प्रथमोऽङ्कः   ।

श्लोक १.१
निषिद्धैरप्येभिर्लुलितमकरन्दो मधुकरैः   करैरिन्दोरन्तश्छुरित इव संभिन्नमुकुलः  ।
विधत्तां सिद्धिं नो नयनसुभगामस्य सदसः  œ प्रकीर्णः पुष्पाणां हरिचरणयोरञ्जलिरयम्  ॥ १.१ ॥

अपि च
श्लोक १.२
कालिन्द्याः पुलिनेषु केलिकुपितामुत्सृज्य रासे रसं   गच्छन्तीमनुगच्छतोऽश्रुकलुषां कंसद्विषो राधिकाम्  ।
तत्पादप्रतिमानिवेशितपदस्योद्भूतरोमोद्गते  œ रक्षुण्णोऽनुनयः प्रसन्नदयितादृष्टस्य पुष्णातु वः  ॥ १.२ ॥

अपि च
श्लोक १.३
दृष्टः सप्रेम देव्या किमिदमिति भयात्संभ्रमाच्चासुरीभिः   शान्तान्तस्तत्त्वसारैः सकरुणमृषिभिर्विष्णुना सस्मितेन  ।
आकृष्यास्त्रं सगर्वैरुपशमितवधूसंभ्रमैर्दैत्यवीरैः  œ सानन्दं देवताभिर्मयपुरदहने धूर्जटिः पातु युष्मान्  ॥ १.३ ॥

*नान्द्यन्ते**


।सूत्रधारः।
अलमतिप्रसङ्गेन  ।
श्लोक १.४
श्रवणाञ्जलिपुटपेयं विरचितवान्भारताख्यममृतं यः  ।
तमहमरागमकृष्णं कृष्णद्वैपायनं वन्दे  ॥ १.४ ॥

*समन्तादवलोक्य**
तद्भवन्तः परिषदग्रेसराः विज्ञाप्यं नः किंचिदस्ति  ।
श्लोक १.५
कुसुमाञ्जलिरपर इव प्रकीर्यते काव्यबन्ध एषोऽत्र  ।
मधुलिह इव मधुबिन्दून्विरलानपि भजत गुणलेशान्  ॥ १.५ ॥

तदिदं कवेर्मृगराजलक्ष्मणो भट्टनारायणस्य कृतिं वेणीसंहारं नाम नाटकं प्रयोक्तुमुद्यता वयम्  । तदत्र कविपरिश्रमानुरोधाद्वोदात्तकथावस्तुगौरवाद्वा नवनाटकदर्शनकुतूहलाद्वा भवद्भिरवधानं दीयमानमभ्यर्थये  ।

*नेपथ्ये**


भाव त्वर्यतां त्वर्यताम्  । एते खल्वार्यविदुराज्ञया पुरुषाः सकलमेव शैलूषजनं व्याहरन्ति  । प्रवर्त्यन्तामपरिहीयमानमातोद्यविन्यासादिका विधयः  । प्रवेशकालः किल तत्रभवतः पाराशर्यनारदतुम्बुरुजामदग्न्यप्रभृतिभिर्मुनिवृन्दारकैरनुगम्यमानस्य भरतकुलहितकाम्यया स्वयं प्रतिपन्नदौत्यस्य देवकीसूनोश्चक्रपाणेर्महाराजदुर्योधनशिबिरं प्रति प्रस्थातुकामस्येति  ।


।सूत्रधारः।
*आकर्ण्य सानन्दम्**
अहो नु खलु भो भगवता जगत्प्रभवस्थितिनिरोधप्रभविष्णुना विष्णुनाद्यानुगृहीतमिदं भरतकुलं सकलं च राजकमनयोः कुरुपाण्डवराजपुत्रयोराहवकल्पान्तानलप्रशमहेतुना स्वयं संधिकारिणा कंसारिणा दूतेन  । तत्किमिति पारिपार्श्विक नारम्भयसि कुशीलवैः सह संगीतकम्  ।

*प्रविश्य**


।पारिपार्श्विकः।
भवतु  । आरम्भयामि  । कं समयमाश्रित्य गीयताम्  ।


।सूत्रधारः।
नन्वमुमेव तावच्चन्द्रातपनक्षत्रक्रौञ्चहंसकुलसप्तच्छदकुमुदपुण्डरीककाशकुसुमपरागधवलितगगनदिङ्मण्डलं स्वादुजलजलाशयं शरत्समयमाश्रित्य प्रवर्त्यतां संगीतकम्  । तथा ह्यस्यां शरदि
श्लोक १.६
सत्पक्षा मधुरगिरः प्रसाधिताशा मदोद्धतारम्भाः  ।
निपतन्ति धार्तराष्ट्राः कालवशान्मेदिनीपृष्ठे  ॥ १.६ ॥



।पारिपार्श्विकः।
*ससंभ्रमम्**
भाव शान्तं पापं प्रतिहतममङ्गलम्  ।


।सूत्रधारः।
*सवैलक्ष्यस्मितम्**
मारिष शरत्समयवर्णनाशंसया हंसा धार्तराष्ट्रा इति व्यपदिश्यन्ते  । तत्किं शान्तं पापं प्रतिहतममङ्गलम्  ।


।पारिपार्श्विकः।
न खलु न जाने  । किं त्वमङ्गलाशंसयास्य वो वचनस्य यत्सत्यं कम्पितमिव मे हृदयम्  ।


।सूत्रधारः।
मारिष ननु सर्वमेवेदानीं प्रतिहतममङ्गलं स्वयं प्रतिपन्नदौत्येन संधिकारिणा कंसारिणा  । तथा हि
श्लोक १.७
निर्वाणवैरदहनाः प्रशमादरीणां   नन्दन्तु पाण्डुतनयाः सह माधवेन  ।
रक्तप्रसाधितभुवः क्षतविग्रहाश्च  œ स्वस्था भवन्तु कुरुराजतनयाः सभृत्याः  ॥ १.७ ॥


*नेपथ्ये  । साधिक्षेपम्**


आः दुरात्मन्वृथामङ्गलपाठक शैलूषापसद  ।
श्लोक १.८
लाक्षागृहानलविषान्नसभाप्रवेशैः   प्राणेषु वित्तनिचयेषु च नः प्रहृत्य  ।
आकृष्टपाण्डववधूपरिधानकेशाः  œ स्वस्था भवन्ति मयि जीवति धार्तराष्ट्राः  ॥ १.८ ॥


[संध्यङ्ग । वलुए="उपक्षेप" रेस्प्="व्६.६९" fरोम्="प्ल्१"]
*सूत्रधारपारिपार्श्विकावाकर्णयतः**


।पारिपार्श्विकः।
भाव कुत एतत् ।


।सूत्रधारः।
*पृष्ठतो विलोक्य**
अये एष खलु वासुदेवगमनात्कुरुसंधानममृष्यमाणः पृथुललाटतटघटितविकटकीनाशतोरणत्रिशूलायमानभीषणभ्रुकुटिरापिबन्निव नः सर्वान्दृष्टिपातेन सहदेवानुगम्यमानः क्रुद्धो भीमसेन इत एवाभिवर्तते  । तन्न युक्तमस्य पुरतः स्थातुम्  । तदित आवामन्यत्र गच्छावः  ।

*इति निष्क्रान्तौ**

प्रस्तावना  ।


*ततः प्रविशति सहदेवानुगम्यमानः क्रुद्धो भीमसेनः**


।भीमसेनः।
आः दुरात्मन्वृथामङ्गलपाठक शैलूषापसद  ।*लाक्षागृहेत्यादि पुनः पठति**



।सहदेवः।
*सानुनयम्**
आर्य मर्षय मर्षय  । अनुमतमेव नो भरतपुत्रस्यास्य वचनम्  । निर्वाणवैरदहना इति यथार्थमेव  । सभृत्याः कुरवः क्षतजालंकृतवसुंधराः क्षतशरीराश्च स्वर्गस्था भवन्त्विति ब्रवीति  ।


।भीमसेनः।
*सोपालम्भम्**
न खलु न खल्वमङ्गलानि चिन्तयितुमर्हन्ति भवन्तः कौरवाणाम्  । संधेयास्ते भ्रातरो युष्माकम्  ।


।सहदेवः।
*सरोषम्**
आर्य
श्लोक १.९
धृतराष्ट्रस्य तनयान्कृतवैरान्पदे पदे  ।
राजा न चेन्निषेद्धा स्यात्कः क्षमेत तवानुजः  ॥ १.९ ॥



।भीमसेनः।
एवमिदम्  । अत एवाहमद्यप्रभृति भिन्नो भवद्भ्यः  । पश्य  ।
श्लोक १.१०
प्रवृद्धं यद्वैरं मम खलु शिशोरेव कुरुभि   र्न तत्रार्यो हेतुर्न भवति किरीटी न च युवाम्  ।
जरासंधस्योरःस्थलमिव विरूढं पुनरपि  œ क्रुधा संधिं भीमो विघटयति यूयं घटयत  ॥ १.१० ॥


[संध्यङ्ग । वलुए="परिकर" रेस्प्="व्" fरोम्="प्ल्२"]

।सहदेवः।
*सानुनयम्**
आर्य एवमतिसंभृतक्रोधेषु युष्मासु कदाचित्खिद्यते गुरुः  ।


।भीमसेनः।
किं नाम खिद्यते गुरुः  । गुरुः खेदमपि जानाति  । पश्य  ।
श्लोक १.११
तथाभूतां दृष्ट्वा नृपसदसि पाञ्चालतनयां   वने व्याधैः सार्धं सुचिरमुषितं वल्कलधरैः  ।
विराटस्यावासे स्थितमनुचितारम्भनिभृतं  œ गुरुः खेदं खिन्ने मयि भजति नाद्यापि कुरुषु  ॥ १.११ ॥

तत्सहदेव निवर्तस्व  । एवं चातिचिरप्रवृद्धामर्षोद्दीप्तस्य भीमस्य वचनाद्विज्ञापय राजानम्  ।


।सहदेवः।
आर्य किमिति  ।


।भीमसेनः।
एवं विज्ञापय  ।
श्लोक १.१२
युष्मच्छासनलङ्घनांहसि मया मग्नेन नाम स्थितं   प्राप्ता नाम विगर्हणा स्थितिमतां मध्येऽनुजानामपि  ।
क्रोधोल्लासितशोणितारुणगदस्योच्छिन्दतः कौरवा  œ नद्यैकं दिवसं ममासि न गुरुर्नाहं विधेयस्तव  ॥ १.१२ ॥

*इत्युद्धतं परिक्रामति**



।सहदेवः।
*तमेवानुगच्छन्नात्मगतम्**
अये कथमार्यः पाञ्चाल्याश्चतुःशालं प्रविष्टः  । भवतु तावदहमत्रैव तिष्ठामि  ।*इति स्थितः**



।भीमसेनः।
*प्रतिनिवृत्यावलोक्य च**
सहदेव गच्छ त्वं गुरुमनुवर्तस्व  । अहमप्यायुधागारं प्रविश्यायुधसहायो भवामि  ।


।सहदेवः।
आर्य नेदमायुधागारं पाञ्चाल्याश्चतुःशालमिदम्  ।


।भीमसेनः।
*सवितर्कम्**
किं नाम नेदमायुधागारं पाञ्चाल्याश्चतुःशालमिदम्  ।*किंचिद्विहस्य सहर्षम्**
आमन्त्रयितव्या मया पाञ्चाली  ।*सप्रणयं सहदेवं हस्ते गृहीत्वा**
वत्स आगम्यताम्  । यदार्यः कुरुभिः संधानमिच्छन्नस्मान्पीडयति तद्भवानपि पश्यतु  ।

*उभौ प्रवेशं नाटयतः**


।सहदेवः।
आर्य इदमासनमास्तीर्णम्  । अत्रोपविश्य प्रतिपालयत्वार्यः कृष्णागमनम्  ।


।भीमसेनः।
*उपविश्य**
वत्स कृष्णागमनमित्यनेनोपोद्घातेन स्मृतम्  । अथ भगवान्कृष्णः केन पणेन संधिं कर्तुं सुयोधनं प्रति प्रहितः  ।


।सहदेवः।
आर्य पञ्चभिर्ग्रामैः  ।


।भीमसेनः।
*कर्णौ पिधाय**
अहह हन्त देवस्याजातशत्रोरप्ययमीदृशस्तेजोपकर्ष इति यत्सत्यं कम्पितमिव मे हृदयम्  ।*परिवृत्य स्थित्वा**
तद्वत्स न त्वया कथितं न मया श्रुतम्  ।
श्लोक १.१३
यत्तदूर्जितमत्युग्रं क्षात्रं तेजोऽस्य भूपतेः  ।
दीव्यताक्षैस्तदानेन नूनं तदपि हारितम्  ॥ १.१३ ॥


*नेपथ्ये**


{प्क्त्_१}समस्ससदु समस्ससदु भट्टिणी  ।


स्क्त्छ्_१ समाश्वसितु समाश्वसितु भट्टिनी  ।


।सहदेवः।
*नेपथ्याभिमुखमवलोक्यात्मगतम्**
अये कथं याज्ञसेनी मुहुरुपचीयमानबाष्पपटलस्थगितनयनार्यसमीपमुपसर्पति  । तत्कष्टतरमापतितम्  ।
श्लोक १.१४
यद्वैद्युतमिव ज्योतिरार्ये क्रुद्धेऽद्य संभृतम्  ।
तत्प्रावृडिव कृष्णेयं नूनं संवर्धयिष्यति  ॥ १.१४ ॥


*ततः प्रविशति यथानिर्दिष्टा द्रौपदी चेटी च  । द्रौपदी सास्रं निश्वसिति**


।चेटी।
{प्क्त्_२}समस्ससदु समस्ससदु भट्टिणी  । अबणैस्सदि दे मण्णुं णिच्चाणुबद्धकुरुवेलो कुमालो भीमसेणो  ।


स्क्त्छ्_२ समाश्वसितु समाश्वसितु भट्टिनी  । अपनेष्यति ते मन्युं नित्यानुबद्धकुरुवैरः कुमारो भीमसेनः  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_३}हञ्जे बुद्धिमदिए होदि एदं जै महाराअस्स पडिउलो हुविस्सदि  ।


स्क्त्छ्_३ हञ्जे बुद्धिमतिके भवत्येतद्यदि महाराजस्य प्रतिकूलो भविष्यति  ।


।चेटी।
{प्क्त्_४}*विलोक्य**
एसो कुमालो चिट्ठदि  । ता णमुबसप्पदु भट्टिणी  ।


स्क्त्छ्_४ एष कुमारस्तिष्ठति  । तदेनमुपसर्पतु भट्टिनी  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_५}हञ्जे एव्वं करेम्ह  ।


स्क्त्छ्_५ हञ्जे एवं कुर्वः  ।

*इति परिक्रामतः**


।चेटी।
{प्क्त्_६}*उपसृत्य**
जअदु जअदु कुमालो  ।


स्क्त्छ्_६ जयतु जयतु कुमारः  ।


।भीमसेनः।
*अशृण्वन्यत्तदूर्जितमिति पुनः पठति**



।चेटी।
{प्क्त्_७}*परिवृत्य**
भट्टिणि परिकुबिदो विअ कुमालो लक्खीअदि  ।


स्क्त्छ्_७ भट्टिनि परिकुपित इव कुमारः लक्ष्यते  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_८}हञ्जे जै एव्वं ता अवहीरणा बि एसा ममस्सासअदि  । ता एत्थ उबविट्ठा भविअ सुणोमि दाव णाहस्स ववसिदं  ।


स्क्त्छ्_८ हञ्जे यद्येवं तदवधीरणाप्येषा मामाश्वासयति  । तदत्रोपविष्टा भूत्वा शृणोमि तावन्नाथस्य व्यवसितम्  ।

*उभे तथा कुरुतः**


।भीमसेनः।
*सक्रोधं सहदेवमधिकृत्य**
किं नाम पञ्चभिर्ग्रामैः संधिः  ।
श्लोक १.१५
मथ्नामि कौरवशतं समरे न कोपा   द्दुःशासनस्य रुधिरं न पिबाम्युरस्तः  ।
संचूर्णयामि गदया न सुयोधनोरू  œ संधिं करोतु भवतां नृपतिः पणेन  ॥ १.१५ ॥



।द्रौपदी।
{प्क्त्_९}*सहर्षं जनान्तिकम्**
णाह अस्सुदपुव्वं खु दे ईदिसं वअणं  । ता पुणो बि दाव भणाहि  ।


स्क्त्छ्_९ नाथ अश्रुतपूर्वं खलु त ईदृशं वचनम्  । तत्पुनरपि तावद्भण  ।


।भीमसेनः।
*अशृण्वन्नेव मथ्नामीत्यादि पुनः पठति**



।सहदेवः।
आर्य किं महाराजस्य संदेशोऽव्युत्पन्न इव गृहीतः  ।


।भीमसेनः।
का पुनरत्र व्युत्पत्तिः  ।


।सहदेवः।
आर्य एवं गुरणा संदिष्टम्  ।


।भीमसेनः।
कस्य  ।


।सहदेवः।
सुयोधनस्य  ।


।भीमसेनः।
किमिति  ।


।सहदेवः।
श्लोक १.१६
इन्द्रप्रस्थं वृकप्रस्थं जयन्तं वारणावतम्  ।
प्रयच्छ चतुरो ग्रामान्कंचिदेकं तु पञ्चमम्  ॥ १.१६ ॥



।भीमसेनः।
ततः किम्  ।


।सहदेवः।
तदेवमनया प्रतिनामग्रामप्रार्थनया पञ्चमस्य चाकीर्तनाद्विषभोजनजतुगृहदाहद्यूतसभाद्यपकारस्थानोद्घाटनमेवेदं मन्ये  ।


।भीमसेनः।
*साटोपम्**
वत्स एवं कृते किं कृतं भवति  ।


।सहदेवः।
आर्य एवं कृते लोके तावत्स्वगोत्रक्षयाशङ्कि हृदयमाविष्कृतं भवति कुरुराजस्यासंधेयता च दर्शिता भवति  ।


।भीमसेनः।
सर्वमप्येतदनर्थकम्  । कुरुराजस्य तावदसंधेयता तदैव निवेदिता यदैवास्माभिरितो वनं गच्छद्भिः सर्वैरेव कुरुकुलस्य निधनं प्रतिज्ञातम्  । लोकेऽपि च धार्तराष्ट्रकुलक्षयः किं लज्जाकरो भवताम्  । अपि च रे मूर्ख
श्लोक १.१७
युष्मान्ह्रेपयति क्रोधाल्लोके शत्रुकुलक्षयः  ।
न लज्जयति दाराणां सभायां केशकर्षणम्  ॥ १.१७ ॥



।द्रौपदी।
{प्क्त्_१०}*जनान्तिकम्**
णाह ण लज्जन्ति एदे  । तुमं बि दाव मा विसुमरेहि  ।


स्क्त्छ्_१० नाथ न लज्जन्त एते  । त्वमपि तावन्मा विस्मार्षीः  ।


।भीमसेनः।
*सस्मरणम्**
वत्स कथं चिरयति पाञ्चाली  ।


।सहदेवः।
आर्य का खलु वेला तत्रभवत्याः प्राप्तायाः  । किं तु रोषावेशवशादागताप्यार्येण नोपलक्षिता  ।


।भीमसेनः।
*दृष्ट्वा सादराम्**
देवि समुद्धतामर्षैरस्माभिरागतापि भवती नोपलक्षिता  । अतो न मन्युं कर्तुमर्हसि  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_११}णाह उदासीणेसु तुम्हेसु मण्णू ण उण कुबिदेसु  ।


स्क्त्छ्_११ नाथ उदासीनेषु युष्मासु मन्युर्न पुनः कुपितेषु  ।


।भीमसेनः।
यद्येवमपगतपरीभवमात्मानं समर्थयस्व  ।*हस्तं गृहीत्वा पार्श्वे समुपवेश्य मुखमवलोक्य**
किं पुनरत्रभवतीमुद्विग्नामिवोपलक्षयामि  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_१२}णाह किमुव्वेअकालणं तुम्हेसु सण्णिहिदेसु  ।


स्क्त्छ्_१२ नाथ किमुद्वेगकारणं युष्मासु संनिहितेषु  ।


।भीमसेनः।
किमिति नावेदयसि  ।*केशानवलोक्य**
अथ वा किमावेदितेन
श्लोक १.१८
जीवत्सु पाण्डुपुत्रेषु दूरमप्रोषितेषु च  ।
पाञ्चालराजतनया वहते यदिमां दशाम्  ॥ १.१८ ॥



।द्रौपदी।
{प्क्त्_१३}हञ्जे बुद्धिमदिए णिवेदेहि दाव णाहस्स  । को अण्णो मह परिहवेण खिज्जदि  ।


स्क्त्छ्_१३ हञ्जे बुद्धिमतिके निवेदय तावन्नाथस्य  । कोऽन्यो मम परीभवेन खिद्यते  ।


।चेटी।
{प्क्त्_१४}जं देवी आणवेदि  ।*भीममुपसृत्याञ्जलिं बद्ध्वा**
कुमाल इदो बि अहिअमज्ज मण्णुकालणमासी देवीए  ।


स्क्त्छ्_१४ यद्देव्याज्ञापयति  । कुमार इतोऽप्यधिकमद्य मन्युकारणमासीद्देव्याः  ।


।भीमसेनः।
किं नामास्मादप्यधिकतरम्  । तत्कथय कथय  ।
श्लोक १.१९
कौरव्यवंशदावेऽस्मिन्क एष शलभायते  ।
मुक्तवेणीं स्पृशन्नेनां कृष्णां धूमशिखामिव  ॥ १.१९ ॥



।चेटी।
{प्क्त्_१५}सुणादु कुमालो  । अज्ज खु देवी अम्बासहिदा सुभद्दप्पमुहेण सबत्तिवग्गेण परिवुदा अज्जाए गन्धालीए पादवन्दणं कादुं गदा आसी  ।


स्क्त्छ्_१५ शृणोतु कमारः  । अद्य खलु देव्यम्बासहिता सुभद्राप्रमुखेण सपत्नीवर्गेण परिवृतार्याया गान्धार्याः पादवन्दनं कर्तुं गतासीत् ।


।भीमसेनः।
युक्तमेतत् । वन्द्याः खलु गुरवः  । ततस्ततः  ।


।चेटी।
{प्क्त्_१६}तदो पडिणिउत्तमाणा भाणुमदीए दिट्ठा  ।


स्क्त्छ्_१६ ततः प्रतिनिवर्तमाना भानुमत्या दृष्टा  ।


।भीमसनः।
*सक्रोधम्**
आः शत्रोर्भार्यया दृष्टा  । हन्त स्थानं क्रोधस्य देव्याः  । ततस्ततः  ।


।चेटी।
{प्क्त्_१७}तदो ताए देविं पेक्खिअ सहीवअणदिण्णदिट्ठीए सगव्वमीसि विहसिअ भणिदं  ।


स्क्त्छ्_१७ ततस्तया देवीं प्रेक्ष्य सखीवदनदत्तदृष्ट्या सगर्वमीषद्विहस्य भणितम्  ।


।भीमसेनः।
न केवलं दृष्टोक्ता च  । अहो किं कुर्मः  । ततस्ततः  ।


।चेटी।
{प्क्त्_१८}ऐ जण्णसेणि पञ्च गामा पत्थीअन्ति त्ति सुणीअदि  । कीस दाणिं बि दे केसा ण संजमीअन्ति  ।


स्क्त्छ्_१८ अयि याज्ञसेनि पञ्चग्रामाः प्रार्थ्यन्त इति श्रूयते  । कस्मादिदानीमपि ते केशा न संयम्यन्ते  ।


।भीमसेनः।
सहदेव श्रुतम्  ।


।सहदेवः।
किमिहोच्यते  । दुर्योधनकलत्रं हि सा  । पश्य  ।
श्लोक १.२०
स्त्रीणां हि साहचर्याद्भवन्ति चेतांसि भर्तृसदृशानि  ।
मधुरापि हि मूर्च्छयते विषविटपिसमाश्रिता वल्ली  ॥ १.२० ॥



।भीमसेनः।
बुद्धिमतिके ततो देव्या किमभिहितम्  ।


।चेटी।
{प्क्त्_१९}कुमाल जै परिजणहीणा भवे तदो देवी भणादि  ।


स्क्त्छ्_१९ कुमार यदि परिजनहीना भवेत्तदा देवी भणति  ।


।भीमसेनः।
किं पुनरभिहितं भवत्या  ।


।चेटी।
{प्क्त्_२०}मए एव्वं भणिदं  । ऐ भाणुमदि तुम्हाणममुक्केसु केसेसु कहमम्हाणं देवीए केसा संजमीअन्ति त्ति  ।


स्क्त्छ्_२० मया एवं भणितम्  । अयि भानुमति युष्माकममुक्तेषु केशेषु कथमस्माकं देव्याः केशाः संयम्यन्त इति  ।


।भीमसेनः।
*सपरितोषम्**
साधु बुद्धिमतिके साधु  । तदभिहितं यदस्मत्परिजनोचितम्  ।*स्वाभरणानि बुद्धिमतिकायै प्रयच्छति**
अत्रभवति पाञ्चालराजतनये श्रूयताम्  । अचिरेणैव कालेन
श्लोक १.२१
चञ्चद्भुजभ्रमितचण्डगदाभिघात   संचूर्णितोरुयुगलस्य सुयोधनस्य  ।
स्त्यानावनद्धघनशोणितशोणपाणि  œ रुत्तंसयिष्यति कचांस्तव देवि भीमः  ॥ १.२१ ॥


[संध्यङ्ग । वलुए="परिन्यास" रेस्प्="व्६.७१" fरोम्="प्ल्३"]

।द्रौपदी।
{प्क्त्_२१}किं णाह दुक्करं तुए परिकुबिदेण  ।
अणुगेण्हन्तु एदं ववसिदं दे भादरो  ।

स्क्त्छ्_२१ किं नाथ दुष्करं त्वया परिकुपितेन  । अनुगृह्णन्त्वेतद्व्यवसितं ते भ्रातरः  ।

[संध्यङ्ग । वलुए="विलोभन" रेस्प्="व्६.७२" fरोम्="छ्२१" तो="प्ल्४"]

।सहदेवः।
अनुगृहीतमेतदस्माभिः  ।

*नेपथ्ये महान्कलकलः  । सर्वे सविस्मयमाकर्णयन्ति**


।भीमसेनः।
श्लोक १.२२
मन्थायस्तार्णवाम्भःप्लुतकुहरवलन्मन्दरध्वानधीरः   कोणाघातेषु गर्जत्प्रलयघनघटान्योऽन्यसंघट्टचण्डः  ।
कृष्णाक्रोधाग्रदूतः कुरुकुलनिधनोत्पातनिर्घातवातः  œ केनास्मत्सिंहनादप्रतिरसितसखो दुन्दुभिस्ताड्यतेऽयम्  ॥ १.२२ ॥


*प्रविश्य संभ्रान्तः**


।कञ्चुकी।
कुमार एष खलु भगवान्वासुदेवः  ।

*सर्वे कृताञ्जलयः समुत्तिष्ठन्ति**


।भीमसेनः।
*ससंभ्रमम्**
क्वासौ भगवान्  ।


।कञ्चुकी।
पाण्डवपक्षपातामर्षितेन सुयोधनेन संयन्तुमारब्धः  ।

*सर्वे संभ्रमं नाटयन्ति**


।भीमसेनः।
किं संयतः  ।


।कञ्चुकी।
न हि न हि संयन्तुमारब्धः  ।


।भीमसेनः।
किं कृतं देवेन  ।


।कञ्चुकी।
ततः स महात्मा दर्शितविश्वरूपतेजःसंपातमूर्च्छितमवधूय कुरुकुलमस्मच्छिबिरसंनिवेशमनुप्राप्तः  । कमारमविलम्बितं द्रष्टुमिच्छति  ।


।भीमसेनः।
*सोपहासम्**
किं नाम दुरात्मा सुयोधनो भगवन्तं संयन्तुमिच्छति  ।*आकाशे दत्तदृष्टिः**
आः दुरात्मन्कुरुकुलपांसन एवमतिक्रान्तमर्यादे त्वयि निमित्तमात्रेण पाण्डवक्रोधेन भवितव्यम्  ।


।सहदेवः।
आर्य किमसौ दुरात्मा सुयोधनो वासुदेवमपि भगवन्तं स्वेन रूपेण न जानाति  ।


।भीमसेनः।
वत्स मूढः खल्वयं दुरात्मा  । कथं जानातु  । पश्य  ।
श्लोक १.२३
आत्मारामा विहितमतयो निर्विकल्पे समाधौ   ज्ञानोद्रेकाद्विघटिततमोग्रन्थयः सत्त्वनिष्ठाः  ।
यं वीक्षन्ते कमपि तमसां ज्योतिषां वा परस्ता  œ त्तं मोहान्धः कथमयममुं वेत्तु देवं पुराणम्  ॥ १.२३ ॥

आर्य जयंधर किमिदानीमध्यवस्यति गुरुः  ।


।कञ्चुकी।
स्वयमेव गत्वा महाराजस्याध्यवसितं ज्ञास्यति कुमारः  ।
*इति निष्क्रान्तः**


*नेपथ्ये कलकलानन्तरम्**


भो भो द्रुपदविराटवृष्ण्यन्धकसहदेवप्रभृतयोऽस्मदक्षौहिणीपतयः कौरवचमूप्रधानयोधाश्च शृण्वन्तु भवन्तः  ।
श्लोक १.२४
यत्सत्यव्रतभङ्गभीरुमनसा यत्नेन मन्दीकृतं   यद्विस्मर्तुमपीहितं शमवता शान्तिं कुलस्येच्छता  ।
तद्द्यूतारणिसंभृतं नृपवधूकेशाम्बराकर्षणैः  œ क्रोधज्योतिरिदं महत्कुरुवने यौधिष्ठिरं जृम्भते  ॥ १.२४ ॥



।भीमसेनः।
*आकर्ण्य  । सहर्षम्**
जृम्भतां जृम्भतामप्रतिहतप्रसरमार्यस्य क्रोधज्योतिः  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_२२}णाह किं दाणिमेसो पलअजलहरत्थणिदमंसलो खणे खणे समरदुन्दुही ताडीअदि  ।


स्क्त्छ्_२२ नाथ किमिदानीमेष प्रलयजलधरस्तनितमांसलः क्षणे क्षणे समरदुन्दुभिस्ताड्यते  ।


।भीमसेनः।
देवि किमन्यत् । यज्ञः प्रवर्तते  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_२३}*सविस्मयम्**
को एसो जण्णो  ।


स्क्त्छ्_२३ क एष यज्ञः  ।


।भीमसेनः।
रणयज्ञः  । तथा हि
श्लोक १.२५
चत्वारो वयमृत्विजः स भगवान्कर्मोपदेष्टा हरिः   संग्रामाध्वरदीक्षितो नरपतिः पत्नी गृहीतव्रता  ।
कौरव्याः पशवः प्रियापरिभवक्लेशोपशान्तिः फलं  œ राजन्योपनिमन्त्रणाय रसति स्फीतं यशोदुन्दुभिः  ॥ १.२५ ॥



।सहदेवः।
आर्य गच्छामो वयमिदानीं गुरुजनानुज्ञाप्ता किक्रमानुरूपमाचरितुम्  ।


।भीमसेनः।
वत्स एते वयमुद्यता एवार्यस्यानुज्ञानमनुष्ठातुम्  ।*
उत्थाय**
देवि गच्छामो वयमिदानीं कुरुकुलक्षयाय  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_२४}*बाष्पं धारयन्ती**
णाह असुरसमराहिमुहस्स हरिणो विअ मङ्गलं तुम्हाणं होदु  ।


स्क्त्छ्_२४ नाथ असुरसमराभिमुखस्य हरेरिव मङ्गलं युष्माकं भवतु  ।


।उभौ।
प्रतिगृहीतं मङ्गलवचनमस्माभिः  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_२५}अण्णं च णाह पुणो बि तुम्हेहिं समरादो आअच्छिअ अहं समासासैदव्वा  ।


स्क्त्छ्_२५ अन्यच्च नाथ पुनरपि युष्माभिः समरादागत्याहं समाश्वासयितव्या  ।


।भीमसेनः।
ननु पाञ्चालराजतनये किमद्याप्यलीकाश्वासनया  ।
श्लोक १.२६
भूयः परिभवक्लान्तिलज्जाविधुरिताननम्  ।
अनिःशेषितकौरव्यं न पश्यसि वृकोदरम्  ॥ १.२६ ॥



।द्रौपदी।
{प्क्त्_२६}णाह मा खु मा खु जण्णसेणीपरिहवुद्दीबिदकोबाणला अणवेक्खिदसरीरा संचरिस्सह  । जदो अप्पमत्तसंचरणिज्जाइं रिउबलाइं सुणीअन्ति  ।


स्क्त्छ्_२६ नाथ मा खलु मा खलु याज्ञसेनीपरिभवोद्दीपितकोपानला अनपेक्षितशरीराः संचरिष्यथ  । यतोऽप्रमत्तसंचरणीयानि रिपुबलानि श्रूयन्ते  ।


।भीमसेनः।
अयि सुक्षत्रिये
श्लोक १.२७
अन्योऽन्यास्फालभिन्नद्विपरुधिरवसामांसमस्तिष्कपङ्के   मग्नानां स्यन्दनानामुपरिकृतपदन्यासविक्रान्तपत्तौ  ।
स्फीतासृक्पानगोष्ठीरसदशिवशिवातूर्यनृत्यत्कबन्धे  œ संग्रामैकार्णवान्तःपयसि विचरितुं पण्डिताः पाण्डुपुत्राः  ॥ १.२७ ॥


*इति निष्क्रान्ताः सर्वे**


इति प्रथमोऽङ्कः  ।

अच्त्_२
द्वितीयोऽङ्कः  ।

*ततः प्रविशति कञ्चुकी**


।कञ्चुकी।
आदिष्टोऽस्मि महाराजदुर्योधनेन  । विनयंधर सत्वरं गच्छ त्वम्  । अन्विष्यतां देवी भानुमती  । अपि निवृत्ताम्बायाः पादवन्दनसमयान्न वेति  । यतस्तां विलोक्य निहताभिमन्यवो राधेयजयद्रथप्रभृतयोऽस्मत्सेनापतयः समरभूमिं गत्वा सभाजयितव्या इति  । तन्मया द्रुततरं गन्तव्यम्  । अहो प्रभविष्णुता महाराजस्य यन्मम जरसाभिभूतस्य मर्यादामात्रमेवावरोधव्यापारः  । अथ वा किमिति जरामुपालभेय यतः सर्वान्तःपुरिकाणामेव व्यावहारिको वेषश्चेष्टा च  । तथा हि
श्लोक २.१
नोच्चैः सत्यपि चक्षुषीक्षितमलं श्रुत्वापि नाकर्णितं   शक्तेनाप्यधिकार इत्यधिकृता यष्टिः समालम्बिता  ।
सर्वत्र स्खलितेषु दत्तमनसा यातं मया नोद्धतं  œ सेवास्वीकृतजीवितस्य जरसा किं नाम यन्मे कृतम्  ॥ २.१ ॥

*परिक्रम्य दृष्ट्वाकाशे**
विहंगिके अपि श्वश्रूजनपादवन्दनं कृत्वा प्रतिनिवृत्ता भानुमती  ।*कर्णं दत्त्वा**
किं कथयसि  । एषा भानुमती देवी पत्युः समरविजयाशंसया निर्वर्तितगुरुदेवपादवन्दनाद्यप्रभृत्यारब्धनियमा बालोद्याने तिष्ठतीति  । तद्भद्रे गच्छ त्वमात्मव्यापाराय यावदहमप्यत्रस्थां देवीं महाराजाय निवेदयामि  ।*इति परिक्रम्य**
साधु पतिव्रते साधु स्त्रीभावेऽपि वर्तमाना वरं भवती न पुनर्महाराजः योऽयमुद्यतेषु बलवत्स्वबलवत्सु वा वासुदेवसहायेषु पाण्डुपुत्रेष्वरिष्वद्याप्यन्तःपुरविहारमनुभवति  ।*विचिन्त्य**
इदमपरमयथातथं स्वामिनश्चेष्टितम्  । कुतः
श्लोक २.२
आ शस्त्रग्रहणादकुण्ठपरशोस्तस्यापि जेता मुने   स्तापायास्य न पाण्डुसूनुभिरयं भीष्मः शरैः शायितः  ।
प्रौढानेकधनुर्धरारिविजयश्रान्तस्य चैकाकिनो  œ बालस्यायमरातिलूनधनुषः प्रीतोऽभिमन्योर्वधात् ॥ २.२ ॥

सर्वथा दैवं नः स्वस्ति करिष्यति  । तद्यावदत्रस्थां देवीं महाराजाय निवेदयामि  ।*इति निष्क्रान्तः**


विष्कम्भकः  ।


*ततः प्रविशत्यासनस्था देवी भानुमती सखी चेटी च**


।सखी।
{प्क्त्_२७}सहि भाणुमदि कीस दाणिं तुमं सिबिणअदंसणमेत्तस्स किदे अहिमाणिणो महाराअदुज्जोहणस्स महिसी भविअ एव्वं विअलिअधीरभावा अदिमेत्तं संतप्पसि  ।


स्क्त्छ्_२७ सखि भानुमति कस्मादिदानीं त्वं स्वप्नदर्शनमात्रस्य कृतेऽभिमानिनो महाराजदुर्योधनस्य महिषी भूत्वैवं विगलितधीरभावातिमात्रं संतप्यसे  ।


।चेटी।
{प्क्त्_२८}भट्टिणि सोहणं भणादि सुवअणा  । सिबिणअन्तो जणो किं ण खु पलबदि  ।


स्क्त्छ्_२८ भट्टिनि शोभनं वदति सुवदना  । स्वपञ्जनः किं न खलु प्रलपति  ।


।भानुमती।
{प्क्त्_२९}हञ्जे एव्वमेदं  । किं दु एदं सिबिणअमदिमेत्तमकुसलदंसणं मे पडिभादि  ।


स्क्त्छ्_२९ हञ्जे एवमेतत् । किं त्वयं स्वप्नोऽतिमात्रमकुशलदर्शनो मे प्रतिभाति  ।


।सखी।
{प्क्त्_३०}पिअसहि जै एव्वं ता कहेहि सिबिणअं जेण अम्हे बि पडिट्ठाबअन्तीओ धम्मप्पसंसाए देवदासंकित्तणेण दुव्वादिपडिग्गहेण अ पडिहडिस्सामो  ।


स्क्त्छ्_३० प्रियसखि यद्येवं तत्कथय स्वप्नं येनावामपि प्रतिष्ठापयन्त्यौ धर्मप्रशंसया देवतासंकीर्तनेन दूर्वादिपरिग्रहेण च परिहरिष्यावः  ।


।चेटी।
{प्क्त्_३१}सोहणं क्खु भणादि सुवअणा  । अकुसलदंसणा सिबिणआ देवदाणं पसंसाए कुसलपरिणामा होन्ति त्ति सुणीअदि  ।


स्क्त्छ्_३१ शोभनं खलु भणति सुवदना  । अकुशलदर्शनाः स्वप्ना देवतानां प्रशंसया कुशलपरिणामा भवन्तीति श्रूयते  ।


।भानुमती।
{प्क्त्_३२}जै एव्वं ता कहैस्सं  । अवहिदा दाव होहि  ।


स्क्त्छ्_३२ यद्येवं तत्कथयिष्ये  । अवहिता तावद्भव  ।


।सखी।
{प्क्त्_३३}अवहिदम्हि  । कहेदु पिअसही  ।


स्क्त्छ्_३३ अवहितास्मि  । कथयतु प्रियसखी  ।


।भानुमती।
{प्क्त्_३४}हला भएण विसुमरिदम्हि  । ता चिट्ठ जाव सव्वं सुमरिअ कहैस्सं  ।*इति चिन्तां नाटयति**



स्क्त्छ्_३४ हला भयेन विस्मृतास्मि  । तत्तिष्ठ यावत्सर्वं स्मृत्वा कथयिष्यामि  ।

*ततः प्रविशति दुर्योधनः कञ्चुकी च**


।दुर्योधनः।
सूक्तमिदं कस्यचित् ।
श्लोक २.३
गुप्त्या साक्षान्महानल्पः स्वयमन्येन वा कृतः  ।
करोति महतीं प्रीतिमपकारोऽपकारिणाम्  ॥ २.३ ॥

येनाद्य द्रोणकर्णजयद्रथादिभिर्हतमभिमन्युमुपश्रुत्य समुच्छ्वासितमिव नश्चेतसा  ।


।कञ्चुकी।
देव नेदमतिदुष्करमाचार्यशस्त्रप्रभावाणां कर्णजयद्रथयोर्वा  । का नामात्र श्लाघा  ।


।राजा।
विनयंधर किमाह भवान्  । एको बहुभिर्बालो लूनशरासनश्च निहत इत्यत्र का श्लाघा कुरुपुंगवानामिति  । मूढ पश्य  ।
श्लोक २.४
हते जरति गाङ्गेये पुरस्कृत्य शिखण्डिनम्  ।
या श्लाघा पाण्डुपुत्राणां सैवास्माकं भविष्यति  ॥ २.४ ॥



।कञ्चुकी।
*सवैलक्ष्यम्**
देव न ममायं संकल्पः  । किं तु भवत्पौरुषप्रतीघातोऽस्माभिर्नावलोकितपूर्व इत्यत एवं विज्ञापयामि  ।


।राजा।
एवमिदम्  ।
श्लोक २.५
सहभृत्यगणं सबान्धवं सहमित्रं ससुतं सहानुजम्  ।
स्वबलेन निहन्ति संयुगे न चिरात्पाण्डुसुतः सुयोधनम्  ॥ २.५ ॥



।कञ्चुकी।
*कर्णौ पिधाय सभयम्**
शान्तं पापम्  । प्रतिहतममङ्गलम्  ।


।राजा।
विनयंधर किं मयोक्तम्  ।


।कञ्चुकी।
*सहभृत्यगणं सबान्धवं सहमित्रं ससुतं सहानुजम्  । स्वबलेन निहन्ति संयुगे न चिरात्पाण्डुसुतं सुयोधनः  ॥ इति पठति**
एतद्विपरीतमभिहितं देवेन  ।


।राजा।
विनयंधर अद्य खलु भानुमती यथापूर्वं मामनामन्त्र्य वासभवनात्प्रातरेव निष्क्रान्तेति व्याक्षिप्तं मे मनः  । तदादेशय तमुद्देशं यत्रस्था भानुमती  ।


।कञ्चुकी।
इत इतो देवः  ।

*उभौ परिक्रामतः**


।कञ्चुकी।
*पुरोऽवलोक्य समन्ततो गन्धमाघ्राय**

देव पश्य पश्य  । एतत्तुहिनकणशिशिरसमीरणोद्वेल्लितबन्धनच्युतशेफालिकाविरचितकुसुमप्रकरमीषदालोहितमुग्धवधूकपोलपाटललोध्रप्रसूनविजितश्यामलतासौभाग्यमुन्मीलितबकुलकुन्दकुसुमसुरभिशीतलं प्रभातकालरमणीयमग्रतस्ते बालोद्यानम्  । तदवलोकयतु देवः  । तथा हि
श्लोक २.६
प्रालेयमिश्रमकरन्दकरालकोशैः   पुष्पैः समं निपतिता रजनीप्रबुद्धैः  ।
अर्कांशुभिन्नमुकुलोदरसान्द्रगन्ध  œ संसूचितानि कमलान्यलयः पतन्ति  ॥ २.६ ॥



।राजा।
*समन्तादवलोक्य**
विनयंधर इदमपरममुष्मिन्नुषसि रमणीयम्  । पश्य  ।
श्लोक २.७
जृम्भारम्भप्रविततदलोपान्तजालप्रविष्टै   र्हस्तैर्भानोर्नृपतय इव स्पृश्यमाना विबुद्धाः  ।
स्त्रीभिः सार्धं घनपरिमलस्तोकलक्ष्याङ्गरागा  œ मुञ्चन्त्येते विकचनलिनीगर्भशय्यां द्विरेफाः  ॥ २.७ ॥



।कञ्चुकी।
देव नन्वेषा देवी भानुमती सुवदनया तरलिकया च पर्युपास्यमाना तिष्ठति  । तदुपसर्पतु देवः  ।


।राजा।
*दृष्ट्वा**
आर्य विनयंधर गच्छ त्वं सांग्रामिकं मे रथमुपकल्पयितुम्  । अहमप्येष देवीं दृष्ट्वानुपदमागत एव  ।


।कञ्चुकी।
एष कृतो देवादेशः  ।*इति निष्क्रान्तः**



।सखी।
{प्क्त्_३५}पिअसहि अबि सुमरिदं तुए  ।


स्क्त्छ्_३५ प्रियसखि अपि स्मृतं त्वया  ।


।भानुमती।
{प्क्त्_३६}सहि सुमरिदं  । अज्ज किल पमदवणे आसीणाए मम अग्गदो केण बि अदिसैददिव्वरूबिणा णौलेण अहिसदं वाबादिदं  ।


स्क्त्छ्_३६ सखि स्मृतम्  । अद्य किल प्रमदवन आसीनाया ममाग्रतः केनाप्यतिशयितदिव्यरूपिणा नकुलेनाहिशतं व्यापादितम्  ।


।उभे।
{प्क्त्_३७}*अपवार्यात्मगतम्**
सन्तं पाबं पडिहदममङ्गलं  ।*प्रकाशम्**
तदो तदो  ।


स्क्त्छ्_३७ शान्तं पापं प्रतिहतममङ्गलम्  । ततस्ततः  ।


।भानुमती।
{प्क्त्_३८}अदिसंदाबोबगहीअहिअआए विसुमरिदं मए  । ता पुणो बि सुमरिअ कहैस्सं  ।


स्क्त्छ्_३८ अतिसंतापोपगृहीतहृदयया विस्मृतं मया  । तत्पुनरपि स्मृत्वा कथयिष्ये  ।


।राजा।
अहो देवी भानुमती सुवदनातरलिकाभ्यां सह किमपि मन्त्रयमाणा तिष्ठति  । भवतु  । अनेन लताजालेनान्तरितः शृणोमि तावदासां विश्रब्धालापम्  ।*इति तथा स्थितः**



।सखी।
{प्क्त्_३९}सहि अलं संदाबेण  । कहेदु पिअसही  ।


स्क्त्छ्_३९ सखि अलं संतापेन  । कथयतु प्रियसखी  ।


।राजा।
किं नु खल्वस्याः संतापकारणम्  । अथ वानामन्त्र्य मामियमद्य वासभवनान्निष्क्रान्तेति समर्थित एवास्या मया कोपः  । अयि भानुमति अविषयः खलु दुर्योधनो भवत्याः कोपस्य  ।
श्लोक २.८
किं कण्ठे शिथिलीकृतो भुजलतापाशः प्रमादान्मया   निद्राच्छेदविवर्तनेष्वभिमुखं नाद्यासि संभाविता  ।
अन्यस्त्रीजनसंकथालघुरहं स्वप्ने त्वया लक्षितो  œ दोषं पश्यसि कं प्रिये परिजनोपालम्भयोग्ये मयि  ॥ २.८ ॥

*विचिन्त्य**
अथ वा
श्लोक २.९
इयमस्मदुपाश्रयैकचित्ता मनसा प्रेमनिबद्धमत्सरेण  ।
नियतं कुपितातिवल्लभत्वात्स्वयमुत्प्रेक्ष्य ममापराधलेशम्  ॥ २.९ ॥

तथापि शृणुमस्तावत्किं वक्ष्यतीति  ।


।भानुमती।
{प्क्त्_४०}हला हं तदो तस्स अदिसैददिव्वरूबिणो णौलस्स दंसणेण उस्सुआ जादा  ।


स्क्त्छ्_४० हला अहं ततस्तस्यातिशयितदिव्यरूपिणो नकुलस्य दर्शनेनोत्सुका जाता  ।


।राजा।
*सवैलक्ष्यम्**
किं नामातिशयितदिव्यरूपिणो नकुलस्य दर्शनेनोत्सुका जाता  । तत्किमनया पापया माद्रीसुतानुरक्तया वयमेवं विप्रलब्धाः  ।*सोत्प्रेक्षमियमस्मदिति पठित्वा**
मूढ दुर्योधन कुलटाविप्रलभ्यमानमात्मानं बहुमन्यमानोऽधुना किं वक्ष्यसि  ।*किं कण्ठ इत्यादि पठित्वा दिशोऽवलोक्य**
अहो एतदर्थमेवास्याः प्रातरेव विविक्तस्थानाभिलाषः सखीजनसंकथासु च पक्षपातः  । दुर्योधनस्तु मोहादविज्ञातबन्धकीहृदयसारः क्वापि परिभ्रान्तः  । आः पापे मत्परिग्रहपांसुले
श्लोक २.१०
तद्भीरुत्वं तव मम पुरः साहसानीदृशानि   श्लाघा सास्मद्वपुषि विनयव्युत्क्रमेऽप्येष रागः  ।
तच्चौदार्यं मयि जडमतौ चापले कोऽपि पन्थाः  œ ख्याते तस्मिन्वितमसि कुले जन्म कौलीनमेतत् ॥ २.१० ॥



।सखी।
{प्क्त्_४१}तदो तदो  ।


स्क्त्छ्_४१ ततस्ततः  ।


।भानुमती।
{प्क्त्_४२}तदो उज्झिअ तमासणट्ठाणं लदामण्डबं पविट्ठा  । तदो सो बि ममणुसरन्तो एव्व लदामण्डबं पविट्ठो  ।


स्क्त्छ्_४२ तत उज्झित्वा तदासनस्थानं लतामण्डपं प्रविष्टा  । ततः सोऽपि मामनुसरन्नेव लतामण्डपं प्रविष्टः  ।


।राजा।
अहो कुटलोचितमस्याः पापाया अशालीनत्वम्  ।
श्लोक २.११
यस्मिंश्चिरप्रणयनिर्भरबद्धभाव   मावेदितो रहसि मत्सुरतोपभोगः  ।
तत्रैव दुश्चरितमद्य निवेदयन्ती  œ ह्रीणासि पापहृदये न सखीजनेऽस्मिन्  ॥ २.११ ॥



।उभे।
{प्क्त्_४३}तदो तदो  ।


स्क्त्छ्_४३ ततस्ततः  ।


।भानुमती।
{प्क्त्_४४}तदो तेण सगव्वं पसारिअकरेण अपहरिअं मे थणंसुअं  ।


स्क्त्छ्_४४ ततस्तेन सगर्वं प्रसारितकरेणापहृतं मे स्तनांशुकम्  ।


।राजा।
*विचिन्त्य**
सगर्वं प्रसारितकरेणापहृतं मे स्तनांशुकम्  ।*सक्रोधम्**
अलमतः परं श्रुत्वा  । भवतु तावत्तस्य परवनितास्कन्दनप्रगल्भस्य माद्रीसुतहतकस्य जीवितमपहरामि  ।*किंचिद्गत्वा विचिन्त्य**
अथ वेयमेव तावत्पापशीला प्रथममनुशासनीया  ।*इति निवर्तते**



।उभे।
{न्_४५}तदो तदो  ।


स्क्त्छ्_४५ ततस्ततः  ।


।भानुमती।
{प्क्त्_४६}तदो हमज्जौत्तस्स पभादमङ्गलतूररवमिस्सेण वारविलासिणीसंगीदसद्देण पडिबोधिदम्हि  ।


स्क्त्छ्_४६ ततोऽहमार्यपुत्रस्य प्रभातमङ्गलतूर्यरवमिश्रेण वारविलासिनीसंगीतशब्देन प्रतिबोधितास्मि  ।


।राजा।
*सवितर्कम्**
किं नु प्रतिबोधितास्मीति स्वप्नदर्शनमनया वर्णितं भवेत् ।*विचिन्त्य**
भवतु सखीवचनाद्व्यक्तिर्भविष्यति  ।

*उभे सविषादमन्योऽन्यं पश्यतः**


।सुवदना।
{प्क्त्_४७}जं किं बि एत्थ अच्चाहिदं तं भाईरहीप्पमुहाणं णईणं सलिलेण अवहरीअदु  । भअवदाणं बम्हणाणं बि आसीसाए आहुदिहुदेण पज्जलिदेण भअवदा हुदासणेण अ णस्सदु  ।


स्क्त्छ्_४७ यत्किमप्यत्रात्याहितं तद्भागीरथीप्रमुखाणां नदीनां सलिलेनापह्रियताम्  । भगवतां ब्राह्मणानामप्याशिषाहुतिहुतेन प्रज्वलितेन भगवता हुताशनेन च नश्यतु  ।


।राजा।
अलं विकल्पेन  । स्वप्नदर्शनमेवैतदनया वर्णितम्  । मया पुनर्मन्दधियान्यथैव संभावितम्  ।
श्लोक २.१२
दिष्ट्यार्धश्रुतिविप्रलम्भजनितक्रोधादहं नो गतो   दिष्ट्या नो परुषं रुषार्धकथने किंचिन्मया व्याहृतम्  ।
मां प्रत्याययितुं विमूढहृदयं दिष्ट्या कथान्तं गता  œ मिथ्यादूषितयानया विरहितं दिष्ट्या न जातं जगत् ॥ २.१२ ॥



।भानुमती।
{प्क्त्_४८}हला कहेहि किमेत्थ सुहसूअअं  ।


स्क्त्छ्_४८ हला कथय किमत्र शुभसूचकम्  ।


।सखी चेटी च।
{प्क्त्_४९}*अन्योऽन्यमवलोक्यापवार्य**
एत्थ णत्थि थोअं बि सुहसूअअं  । जै एत्थ अलीअं कहैस्सं ता पिअसहीए अबराहिणी भविस्सं  । सो एव्व सिणिद्धो जणो जो पुच्छिदो परुसं बि हिदं भणादि  ।*प्रकाशम्**
सहि सव्वमेव्व एदमसुहणिवेदणं  । ता देवदाणं पणामेण दुजादिजणपडिग्गहेण अ अन्तरीअदु  । ण हु दाठिणो णौलस्स वा दंसणमहिसदवहम सिबिणए पसंसन्ति विअक्खणा  ।


स्क्त्छ्_४९ अत्र नास्ति स्तोकमपि शुभसूचकम्  । यद्यत्रालीकं कथयिष्ये तत्प्रियसख्या अपराधिनी भविष्यामि  । स एव स्निग्धो जनो यः पृष्टः परुषमपि हितं भणति  । सखि सर्वमेवैतदशुभनिवेदनम्  । तद्देवतानां प्रणामेन द्विजातिजनप्रतिग्रहेण चान्तर्यताम्  । न खलु दंष्ट्रिणो नकुलस्य वा दर्शनमहिशतवधं च स्वप्ने प्रशंसन्ति विचक्षणाः  ।


।राजा।
अवितथमाह सुवदना  । नकुलेन पन्नगशतवधः स्तनांशुकापहरणं च नियतमरिष्टोदर्कं तर्कयामि  ।
श्लोक २.१३
पर्यायेण हि दृश्यन्ते स्वप्नाः कामं शुभाशुभाः  ।
शतसंख्या पुनरियं सानुजं स्पृशतीव माम्  ॥ २.१३ ॥

*वामाक्षिस्पन्दनं सूचयित्वा**
आः ममापि नाम दुर्योधनस्यानिमित्तानि हृदयक्षोभमावेदयन्ति  ।*सावष्टम्भम्**
अथ वा भीरुजनहृदयप्रकम्पनेषु का गणना दुर्योधनस्यैवंविधेषु  । गीतश्चायमर्थोऽङ्गिरसा  ।
श्लोक २.१४
ग्रहाणां चरितं स्वप्नोऽनिमित्तान्युपयाचितम्  ।
फलन्ति काकतालीयं तेभ्यः प्राज्ञा न बिभ्यति  ॥ २.१४ ॥

तद्भानुमत्याः स्त्रीस्वभावसुलभामलीकाशङ्कामपनयामि  ।


।भानुमती।
{प्क्त्_५०}हला सुवअणे पेक्ख दाव उदअगिरिसिहरन्तरिदविमुक्करहवरो विअलिदसंझाराअप्पसण्णदुरालोअमण्डलो जादो भअवं दिअहणाहो  ।


स्क्त्छ्_५० हला सुवदने पश्य तावदुदयगिरिशिखरान्तरितविमुक्तरथवरो विगलितसंध्यारागप्रसन्नदुरालोकमण्डलो जातो भगवान्दिवसनाथः  ।


।सखी।
{प्क्त्_५१}सहि रोसाणिदकणअपत्तसरिसेण लदाजालन्तरोबहिदकिरणणिवहेण पिञ्जरिदुज्जाणभूमिभाओ दुप्पेक्खणिज्जो भअवं सहस्सरस्सी संवुत्तो  । ता समओ दे लोहिदचन्दणकुसुमगब्भेण अग्घेण पज्जुबट्ठादुं  ।


स्क्त्छ्_५१ सखि रोषाणितकनकपत्रसदृशेन लताजालान्तरोपहितकिरणनिवहेन पिञ्जरितोद्यानभूमिभागो दुःप्रेक्षणीयो भगवान्सहस्ररश्मिः संवृत्तः  । तत्समयस्ते लोहितचन्दनकुसुमगर्भेणार्घेण पर्युपस्थातुम्  ।


।भानुमती।
{प्क्त्_५२}हञ्जे तरलिए उबणेहि मे अग्घभाअणं जाव भअवदो सहस्सरस्सिणो सबरिअं णिव्वत्तेमि  ।


स्क्त्छ्_५२ हञ्जे तरलिके उपनय मेऽर्घ्यभाजनं यावद्भगवतः सहस्ररश्मेः सपर्यां निर्वर्तयामि  ।


।चेटी।
{प्क्त्_५३}जं देवी आणबेदि  ।*इति निष्क्रान्ता**



स्क्त्छ्_५३ यद्देव्याज्ञापयति  ।


।राजा।
अयमेव साधुतरोवसरः प्रियासमीपमुपगन्तुम्  ।*इत्युपसर्पति**


*प्रविश्य**


।चेटी।
{प्क्त्_५४}भट्टिणि एदमग्घभाअणं  । ता णिव्वत्तीअदु भअवदो सहस्सरस्सिणो सबरिआ  ।


स्क्त्छ्_५४ भट्टिनि इदमर्घ्यभाजनम्  । तन्निवर्त्यतां भगवतः सहस्ररश्मेः सपर्या  ।


।सखी।
{प्क्त्_५५}*विलोक्यात्मगतम्**
कहं महाराओ आअदो  । हन्त जादो से णिअमभङ्गो  ।


स्क्त्छ्_५५ कथं महाराज आगतः  । हन्त जातोऽस्या नियमभङ्गः  ।

*राजोपसृत्य संज्ञया परिजनमुत्सार्य स्वयमेवार्घ्यपात्रं गृहीत्वा ददाति**


।भानुमती।
{प्क्त्_५६}*दिनकराभिमुखी भूत्वा**
भअवमम्बरमहासरेक्कसहस्सपत्त पुव्वदिहावहूमुहमण्डलकुङ्कुमविसेसअ सअलभुअणेक्करअणप्पदीब जमेत्थ सिबिणअदंसणे किं बि अच्चाहिदं तं भअवदो पणामेण सभादुअस्स अज्जौत्तस्स कुसलपरिणामि होदु  ।*अर्घ्यं दत्त्वा**
हञ्जे तरलिए उबणेहि मे कुसुमाइं  । अबराणं बि देवदाणं सबरिअं णिव्वत्तेमि  ।*हस्तौ प्रसारयति**



स्क्त्छ्_५६ भगवन्नम्बरमहासरएकसहस्रपत्र पूर्वदिशावधूमुखमण्डलकुङ्कुमविशेषक सकलभुवनैकरत्नप्रदीप यदत्र स्वप्नदर्शने किमप्यत्याहितं तद्भगवतः प्रणामेन सभ्रातृकस्यार्यपुत्रस्य कुशलपरिणामि भवतु  । हञ्जे तरलिके उपनय मे कुसुमानि  । अपरासामपि देवतानां सपर्यां निर्वर्तयामि  ।

*राजा पुष्पाण्युपनयति स्पर्शसुखमभिनीय च कुसुमानि भूमौ पातयति**


।भानुमती।
{प्क्त्_५७}*सरोषम्**
अहो पमादो परिअणस्स  ।*परिवृत्य दृष्ट्वा ससंभ्रमम्**
कहमज्जौत्तो  ।


स्क्त्छ्_५७ अहो प्रमादः परिजनस्य  । कथमार्यपुत्रः  ।


।राजा।
देवि अनिपुणः परिजनोऽयमेवंविधे सेवावकाशे  । तत्प्रभवत्यत्रानुशासने देवी  ।

*भानुमती लज्जां नाटयति**


।राजा।
अयि प्रिये
श्लोक २.१५
विकिर धवलदीर्घापाङ्गसंसर्पि चक्षुः   परिजनपथवर्तिन्यत्र किं संभ्रमेण  ।
स्मितमधुरमुदारं देवि मामालपोच्चैः  œ प्रभवति मम पाण्योरञ्जलिः सेवितुं त्वाम्  ॥ २.१५ ॥



।भानुमती।
{प्क्त्_५८}अज्जौत्त अब्भणुण्णादाए तुए अत्थि मे कस्सिं बि णिअमे अहिलासो  ।


स्क्त्छ्_५८ आर्यपुत्र अभ्यनुज्ञातायास्त्वयास्ति मे कस्मिन्नपि नियमेऽभिलाषः  ।


।राजा।
श्रुतविस्तार एवास्मि भवत्याः स्वप्नवृत्तान्तं प्रति  । तदलमेवं प्रकृतिसुकुमारमात्मानं खेदयितुम्  ।


।भानुमती।
{प्क्त्_५९}अज्जौत्त अदिमेत्तं मे सङ्का बाहेइ  । ता अणुमण्णदु ममज्जौत्त  ।


स्क्त्छ्_५९ आर्यपुत्र अतिमात्रं मां शङ्का बाधते  । तदनुमन्यतां मामार्यपुत्रः  ।


।राजा।
*सगर्वम्**
देवि अलमनया शङ्कया  । पश्य  ।
श्लोक २.१६
किं नो व्याप्तदिशां प्रकम्पितभुवामक्षौहिणीनां फलं   किं द्रोणेन किमङ्गराजविशिखैरेवं यदि क्लाम्यसि  ।
भीरु भ्रातृशतस्य मे भुजवनच्छायां सुखोपस्थिता  œ त्वं दुर्योधनकेसरीन्द्रगृहिणी शङ्कास्पदं किं तव  ॥ २.१६ ॥



।भानुमती।
{प्क्त्_६०}अज्जौत्त ण हु किं बि मे सङ्काकालणं तुम्हेसु सण्णिहिदेसु  । किं तु अज्जौत्तस्स एव्व मणोरहसंपत्तिमभिणन्दामि  ।


स्क्त्छ्_६० आर्यपुत्र न खलु किमपि मे शङ्काकारणं युष्मासु संनिहितेषु  । किं त्वार्यपुत्रस्यैव मनोरथसंपत्तिमभिनन्दामि  ।


।राजा।
अयि सुन्दरि एतावन्त एव मनोरथा यदहं दयितया संगतः स्वेच्छया विहरामीति  । पश्य  ।
श्लोक २.१७
प्रेमाबद्धस्तिमितनयनापीयमानाब्जशोभं   लज्जायोगादविशदकथं मन्दमन्दस्मितं वा  ।
वक्त्रेन्दुं ते नियममुषितालक्तकाग्राधरं वा  ।  œ पातुं वाञ्छा परमसुलभं किं नु दुर्योधनस्य  ॥ २.१७ ॥


*नेपथ्ये महान्कलकलः  । सर्व आकर्णयन्ति**


।भानुमती।
{प्क्त्_६१}*सभयं राजानं परिष्वज्य**
परित्ताअदु परित्ताअदु अज्जौत्तो  ।


स्क्त्छ्_६१ परित्रायतां परित्रायतामार्यपुत्रः  ।


।राजा।
*समन्तादवलोक्य**
प्रिये अलं संभ्रमेण  । पश्य  ।
श्लोक २.१८
दिक्षु व्यूढाङ्घ्रिपाङ्गस्तृणजटिलचलत्पांशुदण्डोऽन्तरिक्षे   झांकारी शर्करालः पथिषु विटपिनां स्कन्धकाषैः सधूमः  ।
प्रासादानां निकुञ्जेष्वभिनवजलदोद्गारगम्भीरधीर  œ श्चण्डारम्भः समीरो वहति परिदिशं भीरु किं संभ्रमेण  ॥ २.१८ ॥



।सखी।
{प्क्त्_६२}महाराओ पविसदु एदं दारुपव्वअपासादं  । उव्वेअकारी खु अअमुत्थिदपरुसरअकलुसीकिदणअणो उम्मूलिदतरुवरसद्दवित्तत्थमन्दुरापरिब्भट्ठवल्लहतुलंगमपज्जाउलीकिदजणपद्धई भीसणो समीरणासारो  ।


स्क्त्छ्_६२ महाराजः प्रविशत्विमं दारुपर्वतप्रासादम्  । उद्वेगकारी खल्वयमुत्थितपरुषरजःकलुषीकृतनयन उन्मूलिततरुवरशब्दवित्रस्तमन्दुरापरिभ्रष्टवल्लभतुरंगमपर्याकुलीकृतजनपद्धतिर्भीषणः समीरणासारः  ।


।राजा।
*सहर्षम्**
उपकारि खल्विदं वात्याचक्रं सुयोधनस्य  । यस्य प्रसादादयत्नपरित्यक्तनियमया देव्या संपादितोऽस्मन्मनोरथः  । कथमिति  ।
श्लोक २.१९
न्यस्ता न भ्रुकुटिर्न बाष्पसलिलैराच्छादिते लोचने   नीतं नाननमन्यतः सशपथं नाहं स्पृशन्वारितः  ।
तन्व्या मग्नपयोधरं भयवशादाबद्धमालिङ्गितं  œ भङ्क्तास्या नियमस्य भीषणमरुन्नायं वयस्यो मम  ॥ २.१९ ॥

तत्संपूर्णमनोरथस्य मे कामचारः संप्रति विहारेषु  । तदितो दारुपर्वतप्रासादमेव गच्छामः  ।

*सर्वे वात्याबाधां रूपयन्तो यत्नतः परिक्रामन्ति**


।राजा।
श्लोक २.२०
कुरु घनोरु पदानि शनैः शनैरयि विमुञ्च गतिं परिवेपिनीम्  ।
पतसि बाहुलतोपरिबन्धनं मम निपीडय गाढमुरःस्थलम्  ॥ २.२० ॥

*प्रवेशं रूपयित्वा**
प्रिये अलब्धावकाशः समीरणः संवृतत्वाद्गर्भगृहस्य  । विस्रब्धमुन्मीलय चक्षुरुन्मृष्टरेणुनिकरम्  ।


।भानुमती।
{प्क्त्_६३}*सहर्षम्**
दिट्ठिआ इह दाव उप्पादसमीरणो ण बाधेदि  ।


स्क्त्छ्_६३ दिष्ट्येह तावदुत्पातसमीरणो न बाधते  ।


।सखी।
{प्क्त्_६४}महाराअ आरोहणसंभमणिस्सहं पिअसहीए ऊरुजुअलं  । ता कीस दाणिं महाराओ आसणवेदिं ण भूसेदि  ।


स्क्त्छ्_६४ महाराज आरोहणसंभ्रमनिःसहं प्रियसख्या ऊरुयुगलम्  । तत्कस्मादिदानीं महाराज आसनवेदीं न भूषयति  ।


।राजा।
*देवीमवलोक्य**
भवति अनल्पमेवापकृतं वात्यासंभ्रमेण  । तथा हि
श्लोक २.२१
रेणुर्बाधां विधत्ते तनुरपि महतीं नेत्रयोरायतत्वा   दुत्कम्पोऽल्पोऽपि पीनस्तनभरितमुरः क्षिप्तहारं दुनोति  ।
ऊर्वोर्मन्देऽपि याते पृथुजघनभराद्वेपथुर्वर्धतेऽस्या  œ वात्या खेदं कृशाङ्गयाः सुचिरमवयवैर्दत्तहस्ता करोति  ॥ २.२१ ॥


*सर्व उपविशन्ति**


।राजा।
तत्किमित्यनास्तीर्णं कठिनं शिलातलमध्यास्ते देवी  ।
श्लोक २.२२
लोलांशुकस्य पवनाकुलितांशुकान्तं   त्वद्दृष्टिहारि मम लोचनबान्धवस्य  ।
अध्यासितुं तव चिरं जघनस्थलस्य  œ पर्याप्तमेव करभोरु ममोरुयुग्मम्  ॥ २.२२ ॥


*प्रविश्य पटाक्षेपेण संभ्रान्तः**


।कञ्चुकी।
देव भग्नं भग्नम्  ।

*सर्वे सातङ्कं पश्यन्ति**


।राजा।
किं नाम  ।


।कञ्चुकी।
भग्नं भीमेन  ।


।राजा।
आः किं प्रलपसि  ।


।भानुमती।
{प्क्त्_६५}अज्ज किमणत्थं मन्तेसि  ।


स्क्त्छ्_६५ आर्य किमनर्थं मन्त्रयसे  ।


।कञ्चुकी।
*सभयम्**
ननु भग्नं भीमेन भवतः  ।


।राजा।
धिक्प्रलापिन्वृद्धापसद कोऽयमद्य ते व्यामोहः  ।


।कञ्चुकी।
देव न खलु कश्चिद्व्यामोहः  । सत्यमेव ब्रवीमि  ।
श्लोक २.२३
भग्नं भीमेन भवतो मरुता रथकेतनम्  ।
पतितं किङ्किणीक्वाणबद्धाक्रन्दमिव क्षितौ  ॥ २.२३ ॥



।राजा।
बलवत्समीरणवेगात्कम्पिते भुवने भग्नः स्यन्दनकेतुः  । तत्किमित्युद्धतं प्रलपसि भग्नं भग्नमिति  ।


।कञ्चुकी।
देव न किंचित् । किं तु शमनार्थमस्यानिमित्तस्य विज्ञापयितव्यो देव इति स्वामिभक्तिर्मां मुखरयति  ।


।भानुमती।
{प्क्त्_६६}अज्जौत्त परिहरीअदु एदमणिमित्तं पसण्णबम्हणवेआणुघोसेण होमेण अ  ।


स्क्त्छ्_६६ आर्यपुत्र परिहार्यतामेतदनिमित्तं प्रसन्नब्राह्मणवेदानुघोषेण होमेन च  ।


।राजा।
*सावज्ञम्**
ननु गच्छ  । पुरोहितसुमित्राय निवेदय  ।


।कञ्चुकी।
यदाज्ञापयति देवः  ।*इति निष्क्रान्तः**


*प्रविश्य**


।प्रतीहारी।
{प्क्त्_६७}*सोद्वेगमुपसृत्य**
जअदु जअदु महाराओ  । महाराअ एसा खु जामादुणो सिन्धुराअस्स मादा दुस्सला अ पडिहारभूमीए चिट्ठदि  ।


स्क्त्छ्_६७ जयतु जयतु महाराजः  । महाराज एषा खलु जामातुः सिन्धुराजस्य माता दुःशला च प्रतीहारभूमौ तिष्ठति  ।


।राजा।
*किंचिद्विचिन्त्यात्मगतम्**
किं जयद्रथमाता दुःशला चेति  । कच्चिदभिमन्युवधामर्षितैः पाण्डुपुत्रैर्न किंचिदत्याहितमाचेष्टितं भवेत् ।*प्रकाशम्**
गच्छ  । प्रवेशय शीघ्रम्  ।


।प्रतीहारी।
{प्क्त्_६८}जं महाराओ आणबेदि  ।*इति निष्क्रान्तः**



स्क्त्छ्_६८ यन्महाराज आज्ञापयति  ।

*ततः प्रविशति संभ्रान्ता जयद्रथमाता दुःशला च  । उभे सास्रं दुर्योधनस्य पादयोः पततः**


।माता।
{प्क्त्_६९}परित्ताअदु परित्ताअदु कुलुणाहो  ।


स्क्त्छ्_६९ परित्रायतां परित्रायतां कुरुनाथः  ।

*दुःशला रोदिति**


।राजा।
*ससंभ्रममुत्थाप्य**
अम्ब समाश्वसिहि समाश्वसिहि  । किमत्याहितम्  । अपि कुशलं समराङ्गणेष्वप्रतिरथस्य जयद्रथस्य  ।


।माता।
{प्क्त्_७०}जाद कुदो कुसलं  ।


स्क्त्छ्_७० जात कुतः कुशलम्  ।


।राजा।
कथमिव  ।


।माता।
{प्क्त्_७१}*साशङ्कम्**
अज्ज खु पुत्तवहामरिसुद्दीबिदेण गण्डीविणा अणत्थमिदे दिअसणाहे तस्स वहो पडिण्णादो  ।


स्क्त्छ्_७१ अद्य खलु पुत्रवधामर्षोद्दीपितेन गाण्डीविनानस्तमिते दिवसनाथे तस्य वधः प्रतिज्ञातः  ।


।राजा।
*सस्मितम्**
इदं तदश्रुकारणमम्बाया दुःशलायाश्च  । पुत्रशोकादुन्मत्तस्य किरीटिनः प्रलापैरेवमवस्था  । अहो मुग्धत्वमबलानाम्  । अम्ब कृतं विषादेन  । वत्से दुःशले अलमश्रुपातेन  । कुतश्चायं तस्य धनंजयस्य प्रभावो दुर्योधनबाहुपरिघरक्षितस्य महारथजयद्रथस्य विपत्तिमुत्पादयितुम्  ।


।माता।
{प्क्त्_७२}जाद पुत्तबन्धुवहामरिसुद्दीबिदकोबाणला अणवेक्खिदसरीरा वीरा परिक्कमन्ति  ।


स्क्त्छ्_७२ जात पुत्रबन्धुवधामर्षोद्दीपितकोपानला अनपेक्षितशरीरा वीराः परिक्रामन्ति  ।


।राजा।
*सोपहासम्**
एवमेतत् । सर्वजनप्रसिद्धैवामर्षिता पाण्डवानाम्  । पश्य  ।
श्लोक २.२४
हस्ताकृष्टविलोलकेशवसना दुःशासनेनाज्ञया   पाञ्चाली मम राजचक्रपुरतो गौर्गौरिति व्याहृता  ।
तस्मिन्नेव स किं नु गाण्डिवधरो नासीत्पृथानन्दनो  œ यूनः क्षत्रियवंशजस्य कृतिनः क्रोधास्पदं किं न तत् ॥ २.२४ ॥



।माता।
{प्क्त्_७३}असमत्तपडिण्णाभरस्स अत्तवहो से पडिण्णादो  ।


स्क्त्छ्_७३ असमाप्तप्रतिज्ञाभरस्यात्मवधोऽस्य प्रतिज्ञातः  ।


।राजा।
यद्येवमलमानन्दस्थानेऽपि ते विषादेन  । ननु वक्तव्यमुत्सन्नः सानुजो युधिष्ठिर इति  । अन्यच्च मातः का शक्तिरस्ति धनंजयस्यान्यस्य वा कुरुशतपरिवारवर्धितमहिम्नः कृपकर्णद्रोणाश्वत्थामादिमहारथद्विगुणीकृतनिरावरणविक्रमस्य नामापि ग्रहीतुं ते तनयस्य  । अयि सुतपराक्रमानभिज्ञे
श्लोक २.२५
धर्मात्मजं प्रति यमौ च कथैव नास्ति   मध्ये वृकोदरकिरीटभृतोर्बलेन  ।
एकोऽपि विस्फुरितमण्डलचापचक्रं  œ कः सिन्धुराजमभिषेणयितुं समर्थः  ॥ २.२५ ॥



।भानुमती।
{प्क्त्_७४}अज्जौत्त जै बि एव्वं तह बि गुरुकिदपडिण्णाभरो धणंजओ णिदाणं क्खु संकाए  ।


स्क्त्छ्_७४ आर्यपुत्र यद्यप्येवं तथापि गुरुकृतप्रतिज्ञाभरो धनंजयः निदानं खलु शङ्कायाः  ।


।माता।
{प्क्त्_७५}जादे साहु कालोइदं तुए मन्तिदं  ।


स्क्त्छ्_७५ जाते साधु कालोचितं त्वया मन्त्रितम्  ।


।राजा।
आः ममापि नाम दुर्योधनस्य शङ्कास्थानं पाण्डवाः  । पश्य  ।
श्लोक २.२६
कोदण्डज्याकिणाङ्कैरगणितरिपुभिः कङ्कटोन्मुक्तदेहैः   श्लिष्टान्योऽन्यातपत्रैः सितकमलवनभ्रान्तिमुत्पादयद्भिः  ।
रेणुग्रस्तार्कभासां प्रचलदसिलतादन्तुराणां बलाना  œ माक्रान्ता भ्रातृभिर्मे दिशि दिशि समरे कोटयः संपतन्ति  ॥ २.२६ ॥

अपि च भानुमति विज्ञातपाण्डवप्रभावे किं त्वमप्येवमाशङ्कसे  । पश्य  ।
श्लोक २.२७
दुःशासनस्य हृदयक्षतजाम्बुपाने   दुर्योधनस्य च यथा गदयोरुभङ्गे  ।
तेजस्विनां समरमूर्धनि पाण्डवानां  œ ज्ञेया जयद्रथवधेऽपि तथा प्रतिज्ञा  ॥ २.२७ ॥

कः कोऽत्र भोः  । जैत्रं मे रथमुपकल्पय तावत् । यावदहमपि तस्य प्रगल्भपाण्डवस्य जयद्रथपरिरक्षणेनैव मिथ्याप्रतिज्ञावैलक्ष्यसंपादितमशस्त्रपूतं मरणमुपदिशामि  ।

*प्रविश्य**


।कञ्चुकी।
देव
श्लोक २.२८
उद्घातक्वणितविलोलहेमघण्टः   प्रालम्बद्विगुणितचामरप्रहासः  ।
सज्जोऽयं नियमितवल्गिताकुलाश्वः  œ शत्रूणां क्षपितमनोरथो रथस्ते  ॥ २.२८ ॥



।राजा।
देवि प्रविश त्वमभ्यन्तरमेव  ।*यावदहमपि तस्य प्रगल्भपाण्डवस्य इत्यादि पठन्परिक्रामति**


*इति निस्क्रान्ताः सर्वे**


इति द्वितीयोऽङ्कः  ।
अच्त्_३
तृतीयोऽङ्कः  ।

*ततः प्रविशति विकृतवेषा राक्षसी**


।राक्षसी।
*विकृतं विहस्य सपरितोषम्**

श्लोक ३.१
हदमाणुशमंशभालए कुम्भशहश्शवशाहिं शंचिदे  ।
अणिशम पिबामि शोणिअं वलिशशदं शमले हुवीअदु  ॥ ३.१ ॥

{प्क्त्_७७}*नृत्यन्ती सपरितोषम्**
जै शिन्धुलाअवहदिअहे विअ दिअहे दिअहे शमलकम्म पडिबज्जै अज्जुणे तदो पज्जत्तभलिदकोट्ठागाले मंशशोणिएहिं मे गेहे हुवीअदि  ।*परिक्रम्य दिशोऽवलोक्य**
अह कहिं णु खु लुहिलप्पिए हुवीअदि  । ता जाव इमश्शिं शमले पिअभत्तालं लुहिलप्पिअमण्णेशामि  ।*परिक्रम्य**
होदु शद्दाबैश्शं दाव  । अले लुहिलप्पिआ लुहिलप्पिआ इदो एहि इदो एहि  ।


स्क्त्छ्_७६ हतमानुषमांसभारके कुम्भसहस्रवसाभिः संचिते  । अनिशं च पिबामि शोणितं वर्षशतं समरो भवतु  ॥ १  ॥

स्क्त्छ्_७७ यदि सिन्धुराजवधदिवस इव दिवसे दिवसे समरकर्म प्रतिपद्यतेऽर्जुनस्तदा पर्याप्तभृतकोष्ठागारं मांसशोणितैर्मे गृहं भविष्यति  । अथ क्व नु खलु रुधिरप्रियो भविष्यति  । तद्यावदेतस्मिन्समरे प्रियभर्तारं रुधिरप्रियमन्वेष्यामि  । भवतु शब्दायिष्ये तावत् । अरे रुधिरप्रिय रुधिरप्रिय इत एहीत एहि  ।

*ततः प्रविशति तथाविधो राक्षसः**


।राक्षसः।
*श्रमं नाटयन्**

श्लोक ३.२
पच्चग्गहदाणं मंशए जै उण्हे लुहिले अ लम्भै  ।
ता एशे मह पलिश्शमे खणमेत्तमेव्व लहु णश्शै  ॥ ३.२ ॥


स्क्त्छ्_७८ प्रत्यग्रहतानां मांसं यद्युष्णं रुधिरं च लभ्येत  । तदेष मम परिश्रमः क्षणमात्रमेव लघु नश्येत् ॥ २  ॥

*राक्षसी पुनर्व्याहरति**


।राक्षसः।
{प्क्त्_७९}*आकर्ण्य**
अले के एशे मं सद्दाबेदि  ।*विलोक्य**
कहं पिआ मे वशागन्धा  ।*उपसृत्य**
वशागन्धे कीश मं शद्दाबेशि  ।

श्लोक ३.३
लुहिलाशवपाणमत्तिए लणहिण्डणखलन्तगत्तिए  ।
शद्दाअशि कीश मं पिए पुलिशशहश्शं हदं शुणीअदि  ॥ ३.३ ॥


स्क्त्छ्_७९ अरे कैषा मां शब्दायते  । कथं प्रिया मे वसागन्धा  । वसागन्धे कस्मान्मां शब्दायसे  ।

स्क्त्छ्_८० रुधिरासवपानमत्तिके रणहिण्डनस्खलद्गात्रिके  । शब्दायसे कस्मान्मां प्रिये पुरुषसहस्रं हतं श्रूयते  ॥ ३  ॥


।राक्षसी।
{प्क्त्_८१}अले लुहिलप्पिआ एदं क्खु मए तुह कालणादो पच्चग्गहदश्श कश्श बि लाएशिणो पहूदवशाशिणेहचिक्कणं कोण्हं णवलुहिलमग्गमंशम आणीदं  । ता पिबाहि णं  ।


स्क्त्छ्_८१ अरे रुधिरप्रिय इदं खलु मया तव कारणात्प्रत्यग्रहतस्य कस्यापि राजर्षेः प्रभूतवसास्नेहचिक्कणं कोष्णं नवरुधिरमग्रमांसं चानीतम्  । तत्पिबैतत् ।


।राक्षसः।
{प्क्त्_८२}*सपरितोषम्**
शाहु वशागन्धे शाहु  । शोहणं तुए किदं  । बलिअम्हि पिबाशिदे  । ता उबणेहि  ।


स्क्त्छ्_८२ साधु वसागन्धे साधु  । शोभनं त्वया कृतम्  । बलवदस्मि पिपासितः  । तदुपनय  ।


।राक्षसी।
{प्क्त्_८३}अले लुहिलप्पिआ एदिशे हदणलगअतुलंगमशोणिअवशाशमुद्ददुश्शंचले शमलाङ्गणे पडिब्भमन्ते तुमं पिबाशिए शि त्ति अच्चलिअमच्चलिअं  ।


स्क्त्छ्_८३ अरे रुधिरप्रिय ईदृशे हतनरगजतुरंगमशोणितवसासमुद्रदुःसंचरे समराङ्गणे परिभ्रमंस्त्वं पिपासितोऽसीत्याश्चर्यमाश्चर्यम्  ।


।राक्षसः।
{प्क्त्_८४}ऐ शुत्थिदे णं पुत्तशोअशंतत्तहिअअं शामिणिं हिडिम्बादेइं पेक्खिदुं गदम्हि  ।


स्क्त्छ्_८४ अयि सुस्थिते ननु पुत्रशोकसंतप्तहृदयां स्वामिनीं हिडिम्बादेवीं प्रेक्षितुं गतोऽस्मि  ।


।राक्षसी।
{प्क्त्_८५}लुहिलप्पिआ अज्ज बि शामिणीए हिडिम्बादेईए घडुक्कअशोए ण उबशम्मदि  ।


स्क्त्छ्_८५ रधिरप्रिय अद्यापि स्वामिन्या हिडिम्बादेव्या घटोत्कचशोको नोपशाम्यति  ।


।राक्षसः।
{प्क्त्_८६}वशागन्धे कुदो शे उबशमे  । केवलमहिमण्णुवहशोअशमाणदुक्खाए शुभद्दादेवीए जण्णशेणीए अ कधं कधं वि शमाशाशीअदि  ।


स्क्त्छ्_८६ वसागन्धे कुतोऽस्या उपशमः  । केवलमभिमन्युवधशोकसमानदुःखया सुभद्रादेव्या याज्ञसेन्या च कथं कथमपि समाश्वास्यते  ।


।राक्षसी।
{प्क्त्_८७}लुहिलप्पिआ गेण्ह एदं हत्थिशिलकबालशंचिअमग्गमंशोबदंशं  । पिबाहि णवशोणिआसवं  ।


स्क्त्छ्_८७ रुधिरप्रिय गृहाणैतद्धस्तिशिरःकपालसंचितमग्रमांसोपदंशम्  । पिब नवशोणितासवम्  ।


।राक्षसः।
{प्क्त्_८८}*तथा कृत्वा**
वशागन्धे अह किअप्पहूदं तुए शंचिअं लुहिलमग्गमंशम  ।


स्क्त्छ्_८८ वसागन्धे अथ कियत्प्रभूतं त्वया संचितं रुधिरमग्रमांसं च  ।


।राक्षसी।
{प्क्त्_८९}अले लुहिलप्पिआ पुव्वशंचिअं जाणाशि जेव्व तुमं  । णवशंचिअं शिणु दाव  । भअदत्तशोणिअकुम्भे शिन्धुलाअवशाकुम्भे दुवे दुबदमच्छाहिबभूलिश्शवशोमदत्तबल्हीअप्पमुहाणं णलिन्दाणमण्णाणं बि पाकिदपुलिशाणं लुहिलवशामंशश्श घडा अबिणद्धमुहा शहश्शशंक्खा शन्ति मे गेहे  ।


स्क्त्छ्_८९ अरे रुधिरप्रिय पूर्वसंचितं जानास्येव त्वम्  । नवसंचितं शृणु तावत् । भगदत्तशोणितकुम्भः सिन्धुराजवसाकुम्भौ द्वौ द्रुपदमत्स्याधिपभूरिश्रवःसोमदत्तबाल्हीकप्रमुखाणां नरेन्द्राणामन्येषामपि प्राकृतपुरुषाणां रुधिरवसामांसस्य घटा अपिनद्धमुखाः सहस्रसंख्याः सन्ति मे गेहे  ।


।राक्षसः।
{प्क्त्_९०}*सपरितोषमालिङ्ग्य**
शाहु शुग्घलिणीए शाहु  । इमिणा दे शुग्घलिणित्तेण अज्ज उण शामिणीए हिडिम्बादेवीए शंविहाणेण अ पणट्ठं मे जम्मदालिद्दं  ।


स्क्त्छ्_९० साधु सुगृहिणि साधु  । अनेन ते सुगृहिणीत्वेनाद्य पुनः स्वामिन्या हिडिम्बादेव्याः संविधानेन च प्रनष्टं मे जन्मदारिद्र्यम्  ।


।राक्षसी।
{प्क्त्_९१}लुहिलप्पिआ केदिशे शामिणीए शंविहाणे किदे  ।


स्क्त्छ्_९१ रुधिरप्रिय कीदृशं स्वामिन्या संविधानं कृतम्  ।


।राक्षसः।
{प्क्त्_९२}वशागन्धे अज्ज क्खु अहं शामिणीए हिडिम्बादेवीए शवहुमाणं शद्दाबिअ आणत्ते जह लुहिलप्पिआ अज्ज पहुदि तुए अज्जौत्तश्श भीमशेणश्श पिट्ठदोणुपिट्ठं शमले आहिण्डिदव्वं त्ति  । ता तश्श अणुमग्गगामिणो हदमाणुशशोणिअणईदंशणप्पणट्ठबुभुक्खापिबाशश्श इह एव्व मे शग्गलोओ हुवीअदि  । तुमं बि विश्शद्धा भविअ लुहिलवशाहिं कुम्भशहश्शं शंचेहि  ।


स्क्त्छ्_९२ वसागन्धे अद्य खल्वहं स्वामिन्या हिडिम्बादेव्या सबहुमानं शब्दाय्याज्ञप्तो यथा रुधिरप्रिय अद्य प्रभृति त्वयार्यपुत्रस्य भीमसेनस्य पृष्ठतोऽनुपृष्ठं समर आहिण्डितव्यमिति  । तत्तस्यानुमार्गगामिनो हतमानुषशोणितनदीदर्शनप्रनष्टबुभुक्षापिपासस्येहैव मे स्वर्गलोको भविष्यति  । त्वमपि विस्रब्धा भूत्वा रुधिरवसाभिः कुम्भसहस्रं संचिनु  ।


।राक्षसी।
{प्क्त्_९३}लुहिलप्पिआ किंणिमित्तं कुमालभीमशेणश्श पिट्ठदोणुपिट्ठमाहिण्डीअदि  ।


स्क्त्छ्_९३ रुधिरप्रिय किंनिमित्तं कुमारभीमसेनस्य पृष्ठतोऽनुपृष्ठमाहिण्ड्यते  ।


।राक्षसः।
{प्क्त्_९४}वशागन्धे तेण हि शामिणा विओदलेण दुश्शाशणश्श लुहिलं पादुं पडिण्णादं  । तं च अम्हेहिं लक्खशेहिमणुप्पविशिअ पादव्वं त्ति  ।


स्क्त्छ्_९४ वसागन्धे तेन हि स्वामिना वृकोदरेण दुःशासनस्य रुधिरं पातुं प्रतिज्ञातम्  । तच्चास्माभी राक्षसैरनुप्रविश्य पातव्यमिति  ।


।राक्षसी।
{प्क्त्_९५}*सहर्षम्**
शाहु शामिणि शाहु  । शुशंविहाणे मे भत्ता तुए कदे  ।


स्क्त्छ्_९५ साधु स्वामिनि साधु  । सुसंविधानो मे भर्ता त्वया कृतः  ।

*नेपथ्ये महान्कलकलः  । उभावाकर्णयतः**


।राक्षसी।
{प्क्त्_९६}*आकर्ण्य ससंभ्रमम्**
अले लुहिलप्पिआ किं णु क्खु एशे महन्ते कलअले शुणीअदि  ।


स्क्त्छ्_९६ अरे रुधिरप्रिय किं नु खल्वेष महान्कलकलः श्रूयते  ।


।राक्षसः।
{प्क्त्_९७}*दृष्ट्वा**
वशागन्धे एशे क्खु धिट्ठज्जुण्णेण दोणे केशेशु आकिट्ठिअ अशिबत्तेण वाबादीअदि  ।


स्क्त्छ्_९७ वसागन्धे एष खलु धृष्टद्युम्नेन द्रोणः केशेष्वाकृष्यासिपत्रेण व्यापाद्यते  ।


।राक्षसी।
{प्क्त्_९८}*सहर्षम्**
लुहिलप्पिआ एहि  । गच्छिअ दोणश्श लुहिलं पिवम्ह  ।


स्क्त्छ्_९८ रुधिरप्रिय एहि  । गत्वा द्रोणस्य रुधिरं पिबावः  ।


।राक्षसः।
{प्क्त्_९९}*सभयम्**
वशागन्धे बम्हणशोणिअं क्खु एदं गलअं दहन्ते दहन्ते पविशदि  । ता किमेदिणा  ।


स्क्त्छ्_९९ वसागन्धे ब्राह्मणशोणितं खल्वेतद्गलं दहद्दहत्प्रविशति  । तत्किमेतेन  ।

*नेपथ्ये पुनः कलकलः**


।राक्षसी।
{प्क्त्_१००}लुहिलप्पिआ पुणो बि एशे महन्ते कलअले शुणीअदि  ।


स्क्त्छ्_१०० रुधिरप्रिय पुनरप्येष महान्कलकलः श्रूयते  ।


।राक्षसः।
{प्क्त्_१०१}वशागन्धे एशे क्खु अश्शत्थामे आकिट्ठिदाशिबत्ते इदो एव्व आअच्छदि  । कदा बि दुबदसुदलोशेण अम्हे बि वाबादैश्शदि  । ता एहि  । अतिक्कमम्ह  ।


स्क्त्छ्_१०१ वसागन्धे एष खल्वश्वत्थामाकृष्टासिपत्र इत एवागच्छति  । कदाचिद्द्रुपदसुतरोषेणावामपि व्यापादयिष्यति  । तदेहि  । अतिक्रमावः  ।

*इति निष्क्रान्तौ**

प्रवेशकः  ।


*ततः प्रविशत्युत्खातखड्गः कलकलमाकर्णयन्नश्वत्थामा**


।अश्वत्थामा।
श्लोक ३.४
महाप्रलयमारुतक्षुभितपुष्करावर्तक   प्रचण्डघनगर्जितप्रतिरवानुकारी मुहुः  ।
रवः श्रवणभैरवः स्थगितरोदसीकन्दरः  œ कुतोऽद्य समरोदधेरयमभूतपूर्वः पुरः  ॥ ३.४ ॥

*विचिन्त्य**
ध्रुवं गाण्डीविना सात्यकिना वृकोदरेण वा यौवनदर्पादतिक्रान्तमर्यादेन परिकोपितस्तातः समुल्लङ्घ्य शिष्यप्रियतामात्मप्रभावसदृशमाचेष्टते  । तथा हि
श्लोक ३.५
यद्दुर्योधनपक्षपातसदृशं युक्तं यदस्त्रग्रहे   रामाल्लब्धसमस्तहेतिगुरुणो वीर्यस्य यत्सांप्रतम्  ।
लोके सर्वधनुष्मतामधिपतेर्यच्चानुरूपं रुषः  œ प्रारब्धं रिपुघस्मरेण नियतं तत्कर्म तातेन मे  ॥ ३.५ ॥

*पृष्ठतो विलोक्य**
तदलमिदानीं मम रथप्रतीक्षयानया  । सशस्त्र एवास्मि सजलजलधरप्रभाभासुरेण सुप्रग्रहविमलकलधौतत्सरुणामुना खड्गेन  । यावत्समरभुवमवतरामि  ।*परिक्रम्य  । वामाक्षिस्पन्दनं सूचयित्वा**
आः कथं ममापि नामाश्वत्थाम्नः समरमहोत्सवप्रमोदनिर्भरस्य तातविक्रमदर्शनलालसस्यानिमित्तानि समरगमनविघ्नमुत्पादयन्ति  । भवतु गच्छामि  ।*सावष्टम्भं परिक्रम्याग्रतो विलोक्य**
कथमवधीरितक्षात्रधर्माणामुज्झितसत्पुरुषोचितलज्जावगुण्ठनानां विस्मृतस्वामिसत्कारलघुचेतसां द्विरदतुरंगमचरणचारिणामगणितकुलयशःसदृशपराक्रमव्रतानां रणभूमेः समन्तादपक्रामतामयं महान्नादो बलानाम्  ।*निरूप्य**
हा धिक्कष्टम्  । कथमेते महारथाः कर्णादयोऽपि समरात्पराङ्मुखा भवन्ति  । कथं नु ताताधिष्ठितानामपि बलानामियमवस्था भवेत् । भवतु संस्तम्भयामि  । भो भोः कौरवसेनासमुद्रवेलापरिपालनमहामहीधरा नरपतयः कृतं कृतममुना समरपरित्यागसाहसेन  ।
श्लोक ३.६
यदि समरमपास्य नास्ति मृत्यो   र्भयमिति युक्तमितोऽन्यतः प्रयातुम्  ।
अथ मरणमवश्यमेव जन्तोः  œ किमिति मुधा मलिनं यशः कुरुध्वे  ॥ ३.६ ॥

अपि च
श्लोक ३.७
अस्त्रज्वालावलीढप्रतिबलजलधेरन्तरौर्वायमाणे   सेनानाथे स्थितेऽस्मिन्मम पितरि गुरौ सर्वधन्वीश्वराणाम्  ।
कर्णालं संभ्रमेण व्रज कृप समरं मुञ्च हार्दिक्य शङ्कां  œ ताते चापद्वितीये वहति रणधुरां को भयस्यावकाशः  ॥ ३.७ ॥


*नेपथ्ये**


कुतोऽद्यापि ते तातः  ।


।अश्वत्थामा।
*श्रुत्वा**
किं ब्रूथ  । कुतोऽद्यापि ते तात इति  ।*सरोषम्**
आः क्षुद्राः समरभीरवः कथमेवं प्रलपतां वः सहस्रधा न दीर्णमनया जिह्वया  ।
श्लोक ३.८
दग्धुं विश्वं दहनकिरणैर्नोदिता द्वादशार्का   वाता वाता दिशि दिशि न वा सप्तधा सप्त भिन्नाः  ।
छन्नं मेघैर्न गगनतलं पुष्करावर्तकाद्यैः  œ पापं पापाः कथयत कथं शौर्यराशेः पितुर्मे  ॥ ३.८ ॥


*प्रविश्य संभ्रान्तः सप्रहारः**


।सूतः।
परित्रायतां परित्रायतां कुमारः  ।*इति पादयोः पतति**



।अश्वत्थामा।
*विलोक्य**
अये कथं तातस्य सारथिरश्वसेनः  । आर्य ननु त्रैलोक्यत्राणक्षमस्य सारथिरसि  । किं मत्तः परित्राणमिच्छसि  ।


।सूतः।
*उत्थाय सकरुणम्**
कुतोऽद्यापि ते तातः  ।


।अश्वत्थामा।
*सावेगम्**
किं तात एव नास्ति  ।


।सूतः।
अथ किम्  ।


।अश्वत्थामा।
हा तात  ।*इति मोहमुपगतः**



।सूतः।
कमार समाश्वसिहि समाश्वसिहि  ।


।अश्वत्थामा।
*लब्धसंज्ञः सास्रम्**
हा तात हा सुतवत्सल हा लोकत्रयैकधनुर्धर हा जामदगा€Šन्यास्त्रसर्वस्वप्रतिग्रहप्रणयिन् क्वासि  । प्रयच्छ मे प्रतिवचनम्  ।


।सूतः।
कमार अलमत्यन्तशोकावेगेन  । वीरपुरुषोचितां विपत्तिमुपगते पितरि त्वमपि तदनुरूपेणैव वीर्येण शोकसागरमुत्तीर्य सुखी भव  ।


।अश्वत्थामा।
*अश्रूणि विमुच्य**
आर्य कथय कथय कथं तादृग्भुजवीर्यसागरस्तातोऽपि नामास्तमुपगतः  ।
श्लोक ३.९
किं भीमाद्गुरुदक्षिणां गुरुगदाद्भीमप्रियः प्राप्तवान्



।सूतः।
शान्तं पापम्  । शान्तं पापम्  ।


।अश्वत्थामा।
श्लोक ३.९
अन्तेवासिदयालुरुज्झितनयेनासादितो जिष्णुना  ।



।सूतः।
कथमेवं भविष्यति  ।


।अश्वत्थामा।
श्लोक ३.९
गोविन्देन सुदर्शनस्य नियतं धारापथं प्रापितः



।सूतः।
एतदपि नास्ति  ।


।अश्वत्थामा।
श्लोक ३.९
शङ्के नापदमन्यतः खलु गुरोरेभ्यश्चतुर्थादहम्  ॥ ३.९ ॥



।सूतः।
कुमार
श्लोक ३.१०
एतेऽपि तस्य कुपितस्य महास्त्रपाणेः   किं धूर्जटेरिव तुलामुपयान्ति संख्ये  ।
शोकोपरुद्धहृदयेन यदा तु शस्त्रं  œ त्यक्तं तदास्य विहितं रिपुणातिघोरम्  ॥ ३.१० ॥



।अश्वत्थामा।
किं पुनः कारणं शोकस्यास्त्रपरित्यागस्य वा  ।


।सूतः।
ननु कुमार एव कारणम्  ।


।अश्वत्थामा।
कथमहमेव नाम  ।


।सूतः।
श्रूयताम्  ।*अश्रूणि विमुच्य**

श्लोक ३.११
अश्वत्थामा हत इति पृथासूनुना स्पष्टमुक्त्वा   स्वैरं शेषे गज इति किल व्याहृतं सत्यवाचा  ।
तच्छ्रुत्वासौ दयिततनयः प्रत्ययात्तस्य राज्ञः  œ शस्त्राण्याजौ नयनसलिलं चापि तुल्यं मुमोच  ॥ ३.११ ॥



।अश्वत्थामा।
हा तात हा सुतवत्सल हा वृथामदर्थपरित्यक्तजीवित हा शौर्यराशे हा शिष्यप्रिय हा युधिष्ठिरपक्षपातिन्  ।*इति रोदिति**



।सूतः।
कुमार अलमत्यन्तपरिदेवनकार्पण्येन  ।


।अश्वत्थामा।
श्लोक ३.१२
श्रुत्वा वधं मम मृषा सुतवत्सलेन   तात त्वया सह शरैरसवो विमुक्ताः  ।
जीवाम्यहं पुनरयं भवता वियुक्तः  œ क्रूरेऽपि तन्मयि मुधा तव पक्षपातः  ॥ ३.१२ ॥

*इति मोहमुपगतः**



।सूतः।
समाश्वसितु समाश्वसितु कमारः  ।

*ततः प्रविशति कृपः**


।कृपः।
*सोद्वेगं निःश्वस्य**

श्लोक ३.१३
धिक्सानुजं कुरुपतिं धिगजातशत्रुं   दिग्भूपतीन्विफलशस्त्रभृतो धिगस्मान्  ।
केशग्रहः खलु तदा द्रुपदात्मजाया  œ द्रोणस्य चाद्य लिखितैरिव वीक्षितो यैः  ॥ ३.१३ ॥

तत्कथं नु खलु वत्सं द्रक्ष्याम्यश्वत्थामानम्  । अथ वा हिमवत्सारगुरुचेतसि ज्ञातलोकस्थितौ तस्मिन्न खलु शोकावेगमहमाशङ्के  । किं तु पितुः परिभवसदृशमुपश्रुत्य न जाने किं व्यवस्यतीति  । अथ वा
श्लोक ३.१४
एकस्य तावत्पाकोऽयं दारुणो भुवि वर्तते  ।
केशग्रहे द्वितीयेऽस्मिन्नूनं निःशेषिताः प्रजाः  ॥ ३.१४ ॥

*विलोक्य**
तदयं वत्सस्तिष्ठति  । यावदुपसर्पामि  ।*उपसृत्य ससंभ्रमम्**
वत्स समाश्वसिहि समाश्वसिहि  ।


।अश्वत्थामा।
*संज्ञां लब्ध्वा सास्रम्**
हा तात हा सकलभुवनैकगुरो  ।*आकाशे**
युधिष्ठिर युधिष्ठिर
श्लोक ३.१५
आ जन्मनो न वितथं भवता किलोक्तं   न द्वेक्षि यज्जनमतस्त्वमजातशत्रुः  ।
ताते गुरौ द्विजवरे मम भाग्यदोषा  œ त्सर्वं तदेकपद एव कथं निरस्तम्  ॥ ३.१५ ॥



।सूतः।
कुमार एष ते मातुलः शारद्वतः पार्श्वे तिष्ठति  ।


।अश्वत्थामा।
*पार्श्वे विलोक्य सबाष्पम्**
मातुल मातुल
श्लोक ३.१६
गतो येनाद्य त्वं सह रणभुवं सैन्यपतिना   य एकः शूराणां गुरुकण्डूनिकषणः  ।
परीहासाश्चित्राः सततमभवन्येन भवतः  œ स्वसुः श्लाघ्यो भर्ता क्व नु खलु स ते मातुल गतः  ॥ ३.१६ ॥



।कृपः।
परिगतपरिगन्तव्य एव भवान्  । तदलमत्यन्तशोकावेगेन  ।


।अश्वत्थामा।
मातुल परित्यक्तमेव मया परिदेवनम्  । एषोऽहं सुतवत्सलं तातमेवानुगच्छामि  ।


।कृपः।
वत्स अनुपपन्नं भवद्विधानामिदम्  ।


।सूतः।
कुमार अलमतिसाहसेन  ।


।अश्वत्थामा।
आर्य शारद्वत
श्लोक ३.१७
मद्वियोगभयात्तातः परलोकमितो गतः  ।
करोमि विरहं तस्य वत्सलस्य कथं पितुः  ॥ ३.१७ ॥



।कृपः।
वत्स यावदयं संसारस्तावत्प्रसिद्धैवेयं लोकयात्रा यत्पुत्रैः पितरो लोकद्वयेऽप्यनुवर्तनीया इति  । पश्य  ।
श्लोक ३.१८
निवापाञ्जलिदानेन केतनैः श्राद्धकर्मभिः  ।
तस्योपकारे शक्तस्त्वं किं जीवन्किमुतान्यथा  ॥ ३.१८ ॥



।सूतः।
आयुष्मन् यथैव मातुलस्ते शारद्वतः कथयति तत्तथा  ।


।अश्वत्थामा।
आर्य सत्यमेवेआञ्¦म्  । किं त्वतिदुर्वहत्वाच्छोकभारस्य न शक्नोमि तातविरहितः क्षणमपि प्राणान्धारयितुम्  । तद्गच्छामि तमेवोद्देशं यत्र तथाविधमपि पितरं द्रक्ष्यामि  ।*उत्तिष्ठन्खड्गमालोक्य विचिन्त्य**
कृतमद्यापि शस्त्रग्रहणविडम्बनया  । भगवञ्शस्त्र
श्लोक ३.१९
गृहीतं येनासीः परिभवभयान्नोचितमपि   प्रभावाद्यस्याभून्न खलु तव कश्चिन्न विषयः  ।
परित्यक्तं तेन त्वमसि सुतशोकान्न तु भया  œ द्विमोक्ष्ये शस्त्र त्वामहमपि यतः स्वस्ति भवते  ॥ ३.१९ ॥

*इत्युत्सृजति**


*नेपथ्ये**


भो भो राजानः कथमिह भवन्तः सर्वे गुरोर्भारद्वाजस्य परिभवममुना नृशंसेन प्रयुक्तमुपेक्षन्ते  ।


।अश्वत्थामा।
*आकर्ण्य शनैः शस्त्रं स्पृशन्**
किं गुरोर्भारद्वाजस्य परिभवः  ।

*पुनर्नेपथ्ये**


श्लोक ३.२०
आचार्यस्य त्रिभुवनगुरोर्न्यस्तशस्त्रस्य शोका   द्द्रोणस्याजौ नयनसलिलक्षालितार्द्राननस्य  ।
मौलौ पाणिं पलितधवले न्यस्य कृत्वा नृशंसं  œ धृष्टद्युम्नः स्वशिबिरमयं याति सर्वे सहध्वम्  ॥ ३.२० ॥



।अश्वत्थामा।
*सक्रोधं सकम्पं च कृपसूतौ दृष्ट्वा**
किं नामेदम्  ।
श्लोक ३.२१
प्रत्यक्षमात्तधनुषां मनुजेश्वराणां   प्रायोपवेशसदृशं व्रतमास्थितस्य  ।
तातस्य मे पलितमौलिनिरस्तकाशे  œ व्यापारितं शिरसि शस्त्रमशस्त्रपाणेः  ॥ ३.२१ ॥



।कृपः।
वत्स एवं किल जनः कथयति  ।


।अश्वत्थामा।
किं तातस्य दुरात्मना परिमृष्टमभूच्छिरः  ।


।सूतः।
*सभयम्**
कुमार आसीदयं तस्य तेजोराशेर्देवस्य नवः परिभवावतारः  ।


।अश्वत्थामा।
हा तात हा पुत्रप्रिय मम मन्दभागधेयस्य कृते शस्त्रपरित्यागात्तथाविधेन क्षुद्रेणात्मा परिभावितः  । अथ वा
श्लोक ३.२२
परित्यक्ते देहे रणशिरसि शोकान्धमनसा   शिरः श्वा काको वा द्रुपदतनयो वा परिमृशेत् ।
स्फुरद्दिव्यास्त्रौघद्रविणमदमत्तस्य च रिपो  œ र्ममैवायं पादः शिरसि निहितस्तस्य न करः  ॥ ३.२२ ॥

आः दुरात्मन्पाञ्चालापसद
श्लोक ३.२३
तातं शस्त्रग्रहणविमुखं निश्चयेनोपलभ्य   त्यक्त्वा शङ्कां खलु विदधतः पाणिमस्योत्तमाङ्गे  ।
अश्वत्थामा करधृतधनुः पाण्डुपाञ्चालसेना  œ तूलोत्क्षेपप्रलयपवनः किं न यातः स्मृतिं ते  ॥ ३.२३ ॥

युधिष्ठिर युधिष्ठिर अजातशत्रो अमिथ्यावादिन्धर्मपुत्र सानुजस्य ते किमनेनापकृतम्  । अथ वा किमनेनालीकप्रकृतिजिह्मचेतसा  । अर्जुन सात्यके बाहुशालिन्वृकोदर माधव युक्तं नाम भवतां सुरासुरमनुजलोकैकधनुर्धरस्य द्विजन्मनः परिणतवयसः सर्वाचार्यस्य विशेषतो मम पितुरमुना द्रुपदकुलकलङ्केन मनुजपशुना स्पृश्यमानमुत्तमाङ्गमुपेक्षितम्  । अथ वा सर्व एवैते पातकिनः  । किमेतैः
श्लोक ३.२४
कृतमनुमतं दृष्टं वा यैरिदं गुरुपातकं   मनुजपशुभिर्निर्मर्यादैर्भवद्भिरुदायुधैः  ।
नरकरिपुणा सार्धं तेषां सभीमकिरीटिना  œ मयमहमसृङ्मेदोमांसैः करोमि दिशां बलिम्  ॥ ३.२४ ॥



।कृपः।
वत्स किं न संभाव्यते भारद्वाजतुल्ये बाहुशालिनि दिव्यास्त्रग्रामकोविदे भवति  ।


।अश्वत्थामा।
भो भोः पाण्डवमत्स्यसोमकमागधाद्याः क्षत्रियापसादाः
श्लोक ३.२५
पितुर्मूर्ध्नि स्पृष्टे ज्वलदनलभास्वत्परशुना   कृतं यद्रामेण श्रुतिमुपगतं तन्न भवताम्  ।
किमद्याश्वत्थामा तदरिरुधिरासारविघसं  œ न कर्म क्रोधान्धः प्रभवति विधातुं रणमुखे  ॥ ३.२५ ॥

सूत गच्छ त्वं सर्वोपकरणैः सांग्रामिकैः सर्वायुधैरुपेतं महाहवलक्षणं नामास्मत्स्यन्दनमुपनय  ।


।सूतः।
यदाज्ञापयति कुमारः  ।*इति निष्क्रान्तः**



।कृपः।
वत्स अवश्यप्रतिकर्तव्येऽस्मिन्दारुणे परिभवाग्नौ सर्वेषामस्माकं कोऽन्यस्त्वामन्तरेण शक्तः प्रतिकर्तुम्  । किं तु


।अश्वत्थामा।
किमतः परम्  ।


।कृपः।
सैनापत्येऽभिषिक्तं भवन्तमिच्छामि समरभुवनमवतारयितुम्  ।


।अश्वत्थामा।
मातुल परतन्त्रमिदमकिंचित्करं च  ।


।कृपः।
वत्स न खलु परतन्त्रं नाकिंचित्करं च  । पश्य  ।
श्लोक ३.२६
भवेदभीष्ममद्रोणं धार्तराष्ट्रबलं कथम्  ।
यदि तत्तुल्यकर्मात्र भवान्धुरि न युज्यते  ॥ ३.२६ ॥

कृतपरिकरस्य भवादृशस्य त्रैलोक्यमपि न क्षमं परिपन्थीभवितुं किं पुनर्युधिष्ठिरबलम्  । तदेवं मन्ये परिकल्पिताभिषेकोपकरणः कौरवराजो न चिरात्त्वामेवाभ्यपेक्षमाणस्तिष्ठतीति  ।


।अश्वत्थामा।
यद्येवं त्वरते मे परिभवानलदह्यमानमिदं चेतस्तत्प्रतीकारजलावगाहनाय  । तदहं गत्वा तातवधविषण्णमानसं कुरुपतिं सैनापत्यस्वयंग्रहणप्रणयसमाश्वासनया मन्दसंतापं करोमि  ।


।कृपः।
वत्स एवमिदम्  । अतस्तमेवोद्देशं गच्छावः  ।

*इति परिक्रामतः**

*ततः प्रविशतः कर्णदुर्योधनौ**


।दुर्योधनः।
अङ्गराज
श्लोक ३.२७
तेजस्वी रिपुहतबन्धुदुःखपारं   बाहुभ्यां व्रजति धृतायुधप्लवाभ्याम्  ।
आचार्यः सुतनिधनं निशम्य संख्ये  œ किं शस्त्रग्रहसमये विशस्त्र आसीत् ॥ ३.२७ ॥

अथ वा सूक्तमिदमभियुक्तैः प्रकृतिर्दुस्त्यजेति  । यतः शोकान्धमनसा तेन विमुच्य क्षात्रधर्मकार्कश्यं द्विजातिधर्मसुलभो मार्दवपरिग्रहः कृतः  ।


।कर्णः।
राजन्कौरवेश्वर न खल्विदमेवम्  ।


।दुर्योधनः।
कथं तर्हि  ।


।कर्णः।
एवं किलास्याभिप्रायो यथाश्वत्थामा मया पृथिवीराज्येऽभिषेक्तव्य इति  । तस्याभावाद्वृद्धस्य मे ब्राह्मणस्य वृथा शस्त्रग्रहणमिति तथा कृतवान्  ।


।दुर्योधनः।
*सशिरःकम्पम्**
एवमिदम्  ।


।कर्णः।
एतदर्थं च कौरवपाण्डवपक्षपातप्रवृत्तमहासंग्रामस्य राजकस्य परस्परक्षयमपेक्षमाणेन तेन प्रधानपुरुषवधोपेक्षा कृता  ।


।दुर्योधनः।
उपपन्नमिदम्  ।


।कर्णः।
अन्यच्च राजन् द्रुपदेनाप्यस्य बाल्यात्प्रभृत्यभिप्रायवेदिना न स्वराष्ट्रे वासो दत्तः  ।


।दुर्योधनः।
साधु अङ्गराज साधु  । निपुणमभिहितम्  ।


।कर्णः।
न चायं ममैकस्याभिप्रायः  । अन्येऽभियुक्ता अपि नैवेदमन्यथा मन्यन्ते  ।


।दुर्योधनः।
एवमेतत् । कः संदेहः  ।
श्लोक ३.२८
दत्त्वाभयं सोऽतिरथो बध्यमानं किरीटिना  ।
सिन्धुराजमुपेक्षेत नैवं चेत्कथमन्यथा  ॥ ३.२८ ॥



।कृपः।
*विलोक्य**
वत्स एष दुर्योधनः सूतपुत्रेण सहास्यां न्यग्रोधच्छायायामुपविष्टस्तिष्ठति  । तदुपसर्पावः  ।

*तथा कृत्वा**


।उभौ।
विजयतां कौरवेश्वरः  ।


।दुर्योधनः।
*दृष्ट्वा**
अये कथं कृपोऽश्वत्थामा च  ।*आसनादवतीर्य कृपं प्रति**
गुरो अभिवादये  ।*अश्वत्थामानमुद्दिश्य**
आचार्यपुत्र
श्लोक ३.२९
एह्यस्मदर्थहततात परिष्वजस्व   क्लान्तैरिदं मम निरन्तरमङ्गमङ्गैः  ।
स्पर्शस्तवैष भुजयोः सदृशः पितुस्ते  œ शोकेऽपि यो विकृतिमेति तनूरुहेषु  ॥ ३.२९ ॥


*आलिङ्ग्य पार्श्व उपवेशयति  । अश्वत्थामा बाष्पमुत्सृजति**


।कर्णः।
द्रौणायन अलमत्यर्थमात्मानं शोकानले प्रक्षिप्य  ।


।दुर्योधनः।
आचार्यपुत्र को विशेष आवयोरस्मिन्व्यसनमहार्णवे  । पश्य  ।
श्लोक ३.३०
तातस्तव प्रणयवान्स पितुः सखा मे   शस्त्रे यथा तव गुरुः स तथा ममापि  ।
किं तस्य देहनिधने कथयामि दुःखं  œ जानीहि तद्गुरुशुचा मनसा त्वमेव  ॥ ३.३० ॥



।कृपः।
वत्स यथाह कुरुपतिस्तथैवैतत् ।


।अश्वत्थामा।
राजन्नेवं पक्षपातिनि त्वयि युक्तमेव शोकभारं लघूकर्तुम्  । किं तु
श्लोक ३.३१
मयि जीवति मत्तातः केशग्रहणमवाप्तवान्  ।
कथमन्ये करिष्यन्ति पुत्रेभ्यः पुत्रिणः स्पृहाम्  ॥ ३.३१ ॥



।कर्णः।
द्रौणायन किमत्र क्रियते यदा तेनैव सर्वपरिभवत्राणहेतुना शस्त्रमुत्सृजता तादृशीमवस्थामात्मा नीतः  ।


।अश्वत्थामा।
अङ्गराज किमाह भवान्किमत्र क्रियत इति  । श्रूयतां यत्क्रियते  ।
श्लोक ३.३२
यो यः शस्त्रं बिभर्ति स्वभुजगुरुमदः पाण्डवीनां चमूनां   यो यः पाञ्चालगोत्रे शिशुरधिकवया गर्भशय्यां गतो वा  ।
यो यस्तत्कर्मसाक्षी चरति मयि रणे यश्च यश्च प्रतीपः  œ क्रोधान्धस्तस्य तस्य स्वयमपि जगतामन्तकस्यान्तकोऽहम्  ॥ ३.३२ ॥

अपि च भो जामदग्न्यशिष्य कर्ण
श्लोक ३.३३
देशः सोऽयमरातिशोणितजलैर्यस्मिन्ह्रदाः पूरिताः   क्षत्रादेव तथाविधः परिभवस्तातस्य केशग्रहः  ।
तान्येवाहितशस्त्रघस्मरगुरूण्यस्त्राणि भास्वन्ति मे  œ यद्रामेण कृतं तदेव कुरुते द्रौणायनः क्रोधनः  ॥ ३.३३ ॥



।दुर्योधनः।
आचार्यपुत्र तस्य तथाविधस्यानन्यसाधारणस्य ते वीरभावस्य किमन्यत्सदृशम्  ।


।कृपः।
राजन्सुमहान्खलु द्रोणपुत्रेण वोढुमध्यवसितः समरभारः  । तदहमेवं मन्ये  । भवता कृतपरिकरोऽयमुच्छेत्तुं लोकत्रयमपि समर्थः किं पुनर्युधिष्ठिरबलम्  । अतोऽभिषिच्यतां सैनापत्ये  ।


।दुर्योधनः।
सुष्ठु युज्यमानमभिहितं युष्माभिः  । किं तु प्राक्प्रतिपन्नोऽयमर्थोऽङ्गराजस्य  ।


।कृपः।
राजन्नसदृशपरिभवशोकसागरे निमज्जन्तमेनमङ्गराजस्यार्थे नैवोपेक्षितुं युक्तम्  । अस्यापि तदेवारिकुलमनुशासनीयम्  । अतः किमस्य पीडा न भविष्यति  ।


।अश्वत्थामा।
राजन्कौरवेश्वर किमद्यापि युक्तायुक्तविचारणया  ।
श्लोक ३.३४
प्रयत्नपरिबोधितः स्तुतिभिरद्य शेषे निशा   मकेशवमपाण्डवं भुवनमद्य निःसोमकम्  ।
इयं परिसमाप्यते रणकथाद्य दोःशालिना  œ व्यपैतु नृपकाननातिगुरुरद्य भारो भुवः  ॥ ३.३४ ॥



।कर्णः।
*विहस्य**
वक्तुं सुकरमिदं दुष्करमध्यवसातुम्  । बहवः कौरवबलेऽस्य कर्मणः शक्ताः  ।


।अश्वत्थामा।
अङ्गराज एवमिदम्  । बहवः कौरवबलेऽत्र शक्ताः  । किं तु दुःखोपहतः शोकावेशवशाद्ब्रवीमि न पुनर्वीरजनाधिक्षेपेण  ।


।कर्णः।
मूढ दुःखितस्याश्रुपातः कुपितस्य चायुधद्वितीयस्य संग्रामावतरणमुचितं नैवंविधाः प्रलापाः  ।


।अश्वत्थामा।
*सक्रोधम्**
अरे रे राधागर्भभारभूत सूतापसद ममापि नामाश्वत्थाम्नो दुःखितस्याश्रुभिः प्रतिक्रियामुपदिशि न शस्त्रेण  । पश्य  ।
श्लोक ३.३५
निर्वीर्यं गुरुशापभाषितवशात्किं मे तवेवायुधं   संप्रत्येव भयाद्विहाय समरं प्राप्तोऽस्मि किं त्वं यथा  ।
जातोऽहं स्तुतिवंशकीर्तनविदां किं सारथीनां कुले  œ क्षुद्रारातिकृताप्रियं प्रतिकरोम्यस्रेण नास्त्रेण यत् ॥ ३.३५ ॥



।कर्णः।
*सक्रोधम्**
अरे रे वाचाट वृथाशस्त्रग्रहणदुर्विदग्ध बटो
श्लोक ३.३६
निर्वीर्यं वा सवीर्यं वा मया नोत्सृष्टमायुधम्  ।
यथा पाञ्चालभीतेन पित्रा ते बाहुशालिना  ॥ ३.३६ ॥

अपि च
श्लोक ३.३७
सूतो वा सूतपुत्रो वा यो वा को वा भवाम्यहम्  ।
दैवायत्तं कुले जन्म मदायत्तं तु पौरुषम्  ॥ ३.३७ ॥



।अश्वत्थामा।
*सक्रोधम्**
अरे रे रथकारकुलकलङ्क राधागर्भभारभूत अरे आयुधानभिज्ञ तातमप्यधिक्षिपसि  । अथ वा
श्लोक ३.३८
स भीरुः शूरो वा प्रथितभुजसारस्त्रिभुवने   कृतं यत्तेनाजौ प्रतिदिनमियं वेत्ति वसुधा  ।
परित्यक्तं शस्त्रं कथमिति स सत्यव्रतधरः  œ पृथासूनुः साक्षी त्वमसि रणभीरो क्व नु तदा  ॥ ३.३८ ॥



।कर्णः।
*विहस्य**
एवं भीरुरहम्  । पुनर्विक्रमैकरसं तव पितरमनुस्मृत्य महान्मे संशयो जातः  । अपि च रे मूढ
श्लोक ३.३९
यदि शस्त्रमुज्झितमशस्त्रपाणयो   न निवारयन्ति किमरीनुदायुधान्  ।
यदनेन मौलिदलनेऽप्युदासितं  œ सुचिरं स्त्रियेव नृपचक्रसंनिधौ  ॥ ३.३९ ॥



।अश्वत्थामा।
*सक्रोधं सकम्पं च**
दुरात्मन्राजवल्लभ प्रगल्भ सूतापसद असंबद्धप्रलापिन्
श्लोक ३.४०
कथमपि न निषिद्धो दुःखिना भीरुणा वा   द्रुपदतनयपाणिस्तेन पित्रा ममाद्य  ।
तव भुजबलदर्पाध्मायमानस्य वामः  œ शिरसि चरण एष न्यस्यते वारयैनम्  ॥ ३.४० ॥

*इति तथा कर्तुमुत्तिष्ठति**



।कृपदुर्योधनौ।
गुरुपुत्र मर्षय  ।*इति निवारयतः**


*अश्वत्थामा चरणप्रहारं नाटयति**


।कर्णः।
*सक्रोधमुत्थाय खड्गमाकृष्य**
अरे दुरात्मन्वाचाल ब्रह्मबन्धो आत्मश्लाघ
श्लोक ३.४१
जात्या काममवध्योऽसि चरणं त्विममुद्धृतम्  ।
अनेन लूनं खड्गेन पतितं वेत्स्यसि क्षितौ  ॥ ३.४१ ॥



।अश्वत्थामा।
अरे मूढ किं नाम जात्या काममवध्योऽहम्  । इयं सा जातिस्त्यक्ता  ।*इति यज्ञोपवीतं छिनत्ति  । पुनश्च सक्रोधम्**

श्लोक ३.४२
अद्य मिथ्याप्रतिज्ञोऽसौ किरीटी क्रियते मया  ।
शस्त्रं गृहाण वा त्यक्त्वा मौलौ वा रचयाञ्जलिम्  ॥ ३.४२ ॥


*उभावपि खड्गमाकृष्यान्योऽन्यं प्रहर्तुमुद्यतौ  । कृपदुर्योधनौ वारयतः**


।दुर्योधनः।
सखे आचार्यपुत्र शस्त्रग्रहणेनालम्  ।


।कृपः।
वत्स सूतपुत्र शस्त्रग्रहणेनालम्  ।


।अश्वत्थामा।
मातुल मातुल किं निवारयसि  । अयमपि तातनिन्दाप्रगल्भः सूतापसदो धृष्टद्युम्नपक्षपात्येव  ।


।कर्णः।
राजन्न खल्वहं निवारयितव्यः  ।
श्लोक ३.४३
उपेक्षितानां मन्दानां धीरसत्त्वैरवज्ञया  ।
अत्रासितानां क्रोधान्धैर्भवत्येषा विकत्थना  ॥ ३.४३ ॥



।अश्वत्थामा।
राजन्मुञ्च मुञ्चैनम्  । आसादयतु मद्भुजान्तरनिष्पेषसुलभमसूनामवसादनम्  । अन्यच्च राजन्  । स्नेहेन कार्येण वा यत्त्वमेनं ताताधिक्षेपकारिणं दुरात्मानं मत्तः परिरक्षितुमिच्छसि तदुभयमपि वृथैव  । पश्य  ।
श्लोक ३.४४
पापप्रियस्तव कथं गुणिनः सहायः   सूतान्वयः शशधरान्वयसंभवस्य  ।
हन्ता किरीटिनमहं नृप मुञ्च कुर्यां  œ क्रोधादकर्णमपृथात्मजमद्य लोकम्  ॥ ३.४४ ॥

*इति प्रहर्तुमिच्छति**



।कर्णः।
*खड्गमुद्यम्य**
अरे वाचाट ब्राह्मणाधम अयं न भवसि  । राजन्मुञ्च मुञ्च  । न खल्वहं वारयितव्यः  ।*हन्तुमिच्छति**


*दुर्योधनकृपौ निवारयतः**


।दुर्योधनः।
कर्ण गुरुपुत्र कोऽयमद्य युवयोर्व्यामोहः  ।


।कृपः।
वत्स अन्यदेव प्रस्तुतमन्यत्रावेग इति कोऽयं व्यामोहः  । स्वबलव्यसनं चेदमस्मिन्काले राजकुलस्यास्य युष्मत्त एव भवतीति वामः पन्थाः  ।


।अश्वत्थामा।
मातुल न लभ्यतेऽस्य कटुप्रलापिनो रथकारकुलकलङ्कस्य दर्पः शातयितुम्  ।


।कृपः।
वत्स अकालः खलु स्वबलप्रधानविरोधस्य  ।


।अश्वत्थामा।
मातुल यद्येवम्
श्लोक ३.४५
अयं पापो यावन्न निधनमुपेयादरिशरैः   परित्यक्तं तावत्प्रियमपि मयास्त्रं रणमुखे  ।
बलानां नाथेऽस्मिन्परिकुपितभीमार्जुनभये  œ समुत्पन्ने राजा प्रियसखबलं वेत्तु समरे  ॥ ३.४५ ॥

*इति खड्गमुत्सृजति**



।कर्णः।
*विहस्य**
कुलक्रमागतमेवैतद्भवादृशां यदस्त्रपरित्यागो नाम  ।


।अश्वत्थामा।
ननु रे अपरित्यक्तमपि भवादृशैरायुधं चिरपरित्यक्तमेव निष्फलत्वात् ।


।कर्णः।
अरे मुढ
श्लोक ३.४६
धृतायुधो यावदहं तावदन्यैः किमायुधैः  ।
यद्वा न सिद्धमस्त्रेण मम तत्केन सेत्स्यति  ॥ ३.४६ ॥


*नेपथ्ये**


आः दुरात्मन्द्रौपदीकेशाम्बराकर्षणमहापातकिन्धार्तराष्ट्रापसद चिरस्य खलु कालस्य मत्संमुखमागतोऽसि  । क्षुद्रपशो क्वेदानीं गम्यते  । अपि च भो भो राधेयदुर्योधनसौबलप्रभृतयः पाण्डवविद्वेषणश्चापपाणयो मानधनाः शृण्वन्तु भवन्तः  ।
श्लोक ३.४७
स्पृष्टा येन शिरोरुहे नृपशुना पाञ्चालराजात्मजा   येनास्याः परिधानमप्यपहृतं राज्ञां गुरूणां पुरः  ।
यस्योरःस्थलशोणितासवमहं पातुं प्रतिज्ञातवा  œ न्सोऽयं मद्भुजपञ्जरे निपतितः संरक्ष्यतां कौरवः  ॥ ३.४७ ॥


*सर्व आकर्णयन्ति**


।अश्वत्थामा।
*सोत्प्रासम्**
अङ्गराज सेनापते जामदग्न्यशिष्य द्रोणोपहासिन्भुजबलपरिरक्षितसकललोक  ।*धृतायुध इति पठित्वा**
इदं तदासन्नतरमेव संवृत्तम्  । रक्षैनं सांप्रतं भीमाद्दुःशासनम्  ।


।कर्णः।
आः का शक्तिर्वृकोदरस्य मयि जीवति दुःशासनस्य छायामप्याक्रमितुम्  । युवराज न भेतव्यं न भेतव्यम्  । अयमहमागतोऽस्मि  ।*इति निष्क्रान्तः**



।अश्वत्थामा।
राजन्कौरवनाथ अभीष्मद्रोणं संप्रति कौरवबलमालोडयन्तौ भीमार्जुनौ राधेयेनैवंविधेनान्येन वा न शक्येते निवारयितुम्  । अतः स्वयमेव भ्रातुः प्रतीकारपरो भव  ।


।दुर्योधनः।
आः शक्तिरस्ति दुरात्मनः पवनतनयस्यान्यस्य वा मयि जीवति शस्त्रपाणौ वत्सस्य छायामप्याक्रमितुम्  । वत्स न भेतव्यं न भेतव्यम्  । कः कोऽत्र भोः  । रथमुपनय  ।*इति निष्क्रान्तः**


*नेपथ्ये कलकलः**


।अश्वत्थामा।
*अग्रतो विलोक्य**
मातुल हा धिक्कष्टम्  । एष खलु भ्रातुः प्रतिज्ञाभङ्गभीरुः किरीटी समं दुर्योधनराधेयौ शरवर्षैर्दुर्वारैरभिद्रवति  । सर्वथा पीतं दुःशासनशोणितं भीमेन  । न खलु विषहे दुर्योधनानुजस्यैनां विपत्तिमवलोकयितुम्  । अनृतमनुमतं नाम  । मातुल शस्त्रं शस्त्रम्  ।
श्लोक ३.४८
सत्यादप्यनृतं श्रेयो धिक्स्वर्गं नरकोऽस्तु मे  ।
भीमाद्दुःशासनं त्रातुं त्यक्तमत्यक्तमायुधम्  ॥ ३.४८ ॥

*इति खड्गं ग्रहीतुमिच्छति**


*नेपथ्ये**


महात्मन्भारद्वाजसूनो न खलु सत्यवचनमनुल्लङ्घितपूर्वमुल्लङ्घयितुमर्हसि  ।


।कृपः।
वत्स अशरीरिणी भारती भवन्तमनृतादभिरक्षति  ।


।अश्वत्थामा।
कथमियममानुषी वाग्नानुमनुते संग्रामावतरणं मम  । भोः कष्टम्  । आः पक्षपातिनो देवा अपि पाण्डवानाम्  । सर्वथा पीतं दुःशासनशोणितं भीमेन  । भोः कष्टं कष्टम्  ।
श्लोक ३.४९
दुःशासनस्य रुधिरे पीयमानेऽप्युदासितम्  ।
दुर्योधनस्य कर्तास्मि किमन्यत्प्रियमाहवे  ॥ ३.४९ ॥

मातुल राधेयक्रोधवशादनार्यमस्माभिराचरितम्  । अतस्त्वमपि तावदस्य राज्ञः पार्श्ववर्ती भव  ।


।कृपः।
गच्छाम्यहमत्र प्रतिविधातुम्  । भवानपि शिबिरसंनिवेशमेव प्रतिष्ठताम्  ।

*परिक्रम्य निष्क्रान्तौ**


इति तृतीयोऽङ्कः  ।

अच्त्_४
चतुर्थोऽङ्कः  ।
*ततः प्रविशति प्रहारमूर्च्छितं रथस्थं दुर्योधनमपहरन्सूतः  । सूतः ससंभ्रमं परिक्रामति**

*नेपथ्ये**


भो भो बाहुबलावलेपप्रवर्तितमहासमरदोहदाः कौरवपक्षपातपणीकृतप्राणद्रविणसंचया नरपतयः संस्तभ्यन्तां संस्तभ्यन्तां निहतदुःशासनपीतावशेषशोणितस्नपितबीभत्सवेषवृकोदरदर्शनभयपरिस्खलत्प्रहरणानि रणात्द्रवन्ति बलानि  ।


।सूतः।
*विलोक्य**
कथमेष धवलचपलचामरचुम्बितकनककमण्डलुना शिखरावबद्धवैजयन्तीसूचितेन हतगजवाजिनरकलेवरसहस्रसंमर्दविषमोद्घातकृतकलकलकिङ्किणीजालमालिना रथेन शरवर्षस्तम्भितपरबलपराक्रमप्रसरः प्रद्रुतमात्मबलमाश्वासयन्कृपः किरीटिनाभियुक्तमङ्गराजमनुसरति  । हन्त जातमस्मद्बलानामवलम्बनम्  ।

*नेपथ्ये कलकलानन्तरम्**


भो भोः अस्मद्दर्शनभयस्खलितकार्मुककृपाणतोमरशक्तयः कौरवचमूभटाः पाण्डवपक्षपातिनश्च योधाः न भेतव्यं न भेतव्यम्  । अयमहं निहतदुःशासनपीवरोरःस्थलक्षतजासवपानमदोद्धतो  रभसगामी स्तोकावशिष्टप्रतिज्ञामहोत्सवः कौरवराजस्य द्यूतनिर्जितो दासः पार्थमध्यमो भीमसेनः सर्वान्भवतः साक्षीकरोमि  । श्रूयताम्  ।
श्लोक ४.१
राज्ञो मानधनस्य कार्मुकभृतो दुर्योधनस्याग्रतः   प्रत्यक्षं कुरुबान्धवस्य मिषतः कर्णस्य शल्यस्य च  ।
पीतं तस्य मयाद्य पाण्डववधूकेशाम्बराकर्षिणः  œ कोष्णं जीवत एव तीक्ष्णकरजक्षुण्णादसृग्वक्षसः  ॥ ४.१ ॥



।सूतः।
*श्रुत्वा सभयम्**
अये आसन्न एव दुरात्मा कौरवराजपुत्रमहावनोत्पातमारुतो मारुतिः  । अनुपलब्धसंज्ञश्च तावदत्र महाराजः  । भवतु  । सुदूरमपहरामि स्यन्दनम्  । कदाचिद्दुःशासन इवास्मिन्नप्ययमनार्योऽनार्यमाचरिष्यति  ।*त्वरिततरं परिक्रम्यावलोक्य च**
अये अयमसौ सरसीसरोजविलोलनसुरभिशीतलमातरिश्वसंवाहितसान्द्रकिसलयो  न्यग्रोधपादपः  । उचिता विश्रामभूरियं समरव्यापारखिन्नस्य वीरजनस्य  । अत्र स्थितश्चायाचिततालवृन्तेन हरिचन्दनच्छटाशीतलेनाप्रयत्नसुरभिणा दशापरिणामयोग्येन सरसीसमीरणेनामुना गतक्लमो भविष्यति महाराजः  । लूनकेतुश्चायं रथोऽनिवारित एव प्रवेक्ष्यति च्छायाम्  ।*इति प्रवेशं रूपयित्वा**
कः कोऽत्र भोः  ।*समन्तादवलोक्य**
कथं न कश्चिदत्र परिजनः  । नूनं तथाविधस्य वृकोदरस्य दर्शनादेवंविधस्य च स्वामिनस्त्रासेन शिबिरसंनिवेशमेव प्रविष्टः  । कष्टं भोः कष्टम्  ।
श्लोक ४.२
दत्त्वा द्रोणेन पार्थादभयमपि न संरक्षितः सिन्धुराजः   क्रूरं दुःशासनेऽस्मिन्हरिण इव कृतं भीमसेनेन कर्म  ।
दुःसाध्यामप्यरीणां लघुमिव समरे पूरयित्वा प्रतिज्ञां  œ नाहं मन्ये सकामं कुरुकुलविमुखं दैवमेतावतापि  ॥ ४.२ ॥

*राजानमवलोक्य**
कथमद्यापि न चेतनां लभते महाराजः  । भोः कष्टम्  ।*निःश्वस्य**

श्लोक ४.३
मदकलितकरेणुभज्यमाने   विपिन इव प्रकटैकशालशेषे  ।
हतसकलकुमारके कुलेऽस्मिं  œ स्त्वमपि विधेरवलोकितः कटाक्षैः  ॥ ४.३ ॥

ननु भो हतविधे भरतकुलविमुख
श्लोक ४.४
अक्षतस्य गदापाणेरनारूढस्य संशयम्  ।
एषापि भीमसेनस्य प्रतिज्ञा पूर्यते त्वया  ॥ ४.४ ॥



।दुर्योधनः।
*शनैरुपलब्धसंज्ञः**
आः शक्तिरस्ति दुरात्मनो वृकोदरहतकस्य मयि जीवति दुर्योधने प्रतिज्ञां पूरयितुम्  । वत्स दुःशासन न भेतव्यं न भेतव्यम्  । अयमहमागतोऽस्मि  । ननु सूत प्रापय रथं तमेवोद्देशं यत्र वत्सो मे दुःशासनः  ।


।सूतः।
आयुष्मन्नक्षमाः संप्रति वाहास्ते रथमुद्वोढुम्  ।*अपवार्य**
मनोरथं च  ।


।दुर्योधनः।
*रथादवतीर्य सगर्वं साकूतं च**
कृतं स्यन्दनगमनकालातिपातेन  ।


।सूतः।
*सवैलक्ष्यं सकरुणं च**
मर्षयतु मर्षयत्वायुष्मान्  ।


।दुर्योधनः।
धिक्सूत किं रथेन  । केवलमरातिविमर्दसंघट्टसंचारी दुर्योधनः खल्वहम्  । तद्गदामात्रसहायः समरभुवमवतरामि  ।


।सूतः।
आयुष्मन्नेवमेतत् । कः संदेहः  ।


।दुर्योधनः।
यद्येवं किमेवं भाषसे  । पश्य  ।
श्लोक ४.५
बालस्य मे प्रकृतिदुर्ललितस्य पापः   पापं व्यवस्यति समक्षमुदायुधोऽसौ  ।
अस्मिन्निवारयसि किं व्यवसायिनं मां  œ क्रोधो न नाम करुणा न च तेऽस्ति लज्जा  ॥ ४.५ ॥



।सूतः।
*सकरुणं पादयोर्निपत्य**
एतद्विज्ञापयामि  । आयुष्मन्संपूर्णप्रतिज्ञेन निवृत्तेन भवितव्यमिदानीं दुरात्मना वृकोदरहतकेन  । अत एवं ब्रवीमि  ।


।दुर्योधनः।
*सहसा भूमौ पतन्**
हा वत्स दुःशासन हा मदाज्ञाविरोधितपाण्डव हा विक्रमैकरस हा मदङ्कदुर्ललित हा अरातिकुलगजघटामृगेन्द्र हा युवराज क्वासि  । प्रयच्छ मे प्रतिवचनम्  ।*इति निःश्वस्य मोहमुपगतः**



।सूतः।
राजन्समाश्वसिहि समाश्वसिहि  ।


।दुर्योधनः।
*संज्ञां लब्ध्वा  । निःश्वस्य**

श्लोक ४.६
मुक्तो यथेष्टमुपभोगसुखेषु नैव   त्वं लालितोऽपि हि मया न वृथाग्रजेन  ।
अस्यास्तु वत्स तव हेतुरहं विपत्ते  œ र्यत्कारितोऽस्यविनयं  न च रक्षितोऽसि  ॥ ४.६ ॥

*इति पतति**



।सूतः।
आयुष्मन्समाश्वसिहि समाश्वसिहि  ।


।दुर्योधनः।
धिक्सूत किमनुष्ठितं भवता  ।
श्लोक ४.७
रक्षणीयेन सततं बालेनाज्ञानुवर्तिना  ।
दुःशासनेन भ्रात्राहमुपहारेण रक्षितः  ॥ ४.७ ॥



।सूतः।
महाराज मर्मभेदिभिरिषुतोमरशक्तिप्रासवर्षैर्महारथानामपहृतचेतनत्वान्निश्चेष्टः कृतो महाराज इत्यपहृतो मया रथः  ।


।दुर्योधनः।
सूत विरूपं कृतवानसि  ।
श्लोक ४.८
तस्यैव पाण्डवपशोरनुजद्विषो मे   क्षोदैर्गदाशनिकृतैर्न विबोधितोऽस्मि  ।
तामेव नाधिशयितो रुधिरार्द्रशय्यां  œ दौःशासनीं यदहमाशु वृकोदरो वा  ॥ ४.८ ॥

*निश्वस्य नभो विलोक्य**
ननु भो हतविधे कृपाविरहित भरतकुलविमुख
श्लोक ४.९
अपि नाम भवेन्मृत्युर्न च हन्ता वृकोदरः  ।



।सूतः।
शान्तं पापं शान्तं पापम्  । महाराज किमिदम्  ।


।दुर्योधनः।
श्लोक ४.९
घातिताशेषबन्धोर्मे किं राज्येन जयेन वा  ॥ ४.९ ॥


*ततः प्रविशति शरप्रहारव्रणबद्धपट्टिकालंकृतकायः सुन्दरकः**


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१०२}अज्जा अबि णाम इमस्सिमुद्देसे सारहिदुदीओ दिट्ठो तुम्हेहिं महाराअदुज्जोहणो ण वेत्ति *निरूप्य**
कहं ण को बि मन्तेदि  । होदु  । एदाणं बद्धपरिअराणं पुरिसाणं समूहो दीसै  । एत्थ गदुअ पुच्छिस्सं  ।*परिक्रम्य विलोक्य च**
कहमेदे क्खु सस्सामिणो गाढप्पहारहदस्स घणसंणाहजालदुब्भेज्जमुहेहिं कङ्कवदणेहिं हिअआदो सल्लाइमुद्धरन्ति  । ता ण क्खु एदे जाणन्ति  । होदु  । अण्णदो विचिणैस्सं  ।*अग्रतोऽवलोक्य किंचित्परिक्रम्य**
इमे क्खु अबरे पहूददरा संगदा वीरमणुस्सा दीसन्ति  । ता एत्थ गदुअ पुच्छिस्सं  ।*उपगम्य**
हंहो जाणह तुम्हे कस्सिमुद्देसे कुरुणाहो वट्टै त्ति  ।*दृष्ट्वा**
कहमेदे बि मं पेक्खिअ अहिअदरं रोअन्ति  । ता ण हु एदे बि जाणन्ति  । हा अदिकरुणं क्खु एत्थ वट्टै  । एसा वीरमादा समलविणिहदं पुत्तअं सुणिअ रत्तंसुअणिवसणाए समग्गभूसणाए वहूए सह अणुमरदि  ।*सश्लाघम्**
साहु वीरमादे साहु  । अण्णस्सिं बि जम्मन्तरे अणिहदपुत्तआ हुविस्ससि  । होदु  । अण्णदो विचिणैस्सं  ।*अन्यतो विलोक्य**
अअमबरो बहुप्पहारणिहदकाओ अकिदव्वणप्पडीआरो एव्व जोहसमूहो इमं सुण्णासणं तुलंगममुबालहिअ रोइदि  । णूणमेदाणमेत्थ एव्व सामी वाबादिदो  । ता ण हु एदे बि जाणन्ति  । होदु  । अण्णदो गदुअ पुच्छिस्सं  ।*सर्वतो विलोक्य**
कहं सव्वो एव्व अवत्थाणुरूबं विसणमणुहवन्तो भाअधेअविमुहदाए पज्जाउलो जणो  । ता कमेत्थ पुच्छिस्सं  । कं वा उबालहिस्सं  । होदु  । सअमेव्व एत्थ विचिणैस्सं  ।*परिक्रम्य**
होदु  । देव्वं दाणीमुबालहिस्सं  । हंहो देव्व एआदसाणमक्खोहिणीणं णाहो जेट्ठो भादुसदस्स भत्ता गङ्गेअद्दोणङ्गराअसल्लकिबकिदवम्मस्सत्थामप्पमुहस्स राअचक्कस्स सअलपहुवीमण्डलेक्कणाहो महाराअदुज्जोहणो बि अण्णेसीअदि  । अण्णेसीअन्तो बि ण जाणीअदि कस्सिमुद्देसे वट्टै त्ति  ।*विचिन्त्य निःश्वस्य च**
अह वा किमेत्थ देव्वमुबालहामि  । तस्स क्खु एदं णिब्भच्छिअविउरवअणवीअस्स अवहीरिदपिदामहहिदोबदेसङ्कुरस्स सौणिप्पोच्छाहणादिविरूढमूलस्स जदुगेहजूदविससाहिणो संभूदचिरआलसंबद्धवेरालवालस्स पञ्चालीकेसग्गहणकुसुमस्स फलं परिणमदि  ।*अन्यतो विलोक्य**
जहा एत्थ एसो विविहरअणप्पहासंवलिदसूरकिरणप्पसूदसक्कचाबसहस्ससंपूरिददसदिसामुहो  लूणकेदुवंसो रहो दीसै ता अहं तक्केमि अवस्समेदिणा महाराअदुज्जोहणस्स विस्सामुद्देसेण होदव्वं  । जाव णिरूबेमि  ।*उपगम्य दृष्ट्वा निश्वस्य च**
कधमेआदसाणमक्खोहिणीणं णाअको भविअ महाराओ दुज्जोहणो पाइदपुरिसो विअ असलाहणीए भूमिए उपविट्ठो चिट्ठदि  । अथ वा तस्स क्खु एदं पञ्चालीकेसग्गहकुसुमस्स फलं परिणमदि  ।


स्क्त्छ्_१०२ आर्याः अपि नामास्मिन्देशे सारथिद्वितीयो दृष्टो युष्माभिर्महाराजदुर्योधनो न वेति  । कथं न कोऽपि मन्त्रयते  । भवतु  । एतेषां बद्धपरिकराणां पुरुषाणां समूहो दृश्यते  । अत्र गत्वा प्रक्ष्यामि  । कथमेते खलु स्वस्वामिनो गाढप्रहारहतस्य घनसंनाहजालदुर्भेद्यमुखैः कङ्कवदनैर्हृदयाच्छल्यान्युद्धरन्ति  । तन्न खल्वेते जानन्ति  । भवतु  । अन्यतो विचेष्यामि  । इमे खल्वपरे प्रभूततराः संगता वीरमनुष्या दृश्यन्ते  । तदत्र गत्वा प्रक्ष्यामि  । हंहो जानीथ यूयं कस्मिन्नुद्देशे कुरुनाथो वर्तत इति  । कथमेतेऽपि मां प्रेक्ष्याधिकतरं रुदन्ति  । तन्न खल्वेतेऽपि जानन्ति  । हा अतिकरुणं खल्वत्र वर्तते  । एषा वीरमाता समरविनिहतं पुत्रकं श्रुत्वा रक्तांशुकनिवसनया समग्रभुषणया वध्वा सहानुम्रियते  । साधु वीरमातः साधु  । अन्यस्मिन्नपि जन्मान्तरेऽनिहतपुत्रका भविष्यसि  । भवतु  । अन्यतो विचेष्यामि  । अयमपरो बहुप्रहारनिहतकायोऽकृतव्रणबन्ध एव योधसमूह इमं शून्यासनं तुरंगममुपालभ्य रोदिति  । नूनमेतेषामत्रैव स्वामी व्यापादितः  । तन्न खल्वेतेऽपि जानन्ति  । भवतु  । अन्यतो गत्वा प्रक्ष्यामि  । कथं सर्व एवावस्थानुरूपं व्यसनमनुभवन्भागधेयविमुखतया पर्याकुलो जनः  । तत्कमत्र प्रक्ष्यामि  । कं वोपालप्स्ये  । भवतु  । स्वयमेवात्र विचेष्यामि  । भवतु  । दैवमिदानीमुपालप्स्ये  । हंहो दैव एकादशानामक्षौहिणीनां नाथो ज्येष्ठो भ्रातृशतस्य भर्ता गाङ्गेयद्रोणाङ्गराजशल्यकृपकृतवर्माश्वत्थामप्रमुखस्य राजचक्रस्य सकलपृथ्वीमण्डलैकनाथो महाराजदुर्योधनोऽप्यन्विष्यते  । अन्विष्यमाणोऽपि न ज्ञायते कस्मिन्नुद्देशे वर्तत इति  । अथ वा किमत्र दैवमुपालभे  । तस्य खल्विदं
निर्भर्त्सितविदुरवचनबीजस्यावधीरितपितामहहितोपदेशाङ्कुरस्य शकुनिप्रोत्साहनादिविरूढमूलस्य जतुगृहद्यूतविषशाखिनः संभूतचिरकालसंबद्धवैरालवालस्य पाञ्चालीकेशग्रहणकुसुमस्य फलं परिणमति  । यथात्रैव विविधरत्नप्रभासंवलितसूर्यकिरणप्रसूतशक्रचापसहस्रसंपूरितदशदिशामुखो  लूनकेतवंशो रथो दृश्यते तथाहं तर्कयाम्यवश्यमेतेन महाराजदुर्योधनस्य विश्रामोद्देशेन भवितव्यमिति  । यावन्निरूपयामि  । कथमेकादशानामक्षौहिणीनां नायको भूत्वा महाराजो दुर्योधनः प्राकृतपुरुष इवाश्लाघनीयायां भूमावुपवष्टस्तिष्ठति  । अथ वा तस्य खल्विदं पाञ्चालीकेशग्रहकुसुमस्य फलं परिणमति  ।

*उपसृत्य सूतं संज्ञया पृच्छति**


।सूतः।
*दृष्ट्वा**
अये कथं संग्रामात्सुन्दरकः प्राप्तः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१०३}*उपगम्य**
जेदु जेदु महाराओ  ।


स्क्त्छ्_१०३ जयतु जयतु महाराजः  ।


।दुर्योधनः।
*विलोक्य**
अये सुन्दरकः  । सुन्दरक कच्चित्कुशलमङ्गराजस्य  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१०४}देव कुसलं सरीरमेत्तेण  ।


स्क्त्छ्_१०४ देव कुशलं शरीरमात्रेण  ।


।दुर्योधनः।
*ससंभ्रमम्**
सुन्दरक किं किरीटिनास्य निहता धौरेया हतः सारथिर्भग्नो वा रथः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१०५}देव ण भग्गो रहो  । से मणोरहो बि  ।


स्क्त्छ्_१०५ देव न भग्नो रथः  । अस्य मनोरथोऽपि  ।


।दुर्योधनः।
*सरोषम्**
किमविस्पष्टकथितैराकुलमपि पर्याकुलयसि मे हृदयम्  । तदशेषतो विस्पष्टं कथ्यताम्  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१०६}जं देवो आणबेदि  । अए देवस्स मुउडमणिप्पहावेण अबणीदा मे रणप्पहारवेअणा  ।*इति साटोपं परिक्रम्य**
सुणादु देवो  । अत्थि दाणिं कुमालदुस्सासणवह  ।*इत्यर्धोक्ते मुखमाच्छाद्य शङ्कां नाटयति**



स्क्त्छ्_१०६ यद्देव आज्ञापयति  । अये देवस्य मुकुटमणिप्रभावेणापनीता मे रणप्रहारवेदना  । शृणोतु देवः  । अस्तीदानीं कुमारदुःशासनवध  ।


।सूतः।
सुन्दरक कथय  । कथितमेव दैवेन  ।


।दुर्योधनः।
कथ्यताम्  । श्रुतमस्माभिः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१०७}सणादु देवो  । अज्ज दाव कुमालदुस्सासणवहामरिसिदेण सामिणा अङ्गराएण कुडिलभिउडीभङ्गभीसणणिडलबट्टेण अविण्णादसंधाणमोक्खसिलीमुहसंघादवरिसिणा अभिजुत्तो सो दुराआरो मज्झमपण्डवो भीमसेणहदओ  ।


स्क्त्छ्_१०७ शृणोतु देवः  । अद्य तावत्कुमारदुःशासनवधामर्षितेन स्वामिनाङ्गराजेन कुटिलभ्रुकुटीभङ्गभीषणनिटलपट्टेनाविज्ञातसंधानमोक्षशिलीमुखसंघातवर्षिणाभियुक्तः स दुराचारो मध्यमपाण्डवो भीमसेनहतकः  ।


।उभौ।
ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१०८}तदो देव उहअबलमिलन्तदिप्पन्तकरितुरअपदादिसमुब्भूदधूलिणिअरेण पल्लत्थगअघडासंघादेण अ वित्थरन्तेण अन्धआरेण अन्धीकिदमुहअबलं  । ण हु गगणतलं लक्खीअदि  ।


स्क्त्छ्_१०८ ततो देव उभयबलमिलद्दीप्यमानकरितुरगपदातिसमुद्भूतधूलिनिकरेण पर्यस्तगजघटासंघातेन च विस्तीर्णमानेनान्धकारेणान्धीकृतमुभयबलम्  । न खलु गगनतलं लक्ष्यते  ।


।उभौ।
ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१०९}तदो देव दूराकट्ठिअधणुग्गुणाच्छोडणटंकारेण गम्भीरभीसणेण जाणीअदि गज्जिदं पलअजलहरेण त्ति  ।


स्क्त्छ्_१०९ ततो देव दूराकृष्टधनुर्गुणाच्छोटनटंकारेण गम्भीरभीषणेन ज्ञायते गर्जितं प्रलयजलधरेणेति  ।


।दुर्योधनः।
ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_११०}तदो देव दोण्णं बि ताणमण्णोण्णसिंहणादगज्जिदपिसुणं विविहपरिमुक्कप्पहरणाहदकवअसंगलिदज्जलणविज्जुच्छडाभासुरं गम्भीरत्थणिअचापजलहरं प्पसरन्तसरधारासहस्सवरिसं जादं समरदुद्दिणं  ।


स्क्त्छ्_११० ततो देव द्वयोरपि तयोरन्योऽन्यसिंहनादगर्जितपिशुनं विविधपरिमुक्तप्रहरणाहतकवचसंगलितज्वलनविद्युच्छटाभासुरं गम्भीरस्तनितचापजलधरं प्रसरच्छरधारासहस्रवर्षि जातं समरदुर्दिनम्  ।


।दुर्योधनः।
ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१११}तदो अ देव एदस्सिमन्तरे जेट्ठस्स भादुणो पराभवसङ्किणा धणंजएण वज्जणिग्घादणिग्घोसविसमरसिदधअअग्गट्ठिदमहावाणरो तुरंगमसंवाहणवापिदवासुदेवसङ्खचक्कासिगदालञ्छिदचौब्बाहुदण्डदुद्दंसणो आपूरिअपञ्चजण्णदेअदत्तताररसिदप्पडिरवभरिददसदिसामुहकुहरो धाविदो तमुद्देसं रहवरो  ।


स्क्त्छ्_१११ ततश्च देव एतस्मिन्नन्तरे ज्येष्ठस्य भ्रातुः पराभवशङ्किना धनंजयेन वज्रनिर्घातनिर्घोषविषमरसितध्वजाग्रस्थितमहावानरस्तुरंगमसंवाहनव्यापृतवासुदेवशङ्खचक्रासिगदालाञ्छितचतुर्बाहुदण्डदुर्दर्शन आपूरितपाञ्चजन्यदेवदत्तताररसितप्रतिरवभरितदशदिशामुखकुहरो धावितस्तमुद्देशं रथवरः  ।


।दुर्योधनः।
ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_११२}तदो भीमसेणधनंजएहिमभिजुत्तं पिदरं पेक्खिअ ससंभमं विअलिअमवधूणिअ रअणसीसअमाकण्णाकट्ठिदकठिणकोदण्डजीओ दाहिणहत्थुक्खित्तसरपुङ्खविघट्टणतुवराइदसारहिओ तं देसमुबगदो कुमालविससेणो  ।


स्क्त्छ्_११२ ततो भीमसेनधनंजयाभ्यामभियुक्तं पितरं प्रेक्ष्य ससंभ्रमं विगलितमवधूय रत्नशीर्षकमाकर्णाकृष्टकठिनकोदण्डजीवः दक्षिणहस्तोत्क्षिप्तशरपुङ्खविघट्टनत्वरितसारथिस्तं देशमुपगतः कुमारवृषसेनः  ।


।दुर्योधनः।
*सावष्ठम्भम्**
ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_११३}तदो अ देव तेण आअच्छन्तेण एव्व कुमालविससेणेण विदलिदासिलदासामलसिणिद्धपुङ्खेहिं कठिणकङ्कबत्तेहिं किसणवण्णेहिं साणसिलाणिसिदसामलसल्लबन्धेहिं कुसुमिदो विअ तरू मुहुत्तएण सिलीमुहेहिं पच्छादिदो धणंजअस्स रहवरो  ।


स्क्त्छ्_११३ ततश्च देव तेनागच्छतैव कुमारवृषसेनेन विदलितासिलताश्यामलस्निग्धपुङ्खैः कठिनकङ्कपत्रैः कृष्णवर्णैः शाणशिलानिशितश्यामलशल्यबन्धैः कुसुमित इव तरुर्मुहूर्तेन शिलीमुखैः प्रच्छादितो धनंजयस्य रथवरः  ।


।उभौ।
*सहर्षम्**
ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_११४}तदो देव तिक्खविक्खित्तणिसिदभल्लबाणवरिसिणा धणंजएण ईसि विहसिअ भणिदं  । अरे रे विससेण पिदुणो बि दाव दे ण जुत्तं मह कुबिदस्स अभिमुहं ठादुं  । किमुण भवदो बालस्स  । ता गच्छ  । अबरेहिं कुमारेहिं सह आओधेहि त्ति  । एव्वं वाअं णिसमिअ गुरअणाहिक्खेबेण उद्दीबिअकोबोबरत्तमुहमण्डलविअम्भिअभिउडीभङ्गभीसणेण चाबधारिणा कुमालविससेणेण बि मम्मभेदएहिं परुसविसमेहिं सुदिवहकिदप्पणएहिं णिब्भच्छिदो गण्डीवी बाणेहिं ण उण दुट्ठवअणेहिं  ।


स्क्त्छ्_११४ ततो देव तीक्ष्णविक्षिप्तनिशितभल्लबाणवर्षिणा धनंजयेनेषद्विहस्य भणितम्  । अरे रे वृषसेन पितुरपि तावत्ते न युक्तं मम कुपितस्याभिमुखं स्थातुम्  । किं पुनर्भवतो बालस्य  । तद्गच्छ  । अपरैः कुमारैः सहायुध्यस्वेति  । एवं वाचं निशम्य गुरुजनाधिक्षेपेणोद्दीपितकोपोपरक्तमुखमण्डलविजृम्भितभ्रुकुटीभङ्गभीषणेन चापधारिणा कुमारवृषसेनेनापि मर्मभेदकैः परुषविषमैः श्रुतिपथकृतप्रणयैर्निर्भर्त्सितो गाण्डीवी बाणैर्न पुनर्दुष्टवचनैः  ।


।दुर्योधनः।
साधु वृषसेन साधु  । सुन्दरक ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_११५}तदो देव णिसिदसराभिघादवेअणोपजादमण्णुणा किरीटिणा चण्डगण्डीवजीआसद्दणिज्जिदवज्जणिग्घादघोसेण बाणणिपदणपडिसिद्धदंसणप्पसरेण पत्थुदं सिक्खाबलाणुरूबं किं बि अच्चलिअं  ।


स्क्त्छ्_११५ ततो देव निशितशराभिघातवेदनोपजातमन्युना किरीटिना चण्डगाण्डीवजीवाशब्दनिर्जितवज्रनिर्घातघोषेण बाणनिपतनप्रतिषिद्धदर्शनप्रसरेण प्रस्तुतं शिक्षाबलानुरूपं किमप्याश्चर्यम्  ।


।दुर्योधनः।
*साकूतम्**
ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_११६}तदो अ देव तं तारिसं पेक्खिअ सत्तुणो समरव्वाबारचौरत्तणमविभाविअतूणीरमुहधणुग्गुणगमणागमणसरसंधाणमोक्खचडुलकरअलेण कुमालविससेणेण बि सविसेसं पत्थुदं समलकम्म  ।


स्क्त्छ्_११६ ततश्च देव तत्तादृशं प्रेक्ष्य शत्रोः समरव्यापारचतुरत्वमविभाविततूणीरमुखधनुर्गुणगमनागमनशरसंधानमोक्षचटुलकरतलेन कुमारवृषसेनेनापि सविशेषं प्रस्तुतं समरकर्म  ।


।दुर्योधनः।
ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_११७}तदो देव एत्थन्तरे विमुक्कसमरव्वाबारो मुहुत्तविस्समिदवेराणुबन्धो दोणं बि कुरुराअपण्डवबलाणं साहु कुमालविससेण साहु त्ति किदकलअलो वीरलोओ अवलोइदुं पौत्तो  ।


स्क्त्छ्_११७ ततो देव अत्रान्तरे विमुक्तसमरव्यापारो मुहूर्तविश्रमितवैरानुबन्धो द्वयोरपि कुरुराजपाण्डवबलयोः साधु कुमारवृषसेन साध्विति कृतकलकलो वीरलोकोऽवलोकयितुं प्रवृत्तः  ।


।दुर्योधनः।
*सविस्मयम्**
ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_११८}तदो अ देव अवहीरिदसअलधाणुक्कचक्कपरक्कमसालिणो सुदस्स तहाविहेण समलकम्मालम्भेण हरिसरोसकरुणासंकडे वट्टमाणस्स सामिणो अङ्गराअस्स णिपडिआ सरपद्धई भीमसेणे बप्फपज्जाउला दिट्ठी कुमालविससेणे  ।


स्क्त्छ्_११८ ततश्च देव अवधीरितसकलधानुष्कचक्रपराक्रमशालिनः सुतस्य तथाविधेन समरकर्मारम्भेण हर्षरोषकरुणासंकटे वर्तमानस्य स्वामिनोऽङ्गराजस्य निपतिता शरपद्धतिर्भीमसेने बाष्पपर्याकुला दृष्टिः कुमारवृषसेने  ।


।दुर्योधनः।
*सभयम्**
ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_११९}तदो अ देव उहअबलप्पौत्तसाहुकारामरिसिदेण सरवरिसप्पज्जलिदेण गण्डीविणा तुरएसु सारहिं पि रहवरे धणुं पि जीआइं पि णलिन्दलञ्छणे सिदादबत्ते बि अ वाबारिदो समं सिलीमुहासारो  ।


स्क्त्छ्_११९ ततश्च देव उभयबलप्रवृत्तसाधुकारामर्षितेन शरवर्षप्रज्वलितेन गाण्डीविना तुरगेषु सारथावपि रथवरे धनुष्यपि जीवायामपि नरेन्द्रलाञ्छने सितातपत्रेऽपि च व्यापारितः समं शिलीमुखासारः  ।


।दुर्योधनः।
*सभयम्**
ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१२०}तदो देव विरहो लूणगुणकोदण्डो परिब्भमणव्वाबारमेत्तप्पडिसिद्धसरसंपादो मण्डलेहिं विअरिदुं पौत्तो कुमालो  ।


स्क्त्छ्_१२० ततो देव विरथो लूनगुणकोदण्डः परिभ्रमणव्यापारमात्रप्रतिषिद्धशरसंपातो मण्डलैर्विचरितुं प्रवृत्तः कमारः  ।


।दुर्योधनः।
*साशङ्कम्**
ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१२१}तदो देव सुदरहविद्धंसणामरिसुद्दीबिदेण सामिणा अङ्गराएण अगणिअभीमसेणाभिजोएण परिमुक्को धणंजअस्स उबरि सिलीमुहासारो  । कुमालो बि परिजणोबणीदमण्णं रहमारुहिअ पुणो बि पौत्तो धणंजएण सह आओधेदुं  ।


स्क्त्छ्_१२१ ततो देव सुतरथविध्वंसनामर्षोद्दीपितेन स्वामिनाङ्गराजेनागणितभीमसेनाभियोगेन परिमुक्तो धनंजयस्योपरि शिलीमुखासारः  । कुमारोऽपि परिजनोपनीतमन्यं रथमारुह्य पुनरपि प्रवृत्तो धनंजयेन सहायोद्धुम्  ।


।उभौ।
साधु वृषसेन साधु  । ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१२२}तदो देव भणिदम कुमालेण रे रे तादाहिक्खेबमुहल मज्झमपण्डव मह सरा तुह सरीरमुज्झिअ अण्णस्सिं ण णिबडन्ति  । त्ति भणिअ सरसहस्सेहिं पण्डवसरीरं पच्छादिअ सिंहणादेण गज्जिदुं पौत्तो  ।


स्क्त्छ्_१२२ ततो देव भणितं च कुमारेण रे रे ताताधिक्षेपमुखर मध्यमपाण्डव मम शरास्तव शरीरमुज्झित्वान्यस्मिन्न निपतन्ति  । इति भणित्वा शरसहस्रैः पाण्डवशरीरं प्रच्छाद्य सिंहनादेन गर्जितुं प्रवृत्तः  ।


।दुर्योधनः।
*सविस्मयम्**
अहो बालस्य पराक्रमो मुग्धस्वभावोऽपि  । ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१२३}तदो अ देव तं सरसंपादं समवधूणिअ णिसिदसराभिघादजादमण्णुणा किरीटिणा गहिदा रहुच्छङ्गादो कणन्तकणअकिङ्किणीजालझंकारविराइणी मेहोबरोहविमुक्कणहत्थलणिम्मला णिसिदसामलसिणिद्धमुही विविहरअणप्पहाभासुरभीसणरमणीअदंसणा सत्ती सोबहासं विमुक्का अ कुमालाहिमुही  ।


स्क्त्छ्_१२३ ततश्च देव तं शरसंपातं समवधूय निशितशराभिघातजातमन्युना किरीटिना गृहीता रथोत्सङ्गात्क्वणत्कनककिङ्किणीजालझंकारविराविणी मेघोपरोधविमुक्तनभस्तलनिर्मला निशितश्यामलस्निग्धमुखी विविधरत्नप्रभाभासुरभीषणरमणीयदर्शना शक्तिः सोपहासं विमुक्ता च कुमाराभिमुखी  ।


।दुर्योधनः।
*सविषादम्**
अहह  । ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१२४}तदो अ देव पज्जलन्तिं सत्तिं पेक्खिअ विअलिअमङ्गराअस्स हत्थादो ससरं धणुं हिअआदो वीरसुलहो उच्छाहो णअणादो बाप्फसलिलं वअणादो रसिदं  । हसिदम धणंजएण सिंहणादं विणादिदं विओदलेण दुक्कलं दुक्कलं त्ति आक्कन्दिदं कुरुबलेण  ।


स्क्त्छ्_१२४ ततश्च देव प्रज्वलन्तीं शक्तिं प्रेक्ष्य विगलितमङ्गराजस्य हस्तात्सशरं धनुर्हृदयाद्वीरसुलभ उत्साहो नयनाद्बाष्पसलिलं वदनाद्रसितम्  । हसितं च धनंजयेन सिंहनादं विनादितं वृकोदरेण दुष्करं दुष्करमित्याक्रन्दितं कुरुबलेन  ।


।दुर्योधनः।
*सविषादम्**
ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१२५}तदो देव कुमालविससेणेण आकण्णाकिट्ठणिसिदखुरप्पेहिं चिरं णिज्झाइअ अद्धपहे एव्व भाईरही विअ भअवदा विसमलोअणेण तिधा किदा सत्ती  ।


स्क्त्छ्_१२५ ततो देव कुमारवृषसेनेनाकर्णाकृष्टनिशितक्षुरप्रैश्चिरं निध्यायार्धपथ एव भागीरथीव भगवता विषमलोचनेन त्रिधा कृता शक्तिः  ।


।दुर्योधनः।
साधु वृषसेन साधु  । ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१२६}तदो अ देव एदस्सिमन्तरे किदकलकलमुहरेण वीरलोअसाहुवादेण अन्तरिदो समरतूररवो  । सिद्धचालणगणविमुक्ककुसुमप्पकरेण पच्छादिदं समलङ्गणं  ।


स्क्त्छ्_१२६ ततश्च देव एतस्मिन्नन्तरे कृतकलकलमुखरेण वीरलोकसाधुवादेनान्तरितः समरतूर्यरवः  । सिद्धचारणगणविमुक्तकुसुमप्रकरेण प्रच्छादितं समराङ्गणम्  ।


।दुर्योधनः।
अहो बालस्य पराक्रमः  । ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१२७}तदो अ देव भणिअं सामिणा अङ्गराएण  । भो विओदल असमत्तो तुह मह बि समलव्वाबारो  । ता अणुमण्ण मं मुहुत्तअं  । पेक्खाम दाव वच्छस्स तुह भादुणो अ धणुव्वेदसिक्खाणिउणत्तणं  । तुह बि एदं पेक्खणीअं त्ति  ।


स्क्त्छ्_१२७ ततश्च देव भणितं स्वामिनाङ्गराजेन  । भो वृकोदर असमाप्तस्तव ममापि समरव्यापारः  । तदनुमन्यस्व मां मुहूर्तम्  । प्रेक्षावहे तावद्वत्सस्य तव भ्रातुश्च धनुर्वेदशिक्षानिपुणत्वम्  । तवाप्येतत्प्रेक्षणीयमिति  ।


।दुर्योधनः।
ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१२८}तदो देव विरदा रणव्वाबारणिब्बन्धादो मुहुत्तअं पसमिदवेरा दुवे बि पेक्खआ जादा भीमसेणङ्गराआ  ।


स्क्त्छ्_१२८ ततो देव विरतौ रणव्यापारनिर्बन्धान्मुहूर्तं प्रशमितवैरौ द्वावपि प्रेक्षकौ जातौ भीमसेनाङ्गराजौ  ।


।दुर्योधनः।
*साभिप्रायम्**
ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१२९}तदो अ देव एदस्सिमन्तरे सत्तिखण्डणामरिसिदेण गण्डीविणा भणिअं  । अरे रे दुज्जोहणप्पमुहा  ।*इत्यर्धोक्ते लज्जां नाटयति**



स्क्त्छ्_१२९ ततश्च देव एतस्मिन्नन्तरे शक्तिखण्डनामर्षितेन गाण्डीविना भणितम्  । अरे रे दुर्योधनप्रमुखाः  ।


।दुर्योधनः।
सुन्दरक कथ्यताम्  । परवचनमेतत् ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१३०}सुणादु देवो  । अरे दुज्जोहणप्पमुहा कुरुबलसेणापहुणआ अरे अविणअणोकण्णधार कण्ण तुम्हेहिं मह परोक्खं बहुहिं महोरहेहिं परिवारिअ एआई मह पुत्तओ अहिमण्णू वाबादिदो  । अहमुण तुम्हाणं पेक्खन्ताणमेव्व एदं कुमालविससेणं सुमरिदव्वसेसं करोमि  । त्ति भणिअ सगव्वमाप्फालिदं णेण वज्जणिग्घादणिग्घोसभीसणजीआरवं गण्डीवं  । सामिणा बि सज्जीकिदं कालपुट्ठं  ।


स्क्त्छ्_१३० शृणोतु देवः  । अरे दुर्योधनप्रमुखाः कुरुबलसेनाप्रभवः अरे अविनयनौकर्णधार कर्ण युष्माभिर्मम परोक्षं बहुभिर्महारथैः परिवृत्यैकाकी मम पुत्रकोऽभिमन्युर्व्यापादितः  । अहं पुनर्युष्माकं प्रेक्षमाणानामेवैतं कुमारवृषसेनं स्मर्तव्यशेषं करोमि  । इति भणित्वा सगर्वमास्फालितमनेन वज्रनिर्घातनिर्घोषभीषणजीवारवं गाण्डीवम्  । स्वामिनापि सज्जीकृतं कालपृष्ठम्  ।


।दुर्योधनः।
*सावहित्थम्**
ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१३१}तदो अ देव पडिसिद्धभीमसेणसमलकम्मालम्भेण गण्डीविणा विरैदा अङ्गराअविससेणरहकूलंकसाओ दुवे बाणणईओ  । तेहिं बि दुवेहिमण्णोण्णसिणेहदंसिदसिक्खाविसेसेहिमहिजुत्तो सो दुराआरो मज्झमपण्डओ  ।


स्क्त्छ्_१३१ ततश्च देव प्रतिषिद्धभीमसेनसमरकर्मारम्भेण गाण्डीविना विरचिते अङ्गराजवृषसेनरथकूलंकषे द्वे बाणनद्यौ  । ताभ्यामपि द्वाभ्यामन्योऽन्यस्नेहदर्शितशिक्षाविशेषाभ्यामभियुक्तः स दुराचारो मध्यमपाण्डवः  ।


।दुर्योधनः।
ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१३२}तदो अ देव गण्डीविणा ताररसिदजीआणिग्घोसमेत्तविण्णादबाणवरिसेण तह आअरिदं पत्तिहिं जह ण णहत्थलं ण सामी ण रहो ण धरणी ण कुमालो ण केदुवंसो ण बलाइं ण सारही ण तुलंगमा ण दिसाओ ण वीरलोओ अ लक्खीअदि  ।


स्क्त्छ्_१३२ ततश्च देव गाण्डीविना ताररसितजीवानिर्घोषमात्रविज्ञातबाणवर्षेण तथाचरितं पत्रिभिर्यथा न नभस्तलं न स्वामी न रथो न धरणी न कुमारो न केतुवंशो न बलानि न सारथिर्न तुरंगमा न दिशो न वीरलोकश्च लक्ष्यते  ।


।दुर्योधनः।
*सविस्मयम्**
ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१३३}तदो अ देव अदिक्कन्ते सरवरिसे खणमेत्तमेव्व सहरिससिंहणादे पण्डवसेण्णे सविसादमुक्कक्कन्दे कोरवबले समुत्थिदो महन्तो कलअलो हा हदो कुमालविससेणो त्ति  ।


स्क्त्छ्_१३३ ततश्च देव अतिक्रान्ते शरवर्षे क्षणमात्रमेव सहर्षसिंहनादे पाण्डवसैन्ये सविषादमुक्ताक्रन्दे कौरवबले समुत्थितो महान्कलकलो हा हतः कुमारवृषसेन इति  ।


।दुर्योधनः।
*सबाष्परोधम्**
ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१३४}तदो देव पेक्खामि कुमालं हदसारहितुलंगं लूणादबत्तचाबचामरकेदुवंसं सग्गब्भट्ठं विअ सुलकुमालमेक्केण एव्व हिअअमम्मभेदिणा सिलीमुहेण भिण्णदेहं रहमज्झे पल्लत्थं  ।


स्क्त्छ्_१३४ ततो देव प्रेक्षे कुमारं हतसारथितुरंगं लूनातपत्रचापचामरकेतुवंशं स्वर्गभ्रष्टमिव सुरकुमारमेकेनैव हृदयमर्मभेदिना शिलीमुखेन भिन्नदेहं रथमध्ये पर्यस्तम्  ।


।दुर्योधनः।
*सास्रम्**
अहह कुमार वृषसेन  । अलमतः परं श्रुत्वा  । हा वत्स हा मदङ्कदुर्ललित हा मदाज्ञाकर हा गदायुधप्रियशिष्य हा शौर्यसागर हा राधेयकुलप्ररोह हा प्रियदर्शन हा दुःशासननिर्विशेष हा सर्वगुरुवत्सल प्रयच्छ मे प्रतिवचनम्  ।
श्लोक ४.१०
पर्याप्तनेत्रमचिरोदितचन्द्रकान्त   मुद्भिद्यमाननवयौवनरम्यशोभम्  ।
प्राणापहारपरिवर्तितदृष्टि दृष्टं  œ कर्णेन तत्कथमिवाननपङ्कजं ते  ॥ ४.१० ॥



।सूतः।
आयुष्मन्नलमत्यन्तदुःखावेगेन  ।


।दुर्योधनः।
सूत पुण्यवन्तो हि दुःखभाजो भवन्ति  । अस्माकं पुनः
श्लोक ४.११
प्रत्यक्षं हतबन्धूनामेतत्परिभवाग्निना  ।
हृदयं दह्यतेऽत्यर्थं कुतो दुःखं कुतो व्यथा  ॥ ४.११ ॥

*इति मोहमुपगतः**



।सूतः।
समाश्वसितु समाश्वसितु महाराजः  ।*इति पटान्तेन वीजयति**



।दुर्योधनः।
*लब्धसंज्ञः**
भद्र सुन्दरक ततो वयस्येन किं प्रतिपन्नमङ्गराजेन  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१३५}तदो अ देव तहाविधस्स पुत्तस्स दंसणेण संगलिदमस्सुजलमुज्झिअ अणबेक्खिदपरप्पहरणाभिओएण सामिणा अङ्गराएण अभिजुत्तो धणंजओ  । तम सुदवहामरिसुद्दीबिदपरक्कमं विमुक्कजीविदासं तह परक्कमन्तं पेक्खिअ भीमणौलसहदेवपञ्चालप्पमुहेहिमन्तरिदो धणंजअस्स रहवरो  ।


स्क्त्छ्_१३५ ततश्च देव तथाविधस्य पुत्रस्य दर्शनेन संगलितमश्रुजलमुज्झित्वानवेक्षितपरप्रहरणाभियोगेन स्वामिनाङ्गराजेनाभियुक्तो धनंजयः  । तं च सुतवधामर्षोद्दीपितपराक्रमं विमुक्तजीविताशं तथा पराक्रमन्तं प्रेक्ष्य भीमनकुलसहदेवपाञ्चालप्रमुखैरन्तरितो धनंजयस्य रथवरः  ।


।दुर्योधनः।
ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१३६}तदो देव सल्लेन भणिदं  । अङ्गराअ क्खलिदतुलंगमो मथिदचक्कणेमिकूबरो दे रहो  । ता ण जुत्तं भीमज्जुणेहिं सह आजुज्जिदुं  । त्ति भणिअ णिवत्तिदो रहो ओदारिदो सामी सन्दणादो बहुप्पआरम समस्सासिदो  ।


स्क्त्छ्_१३६ ततो देव शल्येन भणितम्  । अङ्गराज स्खलिततुरंगमो मथितचक्रनेमिकूबरस्ते रथः  । तन्न युक्तं भीमार्जुनाभ्यां सहायोद्धुम्  । इति भणित्वा निर्वर्तितो रथोऽवतारितः स्वामी स्यन्दनाद्बहुप्रकारं च समाश्वासितः  ।


।दुर्योधनः।
ततस्ततः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१३७}तदो अ सामिणा सुइरं विलबिअ परिअणोबणीदमण्णं रहं पेक्खिअ दीहं णिस्ससिअ मै दिट्ठी विणिक्खित्ता  । सुन्दरअ एहि त्ति भणिदम  । तदो अहमुबगदो सामिसमीबं  । तदो अबणीअ सीसट्ठाणादो पट्टिअं सरीरसंगलिदेहिं सोणिअबिन्दूहिं लित्तमुहं बाणं कदुअ अवलिहिअ पेसिदो देवस्स संदेसो  ।*इति पट्टकामर्पयति**



स्क्त्छ्_१३७ ततश्च स्वामिना सुचिरं विलप्य परिजनोपनीतमन्यं रथं प्रेक्ष्य दीर्घं निःश्वस्य मयि दृष्टिर्विनिक्षिप्ता  । सुन्दरक एहीति भणितं च  । ततोऽहमुपगतः स्वामिसमीपम्  । ततोऽपनीय शीर्षस्थानात्पट्टिकां शरीरसंगलितैः शोणितबिन्दुभिर्लिप्तमुखं बाणं कृत्वाभिलिख्य प्रेषितो देवस्य संदेशः  ।


।दुर्योधनः।
*गृहीत्वा वाचयति**
स्वस्ति  । महाराजदुर्योधनं समराङ्गणात्कर्ण एतदन्तं कण्ठे गाढमालिङ्ग्य विज्ञापयति  ।
श्लोक ४.१२
अस्त्रग्रामविधौ कृती न समरेष्वस्यास्ति तुल्यः पुमा   न्भ्रातृभ्योऽपि ममाधिकोऽयममुना जेयाः पृथासूनवः  ।
त्वत्संभावित इत्यहं न च हतो दुःशासनारिर्मया  œ त्वं दुःखप्रतिकारमेहि भुजयोर्वीर्येण बाष्पेण वा  ॥ ४.१२ ॥

वयस्य कर्ण किमिदं भ्रातृशतवधदुःखितं मामपरेण वाक्शल्येन घट्टयसि  । भद्र सुन्दरक अथेदानीं किमारम्भोऽङ्गराजः  ।


।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१३८}देव अबणीदसरीरावरणो अत्तवहकिदणिच्चओ पुणो बि पत्थेण सह समलं मग्गेदि  ।


स्क्त्छ्_१३८ देव अपनीतशरीरावरण आत्मवधकृतनिश्चयः पुनरपि पार्थेन सह समरं मार्गयते  ।


।दुर्योधनः।
*आवेगादासनादुत्तिष्ठन्**
सूत रथमुपनय  । सुन्दरक त्वमपि मद्वचनात्त्वरिततरं गत्वा वयस्यमङ्गराजं प्रतिबोधय  । अलमतिसाहसेन  । अभिन्न एवायमावयोः संकल्पः  । न खलु भवानेको जीवितपरित्यागाकाङ्क्षी  । किं तु
श्लोक ४.१३
हत्वा पार्थान्सलिलमशिवं बन्धुवर्गाय दत्त्वा   मुक्त्वा बाष्पं सह कतिपयैर्मन्त्रिभिश्चारिभिश्च  ।
कृत्वान्योऽन्यं सुचिरमपुनर्भावि गाढोपगूढं  œ संत्यक्ष्यावो हततनुमिमां दुःखितौ निर्वृतौ च  ॥ ४.१३ ॥

अथ च शोकं प्रति मया न किंचित्संदेष्टव्यम्  ।
श्लोक ४.१४
वृषसेनो न ते पुत्रो न मे दुःशासनोऽनुजः  ।
त्वां बोधयामि किमहं त्वं मां संस्थापयिष्यसि  ॥ ४.१४ ॥



।सुन्दरकः।
{प्क्त्_१३९}जं देवो आणबेदि  ।*इति निष्क्रान्तः**



स्क्त्छ्_१३९ यद्देव आज्ञापयति  ।


।दुर्योधनः।
तूर्णमेव रथमुपस्थापय  ।


।सूतः।
*कर्णं दत्त्वा**
देव ह्रेषासंवलितो नेमिध्वनिः श्रूयते  । तथा तर्कयामि नूनं परिजनोपनीतो रथः  ।


।दुर्योधनः।
सूत गच्छ त्वं सज्जीकुरु  ।


।सूतः।
यदाज्ञापयति देवः  ।*इति निष्क्रम्य पुनः प्रविशति**



।दुर्योधनः।
*विलोक्य**
किमिति नारूढोऽसि  ।


।सूतः।
एष खलु तातोऽम्बा च संजयाधिष्ठितं रथमारुह्य देवस्य समीपमुपगतौ  ।


।दुर्योधनः।
किं नाम तातोऽम्बा च संप्राप्तौ  । कष्टमतिबीभत्समाचरितं दैवेन  । सूत गच्छ त्वं स्यन्दनं तूर्णमुपहर  । अहमपि तातदर्शनं परिहरन्नेकान्ते तिष्ठामि  ।


।सूतः।
देव त्वदेकशेषबान्धवावेतौ कथमिव न समाश्वासयसि  ।


।दुर्योधनः।
सूत कथमिव समाश्वासयामि विमुखभागधेयः  । पश्य  ।
श्लोक ४.१५
अद्यैवावां रणमुपगतौ तातमम्बां च दृष्ट्वा   घ्रातस्ताभ्यां शिरसि विनतोऽहं च दुःशासनश्च  ।
तस्मिन्बाले प्रसभमरिणा प्रापिते तामवस्थां  œ पार्श्वं पित्रोरपगतघृणः किं नु वक्ष्यामि गत्वा  ॥ ४.१५ ॥

तथाप्यवश्यं वन्दनीयौ गुरू  ।

*इति निष्क्रान्तौ**

इति चतुर्थोऽङ्कः  ।

अच्त्_५
पञ्चमोऽङ्कः  ।
*ततः प्रविशति रथयानेन गान्धारी संजयो धृतराष्ट्रश्च**


।धृतराष्ट्रः।
वत्स संजय कथय कथय कस्मिन्नुद्देशे कुरुकुलकाननैकप्रवालो वत्सो मे दुर्योधनस्तिष्ठति  । कच्चिज्जीवति वा न वा  ।


।गान्धारी।
{प्क्त्_१४०}जाद जै सच्चं जीवदि मे वच्छो ता कधेहि कस्सिं देसे वट्टदि  ।


स्क्त्छ्_१४० जात यदि सत्यं जीवति मे वत्सस्तत्कथय कस्मिन्देशे वर्तते  ।


।संजयः।
नन्वेष महाराज एक एव न्यग्रोधच्छायायामुपविष्टस्तिष्ठति  ।


।गान्धारी।
{प्क्त्_१४१}*सकरुणम्**
जाद एआई त्ति भणासि  । किं णु क्खु संपदं भादुसदं से पासे भविस्सदि  ।


स्क्त्छ्_१४१ जात एकाकीति भणसि  । किं नु खलु सांप्रतं भ्रातृशतमस्य पार्श्वे भविष्यति  ।


।संजयः।
तात अम्ब अवतरतं स्वैरं रथात् ।

*उभाववतरणं नाटयतः**

*ततः प्रविशति सव्रीडमुपविष्टो दुर्योधनः**


।संजयः।
*उपसृत्य**
विजयतां महाराजः  । नन्वेष तातोऽम्बया सह प्राप्तः  । किं न पश्यति महाराजः  ।

*दुर्योधनो वैलक्ष्यं नाटयति**


।धृतराष्ट्रः।
श्लोक ५.१
शल्यानि व्यपनीय कङ्कवदनैरुन्मोचिते कङ्कटे   बद्धेषु व्रणपट्टकेषु शनकैः कर्णे कृतापाश्रयः  ।
दूरान्निर्जितसान्त्वितान्नरपतीनालोकय§ल्लीलया  œ सह्या पुत्रक वेदनेति न मया पापेन पृष्टो भवान्  ॥ ५.१ ॥


*धृतराष्ट्रो गान्धारी च स्पर्शेनोपेत्यालिङ्गतः**


।गान्धारी।
{प्क्त्_१४२}वच्छ अदिगाढप्पहारवेअणापज्जाउलस्स अम्हेसु संणिहिदेसु बि ण पसरदि दे वाणी  ।


स्क्त्छ्_१४२ वत्स अतिगाढप्रहारवेदनापर्याकुलस्यास्मासु संनिहितेष्वपि न प्रसरति ते वाणी  ।


।धृतराष्ट्रः।
वत्स दुर्योधन किमकृतपूर्वः संप्रति मय्यप्ययमव्याहारः  ।


।गान्धारी।
{प्क्त्_१४३}वच्छ जै तुमं बि अम्हे णालबसि ता किं संपदं वच्छो दुस्सासणो आलबदु दुम्मरिसणो वा अध अण्णो वा  ।*इति रोदिति**



स्क्त्छ्_१४३ वत्स यदि त्वमप्यस्मान्नालपसि तत्किं सांप्रतं वत्सो दुःशासन आलपतु दुर्मर्षणो वाथान्यो वा  ।


।दुर्योधनः।
श्लोक ५.२
पापोऽहमप्रतिकृतानुजनाशदर्शी   तातस्य बाष्पपयसां तव चाम्ब हेतुः  ।
दुर्जातमत्र विमले भरतान्ववाये  œ किं मां सुतक्षयकरं सुत इत्यवैषि  ॥ ५.२ ॥



।गान्धारी।
{प्क्त्_१४४}जाद अलं परिदेविदेण  । तुमं बि दाव एक्को इमस्स अन्धजुअलस्स मग्गोबदेसओ  । ता चिरं जीव  । किं मे रज्जेण जएण वा  ।


स्क्त्छ्_१४४ जात अलं परिदेवितेन  । त्वमपि तावदेकोऽस्यान्धयुगलस्य मार्गोपदेशकः  । तच्चिरं जीव  । किं मे राज्येन जयेन वा  ।


।दुर्योधनः।
श्लोक ५.३
मातः किमप्यसदृशं कृपणं वचस्ते   सुक्षत्रिया क्व भवती क्व च दीनतैषा  ।
निर्वत्सले सुतशतस्य विपत्तिमेतां  œ त्वं नानुचिन्तयसि रक्षसि मामयोग्यम्  ॥ ५.३ ॥

नूनं विचेष्टितमिदं सुतशोकस्य  ।


।संजयः।
महाराज किं वायं लोकवादो वितथो न घटस्य कूपपाते रज्जुरपि तत्र प्रक्षेप्तव्येति  ।


।दुर्योधनः।
अपुष्कलमिदम्  । उपक्रियमाणाभावे किमुपकरणेन  ।*इति रोदिति**



।धृतराष्ट्रः।
*दुर्योधनं परिष्वज्य**
वत्स समाश्वसिहि समाश्वासय चास्मानिमामतिदीनां मातरं च  ।


।दुर्योधनः।
तात दुर्लभः समाश्वास इदानीं युष्माकम्  । किं तु
श्लोक ५.४
कुन्त्या सह युवामद्य मया निहतपुत्रया  ।
विराजमानौ शोकेऽपि तनयाननुशोचतम्  ॥ ५.४ ॥



।गान्धारी।
{प्क्त्_१४५}जाद एदमेव्व संपदं पभूदं जं तुमं बि दाव एक्को जीवसि  । ता जाद अकालो दे समरस्स  । पसीद  । एसो दे सीसञ्जली  । णिवत्तीअदु समरव्वाबारादो  । अपच्छिमं करेहि मे वअणं  ।


स्क्त्छ्_१४५ जात एतदेव सांप्रतं प्रभूतं यत्त्वमपि तावदेको जीवसि  । तज्जात अकालस्ते समरस्य  । प्रसीद  । एष ते शीर्षाञ्जलिः  । निवर्त्यतां समरव्यापारात् । अपश्चिमं कुरु मे वचनम्  ।


।धृतराष्ट्रः।
वत्स शृणु वचनं तवाम्बाया मम च निहताशेषबन्धुवर्गस्य  । पश्य  ।
श्लोक ५.५
दायादा न ययोर्बलेन गणितास्तौ द्रोणभीष्मौ हतौ   कर्णस्यात्मजमग्रतः शमयतो भीतं जगत्फाल्गुनात् ।
वत्सानां निधनेन मे त्वयि रिपुः शेषप्रतिज्ञोऽधुना  œ मानं वैरिषु मुञ्च तात पितरावन्धाविमौ पालय  ॥ ५.५ ॥



।दुर्योधनः।
समरात्प्रतिनिवृत्य किं मया कर्तव्यम्  ।


।गान्धारी।
{प्क्त्_१४६}जाद जं पिदा दे विउरो वा भणादि  ।


स्क्त्छ्_१४६ जात यत्पिता ते विदुरो वा भणति  ।


।संजयः।
देव एवमिदम्  ।


।दुर्योधनः।
संजय अद्याप्युपदेष्टव्यमस्ति  ।


।संजयः।
देव यावत्प्राणिति तावदुपदेष्टव्यभूमिर्विजिगीषुः प्रज्ञावताम्  ।


।दुर्योधनः।
*सक्रोधम्**
शृणुमस्तावद्भवत एव प्रज्ञावतः संप्रत्यस्मदनुरूपमुपदेशम्  ।


।धृतराष्ट्रः।
वत्स युक्तवादिनि संजये किमत्र क्रोधेन  । यदि प्रकृतिमापद्यसे तदहमेव भवन्तं ब्रवीमि  । श्रूयताम्  ।


।दुर्योधनः।
कथयतु तातः  ।


।धृतराष्ट्रः।
वत्स किं विस्तरेण  । संधत्तां भवानिदानीमपि युधिष्ठिरमीप्सितपणबन्धेन  ।


।दुर्योधनः।
तात तनयस्नेहवैक्लव्यादम्बा बालिशत्वात्संजयश्च काममेवं ब्रवीतु  । युष्माकमप्येवं व्यामोहः  । अथ वा प्रभवति पुत्रनाशजन्मा हृदयज्वरः  । अन्यच्च तात अस्खलितभ्रातृशतोऽहं यदा तदावधीरितवासुदेवसामोपन्यासः  । संप्रति हि दृष्टपितामहाचार्यानुजराजचक्रविपत्तिः स्वशरीरमात्रस्नेहादुदात्तपुरुषव्रीडावहमसुखावसानं च कथमिव करिष्यति दुर्योधनः सह पाण्डवैः संधिम्  । अन्यच्च नयवेदिन्संजय
श्लोक ५.६
हीयमानाः किल रिपोर्नृपाः संदधते परान्  ।
दुःशासने हतेऽहीनाः सानुजाः पाण्डवाः कथम्  ॥ ५.६ ॥



।धृतराष्ट्रः।
वत्स एवं गतेऽपि मत्प्रार्थनया न किंचिन्न करोति युधिष्ठिरः  । अन्यच्च सर्वदैवाप्रकृष्टमात्मानं मन्यते युधिष्ठिरः  ।


।दुर्योधनः।
कथमिव  ।


।धृतराष्ट्रः।
वत्स श्रूयतां प्रतिज्ञा युधिष्ठिरस्य  । नाहमेकस्यापि भ्रातुर्विपत्तौ प्राणान्धारयामीति  । बहुच्छलत्वात्संग्रामस्यानुजनाशमाशङ्कमानो यदैव भवते रोचते तदैवासौ सज्जः संधातुम्  ।


।संजयः।
एवमिदम्  ।


।गान्धारी।
{प्क्त्_१४७}जाद उपपत्तिजुत्तं पडिबज्जस्स पिदुणो वअणं  ।


स्क्त्छ्_१४७ जात उपपत्तियुक्तं प्रतिपद्यस्व पितुर्वचनम्  ।


।दुर्योधनः।
तात अम्ब संजय
श्लोक ५.७
एकेनापि विनानुजेन मरणं पार्थः प्रतिज्ञातवा   न्भ्रात्ःणां निहते शतेऽभिलषते दुर्योधनो जीवितुम्  ।
तं दुःशासनशोणिताशनमरिं भिन्नं गदाकोटिभि  œ र्भीमं दिक्षु न विक्षिपामि कृपणः संधिं विदध्यामहम्  ॥ ५.७ ॥



।गान्धारी।
{प्क्त्_१४८}हा जाद दुस्सासण हा मदङ्कदुल्ललित हा जुअराअ अस्सुदपुव्वा क्खु कस्स बि लोए ईदिसी विपत्ती  । हा वीरसदप्पसविणि हदगन्धारि दुक्खसदं पसूदासि ण उण सुदसदं  ।


स्क्त्छ्_१४८ हा जात दुःशासन हा मदङ्कदुर्ललित हा युवराज अश्रुतपूर्वा खलु कस्यापि लोक ईदृशी विपत्तिः  । हा वीरशतप्रसविनि हतगान्धारि दुःखशतं प्रसूतासि न पुनः सुतशतम्  ।

*सर्वे रुदन्ति**


।संजयः।
*बाष्पमुत्सृज्य**
तात अम्ब प्रतिबोधयितुं महाराजमिमां भूमिं युवामागतौ  । तदात्मापि तावत्संस्तभ्यताम्  ।


।धृतराष्ट्रः।
वत्स दुर्योधन एवं विमुखेषु भागधेयेषु त्वयि चामुञ्चति सहजं मानमरिषु त्वदेकशेषजीवितालम्बनेयं तपस्विनी गान्धारी कमवलम्बतां शरणमहं च  ।


।दुर्योधनः।
श्रूयतां यत्प्रतिपत्तुमिदानीं प्राप्तकालम्  ।
श्लोक ५.८
कलितभुवना भुक्तैश्वर्यास्तिरस्कृतविद्विषः   प्रणतशिरसां राज्ञां चूडासहस्रकृतार्चनाः  ।
अभिमुखमरीन्घ्नन्तः संख्ये हताः शतात्मजा  œ वहतु सगरेणोढां तातो धुरं सहितोऽम्बया  ॥ ५.८ ॥

विपर्यये त्वस्याधिपतेरुल्लङ्घितः क्षात्रधर्मः स्यात् ।

*नेपथ्ये महान्कलकलः**


।गान्धारी।
{प्क्त्_१४९}*आकर्ण्य सभयम्**
जाद कहिमेदं हाहाकारमिस्सं तूररसिदं सुणीअदि  ।


स्क्त्छ्_१४९ जात कुत्रैतद्धाहाकारमिश्रं तूर्यरसितं श्रूयते  ।


।संजयः।
अम्ब भूमिरियमेवंविधानां भीरुजनत्रासनानां महानिनादानाम्  ।


।धृतराष्ट्रः।
वत्स संजय ज्ञायतामतिभैरवः खलु विस्तारी हाहारवः  । कारणेनास्य महता भवितव्यम्  ।


।दुर्योधनः।
तात प्रसीद  । पराङ्मुखं खलु दैवमस्माकम्  । यावदपरमपि किंचिदत्याहितं न श्रावयति तावदेवाज्ञापय मां संग्रामावतरणाय  ।


।गान्धारी।
{प्क्त्_१५०}जाद मुहुत्तअं दाव मं मन्दभाइणिं समस्सासेहि  ।


स्क्त्छ्_१५० जात मुहूर्तं तावन्मां मन्दभाग्यां समाश्वासय  ।


।धृतराष्ट्रः।
वत्स यद्यपि भवान्समराय कृतनिश्चयस्तथापि रहः परप्रतीघातोपायश्चिन्त्यताम्  ।


।दुर्योधनः।
श्लोक ५.९
प्रत्यक्षं हतबान्धवा मम परे हन्तुं न योग्या रहः   किं वा तेन कृतेन तैरिव कृतं यन्न प्रकाशं रणे  ।



।गान्धारी।
{प्क्त्_१५१}जाद एआई तुमं  । को दे सहाअत्तणं करिस्सदि  ।


स्क्त्छ्_१५१ जात एकाकी त्वम्  । कस्ते साहाय्यं करिष्यति  ।


।दुर्योधनः।
श्लोक ५.९
एकोऽहं भवतीसुतक्षयकरो मातः कियन्तोऽरयः  œ साम्यं केवलमेतु दैवमधुना निष्पाण्डवा मेदिनी  ॥ ५.९ ॥


*नेपथ्ये  । कलकलानन्तरम्**


भो भो योधाः निवेदयन्तु भवन्तः कौरवेश्वराय  । इदं महत्कदनं प्रवृत्तम्  । अलमप्रियश्रवणपराङ्मुखतया  । यतः कालानुरूपं प्रतिविधातव्यमिदानीम्  । तथा हि
श्लोक ५.१०
त्यक्तप्राजनरश्मिरङ्किततनुः पार्थाङ्कितैर्मार्गणै   र्वाहैः स्यन्दनवर्त्मनां परिचयादाकृष्यमाणः शनैः  ।
वार्तामङ्गपतेर्विलोचनजलैरावेदयन्पृच्छतां  œ शून्येनैव रथेन याति शिबिरं शल्यः कुरूञ्शल्ययन्  ॥ ५.१० ॥



।दुर्योधनः।
*श्रुत्वा साशङ्कम्**
आः केनेदमविस्पष्टमशनिपातदारुणमुद्घोषितम्  । कः कोऽत्र भोः  ।

*प्रविश्य संभ्रान्तः**


।सूतः।
हा हताः स्मः  ।*इत्यात्मानं पातयति**



।दुर्योधनः।
अयि कथय कथय  ।


।सूतः।
आयुष्मन्किमन्यत् ।
श्लोक ५.११
शल्येन यथा शल्येन मूर्च्छितः प्रविशता जनौघोऽयम्  ।
शून्यं कर्णस्य रथं मनोरथमिवाधिरूढेन  ॥ ५.११ ॥



।दुर्योधनः।
हा वयस्य कर्ण  ।*इति मोहमुपगतः**



।गान्धारी।
{प्क्त्_१५२}जाद समस्सस समस्सस  ।


स्क्त्छ्_१५२ जात समाश्वसिहि समाश्वसिहि  ।


।संजयः।
समाश्वसितु समाश्वसितु देवः  ।


।धृतराष्ट्रः।
भोः कष्टं कष्टम्  ।
श्लोक ५.१२
भीष्मे द्रोणे च निहते य आसीदवलम्बनम्  ।
वत्स्सय मे सुहृच्छूरो राधेयः सोऽप्ययं हतः  ॥ ५.१२ ॥

वत्स समाश्वसिहि समाश्वसिहि  । ननु भो हतविधे
श्लोक ५.१३
अन्धोऽनुभूतशतपुत्रविपत्तिदुःखः   शोच्यां दशामुपगतः सह भार्ययाहम्  ।
अस्मिन्नशेषितसुहृद्गुरुबन्धुवर्गे  œ दुर्योधनेऽपि हि कृतो भवता निराशः  ॥ ५.१३ ॥

वत्स दुर्योधन समाश्वसिहि समाश्वसिहि  । समाश्वासय तपस्विनीं मातरं च  ।


।दुर्योधनः।
*लब्धसंज्ञः**

श्लोक ५.१४
अयि कर्ण कर्णसुखदां प्रयच्छ मे   गिरमुद्गिरन्निव मुदं मयि स्थिराम्  ।
सततावियुक्तमकृताप्रियं प्रियं  œ वृषसेनवत्सल विहाय यासि माम्  ॥ ५.१४ ॥

*पुनर्मोहमुपगतः**


*सर्वे समाश्वासयन्ति**


।दुर्योधनः।
श्लोक ५.१५
मम प्राणाधिके तस्मिन्नङ्गानामधिपे हते  ।
उच्छ्वसन्नपि लज्जेऽहमाश्वासे तात का कथा  ॥ ५.१५ ॥

अपि च
श्लोक ५.१६
शोचामि शोच्यमपि शत्रुहतं न वत्सं   दुःशासनं तमधुना न च बन्धुवर्गम्  ।
येनातिदुःश्रवमसाधु कृतं तु कर्णे  œ कर्तास्मि तस्य निधनं समरे कुलस्य  ॥ ५.१६ ॥



।गान्धारी।
{प्क्त्_१५३}जाद सिढिलेहि दाव खणमेत्तं बप्फमोक्खं  ।


स्क्त्छ्_१५३ जात शिथिलय तावत्क्षणमात्रं बाष्पमोक्षम्  ।


।धृतराष्ट्रः।
वत्स क्षणमात्रं परिमार्जयाश्रूणि  ।


।दुर्योधनः।
श्लोक ५.१७
मामुद्दिश्य त्यजन्प्राणान्केनचिन्न निवारितः  ।
तत्कृते त्यजतो बाष्पं किं मे दीनस्य वार्यते  ॥ ५.१७ ॥

सूत केनैतदसंभावनीयमस्मत्कुलान्तकरं कर्म कृतं स्यात् ।


।सूतः।
आयुष्मन्नेवं किल जनः कथयति  ।
श्लोक ५.१८
भूमौ निमग्नचक्रश्चक्रायुधसारथेः शरैस्तस्य  ।
निहतः किलेन्द्रसूनोरस्मत्सेनाकृतान्तस्य  ॥ ५.१८ ॥



।दुर्योधनः।
श्लोक ५.१९
कर्णाननेन्दुस्मरणात्क्षुभितः शोकसागरः  ।
वाडवेनेव शिखिना पीयते क्रोधजेन मे  ॥ ५.१९ ॥

तात अम्ब प्रसीदतम्  ।
श्लोक ५.२०
ज्वलनः शोकजन्मा मामयं दहति दुःसहः  ।
समानायां विपत्तौ मे वरं संशयितो रणः  ॥ ५.२० ॥



।धृतराष्ट्रः।
*दुर्योधनं परिष्वज्य रुदन्**

श्लोक ५.२१
भवति तनय सत्यं संशयः साहसेषु   द्रवति हृदयमेतद्भीममुत्प्रेक्ष्य भीमम्  ।
अनिकृतिनिपुणं ते चेष्टितं मानशौण्ड  œ च्छलबहुलमरीणां संगरं हा हतोऽस्मि  ॥ ५.२१ ॥



।गान्धारी।
{प्क्त्_१५४}जाद तेण एव्व सुदसदकदन्तेण विओदलेण समं समलं मग्गेसि  ।


स्क्त्छ्_१५४ जात तेनैव सुतशतकृतान्तेन वृकोदरेण समं समरं मार्गयसे  ।


।दुर्योधनः।
तिष्ठतु तावद्वृकोदरः  ।
श्लोक ५.२२
पापेन येन हृदयस्थमनोरथो मे   सर्वाङ्गचन्दनरसो नयनामलेन्दुः  ।
पुत्रस्तवाम्ब तव तात नयैकशिष्यो  œ कर्णो हतः सपदि तत्र शराः पतन्तु  ॥ ५.२२ ॥

सूत अलमिदानीं कालातिपातेन  । सज्जं मे रथमुपाहर  । भयं चेत्पाण्डवेभ्यस्तिष्ठ  । गदामात्रसहाय एव समरभुवमवतरामि  ।


।सूतः।
अलमन्यथा संभावितेन  । अयमहमागत एव  ।*इति निष्क्रान्तः**



।धृतराष्ट्रः।
वत्स दुर्योधन यदि स्थिर एवास्मान्दग्धुमयं ते व्यवसायस्तत्संनिहितेषु वीरेषु सेनापतिः कश्चिदभिषिच्यताम्  ।


।दुर्योधनः।
नन्वभिषिक्त एव  ।


।गान्धारी।
{प्क्त्_१५५}जाद कदरो उण सो जहिमेदं हदासमोलम्बिस्सं  ।


स्क्त्छ्_१५५ जात कतरः पुनः स यत्रेमां हताशामवलम्बिष्ये  ।


।धृतराष्ट्रः।
किं वा शल्य उत वाश्वत्थामा  ।


।संजयः।
हा कष्टम्  ।
श्लोक ५.२३
गते भीष्मे हते द्रोणे कर्णे च विनिपातिते  ।
आशा बलवती राजञ्शल्यो जेष्यति पाण्डवान्  ॥ ५.२३ ॥



।दुर्योधनः।
किं वा शल्येनोत वाश्वत्थाम्ना  ।
श्लोक ५.२४
कर्णालिङ्गनदायी वा पार्थप्राणहरोऽपि वा  ।
अनिवारितसंपातैरयमात्माश्रुवारिभिः  ॥ ५.२४ ॥


*नेपथ्ये कलकलं कृत्वा**


भो भोः कौरवबलप्रधानयोधा अलमस्मानवलोक्य भयादितस्ततो गमनेन  । कथयन्तु भवन्तः कस्मिन्नुद्देशे सुयोधनस्तिष्ठति  ।

*सर्वे ससंभ्रममाकर्णयन्ति**

*प्रविश्य संभ्रान्तः**


।सूतः।
आयुष्मन्
श्लोक ५.२५
प्राप्तावेकरथारूढौ पृच्छन्तौ त्वामितस्ततः  ।



।सर्वे।
कश्च कश्च  ।


।सूतः।
श्लोक ५.२५
स कर्णारिः स च क्रूरो वृककर्मा वृकोदरः  ॥ ५.२५ ॥



।गान्धारी।
{प्क्त्_१५६}*सभयम्**
जाद किमेत्थ पडिपज्जिदव्वं  ।


स्क्त्छ्_१५६ जात किमत्र प्रतिपत्तव्यम्  ।


।दुर्योधनः।
ननु संनिहितैवेयं गदा  ।


।गान्धारी।
{प्क्त्_१५७}हा हदम्हि मन्दभाइणी  ।


स्क्त्छ्_१५७ हा हतास्मि मन्दभागिनी  ।


।दुर्योधनः।
अम्ब अलमिदानीं कार्पण्येन  । संजय रथमारोप्य पितरौ शिबिरं प्रतिष्ठस्व  । प्राप्तोऽस्मच्छोकापनोदप्रणयी जनः  ।


।धृतराष्ट्रः।
वत्स क्षणमेकं प्रतीक्षस्व यावदनयोर्भावमुपलभे  ।


।दुर्योधनः।
तात किमनेनोपलब्धेन  ।

*तथा प्रविशतो रथारूढौ भीमार्जुनौ**


।भीमः।
भो भोः सुयोधनानुजीविनः किमिति संभ्रमादयथायथं चरन्ति भवन्तः  । अलमावयोः शङ्कया  ।
श्लोक ५.२६
कर्ता द्यूतच्छलानां जतुमयशरणोद्दीपनः सोऽतिमानी   कृष्णाकेशोत्तरीयव्यपनयनमरुत्पाण्डवा यस्य दासाः  ।
राजा दुःशासनादेर्गुरुरनुजशतस्याङ्गराजस्य मित्रं  œ क्वास्ते दुर्योधनोऽसौ कथयत न रुषा द्रष्टुमागतौ स्वः  ॥ ५.२६ ॥



।धृतराष्ट्रः।
संजय दारुणः खलूपक्षेपः पापस्य  ।


।संजयः।
तात कर्मणा कृतनिःशेषविप्रियाः संप्रति वाचा व्यवस्यन्ति  ।


।दुर्योधनः।
सूत कथय गत्वोभयोरयं तिष्ठतीति  ।


।सूतः।
यदाज्ञापयति देवः  ।*तावुपसृत्य**
भो वृकोदरार्जुनौ एष महाराजस्तातेनाम्बया च सह न्यग्रोधच्छायायामुपविष्टस्तिष्ठति  ।


।अर्जुनः।
आर्य प्रसीद  । न युक्तं पुत्रशोकपीडितौ पितरौ पुनरस्मद्दर्शनेनोद्वेजयितुम्  । तद्गच्छावः  ।


।भीमः।
मूढ अनुल्लङ्घनीयः सदाचारः  । न युक्तमनभिवाद्य गुरून्गन्तुम्  ।*उपसृत्य**
संजय पित्रोर्नमस्कृतिं श्रावय  । अथ वा तिष्ठ  । स्वयं विश्राव्य नामकर्मणी वन्दनीया गुरवः  ।*इति रथादवतरतः**



।अर्जुनः।
*उपगम्य**
तात अम्ब
श्लोक ५.२७
सकलरिपुजयाशा यत्र बद्धा सुतैस्ते   तृणमिव परिभूतो यस्य गर्वेण लोकः  ।
रणशिरसि निहन्ता तस्य राधासुतस्य  œ प्रणमति पितरौ वां मध्यमः पाण्डवोऽयम्  ॥ ५.२७ ॥



।भीमः।
श्लोक ५.२८
चूर्णिताशेषकौरव्यः क्षीबो दुःशासनासृजा  ।
भङ्क्ता सुयोधनस्योर्वोर्भीमोऽयं शिरसाञ्चति  ॥ ५.२८ ॥



।धृतराष्ट्रः।
दुरात्मन्वृकोदर न खल्विदं भवतैव केवलं सपत्नानामपकृतम्  । यावत्क्षत्रं तावत्समरविजयिनो जिता हताश्च वीराः  । तत्किमेवं विकत्थनाभिरस्मानुद्वेजयसि  ।


।भीमः।
तात अलं मन्युना  ।
श्लोक ५.२९
कृष्टा केशेषु कृष्णा तव सदसि पुरः पाण्डवानां नृपैर्यैः   सर्वे ते क्रोधवह्नौ कृतशलभकुलावज्ञया येन दग्धाः  ।
एतस्माच्छ्रावयेऽहं न खलु भुजबलश्लाघया नापि दर्पा  œ त्पुत्रैः पौत्रैश्च कर्मण्यतिगुरुणि कृते तात साक्षी त्वमेव  ॥ ५.२९ ॥



।दुर्योधनः।
अरे रे मरुत्तनय किमेवं वृद्धस्य राज्ञः पुरतो निन्दितव्यमात्मकर्म श्लाघसे  । अपि च
श्लोक ५.३०
कृष्टा केशेषु भार्या तव तव च पशोस्तस्य राज्ञः तयोर्वा   प्रत्यक्षं भूपतीनां मम भुवनपतेराज्ञया द्यूतदासी  ।
अस्मिन्वैरानुबन्धे वद किमपकृतं तैर्हता ये नरेन्द्रा  œ बाह्वोर्वीर्यातिरेकद्रविणगुरुमदं मामजित्वैव दर्पः  ॥ ५.३० ॥

आः दुरात्मन्  । एष न भवसि  ।*इति सक्रोधमुत्थाय हन्तुमिच्छति**


*धृतराष्ट्रो धृत्वोपवेशयति  । भीमः क्रोधं नाटयति**


।अर्जुनः।
आर्य प्रसीद  । किमत्र क्रोधेन  ।
श्लोक ५.३१
अप्रियाणि करोत्येष वाचा शक्तो न कर्मणा  ।
हतभ्रातृशतो दुःखी प्रलापैरस्य का व्यथा  ॥ ५.३१ ॥



।भीमः।
अरे रे भरतकुलकलङ्क
श्लोक ५.३२
अत्रैव किं न विशसेयमहं भवन्तं   दुःशासनानुगमनाय कटुप्रलापिन्  ।
विघ्नं गुरू न कुरुतो यदि मद्गदाग्र  œ निर्भिद्यमानरणितास्थनि ते शरीरे  ॥ ५.३२ ॥

अन्यच्च मूढ
श्लोक ५.३३
शोकैः स्त्रीवन्नयनसलिलं यत्परित्याजितोऽसि   भ्रातुर्वक्षःस्थलविघटने यच्च साक्षीकृतोऽसि  ।
आसीदेतत्तव कुनृपतेः कारणं जीवितस्य  œ क्रुद्धे युष्मत्कुलकमलिनीकुञ्जरे भीमसेने  ॥ ५.३३ ॥



।दुर्योधनः।
दुरात्मन्भरतकुलापसद द्यूतदास पाण्डवपशो नाहं भवानिव विकत्थनाप्रगल्भः  । किं तु
श्लोक ५.३४
द्रक्ष्यन्ति न चिरात्सुप्तं बान्धवास्त्वां रणाङ्गणे  ।
मद्गदाभिन्नवक्षोऽस्थिवेणिकाभीमभूषणम्  ॥ ५.३४ ॥



।भीमः।
*विहस्य**
यद्येवं नाश्रद्धेयो भवान्  । तथापि प्रत्यासन्नमेव कथयामि  ।
श्लोक ५.३५
पीनाभ्यां मद्भुजाभ्यां भ्रमितगुरुगदाघातसंचूर्णितोरोः   क्रूरस्याधाय पादं तव शिरसि नृणां पश्यतां श्वः प्रभाते  ।
त्वन्मुख्यभ्रातृचक्रोद्दलनगलदसृक्चन्दनेनानखाग्रं  œ स्त्यानेनार्द्रेण चाक्तः स्वयमनुभविता भूषणं भीममस्मि  ॥ ५.३५ ॥


*नेपथ्ये**


भो भो भीमसेनार्जुनौ एष खलु निहताशेषारातिचक्र आक्रान्तपरशुरामाभिरामयशाः प्रतापतापितदिङ्मण्डलस्थापितस्वजनः श्रीमानजातशत्रुर्देवो युधिष्ठिरः समाज्ञापयति  ।


।उभौ।
किमाज्ञापयत्यार्यः  ।

*पुनर्नेपथ्ये**


श्लोक ५.३६
कुर्वन्त्वाप्ता हतानां रणशिरसि जना वह्निसाद्देहभारा   नश्रून्मिश्रं कथंचिद्ददतु जलममी बान्धवा बान्धवेभ्यः  ।
मार्गन्तां ज्ञातिदेहान्हतनरगहने खण्डितान्गृध्रकङ्कै  œ रस्तं भास्वान्प्रयातः सह रिपुभिरयं संह्रियन्तां बलानि  ॥ ५.३६ ॥



।उभौ।
यदाज्ञापयत्यार्यः  ।*इति निष्क्रान्तौ**


*नेपथ्ये**


अरे रे गाण्डीवाकर्षणबाहुशालिन्नर्जुनार्जुन क्वेदानीं गम्यते  ।
श्लोक ५.३७
कर्णक्रोधेन युष्मद्विजयि धनुरिदं त्यक्तमेतान्यहानि   प्रौढं विक्रान्तमासीद्वन इव भवतां शूरशून्ये रणेऽस्मिन्  ।
स्पर्शं स्मृत्वोत्तमाङ्गे पितुरनवजितन्यस्तहेतेरुपेतः  œ कल्पाग्निः पाण्डवानां द्रुपदसुतचमूघस्मरो द्रौणिरस्मि  ॥ ५.३७ ॥



।धृतराष्ट्रः।
*आकर्ण्य सहर्षम्**
वत्स दुर्योधन द्रोणवधपरिभवोद्दीपितक्रोधपावकः पितुरपि समधिकबलः शिक्षावानमरोपमश्चायमश्वत्थामा प्राप्तः  । तत्प्रत्युपगमनेन तावदयं संभाव्यतां वीरः  ।


।गान्धारी।
{प्क्त्_१५८}जाद पच्चुग्गच्छ एदं महाभाअं  ।


स्क्त्छ्_१५८ जात प्रत्युद्गच्छैनं महाभागम्  ।


।दुर्योधनः।
तात अम्ब किमनेनाङ्गराजवधाशंसिना वृथायौवनशस्त्रबलभरेण  ।


।धृतराष्ट्रः।
वत्स न खल्वस्मिन्काले पराक्रमवतामेवंविधानां वाङ्मात्रेणापि विरागमुत्पादयितुमर्हसि  ।

*प्रविश्य**


।अश्वत्थामा।
विजयतां कौरवाधिपतिः  ।


।दुर्योधनः।
*उत्थाय**
गुरुपुत्र इत आस्यताम्  ।*इत्युपवेशयति**



।अश्वत्थामा।
राजन्दुर्योधन
श्लोक ५.३८
कर्णेन कर्णसुभगं बहु यत्तदुक्त्वा   यत्संगरेषु विहितं विदितं त्वया तत् ।
द्रौणिस्त्वधिज्यधनुरापतितोऽभ्यमित्र  œ मेषोऽधुना त्यज नृप प्रतिकारचिन्ताम्  ॥ ५.३८ ॥



।दुर्योधनः।
*साभ्यसूयम्**
आचार्यपुत्र
श्लोक ५.३९
अवसानेऽङ्गराजस्य योद्धव्यं भवता किल  ।
ममाप्यन्तं प्रतीक्षस्व कः कर्णः कः सुयोधनः  ॥ ५.३९ ॥



।अश्वत्थामा।
*स्वगतम्**
कथमद्यापि स एव कर्णपक्षपातोऽस्मासु च परिभवः  ।*प्रकाशम्**
राजन्कौरवेश्वर एवं भवतु  ।*इति निष्क्रान्तः**



।धृतराष्ट्रः।
वत्स क एष ते व्यामोहो यदस्मिन्नपि काले एवंविधस्य महाभागस्याश्वत्थाम्नो वाक्पारुष्येणापरागमुत्पादयसि  ।


।दुर्योधनः।
किमस्याप्रियमनृतं च मयोक्तम्  । किं वा नेदं क्रोधस्थानम्  । पश्य  ।
श्लोक ५.४०
अकलितमहिमानं क्षत्रियैरात्तचापैः   समरशिरसि युष्मद्भाग्यदोषाद्विपन्नम्  ।
परिवदति समक्षं मित्रमङ्गाधिराजं  œ मम खलु कथयास्मिन्को विशेषोऽर्जुने वा  ॥ ५.४० ॥



।धृतराष्ट्रः।
वत्स तवापि कोऽत्र दोषः  । अवसानमिदानीं भरतकुलस्य  । संजय किमिदानीं करोमि मन्दभाग्यः  ।*विचिन्त्य**
भवत्वेवं तावत् । संजय मद्वचनाद्ब्रूहि भारद्वाजमश्वत्थामानम्  ।
श्लोक ५.४१
स्मरति न भवान्पीतं स्तन्यं विभज्य सहामुना   मम च मृदितं क्षौमं बाल्ये त्वदङ्गविवर्तनैः  ।
अनुजनिधनस्फीताच्छोकादतिप्रणयाच्च य  œ द्वचनविकृतिष्वस्य क्रोधो मुधा क्रियते त्वया  ॥ ५.४१ ॥



।संजयः।
यदाज्ञापयति तातः  ।*इत्युत्तिष्ठति**



।धृतराष्ट्रः।
अपि चेदमन्यत्त्वया वक्तव्यम्  ।
श्लोक ५.४२
यन्मोचितस्तव पिता वितथेन शस्त्रं   यत्तादृशः परिभवः स तथाविधोऽभूत् ।
एतद्विचिन्त्य बलमात्मनि पौरुषं च  œ दुर्योधनोक्तमपहाय विधास्यसीति  ॥ ५.४२ ॥



।संजयः।
यदाज्ञापयति तातः  ।*इति निष्क्रान्तः**



।दुर्योधनः।
सूत सांग्रामिकं मे रथमुपकल्पय  ।


।सूतः।
यदाज्ञापयत्यायुष्मान्  ।*इति निष्क्रान्तः**



।धृतराष्ट्रः।
गान्धारि इतो वयं मद्राधिपतेः शल्यस्य शिबिरमेव गच्छावः  । वत्स त्वमप्येवं कुरु  ।

*इति परिक्रम्य निष्क्रान्ताः सर्वे**

इति पञ्चमोऽङ्कः  ।

अच्त्_६
षष्ठोऽङ्कः  ।
*ततः प्रविशत्यासनस्थो युधिष्ठिरो द्रौपदी चेटी पुरुषश्च**


।युधिष्ठिरः।
*विचिन्त्य निःश्वस्य च**

श्लोक ६.१
तीर्णे भीष्ममहोदधौ कथमपि द्रोणानले निर्वृते   कर्णाशीविषभोगिनि प्रशमिते शल्ये च याते दिवम्  ।
भीमेन प्रियसाहसेन रभसात्स्वल्पावशेषे जये  œ सर्वे जीवितसंशयं वयममी वाचा समारोपिताः  ॥ ६.१ ॥



।द्रौपदी।
{प्क्त्_१५९}*सबाष्पम्**
महाराअ पञ्चालिए त्ति किं ण भणिदं  ।


स्क्त्छ्_१५९ महाराज पाञ्चाल्येति किं न भणितम्  ।


।यधिष्ठिरः।
कृष्णे ननु मया  ।*पुरुषमवलोक्य**
बुधक  ।


।पुरुषः।
देव आज्ञापय  ।


।यधिष्ठिरः।
उच्यतां सहदेवः  । क्रुद्धस्य वृकोदरस्यापर्युषितदारुणां प्रतिज्ञामुपलभ्य प्रनष्टस्य मानिनः कौरवराजस्य पदवीमन्वेष्टुमतिनिपुणमतयस्तेषु तेषु स्थानेषु परमार्थाभिज्ञाश्चराः सुसचिवाश्च भक्तिमन्तः पटुपटहरवव्यक्तघोषणाः सुयोधनसंचारवेदिनः प्रतिश्रुतधनपूजाप्रत्युपक्रियाश्चरन्तु समन्तात्समन्तपञ्चकम्  । अपि च
श्लोक ६.२
पङ्के वा सैकते वा सुनिभृतपदवीवेदिनो यान्तु दाशाः   कुञ्जेषु क्षुण्णवीरुन्निचयपरिचया बल्लवाः संचरन्तु  ।
व्याधा व्याघ्राटवीषु स्वपरपदविदो ये च रन्ध्रेष्वभिज्ञा  œ ये सिद्धव्यञ्जना वा प्रतिमुनिनिलयं ते च चाराश्चरन्तु  ॥ ६.२ ॥



।पुरुषः।
यदाज्ञापयति देवः  ।


।युधिष्ठिरः।
तिष्ठ  । एवं च वक्तव्यः सहदेवः  ।
श्लोक ६.३
ज्ञेया रहः शङ्कितमालपन्तः   सुप्ता रुगार्ता मदिराविधेयाः  ।
त्रासो मृगाणां वयसां विरावो  œ नृपाङ्कपादप्रतिमाश्च यत्र  ॥ ६.३ ॥



।पुरुषः।
यदाज्ञापयति देवः  ।*इति निष्क्रम्य पुनः प्रविश्य सहर्षम्**
देव पाञ्चालकः प्राप्तः  ।


।यधिष्ठिरः।
त्वरितं प्रवेशय  ।


।पुरुषः।
*निष्क्रम्य पाञ्चालकेन सह प्रविश्य**
एष देवः  । उपसर्पतु पाञ्चालकः  ।


।पाञ्चालकः।
जयतु जयतु देवः  । प्रियमावेदयामि महाराजाय देव्यै च  ।


।युधिष्ठिरः।
भद्र पाञ्चालक कच्चिदासादिता तस्य दुरात्मनः कौरवाधमस्य पदवी  ।


।पाञ्चालकः।
देव न केवलं पदवी  । स एव दुरात्मा देवीकेशाम्बराकर्षणमहापातकप्रधानहेतुरुपलब्धः  ।


।युधिष्ठिरः।
साधु  । भद्र प्रियमावेदितम्  । अथ दर्शनगोचरं गतः  ।


।पाञ्चालकः।
देव समरगोचरं पृच्छ  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_१६०}*सभयम्**
कहं समरगोअरो वट्टै मे णाहो  ।


स्क्त्छ्_१६० कथं समरगोचरो वर्तते मे नाथः  ।


।युधिष्ठिरः।
*साशङ्कम्**
सत्यं समरगोचरो मे वत्सः  ।


।पाञ्चालकः।
सत्यम्  । किमन्यथा वक्ष्यते महाराजाय  ।


।युधिष्ठिरः।
श्लोक ६.४
त्रस्तं विनापि वषयादुरुविक्रमस्य   चेतो विवेकपरिमन्थरतां प्रयाति  ।
जानामि चोद्यतगदस्य वृकोदरस्य  œ सारं रणेषु भुजयोः परिशङ्कितश्च  ॥ ६.४ ॥

*द्रौपदीमवलोक्य**
अयि सुक्षत्रिये
श्लोक ६.५
गुरूणां बन्धूनां क्षितिपतिसहस्रस्य च पुरः   पुराभूदस्माकं नृपसदसि योऽयं परिभवः  ।
प्रिये प्रायस्तस्य द्वितयमपि पारं गमयति  œ क्षयः प्राणानां नः कुरुपतिपशोर्वाद्य निधनम्  ॥ ६.५ ॥

अथ वा कृतं संदेहेन  ।
श्लोक ६.६
नूनं तेनाद्य वीरेण प्रतिज्ञाभङ्गभीरुणा  ।
बध्यते केशपाशस्ते स चास्याकर्षणक्षमः  ॥ ६.६ ॥

पाञ्चालक कथय कथय कथमुपलब्धः स दुरात्मा कस्मिन्नुद्देशे किं वाधुना प्रवृत्तमिति  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_१६१}भद्द कहेहि कहेहि  ।


स्क्त्छ्_१६१ भद्र कथय कथय  ।


।पाञ्चालकः।
शृणोतु देवो देवी च  । अस्तीह देवेन हते मद्राधिपतौ शल्ये गान्धारराजकुलशलभे सहदेवशस्त्रानलं प्रविष्टे सेनापतिनिधननिराक्रन्दविरलयोधोज्झितासु समरभूमिषु रिपुबलपराजयोद्धतवल्गितविचित्रपराक्रमासादितविमुखारातिचक्रासु धृष्टद्युम्नाधिष्ठितासु च युष्मत्सेनासु प्रनष्टेषु कृपकृतवर्माश्वत्थामसु तथा दारुणामपर्युषितां प्रतिज्ञामुपलभ्य कुमारवृकोदरस्य न ज्ञायते क्वापि प्रलीनः स दुरात्मा कौरवाधमः  ।


।युधिष्ठिरः।
ततस्ततः  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_१६२}अयि परदो कहेहि  ।


स्क्त्छ्_१६२ अयि परतः कथय  ।


।पाञ्चालकः।
अवधत्तां देवो देवी च  । ततश्च भगवता वासुदेवेनाधिष्ठितमेकरथमारूढौ कुमारभीमार्जुनौ समन्तात्समन्तपञ्चकं पर्यटितुमारब्धौ तमनासादितवन्तौ च  । अनन्तरं दैवमनुशोचति मादृशे भृत्यवर्गे दीर्घमुष्णं च निश्वसति कुमारे बीभत्सौ जलधरसमयनिशासंचारिततडित्प्रकरपिङ्गलैः कटाक्षैरादीपयति गदां वृकोदरे यत्किंचनकारितामधिक्षिपति विधेर्भगवति नारायणे कश्चित्संविदितः कुमारस्य मारुतेरुज्झितमांसभारः प्रत्यग्रविशसितमृगलोहितचरणनिवसनस्त्वरमाणोऽन्तिकमुपेत्य पुरुषः परुषश्वासग्रस्तार्धश्रुतवर्णानुमेयपदया वाचा कथितवान्  । कुमार अस्मिन्महतोऽस्य सरसस्तीरे द्वे पदपद्धती समवतीर्णप्रतिबिम्बे  । तयोरेका स्थलमुत्तीर्णा न द्वितीया  । परत्र कुमारः प्रमाणमिति  । ततः ससंभ्रमं प्रस्थिताः सर्वे वयं तमेव पुरस्कृत्य  । गत्वा च सरस्तीरं परिज्ञायमानसुयोधनपदलाञ्छनां पदवीमासाद्य भगवता वासुदेवेनोक्तम्  । भो वीर वृकोदर जानाति किल सुयोधनः सलिलस्तम्भनीं विद्याम्  । तन्नूनं तेन त्वद्भयात्सरसीमेनामधिशयितेन भवितव्यम्  । एतच्च वचनमुपश्रुत्य रामानुजस्य सकलदिङ्निकुञ्जपूरितातिरिक्तमुद्भ्रान्तसलिलचरशकुन्तकुलं त्रासोद्धतनक्रग्राहमालोड्य सरःसलिलं भैरवं च गर्जित्वा कुमारवृकोदरेणाभिहितम्  । अरे रे वृथाप्रख्यापितालीकपौरुषाभिमानिन्पाञ्चालराजतनयाकेशाम्बराकर्षणमहापातकिन्धार्तराष्ट्रापसद
श्लोक ६.७
जन्मेन्दोरमले कुले व्यपदिशस्यद्यापि धत्से गदां   मां दुःशासनकोष्णशोणितमधुक्षीबं रिपुं मन्यसे  ।
दर्पान्धो मधुकैटभद्विषि हरावप्युद्धतं चेष्टसे  œ त्रासान्मे नृपशो विहाय समरं पङ्केऽधुना लीयसे  ॥ ६.७ ॥

अपि च भो मानन्ध
श्लोक ६.८
पाञ्चाल्या मन्युवह्निः स्फुटमुपशमितप्राय एव प्रसह्य   व्यासक्तैः केशपाशैर्हतपतिषु मया कौरवान्तःपुरेषु  ।
भ्रातुर्दुःशासनस्य स्रवदसृगुरसः पीयमानं निरीक्ष्य  œ क्रोधात्किं भीमसेने विहितमसमये यत्त्वयास्तोऽभिमानः  ॥ ६.८ ॥



।द्रौपदी।
{प्क्त्_१६३}णाह अबणीदो मे मण्णू जै पुणो बि सुलहं दंसणं भविस्सदि  ।


स्क्त्छ्_१६३ नाथ अपनीतो मे मन्युर्यदि पुनरपि सुलभं दर्शनं भविष्यति  ।


।युधिष्ठिरः।
कृष्णे नामङ्गलानि व्याहर्तुमर्हस्यस्मिन्काले  । भद्र ततस्ततः  ।


।पाञ्चालकः।
ततश्चैवं भाषमाणेन वृकोदरेणावतीर्य क्रोधोद्धतभ्रमितभीषणगदापाणिना सहसैवोल्लङ्घिततीरमुत्सन्ननलिनीवनमपविद्धमूर्च्छितग्राहमुद्भ्रान्तमत्स्यशकुन्तमतिभैरवारवभ्रमितवारिसंचयमायतमपि तत्सरः समन्तादालोडितम्  ।


।युधिष्ठिरः।
भद्र तथापि किं नोत्थितः  ।


।पाञ्चालकः।
देव कथं नोत्थितः  ।
श्लोक ६.९
त्यक्त्वोत्थितः सरभसं सरसः स मूल   मुद्भूतकोपदहनोग्रविषस्फुलिङ्गः  ।
आयस्तभीमभुजमन्दरवेल्लनाभिः  œ क्षीरोदधेः सुमथितादिव कालकूटः  ॥ ६.९ ॥



।युधिष्ठिरः।
साधु सुक्षत्रिय साधु  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_१६४}पडिबण्णो समरो ण वा  ।


स्क्त्छ्_१६४ प्रतिपन्नः समरो न वा  ।


।पाञ्चालकः।
उत्थाय च तस्मात्सलिलाशयात्करयुगलोत्तम्भिततोरणीकृतभीमगदः कथयति स्म  । अरे रे मारुते किं भयेन प्रलीनं दुर्योधनं मन्यते भवान्  । मूढ अनिहतपाण्डुपुत्रः प्रकाशं लज्जमानो विश्रमितुमध्यवसितवानस्मि पातालम्  । एवं चोक्ते वासुदेवकिरीटिभ्यां द्वावप्यन्तःसलिलं निषिद्धसमरसमारम्भौ स्थलमुत्तारितौ भीमसुयोधनौ  । आसीनश्च कौरवराजः क्षितितले गदां निक्षिप्य विशीर्णरथसहस्रं निहतकुरुशतगजवाजिनरसहस्रकलेवरसंमर्दसंपतद्गृध्रकङ्कजम्बूकमुत्सन्नसुयोधमस्मद्वीरमुक्तसिंहनादमपमित्रबान्धवमकौरवं रणस्थानमवलोक्यायतमुष्णं च निःश्वसितवान्  । ततश्च वृकोदरेणाभिहितम्  । अयि भोः कौरवराज कृतं बन्धुनाशदर्शनमन्युना  । मैवं विषादं कृथाः पर्याप्ताः पाण्डवाः समरायाहमसहाय इति  ।
श्लोक ६.१०
पञ्चानां मन्यसेऽस्माकं यं सुयोधं सुयोधन  ।
दंशितस्यात्तशस्त्रस्य तेन तेऽस्तु रणोत्सवः  ॥ ६.१० ॥

इत्थं च श्रुत्वानसूयान्वितां दृष्टिं कुमारयोर्निक्षिप्योक्तवान्धार्तराष्ट्रः  ।
श्लोक ६.११
कर्णदुःशासनवधात्तुल्यावेव युवां मम  ।
अप्रियोऽपि प्रियो योद्धुं त्वमेव प्रियसाहसः  ॥ ६.११ ॥

इत्युत्थाय परस्परक्रोधाधिक्षेपपरुषवाक्कलहप्रस्तावितघोरसंग्रामौ विचित्रविभ्रमभ्रमितगदापरिभासुरभुजदण्डौ मण्डलैर्विचरितुमारब्धौ भीमदुर्योधनौ  । अहं च देवेन चक्रपाणिना देवसकाशमनुप्रेषितः  । आह च देवो देवकीनन्दनः  । अपर्युषितप्रतिज्ञे च मारुतौ प्रनष्टे कौरवराजे महानासीन्नो विषादः  । संप्रति पुनर्भीमसेनेनासादिते सुयोधने निष्कण्टकीभूतं भुवनतलं परिकलयतु भवान्  । अभ्युदयोचिताश्चानवरतं प्रवर्त्यन्तां मङ्गलसमारम्भाः  । कृतं संदेहेन  ।
श्लोक ६.१२
पूर्यन्तां सलिलेन रत्नकलशा राज्याभिषेकाय ते   कृष्णात्यन्तचिरोज्झिते च कबरीबन्धे करोतु क्षणम्  ।
रामे शातकुठारभासुरकरे क्षत्रद्रुमोच्छेदिनि  œ क्रोधान्धे च वृकोदरे परिपतत्याजौ कुतः संशयः  ॥ ६.१२ ॥



।द्रौपदी।
{प्क्त्_१६५}*सबाष्पम्**
जं देवो तिहुअणणाहो भणादि तं कहमण्णहा भविस्सदि  ।


स्क्त्छ्_१६५ यद्देवस्त्रिभुवननाथो भणति तत्कथमन्यथा भविष्यति  ।


।पाञ्चालकः।
न केवलमियमाशीः  । असुरनिषूदनस्यादेशोऽपि  ।


।युधिष्ठिरः।
को हि नाम भगवता संदिष्टं विकल्पयति  । कः कोऽत्र भोः  ।

*प्रविश्य**


।कञ्चुकी।
आज्ञापयतु देवः  ।


।युधिष्ठिरः।
देवस्य देवकीनन्दनस्य बहुमानाद्वत्सस्य मे विजयमङ्गलाय प्रवर्त्यन्तां तदुचिताः समारम्भाः  ।


।कञ्चुकी।
यदाज्ञापयति देवः  ।*सोत्साहं परिक्रम्य**
भो भोः संविधात्ःणां पुरःसरा यथाप्रधानमन्तर्वेश्मिका दौवारिकाश्च एष खलु भुजबलपरिक्षेपोत्तीर्णकौरवपरिभवसागरस्य निर्व्यूढदुर्वहप्रतिज्ञाभारस्य सुयोधनानुजशतोन्मूलनप्रभञ्जनस्य दुःशासनोरःस्थलविदलननारसिंहस्य दुर्योधनोरुस्तम्भभङ्गविनिश्चितविजयस्य बलिनः प्राभञ्जनेर्वृकोदरस्य स्नेहपक्षपातिना मनसा मङ्गलानि कर्तुमाज्ञापयति देवो युधिष्ठिरः  ।*आकाशे**
किं ब्रूथ  । सर्वतोऽधिकतरमपि प्रवृत्तं किं नालोकयसीति  । साधु पुत्रकाः साधु  । अनुक्तहितकारिता हि प्रकाशयति मनोगतां स्वामिभक्तिम्  ।


।युधिष्ठिरः।
आर्य जयंधर  ।


।कञ्चुकी।
आज्ञापयतु देवः  ।


।युधिष्ठिरः।
गच्छ प्रियख्यापकं पाञ्चालकं पारितोषिकेण परितोषय  ।


।कञ्चुकी।
यदाज्ञापयति देवः  ।*इति पाञ्चालकेन सह निष्क्रान्तः**



।द्रौपदी।
{प्क्त्_१६६}महाराअ किंणिमित्तमुण णाहभीमसेणेण सो दुराआरो भणिदो  । पञ्चाणं बि अम्हाणं मज्झे जेण दे रोअदि तेण सह दे संगामो होदु त्ति  । जै मद्दीसुदाणमेकदरेण सह संगामो तेण पत्थिदो भवे तदो अच्चाहिदं भवे  ।


स्क्त्छ्_१६६ महाराज किंनिमित्तं पुनर्नाथभीमसेनेन स दुराचारो भणितः  । पञ्चानामप्यस्माकं मध्ये येन ते रोचते तेन सह ते संग्रामो भवत्विति  । यदि माद्रीसुतयोरेकतरेण सह संग्रामस्तेन प्रार्थितो भवेत्ततोऽत्याहितं भवेत् ।


।युधिष्ठिरः।
कृष्णे एवं मन्यते जरासंधघाती  । हतसकलसुहृद्बन्धुवीरानुजराजन्यासु कृपकृतवर्माश्वत्थामशेषास्वेकादशस्वक्षौहिणीष्वबान्धवः शरीरमात्रविभवः कदाचिदुत्सृष्टनिजाभिमानो धार्तराष्ट्रः परित्यजेदायुधं तपोवनं वा व्रजेत्संधिं वा पितृमुखेन याचेत  । एवं सति सुदूरमतिक्रान्तः प्रतिज्ञाभारो भवेत्सकलरिपुजयस्येति  । समरं प्रतिपत्तुं पञ्चानामपि पाण्डवानामेकस्यापि नैव क्षमः सुयोधनः  । शङ्के चाहं गदायुद्धं वृकोदरस्यैवानेन  । अयि सुक्षत्रिये पश्य  ।
श्लोक ६.१३
क्रोधोद्गूर्णगदस्य नास्ति सदृशः सत्यं रणे मारुतेः   कौरव्ये कृतहस्तता पुनरियं देवे यथा सीरिणि  ।
स्वस्त्यस्तूद्धतधार्तराष्ट्रनलिनीनागाय वत्साय मे  œ शङ्के तस्य सुयोधनेन समरं नैवेतरेषामहम्  ॥ ६.१३ ॥


*नेपथ्ये**


तृषितोऽस्मि भोस्तृषितोऽस्मि  । संभावयतु कश्चित्सलिलच्छायासंप्रदानेन माम्  ।


।युधिष्ठिरः।
*आकर्ण्य**
कः कोऽत्र भोः  ।

*प्रविश्य**


।कञ्चुकी।
आज्ञापयतु देवः  ।


।युधिष्ठिरः।
ज्ञायतां किमेतत् ।


।कञ्चुकी।
यदाज्ञापयति देवः  ।*इति निष्क्रम्य पुनः प्रविश्य**
देव क्षुन्मानतिथिरुपस्थितः  ।


।युधिष्ठिरः।
शीघ्रं प्रवेशय  ।


।कञ्चुकी।
यदाज्ञापयति देवः  ।*इति निष्क्रान्तः**


*ततः प्रविशति मुनिवेषधारी चार्वाको नाम राक्षसः**


।राक्षसः।
*आत्मगतम्**
एषोऽस्मि चार्वाको नाम राक्षसः  । सुयोधनस्य मित्रं पाण्डवान्वञ्चयितुं भ्रमामि  ।*प्रकाशम्**
तृषितोऽस्मि  । संभावयतु मां कश्चिज्जलच्छायाप्रदानेन  ।*इति राज्ञः समीपमुपसर्पति**


*सर्व उत्तिष्ठन्ति**


।युधिष्ठिरः।
मुने अभिवादये  ।


।राक्षसः।
अकालोऽयं समुदाचारस्य  । जलप्रदानेन संभावयतु माम्  ।


।युधिष्ठिरः।
मुने इदमासनम्  । उपविश्यताम्  ।


।राक्षसः।
*उपविश्य**
ननु भवतापि क्रियतामासनपरिग्रहः  ।


।युधिष्ठिरः।
*उपविश्य**
कः कोऽत्र भोः  । सलिलमुपनय  ।

*प्रविश्य गृहीतभृङ्गारः**


।कञ्चुकी।
*उपसृत्य**
महाराज शिशिरसुरभिसलिलसंपूर्णोऽयं भृङ्गारः पानभाजनं चेदम्  ।


।युधिष्ठिरः।
मुने निर्वर्त्यतामुदन्याप्रतिकारः  ।


।राक्षसः।
*पादौ प्रक्षल्योपस्पृशन्विचिन्त्य**
भोः क्षत्रियस्त्वमिति मन्ये  ।


।युधिष्ठिरः।
सम्यग्वेदी भवान्  । क्षत्रिय एवास्मि  ।


।राक्षसः।
सुलभश्च स्वजनविनाशः संग्रामेषु प्रतिदिनमतो नादेयं भवद्भ्यो जलादिकम्  । भवतु  । छाययैवानया सरस्वतीशिशिरतरंगस्पृशा मरुता चानेन विगतक्लमो भविष्यामि  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_१६७}बुद्धिमदिए वीएहि महेस्सिमिमिणा तालविन्तेण  ।


स्क्त्छ्_१६७ बुद्धिमतिके वीजय महर्षिमनेन तालवृन्तेन  ।

*चेटी तथा करोति**


।राक्षसः।
भवति अनुचितोऽयमस्मासु समुदाचारः  ।


।युधिष्ठिरः।
मुने कथय कथमेवं भवान्परिश्रान्तः  ।


।राक्षसः।
मुनिजनसुलभेन कौतूहलेन तत्रभवतां महाक्षत्रियाणां द्वन्द्वयुद्धमवलोकयितुं पर्यटामि समन्तपञ्चकम्  । अद्य तु बलवत्तया शरदातपस्यापर्याप्तमेवावलोक्य गदायुद्धमर्जुनसुयोधनयोरागतोऽस्मि  ।

*सर्वे विषादं नाटयन्ति**


।कञ्चुकी।
मुने न खल्वेवम्  । भीमसुयोधनयोरिति कथय  ।


।राक्षसः।
आः अविदितवृत्तान्त एव कथं मामाक्षिपसि  ।


।युधिष्ठिरः।
महर्षे कथय कथय  ।


।राक्षसः।
क्षणमात्रं विश्रम्य सर्वं कथयामि भवतो न पुनरस्य वृद्धस्य  ।


।युधिष्ठिरः।
कथय किमर्जुनसुयोधनयोरिति  ।


।राक्षसः।
ननु पूर्वमेव कथितं मया प्रवृत्तं गदायुद्धमिति  ।


।युधिष्ठिरः।
न भीमसुयोधनयोरिति  ।


।राक्षसः।
वृत्तं तत् ।

*युधिष्ठिरो द्रौपदी च मोहमुपगतौ**


।कञ्चुकी।
*सलिलेनासिच्य**
समाश्वसितु देवो देवी च  ।


।चेटी।
{प्क्त्_१६८}समस्ससिदु समस्ससिदु देवी  ।


स्क्त्छ्_१६८ समाश्वसितु समाश्वसितु देवी  ।

*उभौ संज्ञां लभेते**


।युधिष्ठिरः।
किं कथयसि मुने वृत्तं भीमसुयोधनयोर्गदायुद्धमिति  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_१६९}भअवं कहेहि कहेहि किं वुत्तं त्ति  ।


स्क्त्छ्_१६९ भगवन्कथय कथय किं वृत्तमिति  ।


।राक्षसः।
कञ्चुकिन्कौ पुनरेतौ  ।


।कञ्चुकी।
ब्रह्मन्नेष देवो युधिष्ठिर इयमपि पाञ्चालराजतनया  ।


।राक्षसः।
आः दारुणमुपक्रान्तं मया नृशंसेन  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_१७०}हा णाह भीमसेण  ।*इति मोहमुपगता**



स्क्त्छ्_१७० हा नाथ भीमसेन  ।


।कञ्चुकी।
किं नाम कथितम्  ।


।चेटी।
{प्क्त्_१७१}समस्ससिदु समस्ससिदु देवी  ।


स्क्त्छ्_१७१ समाश्वसितु समाश्वसितु देवी  ।


।युधिष्ठिरः।
*सास्रम्**
ब्रह्मन्
श्लोक ६.१४
पदे संदिग्ध एवास्मिन्दुःखमास्ते युधिष्ठिरः  ।
वत्सस्य निश्चिते तत्त्वे प्राणत्यागादयं सुखी  ॥ ६.१४ ॥



।राक्षसः।
*सानन्दमात्मगतम्**
अत्रैव मे यत्नः  ।*प्रकाशम्**
यदि त्ववश्यं कथनीयं तदा संक्षेपतः कथयामि  । न युक्तं बन्धुव्यसनं विस्तरेणावेदयितुम्  ।


।युधिष्ठिरः।
*अश्रूणि मुञ्चन्**

श्लोक ६.१५
सर्वथा कथय ब्रह्मन्संक्षेपाद्विस्तरेण वा  ।
वत्सस्य किमपि श्रोतुमेष दत्तः क्षणो मया  ॥ ६.१५ ॥



।राक्षसः।
श्रूयताम्  ।
श्लोक ६.१६
तस्मिन्कौरवभीमयोर्गुरुगदाघोरध्वनौ संयुगे



।द्रौपदी।
{प्क्त्_१७२}*सहसोत्थाय**
तदो तदो  ।


स्क्त्छ्_१७२ ततस्ततः  ।


।राक्षसः।
*स्वगतम्**
कथं पुनरनयोर्लब्धसंज्ञतामपनयामि  ।
श्लोक ६.१६
सीरी सत्वरमागतश्चिरमभूत्तस्याग्रतः संगरः  ।
आलम्ब्य प्रियशिष्यतां तु हलिना संज्ञा रहस्याहिता   यामासाद्य कुरूत्तमः प्रतिकृतिं दुःशासनारौ गतः  ॥ ६.१६ ॥



।युधिष्ठिरः।
हा वत्स वृकोदर  ।*इति मोहमुपगतः**



।द्रौपदी।
{प्क्त्_१७३}हा णाह भीमसेण हा मह परिभवपडिआरपरिच्चत्तजीविअ जडासुरबअहिडिम्बकिम्मीरकीचअजरासंधणिसूदण सोअन्धिआहरणचाडुआर देहि मे पडिवअणं  ।*इति मोहमुपगता**



स्क्त्छ्_१७३ हा नाथ भीमसेन हा मम परिभवप्रतीकारपरित्यक्तजीवित जटासुरबकहिडिम्बकिर्मीरकीचकजरासंधनिषूदन सौगन्धिकाहरणचाटुकार देहि मे प्रतिवचनम्  ।


।कञ्चुकी।
*सास्रम्**
हा कुमार भीमसेन धार्तराष्ट्रकुलकमलिनीप्रालेयवर्ष  ।*ससंभ्रमम्**
समाश्वसितु महाराजः  । भद्रे समाश्वासय स्वामिनीम्  । महर्षे त्वमपि तावदाश्वासय महाराजम्  ।


।राक्षसः।
*स्वगतम्**
आश्वासयामि प्राणान्परित्याजयितुम्  ।*प्रकाशम्**
भो भीमाग्रज क्षणमेकमाधीयतां समाश्वासः  । कथाशेषोऽस्ति  ।


।युधिष्ठिरः।
*समाश्वस्य**
महर्षे किमस्ति कथाशेषः  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_१७४}*प्रतिबुध्य सभयम्**
भअवं कधेहि कीदिसो कधासेसो त्ति  ।


स्क्त्छ्_१७४ भगवन्कथय कीदृशः कथाशेष इति  ।


।कञ्चुकी।
कथय कथय  ।


।राक्षसः।
ततश्च हते तस्मिन्सुक्षत्रिये वीरसुलभां गतिमुपगते समग्रसंगलितं भ्रातृवधशोकजं बाष्पं प्रमृज्य भ्रातृवधशोकादपहाय गाण्डीवं प्रत्यग्रक्षतजच्छटाचर्चितां तामेव गदां भ्रातृहस्तादाकृष्य निवार्यमाणोऽपि संधित्सुना वासुदेवेनागच्छागच्छेति सोपहासं भ्रमितगदाझंकारमूर्च्छितगम्भीरवचनध्वनिनाहूयमानः कौरवराजेन तृतीयोऽनुजस्ते किरीटी योद्धुमारब्धः  । अकृतिनस्तस्य गदाघातान्निधनमुत्प्रेक्षमाणेन कामपालेनार्जुनपक्षपाती देवकीसूनुरतिप्रयत्नात्स्वरथमारोप्य द्वारकां नीतः  ।


।युधिष्ठिरः।
साधु भो अर्जुन तदैव प्रतिपन्ना वृकोदरपदवी गाण्डीवं परित्यजता  । अहं पुनः केनोपायेन प्राणापगममहोत्सवमुत्सहिष्ये  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_१७५}हा णाह भीमसण ण जुत्तं दाणिं दे कणीअसं भादरमसिक्खिदं गदाए दारुणस्स सत्तुणो अहिमुहं गच्छन्तमुबेक्खिदुं  ।*मोहमुपगता**



स्क्त्छ्_१७५ हा नाथ भीमसेन न युक्तमिदानीं ते कनीयांसं भ्रातरमशिक्षितं गदायां दारुणस्य शत्रोरभिमुखं गच्छन्तमुपेक्षितुम्  ।


।राक्षसः।
ततश्चाहम्


।युधिष्ठिरः।
भवतु मुने किमतः परं श्रुतेन  । हा तात भीमसेन कान्तारव्यसनबान्धव हा मच्छरीरस्थितिविच्छेदकातर जतुगृहविपत्समुद्रतरणयानपात्र हा किर्मीरहिडिम्बासुरजरासंधविजयैकमल्ल हा कीचकसुयोधनानुजकमलिनीकुञ्जर हा द्यूतपणप्रणयिन्हा मदाज्ञासंपादक हा कौरववनदावानल
श्लोक ६.१७
निर्लज्जस्य दुरोदरव्यसनिनो वत्स त्वया सा तदा   भक्त्या मे समदद्विपायुतबलेनाङ्गीकृता दासता  ।
किं नामापकृतं मयाधिकमतस्त्वय्यद्य यद्गम्यते  œ त्यक्त्वा नाथ सबान्धवं सपदि मां प्रीतिः क्व ते साधुना  ॥ ६.१७ ॥



।द्रौपदी।
{प्क्त्_१७६}*संज्ञामुपलभ्योत्थाय च**
महाराअ किमेदं वट्टै  ।


स्क्त्छ्_१७६ महाराज किमेतद्वर्तते  ।


।युधिष्ठिरः।
कृष्णे किमन्यत् ।
श्लोक ६.१८
स कीचकनिषूदनो बकहिडिम्बकिर्मीरहा   मदान्धमगधाधिपद्विरदसंधिभेदाशनिः  ।
गदापरिघशोभिना भुजयुगेन तेनान्वितः  œ प्रियस्तव ममानुजोऽर्जुनगुरुर्गतोऽस्तं किल  ॥ ६.१८ ॥



।द्रौपदी।
{प्क्त्_१७७}णाह भीमसेण तुए किल मे केसा संमिदव्वा  । ण जुत्तं वीरस्स खत्तिअस्स पडिण्णादं सिढिलेदुं  । ता पडिबालेहि मं जाव उबसप्पामि  ।*पुनर्मोहमुपगता**



स्क्त्छ्_१७७ नाथ भीमसेन त्वया किल मे केशाः संयमितव्याः  । न युक्तं वीरस्य क्षत्रियस्य प्रतिज्ञातं शिथिलयितुम्  । तत्प्रतिपालय मां यावदुपसर्पामि  ।


।युधिष्ठिरः।
*आकाशे**
अम्ब पृथे श्रुतोऽयं तव पुत्रस्य समुदाचारः  । मामेकमनाथं विलपन्तमुत्सृज्य क्वापि गतः  । तात जरासंधशत्रो किं नाम वैपरीत्यमेतावता कालेनाल्पायुषि त्वयि समालोकितं जनेन  । अथ वा मयैव बहूपलब्धम्  ।
श्लोक ६.१९
दत्त्वा मे करदीकृताखिलनृपां यन्मेदिनीं लज्जसे   द्यूते यच्च पणीकृतोऽपि हि मया न क्रुध्यसि प्रीयसे  ।
स्थित्यर्थं मम मत्स्यराजभवने प्राप्तोऽसि यत्सूदतां  œ वत्सैतानि विनश्वरस्य सहसा दृष्टानि चिह्नानि  ॥ ६.१९ ॥

मुने किं कथयसि  ।*तस्मिन्कौरवभीमयोरित्यादि पठति**



।राक्षसः।
एवमेतत् ।


।युधिष्ठिरः।
धिगस्मद्भागधेयानि  । भगवन्कामपाल कृष्णाग्रज सुभद्राभ्रातः
श्लोक ६.२०
ज्ञातिप्रीतिर्मनसि न कृता क्षत्रियाणां न धर्मो   रूढं सख्यं तदपि गणितं नानुजस्यार्जुनेन  ।
तुल्यः कामं भवतु भवतः शिष्ययोः स्नेहबन्धः  œ कोऽयं पन्था यदसि विमुखो मन्दभाग्ये मयीत्थम्  ॥ ६.२० ॥

*द्रौपदीमुपगम्य**
अयि पाञ्चालि उत्तिष्ठ  । समानदुःखावेवावां भवावः  । मूर्च्छया किं मामेवमतिसंधत्से  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_१७८}*लब्धसंज्ञा**
बन्धेदु णाहो दुज्जोहणरुधिलाद्देण हत्थेण दुस्सासणमुक्कं मे केसहत्थं  । हञ्जे बुद्धिमदिए तव पच्चक्खमेव्व णाहेण पडिण्णादं  ।*कञ्चुकिनमुपेत्य**
अज्ज किं संदिट्ठं दाव मे देवेण देवईणन्दणेण पुणो बि केसरअणा आरम्भीअदु त्ति  । ता उबणेहि मे पुप्फदामाइं  । विरएहि दाव कवरिं  । करेहि भअवदो णाराअणस्स वअणं  । ण हु सो अलीअं संदिसदि  । अह वा किं मए संतत्ताए भणिदं  । अचिरगदमज्जौत्तमणुगमिस्सं  ।*युधिष्ठिरमुपगम्य**
महाराअ आदीबअ मे चिदं  । तुमं बि खत्तधम्ममणुवट्टन्तो एव्व णाहस्स जीविअहरस्स अहिमुहो होहि  ।


स्क्त्छ्_१७८ बध्नातु नाथो दुर्योधनरुधिरार्द्रेण हस्तेन दुःशासनमुक्तं मे केशहस्तम्  । हञ्जे बुद्धिमतिके तव प्रत्यक्षमेव नाथेन प्रतिज्ञातम्  । आर्य किं संदिष्टं तावन्मे देवेन देवकीनन्दनेन पुनरपि केशरचनारभ्यतामिति  । तदुपनय मे पुष्पदामानि  । विरचय तावत्कबरीम्  । कुरु भगवतो नारायणस्य वचनम्  । न खलु सोऽलीकं संदिशति  । अथ वा किं मया संतप्तया भणितम्  । अचिरगतमार्यपुत्रमनुगमिष्यामि  । महाराज आदीपय मे चिताम्  । त्वमपि क्षत्रधर्ममनुवर्तमान एव नाथस्य जीवितहरस्याभिमुखो भव  ।


।युधिष्ठिरः।
युक्तमाह पाञ्चाली  । कञ्चुकिन्क्रियतामियं तपस्विनी चितासंविभागेन सह्यवेदना  । ममापि सज्जं धनुरुपनय  । अलमथ वा धनुषा  ।
श्लोक ६.२१
तस्यैव देहरुधिरोक्षितपाटलाङ्गी   मादाय संयति गदामपविध्य चापम्  ।
भ्रातृप्रियेण कृतमद्य यदर्जुनेन  œ श्रेयो ममापि हि तदेव कृतं जयेन  ॥ ६.२१ ॥



।राक्षसः।
राजन्रिपुजयविमुखं ते यदि चेतस्तदा यत्र तत्र वा प्राणत्यागं कुरु  । वृथा तत्र गमनम्  ।


।कञ्चुकी।
धिङ्मुने राक्षससदृशं हृदयं भवतः  ।


।राक्षसः।
*सभयं स्वगतम्**
किं ज्ञातोऽहमनेन  ।*प्रकाशम्**
भोः कञ्चुकिन्तयोर्गदया खलु युद्धं प्रवृत्तमर्जुनदुर्योधनयोः  । जानामि च तयोर्गदायां भुजसारम्  । दुःखितस्य पुनरस्य राजर्षेरपरमनिष्टश्रवणं परिहरन्नेवं ब्रवीमि  ।


।युधिष्ठिरः।
*बाष्पं विसृजन्**
साधु महर्षे साधु  । सुस्निग्धमभिहितम्  ।


।कञ्चुकी।
महाराज किं नाम शोकान्धतया देवेन देवकल्पेनापि प्राकृतेनेव त्यजते क्षात्रधर्मः  ।


।युधिष्ठिरः।
आर्य जयंधर
श्लोक ६.२२
शक्ष्यामि नो परिघपीवरबाहुदण्डौ   वित्तेशशक्रपुरदर्शितवीर्यसारौ  ।
भीमार्जुनौ क्षितितले प्रविचेष्टमानौ  œ द्रष्टुं तयोश्च निधनेन रिपुं कृतार्थम्  ॥ ६.२२ ॥

अयि पाञ्चालराजतनये मद्दुर्नयप्राप्तशोच्यदशे यथा संदीप्यते पावकस्तथा सहितावेव बन्धुजनं संभावयावः  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_१७९}अज्ज करेहि दारुसंचअं  । पज्जलीअदु अग्गी  । तुवरदि मे हिअअं णाहं पेक्खिदुं  ।*सर्वतो दृष्ट्वा**
कहं ण को बि महाराअस्स वअणं करेदि  । हा णाह भीमसेण तमेव्व एदं राऔलं तुए विरहिदं परिअणो वि संपदं परिहरदि  ।


स्क्त्छ्_१७९ आर्य कुरु दारुसंचयम्  । प्रज्वाल्यतामग्निः  । त्वरते मे हृदयं नाथं प्रेक्षितुम्  । कथं न कोऽपि महाराजस्य वचनं करोति  । हा नाथ भीमसेन तदेवेदं राजकुलं त्वया विरहितं परिजनोऽपि सांप्रतं परिहरति  ।


।राक्षसः।
सदृशमिदं भरतकुलवधूनां पत्युरनुसरणम्  ।


।युधिष्ठिरः।
महर्षे न कश्चिच्छृणोति तावदावयोर्वचनम्  । तदिन्धनप्रदानेन प्रसादः क्रियताम्  ।


।राक्षसः।
मुनिजनविरुद्धमिदम्  ।*स्वगतम्**
पूर्णो मे मनोरथः  । यावदनुपलक्षितः समिन्धयामि वह्निम्  ।*प्रकाशम्**
राजन्न शक्नुमो वयमिह स्थातुम्  ।*इति निष्क्रान्तः**



।युधिष्ठिरः।
कृष्णे न कश्चिदस्मद्वचनं करोति  । भवतु  । स्वयमेवाहं दारुसंचयं कृत्वा चितामादीपयामि  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_१८०}तुवरदु तुवरदु महाराओ  ।


स्क्त्छ्_१८० त्वरतां त्वरतां महाराजः  ।

*नेपथ्ये कलकलः**


।द्रौपदी।
{प्क्त्_१८१}*सभयमाकर्ण्य**
महाराअ कस्स बि एसो बलदप्पिदस्स विसमो सङ्खणिग्घोसो सुणीअदि  । अबरं बि अप्पिअं सुणिदुमत्थि णिब्बन्धो तदो विलम्बीअदि  ।


स्क्त्छ्_१८१ महाराज कस्याप्येष बलदर्पितस्य विषमः शङ्खनिर्घोषः श्रूयते  । अपरमप्यप्रियं श्रोतुमस्ति निर्बन्धस्ततो विलम्ब्यते  ।


।युधिष्ठिरः।
न खलु विलम्ब्यते  । उत्तिष्ठ  ।*इति सर्वे परिक्रामन्ति**
अयि पाञ्चालि अम्बायाः सपत्नीजनस्य च किंचित्संदिश्य निवर्तय परिजनम्  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_१८२}महाराअ अम्बाए एव्वं संदिसिस्सं  । जो सो बअहिडिम्बकिम्मीरजडासुरजरासंधविजअमल्लो दे मज्झमपुत्तो सो मम हदासाए पक्खबादेण परलोअं गदो त्ति  ।


स्क्त्छ्_१८२ महाराज अम्बाया एवं संदेक्ष्यामि  । यः स बकहिडिम्बकिर्मीरजटासुरजरासंधविजयमल्लस्ते मध्यमपुत्रः स मम हताशायाः पक्षपातेन परलोकं गत इति  ।


।युधिष्ठिरः।
भद्रे बुद्धिमतिके उच्यतामस्मद्वचनादम्बा  ।
श्लोक ६.२३
येनासि तत्र जतुवेश्मनि दीप्यमाने   निर्वाहिता सह सुतैर्भुजयोर्बलेन  ।
तस्य प्रियस्य बलिनस्तनयस्य पाप  œ माख्यामि तेऽम्ब कथयेत्कथमीदृगन्यः  ॥ ६.२३ ॥

आर्य जयंधर त्वयापि सहदेवसकाशं गन्तव्यम्  । वक्तव्यश्च तत्रभवान्पाण्डुकुलबृहस्पतिर्माद्रेयः कनीयानस्माकम्  । सकलकुरुकुलकमलाकरदावानलो युधिष्ठिरः परलोकमभिप्रस्थितः प्रियानुजमप्रतिकूलं सततमाशंसनीयमसंमूढं व्यसनेऽभ्युदये च धृतिमन्तं भवन्तमविरलमालिङ्ग्य शिरसि चाघ्रायेदं प्रार्थयते  ।
श्लोक ६.२४
मम हि वयसा दूरेणाल्पः श्रुतेन समो भवा   न्सहजकृतया बुद्ध्या ज्येष्ठो मनीषितया गुरुः  ।
शिरसि मुकुलौ पाणी कृत्वा भवन्तमतोऽर्थये  œ मयि विरलतां नेयः स्नेहः पितुर्भव वारिदः  ॥ ६.२४ ॥

अपि च बाल्ये संवर्धितस्य नित्याभिमानिनोऽस्मत्सदृशहृदयसारस्यापि नकुलस्य ममाज्ञया वचने स्थातव्यम्  । तदुच्यतां नकुलः  । नानुगन्तव्यास्मत्पदवी  । त्वया हि वत्स
श्लोक ६.२५
विस्मृत्यास्मान्श्रुतिविशदया प्रज्ञया सानुजेन   पिण्डान्पाण्डोरुदकपृषतानश्रुगर्भान्प्रदातुम्  ।
दायादानामपि तु भवने यादवानां कुले वा  œ कान्तारे वा कृतवसतिना रक्षणीयं शरीरम्  ॥ ६.२५ ॥

गच्छ जयंधर अस्मच्छरीरस्पृष्टिकया शापितेन भवताकालहीनमिदमवश्यमावेदनीयम्  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_१८३}हला बुद्धिमदिए भणाहि मम वअणेण पिअसहिं सुभद्दं  । अज्ज वच्छाए उत्तराए चौत्थो मासो पडिबण्णस्स गब्भस्स  । तुममेव्व एदं कुलपडिट्ठाबअं सावहाणं रक्ख  । कदा बि इदो परलोअगदस्स ससुरौलस्स अम्हाणं बि सलिलबिन्दुदो भविस्सदि त्ति  ।


स्क्त्छ्_१८३ हला बुद्धिमतिके भण मम वचनेन प्रियसखीं सुभद्राम्  । अद्य वत्साया उत्तरायाश्चतुर्थो मासः प्रतिपन्नस्य गर्भस्य  । त्वमेवैतं कुलप्रतिष्ठापकं सावधानं रक्ष  । कदापीतः परलोकगतस्य श्वशुरकुलस्यास्माकमपि सलिलबिन्दुदो भविष्यतीति  ।


।युधिष्ठिरः।
*सास्रम्**
भोः कष्टम्  ।
श्लोक ६.२६
शाखारोधस्थगितवसुधामण्डले मण्डिताशे   पीनस्कन्धे सुसदृशमहामूलपर्यन्तबन्धे  ।
दग्धे दैवात्सुमहति तरौ तस्य सूक्ष्माङ्कुरेऽस्मि  œ न्नाशाबन्धं कमपि कुरुते छाययार्थी जनोऽयम्  ॥ ६.२६ ॥

साधु  । इदानीमध्यवसितं करणीयम्  ।*कञ्चुकिनमवलोक्य**
आर्य जयंधर स्वशरीरेण शापितोऽसि तथापि न गम्यते  ।


।कञ्चुकी।
*साक्रन्दम्**
हा देव पाण्डो तव सुतानामजातशत्रुभीमार्जुननकुलसहदेवानामयं दारुणः परिणामः  । हा देवि कुन्ति भोजराजभवनपताके
श्लोक ६.२७
भ्रातुस्ते तनयेन शौरिगुरुणा श्यालेन गाण्डीविन   स्तस्यैवाखिलधार्तराष्ट्रनलिनीव्यालोलने दन्तिनः  ।
आचार्येण वृकोदरस्य हलिनोन्मत्तेन मत्तेन वा  œ दग्धं त्वत्सुतकाननं ननु मही यस्याश्रयाच्छीतला  ॥ ६.२७ ॥

*इति रुदन्निष्क्रान्तः**



।युधिष्ठिरः।
जयंधर जयंधर  ।

*प्रविश्य**


।कञ्चकी।
आज्ञापयतु देवः  ।


।युधिष्ठिरः।
वक्तव्यमिति ब्रवीमि  । न पुनरेतावन्ति भागधेयानि नः  । यदि कदाचिद्विजयी स्याद्वत्सोऽर्जुनस्तद्वक्तव्योऽस्मद्वचनाद्भवता  ।
श्लोक ६.२८
हली हेतुः सत्यं भवति मम वत्सस्य निधने   तथाप्येष भ्राता सहजसुहृदस्ते मधुरिपोः  ।
अतः क्रोधः कार्यो न खलु यदि च प्राणिषि ततो  œ वनं गच्छेर्मा गाः पुनरकरुणां क्षात्रपदवीम्  ॥ ६.२८ ॥



।कञ्चुकी।
यदाज्ञापयति देवः  ।*इति निष्क्रान्तः**



।युधिष्ठिरः।
*अग्निं दृष्ट्वा सहर्षम्**
कृष्णे ननूद्धतशिखाहस्ताहूतास्मद्विधव्यसनिजनः समिद्धो भगवान्हुताशनस्तत्रेन्धनीकरोम्यात्मानम्  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_१८४}पसीददु पसीददु महाराओ मम इमिणा अपच्छिमेण पणएण  । अहं दाव अग्गदो पविसामि  ।


स्क्त्छ्_१८४ प्रसीदतु प्रसीदतु महाराजो ममानेनापश्चिमेन प्रणयेन  । अहं तावदग्रतः प्रविशामि  ।


।युधिष्ठिरः।
यद्येवं सहितावेवाभ्युदयमुपभोक्ष्यावहे  ।


।चेटी।
{प्क्त्_१८५}हा भअवन्तो लोअबाला परित्ताअह परित्ताअह  । एसो क्खु सोमवंसराएसी राअसूअसंतप्पिदहव्ववाहो खण्डवसंतप्पिदहुदवहस्स किरीडिणो जेट्ठो भादा सुगिहीदणामहेओ महाराअजुहिट्ठिरो  । एसा बि पञ्चालराअतणआ देवी जण्णवेदिमज्झसंभवा जण्णसेणी  । दुवे बि णिक्करुणजलणस्स प्पवेसेण इन्धणीहोन्ति  । ता परित्ताअह अज्जा परित्ताअह  । कधं ण को बि परित्ताअदि  ।*तयोरग्रतः पतित्वा**
किं ववसिदं देवीए देवेण अ  ।


स्क्त्छ्_१८५ हा भगवन्तो लोकपालाः परित्रायध्वं परित्रायध्वम्  । एष खलु सोमवंशराजर्षी राजसूयसंतर्पितहव्यवाहः खाण्डवसंतर्पितहुतवहस्य किरीटिनो ज्येष्ठो भ्राता सुगृहीतनामधेयो महाराजयुधिष्ठिरः  । एषापि पाञ्चालराजतनया देवी यज्ञवेदिमध्यसंभवा याज्ञसेनी  । द्वावपि निष्करुणज्वलनस्य प्रवेशेनेन्धनीभवतः  । तत्परित्रायध्वमार्याः परित्रायध्वम्  । कथं न कोऽपि परित्रायते  । किं व्यवसितं देव्या देवेन च  ।


।युधिष्ठिरः।
अयि बुद्धिमतिके यद्वत्सलेन प्रियानुजेन विना सदृशं तत् । उत्तिष्ठोत्तिष्ठ भद्रे उदकमुपनय  ।


।चेटी।
{प्क्त्_१८६}जं देवो आणबेदि  ।*इति निष्क्रम्य पुनः प्रविश्य च**
जेदु जेदु महाराओ  ।


स्क्त्छ्_१८६ यद्देव आज्ञापयति  । जयतु जयतु महाराजः  ।


।युधिष्ठिरः।
पाञ्चालि त्वमपि तावत्स्वपक्षपातिनो वृकोदरस्य प्रियस्यार्जुनस्योदकक्रियां कुरु  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_१८७}महाराओ एव्व करेदु  । अहं पुणो जलणं पविसिस्सं  ।


स्क्त्छ्_१८७ महाराज एव करोतु  । अहं पुनर्ज्वलनं प्रवेक्ष्यामि  ।


।युधिष्ठिरः।
अनतिक्रमणीयं लोकवृत्तम्  । भद्रे उदकमुपनय  ।

*चेटी तथा करोति**


।युधिष्ठिरः।
*पादौ प्रक्षाल्योपस्पृश्य च**
एष तावत्सलिलाञ्जलिर्गाङ्गेयाय भीष्माय गुरवे  । अयं प्रपितामहाय शान्तनवे  । अयमपि पितामहाय विचित्रवीर्याय  ।*सास्रम्**
तातस्याधुनावसरः  । अयमपि तत्रभवते सुगृहीतनाम्ने पित्रे पाण्डवे  ।
श्लोक ६.२९
अद्य प्रभृति वारीदमस्मत्तो दुर्लभं पुनः  ।
तात माद्र्यम्बया सार्धं मया दत्तं निपीयताम्  ॥ ६.२९ ॥

श्लोक ६.३०
एतज्जलं जलजनीलविलोचनाय   भीमाय तस्य मम चाप्यविभक्तमस्तु  ।
एकं क्षणं विरम वत्स पिपासितोऽपि  œ पातुं त्वया सह जवादयमागतोऽस्मि  ॥ ६.३० ॥

अथ वा सुक्षत्रियाणां गतिमुपगतं वत्समहमुपगतोऽप्यकृती द्रष्टुम्  । वत्स भीमसेन
श्लोक ६.३१
मया पीतं पीतं तदनु भवताम्बास्तनयुगं   मदुच्छिष्टैर्वृत्तिं जनयसि रसैर्वत्सलतया  ।
वितानेष्वप्येवं तव मम च सोमे विधिरभू  œ न्निवापाम्भः पूर्वं पिबसि कथमेवं त्वमधुना  ॥ ६.३१ ॥

कृष्णे त्वमपि देहि सलिलाञ्जलिम्  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_१८८}हञ्जे बुद्धिमदिए उबणेहि मे सलिलं  ।


स्क्त्छ्_१८८ हञ्जे बुद्धिमतिके उपनय मे सलिलम्  ।

*चेटी तथा करोति**


।द्रौपदी।
{प्क्त्_१८९}*उपसृत्य जलाञ्जलिं पूरयित्वा**
महाराअ कस्स सलिलं देम्हि  ।


स्क्त्छ्_१८९ महाराज कस्मै सलिलं ददामि  ।


।युधिष्ठिरः।
श्लोक ६.३२
तस्मै देहि जलं कृष्णे सहसा गच्छते दिवम्  ।
अम्बापि येन गान्धार्या रुदितेन सखी कृता  ॥ ६.३२ ॥



।द्रौपदी।
{प्क्त्_१९०}णाह भीमसेण परिअणोबणीदमुदअं सग्गगदस्स दे पादोदअं भोदु  ।


स्क्त्छ्_१९० नाथ भीमसेन परिजनोपनीतमुदकं स्वर्गगतस्य ते पादोदकं भवतु  ।


।युधिष्ठिरः।
फाल्गुनाग्रज
श्लोक ६.३३
असमाप्तप्रतिज्ञेऽस्तं याते त्वयि महाभुजे  ।
मुक्तकेश्यैव दत्तस्ते प्रियया सलिलाञ्जलिः  ॥ ६.३३ ॥



।द्रौपदी।
{प्क्त्_१९१}उट्ठेहि महाराअ दूरं गच्छदि दे भादा  ।


स्क्त्छ्_१९१ उत्तिष्ठ महाराज दूरं गच्छति ते भ्राता  ।


।युधिष्ठिरः।
*दक्षिणाक्षिस्पन्दनं सूचयित्वा**
पाञ्चालि निमित्तानि मे कथयन्ति संभावयिष्यसि वृकोदरमिति  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_१९२}महाराअ सुणिमित्तं भोदु  ।


स्क्त्छ्_१९२ महाराज सुनिमित्तं भवतु  ।

*नेपथ्ये कलकलः**

*प्रविश्य संभ्रान्तः**


।कञ्चुकी।
परित्रायतां परित्रायतां महाराजः  । एष खलु दुरात्मा कौरवापसदः क्षतजाभिषेकपाटलिताम्बरशरीरः समुच्छ्रितदिग्धभीषणगदापाणिरुद्यतकालदण्ड इव कृतान्तोऽत्रभवतीं पाञ्चालराजतनयामितस्ततः परिमार्गमाण इत एवाभिवर्तते  ।


।युधिष्ठिरः।
हा दैव ते निर्णयो जातः  । हा गाण्डीवधन्वन्  ।*इति मुह्यति**



।द्रौपदी।
{प्क्त्_१९३}हा अज्जौत्त हा मम सअंवरसअंगाहदुल्ललिद पिअं भादुअमणुगदोसि ण उण महाराअमिमं दासजणम  ।*इति मोहमुपगता**



स्क्त्छ्_१९३ हा आर्यपुत्र हा मम स्वयंवरस्वयंग्राहदुर्ललित प्रियं भ्रातरमनुगतोऽसि न पुनर्महाराजमिमं दासजनं च  ।


।युधिष्ठिरः।
हा वत्स सव्यसाचिन्हा त्रिलोचनाङ्गनिष्पेषमल्ल हा निवातकवचोद्धरणनिष्कण्टकीकृतामरलोक हा बदर्याश्रममुनिद्वितीयतापस हा द्रोणाचार्यप्रियशिष्य हा अस्त्रशिक्षाबलपरितोषितगाङ्गेय हा राधेयकुलकमलिनीप्रालेयवर्ष हा गन्धर्वनिर्वासितदुर्योधन हा पाण्डवकुलकमलिनीराजहंस
श्लोक ६.३४
तां वत्सलामनभिवाद्य विनीतमम्बां   गाढं च मामनुपगुह्य मयाप्यनुक्तः  ।
एतां स्वयंवरवधूं दयितामदृष्ट्वा  œ दीर्घप्रवासमयि तात कथं गतोऽसि  ॥ ६.३४ ॥

*मोहमुपगतः**



।कञ्चुकी।
भोः कष्टम्  । एष दुरात्मा कौरवाधमो यथेष्टमित एवाभिवर्तते  । सर्वथा संप्रत्ययमेव कालोचितः प्रतीकारः  । चितासमीपमुपनयाम्यत्रभवतीं पाञ्चालराजतनयाम्  । अहमप्येवमेवानुगच्छामि  ।*चेटीं प्रति**
भद्रे त्वमपि देव्या भ्रातरं धृष्टद्युम्नं नकुलसहदेवौ वावाप्नुहि  । अथ वैवमवस्थिते महाराजेऽस्तमितयोर्भीमार्जुनयोः कुतोऽत्र परित्राणाशा  ।


।चेटी।
{प्क्त्_१९४}परित्ताअह परित्ताअह अज्जा  ।


स्क्त्छ्_१९४ परित्रायध्वं परित्रायध्वमार्याः  ।

*नेपथ्ये कलकलानन्तरम्**


भो भोः समन्तपञ्चकसंचारिणः क्षतजासवमत्तयक्षराक्षसपिशाचभूतवेतालकङ्कगृध्रजम्बुकोलूकवायसभूयिष्ठा विरलयोधपुरुषाः कृतमस्मद्दर्शनत्रासेन  । कथयत कस्मिन्नुद्देशे याज्ञसेनी संनिहितेति  । कथयाम्युपलक्षणं तस्याः  ।
श्लोक ६.३५
ऊरू करेण परिघट्टयतः सलीलं   दुर्योधनस्य पुरतोऽपहृताम्बरा या  ।
दुःशासनेन कचकर्षणभिन्नमौलिः  œ सा द्रौपदी कथयत क्व पुनः प्रदेशे  ॥ ६.३५ ॥



।कञ्चुकी।
हा देवि यज्ञवेदिसंभवे परिभूयसे संप्रत्यनाथा कुरुकुलकलङ्केन  ।


।युधिष्ठिरः।
*सहसोत्थाय सावष्टम्भम्**
पाञ्चालि न भेतव्यं न भेतव्यम्  ।*ससंभ्रमम्**
कः कोऽत्र भोः  । सनिषङ्गं मे धनुरुपनय  । दुरात्मन्दुर्योधनहतक आगच्छागच्छ  । अपनयामि ते गदाकौशलसंभृतं भुजदर्पं शिलीमुखासारेण  । अन्यच्च रे कुरुकुलाङ्गार
श्लोक ६.३६
प्रियमनुजमपश्यंस्तं जरासंधमल्लं   कुपितहरकिरातायोधिनं तं च वत्सम्  ।
त्वमिव कठिनचेताः प्राणितुं नास्मि शक्तो  œ ननु पुनरपहर्तुं बाणवर्षैस्तवासून्  ॥ ६.३६ ॥


*ततः प्रविशति गदापाणिः क्षतजसिक्तसर्वाङ्गो भीमसेनः**


।भीमसेनः।
*उद्धतं परिक्रामन्**
भो भोः समन्तपञ्चकसंचारिणः सैनिकाः कोऽयमावेगः  ।
श्लोक ६.३७
नाहं रक्षो न भूतो रिपुरुधिरजलप्लाविताङ्गः प्रकामं   निस्तीर्णोरुप्रतिज्ञाजलनिधिगहनः क्रोधनः क्षत्रियोऽस्मि  ।
भो भो राजन्यवीराः समरशिखिशिखादग्धशेषाः कृतं व  œ स्त्रासेनानेन लीनैर्हतकरितुरगान्तर्हितैरास्यते यत् ॥ ६.३७ ॥

कथयन्तु भवन्तः कस्मिन्नुद्देशे पाञ्चाली तिष्ठति  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_१९५}*लब्धसंज्ञा**
परित्ताअदु परित्ताअदु महाराओ  ।


स्क्त्छ्_१९५ परित्रायतां परित्रायतां महाराजः  ।


।कञ्चुकी।
देवि पाण्डुस्नुषे उत्तिष्ठोत्तिष्ठ  । संप्रति झटिति चिताप्रवेश एव श्रेयान्  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_१९६}*सहसोत्थाय**
कहं ण संभावेमि अज्ज बि चिदासमीबं  ।


स्क्त्छ्_१९६ कथं न संभावयाम्यद्यापि चितासमीपम्  ।


।युधिष्ठिरः।
कः कोऽत्र भोः  । सनिषङ्गं धनुरुपनय  । कथं न कश्चित्परिजनः  । भवतु  । बाहुयुद्धेनैव दुरात्मानं गाढमालिङ्ग्य ज्वलनमभिपातयामि  ।*परिकरं बध्नाति**



।कञ्चुकी।
देवि पाण्डुस्नुषे संयम्यन्तामिदानीं नयनोपरोधिनो दुःशासनावकृष्टा मूर्धजाः  । अस्तमिता संप्रति प्रतीकाराशा  । चितासमीपमेव द्रुततरं संभावय  ।


।युधिष्ठिरः।
कृष्णे न खल्वनिहते तस्मिन्दुरात्मनि दुर्योधने संहर्तव्याः केशाः  ।


।भीमसेनः।
पाञ्चालि न खलु मयि जीवति संहर्तव्या दुःशासनविलुलिता वेणिरात्मपाणिभ्याम्  । तिष्ठतु तिष्ठतु  । स्वयमेवाहं संहरामि  ।

*द्रौपदी भयादपसर्पति**


।भीमसेनः।
तिष्ठ तिष्ठ भीरु क्वाधुना गम्यते  ।*इति केशेषु ग्रहीतुमिच्छति**



।युधिष्ठिरः।
*वेगाद्भीममालिङ्ग्य**
दुरात्मन्भीमार्जुनशत्रो सुयोधनहतक
श्लोक ६.३८
आशैशवादनुदिनं जनितापराधो   मत्तो बलेन भुजयोर्हतराजपुत्रः  ।
आसाद्य मेऽन्तरमिदं भुजपञ्जरस्य  œ जीवन्प्रयासि न पदात्पदमद्य पाप  ॥ ६.३८ ॥



।भीमसेनः।
अये कथमार्यः सुयोधनशङ्कया क्रोधान्निर्दयं मामालिङ्गति  ।


।कञ्चुकी।
*निरूप्य सहर्षम्**
महाराज वञ्च्यसे  । अयं खल्वायुष्मान्भीमसेनः सुयोधनक्षतजारुणीकृतसकलशरीराम्बरो दुर्लक्षव्यक्तिः  । अलमधुना संदेहेन  ।


।चेटी।
{प्क्त्_१९७}*द्रौपदीमालिङ्ग्य**
देवि णिवत्तीअदु णिवत्तीअदु  । एसो क्खु पूरिदपडिण्णाभारो णाहो दे वेणीसंहारं कादुं तुममेव्व अण्णेसदि  ।


स्क्त्छ्_१९७ देवि निवृत्यतां निवृत्यताम्  । एष खलु पूरितप्रतिज्ञाभारो नाथस्ते वेणीसंहारं कर्तुं त्वामेवान्विष्यति  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_१९८}हञ्जे किं ममलीअवअणेहिमासासेसि  ।


स्क्त्छ्_१९८ हञ्जे किं मामलीकवचनैराश्वासयसि  ।


।युधिष्ठिरः।
जयंधर किं कथयसि  । नायमनुजद्वेषी दुर्योधनहतकः  ।


।भीमसेनः।
देव अजातशत्रो भीमार्जुनगुरो कुतोऽद्यापि दुर्योधनहतकः  । मया हि तस्य दुरात्मनः पाण्डुकुलपरिभाविनः
श्लोक ६.३९
भूमौ क्षिप्तं शरीरं निहितमिदमसृक्चन्दनाभं निजाङ्गे   लक्ष्मीरार्ये निषण्णा चतुरुदधिपयःसीमया सार्धमुर्व्या  ।
भृत्या मित्राणि योधाः कुरुकुलमखिलं दग्धमेतद्रणाग्नौ  œ नामैकं यद्ब्रवीषि क्षितिप तदधुना धार्तराष्ट्रस्य शेषम्  ॥ ६.३९ ॥


*युधिष्ठिरः स्वैरं मुक्त्वा भीममवलोकयन्नश्रूणि प्रमार्जयति**


।भीमसेनः।
*पादयोः पतित्वा**
जयत्वार्यः  ।


।युधिष्ठिरः।
वत्स बाष्पजलान्तरितनयनत्वान्न पश्यामि ते मुखचन्द्रम्  । तत्कथय कच्चिज्जीवति भवान्समं किरीटिना  ।


।भीमसेनः।
निहतसकलरिपुपक्षे त्वयि नराधिपे जीवति भीमोऽर्जुनश्च  ।


।युधिष्ठिरः।
*पुनर्गाढमालिङ्ग्य**

श्लोक ६.४०
रिपोरास्तां तावन्निधनमिदमाख्याहि शतशः   प्रियो भ्राता सत्यं त्वमसि मम योऽसौ बकरिपुः  ।



।भीमसेनः।
आर्य सोऽहम्  ।


।युधिष्ठिरः।
श्लोक ६.४०
जरासंधस्योरःसरसि रुधिरासारसलिले  œ तटाघातक्रीडाललितमकरः संयति भवान्  ॥ ६.४० ॥



।भीमसेनः।
आर्य स एवाहम्  । तन्मुञ्चतु मामार्यः क्षणमेकम्  ।


।युधिष्ठिरः।
किमपरमवशिष्टम्  ।


।भीमसेनः।
आर्य सुमहदवशिष्टम्  । संयच्छामि तावदनेन सुयोधनशोणितोक्षितेन पाणिना पाञ्चाल्या दुःशासनावकृष्टं केशहस्तम्  ।


।युधिष्ठिरः।
सत्वरं गच्छतु भवान्  । अनुभवतु तपस्विनी वेणीसंहारमहोत्सवम्  ।


।भीमसेनः।
*द्रौपदीमुपसृत्य**
देवि पाञ्चालराजतनये दिष्ट्या वर्धसे रिपुकुलक्षयेण  । अलमलमेवंविधं मामालोक्य त्रासेन  ।
श्लोक ६.४०
कृष्टा येनासि राज्ञां सदसि नृपशुना तेन दुःशासनेन   स्त्यानान्येतानि तस्य स्पृश मम करयोः पीतशेषाण्यसृञ्जि  ।
कान्ते राज्ञः कुरूणामपि सरसमिदं मद्गदाचूर्णितोरो  œ रङ्गेऽङ्गेऽसृङ्निषक्तं तव परिभवजस्यानलस्योपशान्त्यै  ॥ ६.४० ॥

बुद्धिमतिके क्व सा संप्रति भानुमती योपहसति पाण्डवदारान्  । भवति यज्ञवेदिसंभवे याज्ञसेनि  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_१९९}आणबेदु णाहो  ।


स्क्त्छ्_१९९ आज्ञापयतु नाथः  ।


।भीमसेनः।
स्मरति भवती यन्मयोक्तम्  ।*चञ्चद्भुजेत्यादिसेए स्तन्श १.२१. पूर्वोक्तं पठति**



।द्रौपदी।
{प्क्त्_२००}णाह ण केवलं सुमरामि  । अणुहवामि अ णाहस्स पसादेण  ।


स्क्त्छ्_२०० नाथ न केवलं स्मरामि  । अनुभवामि च नाथस्य प्रसादेन  ।


।भीमसेनः।
*वेणीमवधूय**
भवति संयम्यतामिदानीं धार्तराष्ट्रकुलकालरात्रिर्दुःशासनविलुलितेयं वेणी  ।


।द्रौपदी।
{प्क्त्_२०१}णाह विसुमरिदम्हि एदं वाबारं  । णाहस्स पसाएण पुणो बि सिक्खिस्सं  ।


स्क्त्छ्_२०१ नाथ विस्मृतास्म्येतं व्यापारम्  । नाथस्य प्रसादेन पुनरपि शिक्षिष्ये  ।

*भीमसेनः वेणीं बध्नाति**

*नेपथ्ये**


महासमरानलदग्धशेषाय स्वस्ति भवतु राजन्यकुलाय  ।
श्लोक ६.४२
क्रोधान्धैर्यस्य मोक्षात्क्षतनरपतिभिः पाण्डुपुत्रैः कृतानि   प्रत्याशं मुक्तकेशान्यतुलभुजबलैः पार्थिवान्तःपुराणि  ।
कृष्णायाः केशपाशः कुपितयमसखो धूमकेतुः कुरूणां  œ सोऽयं बद्धः प्रजानां विरमतु निधनं स्वस्ति राज्ञां कुलेभ्यः  ॥ ६.४२ ॥



।युधिष्ठिरः।
देवि एष ते वेणीसंहारोऽभिनन्द्यते नभस्तलसंचारिणा सिद्धजनेन  ।

*ततः प्रविशतः कृष्णार्जुनौ**


।कृष्णः।
*युधिष्ठिरमुपगम्य**
विजयतां निहतसकलारातिमण्डलः सानुजः पाण्डवकुलचन्द्रमा महाराजो युधिष्ठिरः  ।


।अर्जुनः।
जयत्वार्यः  ।


।युधिष्ठिरः।
*विलोक्य**
अये भगवान्पुण्डरीकाक्षो वत्सश्च किरीटी  । भगवन्नभिवादये  ।*किरीटिनं प्रति**
एह्येहि वत्स  ।

*अर्जुनः प्रणमति**


।युधिष्ठिरः।
*वासुदेवं प्रति**
देव कुतस्तस्य विजयादन्यद्यस्य भगवान्पुराणपुरुषो नारायणः स्वयं मङ्गलान्याशास्ते  ।
श्लोक ६.४३
कृतगुरुमहदादिक्षोभसंभूतमूर्तिं   गुणिनमुदयनाशस्थानहेतुं प्रजानाम्  ।
अजममरमचिन्त्यं चिन्तयित्वापि न त्वां  œ भवति जगति दुःखी किं पुनर्देव दृष्ट्वा  ॥ ६.४३ ॥

*अर्जुनमालिङ्ग्य**
वत्स परिष्वजस्व माम्  ।


।कृष्णः।
महाराज युधिष्ठिर
श्लोक ६.४४
व्यासोऽयं भगवानमी च मुनयो वाल्मीकिरामादयो   धृष्टद्युम्नमुखाश्च सैन्यपतयो माद्रीसुताधिष्ठिताः  ।
प्राप्ता मागधमत्स्ययादवकुलैराज्ञाविधेयैः समं  œ स्कन्धोत्तम्भिततीर्थवारिकलशा राज्याभिषेकाय ते  ॥ ६.४४ ॥

अहं पुनर्दुरात्मना चार्वाकेण विप्रकृतं भवन्तमुपलभ्यार्जुनेन सह त्वरिततरमायातः  ।


।युधिष्ठिरः।
कथं चार्वाकेण रक्षसा वयमेवं विप्रलब्धाः  ।


।भीमसेनः।
*सरोषम्**
क्वासौ धार्तराष्ट्रसखा पुण्यजनापसदो येनार्यस्य महांश्चित्तविभ्रमः कृतः  ।


।कृष्णः।
निगृहीतः स दुरात्मा नकुलेन  । तत्कथय महाराज किमस्मात्परं समीहितं संपादयामि  ।


।युधिष्ठिरः।
एवं पुण्डरीकाक्ष न किंचिन्न ददाति भगवान्प्रसन्नः  । अहं तु पुरुषसाधारणया बुद्ध्या संतुष्यामि  । न खल्वतः परमभ्यर्थयितुं क्षमः  । पश्यतु देवः  ।
श्लोक ६.४५
क्रोधान्धैः सकलं हतं रिपुकुलं पञ्चाक्षतास्ते वयं   पाञ्चाल्या मम दुर्नयोपजनितस्तीर्णो निकारार्णवः  ।
त्वं देवः पुरुषोत्तमः सुकृतिनं मामादृतो भाषसे  œ किं नामान्यदतः परं भगवतो याचे प्रसन्नादहम्  ॥ ६.४५ ॥

तथापि प्रीततरश्चेद्भगवांस्तदिदमस्तु  ।
श्लोक ६.४६
अकृपणमरुक्श्रान्तं जीव्याज्जनः पुरुषायुषं   भवतु भगवन्भक्तिर्द्वैतं विना पुरुषोत्तमे  ।
दयितभुवनो विद्वद्बन्धुर्गुणेषु विशेषवि  œ त्सततसुकृती भूयाद्भूपः प्रसाधितमण्डलः  ॥ ६.४६ ॥

अपि च
श्लोक ६.४७
अवनिमवनिपालाः पान्तु वृष्टिं विधत्तां   जगति जलधराली शस्यपूर्णास्तु भूमिः  ।
त्वयि मुरनरकारौ भक्तिरद्वैतयोगा  œ द्भवतु मम सुदीर्घं हव्यमश्नन्तु देवाः  ॥ ६.४७ ॥



।कृष्णः।
एवमस्तु  ।

*इति निष्क्रान्ताः सर्वे**

इति षष्ठोऽङ्कः  ।

समाप्तमिदं वेणीसंहारं नाम नाटकम्  ।



इदं च विदग्धस्निग्धवियोगदुर्मनसा विप्रलपितं तेन कविना  ।

काव्यालापसुभाषितव्यसनिनस्ते राजहंसा गता
स्ता गोष्ठ्यः क्षयमागता गुणलवश्लाघ्यास्तु वाचः सताम्  ।
सालंकाररसप्रसन्नमधुराकाराः कवीनां गिरः
प्राप्ता नाशमयं तु भूमिवलये जीयात्प्रबन्धो महान्  ॥