श्रीसिंहभूपालविरचितो
रसार्णवसुधाकरः

(१)
प्रथमो विलासः

रञ्जकोल्लासः

शृङ्गारवीरसौहार्दं मौग्ध्यवैयात्यसौरभम् ।
लास्यताण्डवसौजन्यं दाम्पत्यं तद्भजामहे ॥१.१॥
वीणाङ्कितकरां वन्दे वानीमेणीदृशं सदा ।
सदानन्दमयीं देवीं सरोजासनवल्लभाम् ॥१.२॥
अस्ति किञ्चित्परं वस्तु परमानन्दकन्दलम् ।
कमलाकुचकाठिन्यकुतूहलिभुजान्तरम् ॥१.३॥
तस्य पादाम्बुजाज्जातो वर्णो विगतकल्मषः ।
यस्य सोदरतां प्राप्तं भगीरथतपःफलम् ॥१.४॥
तत्र रेचर्लवंशाब्धिशरद्राकासुधाकरः ।
कलानिधिरुदारश्रीरासीद्दाचयनायकः ॥१.५॥
यस्यासिधारामार्गेण दुर्गेणापि रणाङ्गणे ।
पाण्ड्यराजगजानीकाज्जयलक्ष्मीरुपागता ॥१.६॥
अङ्गनारायणे यस्मिन् भवति श्रीरतिस्थिरा ।
भूरभूत्करिणी वश्या दुष्टराजगजाङ्कुशे ॥१.७॥
तस्य भार्या महाभाग्या विष्णोः श्रीरिव विश्रुता ।
पोचमाम्बा गुणोदारा जाता तामरसान्वयात् ॥१.८॥

तयोरभूवन् क्षितिकल्पवृक्षाः
पुत्रास्त्रयस्त्रासितवैरिवीराः ।
सिंहप्रभुर्वेन्नमनायकश्च
वीराग्रणी रेचमहीपतिश्च ॥१.९॥

कलावेकपदो धर्मो यैरेभिश्चरणैरिव ।
सम्पूर्णपदतां प्राप्य नाकाङ्क्षति कृतं युगम् ॥१.१०॥
तत्र सिंहमहीपाले पालयत्यखिलां महीम् ।
नमतामुन्नतिश्चित्रं राज्ञामनमतां नतिः ॥१.११॥

कृष्णैलेश्वरसंनिधौ कृतमहासम्भारमेलेश्वरे
वीतापायमनेकशो विदधता ब्रह्मप्रतिष्ठापनम् ।
आनृण्य समपादि येन विभुना तत्तद्गुणैरात्मनो
निर्माणातिशयप्रयासगरिमव्यासङ्गिनि ब्रह्मणि ॥१.१२॥

कृतान्तजिह्वाकुटिलां कृपाणीं
दृष्ट्वा यदीयां त्रसतामरीणाम् ।
स्वेदोदयश्चेतसि संचितानां
मानोष्मणामातनुते प्रशान्तिम् ॥१.१३॥

श्रीमान् रेचमहीपतिः सुचरितो यस्यानुजन्मा स्फुटं
प्राप्तो वीरगुरुप्रथां पृथुतरां वीरस्य मुद्राकरीम् ।
लब्ध्वा लब्धकठारिरायविरुदं राहुत्तरायाङ्कितं
पुत्रं नागयनायकं वसुमतीवीरैकचूडामणिम् ॥१.१४॥

सोऽ यं सिंहमहीपालो वसुदेव इति स्फुटम् ।
अनन्तमाधवौ यस्य तनूजौ लोकरक्षकौ ॥१.१५॥

तत्रानुजो माधवनायकेन्द्रो
दिगन्तरालप्रथितप्रतापः ।
यस्याभवन् वंशकरा नरेन्द्रास्
तनूभवा वेदगिरीन्द्रमुख्याः ॥१.१६॥
तस्याग्रजन्मा भुवि राजदोषैर्
अप्रोतभावादनपोतसंज्ञाम् ।
ख्यातां दधाति स्म यथार्थभूताम्
अनन्तसज्ञां च महीधरत्वम् ॥१.१७॥

सोदर्यो बलभद्रमूर्तिरनिशं देवी प्रिया रुक्मिणी
प्रद्युम्नस्तनयोऽ प्पौत्रनिवहो यस्यानिरुद्धादयः ।
सोऽ यं श्रीपतिरन्नपोतनृपतिः किं चाननाम्भोरुहे
धत्ते चारुसुदर्शनश्रियमसौ सत्वात्महस्ताम्बुजे ॥१.१८॥

बहुसोमसुतं कृत्वा भूलोकं यत्र रक्षति ।
एकसोमसुतं रक्षन् स्वर्लोकं लज्जते हरिः ॥१.१९॥

सोमकुलपरशुरांे
भुजबलभीमेऽ रिगायगोबाले ।
यत्र च जाग्रति शासति
जगतां जागर्ति नित्यकल्याणम् ॥१.२०॥

हेमाद्रिदानैर्धरणीसुराणां
हेमाचलं हस्तगतं विधाय ।
यश्चारुसोपानपथेन चक्रे
श्रीपर्वतं सर्वजनाङ्घ्रिगम्यम् ॥१.२१॥

यो नैकवीरोद्दलनोऽ प्यसङ्ख्य
सङ्ख्योऽ प्यभग्नात्मगतिक्रमोऽ पि ।
अजातिसाङ्कर्यभवोऽ पि चित्रं
दधाति सोमान्वयभार्गवाङ्कम् ॥१.२२॥

धावं धावं रिपुनृपतयो युद्धरङ्गापविद्धाः
खड्गे खड्गे फलितवपुषं यं पुरस्ताद्विलोक्य ।
प्रत्यावृत्ता अपि तत इतो वीक्षमाणा यदीयं
संमन्यन्ते स्फुटमवितथं खड्गनारायणाङ्कम् ॥१.२३॥

अन्नमाम्बेति विख्याता तस्यासीद्धरणीपतेः ।
देवी शिवा शिवस्येव राजमौलेर्महोज्ज्वला ॥१.२४॥
शत्रुघ्नं श्रुतकीर्तिर्या सुभद्रा यशसार्जुनम् ।
आनन्दयति भर्तारं श्यामा राजानमुज्ज्वलम् ॥१.२५॥
तयोरभूतां पुत्रौ द्वावाद्यो वेदगिरीश्वरः ।
द्वितीयस्त्वद्वितीयोऽ सौ यशसा सिंहभूपतिः ॥१.२६॥
अथ श्रीसिंहभूपालो दीर्घायुर्वसुधामिमाम् ।
निजांसपीठे निर्व्याजं कुरुते सुप्रतिष्ठिताम् ॥१.२७॥

अहीनज्याबन्धः कनकरुचिरं कार्मुकवरं
बलिध्वंसी बाणः परपुरमनेकं च विषयः ।
इति प्रायो लोकोत्तरसमरसंनाहविधिना
महेशोऽ यं सिंहक्षितिप इति यं जल्पति जनः ॥१.२८॥

यत्र च रणसंनहिनि
तृणचरणं निजपुराच्च निःसरणम् ।
वनचरणं तच्चरणक
परिचरणं वा विरोधिनां शरणम् ॥१.२९॥

सतां प्रीतिं कुर्वन् कुवलयविकासं विरचयन्
कलाः कान्ताः पुष्णन् दधदपि च जैवातृककथाम् ।
नितान्तं यो राजा प्रकटयति मित्रोदयमहो
तथा चक्रानन्दानपि च कमलोल्लाससुषमाम् ॥१.३०॥

तल्लब्धानि घनाघनैरतितरां वारां पृषन्त्यम्बुधौ
स्वात्यामेव हि शुक्तिकासु दधते मुक्तानि मुक्तात्मताम् ।
यद्दानोदकविप्रुषस्तु सुधियां हस्ते पतन्त्योऽ भवन्
माणिक्यानि महाम्बराणि बहुशो धामानि हेमानि च ॥१.३१॥

नयनमयं गुणमगुणं
पदमपदं निजमवेत्य रिपुभूपाः ।
यस्य च नयगुणविदुषो
विनमन्ति पदारविन्दपीठान्तम् ॥१.३२॥

प्राणानां परिरक्षणाय बहुशो वृत्तिं मदीयां गतास्
त्वत्सामन्तमहीभुजः करुणया ते रक्षणीया इति ।
कर्णे वर्णयितुं नितान्तसुहृदो कर्णान्तविश्रान्तयोर्
मन्ये यस्य दृगन्तयोः परिसरं सा कामधेनुः श्रिता ॥१.३३॥

युष्माभिः प्रतिगण्डभैरवरणे प्राणाः कथं रक्षिता
इत्यन्तःपुरपृच्छया यदरिषु प्राप्तेषु लज्जावशम् ।
शंसन्त्युत्तरमाननव्यतिकरव्यापारपारङ्गता
गण्डान्दोलितकर्णकुण्डलहरिन्माणिक्यवर्णाङ्कुराः ॥१.३४॥

मन्दारपारिजातक
चन्दनसन्तानकल्पमणिसदृशैः ।
अनपोतदाचवल्लभ
वेदगिरिस्वामिमाददामयसंज्ञैः ॥१.३५॥

आत्मभवैरतिविभवैर्
अनितरजनसुलभदानमुदितैर्भुवि यः ।
रत्नाकर इव राजति
राजकरारचितसुकमलोल्लासः ॥१.३६॥

यस्याढ्यः प्रथमः कुमारतिलकः श्रीअन्नपोतो गुणैर्
एकस्याग्रजमात्मरूपविभवे चापे द्वयोरग्रजम् ।
आरूढे त्रितयाग्रजं विजयते दुर्वारदोर्विक्रमे
सत्योक्तौ चतुरग्रजं वितरणे किं चापि पञ्चाग्रजम् ॥१.३७॥

युद्धे यस्य कुमारदाचयविभोः खड्गाग्रधाराजले
मज्जन्ति प्रतिपक्षभूमिपतयः शौर्योष्मसन्तापिताः ।
चित्रं तत्प्रमदाः प्रनष्टतिलका व्याकीर्णनीलालकाः
प्रभ्रश्यत्कुचकुङ्कुमाः परिगलन्नेत्रान्तकालाञ्जनाः ॥१.३८॥

परिपोषिणि यस्य पुत्ररत्ने
दयिते वल्लभरायपूर्णचन्द्रे ।
समुदेति सतां प्रभावशेषः
कमलानामभिवर्धनं तु चित्रम् ॥१.३९॥

एतैरन्यैश्च तनयैः सोऽ यं सिंहमहीपतिः ।
षड्भिः प्रतिष्ठामयते स्वामीवाङ्गैः सुसङ्गतैः ॥१.४०॥

राजा स राजाचलनामधेयाम्
अध्यास्त वंशक्रमराजधानीम् ।
सतां च रक्षामसतां च शिक्षां
न्यायानुरोधादनुसन्दधानज्ञाः ॥१.४१॥

विन्ध्यश्रीशैलमध्यक्ष्मामण्डलं पालयन् सुतैः ।
वंशप्रवर्तकैरर्थान् भुङ्क्ते भोगपुरन्दरः ॥१.४२॥

तस्मिन् शासति सिंहभूमिरमणे क्ष्मामन्नपोतात्मजे
काठिन्यं कुचमण्डले तरलता नेत्राञ्चले सुभ्रुवाम् ।
वैषम्यं त्रिवलीषु मन्दपदता लीलालसायां गतौ
कौटिल्यं चिकुरेषु किं च कृशता मध्ये परं बध्यते ॥१.४३॥

सोऽ हं कल्याणरूपस्य वर्णोत्कर्षैककारणम् ।
विद्वत्प्रसादनाहेतोर्वक्ष्ये नाट्यस्य लक्षणम् ॥१.४४॥
पुरा पुरन्दराद्यास्ते प्रणम्य चतुराननम् ।
कृताञ्जलिपुटा भूत्वा पप्रच्छुः सर्ववेदिनम् ॥१.४५॥
भगवन् श्रोतुमिच्छामः श्राव्यं दृश्यं मनोहरम् ।
धर्म्यं यशस्यमर्थ्यं च सर्वशिल्पप्रदर्शनम् ॥१.४६॥
परं पञ्चममाम्नायं सर्ववर्णाधिकारिकम् ।
इति पृष्टः स तैर्ब्रह्मा सर्ववेदाननुस्मरन् ॥१.४७॥
तेभ्यश्च सारमादाय नाट्यवेदमथासृजत् ।
अध्याप्य भरताचार्यं प्रजापतिरभाषत ॥१.४८॥
सह पुत्रैरिमं वेदं प्रयोगेण प्रकाशय ।
इति तेन नियुक्तस्तु भरतः सह सूनुभिः ॥१.४९॥
प्रायोजयत्सुधर्मायामिन्द्रस्याग्रेऽ प्सरोगणैः ।
सर्वलोकोपकाराय नाट्यशास्त्रं च निर्ममे ॥१.५०॥
तथा तदनुसारेण शाण्डिल्यः कोहलोऽ पि च ।
दत्तिलश्च मतङ्गश्च ये चान्ये तत्तनूद्भवाः ॥१.५१॥
ग्रन्थान्नानाविधांश्चक्रुः प्रख्यातास्ते महीतले ।
तेषामतिगभीरत्वाद्विप्रकीर्णक्रमत्वतः ॥१.५२॥
सम्प्रदायस्य विच्छेदात्तद्विदां विरलत्वतः ।
प्रायो विरलसञ्चारा नाट्यपद्धतिरस्फुटा ॥१.५३॥
तस्मादस्मत्प्रयत्नोऽ यं तत्प्रकाशनलक्षणः ।
सारैकग्राहिणां चित्तमानन्दयति धीमताम् ॥१.५४॥

नेदानीन्तनदीपिका किमु तमःसङ्हातमुन्मूलयेज्
ज्योत्स्ना किं न चकोरपारणकृते तत्कालसंशोभिनी ।
बालः किं कमलाकरान् दिनमणिर्नोल्लासयेदञ्जसा
तत्सम्प्रत्यपि मादृशामपि वचः स्यादेव सम्प्रीतये ॥१.५५॥

स्वच्छस्वादुरसाधारो वस्तुच्छायामनोहरः ।
सेव्यः सुवर्णनिधिवन्नाट्यमार्गः सनायकः ॥१.५६॥
सात्त्विकाद्यैरभिनयैः प्रेक्षकाणां यतो भवेत् ।
नटे नायकतादात्म्यबुद्धिस्तन्नाट्यमुच्यते ॥१.५७॥
रसोत्कर्षो हि नाट्यस्य प्राणास्तत्स निरूप्यते ।
विभावैरनुभावैश्च सात्त्विकैर्व्यभिचारिभिः ॥१.५८॥
आनीयमानः स्वादुत्वं स्थायी भावो रसः स्मृतः ।
तत्र ज्ञेयो विभावस्तु रसज्ञापनकारणम् ॥१.५९॥
बुधैर्ज्ञेयोऽ यमालम्ब उद्दीपन इति द्विधा ।
आधारविषयत्वाभ्यां नायको नायिकापि च ॥१.६०॥
आलम्बनं मतं तत्र नायको गुणवान् पुमान् ।
तद्गुणास्तु महाभाग्यमौदार्यं स्थैर्यदक्षते ॥१.६१॥
औज्ज्वल्यं धार्मिकत्वं च कुलीनत्वं च वाग्मिता ।
कृतज्ञत्वं नयज्ञत्वं शुचिता मानशालिता ॥१.६२॥
तेजस्विता कलावत्त्वं प्रजारञ्जकतादयः ।
एते साधारणाः प्रोक्ताः नायकस्य गुणा बुधैः ॥१.६३॥
सर्वातिशायिराज्यत्वं महाभाग्यमुदाहृतम् ।
यद्विश्राणनशीलत्वं तदौदार्यं बुधा विदुः ॥१.६४॥
व्यापारं फलपर्यन्तं स्थैर्य्माहुर्मनीषिणः ।
दुष्करे क्षिप्रकारित्वं दक्षतां परिचक्षते ॥१.६५॥
औज्ज्वल्यं नयनानन्दकारित्वं कथ्यते बुधैः ।
धर्मप्रवणचित्तत्वं धार्मिकत्वमितीर्यते ॥१.६६॥
कुले महति सम्भूतिः कुलीनत्वमुदाहृतम् ।
वाग्मिता तु बुधैरुक्ता समयोचितभाषिता ॥१.६७॥
कृतानामुपकाराणामभ्ज्ञत्वं कृतज्ञता ।
सामाद्युपायचातुर्यं नयज्ञत्वमुदाहृतम् ॥१.६८॥
अन्तःकरणशुद्धिर्या शुचिता सा प्रकीर्तिता ।
अकार्पण्यसहिष्णुत्वं कथिता मानशालिता ॥१.६९॥
तेजस्वित्वमवज्ञादेरसहिष्णुत्वमुच्यते ।
कलावत्त्वं निगदितं सर्वविद्यासु कौशलम् ॥१.७०॥
रञ्जकत्वं तु सकलचित्ताह्लादनकारिता ।
उक्तैर्गुणैश्च सकलैर्युक्तः स्यादुत्तमो नेता ॥१.७१॥
मध्यः कतिपयहीनो बहुगुणहीनोऽ धमो नाम ।
नेता चतुर्विधोऽ सौ धीरोदात्तश्च धीरललितश्च ॥१.७२॥
धीरप्रशान्तनामा ततश्च धीरोद्धतः ख्यातः ।
दयावानतिगम्भीरो विनीतः सत्त्वसारवान् ॥१.७३॥
दृढव्रतस्तितिक्षावानात्मश्लाघापराङ्मुखः ।
निगूढाहङ्कृतिर्धीरैर्धीरोदात्त उदाहृतः ॥१.७४॥
दयातिशयशालित्वं दयावत्त्वमुदाहृतम् ।
गाम्भीर्यमविकारः स्यात्सत्यपि क्षोभकारणे ॥१.७५॥
निश्चिन्तो धीरललितस्तरुणो वनितावशः ।
शमप्रकृतिकः क्लेशसहिष्णुश्च विवेचकः ॥१.७६॥
ललितादिगुणोपेतो विप्रो वा सचिवो वणिक् ।
धीरशान्तश्चारुदत्तमाधवादिरुदाहृतः ॥१.७७॥
मात्सर्यवानहङ्कारी मायावी रोषणश्चलः ।
विकत्थनो भार्गवादिर्धीरोद्धत उदाहृतः ॥१.७८॥
एते च नायकाः सर्वरससाधारणाः स्मृताः ।
शृङ्गारापेक्षया तेषां त्रैविध्यं कथ्यते बुधैः ॥१.७९॥
पतिश्चोपपतिश्चैव वैशिकश्चेति भेदतः ।
पतिस्तु विधिना पाणिग्राहकः कथ्यते बुधैः ॥१.८०॥
चतुर्धा सोऽ पि कथितो वृत्त्या काव्यविचक्षणैः ।
अनुकूलः शठो धृष्टो दक्षिणश्चेति भेदतः ॥१.८१॥
अनुकूलस्त्वेकजानिः शठो गूढापराधकृत् ।
धृष्टो व्यक्तान्ययुवतीभोगलक्ष्मापि निर्भयः ॥१.८२॥
नायिकास्वप्यनेकासु तुल्यो दक्षिण उच्यते ।
लङ्घिताचारया यस्तु विनापि विधिना स्त्रिया ॥१.८३॥
सङ्केतं नीयते प्रोक्तो बुधैरुपपतिस्तु सः ।
दाक्षिण्यमानुकूल्यं च धार्ष्ट्यं चानियतत्वतः ॥१.८४॥
नोचितान्यस्य शाठ्यं स्यादन्यचित्तत्वसम्भवात् ।
रूपवान् शीलसम्पन्नः शास्त्रज्ञः प्रियदर्शनः ॥१.८५॥
कुलीनो मतिमान् शूरो रम्यवेषयुतो युवा ।
अदीनः सुरभिस्त्यागी सहनः प्रियभाषणः ॥१.८६॥
शङ्कविहीनो मानी च देशकालविभागवित् ।
दाक्ष्यचातुर्यमाधुर्यसौभाग्यादिभिरन्वितः ॥१.८७॥
वेश्योपभोगरसिको यो भवेत्स तु वैशिकः ।
कलकण्ठादिको लक्ष्यो भाणादावेव वैशिकः ॥१.८८॥
स त्रिधा कथ्यते ज्येष्ठमध्यनीचविभेदतः ।
अथ शृङ्गारनेतॄणां साहाय्यकरणोचिताः ॥१.८९॥
निरूप्यन्ते पीठमर्दविटचेटविदूषकाः ।
नायकानुचरो भक्तः किञ्चिदूनश्च तद्गुणैः ॥१.९०॥
पीठमर्द इति ख्यातः कुपितस्त्रीप्रसादकः ।
कामतन्त्रकलावेदी विट इत्यभिधीयते ॥१.९१॥
सन्धानकुशलश्चेटः कलहंसादिको मतः ।
विकृताङ्गवचोवेषैर्हास्यकारी विदूषकः ॥१.९२॥
देशकालज्ञता भाषामाधुर्यं च विदग्धता ।
प्रोत्साहने कुशलता यथोक्तकथनं तथा ॥१.९३॥
निगूढमन्त्रतेत्याद्याः सहायानां गुणा मताः ।
नेतृसाधारणगुणैरुपेता नायिका मता ॥१.९४॥
स्वकीया परकीया च सामान्या चेति सा त्रिधा ।
सम्पत्काले विपत्काले या न मुञ्चति वल्लभम् ॥१.९५॥
शीलार्जवगुणोपेता सा स्वकीया कथिता बुधैः ।
सा च स्वीया त्रिधा मुग्धा मध्या प्रौढेति कथ्यते ॥१.९६॥
मुग्धा नववयःकामा रतौ वामा मृदुः क्रुधि ।
यतते रतचेष्टायां गूढं लज्जामनोहरम् ॥१.९७॥
कृतापराधे दयिते वीक्षते रुदती सती ।
अप्रियं वा प्रियं वापि न किञ्चिदपि भाषते ॥१.९८॥
समानलज्जामदना प्रोद्यत्तारुण्यशालिनी ।
मध्या कामयते कान्तं मोहान्तसुरतक्षमा ॥१.९९॥
मध्या त्रिधा मानवृत्तेर्धीराधीरोभयात्मिका ।
धीरा तु वक्ति वक्रोक्त्या सोत्प्रासं सागसं प्रियम् ॥१.१००॥
अधीरा परुषैर्वाक्यैः खेदयेद्वल्लभं रुषा ।
धीराधीर तु वक्रोक्त्या सबाष्पं वदति प्रियम् ॥१.१०१॥
सम्पूर्णयौवनोन्मत्ता प्रगल्भा रूढमन्मथा ।
दयिताङ्गे विलीनेव यतते रतिकेलिषु ॥१.१०२॥
रतप्रारम्भमात्रेऽ पि गच्छत्यानन्दमूर्च्छताम् ।
मानवृत्तेः प्रगल्भापि त्रिधा धीरादिभेदतः ॥१.१०३॥
उदास्ते सुरते धीरा सावहित्था च सादरा ।
सन्तर्ज्य निष्ठुरं रोषादधीरा ताडयेत्प्रियम् ॥१.१०४॥
धीराधीरगुणोपेता धीराधीरेति कथ्यते ।
द्वेधा ज्येष्ठा कनिष्ठेति मध्या प्रौढापि तादृशी ॥१.१०५॥
धीराधीरादिभेदेन मध्याप्रौढे त्रिधा त्रिधा ।
ज्येष्ठाकनिष्ट्ःाभेदेन ताः प्रत्येकं द्विधा द्विधा ॥१.१०६॥
मुग्धा त्वेकविधा चैवं सा त्रयोदशधोदिता ।
अन्यापि द्विविधा कन्या परोढा चेति भेदतः ॥१.१०७॥
तत्र कन्या त्वनूढा स्यात्सलज्जा पितृपालिता ।
सखीकेलिषु विस्रब्धा प्रायो मुग्धागुणान्विता ॥१.१०८॥
प्रधानमप्रधानं वा नाटकादावियं भवेत् ।
मालतीमाधवे लक्ष्ये मालतीमदयन्तिके ॥१.१०९॥
परोढा तु परेणोढाप्यन्यसम्भोगलालसा ।
लक्ष्या क्षुद्रप्रबन्धे सा सप्तशत्यादिके बुधैः ॥१.११०॥
साधारणस्त्री गणिका कलाप्रागल्भ्यधार्ष्ट्ययुक् ।
एषा स्याद्द्विविधा रक्ता विरक्ता चेति भेदतः ॥१.१११॥
तत्र रक्ता तु वर्ण्या स्यादप्राधान्येन नाटके ।
अग्निमित्रस्य विज्ञेया यथा राज्ञ इरावती ॥१.११२॥
प्रधानमप्रधानं वा नाटकेतररूपके ।
सा चेद्दिव्या नाटके तु प्राधान्येनैव वर्ण्यते ॥१.११३॥
विरक्ता तु प्रहसनप्रभृतिष्वेव वर्ण्यते ।
तस्या धौर्यप्रभृतयो गुआष्तदुपयोगिनः ॥१.११४॥
छन्नकामान् रतार्थाज्ञान् बालपाषण्डषण्डकान् ।
रक्तेव रञ्जयेदिभ्यान्निःस्वान्मात्रा विवासयेत् ॥१.११५॥
अत्र केचिदाहुः
गणिकाया नानुरागो गुणवत्यपि नायके ।
रसाभासप्रसङ्गः स्यादरक्तायाश्च वर्णने ॥

अतश्च नाटकादौ तु वर्ण्या सा न भवेदिति ।

तथा चाहुः [शृ.ति. १.६२,६४}
सामान्या वनिता वेश्या सा द्रव्यं परमिच्छता ।
गुणहीने च न द्वेषो नानुरागो गुणिन्यपि ।
शृङ्गाराभास एतासु न शृङ्गारः कदाचन ॥िति॥

तन्मतं नानुमनुते धीमान् श्रीसिंहभूपतिः ॥१.११६॥
भावानुबन्धाभावे च नायिकात्वपराहतेः ।
तस्याः प्रकरणादौ च नायिकात्वविधानतः ॥१.११७॥
अनायिकावर्णने तु रसाभासप्रसङ्गतः ।
तथा प्रकरणादीनामरसाश्रयतागतेः ॥१.११८॥
रसाश्रयं तु दशधेत्यादिशास्त्रविरोधतः ।
तस्मात्साधारणस्त्रीणां गुणशालिनि नायके ॥१.११९॥
भावानुबन्धः स्यादेव रुद्रटस्यापि भाषणात् ।
उदात्तादिभिदां केचित्सर्वासामपि मन्वते ॥१.१२०॥
तास्तु प्रायेण दृश्यन्ते सर्वत्र व्यवहारतः ।
प्रथमं प्रोषितपतिका वास्कसज्जा ततश्च विरहोत्का ॥१.१२१॥
अथ खण्डिता मता स्यात्कलहान्तरिताभिसारिका चैव ।
कथिता च विप्रलब्धा स्वाधीनपतिस्तथा चान्या ॥१.१२२॥
शृङ्गारकृतावस्थाभेदात्ताश्चाष्टधा भिन्नाः ।
दूरदेशं गते कान्ते भवेत्प्रोषितभर्तृका ॥१.१२३॥
अस्यास्तु जागरः कार्श्यं निमित्तादिविलोकनम् ।
मालिन्यमनवस्थानं प्रायः शय्यानिवेषणम् ॥१.१२४॥
जाड्यचिन्ताप्रभृतयो विक्रियाः कथिता बुधैः ।
भरतादयैरभिदधे स्त्रीणां वारस्तु वासकः ॥१.१२५॥
स्ववासकवशात्कान्ते समेष्यति गृहान्तरम् ।
सज्जीकरोति चात्मानं या सा वासकसज्जिका ॥१.१२६॥
अस्यास्तु चेष्टाः सम्पर्कमनोरथविचिन्तनम् ।
सखीविनोदो हृल्लेखो मुहुर्दूतिनिरीक्षणम् ॥१.१२७॥
प्रियाभिगमनमार्गाभिवीक्षणप्रमुखा मताः ।
अनागसि प्रियतमे चिरयत्युत्सुका तु या ॥१.१२८॥
विरहोत्कण्ठिता भाववेदिभिः सा समीरिता ।
अस्यास्तु चेष्टा हृत्तापो वेपथुश्चाङ्गसादनम् ॥१.१२९॥
अरतिर्बाष्पमोक्षश्च स्वावस्थाकथनादयः ।
उल्लङ्घ्य समयं यस्याः प्रेयानन्योपभोगवान् ॥१.१३०॥
भोगलक्ष्माञ्चितः प्रातरागच्छेत्सा हि खण्डिता ।
अस्यास्तु चिन्ता निःश्वासस्तूष्णींभावोऽ श्रुमोचनम् ॥१.१३१॥
खेदभ्रान्त्यस्फुटालापा इत्याद्या विक्रिया मताः ।
या सखीनां पुरः पादपतितं वल्लभं रुषा ॥१.१३२॥
निरस्य पश्चात्तपति कलहान्तरिता हि सा ।
अस्यास्तु भ्रान्तिसंलापौ मोहो निःश्वसितं ज्वरः ॥१.१३३॥
मुहुः प्रलाप इत्याद्या इष्टाश्चेष्टा मनीषिभिः ।
मदनानलसन्तप्ता याभिसारयति प्रियम् ॥१.१३४॥
ज्योत्स्नातामस्विनी यानयोग्याम्बरविभूषणा ।
स्वयं वाभिसरेद्या तु सा भवेदभिसारिका ॥१.१३५॥
अस्याः सन्तापचिन्ताद्या विक्रियास्तु यथोचितम् ।
कान्ताभिसरणए स्वीया लज्जानाशादिशङ्कया ॥१.१३६॥
व्याघ्रहुङ्कारसन्त्रस्तमृगशावविलोचना ।
नील्यादिरक्तवसनरचिताङ्गावगुण्ठना ॥१.१३७॥
स्वाङ्गे विलीनावयवा निःशब्दं पादचारिणी ।
सुस्निग्धैकसखीमात्रयुक्ता याति समुत्सुका ॥१.१३८॥
मृषा प्रिये तु निद्राणे पार्श्वे तिष्ठति निश्चला ।
गर्वातिरेकनिभृता शीतैः स्रग्दामचन्दनैः ॥१.१३९॥
भावज्ञा बोधयत्येनं तद्भावावेक्षणोत्सुका ।
स्वीयावत्कन्यका ज्ञेया कान्ताभिसरणक्रमे ॥१.१४०॥
वेश्याभिसारिका त्वेति हृष्टा वैशिकनायकम् ।
आविर्भूतस्मितमुखी मदघूर्णितलोचना ॥१.१४१॥
अनुलिप्ताखिलाङ्गी च विचित्राभरणान्विता ।
स्नेहाङ्कुरितरोमाञ्चस्फुटीभूतमनोभवा ॥१.१४२॥
संवेष्टिता परिजनैर्भोगोपकरणान्वितैः ।
रशनारावमाधुर्यदीपितानङ्गवैभवा ॥१.१४३॥
चरणाम्बुजसंलग्नमणिमञ्जीरमञ्जुला ।
एषा च मृदुसंस्पर्शैः केशकण्डूयनादिभिः ॥१.१४४॥
प्रबोधयति तद्बोधे प्रणयात्कुपितेक्षणा ।
बाहुविक्षेपलुलितस्रस्तधम्मिल्लमल्लिका ॥१.१४५॥
चलितभ्रूविकारादिविलासललितेक्षणा ।
मैरेयाविरतास्वादमदस्खलितजल्पिता ॥१.१४६॥
प्रेष्याभियाति दयितं चेटीभिः सह गर्विता ।
प्रियं कङ्कणनिक्वाणमञ्जुव्यजनवीजनैः ॥१.१४७॥
विबोध्य निर्भर्त्सयति नासाभङ्गपुरःसरम् ।
कृत्वा सङ्केतमप्राप्ते दैवाद्व्यथिता तु या ॥१.१४८॥
विप्रलब्धेति सा प्रोक्ता बुधैरस्यास्तु विक्रिया ।
निर्वेदचिन्ताखेदाश्रुमूर्च्छानिःश्वसनादयः ॥१.१४९॥
स्वायत्तासन्नपतिका हृष्टा स्वाधीनवल्लभा ।
अस्यास्तु चेष्टाः कथिताः स्मरपूजामहोत्सवः ॥१.१५०॥
वनकेलिजलक्रीडाकुसुमापचयादयः ।
उत्तमा मध्यमा नीचेत्येवं सर्वाः स्त्रियस्त्रिधा ॥१.१५१॥
अभिजातैर्भोगतृप्तैर्गुणिभिर्या च काम्यते ।
गृह्णाति कारणे कोपमनुनीता प्रसीदति ॥१.१५२॥
विदधत्यप्रियं पत्यौ स्वयमाचरति प्रियम् ।
वल्लभे सापराधेऽ पि तूष्णीं तिष्ठति सोत्तमा ॥१.१५३॥
पुंसः स्वयं कामयते काम्यते या च तैर्वधूः ।
सक्रोधे क्रुध्यति मुहुः सानृतेऽ नृतवादिनी ॥१.१५४॥
सापकारेऽ पकर्त्री स्यात्स्निग्धे स्निह्यति वल्लभे ।
एवमादिगुणोपेता मध्यमा सा प्रकीर्तिता ॥१.१५५॥
अकस्मात्कुप्यति रुषं प्रार्थितापि न मुञ्चति ।
सुरूपं वा कुरूपं वा गुणवन्तमथागुणम् ॥१.१५६॥
स्थविरं तरुणं वापि या वा कामयते मुहुः ।
ईर्ष्याकोपविवादेषु नियता साधमा स्मृता ॥१.१५७॥
स्वीया त्रयोदशविधा विविधा च वराङ्गना ।
वैशिकैवं षोडशधा ताश्चावस्थाभिरष्टभिः ॥१.१५८॥
एकैकमष्टधा तासामुत्तमादिप्रभेदतः ।
त्रैविध्यमेवं सचतुरशीतिस्त्रिशती भवेत् ॥१.१५९॥
अवस्थात्रयमेवेति केचिदाहुः परस्त्रियाः ।
आसां दूत्यः सखी चेटी लिङ्गिनी प्रतिवेशिनी ॥१.१६०॥
धात्रेयी शिल्पकारी च कुमारी कथिनी तथा ।
कारुर्विप्रश्निका चेति नेतृमित्रगुणान्विताः ॥१.१६१॥
उद्दीपनं चतुर्धा स्यादालम्बनसमाश्रयम् ।
गुणचेष्टालङ्कृतयस्तटस्थाश्चेति भेदतः ॥१.१६२॥
यौवनं रूपलावण्ये सौन्दर्यमभिरूपता ।
मार्दवं सौकुमार्यं चेत्यालम्बनगता गुणाः ॥१.१६३॥
सर्वासामपि नारीणां यौवनं तु चतुर्विधम् ।
प्रतियौवनमेतासां चेष्टितानि पृथक्पृथक् ॥१.१६४॥
ईषच्चपलनेत्रान्तं स्मरस्मेरमुखाम्बुजम् ।
सगर्वजरजोगण्डमसमग्रारुणाधरम् ॥१.१६५॥
लावण्योद्भेदरम्याङ्गं विलसद्भावसौरभम् ।
उन्मीलिताङ्कुरकुचमस्फुटाङ्गकसन्धिकम् ॥१.१६६॥
प्रथमं यौवनं तत्र वर्तमाना मृगेक्षणा ।
अपेक्षते मृदुस्पर्शं सहते नोद्धतां रतिम् ॥१.१६७॥
सखीकेलिरता स्वाङ्गसंस्कारकलितादरा ।
न कोपहर्षौ भजते सपत्नीदर्शनादिषु ॥१.१६८॥
नातिरज्यति कान्तस्य सङ्गमे किं तु लज्जते ।
स्तनौ पीनौ तनुर्मध्यः पाणिपादस्य रक्तिमा ॥१.१६९॥
ऊरू करिकराकारावङ्गं व्यक्ताङ्गसन्धिकम् ।
नितम्बो विपुलो नाभिर्गभीरा जघनं घनम् ॥१.१७०॥
व्यक्ता रोमावली स्नैग्ध्यमङ्गकेशरदाक्षिषु ।
द्वितीययौवने तेन कलिता वामलोचना ॥१.१७१॥
सखीषु स्वाशयज्ञासु स्निग्धा प्रायेण मानिनी ।
न प्रसीदत्यनुनये सपत्नीष्वभ्यसूयिनी ॥१.१७२॥
नापराधान् विषहते प्रणयेर्ष्याकषायिता ।
रतिकेलिष्वनिभृता चेष्टते गर्विता रहः ॥१.१७३॥
अस्निग्धता नयनयोर्गण्डयोर्म्लानकान्तिता ।
विच्छायता खरस्पर्शोऽ प्यङ्गानां श्लथता मनाक् ॥१.१७४॥
अधरे मसृणो रागस्तृतीये यौवने भवेत् ।
तत्र स्त्रीणामियं चेष्टा रतितन्त्रविदग्धता ॥१.१७५॥
वल्लभस्यापरित्यागस्तदाकर्षणकौशलम् ।
अनादरोऽ पराधेषु सपत्नीष्वप्यमत्सरः ॥१.१७६॥
जर्जरत्वं स्तनश्रोणिगण्डोरुजघनादिषु ।
निर्मांसता च भवति चतुर्थे यौवने स्त्रियाः ॥१.१७७॥
तत्र चेष्टा रतिविधावनुत्साहोऽ समर्थता ।
सपत्नीष्वानुकूल्यं च कान्तेनाविरहस्थितिः ॥१.१७८॥
तत्र शृङ्गारयोग्यत्वं सरसाह्लादकारणम् ।
आद्यद्वितीययोरेव न तृतीयचतुर्थयोः ॥१.१७९॥
अङ्गान्यभूषितान्येव प्रक्षेपाद्यैर्विभूषणैः ।
येन भूषितवद्भाति तद्रूपमिति कथ्यते ॥१.१८०॥
मुक्ताफलेषु छायायास्तरलत्वमिवान्तरा ।
प्रतिभाति यदङ्गेषु लावण्यं तदिहोच्यते ॥१.१८१॥
अङ्गप्रत्यान्गकानां यः सन्निवेशो यथोचितम् ।
सुस्लिष्टसन्धिबन्धः स्यात्तत्सौन्दर्यमितीर्यते ॥१.१८२॥
यदात्मीयगुणोत्कर्षैर्वस्त्वन्यन्निकटस्थितम् ।
सारूप्यं नयति प्राज्ञैराभिरूप्यं तदुच्यते ॥१.१८३॥
स्पृष्टं यत्राङ्गमस्पृष्टमिव स्यान्मार्दवं हि तत् ।
या स्पर्शासहताङ्गेषु कोमलस्यापि वस्तुनः ॥१.१८४॥
तत्सौकुमार्यं त्रेधा स्यान्मुख्यमध्याधमक्रमात् ।
अङ्गं पुष्पादिसंस्पर्शासहं येन तदुत्तमम् ॥१.१८५॥
न सहेत करस्पर्शं येनाङ्गं मध्यमं हि तत् ।
येनाङ्गमातपादीनामसहं तदिहाधमम् ॥१.१८६॥
चतुर्धालङ्कृतिर्वासोभूषामाल्यानुलेपनैः ।
तटस्थाश्चन्द्रिका धारागृहचन्द्रोदयावपि ॥१.१८७॥
कोकिलालापमाकन्दमन्दमारुतषट्पदाः ।
लतामण्डपभूगेहदीर्घिकाजलदारवाः ॥१.१८८॥
प्रासादगर्भसङ्गीतक्रीडाद्रिसरिदादयः ।
एवमूह्या यथा कालमुपभोगोपयोगिनः ॥१.१८९॥
[आलम्बनगताश्चेष्टा अनुभावा विवक्षिताः ।]
भावं मनोगतं साक्षात्स्वहेतुं व्यञ्जयन्ति ये ।
तेऽ नुभावा इति ख्याता भ्रूक्षेपस्मितादयः ॥१.१९०॥
ते चतुर्धा चित्तगात्रवाग्बुद्ध्यारम्भसम्भवाः ।
तत्र च भावो हावो हेला शोभा कान्तिदीप्ती च ॥१.१९१॥
प्रागल्भ्यं माधुर्यं धैर्यौदार्यं च चित्तजा भावाः ।
निर्विकारस्य चित्तस्य भावः स्यादादिविक्रिया ॥१.१९२॥
ग्रीवारेचकसंयुक्तो भ्रूनेत्रादिविलासकृत् ।
भाव ईषत्प्रकाशो यः स हाव इति कथ्यते ॥१.१९३॥
नानाविकारैः सुव्यक्तः शृङ्गाराकृतिसूचकैः ।
हाव एव भवेद्धेला ललिताभिनयात्मिका ॥१.१९४॥
सा शोभा रूपभोगाद्यैर्यत्स्यादङ्गविभूषणम् ।
शोभैव कान्तिराख्याता मन्मथाप्यायनोज्ज्वला ॥१.१९५॥
कान्तिरेव वयोभोगदेशकालगुणादिभिः ॥
उद्दीपितातिविस्तारं याता चेद्दीप्तिरुच्यते ॥१.१९६॥
निःशङ्कत्वं प्रयोगेषु प्रागल्भ्यं परिकीर्त्यते ।
माधुर्यं नाम चेष्टानां सर्वावस्थासु मार्दवम् ॥१.१९७॥
स्थिरा चित्तोन्नतिर्या तु तद्धैर्यमिति संज्ञितम् ।
औदार्यं विनयं प्राहुः सर्वावस्थानुगं बुधाः ॥१.१९८॥
लीला विलासो विच्छित्तिर्विभ्रमः किलकिञ्चितम् ।
मोट्टायितं कुट्टमितं बिब्बोको ललितं तथा ॥१.१९९॥
विहृतं चेति विज्ञेया योषितां दश गात्रजाः ।
प्रियानुकरणं यत्तु मधुरालापपूर्वकैः ॥१.२००॥
चेष्टितैर्गतिभिर्वा स्यात्सा लीलेति निगद्यते ।
प्रियसम्प्राप्तिसमये भ्रूनेत्राननकर्मणाम् ॥१.२०१॥
तात्कालिको विशेषो यः स विलास इतीरितः ।
आकल्पकल्पनाल्पापि विच्छित्तिरतिकान्तिकृत् ॥१.२०२॥
प्रियागमनवेलायां मदनावेशसम्भ्रमात् ।
विभ्रमोऽ ङ्गदहारादिभूषास्थानविपर्ययः ॥१.२०३॥
शोकरोषाश्रुहर्षादेः सङ्करः किलकिञ्चितम् ।
स्वाभिलाषप्रकटं मोट्टायितमितीरितम् ॥१.२०४॥
केशाधरादिग्रहणे मोदमानेऽ पि मानसे ।
दुःखितेव बहिः कुप्येद्यत्र कुट्टमितं हि तत् ॥१.२०५॥
इष्टेऽ प्यनादरो गर्वान्मानाद्बिब्बोक ईरितः ।
विन्यासभङ्गिरङ्गानां भ्रूविलासमनोहराः ॥१.२०६॥
सुकुमारा भवेद्यत्र ललितं तदुदीरितम् ।
ईर्ष्यया मानलज्जाभ्यां न दत्तं योग्यमुत्तरम् ॥१.२०७॥
क्रियया व्यज्यते यत्र विहृतं तदुदीरितम् ।
इत्थं श्रीसिंहभूपेन सत्त्वालङ्कारशालिना ॥१.२०८॥
कथिताः सत्त्वजाः स्त्रीणामलङ्कारास्तु विंशतिः ।
सत्त्वाद्दशैव भावाद्या जाता लीलादयस्तु न ॥१.२०९॥
अतो हि विंशतिर्भावाः सात्त्विका इति नोचितम् ।
युज्यते सात्त्विकत्वं च भावादिसहचारिणः ॥१.२१०॥
लीलादिदशकस्यापि छत्रिन्यायबलात्स्फुटम् ।
भोजेन क्रीडितं केलिरित्यन्यौ गात्रजौ स्मृतौ ॥१.२११॥
अतो विंशतिरित्यत्र सङ्ख्येयं नोपपद्यते ।
अत्रोच्यते भावतत्त्ववेदिना सिंहभूभुजा ॥१.२१२॥
आद्यः प्रागेव भावादिसमुत्पत्तेश्च शैशवे ।
कन्याविनोदमात्रत्वादनुभावेषु नेष्यते ॥१.२१३॥
प्रेमविस्रम्भमात्रत्वान्नान्यस्याप्यनुभावता ।
अतो विंशतिरित्येषा सङ्ख्या सङ्ख्यावतां मता ॥१.२१४॥
शोभा विलासो माधुर्यं धैर्यं गाम्भीर्यमेव च ।
ललितौदार्यतेजांसि सत्त्वभेदास्तु पौरुषाः ॥१.२१५॥
नीचे दयाधिके स्पर्धा शौर्योत्साहौ च दक्षता ।
यत्र प्रकटतां यान्ति सा शोभेति प्रकीर्तिता ॥१.२१६॥
वृषभस्येव गम्भीरा गतिर्धीरं च दर्शनम् ।
सस्मितं च वचो यत्र स विलास इतीरितः ॥१.२१७॥
तन्माधुर्यं यत्र चेष्टादृष्ट्यादेः स्पृहणीयता ।
शृङ्गारप्रचुरा चेष्टा यत्र तल्ललितं भवेत् ॥१.२१८॥
अत्र गाम्भीर्यधैर्ये द्वे चित्तजे गात्रजाः परे ।
एके साधारणानेतान्मेनिरे चित्तगात्रयोः ॥१.२१९॥
आलापश्च विलापश्च संलापश्च प्रलापकः ।
अनुलापापलापौ च सन्देशश्चातिदेशकः ॥१.२२०॥
निर्देशश्चोपदेशश्चापदेशो व्यपदेशकः ।
एवं द्वादशधा प्रोक्ता कीर्तिता वागारम्भा विचक्षणैः ॥१.२२१॥
तत्रालापः प्रियोक्तिः स्याद्विलापो दुःखजं वचः ।
उक्तिप्रत्युक्तिमद्वाक्यं संलाप इति कीर्तितम् ॥१.२२२॥
व्यर्थालापः प्रलापः स्यादनुलापो मुहुर्वचः ।
अपलापस्तु पूर्वोक्तस्यान्यथा योजनं भवेत् ॥१.२२३॥
सन्देशस्तु प्रोषितस्य स्ववार्ताप्रेषणं भवेत् ।
सोऽ तिदेशो मदुक्तानि तदुक्तानीति यद्वचः ॥१.२२४॥
निर्देशस्तु भवेत्सोऽ यमहमित्यादिभाषणम् ।
यत्र शिक्षार्थवचनमुपदेशः स उच्यते ॥१.२२५॥
अन्यार्थकथनं यत्र सोऽ पदेश इतीरितः ।
व्याजेनात्माभिलाषोक्तिर्यत्रायं व्यपदेशकः ॥१.२२६॥
बुद्ध्यारम्भास्तथा प्रोक्ता रीतिवृत्तिप्रवृत्तयः ।
रीतिः स्यात्पदविन्यासभङ्गी सा तु त्रिधा मता ॥१.२२७॥
कोमला कठिना मिश्रा चेति स्यात्तत्र कोमला ।
द्वितीयतुर्यवर्णैर्या स्वल्पैर्वर्गेषु निर्मिता ॥१.२२८॥
अल्पप्राणाक्षरप्राया दशप्राणसमन्विता ।
समासरहिता स्वल्पैः समासैर्वा विभूषिता ॥१.२२९॥
विदर्भजनहृद्यत्वात्सा वैदर्भीति कथ्यते ।
श्लेषः प्रसादः समता माधुर्यं सुकुमारता ॥१.२३०॥
अर्थव्यक्तिरुदारत्वमोजः कान्तिसमाधयः ।
एते वैदर्भमार्गस्य प्राणा दश गुणाः स्मृताः ॥१.२३१॥
केवलाल्पप्राणवर्णपदसन्दर्भलक्षणम् ।
शैथिल्यं यत्र न स्पृष्टं स श्लेषः समुदाहृतः ॥१.२३२॥
प्रसिद्धार्थपदत्वं यत्स प्रसादो निगद्यते ।
बन्धवैषम्यराहित्यं समता पदगुम्फने ॥१.२३३॥
बन्धो मृदुः स्फुटो मिश्र इति त्रेधा स निगद्यते ।
तन्माधुर्यं भवेद्यत्र शब्देऽ र्थे च स्फुटो रसः ॥१.२३४॥
यदनिष्ठुरवर्णत्वं सौकुमार्यं तदुच्यते ।
श्रूयमाणस्य वाक्यस्य विना शब्दान्तरस्पृहाम् ॥१.२३५॥
अर्थावगमकत्वं यदर्थव्यक्तिरियं मता ।
उक्ते वाक्ये गुणोत्कर्षप्रतिभानमुदारता ॥१.२३६॥
समासबहुलत्वं यत्तदोजः इति गीयते ।
लोकस्थितिमनुल्लङ्घ्य हृद्यार्थप्रतिपादनम् ॥१.२३७॥
कान्तिः स्याद्द्विविधा ख्याता वार्तायां वर्णनासु च ।
समाधिः सोऽ न्यधर्माणां यदन्यत्राधिरोपणम् ॥१.२३८॥
अतिदीर्घसमासयुता बहुलैर्वर्णैर्युता महाप्राणैः ।
कठिना सा गौडीयेत्युक्ता तद्देशबुधमनोज्ञत्वात् ॥१.२३९॥
यत्रोभयगुणग्रामसंनिवेशस्तुलाधृतः ।
सा मिश्रा सैव पाञ्चालीत्युक्ता तद्देशजप्रिया ॥१.२४०॥
आन्ध्री लाटी च सौराष्ट्रीत्यादयो मिश्ररीतयः ।
सन्ति तत्तद्देशविद्वत्प्रियमिश्रणभेदतः ॥१.२४१॥
त एव पदसङ्घातास्ता एवार्थविभूतयः ।
तथापि नव्यं भवति काव्यं ग्रथनकौशलात् ॥१.२४२॥
तासां ग्रन्थगडुत्वेन लक्षणं नोच्यते मया ।
भोजादिग्रन्थबन्धेषु तदाकाङ्क्षिभिरीक्ष्यताम् ॥१.२४३॥
भारती सात्वती चैव कैशिक्यारभटीति च ।
चतस्रो वृत्तयस्तासामुत्पत्तिर्वक्ष्यते स्फुटम् ॥१.२४४॥
जगत्येकार्णवे जाते भगवानव्ययः पुमान् ।
भोगिभोगमधिष्ठाय योगनिद्रापरोऽ भवत् ॥१.२४५॥
तदा वीर्यमदोन्मत्तौ दैत्येन्द्रौ मधुकैटभौ ।
तरसा देवदेवेशमागतौ रणकाङ्क्षिणौ ॥१.२४६॥
विविधैः परुषैर्वाक्यैरधिक्षेपविधायिनौ ।
मुष्टिजानुप्रहारैश्च योधयामासतुर्हरिम् ॥१.२४७॥
तन्नाभिकमलोत्पन्नः प्रजापतिरभाषत ।
किमेतद्भारतीवृत्तिरधुनापि प्रवर्तते ॥१.२४८॥
तदिमौ नय दुर्धर्षौ निधनं त्वरया विभो ।
इति तस्य वचः श्रुत्वा निजगाद जनार्दनः ॥१.२४९॥
इदं काव्यक्रियाहेतोर्भारती निर्मिता ध्रुवम् ।
भाषणाद्वाक्यबाहुल्याद्भारतीयं भविष्यति ॥१.२५०॥
अधुनैव निहन्म्येतावित्याभाष्य वचो हरिः ।
निर्मलैर्निर्विकारैश्च साङ्गहारैर्मनोहरैः ॥१.२५१॥
अङ्गैस्तौ योधयामास दैत्येन्द्रौ युद्धशालिनौ ।
भूमिस्थानकसंयोगैः पदक्षेपैस्तथा हरेः ॥१.२५२॥
भूमेस्तदाभवद्भारस्तद्वशादपि भारती ।
वल्गितैः शार्ङ्गिणस्तत्र दीप्तैः सम्भ्रमवर्जितैः ॥१.२५३॥
सत्त्वाधिकैर्बाहुदण्डैः सात्वत्वी वृत्तिरुद्गता ।
विचित्रैरङ्गहारैश्च हेलया स तदा हरिः ॥१.२५४॥
यत्तौ बबन्ध केशेषु जाता सा कैशिकी ततः ।
ससंरम्भैः सवेगैश्च चित्रचारीसमुत्थितैः ॥१.२५५॥
नियुद्धकरणैर्जाता चित्रैरारभटी ततः ।
यस्माच्चित्रैरङ्गहारैः कृतं दानवमर्दनम् ॥१.२५६॥
तस्मादब्जभुवा लोके नियुद्धसमयः कृतः ।
यः शस्त्रास्त्रादिमोक्षेषु न्यायः स पारिभाषितः ॥१.२५७॥
नाट्यकाव्यक्रियायोगे रसभावसमाश्रितः ।
स एव समयो धात्रा वृत्तिरित्येव संज्ञितः ॥१.२५८॥
हरिणा तेन यद्वस्तु वलिगितैर्यादृशं कृतम् ।
तद्वदेव कृता वृत्तिर्धात्रा तस्याङ्गसम्भवा ॥१.२५९॥
ऋग्वेदाच्च यजुर्वेदात्सामवेदादथर्वणः ।
भारत्याद्या क्रमाज्जाता इत्यन्ये तु प्रचक्षते ॥१.२६०॥
प्रयुक्तत्वेन भरतैर्भारतीति निगद्यते ।
प्रस्तावनोपयोगित्वात्साङ्गं तत्रैव लक्ष्यते ॥१.२६१॥
सात्त्विकेन गुणेनातित्यागशौर्यादिना युता ।
हर्षप्रधाना सन्त्यक्तशोकभावा च या भवेत् ॥१.२६२॥
सात्वती नाम सा वृत्तिः प्रोक्ता लक्षणकोविदैः ।
अङ्गान्यस्यास्तु चत्वारि संलापोत्तापकावपि ॥१.२६३॥
सङ्घात्यः परिवर्तश्चेत्येषां लक्षणमुच्यते ।
ईर्ष्याक्रोधादिभिर्भावै रसैर्वीराद्भुतादिभिः ॥१.२६४॥
परस्परं गभीरोक्तिः संलाप इति शब्द्यते ।
प्रेरणं यत्परस्यादौ युद्धायोत्थापकस्तु सः ॥१.२६५॥
मन्त्रशक्त्यार्थशक्त्या वा दैवशक्त्याथ पौरुषात् ।
सङ्घस्य भेदनं यत्तु सङ्घात्यः स उदाहृतः ॥१.२६६॥
पूर्वोद्युक्तस्य कार्यस्य परित्यागेन यद्भवेत् ।
कार्यान्तरस्वीकरणं ज्ञेयः स परिवर्तकः ॥१.२६७॥
नृत्यगीतविलासादिमृदुशृङ्गारचेष्टितैः ।
समन्विता भवेद्वृत्तिः कैशिकी श्लक्ष्णभूषणा ॥१.२६८॥
अङ्गान्यस्यास्तु चत्वारि नर्म तत्पूर्वका इमे ।
स्फञ्जस्फोटौ च गर्भश्च तेषां लक्षणमुच्यते ॥१.२६९॥
शृङ्गाररसभूयिष्ठः प्रियचित्तानुरञ्जकः ।
अग्राम्यः परिहासस्तु नर्म स्यात्तत्त्रिधा मतम् ॥१.२७०॥
शृङ्गारहास्यजं शुद्धहास्यजं भयहास्यजम् ।
शृङ्गारहास्यजं नर्म त्रिविधं परिकीर्तितम् ॥१.२७१॥
सम्भोगेच्छाप्रकटनादनुरागनिवेशनात् ।
तथा कृतापराधस्य प्रियस्य प्रतिभेदनात् ॥१.२७२॥
सम्भोगेच्छाप्रकटनं त्रिधा वाग्वेषचेष्टितैः ।
अनुरागप्रकाशोऽ पि भोगेच्छानर्मवत्त्रिधा ॥१.२७३॥
प्रियापराधनिर्भेदोऽ प्युक्तस्त्रेधा तथा बुधैः ।
शुद्धहास्यजमप्युक्तं तद्वदेव त्रिधा बुधैः ॥१.२७४॥
हास्याद्भयेन जनिताज्जनितं भयहास्यजम् ।
तद्द्विधा मुखमङ्गं तु तद्द्वयं पूर्ववत्त्रिधा ॥१.२७५॥
अग्राम्यनर्मनिर्माणवेदिना सिंहभूभुजा ।
नर्माष्टादशधा भिन्नमेव स्फुटमुदाहृतम् ॥१.२७६॥
नर्मस्फञ्जः सुखोद्योगो भयान्तो नवसङ्गमे ।
नर्मस्फोटस्तु भावांशैः सूचितोऽ ल्परसो भवेत् ॥१.२७७॥
अन्यैस्त्वकाण्डे सम्भोगविच्छेद इति गीयते ।
नेतुर्वा नायिकाया वा व्यापारः स्वार्थसिद्धये ॥१.२७८॥
प्रच्छादनपरो यस्तु नर्मगर्भः स कीर्तितः ।
पूर्वस्थितो विपद्येत नायको यत्र चापरस्तिष्ठेत् ॥१.२७९॥
तमपीह नर्मगर्भं प्रवदति भरतो हि नाट्यवेदगुरुः ।
मायेन्द्रजालप्रचुरां चित्रयुद्धक्रियामयीम् ॥१.२८०॥
छेद्यैर्भेद्यैः प्लुतैर्युक्तां वृत्तिमारभटीं विदुः ।
अङ्गान्यस्यास्तु चत्वारि सङ्क्षिप्तिरवपातनम् ॥१.२८१॥
वस्तूत्थापनसम्फेटाविति पूर्वे बभाषिरे ।
सङ्क्षिप्तवस्तुविषया या मायाशिल्पयोजिता ॥१.२८२॥
सा सङ्क्षिप्तिरिति प्रोक्ता भरतेन महात्मना ।
वदन्त्यन्ये तु तां नेतुरवस्थान्तरसङ्गतिम् ॥१.२८३॥
परिवर्तकभेदत्वात्तदुपेक्षामहे वयम् ।
विभ्रान्तिरवपातः स्यात्प्रवेशद्रवविद्रवैः ॥१.२८४॥
तद्वस्तूत्थापनं यत्तु वस्तु मायोपकल्पितम् ।
सम्फेटस्तु समाघातः क्रुद्धसंरब्धयोर्द्वयोः ॥१.२८५॥
आसां च मध्ये वृत्तीनां शब्दवृत्तिस्तु भारती ।
तिस्रोऽ र्थवृत्तयः शेषास्तच्चतस्रो हि वृत्तयः ॥१.२८६॥
अन्ये तु मिश्रणादासां मिश्रां वृत्तिं च पञ्चमीम् ।
अशेषरससामान्यां मन्यन्ते लक्षयन्ति च ॥१.२८७॥
कैशिकी स्यात्तु शृङ्गारे रसे वीरे तु सात्वती ।
रदुरबीभत्सयोर्वृत्तिर्नियतारभटी पुनः ॥१.२८८॥
शृङ्गारादिषु सर्वेषु रसेष्विष्टैव भारती ।
केचित्तु तमिमं श्लोकं भारतीयं नियामकम् ॥१.२८९॥
प्रायिकाभिप्रायतया व्याचक्षाणा विचक्षणाः ।
आसां रसेषु वृत्तीनां नियमं नानुमन्वते ॥१.२९०॥
विचारसुन्दरो नैष मार्गः स्यादित्युदास्महे ।
कैशिकीवृत्तिभेदानां नर्मादीनां प्रकल्पनम् ॥१.२९१॥
यत्र करुणमाश्रित्य रसाभासत्वकारणम् ।
रसाभासप्रकरणे वक्ष्यते तदिदं स्फुटम् ॥१.२९२॥
तत्तन्न्यायप्रवीणेन न्यायमार्गानुवर्तिना ।
दर्शितं सिंहभूपेन स्पष्टं वृत्तिचतुष्टयम् ॥१.२९३॥
तत्तद्देशोचिता भाषा क्रिया वेषा प्रवृत्तयः ।
तत्र भाषा द्विधा भाषा विभाषा चेति भेदतः ॥१.२९४॥
तत्र भाषा सप्तविधा प्राच्यावन्त्या च मागधी ।
बाह्लीका दाक्षिणात्या च शौरसेनी च मालवी ॥१.२९५॥
सप्तधा स्याद्विभाषादि शबरद्रमिलान्ध्रजाः ।
शकाराभीरचण्डालवनेचरभवा इति ॥१.२९६॥
भाषाविभाषाः सन्त्यन्यास्तत्तद्देशजनोचिताः ।
तासामनुपयोगित्वान्नात्र लक्षणमुच्यते ॥१.२९७॥
तत्तद्देशोचिता वेषाः क्रियाश्चातिस्फुटान्तराह् ।
अन्येषां सुखदुःखादिभावेषु कृतभावनम् ॥१.२९८॥
आनुकूल्येन यच्चित्तं भावकानां प्रवर्तते ।
सत्त्वं तदिति विज्ञेयं प्राज्ञैः सत्त्वोद्भवानिमान् ॥१.२९९॥
सात्त्विका इति जानन्ति भरतादिमहर्षयः ।
सर्वेषामपि भावानां यैः स्वसत्त्वं हि भाव्यते ॥१.३००॥
ते भावा भावतत्त्वज्ञैः सात्त्विका समुदीरिताः ।
ते स्तम्भस्वेदरोमाञ्चाः स्वरभेदश्च वेपथुः ॥१.३०१॥
वैवर्ण्यमश्रुप्रलयावित्यष्टौ परिकीर्तिताः ।
स्तम्भो हर्षभयामर्षविषादाद्भुतसम्भवः ॥१.३०२॥
अनुभावा भवन्त्येते स्तम्भस्य मुनिसंमताः ।
संज्ञाविरहितत्वं च शून्यता निष्प्रकम्पता ॥१.३०३॥
निदाघहर्षव्यायामश्रमक्रोधभयादिभिः ।
स्वेदः सञ्जायते तत्र त्वनुभावा भवन्त्यमी ॥१.३०४॥
स्वेदापनयवातेच्छाव्यजनग्रहणादयः ।
रोमाञ्चो विस्मयोत्साहहर्षाद्यैस्तत्र विक्रियाः ॥१.३०५॥
रोमोद्गमोल्लुकसनगात्रसंस्पर्शनादयः ।
वैस्वर्यं सुखदुःखाद्यैस्तत्र स्युर्गद्गदादयः ॥१.३०६॥
वेपथुर्हर्षसन्त्रासजराक्रोधादिभिर्भवेत् ।
तत्रानुभावाः स्फुरणगात्रकम्पादयो मताः ॥१.३०७॥
विषादातपरोषाद्यैर्वैवर्ण्यमुपजायते ।
मुखवर्णपरावृत्तिकार्श्याद्यास्तत्र विक्रियाः ॥१.३०८॥
विषादरोषसन्तोषाधूमाद्यैरश्रु तत्क्रियाः ।
बाष्पबिन्दुपरिक्षेपनेत्रसंमार्जनादयः ॥१.३०९॥
प्रलयो दुःखधाताद्यैश्चेष्टा तत्र विसंज्ञता ।
सर्वेऽ पि सत्त्वमूलत्वाद्भावा यद्यपि सात्त्विकाः ॥१.३१०॥
तथाप्यमीषां सत्त्वैकमूलत्वात्सात्त्विकप्रथा ।
अनुभावाश्च कथ्यन्ते भावसंसूचनादमी ॥१.३११॥
एवं द्वैरूप्यमेतेषां कथितं भावकोविदैः ।
अनुभावैकनिधिना सुखानुभवशालिना ।
श्रीसिंहभूभुजा साङ्गमनुभावा निरूपिताः ॥१.३१२॥

अस्मत्कल्पलतादलानि गिलति त्वत्कामगौर्वार्यतां
मच्चिन्तामणिवेदिभिः परिणमेद्दूरान्नयोच्चैर्गजम् ।
इत्यारूढवितर्दिकाः प्रतिपथं जल्पन्ति भूदेवताः
सिंहक्ष्माभुजि कल्पवृक्षसुरभीहस्त्यादिदानोद्यते ॥१.३१३॥

रक्षायां राक्षसारिं प्रबलविमतविद्रावणे वीरभद्रं
कारुण्ये रामभद्रं भुजबलविभवारोहणे रौहिणेयम् ।
पाञ्चालं चञ्चलाक्षीपरिचरणविधौ पूर्णचन्द्रं प्रसादे
कन्दर्परूपदर्पे तुलयति नितरां सिंहभूपालचन्द्रः ॥१.३१४॥


इति श्रीमदान्ध्रमण्डलाधीश्वरप्रतिगण्डभैरवश्रीमदनपोतनरेन्द्रनन्दनभुजबलभीमश्रीसिंहभूपालविरचिते रसार्णवसुधाकरनाम्नि नाट्यालङ्कारशास्त्रे रञ्जकोल्लासो नाम
प्रथमो विलासः
॥२.१॥

ओ)०(ओ
ः
(२)
द्वितीयो विलासः
रसिकोल्लासः

कल्याणदायि भवतां भवेद्भव्यगुणाकरम् ।
कमलाकुचकालेयव्यञ्जितोरःस्थलं महः ॥३.१॥
चिदचित्क्षेमकारिण्यै नमः श्रीपर्णजादिभिः ।
वन्द्यायै वार्धिनन्दिन्यै कराग्रस्थपयोरुहे ॥२.२॥
व्यभी इत्युपसर्गौ द्वौ विशेषाभिमुखत्वयोः ।
विशेषेणाभिमुख्येन चरन्ति स्थायिनं प्रति ॥२.३॥
वागङ्गसत्त्वसूच्या ज्ञेयास्ते व्यभिचारिणः ।
तं चारयन्ति भावस्य गतिं सञ्चारिणोऽ पि ॥२.४॥
उन्मज्जन्तो निमज्जन्तः स्थायिन्यमृतवारिधौ ।
ऊर्मिवद्वर्धयन्त्येनं यान्ति तद्रूपतां च ते ॥२.५॥
निर्वेदोऽ थ विषादो दैन्यं ग्लानिश्रमौ च मदगर्वौ ।
शङ्कात्रासावेगा उन्मादापस्मृती तथा व्याधिः ॥२.६॥
मोहो मृतिरालस्यं जाड्यं व्रीडावहित्था च ।
स्मृतिरथ वितर्कचिन्तामतिधृतयो हर्ष उत्सुकत्वं च ॥२.७॥
औग्र्यमर्षासूयाश्चापल्यं चैव निद्रा च ।
सुप्तिर्बोध इतीमे भावा व्यभिचारिणः समाख्याताः ॥२.८॥
तत्त्वज्ञानाच्च दौर्गत्यावापदो विप्रयोगतः ।
ईर्ष्यादेरपि संजातं निर्वेदः स्वावमाननम् [*१] ॥२.९॥
प्रारब्धकार्यानिर्वाहादिष्टानवाप्तेर्विपत्तितः ।
अपराधपरिज्ञानादनुतापस्तु यो भवेत् ॥२.१०॥
विषादः स त्रिधा ज्येष्ठमध्यमाधमसंश्रयात् ।
सहायान्वेषणोपायचिन्ताद्या उत्तमे मताः ॥२.११॥
अनुत्साहश्च वैचित्त्यमित्याद्या मध्यमे मताः ।
अधमस्यानुभावाः स्युर्वैचित्र्यमवलोकनम् ॥२.१२॥
रोदनश्वासितध्यानमुखशोषादयोऽ पि च ।
हृत्तापदुर्गतत्वाद्यैरनौद्धत्यं हि दीनता ॥२.१३॥
तत्रानुभावा मालिन्यगात्रस्तम्भादयो मताः ।
आधिव्याधिजरातृष्णाव्यायामसुरतादिभिः ॥२.१४॥
निष्प्राणता ग्लानिरत्र क्षामाङ्गवचनक्रियाः ।
कम्पानुत्साहवैवर्ण्यनयनभ्रमणादयः ॥२.१५॥
श्रमो मानसखेदः स्यादध्वनृत्यरतादोभिः ।
अङ्गमर्दननिःश्वासौ पादसंवाहनं तथा ॥२.१६॥
जृम्भणं मन्दयानं च मुखनेत्रविघूर्णनम् ।
सीत्कृतिश्चेति विज्ञेया अनुभावाः श्रमोद्भवाः ॥२.१७॥
मदस्त्वानन्दसंमोहसम्भेदो मदिराकृतः ।
स त्रिधा तरुणो मध्योऽ पकृष्टश्चेति भेदतः ॥२.१८॥
दृष्टिः स्मेरा मुखे रागः सस्मिताकुलितं वचः ।
ललिताविद्धगत्याद्याश्चेष्टाः स्युस्तरुणे मदे ॥२.१९॥
मध्यमे तु मदे वाचि स्खलनं घूर्णनं दृशोः ।
गमने वक्त्रता बाह्वोर्विक्षेपस्रस्ततादयः ॥२.२०॥
अपकृष्टे तु चेष्टाः स्युर्गतिभङ्गो विसंज्ञता ।
निष्ठीवनं मुहुः श्वासो हिक्का छर्द्यादयो मताः ॥२.२१॥
तरुणस्तूत्तमादीनां मध्यमो मध्यनीचयोः ।
अपकृष्टस्तु नीचानां तत्तन्मदविवर्धने ॥२.२२॥
उत्तमप्रकृतिः शेते मध्यो हसति गायति ।
अधमप्रकृतिर्ग्राम्यं परुषं वक्ति रोदिति ॥२.२३॥
ऐश्वर्यादिकृतः कैश्चित्मानो मद इतीरितः ।
वक्ष्यमाणस्य गर्वस्य भेद एवेत्युदास्महे ॥२.२४॥
ऐश्वर्यरूपतारुण्यकुलविद्याबलैरपि ।
इष्टलाभादिनान्येषामवज्ञा गर्व ईरितः ॥२.२५॥
अनुभावा भवन्त्यत्र गुर्वाज्ञाद्याज्ञाव्यतिक्रमः ।
अनुत्तरप्रअदानं च वैमुख्यं भाषणेऽ पि च ॥२.२६॥
विभ्रमापह्नुती वाक्यपारुष्यमनवेक्षणम् ।
अवेक्षणं निजाङ्गानामङ्गभङ्गादयोऽ पि च ॥२.२७॥
शङ्का चौर्यापराधाद्यैः स्वानिष्टोत्प्रेक्षणं मतम् ।
तत्र चेष्टामुहुः पार्श्वदर्शनं मुखशोषणम् ॥२.२८॥
अवकुण्ठनवैवर्ण्यकण्ठसादादयोऽ पि च ।
शङ्का द्विद्येयमात्मोत्था परोत्था चेति भेदतः ॥२.२९॥
स्वाकार्यजनिता स्वोत्था प्रायो व्यङ्ग्येयमिङ्गितैः ।
इङ्गितानि तु पक्ष्मभ्रूतारकादृष्टिविक्रियाः ॥२.३०॥
परोत्था तु निजस्यैव परस्याकार्यतो भवेत् ।
प्रायेणाकारचेष्टाभ्यां तामिमामनुभावयेत् ॥२.३१॥
आकारः सात्त्विकश्चेष्टा त्वङ्गप्रत्यङ्गजाः क्रियाः ।
त्रासस्तु चित्तचाञ्चल्यं विद्युत्क्रव्यादगर्जितैः ॥२.३२॥
तथा भूतभुजङ्गाद्यैर्विज्ञेयास्तत्र विक्रियाः ।
उत्कम्पगात्रसङ्कोचरोमाञ्चस्तम्भगद्गदाः ॥२.३३॥
मुहुर्निमेषविभ्रान्तिपार्श्वस्थालम्बनादयः ।
चित्तस्य सम्भ्रमो यः स्यादावेगोऽ यं स चाष्टधा ॥२.३४॥
उत्पातवातवर्षाग्निमत्तकुञ्जरदर्शनात् ।
प्रियाप्रियश्रुतेश्चापि शत्रवव्यसनादपि ॥२.३५॥
तत्रौत्पातस्तु शैलादिकम्पकेतूदयादयः ।
तज्जाः सर्वाङ्गविस्रंसो वैमुख्यमपसर्पणम् ॥२.३६॥
विषादमुखवैवर्ण्यविस्मयाद्यास्तु विक्रियाः ।
त्वरयागमनं वस्त्रग्रहणं चावकुण्ठनम् ॥२.३७॥
नेत्रावमार्जनाद्याश्च वातावेगभवाः क्रियाः ।
छत्रग्रहोऽ ङ्गसङ्कोचो बाहुस्वस्तिकधावने ॥२.३८॥
उष्णाश्रयणमित्याद्या वर्षावेगभवाः क्रियाः ।
अग्न्यावेगःभवाश्चेष्टा वीजनं चाङ्गधूननम् ॥२.३९॥
व्यत्यस्तपदविक्षेपनेत्रसङ्कोचनादयः ।
आवेगे कुञ्जरोद्भूते सत्वरं चापसर्पणम् ॥२.४०॥
विलोकनं मुहुः पश्चात्त्रासकम्पादयो मताः ।
प्रियश्रवणजे ह्यस्मिनभुत्थानोपगूहने ॥२.४१॥
प्रीतिदानं प्रियं वाक्यं रोमहर्षादयोऽ पि च ।
अप्रियश्रुतिजेऽ प्यस्मिन् विलापह्परिवर्तनम् ॥२.४२॥
आक्रन्दितं च पतनं परितो भ्रमणादयः ।
चेष्टाः स्युः शात्रवावेगे वर्मशस्त्रादिधारणम् ॥२.४३॥
रथवाजिगजारोहसहसापक्रमादयः ।
एते स्युरुत्तमादीनामनुभावा यथोचितम् ॥२.४४॥
उन्मादश्चित्तविभ्रान्तिर्वियोगादिष्टनाशतः ।
वियोगजे तु चेष्टाः स्युर्धावनं परिदेवनम् ॥२.४५॥
असम्बद्धप्रलपनं शयणं सहसोत्थितिः ।
अचेतनैः सहालापो निर्निमित्तस्मितादयः ॥२.४६॥
इष्टनाशकृते त्वस्मिन् भस्मादिपरिलेपनम् ।
नृत्यगीतादिरचना तृणनिर्माल्यधारणम् ॥२.४७॥
चीवरावरणादीनि प्रागुक्ताश्चापि विक्रियाः ।
धातुवैषम्यदोषेण भूतावेशादिना कृतः ॥२.४८॥
चित्तक्षोभस्त्वपस्मारस्तत्र चेष्टाः प्रकम्पनम् ।
धावनं पतनं स्तम्भो भ्रमणं नेत्रविक्रियाः ॥२.४९॥
स्वोष्ठदंशभुजास्फोटलालाफेनादयोऽ पि च ।
दोषवैषम्यजस्त्वेष व्याधिरेवेत्युदास्महे ॥२.५०॥
दोषोद्रेकवियोगाद्यैर्स्याद्व्याधिरत्र तु ।
गात्रस्तम्भः श्लथाङ्गत्वं कूजनं मुखकूणनम् ॥२.५१॥
स्रस्ताङ्गताक्षिविक्षेपनिःश्वासाद्यास्तु विक्रियाः ।
सशीतो दाहयुक्तः स द्विविधः परिकीर्तितः [*२] ॥२.५२॥
हनुसञ्चालनं बाष्पः सर्वाङ्गोत्कम्पकूजने ।
जानुकुञ्चनरोमाञ्चमुखशोषादयोऽ पि च ॥२.५३॥
दाहज्वरे तु चेष्टाः स्युः शीतमाल्यादिकाङ्क्षणम् ।
पाणिपादपरिक्षेपमुखशोषादयोऽ पि च ॥२.५४॥
आपद्भीतिवियोगाद्यैर्मोहश्चित्तस्य मूढता ।
विक्रियास्तत्र विज्ञेया इन्द्रियाणां च शून्यता ॥२.५५॥
निश्चेष्टताङ्गभ्रमणपतनाघूर्णनादयः ।
वायोर्धनञ्जयाख्यस्य विप्रयोगो य आत्मना ॥२.५६॥
शरीरावच्छेदवता मरणं नाम तद्भवेत् ।
एतच्च द्विविधं प्रोक्तं व्याधिजं चाभिघातजम् ॥२.५७॥
आद्यं त्वसाध्यहृच्छूलविषूच्यादिसमुद्भवम् ।
अमी तत्रानुभावाः स्युरव्यक्ताक्षरभाषणम् ॥२.५८॥
विवर्णगात्रता मन्दश्वासादि स्तम्भमीलने ।
हिक्का परिजनापेक्षानिश्चेष्टेन्द्रियतादयः ॥२.५९॥
द्वितीयं घातपतनदोहोद्बन्धविषादिजम् ।
तत्र घातादिजे भूमिपतनक्रन्दनादयः ॥२.६०॥
विषं तु वत्सनाभाद्यमष्टौ वेगास्तदुद्भवाः ।
कार्ष्ण्यं कम्पो दाहो हिक्का फेनश्च कन्धरभङ्गः ॥२.६१॥
जडता मृतिरिति कथिता क्रमशः प्रथमाद्या वेगजाश्चेष्टाः ।
स्वभावश्रमसौहित्यगर्भनिर्भरतादिभिः ॥२.६२॥
कृच्छ्रात्क्रियोन्मुखत्वं यत्तदालस्यमिह क्रियाः ।
अङ्गभङ्गः क्रियाद्वेषो जृम्भणाक्षिविमर्दने ॥२.६३॥
शय्यासनैकप्रियता तन्द्रीनिद्रादयोऽ पि च ।
जाड्यमप्रतिपत्तिः स्यादिष्टानिष्ठार्थयोः श्रुतेः ॥२.६४॥
दृष्टेर्वा विरहादेश्च क्रियास्तत्रानिमेषता ।
अश्रुतिः पारवश्यं च तूष्णीम्भावादयोऽ पि च ॥२.६५॥
अकार्यकरणावज्ञास्तुतिनूतनसङ्गमैः ।
प्रतीकाराक्रियाद्यैश्च व्रीडत्वनतिधृष्टता ॥२.६६॥
तत्र चेष्टा निगूढोक्तिराधोमुख्यविचिन्तने ।
अनिर्गमो बहिः क्वापि दूरादेवावगुण्ठनम् ॥२.६७॥
नखानां कृन्तनं भूमिलेखनं चैवमादयः ।
अवहित्थाकारगुप्तिर्जैह्म्यप्राभवनीतिभिः ॥२.६८॥
लज्जासाध्वसदाक्षिण्यप्रागल्भ्यापजयादिभिः ।
अन्यथाकथनं मिथ्याधैर्यमन्यत्र वीक्षणम् ॥२.६९॥
कथाभङ्गादयोऽ प्यस्यामनुभावा भवन्त्यमी ।
स्वास्थ्यचिन्तादृढाभ्याससदृशालोकनादिभिः ॥२.७०॥
स्मृतिः पूर्वानुभूतार्थप्रतीतिस्तत्र विक्रियाः ।
कम्पनोद्वहने मूर्ध्नो भ्रूविक्षेपादयोऽ पि च ॥२.७१॥
ऊहो वितर्कः सन्देहविमर्षप्रत्ययादिभिः ।
जनितो निर्णयान्तः स्यादसत्यः सत्य एव वा ॥२.७२॥
तत्रानुभावाः स्युरमी भ्रूशिरः क्सेपणादयः ।
इष्टवस्त्वपरिप्राप्तेरैश्वर्यभ्रंशनादिभिः ॥२.७३॥
चिन्ता ध्यानात्मिका तस्यामनुभावा भवन्त्यमी ।
कार्श्याधोमुख्यसन्तापनिःश्वासोच्छ्र्वसनादयः ॥२.७४॥
नानाशास्त्रारथमथनादर्थनिर्धारणं मतिः ।
तत्र चेष्टास्तु कर्तव्यकरणं संशयछिदा ॥२.७५॥
शिष्योपदेशभ्रूक्षेपावूहापोहादयोऽ पि च ।
ज्ञानविज्ञानगुर्वादिभक्तिनानार्थसिद्धिभिः ॥२.७६॥
लज्जादिभिश्च चित्तस्य नैस्पृह्यं धृतिरुच्यते ।
अत्रानुभावा विज्ञेयाः प्राप्तार्थानुभवस्तथा ॥२.७७॥
अप्राप्तातीतनष्टार्थानभिसङ्क्षोभणादयः ।
मनोरथस्य लाभेन सिद्ध्या योग्यस्य वस्तुनः ॥२.७८॥
मित्रसङ्गमदेवादिप्रसादादेश्च कल्पितः ।
मनःप्रसादो हर्षः स्यादत्र नेत्रास्यफुल्लता ॥२.७९॥
प्रियाभाषणमाश्लेषः पुलकानां प्ररोहणम् ।
स्वेदोद्गमश्च हस्तेन हस्तसम्पीडनादयः ॥२.८०॥
कालाक्षमत्वमौत्सुक्यमिष्टवस्तुवियोगतः ।
तद्दर्शनाद्रम्यवस्तुदिदृक्षादेश्च तत्क्रियाः ॥२.८१॥
त्वरानवस्थितिः शय्यास्थितिरुत्तानचिन्तने ।
शरीरगौरवं निद्रातन्द्रानिःश्वसितादयः ॥२.८२॥
अपराधावमानाभ्यां चौर्याआभिग्रहणादिभिः ।
असत्प्रलापनाद्यैश्च कृतं चण्डत्वमुग्रता ॥२.८३॥
क्रियास्तत्रास्यनयनरागो बन्धनताडने ।
शिरसः कम्पनं खेदवधनिर्भर्त्सनादयः ॥२.८४॥
अधिक्षेपावमानाद्यैः क्रोधोऽ मर्ष इतीर्यते ।
तत्र स्वेदशिरःकम्पावाधोमुख्यविचिन्तने ॥२.८५॥
उपायान्वेषणोत्साहव्यवसादयः क्रियाः ।
परसौभाग्यसम्पत्तिविद्याशौर्यादिहेतुभिः ॥२.८६॥
गुणेऽ पि दोषारोपः स्यादसूया तत्र विक्रियाः ।
मुखापवर्तनं गर्हा भ्रूभेदानादरादयः ॥२.८७॥
रागद्वेषादिभिश्चित्तलाघवं चापलं भवेत् ।
चेष्टास्तत्राविचारेण परिरम्भावलम्बने ॥२.८८॥
निष्कासनोक्तिपारुष्ये ताडनाज्ञापनादयः ।
मदस्वभावव्यायामनिश्चिन्तत्वश्रमादिभिः ॥२.८९॥
मनोनिमीलनं निद्रा चेष्टास्तत्रास्यगौरवम् ।
आघूर्णमाननेत्रत्वमङ्गानां परिमर्दनम् ॥२.९०॥
निःश्वासोच्छ्वासने सन्नगात्रत्वं नेत्रमीलनम् ।
शरीरस्य च सङ्कोचो जाड्यं चेत्येवमादयः ॥२.९१॥
उद्रेक एव निद्रायाः सुप्तिः स्यात्तत्र विक्रियाः ।
इन्द्रियोपरतिर्नेत्रमीलनं स्रस्तगात्रता ॥२.९२॥
उत्स्वप्नायितनैश्चल्यश्वासोच्छ्वासादयोऽ पि च ।
स्वप्नस्पर्शननिध्वाननिद्रासम्पूर्णतादिभिः ॥२.९३॥
प्रबोधश्चेतनावाप्तिश्चेष्टास्तत्राक्षिमर्दनम् ।
शय्याया मोक्षणं बाहुविक्षेपोऽ ङ्गुलिमोटनम् ॥२.९४॥
शिरःकण्डूयनं चाङ्गवलनं चैवमादयः ।
उत्तमाधममध्येषु सात्त्विका व्यभिचारिणः ॥२.९५॥
विभावैरनुभावैश्च वर्णनीया यथोचितम् ।
उद्वेगस्नेहदम्भेर्ष्याप्रमुखाश्चित्तवृत्तयः ॥२.९६॥
उक्तेष्वन्तर्भवन्तीति न पृथक्त्वेन दर्शिताः ।
विभावाश्चानुभावाश्च ते भवन्ति परस्परम् ॥२.९७॥
कार्यकारणभावस्तु ज्ञेयः प्रायेण लोकतः ।
स्वातन्त्र्यात्पारतन्त्र्याच्च ते द्विधा व्यभिचारिणः ॥२.९८॥
परपोषकतां प्राप्ताः परतन्त्रा इतीरिताः ।
तदभावे स्वतन्त्राः स्युर्भावा इति च ते स्मृताः ॥२.९९॥
आभासता भवेदेषामनौचित्यप्रवर्तिताम् ।
असत्यत्वादयोग्यत्वादनौचित्यं द्विधा भवेत् ॥२.१००॥
असत्यत्वकृतं तत्स्यादचेतनगतं तु यत् ।
अयोग्यत्वकृतं प्रोक्तं नीचतिर्यङ्नराश्रयम् ॥२.१०१॥
उत्पत्तिसन्धिशावल्यशान्तयो व्यभिचारिणाम् ।
दशाश्चतस्रस्तत्र उत्पत्तिर्भावसम्भवः ॥२.१०२॥
सरूपमसरूपं वा भिन्नकारणकल्पितम् ।
भावद्वयं मिलति चेत्स सन्धिरिति गीयते ॥२.१०३॥
अत्यारूढस्य भावस्य विलयः शान्तिरुच्यते ।
शवलत्वं तु भावानां संमर्दः स्यात्परस्परम् ॥२.१०४॥
दिगन्तरालसञ्चारकीर्तिना सिंहभूभुजा ।
एवं सञ्चारिणः सर्वे सप्रपञ्चं निरूपिताः ॥२.१०५॥
सजातीयैर्विजातीयैर्भावैर्ये त्वतिरस्कृताः ।
क्ष्राब्धिवन्नयन्त्यन्यान् स्वात्मत्वं स्थायिनो हि ते ॥२.१०६॥
भरतेन च ते कथिता रतिहासोत्साहविस्मयक्रोधाः ।
शोकोऽ थ जुगुप्सा भयमित्यष्टौ लक्ष्म वक्ष्यते तेषाम् ॥२.१०७॥
यूनोरन्योन्यविषया स्थायिनीच्छा रतिर्भवेत् ।
निसर्गेणाभियोगेन संसर्गेणाभिमानतः ॥२.१०८॥
उपमाध्यात्मविषयैरेषा स्यात्तत्र विक्रियाः ।
कटाक्षपातभ्रूक्षेपप्रियवागादयो मताः ॥२.१०९॥
भोजस्तु सम्प्रयोगेण रतिमन्यामुदाहरत् ।
सम्प्रयोगस्य शब्दादिष्वन्तर्भावान्न तन्मतम् ॥२.११०॥
अङ्कुरपल्लवकलिकाप्रस्पुनफलभोगभागियं क्रमशः ।
प्रेमा मानः प्रणयः स्नेहो रागोऽ नुरागश्च ॥२.१११॥
स प्रेमा भेदरहितं यूनोर्यद्भावबन्धनम् ।
यत्तु प्रेमानुबन्धेन स्वातन्त्र्याद्धृदयङ्गमम् ॥२.११२॥
बह्नाति भावकौटिल्यं सोऽ यं मान इतीर्यते ।
बाह्यान्तरोपचारैर्यत्प्रेममानोपकल्पितैः ॥२.११३॥
बध्नाति भावविश्रम्भं सोऽ यं प्रणय उच्यते ।
विश्रम्भे परमां काष्ठामारूढे दर्शनादिभिः ॥२.११४॥
यत्र द्रवत्यन्तरङ्गं स स्नेह इति कथ्यते ।
स त्रेधा कथ्यते प्रौढमध्यमन्दविभेदतः ॥२.११५॥
प्रवासादिभिरज्ञातचित्तवृत्तौ प्रिये जने ।
इतरक्लेशकारी यः स प्रौढः स्नेह उच्यते ॥२.११६॥
इतरानुभवापेक्षां सहते यः स मध्यमः ।
द्वयोरेकस्य मानादौ तदन्यस्य करोति यः ॥२.११७॥
नैवोपेक्षां न चापेक्षां स स्नेहो मन्द उच्यते ।
दुःखमप्यधिकं चित्ते सुखत्वेनैव रज्यते ॥२.११८॥
येन स्नेहप्रकर्षेण स राग इति गीयते ।
कुसुम्भनीलीमञ्जिष्ठरागभेदेन स त्रिधा ॥२.११९॥
कुसुम्भरागः स ज्ञेयो यश्चित्ते रज्यति क्षणात् ।
अतिप्रकाशमानोऽ पि क्षणादेव विनश्यति ॥२.१२०॥
नीलीरागस्तु यः सक्तो नापैति न च दीप्यते ।
अचिरेणैव संसक्तश्चिरादपि न नश्यति ॥२.१२१॥
अतीव शोभते योऽ सौ माञ्जिष्ठो राग उच्यते ।
राग एव स्वयं वेद्यदशाप्राप्त्या प्रकाशितः ॥२.१२२॥
यावदाश्रयवृत्तिश्चेदनुराग इतीरितः ।
अन्ये प्रीतिं रतेर्भेद्मामनन्ति न तन्मतम् ॥२.१२३॥
असम्प्रयोगविषया सेयं हर्षान्न भिद्यते ।
भाषणाकृतिवेषाणं क्रियायाश्च विकारतः ॥२.१२४॥
लौल्यादेश्च परस्थानामेषामनुकृतेरपि ।
विकारश्चेतसो हासस्तत्र चेष्टाः समीरिताः ॥२.१२५॥
दृष्टेर्विकारो नामौष्ठकपोलस्पन्दनादयः ।
शक्तिर्धरियसहायाद्यैः फलश्लाघ्येषु कर्मसु ॥२.१२६॥
सत्वरा मानसी वृत्तिरुत्साहस्तत्र विक्रियाः ।
कालाद्यवेक्षणं धैर्यं वागारम्भादयोऽ पि च ॥२.१२७॥
सहजाहार्यभेदेन स द्विधा परिभाष्यते ।
लोकोत्तरपदार्थानां तत्पूर्वलोकनादिभिः ॥२.१२८॥
विस्तारश्चेतसो यस्तु विस्मयः स निगद्यते ।
क्रियास्तत्राक्षिविस्तारसाधूक्तिपुलकादयः ॥२.१२९॥
वधावज्ञादिभिश्चित्तज्वलनं क्रोध ईरितः ।
एष त्रिधा भवेत्कोर्धकोपरोषप्रभेदतः ॥२.१३०॥
वधच्छेदादिपर्यन्तः क्रोधः क्रूरजनाश्रयः ।
अभ्यर्थनावधिः प्रायः कोपो वीरजनाश्रयः ॥२.१३१॥
शत्रुभृत्यसुहृत्पूज्याश्चत्वारो विषयास्तयोः ।
मुहुर्दष्टोष्ठता भुग्नभ्रुकुटीदन्तघट्टनम् ॥२.१३२॥
हस्तनिष्पीडनं गात्रकम्पः शस्त्रप्रतीक्षणम् ।
स्वभुजावेक्षणं कण्ठगर्जाद्याः शात्रवक्रुधि ॥२.१३३॥
भृत्यक्रोधे तु चेष्टाः स्युस्तर्जनं मूर्धधननम् ।
निर्भर्त्सनं च बहुधा मुहुर्निर्वर्णनादयः ॥२.१३४॥
मित्रक्रोधे विकाराः स्युर्नेत्रान्तःपतदश्रुता ।
तूष्णीं ध्यानं च नैश्चल्यं श्वसितानि मुहुर्मुहुः ॥२.१३५॥
मौनं विनम्रमुखता भुग्नदृष्ट्यादयोऽ पि च ।
पूज्यक्रोधे तु चेष्टाः स्युः स्वनिन्दा नम्रवक्त्रता ॥२.१३६॥
अनुत्तरप्रदानाङ्गस्वेदगद्गदिकादयः ।
शत्रुक्रोधे तु चेष्टाः स्युर्भावगर्भितभाषणम् ॥२.१३७॥
भ्रूभेदनिटिलस्वेदकटाक्षआरुणिमादयः ।
भृत्यादिकोपत्रितये तत्तत्क्रोधादिताः क्रियाः ॥२.१३८॥
मिथः स्त्रीपुंसयोरेव रोषह्स्त्रीगोचरः पुनः ।
प्रत्ययावधिरत्र स्युर्विकाराः कुटिलेक्षणम् ॥२.१३९॥
अधरस्फुरणापाङ्गरागनिःश्वसितादयः ।
द्वेधा निगदितः स्त्रीणां रोषः पुरुषगोचरः ॥२.१४०॥
सपत्नीहेतुराद्यः स्यादन्यः स्यादन्यहेतुकः ।
सपत्नीहेतुको रोषो विप्रलम्भे प्रपञ्च्यते ॥२.१४१॥
अन्यहेतुकृते त्वत्र क्रियाः पुरुषरोषवत् ।
बन्धुव्यापत्तिदौर्गत्यधननाशादिभिः कृतः ॥२.१४२॥
चित्तक्लेशभरः शोकस्तत्र चेष्टा विवर्णता ।
बाष्पोद्गमो मुखे शोषः स्तम्भनिःश्वसितादयः ॥२.१४३॥
उत्तमानमयं प्रौढो विभावैरन्यसंश्रितैः ।
आत्मस्थैरतिरूढोऽ पि प्रायः शौर्येण शाम्यति ॥२.१४४॥
तत्र चेष्टा गुणाख्याननिगूढरुदितादयः ।
स्यादेष मृतिपर्यन्तः स्वपरस्थैस्तु मध्यमे ॥२.१४५॥
अनतिव्यक्तरुदितप्रमुखास्तत्र विक्रियाः ।
हेतुभिः स्वगतैरेव प्रायः स्त्रीनीचयोरयम् ॥२.१४६॥
मरणव्यवसायान्तस्तत्र भूपरिवेष्टनम् ।
उरस्ताडननिर्भेदपातोच्चै रोदनादयः ॥२.१४७॥
अहृद्यानां पदार्थानां दर्शनश्रवणादिभिः ।
सङ्कोचनं यन्मनसह्सा जुगुप्सात्र विक्रियाः ॥२.१४८॥
नासापिधानं त्वरिता गतिरास्यविकूणनम् ।
सर्वाङ्गधूननं कुत्सा मुहुर्निष्ठीवनादयः ॥२.१४९॥
घृणा शुद्धा जुगुप्सान्या दशरूपे निरूपिता ।
सा हेयश्रवणोत्पन्नजुगुप्साया न भिद्यते ॥२.१५०॥
भयं तु मन्तुना घोरदर्शनश्रवणादिभिः ।
चित्तस्यातीव चाञ्चल्यं तत्प्रायो नीचमध्ययोः ॥२.१५१॥
उत्तमस्य तु जायेत कारणैरतिलौकिकैः ।
भये तु चेष्टा वैवर्ण्यं स्तब्धत्वं गात्रकम्पनम् ॥२.१५२॥
पलायनं परावृत्य वीक्षणं स्वात्मगोपनम् ।
आस्यशोषणमुत्क्रोशशरणान्वेषणादयः ॥२.१५३॥
हेतुजादितरे प्रोक्ते भये सोढलसूनुना ।
कृत्रिमं तूत्तमगतं गुर्वादीन् प्रत्यवास्तवम् ॥२.१५४॥
विभीषिकोत्थं बालादेर्वित्रासितकमित्युभे ।
तत्रान्त्यमन्तर्भूतं स्याद्घोरश्रवणजे भये ॥२.१५५॥
भिक्षुभल्लूकचोरादिसूचनाकल्पितत्वतः ।
आद्यं तु युक्तिकाक्ष्यायां भयकक्ष्यां न गाहते ॥२.१५६॥
गुर्वादिसंनिधौ यस्मान्नीचैः स्थित्यादिसूचितम् ।
भावो विनय एव स्यादथ स्यान्नाटके यदि ॥२.१५७॥
अवहित्थतया तस्य भयत्वं दूरतो गतम् ।
अतो हेतुजमेवैकं भयं स्यादिति निश्चयः ॥२.१५८॥
भोजेनोक्ताः स्थायिनोऽ न्ये गर्वः स्नेहो धृतिर्मतिः ।
स्थास्नुरेवोद्धतप्रेयः शान्तोदात्तरसेष्वपि ॥२.१५९॥
तत्र स्नेहो रतेर्भेदस्त्रिधा चेच्छात्मतत्कृतः ।
अन्ये पोषासहिष्णुत्वान्नैव स्थायिपदोचिताः ॥२.१६०॥
तदष्टावेव विज्ञेयाः स्थायिनो मुनिसंमताः ।
स्थायिनोऽ ष्टौ त्रयस्त्रिंशच्चारिणोऽ ष्टौ च सात्त्विकाः ॥२.१६१॥
एवमेकोनपञ्चाशद्भावाः स्युर्मिलिता इमे ।
एवं हि स्थायिनो भावान् सिंहभूपतिरभ्यधात् ॥२.१६२॥
अथैषां रसरूपत्वमुच्यते सिंहभूभुजा ।
विद्वन्मानसहंसेन रसभावविवेकिना ॥२.१६३॥
एते च स्थायिनः स्वैः स्वैर्विभावैर्व्यभिचारिभिः ।
सात्त्विकैश्चानुभावैश्च नटाभिनययोगतः ॥२.१६४॥
साक्षात्कारमिवानीताः प्रापिताः स्वादुरूपताम् ।
सामाजिकानां मनसि प्रयान्ति रसरूपताम् ॥२.१६५॥
दध्यादिव्यञ्जनद्रव्यैश्चिञ्चादिभिरथौषधैः ।
गुडादिमधुरद्रव्यैर्यथायोगं समन्वितैः ॥२.१६६॥
यद्वत्पाकविशेषेण षाडवाख्यो रसः परः ।
निष्पद्यते विभावाद्यैः प्रयोगेण तथा रसः ॥२.१६७॥
सोऽ यमानन्दसम्भेदो भावकैरनुभूयते ।
अष्टधा स च शृङ्गारहास्यवीराद्भुता अपि ॥२.१६८॥
रौद्रः करुणबीभत्सौ भयानक इतीरितः ।
एषूत्तरस्तु पूर्वस्मात्सम्भूतो विषमात्समः ॥२.१६९॥
बहुवक्तव्यताहेतोः सकलाह्लादनादपि ।
रसेषु तत्र शृङ्गारः प्रथमं लक्ष्यते स्फुटम् ॥२.१७०॥
विभावैरनुभावैश्च सात्त्विकैर्व्यभिचारिभिः ।
नीता सदस्यरस्यत्वं रतिः शृङ्गार उच्यते ॥२.१७१॥
स विप्रलम्भः सम्भोग इति द्वेधा निगद्यते ।
अयुक्तयोस्तरुणयोर्योऽ नुरागः परस्परम् ॥२.१७२॥
अभीष्टालिङ्गनादीनामनवाप्तौ प्रकृष्यते ।
स विप्रलम्भो विज्ञेयः स चतुर्धा निगद्यते ॥२.१७३॥
पूर्वानुरागमानौ च प्रवासकरुणाविति ।
यत्प्रेम सङ्गमात्पूर्वं दर्शनश्रवणादिभिः ॥२.१७४॥
पूर्वानुरागः स ज्ञेयः श्रवणं तद्गुणश्रुतिः ।
प्रत्यक्षचित्रस्वप्नादौ दर्शनं दर्शनं मतम् ॥२.१७५॥
यतः पूर्वानुरागोऽ यं सङ्कल्पात्मा प्रवर्तते ।
सोऽ यं पूर्वानुरागाख्यो विप्रलम्भ इतीरितः ॥२.१७६॥
पारतन्त्र्यादयं द्वेधा दैवमानुषकल्पनात् ।
तत्र सञ्चारिणो ग्लानिः शङ्कासूये श्रमो भयम् ॥२.१७७॥
निर्वेदौत्सुक्यदैन्यानि चिन्तानिद्रे प्रबोधता ।
विषादो जडतोन्मादो मोहो मरणमेव च ॥२.१७८॥
एतस्मिन्नभिलाषादि मरणान्तमनेकधा ।
तत्तत्सञ्चारिभावानामुत्कटत्वाद्दशा भवेत् ॥२.१७९॥
तथापि प्राक्तनैरस्या दशावस्थाः समासतः ।
प्रोक्तास्तदनुरोधेन तासां लक्षणमुच्यते ॥२.१८०॥
अभिलाषश्चिन्तानुस्मृतिगुणसङ्कीर्तनोद्वेगाः ।
सविलापा उन्मादव्याधी जडता मृतिश्च ताः क्रमशः ॥२.१८१॥
सङ्गमोपायरचितप्रारब्धव्यवसायतः ।
सङ्कल्पेच्छासमुद्भूतिरभिलाषोऽ त्र विक्रियाः ॥२.१८२॥
प्रवेशनिर्गमौ तूष्णीं तद्दृष्टिपथगामिनौ ।
रागप्रकाशनपराश्चेष्टाः स्वात्मप्रसाधनम् ॥२.१८३॥
व्याजोक्तयश्च विजने स्थितिरित्येवमादयः ।
केनोपायेन संसिद्धिः कदा तस्य समागमः ॥२.१८४॥
दूतीमुखेन किं वाच्यमित्याद्यूहस्तु चिन्तनम् ।
अत्र नीव्यादिसंस्पर्शः शय्यायां परिवर्तनम् ॥२.१८५॥
सबाष्पाकेकरा दृष्टिर्मुद्रिकादिविवर्तनम् ।
निर्लक्ष्यवीक्षणं चैवमाद्या विकृतयो मताः ॥२.१८६॥
अर्थानामनुभूतानां देशकालानुवर्तिनाम् ।
सान्तत्येन परामर्शो मानसः स्यादनुस्मृतिः ॥२.१८७॥
तत्रानुभावा निःश्वासो ध्याणं कृत्यविहस्तता ।
शय्यासनादिविद्वेष इत्याद्याः स्मरकल्पिताः ॥२.१८८॥
सौन्दर्यादिगुणश्लाघा गुणकीर्तनमत्र तु ।
रोमाञ्चो गद्गदा वाणी भावमन्थरवीक्षणम् ॥२.१८९॥
तत्सङ्गचिन्तनं सख्या गण्डस्वेदादयोऽ पि च ।
मनसः कम्प उद्वेगः कथितस्तत्र विक्रियाः ॥२.१९०॥
चिन्ता सन्तापनिःश्वासौ द्वेषः शय्यासनादिषु ।
स्तम्भचिन्ताश्रुवैवर्ण्यदीनत्वादय ईरिताः ॥२.१९१॥
इह मे दृक्पथं प्रापदिहातिष्ठदिहास्त च ।
इहालपदिहावात्सीदिहैव न्यवृतत्तथा ॥२.१९२॥
इत्यादिवाक्यविन्यासो विलाप इति कीर्तितः ।
तत्र चेष्टास्तु कुत्रापि गमनं क्वचिदीक्षणम् ॥२.१९३॥
क्वचित्क्वचिदवस्थानं क्वचिच्च भ्रमणादयः ।
सर्वावस्थासु सर्वत्र तन्मनस्कतया सदा ॥२.१९४॥
अतस्मिंस्तदिति भ्रान्तिरुन्मादो विरहोद्भवः ।
तत्र चेष्टास्तु विज्ञेया द्वेषः स्वेष्टेऽ पि वस्तुनि ॥२.१९५॥
दीर्घं मुहुश्च निःश्वासो निर्निमेषतया स्थितिः ।
निर्निमित्तस्मितध्यानगानमौनादयोऽ पि च ॥२.१९६॥
अभीष्टसङ्गमाभावाद्व्याधिः सन्तापलक्षणः ।
अत्र सन्तापनिःश्वासौ शीतवस्तुनिषेवणम् ॥२.१९७॥
जीवितोपेक्षणं मोहो मुमूर्षा धृतिवर्जनम् ।
यत्र क्वचिच्च पतनं स्रस्ताक्षत्वादयोऽ पि च ॥२.१९८॥
इदमिष्टमनिष्टं तदिति वेत्ति न किञ्चन ।
नोत्तरं भाषते प्रश्ने नेक्षते न शृणोति च ॥२.१९९॥
यत्र ध्यायति निःसंज्ञं जडता सा प्रकीर्तिता ।
अत्र स्पर्शानभिज्ञत्वं वैवर्ण्यं शिथिलाङ्गता ॥२.२००॥
अकाण्डहुङ्कृतिः स्तम्भो निःश्वासकृशतादयः ।
तैस्तैः कृतैः प्रतीकारैर्यदि न स्यात्समागमः ॥२.२०१॥
ततः स्यान्मरणोद्योगह्कामाग्नेस्तत्र विक्रियाः ।
लीलाशुकचकोरादिन्यासः स्निग्धसखीकरे ॥२.२०२॥
कलकण्ठकलालापश्रुतिर्मन्दानिलादरः ।
ज्योत्स्नाप्रवेशमाकन्दमञ्जरीवीक्षणादयः ॥२.२०३॥
मुहुःकृतो मेति नेति प्रतिषेधार्थवीप्सया ।
ईप्सितालिङ्गनादीनां निरोधो मान उच्यते ॥२.२०४॥
सोऽ यं सहेतुनिर्हेतुभेदाद्द्वेधात्र हेतुजः ।
ईर्ष्यया सम्भवेदीर्ष्या त्वन्यासङ्गिनि वल्लभे ॥२.२०५॥
असहिष्णुत्वमेव स्याद्दृष्टेरनुमितेः श्रुतेः ।
ईर्ष्यामाने तु निर्वेदावहित्थग्लानिदीनताः ॥२.२०६॥
चिन्ताचापल्यजडतामोहाद्या व्यभिचारिणः ।
भोगाङ्कगोत्रस्खलनोत्स्वप्नैरनुमितिस्त्रिधा ॥२.२०७॥
श्रुतिः प्रियापराधस्य श्रुतिराप्तसखीमुखात् ।
कारणाभाससम्भूतो निर्हेतुः स्याद्द्वयोरपि ॥२.२०८॥
अवहित्थादयस्तत्र विज्ञेया व्यभिचारिणः ।
निर्हेतुकः स्वयं शाम्येत्स्वयं ग्राहस्मितादिभिः ॥२.२०९॥
हेतुजस्तु शमं याति यथायोग्यं प्रकल्पितैः ।
साम्ना भेदेन दानेन नत्युपेक्षारसान्तरैः ॥२.२१०॥
तत्र प्रियोक्तिकथनं यत्तु तत्साम गीयते ।
सख्यादिभिरुपालम्भप्रयोगो भेद उच्यते ॥२.२११॥
व्याजेन भूषणादीनां प्रदानं दानमुच्यते ।
नतिः पादप्रणामः स्यात्तूष्णीं स्थितिरुपेक्षणम् ॥२.२१२॥
आकस्मिकभयादीनां कल्पना स्यद्रसान्तरम् ।
यादृच्छिकं बुद्धिपूर्वमिति द्वेधा निगद्यते ॥२.२१३॥
अनुकूलेन दैवेन कृतं यादृच्छिकं भवेत् ।
प्रत्युत्पन्नधिया पुंसा कल्पितं बुद्धिपूर्वकम् ॥२.२१४॥
पूर्वसङ्गतयोर्यूनोर्भवेद्देशान्तरादिभिः ।
चरणव्यवधानं यत्स प्रवास इतीर्यते ॥२.२१५॥
तज्जन्यो विप्रलम्भोऽ पि प्रवासत्वेन संमतः ।
हर्षगर्वमदव्रीडा वर्जयित्वा समीरिताः ॥२.२१६॥
शृङ्गारयोग्याः सर्वेऽ पि प्रवासव्यभिचारिणः ।
कार्यतः सम्भ्रमाच्छापात्स त्रिधा तत्र कार्यजः ॥२.२१७॥
बुद्धिपूर्वतया यूनोः संविधानव्यपेक्षया ।
वृत्तो वर्तिष्यमाणश्च वर्तमान इति त्रिधा ॥२.२१८॥
आवेगः सम्भ्रमः सोऽ पि नैको दिव्यादिभेदतः ।
शापो वैरूप्यताद्रूप्यप्रवृत्तेर्द्विविधो भवेत् ॥२.२१९॥
प्रवासः शापवैरूप्यादहल्यागौतमादिषु ।
द्वयोरेकस्य मरणे पुनरुज्जीवनावधौ ॥२.२२०॥
विरहः करुणोऽ न्यस्य सङ्गमाशानुवर्तनात् ।
करुणभ्रमकारित्वात्सोऽ यं करुण उच्यते ॥२.२२१॥
सञ्चारिणोऽ नुभावाश्च करुणेऽ पि प्रवासवत् ।
स्पर्शनालिङ्गनादीनामानुकूल्यान्निषेवणम् ॥२.२२२॥
घटते यत्र यूनोर्यत्स सम्भोगश्चतुर्विधः ।
सङ्क्षिप्तः सङ्कीर्णः सम्पन्नतरः समृद्धिमानिति ते ॥२.२२३॥
पूर्वानुरागमानप्रवासकरुणानुसम्भवाः क्रमतः ।
युवानौ यत्र संक्षिप्तान् साध्वसव्रीडितादिभिः ॥२.२२४॥
उपचारान्निषेवेते स संक्षिप्त इतीरितः ।
सङ्कीर्णस्तु पराधीन व्यलीकमरणादिभिः ॥२.२२५॥
सङ्कीर्यमाणः सम्भोगः किञ्चित्पुष्पेषुपेशलः ।
भयव्यलीकस्मरणाद्यभावात्प्राप्तवैभवः ॥२.२२६॥
प्रोषितागतयोर्यूनोर्भोगः सम्पन्न ईरितः ।
पुनरुज्जीवने भोगसमृद्धिः कियती भवेत् ॥२.२२७॥
शिवाभ्यामेव विज्ञेयमित्ययं हि समृद्धिमान् ।
विभावैरनुभावैश्च स्वोचितैर्व्यभिचारिभिः ॥२.२२८॥
हासः सदस्यरस्यत्वं नीतो हास्य इतीर्यते ।
तत्रालस्यग्लानिनिद्राव्याध्याद्या व्यभिचारिणः ॥२.२२९॥
एष द्वेधा भवेदात्मपरस्थितिविभागतः ।
आत्मस्थस्तु यदा स्वस्य विकारैर्हसति स्वयम् ॥२.२३०॥
परस्थस्तु परप्राप्तैरेतैर्हसति चेत्परम् ।
प्रकृतिवशात्स च षोढा स्मितहसिते विहसितावहसिते च ॥२.२३१॥
अपहसितातिहसितके ज्येष्ठादीनां क्रमाद्द्वे द्वे ।
स्मितं चालक्ष्यदशनं दृक्कपोलविकाशकृत् ॥२.२३२॥
तदेव लक्ष्यदशनशिखरं हसितं भवेत् ।
तदेव कुञ्चितापाङ्गगण्डं मधुरनिःस्वनम् ॥२.२३३॥
कालोचितं सानुरागमुक्तं विहसितं भवेत् ।
फुल्लनासापुटं यत्स्यान्निकुञ्चितशिरोऽ ंसकम् ॥२.२३४॥
जिह्मावलोकनयनं तच्चावहसितं मतम् ।
कम्पिताङ्गं साश्रुनेत्रं तच्चापहसितं भवेत् ॥२.२३५॥
करोपगूढपार्श्वं यदुद्धतायतनिःस्वनम् ।
बाष्पाकुलाक्षयुगलं तच्चातिहसितं भवेत् ॥२.२३६॥
विभावैरनुभावैश्च स्वोचितैर्व्यभिचारिभिः ।
नीतः सदस्यरस्यत्वमुत्साहो वीर उच्यते ॥२.२३७॥
एष त्रिधा समासेन दानयुद्धदयोद्भवाः ।
दानवीरो धृतिर्हर्षो मत्याद्या व्यभिचारिणः ॥२.२३८॥
स्मितपूर्वाभिभाषित्वं स्मितपूर्वं च वीक्षितम् ।
प्रसादे बहुदातृत्वं तद्वद्वाचानुमोदितम् ॥२.२३९॥
गुणागुणविचाराद्यास्त्वनुभावाः समीरिताः ।
युद्धवीरे हर्षगर्वामर्षादया व्यभिचारिणा ॥२.२४०॥
असाहाय्येऽ पि युद्धेच्छा समरादपलायनम् ।
भीताभयप्रदानाद्या विकारास्तत्र कीर्तिताः ॥२.२४१॥
दयावीरे धृतिमतिप्रमुखा व्यभिचारिणः ।
स्वार्थप्राणव्ययेनापि विपन्नत्राणशीलता ॥२.२४२॥
आश्वासनोक्तयः स्थैर्यमित्याद्यास्तत्र विक्रियाः ।
विभावैरनुभावैश्च स्वोचितैर्व्यभिचारिभिः ॥२.२४३॥
नीतः सदस्यरस्यत्वं विस्मयोऽ द्भुततां व्रजेत् ।
अत्र धृत्यावेगजाड्यहर्षाद्या व्यभिचारिणः ॥२.२४४॥
चेष्टास्तु नेत्रविस्तारस्वेदाश्रुपुलकादयः ।
विभावैरनुभावैश्च स्वोचितैर्व्यभिचारिभिः ॥२.२४५॥
क्रोधः सदस्यरस्यत्वं नीतो रौद्र इतीर्यते ।
आवेगगर्वौग्र्यामर्षमोहाद्या व्यभिचारिणः ॥२.२४६॥
प्रस्वेदभ्रुकुटीनेत्ररागाद्यास्तत्र विक्रियाः ।
विभावैरनुभावैश्च स्वोचितैर्व्यभिचारिभिः ॥२.२४७॥
नीतः सदस्यरस्यत्वं शोकः करुण उच्यते ।
अत्राष्टौ सात्त्विका जाड्यनिर्वेदग्लानिदीनताः ॥२.२४८॥
आलस्यापस्मृतिव्याधिमोहाद्या व्यभिचारिणः ।
विभावैरनुभावैश्च स्वोचितैर्व्यभिचारिभिः ॥२.२४९॥
जुगुप्सा पोषमापन्ना बीभत्सत्वेन रस्यते ।
अत्र ग्लानिश्रमोन्मादमोहापस्मारदीनताः ॥२.२५०॥
विषादचापलावेगजाड्याद्या व्यभिचारिणः ।
स्वेदरोमाञ्चनामाग्रच्छादनाद्याश्च विक्रियाः ॥२.२५१॥
विभावैरनुभावैश्च स्वोचितैर्व्यभिचारिभिः ।
भयं सदस्यरस्यत्वं नीतं प्रोक्तं भयानकः ॥२.२५२॥
तत्र सन्त्रासमरणचापलावेगदीनताः ।
विषादमोहापस्मारशङ्काद्या व्यभिचारिणः ॥२.२५३॥
विक्रियास्त्वास्यशोषाद्याः सात्त्विकाश्चाश्रुवर्जिताः ।
केचित्समानबलयो रसयोः सङ्करं विदुः ॥२.२५४॥
न परीक्षाक्षममिदं मतं प्रेक्षावतां भवेत् ।
तुष्यत्वे पूर्व आस्वादः कतरस्येत्यनिश्चयात् ॥२.२५५॥
स्पर्धापरत्वादुभयोरनास्वादप्रसङ्गतः ।
तयोरन्यतरस्यैव प्रायेणास्वादनादपि ॥२.२५६॥
युगपद्रसनीयत्वं नोभयोरुपपद्यते ।
एषामङ्गाङ्गिभावेन सङ्करो मम संमतः ॥२.२५७॥

[*१] अनोथेर्रेअदिन्गिन् सोमे मनुस्च्रिप्त्सनुभावस्तु नैष्फल्यमतिर्निर्वेद उच्यते । अत्र चिन्ताश्रुनिःश्वसवैवर्ण्योच्छ्वासदीनता ॥
[*२] थे fओल्लोwइन्घल्f करिक इस्fओउन्दिनोन्ल्योने एदितिओन् (शीतज्वरे तु चेष्टाः स्युः सन्तापश्चाङ्गसादनम् ।)


तथा च भारतीये
भावो वापि रसो वापि प्रवृत्तिर्वृत्तिरेव वा ।
सर्वेषां समवेतानां रूपं यस्य भवेद्बहु ॥
स मन्तव्यो रसः स्थायी शेषाः सञ्चारिणो मताः ॥िति॥

तुलाधृतत्वमनयोर्न स्यात्प्रकरणादिना ।
कवितात्पर्यविश्रान्तेरेकत्रैवावलोकनात् ॥२.२५८॥
उभौ शृङ्गारबीभत्सावुभौ वीरभयानकौ ।
रौद्राद्भुतावुभौ हास्यकरुणौ प्रकृतिद्विषौ ॥२.२५९॥
स्वभाववैरिणोरङ्गाङ्गिभावेनापि मिश्रणम् ।
विवेकिभ्यो न स्वदते गन्धगन्धकयोरिव ॥२.२६०॥
विरोधिनोऽ पि सांनिध्यादतिरस्कारलक्षणम् ।
पोषणं प्रकृतस्येति चेदङ्गत्वं न तावता ॥२.२६१॥
यत्किञ्चिदुपकारित्वादङ्गस्याङ्गित्वमङ्गिनि ।
न तत्संनिधिमात्रेण चर्वणानुपकारतः ॥२.२६२॥
अन्यथा पानकाद्येषु शर्करादेरिवापतेत् ।
अन्तरा पतितस्यापि तृणादेरुपकारिता ॥२.२६३॥
तच्चर्वणाभिमाने स्यात्सतृणाभ्यवहारिता ।
भृत्योर्नायकस्येव निसर्गद्वेषिणोरपि ॥२.२६४॥
अङ्गयोरङ्गिनो वृद्धौ भवेदेकत्र सङ्गतिः ।
अङ्गेनाङ्गी रसः स्वेच्छावृत्तिवर्धितसम्पदा ॥२.२६५॥
अमात्येनाविनीतेन स्वामीवाभासतां व्रजेत् ॥२.२६६॥

हरिश्चन्द्रो रक्षाकरणरुचिसत्येषु वचसां
विलासे वागीशो महति नियमे नीतिनिगमे ।
विजेता गाङ्गेयं जनभरणसंमोहनकला
व्रतेषु श्रीसिंहक्षितिपतिरुदारो विहरते ॥२.२६७॥

नित्य श्रीयन्नपोतक्षितिपतिजनुषः सिंहभूपालमौलेः
सौन्दर्यं सुन्दरीणां हरिणविजयिनां वागुरा लोचनानाम् ।
दानं मन्दारचिन्तामणिसुरसुरभीगर्वनिर्वापणाङ्कं
विज्ञानं सर्वविद्यानिधिबुधपरिषच्छेमुषीभाग्यरेखा ॥२.२६८॥


इति श्रीमदान्ध्रमण्डलाधीश्वरप्रतिगण्डभैरवश्रीमदनपोतनरेन्द्रनन्दनभुजबलभीमश्रीसिंहभूपालविरचिते रसार्णवसुधाकरनाम्नि नाट्यालङ्कारशास्त्रे रसिकोल्लासो नाम
द्वितीयो विलासः
॥३.२॥


ः

(३)
तृतीयो विलासः
भावकोल्लासः

स क्षेमदायी कमलानुकूलः
कठोरपारावतकण्ठनीलः ।
कृपानिधिर्भव्यगुणाभिरामः
परः पुमान् रजमहीध्रवासी ॥१॥

तदीदृशरसाधारं नाट्यं रूपकमित्यपि ।
नटस्यातिप्रवीणस्य कर्मत्वान्नाट्यमुच्यते ॥२॥
यथा मुखादौ पद्मादेरारोपे रूपकप्रथा ।
तथैव नायकारोपो नटे रूपकमुच्यते ॥३.३॥
तच्च नाट्यं दशविधं वाक्यार्थाभिनयात्मकम् ।

तथा च भारतीये
नाटकं सप्रकरणमङ्को व्यायोक्ग एव च ।
भाणः समवकारश्च वीथी प्रहसनं डिमः ॥
ईहामृगश्च विज्ञेयो दशधा नाट्यलक्षणम् । (१८.२३)

रसेतिवृत्तनेतारस्तत्तद्रूपकभेदकाः ॥३.४॥
लक्षितौ रसनेतारावितिवृत्तं तु कथ्यते ।
इतिवृत्तकथावस्तुशब्दाः पर्यायवाचिनः ॥३.५॥
इतिवृत्तं प्रबन्धस्य शरीरं त्रिविधं हि तत् ।
ख्यातं कल्प्यं च सङ्कीर्णं ख्यातं रामकथादिकम् ॥३.६॥
कविबुद्धिकृतं कल्प्यं मालतीमाधवादिकम् ।
सङ्कीर्णमुभयायत्तं लवराघवचेष्टितम् ॥३.७॥
लक्ष्येष्वेतत्तु बहुधा दिव्यमर्त्यादिभेदतः ।
तच्चेतिवृत्तं विद्वद्भिः पञ्चधा परिकीर्तितम् ॥३.८॥
बीजं बिन्दुः पताका च प्रकरी कार्यमित्यपि ।
यत्तु स्वल्पमुपक्षिप्तं बहुधा विस्तृतिं गतम् ॥३.९॥
कार्यस्य कारणं प्राज्ञैस्तद्बीजमिति कथ्यते ।
उप्तं बीजं तरोर्यद्वदङ्कुरादिप्रभेदतः ॥३.१०॥
फलाय कल्पते तद्वन्नायकादिविभेदतः ।
फलायैतद्भवेद्यस्माद्बीजमित्यभिधीयते ॥३.११॥
फले प्रधाने बीजस्य प्रसङ्गोक्तैः फलान्तरैः ।
विच्छिन्ने यदविच्छेदकारणं बिन्दुरुच्यते ॥३.१२॥
जलबिन्दुर्यथा सिञ्चंस्तरुमूलं फलाय हि ।
तथैवायमुपक्षिप्तो बिन्दुरित्यभिधीयते ॥३.१३॥
यत्प्रधानोपकरणप्रसङ्गात्स्वार्थमृच्छति ।
सा स्यात्पताका सुग्रीवमकरन्दादिवृत्तवत् ॥३.१४॥
यत्केवलं परार्थस्य साधकं च प्रदेशभाक् ।
प्रकरी सा समुद्दिष्टा नववृन्दादिवृत्तवत् ॥३.१५॥
अङ्गस्य च प्रधानस्य भाव्यवस्थस्य सूचकम् ।
यदागन्तुकभावेन पताकास्थानकं हि तत् ॥३.१६॥
एतद्द्विधा तुल्यसंविधानं तुल्यविशेषणम् ।
तत्राद्यं त्रिप्रकारं स्याद्द्वितीयं त्वेकमेव हि ॥३.१७॥
एवं चतुर्विधं ज्ञेयं पताकास्थानकं बुधैः ।

तथा च भरतः
सहसैवार्थसम्पत्तिर्गुणवत्युपचारतः ।
पताकास्थानकमिदं प्रथमं परिकीर्तितम् ॥िति॥(१९.३१)

तथा च
वचः सातिशयं श्लिष्टं काव्यबन्धसमाश्रयम् ।
पताकास्थानकमिदं द्वितीयं परिकीर्तितम् ॥िति॥(१९.३२)

तथा च
अर्थोपक्षेपणं यत्र लीनं सविनयं भवेत् ।
श्लिष्टप्रत्युत्तरोपेतं तृतीयमिदमिष्यते ॥(१९.३३)

तथा च
द्व्यर्थो वचनविन्यासः सुश्लिष्टः काव्ययोजितः ।
उपन्याससुयुक्तश्च तच्चतुर्थमुदाहृतम् ॥(१९.३४) इति ॥

वस्तुनस्तु समस्तस्य धर्मकामार्थलक्षणम् ॥३.१८॥
फलं कार्यमिति शुद्धं मिश्रं वा कल्पयेत्सुधीः ।
प्रधानमङ्गमिति च तद्वस्तु द्विविधं पुनः ॥३.१९॥
प्रधानं नेतृचरितं प्रधानफलबन्धि च ।
काव्ये व्यापि प्रधानं तद्यथा रामादिचेष्टितम् ॥३.२०॥
नायकार्थकृदङ्गं स्यान्नायकेतरचेष्टितम् ।
नित्यं पताका प्रकरी चाङ्गं बीजादयः क्वचित् ॥३.२१॥
बीजत्वाद्बीजमादौ स्यात्फलत्वात्कार्यमन्ततः ।
तयोः सन्धानहेतुत्वान्मध्ये बिन्दुं प्रकल्पयेत् ॥३.२२॥
यथायोगं पताकायाः प्रकर्याश्च नियोजनम् ।
कार्यस्य पञ्चधावस्था नायकादिक्रियावशात् ॥३.२३॥
आरम्भयत्नप्राप्त्याशानियताप्तिफलागमाः ।
तत्र मुख्यफलोद्योगमात्रमारम्भ इष्यते ॥३.२४॥
यत्नस्तु तत्फलप्राप्त्यामौत्सुक्येन तु वर्तनम् ।
प्राप्त्याशा तु महार्थस्य सिद्धिसद्भावभावना[*३] ॥३.२५॥
नियताप्तिरविघ्नेन कार्यसंसिद्धिनिश्चयः ।
समग्रेष्टफलावाप्तिर्नायकस्य फलागमः ॥३.२६॥
एकैकस्यास्त्ववस्थायाः प्रकृत्या चैकयैकया ।
योगः सन्धिरिति ज्ञेयो नाट्यविद्याविशारदैः ॥३.२७॥
एकैकस्यास्त्ववस्थायाः प्रकृत्या चैकयैकया ।
योगः सन्धिरिति ज्ञेयो नाट्यविद्याविशारदैः ॥२७॥
पताकायास्त्ववस्थानं क्वचिदस्ति न वा क्वचित् ।
पताकाविरहे बीजं बिन्दुं वा कल्पयेत्सुधीः ॥३.२८॥
मुख्यप्रयोजनवशात्कथाङ्गानां समन्वये ।
अवान्तरार्थसम्बन्धः सन्धिः सन्धानरूपतः ॥३.२९॥
मुखप्रतिमुखे गर्भविमर्शावुपसंहृतिः ।
पञ्चैते सन्धयः तेषु यत्र बीजसमुद्भवः ॥३.३०॥
नानाविधानामर्थानां रसानामपि कारणम् ।
तन्मुखं तत्र चाङ्गानि बीजारम्भानुरोधतः ॥३.३१॥
उपक्षेपः परिकरः परिन्यासो विलोभनम् ।
युक्तिः प्राप्तिः समाधानं विधानं परिभावना ॥३.३२॥
उद्भेदभेदौ करणमिति द्वादश योजयेत् ।
उपक्षेपस्तु बीजस्य सूचना कथ्यते बुधैः ॥३.३३॥
परिक्रिया तु बीजस्य बहुलीकरणं मतम् ।
बीजनिष्पत्तिकथनं परिन्यास इतीर्यते ॥३.३४॥
नायकादिगुणानां यद्वर्णनं तद्विलोभनम् ।
सम्यक्प्रयोजनानां हि निर्णयो  युक्तिरिष्यते ॥३.३५॥
प्राज्ञैः सुखस्य सम्प्राप्तिः प्राप्तिरित्यभिधीयते ।
बीजस्य पुनराधानं समाधानमिहोच्यते ॥३.३६॥
सुखदुःखकरं यत्तु तद्विधानं बुधा विदुः ।
श्लाघ्यैश्चित्तचमत्कारो गुणाद्यैः परिभावना ॥३.३७॥
उद्घातनं यद्बीजस्य स उद्भेदः प्रकीर्तितः ।
बीजस्योत्तेजनं भेदो यद्वा सङ्घातभेदनम् ॥३.३८॥
प्रस्तुतार्थसमारम्भं करणं परिचक्षते ।
बीजप्रकाशनं यत्र दृश्यादृश्यतया भवेत् ॥३.३९॥
तत्स्यात्प्रतिमुखं बिन्दोः प्रयत्नस्यानुरोधतः ।
इह त्रयोदशाङ्गानि प्रयोज्यानि मनीषिभिः ॥३.४०॥
विलासपरिसर्पौ च विधुतं शमनर्मणी ।
नर्मद्युतिः प्रगमनं निरोधः पर्युपासनम् ॥३.४१॥
पुष्पं वज्रमुपन्यासो वर्णसङ्ग्रहनं तथा ।
विलासः सङ्गमार्थस्तु व्यापारः परिकीर्तितः ॥३.४२॥
पूर्वदृष्टस्य बीजस्य त्वङ्कच्छेदादिना तथा ।
नष्टस्यानुस्मृतिः शश्वत्परिसर्प इति स्मृतः ॥३.४३॥
नायकादेरीप्सितानामर्थानामनवाप्तितः ।
अरतिर्यद्भवेद्तद्धि विद्वद्भिर्विधुतं मतम् ॥३.४४॥
अथवानुनयोत्कर्षं विधुतं स्यान्निराकृतिः ।
अरतेः शमनं तज्ज्ञाः शममाहुर्मनीषिणः ॥३.४५॥
परिहासप्रधानं यद्वचनं नर्म तद्विदुः ।
कोपस्यापह्नवार्थं यद्धास्यं नर्मद्युतिर्मता ॥३.४६॥
तत्तु प्रगमनं यत्स्यादुत्तरोत्तरभाषणम् ।
यत्र व्यसनमायाति निरोधः स निगद्यते ॥३.४७॥
रुष्टस्यानुनयो यः स्यात्पर्युपासनमीरितम् ।
सविशेषाभिधानं यत्पुष्पं तदिति संज्ञितम् ॥३.४८॥
वज्रं तदिति विज्ञेयं साक्षान्निष्ठुरभाषणम् ।
युक्तिभिः सहितो योऽ र्थः उपन्यासः स इष्यते ॥३.४९॥
सर्ववर्णोपगमनं वर्णसंहार उच्यते ।
दृष्टादृष्टस्य बीजस्य गर्भस्त्वन्वेषणं मुहुः ॥३.५०॥
अत्राप्याचापताकानुरोधादङ्गानि कल्पयेत् ।
अभूताहरणं मार्गो रूपोदाहरणे क्रमः ॥३.५१॥
सङ्ग्रहश्चानुमानं च तोटकाधिबले तथा ।
उद्वेगः सम्भ्रमाक्सेपौ द्वादशैषां तु लक्षणम् ॥३.५२॥
अभूताहरणं तत्स्याद्वाक्यं यत्कपटाश्रयम् ।
मार्गस्तत्त्वार्थकथनं रूपं सन्देहकृद्वचः ॥३.५३॥
सोत्कर्षवचनं यत्तु तदुदाहरणं मतम् ।
भावज्ञानं क्रमो यद्वा चिन्त्यमानार्थसङ्गतिः ॥३.५४॥
सङ्ग्रहः सामदानार्थसंयोगः परिकीर्तितः ।
अर्थस्याभ्यूहनं लिङ्गादनुमानं प्रचक्षते ॥३.५५॥
संरम्भं तु वचनं सङ्गिरन्ते हि तोटकम् ।
बुधैरधिबलं प्रोक्तं कपटेनातिवञ्चनम् ॥३.५६॥
शत्रुवैरादिसम्भूतं भयमुद्वेग उच्यते ।
शत्रुव्याघ्रादिसम्भूतौ शङ्कात्रासौ च सम्भ्रमः ॥३.५७॥
गर्भबीजसमाक्षेपमाक्षेपं परिचक्षते ।
यत्र प्रलोभनक्रोधव्यसनाद्यैर्विमृश्यते ॥३.५८॥
बीजार्थो गर्भनिर्भिन्नः स विमर्श इतीर्यते ।
प्रकरीनियताप्त्यानुगुण्यादत्राङ्गकल्पनम् ॥३.५९॥
अपवादोऽ थ सम्फेटो विद्रवद्रवशक्तयः ।
द्युतिप्रसङ्गौ छलनव्यवसायौ निरोधनम् ॥३.६०॥
प्ररोचना विचलनमादानं स्युस्त्रयोदश ।
तत्रापवादो दोषाणां प्रख्यापनमितीर्यते ॥३.६१॥
दोषसङ्ग्रथितं वाक्यं सम्फेटं सम्प्रचक्षते ।
विरोधवधदाहादिर्विद्रवः परिकीर्तितः ॥३.६२॥
गुरुव्यतिक्रमं प्राह द्रवं तु भरतो मुनिः ।
उत्पन्नस्य विरोधस्य शमनं शक्तिरिष्यते ॥३.६३॥
द्युतिर्नाम समुद्दिष्टा तर्जनोद्वेजने बुधैः ।
प्रस्तुतार्थस्य कथनं प्रसङ्गः परिकीर्तितः ॥३.६४॥
प्रसङ्गं कथयन्त्यन्ये गुरूणां परिकीर्तनम् ।
अवमानादिकरणं कार्यार्थे छलनं विदुः ॥३.६५॥
व्यवसायः स्वसामर्थ्यप्रख्यापनमितीर्यते ।
विरोधनं निरोधोक्तिः संरब्धानां परस्परम् ॥३.६६॥
सिद्धवद्भाविनोऽ र्थस्य सूचना स्यात्प्ररोचना ।
आत्मश्लाघा विचलनमादानं कार्यसङ्ग्रहः ॥३.६७॥
मुखसन्ध्यादयो यत्र विकीर्णा बीजसंयुताः ।
महत्प्रयोजनं यान्ति तन्निर्वहणमुच्यते ॥३.६८॥
सन्धिविरोधौ ग्रथनं निर्णयः परिभाषणे प्रसादश्च ।
आनन्दसमयकृतयो भाषोपगूहने तद्वत् ॥३.६९॥
अथ पूर्वभावसयुजावुपसंहारप्रशस्ती च ।
इति निर्वहणस्याङ्गान्याहुरमीषां तु लक्षणं वक्ष्ये ॥३.७०॥
बीजोपगमनं सन्धिः कार्यान्वेषणं विरोधः स्यात् ।
ग्रथनं तदुपेक्षेपः स्यादनुभूतस्य निर्णयः कथनम् ॥३.७१॥
परिभाषा त्वन्योन्यं जल्पनमथवा परिवादः ।
शुश्रूषादिप्राप्तं प्रसादमाहुः प्रसन्नत्वम् ॥३.७२॥
अभिलषितार्थसमागममानन्दं प्राहुराचार्याः ।
समयो दुःखसङ्क्षयः कृतिरपि लब्धार्थसुस्थिरीकरणम् ॥३.७३॥
मानाद्याप्तिश्च भाषणमुपगूहनमद्भुतप्राप्तिः ।
दृष्टक्रमकार्यस्य स्याद्दृष्टिः पूर्वभावस्तु ॥३.७४॥
धर्मार्थाद्युपगमनादुपसंहारः कृतार्थताकथनम् ।
भरतैश्चराचराणामाशीराशंसनं प्रशस्तिः स्यात् ॥३.७५॥
रसभावानुरोधेन प्रयोजनमपेक्ष्य च ।
साफल्यं कार्यमङ्गानामित्याचार्याः प्रचक्षते ॥३.७६॥
केषांचिदेषामङ्गानां विकल्पं केचिदूचिरे ।
मुखादिसन्धिष्वङ्गानां क्रमोऽ यं न विवक्षितः ॥३.७७॥
क्रमस्यानादृतत्वेन भरतादिभिरादिमैः ।
लक्ष्येषु व्युत्क्रमेणापि कथनेन विचक्षणैः ॥३.७८॥
चतुःषष्ठिकलामर्मवेदिना सिंहभूभुजा ।
लक्षिता च चतुःषष्ठिर्बालरामायणे स्फुटम् ॥३.७९॥
मुखादिसन्धिष्वङ्गानामशैथिल्यप्रतीतये ।
सन्ध्यन्तराणि योज्यानि तत्र तत्रैकविंशतिः ॥३.८०॥
आचार्यान्तरसंमत्या चमत्कारोदयादपि ।
वक्ष्ये लक्षणमेतेषामुदाहृतिमपि स्फुटम् ॥३.८१॥
सामदाने भेददण्डौ प्रत्युत्पन्नमतिर्वधः ।
गोत्रस्खलितमोजश्च धीः क्रोधः साहसं भयम् ॥३.८२॥
माया च संवृतिर्भ्रान्तिर्दूत्यं हेत्ववधारणम् ।
स्वप्नलेखौ मदश्चित्रमित्येतान्येकविंशतिः ॥३.८३॥
तत्र साम प्रियं वाक्यं स्वानुवृत्तिप्रकाशनम् ।
दानमात्मप्रतिनिधिर्भूषणादिसमर्पणम् ॥३.८४॥
भेदस्तु कपटालापैः सुहृदां भेदकल्पनम् ।
दण्डस्त्वविनयादीनां दृष्ट्या श्रुत्याथ तर्जनम् ॥३.८५॥
तात्कालिकी च प्रतिभा प्रत्युत्पन्नमतिर्स्मृता ।
वधस्तु जीवितद्रोहक्रिया स्यादाततायिनः ॥३.८६॥
तद्गोत्रस्खलितं यत्तु नामव्यत्ययभाषणम् ।
ओजस्तु वागुपन्यासो निजशक्तिप्रकाशकः ॥३.८७॥
इष्टार्थसिद्धिपर्यन्ता चिन्ता धीरिति कथ्यते ।
क्रोधस्तु चेतसो दीप्तिरपराधादिदर्शनात् ॥३.८८॥
स्वजीवितनिराकाङ्क्षो व्यापारः साहसं भवेत् ।
भयं त्वाकस्मिकत्रासः माया कैतवकल्पना ॥३.८९॥
संवृत्तिः स्वयमुक्तस्य स्वयं प्रच्छादनं भवेत् ।
भ्रान्तिर्विपर्ययज्ञानं प्रसङ्गस्य ह्यनिश्चयात् ॥३.९०॥
दूत्यं तु सहकारित्वं दुर्घटे कार्यवस्तुनि ।
निश्चयो हेतुनार्थस्य मतं हेत्ववधारणम् ॥३.९१॥
स्वप्नो निद्रान्तरे मन्त्रभेदकृद्वचनं मतम् ।
विवक्षितार्थकलिता पत्रिका लेख ईरितः ॥३.९२॥
मदस्तु मद्यजः चित्रं चाकार्स्य विलेखनम् ।
भागकल्पनयाङ्गानां मुखप्रमुखसन्धिषु ॥३.९३॥
प्रत्येकं नियतत्वेन योज्या तत्रैव कल्पना ।
सन्ध्यन्तराणां विज्ञेयः प्रयोगस्त्वविभागतः ॥३.९४॥
तथैव दर्शनादेषामनैयत्येन सन्धिषु ।
तदेषामविचारेण कथितो दशरूपके ॥३.९५॥
सन्ध्यन्तराणामङ्गेषु नान्तर्भावो मतो मम ।
सामाद्युपायदक्षेण सन्ध्यादिगुणशोभिता ॥३.९६॥
निर्व्यूढं सिंहभूपेन सन्ध्यन्तरनिरूपणम् ।
एवमङ्गैरुपाङ्गैश्च सुश्लिष्टं रूपकश्रियः ॥३.९७॥
शरीरं वस्त्वलङ्कुर्यात्षट्त्रिंशद्भूषणैः स्फुटम् ।
भूषणाक्षरसङ्घातौ हेतुः प्राप्तिरुदाहृतिः ॥३.९८॥
शोभा संशयदृष्टान्तावभिप्रायो निदर्शनम् ।
सिद्धिप्रसिद्धी दाक्षिण्यमर्थापत्तिर्विशेषणम् ॥३.९९॥
पदोच्चयस्तुल्यतर्को विचारस्तद्विपर्ययः ।
गुणातिपातोऽ तिशयो निरुक्तं गुणकीर्तनम् ॥३.१००॥
गर्हणानुनयो भ्रंशो लेशक्षोभौ मनोरथः ।
अनुक्तिसिद्धिः सारूप्यं माला मधुरभाषणम् ॥३.१०१॥
पृच्छोपदिष्टदृष्टानि षट्त्रिंशद्भूषणानि हि ।
गुणालङ्कारबहुलं भाषणं भूषणं मतम् ॥३.१०२॥
वाक्यमक्षरसङ्घातो भिन्नार्थं श्लिष्टवर्णकम् ।
स हेतुरिति निर्दिष्टो यत्साध्यार्थप्रसाधकः ॥३.१०३॥
एकदेशपरिज्ञानात्प्राप्तिः शेषाभियोजनम् ।
वाक्यं यद्गूढतुल्यार्थं तदुदाहरणं मतम् ॥३.१०४॥
शोभा स्वभावप्राकट्यं यूनोरन्योन्यमुच्यते ।
अनिश्चयान्तं यद्वाक्यं संशयः स निगद्यते ॥३.१०५॥
स्वपक्षे दर्शनं हेतोर्दृष्टान्तः साध्यसिद्धये ।
अभिप्रायस्त्वभूतार्थो हृद्यः साम्येन कल्पितः ॥३.१०६॥
अभिप्रायं परे प्राहुर्ममतां हृद्यवस्तुनि ।
यथार्थानां प्रसिद्धानां क्रियते परिकीर्तनम् ॥३.१०७॥
परोपेक्षाव्युदासार्थं तन्निदर्शनमुच्यते ।
अतर्कितोपपन्नः स्यात्सिद्धिरिष्टार्थसङ्गमः ॥३.१०८॥
प्रसिद्धिर्लोकविख्यातैर्वाक्यैरर्थप्रसाधनम् ।
चित्तानुवर्तनं यत्र तद्दाक्षिण्यमितीरितम् ॥३.१०९॥
उक्तार्थानुपपत्त्याऽन्यो यस्मिन्नर्थः प्रकल्प्यते ।
वाक्यमाधुर्यसंयुक्ता सार्थापत्तिरुदाहृता ॥३.११०॥
सिद्धान् बहून् प्रधानार्थानुक्त्वा यत्र प्रयुज्यते ।
विशेषयुक्तं वचनं विज्ञेयं तद्विशेषणम् ॥३.१११॥
बहूनां तु प्रयुक्तानां पदानां बहुभिः पदैः ।
उच्चयः सदृशार्थो यः स विज्ञेयः पदोच्चयः ॥३.११२॥
रूपकैरुपमाभिर्वा तुल्यार्थाभिः प्रयोजितः । अप्रत्यक्षार्थसंस्पर्शस्तुल्यतर्क इतीरितः ॥३.११३॥
विचारस्त्वेकसाध्यस्य बहुसाधनवर्णनम् ।
विचारस्यान्यथाभावो विज्ञेयस्तद्विपर्ययः ॥३.११४॥

[*३] सिद्धसद्भावना मता.


गुणातिपातो व्यत्यस्तगुणाख्यानमुदाहृतम् ।
बहून् गुणान् कीर्तयित्वा सामान्येन च संश्रयान् ॥३.११५॥
विशेषः कीर्त्यते यत्र ज्ञेयः सोऽ तिशयो बुधैः ।
निरुक्तिर्निरवद्योक्तिर्नामान्यर्थप्रसिद्धये ॥३.११६॥
लोके गुणातिरिकानां बहूनां यत्र नामभिः ।
एकोऽ पि शब्द्यते तत्तु विज्ञेयं गुणकीर्तनम् ॥३.११७॥
यत्र सङ्कीर्तयन् दोषान् गुणमर्थेन दर्शयेत् ।
गुणान् वा कीर्तयन् दोषान् दर्शयेद्गर्हणं तु तत् ॥३.११८॥
अभ्यर्थनापरं वाक्यं विज्ञेयोऽ नुनयो बुधैः ।
पतनं प्रकृतादर्थादन्यस्मिन् भ्रंश ईरितः ॥३.११९॥
लेशः स्यादिङ्गितज्ञानकृद्विशेषणवद्वचः ।
क्षोभस्त्वन्यगते हेतावन्यस्मिन् कार्यकल्पनम् ॥३.१२०॥
मनोरथस्तु व्याजेन विवक्षितनिवेदनम् ।
प्रस्तावनैव शेषोऽ र्थो यत्रानुक्तोऽ पि गृह्यते ॥३.१२१॥
अनुक्तसिद्धिरेषा स्यादित्याह भरतो मुनिः[*४] ।
दृष्टश्रुतानुभूतार्थकथनादिसमुद्भवम् ॥३.१२२॥
सादृश्यं यत्र सङ्क्षोभात्तत्सारूप्यं निरूप्यते ।
ईप्सितार्थप्रसिद्ध्यर्थं कथ्यन्ते यत्र सूरिभिः ॥३.१२३॥
प्रयोजनान्यनेकानि सा मालेत्यभिधीयते ।
यत्प्रसन्नेन सारूप्यं यत्र पूजयितुं वचः ॥३.१२४॥
स्तुतिप्रकाशनं तत्तु स्मृतं मधुरभाषणम् ।
प्रश्नेनैवोत्तरं यत्र सा पृच्छा परिकीर्तिता ॥३.१२५॥
प्रतिगृह्य तु शास्त्रार्थं यद्वाक्यमभिधीयते ।
विद्वन्मनोहरं स्वन्तमुपदिष्टं तदुच्यते ॥३.१२६॥
यथादेशं यथाकालं यथारूपं च वर्ण्यते ।
यत्प्रत्यक्षं परोक्षं वा तद्दृष्टं दृष्टवन्मतम् ॥३.१२७॥

[*४] नाट्१६.१६९ = प्रस्तावेनैव शेषोऽ र्थः कृत्स्नो यन्न प्रतीयते । वचनेन विनानुक्तसिद्धिः सा परिकीर्तिता ॥


श्रीसिंहभूपेन कवीश्वराणां
विश्राणितानेकविभूषणेन ।
षट्त्रिंशदुक्तानि हि भूषणानि
सलक्ष्मलक्ष्याणि मुनेर्मतेन ॥३.१२८॥

साक्षदेवोपदेशेन प्रायो धर्मसमन्वयात् ।
अङ्गाङ्गिभावसम्पन्नसमस्तरससंश्रयात् ॥३.१२९॥
प्रकृत्यवस्थासन्ध्यादिसम्पत्त्युपनिबन्धनात् ।
आहुः प्रकरणादीनां नाटकं प्रकृतिं बुधाः ॥३.१३०॥
अतिदेशबलप्रापतनाटकाङ्गोपजीवनात् ।
अन्यानि रूपकाणि स्युर्विकारा नाटकं प्रति ॥३.१३१॥
अतो हि लक्षणं पूर्वं नाटकस्याभिधीयते ।
दिव्येन वा मानुषेण धीरोदात्तेन संयुतम् ॥३.१३२॥
शृङ्गारवीरान्यतरप्रधानरससंश्रयम् ।
ख्यातेति वृत्तसम्बद्धं सन्धिपञ्चकसंयुतम् ॥३.१३३॥
प्रकृत्यवस्थासन्ध्यङ्गसन्ध्यन्तरविभूषणैः ।
पताकास्थानकैर्वृत्तितदङ्गैश्च प्रवृत्तिभिः ॥३.१३४॥
विष्कम्भकादिभिर्युक्तं नाटकं तत्त्रिवर्गदम् ।
तदेतन्नाटकारम्भप्रकारो वक्ष्यते मया ॥३.१३५॥
विधेर्यथैव सङ्कल्पो मुखतां प्रतिपद्यते ।
प्रधानस्य प्रबन्धस्य तथा प्रस्तावना स्मृता ॥३.१३६॥
अर्थस्य प्रतिपाद्यस्य तीर्थं प्रस्तावनोच्यते ।
प्रस्तावनायास्तु मुखे नान्दी कार्या शुभावहा ॥३.१३७॥
आशीर्नमस्क्रियावस्तुनिर्देशान्यतमा स्मृता ।
चन्द्रनामाङ्किता प्रायो मङ्गलार्थपदोज्ज्वला ॥३.१३८॥
अष्टाभिर्दशभिश्चेष्टा सेयं द्वादशभिः पदैः ।
समैर्वा विषमैर्वापि प्रयोज्येत्यपरे जगुः ॥३.१३९॥
नान्द्यन्ते तु प्रविष्टेन सूत्रधारेण धीमता ।
प्रसाधनाय रङ्गस्य वृत्तिर्योज्या हि भारती ॥३.१४०॥
अङ्गान्यस्याश्च चत्वारि भरतेनावभाषिरे ।
प्ररोचनामुखे चैव वीथीप्रहसने इति ॥३.१४१॥
वीथी प्रहसनं स्वस्वप्रसङ्गे वक्ष्यते स्फुटम् ।
प्ररोचना तु सा प्रोक्ता प्रकृतार्थप्रशंसया ॥३.१४२॥
सदस्यचित्तवृत्तीनां संमुखीकरणं च यत् ।
प्रशंसा तु द्विधा ज्ञेया चेतनाचेतनाश्रया ॥३.१४३॥
अचेतनौ देशकालौ कालो मधुशरन्मुखः ।
देशस्तु देवताराजतीर्थस्थानादिरुच्यते ॥३.१४४॥
तदद्य कालनाथस्य यात्रेत्यादिषु लक्ष्यताम् ।
चेतनास्तु कथानाथकविसभ्यनटाः स्मृताः ॥३.१४५॥
कथानाथास्तु धर्मार्थरसमोक्षोपयोगिनः ।
धर्मोपयोगिनस्तत्र युधिष्ठिरनलादयः ॥३.१४६॥
अर्थोपयोगिनो रुद्रनरसिंहनृपादयः ।
रसोपयोगिनो विद्याधरवत्सेश्वरादयः ॥३.१४७॥
मोक्षोपयोगिनो रामवासुदेवादयो मताः ।
एके त्वभेदमिच्छन्ति धर्ममोक्षोपयोगिनोः ॥३.१४८॥
कवयस्तु प्रबन्धारस्ते भवेयुश्चतुर्विधाः ।
उदात्त उद्धतः प्रौढो विनीत इति भेदतः ॥३.१४९॥
अन्तर्गूढाभिमानोक्तिरुदात्त इति गीयते ।
परापवादात्स्वोत्कर्षवादी तूद्धत उच्यते ॥३.१५०॥
यथोचितनिजोत्कर्षवादी प्रौढ इतीरितः ।
युक्त्या निजोत्कर्षवादी प्रौढ इत्यपरैः स्मृतः ॥३.१५१॥
विनीतो विनयोत्कर्षात्स्वापकर्षप्रकाशकः ।
सभ्यास्तु विबुधैर्ज्ञेया ये दिदृक्षानिव्ता जनाः ॥३.१५२॥
तेऽ पि द्विधा प्रार्थनीयाः प्रार्थकिति च स्फुटम् ।
इदं प्रयोक्ष्ये युष्माभिरनुज्ञा दीयतामिति ॥३.१५३॥
सम्प्रार्थ्याः सूत्रधारेण प्रार्थनीया इति स्मृताः ।
त्वया प्रयोगः क्रियतामित्युत्कण्ठितचेतसः ॥३.१५४॥
ये सूत्रिणं प्रार्थयन्ते ते सभ्याः प्रार्थकाः स्मृताह् ।
रङ्गोपजीविनः प्रोक्ता नटास्तेऽ पि त्रिधा स्मृताः ॥३.१५५॥
वादका गायकाश्चैव नर्तकाश्चेति कोविदैः ।
वीणावेणुमृदङ्गादिवादका वादकाः स्मृताः ॥३.१५६॥
आलापनध्रुवागीतगायका गायका मताः ।
नानाप्रकाराभिनयकर्तारो नर्तकाः स्मृताः ॥३.१५७॥
विस्तरादुत सङ्क्षेपात्प्रयुञ्जीत प्ररोचनाम् ।
एवं प्ररोचयन् सभ्यान् सूत्री कुर्यादथामुखम् ॥३.१५८॥
सूत्रधारो नटीं ब्रूते स्वकार्यं प्रति युक्तितः ।
प्रस्तुताक्षेपचित्रोक्त्या यत्तदामुखमीरितम् ॥३.१५९॥
त्रीण्यामुखाङ्गान्युच्यन्ते कथोद्घातः प्रवर्तकः ।
प्रयोगातिशयश्चेति तेषां लक्षणमुच्यते ॥३.१६०॥
सूत्रिणो वाक्यमर्थं वा स्वेतिवृत्तसमं यदा ।
स्वीकृत्य प्रविशेत्पात्रं कथोद्घातो द्विधा मतः ॥३.१६१॥
आक्षिप्तं कालसाम्येन प्रवृत्तिः स्यात्प्रवर्तकम् ।
एषोऽ यमित्युपक्षेपात्सूत्रधारप्रयोगतः ॥३.१६२॥
प्रयोगसूचनं यत्र प्रयोगातिशयो हि सः ।
प्रस्तावनास्थापनेति द्विधा स्यादिदमामुखम् ॥३.१६३॥
विदूषकनटीपारिपार्श्विकैः सह संलापन् ।
स्तोकवीथ्यङ्गसहितान्यामुखाङ्गानि सूत्रभृत् ॥३.१६४॥
योजयेद्यत्र नाट्यज्ञैरेषा प्रस्तावना स्मृता ।
सर्वामुखाङ्गवीथ्यङ्गसमेतैर्वाक्यविस्तरैः ॥३.१६५॥
सूत्रधारो यत्र नटीविदूषकनटादिभिः ।
संलपन प्रस्तुतं चार्थमाक्षिपेत्स्थापना हि सा ॥३.१६६॥
शृङ्गारप्रचुरे नाट्ये योग्यः स्यादामुखक्रमः ।
रत्नावल्य्दिके प्रायो लक्ष्यतां कोविदैरयम् ॥३.१६७॥
वीराद्भुतादि प्राये तु प्रायः प्रस्तावनोचिता ।
अनर्घराघवाद्येषु प्रायशो वीक्ष्यतामियम् ॥३.१६८॥
हास्यबीभत्सरौद्रादिप्राये तु स्थापना मता ।
वीरभद्रविजृम्भादौ सा प्रायेण समीक्ष्यताम् ॥३.१६९॥
कथितान्यामुखाङ्गानि वीथ्यङ्गानि प्रचक्ष्महे ।
आमुखेऽ पि च वीथ्यां च साधारण्येऽ पि संमतः ॥३.१७०॥
वीथ्यङ्गसंप्रथा तेषां वीथ्यामावश्यकत्वतः ।
उद्घात्यकावलगितप्रपञ्चत्रिगते छलम् ॥३.१७१॥
वाक्केल्यधिबले गण्डमवस्यन्दितनालिके ।
असत्प्रलापव्याहारौ मृदवं च त्रयोदश ॥३.१७२॥
तत्रोद्घात्यकमन्योन्यालापमाला द्विधा हि तत् ।
गूढारथपदपर्यायक्रमात्प्रश्नोत्तरक्रमात् ॥३.१७३॥
द्विधावलगितं प्रोक्तमर्थावलगनात्मकम् ।
अन्यप्रसङ्गादन्यस्य संसिद्धिः प्रकृतस्य व ॥३.१७४॥
प्रपञ्चस्तु मिथः स्तोत्रमसद्भूतं च हास्यकृत् ।
श्रुतिसाम्यादनेकार्थयोजनं त्रिगतं भवेत् ॥३.१७५॥
प्रोक्तं छलं ससोत्प्रासैः प्रियाभासैर्विलोभनम् ।
साकाङ्क्षस्यैव वाक्यस्य वाक्केलिः स्यात्समाप्तितः ॥३.१७६॥
स्पर्धयान्योन्यसामर्थ्यव्यक्तिस्त्वधिबलं भवेत् ।
गण्डं प्रस्तुतसम्बन्धि भिन्नार्थं सहसोदितम् ॥३.१७७॥
पूर्वोक्तस्यान्यथा व्याख्या यत्रावस्यन्दितं हि तत् ।
प्रहेलिका निगूढार्था हास्यार्थं नालिका स्मृता ॥३.१७८॥
अन्तर्लापा बहिर्लापेत्येषा द्वेधा समीरिता ।
असम्बद्धकथालापोऽ सत्प्रलाप इतीरितः ॥३.१७९॥
अन्यार्थं वचनं हास्यकरं व्याहार उच्यते ।
दोषा  गुणा गुणा दोषा  यत्र स्युर्मृदवं हि तत् ॥३.१८०॥
एवमामुखमायोज्य सूत्रधारे सहानुगे ।
निष्क्रान्तेऽ थत्तदाक्षिप्तैः पात्रैर्वस्तु प्रपञ्चयेत् ॥३.१८१॥
वस्तु सर्वं द्विधा सूच्यमसूच्यमिति भेदतः ।
रसहीनं भवेदत्र वस्तु तत्सूच्यमुच्यते ॥३.१८२॥
यद्वस्तु नीरसं तत्तु सूचयेत्सूचकास्त्वमी ।
विष्कम्भचूलिकाङ्कास्याङ्कावतारप्रवेशकाः ॥३.१८३॥
तत्र विष्कम्भो भूतभाविवस्त्वंशसूचकः ।
अमुख्यपात्ररचितः सङ्क्षेपैकप्रयोजनः ॥३.१८४॥
स शुद्धो मिश्र इत्युक्तो मिश्रः स्यान्नीचमध्यमैः ।
सोऽ यं चेटीनटाचार्यसंलापपरिकल्पितः ॥३.१८५॥
मालविकाग्निमित्रस्य प्रथमाङ्के निरूप्यताम् ।
शुद्धः केवलमध्योऽ यमेकानेककृतो द्विधा ॥३.१८६॥
रत्नावल्यामेकशुद्धः प्राप्तयौगन्धरायणः ।
अनेकशुद्धो विष्कम्भः षष्ठाङ्केऽ नर्घराघवे ॥३.१८७॥
निरूप्यतां सम्प्रयुक्तो माल्यवच्छुकसारणैः ।
वन्दिमागधसूताद्यैः प्रतिसीरान्तरस्थितैः ॥३.१८८॥
अर्थोपक्षेपणं यत्तु क्रियते सा हि चूलिका ।
सा द्विधा चूलिका  खण्डचूलिका  चेति भेदतः ॥३.१८९॥
पात्रैर्यवनिकान्तःस्थैः केवलं या तु निर्मिता ।
आदावङ्कस्य मध्ये वा चूलिका नाम सा स्मृता ॥३.१९०॥
प्रवेशनिर्गमाभावादियमङ्काद्बहिर्गता ।
रङ्गनेपथसंस्थायिपात्रसंलापविस्तरैः ॥३.१९१॥
आदौ केवलमङ्कस्य कल्पिता खण्डचूलिका ।
प्रवेशनिर्गमाप्राप्तेरियमङ्काद्बहिर्गता ॥३.१९२॥
एनां विष्कम्भमेवान्ये प्राहुर्नैतन्मतं मम ।
अप्रविष्टस्य संलापो विष्कम्भे न हि युज्यते ॥३.१९३॥
तद्विष्कम्भशिरस्कत्वान्मतेयं खण्डचूलिका ।
पूर्वाङ्कान्ते सम्प्रविष्टैः पात्रैर्भाव्यङ्कवस्तुनः ॥३.१९४॥
सूचनं तदविच्छित्यै यत्तदङ्कास्यमीरितम् ।
यथा हि वीरचरिते द्वितीयाङ्कावसानके ॥३.१९५॥
प्रविष्टेन सुमन्त्रेण सूचितं रामविग्रहे ।
वसिष्ठविश्वामित्रादिसमाभाषणलक्षणम् ॥३.१९६॥
वस्तूत्तराङ्के पूर्वार्थाविच्छेदेनैव कल्पितम् ।
अङ्कावतारः पात्राणां पूर्वकार्यानुवर्तिनाम् ॥३.१९७॥
अविभागेन सर्वेषां भाविन्यङ्के प्रवेशनम् ।
द्वितीयाङ्के मालविकाग्निमित्रे स निरूप्यताम् ॥३.१९८॥
पात्रेणाङ्कप्रविष्टेन केवलं सूचितत्वतः ।
भवेदङ्कादबाह्यत्वमङ्कास्याङ्कावतारयोः ॥३.१९९॥
यन्नीचैः केवलं पात्रैर्भाविभूतार्थसूचनम् ।
अङ्कयोरुभयोर्मध्ये स विज्ञेयः प्रवेशकः ॥३.२००॥
सोऽ यं चेटिद्वयालापसंविधानोपकल्पितः ।
मालतीमाधवे प्राज्ञैर्द्वितीयाङ्के निरूप्यताम् ॥३.२०१॥
असूच्यं तु शुभोदात्तरसभावनिरन्तरम् ।
प्रारम्भे यद्यसूच्यं स्यादङ्कमेवात्र कल्पयेत् ॥३.२०२॥
रसालङ्कारवस्तूनामुपलालनकाङ्क्षिणाम् ।
जनन्यङ्कवदाधारभूतत्वादङ्क उच्यते ॥३.२०३॥
अङ्कस्तु पञ्चषैर्द्वित्रैरङ्गिनोऽ ङ्गस्य वस्तुनः ।
रसस्य वा समालम्बभूतैः पात्रैर्मनोहरः ॥३.२०४॥
संविधानविशेषः स्यात्तत्रासूच्यं प्रपञ्चयेत् ।
असूच्यं तद्द्विधा दृश्यं श्राव्यं चाद्यं तु दर्शयेत् ॥३.२०५॥
द्वेधा द्वितीयं स्वगतं प्रकाशं चेति भेदतः ।
स्वगतं स्वैकविज्ञेयं प्रकाशं तद्द्विधा भवेत् ॥३.२०६॥
सर्वप्रकाशं नियतप्रकाशं चेति भेदतः ।
सर्वप्रकाशं सर्वेषां स्थितानां श्रवणोचितम् ॥३.२०७॥
द्वितीयं तु स्थितेष्वप्येष्वेकस्य श्रवणोचितम् ।
द्विधा विभाव्यतेऽ न्यच्च जनान्तमपवारितम् ॥३.२०८॥
त्रिपताकाकरेणान्यानपवार्यान्तरा कथाम् ।
अन्येनामन्त्रणं यत्स्यात्तज्जनान्तिकमुच्यते ॥३.२०९॥
रहस्यं कथ्यतेऽ न्यस्य परावृत्यापवारितम् ।
इत्थं श्राव्यं च दृश्यं च प्रयुज्य सुसमाहितैः ॥३.२१०॥
पात्रैर्निष्क्रमणं कार्यमङ्कान्ते सममेव हि ।
अङ्कच्छेदश्च कर्तव्यः कालावस्थानुरोधतः ॥३.२११॥
दिनार्धदिनयोर्योग्यमङ्के वस्तु प्रवर्तयेत् ।
अङ्कप्रसङ्गाद्गर्भाङ्कलक्षणं वक्ष्यते मया ॥३.२१२॥
रसनायकवस्तूनां महोत्कर्षाय कोविदैः ।
अङ्कस्य मध्ये योऽ ङ्कः स्यादसौ गर्भाङ्क ईरितः ॥३.२१३॥
वस्तुसूचकनान्दीको दिङ्मात्रमुखसङ्गतः ।
अर्थोपक्षेपकैर्हीनश्चूलिकापरिवर्जितैः ॥३.२१४॥
अनेष्यद्वस्तुविषयः पात्रैश्त्रिचतुरैर्युतः ।
नातिप्रपञ्चेतिवृत्तः स्वाधाराङ्काङ्गशोभितः ॥३.२१५॥
प्रस्तुतार्थानुबन्धी च पात्रनिष्क्रमणावधिः ।
प्रथमाङ्के न कर्तव्यः सोऽ यं काव्यविशारदैः ॥३.२१६॥
सोऽ यमुत्तररामे तु रसोत्कर्षाय कथ्यताम् ।
नेतुरुत्कर्षको ज्ञेयो बालरामायणे त्वयम् ॥३.२१७॥
अमोघराघवे सोऽ यं वस्तूत्कर्षैककारणम् ।
नाटकेऽ ङ्का न कर्तव्याः पञ्चन्यूना दशाधिकाः ॥३.२१८॥
तदीदृशगुणोपेतं नाटकं भुक्तिमुक्तिदम् ।

तथा च भरतः
धर्मार्थसाधनं नाट्यं सर्वदुःखापनोदकृत् ।
आसेवध्वं तदृषयस्तस्योत्थानं तु नाटकम् ॥िति॥

नाटकस्य तु पूर्णादिभेदाः केचन कल्पिताः ॥३.२१९॥
तेषां नातीव रम्यत्वादपरीक्षाक्षमत्वतः ।
मुनिनानादृतत्वाच्च तानुद्देष्टुमुदास्महे ॥३.२२०॥

अथ प्रकरणम्
यत्रेतिवृत्तमुत्पाद्यं धीरशान्तश्च नायकः ।
रसः प्रधानं शृङ्गारः शेषं नाटकवद्भवेत् ॥३.२२१॥
तद्धि प्रकरणं शुद्धं धूर्तं मिश्रं च तत्त्रिधा ।
कुलस्त्रीनायकं शुद्धं मालतीमाधवादिकम् ॥३.२२२॥
गणिकानायिकं धूर्तं कामदत्ताह्वयादिकम् ।
कितवध्य्पुतकारादिव्यापारं त्वत्र कल्पयेत् ॥३.२२३॥
मिश्रं तत्कुलजावेश्ये कल्पिते यत्र नायिके ।
धूर्तशुद्धक्रमोपेतं तन्मृच्छकटिकादिकम् ॥३.२२४॥
नाटिका त्वनयोर्भेदो न पृथग्रूपकं भवेत् ।
प्रख्यातं नृपतेर्वृत्तं नाटकादाहृतं यतः ॥३.२२५॥
बुद्धिकल्पितवस्तुत्वं तथा प्रकरणादपि ।
विमर्शसन्धिराहित्यं भेदकं चेन्न तन्मतम् ॥३.२२६॥
रत्नावल्यादिके लक्ष्ये तत्सन्धेरपि दर्शनात् ।
स्त्रीप्रायचतुरङ्कादिभेदकं चेन्न तन्मतम् ॥३.२२७॥
एकद्वित्र्यङ्कपात्रादिभेदेनानन्तता यतः ।
देवीवशात्सङ्गमेन भेदश्चेत्तन्न युज्यते ।
मालविकाग्निमित्रादौ नाटिकात्वप्रसङ्गतः ॥३.२२८॥
प्रकरणिकानाटिकयोरनुसरणीया हि नाटिकासरणिः ।
अत एव भरतमुनिना नाट्यं दशधा निरूपितं पूर्वम् ॥३.२२९॥
ख्यातेन वा कल्पितेन वस्तुना प्राकृतैर्नरैः ।
अन्वितः कैशिकीहीनः सात्त्वत्यारभटीमृदुः ॥३.२३०॥
स्त्रीणां विलापव्यापारैरुपेतः करुणाश्रयः ।
नानासङ्ग्रामसंनाहप्रहारमरणोत्कटः ॥३.२३१॥
मुखनिर्वाहवान् यः स्यादेकद्वित्र्यङ्क इच्छया ।
उत्सृष्टिकाङ्कः स ज्ञेयः सविष्कम्भप्रवेशकः ॥३.२३२॥
अस्मिन्नमङ्गलप्राये कुर्यान्मङ्गलमन्ततः ।
प्रयोज्यस्य वधः कार्यः पुनरुज्जीवनावधिः ॥३.२३३॥
उज्जीवनादप्यधिकं मनोरथफलोऽ पि वा ।
विज्ञेयमस्य लक्ष्यं तु करुणाकन्दलादिकम् ॥३.२३४॥
खातेतिवृत्तसम्पन्नो निःसहायकनायकः ।
युक्तो दशावरैह्ख्यातैरुद्धतैः प्रतिनायकैः ॥३.२३५॥
विमर्शगर्भरहितो भारत्यारभटीस्फुटः ।
हास्यशृङ्गाररहित एकाङ्को रौद्रसंश्रयः ॥३.२३६॥
एकवासरवृत्तान्तः प्राप्तविष्कम्भचूलिकः ।
अस्त्रीनिमित्तसमरो व्यायोगः कथितो बुधैः ॥३.२३७॥
विज्ञेयमस्य लक्ष्यं तु धनञ्जयजयादिकम् ।
स्वस्य वान्यस्य वा वृत्तं विटेन निपुणोक्तिना ॥३.२३८॥
शौर्यसौभाग्यसंस्तुत्या वीरशृङ्गारसूचकम् ।
बुद्धिकल्पितमेकाङ्कं मुखनिर्वहणान्वितम् ॥३.२३९॥
वर्ण्यते भारतीवृत्त्या यत्र तं भाणमीरते ।
एकपात्रप्रयोज्येऽ स्मिन् कुर्यादाकाशभाषितम् ॥३.२४०॥
अन्येनानुक्तमप्यन्यो वचः श्रुत्वेव यद्वदेत् ।
इति किं भणसीत्येतद्भवेदाकाशभाषितम् ॥३.२४१॥
लास्याङ्गानि दशैतस्मिन् संयोज्यान्यत्र तानि तु ।
गेयपदं स्थितपाठ्यमासीनं पुष्पगन्धिका ॥३.२४२॥
प्रच्छेदकस्त्रिमूढं च सैन्धवाख्यं द्विमूढकम् ।
उत्तमोत्तमकं चान्यदुक्तप्रत्युक्तमेव च ॥३.२४३॥
वीणादिवादनेनैव सहितं यत्र भाव्यते ।
ललितं नायिकागीतं तद्गेयपदमुच्यते ॥३.२४४॥
चञ्चत्पुटादिना वाक्याभिनयो नायिकाकृतः ।
भूमिचारीप्रचारेण स्थितपाठ्यं तदुच्यते ॥३.२४५॥
भ्रूनेत्रपाणिचरणविलासाभिनयान्वितम् ।
योज्यमासीनया पाठ्यमासीनं तदुदाहृतम् ॥३.२४६॥
नानाविधेन वाद्येन नानाताललयान्वितम् ।
लास्यं प्रयुज्यते यत्र सा ज्ञेया पुष्पगन्धिका ॥३.२४७॥
अन्यासङ्गमशङ्किन्या नायकस्यातिरोषया ।
प्रेमच्छेदप्रकटनं लास्यं प्रच्छेदकं विदुः ॥३.२४८॥
अनिष्ठुरश्लक्ष्णपदं  समवृत्तैरलङ्कृतम् ।
नाट्यं पुरुषभावाढ्यं त्रिमूढकमुदाहृतम् ॥३.२४९॥
देशभाषाविशेषेण चलद्वलयशृङ्खलम् ।
लास्यं प्रयुज्यते यत्र तत्सैन्धवमिति स्मृतम् ॥३.२५०॥
चारीभिर्ललिताभिश्च चित्रार्थाभिनयान्वितम् ।
स्पष्टभावरसोपेतं लास्यं यत्तद्द्विमूढकम् ॥३.२५१॥
अपरिज्ञातपार्श्वस्थं गेयभावविभूषितम् ।
लास्यं सोत्कण्ठवाक्यं तदुत्तमोत्तमकं भवेत् ॥३.२५२॥
कोपप्रसादजनितं साधिक्षेपपदाश्रयम् ।
वाक्यं तदुक्तप्रत्युक्तं यूनोः प्रश्नोत्तरात्मकम् ॥३.२५३॥
शृङ्गारमञ्जरीमुख्यमस्योदाहरणं मतम् ।
लास्याङ्गदशकं तत्र लक्ष्यं लक्ष्यविचक्षणैः ॥३.२५४॥
प्रख्यातेनेतिवृत्तेन नायकैरपि तद्विधैः ।
पृथक्प्रयोजनासक्तैर्मिलितैर्देवदानवैः ॥३.२५५॥
युक्तं द्वादशभिर्वीरप्रधानं कैशिकीमृदु ।
त्र्यङ्कं विमर्शहीनं च कपटत्रयसंयुतम् ॥३.२५६॥
त्रिविद्रवं त्रिशृङ्गारं विद्यात्समवकारकम् ।
मोहात्मको भ्रमः प्रोक्तः कपटस्त्रिविधस्त्वयम् ॥३.२५७॥
सत्त्वजः शत्रुजो दैवजनितश्चेति सत्त्वजः ।
क्रूरप्राणिसमुत्पन्नः शत्रुजस्तु रणादिजः ॥३.२५८॥
वात्यावर्षादिसम्भूतो दैवजः कपटः स्मृतः ।
उदाहरणमेतेषामावेगे लक्ष्यतां बुधैः ॥३.२५९॥
जीवग्राहोऽ पि मोहो वा कपटाद्विद्रवस्ततः ।
कपटत्रयसम्भूतेरयं च त्रिविधो मतः ॥३.२६०॥
धर्मार्थकामसम्बद्धस्त्रिधा शृङ्गार ईरितः ।
व्रतादिजनितः कामो धर्मशृङ्गार ईरितः ॥३.२६१॥
पार्वतीशिवसम्भोगस्तदुदाहरणं मतम् ।
यत्र कामेन सम्बद्धैरर्थैरर्थानुबन्धिभिः ॥३.२६२॥
भुज्यमानैः सुखप्राप्तिरर्थशृङ्गार ईरितः ।
सार्वभौमफलप्राप्तिहेतुना वत्सभूपतेः ॥३.२६३॥
रत्नावल्या समं भोगो विज्ञेया तदुदाहृतिः ।
दुरादरसुरापानपरदारादिकेलिजः ॥३.२६४॥
तत्तदास्वादललितः कामशृङ्गार ईरितः ।
तदुदाहरणं प्रायो दृश्यं प्रसनादिषु ॥३.२६५॥
शृङ्गारत्रितयं तत्र नात्र बिन्दुप्रवेशकौ ।
मुखप्रतिमुखे सन्धी वस्तु द्वादशनाडिकम् ॥३.२६६॥
प्रथमे कल्पयेदङ्के नाडिका घटिकाद्वयम् ।
मुखादिसन्धित्रयवांश्चतुर्नाडिकवस्तुकः ॥३.२६७॥
द्वितीयाङ्कस्तृतीयस्तु द्विनाडिककथाश्रयः ।
निर्विमर्शचतुःसन्धिरेवमङ्कास्त्रयः स्मृताः ॥३.२६८॥
वीथीप्रहसनाङ्गानि कुर्यादत्र समासतः ।
प्रस्तावनायाः प्रस्तावे प्रोक्तो वीथ्यङ्गविस्तरः ॥३.२६९॥
दश प्रहसनाङ्गानि तत्प्रसङ्गे प्रचक्ष्महे ।
उदाहरणमेतस्य पयोधिमथनादिकम् ॥३.२७०॥
सूच्यप्रधानशृङ्गारा मुखनिर्वहणान्विता ।
एकयोज्या द्वियोज्या वा कैशिकीवृत्तिनिर्मिता ॥३.२७१॥
वीथ्यङ्गसहितैकाङ्का वीथीति कथिता बुधैः ।
अस्यां प्रायेण लास्याङ्गदशकं योजयेन्न वा ॥३.२७२॥
सामान्या परकीया वा नायिकात्रानुरागिणी ।
वीथ्यङ्गप्रायवृत्तित्वान्नोचिता कुलपालिका ॥३.२७३॥
लक्ष्यमस्यास्तु विज्ञेयं माधवीवीथिकादिकम् ।
वस्तुसन्ध्यङ्कलास्याङ्गवृत्तयो यत्र भाणवत् ॥३.२७४॥
रसो हास्यः प्रधानं स्यादेतत्प्रहसनं मतम् ।
विशेषेण दशाङ्गानि कल्पयेदत्र तानि तु ॥३.२७५॥
अवगलितावस्कन्दौ व्यवहारो विप्रलम्भ उपपत्तिः ।
भयमनृतं विभ्रान्तिर्गद्गदवाक्च प्रलापश्च ॥३.२७६॥
पूर्वमात्मगृहीतस्य समाचारस्य मोहतः ।
दूषणं त्यजनं चात्र द्विधावगलितं मतम् ॥३.२७७॥
अवस्कन्दस्त्वनेकेषामयोग्यस्यैकवस्तुनः ।
सम्बन्धाभासकथनात्स्वस्वयोग्यत्वयोजना ॥३.२७८॥
व्यवहारस्तु संवादो द्वित्राणां हास्यकारणम् ।
विप्रलम्भो वञ्चना स्याद्भूतावेशादिकैतवात् ॥३.२७९॥
उपपत्तिस्तु सा प्रोक्ता यत्प्रसिद्धस्य वस्तुनः ।
लोकप्रसिद्धया युक्त्या साधनं हास्यहेतुना ॥३.२८०॥
स्मृतं भयं तु नगरशोधकादिकृतो दरः ।
अनृतं तु भवेद्वाक्यमसभ्यस्तुतिगुम्फितम् ॥३.२८१॥
तदेवानृतमित्याहुरपरे स्वमतस्तुतेः ।
वस्तुसाम्यकृतो मोहो विभ्रान्तिरिति गीयते ॥३.२८२॥
असत्यरुदितोन्मिश्रं वाक्यं गद्गदवाग्भवेत् ।
प्रलापः स्यादयोग्यस्य योग्यत्वेनानुमोदनम् ॥३.२८३॥
शुद्धं कीर्णं वैकृतं च तच्च प्रहसनं त्रिधा ।
शुद्धं श्रोत्रियशाखादेर्वेषभाषादिसंयुतम् ॥३.२८४॥
चेटचेटीजनव्याप्तं तल्लक्ष्यं तु निरूप्यताम् ।
आनन्दकोशप्रमुखं तथा भगवदज्जुकम् ॥३.२८५॥
कीर्णं तु सर्वैर्वीथ्यङ्गैः सङ्कीर्णं धूर्तसङ्कुलम् ।
तस्योदाहरणं ज्ञेयं बृहत्सौभद्रकादिकम् ॥३.२८६॥
यच्चेदं कामुकादीनां वेषभाषादिसङ्गतैः ।
षण्डतापसवृद्धाद्यैर्युतं तद्वैकृतं भवेत् ॥३.२८७॥
कलिकेलिप्रहसनप्रमुखं तदुदाहृतम् ।
ख्यातेतिवृत्तं निर्हास्यशृङ्गारं रौद्रमुद्रितम् ॥३.२८८॥
सात्त्वतीवृत्तिविरलं भारत्यारभटीस्फुटम् ।
नायकैरुद्धतैर्देवयक्षराक्षसपन्नगैः ॥३.२८९॥
गन्धर्वभूतवेतालसिद्धविद्याधरादिभिः ।
समन्वितं षोडशभिर्न्यायमार्गणनायकम् ॥३.२९०॥
चतुर्भिराङ्कैरन्वीतं निर्विमर्शकसन्धिभिः ।
निर्घातोल्कोपरागादिघोरक्रूराजिसम्भ्रमम् ॥३.२९१॥
सप्रवेशकविष्कम्भचूलिकं हि डिमं विदुः ।
अस्योदाहरणं ज्ञेयं वीरभद्रविजृम्भितम् ॥३.२९२॥
यत्रेतिवृत्तं मिश्रं स्यात्सविष्कम्भप्रवेशकम् ।
चत्वारोऽ ङ्का निर्विमर्शगर्भाः स्युः सन्धयस्त्रयः ॥३.२९३॥
धीरोद्धत्तश्च प्रख्यातो दिव्यो मर्त्योऽ पि नायकः ।
दिव्यस्त्रियमनिच्छन्तीं कन्यां वाहर्तुमुद्यतः ॥३.२९४॥
स्त्रीनिमित्ताजिसंरम्भः पञ्चषाः प्रतिनायकाः ।
रसा निर्भयबीभत्सा वृत्तयः कैशिकीं विना ॥३.२९५॥
स्वल्पस्तस्याः प्रवेशो वा सोऽ यमीहामृगो मतः ।
व्याजान्निवारयेदत्र सङ्ग्रामं भीषणक्रमम् ॥३.२९६॥
तस्योदाहरणं ज्ञेयं प्राज्ञैर्मायाकुरङ्गिका ।
इत्थं श्रीसिंहभूपेन सर्वलक्षणशालिना ॥३.२९७॥
सर्वलक्षणसम्पूर्णो लक्षितो रूपकक्रमः ।

अथ रूपकनिर्माणपरिज्ञानोपयोगिनी ॥३.२९८॥
श्रीसिंहधरणीशेन परिभाषा निरूप्यते ।
परिभाषात्र मर्यादा पूर्वाचार्योपकल्पिता ॥३.२९९॥
सा हि नौरतिगम्भीरं विविक्षोर्नाट्यसागरम् ।
एषा च भाषानिर्देशनामभिस्त्रिविधा मता ॥३.३००॥
तत्र भाषा द्विधा भाषा विभाषा चेति भेदतः ।
चतुर्दश विभाषाः स्युः प्राच्याद्या वाक्यवृत्तयः ॥३.३०१॥
आसां संस्कारराहित्याद्विनियोगो न कथ्यते ।
उत्तमादिषु तद्देशव्यवहारात्प्रतीयताम् ॥३.३०२॥
भाषा द्विधा संस्कृता च प्राकृती चेति भेदतः ।
कौमारपाणिनीयादिसंस्कृता संस्कृता मता ॥३.३०३॥
इयं तु देवतादीनां मुनीनां नायकस्य च ।
लिङ्गिनां च विटादीन्मनीचानां प्रयुज्यते ॥३.३०४॥
प्रकृतेः संस्कृतायास्तु विकृतिः प्राकृती मता ॥३.३०५॥
षड्विधा सा प्राकृतं च शौरसेनी च मागधी ।
पैशाची चूलिका पैशाच्यपभ्रंश इति क्रमात् ॥३.३०६॥
अत्र तु प्राकृतं स्त्रीणां सर्वासां नियतं भवेत् ।
क्वचिच्च देवी गणिका मन्त्रिजा चेति योषिताम् ॥३.३०७॥
योगिन्यप्सरसोः शिल्पकारिण्या अपि संस्कृतम् ।
ये नीचाः कर्मणा जात्या तेषां प्राकृतमुच्यते ॥३.३०८॥
छद्मलिङ्गवतां तद्वज्जैनानामिति केचन ।
अधमे मध्यमे चापि शौरसेनी प्रयुज्यते ॥३.३०९॥
धीवराद्यतिनीचेषु मागधी च नियुज्यते ।
रक्षःपिशाचनीचेषु पैशाचीद्वितयं भवेत् ॥३.३१०॥
अपभ्रंशस्तु चण्डालयवनादिषु युज्यते ।
नाटकादावपभ्रंशविन्यासस्यासहिष्णवः ॥३.३११॥
अन्ये चण्डालकादीनां मागध्यादीन् प्रयुञ्जते ।
सर्वेषां कारणवशात्कार्यो भाषाव्यतिक्रमः ॥३.३१२॥
माहात्म्यस्य परिभ्रंशं मदस्यातिशयं तथा ।
प्रच्छादनं च विभ्रान्तिं यथालिखितवाचनम् ॥३.३१३॥
कदाचिदनुवादं च कारणानि प्रचक्षते ।
साक्षादनामग्राह्याणां जनानां प्रतिसंज्ञया ॥३.३१४॥
आह्वानभङ्गी नाट्यज्ञैर्निर्देश इति गीयते ।
स त्रिधा पूज्यसदृशकनिष्ठविषयत्वतः ॥३.३१५॥
पूज्यास्तु देवो मुनयो लिङ्गिनस्तत्समास्त्रियः ।
बहुश्रुताश्च भगवच्छब्दवाच्या भवन्ति हि ॥३.३१६॥
आर्येति ब्राह्मणो वाच्यो वृद्धस्तातेति भाष्यते ।
उपाध्यायेति चाचार्यो गणिका त्वज्जुकाख्यया ॥३.३१७॥
महाराजेति भूपालो विद्वान् भाव इतीर्यते ।
छन्दतो नामभिर्वाच्या ब्राह्मणैस्तु नराधिपाः ॥३.३१८॥
देवेति नृपतिर्वाच्यो भृत्यैः प्रकृतिभिस्तथा ।
सार्वभौमः परिजनैर्भट्टभट्टारकेति च ॥३.३१९॥
वाच्यो राजेति मुनिभिरपत्यप्रत्ययेन वा ।
विदूषकेण तु प्रायः सखे राजन्नितीच्छया ॥३.३२०॥
ब्राह्मणैः सचिवो वाच्यो ह्यमात्य सचिवेति च ।
शैषाइरार्येत्यथायुष्मनिति सारथिना रथी ॥३.३२१॥
तपस्विसाधुशब्दाभ्यां प्रशान्तः परिभाष्यते ।
स्वामीति युवराजस्तु कुमारो भर्तृदारकः ॥३.३२२॥
आवुत्तेति स्वसुर्भर्ता स्यालेति पृतनापतिः ।
भट्टिनी स्वामिनी देवी तथा भट्टारिकेति च ॥३.३२३॥
परिचारजनैर्वाच्या योषितो राजवल्लभाः ।
राज्ञा तु महिषी वाच्या देवीत्यन्याः प्रिया इति ॥३.३२४॥
सर्वेण पत्नी त्वार्येति पितुर्नाम्ना सुतस्य वा ।
तातपादा इति पिता माताम्बेति सुतेन तु ॥३.३२५॥
ज्येष्ठास्त्वार्या इति भ्रात्रा तथा स्युर्मातुलादयः ।
सदृशः सदृशो वाच्यो वयस्येत्याह्वयेन वा ॥३.३२६॥
हलेति सख्या तु सखी कथनीया सखीति वा ।
सुतशिष्यकनीयांसो वाच्या गुरुजनेन हि ॥३.३२७॥
वत्सपुत्रकदीर्घायुस्तातजातेति संज्ञया ।
अन्यः कनीयानार्येण जनेन परिभाष्यते ॥३.३२८॥
शिल्पाधिकारनामभ्यां भद्र भद्रमुखेति ।
वाच्ये नीचातिनीचे तु हण्डे हञ्जे इति क्रमात् ॥३.३२९॥
भर्त्रा वाच्याः स्वस्वनाम्ना भृत्याः शिल्पोचितेन वा ।
एवमादि प्रकारेण योज्या निर्देशयोजना ॥३.३३०॥
लोकशास्त्राविरोधेन विज्ञेया काव्यकोविदैः ।
अनुक्तनाम्नः प्रख्याते कञ्चुकिप्रभृतेरपि ॥३.३३१॥
इतिवृत्ते कल्पिते तु नायकादेरपि स्फुटम् ।
रसवस्तूपयोगीनि कविर्नामानि कल्पयेत् ॥३.३३२॥
विनयन्धरबाभ्रव्यजयन्धरजयादिकम् ।
कार्यं कञ्चुकिनां नाम प्रायो विश्वाससूचकम् ॥३.३३३॥
लतालङ्कारपुष्पादिवस्तूनां ललितात्मनाम् ।
नामभिर्गुणसिद्धैर्चेटीनां नाम कल्पयेत् ॥३.३३४॥
करभः कलहंसश्चेत्यादि नामानुजीविनाम् ।
कर्पूरचण्डकाम्पिल्येत्यादिकं नाम वन्दिनाम् ॥३.३३५॥
सुबुद्धिवसुभूत्यादिमन्त्रिणां नाम कल्पयेत् ।
देवरातः सोमरात इति नाम पुरोधसः ॥३.३३६॥
श्रीवत्सो गौतमः कौत्सो गार्ग्यो मौद्गल्य इत्यपि ।
वसन्तकः कापिलेय इत्याख्येयो विदूषकः ॥३.३३७॥
प्रतापवीरविजयमानविक्रमसाहसैः ।
वसन्तभूषणोत्तंसशेखराङ्कपदोत्तरैः ॥३.३३८॥
धीरोत्तराणां नेतॄणां नाम कुर्वीत कोविदः ।
चन्द्रापीडः कामपाल इत्याद्यं ललितात्मनाम् ॥३.३३९॥
उग्रवर्मा चण्डसेन इत्याद्युद्धतचेतसाम् ।
दत्तसेनान्तनामानि वैश्यानां कल्पयेत्सुधीः ॥३.३४०॥
कर्पूरमञ्जरी चन्द्रलेखा रागतरङ्गिका ।
पद्मावतीति प्रायेण नाम्ना वाच्या हि नायिका ॥३.३४१॥
देव्यस्तु धारिणीलक्ष्मीवसुमत्यादिनामभिः ।
भोगवती कान्तिमती कमला कामवल्लरी ॥३.३४२॥
इरावती हंसपदीत्यादिनाम्ना तु भोगिनी ।
विप्रक्षत्रविशः शर्मवर्मदत्तान्तनामभिः ॥३.३४३॥
शिखण्डाङ्गदचूडान्तनाम्ना विद्याधराधिपाः ।
कुण्डलानन्दघण्टान्तनाम्ना कापालिका जनाः ॥३.३४४॥
योगसुन्दरिका वंशप्रभा विकटमुद्रिका ।
शङ्खकेयूरिकेत्यादिनाम्ना कापालिकस्त्रियः ॥३.३४५॥
आनन्दिनी सिद्धिमती श्रीमती सर्वमङ्गला ।
यशोवती पुत्रवतीत्यादिनाम्ना सुवासिनी ॥३.३४६॥
इत्यादि सर्वमालोच्य लक्षणं कृतबुद्धिना ।
कविना कल्पितं काव्यमाचन्द्रार्कं प्रकाशते ॥३.३४७॥
लक्ष्यलक्षणनिर्माणविज्ञानकृतबुद्धिभिः ।
परीक्ष्यतामयं ग्रन्थो विमत्सरमनीषया ॥३.३४८॥
भरतागमपारीणः श्रीमान् सिंहमहीपतिः ।
रसिकः कृतवानेवं रसार्णवसुधाकरम् ॥३.३४९॥

संरम्भादनपोतसिंहनृपतेर्धाटीसमाटीकने
निःसाणेषु धणं धणं धणमिति ध्वानानुसन्धायिषु ।
मोदन्ते हि रणं रणं रणमिति प्रौढास्तदीया भटा
भ्रान्तिं यान्ति तृणं तृणं तृणमिति प्रत्यर्थिपृथ्वीभुजः ॥३.३५०॥

मत्वा धात्रा तुलायां लघुरिति धरणीं सिंहभूपालचन्द्रे
सृष्टे तत्रातिगुर्व्यां तदुपनिधितया स्थाप्यमानैः क्रमेण ।
चिन्तारत्नौघकल्पद्रुमततिसुरभीमण्डलैः पूरितान्ताप्य्
ऊर्ध्वं नीता लघिम्ना तदरिकुलशतैः पूर्यतेऽ द्यापि सा द्यौः ॥३.३५१॥


इति श्रीमदान्ध्रमण्डलाधीश्वरप्रतिगण्डभैरवश्रीमदनपोतनरेन्द्रनन्दनभुजबलभीमश्रीसिंहभूपालविरचिते रसार्णवसुधाकरनाम्नि नाट्यालङ्कारशास्त्रे भावकोल्लासो नाम
तृतीयो विलासः
॥३॥


समाप्तश्चायं रसार्णवसुधाकरः

श्रीतोयशैलवसतिः स तमालनीलो
जीयाद्धरिर्मुनिचकोरसुशारदेन्दुः ।
लक्ष्मीस्तनस्तवककुङ्कुमकर्दमश्री
संलिप्तनिर्मलविशालभुजान्तरालः ॥

मलयगिरिनिवासी मारुतो यच्छताङ्गस्
तरुणशिशिररश्मिर्यत्सुहृत्पुण्यकीर्तिः ।
चरति चिरमनङ्गः क्वापि करि अप्यदृश्यः
स जयतु रसिकौघैर्वन्दितः पञ्चबाणः ॥

अशेषाणां द्विजनुषामाशीर्वादपरम्परा ।
तरङ्गयतु कल्याणं कवीनां चायुरायतम् ॥







रसार्णवसुधाकरः

थे रसार्णवसुधाकर ओf सिंहभूपाल. च्रितिचल्ल्येदितेद्wइथिन्त्रोदुच्तिओनन्द्नोतेस्ब्य्त्. वेन्कतछर्य. मद्रसद्यर्लिब्रर्यन्द्रेसेअर्छ्चेन्त्रे, १९७९.




श्रीसिंहभूपालविरचितो
रसार्णवसुधाकरः

(१)
प्रथमो विलासः

रञ्जकोल्लासः

शृङ्गारवीरसौहार्दं मौग्ध्यवैयात्यसौरभम् ।
लास्यताण्डवसौजन्यं दाम्पत्यं तद्भजामहे ॥१.१॥
वीणाङ्कितकरां वन्दे वानीमेणीदृशं सदा ।
सदानन्दमयीं देवीं सरोजासनवल्लभाम् ॥१.२॥
अस्ति किञ्चित्परं वस्तु परमानन्दकन्दलम् ।
कमलाकुचकाठिन्यकुतूहलिभुजान्तरम् ॥१.३॥
तस्य पादाम्बुजाज्जातो वर्णो विगतकल्मषः ।
यस्य सोदरतां प्राप्तं भगीरथतपःफलम् ॥१.४॥
तत्र रेचर्लवंशाब्धिशरद्राकासुधाकरः ।
कलानिधिरुदारश्रीरासीद्दाचयनायकः ॥१.५॥
यस्यासिधारामार्गेण दुर्गेणापि रणाङ्गणे ।
पाण्ड्यराजगजानीकाज्जयलक्ष्मीरुपागता ॥१.६॥
अङ्गनारायणे यस्मिन् भवति श्रीरतिस्थिरा ।
भूरभूत्करिणी वश्या दुष्टराजगजाङ्कुशे ॥१.७॥
तस्य भार्या महाभाग्या विष्णोः श्रीरिव विश्रुता ।
पोचमाम्बा गुणोदारा जाता तामरसान्वयात् ॥१.८॥

तयोरभूवन् क्षितिकल्पवृक्षाः
पुत्रास्त्रयस्त्रासितवैरिवीराः ।
सिंहप्रभुर्वेन्नमनायकश्च
वीराग्रणी रेचमहीपतिश्च ॥१.९॥

कलावेकपदो धर्मो यैरेभिश्चरणैरिव ।
सम्पूर्णपदतां प्राप्य नाकाङ्क्षति कृतं युगम् ॥१.१०॥
तत्र सिंहमहीपाले पालयत्यखिलां महीम् ।
नमतामुन्नतिश्चित्रं राज्ञामनमतां नतिः ॥१.११॥

कृष्णैलेश्वरसंनिधौ कृतमहासम्भारमेलेश्वरे
वीतापायमनेकशो विदधता ब्रह्मप्रतिष्ठापनम् ।
आनृण्य समपादि येन विभुना तत्तद्गुणैरात्मनो
निर्माणातिशयप्रयासगरिमव्यासङ्गिनि ब्रह्मणि ॥१.१२॥

कृतान्तजिह्वाकुटिलां कृपाणीं
दृष्ट्वा यदीयां त्रसतामरीणाम् ।
स्वेदोदयश्चेतसि संचितानां
मानोष्मणामातनुते प्रशान्तिम् ॥१.१३॥

श्रीमान् रेचमहीपतिः सुचरितो यस्यानुजन्मा स्फुटं
प्राप्तो वीरगुरुप्रथां पृथुतरां वीरस्य मुद्राकरीम् ।
लब्ध्वा लब्धकठारिरायविरुदं राहुत्तरायाङ्कितं
पुत्रं नागयनायकं वसुमतीवीरैकचूडामणिम् ॥१.१४॥

सोऽ यं सिंहमहीपालो वसुदेव इति स्फुटम् ।
अनन्तमाधवौ यस्य तनूजौ लोकरक्षकौ ॥१.१५॥

तत्रानुजो माधवनायकेन्द्रो
दिगन्तरालप्रथितप्रतापः ।
यस्याभवन् वंशकरा नरेन्द्रास्
तनूभवा वेदगिरीन्द्रमुख्याः ॥१.१६॥
तस्याग्रजन्मा भुवि राजदोषैर्
अप्रोतभावादनपोतसंज्ञाम् ।
ख्यातां दधाति स्म यथार्थभूताम्
अनन्तसज्ञां च महीधरत्वम् ॥१.१७॥

सोदर्यो बलभद्रमूर्तिरनिशं देवी प्रिया रुक्मिणी
प्रद्युम्नस्तनयोऽ प्पौत्रनिवहो यस्यानिरुद्धादयः ।
सोऽ यं श्रीपतिरन्नपोतनृपतिः किं चाननाम्भोरुहे
धत्ते चारुसुदर्शनश्रियमसौ सत्वात्महस्ताम्बुजे ॥१.१८॥

बहुसोमसुतं कृत्वा भूलोकं यत्र रक्षति ।
एकसोमसुतं रक्षन् स्वर्लोकं लज्जते हरिः ॥१.१९॥

सोमकुलपरशुरांे
भुजबलभीमेऽ रिगायगोबाले ।
यत्र च जाग्रति शासति
जगतां जागर्ति नित्यकल्याणम् ॥१.२०॥

हेमाद्रिदानैर्धरणीसुराणां
हेमाचलं हस्तगतं विधाय ।
यश्चारुसोपानपथेन चक्रे
श्रीपर्वतं सर्वजनाङ्घ्रिगम्यम् ॥१.२१॥

यो नैकवीरोद्दलनोऽ प्यसङ्ख्य
सङ्ख्योऽ प्यभग्नात्मगतिक्रमोऽ पि ।
अजातिसाङ्कर्यभवोऽ पि चित्रं
दधाति सोमान्वयभार्गवाङ्कम् ॥१.२२॥

धावं धावं रिपुनृपतयो युद्धरङ्गापविद्धाः
खड्गे खड्गे फलितवपुषं यं पुरस्ताद्विलोक्य ।
प्रत्यावृत्ता अपि तत इतो वीक्षमाणा यदीयं
संमन्यन्ते स्फुटमवितथं खड्गनारायणाङ्कम् ॥१.२३॥

अन्नमाम्बेति विख्याता तस्यासीद्धरणीपतेः ।
देवी शिवा शिवस्येव राजमौलेर्महोज्ज्वला ॥१.२४॥
शत्रुघ्नं श्रुतकीर्तिर्या सुभद्रा यशसार्जुनम् ।
आनन्दयति भर्तारं श्यामा राजानमुज्ज्वलम् ॥१.२५॥
तयोरभूतां पुत्रौ द्वावाद्यो वेदगिरीश्वरः ।
द्वितीयस्त्वद्वितीयोऽ सौ यशसा सिंहभूपतिः ॥१.२६॥
अथ श्रीसिंहभूपालो दीर्घायुर्वसुधामिमाम् ।
निजांसपीठे निर्व्याजं कुरुते सुप्रतिष्ठिताम् ॥१.२७॥

अहीनज्याबन्धः कनकरुचिरं कार्मुकवरं
बलिध्वंसी बाणः परपुरमनेकं च विषयः ।
इति प्रायो लोकोत्तरसमरसंनाहविधिना
महेशोऽ यं सिंहक्षितिप इति यं जल्पति जनः ॥१.२८॥

यत्र च रणसंनहिनि
तृणचरणं निजपुराच्च निःसरणम् ।
वनचरणं तच्चरणक
परिचरणं वा विरोधिनां शरणम् ॥१.२९॥

सतां प्रीतिं कुर्वन् कुवलयविकासं विरचयन्
कलाः कान्ताः पुष्णन् दधदपि च जैवातृककथाम् ।
नितान्तं यो राजा प्रकटयति मित्रोदयमहो
तथा चक्रानन्दानपि च कमलोल्लाससुषमाम् ॥१.३०॥

तल्लब्धानि घनाघनैरतितरां वारां पृषन्त्यम्बुधौ
स्वात्यामेव हि शुक्तिकासु दधते मुक्तानि मुक्तात्मताम् ।
यद्दानोदकविप्रुषस्तु सुधियां हस्ते पतन्त्योऽ भवन्
माणिक्यानि महाम्बराणि बहुशो धामानि हेमानि च ॥१.३१॥

नयनमयं गुणमगुणं
पदमपदं निजमवेत्य रिपुभूपाः ।
यस्य च नयगुणविदुषो
विनमन्ति पदारविन्दपीठान्तम् ॥१.३२॥

प्राणानां परिरक्षणाय बहुशो वृत्तिं मदीयां गतास्
त्वत्सामन्तमहीभुजः करुणया ते रक्षणीया इति ।
कर्णे वर्णयितुं नितान्तसुहृदो कर्णान्तविश्रान्तयोर्
मन्ये यस्य दृगन्तयोः परिसरं सा कामधेनुः श्रिता ॥१.३३॥

युष्माभिः प्रतिगण्डभैरवरणे प्राणाः कथं रक्षिता
इत्यन्तःपुरपृच्छया यदरिषु प्राप्तेषु लज्जावशम् ।
शंसन्त्युत्तरमाननव्यतिकरव्यापारपारङ्गता
गण्डान्दोलितकर्णकुण्डलहरिन्माणिक्यवर्णाङ्कुराः ॥१.३४॥

मन्दारपारिजातक
चन्दनसन्तानकल्पमणिसदृशैः ।
अनपोतदाचवल्लभ
वेदगिरिस्वामिमाददामयसंज्ञैः ॥१.३५॥

आत्मभवैरतिविभवैर्
अनितरजनसुलभदानमुदितैर्भुवि यः ।
रत्नाकर इव राजति
राजकरारचितसुकमलोल्लासः ॥१.३६॥

यस्याढ्यः प्रथमः कुमारतिलकः श्रीअन्नपोतो गुणैर्
एकस्याग्रजमात्मरूपविभवे चापे द्वयोरग्रजम् ।
आरूढे त्रितयाग्रजं विजयते दुर्वारदोर्विक्रमे
सत्योक्तौ चतुरग्रजं वितरणे किं चापि पञ्चाग्रजम् ॥१.३७॥

युद्धे यस्य कुमारदाचयविभोः खड्गाग्रधाराजले
मज्जन्ति प्रतिपक्षभूमिपतयः शौर्योष्मसन्तापिताः ।
चित्रं तत्प्रमदाः प्रनष्टतिलका व्याकीर्णनीलालकाः
प्रभ्रश्यत्कुचकुङ्कुमाः परिगलन्नेत्रान्तकालाञ्जनाः ॥१.३८॥

परिपोषिणि यस्य पुत्ररत्ने
दयिते वल्लभरायपूर्णचन्द्रे ।
समुदेति सतां प्रभावशेषः
कमलानामभिवर्धनं तु चित्रम् ॥१.३९॥

एतैरन्यैश्च तनयैः सोऽ यं सिंहमहीपतिः ।
षड्भिः प्रतिष्ठामयते स्वामीवाङ्गैः सुसङ्गतैः ॥१.४०॥

राजा स राजाचलनामधेयाम्
अध्यास्त वंशक्रमराजधानीम् ।
सतां च रक्षामसतां च शिक्षां
न्यायानुरोधादनुसन्दधानज्ञाः ॥१.४१॥

विन्ध्यश्रीशैलमध्यक्ष्मामण्डलं पालयन् सुतैः ।
वंशप्रवर्तकैरर्थान् भुङ्क्ते भोगपुरन्दरः ॥१.४२॥

तस्मिन् शासति सिंहभूमिरमणे क्ष्मामन्नपोतात्मजे
काठिन्यं कुचमण्डले तरलता नेत्राञ्चले सुभ्रुवाम् ।
वैषम्यं त्रिवलीषु मन्दपदता लीलालसायां गतौ
कौटिल्यं चिकुरेषु किं च कृशता मध्ये परं बध्यते ॥१.४३॥

सोऽ हं कल्याणरूपस्य वर्णोत्कर्षैककारणम् ।
विद्वत्प्रसादनाहेतोर्वक्ष्ये नाट्यस्य लक्षणम् ॥१.४४॥
पुरा पुरन्दराद्यास्ते प्रणम्य चतुराननम् ।
कृताञ्जलिपुटा भूत्वा पप्रच्छुः सर्ववेदिनम् ॥१.४५॥
भगवन् श्रोतुमिच्छामः श्राव्यं दृश्यं मनोहरम् ।
धर्म्यं यशस्यमर्थ्यं च सर्वशिल्पप्रदर्शनम् ॥१.४६॥
परं पञ्चममाम्नायं सर्ववर्णाधिकारिकम् ।
इति पृष्टः स तैर्ब्रह्मा सर्ववेदाननुस्मरन् ॥१.४७॥
तेभ्यश्च सारमादाय नाट्यवेदमथासृजत् ।
अध्याप्य भरताचार्यं प्रजापतिरभाषत ॥१.४८॥
सह पुत्रैरिमं वेदं प्रयोगेण प्रकाशय ।
इति तेन नियुक्तस्तु भरतः सह सूनुभिः ॥१.४९॥
प्रायोजयत्सुधर्मायामिन्द्रस्याग्रेऽ प्सरोगणैः ।
सर्वलोकोपकाराय नाट्यशास्त्रं च निर्ममे ॥१.५०॥
तथा तदनुसारेण शाण्डिल्यः कोहलोऽ पि च ।
दत्तिलश्च मतङ्गश्च ये चान्ये तत्तनूद्भवाः ॥१.५१॥
ग्रन्थान्नानाविधांश्चक्रुः प्रख्यातास्ते महीतले ।
तेषामतिगभीरत्वाद्विप्रकीर्णक्रमत्वतः ॥१.५२॥
सम्प्रदायस्य विच्छेदात्तद्विदां विरलत्वतः ।
प्रायो विरलसञ्चारा नाट्यपद्धतिरस्फुटा ॥१.५३॥
तस्मादस्मत्प्रयत्नोऽ यं तत्प्रकाशनलक्षणः ।
सारैकग्राहिणां चित्तमानन्दयति धीमताम् ॥१.५४॥

नेदानीन्तनदीपिका किमु तमःसङ्हातमुन्मूलयेज्
ज्योत्स्ना किं न चकोरपारणकृते तत्कालसंशोभिनी ।
बालः किं कमलाकरान् दिनमणिर्नोल्लासयेदञ्जसा
तत्सम्प्रत्यपि मादृशामपि वचः स्यादेव सम्प्रीतये ॥१.५५॥

स्वच्छस्वादुरसाधारो वस्तुच्छायामनोहरः ।
सेव्यः सुवर्णनिधिवन्नाट्यमार्गः सनायकः ॥१.५६॥
सात्त्विकाद्यैरभिनयैः प्रेक्षकाणां यतो भवेत् ।
नटे नायकतादात्म्यबुद्धिस्तन्नाट्यमुच्यते ॥१.५७॥
रसोत्कर्षो हि नाट्यस्य प्राणास्तत्स निरूप्यते ।
विभावैरनुभावैश्च सात्त्विकैर्व्यभिचारिभिः ॥१.५८॥
आनीयमानः स्वादुत्वं स्थायी भावो रसः स्मृतः ।
तत्र ज्ञेयो विभावस्तु रसज्ञापनकारणम् ॥१.५९॥
बुधैर्ज्ञेयोऽ यमालम्ब उद्दीपन इति द्विधा ।
आधारविषयत्वाभ्यां नायको नायिकापि च ॥१.६०॥
आलम्बनं मतं तत्र नायको गुणवान् पुमान् ।
तद्गुणास्तु महाभाग्यमौदार्यं स्थैर्यदक्षते ॥१.६१॥
औज्ज्वल्यं धार्मिकत्वं च कुलीनत्वं च वाग्मिता ।
कृतज्ञत्वं नयज्ञत्वं शुचिता मानशालिता ॥१.६२॥
तेजस्विता कलावत्त्वं प्रजारञ्जकतादयः ।
एते साधारणाः प्रोक्ताः नायकस्य गुणा बुधैः ॥१.६३॥
सर्वातिशायिराज्यत्वं महाभाग्यमुदाहृतम् ।
यद्विश्राणनशीलत्वं तदौदार्यं बुधा विदुः ॥१.६४॥
व्यापारं फलपर्यन्तं स्थैर्य्माहुर्मनीषिणः ।
दुष्करे क्षिप्रकारित्वं दक्षतां परिचक्षते ॥१.६५॥
औज्ज्वल्यं नयनानन्दकारित्वं कथ्यते बुधैः ।
धर्मप्रवणचित्तत्वं धार्मिकत्वमितीर्यते ॥१.६६॥
कुले महति सम्भूतिः कुलीनत्वमुदाहृतम् ।
वाग्मिता तु बुधैरुक्ता समयोचितभाषिता ॥१.६७॥
कृतानामुपकाराणामभ्ज्ञत्वं कृतज्ञता ।
सामाद्युपायचातुर्यं नयज्ञत्वमुदाहृतम् ॥१.६८॥
अन्तःकरणशुद्धिर्या शुचिता सा प्रकीर्तिता ।
अकार्पण्यसहिष्णुत्वं कथिता मानशालिता ॥१.६९॥
तेजस्वित्वमवज्ञादेरसहिष्णुत्वमुच्यते ।
कलावत्त्वं निगदितं सर्वविद्यासु कौशलम् ॥१.७०॥
रञ्जकत्वं तु सकलचित्ताह्लादनकारिता ।
उक्तैर्गुणैश्च सकलैर्युक्तः स्यादुत्तमो नेता ॥१.७१॥
मध्यः कतिपयहीनो बहुगुणहीनोऽ धमो नाम ।
नेता चतुर्विधोऽ सौ धीरोदात्तश्च धीरललितश्च ॥१.७२॥
धीरप्रशान्तनामा ततश्च धीरोद्धतः ख्यातः ।
दयावानतिगम्भीरो विनीतः सत्त्वसारवान् ॥१.७३॥
दृढव्रतस्तितिक्षावानात्मश्लाघापराङ्मुखः ।
निगूढाहङ्कृतिर्धीरैर्धीरोदात्त उदाहृतः ॥१.७४॥
दयातिशयशालित्वं दयावत्त्वमुदाहृतम् ।
गाम्भीर्यमविकारः स्यात्सत्यपि क्षोभकारणे ॥१.७५॥
निश्चिन्तो धीरललितस्तरुणो वनितावशः ।
शमप्रकृतिकः क्लेशसहिष्णुश्च विवेचकः ॥१.७६॥
ललितादिगुणोपेतो विप्रो वा सचिवो वणिक् ।
धीरशान्तश्चारुदत्तमाधवादिरुदाहृतः ॥१.७७॥
मात्सर्यवानहङ्कारी मायावी रोषणश्चलः ।
विकत्थनो भार्गवादिर्धीरोद्धत उदाहृतः ॥१.७८॥
एते च नायकाः सर्वरससाधारणाः स्मृताः ।
शृङ्गारापेक्षया तेषां त्रैविध्यं कथ्यते बुधैः ॥१.७९॥
पतिश्चोपपतिश्चैव वैशिकश्चेति भेदतः ।
पतिस्तु विधिना पाणिग्राहकः कथ्यते बुधैः ॥१.८०॥
चतुर्धा सोऽ पि कथितो वृत्त्या काव्यविचक्षणैः ।
अनुकूलः शठो धृष्टो दक्षिणश्चेति भेदतः ॥१.८१॥
अनुकूलस्त्वेकजानिः शठो गूढापराधकृत् ।
धृष्टो व्यक्तान्ययुवतीभोगलक्ष्मापि निर्भयः ॥१.८२॥
नायिकास्वप्यनेकासु तुल्यो दक्षिण उच्यते ।
लङ्घिताचारया यस्तु विनापि विधिना स्त्रिया ॥१.८३॥
सङ्केतं नीयते प्रोक्तो बुधैरुपपतिस्तु सः ।
दाक्षिण्यमानुकूल्यं च धार्ष्ट्यं चानियतत्वतः ॥१.८४॥
नोचितान्यस्य शाठ्यं स्यादन्यचित्तत्वसम्भवात् ।
रूपवान् शीलसम्पन्नः शास्त्रज्ञः प्रियदर्शनः ॥१.८५॥
कुलीनो मतिमान् शूरो रम्यवेषयुतो युवा ।
अदीनः सुरभिस्त्यागी सहनः प्रियभाषणः ॥१.८६॥
शङ्कविहीनो मानी च देशकालविभागवित् ।
दाक्ष्यचातुर्यमाधुर्यसौभाग्यादिभिरन्वितः ॥१.८७॥
वेश्योपभोगरसिको यो भवेत्स तु वैशिकः ।
कलकण्ठादिको लक्ष्यो भाणादावेव वैशिकः ॥१.८८॥
स त्रिधा कथ्यते ज्येष्ठमध्यनीचविभेदतः ।
अथ शृङ्गारनेतॄणां साहाय्यकरणोचिताः ॥१.८९॥
निरूप्यन्ते पीठमर्दविटचेटविदूषकाः ।
नायकानुचरो भक्तः किञ्चिदूनश्च तद्गुणैः ॥१.९०॥
पीठमर्द इति ख्यातः कुपितस्त्रीप्रसादकः ।
कामतन्त्रकलावेदी विट इत्यभिधीयते ॥१.९१॥
सन्धानकुशलश्चेटः कलहंसादिको मतः ।
विकृताङ्गवचोवेषैर्हास्यकारी विदूषकः ॥१.९२॥
देशकालज्ञता भाषामाधुर्यं च विदग्धता ।
प्रोत्साहने कुशलता यथोक्तकथनं तथा ॥१.९३॥
निगूढमन्त्रतेत्याद्याः सहायानां गुणा मताः ।
नेतृसाधारणगुणैरुपेता नायिका मता ॥१.९४॥
स्वकीया परकीया च सामान्या चेति सा त्रिधा ।
सम्पत्काले विपत्काले या न मुञ्चति वल्लभम् ॥१.९५॥
शीलार्जवगुणोपेता सा स्वकीया कथिता बुधैः ।
सा च स्वीया त्रिधा मुग्धा मध्या प्रौढेति कथ्यते ॥१.९६॥
मुग्धा नववयःकामा रतौ वामा मृदुः क्रुधि ।
यतते रतचेष्टायां गूढं लज्जामनोहरम् ॥१.९७॥
कृतापराधे दयिते वीक्षते रुदती सती ।
अप्रियं वा प्रियं वापि न किञ्चिदपि भाषते ॥१.९८॥
समानलज्जामदना प्रोद्यत्तारुण्यशालिनी ।
मध्या कामयते कान्तं मोहान्तसुरतक्षमा ॥१.९९॥
मध्या त्रिधा मानवृत्तेर्धीराधीरोभयात्मिका ।
धीरा तु वक्ति वक्रोक्त्या सोत्प्रासं सागसं प्रियम् ॥१.१००॥
अधीरा परुषैर्वाक्यैः खेदयेद्वल्लभं रुषा ।
धीराधीर तु वक्रोक्त्या सबाष्पं वदति प्रियम् ॥१.१०१॥
सम्पूर्णयौवनोन्मत्ता प्रगल्भा रूढमन्मथा ।
दयिताङ्गे विलीनेव यतते रतिकेलिषु ॥१.१०२॥
रतप्रारम्भमात्रेऽ पि गच्छत्यानन्दमूर्च्छताम् ।
मानवृत्तेः प्रगल्भापि त्रिधा धीरादिभेदतः ॥१.१०३॥
उदास्ते सुरते धीरा सावहित्था च सादरा ।
सन्तर्ज्य निष्ठुरं रोषादधीरा ताडयेत्प्रियम् ॥१.१०४॥
धीराधीरगुणोपेता धीराधीरेति कथ्यते ।
द्वेधा ज्येष्ठा कनिष्ठेति मध्या प्रौढापि तादृशी ॥१.१०५॥
धीराधीरादिभेदेन मध्याप्रौढे त्रिधा त्रिधा ।
ज्येष्ठाकनिष्ट्ःाभेदेन ताः प्रत्येकं द्विधा द्विधा ॥१.१०६॥
मुग्धा त्वेकविधा चैवं सा त्रयोदशधोदिता ।
अन्यापि द्विविधा कन्या परोढा चेति भेदतः ॥१.१०७॥
तत्र कन्या त्वनूढा स्यात्सलज्जा पितृपालिता ।
सखीकेलिषु विस्रब्धा प्रायो मुग्धागुणान्विता ॥१.१०८॥
प्रधानमप्रधानं वा नाटकादावियं भवेत् ।
मालतीमाधवे लक्ष्ये मालतीमदयन्तिके ॥१.१०९॥
परोढा तु परेणोढाप्यन्यसम्भोगलालसा ।
लक्ष्या क्षुद्रप्रबन्धे सा सप्तशत्यादिके बुधैः ॥१.११०॥
साधारणस्त्री गणिका कलाप्रागल्भ्यधार्ष्ट्ययुक् ।
एषा स्याद्द्विविधा रक्ता विरक्ता चेति भेदतः ॥१.१११॥
तत्र रक्ता तु वर्ण्या स्यादप्राधान्येन नाटके ।
अग्निमित्रस्य विज्ञेया यथा राज्ञ इरावती ॥१.११२॥
प्रधानमप्रधानं वा नाटकेतररूपके ।
सा चेद्दिव्या नाटके तु प्राधान्येनैव वर्ण्यते ॥१.११३॥
विरक्ता तु प्रहसनप्रभृतिष्वेव वर्ण्यते ।
तस्या धौर्यप्रभृतयो गुआष्तदुपयोगिनः ॥१.११४॥
छन्नकामान् रतार्थाज्ञान् बालपाषण्डषण्डकान् ।
रक्तेव रञ्जयेदिभ्यान्निःस्वान्मात्रा विवासयेत् ॥१.११५॥
अत्र केचिदाहुः
गणिकाया नानुरागो गुणवत्यपि नायके ।
रसाभासप्रसङ्गः स्यादरक्तायाश्च वर्णने ॥

अतश्च नाटकादौ तु वर्ण्या सा न भवेदिति ।

तथा चाहुः [शृ.ति. १.६२,६४}
सामान्या वनिता वेश्या सा द्रव्यं परमिच्छता ।
गुणहीने च न द्वेषो नानुरागो गुणिन्यपि ।
शृङ्गाराभास एतासु न शृङ्गारः कदाचन ॥िति॥

तन्मतं नानुमनुते धीमान् श्रीसिंहभूपतिः ॥१.११६॥
भावानुबन्धाभावे च नायिकात्वपराहतेः ।
तस्याः प्रकरणादौ च नायिकात्वविधानतः ॥१.११७॥
अनायिकावर्णने तु रसाभासप्रसङ्गतः ।
तथा प्रकरणादीनामरसाश्रयतागतेः ॥१.११८॥
रसाश्रयं तु दशधेत्यादिशास्त्रविरोधतः ।
तस्मात्साधारणस्त्रीणां गुणशालिनि नायके ॥१.११९॥
भावानुबन्धः स्यादेव रुद्रटस्यापि भाषणात् ।
उदात्तादिभिदां केचित्सर्वासामपि मन्वते ॥१.१२०॥
तास्तु प्रायेण दृश्यन्ते सर्वत्र व्यवहारतः ।
प्रथमं प्रोषितपतिका वास्कसज्जा ततश्च विरहोत्का ॥१.१२१॥
अथ खण्डिता मता स्यात्कलहान्तरिताभिसारिका चैव ।
कथिता च विप्रलब्धा स्वाधीनपतिस्तथा चान्या ॥१.१२२॥
शृङ्गारकृतावस्थाभेदात्ताश्चाष्टधा भिन्नाः ।
दूरदेशं गते कान्ते भवेत्प्रोषितभर्तृका ॥१.१२३॥
अस्यास्तु जागरः कार्श्यं निमित्तादिविलोकनम् ।
मालिन्यमनवस्थानं प्रायः शय्यानिवेषणम् ॥१.१२४॥
जाड्यचिन्ताप्रभृतयो विक्रियाः कथिता बुधैः ।
भरतादयैरभिदधे स्त्रीणां वारस्तु वासकः ॥१.१२५॥
स्ववासकवशात्कान्ते समेष्यति गृहान्तरम् ।
सज्जीकरोति चात्मानं या सा वासकसज्जिका ॥१.१२६॥
अस्यास्तु चेष्टाः सम्पर्कमनोरथविचिन्तनम् ।
सखीविनोदो हृल्लेखो मुहुर्दूतिनिरीक्षणम् ॥१.१२७॥
प्रियाभिगमनमार्गाभिवीक्षणप्रमुखा मताः ।
अनागसि प्रियतमे चिरयत्युत्सुका तु या ॥१.१२८॥
विरहोत्कण्ठिता भाववेदिभिः सा समीरिता ।
अस्यास्तु चेष्टा हृत्तापो वेपथुश्चाङ्गसादनम् ॥१.१२९॥
अरतिर्बाष्पमोक्षश्च स्वावस्थाकथनादयः ।
उल्लङ्घ्य समयं यस्याः प्रेयानन्योपभोगवान् ॥१.१३०॥
भोगलक्ष्माञ्चितः प्रातरागच्छेत्सा हि खण्डिता ।
अस्यास्तु चिन्ता निःश्वासस्तूष्णींभावोऽ श्रुमोचनम् ॥१.१३१॥
खेदभ्रान्त्यस्फुटालापा इत्याद्या विक्रिया मताः ।
या सखीनां पुरः पादपतितं वल्लभं रुषा ॥१.१३२॥
निरस्य पश्चात्तपति कलहान्तरिता हि सा ।
अस्यास्तु भ्रान्तिसंलापौ मोहो निःश्वसितं ज्वरः ॥१.१३३॥
मुहुः प्रलाप इत्याद्या इष्टाश्चेष्टा मनीषिभिः ।
मदनानलसन्तप्ता याभिसारयति प्रियम् ॥१.१३४॥
ज्योत्स्नातामस्विनी यानयोग्याम्बरविभूषणा ।
स्वयं वाभिसरेद्या तु सा भवेदभिसारिका ॥१.१३५॥
अस्याः सन्तापचिन्ताद्या विक्रियास्तु यथोचितम् ।
कान्ताभिसरणए स्वीया लज्जानाशादिशङ्कया ॥१.१३६॥
व्याघ्रहुङ्कारसन्त्रस्तमृगशावविलोचना ।
नील्यादिरक्तवसनरचिताङ्गावगुण्ठना ॥१.१३७॥
स्वाङ्गे विलीनावयवा निःशब्दं पादचारिणी ।
सुस्निग्धैकसखीमात्रयुक्ता याति समुत्सुका ॥१.१३८॥
मृषा प्रिये तु निद्राणे पार्श्वे तिष्ठति निश्चला ।
गर्वातिरेकनिभृता शीतैः स्रग्दामचन्दनैः ॥१.१३९॥
भावज्ञा बोधयत्येनं तद्भावावेक्षणोत्सुका ।
स्वीयावत्कन्यका ज्ञेया कान्ताभिसरणक्रमे ॥१.१४०॥
वेश्याभिसारिका त्वेति हृष्टा वैशिकनायकम् ।
आविर्भूतस्मितमुखी मदघूर्णितलोचना ॥१.१४१॥
अनुलिप्ताखिलाङ्गी च विचित्राभरणान्विता ।
स्नेहाङ्कुरितरोमाञ्चस्फुटीभूतमनोभवा ॥१.१४२॥
संवेष्टिता परिजनैर्भोगोपकरणान्वितैः ।
रशनारावमाधुर्यदीपितानङ्गवैभवा ॥१.१४३॥
चरणाम्बुजसंलग्नमणिमञ्जीरमञ्जुला ।
एषा च मृदुसंस्पर्शैः केशकण्डूयनादिभिः ॥१.१४४॥
प्रबोधयति तद्बोधे प्रणयात्कुपितेक्षणा ।
बाहुविक्षेपलुलितस्रस्तधम्मिल्लमल्लिका ॥१.१४५॥
चलितभ्रूविकारादिविलासललितेक्षणा ।
मैरेयाविरतास्वादमदस्खलितजल्पिता ॥१.१४६॥
प्रेष्याभियाति दयितं चेटीभिः सह गर्विता ।
प्रियं कङ्कणनिक्वाणमञ्जुव्यजनवीजनैः ॥१.१४७॥
विबोध्य निर्भर्त्सयति नासाभङ्गपुरःसरम् ।
कृत्वा सङ्केतमप्राप्ते दैवाद्व्यथिता तु या ॥१.१४८॥
विप्रलब्धेति सा प्रोक्ता बुधैरस्यास्तु विक्रिया ।
निर्वेदचिन्ताखेदाश्रुमूर्च्छानिःश्वसनादयः ॥१.१४९॥
स्वायत्तासन्नपतिका हृष्टा स्वाधीनवल्लभा ।
अस्यास्तु चेष्टाः कथिताः स्मरपूजामहोत्सवः ॥१.१५०॥
वनकेलिजलक्रीडाकुसुमापचयादयः ।
उत्तमा मध्यमा नीचेत्येवं सर्वाः स्त्रियस्त्रिधा ॥१.१५१॥
अभिजातैर्भोगतृप्तैर्गुणिभिर्या च काम्यते ।
गृह्णाति कारणे कोपमनुनीता प्रसीदति ॥१.१५२॥
विदधत्यप्रियं पत्यौ स्वयमाचरति प्रियम् ।
वल्लभे सापराधेऽ पि तूष्णीं तिष्ठति सोत्तमा ॥१.१५३॥
पुंसः स्वयं कामयते काम्यते या च तैर्वधूः ।
सक्रोधे क्रुध्यति मुहुः सानृतेऽ नृतवादिनी ॥१.१५४॥
सापकारेऽ पकर्त्री स्यात्स्निग्धे स्निह्यति वल्लभे ।
एवमादिगुणोपेता मध्यमा सा प्रकीर्तिता ॥१.१५५॥
अकस्मात्कुप्यति रुषं प्रार्थितापि न मुञ्चति ।
सुरूपं वा कुरूपं वा गुणवन्तमथागुणम् ॥१.१५६॥
स्थविरं तरुणं वापि या वा कामयते मुहुः ।
ईर्ष्याकोपविवादेषु नियता साधमा स्मृता ॥१.१५७॥
स्वीया त्रयोदशविधा विविधा च वराङ्गना ।
वैशिकैवं षोडशधा ताश्चावस्थाभिरष्टभिः ॥१.१५८॥
एकैकमष्टधा तासामुत्तमादिप्रभेदतः ।
त्रैविध्यमेवं सचतुरशीतिस्त्रिशती भवेत् ॥१.१५९॥
अवस्थात्रयमेवेति केचिदाहुः परस्त्रियाः ।
आसां दूत्यः सखी चेटी लिङ्गिनी प्रतिवेशिनी ॥१.१६०॥
धात्रेयी शिल्पकारी च कुमारी कथिनी तथा ।
कारुर्विप्रश्निका चेति नेतृमित्रगुणान्विताः ॥१.१६१॥
उद्दीपनं चतुर्धा स्यादालम्बनसमाश्रयम् ।
गुणचेष्टालङ्कृतयस्तटस्थाश्चेति भेदतः ॥१.१६२॥
यौवनं रूपलावण्ये सौन्दर्यमभिरूपता ।
मार्दवं सौकुमार्यं चेत्यालम्बनगता गुणाः ॥१.१६३॥
सर्वासामपि नारीणां यौवनं तु चतुर्विधम् ।
प्रतियौवनमेतासां चेष्टितानि पृथक्पृथक् ॥१.१६४॥
ईषच्चपलनेत्रान्तं स्मरस्मेरमुखाम्बुजम् ।
सगर्वजरजोगण्डमसमग्रारुणाधरम् ॥१.१६५॥
लावण्योद्भेदरम्याङ्गं विलसद्भावसौरभम् ।
उन्मीलिताङ्कुरकुचमस्फुटाङ्गकसन्धिकम् ॥१.१६६॥
प्रथमं यौवनं तत्र वर्तमाना मृगेक्षणा ।
अपेक्षते मृदुस्पर्शं सहते नोद्धतां रतिम् ॥१.१६७॥
सखीकेलिरता स्वाङ्गसंस्कारकलितादरा ।
न कोपहर्षौ भजते सपत्नीदर्शनादिषु ॥१.१६८॥
नातिरज्यति कान्तस्य सङ्गमे किं तु लज्जते ।
स्तनौ पीनौ तनुर्मध्यः पाणिपादस्य रक्तिमा ॥१.१६९॥
ऊरू करिकराकारावङ्गं व्यक्ताङ्गसन्धिकम् ।
नितम्बो विपुलो नाभिर्गभीरा जघनं घनम् ॥१.१७०॥
व्यक्ता रोमावली स्नैग्ध्यमङ्गकेशरदाक्षिषु ।
द्वितीययौवने तेन कलिता वामलोचना ॥१.१७१॥
सखीषु स्वाशयज्ञासु स्निग्धा प्रायेण मानिनी ।
न प्रसीदत्यनुनये सपत्नीष्वभ्यसूयिनी ॥१.१७२॥
नापराधान् विषहते प्रणयेर्ष्याकषायिता ।
रतिकेलिष्वनिभृता चेष्टते गर्विता रहः ॥१.१७३॥
अस्निग्धता नयनयोर्गण्डयोर्म्लानकान्तिता ।
विच्छायता खरस्पर्शोऽ प्यङ्गानां श्लथता मनाक् ॥१.१७४॥
अधरे मसृणो रागस्तृतीये यौवने भवेत् ।
तत्र स्त्रीणामियं चेष्टा रतितन्त्रविदग्धता ॥१.१७५॥
वल्लभस्यापरित्यागस्तदाकर्षणकौशलम् ।
अनादरोऽ पराधेषु सपत्नीष्वप्यमत्सरः ॥१.१७६॥
जर्जरत्वं स्तनश्रोणिगण्डोरुजघनादिषु ।
निर्मांसता च भवति चतुर्थे यौवने स्त्रियाः ॥१.१७७॥
तत्र चेष्टा रतिविधावनुत्साहोऽ समर्थता ।
सपत्नीष्वानुकूल्यं च कान्तेनाविरहस्थितिः ॥१.१७८॥
तत्र शृङ्गारयोग्यत्वं सरसाह्लादकारणम् ।
आद्यद्वितीययोरेव न तृतीयचतुर्थयोः ॥१.१७९॥
अङ्गान्यभूषितान्येव प्रक्षेपाद्यैर्विभूषणैः ।
येन भूषितवद्भाति तद्रूपमिति कथ्यते ॥१.१८०॥
मुक्ताफलेषु छायायास्तरलत्वमिवान्तरा ।
प्रतिभाति यदङ्गेषु लावण्यं तदिहोच्यते ॥१.१८१॥
अङ्गप्रत्यान्गकानां यः सन्निवेशो यथोचितम् ।
सुस्लिष्टसन्धिबन्धः स्यात्तत्सौन्दर्यमितीर्यते ॥१.१८२॥
यदात्मीयगुणोत्कर्षैर्वस्त्वन्यन्निकटस्थितम् ।
सारूप्यं नयति प्राज्ञैराभिरूप्यं तदुच्यते ॥१.१८३॥
स्पृष्टं यत्राङ्गमस्पृष्टमिव स्यान्मार्दवं हि तत् ।
या स्पर्शासहताङ्गेषु कोमलस्यापि वस्तुनः ॥१.१८४॥
तत्सौकुमार्यं त्रेधा स्यान्मुख्यमध्याधमक्रमात् ।
अङ्गं पुष्पादिसंस्पर्शासहं येन तदुत्तमम् ॥१.१८५॥
न सहेत करस्पर्शं येनाङ्गं मध्यमं हि तत् ।
येनाङ्गमातपादीनामसहं तदिहाधमम् ॥१.१८६॥
चतुर्धालङ्कृतिर्वासोभूषामाल्यानुलेपनैः ।
तटस्थाश्चन्द्रिका धारागृहचन्द्रोदयावपि ॥१.१८७॥
कोकिलालापमाकन्दमन्दमारुतषट्पदाः ।
लतामण्डपभूगेहदीर्घिकाजलदारवाः ॥१.१८८॥
प्रासादगर्भसङ्गीतक्रीडाद्रिसरिदादयः ।
एवमूह्या यथा कालमुपभोगोपयोगिनः ॥१.१८९॥
[आलम्बनगताश्चेष्टा अनुभावा विवक्षिताः ।]
भावं मनोगतं साक्षात्स्वहेतुं व्यञ्जयन्ति ये ।
तेऽ नुभावा इति ख्याता भ्रूक्षेपस्मितादयः ॥१.१९०॥
ते चतुर्धा चित्तगात्रवाग्बुद्ध्यारम्भसम्भवाः ।
तत्र च भावो हावो हेला शोभा कान्तिदीप्ती च ॥१.१९१॥
प्रागल्भ्यं माधुर्यं धैर्यौदार्यं च चित्तजा भावाः ।
निर्विकारस्य चित्तस्य भावः स्यादादिविक्रिया ॥१.१९२॥
ग्रीवारेचकसंयुक्तो भ्रूनेत्रादिविलासकृत् ।
भाव ईषत्प्रकाशो यः स हाव इति कथ्यते ॥१.१९३॥
नानाविकारैः सुव्यक्तः शृङ्गाराकृतिसूचकैः ।
हाव एव भवेद्धेला ललिताभिनयात्मिका ॥१.१९४॥
सा शोभा रूपभोगाद्यैर्यत्स्यादङ्गविभूषणम् ।
शोभैव कान्तिराख्याता मन्मथाप्यायनोज्ज्वला ॥१.१९५॥
कान्तिरेव वयोभोगदेशकालगुणादिभिः ॥
उद्दीपितातिविस्तारं याता चेद्दीप्तिरुच्यते ॥१.१९६॥
निःशङ्कत्वं प्रयोगेषु प्रागल्भ्यं परिकीर्त्यते ।
माधुर्यं नाम चेष्टानां सर्वावस्थासु मार्दवम् ॥१.१९७॥
स्थिरा चित्तोन्नतिर्या तु तद्धैर्यमिति संज्ञितम् ।
औदार्यं विनयं प्राहुः सर्वावस्थानुगं बुधाः ॥१.१९८॥
लीला विलासो विच्छित्तिर्विभ्रमः किलकिञ्चितम् ।
मोट्टायितं कुट्टमितं बिब्बोको ललितं तथा ॥१.१९९॥
विहृतं चेति विज्ञेया योषितां दश गात्रजाः ।
प्रियानुकरणं यत्तु मधुरालापपूर्वकैः ॥१.२००॥
चेष्टितैर्गतिभिर्वा स्यात्सा लीलेति निगद्यते ।
प्रियसम्प्राप्तिसमये भ्रूनेत्राननकर्मणाम् ॥१.२०१॥
तात्कालिको विशेषो यः स विलास इतीरितः ।
आकल्पकल्पनाल्पापि विच्छित्तिरतिकान्तिकृत् ॥१.२०२॥
प्रियागमनवेलायां मदनावेशसम्भ्रमात् ।
विभ्रमोऽ ङ्गदहारादिभूषास्थानविपर्ययः ॥१.२०३॥
शोकरोषाश्रुहर्षादेः सङ्करः किलकिञ्चितम् ।
स्वाभिलाषप्रकटं मोट्टायितमितीरितम् ॥१.२०४॥
केशाधरादिग्रहणे मोदमानेऽ पि मानसे ।
दुःखितेव बहिः कुप्येद्यत्र कुट्टमितं हि तत् ॥१.२०५॥
इष्टेऽ प्यनादरो गर्वान्मानाद्बिब्बोक ईरितः ।
विन्यासभङ्गिरङ्गानां भ्रूविलासमनोहराः ॥१.२०६॥
सुकुमारा भवेद्यत्र ललितं तदुदीरितम् ।
ईर्ष्यया मानलज्जाभ्यां न दत्तं योग्यमुत्तरम् ॥१.२०७॥
क्रियया व्यज्यते यत्र विहृतं तदुदीरितम् ।
इत्थं श्रीसिंहभूपेन सत्त्वालङ्कारशालिना ॥१.२०८॥
कथिताः सत्त्वजाः स्त्रीणामलङ्कारास्तु विंशतिः ।
सत्त्वाद्दशैव भावाद्या जाता लीलादयस्तु न ॥१.२०९॥
अतो हि विंशतिर्भावाः सात्त्विका इति नोचितम् ।
युज्यते सात्त्विकत्वं च भावादिसहचारिणः ॥१.२१०॥
लीलादिदशकस्यापि छत्रिन्यायबलात्स्फुटम् ।
भोजेन क्रीडितं केलिरित्यन्यौ गात्रजौ स्मृतौ ॥१.२११॥
अतो विंशतिरित्यत्र सङ्ख्येयं नोपपद्यते ।
अत्रोच्यते भावतत्त्ववेदिना सिंहभूभुजा ॥१.२१२॥
आद्यः प्रागेव भावादिसमुत्पत्तेश्च शैशवे ।
कन्याविनोदमात्रत्वादनुभावेषु नेष्यते ॥१.२१३॥
प्रेमविस्रम्भमात्रत्वान्नान्यस्याप्यनुभावता ।
अतो विंशतिरित्येषा सङ्ख्या सङ्ख्यावतां मता ॥१.२१४॥
शोभा विलासो माधुर्यं धैर्यं गाम्भीर्यमेव च ।
ललितौदार्यतेजांसि सत्त्वभेदास्तु पौरुषाः ॥१.२१५॥
नीचे दयाधिके स्पर्धा शौर्योत्साहौ च दक्षता ।
यत्र प्रकटतां यान्ति सा शोभेति प्रकीर्तिता ॥१.२१६॥
वृषभस्येव गम्भीरा गतिर्धीरं च दर्शनम् ।
सस्मितं च वचो यत्र स विलास इतीरितः ॥१.२१७॥
तन्माधुर्यं यत्र चेष्टादृष्ट्यादेः स्पृहणीयता ।
शृङ्गारप्रचुरा चेष्टा यत्र तल्ललितं भवेत् ॥१.२१८॥
अत्र गाम्भीर्यधैर्ये द्वे चित्तजे गात्रजाः परे ।
एके साधारणानेतान्मेनिरे चित्तगात्रयोः ॥१.२१९॥
आलापश्च विलापश्च संलापश्च प्रलापकः ।
अनुलापापलापौ च सन्देशश्चातिदेशकः ॥१.२२०॥
निर्देशश्चोपदेशश्चापदेशो व्यपदेशकः ।
एवं द्वादशधा प्रोक्ता कीर्तिता वागारम्भा विचक्षणैः ॥१.२२१॥
तत्रालापः प्रियोक्तिः स्याद्विलापो दुःखजं वचः ।
उक्तिप्रत्युक्तिमद्वाक्यं संलाप इति कीर्तितम् ॥१.२२२॥
व्यर्थालापः प्रलापः स्यादनुलापो मुहुर्वचः ।
अपलापस्तु पूर्वोक्तस्यान्यथा योजनं भवेत् ॥१.२२३॥
सन्देशस्तु प्रोषितस्य स्ववार्ताप्रेषणं भवेत् ।
सोऽ तिदेशो मदुक्तानि तदुक्तानीति यद्वचः ॥१.२२४॥
निर्देशस्तु भवेत्सोऽ यमहमित्यादिभाषणम् ।
यत्र शिक्षार्थवचनमुपदेशः स उच्यते ॥१.२२५॥
अन्यार्थकथनं यत्र सोऽ पदेश इतीरितः ।
व्याजेनात्माभिलाषोक्तिर्यत्रायं व्यपदेशकः ॥१.२२६॥
बुद्ध्यारम्भास्तथा प्रोक्ता रीतिवृत्तिप्रवृत्तयः ।
रीतिः स्यात्पदविन्यासभङ्गी सा तु त्रिधा मता ॥१.२२७॥
कोमला कठिना मिश्रा चेति स्यात्तत्र कोमला ।
द्वितीयतुर्यवर्णैर्या स्वल्पैर्वर्गेषु निर्मिता ॥१.२२८॥
अल्पप्राणाक्षरप्राया दशप्राणसमन्विता ।
समासरहिता स्वल्पैः समासैर्वा विभूषिता ॥१.२२९॥
विदर्भजनहृद्यत्वात्सा वैदर्भीति कथ्यते ।
श्लेषः प्रसादः समता माधुर्यं सुकुमारता ॥१.२३०॥
अर्थव्यक्तिरुदारत्वमोजः कान्तिसमाधयः ।
एते वैदर्भमार्गस्य प्राणा दश गुणाः स्मृताः ॥१.२३१॥
केवलाल्पप्राणवर्णपदसन्दर्भलक्षणम् ।
शैथिल्यं यत्र न स्पृष्टं स श्लेषः समुदाहृतः ॥१.२३२॥
प्रसिद्धार्थपदत्वं यत्स प्रसादो निगद्यते ।
बन्धवैषम्यराहित्यं समता पदगुम्फने ॥१.२३३॥
बन्धो मृदुः स्फुटो मिश्र इति त्रेधा स निगद्यते ।
तन्माधुर्यं भवेद्यत्र शब्देऽ र्थे च स्फुटो रसः ॥१.२३४॥
यदनिष्ठुरवर्णत्वं सौकुमार्यं तदुच्यते ।
श्रूयमाणस्य वाक्यस्य विना शब्दान्तरस्पृहाम् ॥१.२३५॥
अर्थावगमकत्वं यदर्थव्यक्तिरियं मता ।
उक्ते वाक्ये गुणोत्कर्षप्रतिभानमुदारता ॥१.२३६॥
समासबहुलत्वं यत्तदोजः इति गीयते ।
लोकस्थितिमनुल्लङ्घ्य हृद्यार्थप्रतिपादनम् ॥१.२३७॥
कान्तिः स्याद्द्विविधा ख्याता वार्तायां वर्णनासु च ।
समाधिः सोऽ न्यधर्माणां यदन्यत्राधिरोपणम् ॥१.२३८॥
अतिदीर्घसमासयुता बहुलैर्वर्णैर्युता महाप्राणैः ।
कठिना सा गौडीयेत्युक्ता तद्देशबुधमनोज्ञत्वात् ॥१.२३९॥
यत्रोभयगुणग्रामसंनिवेशस्तुलाधृतः ।
सा मिश्रा सैव पाञ्चालीत्युक्ता तद्देशजप्रिया ॥१.२४०॥
आन्ध्री लाटी च सौराष्ट्रीत्यादयो मिश्ररीतयः ।
सन्ति तत्तद्देशविद्वत्प्रियमिश्रणभेदतः ॥१.२४१॥
त एव पदसङ्घातास्ता एवार्थविभूतयः ।
तथापि नव्यं भवति काव्यं ग्रथनकौशलात् ॥१.२४२॥
तासां ग्रन्थगडुत्वेन लक्षणं नोच्यते मया ।
भोजादिग्रन्थबन्धेषु तदाकाङ्क्षिभिरीक्ष्यताम् ॥१.२४३॥
भारती सात्वती चैव कैशिक्यारभटीति च ।
चतस्रो वृत्तयस्तासामुत्पत्तिर्वक्ष्यते स्फुटम् ॥१.२४४॥
जगत्येकार्णवे जाते भगवानव्ययः पुमान् ।
भोगिभोगमधिष्ठाय योगनिद्रापरोऽ भवत् ॥१.२४५॥
तदा वीर्यमदोन्मत्तौ दैत्येन्द्रौ मधुकैटभौ ।
तरसा देवदेवेशमागतौ रणकाङ्क्षिणौ ॥१.२४६॥
विविधैः परुषैर्वाक्यैरधिक्षेपविधायिनौ ।
मुष्टिजानुप्रहारैश्च योधयामासतुर्हरिम् ॥१.२४७॥
तन्नाभिकमलोत्पन्नः प्रजापतिरभाषत ।
किमेतद्भारतीवृत्तिरधुनापि प्रवर्तते ॥१.२४८॥
तदिमौ नय दुर्धर्षौ निधनं त्वरया विभो ।
इति तस्य वचः श्रुत्वा निजगाद जनार्दनः ॥१.२४९॥
इदं काव्यक्रियाहेतोर्भारती निर्मिता ध्रुवम् ।
भाषणाद्वाक्यबाहुल्याद्भारतीयं भविष्यति ॥१.२५०॥
अधुनैव निहन्म्येतावित्याभाष्य वचो हरिः ।
निर्मलैर्निर्विकारैश्च साङ्गहारैर्मनोहरैः ॥१.२५१॥
अङ्गैस्तौ योधयामास दैत्येन्द्रौ युद्धशालिनौ ।
भूमिस्थानकसंयोगैः पदक्षेपैस्तथा हरेः ॥१.२५२॥
भूमेस्तदाभवद्भारस्तद्वशादपि भारती ।
वल्गितैः शार्ङ्गिणस्तत्र दीप्तैः सम्भ्रमवर्जितैः ॥१.२५३॥
सत्त्वाधिकैर्बाहुदण्डैः सात्वत्वी वृत्तिरुद्गता ।
विचित्रैरङ्गहारैश्च हेलया स तदा हरिः ॥१.२५४॥
यत्तौ बबन्ध केशेषु जाता सा कैशिकी ततः ।
ससंरम्भैः सवेगैश्च चित्रचारीसमुत्थितैः ॥१.२५५॥
नियुद्धकरणैर्जाता चित्रैरारभटी ततः ।
यस्माच्चित्रैरङ्गहारैः कृतं दानवमर्दनम् ॥१.२५६॥
तस्मादब्जभुवा लोके नियुद्धसमयः कृतः ।
यः शस्त्रास्त्रादिमोक्षेषु न्यायः स पारिभाषितः ॥१.२५७॥
नाट्यकाव्यक्रियायोगे रसभावसमाश्रितः ।
स एव समयो धात्रा वृत्तिरित्येव संज्ञितः ॥१.२५८॥
हरिणा तेन यद्वस्तु वलिगितैर्यादृशं कृतम् ।
तद्वदेव कृता वृत्तिर्धात्रा तस्याङ्गसम्भवा ॥१.२५९॥
ऋग्वेदाच्च यजुर्वेदात्सामवेदादथर्वणः ।
भारत्याद्या क्रमाज्जाता इत्यन्ये तु प्रचक्षते ॥१.२६०॥
प्रयुक्तत्वेन भरतैर्भारतीति निगद्यते ।
प्रस्तावनोपयोगित्वात्साङ्गं तत्रैव लक्ष्यते ॥१.२६१॥
सात्त्विकेन गुणेनातित्यागशौर्यादिना युता ।
हर्षप्रधाना सन्त्यक्तशोकभावा च या भवेत् ॥१.२६२॥
सात्वती नाम सा वृत्तिः प्रोक्ता लक्षणकोविदैः ।
अङ्गान्यस्यास्तु चत्वारि संलापोत्तापकावपि ॥१.२६३॥
सङ्घात्यः परिवर्तश्चेत्येषां लक्षणमुच्यते ।
ईर्ष्याक्रोधादिभिर्भावै रसैर्वीराद्भुतादिभिः ॥१.२६४॥
परस्परं गभीरोक्तिः संलाप इति शब्द्यते ।
प्रेरणं यत्परस्यादौ युद्धायोत्थापकस्तु सः ॥१.२६५॥
मन्त्रशक्त्यार्थशक्त्या वा दैवशक्त्याथ पौरुषात् ।
सङ्घस्य भेदनं यत्तु सङ्घात्यः स उदाहृतः ॥१.२६६॥
पूर्वोद्युक्तस्य कार्यस्य परित्यागेन यद्भवेत् ।
कार्यान्तरस्वीकरणं ज्ञेयः स परिवर्तकः ॥१.२६७॥
नृत्यगीतविलासादिमृदुशृङ्गारचेष्टितैः ।
समन्विता भवेद्वृत्तिः कैशिकी श्लक्ष्णभूषणा ॥१.२६८॥
अङ्गान्यस्यास्तु चत्वारि नर्म तत्पूर्वका इमे ।
स्फञ्जस्फोटौ च गर्भश्च तेषां लक्षणमुच्यते ॥१.२६९॥
शृङ्गाररसभूयिष्ठः प्रियचित्तानुरञ्जकः ।
अग्राम्यः परिहासस्तु नर्म स्यात्तत्त्रिधा मतम् ॥१.२७०॥
शृङ्गारहास्यजं शुद्धहास्यजं भयहास्यजम् ।
शृङ्गारहास्यजं नर्म त्रिविधं परिकीर्तितम् ॥१.२७१॥
सम्भोगेच्छाप्रकटनादनुरागनिवेशनात् ।
तथा कृतापराधस्य प्रियस्य प्रतिभेदनात् ॥१.२७२॥
सम्भोगेच्छाप्रकटनं त्रिधा वाग्वेषचेष्टितैः ।
अनुरागप्रकाशोऽ पि भोगेच्छानर्मवत्त्रिधा ॥१.२७३॥
प्रियापराधनिर्भेदोऽ प्युक्तस्त्रेधा तथा बुधैः ।
शुद्धहास्यजमप्युक्तं तद्वदेव त्रिधा बुधैः ॥१.२७४॥
हास्याद्भयेन जनिताज्जनितं भयहास्यजम् ।
तद्द्विधा मुखमङ्गं तु तद्द्वयं पूर्ववत्त्रिधा ॥१.२७५॥
अग्राम्यनर्मनिर्माणवेदिना सिंहभूभुजा ।
नर्माष्टादशधा भिन्नमेव स्फुटमुदाहृतम् ॥१.२७६॥
नर्मस्फञ्जः सुखोद्योगो भयान्तो नवसङ्गमे ।
नर्मस्फोटस्तु भावांशैः सूचितोऽ ल्परसो भवेत् ॥१.२७७॥
अन्यैस्त्वकाण्डे सम्भोगविच्छेद इति गीयते ।
नेतुर्वा नायिकाया वा व्यापारः स्वार्थसिद्धये ॥१.२७८॥
प्रच्छादनपरो यस्तु नर्मगर्भः स कीर्तितः ।
पूर्वस्थितो विपद्येत नायको यत्र चापरस्तिष्ठेत् ॥१.२७९॥
तमपीह नर्मगर्भं प्रवदति भरतो हि नाट्यवेदगुरुः ।
मायेन्द्रजालप्रचुरां चित्रयुद्धक्रियामयीम् ॥१.२८०॥
छेद्यैर्भेद्यैः प्लुतैर्युक्तां वृत्तिमारभटीं विदुः ।
अङ्गान्यस्यास्तु चत्वारि सङ्क्षिप्तिरवपातनम् ॥१.२८१॥
वस्तूत्थापनसम्फेटाविति पूर्वे बभाषिरे ।
सङ्क्षिप्तवस्तुविषया या मायाशिल्पयोजिता ॥१.२८२॥
सा सङ्क्षिप्तिरिति प्रोक्ता भरतेन महात्मना ।
वदन्त्यन्ये तु तां नेतुरवस्थान्तरसङ्गतिम् ॥१.२८३॥
परिवर्तकभेदत्वात्तदुपेक्षामहे वयम् ।
विभ्रान्तिरवपातः स्यात्प्रवेशद्रवविद्रवैः ॥१.२८४॥
तद्वस्तूत्थापनं यत्तु वस्तु मायोपकल्पितम् ।
सम्फेटस्तु समाघातः क्रुद्धसंरब्धयोर्द्वयोः ॥१.२८५॥
आसां च मध्ये वृत्तीनां शब्दवृत्तिस्तु भारती ।
तिस्रोऽ र्थवृत्तयः शेषास्तच्चतस्रो हि वृत्तयः ॥१.२८६॥
अन्ये तु मिश्रणादासां मिश्रां वृत्तिं च पञ्चमीम् ।
अशेषरससामान्यां मन्यन्ते लक्षयन्ति च ॥१.२८७॥
कैशिकी स्यात्तु शृङ्गारे रसे वीरे तु सात्वती ।
रदुरबीभत्सयोर्वृत्तिर्नियतारभटी पुनः ॥१.२८८॥
शृङ्गारादिषु सर्वेषु रसेष्विष्टैव भारती ।
केचित्तु तमिमं श्लोकं भारतीयं नियामकम् ॥१.२८९॥
प्रायिकाभिप्रायतया व्याचक्षाणा विचक्षणाः ।
आसां रसेषु वृत्तीनां नियमं नानुमन्वते ॥१.२९०॥
विचारसुन्दरो नैष मार्गः स्यादित्युदास्महे ।
कैशिकीवृत्तिभेदानां नर्मादीनां प्रकल्पनम् ॥१.२९१॥
यत्र करुणमाश्रित्य रसाभासत्वकारणम् ।
रसाभासप्रकरणे वक्ष्यते तदिदं स्फुटम् ॥१.२९२॥
तत्तन्न्यायप्रवीणेन न्यायमार्गानुवर्तिना ।
दर्शितं सिंहभूपेन स्पष्टं वृत्तिचतुष्टयम् ॥१.२९३॥
तत्तद्देशोचिता भाषा क्रिया वेषा प्रवृत्तयः ।
तत्र भाषा द्विधा भाषा विभाषा चेति भेदतः ॥१.२९४॥
तत्र भाषा सप्तविधा प्राच्यावन्त्या च मागधी ।
बाह्लीका दाक्षिणात्या च शौरसेनी च मालवी ॥१.२९५॥
सप्तधा स्याद्विभाषादि शबरद्रमिलान्ध्रजाः ।
शकाराभीरचण्डालवनेचरभवा इति ॥१.२९६॥
भाषाविभाषाः सन्त्यन्यास्तत्तद्देशजनोचिताः ।
तासामनुपयोगित्वान्नात्र लक्षणमुच्यते ॥१.२९७॥
तत्तद्देशोचिता वेषाः क्रियाश्चातिस्फुटान्तराह् ।
अन्येषां सुखदुःखादिभावेषु कृतभावनम् ॥१.२९८॥
आनुकूल्येन यच्चित्तं भावकानां प्रवर्तते ।
सत्त्वं तदिति विज्ञेयं प्राज्ञैः सत्त्वोद्भवानिमान् ॥१.२९९॥
सात्त्विका इति जानन्ति भरतादिमहर्षयः ।
सर्वेषामपि भावानां यैः स्वसत्त्वं हि भाव्यते ॥१.३००॥
ते भावा भावतत्त्वज्ञैः सात्त्विका समुदीरिताः ।
ते स्तम्भस्वेदरोमाञ्चाः स्वरभेदश्च वेपथुः ॥१.३०१॥
वैवर्ण्यमश्रुप्रलयावित्यष्टौ परिकीर्तिताः ।
स्तम्भो हर्षभयामर्षविषादाद्भुतसम्भवः ॥१.३०२॥
अनुभावा भवन्त्येते स्तम्भस्य मुनिसंमताः ।
संज्ञाविरहितत्वं च शून्यता निष्प्रकम्पता ॥१.३०३॥
निदाघहर्षव्यायामश्रमक्रोधभयादिभिः ।
स्वेदः सञ्जायते तत्र त्वनुभावा भवन्त्यमी ॥१.३०४॥
स्वेदापनयवातेच्छाव्यजनग्रहणादयः ।
रोमाञ्चो विस्मयोत्साहहर्षाद्यैस्तत्र विक्रियाः ॥१.३०५॥
रोमोद्गमोल्लुकसनगात्रसंस्पर्शनादयः ।
वैस्वर्यं सुखदुःखाद्यैस्तत्र स्युर्गद्गदादयः ॥१.३०६॥
वेपथुर्हर्षसन्त्रासजराक्रोधादिभिर्भवेत् ।
तत्रानुभावाः स्फुरणगात्रकम्पादयो मताः ॥१.३०७॥
विषादातपरोषाद्यैर्वैवर्ण्यमुपजायते ।
मुखवर्णपरावृत्तिकार्श्याद्यास्तत्र विक्रियाः ॥१.३०८॥
विषादरोषसन्तोषाधूमाद्यैरश्रु तत्क्रियाः ।
बाष्पबिन्दुपरिक्षेपनेत्रसंमार्जनादयः ॥१.३०९॥
प्रलयो दुःखधाताद्यैश्चेष्टा तत्र विसंज्ञता ।
सर्वेऽ पि सत्त्वमूलत्वाद्भावा यद्यपि सात्त्विकाः ॥१.३१०॥
तथाप्यमीषां सत्त्वैकमूलत्वात्सात्त्विकप्रथा ।
अनुभावाश्च कथ्यन्ते भावसंसूचनादमी ॥१.३११॥
एवं द्वैरूप्यमेतेषां कथितं भावकोविदैः ।
अनुभावैकनिधिना सुखानुभवशालिना ।
श्रीसिंहभूभुजा साङ्गमनुभावा निरूपिताः ॥१.३१२॥

अस्मत्कल्पलतादलानि गिलति त्वत्कामगौर्वार्यतां
मच्चिन्तामणिवेदिभिः परिणमेद्दूरान्नयोच्चैर्गजम् ।
इत्यारूढवितर्दिकाः प्रतिपथं जल्पन्ति भूदेवताः
सिंहक्ष्माभुजि कल्पवृक्षसुरभीहस्त्यादिदानोद्यते ॥१.३१३॥

रक्षायां राक्षसारिं प्रबलविमतविद्रावणे वीरभद्रं
कारुण्ये रामभद्रं भुजबलविभवारोहणे रौहिणेयम् ।
पाञ्चालं चञ्चलाक्षीपरिचरणविधौ पूर्णचन्द्रं प्रसादे
कन्दर्परूपदर्पे तुलयति नितरां सिंहभूपालचन्द्रः ॥१.३१४॥


इति श्रीमदान्ध्रमण्डलाधीश्वरप्रतिगण्डभैरवश्रीमदनपोतनरेन्द्रनन्दनभुजबलभीमश्रीसिंहभूपालविरचिते रसार्णवसुधाकरनाम्नि नाट्यालङ्कारशास्त्रे रञ्जकोल्लासो नाम
प्रथमो विलासः
॥२.१॥

ओ)०(ओ
ः
(२)
द्वितीयो विलासः
रसिकोल्लासः

कल्याणदायि भवतां भवेद्भव्यगुणाकरम् ।
कमलाकुचकालेयव्यञ्जितोरःस्थलं महः ॥३.१॥
चिदचित्क्षेमकारिण्यै नमः श्रीपर्णजादिभिः ।
वन्द्यायै वार्धिनन्दिन्यै कराग्रस्थपयोरुहे ॥२.२॥
व्यभी इत्युपसर्गौ द्वौ विशेषाभिमुखत्वयोः ।
विशेषेणाभिमुख्येन चरन्ति स्थायिनं प्रति ॥२.३॥
वागङ्गसत्त्वसूच्या ज्ञेयास्ते व्यभिचारिणः ।
तं चारयन्ति भावस्य गतिं सञ्चारिणोऽ पि ॥२.४॥
उन्मज्जन्तो निमज्जन्तः स्थायिन्यमृतवारिधौ ।
ऊर्मिवद्वर्धयन्त्येनं यान्ति तद्रूपतां च ते ॥२.५॥
निर्वेदोऽ थ विषादो दैन्यं ग्लानिश्रमौ च मदगर्वौ ।
शङ्कात्रासावेगा उन्मादापस्मृती तथा व्याधिः ॥२.६॥
मोहो मृतिरालस्यं जाड्यं व्रीडावहित्था च ।
स्मृतिरथ वितर्कचिन्तामतिधृतयो हर्ष उत्सुकत्वं च ॥२.७॥
औग्र्यमर्षासूयाश्चापल्यं चैव निद्रा च ।
सुप्तिर्बोध इतीमे भावा व्यभिचारिणः समाख्याताः ॥२.८॥
तत्त्वज्ञानाच्च दौर्गत्यावापदो विप्रयोगतः ।
ईर्ष्यादेरपि संजातं निर्वेदः स्वावमाननम् [*१] ॥२.९॥
प्रारब्धकार्यानिर्वाहादिष्टानवाप्तेर्विपत्तितः ।
अपराधपरिज्ञानादनुतापस्तु यो भवेत् ॥२.१०॥
विषादः स त्रिधा ज्येष्ठमध्यमाधमसंश्रयात् ।
सहायान्वेषणोपायचिन्ताद्या उत्तमे मताः ॥२.११॥
अनुत्साहश्च वैचित्त्यमित्याद्या मध्यमे मताः ।
अधमस्यानुभावाः स्युर्वैचित्र्यमवलोकनम् ॥२.१२॥
रोदनश्वासितध्यानमुखशोषादयोऽ पि च ।
हृत्तापदुर्गतत्वाद्यैरनौद्धत्यं हि दीनता ॥२.१३॥
तत्रानुभावा मालिन्यगात्रस्तम्भादयो मताः ।
आधिव्याधिजरातृष्णाव्यायामसुरतादिभिः ॥२.१४॥
निष्प्राणता ग्लानिरत्र क्षामाङ्गवचनक्रियाः ।
कम्पानुत्साहवैवर्ण्यनयनभ्रमणादयः ॥२.१५॥
श्रमो मानसखेदः स्यादध्वनृत्यरतादोभिः ।
अङ्गमर्दननिःश्वासौ पादसंवाहनं तथा ॥२.१६॥
जृम्भणं मन्दयानं च मुखनेत्रविघूर्णनम् ।
सीत्कृतिश्चेति विज्ञेया अनुभावाः श्रमोद्भवाः ॥२.१७॥
मदस्त्वानन्दसंमोहसम्भेदो मदिराकृतः ।
स त्रिधा तरुणो मध्योऽ पकृष्टश्चेति भेदतः ॥२.१८॥
दृष्टिः स्मेरा मुखे रागः सस्मिताकुलितं वचः ।
ललिताविद्धगत्याद्याश्चेष्टाः स्युस्तरुणे मदे ॥२.१९॥
मध्यमे तु मदे वाचि स्खलनं घूर्णनं दृशोः ।
गमने वक्त्रता बाह्वोर्विक्षेपस्रस्ततादयः ॥२.२०॥
अपकृष्टे तु चेष्टाः स्युर्गतिभङ्गो विसंज्ञता ।
निष्ठीवनं मुहुः श्वासो हिक्का छर्द्यादयो मताः ॥२.२१॥
तरुणस्तूत्तमादीनां मध्यमो मध्यनीचयोः ।
अपकृष्टस्तु नीचानां तत्तन्मदविवर्धने ॥२.२२॥
उत्तमप्रकृतिः शेते मध्यो हसति गायति ।
अधमप्रकृतिर्ग्राम्यं परुषं वक्ति रोदिति ॥२.२३॥
ऐश्वर्यादिकृतः कैश्चित्मानो मद इतीरितः ।
वक्ष्यमाणस्य गर्वस्य भेद एवेत्युदास्महे ॥२.२४॥
ऐश्वर्यरूपतारुण्यकुलविद्याबलैरपि ।
इष्टलाभादिनान्येषामवज्ञा गर्व ईरितः ॥२.२५॥
अनुभावा भवन्त्यत्र गुर्वाज्ञाद्याज्ञाव्यतिक्रमः ।
अनुत्तरप्रअदानं च वैमुख्यं भाषणेऽ पि च ॥२.२६॥
विभ्रमापह्नुती वाक्यपारुष्यमनवेक्षणम् ।
अवेक्षणं निजाङ्गानामङ्गभङ्गादयोऽ पि च ॥२.२७॥
शङ्का चौर्यापराधाद्यैः स्वानिष्टोत्प्रेक्षणं मतम् ।
तत्र चेष्टामुहुः पार्श्वदर्शनं मुखशोषणम् ॥२.२८॥
अवकुण्ठनवैवर्ण्यकण्ठसादादयोऽ पि च ।
शङ्का द्विद्येयमात्मोत्था परोत्था चेति भेदतः ॥२.२९॥
स्वाकार्यजनिता स्वोत्था प्रायो व्यङ्ग्येयमिङ्गितैः ।
इङ्गितानि तु पक्ष्मभ्रूतारकादृष्टिविक्रियाः ॥२.३०॥
परोत्था तु निजस्यैव परस्याकार्यतो भवेत् ।
प्रायेणाकारचेष्टाभ्यां तामिमामनुभावयेत् ॥२.३१॥
आकारः सात्त्विकश्चेष्टा त्वङ्गप्रत्यङ्गजाः क्रियाः ।
त्रासस्तु चित्तचाञ्चल्यं विद्युत्क्रव्यादगर्जितैः ॥२.३२॥
तथा भूतभुजङ्गाद्यैर्विज्ञेयास्तत्र विक्रियाः ।
उत्कम्पगात्रसङ्कोचरोमाञ्चस्तम्भगद्गदाः ॥२.३३॥
मुहुर्निमेषविभ्रान्तिपार्श्वस्थालम्बनादयः ।
चित्तस्य सम्भ्रमो यः स्यादावेगोऽ यं स चाष्टधा ॥२.३४॥
उत्पातवातवर्षाग्निमत्तकुञ्जरदर्शनात् ।
प्रियाप्रियश्रुतेश्चापि शत्रवव्यसनादपि ॥२.३५॥
तत्रौत्पातस्तु शैलादिकम्पकेतूदयादयः ।
तज्जाः सर्वाङ्गविस्रंसो वैमुख्यमपसर्पणम् ॥२.३६॥
विषादमुखवैवर्ण्यविस्मयाद्यास्तु विक्रियाः ।
त्वरयागमनं वस्त्रग्रहणं चावकुण्ठनम् ॥२.३७॥
नेत्रावमार्जनाद्याश्च वातावेगभवाः क्रियाः ।
छत्रग्रहोऽ ङ्गसङ्कोचो बाहुस्वस्तिकधावने ॥२.३८॥
उष्णाश्रयणमित्याद्या वर्षावेगभवाः क्रियाः ।
अग्न्यावेगःभवाश्चेष्टा वीजनं चाङ्गधूननम् ॥२.३९॥
व्यत्यस्तपदविक्षेपनेत्रसङ्कोचनादयः ।
आवेगे कुञ्जरोद्भूते सत्वरं चापसर्पणम् ॥२.४०॥
विलोकनं मुहुः पश्चात्त्रासकम्पादयो मताः ।
प्रियश्रवणजे ह्यस्मिनभुत्थानोपगूहने ॥२.४१॥
प्रीतिदानं प्रियं वाक्यं रोमहर्षादयोऽ पि च ।
अप्रियश्रुतिजेऽ प्यस्मिन् विलापह्परिवर्तनम् ॥२.४२॥
आक्रन्दितं च पतनं परितो भ्रमणादयः ।
चेष्टाः स्युः शात्रवावेगे वर्मशस्त्रादिधारणम् ॥२.४३॥
रथवाजिगजारोहसहसापक्रमादयः ।
एते स्युरुत्तमादीनामनुभावा यथोचितम् ॥२.४४॥
उन्मादश्चित्तविभ्रान्तिर्वियोगादिष्टनाशतः ।
वियोगजे तु चेष्टाः स्युर्धावनं परिदेवनम् ॥२.४५॥
असम्बद्धप्रलपनं शयणं सहसोत्थितिः ।
अचेतनैः सहालापो निर्निमित्तस्मितादयः ॥२.४६॥
इष्टनाशकृते त्वस्मिन् भस्मादिपरिलेपनम् ।
नृत्यगीतादिरचना तृणनिर्माल्यधारणम् ॥२.४७॥
चीवरावरणादीनि प्रागुक्ताश्चापि विक्रियाः ।
धातुवैषम्यदोषेण भूतावेशादिना कृतः ॥२.४८॥
चित्तक्षोभस्त्वपस्मारस्तत्र चेष्टाः प्रकम्पनम् ।
धावनं पतनं स्तम्भो भ्रमणं नेत्रविक्रियाः ॥२.४९॥
स्वोष्ठदंशभुजास्फोटलालाफेनादयोऽ पि च ।
दोषवैषम्यजस्त्वेष व्याधिरेवेत्युदास्महे ॥२.५०॥
दोषोद्रेकवियोगाद्यैर्स्याद्व्याधिरत्र तु ।
गात्रस्तम्भः श्लथाङ्गत्वं कूजनं मुखकूणनम् ॥२.५१॥
स्रस्ताङ्गताक्षिविक्षेपनिःश्वासाद्यास्तु विक्रियाः ।
सशीतो दाहयुक्तः स द्विविधः परिकीर्तितः [*२] ॥२.५२॥
हनुसञ्चालनं बाष्पः सर्वाङ्गोत्कम्पकूजने ।
जानुकुञ्चनरोमाञ्चमुखशोषादयोऽ पि च ॥२.५३॥
दाहज्वरे तु चेष्टाः स्युः शीतमाल्यादिकाङ्क्षणम् ।
पाणिपादपरिक्षेपमुखशोषादयोऽ पि च ॥२.५४॥
आपद्भीतिवियोगाद्यैर्मोहश्चित्तस्य मूढता ।
विक्रियास्तत्र विज्ञेया इन्द्रियाणां च शून्यता ॥२.५५॥
निश्चेष्टताङ्गभ्रमणपतनाघूर्णनादयः ।
वायोर्धनञ्जयाख्यस्य विप्रयोगो य आत्मना ॥२.५६॥
शरीरावच्छेदवता मरणं नाम तद्भवेत् ।
एतच्च द्विविधं प्रोक्तं व्याधिजं चाभिघातजम् ॥२.५७॥
आद्यं त्वसाध्यहृच्छूलविषूच्यादिसमुद्भवम् ।
अमी तत्रानुभावाः स्युरव्यक्ताक्षरभाषणम् ॥२.५८॥
विवर्णगात्रता मन्दश्वासादि स्तम्भमीलने ।
हिक्का परिजनापेक्षानिश्चेष्टेन्द्रियतादयः ॥२.५९॥
द्वितीयं घातपतनदोहोद्बन्धविषादिजम् ।
तत्र घातादिजे भूमिपतनक्रन्दनादयः ॥२.६०॥
विषं तु वत्सनाभाद्यमष्टौ वेगास्तदुद्भवाः ।
कार्ष्ण्यं कम्पो दाहो हिक्का फेनश्च कन्धरभङ्गः ॥२.६१॥
जडता मृतिरिति कथिता क्रमशः प्रथमाद्या वेगजाश्चेष्टाः ।
स्वभावश्रमसौहित्यगर्भनिर्भरतादिभिः ॥२.६२॥
कृच्छ्रात्क्रियोन्मुखत्वं यत्तदालस्यमिह क्रियाः ।
अङ्गभङ्गः क्रियाद्वेषो जृम्भणाक्षिविमर्दने ॥२.६३॥
शय्यासनैकप्रियता तन्द्रीनिद्रादयोऽ पि च ।
जाड्यमप्रतिपत्तिः स्यादिष्टानिष्ठार्थयोः श्रुतेः ॥२.६४॥
दृष्टेर्वा विरहादेश्च क्रियास्तत्रानिमेषता ।
अश्रुतिः पारवश्यं च तूष्णीम्भावादयोऽ पि च ॥२.६५॥
अकार्यकरणावज्ञास्तुतिनूतनसङ्गमैः ।
प्रतीकाराक्रियाद्यैश्च व्रीडत्वनतिधृष्टता ॥२.६६॥
तत्र चेष्टा निगूढोक्तिराधोमुख्यविचिन्तने ।
अनिर्गमो बहिः क्वापि दूरादेवावगुण्ठनम् ॥२.६७॥
नखानां कृन्तनं भूमिलेखनं चैवमादयः ।
अवहित्थाकारगुप्तिर्जैह्म्यप्राभवनीतिभिः ॥२.६८॥
लज्जासाध्वसदाक्षिण्यप्रागल्भ्यापजयादिभिः ।
अन्यथाकथनं मिथ्याधैर्यमन्यत्र वीक्षणम् ॥२.६९॥
कथाभङ्गादयोऽ प्यस्यामनुभावा भवन्त्यमी ।
स्वास्थ्यचिन्तादृढाभ्याससदृशालोकनादिभिः ॥२.७०॥
स्मृतिः पूर्वानुभूतार्थप्रतीतिस्तत्र विक्रियाः ।
कम्पनोद्वहने मूर्ध्नो भ्रूविक्षेपादयोऽ पि च ॥२.७१॥
ऊहो वितर्कः सन्देहविमर्षप्रत्ययादिभिः ।
जनितो निर्णयान्तः स्यादसत्यः सत्य एव वा ॥२.७२॥
तत्रानुभावाः स्युरमी भ्रूशिरः क्सेपणादयः ।
इष्टवस्त्वपरिप्राप्तेरैश्वर्यभ्रंशनादिभिः ॥२.७३॥
चिन्ता ध्यानात्मिका तस्यामनुभावा भवन्त्यमी ।
कार्श्याधोमुख्यसन्तापनिःश्वासोच्छ्र्वसनादयः ॥२.७४॥
नानाशास्त्रारथमथनादर्थनिर्धारणं मतिः ।
तत्र चेष्टास्तु कर्तव्यकरणं संशयछिदा ॥२.७५॥
शिष्योपदेशभ्रूक्षेपावूहापोहादयोऽ पि च ।
ज्ञानविज्ञानगुर्वादिभक्तिनानार्थसिद्धिभिः ॥२.७६॥
लज्जादिभिश्च चित्तस्य नैस्पृह्यं धृतिरुच्यते ।
अत्रानुभावा विज्ञेयाः प्राप्तार्थानुभवस्तथा ॥२.७७॥
अप्राप्तातीतनष्टार्थानभिसङ्क्षोभणादयः ।
मनोरथस्य लाभेन सिद्ध्या योग्यस्य वस्तुनः ॥२.७८॥
मित्रसङ्गमदेवादिप्रसादादेश्च कल्पितः ।
मनःप्रसादो हर्षः स्यादत्र नेत्रास्यफुल्लता ॥२.७९॥
प्रियाभाषणमाश्लेषः पुलकानां प्ररोहणम् ।
स्वेदोद्गमश्च हस्तेन हस्तसम्पीडनादयः ॥२.८०॥
कालाक्षमत्वमौत्सुक्यमिष्टवस्तुवियोगतः ।
तद्दर्शनाद्रम्यवस्तुदिदृक्षादेश्च तत्क्रियाः ॥२.८१॥
त्वरानवस्थितिः शय्यास्थितिरुत्तानचिन्तने ।
शरीरगौरवं निद्रातन्द्रानिःश्वसितादयः ॥२.८२॥
अपराधावमानाभ्यां चौर्याआभिग्रहणादिभिः ।
असत्प्रलापनाद्यैश्च कृतं चण्डत्वमुग्रता ॥२.८३॥
क्रियास्तत्रास्यनयनरागो बन्धनताडने ।
शिरसः कम्पनं खेदवधनिर्भर्त्सनादयः ॥२.८४॥
अधिक्षेपावमानाद्यैः क्रोधोऽ मर्ष इतीर्यते ।
तत्र स्वेदशिरःकम्पावाधोमुख्यविचिन्तने ॥२.८५॥
उपायान्वेषणोत्साहव्यवसादयः क्रियाः ।
परसौभाग्यसम्पत्तिविद्याशौर्यादिहेतुभिः ॥२.८६॥
गुणेऽ पि दोषारोपः स्यादसूया तत्र विक्रियाः ।
मुखापवर्तनं गर्हा भ्रूभेदानादरादयः ॥२.८७॥
रागद्वेषादिभिश्चित्तलाघवं चापलं भवेत् ।
चेष्टास्तत्राविचारेण परिरम्भावलम्बने ॥२.८८॥
निष्कासनोक्तिपारुष्ये ताडनाज्ञापनादयः ।
मदस्वभावव्यायामनिश्चिन्तत्वश्रमादिभिः ॥२.८९॥
मनोनिमीलनं निद्रा चेष्टास्तत्रास्यगौरवम् ।
आघूर्णमाननेत्रत्वमङ्गानां परिमर्दनम् ॥२.९०॥
निःश्वासोच्छ्वासने सन्नगात्रत्वं नेत्रमीलनम् ।
शरीरस्य च सङ्कोचो जाड्यं चेत्येवमादयः ॥२.९१॥
उद्रेक एव निद्रायाः सुप्तिः स्यात्तत्र विक्रियाः ।
इन्द्रियोपरतिर्नेत्रमीलनं स्रस्तगात्रता ॥२.९२॥
उत्स्वप्नायितनैश्चल्यश्वासोच्छ्वासादयोऽ पि च ।
स्वप्नस्पर्शननिध्वाननिद्रासम्पूर्णतादिभिः ॥२.९३॥
प्रबोधश्चेतनावाप्तिश्चेष्टास्तत्राक्षिमर्दनम् ।
शय्याया मोक्षणं बाहुविक्षेपोऽ ङ्गुलिमोटनम् ॥२.९४॥
शिरःकण्डूयनं चाङ्गवलनं चैवमादयः ।
उत्तमाधममध्येषु सात्त्विका व्यभिचारिणः ॥२.९५॥
विभावैरनुभावैश्च वर्णनीया यथोचितम् ।
उद्वेगस्नेहदम्भेर्ष्याप्रमुखाश्चित्तवृत्तयः ॥२.९६॥
उक्तेष्वन्तर्भवन्तीति न पृथक्त्वेन दर्शिताः ।
विभावाश्चानुभावाश्च ते भवन्ति परस्परम् ॥२.९७॥
कार्यकारणभावस्तु ज्ञेयः प्रायेण लोकतः ।
स्वातन्त्र्यात्पारतन्त्र्याच्च ते द्विधा व्यभिचारिणः ॥२.९८॥
परपोषकतां प्राप्ताः परतन्त्रा इतीरिताः ।
तदभावे स्वतन्त्राः स्युर्भावा इति च ते स्मृताः ॥२.९९॥
आभासता भवेदेषामनौचित्यप्रवर्तिताम् ।
असत्यत्वादयोग्यत्वादनौचित्यं द्विधा भवेत् ॥२.१००॥
असत्यत्वकृतं तत्स्यादचेतनगतं तु यत् ।
अयोग्यत्वकृतं प्रोक्तं नीचतिर्यङ्नराश्रयम् ॥२.१०१॥
उत्पत्तिसन्धिशावल्यशान्तयो व्यभिचारिणाम् ।
दशाश्चतस्रस्तत्र उत्पत्तिर्भावसम्भवः ॥२.१०२॥
सरूपमसरूपं वा भिन्नकारणकल्पितम् ।
भावद्वयं मिलति चेत्स सन्धिरिति गीयते ॥२.१०३॥
अत्यारूढस्य भावस्य विलयः शान्तिरुच्यते ।
शवलत्वं तु भावानां संमर्दः स्यात्परस्परम् ॥२.१०४॥
दिगन्तरालसञ्चारकीर्तिना सिंहभूभुजा ।
एवं सञ्चारिणः सर्वे सप्रपञ्चं निरूपिताः ॥२.१०५॥
सजातीयैर्विजातीयैर्भावैर्ये त्वतिरस्कृताः ।
क्ष्राब्धिवन्नयन्त्यन्यान् स्वात्मत्वं स्थायिनो हि ते ॥२.१०६॥
भरतेन च ते कथिता रतिहासोत्साहविस्मयक्रोधाः ।
शोकोऽ थ जुगुप्सा भयमित्यष्टौ लक्ष्म वक्ष्यते तेषाम् ॥२.१०७॥
यूनोरन्योन्यविषया स्थायिनीच्छा रतिर्भवेत् ।
निसर्गेणाभियोगेन संसर्गेणाभिमानतः ॥२.१०८॥
उपमाध्यात्मविषयैरेषा स्यात्तत्र विक्रियाः ।
कटाक्षपातभ्रूक्षेपप्रियवागादयो मताः ॥२.१०९॥
भोजस्तु सम्प्रयोगेण रतिमन्यामुदाहरत् ।
सम्प्रयोगस्य शब्दादिष्वन्तर्भावान्न तन्मतम् ॥२.११०॥
अङ्कुरपल्लवकलिकाप्रस्पुनफलभोगभागियं क्रमशः ।
प्रेमा मानः प्रणयः स्नेहो रागोऽ नुरागश्च ॥२.१११॥
स प्रेमा भेदरहितं यूनोर्यद्भावबन्धनम् ।
यत्तु प्रेमानुबन्धेन स्वातन्त्र्याद्धृदयङ्गमम् ॥२.११२॥
बह्नाति भावकौटिल्यं सोऽ यं मान इतीर्यते ।
बाह्यान्तरोपचारैर्यत्प्रेममानोपकल्पितैः ॥२.११३॥
बध्नाति भावविश्रम्भं सोऽ यं प्रणय उच्यते ।
विश्रम्भे परमां काष्ठामारूढे दर्शनादिभिः ॥२.११४॥
यत्र द्रवत्यन्तरङ्गं स स्नेह इति कथ्यते ।
स त्रेधा कथ्यते प्रौढमध्यमन्दविभेदतः ॥२.११५॥
प्रवासादिभिरज्ञातचित्तवृत्तौ प्रिये जने ।
इतरक्लेशकारी यः स प्रौढः स्नेह उच्यते ॥२.११६॥
इतरानुभवापेक्षां सहते यः स मध्यमः ।
द्वयोरेकस्य मानादौ तदन्यस्य करोति यः ॥२.११७॥
नैवोपेक्षां न चापेक्षां स स्नेहो मन्द उच्यते ।
दुःखमप्यधिकं चित्ते सुखत्वेनैव रज्यते ॥२.११८॥
येन स्नेहप्रकर्षेण स राग इति गीयते ।
कुसुम्भनीलीमञ्जिष्ठरागभेदेन स त्रिधा ॥२.११९॥
कुसुम्भरागः स ज्ञेयो यश्चित्ते रज्यति क्षणात् ।
अतिप्रकाशमानोऽ पि क्षणादेव विनश्यति ॥२.१२०॥
नीलीरागस्तु यः सक्तो नापैति न च दीप्यते ।
अचिरेणैव संसक्तश्चिरादपि न नश्यति ॥२.१२१॥
अतीव शोभते योऽ सौ माञ्जिष्ठो राग उच्यते ।
राग एव स्वयं वेद्यदशाप्राप्त्या प्रकाशितः ॥२.१२२॥
यावदाश्रयवृत्तिश्चेदनुराग इतीरितः ।
अन्ये प्रीतिं रतेर्भेद्मामनन्ति न तन्मतम् ॥२.१२३॥
असम्प्रयोगविषया सेयं हर्षान्न भिद्यते ।
भाषणाकृतिवेषाणं क्रियायाश्च विकारतः ॥२.१२४॥
लौल्यादेश्च परस्थानामेषामनुकृतेरपि ।
विकारश्चेतसो हासस्तत्र चेष्टाः समीरिताः ॥२.१२५॥
दृष्टेर्विकारो नामौष्ठकपोलस्पन्दनादयः ।
शक्तिर्धरियसहायाद्यैः फलश्लाघ्येषु कर्मसु ॥२.१२६॥
सत्वरा मानसी वृत्तिरुत्साहस्तत्र विक्रियाः ।
कालाद्यवेक्षणं धैर्यं वागारम्भादयोऽ पि च ॥२.१२७॥
सहजाहार्यभेदेन स द्विधा परिभाष्यते ।
लोकोत्तरपदार्थानां तत्पूर्वलोकनादिभिः ॥२.१२८॥
विस्तारश्चेतसो यस्तु विस्मयः स निगद्यते ।
क्रियास्तत्राक्षिविस्तारसाधूक्तिपुलकादयः ॥२.१२९॥
वधावज्ञादिभिश्चित्तज्वलनं क्रोध ईरितः ।
एष त्रिधा भवेत्कोर्धकोपरोषप्रभेदतः ॥२.१३०॥
वधच्छेदादिपर्यन्तः क्रोधः क्रूरजनाश्रयः ।
अभ्यर्थनावधिः प्रायः कोपो वीरजनाश्रयः ॥२.१३१॥
शत्रुभृत्यसुहृत्पूज्याश्चत्वारो विषयास्तयोः ।
मुहुर्दष्टोष्ठता भुग्नभ्रुकुटीदन्तघट्टनम् ॥२.१३२॥
हस्तनिष्पीडनं गात्रकम्पः शस्त्रप्रतीक्षणम् ।
स्वभुजावेक्षणं कण्ठगर्जाद्याः शात्रवक्रुधि ॥२.१३३॥
भृत्यक्रोधे तु चेष्टाः स्युस्तर्जनं मूर्धधननम् ।
निर्भर्त्सनं च बहुधा मुहुर्निर्वर्णनादयः ॥२.१३४॥
मित्रक्रोधे विकाराः स्युर्नेत्रान्तःपतदश्रुता ।
तूष्णीं ध्यानं च नैश्चल्यं श्वसितानि मुहुर्मुहुः ॥२.१३५॥
मौनं विनम्रमुखता भुग्नदृष्ट्यादयोऽ पि च ।
पूज्यक्रोधे तु चेष्टाः स्युः स्वनिन्दा नम्रवक्त्रता ॥२.१३६॥
अनुत्तरप्रदानाङ्गस्वेदगद्गदिकादयः ।
शत्रुक्रोधे तु चेष्टाः स्युर्भावगर्भितभाषणम् ॥२.१३७॥
भ्रूभेदनिटिलस्वेदकटाक्षआरुणिमादयः ।
भृत्यादिकोपत्रितये तत्तत्क्रोधादिताः क्रियाः ॥२.१३८॥
मिथः स्त्रीपुंसयोरेव रोषह्स्त्रीगोचरः पुनः ।
प्रत्ययावधिरत्र स्युर्विकाराः कुटिलेक्षणम् ॥२.१३९॥
अधरस्फुरणापाङ्गरागनिःश्वसितादयः ।
द्वेधा निगदितः स्त्रीणां रोषः पुरुषगोचरः ॥२.१४०॥
सपत्नीहेतुराद्यः स्यादन्यः स्यादन्यहेतुकः ।
सपत्नीहेतुको रोषो विप्रलम्भे प्रपञ्च्यते ॥२.१४१॥
अन्यहेतुकृते त्वत्र क्रियाः पुरुषरोषवत् ।
बन्धुव्यापत्तिदौर्गत्यधननाशादिभिः कृतः ॥२.१४२॥
चित्तक्लेशभरः शोकस्तत्र चेष्टा विवर्णता ।
बाष्पोद्गमो मुखे शोषः स्तम्भनिःश्वसितादयः ॥२.१४३॥
उत्तमानमयं प्रौढो विभावैरन्यसंश्रितैः ।
आत्मस्थैरतिरूढोऽ पि प्रायः शौर्येण शाम्यति ॥२.१४४॥
तत्र चेष्टा गुणाख्याननिगूढरुदितादयः ।
स्यादेष मृतिपर्यन्तः स्वपरस्थैस्तु मध्यमे ॥२.१४५॥
अनतिव्यक्तरुदितप्रमुखास्तत्र विक्रियाः ।
हेतुभिः स्वगतैरेव प्रायः स्त्रीनीचयोरयम् ॥२.१४६॥
मरणव्यवसायान्तस्तत्र भूपरिवेष्टनम् ।
उरस्ताडननिर्भेदपातोच्चै रोदनादयः ॥२.१४७॥
अहृद्यानां पदार्थानां दर्शनश्रवणादिभिः ।
सङ्कोचनं यन्मनसह्सा जुगुप्सात्र विक्रियाः ॥२.१४८॥
नासापिधानं त्वरिता गतिरास्यविकूणनम् ।
सर्वाङ्गधूननं कुत्सा मुहुर्निष्ठीवनादयः ॥२.१४९॥
घृणा शुद्धा जुगुप्सान्या दशरूपे निरूपिता ।
सा हेयश्रवणोत्पन्नजुगुप्साया न भिद्यते ॥२.१५०॥
भयं तु मन्तुना घोरदर्शनश्रवणादिभिः ।
चित्तस्यातीव चाञ्चल्यं तत्प्रायो नीचमध्ययोः ॥२.१५१॥
उत्तमस्य तु जायेत कारणैरतिलौकिकैः ।
भये तु चेष्टा वैवर्ण्यं स्तब्धत्वं गात्रकम्पनम् ॥२.१५२॥
पलायनं परावृत्य वीक्षणं स्वात्मगोपनम् ।
आस्यशोषणमुत्क्रोशशरणान्वेषणादयः ॥२.१५३॥
हेतुजादितरे प्रोक्ते भये सोढलसूनुना ।
कृत्रिमं तूत्तमगतं गुर्वादीन् प्रत्यवास्तवम् ॥२.१५४॥
विभीषिकोत्थं बालादेर्वित्रासितकमित्युभे ।
तत्रान्त्यमन्तर्भूतं स्याद्घोरश्रवणजे भये ॥२.१५५॥
भिक्षुभल्लूकचोरादिसूचनाकल्पितत्वतः ।
आद्यं तु युक्तिकाक्ष्यायां भयकक्ष्यां न गाहते ॥२.१५६॥
गुर्वादिसंनिधौ यस्मान्नीचैः स्थित्यादिसूचितम् ।
भावो विनय एव स्यादथ स्यान्नाटके यदि ॥२.१५७॥
अवहित्थतया तस्य भयत्वं दूरतो गतम् ।
अतो हेतुजमेवैकं भयं स्यादिति निश्चयः ॥२.१५८॥
भोजेनोक्ताः स्थायिनोऽ न्ये गर्वः स्नेहो धृतिर्मतिः ।
स्थास्नुरेवोद्धतप्रेयः शान्तोदात्तरसेष्वपि ॥२.१५९॥
तत्र स्नेहो रतेर्भेदस्त्रिधा चेच्छात्मतत्कृतः ।
अन्ये पोषासहिष्णुत्वान्नैव स्थायिपदोचिताः ॥२.१६०॥
तदष्टावेव विज्ञेयाः स्थायिनो मुनिसंमताः ।
स्थायिनोऽ ष्टौ त्रयस्त्रिंशच्चारिणोऽ ष्टौ च सात्त्विकाः ॥२.१६१॥
एवमेकोनपञ्चाशद्भावाः स्युर्मिलिता इमे ।
एवं हि स्थायिनो भावान् सिंहभूपतिरभ्यधात् ॥२.१६२॥
अथैषां रसरूपत्वमुच्यते सिंहभूभुजा ।
विद्वन्मानसहंसेन रसभावविवेकिना ॥२.१६३॥
एते च स्थायिनः स्वैः स्वैर्विभावैर्व्यभिचारिभिः ।
सात्त्विकैश्चानुभावैश्च नटाभिनययोगतः ॥२.१६४॥
साक्षात्कारमिवानीताः प्रापिताः स्वादुरूपताम् ।
सामाजिकानां मनसि प्रयान्ति रसरूपताम् ॥२.१६५॥
दध्यादिव्यञ्जनद्रव्यैश्चिञ्चादिभिरथौषधैः ।
गुडादिमधुरद्रव्यैर्यथायोगं समन्वितैः ॥२.१६६॥
यद्वत्पाकविशेषेण षाडवाख्यो रसः परः ।
निष्पद्यते विभावाद्यैः प्रयोगेण तथा रसः ॥२.१६७॥
सोऽ यमानन्दसम्भेदो भावकैरनुभूयते ।
अष्टधा स च शृङ्गारहास्यवीराद्भुता अपि ॥२.१६८॥
रौद्रः करुणबीभत्सौ भयानक इतीरितः ।
एषूत्तरस्तु पूर्वस्मात्सम्भूतो विषमात्समः ॥२.१६९॥
बहुवक्तव्यताहेतोः सकलाह्लादनादपि ।
रसेषु तत्र शृङ्गारः प्रथमं लक्ष्यते स्फुटम् ॥२.१७०॥
विभावैरनुभावैश्च सात्त्विकैर्व्यभिचारिभिः ।
नीता सदस्यरस्यत्वं रतिः शृङ्गार उच्यते ॥२.१७१॥
स विप्रलम्भः सम्भोग इति द्वेधा निगद्यते ।
अयुक्तयोस्तरुणयोर्योऽ नुरागः परस्परम् ॥२.१७२॥
अभीष्टालिङ्गनादीनामनवाप्तौ प्रकृष्यते ।
स विप्रलम्भो विज्ञेयः स चतुर्धा निगद्यते ॥२.१७३॥
पूर्वानुरागमानौ च प्रवासकरुणाविति ।
यत्प्रेम सङ्गमात्पूर्वं दर्शनश्रवणादिभिः ॥२.१७४॥
पूर्वानुरागः स ज्ञेयः श्रवणं तद्गुणश्रुतिः ।
प्रत्यक्षचित्रस्वप्नादौ दर्शनं दर्शनं मतम् ॥२.१७५॥
यतः पूर्वानुरागोऽ यं सङ्कल्पात्मा प्रवर्तते ।
सोऽ यं पूर्वानुरागाख्यो विप्रलम्भ इतीरितः ॥२.१७६॥
पारतन्त्र्यादयं द्वेधा दैवमानुषकल्पनात् ।
तत्र सञ्चारिणो ग्लानिः शङ्कासूये श्रमो भयम् ॥२.१७७॥
निर्वेदौत्सुक्यदैन्यानि चिन्तानिद्रे प्रबोधता ।
विषादो जडतोन्मादो मोहो मरणमेव च ॥२.१७८॥
एतस्मिन्नभिलाषादि मरणान्तमनेकधा ।
तत्तत्सञ्चारिभावानामुत्कटत्वाद्दशा भवेत् ॥२.१७९॥
तथापि प्राक्तनैरस्या दशावस्थाः समासतः ।
प्रोक्तास्तदनुरोधेन तासां लक्षणमुच्यते ॥२.१८०॥
अभिलाषश्चिन्तानुस्मृतिगुणसङ्कीर्तनोद्वेगाः ।
सविलापा उन्मादव्याधी जडता मृतिश्च ताः क्रमशः ॥२.१८१॥
सङ्गमोपायरचितप्रारब्धव्यवसायतः ।
सङ्कल्पेच्छासमुद्भूतिरभिलाषोऽ त्र विक्रियाः ॥२.१८२॥
प्रवेशनिर्गमौ तूष्णीं तद्दृष्टिपथगामिनौ ।
रागप्रकाशनपराश्चेष्टाः स्वात्मप्रसाधनम् ॥२.१८३॥
व्याजोक्तयश्च विजने स्थितिरित्येवमादयः ।
केनोपायेन संसिद्धिः कदा तस्य समागमः ॥२.१८४॥
दूतीमुखेन किं वाच्यमित्याद्यूहस्तु चिन्तनम् ।
अत्र नीव्यादिसंस्पर्शः शय्यायां परिवर्तनम् ॥२.१८५॥
सबाष्पाकेकरा दृष्टिर्मुद्रिकादिविवर्तनम् ।
निर्लक्ष्यवीक्षणं चैवमाद्या विकृतयो मताः ॥२.१८६॥
अर्थानामनुभूतानां देशकालानुवर्तिनाम् ।
सान्तत्येन परामर्शो मानसः स्यादनुस्मृतिः ॥२.१८७॥
तत्रानुभावा निःश्वासो ध्याणं कृत्यविहस्तता ।
शय्यासनादिविद्वेष इत्याद्याः स्मरकल्पिताः ॥२.१८८॥
सौन्दर्यादिगुणश्लाघा गुणकीर्तनमत्र तु ।
रोमाञ्चो गद्गदा वाणी भावमन्थरवीक्षणम् ॥२.१८९॥
तत्सङ्गचिन्तनं सख्या गण्डस्वेदादयोऽ पि च ।
मनसः कम्प उद्वेगः कथितस्तत्र विक्रियाः ॥२.१९०॥
चिन्ता सन्तापनिःश्वासौ द्वेषः शय्यासनादिषु ।
स्तम्भचिन्ताश्रुवैवर्ण्यदीनत्वादय ईरिताः ॥२.१९१॥
इह मे दृक्पथं प्रापदिहातिष्ठदिहास्त च ।
इहालपदिहावात्सीदिहैव न्यवृतत्तथा ॥२.१९२॥
इत्यादिवाक्यविन्यासो विलाप इति कीर्तितः ।
तत्र चेष्टास्तु कुत्रापि गमनं क्वचिदीक्षणम् ॥२.१९३॥
क्वचित्क्वचिदवस्थानं क्वचिच्च भ्रमणादयः ।
सर्वावस्थासु सर्वत्र तन्मनस्कतया सदा ॥२.१९४॥
अतस्मिंस्तदिति भ्रान्तिरुन्मादो विरहोद्भवः ।
तत्र चेष्टास्तु विज्ञेया द्वेषः स्वेष्टेऽ पि वस्तुनि ॥२.१९५॥
दीर्घं मुहुश्च निःश्वासो निर्निमेषतया स्थितिः ।
निर्निमित्तस्मितध्यानगानमौनादयोऽ पि च ॥२.१९६॥
अभीष्टसङ्गमाभावाद्व्याधिः सन्तापलक्षणः ।
अत्र सन्तापनिःश्वासौ शीतवस्तुनिषेवणम् ॥२.१९७॥
जीवितोपेक्षणं मोहो मुमूर्षा धृतिवर्जनम् ।
यत्र क्वचिच्च पतनं स्रस्ताक्षत्वादयोऽ पि च ॥२.१९८॥
इदमिष्टमनिष्टं तदिति वेत्ति न किञ्चन ।
नोत्तरं भाषते प्रश्ने नेक्षते न शृणोति च ॥२.१९९॥
यत्र ध्यायति निःसंज्ञं जडता सा प्रकीर्तिता ।
अत्र स्पर्शानभिज्ञत्वं वैवर्ण्यं शिथिलाङ्गता ॥२.२००॥
अकाण्डहुङ्कृतिः स्तम्भो निःश्वासकृशतादयः ।
तैस्तैः कृतैः प्रतीकारैर्यदि न स्यात्समागमः ॥२.२०१॥
ततः स्यान्मरणोद्योगह्कामाग्नेस्तत्र विक्रियाः ।
लीलाशुकचकोरादिन्यासः स्निग्धसखीकरे ॥२.२०२॥
कलकण्ठकलालापश्रुतिर्मन्दानिलादरः ।
ज्योत्स्नाप्रवेशमाकन्दमञ्जरीवीक्षणादयः ॥२.२०३॥
मुहुःकृतो मेति नेति प्रतिषेधार्थवीप्सया ।
ईप्सितालिङ्गनादीनां निरोधो मान उच्यते ॥२.२०४॥
सोऽ यं सहेतुनिर्हेतुभेदाद्द्वेधात्र हेतुजः ।
ईर्ष्यया सम्भवेदीर्ष्या त्वन्यासङ्गिनि वल्लभे ॥२.२०५॥
असहिष्णुत्वमेव स्याद्दृष्टेरनुमितेः श्रुतेः ।
ईर्ष्यामाने तु निर्वेदावहित्थग्लानिदीनताः ॥२.२०६॥
चिन्ताचापल्यजडतामोहाद्या व्यभिचारिणः ।
भोगाङ्कगोत्रस्खलनोत्स्वप्नैरनुमितिस्त्रिधा ॥२.२०७॥
श्रुतिः प्रियापराधस्य श्रुतिराप्तसखीमुखात् ।
कारणाभाससम्भूतो निर्हेतुः स्याद्द्वयोरपि ॥२.२०८॥
अवहित्थादयस्तत्र विज्ञेया व्यभिचारिणः ।
निर्हेतुकः स्वयं शाम्येत्स्वयं ग्राहस्मितादिभिः ॥२.२०९॥
हेतुजस्तु शमं याति यथायोग्यं प्रकल्पितैः ।
साम्ना भेदेन दानेन नत्युपेक्षारसान्तरैः ॥२.२१०॥
तत्र प्रियोक्तिकथनं यत्तु तत्साम गीयते ।
सख्यादिभिरुपालम्भप्रयोगो भेद उच्यते ॥२.२११॥
व्याजेन भूषणादीनां प्रदानं दानमुच्यते ।
नतिः पादप्रणामः स्यात्तूष्णीं स्थितिरुपेक्षणम् ॥२.२१२॥
आकस्मिकभयादीनां कल्पना स्यद्रसान्तरम् ।
यादृच्छिकं बुद्धिपूर्वमिति द्वेधा निगद्यते ॥२.२१३॥
अनुकूलेन दैवेन कृतं यादृच्छिकं भवेत् ।
प्रत्युत्पन्नधिया पुंसा कल्पितं बुद्धिपूर्वकम् ॥२.२१४॥
पूर्वसङ्गतयोर्यूनोर्भवेद्देशान्तरादिभिः ।
चरणव्यवधानं यत्स प्रवास इतीर्यते ॥२.२१५॥
तज्जन्यो विप्रलम्भोऽ पि प्रवासत्वेन संमतः ।
हर्षगर्वमदव्रीडा वर्जयित्वा समीरिताः ॥२.२१६॥
शृङ्गारयोग्याः सर्वेऽ पि प्रवासव्यभिचारिणः ।
कार्यतः सम्भ्रमाच्छापात्स त्रिधा तत्र कार्यजः ॥२.२१७॥
बुद्धिपूर्वतया यूनोः संविधानव्यपेक्षया ।
वृत्तो वर्तिष्यमाणश्च वर्तमान इति त्रिधा ॥२.२१८॥
आवेगः सम्भ्रमः सोऽ पि नैको दिव्यादिभेदतः ।
शापो वैरूप्यताद्रूप्यप्रवृत्तेर्द्विविधो भवेत् ॥२.२१९॥
प्रवासः शापवैरूप्यादहल्यागौतमादिषु ।
द्वयोरेकस्य मरणे पुनरुज्जीवनावधौ ॥२.२२०॥
विरहः करुणोऽ न्यस्य सङ्गमाशानुवर्तनात् ।
करुणभ्रमकारित्वात्सोऽ यं करुण उच्यते ॥२.२२१॥
सञ्चारिणोऽ नुभावाश्च करुणेऽ पि प्रवासवत् ।
स्पर्शनालिङ्गनादीनामानुकूल्यान्निषेवणम् ॥२.२२२॥
घटते यत्र यूनोर्यत्स सम्भोगश्चतुर्विधः ।
सङ्क्षिप्तः सङ्कीर्णः सम्पन्नतरः समृद्धिमानिति ते ॥२.२२३॥
पूर्वानुरागमानप्रवासकरुणानुसम्भवाः क्रमतः ।
युवानौ यत्र संक्षिप्तान् साध्वसव्रीडितादिभिः ॥२.२२४॥
उपचारान्निषेवेते स संक्षिप्त इतीरितः ।
सङ्कीर्णस्तु पराधीन व्यलीकमरणादिभिः ॥२.२२५॥
सङ्कीर्यमाणः सम्भोगः किञ्चित्पुष्पेषुपेशलः ।
भयव्यलीकस्मरणाद्यभावात्प्राप्तवैभवः ॥२.२२६॥
प्रोषितागतयोर्यूनोर्भोगः सम्पन्न ईरितः ।
पुनरुज्जीवने भोगसमृद्धिः कियती भवेत् ॥२.२२७॥
शिवाभ्यामेव विज्ञेयमित्ययं हि समृद्धिमान् ।
विभावैरनुभावैश्च स्वोचितैर्व्यभिचारिभिः ॥२.२२८॥
हासः सदस्यरस्यत्वं नीतो हास्य इतीर्यते ।
तत्रालस्यग्लानिनिद्राव्याध्याद्या व्यभिचारिणः ॥२.२२९॥
एष द्वेधा भवेदात्मपरस्थितिविभागतः ।
आत्मस्थस्तु यदा स्वस्य विकारैर्हसति स्वयम् ॥२.२३०॥
परस्थस्तु परप्राप्तैरेतैर्हसति चेत्परम् ।
प्रकृतिवशात्स च षोढा स्मितहसिते विहसितावहसिते च ॥२.२३१॥
अपहसितातिहसितके ज्येष्ठादीनां क्रमाद्द्वे द्वे ।
स्मितं चालक्ष्यदशनं दृक्कपोलविकाशकृत् ॥२.२३२॥
तदेव लक्ष्यदशनशिखरं हसितं भवेत् ।
तदेव कुञ्चितापाङ्गगण्डं मधुरनिःस्वनम् ॥२.२३३॥
कालोचितं सानुरागमुक्तं विहसितं भवेत् ।
फुल्लनासापुटं यत्स्यान्निकुञ्चितशिरोऽ ंसकम् ॥२.२३४॥
जिह्मावलोकनयनं तच्चावहसितं मतम् ।
कम्पिताङ्गं साश्रुनेत्रं तच्चापहसितं भवेत् ॥२.२३५॥
करोपगूढपार्श्वं यदुद्धतायतनिःस्वनम् ।
बाष्पाकुलाक्षयुगलं तच्चातिहसितं भवेत् ॥२.२३६॥
विभावैरनुभावैश्च स्वोचितैर्व्यभिचारिभिः ।
नीतः सदस्यरस्यत्वमुत्साहो वीर उच्यते ॥२.२३७॥
एष त्रिधा समासेन दानयुद्धदयोद्भवाः ।
दानवीरो धृतिर्हर्षो मत्याद्या व्यभिचारिणः ॥२.२३८॥
स्मितपूर्वाभिभाषित्वं स्मितपूर्वं च वीक्षितम् ।
प्रसादे बहुदातृत्वं तद्वद्वाचानुमोदितम् ॥२.२३९॥
गुणागुणविचाराद्यास्त्वनुभावाः समीरिताः ।
युद्धवीरे हर्षगर्वामर्षादया व्यभिचारिणा ॥२.२४०॥
असाहाय्येऽ पि युद्धेच्छा समरादपलायनम् ।
भीताभयप्रदानाद्या विकारास्तत्र कीर्तिताः ॥२.२४१॥
दयावीरे धृतिमतिप्रमुखा व्यभिचारिणः ।
स्वार्थप्राणव्ययेनापि विपन्नत्राणशीलता ॥२.२४२॥
आश्वासनोक्तयः स्थैर्यमित्याद्यास्तत्र विक्रियाः ।
विभावैरनुभावैश्च स्वोचितैर्व्यभिचारिभिः ॥२.२४३॥
नीतः सदस्यरस्यत्वं विस्मयोऽ द्भुततां व्रजेत् ।
अत्र धृत्यावेगजाड्यहर्षाद्या व्यभिचारिणः ॥२.२४४॥
चेष्टास्तु नेत्रविस्तारस्वेदाश्रुपुलकादयः ।
विभावैरनुभावैश्च स्वोचितैर्व्यभिचारिभिः ॥२.२४५॥
क्रोधः सदस्यरस्यत्वं नीतो रौद्र इतीर्यते ।
आवेगगर्वौग्र्यामर्षमोहाद्या व्यभिचारिणः ॥२.२४६॥
प्रस्वेदभ्रुकुटीनेत्ररागाद्यास्तत्र विक्रियाः ।
विभावैरनुभावैश्च स्वोचितैर्व्यभिचारिभिः ॥२.२४७॥
नीतः सदस्यरस्यत्वं शोकः करुण उच्यते ।
अत्राष्टौ सात्त्विका जाड्यनिर्वेदग्लानिदीनताः ॥२.२४८॥
आलस्यापस्मृतिव्याधिमोहाद्या व्यभिचारिणः ।
विभावैरनुभावैश्च स्वोचितैर्व्यभिचारिभिः ॥२.२४९॥
जुगुप्सा पोषमापन्ना बीभत्सत्वेन रस्यते ।
अत्र ग्लानिश्रमोन्मादमोहापस्मारदीनताः ॥२.२५०॥
विषादचापलावेगजाड्याद्या व्यभिचारिणः ।
स्वेदरोमाञ्चनामाग्रच्छादनाद्याश्च विक्रियाः ॥२.२५१॥
विभावैरनुभावैश्च स्वोचितैर्व्यभिचारिभिः ।
भयं सदस्यरस्यत्वं नीतं प्रोक्तं भयानकः ॥२.२५२॥
तत्र सन्त्रासमरणचापलावेगदीनताः ।
विषादमोहापस्मारशङ्काद्या व्यभिचारिणः ॥२.२५३॥
विक्रियास्त्वास्यशोषाद्याः सात्त्विकाश्चाश्रुवर्जिताः ।
केचित्समानबलयो रसयोः सङ्करं विदुः ॥२.२५४॥
न परीक्षाक्षममिदं मतं प्रेक्षावतां भवेत् ।
तुष्यत्वे पूर्व आस्वादः कतरस्येत्यनिश्चयात् ॥२.२५५॥
स्पर्धापरत्वादुभयोरनास्वादप्रसङ्गतः ।
तयोरन्यतरस्यैव प्रायेणास्वादनादपि ॥२.२५६॥
युगपद्रसनीयत्वं नोभयोरुपपद्यते ।
एषामङ्गाङ्गिभावेन सङ्करो मम संमतः ॥२.२५७॥

[*१] अनोथेर्रेअदिन्गिन् सोमे मनुस्च्रिप्त्सनुभावस्तु नैष्फल्यमतिर्निर्वेद उच्यते । अत्र चिन्ताश्रुनिःश्वसवैवर्ण्योच्छ्वासदीनता ॥
[*२] थे fओल्लोwइन्घल्f करिक इस्fओउन्दिनोन्ल्योने एदितिओन् (शीतज्वरे तु चेष्टाः स्युः सन्तापश्चाङ्गसादनम् ।)


तथा च भारतीये
भावो वापि रसो वापि प्रवृत्तिर्वृत्तिरेव वा ।
सर्वेषां समवेतानां रूपं यस्य भवेद्बहु ॥
स मन्तव्यो रसः स्थायी शेषाः सञ्चारिणो मताः ॥िति॥

तुलाधृतत्वमनयोर्न स्यात्प्रकरणादिना ।
कवितात्पर्यविश्रान्तेरेकत्रैवावलोकनात् ॥२.२५८॥
उभौ शृङ्गारबीभत्सावुभौ वीरभयानकौ ।
रौद्राद्भुतावुभौ हास्यकरुणौ प्रकृतिद्विषौ ॥२.२५९॥
स्वभाववैरिणोरङ्गाङ्गिभावेनापि मिश्रणम् ।
विवेकिभ्यो न स्वदते गन्धगन्धकयोरिव ॥२.२६०॥
विरोधिनोऽ पि सांनिध्यादतिरस्कारलक्षणम् ।
पोषणं प्रकृतस्येति चेदङ्गत्वं न तावता ॥२.२६१॥
यत्किञ्चिदुपकारित्वादङ्गस्याङ्गित्वमङ्गिनि ।
न तत्संनिधिमात्रेण चर्वणानुपकारतः ॥२.२६२॥
अन्यथा पानकाद्येषु शर्करादेरिवापतेत् ।
अन्तरा पतितस्यापि तृणादेरुपकारिता ॥२.२६३॥
तच्चर्वणाभिमाने स्यात्सतृणाभ्यवहारिता ।
भृत्योर्नायकस्येव निसर्गद्वेषिणोरपि ॥२.२६४॥
अङ्गयोरङ्गिनो वृद्धौ भवेदेकत्र सङ्गतिः ।
अङ्गेनाङ्गी रसः स्वेच्छावृत्तिवर्धितसम्पदा ॥२.२६५॥
अमात्येनाविनीतेन स्वामीवाभासतां व्रजेत् ॥२.२६६॥

हरिश्चन्द्रो रक्षाकरणरुचिसत्येषु वचसां
विलासे वागीशो महति नियमे नीतिनिगमे ।
विजेता गाङ्गेयं जनभरणसंमोहनकला
व्रतेषु श्रीसिंहक्षितिपतिरुदारो विहरते ॥२.२६७॥

नित्य श्रीयन्नपोतक्षितिपतिजनुषः सिंहभूपालमौलेः
सौन्दर्यं सुन्दरीणां हरिणविजयिनां वागुरा लोचनानाम् ।
दानं मन्दारचिन्तामणिसुरसुरभीगर्वनिर्वापणाङ्कं
विज्ञानं सर्वविद्यानिधिबुधपरिषच्छेमुषीभाग्यरेखा ॥२.२६८॥


इति श्रीमदान्ध्रमण्डलाधीश्वरप्रतिगण्डभैरवश्रीमदनपोतनरेन्द्रनन्दनभुजबलभीमश्रीसिंहभूपालविरचिते रसार्णवसुधाकरनाम्नि नाट्यालङ्कारशास्त्रे रसिकोल्लासो नाम
द्वितीयो विलासः
॥३.२॥


ः

(३)
तृतीयो विलासः
भावकोल्लासः

स क्षेमदायी कमलानुकूलः
कठोरपारावतकण्ठनीलः ।
कृपानिधिर्भव्यगुणाभिरामः
परः पुमान् रजमहीध्रवासी ॥१॥

तदीदृशरसाधारं नाट्यं रूपकमित्यपि ।
नटस्यातिप्रवीणस्य कर्मत्वान्नाट्यमुच्यते ॥२॥
यथा मुखादौ पद्मादेरारोपे रूपकप्रथा ।
तथैव नायकारोपो नटे रूपकमुच्यते ॥३.३॥
तच्च नाट्यं दशविधं वाक्यार्थाभिनयात्मकम् ।

तथा च भारतीये
नाटकं सप्रकरणमङ्को व्यायोक्ग एव च ।
भाणः समवकारश्च वीथी प्रहसनं डिमः ॥
ईहामृगश्च विज्ञेयो दशधा नाट्यलक्षणम् । (१८.२३)

रसेतिवृत्तनेतारस्तत्तद्रूपकभेदकाः ॥३.४॥
लक्षितौ रसनेतारावितिवृत्तं तु कथ्यते ।
इतिवृत्तकथावस्तुशब्दाः पर्यायवाचिनः ॥३.५॥
इतिवृत्तं प्रबन्धस्य शरीरं त्रिविधं हि तत् ।
ख्यातं कल्प्यं च सङ्कीर्णं ख्यातं रामकथादिकम् ॥३.६॥
कविबुद्धिकृतं कल्प्यं मालतीमाधवादिकम् ।
सङ्कीर्णमुभयायत्तं लवराघवचेष्टितम् ॥३.७॥
लक्ष्येष्वेतत्तु बहुधा दिव्यमर्त्यादिभेदतः ।
तच्चेतिवृत्तं विद्वद्भिः पञ्चधा परिकीर्तितम् ॥३.८॥
बीजं बिन्दुः पताका च प्रकरी कार्यमित्यपि ।
यत्तु स्वल्पमुपक्षिप्तं बहुधा विस्तृतिं गतम् ॥३.९॥
कार्यस्य कारणं प्राज्ञैस्तद्बीजमिति कथ्यते ।
उप्तं बीजं तरोर्यद्वदङ्कुरादिप्रभेदतः ॥३.१०॥
फलाय कल्पते तद्वन्नायकादिविभेदतः ।
फलायैतद्भवेद्यस्माद्बीजमित्यभिधीयते ॥३.११॥
फले प्रधाने बीजस्य प्रसङ्गोक्तैः फलान्तरैः ।
विच्छिन्ने यदविच्छेदकारणं बिन्दुरुच्यते ॥३.१२॥
जलबिन्दुर्यथा सिञ्चंस्तरुमूलं फलाय हि ।
तथैवायमुपक्षिप्तो बिन्दुरित्यभिधीयते ॥३.१३॥
यत्प्रधानोपकरणप्रसङ्गात्स्वार्थमृच्छति ।
सा स्यात्पताका सुग्रीवमकरन्दादिवृत्तवत् ॥३.१४॥
यत्केवलं परार्थस्य साधकं च प्रदेशभाक् ।
प्रकरी सा समुद्दिष्टा नववृन्दादिवृत्तवत् ॥३.१५॥
अङ्गस्य च प्रधानस्य भाव्यवस्थस्य सूचकम् ।
यदागन्तुकभावेन पताकास्थानकं हि तत् ॥३.१६॥
एतद्द्विधा तुल्यसंविधानं तुल्यविशेषणम् ।
तत्राद्यं त्रिप्रकारं स्याद्द्वितीयं त्वेकमेव हि ॥३.१७॥
एवं चतुर्विधं ज्ञेयं पताकास्थानकं बुधैः ।

तथा च भरतः
सहसैवार्थसम्पत्तिर्गुणवत्युपचारतः ।
पताकास्थानकमिदं प्रथमं परिकीर्तितम् ॥िति॥(१९.३१)

तथा च
वचः सातिशयं श्लिष्टं काव्यबन्धसमाश्रयम् ।
पताकास्थानकमिदं द्वितीयं परिकीर्तितम् ॥िति॥(१९.३२)

तथा च
अर्थोपक्षेपणं यत्र लीनं सविनयं भवेत् ।
श्लिष्टप्रत्युत्तरोपेतं तृतीयमिदमिष्यते ॥(१९.३३)

तथा च
द्व्यर्थो वचनविन्यासः सुश्लिष्टः काव्ययोजितः ।
उपन्याससुयुक्तश्च तच्चतुर्थमुदाहृतम् ॥(१९.३४) इति ॥

वस्तुनस्तु समस्तस्य धर्मकामार्थलक्षणम् ॥३.१८॥
फलं कार्यमिति शुद्धं मिश्रं वा कल्पयेत्सुधीः ।
प्रधानमङ्गमिति च तद्वस्तु द्विविधं पुनः ॥३.१९॥
प्रधानं नेतृचरितं प्रधानफलबन्धि च ।
काव्ये व्यापि प्रधानं तद्यथा रामादिचेष्टितम् ॥३.२०॥
नायकार्थकृदङ्गं स्यान्नायकेतरचेष्टितम् ।
नित्यं पताका प्रकरी चाङ्गं बीजादयः क्वचित् ॥३.२१॥
बीजत्वाद्बीजमादौ स्यात्फलत्वात्कार्यमन्ततः ।
तयोः सन्धानहेतुत्वान्मध्ये बिन्दुं प्रकल्पयेत् ॥३.२२॥
यथायोगं पताकायाः प्रकर्याश्च नियोजनम् ।
कार्यस्य पञ्चधावस्था नायकादिक्रियावशात् ॥३.२३॥
आरम्भयत्नप्राप्त्याशानियताप्तिफलागमाः ।
तत्र मुख्यफलोद्योगमात्रमारम्भ इष्यते ॥३.२४॥
यत्नस्तु तत्फलप्राप्त्यामौत्सुक्येन तु वर्तनम् ।
प्राप्त्याशा तु महार्थस्य सिद्धिसद्भावभावना[*३] ॥३.२५॥
नियताप्तिरविघ्नेन कार्यसंसिद्धिनिश्चयः ।
समग्रेष्टफलावाप्तिर्नायकस्य फलागमः ॥३.२६॥
एकैकस्यास्त्ववस्थायाः प्रकृत्या चैकयैकया ।
योगः सन्धिरिति ज्ञेयो नाट्यविद्याविशारदैः ॥३.२७॥
एकैकस्यास्त्ववस्थायाः प्रकृत्या चैकयैकया ।
योगः सन्धिरिति ज्ञेयो नाट्यविद्याविशारदैः ॥२७॥
पताकायास्त्ववस्थानं क्वचिदस्ति न वा क्वचित् ।
पताकाविरहे बीजं बिन्दुं वा कल्पयेत्सुधीः ॥३.२८॥
मुख्यप्रयोजनवशात्कथाङ्गानां समन्वये ।
अवान्तरार्थसम्बन्धः सन्धिः सन्धानरूपतः ॥३.२९॥
मुखप्रतिमुखे गर्भविमर्शावुपसंहृतिः ।
पञ्चैते सन्धयः तेषु यत्र बीजसमुद्भवः ॥३.३०॥
नानाविधानामर्थानां रसानामपि कारणम् ।
तन्मुखं तत्र चाङ्गानि बीजारम्भानुरोधतः ॥३.३१॥
उपक्षेपः परिकरः परिन्यासो विलोभनम् ।
युक्तिः प्राप्तिः समाधानं विधानं परिभावना ॥३.३२॥
उद्भेदभेदौ करणमिति द्वादश योजयेत् ।
उपक्षेपस्तु बीजस्य सूचना कथ्यते बुधैः ॥३.३३॥
परिक्रिया तु बीजस्य बहुलीकरणं मतम् ।
बीजनिष्पत्तिकथनं परिन्यास इतीर्यते ॥३.३४॥
नायकादिगुणानां यद्वर्णनं तद्विलोभनम् ।
सम्यक्प्रयोजनानां हि निर्णयो  युक्तिरिष्यते ॥३.३५॥
प्राज्ञैः सुखस्य सम्प्राप्तिः प्राप्तिरित्यभिधीयते ।
बीजस्य पुनराधानं समाधानमिहोच्यते ॥३.३६॥
सुखदुःखकरं यत्तु तद्विधानं बुधा विदुः ।
श्लाघ्यैश्चित्तचमत्कारो गुणाद्यैः परिभावना ॥३.३७॥
उद्घातनं यद्बीजस्य स उद्भेदः प्रकीर्तितः ।
बीजस्योत्तेजनं भेदो यद्वा सङ्घातभेदनम् ॥३.३८॥
प्रस्तुतार्थसमारम्भं करणं परिचक्षते ।
बीजप्रकाशनं यत्र दृश्यादृश्यतया भवेत् ॥३.३९॥
तत्स्यात्प्रतिमुखं बिन्दोः प्रयत्नस्यानुरोधतः ।
इह त्रयोदशाङ्गानि प्रयोज्यानि मनीषिभिः ॥३.४०॥
विलासपरिसर्पौ च विधुतं शमनर्मणी ।
नर्मद्युतिः प्रगमनं निरोधः पर्युपासनम् ॥३.४१॥
पुष्पं वज्रमुपन्यासो वर्णसङ्ग्रहनं तथा ।
विलासः सङ्गमार्थस्तु व्यापारः परिकीर्तितः ॥३.४२॥
पूर्वदृष्टस्य बीजस्य त्वङ्कच्छेदादिना तथा ।
नष्टस्यानुस्मृतिः शश्वत्परिसर्प इति स्मृतः ॥३.४३॥
नायकादेरीप्सितानामर्थानामनवाप्तितः ।
अरतिर्यद्भवेद्तद्धि विद्वद्भिर्विधुतं मतम् ॥३.४४॥
अथवानुनयोत्कर्षं विधुतं स्यान्निराकृतिः ।
अरतेः शमनं तज्ज्ञाः शममाहुर्मनीषिणः ॥३.४५॥
परिहासप्रधानं यद्वचनं नर्म तद्विदुः ।
कोपस्यापह्नवार्थं यद्धास्यं नर्मद्युतिर्मता ॥३.४६॥
तत्तु प्रगमनं यत्स्यादुत्तरोत्तरभाषणम् ।
यत्र व्यसनमायाति निरोधः स निगद्यते ॥३.४७॥
रुष्टस्यानुनयो यः स्यात्पर्युपासनमीरितम् ।
सविशेषाभिधानं यत्पुष्पं तदिति संज्ञितम् ॥३.४८॥
वज्रं तदिति विज्ञेयं साक्षान्निष्ठुरभाषणम् ।
युक्तिभिः सहितो योऽ र्थः उपन्यासः स इष्यते ॥३.४९॥
सर्ववर्णोपगमनं वर्णसंहार उच्यते ।
दृष्टादृष्टस्य बीजस्य गर्भस्त्वन्वेषणं मुहुः ॥३.५०॥
अत्राप्याचापताकानुरोधादङ्गानि कल्पयेत् ।
अभूताहरणं मार्गो रूपोदाहरणे क्रमः ॥३.५१॥
सङ्ग्रहश्चानुमानं च तोटकाधिबले तथा ।
उद्वेगः सम्भ्रमाक्सेपौ द्वादशैषां तु लक्षणम् ॥३.५२॥
अभूताहरणं तत्स्याद्वाक्यं यत्कपटाश्रयम् ।
मार्गस्तत्त्वार्थकथनं रूपं सन्देहकृद्वचः ॥३.५३॥
सोत्कर्षवचनं यत्तु तदुदाहरणं मतम् ।
भावज्ञानं क्रमो यद्वा चिन्त्यमानार्थसङ्गतिः ॥३.५४॥
सङ्ग्रहः सामदानार्थसंयोगः परिकीर्तितः ।
अर्थस्याभ्यूहनं लिङ्गादनुमानं प्रचक्षते ॥३.५५॥
संरम्भं तु वचनं सङ्गिरन्ते हि तोटकम् ।
बुधैरधिबलं प्रोक्तं कपटेनातिवञ्चनम् ॥३.५६॥
शत्रुवैरादिसम्भूतं भयमुद्वेग उच्यते ।
शत्रुव्याघ्रादिसम्भूतौ शङ्कात्रासौ च सम्भ्रमः ॥३.५७॥
गर्भबीजसमाक्षेपमाक्षेपं परिचक्षते ।
यत्र प्रलोभनक्रोधव्यसनाद्यैर्विमृश्यते ॥३.५८॥
बीजार्थो गर्भनिर्भिन्नः स विमर्श इतीर्यते ।
प्रकरीनियताप्त्यानुगुण्यादत्राङ्गकल्पनम् ॥३.५९॥
अपवादोऽ थ सम्फेटो विद्रवद्रवशक्तयः ।
द्युतिप्रसङ्गौ छलनव्यवसायौ निरोधनम् ॥३.६०॥
प्ररोचना विचलनमादानं स्युस्त्रयोदश ।
तत्रापवादो दोषाणां प्रख्यापनमितीर्यते ॥३.६१॥
दोषसङ्ग्रथितं वाक्यं सम्फेटं सम्प्रचक्षते ।
विरोधवधदाहादिर्विद्रवः परिकीर्तितः ॥३.६२॥
गुरुव्यतिक्रमं प्राह द्रवं तु भरतो मुनिः ।
उत्पन्नस्य विरोधस्य शमनं शक्तिरिष्यते ॥३.६३॥
द्युतिर्नाम समुद्दिष्टा तर्जनोद्वेजने बुधैः ।
प्रस्तुतार्थस्य कथनं प्रसङ्गः परिकीर्तितः ॥३.६४॥
प्रसङ्गं कथयन्त्यन्ये गुरूणां परिकीर्तनम् ।
अवमानादिकरणं कार्यार्थे छलनं विदुः ॥३.६५॥
व्यवसायः स्वसामर्थ्यप्रख्यापनमितीर्यते ।
विरोधनं निरोधोक्तिः संरब्धानां परस्परम् ॥३.६६॥
सिद्धवद्भाविनोऽ र्थस्य सूचना स्यात्प्ररोचना ।
आत्मश्लाघा विचलनमादानं कार्यसङ्ग्रहः ॥३.६७॥
मुखसन्ध्यादयो यत्र विकीर्णा बीजसंयुताः ।
महत्प्रयोजनं यान्ति तन्निर्वहणमुच्यते ॥३.६८॥
सन्धिविरोधौ ग्रथनं निर्णयः परिभाषणे प्रसादश्च ।
आनन्दसमयकृतयो भाषोपगूहने तद्वत् ॥३.६९॥
अथ पूर्वभावसयुजावुपसंहारप्रशस्ती च ।
इति निर्वहणस्याङ्गान्याहुरमीषां तु लक्षणं वक्ष्ये ॥३.७०॥
बीजोपगमनं सन्धिः कार्यान्वेषणं विरोधः स्यात् ।
ग्रथनं तदुपेक्षेपः स्यादनुभूतस्य निर्णयः कथनम् ॥३.७१॥
परिभाषा त्वन्योन्यं जल्पनमथवा परिवादः ।
शुश्रूषादिप्राप्तं प्रसादमाहुः प्रसन्नत्वम् ॥३.७२॥
अभिलषितार्थसमागममानन्दं प्राहुराचार्याः ।
समयो दुःखसङ्क्षयः कृतिरपि लब्धार्थसुस्थिरीकरणम् ॥३.७३॥
मानाद्याप्तिश्च भाषणमुपगूहनमद्भुतप्राप्तिः ।
दृष्टक्रमकार्यस्य स्याद्दृष्टिः पूर्वभावस्तु ॥३.७४॥
धर्मार्थाद्युपगमनादुपसंहारः कृतार्थताकथनम् ।
भरतैश्चराचराणामाशीराशंसनं प्रशस्तिः स्यात् ॥३.७५॥
रसभावानुरोधेन प्रयोजनमपेक्ष्य च ।
साफल्यं कार्यमङ्गानामित्याचार्याः प्रचक्षते ॥३.७६॥
केषांचिदेषामङ्गानां विकल्पं केचिदूचिरे ।
मुखादिसन्धिष्वङ्गानां क्रमोऽ यं न विवक्षितः ॥३.७७॥
क्रमस्यानादृतत्वेन भरतादिभिरादिमैः ।
लक्ष्येषु व्युत्क्रमेणापि कथनेन विचक्षणैः ॥३.७८॥
चतुःषष्ठिकलामर्मवेदिना सिंहभूभुजा ।
लक्षिता च चतुःषष्ठिर्बालरामायणे स्फुटम् ॥३.७९॥
मुखादिसन्धिष्वङ्गानामशैथिल्यप्रतीतये ।
सन्ध्यन्तराणि योज्यानि तत्र तत्रैकविंशतिः ॥३.८०॥
आचार्यान्तरसंमत्या चमत्कारोदयादपि ।
वक्ष्ये लक्षणमेतेषामुदाहृतिमपि स्फुटम् ॥३.८१॥
सामदाने भेददण्डौ प्रत्युत्पन्नमतिर्वधः ।
गोत्रस्खलितमोजश्च धीः क्रोधः साहसं भयम् ॥३.८२॥
माया च संवृतिर्भ्रान्तिर्दूत्यं हेत्ववधारणम् ।
स्वप्नलेखौ मदश्चित्रमित्येतान्येकविंशतिः ॥३.८३॥
तत्र साम प्रियं वाक्यं स्वानुवृत्तिप्रकाशनम् ।
दानमात्मप्रतिनिधिर्भूषणादिसमर्पणम् ॥३.८४॥
भेदस्तु कपटालापैः सुहृदां भेदकल्पनम् ।
दण्डस्त्वविनयादीनां दृष्ट्या श्रुत्याथ तर्जनम् ॥३.८५॥
तात्कालिकी च प्रतिभा प्रत्युत्पन्नमतिर्स्मृता ।
वधस्तु जीवितद्रोहक्रिया स्यादाततायिनः ॥३.८६॥
तद्गोत्रस्खलितं यत्तु नामव्यत्ययभाषणम् ।
ओजस्तु वागुपन्यासो निजशक्तिप्रकाशकः ॥३.८७॥
इष्टार्थसिद्धिपर्यन्ता चिन्ता धीरिति कथ्यते ।
क्रोधस्तु चेतसो दीप्तिरपराधादिदर्शनात् ॥३.८८॥
स्वजीवितनिराकाङ्क्षो व्यापारः साहसं भवेत् ।
भयं त्वाकस्मिकत्रासः माया कैतवकल्पना ॥३.८९॥
संवृत्तिः स्वयमुक्तस्य स्वयं प्रच्छादनं भवेत् ।
भ्रान्तिर्विपर्ययज्ञानं प्रसङ्गस्य ह्यनिश्चयात् ॥३.९०॥
दूत्यं तु सहकारित्वं दुर्घटे कार्यवस्तुनि ।
निश्चयो हेतुनार्थस्य मतं हेत्ववधारणम् ॥३.९१॥
स्वप्नो निद्रान्तरे मन्त्रभेदकृद्वचनं मतम् ।
विवक्षितार्थकलिता पत्रिका लेख ईरितः ॥३.९२॥
मदस्तु मद्यजः चित्रं चाकार्स्य विलेखनम् ।
भागकल्पनयाङ्गानां मुखप्रमुखसन्धिषु ॥३.९३॥
प्रत्येकं नियतत्वेन योज्या तत्रैव कल्पना ।
सन्ध्यन्तराणां विज्ञेयः प्रयोगस्त्वविभागतः ॥३.९४॥
तथैव दर्शनादेषामनैयत्येन सन्धिषु ।
तदेषामविचारेण कथितो दशरूपके ॥३.९५॥
सन्ध्यन्तराणामङ्गेषु नान्तर्भावो मतो मम ।
सामाद्युपायदक्षेण सन्ध्यादिगुणशोभिता ॥३.९६॥
निर्व्यूढं सिंहभूपेन सन्ध्यन्तरनिरूपणम् ।
एवमङ्गैरुपाङ्गैश्च सुश्लिष्टं रूपकश्रियः ॥३.९७॥
शरीरं वस्त्वलङ्कुर्यात्षट्त्रिंशद्भूषणैः स्फुटम् ।
भूषणाक्षरसङ्घातौ हेतुः प्राप्तिरुदाहृतिः ॥३.९८॥
शोभा संशयदृष्टान्तावभिप्रायो निदर्शनम् ।
सिद्धिप्रसिद्धी दाक्षिण्यमर्थापत्तिर्विशेषणम् ॥३.९९॥
पदोच्चयस्तुल्यतर्को विचारस्तद्विपर्ययः ।
गुणातिपातोऽ तिशयो निरुक्तं गुणकीर्तनम् ॥३.१००॥
गर्हणानुनयो भ्रंशो लेशक्षोभौ मनोरथः ।
अनुक्तिसिद्धिः सारूप्यं माला मधुरभाषणम् ॥३.१०१॥
पृच्छोपदिष्टदृष्टानि षट्त्रिंशद्भूषणानि हि ।
गुणालङ्कारबहुलं भाषणं भूषणं मतम् ॥३.१०२॥
वाक्यमक्षरसङ्घातो भिन्नार्थं श्लिष्टवर्णकम् ।
स हेतुरिति निर्दिष्टो यत्साध्यार्थप्रसाधकः ॥३.१०३॥
एकदेशपरिज्ञानात्प्राप्तिः शेषाभियोजनम् ।
वाक्यं यद्गूढतुल्यार्थं तदुदाहरणं मतम् ॥३.१०४॥
शोभा स्वभावप्राकट्यं यूनोरन्योन्यमुच्यते ।
अनिश्चयान्तं यद्वाक्यं संशयः स निगद्यते ॥३.१०५॥
स्वपक्षे दर्शनं हेतोर्दृष्टान्तः साध्यसिद्धये ।
अभिप्रायस्त्वभूतार्थो हृद्यः साम्येन कल्पितः ॥३.१०६॥
अभिप्रायं परे प्राहुर्ममतां हृद्यवस्तुनि ।
यथार्थानां प्रसिद्धानां क्रियते परिकीर्तनम् ॥३.१०७॥
परोपेक्षाव्युदासार्थं तन्निदर्शनमुच्यते ।
अतर्कितोपपन्नः स्यात्सिद्धिरिष्टार्थसङ्गमः ॥३.१०८॥
प्रसिद्धिर्लोकविख्यातैर्वाक्यैरर्थप्रसाधनम् ।
चित्तानुवर्तनं यत्र तद्दाक्षिण्यमितीरितम् ॥३.१०९॥
उक्तार्थानुपपत्त्याऽन्यो यस्मिन्नर्थः प्रकल्प्यते ।
वाक्यमाधुर्यसंयुक्ता सार्थापत्तिरुदाहृता ॥३.११०॥
सिद्धान् बहून् प्रधानार्थानुक्त्वा यत्र प्रयुज्यते ।
विशेषयुक्तं वचनं विज्ञेयं तद्विशेषणम् ॥३.१११॥
बहूनां तु प्रयुक्तानां पदानां बहुभिः पदैः ।
उच्चयः सदृशार्थो यः स विज्ञेयः पदोच्चयः ॥३.११२॥
रूपकैरुपमाभिर्वा तुल्यार्थाभिः प्रयोजितः । अप्रत्यक्षार्थसंस्पर्शस्तुल्यतर्क इतीरितः ॥३.११३॥
विचारस्त्वेकसाध्यस्य बहुसाधनवर्णनम् ।
विचारस्यान्यथाभावो विज्ञेयस्तद्विपर्ययः ॥३.११४॥

[*३] सिद्धसद्भावना मता.


गुणातिपातो व्यत्यस्तगुणाख्यानमुदाहृतम् ।
बहून् गुणान् कीर्तयित्वा सामान्येन च संश्रयान् ॥३.११५॥
विशेषः कीर्त्यते यत्र ज्ञेयः सोऽ तिशयो बुधैः ।
निरुक्तिर्निरवद्योक्तिर्नामान्यर्थप्रसिद्धये ॥३.११६॥
लोके गुणातिरिकानां बहूनां यत्र नामभिः ।
एकोऽ पि शब्द्यते तत्तु विज्ञेयं गुणकीर्तनम् ॥३.११७॥
यत्र सङ्कीर्तयन् दोषान् गुणमर्थेन दर्शयेत् ।
गुणान् वा कीर्तयन् दोषान् दर्शयेद्गर्हणं तु तत् ॥३.११८॥
अभ्यर्थनापरं वाक्यं विज्ञेयोऽ नुनयो बुधैः ।
पतनं प्रकृतादर्थादन्यस्मिन् भ्रंश ईरितः ॥३.११९॥
लेशः स्यादिङ्गितज्ञानकृद्विशेषणवद्वचः ।
क्षोभस्त्वन्यगते हेतावन्यस्मिन् कार्यकल्पनम् ॥३.१२०॥
मनोरथस्तु व्याजेन विवक्षितनिवेदनम् ।
प्रस्तावनैव शेषोऽ र्थो यत्रानुक्तोऽ पि गृह्यते ॥३.१२१॥
अनुक्तसिद्धिरेषा स्यादित्याह भरतो मुनिः[*४] ।
दृष्टश्रुतानुभूतार्थकथनादिसमुद्भवम् ॥३.१२२॥
सादृश्यं यत्र सङ्क्षोभात्तत्सारूप्यं निरूप्यते ।
ईप्सितार्थप्रसिद्ध्यर्थं कथ्यन्ते यत्र सूरिभिः ॥३.१२३॥
प्रयोजनान्यनेकानि सा मालेत्यभिधीयते ।
यत्प्रसन्नेन सारूप्यं यत्र पूजयितुं वचः ॥३.१२४॥
स्तुतिप्रकाशनं तत्तु स्मृतं मधुरभाषणम् ।
प्रश्नेनैवोत्तरं यत्र सा पृच्छा परिकीर्तिता ॥३.१२५॥
प्रतिगृह्य तु शास्त्रार्थं यद्वाक्यमभिधीयते ।
विद्वन्मनोहरं स्वन्तमुपदिष्टं तदुच्यते ॥३.१२६॥
यथादेशं यथाकालं यथारूपं च वर्ण्यते ।
यत्प्रत्यक्षं परोक्षं वा तद्दृष्टं दृष्टवन्मतम् ॥३.१२७॥

[*४] नाट्१६.१६९ = प्रस्तावेनैव शेषोऽ र्थः कृत्स्नो यन्न प्रतीयते । वचनेन विनानुक्तसिद्धिः सा परिकीर्तिता ॥


श्रीसिंहभूपेन कवीश्वराणां
विश्राणितानेकविभूषणेन ।
षट्त्रिंशदुक्तानि हि भूषणानि
सलक्ष्मलक्ष्याणि मुनेर्मतेन ॥३.१२८॥

साक्षदेवोपदेशेन प्रायो धर्मसमन्वयात् ।
अङ्गाङ्गिभावसम्पन्नसमस्तरससंश्रयात् ॥३.१२९॥
प्रकृत्यवस्थासन्ध्यादिसम्पत्त्युपनिबन्धनात् ।
आहुः प्रकरणादीनां नाटकं प्रकृतिं बुधाः ॥३.१३०॥
अतिदेशबलप्रापतनाटकाङ्गोपजीवनात् ।
अन्यानि रूपकाणि स्युर्विकारा नाटकं प्रति ॥३.१३१॥
अतो हि लक्षणं पूर्वं नाटकस्याभिधीयते ।
दिव्येन वा मानुषेण धीरोदात्तेन संयुतम् ॥३.१३२॥
शृङ्गारवीरान्यतरप्रधानरससंश्रयम् ।
ख्यातेति वृत्तसम्बद्धं सन्धिपञ्चकसंयुतम् ॥३.१३३॥
प्रकृत्यवस्थासन्ध्यङ्गसन्ध्यन्तरविभूषणैः ।
पताकास्थानकैर्वृत्तितदङ्गैश्च प्रवृत्तिभिः ॥३.१३४॥
विष्कम्भकादिभिर्युक्तं नाटकं तत्त्रिवर्गदम् ।
तदेतन्नाटकारम्भप्रकारो वक्ष्यते मया ॥३.१३५॥
विधेर्यथैव सङ्कल्पो मुखतां प्रतिपद्यते ।
प्रधानस्य प्रबन्धस्य तथा प्रस्तावना स्मृता ॥३.१३६॥
अर्थस्य प्रतिपाद्यस्य तीर्थं प्रस्तावनोच्यते ।
प्रस्तावनायास्तु मुखे नान्दी कार्या शुभावहा ॥३.१३७॥
आशीर्नमस्क्रियावस्तुनिर्देशान्यतमा स्मृता ।
चन्द्रनामाङ्किता प्रायो मङ्गलार्थपदोज्ज्वला ॥३.१३८॥
अष्टाभिर्दशभिश्चेष्टा सेयं द्वादशभिः पदैः ।
समैर्वा विषमैर्वापि प्रयोज्येत्यपरे जगुः ॥३.१३९॥
नान्द्यन्ते तु प्रविष्टेन सूत्रधारेण धीमता ।
प्रसाधनाय रङ्गस्य वृत्तिर्योज्या हि भारती ॥३.१४०॥
अङ्गान्यस्याश्च चत्वारि भरतेनावभाषिरे ।
प्ररोचनामुखे चैव वीथीप्रहसने इति ॥३.१४१॥
वीथी प्रहसनं स्वस्वप्रसङ्गे वक्ष्यते स्फुटम् ।
प्ररोचना तु सा प्रोक्ता प्रकृतार्थप्रशंसया ॥३.१४२॥
सदस्यचित्तवृत्तीनां संमुखीकरणं च यत् ।
प्रशंसा तु द्विधा ज्ञेया चेतनाचेतनाश्रया ॥३.१४३॥
अचेतनौ देशकालौ कालो मधुशरन्मुखः ।
देशस्तु देवताराजतीर्थस्थानादिरुच्यते ॥३.१४४॥
तदद्य कालनाथस्य यात्रेत्यादिषु लक्ष्यताम् ।
चेतनास्तु कथानाथकविसभ्यनटाः स्मृताः ॥३.१४५॥
कथानाथास्तु धर्मार्थरसमोक्षोपयोगिनः ।
धर्मोपयोगिनस्तत्र युधिष्ठिरनलादयः ॥३.१४६॥
अर्थोपयोगिनो रुद्रनरसिंहनृपादयः ।
रसोपयोगिनो विद्याधरवत्सेश्वरादयः ॥३.१४७॥
मोक्षोपयोगिनो रामवासुदेवादयो मताः ।
एके त्वभेदमिच्छन्ति धर्ममोक्षोपयोगिनोः ॥३.१४८॥
कवयस्तु प्रबन्धारस्ते भवेयुश्चतुर्विधाः ।
उदात्त उद्धतः प्रौढो विनीत इति भेदतः ॥३.१४९॥
अन्तर्गूढाभिमानोक्तिरुदात्त इति गीयते ।
परापवादात्स्वोत्कर्षवादी तूद्धत उच्यते ॥३.१५०॥
यथोचितनिजोत्कर्षवादी प्रौढ इतीरितः ।
युक्त्या निजोत्कर्षवादी प्रौढ इत्यपरैः स्मृतः ॥३.१५१॥
विनीतो विनयोत्कर्षात्स्वापकर्षप्रकाशकः ।
सभ्यास्तु विबुधैर्ज्ञेया ये दिदृक्षानिव्ता जनाः ॥३.१५२॥
तेऽ पि द्विधा प्रार्थनीयाः प्रार्थकिति च स्फुटम् ।
इदं प्रयोक्ष्ये युष्माभिरनुज्ञा दीयतामिति ॥३.१५३॥
सम्प्रार्थ्याः सूत्रधारेण प्रार्थनीया इति स्मृताः ।
त्वया प्रयोगः क्रियतामित्युत्कण्ठितचेतसः ॥३.१५४॥
ये सूत्रिणं प्रार्थयन्ते ते सभ्याः प्रार्थकाः स्मृताह् ।
रङ्गोपजीविनः प्रोक्ता नटास्तेऽ पि त्रिधा स्मृताः ॥३.१५५॥
वादका गायकाश्चैव नर्तकाश्चेति कोविदैः ।
वीणावेणुमृदङ्गादिवादका वादकाः स्मृताः ॥३.१५६॥
आलापनध्रुवागीतगायका गायका मताः ।
नानाप्रकाराभिनयकर्तारो नर्तकाः स्मृताः ॥३.१५७॥
विस्तरादुत सङ्क्षेपात्प्रयुञ्जीत प्ररोचनाम् ।
एवं प्ररोचयन् सभ्यान् सूत्री कुर्यादथामुखम् ॥३.१५८॥
सूत्रधारो नटीं ब्रूते स्वकार्यं प्रति युक्तितः ।
प्रस्तुताक्षेपचित्रोक्त्या यत्तदामुखमीरितम् ॥३.१५९॥
त्रीण्यामुखाङ्गान्युच्यन्ते कथोद्घातः प्रवर्तकः ।
प्रयोगातिशयश्चेति तेषां लक्षणमुच्यते ॥३.१६०॥
सूत्रिणो वाक्यमर्थं वा स्वेतिवृत्तसमं यदा ।
स्वीकृत्य प्रविशेत्पात्रं कथोद्घातो द्विधा मतः ॥३.१६१॥
आक्षिप्तं कालसाम्येन प्रवृत्तिः स्यात्प्रवर्तकम् ।
एषोऽ यमित्युपक्षेपात्सूत्रधारप्रयोगतः ॥३.१६२॥
प्रयोगसूचनं यत्र प्रयोगातिशयो हि सः ।
प्रस्तावनास्थापनेति द्विधा स्यादिदमामुखम् ॥३.१६३॥
विदूषकनटीपारिपार्श्विकैः सह संलापन् ।
स्तोकवीथ्यङ्गसहितान्यामुखाङ्गानि सूत्रभृत् ॥३.१६४॥
योजयेद्यत्र नाट्यज्ञैरेषा प्रस्तावना स्मृता ।
सर्वामुखाङ्गवीथ्यङ्गसमेतैर्वाक्यविस्तरैः ॥३.१६५॥
सूत्रधारो यत्र नटीविदूषकनटादिभिः ।
संलपन प्रस्तुतं चार्थमाक्षिपेत्स्थापना हि सा ॥३.१६६॥
शृङ्गारप्रचुरे नाट्ये योग्यः स्यादामुखक्रमः ।
रत्नावल्य्दिके प्रायो लक्ष्यतां कोविदैरयम् ॥३.१६७॥
वीराद्भुतादि प्राये तु प्रायः प्रस्तावनोचिता ।
अनर्घराघवाद्येषु प्रायशो वीक्ष्यतामियम् ॥३.१६८॥
हास्यबीभत्सरौद्रादिप्राये तु स्थापना मता ।
वीरभद्रविजृम्भादौ सा प्रायेण समीक्ष्यताम् ॥३.१६९॥
कथितान्यामुखाङ्गानि वीथ्यङ्गानि प्रचक्ष्महे ।
आमुखेऽ पि च वीथ्यां च साधारण्येऽ पि संमतः ॥३.१७०॥
वीथ्यङ्गसंप्रथा तेषां वीथ्यामावश्यकत्वतः ।
उद्घात्यकावलगितप्रपञ्चत्रिगते छलम् ॥३.१७१॥
वाक्केल्यधिबले गण्डमवस्यन्दितनालिके ।
असत्प्रलापव्याहारौ मृदवं च त्रयोदश ॥३.१७२॥
तत्रोद्घात्यकमन्योन्यालापमाला द्विधा हि तत् ।
गूढारथपदपर्यायक्रमात्प्रश्नोत्तरक्रमात् ॥३.१७३॥
द्विधावलगितं प्रोक्तमर्थावलगनात्मकम् ।
अन्यप्रसङ्गादन्यस्य संसिद्धिः प्रकृतस्य व ॥३.१७४॥
प्रपञ्चस्तु मिथः स्तोत्रमसद्भूतं च हास्यकृत् ।
श्रुतिसाम्यादनेकार्थयोजनं त्रिगतं भवेत् ॥३.१७५॥
प्रोक्तं छलं ससोत्प्रासैः प्रियाभासैर्विलोभनम् ।
साकाङ्क्षस्यैव वाक्यस्य वाक्केलिः स्यात्समाप्तितः ॥३.१७६॥
स्पर्धयान्योन्यसामर्थ्यव्यक्तिस्त्वधिबलं भवेत् ।
गण्डं प्रस्तुतसम्बन्धि भिन्नार्थं सहसोदितम् ॥३.१७७॥
पूर्वोक्तस्यान्यथा व्याख्या यत्रावस्यन्दितं हि तत् ।
प्रहेलिका निगूढार्था हास्यार्थं नालिका स्मृता ॥३.१७८॥
अन्तर्लापा बहिर्लापेत्येषा द्वेधा समीरिता ।
असम्बद्धकथालापोऽ सत्प्रलाप इतीरितः ॥३.१७९॥
अन्यार्थं वचनं हास्यकरं व्याहार उच्यते ।
दोषा  गुणा गुणा दोषा  यत्र स्युर्मृदवं हि तत् ॥३.१८०॥
एवमामुखमायोज्य सूत्रधारे सहानुगे ।
निष्क्रान्तेऽ थत्तदाक्षिप्तैः पात्रैर्वस्तु प्रपञ्चयेत् ॥३.१८१॥
वस्तु सर्वं द्विधा सूच्यमसूच्यमिति भेदतः ।
रसहीनं भवेदत्र वस्तु तत्सूच्यमुच्यते ॥३.१८२॥
यद्वस्तु नीरसं तत्तु सूचयेत्सूचकास्त्वमी ।
विष्कम्भचूलिकाङ्कास्याङ्कावतारप्रवेशकाः ॥३.१८३॥
तत्र विष्कम्भो भूतभाविवस्त्वंशसूचकः ।
अमुख्यपात्ररचितः सङ्क्षेपैकप्रयोजनः ॥३.१८४॥
स शुद्धो मिश्र इत्युक्तो मिश्रः स्यान्नीचमध्यमैः ।
सोऽ यं चेटीनटाचार्यसंलापपरिकल्पितः ॥३.१८५॥
मालविकाग्निमित्रस्य प्रथमाङ्के निरूप्यताम् ।
शुद्धः केवलमध्योऽ यमेकानेककृतो द्विधा ॥३.१८६॥
रत्नावल्यामेकशुद्धः प्राप्तयौगन्धरायणः ।
अनेकशुद्धो विष्कम्भः षष्ठाङ्केऽ नर्घराघवे ॥३.१८७॥
निरूप्यतां सम्प्रयुक्तो माल्यवच्छुकसारणैः ।
वन्दिमागधसूताद्यैः प्रतिसीरान्तरस्थितैः ॥३.१८८॥
अर्थोपक्षेपणं यत्तु क्रियते सा हि चूलिका ।
सा द्विधा चूलिका  खण्डचूलिका  चेति भेदतः ॥३.१८९॥
पात्रैर्यवनिकान्तःस्थैः केवलं या तु निर्मिता ।
आदावङ्कस्य मध्ये वा चूलिका नाम सा स्मृता ॥३.१९०॥
प्रवेशनिर्गमाभावादियमङ्काद्बहिर्गता ।
रङ्गनेपथसंस्थायिपात्रसंलापविस्तरैः ॥३.१९१॥
आदौ केवलमङ्कस्य कल्पिता खण्डचूलिका ।
प्रवेशनिर्गमाप्राप्तेरियमङ्काद्बहिर्गता ॥३.१९२॥
एनां विष्कम्भमेवान्ये प्राहुर्नैतन्मतं मम ।
अप्रविष्टस्य संलापो विष्कम्भे न हि युज्यते ॥३.१९३॥
तद्विष्कम्भशिरस्कत्वान्मतेयं खण्डचूलिका ।
पूर्वाङ्कान्ते सम्प्रविष्टैः पात्रैर्भाव्यङ्कवस्तुनः ॥३.१९४॥
सूचनं तदविच्छित्यै यत्तदङ्कास्यमीरितम् ।
यथा हि वीरचरिते द्वितीयाङ्कावसानके ॥३.१९५॥
प्रविष्टेन सुमन्त्रेण सूचितं रामविग्रहे ।
वसिष्ठविश्वामित्रादिसमाभाषणलक्षणम् ॥३.१९६॥
वस्तूत्तराङ्के पूर्वार्थाविच्छेदेनैव कल्पितम् ।
अङ्कावतारः पात्राणां पूर्वकार्यानुवर्तिनाम् ॥३.१९७॥
अविभागेन सर्वेषां भाविन्यङ्के प्रवेशनम् ।
द्वितीयाङ्के मालविकाग्निमित्रे स निरूप्यताम् ॥३.१९८॥
पात्रेणाङ्कप्रविष्टेन केवलं सूचितत्वतः ।
भवेदङ्कादबाह्यत्वमङ्कास्याङ्कावतारयोः ॥३.१९९॥
यन्नीचैः केवलं पात्रैर्भाविभूतार्थसूचनम् ।
अङ्कयोरुभयोर्मध्ये स विज्ञेयः प्रवेशकः ॥३.२००॥
सोऽ यं चेटिद्वयालापसंविधानोपकल्पितः ।
मालतीमाधवे प्राज्ञैर्द्वितीयाङ्के निरूप्यताम् ॥३.२०१॥
असूच्यं तु शुभोदात्तरसभावनिरन्तरम् ।
प्रारम्भे यद्यसूच्यं स्यादङ्कमेवात्र कल्पयेत् ॥३.२०२॥
रसालङ्कारवस्तूनामुपलालनकाङ्क्षिणाम् ।
जनन्यङ्कवदाधारभूतत्वादङ्क उच्यते ॥३.२०३॥
अङ्कस्तु पञ्चषैर्द्वित्रैरङ्गिनोऽ ङ्गस्य वस्तुनः ।
रसस्य वा समालम्बभूतैः पात्रैर्मनोहरः ॥३.२०४॥
संविधानविशेषः स्यात्तत्रासूच्यं प्रपञ्चयेत् ।
असूच्यं तद्द्विधा दृश्यं श्राव्यं चाद्यं तु दर्शयेत् ॥३.२०५॥
द्वेधा द्वितीयं स्वगतं प्रकाशं चेति भेदतः ।
स्वगतं स्वैकविज्ञेयं प्रकाशं तद्द्विधा भवेत् ॥३.२०६॥
सर्वप्रकाशं नियतप्रकाशं चेति भेदतः ।
सर्वप्रकाशं सर्वेषां स्थितानां श्रवणोचितम् ॥३.२०७॥
द्वितीयं तु स्थितेष्वप्येष्वेकस्य श्रवणोचितम् ।
द्विधा विभाव्यतेऽ न्यच्च जनान्तमपवारितम् ॥३.२०८॥
त्रिपताकाकरेणान्यानपवार्यान्तरा कथाम् ।
अन्येनामन्त्रणं यत्स्यात्तज्जनान्तिकमुच्यते ॥३.२०९॥
रहस्यं कथ्यतेऽ न्यस्य परावृत्यापवारितम् ।
इत्थं श्राव्यं च दृश्यं च प्रयुज्य सुसमाहितैः ॥३.२१०॥
पात्रैर्निष्क्रमणं कार्यमङ्कान्ते सममेव हि ।
अङ्कच्छेदश्च कर्तव्यः कालावस्थानुरोधतः ॥३.२११॥
दिनार्धदिनयोर्योग्यमङ्के वस्तु प्रवर्तयेत् ।
अङ्कप्रसङ्गाद्गर्भाङ्कलक्षणं वक्ष्यते मया ॥३.२१२॥
रसनायकवस्तूनां महोत्कर्षाय कोविदैः ।
अङ्कस्य मध्ये योऽ ङ्कः स्यादसौ गर्भाङ्क ईरितः ॥३.२१३॥
वस्तुसूचकनान्दीको दिङ्मात्रमुखसङ्गतः ।
अर्थोपक्षेपकैर्हीनश्चूलिकापरिवर्जितैः ॥३.२१४॥
अनेष्यद्वस्तुविषयः पात्रैश्त्रिचतुरैर्युतः ।
नातिप्रपञ्चेतिवृत्तः स्वाधाराङ्काङ्गशोभितः ॥३.२१५॥
प्रस्तुतार्थानुबन्धी च पात्रनिष्क्रमणावधिः ।
प्रथमाङ्के न कर्तव्यः सोऽ यं काव्यविशारदैः ॥३.२१६॥
सोऽ यमुत्तररामे तु रसोत्कर्षाय कथ्यताम् ।
नेतुरुत्कर्षको ज्ञेयो बालरामायणे त्वयम् ॥३.२१७॥
अमोघराघवे सोऽ यं वस्तूत्कर्षैककारणम् ।
नाटकेऽ ङ्का न कर्तव्याः पञ्चन्यूना दशाधिकाः ॥३.२१८॥
तदीदृशगुणोपेतं नाटकं भुक्तिमुक्तिदम् ।

तथा च भरतः
धर्मार्थसाधनं नाट्यं सर्वदुःखापनोदकृत् ।
आसेवध्वं तदृषयस्तस्योत्थानं तु नाटकम् ॥िति॥

नाटकस्य तु पूर्णादिभेदाः केचन कल्पिताः ॥३.२१९॥
तेषां नातीव रम्यत्वादपरीक्षाक्षमत्वतः ।
मुनिनानादृतत्वाच्च तानुद्देष्टुमुदास्महे ॥३.२२०॥

अथ प्रकरणम्
यत्रेतिवृत्तमुत्पाद्यं धीरशान्तश्च नायकः ।
रसः प्रधानं शृङ्गारः शेषं नाटकवद्भवेत् ॥३.२२१॥
तद्धि प्रकरणं शुद्धं धूर्तं मिश्रं च तत्त्रिधा ।
कुलस्त्रीनायकं शुद्धं मालतीमाधवादिकम् ॥३.२२२॥
गणिकानायिकं धूर्तं कामदत्ताह्वयादिकम् ।
कितवध्य्पुतकारादिव्यापारं त्वत्र कल्पयेत् ॥३.२२३॥
मिश्रं तत्कुलजावेश्ये कल्पिते यत्र नायिके ।
धूर्तशुद्धक्रमोपेतं तन्मृच्छकटिकादिकम् ॥३.२२४॥
नाटिका त्वनयोर्भेदो न पृथग्रूपकं भवेत् ।
प्रख्यातं नृपतेर्वृत्तं नाटकादाहृतं यतः ॥३.२२५॥
बुद्धिकल्पितवस्तुत्वं तथा प्रकरणादपि ।
विमर्शसन्धिराहित्यं भेदकं चेन्न तन्मतम् ॥३.२२६॥
रत्नावल्यादिके लक्ष्ये तत्सन्धेरपि दर्शनात् ।
स्त्रीप्रायचतुरङ्कादिभेदकं चेन्न तन्मतम् ॥३.२२७॥
एकद्वित्र्यङ्कपात्रादिभेदेनानन्तता यतः ।
देवीवशात्सङ्गमेन भेदश्चेत्तन्न युज्यते ।
मालविकाग्निमित्रादौ नाटिकात्वप्रसङ्गतः ॥३.२२८॥
प्रकरणिकानाटिकयोरनुसरणीया हि नाटिकासरणिः ।
अत एव भरतमुनिना नाट्यं दशधा निरूपितं पूर्वम् ॥३.२२९॥
ख्यातेन वा कल्पितेन वस्तुना प्राकृतैर्नरैः ।
अन्वितः कैशिकीहीनः सात्त्वत्यारभटीमृदुः ॥३.२३०॥
स्त्रीणां विलापव्यापारैरुपेतः करुणाश्रयः ।
नानासङ्ग्रामसंनाहप्रहारमरणोत्कटः ॥३.२३१॥
मुखनिर्वाहवान् यः स्यादेकद्वित्र्यङ्क इच्छया ।
उत्सृष्टिकाङ्कः स ज्ञेयः सविष्कम्भप्रवेशकः ॥३.२३२॥
अस्मिन्नमङ्गलप्राये कुर्यान्मङ्गलमन्ततः ।
प्रयोज्यस्य वधः कार्यः पुनरुज्जीवनावधिः ॥३.२३३॥
उज्जीवनादप्यधिकं मनोरथफलोऽ पि वा ।
विज्ञेयमस्य लक्ष्यं तु करुणाकन्दलादिकम् ॥३.२३४॥
खातेतिवृत्तसम्पन्नो निःसहायकनायकः ।
युक्तो दशावरैह्ख्यातैरुद्धतैः प्रतिनायकैः ॥३.२३५॥
विमर्शगर्भरहितो भारत्यारभटीस्फुटः ।
हास्यशृङ्गाररहित एकाङ्को रौद्रसंश्रयः ॥३.२३६॥
एकवासरवृत्तान्तः प्राप्तविष्कम्भचूलिकः ।
अस्त्रीनिमित्तसमरो व्यायोगः कथितो बुधैः ॥३.२३७॥
विज्ञेयमस्य लक्ष्यं तु धनञ्जयजयादिकम् ।
स्वस्य वान्यस्य वा वृत्तं विटेन निपुणोक्तिना ॥३.२३८॥
शौर्यसौभाग्यसंस्तुत्या वीरशृङ्गारसूचकम् ।
बुद्धिकल्पितमेकाङ्कं मुखनिर्वहणान्वितम् ॥३.२३९॥
वर्ण्यते भारतीवृत्त्या यत्र तं भाणमीरते ।
एकपात्रप्रयोज्येऽ स्मिन् कुर्यादाकाशभाषितम् ॥३.२४०॥
अन्येनानुक्तमप्यन्यो वचः श्रुत्वेव यद्वदेत् ।
इति किं भणसीत्येतद्भवेदाकाशभाषितम् ॥३.२४१॥
लास्याङ्गानि दशैतस्मिन् संयोज्यान्यत्र तानि तु ।
गेयपदं स्थितपाठ्यमासीनं पुष्पगन्धिका ॥३.२४२॥
प्रच्छेदकस्त्रिमूढं च सैन्धवाख्यं द्विमूढकम् ।
उत्तमोत्तमकं चान्यदुक्तप्रत्युक्तमेव च ॥३.२४३॥
वीणादिवादनेनैव सहितं यत्र भाव्यते ।
ललितं नायिकागीतं तद्गेयपदमुच्यते ॥३.२४४॥
चञ्चत्पुटादिना वाक्याभिनयो नायिकाकृतः ।
भूमिचारीप्रचारेण स्थितपाठ्यं तदुच्यते ॥३.२४५॥
भ्रूनेत्रपाणिचरणविलासाभिनयान्वितम् ।
योज्यमासीनया पाठ्यमासीनं तदुदाहृतम् ॥३.२४६॥
नानाविधेन वाद्येन नानाताललयान्वितम् ।
लास्यं प्रयुज्यते यत्र सा ज्ञेया पुष्पगन्धिका ॥३.२४७॥
अन्यासङ्गमशङ्किन्या नायकस्यातिरोषया ।
प्रेमच्छेदप्रकटनं लास्यं प्रच्छेदकं विदुः ॥३.२४८॥
अनिष्ठुरश्लक्ष्णपदं  समवृत्तैरलङ्कृतम् ।
नाट्यं पुरुषभावाढ्यं त्रिमूढकमुदाहृतम् ॥३.२४९॥
देशभाषाविशेषेण चलद्वलयशृङ्खलम् ।
लास्यं प्रयुज्यते यत्र तत्सैन्धवमिति स्मृतम् ॥३.२५०॥
चारीभिर्ललिताभिश्च चित्रार्थाभिनयान्वितम् ।
स्पष्टभावरसोपेतं लास्यं यत्तद्द्विमूढकम् ॥३.२५१॥
अपरिज्ञातपार्श्वस्थं गेयभावविभूषितम् ।
लास्यं सोत्कण्ठवाक्यं तदुत्तमोत्तमकं भवेत् ॥३.२५२॥
कोपप्रसादजनितं साधिक्षेपपदाश्रयम् ।
वाक्यं तदुक्तप्रत्युक्तं यूनोः प्रश्नोत्तरात्मकम् ॥३.२५३॥
शृङ्गारमञ्जरीमुख्यमस्योदाहरणं मतम् ।
लास्याङ्गदशकं तत्र लक्ष्यं लक्ष्यविचक्षणैः ॥३.२५४॥
प्रख्यातेनेतिवृत्तेन नायकैरपि तद्विधैः ।
पृथक्प्रयोजनासक्तैर्मिलितैर्देवदानवैः ॥३.२५५॥
युक्तं द्वादशभिर्वीरप्रधानं कैशिकीमृदु ।
त्र्यङ्कं विमर्शहीनं च कपटत्रयसंयुतम् ॥३.२५६॥
त्रिविद्रवं त्रिशृङ्गारं विद्यात्समवकारकम् ।
मोहात्मको भ्रमः प्रोक्तः कपटस्त्रिविधस्त्वयम् ॥३.२५७॥
सत्त्वजः शत्रुजो दैवजनितश्चेति सत्त्वजः ।
क्रूरप्राणिसमुत्पन्नः शत्रुजस्तु रणादिजः ॥३.२५८॥
वात्यावर्षादिसम्भूतो दैवजः कपटः स्मृतः ।
उदाहरणमेतेषामावेगे लक्ष्यतां बुधैः ॥३.२५९॥
जीवग्राहोऽ पि मोहो वा कपटाद्विद्रवस्ततः ।
कपटत्रयसम्भूतेरयं च त्रिविधो मतः ॥३.२६०॥
धर्मार्थकामसम्बद्धस्त्रिधा शृङ्गार ईरितः ।
व्रतादिजनितः कामो धर्मशृङ्गार ईरितः ॥३.२६१॥
पार्वतीशिवसम्भोगस्तदुदाहरणं मतम् ।
यत्र कामेन सम्बद्धैरर्थैरर्थानुबन्धिभिः ॥३.२६२॥
भुज्यमानैः सुखप्राप्तिरर्थशृङ्गार ईरितः ।
सार्वभौमफलप्राप्तिहेतुना वत्सभूपतेः ॥३.२६३॥
रत्नावल्या समं भोगो विज्ञेया तदुदाहृतिः ।
दुरादरसुरापानपरदारादिकेलिजः ॥३.२६४॥
तत्तदास्वादललितः कामशृङ्गार ईरितः ।
तदुदाहरणं प्रायो दृश्यं प्रसनादिषु ॥३.२६५॥
शृङ्गारत्रितयं तत्र नात्र बिन्दुप्रवेशकौ ।
मुखप्रतिमुखे सन्धी वस्तु द्वादशनाडिकम् ॥३.२६६॥
प्रथमे कल्पयेदङ्के नाडिका घटिकाद्वयम् ।
मुखादिसन्धित्रयवांश्चतुर्नाडिकवस्तुकः ॥३.२६७॥
द्वितीयाङ्कस्तृतीयस्तु द्विनाडिककथाश्रयः ।
निर्विमर्शचतुःसन्धिरेवमङ्कास्त्रयः स्मृताः ॥३.२६८॥
वीथीप्रहसनाङ्गानि कुर्यादत्र समासतः ।
प्रस्तावनायाः प्रस्तावे प्रोक्तो वीथ्यङ्गविस्तरः ॥३.२६९॥
दश प्रहसनाङ्गानि तत्प्रसङ्गे प्रचक्ष्महे ।
उदाहरणमेतस्य पयोधिमथनादिकम् ॥३.२७०॥
सूच्यप्रधानशृङ्गारा मुखनिर्वहणान्विता ।
एकयोज्या द्वियोज्या वा कैशिकीवृत्तिनिर्मिता ॥३.२७१॥
वीथ्यङ्गसहितैकाङ्का वीथीति कथिता बुधैः ।
अस्यां प्रायेण लास्याङ्गदशकं योजयेन्न वा ॥३.२७२॥
सामान्या परकीया वा नायिकात्रानुरागिणी ।
वीथ्यङ्गप्रायवृत्तित्वान्नोचिता कुलपालिका ॥३.२७३॥
लक्ष्यमस्यास्तु विज्ञेयं माधवीवीथिकादिकम् ।
वस्तुसन्ध्यङ्कलास्याङ्गवृत्तयो यत्र भाणवत् ॥३.२७४॥
रसो हास्यः प्रधानं स्यादेतत्प्रहसनं मतम् ।
विशेषेण दशाङ्गानि कल्पयेदत्र तानि तु ॥३.२७५॥
अवगलितावस्कन्दौ व्यवहारो विप्रलम्भ उपपत्तिः ।
भयमनृतं विभ्रान्तिर्गद्गदवाक्च प्रलापश्च ॥३.२७६॥
पूर्वमात्मगृहीतस्य समाचारस्य मोहतः ।
दूषणं त्यजनं चात्र द्विधावगलितं मतम् ॥३.२७७॥
अवस्कन्दस्त्वनेकेषामयोग्यस्यैकवस्तुनः ।
सम्बन्धाभासकथनात्स्वस्वयोग्यत्वयोजना ॥३.२७८॥
व्यवहारस्तु संवादो द्वित्राणां हास्यकारणम् ।
विप्रलम्भो वञ्चना स्याद्भूतावेशादिकैतवात् ॥३.२७९॥
उपपत्तिस्तु सा प्रोक्ता यत्प्रसिद्धस्य वस्तुनः ।
लोकप्रसिद्धया युक्त्या साधनं हास्यहेतुना ॥३.२८०॥
स्मृतं भयं तु नगरशोधकादिकृतो दरः ।
अनृतं तु भवेद्वाक्यमसभ्यस्तुतिगुम्फितम् ॥३.२८१॥
तदेवानृतमित्याहुरपरे स्वमतस्तुतेः ।
वस्तुसाम्यकृतो मोहो विभ्रान्तिरिति गीयते ॥३.२८२॥
असत्यरुदितोन्मिश्रं वाक्यं गद्गदवाग्भवेत् ।
प्रलापः स्यादयोग्यस्य योग्यत्वेनानुमोदनम् ॥३.२८३॥
शुद्धं कीर्णं वैकृतं च तच्च प्रहसनं त्रिधा ।
शुद्धं श्रोत्रियशाखादेर्वेषभाषादिसंयुतम् ॥३.२८४॥
चेटचेटीजनव्याप्तं तल्लक्ष्यं तु निरूप्यताम् ।
आनन्दकोशप्रमुखं तथा भगवदज्जुकम् ॥३.२८५॥
कीर्णं तु सर्वैर्वीथ्यङ्गैः सङ्कीर्णं धूर्तसङ्कुलम् ।
तस्योदाहरणं ज्ञेयं बृहत्सौभद्रकादिकम् ॥३.२८६॥
यच्चेदं कामुकादीनां वेषभाषादिसङ्गतैः ।
षण्डतापसवृद्धाद्यैर्युतं तद्वैकृतं भवेत् ॥३.२८७॥
कलिकेलिप्रहसनप्रमुखं तदुदाहृतम् ।
ख्यातेतिवृत्तं निर्हास्यशृङ्गारं रौद्रमुद्रितम् ॥३.२८८॥
सात्त्वतीवृत्तिविरलं भारत्यारभटीस्फुटम् ।
नायकैरुद्धतैर्देवयक्षराक्षसपन्नगैः ॥३.२८९॥
गन्धर्वभूतवेतालसिद्धविद्याधरादिभिः ।
समन्वितं षोडशभिर्न्यायमार्गणनायकम् ॥३.२९०॥
चतुर्भिराङ्कैरन्वीतं निर्विमर्शकसन्धिभिः ।
निर्घातोल्कोपरागादिघोरक्रूराजिसम्भ्रमम् ॥३.२९१॥
सप्रवेशकविष्कम्भचूलिकं हि डिमं विदुः ।
अस्योदाहरणं ज्ञेयं वीरभद्रविजृम्भितम् ॥३.२९२॥
यत्रेतिवृत्तं मिश्रं स्यात्सविष्कम्भप्रवेशकम् ।
चत्वारोऽ ङ्का निर्विमर्शगर्भाः स्युः सन्धयस्त्रयः ॥३.२९३॥
धीरोद्धत्तश्च प्रख्यातो दिव्यो मर्त्योऽ पि नायकः ।
दिव्यस्त्रियमनिच्छन्तीं कन्यां वाहर्तुमुद्यतः ॥३.२९४॥
स्त्रीनिमित्ताजिसंरम्भः पञ्चषाः प्रतिनायकाः ।
रसा निर्भयबीभत्सा वृत्तयः कैशिकीं विना ॥३.२९५॥
स्वल्पस्तस्याः प्रवेशो वा सोऽ यमीहामृगो मतः ।
व्याजान्निवारयेदत्र सङ्ग्रामं भीषणक्रमम् ॥३.२९६॥
तस्योदाहरणं ज्ञेयं प्राज्ञैर्मायाकुरङ्गिका ।
इत्थं श्रीसिंहभूपेन सर्वलक्षणशालिना ॥३.२९७॥
सर्वलक्षणसम्पूर्णो लक्षितो रूपकक्रमः ।

अथ रूपकनिर्माणपरिज्ञानोपयोगिनी ॥३.२९८॥
श्रीसिंहधरणीशेन परिभाषा निरूप्यते ।
परिभाषात्र मर्यादा पूर्वाचार्योपकल्पिता ॥३.२९९॥
सा हि नौरतिगम्भीरं विविक्षोर्नाट्यसागरम् ।
एषा च भाषानिर्देशनामभिस्त्रिविधा मता ॥३.३००॥
तत्र भाषा द्विधा भाषा विभाषा चेति भेदतः ।
चतुर्दश विभाषाः स्युः प्राच्याद्या वाक्यवृत्तयः ॥३.३०१॥
आसां संस्कारराहित्याद्विनियोगो न कथ्यते ।
उत्तमादिषु तद्देशव्यवहारात्प्रतीयताम् ॥३.३०२॥
भाषा द्विधा संस्कृता च प्राकृती चेति भेदतः ।
कौमारपाणिनीयादिसंस्कृता संस्कृता मता ॥३.३०३॥
इयं तु देवतादीनां मुनीनां नायकस्य च ।
लिङ्गिनां च विटादीन्मनीचानां प्रयुज्यते ॥३.३०४॥
प्रकृतेः संस्कृतायास्तु विकृतिः प्राकृती मता ॥३.३०५॥
षड्विधा सा प्राकृतं च शौरसेनी च मागधी ।
पैशाची चूलिका पैशाच्यपभ्रंश इति क्रमात् ॥३.३०६॥
अत्र तु प्राकृतं स्त्रीणां सर्वासां नियतं भवेत् ।
क्वचिच्च देवी गणिका मन्त्रिजा चेति योषिताम् ॥३.३०७॥
योगिन्यप्सरसोः शिल्पकारिण्या अपि संस्कृतम् ।
ये नीचाः कर्मणा जात्या तेषां प्राकृतमुच्यते ॥३.३०८॥
छद्मलिङ्गवतां तद्वज्जैनानामिति केचन ।
अधमे मध्यमे चापि शौरसेनी प्रयुज्यते ॥३.३०९॥
धीवराद्यतिनीचेषु मागधी च नियुज्यते ।
रक्षःपिशाचनीचेषु पैशाचीद्वितयं भवेत् ॥३.३१०॥
अपभ्रंशस्तु चण्डालयवनादिषु युज्यते ।
नाटकादावपभ्रंशविन्यासस्यासहिष्णवः ॥३.३११॥
अन्ये चण्डालकादीनां मागध्यादीन् प्रयुञ्जते ।
सर्वेषां कारणवशात्कार्यो भाषाव्यतिक्रमः ॥३.३१२॥
माहात्म्यस्य परिभ्रंशं मदस्यातिशयं तथा ।
प्रच्छादनं च विभ्रान्तिं यथालिखितवाचनम् ॥३.३१३॥
कदाचिदनुवादं च कारणानि प्रचक्षते ।
साक्षादनामग्राह्याणां जनानां प्रतिसंज्ञया ॥३.३१४॥
आह्वानभङ्गी नाट्यज्ञैर्निर्देश इति गीयते ।
स त्रिधा पूज्यसदृशकनिष्ठविषयत्वतः ॥३.३१५॥
पूज्यास्तु देवो मुनयो लिङ्गिनस्तत्समास्त्रियः ।
बहुश्रुताश्च भगवच्छब्दवाच्या भवन्ति हि ॥३.३१६॥
आर्येति ब्राह्मणो वाच्यो वृद्धस्तातेति भाष्यते ।
उपाध्यायेति चाचार्यो गणिका त्वज्जुकाख्यया ॥३.३१७॥
महाराजेति भूपालो विद्वान् भाव इतीर्यते ।
छन्दतो नामभिर्वाच्या ब्राह्मणैस्तु नराधिपाः ॥३.३१८॥
देवेति नृपतिर्वाच्यो भृत्यैः प्रकृतिभिस्तथा ।
सार्वभौमः परिजनैर्भट्टभट्टारकेति च ॥३.३१९॥
वाच्यो राजेति मुनिभिरपत्यप्रत्ययेन वा ।
विदूषकेण तु प्रायः सखे राजन्नितीच्छया ॥३.३२०॥
ब्राह्मणैः सचिवो वाच्यो ह्यमात्य सचिवेति च ।
शैषाइरार्येत्यथायुष्मनिति सारथिना रथी ॥३.३२१॥
तपस्विसाधुशब्दाभ्यां प्रशान्तः परिभाष्यते ।
स्वामीति युवराजस्तु कुमारो भर्तृदारकः ॥३.३२२॥
आवुत्तेति स्वसुर्भर्ता स्यालेति पृतनापतिः ।
भट्टिनी स्वामिनी देवी तथा भट्टारिकेति च ॥३.३२३॥
परिचारजनैर्वाच्या योषितो राजवल्लभाः ।
राज्ञा तु महिषी वाच्या देवीत्यन्याः प्रिया इति ॥३.३२४॥
सर्वेण पत्नी त्वार्येति पितुर्नाम्ना सुतस्य वा ।
तातपादा इति पिता माताम्बेति सुतेन तु ॥३.३२५॥
ज्येष्ठास्त्वार्या इति भ्रात्रा तथा स्युर्मातुलादयः ।
सदृशः सदृशो वाच्यो वयस्येत्याह्वयेन वा ॥३.३२६॥
हलेति सख्या तु सखी कथनीया सखीति वा ।
सुतशिष्यकनीयांसो वाच्या गुरुजनेन हि ॥३.३२७॥
वत्सपुत्रकदीर्घायुस्तातजातेति संज्ञया ।
अन्यः कनीयानार्येण जनेन परिभाष्यते ॥३.३२८॥
शिल्पाधिकारनामभ्यां भद्र भद्रमुखेति ।
वाच्ये नीचातिनीचे तु हण्डे हञ्जे इति क्रमात् ॥३.३२९॥
भर्त्रा वाच्याः स्वस्वनाम्ना भृत्याः शिल्पोचितेन वा ।
एवमादि प्रकारेण योज्या निर्देशयोजना ॥३.३३०॥
लोकशास्त्राविरोधेन विज्ञेया काव्यकोविदैः ।
अनुक्तनाम्नः प्रख्याते कञ्चुकिप्रभृतेरपि ॥३.३३१॥
इतिवृत्ते कल्पिते तु नायकादेरपि स्फुटम् ।
रसवस्तूपयोगीनि कविर्नामानि कल्पयेत् ॥३.३३२॥
विनयन्धरबाभ्रव्यजयन्धरजयादिकम् ।
कार्यं कञ्चुकिनां नाम प्रायो विश्वाससूचकम् ॥३.३३३॥
लतालङ्कारपुष्पादिवस्तूनां ललितात्मनाम् ।
नामभिर्गुणसिद्धैर्चेटीनां नाम कल्पयेत् ॥३.३३४॥
करभः कलहंसश्चेत्यादि नामानुजीविनाम् ।
कर्पूरचण्डकाम्पिल्येत्यादिकं नाम वन्दिनाम् ॥३.३३५॥
सुबुद्धिवसुभूत्यादिमन्त्रिणां नाम कल्पयेत् ।
देवरातः सोमरात इति नाम पुरोधसः ॥३.३३६॥
श्रीवत्सो गौतमः कौत्सो गार्ग्यो मौद्गल्य इत्यपि ।
वसन्तकः कापिलेय इत्याख्येयो विदूषकः ॥३.३३७॥
प्रतापवीरविजयमानविक्रमसाहसैः ।
वसन्तभूषणोत्तंसशेखराङ्कपदोत्तरैः ॥३.३३८॥
धीरोत्तराणां नेतॄणां नाम कुर्वीत कोविदः ।
चन्द्रापीडः कामपाल इत्याद्यं ललितात्मनाम् ॥३.३३९॥
उग्रवर्मा चण्डसेन इत्याद्युद्धतचेतसाम् ।
दत्तसेनान्तनामानि वैश्यानां कल्पयेत्सुधीः ॥३.३४०॥
कर्पूरमञ्जरी चन्द्रलेखा रागतरङ्गिका ।
पद्मावतीति प्रायेण नाम्ना वाच्या हि नायिका ॥३.३४१॥
देव्यस्तु धारिणीलक्ष्मीवसुमत्यादिनामभिः ।
भोगवती कान्तिमती कमला कामवल्लरी ॥३.३४२॥
इरावती हंसपदीत्यादिनाम्ना तु भोगिनी ।
विप्रक्षत्रविशः शर्मवर्मदत्तान्तनामभिः ॥३.३४३॥
शिखण्डाङ्गदचूडान्तनाम्ना विद्याधराधिपाः ।
कुण्डलानन्दघण्टान्तनाम्ना कापालिका जनाः ॥३.३४४॥
योगसुन्दरिका वंशप्रभा विकटमुद्रिका ।
शङ्खकेयूरिकेत्यादिनाम्ना कापालिकस्त्रियः ॥३.३४५॥
आनन्दिनी सिद्धिमती श्रीमती सर्वमङ्गला ।
यशोवती पुत्रवतीत्यादिनाम्ना सुवासिनी ॥३.३४६॥
इत्यादि सर्वमालोच्य लक्षणं कृतबुद्धिना ।
कविना कल्पितं काव्यमाचन्द्रार्कं प्रकाशते ॥३.३४७॥
लक्ष्यलक्षणनिर्माणविज्ञानकृतबुद्धिभिः ।
परीक्ष्यतामयं ग्रन्थो विमत्सरमनीषया ॥३.३४८॥
भरतागमपारीणः श्रीमान् सिंहमहीपतिः ।
रसिकः कृतवानेवं रसार्णवसुधाकरम् ॥३.३४९॥

संरम्भादनपोतसिंहनृपतेर्धाटीसमाटीकने
निःसाणेषु धणं धणं धणमिति ध्वानानुसन्धायिषु ।
मोदन्ते हि रणं रणं रणमिति प्रौढास्तदीया भटा
भ्रान्तिं यान्ति तृणं तृणं तृणमिति प्रत्यर्थिपृथ्वीभुजः ॥३.३५०॥

मत्वा धात्रा तुलायां लघुरिति धरणीं सिंहभूपालचन्द्रे
सृष्टे तत्रातिगुर्व्यां तदुपनिधितया स्थाप्यमानैः क्रमेण ।
चिन्तारत्नौघकल्पद्रुमततिसुरभीमण्डलैः पूरितान्ताप्य्
ऊर्ध्वं नीता लघिम्ना तदरिकुलशतैः पूर्यतेऽ द्यापि सा द्यौः ॥३.३५१॥


इति श्रीमदान्ध्रमण्डलाधीश्वरप्रतिगण्डभैरवश्रीमदनपोतनरेन्द्रनन्दनभुजबलभीमश्रीसिंहभूपालविरचिते रसार्णवसुधाकरनाम्नि नाट्यालङ्कारशास्त्रे भावकोल्लासो नाम
तृतीयो विलासः
॥३॥


समाप्तश्चायं रसार्णवसुधाकरः

श्रीतोयशैलवसतिः स तमालनीलो
जीयाद्धरिर्मुनिचकोरसुशारदेन्दुः ।
लक्ष्मीस्तनस्तवककुङ्कुमकर्दमश्री
संलिप्तनिर्मलविशालभुजान्तरालः ॥

मलयगिरिनिवासी मारुतो यच्छताङ्गस्
तरुणशिशिररश्मिर्यत्सुहृत्पुण्यकीर्तिः ।
चरति चिरमनङ्गः क्वापि करि अप्यदृश्यः
स जयतु रसिकौघैर्वन्दितः पञ्चबाणः ॥

अशेषाणां द्विजनुषामाशीर्वादपरम्परा ।
तरङ्गयतु कल्याणं कवीनां चायुरायतम् ॥