुनयोर्जयश्रीः  ।
सुवेलरत्नाकरयोरुदग्रा चकार वेलेव गतागतानि  ॥ १७.६७ ॥

पत्युः प्रजानामसुरेश्वरोऽथ किरीटमाणिक्यचयं जहार  ।
मणिप्रसूनस्तबकप्रतानं कल्पद्रुमस्येव युगान्तवातः  ॥ १७.६८ ॥

क्रोधादथार्धशशलाञ्छनसोदरेण बाणेन वासवरिपोर्नवसाहसाङ्कः  ।
चिच्छेद राम इव विश्रवसः सुतस्य पीनांसलोलमणिकुण्डलमुत्तमाङ्गम्  ॥ १७.६९ ॥

आसन्मुखानि ककुभामभितोऽथ चित्र वादित्रनादलहरीमुखरोदराणि  ।
देवस्य च त्रिदिवपुष्पमयं पपात माल्यं शिरस्यसुरवैरिपुरन्ध्रिमुक्तम्  ॥ १७.७० ॥

लक्ष्मीपतेः पृथुभुजद्वयमार्द्रसान्द्र ज्याघातलाञ्छितमलाञ्छितविक्रमस्य  ।
अत्यादरागतजितोर्जितवैरिलक्ष्मी पादाब्जयावकनिषक्तमिवाचकाशे  ॥ १७.७१ ॥

तस्याग्रतः कनककुण्डलताड्यमान गण्डस्थलीलुलितकुङ्कुमपत्रलेखाः  ।
विद्याधरोरगकुरङ्गदृशः प्रमोद सान्द्रोच्छलध्वनि जगुर्जयमङ्गलानि  ॥ १७.७२ ॥

स्मित्वा यशोभटकरार्पितचापयष्टिरुन्मुक्तरत्नकवचः खचरेश्वरेण  ।
उद्भिन्नमौक्तिकनिभश्रमवारिबिन्दुर्देवो ममार्ज मुखमंशुकपल्लवेन  ॥ १७.७३ ॥

दत्ताभयोपनतपौरशतार्प्यमाण रत्नोपधामथ स रत्नवतीं प्रविश्य  ।
तं संयुगस्फुटपरीक्षितशौर्यसारं राज्ये रिपोः फणिकुमारकमभ्यषिञ्चत् ॥ १७.७४ ॥

मूर्तं मनोरथमिवोपवनात्सकन्दमादाय तत्कनककोकनदं नरेन्द्रः  ।
आदातुमीप्सितमहीन्द्रसुतेति रत्नमभ्युत्सुकस्तदनु भोगवतीं प्रतस्थे  ॥ १७.७५ ॥

देवः साहसिकोऽप्यमन्दमुरजध्वानानुमेयोत्सवामुन्नम्रैः परितो महीं मणिगृहैरुत्तम्भयन्तीमिव  ।
तामत्युन्नतरत्नतोरणशिखाप्रेङ्खोलमुक्ताफल प्रालम्बोच्छलदच्छकान्तिनिकरस्मेरामवापत्पुरीम्  ॥ १७.७६ ॥


इति  श्रीमृगाङ्कदत्तसूनोः परिमलापरनाम्नः पद्मगुप्तस्य कृतौ नवसाहसाङ्कचरिते महाकाव्ये हेमकमलहरणो नाम सप्तदशः सर्गः




************************************************


अष्टादशः सर्गः


फणिराजदर्शनम्

तं विष्टपत्रितयकण्टकदृष्टसारमभ्यागतं नृपतिमुद्गतगाढहर्षः  ।
प्रत्युद्ययावधिपतिः फणिनामनर्घ रत्नार्घपाणिरशनैरथ शङ्खपालः  ॥ १८.१ ॥


__________________________________________

पुरप्रवेशः

आदाय सादरफणीश्वरदत्तमर्घ्यमर्घ्यः सतां स बहिरेव निवेश्य सैन्यम्  ।
देवोऽविशद्विनयवान् पुरमग्रयायि विद्याधराधिपरमाङ्गदरत्नचूडः  ॥ १८.२ ॥

उत्सृज्य गीतमसमाप्य विलासलास्यमङ्कादपास्य सहसा मणिवल्लकीं च  ।
अत्युन्मनास्तदवलोकनकौतुकेन वातायनान्यधिरुरोह पुरन्ध्रिलोकः  ॥ १८.३ ॥

उत्क्षिप्य वेपथुमता करपल्लवेन वातायनाग्रमणिमौक्तिकलाजकानि  ।
स्मित्वैकया स विलसन्मकरावचूल लीलालवाञ्चितविलोचनमालुलोके  ॥ १८.४ ॥

उद्यद्विवृत्तकरवेणिकया नृपेन्दौ तस्मिन् स्मरोल्लसितजृम्भिकया कया चित् ।
मुक्ता मुहुर्विबुधसिन्धुकलिन्दकन्या किर्मीरवारिलहरीसुहृदः कटाक्षाः  ॥ १८.५ ॥

वाचालरत्नवलया सविलासमस्मिन्निक्षिप्य कापि नवमौक्तिकलाजमुष्टिम्  ।
तत्ताडितांसतटपार्थिवदत्तदृष्टिर्दीर्घेक्षणा किमिव न त्रपया चकार  ॥ १८.६ ॥

वक्षो दधानममराद्रिशिलाविशालमाजानुबाहुमवलोक्य नरेन्द्रचन्द्रम्  ।
चित्तोपनीतपरिरम्भसुखातिसान्द्रमन्या पयोधरभरे पुलकं बभार  ॥ १८.७ ॥

आलोक्य दर्पणतले प्रतिमागतं तम् ’ात्तो मयैषऽ इति कापि कृतोत्सवाभूत् ।
मुग्धा गतेऽथ पुरतोऽत्र तदीयबिम्बे शून्यात्मदर्शविधुरेन्दुमुखी बभूव  ॥ १८.८ ॥

इत्यापतन्मदनबाणपरम्पराणामुन्मीलिताङ्गवलनश्लथमेखलानाम्  ।
एणीदृशां विचरति स्म स राजहंसः पारोल्लसन्नवरसोर्मिषु मानसेषु  ॥ १८.९ ॥


__________________________________________

नायकवर्णनम्

सङ्गीतवेश्मनि फणीश्वरचारणानां गीतेष्वजस्रमिह शुश्रुम यद्यशांसि  ।
यातः स एव नयनातिथितामयं नः पुण्यैरहो बत नृपो नवसाहसाङ्कः  ॥ १८.१० ॥

कान्तिछटाछुरितदिक्तट एष देवो जीयाज्जगन्ति परमारकुलप्रदीपः  ।
उन्मूल्य संप्रति सुरारितमः समूलं येनाहिविष्टपतले विहितः प्रकाशः  ॥ १८.११ ॥

हन्तैष पन्नगपतेरतुलप्रतिज्ञा प्राग्भारसागरसमुत्तरणैकपोतः  ।
उत्पाकमेष च फलं फणिराजकन्या चित्ते चिरं कृतपदस्य मनोरथस्य  ॥ १८.१२ ॥

एतद्यशोभटकरे कनकाम्बुजं तल्लीलावतंसमचिराद्विरचय्य येन  ।
प्रत्युप्तकल्पतरुपल्लवमेष पाणिमादास्यते नृपतिरद्य शशिप्रभायाः  ॥ १८.१३ ॥


__________________________________________

हाटकेश्वरदर्शनम्


सान्द्रानुरागपिशुनाः परशुः परेषामाकर्णयन्निति सः पौरजनस्य वाचः  ।
श्रीहाटकेश्वर इति प्रथितस्य तुङ्गमग्रे ददर्श मणिमन्दिरमिन्दुमौलेः  ॥ १८.१४ ॥
[स्य्न्तx कुलकम्]

तत्र प्रविश्य सकृतानतिरादिदेवमानर्च कल्पविटपिप्रभवैः प्रसूनैः  ।
स्तोतुं कृताञ्जलिपुटः कुटजावदात दन्तांशुपल्लवितवागुपचक्रमे च  ॥ १८.१५ ॥


__________________________________________

हाटकेश्वरस्तुतिः

अन्तर्जतापिहितसोमसुरापगाय प्रच्छन्नशरशासनलोचनाय  ।
तीव्रव्रतग्लपितशैलसुतास्वरूप विज्ञाननर्मपटवे बटवे नमस्ते  ॥ १८.१६ ॥


अत्यादरानतसुरासुरमौलिरत्न नानामरीचिखचिताङ्घ्रिसरोरुहाय  ।
देहार्धवर्तिगिरिजाविहिताभ्यसूय सन्ध्याप्रणामविषमाञ्जलये नमस्ते  ॥ १८.१७ ॥

नीरन्ध्रसिन्धुजलसिक्तकपालमुक्त रत्नाङ्कुरस्य करणीं विधुरातनोति  ।
मौलौ सदैव भवतो भवभेदकर्तुर्निर्दग्धभास्करमहाय नमोऽस्तु तस्मै  ॥ १८.१८ ॥

कन्दर्पदर्पशमनाय कृतान्तहर्त्रे कर्त्रे शुभस्य भुजगाधिपवेष्टनाय  ।
उर्वीमरुद्रविनिशाकरवह्नितोय याज्याम्बरोच्चवपुषे सुपुषे नमस्ते  ॥ १८.१९ ॥

नीरन्ध्रभूतिधवलाय गजेन्द्रकृत्ति संवीतदेहकवलीकृतपन्नगाय  ।
निर्दग्धदानवकुलाय विपत्क्षयैक कार्याय कारणनुताय नमोऽस्तु तुभ्यम्  ॥ १८.२० ॥

ते ते यमेव किल वाङ्मयसागरस्य पारं गताः प्रणवमात्मविदो वदन्ति  ।
तस्मै समाहितमहर्षिविनिद्रहृद्य हृत्पुण्डरीकविहितस्थितये नमस्ते  ॥ १८.२१ ॥

उत्तंसितेन्दुशकलाय कपालजूट सङ्घट्टितोर्मिमुखराम्बरनिर्झराय  ।
भस्माङ्गरागशुचये विकचोपवीत व्यालेन्दुमौलिमणिदीधितये नमस्ते  ॥ १८.२२ ॥

नास्त्रं न भस्म न जटा न कपालदाम नेन्दुः सिद्धतटिनी न फणीन्द्रहारः  ।
नोक्षा विषं न दयितापि न यत्र रूपमव्यक्तमीश किल तद्दधते नमस्ते  ॥ १८.२३ ॥


__________________________________________

नागराजगमनम्


स्तुत्वेत्यवन्तिपतिरिन्दुकुलावतंसं तन्मन्दिरात्सहचरैः सह निर्जगाम  ।
अन्तर्निवेशितहरिन्मणिवेदि वल्गन्नागाङ्गनं सः फणिराजगृहं जगाम  ॥ १८.२४ ॥

तत्रावतीर्य रथतः स रमाङ्गदात्त पाणिः समुच्छलितमङ्गलतूर्यघोषे  ।
उन्निद्रसान्द्रकुसुमप्रकरावकीर्ण माणिक्यकुट्टिमतले मसृणं विवेश  ॥ १८.२५ ॥

अन्योन्यपल्लविततद्विजयप्रशंसः प्राप्तस्थितिर्विकटकाञ्चनविष्टरेषु  ।
पद्मछदायतदृशा ददृशेऽथ तस्मिन्नेकत्र तेन मिलितः फणिराजलोकः  ॥ १८.२६ ॥


__________________________________________

तत्कृतः सत्कारः

तस्मिन् गते नयनगोचरमुद्धृतारौ बद्धाञ्जलिर्झटिति पन्नगराजसंसत् ।
मन्दाकिनीव परितो हरिणावचूड व्यालोककुड्मलितकाञ्चनपङ्कजाभूत् ॥ १८.२७ ॥

न्यञ्चच्छिखाभरणभासुरपद्मराग रोचिछटाघटिततत्फणरत्नकान्तिः  ।
राजन्यमौलिमणिचुम्बितपादपीठस्तस्मै चकार स महाभिजनः प्रणामम्  ॥ १८.२८ ॥

प्रत्युप्तरत्नमभितः प्रमदावकीर्णं मुक्त्वा चतुष्कमुरगेन्द्रनिदेशितं स  ।
अध्यास्त सादरजरत्फणिकल्पिताशीस्तन्मध्यवर्तिकनकासनमुन्नतांसः  ॥ १८.२९ ॥

वत्सां व्रजनाय ममेति शनैर्विसृज्य नेपथ्यनीलमणिवेश्मनि रत्नचूडम्  ।
तत्रासनद्वयमदापयदस्य पार्श्वे विद्याधराधिपयशोभटयोः फणीन्द्रः  ॥ १८.३० ॥

स्वर्णासने स्वयमथाच्छफणातपत्र रत्नप्रदीपशतजर्जरितान्धकारः  ।
लोकत्रयैकतिलकस्य स नातिदूरे देवस्य दारितमहेन्द्ररिपोर्न्यषीदत् ॥ १८.३१ ॥

स्थित्वैकतो युवतिमङ्गलगीतिमत्र शृण्वन् स विन्ध्यतटदृष्टचरः कुरङ्गः  ।
चित्रे निवेशित इवाथ यशोभटेन स्मित्वा सविस्मयमसूच्यत पार्थिवाय  ॥ १८.३२ ॥


__________________________________________

शशिप्रभादर्शनम्

अत्रान्तरे प्रमदलोलदृशा नृपेण दूराददर्शि फणिराजसुताभियान्ती  ।
तन्वी शिरीशसुमनःसुकुमारमूर्तिर्देवस्य कार्मुकलतेव मनोभवस्य  ॥ १८.३३ ॥

ज्योत्स्नासिताम्बररुचिस्नपिताननेन्दुर्मात्राचिरोद्गतयवाङ्कुरकर्णपूरम्  ।
मुक्त्वोज्ज्वलं ललितकौतुककङ्कणं च वेषं विवाहसमयोचितमुद्वहन्ती  ॥ १८.३४ ॥

सख्या कयापि लिखितं मदनानलैक धूमावलीवलयसंशयमर्पयन्तम्  ।
एकान्तकान्तमसितागरुपत्रभङ्गमाबिभ्रती लवलिपाण्डुतले कपोले  ॥ १८.३५ ॥

आत्तप्रसाधनमनङ्गविलासवेश्म लीलाविधानमवधिर्नयनोत्सवस्य  ।
लावण्यसंवलितमङ्गकमुद्वहन्ती शृङ्गारदुग्धजलधेरधिदेवतेव  ॥ १८.३६ ॥

सा पाटलाविधुतचामरमारुतेषत्व्यानर्तितालकलता सहिता सखीभिः  ।
नातिस्फुटक्वणितनूपुरमाकुलानि किंचिद्विलम्ब्य दधती त्रपया पदानि  ॥ १८.३७ ॥


__________________________________________

नायिकया नायकदर्शनम्

उत्पक्ष्मणा निरुपमोल्लसितप्रमोद विस्तारलङ्घितविलाससरोरुहेण  ।
सान्द्रस्मरज्वरपिपासितया तयापि दूरादपायि नयनाञ्जलिना नरेन्द्रः  ॥ १८.३८ ॥


__________________________________________

माल्यवतीवाक्यम्

व्रीडावनम्रमुखपद्ममुपागतायां तस्यां पितुः कनकविष्टरभागभाजि  ।
माल्यादिकल्पितयथोचितसत्क्रियान्ते तं मालवेन्द्रमिति माल्यवती जगाद  ॥ १८.३९ ॥

राजन्! महीतलमृगाङ्ग! विलम्बसे किम्? अद्यापि तूर्णममुना स्वभुजार्जितेन  ।
हेमाम्बुजेन विरचय्य वतंसमस्याः पूर्णप्रतिज्ञमुरगाधिपतिं विधेहि  ॥ १८.४० ॥


__________________________________________

कमलावतंसः

उक्ते तयेत्यकृत काञ्चनपुष्करं तद्यावत्सः कर्णशिखरे फणिराजपुत्र्याः  ।
तावद्विहाय मृगरूपमुदारमूर्तिरग्रे बभूव पुरुषोऽस्य सहेमवेत्रः  ॥ १८.४१ ॥


__________________________________________

पुरुषं प्रति प्रश्नः

कस्त्वं मृगः कथमभूरिति पार्थिवेन पृष्टः स विस्मयसमुत्सुकमानसेन  ।
इत्यब्रवीदुरगनेत्रपरम्पराभिरापीयमानवपुरुक्तिमवन्तिनाथम्  ॥ १८.४२ ॥


__________________________________________

प्रतीहारस्य वृत्तान्तः

कैलासशैलवसतेर्गिरिशोपरोधाद्द्वारप्रवेशविनिषेधकषायितेन  ।
शप्तोऽस्मि कण्वमुनिनायमहं पितुस्ते श्रीहर्षदेवनृपतेः प्रतिहारपालस् ॥ १८.४३ ॥

राजा फणीन्द्रदुहितुः कनकारविन्दं कर्णे करिष्यति यदा नवसाहसाङ्कः  ।
स्वं रूपमाप्स्यसि तदेति समादिदेश शापान्तमेष विहितानुनयो महर्षिः  ॥ १८.४४ ॥

तद्वासवारिविजयोत्थमिदं यशस्ते गत्वैकपिङ्गलगिरेरवतंसयामि  ।
उक्त्वेति दिव्यकुसुमैरवकीर्य मौलौ पातालमल्लमनिलस्य पथा जगाम  ॥ १८.४५ ॥


__________________________________________

विवाहविधिः

तूर्यस्वनेषु विलसत्सु पठत्स्वमन्दं बन्दिष्वनीयत फणीन्द्रपुरोधसा च  ।
कोणावसक्तजलपूरितरत्नकुम्भां वेदिं तया सह स मध्यमलोकपालः  ॥ १८.४६ ॥

अभ्युद्गतार्चिरनलोज्झितधूमराजि श्यामीभवत्कनकतामरसावतंसाम्  ।
तस्यां यथाविधि स मालवपुष्पकेतुः कन्यामहेः कुवलयाश्व इव उपयेमे  ॥ १८.४७ ॥

आनीतया झटिति रूपमदृष्टपूर्वमङ्गेन पुष्पशरभङ्गितरङ्गितेन  ।
भाति स्म शन्तनुरिव त्रिदिवस्रवन्त्या पातालचन्द्रकलया सस्तया समेत्य  ॥ १८.४८ ॥


__________________________________________

फणिपतिवाक्यम्

निर्गच्छदच्छरुचिनिर्भरमंशुकेन संछादितं किमपि पाणितले दधानः  ।
ऊचे तमित्यधिपतिः फणिनामुदञ्चत्दन्तांशुशारितरदछदरत्नकान्तिः  ॥ १८.४९ ॥

यद्दीयते तव न तादृशमस्ति किंचिद्गेहे ममात्र नृपते नवसाहसाङ्क !  ।
कोशप्रतिष्ठितनिधानशतं यतस्त्वामैश्वर्यनिर्जितपुरन्दरमामनन्ति  ॥ १८.५० ॥

तत्स्फाटिकं स्वमिव शुद्धमिदं गृहाण त्वष्टृप्रयत्नघटितं शिवलिङ्गमेकम्  ।
आकारमर्धवनितावपुषः पुरारेर्यस्यान्तरे सुकृतिनो हि विलोकयन्ति  ॥ १८.५१ ॥

व्यासः पुरा किल पुराणमुनेः प्रपेदे तस्मात्किलादिकविपाणितलं जगाम  ।
लेभे ततोऽपि भगवान् कपिलो महर्षिः सानुग्रहेण मम चेदमदायि तेन  ॥ १८.५२ ॥


__________________________________________

शिवलिङ्गार्पणम्

उक्त्वेत्यनर्घमतिपावनमर्पितं तदन्तःस्फुटैकशिवरूपमहीश्वरेण  ।
पूर्णेन्दुकान्ति सहसा निगृहीतशत्रुर्जग्राह पिण्डितमिव स्वयशो नरेन्द्रः  ॥ १८.५३ ॥

तत्राथ दिक्तटपरिस्खलितप्रवृत्त सीमन्तिनीचटुलनूपुरकाञ्चिनादः  ।
कोऽप्युच्छलत्पटहवंशहुड्डुक्कशङ्ख वीणामृदङ्गमुरजध्वनिरुत्सवोऽभूत् ॥ १८.५४ ॥


__________________________________________

स्वनगरीं प्रति प्रस्थापनम्

वृत्ते वधूमथ विवाहमहोत्सवे तामादाय निष्प्रतिमपौरुषवैजयन्तीम्  ।
अन्वागतादरनिवर्तितपन्नगेन्द्रः पर्युत्सुकः स्वनगरीं स नृपः प्रतस्थे  ॥ १८.५५ ॥

गत्वाथ दूरमहिविष्टपतः सहेलमंशः पुराणपुरुषस्य स निर्जगाम  ।
शिप्रार्पितेन सहसा पुरतः प्रभाव सीमन्तिताम्बुपटलेन पथा ससैन्यः  ॥ १८.५६ ॥

तस्याः स्वहस्तमुनिसंहतिकल्पितार्घः सिन्धोस्तटे सः पदमेकपदे चकार  ।
शृङ्गे तदा च भगवानरविन्दबन्धुर्बन्धूकपाटलरुचिः कनकाचलस्य  ॥ १८.५७ ॥


__________________________________________

उज्जयिनीप्रवेशः

बालातपछुरितहर्म्यविटङ्कवर्ति पारावतातिमधुरध्वनितछलेन  ।
सम्भाषणं विदधतीमिव पौरमुक्त पुष्पाञ्जलिः सः पुरमुज्जयिनीं विवेश  ॥ १८.५८ ॥

कान्तायशोभटयुतं कृशतामवाप्तास्तच्चिन्तयैव सचिवास्तमथ प्रणेमुः  ।
काकुत्स्थमाहतसुरारिमिवानुयान्तं सौमित्रिणा जनकराजतनूजया च  ॥ १८.५९ ॥


__________________________________________

महाकालेश्वरदर्शनम्

आनन्दबाष्पसलिलार्द्रदृशोऽर्धमार्गे सम्भाष्य तान् स्मितमुखः सह तैर्जगाम  ।
विद्याधरोरगकराहतहेमघण्टा टाङ्कारहारि भवनं त्रिपुरान्तकस्य  ॥ १८.६० ॥

तस्मिंश्चराचरगुरोर्हरिणावचूल चूडामणेरपचितिं विधिवद्विधाय  ।
साकं फणीन्द्रसुतयाम्बररोधिकम्बु तूर्यस्वनोर्मि सश्च राजकुलं विवेश  ॥ १८.६१ ॥


__________________________________________

धारागमनम्

तत्रार्णवध्वनिघनोत्सवतूर्यघोषे स्थित्वा दिनानि कतिचित्स नरेन्द्रचन्द्रः  ।
याति स्म भूषितकुलः कुलराजधानीं धाराममात्यकथितामृगयेतिवृत्तः  ॥ १८.६२ ॥

उद्घाटितेष्वथ विलोकनकौतुकेन वातायनेषु परितः पुरसुन्दरीभिः  ।
तस्मिंश्चिराद्विशति जीव इवेश्वरे सा प्रोन्मीलितोरुनयनेव पुरी बभूव  ॥ १८.६३ ॥


__________________________________________

शिवलिङ्गप्रतिष्ठा

तत्साध्वकारयदथाधिगतप्रतिष्ठं तत्राच्छरत्नशिवलिङ्गमनर्घशीलः  ।
तस्य प्रभावघटितैर्व्यधुरर्हणां च विद्याधरा विकचकल्पतरुप्रसूनैः  ॥ १८.६४ ॥


__________________________________________

अनुयायिप्रस्थानम्

कृत्वा यथोचितमकृत्रिममुत्सवान्ते सत्कारमायतननिश्लथमौलिरत्नौ  ।
दत्ताङ्कपाणिरुभयोः प्रजिघाय स अथ विद्याधराधिपफणीन्द्रसूतौ स्वदेशम्  ॥ १८.६५ ॥

एकस्तयोरगमदम्बरगामिसैन्य सीमन्तिताभ्रपटलः शशिकान्तशैलम्  ।
अन्योऽप्यगाधजलमालवजह्नुकन्या विश्राणितोरुसरणिर्निजराजधानीम्  ॥ १८.६६ ॥


__________________________________________

शशिप्रभासखीगमनम्

माभूः कदापि विमुखी रमेण यदस्य छन्दानुवृत्तिरतिसंवननं मदस्य  ।
उक्त्वेति तामहिसुतामगमन् गृहाणि गन्धर्वकिन्नरमहोरगसिद्धकन्याः  ॥ १८.६७ ॥


__________________________________________

साम्राज्यलक्ष्मीस्वीकारः

नीलछत्रावतंसा भुजगपतिसुतापाण्डुगण्डस्थलान्तः कस्तूरीपङ्कपत्रव्यतिकरशबलव्यायतांसे सलीलम्  ।
देवेनाथ स्वमन्त्रिप्रवरचिरधृता साहसाङ्केन दीर्घे रोहज्ज्याघातरेखे पुनोऽपि निदधे दोष्णि साम्राज्यलक्ष्मीः  ॥ १८.६८ ॥


__________________________________________

अथ ग्रन्थप्रशस्तिः

श्रीमत्कविप्रियसुहृच्छलदङ्कराम राजेन्दुभक्त्यधिगतप्रतिभाविशेषः  ।
एतद्विनिद्रकुसुमदद्युति पद्मगुप्तः श्रीसिन्धुराजनृपतेश्चरितं बबन्ध  ॥ ग्प्.१ ॥

लक्ष्मीलतानववसन्त महीतलेन्द्र विद्याविलासमणिदर्पण सिन्धुराज  ।
एतन्मया घटितमुज्ज्वलकान्ति काव्य माणिक्यकुण्डलमिह श्रवणे विदेहि  ॥ ग्प्.२ ॥

न्यस्तानि यानि मयि सूक्तिसुधापृषन्ति देवेन तेन कति चित्कविबान्धवेन  ।
चन्द्रातपस्नपितमौक्तिकसोदराणां तेषामिदं विलसितं नवसाहसाङ्क  ॥ ग्प्.३ ॥

यच्चापलं किमपि मन्धधिया मयैवमासूत्रितं नरपते नवसाहसाङ्क  ।
आज्ञैव हेतुरिह ते शयनीकृतोग्र राजन्यमौलिकुसुमा न कवित्वदर्पः  ॥ ग्प्.४ ॥

इति नवसाहसाङ्कचरितं संपूर्णम्