ओं नमः शिवाय

काव्यप्रकाशकारिकावली

नियतिकृतनियमरहितां ह्लादैकमयीमनन्यपरतन्त्राम्  ।
नवरसरुचितां निर्मितिमादधती भारती कवेर्जयति  ॥ कारिका १ ॥

काव्यं यशसेऽर्थकृते व्यवहारविदे शिवेतरक्षतये  ।
सद्यः परनिर्वृतये कान्तासंमिततयोपदेशयुजे  ॥ कारिका २ ॥

शक्तिर्निपुणता लोकशास्त्रकाव्याद्यवेक्षणात् ।
काव्यज्ञशिक्षयाभ्यास इति हेतुस्तदुद्भवे  ॥ कारिका ३ ॥

तददोषौ शब्दार्थौ सगुणावनलङ्कृती पुनः क्वापि  ।
इदमुत्तममतिशयिनि व्यङ्ग्ये वाच्याद्ध्वनिर्बुधैः कथितः  ॥ कारिका ४ ॥

अतादृशि गुणीभूतव्यङ्ग्यं व्यङ्ग्ये तु मध्यमम्  ।
शब्दचित्रं वाच्यचित्रमव्यङ्ग्यं त्ववरं स्मृतम्  ॥ कारिका ५ ॥

स्याद्वाचको लाक्षणिकः शब्दोऽत्र व्यञ्जकस्त्रिधा  ।
वाच्यादयस्तदर्थाः स्युस्तात्पर्यार्थोऽपि केषुचित् ॥ कारिका ६ ॥

सर्वेषां प्रायशोऽर्थानां व्यञ्जकत्वमपीष्यते  ।
साक्षात्संकेतितं योऽर्थमभिधत्ते स व्=अचकः  ॥ कारिका ७ ॥

सङ्केतितश्चतुर्भेदो जात्यादिर्जातिरेव वा  ।
स मुख्योऽर्थस्तत्र मुख्यो व्यापारोऽस्याभिधोच्यते  ॥ कारिका ८ ॥

मुख्यार्थबाधे तद्योगे रूढितोऽथ प्रयोजनात् ।
अन्योऽर्थो लक्ष्यते यत्सा लक्षणारोपिता क्रिया  ॥ कारिका ९ ॥

स्वासिद्धये पराक्षेपः परार्थं स्वसमर्पणम्  ।
उपादानं लक्षणं चेत्युक्ता शुद्धैव सा द्विधा  ॥ कारिका १० ॥

सारोपान्या तु यत्रोक्तौ विष्यी विषयस्तथा  ।
विष्यय्यन्तःकृतेन्यस्मिन् सा स्यात्साध्यवसानिका  ॥ कारिका ११ ॥

भेदाविमौ च सादृश्यात्सम्बन्धान्तरतस्तथा  ।
गौणौ शुद्धौ च विज्ञेयौ लक्षणा तेन षड्विधा  ॥ कारिका १२ ॥

व्यङ्ग्येन रहिता रूढौ सहिता तु प्रयोजने  ।
तच्च गूढमगूढं वा तदेषा कथिता त्रिधा  ॥ कारिका १३ ॥

तद्भूलक्षिणिकस्तत्र व्यापारो व्यञ्जनात्मकः  ।
यस्य प्रतीतिमाधातुं लक्षणा समुपास्यते  ॥ कारिका १४ ॥

फले शब्दैकगम्येऽत्र व्यञ्जनान्नापरा क्रिया  ।
नाभिधा समयाभावाद्धेत्वभावान्न लक्षणा  ॥ कारिका १५ ॥

लक्ष्यं न मुख्यं नाप्यत्र बाधो योगः फलेन नो  ।
न प्रयोजनमेतस्मिन्न च शब्दः स्खलद्गतिः  ॥ कारिका १६ ॥

एवमप्यनवस्था स्याद्या मूलक्षयकारिणी  ।
प्रयोजनेन सहितं लक्षणीयं न युज्यते  ॥ कारिका १७ ॥

ज्ञानस्य विष्यो ह्यन्यः फलमन्यदुदाहृतम्  ।
विशिष्टे लक्षणा नैवं विशेषाः स्युस्तु लक्षिते  ॥ कारिका १८ ॥

अनेकार्थस्य शब्दस्य वाचकत्वे नियन्त्रिते  ।
संयोगाद्यैरवाच्यार्थधीकृद्व्यापृतिरञ्जनम्  ॥ कारिका १९ ॥

तद्युक्तो व्यञ्जकः शब्दो यत्सोऽर्थान्तरयुक्तथा  ।
अर्थोऽपि व्यञ्जकस्तत्र सहकारितया मतः  ॥ कारिका २० ॥

अर्थाः प्रोक्ताः पुरा तेषामर्ह्तव्यञ्जकतोच्यते  ।
वक्तृबोद्धव्यकाकूनां वाक्यवाच्यान्यसन्निधेः  ॥ कारिका २१ ॥

प्रस्तावदेशकालादेर्वैशिष्ट्यात्प्रतिभाजुषाम्  ।
योऽर्थस्यान्यार्थधीहेतुर्व्यापारो व्यक्तिरेव सा  ॥ कारिका २२ ॥

शब्दप्रमाणवेद्योर्ऽर्थो व्यनक्त्यर्थान्तरं यतः  ।
अर्थस्य व्य्ञ्जकत्वे तच्छब्दस्य सहकारिता  ॥ कारिका २३ ॥

अविवक्षितवाच्यो तस्तत्र वाच्यं भवेद्ध्वनौ  ।
अर्थान्तरे सङ्क्रिमितमत्यन्तं वा तिरस्कृतम्  ॥ कारिका २४ ॥

विवक्षितं चान्यपरं वाच्यं यत्रापरस्तु सः  ।
पोऽप्यलक्ष्यक्रमव्यञ्ग्यो लक्ष्यव्यङ्ग्यक्रमः परः  ॥ कारिका २५ ॥

रसभावतदाभावभावशान्त्यादिरक्रमः  ।
भिन्नो रसाद्यलङ्कारादलङ्कार्यतया स्थितः  ॥ कारिका २६ ॥

कारणान्यथ कार्याणि सहकारीणि यानि च  ।
रत्यादेः स्थायिनो लोके तानि चेन्नाट्यकाव्ययोः  ॥ कारिका २७ ॥

विभावा अबुभावास्तत्कथ्यन्ते व्यभिचारिणः  ।
व्यक्तः स तैर्विभावाद्यैः स्थायी भावो रसः स्मृतः  ॥ कारिका २८ ॥

सृङ्गारहास्यकरुणरौद्रवीरभयानकाः  ।
बीभत्साद्भुतसंज्ञौ चेत्यष्टौ नाट्ये रसाः स्मृताः  ॥ कारिका २९ ॥

रतिर्हासश्च शोकश्च क्रोधोत्साहौ भयं तथा  ।
जुगुप्सा विस्मयश्चेति स्थायिभावाः प्रकीर्तिताः  ॥ कारिका ३० ॥

निर्वेदग्लानिशङ्काख्यास्तथासूया मदश्रमाः  ।
आलस्यं चैव दैन्यं च चिन्ता मोहः स्मृतिर्धृतिः  ॥ कारिका ३१ ॥

व्रीडा चपलता हर्ष आवेगो जडता तथा  ।
गर्वो विषाद औत्सुक्यं निद्रापस्मार एव च  ॥ कारिका ३२ ॥

सुप्तं प्रबोधोमर्षश्चाप्यवहित्थमथोग्रता  ।
मतिर्व्याधिस्तथोन्मादस्तथा मरणमेव च  ॥ कारिका ३३ ॥

त्रासश्चैव वितर्कश्च विज्ञेया व्यभिचारिणः  ।
त्रिंस्त्रिशदमी भावाः समाख्यातास्तु नामतः  ॥ कारिका ३४ ॥
निर्वेदस्थायिभावोऽस्ति शान्तोऽपि नवमो रसः  ।
रतिर्देवादिविषया व्यभिचारी तथाञ्जितः  ॥ कारिका ३५ ॥

भावः प्रोक्तस्तदाभासा अनौचित्यप्रवर्त्तिताः  ।
भावस्य शान्तिरुदयः सन्धिः शबलता तथा  ॥ कारिका ३६ ॥

मुख्ये रसेऽपि तेङ्गित्वं प्राप्नुवन्ति कदाचन  ।
अनुस्वानाभसंलक्ष्यक्रमव्यङ्ग्यस्थितिस्तु यः  ॥ कारिका ३७ ॥

शब्दार्थोभयशक्त्युत्थस्त्रिधा स कथितो ध्वनिः  ।
अलङ्कारोऽथ वस्त्वेव शब्दाद्यत्रावभासते  ॥ कारिका ३८ ॥

प्रधानत्वेन स ज्ञेयः शब्दशक्त्युद्भवो द्विधा  ।
अर्थशक्त्युद्भवोऽप्यर्थो व्यञ्जकः संभवी स्वतः  ॥ कारिका ३९ ॥

प्रौढोक्तिमात्रात्सिद्धो वा कवेस्तेनोम्भितस्य वा  ।
वस्तु वालङ्कृतिर्वेत्य्षड्भेदोऽसौ व्यनक्ति यत् ॥ कारिका ४० ॥

वस्त्वलङ्कारमथवा तेनायं द्वादशात्मकः  ।
शब्दार्थोभयभूरेको भेदा अष्टादशास्य तत् ॥ कारिका ४१ ॥

रसादीनामनन्तत्वाद्भेद एको हि गण्यते  ।
वाक्ये द्व्युत्थः पदेऽप्यन्ये प्रबन्धेऽप्यर्थशक्तिभूः  ॥ कारिका ४२ ॥

पदैकदेशरचनावर्णेष्वपि रसादयः  ।
भेदास्तदेकपञ्चाशत्तेषां चान्योन्ययोजने  ॥ कारिका ४३ ॥

संकरेण त्रिरूपेण संसृष्ट्या चैकरूपया  ।
वेदखाब्धिवियच्चन्द्राः शरेषुयुगखेन्दवः  ॥ कारिका ४४ ॥

अगूढमपरस्याङ्गं वाच्यसिद्ध्यङ्गम्स्फुटम्  ।
सन्दिग्धतुल्यप्राधान्ये काक्वाक्षिप्तमसुन्दरम्  ॥ कारिका ४५ ॥

व्यङ्ग्यमेवं गुणीभूतव्यङ्ग्यस्याष्टौ भिदाः स्मृताः  ।
एषां भेदा यथायोगं वेदितव्याश्च पूर्ववत् ॥ कारिका ४६ ॥

सालङ्कारैर्ध्वनेस्तैश्च योगः ससृष्टिसङ्करैः  ।
अन्योन्ययोगादेवं स्याद्भेदसंख्यातिभूयसी  ॥ कारिका ४७ ॥
शब्दार्थचित्रं यत्पूर्वं काव्यद्वयमुदाहृतम्  ।
गुणप्राधान्यतस्तत्र स्थितिश्चित्रार्थशब्दयोः  ॥ कारिका ४८ ॥

मुख्यार्थहतिर्दोषो रसश्च मुख्यस्तदाश्रयाद्वाच्यः  ।
उभयोपयोगिनः स्युः शब्दाद्यास्तेन तेष्वपि सः  ॥ कारिका ४९ ॥

दुष्टं पदं श्रुतिकटु च्युतसंस्कृत्यप्रयुक्तमसमर्थम्  ।
निहतार्थमनुचितार्थं निरर्थकमवाचकं त्रिधाश्लीलम्  ॥ कारिका ५० ॥

सन्दिग्धमप्रत्=इतं ग्राम्यं नेयार्थमथ भवेत्क्लिष्टम्  ।
अविमृष्टविधेयांशं विरुद्धमतिकृत्समासगतमेव  ॥ कारिका ५१ ॥

अपास्य च्युतसंस्कारमसमर्थं निरर्थकम्  ।
वाक्येऽपि दोषाः सन्त्येते पदस्यांशेऽपि केचन  ॥ कारिका ५२ ॥

प्रतिकूलवर्णमुपहतलुप्तविसर्गं विसन्धि हतवृत्तम्  ।
न्यूनाधिककथितपदं पतत्प्रकर्षं समाप्तपुनरात्तम्  ॥ कारिका ५३ ॥

अर्धान्तरैकवाचकमभवन्मतयोगमनभिहितवाच्यम्  ।
अपदस्थपदसमासं संकीर्णं गर्भितं प्रसिद्धिहतम्  ॥ कारिका ५४ ॥

भग्नप्रक्रममक्रमममतपरार्थं च वाक्यमेव तथा  ।
अर्थोपुष्टः कष्टो व्याहतपुनरेक्तदुष्क्रमग्राम्याः  ॥ कारिका ५५ ॥

संदिग्धो निर्हेतुः प्रसिद्धिविद्याविरुद्धश्च  ।
अनवीकृतः सनियमानियमविशेषा विशेषपरिवृत्ताः  ॥ कारिका ५६ ॥

साकाङ्क्षोपदयुक्तः सहचरभिन्नः प्रकाशितविरुद्धः  ।
विध्यनुवादायुक्तत्यक्तपुनःस्वीकृतोश्लीलः  ॥ कारिका ५७ ॥

कर्णावतंसादिपदे कर्णादिध्वनिनिर्मितिः  ।
संनिधानादिबोधार्थं स्थितेष्वेतत्समर्थनम्  ॥ कारिका ५८ ॥

ख्यातेऽर्थे निर्हेतोरदुष्टतानुक्रणे तु सर्वेषाम्  ।
वक्त्राद्यौचित्यवशाद्दोषोऽपि गुणः क्वचित्क्वचिन्नोभौ  ॥ कारिका ५९ ॥

व्यभिचारिरसस्थायिभावानां शब्दवाच्यता  ।
कष्टकल्पनया व्यक्तिरनुभावविभावयोः  ॥ कारिका ६० ॥
प्रतिकूलविभावादिग्रहो दीप्तिः पुनः पुनः  ।
अकाण्डे प्रथनच्छेदावङ्गस्याप्यतिविस्तृतिः  ॥ कारिका ६१ ॥

अङ्गिनोननुसंधानं प्रकृतीनां विपर्ययः  ।
अनङ्गस्याभिधानं च रसे दोषाः स्युरीदृशाः  ॥ कारिका ६२ ॥

न दोषः स्वपदेनोक्तावपि संचारिणः क्वचिद् ।
संचार्यादेर्विरुद्धस्य बाध्यस्योक्तिर्गुणावहा  ॥ कारिका ६३ ॥

आश्रयैक्ये विरुद्धो यः स कार्यो भिन्नसंश्रयः  ।
रसान्तरेणान्तरितो नैरन्तर्येण यो रसः  ॥ कारिका ६४ ॥

स्मर्यमाणो विरुद्धोऽपि साम्येनाथ विवक्षितः  ।
अङ्गिन्यङ्गत्वमाप्तौ यौ तौ न दुष्टौ परस्परम्  ॥ कारिका ६५ ॥

ये रसस्याङ्गिनो धर्माः शौर्यादय इवात्मनः  ।
उत्कर्षहेतवस्ते स्युरचलस्थितयो गुणाः  ॥ कारिका ६६ ॥

उपकुर्वन्ति तं सन्तं येङ्गद्वारेण जातुचित् ।
हारादिवदलङ्कारास्तेनप्रासोपमादयः  ॥ कारिका ६७ ॥

माधुर्यौजःप्रसादाख्यास्त्रयस्ते न पुनर्दश  ।
आह्लादकत्वं माधुर्यं शृङ्गारे द्रुतिकारणम्  ॥ कारिका ६८ ॥

करुणे विप्रलम्भे तच्छान्ते चातिशयान्वितम्  ।
दीप्त्यात्मविस्तृतेर्हेतुरोजो वीररसस्थिति  ॥ कारिका ६९ ॥

बीभत्सरौद्ररसयोस्तस्याधिक्यं क्रमेण च  ।
शुष्केन्धनाग्निवत्स्वच्छजलवत्सहसैव यः  ॥ कारिका ७० ॥

व्याप्नोत्यन्यत्प्रसादोऽसौ सर्वत्र विहितस्थितिः  ।
गुणवृत्त्या पुनस्तेषां वृत्तिः शब्दार्थयोर्मता  ॥ कारिका ७१ ॥

केचिदन्तर्भवब्त्येषु दोषत्यागात्परे श्रिताः  ।
अन्ये भजन्ति दोषत्वं कुत्रचिन्न ततो दश  ॥ कारिका ७२ ॥

तेन नार्थगुणा वाच्याः प्रोक्ताः शब्दगुणाश्च ये  ।
वर्णाः समासो रचना तेषां व्यञ्जकतामिताः  ॥ कारिका ७३ ॥
मुर्ध्नि वर्गान्त्यगाः स्पर्शा अटवर्गा रणौ लघू  ।
आवृत्तिर्मध्यवृत्तिर्वा माधुर्ये घटना तथा  ॥ कारिका ७४ ॥

योग आद्यतृतीयाम्यामन्त्ययो रेण तुल्ययोः  ।
टादिः शषौ वृत्तिदैर्घ्यं गुम्फ उद्धृत ओजसि  ॥ कारिका ७५ ॥

श्रुतिमात्रेण शब्दात्तु येनार्थप्रत्ययो भवेत् ।
साधारणः समग्राणां स प्रसादो गुणो मतः  ॥ कारिका ७६ ॥

वक्तृवाच्यप्रबन्धानामौचित्येन क्वचित्क्वचित् ।
रचनावृत्तिवर्णानामन्यथात्वमपीष्यते  ॥ कारिका ७७ ॥

यदुक्तमन्यथा वाक्यमन्यथान्येन योज्यते  ।
श्लेषेण काक्वा वा ज्ञेया सा वक्त्रोक्तिस्तथा द्विधा  ॥ कारिका ७८ ॥

वर्णसाम्यमनुप्रासश्छेकवृत्तिगतो द्विधा  ।
सोऽनेकस्य सकृत्पूर्व एकस्याप्यसकृत्परः  ॥ कारिका ७९ ॥

माधुर्यव्य्ञ्जकैर्वर्णैरुपनागरिकोच्यते  ।
ओजःप्रकाशकैस्तैस्तु परुषा कोमला परैः  ॥ कारिका ८० ॥

केषाञ्चिदेता वैदर्भीप्रमुखा रीतयो मताः  ।
शाब्दस्तु लाटानुप्रासो भेदे तात्पर्यमात्रतः  ॥ कारिका ८१ ॥

पदानां सः पदस्यापि वृत्तावन्यत्र तत्र वा  ।
नाम्नः स वृत्त्यवृत्त्योश्च तदेवं पञ्चधा मतः  ॥ कारिका ८२ ॥

अर्थे सत्यर्थभिन्नानां वर्णानां सा पुनः श्रुतिः  ।
यमकं पादतद्भागवृत्ति तद्यात्यनेकताम्  ॥ कारिका ८३ ॥

वाच्यभेदेन भिन्ना तद्युगपद्भाषणस्पृशः  ।
श्लिष्यन्ति शब्दाः श्लेषोसावक्षरादिभिरष्टधा  ॥ कारिका ८४ ॥

भेदाभावात्प्रकृत्यादेर्भेदोऽपि नवमो भवेत् ।
तच्चित्रं यत्र वर्णानां खड्गाद्याकृतिहेतुता  ॥ कारिका ८५ ॥

पुनरेक्तवदाभासो विभिन्नाकारशब्दगा  ।
एकार्थतेव शब्दस्य तथा शब्दार्थयोरयम्  ॥ कारिका ८६ ॥
साधर्म्यमुपमा भेदे पूर्णा लुप्ता च साग्रिमा  ।
श्रौत्यार्थी च भवेद्वाक्ये समासे तद्धिते तथा  ॥ कारिका ८७ ॥

तद्वद्धर्मस्य लोपे स्यान्न श्रौती तद्धिते पुनः  ।
उपमानानुपादाने वाक्यगाथ समासगा  ॥ कारिका ८८ ॥

वादेर्लोपे समासे सा कर्माधारक्यचि क्यङि  ।
कर्मकर्त्रोर्णमुल्येतद्द्विलोपे क्विप्समासगा  ॥ कारिका ८९ ॥

धर्मोपमानयोर्लोपे वृत्तौ वाक्ये च दृश्यते  ।
क्यचि वाद्युपमेयासे त्रिलोपे च समासगा  ॥ कारिका ९० ॥

उपमानोपमेयत्वे एकस्यैवैकवाक्यगे  ।
अनन्वयो विपर्यास उपमेयोपमा तयोः  ॥ कारिका ९१ ॥

संभावनमथोत्प्रेक्षा प्रकृतस्य समेन यत् ।
ससंदेहस्तु भेदोक्तौ तदनुक्तौ च संशयः  ॥ कारिका ९२ ॥

तद्रूपकमभेदो य उपमानोपमेययोः  ।
समस्तवस्तुचिष्यं श्रौता आरोपिता यदा  ॥ कारिका ९३ ॥

श्रौता आर्थश्च ते यस्मिन्नेकदेशशविवर्ति तत् ।
साङ्गमेतन्निरङ्गं तु शुद्धं माला तु पूर्ववत् ॥ कारिका ९४ ॥

नियतारोपणोपायः स्यादारोपः परस्य यः  ।
तत्परंपरितं श्लिष्टे वाचके भेदभाजि वा  ॥ कारिका ९५ ॥

प्रकृतं यन्निषिध्यान्यत्साध्यते सा त्वपह्नुतिः  ।
श्लेषः स वाक्य एकस्मिन् यत्रानेकार्थता भवेत् ॥ कारिका ९६ ॥

परोक्तिर्भेदकैः श्लिष्टैः समासोक्तिर्निदर्शना  ।
अभवन्वस्तुसंबन्ध उपमापरिकल्पकः  ॥ कारिका ९७ ॥

स्वस्वहेत्वन्वयस्योक्तिः क्रिययैव च सापरा  ।
अप्रस्तुतप्रशंसा या सा सैव प्रस्तुताश्रया  ॥ कारिका ९८ ॥

कार्ये निमित्ते सामान्ये विशेषे प्रस्तुते सति  ।
तदन्यस्य वचस्तुल्ये तुल्यस्येति च पञ्चधा  ॥ कारिका ९९ ॥
निगीर्याध्यवसानं तु प्रकृतस्य परेण यत् ।
प्रस्तुतस्य यदन्यत्वं यद्यर्थोक्तौ च कल्पनम्  ॥ कारिका १०० ॥

कार्यकारणयोर्यश्च पौर्वापर्यविपर्ययः  ।
विज्ञेयातिशयोक्तिः सा प्रतिवस्तूपमा तु सा  ॥ कारिका १०१ ॥

सामान्यस्य द्विरेकस्य यत्र वाक्यद्वये स्थितिः  ।
दृष्टान्तः पुनरेतेषां सर्वेषां प्रतिबिम्बनम्  ॥ कारिका १०२ ॥

सकृद्वृत्तिस्तु धर्मस्य प्रकृताप्रकृतात्मनाम्  ।
सैव क्रियासु बह्वीषु कारकस्येति दीपकम्  ॥ कारिका १०३ ॥

मालादीपकमाद्यं चेत्यथोत्तरगुणावहम्  ।
नियतानां सकृद्धर्मः सा पुनस्तुल्ययोगिता  ॥ कारिका १०४ ॥

उपमानाद्यदन्यस्य व्यतिरेकः स एव सः  ।
हेत्वोर्कुतावनुक्तीनां त्रये साम्ये निवेदिते  ॥ कारिका १०५ ॥

शब्दार्थाभ्यामथाक्षिप्ते श्लिष्टे तद्वत्त्रिरष्ट तत् ।
निषेधो वक्तुमिष्टस्य यो विशेषाभिधित्सया  ॥ कारिका १०६ ॥

वक्ष्यमाणोक्तविषयः स आक्षेपो द्विधा मतः  ।
क्रियायाः प्रतिषेधेऽपि फलव्यक्तिर्विभावना  ॥ कारिका १०७ ॥

विशेषोक्तिरखण्डेषु कारणेषु फलावचः  ।
यथासंख्यं क्रमेणैव क्रमिकाणां समन्वयः  ॥ कारिका १०८ ॥

सामान्यं वा विशेषो वा तदन्येन समर्थ्यते  ।
यत्तु सोऽर्थान्तरन्यासः साधर्म्येणेतरेण वा  ॥ कारिका १०९ ॥

विरोधः सोविरोधेऽपि विरुद्धत्वेन यद्वचः  ।
जातिश्चतुर्भिजात्याद्यैर्विरुद्धा स्याद्गुणैस्त्रिभिः  ॥ कारिका ११० ॥

क्रिया द्वाभ्यामपि द्रव्यं द्रव्येणैवेति ते दश  ।
स्वभावोक्तिस्तु डिम्भादेः स्वक्रियारूपवर्णनम्  ॥ कारिका १११ ॥

व्याजस्तुतिर्मुखे निन्दा स्तुतिर्वा रूढिरन्यथा  ।
सा सहोक्तिः सहार्थस्य बलादेकं द्विवाचकम्  ॥ कारिका ११२ ॥
विनोक्तिः सा बिनान्येन यत्रान्यः सन्न नेतरः  ।
परिवृत्तिर्विनिमयो योऽर्थानां स्यात्समासमैः  ॥ कारिका ११३ ॥

प्रत्यक्षा इव यद्भावाः क्रियन्ते भूतभाविनः  ।
तद्भाविकं काव्यलिङ्गं हेतोर्वाक्यपदार्थता  ॥ कारिका ११४ ॥

पर्यायोक्तं विना वाच्यवाचकत्वेन यद्वचः  ।
उदात्तं वस्तुनः संपत्महतां चोपलक्षणम्  ॥ कारिका ११५ ॥

तत्सिद्धिहेतावेकस्मिन् यत्रान्यत्तत्करं भवेत् ।
समुच्चयोऽसौ स त्वन्यो युगपद्या गुणक्रियाः  ॥ कारिका ११६ ॥

एकं क्रमेणानेकस्मिन् पर्यायोऽन्यस्ततोऽन्यथा  ।
अनुमानं तदुक्तं यत्साध्यसाधनयोर्वचः  ॥ कारिका ११७ ॥

विशेषणैर्यत्साकूतैरुक्तिः परिकरस्तु सः  ।
व्याजोक्तिश्छद्मनोद्भिन्नवस्तुरूपनिगूहनम्  ॥ कारिका ११८ ॥

किञ्चित्पृष्टमपृष्टं वा कथितं यत्प्रकल्पते  ।
तादृगन्यव्यपोहाय परिसंख्या तु सा स्मृता  ॥ कारिका ११९ ॥

यथोत्तरं चेत्पूर्वस्य पूर्वस्यार्थस्य हेतुता  ।
तदा कारणमाला स्यात्क्रियया तु परस्परम्  ॥ कारिका १२० ॥

वस्तुनोर्जननेऽन्योन्यमुत्तरश्रुतिमात्रतः  ।
प्रश्नस्योन्नयनं यत्र क्रियते तत्र वा सति  ॥ कारिका १२१ ॥

असकृद्यदसंभाव्यमुत्तरं स्यात्तदुत्तरम्  ।
कुतोऽपि लक्षितः सूक्ष्मोऽप्यर्थोऽन्यस्मै प्रकाश्यते  ॥ कारिका १२२ ॥

धर्मेण केनचिद्यत्र तत्सूक्ष्मं परिचक्षते  ।
उत्तरोत्तरमुत्कर्षो भवेत्सारः परावधिः  ॥ कारिका १२३ ॥

भिन्नदेशतयात्यन्तं कार्यकारणभूतयोः  ।
युगपद्धर्मयोर्यत्र ख्यातिः सा स्यादसंगतिः  ॥ कारिका १२४ ॥

समाधिः सुकरं कार्यं कारणान्तरयोगतः  ।
समं योग्यतया योगो यदि संभावितः क्वचित् ॥ कारिका १२५ ॥
क्वचिद्यदतिवैधर्म्यान्न श्लेषो घटनामियात् ।
कर्तुः क्रियाफलावाप्तिर्नैवानर्थश्च यद्भवेत् ॥ कारिका १२६ ॥

गुणक्रियाभ्यां कार्यस्य कारणस्य गुणक्रिये  ।
क्रमेण च विरुद्धे यत्स एष विषमो मतः  ॥ कारिका १२७ ॥

महतोर्यन्महीयांसावाश्रिताश्रययोः क्रमात् ।
आश्रयाश्रयिणौ स्यातां तनुत्वेऽप्यधिकं तु तत् ॥ कारिका १२८ ॥

प्रतिपक्षमशक्तेन प्रतिकर्तुं तिरस्क्रिया  ।
या तदीयस्य तत्स्तुत्यै प्रत्यनीकं तदुच्यते  ॥ कारिका १२९ ॥

समेन लक्ष्मणा वस्तु वस्तुना यन्निगूह्यते  ।
निजेनागन्तुना वापि तन्मीलितमिति स्मृतम्  ॥ कारिका १३० ॥

स्थाप्यतेपोह्यते वापि यथापूर्वं परं परम्  ।
विशेषणतया यत्र वस्तु सैकावली द्विधा  ॥ कारिका १३१ ॥

यथानुभवमर्थस्य दृष्टे तत्सदृशे स्मृतिः  ।
स्मरणं भ्रान्तिमानन्यसंवित्तत्तुल्यदर्शने  ॥ कारिका १३२ ॥

आक्षेप उपमानस्य प्रतीपमुपमेयता  ।
तस्यैव यदि वा कल्प्या तिरस्कारनिबन्धनम्  ॥ कारिका १३३ ॥

प्रस्तुतस्य यदन्येन गुणसाम्यविवक्षया  ।
ऐकात्म्यं बध्यते योगात्तत्सामान्यमिति स्मृतम्  ॥ कारिका १३४ ॥

विना प्रसिद्धमाधारमाधेयस्य व्यवस्थितिः  ।
एकात्मा यगपद्दृत्तिरेकस्यानेकगोचरा  ॥ कारिका १३५ ॥

अन्यत्प्रकुर्वतः कार्यमशक्यस्यान्यवस्तुनः  ।
तथैव करणं चेति विशेषस्त्रिविधः स्मृतः  ॥ कारिका १३६ ॥

स्वमुत्सृज्य गुणं योगादत्युज्ज्वलगुणस्य यत् ।
वस्तु तद्गुणतामेति भण्यते स तु तद्गुणः  ॥ कारिका १३७ ॥

तद्रूपाननुहारश्चेदस्य तत्स्यादतद्गुणः  ।
यद्यथा साधितं केनाप्यपरेण तदन्यथा  ॥ कारिका १३८ ॥
तथैव यद्विधीयेत स व्याघात इति स्मृतिः  ।
सेष्टा संसृष्टिरेतेषां भेदेन यदिह स्थितिः  ॥ कारिका १३९ ॥

अविश्रान्तिजुषामात्मन्यङ्गाङ्गित्वं तु संकरः  ।
एकस्य च ग्रहे न्यायदोषाभावादनिश्चयः  ॥ कारिका १४० ॥

स्फुटमेकत्र विषये शब्दार्थालङ्कृतिद्वयम्  ।
व्यवस्थितं च तेनासौ त्रिरूपः परिकीर्तितः  ॥ कारिका १४१ ॥

एषां दोषा यथायोगं संभवन्तोऽपि केचन  ।
उक्तेष्वन्तर्भवन्तीति न पृथक्प्रतिपादिताः  ॥ कारिका १४२ ॥


इति काव्यप्रकाशीयकारिकावली समाप्ता