अध्याय १
श्रीगणेशाय नमः  ॥ १.१ ॥
ओं नमः श्रीपुरुषोत्तमाय  ।
ओं नमः श्रीनर्मदायै  ।
ओं नमो हरिहरहिरण्यगर्भेभ्यो नमो व्यासवाल्मीकिशुकपराशरेभ्यो नमो गुरुगोब्राह्मणेभ्यः  ।
ओं मज्जन्मातङ्गगण्डच्युतमदमदिरामोदमत्तालिमालं स्नानैः सिद्धाङ्गनानां कुचयुगविगलत्कुङ्कुमासङ्गपिङ्गम्  ।
सायं प्रातर्मुनीनां कुसुमचयसमाच्छन्नतीरस्थवृक्षं पायाद्वो नर्मदाम्भः करिमकरकराक्रान्तरहंस्तरंगम्  ॥ १.२ ॥
उभयतटपुण्यतीर्था प्रक्षालितसकलललोकदुरितौघा  ।
देवमुनिमनुजवन्द्या हरतु सदा नर्मदा दुरितम्  ॥ १.३ ॥
नाशयतु दुरितमखिलं भूतं भव्यं भवच्च भुवि भविनाम्  ।
सकलपवित्रि तव सुधा पुण्यजला नर्मदा भवति  ॥ १.४ ॥
तटपुलिनं शिवदेवा यस्या यतयोऽपि कामयन्ते वा  ।
मुनिनिवहविहितसेवा शिवाय मम जायतां रेवा  ॥ १.५ ॥
नारायणं नमस्कृत्वा नरं चैव नरोत्तमम्  ।
देवीं सरस्वतीं व्यासं ततो जयमुदीरयेत् ॥ १.६ ॥
नैमिषे पुण्यनिलये नानाऋषिनिषेविते  ।
शौनकः सत्रमासीनः सूत पप्रच्छ विस्तरात् ॥ १.७ ॥
मन्येऽहं धर्मनैपुण्यं त्वयि सूत सदार्चितम्  ।
पुण्यामृतकथावक्ता व्याससशिष्यस्त्वमेव हि  ॥ १.८ ॥
अतस्त्वां परिपृच्छामि धर्मतीर्थाश्रयं कवे  ।
बहूनि सन्ति तीर्थानि बहुशो मे श्रुतानि च  ॥ १.९ ॥
श्रुता दिव्यनदी ब्राह्मी तथा विष्णुनदी मया  ।
तृतीया न मया क्वापि श्रुता रौद्री सरिद्वरा  ॥ १.१० ॥
तां वेदगर्भां विख्यातां विबुधौघाभिवन्दिताम्  ।
वद मे त्वं महाप्राज्ञ तीर्थपूगपरिष्कृताम्  ॥ १.११ ॥
कं देशमाश्रिता रेवा कथं श्रीरुद्रसंभवा  ।
तत्संश्रितानि तीर्थानि यानि तानि वदस्व मे  ॥ १.१२ ॥

सूत उवाच -
साधु पृष्टं कुलपते चरित्रं नर्मदाश्रितम्  ।
चित्रं पवित्रं दोषघ्नं श्रुतमुक्तं च सत्तम  ॥ १.१३ ॥
वेदोपवेदवेदाङ्गादीन्यभिव्यस्य पूरितः  ।
अष्टादशपुराणानां वक्ता सत्यवतीसुतः  ॥ १.१४ ॥
तं नमस्कृत्य वक्ष्यामि पुराणानि यथाक्रमम्  ।
येषामभिव्याहरणादभिवृद्धिर्वृषायुषोः  ॥ १.१५ ॥
श्रुतिः स्मृतिश्च विप्राणां चक्षुषी परिकीर्तिते  ।
काणस्तत्रैकया हीनो द्वाभ्यामन्धः प्रकीर्तितः  ॥ १.१६ ॥
श्रुतिस्मृतिपुराणानि विदुषां लोचनत्रयम्  ।
यस्त्रिभिर्नयनैः पश्येत्सोऽंशो माहेश्वरो मतः  ॥ १.१७ ॥
आत्मनो वेदविद्या च ईश्वरेण विनिर्मिता  ।
शौनकीया च पौराणी धर्मशास्त्रात्मिका च या  ॥ १.१८ ॥
तिस्रो विद्या इमा मुख्याः सर्वशास्त्रविनिर्णये  ।
पुराणं पञ्चमो वेद इति ब्रह्मानुशासनम्  ॥ १.१९ ॥
यो न वेद पुराणं हि न स वेदात्र किंचन  ।
कतमः स हि धर्मोऽस्ति किं वा ज्ञानं तथाविधम्  ॥ १.२० ॥
अन्यद्वा तत्किमत्राह पुराणे यन्न दृश्यते  ।
वेदाः प्रतिष्ठिताः पूर्वं पुराणे नात्र संशयः  ॥ १.२१ ॥
बिभेत्यल्पश्रुताद्वेदो मामयं प्रतरिष्यति  ।
इतिहासपुराणैश्च कृतोऽयं निश्चयः पुरा  ॥ १.२२ ॥
आत्मा पुराणं वेदानां पृथगंगानि तानि षट् ।
यच्च दृष्टं हि वेदेषु तद्दृष्टं स्मृतिभिः किल  ॥ १.२३ ॥
उभाभ्यां यत्तु दृष्टं हि तत्पुराणेषु गीयते  ।
पुराणं सर्वशास्त्राणां प्रथमं ब्रह्मणः स्मृतम्  ॥ १.२४ ॥
अनन्तरं च वक्त्रेभ्यो वेदास्तस्य विनिर्गताः  ।
पुराणमेकमेवासीदस्मिन् कल्पान्तरे मुने  ॥ १.२५ ॥
त्रिवर्गसाधनं पुण्यं शतकोटिप्रविस्तरम्  ।
स्मृत्वा जगाद च मुनीन्प्रति देवश्चतुर्मुखः  ॥ १.२६ ॥
प्रवृत्तिः सर्वशास्त्राणां पुराणस्याभवत्ततः  ।
कालेनाग्रहणं दृष्ट्वा पुराणस्य ततो मुनिः  ॥ १.२७ ॥
व्यासरूपं विभुः कृत्वा संहरेत्स युगे युगे  ।
अष्टलक्षप्रमाणे तु द्वापरे द्वापरे सदा  ॥ १.२८ ॥
तदष्टादशधा कृत्वा भूलोकेऽस्मिन् प्रभाष्यते  ।
अद्यापि देवलोके तच्छतकोटिप्रविस्तरम्  ॥ १.२९ ॥
तथात्र चतुर्लक्षं संक्षेपेण निवेशितम्  ।
पुराणानि दशाष्टौ च साम्प्रतं तदिहोच्यते  ।
नामतस्तानि वक्ष्यामि शृणु त्वमृषिसत्तम  ॥ १.३० ॥
सर्गश्च प्रतिसर्गश्च वंशो मन्वन्तराणि च  ।
वंशानुचरितं चैव पुराणं पञ्चलक्षणम्  ॥ १.३१ ॥
ब्राह्मं पुराणं तत्राद्यं संहितायां विभूषितम्  ।
श्लोकानां दशसाहस्रं नानापुण्यकथायुतम्  ॥ १.३२ ॥
पाद्मं च पञ्चपञ्चाशत्सहस्राणि निगद्यते  ।
तृतीयं वैष्णवंनाम त्रयोविंशतिसंख्यया  ॥ १.३३ ॥
चतुर्थं वायुना प्रोक्तं वायवीयमिति स्मृतम्  ।
शिवभक्तिसमायोगाच्छैवं तच्चापराख्यया  ॥ १.३४ ॥
चतुर्विंशतिसंख्यातं सहस्राणि तु शौनक  ।
चतुर्भिः पर्वभिः प्रोक्तं भविष्यं पञ्चमं तथा  ॥ १.३५ ॥
चतुर्दशसहस्राणि तथा पञ्च शतानि तत् ।
मार्कण्डं नवसाहस्रं षष्ठं तत्परिकीर्तितम्  ॥ १.३६ ॥
आग्नेयं सप्तमं प्रोक्तं सहस्राणि तु षोडश  ।
अष्टमं नारदीयं तु प्रोक्तं वै पञ्चविंशतिः  ॥ १.३७ ॥
नवमं भगवन्नाम भागद्वयविभूषितम्  ।
तदष्टादशसाहस्रं प्रोच्यते ग्रन्थसंख्यया  ॥ १.३८ ॥
दशमं ब्रह्मवैवर्तं तावत्संख्यमिहोच्यते  ।
लैङ्गमेकादशं ज्ञेयं तथैकादशसंख्यया  ॥ १.३९ ॥
भागद्वयं विरचितं तल्लिङ्गमृषिपुंगव  ।
चतुर्विंशतिसाहस्रं वाराहं द्वादशं विदुः  ॥ १.४० ॥
विभक्तं सप्तभिः खण्डैः स्कान्दं भाग्यवतां वर  ।
तदेकाशीतिसाहस्रं संख्यया वै निरूपितम्  ॥ १.४१ ॥
ततस्तु वामनं नाम चतुर्दशतमं स्मृतम्  ।
संख्यया दशसाहस्रं प्रोक्तं कुलपते पुरा  ॥ १.४२ ॥
कौर्मं पञ्चदशं प्राहुर्भागद्वयविभूषितम्  ।
दशसप्तसहस्राणि पुरा सांख्यपते कलौ  ॥ १.४३ ॥
मात्स्यं मत्स्येन यत्प्रोक्तं मनवे षोडशं क्रमात् ।
तच्चतुर्दशसाहस्रं संख्यया वदतां वर  ॥ १.४४ ॥
गारुडं सप्तदशमं स्मृतं चैकोनविंशतिः  ।
अष्टादशं तु ब्रह्माण्डं भागद्वयविभूषितम्  ॥ १.४५ ॥
तच्च द्वादशसाहस्रं शतमष्टसमन्वितम्  ।
तथैवोपपुराणानि यानि चोक्तानि वेधसा  ॥ १.४६ ॥
इदं ब्रह्मपुराणस्य सुलभं सौरमुत्तमम्  ।
संहिताद्वयसंयुक्तं पुण्यं शिवकथाश्रयम्  ॥ १.४७ ॥
आद्या सनत्कुमारोक्ता द्वितीया सूर्यभाषिता  ।
सनत्कुमारनाम्ना हि तद्विख्यातं महामुने  ॥ १.४८ ॥
द्वितीयं नारसिंहं च पुराणे पाद्मसंज्ञिते  ।
शौकेयं हि तृतीयं तु पुराणे वैष्णवे मतम्  ॥ १.४९ ॥
बार्हस्पत्यं चतुर्थं च वायव्यं संमतं सदा  ।
दौर्वाससं पञ्चमं च स्मृतं भागवते सदा  ॥ १.५० ॥
भविष्ये नारदोक्तं च सूरिभिः कथितं पुरा  ।
कापिलं मानवं चैव तथैवोशनसेरितम्  ॥ १.५१ ॥
ब्रह्माण्डं वारुणं चाथ कालिकाद्वयमेव च  ।
माहेश्वरं तथा साम्बं सौरं सर्वार्थसंचयम्  ॥ १.५२ ॥
पाराशरं भागवतं कौर्मं चाष्टादशं क्रमात् ।
एतान्युपपुराणानि मयोक्तानि यथाक्रमम्  ॥ १.५३ ॥
पुराणसंहितामेतां यः पठेद्वा शृणोति च  ।
सोऽनन्तपुण्यभागी स्यान्मृतो ब्रह्मपुरं व्रजेत् ॥ १.५४ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे पुराणसंहितावर्णनां प्रथमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २
सूत उवाच  ॥ २.१ ॥
नर्मदायास्तु माहात्म्यं कृष्णद्वैपायनोऽब्रवीत् ।
तत्तेऽहं सम्प्रवक्ष्यामि यत्त्वया परिपृच्छितम्  ॥ २.२ ॥
विस्तरं नर्मदायास्तु तीर्थानां मुनिसत्तम  ।
कोऽन्यः शक्तोऽस्ति वै वक्तुमृते ब्रह्माणमीश्वरम्  ॥ २.३ ॥
एतमेव पुरा प्रश्नं पृष्टवाञ्जनमेजयः  ।
वैशंपायनसंज्ञं तु शिष्यं द्वैपायनस्य ह  ॥ २.४ ॥
रेवातीर्थाश्रितं पुण्यं तत्ते वक्ष्यामि शौनक  ।
पुरा पारीक्षितो राजा यज्ञादीक्षासु दीक्षितः  ॥ २.५ ॥
संभृते तु हविर्द्रव्ये वर्तमानेषु कर्मसु  ।
आसीनेषु द्विजाग्र्येषु हूयमाने हुताशने  ॥ २.६ ॥
वर्तमानासु सर्वत्र तथा धर्मकथासु च  ।
श्रूयमाणे तथा शब्दे जनैरुक्ते त्वहर्निशम्  ॥ २.७ ॥
यज्ञभूमौ कुलपते दीयतां भुज्यतामिति  ।
विविधांश्च विनोदान्वै कुर्वाणेषु विनोदिषु  ॥ २.८ ॥
एवंविधे वर्तमाने यज्ञे स्वर्गसदःसमे  ।
वैशंपायनमासीनं पप्रच्छ जनमेजयः  ॥ २.९ ॥

जनमेजय उवाच -
द्वैपायनप्रसादेन ज्ञानवानसि मे मतः  ।
वैशंपायन तस्मात्त्वां पृच्छामि ऋषिसन्निधौ  ॥ २.१० ॥
ब्रूहि मे त्वं पुरावृत्तं पित्ःणां तीर्थसेवनम्  ।
चिरं नानाविधान्क्लेशान् प्राप्तास्त इति मे श्रुतम्  ॥ २.११ ॥
कथं द्यूतजिताः पार्था मम पूर्वपितामहाः  ।
आसमुद्रां महीं विप्र भ्रमन्तस्तीर्थलोभतः  ॥ २.१२ ॥
केन ते सहितास्तात भूमिभागाननेकशः  ।
चेरुः कथय तत्सर्वं सर्वज्ञोऽसि मतो मम  ॥ २.१३ ॥
वैशंपायन उवाच  ॥ २.१४ ॥
कथयिष्यामि भूनाथ यत्पृष्टं तु त्वयाऽनघ  ।
नमस्कृत्य विरूपाक्षं वेदव्यासं महाकविम्  ॥ २.१५ ॥
पितामहास्तु ते पञ्च पाण्डवाः सह कृष्णया  ।
उषित्वा ब्राह्मणैः सार्धं काम्यके वन उत्तमे  ॥ २.१६ ॥
प्रधानोद्दालके तत्र कश्यपोऽथ महामतिः  ।
विभाण्डकश्च राजेन्द्र मुरुश्चैव महामुनिः  ॥ २.१७ ॥
पुलस्त्यो लोमशश्चैव तथान्ये पुत्रपौत्रिणः  ।
स्नात्वा निःशेषतीर्थेषु गतास्ते विन्ध्यपर्वतम्  ॥ २.१८ ॥
ते च तत्राश्रमं पुण्यं सर्वैर्वृक्षैः समाकुलम्  ।
चम्पकैः कर्णकारैश्च पुन्नागैर्नागकेसरैः  ॥ २.१९ ॥
बकुलैः कोविदारैश्च दाडिमैरुपशोभितम्  ।
पुष्पितैरर्जुनैश्चैव बिल्वपाटलकेतकैः  ॥ २.२० ॥
कदम्बाम्रमधूकैश्च निम्बजम्बीरतिन्दुकैः  ।
नालिकेरैः कपित्थैश्च खर्जूरपनसैस्तथा  ॥ २.२१ ॥
नानाद्रुमलताकीर्णं नानावल्लीभिरावृतम्  ।
सपुष्पं फलितं कान्तं वनं चैत्ररथं यथा  ॥ २.२२ ॥
जलाश्रयैस्तु विपुलैः पद्मिनीखण्डमण्डितम्  ।
सितोत्पलैश्च संछन्नं नीलपीतैः सितारुणैः  ॥ २.२३ ॥
हंसकारण्डवाकीर्णं चक्रवाकोपशोभितम्  ।
आडीकाकबलाकाभिः सेवितं कोकिलादिभिः  ॥ २.२४ ॥
सिंहैर्व्याघ्रैर्वराहैश्च गजैश्चैव महोत्कटैः  ।
महिषैश्च महाकायैः कुरङ्गैश्चित्रकैः शशैः  ॥ २.२५ ॥
गण्डकैश्चैव खड्गैश्च गोमायुसुरभी युतम्  ।
सारङ्गैर्मल्लकैश्चैव द्विपदैश्च चतुष्पदैः  ॥ २.२६ ॥
तथाच कोकिलाकीर्णं मनःकान्तं सुशोभितम्  ।
जीवंजीवकसंघैश्च नानापक्षिसमायुतम्  ॥ २.२७ ॥
दुःखशोकविनिर्मुक्तं सत्त्वोत्कटमनोरमम्  ।
क्षुत्तृषारहितं कान्तं सर्वव्याधिविवर्जितम्  ॥ २.२८ ॥
सिंहीस्तनं पिबन्त्यत्र कुरंगाः स्नेहसंयुतम्  ।
मार्जारमूषकौ चोभाववलेहत उन्मुखौ  ॥ २.२९ ॥
पञ्चास्याः पोतकेभाश्च भोगिनस्तु कलापिनः  ।
दृष्ट्वा तद्विपिनं रम्यं प्रविष्टाः पाण्डुनन्दनाः  ॥ २.३० ॥
मार्कण्डं दृष्टवांस्तत्र तरुणादित्यसन्निभम्  ।
ऋषिभिः सेव्यमानं तु नानाशास्त्रविशारदैः  ॥ २.३१ ॥
कुलीनैः सत्त्वसम्पन्नैः शौचाचारसमन्वितैः  ।
धीसंगतैः क्षमायुक्तैस्त्रिसंध्यं जपतत्परैः  ॥ २.३२ ॥
ऋग्यजुःसामविहितैर्मन्त्रैर्होमपरायणैः  ।
केचित्पञ्चाग्निमध्यस्थाः केचिदेकान्तसंस्थिताः  ॥ २.३३ ॥
ऊर्ध्वबाहुनिरालम्बा आदित्यभ्रमणाः परे  ।
सायंप्रातर्भुजश्चान्ये एकाहारास्तथा परे  ॥ २.३४ ॥
द्वादशाहात्तथा चान्ये अन्ये मासार्धभोजनाः  ।
दर्शे दर्शे तथा चान्ये अन्ये शैवालभोजनाः  ॥ २.३५ ॥
पिण्याकमपरेऽभुजन् केचित्पालाशभोजनाः  ।
अपरे नियताहारा वायुभक्ष्याम्बुभोजनाः  ॥ २.३६ ॥
एवंभूतैस्तथा वृद्धैः सेव्यते मुनिपुंगवैः  ।
ततो धर्मसुतः श्रीमानाश्रमं तं प्रविश्य सः  ॥ २.३७ ॥
दृष्ट्वा मुनिवरं शान्तं ध्यायमानं परं पदम्  ।
प्रादक्षिण्येन सहसा दण्डवत्पतितोऽग्रतः  ॥ २.३८ ॥
भक्त्यानुपतितं दृष्ट्वा चिरादादाय लोचनम्  ।
को भवानित्युवाचेदं धर्मं धीमानपृच्छत  ॥ २.३९ ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा दारकस्तत्समीपगः  ।
आहायं धर्मराजस्ते दर्शनार्थं समागतः  ॥ २.४० ॥
तच्छ्रुत्वादारकेणोक्तं वचनं प्राह सादरः  ।
एह्येहि वत्सवत्सेति किंचित्स्थानाच्चलन्मुनिः  ।
तं तु स्नेहादुपाघ्राय आसने उपवेशयत् ॥ २.४१ ॥
उपविष्टे सभायां तु पूजां कृत्वा यथाविधि  ।
वन्यैर्धान्यैः फलैर्मूलै रसैश्चैव पृथग्विधैः  ॥ २.४२ ॥
पाण्डवा ब्राह्मणैः सार्द्धं यथायोग्यं प्रपूजिताः  ।
मुहूर्तादथ विश्रम्य धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः  ॥ २.४३ ॥
पृच्छति स्म मुनिश्रेष्ठं कौतूहलसमन्वितः  ।
भगवन्सर्वलोकानां दीर्घायुस्त्वं मतो मम  ॥ २.४४ ॥
सप्तकल्पानशेषेण कथयस्व ममानघ  ।
कल्पक्षयेऽपि लोकस्य स्थावरस्येतरस्य च  ॥ २.४५ ॥
न विनष्टोऽसि विप्रेन्द्र कथं वा केन हेतुना  ।
गङ्गाद्याः सरितः सर्वाः समुद्रान्ताश्च या मुने  ॥ २.४६ ॥
तासां मध्ये स्थिताः काः स्वित्काश्चैव प्रलयं गताः  ।
का नु पुण्यजला नित्यं कानु न क्षयमागता  ॥ २.४७ ॥
एतत्कथय मे तात प्रसन्नेनान्तरात्मना  ।
श्रोतुमिच्छाम्यशेषेण ऋषिभिः सह बान्धवैः  ॥ २.४८ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
साधुसाधु महाप्राज्ञ धर्मपुत्र युधिष्ठिर  ।
कथयामि यथा न्यायं यत्पृच्छसि ममानघ  ॥ २.४९ ॥
सर्वपापहरं पुण्यं पुराणं रुद्रभाषितम्  ।
यः शृणोति नरो भक्त्या तस्य पुण्यफलं शृणु  ॥ २.५० ॥
अश्वमेध सहस्रेण वाजपेयशतेन च  ।
तत्फलं समवाप्नोति राजन्नास्त्यत्र संशयः  ॥ २.५१ ॥
ब्रह्मघ्नश्च सुरापी च स्तेयी गोघ्नश्च यो नरः  ।
मुच्यते सर्वपापेभ्यो रुद्रस्य वचनं यथा  ॥ २.५२ ॥
गङ्गा तु सरितां श्रेष्ठा तथा चैव सरस्वती  ।
कावेरी देविका चैव सिन्धुः सालकुटी तथा  ॥ २.५३ ॥
सरयूः शतरुद्रा च मही चर्मिलया सह  ।
गोदावरी तथा पुण्या तथैव यमुना नदी  ॥ २.५४ ॥
पयोष्णी च शतद्रुश्च तथा धर्मनदी शुभा  ।
एताश्चान्याश्च सरितः सर्वपापहराः स्मृताः  ॥ २.५५ ॥
किं तु ते कारणं तात वक्ष्यामि नृपसत्तम  ।
समुद्राः सरितः सर्वाः कल्पे कल्पे क्षयं गताः  ॥ २.५६ ॥
सप्तकल्पक्षये क्षीणे न मृता तेन नर्मदा  ।
नर्मदैकैव राजेन्द्र परं तिष्ठेत्सरिद्वरा  ॥ २.५७ ॥
तोयपूर्णा महाभाग मुनिसंघैरभिष्टुता  ।
गंगाद्याः सरितश्चान्याः कल्पे कल्पे क्षयं गताः  ॥ २.५८ ॥
एषा देवी पुरा दृष्टा तेन वक्ष्यामि तेऽनघ  ॥ २.५९ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे रेवामाहात्म्यवर्णनंनाम द्वितीयोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ३

युधिष्ठिर उवाच -
सप्तकल्पक्षया घोरास्त्वया दृष्टा महामुने  ।
न चापीहास्ति भगवन्दीर्घायुरिह कश्चन  ॥ ३.१ ॥
त्वया ह्येकार्णवे सुप्तः पद्मनाभः सुरारिहा  ।
दृष्टः सहस्रचरणः सहस्रनयनोदरः  ॥ ३.२ ॥
त्वं किलानुग्रहात्तस्य दह्यमाने चराचरे  ।
न क्षयं समनुप्राप्तो वरदानान्महात्मनः  ॥ ३.३ ॥
किं त्वयाश्चर्यभूतं हि दृष्टं च भ्रमतानघ  ।
एतदाचक्ष्व भगवन्परं कौतूहलं हि मे  ॥ ३.४ ॥
सम्प्राप्ते च महाघोरे युगस्यान्ते महाक्षये  ।
अनावृष्टिहते लोके पुरा वर्षशताधिके  ॥ ३.५ ॥
औषधीनां क्षये घोरे देवदानववर्जिते  ।
निर्वीर्ये निर्वषट्कारे कलिना दूषिते भृशम्  ॥ ३.६ ॥
सरित्सरस्तडागेषु पल्वलोपवनेषु च  ।
संशुष्केषु तदा ब्रह्मन्निराकारे युगक्षये  ॥ ३.७ ॥
जनं प्राप्ते महर्लोके ब्रह्मक्षत्रविशादयः  ।
ऋषयश्च महात्मानो दिव्यतेजःसमन्विताः  ॥ ३.८ ॥
स्थितानि कानि भूतानि गतान्येव महामुने  ।
एतत्सर्वं महाभाग कथयस्व पृथक्पृथक् ॥ ३.९ ॥
भूतानि कानि विप्रेन्द्र कथं सिद्धिमवाप्नुयात् ।
ब्रह्मविष्ण्विन्द्ररुद्राणां काले प्राप्ते सुदारुणे  ॥ ३.१० ॥
एवमुक्तस्ततः सोऽथ धर्मराजेन धीमता  ।
मार्कण्डः प्रत्युवाचेदमृषिसंघैः समावृतः  ॥ ३.११ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
शृण्वन्तु ऋषयः सर्वे त्वया सह नरेश्वर  ।
महत्पुराणं पूर्वोक्तं शंभुना वायुदैवते  ॥ ३.१२ ॥
वायोः सकाशात्स्कन्देन श्रुतमेतत्पुरातनम्  ।
वसिष्ठः श्रुतवांस्तस्मात्पराशरस्ततः परम्  ॥ ३.१३ ॥
तस्माच्च जातूकर्ण्येन तस्माच्चैव महर्षिभिः  ।
एवं परम्पराप्रोक्तं शतसंख्यैर्द्विजोत्तमैः  ॥ ३.१४ ॥
संहिता शतसाहस्री पुरोक्ता शंभुना किल  ।
आलोड्य सर्वशास्त्राणि वदार्थं तत्त्वतः पुरा  ॥ ३.१५ ॥
युगरूपेण सा पश्चाच्चतुर्धा विनियोजिता  ।
मदप्रज्ञानुसारेण नराणां तु महर्षिभिः  ॥ ३.१६ ॥
आराध्य पशुभर्तारं मया पूर्वं महेश्वरम्  ।
पुराणं श्रुतमेतद्धि तत्ते वक्ष्याम्यशेषतः  ॥ ३.१७ ॥
यच्छ्रुत्वा मुच्यते जन्तुः सर्वपापैर्नरेश्वर  ।
मानसैः कर्मजैश्चैव सप्तजन्मसु संचितैः  ॥ ३.१८ ॥
सप्तकल्पक्षया घोरा मया दृष्टाः पुनःपुनः  ।
प्रसादाद्देवदेवस्य विष्णोश्च परमेष्ठिनः  ॥ ३.१९ ॥
द्वादशादित्यनिर्दग्धे जगत्येकार्णवीकृते  ।
श्रान्तोऽहं विभ्रमंस्तत्र तरन्बाहुभिरर्णवम्  ॥ ३.२० ॥
अथाहं सलिले राजन्नादित्यसमरूपिणम्  ।
पुरा पुरुषमद्राक्षमनादिनिधनं प्रभुम्  ॥ ३.२१ ॥
शृङ्गं चैवाद्रिराजस्य भासयन्तं दिशो दश  ।
द्वितीयोऽन्यो मनुर्दृष्टः पुत्रपौत्रसमन्वितः  ॥ ३.२२ ॥
अगाधे भ्रमते सोऽपि तमोभूते महार्णवे  ।
अविश्रमन्मुहूर्तं तु चक्रारूढ इव भ्रमन्  ॥ ३.२३ ॥
अथाहं भयादुद्विग्नस्तरन्बाहुभिरर्णवम्  ।
तत्रस्थोऽहं महामत्स्यमपश्यं मदसंयुतम्  ॥ ३.२४ ॥
ततोऽब्रवीत्स मां दृष्ट्वा एह्येहीति च भारत  ।
परं प्रधानः सर्वेषां मत्स्यरूपो महेश्वरः  ॥ ३.२५ ॥
ततोऽहं त्वरया गत्वा तन्मुखे मनुजेश्वर  ।
सुश्रान्तो विगतज्ञानः परं निर्वेदमागतः  ॥ ३.२६ ॥
ततोऽद्राक्षं समुद्रान्ते महदावर्तसंकुलाम्  ।
उद्यत्तरंगसलिलां फेनपुञ्जाट्टहासिनीम्  ॥ ३.२७ ॥
नदीं कामगमां पुण्यां झषमीनसमाकुलाम्  ।
नद्यास्तस्यास्तु मध्यस्था प्रमदा कामरूपिणी  ॥ ३.२८ ॥
नीलोत्पलदलश्यामा महत्प्रक्षोभवाहिनी  ।
दिव्यहाटकचित्राङ्गी कनकोज्ज्वलशोभिता  ॥ ३.२९ ॥
द्वाभ्यां संगृह्य जानुभ्यां महत्पोतं व्यवस्थिता  ।
तां मनुः प्रत्युवाचेदं का त्वं दिव्यवराङ्गने  ॥ ३.३० ॥
तिष्ठसे केन कार्येण त्वमत्र सुरसुन्दरि  ।
सुरासुरगणे नष्टे भ्रमसे लीलयार्णवे  ॥ ३.३१ ॥
सरितः सागराः शैलाः क्षयं प्राप्ता ह्यनेकशः  ।
त्वमेका तु कथं साध्वि तिष्ठसे कारणं महत् ।
श्रोतुमिच्छाम्यहं देवि कथयस्व ह्यशेषतः  ॥ ३.३२ ॥

अबलोवाच -
ईश्वराङ्गसमुद्भूता ह्यमृतानाम विश्रुता  ।
सरित्पापहरा पुण्या मामाश्रित्य भयं कुतः  ॥ ३.३३ ॥
साहं पोतमिमं तुभ्यं गृहीत्वा ह्यागता द्विज  ।
न ह्यस्य पोतस्य क्षयो यत्र तिष्ठति शंकरः  ॥ ३.३४ ॥
तस्यास्तद्वचनं श्रुत्वा विस्मयोत्फुल्ललोचनः  ।
मनुना सह राजेन्द्र पोतारूढो ह्यहं तदा  ॥ ३.३५ ॥
कृताञ्जलिपुटो भूत्वा प्रणम्य शिरसा विभुम्  ।
व्यापिनं परमेशानमस्तौषमभयप्रदम्  ॥ ३.३६ ॥
सद्योजाताय देवाय वामदेवाय वै नमः  ।
भवे भवे नमस्तुभ्यं भक्तिगम्याय ते नमः  ॥ ३.३७ ॥
भूर्भुवाय नमस्तुभ्यं रामज्येष्ठाय वै नमः  ।
नमस्ते भद्रकालाय कलिरूपाय वै नमः  ॥ ३.३८ ॥
अचिन्त्याव्यक्तरूपाय महादेवाय धामने  ।
विद्महे देवदेवाय तन्नो रुद्र नमोनमः  ॥ ३.३९ ॥
जगत्सृष्टिविनाशानां कारणाय नमोनमः  ।
एवं स्तुतो महादेवः पूर्वं सृष्टया मयानघ  ॥ ३.४० ॥
प्रसन्नो मावदत्पश्चाद्वरं वरय सुव्रत  ॥ ३.४१ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये मार्कण्डेयधर्मराजसंवादे कल्पक्षये मार्कण्डेयकृतपोतार्धारोहणवृत्तान्तवर्णनंनाम तृतीयोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ४

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततोऽर्णवात्समुत्तीर्य त्रिकूटशिखरे स्थितम्  ।
महाकनकवर्णाभे नानावर्णशिलाचिते  ॥ ४.१ ॥
महाशृङ्गे समासीनं रुद्रकोटिसमन्वितम्  ।
महादेवं महात्मानमीशानमजमव्ययम्  ॥ ४.२ ॥
सर्वभूतमयं तात मनुना सह सुव्रत  ।
भूयो ववन्दे चरणौ सर्वदेवनमस्कृतौ  ॥ ४.३ ॥
तत्काले युगसाहस्रं सह रुद्रेण मानद  ।
तस्मिन्नेकार्णवे घोरे स्थितोऽहं कुरुनंदन  ॥ ४.४ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
एतच्छ्रुत्वा तु मे तात परं कौतूहलं हृदि  ।
जातं तत्कथयस्वेति शृण्वतः सह बान्धवैः  ॥ ४.५ ॥
का सा पद्मपलाशाक्षी तमोभूते महार्णवे  ।
योगिवद्भ्रमते नित्यं रुद्रजां स्वां च याब्रवीत् ॥ ४.६ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
एतमेव मया प्रश्नं पुरा पृष्टो मनुः स्वयम्  ।
तदेव तेऽद्य वक्ष्यामि अबलायाः समुद्भवम्  ॥ ४.७ ॥
व्यतीतायां निशायां तु ब्रह्मणः परमेष्ठिनः  ।
ततः प्रभाते विमले सृज्यमानेषु जन्तुषु  ॥ ४.८ ॥
मनुं प्रणम्य शिरसा पृच्छाम्येतद्युधिष्ठिर  ।
केयं पद्मपलाशाक्षी श्यामा चंद्रनिभानना  ॥ ४.९ ॥
एकार्णवे भ्रमत्येका रुद्रजास्मीति वादिनी  ।
सावित्री वेदमाता च ह्यथवा सा सरस्वती  ॥ ४.१० ॥
मन्दाकिनी सरिच्छ्रेष्ठा लक्ष्मीर्वा किमथो उमा  ।
कालरात्रिर्भवेत्साक्षात्प्रकृतिर्वा सुखोचिता  ॥ ४.११ ॥
एतदाचक्ष्व भगवन्का सा ह्यमृतसंभवा  ।
चरत्येकार्णवे घोरे प्रनष्टोरगराक्षसे  ॥ ४.१२ ॥

मनुरुवाच -
शृणु वत्स यथान्यायमस्या वक्ष्यामि संभवम्  ।
यया रुद्रसमुद्भूता या चेयं वरवर्णिनी  ॥ ४.१३ ॥
पुरा शिवः शान्ततनुश्चचार विपुलं तपः  ।
हितार्थं सर्वलोकानामुमया सह शंकरः  ॥ ४.१४ ॥
ऋक्षशैलं समारुह्य तपस्तेपे सुदारुणम्  ।
अदृश्यः सर्वभूतानां सर्वभूतात्मको वशी  ॥ ४.१५ ॥
तपतस्तस्य देवस्य स्वेदः समभवत्किल  ।
तं गिरिं प्लावयामास स स्वेदो रुद्रसंभवः  ॥ ४.१६ ॥
तस्मादासीत्समुद्भूता महापुण्या सरिद्वरा  ।
या सा त्वयार्णवे दृष्टा पद्मपत्रायतेक्षणा  ॥ ४.१७ ॥
स्त्रीरूपं समवस्थाय रुद्रमाराधयत्पुरा  ।
आद्ये कृतयुगे तस्मिन्समानामयुतं नृप  ॥ ४.१८ ॥
ततस्तुष्टो महादेव उमया सह शंकरः  ।
ब्रूहि त्वं तु महाभागे यत्ते मनसि वर्तते  ॥ ४.१९ ॥

सरिदुवाच -
प्रलये समनुप्राप्ते नष्टे स्थावरजंगमे  ।
प्रसादात्तव देवेश अक्षयाहं भवे प्रभो  ॥ ४.२० ॥
सरित्सु सागरेष्वेव पर्वतेषु क्षयिष्वपि  ।
तव प्रसादाद्देवेश पुण्या क्षय्या भवे प्रभो  ॥ ४.२१ ॥
पापोपपातकैर्युक्ता महापातकिनोऽपि ये  ।
मुच्यन्ते सर्वपापेभ्यो भक्त्या स्नात्वा तु शंकर  ॥ ४.२२ ॥
उत्तरे जाह्नवीदेशे महापातकनाशिनी  ।
भवामि दक्षिणे मार्गे यद्येवं सुरपूजिता  ॥ ४.२३ ॥
स्वर्गादागम्य गंगेति यथा ख्याता क्षितौ विभो  ।
तथा दक्षिणगङ्गेति भवेयं त्रिदशेश्वर  ॥ ४.२४ ॥
पृथिव्यां सर्वतीर्थेषु स्नात्वा यल्लभते फलम्  ।
तत्फलं लभते मर्त्यो भक्त्या स्नात्वा महेश्वर  ॥ ४.२५ ॥
ब्रह्महत्यादिकं पापं यदास्ते संचितं क्वचित् ।
मासमात्रेण तद्देव क्षयं यात्ववगाहनात् ॥ ४.२६ ॥
यत्फलं सर्ववेदेषु सर्वयज्ञेषु शंकर  ।
अवगाहेन तत्सर्वं भवत्विति मतिर्मम  ॥ ४.२७ ॥
सर्वदानोपवासेषु सर्वतीर्थावगाहने  ।
तत्फलं मम तोयेन जायतामिति शंकर  ॥ ४.२८ ॥
मम तीरे नरा ये तु अर्चयन्ति महेश्वरम्  ।
ते गतास्तव लोकं स्युरेतदेव भवेच्छिव  ॥ ४.२९ ॥
मम कूले महेशान उमया सह दैवतैः  ।
वस नित्यं जगन्नाथ एष एव वरो मम  ॥ ४.३० ॥
सुकर्मा वा विकर्मा वा शान्तो दान्तो जितेन्द्रियः  ।
मृतो जन्तुर्मम जले गच्छतादमरावतीम्  ॥ ४.३१ ॥
त्रिषु लोकेषु विख्याता महापातकनाशिनी  ।
भवामि देवदेवेश प्रसन्नो यदि मन्यसे  ॥ ४.३२ ॥
एतांश्चान्यान्वरान्दिव्यान्प्रार्थितो नृपसत्तम  ।
नर्मदया ततः प्राह प्रसन्नो वृषवाहनः  ॥ ४.३३ ॥

श्रीमहेश उवाच -
एवं भवतु कल्याणि यत्त्वयोक्तमनिन्दिते  ।
नान्या वरार्हा लोकेषु मुक्त्वा त्वां कमलेक्षणे  ॥ ४.३४ ॥
यदैव मम देहात्त्वं समुद्भूता वरानने  ।
तदैव सर्वपापानां मोचिनी त्वं न संशयः  ॥ ४.३५ ॥
कल्पक्षयकरे काले काले घोरे विशेषतः  ।
उत्तरं कूलमाश्रित्य निवसन्ति च ये नराः  ॥ ४.३६ ॥
अपि कीटपतङ्गाश्च वृक्षगुल्मलतादयः  ।
आ देहपतनाद्देवि तेऽपि यास्यन्ति सद्गतिम्  ॥ ४.३७ ॥
दक्षिणं कूलमाश्रित्य ये द्विजा धर्मवत्सलाः  ।
आ मृत्योर्निवसिष्यन्ति ते गताः पितृमन्दिरे  ॥ ४.३८ ॥
अहं हि तव वाक्येन कस्मिंश्चित्कारणान्तरे  ।
त्वत्तीरे निवसिष्यामि सदैव ह्युमया समम्  ॥ ४.३९ ॥
एवं देवि महादेवि एवमेव न संशयः  ।
ब्रह्मेन्द्रचन्द्रवरुणैः साध्यैश्च सह विष्णुना  ॥ ४.४० ॥
उत्तरे देवि ते कूले वसिष्यन्ति ममाज्ञया  ।
दक्षिणे पितृभिः सार्द्धं तथान्ये सुरसुन्दरि  ॥ ४.४१ ॥
वसिष्यन्ति मया सार्द्धमेष ते वर उत्तमः  ।
गच्छ गच्छ महाभागे मर्त्यान्पापाद्विमोचय  ॥ ४.४२ ॥
सहिता ऋषिसंघैश्च तथा सिद्धसुरासुरैः  ।
एवमुक्ता महादेव उमया सहितो विभुः  ॥ ४.४३ ॥
वन्द्यमानोऽथ मनुना मया चादर्शनं गतः  ।
तेन चैषा महापुण्या महापातकनाशिनी  ॥ ४.४४ ॥
कथिता पृच्छ्यते या ते मा ते भवतु विस्मयः  ।
एषा गंगा महापुण्या त्रिषु लोकेषु विश्रुता  ॥ ४.४५ ॥
दशाभिः पञ्चभिः स्रोतैः प्लावयन्ती दिशो दश  ।
शोणो महानदश्चैव नर्मदा सुरसा कृता  ॥ ४.४६ ॥
मन्दाकिनी दशार्णा च चित्रकूटा तथैव च  ।
तमसा विदिशा चैव करभा यमुना तथा  ॥ ४.४७ ॥
चित्रोत्पला विपाशा च रञ्जना वालुवाहिनी  ।
ऋक्षपादप्रसूतास्ताः सर्वा वै रुद्रसंभवाः  ॥ ४.४८ ॥
सर्वपापहराः पुण्याः सर्वमंगलदाः शिवाः  ।
इत्येतैर्नामभिर्दिव्यैः स्तूयते वेदपारगैः  ॥ ४.४९ ॥
पुराणज्ञैर्महाभागैराज्यपैः सोमपैस्तथा  ।
इत्येतत्सर्वमाख्यातं महाभाग्यं नरोत्तम  ॥ ४.५० ॥
मनुनोक्तं पुरा मह्यममृतायाः समुद्भवम्  ।
पुण्यं पवित्रमतुलं रुद्रोद्गीतमिदं शुभम्  ॥ ४.५१ ॥
ये नराः कीर्तयिष्यन्ति भक्त्या शृण्वन्ति येऽपि च  ।
प्रातरुत्थाय नामानि दश पञ्च च भारत  ॥ ४.५२ ॥
ते नराः सकलं पुण्यं लभिष्यन्त्यवगाहजम्  ।
विमानेनार्कवर्णेन घण्टाशतनिनादिना  ॥ ४.५३ ॥
त्यक्त्वा मानुष्यकं भावं यास्यन्ति परमां गतिम्  ॥ ४.५४ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदापञ्चदशनामवर्णनं नाम चतुर्थोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ५

युधिष्ठिर उवाच -
आश्चर्यमेतदखिलं कथितं भो द्विजोत्तम  ।
विस्मयं परमापन्ना ऋषिसंघा मया सह  ॥ ५.१ ॥
अहो भगवती पुण्या नर्मदेयमयोनिजा  ।
रुद्रदेहाद्विनिष्क्रान्ता महापापक्षयंकरी  ॥ ५.२ ॥
सप्तकल्पक्षये प्राप्ते त्वयेयं सह सुव्रत  ।
न मृता च महाभागा किमतः पुण्यमुत्तमम्  ॥ ५.३ ॥
के ते कल्पाः समुद्दिष्टाः सप्त कल्पक्षयंकराः  ।
न मृता चेदियं देवी त्वं चैव ऋषिपुंगव  ॥ ५.४ ॥
अपक्षिगणसंघाते जगत्येकार्णवीकृते  ।
कीदृग्रूपः समभवन्महादेवो युगक्षये  ॥ ५.५ ॥
कथं संहरते विश्वं कथं चास्ते महार्णवे  ।
कथं च सृजते विश्वं कथं धारयते प्रजाः  ॥ ५.६ ॥
कीदृग्रूपा भवेद्देवी सरिदेकार्णवीकृते  ।
किमर्थं नर्मदा प्रोक्ता रेवती च कथं स्मृता  ॥ ५.७ ॥
अञ्जनेति किमर्थं वा किमर्थं सुरसेति च  ।
मन्दाकिनी किमर्थं च शोणश्चेति कथं भवेत् ॥ ५.८ ॥
त्रिकूटेति किमर्थं वा किमर्थं वालुवाहिनी  ।
कोटिकोट्यो हि तीर्थानां प्रविष्टा या महार्णवम्  ॥ ५.९ ॥
कियत्यः सरितां कोट्यो नर्मदां समुपासते  ।
यज्ञोपवीतैरृषिभिर्देवताभिस्तथैव च  ॥ ५.१० ॥
विभक्तेयं किमर्थं च श्रूयते मुनिसत्तम  ।
वैष्णवीति पुराणज्ञैः किमर्थमिह चोच्यते  ॥ ५.११ ॥
केषु स्थानेषु तीर्थेषु पूजनीया सरिद्वरा  ।
तीर्थानि च पृथग्ब्रूहि यत्र संनिहितो हरः  ॥ ५.१२ ॥
यत्प्रमाणा च सा देवी या रुद्रेण विनिर्मिता  ।
कीदृशानि च कर्माणि रुद्रेण कथितानि ते  ॥ ५.१३ ॥
कथं म्लेच्छसमाकीर्णो देशोऽयं द्विजसत्तम  ।
एतदाचक्ष्व मां ब्रह्मन्मार्कण्डेय महामते  ॥ ५.१४ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
शृण्वन्तु ऋषयः सर्वे त्वं च तात युधिष्ठिर  ।
पुराणं नर्मदायां तु कथितं च त्रिशूलिना  ॥ ५.१५ ॥
वायोः सकाशाच्च मया तेनापि च महेश्वरात् ।
अशक्यत्वान्मनुष्याणां संक्षिप्तमृषिभिः पुरा  ॥ ५.१६ ॥
मायूरं प्रथमं तात कौर्म्यं च तदनन्तरम्  ।
पुरं तथा कौशिकं च मात्स्यं द्विरदमेव च  ॥ ५.१७ ॥
वाराहं यन्मया दृष्टं वैष्णवं चाष्टमं परम्  ।
न्यग्रोधाख्यमतः चासीदाकाङ्क्षं पुनरुत्तमम्  ॥ ५.१८ ॥
पद्मं च तामसं चैव संवर्तोद्वर्तमेव च  ।
महाप्रलयमित्याहुः पुराणे वेदचिन्तकाः  ॥ ५.१९ ॥
एतत्संक्षेपतः सर्वं संक्षिप्तं तैर्महात्मभिः  ।
विभक्तं च चतुर्भागैर्ब्रह्माद्यैश्च महर्षिभिः  ॥ ५.२० ॥
तदहं सम्प्रवक्ष्यामि पुराणार्थविशारद  ।
सप्त कल्पा महाघोरा यैरियं न मृता सरित् ॥ ५.२१ ॥
आ जङ्गमं तमोभूतमप्रज्ञातमलक्षणम्  ।
नष्टचन्द्रार्ककिरणमासीद्भूतविवर्जितम्  ॥ ५.२२ ॥
तमसोऽतो महानाम्ना पुरुषः स जगद्गुरुः  ।
चचार तस्मिन्नेकाकी व्यक्ताव्यक्तः सनातनः  ॥ ५.२३ ॥
स चौंकारमयोऽतीतो गायत्रीमसृजद्द्विजः  ।
स तया सार्द्धमीशानश्चिक्रीड पुरुषो विराट् ॥ ५.२४ ॥
स्वदेहादसृजद्विश्वं पञ्चभूतात्मसंज्ञितम्  ।
क्रीडन्समसृजद्विश्वं पञ्चभूतात्मसंज्ञितम्  ॥ ५.२५ ॥
क्रीडन् सृजद्विराट्संज्ञः सबीजं च हिरण्मयम्  ।
तच्चाण्डमभवद्दिव्यं द्वादशादित्यसन्निभम्  ॥ ५.२६ ॥
तद्भित्त्वा पुरुषो जज्ञे चतुर्वक्त्रः पितामहः  ।
सोऽसृजद्विश्वमेवं तु सदेवासुरमानुषम्  ॥ ५.२७ ॥
सतिर्यक्पशुपक्षीकं स्वेदाण्डजजरायुजम्  ।
एतदण्डं पुराणेषु प्रथमं परिकीर्तितम्  ॥ ५.२८ ॥
पूर्वकल्पे नृपश्रेष्ठ क्रीडन्त्या परमेष्ठिना  ।
उमया सह रुद्रस्य क्रीडतश्चार्णवीकृतः  ॥ ५.२९ ॥
हर्षाज्जज्ञे शुभा कन्या उमायाः स्वेदसंभवा  ।
शर्वस्योरःस्थलाज्जज्ञे उमा कुचविमर्दनात् ॥ ५.३० ॥
स्वेदाद्विजज्ञे महती कन्या राजीवलोचना  ।
द्वितीयः संभवो यस्या रुद्रदेहाद्युधिष्ठिर  ॥ ५.३१ ॥
सा परिभ्रमते लोकान् सदेवासुरमानवान्  ।
त्रैलोक्योन्मादजननी रूपेणऽप्रतिमा तदा  ॥ ५.३२ ॥
तां दृष्ट्वा देवदैत्येन्द्रा मोहिता लभते कथम्  ।
मृगयन्ति स्म तां कन्यामितश्चेतश्च भारत  ॥ ५.३३ ॥
हावभावविलासैश्च मोहयत्यखिलं जगत् ।
भ्रमते दिव्यरूपा सा विद्युत्सौदामिनी यथा  ॥ ५.३४ ॥
मेघमध्ये स्थिता भाभिः सर्वयोषिदनुत्तमा  ।
ततो रुद्रं सुराः सर्वे दैत्याश्च सह दानवैः  ॥ ५.३५ ॥
वरयन्ति स्म तां कन्यां कामेनाकुलिता भृशम्  ।
ततोऽब्रवीन्महादेवो देवदानवयोर्द्वयोः  ॥ ५.३६ ॥
बलेन तेजसा चैव ह्यधिको यो भविष्यति  ।
स इमां प्राप्स्यते कन्यां नान्यथा वै सुरोत्तमाः  ॥ ५.३७ ॥
ततो देवासुराः सर्वे कन्यां वै समुपागमन्  ।
अहमेनां ग्रहीष्यामि अहमेनामिति ब्रुवन्  ॥ ५.३८ ॥
पश्यतामेव सर्वेषां सा कन्यान्तरधीयत  ।
पुनस्तां ददृशुः सर्वे योजनान्तरधिष्ठिताम्  ॥ ५.३९ ॥
जग्मुस्ते त्वरिताः सर्वे यत्र सा समदृश्यत  ।
त्रिभिश्चतुर्भिश्च तथा योजनैर्दशभिः पुनः  ॥ ५.४० ॥
धिष्ठितां समपश्यंस्ते सर्वे मातंगगामिनीम्  ।
योजनानां शतैर्भूयः सहस्रैश्चाप्यधिष्ठिताम्  ॥ ५.४१ ॥
तथा शतसहस्रेण लघुत्वात्समदृश्यत  ।
अग्रतः पृष्ठतश्चैव दिशासु विदिशासु च  ॥ ५.४२ ॥
तां पश्यन्ति वरारोहामेकधा बहुधा पुनः  ।
दिव्यवर्षसहस्रं तु भ्रामितास्ते तया पुरा  ॥ ५.४३ ॥
न चावाप्ता तु सा कन्या महादेवाङ्गसंभवा  ।
सहोमया ततो देवो जहासोच्चैः पुनःपुनः  ॥ ५.४४ ॥
गणास्तालकसंपातैर्नृत्यन्ति च मुदान्विताः  ।
अकस्माद्दृश्यते कन्या शंकरस्य समीपगा  ॥ ५.४५ ॥
तां दृष्ट्वा विस्मयापन्ना देवा यान्ति पराङ्मुखाः  ।
तस्याश्चक्रे ततो नाम स्वयमेव पिनाकधृक् ॥ ५.४६ ॥
नर्म चैभ्यो ददे यस्मात्तत्कृतैश्चेष्टितैः पृथक् ।
भविष्यसि वरारोहे सरिच्छ्रेष्ठा तु नर्मदा  ॥ ५.४७ ॥
स्वरूपमास्थितो देवः प्राप हास्यं यतो भुवि  ।
नर्मदा तेन चोक्तेयं सुशीतलजला शिवा  ॥ ५.४८ ॥
सप्तकल्पक्षये जाते यदुक्तं शंभुना पुरा  ।
न मृता तेन राजेन्द्र नर्मदा ख्यातिमागता  ॥ ५.४९ ॥
ततस्तामददात्कन्यां शीलवतीं सुशोभनाम्  ।
महार्णवाय देवेशः सर्वभूतपतिः प्रभुः  ॥ ५.५० ॥
ततः सा ऋक्षशैलेन्द्रात्फेनपुञ्जाट्टहासिनी  ।
विवेश नर्मदा देवी समुद्रं सरितां पतिम्  ॥ ५.५१ ॥
एवं ब्राह्मे पुरा कल्पे समुद्भूतेयमीश्वरात् ।
मात्स्ये कल्पे मया दृष्टा समाख्याता मया शृणु  ॥ ५.५२ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे पञ्चमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ६

मार्कण्डेय उवाच -
पुनर्युगान्ते सम्प्राप्ते तृतीये नृपसत्तम  ।
दादशार्कवपुर्भूत्वा भगवान्नीललोहितः  ॥ ६.१ ॥
सप्तद्वीपसमुद्रान्तां सशैलवनकाननाम्  ।
निर्दग्धां तु महीं कृत्स्नां कालो भूत्वा महेश्वरः  ॥ ६.२ ॥
ततो महाघनो भूत्वा प्लावयामास वारिणा  ।
कृष्णं कृष्णवपुस्त्वेनां विद्युच्चन्द्रायुधाङ्किताम्  ॥ ६.३ ॥
प्लावयित्वा जगत्सर्वं तस्मिन्नेकार्णवीकृते  ।
सुष्वाप विमले तोये जगत्संक्षिप्य मायया  ॥ ६.४ ॥
ततोऽहं भ्रममास्तु तमोभूते महार्णवे  ।
दिव्यं वर्षसहस्रं तु वायुभूते महेश्वरे  ॥ ६.५ ॥
ओंकृत्वा देवदेवेशं येनेदं गहनीकृतम्  ।
ध्यायमानस्ततो देवं राजेन्द्र विमले जले  ॥ ६.६ ॥
तस्मिन्महार्णवे घोरे नष्टे स्थावरजङ्गमे  ।
मयूरं स्वर्णपत्राढ्यमपश्यंसहसा जले  ।
विचित्रचन्द्रकोपेतं नीलकंठं सुलोचनम्  ॥ ६.७ ॥
ततो मयूरः स महार्णवान्ते विक्षोभयित्वा हि महास्वेण  ।
चचार देवस्त्रिशिखी शिखण्डी त्रैलोक्यगोप्ता स महानुभावः  ॥ ६.८ ॥
शिवश्च रौद्रेण मयूररूपिणा विक्षोभ्यमाणे सलिलेऽपि तस्मिन्  ।
सह भ्रमन्तीं च महार्णवान्ते सरिन्महौघां सुमहान्ददर्श  ॥ ६.९ ॥
स तां महादेवमयूररूपो दृष्ट्वा भ्रमन्तीं सहसोर्मिजालैः  ।
का त्वं शुभे शाश्वतदेहभूता क्षयं न यातासि महाक्षयान्ते  ॥ ६.१० ॥
देवासुरगणे नष्टे सरित्सरमहार्णवे  ।
का त्वं भ्रमसि पद्माक्षि क्व गतासि च न क्षयम्  ॥ ६.११ ॥

नर्मदोवाच -
तव प्रसादाद्देवेश मृत्युर्मम न विद्यते  ।
सृज देव पुनर्विश्वं शर्वरी क्षयमागता  ॥ ६.१२ ॥
एवमुक्तो महादेवो व्यधुनोत्पक्षपञ्जरम्  ।
तावत्पञ्जरमध्यान्ते तस्य पक्षाद्विनिःसृताः  ॥ ६.१३ ॥
तावन्तो देवदैत्येन्द्राः पक्षाभ्यां तस्य जज्ञिरे  ।
तेषां मध्ये पुनः सा तु नर्मदा भ्रमते सरित् ॥ ६.१४ ॥
ततश्चान्यो महाशैलो दृश्यते भरतर्षभ  ।
त्रिभिः कूटैः सुविस्तीर्णैः शृङ्गवानिव गोवृषः  ॥ ६.१५ ॥
त्रिकूटस्तु इति ख्यातः सर्वरत्नैर्विभूषितः  ।
ततस्तस्मात्त्रिकूटाच्च प्लावयन्ती महीं ययौ  ॥ ६.१६ ॥
त्रिकूटी तेन विख्याता पित्ःणां त्रायणी परा  ।
द्वितीयाच्च ततो गङ्गा विस्तीर्णा धरणीतले  ॥ ६.१७ ॥
तृतीयं च ततः शृङ्गं सप्तधा खण्डशो गतम्  ।
जम्बूद्वीपे तु संजाताः सप्त ते कुलपर्वताः  ॥ ६.१८ ॥
चन्द्रनक्षत्रसहिता ग्रहग्रामनदीनदाः  ।
अण्डजं स्वेदजं जातमुद्भिज्जं च जरायुजम्  ॥ ६.१९ ॥
एवं जगदिदं सर्वं मयूरादभवत्पुरा  ।
समस्तं नरशार्दूल महादेवसमुद्भवम्  ॥ ६.२० ॥
ततो नदीः समुद्रांश्च संविभज्य पृथक्पृथक् ।
नर्मदामाह देवेशो गच्छ त्वं दक्षिणां दिशम्  ॥ ६.२१ ॥
एवं सा दक्षिणा गंगा महापातकनाशिनी  ।
उत्तरे जाह्नवी देशे पुण्या त्वं दक्षिणे शुभा  ॥ ६.२२ ॥
यथा गंगा महापुण्या मम मस्तकसंभवा  ।
तद्विशिष्टा महाभागे त्वं चैवेति न संशयः  ॥ ६.२३ ॥
त्वया सह भविष्यामि एकेनांशेन सुव्रते  ।
महापातकयुक्तानामौषधं त्वं भविष्यसि  ॥ ६.२४ ॥
एवमुक्ता तु देवेन महापातकनाशिनी  ।
दक्षिणं दिग्विभागं तु सा जगामाशु विक्रमा  ॥ ६.२५ ॥
ऋक्षशैलेन्द्रमासाद्य चन्द्रमौलेरनुग्रहात् ।
वार्यौघैः प्रस्थिता यस्मान्महादेवप्रणोदिता  ॥ ६.२६ ॥
महता चापि वेगेन यस्मादेषा समुच्छ्रिता  ।
महती तेन सा प्रोक्ता महादेवान्महीपते  ॥ ६.२७ ॥
तपतस्तस्य देवस्य शूलाग्राद्बिन्दवोऽपतन्  ।
तेनैषा शोणसंज्ञा तु दश सप्त च ताः स्मृताः  ॥ ६.२८ ॥
सर्वेषां नर्मदा पुण्या रुद्रदेहाद्विनिःसृता  ।
सर्वाभ्यश्च सरिद्भ्यश्च वरदानान्महात्मनः  ॥ ६.२९ ॥
शंकरानुप्रहाद्देवी महापातकनाशिनी  ।
यस्मान्महार्णवे घोरे दृश्यते महती च सा  ॥ ६.३० ॥
सुव्यक्ताङ्गी महाकाया महती तेन सा स्मृता  ।
तस्माद्विक्षोभ्यमाणा हि दिग्गजैरम्बुदोपमैः  ॥ ६.३१ ॥
कलुषत्वं नयत्येव रसेन सुरसा तथा  ।
कृपां करोति सा यस्माल्लोकानामभयप्रदा  ॥ ६.३२ ॥
संसारार्णवमग्नानां तेन चैषा कृपा स्मृता  ।
पुरा कृतयुगे पुण्ये दिव्यमन्दारभूषिता  ॥ ६.३३ ॥
कल्पवृक्षसमाकीर्णा रोहीतकसमाकुला  ।
वहत्येषा च मन्देन तेन मन्दाकिनी स्मृता  ॥ ६.३४ ॥
भित्त्वा महार्णवं क्षिप्रं यस्माल्लोकमिहागता  ।
पूज्या सुरैश्च सिद्धैश्च तस्मादेषा महार्णवा  ॥ ६.३५ ॥
विचित्रोत्पलसंघातैरृक्षद्विपसमाकुला  ॥ ६.३६ ॥
भित्त्वा शैलं च विपुलं प्रयात्येवं महार्णवम्  ।
भ्रामयन्ती दिशः सर्वा रवेण महता पुरा  ॥ ६.३७ ॥
प्लावयन्ती विराजन्ती तेन रेवा इति स्मृता  ।
भार्यापुत्रसुदुःखाढ्यान्नराञ्छापैः समावृतान्  ॥ ६.३८ ॥
विपापान्कुरुते यस्माद्विपापा तेन सा स्मृता  ।
विण्मूत्रनिचयां घोरां पांशुशोणितकर्दमाम्  ॥ ६.३९ ॥
पाशैर्नित्यं तु सम्बाधां यस्मान्मोचयते भृशम्  ।
विपाशेति च सा प्रोक्ता संसारार्णवतारिणी  ॥ ६.४० ॥
नर्मदा विमलाम्भा च विमलेन्दुशुभानना  ।
तमोभूते महाघोरे यस्मादेषा महाप्रभा  ॥ ६.४१ ॥
विमला तेन सा प्रोक्ता विद्वद्भिर्नृपसत्तम  ।
करैरिन्दुकरप्रख्यैः सूर्यरश्मिसमप्रभा  ॥ ६.४२ ॥
क्षरन्ती मोदते विश्वं करभा तेन चोच्यते  ।
यस्माद्रञ्जयते लोकान्दर्शनादेव भारत  ॥ ६.४३ ॥
रञ्जनाद्रञ्जना प्रोक्ता धात्वर्थे राजसत्तम  ।
तृणवीरुधगुल्माद्यास्तिर्यञ्चः पक्षिणस्तथा  ।
तानुद्भूतान्नयेत्स्वर्गं तेनोक्ता वायुवाहिनी  ॥ ६.४४ ॥
एवं यो वेत्ति नामानि निर्गमं च विशेषतः  ।
स याति पापविर्मुक्तो रुद्रलोकं न संशयः  ॥ ६.४५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये सहैतुकरेवानाममाहात्म्यवर्णने मयूरकल्पसमुद्भवो नाम षष्ठोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ७

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
पुनरेकार्णवे घोरे नष्टे स्थावरजंगमे  ।
सलिलेनाप्लुते लोके निरालोके तमोद्भवे  ॥ ७.१ ॥
ब्रह्मैको विचरंस्तत्र तमीभूते महार्णवे  ।
दिव्यवर्षसहस्रं तु खद्योत इव रूपवान्  ॥ ७.२ ॥
शेते योजनसाहस्रमप्रमेयमनुत्तमम्  ।
द्वादशादित्यसंकाशं सहस्रचरणेक्षणम्  ॥ ७.३ ॥
प्रसुप्तं चार्णवे घोरे ह्यपश्यत्कूर्मरूपिणम्  ।
तं दृष्ट्वा विस्मयापन्नो ब्रह्मा बोधयते शनैः  ॥ ७.४ ॥
स्तुतिभिर्मंगलैश्चैव वेदवेदांगसंभवैः  ।
वाचस्पते विबुध्यस्व महाभूत नमोऽस्तु ते  ॥ ७.५ ॥
तवोदरे जगत्सर्वं तिष्ठते परमेश्वर  ।
तद्विमुञ्च महासत्त्व यत्पूर्वं संहृतं त्वया  ॥ ७.६ ॥
व्यतीता रजनी ब्राह्मी दिनं समनुवर्तते  ।
निरीक्ष्य सर्वलोकेश येन संभवते जगत् ॥ ७.७ ॥
स निशम्य वचस्तस्य उत्थितः परमेश्वरः  ।
समुद्गिरन् स लोकांस्त्रीन् ग्रस्तान् कल्पक्षये तदा  ॥ ७.८ ॥
देवदानवगन्धर्वाः सयक्षोरगराक्षसाः  ।
सचन्द्रार्कग्रहाः सर्वे शरीरात्तस्य निर्गताः  ॥ ७.९ ॥
ततो ह्येकार्णवं सर्वं विभज्य परमेश्वरः  ।
विस्तीर्णोपलतोयौघां सरित्सरविवर्धिताम्  ॥ ७.१० ॥
पश्यते मेदिनीं देवः सवृक्षौषधिपल्वलाम्  ।
हिमवन्तं गिरिश्रेष्ठं श्वेतं पर्वतमुत्तमम्  ॥ ७.११ ॥
शृङ्गवन्तं महाशैलं ये चान्ये कुलपर्वताः  ।
जंबुद्वीपं कुशं क्रौञ्चं सगोमेदं सशाल्मलम्  ॥ ७.१२ ॥
पुष्करान्ताश्च ये द्वीपा ये च सप्तमहार्णवाः  ।
लोकालोकं महाशैलं सर्वं च पुरतः स्थितम्  ॥ ७.१३ ॥
चतुःप्रकृतिसंयुक्तं जगत्स्थावरजंगमम्  ।
युगान्ते तु विनिष्क्रान्तमपश्यत्स महेश्वरः  ॥ ७.१४ ॥
विप्रकीर्णशिलाजालामपश्यत्स वसुंधराम्  ।
कूर्मपृष्ठोपगां देवीं महार्णवगतां प्रभुः  ॥ ७.१५ ॥
तस्मिन् विशीर्णशैलाग्रे सरित्सरोविवर्जिते  ।
नानातरंगभिन्नोद आवर्तोद्वर्तसंकुले  ॥ ७.१६ ॥
नानौषधिप्रज्वलिते नानोत्पलशिलातले  ।
नानाविहंगसंघुष्टां मत्स्यकूर्मसमाकुलाम्  ॥ ७.१७ ॥
दिव्यमायामयीं देवीमुत्कृष्टाम्बुदसन्निभाम्  ।
नदीमपश्यद्देवेशो ह्यनौपम्यजलाशयाम्  ॥ ७.१८ ॥
मध्ये तस्याम्बुदश्यामां पीनोरुजघनस्तनीम्  ।
वस्त्रैरनुपमैर्दिव्यैर्नानाभरणभूषिताम्  ॥ ७.१९ ॥
सनूपुररवोद्दामां हारकेयूरमण्डिताम्  ।
तादृशीं नर्मदां देवीं स्वयं स्त्रीरूपधारिणीम्  ॥ ७.२० ॥
योगमायामयैश्चित्रैर्भूषणैः स्वैर्विभूषिताम्  ।
अव्यक्ताङ्गीं महाभागामपश्यत्स तु नर्मदाम्  ॥ ७.२१ ॥
अर्धोद्यतभुजां बालां पद्मपत्रायतेक्षणाम्  ।
स्तुवन्तीं देवदेवेशमुत्थितां तु जलात्तदा  ॥ ७.२२ ॥
विस्मयाविष्टहृदयो ह्यहमुद्वीक्ष्य तां शुभाम्  ।
स्नात्वा जले शुभे तस्याः स्तोतुमभ्युद्यतस्ततः  ॥ ७.२३ ॥
अर्चयामास संहृष्टो मन्त्रैर्वेदांगसंभवैः  ।
सृष्टं च तत्पुरा राजन्पश्येयं सचराचरम्  ॥ ७.२४ ॥
सदेवासुरगन्धर्वं सपन्नगमहोरगम्  ।
पश्याम्येषा महाभागा नैव याता क्षयं पुरा  ॥ ७.२५ ॥
महादेवप्रसादाच्च तच्छरीरसमुद्भवा  ।
भूयो भूयो मया दृष्टा कथिता ते नृपोत्तम  ॥ ७.२६ ॥
प्रादुर्भावमिमं कौर्म्यं येऽधीयन्ते द्विजोत्तमाः  ।
येऽपि शृण्वन्ति विद्वांसो मुच्यन्ते तेऽपि किल्बिषैः  ॥ ७.२७ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये कूर्मकल्पसमुद्भवो नाम सप्तमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ८

मार्कण्डेय उवाच -
नष्टे लोके पुनश्चान्ये सलिलेन समावृते  ।
महार्णवस्य मध्यस्थो बाहुभ्यामतरं जलम्  ॥ ८.१ ॥
दिव्ये वर्षशते पूर्णे श्रान्तोऽहं नृपसत्तम  ।
ध्यातुं समारभं देवं महदर्णवतारणम्  ॥ ८.२ ॥
ध्यायमानस्ततः काले अपश्यं पक्षिणं परम्  ।
हारकुन्देन्दुसंकाशं बकं गोक्षीरपाण्डुरम्  ॥ ८.३ ॥
ततोऽहं विस्मयाविष्टस्तं बकं समुदीक्ष्य वै  ।
अस्मिन्महार्णवे घोरे कुतोऽयं पक्षिसंभवः  ॥ ८.४ ॥
तरन्बाहुभिरश्रान्तस्तं बकं प्रत्यभाषिषि  ।
पाक्षरूपं समास्थाय कस्त्वमेकार्णवीकृते  ॥ ८.५ ॥
भ्रमसे दिव्ययोगात्मन्मोहयन्निव मां प्रभो  ।
एतत्कथय मे सर्वं योऽसि सोऽसि नमोऽस्तु ते  ॥ ८.६ ॥
सोऽब्रवीन्मां महादेवो ब्रह्माहं विष्णुरेव च  ।
जगत्सर्वं मया वत्स संहृतं किं न बुध्यसे  ॥ ८.७ ॥
तव माता पिताहं वै विश्वस्य च महामुने  ।
कारुण्यं मम संजातं दृष्ट्वा मग्नं महार्णवे  ॥ ८.८ ॥
पक्षिरूपं समास्थाय अतोऽत्राहं समागतः  ।
किमर्थमातुरो भूत्वा भ्रमसीत्थं महार्णवे  ॥ ८.९ ॥
शीघ्रं प्रविश मत्पक्षौ येन विश्रमसे द्विज  ।
एवमुक्तस्ततस्तेन देवेनाहं नरेश्वर  ॥ ८.१० ॥
ततोऽहं तस्य पक्षान्ते प्रलीनस्तु भ्रमञ्जले  ।
काले युगसाहस्रान्ते अश्रान्तोऽर्णवमध्यगः  ॥ ८.११ ॥
ततः शृणोमि सहसा दिक्षु सर्वासु सुव्रत  ।
किंचिन्नूपुरसंमिश्रमद्भुतं शब्दमुत्तमम्  ॥ ८.१२ ॥
तदार्णवजलं सर्वं संक्षिप्तं सहसाभवत् ।
किमेतदिति संचिन्त्य दिशः समवलोकयम्  ॥ ८.१३ ॥
दश कन्यास्ततो दिक्षु आगताश्च महार्णवे  ।
वस्त्रालंकारसहिता दिग्भ्यो नूपुरभूषिताः  ॥ ८.१४ ॥
काचिच्चन्द्रसमाभासा काचिदादित्यसप्रभा  ।
काचिदंजनपुञ्जाभा काचिद्रक्तोत्पलप्रभा  ॥ ८.१५ ॥
नानारूपधरा सौम्या नानाभरणभूषिता  ।
अर्घ्यपाद्यादिभिर्माल्यैर्बकमभ्यर्च्य सुव्रताः  ॥ ८.१६ ॥
ततस्तं पर्वताकारं गुह्यं पक्षिणमव्ययम्  ।
प्रविवेश महाघोरं पर्वतो ह्यर्णवं स्वराट् ॥ ८.१७ ॥
योजनानां सहस्राणि तावन्त्येव शतानि च  ।
त्रिंशद्योजनसाहस्रं यावद्भूमण्डलं त्विति  ॥ ८.१८ ॥
ततो भूमण्डलं दिव्यं पञ्चरत्नसमाकुलम्  ।
दिव्यस्फटिकसोपानं रुक्मस्तंभमनोरमम्  ॥ ८.१९ ॥
योजनानां सहस्रं तु विस्तराद्द्विगुणायतम्  ।
वापीकूपसमाकीर्णं प्रासादाट्टालकावृतम्  ॥ ८.२० ॥
कल्पवृक्षसमाकीर्णं ध्वजषष्टिविभूषितम्  ।
तस्मिन्पुरवरे रम्ये नानारत्नोपशोभितम्  ॥ ८.२१ ॥
तथान्यच्च पुरं रम्यं पताकोज्ज्वलवेदिकम्  ।
शतयोजनविस्तीर्णं तावद्द्विगुणमायतम्  ॥ ८.२२ ॥
पुरमध्ये ततस्तस्मिन्नदी परमशोभना  ।
महती पुण्यसलिला नानारत्नशिला तथा  ॥ ८.२३ ॥
तस्यास्तीरे मया दृष्टं तडित्सूर्यसमप्रभम्  ।
इन्द्रनीलमहानीलैश्चितं रत्नैः समन्ततः  ॥ ८.२४ ॥
क्वचिद्वह्निसमाकारं क्वचिदिन्द्रायुधप्रभम्  ।
क्वचिद्धूम्रं क्वचित्पीतं क्वचिद्रक्तं क्वचित्सितम्  ॥ ८.२५ ॥
नानावर्णैः समायुक्तं लिङ्गमद्भुतदर्शनम्  ।
ब्रह्मविष्ण्विन्द्रसाध्यैश्च समन्तात्परिवारितम्  ॥ ८.२६ ॥
नन्दीश्वरगणाध्यक्षैश्चेन्द्रादित्यैश्च तद्वृतम्  ।
पश्यामि लिङ्गमीशानं महालिङ्गं तमेव च  ॥ ८.२७ ॥
परिवार्य ततस्तं तु प्रसुप्तान्देवदानवान्  ।
निमीलिताक्षान्पश्यामि दिव्याभरणभूषितान्  ॥ ८.२८ ॥
ततस्ताः पद्मपत्राक्ष्यो नार्यः परमसंमताः  ।
नद्यास्तस्या जले स्नात्वा दिव्यपुष्पैर्मनोरमैः  ॥ ८.२९ ॥
दत्त्वार्घपाद्यं विधिवल्लिंगस्य सह पक्षिणा  ।
अर्चयन्तीर्वरारोहा दश ताः प्रमदोत्तमाः  ॥ ८.३० ॥
ततस्त्वभ्यर्च्य तल्लिङ्गं तस्मिन्नेव पुरोत्तमे  ।
सर्वा अदर्शनं जग्मुर्विद्युतोऽभ्रगणेष्विव  ॥ ८.३१ ॥
न चासौ पक्षिराट्तस्मिन्न स्त्रियो न च देवताः  ।
तदेवैकं स्थितं लिङ्गमर्चयन्विस्मयान्वितः  ॥ ८.३२ ॥
ततोऽहं दुःखमूढात्मा रुद्रमायेति चिन्तयन्  ।
ततः कन्याः समुत्तीर्य दिव्यांबरविभूषणाः  ॥ ८.३३ ॥
भासयन्त्यो जगत्सर्वं विद्युतोऽभ्रगणानिव  ।
पद्मैर्हिरण्मयैर्दिव्यैरर्चयित्वा शुभाननाः  ॥ ८.३४ ॥
विविशुस्तज्जलं क्षिप्रं समंताद्वरभूषणाः  ।
तस्मिन्पुरवरे चान्ये तामेवाहं पुनःपुनः  ॥ ८.३५ ॥
पश्यामि ह्यमरां कन्यामर्चयन्तीं महेश्वरम्  ।
ततोऽहं तां वरारोहामपृच्छं कमलेक्षणाम्  ॥ ८.३६ ॥
का त्वमस्मिन्पुरे देवि वससे शिवमर्चती  ।
ताश्चागताः स्त्रियः सर्वाः क्व गतास्ते गणेश्वराः  ॥ ८.३७ ॥
नमोऽस्तु ते महाभागे ब्रूहि पुण्ये महेश्वरि  ।
तव प्रसादाद्विज्ञातुमेतदिच्छामि सुव्रते  ।
दयां कृत्वा महादेवि कथयस्व ममानघे  ॥ ८.३८ ॥

श्र्युवाच -
विस्मृताहं कथं विप्र दृष्ट्वा कल्पे पुरातने  ।
मा तेऽभूत्स्मृतिविभ्रंशः सा चाहं कल्पवाहिनी  ॥ ८.३९ ॥
नर्मदा नाम विख्याता रुद्रदेहाद्विनिःसृता  ।
यास्ताः कन्यास्त्वया दृष्टा ह्यर्चयन्त्यो महेश्वरम्  ॥ ८.४० ॥
याभिस्त्विह समानीतः पक्षिराजसमन्विताः  ।
दिशस्ता विद्धि सर्वेशाः सर्वास्त्वं मुनिसत्तम  ॥ ८.४१ ॥
तिर्यक्पक्षिस्वरूपेण महायोगी महेश्वरः  ।
एभिः शिवपुराद्विप्र आनीतः स महेश्वरः  ॥ ८.४२ ॥
सैष देवो महादेवो लिङ्गमूर्तिर्व्यवस्थितः  ।
अर्च्यते ब्रह्मविष्ण्विन्द्रैः सुरासुरजगद्गुरुः  ॥ ८.४३ ॥
लयमायाति यस्माद्धि जगत्सर्वं चराचरम्  ।
तेन लिङ्गमिति प्रोक्तं पुराणज्ञैर्महर्षिभिः  ॥ ८.४४ ॥
तेन देवगणाः सर्वे संक्षिप्ता मायया पुरा  ।
प्रलीनाश्चैव लोकेश न दृश्यन्ते हि सांप्रतम्  ॥ ८.४५ ॥
पुनर्दृश्या भविष्यन्ति सृजमानाः स्वयंभुवा  ।
साहं लिङ्गार्चनपरा नर्मदा नाम नामतः  ॥ ८.४६ ॥
कालं युगसहस्रस्य रुद्रस्य परिचारिका  ।
अस्य प्रसादादमरस्तथा त्वं द्विजपुंगव  ॥ ८.४७ ॥
सत्यार्जवदयायुक्तः सिद्धोऽसि त्वं शिवार्चनात् ।
एवमुक्त्वा तु सा देवी तत्रैवान्तरधीयत  ॥ ८.४८ ॥
ताः स्त्रियः स च देवेशो बकरूपो महेश्वरः  ।
तस्यास्तद्वचनं श्रुत्वा अवतीर्य महानदीम्  ॥ ८.४९ ॥
स्नात्वा समर्चय त्वं हि विधिना मन्त्रपूर्वकम्  ।
ततोऽहं सहसा तस्मात्समुत्तीर्य जलाशयात् ॥ ८.५० ॥
न च पश्यामि तल्लिङ्गं न च तां निम्नगां नृप  ।
तदैव लोकाः संजाताः क्षितिश्चैव सकानना  ॥ ८.५१ ॥
ऋक्षचन्द्रार्कविततं तदेव च नभस्तलम्  ।
यथापूर्वमदृष्टं तु तथैव च पुनः कृतम्  ।
नतोऽहं मनसा देवमपूजयं महेश्वरम्  ॥ ८.५२ ॥
एवं बके पुरा कल्पे मया दृष्टेयमव्यया  ।
नर्मदा मर्त्यलोकस्य महापातकनाशिनी  ॥ ८.५३ ॥
तस्माद्धर्मपरैर्विप्रैः क्षत्रशूद्रविशादिभिः  ।
सदा सेव्या महाभागा धर्मवृद्ध्यर्थकारिभिः  ॥ ८.५४ ॥
येऽपि भक्तया सकृत्तोये नर्मदाया महेश्वरम्  ।
स्नात्वा ते सर्वं पापं नाशयन्त्यसंशयम्  ॥ ८.५५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये बककल्पसमुद्भवो नामाष्टमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ९

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
पुनर्युगान्तं ते चान्यं सम्प्रवक्ष्यामि तच्छृणु  ।
सूर्यैरादीपिते लोके जङ्गमे स्थावरे पुरा  ॥ ९.१ ॥
सरित्सरःसमुद्रेषु क्षयं यातेषु सर्वशः  ।
निर्मानुषवषट्कारे ह्यमर्यादगतिं गते  ॥ ९.२ ॥
नानारूपैस्ततो मेधैः शक्रायुधविराजितैः  ।
सर्वमापूरितं व्योम वार्यौघैः पूरिते तदा  ॥ ९.३ ॥
ततस्त्वेकार्णवीभूते सर्वतः सलिलावृते  ।
जगत्कृत्वोदरे सर्वं सुष्वाप भगवान्हरः  ॥ ९.४ ॥
प्रकृतिं स्वामवष्टभ्य योगात्मा स प्रजापतिः  ।
शेते युगसहस्रान्तं कालमाविश्य सार्णवम्  ॥ ९.५ ॥
तत्र सुप्तं महात्मानं ब्रह्मलोकनिवासिनः  ।
भृग्वादिऋषयः सर्वे ये चान्ये सनकादयः  ॥ ९.६ ॥
पर्यङ्के विमले शुभ्रे नानास्तरणसंस्तृते  ।
शयानं ददृशुर्देवं सपत्नीकं वृषध्वजम्  ॥ ९.७ ॥
विश्वरूपा तु सा नारी विश्वरूपो महेश्वरः  ।
गाढमालिङ्ग्य सुप्तस्तां ददृशे चाहमव्ययम्  ॥ ९.८ ॥
पादमूले ततस्तस्य श्यामां तां पद्मलक्षणाम्  ।
कन्यां पश्यामि सुश्रोणीं चरणौ तस्य मृद्गतीम्  ॥ ९.९ ॥
विमलाम्बरसंवीतां व्यालयज्ञोपवीतिनीम्  ।
श्यामां कमलपत्राक्षीं सर्वाभरणभूषिताम्  ॥ ९.१० ॥
सकलं युगसाहस्रं नर्मदेयं विजानती  ।
प्रसुप्तं देवदेवेशमुपास्ते वरवर्णिनी  ॥ ९.११ ॥
हृतैर्वेदैश्चतुर्भिश्च ब्रह्माप्येवं महेश्वरः  ।
भृग्वाद्यैर्मानसैः पुत्रैः स्तौति शङ्करमव्ययम्  ॥ ९.१२ ॥
भक्त्या परमया राजंस्तत्र शम्भुमनामयम्  ।
स्तुवन्तस्तत्र देवेशं मन्त्रैरीश्वरसम्भवैः  ॥ ९.१३ ॥
प्रसुप्तं देवमीशानं बोधयन्समुपस्थितः  ।
उत्तिष्ठ हर पिङ्गाक्ष महादेव महेश्वर  ॥ ९.१४ ॥
मम वेदा हृताः सर्वे अतोऽहं स्तोतुमुद्यतः  ।
वेदैर्व्याप्तं जगत्सर्वं दिव्यादिव्यं चराचरम्  ॥ ९.१५ ॥
अतीतं वर्तमानं च स्मरामि च सृजाम्यहम्  ।
तैर्विना चाहमेकस्तु मूकोऽधो जडवत्सदा  ॥ ९.१६ ॥
गतिर्वीर्यं बलोत्साहौ तैर्विना न प्रजायते  ।
तैर्विना देवदेवेश नाहं किंचित्स्मरामि वै  ॥ ९.१७ ॥
तान्वेदान्देवदेवेश शीघ्रं मे दातुमर्हसि  ।
जडान्धबधिरं सर्वं जगत्स्थावरजङ्गमम्  ॥ ९.१८ ॥
स्थानादि दश चत्वारि न शोभन्ते सुरेश्वर  ।
प्रणमाम्यल्पवीर्यत्वाद्वेदहीनः सुरेश्वर  ॥ ९.१९ ॥
वेदेभ्यः सकलं जातं यत्किंचित्सचराचरम्  ।
तावच्छोभन्ति शास्त्राणि समस्तानि जगद्गुरो  ॥ ९.२० ॥
यावद्वेदनिधिरयं नोपतिष्ठेत्सनातनः  ।
यथोदितेन सूर्येण तमो याति विनाशताम्  ॥ ९.२१ ॥
एवं समस्तपापानि यान्ति वेदस्य धारणात् ।
वेदे रहसि यत्सूक्ष्मं यत्तद्ब्रह्म सनातनम्  ॥ ९.२२ ॥
हृदिस्थं देव जानामि गतं तद्वेदगर्जनात् ।
वेदानुच्चरतो मेऽद्य तव शङ्कर चाग्रतः  ॥ ९.२३ ॥
अकस्मात्ते गता वेदा न सृजेयं विभो भुवम्  ।
तेऽपि सर्वे महादेव प्रविष्टाः सम्मुखार्णवम्  ॥ ९.२४ ॥
ते याच्यमाना देवेश तिष्ठन्तु स्मरणे मम  ।
दुहितेयं विशालाक्षी सर्वः सर्वं विजानते  ॥ ९.२५ ॥
जायती युगसाहस्रं नान्या काचिद्भवेदृशी  ।
ऋषिश्चायं महाभागो मार्कण्डो धीमतां वरः  ॥ ९.२६ ॥
कल्पे कल्पे महादेव त्वामयं पर्युपासते  ।
जगत्त्रयहितार्थाय चरते व्रतमुत्तमम्  ॥ ९.२७ ॥
एवमुक्तस्तु देवेशो ब्रह्मणा परमेष्ठिना  ।
उवाच श्लक्ष्णया वाचा नर्मदां सरितां वराम्  ॥ ९.२८ ॥
कथयस्व महाभागे ब्रह्मणस्त्वं तु पृच्छतः  ।
केन वेदा हृताः सर्वे वेधसो जगतीगुरोः  ॥ ९.२९ ॥
एवमुक्ता तु रुद्रेण उवाच मृगलोचना  ।
ब्रह्मणो जपतो वेदांस्त्वयि सुप्ते महेश्वर  ॥ ९.३० ॥
भवतश्छिद्रमासाद्य घोरेऽस्मिन्सलिलावृते  ।
पूर्वकल्पसमुद्भूतावसुरौ सुरदुर्जयौ  ॥ ९.३१ ॥
श्रियावृत्तौ महादेव त्वया चोत्पादितौ पुरा  ।
सुरासुरसुदुर्जेयौ दानवौ मधुकैटभौ  ॥ ९.३२ ॥
तौ वायुभूतौ सूक्ष्मौ च पठतोऽस्मात्पितामहात् ।
तावाशु हृत्वा वेदांश्च प्रविष्टौ च महार्णवम्  ॥ ९.३३ ॥
एतच्छ्रुत्वा महातेजा ह्यमृतायास्ततो वचः  ।
सस्मार स च देवेशं शङ्खचक्रगदाधरम्  ॥ ९.३४ ॥
स विवेश महाराज भूतलं ससुरोत्तमः  ।
दानवान्तकरो देवः सर्वदैवतपूजितः  ॥ ९.३५ ॥
मीनरूपधरो देवो लोडयामास चार्णम्  ।
वेदांश्च ददृशे तत्र पाताले निहितान्प्रभुः  ॥ ९.३६ ॥
तौ च दैत्यौ महावीर्यौ दृष्टवान्मधुसूदनः  ।
महावेगौ महाबाहू सूदयामास तेजसा  ॥ ९.३७ ॥
वेदांस्तत्रापि तोयस्थानानिनाय जगद्गुरुः  ।
चतुर्वक्त्राय देवायाददाच्चक्रविभूषितः  ॥ ९.३८ ॥
ततः प्रहृष्टो भगवान् वेदांल्लब्ध्वा पितामहः  ।
जनयामास निखिलं जगद्भूयश्चराचरम्  ॥ ९.३९ ॥
सा च देवी नदी पुण्या रुद्रस्य परिचारिका  ।
पावनी सर्वभूतानां प्रोवाह सलिलं तदा  ॥ ९.४० ॥
तस्यास्तीरे ततो देवा ऋषयश्च तपोधनाः  ।
यजन्ति त्र्यम्बकं देवं प्रहृष्टेनान्तरात्मना  ॥ ९.४१ ॥
एका मूर्तिर्महेशस्य कारणान्तरगता  ।
त्रैगुण्या कुरुते कर्म ब्रह्मचक्रीशरूपतः  ॥ ९.४२ ॥
एतेषां तु पृथग्भावं ये कुर्वन्ति सुमोहिताः  ।
तेषां धर्मः कुतः सिद्धिर्जायते पापकर्मिणाम्  ॥ ९.४३ ॥
एवमेता महानद्यस्तिस्रो रुद्रसमुद्भवाः  ।
एका एव त्रिधा भूता गङ्गा रेवा सरस्वती  ॥ ९.४४ ॥
गङ्गा तु वैष्णवी मूर्तिः सर्वपापप्रणाशिनी  ।
रुद्रदेहसमुद्भूता नर्मदा चैवमेव तु  ॥ ९.४५ ॥
ब्राह्मी सरस्वती मूर्तिस्त्रिषु लोकेषु विश्रुता  ।
दिव्या कामगमा देवी वाग्विभूत्यै तु संस्थिता  ॥ ९.४६ ॥
नर्मदा परमा काचिन्मर्त्यमूर्तिकला शिवा  ।
दिव्या कामगमा देवी सर्वत्र सुरपूजिता  ॥ ९.४७ ॥
व्यापिनी सर्वभूतानां सूक्ष्मात्सूक्ष्मतरा स्मृता  ।
अक्षया ह्यमृता ह्येषा स्वर्गसोपानमुत्तमा  ॥ ९.४८ ॥
सृष्टा रुद्रेण लोकानां संसारार्णवतारिणी  ॥ ९.४९ ॥
सीरजलं येऽपि पिबन्ति लोके मुच्यन्ति ते पापविशेषसङ्घैः  ।
व्रजन्ति संसारमनादिभावं त्यक्त्वा चिरं मोक्षपदं विशुद्धम्  ॥ ९.५० ॥
यथा गङ्गा तथा रेवा तथा चैव सरस्वती  ।
समं पुण्यफलं प्रोक्तं स्नानदर्शनचिन्तनैः  ॥ ९.५१ ॥
वरदानान्महाभागा ह्यधिका चोच्यते बुधैः  ।
कारुण्यान्तरभावेन न मृता समुपागता  ॥ ९.५२ ॥
मुच्यन्ते दर्शनात्तेन पातकैः स्नानमङ्गलैः  ।
नर्मदायां नृपश्रेष्ठ ये नमन्ति त्रिलोचनम्  ॥ ९.५३ ॥
उमारुद्राङ्गसम्भूता येन चैषा महानदी  ।
लोकान्प्रापयते स्वर्गं तेन पुण्यत्वमागता  ॥ ९.५४ ॥
य एवमीशानवरस्य देहं विभज्य देवीमिह संशृणोति  ।
स याति रुद्रं महतारवेण गन्धर्वयक्षैरिव गीयमानः  ॥ ९.५५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये नर्मदोत्पत्तितत्स्नानफलादिकथनं नाम नवमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १०

युधिष्ठिर उवाच -
कस्मिन्कल्पे महाभागा नर्मदेयं द्विजोत्तम  ।
विभक्ता ऋषिभिः सर्वैस्तपोयुक्तैर्महात्मभिः  ॥ १०.१ ॥
एतद्विस्तरतः सर्वं ब्रूहि मे वदतां वर  ।
कल्पान्ते यद्भवेत्कष्टं लोकानां तत्त्वमेव च  ॥ १०.२ ॥
अतीते तु पुरा कल्पे यथेयं वर्ततेऽनघ  ।
अस्यान्त्यस्य च कल्पस्य व्यवस्थां कथय प्रभो  ।
एवमुक्तः सभामध्ये मार्कण्डो वाक्यमब्रवीत् ॥ १०.३ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
वक्ष्येऽहं श्रूयतां सर्वैः कथेयं पूर्वतः श्रुता  ॥ १०.४ ॥
महत्कथेयं वैशिष्टी कल्पादस्मात्परं तु या  ।
लोकक्षयकरो घोर आसीत्कालः सुदारुणः  ॥ १०.५ ॥
तस्मिन्नपि महाघोरे यथेयं वा मृता सती  ।
परितुष्टैर्विभक्ता च शृणुध्वं तां कथामिमाम्  ॥ १०.६ ॥
युगान्ते समनुप्राप्ते पितामहदिनत्रये  ।
मानसा ब्रह्मणः पुत्राः साक्षाद्ब्रह्मेव सत्तमाः  ॥ १०.७ ॥
सनकाद्या महात्मानो ये च वैमानिका गणाः  ।
यमेन्द्रवरुणाद्याश्च लोकपाला दिनत्रये  ॥ १०.८ ॥
कालापेक्षास्तु तिष्ठन्ति लोकवृत्तान्ततत्पराः  ।
ततः कल्पक्षये प्राप्ते तेषां ज्ञानमनुत्तमम्  ॥ १०.९ ॥
सर्वेषां नश्यते चायुर्युगरूपानुसारतः  ।
भूर्लोकं ते परित्यज्य अगमंश्च भुवं तदा  ॥ १०.१० ॥
स्वर्लोकं च महश्चैव जनश्चैव तपस्तदा  ।
आश्रयं सत्यलोकं च सर्वलोकमनुत्तमम्  ॥ १०.११ ॥
कालं युगसहस्रान्तं पुत्रपौत्रसमन्विताः  ।
सत्यलोके च तिष्ठन्ति यावत्संजायते जगत् ॥ १०.१२ ॥
ब्रह्मपुत्राश्च ये केचित्कल्पादौ न भवन्ति ह  ।
त्रैलोक्यं ते परित्यज्य अनाधारं भवन्ति च  ॥ १०.१३ ॥
तैः सार्धं ये तु ते विप्रा अन्ये चापि तपोधनाः  ।
यक्षरक्षःपिशाचाश्च अन्ये वैमानिका गणाः  ॥ १०.१४ ॥
ऋषयश्च महाभागा वर्णाश्चान्ये पृथग्विधाः  ।
सीदन्ति भूम्यां सहिता ये चान्ये तलवासिनः  ॥ १०.१५ ॥
अनावृष्टिरभूत्तत्र महती शतवार्षिकी  ।
लोकक्षयकरी रौद्रा वृक्षवीरुद्विनाशिनी  ॥ १०.१६ ॥
त्रैलोक्यसंक्षोभकरी सप्तार्णवविशोषणी  ।
ततो लोकाः क्षुधाविष्टा भ्रमन्तीव दिशो दश  ॥ १०.१७ ॥
कंदैर्मूलैः फलैर्वापि वर्तयन्ते सुदुःखिताः  ।
सरितः सागराः कूपाः सेवन्ते पावनानि च  ॥ १०.१८ ॥
तत्रापि सर्वे शुष्यन्ति सरिद्भिः सह सागराः  ।
ततो यान्यल्पसाराणि सत्त्वानि पृथिवीतले  ॥ १०.१९ ॥
तान्येवाग्रे प्रलीयन्ते भिन्नान्युरुजलेन वै  ।
अथ संक्षीयमाणासु सरित्सु सह सागरैः  ॥ १०.२० ॥
ऋषीणां षष्टिसाहस्रं कुरुक्षेत्रनिवासिनाम्  ।
ये च वैखानसा विप्रा दन्तोलूखलिनस्तथा  ॥ १०.२१ ॥
हिमाचलगुहागुह्ये ये वसन्ति तपोधनाः  ।
सर्वे ते मामुपागम्य क्षुत्तृषार्तास्तपोधनाः  ॥ १०.२२ ॥
ऊचुः प्राञ्जलयः सर्वे सीदयामो महामुने  ।
सरित्सागरशैलान्तं जगत्संशुष्यते द्विज  ॥ १०.२३ ॥
कुत्र यास्याम सहिता यावत्कालस्य पर्ययः  ।
दीर्घायुरसि विप्रेन्द्र न मृतस्त्वं युगक्षये  ॥ १०.२४ ॥
भूतं भव्यं भविष्यच्च सर्वं तव हृदि स्थितम्  ।
तस्मात्त्वं वेत्सि सर्वं च कथयस्व महाव्रत  ॥ १०.२५ ॥
कीदृक्कालं महाभाग क्षपिष्यामोऽथ सुव्रत  ।
अनावृष्टिहतं सर्वं सीदते सचराचरम्  ॥ १०.२६ ॥
परित्राहि महाभाग न यथा याम संक्षयम्  ।
ततः संचिन्त्य मनसा त्वरन्विप्रानथाब्रवम्  ॥ १०.२७ ॥
कुरुक्षेत्रं त्यजध्वं च पुत्रदारसमन्विताः  ।
त्यक्त्वोदीचीं दिशं सर्वे यामो याम्यामनुत्तमाम्  ॥ १०.२८ ॥
नगरग्रामघोषाढ्यां पुरपत्तनशोभिताम्  ।
गच्छामो नर्मदातीरं बहुसिद्धनिषेवितम्  ॥ १०.२९ ॥
रुद्राङ्गीं तां महापुण्यां सर्वपापप्रणाशिनीम्  ।
पश्यामस्तां महाभागां न्यग्रोधावारसंकुलाम्  ॥ १०.३० ॥
माहेश्वरैर्भागवतैः सांख्यैः सिद्धैः सुसेविताम्  ।
अनावृष्टिभयाद्भीताः कूलयोरुभयोरपि  ॥ १०.३१ ॥
आश्रमे ह्याश्रमान्दिव्यान्कारयामो जितव्रताः  ।
एवमुक्तास्तु ते सर्वे समेतानुचरैः सह  ॥ १०.३२ ॥
नर्मदातीरमासाद्य स्थिताः सर्वेऽकुतोभयाः  ।
किंचित्पूर्वमनुस्मृत्य पुरा कल्पादिभिर्भयम्  ॥ १०.३३ ॥
प्राप्तास्तु नर्मदातीरमादावेव कलौ युगे  ।
ततो वर्षशतं पूर्णं दिव्यं रेवातटेऽवसन्  ॥ १०.३४ ॥
षड्विंशच्च सहस्राणि वर्षाणां मानुषाणि च  ।
तत्राश्चर्यं मया दृष्टमृषीणां वसतां नृप  ॥ १०.३५ ॥
अनावृष्टिहते लोके संशुष्के स्थावरे चरे  ।
भिन्ने युगादिकलने हाहाभूते विचेतने  ॥ १०.३६ ॥
चातुर्वर्णे प्रलीने तु नष्टे होमबलिक्रमे  ।
निःस्वाहे निर्वषट्कारे शौचाचारविवर्जिते  ॥ १०.३७ ॥
इयमेका सरिच्छ्रेष्ठा ऋषिकोटिनिषेविता  ।
नान्या काचित्त्रिलोकेऽपि रमणीया नरेश्वर  ॥ १०.३८ ॥
यथेयं पुण्यसलिला इन्द्रस्येवामरावती  ।
देवतायतनैः शुभ्रैराश्रमैश्च सुकल्पितैः  ॥ १०.३९ ॥
शोभते नर्मदा देवी स्वर्गे मन्दाकिनी यथा  ।
यावद्वृक्षा महाशैला यावत्सागरसंभवा  ॥ १०.४० ॥
उभयोः कूलयोस्तावन्मण्डितायतनैः शुभैः  ।
हूयद्भिरग्निहोत्रैश्च हविर्धूमसमाकुला  ॥ १०.४१ ॥
बभूव नर्मदा देवी प्रावृट्काल इव शर्वरी  ।
देवतायतनैर्नैकैः पूजासंस्कारशोभिता  ॥ १०.४२ ॥
सरिद्भिर्भ्राजते श्रेष्ठा पुरी शाक्री च भास्करी  ।
केचित्पञ्चाग्नितपसः केचिदप्यग्निहोत्रिणः  ॥ १०.४३ ॥
केचिद्धूमकमश्नन्ति तपस्युग्रे व्यवस्थिताः  ।
आत्मयज्ञरताः केचिदपरे भक्तिभागिनः  ॥ १०.४४ ॥
वैष्णवज्ञानमासाद्य केचिच्छैवं व्रतं तथा  ।
एकरात्रं द्विरात्रं च केचित्षष्ठाहभोजनाः  ॥ १०.४५ ॥
चान्द्रायणविधानैश्च कृच्छ्रिणश्चातिकृच्छ्रिणः  ।
एवंविधैस्तपोभिश्च नर्मदातीरशोभितैः  ॥ १०.४६ ॥
यजद्भिः शंकरं देवं केशवं भाति नित्यदा  ।
एकत्वे च पृथक्त्वे च यजतां च महेश्वरम्  ॥ १०.४७ ॥
कलौ युगे महाघोरे प्राप्ताः सिद्धिमनुत्तमाम्  ।
यस्य यस्य हि या भक्तिर्विज्ञानं यस्य यादृशम्  ॥ १०.४८ ॥
यस्मिन्यस्मिंश्च देवे तु तांतामीशोऽददात्प्रभुः  ।
स्वभावैकतया भक्त्या तामेत्यान्तः प्रलीयते  ॥ १०.४९ ॥
संसारे परिवर्तन्ते ये पृथग्भाजिनो नराः  ।
ये महावृक्षमीशानं त्यक्त्वा शाखावलम्बिनः  ॥ १०.५० ॥
पुनरावर्तमानास्ते जायन्ते हि चतुर्युगे  ।
देवान्ते स्थावरान्ते च संसारे चाभ्रमन्क्रमात् ॥ १०.५१ ॥
पुनर्जन्म पुनः स्वर्गे पुनर्घोरे च रौरवे  ।
ये पुनर्देवमीशानं भवं भक्तिसुसंस्थिताः  ॥ १०.५२ ॥
यजन्ति नर्मदातीरे न पुनस्ते भवन्ति च  ।
आ देहपतनात्केचिदुपासन्तः परं गताः  ॥ १०.५३ ॥
केचिद्द्वादशभिर्वर्षैः षड्भरन्ये तपोधनाः  ।
त्रिभिः संवत्सरैः केचित्केचित्संवत्सरेण तु  ॥ १०.५४ ॥
षड्भिर्मासैस्तु संसिद्धास्त्रिभिर्मासैस्तथापरे  ।
मुनयो देवमाश्रित्य नर्मदां च यशस्विनीम्  ॥ १०.५५ ॥
छित्त्वा संसारदोषांश्च अगमन्ब्रह्म शाश्वतम्  ।
एवं कलियुगे घोरे शतशोऽथ सहस्रशः  ॥ १०.५६ ॥
नर्मदातीरमाश्रित्य मुनयो रुद्रमाविशन्  ॥ १०.५७ ॥
ये नर्मदातीरमुपेत्य विप्राः शैवे व्रते यत्नमुपप्रपन्नाः  ।
त्रिकालमम्भः प्रविगाह्य भक्त्या देवं समभ्यर्च्य शिवं व्रजन्ति  ॥ १०.५८ ॥
ध्यानार्चनैर्जाप्यमहाव्रतैश्च नारायणं वा सततं स्मरन्ति  ।
ते धौतपाण्डुरपटा इव राजहंसाः संसारसागरजलस्य तरन्ति पारम्  ॥ १०.५९ ॥
सत्यं सत्यं पुनः सत्यमुत्क्षिप्य भुजमुच्यते  ।
इदमेकं सुनिष्पन्नं ध्येयो नारायणः सदा  ॥ १०.६० ॥
यो वा हरं पूजयते जितात्मा मासं च पक्षं च वसेन्नरेन्द्र  ।
रेवां समाश्रित्य महानुभावः स देवदेवोऽथ भवेत्पिनाकी  ॥ १०.६१ ॥
कीटाः पतंगाश्च पिपीलिकाश्च ये वै म्रियन्तेऽम्भसि नर्मदायाः  ।
ते दिव्यरूपास्तु कुलप्रसूताः शतं समा धर्मपरा भवन्ति  ॥ १०.६२ ॥
कालेन वृक्षाः प्रपतन्ति येऽपि महातरंगौघनिकृत्तमूलाः  ।
ते नर्मदांभोभिरपास्तपापा देदीप्यमानास्त्रिदिवं प्रयान्ति  ॥ १०.६३ ॥
अकामकामाश्च तथा सकामा रेवान्तमाश्रित्य म्रियन्ति तीरे  ।
जडान्धमूकास्त्रिदिवं प्रयान्ति किमत्र विप्रा भवभावयुक्ताः  ॥ १०.६४ ॥
मासोपवासैरपि शोषिताङ्गा न तां गतिं यान्ति विमुक्तदेहाः  ।
म्रियन्ति रेवाजलपूतकायाः शिवार्चने केशवभावयुक्ताः  ॥ १०.६५ ॥
नीवारश्यामाकयवेङ्गुदाद्यैरन्यैर्मुनीन्द्रा इह वर्तयन्ति  ।
आप्रित्य कूलं त्रिदशानुगीतं ते नर्मदाया न विशन्ति मृत्युम्  ॥ १०.६६ ॥
भ्रमन्ति ये तीरमुपेत्य देव्यास्त्रिकालदेवार्चनसत्यपूताः  ।
विण्मूत्रचर्मास्थितिरोपधानाः कुक्षौ युवत्या न वसन्ति भूयः  ॥ १०.६७ ॥
किं यज्ञदानैर्बहुभिश्च तेषां निषेवितैस्तीर्थवरैः समस्तैः  ।
रेवातटं दक्षिणमुत्तरं वा सेवन्ति ते रुद्रचरानुपूर्वम्  ॥ १०.६८ ॥
ते वञ्चिताः पङ्गुजडान्धभूता लोकेषु मर्त्याः पशुभिश्च तुल्याः  ।
ये नाश्रिता रुद्रशरीरभूतां सोपानपङ्क्तिं त्रिदिवस्य रेवाम्  ॥ १०.६९ ॥
युगं कलिं घोरमिमं य इच्छेद्द्रष्टुं कदाचिन्न पुनर्द्विजेन्द्रः  ।
स नर्मदातीरमुपेत्य सर्वं सम्पूजयेत्सर्वविमुक्तसंगः  ॥ १०.७० ॥
विघ्नैरनेकैरतियोज्यमाना ये तीरमुझन्ति न नर्मदायाः  ।
ते चैव सर्वस्य हितार्थभूता वन्द्याश्च ते सर्वजनस्य मान्याः  ॥ १०.७१ ॥
भृग्वत्रिगार्गेयवशिष्ठकङ्काः शतैः समेतैर्नियतास्त्वसंख्यैः  ।
सिद्धिं परां ते हि जलप्लुताङ्गाः प्राप्तास्तु लोकान्मरुतां न चान्ये  ॥ १०.७२ ॥
ज्ञानं महत्पुण्यतमं पवित्रं पठन्त्यदो नित्यविशुद्धसत्त्वाः  ।
गतिं परां यान्ति महानुभावा रुद्रस्य वाक्यं हि यथा प्रमाणम्  ॥ १०.७३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये नर्मदास्नानफलश्रुतिकथनं नाम दशमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ११

युधिष्ठिर उवाच -
अहो महत्पुण्यतमा विशिष्टा क्षयं न याता इह या युगान्ते  ।
तस्मात्सदा सेव्यतमा मुनीन्द्रैर्ध्यानार्चनस्नानपरायणैश्च  ॥ ११.१ ॥
यामाश्रित्य गता मोक्षमृषयो धर्मवत्सलाः  ।
ये त्वयोक्तास्तु नियमा ऋषीणां वेदनिर्मिताः  ॥ ११.२ ॥
मोक्षावाप्तिर्भवेद्येषां नियमैश्च पृथग्विधैः  ।
दशद्वादशभिर्वापि षड्भिरष्टाभिरेव वा  ॥ ११.३ ॥
त्रिभिस्तथा चतुर्भिर्वा वर्षैर्मासैस्तथैव च  ।
मुच्यन्ते कलिदोषैस्ते देवेशानसमर्चनात् ॥ ११.४ ॥
ब्रह्माणं वा सुरश्रेष्ठ केशवं वा जगद्गुरुम्  ।
अर्चयन्पापमखिलं जहात्येव न संशयः  ॥ ११.५ ॥
एतद्विस्तरतः सर्वं कथयस्व ममानघ  ।
यस्मिन्संसारगहने निमग्नाः सर्वजन्तवः  ।
ते कथं त्रिदिवं प्राप्ता इति मे संशयो वद  ॥ ११.६ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
जन्मान्तरैरनेकैस्तु मानुष्यमुपलभ्यते  ।
भक्तिरुत्पद्यते चात्र कथंचिदपि शङ्करे  ॥ ११.७ ॥
तीर्थदानोपवासानां यज्ञैर्देवद्विजार्चनैः  ।
अवाप्तिर्जायते पुंसां श्रद्धया परया नृप  ॥ ११.८ ॥
तस्माच्छ्रद्धा प्रकर्तव्या मानवैर्धर्मवत्सलैः  ।
ईशोऽपि श्रद्धया साध्यस्तेन श्रद्धा विशिष्यते  ॥ ११.९ ॥
अन्यथा निष्फलं सर्वं श्रद्धाहीनं तु भारत  ।
तस्मात्समाश्रयेद्भक्तिं रुद्रस्य परमेष्ठिनः  ॥ ११.१० ॥
तेषांहि सफलं जन्म येषां भक्तिरचञ्चला  ।
सा चैव त्रिविधा भक्तिः सात्त्विकी राजसी तथा  ॥ ११.११ ॥
तामसी सर्वलोकस्य त्रिविधं च फलं लभेत् ।
ते कर्मफलसंयोगादावर्तन्ते पुनःपुनः  ॥ ११.१२ ॥
जन्मान्तरशतैस्तेषां ज्ञानिनां देवयाजिनाम्  ।
देवत्रये भवेद्भक्तिः क्षयात्पापस्य कर्मणः  ॥ ११.१३ ॥
ईशानात्तु पुनर्मोक्षो जायते छिन्नसंशयः  ।
ये पुनर्नर्मदातीरमाश्रित्य द्विजपुंगवाः  ॥ ११.१४ ॥
त्रयीमार्गमसन्दिग्धास्ते यान्ति परमां गतिम्  ।
एकाग्रमनसो ये तु शङ्करं शिवमव्ययम्  ॥ ११.१५ ॥
अर्चयन्तीह निरताः क्षिप्रं सिध्यन्ति ते जनाः  ।
कालेन महता सिद्धिर्जायतेऽन्यत्र देहिनाम्  ॥ ११.१६ ॥
नर्मदायाः पुनस्तीरे क्षिप्रं सिद्धिरवाप्यते  ।
षड्भिर्वर्षैस्तु सिध्यन्ति ये तु सांख्यविदो जनाः  ॥ ११.१७ ॥
वैष्णवा ज्ञानसम्पन्नास्तेऽपि सिध्यन्ति चाग्रतः  ।
सर्वयोगविदो ये च समुद्रमिव सिन्धवः  ॥ ११.१८ ॥
एकीभवन्ति कल्पान्ते योगे माहेश्वरे गताः  ।
सर्वेषामेव योगानां योगो माहेश्वरो वरः  ॥ ११.१९ ॥
तमासाद्य विमुच्यन्ते येऽपि स्युः पापयोनयः  ।
शिवमर्च्य नदीकूले जायन्ते ते न योनिषु  ॥ ११.२० ॥
गतिरेषा दुरारोहा सर्वपापक्षयंकरी  ।
मुच्यन्ते मङ्क्षु संसाराद्रेवामाश्रित्य जन्तवः  ॥ ११.२१ ॥
तस्मात्स्नायी भवेन्नित्यं तथा भस्मविलेपनः  ।
नर्मदातीरमासाद्य क्षिप्रं सिद्धिमवाप्नुयात् ॥ ११.२२ ॥
त्रिकालं पूजयेच्छान्तो यो नरो लिङ्गमादरात् ।
सर्वरोगविनिर्मुक्तः स याति परमां गतिम्  ॥ ११.२३ ॥
षड्भिः सिध्यति मसैस्तु यद्यपि स्यात्स पापकृत् ।
ये पुनः शुद्धमनसो मासैः शुध्यन्ति ते त्रिभिः  ॥ ११.२४ ॥
यथा दिनकरस्पृष्टं हिमं शैलाद्विशीर्यन्ते  ।
तद्वद्विलीयते पापं स्पृष्टं भस्मकणैः शुभैः  ॥ ११.२५ ॥
वैनतेयभयत्रस्ता यथा नश्यन्ति पन्नगाः  ।
तद्वत्पापानि नश्यन्ति भस्मनाभ्युक्षितानि ह  ॥ ११.२६ ॥
नर्मदातोयपूतेन भस्मनोद्धूलयन्ति ये  ।
सद्यस्ते पापसङ्घाच्च मुच्यन्ते नात्र संशयः  ॥ ११.२७ ॥
व्रतं पाशुपतं भक्तया यथोक्तं पालयन्ति ये  ।
शूद्रान्नेन विहीनास्तु ते यान्ति परमां गतिम्  ॥ ११.२८ ॥
अमृतं ब्राह्मणस्यान्नं क्षत्रियान्नं पयः स्मृतम्  ।
वैश्यान्नमन्नमेव स्याच्छूद्रान्नं रुधिरं स्मृतम्  ॥ ११.२९ ॥
शूद्रान्नरससंपुष्टा ये म्रियन्ते द्विजोत्तमाः  ।
ते तपोज्ञानहीनास्तु काका गृध्रा भवन्ति ते  ॥ ११.३० ॥
दुष्कृतं हि मनुष्याणामन्नमाश्रित्य तिष्ठति  ।
यो यस्यान्नं समश्नाति स तस्याश्नाति किल्बिषम्  ॥ ११.३१ ॥
विशेषाद्यतिधर्मेण तपोलौल्यं समाश्रिताः  ।
नरकं यान्त्यसन्दिग्धमित्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ॥ ११.३२ ॥
ईदृग्रूपाश्च ये विप्राः पाशुपत्ये व्यवस्थिताः  ।
ते महत्पापसंघातं दहन्त्येव न संशयः  ॥ ११.३३ ॥
विडम्बेन च संयुक्ता लौलुप्येन च पीडिताः  ।
असंग्राह्या इत्येवं श्रुतिनोदना  ॥ ११.३४ ॥
मातापितृकृतैर्दोषैरन्ये केचित्स्वकर्मजैः  ।
नष्टा ज्ञानावलेपेन अहङ्कारेणऽपरे  ॥ ११.३५ ॥
शाङ्करे प्रस्थिता धर्मे ये स्मृत्यर्थबहिष्कृताः  ।
क्लिश्यमानास्तु कलेन ते यान्ति परमां गतिम्  ॥ ११.३६ ॥
अश्रद्दधानाः पुरुषा मूर्खा दम्भविवर्धिताः  ।
न सिध्यन्ति दुरात्मानः कुदृष्टान्तार्थकीर्तनाः  ॥ ११.३७ ॥
महाभाग्येऽपि तीर्थस्य शाङ्करं व्रतमास्थिताः  ।
वियोनिं यान्त्यसन्दिग्धं लौलुप्येन समन्विताः  ॥ ११.३८ ॥
न तीर्थैर्न च दानैश्च दुष्कृतं हि विलुप्यते  ।
अज्ञानाच्च प्रमादाच्च कृतं पापं विनश्यति  ॥ ११.३९ ॥
एवं ज्ञात्वा तु विधिना वर्तितव्यं द्विजातिभिः  ।
परं ब्रह्म जपद्भिश्च वार्तितव्यं मुहुर्मुहुः  ॥ ११.४० ॥
ऊर्ध्वरूपं विरूपाक्षं योऽधीते रुद्रमेव च  ।
ईशानं पश्यते साक्षात्षण्मासात्सङ्गवर्जितः  ॥ ११.४१ ॥
संहिताया दशावृत्तीर्यः करोति सुसंयतः  ।
नर्मदातटमाश्रित्य स मुच्येत्सर्वपातकैः  ॥ ११.४२ ॥
पुराणसंहितां वापि शैवीं वा वैष्णवीमपि  ।
यः पठेन्नर्मदातीरे शिवाग्रे स शिवात्मकः  ॥ ११.४३ ॥
आ भूतसंक्षयं यावत्स्वर्गलोके महीयते  ।
संसाख्यसनं हातुं पुरा प्रोक्तं तु नन्दिना  ॥ ११.४४ ॥
देवर्षिसिद्धगन्धर्वसमवाये शिवालये  ।
नन्दिगीतामिमां राजञ्छृणुष्वैकमनाः शुभाम्  ॥ ११.४५ ॥
स्वर्गमोक्षप्रदां पुण्यां संसारभयनाशिनीम्  ॥ ११.४६ ॥
संसारगह्वरगुहां प्रविहातुमेतां चेदिच्छथ प्रतिपदं भवतापखिन्नाः  ।
नानाविधैर्निजकृतैर्बहुकर्मपाशैर्बद्धाः सुखाय शृणुतैकहितं मयोक्तम्  ॥ ११.४७ ॥
शक्र वक्रगतिं मा गा मा कृथा यम यातनाम्  ।
चेतः प्रचेतः शमय लौलुप्यं त्यज वित्तप  ॥ ११.४८ ॥
दीनानाथविशिष्टेभ्यो धनं सर्वं परित्यज  ।
यदि संसारजलधेर्वीचीप्रेङ्खोल्लनातुरः  ॥ ११.४९ ॥
जन्मोद्विग्नं मृतेस्त्रस्तं ग्रस्तं कामादिभिर्नरम्  ।
स्रस्तं यो न यमादिभ्यः पिनाकी पाति पावनः  ॥ ११.५० ॥
मा धेहि गर्वं कीनाश हास्यं यास्यसि पीडयन्  ।
प्राणिनं सर्वशरणं तद्भावि शरणं तव  ॥ ११.५१ ॥
कालः करालको बालः को मृत्युः को यमाधमः  ।
शिवविष्णुपराणां हि नराणां किं भयं भवेत् ॥ ११.५२ ॥
भवभारार्तजन्तूनां रेवातीरनिवासिनाम्  ।
भर्गश्च भगवांश्चैव भवभीतिविभेदनौ  ॥ ११.५३ ॥
शिवं भज शिवं ध्याय शिवं स्तुहि शिवं यज  ।
शिवं नम वराक त्वं ज्ञानं मोक्षं यदीच्छसि  ॥ ११.५४ ॥
पठ पञ्चाननं शास्त्रं मन्त्रं पञ्चाक्षरं जप  ।
धेहि पञ्चात्मकं तत्त्वं यज पञ्चाननं परम्  ॥ ११.५५ ॥
किं तैः कर्मगणैः शोच्यैर्नानाभावविशेषितैः  ।
यदि पञ्चाननः श्रीमान् सेव्यते सर्वथा शिवः  ॥ ११.५६ ॥
किं संसारगजोन्मत्तबृंहितैर्निभृतैरपि  ।
यदि पञ्चाननो देवो भावगन्धोपसेवितः  ॥ ११.५७ ॥
रे मूढ किं विषादेन प्राप्य कर्मकदर्थनाम्  ।
भवानीवल्लभं भीमं जप त्वं भयनाशनम्  ॥ ११.५८ ॥
नर्मदातीरनिलयं दुःखौघविलयंकरम्  ।
स्वर्गमोक्षप्रदं भर्गं भज मूढ सुरेश्वरम्  ॥ ११.५९ ॥
विहाय रेवां सुरसिन्धुसेव्यां तत्तीरसंस्थं च हरं हरिं च  ।
उन्मत्तवद्भावविवर्जितस्त्वं क्व यासि रे मूढ दिगन्तराणि  ॥ ११.६० ॥
भज रेवाजलं पुण्यं यज रुद्रं सनातनम्  ।
जप पञ्चाक्षरीं विद्यां व्रज स्थानं च वाञ्छितम्  ॥ ११.६१ ॥
क्लेशयित्वा निजं कायमुपायैर्बहुभिस्तु किम्  ।
भज रेवां शिवं प्राप्य सुखसाध्यं परं पदम्  ॥ ११.६२ ॥
एवं कैलासमासाद्य नदीं स शिवसन्निधौ  ।
जगौ यल्लोकपालानां तन्मयोक्तं तवाधुना  ॥ ११.६३ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
स्नानदानपरो यस्तु नित्यं धर्ममनुव्रतः  ।
नर्मदातीरमाश्रित्य मुच्यते सर्वपातकैः  ॥ ११.६४ ॥
विधिहीनो जपेन्नित्यं वेदान्सर्वाञ्छतं समाः  ।
मृत्युलाङ्गलजाप्येन समो योऽप्यधिको गुणैः  ॥ ११.६५ ॥
बीजयोन्यविशुद्धस्तु यथा रुद्रं न विन्दति  ।
तथा लाङ्गलमन्त्रोऽपि न तिष्ठति गतायुषि  ॥ ११.६६ ॥
गायत्रीजपसंयुक्तः संयमी ह्यधिको गुणैः  ।
अग्निमीडे इषेत्वो वा अग्न आयाहि नित्यदा  ॥ ११.६७ ॥
शन्नो देवीति कूलस्थो जपेन्मुच्येत किल्बिषैः  ॥ ११.६८ ॥
साङ्गोपाङ्गांस्तथा वेदाञ्जपन्नित्यं समाहितः  ।
न तत्फलमवाप्नोति गायत्र्या संयमी यथा  ॥ ११.६९ ॥
रुद्राध्यायं सकृज्जप्त्वा विप्रो वेदसमन्वितः  ।
मुच्यते सर्वपापेभ्यो विष्णुलोकं स गच्छति  ॥ ११.७० ॥
अन्यद्वै जप्यसंस्थानं सूक्तमारण्यकं तथा  ।
मुच्यते सर्वपापेभ्यो विष्णुलोकं स गच्छति  ॥ ११.७१ ॥
यत्किंचित्क्रियते जाप्यं यच्च दानं प्रदीयते  ।
नर्मदाजलमाश्रित्य तत्सर्वं चाक्षयं भवेत् ॥ ११.७२ ॥
एवंविधैर्व्रतैर्नित्यं नर्मदां ये समाश्रिताः  ।
ते मृता वैष्णवं यान्ति पदं वा शैवमव्ययम्  ॥ ११.७३ ॥
सत्यलोकं नराः केचित्सूर्यलोकं तथापरे  ।
अप्सरोगणसंवीता यावदाभूतसम्प्लवम्  ॥ ११.७४ ॥
एवं वै वर्तमानेऽस्मिंल्लोके तु नृपपुंगव  ।
ऋषीणां दशकोट्यस्तु कुरुक्षेत्रनिवासिनाम्  ॥ ११.७५ ॥
मया सह महाभाग नर्मदातटमाश्रिताः  ।
फलमूलकृताहारा अर्चयन्तः स्थिताः शिवम्  ॥ ११.७६ ॥
तच्च वर्षशतं दिव्यं कालसंख्यानुमानतः  ।
षड्विंशतिसहस्राणि तानि मानुषसंख्यया  ॥ ११.७७ ॥
ततस्तस्यामतीतायां सन्ध्यायां नृपसत्तम  ।
शेषं मानुष्यमेकं तु काले वर्षशतं स्थितम्  ॥ ११.७८ ॥
ततोऽभवदनावृष्टिर्लोकक्षयकरी तदा  ।
यया यातं जगत्सर्वं क्षयं भूयो हि दारुणम्  ॥ ११.७९ ॥
ये पूर्वमिह संसिद्धा ऋषयो वेदपारगाः  ।
तेषां प्रभावाद्भगवान् ववर्ष बलवृत्रहा  ॥ ११.८० ॥
महती भूरिसलिला समन्ताद्वृष्टिराहिता  ।
ततो वृष्ट्या तु तेषां वै वर्तनं समजायत  ॥ ११.८१ ॥
पुनर्युगान्ते सम्प्राप्ते किंचिच्छेषे कलौ युगे  ।
निःशेषमभवत्सर्वं शुष्कं स्थावरजङ्गमम्  ॥ ११.८२ ॥
निर्वृक्षौषधगुल्मं च तृणवीरुद्विवर्जितम्  ।
अनावृष्टिहतं सर्वं भूमण्डलमभूद्भृशम्  ॥ ११.८३ ॥
ततस्ते ऋषयः सर्वे क्षुत्तृषार्ताः सहस्रशः  ।
युगस्वभावमाविष्टा हीनसत्त्वा अभवन्नृप  ॥ ११.८४ ॥
नष्टहोमस्वधाकारे युगान्ते समुपस्थिते  ।
किं कार्यं क्व नु यास्यामः कोऽस्माकं शरणं भवेत् ॥ ११.८५ ॥
तानहं प्रत्युवाचेदं मा भैष्टेति पुनःपुनः  ।
ईदृग्विधा मया दृष्टा बहवः कालपर्ययाः  ॥ ११.८६ ॥
नर्मदातीरमाश्रित्य ते सर्वे गमिता मया  ।
एषा हि शरणं देवी सम्प्राप्ते हि युगक्षये  ॥ ११.८७ ॥
नान्या गतिरिहास्माकं विद्यते द्विजसत्तमाः  ।
जनित्री सर्वभूतानां विशेषेण द्विजोत्तमाः  ॥ ११.८८ ॥
पितामहा ये पितरो ये चान्ये प्रपितामहाः  ।
ते समस्ता गताः स्वर्गं समाश्रित्य महानदीम्  ॥ ११.८९ ॥
भृग्वाद्याः सप्त ये त्वासन्मम पूर्वपितामहाः  ।
धौमृणी च महाभागा मम भार्या शुचिस्मिता  ।
मनस्वती च या मता भार्गवोऽङ्गिरसस्तथा  ॥ ११.९० ॥
पुलस्त्यः पुलहश्चैव वसिष्ठात्रेयकाश्यपाः  ।
तथान्ये च महाभागा नियमव्रतचारिणः  ।
अन्ये च शतसाहस्रा अत्र सिद्धिं समागताः  ॥ ११.९१ ॥
तस्मादियं महाभागा न मोक्तव्या कदाचन  ।
नान्या काचिन्नदी शक्ता लोकत्रयफलप्रदा  ॥ ११.९२ ॥
द्वन्द्वैरनेकैर्बहुभिः क्षुत्तृषाद्यैर्महाभयैः  ।
मुच्यन्ते ते नराः सद्यो नर्मदातीरवासिनः  ॥ ११.९३ ॥
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन सेवितव्या सरिद्वरा  ।
वाञ्छद्भिः परमं श्रेय इह लोके परत्र च  ॥ ११.९४ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे श्रीनर्मदामाहात्म्यवर्णनं नाम एकादशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १२

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
एतच्छ्रुत्वा वचो राजन्संहृष्टा ऋषयोऽभवन्  ।
नर्मदां स्तोतुमारब्धाः कृताञ्जलिपुटा द्विजाः  ॥ १२.१ ॥
नमोऽस्तु ते पुण्यजले नमो मकरगामिनि  ।
नमस्ते पापमोचिन्यै नमो देवि वरानने  ॥ १२.२ ॥
नमोऽस्तु ते पुण्यजलाश्रये शुभे विशुद्धसत्त्वं सुरसिद्धसेविते  ।
नमोऽस्तु ते तीर्थगणैर्निषेविते नमोऽस्तु रुद्राङ्गसमुद्भवे वरे  ॥ १२.३ ॥
नमोऽस्तु ते देवि समुद्रगामिनि नमोऽस्तु ते देवि वरप्रदे शिवे  ।
नमोऽस्तु लोकद्वयसौख्यदायिनि ह्यनेकभूतौघसमाश्रितेऽनघे  ॥ १२.४ ॥
सरिद्वरे पापहरे विचित्रिते गन्धर्वयक्षोरगसेविताङ्गे  ।
सनातनि प्राणिगणानुकम्पिनि मोक्षप्रदे देवि विधेहि शं नः  ॥ १२.५ ॥
महागजैर्घमहिषैर्वराहैः संसेविते देवि महोर्मिमाले  ।
नताः स्म सर्वे वरदे सुखप्रदे विमोचयास्मान्पशुपाशबन्धात् ॥ १२.६ ॥
पापैरनेकैरशुभैर्विबद्धा भ्रमन्ति तावन्नरकेषु मर्त्याः  ।
महानिलोद्भूततरङ्गभूतं यावत्तवाम्भो हि न संस्पृशन्ति  ॥ १२.७ ॥
अनेकदुःखौघभयार्दितानां पापैरनेकैरभिवेष्टितानाम्  ।
गतिस्त्वमम्भोजसमानवक्रे द्वन्द्वैरनेकैरपि संवृतानाम्  ॥ १२.८ ॥
नद्यश्च पूता विमला भवन्ति त्वां देवि सम्प्राप्य न संशयोऽत्र  ।
दुःखातुराणामभयं ददासि शिष्टैरनेकैरभिपूजितासि  ॥ १२.९ ॥
स्पृष्टं करैश्चन्द्रमसो रवेश्च तदैव दद्यात्परमं पदं तु  ।
यत्रोपलाः पुण्यजलाप्लुतास्ते शिवत्वमायान्ति किमत्र चित्रम्  ॥ १२.१० ॥
भ्रमन्ति तावन्नरकेषु मर्त्या दुःखातुराः पापपरीतदेहाः  ।
महानिलोद्भूततरङ्गभङ्गं यावत्तवाम्भो न हि संश्रयन्ति  ॥ १२.११ ॥
म्लेच्छाः पुलिन्दास्त्वथ यातुधानाः पिबन्ति येऽम्भस्तव देवि पुण्यम्  ।
मुक्ता भवन्तीह भयात्तु घोरान्निःसंशयं तेऽपि किमत्र चित्रम्  ॥ १२.१२ ॥
सरांसि नद्यः क्षयमभ्युपेता घोरे युगेऽस्मिन् हि कलौ प्रदूषिते  ।
त्वं भ्राजसे देवि जलौघपूर्णा दिवीव नक्षत्रपथे च गङ्गा  ॥ १२.१३ ॥
तव प्रसादाद्वरदे वरिष्ठे कालं यथेमं परिपालयित्वा  ।
यामोऽथ रुद्रं तव सुप्रसादाद्वयं तथा त्वं कुरु वै प्रसादम्  ॥ १२.१४ ॥
गतिस्त्वमम्बेव पितेव पुत्रांस्त्वं पाहि नो यावदिमं युगान्तम्  ।
कालं त्वनावृष्टिहतं सुघोरं यावत्तरामस्तव सुप्रसादात् ॥ १२.१५ ॥
पठन्ति ये स्तोत्रमिदं द्विजेन्द्राः शृण्वन्ति ये चापि नराः प्रशान्ताः  ।
ते यान्ति रुद्रं वृषसंयुतेन यानेन दिव्याम्बरभूषिताश्च  ॥ १२.१६ ॥
ये स्तोत्रमेतत्सततं पठन्ति स्नात्वा तु तोये खलु नर्मदायाः  ।
अन्ते हि तेषां सरिदुत्तमेयं गतिं विशुद्धामचिराद्ददाति  ॥ १२.१७ ॥
प्रातः समुत्थाय तथा शयानो यः कीर्तयेतानुदिनं स्तवं च  ।
स मुक्तपापः सुविशुद्धदेहः समाश्रयं याति महेश्वरस्य  ॥ १२.१८ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे श्रीनर्मदामाहात्म्ये नर्मदास्तोत्रकथनं नाम द्वादशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १३

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
एवं भगवती पुण्या स्तुता सा मुनिपुंगवैः  ।
चिन्तयामास सर्वेषां दास्यामि वरमुत्तमम्  ॥ १३.१ ॥
ततः प्रसुप्तांस्ताञ्ज्ञात्वा रात्रौ देवी जगाम ह  ।
एकैकस्य ऋषेः स्वप्ने दर्शनं चारुहासिनी  ॥ १३.२ ॥
ततोऽर्धरात्रे सम्प्राप्त उत्थिता जलमध्यतः  ।
विमलाम्बरसंवीता दिव्यमालाविभूषिता  ॥ १३.३ ॥
घृतातपत्रा सुश्रोणी पद्मरागविभूषिता  ।
जगाद मा भैरिति तानेकैकं तु पृथक्पृथक् ॥ १३.४ ॥
वसध्वं मम पार्श्वे तु भयं त्यक्त्वा क्षुधादिजम्  ॥ १३.५ ॥
एवमुक्त्वा तदा देवी स्वप्नान्ते तान्महामुनीन्  ।
जगामादर्शनं पश्चात्प्रविश्य जलमात्मिकम्  ॥ १३.६ ॥
ततः प्रभाते मुनयो मिथ ऊचुर्मुदन्विताः  ।
तथा दृष्टा मया दृष्टा स्वप्ने देवी सुदर्शना  ॥ १३.७ ॥
अभयं दत्तमस्माकं सिद्धिश्चाप्यचिरेण तु  ।
प्रशस्तं दर्शनं तस्या नर्मदाया न संशयः  ॥ १३.८ ॥
अथान्यदिवसे राजन्मत्स्यानां रूपमुत्तमम्  ।
पश्यन्ति सपरीवाराः स्वकीयाश्रमसन्निधौ  ॥ १३.९ ॥
तान्दृष्ट्वा विस्मयाविष्टा मत्स्यांस्तत्र महर्षयः  ।
पूजयामासुरव्यग्रा हव्यकव्येन देवताः  ॥ १३.१० ॥
तान्मत्स्यसङ्घान्सम्प्राप्य महादेव्याः प्रसादतः  ।
सपुत्रदारभृत्यास्ते वर्तयन्ति पृथक्पृथक् ॥ १३.११ ॥
दिने दिने तथाप्येवमाश्रमेषु द्विजातयः  ।
मत्स्यानां सञ्चयं दृष्ट्वा विस्मिताश्चाभवंस्तदा  ॥ १३.१२ ॥
मृतांस्तांस्तु सुपुष्टाङ्गान् पाठीनांश्च विशेषतः  ।
द्वारे द्वारे चाश्रमाणां तापसानां युधिष्ठिर  ॥ १३.१३ ॥
हृष्टपुष्टास्तदा सर्वे नर्मदातीरवासिनः  ।
ऋषयस्ते भयं सर्वे तत्यजुः क्षुत्तृषोद्भवम्  ॥ १३.१४ ॥
ते जपन्तस्तपन्तश्च तिष्ठन्ति भरतर्षभ  ।
अर्चयन्ति पित्ःन्देवान्नर्मदातटमाश्रिताः  ॥ १३.१५ ॥
तैर्जपद्भिस्तपद्भिश्च सततं द्विजसत्तमैः  ।
भ्राजते सा सरिच्छ्रेष्ठा ताराभिर्द्यौर्ग्रहैरिव  ॥ १३.१६ ॥
तत्र तैर्बहुलैः शुभ्रैर्ब्राह्मणैर्वेदपरागैः  ।
नर्मदा धर्मदा पूर्वं संविभक्ता यथाक्रमम्  ॥ १३.१७ ॥
ऋषिभिर्दशकोटिभिर्नर्मदातीरवासिभिः  ।
विभक्तेयं विभक्ताङ्गी नर्मदा शर्मदा नृणाम्  ॥ १३.१८ ॥
यज्ञोपवीतैश्च शुभैरक्षसूत्रैश्च भारत  ।
कूलद्वये महापुण्या नर्मदोदधिगामिनी  ॥ १३.१९ ॥
पृथगायतनैः शुभ्रैर्लिङ्गैर्वालुकमृन्मयैः  ।
भ्राजते या सरिच्छ्रेष्ठा नक्षत्रैरिव शर्वरी  ॥ १३.२० ॥
एवं त ऋषयः सर्वे तर्पयन्तः सुरान्पित्ःन्  ।
न्यवसन्नर्मदातीरे यावदाभूतसम्प्लवम्  ॥ १३.२१ ॥
किंचिद्गते ततस्तस्मिन्घोरे वर्षशताधिके  ।
अर्धरात्रे तदा कन्या जलादुत्तीर्य भारत  ॥ १३.२२ ॥
विद्युत्पुंजसमाभासा व्यालयज्ञोपवीतिनी  ।
त्रिशूलाग्रकरा सौम्या तानुवाच ऋषींस्तदा  ॥ १३.२३ ॥
आगच्छध्वं मुनिगणा विशध्वं मामयोनिजाम्  ।
समेताः पुत्रदारैश्च ततः सिद्धिमवाप्स्यथ  ॥ १३.२४ ॥
यस्य यस्य हि या वाञ्छा तस्य तां तां ददाम्यहम्  ।
विष्णुं ब्रह्माणमीशानमन्यं वा सुरमुत्तमम्  ॥ १३.२५ ॥
तत्र सर्वान्नयिष्यामि प्रसन्ना वरदा ह्यहम्  ।
प्राणायामपरा भूत्वा मां विशध्वं समाहिताः  ॥ १३.२६ ॥
सह पुत्रैश्च दारैश्च त्यक्त्वाश्रमपदानि च  ।
कालक्षेपो न कर्तव्यः प्रलयोऽयमुपस्थितः  ॥ १३.२७ ॥
संहारः सर्वभूतानां कल्पदाहः सुदारुणः  ।
एकाहमभवं पूर्वं महाघोरे जनक्षये  ॥ १३.२८ ॥
शेषा नद्यः समुद्राश्च सर्व एव क्षयंगताः  ।
वरदानान्महेशस्य तेनाहं न क्षयं गता  ॥ १३.२९ ॥
अमृतः शाश्वतो देवः स्थाणुरीशः सनातनः  ।
स पूजितः प्रार्थितो वा किं न दद्याद्द्विजोत्तमाः  ॥ १३.३० ॥
एवमुक्त्वा ऋषीव्रेवा प्रविवेश जलं ततः  ।
करात्तशूला सा देवी व्यालयज्ञोपवीतिनी  ॥ १३.३१ ॥
ततस्ते तद्वचः श्रुत्वा विस्मयापन्नमानसाः  ।
अभिवन्द्य च मां सर्वे क्षामयन्तः पुनः पुनः  ॥ १३.३२ ॥
क्षम्यतां नो यदुक्तं हि वसतां तव संश्रये  ।
गृहांस्त्यक्त्वा महाभागाः सशिष्याः सहबान्धवाः  ॥ १३.३३ ॥
जप्त्वा चैकाक्षरं ब्रह्म हृदि ध्यात्वा महेश्वरम्  ।
स्नात्वा च मन्त्रपूताभिरथ चाद्भिर्जितव्रताः  ॥ १३.३४ ॥
विविशुर्नर्मदातोयं सपक्षा इव पर्वताः  ।
द्योतयन्तो दिशः सर्वाः कुशहस्ताः सहाग्रयः  ॥ १३.३५ ॥
गतेषु तेषु राजेन्द्र अहमेकः स्थितस्तदा  ।
अमरेशं समासाद्य पूजयन्नर्मदां नदीम्  ॥ १३.३६ ॥
अनुभूताः सप्तकल्पा मायूराद्या मया नृप  ।
प्रसादाद्वेधसः सर्वे रेवया सह भारत  ॥ १३.३७ ॥
जन्मतोऽद्य दिनं यावन्न जानेऽस्याः पुरास्थितिम्  ॥ १३.३८ ॥
इयं हि शांकरी शक्तिः कला शम्भोरिलाह्वया  ।
नर्मदा दुरितध्वंसकारिणी भवतारिणी  ॥ १३.३९ ॥
यदाहमपि नाभूवं पुराकल्पेषु पाण्डव  ।
चतुर्दशसु कल्पेषु तेष्वियं सुखसंस्थिता  ॥ १३.४० ॥
चतुर्दश पुरा कल्पा न मृता येषु नर्मदा  ।
तानहं सम्प्रवक्ष्यामि देवी प्राह यथा मम  ॥ १३.४१ ॥
कापिलं प्रथमं विद्धि प्राजापत्यं द्वितीयकम्  ।
ब्राह्मं सौम्यं च सावित्रं बार्हस्पत्यं प्रभासकम्  ॥ १३.४२ ॥
माहेन्द्रमग्निकल्पं च जयन्तं मारुतं तथा  ।
वैष्णवं बहुरूपं च ज्यौतिषं च चतुर्दशम्  ॥ १३.४३ ॥
एते कल्पा मया ख्याता न मृता येषु नर्मदा  ।
मायूरं पञ्चदशमं कौर्मं चैवात्र षोडशम्  ॥ १३.४४ ॥
बकं मात्स्यं च पाद्मं च वटकल्पं च भारत  ।
एकविंशतिमं चैतं वाराहं सांप्रतीनकम्  ॥ १३.४५ ॥
इमे सप्त मया साकं रेवया परिशीलिताः  ।
एकविंशतिकल्पास्तु नर्मदायाः शिवाङ्गतः  ॥ १३.४६ ॥
संजाताया नृपश्रेष्ठ मया दृष्टा ह्यनेकशः  ।
कथिता नृपतिश्रेष्ठ भूयः किं कथयामि ते  ॥ १३.४७ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्य एकविंशतिकल्पकथानकवर्णनं नाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १४

युधिष्ठिर उवाच -
ततस्त ऋषयः सर्वे महाभागास्तपोधनाः  ।
गतास्तु परमं लोकं ततः किं जातमद्भुतम्  ॥ १४.१ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततस्तेषु प्रयातेषु नर्मदातीरवासिषु  ।
बभूव रौद्रसंहारः सर्वभूतक्षयंकरः  ॥ १४.२ ॥
कैलासशिखरस्थं तु महादेवं सनातनम्  ।
ब्रह्माद्याः प्रास्तुवन् देवमृग्यजुःसामभिः शिवम्  ॥ १४.३ ॥
संहर त्वं जगद्देव सदेवासुरमानुषम्  ।
प्राप्तो युगसहस्रान्तः कालः संहरणक्षमः  ॥ १४.४ ॥
मद्रूपं तु समास्थाय त्वया चैतद्विनिर्मितम्  ।
वैष्णवीं मूर्तिमास्थाय त्वयैतत्परिपालितम्  ॥ १४.५ ॥
एका मूर्तिस्त्रिधा जाता ब्राह्मी शैवी च वैष्णवी  ।
सृष्टिसंहाररक्षार्थं भवेदेवं महेश्वर  ॥ १४.६ ॥
एतच्छ्रुत्वा वचस्तथ्यं विष्णोश्च परमेष्ठिनः  ।
सगणः सपरीवारः सह ताभ्यां सहोमया  ॥ १४.७ ॥
समलोकान्विभिद्येमान्भगवान्नीललोहितः  ।
भूराद्यब्रह्मलोकान्तं भित्त्वाण्डं परतः परम्  ॥ १४.८ ॥
शैवं पदमजं दिव्यमाविशत्सह तैर्विभुः  ।
न तत्र वायुर्नाकाशं नाग्निस्तत्र न भूतलम्  ॥ १४.९ ॥
यत्र संतिष्ठे देव उमया सह शङ्करः  ।
न सूर्यो न ग्रहास्तत्र न ऋक्षाणि दिशस्तथा  ॥ १४.१० ॥
न लोकपाला न सुखं न च दुःखं नृपोत्तम  ॥ १४.११ ॥
ब्राह्मं पदं यत्कवयो वदन्ति शैवं पदं यत्कवयो वदन्ति  ।
क्षेत्रज्ञमीशं प्रवदन्ति चान्ये सांख्याश्च गायन्ति किलादिमोक्षम्  ॥ १४.१२ ॥
यद्ब्रह्म आद्यं प्रवदन्ति केचिद्यं सर्वमीशानमजं पुराणम्  ।
तमेकरूपं तमनेकरूपमरूपमाद्यं परमव्ययाख्यम्  ॥ १४.१३ ॥
अवर्णमप्यर्थमनामगोत्रं तुर्यं पदं यत्कवयो वदन्ति  ।
ध्यानार्थविज्ञानमयं सुसूक्ष्ममात्मस्थमीशानवरं वरेण्यम्  ॥ १४.१४ ॥
ततस्त्रयस्ते भगवन्तमीशं सम्प्राप्य संक्षिप्य भवन्त्यर्थकम्  ।
पृथक्स्वरूपैस्तु पुनस्त एव जगत्समस्तं परिपालयन्ति  ॥ १४.१५ ॥
संहारं सर्वभूतानां रुद्रत्वे कुरुते प्रभुः  ।
विष्णुत्वे पालयेल्लोकान्ब्रह्मत्वे सृष्टिकारकः  ॥ १४.१६ ॥
प्रकृत्या सह संयुक्तः कालो भूत्वा महेश्वरः  ।
विश्वरूपा महाभागा तस्य पार्श्वे व्यवस्थिता  ॥ १४.१७ ॥
यामाहुः प्रकृतिं तज्ज्ञाः पदार्थानां विचक्षणाः  ।
पुरुषत्वे प्रकृतित्वे च कारणं परमेश्वरः  ॥ १४.१८ ॥
तस्मादेतज्जगत्सर्वं चराचरम्  ।
तस्मिन्नेव लयं याति युगान्ते समुपस्थिते  ॥ १४.१९ ॥
भगलिङ्गाङ्कितं सर्वं व्याप्तं वै परमेष्ठिना  ।
भगरूपो भवेद्विष्णुर्लिङ्गरूपो महेश्वरः  ॥ १४.२० ॥
भाति सर्वेषु लोकेषु गीयते भूर्भुवादिषु  ।
प्रविष्टः सर्वभूतेषु तेन विष्णुर्भगः स्मृतः  ॥ १४.२१ ॥
विशनाद्विष्णुरित्युक्तः सर्वदेवमयो महान्  ।
भासनाद्गमनाच्चैव भगसंज्ञा प्रकीर्तिता  ॥ १४.२२ ॥
ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तं यस्मिन्नेति लयं जगत् ।
एकभावं समापन्नं लिङ्गं तस्माद्विदुर्बुधाः  ॥ १४.२३ ॥
महादेवस्ततो देवीमाह पार्श्वे स्थितां तदा  ।
संहरस्व जगत्सर्वं मा विलम्बस्व शोभने  ॥ १४.२४ ॥
त्यज सौम्यमिदं रूपं सितचन्द्रांशुनिर्मलम्  ।
रुद्रं रूपं समास्थाय संहरस्व चराचरम्  ॥ १४.२५ ॥
रौद्रैर्भूतगणैर्घोरैर्देवि त्वं परिवारिता  ।
जीवलोकमिमं सर्वं भक्षयस्वाम्बुजेक्षणे  ॥ १४.२६ ॥
ततोऽहं मर्दयिष्यामि प्लावयिष्ये तथा जगत् ।
कृत्वा चैकार्णवं भूयः सुखं स्वप्स्ये त्वया सह  ॥ १४.२७ ॥

श्रीदेव्युवाच -
नाहं देव जगच्चैतत्संहरामि महाद्युते  ।
अम्बा भूत्वा विचेष्टं न भक्षयामि भृशातुरम्  ॥ १४.२८ ॥
स्त्रीस्वभावेन कारुण्यं करोति हृदयं मम  ।
कथं वै निर्दहिष्यामि जगदेतज्जगत्पते  ॥ १४.२९ ॥
तस्मात्त्वं स्वयमेवेदं जगत्संहर शङ्कर  ।
अथैवमुक्तस्तां देवीं धूर्जटिर्नीललोहितः  ॥ १४.३० ॥
क्रुद्धो निर्भर्त्सयामास हुङ्कारेण महेश्वरीम्  ।
ओं हुंफट्त्वं स इत्याह कोपाविष्टैरथेक्षणैः  ॥ १४.३१ ॥
हुंकारिता विशालाक्षी पीनोरुजघनस्थला  ।
तत्क्षणाच्चाभवद्रौद्रा कालरात्रीव भारत  ॥ १४.३२ ॥
हुंकुर्वती महानादैर्नादयन्ती दिशो दश  ।
व्यवर्धत महारौद्रा विद्युत्सौदामिनी यथा  ॥ १४.३३ ॥
विद्युत्सम्पातदुष्प्रेक्ष्या विद्युत्संघातचञ्चला  ।
विद्युज्ज्वालाकुला रौद्रा विद्युदग्निनिभेक्षणा  ॥ १४.३४ ॥
मुक्तकेशी विशालाक्षी कृशग्रीवा कृशोदरी  ।
व्याघ्रचर्माम्बरधरा व्यालयज्ञोपवीतिनी  ॥ १४.३५ ॥
वृश्चिकैरग्निपुञ्जाभैर्गोनसैश्च विभूषिता  ।
त्रैलोक्यं पूरयामास विस्तारेणोच्छ्रयेण च  ॥ १४.३६ ॥
भासुराङ्गा तु संवृत्ता कृष्णसर्पैककुण्डला  ।
चित्रदण्डोद्यतकरा व्याघ्रचर्मोपसेविता  ॥ १४.३७ ॥
व्यवर्धत महारौद्रा जगत्संहारकारिणी  ।
सृक्किणी लेलिहाना च क्रूरफूत्कारकारिणी  ॥ १४.३८ ॥
व्यात्तास्या घुर्घुरारावा जगत्संक्षोभकारिणी  ।
खेलद्भूतानुगा क्रूरा निःश्वासोच्छ्वासकारिणी  ॥ १४.३९ ॥
जाताट्टअहासा दुर्नासा वह्निकुण्डसमेक्षणा  ।
प्रोद्यत्किलकिलारावा ददाह सकलं जगत् ॥ १४.४० ॥
दह्यमानाः सुरास्तत्र पतन्ति धरणीतले  ।
पतन्ति यक्षगन्धर्वाः सकिन्नरमहोरगाः  ॥ १४.४१ ॥
पतन्ति भूतसङ्घाश्च हाहाहैहैविराविणः  ।
बुम्बापातैः सनिर्घातैरुदितार्तस्वरैरपि  ॥ १४.४२ ॥
व्याप्तमासीत्तदा विश्वं त्रैलोक्यं सचराचरम्  ।
संपतद्भिः पतद्भिश्च ज्वलद्भूतगणैर्मही  ॥ १४.४३ ॥
जातैश्चटचटाशब्दैः पतद्भिर्गिरिसानुभिः  ।
तत्र रौद्रोत्सवे जाता रुद्रानन्दविवर्धिनी  ॥ १४.४४ ॥
विहिंसमाना भूतानि चर्वमाणाचरानपि  ।
तत्तद्गन्धमुपादाय शिवारावविराविणी  ॥ १४.४५ ॥
गलच्छोणितधाराभिमुखा दिग्धकलेवरा  ।
चण्डशीलाभवच्चण्डी जगत्संहारकर्मणि  ॥ १४.४६ ॥
येऽपि प्राप्ता महर्लोकं भृग्वाद्याश्च महर्षयः  ।
तेऽपि नश्यन्ति शतशो ब्रह्मक्षत्त्रविशादयः  ॥ १४.४७ ॥
देवासुरा भयत्रस्ताः सयक्षोरगराक्षसाः  ।
विशन्ति केऽपि पातालं लीयन्ते च गुहादिषु  ॥ १४.४८ ॥
सा च देवी दिशः सर्वा व्याप्य मृत्युरिव स्थिता  ।
युगक्षयकरे काले देवेन विनियोजिता  ॥ १४.४९ ॥
एकापि नवधा जाता दशधा दशधा तथा  ।
चतुःषष्टिस्वरूपा च शतरूपाट्टहासिनी  ॥ १४.५० ॥
जज्ञे सहस्ररूपा च लक्षकोटितनुः शिवा  ।
नानारूपायुधाकारा नानावादनचारिणी  ॥ १४.५१ ॥
एवंरूपाऽभवद्देवी शिवस्यानुज्ञया नृप  ।
दिक्षु सर्वासु गगने विकटायुधशीलिनः  ॥ १४.५२ ॥
रुन्धन्तो नश्यमानांस्तान्गणा माहेश्वराः स्थिताः  ।
विचरन्ति तया सार्द्धं शूलपट्टिशपाणयः  ॥ १४.५३ ॥
ततो मातृगणाः केचिद्विनायकगणैः सह  ।
व्यवर्धन्त महारौद्रा जगत्संहारकारिणः  ॥ १४.५४ ॥
ततस्तस्या व्यवर्धन्त दंष्ट्राः कुन्देन्दुसन्निभाः  ।
योजनानां सहस्राणि अयुतान्यर्बुदानि च  ॥ १४.५५ ॥
दंष्ट्रावलिः कररुहाः क्रूरास्तीक्ष्णाश्च कर्कशाः  ।
वियद्दिशो लिखन्त्येव सप्तद्वीपां वसुंधराम्  ॥ १४.५६ ॥
तस्या दंष्ट्राभिसम्पातैश्चूर्णिता वनपर्वताः  ।
शिलासंचयसंघाता विशीर्यते सहस्रशः  ॥ १४.५७ ॥
हिमवान्हेमकूटश्च निषधो गन्धमादनः  ।
माल्यवांश्चैव नीलश्च श्वेतश्चैव महागिरिः  ॥ १४.५८ ॥
मेरुमध्यमिलापीठं सप्तद्वीपं च सार्णवम्  ।
लोकालोकेन सहितं प्राकम्पत नृपोत्तम  ॥ १४.५९ ॥
दंष्ट्राशनिविस्पृष्टाश्च विशीर्यन्ते महाद्रुमाः  ।
उत्पातैश्च दिशो व्याप्ता घोररूपैः समन्ततः  ॥ १४.६० ॥
तारा ग्रहगणाः सर्वे ये च वैमानिका गणाः  ।
शिवासहस्रैराकीर्णा महामातृगणैस्तथा  ॥ १४.६१ ॥
सा चचार जगत्कृत्स्नं युगान्ते समुपस्थिते  ।
भ्रमद्भिश्च ब्रुवद्भिश्च क्रोशद्भिश्च समन्ततः  ॥ १४.६२ ॥
प्रमथद्भिर्ज्वलद्भिश्च रौद्रैर्व्याप्ता दिशो दश  ।
विस्तीर्णं शैलसङ्घातं विघूर्णितगिरिद्रुमम्  ॥ १४.६३ ॥
प्रभिन्नगोपुरद्वारं केशशुष्कास्थिसंकुलम्  ।
प्रदग्धग्रामनगरं भस्मपुंजाभिसंवृतम्  ॥ १४.६४ ॥
चिताधूमाकुलं सर्वं त्रैलोक्यं सचराचरम्  ।
हाहाकाराकुलं सर्वमहहस्वननिस्वनम्  ॥ १४.६५ ॥
जगदेतदभूत्सर्वमशरण्यं निराश्रयम्  ॥ १४.६६ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये कल्पानुकथने कालरात्रिकृतजगत्संहरणवर्णनं नाम चतुर्दशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १५

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो मातृसहस्रैश्च रौद्रैश्च परिवारिता  ।
कालरात्रिर्जगत्सर्वं हरते दीप्तलोचना  ॥ १५.१ ॥
ततस्ता मातरो घोरा ब्रह्मविष्णुशिवात्मिकाः  ।
वाय्विन्द्रानलकौबेरा यमतोयेशशक्तयः  ॥ १५.२ ॥
स्कन्दक्रोडनृसिंहानां विचरन्त्यो भयानकाः  ।
चक्रशूलगदाखड्गवज्रशक्त्यृष्टिपट्टिशैः  ॥ १५.३ ॥
खट्वाङ्गैरुल्मुकैर्दीप्तैर्व्यचरन्मातरः क्षये  ।
उमासंनोदिता सर्वाः प्रधावन्त्यो दिशो दश  ॥ १५.४ ॥
तासां चरणविक्षेपैर्हुङ्कारोद्गारनिस्वनैः  ।
त्रैलोक्यमेतत्सकलं विप्रदग्धं समन्ततः  ॥ १५.५ ॥
हाहारवाक्रन्दितनिस्वनैश्च प्रभिन्नरथ्यागृहगोपुरैश्च  ।
बभूव घोरा धरणी समन्तात्कपालकोशाकुलकर्बुराङ्गी  ॥ १५.६ ॥
यदेतच्छतसाहस्रं जम्बूद्वीपं निगद्यते  ।
सर्वमेव तदुच्छन्नं समाधृष्य नृपोत्तम  ॥ १५.७ ॥
जम्बुं शाकं कुशं क्रौञ्चं गोमेदं शाल्मलिस्तथा  ।
पुष्करद्वीपसहिता ये च पर्वतवासिनः  ॥ १५.८ ॥
ते ग्रस्ता मृत्युना सर्वे भूतैर्मातृगणैस्तथा  ।
महासुरकपालैश्च मांसमेदोवसोत्कटैः  ॥ १५.९ ॥
रुधिरोद्गारशोणाङ्गी महामाया सुभीषणा  ।
पिबन्ती रुधिरं तत्र महामांसवसाप्रिया  ॥ १५.१० ॥
कपालहस्ता विकटा भक्षयन्ती सुरासुरान्  ।
नृत्यन्ती च हसन्ती च विपरीता महारवा  ॥ १५.११ ॥
त्रैलोक्यसंत्रासकरी विद्युत्संस्फोटहासिनी  ।
सप्तद्वीपसमुद्रान्तां भक्षयित्वा च मेदिनीम्  ॥ १५.१२ ॥
ततः स्वस्थानमगमद्यत्र देवो महेश्वरः  ।
नर्मदातीरमाश्रित्यावसन्मातृगणैः सह  ॥ १५.१३ ॥
अमराणां कटे तुङ्गे नृत्यन्ती हसितानना  ।
अमरा देवताः प्रोक्ताः शरीरं कटमुच्यते  ॥ १५.१४ ॥
तैः कटैरावृतो यस्मात्पर्वतोऽयं नृपोत्तम  ।
छिन्नभिन्नास्थिनिकरैर्वसामेदोऽस्रविप्लुतैः  ॥ १५.१५ ॥
अमरंकट इत्येवं तेन प्रोक्तो मनीषिभिः  ।
महापवित्रो लोकेषु शम्भुना स विनिर्मितः  ॥ १५.१६ ॥
नित्यं संनिहितस्तत्र शङ्करो ह्युमया सह  ।
ततोऽहं नियतस्तत्र तस्य पादाग्रसंस्थितः  ॥ १५.१७ ॥
प्रह्वः प्रणतभावेन स्तौमि तं नीललोहितम्  ।
ततस्तालकसम्पातैर्गणैर्मातृगणैः सह  ॥ १५.१८ ॥
संप्रनृत्यति संहृष्टो मृत्युना सह शङ्करः  ।
खट्वाङ्गैरुल्मुकैश्चैव पट्टिशैः परिघैस्तथा  ॥ १५.१९ ॥
मांसमेदोवसाहस्ता हृष्टा नृत्यन्ति संघशः  ।
वामना जटिला मुण्डा लम्बग्रीवोष्ठमूर्द्धजाः  ॥ १५.२० ॥
महाशिश्नोदरभुजा नृत्यन्ति च हसन्ति च  ।
विकृतैराननैर्घोरैरर्भुजोल्बणमुखादिभिः  ॥ १५.२१ ॥
अमरं कण्टकं चक्रुः प्राप्ते कालविपर्यये  ।
तेषां मध्ये महाघोरं जगत्सन्त्रासकारणम्  ॥ १५.२२ ॥
मृत्युं पश्यामि नृत्यन्तं तडित्पिङ्गलमूर्द्धजम्  ।
तस्य पार्श्वे स्थितां देवीं विमलाम्बरभूषिताम्  ॥ १५.२३ ॥
कुण्डलोद्घुष्टगण्डां तां नागयज्ञोपवीतिनीम्  ।
विचित्रैरुपहारैश्च पूजयन्तीं महेश्वरम्  ॥ १५.२४ ॥
अपश्यं नर्मदां तत्र मातरं विश्ववन्दिताम्  ।
नानातरङ्गां सावर्तां सुवेलार्णवसंनिभाम्  ॥ १५.२५ ॥
महासरःसरित्पातैरदृश्यां दृश्यरूपिणीम्  ।
वन्द्यमानां सुरैः सिद्धैर्मुनिसङ्घैश्च भारत  ॥ १५.२६ ॥
एतस्मिन्नन्तरे घोरां सप्तसप्तकसंज्ञिताम्  ।
महावीच्यौघफेनाढ्यां कुर्वन्तीं सजलं जगत् ॥ १५.२७ ॥
दृष्टवान्नर्मदां देवीं मृगकृष्णाम्बरां पुनः  ।
सधूमाशनिनिर्ह्रादैर्वहन्तीं सप्तधा तदा  ॥ १५.२८ ॥
इति संहारमतुलं दृष्टवान्राजसत्तम  ।
नष्टचन्द्रार्ककिरणमभूदेतच्चराचरम्  ॥ १५.२९ ॥
महोत्पातसमुद्भूतं नष्टनक्षत्रमण्डलम्  ।
अलातचक्रवत्तूर्णमशेषं भ्रामयंस्ततः  ॥ १५.३० ॥
विमानकोटिसंकीर्णः स किंनरमहोरगः  ।
महावातः सनिर्घातो येनाकम्पच्चराचरम्  ॥ १५.३१ ॥
रुद्रवक्त्रात्समुद्भूतः संवर्तो नाम विश्रुतः  ।
वायुः संशोषयामास विततन् सप्तसागरान्  ॥ १५.३२ ॥
उद्धूलिताङ्गः कपिलाक्षमूर्द्धजो जटाकलापैरवबद्धमूर्द्धजः  ।
महारवो दीप्तविशालशूलधृक्स पातु युष्मांश्च दिने दिने हरः  ॥ १५.३३ ॥
शूली धनुष्मान्कवची किरीटी श्मशानभस्मोक्षितसर्वगात्रः  ।
कपालमालाकुलकण्ठनालो महाहिसूत्रैरवबद्धमौलिः  ॥ १५.३४ ॥
स गोनसौघैः परिवेष्टिताङ्गो विषाग्निचन्द्रामरसिन्धुमौलिः  ।
पिनाकखण्टूवाङ्गकरालपाणिः स कृत्तिवासा डमरुप्रणादः  ॥ १५.३५ ॥
स सप्तलोकान्तरनिःसृतात्मा महभुजावेष्टितसर्वगात्रः  ।
नेत्रेण सूर्योदयसन्निभेन प्रवालकाङ्कूरनिभोदरेण  ॥ १५.३६ ॥
सन्ध्याभ्ररक्तोत्पलपद्मरागसिन्दूरविद्युत्प्रकरारुणेन  ।
ततेन लिङ्गेन च लोचनेन चिक्रीडमानः स युगान्तकाले  ॥ १५.३७ ॥
हिरण्मयेनैव समुत्सृजन् स दण्डेन यद्वद्भगवान् समेरुः  ।
पादाग्रविक्षेपविशीर्णशैलः कुर्वञ्जगत्सोऽपि जगाम तत्र  ॥ १५.३८ ॥
संहर्तुकामस्त्रिदिवं त्वशेषं प्रमुञ्चमानो विकृताट्टहासम्  ।
जहार सर्वं त्रिदिवं महात्मा संक्षोभयन्वै जगदीश एकः  ॥ १५.३९ ॥
तं देवमीशानमजं वरेण्यं दृष्ट्वा जगत्संहरणं महेशम्  ।
सा कालरात्रिः सह मातृभिश्च गणाश्च सर्वे शिवमर्चयन्ति  ॥ १५.४० ॥
नन्दी च भृङ्गी च गणादयश्च तं सर्वभूतं प्रणमन्ति देवम्  ।
जागद्वरं सर्वजनस्य कारणं हरं स्मरारातिमहर्निशं ते  ॥ १५.४१ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये सृष्टिसंहरणसंरम्भवर्णनं नाम पञ्चदशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १६

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
समातृभिर्भूतगणश्च घोरैर्वृतः समन्तात्स ननर्त शूली  ।
गजेन्द्रचर्मावरणे वसानः संहर्तुकामश्च जगत्समस्तम्  ॥ १६.१ ॥
महेश्वरः सर्वसुरेश्वराणां मन्त्रैरनेकेखबद्धमाली  ।
मेदोवसारक्तविचर्चिताङ्गस्त्रैलोक्यदाहे प्रणनर्त शम्भुः  ॥ १६.२ ॥
स कालरात्र्या सहितो महात्मा काले त्रिलोकीं सकलां जहार  ।
संवर्तकाख्यः सहभानुभावः शम्भुर्महात्मा जगतो वरिष्ठः  ॥ १६.३ ॥
स विस्फुलिङ्गोत्करधूममिश्रं महोल्कवज्राशनिवाततुल्यम्  ।
ततोऽट्टहासं प्रमुमोच घोरं विवृत्य वक्त्रं वडवामुखाभम्  ॥ १६.४ ॥
सहस्रवज्राशनिसंनिभेन तेनाट्टहासेन हरोद्गतेन  ।
आपूरितास्तत्र दिशो दशैव संक्षोभिताः सर्वमहार्णवाश्च  ॥ १६.५ ॥
स ब्रह्मलोकं प्रजगाम शब्दो ब्रह्माण्डभाण्डं प्रचचाल सर्वम्  ।
किमेतदित्याकुलचेतनास्ते वित्रस्तरूपा ऋषयो बभूवुः  ॥ १६.६ ॥
प्रणम्य सर्वे सहसैव भीता ब्रह्माणमूचुः परमेश्वरेशम्  ।
भीताश्च सर्वे ऋषयस्ततस्ते सुरासुरैश्चैव महोरगैश्च  ॥ १६.७ ॥
विद्युत्प्रभाभासुरभीषणाङ्गः क एष चिक्रीडति भूतलस्थः  ।
कालानलं गात्रमिदं दधानो यस्याट्टहासेन जगद्विमूढम्  ॥ १६.८ ॥
वित्रस्तरूपं प्रबभौ क्षणेन संहर्तुमिच्छेत्किमयं त्रिलोकीम्  ।
सार्धं त्वया सप्तभिरर्णकैश्च जनस्तपः सत्यमभिप्रयाति  ॥ १६.९ ॥
संहर्तुकामो हि क एष देव एतत्समस्तं कथयाप्रमेय  ।
न दृष्टमेतद्विषमं कदापि जानासि तत्त्वं परमो मतो नः  ॥ १६.१० ॥
निशम्य तद्वाक्यमथाबभाषे ब्रह्मा समाश्वास्य सुरादिसङ्घान्  ॥ १६.११ ॥

श्रीब्रह्मोवाच -
स एष कालस्त्रिदिवं त्वशेषं संहर्तुकामो जगदक्षयात्मा  ।
पूर्णे च शेते परिवत्सराणां भविष्यतीशानविभुर्न चित्रम्  ॥ १६.१२ ॥
संवत्सरोऽयं परिवत्सरश्च उद्वत्सरो वत्सर एष देवः  ।
दृष्टोऽप्यदृष्टः प्रहुतः प्रकाशी स्थूलश्च सूक्ष्मः परमाणुरेषः  ॥ १६.१३ ॥
नातः परं किंचिदिहास्ति लोके परापरोऽयं प्रभुरात्मवादी  ।
तुष्येत मे कालसमानरूप इत्येवमुक्त्वा भगवान्सुरेशः  ॥ १६.१४ ॥
सनत्कुमारप्रमुखैः समेतः संतोषयामास ततो यतात्मा  ॥ १६.१५ ॥

ब्रह्मोवाच -
नमोऽस्तु सर्वाय सुशान्तमूर्ताये ह्यघोररूपाय नमोनमस्ते  ।
सर्वात्मने सर्व नमोनमस्ते महात्मने भूतपते नमस्ते  ॥ १६.१६ ॥
ओङ्कार हुङ्कारपरिष्कृताय स्वधावषट्कार नमोनमस्ते  ।
गुणत्रयेशाय महेश्वराय ते त्रयीमयाय त्रिगुणात्मने नमः  ॥ १६.१७ ॥
त्वं शङ्करत्वं हि महेश्वरोऽसि प्रधानमग्र्यं त्वमसि प्रविष्टः  ।
त्वं विष्णुरीशः प्रपितामहश्च त्वं सप्तजिह्वस्त्वमनन्तजिह्वः  ॥ १६.१८ ॥
स्रष्टासि सृष्टिश्च विभो त्वमेव विश्वस्य वेद्यं च परं निधानम्  ।
आहुर्द्विजा वेदविदो वरेण्यं परात्परस्त्वं परतः परोऽसि  ॥ १६.१९ ॥
सूक्ष्मातिसूक्ष्मं प्रवदन्ति यच्च वाचो निवर्तन्ति मनो यतश्च  ॥ १६.२० ॥

श्रीमहादेव उवाच -
त्वया स्तुतोऽहं विविधैश्च मन्त्रैः पुष्णामि शान्तिं तव पद्मयोने  ।
ईक्षस्व मां लोकमिमं ज्वलन्तं वक्त्रैरनेकैः प्रसभं हरन्तम्  ॥ १६.२१ ॥
एवमुक्त्वा स देवेशो देव्या सह जगत्पतिः  ।
पितामहं समाश्वास्य तत्रैवान्तरधीयत  ॥ १६.२२ ॥
इदं महत्पुण्यतमं वरिष्ठं स्तोत्रं निशम्येह गतिं लभन्ते  ।
पापैरनेकैः परिवेष्टिता ये प्रयान्ति रुद्रं विमलैर्विमानैः  ॥ १६.२३ ॥
भयं च तेषां न भवेत्कदाचित्पठन्ति ये तात इदं द्विजाग्र्याः  ।
सङ्ग्रामचौराग्निवने तथाब्धौ तेषां शिवस्त्राति न संशयोऽत्र  ॥ १६.२४ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये ब्रह्मकृतशिवस्तुतिवर्णनं नाम षोडशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १७

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
एवं संस्तूयमानस्तु ब्रह्माद्यैर्मुनिपुंगवैः  ।
ब्रह्मलोकगतैस्तत्र संजहार जगत्प्रभुः  ॥ १७.१ ॥
स तद्भीमं महारौद्रं दक्षिणं वक्त्रमव्ययम्  ।
महादंष्ट्रोत्कटारावं पातालतलसंनिभम्  ॥ १७.२ ॥
विद्युज्ज्वलनपिङ्गाक्षं भैरवं लोमहर्षणम्  ।
महाजिह्वं महादंष्ट्रं महासर्पशिरोधरम्  ॥ १७.३ ॥
महासुरशिरोमालं महाप्रलयकारणम्  ।
ग्रसत्समुद्रनिहितवातवारिमयं हविः  ॥ १७.४ ॥
वडवामुखसङ्काशं महादेवस्य तन्मुखम्  ।
जिह्वाग्रेण जगत्सर्वं लेलिहानमपश्यत  ॥ १७.५ ॥
योजनानां सहस्राणि सहस्राणां शतानि च  ।
दिशो दश महाघोरा मांसमेदोवसोत्कटाः  ॥ १७.६ ॥
तस्य दंष्ट्रा व्यवर्धत शतशोऽथ सहस्रशः  ।
सासुरान्सुरगन्धर्वान् सयक्षोरगराक्षसान्  ॥ १७.७ ॥
तस्य दंष्ट्राग्रसंलग्नान्स ददर्श पितामहः  ।
दन्तयन्त्रान्तसंविष्टं विचूर्णितशिरोधरम्  ॥ १७.८ ॥
जगत्पश्यामि राजेन्द्र विशन्तं व्यादिते मुखे  ।
नानातरङ्गभङ्गाङ्गा महाफेनौघसंकुलाः  ।
यथा नद्यो लयं यान्ति समुद्रं प्राप्य सस्वनाः  ॥ १७.९ ॥
तथा ततं विश्वमिदं समस्तमनेकजीवार्णवदुर्विगाह्यम्  ।
विवेश रुद्रस्य मुखं विशालं ज्वलत्तदुग्रं घननादघोरम्  ॥ १७.१० ॥
ज्वालास्ततस्तस्य मुखात्सुघोराः सविस्फुलिङ्गा बहुलाः सधूमाः  ।
अनेकरूपा ज्वलनप्रकाशाः प्रदीपयन्तीव दिशोऽखिलाश्च  ॥ १७.११ ॥
ततो रविज्वालसहस्रमालि बभूव वक्त्रं चलजिह्वदंष्ट्रम्  ।
महेश्वरस्याद्भुतरूपिणस्तदा स द्वादशात्मा प्रबभूव एकः  ॥ १७.१२ ॥
ततस्ते द्वादशादित्या रुद्रवक्त्राद्विनिर्गताः  ।
आश्रित्य दक्षिणामाशां निर्दहन्तो वसुंधराम्  ॥ १७.१३ ॥
भौमं यज्जीवनं किंचिन्नानावृक्षतृणालयम्  ।
शुष्कं पूर्वमनावृष्ट्या सकलाकुलभूतलम्  ॥ १७.१४ ॥
तद्दीप्यमानं सहसा सूर्यैस्तै रुद्रसम्भवैः  ।
धूमाकुलमभूत्सर्वं प्रणष्टग्रहतारकम्  ॥ १७.१५ ॥
जज्वाल सहसा दीप्तं भूमण्डलमशेषतः  ।
ज्वालामालाकुलं सर्वमभूदेतच्चराचरम्  ॥ १७.१६ ॥
सप्तद्वीपसमुद्रेषु सरित्सु च सरस्सु च अग्निरत्ति जगत्सर्वमाज्याहुतिमिवाध्वरे  ॥ १७.१७ ॥
विशालतेजसा दीप्ता महाज्वालासमाकुलाः  ।
ददहुर्वै जगत्सर्वमादित्या रुद्रसम्भवाः  ॥ १७.१८ ॥
आदित्यानां रश्मयश्च संस्पृष्टा वै परस्परम्  ।
एवं ददाह भगवांस्त्रैलोक्यं सचराचरम्  ॥ १७.१९ ॥
सप्तद्वीपप्रमाणस्तु सोऽग्निर्भूत्वा महेश्वरः  ।
सप्तद्वीपसमुद्रान्तां निर्ददाह वसुंधराम्  ॥ १७.२० ॥
सुमेरुमन्दरान्तां च निर्दहुर्वसुधां तदा  ।
भित्त्वा तु सप्तपातालं नागलोकं ततोऽदहत् ॥ १७.२१ ॥
भूम्यधः सप्तपातालान्निर्दहंस्तारकैः सह  ।
चचाराग्निः समन्तात्तु निर्दहन्वै युधिष्ठिर  ॥ १७.२२ ॥
धम्यमान इवाङ्गारैर्लोहरात्रिरिव ज्वलन्  ।
तथा तत्प्राज्वलत्सर्वं संवर्ताग्निप्रदीपितम्  ॥ १७.२३ ॥
निर्वृक्षा निस्तृणा भूमिर्निर्निर्झरसरः सरित् ।
विशीर्णशैलशृङ्गौघा कूर्मपृष्ठोपमाभवत् ॥ १७.२४ ॥
ज्वालामालाकुलं कृत्वा जगत्सर्वं चिदामकम्  ।
महारूपधरो रुद्रो व्यतिष्ठत महेश्वरः  ॥ १७.२५ ॥
समातृगणभूयिष्ठा सयक्षोरगराक्षसा  ।
ततो देवी महादेवं विवेश हरिलोचना  ॥ १७.२६ ॥
निर्वाणं परमापन्ना शान्तेव शिखिनः शिखा  ।
जगत्सर्वं हि निर्दग्धं त्रिभिर्लोकैः सहानघ  ॥ १७.२७ ॥
रुद्रप्रसादान्मुक्त्वा मां नर्मदां चाप्ययोनिजाम्  ।
युगानामयुतं देवो मया चाद्य बुभक्षणात् ॥ १७.२८ ॥
पुरा ह्याराधितः शूली तेनाहमजरामरः  ।
अघमर्षणघोरं च वामदेवं च त्र्यम्बकम्  ॥ १७.२९ ॥
ऋषभं त्रिसुपर्णं च दुर्गां सावित्रमेव च  ।
बृहदारण्यकं चैव बृहत्साम तथोत्तरम्  ॥ १७.३० ॥
रौद्रीं परमगायत्रीं शिवोपनिषदं तथा  ।
यथा प्रतिरथं सूक्तं जप्त्वा मृत्युंजयं तथा  ॥ १७.३१ ॥
सरित्सागरपर्यन्ता वसुधा भस्मसात्कृता  ।
वर्जयित्वा महाभागां नर्मदाममृतोपमाम्  ॥ १७.३२ ॥
महेन्द्रो मलयः सह्यो हेमकूटोऽथ माल्यवान्  ।
विन्ध्यश्च पारियात्रश्च सप्तैते कुलपर्वताः  ॥ १७.३३ ॥
द्वादशादित्यनिर्दग्धाः शैलाः शीर्णशिलाः पृथक् ।
भस्मीभूतास्तु दृश्यन्ते न नष्टा नर्मदा तदा  ॥ १७.३४ ॥
हिमवान्हेमकूटश्च निषधो गन्धमादनः  ।
माल्यवांश्च गिरिश्रेष्ठो नीलः श्वेतोऽथ शृङ्गवान्  ॥ १७.३५ ॥
एते पर्वतरा जानो देवगन्धर्वसेविताः  ।
युगान्ताग्निविनिर्दग्धाः सर्वे शीर्णमहाशिलाः  ॥ १७.३६ ॥
एवं मया पुरा दृष्टो युगान्ते सर्वसंक्षयः  ।
वर्जयित्वा महापुण्यां नर्मदां नृपसत्तम  ॥ १७.३७ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे श्रीनर्मदामाहात्म्ये द्वादशादित्यरूपेण जगत्संहरणवर्णनं नाम सप्तदशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १८

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
निर्दग्धेऽस्मिंस्ततो लोके सूर्यैरीश्वरसम्भवैः  ।
सप्तभिश्चार्णवैः शुष्कैर्द्वीपैः सप्तभिरेव च  ॥ १८.१ ॥
ततो मुखात्तस्य घना महोल्बणा निश्चेरुरिन्द्रायुधतुल्यरूपाः  ।
घोराः पयोदा जगदन्धकारं कुर्वन्त ईशानवरप्रयुक्ताः  ॥ १८.२ ॥
नीलोत्पलाभाः क्वचिदंजनाभा गोक्षीरकुन्देन्दुनिभाश्च केचित् ।
मयूरचन्द्राकृतयस्तथाऽन्ये केचिद्विधूमानलसप्रभाश्च  ॥ १८.३ ॥
केचिन्महापर्वतकल्परूपाः केचिन्महामीनकुलोपमाश्च  ।
केचिद्गजेन्द्राकृतयः सुरूपाः केचिन्महाकूटनिभाः पयोदाः  ॥ १८.४ ॥
चलत्तरङ्गोर्मिसमानरूपा महापुरोधाननिभाश्च केचित् ।
सगोपुराट्टालकसंनिकाशाः सविद्युदुल्काशनिमण्डितान्ताः  ॥ १८.५ ॥
समावृताङ्गः स बभूव देवः संवर्तकोनाम गणः स रौद्रः  ।
प्रवर्षमाणो जगदप्रमाणमेकार्णवं सर्वमिदं चकार  ॥ १८.६ ॥
ततो महामेघविवर्धमानमीशानमिन्द्राशनिभिर्वृताङ्गम्  ।
ददर्श नाहं भयविह्वलाङ्गो गङ्गाजलौघैश्च समावृताङ्गः  ॥ १८.७ ॥
गजाः पुनश्चैव पुनः पिबन्तो जगत्समन्तात्परिदह्यमानम्  ।
आपूरितं चैव जगत्समन्तात्सर्वैश्च तैर्जग्मुरदर्शनं च ते  ॥ १८.८ ॥
महार्णवाः सप्त सरांसि द्वीपा नद्योऽथ सर्वा अथ भूर्भुवश्च  ।
आपूर्यमाणाः सलिलौघजालैरेकार्णवं सर्वमिदं बभूव  ॥ १८.९ ॥
न दृश्यते किंचिदहो चराचरं निरग्निचन्द्रार्कमयेऽपि लोके  ।
प्रणष्टनक्षत्रतमोऽन्धकारे प्रशान्तवातास्तमितैकनीडेः  ॥ १८.१० ॥
महाजलौघेऽस्य विशुद्धसत्त्वा स्तुतिर्मया भूप कृता तदानीम्  ।
ततोऽहमित्येव विचिन्तयानः शरण्यमेकं क्व नु यामि शान्तम्  ॥ १८.११ ॥
स्मरामि देवं हृदि चिन्तयित्वा प्रभुं शरण्यं जलसंनिविष्टः  ।
नमामि देवं शरणं प्रपद्ये ध्यानं च तस्येति कृतं मया च  ॥ १८.१२ ॥
ध्यात्वा ततोऽहं सलिलं ततार तस्य प्रसादादविमूढचेताः  ।
ग्लानिः श्रमश्चैव मम प्रणष्टौ देव्याः प्रसादेन नरेन्द्रपुत्र  ॥ १८.१३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्यवर्णनं नामाष्टादशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १९

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततस्त्वेकार्णवे तस्मिन्मुमूर्षुरहमातुरः  ।
काकूच्छ्वासस्तरंस्तोयं बाहुभ्यां नृपसत्तम  ॥ १९.१ ॥
शृणोम्यर्णवमध्यस्थो निःशब्दस्तिमिते तदा  ।
अम्भोरवमनौपम्यं दिशो दश विनादिनम्  ॥ १९.२ ॥
हंसकुदेन्दुसंकाशां हारगोक्षीरपाण्डुराम्  ।
नानारत्नविचित्राङ्गीं स्वर्णशृङ्गां मनोरमाम्  ॥ १९.३ ॥
सुरैः प्रवालकमयैर्लाङ्गुलध्वजशोभिताम्  ।
प्रलम्बघोणां नर्दन्तीं खुरैरर्णवगाहिनीम्  ॥ १९.४ ॥
गां ददर्शाहमुद्विग्नो मामेवाभिमुखीं स्थिताम्  ।
किंकिणीजालमुक्ताभिः स्वर्णघण्टासमावृताम्  ॥ १९.५ ॥
तस्याश्चरणविक्षेपैः सर्वमेकार्णवं जलम्  ।
विक्षिप्तफेनपुञ्जौघैर्नृत्यन्तीव समं ततः  ॥ १९.६ ॥
ररास सलिलोत्क्षेपैः क्षोभयन्ती महार्णवम्  ।
सा मामाह महाभाग श्लक्ष्णगम्भीरया गिरा  ॥ १९.७ ॥
मा भैषीर्वत्स वत्सेति मृत्युस्तव न विद्यते  ।
महादेवप्रसादेन न मृत्युस्ते ममापि च  ॥ १९.८ ॥
ममाश्रयस्व लाङ्गूलं त्वामतस्तारयाम्यहम्  ।
घोरादस्माद्भयाद्विप्र यावत्संप्लवते जगत् ॥ १९.९ ॥
क्षुत्तृषाप्रतिघातार्थं स्तनौ मे त्वं पिबस्व ह  ।
पयोऽमृताश्रयं दिव्यं तत्पीत्वा निर्वृतो भव  ॥ १९.१० ॥
तस्यास्तद्वचनं श्रुत्वा हर्षात्पीतो मया स्तनः  ।
न क्षुत्तृषा पीतमात्रे स्तने मह्यं तदाभवत् ॥ १९.११ ॥
दिव्यं प्राणबलं जज्ञे समुद्रप्लवनक्षमम्  ।
ततस्तां प्रत्युवाचेदं का त्वमेकार्णवीकृते  ॥ १९.१२ ॥
भ्रमसे ब्रूहि तत्त्वेन विस्मयो मे महान्हृदि  ।
भ्रमतोऽत्र ममार्तस्य मुमूर्षोः प्रहतस्य  ॥ १९.१३ ॥
त्वं हि मे शरणं जाता भाग्यशेषेण सुव्रते  ॥ १९.१४ ॥

गौरुवाच -
किमहं विस्मृता तुभ्यं विश्वरूपा महेश्वरी  ।
नर्मदा धर्मदा न्ःणां स्वर्गशर्मबलप्रदा  ॥ १९.१५ ॥
दृष्ट्वा त्वां सीदमानं तु रुद्रेणाहं विसर्जिता  ।
तं द्विजं तारयस्वार्ये मा प्राणांस्त्यजतां जले  ॥ १९.१६ ॥
गोरूपेण विभोर्वाक्यात्त्वत्सकाशमिहागता  ।
मा मृषावचनः शम्भुर्भवेदिति च सत्वरा  ॥ १९.१७ ॥
एवमुक्तस्तयाहं तु इन्द्रायुधनिभं शुभम्  ।
लाङ्गूलमव्ययं ज्ञात्वा भुजाभ्यामवलम्बितः  ॥ १९.१८ ॥
ततोऽतरं तं जलधिं लाङ्गूलध्वजमाश्रितः  ।
असौ देवो महादेव इति मां प्रत्यभाषत  ॥ १९.१९ ॥
ततो युगसहस्रान्तमहं कालं तया सह  ।
व्यचरं वै तमोभूते सर्वतः सलिलावृते  ॥ १९.२० ॥
महार्णवे ततस्तस्मिन् भ्रमन्गोः पुच्छमाश्रितः  ।
निर्वाते चान्धकारे च निरालोके निरामये  ॥ १९.२१ ॥
अकस्मात्सलिले तस्मिन्नतसीपुष्पसन्निभम्  ।
विभिन्नांजनसङ्काशमाकाशमिव निर्मलम्  ॥ १९.२२ ॥
नीलोत्पलदलश्यामं पीतवाससमव्ययम्  ।
किरीटेनार्कवर्णेन विद्युद्विद्योतकारिणा  ॥ १९.२३ ॥
भ्राजमानेन शिरसा खमिवात्यन्तरूपिणम्  ।
कुण्डलोद्धष्टगल्लं तु हारोद्द्योतितवक्षसम्  ॥ १९.२४ ॥
जाम्बूनदमयैर्दिव्यैर्भूषणैरुपशोभितम्  ।
नागोपधानशयनं सहस्रादित्यवर्चसम्  ॥ १९.२५ ॥
अनेकबाहूरुधरं नैकवक्त्रं मनोरमम्  ।
सुप्तमेकार्णवे वीरं सहस्राक्षशिरोधरम्  ॥ १९.२६ ॥
जटाजूटेन महता स्फुरद्विद्युत्समार्चिषा  ।
एकार्णवं जगत्सर्वं व्याप्य देवं व्यवस्थितम्  ॥ १९.२७ ॥
ग्रसित्वा शङ्करः सर्वं सदेवासुरमानवम्  ।
प्रपश्याम्यहमीशानं सुप्तमेकार्णवे प्रभुम्  ॥ १९.२८ ॥
सर्वव्यापिनमव्यक्तमनन्तं विश्वतोमुखम्  ।
तस्य पादतलाभ्याशे स्वर्णकेयूरमण्डिताम्  ॥ १९.२९ ॥
विश्वरूपां महाभागां विश्वमायावधारिणीम्  ।
श्रीमयीं ह्रीमयीं देवीं धीमयीं वाङ्मयीं शिवाम्  ॥ १९.३० ॥
सिद्धिं कीर्तिं रतिं ब्राह्मीं कालरात्रिमयोनिजाम्  ।
तामेवाहं तदात्यन्तमीश्वरान्तिकमास्थिताम्  ॥ १९.३१ ॥
अद्राक्षं चन्द्रवदनां धृतिं सर्वेश्वरीमुमाम्  ॥ १९.३२ ॥
शान्तं प्रसुप्तं नवहेमवर्णमुमासहायं भगवन्तमीशम्  ।
तमोवृतं पुण्यतमं वीरष्ठं प्रदक्षिणीकृत्य नमस्करोमि  ॥ १९.३३ ॥
ततः प्रसुप्तः सहसा विबुद्धो रात्रिक्षये देववरः स्वभावात् ।
विक्षोभयन् बाहुभिरर्णवाम्भो जगत्प्रणष्टं सलिले विमृश्य  ॥ १९.३४ ॥
किं कार्यमित्येव विचिन्तयित्वा वाराहरूपोऽभवदद्भुताङ्गः  ।
महाघनाम्भोधरतुल्यवर्चाः प्रलम्बमालाम्बरनिष्कमाली  ॥ १९.३५ ॥
सशङ्खचक्रासिधरः किरीटी सवेदवेदाङ्गमयो महात्मा  ।
त्रैलोक्यनिर्माणकरः पुराणो देवत्रयीरूपधरश्च कार्ये  ॥ १९.३६ ॥
स एव रुद्रः स जगज्जहार सृष्ट्यर्थमीशः प्रपितामहोऽभूत् ।
संरक्षणार्थं जगतः स एव हरिः सुचक्रासिगदाब्जपाणिः  ॥ १९.३७ ॥
तेषां विभागो न हि कर्तुमर्हो महात्मनामेकशरीरभाजाम्  ।
मीमांसाहेत्वर्थविशेषतर्कैर्यस्तेषु कुर्यात्प्रविभेदमज्ञः  ॥ १९.३८ ॥
स याति घोरं नरकं क्रमेण विभागकृद्द्वेषमतिर्दुरात्मा  ।
या यस्य भक्तिः स तयैव नूनं देहं त्यजन् स्वं ह्यमृतत्वमेति  ॥ १९.३९ ॥
संमोहयन्मूर्तिभिरत्र लोकं स्रष्टा च गोप्ता क्षयकृत्स देवः  ।
तस्मान्न मोहात्मकमाविशेत द्वेषं न कुर्यात्प्रविभिन्नमूर्तिः  ॥ १९.४० ॥
वाराहमीशानवरोऽप्यतोऽसौ रूपं समास्थाय जगद्विधाता  ।
नष्टे त्रिलोकेऽर्णवतोयमग्ने विमार्गितोयौघमयेऽन्तरात्मा  ॥ १९.४१ ॥
भित्त्वार्णवं तोयमथान्तरस्थं विवेश पातालतलं क्षणेन  ।
जले निमग्नां धरणीं समस्तां समस्पृशत्पङ्कजपत्रनेत्राम्  ॥ १९.४२ ॥
विशीर्णशैलोपलशृङ्गकूटां वसुंधरां तां प्रलये प्रलीनाम्  ।
दंष्ट्रैकया विष्णुरतुल्यसाहसः समुद्दधार स्वयमेव देवः  ॥ १९.४३ ॥
सा तस्य दंष्ट्राग्रविलम्बिताङ्गी कैलासशृङ्गाग्रगतेव ज्योत्स्ना  ।
विभ्राजते साप्यसमानमूर्तिः शशाङ्कशृङ्गे च तडिद्विलग्ना  ॥ १९.४४ ॥
तामुज्जहारार्णवतोयमग्नां करी निमग्नामिव हस्तिनीं हठात् ।
नावं विशीर्णामिव तोयमध्यादुदीर्णसत्त्वोऽनुपमप्रभावः  ॥ १९.४५ ॥
स तां समुत्तार्य महाजलौघात्समुद्रमार्यो व्यभजत्समस्तम्  ।
महार्णवेष्वेव महार्णवाम्भो निक्षेपयामास पुनर्नदीषु  ॥ १९.४६ ॥
शीर्णांश्च शैलान्स चकार भूयो द्वीपान्समस्तांश्च तथार्णवांश्च  ।
शैलोपलैर्ये विचिताः समन्ताच्छिलोच्चयांस्तान्स चकार कल्पे  ॥ १९.४७ ॥
अनेकरूपं प्रविभज्य देहं चकार देवेन्द्रगणान्समस्तान्  ।
मुखाच्च वह्निर्मनसश्च चन्द्रश्चक्षोश्च सूर्यः सहसा बभूव  ॥ १९.४८ ॥
जज्ञेऽथ तस्येश्वरयोगमूर्तेः प्रध्यायमानस्य सुरेन्द्रसङ्घः  ।
वेदाश्च यज्ञाश्च तथैव वर्णास्तथा हि सर्वौषधयो रसाश्च  ॥ १९.४९ ॥
जगत्समस्तं मनसा बभूव यत्स्थावरं किंचिदिहाण्डजं वा  ।
जरायुजं स्वेदजमुद्भिज्जं वा यत्किंचिदा कीटपिपीलकाद्यम्  ॥ १९.५० ॥
ततो विजज्ञे मनसा क्षणेन अनेकरूपाः सहसा महेशा  ।
चकार यन्मूर्तिभिरव्ययात्मा अष्टाभिराविश्य पुनः स तत्र  ॥ १९.५१ ॥
लीलां चकाराथ समृद्धतेजा अतोऽत्र मे पश्यत एव विप्राः  ।
तेषां मया दर्शनमेव सर्वं यावन्मुहूर्तात्समकारि भूप  ॥ १९.५२ ॥
कृत्वा त्वशेषं किल लीलयैव स देवदेवो जगतां विधाता  ।
सर्वत्रदृक्सर्वग एव देवो जगाम चादर्शनमादिकर्ता  ॥ १९.५३ ॥
यत्तन्मुहूर्तादिह नामरूपं तावत्प्रपश्यामि जगत्तथैव  ।
द्वीपैः समुद्रैरभिसंवृतं हि नक्षत्रतारादिविमानकीर्णम्  ॥ १९.५४ ॥
वियत्पयोदग्रहचक्रचित्रं नानाविधैः प्राणिगणैर्वृतं च  ।
तां वै न पश्यामि महानुभावां गोरूपिणीं सर्वसुरेश्वरीं च  ॥ १९.५५ ॥
क्व सांप्रतं सेति विचिन्त्य राजन्विभ्रान्तचित्तस्त्वभवं तदैव  ।
दिशो विभागानवलोकयानृते पुनस्तां कथमीश्वराङ्गीम्  ॥ १९.५६ ॥
पश्यामि तामत्र पुनश्च शुभ्रां महाभ्रनीलां शुचिशुभ्रतोयाम्  ।
वृक्षैरनेकैरुपशोभिताङ्गीं गजैस्तुरङ्गैर्विहगैर्वृतां च  ॥ १९.५७ ॥
यथा पुरातीरमुपेत्य देव्याः समास्थितश्चाप्यमरकण्टके तु  ।
तथैव पश्यामि सुखोपविष्ट आत्मानमव्यग्रमवाप्तसौख्यम्  ॥ १९.५८ ॥
तथैव पुण्या मलतोयवाहां दृष्ट्वा पुनः कल्पपरिक्षयेऽपि  ।
अम्बामिवार्यामनुकम्पमानामक्षीणतोयां विरुजां विशोकः  ॥ १९.५९ ॥
एवं महत्पुण्यतमं च कल्पं पठन्ति शृण्वन्ति च ये द्विजेन्द्राः  ।
महावराहस्य महेश्वरस्य दिने दिने ते विमला भवन्ति  ॥ १९.६० ॥
अशुभशतसहस्रं ते विधूय प्रपन्नास्त्रिदिवममरजुष्टं सिद्धगन्धर्वयुक्तम्  ।
विमलशशिनिभाभिः सर्व एवाप्सरोभिः सह विविधविलासैः स्वर्गसौख्यं लभन्ते  ॥ १९.६१ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे श्रीनर्मदामाहात्म्ये वाराहकल्पवृत्तान्तवर्णनं नामैकोनविंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २०

युधिष्ठिर उवाच -
श्रुता मे विविधा धर्माः संहारास्त्वत्प्रसादतः  ।
कृता देवेन सर्वेण ये च दृष्टास्त्वयानघ  ॥ २०.१ ॥
साम्प्रतं श्रोतुमिच्छामि प्रभावं शार्ङ्गधन्वनः  ।
त्वयानुभूतं विप्रेन्द्र तन्मे त्वं वक्तुमर्हसि  ॥ २०.२ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
अतः परं प्रवक्ष्यामि प्रजासंहारलक्षणम्  ।
यच्चिह्नं दृश्यते तत्र यथा कल्पो विधीयते  ॥ २०.३ ॥
उल्कापाताः सनिर्घाता भूमिकम्पस्तथैव च  ।
पतते पांशुवर्षं च निर्घोषश्चैव दारुणः  ॥ २०.४ ॥
यक्षकिन्नरगन्धर्वाः पिशाचोरगराक्षसाः  ।
सर्वे ते प्रलयं यान्ति युगान्ते समुपस्थिते  ॥ २०.५ ॥
पर्वताः सागरा नद्यः सरांसि विविधानि च  ।
वृक्षाः शेषं समायान्ति वल्लीजातं तृणानि च  ॥ २०.६ ॥
एवं हि व्याकुलीभूते सर्वौषधिजलोज्झिते  ।
काष्ठभूते तु संजाते त्रैलोक्ये सचराचरे  ॥ २०.७ ॥
यावत्पश्यामि मध्याह्ने स्नानकाल उपस्थिते  ।
त्रैलोक्यं ज्वलनाकारं दुर्निरीक्षं दुरासदम्  ॥ २०.८ ॥
द्वौ सूर्यौ पूर्वतस्तात पश्चिमोत्तरयोस्तथा  ।
तथैव दक्षिणे द्वौ च सूर्यौ दृष्टौ प्रतापिनौ  ॥ २०.९ ॥
द्वौ सूर्यौ नागलोकस्थौ मध्ये द्वौ गगनस्य च  ।
इत्येते द्वादशादित्यास्तपन्ते सर्वतो दिशम्  ॥ २०.१० ॥
पृथिवीमदहन्सर्वां सशैलवनकाननाम्  ।
नादग्धं दृश्यते किंचिदृते रेवां च मां तथा  ॥ २०.११ ॥
पृथिव्यां दह्यमानायां हविर्गन्धश्च जायते  ।
ततो मे शुष्यते गात्रं तृषाप्येवं दुरासदा  ॥ २०.१२ ॥
न हि विन्दामि पानीयं शोषितं च दिवाकरैः  ।
यावत्कमण्डलुं वीक्षे शुष्कं तत्रापि तज्जलम्  ॥ २०.१३ ॥
ततोऽहं शोकसंतप्तो विशेषात्क्षुत्तृषार्दितः  ।
उत्पपात क्षितेरूर्ध्वं पश्यमानो दिवं प्रति  ॥ २०.१४ ॥
तावत्पश्यामि गगने गृहं शृङ्गारभूषितम्  ।
ततस्तज्ज्ञातुकामोऽहं प्रस्थितो राजसत्तम  ॥ २०.१५ ॥
प्राकारेण विचित्रेण कपाटार्गलभूषितम्  ।
विचित्रशिखरोपेतं द्वारदेशमुपागतः  ॥ २०.१६ ॥
षडशीतिसहस्राणि योजनानां समुच्छ्रये  ।
तदर्धं तु पृथक्त्वेन काञ्चनं रत्नभूषितम्  ॥ २०.१७ ॥
तत्र मध्ये परां शय्यां पश्यामि नृपसत्तम  ।
शय्योपरि शयानं तु पुरुषं दिव्यमूर्धजम्  ॥ २०.१८ ॥
विकुञ्चिताग्रकेशान्तं समस्तं योजनायतम्  ।
मुकुटेन विचित्रेण दीप्तिकान्तेन शोभितम्  ॥ २०.१९ ॥
श्यामं कमलपत्राभं सुप्रभं च सुनासिकम्  ।
सिंहास्यमायतभुजं गल्लश्मश्रुवराङ्कितम्  ॥ २०.२० ॥
त्रिवलीभङ्गसुभगं कर्णकुण्डलभूषितम्  ।
विशालाभं सुपीनाङ्गं पार्श्वस्वावर्तभूषितम्  ॥ २०.२१ ॥
शोभितं कटिभागेन विभक्तं जानुजङ्घयोः  ।
पद्माङ्किततलं देवमाताम्रसुनखाङ्गुलिम्  ॥ २०.२२ ॥
मेघनादसुगम्भीरं सर्वावयवसुन्दरम्  ।
शय्यामध्यगतं देवमपश्यं पुरुषोत्तमम्  ॥ २०.२३ ॥
शङ्खचक्रगदापाणिं शयानं दक्षिणेन तु  ।
अक्षसूत्रोद्यतकरं सूर्यायुतसमप्रभम्  ॥ २०.२४ ॥
तं दृष्ट्वा भक्तिमान्देवं स्तोतुकामो व्यवस्थितः  ।
जयेश जय वागीश जय दिव्याङ्गभूषण  ॥ २०.२५ ॥
जय देवपते श्रीमन्साक्षाद्ब्रह्म सनातन  ।
तव लोकाः शरीरस्थास्त्वं गतिः परमेश्वर  ॥ २०.२६ ॥
त्वदाधारा हि देवेश सर्वे लोका व्यवस्थिताः  ।
त्वं श्रेष्ठः सर्वसत्त्वानां त्वं कर्ता धरणीधरः  ॥ २०.२७ ॥
त्वं हौत्रमग्निहोत्राणां सूत्रमन्त्रस्त्वमेव च  ।
गोकर्णं भद्रकर्णं च त्वं च माहेश्वरं पदम्  ॥ २०.२८ ॥
त्वं कीर्तिः सर्वकीर्तीनां दैन्यपापप्रणाशिनी  ।
त्वं नैमिषं कुरुक्षेत्रं त्वं च विष्णुपदं परम्  ॥ २०.२९ ॥
त्वया तु लीलया देव पदाक्रान्ता च मेदिनी  ।
त्वया बद्धो बलिर्देव त्वयेन्द्रस्य पदं कृतम्  ॥ २०.३० ॥
त्वं कलिर्द्वापरं देव त्रेता कृतयुगं तथा  ।
प्रलम्बदमनश्च त्वं स्रष्टा त्वं च विनाशकृत् ॥ २०.३१ ॥
त्वया वै धार्यते लोकास्त्वं कालः सर्वसंक्षयः  ।
त्वया हि देव सृष्टास्ताः सर्वा वै देवयोनयः  ॥ २०.३२ ॥
त्वं पन्थाः सर्वलोकानां त्वं च मोक्षः परा गतिः  ।
ब्रह्मा त्वदुद्भवो देवो रजोरूपः सनातनः  ।
रुद्रः क्रोधोद्भवोऽप्येवं त्वं च सत्त्वे व्यवस्थितः  ॥ २०.३३ ॥
एतच्चराचरं देव क्रीडनार्थं त्वया कृतम्  ।
एवं संतप्तदेहेन स्तुतो देवो मया प्रभुः  ॥ २०.३४ ॥
भक्त्या परमया राजन्सर्वभूतपतिः प्रभुः  ।
स्तुवन्वै तत्र पश्यामि वारिपूर्णांस्ततो घटान्  ॥ २०.३५ ॥
ततो मया विस्मृता या तृषा सा वर्धिता पुनः  ।
उपासर्पं ततस्तस्य पार्श्वं वै पुरुषस्य हि  ॥ २०.३६ ॥
पानीयं पातुकामेन चिन्तितं च मया पुनः  ।
नापश्यत हि मां चैष सुप्तोऽपि न च बुध्यते  ॥ २०.३७ ॥
यस्तु पापेन संमूढः सुखं सुप्तं प्रबोधयेत् ।
जायते तस्य पापस्य ब्रह्महत्याफलं महत् ॥ २०.३८ ॥
एवं संचिन्त्यमाने तु द्वितीयो ह्यागतः पुमान्  ।
नेक्षते जल्पते किंचिद्वामस्कन्धे मृगाजिनी  ॥ २०.३९ ॥
जटी कमण्डलुधरो दण्डी मेखलया वृतः  ।
भस्मोन्मृदितसर्वाङ्गो महातेजास्त्रिलोचनः  ॥ २०.४० ॥
यावत्तं स्तोतुकामोऽहमपश्यं स्वच्छचक्षुषा  ।
तावत्सर्वाङ्गसम्भूत्यामहत्या रूपसम्पदा  ॥ २०.४१ ॥
अपश्यं संवृतां नारीं सर्वाभरणभूषिताम्  ।
दृष्ट्वा तां पतितो भूमौ जयस्वेति ब्रुवंस्ततः  ॥ २०.४२ ॥
जय रुद्राङ्गसम्भूते जयवाहिनि सनातनि  ।
जय कौमारि माहेन्द्रि वैष्णवी वारुणी तथा  ॥ २०.४३ ॥
जय कौबेरि सावित्रि जय धात्रि वरानने  ।
तृष्णया तप्तदे हस्य रक्षां कुरु चराचरे  ॥ २०.४४ ॥

श्रीदेव्युवाच -
प्रसन्ना विप्रशार्दूल तव वाक्यैः सुशोभनैः  ।
वर्तते मानसे यत्ते मया ज्ञातं द्विजोत्तम  ॥ २०.४५ ॥
शृणु विप्र ममाप्यस्ति व्रतमेतत्सुदारुणम्  ।
स्त्रीलघुत्वान्मयारब्धं दुष्करं मन्दमेधया  ॥ २०.४६ ॥
यदि भावी च मे पुत्रो धर्मिष्ठो लोकविश्रुतः  ।
विप्रस्य तु स्तनं दत्त्वा पश्चाद्दास्यामि बालके  ॥ २०.४७ ॥
स मे पुत्रः समुत्पन्नो यथोक्तो मे महामुने  ।
स्तनं पिब त्वं विप्रेन्द्र यदि जीवितुमिच्छसि  ॥ २०.४८ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
अकार्यमेतद्विप्राणां यस्त्विमं पिबते स्तनम्  ।
पुनश्चैवोपनयनं व्रतसिद्धिं न गच्छति  ॥ २०.४९ ॥
ब्राह्मणत्वं त्रिभिर्लोकैर्दुर्लभं पद्मलोचने  ।
संस्कारैः संस्कृतो विप्रो यैश्च जायेत तच्छृणु  ॥ २०.५० ॥
प्रथमं चैव नारीषु संस्कारैर्बीजवापतम्  ।
बीजप्रक्षेपणादेव बीजक्षेपः स उच्यते  ॥ २०.५१ ॥
तदन्ते च महाभागे गर्भाधानं द्वितीयकम्  ।
पुंसवनं तृतीयं तु सीमन्तं च चतुर्थकम्  ॥ २०.५२ ॥
पञ्चमं जातकर्म स्यान्नाम वै षष्ठमुच्यते  ।
निष्क्रामः सप्तमश्चैव ह्यन्नप्राशनमष्टमम्  ॥ २०.५३ ॥
नवमं वै चूडकर्म दशमं मौञ्जिबन्धनम्  ।
ऐषिकं दार्विकं चैव सौमिकं भौमिकं तथा  ॥ २०.५४ ॥
पत्नीसंयोजनं चान्यद्दैवकर्म ततः परम्  ।
मानुष्यं पितृकर्म स्याद्दशमाष्टासु शोभने  ॥ २०.५५ ॥
भूतं भव्यं तथेष्टं च पार्वणं च ततः परम्  ॥ २०.५६ ॥
श्राद्धं श्रावण्यामाग्रयणं च चैत्राश्वयुज्यां दशपौर्णमास्याम्  ।
निरूढपशुसवनसौत्रामण्यग्निष्टोमात्यग्निष्टोमाः  ॥ २०.५७ ॥
षोडषीवाजपेयातिरात्राप्तोर्यामोदशवाजपेयाः  ।
सर्वभूतेषु क्षान्तिरनसूया शौचमङ्गलमकार्पण्यमस्पृहेति  ॥ २०.५८ ॥
एभिरष्टचत्वारिंशद्भिः संस्कारैः संकृतो ब्राह्मणो भवति  ॥ २०.५९ ॥
एवं ज्ञात्वा महाभागे न तु मां पातुमर्हसि  ।
शिशुपेयं स्तनं भद्रे कथं वै मद्विधः पिबेत् ॥ २०.६० ॥
ममैतद्वचनं श्रुत्वा नारी वचनमब्रवीत् ॥ २०.६१ ॥
यदि त्वं न पिबेः स्तन्यं पयो बालो मरिष्यति  ।
श्रूयते त्रिषु लोकेषु वेदेषु च स्मृतिष्वपि  ।
मुच्यते सर्वपापेभ्यो भ्रूणहत्या न मुञ्चति  ॥ २०.६२ ॥
भवित्री तव हत्या च महाभागवतः पुनः  ।
जन्मानि च शतान्यष्टौ क्लिश्यते भ्रूणहत्यया  ॥ २०.६३ ॥
मृतः शुनत्वं चाप्नोति वर्षाणां तु शतत्रयम्  ।
ततस्तस्य क्षये जाते काकयोनिं व्रजेत्पुनः  ॥ २०.६४ ॥
तत्रापि च शतान्यष्टौ क्लिश्यते पापकर्मणि  ।
वराहो दश जन्मानि तदन्ते जायते कृमिः  ॥ २०.६५ ॥
ततश्चारोहिणीं प्राप्य गोगजाश्वनृजन्मभाक् ।
श्रूयते श्रुतिशास्त्रेषु वेदेषु च परंतप  ॥ २०.६६ ॥
सर्वपापाधिकं पापं बालहत्या द्विजोत्तम  ।
बालहत्यायुतो विप्रः पच्यते नरके ध्रुवम्  ॥ २०.६७ ॥
वर्षाणि च शतान्यष्टौ प्राप्नोति यमयातनाम्  ।
तस्मादल्पतरो दोषः पिबतो मे स्तनं तव  ॥ २०.६८ ॥
तथैवापिबतः पापं जायते बहुवर्षिकम्  ।
क्षुधातृषाविरामस्ते पुण्यं च पिबतः स्तनम्  ॥ २०.६९ ॥
अतो न चेतः संदिग्धं कर्तव्यमिह कर्हिचित् ।
एहि विप्र यथाकामं बालार्थे पिब मे स्तनम्  ॥ २०.७० ॥
ततोऽहं वचनं श्रुत्वा स्तनं पातुं समुद्यतः  ।
न च तृप्तिं विजानामि पिबतः स्तनमुत्तमम्  ॥ २०.७१ ॥
त्रिंशद्वर्षसहस्राणि भारतैवं शतानि च  ।
ततः प्रबुद्धोत्सङ्गेऽहं मायानिद्राविमोहितः  ॥ २०.७२ ॥
निद्राविगतमोहोऽहं यावत्पश्यामि पाण्डव  ।
तावत्सुप्तं न पश्यामि न च तं बालकं विभो  ॥ २०.७३ ॥
चतुरस्तांश्च वै कुम्भान् पश्यामि तत्र भारत  ।
न च पश्यामि तां देवीं गता वै कुत्रचिच्च ते  ॥ २०.७४ ॥
एवं विमृश्यमानस्य चिन्तयानस्य तिष्ठतः  ।
ईषद्धसितया वाचा देवी वचनमब्रवीत् ॥ २०.७५ ॥

श्रीदेव्युवाच -
कृष्णः स पुरुषः सुप्तो द्वितीयोऽप्यागतो हरः  ।
ये चत्वारश्च ते कुम्भाः समुद्रास्ते द्विजोत्तम  ॥ २०.७६ ॥
यश्च बालस्त्वया दृष्टो ब्राह्मा लोकपितामहः  ।
अहं च पृथिवी ज्ञेया सप्तद्वीपा सर्वता  ॥ २०.७७ ॥
या गता त्वां परित्यज्य भूतले सुप्रतिष्ठिता  ।
इमां च प्रेक्षसे विप्र नर्मदां सरितां वराम्  ॥ २०.७८ ॥
सर्वसत्त्वोपकाराय बृहते पुण्यलक्षणा  ।
रेवानदी तु विख्याता न मृता तेन नर्मदा  ॥ २०.७९ ॥
एवं ज्ञात्वा शमं गच्छ स्वस्थो भव महामुने  ।
इत्युक्त्वा मां तदा देवी तत्रैवान्तरधीयत  ॥ २०.८० ॥
एवं हि शेते भगवान्सत्त्वस्थः प्रलये सदा  ।
सत्त्वरूपो महादेवो यदाधारे जगत्स्थितम्  ॥ २०.८१ ॥
एवं मयानुभूतं तु दृष्टमाश्चर्यमुत्तमम्  ।
सर्वपापहरं पुण्यं कथितं ते नरोत्तम  ॥ २०.८२ ॥
विष्णोश्चरितमित्युक्तं यत्त्वया परिपृच्छितम्  ।
भूय एव महाबाहो किमन्यच्छ्रोतुमिच्छसि  ॥ २०.८३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे वाराहकल्पवृत्तान्तवर्णनं नाम विंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २१

युधिष्ठिर उवाच -
श्रुतं मे विविधाश्चर्यं त्वत्प्रसादाद्द्विजोत्तम  ।
भूयश्च श्रोतुमिच्छामि तन्मे कथय सुव्रत  ॥ २१.१ ॥
कथमेषा नदी पुण्या सर्वनदीषु चोत्तमा  ।
नर्मदा नाम विख्याता भूयो मे कथयानघ  ॥ २१.२ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
नर्मदा सरितां श्रेष्ठा सर्वपापप्रणाशिनी  ।
तारयेत्सर्वभूतानि स्थावराणि चराणि च  ॥ २१.३ ॥
नर्मदायास्तु माहात्म्यं यत्पूर्वेण मया श्रुतम्  ।
तत्तेऽहं सम्प्रवक्ष्यामि शृणुष्वैकमना नृप  ॥ २१.४ ॥
गङ्गा कनखले पुण्या कुरुक्षेत्रे सरस्वती  ।
ग्रामे वा यदि वारण्ये पुण्या सर्वत्र नर्मदा  ॥ २१.५ ॥
त्रिभिः सारस्वतं तोयं सप्ताहेन तु यामुनम्  ।
सद्यः पुनाति गाङ्गेयं दर्शनादेव नार्मदम्  ॥ २१.६ ॥
कलिङ्गदेशात्पश्चार्धे पर्वतेऽमरकण्टके  ।
पुण्या च त्रिषु लोकेषु रमणीया पदे पदे  ॥ २१.७ ॥
तत्र देवाश्च गन्धर्वा ऋषयश्च तपोधनाः  ।
तपस्तप्त्वा महाराज सिद्धिं परमिकां गताः  ॥ २१.८ ॥
तत्र स्नात्वा नरो राजन्नियमस्थो जितेन्द्रियः  ।
उपोष्य रजनीमेकां कुलानां तारयेच्छतम्  ॥ २१.९ ॥
सिद्धिक्षेत्रं परं तात पर्वतो ह्यमरंकटः  ।
सर्वदेवाश्रितो यस्मादृषिभिः परिसेवितः  ॥ २१.१० ॥
सिद्धविद्याधरा भूतगन्धर्वाः स्थानमुत्तमम्  ।
दृश्यादृश्याश्च राजेन्द्र सेवन्ते सिद्धिकाङ्क्षिणः  ॥ २१.११ ॥
अहं च परमं स्थानं ततः प्रभृति संश्रितः  ।
अत्र प्रणवरूपो वै स्थाने तिष्ठत्युमापतिः  ॥ २१.१२ ॥
श्रीकण्ठः सगणः सर्वभूतसङ्घैर्निषेवितः  ।
अस्माद्गिरिवराद्भूप वक्ष्ये तीर्थस्य विस्तरम्  ॥ २१.१३ ॥
यानि सन्तीह तीर्थानि पुण्यानि नृपसत्तम  ।
यानि यानीह तीर्थानि नर्मदायास्तटद्वये  ॥ २१.१४ ॥
न तेषां विस्तरं वक्तुं शक्तो ब्रह्मापि भूपते  ।
योजनानां शतं साग्रं श्रूयते सरिदुत्तमा  ॥ २१.१५ ॥
विस्तरेण तु राजेन्द्र अर्धयोजनमायता  ।
षष्टितीर्थसहस्राणि षष्टिकोट्यस्तथैव च  ॥ २१.१६ ॥
पर्वतादुदधिं यावदुभे कूले न संशयः  ॥ २१.१७ ॥
सप्तषष्टिसहस्राणि सप्तषष्टिशतानि च  ।
सप्तषष्टिस्तथा कोट्यो वायुस्तीर्थानि चाब्रवीत् ॥ २१.१८ ॥
परं कृतयुगे तानि यान्ति प्रत्यक्षतां नृप  ।
पश्यन्ति मानवाः सर्वे सततं धर्मबुद्धयः  ॥ २१.१९ ॥
यथायथा कलिर्घोरो वर्तते दारुणो नृप  ।
तथातथाल्पतां यान्ति हीनसत्त्वा यतो नराः  ॥ २१.२० ॥
जालेश्वरादितीर्थानि पर्वतेऽस्मिन्नराधिप  ।
पितृतृप्तिप्रदान्याहुः स्वर्गमोक्षप्रदानि च  ॥ २१.२१ ॥
श्रेष्ठं दारुवनं तत्र चरुकासंगमः शुभः  ।
उत्तरे नर्मदायास्तु चरुकेश्वरमुत्तमम्  ॥ २१.२२ ॥
दारुकेश्वरतीर्थं च व्यतीपातेश्वरं तथा  ।
पातालेश्वरतीर्थं च कोटियज्ञं तथैव च  ॥ २१.२३ ॥
इति चैवोत्तरे कूले रेवाया नृपसत्तम  ।
अमरेश्वरपार्श्वे च लिङ्गान्यष्टोत्तरं शतम्  ॥ २१.२४ ॥
वरुणेश्वरमुख्यानि सर्वपापहराणि च  ॥ २१.२५ ॥
मान्धातृपुरपार्श्वे च सिद्धेश्वरयमेश्वरौ  ।
ओङ्कारात्पूर्वभागे च केदारं तीर्थमुत्तमम्  ॥ २१.२६ ॥
तत्समीपे महाराज स्वर्गद्वारमघापहम्  ।
नाम्ना ब्रह्मेश्वरं पुण्यं सप्तसारस्वतं पुरः  ॥ २१.२७ ॥
रुद्राष्टकं च सावित्रं सोमतीर्थं तथैव च  ।
एतानि दक्षिणे तीरे रेवाया भरतर्षभ  ॥ २१.२८ ॥
अस्मिंस्तु पर्वते तात रुद्राणां कोटयः स्थिताः  ।
स्नानैस्तुष्टिर्भवेत्तेषां गन्धमाल्यानुलेपनैः  ॥ २१.२९ ॥
प्रीतास्तेऽपि भवन्त्यत्र रुद्रा राजन्न संशयः  ।
जपेन पापसंशुद्धिर्ध्यानेनानन्त्यमश्नुते  ॥ २१.३० ॥
दानेन भोगानाप्नोति इत्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ।
पर्वतात्पश्चिमे देशे स्वयं देवो महेश्वरः  ।
स्थितः प्रणवरूपोऽसौ जगदादिः सनातनः  ॥ २१.३१ ॥
तत्र स्नात्वा शुचिर्भूत्वा ब्रह्मचारी जितेन्द्रियः  ।
पितृकार्यं प्रकुर्वीत विधिदृष्टेन कर्मणा  ॥ २१.३२ ॥
तिलोदकेन तत्रैव तर्पयेत्पितृदेवताः  ।
आ सप्तमं कुलं तस्य स्वर्गे मोदति पाण्डव  ॥ २१.३३ ॥
आत्मना सह भोगांश्च विविधान् लभते सुखी  ।
षष्टिवर्षसहस्राणि क्रीडते सुरपूजितः  ॥ २१.३४ ॥
मोदते सुचिरं कालं पितृपूजाफलधितः  ।
ततः स्वर्गात्परिभ्रष्टो जायते विमले कुले  ॥ २१.३५ ॥
धनवान्दानशीलश्च नीरोगो लोकपूजितः  ।
पुनः स्मरति तत्तीर्थं गमनं कुरुते पुनः  ॥ २१.३६ ॥
द्वितीये जन्मनि भवेद्ध्रदस्यानुचरोत्कटः  ।
तथैव ब्रह्मचर्येण सोपवासो जितेन्द्रियः  ॥ २१.३७ ॥
सर्वहिंसानिवृत्तस्तु लभते फलमुत्तमम्  ।
एवं धर्मसमाचारो यस्तु प्राणान्परित्यजेत् ॥ २१.३८ ॥
तस्य पुण्यफलं यद्वै तन्निबोध नराधिप  ।
शतं वर्षसहस्राणि स्वर्गे मोदति पाण्डव  ॥ २१.३९ ॥
अप्सरोगणसंकीर्णे दिव्यशब्दानुनादिते  ।
दिव्यगन्धानुलिप्ताङ्गो दिव्यालङ्कारभूषितः  ॥ २१.४० ॥
क्रीडते दैवतैः सार्द्धं सिद्धगन्धर्वसंस्तुतः  ।
ततः स्वर्गात्परिभ्रष्टो राजा भवति वीर्यवान्  ॥ २१.४१ ॥
हस्त्यश्वरथयानैश्च धर्मज्ञः शास्त्रतत्परः  ।
गृहे स्तम्भशताकीर्णे सौवर्णे रजतान्विते  ॥ २१.४२ ॥
सप्ताष्टभूमिसुद्वारे दासीदाससमाकुले  ।
मत्तमातङ्गनिःश्वासैर्वाजिहेषितनादितैः  ॥ २१.४३ ॥
क्षुभ्यते तस्य तद्द्वारमिन्द्रस्य भुवनं यथा  ।
राजराजेश्वरः श्रीमान्सर्वस्त्रीजनवल्लभः  ॥ २१.४४ ॥
तस्मिन्गृहे वसित्वा तु क्रीडाभोगसमन्वितः  ।
जीवेद्वर्षशतं साग्रं सर्वव्याधिविवर्जितः  ॥ २१.४५ ॥
एवं तेषां भवेत्सर्वं ये मृता ह्यमरेश्वरे  ।
अग्निप्रवेशं यः कुर्याद्भक्त्या ह्यमरकण्टके  ॥ २१.४६ ॥
स मृतः स्वर्गमाप्नोति यास्यते परमां गतिम्  ।
स्नानं दानं जपो होमः शुभं वा यदि वाशुभम्  ॥ २१.४७ ॥
पुराणे श्रूयते राजन्सर्वं कोटिगुणं भवेत् ।
तस्यास्तीरे तु ये वृक्षाः पतिताः कालपर्यये  ॥ २१.४८ ॥
नर्मदातोयसंस्पृष्टास्ते यान्ति परमां गतिम्  ।
अनिवृत्तिका गतिस्तस्य पवनस्याम्बरे यथा  ॥ २१.४९ ॥
पतनं कुरुते यस्तु तस्मिंस्तीर्थे नराधिप  ।
कन्यास्त्रीणि सहस्राणि पाताले भोगभागिनः  ॥ २१.५० ॥
तिष्ठन्ति भवने तस्य प्रेषणे प्रार्थयन्ति च  ।
दिव्यभोगैः सुसम्पन्नः क्रीडते कालम्  ॥ २१.५१ ॥
पृथिव्यां ह्यासमुद्रायां तादृशो नैव जायते  ।
यादृशोऽयं नरश्रेष्ठ पर्वतोऽमरकण्टकः  ॥ २१.५२ ॥
तत्र तीर्थं तु विज्ञेयं पर्वतस्यानु पश्चिमे  ।
ह्रदो जालेश्वरो नाम त्रिषु लोकेषु विश्रुतः  ॥ २१.५३ ॥
तत्र पिण्डप्रदानेन सन्ध्योपासनकेन तु  ।
पितरो द्वादशाब्दानि तर्पितास्तु भवन्ति वै  ॥ २१.५४ ॥
दक्षिणे नर्मदातीरे कपिला तु महानदी  ।
सरलार्जुनसंछन्ना खदिरैरुपशोभिता  ॥ २१.५५ ॥
माधवीसल्लकीभिश्च वल्लीभिश्चाप्यलंकृता  ।
श्वापदैर्गर्जमानैश्च गोमायुवानरादिभिः  ॥ २१.५६ ॥
पक्षिजातिविशेषैश्च नित्यं प्रमुदिता नृप  ।
साग्रं कोटिशतं तत्र ऋषीणामिति शुश्रुम  ॥ २१.५७ ॥
तपस्तप्त्वा गतं मोक्षं येषां जन्म न चागमः  ।
येन तत्र तपस्तप्तं कपिलेन महात्मना  ॥ २१.५८ ॥
तत्र तच्चाभवत्तीर्थं पुण्यं सिद्धनिषेवितम्  ।
येन सा कापिलैस्तात सेविता ऋषिभिः पुरा  ॥ २१.५९ ॥
तेन सा कपिला नाम गीता पापक्षयंकरी  ।
तत्र कोटिशतं साग्रं तीर्थानाममरेश्वरे  ॥ २१.६० ॥
अहोरात्रोषितो भूत्वा मुच्यते सर्वकिल्बिषैः  ।
दानं च विधिवद्दत्त्वा यथाशक्त्या द्विजोत्तमे  ॥ २१.६१ ॥
ईश्वरानुग्रहात्सर्वं तत्र कोटिगुणं भवेत् ।
यस्मादनक्षरं रूपं प्रणवस्येह भारत  ॥ २१.६२ ॥
शिवस्वरूपस्य ततः कृतमात्राक्षरं भवेत् ।
तिर्यञ्चः पशवश्चैव वृक्षा गुल्मलतादयः  ॥ २१.६३ ॥
तेऽपि तत्र क्षयं याताः स्वर्गं यान्ति न संशयः  ।
विशल्या तत्र या प्रोक्ता तत्रैव तु महानदी  ॥ २१.६४ ॥
स्नात्वा दत्त्वा यथान्यायं तत्रापि सुकृती भवेत् ।
तत्र देवगणाः सर्वे सकिन्नरमहोरगाः  ॥ २१.६५ ॥
यक्षराक्षसगन्धर्वा ऋषयश्च तपोधनाः  ।
सर्वे समागतास्तां वै पश्यन्ति ह्यमरेश्वरे  ॥ २१.६६ ॥
तैश्च सर्वैः समागम्य वन्दितौ तौ शुभौ कटौ  ।
पुरा युगे महाघोरे सर्वलोकभयंकरे  ॥ २१.६७ ॥
नर्मदायाः सुतस्तत्र सशल्यो विशलीकृतः  ।
सर्वदेवैश्च ऋषिभिर्विशल्या तेन सा स्मृता  ॥ २१.६८ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
उत्पन्ना तु कथं तात विशल्या कपिला कथम्  ।
कथं वा नर्मदापुत्रः शल्ययुक्तोऽभवन्मुने  ॥ २१.६९ ॥
आश्चर्यभूतं लोकस्य श्रोतुमिच्छामि सुव्रत  ॥ २१.७० ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
पुरा दाक्षायणी नाम सहिता शूलपाणिना  ।
क्रीडित्वा नर्मदातोये परया च मुदा नृप  ॥ २१.७१ ॥
जलादुत्तीर्य सहसा वस्त्रमन्यत्समाहरत् ।
देव्यास्तु स्नानवस्त्रं तत्पीडितं लीलया नृप  ॥ २१.७२ ॥
सहितानुचरीभिस्तु इन्द्रायुधनिभं भृशम्  ।
तस्मिन्निष्पीड्यमाने तु वारि यन्निःसृतं तदा  ॥ २१.७३ ॥
तस्मादियं सरिज्जज्ञे कपिलाख्या महानदी  ।
संयोगादङ्गरागस्य वस्त्रोद्यत्कपिलं जलम्  ॥ २१.७४ ॥
गलितं तेन कपिला वर्णतो नामतोऽभवत् ।
तथा गन्धरसैर्युक्तं नानापुष्पैस्तु वासितम्  ॥ २१.७५ ॥
नानावर्णारुणं शुभ्रं वस्त्राद्यद्वारि निःसृतम्  ।
पीड्यमानं करैः शुभ्रैस्तैस्तु पल्लवकोमलैः  ॥ २१.७६ ॥
कपिलं जलमिश्रैस्तु तस्मादेषा सरिद्वरा  ।
कपिला चोच्यते तज्ज्ञैः पुराणार्थविशारदैः  ॥ २१.७७ ॥
एषा वै वस्त्रसम्भूता नर्मदातोयसम्भवा  ।
महापुण्यतमा ज्ञेया कपिला सरिदुत्तमा  ॥ २१.७८ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये कपिलासरित्सम्भववर्णनं नामैकविंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २२

श्री मार्कण्डेय उवाच -
अतः परं प्रवक्ष्यामि सा विशल्या ह्यभूद्यथा  ।
आश्चर्यभूता लोकस्य सर्वपापक्षयंकरी  ॥ २२.१ ॥
ब्रह्मणो मानसः पुत्रो मुख्यो ह्यग्निरजायत  ।
मुख्यो वह्निरितिप्रोक्त ऋषिः परमधार्मिकः  ॥ २२.२ ॥
तस्य स्वाहाभवत्पत्नी स्मृता दाक्षायणी तु सा  ।
तस्यां मुख्या महाराज त्रयः पुत्रास्तदाऽभवन्  ॥ २२.३ ॥
अग्निराहवनीयस्तु दक्षिणाग्निस्तथैव च  ।
गार्हपत्यस्तृतीयस्तु त्रैलोक्यं यैश्च धार्यते  ॥ २२.४ ॥
तथा वै गार्हपत्योऽग्निर्जज्ञे पुत्रद्वयं शुभम्  ।
पद्मकः शङ्कुनामा च तावुभावग्निसत्तमौ  ॥ २२.५ ॥
वसन्नग्निर्नदीतीरे समाश्रित्य महत्तपः  ।
रुद्रमाराधयामास जितात्मा सुसमाहितः  ॥ २२.६ ॥
दशवर्षसहस्राणि चचार विपुलं तपः  ।
तमुवाच महादेवः प्रसन्नो वृषभध्वजः  ॥ २२.७ ॥
भोभो ब्रूहि महाभाग यत्ते मनसि वर्तते  ।
दाता ह्यहमसंदेहो यद्यपि स्यात्सुदुर्लभम्  ॥ २२.८ ॥

अग्निरुवाच -
नर्मदेयं महाभागा सरितो याश्च षोडश  ।
भवन्तु मम पत्न्यस्तास्त्वत्प्रसादान्महेश्वर  ॥ २२.९ ॥
तासु वै चिन्तितान् पुत्रानग्र्यानुत्पादयाम्यहम्  ।
एष एव वरो देव दीयतां मे महेश्वर  ॥ २२.१० ॥

ईश्वर उवाच -
एतास्तु धिष्णिनाम्न्यो वै भविष्यन्ति सरिद्वराः  ।
पत्न्यस्तव विशालाक्ष्यो वेदे ख्याता न संशयः  ॥ २२.११ ॥
तासां पुत्रा भविष्यन्ति ह्यग्नयो येऽध्वरे स्मृताः  ।
धिष्ण्यानाम सुविख्याता यावदाभूतसम्प्लवम्  ॥ २२.१२ ॥
एवमुक्त्वा महादेवस्तत्रैवान्तरधीयत  ।
नर्मदा च सरिच्छ्रेष्ठा तस्य भार्या बभूव ह  ॥ २२.१३ ॥
कावेरी कृष्णवेणी च रेवा च यमुना तथा  ।
गोदावरी वितस्ता च चन्द्रभागा इरावती  ॥ २२.१४ ॥
विपाशा कौशिकी चैव सरयूः शतरुद्रिका  ।
शिप्रा सरस्वती चैव ह्रादिनी पावनी तथा  ॥ २२.१५ ॥
एताः षोडशा नद्यो वै भार्यार्थं संव्यवस्थिताः  ।
तदात्मानं विभज्याशु धिष्णीषु स महाद्युतिः  ॥ २२.१६ ॥
व्यभिचारात्तु भर्तुर्वै नर्मदाद्यासु धिष्णिषु  ।
उत्पन्नाः शुचयः पुत्राः सर्वे ते धिष्ण्यपाः स्मृताः  ॥ २२.१७ ॥
तस्याश्च नर्मदायास्तु धिष्णीन्द्रो नाम विश्रुतः  ।
बभूव पुत्रो बलवान्रूपेणाप्रतिमो नृप  ॥ २२.१८ ॥
ततो देवासुरं युद्धमभवल्लोमहर्षणम्  ।
मयतारकमित्येवं त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्  ॥ २२.१९ ॥
तत्र दैत्यैर्महाघोरैर्मयतारपुरोगमैः  ।
ताडितास्ते सुरास्त्रस्ता विष्णुं वै शरणं ययुः  ॥ २२.२० ॥
त्रायस्व नो हृषीकेशा घोरादस्मान्महाभयात् ।
दैत्यान्सर्वान्संहरस्व मयतारपुरोगमान्  ॥ २२.२१ ॥
एवमुक्तः स भगवान्दिशो दश व्यलोकयत् ।
ततो भगवता दृष्टौ रणे पावकमारुतौ  ॥ २२.२२ ॥
आहूतौ विष्णुना तौ तु सकाशं जग्मतुः क्षणात् ।
स्थितौ तौ प्रणतौ चाग्रे देवदेवस्य धीमतः  ॥ २२.२३ ॥
ततो धिष्णिः पावकेन्द्रो देवेनोक्तो महात्मना  ।
निर्दहेमान्महाघोरान्नार्मदेय महासुरान्  ॥ २२.२४ ॥
अथैवमुकौ तौ देवौ रणे पावकमारुतौ  ।
दैत्यान् ददहतुः सर्वान्मयतारपुरोगमान्  ॥ २२.२५ ॥
दह्यमानास्तु ते सर्वे शस्त्रैरग्निं त्ववेष्टयन्  ।
दिव्यैरग्न्यर्कसङ्काशैः शतशोऽथ सहस्रशः  ॥ २२.२६ ॥
तांश्चाग्निः शस्त्रनिकरैर्निर्ददाह महासुरान्  ।
ज्वालामालाकुलं सर्वं वायुना निर्मितं तदा  ॥ २२.२७ ॥
दह्यमानास्ततो दैत्या अग्निज्वालासमावृताः  ।
प्रविश्य पातालतलं जले लीनाः सहस्रशः  ॥ २२.२८ ॥
ततः कुमारमग्निं तु नर्मदापुत्रमव्ययम्  ।
पूजयित्वा सुराः सर्वे जग्मुस्ते त्रिदशालयम्  ॥ २२.२९ ॥
सशल्यस्तु महातेजा रेवापुत्रो वृतोऽग्निभिः  ।
नर्मदामागतः क्षिप्रं मातरं द्रष्टुमुत्सुकः  ॥ २२.३० ॥
तं दृष्ट्वा पुत्रमायान्तं शस्त्रौघेण परिक्षतम्  ।
नर्मदा पुण्यसलिला अभ्युत्थाय सुविस्मिता  ॥ २२.३१ ॥
पर्यष्वजत बाहुभ्यां प्रस्नवापीडितस्तनी  ।
सशल्यं पुत्रमादाय कापिलं ह्रदमाविशत् ॥ २२.३२ ॥
प्रविष्टमात्रे तु ह्रदे कापिले पापनाशिनि  ।
सशल्यं तं विशल्यं च क्षणात्कृतवती तदा  ॥ २२.३३ ॥
स विशल्योऽभवद्यस्मात्प्राप्य तस्याः शिवं जलम्  ।
कपिला नामतस्तेन विशल्या चोच्यते बुधैः  ॥ २२.३४ ॥
अन्येऽपि तत्र ये स्नाताः शुचयस्तु समाहिताः  ।
पापशल्यैः प्रमुच्यन्ते मृता यान्ति सुरालयम्  ॥ २२.३५ ॥
एतत्ते सर्वमाख्यातं यत्पृष्टोऽहं पुरा त्वया  ।
उत्पत्तिकारणं तात विशल्याया नरेश्वर  ॥ २२.३६ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये विशल्यासम्भवो नाम द्वाविंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २३

मार्कण्डेय उवाच -
तत्रैव सङ्गमे राजन्भक्त्या परमया नृप  ।
प्राणांस्त्यजन्ति ये मर्त्यास्ते यान्ति परमां गतिम्  ॥ २३.१ ॥
संन्यस्तसर्वसंकल्पो यस्तु प्राणान्परित्यजेत् ।
अमरेश्वरमासाद्य स स्वर्गे नियतं वसेत् ॥ २३.२ ॥
शैलेन्द्रं यः समासाद्य आत्मानं मुञ्चते नरः  ।
विमानेनार्कवर्णेन स गच्छेदमरावतीम्  ॥ २३.३ ॥
नरं पतन्तमालोक्य नगादमरकण्टकात् ।
ब्रुवन्त्यप्सरसः सर्वा मम भर्ता भवेदिति  ॥ २३.४ ॥
समं जलं धर्मविदो वदन्ति सारस्वतं गाङ्गमिति प्रबुद्धाः  ।
तस्योपरिष्टात्प्रवदन्ति तज्ज्ञा रेवाजलं नात्र विचारणास्ति  ॥ २३.५ ॥
अनेकविद्याधरकिन्नराद्यैरध्यासितं पुण्यतमाधिवासैः  ।
रेवाजलं धारयतो हि मूर्ध्ना स्थानं सुरेन्द्राधिपतेः समीपे  ॥ २३.६ ॥
नर्मदा सर्वदा सेव्या बहुनोक्तेन किं नृप  ।
यदीच्छेन्न पुनर्द्रष्टुं घोरं संसारसागरम्  ॥ २३.७ ॥
त्रयाणामपि लोकानां महती पावनी स्मृता  ।
यत्र तत्र मृतस्यापि ध्रुवं गाणेश्वरी गतिः  ॥ २३.८ ॥
अनेकयज्ञायतनैर्वृताङ्गी न ह्यत्र किंचिद्यदतीर्थमस्ति  ।
तस्यास्तु तीरे भवता यदुक्तं तपस्विनो वाप्यतपस्विनो वा  ॥ २३.९ ॥
म्रियन्ति ये पापकृतो मनुष्यास्ते स्वर्गमायान्ति यथाऽमरेन्द्राः  ॥ २३.१० ॥
एवं तु कपिला चैव विशल्या राजसत्तम  ।
ईश्वरेण पुरा सृष्टा लोकानां हितकाम्यया  ॥ २३.११ ॥
तत्र स्नात्वा नरो राजन्सोपवासो जितेन्द्रियः  ।
अश्वमेधस्य महतोऽसंशयं फलमाप्नुयात् ॥ २३.१२ ॥
अनाशकं च यः कुर्यात्तस्मिंस्तीर्थे नराधिप  ।
सर्वपापविनिर्मुक्तो याति वै शिवमन्दिरम्  ॥ २३.१३ ॥
पृथिव्यां सागरान्तायां स्नानदानेन यत्फलम्  ।
विशल्यासङ्गमे स्नात्वा सकृत्तत्फलमश्नुते  ॥ २३.१४ ॥
एवं पुण्या पवित्रा च कथिता तव भूपते  ।
भूयो मां पृच्छसि च यत्तच्चैव कथयाम्यहम्  ॥ २३.१५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे विशल्यासङ्गममाहात्म्यवर्णनं नाम त्रयोविंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २४

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
सङ्गमः करनर्मदयोः पुरे मान्धातृसंज्ञिते  ।
गत्वा स्नात्वा तपयित्वा पित्ःन्विष्णुपुरं नयेत् ॥ २४.१ ॥
मर्दयित्वा करौ पूर्वं विष्णुर्दैत्यजिघांसया  ।
चक्रं जग्राह तत्रैव स्वेदाज्जाता सरिद्वरा  ॥ २४.२ ॥
संगता रेवया तत्र स्नात्वा पापैः प्रमुच्यते  ॥ २४.३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये करनर्मदासङ्गममाहात्म्यवर्णनं नाम चतुर्विंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २५

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ओंकारात्पूर्वभागे वै सङ्गमो लोकविश्रुतः  ।
रेवया संगता यत्र नीलगङ्गा नृपोत्तम  ॥ २५.१ ॥
तत्र स्नात्वा जपित्वा च कोऽर्थोऽलभ्यो भवेद्भुवि  ।
षष्टिर्वर्षसहस्राणि नीलकण्ठपुरे वसेत् ॥ २५.२ ॥
तर्पयित्वा पित्ःञ्श्राद्धे तिलमिश्रैर्जलैरपि  ।
उद्धरेदात्मना सार्धं पुरुषानेकविंशतिम्  ॥ २५.३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये नीलगङ्गायाः सङ्गममाहात्म्यवर्णनंनाम पञ्चविंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २६

युधिष्ठिर उवाच -
जालेश्वरेऽपि यत्प्रोक्तं त्वया पूर्वं द्विजोत्तम  ।
तत्कथं तु भवेत्पुण्यमृषिसिद्धनिषेवितम्  ॥ २६.१ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
जालेश्वरात्परं तीर्थं न भूतं न भविष्यति  ।
तस्योत्पत्तिं कथयतः शृणु त्वं पाण्डुनन्दन  ॥ २६.२ ॥
पुरा ऋषिगणाः सर्वे सेन्द्राश्चैव मरुद्गणाः  ।
तापिता असुरैः सर्वैः क्षयं नीता ह्यनेकशः  ॥ २६.३ ॥
बाणासुरप्रभृतिभिर्जम्भशुम्भपुरोगमैः  ।
वध्यमाना ह्यनेकैश्च ब्रह्माणं शरणं गताः  ॥ २६.४ ॥
विमानैः पर्वताकारैर्हयैश्चैव गजोपमैः  ।
स्यन्दनैर्नगराकारैः सिंहशार्दूलयोजितैः  ॥ २६.५ ॥
कच्छपैर्मकरैश्चान्ये जग्मुरन्ये पदातयः  ।
प्राप्य ते परमं स्थानमशक्यं यदधार्मिकैः  ॥ २६.६ ॥
दृष्ट्वा पद्मोद्भवं देवं सर्वलोकस्य शङ्करम्  ।
ते सर्वे तत्र गत्वा तु स्तुतिं चक्रुः समाहिताः  ॥ २६.७ ॥
देवा ऊचुः  ।
जयामेय जयाभेद जय सम्भूतिकारक  ।
पद्मयोने सुरश्रेष्ठ त्वां वयं शरणं गताः  ॥ २६.८ ॥
तच्छ्रुत्वा तु वचो देवो देवानां भावितात्मनाम्  ।
मेघगम्भीरया वाचा प्रत्युवाच पितामहः  ॥ २६.९ ॥
किं वो ह्यागमनं देवाः सर्वेषां च विवर्णता  ।
केनावमानिताः सर्वे शीघ्रं कथयतामराः  ॥ २६.१० ॥
देवा ऊचुः  ।
बाणो नाम महावीर्यो दानवो बलदर्पितः  ।
तेनास्माकं हृतं सर्वं धनरत्नैर्वियोजिताः  ॥ २६.११ ॥
देवानां वचनं श्रुत्वा ब्रह्मा लोकपितामहः  ।
चिन्तयामास देवेशस्तस्य नाशाय या क्रिया  ॥ २६.१२ ॥
अवध्यो दानवः पापः सर्वेषां वै दिवौकसाम्  ।
मुक्त्वा तु शङ्करं देवं न मया न च विष्णुना  ॥ २६.१३ ॥
तत्रैव सर्वे गच्छामो यत्र देवो महेश्वरः  ।
स गतिश्चैव सर्वेषां विद्यतेऽन्यो न कश्चन  ॥ २६.१४ ॥
एवमुक्त्वा सुरैः सर्वैर्ब्रह्मा वेदविदांवरः  ।
ब्राह्मणैः सह विद्वद्भिरतो यत्र महेश्वरः  ॥ २६.१५ ॥
स्तुतिभिश्च सुपुष्टाभिस्तुष्टाव परमेश्वरम्  ॥ २६.१६ ॥
देवा ऊचुः  ।
जय त्वं देवदेवेश जयोमार्धशरीरधृक् ।
वृषासन महाबाहो शशाङ्ककृतभूषण  ॥ २६.१७ ॥
नमः शूलाग्रहस्ताय नमः खट्वाङ्गधारिणे  ।
जय भूतपते देव दक्षयज्ञविनाशन  ॥ २६.१८ ॥
पञ्चाक्षर नमो देव पञ्चभूतात्मविग्रह  ।
पञ्चवक्त्रमयेशान वेदैस्त्वं तु प्रगीयसे  ॥ २६.१९ ॥
सृष्टिपालनसंहारांस्त्वं सदा कुरुषे नमः  ।
अष्टमूर्ते स्मरहर स्मर सत्यं यथा स्तुतः  ॥ २६.२० ॥
पञ्चात्मिका तनुर्देव ब्राह्मणैस्ते प्रगीयते  ।
सद्यो वामे तथाघोरे ईशो तत्पुरुषे तथा  ॥ २६.२१ ॥
हेमजाले सुविस्तीर्णे हंसवत्कूजसे हर  ।
एवं स्तुतो मुनिगणैर्ब्रह्माद्यैश्च सुरासुरैः  ॥ २६.२२ ॥
प्रहृष्टः सुमना भूत्वा सुरसङ्घानुवाच ह  ॥ २६.२३ ॥

ईश्वर उवाच -
स्वागतं देवविप्राणां सुप्रभाताद्य शर्वरी  ।
किं कुर्मो वदत क्षिप्रं कोऽन्यः सेव्यः सुरासुरैः  ॥ २६.२४ ॥
किं दुःखं को नु सन्तापः कुतो वो भयमागतम्  ।
कथयध्वं महाभागाः कारणं यन्मनोगतम्  ॥ २६.२५ ॥
एवमुक्तास्तु रुद्रेण प्रत्यवोचन्सुरर्षभाः  ।
स्वान्स्वान्देहान्दर्शयन्तो लज्जमाना अधोमुखाः  ॥ २६.२६ ॥
अस्ति घोरो महावीर्यो दानवो बलदर्पितः  ।
बाणो नामेति विख्यातो यस्य तत्त्रिपुरं महत् ॥ २६.२७ ॥
तेन वै सुतपस्तप्तं दशवर्षशतानि हि  ।
तस्य तुष्टोऽभवद्ब्रह्मा नियमेन दमेन च  ॥ २६.२८ ॥
पुराणि तान्यभेद्यानि ददौ कामगमानि वै  ।
आयसं राजतं चैव सौवर्णं च तथापरम्  ॥ २६.२९ ॥
त्रिपुरं ब्रह्मणा सृष्टं भ्रमत्तत्कामगामि च  ।
तस्यैव तु बलोत्कृष्टास्त्रिपुरे दानवाः स्थिताः  ॥ २६.३० ॥
त्रैलोक्यं सकलं देव पीडयन्ति महासुराः  ।
दण्डपाशासिशस्त्राणि अविकारे विकुर्वते  ।
त्रिपुरं दानवैर्जुष्टं भ्रमत्तच्चक्रसंनिभम्  ॥ २६.३१ ॥
क्वचिद्दृश्यमदृश्यं वा मृगतृष्णैव लक्ष्यते  ॥ २६.३२ ॥
यस्मिन्पतति तद्दिव्यं दृप्तस्य त्रिपुरं महत् ।
न तत्र ब्राह्मणा देवा गावो नैव तु जन्तवः  ॥ २६.३३ ॥
न तत्र दृश्यते किंचित्पतेद्यत्र पुरत्रयम्  ।
नद्यो ग्रामाश्च देशाश्च बहवो भस्मसात्कृताः  ॥ २६.३४ ॥
सुवर्णं रजतं चैव मणिमौक्तिकमेव च  ।
स्त्रीरत्नं शोभनं यच्च तत्सर्वं कर्षते बलात् ॥ २६.३५ ॥
न शस्त्रेण न चास्त्रेण न दिवा निशि वा हर  ।
शक्यते देवसङ्घैश्च निहन्तुं स कथंचन  ॥ २६.३६ ॥
तद्दहस्व महादेव त्वं हि नः परमा गतिः  ।
एवं प्रसादं देवेश सर्वेषां कर्तुमर्हसि  ॥ २६.३७ ॥
येन देवाश्च गन्धर्वा ऋषयश्च तपोधनाः  ।
परां धृतिं समायान्ति तत्प्रभो कर्तुमर्हसि  ॥ २६.३८ ॥

ईश्वर उवाच -
एतत्सर्वं करिष्यामि मा विषादं गमिष्यथ  ।
अचिरेणैव कालेन कुर्यां युष्मत्सुखावहम्  ॥ २६.३९ ॥
आश्वासयित्वा तान्देवान्सर्वानिन्द्रपुरोगमान्  ।
चिन्तयामास देवेशस्त्रिपुरस्य वधं प्रति  ॥ २६.४० ॥
कथं केन प्रकारेण हन्तव्यं त्रिपुरं मया  ।
तमेकं नारदं मुक्त्वा नान्योपायो विधीयते  ॥ २६.४१ ॥
एवं संस्तभ्य चात्मानं ततो ध्यातः स नारदः  ।
तत्क्षणादेव सम्प्राप्तो वायुभूतो महातपाः  ॥ २६.४२ ॥
कमण्डलुधरो देवस्त्रिदण्डी ज्ञानकोविदः  ।
योगपट्टाक्षसूत्रेण छत्रेणैव विराजितः  ॥ २६.४३ ॥
जटाजूटाबद्धशिरा ज्वलनार्कसमप्रभः  ।
त्रिधा प्रदक्षिणीकृत्य दण्डवत्पतितो भुवि  ॥ २६.४४ ॥
कृताञ्जलिपुटो भूत्वा नारदो भगवान्मुनिः  ।
स्तोत्रेण महता शर्वः स्तुतो भक्त्या महामनाः  ॥ २६.४५ ॥

नारद उवाच -
जय शम्भो विरूपाक्ष जय देव त्रिलोचन  ।
जय शङ्कर ईशान रुद्रेश्वर नमोऽस्तु ते  ॥ २६.४६ ॥
त्वं पतिस्त्वं जगत्कर्ता त्वमेव लयकृद्विभो  ।
त्वमेव जगतां नाथो दुष्टातकनिषूदनः  ॥ २६.४७ ॥
त्वं नः पाहि सुरेशान त्रयीमूर्ते सनातन  ।
भवमूर्ते भवारे त्वं भजतामभयो भव  ॥ २६.४८ ॥
भवभावविनाशार्थं भव त्वां शरणं भजे  ।
किमर्थं चिन्तितो देव आज्ञा मे दीयतां प्रभो  ॥ २६.४९ ॥
कस्य संक्षोभये चित्तं को वाद्य पततु क्षितौ  ।
कमद्य कलहेनाहं योजये जयतांवर  ॥ २६.५० ॥
नारदस्य वचः श्रुत्वा देवदेवो महेश्वरः  ।
उत्फुल्लनयनो भूत्वा इदं वचनमब्रवीत् ॥ २६.५१ ॥
स्वागतं ते मुनिश्रेष्ठ सदैव कलहप्रिय  ।
वीणावादनतत्त्वज्ञ ब्रह्मपुत्र सनातन  ॥ २६.५२ ॥
गच्छ नारद शीघ्रं त्वं यत्र तत्त्रिपुरं महत् ।
बाणस्य दानवेन्द्रस्य सर्वलोकभयावहम्  ॥ २६.५३ ॥
भर्तारो देवतातुल्याः स्त्रियस्तत्राप्सरःसमाः  ।
तासां वै तेजसा चैव भ्रमते त्रिपुरं महत् ॥ २६.५४ ॥
न शक्यते कथं भेत्तुं सर्वोपायैर्द्विजोत्तम  ।
गत्वा त्वं मोहय क्षिप्रं पृथग्धर्मैरनेकधा  ॥ २६.५५ ॥

नारद उवाच -
तव वाक्येन देवेश भेदयामि पुरोत्तमम्  ।
अभेद्यं बहुधोपायैर्यत्तु देवैः सवासवैः  ॥ २६.५६ ॥
एवमुक्त्वा गतो भूप शतयोजनमायतम्  ।
बाणस्य तत्पुरश्रेष्ठमृद्धिवृद्धिसमायुतम्  ॥ २६.५७ ॥
कृतकौतुकसम्बाधं नानाधातुविचित्रितम्  ।
अनेकहर्म्यसंछन्नमनेकायतनोज्ज्वलम्  ॥ २६.५८ ॥
द्वारतोरणसंयुक्तं कपाटार्गलभूषितम्  ।
बहुयन्त्रसमोपेतं प्राकारपरिखोज्ज्वलम्  ॥ २६.५९ ॥
वापीकृपतडागैश्च देवतायतनैर्युतम्  ।
हंसकारण्डवाकीर्णं पद्मिनीखण्डमण्डितम्  ॥ २६.६० ॥
अनेकवनशोभाढ्यं नानाविहगमण्डितम्  ।
एवं गुणगणाकीर्णं बाणस्य पुरमुत्तमम्  ॥ २६.६१ ॥
तस्य मध्ये महाकायं सप्तकक्षं सुशोभितम्  ।
बाणस्य भवनं दिव्यं सर्वं काञ्चनभूषितम्  ॥ २६.६२ ॥
मौक्तिकादामशोभाढ्यं वज्रवैडूर्यभूषितम्  ।
रुक्मपट्टतलाकीर्णं रत्नभूम्या सुशोभितम्  ॥ २६.६३ ॥
मत्तमातङ्गनिःश्वासैः स्यन्दनैः संकुलीकृतम्  ।
हयहेषितशब्दैश्च नारीणां नूपुरस्वनैः  ॥ २६.६४ ॥
खड्गतोमरहस्तैश्च वज्राङ्कुशशरायुधैः  ।
रक्षितं घोररूपैश्च दानवैर्बलदर्पितैः  ॥ २६.६५ ॥
एवं गुणगणाकीर्णं बाणस्य भवनोत्तमम्  ।
कैलासशिखरप्रख्यं महेन्द्रभवनोपमम्  ॥ २६.६६ ॥
नारदो गगने शीघ्रमगमत्पुरसंमुखः  ।
द्वारदेशं समासाद्य क्षत्तारं वाक्यमब्रवीत् ॥ २६.६७ ॥
भोभोः क्षत्तर्महाबुद्धे राजकार्यविशारद  ।
शीघ्रं बाणाय चाचक्ष्व नारदो द्वारि तिष्ठति  ॥ २६.६८ ॥
स वन्दयित्वा चरणौ नारदस्य त्वरान्वितः  ।
सभामध्यगतं बाणं विज्ञप्तुमुपचक्रमे  ॥ २६.६९ ॥
वेपमानाङ्गयष्टिस्तु करेणापिहिताननः  ।
शृण्वतां सर्वयोधानामिदं वचनमब्रवीत् ॥ २६.७० ॥
वन्दितो देवगन्धर्वैर्यक्षकिन्नरदानवैः  ।
कलिप्रियो दुराराध्यो नारदो द्वारि तिष्ठति  ॥ २६.७१ ॥
द्वारपालस्य तद्वाक्यं श्रुत्वा बाणस्त्वरान्वितः  ।
द्वाःस्थमाह महादैत्यः सविस्मयमिदं तदा  ॥ २६.७२ ॥

बाण उवाच -
ब्रह्मपुत्रं सतेजस्कं दुःसहं दुरतिक्रमम्  ।
प्रवेशय महाभागं किमर्थं वारितो बहिः  ॥ २६.७३ ॥
श्रुत्वा प्रभोर्वचस्तस्य प्रावेशयदुदीरितम्  ।
गत्वा वेगेन महता नारदं गृहमागतम्  ॥ २६.७४ ॥
दृष्ट्वा देवर्षिमायान्तं नारदं सुरपूजितम्  ।
साहसोत्थाय संहृष्टो ववन्दे चरणौ मुनेः  ॥ २६.७५ ॥
ददौ चासनमर्घ्यं च पाद्यं पूजां यथाविधि  ।
न्यवेदयच्च तद्राज्यमात्मानं बान्धवैः सह  ॥ २६.७६ ॥
पप्रच्छ कुशलं चापि मुनिं बाणासुरः स्वयम्  ॥ २६.७७ ॥

नारद उवाच -
साधु साधु महाबाहो दनोर्वंशविवर्द्धन  ।
कोऽन्यस्त्रिभुवने श्लाघ्यस्त्वां मुक्त्वा दनुपुंगव  ॥ २६.७८ ॥
पूजितोऽहं दनुश्रेष्ठ धनरत्नैः सुशोभनैः  ।
राज्येन चात्मना वापि ह्येवं कः पूजयेत्परः  ॥ २६.७९ ॥
न मे कार्यं हि भोगेन भुङ्क्ष्व राज्यमनामयम्  ।
त्वद्दर्शनोत्सुकः प्राप्तो दृष्ट्वा देवं महेश्वरम्  ॥ २६.८० ॥
भ्रमते त्रिपुरं लोके स्त्रीसतीत्वान्मया श्रुतम्  ।
तान्द्रष्टुकामः सम्प्राप्तस्त्वद्दारान्दानवेश्वर  ॥ २६.८१ ॥
मन्यसे यदि मे शीघ्रं दर्शयस्व च माचिरम्  ।
नारदस्य वचः श्रुत्वा कञ्चुकिं समुदीक्ष्य वै  ॥ २६.८२ ॥
अन्तःपुरचरं वृद्धं दण्डपाणिं गुणान्वितम्  ।
उवाच राजा हृष्टात्मा शब्देनापूरयन्दिशः  ॥ २६.८३ ॥
नारदाय महादेवीं दर्शयस्वेह कञ्चुकिन्  ।
अन्तःपुरचरैः सर्वैः समेतामविशङ्कितः  ॥ २६.८४ ॥
नाथस्याज्ञां पुरस्कृत्य गृहीत्वा नारदं करे  ।
प्रविश्याकथयद्देव्यै नारदोऽयं समागतः  ॥ २६.८५ ॥
दृष्ट्वा देवी मुनिश्रेष्ठं कृत्वा पादाभिवन्दनम्  ।
आसनं काञ्चनं शुभ्रमर्घ्यपाद्यादिकं ददौ  ॥ २६.८६ ॥
तस्यै स भगवांस्तुष्टो ह्याशीर्वादमदात्परम्  ।
नान्या देवि त्रिलोकेऽपि त्वत्समा दृश्यतेऽङ्गना  ॥ २६.८७ ॥
पतिव्रता शुभाचारा सत्यशौचसमन्विता  ।
यस्याः प्रभावात्त्रिपुरं भ्रमते चक्रवत्सदा  ॥ २६.८८ ॥
तच्छ्रुत्वा वचनं देवी नारदस्य सुदान्वितम्  ।
पर्यपृच्छदृषिं भक्त्या धर्मं धर्मभृतांवरा  ॥ २६.८९ ॥

राज्ञ्युवाच -
भगवन्मानुषे लोके देवास्तुष्यन्ति कैर्व्रतैः  ।
कानि दानानि दीयन्ते येषां च स्यान्महत्फलम्  ॥ २६.९० ॥
उपवासाश्च ये केचित्स्त्रीधर्मे कथिता बुधैः  ।
यैः कृतैः स्वर्गमायान्ति सुकृतिन्यः स्त्रियो यथा  ॥ २६.९१ ॥
यत्तत्सर्वं महाभाग कथयस्व यथातथम्  ।
श्रोतुमिच्छाम्यहं सर्वं कथयस्वाविशङ्कितः  ॥ २६.९२ ॥

नारद उवाच -
साधु साधु महाभागे प्रश्नोऽयं वेदितस्त्वया  ।
यं श्रुत्वा सर्वनारीणां धर्मवृद्धिस्तु जायते  ॥ २६.९३ ॥
उपवासैश्च दानैश्च पतिपुत्रौ वशानुगौ  ।
बान्धवैः पूज्यते नित्यं यैः कृतैः कथयामि ते  ॥ २६.९४ ॥
दुर्भगा सुभगा यैस्तु सुभगा दुर्भगा भवेत् ।
पुत्रिणी पुत्ररहिता ह्यपुत्रा पुत्रिणी तथा  ॥ २६.९५ ॥
भर्तारं लभते कन्या तथान्या भर्तृवर्जिता  ।
कृताकृतैश्च जायन्ते तन्निबोधस्व सुन्दरि  ॥ २६.९६ ॥
तिलधेनुं सुवर्णं च रूप्यं गा वाससी तथा  ।
पानीयं भूमिदानं च गन्धधूपानुलेपनम्  ॥ २६.९७ ॥
पादुकोपानहौ छत्रं पुण्यानि व्यञ्जनानि च  ।
पादाभ्यङ्गं शिरोऽभ्यङ्गं स्नानं शय्यासनानि च  ॥ २६.९८ ॥
एतानि ये प्रयच्छन्ति नोपसर्पन्ति ते यमम्  ।
मधु माषं पयः सर्पिर्लवणं गुडमौषधम्  ॥ २६.९९ ॥
पानीयं भूमिदानं च शालीनिक्षुरसांस्तथा  ।
आरक्तवाससी श्लक्ष्णे दम्पत्योर्ललितादिने  ॥ २६.१०० ॥
सौभाग्यं जायते चैव इह लोके परत्र च  ।
ब्राह्मणे वृत्तसम्पन्ने सुरूपे च गुणान्विते  ॥ २६.१०१ ॥
तिथौ यस्यामिदं देयं तत्ते राज्ञि वदाम्यहम्  ।
प्रतिपत्सु च या नारी पूर्वाह्णे च शुचिव्रता  ॥ २६.१०२ ॥
इन्धनं ब्राह्मणे दद्यात्प्रीयतां मे हुताशनः  ।
तस्या जन्मानि षट्त्रिंशदङ्गप्रत्यङ्गसन्धिषु  ॥ २६.१०३ ॥
न रजो नैव सन्तापो जायते राजवल्लभे  ।
द्वितीयायां तु या नारी नवनीतमुदान्विता  ॥ २६.१०४ ॥
ददाति द्विजमुख्याय सुकुमारतनुर्भवेत् ।
लवणं विप्रवर्याय तृतीयायां प्रयच्छति  ॥ २६.१०५ ॥
गौरी मे प्रीयतां देवी तस्याः पुण्यफलं शृणु  ।
कौमारिका पतिं प्राप्य तेन सार्द्धमुमा यथा  ॥ २६.१०६ ॥
क्रीडत्यविधवा चापि लभते सा महद्यशः  ।
नक्तं कृत्वा चतुर्थ्यां वै दद्याद्विप्राय मोदकान्  ॥ २६.१०७ ॥
प्रीयतां मम देवेशो गणनाथो विनायकः  ।
तस्यास्तेन फलेनाशु सर्वकर्मसु भामिनि  ॥ २६.१०८ ॥
विघ्नं न जायते क्वापि एवमाह पितामहः  ।
पञ्चमीं तु ततः प्राप्य ब्राह्मणे तिलदा तु या  ॥ २६.१०९ ॥
सा भवेद्रूपसम्पन्ना यथा चैव तिलोत्तमा  ।
षष्ठ्यां तु या मधूकस्य फलदा तु भवेत्सदा  ॥ २६.११० ॥
उद्दिश्य चाग्निजं देवं ब्राह्मणे वेदपारगे  ।
तस्याः पुत्रो यथा स्कन्दो देवसङ्घेषु चोत्तमः  ॥ २६.१११ ॥
उत्पद्यते महाराजः सर्वलोकेषु पूजितः  ।
सप्तम्यां या द्विजश्रेष्ठं सुवर्णेन प्रपूजयेत् ॥ २६.११२ ॥
उद्दिश्य जगतो नाथं देवदेवं दिवाकरम्  ।
तस्य पुण्यफलं यद्वै कथितं द्विजसत्तमैः  ॥ २६.११३ ॥
तत्ते राज्ञि प्रवक्ष्यामि शृणुष्वैकमनाः सति  ।
दद्रूचित्रककुष्ठानि मण्डलानि विचर्चिका  ॥ २६.११४ ॥
न भवन्तीह चाङ्गेषु पूर्वकर्मार्जितान्यपि  ।
कृष्णां धेनुं तथाष्टम्यां या प्रयच्छति भामिनी  ॥ २६.११५ ॥
ब्राह्मणे वृत्तसम्पन्ने प्रीयतां मे महेश्वरः  ।
तस्या जन्मार्जितं पापं नश्यते विभवान्विता  ॥ २६.११६ ॥
जायते नात्र सन्देहो यस्माद्दानमनुत्तमम्  ।
गन्धधूपं तु या नारी भक्त्या विप्राय दापयेत् ॥ २६.११७ ॥
कात्यायनीं समुद्दिश्य नवम्यां शृणु यत्फलम्  ।
तस्या भ्राता पिता पुत्रः पतिर्वा रणमुत्तमम्  ॥ २६.११८ ॥
प्राप्यते नैव सीदन्ति तेन दानेन रक्षिताः  ।
इक्षुदण्डरसं देवि दशम्यां या प्रयच्छति  ॥ २६.११९ ॥
लोकपालान्समुद्दिश्य ब्राह्मणे व्यङ्गवर्जिते  ।
तेन दानेन सा नित्यं सर्वलोकस्य वल्लभा  ॥ २६.१२० ॥
जायते नात्र सन्देह इत्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ।
एकादश्यामुपोष्याथ द्वादश्यामुदकप्रदा  ॥ २६.१२१ ॥
नारायणं समुद्दिश्य ब्राह्मणे विष्णुतत्परे  ।
सा सदा स्पर्शसम्भाषैर्द्रावयेद्भावयेज्जनम्  ॥ २६.१२२ ॥
यस्माद्दानं महर्लोके ह्यनन्तमुदके भवेत् ।
पादाभ्यङ्गं शिरोऽभ्यङ्गं काममुद्दिश्य वै द्विजे  ॥ २६.१२३ ॥
ददाति च त्रयोदश्यां भक्त्या परमयाङ्गना  ।
यस्यां यस्यां मृता जायेद्भूयो योन्यां तु जन्मनि  ॥ २६.१२४ ॥
तस्यां तस्यां तु सा भर्तुर्न वियुज्येत कर्हिचित् ।
तथाप्येवं चतुर्दश्यां दद्यात्पात्रमुपानहौ  ॥ २६.१२५ ॥
ब्रह्मणे धर्ममुद्दिश्य तस्या लोका ह्यनामयाः  ।
एवं च पक्षपक्षान्ते श्राद्धे तर्पेद्द्विजोत्तमान्  ॥ २६.१२६ ॥
अव्युच्छिन्ना सदा राज्ञि सन्ततिर्जायते भुवि  ।
एवं ते तिथिमाहात्म्यं दानयोगेन भाषितम्  ॥ २६.१२७ ॥
तथा वनस्पतीनां तु आराधनविधिं शृणु  ।
जम्बूं निम्बतरुं चैव तिन्दुकं मधुकं तथा  ॥ २६.१२८ ॥
आम्रं चामलकं चैव शाल्मलिं वटपिप्पलौ  ।
शमीबिल्वामलीवृक्षं कदलीं पाटलीं तथा  ॥ २६.१२९ ॥
अन्यान्पुण्यतमान्वृक्षानुपेत्य स्वर्गमाप्नुयात् ॥ २६.१३० ॥

नारद उवाच -
चैत्रे मासे तु या नारी कुर्याद्व्रतमनुत्तमम्  ।
तस्य व्रतस्य चान्यानि कलां नार्हन्ति षोडशीम्  ॥ २६.१३१ ॥
श्रुतेन येन सुभगे दुर्भगत्वं न पश्यति  ।
यथा हिमं रविं प्राप्य विलयं याति भूतले  ॥ २६.१३२ ॥
तथा दुःखं च दौर्भाग्यं व्रतादस्माद्विलीयते  ।
मधुकाख्यां तु ललितामाराधयति येन वै  ॥ २६.१३३ ॥
विधिं तं शृणु सुभगे कथ्यमानं सुखावहम्  ।
चैत्रे शुक्लतृतीयायां सुस्नाता शुद्धमानसा  ॥ २६.१३४ ॥
प्रतिमां मधुवृक्षस्य शाङ्करीमुमया सह  ।
कारयित्वा द्विजवरैः प्रतिष्ठाप्य यथाविधि  ॥ २६.१३५ ॥
सुगन्धिकुसुमैर्धूपैस्तथा कर्पूरकुङ्कुमैः  ।
पूजयेद्विधिना देवं मन्त्रयुक्तेन भामिनी  ॥ २६.१३६ ॥
पादौ नमः शिवायेति मेढ्रे वै मन्मथाय च  ।
कालोदरायेत्युदरं नीलकंठाय कण्ठकम्  ॥ २६.१३७ ॥
शिरः सर्वात्मने पूज्य उमां पश्चात्प्रपूजयेत् ।
क्षामोदरायैह्युदरं सुकण्ठायै च कण्ठकम्  ॥ २६.१३८ ॥
शिरः सौभाग्यदायिन्यै पश्चादर्घ्यं प्रदापयेत् ॥ २६.१३९ ॥
नमस्ते देवदेवेश उमावर जगत्पते  ।
अर्घ्येणानेन मे सर्वं दौर्भाग्यं नाशय प्रभो  ।
इति अर्घ्यमन्त्रः  ॥ २६.१४० ॥
अर्घ्यं दत्त्वा ततः पश्चात्करकं वारिपूरितम्  ।
मधूकपात्रोपभृतं सहिरण्यं तु शक्तितः  ॥ २६.१४१ ॥
करकं वारिसम्पूर्णं सौभाग्येन तु संयुतम्  ।
दत्तं तु ललिते तुभ्यं सौभाग्यादिविवर्धनम्  ।
इति करकदानमन्त्रः  ॥ २६.१४२ ॥
मन्त्रेणानेन विप्राय दद्यात्करकमुत्तमम्  ।
लवणं वर्जयेच्छुक्लां यावदन्यां तृतीयिकाम्  ॥ २६.१४३ ॥
क्षमाप्य देवीं देवेशां नक्तमद्यात्स्वयं हविः  ।
अनेन विधिना सार्धं मासि मासि ह्यपक्रमेत् ॥ २६.१४४ ॥
फाल्गुनस्य तृतीयायां शुक्लायां तु समाप्यते  ।
वैशाखे लवणं देयं ज्येष्ठे चाज्यं प्रदीयते  ॥ २६.१४५ ॥
आषाढे मासि निष्पावाः पयो देयं तु श्रावणे  ।
मुद्गा देया नभस्ये तु शालिमाश्वयुजे तथा  ॥ २६.१४६ ॥
कार्त्तिके शर्करापात्रं करकं रससंभृतम्  ।
मार्गशीर्षे तु कार्पासं करकं घृतसंयुतम्  ॥ २६.१४७ ॥
पौषे तु कुङ्कुमं देयं माघे पात्रं तिलैर्भृतम्  ।
फाल्गुने मासि सम्प्राप्ते पात्रं मोदकसंभृतम्  ॥ २६.१४८ ॥
पश्चात्तृतीयादेयं यत्तत्पूर्वस्यां विवर्जयेत् ।
विधानमासां सर्वासां सामान्यं मनसः प्रिये  ॥ २६.१४९ ॥
प्रतिमां मधुवृक्षस्य तामेव प्रतिपूजयेत् ।
तस्मै सर्वं तु विप्राय आचार्याय प्रदीयते  ॥ २६.१५० ॥
ततः संवत्सरस्यान्ते उद्यापनविधिं शृणु  ।
मधुवृक्षं ततो गत्वा बहुसम्भारसंवृतः  ॥ २६.१५१ ॥
निखनेत्प्रतिमां मध्ये माधूकीं मधुकस्य च  ।
तत्रस्थं पूजयेत्सर्वमुमादेहार्द्धधारिणम्  ॥ २६.१५२ ॥
पूजोपहारैर्विपुलैः कुङ्कुमेन पुनःपुनः  ।
श्लक्ष्णाभिः पुष्पमालाभिः कौसुम्भैः केसरेण च  ॥ २६.१५३ ॥
कौसुम्भे वाससी शुभ्रे अतसीपुष्पसन्निभे  ।
परिधाप्य तां प्रतिमां दम्पती रविसंख्यया  ॥ २६.१५४ ॥
उपानद्युगलैश्छत्रैः कण्ठसूत्रैः सकण्ठिकैः  ।
कटकैरङ्गुलीयैश्च शयनीयैः शुभास्तृतैः  ॥ २६.१५५ ॥
कुङ्कुमेन विलिप्ताङ्गौ बहुपुष्पैश्च पूजितौ  ।
भोजयेद्विविधै रत्नैर्मधूकावासके स्थितौ  ॥ २६.१५६ ॥
भुक्तोत्थितौ तु विश्राम्य शय्यासु च क्षमापयेत् ।
गुरुमूलं यतः सर्वं गुरुर्ज्ञेयो महेश्वरः  ॥ २६.१५७ ॥
प्रीते गुरौ ततः सर्वं जगत्प्रीतं सुरासुरम्  ।
यद्यदिष्टतमं लोके यत्किंचिद्दयितं गृहे  ॥ २६.१५८ ॥
तत्सर्वं गुरवे देयमात्मनः श्रेय इच्छता  ।
इदं तु धनिभिर्देयमन्यैर्देयं यथोच्यते  ॥ २६.१५९ ॥
दाम्पत्यमेकं विधिवत्प्रतिपूज्य शुभव्रतैः  ।
द्वितीयं गुरुदाम्पत्यं वित्तशाठ्यं विवर्जयेत् ॥ २६.१६० ॥
ततः क्षमापयेद्देवीं देवं च ब्राह्मणं गुरुम्  ।
यथा त्वं देवि ललिते न वियुक्तासि शम्भुना  ॥ २६.१६१ ॥
तथा मे पतिपुत्राणामवियोगः प्रदीयताम्  ।
अनेन विधिना कृत्वा तृतीयां मधुसंज्ञिकाम्  ॥ २६.१६२ ॥
इन्द्राणी चेन्द्रपत्नीत्वमवाप सुतमुत्तमम्  ।
सौभाग्यं सर्वलोकेषु सर्वर्द्धिसुखमुत्तमम्  ॥ २६.१६३ ॥
अनेन विधिना या तु कुमारी व्रतमाचरेत् ।
शोभनं पतिमाप्नोति यथेन्द्राण्या शतक्रतुः  ॥ २६.१६४ ॥
दुर्भगा सुभगत्वं च सुभगा पुत्रिणी भवेत् ।
पुत्रिण्यक्षयमाप्नोति न शोकं पश्यति क्वचित् ॥ २६.१६५ ॥
अनेकजन्मजनितं दौर्भाग्यं नश्यति ध्रुवम्  ।
मृता तु त्रिदिवं प्राप्य उमया सह मोदते  ॥ २६.१६६ ॥
कल्पकोटिशतं साग्रं भुक्त्वा भोगान् यथेप्सितान्  ।
पुनस्तु सम्भवे लोके पार्थिवं पतिमाप्नुयात् ॥ २६.१६७ ॥
सुभगा रूपसम्पन्ना पार्थिवं जनयेत्सुतम्  ॥ २६.१६८ ॥
एतत्ते कथितं सर्वं व्रतानामुत्तमं व्रतम्  ।
अन्यत्पृच्छस्व सुभगे वाञ्छितं यद्धृदि स्थितम्  ॥ २६.१६९ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये मधूकतृतीयाव्रतविधानमाहात्म्यवर्णनं नाम षड्विंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २७

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
नारदस्य वचः श्रुत्वा राज्ञी वचनमब्रवीत् ।
प्रसादं कुरु विप्रेन्द्र गृह्ण दानं यथेप्सितम्  ॥ २७.१ ॥
सुवर्णमणिरत्नानि वस्त्राणि विविधानि च  ।
तत्ते दारयामि विप्रेन्द्र यच्चान्यदपि दुर्लभम्  ॥ २७.२ ॥
राज्ञ्यास्तु वचनं श्रुत्वा नारदो वाक्यमब्रवीत् ।
अन्येषां दीयतां भद्रे ये द्विजाः क्षीणवृत्तयः  ॥ २७.३ ॥
वयं तु सर्वसम्पन्ना भक्तिग्राह्याः सदैव हि  ।
इत्युक्ता सा तदा राज्ञी वेदवेदाङ्गपारगान्  ॥ २७.४ ॥
आहूय ब्राह्मणान्निःस्वान्दातुं समुपचक्रमे  ।
यत्किंचिन्नारदेनोक्तं दानसौभाग्यवर्धनम्  ॥ २७.५ ॥
तेन दानेन मे नित्यं प्रीयेतां हरिशङ्करौ  ।
ततो राज्ञी च सा प्राह नारदं मुनिपुंगवम्  ॥ २७.६ ॥

राज्ञ्युवाच -
दानं दत्तं त्वयोक्तं यद्भर्तृकर्मपरं हि तत् ।
आजन्मजन्म मे भर्ता भवेद्बाणो द्विजोत्तम  ॥ २७.७ ॥
नान्यो हि दैवतं तात मुक्त्वा बाणं द्विजोत्तम  ।
तेन सत्येन मे भर्ता जीवेच्च शरदां शतम्  ॥ २७.८ ॥
नान्यो धर्मो भवेत्स्त्रीणां दैवतं हि पतिर्यथा  ।
तथापि तव वाक्येन दानं दत्तं यथाविधि  ॥ २७.९ ॥
स्वकं कर्म करिष्यामो भर्तारं प्रति मानद  ।
ब्रह्मर्षे गच्छ चेदानीं त्वमाशीर्वादः प्रदीयताम्  ॥ २७.१० ॥
तथेति तामनुज्ञाप्य नारदो नृपसत्तम  ।
सर्वासां मानसं हृत्वा अन्यतः कृतमानसः  ॥ २७.११ ॥
जगामादर्शनं विप्रः पूज्यमानस्तु खेचरैः  ।
ततो गतमनस्कास्ता भर्तारं प्रति भारत  ॥ २७.१२ ॥
विवर्णा निष्प्रभा जाता नारदेन विमोहिताः  ॥ २७.१३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये त्रिपुरक्षोभणवर्णनं नाम सप्तविंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २८

मार्कण्डेय उवाच -
एतस्मिन्नन्तरे रुद्रो नर्मदातटमास्थितः  ।
क्रीडते ह्युमया सार्द्धं नारदस्तत्र चागतः  ॥ २८.१ ॥
प्रणम्य देवदेवेशमुमया सह शङ्करम्  ।
व्यज्ञापयत्तदा देवं यद्वृत्तं त्रिपुरे तदा  ॥ २८.२ ॥
गतोऽहं स्वामिनिर्देशाद्यत्र तद्बाणमन्दिरम्  ।
दृष्टा बाणं यथान्यायं गतो ह्यन्तःपुरं महत् ॥ २८.३ ॥
तत्र भार्यासहस्राणि दृष्ट्वा बाणस्य धीमतः  ।
यथायोग्यं यथाकाममागतः क्षोभ्य तत्पुरम्  ॥ २८.४ ॥
नारदस्य वचः श्रुत्वा साधु साध्विति पूजयन्  ।
चिन्तयामास देवेशो भ्रमणं त्रिपुरस्य हि  ॥ २८.५ ॥
करमुक्तं यथा चक्रं विष्णुना प्रभविष्णुना  ।
महावेगं महायामं रक्षितं तेजसा मम  ॥ २८.६ ॥
स च मे भक्तिनिरतो बाणो लोके च विश्रुतः  ।
भारती च मया दत्ता ब्राह्मणानां विशेषतः  ॥ २८.७ ॥
एवं स सुचिरं कालं देवदेवो महेश्वरः  ।
चिन्तयित्वा सुनिर्वाणं कार्यं प्रति जनेश्वरः  ॥ २८.८ ॥
ततोऽसौ मन्दरं ध्यात्वा चापे कृत्वा गुणे महीम्  ।
विष्णुं सनातनं देवं बाणे ध्यात्वा त्रिलोचनः  ॥ २८.९ ॥
फले हुताशनं देवं ज्वलन्तं सर्वतोमुखम्  ।
सुपर्णं पुङ्खयोर्मध्ये जवे वायुं प्रकल्प्य च  ॥ २८.१० ॥
रथं महीमयं कृत्वा धुरि तावश्विनावुभौ  ।
अक्षे सुरेश्वरं देवमग्रकील्यां धनाधिपम्  ॥ २८.११ ॥
यमं तु दक्षिणे पार्श्वे वामे कालं सुदारुणम्  ।
आदित्यचन्द्रौ चक्रे तु गन्धर्वानारकादिषु  ॥ २८.१२ ॥
यन्तारं च सुरज्येष्ठं वेदान्कृत्वा हयोत्तमान्  ।
खलीनादिषु चाङ्गानि रश्मींश्छन्दांसि चाकरोत् ॥ २८.१३ ॥
कृत्वा प्रतोदमोंकारं मुखग्राह्यं महेश्वरः  ।
धातारं चाग्रतः कृत्वा विधातारं च पृष्ठतः  ॥ २८.१४ ॥
मारुतात्सर्वतो दिग्भ्य ऊर्ध्वयन्त्रे तथैव च  ।
महोरगपिशाचांश्च सिद्धविद्याधरांस्तथा  ॥ २८.१५ ॥
गणांश्च भूतसङ्घांश्च सर्वे सर्वाङ्गसंधिषु  ।
युगमध्ये स्थितो मेरुर्युगस्याधो महागिरिः  ॥ २८.१६ ॥
सर्पा यन्त्रस्थिता घोराः शम्ये वरुणनैरृतौ  ।
गायत्री चैव सावित्री स्थिते ते रश्मिबन्धने  ॥ २८.१७ ॥
सत्यं रथध्वजे शौचं दमं रक्षां समन्ततः  ।
रथं देवमयं कृत्वा देवदेवो महेश्वरः  ॥ २८.१८ ॥
संनद्धः कवची खड्गी बद्धगोधाङ्गुलित्रवान्  ।
बद्धा परिकरं गाढं जटाजूटं नियम्य च  ॥ २८.१९ ॥
सज्जं कृत्वा धनुर्दिव्यं योजयित्वा रथोत्तमम्  ।
रथमध्ये स्थितो देवः शुशुभे च युधिष्ठिर  ॥ २८.२० ॥
धनुषः शब्दनादेनाकम्पयच्च जगत्त्रयम्  ।
स्थानं कृत्वा तु वैशाखं निभृतं संस्थितो हरः  ॥ २८.२१ ॥
निरीक्ष्य सुचिरं कालं कोपसंरक्तलोचनः  ।
ध्यात्वा तं परमं मन्त्रमात्मानं च निरुध्य सः  ॥ २८.२२ ॥
मुमोच सहसा बाणं पुरस्य वधकाङ्क्षया  ।
यदा त्रीणि समेतानि अन्तरिक्षस्थितानि तु  ॥ २८.२३ ॥
ततः कालनिमेषार्धं दृष्ट्वैक्यं त्रिपुरस्य च  ।
त्रिपर्वणा त्रिशल्येन ततस्तान्यवसादयत् ॥ २८.२४ ॥
ततो लोका भयत्रस्तास्त्रिपुरे भरतोत्तम  ।
सर्वासुरविनाशाय कालरूपा भयावहाः  ॥ २८.२५ ॥
अट्टहासान् प्रमुञ्चन्ति कष्टरूपा नरास्तदा  ।
निमेषोन्मेषणं चैव कुर्वन्ति लिपिकर्मसु  ॥ २८.२६ ॥
निष्पन्दनयना मर्त्याश्चित्रेष्वालिखिता इव  ।
देवायतनगा देवा रटन्ति प्रहसन्ति च  ।
स्वप्ने पश्यन्ति चात्मानं रक्ताम्बरविभूषितम्  ॥ २८.२७ ॥
रक्तमाल्योत्तमाङ्गाश्च पतन्तः कार्दमे ह्रदे  ।
पश्यन्ति नाम चात्मानं सतैलाभ्यङ्गमस्तकम्  ॥ २८.२८ ॥
पश्यन्ति यानमारूढं रासभैश्च नृपोत्तम  ।
संवर्तको महावायुर्युगान्तप्रतिमो महान्  ॥ २८.२९ ॥
गृहानुन्मूलयामास वृक्षजातीननेकशः  ।
भूमिकम्पाः सनिर्घाता उल्कापाताः सहस्रशः  ॥ २८.३० ॥
रुधिरं वर्षते देवो मिश्रितं कर्करैर्बहु  ।
अग्निकुण्डेषु विप्राणां हुतः सम्यग्घुताशनः  ॥ २८.३१ ॥
ज्वलते धूमसंयुक्तो विस्फुलिङ्गकणैः सह  ।
कुंजरा विमदा जातास्तुरगाः सत्त्ववर्जिताः  ॥ २८.३२ ॥
अवादितानि वाद्यन्ते वादित्राणि सहस्रशः  ।
ध्वजा ह्यकम्पिताः पेतुश्छत्राणि विविधानि च  ॥ २८.३३ ॥
ज्वलति पादपास्तत्र पर्णानि च सभं ततः  ।
सर्वं तद्व्याकुलीभूतं हाहाकारसमन्वितम्  ॥ २८.३४ ॥
उद्यानानि विचित्राणि प्रबभञ्ज प्रभञ्जनः  ।
तेन संप्रेरिताः सर्वे ज्वलन्ति विशिखाः शिखाः  ॥ २८.३५ ॥
वृक्षगुल्मलतावल्ल्यो गृहाणि च समन्ततः  ।
दिग्विभागैश्च सर्वैश्च प्रवृत्तो हव्यवाहनः  ॥ २८.३६ ॥
सर्वं किंशुकपर्णाभं प्रज्वलच्चैव दृश्यते  ।
गृहाद्गृहं तदा गन्तुं नैव धूमेन शक्यते  ॥ २८.३७ ॥
हरकोपाग्निनिर्दग्धाः क्रन्दन्ते त्रिपुरे जनाः  ।
प्रदीप्तं सर्वतो दिक्षु दह्यते त्रिपुरं परम्  ॥ २८.३८ ॥
पतन्ति शिखराग्राणि विशीर्णानि सहस्रशः  ।
पावको धूमसंपृक्तो दह्यमानः समन्ततः  ॥ २८.३९ ॥
नृत्यन्वै व्याप्तदिग्देशः कान्तारेष्वभिधावति  ।
देवागारेषु सर्वेषु गृहेष्वट्टालकेषु च  ॥ २८.४० ॥
प्रवृत्तो हुतभुक्तत्र पुरे कालप्रचोदितः  ।
ददाह लोकान्सर्वत्र हरकोपप्रकोपितः  ॥ २८.४१ ॥
दहते त्रैपुरं लोकं बालवृद्धसमन्वितम्  ।
सपुरं सगृहद्वारं सवाहनवनं नृप  ॥ २८.४२ ॥
केचिद्भोजनसक्ताश्च पानासक्तास्तथापरे  ।
अपरा नृत्यगीतेषु संसक्ता वारयोषितः  ॥ २८.४३ ॥
अन्योन्यं च परिष्वज्य हुताशनशिखार्दिताः  ।
दह्यमाना नृपश्रेष्ठ सर्वे गच्छन्त्यचेतनाः  ॥ २८.४४ ॥
अथान्ये दानवास्तत्र दह्यन्तेऽग्निविमोहिताः  ।
न शक्ताश्चान्यतो गन्तुं धूमेनाकुलिताननाः  ।
हंसकारण्डवाकीर्णा नलिन्यो हेमपङ्कजाः  ॥ २८.४५ ॥
दह्यन्ते विविधास्तत्र वाप्यः कूपाश्च भारत  ।
दृश्यन्तेऽनलदग्धानि पुरोद्यानानि दीर्घिकाः  ।
अम्लानैः पङ्कजैश्छन्ना विस्तीर्णावसुयोजनाः  ॥ २८.४६ ॥
गिरिकूटनिभास्तत्र प्रासादा रत्नशोभिताः  ।
दृश्यन्तेऽनलसंदग्धा विशीर्णा धरणीतले  ॥ २८.४७ ॥
नरस्त्रीबालवृद्धेषु दह्यमानेषु सर्वतः  ।
निर्दयं ज्वलते वह्निर्हाहाकारो महानभूत् ।
काचिच्च सुखसंसुप्ताप्रमत्तान्या नृपोत्तम  ॥ २८.४८ ॥
क्रीडित्वा च सुविस्तीर्णशयनस्था वराङ्गना  ।
काचित्सुप्ता विशालाक्षी हारावलिविभूषिता  ।
धूमेनाकुलिता दीना न्यपतद्धव्यवाहने  ॥ २८.४९ ॥
काचित्तस्मिन्पुरे दीप्ते पुत्रस्नेहानुलालसा  ।
पुत्रमालिङ्गते गाढं दह्यते त्रिपुरेऽग्निना  ॥ २८.५० ॥
काचित्कनकवर्णाभा इन्द्रनीलविभूषिता  ।
भर्तारं पतितं दृष्ट्वा पतिता तस्य चोपरि  ॥ २८.५१ ॥
काचिदादित्यवर्णाभा प्रसुप्ता तु प्रियोपरि  ।
अग्निज्वालाहता गाढं कंठमालिङ्गते नृप  ॥ २८.५२ ॥
मेधवर्णा परा नारी चलत्कनकमेखला  ।
श्वेतवस्त्रोत्तरीया तु पपात धरणीतले  ॥ २८.५३ ॥
काचित्कुन्देन्दुवर्णाभा नीलरत्नविभूषिता  ।
शिरसा प्राञ्जलिर्भूत्वा विज्ञापयति पावकम्  ॥ २८.५४ ॥
कस्याश्चिज्ज्वलते वस्त्रं केशाः कस्याश्च भारत  ।
ज्वलज्ज्वलनसङ्काशैर्हेमभाण्डैस्त्रसंहित च  ॥ २८.५५ ॥
काचित्प्रभूतदुःखार्ता विललाप वराङ्गना  ।
भस्मीभूतं पतिं दृष्ट्वा क्रन्दन्ती कुररी यथा  ॥ २८.५६ ॥
आलिङ्ग्य गाढं सहसा पतिता तस्य मूर्धनि  ।
काचिच्च बहुदुःखार्ता व्यलपत्स्त्री स्ववेश्मनि  ॥ २८.५७ ॥
भस्मसाच्च कृतं दृष्ट्वा क्रन्दते कुररी यथा  ।
मातरं पितरं काचिद्दृष्ट्वा विगतचेतनम्  ॥ २८.५८ ॥
वेपते पतिता भूमौ खेदिता वडवा यथा  ।
इतश्चेतश्च काचिच्च दह्यमाना वराङ्गना  ॥ २८.५९ ॥
नापश्यद्बालमुत्सङ्गे विपरीतमुखी स्थिता  ।
कुम्भिलस्य गृहं दग्धं पतितं धरणीतले  ॥ २८.६० ॥
कूष्माण्डस्य च धूम्रस्य कुहकस्य बकस्य च  ।
विरूपनयनस्यापि विरूपाक्षस्य चैव हि  ॥ २८.६१ ॥
शुम्भो डिम्भश्च रौद्रश्च प्रह्लादश्चासुरोत्तमः  ।
दण्डपाणिर्विपाणिश्च सिंहवक्त्रस्तथानघ  ॥ २८.६२ ॥
दुन्दुभश्चैव संह्रादो डिण्डिर्मुण्डिस्तथैव च  ।
बाणभ्राता च बाणश्च क्रव्यादव्याघ्रवक्त्रकौ  ॥ २८.६३ ॥
एवमन्येऽपि ये केचिद्दानवा बलदर्पिताः  ।
तेषां गृहे तथा वह्निर्ज्वलते निर्दयो नृप  ।
दह्यमानाः स्त्रियस्तात विलपन्ति गृहे गृहे  ॥ २८.६४ ॥
करुणाक्षरवादिन्यो निराधारा गताः शिवम्  ।
यदि वैरं सुरारेश्च पुरुषोपरिपावक  ॥ २८.६५ ॥
स्त्रियः किमपराध्यन्ति गृहपञ्जरकोकिलाः  ।
अनिर्दयो नृशंसस्त्वं कस्ते कोपः स्त्रियं प्रति  ॥ २८.६६ ॥
किं त्वया न श्रुतं लोके अवध्याः सर्वथा स्त्रियः  ।
किं तु तुभ्यं गुणो ह्यस्ति दहने पवनेरितः  ॥ २८.६७ ॥
न कारुण्यं त्वया किंचिद्दाक्षिण्यं च स्त्रियं प्रति  ।
दयां म्लेच्छा हि कुर्वन्ति वचनं वीक्ष्य योषिताम्  ॥ २८.६८ ॥
म्लेच्छानामपि च म्लेच्छो दुर्निवार्यो ह्यचेतनः  ।
एवं विलपमानानां स्त्रीणां तत्रैव भारत  ॥ २८.६९ ॥
ज्वालाकलापबहुलः प्रज्वलत्येव पावकः  ।
एवं दृष्ट्वा ततो बाणो दह्यमान उवाच ह  ॥ २८.७० ॥
अवज्ञाय विनष्टोऽहं पापात्मा हरमञ्जसा  ।
मया पापेन मूर्खेण ये लोका नाशिता ध्रुवम्  ॥ २८.७१ ॥
गोब्राह्मणा हता नित्यमिह लोके परत्र च  ।
नाशितान्यन्नपानानि मठारामाश्रमास्तथा  ॥ २८.७२ ॥
ऋषीणामाश्रमाश्चैव देवारामा गणालयाः  ।
तेन पापेन मे ध्वंसस्तपसश्च बलस्य च  ॥ २८.७३ ॥
किं धनेन करिष्यामि राज्येणान्तःपुरेण च  ॥ २८.७४ ॥
वरं शङ्करपादौ च शरणं यामि मूढधीः  ।
न माता न पिता चैव न बन्धुर्नापरो जनः  ॥ २८.७५ ॥
मुक्त्वा चैव महेशानं परमार्तिहरं परम्  ।
आत्मना च कृतं पापमात्मनैव तु भुज्यते  ॥ २८.७६ ॥
अहं पुनः समस्तैश्च दह्यामि सह साधुभिः  ।
एवमुक्त्वा शिवं लिङ्गं कृत्वा तन्मस्तकोपरि  ॥ २८.७७ ॥
निर्जगाम गृहाच्छीघ्रं पावकेनावगुण्ठितः  ।
स खिन्नः स्विन्नगात्रस्तु प्रस्खलंस्तु मुहुर्मुहुः  ॥ २८.७८ ॥
हरं गद्गदया वाचा स्तुवन्वै शरणं ययौ  ।
त्वत्कोपानलनिर्दग्धो यदि वध्योऽस्मि शङ्कर  ॥ २८.७९ ॥
त्वत्प्रसादान्महादेव मा मे लिङ्गं प्रणश्यतु  ।
अर्चितं मे सुरश्रेष्ठ ध्यातं भक्त्या मया विभो  ॥ २८.८० ॥
प्राणादिष्टतमं देव तस्माद्रक्षितुमर्हसि  ।
यदि तेऽहमनुग्राह्यो वध्यो वा सुरसत्तम  ॥ २८.८१ ॥
प्रतिजन्म महादेव त्वद्भक्तिरचलास्तु मे  ।
पशुकीटपतङ्गेषु तिर्यग्योनिगतेषु च  ।
स्वकर्मणा महादेव त्वद्भक्तिरचलास्तु मे  ॥ २८.८२ ॥
एवमुक्त्वा महाभागो बाणो भक्तिमतां वरः  ।
स्तोत्रेण देवदेवेशं छन्दयामास भारत  ॥ २८.८३ ॥

बाण उवाच -
शिव शङ्कर सर्वहराय नमो भवभीतभयार्तिहराय नमः  ।
कुसुमायुधदेहविनाशंकर प्रमदाप्रियकामक देव नमः  ॥ २८.८४ ॥
जय पार्वतीश परमार्थसार जय विरचितभीमभुजङ्गहार  ।
जय निर्मलभस्मविलिप्तगात्र जय मन्त्रमूल जगदेकपात्र  ॥ २८.८५ ॥
जय विषधरकपिलजटाकलाप जय भैरवविघृतपिनाकचाप  ।
जय विषमनयनपरिमुक्तसङ्ग जय शङ्कर धृतगाङ्गतरङ्ग  ॥ २८.८६ ॥
जय भीमरूप खट्वाङ्गहस्त शशिशेखर जय जगतां प्रशस्त  ।
जय सुखरेश सुरलोकसार जय सर्वसकलनिर्दग्धसार  ॥ २८.८७ ॥
जय कीर्तनीय जगतां पवित्र जय वृषाङ्क बहुविधचरित्र  ।
जय विरचितनरकङ्कालमाल अघासुरदेहकङ्कालकाल  ॥ २८.८८ ॥
जय नीलकंठ वरवृषभगमन जय सकललोकदुरितानुशमन  ।
जय सिद्धसुरासुरविनतचरण जय रुद्र रौद्रभवजलधितरण  ॥ २८.८९ ॥
जय गिरिश सुरेश्वरमाननीय जय सूक्ष्मरूप संचितनीय  ।
जय दग्धत्रिपुर विश्वसत्त्व जय सकलशास्त्रपरमार्थतत्त्व  ॥ २८.९० ॥
जय दुरवबोध संसारतार कलिकलुषमहार्णवघोरतार  ।
जय सुरासुरदेवगणेश नमो हयवानरसिंहगजेन्द्रमुख  ॥ २८.९१ ॥
अतिह्रस्वस्थूलसुदीर्घतम उपलब्धिर्न शक्यते ते ह्यमरैः  ।
प्रणतोऽस्मि निरञ्जन ते चरणौ जय साम्ब सुलोचनकान्तिहर  ॥ २८.९२ ॥
अप्राप्य त्वां किमत्यन्तमुच्छ्रयी न विनाशयेत् ।
अतिप्रमाथि च तदा तपो महत्सुदारुणम्  ॥ २८.९३ ॥
न पुत्रबान्धवा दारा न समस्तः सुहृज्जनः  ।
सङ्कटेऽभ्युपगच्छन्ति व्रजन्तमेकगामिनम्  ॥ २८.९४ ॥
यदेव कर्म कैवल्यं कृतं तेन शुभाशुभम्  ।
तदेव सार्थवत्तस्य भवत्यग्रे तु गच्छतः  ॥ २८.९५ ॥
निर्धनस्यैव चरतो न भयं विद्यते क्वचित् ।
धनीभयैर्न मुच्येत धनं तस्मात्त्यजाम्यहम्  ॥ २८.९६ ॥
लुब्धाः पापानि कुर्वन्ति शुद्धांशा नैव मानवाः  ।
श्रुत्वा धर्मस्य सर्वस्वं श्रुत्वा चैवावधार्य तत् ॥ २८.९७ ॥
त्वं विष्णुस्त्वं जगन्नाथो ब्रह्मरूपः सनातनः  ।
इन्द्रस्त्वं देवदेवेश सुरनाथ नमोऽस्तु ते  ॥ २८.९८ ॥
त्वं क्षितिर्वरुणश्चैव पवनस्त्वं हुताशनः  ।
त्वं दीक्षा यजमानश्च आकाशं सोम एव च  ॥ २८.९९ ॥
त्वं सूर्यस्त्वं तु वित्तेशो यमस्त्वं गुरुरेव च  ।
त्वया व्याप्तं जगत्सर्वं त्रैलोक्यं भास्वता यथा  ॥ २८.१०० ॥
एतद्बाणकृतं स्तोत्रं श्रुत्वा देवो महेश्वरः  ।
क्रोधं मुक्त्वा प्रसन्नात्मा तदा वचनमब्रवीत् ॥ २८.१०१ ॥

ईश्वर उवाच -
न भेतव्यं न भेतव्यमद्यप्रभृति दानव  ।
सौवर्णे भवने तिष्ठ मम पार्श्वेऽथवा पुनः  ॥ २८.१०२ ॥
पुत्रपौत्रप्रपौत्रैश्च बान्धवैः सह भार्यया  ।
अद्यप्रभृति वत्स त्वमवध्यः सर्वशत्रुषु  ॥ २८.१०३ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
भूयस्तस्य वरो दत्तो देवदेवेन भारत  ।
स्वर्गे मर्त्ये च पाताले पूजितः ससुरासुरैः  ॥ २८.१०४ ॥
अक्षयश्चाव्ययश्चैव वस त्वं वै यथासुखम्  ।
ततो निवारयामास रुद्रः सप्तशिखं तदा  ॥ २८.१०५ ॥
तृतीयं रक्षितं तस्य पुरं देवेन शम्भुना  ।
ज्वालामालाकुलं चान्यत्पतितं धरणीतले  ॥ २८.१०६ ॥
अर्धेन प्रस्थितादूर्ध्वं तस्य ज्वाला दिवं गताः  ।
हाहाकारो महांस्तत्र ऋषिसङ्घैरुदीरितः  ॥ २८.१०७ ॥
दैवतैश्च महाभागैः सिद्धविद्याधरादिभिः  ।
एकं तु पतितं तत्र श्रीशैले खण्डमुत्तरम्  ॥ २८.१०८ ॥
द्वितीयं पतितं राजञ्छैले ह्यमरकण्टके  ।
प्रज्वलत्पतितं तत्र तेन ज्वालेश्वरं स्मृतम्  ॥ २८.१०९ ॥
दग्धे तु त्रिपुरे राजन्पतिते खण्ड उत्तमे  ।
रुद्रो देवः स्थितस्तत्र ज्वालामालानिवारकः  ॥ २८.११० ॥
हाहाकारपराणां तु ऋषीणां रक्षणाय च  ।
स्वयं मूर्तिर्महेशानुमावृषभसंयुतः  ॥ २८.१११ ॥
मनसापि स्मरेद्यस्तु भक्त्या ह्यमरकण्टकम्  ।
चान्द्रायणाधिकं पुण्यं स लभेन्नात्र संशयः  ॥ २८.११२ ॥
अतिपुण्यो गिरिश्रेष्ठो यस्माद्भरतसत्तम  ।
अस्मान्नित्यं भवेद्राजन्सर्वपापक्षयंकरः  ॥ २८.११३ ॥
नानाद्रुमलताकीर्णो नानापुष्पोपशोभितः  ।
नानागुल्मलताकीर्णो नानावल्लीभिरावृतः  ॥ २८.११४ ॥
सिंहव्याघ्रसमाकीर्णो मृगयूथैरलंकृतः  ।
श्वापदानां च घोषेण नित्यं प्रमुदितोऽभवत् ॥ २८.११५ ॥
ब्रह्मेन्द्रविष्णुप्रमुखैर्ह्यमरैश्च सहस्रशः  ।
सेव्यते देवदेवेशः शङ्करस्तत्र पर्वते  ॥ २८.११६ ॥
पतनं कुरुते योऽस्मिन्पर्वतेऽमरकण्टके  ।
क्रीडते क्रमशो राजन्भुवनानि चतुर्दश  ॥ २८.११७ ॥
ऐन्द्रं वाह्नं च कौबेरं वायव्यं याम्यमेव च  ।
नैरृत्यं वारुणं चैव सौम्यं सौरं तथैव च  ॥ २८.११८ ॥
ब्राह्मं च पदमक्लिष्टं वैष्णवं तदनन्तरम्  ।
उमारुद्रं महाभाग ऐश्वरं तदनन्तरम्  ॥ २८.११९ ॥
परं सदाशिवं शान्तं सूक्ष्मं ज्योतिरतीन्द्रियम्  ।
तस्मिन्याति लयं धीरो विधिना नात्र संशयः  ॥ २८.१२० ॥

युधिष्ठिर उवाच -
कोऽप्यत्र विधिरुद्दिष्टः पतने ऋषिसत्तम  ।
एतन्मे सर्वमाचक्ष्व संशयोऽस्ति महामुने  ॥ २८.१२१ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
शृणुष्व कथयिष्यामि तं विधिं पाण्डुनन्दन  ।
यत्कृत्वा प्रथमं कर्म निपतेत्तदनन्तरम्  ॥ २८.१२२ ॥
कृत्वा कृच्छ्रत्रयं पूर्वं जप्त्वा लक्षं दशैव तु  ।
शाकयावकभुक्चैव शुचिस्त्रिषवणो नृप  ॥ २८.१२३ ॥
त्रिकालमर्चयेदीशं देवदेवं त्रिलोचनम्  ।
दशांशेन तु राजेन्द्र होमं तत्रैव कारयेत् ॥ २८.१२४ ॥
लक्षवारं जपेद्देवं गन्धमाल्यैश्च पूजयेत् ।
रात्रौ स्वप्ने तदा पश्येद्विमानस्थं ततः क्षिपेत् ॥ २८.१२५ ॥
अनेनैव विधानेन आत्मानं यस्तु निक्षिपेत् ।
स्वर्गलोकमनुप्राप्य क्रीडते त्रिदशैः सह  ॥ २८.१२६ ॥
त्रिंशद्वर्षसहस्राणि त्रिंशत्कोट्यस्तथैव च  ।
मुक्त्वा मनोरमान्भोगांस्तदा गच्छेन्महीतलम्  ॥ २८.१२७ ॥
पृथिवीमेकच्छत्रेण भुनक्ति लोकपूजितः  ।
व्याधिशोकविनिर्मुक्तो जीवेच्च शरदां शतम्  ॥ २८.१२८ ॥
ज्वालेश्वरं तु तत्तीर्थं त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्  ।
तत्र ज्वाला नदी पार्थ प्रस्रुता शिवनिर्मिता  ॥ २८.१२९ ॥
निर्वाप्य तद्बाणपुरं रेवया सह संगता  ।
तत्र स्नात्वा महाराज विधिना मन्त्रसंयुतः  ॥ २८.१३० ॥
तिलसंमिश्रतोयेन तर्पयेत्पितृदेवताः  ।
पिण्डदानेन च पित्ःन् पैण्डरीकफलं लभेत् ॥ २८.१३१ ॥
अनाशकं तु यः कुर्यात्तस्मिंस्तीर्थे नराधिप  ।
मुच्यते सर्वपापेभ्यो रुद्रलोकं स गच्छति  ॥ २८.१३२ ॥
अमराणां शतैश्चैव सेवितो ह्यमरेश्वरः  ।
तथैव ऋषिसङ्घैश्च तेन पुण्यतमो महान्  ॥ २८.१३३ ॥
समन्ताद्योजनं तीर्थं पुण्यं ह्यमरकण्टकम्  ।
रुद्रकोटिसमोपेतं तेन तत्पुण्यमुत्तमम्  ॥ २८.१३४ ॥
तस्य पर्वतराजस्य यः करोति प्रदक्षिणम्  ।
प्रदक्षिणीकृता तेन पृथिवी नात्र संशयः  ॥ २८.१३५ ॥
वाचिकं मानसं चैव कायिकं त्रिविधं च यत् ।
नश्यते पातकं सर्वमित्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ॥ २८.१३६ ॥
अमरेश्वरपार्श्वे च तीर्थं शक्रेश्वरं नृप  ।
तपस्तप्त्वा पुरा तत्र शक्रेण स्थापितं किल  ॥ २८.१३७ ॥
कुशावर्तं नाम तीर्थं ब्रह्मणा च कृतं शुभम्  ।
ब्रह्मकुण्डमिति ख्यातं हंसतीर्थं तथा परम्  ॥ २८.१३८ ॥
अम्बरीषस्य तीर्थं च महाकालेश्वरं तथा  ।
कावेर्याः पूर्वभागे च तीर्थं वै मातृकेश्वरम्  ॥ २८.१३९ ॥
एतानि दक्षिणे तीरे रेवाया भरतर्षभ  ।
संसेवनस्नानदानैः पापसङ्घहराणि च  ॥ २८.१४० ॥
भृगुतुङ्गे महाराज प्रसिद्धो भैरवः शिवः  ।
तस्य याम्यविभागे च तीर्थं वै चपलेश्वरम्  ॥ २८.१४१ ॥
एतौ स्थितौ दुःखहरौ रेवाया उत्तरे तटे  ।
तावभ्यर्च्य तथा नत्वा सम्यग्यात्राफलं भवेत् ।
अदृष्टपूजितौ तौ हि नराणां विघ्नकारकौ  ॥ २८.१४२ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे त्रिपुरविध्वंसने ज्वालेश्वरतीर्थामरेश्वतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामाष्टाविंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २९

युधिष्ठिर उवाच -
कावेरीति च विख्याता त्रिषु लोकेषु सत्तम  ।
माहात्म्यं श्रोतुमिच्छामि तस्या मार्कण्ड तत्त्वतः  ॥ २९.१ ॥
कीदृशं दर्शनं तस्याः फलं स्पर्शेऽथवा विभो  ।
स्नाने जाप्येऽथवा दान उपवासे तथा मुने  ॥ २९.२ ॥
कथयस्व महाभाग कावेरीसङ्गमे फलम्  ।
धर्मः श्रुतोऽथ दृष्टो वा कथितो वा कृतोऽपि वा  ॥ २९.३ ॥
अनुमोदितो वा विप्रेन्द्र पुनातीति श्रुतं मया  ।
यथा धर्मप्रसङ्गे तु मुने धर्मोऽपि जायते  ॥ २९.४ ॥
स्वर्गश्च नरकश्चैव इत्येवं वैदिकी श्रुतिः  ॥ २९.५ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
साधु साधु महाभाग यत्पृष्टोऽहं त्वयाधुना  ।
शृणुष्वैकमना भूत्वा कावेरीफलमुत्तमम्  ॥ २९.६ ॥
अस्ति यक्षो महासत्त्वः कुबेरोनाम विश्रुतः  ।
सोऽपि तीर्थप्रभावेन राजन्यक्षाधिपोऽभवत् ॥ २९.७ ॥
तच्छृणुष्व विधानेन भक्त्या परमया नृप  ।
सिद्धिं प्राप्तो महाभाग कावेरीसङ्गमेन तु  ॥ २९.८ ॥
कावेर्या नर्मदायास्तु सङ्गमे लोकविश्रुते  ।
तत्र स्नात्वा शुचिर्भूत्वा कुबेरः सत्यविक्रमः  ॥ २९.९ ॥
विधिवन्नियमं कृत्वा शास्त्रयुक्त्या नरोत्तम  ।
आराधयन्महादेवमेकचित्तः सनातनम्  ॥ २९.१० ॥
एकाहारो वसन्मासं तथा षष्ठाह्नकालिकः  ।
पक्षोपवासी न्यवसत्कंचित्कालं नृपोत्तम  ॥ २९.११ ॥
मूलशाकफलैश्चान्यं कालं नयति बुद्धिमान्  ।
किंचित्कालं वसंस्तत्र तीर्थे शैवालभोजनः  ॥ २९.१२ ॥
पराकेणानयत्कालं कृच्छ्रेणापि च मानद  ।
चान्द्रायणेन चाप्यन्यमन्यं वाय्वम्बुभोजनः  ॥ २९.१३ ॥
एवं तत्र नरश्रेष्ठ कामरागविवर्जितः  ।
स्थितो वर्षशतं साग्रं कर्षयन्स्वं तथा वपुः  ॥ २९.१४ ॥
ततो वर्षशतस्यान्ते देवदेवो महेश्वरः  ।
तुष्टस्तु परया भक्त्या तमुवाच हसन्निव  ॥ २९.१५ ॥
भोभो यक्ष महासत्त्व वरं वरय सुव्रत  ।
परितुष्टोऽस्मि ते भक्त्या तव दास्ये यथेप्सितम्  ॥ २९.१६ ॥

यक्ष उवाच -
यदि तुष्टोऽसि देवेश उमया सह शङ्कर  ।
अद्यप्रभृति सर्वेषां यक्षाणामधिपो भवे  ॥ २९.१७ ॥
अक्षयश्चाव्ययश्चैव तव भक्तिपुरःसरः  ।
धर्मे मतिं च मे नित्यं ददस्व परमेश्वर  ॥ २९.१८ ॥

ईश्वर उवाच -
यत्त्वया प्रार्थितं सर्वं फलं धर्मस्य तत्तथा  ।
इत्येवमुक्त्वा तं तत्र जगामादर्शनं हरः  ॥ २९.१९ ॥
सोऽपि स्नात्वा विधानेन संतर्प्य पितृदेवताः  ।
आमन्त्रयित्वा तत्तीर्थं कृतार्थश्च गृहं ययौ  ॥ २९.२० ॥
पूजितस्तत्र यक्षैस्तु सोऽभिषिक्तो विधानतः  ।
चकार विपुलं तत्र राज्यमीप्सितमुत्तमम्  ॥ २९.२१ ॥
तत्र चान्ये सुराः सिद्धा यक्षगन्धर्वकिंनराः  ।
गणाश्चाप्सरसां तत्र ऋषयश्च तथानघ  ॥ २९.२२ ॥
कावेरीसङ्गमं तेन सर्वपापहरं विदुः  ।
स्वर्गाणामपि सर्वेषां द्वारमेतद्युधिष्ठिर  ॥ २९.२३ ॥
ते धन्यास्ते महात्मानस्तेषां जन्म सुजीवितम्  ।
कावेरीसङ्गमे स्नात्वा यैर्दत्तं हि तिलोदकम्  ॥ २९.२४ ॥
दश पूर्वे परे तात मातृतः पितृतस्तथा  ।
पितरः पितामहास्तेन उद्धृता नरकार्णवात् ॥ २९.२५ ॥
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन तत्र स्नायीत मानवः  ।
अर्चयेदीश्वरं देवं यदीच्छेच्छाश्वतीं गतिम्  ॥ २९.२६ ॥
कावेरीसङ्गमे राजन्स्नानदानार्चनं नरैः  ।
कृतं भक्त्या नरश्रेष्ठ अश्वमेधाधिकं फलम्  ॥ २९.२७ ॥
होमेन चाक्षयः स्वर्गो जपादायुर्विवर्धते  ।
ध्यानतो नित्यमायाति पदं शिवकलात्मकम्  ॥ २९.२८ ॥
अग्निप्रवेशं यः कुर्यात्तस्मिंस्तीर्थे नरेश्वर  ।
अग्निलोके वसेत्तावद्यावदाभूतसम्प्लवम्  ॥ २९.२९ ॥
अनाशकं तु यः कुर्यात्तस्मिंस्तीर्थे नराधिप  ।
तस्य पुण्यफलं यद्वै तच्छृणुष्व नरोत्तम  ॥ २९.३० ॥
गन्धर्वाप्सरःसंकीर्णे विमाने सूर्यसन्निभे  ।
वीज्यमानो वरस्त्रीभिर्दैवतैः सह मोदते  ॥ २९.३१ ॥
षष्टिवर्षसहस्राणि षष्टिवर्षशतानि च  ।
क्रीडते रुद्रलोकस्थस्तदन्ते भुवि चागतः  ॥ २९.३२ ॥
भोगवान्दानशीलश्च जायते पृथिवीपतिः  ।
आधिशोकविनिर्मुक्तो जीवेच्च शरदां शतम्  ॥ २९.३३ ॥
एवं गुणगणाकीर्णा कावेरी सा सरिन्नृप  ।
त्रिषु लोकेषु विख्याता नर्मदासङ्गमे सदा  ॥ २९.३४ ॥
जितवाक्कायचित्ताश्च ध्येयध्यानरतास्तथा  ।
कावेरीसङ्गमे तात तेऽपि मोक्षमवाप्नुयुः  ॥ २९.३५ ॥
शृणु तेऽन्यत्प्रवक्ष्यामि आश्चर्यं नृपसत्तम  ।
त्रिषु लोकेषु का त्वन्या दृश्यते सरिता समा  ॥ २९.३६ ॥
लब्धं यैर्नर्मदातोयं ये च कुर्युः प्रदक्षिणम्  ।
ये पिबन्ति जलं तत्र ते पुण्या नात्र संशयः  ॥ २९.३७ ॥
न तेषां सन्ततिच्छेदो दश जन्मानि पञ्च च  ।
तेषां पापं विलीयेत हिमं सूर्योदये यथा  ॥ २९.३८ ॥
गङ्गायमुनसङ्गे वै यत्फलं लभते नरः  ।
तत्फलं लभते मर्त्यः कावेरीस्नानमाचरन्  ॥ २९.३९ ॥
भौमे तु भूतजायोगे व्यतीपाते च संक्रमे  ।
राहुसोमसमायोगे तदेवाष्टगुणं स्मृतम्  ॥ २९.४० ॥
अशीतिश्च यवाः प्रोक्ता गङ्गायामुनसङ्गमे  ।
कावेरीनर्मदायोगे तदेवाष्टगुणं स्मृतम्  ॥ २९.४१ ॥
गङ्गा षष्टिसहस्रैस्तु क्षेत्रपालैः प्रपूज्यते  ।
तदर्धैरन्यतीर्थानि रक्षन्ते नात्र संशयः  ॥ २९.४२ ॥
अमरेश्वरे तु सरितां ये योगाः परिकीर्तिताः  ।
ते त्वशीतिसहस्रैस्तु क्षेत्रपालैस्तु रक्षिताः  ॥ २९.४३ ॥
तथामरेश्वरे याम्ये लिङ्गं वै चपलेश्वरम्  ।
द्वितीयं चण्डहस्ताख्यं द्वे लिङ्गे तीर्थरक्षके  ॥ २९.४४ ॥
शिवेन स्थापिते पूर्वं कावेर्याद्यभिरक्षके  ।
लक्षेण रक्षिता देवी नर्मदा बहुकल्पगा  ॥ २९.४५ ॥
धनुषां षष्ट्यभियुतैः पुरुषैरीशयोजितैः  ।
ओं कारशतसाहस्रैः पर्वतश्चाभिरक्षितः  ॥ २९.४६ ॥
अन्यदेशकृतं पापमस्मिन् क्षेत्रे विनश्यति  ।
अस्मिंस्तीर्थे कृतं पापं वज्रलेपो भविष्यति  ॥ २९.४७ ॥
एषा ते कथिता तात कावेरी सरितां वरा  ।
रुद्रदेहसमुत्पन्ना तेन पुण्या सरिद्वरा  ॥ २९.४८ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये कावेरीसङ्गममाहात्म्यवर्णनं नामैकोनत्रिंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ३०

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
नर्मदोत्तरकूले तु दारुतीर्थमनुत्तमम्  ।
यत्र सिद्धो महाभाग तपस्तप्त्वा द्विजोत्तमः  ॥ ३०.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
कोऽसौ द्विजवरश्रेष्ठः सिद्धस्तत्र महामुने  ।
दारुकेति सुतः कस्य एतन्मे वक्तुमर्हसि  ॥ ३०.२ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
भार्गवे विपुले वंशे धीमतो देवशार्मणः  ।
दारुर्नाम महाभागो वेदवेदाङ्गपारगः  ॥ ३०.३ ॥
ब्रह्मचारी गृहस्थश्च वानप्रस्थो विधिक्रमात् ।
यतिधर्मविधानेन चचार विपुलतपः  ॥ ३०.४ ॥
ध्यायन्वै स महादेवं निराहारो युधिष्ठिर  ।
उवास तीर्थे तस्मिन् वै यावत्प्राणपरिक्षयम्  ॥ ३०.५ ॥
तस्य नाम्ना तु तत्तीर्थं त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्  ।
तत्र स्नात्वा विधानेन अर्चयेत्पितृदेवताः  ॥ ३०.६ ॥
सत्यवादी जितक्रोधः सर्वभूतहिते रतः  ।
सर्वान्कामानवाप्नोति राजन्नत्रैव सवर्था  ॥ ३०.७ ॥
यः कुर्यादुपवासं च सत्यशौचपरायणः सौत्रामणिफलं चास्य सम्भवत्यविचारितम्  ॥ ३०.८ ॥
ऋग्वेदजापी ऋग्वेदी साम वा सामपारगः  ।
यजुर्वेदी यजुर्जप्त्वा लभते फलमुत्तमम्  ॥ ३०.९ ॥
प्राणांस्त्यजति यो मर्त्यस्तस्मिंस्तीर्थे विधानतः  ।
अनिवर्तिका गतिस्तस्य इत्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ॥ ३०.१० ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे दारुतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम त्रिंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ३१

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेच्च राजेन्द्र तीर्थं त्रैलोक्यविश्रुतम्  ।
ब्रह्मावर्तमिति ख्यातं सर्वपापप्रणाशनम्  ॥ ३१.१ ॥
तत्र संनिहितो ब्रह्मा नित्यसेवी युधिष्ठिर  ।
ऊर्ध्वबाहुर्निरालम्बचकार भ्रमणं सदा  ॥ ३१.२ ॥
एकाहारवशेऽतिष्ठद्द्वादशाब्दं महाव्रती  ।
अत्र तीर्थे विधानेन चिन्तयन् वै महेश्वरम्  ॥ ३१.३ ॥
तेन तत्पुण्यमाख्यातं ब्रह्मावर्तमिति प्रभो  ।
तत्र स्नात्वा विधानेन तर्पयेत्पितृदेवताः  ॥ ३१.४ ॥
अर्चयेद्देवमीशानं विष्णुं वा परमेश्वरम्  ।
यत्फलं सर्वयज्ञानां विधिवद्दक्षिणावताम्  ॥ ३१.५ ॥
तत्फलं समवाप्नोति तत्तीर्थस्य प्रभावतः  ।
यस्मिंस्तीर्थे तु यो देवो दानवो वा द्विजोऽथ वा  ॥ ३१.६ ॥
सिद्धस्तेनैव तन्नाम्ना ख्यातं लोके महच्च तत् ।
न जलं न स्थलं नाम क्षेत्रं वा ह्यूषराणि च  ॥ ३१.७ ॥
पवित्रत्वं लभन्त्येते पौरुषेण विना नृणाम्  ।
सामर्थ्यान्निश्चयाद्धैर्यात्सिध्यन्ति पुरुषा नृप  ॥ ३१.८ ॥
प्रमादात्तस्य लोभेन पतन्ति नरके ध्रुवम्  ॥ ३१.९ ॥
संनिरुध्येन्द्रियग्रामं यत्र यत्र वसेन्मुनिः  ।
तत्र तत्र कुरुक्षेत्रं नैमिषं पुष्कराणि च  ॥ ३१.१० ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे ब्रह्मावर्ततीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकत्रिंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ३२

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
पत्त्रेश्वरं ततो गच्छेत्सर्वपापप्रणाशनम्  ।
यत्र सिद्धो महाभागश्चित्रसेनसुतो बली  ॥ ३२.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
कोऽसौ सिद्धस्तदा ब्रह्मंस्तस्मिंस्तीर्थे महातपाः  ।
पुत्रः कस्य तु को हेतुरेतदिच्छामि वेदितुम्  ॥ ३२.२ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
चित्रोनाम महातेजा इन्द्रस्य दयितः पुरा  ।
तस्य पुत्रो नृपश्रेष्ठ पत्त्रेश्वर इति श्रुतः  ॥ ३२.३ ॥
रूपवान् सुभगश्चैव सर्वशत्रुभयंकरः  ।
इन्द्रस्य दयितोऽत्यर्थं जय इत्येव चापरः  ॥ ३२.४ ॥
स कदाचित्सभामध्ये सर्वदेवसमागमे  ।
मेनकानृत्यगीतेन मोहितः सुचिरं किल  ॥ ३२.५ ॥
तिष्ठते गतमर्यादो गतप्राण इव क्षणात् ।
तावत्सुरपतिर्देवः शशापाथाजितेन्द्रियम्  ॥ ३२.६ ॥
यस्मात्त्वं स्वर्गसंस्थोऽपि मर्त्यधर्ममुपेयिवान्  ।
तस्मान्मर्त्ये चिरं कालं क्षपयिष्यस्यसंशयम्  ॥ ३२.७ ॥
एवमुक्तः सुरेन्द्रेण चित्रसेनसुतो युवा  ।
वेपमानः सुरश्रेष्ठः कृताञ्जलिरुवाच ह  ॥ ३२.८ ॥

पत्त्रेश्वर उवाच -
मया पापेन मूढेन अजितेन्द्रियचेतसा  ।
प्राप्तं वै यत्फलं तस्य प्रसादं कर्तुमर्हसि  ॥ ३२.९ ॥

शक्र उवाच -
नर्मदातटमाश्रित्य द्वादशाब्दं जितेन्द्रियः  ।
आराधय शिवं शान्तं पुनः प्राप्स्यसि सद्गतिम्  ॥ ३२.१० ॥
सत्यशौचरतानां च धर्मिष्ठानां जितात्मनाम्  ।
लोकोऽयं पापिनां नैव इति शास्त्रस्य निश्चयः  ॥ ३२.११ ॥
एवमुक्ते महाराज सहस्राक्षेण धीमता  ।
गन्धर्वतनयो धीमान्प्रणम्यागात्तु भूतलम्  ॥ ३२.१२ ॥
रेवाया विमले तोये ब्रह्मावर्तसमीपतः  ।
स्नात्वा जप्त्वा विधानेन अर्चयित्वा च शङ्करम्  ॥ ३२.१३ ॥
वाय्वम्बुपिण्याकफलैश्च पुष्पैः पर्णैश्च मूलाशनयावकेन  ।
तताप पञ्चाग्नितपोभिरुग्रैस्ततश्च तोषं समगात्स देवः  ॥ ३२.१४ ॥
पिनाकपाणिं वरदं त्रिशूलिनमुमापतिं ह्यन्धकनाशनं च  ।
चन्द्रार्धमौलिं गजकृत्तिवाससं दृष्ट्वा पपाताग्रगतं समीक्ष्य  ॥ ३२.१५ ॥

ईश्वर उवाच -
वरं वृणीष्व भद्रं ते वरदोऽहं तवानघ  ।
यमिच्छसि ददाम्यद्य नात्र कार्या विचारणा  ॥ ३२.१६ ॥

पत्त्रेश्वर उवाच -
यदि तुष्टोऽसि देवेश यदि देयो वरो मम  ।
अत्र त्वं सततं तीर्थे मम नाम्ना भव प्रभो  ॥ ३२.१७ ॥
एतच्छ्रुत्वा महादेवो हर्षगद्गदया गिरा  ।
तथेत्युक्त्वा ययौ हृष्ट उमया सह शङ्करः  ॥ ३२.१८ ॥
सोऽपि तत्तीर्थमाप्लुत्य गते देवे दिवं प्रति  ।
स्नात्वा जाप्यविधानेन तर्पयित्वा पित्ःन् पुनः  ॥ ३२.१९ ॥
स्थापयामास देवेशं तस्मिंस्तीर्थे विधानतः  ।
पत्त्रेश्वरं तु विख्यातं त्रिषु लोकेषु भारत  ॥ ३२.२० ॥
इन्द्रलोकं गतः शापान्मुक्तः सोऽपि नरेश्वर  ।
हृष्टः प्रमुदितो रम्यं जयशब्दादिमङ्गलैः  ॥ ३२.२१ ॥
एष ते कथितः प्रश्नः पृष्टो यो वै युधिष्ठिर  ।
तत्र स्नानेन चैकेन सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ ३२.२२ ॥
यस्त्वर्चयेन्महादेवं तस्मिंस्तीर्थे युधिष्ठिर  ।
स्नात्वाभ्यर्च्य पित्ःन् देवान् सोऽश्वमेधफलं लभेत् ॥ ३२.२३ ॥
मृतो वर्षशतं साग्रं क्रीडित्वा च शिवे पुरे  ।
राजा वा राजतुल्यो वा पश्चान्मर्त्येषु जायते  ॥ ३२.२४ ॥
वेदवेदाङ्गतत्त्वज्ञो जीवेच्च शरदः शतम्  ।
व्याधिशोकविनिर्मुक्तः पुनः स्मरति तज्जलम्  ॥ ३२.२५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे पत्रेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम द्वात्रिंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ३३

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र अग्नितीर्थमनुत्तमम्  ।
यत्र संनिहितो ह्यग्निर्गतः कामेन मोहितः  ॥ ३३.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
कथं देवो जगद्धाता कामेन कलुषीकृतः  ।
कथं च नित्यदा वास एकस्थानेषु जायते  ॥ ३३.२ ॥
एतत्त्वाश्चर्यमतुलं सर्वलोकेष्वनुत्तमम्  ।
कथयस्व महाभाग परं कौतूहलं मम  ॥ ३३.३ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
साधु साधु महाप्राज्ञ पृष्टः प्रश्नस्त्वयानव  ।
कथयामि यथापूर्वं श्रुतमेतन्महेश्वरात् ॥ ३३.४ ॥
आसीत्कृतयुगे राजा नाम्ना दुर्योधनो महान्  ।
हस्त्यश्वरथसम्पूर्णो मेदिनीपरिपालकः  ॥ ३३.५ ॥
रूपयौवनसम्पन्नं दृष्ट्वा तं पृथिवीपतिम्  ।
दिव्योपभोगसम्पन्नं प्रार्थयामास नर्मदा  ॥ ३३.६ ॥
स तु तां चकमे कन्यां त्यक्त्वाऽन्यं प्रमदाजनम्  ।
मुदा परमया युक्तो माहिष्मत्याः पतिर्नृप  ॥ ३३.७ ॥
रमते स तया सार्द्धं काले वै नृपसत्तम  ।
नर्मदा जनयामास कन्यां पद्मदलेक्षणाम्  ॥ ३३.८ ॥
अङ्गप्रत्यङ्गसम्पन्ना यस्माल्लोकेषु विश्रुता  ।
तस्यां पिता च माता च चक्रतुः प्रेमबन्धनम्  ॥ ३३.९ ॥
कालेनातिसुदीर्घेण यौवनस्था वराङ्गना  ।
प्रार्थ्यमानापि राजन्वै नात्मानं दातुमिच्छति  ॥ ३३.१० ॥
ततोऽन्यदिवसे वह्निर्द्विजरूपो महातपाः  ।
राजानं प्रार्थयामास रहो गत्वा शनैः शनैः  ॥ ३३.११ ॥
भोभो रघुकुलश्रेष्ठ द्विजोऽहं मन्दसन्ततिः  ।
दरिद्रो ह्यसहायश्च भार्यार्थे वरयामि ताम्  ॥ ३३.१२ ॥
कन्या सुदर्शना नाम रूपेणाप्रतिमा भुवि  ।
तां ददस्व महाभाग वर्धते तव मन्दिरे  ॥ ३३.१३ ॥
ब्रह्मचर्येण निर्विण्ण एकाकी कामपीडितः  ।
याचमानस्य मे तात प्रसादं कर्तुमर्हसि  ॥ ३३.१४ ॥

राजोवाच -
नाहं द्रव्यविहीनस्य असवर्णस्य कर्हिचित् ।
दास्यामि स्वां सुतां शुभ्रां गम्यतां द्विजपुंगव  ॥ ३३.१५ ॥
एवमुक्तस्तदा वह्निः परां पीडामुपागतः  ।
न किंचिदुक्त्वा राजानं तत्रैवान्तरधीयत  ॥ ३३.१६ ॥
गते चादर्शनं विप्रे राजा मन्त्रिपुरोहितैः  ।
मन्त्रयित्वाथ काले तु तुष्टो मखमुखे स्थितः  ॥ ३३.१७ ॥
यजतश्च मखे भक्त्या ब्राह्मणैः सह भारत  ।
ततश्चादर्शनं वह्निः सर्वेषां पश्यतामगात् ॥ ३३.१८ ॥
विप्रा दुर्मनसो भूत्वा गता राज्ञो हि मन्दिरम्  ।
वह्निनाशं विमनसो राजानमिदमब्रुवन्  ॥ ३३.१९ ॥
ब्राह्मणा ऊचुः  ।
दुर्योधन महाराज श्रूयतां महदद्भुतम्  ।
न श्रुतं न च दृष्टं वा कौतुकं नृपपुंगव  ॥ ३३.२० ॥
अग्निकार्यप्रवृत्तानां सर्वेषां विधिवन्नृप  ।
केनापि हेतुना वह्निर्दृश्यते न ज्वलत्युत  ॥ ३३.२१ ॥
तच्छ्रुत्वा विप्रियं घोरं राजा विप्रमुखाच्च्युतम्  ।
आसनात्पतितो भूमौ छिन्नमूल इव द्रुमः  ॥ ३३.२२ ॥
आश्वस्य च मुहूर्तेन उन्मत्त इव संस्तदा  ।
निरीक्ष्य च दिशः सर्वा इदं वचनमब्रवीत् ॥ ३३.२३ ॥
किमेतदाश्चर्यपरमिति भोभो द्विजोत्तमाः  ।
कथ्यतां कारणं सर्वं शास्त्रदृष्ट्या विभाव्य च  ॥ ३३.२४ ॥
मम वा दुष्कृतं किंचिदुताहो भवतामिह  ।
येन नष्टोऽग्निशालायां हुतभुक्केन हेतुना  ॥ ३३.२५ ॥
मन्त्रच्छिद्रमथान्यद्वा नैव किंचिददक्षिणम्  ।
क्रियाहीनं कृतं वाथ केन वह्निर्न दृश्यते  ॥ ३३.२६ ॥
अन्नहीनो दहेद्राष्ट्रं मन्त्रहीनस्तु ऋत्विजः  ।
दातारं दक्षिणाहीनो नास्ति यज्ञसमो रिपुः  ॥ ३३.२७ ॥
ब्राह्मणा ऊचुः  ।
न मन्त्रहीना हि वयं न च राजन्व्रतैस्तथा  ।
द्रव्येण च न हीनस्त्वमन्यत्पापं विचिन्त्यताम्  ॥ ३३.२८ ॥

राजोवाच -
तथापि यूयं सहिता उपायं चिन्तयन्त्विति  ।
येन श्रेयो भवेन्नित्यमिह लोके परत्र च  ॥ ३३.२९ ॥
एवमुक्तास्ततः सर्वे ब्राह्मणाः कृतनिश्चयाः  ।
निराहाराः स्थिताः शर्वे यत्र नष्टो हुताशनः  ॥ ३३.३० ॥
ततः स्वप्ने महातेजा हुतभुग्ब्राह्मणांस्तदा  ।
उवाच श्रूयतां सर्वैर्मम नाशस्य कारणम्  ॥ ३३.३१ ॥
प्रार्थितोऽयं मया राजा सुतां दातुं न चेच्छति  ।
तेन नष्टोऽग्निशरणादहं भो द्विजसत्तमाः  ॥ ३३.३२ ॥
यदि मे स्वसुतां राजा ददाति परमार्चिताम्  ।
तदास्य ज्वलमानोऽहं गृहे तिष्ठामि नान्यथा  ॥ ३३.३३ ॥
तच्छ्रुत्वा वचनं विप्रा वैश्वानरमुखोद्गतम्  ।
विस्मयोत्फुल्लनयना राजानमिदमब्रुवन्  ॥ ३३.३४ ॥
भवतो मतमाज्ञाय सर्वे गत्वाग्निमन्दिरम्  ।
निराहाराः स्थिता रात्रौ पश्यामो जातवेदसम्  ॥ ३३.३५ ॥
तेनोक्ताः स्वसुतां चेत्तु राजा मे दातुमिच्छति  ।
ततोऽस्य भूयोऽपि गृहे ज्वलेऽहं नान्यथा द्विजाः  ॥ ३३.३६ ॥
एवं ज्ञात्वा महाराज स्वसुतां दातुमर्हसि  ॥ ३३.३७ ॥

राजोवाच -
भवतां तस्य वा कार्यं देवस्य वचनं हृदि  ।
समयं कर्तुमिच्छामि कन्यादाने ह्यनुत्तमम्  ॥ ३३.३८ ॥
मम संनिहितो नित्यं गृहे तिष्ठतु पावकः  ।
ददामि रुचिरापाङ्गीं नान्यथा करवाणि वै  ॥ ३३.३९ ॥
एवं ते ब्राह्मणाः श्रुत्वा तथाग्निं प्राप्य सत्वरम्  ।
कथयित्वा विवाहेन योजयामासुराशु वै  ॥ ३३.४० ॥
सुदर्शनाया लाभेन परितुष्टो हुताशनः  ।
ज्वलते सन्निधौ नित्यं माहिष्मत्यां युधिष्ठिर  ॥ ३३.४१ ॥
ततः प्रभृति तत्तीर्थमग्नितीर्थं प्रचक्षते  ।
ये तत्र पक्षसन्धौ तु स्नानदानैस्तु भाविताः  ॥ ३३.४२ ॥
तर्पयन्ति पित्ःन् देवांस्तेऽश्वमेधफलैर्युताः  ।
सुवर्णं ये प्रयच्छन्ति तस्मिंस्तीर्थे नराधिप  ॥ ३३.४३ ॥
पृथ्वीदानफलं तत्र जायते नात्र संशयः  ।
अनाशकं तु यः कुर्यात्तस्मिंस्तीर्थे नराधिप  ॥ ३३.४४ ॥
स मृतो ह्यग्निलोके तु क्रीडते सुरपूजितः  ।
एष ते ह्यग्नितीर्थस्य सम्भवः कथितो मया  ॥ ३३.४५ ॥
सर्वपापहरः पुण्यः श्रुतमात्रो नरोत्तम  ।
धन्यः पापहरो नित्यमित्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ॥ ३३.४६ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डेऽग्नितीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम त्रयस्त्रिंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ३४

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
तत्रैव तु भवेदन्यदादित्यस्य महात्मनः  ।
कीर्तयामि नरश्रेष्ठ यदि ते श्रवणे मतिः  ॥ ३४.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
एतदाश्चर्यमतुलं श्रुत्वा तव मुखोद्गतम्  ।
विस्मयाद्धृष्टरोमाहं जातोऽस्मि मुनिसत्तम  ॥ ३४.२ ॥
सहस्रकिरणो देवो हर्ता कर्ता निरञ्जनः  ।
अवतारेण लोकानामुद्धर्ता नर्मदातटे  ॥ ३४.३ ॥
पुरुषाकारो भगवानुताहो तपसः फलात् ।
कस्य गोत्रे समुत्पन्नः कस्य देवोऽभवद्वशी  ॥ ३४.४ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
कुलिकान्वयसम्भूतो ब्राह्मणो भक्तिमाञ्छुचिः  ।
ईक्ष्यामीति रविं तत्र तीर्थे यात्राकृतोद्यमः  ॥ ३४.५ ॥
योजनानां शतं साग्रं निराहारो गतोदकः  ।
प्रस्थितो देवदेवेन स्वप्नान्ते वारितः किल  ॥ ३४.६ ॥
भोभो मुने महासत्त्व अलं ते व्रतमीदृशम्  ।
सर्वं व्याप्य स्थितं पश्य स्थावरं जङ्गमं च माम्  ॥ ३४.७ ॥
तपाम्यहं ततो वर्षं निगृह्णाम्युत्सृजामि च  ।
न भृतं चैव मृत्युं च यः पश्यति स पश्यति  ॥ ३४.८ ॥
वरं वरय भद्रं त्वमात्मनो यस्तवेप्सितम्  ॥ ३४.९ ॥

ब्राह्मण उवाच -
यदि तुष्टोऽसि मे देव देयो यदि वरो मम  ।
उत्तरे नर्मदाकूले सदा संनिहितो भव  ॥ ३४.१० ॥
ये भक्त्या परया देव योजनानां शते स्थिताः  ।
स्मरिष्यन्ति जितात्मानस्तेषां त्वं वरदो भव  ॥ ३४.११ ॥
कुब्जान्धबधिरा मूका ये केचिद्विकलेन्द्रियाः  ।
तव पादौ नमस्यन्ति तेषां त्वं वरदो भव  ॥ ३४.१२ ॥
शीर्णघ्राणा गतधियो ह्यस्थिचर्मावशेषिताः  ।
तेषां त्वं करुणां देव अचिरेण कुरुष्व ह  ॥ ३४.१३ ॥
येऽपि त्वां नर्मदातोये स्नात्वा तत्र दिने दिने  ।
अर्चयन्ति जगन्नाथ तेषां त्वं वरदो भव  ॥ ३४.१४ ॥
प्रभाते ये स्तविष्यन्ति स्तवैर्वैदिकलौकिकैः  ।
अभिप्रेतं वरं देव तेषां त्वं दद भोच्युत  ॥ ३४.१५ ॥
तवाग्रे वपनं देव कारयन्ति नरा भुवि  ।
स्वामिंस्तेषां वरो देय एष मे परमो वरः  ॥ ३४.१६ ॥
एवमस्त्विति तं चोक्त्वा मुनिं करुणया पुनः  ।
शतभागेन राजेन्द्र स्थित्वा चादर्शनं गतः  ॥ ३४.१७ ॥
तत्र तीर्थे नरो भक्त्या गत्वा स्नानं समाचरेत् ।
तर्पयेत्पितृदेवांश्च सोऽग्निष्टोमफलं लभेत् ॥ ३४.१८ ॥
अग्निप्रवेशं यः कुर्यात्तस्मिंस्तीर्थे नराधिप  ।
द्योतयन्वै दिशः सर्वा अग्निलोकं स गच्छति  ॥ ३४.१९ ॥
यस्तत्तीर्थं समासाद्य त्यजतीह कलेवरम्  ।
स गतो वारुणं लोकमित्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ॥ ३४.२० ॥
तत्र तीर्थे तु यः कश्चित्संन्यासेन तनुं त्यजेत् ।
षष्टिवर्षसहस्राणि स्वर्गलोके महीयते  ॥ ३४.२१ ॥
अप्सरोगणसंकीर्णे दिव्यशब्दानुनादिते  ।
उषित्वायाति मर्त्ये वै वेदवेदाङ्गविद्भवेत् ॥ ३४.२२ ॥
व्याधिशोकविनिर्मुक्तो धनकोटिपतिर्भवेत् ।
पुत्रदारसमोपेतो जीवेच्च शरदः शतम्  ॥ ३४.२३ ॥
प्रातरुत्थाय यस्तत्र स्मरते भास्करं तदा  ।
आजन्मजनितात्पापान्मुच्यते नात्र संशयः  ॥ ३४.२४ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे रवितीर्थवर्णनं नाम चतुस्त्रिंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ३५

युधिष्ठिर उवाच -
जलमध्ये महादेवः केन तिष्ठति हेतुना  ।
उत्तरं दक्षिणं कूलं वर्जयित्वा द्विजोत्तम  ॥ ३५.१ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
एतदाख्यानमतुलं पुण्यं श्रुतिमुखावहम्  ।
पुराणे यच्छ्रुतं तात तत्ते वक्ष्याम्यशेषतः  ॥ ३५.२ ॥
त्रेतायुगे महाभाग रावणो देवकण्टकः  ।
त्रैलोक्यविजयी रौद्रः सुरासुरभयंकरः  ॥ ३५.३ ॥
देवदानवगन्धर्वैरृषिभिश्च तपोधनैः  ।
अवध्योऽथ विमानेन यावत्पर्यटते महीम्  ॥ ३५.४ ॥
तावद्धिन्ध्यगिरेर्मध्ये दानवो बलदर्पितः  ।
मयो नामेति विख्यातो गुहावासी तपश्चरन्  ॥ ३५.५ ॥
तस्य पार्श्वगतो रक्षो विनयादवनिं गतः  ।
पूजितो दानसन्मानैरिदं वचनमब्रवीत् ॥ ३५.६ ॥
कस्येयं पद्मपत्राक्षी पूर्णचन्द्रनिभानना  ।
किंनामधेया तपति तप उग्रं कथं विभो  ॥ ३५.७ ॥

मय उवाच -
दानवानां पतिः श्रेष्ठो मयोऽहं नाम नामतः  ।
भार्या तेजोवती नाम तस्यास्तु तनया शुभा  ॥ ३५.८ ॥
मन्दोदरीति विख्याता तपते भर्तृकारणात् ।
आराधयन्ती भर्तारमुमाया दयितं शुभम्  ॥ ३५.९ ॥
तच्छ्रुत्वा वचनं तस्य रावणो मदमोहितः  ।
प्रसृतः प्रणतो भूत्वा मयं वचनमब्रवीत् ॥ ३५.१० ॥
पौलस्त्यान्वयसंजातो देवदानवदर्पहा  ।
प्रार्थयामि महाभाग सुतां त्वं दातुमर्हसि  ॥ ३५.११ ॥
ज्ञात्वा पैतामहं वृत्तं मयेनापि महात्मना  ।
रावणाय सुता दत्ता पूजयित्वा विधानतः  ॥ ३५.१२ ॥
गृहीत्वा तां तदा रक्षोऽभ्यर्च्यमानो निशाचरैः  ।
देवोद्याने विमानैश्च क्रीडते स तया सह  ॥ ३५.१३ ॥
केनचित्त्वथ कालेन रावणो लोकरावणः  ।
पुत्रं पुत्रवतां श्रेष्ठो जनयामास भारत  ॥ ३५.१४ ॥
तेनैव जातमात्रेण रावो मुक्तो महात्मना  ।
संवर्तकस्य मेघस्य तेन लोका जडीकृताः  ॥ ३५.१५ ॥
श्रुत्वा तन्नर्दितं घोरं ब्रह्मा लोकपितामहः  ।
नाम चक्रे तदा तस्य मेघनादो भविष्यति  ॥ ३५.१६ ॥
एवंनामा कृतः सोऽपि परमं व्रतमास्थितः  ।
तोषयामास देवेशमुमया सह शङ्करम्  ॥ ३५.१७ ॥
व्रतैर्नियमदानैश्च होमजाप्यविधानतः  ।
कृच्छ्रचान्द्रायणैर्नित्यं कृशं कुर्वन्कलेवरम्  ॥ ३५.१८ ॥
एवमन्यद्दिने तात कैलासं धरणीधरम्  ।
गत्वा लिङ्गद्वयं गृह्य प्रस्थितो दक्षिणामुखः  ॥ ३५.१९ ॥
नर्मदातटमाश्रित्य स्नातुकामो महाबलः  ।
निक्षिप्य पूजयन् देवं कृतजाप्यो नरेश्वर  ॥ ३५.२० ॥
तत्रायतनावासेन स्नातो हुतहुताशनः  ।
कृतकृत्यमिवात्मानं मानयित्वा निशाचरः  ॥ ३५.२१ ॥
गन्तुकामः परं मार्गं लङ्कायां नृपसत्तम  ।
एकमुद्धरतो लिङ्गं प्रणतः सव्यपाणिना  ॥ ३५.२२ ॥
द्वितीयं तु द्वितीयेन भक्त्या पौलस्त्यनन्दनः  ।
तावदेव महालिङ्गं पतितं नर्मदांभसि  ॥ ३५.२३ ॥
याहि याहीति चेत्युक्त्वा जलमध्ये प्रतिष्ठितः  ।
नमित्वा रावणिस्तस्य देवस्य परमेष्ठिनः  ॥ ३५.२४ ॥
जगामाकाशमाविश्य पूज्यमानो निशाचरैः  ।
तदा प्रभृति तत्तीर्थं मेघनादेति विश्रुतम्  ॥ ३५.२५ ॥
पूर्वं तु गर्जनं नाम सर्वपापक्षयंकरम्  ।
तस्मिंस्तीर्थे तु राजेन्द्र यस्तु स्नानं समाचरेत् ॥ ३५.२६ ॥
अहोरात्रोषितो भूत्वा अश्वमेधफलं लभेत् ।
पिण्डदानं तु यः कुर्यात्तस्मिंस्तीर्थे नराधिप  ॥ ३५.२७ ॥
यत्फलं सत्त्रयज्ञेन तद्भवेन्नात्र संशयः  ।
तेन द्वादशवर्षाणि पितरः संप्रतर्पिताः  ॥ ३५.२८ ॥
यस्तु भोजयते विप्रं षड्रसात्रेन भारत  ।
अक्षयपुण्यमाप्नोति तत्र तीर्थे नरोत्तम  ॥ ३५.२९ ॥
प्राणत्यागं तु यः कुर्याद्भावितो भावितात्मना  ।
स वसेच्छाङ्करे लोके यावदा भूतसम्प्लवम्  ॥ ३५.३० ॥
एषा ते नरशार्दूल गर्जनोत्पत्तिरुत्तमा  ।
कथिता स्नेहबन्धेन सर्वपापक्षयकरी  ॥ ३५.३१ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे मेघनादतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम पञ्चत्रिंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ३६

मार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेच्च राजेन्द्र दारुतीर्थमनुत्तमम्  ।
दारुको यत्र संसिद्ध इन्द्रस्य दयितः पुरा  ॥ ३६.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
दारुकेण कथं तात तपश्चीर्णं पुरानघ  ।
विधानं श्रोतुमिच्छामि त्वत्सकाशाद्द्विजोत्तम  ॥ ३६.२ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
हन्त ते कथयिष्यामि विचित्रं यत्पुरातनम्  ।
वृत्तं स्वर्गसभामध्ये ऋषीणां भावितात्मनाम्  ॥ ३६.३ ॥
सूतो वज्रधरस्येष्टो मातलिर्नाम नामतः  ।
स पुत्रं शप्तवान्पूर्वं कस्मिंश्चित्कारणान्तरे  ॥ ३६.४ ॥
शापाहतो वेपमान इन्द्रस्य चरणौ शुभौ  ।
प्रपीड्य मूर्ध्ना देवेशं विज्ञापयति भारत  ॥ ३६.५ ॥
तमुवाचाभिशप्तं चाप्यनाथं च सुरेश्वरः  ।
कर्मणा केन शापस्य घोरस्यान्तो भविष्यति  ॥ ३६.६ ॥
नर्मदातटमाश्रित्य तोषयन्वै महेश्वरम्  ।
तिष्ठ यावद्युगस्यान्तं पुनर्जन्म ह्यवाप्स्यसि  ॥ ३६.७ ॥
पुनर्भूत्वा तु पूतस्त्वं दारुको नाम विश्रुतः  ।
संसेव्य परमं देवं शङ्खचक्रगदाधरम्  ॥ ३६.८ ॥
मानुषं भावमापन्नस्ततः सिद्धिमवाप्स्यसि  ।
एवमुक्तस्तु देवेन सहस्राक्षेण धीमता  ॥ ३६.९ ॥
प्रणम्य शिरसा भूमिमागतोऽसौ ह्यचेतनः  ।
नर्मदातटमाश्रित्य कर्षयन्निजविग्रहम्  ॥ ३६.१० ॥
व्रतोपवाससंखिन्नो जपहोमरतः सदा  ।
महादेवं महात्मानं वरदं शूलपाणिनम्  ॥ ३६.११ ॥
भक्त्या तु परया राजन्यावदाभूतसम्प्लवम्  ।
अंशावतरणाद्विष्णोः सूतो भूत्वा महामतिः  ॥ ३६.१२ ॥
तोषयन् वै जगन्नाथं ततो यातो हि सद्गतिम्  ॥ ३६.१३ ॥
एष तत्सम्भवस्तात दारुतीर्थस्य सुव्रत  ।
कथितोऽयं मया पूर्वं यथा मे शङ्करोऽब्रवीत् ॥ ३६.१४ ॥
ततो युधिष्ठिरः श्रुत्वा विस्मयं परमं गतः  ।
भ्रात्ःन् विलोकयामास हृष्टरोमा मुहुर्मुहुः  ॥ ३६.१५ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
तस्मिंस्तीर्थे नरः स्नात्वा विधिपूर्वं नरेश्वर  ।
उपास्य संध्यां देवेशमर्चयेद्यश्च शङ्करम्  ॥ ३६.१६ ॥
वेदाभ्यासं तु तत्रैव यः करोति समाहितः  ।
सोऽश्वमेधफलं राजंल्लभते नात्र संशयः  ॥ ३६.१७ ॥
तस्मिंस्तीर्थे तु यो भक्त्या भोजयेद्ब्राह्मणाञ्छुचिः  ।
स तु विप्रसहस्रस्य लभते फलमुत्तमम्  ॥ ३६.१८ ॥
स्नानं दानं जपो होमः स्वाध्यायो देवतार्चनम्  ।
यत्कृतं शुद्धभावेन तत्सर्वं सफलं भवेत् ॥ ३६.१९ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे दारुकतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम षट्त्रिंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ३७

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत राजेन्द्र देवतीर्थमनुत्तमम्  ।
येन देवास्त्रयस्त्रिंशत्स्नात्वा सिद्धिं परां गताः  ॥ ३७.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
कथं तात सुराः सर्वे दानवैर्बलवत्तरैः  ।
निर्जितास्तत्र तीर्थे च स्नात्वा सिद्धिं परां गताः  ॥ ३७.२ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
पुरा दैत्यगणैरुग्रैर्युद्धेऽतिबलवत्तरैः  ।
इन्द्रो देवगणैः सार्द्धं स्वराज्याच्च्यावितो नृप  ॥ ३७.३ ॥
हस्त्यश्वरथयानौघैर्मर्दयित्वा वरूथिनीम्  ।
विध्वस्ता भेजिरे मार्गं प्रहारैर्जर्जरीकृताः  ॥ ३७.४ ॥
जम्भशुम्भैश्च कूष्माण्डकुहकादिभिः  ।
वेपमानार्दिताः सर्वे ब्रह्माणमुपतस्थिरे  ॥ ३७.५ ॥
प्रणम्य शिरसा देवं ब्रह्माणं परमेष्ठिनम्  ।
तदा विज्ञापयामासुर्देवा वह्निपुरोगमाः  ॥ ३७.६ ॥
पश्य पश्य महाभाग दानवैः शकलीकृताः  ।
वियोजिताः पुत्रदारैस्त्वामेव शरणं गताः  ॥ ३७.७ ॥
परित्रायस्व देवेश सर्वलोकपितामह  ।
नान्या गतिः सुरेशान त्वां मुक्त्वा परमेश्वर  ॥ ३७.८ ॥

ब्रह्मोवाच -
दानवानां विघातार्थं नर्मदातटमास्थिताः  ।
तपः कुरुध्वं स्वस्थाः स्थ तपो हि परमं बलम्  ॥ ३७.९ ॥
नान्योपायो न वै मन्त्रो विद्यते न च मे क्रिया  ।
विना रेवाजलं पुण्यं सर्वपापक्षयंकरम्  ॥ ३७.१० ॥
दारिद्र्यव्याधिमरणबन्धनव्यसनानि च  ।
एतानि चैव पापस्य फलानीति मतिर्मम  ॥ ३७.११ ॥
एवं ज्ञात्वा ततश्चैव तपः कुरुत दुष्करम्  ।
तथा चैव सुराः सर्वे देवा ह्यग्निपुरोगमाः  ॥ ३७.१२ ॥
तच्छ्रुत्वा वचनं तथ्यं ब्रह्मणः परमेष्ठिनः  ।
नर्मदामागताः सर्वे देवा ह्यग्निपुरोगमाः  ॥ ३७.१३ ॥
चेरुर्वै तत्र विपुलं तपः सिद्धिमवाप्नुवन्  ।
तदाप्रभृति तत्तीर्थं देवतीर्थमनुत्तमम्  ॥ ३७.१४ ॥
गीयते त्रिषु लोकेषु सर्वपापक्षयंकरम्  ।
तत्र गत्वा च यो मर्त्यो विधिना संयतेन्द्रियः  ॥ ३७.१५ ॥
स्नानं समाचरेद्भक्त्या स लभेन्मौक्तिकं फलम्  ।
यस्तु भोजयते विप्रांस्तस्मिंस्तीर्थे नराधिप  ॥ ३७.१६ ॥
स लभेन्मुख्यविप्राणां फलं साहस्रिकं नृप  ।
तत्र देवशिला रम्या महापुण्यविवर्धिनी  ॥ ३७.१७ ॥
संन्यासेन मृता ये तु तेषां स्यादक्षया गतिः  ।
अग्निप्रवेशं यः कुर्यात्तस्मिंस्तीर्थे नराधिप  ॥ ३७.१८ ॥
रुद्रलोके वसेत्तावद्यावदाभूतसंप्लवम्  ।
एवं स्नानं जपो होमः स्वाध्यायो देवतार्चनम्  ॥ ३७.१९ ॥
सुकृतं दुष्कृतं वाऽपि तत्र तीर्थेऽक्षयं भवेत् ।
एष ते विधिरुद्दिष्ट उत्पत्तिश्चैव भारत  ॥ ३७.२० ॥
देवतीर्थस्य निखिला यथा वै शङ्कराच्छ्रुता  ।
पठन्ति ये पापहरं सर्वदुःखविमोचनम्  ॥ ३७.२१ ॥
देवतीर्थस्य चरितं देवलोकं व्रजन्ति ते  ॥ ३७.२२ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे देवतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम सप्तविंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ३८

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत राजेन्द्र गुहावासीति चोत्तमम्  ।
यत्र सिद्धो महादेवो गुहावासी समार्बुदम्  ॥ ३८.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
केन कार्येण भो तात महादेवो जगद्गुरुः  ।
गुहायामनयत्कालं सुदीर्घं द्विजसत्तम  ॥ ३८.२ ॥
एतद्विस्तरतः सर्वं कथयस्व ममानघ  ।
श्रोतुमिच्छाम्यहं सर्वपरं कौतूहलं हि मे  ॥ ३८.३ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
साधु प्रश्नो महाराज पृष्टो यो वै त्वयोत्तमः  ।
पुराणे विस्तरो ह्यस्य न शक्यो हि मयाधुना  ॥ ३८.४ ॥
कथितुं वृद्धभावत्वादतीतो बहुकालिकः  ।
संक्षेपात्तेन ते तात कथयामि निबोध मे  ॥ ३८.५ ॥
पुरा कृतयुगे राजन्नासीद्दारुवनं महत् ।
नानाद्रुमलताकीर्णं नानावल्ल्युपशोभितम्  ॥ ३८.६ ॥
सिंहव्याघ्रवराहैश्च गजैः खड्गैर्निषेवितम्  ।
बहुपक्षियुतं दिव्यं यथा चैत्ररथं वनम्  ॥ ३८.७ ॥
तत्र केचिन्महाप्राज्ञा वसन्ति संशितव्रताः  ।
वसन्ति परया भक्त्या चतुराश्रमभाविताः  ॥ ३८.८ ॥
ब्रह्मचारी गृहस्थश्च वानप्रस्थो यतिस्तथा  ।
स्वधर्मनिरताः सर्वे वाञ्छन्तः परमं पदम्  ॥ ३८.९ ॥
तावद्वसन्तसमये कस्मिंश्चित्कारणान्तरे  ।
विमानस्थो महादेवो गच्छन्वै ह्युमया सह  ॥ ३८.१० ॥
ददर्श तोय आवासमृक्सामयजुर्नादितम्  ।
अलक्ष्यागतनिर्गम्यं सर्वपापक्षयंकरम्  ॥ ३८.११ ॥
तं दृष्ट्वा मुदिता देवी हर्षगङ्गदया गिरा  ।
पप्रच्छ देवदेवेशं शशाङ्ककृतभूषणम्  ॥ ३८.१२ ॥

देव्युवाच -
कस्यायमाश्रमो देव वेदध्वनिनिनादितः  ।
यं दृष्ट्वा क्षुत्पिपासाद्यैः श्रमैश्च परिहीयते  ॥ ३८.१३ ॥

महेश्वर उवाच -
किं त्वया न श्रुतं देवि महादारुवनं महत् ।
बहुविप्रजनो यत्र गृहधर्मेण वर्तते  ॥ ३८.१४ ॥
अत्र यः स्त्रीजनः कश्चिद्भर्तृशुश्रूषणे रतः  ।
नान्यो देवो न वै धर्मो ज्ञायते शैलनन्दिनि  ॥ ३८.१५ ॥
एतच्छ्रुत्वा परं वाक्यं देवदेवेन भाषितम्  ।
कौतूहलसमाविष्टा शङ्करं पुनरब्रवीत् ॥ ३८.१६ ॥
यत्त्वयोक्तं महादेव पतिधर्मरताः स्त्रियः  ।
तासां त्वं मदनो भूत्वा चारित्रं क्षोभय प्रभो  ॥ ३८.१७ ॥

ईश्वर उवाच -
यत्त्वयोक्तं च वचनं न हि मे रोचते प्रिये  ।
ब्राह्मणा हि महद्भूतं न चैषां विप्रियं चरेत् ॥ ३८.१८ ॥
मन्युप्रहरणा विप्राश्चक्रप्रहरणो हरिः  ।
चक्रात्क्रूरतरो मन्युस्तस्माद्विप्रं न कोपयेत् ॥ ३८.१९ ॥
न ते देवा न ते लोका न ते नगा न चासुराः  ।
दृश्यन्ते त्रिषु लोकेषु ये तैर्दृष्टैर्न नाशिताः  ॥ ३८.२० ॥
तेषां मोक्षस्तथा स्वर्गो भूमिर्मर्त्ये फलानि च  ।
येषां तुष्टा महाभागा ब्राह्मणाः क्षितिदेवताः  ॥ ३८.२१ ॥
एवं ज्ञात्वा महाभागे असद्ग्राहं परित्यज  ।
तत्र लोके विरुद्धं वै कुप्यन्ते येन वै द्विजाः  ॥ ३८.२२ ॥

देव्युवाच -
नाहं ते दयिता देव नाहं ते वशवर्तिनी  ।
अकृत्वाधश्व वै तासां मानं सुरसुपूजितम्  ॥ ३८.२३ ॥
लोकलोके महादेव अशक्यं नास्ति ते प्रभो  ।
क्रियतां मम चैवैकमेतत्कार्यं सुरोत्तम  ॥ ३८.२४ ॥
एवमुक्तो महादेवो देव्या वाक्यहिते रतः  ।
कृत्वा कापालिकं रूपं ययौ दारुवनं प्रति  ॥ ३८.२५ ॥
महाहितजटाजूटं नियम्य शशिभूषणम्  ।
कण्ठत्राणं परं कृत्वा धारयन् कर्णकुण्डले  ॥ ३८.२६ ॥
व्याघ्रचर्मपरीधानो मेखलाहारभूषितः  ।
नूपुरध्वनिनिघोषैः कम्पयन् वै वसुंधराम्  ॥ ३८.२७ ॥
महानूर्द्ध्वजटामाली कृत्तिभस्मानुलेपनः  ।
कृत्वा हस्ते कपालं तु ब्रह्मणश्च महात्मनः  ॥ ३८.२८ ॥
महाडमरुघोषेण कम्पयन् वै वसुंधराम्  ।
प्रभातसमये प्राप्तो महादारुवनं प्रति  ॥ ३८.२९ ॥
तावत्पुण्यजनः सर्वपुष्पपत्रफलार्थिकः  ।
निर्गतो बहुभिः सार्द्धं पवमानः समन्ततः  ॥ ३८.३० ॥
तद्दृष्ट्वा महदाश्चर्यं रूपं देवस्य भारत  ।
युवतीनां मनस्तासां कामेन कलुषीकृतम्  ॥ ३८.३१ ॥
शोभनं पुरुषं दृष्ट्वा सर्वा अपि वराङ्गनाः  ।
क्लेदभावं ततो जग्मुर्मुदा दारुवनस्त्रियः  ॥ ३८.३२ ॥
विकारा बहवस्तासां देवं दृष्ट्वा महाद्भुतम्  ।
संजाता विप्रपत्नीनां तदा तासु नरोत्तम  ॥ ३८.३३ ॥
परिधानं न जानन्ति काश्चिद्दृष्ट्वा वराङ्गनाः  ।
उत्तरीयं तथा चान्या महामोहसमन्विताः  ॥ ३८.३४ ॥
केशभारपरिभ्रष्टा काचिदेवासनोत्थिता  ।
दातुकामा तदा भैक्ष्यं चेष्टितुं नैव चाशकत् ॥ ३८.३५ ॥
काचिद्दृष्ट्वा महादेवं रूपयौवनगर्विता  ।
उत्सङ्गे संस्थितं बालं विस्मृता पायितुं स्तनम्  ॥ ३८.३६ ॥
कामबाणहता चान्या बाहुभ्यां पीड्य सुस्तनौ  ।
निःश्वसन्ती तदा चोष्णं न किंचित्प्रतिजल्पति  ॥ ३८.३७ ॥
एवं संक्षोभ्य तं सर्वं स्त्रीजनं परमेश्वरः  ।
जगाम तत्र वै तासां क्षोभं कृत्वा महाद्भुतम्  ॥ ३८.३८ ॥
तावत्ते ब्राह्मणाः सर्वे भ्रमित्वा काननं महत् ।
आगताः स्वगृहे दारान् ददृशुश्च हतौजसः  ॥ ३८.३९ ॥
यासां पूर्वतरा भक्तिः पातिव्रत्ये पतीन्प्रति  ।
चलितास्ता विदित्वाशु निर्जग्मुर्द्विजसत्तमाः  ॥ ३८.४० ॥
संविदं परमां कृत्वा ज्ञात्वा देवं महेश्वरम्  ।
क्षोभयित्वा मनस्तासां ततश्चादर्शनं गतम्  ॥ ३८.४१ ॥
क्रोधाविष्टो द्विजः कश्चिद्दण्डमुद्यम्य धावति  ।
कल्माषयष्टिमन्ये च तथान्ये दर्भमुष्टिकाम्  ॥ ३८.४२ ॥
इतश्चेतश्च ते सर्वे भ्रमित्वा काननं नृप  ।
एकीभूत्वा महात्मानो व्याजह्रुश्च रुषा गिरम्  ॥ ३८.४३ ॥
यदिदं च हुतं किंचिद्गुरवस्तोषिता यदि  ।
तेन सत्येन देवस्य लिङ्गं पततु चोत्तमम्  ॥ ३८.४४ ॥
आश्रमादाश्रमं सर्वे न त्यजामो विधिक्रमात् ।
तेन सत्येन देवस्य लिङ्गं पततु भूतले  ॥ ३८.४५ ॥
एवं सत्यप्रभावेन त्रिरुक्तेन द्विजन्मनाम्  ।
शिवस्य पश्यतो लिङ्गं पतितं धरणीतले  ॥ ३८.४६ ॥
हाहाकारो महानासील्लोकालोकेऽपि भारत  ।
देवस्य पतिते लिङ्गे जगतश्च महाक्षये  ॥ ३८.४७ ॥
पतमानस्य लिङ्गस्य शब्दोऽभूच्च सुदारुणः  ।
उल्कापाता दिशां हाहा भूमिकम्पाश्च दारुणाः  ॥ ३८.४८ ॥
पतन्ति पर्वताग्राणि शोषं यान्ति च सागराः  ।
देवस्य पतिते लिङ्गे देवा विमनसोऽभवन्  ॥ ३८.४९ ॥
समेत्य सहिताः सर्वे ब्रह्माणं परमेष्ठिनम्  ।
कृताञ्जलिपुटाः सर्वे स्तुवन्ति विविधैः स्तवैः  ॥ ३८.५० ॥
ततस्तुष्टो जगन्नाथश्चतुर्वदनपङ्कजः  ।
आर्तान्प्राह सुरान्सर्वान्मा विषादं गमिष्यथ  ॥ ३८.५१ ॥
ब्रह्मशापाभिभूतोऽसौ देवदेवस्त्रिलोचनः  ।
तुष्टैस्तैस्तपसा युक्तैः पुनर्मोक्षं गमिष्यति  ॥ ३८.५२ ॥
एतच्छ्रुत्वा ययुर्देवा यथागतमरिन्दम  ।
भावयित्वा ततः सर्वे मुनयश्चैव भारत  ॥ ३८.५३ ॥
विश्वामित्रवसिष्ठाद्या जाबालिरथ कश्यपः  ।
समेत्य सहिताः सर्वे तमूचुस्त्रिपुरान्तकम्  ॥ ३८.५४ ॥
ब्रह्मतेजो हि बलवद्द्विजानां हि सुरेश्वर  ।
क्षान्तियुक्तस्तपस्तप्त्वा भविष्यसि गतक्लमः  ॥ ३८.५५ ॥
यतः क्षोभादृषीणां च तदेवं लिङ्गमुत्तमम्  ।
पतितं ते महादेव न तत्पूज्यं भविष्यति  ॥ ३८.५६ ॥
न तच्छ्रेयोऽग्निहोत्रेण नाग्निष्टोमेन लभ्यते  ।
प्राप्नुवन्ति च यच्छ्रेयो मानवा लिङ्गपूजने  ॥ ३८.५७ ॥
देवदानवयक्षाणां गन्धर्वोरगरक्षसाम्  ।
वचनेन तु विप्राणामेतत्पूज्यं भविष्यति  ॥ ३८.५८ ॥
ब्रह्मविष्ण्विन्द्रचन्द्राणामेतत्पूज्यं भविष्यति  ।
यत्फलं तव लिङ्गस्य इह लोके परत्र च  ॥ ३८.५९ ॥
एवमुक्तो जगन्नाथः प्रणिपत्य द्विजोत्तमान्  ।
मुदा परमया युक्तः कृताञ्जलिरभाषत  ॥ ३८.६० ॥
ब्राह्मणा जङ्गमं तीर्थं निर्जलं सार्वकामिकम्  ।
येषां वाक्योदकेनैव शुध्यन्ति मलिनो जनाः  ॥ ३८.६१ ॥
न तत्क्षेत्रं न तत्तीर्थमूषरं पुष्कराणि च  ।
ब्राह्मणे मन्युमुत्पाद्य यत्र गत्वा स शुध्यति  ॥ ३८.६२ ॥
न तच्छास्त्रं यन्न विप्रप्रणीतं न तद्दानं यन्न विप्रप्रदेयम्  ।
न तत्सौख्यं यन्नविप्रप्रसादान्न तद्दुःखं यन्न विप्रप्रकोपात् ॥ ३८.६३ ॥
पृथिव्यां यानि तीर्थानि गङ्गाद्याः सरितस्तथा  ।
एकस्य विप्रवाक्यस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम्  ॥ ३८.६४ ॥
अभिनन्द्य द्विजान्सर्वाननुज्ञातो महर्षिभिः  ।
ततोऽगमत्तदा देवो नर्मदातटमुत्तमम्  ॥ ३८.६५ ॥
परमं व्रतमास्थाय गुहावासी समार्बुदम्  ।
तपश्चचार भगवाञ्जपस्नानरतः सदा  ॥ ३८.६६ ॥
समाप्ते नियमे तात स्थापयित्वा महेश्वरम्  ।
वन्द्यमानः सुरैः सार्द्धं कैलासमगमत्प्रभुः  ॥ ३८.६७ ॥
नर्मदायास्तटे तेन स्थापितः परमेश्वरः  ।
तेनैव कारणेनासौ नर्मदेश्वर उच्यते  ॥ ३८.६८ ॥
योऽर्चयेन्नर्मदेशानं यतिर्वै संजितेन्द्रियः  ।
स्नात्वा चैव महादेवमश्वमेधफलं लभेत् ॥ ३८.६९ ॥
ददाति यः पितृभ्यस्तु तिलपुष्पकुशोदकम्  ।
त्रिःसप्तपूर्वजास्तस्य स्वर्गे मोदन्ति पाण्डव  ॥ ३८.७० ॥
यस्तु भोजयते विप्रांस्तस्मिंस्तीर्थे नराधिप  ।
पायसं घृतमिश्रं तु स लभेत्कोटिजं फलम्  ॥ ३८.७१ ॥
सुवर्णं रजतं वापि ब्राह्मणेभ्यो युधिष्ठिर  ।
ददाति तोयमध्यस्थः सोऽग्निष्टोमफलं लभेत् ॥ ३८.७२ ॥
अष्टम्यांवा चतुर्दश्यां निराहारो वसेत्तु यः  ।
नर्मदेश्वरमासाद्य प्राप्नुयाज्जन्मनः फलम्  ॥ ३८.७३ ॥
अग्निप्रवेशं यः कुर्यात्तस्मिंस्तीर्थे नराधिप  ।
तस्य व्याधिभयं न स्यात्सप्तजन्मसु भारत  ॥ ३८.७४ ॥
अनाशकं तु यः कुर्यात्तस्मिंस्तीर्थे नराधिप  ।
अनिवर्तिका गतिस्तस्य रुद्रलोके भविष्यति  ॥ ३८.७५ ॥
एष ते विधिरुद्दिष्टस्तस्योत्पत्तिर्नरोत्तम  ।
पुराणे विहिता तात संज्ञा तस्य तु विस्तरात् ॥ ३८.७६ ॥
एतं कीर्तयते यस्तु नर्मदेश्वरसम्भवम्  ।
भक्त्या शृणोति च नरः सोऽपि स्नानफलं लभेत् ॥ ३८.७७ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये नर्मदेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामाष्टत्रिंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ३९

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेच्च राजेन्द्र कपिलातीर्थमुत्तमम्  ।
स्नानमात्रान्नरो भक्त्या मुच्यते सर्वकिल्बिषैः  ॥ ३९.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
आश्चर्यभूतं लोकेषु कथितं द्विजसत्तम  ।
नर्मदेश्वरमाहात्म्यं कापिलं कथयस्व मे  ॥ ३९.२ ॥
यस्मिन् कालेऽथ सम्बन्धे उत्पन्नं तीर्थमुत्तमम्  ।
सर्वपापहरं पुण्यं तीर्थं जातं कथं प्रभो  ॥ ३९.३ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
शृणु वक्ष्येऽद्य ते राजन्कपिलातीर्थमुत्तमम्  ।
येन ते विस्मयः सर्वः श्रुत्वा गच्छति भारत  ॥ ३९.४ ॥
पुरा कृतयुगस्यादौ ब्रह्मा लोकपितामहः  ।
उत्पादयित्वा सकलं भूतग्रामं चतुर्विधम्  ॥ ३९.५ ॥
जपहोमपरो भक्त्या क्षणं ध्यात्वा च तिष्ठति  ।
ज्वलमानात्तु कपिला तावत्कुण्डात्समुत्थिता  ॥ ३९.६ ॥
अग्निज्वालोज्ज्वलैः शृङ्गैस्त्रिनेत्रा सुपयस्विनी  ।
अग्निपूर्णा ह्यग्निमुखा अग्निघ्राणाग्निलोचना  ॥ ३९.७ ॥
अग्निखुरा ह्यग्निपृष्ठा अग्निसर्वाङ्गसंस्थितिः  ।
सर्वलक्षणसम्पूर्णा घण्टाललितनिःस्वना  ॥ ३९.८ ॥
दृष्ट्वा तु तां महाभागां कपिलां कुण्डमध्यगाम्  ।
ब्रह्मा लोकगुरुस्तात प्रणम्येदमुवाच ह  ॥ ३९.९ ॥
नमस्ते कपिले पुण्ये सर्वलोकनमस्कृते  ।
मङ्गल्ये मङ्गले देवि त्रिषु लोकेष्वनुपमे  ॥ ३९.१० ॥
त्वं लक्ष्मीस्त्वं स्मृतिर्मेधा त्वं धृतिस्त्वं वरानने  ।
उमादेवीति विख्याता त्वं सती नात्र संशयः  ॥ ३९.११ ॥
वैष्णवी त्वं महादेवी ब्रह्माणी त्वं वरानने  ।
कुमारी त्वं महाभागे भक्तिः श्रद्धा तथैव च  ॥ ३९.१२ ॥
कालरात्रिस्तु भूतानां कुमारी परमेश्वरी  ।
त्वं लवस्त्वं त्रुटिश्चैव मुहूर्तं लक्षमेव च  ॥ ३९.१३ ॥
संवत्सरस्त्वं मासस्त्वं कालस्त्वं च क्षणस्तथा  ।
नास्ति किंचित्त्वया हीनं त्रैलोक्ये सचराचरे  ॥ ३९.१४ ॥
एवं स्तुता तु मानेन कपिला परमेष्ठिना  ।
तमुवाच महाभागं प्रहृष्य पद्मसम्भवम्  ॥ ३९.१५ ॥
प्रसन्ना तव वाक्येन देवदेव जगद्गुरो  ।
किं करोमि प्रियं तेऽद्य ब्रूहि सर्वं पितामह  ॥ ३९.१६ ॥

ब्रह्मोवाच -
जगद्धिताय जनिता मया त्वं परमेश्वरि  ।
स्वर्गान्मर्त्यं ततो याहि लोकानां हितकाम्यया  ॥ ३९.१७ ॥
सर्वदेवमयी त्वं तु सर्वलोकमयी तथा  ।
विधिना ये प्रदास्यन्ति तेषां वासस्त्रिविष्टपे  ॥ ३९.१८ ॥
एवमुक्त्वा ततो देवी ब्रह्माणं परमेश्वरी  ।
वन्द्यमाना सुरैः सिद्धैराजगाम धरातलम्  ॥ ३९.१९ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
यदायातेह सा तात ब्राह्मणो वचनाच्छुभा  ।
तदा देवाश्च लोकाश्च कथमङ्गेषु संस्थिताः  ॥ ३९.२० ॥
कथं वा संस्थितागत्य कपिला सा द्विजोत्तम  ।
तीर्थे वा ह्यूषरे क्षेत्र एतन्मे कथय द्विज  ॥ ३९.२१ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
सा तदा ब्रह्मणा चोक्ता धात्रा लोकस्य भारत  ।
ब्रह्मलोकाद्गता पुण्यां नर्मदां लोकपावनीम्  ॥ ३९.२२ ॥
तपः कृत्वा सुविपुलं नर्मदातटमाश्रिता  ।
चचार पृथिवीं सर्वां सशैलवनकाननाम्  ॥ ३९.२३ ॥
तदाप्रभृति राजेन्द्र कपिलातीर्थमुत्तमम्  ।
सर्वपापहरं ख्यातमृषिसङ्घैर्निषेवितम्  ॥ ३९.२४ ॥
तत्तीर्थे विधिवत्स्नात्वा कपिलायाः प्रयच्छति  ।
पृथ्वी तेन भवेद्दत्ता सशैलवनकानना  ॥ ३९.२५ ॥
तां तु पश्यति यो भक्त्या दीयमानां द्विजोत्तमे  ।
तस्य वर्षशतं पापं नश्यते नात्र संशयः  ॥ ३९.२६ ॥
भूर्भुवः स्वर्महश्चैव जनः सत्यं तपस्तथा  ।
ते तत्पृष्ठं समाश्रित्य स्थिता लोका नृपोत्तम  ॥ ३९.२७ ॥
मुखे ह्यग्निः स्थितो देवो दन्तेषु च भुजङ्गमाः  ।
धाता विधाता ह्योष्ठौ च जिह्वायां तु सरस्वती  ॥ ३९.२८ ॥
सहस्रकिरणौ देवौ चन्द्रादित्यौ सुलोचनौ  ।
नासिकामध्यगश्चैव मारुतो नृपसत्तम  ॥ ३९.२९ ॥
ललाटे तु महादेवो ह्यश्विनौ कर्णसंस्थितौ  ।
नरनारायणौ शृङ्गे शृङ्गमध्ये पितामहः  ॥ ३९.३० ॥
कम्बलोऽधिगतस्तात पाशधृग्वरुणस्तथा  ।
यमश्च भगवान्देव आश्रित्य चोदरं श्रितः  ॥ ३९.३१ ॥
खुरेषु पन्नगाश्चैवं पुच्छाग्रे सूर्यरश्मयः  ।
एवम्भूतां हि कपिलां सर्वदेवमयीं नृप  ॥ ३९.३२ ॥
ये धारयन्ति च गृहे धन्यास्ते नात्र संशयः  ।
प्रातरुत्थाय यस्तस्याः कुरुते तु प्रदक्षिणाम्  ॥ ३९.३३ ॥
प्रदक्षिणा कृता तेन सशैलवनकानना  ।
कपिलापञ्चगव्येन यः स्नापयति शङ्करम्  ॥ ३९.३४ ॥
उपवासपरो यस्तु तस्मिंस्तीर्थे नराधिप  ।
स्नात्वा ह्युक्तविधानेन तर्पयेत्पितृदेवताः  ॥ ३९.३५ ॥
तस्य ते वंशजाः सर्वे दश पूर्वे दशापरे  ।
तृप्ता रोहन्ति वै स्वर्गे ध्यायन्तोऽस्य मनोरथान्  ॥ ३९.३६ ॥
एष ते विधिरुद्दिष्टः सम्भवो नृपसत्तम  ।
तीर्थस्य च फलं पुण्यं किमन्यत्परिपृच्छसि  ॥ ३९.३७ ॥
धन्यं यशस्यमायुष्यं सर्वदुःखघ्नमुत्तमम्  ।
यच्छ्रुत्वा सर्वपापेभ्यो मुच्यते नात्र संशयः  ॥ ३९.३८ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे श्रीनर्मदामाहात्म्ये कपिलातीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकोनचत्वारिंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ४०

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र करञ्जेश्वरमुत्तमम्  ।
यत्र सिद्धो महाभागो दैत्यो लोकेषु विश्रुतः  ॥ ४०.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
योऽसौ सिद्धो महाभाग तत्र तीर्थे महातपाः  ।
कस्य पुत्रः कथं सिद्धः कस्मिन्काले वद द्विज  ॥ ४०.२ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
पुरा कृतयुगे राजन्मानसो ब्रह्मणः सुतः  ।
वेदवेदाङ्गतत्त्वज्ञो मरीचिर्नाम नामतः  ॥ ४०.३ ॥
तस्यापि तपसो राशेः कालेन महतानघ  ।
पुत्रोऽथ मानसो जातः साक्षाद्ब्रह्मेव चापरः  ॥ ४०.४ ॥
क्षमा दमो दया दानं सत्यं शौचमथार्जवम्  ।
मरीचेश्च गुणा ह्येते सन्ति तस्य च भारत  ॥ ४०.५ ॥
एवं गुणगणाकीर्णं कश्यपं द्विजसत्तमम्  ।
ज्ञात्वा प्रजापतिर्दक्षो भार्यार्थे स्वसुतां ददौ  ॥ ४०.६ ॥
अदितिर्दितिर्दनुश्चैव तथाप्येवं दशापराः  ।
यासां पुत्राश्च संजाताः पौत्राश्च भरतर्षभ  ॥ ४०.७ ॥
अदितिर्जनयामास पुत्रानिन्द्रपुरोगमान्  ।
जातास्तस्य महाबाहो कश्यपस्य प्रजापतेः  ॥ ४०.८ ॥
यैस्तु लोकत्रयं व्याप्तं स्थावरं जङ्गमं महत् ।
तथान्यस्य महाभागो दनोः पुत्रो व्यजायत  ॥ ४०.९ ॥
सर्वलक्षणसम्पन्नः करञ्जो नाम नामतः  ।
बाल एव महाभाग चचार स महत्तपः  ॥ ४०.१० ॥
नर्मदातटमाश्रित्य चातिघोरमनुत्तमम्  ।
दिव्यं वर्षसहस्रं च कृच्छ्रचान्द्रायणं नृप  ॥ ४०.११ ॥
शाकमूलफलाहारः स्नानहोमपरायणः  ।
ततस्तुष्टो महादेव उमया सहितः किल  ॥ ४०.१२ ॥
वरेण छन्दयामास त्रिपुरान्तकरः प्रभुः  ।
भोः करञ्ज महासत्त्व परितुष्टोऽस्मि तेऽनघ  ॥ ४०.१३ ॥
वरं वृणीष्व ते दद्मि ह्यमरत्वमृते मम  ॥ ४०.१४ ॥

करञ्ज उवाच -
यदि तुष्टो महादेव यदि देयो वरो मम  ।
तर्हि पुत्राश्च पौत्राश्च सन्तु मे धर्मवत्सलाः  ॥ ४०.१५ ॥
तथेत्युक्त्वा महादेव उमया सहितस्तदा  ।
वृषारूढो गणैः सार्द्धं तत्रैवान्तरधीयत  ॥ ४०.१६ ॥
गते चादर्शनं देवे सोऽपि दैत्यो मुदान्वितः  ।
स्वनाम्नात्र महादेवं स्थापयित्वा ययौ गृहम्  ॥ ४०.१७ ॥
तदाप्रभृति तत्तीर्थं सर्वतीर्थेष्वनुत्तमम्  ।
स्नानमात्रानरस्तत्र मुच्यते सर्वपातकैः  ॥ ४०.१८ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा तर्पयेत्पितृदेवताः  ।
सोऽग्निष्टोमस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोत्यसंशयम्  ॥ ४०.१९ ॥
अनाशकं तु यः कुर्यात्तस्मिंस्तीर्थे नराधिप  ।
अनिवर्त्या गतिस्तस्य रुद्रलोकं स गच्छति  ॥ ४०.२० ॥
अथवाग्निजले प्राणान्यस्त्यजेद्धर्मनन्दन  ।
अयुतद्वितयं वस्ते वर्षाणां शिवमन्दिरे  ॥ ४०.२१ ॥
ततश्चैव क्षये जाते जायते विमले कुले  ।
वेदवेदाङ्गतत्त्वज्ञः सर्वशास्त्रविशारदः  ॥ ४०.२२ ॥
राजा वा राजतुल्यो वा जीवेच्च शरदः शतम्  ।
पुत्रपौत्रसमोपेतः सर्वव्याधिविवर्जितः  ॥ ४०.२३ ॥
एवं ते सर्वमाख्यातं पृष्टं यद्यत्त्वयानघ  ।
तीर्थस्य तु फलं तस्य स्नानदानेषु भारत  ॥ ४०.२४ ॥
एतत्पुण्यं पापहरं धन्यं दुःस्वप्ननाशनम्  ।
पठतां शृण्वतां चैव तीर्थमाहात्म्यमुत्तमम्  ॥ ४०.२५ ॥
यस्तु श्रावयते श्राद्धे पठेत्पितृपरायणः  ।
अक्षयं जायते पुण्यमित्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ॥ ४०.२६ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये करञ्जेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम चत्वारिंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ४१

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेच्च राजेन्द्र कुण्डलेश्वरमुत्तमम्  ।
यत्र सिद्धो महायक्षः कुण्डधारो नृपोत्तम  ॥ ४१.१ ॥
तपः कृत्वा सुविपुलं सुरासुरभयंकरम्  ।
पौलस्त्यमन्दिरे चैव चिक्रीड नृपसत्तम  ॥ ४१.२ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
कस्मिन्युगे समुत्पन्नः कस्य पुत्रो महामतिः  ।
तपस्तप्त्वा सुविपुलं तोषितो येन शङ्करः  ॥ ४१.३ ॥
एतद्विस्तरतस्तात कथयस्व ममानघ  ।
शृण्वतश्च न तृप्तिर्मे कथामृतमनुत्तमम्  ॥ ४१.४ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
त्रेतायुगे ब्रह्मसमः पौलस्त्योनाम विश्रवाः  ।
तपः कृत्वा सुविपुलं भरद्वाजसुतोद्भवः  ॥ ४१.५ ॥
पुत्रं पौत्रगणैर्युक्तं पत्न्या भक्त्या सुतोषितः  ।
धनदं जनयामास सर्वलक्षणलक्षितम्  ॥ ४१.६ ॥
जातमात्रं तु तं ज्ञात्वा ब्रह्मा लोकपितामहः  ।
चकार नाम सुप्रीत ऋषिदेवसमन्वितः  ॥ ४१.७ ॥
यस्माद्विश्रवसो जातो मम पौत्रत्वमागतः  ।
तस्माद्वैश्रवणो नाम तव दत्तं मयानघ  ॥ ४१.८ ॥
तथा त्वं सर्वदेवानां धनगोप्ता भविष्यसि  ।
चतुर्थो लोकपालानामक्षयश्चाव्ययो भुवि  ॥ ४१.९ ॥
तस्य भार्या महाराज ईश्वरीति च विश्रुता  ।
यक्षो यक्षाधिपः श्रेष्ठस्तस्य कुण्डोऽभवत्सुतः  ॥ ४१.१० ॥
स च रूपं परं प्राप्य मातापित्रोरनुज्ञया  ।
तपश्चचार विपुलं नर्मदातटमाश्रितः  ॥ ४१.११ ॥
ग्रीष्मे पञ्चाग्निसंतप्तो वर्षासु स्थण्डिलेशयः  ।
हेमन्ते जलमध्यस्थो वायुभक्षः शतं समाः  ॥ ४१.१२ ॥
एवं वर्षशते पूर्णे एकाङ्गुष्ठेऽभवन्नृप  ।
अस्थिभूतः परं तात ऊर्ध्वबाहुस्ततः परम्  ॥ ४१.१३ ॥
अतपच्च घृतश्वासः कुण्डलो भरतर्षभ  ।
चतुर्थे वर्षशतके तुतोष वृषवाहनः  ॥ ४१.१४ ॥
वरं वृणीष्व भो वत्स यत्ते मनसि रोचते  ।
ददामि ते न सन्देहस्तपसा तोषितो ह्यहम्  ॥ ४१.१५ ॥

कुण्डल उवाच -
यक्षाधिपप्रसादेन तस्यैवानुचरः पुरे  ।
विचरामि यथाकाममवध्यः सर्वशत्रुषु  ॥ ४१.१६ ॥
तथेत्युक्त्वा महादेवः सर्वलोकनमस्कृतः  ।
जगामाकाशमाविश्य कैलासं धरणीधरम्  ॥ ४१.१७ ॥
गते चादर्शनं देवे सोऽपि यक्षो मुदान्वितः  ।
स्थापयामास देवेशं कुण्डलेश्वरमुत्तमम्  ॥ ४१.१८ ॥
अलंकृत्वा जगन्नाथं पुष्पधूपानुलेपनैः  ।
विमानैश्चामरैश्छत्रैस्तथा वै लिङ्गपूरणैः  ॥ ४१.१९ ॥
तर्पयित्वा द्विजान्सम्यगन्नपानादिभूषणैः  ।
प्रीणयित्वा महादेवं ततः स्वभवनं ययौ  ॥ ४१.२० ॥
तदाप्रभृति तत्तीर्थं त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्  ।
उत्तमं परमं पुण्यं कुण्डलेश्वरनामतः  ॥ ४१.२१ ॥
तत्र तीर्थे तु यः कश्चिदुपवासपरायणः  ।
अर्चयेद्देवमीशानं सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ ४१.२२ ॥
सुवर्णं रजतं वापि मणिं मौक्तिकमेव च  ।
दद्याद्भोज्यं ब्राह्मणेभ्यः स सुखी मोदते दिवि  ॥ ४१.२३ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा ऋग्यजुःसामगोऽपि वा  ।
ऋचमेकां जपित्वा तु सकलं फलमश्नुते  ॥ ४१.२४ ॥
गां प्रयच्छति विप्रेभ्यस्तत्फलं शृणु पाण्डव  ।
यावन्ति तस्या रोमाणि तत्प्रसूतिकुलेषु च  ॥ ४१.२५ ॥
तावद्वर्षसहस्राणि स्वर्गलोके महीयते  ।
स्वर्गे वासो भवेत्तस्य पुत्रपौत्रैः समन्वितः  ॥ ४१.२६ ॥
तावन्ति वर्षाणि महानुभावः स्वर्गे वसेत्पुत्रपौत्रैश्च सार्द्धम्  ।
तत्रान्नदो याति महेशलोकमसंख्यवर्षाणि न संशयोऽत्र  ॥ ४१.२७ ॥
स वै सुखी मोदते स्वर्गलोके गन्धर्वसिद्धाप्सरःसम्प्रगीते  ।
एवं तु ते धर्मसुत प्रभावस्तीर्थस्य सर्वः कथितश्च पार्थ  ॥ ४१.२८ ॥
श्रुत्वा स्तुवन्मुच्यते सर्वपापैः पुनस्त्रिलोकीमिह तत्प्रभावात् ॥ ४१.२९ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये कुण्डलेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकचत्वारिंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ४२

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र पिप्पलेश्वरमुत्तमम्  ।
यत्र सिद्धो महायोगी पिप्पलादो महातपाः  ॥ ४२.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
पिप्पलादस्य चरितं श्रोतुमिच्छाम्यहं विभो  ।
माहात्म्यं तस्य तीर्थस्य यत्र सिद्धो महातपाः  ॥ ४२.२ ॥
कस्य पुत्रो महाभाग किमर्थं कृतवांस्तपः  ।
एतद्विस्तरतः सर्वं कथयस्व ममानघ  ॥ ४२.३ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
मिथिलास्थो महाभागो वेदवेदाङ्गपारगः  ।
याज्ञवल्क्यः पुरा तात चचार विपुलं तपः  ॥ ४२.४ ॥
तापसी तस्य भगिनी याज्ञवल्क्यस्य धीमतः  ।
सा सप्तमेऽपि वर्षे च वैधव्यं प्राप दैवतः  ॥ ४२.५ ॥
पूर्वकर्मविपाकेन हीनाभूत्पितृमातृतः  ।
नाभूत्तत्पतिपक्षेऽपि कोऽपीत्येकाकिनी स्थिता  ॥ ४२.६ ॥
भूमौ भ्रमन्ती भ्रातुः सा समीपमगमच्छनैः  ।
चचार च तपः सोऽपि परलोकसुखेप्सया  ॥ ४२.७ ॥
चचार सापि तत्रस्था शुश्रूषन्ती महत्तपः  ।
कस्मिंश्चित्समये साथ स्नाताहनि रजस्वला  ॥ ४२.८ ॥
अन्तर्वासो धृतवती दृष्ट्वा कर्पटकं रहः  ।
याज्ञवल्क्योऽपि तद्रात्रौ सुप्तो यत्र सुसंवृतः  ॥ ४२.९ ॥
स्वप्नं दृष्ट्वात्यजच्छुक्रं कौपीने रक्तबिन्दुवत् ।
विराजितेन तपसा सिद्धं तदनलप्रभम्  ॥ ४२.१० ॥
यावत्प्रबुद्धो विप्रोऽसौ वीक्ष्योच्छिष्टं तदंशुकम्  ।
चिक्षेप दूरतोऽस्पृश्यं शौचं कृत्वा विधानतः  ॥ ४२.११ ॥
निषिद्धं तु निशि स्नानमिति सुष्वाप स द्विजः  ।
निशीथे सापि तद्वस्त्रं भगस्यावरणं व्यधात् ॥ ४२.१२ ॥
प्रातरन्वेषयामास मुनिर्वस्त्रमितस्ततः  ।
ततः सा ब्राह्मणी प्राह किं अन्वेषयसे प्रभो  ।
केन कार्यं तव तथा वदस्व मम तत्त्वतः  ॥ ४२.१३ ॥

याज्ञवल्क्य उवाच -
अपवित्रो मया भद्रे स्वप्नो दृष्टोऽद्य वै निशि  ।
सक्लेदं तत्र मे वस्त्रं निक्षिप्तं तन्न दृश्यते  ॥ ४२.१४ ॥
तच्छ्रुत्वा ब्राह्मणी वाक्यं भीतभीतावदन्नृप  ।
तद्वस्त्रं तु मया विप्र स्नात्वा ह्यन्तः कृतं महत् ॥ ४२.१५ ॥
तस्यास्तद्वचनं श्रुत्वा हाहेत्युक्त्वा महामुनिः  ।
निपपात तदा भूमौ छिन्नमूल इव द्रुमः  ॥ ४२.१६ ॥
किमेतदिति सेत्युक्त्वा ह्याकाशमिव निर्मला  ।
आश्वासयन्ती तं विप्रं प्रोवाच वचनं तदा  ॥ ४२.१७ ॥
वदस्व कारणं तात गुह्याद्गुह्यतरं यदि  ।
प्रतीकारोऽस्य येनैव विमृश्य क्रियते त्वरा  ॥ ४२.१८ ॥
ततः स सुचिरं ध्यात्वा लब्धवाग्वै ततः क्षणम्  ।
प्रोवाच साध्वसमना यत्तच्छृणु नरेश्वर  ॥ ४२.१९ ॥
नात्र दोषोऽस्ति ते कश्चिन्मम चैव शुभव्रते  ।
तवोदरे तु गर्भो यस्तत्र दैवं परायणम्  ॥ ४२.२० ॥
तस्य तत्त्वेन रक्षा च त्वया कार्या सदैव हि  ।
विनाशी नैव कर्तव्यो यावत्कालस्य पर्ययः  ॥ ४२.२१ ॥
तथेति व्रीडिता साध्वी दूयमानेन चेतसा  ।
अपालयच्च तं गर्भं यावत्पुत्रो ह्यजायत  ॥ ४२.२२ ॥
जातमात्रं च तं गर्भं गृहीत्वा ब्राह्मणी च सा  ।
अश्वत्थच्छायामाश्रित्य तमुत्सृज्य वचोऽब्रवीत् ॥ ४२.२३ ॥
यानि सत्त्वानि लोकेषु स्थावराणि चराणि च  ।
तानि सर्वाणि रक्षन्तु त्यक्तं वै बालकं मया  ॥ ४२.२४ ॥
एवमुक्त्वा गता सा तु ब्राह्मणी नृपसत्तम  ।
तथागतः स तु शिशुस्तत्र स्थित्वा मुहूर्तकम्  ॥ ४२.२५ ॥
पाणिपादौ विनिक्षिप्य निकुञ्च्य नयने शुभे  ।
आस्यं तु विकृतं कृत्वा रुरोद विकृतैः स्वरैः  ॥ ४२.२६ ॥
तेन शब्देन वित्रस्ताः स्थावरा जङ्गमाश्च ये  ।
आकम्पिता महोत्पातैः सशैलवनकानना  ॥ ४२.२७ ॥
ततो ज्ञात्वा महद्भूतं क्षुधाविष्टं द्विजर्षभम्  ।
न जहाति नगश्छायां पानार्थाय ततः परम्  ।
अपिबच्च सुतं तस्मादभृतं चैव भारत  ॥ ४२.२८ ॥
एवं स वर्धितस्तत्र कुमारो निजचेतसि  ।
चिन्तयामास विश्रब्धः किं मम ग्रहगोचरम्  ॥ ४२.२९ ॥
ततः क्रूरसभाचारः क्रूरं दृष्ट्वा निरीक्षितः  ।
पपात सहसा भूमौ शनैश्चारी शनैश्चरः  ॥ ४२.३० ॥
उवाच च भयत्रस्तः कृताञ्जलिपुटस्तदा  ।
किं मयापकृतं विप्र पिप्पलाद महामुने  ॥ ४२.३१ ॥
चरन्वै गगनाद्येन पातितो धरणीतले  ।
सौरिणा ह्येवमुक्तस्तु पिप्पलादो महामुनिः  ॥ ४२.३२ ॥
क्रोधरूपोऽब्रवीद्वाक्यं तच्छृणुष्व नराधिप  ।
पितृमातृविहीनस्य मम बालस्य दुर्मते  ।
पीडां करोषि कस्मात्त्वं सौरे ब्रूहि ह्यशेषतः  ॥ ४२.३३ ॥

शनैश्चर उवाच -
क्रूरस्वभावः सहजो मम दृष्टिस्तथेदृशी  ।
मुञ्चस्व मां तथा कर्ता यद्ब्रवीषि न संशयः  ॥ ४२.३४ ॥

पिप्पलाद उवाच -
अद्यप्रभृति बालानां वर्षादा षोडशाद्ग्रह  ।
पीडा त्वया न कर्तव्या एष ते समयः कृतः  ॥ ४२.३५ ॥
एवमस्त्विति चोक्त्वा स जगाम पुनरागतः  ।
देवमार्गं शनैश्चारी प्रणम्य ऋषिसत्तमम्  ॥ ४२.३६ ॥
गते चादर्शनं तत्र सोऽपि बालो महाग्रहः  ।
विचिन्तयन्वै पितरं क्रोधेन कलुषीकृतः  ॥ ४२.३७ ॥
आग्नेयीं धारणां ध्यात्वा जनयामास पावकम्  ।
कृत्यामन्त्रैर्जुहावाग्नौ कृत्या वै संभवत्विति  ॥ ४२.३८ ॥
तावज्झटिति सा कन्या ज्वालामालाविभूषिता  ।
हुतभुक्सदृशाकारा किं करोमीति चाब्रवीत् ॥ ४२.३९ ॥
शोषयामि समुद्रान् किं चूर्णयामि च पर्वतान्  ।
अवनिं वेष्टयामीति पातये किं नभस्तलम्  ॥ ४२.४० ॥
कस्य मूर्ध्नि पतिष्यामि घातयामि च कं द्विज  ।
शीघ्रमादिश्यतां कार्यं मा मे कालात्ययो भवेत् ॥ ४२.४१ ॥
तस्यास्तद्वचनं श्रुत्वा पिप्पलादो महातपाः  ।
क्रोधसंरक्तनयन इदं वचनमब्रवीत् ॥ ४२.४२ ॥
महता क्रोधवेगेन मया त्वं चिन्तिता शुभे  ।
पिता मे याज्ञवल्क्यश्च तस्य त्वं पत माचिरम्  ॥ ४२.४३ ॥
एवमुक्त्वागमच्छीघ्रं स्फोटयन्ती नभस्तलम्  ।
मिथिलास्थो महाप्राज्ञस्तपस्तेपे महामनाः  ॥ ४२.४४ ॥
यावत्पश्यति दिग्भागं ज्वलनार्कसमप्रभम्  ।
याज्ञवल्क्यो महातेजा महद्भूतमुपस्थितम्  ॥ ४२.४५ ॥
तद्दृष्ट्वा सहसायान्तं भीतभीतो महामुनिः  ।
अनुयुक्तोऽथ भूतेन जनकं नृपतिं ययौ  ॥ ४२.४६ ॥
शरण्यं मामनुप्राप्तं विद्धि त्वं नृपसत्तम  ।
महद्भूतभयाद्रक्ष यदि शक्नोषि पार्थिव  ॥ ४२.४७ ॥
ब्रह्मतेजोभवं भूतमनिवार्यं दुरासदम्  ।
न च शक्नोम्यहं त्रातुं राजा वचनमब्रवीत् ॥ ४२.४८ ॥
ततश्चान्यं नृपश्रेष्ठं शरणार्थी महातपाः  ।
जगाम तेन मुक्तोऽसौ चेन्द्रस्य सदनं भयात् ॥ ४२.४९ ॥
देवराज नमस्तेऽस्तु महाभूतभयान्नृप  ।
कम्पमानोऽब्रवीद्विप्रो रक्षस्वेति पुनःपुनः  ॥ ४२.५० ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा देवराजोऽब्रवीदिदम्  ।
न शक्नोमि परित्रातुं ब्रह्मकोपादहं मुने  ॥ ४२.५१ ॥
ततः स ब्रह्मभवनं ब्राह्मणो ब्रह्मवित्तमः  ।
जगाम विष्णुलोकं च तेनापीत्युक्त एव सः  ॥ ४२.५२ ॥
ततः स मुनिरुद्विग्नो निराशो जीविते नृप  ।
अनुगम्यमानो भूतेन अगच्छच्छङ्करालयम्  ॥ ४२.५३ ॥
तस्य योगबलोपेतो महादेवस्य पाण्डव  ।
नखमांसान्तरे गुप्तो यथा देवो न पश्यति  ॥ ४२.५४ ॥
तदन्ते चागमद्भूतं ज्वलनार्कसमप्रभम्  ।
मुञ्च मुञ्चेति पुरुषं देवदेवं महेश्वरम्  ॥ ४२.५५ ॥
एवमुक्तो महादेवस्तेन भूतेन भारत  ।
योगीन्द्रं दर्शयामास नखमांसान्तरे तदा  ॥ ४२.५६ ॥
संस्थाप्य भूतं भूतेशः परमापद्गतं मुनिम्  ।
उवाच मा भैस्त्वं विप्र निर्गच्छस्व महामुने  ॥ ४२.५७ ॥
ततः सुसूक्ष्मदेहस्थं भूतं दृष्ट्वाब्रवीदिदम्  ।
किमस्य त्वं महाभूत करिष्यसि वदस्व मे  ॥ ४२.५८ ॥

कृत्योवाच -
क्रोधाविष्टेन देवेश पिप्पलादेन चिन्तिता  ।
अस्य देहं हनिष्यामि हिंसार्थं विद्धि मां प्रभो  ॥ ४२.५९ ॥
एतच्छ्रुत्वा महादेवो भूतस्य वदनाच्च्युतम्  ।
कटिस्थं याज्ञवल्क्यं च मन्त्रयामास मन्त्रवित् ॥ ४२.६० ॥
योगीश्वरेति विप्रस्य कृत्वा नाम युधिष्ठिर  ।
विसर्जयित्वा देवेशस्तत्रैवान्तरधीयत  ॥ ४२.६१ ॥
प्रेषयित्वा तु तं भूतं पिप्पलादोऽपि दुर्मनाः  ।
पितृमातृसमुद्विग्नो नर्मदातटमाश्रितः  ॥ ४२.६२ ॥
एकाङ्गुष्ठो निराहारो वर्षादा षोडशान्नृप  ।
तोषयामास देवेशमुमया सह शङ्करम्  ॥ ४२.६३ ॥
ततस्तत्तपसा तुष्टः शङ्करो वाक्यमब्रवीत् ॥ ४२.६४ ॥

ईश्वर उवाच -
परितुष्टोऽस्मि ते विप्र तपसानेन सुव्रत  ।
वरं वृणीष्व ते दद्मि मनसा चेप्सितं शुभम्  ॥ ४२.६५ ॥

पिप्पलाद उवाच -
यदि मे भगवांस्तुष्टो यदि देयो वरो मम  ।
अत्र संनिहितो देव तीर्थे भव महेश्वर  ॥ ४२.६६ ॥
एवमुक्तस्तथेत्युक्त्वा पिप्पलादं महामुनिम्  ।
जगामादर्शनं देवो भूतसङ्घसमन्वितः  ॥ ४२.६७ ॥
पिप्पलादो गते देवे स्नात्वा तत्र महाम्भसि  ।
स्थापयित्वा महादेवं जगामोत्तरपर्वतम्  ॥ ४२.६८ ॥
तत्र तीर्थे नरो भक्त्या स्नात्वा मन्त्रयुतं नृप  ।
तर्पयित्वा पित्ःन् देवान् पूजयेच्च महेश्वरम्  ॥ ४२.६९ ॥
अश्वमेधस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोत्यनुत्तमम्  ।
मृतो रुद्रपुरं याति नात्र कार्या विचारणा  ॥ ४२.७० ॥
अथ यो भोजयेद्विप्रान् पित्ःनुद्दिश्य भारत  ।
तस्य ते द्वादशाब्दानि मोदन्ते दिवि तर्पिताः  ॥ ४२.७१ ॥
संन्यासेन तु यः कश्चित्तत्र तीर्थे तनुं त्यजेत् ।
अनिवर्तिका गतिस्तस्य रुद्रलोकात्कदाचन  ॥ ४२.७२ ॥
एतत्सर्वं समाख्यातं यत्पृष्ठे हि त्वयानघ  ।
माहात्म्यं पिप्पलादस्य तीर्थस्योत्पत्तिरेव च  ॥ ४२.७३ ॥
एतत्पुण्यं पापहरं धन्यं दुःस्वप्ननाशनम्  ।
पठतां शृण्वतां चैव सर्वपापक्षयो भवेत् ॥ ४२.७४ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये पिप्पलादतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम द्विचत्वारिंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ४३

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र विमलेश्वरमुत्तमम्  ।
तत्र देवशिला रम्या स्वयं देवैर्विनिर्मिता  ॥ ४३.१ ॥
तत्र स्नात्वा तु यो भक्त्या ब्राह्मणान्पूजयेन्नृप  ।
स्वल्पेनापि हि दानेन तस्य चान्तो न विद्यते  ॥ ४३.२ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
कानि दानानि विप्रेन्द्र शस्तानि धरणीतले  ।
यानि दत्त्वा नरो भक्त्या मुच्यते सर्वपातकैः  ॥ ४३.३ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
सुवर्णं रजतं ताम्रं मणिमौक्तिकमेव च  ।
भूमिदानं च गोदानं मोचयत्पशुभान्नरम्  ॥ ४३.४ ॥
तत्र तीर्थे तु यः कश्चित्कुरुते प्राणसंक्षयम्  ।
रुद्रलोके वसेत्तावद्यावदा भूतसम्प्लवम्  ॥ ४३.५ ॥
ततः पुष्करिणीं गच्छेत्सर्वपापक्षयंकरीम्  ।
तत्र स्नात्वार्चयेद्देवं तेजोराशिं दिवाकरम्  ॥ ४३.६ ॥
ऋचमेकां जपेत्साम्नः सामवेदफलं लभेत् ।
यजुर्वेदस्य जपनादृग्वेदस्य तथैव च  ॥ ४३.७ ॥
अक्षरं वा जपेन्मन्त्रं ध्यायमानो दिवाकरम्  ।
आदित्यहृदयं जप्त्वा मुच्यते सर्वकिल्बिषैः  ॥ ४३.८ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा विधिना जपेद्द्विजान्  ।
तस्य कोटिगुणं पुण्यं जायते नात्र संशयः  ॥ ४३.९ ॥
अनाशकेनाग्निगत्या जले वा देहपातनात् ।
तस्मिंस्तीर्थे मृतो यस्तु स याति परमां गतिम्  ॥ ४३.१० ॥
ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यः शूद्रो वा नृपसत्तम  ।
विहितं कर्म कुर्वाणः स गच्छेत्परमां गतिम्  ॥ ४३.११ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
व्याधिं सत्त्वक्षयं मोहं ज्ञात्वा वर्णा द्विजोत्तम  ।
पापेभ्यो विप्रमुच्यन्ते केन तत्साधनं वद  ॥ ४३.१२ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
तिलोदकी तिलस्नायी कामक्रोधविवर्जितः  ।
ब्राह्मणोऽनशनैः प्राणांस्त्यजल्लभति सद्गतिम्  ॥ ४३.१३ ॥
सङ्ग्रामे सद्गतिं तात क्षत्रियो निधने लभेत् ।
तदभावान्महाप्राज्ञ सेवमानो लभेदिति  ॥ ४३.१४ ॥
व्याधिग्रहगृहीतो वा वृद्धो वा विकलेन्द्रियः  ।
आत्मानं दाहयित्वाग्नौ विधिना सद्गतिं लभेत् ॥ ४३.१५ ॥
वैश्योऽपि हि त्यजन्प्राणानेवं वै शुभभाग्भवेत् ।
जले वा शुद्धभावेन त्यक्त्वा प्राणाञ्छिवो भवेत् ॥ ४३.१६ ॥
शूद्रोऽपि द्विजशुश्रूषुस्तोषयित्वा महेश्वरम्  ।
विमुच्य नान्यथा पापः पतते नरके ध्रुवम्  ॥ ४३.१७ ॥
अथवा प्रणवाशक्तो द्विजेभ्यो गुरवे तथा  ।
पञ्चाग्नौ शोषयेद्देहमापृच्छ्य द्विजसत्तमान्  ॥ ४३.१८ ॥
शान्तदान्तजितक्रोधाञ्छास्त्रयुक्तान् विचक्षणान्  ।
तेषां चैवोपदेशेन करीषाग्निं प्रसाधयेत् ॥ ४३.१९ ॥
एवं वर्णा यथात्वेन मूढाहङ्कारमोहिताः  ।
पतन्ति नरके घोरे यथान्धो गिरिगह्वरे  ॥ ४३.२० ॥
ये शास्त्रविधिमुत्सृज्य वर्तन्ते कामचारतः  ।
कृमियोनिं प्रपद्यन्ते तेषां पिण्डो न च क्रिया  ॥ ४३.२१ ॥
श्रुतिस्मृत्युदितं धर्मं त्यक्त्वा यथेच्छाचारसेविनः  ।
अष्टाविंशतिर्वै कोट्यो नरकाणां युधिष्ठिर  ॥ ४३.२२ ॥
प्रत्येकं वा पतन्त्येते मग्ना नरकसागरे  ।
दुर्लभं मानुषं जन्म बहुधर्मार्जितं नृप  ॥ ४३.२३ ॥
तल्लब्ध्वा मदमात्सर्यं यो वै त्यजति मानवः  ।
संनियम्य सदात्मानं ज्ञानचक्षुर्नरो हि सः  ॥ ४३.२४ ॥
अज्ञानतिमिरान्धस्य ज्ञानांजनशलाकया  ॥ ४३.२५ ॥
यस्य नोन्मीलितं चक्षुर्ज्ञेयो जात्यन्ध एव सः  ।
एतत्ते कथितं सर्वं यत्पृष्टं नृपसत्तम  ॥ ४३.२६ ॥
तथानिष्टतराणां हि रुद्रस्य वचनं यथा  ।
नर्मदा सरितां श्रेष्ठा रुद्रदेहाद्विनिःसृता  ॥ ४३.२७ ॥
तारयेत्सर्वभूतानि स्थावराणि चराणि च  ।
सर्वदेवाधिदेवेन ईश्वरेण महात्मना  ॥ ४३.२८ ॥
लोकानां च हितार्थाय महापुण्यावतारिता  ।
मानसं वाचिकं पापं स्नानान्नश्यति कर्मजम्  ॥ ४३.२९ ॥
रुद्रदेहाद्विनिष्क्रान्ता तेन पुण्यतमा हि सा  ।
प्रातरुत्थाय यो नित्यं भूमिमाक्रम्य भक्तितः  ॥ ४३.३० ॥
एतन्मन्त्रं जपेत्तात स्नानस्य लभते फलम्  ।
नमः पुण्यजले देवि नमः सागरगामिनि  ॥ ४३.३१ ॥
नमोऽस्तु पापनिर्मोचे नमो देवि वरानने  ॥ ४३.३२ ॥
नमोऽस्तु ते ऋषिवरसङ्घसेविते नमोऽस्तु ते त्रिनयनदेहनिःसृते  ।
नमोऽस्तु ते सुकृतवतां सदा वरे नमोऽस्तु ते सततपवित्रपावनि  ॥ ४३.३३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे विमलेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम त्रिचत्वारिंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ४४

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
तीर्थानां परमं तीर्थं तच्छृणुष्व नराधिप  ।
रेवाया दक्षिणे कूले निर्मितं शूलपाणिना  ॥ ४४.१ ॥
मोक्षार्थं मानवेन्द्राणां निर्मितं नृपसत्तम  ।

युधिष्ठिर उवाच -
श्रुता मे विविधा धर्मास्तीर्थानि विविधानि च  ।
दानधर्माः समस्ताश्च त्वत्प्रसादाद्द्विजोत्तम  ॥ ४४.२ ॥
अन्यच्च श्रोतुमिच्छामि संसारश्छिद्यते यथा  ।
पुनरागमनं नास्ति मोक्षप्राप्तिर्भवेद्यथा  ॥ ४४.३ ॥
एतदाख्याहि मे सर्वं प्रसादाद्द्विजसत्तम  ॥ ४४.४ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
शृणुष्वैकमना भूत्वा तीर्थात्तीर्थान्तरं महत् ।
श्रुते यस्य प्रभावे तु मुच्यते चाब्दिकादघात् ॥ ४४.५ ॥
वाचिकैर्मानसैर्वापि शारीरैश्च विशेषतः  ।
कीर्तनात्तस्य तीर्थस्य मुच्यते सर्वपातकैः  ॥ ४४.६ ॥
पञ्चक्रोशप्रमाणं तु तच्च तीर्थं महीपते  ।
भुक्तिमुक्तिप्रदं दिव्यं प्राणिनां पापकर्मिणाम्  ॥ ४४.७ ॥
रेवाया दक्षिणे कूले पर्वतो भृगुसंज्ञितः  ।
तस्य मूर्ध्नि च तत्तीर्थं स्थापितं चैव शम्भुना  ॥ ४४.८ ॥
शूलभेदेति विख्यातं त्रिषु लोकेषु भूपते  ।
तत्र स्थिताश्च ये वृक्षास्तीर्थाच्चैव चतुर्दिशम्  ॥ ४४.९ ॥
पतिता निलयं यान्ति रुद्रस्य नात्र संशयः  ।
मृतास्तत्रैव ये केचिज्जन्तवो भुवि पक्षिणः  ॥ ४४.१० ॥
ते यान्ति परमं लोकं तत्र तीर्थे न संशयः  ।
पातालान्निःसृता गङ्गा भोगवतीतिसंज्ञिता  ॥ ४४.११ ॥
निष्क्रान्ता शूलभेदाच्च सर्वपापक्षयंकरी  ।
या सा गीर्वाणनाम्न्यन्या वहेत्पुण्या महानदी  ॥ ४४.१२ ॥
पतिता कुण्डमध्ये तु यत्र भिन्नं त्रिशूलिना  ।
शम्भुना च पुरा तात उत्पाद्य च सरस्वती  ॥ ४४.१३ ॥
सा तत्र पतिता राजन् प्राचीनाघविमोचिनी  ।
भास्वत्या त्रितयं यत्र शिला गीर्वाणसंज्ञिता  ॥ ४४.१४ ॥
तत्र तीर्थे च तत्तीर्थं न भूतं न भविष्यति  ।
केदारं च प्रयागं च कुरुक्षेत्रं गया तथा  ॥ ४४.१५ ॥
अन्यानि च सुतीर्थानि कलां नार्हन्ति षोडशीम्  ।
पञ्च स्थानानि तीर्थानि पृथग्भूतानि यानि च  ॥ ४४.१६ ॥
वक्ष्यामि च समासेन एकैकं च पृथक्पृथक् ।
गया नाभ्यां यथा पुण्या चक्रतीर्थं च तत्समम्  ॥ ४४.१७ ॥
धर्मारण्ये यथा कूपं शूलभेदं च तत्समम्  ।
ब्रह्मयूपं यथा पुण्यं देवनद्यास्तथैव च  ॥ ४४.१८ ॥
यथा गयाशिरः पुण्यं सुराणां च यथा शिला  ।
यथा च पुष्करं स्थानं मार्कण्डह्रद एव च  ॥ ४४.१९ ॥
दत्त्वा पिण्डोदकं तत्र पिण्डाणां च तथाक्षयम्  ।
यस्तत्र कुरुते श्राद्धं तोयं पिबति नित्यशः  ।
मुच्यते सर्वपापैस्तु उरगः कञ्चुकैरिव  ।
अनिन्द्यान्पूजयेद्विप्रान् दम्भक्रोधविवर्जितान्  ॥ ४४.२० ॥
त्रयोदशदिनं दानं त्रयोदशगुणं भवेत् ।
अभ्यर्चितं सुरं दृष्ट्वा गणनाथं गजाननम्  ॥ ४४.२१ ॥
सर्वे विघ्ना विनश्यन्ति दृष्ट्वा कम्बलक्षेत्रपम्  ॥ ४४.२२ ॥
पूजयेत्परया भक्त्या शूलपाणिं महेश्वरम्  ॥ ४४.२३ ॥
देवस्य पूर्वभागे तु उमा पूज्या प्रयत्नतः  ।
मार्कण्डेशं ततो भक्त्या पूजयेद्गुहवासिनम्  ॥ ४४.२४ ॥
मुच्यन्ते पातकैः सर्वैरज्ञानज्ञानसंचितैः  ।
गुहामध्ये प्रविष्टस्तु जपेत्सूक्तं तु त्र्यक्षरम्  ॥ ४४.२५ ॥
नीलपर्वतजं पुण्यं षष्ठांशेन लभेत सः  ।
त्रिनरास्तत्र तिष्ठन्ति सादित्यमरुतैः सह  ॥ ४४.२६ ॥
सर्वदेवमयं स्थानं कोटिलिङ्गमनुत्तमम्  ।
यथा नदीनदाः सर्वे सागरे यान्ति संक्षयम्  ॥ ४४.२७ ॥
तथा पापानि नश्यन्ति शूलभेदस्य दर्शनात् ।
प्रत्यक्षो दृश्यतेऽद्यापि प्रत्ययो ह्यवनीपते  ॥ ४४.२८ ॥
विस्फुलिङ्गा लिङ्गमध्ये स्पन्दन्ते स्नानयोगतः  ।
द्वितीयः प्रत्ययस्तत्र तैलबिन्दुर्न सर्पति  ॥ ४४.२९ ॥
एवं हि प्रत्ययस्तत्र शूलभेदप्रभावजः  ।
यः स्मरेच्छूलभेदं तु त्रिकालं नित्यमेव च  ॥ ४४.३० ॥
स पूतश्च भवेत्साक्षात्सबाह्याभ्यन्तरो नृप  ।
न कस्यचिन्मया ख्यातं पृष्टोऽहं त्रिदशैरपि  ॥ ४४.३१ ॥
गुह्याद्गुह्यतरं तीर्थं सदा गोप्यं कृतं मया  ।
सर्वपापहरं पुण्यं सर्वदोषघ्नमुत्तमम्  ॥ ४४.३२ ॥
सर्वतीर्थमयं तीर्थं शूलभेदं जनेश्वर  ।
श्रुते यस्य प्रभावे तु मुच्यते सर्वपातकैः  ॥ ४४.३३ ॥
शूलभेदं मया तात संक्षेपात्कथितं तव  ।
यः शृणोति नरो भक्त्या मुच्यते सर्वपातकैः  ॥ ४४.३४ ॥


॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे शूलभेदप्रशंसावर्णनं नाम चतुश्चत्वारिंशोऽध्यायः॥


ऋKV अध्याय ४५

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
एष एव पुरा प्रश्नः परिपृष्टो महेश्वरम्  ।
राज्ञा चोत्तानपादेन ऋषिदेवसमागमे  ॥ ४५.१ ॥

उत्तानपाद उवाच -
इदं तीर्थं महापुण्यं सर्वदेवमयं परम्  ।
गुह्याद्गुह्यतरं स्थानं न दृष्टं न श्रुतं हर  ॥ ४५.२ ॥
शूलभेदं कथं जातं केनैवोत्पादितं पुरा  ।
माहात्म्यं तस्य तीर्थस्य विस्तराच्छंस मे प्रभो  ॥ ४५.३ ॥

ईश्वर उवाच -
आसीत्पुरा महावीर्यो दानवो बलदर्पितः  ।
मर्त्ये न तादृशः कश्चिद्विक्रमेण बलेन वा  ॥ ४५.४ ॥
सूनुर्ब्रह्मसुतस्यायमन्धको नाम दुर्मदः  ।
निजस्थाने वसन् पापः कुर्वन् राज्यमकण्टकम्  ॥ ४५.५ ॥
हृष्टपुष्टो वसन्मर्त्ये स सुरैर्नाभिभूयते  ।
भवनं तस्य पापस्य वह्नेरुपवनं यथा  ॥ ४५.६ ॥
एतस्मिन्नन्धकः काले चिन्तयामास भारत  ।
तोषयामि महादेवं येन सानुग्रहो भवेत् ॥ ४५.७ ॥
प्रार्थयामि वरं दिव्यं यो मे मनसि वर्तते  ।
परं स निश्चयं कृत्वा सोऽन्धको निर्गतो गृहात् ॥ ४५.८ ॥
रेवातटं समासाद्य दानवस्तपसि स्थितः  ।
उग्रं तपश्चचारासौ दारुणं लोमहर्षणम्  ॥ ४५.९ ॥
दिव्यं वर्षसहस्रं स निराहारोऽभवत्ततः  ।
द्वितीयं तु सहस्रं स न्यवसद्वारिभोजनः  ॥ ४५.१० ॥
तृतीयं तु सहस्रं स धूमपानरतोऽभवत् ।
चतुर्थं वर्षसाहस्रं योगाभ्यासेन संस्थितः  ॥ ४५.११ ॥
कोपीह नेदृश चक्रे तपः परमदारुणम्  ।
अस्थिचर्मावशेषोऽसौ यावत्तिष्ठति भारत  ॥ ४५.१२ ॥
तस्य मूर्ध्नि ततो राजन् धूमवार्त्तिर्विनिःसृता  ।
देवलोकमतीत्यासौ कैलासं व्याप्य संस्थिता  ॥ ४५.१३ ॥
तावद्देवसमीपस्था उमा वचनमब्रवीत् ।
कोऽस्त्ययं मानुषे लोके तपसोग्रेण संस्थितः  ॥ ४५.१४ ॥
चतुर्वर्षसहस्राणि व्यतीयुः परमेश्वर  ।
न केनापीदृशं तप्तं तपो दृष्टं श्रुतं तथा  ॥ ४५.१५ ॥
अवज्ञां कुरुषे देव किमत्र नियमान्विते  ।
सर्वस्य दत्से शीघ्रं त्वमल्पेन तपसा विभो  ॥ ४५.१६ ॥
नाक्षक्रीडां करिष्येऽद्य त्वया सह महेश्वर  ।
यावन्नोत्थाप्यते ह्येष दानवो भक्तवत्सल  ॥ ४५.१७ ॥

ईश्वर उवाच -
साधु साधु महादेवि सर्वलक्षणलक्षिते  ।
अहं तं न विजानामि क्लिश्यन्तं दानवेश्वरम्  ॥ ४५.१८ ॥
योगाभ्यासे स्थितो भद्रे ध्यायंस्तत्परमं पदम्  ।
तत्रागच्छ मया सार्द्धं यत्र तप्यत्यसौ तपः  ॥ ४५.१९ ॥
उमया सहितो देवो गतस्तत्र महेश्वरः  ।
अस्थिचर्मावशेषस्तु दृष्टो देवेन शम्भुना  ॥ ४५.२० ॥
प्रत्युवाच प्रसन्नोऽसौ देवदेवो महेश्वरः  ।
भोभोः कष्टं कृतं भीमं दारुणं लोमहर्षणम्  ॥ ४५.२१ ॥
ईदृशं च तपो घोरं कस्माद्वत्स त्वया कृतम्  ।
वरं दास्याम्यहं वत्स यस्ते मनसि वर्तते  ॥ ४५.२२ ॥

अन्धक उवाच -
यदि तुष्टोऽसि मे देव वरदो यदि शङ्कर  ।
सुरान् सर्वान् विजेष्यामि त्वत्प्रसादान्महेश्वर  ॥ ४५.२३ ॥

ईश्वर उवाच -
स्वप्नेऽपि त्रिदशाः सर्वे न योद्धव्याः कदाचन  ।
असंभाव्यं न वक्तव्यं मनसो यन्न रोचते  ॥ ४५.२४ ॥
अन्यं किमपि याचस्व यस्ते मनसि वर्तते  ।
स्वर्गे वा यदि वा मर्त्ये पातालेषु च संस्थितान्  ॥ ४५.२५ ॥
मर्त्येषु विविधान् भोगान् भोक्ष्यसि त्वं यथेप्सितान्  ।
कुरु निष्कण्टकं राज्यं स्वर्गे देवपतिर्यथा  ॥ ४५.२६ ॥
देवस्य वचनं श्रुत्वा सोऽन्धको विमनाः स्थितः  ।
वृथा क्लेशश्च मे जातो न किंचित्साधितं मया  ॥ ४५.२७ ॥
निश्वासं परमं मुक्त्वा निपपात धरातले  ।
मूलच्छिन्नो यथा वृक्षो निरुच्छ्वासस्तदाभवत् ॥ ४५.२८ ॥
मूर्च्छापन्नं ततो दृष्ट्वा देवी वचनमब्रवीत् ।
यं कामं कामयत्येष तमस्मै देहि शङ्कर  ॥ ४५.२९ ॥
भक्तानुपेक्षमाणस्य तवाकीर्तिर्भविष्यति  ॥ ४५.३० ॥

ईश्वर उवाच -
यदि दास्ये वरं देवि इच्छाभूतं कदाचन  ।
ततो न मंस्यते विष्णुं न ब्रह्माणं न मामपि  ॥ ४५.३१ ॥
उच्चत्वमाप्तो देवेशि अन्यानपि सुरासुरान्  ॥ ४५.३२ ॥

देव्युवाच -
कमप्युपायमाश्रित्य उत्थापय महेश्वर  ।
विष्णुवर्जं सुरान्सर्वाञ्जयस्वेति वरं वद  ॥ ४५.३३ ॥

ईश्वर उवाच -
उपायः शोभनो देवि यो मे मनसि वर्तते  ।
तमेवास्मै प्रदास्यामि यस्त्वया कथितो वरः  ॥ ४५.३४ ॥
ततोऽमृतेन संसिक्तः स्वस्थोऽभूत्तत्क्षणादयम्  ।
तथा पुनर्नवो जातः सर्वावयवशोभितः  ॥ ४५.३५ ॥
शृणुष्वैकमना भूत्वा गृहाण वरमुत्तमम्  ।
विष्णुवर्जं प्रदास्यामि यत्तवाभिमतं प्रियम्  ॥ ४५.३६ ॥
सर्वं च सफलं तुभ्यं मा धर्मस्तेऽन्यथा भवेत् ।
ददामीति वरं तुभ्यं मन्यसे यदि चासुर  ॥ ४५.३७ ॥
विष्णुवर्जं सुरान् सर्वाञ्जेष्यसि त्वं च मां विना  ॥ ४५.३८ ॥

अन्धक उवाच -
भवत्वेवमिति प्राह बलमास्थाय केवलम्  ।
विष्णुवर्जं विजेष्येऽहं स्वबलेन महेश्वर  ॥ ४५.३९ ॥
कृतार्थोऽहं हि संजात इत्युक्त्वा प्रणतिं गतः  ।
गच्छ देवोमयासार्द्धं कैलासशिखरं वरम्  ॥ ४५.४० ॥
वृषपुंगवमारुह्य देवोऽसावुमया सह  ।
वरं दत्त्वा स तस्यैवं तत्रैवान्तरधीयत  ॥ ४५.४१ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे अन्धकवरप्रदानवर्णनं नाम पञ्चचत्वारिंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ४६

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
स दानवो वरं लब्ध्वा जगाम स्वपुरं प्रति  ।
ददर्श स्वपुरं राजञ्छोभितं चित्रचत्वरैः  ॥ ४६.१ ॥
उद्यानैश्चैव विविधैः कदलीखण्डमण्डितैः  ।
पनसैर्बकुलैश्चैवाम्रातैराम्रैश्च चम्पकैः  ॥ ४६.२ ॥
अशोकैर्नालिकेरैश्च मातुलिङ्गैः सदाडिमैः  ।
नानावृक्षैश्च शोभाढ्यं तडागैरुपशोभितम्  ॥ ४६.३ ॥
देवतायतनैर्दिव्यैर्ध्वजमालासुशोभितैः  ।
वेदाध्ययननिर्घोषैर्मङ्गलाद्यैर्विनादितम्  ॥ ४६.४ ॥
प्राविशद्भवने दिव्ये काञ्चने रुक्ममालिनि  ।
अपश्यत्स सुतान् भार्याममात्यान् दासभृत्यकान्  ॥ ४६.५ ॥
ततो जयप्रदान् सर्वानितश्चेतश्च धावतः  ।
हृच्छोभां च प्रकुर्वाणान् वै जयन्तीभिरुच्चकैः  ॥ ४६.६ ॥
केचित्तोरणमाबध्य केचित्पुष्पाण्यवाकिरन्  ।
मातुलिङ्गकराश्चान्ये धावन्ति ह्यन्धकं प्रति  ॥ ४६.७ ॥
पुरे जनाश्च दृश्यन्ते भाजनैरन्नपूरितैः  ।
पूर्णहस्ताः प्रदृश्यन्ते तत्रैव बहवो जनाः  ॥ ४६.८ ॥
साक्षतैर्भाजनैस्तत्र शतसाहस्रयोषितः  ।
मन्त्रान् पठन्ति विप्राश्च मङ्गलान्यपि योषितः  ॥ ४६.९ ॥
अमात्याश्चैव भृत्याश्च गजांश्चाढौकयन्ति च  ।
वर्धापयन्ति ते सर्वे ये केचित्पुरवासिनः  ॥ ४६.१० ॥
हृष्टस्तुष्टोऽवसत्तत्र सचिवैः सह सोऽन्धकः  ।
ददर्श स जगत्सर्वं तुरङ्गांश्च पदातिकान्  ॥ ४६.११ ॥
तथैव विविधान् कोशांस्तत्र काञ्चनपूरितान्  ।
महिषीर्गा वृषांश्चैवापश्यच्छत्राण्यनेकधा  ॥ ४६.१२ ॥
स एवमन्धकस्तत्र कियन्तं कालमावसत् ।
हृष्टस्तुष्टो वसन्मर्त्ये स सुरैर्नाभ्यभूयत  ॥ ४६.१३ ॥
वरं लब्धं तु तं ज्ञात्वा शङ्किताः स्वर्गवासिनः  ।
एकीभूताश्च ते सर्वे वासवं शरणं गताः  ॥ ४६.१४ ॥

शक्र उवाच -
कथमागमनं वोऽत्र सर्वेषामपि नाकिनाम्  ।
कस्माद्वो भयमुत्पन्नमागताः शरणं कथम्  ॥ ४६.१५ ॥
ततस्ते ह्यमराः सर्वे शक्रमेतद्वचोऽब्रुवन्  ॥ ४६.१६ ॥
देवा ऊचुः  ।
सुरनाथान्धको नाम दैत्यः शम्भुवरोर्जितः  ।
अजेयः सर्वदेवानां किं नु कार्यमतः परम्  ॥ ४६.१७ ॥
तत्त्वं चिन्तय देवेश क उपायो विधीयताम्  ।
इत्थं वदन्ति ते देवाः शक्राग्रे मन्त्रणोद्यताः  ॥ ४६.१८ ॥
मन्त्रयन्ति च यावद्वै तावच्चारमुखेरितम्  ।
ज्ञात्वा तत्र स देवौघं दानवो निर्गतो गृहात् ॥ ४६.१९ ॥
एकाकी स्यन्दनारूढ आयुर्धैबहुभिर्वृतः  ।
दुर्गमं मेरुपृष्ठं स लीलयैव गतो नृप  ॥ ४६.२० ॥
स्वर्णप्राकारसंयुक्तं शोभितं विविधाश्रमैः  ।
दुर्गमं शत्रुवर्गस्य तदा पार्थिवसत्तम  ॥ ४६.२१ ॥
प्रविवेशासुरस्तत्र लीलया स्वगृहे यथा  ।
वृत्रहा भयमापन्नः स्वकीयं चासनं ददौ  ॥ ४६.२२ ॥
उपविष्टोऽन्धकस्तत्र शक्रस्यैवासने शुभे  ।
आस्थानं कलयामास सर्वतस्त्रिदशावृतम्  ॥ ४६.२३ ॥

शक्र उवाच -
किं तवागमनं चात्र किं कार्यं कथयस्व मे  ।
यदस्मदीयं वित्तं हि तत्ते दास्यामि दानव  ॥ ४६.२४ ॥

अन्धक उवाच -
नाहं वै कामये कोशं न गजांश्च सुरेश्वर  ।
स्वकीयं दर्शयस्वाद्य स्वर्गशृङ्गारभूषितम्  ॥ ४६.२५ ॥
ऐरावतं महानागं तं चैवोच्चैःश्रवोहयम्  ।
उर्वश्यादीनि रत्नानि मम दर्शय गोपते  ॥ ४६.२६ ॥
पारिजातकपुष्पाणि वृक्षजातीननेकशः  ।
वादित्राणि च सर्वाणि दर्शयस्व शचीपते  ॥ ४६.२७ ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा शक्रश्चिन्तितवानिदम्  ।
योऽमुं निहन्ति पाप्मानं न तं पश्यामि कर्हिचित् ॥ ४६.२८ ॥
नास्ति रक्षाप्रदः कश्चित्स्वर्गलोकस्य दुःखिनः  ।
भयत्रस्तो ददावन्यद्वादित्राद्यप्सरोगणैः  ॥ ४६.२९ ॥
रङ्गभूमावुपाविश्य कारयामास ताण्डवम्  ।
उपविष्टाः सुराः सर्वे यममारुतकिन्नराः  ॥ ४६.३० ॥
उर्वश्याद्या अप्सरसो गीतवादित्रयोगतः  ।
ननृतुः पुरतस्तस्य सर्वा एकैकशो नृप  ॥ ४६.३१ ॥
न व्यश्राम्यत तच्चित्तं दृष्ट्वा चाप्सरसस्तदा  ।
शचीं प्रति मनस्तस्य सकाममभवन्नृप  ॥ ४६.३२ ॥
गृहीत्वा शक्रभार्यां स प्रस्थितः स्वपुरं प्रति  ।
ततः प्रववृते युद्धमन्धकस्य सुरैः सह  ॥ ४६.३३ ॥
तेन देवगणाः सर्वे ध्वस्ताः पार्थिवसत्तम  ।
संग्रामे विविधैः शस्त्रैश्चक्रवज्रादिभिर्घनैः  ॥ ४६.३४ ॥
संतापिताः सुराः सर्वे क्षयं नीता ह्यनेकशः  ।
सर्वेऽपि मरुतस्तेन भग्नाः संग्राममूर्धनि  ॥ ४६.३५ ॥
यथा सिंहोगजान् सर्वान् विचित्य विचरेद्वनम्  ।
तद्वदेकेन ते देवा जिताः सर्वे पराङ्मुखाः  ॥ ४६.३६ ॥
बालोऽधिपो यथा ग्रामे स्वेच्छया पीडयेज्जनान्  ।
स्वैरमाक्रम्य गृह्णाति कोशवासांसि चासकृत् ॥ ४६.३७ ॥
गतं न पश्यत्यात्मानं प्रजासंतापनेन च  ।
गृहीत्वा शक्रभार्यां स गतो वै दानवोत्तमः  ॥ ४६.३८ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे शूलभेदमाहात्म्ये शचीहरणवर्णनं नाम षट्चत्वारिंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ४७

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
गीर्वाणाश्च ततः सर्वे ब्रह्माणं शरणं गताः  ।
गजैर्गिरिवराकारैर्हयैश्चैव गजोपमैः  ॥ ४७.१ ॥
स्यन्दनैर्नगराकारैः सिंहशार्दूलयोजितैः  ।
कच्छपैर्महिषैश्चान्यैर्मकरैश्च तथापरे  ॥ ४७.२ ॥
ब्रह्मलोकमनुप्राप्ता देवाः शक्रपुरोगमाः  ।
दृष्ट्वा पद्मोद्भवं देवं साष्टाङ्गं प्रणताः सुराः  ॥ ४७.३ ॥
देवा ऊचुः  ।
जय देव जगद्वन्द्य जय संसृतिकारक  ।
पद्मयोने सुरश्रेष्ठ त्वामेव शरणं गताः  ॥ ४७.४ ॥
सोद्वेगं भाषितं श्रुत्वा देवानां भावितात्मनाम्  ।
मेघगम्भीरया वाचा देवराजमुवाच ह  ॥ ४७.५ ॥
किमत्रागमनं देवाः सर्वेषां वै विवर्णता  ।
केनापमानिताः सर्वे शीघ्रं मे कथ्यतां स्वयम्  ॥ ४७.६ ॥
देवा ऊचुः  ।
अन्धकाख्यो महादैत्यो बलवान् पद्मसम्भव  ।
तेन देवगणाः सर्वे धनरत्नैर्वियोजिताः  ॥ ४७.७ ॥
हत्वा देवगणांस्तावदसिचक्रपरद्द्विश्वधैः  ।
गृहीत्वा शक्रभार्यां स दानवोऽपि गतो बलात् ॥ ४७.८ ॥
देवानां वचनं श्रुत्वा ब्रह्मा लोकपितामहः  ।
चिन्तयामास राजेन्द्र वधार्थं दानवस्य ह  ॥ ४७.९ ॥
अवध्यो दानवः पापः सर्वेषां वो दिवौकसाम्  ।
स त्राता सर्वजगतां नान्यो विद्येत कुत्रचित् ॥ ४७.१० ॥
एवमुक्ताः सुराः सर्वे ब्रह्मणा तदनन्तरम्  ।
ब्रह्माणं ते पुरस्कृत्य गता यत्र स केशवः  ।
तुष्टुवुर्विविधैः स्तोत्रैर्ब्रह्माद्याश्चक्रपाणिनम्  ॥ ४७.११ ॥
देवा ऊचुः  ।
जय त्वं देवदेवेश लक्ष्म्या वक्षःस्थलाश्रितः  ।
असुरक्षय देवेश वयं ते शरणं गताः  ॥ ४७.१२ ॥
स्तूयमानः सुरैः सर्वैर्ब्रह्माद्यैश्च जनार्दनः  ।
सम्प्रहृष्टमना भूत्वा सुरसङ्घमुवाच ह  ॥ ४७.१३ ॥

श्रीवासुदेव उवाच -
स्वागतं देवविप्राणां सुप्रभाताद्य शर्वरी  ।
किं कार्यं प्रोच्यतां क्षिप्रं कस्य रुष्टा दिवौकसः  ॥ ४७.१४ ॥
किं दुःखं कश्च संतापः कुतो वा भयमागतम्  ।
कथयन्तु महाभागाः कारणं यन्मनोगतम्  ॥ ४७.१५ ॥
पराभवः कृतो येन सोऽद्य यातु यमालयम्  ।
एवमुक्तास्तु कृष्णेन कथयामासुरस्य तत् ॥ ४७.१६ ॥
दर्शयन्तः स्वकान्देहान् लज्जमाना ह्यधोमुखाः  ।
हृतराज्या ह्यन्धकेन कृता निस्तेजसः प्रभो  ॥ ४७.१७ ॥
पितेव पुत्रं परिरक्ष देव जहीन्द्रशत्रुं सह पुत्रपौत्रैः  ।
तथेति चोक्तः कमलासनेन सुरासुरैर्वन्दितपादपद्मः  ॥ ४७.१८ ॥
शङ्खं चक्रं गदां चापं संगृह्य परमेश्वरः  ।
उत्थितो भोगपर्यङ्काद्देवानां पुरतस्तदा  ॥ ४७.१९ ॥

श्रीवासुदेव उवाच -
पाताले यदि वा मर्त्ये नाके वा यदि तिष्ठति  ।
तं हनिष्याम्यहं पापं येन संतापिताः सुराः  ॥ ४७.२० ॥
स्वं स्थानं यान्तु गीर्वाणाः संतुष्टा भावितौजसः  ।
विष्णोस्तद्वचनं श्रुत्वा ब्रह्माद्यास्ते सवासवाः  ॥ ४७.२१ ॥
स्वयानैस्तु हरिं नत्वा हृदि तुष्टा दिवं ययुः  ॥ ४७.२२ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे गीर्वाणस्वर्गमनवर्णनं नाम सप्तचत्वारिंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ४८

उत्तानपाद उवाच -
कस्मिन्स्थानेऽवसद्देव सोऽन्धको दैत्यपुंगवः  ।
सर्वान्देवांश्च निर्जित्य कस्मिन्स्थाने समास्थितः  ॥ ४८.१ ॥

श्रीमहेश उवाच -
प्रविष्टो दानवो यत्र कथयामि नराधिप  ।
पाताललोकमाश्रित्य कन्या विध्वंसते तु सः  ॥ ४८.२ ॥
तत्र स्थितं तं विज्ञाय चापमादाय केशवः  ।
व्यसृजद्बाणमाग्नेयं दह्यतामिति चिन्तयन्  ॥ ४८.३ ॥
दह्यमानोऽग्निना सोऽपि वारुणास्त्रं स संदधे  ।
वारुणास्त्रेण महता आग्नेयं शमितं तदा  ॥ ४८.४ ॥
ततोऽसौ चिन्तयामास केन बाणो विसर्जितः  ।
कस्यैषा पौरुषी शक्तिः को यास्यति यमालयम्  ॥ ४८.५ ॥
ततोऽन्धको मृधे क्रुद्धो बाणमार्गेण निर्गतः  ।
स दृष्ट्वा बाणमार्गेण चापहस्तं जनार्दनम्  ॥ ४८.६ ॥

अन्धक उवाच -
न शर्म लप्स्यसे ह्यद्य मया दृष्ट्याभिवीक्षितः  ।
न शक्नोषि तथा गन्तुं नागः शार्दूलदर्शनात् ॥ ४८.७ ॥
आगच्छति यथा भक्ष्यं मार्जारस्य च मूषिकः  ।
न शक्नोषि तथा यातुं संस्थितस्त्वं ममाग्रतः  ॥ ४८.८ ॥
अहं त्वां प्रेषयिष्यामि यममार्गे सुदारुणे  ।
अहमन्वेषयिष्यामि किल यास्यामि ते गृहम्  ॥ ४८.९ ॥
उपनीतोऽसि कालेन सङ्ग्रामे मम केशव  ।
ये त्वया निर्जिताः पूर्वं दानवा अप्यनेकशः  ॥ ४८.१० ॥
न भवन्ति पुमांसस्ते स्त्रियस्ताश्चैव केशव  ।
परं न शस्त्रसङ्ग्रामं करिष्यामि त्वया सह  ॥ ४८.११ ॥
वदतो दानवेन्द्रस्य न चुकोप स केशवः  ।
अयुध्यमानं तं दृष्ट्वा चिन्तयामास दानवः  ॥ ४८.१२ ॥
द्वन्द्वयुद्धं करिष्यामि निश्चित्य युयुधे नृप  ।
स कृष्णेन पदाक्षिप्तः पतितः पृथिवीतले  ॥ ४८.१३ ॥
मुहूर्तात्स समाश्वस्य उत्थायेदं व्यचिन्तयत् ।
अशक्तो द्वन्द्वयुद्धाय ततः साम प्रयुक्तवान्  ।
पाणिभ्यां सम्पुटं कृत्वा साष्टाङ्गं प्रणतः शुचिः  ॥ ४८.१४ ॥

अन्धक उवाच -
जय कृष्णाय हरये विष्णवे जिष्णवे नमः  ।
हृषीकेश जगद्धात्रे अच्युताय महात्मने  ॥ ४८.१५ ॥
नमः पङ्कजनाभाय नमः पङ्कजमालिने  ।
जनार्दनाय श्रीशाय श्रीपते पीतवाससे  ॥ ४८.१६ ॥
गोविन्दाय नमो नित्यं नमो जलधिशायिने  ।
नमः करालवक्त्राय नरसिंहाय नादिने  ॥ ४८.१७ ॥
शार्ङ्गिणे सितवर्णाय शङ्खचक्रगदाभृते  ।
नमो वामनरूपाय यज्ञरूपाय ते नमः  ॥ ४८.१८ ॥
नमो वराहरूपाय क्रान्तलोकत्रयाय च  ।
व्याप्ताशेषदिगन्ताय केशवाय नमोनमः  ॥ ४८.१९ ॥
वासुदेव नमस्तुभ्यं नमः कैटभनाशिने  ।
लक्ष्म्यालय सुरश्रेष्ठ नमस्ते सुरनायक  ॥ ४८.२० ॥
विष्णोर्देवाधिदेवस्य प्रमाणं येऽपि कुर्वते  ।
प्रजापतेर्जगद्धातुस्तेषामपि नमाम्यहम्  ॥ ४८.२१ ॥
समस्तभूतदेवस्य वासुदेवस्य धीमतः  ।
प्रणामं ये प्रकुर्वन्ति तेषामपि नमाम्यहम्  ॥ ४८.२२ ॥
तस्य यज्ञवराहस्य विष्णोरमिततेजसः  ।
प्रणामं ये प्रकुर्वन्ति तेषामपि नमाम्यहम्  ॥ ४८.२३ ॥
गुणानां हि निधानाय नमस्तेऽस्तु पुनःपुनः  ।
कारुण्याम्बुनिधे देव सर्वभक्तिप्रियाय च  ॥ ४८.२४ ॥

श्रीभगवानुवाच -
तुष्टस्ते दानवेन्द्राहं वरं वृणु यथेप्सितम्  ।
ददामि ते वरं नूनमपि त्रैलोक्यदुर्लभम्  ॥ ४८.२५ ॥

अन्धक उवाच -
यदि तुष्टोऽसि मे देव वरं दास्यसि चेप्सितम्  ।
तदा ददस्व मे देव युद्धं परमशोभनम्  ।
अवद्धस्तपूतो येनाहं लोकान्गन्तास्मि शोभनान्  ॥ ४८.२६ ॥

श्रीभगवानुवाच -
कथं ददामि ते युद्धं तोषितोऽहं त्वया पुनः  ।
न त्वां तु प्रभवेत्कोपः कथं युध्यामि तेऽन्धक  ॥ ४८.२७ ॥
यदि ते वर्तते बुद्धिर्युद्धं प्रति न संशयः  ।
ततो गच्छस्व युद्धाय देवं प्रति महेश्वरम्  ॥ ४८.२८ ॥

अन्धक उवाच -
न तत्र सिध्यते कार्यं देवं प्रति महेश्वरम्  ॥ ४८.२९ ॥

श्रीभगवानुवाच -
पुत्र त्वं शिखरं गत्वा धूनयस्व बलेन च  ॥ ४८.३० ॥
विधूते तत्र देवेशः कोपं कर्ता सुदारुणम्  ।
कोपितः शङ्करो रौद्रं युद्धं दास्यति दानव  ॥ ४८.३१ ॥
विष्णुवाक्यादसौ पापो गतो यत्र महेश्वरः  ।
कैलासशिखरं प्राप्य धुनोति स्म मुहुर्मुहुः  ॥ ४८.३२ ॥
धूनिते तत्र शिखरे कम्पितं भुवनत्रयम्  ।
निपेतुः शिखराग्राणि कम्पमानान्यनेकशः  ॥ ४८.३३ ॥
चत्वारः सागराः क्षिप्रमेकीभूता महीपते  ।
निपेतुरुल्कापाताश्च पादपा अप्यनेकशः  ॥ ४८.३४ ॥
उमया सहितो देवो विस्मयं परमं गतः  ।
गाढमालिङ्ग्य गिरिजा देवं वचनमब्रवीत् ॥ ४८.३५ ॥
किमर्थं कम्पते शैलः किमर्थं कम्पते धरा  ।
किमर्थं कम्पते नागो मर्त्यः पातालमेव च  ।
किं वा युगक्षयो देव तन्ममाख्यातुमर्हसि  ॥ ४८.३६ ॥

ईश्वर उवाच -
कस्यैषा दुर्मतिर्जाता क्षिप्तः सर्पमुखे करः  ।
ललाटे च कृतं वर्म स यास्यति यमालयम्  ॥ ४८.३७ ॥
कैलासमाश्रितो येन सुप्तोऽहं येन बोधितः  ।
तं वधिष्ये न सन्देहः सम्मुखो वा भवेद्यदि  ॥ ४८.३८ ॥
चिन्तयामास देवेशो ह्यन्धकोऽयं न संशयः  ।
उपायं चिन्तयामास येनासौ वध्यते क्षणात् ॥ ४८.३९ ॥
आगताश्च सुराः सर्वे ब्रह्माद्या वसुभिः सह  ।
रथं देवमयं कृत्वा सर्वलक्षणसंयुतम्  ॥ ४८.४० ॥
केचिद्देवाः स्थिताश्चक्रे केचित्तुण्डाग्रपार्श्वयोः  ।
केचिन्नाभ्यां स्थिता देवाः केचिद्धुर्येषु संस्थिताः  ॥ ४८.४१ ॥
धुरीषु निश्चलाः केचित्केचिद्यूपेषु संस्थिताः  ।
केचित्स्यन्दनसंस्तम्भाः केचित्स्यन्दनवेष्टकाः  ॥ ४८.४२ ॥
आमलसारकेऽन्येऽपि अन्येऽपि कलशे स्थिताः  ।
रिपोर्भयंकरं दिव्यं ध्वजमालादिशोभितम्  ॥ ४८.४३ ॥
रथं देवमयं कृत्वा तमारूढो जगद्गुरुः  ।
निर्ययौ दानवो यत्र कोपाविष्टो महेश्वरः  ॥ ४८.४४ ॥
तिष्ठ तिष्ठेत्युवाचाथ क्व प्रयास्यसि दुर्मते  ।
शरासनं करे गृह्य शरांश्चिक्षेप दानवे  ॥ ४८.४५ ॥
दानवेऽधिष्ठिते युद्धे शरैश्चिछेद सायकान्  ।
शरासनेण तत्रैव अन्धकश्छादितस्तदा  ॥ ४८.४६ ॥
न तत्र दृश्यते सूर्यो नाकाशं न च चन्द्रमाः  ।
आग्नेयमस्त्रं व्यसृजद्दानवोऽपि शिवं प्रति  ॥ ४८.४७ ॥
दह्यमानाः शराङ्गारैस्तत्रसुः सर्वदेवताः  ।
रक्ष रक्ष महादेव दह्यमानांस्तु दानवात् ॥ ४८.४८ ॥
ततो देवाधिदेवोऽसौ वारुणास्त्रमयोऽजयत् ।
वारुणास्त्रेण निमिषादाग्नेयं नाशितं तदा  ॥ ४८.४९ ॥
दानवेन तदा मुक्तं वायव्यास्त्रं रणाजिरे  ।
वारुणं च गतं तात वायव्यास्त्रविनाशितम्  ॥ ४८.५० ॥
देवो व्यसर्जयत्सार्पं क्रोधाविष्टेन चेतसा  ।
मारुतं नाशितं बाणैः सर्पैस्तत्र न संशयः  ॥ ४८.५१ ॥
दानवेन ततो मुक्तं गरुडास्त्रं च लीलया  ।
गारुडास्त्रं च तद्दृष्ट्वा सार्पं नैव व्यदृश्यत  ॥ ४८.५२ ॥
ततो देवाधिदेवेन नारसिंहं विसर्जितम्  ।
नारसिंहास्त्रबाणेन गारुडास्त्रं प्रशामितम्  ॥ ४८.५३ ॥
अस्त्रमस्त्रेण शम्येत न बाध्येत परस्परम्  ।
महद्युद्धमभूत्तातसुरासुरभयंकरम्  ॥ ४८.५४ ॥
चक्रनालीकनाराचैस्तोमरैः खड्गमुद्गरैः  ।
वत्सदन्तैस्तथा भल्लैः कर्णिकारैश्च शोभनैः  ॥ ४८.५५ ॥
एवं न शक्यते हन्तुं दानवो विविधायुधैः  ।
तदा ज्वालाकरालाश्च खड्गनाराचतोमराः  ॥ ४८.५६ ॥
वृषाङ्केन विमुक्तास्तु समरे दानवं प्रति  ।
न संस्पृशन्ति शस्त्राणि गात्रं गौडवधूरिव  ॥ ४८.५७ ॥
आयुधानि ततस्त्यक्त्वा बाहुयुद्धमुपस्थितौ  ।
करं करेण संगृह्य प्रहरन्तौ स्वमुष्टिभिः  ।
रणप्रयोगैर्युध्यन्तौ युयुधाते शिवान्धकौ  ॥ ४८.५८ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
अन्धकं प्रति देवेशश्चिन्तयामास निग्रहम्  ।
हनिष्यामि न सन्देहो दुष्टात्मानं न संशयः  ॥ ४८.५९ ॥
स शिवेन यदा क्षिप्तः पतितः पृथिवीतले  ।
ऊर्ध्वबाहुरधोवक्त्रो दानवो नृपसत्तम  ॥ ४८.६० ॥
क्रोधाविष्टेन देवेशः सङ्ग्रामे देवशत्रुणा  ।
कक्षयोः कुहरे क्षिप्त्वा बन्धेनाक्रम्य पीडितः  ॥ ४८.६१ ॥
निस्पन्दश्चाभवद्देवो मूर्च्छायुक्तो महेश्वरः  ।
मूर्च्छापन्नं तु तं ज्ञात्वा चिन्तयामास दानवः  ॥ ४८.६२ ॥
हाहा कष्टं कृतं मेऽद्य दुष्कृतं पापकर्मणा  ।
किं करोमि कथं कर्म कस्मिन्स्थाने तु मोचये  ॥ ४८.६३ ॥
गृहीत्वा देवमुत्सङ्गे गतः कैलासपर्वतम्  ।
शय्यायां शङ्करं न्यस्य निर्ययौ दैत्यराट्ततः  ॥ ४८.६४ ॥
शय्यायां पतितो देवः प्रपेदे वेदनां ततः  ।
तावद्ददर्श चात्मानं स्वकीयभवनस्थितम्  ॥ ४८.६५ ॥
पराभवः कृतो मद्यं कथं तेन दुरात्मना  ।
क्रोधवेगसमाविष्टो निर्ययौ दानवं प्रति  ॥ ४८.६६ ॥
आयसीं लगुडीं गृह्य प्रभुर्भारसहस्रजाम्  ।
दानवं च ततो दृष्ट्वा प्राक्षिपत्तस्य मूर्धनि  ॥ ४८.६७ ॥
खड्गेन ताडयामास दानवः प्रहसन्रणे  ।
देवेनाथस्मृतं चास्त्रं कौच्छेराख्यं महाहवे  ॥ ४८.६८ ॥
दीप्यमानं समुत्सृज्य हृदये ताडितः क्षणात् ।
ततः स ताडितस्तेन रुधिरोद्गारमुद्वमन्  ॥ ४८.६९ ॥
पतितोऽधोमुखो भूत्वा ततः शूलेन भेदितः  ।
पुनश्च देवदेवेन शूलेन द्विदलीकृतः  ॥ ४८.७० ॥
शूलाग्रेऽसौ स्थितः पापो भ्रान्तवांश्चक्रवत्तदा  ।
ये ये भूम्यां पतन्ति स्म तत्कायाद्रक्तबिन्दवः  ॥ ४८.७१ ॥
ते ते सर्वे समुत्तस्थुर्दानवाः शास्त्रपाणयः  ।
व्याकुलस्तु ततो देवो दानवेन तरस्विना  ॥ ४८.७२ ॥
देवेनाथ स्मृता दुर्गा चामुण्डा भीषणानना  ।
आयाता भीषणाकारा नानायुधविराजिता  ॥ ४८.७३ ॥
महादंष्ट्रा महाकाया पिङ्गाक्षी लम्बकर्णिका  ।
आदेशो दीयतां देव को यास्यति यमालयम्  ॥ ४८.७४ ॥

ईश्वर उवाच -
पिबास्य रुधिरं भद्रे यथेष्टं दानवस्य च  ।
निपतद्रुधिरं भूमौ दुर्गे गृह्णीष्व माचिरम्  ॥ ४८.७५ ॥
निहन्मि दानवं यावत्साहाय्यं कुरु सुन्दरि  ।
एवमुक्ता तु सा दुर्गा पपौ च रुधिरं ततः  ॥ ४८.७६ ॥
निहता दानवाः सर्वे देवेशेन सहस्रशः  ।
अन्धकोऽपि च तान् दृष्ट्वा दानवानवनिं गतान्  ।
ततो वाग्भिः प्रतुष्टाव देवदेवं महेश्वरम्  ॥ ४८.७७ ॥

अन्धक उवाच -
जयस्व देवदेवेश उमार्धार्धाशरीरधृक् ।
नमस्ते देवदेवेश सर्वाय त्रिगुणात्मने  ॥ ४८.७८ ॥
वृषभासनमारूढ शशाङ्ककृतशेखर  ।
जय खट्वाङ्गहस्ताय गङ्गाधर नमोऽस्तु ते  ॥ ४८.७९ ॥
नमो डमरुहस्ताय नमः कपालमालिने  ।
स्मरदेहविनाशाय महेशाय नमोऽस्तु ते  ॥ ४८.८० ॥
पूष्णो दन्तनिपाताय गणनाथाय ते नमः  ।
जय स्वरूपदेहाय अरूपबहुरूपिणे  ॥ ४८.८१ ॥
उत्तमाङ्गविनाशाय विरिञ्चेरपि शङ्कर  ।
श्मशानवासिने नित्यं नित्यं भैरवरूपिणे  ॥ ४८.८२ ॥
त्वं सर्वगोऽसि त्वं कर्ता त्वं हर्ता नान्य एव च  ।
त्वं भूमिस्त्वं दिशश्चैव त्वं गुरुर्भार्गवस्तथा  ॥ ४८.८३ ॥
सौरिस्त्वं देवदेवेश भूमिपुत्रस्तथैव च  ।
ऋक्षग्रहादिकं सर्वं यद्दृश्यं तत्त्वमेव च  ॥ ४८.८४ ॥
एवं स्तुतिं तदा कृत्वा देवं प्रति स दानवः  ।
संहताभ्यां तु पाणिभ्यां प्रणनाम महेश्वरम्  ॥ ४८.८५ ॥

ईश्वर उवाच -
साधु साधु महासत्त्व वरं याचस्व दानव  ।
दाताहं याचकस्त्वं हि ददामीह यथेप्सितम्  ॥ ४८.८६ ॥

अन्धक उवाच -
यदि तुष्टोऽसि देवेश यदि देयो वरो मम  ।
तदात्मसदृशोऽहं ते कर्तव्यो नापरो वरः  ॥ ४८.८७ ॥
भस्मी जटी त्रिनेत्री च त्रिशूली च चतुर्भुजः  ।
व्याघ्रचर्मोत्तरीयश्च नागयज्ञोपवीतकः  ॥ ४८.८८ ॥
एतदिच्छाम्यहं सर्वं यदि तुष्टो महेश्वर  ॥ ४८.८९ ॥

ईश्वर उवाच -
ददामि ते वरं ह्यद्य यस्त्वया याचितोऽनघ  ।
गणेषु मे स्थितः पुत्र भृङ्गीशस्त्वं भविष्यसि  ॥ ४८.९० ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डेऽन्धकवधतद्वरप्रदानवर्णनं नामाष्टचत्वारिंशोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ४९

मार्कण्डेय उवाच -
अन्धकं तु निहत्याथ देवदेवो महेश्वरः  ।
उमया सहितो रुद्रः कैलासमगमन्नगम्  ॥ ४९.१ ॥
आगताश्च ततो देवा ब्रह्माद्याश्च सवासवाः  ।
हृष्टास्तुष्टाश्च ते सर्वे प्रणेमुः पार्वतीपतिम्  ॥ ४९.२ ॥

ईश्वर उवाच -
उपाविशन्तु ते सर्वे ये केचन समागताः  ।
निहतो दानवो ह्येष गीर्वाणार्थे पितामह  ॥ ४९.३ ॥
रक्तेन तस्य मे शूलं निर्मलं नैव जायते  ।
शुभव्रततपोजप्यरतो ब्रह्मन्मया हतः  ॥ ४९.४ ॥
कर्तुमिच्छाम्यहं सम्यक्तीर्थयानं चतुर्मुख  ।
आगच्छन्तु मया सार्द्धं ये यूयमिह संगताः  ॥ ४९.५ ॥
इत्युक्त्वा देवदेवेशः प्रभासं प्रतिनिर्ययौ  ।
प्रभासाद्यानि तीर्थानि गङ्गासागरमध्यतः  ॥ ४९.६ ॥
अवगाह्यापि सर्वाणि नैर्मल्यं नाभवन्नृप  ।
नर्मदायां ततो गत्वा देवो देवैः समन्वितः  ॥ ४९.७ ॥
उत्तरं दक्षिणं कूलमवागाहत्प्रियव्रतः  ।
गतस्तु दक्षिणे कूले पर्वते भृगुसंज्ञितम्  ॥ ४९.८ ॥
तत्र स्थित्वा महादेवो देवैः सह महीपते  ।
भ्रान्त्वा भ्रान्त्वा चिरं श्रान्तो निर्विण्णो निषसाद ह  ॥ ४९.९ ॥
मनोहारि यतः स्थानं सर्वेषां वै दिवौकसाम्  ।
तीर्थं विशिष्टं तन्मत्वा स्थितो देवो महेश्वरः  ॥ ४९.१० ॥
गिरिं विव्याध शूलेन भिन्नं तेन रसातलम्  ।
निर्मलं चाभवच्छूलं न लेपो दृश्यते क्वचित् ॥ ४९.११ ॥
देवैराह्वानिता तत्र महापुण्या च भारती  ।
पर्वतान्निःसृता तत्र महापुण्या सरस्वती  ॥ ४९.१२ ॥
द्वितीयः सङ्गमस्तत्र यथा वेण्यां सितासितः  ।
तत्र ब्रह्मा स्वयं देवो ब्रह्मेशं लिङ्गमुत्तमम्  ॥ ४९.१३ ॥
संस्थापयामास पुण्यं सर्वदुःखघ्नमुत्तमम्  ।
तस्य याम्ये दिशो भागे स्वयं देवो जनार्दनः  ॥ ४९.१४ ॥
तिष्ठते च सदा तत्र विष्णुपादाग्रसंस्थिता  ।
अम्भसो न भवेन्मार्गः कुण्डमध्यस्थितस्य च  ॥ ४९.१५ ॥
शूलाग्रेण कृता रेखा ततस्तोयं वहेन्नृप  ।
तत्तोयं च गतं तत्र यत्र रेवा महानदी  ॥ ४९.१६ ॥
जललिङ्गं महापुण्यं चकतीर्थं नृपोत्तम  ।
शूलभेदे च देवेशः स्नानं कुर्याद्यथाविधि  ॥ ४९.१७ ॥
आत्मानं मन्यते शुद्धं न किंचित्कल्मषं कृतम्  ।
तस्यैवोत्तरकाष्ठायां देवदेवो जगद्गुरुः  ॥ ४९.१८ ॥
आत्मना देवदेवेशः शूलपाणिः प्रतिष्ठितः  ।
सर्वतीर्थेषु तत्तीर्थं सर्वदेवमयं परम्  ॥ ४९.१९ ॥
सर्वपापहरं पुण्यं सर्वदुःखघ्नमुत्तमम्  ।
तत्र तीर्थे प्रतिष्ठाप्य देवदेवं जगद्गुरुः  ॥ ४९.२० ॥
रक्षापालांस्ततो मुक्त्वा शतं साष्टविनायकान्  ।
क्षेत्रपालाः शतं साष्टं तद्रक्षन्ति प्रयत्नतः  ॥ ४९.२१ ॥
विघ्नास्तस्योपजायन्ते यस्तत्र स्थातुमिच्छति  ।
केचित्कुटुम्बात्ततासु व्याग्राः केचित्कृषीषु च  ॥ ४९.२२ ॥
केचित्सभां प्रकुर्वन्ति केचिद्द्रव्यार्जने रताः  ।
परोक्षवादं कुर्वन्ति केऽपि हिंसारताः सदा  ॥ ४९.२३ ॥
परदाररताः केचित्केचिद्वृत्तिविहिंसकाः  ।
अन्ये केचिद्वदन्त्येवं कथं तीर्थेषु गम्यते  ॥ ४९.२४ ॥
क्षुधया पीड्यते भार्या पुत्रभृत्यादयस्तदा  ।
मोहजालेषु योज्यन्ते एवं देवगणैर्नराः  ॥ ४९.२५ ॥
पापाचाराश्च ये मर्त्याः स्नानं तेषां न जायते  ।
संरक्षन्ति च तत्तीर्थं देवभृत्यगणाः सदा  ॥ ४९.२६ ॥
धन्याः पुण्याश्च ये मर्त्यास्तेषां स्नानं प्रजायते  ।
सरस्वत्या भोगवत्या देवनद्या विशेषतः  ॥ ४९.२७ ॥
अयं तु सङ्गमः पुण्यो यथा वेण्यां सितासितः  ।
दृष्ट्वा तीर्थं तु ते सर्वे गीर्वाणा हृष्टचेतसः  ॥ ४९.२८ ॥
देवस्य सन्निधौ भूत्वा वर्णयामासुरुत्तमम्  ।
इदं तीर्थं तु देवेश गयातीर्थेन ते समम्  ॥ ४९.२९ ॥
गुह्याद्गुह्यतमं तीर्थं न भूतं न भविष्यति  ।
शूलपाणिः समभ्यर्च्य इन्द्राद्यैरप्सरोगणैः  ॥ ४९.३० ॥
यक्षकिन्नरगन्धर्वैर्दिक्पालैर्लोकपैरपि  ।
नृत्यगीतैस्तथा स्तोत्रैः सर्वैश्चापि सुरासुरैः  ॥ ४९.३१ ॥
पूज्यमानो गणैः सर्वैः सिद्धैर्नागैर्महेश्वरः  ।
देवेन भेदितं तत्र शूलाग्रेण नराधिप  ॥ ४९.३२ ॥
त्रिधा यत्रेक्ष्यतेऽद्यापि ह्यावर्तः सुरपूरितः  ।
कुण्डत्रयं नरव्याघ्र महत्कलकलान्वितम्  ॥ ४९.३३ ॥
सर्वपापक्षयकरं सर्वदुःखघ्नमुत्तमम्  ।
तत्र तीर्थे तु यः स्नाति उपवासपरायणः  ॥ ४९.३४ ॥
दीक्षामन्त्रविहीनोऽपि मुच्यते चाब्दिकादघात् ।
ये पुनर्विधिवत्स्नान्ति मन्त्रैः पञ्चभिरेव च  ॥ ४९.३५ ॥
वेदोक्तैः पञ्चभिर्मन्त्रैः सहिरण्यघटैः शुभैः  ।
अक्षरैर्दशभिश्चैव षड्भिर्वा त्रिभिरेव वा  ॥ ४९.३६ ॥
पृथग्भूतैर्द्विजातीनां तीर्थे कार्यं नराधिप  ।
ब्रह्मक्षत्रविशां वापि स्त्रीशूद्राणां तथैव च  ॥ ४९.३७ ॥
पुरुषाणां त्रयीं ध्यात्वा स्नानं कुर्याद्यथाविधि  ।
दशाक्षरेण मन्त्रेण ये पिबन्ति जलं नराः  ॥ ४९.३८ ॥
ते गच्छन्ति परं लोकं यत्र देवो महेश्वरः  ।
केदारे च यथा पीतं रुद्रकुण्डे तथैव च  ॥ ४९.३९ ॥
पञ्चरेफसमायुक्तं क्षकारं सुरपूजितम्  ।
ओङ्कारेण समायुक्तमेतद्वेद्यं प्रकीर्तितम्  ॥ ४९.४० ॥
यस्तत्र कुरुते स्नानं विधियुक्तो जितेन्द्रियः  ।
तिलमिश्रेण तोयेन तर्पयेत्पितृदेवताः  ॥ ४९.४१ ॥
कुलानां तारयेद्विंशं दशपूर्वान्दशापरान्  ।
गयादिपञ्चस्थानेषु यः श्राद्धं कुरुते नरः  ॥ ४९.४२ ॥
स तत्र फलमाप्नोति शूलभेदे न संशयः  ।
यस्तत्र विधिना युक्तो दद्याद्दानानि भक्तितः  ॥ ४९.४३ ॥
तुदक्षयं फलं तत्र सुकृतं दुष्कृतं तथा  ।
गयाशिरो यथा पुण्यं पितृकार्येषु सर्वदा  ॥ ४९.४४ ॥
शूलभेदं तथा पुण्यं स्नानदानादितर्पणैः  ।
भक्त्या ददाति यस्तत्र काञ्चनं गां महीं तिलान्  ॥ ४९.४५ ॥
आसनोपानहौ शय्यां वराश्वान् क्षत्रियस्तथा  ।
वस्त्रयुग्मं च धान्यं च गृहं पूर्णं प्रयत्नतः  ॥ ४९.४६ ॥
सयोक्त्रं लाङ्गलं दद्यात्कृष्टां चैव वसुंधराम्  ।
दानान्येतानि यो दद्याद्ब्राह्मणे वेदपारगे  ॥ ४९.४७ ॥
श्रोत्रिये कुलसम्पन्ने शुचिष्मति जितेन्द्रिये  ।
श्रुताध्ययनसम्पन्ने दम्भहीने क्रियान्विते  ।
त्रयोदशाहःस्वेकैकं त्रयोदशगुणं भवेत् ॥ ४९.४८ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे शूलभेदोत्पत्तिमाहात्म्यवर्णनं नामैकोनपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ५०

उत्तानपाद उवाच -
द्विजाश्च कीदृशाः पूज्या अपूज्याः कीदृशाः स्मृताः  ।
श्राद्धे वैवाहिके कार्ये दाने चैव विशेषतः  ॥ ५०.१ ॥
यदि श्रद्धा भवेद्दैवयोगाच्छ्राद्धादिके विधौ  ।
एतदाख्याहि मे देव कस्य दानं न दीयते  ॥ ५०.२ ॥

ईश्वर उवाच -
यथा काष्ठमयो हस्ती यथा चर्ममयो मृगः  ।
ब्राह्मणश्चानधीयानस्त्रयस्ते नामधारकाः  ॥ ५०.३ ॥
यथा षण्ढोऽफलः स्त्रीषु यथा गौर्गवि चाफला  ।
यथा चाज्ञेऽफलं दानं तथा विप्रोऽनृचोऽफलः  ॥ ५०.४ ॥
यथाऽनृणे बीजमुप्त्वा वप्ता न लभते फलम्  ।
तथानृचे हविर्दत्त्वा न दाता लभते फलम्  ॥ ५०.५ ॥
रोगी हीनातिरिक्ताङ्गः काणः पौनर्भवस्तथा  ।
अवकीर्णी श्यावदन्तः सर्वाशी वृषलीपतिः  ॥ ५०.६ ॥
मित्रध्रुक्पिशुनः सोमविक्रयी परनिन्दकः  ।
पितृमातृगुरुत्यागी नित्यं ब्राह्मणनिन्दकः  ॥ ५०.७ ॥
शूद्रान्नं मन्त्रसंयुक्तं यो विप्रो भक्षयेन्नृप  ।
सोऽस्पृश्यः कर्मचाण्डालः स्पृष्ट्वा स्नानं समाचरेत् ॥ ५०.८ ॥
कुनखी वृषली स्तेयी वार्द्धुष्यः कुण्डगोलकौ  ।
महादानरतो यश्च यश्चात्महनने रतः  ॥ ५०.९ ॥
भृतकाध्यापकः क्लीबः कन्यादूष्यभिशस्तकः  ।
एते विप्राः सदा त्याज्याः परिभाव्य प्रयत्नतः  ॥ ५०.१० ॥
प्रतिग्रहं गृहीत्वा तु वाणिज्यं यस्तु कारयेत् ।
तस्य दानं न दातव्यं वृथा भवति तस्य तत् ॥ ५०.११ ॥
श्रुताध्ययनसम्पन्ना ये द्विजा वृत्ततत्पराः  ।
तेषां यद्दीयते दानं सर्वमक्षयतां व्रजेत् ॥ ५०.१२ ॥
दरिद्रान्भर भूपाल मा समृद्धान् कदाचन  ।
व्याधितस्यौषधं पथ्यं नीरुजस्य किमौषधैः  ॥ ५०.१३ ॥

उत्तानपाद उवाच -
कीदृशोऽथ विधिस्तत्र तीर्थश्राद्धस्य का क्रिया  ।
दानं च दीयते यद्वत्तन्ममाख्याहि शङ्कर  ॥ ५०.१४ ॥

ईश्वर उवाच -
श्राद्धं कृत्वा गृहे भक्त्या शुचिश्चापि जितेन्द्रियः  ।
गुरुं प्रदक्षिणीकृत्य भोज्य सीमान्तके ततः  ॥ ५०.१५ ॥
वाग्यतः प्रव्रजेत्तावद्यावत्सीमां न लङ्घयेत् ।
शूलभेदं ततो गत्वा स्नानं कुर्याद्यथाविधि  ॥ ५०.१६ ॥
पञ्चस्थानेषु च श्राद्धं हव्यकव्यादिभिः क्रमात् ।
पिण्डदानं च यः कुर्यात्पायसैर्मधुसर्पिषा  ॥ ५०.१७ ॥
पितरस्तस्य तृप्यन्ति द्वादशाब्दानि पञ्च च  ।
अक्षतैर्बदरैर्बिल्वैर्गुदमधुसर्पिषा  ॥ ५०.१८ ॥
सापि तत्फलमाप्नोति तीर्थेऽस्मिन्नात्र संशयः  ।
उपानहौ च यो दद्याद्ब्राह्मणेभ्यः प्रयत्नतः  ॥ ५०.१९ ॥
सोऽपि स्वर्गमवाप्नोति हयारूढो न संशयः  ।
शय्यामश्वं च यो दद्याच्छत्त्रिकां वा विशेषतः  ॥ ५०.२० ॥
गच्छेद्विमानमारूढः सोऽप्सरोवृन्दवेष्टितः  ।
उत्तमं यो गृहं दद्यात्सप्तधान्यसमन्वितम्  ॥ ५०.२१ ॥
स्वेच्छया मे वसेल्लोके काञ्चने भवने हि सः  ।
तिलधेनुं च यो दद्यात्सवत्सां वस्त्रसंप्लुताम्  ॥ ५०.२२ ॥
नाकपृष्ठे वसेत्तावद्यावदाभूतसम्प्लवम्  ।
गृहे वा यदि वारण्ये तीर्थवर्त्मनि वा नृप  ॥ ५०.२३ ॥
तोयमन्नं च यो दद्याद्यमलोकं स नेक्षते  ।
सर्वदानानि दीयन्ते तेषां फलमवाप्यते  ॥ ५०.२४ ॥
उदकं चात्र दानं च दद्यादभयमेव च  ।
अन्नदानात्परं दानं न भूतं न भविष्यति  ॥ ५०.२५ ॥
कन्यादानं तु यः कुर्याद्वृषं वा यः समुत्सृजेत् ।
तस्य वासो भवेत्तत्र यत्राहमिति नान्यथा  ॥ ५०.२६ ॥

उत्तानपाद उवाच -
कन्यादानं कथं स्वामिन् कर्तव्यं धार्मिकैः सदा  ।
परिग्रहो यथा पोष्यः कन्योद्वाहस्तथैव च  ॥ ५०.२७ ॥
अन्यत्पृच्छामि देवेश कस्य कन्या न दीयते  ।
दातव्यं कुत्र तद्देव कस्मै दत्तमथाक्षयम्  ॥ ५०.२८ ॥
उत्तमं मध्यमं वापि कनीयः स्यात्कथं विभो  ।
राजसं तामसं वापि निःश्रेयसमथापि वा  ॥ ५०.२९ ॥

ईश्वर उवाच -
सर्वेषामेव दानानां कन्यादानं विशिष्यते  ।
यो दद्यात्परया भक्त्याभिगम्य तनयां निजाम्  ॥ ५०.३० ॥
कुलीनाय सुरूपाय गुणज्ञाय मनीषिणे  ।
सुलग्ने सुमुहूर्ते च दद्यात्कन्यामलंकृताम्  ॥ ५०.३१ ॥
अश्वान्ना गांश्च वासांसि योऽत्र दद्यात्स्वशक्तितः  ।
तस्य वासो भवेत्तत्र पदं यत्र निरामयम्  ॥ ५०.३२ ॥
येनात्र दुहिता दत्ता प्राणेभ्योऽपि गरीयसी  ।
तेन सर्वमिदं दत्तं त्रैलोक्यं सचराचरम्  ॥ ५०.३३ ॥
यः कन्यार्थं ततो लब्ध्वा भिक्षते चैव तद्धनम्  ।
स भवेत्कर्मचण्डालः काष्ठकीलो भवेन्मृतः  ॥ ५०.३४ ॥
गृहेऽपि तस्य योऽश्नीयाज्जिह्वालौल्यात्कथंचन  ।
चान्द्रायणेन शुध्येत तप्तकृच्छ्रेण वा पुनः  ॥ ५०.३५ ॥

उत्तानपाद उवाच -
वित्तं न विद्यते यस्य कन्यैवास्ति च यद्गृहे  ।
कथं चोद्वाहनं तस्य न याञ्चां कुरुते यदि  ॥ ५०.३६ ॥

ईश्वर उवाच -
अवितेनैव कर्तव्यं कन्योद्वहनकं नृप  ।
कन्यानाम समुच्चार्य न दोषाय कदाचन  ॥ ५०.३७ ॥
अभिगम्योत्तमं दानं यच्च दानमयाचितम्  ।
भविष्यति युगस्यान्तस्तस्यान्तो नैव विद्यते  ॥ ५०.३८ ॥
अभिगम्योत्तमं दानं स्मृतमाहूय मध्यमम्  ।
याच्यमानं कनीयः स्याद्देहि देहीति चाधमम्  ॥ ५०.३९ ॥
यथैवाश्माश्मनाबद्धो निक्षिप्तो वारिमध्यतः  ।
द्वावेतौ निधनं यातस्तद्वदन्नमपात्रके  ॥ ५०.४० ॥
असमर्थे ततो दानं न प्रदेयं कदाचन  ।
दातारं नयतेऽधस्तादात्मानं च विशेषतः  ॥ ५०.४१ ॥
समर्थस्तारयेद्द्वौ तु काष्ठं शुष्कं यथा जले  ।
यथा नौश्च तथा विद्वान्प्रापयेदपरं तटम्  ॥ ५०.४२ ॥
आहिताग्निश्च गृह्णाति यः शूद्राणां प्रतिग्रहम्  ।
इह जन्मनि शूद्रोऽसौ मृतः श्वा चोपजायते  ॥ ५०.४३ ॥
वृथा क्लेशश्च जायेत ब्राह्मणे ह्यग्निहोत्रिणि  ।
असत्प्रतिग्रहं कुर्वन्गुप्तं नीचस्य गर्हितम्  ॥ ५०.४४ ॥
अभोज्यः स भवेन्मर्त्यो दह्यते कारिषाग्निना  ।
कटकारो भवेत्पश्चात्सप्त जन्म न संशयः  ॥ ५०.४५ ॥
लज्जादाक्षिण्यलोभाच्च यद्दानं चोपरोधजम्  ।
भृत्येभ्यश्च तु यद्दानं तद्वृथा निष्फलं भवेत् ॥ ५०.४६ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे शूलभेदमाहात्म्ये पात्रापात्रपरीक्षादानादिनियमवर्णनं नाम पञ्चाशत्तमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ५१

उत्तानपाद उवाच -
काले तत्क्रियते कस्मिञ्छ्राद्धं दानं तथेश्वर  ।
यात्रा तत्र प्रकर्तव्या तिथौ यस्यां वदाशु तत् ॥ ५१.१ ॥

ईश्वर उवाच -
पितृतीर्थं यथा पुण्यं सर्वकामिकमुत्तमम्  ।
इदं तीर्थं तथा पुण्यं स्नानदानादितर्पणैः  ॥ ५१.२ ॥
विशेषेण तु कुर्वीत श्राद्धं सर्वयुगादिषु  ।
मन्वन्तरादयो वत्स श्रूयन्तां च चतुर्दश  ॥ ५१.३ ॥
अश्वयुक्छुक्लनवमी द्वादशी कार्त्तिकस्य च  ।
तृतीया चैत्रमासस्य तथा भाद्रपदस्य च  ॥ ५१.४ ॥
आषाढस्यैव दशमी माघस्यैव तु सप्तमी  ।
श्रावणस्याष्टमी कृष्णा तथाषाढस्य पूर्णिमा  ॥ ५१.५ ॥
फाल्गुनस्य त्वमावास्या पौषस्यैकादशी सिता  ।
कार्त्तिकी फाल्गुनी चैत्री ज्यैष्ठी पञ्चदशी तथा  ॥ ५१.६ ॥
मन्वन्तरादयश्चैते अनन्तफलदाः स्मृताः  ।
अयने चोत्तरे राजन्दक्षिणे श्राद्धमाचरेत् ॥ ५१.७ ॥
कार्त्तिकी च तथा माघी वैशाखस्य तृतीयिका  ।
पौर्णमासी च चैत्रस्य ज्येष्ठस्य च विशेषतः  ॥ ५१.८ ॥
अष्टकासु च संक्रान्तौ व्यतीपाते तथैव च  ।
श्राद्धकाला इमे सर्वे दत्तमेष्वक्षयं स्मृतम्  ॥ ५१.९ ॥
मधुमासे सिते पक्ष एकादश्यामुपोषितः  ।
निशि जागरणं कुर्याद्विष्णुपादसमीपतः  ॥ ५१.१० ॥
धूपदीपादिनैवेद्यैः स्रङ्मालागुरुचन्दनैः  ।
अर्चां कुर्वन्ति ये विष्णोः पठेयुः प्राक्तनीं कथाम्  ॥ ५१.११ ॥
ऋग्यजुःसाममन्त्रोक्तं सूक्तं जपति यो द्विजः  ।
सर्वपापविनिर्मुक्तो विष्णुलोकं स गच्छति  ॥ ५१.१२ ॥
प्रातः श्राद्धं प्रकुर्वीत द्विजान् सम्पूज्य यत्नतः  ।
दानं दद्याद्यथाशक्ति गोहिरण्याम्बरादिकम्  ॥ ५१.१३ ॥
पितरस्तस्य तृप्यन्ति यावदाभूतसम्प्लवम्  ।
श्राद्धदस्तु व्रजेत्तत्र यत्र देवो जनार्दनः  ॥ ५१.१४ ॥
त्रयोदश्यां ततो गच्छेद्गुहावासिनि लिङ्गके  ।
दृष्ट्वा मार्कण्डमीशानं मुच्यते सर्वपातकैः  ॥ ५१.१५ ॥

उत्तानपाद उवाच -
गुहामध्ये महादेव लिङ्गं परमशोभितम्  ।
येन प्रतिष्ठितं देव तन्ममाख्यातुमर्हसि  ॥ ५१.१६ ॥

ईश्वर उवाच -
त्रिषु लोकेषु विख्यातो मार्कण्डेयो मुनीश्वरः  ।
दिव्यं वर्षसहस्रं स तपस्तेपे सुदारुणम्  ॥ ५१.१७ ॥
गुहामध्यं प्रविष्टोऽसौ योगाभ्यासमुपाश्रितः  ।
लिङ्गं तु स्थापितं तेन मार्कण्डेश्वरसंज्ञितम्  ॥ ५१.१८ ॥
तत्र स्नात्वा च यो भक्त्या सोपवासो जितेन्द्रियः  ।
तत्र जागरणं कुर्वन् दद्याद्दीपं प्रयत्नतः  ॥ ५१.१९ ॥
देवस्य स्नपनं कुर्यान्मृतैः पञ्चभिस्तथा  ।
यथा शक्त्या समालभ्य पूजां कुर्याद्यथाविधि  ॥ ५१.२० ॥
स्वशाखोत्पन्नमन्त्रैश्च जपं कुर्युर्द्विजातयः  ।
सावित्र्यष्टसहस्रं तु शताष्टकमथापि वा  ॥ ५१.२१ ॥
एतत्कृत्वा नृपश्रेष्ठ जन्मनः फलमाप्नुयात् ।
चतुर्दश्यां तु वै स्नात्वा पूजां कृत्वा यथाविधि  ॥ ५१.२२ ॥
पात्रं परीक्ष्य दातव्यमात्मनः श्रेय इच्छता  ।
पितरस्तस्य तृप्यन्ति द्वादशाब्दान्यसंशयम्  ॥ ५१.२३ ॥
दाता स गच्छते तत्र यत्र भोगाः सनातनाः  ।
गुहामध्ये प्रविष्टस्तु लोटयेच्चैव शक्तितः  ॥ ५१.२४ ॥
नीले गिरौ हि यत्पुण्यं तत्समस्तं लभन्ति ते  ।
शूलभेदे तु यः कुर्याच्छ्राद्धं पर्वणि पर्वणि  ॥ ५१.२५ ॥
विशेषाच्चैत्रमासान्ते तस्य पुण्यफलं शृणु  ।
केदारे चैव यत्पुण्यं गङ्गासागरसङ्गमे  ॥ ५१.२६ ॥
सितासिते तु यत्पुण्यमन्यतीर्थे विशेषतः  ।
अर्बुदे विद्यते पुण्यं पुण्यं चामरपर्वते  ॥ ५१.२७ ॥
गयादिसर्वतीर्थानां फलमाप्नोति मानवः  ।
विधिमन्त्रसमायुक्तस्तर्पयेत्पितृदेवताः  ॥ ५१.२८ ॥
कुलानां तारयेद्विंशं दश पूर्वान् दशापरान्  ।
दक्षिणस्यां ततो मूर्तौ शुचिर्भूत्वा समाहितः  ॥ ५१.२९ ॥
न्यासं कृत्वा तु पूर्वोक्तं प्रदद्यादष्टपुष्पिकाम्  ।
शास्त्रोक्तैरष्टभिः पुष्पैर्मानसैः शृणु तद्यथा  ॥ ५१.३० ॥
वारिजं सौम्यमाग्नेयं वायव्यं पार्थिवं पुनः  ।
वानस्पत्यं भवेत्षष्ठं प्राजापत्यं तु सप्तमम्  ॥ ५१.३१ ॥
अष्टमं शिवपुष्पं स्यादेषां शृणु विनिर्णयम्  ।
वारिजं सलिलं ज्ञेयं सौम्यं मधुघृतं पयः  ॥ ५१.३२ ॥
आग्नेयं धूपदीपाद्यं वायव्यं चन्दनादिकम्  ।
पार्थिवं कन्दमूलाद्यं वानस्पत्यं फलात्मकम्  ॥ ५१.३३ ॥
प्राजापत्यं तु पाठाद्यं शिवपुष्पं तु वासना  ।
अहिंसा प्रथमं पुष्पं पुष्पमिन्द्रियनिग्रहः  ॥ ५१.३४ ॥
तृतीयं तु दया पुष्पं क्षमा पुष्पं चतुर्थकम्  ।
ध्यानपुष्पं तपः पुष्पं ज्ञानपुष्पं तु सप्तमम्  ॥ ५१.३५ ॥
सत्यं चैवाष्टमं पुष्पमेभिस्तुष्यन्ति देवताः  ।
भक्त्या तपस्विनः पूज्या ज्ञानिनश्च नराधिप  ॥ ५१.३६ ॥
छत्रमावरणं दद्यादुपानद्युगलं तथा  ।
तेन पूजितमात्रेण पूजिताः पुरुषास्त्रयः  ॥ ५१.३७ ॥
स्वर्गलोके वसेत्तावद्यावदाभूतसम्प्लवम्  ।
शूलपाणेस्तु भक्त्या वै जाप्यं कुर्वन्ति ये नराः  ॥ ५१.३८ ॥
पञ्चामृतैः पञ्चगव्यैर्यक्षकर्दमकुङ्कुमैः  ।
समालभेत देवेशं श्रीखण्डागुरुचन्दनैः  ॥ ५१.३९ ॥
नानाविधैश्च ये पुष्पैरर्चां कुर्वन्ति शूलिनः  ।
निशि जागरणं कुर्युर्दीपदानं प्रयत्नतः  ॥ ५१.४० ॥
धूपनैवेद्यकं दद्यात्पठेत्पौराणिकीं कथाम्  ।
तत्र स्थाने स्थिता भक्त्या जपं कुर्वन्ति ये नराः  ॥ ५१.४१ ॥
श्रीसूक्तं पौरुषं सूक्तं पावमानं वृषाकपिम्  ।
वेदोक्तैश्चैव मन्त्रैश्च रौद्रीं वा बहुरूपिणीम्  ॥ ५१.४२ ॥
ब्राह्मणान् पूजयेद्भक्त्या पूजयित्वा प्रणम्य च  ।
नानाविधैर्महाभोगैः शिवलोके महीयते  ॥ ५१.४३ ॥
अग्निमित्यादि जाप्यानि ऋग्वेदी जपते तु यः  ।
रुद्रान् पुरुषसूक्तं च श्लोकाध्यायं च शुक्रियम्  ॥ ५१.४४ ॥
इषेत्वा दिकमन्त्रौघं ज्योतिर्ब्राह्मणमेव च  ।
गायत्र्यं वै मधु चैव मण्डलब्राह्मणानि च  ॥ ५१.४५ ॥
एताञ्जप्यांस्तु यो भक्त्या यजुर्वेदी जपेद्यदि  ।
देवव्रतं वामदेव्यं पुरुषर्षभमेव च  ॥ ५१.४६ ॥
बृहद्रथान्तरं चैव यो जपेद्भक्तितत्परः  ।
स प्रयाति नरः स्थानं यत्र देवो महेश्वरः  ॥ ५१.४७ ॥
पादशौचं तथाभ्यङ्गं कुरुते योऽत्र भक्तितः  ।
गोदाने चैव यत्पुण्यं लभते नात्र संशयः  ॥ ५१.४८ ॥
ब्राह्मणान् भोजयेत्तत्र मधुना पायसेन च  ।
एकस्मिन् भोजिते विप्रे कोटिर्भवति भोजिता  ॥ ५१.४९ ॥
सुवर्णं रजतं वस्त्रं दद्याद्भक्त्या द्विजोत्तमे  ।
तर्पितास्तेन देवाः स्युर्मनुष्याः पितरस्तथा  ॥ ५१.५० ॥
चन्द्रसूर्यग्रहे भक्त्या स्नानं कुर्वन्ति ये नराः  ।
देवार्चनं ये च कुर्युर्जपं होमं विशेषतः  ।
दद्याद्दानं यथाशक्ति ब्राह्मणे वेदपारगे  ॥ ५१.५१ ॥
अश्वं रथं गजं यानं तुलापुरुषमेव च  ।
शकटं यः प्रदद्याद्वा सप्तधान्यप्रपूरितम्  ॥ ५१.५२ ॥
सयोक्त्रं लाङ्गलं दद्याद्युवानौ तु धुरंधरौ  ।
गोभूतिलहिरण्यादि पात्रे दातव्यमर्चितम्  ॥ ५१.५३ ॥
अपात्रे विदुषा किंचिन्न देयं भूतिमिच्छता  ।
यतोऽसौ सर्वभूतानि दधाति धरणी किल  ॥ ५१.५४ ॥
ततो विप्राय सा देया सर्वसस्यौघमालिनी  ।
अथान्यच्छृणु राजेन्द्र गोदानस्य तु यत्फलम्  ॥ ५१.५५ ॥
यावद्वत्सस्य पादौ द्वौ मुखं योन्यां प्रदृश्यते  ।
तावद्गौः पृथिवी ज्ञेया यावद्गर्भं न मुञ्चति  ॥ ५१.५६ ॥
येन केनाप्युपायेन ब्राह्मणे तां समर्पयेत् ।
पृथ्वी दत्ता भवेत्तेन सशैलवनकानना  ॥ ५१.५७ ॥
तारयेन्नियतं दत्ता कुलानामेकविंशतिम्  ।
रौप्यखुरीं कांस्यदोहां सवस्त्रां च पयस्विनीम्  ॥ ५१.५८ ॥
ये प्रयच्छन्ति कृतिनो ग्रस्ते सूर्ये निशाकरे  ।
तेषां संख्यां न जानामि पुण्यस्याब्दशातैरपि  ॥ ५१.५९ ॥
सर्वस्यापि हि दानस्य संख्यास्तीह नराधिप  ।
चन्द्रसूर्योपरागे च दानसंख्या न विद्यते  ॥ ५१.६० ॥
यत्र गौर्दृश्यते राजन् सर्वतीर्थानि तत्र हि  ।
तत्र पर्व विजानीयान्नात्र कार्या विचारणा  ॥ ५१.६१ ॥
पुनः स्मृत्वा तु तत्तीर्थं यः कुर्याद्गमनं नरः  ।
अथवा म्रियते योऽत्र रुद्रस्यानुचरो भवेत् ॥ ५१.६२ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे शूलभेदे दानधर्मप्रशंसावर्णनं नामैकपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ५२

ईश्वर उवाच -
अन्यदाख्यानकं वक्ष्ये पुरा वृत्तं नराधिप  ।
सकुटुम्बो गतः स्वर्गं मुनिर्यत्र महातपाः  ॥ ५२.१ ॥

उत्तानपाद उवाच -
कथं नाकं गतो विप्रः सकुटुम्बो महानृषिः  ।
कौतुकं परमं देव कथयस्व मम प्रभो  ॥ ५२.२ ॥

ईश्वर उवाच -
चित्रसेन इति ख्यातः काशीराजः पुराभवत् ।
शूरो दाता सुधर्मात्मा सर्वकामसमृद्धिमान्  ॥ ५२.३ ॥
सा पुरी जनसंकीर्णा नानारत्नोपशोभिता  ।
वाराणसीति विख्याता गङ्गातीरमुपाश्रिता  ॥ ५२.४ ॥
शरच्चन्द्रप्रतीकाशा विद्वज्जनविभूषिता  ।
इन्द्रयष्टिसमाकीर्णा गोपगोकुलसंवृता  ॥ ५२.५ ॥
बहुध्वजसमाकीर्णा वेदध्वनिनिनादिता  ।
वणिग्जनैर्बहुविधैः क्रयविक्रयशालिनी  ॥ ५२.६ ॥
यन्त्रादानैः प्रतोलीभिरुच्चैश्चान्यैः सुशोभिता  ।
देवतायतनैर्दिव्यैराश्रमैर्गहनैर्युता  ॥ ५२.७ ॥
नानापुष्पफलैर्रम्या कदलीखण्डमण्डिता  ।
पनसैर्बकुलैस्तालैरशोकैराम्रकैस्तथा  ॥ ५२.८ ॥
राजवृक्षकपित्थैश्च दाडिमैरुपशोभिता  ।
वेदाध्ययननिर्घोषैः पवित्रीकृतमङ्गला  ॥ ५२.९ ॥
तस्या उत्तरदिग्भागे आश्रमोऽभूत्सुशोभनः  ।
तन्मन्दारवनं नाम त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्  ॥ ५२.१० ॥
बहुमन्दारसंयुक्तं तेन मन्दारकं विदुः  ।
विप्रो दीर्घतपा नाम सर्वदा तत्र तिष्ठति  ॥ ५२.११ ॥
तपस्तपति सोऽत्यर्थं तेन दीर्घतपाः स्मृतः  ।
स तिष्ठति सपत्नीकः ससुतः सस्नुषस्तथा  ॥ ५२.१२ ॥
शुश्रूषन्ति सदा तस्य पुत्राः पञ्च प्रयत्नतः  ।
तस्य पुत्रः कनीयांस्तु ऋक्षशृङ्गो महातपाः  ॥ ५२.१३ ॥
वेदाध्ययनसम्पन्नो ब्रह्मचारी गुणान्वितः  ।
योगाभ्यासरतो नित्यं कन्दमूलफलाशनः  ॥ ५२.१४ ॥
तिष्ठते मृगरूपेण मृगयूथचरस्तदा  ।
दिनान्ते च दिनान्ते च मातापित्रोः समीपगः  ॥ ५२.१५ ॥
अभिवादयते नित्यं भक्तिमान्मुनिपुत्रकः  ।
पुनर्गच्छति तत्रैव कानने गिरिगह्वरे  ॥ ५२.१६ ॥
क्रीडन्बालमृगैः सार्द्धं प्रत्यहं स मुनेः सुतः  ।
कदाचिद्दैवयोगेन ऋक्षशृङ्गो ममार सः  ॥ ५२.१७ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे शूलभेदमाहात्म्ये ऋक्षशृङ्गचरित्रे दीर्घतपोमुन्याख्यानवर्णनं नाम द्विपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ५३

उत्तानपाद उवाच -
आश्रमे वसतस्तस्य स दीर्घतपसो मुनेः  ।
कनीयांस्तनयो देव कथं मृत्युमुपागतः  ॥ ५३.१ ॥

ईश्वर उवाच -
शृणुष्वैकमना भूत्वा कथां दिव्यां महीपते  ।
श्रवणादेव यस्यास्तु मुच्यते सर्वकिल्बिषैः  ॥ ५३.२ ॥
काशीराजो महावीर्यो महाबलपराक्रमः  ।
चित्रसेन इति ख्यातां धरण्यां स नराधिप  ॥ ५३.३ ॥
तस्य राज्ये सदा धर्मो नाधर्मो विद्यते क्वचित् ।
वेदधर्मरतो नित्यं प्रजा धर्मेण पालयन्  ॥ ५३.४ ॥
स्वधर्मनिरतश्चैव युद्धातिथ्यप्रियः सदा  ।
क्षत्रधर्मं समाश्रित्य भोगान्भुङ्क्ते स कामतः  ॥ ५३.५ ॥
कोशस्यान्तो न विद्येत हस्त्यश्वरथपत्तिमान्  ।
इतिहासपुराणज्ञैः पण्डितैः सह संकथाम्  ॥ ५३.६ ॥
कथयन्राजते राजा कैलास इव शङ्करः  ।
एवं स पालयन्राज्यं राजा मन्त्रिणमब्रवीत् ॥ ५३.७ ॥
मृगयायां गमिष्यामि तिष्ठध्वं राज्यपालने  ।
गम्यतां सचिवैः प्रोक्ते गतोऽसौ वसुधाधिपः  ॥ ५३.८ ॥
अश्वारूढाश्च धावन्तो राजानो मण्डलाधिपाः  ।
छत्रैश्छत्राणि घृष्यन्तोऽनुजग्मुः काननं प्रति  ॥ ५३.९ ॥
रजस्तत्रोत्थितं भौमं गजवाजिपदाहतम्  ।
तेनैतच्छादितं सर्वं सदिङ्मार्तण्डमंलम्  ॥ ५३.१० ॥
न तत्र दृश्यते सूर्यो न काष्ठा न च चन्द्रमाः  ।
पादपाश्च न दृश्यन्ते गिरिशृङ्गाणि सर्वतः  ॥ ५३.११ ॥
परस्परं न पश्यन्ति निशार्द्धे वार्षिके यथा  ।
तत्रासौ सुमहद्यूथं मृगाणां समलक्ष्यत  ॥ ५३.१२ ॥
अधावत्सहितः सर्वैः स राजा राजपुत्रकैः  ।
वृन्दास्फोटोऽभवत्तेषां शीघ्रं जग्मुर्दिशो दश  ॥ ५३.१३ ॥
एकमार्गगतो राजा चित्रसेनो महीपतिः  ।
एकाकी स गतस्तत्र यत्र यत्र च ते मृगाः  ॥ ५३.१४ ॥
प्रविष्टोऽसौ ततो दुर्गं काननं गिरिगह्वरम्  ।
वल्लीगुल्मसमाकीर्णं स्थितो यत्र न लक्ष्यते  ॥ ५३.१५ ॥
अदृश्यांस्तु मृगान्मत्वा दिशो राजा व्यलोकयत् ।
कां दिशं नु गमिष्यामि क्व मे सैन्यसमागमः  ॥ ५३.१६ ॥
एवं कष्टं गतो राजा चित्रसेनो नराधिपः  ।
वृक्षच्छायां समाश्रित्य विश्राममकरोन्नृपः  ॥ ५३.१७ ॥
क्षुत्तृषार्तो भ्रमन्दुर्गे कानने गिरिगह्वरे  ।
ततोऽपश्यत्सरो दिव्यं पद्मिनीखण्डमण्डितम्  ॥ ५३.१८ ॥
हंसकारण्डवाकीर्णं चक्रवाकोपशोभितम्  ।
ततो दृष्ट्वा स राजेन्द्रः सम्प्रहृष्टतनूरुहः  ॥ ५३.१९ ॥
कमलानि गृहीत्वा तु ततः स्नानं समाचरत् ।
तर्पयित्वा पितृदेवान्मनुष्यांश्च यथाविधि  ॥ ५३.२० ॥
आच्छाद्य शतपत्रैश्च पूजयामास शङ्करम्  ।
ययौ पानीयममलं यथावत्स समाहितः  ॥ ५३.२१ ॥
उत्तीर्य सलिलात्तीरे दृष्ट्वा वृक्षं समीपगम्  ।
उत्तरीयमधः कृत्वोपविष्टो धरणीतले  ॥ ५३.२२ ॥
चिन्तयन्नुपविष्टोऽसौ किमद्य प्रकरोम्यहम्  ।
तत्रासीनो ददर्शाथ वनोद्देशे मृगान्बहून्  ॥ ५३.२३ ॥
केचित्पूर्वमुखास्तत्र चापरे दक्षिणामुखाः  ।
वारुण्यमिमुखाः केचित्केचित्कौबेरदिङ्मुखाः  ॥ ५३.२४ ॥
केचिन्निद्रापराः केचिदूर्ध्वकर्णाः स्थिताः परे  ।
मृगमध्ये स्थितो योगी ऋक्षशृङ्गो महातपाः  ॥ ५३.२५ ॥
मृगान्दृष्ट्वा ततो राजा आहारार्थमचिन्तयत् ।
हत्वैतेषु मृगं कंचिद्भक्षयामि यदृच्छया  ॥ ५३.२६ ॥
स्वस्थावस्थो भविष्यामि मृगमांसस्य भक्षणात् ।
काशीं प्रति गमिष्यामि मार्गमन्विष्य यत्नतः  ॥ ५३.२७ ॥
विचिन्त्यैवं ततो राजा वृक्षमूलमुपाश्रितः  ।
चापं गृह्य कराग्रेण स शरं संदधे ततः  ॥ ५३.२८ ॥
विचिक्षेप शरं तत्र यत्र ते बहवो मृगाः  ।
तेषां मध्ये स वै विद्ध ऋक्षशृङ्गो महातपाः  ॥ ५३.२९ ॥
जग्मुस्त्रस्तास्तु ते सर्वे शब्दं कृत्वा वनौकसः  ।
स ऋषिः पतितस्तत्र कृष्ण कृष्णेति चाब्रवीत् ॥ ५३.३० ॥
हाहा कष्टं कृतं तेन येनाहं घातितोऽधुना  ।
कस्यैषा दुर्मतिर्जाता पापबुद्धेर्ममोपरि  ॥ ५३.३१ ॥
मृगमध्ये स्थितश्चाहं न कंचिदुपरोधये  ।
तां वाचं मानुषीं श्रुत्वा स राजा विस्मयान्वितः  ॥ ५३.३२ ॥
शीघ्रं गत्वा ततोऽपश्यद्ब्राह्मणं ब्रह्मतेजसा  ।
हाहा कष्टं कृतं मेऽद्य येनासौ घातितो द्विजः  ॥ ५३.३३ ॥

चित्रसेन उवाच -
अकामाद्घातितस्त्वं तु मृगभ्रान्त्या मयानघ  ।
गृहीत्वा बहुदारूणि स्वतनुं दाहयाम्यहम्  ॥ ५३.३४ ॥
दृष्टादृष्टं तु यत्किंचिन्न समं ब्रह्महत्यया  ।
अन्यथा ब्रह्महत्यायाः शुद्धिर्मे न भविष्यति  ॥ ५३.३५ ॥

ऋक्षशृङ्ग उवाच -
न ते सिद्धिर्भवेत्काचिन्मयि पञ्चत्वमागते  ।
बह्व्यो हत्या भविष्यन्ति विनाशे मम साम्प्रतम्  ॥ ५३.३६ ॥
जननी मे पिता वृद्धो भ्रातरश्च तपस्विनः  ।
भ्रातृजाया मरिष्यन्ति मयि पञ्चत्वमागते  ॥ ५३.३७ ॥
एता हत्या भविष्यन्ति कथं शुद्धिर्भवेत्तव  ।
उपायं कथयिष्यामि तं कर्तुं यदि मन्यसे  ॥ ५३.३८ ॥

चित्रसेन उवाच -
उपायः कथ्यतां मेऽद्य यस्ते मनसि वर्तते  ।
करिष्ये तमहं सर्वं यत्नेनापि महामुने  ॥ ५३.३९ ॥

ऋक्षशृङ्ग उवाच -
पृच्छामि त्वां कथं को वा कुतस्त्वमिह चागतः  ।
ब्रह्मक्षत्रविशां मध्ये को भवानुत शूद्रजः  ॥ ५३.४० ॥

चित्रसेन उवाच -
नाहं शूद्रोऽस्मि भोस्तात न वैश्यो ब्राह्मणो न वा  ।
न चान्त्यजोऽस्मि विप्रेन्द्र क्षत्रियोऽस्मि महामुने  ॥ ५३.४१ ॥
धर्मज्ञश्च कृतज्ञश्च सर्वसत्त्वहिते रतः  ।
अकामात्पातकं जातं कथं शुद्धिर्भविष्यति  ॥ ५३.४२ ॥

ऋक्षशृङ्ग उवाच -
मां गृहीत्वा आश्रमं गच्छ यत्र तौ पितरौ मम  ।
आवेदयस्व चात्मानं पुत्रघातिनमातुरम्  ॥ ५३.४३ ॥
ते दृष्ट्वा मां करिष्यन्ति कारुण्यं च तवोपरि  ।
उपायं कथयिष्यन्ति येन शान्तिर्भविष्यति  ॥ ५३.४४ ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा चित्रसेनो नृपोत्तम  ।
स्कन्धे कृत्वा तु तं विप्रं जगामाश्रमसन्निधौ  ॥ ५३.४५ ॥
न शक्नोति यदा वोढुं विश्राम्यति पुनःपुनः  ।
तावत्पश्यति तं विप्रं मूर्छितं विकलेन्द्रियम्  ॥ ५३.४६ ॥
मुमोच चित्रसेनस्तं छायायां वटभूरुहः  ।
वस्त्रं चतुर्गुणं कृत्वा चक्रे वातं मुहुर्मुहुः  ॥ ५३.४७ ॥
पश्यतस्तस्य राजेन्द्र ऋक्षशृङ्गो महातपाः  ।
पञ्चत्वमगमच्छीघ्रं ध्यानयोगेन योगवित् ॥ ५३.४८ ॥
दाहयामास तं विप्रं विधिदृष्टेन कर्मणा  ।
स्नानं कृत्वा स शोकार्तो विललाप मुहुर्मुहुः  ॥ ५३.४९ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे शूलभेदमाहात्म्ये ऋक्षशृङ्गस्वर्गगमनवर्णनं नाम त्रिपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ५४

ईश्वर उवाच -
ततश्चानन्तरं राजा जगामोद्वेगमुत्तमम्  ।
कथं यामि गृहं त्वद्य वाराणस्यामहं पुनः  ॥ ५४.१ ॥
ब्रह्महत्यासमाविष्टो जुहोम्यग्नौ कलेवरम्  ।
अथवा तस्य वाक्येन तं गच्छाम्याश्रमं प्रति  ॥ ५४.२ ॥
कथयामि यथावृत्तं गत्वा तस्य महामुनेः  ।
एवं संचिन्त्य राजासौ जगामाश्रमसन्निधौ  ॥ ५४.३ ॥
ऋक्षशृङ्गस्य चास्थीनि गृहीत्वा स नृपोत्तमः  ।
दृष्टिमार्गे स्थितस्तस्य महर्षेर्भावितात्मनः  ॥ ५४.४ ॥

दीर्घतपा उवाच -
आगच्छ स्वागतं तेऽस्तु आसनेऽत्रोपविश्यताम्  ।
अर्घं ददाम्यहं येन मधुपर्कं सविष्टरम्  ॥ ५४.५ ॥

चित्रसेन उवाच -
अर्घस्यास्य न योग्योऽहं महर्षे नास्मि भाषणे  ।
मृगमध्यस्थितो विप्रस्तव पुत्रो मया हतः  ॥ ५४.६ ॥
पुत्रघ्नं विद्धि मां विप्र तीव्रदण्डेन दण्डय  ।
मृगभ्रान्त्या हतो विप्र ऋक्षशृङ्गो महातपाः  ॥ ५४.७ ॥
इति मत्वा मुनिश्रेष्ठ कुरु मे त्वं यथोचितम्  ।
माता तद्वचनं श्रुत्वा गृहान्निष्क्रम्य विह्वला  ॥ ५४.८ ॥
हा हतास्मीत्युवाचेदं पपात धरणीतले  ।
विललाप सुदुःखार्ता पुत्रशोकेन पीडिता  ॥ ५४.९ ॥
हा हता पुत्र पुत्रेति करुणं कुररी यथा  ।
विललापातुरा माता क्व गतो मां विहाय वै  ।
मुखं दर्शय चात्मीयं मातरं मां हि मानय  ॥ ५४.१० ॥
श्रुताध्ययनसम्पन्नं जपहोमपरायणम्  ।
आगतं त्वां गृहद्वारे कदा द्रक्ष्यामि पुत्रक  ॥ ५४.११ ॥
लोकोक्त्या श्रूयते चैतच्चन्दनं किल शीतलम्  ।
पुत्रगात्रपरिष्वङ्गश्चन्दनादपि शीतलः  ॥ ५४.१२ ॥
किं चन्दनेन पीयूपबिन्दुना किं किमिन्दुना  ॥ ५४.१३ ॥
पुत्रगात्रपरिष्वङ्गपात्रं गात्रं भवेद्यदि  ॥ ५४.१४ ॥
परिष्वजितुमिच्छामि त्वामहं पुत्र सुप्रिय  ।
पञ्चत्वमनुयास्यामि त्वद्विहीनाद्य दुःखिता  ॥ ५४.१५ ॥
एवं विलपती दीना पुत्रशोकेन पीडिता  ।
मूर्छिता विह्वला दीना निपपात महीतले  ॥ ५४.१६ ॥
भार्यां च पतितां दृष्ट्वा पुत्रशोकेन पीडिताम्  ।
चुकोप स मुनिस्तत्र चित्रसेनाय भूभृते  ॥ ५४.१७ ॥

दीर्घतपा उवाच -
याहि याहि महापाप मा मुखं दर्शयस्व मे  ।
किं त्वया घातितो विप्रो ह्यकामाच्च सुतो मम  ॥ ५४.१८ ॥
ब्रह्महत्या भविष्यन्ति बह्व्यस्ते वसुधाधिप  ।
सकुटुम्बस्य मे त्वं हि मृत्युरेष उपस्थितः  ॥ ५४.१९ ॥
एवमुक्त्वा ततो विप्रो विचिन्त्य च पुनःपुनः  ।
परित्यज्य तदा क्रोधं मुनिभावाज्जगाद ह  ॥ ५४.२० ॥

दीर्घतपा उवाच -
उद्वेगं त्यज भो वत्स दुरुक्तं गदितो मया  ।
पुत्रशोकाभिभूतेन दुःखतप्तेन मानद  ॥ ५४.२१ ॥
किं करोति नरः प्राज्ञः प्रेर्यमाणः स्वकर्मभिः  ।
प्रागेव हि मनुष्याणां बुद्धिः कर्मानुसारिणी  ॥ ५४.२२ ॥
अनेनैव विधानेन पञ्चत्वं विहितं मम  ।
हत्यास्तव भविष्यन्ति पूर्वमुक्ता न संशयः  ॥ ५४.२३ ॥
ब्रह्मक्षत्रविशां मध्ये शूद्रचण्डालजातिषु  ।
कस्त्वं कथय सत्यं मे कस्माच्च निहतो द्विजः  ॥ ५४.२४ ॥

चित्रसेन उवाच -
विज्ञापयामि विप्रर्षे क्षन्तव्यं ते ममोपरि  ।
नाहं विप्रोऽस्मि वै तात न वैश्यो न च शूद्रजः  ॥ ५४.२५ ॥
न व्याधश्चान्त्यजातो वा क्षत्रियोऽहं महामुने  ।
काशीराजो मृगान् हन्तुमागतो वनमुत्तमम्  ॥ ५४.२६ ॥
भ्रान्त्या निपातितो ह्येष मृगरूपधरो मुनिः  ।
इदानीं तव पादान्ते संश्रितः पातकान्वितः  ॥ ५४.२७ ॥
किं कर्तव्यं मया विप्र उपायं कथयस्व मे  ॥ ५४.२८ ॥

दीर्घतपा उवाच -
ब्रह्महत्या न शक्येताप्येका निस्तरितुं प्रभो  ।
दशैका च कथं शक्यास्ताः शृणुष्व नरेश्वर  ॥ ५४.२९ ॥
चत्वारो मे सुता राजन् सभार्या मातृपूर्वकाः  ।
मया सह न जीवन्ति ऋक्षशृङ्गस्य कारणे  ॥ ५४.३० ॥
उपायं शोभनं तात कथयिष्ये शृणुष्व तम्  ।
शक्रोऽपि यदि तं कर्तुं सुखोपायं नरेश्वर  ॥ ५४.३१ ॥
सकुटुम्बं समस्तं मां दाहयित्वानले नृप  ।
अस्थीनि नर्मदातोये शूलभेदे विनिक्षिप  ॥ ५४.३२ ॥
नर्मदादक्षिणे कूले शूलभेदं हि विश्रुतम्  ।
सर्वपापहरं तीर्थं सर्वदुःखघ्नमुत्तमम्  ॥ ५४.३३ ॥
शुचिर्भूत्वा ममास्थीनि तत्र तीर्थे विनिक्षिप  ।
मोक्ष्यसे सर्वपापैस्त्वं मम वाक्यान्न संशयः  ॥ ५४.३४ ॥

राजोवाच -
आदेशो दीयतां तात करिष्यामि न संशयः  ।
समस्तं मेऽस्ति यत्किंचिद्राज्यं कोशः सुहृत्सुताः  ॥ ५४.३५ ॥
तवाधीनं महाविप्र प्रयच्छामि प्रसीद मे  ।
परस्परं विवदतोर्विप्र राज्ञोस्तदा नृप  ॥ ५४.३६ ॥
स्फुटित्वा हृदयं शीघ्रं मुनिभार्या मृता तदा  ।
पुत्रशोकसमाविष्टा निर्जीवा पतिता क्षितौ  ॥ ५४.३७ ॥
पुत्राश्च मातृशोकेन सर्वे पञ्चत्वमागताः  ।
स्नुषाश्चैव तदा सर्वा मृताश्च सह भर्तृभिः  ॥ ५४.३८ ॥
पञ्चत्वं च गताः सर्वे मुनिमुख्या नृपोत्तम  ।
विप्रानाह्वापयामास ये तत्राश्रमवासिनः  ॥ ५४.३९ ॥
तेभ्यो निवेदयामास यथावृत्तं नृपोत्तमः  ।
स तैस्तदाभ्यनुज्ञातः काष्ठान्यादाय यत्नतः  ॥ ५४.४० ॥
दाहं संचयनं चक्रे चित्रसेनो महीपतिः  ।
ऋक्षशृङ्गादिसर्वेषां गृहीत्वास्थीनि यत्नतः  ॥ ५४.४१ ॥
याम्याशां प्रस्थितो राजा पादचारी महीपते  ।
न शक्नोति यदा गन्तुं छायामाश्रित्य तिष्ठति  ॥ ५४.४२ ॥
विश्रम्य च पुनर्गच्छेद्भाराक्रान्तो महीपतिः  ।
सचैलं कुरुते स्नानं मुक्त्वास्थीनि पदे पदे  ॥ ५४.४३ ॥
पिबेज्जलं निराहारः स गच्छन् दक्षिणामुखः  ।
अचिरेणैव कालेन संगतो नर्मदातटम्  ॥ ५४.४४ ॥
आश्रमस्थान् द्विजान् दृष्ट्वा पप्रच्छ पृथिवीपतिः  ॥ ५४.४५ ॥

चित्रसेन उवाच -
कथ्यतां शूलभेदस्य मार्गं मे द्विजसत्तमाः  ।
येन यामि महाभागाः स्वकार्यार्थस्य सिद्धये  ॥ ५४.४६ ॥
मुनय ऊचुः  ।
इतः क्रोशान्तरादर्वाक्तीर्थं परमशोभनम्  ।
नर्मदादक्षिणे कूले ततो द्रक्ष्यसि नान्यथा  ॥ ५४.४७ ॥
ऋषिवाक्येन राजासौ शीघ्रं गत्वा नरेश्वरः  ।
स ददर्श ततः शीघ्रं बहुद्विजसमाकुलम्  ॥ ५४.४८ ॥
बहुद्रुमलताकीर्णं बहुपुष्पोपशोभितम्  ।
ऋक्षसिंहसमाकीर्णं नानाव्रतधरैः शुभैः  ॥ ५४.४९ ॥
एकपादास्थिताः केचिदपरे सूर्यदृष्टयः  ।
एकाङ्गुष्ठ स्थिताः केचिदूर्ध्वबाहुस्थिताः परे  ॥ ५४.५० ॥
दिनैकभोजनाः केचित्केचित्कन्दफलाशनाः  ।
त्रिरात्रभोजनाः केचित्पराकव्रतिनोऽपरे  ॥ ५४.५१ ॥
चान्द्रायणरताः केचित्केचित्पक्षोपवासिनः  ।
मासोपवासिनः केचित्केचिदृत्वन्तपारणाः  ॥ ५४.५२ ॥
योगाभ्यासरताः केचित्केचिद्ध्यायन्ति तत्पदम्  ।
शीर्णपर्णाशिनः केचित्केचिच्च कटुकाशनाः  ॥ ५४.५३ ॥
शैवालभोजनाः केचित्केचिन्मारुतभोजनाः  ।
गार्हस्थ्ये च स्थिताः केचित्केचिच्चैवाग्निहोत्रिणः  ॥ ५४.५४ ॥
एवंविधान् द्विजान् दृष्ट्वा जानुभ्यामवनिं गतः  ।
प्रणम्य शिरसा राजन्राजा वचनमब्रवीत् ॥ ५४.५५ ॥

चित्रसेन उवाच -
कस्मिन्देशे च तत्तीर्थं सत्यं कथयत द्विजाः  ।
येनाभिवाञ्छिता सिद्धिः सफला मे भविष्यति  ॥ ५४.५६ ॥
ऋषय ऊचुः  ।
धन्वन्तरशतं गच्छ भृगुतुङ्गस्य मूर्धनि  ।
कुण्डं द्रक्ष्यसि तत्पूर्णं विस्तीर्णं पयसा शिवम्  ॥ ५४.५७ ॥
तेषां तद्वचनं श्रुत्वा गतः कुण्डस्य सन्निधौ  ।
दृष्ट्वा चैव तु तत्तीर्थं भ्रान्तिर्जाता नृपस्य वै  ॥ ५४.५८ ॥
ततो विस्मयमापन्नश्चिन्तयन्वै मुहुर्मुहुः  ।
आकाशस्थं ददर्शासौ सामिषं कुररं नृपः  ॥ ५४.५९ ॥
भ्रममाणं गृहीताहिं वध्यमानं निरामिषैः  ।
परस्परं च युयुधुः सर्वेऽप्यामिषकाङ्क्षया  ॥ ५४.६० ॥
हतश्चञ्चुप्रहारेण स ततः पतितोऽंभसि  ।
शूलेन शूलिना यत्र भूभागो भेदितः पुरा  ॥ ५४.६१ ॥
तत्तीर्थस्य प्रभावेण स सद्यः पुरुषोऽभवत् ।
विमानस्थं ददर्शासौ पुमांसं दिव्यरूपिणम्  ॥ ५४.६२ ॥
गन्धर्वाप्सरसो यक्षास्तं यान्तं तुष्टुवुर्दिवि  ।
अप्सरोगीयमाने तु गते सूर्यस्य मूर्धनि  ।
चित्रसेनस्ततस्तस्मिन्नाश्चर्यं परमं गतः  ॥ ५४.६३ ॥
ऋषिणा कथितं यद्वत्तद्वत्तीर्थं न संशयः  ।
हृष्टरोमाभवद्दृष्ट्वा प्रभावं तीर्थसम्भवम्  ॥ ५४.६४ ॥
ममाद्य दिवसो धन्यो यस्मादत्र समागतः  ।
अस्थीनि भूमौ निक्षिप्य स्नानं कृत्वा यथाविधि  ॥ ५४.६५ ॥
तिलमिश्रेण तोयेनातर्पयत्पितृदेवताः  ।
गृह्यास्थीनि ततो राजा चिक्षेपान्तर्जले तदा  ॥ ५४.६६ ॥
क्षणमेकं ततो वीक्ष्य राजोर्द्ध्ववदनः स्थितः  ।
तान् ददर्श पुनः सर्वान् दिव्यरूपधराञ्छुभान्  ॥ ५४.६७ ॥
दिव्यवस्त्रैश्च संवीतान् दिव्याभरणभूषितान्  ।
विमानैर्विविधैर्दिव्यैरप्सरोगणसेवितैः  ॥ ५४.६८ ॥
पृथग्भूतांश्च तान् सर्वान् विमानेषु व्यवस्थितान्  ।
उत्पत्तिवत्समालोक्य राजा संहर्षी सोऽभवत् ॥ ५४.६९ ॥
ऋषिर्विमानमारूढश्चित्रसेनमथाब्रवीत् ।
भोभोः साधो महाराज चित्रसेन महीपते  ॥ ५४.७० ॥
त्वत्प्रसादान्नृपश्रेष्ठ गतिर्दिव्या ममेदृषी  ।
जातेयं यत्त्वया कार्यं कृतं परमशोभनम्  ॥ ५४.७१ ॥
स्वसुतोऽपि न शक्नोति पित्ःणां कर्तुमीदृशम्  ।
मदीयवचनात्तात निष्पापस्त्वं भविष्यसि  ॥ ५४.७२ ॥
फलं प्राप्स्यसि राजेन्द्र कामिकं मनसेप्सितम्  ।
आशीर्वादांस्ततो दत्त्वा चित्रसेनाय धीमते  ।
स्वर्गं जगाम ससुतस्ततो दीर्घतपा मुनिः  ॥ ५४.७३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चमावन्त्यखण्डे रेवाखण्डे दीर्घतपसः स्वर्गारोहणवर्णनं नाम चतुःपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ५५

उत्तानपाद उवाच -
माहात्म्यं तीर्थजं दृष्ट्वा चित्रसेनो नरेश्वरः  ।
किं चकार क्व वा वासं किमाहारो बभूव ह  ॥ ५५.१ ॥

ईश्वर उवाच -
भृगुतुङ्गं समारुह्य ऐशानीं दिशमाश्रितः  ।
तपश्चचार विपुलं कुण्डे तत्र नृपोत्तमः  ॥ ५५.२ ॥
सर्वान् देवान् हृदि ध्यात्वा ब्रह्मविष्णुमहेश्वरान्  ।
विचिक्षेप यदात्मानं प्रत्यक्षौ रुद्रकेशवौ  ।
करे गृहीत्वा राजानं रुद्रो वचनमब्रवीत् ॥ ५५.३ ॥

ईश्वर उवाच -
प्राणत्यागं महाराज मा काले त्वं कृथा वृथा  ।
अद्याप्यसि युवा त्वं वै न युक्तं मरणं तव  ॥ ५५.४ ॥
स्वस्थानं गच्छ शीघ्रं त्वं भुक्त्वा भोगान्यथेप्सितान्  ।
कुरु निष्कण्टकं राज्यं नाके शक्र इवापरः  ॥ ५५.५ ॥

चित्रसेन उवाच -
न राज्यं कामये देव न पुत्रान्न च बान्धवान्  ।
न भार्यां न च कोशं च न गजान्न तुरंगमान्  ॥ ५५.६ ॥
मुञ्च मुञ्च महादेव मा विघ्नः क्रियतां मम  ।
स्वर्गप्राप्तिर्ममाद्यैव त्वत्प्रसादान्महेश्वर  ॥ ५५.७ ॥

ईश्वर उवाच -
यस्याग्रतो भवेद्ब्रह्मा विष्णुः शम्भुस्तथैव च  ।
स्वर्गेण तस्य किं कार्यं स गतः किं करिष्यति  ॥ ५५.८ ॥
तुष्टा वयं त्रयो देवा वृणीष्व वरमुत्तमम्  ।
यथेप्सितं महाराज सत्यमेतदसंशयम्  ॥ ५५.९ ॥

चित्रसेन उवाच -
यदि तुष्टास्त्रयो देवा ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः  ।
अद्यप्रभृति युष्माभिः स्थातव्यमिह सर्वदा  ॥ ५५.१० ॥
गयाशिरो यथा पुण्यं कृतं युष्माभिरेव च  ।
तथैवेदं प्रकर्तव्यं शूलभेदं च पावनम्  ॥ ५५.११ ॥
यत्रयत्र स्थिता यूयं तत्रतत्र वसाम्यहम्  ।
गणानां चैव सर्वेषामाधिपत्यमथास्तु मे  ॥ ५५.१२ ॥

ईश्वर उवाच -
अद्यप्रभृति तिष्ठामः शूलभेदे नरेश्वर  ।
त्रिकालां हि त्रयो देवाः कलांशेन वसामहे  ॥ ५५.१३ ॥
नन्दिसंज्ञो गणाधीशो भविष्यति भवान्ध्रुवम्  ।
मत्समीपे तु भवत आदौ पूजा भविष्यति  ॥ ५५.१४ ॥
प्रक्षिप्य तानि चास्थीनि यत्र दीर्घतपा ययौ  ।
सकुटुम्बो विमानस्थः स्वर्गतस्त्वं तथा कुरु  ॥ ५५.१५ ॥
एवं देवा वरं दत्त्वा चित्रसेनाय पार्थिव  ।
कुण्डमूर्धनि याम्यायां त्रयो देवास्तदा स्थिताः  ॥ ५५.१६ ॥
परस्परं वदन्त्येवं पुण्यतीर्थमिदं परम्  ।
यथा हि गयाशिरः पुण्यं पूर्वमेव पठ्यते  ।
तथा रेवातटे पुण्यं शूलभेदं न संशयः  ॥ ५५.१७ ॥

ईश्वर उवाच -
इदं तीर्थं तथा पुण्यं यथा पुण्यं गयाशिरः  ।
सकृत्पिण्डोदकेनैव नरो निर्मलतां व्रजेत् ॥ ५५.१८ ॥
एकं गयाशिरो मुक्त्वा सर्वतीर्थानि भूपते  ।
शूलभेदस्य तीर्थस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम्  ॥ ५५.१९ ॥
कुण्डमुदीच्यां याम्यायां दशहस्तप्रमाणतः  ।
रौद्रवारुणकाष्ठायां प्रमाणं चैकविंशति  ॥ ५५.२० ॥
एतत्प्रमाणं तत्तीर्थं पिण्डदानादिकर्मसु  ।
नाधर्मनिरता दातुं लभन्ते दानमत्र हि  ॥ ५५.२१ ॥
विष्णुस्तु पितृरूपेण ब्रह्मरूपी पितामहः  ।
प्रपितामहो रुद्रोऽभूदेवं त्रिपुरुषाः स्थिताः  ॥ ५५.२२ ॥
कदा पश्यति तीर्थं वै कदा नस्तारयिष्यति  ।
इति प्रतीक्षां कुर्वन्ति पुत्राणां सततं नृप  ।
शूलभेदे नरः स्नात्वा दृष्ट्वा शूलधरं सकृत् ॥ ५५.२३ ॥
नापुत्रो नाधनो रोगी सप्तजन्मसु जायते  ।
एकविंशतिं पितुः पक्षे मातुश्वैवेकविंशतिम्  ॥ ५५.२४ ॥
भार्यापक्षे दशैवेह कुलान्येतानि तारयेत् ।
शूलभेदवने राजञ्छाकमूलफलैरपि  ॥ ५५.२५ ॥
एकस्मिन्भोजिते विप्रे कोटीर्भवति भोजिता  ।
पञ्चस्थानेषु यः श्राद्धं कुरुते भक्तिमान्नरः  ॥ ५५.२६ ॥
कुलानि प्रेतभूतानि सर्वाण्यपि हि तारयेत् ।
द्विजदेवप्रसादेन पित्ःणां च प्रसादतः  ॥ ५५.२७ ॥
श्राद्धदो निवसेत्तत्र यत्र देवो महेश्वरः  ।
स्युरात्मघातिनो ये च गोब्राह्मणहनाश्च ये  ॥ ५५.२८ ॥
दंष्ट्रिभिर्जलपाते च विद्युत्पातेषु ये मृताः  ।
न येषामग्निसंस्कारो नाशौचं नोदकक्रिया  ॥ ५५.२९ ॥
तत्र तीर्थे तु यस्तेषां श्राद्धं कुर्वीत भक्तितः  ।
मोक्षावाप्तिर्भवेत्तेषां युगमेकं न संशयः  ॥ ५५.३० ॥
अज्ञानाद्यत्कृतं पापं बालभावाच्च यत्कृतम्  ।
तत्सर्वं नाशयेत्पापं स्नानमात्रेण भूपते  ॥ ५५.३१ ॥
रजकेन यथा धौतं वस्त्रं भवति निर्मलम्  ।
तथा पापोऽपि तत्तीर्थे स्नातो भवति निर्मलः  ॥ ५५.३२ ॥
संन्यासं कुरुते योऽत्र तीर्थे विधिसमन्वितम्  ।
ध्यायन्नित्यं महादेवं स गच्छेत्परमं पदम्  ॥ ५५.३३ ॥
क्रीडित्वा स यथाकामं स्वेच्छया शिवमन्दिरे  ।
वेदवेदाङ्गतत्त्वज्ञो जायतेऽसौ शुभे कुले  ॥ ५५.३४ ॥
रूपवान्सुभगश्चैव सर्वव्याधिविवर्जितः  ।
राजा वा राजपुत्रो वाचारसमन्वितः  ॥ ५५.३५ ॥
एतत्ते कथितं राजंस्तीर्थस्य फलमुत्तमम्  ।
यच्छ्रुत्वा मानवो नित्यं मुच्यते सर्वकिल्बिषैः  ॥ ५५.३६ ॥
य इदं श्रावयेन्नित्यमाख्यानं द्विजपुंगवान्  ।
श्राद्धे देवकुले वापि पठेत्पर्व्णि पर्व्णि  ॥ ५५.३७ ॥
गीर्वाणास्तस्य तुष्यन्ति मनुष्याः पितृभिः सह  ।
पठतां शृण्वतां चैव नश्यते सर्वपातकम्  ॥ ५५.३८ ॥
लिखित्वा तीर्थमाहात्म्यं ब्राह्मणेभ्यो ददाति यः  ।
जातिस्मरत्वं लभते प्राप्नोत्यभिमतं फलम्  ॥ ५५.३९ ॥
रुद्रलोके वसेत्तावद्यावदक्षरमन्वितम्  ॥ ५५.४० ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे शूलभेदमाहात्म्ये काशीराजमोक्षगमनं नाम पञ्चपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ५६

उत्तानपाद उवाच -
अन्यच्च श्रोतुमिच्छामि केन गङ्गावतारिता  ।
रुद्रशीर्षे स्थिता देवी पुण्या कथमिहागता  ॥ ५६.१ ॥
पुण्या देवाशिला नाम तस्या माहात्म्यमुत्तमम्  ।
एतदाख्याहि मे सर्वं प्रसन्नो यदि शङ्कर  ॥ ५६.२ ॥

ईश्वर उवाच -
शृणुष्वैकमना भूत्वा यथा गङ्गावतारिता  ।
देवैः सर्वैर्महाभागा सर्वलोकहिताय वै  ॥ ५६.३ ॥
अस्ति विन्ध्यो नगो नाम याम्याशायां महीपते  ।
गीर्वाणास्तु गताः सर्वे तस्य मूर्ध्नि नरेश्वर  ॥ ५६.४ ॥
तत्र चाह्वानिता गङ्गा ब्रह्माद्यैरखिलैः सुरैः  ।
अभ्यर्च्येशं जगन्नाथं देवदेवं जगद्गुरुम्  ॥ ५६.५ ॥
जटामध्यस्थितां गङ्गां मोचयस्वेति भूतले  ।
भास्वन्ती सा ततो मुक्ता रुद्रेण शिरसा भुवि  ॥ ५६.६ ॥
तत्र स्थाने महापुण्या देवैरुत्पादिता स्वयम्  ।
ततो देवनदी जाता सा हिताय नृणां भुवि  ॥ ५६.७ ॥
वसन्ति ये तटे तस्याः स्नानं कुर्वन्ति भक्तितः  ।
पिबन्ति च जलं नित्यं न ते यान्ति यमालयम्  ॥ ५६.८ ॥
यत्र सा पतिता कुण्डे शूलभेदे नराधिप  ।
देवनद्याः प्रतीच्यां तु तत्र प्राची सरस्वती  ॥ ५६.९ ॥
याम्यायां शूलभेदस्य तत्र तीर्थमनुत्तमम्  ।
तत्र देवशिला पुण्या स्वयं देवेन निर्मिता  ॥ ५६.१० ॥
तत्र स्नात्वा तु यो भक्त्या तर्पयेत्पितृदेवताः  ।
पितरस्तस्य तृप्यन्ति यावदाभूतसम्प्लवम्  ॥ ५६.११ ॥
तत्र स्नात्वा तु यो भक्त्या ब्राह्मणान् भोजयेन्नृप  ।
स्वल्पान्नेनापि दत्तेन तस्य चान्तो न विद्यते  ॥ ५६.१२ ॥

उत्तानपाद उवाच -
कानि दानानि दत्तानि शस्तानि धरणीतले  ।
यानि दत्त्वा नरो भक्त्या मुच्यते सर्वपातकैः  ॥ ५६.१३ ॥
देवशिलाया माहात्म्यं स्नानदानादिजं फलम्  ।
व्रतोपवासनियमैर्यत्प्राप्यं तद्वदस्व मे  ॥ ५६.१४ ॥

ईश्वर उवाच -
आसीत्पुरा महावीर्यश्चेदिनाथो महाबलः  ।
वीरसेन इति ख्यातो मण्डलाधिपतिर्नृप  ॥ ५६.१५ ॥
राष्ट्रे तस्य रिपुर्नास्ति न व्याधिर्न च तस्कराः  ।
न चाधर्मोऽभवत्तत्र धर्म एव हि सर्वदा  ॥ ५६.१६ ॥
सदा मुदान्वितो राजा सभार्यो बहुपुत्रकः  ।
एकासीद्दुहिता तस्य सुरूपा गिरिजा यथा  ॥ ५६.१७ ॥
इष्टा सा पितृमातृभ्यां बन्धुवर्गजनस्य च  ।
कृतं वैवाहिकं कर्म काले प्राप्ते यथाविधि  ॥ ५६.१८ ॥
अनन्तरं चेदिपतिर्द्वादशाब्दमखे स्थितः  ।
ततस्तस्यास्तु यो भर्ता स मृत्युवशमागतः  ॥ ५६.१९ ॥
विधवां तां सुतां दृष्ट्वा राजा शोकसमन्वितः  ।
उवाच वचनं तत्र स्वभार्यां दुःखपीडिताम्  ॥ ५६.२० ॥
प्रिये दुःखमिदं जातं यावज्जीवं सुदुःसहम्  ।
नैषा रक्षयितुं शक्या रूपयौवनगर्विता  ॥ ५६.२१ ॥
दूषयेत कुलं क्वापि कथं रक्ष्या हि बालिका  ।
नोपायो विद्यते क्वापि भानुमत्याश्च रक्षणे  ।
परस्परं विवदतोः श्रुत्वा तत्कन्यकाब्रवीत् ॥ ५६.२२ ॥

भानुमत्युवाच -
न लज्जामि तवाग्रेऽहं जल्पन्ती तात कर्हिचित् ।
सत्यं नोत्पद्यते दोषो मदर्थे ते नराधिप  ॥ ५६.२३ ॥
अद्यप्रभृत्यहं तात धारयिष्ये न मूर्धजान्  ।
स्थूलवस्त्रपटार्द्धं तु धारयिष्यामि ते गृहे  ॥ ५६.२४ ॥
करिष्यामि व्रतान्याशु पुराणविहितानि च  ।
आत्मानं शोषयिष्यामि तोषयिष्ये जनार्दनम्  ॥ ५६.२५ ॥
ममैषा वर्तते बुद्धिर्यदि त्वं तात मन्यसे  ।
भानुमत्या वचः श्रुत्वा राजा संहर्षितोऽभवत् ॥ ५६.२६ ॥
तीर्थयात्रां समुद्दिश्य कोशं दत्त्वा सुपुष्कलम्  ।
विसृज्य पुरुषान्वृद्धान् कृत्वा तस्याः सुरक्षणे  ॥ ५६.२७ ॥
पुरुषान् सायुधांश्चापि ब्राह्मणान्सपुरोहितान्  ।
दासीदासान्पदातींश्च चास्याः संरक्षणक्षमान्  ॥ ५६.२८ ॥
ततः पितुर्मतेनैव गङ्गातीरं गता सती  ।
अवगाह्य तटे द्वे तु गङ्गायाः स नराधिप  ॥ ५६.२९ ॥
नित्यं सम्पूज्य सद्विप्रान्गन्धमाल्यादिभूषणैः  ।
द्वादशाब्दानि सा तीरे गङ्गायाः समवस्थिता  ॥ ५६.३० ॥
त्यक्त्वा गङ्गां तदा राज्ञी गता काष्ठां तु दक्षिणाम्  ।
प्राप्ता सा सचिवैः सार्द्धं यत्र रेवा महानदी  ॥ ५६.३१ ॥
समाः पञ्च स्थिता तत्र ओङ्कारेऽमरकण्टके  ।
उदग्याम्येषु तीर्थेषु तीर्थात्तीर्थं जगाम सा  ॥ ५६.३२ ॥
स्नात्वा स्नात्वा पूज्य विप्रान् भक्तिपूर्वमतन्द्रिता  ।
वारुणीं सा दिशं गत्वा देवनद्याश्च सङ्गमे  ॥ ५६.३३ ॥
ददर्श चाश्रमं पुण्यं मुनिसङ्घैः समाकुलम्  ।
दृष्ट्वा मुनिसमूहं सा प्रणिपत्येदमब्रवीत् ॥ ५६.३४ ॥
माहात्म्यमस्य तीर्थस्य नाम चैवास्य कीदृशम्  ।
कथयन्तु महाभागाः प्रसादः क्रियतां मम  ॥ ५६.३५ ॥
ऋषय ऊचुः  ।
चक्रतीर्थं तु विख्यातं चक्रं दत्तं पुरा हरेः  ।
महेश्वरेण तुष्टेन देवदेवेन शूलिना  ॥ ५६.३६ ॥
अत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा तर्पयेत्पितृदेवताः  ।
अनिवर्तिका गतिस्तस्य जायते नात्र संशयः  ॥ ५६.३७ ॥
द्वितीयेऽह्नि ततो गच्छेच्छूलभेदे तपस्विनि  ।
पूर्वोक्तेन विधानेन स्नानं कुर्याद्यथाविधि  ॥ ५६.३८ ॥
जन्मत्रयकृतैः पापैर्मुच्यते नात्र संशयः  ।
जलेन तिलमात्रेण प्रदद्यादञ्जलित्रयम्  ॥ ५६.३९ ॥
तृप्यन्ति पितरस्तस्य द्वादशाब्दान्यसंशयम्  ।
यः श्राद्धं कुरुते भक्त्या श्रोत्रियैर्ब्राह्मणैर्नृप  ॥ ५६.४० ॥
वार्द्धुष्याद्यास्तु वर्ज्यन्ते पित्ःणां दत्तमक्षयम्  ।
अपरेऽह्णि ततो गच्छेत्पुण्यां देवशिलां शुभाम्  ॥ ५६.४१ ॥
वीक्ष्यते जाह्नवी पुण्या देवैरुत्पादिता पुरा  ।
स्नात्वा तत्र जलं दद्यात्तिलमिश्रं नराधिप  ॥ ५६.४२ ॥
सकृत्पिण्डप्रदानेन मुच्यते ब्रह्महत्यया  ।
एकादश्यामुपोषित्वा पक्षयोरुभयोरपि  ॥ ५६.४३ ॥
क्षपाजागरणं कुर्यात्पठेत्पौराणिकीं कथाम्  ।
विष्णुपूजां प्रकुर्वीत पुष्पधूपनिवेदनैः  ॥ ५६.४४ ॥
प्रभाते भोजयेद्विप्रान् दानं दद्यात्सशक्तितः  ।
चतुर्थेऽह्नि ततो गच्छेद्यत्र प्राची सरस्वती  ॥ ५६.४५ ॥
ब्रह्मदेहाद्विनिष्क्रान्ता पावनार्थं शरीरिणाम्  ।
तत्र स्नात्वा नरो भक्त्या तर्पयेत्पितृदेवताः  ॥ ५६.४६ ॥
श्राद्धं कृत्वा यथान्यायमनिन्द्यान् भोजयेद्द्विजान्  ।
पितरस्तस्य तृप्यन्ति द्वादशाब्दान्यसंशयम्  ॥ ५६.४७ ॥
सर्वदेवमयं स्थानं सर्वतीर्थमयं तथा  ।
देवकोटिसमाकीर्णं कोटिलिङ्गोत्तमोत्तमम्  ॥ ५६.४८ ॥
त्रिरात्रं कुरुते योऽत्र शुचिः स्नात्वा जितेन्द्रियः  ।
पक्षं मासं च षण्मासमब्दमेकं कदाचन  ॥ ५६.४९ ॥
न तस्य सम्भवो मर्त्ये तस्य वासो भवेद्दिवि  ।
नियमस्थो विमुच्येत त्रिजन्मजनितादघात् ॥ ५६.५० ॥
विना पुंसा तु या नारी द्वादशाब्दं शुचिव्रता  ।
तिष्ठते साक्षयं कालं रुद्रलोके महीयते  ॥ ५६.५१ ॥
मुनीनां वचनं श्रुत्वा मुदा परमया ययौ  ।
ततोऽवगाह्य तत्तीर्थमहर्निशमतन्द्रिता  ॥ ५६.५२ ॥
दृष्ट्वा तीर्थप्रभावं तु पुनर्वचनमब्रवीत् ।
श्रूयतां वचनं मेऽद्य ब्राह्मणाः सपुरोहिताः  ॥ ५६.५३ ॥
न त्यजामीदृशं स्थानं यावज्जीवमहर्निशम्  ।
मत्पितुश्च तथा मातुः कथयध्वमिदं वचः  ॥ ५६.५४ ॥
त्वत्कन्या शूलभेदस्था नियता व्रतचारिणी  ।
एवमुक्त्वा स्थिता सा तु तत्र भानुमती नृपः  ॥ ५६.५५ ॥
एकान्तरोपवासस्था शनैर्मासोपवासिता  ।
देवशिलास्थिता नित्यं दध्यौ सा चक्रपाणिनम्  ॥ ५६.५६ ॥
अहर्निशं दहेद्धूपं चन्दनं च सदीपकम्  ।
पादशौचं स्वयं कृत्वा स्वयं भोजयते द्विजान्  ।
द्वादशाब्दानि सा राज्ञी सुव्रता तत्र संस्थिता  ॥ ५६.५७ ॥

ईश्वर उवाच -
अन्यद्देवशिलायास्तु माहात्म्यं शृणु भूपते  ।
कथयामि महाबाहो सेतिहासं पुरातनम्  ॥ ५६.५८ ॥
कश्चिद्वनेचरो व्याधः शबरः सह भार्यया  ।
दुर्भिक्षपीडितस्तत्र आमिषार्थं वनं गतः  ॥ ५६.५९ ॥
नापश्यत्पक्षिणस्तत्र न मृगान्न फलानि च  ।
सरस्ततो ददर्शाथ पद्मिनीखण्डमण्डितम्  ॥ ५६.६० ॥
दृष्ट्वा सरोवरं तत्र शबरी वाक्यमब्रवीत् ।
कुमुदानि गृहाण त्वं दिव्यान्याहारसिद्धये  ॥ ५६.६१ ॥
देवस्य पूजनार्थं तु शूलभेदस्य यत्नतः  ।
विक्रयो भविता तत्र धर्मशीलो जनो यतः  ॥ ५६.६२ ॥
भार्याया वचनं श्रुत्वा जग्राह कुमुदानि सः  ।
उत्तीर्णस्तु तटे यावद्दृष्ट्वा श्रीवृक्षमग्रतः  ॥ ५६.६३ ॥
श्रीफलानि गृहीत्वा तु सुपक्वानि विशेषतः  ।
शूलभेदं स सम्प्राप्तो ददर्श सुबहूञ्जनान्  ॥ ५६.६४ ॥
चैत्रमासे सिते पक्षे एकादश्यां नराधिप  ।
तस्मिन्नहनि नाश्नीयुर्बाला वृद्धास्तथा स्त्रियः  ॥ ५६.६५ ॥
मण्डपं ददृशे तत्र कृतं देवशिलोपरि  ।
वस्त्रैः संवेष्टितं दिव्यं स्रङ्माल्यैरुपशोभितम्  ॥ ५६.६६ ॥
ऋषयश्चागतास्तत्र ये चाश्रमनिवासिनः  ।
सोपवासाः सनियमाः सर्वे साग्निपरिग्रहाः  ॥ ५६.६७ ॥
देवनद्यास्तटे रम्ये मुनिसङ्घैः समाकुले  ।
आगच्छद्भिर्नृपश्रेष्ठ मार्गस्तत्र न लभ्यते  ॥ ५६.६८ ॥
दृष्ट्वा जनपदं तत्र तां भार्यां शबरोऽब्रवीत् ।
गच्छ पृच्छस्व किमपि किमद्य स्नानकारणम्  ॥ ५६.६९ ॥
पर्वाणि यानि श्रूयन्ते किंस्वित्सूर्येन्दुसम्प्लवः  ।
अयनं किं भवेदद्य किं वाक्षयतृतीयका  ॥ ५६.७० ॥
ततः स्वभर्तुर्वचनाच्छबरी प्रस्थिता तदा  ।
पप्रच्छ नारीं दृष्ट्वाग्रे दत्त्वाग्रे कमले शुभे  ॥ ५६.७१ ॥
तिथिरद्यैव का प्रोक्ता किं पर्व कथयस्व मे  ।
किमयं स्नाति लोकोऽयं किं वा स्नानस्य कारणम्  ॥ ५६.७२ ॥

नार्युवाच -
अद्य चैकादशी पुण्या सर्वपापक्षयंकरी  ।
उपोषिता सकृद्येन नाकप्राप्तिं करोति सा  ॥ ५६.७३ ॥
तस्यास्तद्वचनं श्रुत्वा शबरी शाबराय वै  ।
कथयामास चाव्यग्रा स्त्रीवाक्यं नृपसत्तम  ॥ ५६.७४ ॥
अद्य त्वेकादशी पुण्या बालवृद्धैरुपोषिता  ।
मदनैकादशी नाम सर्वपापक्षयंकरी  ॥ ५६.७५ ॥
नियता श्रूयते तत्र राजपुत्री सुशोभना  ।
व्रतस्था नियताहारा नाम्ना भानुमती सती  ॥ ५६.७६ ॥
नैतया सदृशी काचित्त्रिषु लोकेषु विश्रुता  ।
दृश्यते सा वरारोहा ह्यवतीर्णा महीतले  ॥ ५६.७७ ॥
भार्याया वचनं श्रुत्वा शबरस्तां जगाद ह  ।
कमलानि यथालाभं दत्त्वा भुङ्क्ष्व हि सत्वरम्  ॥ ५६.७८ ॥
ममैषा वर्तते बुद्धिर्न भोक्तव्यं मया ध्रुवम्  ।
न मयोपार्जितं भद्रे पापबुद्ध्या शुभं क्वचित् ॥ ५६.७९ ॥

शबर्युवाच -
न पूर्वं तु मया भुक्तं कस्मिंश्चैव तु वासरे  ।
भुक्तशेषं मया भुक्तं यावत्कालं स्मराम्यहम्  ॥ ५६.८० ॥
भार्याया निश्चयं ज्ञात्वा स्नानं कर्तुं जगाम ह  ।
अर्धोत्तरीयवस्त्रेण स्नानं कृत्वा तु भक्तितः  ॥ ५६.८१ ॥
सर्वान् देवान्नमस्कृत्य गतो देवशिलां प्रति  ।
तस्थौ स शङ्कमानोऽपि नमस्कृत्य जनार्दनम्  ॥ ५६.८२ ॥
यस्यास्तु कुमुदे दत्ते तया राज्ञ्यै निवेदितम्  ।
तद्दृष्ट्वा पद्मयुगलं तां दासीं साब्रवीत्तदा  ॥ ५६.८३ ॥
कुत्र पद्मद्वयं लब्धं कथ्यतामग्रतो मम  ।
शीघ्रं तत्रैव गत्वा च पद्मानानय चापरान्  ॥ ५६.८४ ॥
धान्येन वसुना वापि कमलानि समानय  ।
भानुमत्या वचः श्रुत्वा गता सा शबरं प्रति  ॥ ५६.८५ ॥
श्रीफलानि च पुष्पाणि बहून्यन्यानि देहि मे  ॥ ५६.८६ ॥

शबर्युवाच -
श्रीफलानि सपुष्पाणि दास्यामि च विशेषतः  ।
न लोभो न स्पृहा मेऽस्ति गत्वा राज्ञीं निवेदय  ॥ ५६.८७ ॥
तया च सत्वरं गत्वा यथावृत्तं निवेदितम्  ।
शबर्युक्तं पुरस्तस्याः सविस्तरपरं वचः  ॥ ५६.८८ ॥
तस्यास्तु वचनं श्रुत्वा राज्ञी तत्र स्वयं गता  ।
उवाच शबरीं प्रीत्या देहि पद्मानि मूल्यतः  ॥ ५६.८९ ॥

शबर्युवाच -
न मूल्यं कामये देवि फलपुष्पसमुद्भवम्  ।
श्रीफलानि च पुष्पाणि यथेष्टं मम गृह्यताम्  ॥ ५६.९० ॥
अर्चां कुरु यथान्यायं वासुदेवे जगत्पतौ  ॥ ५६.९१ ॥

राज्ञ्युवाच -
विना मूल्यं न गृह्णामि कमलानि तवाधुना  ।
धान्यस्य खारिकामेकां ददामि प्रतिगृह्यताम्  ॥ ५६.९२ ॥
दश विंशत्यथ त्रिंशच्चत्वारिंशदथापि वा  ।
गृहाण वा खारिशतं दुर्भिक्षां बोधिमुत्तर  ॥ ५६.९३ ॥
वसु रत्नं सुवर्णं च अन्यत्ते यदभीप्सितम्  ।
तत्सर्वं सम्प्रदास्यामि कमलार्थे न संशयः  ॥ ५६.९४ ॥

शबर्युवाच -
नाहारं चिन्तयाम्यद्य मुक्त्वा देवं वरानने  ।
देवकार्यं विना भद्रे नान्या बुद्धिः प्रवर्तते  ॥ ५६.९५ ॥

राज्ञ्युवाच -
न त्वयान्नं परित्याज्यं सर्वमन्ने प्रतिष्ठितम्  ।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन ममान्नं प्रतिगृह्यताम्  ॥ ५६.९६ ॥
तपस्विनो महाभागा ये चारण्यनिवासिनः  ।
गृहस्थद्वारि ते सर्वे याचन्तेऽन्नमतन्द्रिताः  ॥ ५६.९७ ॥

शबर्युवाच -
निषेधश्च कृतः पूर्वं सर्वं सत्ये प्रतिष्ठितम्  ।
सत्येन तपते सूर्यः सत्येन ज्वलतेऽनलः  ॥ ५६.९८ ॥
सत्येन तिष्ठत्युदधिर्वायुः सत्येन वाति हि  ।
सत्येन पच्यते सस्यं गावः क्षीरं स्रवन्ति च  ॥ ५६.९९ ॥
सत्याधारमिदं सर्वं जगत्स्थावरजङ्गमम्  ।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन सत्यं सत्येन पालयेत् ॥ ५६.१०० ॥
देवकार्यं तु मे मुक्त्वा नान्या बुद्धिः प्रवर्तते  ।
गृहाण राज्ञि पुष्पाणि कुरु पूजां गदाभृतः  ॥ ५६.१०१ ॥
श्रूयते द्विजवाक्यैस्तु न दोषो विद्यते क्वचित् ।
कुशाः शाकं पयो मत्स्या गन्धाः पुष्पाक्षता दधि  ।
मांसं शय्यासनं धानाः प्रत्याख्येया न वारि च  ॥ ५६.१०२ ॥

राज्ञ्युवाच -
आरामोपहृतं पुष्पमारण्यं पुष्पमेव च  ।
क्रीतं प्रतिग्रहे लब्धं पुष्पमेवं चतुर्विधम्  ॥ ५६.१०३ ॥
उत्तमं पुष्पमारण्यं गृहीतं स्वयमेव च  ।
मध्यमं फलमारामे त्वधमं क्रीतमेव च  ।
प्रतिग्रहेण यल्लब्धं निष्फलं तद्विदुर्बुधाः  ॥ ५६.१०४ ॥

पुरोहित उवाच -
गृहाण राज्ञि पुष्पाणि कुरु पूजां गदाभृतः  ।
उपकारः प्रकर्तव्यो व्यपदेशेन कर्हिचित् ॥ ५६.१०५ ॥

ईश्वर उवाच -
श्रीफलानि सपद्मानि दत्तानि शबरेण तु  ।
गृहीत्वा तानि राज्ञी सा पूजां चक्रे सुशोभनाम्  ॥ ५६.१०६ ॥
क्षपाजागरणं चक्रे श्रुत्वा पौराणिकीं कथाम्  ।
शबरस्तु ततो भार्यामिदं वचनमब्रवीत् ॥ ५६.१०७ ॥
दीपार्थं गृह्यतां स्नेहो यथालाभेन सुन्दरि  ।
कृत्वा दीपं ततस्तौ तु कृत्वा पूजां हरेः शुभाम्  ॥ ५६.१०८ ॥
चक्रतुर्जागरं रात्रौ ध्यायन्तो धरणीधरम्  ।
ततः प्रभातसमये दृष्ट्वा स्नानोत्सुकं जनम्  ॥ ५६.१०९ ॥
स्नाति वै शूलभेदे तु देवनद्यां तथापरे  ।
सरस्वत्यां नराः केचिन्मार्कण्डस्य ह्रदेऽपरे  ॥ ५६.११० ॥
चक्रतीर्थं गताश्चक्रुः स्नानं केचिद्विधानतः  ।
शुचयस्ते जनाः सर्वे स्नात्वा देवाशिलोपरि  ॥ ५६.१११ ॥
श्राद्धं चक्रुः प्रयत्नेन श्रद्धया पूतचेतसा  ।
तान्दृष्ट्वा शबरो बिल्वैः पिण्डांश्चक्रे प्रयत्नतः  ॥ ५६.११२ ॥
भानुमत्या तथा भर्तुः पिण्डनिर्वपणं कृतम्  ।
अनिन्द्या भोजिता विप्रा दम्भवार्द्धुष्यवर्जिताः  ॥ ५६.११३ ॥
हविष्यान्नैस्तथा दध्ना शर्करामधुसर्पिषा  ।
पायसेन तु गव्येन कृतान्नेन विशेषतः  ॥ ५६.११४ ॥
भोजयित्वा तथा राज्ञी ददौ दानं यथाविधि  ।
पादुकोपानहौ छत्रं शय्यां गोवृषमेव च  ॥ ५६.११५ ॥
विविधानि च दानानि हेमरत्नधनानि च  ।
चक्रतीर्थे महाराज कपिलां यः प्रयच्छति  ।
पृथ्वी तेन भवेद्दत्ता सशैलवनकानना  ॥ ५६.११६ ॥

उत्तानपाद उवाच -
यानि यानि च दत्तानि शस्तानि जगतीपतेः  ।
तानि सर्वाणि देवेश कथयस्व प्रसादतः  ॥ ५६.११७ ॥

ईश्वर उवाच -
तिलप्रदः प्रजामिष्टां दीपदश्चक्षुरुत्तमम्  ।
भूमिदः स्वर्गमाप्नोति दीर्घमायुर्हिरण्यदः  ॥ ५६.११८ ॥
गृहदो रोगरहितो रूप्यदो रूपवान् भवेत् ।
वासोदश्चन्द्रसालोक्यमर्कसायुज्यमश्वदः  ॥ ५६.११९ ॥
वृषदस्तु श्रियं पुष्टां गोदाता च त्रिविष्टपम्  ।
यानशय्याप्रदो भार्यामैश्वर्यमभयप्रदः  ॥ ५६.१२० ॥
धान्यदः शाश्वतं सौख्यं ब्रह्मदो ब्रह्म शाश्वतम्  ।
वार्यन्नपृथिवीवासस्तिलकाञ्चनसर्पिषाम्  ॥ ५६.१२१ ॥
सर्वेषामेव दानानां ब्रह्मदानं विशिष्यते  ।
येन येन हि भावेन यद्यद्दानं प्रयच्छति  ॥ ५६.१२२ ॥
तेन तेन स भावेन प्राप्नोति प्रतिपूजितम्  ।
दृष्ट्वा दानानि सर्वाणि राज्ञी दत्तानि यानि च  ॥ ५६.१२३ ॥
उवाच शबरो भार्यां यत्तच्छृणु नरेश्वर  ।
पुराणं पठितं भद्रे ब्राह्मणैर्वेदपारगैः  ॥ ५६.१२४ ॥
श्रुतं च तन्मया सर्वं दानधर्मफलं शुभम्  ।
पूर्वजन्मार्जितं पापं स्नानदानव्रतादिभिः  ॥ ५६.१२५ ॥
शरीरं दुस्त्यजं मुक्त्वा लभते गतिमुत्तमाम्  ।
संसारसागराद्भीतः सत्यं भद्रे वदामि ते  ॥ ५६.१२६ ॥
अनेकानि च पापानि कृतानि बहुशो मया  ।
घातिता जन्तवो भद्रे निर्दग्धाः पर्वताः सदा  ॥ ५६.१२७ ॥
तेन पापेन दग्धोऽहं दारिद्र्यं न निवर्तते  ।
तीर्थावगाहनं पूर्वं पापेन न कृतं मया  ॥ ५६.१२८ ॥
तेनाहं दुःखितो भद्रे दारिद्र्यमनिवर्तिकम्  ।
मातुर्गृहं प्रयाहि त्वं त्यज स्नेहं ममोपरि  ।
नगशृङ्गं समारुह्य मोक्तुमिच्छाम्यहं तनुम्  ॥ ५६.१२९ ॥

शबर्युवाच -
मात्रा पित्रा न मे कार्यं नापि स्वजनबान्धवैः  ।
या गतिस्तव जीवेश सा ममापि भविष्यति  ॥ ५६.१३० ॥
न स्त्रीणामीदृशो धर्मो विना भर्त्रा स्वजीवितम्  ।
श्रूयन्ते बहवो दोषा धर्मशास्त्रेष्वनेकधा  ॥ ५६.१३१ ॥
पारणं कुरु भोजेन्द्र व्रतं येन न नश्यति  ।
यत्तेऽभिवाञ्छितं किंचिद्विष्णवे कर्तुमर्हसि  ॥ ५६.१३२ ॥
भार्याया वचनं श्रुत्वा मुमुदे शबरस्ततः  ।
गृहीत्वा श्रीफलं शीघ्रं होमं कृत्वा यथाविधि  ॥ ५६.१३३ ॥
सर्वदेवान्नमस्कृत्य भुक्तोऽपि च तया सह  ।
चैत्र्यां तु विषुवं ज्ञात्वा तस्थौ तत्र दिनत्रयम्  ॥ ५६.१३४ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे व्याधवाक्योपदेशकथनपूर्वकदानादिफलवर्णनं नाम षट्पञ्चाशत्तमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ५७

ईश्वर उवाच -
भानुमती द्विजान्भोज्य बुभुजे भुक्तशेषतः  ।
भुक्त्वा सुसुखमास्थाय तदन्नं परिणाम्य च  ॥ ५७.१ ॥
त्रयोदश्यां ततो गत्वा मदनाख्यतिथौ तदा  ।
मार्कण्डस्य ह्रदे स्नात्वानर्च्य देवं गुहाशयम्  ॥ ५७.२ ॥
कृतोपवासनियमा स्नापयित्वा महेश्वरम्  ।
पञ्चामृतसुगन्धेन धूपदीपनिवेदनैः  ॥ ५७.३ ॥
आर्चयद्विविधैः पुष्पैर्नैवेद्यैश्च सुशोभनैः  ।
क्षपाजागरणं कृत्वा श्रुत्वा पौराणिकीं कथाम्  ॥ ५७.४ ॥
नृत्यगीतैस्तथा स्तोत्रैर्दध्यौ देवं महेश्वरम्  ।
अन्नं विस्तारितं सर्वं देवस्याग्रे यथाविधि  ॥ ५७.५ ॥
चातुर्वर्ण्यसुताः सर्वे भोजिताः सपरिच्छदाः  ।
चतुर्दश्यां दिनं यावत्सम्पूज्य वृषभध्वजम्  ॥ ५७.६ ॥
शङ्खवादित्रभेरीभिः पटहध्वनिनादितम्  ।
क्षपाजागरणं कृत्वा प्रभूतजनसंकुलम्  ॥ ५७.७ ॥
नृत्यगीतैस्तथा स्तोत्रैः प्रेरिता सा निशा तदा  ।
प्रभाते भोजिता विप्राः पायसैर्मधुसर्पिषा  ॥ ५७.८ ॥
दत्त्वा दानानि विप्रेभ्यः शक्त्या विप्रानुसारतः  ।
अर्चयित्वा महापुष्पैः सुगन्धैर्मदनेन च  ॥ ५७.९ ॥
विचित्रैः सूक्ष्मवस्त्रैश्च देवः सम्पूज्य वेष्टितः  ।
स्रग्दामलम्बमानैश्च बहुदीपसमुज्ज्वलैः  ॥ ५७.१० ॥
पक्वान्नैर्विविधैर्भक्ष्यैः सुवृत्तैर्मोदकादिभिः  ।
ततस्ते ब्राह्मणाः सर्वे वेदाध्ययनतत्पराः  ॥ ५७.११ ॥
तत्पर्व कीर्तयांश्चक्रुः पद्मकं नाम नामतः  ।
आदित्यस्य दिनं त्वद्य तिथिः पञ्चदशी तथा  ॥ ५७.१२ ॥
त्वाष्ट्रमेव च नक्षत्रं संक्रान्तिर्विषुवन्तथा  ।
व्यतीपातस्तथा योगः करणविष्टिरेव च  ॥ ५७.१३ ॥
पद्मकं नाम पर्वैतदयनादिचतुर्गुणम्  ।
अत्र दत्तं हुतं जप्तं सर्वं भवति चाक्षयम्  ॥ ५७.१४ ॥
ते द्विजा भानुमत्याथ शूलभेदं गताः सह  ।
ददृशुः शबरं कुण्डे भार्यया सह संस्थितम्  ॥ ५७.१५ ॥
ऐशानीं स दिशं गत्वा पर्वते भृगुमूर्धनि  ।
पतितुं च समारूढो भार्यया सह पार्थिव  ॥ ५७.१६ ॥

भानुमत्युवाच -
तिष्ठ तिष्ठ महासत्त्व शृणुष्व वचनं मम  ।
किमर्थं त्यजसि प्राणानद्यापि च युवा भवान्  ॥ ५७.१७ ॥
कः सन्तापः क उद्वेगः किं दुःखं व्याधिरेव च  ।
शिशुः संदृश्यसेऽद्यापि कारणं कथ्यतामिदम्  ॥ ५७.१८ ॥

शबर उवाच -
कारणं नास्ति मे किंचिन्न दुःखं किंचिदेव तु  ।
संसारभयभीतोऽहं नान्या बुद्धिः प्रवर्तते  ॥ ५७.१९ ॥
दुःखेन लभ्यते यस्मान्मानुष्यं जन्म भाग्यतः  ।
मानुष्यं जन्म चासाद्य या न धर्मं समाचरेत् ॥ ५७.२० ॥
स गच्छेन्निरयं घोरमात्मदोषेण सुन्दरि  ।
तस्मात्पतितुमिच्छामि तीर्थेऽस्मिन्पापनाशने  ॥ ५७.२१ ॥

राज्ञ्युवाच -
अद्यापि वर्तते कालो धर्मस्योपार्जने तव  ।
कृतापकृतकर्मा वै व्रतदानैर्विशुध्यति  ॥ ५७.२२ ॥
अहं दास्यामि धान्यं वा वासांसि द्रविणं बहु  ।
नित्यमाचर धर्मं त्वं ध्यायन्नित्यं महेश्वरम्  ॥ ५७.२३ ॥

शबर उवाच -
नैवाहं कामये वित्तं न धान्यं वस्त्रमेव च  ।
यो यस्यैवान्नमश्नाति स तस्याश्नाति किल्बिषम्  ॥ ५७.२४ ॥

राज्ञ्युवाच -
कन्दमूलफलाहारो भ्रमित्वा भैक्ष्यमुत्तमम्  ।
अवगाह्य सुतीर्थानि सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ ५७.२५ ॥
ततो विमुक्तपापस्तु यत्किंचित्कुरुते शुचिः  ।
कर्मणा तेन पूतस्त्वं सद्गतिं प्राप्स्यसि ध्रुवम्  ॥ ५७.२६ ॥

शबर उवाच -
अन्नमद्य मया त्यक्तं प्राणेभ्योऽपि महत्तरम्  ।
सत्यं न लोपयेद्देवि निश्चितात्र मतिर्मम  ॥ ५७.२७ ॥
प्रसादः क्रियतां देवि क्षमस्वाद्य जनैः सह  ।
अर्धोत्तरीयवस्त्रेण संयम्यात्मानमुद्यतः  ॥ ५७.२८ ॥
भार्यया सहितो व्याधो हरिं ध्यात्वा पपात ह  ।
नगार्धात्पतितो यावद्गतजीवो नराधिप  ॥ ५७.२९ ॥
चूर्णीभूतौ हि तौ दृष्ट्वा कुण्डस्योपरि भूमिप  ।
त्रिमुहूर्ते गते काले शबरो भार्यया सह  ॥ ५७.३० ॥
दिव्यं विमानमारूढो गतश्चानुत्तमां गतिम्  ॥ ५७.३१ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे व्याधस्वर्गगमनवर्णनं नाम सप्तपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ५८

उत्तानपाद उवाच -
अथातो देवदेवेश भानुमत्यकरोच्च किम्  ।
एष मे संशयो देव कथयस्व प्रसादतः  ॥ ५८.१ ॥

ईश्वर उवाच -
चिन्तयित्वा मुहूर्तं सा गता कुण्डस्य सन्निधौ  ।
दृष्ट्वा कुण्डस्य माहात्म्यं राज्ञी हर्षेण पूरिता  ॥ ५८.२ ॥
विप्रान् बहून् समाहूय पूजयामास तत्क्षणात् ।
दत्त्वा तु विधिवद्दानं ब्राह्मणेभ्यो नृपात्मज  ॥ ५८.३ ॥
निश्चयं परमं कृत्वा स्थिता शान्तेन चेतसा  ।
ततः सम्पूज्य विधिवत्पित्ःन्देवान्नराधिप  ॥ ५८.४ ॥
क्षपयित्वा पक्षमेकं मधुमासस्य सा स्थिता  ।
अमावास्यां ततो राज्ञी गता पर्वतसन्निधौ  ॥ ५८.५ ॥
नगशृङ्गं समारुह्य कृत्वा मुकुलितौ करौ  ।
विज्ञाप्य ब्राह्मणान् सर्वानिदं वचनमब्रवीत् ॥ ५८.६ ॥
मम माता पिता भ्राता ये चान्ये सखिबान्धवाः  ।
क्षमापयित्वा सर्वांस्तान्वचनं मम कथ्यताम्  ॥ ५८.७ ॥
त्वत्पुत्री शूलभेदे तु तपः कृत्वा स्वशक्तितः  ।
विसृज्य चैव सात्मानं तस्मिंस्तीर्थे दिवं ययौ  ॥ ५८.८ ॥
ब्राह्मणा ऊचुः  ।
संदेशं कथयिष्यामस्त्वयोक्तं शोभनव्रते  ।
मातापितृभ्यां सुश्रोणि मा तेऽभूदत्र संशयः  ॥ ५८.९ ॥
ततो विसृज्य तांल्लोकान् स्थिता पर्वतमूर्धनि  ।
अर्धोत्तरीयवस्त्रेण गाढं बद्धा पुनःपुनः  ॥ ५८.१० ॥
ततश्चिक्षेप सात्मानमेकचित्ता नराधिप  ।
नगार्द्धे पतिता यावत्तावद्दृष्टाः सुराङ्गनाः  ॥ ५८.११ ॥
भोभो वत्से महाभागे भानुमत्यतितापसि  ।
दिव्यं विमानमारुह्य कैलासं प्रति गम्यताम्  ॥ ५८.१२ ॥
ततः सा पश्यतां तेषां जनानां त्रिदिवं गता  ॥ ५८.१३ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
इति ते कथितः सर्वः शूलभेदस्य विस्तरः  ।
यः श्रुतः शङ्करात्पूर्वमृषिदेवसमागमे  ॥ ५८.१४ ॥
य इदं पठते भक्त्या तीर्थे देवकुलेऽपि वा  ।
स मुच्यते महापापादपि जन्मशतार्जितात् ॥ ५८.१५ ॥
ब्रह्महा च सुरापी च स्तेयी च गुरुतल्पगः  ।
गोघाती स्त्रीविघाती च देवब्रह्मस्वहारकः  ॥ ५८.१६ ॥
स्वामिद्रोही मित्रघाती तथा विश्वासघातकः  ।
परन्यासापहारी च परनिक्षेपलोपकः  ॥ ५८.१७ ॥
रसभेदी तुलाभेदी तथा वार्द्धुषिकस्तु यः  ।
यः कन्याविघ्नकर्ता च तथा विक्रयकारकः  ॥ ५८.१८ ॥
परभार्या भ्रातृभार्या गौः स्नुषा कन्यका तथा  ।
अभिगामी परद्वेषी तथा धर्मप्रदूषकः  ॥ ५८.१९ ॥
मुच्यन्ते सर्वे एवैते शूलभेदप्रभावतः  ॥ ५८.२० ॥
य इदं श्रावयेच्छ्राद्धे विप्राणां भुञ्जतां नृप  ।
मुदं प्रयान्ति संहृष्टाः पितरस्तस्य सर्वशः  ॥ ५८.२१ ॥
यश्चेदं शृणुयाद्भक्त्या पठ्यमानं नरो वशी  ।
स मुक्तः सर्वपापेभ्यः सर्वकल्याणभाग्भवेत् ॥ ५८.२२ ॥
इदं यशस्यमायुष्यमिदं पावनमुत्तमम्  ।
पठतां शृण्वतां नृणामायुःकीर्तिविवर्धनम्  ॥ ५८.२३ ॥
इति  कथितमिदं ते शूलभेदस्य पुण्यं महिमन हि मनुष्यैः श्रूयते यत्सपापैः  ।
मदनरिपुतटिन्या याम्यकूलस्थितस्य प्रबलदुरितकन्दोच्छेदकुद्दालकल्पम्  ॥ ५८.२४ ॥

॥ इति श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे शूलभेदतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामाष्टपञ्चाशत्तमोऽध्यायः॥

शूलभेदमाहात्म्यं समाप्तम्


ऋKV अध्याय ५९

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततः पुष्करिणीं गच्छेत्सर्वपापप्रणाशिनीम्  ।
श्रुते यस्याः प्रभावे तु सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ ५९.१ ॥
रेवाया उत्तरे कूले तीर्थं परमशोभनम्  ।
यत्रास्ते सर्वदा देवो वेदमूर्तिर्दिवाकरः  ॥ ५९.२ ॥
कुरुक्षेत्रं यथा पुण्यं सार्वकामिकमुत्तमम्  ।
इदं तीर्थं तथा पुण्यं सर्वकामफलप्रदम्  ॥ ५९.३ ॥
कुरुक्षेत्रे यथा वृद्धिर्दानस्य जगतीपते  ।
पुष्करिण्यां तथा दानं वर्धते नात्र संशयः  ॥ ५९.४ ॥
यवमेकं तु यो दद्यात्सौवर्णं मस्तके नृप  ।
पुष्करिण्यां तथा स्थानं यथा स्थानं नरे स्मृतम्  ॥ ५९.५ ॥
सूर्यग्रहे तु यः स्नात्वा दद्याद्दानं यथाविधि  ।
हस्त्यश्वरथरत्नादि गृहं गाश्च युगंधरान्  ॥ ५९.६ ॥
सुवर्णं रजतं वापि ब्राह्मणेभ्यो ददाति यः  ।
त्रयोदश दिनं यावत्त्रयोदशगुणं भवेत् ॥ ५९.७ ॥
तिलमिश्रेण तोयेन तर्पयेत्पितृदेवताः  ।
द्वादशाब्दे भवेत्प्रीतिस्तत्र तीर्थे महीपते  ॥ ५९.८ ॥
यस्तत्र कुरुते श्राद्धं पायसैर्मधुसर्पिषा  ।
श्राद्धदो लभते स्वर्गं पित्ःणां दत्तमक्षयम्  ॥ ५९.९ ॥
अक्षतैर्बदरैर्बिल्वैरिङ्गुदैर्वा तिलैः सह  ।
अक्षयं फलमाप्नोति तस्मिंस्तीर्थे न संशयः  ॥ ५९.१० ॥
तत्र स्नात्वा तु यो देवं पूजयेच्च दिवाकरम्  ।
आदित्यहृदयं जप्त्वा पुनरादित्यमर्चयेत् ।
स गच्छेत्परमं लोकं त्रिदशैरपि वन्दितम्  ॥ ५९.११ ॥
ऋचमेकां जपेद्यस्तु यजुर्वा साम एव च  ।
स समग्रस्य वेदस्य फलमाप्नोति वै नृप  ॥ ५९.१२ ॥
यस्त्र्यक्षरं जपेन्मन्त्रं ध्यायमानो दिवाकरम्  ।
आदित्यहृदयं जप्त्वा मुच्यते सर्वपातकैः  ॥ ५९.१३ ॥
यस्तत्र विधिवत्प्राणांस्त्यजते नृपसत्तम  ।
स गच्छेत्परमं स्थानं यत्र देवो दिवाकरः  ॥ ५९.१४ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे पुष्करिण्यामादित्यतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकोनषष्टितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ६०

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
भूयोऽप्यहं प्रवक्ष्यामि आदित्येश्वरमुत्तमम्  ।
सर्वदुःखहरं पार्थ सर्वविघ्नविनाशनम्  ॥ ६०.१ ॥
आयुःश्रीवर्द्धनं नित्यं पुत्रदं स्वर्गदं शिवम्  ।
यस्य तीर्थस्य चान्यानि तीर्थानि कुरुनन्दन  ॥ ६०.२ ॥
नालभन्त श्रियं नाके मर्त्ये पातालगोचरे  ।
कुरुक्षेत्रं गया गङ्गा नैमिषं पुष्करं तथा  ॥ ६०.३ ॥
वाराणसी च केदारं प्रयागं रुद्रनन्दनम्  ।
महाकालं सहस्राक्षं शुक्लतीर्थं नृपोत्तम  ॥ ६०.४ ॥
रवितीर्थस्य सर्वाणि कलां नार्हन्ति षोडशीम्  ।
रवितीर्थे हि यद्वृत्तं तच्छृणुष्व नृपोत्तम  ॥ ६०.५ ॥
स्नेहात्ते कथयिष्यामि वार्द्धकेनातिपीडितः  ।
शृण्वन्तु ऋषयः सर्वे तपोनिष्ठा महौजसः  ॥ ६०.६ ॥
श्रुतं मे रुद्रसांनिध्ये नन्दिस्कन्दगणैः सह  ।
पार्वत्या पृष्टः शम्भुश्च रवितीर्थस्य यत्फलम्  ॥ ६०.७ ॥
शम्भुना च यदाख्यातं गिरिजायाः ससम्भ्रमम्  ।
तत्सर्वमेकचित्तेन रुद्रोद्गीतं श्रुतं मया  ॥ ६०.८ ॥
तत्तेऽहं सम्प्रवक्ष्यामि शृणु यत्नेन पाण्डव  ।
दुर्भिक्षोपहता विप्रा नर्मदां तु समाश्रिताः  ॥ ६०.९ ॥
उद्दालको वशिष्ठश्च माण्डव्यो गौतमस्तथा  ।
याज्ञवल्क्योऽथ गर्गश्च शाण्डिल्यो गालवस्तथा  ॥ ६०.१० ॥
नाचिकेतो विभाण्डश्च वालखिल्यादयस्तथा  ।
शातातपश्च शङ्खश्च जैमिनिर्गोभिलस्तथा  ॥ ६०.११ ॥
जैगीषव्यः शतानीकः सर्व एव समागताः  ।
तीर्थयात्रा कृता तैस्तु नर्मदायाः समन्ततः  ॥ ६०.१२ ॥
आदित्येश्वरमायाताः प्रसङ्गादृषिपुंगवाः  ।
वृक्षैः संछादितं शुभ्रं धवतिन्दुकपाटलैः  ॥ ६०.१३ ॥
जम्बीरैरर्जुनैः कुब्जैः शमीकेसरकिंशुकैः  ।
तस्मिंस्तीर्थे महापुण्ये सुगन्धिकुसुमाकुले  ॥ ६०.१४ ॥
पुन्नागनालिकेरैश्च खदिरैः कल्पपादपैः  ।
अनेकश्वापदाकीर्णं मृगमार्जारसंकुलम्  ॥ ६०.१५ ॥
ऋक्षहस्तिसमाकीर्णं चित्रकैश्चोपशोभितम्  ।
प्रविष्टा ऋषयः सर्वे वने पुष्पसमाकुले  ॥ ६०.१६ ॥
वनान्ते च स्त्रियो दृष्ट्वा रक्ता रक्ताम्बरान्विताः  ।
रक्तमाल्यानुशोभाढ्या रक्तचन्दनचर्चिताः  ॥ ६०.१७ ॥
रक्ताभरणसंयुक्ताः पाशहस्ता भयावहाः  ।
तासां समीपगा दृष्टाः कृष्णजीमूतसन्निभाः  ॥ ६०.१८ ॥
महाकाया भीमवक्त्राः पाशहस्ता भयावहाः  ।
अनावृष्ट्युपमा दृष्टा आतुराः पिङ्गलोचनाः  ॥ ६०.१९ ॥
दीर्घजिह्वा करालास्या तीक्ष्णदंष्ट्रा दुरासदा  ।
वृद्धा नारी कुरुश्रेष्ठ दृष्टान्या ऋषिपुंगवैः  ॥ ६०.२० ॥
ततः समीपगा वृद्धा तस्य वृन्दस्य भारत  ।
स्वाध्यायनिरता विप्रा दृष्टास्तैः पापकर्मभिः  ॥ ६०.२१ ॥
ऊचुस्ते तु समूहेन ब्राह्मणांस्तपसि स्थितान्  ।
अस्माकं स्वामिनः सर्वे तिष्ठन्ते तीर्थमध्यतः  ।
ते प्रस्थाप्या महाभागाः सर्वथैव त्वरान्विताः  ॥ ६०.२२ ॥
तच्छ्रुत्वा वचनं तेषां सर्वे चैव त्वरान्विताः  ।
जग्मुस्ते नर्मदाकक्षं दृष्ट्वा रेवां द्विजोत्तमाः  ॥ ६०.२३ ॥
ततः केचित्स्तुवन्त्यन्ये जय देवि नमोऽस्तु ते  ॥ ६०.२४ ॥
नमोऽस्तु ते सिद्धगणैर्निषेविते नमोऽस्तु ते सर्वपवित्रमङ्गले  ।
नमोऽस्तु ते विप्रसहस्रसेविते नमोऽस्तु रुद्राङ्गसमुद्भवे वरे  ॥ ६०.२५ ॥
नमोऽस्तु ते सर्वपवित्रपावने नमोऽस्तु ते देवि वरप्रदे शिवे  ।
नमामि ते शीतजले सुखप्रदे सरिद्वरे पापहरे विचित्रिते  ॥ ६०.२६ ॥
अनेकभूतौघसुसेविताङ्गे गन्धर्वयक्षोरगपाविताङ्गे  ।
महागजौघैर्महिषैर्वराहैरापीयसे तोयमहोर्मिमाले  ॥ ६०.२७ ॥
नमामि ते सर्ववरे सुखप्रदे विमोचयास्मानघपाशबद्धान्  ॥ ६०.२८ ॥
भ्रमन्ति तावन्नरकेषु मर्त्या यावत्तवाम्भो नहि संश्रयन्ति  ।
स्पृष्टं करैश्चन्द्रमसो रवेश्चेत्तद्देवि दद्यात्परमं पदं तु  ॥ ६०.२९ ॥
अनेकसंसारभयार्दितानां पापैरनेकैरभिवेष्टितानाम्  ।
गतिस्त्वमम्भोजसमानवक्त्रे द्वन्द्वैरनेकैरभिसंवृतानाम्  ॥ ६०.३० ॥
नद्यश्च पूता विमला भवन्ति त्वां देवि सम्प्राप्य न संशयोऽत्र  ।
दुःखातुराणामभयं ददासि शिष्टैरनेकैरभिपूजितासि  ॥ ६०.३१ ॥
विण्मूत्रदेहाश्च निमग्नदेहा भ्रमन्ति तावन्नरकेषु मर्त्याः  ।
महाबलध्वस्ततरङ्गभङ्गं जलं न यावत्तव संस्पृशन्ति  ॥ ६०.३२ ॥
म्लेच्छाः पुलिन्दास्त्वथ यातुधानाः पिबन्ति येऽंभस्तव देवि पुण्यम्  ।
तेऽपि प्रमुच्यन्ति भयाच्च घोरात्किमत्र विप्रा भवपाशभीताः  ॥ ६०.३३ ॥
सरांसि नद्यः क्षयमभ्युपेता घोरे युगेऽस्मिन्कलिनावसृष्टे  ।
त्वं भ्राजसे देवि जलौघपूर्णा दिवीव नक्षत्रपथे च गङ्गा  ॥ ६०.३४ ॥
तव प्रासादाद्वरदे विशिष्टे कालं यथेमं परिपालयित्वा  ।
यास्याम मोक्षं तव सुप्रसादाद्वयं यथा त्वं कुरु नः प्रसादम्  ॥ ६०.३५ ॥
त्वामाश्रिता ये शरणं गताश्च गतिस्त्वमम्बेव पितेव पुत्रान्  ।
त्वत्पालिता यावदिमं सुघोरं कालं त्वनावृष्टिहतं क्षिपामः  ॥ ६०.३६ ॥
एवं स्तुता तदा देवी नर्मदा सरितां वरा  ।
प्रत्यक्षा सा परा मूर्तिर्ब्राह्मणानां युधिष्ठिर  ॥ ६०.३७ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
पठन्ति ये स्तोत्रमिदं नरेन्द्र शृण्वन्ति भक्त्या परया प्रशान्ताः  ।
ते यान्ति रुद्रं वृषसंयुतेन यानेन दिव्याम्बरभूषिताङ्गाः  ॥ ६०.३८ ॥
ये स्तोत्रमेतत्सततं जपन्ति स्नात्वा च तोयेन तु नर्मदायाः  ।
तेभ्योऽन्तकाले सरिदुत्तमेयं गतिं विशुद्धामचिराद्ददाति  ॥ ६०.३९ ॥
प्रातः समुत्थाय तथा शयानो यः कीर्तयेतानुदिनं स्तवेन्द्रम्  ।
देहक्षयं स्वे सलिले ददाति समाश्रयं तस्य महानुभाव  ॥ ६०.४० ॥
पापैर्विमुक्ता दिवि मोदमानाः सम्भोगिनश्चैव तु नान्यथा च  ॥ ६०.४१ ॥
प्रसन्ना नर्मदा देवी स्तोत्रेणानेन भारत  ।
जलेनाप्यायितान् विप्रान् दक्षिणापथवाहिनी  ॥ ६०.४२ ॥
अमृतत्वं तु वो दद्मि योगिभिर्यन्न गम्यते  ।
दुर्लभं यत्सुरैः सर्वैर्मत्प्रसादाल्लभिष्यथ  ॥ ६०.४३ ॥
इति ते ब्राह्मणा राजंल्लब्धा वरमनुत्तमम्  ।
गमिष्यन्तः प्रीतचित्ता ददृशुश्चित्रमद्भुतम्  ॥ ६०.४४ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
दृष्टास्तैः पुरुषाः पार्थ नर्मदातटसंस्थिताः  ।
स्नानदेवार्चनासक्ताः पञ्च एव महाबलाः  ॥ ६०.४५ ॥
ते दृष्टा ब्राह्मणैः सर्वैर्वेदवेदाङ्गपारगैः  ।
संपृष्टास्तैर्महाराज यथा तदवधारय  ॥ ६०.४६ ॥
विप्रा ऊचुः  ।
वनान्ते स्त्रीयुगं दृष्ट्वा महारौद्रं भयावहम्  ।
वृद्धाश्च पुरुषास्तत्र पाशहस्ता भयावहाः  ॥ ६०.४७ ॥
दुर्धर्षा दुर्निरीक्ष्याश्च इतश्चेतश्च चञ्चलाः  ।
व्याहरन्तः शुभां वाचं न तत्र गतिरस्ति वै  ॥ ६०.४८ ॥
अपरस्परयोः सर्वे निरीक्षन्तः पुनःपुनः  ।
तैस्तु यद्वचनं प्रोक्तं तत्सर्वं कथ्यतामिति  ॥ ६०.४९ ॥
अस्माकं पुरुषाः पञ्च तिष्ठन्ति तत्र सत्तमाः  ।
ते प्रस्थाप्या महाभागाः सर्वथैव त्वरान्विताः  ॥ ६०.५० ॥
अथ ते पुरुषाः पञ्च श्रुत्वा वाक्यमिदं शुभम्  ।
परस्परं निरीक्षन्तो वदन्ति च पुनःपुनः  ॥ ६०.५१ ॥
क्व ते कस्य कुतो याताः किमुक्तं तैर्भयावहैः  ॥ ६०.५२ ॥
पुरुषा ऊचुः  ।
तीर्थावगाहनं सर्वैः पूर्वदक्षिणपश्चिमैः  ।
उत्तरैश्च कृतं भक्त्या न पापं तैर्व्यपोहितम्  ॥ ६०.५३ ॥
निष्पापाश्चाथ संजातास्तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ।
शृण्वन्तु ऋषयः सर्वे वह्निकालोपमा द्विजाः  ॥ ६०.५४ ॥
पातकानि च घोराणि यान्यचिन्त्यानि देहिनाम्  ।
पापिष्ठेन तु चैकेन गुरुदारा निषेविता  ॥ ६०.५५ ॥
हृतं चान्येन मित्रस्वं सुवर्णं च धनं तथा  ।
ब्रह्महत्या महारौद्रा कृता चान्येन पातकम्  ॥ ६०.५६ ॥
सुरापानं तु चान्यस्य संजातं चाप्यकामतः  ।
गोवध्या चाप्यकामेन कृता चैकेन पापिना  ॥ ६०.५७ ॥
अकामतोऽपि सर्वेषां पातकानि नराधिप  ।
ब्राह्मणानां तु ते श्रुत्वा वाक्यं तद्विस्मयान्विताः  ॥ ६०.५८ ॥
सद्य एव तदा जाताः पापिष्ठा गतकल्मषाः  ।
तीर्थस्यास्य प्रभावेन नर्मदायाः प्रभावतः  ॥ ६०.५९ ॥
न क्वचित्पातकानां तु प्रवेशश्चात्र जायते  ।
एवं संचित्य ते सर्वे पापिष्ठाश्च परस्परम्  ॥ ६०.६० ॥
चित्रभानुः स्मृतस्तैस्तु विचिन्त्य हृदये हरिम्  ।
स्नात्वा रेवाजले पुण्ये तर्पिताः पितृदेवताः  ॥ ६०.६१ ॥
नत्वा तु भास्करं देवं हृदि ध्यात्वा जनार्दनम्  ।
प्रदक्षिणं तु तं भक्त्या ज्वलन्तं जातवेदसम्  ॥ ६०.६२ ॥
पतिताः पाण्डवश्रेष्ठ पापोद्विग्ना महीपते  ।
सात्त्विकीं वासनां कृत्वा त्यक्त्वा रजस्तमस्तथा  ॥ ६०.६३ ॥
हतं तैः पावके सर्वं रेवाया उत्तरे तटे  ।
विमानस्थास्तदा दृष्टा ब्राह्मणैस्ते युधिष्ठिर  ॥ ६०.६४ ॥
आश्चर्यमतुलं दृष्टमृषिभिर्नर्मदातटे  ।
तदाप्रभृति ते सर्वे रागद्वेषविवर्जिताः  ॥ ६०.६५ ॥
रवितीर्थं द्विजा हृष्टाः सेवन्ते मोक्षकाङ्क्षया  ।
तीर्थस्यास्य च यत्पुण्यं तच्छृणुष्व नराधिप  ॥ ६०.६६ ॥
पीडितो वृद्धभावेन भक्त्या प्रीतो नरेश्वर  ।
उद्देशं कथयिष्यामि द्विक्रोशाभ्यन्तरे स्थितः  ॥ ६०.६७ ॥
कुरुक्षेत्रं यथा पुण्यं रवितीर्थं श्रुतं मया  ।
ईश्वरेण पुरा ख्यातं षण्मुखस्य नराधिप  ॥ ६०.६८ ॥
श्रुतं रुद्राच्च तैः सर्वैरहं तत्र समीपगः  ।

ईश्वर उवाच -
मार्तण्डग्रहणे प्राप्ते ये व्रजन्ति षडानन  ।
रवितीर्थे कुरुक्षेत्रे तुल्यमेतत्फलं लभेत् ॥ ६०.६९ ॥
स्नाने दाने तथा जप्ये होमे चैव विशेषतः  ।
कुरुक्षेत्रे समं पुण्यं नात्र कार्या विचारणा  ॥ ६०.७० ॥
ग्रामे वा यदि वारण्ये पुण्या सर्वत्र नर्मदा  ।
रवितीर्थे विशेषेण रेवा पुण्यफलप्रदा  ॥ ६०.७१ ॥
षष्ठ्यां सूर्यदिने भक्त्या व्यतीपाते च वै धृतौ  ।
संक्रान्तौ ग्रहणेऽमायां ये व्रजन्ति जितेन्द्रियाः  ॥ ६०.७२ ॥
कामक्रोधैर्विमुक्ताश्च रागद्वेषैस्तथैव च  ।
उपोष्य परया भक्त्या देवस्याग्रे नराधिप  ॥ ६०.७३ ॥
रात्रौ जागरणं कृत्वा दीपं देवस्य बोधयेत् ।
कथां वै वैष्णवीं पार्थ वेदाभ्यसनमेव च  ॥ ६०.७४ ॥
ऋग्वेदं वा यजुर्वेदं सामवेदमथर्वणम्  ।
ऋचमेकां जपेद्यस्तु स वेदफलमाप्नुयात् ॥ ६०.७५ ॥
गायत्र्या च चतुर्वेदफलमाप्नोति मानवः  ।
प्रभाते पूजयेद्विप्रानन्नदानहिरण्यतः  ॥ ६०.७६ ॥
भूमिदानेन वस्त्रेण अन्नदानेन शक्तितः  ।
छत्रोपानहशय्यादिगृहदानेन पाण्डव  ॥ ६०.७७ ॥
ग्रामधूर्वहदानेन गजकन्याहयेन च  ।
विद्याशकटदानेन सर्वेषामभयं भवेत् ॥ ६०.७८ ॥
शत्रुश्च मित्रतां याति विषं चैवामृतं भवेत् ।
ग्रहा भवन्ति सुप्रीताः प्रीतस्तस्य दिवाकरः  ॥ ६०.७९ ॥
एतत्ते सर्वमाख्यातं रवितीर्थफलं नृप  ।
ये शृण्वन्ति नरा भक्त्या रवितीर्थफलं शुभम्  ॥ ६०.८० ॥
तेऽपि पापविनिर्मुक्ता रविलोके वसन्ति हि  ।
गोदानेन च यत्पुण्यं यत्पुण्यं भृगुदर्शने  ॥ ६०.८१ ॥
केदार उदकं पीत्वा तत्पुण्यं जायते नृणाम्  ।
अब्दमश्वत्थसेवायां तिलपात्रप्रदो भवेत् ॥ ६०.८२ ॥
तत्फलं समवाप्नोति आदित्येश्वरकीर्तनात् ।
श्रुते यस्य प्रभावे न जायते यन्नृपात्मज  ॥ ६०.८३ ॥
तत्सर्वं कथयिष्यामि भक्त्या तव महीपते  ।
पापानि च प्रलीयन्ते भिन्नपात्रे यथा जलम्  ॥ ६०.८४ ॥
तीर्थस्याभिमुखो नित्यं जायते नात्र संशयः  ।
गुह्याद्गुह्यतरं तीर्थं कथितं तव पाण्डव  ॥ ६०.८५ ॥
पापिष्ठानां कृतघ्नानां स्वामिमित्रावघातिनाम्  ।
तीर्थाख्यानं शुभं तेषां गोपितव्यं सदा बुधैः  ॥ ६०.८६ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे आदित्येश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम षष्टितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ६१

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्परं पुण्यं नर्मदादक्षिणे तटे  ।
शक्रतीर्थं सुविख्यातमशेषाघविनाशनम्  ॥ ६१.१ ॥
पुरा शक्रेण तत्रैव तपो वै दुरतिक्रमम्  ।
प्रारब्धं परया भक्त्या देवं प्रति महेश्वरम्  ॥ ६१.२ ॥
ततः संतोषितो देव उमापतिर्नराधिप  ।
देवेन्द्रत्वं वरं राज्यं दानवानां वधं ददौ  ॥ ६१.३ ॥
लब्धं शक्रेण नृपते नर्मदातीर्थभावतः  ।
ततः पुण्यतमं तीर्थं संजातं वसुधातले  ॥ ६१.४ ॥
कार्त्तिकस्य तु मासस्य कृष्णपक्षे त्रयोदशीम्  ।
उपोष्य वै नरो भक्त्या सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ ६१.५ ॥
दुःस्वप्नसम्भवैः पापैर्दुर्निमित्तसमुद्भवैः  ।
ग्रहशाकिनिसम्भूतैर्मुच्यते पाण्डुनन्दन  ॥ ६१.६ ॥
शक्रेश्वरं नृपश्रेष्ठ ये प्रपश्यन्ति भक्तितः  ।
तेषां जन्मकृतं पापं नश्यते नात्र संशयः  ॥ ६१.७ ॥
अगम्यागमने चैव अवाह्ये चैव वाहिते  ।
स्वामिमित्रविघाते यन्नश्यते नात्र संशयः  ॥ ६१.८ ॥
गोप्रदानं प्रकर्तव्यं शुभं ब्राह्मणपुंगवे  ।
धुर्यं वा दापयेत्तस्मिन् सर्वाङ्गरुचिरं नृप  ॥ ६१.९ ॥
दातव्यं परया भक्त्या स्वर्गे वासमभीप्सता  ।
एतत्ते सर्वमाख्यातं शक्रेश्वरफलं नृप  ॥ ६१.१० ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे शक्रेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकषष्टितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ६२

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र करोडीश्वरमुत्तमम्  ।
यत्र वै निहतास्तात दानवाः सपदानुगाः  ॥ ६२.१ ॥
इन्द्रादिदेवैः संहृष्टैः सततं जयबुद्धिभिः  ।
तेषां ये पुत्रपौत्राश्च पूर्ववैरमनुस्मरम्  ॥ ६२.२ ॥
क्रुद्धैर्देवसमूहैश्च दानवा निहता रणे  ।
तेषां शिरांसि संगृह्य सर्वे देवाः सवासवाः  ॥ ६२.३ ॥
निक्षिप्य नर्मदातोये बन्धुभावमनुस्मरम्  ।
तत्र स्नात्वा सुराः सर्वे स्थापयित्वा उमापतिम्  ॥ ६२.४ ॥
इन्द्रेण सहिताः सर्वेऽपूजयंल्लोकसिद्धये  ।
हृष्टचित्ताः सुराः सर्वे जग्मुराकाशमण्डलम्  ॥ ६२.५ ॥
दानवानां महाभाग सूदिता कोटिरुत्तमा  ।
तदा प्रभृति तत्तीर्थं करोडीति महीतले  ॥ ६२.६ ॥
विख्यातं तु तदा लोके पापघ्नं पाण्डुनन्दन  ।
अष्टम्यां च चतुर्दश्यामुभौ पक्षौ च भक्तितः  ।
उपोष्य शूलिनश्चाग्रे रात्रौ कुर्वीत जागरम्  ॥ ६२.७ ॥
सत्कथापाठसंयुक्तो वेदाध्ययनसंयुतः  ।
प्रभाते विमले प्राप्ते पूजयेत्त्रिदशेश्वरम्  ॥ ६२.८ ॥
पञ्चामृतेन संस्नाप्य श्रीखण्डेन च गुण्ठयेत् ।
शस्तैः पल्लवपुष्पैश्च पूजयेत्तु प्रयत्नतः  ॥ ६२.९ ॥
बहुरूपं जपन्मन्त्रं दक्षिणाशां व्यवस्थितः  ।
यथोक्तेन विधानेन नाभिमात्रे जले क्षिपेत् ॥ ६२.१० ॥
तिलाञ्जलिं तु प्रेताय दक्षिणाशामुपस्थितः  ।
श्राद्धं तत्रैव विप्राय कारयेद्विजितेन्द्रियः  ॥ ६२.११ ॥
विषमैरग्रजातैश्च वेदाभ्यसनतत्परैः  ।
गोहिरण्येन सम्पूज्य ताम्बूलैर्भोजनैस्तथा  ॥ ६२.१२ ॥
भूषणैः पादुकाभिश्च ब्राह्मणान्पाण्डुनन्दन  ।
भवेत्कोटिगुणं तस्य नात्र कार्या विचारणा  ॥ ६२.१३ ॥
तस्मिंस्तीर्थे तु यः कश्चित्त्यजेद्देहं विधानतः  ।
तस्य भवति यत्पुण्यं तच्छृणुष्व नराधिप  ॥ ६२.१४ ॥
यावदस्थीनि तिष्ठन्ति मर्त्यस्य नर्मदाजले  ।
तावद्वसति धर्मात्मा शिवलोके सुदुर्लभे  ॥ ६२.१५ ॥
ततः कालाच्च्युतस्तस्मादिह मानुषतां गतः  ।
कोटिधनपतिः श्रीमाञ्जायते राजपूजितः  ॥ ६२.१६ ॥
सर्वधर्मसमायुक्तो मेधावी बीजपुत्रकः  ।
विख्यातो वसुधापृष्ठे दीर्घायुर्मानवो भवेत् ॥ ६२.१७ ॥
पुनः स्मरति तत्तीर्थं तत्र गत्वा नृपोत्तम  ।
करोडेश्वरमभ्यर्च्य प्राप्नोति परमां गतिम्  ॥ ६२.१८ ॥
इन्द्रचन्द्रयमैर्रुद्रैरादित्यैर्वसुभिस्तथा  ।
विश्वेदेवैस्तथा सर्वैः स्थापितस्त्रिदशेश्वरः  ॥ ६२.१९ ॥
रेवाया उत्तरे कूले लोकानां हितकाम्यया  ।
मानवो भक्तिसंयुक्तः प्रासादं कारयेत्तु यः  ॥ ६२.२० ॥
तस्मिंस्तीर्थे नरश्रेष्ठ सद्गतिं समवाप्नुयात् ।
न्यायोपात्तधनेनैव दारुपाषाणकेष्टकैः  ॥ ६२.२१ ॥
ब्राह्मणः क्षत्रियैर्वैश्यैः शूद्रैः स्त्रीभिश्च शक्तितः  ।
तेऽपि यान्ति नरा लोके शांकरे सुरपूजिते  ॥ ६२.२२ ॥
यः शृणोति सदा भक्त्या माहात्म्यं तीर्थजं नृप  ।
तस्य पापं प्रणश्येत षण्मासाभ्यन्तरं च यत् ॥ ६२.२३ ॥


॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे करोडीश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम द्विषष्टितमोऽध्यायः॥



ऋKV अध्याय ६३

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र कुमारेश्वरमुत्तमम्  ।
प्रसिद्धं सर्वतीर्थानामगस्त्येश्वरसन्निधौ  ॥ ६३.१ ॥
षण्मुखेन पुरा तात सर्वपातकनाशनम्  ।
आराध्य परया भक्त्या सिद्धिः प्राप्ता नराधिप  ॥ ६३.२ ॥
देवसैन्याधिपो जातः सर्वशत्रुनिबर्हणः  ।
उग्रतेजा महात्मासौ संजातस्तीर्थसेवनात् ॥ ६३.३ ॥
तदाप्रभृति तत्तीर्थं संजातंनर्मदातटे  ।
तत्र तीर्थे तु यो गत्वा एकचित्तो जितेन्द्रियः  ॥ ६३.४ ॥
कार्त्तिकस्य चतुर्दश्यामष्टम्यां च विशेषतः  ।
स्नापयेद्गिरिजानाथं दधिदुग्धेन सर्पिषा  ॥ ६३.५ ॥
गीतं तत्र प्रकर्तव्यं पिण्डदानं यथाविधि  ।
ब्राह्मणैः श्रोत्रियैः पार्थ षट्कर्मनिरतैः शुभैः  ॥ ६३.६ ॥
यत्किंचिद्दीयते तत्र अक्षयं पाण्डुनन्दन  ।
सर्वतीर्थमयं तीर्थ निर्मितं शिखिना नृप  ॥ ६३.७ ॥
एतत्ते सर्वमाख्यातं कुमारेश्वरजं फलम्  ।
कुमारदर्शनात्पुण्यं प्राप्यते पाण्डुनन्दन  ॥ ६३.८ ॥
मृतः स्वर्गमवाप्नोति सत्यमीश्वरभाषितम्  ॥ ६३.९ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे कुमारेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम त्रिषष्टितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ६४

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र तीर्थं परमशोभनम्  ।
नराणां पापनाशाय अगस्त्येश्वरमुत्तमम्  ॥ ६४.१ ॥
तत्र स्नात्वा नरो राजन्मुच्यते ब्रह्महत्यया  ।
कार्त्तिकस्य तु मासस्य कृष्णपक्षे चतुर्दशी  ॥ ६४.२ ॥
घृतेन स्नापयेद्देवं समाधिस्थो जितेन्द्रियः  ।
एकविंशतिकुलोपेतो च्यवेदैश्वरात्पदात् ॥ ६४.३ ॥
धनं चोपानहौ छत्रं दद्याच्च घृतकम्बलम्  ।
भोजनं चैव सर्वेषां सर्वं कोटिगुणं भवेत् ॥ ६४.४ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे अगस्त्येश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम चतुःषष्टितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ६५

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र आनन्देश्वरमुत्तमम्  ।
तत्तीर्थं कथयिष्यामि सर्वपापक्षयंकरम्  ॥ ६५.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
आनन्दश्चैव संजातो रुद्रस्य द्विजसत्तम  ।
कथ्यतां मे च तत्सर्वं संक्षेपात्सह बान्धवैः  ॥ ६५.२ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
कथयामि नृपश्रेष्ठ आनन्देश्वरमुत्तमम्  ।
दानवानां वधं कृत्वा देवदेवो महेश्वरः  ॥ ६५.३ ॥
पूजितो दैवतैः सर्वैः किन्नरैर्यक्षपन्नगैः  ।
आनन्दसंयुतो देवो ननर्त वृषवाहनः  ॥ ६५.४ ॥
भैरवं रूपमास्थाय गौर्या चार्द्धाङ्गसंस्थितः  ।
भूतवेतालकङ्कालैर्भैरवैर्भैरवो वृतः  ॥ ६५.५ ॥
ननर्त नर्मदातीरे दक्षिणे पाण्डुनन्दन  ।
तुष्टैर्मरुद्गणैः सर्वैः स्थापितः कमलासनः  ॥ ६५.६ ॥
तदाप्रभृति तत्तीर्थमानन्देश्वरमुच्यते  ।
अष्टम्यां च चतुर्दश्यां पौर्णमास्यां नराधिप  ॥ ६५.७ ॥
विधिवच्चार्चयेद्देवं सुगन्धेन विलेपयेत् ।
ब्राह्मणान्पूजयेत्तत्र यथाशक्त्या युधिष्ठिर  ॥ ६५.८ ॥
गोदानं तत्र कर्तव्यं वस्त्रदानं शुभावहम्  ।
वसन्तस्य त्रयोदश्यां श्राद्धं तत्रैव कारयेत् ॥ ६५.९ ॥
इङ्गुदैर्बदरैर्बिल्वैरक्षतैश्च जलेन वा  ।
प्रेतानां कारयेच्छ्राद्धमानन्देश्वर उत्तमे  ॥ ६५.१० ॥
आनन्दिता भवेयुस्ते यावदाभूतसम्प्लवम्  ।
सन्ततेर्वै न विच्छेदः सप्तजन्मसु जायते  ।
आनन्दो हि भवत्तेषां प्रतिजन्मनि भारत  ॥ ६५.११ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे आनन्देश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम पञ्चषष्टितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ६६

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र मातृतीर्थमनुत्तमम्  ।
सङ्गमस्य समीपस्थं नर्मदादक्षिणे तटे  ॥ ६६.१ ॥
मातरस्तत्र राजेन्द्र संजाता नर्मदातटे  ।
उमार्धनारिर्देवेशो व्यालयज्ञोपवीतधृक् ॥ ६६.२ ॥
उवाच योगिनीवृन्दं कष्टंकष्टमहो हर  ।
अजेयाः सर्वदेवानां त्वत्प्रसादान्महेश्वर  ॥ ६६.३ ॥
तीर्थमत्र विधानेन प्रख्यातं वसुधातले  ।
एवं भवतु योगिन्य इत्युक्त्वान्तरधाच्छिवः  ॥ ६६.४ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
तत्र तीर्थे तु यो भक्त्या नवम्यां नियतः शुचिः  ।
उपोष्य परया भक्त्या पूजयेन्मातृगोचरम्  ॥ ६६.५ ॥
तस्य स्युर्मातरः प्रीताः प्रीतोऽयं वृषवाहनः  ।
वन्ध्याया मृतवत्साया अपुत्राया युधिष्ठिर  ॥ ६६.६ ॥
स्नापनं चारभेत्तत्र मन्त्रशास्त्रविदुत्तमः  ।
सहिरण्येन कुम्भेन पञ्चरत्नफलान्वितः  ॥ ६६.७ ॥
स्नापयेत्पुत्रकामायाः कांस्यपात्रेण देशिकः  ।
पुत्रं सा लभते नारी वीर्यवन्तं गुणान्वितम्  ॥ ६६.८ ॥
यो यं काममभिध्यायेत्ततः स लभते नृप  ।
मातृतीर्थात्परं तीर्थं न भूतं न भविष्यति  ॥ ६६.९ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे मातृतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम षट्षष्टितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ६७

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
तस्यैवानन्तरं तात जलमध्ये व्यवस्थितम्  ।
लुङ्केश्वरमिति ख्यातं सुरासुरनमस्कृतम्  ॥ ६७.१ ॥
इदं तीर्थं महापुण्यं नानाश्चर्यं महीतले  ।
अस्य तीर्थस्य माहात्म्यमुत्पत्तिं शृणु भारत  ॥ ६७.२ ॥
आसीत्पुरा महावीर्यो दानवो बलदर्पितः  ।
कालपृष्ठ इति ख्यातः सुतो ब्रह्मसुतस्य च  ॥ ६७.३ ॥
गङ्गातटं समाश्रित्य चचार विपुलं तपः  ।
अधोमुखोऽपि संस्थित्वापिबद्धूममहर्निशम्  ॥ ६७.४ ॥
ततश्चानन्तरं देवस्तिष्ठते ह्युमया सह  ।
दृष्ट्वा तं पार्वती सा तु तपस्युग्रे व्यवस्थितम्  ॥ ६७.५ ॥
पश्य पश्य महादेव धूमाशी तिष्ठते नरः  ।
प्रसीद तं कुरुष्वाद्य देहि शीघ्रं वरं विभो  ॥ ६७.६ ॥

ईश्वर उवाच -
यदुक्तं वचनं देवि न तन्मे रोचते प्रिये  ।
स्वकार्यं च सदा चिन्त्यं परकार्यं विसर्जयेत् ॥ ६७.७ ॥
मूर्खस्त्रीबालशत्रूणां यश्छन्देनानुवर्तते  ।
व्यसने पतते घोरे सत्यमेतदुदीरितम्  ॥ ६७.८ ॥

देव्युवाच -
भार्ययाभ्यर्थितो भर्ता कारणं बहु भाषते  ।
लघुत्वं याति सा नारी एवं शास्त्रेषु पठ्यते  ॥ ६७.९ ॥
प्राणत्यागं करिष्यामि यदि मां त्वं न मन्यसे  ।
पार्वत्या प्रेरितो देवो गतोऽसौ दानवं प्रति  ॥ ६७.१० ॥

ईश्वर उवाच -
किमर्थं पिबसे धूमं किमर्थं तप्यसे तपः  ।
किं दुःखं किं नु सन्तापो वद कार्यमभीप्सितम्  ॥ ६७.११ ॥
युवा त्वं दृश्यसेऽद्यापि वर्षविंशतिरेव च  ।
तदाचक्ष्व हि मे सर्वं तपसः कारणं महत् ॥ ६७.१२ ॥

दानव उवाच -
अचला दीयतां भक्तिर्मम स्थैर्यं तवोपरि  ।
अपरं वर्षसाहस्रं निर्विघ्नं मे गतं विभो  ॥ ६७.१३ ॥
दिवसानां सहस्रे द्वे पूर्णे त्वत्तपसा मम  ॥ ६७.१४ ॥

ईश्वर उवाच -
याचयाभीप्सितं कार्यं तुष्टोऽहं तव सुव्रत  ।
देवस्य वचनं श्रुत्वा चिन्तयामास दानवः  ॥ ६७.१५ ॥
किं नाकं याचयाम्यद्य किमद्य सकलां महीम्  ।
एवं संचिन्तयामास कामबाणेन पीडितः  ॥ ६७.१६ ॥

दानव उवाच -
यदि तुष्टोऽसि मे देव वरं दास्यसि मे प्रभो  ।
सङ्ग्रामैस्तु न तुष्टोऽहं बलं नास्तीति किंचन  ॥ ६७.१७ ॥
यस्य मूर्धन्यहं देव पाणिना समुपस्पृशे  ।
देवदानवगन्धर्वो भस्मसाद्यातु तत्क्षणात् ॥ ६७.१८ ॥

ईश्वर उवाच -
यत्त्वया चिन्तितं किंचित्तत्सर्वं सफलं तव  ।
उत्तिष्ठ गच्छ शीघ्रं त्वं भवनं प्रति दानव  ॥ ६७.१९ ॥

दानव उवाच -
स्थीयतां देवदेवेश यावज्ज्ञास्यामि ते वरम्  ।
युष्मन्मूर्ध्नि न्यसे पाणिं प्रत्ययो मे भवेद्यथा  ॥ ६७.२० ॥
ततश्चानन्तरं देवश्चिन्तयानो महेश्वरः  ।
न स्कन्दो न हरिर्ब्रह्मा यः कार्येषु क्षमोऽधुना  ॥ ६७.२१ ॥
ज्ञात्वा चैवापदं प्राप्तां देवः प्रार्थयते वृषम्  ।
अनेन सह पापेन युध्यस्व साम्प्रतं क्षणम्  ॥ ६७.२२ ॥
करं प्रासारयद्दैत्यो देवं मूर्ध्नि किल स्पृशेत् ।
लाङ्गूलेनाहतो दैत्यो विषण्णः पतितो भुवि  ॥ ६७.२३ ॥
देवस्तु दक्षिणामाशां गतश्चैवोमया सह  ।
भयभीतो निरीक्षेत ग्रीवां भज्य पुनःपुनः  ॥ ६७.२४ ॥
गते चादर्शनं देवे युयुधे वृषभेण सः  ।
द्वावेतौ बलिनां श्रेष्ठौ युयुधाते महाबलौ  ॥ ६७.२५ ॥
प्रहारैर्वज्रसदृशैः कोपेन घटिकात्रयम्  ।
पाणिभ्यां न स्पृशेद्यो वै वृषभस्य शिरस्तथा  ॥ ६७.२६ ॥
हत्वा लाङ्गूलपातेन आगतो वृषभस्तदा  ।
उत्थितश्चाप्यसौ दैत्यो व्रजते वृषपृष्ठतः  ॥ ६७.२७ ॥
वायुवेगेन सम्प्राप्तो यत्र देवो महेश्वरः  ।
आगतं दानवं दृष्ट्वा वृषो वचनमब्रवीत् ॥ ६७.२८ ॥
आरुह्य पृष्ठे मे देव शीघ्रमेव हि गम्यताम्  ।
आरुह्य वृषभं देवो जगाम चोमया सह  ॥ ६७.२९ ॥
नाकं प्राप्तस्ततो देवो गतः शक्रस्य मन्दिरम्  ।
नात्यजद्देवपृष्ठं तु दानवो बलदर्पितः  ॥ ६७.३० ॥
इन्द्रलोकं परित्यज्य ब्रह्मलोकं गतस्तदा  ।
यत्रयत्र व्रजेद्देवो भयात्सह दिवौकसैः  ॥ ६७.३१ ॥
अपश्यत्तत्र तत्रैव पृष्ठे लग्नं तु दानवम्  ।
सर्वांल्लोकान् भ्रमित्वा तु देवो विस्मयमागतः  ॥ ६७.३२ ॥
न स्थानं विद्यते किंचिद्यत्र विश्रम्यते क्षणम्  ।
देवदानवयोस्तत्र युद्धं ज्ञात्वा सुदारुणम्  ॥ ६७.३३ ॥
हर्षितात्मा मुनिस्तत्र चिरं नृत्यति नारदः  ।
धन्योऽहमद्य मे जन्म जीवितं च सुजीवितम्  ॥ ६७.३४ ॥
महान्तं च कलिं दृष्ट्वा संतोषः परमोऽभवत् ।
देवदानवयोस्तत्र युद्धं त्यक्त्वा च नारदः  ॥ ६७.३५ ॥
आजगाम ततो विप्रो यत्र देवो महेश्वरः  ।
दृष्ट्वा देवोऽथ तं विप्रं प्रतिपूज्याब्रवीदिदम्  ॥ ६७.३६ ॥
भो नारद मुनिश्रेष्ठ जानीषे केशवं क्वचित् ।
गत्वा तत्र च शीघ्रं त्वं केशवाय निवेदय  ॥ ६७.३७ ॥

नारद उवाच -
देवदानवसिद्धानां गन्धर्वोरगरक्षसाम्  ।
सर्वेषामेव देवेशो हरते ध्रुवमापदम्  ॥ ६७.३८ ॥
असंभाव्यं न वक्तव्यं मनसापि न चिन्तयेत् ।
ईदृशीं नैव बुध्यामि आपदं च विभो तव  ॥ ६७.३९ ॥

ईश्वर उवाच -
गच्छ नारद शीघ्रं त्वं यत्र देवो जनार्दनः  ।
विदितं च त्वया सर्वं यत्कृतं दानवेन तु  ॥ ६७.४० ॥
अवध्यो दानवो ह्येष सेन्द्रैरपि मरुद्गणैः  ।
गत्वा तु केशवं देवं निवेदय महामुने  ॥ ६७.४१ ॥

नारद उवाच -
न तु गच्छाम्यहं देव सुप्तः क्षीरोदधौ सुखी  ।
केशवः प्रेरणे ह्येषामादेशो दीयतां प्रभो  ॥ ६७.४२ ॥
मात्रा स्वस्रा दुहित्रा वा राजानं च तथा प्रभुम्  ।
गुरुं चैवादितः कृत्वा शयानं न प्रबोधयेत् ॥ ६७.४३ ॥

ईश्वर उवाच -
यदि क्वचिदगारेषु वह्निरुत्पद्यते महान्  ।
निधनं यान्ति तत्रस्था यद्बुध्येरन्नसूरयः  ॥ ६७.४४ ॥

नारद उवाच -
शीघ्रं गच्छ महादेव आत्मानं रक्ष सुप्रभो  ।
गच्छाम्यहं न सन्देहो यत्र देवो जनार्दनः  ॥ ६७.४५ ॥
ततो नन्दिमहाकालौ स्तम्भहस्तौ भयानकौ  ।
जघ्नतुर्दानवं तत्र मुद्गरादिभिरायुधैः  ॥ ६७.४६ ॥
त्रयोऽपि च महाकायाः सप्ततालप्रमाणकाः  ।
न शमो जायते तेषां युध्यतां च परस्परम्  ॥ ६७.४७ ॥
ततश्चानन्तरं विप्रोऽगच्छत्तं केशवं प्रति  ।
सुप्तं क्षीरार्णवेऽपश्यच्छेषपर्यङ्कसंस्थितम्  ॥ ६७.४८ ॥
लक्ष्म्या पादयुगं गृह्य ऊरूपरि निवेशितम्  ।
अप्सरोगीयमानं तु भक्त्यानम्य च केशवम्  ॥ ६७.४९ ॥
अद्य मे सफलं जन्म जीवितं च सुजीवितम्  ।
उत्थापयस्व देवेशं लक्ष्मि त्वमविशङ्किता  ॥ ६७.५० ॥
नारदस्य वचः श्रुत्वा पदाङ्गुष्ठं व्यमर्दयत् ।
नारदस्तिष्ठते द्वारि उत्तिष्ठ मधुसूदन  ॥ ६७.५१ ॥
देवोऽपि नारदं दृष्ट्वा परं हर्षमुपागतः  ।
स्वागतं तु मुनिश्रेष्ठ सुप्रभाताद्य शर्वरी  ॥ ६७.५२ ॥

नारद उवाच -
अद्य मे सफलं देव प्रभातं तव दर्शनात् ।
कुशलं च न देवानां शीघ्रमुत्तिष्ठ गम्यताम्  ॥ ६७.५३ ॥

श्रीविष्णुरुवाच -
ब्रह्मा चेन्द्रश्च रुद्रश्च ये चान्ये तु मरुद्गणाः  ।
आपदः कारणं यच्च तत्समाख्यातुमर्हसि  ॥ ६७.५४ ॥

नारद उवाच -
दानवेन महातीव्रं तपस्तप्तं सुदारुणम्  ।
रुद्रेण च वरो दत्तो भस्मत्वं मनसेप्सितम्  ॥ ६७.५५ ॥
वरदानबलेनैव स देवं हन्तुमर्हति  ।
ईदृशं चेष्टितं ज्ञात्वा नीतो देवोऽमरैः सह  ॥ ६७.५६ ॥
नारदस्य वचः श्रुत्वा जगाम समुनिर्हरिः  ।
दृष्ट्वा देवस्तमीशानं गच्छन्तं दिशमुत्तराम्  ॥ ६७.५७ ॥
दृष्ट्वा देवं च रुद्रोऽथ परिष्वज्य पुनःपुनः  ।
नमस्कृत्य जगन्नाथं देवं च मधुसूदनः  ॥ ६७.५८ ॥

विष्णुरुवाच -
भयस्य कारणं देव कथ्यतां च महेश्वर  ।
देवदानवयक्षाणां प्रेषयेयं यमालयम्  ॥ ६७.५९ ॥
ललाटे च कृतो धर्मो युष्माकं च महेश्वर  ।
छित्त्वा शिरस्तथाङ्गानि इन्द्रियाणि न संशयः  ॥ ६७.६० ॥

ईश्वर उवाच -
नास्ति सौख्यं च मूर्खेषु नास्ति सौख्यं च रोगिषु  ।
पराधीनेन सौख्यं तु स्त्रीजिते च विशेषतः  ॥ ६७.६१ ॥
स्त्रीजितेन मया विष्णो वरो दत्तस्तु दानवे  ।
यस्य मूर्ध्नि न्यसेत्पाणिं स भवेद्भस्मपुंजवत् ॥ ६७.६२ ॥
अजेयश्चामरश्चैव मया ह्युक्तः स केशव  ।
हन्तुमिच्छति मां पाप उपायस्तव विद्यते  ॥ ६७.६३ ॥

विष्णुरुवाच -
गच्छन्तु अमराः सर्वे युष्माभिः सह शङ्कर  ।
उपायं सर्जयाम्यद्य वधार्थं दानस्य च  ॥ ६७.६४ ॥
रेवायाश्च तटे तिष्ठ देव त्वममरैः सह  ।
कालक्षेपो न कर्तव्यो गम्यतां त्वरितं प्रभो  ॥ ६७.६५ ॥
दक्षिणा यत्र गङ्गा च रेवा चैव महानदी  ।
यत्रयत्र च दृश्येत प्राची चैव सरस्वती  ॥ ६७.६६ ॥
तत्समं च महातीर्थं न मर्त्ये चैव दृश्यते  ।
स्नानं ये तत्र कुर्वन्ति दानं चैव तु भक्तितः  ॥ ६७.६७ ॥
सप्तजन्मकृतं पापं नश्यते नात्र संशयः  ।
एतत्तीर्थं महापुण्यं सर्वपातकनाशनम्  ॥ ६७.६८ ॥
गम्यतां तत्र देवेश लुङ्केशं त्वं सहामरैः  ।
विष्णोस्तु वचनादेव प्रविष्टो ह्रदमुत्तमम्  ॥ ६७.६९ ॥
रतिं सुमहतीं चक्रे सह तत्र मरुद्गणैः  ।
ततश्चानन्तरं देवो मायां कृत्वा ह्यनेकधा  ॥ ६७.७० ॥
वसन्तमासं संसृज्य उद्यानवनशोभितम्  ।
अशोकैर्बकुलैश्चैव ब्रह्मवृक्षैः सुशोभनैः  ॥ ६७.७१ ॥
श्रीवृक्षैश्च कपित्थैश्च शिरीषैर्राजचम्पकैः  ।
श्रीफलैश्च तथा तालैः कदम्बोदुम्बरैस्तथा  ॥ ६७.७२ ॥
अश्वत्थादिद्रुमैश्चैव नानावृक्षैरनेकशः  ।
नानापुष्पैः सुगन्धाढ्यैर्भ्रमरैश्च निनादितम्  ॥ ६७.७३ ॥
तस्मिन्मध्ये महावृक्षो न्यग्रोधश्च सुशोभनः  ।
बहुपक्षिसमायुक्तः कोकिलारावनादितः  ॥ ६७.७४ ॥
कृष्णेन च कृतं तस्मिन्कन्यारूपं च तत्क्षणात् ।
न तस्याः सदृशी कन्या त्रैलोक्ये सचराचरे  ॥ ६७.७५ ॥
अन्याश्च कन्यकाः सप्त सुरूपाः शुभलोचनाः  ।
दिव्यरूपधराः सर्वा दिव्याभरणभूषिताः  ॥ ६७.७६ ॥
पुमांसमभिकाङ्क्षन्त्यो यद्येकः कामयेत्स्त्रियः  ।
मौक्तिकैर्रत्नमाणिक्यैर्वैडूर्यैश्च सुशोभनैः  ॥ ६७.७७ ॥
कामहारैश्च वंशैश्च बद्धो हिन्दोलकः कृतः  ।
आरूढाश्च महाकन्या गायन्ते सुस्वरं तदा  ॥ ६७.७८ ॥
मारुतः शीतलो वाति वनं स्पृष्ट्वा सुशोभनम्  ।
वातेन प्रेरितो गन्धो दानवो घ्राणपीडितः  ॥ ६७.७९ ॥
ततः कुसुमगन्धेन विस्मयं परमं गतः  ।
आघ्राय चेदृशं पुण्यं न दृष्टं न श्रुतं मया  ॥ ६७.८० ॥
वने चिन्तयतः किंचिद्ध्वनिगीतं सुशोभनम्  ।
गीतस्य च ध्वनिं श्रुत्वा मोहितो मायया हरेः  ॥ ६७.८१ ॥
व्याधस्यैव महाकूटे पतन्ति च यथा मृगाः  ।
कालस्पृष्टस्तथा कृष्णे पतितश्च नराधिप  ॥ ६७.८२ ॥
दृष्ट्वा कन्यां च तां दैत्यो मूर्च्छया पतितो भुवि  ।
पतितेन तु दृष्टैका कन्या वटतले स्थिता  ॥ ६७.८३ ॥
आस्यं दृष्ट्वा तु नारीणां पुनः कामेन पीडितः  ।
गृहीत्वा हेमदण्डं तु तां पातयितुमिच्छति  ॥ ६७.८४ ॥

कन्योवाच -
मा मानुस्पर्शयत्वं हि कुमार्यहं कुलोत्तम  ।
भो मुञ्च मुञ्च मां शीघ्रं यावद्गच्छाम्यहं गृहम्  ॥ ६७.८५ ॥

दानव उवाच -
अहं विवाहमिच्छामि त्वया सह सुशोभने  ।
भूपृष्ठे सकले राज्ञी भवस्येवं न संशयः  ॥ ६७.८६ ॥

कन्योवाच -
पिता रक्षति कौमार्ये भर्ता रक्षति यौवने  ।
पुत्रो रक्षति वृद्धत्वे न स्त्री स्वातन्त्र्यमर्हति  ॥ ६७.८७ ॥
न स्वातन्त्र्यं ममैवास्ति उत्पन्नाहं महत्कुले  ।
याच्यस्तु मत्पिता भ्राता मातापि हि तथैव च  ॥ ६७.८८ ॥

दानव उवाच -
यदि मां नेच्छसे त्वद्य स्वातन्त्र्यं नावलम्बसे  ।
ममापि च तदा हत्या सत्यं च शुभलोचने  ॥ ६७.८९ ॥

कन्योवाच -
विश्वासो नैव कर्तव्यो यादृशे तादृशे नरे  ।
नराः स्त्रीषु विचित्राश्च लम्पटाः काममोहिताः  ॥ ६७.९० ॥
परिणीय तु मां त्वं हि भुङ्क्ष्व भोगान्मया सह  ।
जन्मनाशो भवेत्पश्चान्न त्वं नान्यो भवेन्मम  ॥ ६७.९१ ॥
ब्राह्मणी क्षत्रिणी वैशी शूद्री यावत्तथैव च  ।
द्वितीयो न भवेद्भर्ता एकाकी चेह जन्मनि  ॥ ६७.९२ ॥

दानव उवाच -
यत्त्वया गदितं वाक्यं तन्मया धारितं हृदि  ।
प्रत्ययं मे कुरुष्वाद्य यत्ते मनसि रोचते  ॥ ६७.९३ ॥

कन्योवाच -
जानीष्व गोपकन्यां मां क्रीडामि सखिभिः सह  ।
अस्मत्कुलेषु यद्दिव्यं तत्कुरुष्व यथाविधि  ॥ ६७.९४ ॥
न तद्दिव्यं कुलेऽस्माकं विषं कोशं न तत्तुला  ।
गोपान्वयेषु सर्वेषु हस्तः शिरसि दीयते  ॥ ६७.९५ ॥
कामान्धेनैव राजेन्द्र निक्षिप्तो मस्तके करः  ।
तत्क्षणाद्भस्मसाद्भूतो दग्धस्तृणचयो यथा  ॥ ६७.९६ ॥
केशवोपरि देवैस्तु पुष्पवृष्टिः शुभा कृता  ।
हृष्टाः सर्वेऽगमन्देवाः स्वस्थानं विगतज्वराः  ॥ ६७.९७ ॥
क्षीरोदं केशवो गच्छत्कालपृष्ठे निपातिते  ।
य इदं शृणुयाद्भक्त्या चरितं दानवस्य च  ॥ ६७.९८ ॥
स जयी जायते नित्यं शङ्करस्य वचो यथा  ।
एतस्मात्कारणाद्राजंल्लिङ्गेश्वरमिति श्रुतम्  ॥ ६७.९९ ॥
लीनं च पातकं यस्मात्स्नानमात्रेण नश्यति  ।
त्वगस्थि शोणितं मांसं मेदःस्नायुस्तथैव च  ॥ ६७.१०० ॥
मज्जाशुक्रगतं पापं नश्यते जन्मकोटिजम्  ।
लुङ्केश्वरे महाराज तोयं पिबति भक्तितः  ॥ ६७.१०१ ॥
त्रिभिः प्रसृतिमात्राभिः पापं याति सहस्रधा  ।
विशेषेण चतुर्दश्यामुभौ पक्षौ तु चाष्टमी  ॥ ६७.१०२ ॥
उपोष्य यो नरो भक्त्या पित्ःणां पाण्डुनन्दन  ।
उद्धृतास्तेन ते सर्वे नारकीयाः पितामहाः  ॥ ६७.१०३ ॥
काकिणीं चैव यो दद्याद्ब्राह्मणे वेदपारगे  ।
तेन दानफलं सर्वं कुरुक्षेत्रादिकं च यत् ॥ ६७.१०४ ॥
प्राप्तं तु नान्यथा राजञ्छङ्करो वदते त्विदम्  ।
स्पर्शलिङ्गमिदं राजञ्छङ्करेण तु निर्मितम्  ॥ ६७.१०५ ॥
स्पर्शमात्रे मनुष्याणां रुद्रवासोऽभिजायते  ।
तेन दानफलं सर्वं कुरुक्षेत्रादिकं च यत् ॥ ६७.१०६ ॥
एतस्मात्कारणाद्राजंल्लोकपालाश्च रक्षकाः  ।
दुर्गा च रक्षणे सृष्टा चतुर्हस्तधरा शुभा  ॥ ६७.१०७ ॥
धनदो लोकपालेशो रक्षकश्चेश्वरस्य च  ।
रक्षति च सदा कालं ग्रहव्यापाररूपतः  ॥ ६७.१०८ ॥
पुत्रभ्रातृसमारूपैः स्वामिसम्बन्धरूपिभिः  ।
लङ्केश्वरं च राजेन्द्र देवैर्नाद्यापि मुच्यते  ॥ ६७.१०९ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे लुङ्केश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम सप्तषष्टितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ६८

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
धनदस्य तु तत्तीर्थं ततो गच्छेद्युधिष्ठिर  ।
नर्मदादक्षिणे कूले सर्वपापक्षयंकरम्  ॥ ६८.१ ॥
सर्वतीर्थफलं तत्र प्राप्यते नात्र संशयः  ।
चैत्रमासत्रयोदश्यां शुक्लपक्षे जितेन्द्रियः  ॥ ६८.२ ॥
उपोष्य परया भक्त्या रात्रौ कुर्वीत जागरम्  ।
पञ्चामृतेन राजेन्द्र स्नापयेद्धनदं बुधः  ॥ ६८.३ ॥
दीपं घृतेन दातव्यं गीतं वाद्यं च कारयेत् ।
प्रभाते पूजयेद्विप्रानात्मनः श्रेय इच्छति  ॥ ६८.४ ॥
प्रतिग्रहसमर्थांश्च विद्यासिद्धान्तवादिनः  ।
श्रौतस्मार्तक्रियायुक्तान् परदारपराङ्मुखान्  ॥ ६८.५ ॥
पूजयेद्गोहिरण्येन वस्त्रोपानहभोजनैः  ।
छत्रशय्याप्रदानेन सर्वपापक्षयो भवेत् ॥ ६८.६ ॥
त्रिजन्मजनितं पापं वरदस्य प्रभावतः  ।
स्वर्गदं दुर्विनीतानां विनीतानां च मोक्षदम्  ॥ ६८.७ ॥
अन्नदं च दरिद्राणां भवेज्जन्मनिजन्मनि  ।
कुलीनत्वं दुःखहानिः स्वभावाजायते नरे  ॥ ६८.८ ॥
व्याधिध्वंसो भवेत्तेषां नर्मदोदकसेवनात् ।
धनदस्य तु यस्तीर्थे विद्यादानं प्रयच्छति  ॥ ६८.९ ॥
स याति भास्करे लोके सर्वव्याधिविवर्जिते  ।
देवद्रोणीं च तत्रैव स्वशक्त्या पाण्डुनन्दन  ॥ ६८.१० ॥
ये प्रकुर्वन्ति भूयिष्ठां रेवाया दक्षिणे तटे  ।
ते यान्ति शांकरे लोके सर्वदुःखविवर्जिते  ॥ ६८.११ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे धनदतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामाष्टषष्टितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ६९

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र मङ्गलेश्वरमुत्तमम्  ।
स्थापितं भूमिपुत्रेण लोकानां हितकाम्यया  ॥ ६९.१ ॥
तोषितः परया भक्त्या शङ्करः शशिशेखरः  ।
चतुर्दश्यां गुरुर्देवः प्रत्यक्षो मङ्गलेश्वरः  ॥ ६९.२ ॥
ब्रूहि पुत्र वरं शुभ्रं तं ते दास्यामि मङ्गल  ॥ ६९.३ ॥

मङ्गल उवाच -
प्रसादं कुरु मे शम्भो प्रतिजन्मनि शङ्कर  ।
त्वदङ्गस्वेदसम्भूतो ग्रहमध्ये वसाम्यहम्  ॥ ६९.४ ॥
त्वत्प्रसादेन ईशान पूज्योऽहं सर्वदैवतैः  ।
कृतार्थो ह्यद्य संजातस्तव दर्शनभाषणात् ॥ ६९.५ ॥
स्थानेऽस्मिन् देवदेवेश मम नाम्ना महेश्वरः  ।
एवं भवतु ते पुत्रेत्युक्त्वा चान्तरधीयत  ॥ ६९.६ ॥
मङ्गलोऽपि महात्मा वै स्थापयित्वा महेश्वरम्  ।
आत्मयोगबलेनैव शूलिनापूजयत्ततः  ॥ ६९.७ ॥
सर्वदुःखहरं लिङ्गं नाम्ना वै मङ्गलेश्वरम्  ।
तत्र तीर्थे तु वै राजन्ब्राह्मणान्प्रीणयेत्सुधीः  ॥ ६९.८ ॥
सपत्नीकान्नृपश्रेष्ठ चतुर्थ्यङ्गारके व्रते  ।
पत्नीभर्तारसंयुक्तं विद्वांसं श्रोत्रियं द्विजम्  ॥ ६९.९ ॥
व्रतान्ते चैव गौर्धुर्यैः शिवमुद्दिश्य दीयते  ।
प्रीयतां मे महादेवः सपत्नीको वृषध्वजः  ॥ ६९.१० ॥
वस्त्रयुग्मं प्रदातव्यं लोहितं पाण्डुनन्दन  ।
धूर्वहौ रक्तवर्णौ च शुभ्रं कृष्णं तथैव च  ॥ ६९.११ ॥
छत्रं शय्यां शुभां चैव रक्तमाल्यानुलेपनम्  ।
दातव्यं पाण्डवश्रेष्ठ विशुद्धेनान्तरात्मना  ॥ ६९.१२ ॥
चतुर्थ्यां तु तथाष्टम्यां पक्षयोः शुक्लकृष्णयोः  ।
श्राद्धं तत्रैव कर्तव्यं वित्तशाठ्येन वर्जितः  ॥ ६९.१३ ॥
प्रेता भवन्ति सुप्रीता युगमेकं महीपते  ।
सपुत्रो जायते मर्त्यः प्रतिजन्म नृपोत्तम  ॥ ६९.१४ ॥
तस्य तीर्थस्य भावेन सर्वाङ्गरुचिरो नृप  ।
मङ्गलं भवते वंशो नाशुभं विद्यते क्वचित् ॥ ६९.१५ ॥
भक्त्या यः कीर्तयेन्नित्यं तस्य पापं व्यपोहति  ॥ ६९.१६ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे मङ्गलेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकोनसप्ततितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ७०

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
रेवाया उत्तरे कूले तीर्थं परमशोभनम्  ।
रविणा निर्मितं पार्थ सर्वपापक्षयंकरम्  ॥ ७०.१ ॥
स्वांशेन भास्करस्तत्र तिष्ठते चोत्तरे तटे  ।
सर्वव्याधिहरः पुंसां नर्मदायां व्यवस्थितः  ॥ ७०.२ ॥
षष्ठ्यांषष्ठ्यां नृपश्रेष्ठ ह्यष्टम्यां च चतुर्दशीम्  ।
स्नानं यः कारयेन्मर्त्यः श्राद्धं प्रेतेषु भक्तितः  ।
तस्य पापक्षयः पार्थ सूर्यलोके महीयते  ॥ ७०.३ ॥
ततः स्वर्गाच्च्युतः सोऽपि जायते विमले कुले  ।
धनाढ्यो व्याधिनिर्मुक्तो जीवेज्जन्मनिजन्मनि  ॥ ७०.४ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे रवितीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम सप्ततितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ७१

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
कामेश्वरं ततश्चान्यच्छृणु पाण्डवसत्तम  ।
सिद्धो यत्र गणाध्यक्षो गौरीपुत्रो महाबलः  ॥ ७१.१ ॥
तत्र तीर्थे तु यो भक्त्या भक्तियुक्तो जितेन्द्रियः  ।
पञ्चामृतेन संस्नाप्य धूपनैवेद्यपूजनैः  ॥ ७१.२ ॥
प्रसाद्य जगतामीशं सर्वपापैः प्रमुच्यते  ।
अष्टम्यां मार्गशीर्षस्य तत्र स्नात्वा युधिष्ठिर  ॥ ७१.३ ॥
यो येन यजते तत्र स तं काममवाप्नुयात् ॥ ७१.४ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे कामेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकसप्ततितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ७२

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र मणिनागेश्वरं शुभम्  ।
उत्तरे नर्मदाकूले सर्वपापक्षयंकरम्  ।
स्थापितं मणिनागेन लोकानां हितकाम्यया  ॥ ७२.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
आशीविषेण सर्पेण ईश्वरस्तोषितः कथम्  ।
क्षुद्राः सर्वस्य लोकस्य भयदा विषशालिनः  ॥ ७२.२ ॥
कथ्यतां तात मे सर्वं पातकस्योपशान्तिदम्  ।
मम सन्तापजं दुःखं दुर्योधनसमुद्भवम्  ॥ ७२.३ ॥
कर्णभीष्मोद्भवं रौद्रं दुःखं पाञ्चालिसम्भवम्  ।
तव वक्त्राम्बुजौघेन प्लावितं निर्वृतिं गतः  ॥ ७२.४ ॥
श्रुत्वा तव मुखोद्गीतां कथां वै पापनाशिनीम्  ।
अयुक्तमिदमस्माकं द्विज क्लेशो न शाम्यति  ॥ ७२.५ ॥
अथवा प्राप्स्यते तात विद्यादानस्य यत्फलम्  ।
तत्फलं प्राप्यते नित्यं कथाश्रवणतो हरेः  ॥ ७२.६ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
यथायथा त्वं नृप भाषसे च तथातथा मे सुखमेति भारती  ।
शैथिल्यता वा जरयान्वितस्य त्वत्सौहृदं नश्यति नैव तात  ।
शृणुष्व तस्मात्सह बान्धवैश्च कथामिमां पापहरां प्रशस्ताम्  ॥ ७२.७ ॥
कथयामि यथावृत्तमितिहासं पुरातनम्  ॥ ७२.८ ॥
कथितं पूर्वतो वृत्तैः पारम्पर्येण भारत  ॥ ७२.९ ॥
द्वे भार्ये कश्यपस्यास्तां सर्वलोकेष्वनुत्तमे  ।
गरुत्मन्तं च विनतासूत कद्रूरहीनथ  ॥ ७२.१० ॥
संतोषेण च ते तात तिष्ठतः काश्यपे गृहे  ।
कद्रूश्च विनता नाम हृष्टे च वनिते सदा  ॥ ७२.११ ॥
ताभ्यां सार्द्धं क्रीडते च कश्यपोऽपि प्रजापतिः  ।
ततस्त्वेकदिने प्राप्ते आश्रमस्था शुभानना  ॥ ७२.१२ ॥
उच्चैःश्रवं हयं दृष्ट्वा मनोवेगसमन्वितम्  ।
पश्य पश्य हि तन्वङ्गी हयं सर्वत्र पाण्डुरम्  ॥ ७२.१३ ॥
धावमानमविश्रान्तं जवेन मनसोपमम्  ।
तं दृष्ट्वा सहसा चाश्वमीर्ष्याभावेन चाब्रवीत् ॥ ७२.१४ ॥

कद्रूरुवाच -
ब्रूहि भद्रे सहस्रांशोरश्वः किंवर्णको भवेत् ।
अहं ब्रवीमि कृष्णोऽयं त्वं किं वदसि तद्वद  ॥ ७२.१५ ॥

विनतोवाच -
पश्यसे ननु नेत्रैश्च कृष्णं श्वेतं न पश्यसि  ।
असत्यभाषणाद्भद्रे यमलोकं गमिष्यसि  ॥ ७२.१६ ॥
सत्यानृते तु वचने पणस्तव ममैव तु  ।
सहस्रं चैव वर्षाणां दास्यहं तव मन्दिरे  ॥ ७२.१७ ॥
असत्या यदि मे वाणी कृष्ण उच्चैःश्रवा यदि  ।
तदाहं त्वद्गृहे दासी भवामि सर्पमातृके  ॥ ७२.१८ ॥
यदि उच्चैःश्रवाः श्वेतोऽहं दासी च तवैव तु  ।
एवं परस्परं द्वाभ्यां संवादोऽयं व्यवर्धत  ॥ ७२.१९ ॥
आश्रमेषु गता बाला रात्रौ चिन्तापरा स्थिता  ।
बन्धुवर्गस्य कथितं समस्तं तद्विचेष्टितम्  ॥ ७२.२० ॥
पुत्राणां कथितं पार्थ पणं चैव मया कृतम्  ।
हाहाकारः कृतः सर्पैः श्रुत्वा मात्रा पणं कृतम्  ॥ ७२.२१ ॥
जाता दासी न सन्देहः श्वेतो भास्करवाहनः  ।
उच्चैःश्रवा हयः श्वेतो न कृष्णो विद्यते क्वचित् ॥ ७२.२२ ॥

कद्रूरुवाच -
यथाहं न भवे दासी तत्कार्यं च विचिन्त्यताम्  ।
विशध्वं रोमकूपेषु ह्युच्चैःश्रवहयस्य तु  ॥ ७२.२३ ॥
एकं मुहूर्तमात्रं तु यावत्कृष्णः स दृश्यते  ।
क्षणमात्रेण चैकेन दासी सा भवते मम  ॥ ७२.२४ ॥
दासीं कृत्वा तु तां तन्वीं विनतां सत्यगर्विताम्  ।
ततः स्वस्थानगाः सर्वे भविष्यथ यथासुखम्  ॥ ७२.२५ ॥
सर्पा ऊचुः  ।
यथा त्वं जननी चाम्ब सर्वेषां भुवि पूजिता  ।
तथा सापि विशेषेण वञ्चितव्या न मातरः  ॥ ७२.२६ ॥
माता च पितृभार्या च मातृमाता पितामही  ।
कर्मणा मनसा वाचा हितं तासां समाचरेत् ॥ ७२.२७ ॥
सा ततस्तेन वाक्येन क्रुद्धा कालानलोपमा  ।
मम वाक्यमकुर्वाणा ये केचिद्भुवि पन्नगाः  ॥ ७२.२८ ॥
हव्यवाहमुखे सर्वे ते यास्यन्त्यविचारितम्  ।
मातुस्तद्वचनं श्रुत्वा सर्वे चैव भुजङ्गमाः  ॥ ७२.२९ ॥
केचित्प्रविष्टा रोमेषु उच्चैःश्रवहयस्य च  ।
नष्टाः केचिद्दशदिशं कद्रूशापभयात्ततः  ॥ ७२.३० ॥
केचिद्गङ्गाजले नष्टाः केचिन्नष्टाः सरस्वतीम्  ।
केचिन्महोदधौ लीनाः प्रविष्टा विन्ध्यकन्दरे  ॥ ७२.३१ ॥
आश्रित्य नर्मदातोये मणिनागोत्तमो नृप  ।
तपश्चचार विपुलमुत्तरे नर्मदातटे  ॥ ७२.३२ ॥
मातृशापभयात्पार्थ ध्यायते कामनाशनम्  ।
अच्छेद्यमप्रतर्क्यं च विनाशोत्पत्तिवर्जितम्  ॥ ७२.३३ ॥
वायुभक्षः शतं साग्रं तदर्धं रविवीक्षकः  ।
एवं ध्यानरतस्यैव प्रत्यक्षस्त्रिपुरान्तकः  ॥ ७२.३४ ॥
साधु साधु महाभाग सत्त्ववांस्तु भुजंगम  ।
त्वया भक्त्या गृहीतोऽहं प्रीतस्ते ह्युरगेश्वर  ।
वरं याचय मे क्षिप्रं यस्ते मनसि वर्तते  ॥ ७२.३५ ॥

मणिनाग उवाच -
मातृशापभयान्नाथ क्लिष्टोऽहं नर्मदातटे  ।
त्वत्प्रसादेन मे नाथ मातृशापो भवेद्वृथा  ॥ ७२.३६ ॥

ईश्वर उवाच -
हव्यवाहमुखं वत्स न प्राप्स्यसि ममाज्ञया  ।
मम लोके निवासश्च तव पुत्र भविष्यति  ॥ ७२.३७ ॥

मणिनाग उवाच -
अत्र स्थाने महादेव स्थीयतामंशभागतः  ।
सहस्रांशेन भागेन स्थीयतां नर्मदाजले  ।
उपकाराय लोकानां मम नाम्नैव शङ्कर  ॥ ७२.३८ ॥

ईश्वर उवाच -
स्थापयस्व परं लिङ्गमाज्ञया मम पन्नग  ।
इत्युक्त्वान्तर्हितो देवो जगाम ह्युमया सह  ॥ ७२.३९ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
तत्र तीर्थे तु ये गत्वा शुचिप्रयतमानसाः  ।
पञ्चम्यां वा चतुर्दश्यामष्टम्यां शुक्लकृष्णयोः  ॥ ७२.४० ॥
अर्चयन्ति सदा पार्थ नोपसर्पन्ति ते यमम्  ।
दध्ना च मधुना चैव घृतेन क्षीरयोगतः  ॥ ७२.४१ ॥
स्नापयन्ति विरूपाक्षमुमादेहार्धधारिणम्  ।
कामाङ्गदहनं देवमघासुरनिषूदनम्  ॥ ७२.४२ ॥
स्नाप्यमानं च ये भक्त्वा पश्यन्ति परमेश्वरम्  ।
ते यान्ति च परे लोके सर्वपापविवर्जितैः  ॥ ७२.४३ ॥
श्राद्धं प्रेतेषु ये पार्थ चाष्टम्यां पञ्चमीषु च  ।
ब्राह्मणैश्च सदा योग्यैर्वेदपाठकचिन्तकैः  ॥ ७२.४४ ॥
स्वदारनिरतैः श्लक्ष्णैः परदारविवर्जितैः  ।
षट्कर्मनिरतैस्तात शूद्रप्रेषणवर्जितैः  ॥ ७२.४५ ॥
खञ्जाश्च दर्दुराः षण्ढा वार्द्धुष्याश्च कृषीवलाः  ।
भिन्नवृत्तिकराः पुत्र नियोज्या न कदाचन  ॥ ७२.४६ ॥
वृषलीमन्दिरे यस्य महिषीं यस्तु पालयेत् ।
स विप्रो दूरतस्त्याज्यो व्रते श्राद्धे नराधिप  ॥ ७२.४७ ॥
काणाष्टुंटाश्च मण्टाश्च वेदपाठविवर्जिताः  ।
न ते पूज्या द्विजाः पार्थ मणिनागेश्वरे शुभे  ॥ ७२.४८ ॥
यदीच्छेदूर्ध्वगमनमात्मनः पितृभिः सह  ।
सर्वाङ्गरुचिरां धेनुं यो दद्यादग्रजन्मने  ॥ ७२.४९ ॥
स याति परमं लोकं यावदाभूतसम्प्लवम्  ।
ततः स्वर्गाच्च्युतः सोऽपि जायते विमले कुले  ॥ ७२.५० ॥
ये पश्यन्ति परं भक्त्या मणिनागेश्वरं नृप  ।
न तेषां जायते वंशे पन्नगानां भयं नृप  ॥ ७२.५१ ॥
पन्नगः शङ्कते तेषां मणिनागप्रदर्शनात् ।
सौपर्णरूपिणस्ते वै दृश्यन्ते नागमण्डले  ॥ ७२.५२ ॥
फलानि चैव दानानां शृणुष्वाथ नृपोत्तम  ।
अन्नं संस्कारसंयुक्तं ये ददन्ते नरोत्तमाः  ॥ ७२.५३ ॥
तोयं शय्यां तथा छत्रं कन्यां दासीं सुभाषिणीम्  ।
पात्रे देयं यतो राजन् यदीच्छेच्छ्रेय आत्मनः  ॥ ७२.५४ ॥
सुरभीणि च पुष्पाणि गन्धवस्त्राणि दापयेत् ।
दीपं धान्यं गृहं शुभ्रं सर्वोपस्करसंयुतम्  ॥ ७२.५५ ॥
ये ददन्ते परं भक्त्या ते व्रजन्ति त्रिविष्टपम्  ।
मणिनागे नृपश्रेष्ठ यच्च दानं प्रदीयते  ॥ ७२.५६ ॥
तस्य दानस्य भावेन स्वर्गे वासो भवेद्ध्रुवम्  ।
पातकानि प्रलीयन्ते आमपात्रे यथा जलम्  ॥ ७२.५७ ॥
नर्मदातोयसंसिद्धं भोज्यं विप्रे ददाति यः  ।
सोऽपि पापैर्विनिर्मुक्तः क्रीडते दैवतैः सह  ॥ ७२.५८ ॥
ततः स्वर्गच्युतानां हि लक्षणं प्रवदाम्यहम्  ।
दीर्घायुषो जीवपुत्रा धनवन्तः सुशोभनाः  ॥ ७२.५९ ॥
सर्वव्याधिविनिर्मुक्ताः सुतभृत्यैः समन्विताः  ।
त्यागिनो भोगसंयुक्ता धर्माख्यानरताः सदा  ॥ ७२.६० ॥
देवद्विजगुरोर्भक्तास्तीर्थसेवापरायणाः  ।
मातापितृवशा नित्यं द्रोहक्रोधविवर्जिताः  ॥ ७२.६१ ॥
एभिरेव गुणैर्युक्ता ये नराः पाण्डुनन्दन  ।
सत्यं ते स्वर्गादायाताः स्वर्गे वासं व्रजन्ति ते  ॥ ७२.६२ ॥
सर्वतीर्थवरं तीर्थं मणिनागं नृपोत्तम  ।
तीर्थाख्यानमिदं पुण्यं यः पठेच्छृणुयादपि  ॥ ७२.६३ ॥
सोऽपि पापैर्विनिर्मुक्तः शिवलोके महीयते  ।
न विषं क्रमते तेषां विचरन्ति यथेच्छया  ॥ ७२.६४ ॥
भाद्रपद्यां च यत्षष्ठ्यां पुण्यं सूर्यस्य दर्शने  ।
तत्फलं समवाप्नोति आख्यानश्रवणेन तु  ॥ ७२.६५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे मणिनागेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम द्विसप्ततितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ७३

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
नर्मदादक्षिणे कूले तीर्थं परमशोभनम्  ।
सर्वपापहरं पार्थ गोपारेश्वरमुत्तमम्  ।
गोदेहान्निःसृतं लिङ्गं पुण्यं भूमितले नृप  ॥ ७३.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
गोदेहान्निःसृतं कस्माल्लिङ्गं पापक्षयंकरम्  ।
दक्षिणे नर्मदाकूले मणिनागसमीपतः  ।
संक्षेपात्कथ्यतां विप्र गोपारेश्वरसम्भवम्  ॥ ७३.२ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
कामधेनुस्तपस्तत्र पुरा पार्थ चकार ह  ।
ध्यायते परया भक्त्या देवदेवं महेश्वरम्  ॥ ७३.३ ॥
तुष्टस्तस्या जगन्नाथ कपिलाय महेश्वरः  ।
निःसृतो देहमध्यात्तु अच्छेद्यः परमेश्वरः  ॥ ७३.४ ॥
तुष्टो देवि जगन्मातः कपिले परमेश्वरि  ।
आराधनं कृतं यस्मात्तद्वदाशु शुभानने  ॥ ७३.५ ॥

सुरभ्युवाच -
लोकानामुपकाराय सृष्टाहं परमेष्ठिना  ।
लोककार्याणि सर्वाणि सिध्यन्ति मत्प्रसादतः  ॥ ७३.६ ॥
लोकाः स्वर्गं प्रयास्यन्ति मत्प्रसादेन शङ्कर  ।
तीर्थे त्वं भव मे शम्भो लोकानां हितकाम्यया  ॥ ७३.७ ॥
तथेति भगवानुक्त्वा तीर्थे तत्रावसन्मुदा  ।
तदाप्रभृति तत्तीर्थं विख्यातं वसुधातले  ।
स्नानेनैकेन राजेन्द्र पापसङ्घं व्यपोहति  ॥ ७३.८ ॥
गोपारेश्वरगोदानं यस्तु भक्त्या च कारयेत् ।
योग्ये द्विजोत्तमे देया योग्या धेनुः सकाञ्चना  ॥ ७३.९ ॥
सवत्सा तरुणी शुभ्रा बहुक्षीरा सवस्त्रका  ।
कृष्णपक्षे चतुर्दश्यामष्टम्यां वा प्रदापयेत् ॥ ७३.१० ॥
सर्वेषु चैव मासेषु कार्त्तिके च विशेषतः  ।
दापयेत्परया भक्त्या द्विजे स्वाध्यायतत्परे  ॥ ७३.११ ॥
विधिना च प्रदद्याद्यो विधिना यस्तु गृह्णते  ।
तावुभौ पुण्यकर्माणौ प्रेक्षकः पुण्यभाजनम्  ॥ ७३.१२ ॥
पिण्डदानं प्रकुर्याद्यः प्रेतानां भक्तिसंयुतः  ।
पिण्डेनैकेन राजेन्द्र प्रेता यान्ति परां गतिम्  ॥ ७३.१३ ॥
भक्त्या प्रणामं रुद्रस्य ये कुर्वन्ति दिने दिने  ।
तेषां पापं प्रलीयेत भिन्नपात्रे जलं यथा  ॥ ७३.१४ ॥
तत्र तीर्थे तु यो राजन्वृषभं च समुत्सृजेत् ।
पितरश्चोद्धृतास्तेन शिवलोके महीयते  ॥ ७३.१५ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
वृषोत्सर्गे कृते तात फलं यज्जायते नृणाम्  ।
तत्सर्वं कथयस्वाशु प्रयत्नेन द्विजोत्तम  ॥ ७३.१६ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
सर्वलक्षणसम्पूर्णे वृषे चैव तु यत्फलम्  ।
तदहं सम्प्रवक्ष्यामि शृणुष्व धर्मनन्दन  ॥ ७३.१७ ॥
कार्त्तिके चैव वैशाखे पूर्णिमायां नराधिप  ।
रुद्रस्य सन्निधौ भूत्वा शुचिः स्नातो जितेन्द्रियः  ॥ ७३.१८ ॥
वृषस्यैव समुत्सर्गं कारयेत्प्रीयतां हरः  ।
सांनिध्ये कारयेत्पुत्र चतस्रो वत्सिकाः शुभाः  ॥ ७३.१९ ॥
दत्त्वा तु विप्रमुख्याय सर्वलक्षणसंयुताः  ।
प्रीयतां च महादेवो ब्रह्मा विष्णुर्महेश्वरः  ॥ ७३.२० ॥
वृषभे रोमसंख्या या सर्वाङ्गेषु नराधिप  ।
तावद्वर्षप्रमाणं तु शिवलोके महीयते  ॥ ७३.२१ ॥
शिवलोके वसित्वा तु यदा मर्त्येषु जायते  ।
कुले महति सम्भूतिर्धनधान्यसमाकुले  ॥ ७३.२२ ॥
नीरोगो रूपवांश्चैव विद्याढ्यः सत्यवाक्शुचिः  ।
गोपारेश्वरमाहात्म्यं मया ख्यातं युधिष्ठिर  ।
गोदेहान्निःसृतं लिङ्गं नर्मदादक्षिणे तटे  ॥ ७३.२३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे गोपारेश्वरमाहात्म्यवर्णनं नाम त्रिसप्ततितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ७४

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
रेवाया उत्तरे कूले तीर्थं परमशोभनम्  ।
सर्वपापहरं मर्त्ये नाम्ना वै गौतमेश्वरम्  ॥ ७४.१ ॥
स्थापितं गौतमेनैव लोकानां हितकाम्यया  ।
स्वर्गसोपानरूपं तु तीर्थं पुंसां युधिष्ठिर  ॥ ७४.२ ॥
तत्र गच्छ परं भक्त्या यत्र देवो जगद्गुरुः  ।
पातकस्य विनाशार्थं स्वर्गवासप्रदस्तथा  ॥ ७४.३ ॥
सौभाग्यवर्द्धनं तीर्थं जयदं दुःखनाशनम्  ।
पिण्डदानेन चैकेन कुलानामुद्धरेत्त्रयम्  ॥ ७४.४ ॥
यत्किंचिद्दीयते भक्त्या स्वल्पं वा यदि वा बहु  ।
तत्सर्वं शतसाहस्रमाज्ञया गौतमस्य हि  ॥ ७४.५ ॥
तीर्थानां परमं तीर्थं स्वयं रुद्रेण भाषितम्  ॥ ७४.६ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चमावन्त्यखण्डे रेवाखण्डे गौतमेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम चतुःसप्ततितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ७५

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
नर्मदादक्षिणे कूले तीर्थं परमशोभनम्  ।
शङ्खचूडस्य नाम्ना वै प्रसिद्धं भूमिमण्डले  ॥ ७५.१ ॥
शङ्खचूडः स्वयं तत्र संस्थितः पाण्डुनन्दन  ।
वैनतेयभयात्पार्थ सुखदनर्मदातटे  ॥ ७५.२ ॥
तत्र तीर्थे तु यो भक्त्या शुचिर्भूत्वा समाहितः  ।
स्नापयेच्छङ्खचूडं तु क्षीरक्षौद्रेण सर्पिषा  ॥ ७५.३ ॥
रात्रौ जागरणं कुर्याद्देवस्याग्रे नराधिप  ।
दधिभक्तेन सम्पूज्य ब्राह्मणाञ्छंसितव्रतान्  ।
गोप्रदाने द्विजेन्द्रोऽयं सर्वपापक्षयंकरः  ॥ ७५.४ ॥
तस्मिंस्तीर्थे तु यः पार्थ सर्पदष्टं प्रतर्पयेत् ।
स याति परमं लोकं शङ्करस्य वचो यथा  ॥ ७५.५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे शङ्खचूडतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम पञ्चसप्ततितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ७६

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र पारेश्वरमनुत्तमम्  ।
पराशरो महात्मा वै नर्मदायास्तटे शुभे  ॥ ७६.१ ॥
तपश्चचार विपुलं पुत्रार्थं पाण्डुनन्दन  ।
हिमवद्दुहिता तेन गौरी नारायणी नृप  ॥ ७६.२ ॥
तोषिता परया भक्त्या नर्मदोत्तरके तटे  ।
तस्य तुष्टा महादेवी शङ्करार्धाङ्गधारिणी  ॥ ७६.३ ॥
भोभो ऋषिवर श्रेष्ठ तुष्टाहं तव भक्तितः  ।
वरं याचय मे विप्र पराशर महामते  ॥ ७६.४ ॥

पराशर उवाच -
परितुष्टासि मे देवि यदि देयो वरो मम  ।
देहि पुत्रं भगवति सत्यशौचगुणान्वितम्  ॥ ७६.५ ॥
वेदाभ्यसनशीलं हि सर्वशास्त्रविशारदम्  ।
तीर्थे चात्र भवेद्देवि सन्निधानवरेण तु  ॥ ७६.६ ॥
लोकोपकारहेतोश्च स्थीयतां गिरिनन्दिनि  ।
पराशराभिधानेन नर्मदादक्षिणे तटे  ॥ ७६.७ ॥

श्रीदेव्युवाच -
एवं भवतु ते विप्र तत्रैवान्तरधीयत  ।
पराशरो महात्मा वै स्थापयामास पार्वतीम्  ॥ ७६.८ ॥
शङ्करं स्थापयामास सुरासुरनमस्कृतम्  ।
अच्छेद्यमप्रतर्क्यं च देवानां तु दुरासदम्  ॥ ७६.९ ॥
पराशरो महात्मा वै कृतार्थो ह्यभवन्नृप  ॥ ७६.१० ॥
तत्र तीर्थे तु यो भक्त्या शुचिः प्रयतमानसः  ।
स्त्र्यथवा पुरुषो वापि कामक्रोधविवर्जितः  ॥ ७६.११ ॥
माघे चैत्रेऽथ वैशाखे श्रावणे नृपनन्दन  ।
मासि मार्गशिरे चैव शुक्लपक्षे तु सर्वदा  ॥ ७६.१२ ॥
तत्र गत्वा शुभे स्थाने नर्मदादक्षिणे तटे  ॥ ७६.१३ ॥
उपोष्य परया भक्त्या व्रतमेतत्समाचरेत् ।
रात्रौ जागरणं कृत्वा दीपदानं स्वशक्तितः  ॥ ७६.१४ ॥
गीतं नृत्यं तथा वाद्यं कामक्रोधविवर्जितः  ।
प्रभाते विमले प्राप्ते द्विजाः पूज्याः स्वशक्तितः  ॥ ७६.१५ ॥
सम्पूज्य ब्राह्मणान् पार्थ धनदानहिरण्यतः  ।
वस्त्रेण छत्रदानेन शय्याताम्बूलभोजनैः  ॥ ७६.१६ ॥
प्रीणयेन्नर्मदातीरे ब्राह्मणाञ्छंसितव्रतान्  ।
श्राद्धं कार्यं नृपश्रेष्ठ आमैः पक्वैर्जलेन च  ॥ ७६.१७ ॥
स्त्रीणां चैव तु शूद्राणामामश्राद्धं प्रशस्यते  ।
आमं चतुर्गुणं देयं ब्राह्मणानां युधिष्ठिर  ॥ ७६.१८ ॥
वेदोक्तेन विधानेन द्विजाः पूज्याः प्रयत्नतः  ।
हस्तमात्रैः कुशैश्चैव तिलैश्चैवाक्षतैर्नृप  ॥ ७६.१९ ॥
विप्रा उदङ्मुखाः कार्याः स्वयं वै दक्षिणामुखः  ।
दर्भेषु निक्षिपेदन्नमित्युच्चार्य द्विजाग्रतः  ॥ ७६.२० ॥
प्रेता यान्तु परे लोके तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ।
पापं मे प्रशमं यातु एतु वृद्धिं शुभं सदा  ॥ ७६.२१ ॥
वृद्धिं यातु सदा वंशो ज्ञातिवर्गो द्विजोत्तम  ।
एवमुच्चार्य विप्राय दानं देयं स्वशक्तितः  ॥ ७६.२२ ॥
गोभूतिसहिरण्यादि चान्नं वस्त्रं स्वशक्तितः  ।
दातव्यं पाण्डवश्रेष्ठ पारेश्वरवराश्रमे  ॥ ७६.२३ ॥
ये शृण्वन्ति परं भक्त्या मुच्यन्ते सर्वपातकैः  ॥ ७६.२४ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे पारेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम षट्सप्ततितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ७७

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
भीमेश्वरं ततो गच्छेत्सर्वपापक्षयंकरम्  ।
सेवितं ऋषिसङ्घैश्च भीमव्रतधरैः शुभैः  ॥ ७७.१ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा सोपवासो जितेन्द्रियः  ।
जपेदेकाक्षरं मन्त्रमूर्ध्वबाहुर्दिवाकरे  ॥ ७७.२ ॥
तस्य जन्मार्जितं पापं तत्क्षणादेव नश्यति  ।
सप्तजन्मार्जितं पापं गायत्र्या नश्यते ध्रुवम्  ॥ ७७.३ ॥
दशभिर्जन्मभिर्जातं शतेन तु पुरा कृतम्  ।
सहस्रेण त्रिजन्मोत्थं गायत्री हन्ति किल्बिषम्  ॥ ७७.४ ॥
वैदिकं लौकिकं वापि जाप्यं जप्तं नरेश्वर  ।
तत्क्षणाद्दहते सर्वं तृणं तु ज्वलनो यथा  ॥ ७७.५ ॥
न देवबलमाश्रित्य कदाचित्पापमाचरेत् ।
अज्ञानान्नश्यते क्षिप्रं नोत्तरं तु कदाचन  ॥ ७७.६ ॥
तत्र तीर्थे तु यो दानं शक्तिमाश्रित्य चाचरेत् ।
तदक्षय्यफलं सर्वं जायते पाण्डुनन्दन  ॥ ७७.७ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे भीमेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम सप्तसप्ततितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ७८

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र नरदेश्वरमुत्तमम्  ।
तीर्थानां परमं तीर्थं निर्मितं नारदेन तु  ॥ ७८.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
नारदेन मुनिश्रेष्ठ कस्मात्तीर्थं विनिर्मितम्  ।
एतदाख्याहि मे सर्वं प्रसन्नो यदि सत्तम  ॥ ७८.२ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
परमेष्ठिसुतः पार्थ नारदो मुनिसत्तमः  ।
रेवायाश्चोत्तरे कूले तपस्तेन पुरा कृतम्  ॥ ७८.३ ॥
नवनाडीनिरोधेन काष्ठावत्यां गतेन च  ।
तोषितः पशुभर्ता वै नारदेन युधिष्ठिर  ॥ ७८.४ ॥

ईश्वर उवाच -
तुष्टोऽहं तव विप्रेन्द्र योगिनाथ अयोनिज  ।
वरं प्रार्थय मे वत्स यस्ते मनसि वर्तते  ॥ ७८.५ ॥

नारद उवाच -
त्वत्प्रसादेन मे शम्भो योगश्चैव प्रसिध्यतु  ।
अचला ते भवेद्भक्तिः सर्वकालं ममैव तु  ॥ ७८.६ ॥
स्वेच्छाचारी भवे देव वेदवेदाङ्गपारगः  ।
त्रिकालज्ञो जगन्नाथ गीतज्ञोऽहं सदा भवे  ॥ ७८.७ ॥
दिने दिने यथा युद्धं देवदानवमानुषैः  ।
पाताले मर्त्यलोके वा स्वर्गे वापि महेश्वर  ॥ ७८.८ ॥
पश्येयं त्वत्प्रसादेन भवन्तं पार्वतीं तथा  ।
तीर्थं लोकेषु विख्यातं सर्वपापक्षयंकरम्  ॥ ७८.९ ॥

ईश्वर उवाच -
एवं नारद सर्वं तु भविष्यति न संशयः  ।
चिन्तितं मत्प्रसादेन सिध्यते नात्र संशयः  ॥ ७८.१० ॥
स्वेच्छाचारो भवेर्वत्स स्वर्गे पातालगोचरे  ।
मर्त्ये वा भ्रम वै योगिन्न केनापि निवार्यसे  ॥ ७८.११ ॥
सप्त स्वरास्त्रयो ग्रामा मूर्च्छनाश्चैकविंशतिः  ।
ताना एकोनपञ्चाशत्प्रसादान्मे तव ध्रुवम्  ॥ ७८.१२ ॥
मम प्रियंकरं दिव्यं नृत्यगीतं भविष्यति  ।
कलिं च पश्यसे नित्यं देवदानवकिन्नरैः  ॥ ७८.१३ ॥
त्वत्तीर्थं भूतले पुण्यं मत्प्रसादाद्भविष्यति  ।
वेदवेदाङ्गतत्त्वज्ञो ह्यशेषज्ञानकोविदः  ।
एकस्त्वमसि निःसङ्गो मत्प्रसादेन नारद  ॥ ७८.१४ ॥
इत्युक्त्वान्तर्दधे देवो नारदस्तत्र शूलिनम्  ।
स्थापयामास राजेन्द्र सर्वसत्त्वोपकारकम्  ॥ ७८.१५ ॥
पृथिव्यामुत्तमं तीर्थं निर्मितं नारदेन तु  ।
तत्र तीर्थे नृपश्रेष्ठ यो गच्छेद्विजितेन्द्रियः  ॥ ७८.१६ ॥
मासि भाद्रपदे पार्थ कृष्णपक्षे चतुर्दशी  ।
उपोष्य परया भक्त्या रात्रौ कुर्वीत जागरम्  ॥ ७८.१७ ॥
छत्रं तत्र प्रदातव्यं ब्राह्मणे शुभलक्षणे  ।
शस्त्रेण तु हता ये वै तेषां श्राद्धं प्रदापयेत् ।
ते यान्ति परमं लोकं पिण्डदानप्रभावतः  ॥ ७८.१८ ॥
कपिला तत्र दातव्या पित्ःनुद्दिश्य भारत  ।
इत्युच्चार्य द्विजे देया यान्तु ते परमां गतिम्  ॥ ७८.१९ ॥
अस्य श्राद्धस्य भावेन ब्राह्मणस्य प्रसादतः  ।
नर्मदातोयभावेन न्यायार्जितधनस्य च  ।
तेषां चैव प्रभावेन प्रेता यान्तु परां गतिम्  ॥ ७८.२० ॥
इत्युच्चार्य द्विजे देया दक्षिणा च स्वशक्तितः  ।
हविष्यान्नं विशालाक्ष द्विजानां चैव दापयेत् ॥ ७८.२१ ॥
दीपं भक्त्या प्रदातव्यं नृत्यं गीतं च कारयेत् ।
अवाप्तं तेन वै सर्वं यः करोतीश्वरालये  ॥ ७८.२२ ॥
स याति रुद्रसांनिध्यमिति रुद्रः स्वयं जगौ  ।
विद्यादानेन चैकेन अक्षयां गतिमाप्नुयात् ॥ ७८.२३ ॥
धूर्वहास्तत्र दातव्या भूमिः सस्यवती नृप  ।
चित्रभानुं शुभैर्मन्त्रैः प्रीणयेत्तत्र भक्तितः  ॥ ७८.२४ ॥
आज्येन सुप्रभूतेन होमद्रव्येण भारत  ।
ये यजन्ति सदा भक्त्या त्रिकालं नृत्यमेव च  ॥ ७८.२५ ॥
तीर्थे नारदनामाख्ये रेवायाश्चोत्तरे तटे  ।
चित्रभानुमुखा देवाः सर्वदेवमय ऋषिः  ॥ ७८.२६ ॥
ऋषिणा प्रीणिताः सर्वे तस्मात्प्रीत्यो हुताशनः  ।
पूजिते हव्यवाहे तु दारिद्र्यं नैव जायते  ॥ ७८.२७ ॥
धनेन विपुला प्रीतिर्जायते प्रतिजन्मनि  ।
कुलीनाश्च सुवेषाश्च सर्वकालं धनेन तु  ॥ ७८.२८ ॥
प्लवो नदीनां पतिरङ्गनानां राजा च सद्वृत्तरतः प्रजानाम्  ।
धनं नराणामृतवस्तरूणां गतं गतं यौवनमानयन्ति  ॥ ७८.२९ ॥
धनदत्वं धनेशेन तस्मिंस्तीर्थे ह्युपार्जितम्  ।
यमेन च यमत्वं हि इन्द्रत्वं चैव वज्रिणा  ॥ ७८.३० ॥
अन्यैरपि महीपालैः पार्थिवत्वमुपार्जितम्  ।
नारदेश्वरमाहात्म्याद्ध्रुवो निश्चलतां गतः  ॥ ७८.३१ ॥
सर्वतीर्थवरं तीर्थं निर्मितं नारदेन तु  ।
पृथिव्यां सागरान्तायां रेवायाश्चोत्तरे तटे  ।
तद्वरं सर्वतीर्थानां महापातकनाशनम्  ॥ ७८.३२ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नारदेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामाष्टसप्ततितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ७९

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र तीर्थद्वयमनुत्तमम्  ।
दधिस्कन्दं मधुस्कन्दं सर्वपापक्षयंकरम्  ॥ ७९.१ ॥
दधिस्कन्दे नरः स्नात्वा यस्तु दद्याद्द्विजे दधि  ।
उपतिष्ठेत्ततस्तस्य सप्तजन्मनि भारत  ॥ ७९.२ ॥
न व्याधिर्न जरा तस्य न शोको नैव मत्सरः  ।
दशचन्द्रशतं यावज्जायते विमले कुले  ॥ ७९.३ ॥
मधुस्कन्देऽपि मधुना मिश्रितान्यस्तिलान्ददेत् ।
नासौ वैवस्वतं देवं पश्येद्वै जन्मसप्ततिम्  ॥ ७९.४ ॥
मधुना सह सम्मिश्रं पिण्डं यस्तु प्रदापयेत् ।
तस्य पौत्रप्रपौत्रेभ्यो दारिद्र्यं नैव जायते  ॥ ७९.५ ॥
दधिभिः सह संमिश्रं पिण्डं यस्तु प्रदापयेत् ।
तस्मिंस्तीर्थे नरः स्नात्वा विधिवद्दक्षिणामुखः  ॥ ७९.६ ॥
पिता पितामहश्चैव तथैव प्रपितामहः  ।
द्वादशाब्दानि तुष्यन्ति नात्र कार्या विचारणा  ॥ ७९.७ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे दधिस्कन्दमधुस्कन्दतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकोनाशीतितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ८०

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र नन्दिकेश्वरमुत्तमम्  ।
यत्र सिद्धो महानन्दी तत्ते सर्वं वदाम्यहम्  ॥ ८०.१ ॥
रेवायां पुरतः कृत्वा पुरा नन्दी गणेश्वरः  ।
तपस्तपञ्जयं कुर्वंस्तीर्थात्तीर्थं जगाम ह  ॥ ८०.२ ॥
दधिस्कन्दं मधुस्कन्दं यावत्त्यक्त्वा तु गच्छति  ।
तावत्तुष्टो महादेवो नन्दिनाथमुवाच ह  ॥ ८०.३ ॥

ईश्वर उवाच -
भोभोः प्रसन्नो नन्दीश वरं वृणु यथेप्सितम्  ।
तपसा तेन तुष्टोऽहं तीर्थयात्राकृतेन ते  ॥ ८०.४ ॥

नन्दीश्वर उवाच -
न चाहं कामये वित्तं न चाहं कुलसन्ततिम्  ।
मुक्त्वा न कामये कामं तव पादाम्बुजात्परम्  ॥ ८०.५ ॥
कृमिकीटपतङ्गेषु तिर्यग्योनिं गतस्य वा  ।
जन्म जन्मान्तरेऽप्यस्तु भक्तिस्त्वयि ममाचला  ॥ ८०.६ ॥
तथेत्युक्त्वा महादेवः परया कृपया नृप  ।
गृहीत्वा तं करे सिद्धं जगाम निलयं हरः  ॥ ८०.७ ॥
तस्मिंस्तीर्थे तु यः स्नात्वा भक्त्या त्र्यक्षं प्रपूजयेत् ।
अग्निष्टोमस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोति मानवः  ॥ ८०.८ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा प्राणत्यागं करोति चेत् ।
शिवस्यानुचरो भूत्वा मोदते कल्पमक्षयम्  ॥ ८०.९ ॥
ततः कालेन महता जायते विमले कुले  ।
वेदवेदाङ्गतत्त्वज्ञो जीवेच्च शरदां शतम्  ॥ ८०.१० ॥
एतत्ते कथितं तात तीर्थमाहात्म्यमुत्तमम्  ।
दुर्लभं मर्त्यसंज्ञस्य सर्वपापक्षयंकरम्  ॥ ८०.११ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नन्दिकेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामाशीतितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ८१

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महाराज वरुणेश्वरमुत्तमम्  ।
यत्र सिद्धो महादेवो वरुणो नृपसत्तम  ॥ ८१.१ ॥
पिण्याकशाकपर्णैश्च कृच्छ्रचान्द्रायणादिभिः  ।
आराध्य गिरिजानाथं ततः सिद्धिं परां गतः  ॥ ८१.२ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा संतर्प्य पितृदेवताः  ।
पूजयेच्छङ्करं भक्त्या स याति परमां गतिम्  ॥ ८१.३ ॥
कुण्डिकां वर्धनीं वापि महद्वा जलभाजनम्  ।
अन्नेन सहितं पार्थ तस्य पुण्यफलं शृणु  ॥ ८१.४ ॥
यत्फलं लभते मर्त्यः सत्रे द्वादशवार्षिके  ।
तत्फलं समवाप्नोति नात्र कार्या विचारणा  ॥ ८१.५ ॥
सर्वेषामेव दानानामन्नदानं परं स्मृतम्  ।
सद्यः प्रीतिकरं तोयमन्नं च नृपसत्तम  ॥ ८१.६ ॥
तत्रतीर्थे मृतानां तु नराणां भावितात्मनाम्  ।
वरुणस्य पुरे वासो यावदाभूतसंप्लवम्  ॥ ८१.७ ॥
पश्चात्पूर्णे ततः काले मर्त्यलोके प्रजायते  ।
अन्नदानप्रदो नित्यं जीवेद्वर्षशतं नरः  ॥ ८१.८ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे वरुणेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकाशीतितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ८२

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल वह्नितीर्थमनुत्तमम्  ।
यत्र सिद्धो महातेजास्तपः कृत्वा हुताशनः  ॥ ८२.१ ॥
सर्वभक्ष्यः कृतो योऽसौ दण्डके मुनिना पुरा  ।
नर्मदातटमाश्रित्य पूतो जातो हुताशनः  ॥ ८२.२ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयित्वा महेश्वरम्  ।
अग्निप्रवेशं कुरुते स गच्छेदग्निसाम्यताम्  ॥ ८२.३ ॥
भक्त्या स्नात्वा तु यस्तत्र तर्पयेत्पितृदेवताः  ।
अग्निष्टोमस्य यज्ञस्य फलमाप्नोत्यसंशयम्  ॥ ८२.४ ॥
तस्यैवानन्तरं राजन्कौबेरं तीर्थमुत्तमम्  ।
कुबेरो यत्र संसिद्धो यक्षाणामधिपः पुरा  ॥ ८२.५ ॥
तत्र तीर्थे नरः स्नात्वा समभ्यर्च्य जगद्गुरुम्  ।
उमया सहितं भक्त्या सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ ८२.६ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा दद्याद्विप्राय कांचनम्  ।
नाभिमात्रे जले तिष्ठन्स लभेतार्बुदं फलम्  ॥ ८२.७ ॥
दधिस्कन्दे मधुस्कन्दे नन्दीशे वरुणालये  ।
आग्नेये यत्फलं तात स्नात्वा तत्फलमाप्नुयात् ॥ ८२.८ ॥
ते वन्द्या मानुषे लोके धन्याः पूर्णमनोरथाः  ।
यैस्तु दृष्टं महापुण्यं नर्मदातीर्थपञ्चकम्  ॥ ८२.९ ॥
ते यान्ति भास्करे लोके परमे दुःखनाशने  ।
भास्करादैश्वरे लोके चैश्वरादनिवर्तके  ॥ ८२.१० ॥
नीयते स परे लोके यावदिन्द्राश्चतुर्दश  ।
ततः स्वर्गाच्च्युतो मर्त्यो राजा भवति धार्मिकः  ॥ ८२.११ ॥
सर्वरोगविनिर्मुक्तो भुनक्ति सचराचरम्  ।
विष्णुश्च देवता येषां नर्मदातीर्थसेविनाम्  ॥ ८२.१२ ॥
अखण्डितप्रतापास्ते जायन्ते नात्र संशयः  ।
गङ्गा कनखले पुण्या कुरुक्षेत्रे सरस्वती  ॥ ८२.१३ ॥
ग्रामे वा यदि वारण्ये पुण्या सर्वत्र नर्मदा  ।
रेवातीरे वसेन्नित्यं रेवातोयं सदा पिबेत् ॥ ८२.१४ ॥
स स्नातः सर्वतीर्थेषु सोमपानं दिने दिने  ।
गङ्गाद्याः सरितः सर्वाः समुद्राश्च सरांसि च  ।
कल्पान्ते संक्षयं यान्ति न मृता तेन नर्मदा  ॥ ८२.१५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे दधिस्कन्दादिपञ्चतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम द्व्यशीतितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ८३

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महाराज तीर्थं परमशोभनम्  ।
ब्रह्महत्याहरं प्रोक्तं रेवातटसमाश्रयम्  ।
हनूमताभिधं ह्यत्र विद्यते लिङ्गमुत्तमम्  ॥ ८३.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
हनूमन्तेश्वरं नाम कथं जातं वदस्व मे  ।
ब्रह्महत्याहरं तीर्थं रेवादक्षिणसंस्थितम्  ॥ ८३.२ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
साधु साधु महाबाहो सोमवंशविभूषण  ।
गुह्याद्गुह्यतरं तीर्थं नाख्यातं कस्यचिन्मया  ॥ ८३.३ ॥
तव स्नेहात्प्रवक्ष्यामि पीडितो वार्द्धकेन तु  ।
पूर्वं जातं महद्युद्धं रामरावणयोरपि  ॥ ८३.४ ॥
पुलस्त्यो ब्रह्मणः पुत्रो विश्रवास्तस्य वै सुतः  ।
रावणस्तेन संजातो दशास्यो ब्रह्मराक्षसः  ॥ ८३.५ ॥
त्रैलोक्यविजयी भूतः प्रसादाच्छूलिनः स च  ।
गीर्वाणा विजिताः सर्वे रामस्य गृहिणी हृता  ॥ ८३.६ ॥
वारितः कुम्भकर्णेन सीतां मोचय मोचय  ।
विभीषणेन वै पापो मन्दोदर्या पुनःपुनः  ॥ ८३.७ ॥
त्वं जितः कार्तवीर्येण रैणुकेयेन सोऽपि च  ।
स रामो रामभद्रेण तस्य संख्ये कथं जयः  ॥ ८३.८ ॥

रावण उवाच -
वानरैश्च नरैरृक्षैर्वराहैश्च निरायुधैः  ।
देवासुरसमूहैश्च न जितोऽहं कदाचन  ॥ ८३.९ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
सुग्रीवहनुमद्भ्यां च कुमुदेनाङ्गदेन च  ।
एतैरन्यैः सहायैश्च रामचन्द्रेण वै जितः  ॥ ८३.१० ॥
रामचन्द्रेण पौलस्त्यो हतः संख्ये महाबलः  ।
वनं भग्नं हताः शूराः प्रभञ्जनसुतेन च  ॥ ८३.११ ॥
रावणस्य सुतो जन्ये हतश्चाक्षकुमारकः  ।
आयामो रक्षसां भीमः सम्पिष्टो वानरेण तु  ॥ ८३.१२ ॥
एवं रामायणे वृत्ते सीतामोक्षे कृते सति  ।
अयोध्यां तु गते रामे हनुमान्स महाकपिः  ॥ ८३.१३ ॥
कैलासाख्यं गतः शैलं प्रणामाय महेशितुः  ।
तिष्ठ तिष्ठेत्यसौ प्रोक्तो नन्दिना वानरोत्तमः  ॥ ८३.१४ ॥
ब्रह्महत्यायुतस्त्वं हि राक्षसानां वधेन हि  ।
भैरवस्य सभा नूनं न द्रष्टव्या त्वया कपे  ॥ ८३.१५ ॥

हनुमानुवाच -
नन्दिनाथ हरं पृच्छ पातकस्योपशान्तिदम्  ।
पापोऽहं प्लवगो यस्मात्संजातः कारणान्तरात् ॥ ८३.१६ ॥

नन्द्युवाच -
रुद्रदेहोद्भवा किं ते न श्रुता भूतले स्थिता  ।
श्रवणाज्जन्मजनितं द्विगुणं कीर्तनाद्व्रजेत् ॥ ८३.१७ ॥
त्रिंशज्जन्मार्जितं पापं नश्येद्रेवावगाहनात् ।
तस्मात्त्वं नर्मदातीरं गत्वा चर तपो महत् ॥ ८३.१८ ॥
गन्धर्वाहसुतोऽप्येवं नन्दिनोक्तं निशम्य च  ।
प्रयातो नर्मदातीरमौर्व्यादक्षिणसङ्गमम्  ॥ ८३.१९ ॥
दध्यौ सुदक्षिणे देवं विरूपाक्षं त्रिशूलिनम्  ।
जटामुकुटसंयुक्तं व्यालयज्ञोपवीतिनम्  ॥ ८३.२० ॥
भस्मोपचितसर्वाङ्गं डमरुस्वरनादितम्  ।
उमार्द्धाङ्गहरं शान्तं गोनाथासनसंस्थितम्  ॥ ८३.२१ ॥
वत्सरान् सुबहून् यावदुपासांचक्र ईश्वरम्  ।
तावत्तुष्टो महादेव आजगाम सहोमया  ॥ ८३.२२ ॥
उवाच मधुरां वाणीं मेघगम्भीरनिस्वनाम्  ।
साधु साध्वित्युवाचेशः कष्टं वत्स त्वया कृतम्  ॥ ८३.२३ ॥
न च पूर्वं त्वया पापं कृतं रावणसंक्षये  ।
स्वामिकार्यरतस्त्वं हि सिद्धोऽसि मम दर्शनात् ॥ ८३.२४ ॥
हनुमांश्च हरं दृष्ट्वा उमार्द्धाङ्गहरं स्थिरम्  ।
साष्टाङ्गं प्रणतोऽवोचज्जय शम्भो नमोऽस्तु ते  ।
जयान्धकविनाशाय जय गङ्गाशिरोधर  ॥ ८३.२५ ॥
एवं स्तुतो महादेवो वरदो वाक्यमब्रवीत् ।
वरं प्रार्थय मे वत्स प्राणसम्भवसम्भव  ॥ ८३.२६ ॥

श्रीहनुमानुवाच -
ब्रह्मरक्षोवधाज्जाता मम हत्या महेश्वर  ।
न पापोऽहं भवेदेव युष्मत्सम्भाषणे क्षणात् ॥ ८३.२७ ॥

ईश्वर उवाच -
नर्मदातीर्थमाहात्म्याद्धर्मयोगप्रभावतः  ।
मन्मूर्तिदर्शनात्पुत्र निष्पापोऽसि न संशयः  ॥ ८३.२८ ॥
अन्यं च ते प्रयच्छामि वरं वानरपुंगव  ।
उपकाराय लोकानां नामानि तव मारुते  ॥ ८३.२९ ॥
हनूमानं जनिसुतो वायुपुत्रो महाबलः  ।
रामेष्टः फाल्गुनो गोत्रः पिङ्गाक्षोऽमितविक्रमः  ॥ ८३.३० ॥
उदधिक्रमणश्रेष्ठो दशग्रीवस्य दर्पहा  ।
लक्ष्मणप्राणदाता च सीताशोकनिवर्तनः  ॥ ८३.३१ ॥
इत्युक्त्वान्तर्दधे देव उमया सह शङ्करः  ।
हनूमानीश्वरं तत्र स्थापयामास भक्तितः  ॥ ८३.३२ ॥
आत्मयोगबलेनैव ब्रह्मचर्यप्रभावतः  ।
ईश्वरस्य प्रसादेन लिङ्गं कामप्रदं हि तत् ।
अच्छेद्यमप्रतर्क्यं च विनाशोत्पत्तिवर्जितम्  ॥ ८३.३३ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
हनूमन्तेश्वरे पुत्र प्रत्यक्षप्रत्ययं शृणु  ।
यद्वृत्तं द्वापरस्यादौ त्रेतान्ते पाण्डुनन्दन  ॥ ८३.३४ ॥
सुपर्वा नाम भूपालो बभूव वसुधातले  ।
तस्य राज्ञः सदा सौख्यं नरा दीर्घायुषः सदा  ॥ ८३.३५ ॥
स पुत्रधनसंयुक्तश्चौरोपद्रववर्जितः  ।
शतबाहुर्बभूवास्य पुत्रो भीमपराक्रमः  ॥ ८३.३६ ॥
आसक्तोऽसौ सदा कालं पापधर्मैर्नरेश्वर  ।
अटाट्यत धरां सर्वां पर्वतांश्च वनानि च  ॥ ८३.३७ ॥
वधार्थं मृगयूथानामागतो विन्ध्यपर्वतम्  ।
तरुजातिसमाकीर्णे हस्तियूथसमाचिते  ॥ ८३.३८ ॥
सिंहचित्रकशोभाढ्ये मृगवाराहसंकुले  ।
क्रीडित्वा स वने राजा नर्मदामानतः क्वचित् ॥ ८३.३९ ॥
हनूमन्तवने प्राप्तः शतक्रोशप्रमाणके  ।
चिञ्चिणीवनशोभाढ्ये कदम्बतरुसंकुले  ॥ ८३.४० ॥
नित्यं पालाशजम्बीरैः करंजखदिरैस्तथा  ।
पाटलैर्बदरैर्युक्तैः शमीतिन्दुकशोभितम्  ॥ ८३.४१ ॥
मृगयूथैः समाछन्नशिखण्डिस्वरनादितम्  ।
पारावतकसङ्घानां समन्तात्स्वरशोभितम्  ॥ ८३.४२ ॥
शरत्कालेऽरमद्राजा बहुले चाश्विनस्य सः  ।
वनमध्यं गतोऽद्राक्षीद्भ्रमन्तं पिङ्गलद्विजम्  ॥ ८३.४३ ॥
पुस्तिकाकरसंस्थं च पप्रच्छ चपलं द्विजम्  ॥ ८३.४४ ॥

शतबाहुरुवाच -
एकाकी त्वं वने कस्माद्भ्रमसे पुस्तिकाकरः  ।
इतस्ततोऽपि सम्पश्यन् कथयस्व द्विजोत्तम  ॥ ८३.४५ ॥

ब्राह्मण उवाच -
कान्यकुब्जात्समायातः प्रेषितो राजकन्यया  ।
अस्थिक्षेपाय वै राजन्हनूमन्तेश्वरे जले  ॥ ८३.४६ ॥

राजोवाच -
अस्थिक्षेपो जले कस्माद्धनूमन्तेश्वरे द्विज  ।
क्रियते केन कार्येण साश्चर्यं कथ्यतां मम  ॥ ८३.४७ ॥
सुपर्वणः सुतो यानं त्यक्त्वा भूमौ प्रणम्य च  ।
कृताञ्जलिपुटो भूत्वा ब्राह्मणाय नरेश्वर  ।
समस्तं कथयामास वृत्तान्तं स्वं पुरातनम्  ॥ ८३.४८ ॥

ब्राह्मण उवाच -
शिखण्डी नाम राजास्ति कन्यकुब्जे प्रतापवान्  ।
अपुत्रोऽसौ महीपालः कन्या जाता मनोरथैः  ॥ ८३.४९ ॥
जातिस्मरा सुचार्वङ्गी नर्मदायाः प्रभावतः  ।
पित्रा च सैकदा कन्या विवाहाय प्रजल्पिता  ॥ ८३.५० ॥
अनित्ये पुत्रि संसारे कन्यादानं ददाम्यहम्  ।
श्वःकृत्यमद्य कुर्वीत पूर्वाह्णे चापराह्णिकम्  ।
न हि प्रतीक्षते मृत्युः कृतं चास्य न चाकृतम्  ॥ ८३.५१ ॥

कन्योवाच -
इच्छेयं यत्र कले हि तत्र देया त्वया पितुः  ।
पुत्रीवाक्यादसौ राजा विस्मितो वाक्यमब्रवीत् ॥ ८३.५२ ॥

शिखण्ड्युवाच -
कथ्यतां मे महाभागे साश्चर्यं भाषितं त्वया  ।
पितुर्वाक्येन सा बालोत्तमा ह्यागतान्तिकम्  ॥ ८३.५३ ॥
कथयामास यद्वृत्तं हनूमन्तेश्वरे नृप  ।
कलापिनी ह्यहं तात युता भर्त्रावसं तदा  ॥ ८३.५४ ॥
रेवौर्व्यासङ्गमन्तिस्था रेवाया दक्षिणे तटे  ।
हनूमन्तवने पुण्ये चिक्रीडाहं यदृच्छया  ॥ ८३.५५ ॥
भर्तृयुक्ता च संसुप्ता रजन्यां सरले नगे  ।
आगता लुब्धकास्तत्र क्षुधार्ता वनमुत्तमम्  ॥ ८३.५६ ॥
भर्तृयोगयुता पापैर्दृष्टाहं वधचिन्तकैः  ।
पाशबन्धं समादाय बद्धाहं स्वामिना सह  ॥ ८३.५७ ॥
ग्रीवां ते मोटयामासुः पिच्छाछोटनकं कृतम्  ।
हुताशनमुखे तैस्तु सह कान्तेन लुब्धकैः  ॥ ८३.५८ ॥
परिभर्ज्यावयोर्मांसं भक्षयित्वा यथेष्टतः  ।
सुप्ताः स्वस्थेन्द्रिया रात्रौ सा गता शर्वरी क्षयम्  ॥ ८३.५९ ॥
प्रभाते मांसशेषं च जम्बुकैर्गृध्रघातिभिः  ।
मच्छरीरोद्भवं चास्थि स्नायुमांसेन चावृतम्  ॥ ८३.६० ॥
गृहीतं घातिनैकेन चाकाशात्पतितं तदा  ।
तं मांसभक्षणं दृष्ट्वा परे पक्षिण आगताः  ॥ ८३.६१ ॥
दृष्ट्वा पक्षिसमूहं तु अस्थिखण्डं व्यसर्जयत् ।
विहगानां समस्तानां धावतां चैव पश्यताम्  ॥ ८३.६२ ॥
पतितं नर्मदातोये हनूमन्तेश्वरे नृप  ।
मदीयमस्थिखण्डं च पतितं नर्मदाजले  ॥ ८३.६३ ॥
तस्य तीर्थस्य पुण्येन जाताहं पुत्रिका तव  ।
भूपकन्या त्वहं जाता पूर्णचन्द्रनिभानना  ॥ ८३.६४ ॥
जातिस्मरा नरेन्द्रस्य संजाता भवतः कुले  ।
तस्माद्विवाहं नेच्छामि मम भर्ता नृपोत्तम  ॥ ८३.६५ ॥
विषमे वर्ततेऽद्यापि शकुन्तमृगजातिषु  ।
तस्यास्थिशेषं राजेन्द्र तस्मिंस्तीर्थे भविष्यति  ॥ ८३.६६ ॥
तत्क्षेपणार्थं वै तात प्रेषयाद्य द्विजोत्तमम्  ।
एतत्ते सर्वमाख्यातं कारणं नृपसत्तम  ॥ ८३.६७ ॥
मद्भर्ता विषमे स्थाने शकुन्तमृगजातिषु  ।
यदि प्रेषयसे तात कंचित्त्वं नर्मदातटे  ॥ ८३.६८ ॥
तस्याहं कथयिष्यामि स्थानैश्चिह्नैश्च लक्षितम्  ।
शिखण्डिनाप्यहं तत्र ह्याहूतो ह्यवनीपते  ॥ ८३.६९ ॥
दास्यामि विंशतिग्रामान्गच्छ त्वं नर्मदातटे  ।
प्रेषणं मे प्रतिज्ञातमलक्ष्म्या पीडितेन तु  ॥ ८३.७० ॥

कन्योवाच -
गच्छ त्वं नर्मदां पुण्यां सर्वपापक्षयंकरीम्  ।
आग्नेय्यां सोमनाथस्य हनूमन्तेश्वरः परः  ॥ ८३.७१ ॥
अर्धक्रोशेन रेवाया विस्तीर्णो वटपादपः  ।
करंजः कटहश्चैव सन्निधाने वटस्य च  ॥ ८३.७२ ॥
न्यग्रोधमूलसांनिध्ये सूक्ष्मान्यस्थीनि द्रक्ष्यसि  ।
समूह्य तानि संगृह्य गच्छ रेवां द्विजोत्तम  ॥ ८३.७३ ॥
आश्विनस्यासिते पक्षे त्रिपुरारिस्तु वै तिथौ  ।
स्नाप्य त्रिशूलिनं भक्त्या रात्रौ त्वं कुरु जागरम्  ॥ ८३.७४ ॥
क्षिपेः प्रभाते तानि त्वं नाभिमात्रजलस्थितः  ।
इत्युच्चार्य द्विजश्रेष्ठ विमुक्तिस्तस्य जायताम्  ॥ ८३.७५ ॥
क्षिप्त्वास्थीनि पुनः स्नानं कर्तव्यं त्वघनाशनम्  ।
एवं कृते तु राजेन्द्र गतिस्तस्य भविष्यति  ॥ ८३.७६ ॥
कथितं कन्यया यच्च तत्सर्वं पुस्तिकाकृतम्  ।
आगतोऽहं नृपश्रेष्ठ तीर्थेऽत्र दुरितापहे  ॥ ८३.७७ ॥
सोऽभिज्ञानं ततो दृष्ट्वा नीत्वास्थीनि नरेश्वर  ।
पूर्वोक्तेन विधानेन प्राक्षिपं नार्मदा मसिपुष्पवृष्टिःऽशु साधु साध्विति पाण्डव  ।
विमानं च ततो दिव्यमागतं बर्हिणस्तदा  ॥ ८३.७८ ॥
दिव्यरूपधरो भूत्वा गतो नाके कलापवान्  ।
एवं तु प्रत्ययं दृष्ट्वा हनूमन्तेश्वरे नृप  ॥ ८३.७९ ॥
चकारानशनं विप्रः शतबाहुश्च भूपतिः  ।
शोषयामासतुस्तौ स्वमीश्वराराधने रतौ  ॥ ८३.८० ॥
ध्यायन्तौ तस्थतुर्देवं शतबाहुद्विजोत्तमौ  ।
मासार्धेन मृतो राजा शतबाहुर्महामनाः  ॥ ८३.८१ ॥
किङ्कणीजालशोभाढ्यं विमानं तत्र चागतम्  ।
साधु साधु नृपश्रेष्ठ विमानारोहणं कुरु  ॥ ८३.८२ ॥

शतबाहुरुवाच -
नायामि स्वर्गमार्गाग्रं विप्रो यावन्न संस्थितः  ।
उपदेशप्रदो मह्यं गुरुरूपी द्विजोत्तमः  ॥ ८३.८३ ॥
अप्सरस ऊचुः  ।
लोभावृतो ह्ययं विप्रो लोभात्पापस्य संग्रहः  ।
हनूमन्तेश्वरे राजन्ये मृताः सत्त्वमास्थिताः  ॥ ८३.८४ ॥
ते यान्ति शांकरे लोके सर्वपापक्षयंकरे  ।
नैव पापक्षयश्चास्य ब्राह्मणस्य नरेश्वर  ॥ ८३.८५ ॥
गृहं च गृहिणी चित्ते ब्राह्मणस्य प्रवर्तते  ।
शतबाहुस्ततो विप्रमुवाच विनयान्वितः  ॥ ८३.८६ ॥
त्यज मूलमनर्थस्य लोभमेनं द्विजोत्तम  ।
इत्युक्त्वा स्वर्ययौ राजा स्वर्गकन्यासमावृतः  ॥ ८३.८७ ॥
दिनैः कैश्चिद्गतो विप्रः स्वर्गं वैतालिकैर्वृतः  ।
बर्ही च काशीराजस्य पुत्रस्तीर्थप्रभावतः  ॥ ८३.८८ ॥
आत्मानं कन्यया दत्तं पूर्वजन्म व्यचिन्तयन्  ।
सा च तं प्रौढमालोक्य पितुराज्ञामवाप्य च  ।
स्वयंवरे स्वभर्तारं लेभे साध्वी नृपात्मजम्  ॥ ८३.८९ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
एतद्वृत्तान्तमभवत्तस्मिंस्तीर्थे नृपोत्तम  ।
एतस्मात्कारणान्मेध्यं तीर्थमेतत्सदा नृप  ॥ ८३.९० ॥
अष्टम्यां वा चतुर्दश्यां सर्वकालं नरेश्वर  ।
विशेषाच्चाश्विने मासि कृष्णपक्षे चतुर्दशीम्  ॥ ८३.९१ ॥
स्नापयेदीश्वरं भक्त्या क्षौद्रक्षीरेण सर्पिषा  ।
दध्ना च खण्डयुक्तेन कुशतोयेन वै पुनः  ॥ ८३.९२ ॥
श्रीखण्डेन सुगन्धेन गुण्ठयेच्च महेश्वरम्  ।
ततः सुगन्धपुष्पैश्च बिल्वपत्रैश्च पूजयेत् ॥ ८३.९३ ॥
मुचकुन्देन कदेन जातीकाशकुशोद्भवैः  ।
उन्मत्तमुनिपुष्पौघैः पुष्पैस्तत्कालसम्भवैः  ॥ ८३.९४ ॥
अर्चयेत्परया भक्त्या हनूमन्तेश्वरं शिवम्  ।
घृतेन दापयेद्दीपं तैलेन तदभावतः  ॥ ८३.९५ ॥
श्राद्धं च कारयेत्तत्र ब्राह्मणैर्वेदपारगैः  ।
सर्वलक्षणसम्पूर्णैः कुलीनैर्गृहपालकैः  ॥ ८३.९६ ॥
तर्पयेद्ब्राह्मणान् भक्त्या वसनान्नहिरण्यतः  ।
नरकस्था दिवं यान्तु प्रोच्येति प्रणमेद्द्विजान्  ॥ ८३.९७ ॥
पतितान् वर्जयेद्विप्रान् वृषली यस्य गेहिनी  ।
स्ववृषं चापरित्यज्य वृषैरन्यैर्वृषायते  ॥ ८३.९८ ॥
वृषलीं तां विदुर्देवा न शूद्री वृषली भवेत् ।
ब्रह्महत्या सुरापानं गुरुदारनिषेवणम्  ॥ ८३.९९ ॥
सुवर्णहरणन्यासमित्रद्रोहोद्भवं तथा  ।
नश्यते पातकं सर्वमित्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ॥ ८३.१०० ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
वाक्प्रलापेन भो वत्स बहुनोक्तेन किं मया  ।
सर्वपातकसंयुक्तो दद्याद्दानं द्विजन्मने  ॥ ८३.१०१ ॥
गोदानं च प्रकर्तव्यमस्मिंस्तीर्थे विशेषतः  ।
गोदानं हि यतः पार्थ सर्वदानाधिकं स्मृतम्  ॥ ८३.१०२ ॥
सर्वदेवमया गावः सर्वे देवास्तदात्मकाः  ।
शृङ्गाग्रेषु महीपाल शक्रो वसति नित्यशः  ॥ ८३.१०३ ॥
उरः स्कन्दः शिरो ब्रह्मा ललाटे वृषभध्वजः  ।
चन्द्रार्कौ लोचने देवौ जिह्वायां च सरस्वती  ॥ ८३.१०४ ॥
मरुद्गणाः सदा साध्या यस्या दन्ता नरेश्वर  ।
हुङ्कारे चतुरो वेदान् विद्यात्साङ्गपदक्रमान्  ॥ ८३.१०५ ॥
ऋषयो रोमकूपेषु ह्यसंख्यातास्तपस्विनः  ।
दण्डहस्तो महाकायः कृष्णो महिषवाहनः  ॥ ८३.१०६ ॥
यमः पृष्ठस्थितो नित्यं शुभाशुभपरीक्षकः  ।
चत्वारः सागराः पुण्याः क्षीरधाराः स्तनेषु च  ॥ ८३.१०७ ॥
विष्णुपादोद्भवा गङ्गा दर्शनात्पापनाशनी  ।
प्रस्रावे संस्थिता यस्मात्तस्माद्वन्द्या सदा बुधैः  ॥ ८३.१०८ ॥
लक्ष्मीश्च गोमये नित्यं पवित्रा सर्वमङ्गला  ।
गोमयालेपनं तस्मात्कर्तव्यं पाण्डुनन्दन  ॥ ८३.१०९ ॥
गन्धर्वाप्सरसो नागाः खुराग्रेषु व्यवस्थिताः  ।
पृथिव्यां सागरान्तायां यानि तीर्थानि भारत  ।
तानि सर्वाणि जानीयाद्गौर्गव्यं तेन पावनम्  ॥ ८३.११० ॥

युधिष्ठिर उवाच -
सर्वदेवमयी धेनुर्गीर्वाणाद्यैरलंकृता  ।
एतत्कथय मे तात कस्माद्गोषु समाश्रिताः  ॥ ८३.१११ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
सर्वदेवमयो विष्णुर्गावो विष्णुशरीरजाः  ।
देवास्तदुभयात्तस्मात्कल्पिता विविधा जनैः  ॥ ८३.११२ ॥
श्वेता वा कपिला वापि क्षीरिणी पाण्डुनन्दन  ।
सवत्सा च सुशीला च सितवस्त्रावगुण्ठिता  ॥ ८३.११३ ॥
कांस्यदोहनिका देया स्वर्णशृङ्गी सुभूषिता  ।
हनूमन्तेश्वरस्याग्रे भक्त्या विप्राय दापयेत् ॥ ८३.११४ ॥
नियमस्थेन सा देया स्वर्गमानन्त्यमिच्छता  ।
असमर्थाय ये दद्युर्विष्णुलोके प्रयान्ति ते  ॥ ८३.११५ ॥
असौ लोके च्युतो राजन्भूतले द्विजमन्दिरे  ।
कुशलो जायते पुत्रो गुणविद्याधनर्द्धिमान्  ॥ ८३.११६ ॥
सर्वपापहरं तीर्थं हनूमन्तेश्वरं नृप  ।
शृण्वन्विमुच्यते पापाद्वर्णसंकरसंभवात् ॥ ८३.११७ ॥
दूरस्थश्चिन्तयन् पश्यन्मुच्यते नात्र संशयः  ॥ ८३.११८ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे हनूमन्तेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम त्र्यशीतितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ८४

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
अत्रैवोदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्  ।
कैलासे पृच्छते भक्त्या षण्मुखाय शिवोदितम्  ॥ ८४.१ ॥

ईश्वर उवाच -
पूर्वं त्रेतायुगे स्कन्द हतो रामेण रावणः  ।
चतुर्दश तदा कोट्यो निहता ब्रह्मरक्षसाम्  ॥ ८४.२ ॥
हतेषु तेषु वै तत्र रक्षणाय दिवौकसाम्  ।
महानन्दस्तदा जातस्त्रिषु लोकेषु पुत्रक  ॥ ८४.३ ॥
ततः सीतां समासाद्य समं वानरपुंगवैः  ।
रामोऽप्ययोध्यामायातो भरतेन कृतोत्सवः  ।
तस्मै समर्पयामास स राज्यं लक्ष्मणाग्रजः  ॥ ८४.४ ॥
तस्मिन्प्रशासति ततो राज्यं निहतकण्टकम्  ।
कृतकार्योऽथ हनुमान्कैलासमगात्पुरा  ॥ ८४.५ ॥
ततो नन्दी प्रतीहारो रुद्रांशमपि तं कपिम्  ।
न च संगमयामास रुद्रेणाघौघहारिणा  ॥ ८४.६ ॥
तेन पृष्टस्तदा नन्दी किं मया पातकं कृतम्  ।
येन रुद्रवपुः पुण्यं न पश्याम्यम्बिकान्वितम्  ॥ ८४.७ ॥

नन्द्युवाच -
त्वयावतरणं चक्रे कपीन्द्रामरहेतुना  ।
तथापि हि कृतं पापमुपभोगेन शाम्यति  ॥ ८४.८ ॥

हनुमानुवाच -
किं मयाकारि तत्पापं नन्दिन्देवार्थकारिणा  ।
राक्षसाश्च हता दुष्टा विप्रयज्ञाङ्गघातिनः  ॥ ८४.९ ॥
ततस्तदालापकुतूहली हरो निजांशभाजं कपिमुग्रतेजसम्  ।
उवाच द्वारान्तरदत्तदृष्टिः पुरःस्थितं प्रेक्ष्य कपीश्वरं पुनः  ॥ ८४.१० ॥

ईश्वर उवाच -
गङ्गा गया कपे रेवा यमुना च सरस्वती  ।
सर्वपापहरा नद्यस्तासु स्नानं समाचर  ॥ ८४.११ ॥
नर्मदादक्षिणे कूले तीर्थं परमशोभनम्  ।
सोमनाथसमीपस्थं तत्र त्वं गच्छ वानर  ॥ ८४.१२ ॥
तत्र स्नात्वा महापापं गमिष्यति ममाज्ञया  ।
उत्पत्य वेगाद्धनुमाञ्छ्रीरेवादक्षिणे तटे  ॥ ८४.१३ ॥
जगाम सुमहानादस्तपश्चक्रे सुदुष्करम्  ।
तस्य वै तप्यमानस्य रक्षोवधकृतं तमः  ॥ ८४.१४ ॥
विलीनं पार्थ कालेन कियतेशप्रसादतः  ।
ततो देवैः समं देवस्तत्तीर्थमगमद्धरः  ॥ ८४.१५ ॥
कपिमालिङ्गयामास वरं तस्मै प्रदत्तवान्  ।
अद्यप्रभृति ते तीर्थं भविष्यति न संशयः  ॥ ८४.१६ ॥
कपितीर्थं ततो जातं तस्थौ तत्र स्वयं हरः  ।
हनूमन्तेश्वरो नाम्ना सर्वहत्याहरस्तदा  ॥ ८४.१७ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा भक्त्या लिङ्गं प्रपूजयेत् ।
सर्वपापानि नश्यन्ति हरस्य वचनं यथा  ॥ ८४.१८ ॥
तत्रास्थीनि विलीयन्ते पिण्डदानेऽक्षया गतिः  ।
यत्किंचिद्दीयते तत्र तद्धि कोटिगुणं भवेत् ॥ ८४.१९ ॥
हनुमानप्ययोध्यायां रामं द्रष्टुमथागमत् ।
चकार कुशलप्रश्नं स्वस्वरूपं न्यवेदयत् ॥ ८४.२० ॥

श्रीराम उवाच -
कुर्वतो देवकार्यं ते मम कार्यं च कुर्वतः  ।
ततोऽहमपि पापीयांस्तपस्तप्स्याम्यसंशयम्  ॥ ८४.२१ ॥
तत्रैव दक्षिणे कूले रेवायाः पापहारिणि  ।
चतुर्विंशतिवर्षाणि तपस्तेपेऽथ राघवः  ॥ ८४.२२ ॥
ज्योतिष्मतीपुरीसंस्थः श्रीरेवास्नानमाचरन्  ।
तस्य शुश्रूषणं चक्रे लक्ष्मणोऽपि तदाज्ञया  ॥ ८४.२३ ॥
स्थापयामासतुर्लिङ्गे तौ तदा रामलक्ष्मणौ  ।
प्रभावात्सत्यतपसो रेवातीरे महामती  ।
निष्पापतां तदा वीरौ जग्मतू रामलक्ष्मणौ  ॥ ८४.२४ ॥
ततस्तदा देवपुरोगमो हरो गतो हि वै पुण्यमुनीश्वरैः सह  ।
आगत्य तीर्थं च वरं ददौ तदा निजां कलां तत्र विमुच्य तीर्थे  ॥ ८४.२५ ॥
मुनिभिः सर्वतीर्थानां क्षिप्तं कुम्भोदकं भुवि  ।
एकस्थं लिङ्गनामाथ कलाकुम्भस्तथाभवत् ॥ ८४.२६ ॥
कुम्भेश्वर इति ख्यातस्तदा देवगणार्चितः  ।
रामोऽपि पूजयामास तल्लिङ्गं देवसेविवतम्  ॥ ८४.२७ ॥
ततो वरं ददौ देवो रामकीर्त्यभिवृद्धये  ।
चतुर्विंशतिमे वर्षे रामो निष्पापतां गतः  ॥ ८४.२८ ॥
यदा कन्यागतः पङ्गुर्गुरुणा सहितो भवेत् ।
तदेव देवयात्रेयमिति देवा जगुर्मुदा  ॥ ८४.२९ ॥
यथा गोदावरीतीर्थे सर्वतीर्थफलं भवेत् ।
तथात्र रेवास्नानेन लिङ्गानां दर्शनैर्न्ःणाम्  ॥ ८४.३० ॥
करिष्यन्त्यत्र ये श्राद्धं पित्ःणां नर्मदातटे  ।
कुम्भेश्वरसमीपस्थास्तत्फलं शृणु षण्मुख  ॥ ८४.३१ ॥
यावन्तो रोमकूपाः स्युः शरीरे सर्वदेहिनाम्  ।
तावद्वर्षप्रमाणेन पित्ःणामक्षया गतिः  ॥ ८४.३२ ॥
पृथिव्यां देवताः सर्वाः सर्वतीर्थानि यानि तु  ।
लभन्ते तत्फलं मर्त्या लिङ्गत्रयविलोकनात् ॥ ८४.३३ ॥
अपुत्रो लभते पुत्रं निर्धनो धनमाप्नुयात् ।
सरोगो मुच्यते रोगान्नात्र कार्या विचारणा  ॥ ८४.३४ ॥
सिंहराशिं गते जीवे यत्स्याद्गोदावरीफलम्  ।
तद्द्वादशगुणं स्कन्द कुम्भेश्वरसमीपतः  ॥ ८४.३५ ॥
ये जानन्ति न पश्यन्ति कुम्भशम्भुमुमापतिम्  ।
नर्मदादक्षिणे कूले तेषां जन्म निरर्थकम्  ॥ ८४.३६ ॥
यथा गोदावरीयात्रा कर्तव्या मुनिशासनात् ।
चतुर्विंशतिमे वर्षे तथेयं देवभाषितम्  ॥ ८४.३७ ॥
यावच्चन्द्रश्च सूर्यश्च यावद्वै दिवि तारकः  ।
तावत्तदक्षयं दानं रेवाकुम्भेश्वरान्तिके  ॥ ८४.३८ ॥
महादानानि देयानि तत्र लौकैर्विचक्षणैः  ।
गोदानमत्र शंसन्ति सौवर्णं राजतं तथा  ॥ ८४.३९ ॥
यस्याः स्मरणमात्रेण नश्यते पापसञ्चयः  ।
स्नानेन किं पुनः स्कन्द ब्रह्महत्यां व्यपोहति  ॥ ८४.४० ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा श्राद्धं कुर्याद्युधिष्ठिर  ।
एकोत्तरं कुलशतमुद्धरेच्छिवशासनात् ॥ ८४.४१ ॥
यानि कानि च तीर्थानि चासमुद्रसरांसि च  ।
शिवलिङ्गार्चनस्येह कलां नार्हन्ति षोडशीम्  ॥ ८४.४२ ॥
एवं देवा वरं दत्त्वा हरीश्वरपुरोगमाः  ।
स्वस्थानमगमन् पूर्वं मुक्त्वा तन्नाम चोत्तमम्  ॥ ८४.४३ ॥
तीर्थस्यास्य वरं दत्त्वा स रामो लक्ष्मणाग्रजः  ।
अयोध्यां प्रविवेशासौ निष्पापो नर्मदाजलात् ॥ ८४.४४ ॥
सौवर्णीं च ततः कृत्वा सीतां यज्ञं चकार सः  ।
अनुमन्त्र्य मुनींल्लोकान्देवताश्च निजं कुलम्  ॥ ८४.४५ ॥
पुरा त्रेतायुगे जातं तत्तीर्थं स्कन्दनामकम्  ।
नियमेन ततो लोकैः कर्तव्यं लिङ्गदर्शनम्  ॥ ८४.४६ ॥
तावत्पापानि देहेषु महापातकजान्यपि  ।
यावन्न प्रेक्षते जन्तुस्तत्तीर्थं देवसेवितम्  ॥ ८४.४७ ॥
ते धन्यास्ते महात्मानस्तेषां जन्म सुजीवितम्  ।
ज्योतिष्मतीपुरीसंस्थं ये द्रक्ष्यन्ति हरं परम्  ॥ ८४.४८ ॥
तस्मान्मोहं परित्यज्य जनैर्गन्तव्यमादरात् ।
तीर्थाशेषफलावाप्त्यै तीर्थं कुम्भेश्वराह्वयम्  ॥ ८४.४९ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
श्रुत्वेति शम्भुवचसा स षडाननोऽथ नत्वा पितुः पदयुगाम्बुजमादरेण  ।
सम्प्राप्य दक्षिणतटं गिरिशस्रवन्त्याः कीशाग्र्यरामकलशाख्यशिवान् ददर्श  ॥ ८४.५० ॥
॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे कपितीर्थरामेश्वरलक्ष्मणेश्वरकुम्भेश्वरमाहात्म्यवर्णनं नाम चतुरशीतितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ८५

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र नर्मदायाः पुरातनम्  ।
ब्रह्महत्याहरं तीर्थं वाराणस्या समं हि तत् ॥ ८५.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
आश्चर्यं कथ्यतां ब्रह्मन्यद्वृत्तं नर्मदातटे  ।
वाराणस्या समं कस्मादेतत्कथय मे प्रभो  ॥ ८५.२ ॥
निमग्नो दुःखसंसारे हृतराज्यो द्विजोत्तम  ।
युष्मद्वाणीजलस्नातो निर्दुःखः सह बान्धवैः  ॥ ८५.३ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
साधु साधु महाबाहो सोमवंशविभूषण  ।
पृष्टोऽस्मि दुर्लभं तीर्थं गुह्याद्गुह्यतरं परम्  ॥ ८५.४ ॥
आदौ पितामहस्तावत्समस्तजगतः प्रभुः  ।
मनसा तस्य संजाता दशैव ऋषिपुंगवाः  ॥ ८५.५ ॥
मरीचिमत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यं पुलहं क्रतुम्  ।
प्रचेतसं वसिष्ठं च भृगुं नारदमेव च  ॥ ८५.६ ॥
जज्ञे प्राचेतसं दक्षं महातेजाः प्रजापतिः  ।
दक्षस्यापि तथा जाताः पञ्चाशद्दुहिताः किल  ॥ ८५.७ ॥
ददौ स दश धर्माय कश्यपाय त्रयोदश  ।
तथैव स महाभागः सप्तविंशतिमिन्दवे  ॥ ८५.८ ॥
रोहिणी नाम या तासामभीष्टा साभवद्विधोः  ।
शेषासु करुणां कृत्वा शप्तो दक्षेण चन्द्रमाः  ॥ ८५.९ ॥
क्षयरोग्यभवच्चन्द्रो दक्षस्यायं प्रजापतेः  ।
स च शापप्रभावेण निस्तेजाः शर्वरीपतिः  ॥ ८५.१० ॥
गतः पितामहं सोमो वेपमानोऽमृतांशुमान्  ।
पद्मयोने नमस्तुभ्यं वेदगर्भ नमोऽस्तु ते  ।
शरणं त्वां प्रसन्नोऽस्मि पाहि मां कमलासन  ॥ ८५.११ ॥

ब्रह्मोवाच -
निस्तेजाः शर्वरीनाथ कलाहीनश्च दृश्यसे  ।
उद्विग्नमानसस्तात संजातः केन हेतुना  ॥ ८५.१२ ॥

सोम उवाच -
दक्षशापेन मे ब्रह्मन्निस्तेजस्त्वं जगत्पते  ।
निर्हारश्चास्य शापस्य कथ्यतां मे पितामह  ॥ ८५.१३ ॥

ब्रह्मोवाच -
सर्वत्र सुलभा रेवा त्रिषु स्थानेषु दुर्लभा  ।
ओङ्कारेऽथ भृगुक्षेत्रे तथा चैवौर्वसंगमे  ॥ ८५.१४ ॥
तत्र गच्छ क्षपानाथ यत्र रेवान्तरं तटम्  ।
त्वरितोऽसौ गतस्तत्र यत्र रेवौर्विसंगमः  ॥ ८५.१५ ॥
काष्ठावस्थः स्थितः सोमो दध्यौ त्रिपुरवैरिणम्  ।
यावद्वर्षशतं पूर्णं तावत्तुष्टो महेश्वरः  ॥ ८५.१६ ॥
प्रत्यक्षः सोमराजस्य वृषासन उमापतिः  ।
साष्टाङ्गं प्रणिपत्योच्चैर्जय शम्भो नमोऽस्तु ते  ॥ ८५.१७ ॥
जय शङ्कर पापहराय नमो जय ईश्वर ते जगदीश नमः  ।
जय वासुकिभूषणधार नमो जय शूलकपालधराय नमः  ॥ ८५.१८ ॥
जय अन्धकदेहविनाश नमो जय दानववृन्दवधाय नमः  ।
जय निष्कलरूप सकलाय नमो जय काल कामदहाय नमः  ॥ ८५.१९ ॥
जय मेचककण्ठधराय नमो जय सूक्ष्मनिरञ्जनशब्द नमः  ।
जय आदिरनादिरनन्त नमो जय शङ्कर किंकरमीश भज  ॥ ८५.२० ॥
एवं स्तुतो महादेवः सोमराजेन पाण्डव  ।
तुष्टस्तस्य नृपश्रेष्ठ शिवया शङ्करोऽब्रवीत् ॥ ८५.२१ ॥

ईश्वर उवाच -
वरं प्रार्थय मे भद्र यत्ते मनसि वर्तते  ।
साधु साधु महासत्त्व तुष्टोऽहं तपसा तव  ॥ ८५.२२ ॥

सोम उवाच -
दक्षशापेन दग्धोऽहं क्षीणसत्त्वो महेश्वर  ।
शापस्योपशमं देव कुरु शर्म मम प्रभो  ॥ ८५.२३ ॥

ईश्वर उवाच -
तव भक्तिगृहीतोऽहमुमया सह तोषितः  ।
निष्पापः सोमनाथस्त्वं संजातस्तीर्थसेवनात् ॥ ८५.२४ ॥
इत्यूचे देवदेवेशः क्षणं ध्यात्वेन्दुना ततः  ।
स्थापितं परमं लिङ्गं कामदं प्राणिनां भुवि  ।
सर्वदुःखहरं तत्तु ब्रह्महत्याविनाशनम्  ॥ ८५.२५ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
सोमनाथप्रभावं मे संक्षेपात्कथय प्रभो  ।
दुःखार्णवनिमग्नानां त्राता प्राप्तो द्विजोत्तम  ॥ ८५.२६ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
शृणु तीर्थप्रभावं ते संक्षेपात्कथयाम्यहम्  ।
यद्वृत्तमुत्तरे कूले रेवाया उरिसंगमे  ॥ ८५.२७ ॥
शम्बरो नाम राजाभूत्तस्य पुत्रस्त्रिलोचनः  ।
त्रिलोचनसुतः कण्वः स पापर्द्धिपरोऽभवत् ॥ ८५.२८ ॥
वने नित्यं भ्रमन्सोऽथ मृगयूथं ददर्श ह  ।
मृगयूथं हतं तत्तु त्रिलोचनसुतेन च  ॥ ८५.२९ ॥
मृगरूपी द्विजो मध्ये चरते निर्जने वने  ।
स हतस्तेन सङ्गेन कण्वेन मुनिसत्तम  ॥ ८५.३० ॥
ब्रह्महत्यान्वितः कण्वो निस्तेजा व्यचरन्महीम्  ।
व्यचरंश्चैव सम्प्राप्तो नर्मदामुरिसंगमे  ॥ ८५.३१ ॥
किंशुकाशोकबहले जम्बीरपनसाकुले  ।
कदम्बपाटलाकीर्णे बिल्वनारङ्गशोभिते  ॥ ८५.३२ ॥
चिञ्चिणीचम्पकोपेते ह्यगस्तितरुछादिते  ।
प्रभूतभूतसंयुक्तं वनं सर्वत्र शोभितम्  ॥ ८५.३३ ॥
चित्रकैर्मृगमार्जारैर्हिंस्रैः शम्बरशूकरैः  ।
शशैर्गवयसंयुक्तैः शिखण्डिखरमण्डितम्  ॥ ८५.३४ ॥
प्रविष्टस्तु वने कण्वस्तृषार्तः श्रमपीडितः  ।
स्नातो रेवाजले पुण्ये सङ्गमे पापनाशने  ॥ ८५.३५ ॥
अर्चितः परया भक्त्या सोमनाथो युधिष्ठिर  ।
पपौ सुविमलं तोयं सर्वपापक्षयंकरम्  ॥ ८५.३६ ॥
फलानि च विचित्राणि चखाद सह किंकरैः  ।
सुप्तः पादपच्छायायां श्रान्तो मृगवधेन च  ॥ ८५.३७ ॥
तावत्तीर्थवरं विप्रः स्नानार्थं सङ्गमं गतः  ।
मार्गगो ब्राह्मणो हर्षोद्युक्तस्तद्गतमानसः  ॥ ८५.३८ ॥
अबला तमुवाचेदं तिष्ठ तिष्ठ द्विजोत्तम  ।
त्रस्तो निरीक्षते यावद्दिशः सर्वा नरेश्वर  ॥ ८५.३९ ॥
तावद्वृक्षसमारूढां स्त्रियं रक्ताम्बरावृताम्  ।
रक्तमाल्यां तदा बालां रक्तचन्दनचर्चिताम्  ।
रक्ताभरणशोभाढ्यां पाशहस्तां ददर्श ह  ॥ ८५.४० ॥

स्त्र्युवाच -
संदेशं श्रूयतां विप्र यदि गच्छसि सङ्गमे  ।
मद्भर्ता तिष्ठते तत्र शीघ्रमेव विसर्जय  ॥ ८५.४१ ॥
एकाकिनी च ते भार्या तिष्ठते वनमध्यगा  ।
इत्याकर्ण्य गतो विप्रः सङ्गमं सुरदुर्लभे  ॥ ८५.४२ ॥
वृक्षच्छायान्वितः कण्वो ब्राह्मणेनावलोकितः  ।
उवाच तं प्रति तदा वचनं ब्राह्मणोत्तमः  ॥ ८५.४३ ॥

ब्राह्मण उवाच -
वनान्तरे मया दृष्टा बाला कमललोचना  ।
रक्ताम्बरधरा तन्वी रक्तचन्दनचर्चिता  ॥ ८५.४४ ॥
रक्तमाल्या सुशोभाढ्या पाशहस्ता मृगेक्षणा  ।
वृक्षारूढावदद्वाक्यं मद्भर्ता प्रेष्यतामिति  ॥ ८५.४५ ॥

कण्व उवाच -
कस्मिन्स्थाने तु विप्रेन्द्र विद्यते मृगलोचना  ।
कस्य सा केन कार्येण सर्वमेतद्वदाशु मे  ॥ ८५.४६ ॥

ब्राह्मण उवाच -
सङ्गमादर्धक्रोशे सा उद्यानान्ते हि विद्यते  ।
वचनाद्ब्रह्मणस्यैषा न ज्ञाता पार्थिवेन तु  ॥ ८५.४७ ॥
तदा स कण्वभूपालः स्वकं दूतं समादिशत् ।

कण्व उवाच -
गच्छ त्वं पृच्छतां तां क्वागता क्वच गमिष्यसि  ।
प्रेषितस्त्वरितो दूतो गतो नारीसमीपतः  ॥ ८५.४८ ॥
वृक्षस्थां ददृशो बालामुवाच नृपसत्तम  ।
मन्नाथः पृच्छति त्वां तु कासि त्वं क्व गमिष्यसि  ॥ ८५.४९ ॥

कन्योवाच -
गुरुरात्मवतां शास्ता राजा शास्ता दुरात्मनाम्  ।
इह प्रच्छन्न पापानां शास्ता वैवस्वतो यमः  ॥ ८५.५० ॥
ब्रह्महत्या च संजाता मृगरूपधरद्विजात् ।
मया युक्तोऽपि ते राजा मुक्तस्तीर्थप्रभावतः  ॥ ८५.५१ ॥
अर्धक्रोशान्तरान्मध्ये ब्रह्महत्या न संविशेत् ।
सोमनाथप्रभावोऽयं वाराणस्याः समः स्मृतः  ॥ ८५.५२ ॥
गच्छ त्वं प्रेष्यतां राजा शीघ्रमत्र न संशयः  ।
गतो भृत्यस्ततः शीघ्रं वेपमानः सुविह्वलः  ॥ ८५.५३ ॥
समस्तं कथयामास यद्वृत्तं हि पुरातनम्  ।
तस्य वाक्यादसौ राजा पतितो धरणीतले  ॥ ८५.५४ ॥

भृत्य उवाच -
कस्मात्त्वं शोचसे नाथ पूर्वोपात्तं शुभाशुभम्  ।
इत्याकर्ण्य वचस्तस्य राजा वचनमब्रवीत् ॥ ८५.५५ ॥
प्राणत्यागं करिष्यामि सोमनाथसमीपतः  ।
शीघ्रमानीयतां वह्निरिन्धनानि बहूनि च  ॥ ८५.५६ ॥
आनीतं तत्क्षणात्सर्वं भृत्यैस्तद्वशवर्तिभिः  ।
स्नानं कृत्वा शुभे तोये सङ्गमे पापनाशने  ॥ ८५.५७ ॥
अर्चितः परया भक्त्या सोमनाथो महीभृता  ।
त्रिःप्रदक्षिणतः कृत्वा ज्वलन्तं जातवेदसम्  ॥ ८५.५८ ॥
प्रविष्टः कण्वराजासौ हृदि ध्यात्वा जनार्दनम्  ।
पीताम्बरधरं देवं जटामुकुटधारिणम्  ॥ ८५.५९ ॥
श्रिया युक्तं सुपर्णस्थं शङ्खचक्रगदाधरम्  ।
सुरारिसूदनं दध्यौ सुगतिर्मे भवत्विति  ॥ ८५.६० ॥
पपात पुष्पवृष्टिस्तु साधु साधु नृपात्मज  ।
आश्चर्यमतुलं दृष्ट्वा निरीक्ष्य च परस्परम्  ॥ ८५.६१ ॥
मृतं तैः पावके भृत्यैर्हृदि ध्यात्वा गदाधरम्  ।
विमानस्थास्ततः सर्वे संजाताः पाण्डुनन्दन  ॥ ८५.६२ ॥
निष्पापास्ते दिवं याताः सोमनाथप्रभावतः  ।
ब्राह्मणे सङ्गमे तत्र ध्यायमाने वृषध्वजम्  ॥ ८५.६३ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
सोमनाथप्रभावोऽयं शृणुष्वैकमना विधिम्  ।
अष्टम्यां वा चतुर्दश्यां सर्वकालं रवेर्दिने  ॥ ८५.६४ ॥
विशेषाच्छुक्लपक्षे चेत्सूर्यवारेण सप्तमी  ।
उपोष्य यो नरो भक्त्या रात्रौ कुर्वीत जागरम्  ॥ ८५.६५ ॥
पञ्चामृतेन गव्येन स्नापयेत्परमेश्वरम्  ।
श्रीखण्डेन ततो गुण्ठ्य पुष्पधूपादिकं ददेत् ॥ ८५.६६ ॥
घृतेन बोधयेद्दीपं नृत्यं गीतं च कारयेत् ।
सोमवारे तथाष्टम्यां प्रभाते पूजयेद्द्विजान्  ॥ ८५.६७ ॥
जितक्रोधानात्मवतः परनिन्दाविवर्जितान्  ।
सर्वाङ्गरुचिराञ्छस्तान् स्वदारपरिपालकान्  ॥ ८५.६८ ॥
गायत्रीपाठमात्रांश्च विकर्मविरतान् सदा  ।
पुनर्भूवृषलीशूद्री चरेयुर्यस्य मन्दिरे  ॥ ८५.६९ ॥
दूरतोऽसौ द्विजस्त्याज्य आत्मनः श्रेय इच्छता  ।
हीनाङ्गानतिरिक्ताङ्गान् येषां पूर्वापरं न हि  ॥ ८५.७० ॥
व्रते श्राद्धे तथा दाने दूरतस्तान् विवर्जयेत् ।
आयसी तरुणी तुल्या द्विजाः स्वाध्यायवर्जिताः  ॥ ८५.७१ ॥
आत्मानं सह याज्येन पातयन्ति न संशयः  ।
शाल्मलीनावतुल्याः स्युः षट्कर्मनिरता द्विजाः  ॥ ८५.७२ ॥
दातारं च तथात्मानं तारयन्ति तरन्ति च  ।
श्राद्धं सोमेश्वरे पार्थ यः कुर्याद्गतमत्सरः  ॥ ८५.७३ ॥
प्रेतास्तस्य हि सुप्रीता यावदाभूतसम्प्लवम्  ।
अन्नं वस्त्रं हिरण्यं च यो दद्यादग्रजन्मने  ॥ ८५.७४ ॥
स याति शाङ्करे लोक इति मे सत्यभाषितम्  ।
हयं यो यच्छते तत्र सम्पूर्णं तरुणं सितम्  ॥ ८५.७५ ॥
रक्तं वा पीतवर्णं वा सर्वलक्षणसंयुतम्  ।
कुङ्कुमेन विलिप्ताङ्गावग्रजन्महयावपि  ॥ ८५.७६ ॥
स्रग्दामभूषितौ कार्यौ सितवस्त्रावगुण्ठितौ  ।
अङ्घ्रिः प्रदीयतां स्कन्धे मदीये हयमारुह  ॥ ८५.७७ ॥
आरूढे ब्राह्मणे ब्रूयाद्भास्करः प्रीयतामिति  ।
स याति शांकरं लोकं सर्वपापविवर्जितः  ॥ ८५.७८ ॥
उपरागे तु सोमस्य तीर्थं गत्वा जितेन्द्रियः  ।
सत्यलोकाच्च्युतश्चापि राजा भवति धार्मिकः  ॥ ८५.७९ ॥
तस्य वासः सदा राजन्न नश्यति कदाचन  ।
दीर्घायुर्जायते पुत्रो भार्या च वशवर्तिनी  ॥ ८५.८० ॥
जीवेद्वर्षशतं साग्रं सर्वदुःखविवर्जितः  ।
सोपवासो जितक्रोधो धेनुं दद्याद्द्विजन्मने  ॥ ८५.८१ ॥
सवत्सां क्षीरसंयुक्तां श्वेतवस्त्रावलोकिताम्  ।
शबलां पीतवर्णां च धूम्रां वा नीलकर्बुराम्  ॥ ८५.८२ ॥
कपिलां वा सवत्सां च घण्टाभरणभूषिताम्  ।
रूप्यखुरां कांस्यदोहां स्वर्णशृङ्गीं नरेश्वर  ॥ ८५.८३ ॥
श्वेतया वर्धते वंशो रक्ता सौभाग्यवर्धिनी  ।
शबला पीतवर्णा च दुःखघ्न्यौ संप्रकीर्तिते  ॥ ८५.८४ ॥
कपिला नाशयेत्पापं सप्तजन्मसमुद्भवम्  ।
सत्यलोकमवाप्नोति गोप्रदायी नरेश्वर  ॥ ८५.८५ ॥
पक्षान्तेऽथ व्यतीपाते वै धृतौ रविसंक्रमे  ।
दिनक्षये गजच्छायां ग्रहणे भास्करस्य च  ॥ ८५.८६ ॥
ये व्रजन्ति महात्मानः सङ्गमे सुरदुर्लभे  ।
मृदावगुण्ठयित्वा तु चात्मानं सङ्गमे विशेत् ॥ ८५.८७ ॥
हृदयान्तर्जले जाप्या प्राणायामोऽथवा नृप  ।
गायत्री वैष्णवी चैव सौरी शैवी यदृच्छया  ।
तेऽपि पापैः प्रमुच्यन्त इत्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ॥ ८५.८८ ॥
जगतीं सोमनाथस्य यस्तु कुर्यात्प्रदक्षिणाम्  ।
प्रदक्षिणीकृता तेन सप्तद्वीपा वसुंधरा  ॥ ८५.८९ ॥
ब्रह्महत्या सुरापानं गुरुदारनिषेवणम्  ।
भ्रूणहा स्वर्णहर्ता च मुच्यन्ते नात्र संशयः  ॥ ८५.९० ॥
तीर्थाख्यानमिदं पुण्यं यः शृणोति जितेन्द्रियः  ।
व्याधितो मुच्यते रोगी चारोगी सुखमाप्नुयात् ॥ ८५.९१ ॥
यत्ते संदह्यते चेतः शृणु तन्मे युधिष्ठिर  ।
नैकापि नृप लोकेऽस्मिन् भ्रूणहत्या सुदुस्त्यजा  ॥ ८५.९२ ॥
किमु षड्विंशतिं पार्थ प्राप याः क्षणदाकरः  ।
सोऽपि तीर्थमिदं प्राप्य तपस्तप्त्वा सुदुश्चरम्  ॥ ८५.९३ ॥
विमुक्तः सर्वपापेभ्यः शीतरश्मिरभूत्सुखी  ।
श्रूयते नृप पौराणी गाथा गीता महर्षिभिः  ॥ ८५.९४ ॥
लिङ्गं प्रतिष्ठितं ह्येकं दशभ्रूणहनं भवेत् ।
अतो लिङ्गत्रयं सोमः स्थापयामास भारत  ॥ ८५.९५ ॥
रेवौरिसंगमे ह्याद्यं द्वितीयं भृगुकच्छके  ।
ततः सिद्धिं परां प्राप्य प्रभासे तु तृतीयकम्  ॥ ८५.९६ ॥
इति ते कथितं सर्वं तीर्थमाहात्म्यमुत्तमम्  ।
धर्म्यं यशस्यमायुष्यं स्वर्ग्यं संशुद्धिकृन्नृणाम्  ॥ ८५.९७ ॥
पुत्रार्थी लभते पुत्रान्निष्कामः स्वर्गमाप्नुयात् ।
मुच्यते सर्वपापेभ्यस्तीर्थं कृत्वा परं नृप  ॥ ८५.९८ ॥
एतत्ते सर्वमाख्यातं सोमनाथस्य यत्फलम्  ।
श्रुत्वा पुत्रमवाप्नोति स्नात्वा चाष्टौ न संशयः  ॥ ८५.९९ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे सोमनाथतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम पञ्चाशीतितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ८६

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महाराज पिङ्गलावर्तमुत्तमम्  ।
सङ्गमस्य समीपस्थं रेवाया उत्तरे तटे  ।
हव्यवाहेन राजेन्द्र स्थापितः पिङ्गलेश्वरः  ॥ ८६.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
हव्यवाहेन भगवन्नीश्वरः स्थापितः कथम्  ।
एतदाख्याहि मे सर्वं प्रसादाद्वक्तुमर्हसि  ॥ ८६.२ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
शम्भुना रेतसा राजंस्तर्पितो हव्यवाहनः  ।
प्राप्तसौख्येन रौद्रेण गौर्याक्रीडनचेतसा  ॥ ८६.३ ॥
हव्यवाहमुखे क्षिप्तं रुद्रेणामिततेजसा  ।
रुद्रस्य रेतसा दग्धस्तीर्थयात्राकृतादरः  ॥ ८६.४ ॥
सागरांश्च नदीर्गत्वा क्रमाद्रेवां समागतः  ।
चचार परया भक्त्या ध्यानमुग्रं हुताशनः  ॥ ८६.५ ॥
वायुभक्षः शतं साग्रं यावत्तेपे हुताशनः  ।
तावत्तुष्टो महादेवो वरदो जातवेदसः  ।
संनिधौ समुपेत्याथ वचनं चेदमब्रवीत् ॥ ८६.६ ॥

ईश्वर उवाच -
वरं वृणीष्व हव्याश यस्ते मनसि वर्तते  ॥ ८६.७ ॥

वह्निरुवाच -
नमस्ते सर्वलोकेश उग्रमूर्ते नमोऽस्तु ते  ।
रेतसा तव संदग्धः कुष्ठी जातो महेश्वर  ।
कृपां कुरु महादेव मम रोगं विनाशय  ॥ ८६.८ ॥

ईश्वर उवाच -
हव्यवाह भवारोगो मत्प्रसादाच्च सत्वरम्  ।
अत्र तीर्थे कृतस्नानः स्वरूपं प्रतिपत्स्यसे  ॥ ८६.९ ॥
इत्युक्त्वा च महादेवस्तत्रैवान्तरधीयत  ।
अनन्तरं हव्यवाहः सस्नौ रेवाजले त्वरन्  ॥ ८६.१० ॥
तदैव रोगनिर्मुक्तोऽभवद्दिव्यस्वरूपवान्  ।
स्थापयामास देवेशं स वह्निः पिङ्गलेश्वरम्  ॥ ८६.११ ॥
नाम्ना संपूजयामास तुष्टाव स्तुतिभिर्मुदा  ।
ततो जगाम देशं स्वं देवानां हव्यवाहनः  ॥ ८६.१२ ॥
हव्यवाहेन भूपैवं स्थापितः पिङ्गलेश्वरः  ।
जितक्रोधो हि यस्तत्र उपवासं समाचरेत् ॥ ८६.१३ ॥
अतिरान्त्रफलं तस्य अन्ते रुद्रत्वमाप्नुयात् ।
गुणान्विताय विप्राय कपिलां तत्र भारत  ॥ ८६.१४ ॥
अलंकृत्य सवत्सां च शक्त्यालङ्कारभूषिताम्  ।
यः प्रयच्छति राजेन्द्र स गच्छेत्परमां गतिम्  ॥ ८६.१५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे पिङ्गलेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम षडशीतितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ८७

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल तीर्थं परमशोभनम्  ।
स्थापितं मुनिसङ्घैर्यद्ब्रह्मवंशसमुद्भवैः  ॥ ८७.१ ॥
ऋणमोचनमित्याख्यं रेवातटसमाश्रितम्  ।
षण्मासं मनुजो भक्त्या तर्पयन् पितृदेवताः  ॥ ८७.२ ॥
देवैः पितृमनुष्यैश्च ऋणमात्मकृतं च यत् ।
मुच्यते तत्क्षणान्मर्त्यः स्नातो वै नर्मदाजले  ॥ ८७.३ ॥
प्रत्यक्षं दुरितं तत्र दृश्यते फलरूपतः  ।
तत्र तीर्थे तु यो राजन्नेकचित्तो जितेन्द्रियः  ॥ ८७.४ ॥
स्नात्वा दानं च वै दद्यादर्चयेद्गिरिजापतिम्  ।
ऋणत्रयविनिर्मुक्तो नाके दीप्यति देववत् ॥ ८७.५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे ऋणत्रयमोचनतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम सप्ताशीतितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ८८

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
तस्यैवानन्तरं पार्थ कापिलं तीर्थमाश्रयेत् ।
स्थापितं कपिलेनैव सर्वपातकनाशनम्  ॥ ८८.१ ॥
अष्टम्यां च सिते पक्षे चतुर्दश्यां नरेश्वर  ।
स्नापयेत्परया भक्त्या कपिलाक्षीरसर्पिषा  ॥ ८८.२ ॥
श्रीखण्डेन सुगन्धेन गुण्ठयेत महेश्वरम्  ।
ततः सुगन्धपुष्पैश्च श्वेतैश्च नृपसत्तम  ॥ ८८.३ ॥
येऽर्चयन्ति जितक्रोधा न ते यान्ति यमालयम्  ।
असिपत्त्रवनं घोरं यमचुल्ही सुदारुणा  ॥ ८८.४ ॥
दृश्यते नैव विद्वद्भिः कपिलेश्वरपूजनात् ।
स्नात्वा रेवाजले पुण्ये भोजयेद्ब्राह्मणाञ्छुभान्  ॥ ८८.५ ॥
गोप्रदानेन वस्त्रेण तिलदानेन भारत  ।
छत्रशय्याप्रदानेन राजा भवति धार्मिकः  ॥ ८८.६ ॥
तीव्रतेजा विघोरश्च जीवत्पुत्रः प्रियंवदः  ।
शत्रुवर्गो न तस्य स्यात्कदाचित्पाण्डुनन्दन  ॥ ८८.७ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे कपिलेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामाष्टाशीतितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ८९

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र पूतिकेश्वरमुत्तमम्  ।
नर्मदादक्षिणे कूले सर्वपापक्षयंकरम्  ॥ ८९.१ ॥
स्थापितं जाम्बुवन्तेन लोकानां तु हितार्थिना  ।
राजा प्रसेनजिन्नाम तस्यां वक्षस्थलान्मणौ  ॥ ८९.२ ॥
समुत्क्षिप्ते तु तेनैव सपूतिरभवद्व्रणः  ।
तत्र तीर्थे तपस्तप्त्वा निर्व्रणः समजायत  ॥ ८९.३ ॥
तेन तत्स्थापितं लिङ्गं पूतिकेश्वरमुत्तमम्  ।
यस्तत्र मनुजो भक्त्या स्नायाद्भरतसत्तम  ॥ ८९.४ ॥
सर्वान्कामानवाप्नोति सम्पूज्य परमेश्वरम्  ।
कृष्णाष्टम्यां चतुर्दश्यां सर्वकालं नराधिप  ।
येऽर्चयन्ति सदा देवं ते न यान्ति यमालयम्  ॥ ८९.५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे पूतिकेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकोननवतितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ९०

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
रेवाया उत्तरे कूले वैष्णवं तीर्थमुत्तमम्  ।
जलशायीति वै नाम विख्यातं वसुधातले  ॥ ९०.१ ॥
दानवानां वधं कृत्वा सुप्तस्तत्र जनार्दनः  ।
चक्रं प्रक्षालितं तत्र देवदेवेन चक्रिणा  ।
सुदर्शनं च निष्पापं रेवाजलसमाश्रयात् ॥ ९०.२ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
चक्रतीर्थं समाचक्ष्व मुनिसंघैश्च वन्दितम्  ।
विष्णोः प्रभावमतुलं रेवायाश्चैव यत्फलम्  ॥ ९०.३ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
साधु साधु महाप्राज्ञ विरक्तस्त्वं युधिष्ठिर  ।
गुह्याद्गुह्यतरं तीर्थं निर्मितं चक्रिणा स्वयम्  ॥ ९०.४ ॥
तत्तेऽहं सम्प्रवक्ष्यामि कथां पापप्रणाशिनीम्  ।
आसीत्पुरा महादैत्यस्तालमेघ इति श्रुतः  ॥ ९०.५ ॥
तेन देवा जिताः सर्वे हृतराज्या नराधिप  ।
यज्ञभागान् स्वयं भुङ्क्ते अहं विष्णुर्न संशयः  ॥ ९०.६ ॥
धनदस्य हृतं चित्तं हृतः शक्रस्य वारणः  ।
इन्द्राणीं वाञ्छते पापो हयरत्नं रवेरपि  ॥ ९०.७ ॥
तालमेघभयात्पार्थ रविरुद्राः सवासवाः  ।
यमः स्कन्दो जलेशोऽग्निर्वायुर्देवो धनेश्वरः  ॥ ९०.८ ॥
सवाक्पतिमहेशाश्च नष्टचित्ताः पितामहम्  ।
गता देवा ब्रह्मलोकं तत्र दृष्ट्वा पितामहम्  ॥ ९०.९ ॥
तुष्टुवुर्विविधैः स्तोत्रैर्वागीशप्रमुखाः सुराः  ।
गुणत्रयविभागाय पश्चाद्भेदमुपेयुषे  ॥ ९०.१० ॥
दृष्ट्वा देवान्निरुत्साहान् विवर्णानवनीपते  ।
प्रसादाभिमुखो देवः प्रत्युवाच दिवौकसः  ॥ ९०.११ ॥

ब्रह्मोवाच -
स्वागतं सुरसङ्घस्य कान्तिर्नष्टा पुरातनी  ।
हिमक्लिष्टप्रभावेण ज्योतींषीव मुखानि वः  ॥ ९०.१२ ॥
प्रशमादर्चिषामेतदनुद्गीर्णं सुरायुधम्  ।
वृत्रस्य हन्तुः कुलिशं कुण्ठितश्रीव लक्ष्यते  ॥ ९०.१३ ॥
किं चायमरिदुर्वारः पाणौ पाशः प्रचेतसः  ।
मन्त्रेण हतवीर्यस्य फणिनो दैन्यमाश्रितः  ॥ ९०.१४ ॥
कुबेरस्य मनःशल्यं शंसतीव पराभवम्  ।
अपविद्धगतो वायुर्भग्नशाख इव द्रुमः  ॥ ९०.१५ ॥
यमोऽपि विलिखन्भूमिं दण्डेनास्तमितत्विषा  ।
कुरुतेऽस्मिन्नमोघोऽपि निर्वाणालातलाघवम्  ॥ ९०.१६ ॥
अमी च कथमादित्याः प्रतापक्षतिशीतलाः  ।
चित्रन्यस्ता इव गताः प्रकामालोकनीयताम्  ॥ ९०.१७ ॥
तद्ब्रूत वत्साः किमितः प्रार्थयध्वं समागताः  ।
किमागमनकृत्यं वो ब्रूत निःसंशयं सुराः  ॥ ९०.१८ ॥
मयि सृष्टिर्हि लोकानां रक्षा युष्मास्ववस्थिता  ।
ततो मन्दानिलोद्भूतकमलाकरशोभिना  ॥ ९०.१९ ॥
गुरुं नेत्रसहस्रेण प्रेरयामास वृत्रहा  ।
स द्विनेत्रं हरेश्चक्षुः सहस्रनयनाधिकम्  ॥ ९०.२० ॥
वाचस्पतिरुवाचेदं प्राञ्जलिर्जलजासनम्  ।
युष्मद्वंशोद्भवस्तात तालमेघो महाबलः  ॥ ९०.२१ ॥
उपतापयते देवान्धूमकेतुरिवोच्छ्रितः  ।
तेन देवगणाः सर्वे दुःखिता दानवेन च  ॥ ९०.२२ ॥
तालमेघो दैत्यपतिः सर्वान्नो बाधते बली  ।
तस्मात्त्वां शरणं प्राप्ताः शरणं नो विधे भव  ॥ ९०.२३ ॥
ततः प्रसन्नो भगवान् वेधास्तानब्रवीद्वचः  ॥ ९०.२४ ॥

ब्रह्मोवाच -
तालमेघेन वो मध्ये बली तेन समः सुराः  ।
विना माधवदेवेन साध्यो मे नैव दानवः  ॥ ९०.२५ ॥
ततः सुरगणाः सर्वे विरिञ्चिप्रमुखा नृप  ।
क्षीरोदं प्रस्थिताः सर्वे दुःखितास्तेन वैरिणा  ॥ ९०.२६ ॥
त्वरिताः प्रस्थिता देवाः केशवं द्रष्टुकाम्यया  ।
क्षीरोदं सागरं गत्वास्तुवंस्ते जलशायिनम्  ॥ ९०.२७ ॥
देवा ऊचुः  ।
जगदादिरनादिस्त्वं जगदन्तोऽप्यनन्तकः  ।
जगन्मूर्तिरमूर्तिस्त्वं जय गीर्वाणपूजित  ॥ ९०.२८ ॥
जय क्षीरोदशयन जय लक्ष्म्या सदा वृत  ।
जय दानवनाशाय जय देवकिनन्दन  ॥ ९०.२९ ॥
जय शङ्खगदापाणे जय चक्रधर प्रभो  ।
इति देवस्तुतिं श्रुत्वा प्रबुद्धो जलशाय्यथ  ॥ ९०.३० ॥
उवाच मधुरां वाणीं मेघगम्भीरनिस्वनाम्  ।
किमर्थं बोधितो ब्रह्मन् समर्थैर्वः सुरासुरैः  ॥ ९०.३१ ॥

ब्रह्मोवाच -
तालमेघभयात्कृष्ण सम्प्राप्तास्तव मन्दिरम्  ।
न वध्यः कस्यचित्पापस्तालमेघो जनार्दन  ॥ ९०.३२ ॥
त्वमेव जहि तं दुष्टं मृत्युं यास्यति नान्यथा  ॥ ९०.३३ ॥

श्रीकृष्ण उवाच -
स्वस्थानं गम्यतां देवाः स्वकीयां लभत प्रजाम्  ।
दुष्टात्मानं हनिष्यामि तालमेघं महाबलम्  ॥ ९०.३४ ॥
स्थानं ब्रुवन्तु मे देवा वसेद्यत्र स दानवः  ॥ ९०.३५ ॥
देवा ऊचुः  ।
हिमाचलगुहायां स वसते दानवेश्वरः  ।
चतुर्विंशतिसाहस्रैः कन्याभिः परिवारितः  ॥ ९०.३६ ॥
तुरङ्गैः स्यन्दनैः कृष्ण संख्या तस्य न विद्यते  ।
नटा नानाविधास्तत्र असंख्यातगुणा हरे  ॥ ९०.३७ ॥
द्विरदाः पर्वताकारा हयाश्च द्विरदोपमाः  ।
महाबलो वसेत्तत्र गीर्वाणभयदायकः  ॥ ९०.३८ ॥
श्रुत्वा देवो वचस्तेषां देवानामातुरात्मनाम्  ।
अचिन्तयद्गरुत्मन्तं शत्रुसङ्घविनाशनम्  ॥ ९०.३९ ॥
चक्रं करेण संगृह्य गदाचक्रधरः प्रभुः  ।
शार्ङ्गं च मुशलं सीरं करैर्गृह्य जनार्दनः  ॥ ९०.४० ॥
आरूढः पक्षिराजेन्द्रं वधार्थं दानवस्य च  ।
दानवस्य पुरे पेतुरुत्पाता घोररूपिणः  ॥ ९०.४१ ॥
गोमायुर्गृध्रमध्ये तु कपोतैः सममाविशत् ।
विना वातेन तस्यैव ध्वजदण्डः पपात ह  ॥ ९०.४२ ॥
सर्पसूषकयोर्युद्धं तथा केसरिनागयोः  ।
उन्मार्गाः सरितस्तत्रावहन्रक्तविमिश्रिताः  ।
अकालतरुपुष्पाणि दृश्यन्ते स्म समन्ततः  ॥ ९०.४३ ॥
ततः प्राप्तो जगन्नाथो हिमवन्तं नगेश्वरम्  ।
पाञ्चजन्यश्वसहसा पूरितः पुरसन्निधौ  ॥ ९०.४४ ॥
तेन शब्देन महता ह्यारूढो दानवेश्वरः  ।
उवाच च तदा वाक्यं तालमेघो महाबलः  ॥ ९०.४५ ॥

तालमेघ उवाच -
कोऽयं मृत्युवशं प्राप्तो ह्यज्ञात्वा मम विक्रमम्  ।
धुन्धुमाराज्ञया ह्याशु स्वसैन्यपरिवारितः  ॥ ९०.४६ ॥
बलादानय तं बद्ध्वा ममाग्रे बहुशालिनम्  ॥ ९०.४७ ॥

धुन्धुमार उवाच -
आनयामि न सन्देहः सुरो यक्षोऽथ किन्नरः  ।
स्यन्दनौघैः समायुक्तो गजवाजिभटैः सह  ॥ ९०.४८ ॥
हृष्टस्ततो जगद्योनिः सुपर्णस्थो महाबलः  ।
गृह्यतां गृह्यतामेष इत्युक्तास्तेन किंकराः  ॥ ९०.४९ ॥
चतुर्दिक्षु प्रधावन्त इतश्चेतश्च सर्वतः  ।
सुपर्णेनाग्निरूपेण दग्धास्ते शलभा यथा  ॥ ९०.५० ॥
धुन्धुमारोऽपि कृष्णेन शरघातेन ताडितः  ।
हतो वक्षःस्थले पापो मृतावस्थो रथोपरि  ॥ ९०.५१ ॥
हाहाकारं ततः सर्वे दानवाश्चक्रुरातुराः  ।
तालमेघस्ततः क्रुद्धो रथारूढो विनिर्गतः  ।
ददृशे केशवं पार्थ शङ्खचक्रगदाधरम्  ॥ ९०.५२ ॥

तालमेघ उवाच -
अन्ये ते दानवाः कृष्ण ये हताः समरे त्वया  ।
हिरण्यकशिपुप्रख्यानपुमांसो हि तेऽच्युत  ॥ ९०.५३ ॥
इत्युक्त्वा दानवः पार्थ वर्षयामास सायकैः  ।
दानवस्य शरान्मुक्तान् छेदयामास केशवः  ॥ ९०.५४ ॥
गरुत्मानवधीत्सैन्यमवध्यं यत्सुरासुरैः  ।
कृष्णेन द्विगुणास्तस्य प्रेषिताः स्वशिलीमुखाः  ॥ ९०.५५ ॥
द्विगुणं द्विगुणीकृत्य प्रेषयामास दानवः  ।
तानप्यष्टगुणैः कृष्णश्छादयामास सायकैः  ॥ ९०.५६ ॥
ततः क्रुद्धेन दैत्येन ह्याग्नेयं बाणमुत्तमम्  ॥ ९०.५७ ॥
वारुणं प्रेषयामास त्वाग्नेयं शमितं ततः  ।
वारुणेनैव वायव्यं तालमेघो व्यसर्जयत् ॥ ९०.५८ ॥
सार्पं चैव हृषीकेशो वायव्यस्य प्रशान्तये  ।
नारसिंहं नृसिंहोऽपि प्रेषयामास पाण्डव  ॥ ९०.५९ ॥
नारसिंहं ततो दृष्ट्वा तालमेघो महाबलः  ।
उत्तीर्य स्यन्दनाच्छीघ्रं गृहीत्वा खड्गचर्मणी  ॥ ९०.६० ॥
कृष्ण त्वां प्रेषयिष्यामि यममार्गं सुदारुणम्  ।
इत्युक्त्वा दानवः पार्थ आगतः केशवं प्रति  ॥ ९०.६१ ॥
खड्गेनाताडयद्दैत्यो गदापाणिं जनार्दनम्  ।
मण्डलाग्रं ततो गृह्य केशवो हृष्टमानसः  ॥ ९०.६२ ॥
जघनोरःस्थले पार्थ तालमेघं महाहवे  ।
जनार्दनस्तदा दैत्यं दैत्यो हरिमहन्मृधे  ॥ ९०.६३ ॥
जनार्दनस्ततः क्रुद्धस्तालमेघाय भारत  ।
अमोघं चक्रमादाय मुक्तं तस्य च मूर्धनि  ॥ ९०.६४ ॥
निपपात शिरस्तस्य पर्वताश्च चकम्पिरे  ।
समुद्राः क्षुभिताः पार्थ नद्य उन्मार्गगामिनीः  ॥ ९०.६५ ॥
पुष्पवृष्टिं ततो देवा मुमुचुः केशवोपरि  ।
अवध्यः सुरसङ्घानां सूदितः केशव त्वया  ॥ ९०.६६ ॥
स्वस्थाश्चैव ततो देवास्तालमेघे निपातिते  ।
जनार्दनोऽपि कौन्तेय नर्मदातटमाश्रितः  ॥ ९०.६७ ॥
क्षीरोदां नर्मदां मत्वा अनन्तभुजगोपरि  ।
लक्ष्म्या समन्वितः कृष्णो निलीनश्चोत्तरे तटे  ॥ ९०.६८ ॥
चक्रं विभीषणं मर्त्ये ज्वालामालासमन्वितम्  ।
पतितं नर्मदातोये जलशायिसमीपतः  ॥ ९०.६९ ॥
निर्धूतकल्मषं जातं नर्मदातोययोगतः  ।
तालमेघवधोत्पन्नं यत्पापं नृपनन्दन  ॥ ९०.७० ॥
तत्स्रवं क्षालितं सद्यो नर्मदांभसि भारत  ।
तदाप्रभृति लोकेऽस्मिञ्जलशायी महीपते  ॥ ९०.७१ ॥
चक्रतीर्थं वदन्त्यन्ये केचित्कालाघनाशनम्  ।
विख्यातं भारते वर्षे नर्मदायां महीपते  ॥ ९०.७२ ॥
तत्तीर्थस्य प्रभावोऽयं श्रूयतामवनीपते  ।
यथाऽनन्तो हि नागानां देवानां च जनार्दनः  ॥ ९०.७३ ॥
मासानां मार्गशीर्षोऽस्ति नदीनां नर्मदा यथा  ।
मासि मार्गशिरे पार्थ ह्येकादश्यां सितेऽहनि  ॥ ९०.७४ ॥
गत्वा यो मनुजो भक्त्या कामक्रोधविवर्जितः  ।
वैष्णवीं भावनां कृत्वा जलेशं तु व्रजेत वै  ॥ ९०.७५ ॥
एकभुक्तं च नक्तं च तथैवायाचितं नृप  ।
उपवासं तथा दानं ब्राह्मणानां च भोजनम्  ॥ ९०.७६ ॥
करोति च कुरुश्रेष्ठ न स याति यमालयम्  ।
यमलोकभयाद्भीता ये लोकाः पाण्डुनन्दन  ॥ ९०.७७ ॥
ते पश्यन्तु श्रियः कान्तं नागपर्यङ्कशायिनम्  ।
गोपीजनसमावृत्तं योगनिद्रां समाश्रितम्  ।
विश्वरूपं जगन्नाथं संसारभयनाशनम्  ॥ ९०.७८ ॥
स्नापयेत्परया भक्त्या क्षौद्रक्षीरेण सर्पिषा  ।
खण्डेन तोयमिश्रेण जगद्योनिं जनार्दनम्  ॥ ९०.७९ ॥
स्नाप्यमानं च पश्यन्ति ये लोका गतमत्सराः  ।
ते यान्ति परमं लोकं सुरासुरनमस्कृतम्  ॥ ९०.८० ॥
घृतेन बोधयेद्दीपमथवा तैलपूरितम्  ।
रात्रौ जागरणं कृत्वा दैवस्याग्रे विमत्सराः  ॥ ९०.८१ ॥
ये कथां वैष्णवीं भक्त्या शृण्वन्ति च नृपोत्तम  ।
ब्रह्महत्यादिपापानि नश्यन्ते नात्र संशयः  ॥ ९०.८२ ॥
प्रदक्षिणन्ति ये मर्त्या जलशायिजगद्गुरुम्  ।
प्रदक्षिणीकृता तैस्तु सप्तद्वीपा वसुंधरा  ॥ ९०.८३ ॥
ततः प्रभाते विमले पित्ःन् संतर्पयेज्जलैः  ।
श्राद्धं च ब्राह्मणैस्तत्र योग्यैः पाण्डव मानवाः  ॥ ९०.८४ ॥
स्वदारनिरतैः शान्तैः परदारविवर्जकैः  ।
वेदाभ्यसनशीलैश्च स्वकर्मनिरतैः शुभैः  ॥ ९०.८५ ॥
नित्यं यजनशीलैश्च त्रिसन्ध्यापरिपालकैः  ।
श्रद्धया कारयेच्छ्राद्धं यदीच्छेच्छ्रेय आत्मनः  ॥ ९०.८६ ॥
ते धन्या मानुषे लोके वन्द्या हि भुवि मानवाः  ।
ये वसन्ति सदाकालं पादपद्माश्रया हरेः  ॥ ९०.८७ ॥
जलशायं प्रपश्यन्ति प्रत्यक्षं सुरनायकम्  ।
पक्षोपवासं पाराकं व्रतं चान्द्रायणं शुभम्  ॥ ९०.८८ ॥
मासोपवासमुग्रं च षष्ठान्नं पञ्चमं व्रतम्  ।
तत्र तीर्थे तु यः कुर्यात्सोऽक्षयां गतिमाप्नुयात् ॥ ९०.८९ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
अतः परं प्रवक्ष्यामि तिलधेनोश्च यत्फलम्  ।
यथा यस्मिन्यदा देया दाने तस्याः शुभं फलम्  ॥ ९०.९० ॥
एतत्कथान्तरं पुण्यमृषेर्द्वैपायनात्पुरा  ।
श्रुतं हि नैमिषे पुण्ये नारदाद्यैरनेकधा  ॥ ९०.९१ ॥
इदं परममायुष्यं मङ्गल्यं कीर्तिवर्धनम्  ।
विप्राणां श्रावयन्विद्वान्फलानन्त्यंसमश्नुते  ॥ ९०.९२ ॥
बहुभ्यो न प्रदेयानि गौर्गृहं शयनं स्त्रियः  ।
विभक्तदक्षिणा ह्येता दातारं नाप्नुवन्ति च  ॥ ९०.९३ ॥
एकमेतत्प्रदातव्यं न बहूनां युधिष्ठिर  ।
सा च विक्रयमापन्ना दहत्यासप्तमं कुलम्  ॥ ९०.९४ ॥
यथालाभा तु सर्वेषां चतुर्द्रोणा तु गौः स्मृता  ।
द्रोणस्य वत्सकः कार्यो बहूनां वापि कामतः  ॥ ९०.९५ ॥
यस्मिन्देशे तु यन्मानं विषये वा विचारितम्  ।
तेन मानेन तां कुर्वन्नक्षयं फलमश्नुते  ॥ ९०.९६ ॥
सुखपूर्वं शुचौ भूमौ पुष्पधूपाक्षतैस्तथा  ।
कर्णाभ्यां रत्ने दातव्ये दीपौ नेत्रद्वये तथा  ॥ ९०.९७ ॥
श्रीखण्डमुरसि स्थाप्यं ताभ्यां चैव तु काञ्चनम्  ।
ऊर्ध्वे मधु घृतं देयं कुर्यात्सर्षपरोमकम्  ॥ ९०.९८ ॥
कम्बले कम्बलं दद्याच्छ्रोण्यां मधु घृतं तथा  ।
यवसं पायसं दद्याद्घृतं क्षौद्रसमन्वितम्  ॥ ९०.९९ ॥
स्वर्णशृङ्गी रूप्यशिफारुक्मलाङ्गूलसंयुता  ।
रत्नपृष्ठी तु दातव्या कांस्यपात्रावदोहिनी  ॥ ९०.१०० ॥
यत्स्याद्बाल्यकृतं पापं यद्वा कृतमजानता  ।
वाचा कृतं कर्मकृतं मनसा यद्विचिन्तितम्  ॥ ९०.१०१ ॥
जले निष्ठीवितं चैव मुशलं वापि लङ्घितम्  ।
वृषलीगमनं चैव गुरुदारनिषेवणम्  ॥ ९०.१०२ ॥
कन्याया गमनं चैव सुवर्णस्तेयमेव च  ।
सुरापानं तथा चान्यत्तिलधेनुः पुनाति हि  ॥ ९०.१०३ ॥
अहोरात्रोपवासेन विधिवत्तां विसर्जयेत् ।
या सा यमपुरे घोरे नदी वैतरणी स्मृता  ॥ ९०.१०४ ॥
वालुकायोऽश्मस्थला च पच्यते यत्र दुष्कृती  ।
अवीचिर्नरको यत्र यत्र यामलपर्वतौ  ॥ ९०.१०५ ॥
यत्र लोहमुखाः काका यत्र श्वानो भयंकराः  ।
असिपत्त्रवनं चैव यत्र सा कूटशाल्मली  ॥ ९०.१०६ ॥
तान्सुखेन व्यतिक्रम्य धर्मराजालयं व्रजेत् ।
धर्मराजस्तु तं दृष्ट्वा सूनृतं वक्ति भारत  ॥ ९०.१०७ ॥
विमानमुत्तमं योग्यं मणिरत्नविभूषितम्  ।
अत्रारुह्य नरश्रेष्ठ प्रयाहि परमां गतिम्  ॥ ९०.१०८ ॥
मा च चाटु भटे देहि मैव देहि पुरोहिते  ।
मा च काणे विरूपे च न्यूनाङ्गे न च देवले  ॥ ९०.१०९ ॥
अवेदविदुषे नैव ब्राह्मणे सर्वविक्रये  ।
मित्रघ्ने च कृतघ्ने च मन्त्रहीने तथैव च  ॥ ९०.११० ॥
वेदान्तगाय दातव्या श्रोत्रियाय कुटुम्बिने  ।
वेदान्तगसुते देया श्रोत्रिये गृहपालके  ॥ ९०.१११ ॥
सर्वाङ्गरुचिरे विप्रे सद्वृत्ते च प्रियंवदे  ।
पूर्णिमायां तु माघस्य कार्त्तिक्यामथ भारत  ॥ ९०.११२ ॥
वैशाख्यां मार्गशीर्ष्यां वाषाढ्यां चैत्र्यामथापि वा  ।
अयने विषुवे चैव व्यतीपाते च सर्वदा  ॥ ९०.११३ ॥
षडशीतिमुखे पुण्ये छायायां कुंजरस्य वा  ।
एष ते कथितः कल्पस्तिलधेनोर्मयानघ  ॥ ९०.११४ ॥
व्रजन्ति वैष्णवं लोकं दत्त्वा पादं यमोपरि  ।
प्राणत्यागात्परं लोकं वैष्णवं नात्र संशयः  ।
भित्त्वाशु भास्करं यान्ति नात्र कार्या विचारणा  ॥ ९०.११५ ॥
एतत्ते सर्वमाख्यातं चक्रतीर्थफलं नृप  ।
यच्छ्रुत्वा मानवो भक्त्या सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ ९०.११६ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे जलशायितीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम नवतितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ९१

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल तीर्थपरमपावनम्  ।
चण्डादित्यं नृपश्रेष्ठ स्थापितं चण्डमुण्डयोः  ॥ ९१.१ ॥
आस्तां पुरा महादैत्यौ चण्डमुण्डौ सुदारुणौ  ।
नर्मदातीरमाश्रित्य चेरतुर्विपुलं तपः  ॥ ९१.२ ॥
ध्यायन्तौ भास्करं देवं तमोनाशं जगत्त्रये  ।
तुष्टस्तत्तपसा देवः सहस्रांशुरुवाच ह  ॥ ९१.३ ॥
साधु साध्विति तौ पार्थ नर्मदायाः शुभे तटे  ।
वरं प्रार्थयतं वीरौ यथेष्टं चेतसेच्छितम्  ॥ ९१.४ ॥
चण्डमुण्डावूचतुः  ।
अजेयौ सर्वदेवानां भूयास्वावां समाहितौ  ।
सर्वरोगैः परित्यक्तौ सर्वकालं दिवाकर  ॥ ९१.५ ॥
एवमस्त्विति तौ प्राह भास्करो वारितस्करः  ।
इत्युक्त्वान्तर्दधे भानुर्दैत्याभ्यां तत्र भास्करः  ॥ ९१.६ ॥
स्थापितः परया भक्त्या तं गच्छेदात्मसिद्धये  ।
गीर्वाणांश्च मनुष्यांश्च पित्ःंस्तत्रापि तर्पयेत् ॥ ९१.७ ॥
स वसेद्भास्करे लोके विरिञ्चिदिवसं नृप  ।
घृतेन बोधयेद्दीपं षष्ठ्यां स च नरेश्वर  ।
मुच्यते सर्वपापैस्तु प्रतियाति पुरं रवेः  ॥ ९१.८ ॥
उत्पत्तिं चण्डभानोर्यः शृणोति भरतर्षभ  ।
विजयी स सदा नूनमाधिव्याधिविवर्जितः  ॥ ९१.९ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे चण्डादित्यतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकनवतितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ९२

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र यमहास्यमनुत्तमम्  ।
सर्वपापहरं तीर्थं नर्मदातटमाश्रितम्  ॥ ९२.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
यमहास्यं कथं जातं पृथिव्यां द्विजपुंगव  ।
एतत्सर्वं ममाख्याहि परं कौतूहलं हि मे  ॥ ९२.२ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
साधु साधु महाप्राज्ञ पृष्टोऽहं नृपनन्दन  ।
स्नानार्थं नर्मदां पुण्यामागतस्ते पिता पुरा  ॥ ९२.३ ॥
रजकेन यथा धौतं वस्त्रं भवति निर्मलम्  ।
तथासौ निर्मलो जातो धर्मराजो युधिष्ठिर  ॥ ९२.४ ॥
स पश्यन्निर्मलं देहं हसन्प्रोवाच विस्मितः  ॥ ९२.५ ॥

यम उवाच -
मत्पुरं कथमायान्ति मनुजाः पापबृंहिताः  ।
स्नानेनैकेन रेवायाः प्राप्यते वैष्णवं पदम्  ॥ ९२.६ ॥
समर्था ये न पश्यन्ति रेवां पुण्यजलां शुभाम्  ।
जात्यन्धैस्ते समा ज्ञेया मृतैः पङ्गुभिरेव वा  ॥ ९२.७ ॥
समर्था ये न पश्यन्ति रेवां पुण्यजलां नदीम्  ।
एतस्मात्कारणाद्राजन्हसितो लोकशासनः  ॥ ९२.८ ॥
स्थापयित्वा यमस्तत्र देवं स्वर्गं जगाम ह  ।
यमहासेश्वरे राजञ्जितक्रोधो जितेन्द्रियः  ॥ ९२.९ ॥
विशेषाच्चाश्विने मासि कृष्णपक्षे चतुर्दशीम्  ।
उपोष्य परया भक्त्या सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ ९२.१० ॥
रात्रौ जागरणं कुर्याद्दीपं देवस्य बोधयेत् ।
घृतेन चैव राजेन्द्र शृणु तत्रास्ति यत्फलम्  ॥ ९२.११ ॥
मुच्यते पातकैः सर्वैरगम्यागमनोद्भवैः  ।
अभक्ष्यभक्षणोद्भूतैरपेयापेयजैरपि  ॥ ९२.१२ ॥
अवाह्यवाहिते यत्स्याददोह्यादोहने यथा  ।
स्नानमात्रेण तस्यैवं यान्ति पापान्यनेकधा  ॥ ९२.१३ ॥
यमलोकं न वीक्षेत मनुजः स कदाचन  ।
पित्ःणां परमं गुह्यमिदं भूमौ नरेश्वर  ॥ ९२.१४ ॥
ददतामक्षयं सर्वं यमहास्ये न संशयः  ।
अमावास्यां जितक्रोधो यस्तु पूजयते द्विजान्  ॥ ९२.१५ ॥
हिरण्यभूमिदानेन तिलदानेन भूयसा  ।
कृष्णाजिनप्रदानेन तिलधेनुप्रदानतः  ॥ ९२.१६ ॥
विधानोक्तद्विजाग्र्याय ये प्रदास्यन्ति भक्तितः  ।
हयं वा कुंजरं वाथ धूर्वहौ सीरसंयुतौ  ॥ ९२.१७ ॥
कन्यां वसुमतीं गां च महिषीं वा पयस्विनीम्  ।
ददते ये नृपश्रेष्ठ नोपसर्पन्ति ते यमम्  ॥ ९२.१८ ॥
यमोऽपि भवति प्रीतः प्रतिजन्म युधिष्ठिर  ।
यमस्य वाहो महिषो महिष्यस्तस्य मातरः  ॥ ९२.१९ ॥
तासां दानप्रभावेण यमः प्रीतो भवेद्ध्रुवम्  ।
नासौ यममवाप्नोति यदि पापैः समावृतः  ॥ ९२.२० ॥
एतस्मात्कारणादत्र महिषीदानमुत्तमम्  ।
तस्याः शृङ्गे जलं कार्यं धूम्रवस्त्रानुवेष्टिता  ॥ ९२.२१ ॥
आयसस्य खुराः कार्यास्ताम्रपृष्ठाः सुभूषिताः  ।
लवणाचलं पूर्वस्यामाग्नेय्यां गुडपर्वतम्  ॥ ९२.२२ ॥
कार्पासं याम्यभागं तु नवनीतं तु नैरृते  ।
पश्चिमे सप्तधान्यानि वायव्ये तंदुलाः स्मृताः  ॥ ९२.२३ ॥
सौम्ये तु काञ्चनं दद्यादीशाने घृतमेव च  ।
प्रदद्याद्यमराजो मे प्रीयतामित्युदीरयन्  ॥ ९२.२४ ॥
इत्युच्चार्य द्विजस्याग्रे यमलोकं महाभयम्  ।
असिपत्त्रवनं घोरं यमचुल्ली सुदारुणा  ॥ ९२.२५ ॥
रौद्रा वैतरणी चैव कुम्भीपाको भयावहः  ।
कालसूत्रो महाभीमस्तथा यमलपर्वतौ  ॥ ९२.२६ ॥
क्रकचं तैलयन्त्रं च श्वानो गृध्राः सुदारुणाः  ।
निरुच्छ्वासा महानादा भैरवो रौरवस्तथा  ॥ ९२.२७ ॥
एते घोरा याम्यलोके श्रूयन्ते द्विजसत्तम  ।
त्वत्प्रसादेन ते सोम्यास्तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ॥ ९२.२८ ॥
दानस्यास्य प्रभावेण यमराजप्रसादतः  ।
नरकेऽहं न यास्यामि द्विज जन्मनि जन्मनि  ॥ ९२.२९ ॥
यमहास्यस्य चाख्यानमिदं शृण्वन्ति ये नराः  ।
तेऽपि पापविनिर्मुक्ता न पश्यन्ति यमालयम्  ॥ ९२.३० ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे यमहास्यतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम द्विनवतितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ९३

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र कल्होडीतीर्थमुत्तमम्  ।
विख्यातं भारते लोके गङ्गायाः पापनाशनम्  ॥ ९३.१ ॥
दुर्लभं मनुजैः पार्थ रेवातटसमाश्रितम्  ।
प्राणिनां पापनाशाय ऊषरं पुष्करं तथा  ॥ ९३.२ ॥
तत्तु तीर्थमिदं पुण्यमित्येवं शूलिनो वचः  ।
जाह्नवी पशुरूपेण तत्र स्नानार्थमागता  ॥ ९३.३ ॥
अतस्तद्विश्रुतं लोके कल्होडीतीर्थमुत्तमम्  ।
त्रिरात्रं कारयेत्तत्र पूर्णिमायां युधिष्ठिर  ॥ ९३.४ ॥
रजस्तमस्तथा क्रोधं दम्भं मात्सर्यमेव च  ।
एतांस्त्यजति यः पार्थ तेनाप्तं मोक्षजं फलम्  ॥ ९३.५ ॥
पयसा स्नापयेद्देवं त्रिसन्ध्यं च त्र्यहं तथा  ।
पयो गोसम्भवं सद्यः सवत्सा जीवपुत्रिणी  ॥ ९३.६ ॥
कृत्वा तत्ताम्रजे पात्रे क्षौद्रेण चैव योजिते  ।
ओं नमः श्रीशिवायेति स्नानं देवस्य कारयेत् ॥ ९३.७ ॥
स याति त्रिदशस्थानं नाकस्त्रीभिः समावृतः  ।
यस्तत्र विधिवत्स्नात्वा दानं प्रेतेषु यच्छति  ॥ ९३.८ ॥
शुक्लां गां दापयेत्तत्र प्रीयतां मे पितामहाः  ।
ब्राह्मणे शौचसम्पन्ने स्वदारनिरते सदा  ॥ ९३.९ ॥
सवत्सां वस्त्रसंयुक्तां हिरण्योपरि संस्थिताम्  ।
सत्त्वयुक्तो ददद्राजञ्छाम्भवं लोकमाप्नुयात् ॥ ९३.१० ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे कल्होडीतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम त्रिनवतितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ९४

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
तस्यैवानन्तरं राजन्नन्दितीर्थं व्रजेच्छुभम्  ।
सर्वपापहरं पुंसां नन्दिना निर्मितं पुरा  ॥ ९४.१ ॥
पापौघहतजन्तूनां मोक्षदं नर्मदातटे  ।
अहोरात्रोषितो भूत्वा नन्दिनाथे युधिष्ठिर  ॥ ९४.२ ॥
पञ्चोपचारपूजायामर्चयेन्नन्दिकेश्वरम्  ।
रत्नानि चैव विप्रेभ्यो यो दद्याद्धर्मनन्दन  ॥ ९४.३ ॥
स याति परमं स्थानं यत्र वासः पिनाकिनः  ।
सर्वसौख्यसमायुक्तोऽप्सरोभिः सह मोदते  ॥ ९४.४ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नन्दिकेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम चतुर्नवतितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ९५

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र बदर्याश्रममुत्तमम्  ।
सर्वतीर्थवरं पुण्यं कथितं शंभुना पुरा  ॥ ९५.१ ॥
यश्चैष भारतस्यार्थे तत्र सिद्धः किरीटभृत् ।
भ्राता ते फाल्गुनो नाम विद्ध्येनं नरदैवतम्  ॥ ९५.२ ॥
नरनारायणौ द्वौ तावागतौ नर्मदातटे  ।
ज्ञानं तस्यैव यो राजन्भक्तिमान्वै जनार्दने  ॥ ९५.३ ॥
समं पश्यति सर्वेषु स्थावरेषु चरेषु च  ।
ब्राह्मणं श्वपचं चैव तत्र प्रीतो जनार्दनः  ॥ ९५.४ ॥
ऐकात्म्यं पश्य कौन्तेय मयि चात्मनि नान्तरम्  ।
नरनारायणाभ्यां हि कृतं बदरिकाश्रमम्  ॥ ९५.५ ॥
स्थापितः शङ्करस्तत्र लोकानुग्रहकारणात् ।
त्रिमूर्तिस्थापितं लिङ्गं स्वर्गमार्गानुमुक्तिदम्  ॥ ९५.६ ॥
तत्र गत्वा शुचिर्भूत्वा ह्येकरात्रोपवासकृत् ।
रजस्तमस्तथा त्यक्त्वा सात्त्विकं भावमाश्रयेत् ॥ ९५.७ ॥
रात्रौ जागरणं कृत्वा मधुमासाष्टमीदिने  ।
अथवा च चतुर्दश्यामुभौ पक्षौ च कारयेत् ॥ ९५.८ ॥
आश्विनस्य विशेषेण कथितं तव पाण्डव  ।
स्नापयेत्परया भक्त्या क्षीरेण मधुना सह  ॥ ९५.९ ॥
दध्ना शर्करया युक्तं घृतेन समलंकृतम्  ।
पञ्चामृतमिदं पुण्यं स्नापयेद्वृषभध्वजम्  ॥ ९५.१० ॥
स्नाप्यमानं शिवं भक्त्या वीक्षते यो विमत्सरः  ।
तस्य वासः शिवोपान्ते शक्रलोके न संशयः  ॥ ९५.११ ॥
शाठ्येनापि नमस्कारः प्रयुक्तः शूलपाणिने  ।
संसारमूलबद्धानामुद्वेष्टनकरो हि यः  ॥ ९५.१२ ॥
तेनाधीतं श्रुतं तेन तेन सर्वमनुष्ठितम्  ।
येनौं नमः शिवायेति मन्त्राभ्यासः स्थिरीकृतः  ॥ ९५.१३ ॥
यः पुनः स्नापयेद्भक्त्या एकभक्तो जितेन्द्रियः  ।
तस्यापि यत्फलं पार्थ वक्ष्ये तल्लेशतस्तव  ॥ ९५.१४ ॥
पीडितो वृद्धभावेन तव भक्त्या वदाम्यहम्  ।
ते यान्ति परमं स्थानं भित्त्वा भास्करमण्डलम्  ॥ ९५.१५ ॥
संसारे सर्वसौख्यानां निलयास्ते भवन्ति च  ।
आश्चर्यं ज्ञातिवर्गाणां धर्माणां निलयास्तु ते  ॥ ९५.१६ ॥
सम्पन्नाः सर्वकामैस्ते पृथिव्यां पृथिवीपते  ।
श्राद्धं तत्रैव यः कुर्यान्नर्मदोदकमिश्रितम्  ॥ ९५.१७ ॥
योग्यैश्च ब्राह्मणैर्राजन्कुलीनैर्वेदपारगैः  ।
सुरूपैश्च सुशीलैश्च स्वदारनिरतैः शुभैः  ॥ ९५.१८ ॥
आर्यदेशप्रसूतैश्च श्लक्ष्णैश्चैव सुरूपिभिः  ।
कारयेत्पिण्डदानं वै भास्करे कुतपस्थिते  ॥ ९५.१९ ॥
पित्ःणां परमं लोकं यदीच्छेद्धर्मनन्दन  ।
वर्जयेत्तान्प्रयत्नेन काणान्दुष्टांश्च दाम्भिकान्  ॥ ९५.२० ॥
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन योग्यं विप्रं समाश्रयेत् ।
नरकान्मोचयेत्प्रेतान्कुम्भीपाकपुरोगमान्  ॥ ९५.२१ ॥
मोक्षो भवति सर्वेषां पित्ःणां नृपनन्दन  ।
विप्रेभ्यः काञ्चनं दद्यात्प्रीयतां मे पितामहः  ॥ ९५.२२ ॥
अन्नं च दापयेत्तत्र भक्त्या वस्त्रं च भारत  ।
गां वृषं मेदिनीं दद्याच्छत्रं शस्तं नृपोत्तम  ॥ ९५.२३ ॥
स पुमान्स्वर्गमाप्नोति इत्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ।
प्राणत्यागं तु यः कुर्याच्छिखिना सलिलेन वा  ॥ ९५.२४ ॥
अनाशकेन वा भूयः स गच्छेच्छिवमन्दिरम्  ।
नरनारायणीतीरे देवद्रोण्यां च यो नृप  ॥ ९५.२५ ॥
स वसेदीश्वरस्याग्रे यावदिन्द्राश्चतुर्दश  ।
पुनः स्वर्गाच्च्युतः सोऽपि राजा भवति वीर्यवान्  ॥ ९५.२६ ॥
सर्वैश्वर्यगुणैर्युक्तः प्रजापालनतत्परः  ।
ततः स्मरति तत्तीर्थं पुनरेवागमिष्यति  ॥ ९५.२७ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नारायणीतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम पञ्चनवतितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ९६

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र तीर्थं कोटीश्वरं परम्  ।
ऋषिकोटिः समायाता यत्र वै कुरुनन्दन  ॥ ९६.१ ॥
कृष्णद्वैपायनस्यैव क्षेमार्थं मुनिपुंगवाः  ।
मन्त्रयित्वा द्विजैः सर्वैर्वेदमङ्गलपाठकैः  ॥ ९६.२ ॥
स्थापितः शङ्करस्तत्र कारणं बन्धनाशनम्  ।
संसारच्छेदकरणं प्राणिनामार्तिनाशनम्  ॥ ९६.३ ॥
कोटीश्वरमिति प्रोक्तं पृथिव्यां नृपनन्दन  ।
स्नापयेत्तं तु यो भक्त्या पूर्णिमायां नृपोत्तम  ॥ ९६.४ ॥
पित्ःणां तर्पणं कृत्वा पिण्डदानं यथाविधि  ।
श्रावणस्य विशेषेण पूर्णिमायां युधिष्ठिर  ॥ ९६.५ ॥
पित्ःणामक्षया तृप्तिर्यावदाभूतसम्प्लवम्  ।
पित्ःणां परमं गुह्यं रेवातटसमाश्रितम्  ।
मोक्षदं सर्वजन्तूनां निर्मितं मुनिसत्तमैः  ॥ ९६.६ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे कोटीश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम षण्णवतितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ९७

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल व्यासतीर्थमनुत्तमम्  ।
दुर्लभं मनुजैः पुण्यमन्तरिक्षे व्यवस्थितम्  ॥ ९७.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
कस्माद्वै व्यासतीर्थं तदन्तरिक्षे व्यवस्थितम्  ।
एतदाख्याहि संक्षेपात्त्यज ग्रन्थस्य विस्तरम्  ॥ ९७.२ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
साधु साधु महाबाहो धर्मवान्साधुवत्सल  ।
स्वकर्मनिरतः पार्थ तीर्थयात्राकृतादरः  ॥ ९७.३ ॥
दुर्लभं सर्वजन्तूनां व्यासतीर्थं नरेश्वर  ।
पीडितो वृद्धभावेन अकल्पोऽहं नृपात्मज  ॥ ९७.४ ॥
विसंज्ञो गतवित्तस्तु संजातः स्मृतिवर्जितः  ।
गुह्याद्गुह्यतरं तीर्थं नाख्यातं कस्यचिन्मया  ॥ ९७.५ ॥
कलिस्तत्रैव राजेन्द्र न विशेद्व्याससंश्रयात् ।
अन्तरिक्षे तु संजातं रेवायाश्चेष्टितेन तु  ॥ ९७.६ ॥
विरिञ्चिर्नैव शक्नोति रेवाया गुणकीर्तनम्  ।
कथं ज्ञास्याम्यहं तात रेवामाहात्म्यमुत्तमम्  ॥ ९७.७ ॥
व्यासतीर्थं विशेषेण लवमात्रं ब्रवीम्यतः  ।
प्रत्यक्षः प्रत्ययो यत्र दृश्यतेऽद्य कलौ युगे  ॥ ९७.८ ॥
विहङ्गो गच्छते नैव भित्त्वा शूलं सुदारुणम्  ।
तस्योत्पत्तिं समासेन कथयामि नृपात्मज  ॥ ९७.९ ॥
आसीत्पूर्वं महीपाल मुनिर्मान्यः पराशरः  ।
तेनात्युग्रं तपश्चीर्णं गङ्गाम्भसि महाफलम्  ॥ ९७.१० ॥
प्राणायामेन संतस्थौ प्रविष्टो जाह्नवीजले  ।
पूर्णे द्वादशमे वर्षे निष्क्रान्तो जलमध्यतः  ॥ ९७.११ ॥
भिक्षार्थी संचरेद्ग्रामं नावा यत्रैव तिष्ठति  ।
तत्र तेन परा दृष्टा बाला चैव मनोहरा  ॥ ९७.१२ ॥
तां दृष्ट्वा स च कामार्त उवाच मधुरं तदा  ।
मां नयस्व परं पारं कासि त्वं मृगलोचने  ॥ ९७.१३ ॥
नावारूढे नदीतीरे मम चित्तप्रमाथिनि  ।
एवमुक्ता तु सा तेन प्रणम्य ऋषिपुंगवम्  ॥ ९७.१४ ॥
कथयामास चात्मानं दृष्ट्वा तं काममोहितम्  ।
कैवर्तानां गृहे दासी कन्याहं द्विजसत्तम  ॥ ९७.१५ ॥
नावासंरक्षणार्थाय आदिष्टा स्वामिना विभो  ।
मया विज्ञापितं वृत्तमशेषं ज्ञातुमर्हसि  ॥ ९७.१६ ॥
एवमुक्तस्तया सोऽथ क्षणं ध्यात्वाब्रवीदिदम्  ॥ ९७.१७ ॥

पराशर उवाच -
अहं ज्ञानबलाद्भद्रे तव जानामि सम्भवम्  ।
कैवर्तपुत्रिका न त्वं राजकन्यासि सुन्दरि  ॥ ९७.१८ ॥

कन्योवाच -
कः पिता कथ्यतां ब्रह्मन्कस्या वा ह्युदरोद्भवा  ।
कस्मिन्वंशे प्रसूताहं कैवर्ततनया कथम्  ॥ ९७.१९ ॥

पराशर उवाच -
कथयामि समस्तं यत्त्वया पृष्टमशेषतः  ।
वसुर्नामेति भूपालः सोमवंशविभूषणः  ॥ ९७.२० ॥
जम्बूद्वीपाधिपो भद्रे शत्रूणां भयवर्धनः  ।
शतानि सप्त भार्याणां पुत्राणां च दशैव तु  ॥ ९७.२१ ॥
धर्मेण पालयेल्लोकानीशवत्पूज्यते सदा  ।
म्लेच्छास्तस्याविधेयाश्च क्षीरद्वीपनिवासिनः  ॥ ९७.२२ ॥
तेषामुत्सादनार्थाय ययावुल्लङ्घ्य सागरम्  ।
संयुक्तः पुत्रभृत्यैश्च पौरुषे महति स्थितैः  ॥ ९७.२३ ॥
समरं तैः समारब्धं म्लेच्छैश्च वसुना सह  ।
जिता म्लेच्छाः समस्तास्ते वसुना मृगलोचने  ॥ ९७.२४ ॥
करदास्ते कृतास्तेन सपुत्रबलवाहनाः  ।
प्रधाना तस्य सा राज्ञी तव माता मृगेक्षणे  ॥ ९७.२५ ॥
प्रवासस्थे महीपाले संजाता सा रजस्वला  ।
नारीणां तु सदाकालं मन्मथो ह्यधिको भवेत् ॥ ९७.२६ ॥
विशेषेण ऋतोः काले भिद्यन्ते कामसायकैः  ।
मन्मथेन तु संतप्ताचिन्तयत्सा शुभेक्षणा  ॥ ९७.२७ ॥
दूतं वै प्रेषयाम्यद्य वसुराज्ञः समीपतः  ।
आहूतः सत्वरं दूत गच्छ त्वं नृपसन्निधौ  ॥ ९७.२८ ॥

दूत उवाच -
परतीरं गतो देवि वसुराजारिशासनः  ।
तत्र गन्तुमशक्येत जलयानैर्विना शुभे  ॥ ९७.२९ ॥
तानि यानानि सर्वाणि गृहीतानि परे तटे  ।
दूतवाक्येन सा राज्ञी विषण्णा कामपीडिता  ॥ ९७.३० ॥
तत्सखी तामुवाचाथ कस्मात्त्वं परितप्यसे  ।
स्वलेखः प्रेष्यतां देवि शुकहस्ते यथार्थतः  ॥ ९७.३१ ॥
समुद्रं लङ्घयित्वा तु शकुन्ता यान्ति सुन्दरि  ।
सखिवाक्येन सा राज्ञी स्वस्था जाता नराधिप  ॥ ९७.३२ ॥
व्याहृतो लेखकस्तत्र लिख लेखं ममाज्ञया  ।
त्वद्धीना सत्यभामाद्य वसो राजन्न जीवति  ॥ ९७.३३ ॥
ऋतुकालोऽद्य संजातो लिख लेखं तु लेखकं  ।
लिखिते भूर्जपत्रे तु लेखे वै लेखकेन तु  ॥ ९७.३४ ॥
शुकः पञ्जरमध्यस्थ आनीतोद्धैव सन्निधौ  ॥ ९७.३५ ॥

सत्यभामोवाच -
नीत्वा लेखं गच्छ शीघ्रं वसुराज्ञः समीपतः  ।
शकुनिः प्रणतो भूत्वा गृहीत्वा लेखमुत्तमम्  ॥ ९७.३६ ॥
उत्पत्य सहसा राजञ्जगामाकाशमण्डलम्  ।
ततः पक्षी गतः शीघ्रं वसुराजसमीपतः  ॥ ९७.३७ ॥
क्षिप्ते लेखे शुकेनैव सत्यभामाविसर्जिते  ।
वसुराज्ञा ततो लेखो गृह्य हस्तेऽवधारितः  ॥ ९७.३८ ॥
लेखार्थं चिन्तयित्वा तु गृह्य वीर्यं नरेश्वरः  ।
अमोघं पुटिकां कृत्वा प्रतिलेखेन मिश्रितम्  ॥ ९७.३९ ॥
शुकस्य सोऽपयामास गच्छ राज्ञीसमीपतः  ।
प्रणम्य वसुराजानं बीजं गृह्योत्पपात ह  ॥ ९७.४० ॥
समुद्रोपरि सम्प्राप्तः शुकः श्येनेन वीक्षितः  ।
सामिषं तं शुकं ज्ञात्वा श्येनस्तमभ्यधावत  ॥ ९७.४१ ॥
हतश्चञ्चुप्रहारेण शुकः श्येनेन भारत  ।
मूर्च्छया तस्य तद्बीजं पतितं सागराम्भसि  ॥ ९७.४२ ॥
मत्स्येन गिलितं तच्च बीजं वसुमहीपतेः  ।
कन्या मत्स्योदरे जाता तेन बीजेन सुन्दरि  ॥ ९७.४३ ॥
प्राप्तोऽसौ लुब्धकैर्मत्स्य आनीतः स्वगृहं ततः  ।
यावद्विदारितो मत्स्यस्तावद्दृष्टा त्वमुत्तमे  ॥ ९७.४४ ॥
शशिमण्डलसङ्काशा सूर्यतेजःसमप्रभा  ।
दृष्ट्वा त्वां हर्षिताः सर्वे कैवर्ता जाह्नवीतटे  ॥ ९७.४५ ॥
हर्षितास्ते गताः सर्वे प्रधानस्य च मन्दिरम्  ।
स्त्रीरत्नं कथयामासुर्गृहाण त्वं महाप्रभम्  ॥ ९७.४६ ॥
गृहीता तेन तन्वङ्गी ह्यपुत्रेण मृगेक्षणा  ।
भार्यां स्वामाह तन्वङ्गि पालयस्व मृगेक्षणे  ॥ ९७.४७ ॥
ततः सा चिन्तयामास पराशरवचस्तदा  ।
एवमुक्त्वा तु सा तेन दत्तात्मानं नरेश्वर  ॥ ९७.४८ ॥
उवाच साधु मे ब्रह्मन्मत्स्यगन्धोऽनु वर्तते  ।
ततस्तेन तु सा बाला दिव्यगन्धाधिवासिता  ॥ ९७.४९ ॥
कृता योगबलेनैव ज्वालयित्वा विभावसुम्  ।
कृत्वा प्रदक्षिणं वह्निमूढा तेन रसात्तदा  ॥ ९७.५० ॥
जलयानस्य मध्ये तु कामस्थानान्यसंस्पृशत् ।
ज्ञात्वा कामोत्सुकं विप्रं भीता सा धर्मनन्दन  ॥ ९७.५१ ॥
हसन्ती तमुवाचाथ देव त्वं लोकसन्निधौ  ।
न लज्जसे कथं धीमन्कुर्वाणः पामरोचितम्  ॥ ९७.५२ ॥
ततस्तेन क्षणं ध्यात्वा संस्मृता हृदि तामसी  ।
आगता तामसी माया यया व्याप्तं चराचरम्  ॥ ९७.५३ ॥
ततः सा विस्मिता तेन कर्मणैव तु रञ्जिता  ।
ब्रह्मचर्याभितप्तेन स्त्रीसौख्यं क्रीडितं तदा  ॥ ९७.५४ ॥
ततः सा तत्क्षणादेव गर्भभारेण पीडिता  ।
प्रसूता बालकं तत्र जटिलं दण्डधारिणम्  ॥ ९७.५५ ॥
कमण्डलुधरं शान्तं मेखलाकटिभूषितम्  ।
उत्तरीयकृतस्कन्धं विष्णुमायाविवर्जितम्  ॥ ९७.५६ ॥
ततोऽपि शङ्किता पार्थ दृष्ट्वा तं कलबालकम्  ।
वेपमाना ततो बाला जगाम शरणं मुनेः  ॥ ९७.५७ ॥
रक्ष रक्ष मुनिश्रेष्ठ पराशर महामते  ।
जातं मेऽत्यद्भुतं पुत्रं कौपीनवरमेखलम्  ।
दण्डहस्तं जटायुक्तमुत्तरीयविभूषितम्  ॥ ९७.५८ ॥

पराशर उवाच -
मा भैषीः स्वसुते जाते कुमारी त्वं भविष्यसि  ।
नाम्ना योजनगन्धेति द्वितीयं सत्यवत्यपि  ॥ ९७.५९ ॥
शंतनुर्नाम राजा यः स ते भर्ता भविष्यति  ।
प्रथमा महिषी तस्य सोमवंशविभूषणा  ॥ ९७.६० ॥
गच्छ त्वं स्वाश्रयं शुभ्रे पूर्वरूपेण संस्थिता  ।
मा विषादं कुरुष्वात्र दृष्टं ज्ञानस्य मे बलम्  ॥ ९७.६१ ॥
इत्युक्त्वा प्रययौ विप्रः सा बाला पुत्रमाश्रिता  ।
नत्वोचे मातरं भक्त्या साष्टाङ्गं विनयानतः  ॥ ९७.६२ ॥
क्षम्यतां मातरुक्तं मे प्रसादः क्रियतामपि  ।
ईश्वराराधने यत्नं करिष्याम्यहमम्बिके  ॥ ९७.६३ ॥
ततः सा पुत्रवाक्येन विषण्णा वाक्यमब्रवीत् ॥ ९७.६४ ॥

योजनगन्धोवाच -
मा त्यक्त्वा गच्छ वत्साद्य मातरं मामनागसम्  ।
त्वद्वियोगेन मे पुत्र पञ्चत्वं भाव्यसंशयम्  ॥ ९७.६५ ॥
नास्ति पुत्रसमः स्नेहो नास्ति भ्रातृसमं कुलम्  ।
नास्ति सत्यपरो धर्मो नानृतात्पातकं परम्  ॥ ९७.६६ ॥
बालभावे मया जात आधारः किल जायसे  ।
न मे भर्ता न मे पुत्रः पश्य कर्मविडम्बनम्  ॥ ९७.६७ ॥

व्यास उवाच -
मा विषादं कुरुष्वान्तः सत्यमेतन्मयोरितम्  ।
आपत्कालेऽस्मि ते देवि स्मर्तव्यः कार्यसिद्धये  ॥ ९७.६८ ॥
आपदस्तारयिष्यामि क्षम्यतां मे दुरुत्तरम्  ।
इत्युक्त्वा प्रययौ व्यासः कन्या सापि गता गृहम्  ॥ ९७.६९ ॥
पराशरसुतस्तत्र विषष्णो वनमध्यतः  ।
त्रेतायुगावसाने तु द्वापरादौ नरेश्वर  ॥ ९७.७० ॥
व्यासार्थं चिन्तयामासुर्देवाः शक्रपुरोगमाः  ।
आख्यातो नारदेनैव पुत्रः पराशरस्य सः  ॥ ९७.७१ ॥
कैवर्तपुत्रिकाजातो ज्ञानी जह्नुसुतातटे  ।
ततो नारदवाक्येन आगताः सुरसत्तमाः  ॥ ९७.७२ ॥
रामः पितामहः शक्रो मुनिसङ्घैः समावृताः  ।
आस्यादिकं पृथग्दत्त्वा साधु साध्वित्युदीरयन्  ॥ ९७.७३ ॥
पितामहेन वै बालो गर्भाधानादिसंस्कृतः  ।
द्वीपायनो द्वीपजन्मा पाराशर्यः पराशरात् ॥ ९७.७४ ॥
कृष्णांशात्कृष्णनामायं व्यासो वेदान्व्यसिष्यति  ।
विरञ्चिनाभिषिक्तोऽसौ मुनिसङ्घैः पुनःपुनः  ॥ ९७.७५ ॥
व्यासस्त्वं सर्वलोकेषु इत्युक्त्वा प्रययुः सुराः  ।
तीर्थयात्रा समारब्धा कृष्णद्वैपायनेन तु  ॥ ९७.७६ ॥
गङ्गावगाहिता तेन केदारश्च सपुष्करः  ।
गया च नैमिषं तीर्थं कुरुक्षेत्रं सरस्वती  ॥ ९७.७७ ॥
उज्जयिन्यां महाकालं सोमनाथं प्रभासके  ।
पृथिव्यां सागरान्तायां स्नात्वा यातो महामुनिः  ॥ ९७.७८ ॥
अमृतां नर्मदां प्राप्तो रुद्रदेहोद्भवां शुभाम्  ।
साह्लादो नर्मदां दृष्ट्वा चित्तविश्रान्तिमाप च  ॥ ९७.७९ ॥
तपश्चचार विपुलं नर्मदातटमाश्रितः  ।
ग्रीष्मे पञ्चाग्निमध्यस्थो वर्षासु स्थण्डिलेशयः  ॥ ९७.८० ॥
सार्द्रवासाश्च हेमन्ते तिष्ठन्दध्यौ महेश्वरम्  ।
स्वान्तर्हृत्कमले स्थाप्य ध्यायते परमेश्वरम्  ॥ ९७.८१ ॥
सृष्टिसंहारकर्तारमछेद्यं वरदं शुभम्  ।
नित्यं सिद्धेश्वरं लिङ्गं पूजयेद्ध्यानतत्परः  ॥ ९७.८२ ॥
अर्चनात्सिद्धलिङ्गस्य ध्यानयोगप्रभावतः  ।
प्रत्यक्षः शङ्करो जातः कृष्णद्वैपायनस्य सः  ॥ ९७.८३ ॥

ईश्वर उवाच -
तोषितोऽहं त्वया वत्स वरं वरय शोभनम्  ॥ ९७.८४ ॥

व्यास उवाच -
यदि तुष्टोऽसि मे देव यदि देयो वरो मम  ।
प्रत्यक्षो नर्मदातीरे स्वयमेव भविष्यसि  ।
अतीतानागतज्ञोऽहं त्वत्प्रसादादुमापते  ॥ ९७.८५ ॥

ईश्वर उवाच -
एवं भवतु ते पुत्र मत्प्रसादादसंशयम्  ।
त्वयि भक्तिगृहीतोऽहं प्रत्यक्षो नर्मदातटे  ॥ ९७.८६ ॥
सहस्रांशार्धभावेन प्रत्यक्षोऽहं त्वदाश्रमे  ।
इत्युक्त्वा प्रययौ देवः कैलासं नगमुत्तमम्  ॥ ९७.८७ ॥
पत्नीसंग्रहणं जातं कृष्णद्वैपायनस्य तु  ।
शास्त्रोक्तेन विधानेन पत्नी पालयतस्तथा  ॥ ९७.८८ ॥
पुत्रो जातो ह्यपुत्रस्य पराशरसुतस्य च  ।
देवैर्वर्धापितः सर्वैरिञ्चेन्द्रपुरोगमैः  ॥ ९७.८९ ॥
पुत्रजन्मन्यथाजग्मुर्वशिष्ठाद्या मुनीश्वराः  ।
तीर्थयात्राप्रसङ्गेन पराशरपुरोगमाः  ॥ ९७.९० ॥
मन्वत्रिविष्णुहारीतयाज्ञवल्क्योशनोऽङ्गिराः  ।
यमापस्तम्बसंवर्ताः कात्यायनबृहस्पती  ॥ ९७.९१ ॥
एवमादिसहस्राणि लक्षकोटिशतानि च  ।
सशिष्याश्च महाभागा नर्मदातटमाश्रिताः  ॥ ९७.९२ ॥
व्यासाश्रमे शुभे रम्ये संतुष्टा आययुर्नृप  ।
दृष्ट्वा तान्सोऽपि विप्रेन्द्रानभ्युत्थानकृतोद्यमः  ॥ ९७.९३ ॥
पितुः पूर्वं प्रणम्यादौ सर्वेषां च यथाविधि  ।
आसनानि ददौ भक्त्या पाद्यमर्घं न्यवेदयत् ॥ ९७.९४ ॥
कृताञ्जलिपुटो भूत्वा वाक्यमेतदुवाच ह  ।
उद्धृतोऽहं न सन्देहो युष्मत्सम्भाषणार्चनात् ॥ ९७.९५ ॥
आरण्यानि च शाकानि फलान्यारण्यजानि च  ।
तानि दास्यामि युष्माकं सर्वेषां प्रीतिपूर्वकम्  ॥ ९७.९६ ॥
न्यमन्त्रयत तान्सर्वान्प्रत्येकं प्रणिपत्य च  ।
ततस्ते प्रणतं दृष्ट्वा कृष्णद्वैपायनं मुनिम्  ॥ ९७.९७ ॥
वर्धयित्वा जयाशीर्भिरवलोक्य परस्परम्  ।
पराशरः समस्तैश्च वीक्षितो मुनिपुंगवैः  ॥ ९७.९८ ॥
उत्तरं दीयतां तात कृष्णद्वैपायनस्य च  ।
एवमुक्तस्तु तैः सर्वैर्भगवान्स पराशरः  ।
प्रोवाच स्वात्मजं व्यासमृषीणां यच्चिकीर्षितम्  ॥ ९७.९९ ॥

श्रीपराशर उवाच -
नेच्छन्ति दक्षिणे कूले व्रतभङ्गभयादथ  ।
भोजनं भोक्तुकामास्ते श्राद्धे चैव विशेषतः  ॥ ९७.१०० ॥

व्यास उवाच -
करोमि भवतामुक्तमत्रैव स्थीयतां क्षणम्  ।
यावत्प्रसाद्य सरितं करोमि विधिमुत्तमम्  ॥ ९७.१०१ ॥
एवमुक्त्वा शुचिर्भूत्वा नर्मदातटमास्थितः  ।
स्तोत्रं जगाद सहसा तन्निबोध नरेश्वर  ॥ ९७.१०२ ॥
जय भगवति देवि नमो वरदे जय पापविनाशिनी बहुफलदे  ।
जय शुम्भनिशुम्भकपालधरे प्रणमामि तु देवनरार्तिहरे  ॥ ९७.१०३ ॥
जय चन्द्रदिवाकरनेत्रधरे जय पावकभूषितवक्त्रवरे  ।
जय भैरवदेहनिलीनपरे जय अन्धकरक्तविशोषकरे  ॥ ९७.१०४ ॥
जय महिषविमर्दिनि शूलकरे जय लोकसमस्तकपापहरे  ।
जय देवि पितामहरामनते जय भास्करशक्रशिरोऽवनते  ॥ ९७.१०५ ॥
जय षण्मुखसायुध ईशनुते जय सागरगामिनि शम्भुनुते  ।
जय दुःखदरिद्रविनाशकरे जय पुत्रकलत्रविवृद्धिकरे  ॥ ९७.१०६ ॥
जय देवि समस्तशरीरधरे जय नाकविदर्शिनि दुःखहरे  ।
जय व्याधिविनाशिनि मोक्षकरे जय वाञ्छितदायिनि सिद्धवरे  ॥ ९७.१०७ ॥
एतद्व्यासकृतं स्तोत्रं यः पठेच्छिवसन्निधौ  ।
गृहे वा शुद्धभावेन कामक्रोधविवर्जितः  ॥ ९७.१०८ ॥
तस्य व्यासो भवेत्प्रीतः प्रीतश्च वृषवाहनः  ।
प्रीता स्यान्नर्मदा देवी सर्वपापक्षयंकरी  ॥ ९७.१०९ ॥
न ते यान्ति यमालोकं यैः स्तुता भुवि नर्मदा  ।
पितामहोऽपि मुह्येत देवि त्वद्गुणकीर्तनात् ॥ ९७.११० ॥
वाक्पतिर्नैव ते वक्तुं स्वरूपं वेद नर्मदे  ।
कथं गुणानहं देवि त्वदीयाञ्ज्ञातुमुत्सहे  ॥ ९७.१११ ॥
इति ज्ञात्वा शुचिं भावं वाङ्मनःकायकर्मभिः  ।
प्रसन्ना नर्मदादेवी ततो वचनमब्रवीत् ॥ ९७.११२ ॥
सत्यवादेन तुष्टाहं भोभो व्यास महामुने  ।
यदीच्छसि वरं किंचित्तं ते सर्वं ददाम्यहम्  ॥ ९७.११३ ॥

व्यास उवाच -
यदि तुष्टासि मे देवि यदि देयो वरो मम  ।
आतिथ्यमुत्तरे कूले ऋषीणां दातुमर्हसि  ॥ ९७.११४ ॥

नर्मदोवाच -
अयुक्तं याचितं व्यास विमार्गे यत्प्रवर्तनम्  ।
इन्द्रचन्द्रयमैः शक्यमुन्मार्गे न प्रवर्तितुम्  ॥ ९७.११५ ॥
याचस्वान्यं वरं पुत्र यत्किंचिद्भुवि दुर्लभम्  ।
एतच्छ्रुत्वा वचो देव्या व्यासो मूर्च्छां यतस्तदा  ॥ ९७.११६ ॥
वृथा क्लेशोऽद्य मे जात इति मत्वा पपात ह  ।
धरणी चलिता सर्वा सशैलवनकानना  ॥ ९७.११७ ॥
मूर्च्छापन्नं ततो व्यासं दृष्ट्वा देवाः सवासवाः  ।
हाहाकारमुखाः सर्वे तत्राजग्मुः सहस्रशः  ॥ ९७.११८ ॥
व्यासमुत्थापयामासुर्वेदव्यसनतत्परम्  ।
ब्राह्मणार्थे च संक्लिष्टो नात्महेतोः सरिद्वरे  ॥ ९७.११९ ॥
गवार्थे ब्राह्मणार्थे च सद्यः प्राणान्परित्यजेत् ।
एवं सा नर्मदा प्रोक्ता ब्रह्माद्यैः सुरसत्तमैः  ॥ ९७.१२० ॥
सुशीतलैस्तं बहुभिश्च वातैर्रेवाभ्यषिञ्चत्स्वजलेन भीता  ।
सचेतनः सत्यवतीसुतोऽपि प्रणम्य देवान्सरितं जगाद  ॥ ९७.१२१ ॥

व्यास उवाच -
तीर्थैः समस्तैः किल सेवनाय फलं प्रदिष्टं मम मन्दभाग्यात् ।
यद्देवि पुण्या विफला ममाशा आरण्यपुष्पाणि यथा जनानाम्  ॥ ९७.१२२ ॥

नर्मदोवाच -
यतो यतो मां हि महानुभाव निनीषते चित्तमिलातलेऽत्र  ।
विन्ध्येन सार्द्धं तव मार्गमद्य यास्याम्यहं दण्डधरस्य पृष्ठे  ॥ ९७.१२३ ॥
एवमुक्तो महातेजा व्यासः सत्यवतीसुतः  ।
दक्षिणे चालयामास स्वाश्रमस्य सरिद्वराम्  ॥ ९७.१२४ ॥
दण्डहस्तो महातेजा हुङ्कारमकरोन्मुनिः  ।
व्यासहुङ्कारभीता सा चलिता रुद्रनन्दिनी  ॥ ९७.१२५ ॥
दण्डेन दर्शयन्मार्गं देवी तत्र प्रवर्तिता  ।
व्यासमार्गं गता देवी दृष्टा शक्रपुरोगमैः  ॥ ९७.१२६ ॥
पुष्पवृष्टिं ततो देवा व्यमुञ्चन् सह किंकरैः  ।
किं कुर्मो ब्रूहि मे पुत्र कर्मणा ते स्म रञ्जिताः  ॥ ९७.१२७ ॥

व्यास उवाच -
तपश्च विपुलं कृत्वा दानं दत्त्वा महाफलम्  ।
एतदेव नरैः कार्यं साधूनां यत्सुखावहम्  ॥ ९७.१२८ ॥
यदि तुष्टा महाभागा अनुग्राह्यो ह्यहं यदि  ।
तस्मान्ममाश्रमे सर्वैः स्थीयतां नात्र संशयः  ॥ ९७.१२९ ॥
आतिथ्यं शाकपर्णेन रेवामृतविमिश्रितम्  ।
प्रतिपन्नं समस्तैर्वः पराशरमुखैर्मम  ।
स्थातव्यं स्वाश्रमे सर्वैर्रेवाया उत्तरे तटे  ॥ ९७.१३० ॥

मार्कण्डेय उवाच -
स्नानतर्पणनित्यानि कृतानि द्विजसत्तमैः  ।
व्यासकुण्डे ततो गत्वा होमः सर्वैः प्रकल्पितः  ॥ ९७.१३१ ॥
श्रीफलैर्बिल्वपत्रैश्च जुहुवुर्जातवेदसम्  ।
गौतमो भृगुर्माण्डव्यो नारदो लोमशस्तथा  ॥ ९७.१३२ ॥
पराशरस्तथा शङ्खः कौशिकश्च्यवनो मुनिः  ।
पिप्पलादो वसिष्ठश्च नाचिकेतो महातपाः  ॥ ९७.१३३ ॥
विश्वामित्रोऽप्यगस्त्यश्च उद्दालकयमौ तथा  ।
शाण्डिल्यो जैमिनिः कण्वो याज्ञवल्क्योशनोऽङ्गिराः  ॥ ९७.१३४ ॥
शातातपो दधीचिश्च कपिलो गालवस्तथा  ।
जैगीषव्यस्तथा दक्षो भरतो मुद्गलस्तथा  ॥ ९७.१३५ ॥
वात्स्यायनो महातेजाः संवर्तः शक्तिरेव च  ।
जातूकर्ण्यो भरद्वाजो वालखिल्यारुणिस्तथा  ॥ ९७.१३६ ॥
एवमादिसहस्राणि जुह्वते जातवेदसम्  ।
अक्षमालाकरोत्कीर्णा ध्यानयोगपरायणाः  ॥ ९७.१३७ ॥
एकचित्ता द्विजाः सर्वे चक्रुर्होमक्रियां तदा  ।
ततः समुत्थितं लिङ्गं मोक्षदं व्याधिनाशनम्  ॥ ९७.१३८ ॥
अच्छेद्यं परमं देवं दृष्ट्वा व्यासस्तुतोष च  ।
पुष्पवृष्टिं ददुर्देवा आशीर्वादान्द्विजोत्तमाः  ॥ ९७.१३९ ॥
साष्टाङ्गं प्रणतो व्यासो देवं दृष्ट्वा त्रिलोचनम्  ।
ब्राह्मणान्पूजयामास शाकमूलफलेन च  ॥ ९७.१४० ॥
पितृपूर्वं द्विजाः सर्वे भोजिताः पाण्डुनन्दन  ।
आशीर्वादांस्ततः पुण्यान् दत्त्वा विप्रा ययुः पुनः  ॥ ९७.१४१ ॥
तदा प्रभृति तत्तीर्थं व्यासाख्यं प्रोच्यते बुधैः  ॥ ९७.१४२ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
व्यासतीर्थस्य यत्पुण्यं तत्सर्वं कथयस्व मे  ।
स्नानदानविधानं च यस्मिन्काले महाफलम्  ॥ ९७.१४३ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
कथयामि समस्तं ते भ्रातृभिः सह पाण्डव  ।
कार्त्तिकस्य सिते पक्षे चतुर्दश्यां जितेन्द्रियः  ॥ ९७.१४४ ॥
उपोष्य यो नरो भक्त्या रात्रौ कुर्वीत जागरम्  ।
स्नापयेदीश्वरं भक्त्या क्षौद्रक्षीरेण सर्पिषा  ॥ ९७.१४५ ॥
दध्ना च खण्डयुक्तेन कुशतोयेन वै पुनः  ।
श्रीखण्डेन सुगन्धेन गुण्ठयेत्परमेश्वरम्  ॥ ९७.१४६ ॥
ततः सुगन्धकुसुमैर्बिल्वपत्रैश्च पूजयेत् ।
मुचुकुन्देन कुन्देन कुशजातीप्रसूनकैः  ॥ ९७.१४७ ॥
उन्मत्तमुनिपुष्पैश्च तथान्यैः कालसम्भवैः  ।
अर्चयेत्परया भक्त्या द्वीपेश्वरमनुत्तमम्  ॥ ९७.१४८ ॥
इक्षुगडुकदानेन तुष्यते परमेश्वरः  ।
गडुकाष्टकदानेन पातकं यात्यहोर्जितम्  ॥ ९७.१४९ ॥
मासर्जितं च नश्येत गडुकाष्टशतेन च  ।
षाण्मासिकं सहस्रेण द्विगुणैरब्दिकं तथा  ॥ ९७.१५० ॥
आजन्मजनितं पापमयुतेन प्रणश्यति  ।
द्विगुणैर्नश्यते व्याधिस्त्रिगुणैः स्याद्धनागमः  ॥ ९७.१५१ ॥
षड्गुणैर्जायते वाग्मी सिद्धस्तद्द्विगुणैस्तथा  ।
रुद्रत्वं दशलक्षैश्च जायते नात्र संशयः  ॥ ९७.१५२ ॥
पौर्णमास्यां नृपश्रेष्ठ स्नानं कुर्वीत भक्तितः  ।
मन्त्रोक्तेन विधानेन सर्वपापक्षयंकरम्  ॥ ९७.१५३ ॥
वारुणं च तथाग्नेयं ब्राह्मयं चैवाक्षयंकरम्  ।
देवान्पित्ःन्मनुष्यांश्च विधिवत्तर्पयेद्बुधः  ॥ ९७.१५४ ॥
ऋचा ऋग्वेदजं पुण्यं साम्ना सामफलं लभेत् ।
यजुर्वेदस्य यजुषा गायत्र्या सर्वमाप्नुयात् ॥ ९७.१५५ ॥
अक्षरं च जपेन्मन्त्रं सौरं वा शिवदैवतम्  ।
अथवा वैष्णवं मन्त्रं द्वादशाक्षरसंज्ञितम्  ॥ ९७.१५६ ॥
पूजयेद्ब्राह्मणान्भक्त्या सर्वलक्षणलक्षितान्  ।
स्वदारनिरतान्विप्रान्दम्भलोभविवर्जितान्  ॥ ९७.१५७ ॥
भिन्नवृत्तिकरान् पापान् पतिताञ्छूद्रसेवनान्  ।
शूद्रीग्रहणसंयुक्तान्वृषली यस्य मन्दिरे  ॥ ९७.१५८ ॥
परोक्षवादिनो दुष्टान्गुरुनिन्दापरायणान्  ।
वेदद्वेषणशीलांश्च हैतुकान् बकवृत्तिकान्  ॥ ९७.१५९ ॥
ईदृशान्वर्जयेच्छ्राद्धे दाने सर्वव्रतेषु च  ।
गायत्रीसारमात्रोऽपि वरं विप्रः सुयन्त्रितः  ॥ ९७.१६० ॥
नायन्त्रितश्चतुर्वेदी सर्वाशी सर्वविक्रयी  ।
ईदृशान्पूजयेद्विप्रानन्नदानहिरण्यतः  ॥ ९७.१६१ ॥
उपानहौ च वस्त्राणि शय्यां छत्रमथासनम्  ।
यो दद्याद्ब्राह्मणे भक्त्या सोऽपि स्वर्गे महीयते  ॥ ९७.१६२ ॥
प्रत्यक्षा सुरभी तत्र जलधेनुस्तथाघृता  ।
तिलधेनुः प्रदातव्या महिष्यश्च तथैव च  ॥ ९७.१६३ ॥
कृष्णाजिनप्रदाता यो दाता यस्तिलसर्पिषोः  ।
कन्यापुस्तकयोर्दाता सोऽक्षयं लोकमाप्नुयात् ॥ ९७.१६४ ॥
धूर्वाहौ खुरसंयुक्तौ धान्योपस्करसंयुतौ  ।
दापयेत्स्वर्गकामस्तु इति मे सत्यभाषितम्  ॥ ९७.१६५ ॥
सूत्रेण वेष्टयेद्द्वीपमथवा जगतीं शुभम्  ।
मन्दिरं परया भक्त्या परमेशमथापि वा  ॥ ९७.१६६ ॥
प्रदक्षिणां विधानेन यः करोत्यत्र मानवः  ।
जम्बूप्लाक्षाह्वयौ द्वीपौ शाल्मलिश्चापरो नृप  ॥ ९७.१६७ ॥
कुशः क्रौञ्चस्तथा काशः पुष्करश्चैव सप्तमः  ।
सप्तसागरपर्यन्ता वेष्टिता तेन भारत  ॥ ९७.१६८ ॥
द्वीपेश्वरे महाराज वृषोत्सर्गं च कारयेत् ।
वृषेणारुणवर्णेन माहेशं लोकमाप्नुयात् ॥ ९७.१६९ ॥
यस्तु वै पाण्डुरो वक्त्रे ललाटे पादयोस्तथा  ।
लाङ्गूले यस्तु वै शुभ्रः स वै नाकस्य दर्शकः  ॥ ९७.१७० ॥
नीलोऽयमीदृशः प्रोक्तो यस्तु द्वीपेश्वरे त्यजेत् ।
स समाः रोमसंख्याता नाके वसति भारत  ॥ ९७.१७१ ॥
सौरं च शांकरं लोकं वैरञ्चं वैष्णवं क्रमात् ।
भुनक्ति स्वेच्छया राजन्व्यासतीर्थप्रभावतः  ॥ ९७.१७२ ॥
सपत्नीकं ततो विप्रं पूजयेत्तत्र भक्तितः  ।
सितरक्तानि वस्त्राणि यो दद्यादग्रजन्मने  ॥ ९७.१७३ ॥
कृत्वा प्रदक्षिणं युग्मं प्रीयतां मे जगद्गुरुः  ।
नास्ति विप्रसमो बन्धुरिह लोके परत्र च  ॥ ९७.१७४ ॥
यमलोके महाघोरे पतन्तं योऽभिरक्षति  ।
इतिहासपुराणज्ञं विष्णुभक्तं जितेन्द्रियम्  ॥ ९७.१७५ ॥
पूजयेत्परया भक्त्या सामगं वा विशेषतः  ।
द्वीपेश्वरं च ये भक्त्या संस्मरन्ति गृहे स्थिताः  ॥ ९७.१७६ ॥
न तेषां जायते शोको न हानिर्न च दुष्कृतम्  ।
प्रथमं पूजयेत्तत्र लिङ्गं सिद्धेश्वरं ततः  ॥ ९७.१७७ ॥
यत्र सिद्धो महाभागो व्यासः सत्यवतीसुतः  ।
अस्यैव पूजनात्सिद्धो धारासर्पो महामतिः  ॥ ९७.१७८ ॥
तत्र तीर्थे तु यो राजन्प्राणत्यागं करोति च  ।
सूर्यलोकमसौ भित्त्वा प्रयाति शिवसन्निधौ  ॥ ९७.१७९ ॥
समाः सहस्राणि च सप्त वै जले दशैकमग्नौ पतने च षोडश  ।
महाहवे षष्टिरशीति गोग्रहे ह्यनाशके भारत चाक्षया गतिः  ॥ ९७.१८० ॥
पिता पितामहश्चैव तथैव प्रपितामहः  ।
वायुभूतं निरीक्षन्ते ह्यागच्छन्तं स्वगोत्रजम्  ॥ ९७.१८१ ॥
अस्मद्गोत्रेऽस्ति कः पुत्रो यो नो दद्यात्तिलोदकम्  ।
कार्त्तिक्यां च विशेषेण वेशाख्यां वा तथैव च  ॥ ९७.१८२ ॥
स्वर्गतिं च प्रयास्यामस्तत्र तीर्थोपसेवनात् ।
एतत्ते कथितं सर्वं द्वीपेश्वरमनुत्तमम्  ॥ ९७.१८३ ॥
यः पठेत्परया भक्त्या शृणुयात्तद्गतो नृप  ।
सोऽपि पापविनिर्मुक्तो मोदते शिवमन्दिरे  ॥ ९७.१८४ ॥
ऊषरं सर्वतीर्थानां निर्मितं मुनिपुंगवैः  ।
कामप्रदं नृपश्रेष्ठ व्यासतीर्थं न संशयः  ॥ ९७.१८५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे व्यासतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम सप्तनवतितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ९८

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र प्रभासेश्वरमुत्तमम्  ।
विख्यातं त्रिषु लोकेषु स्वर्गसोपानमुत्तमम्  ॥ ९८.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
प्रभासं तात मे ब्रूहि कथं जातं महाफलम्  ।
स्वर्गसोपानदं दृश्यं संक्षेपात्कथयस्व मे  ॥ ९८.२ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
दुर्भगा रविपत्नी च प्रभानामेति विश्रुता  ।
तया चाराधितः शम्भुरुग्रेण तपसा पुरा  ॥ ९८.३ ॥
वायुभक्षा स्थिता वर्षं वर्षं ध्यानपरायणा  ।
ततस्तुष्टो महादेवः प्रभायाः पाण्डुनन्दन  ॥ ९८.४ ॥

ईश्वर उवाच -
कस्मात्संक्लिश्यसे बाले कथ्यतां यद्विवक्षितम्  ।
अहं हि भास्करोऽप्येको नानात्वं नैव विद्यते  ॥ ९८.५ ॥

प्रभोवाच -
नान्यो देवः स्त्रियः शम्भो विना भर्त्रा क्वचित्प्रभो  ।
सगुणो निर्गुणो वापि धनाढ्यो वाप्यकिंचनः  ॥ ९८.६ ॥
प्रियो वा यदि वा द्वेष्यः स्त्रीणां भर्तैव दैवतम्  ।
दुर्भगत्वेन दग्धाहं सखीमध्ये सुरेश्वर  ।
भर्त्तर्यल्लब्धसौख्यास्मि तेन क्लिश्याम्यहं भृशम्  ॥ ९८.७ ॥

ईश्वर उवाच -
वल्लभा भास्करस्यैव मत्प्रसादाद्भविष्यसि  ॥ ९८.८ ॥

पार्वत्युवाच -
अप्रमाणं भवद्वाक्यं भास्करोऽपि करिष्यति  ।
वृथा क्लेशो भवेदस्याः प्रभायाः परमेश्वर  ॥ ९८.९ ॥
उमावाक्यान्महेशानध्यातस्तिमिरनाशनः  ।
आगतो गगनाद्भानुर्नर्मदोत्तररोधसि  ॥ ९८.१० ॥

भानुरुवाच -
आहूतोऽस्मि कथं देव ह्यघासुरनिषूदन  ॥ ९८.११ ॥

ईश्वर उवाच -
प्रभां पालय भो भानो संतोषेण परेण हि  ॥ ९८.१२ ॥

उमोवाच -
प्रभाया मन्दिरे नित्यं स्थीयतां हिमनाशन  ।
अग्रपत्नी समस्तानां भार्याणां क्रियतां रवे  ॥ ९८.१३ ॥

भानुरुवाच -
एवं देवि करिष्यामि तव वाक्यं वरानने  ।
एतच्छ्रुत्वा प्रभाहूता प्रत्युवाच महेश्वरम्  ॥ ९८.१४ ॥

प्रभोवाच -
स्वांशेन स्थीयतां देव मन्मथारे उमापते  ।
एकांशः स्थाप्यतामत्र तीर्थस्योन्मीलनाय च  ॥ ९८.१५ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
सर्वदेवमयं लिङ्गं स्थापितं तत्र पाण्डव  ।
प्रभासेश इति ख्यातं सर्वलोकेषु दुर्लभम्  ॥ ९८.१६ ॥
अन्यानि यानि तीर्थानि काले तानि फलन्ति वै  ।
प्रभासेशस्तु राजेन्द्र सद्यः कामफलप्रदः  ॥ ९८.१७ ॥
माघमासे सिते पक्षे सप्तम्यां च विशेषतः  ।
अश्वं यः स्पर्शयेत्तत्र यथोक्तब्राह्मणे नृप  ॥ ९८.१८ ॥
इन्द्रत्वं प्राप्यते तेन भास्करस्याथवा पदम्  ।
स्नात्वा परमया भक्त्या दानं दद्याद्द्विजातये  ॥ ९८.१९ ॥
गोप्रदाता लभेत्स्वर्गं सत्यलोकं वरेश्वर  ।
सर्वाङ्गसुन्दरीं शुभ्रां क्षीरिणीं तरुणीं शुभाम्  ॥ ९८.२० ॥
सवत्सां घण्टासंयुक्तां कांस्यपात्रावदोहिनीम्  ।
ददते ये नृपश्रेष्ठ न ते यान्ति यमालयम्  ॥ ९८.२१ ॥
अथ यः परया भक्त्या स्नानं देवस्य कारयेत् ।
स प्राप्नोति परं लोकं यावदाभूतसम्प्लवम्  ॥ ९८.२२ ॥
दौर्भाग्यं नाशमायाति स्नानमात्रेण पाण्डव  ।
तत्र तीर्थे तु यो भक्त्या कन्यादानं प्रयच्छति  ॥ ९८.२३ ॥
ब्राह्मणाय विवाहेन दापयेत्पाण्डुनन्दन  ।
समानवयसे देया कुलशीलधनैस्तथा  ॥ ९८.२४ ॥
ये ददन्ते महाराज ह्यपि पातकसंयुताः  ।
तेषां पापानि लीयन्ते ह्युदके लवणं यथा  ॥ ९८.२५ ॥
स्वामिद्रोहकृतं पापं निक्षेपस्यापहारिणि  ।
मित्रघ्ने च कृतघ्ने च कूटसाक्ष्यसमुद्भवम्  ॥ ९८.२६ ॥
तद्ग्रामोद्यानभेदोत्थं परदारनिषेवणम्  ।
वार्द्धुषिकस्य यत्पापं यत्पापं स्तेयसम्भवम्  ॥ ९८.२७ ॥
कूपभेदोद्भवं यच्च बैडालव्रतधारिणः  ।
दाम्भिकं वृक्षच्छेदोत्थं विवाहस्य निषेधजम्  ॥ ९८.२८ ॥
आरामस्थतरुच्छेदमगम्यागमनोद्भवम्  ।
स्वभार्यात्यजने यच्च परभार्यासमीहनात् ॥ ९८.२९ ॥
ब्रह्मस्वहरणे यच्च गरदे गोविघातिनि  ।
विद्याविक्रयणोत्थं च संसर्गाद्यच्च पातकम्  ॥ ९८.३० ॥
श्वबिडालवधाद्घोरं सर्पशूद्रोद्भवं तथा  ।
भूमिहर्तुश्च यत्पापं भूमिहारिणि चैव हि  ॥ ९८.३१ ॥
मा ददस्वेति यत्पापं गोवह्निब्राह्मणेषु च  ।
तत्पापं याति विलयं कन्यादानेन पाण्डव  ॥ ९८.३२ ॥
स गत्वा भास्करं लोकं रुद्रलोके शुभे व्रजेत् ।
क्रीडते रुद्रलोकस्थो यावदिन्द्राश्चतुर्दश  ॥ ९८.३३ ॥
सर्वपापक्षये जाते शिवे भवति भावना  ।
एतद्व्रजति यस्तीर्थं प्रभासं पाण्डुनन्दन  ॥ ९८.३४ ॥
सर्वतीर्थफलं प्राप्य सोऽश्वमेधफलं लभेत् ।
गोप्रदानं महापुण्यं सर्वपापक्षयं परम्  ।
प्रशस्तं सर्वकालं हि चतुर्दश्यां विशेषतः  ॥ ९८.३५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे प्रभासतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामाष्टनवतितमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ९९

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल नर्मदादक्षिणे तटे  ।
स्थापितं वासुकीशं तु समस्ताघौघनाशनम्  ॥ ९९.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
कस्माच्च कारणात्तात रेवाया दक्षिणे तटे  ।
वासुकीशस्थापितो वै विस्तराद्वद मे गुरो  ॥ ९९.२ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
एतत्सर्वं समास्थाय नृत्यं शम्भुश्चकार वै  ॥ ९९.३ ॥
श्रमादजायत स्वेदो गङ्गातोयविमिश्रितम्  ।
पतन्तमुरगोऽश्नाति हरमौलिविनिर्गतम्  ॥ ९९.४ ॥
मन्दाकिनी ततः क्रुद्धा व्यालस्योपरि भारत  ।
प्राप्नुह्यजगरत्त्वं हि भुजङ्ग क्षुद्रजन्तुक  ॥ ९९.५ ॥

वासुकिरुवाच -
अनुग्राह्योऽस्मि ते पापो दुर्नयोऽहं हरादृते  ।
त्रैलोक्यपावनी पुण्या सरित्त्वं शुभलक्षणा  ॥ ९९.६ ॥
संसारच्छेदनकरी ह्यार्तानामार्तिनाशनी  ।
स्वर्गद्वारे स्थिता त्वं हि दयां कुरु मयीश्वरि  ॥ ९९.७ ॥

गङ्गोवाच -
कुरुष्व विपुलं विन्ध्यं तपस्त्वं शङ्करं प्रति  ।
ततः प्राप्स्यसि स्वं स्थानं पन्नगत्वं ममाज्ञया  ॥ ९९.८ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततोऽसौ त्वरितो विन्ध्यं नागो गत्वा नगं शुभम्  ।
तपस्तप्तुं समारेभे शङ्कराराधनोद्यतः  ॥ ९९.९ ॥
नित्यं दध्यौ महादेवं त्र्यक्षं डमरुकोद्यतम्  ।
ततो वर्षशते पूर्ण उपरुद्धो जगद्गुरुः  ।
आगतस्तत्समीपं तु श्लक्ष्णां वाणीमुदाहरत् ॥ ९९.१० ॥
वरं वरय मे वत्स पन्नग त्वं कृतादर  ॥ ९९.११ ॥

वासुकिरुवाच -
यदि तुष्टोऽसि मे देव वरं दास्यसि शङ्कर  ।
प्रसादात्तव देवेश भूयान्निष्पापता मम  ।
तीर्थं किंचित्समाख्याहि सर्वपापप्रणाशनम्  ॥ ९९.१२ ॥

ईश्वर उवाच -
पन्नग त्वं महाबाहो रेवां गच्छ शुभंकरीम्  ।
याम्ये तस्यास्तटे पुण्ये स्नानं कुरु यथाविधि  ॥ ९९.१३ ॥
इत्युक्त्वान्तर्दधे देवो वासुकिस्त्वरयान्वितः  ।
रूपेणाजगरेणैव प्रविष्टो नर्मदाजलम्  ॥ ९९.१४ ॥
मार्गेण तस्य संजातं जाह्नव्याः स्रोत उत्तमम्  ।
निर्धूतकल्मषः सर्पः संजातो नर्मदाजले  ॥ ९९.१५ ॥
स्थापितः शङ्करस्तत्र नर्मदायां युधिष्ठिर  ।
ततो नागेश्वरं लिङ्गं प्रसिद्धं पापनाशनम्  ॥ ९९.१६ ॥
अष्टम्यां वा चतुर्दश्यां स्नापयेन्मधुना शिवम्  ।
विमुक्तकल्मषः सद्यो जायते नात्र संशयः  ॥ ९९.१७ ॥
अपुत्रा ये नराः पार्थ स्नानं कुर्वन्ति सङ्गमे  ।
ते लभन्ते सुताञ्छ्रेष्ठान् कार्त्तवीर्योपमाञ्छुभान्  ॥ ९९.१८ ॥
श्राद्धं तत्रैव यः कुर्यादुपवासपरायणः  ।
कुर्वन्प्रमोचयेत्प्रेतान्नरकान्नृपनन्दन  ॥ ९९.१९ ॥
सर्पाणां च भयं वंशे ज्ञातिवर्गे न जायते  ।
निर्दोषं नन्दते तस्य कुलं नागप्रसादतः  ॥ ९९.२० ॥
एतत्ते सर्वमाख्यातं तव स्नेहान्नृपोत्तम  ॥ ९९.२१ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नागेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकोनशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १००

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल तीर्थं परमरोचनम्  ।
मार्कण्डेशमिति ख्यातं नर्मदादक्षिणे तटे  ॥ १००.१ ॥
उत्तमं सर्वतीर्थानां गीर्वाणैर्वन्दितं शिवम्  ।
गुह्याद्गुह्यतरं पुत्र नाख्यातं कस्यचिन्मया  ॥ १००.२ ॥
स्थापितं तु मया पूर्वं स्वर्गसोपानसंनिभम्  ।
ज्ञानं तत्रैव मे जातं प्रसादाच्छङ्करस्य च  ॥ १००.३ ॥
अन्यस्तत्रैव यो गत्वा द्रुपदामन्तर्जले जपेत् ।
स पातकैरशेषश्च मुच्यते पाण्डुनन्दन  ॥ १००.४ ॥
वाचिकैर्मानसैश्च वा कर्मजैरपि पातकैः  ।
पिण्डिकां चाप्यवष्टभ्य याम्यामाशां च संस्थितः  ॥ १००.५ ॥
योजयेच्छूलिनं भक्त्या द्वात्रिंशद्बहुरूपिणम्  ।
देहपाते शिवं गच्छेदिति मे निश्चयो नृप  ॥ १००.६ ॥
आज्येन बोधयेद्दीपमष्टम्यां निशि भारत  ।
स्वर्गलोकमवाप्नोति इत्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ॥ १००.७ ॥
श्राद्धं तत्रैव यो भक्त्या कुर्वीत नृपनन्दन  ।
पितरस्तस्य तृप्यन्ति यावदाभूतसम्प्लवम्  ॥ १००.८ ॥
इङ्गुदैर्बदरैर्बिल्वैरक्षतेन जलेन वा  ।
तर्पयेत्तत्र यो वंश्यानाप्नुयाज्जन्मनः फलम्  ॥ १००.९ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे मार्कण्डेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम शततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १०१

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र तीर्थं परमशोभनम्  ।
उत्तरे नर्मदाकूले यज्ञवाटस्य मध्यतः  ॥ १०१.१ ॥
संकर्षणमिति ख्यातं पृथिव्यां पापनाशनम्  ।
तपश्चीर्णं पुरा राजन्बलभद्रेण तत्र वै  ॥ १०१.२ ॥
गीर्वाणा अपि तत्रैव संनिधौ नृपनन्दन  ।
उमया सहितः शम्भुः स्थितस्तत्रैव केशवः  ॥ १०१.३ ॥
बलभद्रेण राजेन्द्र प्राणिनामुपकारतः  ।
स्थापितः परया भक्त्या शङ्करः पापनाशनः  ॥ १०१.४ ॥
यस्तत्र स्नाति वै भक्त्या जितक्रोधो जितेन्द्रियः  ।
एकादश्यां सिते पक्षे मधुना स्नापयेच्छिवम्  ॥ १०१.५ ॥
श्राद्धं तत्रैव यो भक्त्या पित्ःणामथ दापयेत् ।
स याति परमं स्थानं बलभद्रवचो यथा  ॥ १०१.६ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे संकर्षणतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकाधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १०२

मार्कण्डेय उवाच -
मन्मथेशं ततो गच्छेत्सर्वदेवनमस्कृतम्  ।
स्नानमात्रान्नरो राजन्यमलोकं न पश्यति  ॥ १०२.१ ॥
अनपत्या या च नारी स्नायाद्वै पाण्डुनन्दन  ।
पुत्रं सा लभते पार्थ सत्यसङ्घं दृढव्रतम्  ॥ १०२.२ ॥
तत्र स्नात्वा नरो राजञ्छुचिः प्रयतमानसः  ।
उपोष्य रजनीमेकां गोसहस्रफलं लभेत् ॥ १०२.३ ॥
कामिकं तीर्थराजं तु तादृशं न भविष्यति  ।
त्रिरात्रं कुरुते राजन्स गोलक्षफलं लभेत् ॥ १०२.४ ॥
तत्र नृत्यं प्रकर्तव्यं तुष्यते परमेश्वरः  ।
गीतवादित्रनिर्घोषै रात्रौ जागरणेन च  ॥ १०२.५ ॥
एरण्ड्यां च महादेवो दृष्टो मे मन्मथेश्वरः  ।
किं समर्थो यमो रुष्टो भद्रो भद्राणि पश्यति  ॥ १०२.६ ॥
कामेन स्थापितः शम्भुरेतस्मात्कामदो नृप  ।
सोपानः स्वर्गमार्गस्य पृथिव्यां मन्मथेश्वरः  ॥ १०२.७ ॥
विशेषश्चात्र सन्ध्यायां श्राद्धदाने च भारत  ।
अन्नदानेन राजेन्द्र कीर्तितं फलमुत्तमम्  ॥ १०२.८ ॥
एतत्ते सर्वमाख्यातं तव भक्त्या तु भारत  ।
पृथिव्यां सागरान्तायां प्रख्यातो मन्मथेश्वरः  ॥ १०२.९ ॥
गोदानं पाण्डवश्रेष्ठ त्रयोदश्यां प्रकारयेत् ।
चैत्रे मासि सिते पक्षे तत्र गत्वा जितेन्द्रियः  ॥ १०२.१० ॥
रात्रौ जागरणं कृत्वा देवस्याग्रे नृपोत्तम  ।
दीपं भक्त्या घृतेनैव देवस्याग्रे निवेदयेत् ॥ १०२.११ ॥
स्त्र्यथ वा पुरुषो वापि सममेतत्फलं स्मृतम्  ॥ १०२.१२ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे मन्मथेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम द्व्यधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १०३

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल एरण्डीसङ्गमं परम्  ।
यच्छ्रुतं वै मया राजञ्छिवस्य वदतः पुरा  ॥ १०३.१ ॥
एतदेव पुरा प्रश्नं गौर्या पृष्टस्तु शङ्करः  ।
प्रोवाच नृपशार्दूल गुह्याद्गुह्यतरं शुभम्  ॥ १०३.२ ॥

ईश्वर उवाच -
शृणु देवि परं गुह्यं नाख्यातं कस्यचिन्मया  ।
रेवायाश्चोत्तरे कूले तीर्थं परमशोभनम्  ।
भ्रूणहत्याहरं देवि कामदं पुत्रवर्धनम्  ॥ १०३.३ ॥

पार्वत्युवाच -
कथयस्व महादेव तीर्थं परमशोभनम्  ।
भ्रूणहत्याहरं कस्मात्कामदं स्वर्गदर्शनम्  ॥ १०३.४ ॥

ईश्वर उवाच -
अत्रिर्नाम महादेवि मानसो ब्रह्मणः सुतः  ।
अग्निहोत्ररतो नित्यं देवतातिथिपूजकः  ॥ १०३.५ ॥
सोमसंस्थाश्च सप्तैव कृता विप्रेण पार्वति  ।
अनसूयेति विख्याता भार्या तस्य गुणान्विता  ॥ १०३.६ ॥
पतिव्रता पतिप्राणा पत्युः कार्यहिते रता  ।
एवं याति ततः काले न पुत्रा न च पुत्रिका  ॥ १०३.७ ॥
अपराह्णे महादेवि सुखासीनौ तु सुन्दरि  ।
वदन्तौ सुखदुःखानि पूर्ववृत्तानि यानि च  ॥ १०३.८ ॥

अत्रिरुवाच -
सौम्ये शुभे प्रिये कान्ते चारुसर्वाङ्गसुन्दरि  ।
विद्याविनयसम्पन्ने पद्मपत्रनिभेक्षणे  ॥ १०३.९ ॥
पूर्णचन्द्रनिभाकारे पृथुश्रोणिभरालसे  ।
न त्वया सदृशी नारी त्रैलोक्ये सचराचरे  ॥ १०३.१० ॥
रतिपुत्रफला नारी पठ्यते वेदवादिभिः  ।
पुत्रहीनस्य यत्सौख्यं तत्सौख्यं मम सुन्दरि  ॥ १०३.११ ॥
यथाहं न तथा पुत्रः समर्थः सर्वकर्मसु  ।
पुन्नामनरकाद्भद्रे जातमात्रेण सुन्दरि  ॥ १०३.१२ ॥
पतन्तं रक्षयेद्देवि महापातकिनं यदि  ।
महाघोरे गता वापि दुष्टकर्मपितामहाः  ॥ १०३.१३ ॥
तद्धरन्ति सुपुत्राश्च वैतरण्यां गतानपि  ।
पुत्रेण लोकाञ्जयति पौत्रेण परमा गतिः  ॥ १०३.१४ ॥
अथ पुत्रस्य पौत्रेण प्रगच्छेद्ब्रह्म शाश्वतम्  ।
नास्ति पुत्रसमो बन्धुरिह लोके परत्र च  ॥ १०३.१५ ॥
अहश्च मध्यरात्रे च चिन्तयानस्य सर्वदा  ।
शुष्यन्ति मम गात्राणि ग्रीष्मे नद्युदकं यथा  ॥ १०३.१६ ॥

अनसूयोवाच -
यत्त्वया शोचितं विप्र तत्सर्वं शोचयाम्यहम्  ।
तवोद्वेगकरं यच्च तन्मे दहति चेतसि  ॥ १०३.१७ ॥
येन पुत्रा भविष्यन्ति आयुष्मन्तो गुणान्विताः  ।
तत्कार्यं च समीक्षस्व येन तुष्येत्प्रजापतिः  ॥ १०३.१८ ॥

अत्रिरुवाच -
तपस्तप्तं मया भद्रे जातमात्रेण दुष्करम्  ।
व्रतोपवासनियमैः शाकाहारेण सुन्दरि  ॥ १०३.१९ ॥
क्षीणदेहस्तु तिष्ठामि ह्यशक्तोऽहं महाव्रते  ।
तेन शोचामि चात्मानं रहस्यं कथितं मया  ॥ १०३.२० ॥

अनसूयोवाच -
भर्तुः पतिव्रता नारी रतिपुत्रविवर्धिनी  ।
त्रिवर्गसाधना सा च श्लाघ्या च विदुषां जने  ॥ १०३.२१ ॥
जपस्तपस्तीर्थयात्रा मृडेज्यामन्त्रसाधनम्  ।
देवताराधनं चैव स्त्रीशूद्रपतनानि षट् ॥ १०३.२२ ॥
ईदृशं तु महादोषं स्त्रीणां तु व्रतसाधने  ।
वदन्ति मुनयः सर्वे यथोक्तं वेदभाषितम्  ॥ १०३.२३ ॥
अनुज्ञाता त्वया ब्रह्मंस्तपस्तप्स्यामि दुष्करम्  ।
पुत्रार्थित्वं समुद्दिश्य तोषयामि सुरोत्तमान्  ॥ १०३.२४ ॥

अत्रिरुवाच -
साधु साधु महाप्राज्ञे मम संतोषकारिणि  ।
आज्ञाता त्वं मया भद्रे पुत्रार्थं तप आश्रय  ॥ १०३.२५ ॥
देवतानां मनुष्याणां पित्ःणामनृणो भवे  ।
न भार्यासदृशो बन्धुस्त्रिषु लोकेषु विद्यते  ॥ १०३.२६ ॥
तेन देवाः प्रशंसन्ति न भार्यासदृशं सुखम्  ।
सन्मुखे मन्मुखाः पुत्राः विलोमे तु पराङ्मुखाः  ॥ १०३.२७ ॥
तेन भार्यां प्रशंसन्ति सदेवासुरमानुषाः  ।
महाव्रते महाप्राज्ञे सत्त्ववति शुभेक्षणे  ॥ १०३.२८ ॥
तपस्तपस्व शीघ्रं त्वं पुत्रार्थं तु ममाज्ञया  ।
एतद्वाक्यावसाने तु साष्टाङ्गं प्रणताब्रवीत् ॥ १०३.२९ ॥
त्वत्प्रसादेन विप्रेन्द्र सर्वान्कामानवाप्नुयाम्  ।
हंसलीलागतिः सा च मृगाक्षी वरवर्णिनी  ॥ १०३.३० ॥
नियमस्था ततो भूत्वा सम्प्राप्ता नर्मदां नदीम्  ।
शिवस्वेदोद्भवां देवीं सर्वपापप्रणाशनीम्  ॥ १०३.३१ ॥
यस्या दर्शनमात्रेण नश्यते पापसञ्चयः  ।
स्नानमात्रेण वै यस्या अश्वमेधफलं लभेत् ॥ १०३.३२ ॥
ये पिबन्ति महादेवि श्रद्दधानाः पयः शुभम्  ।
सोमपानेन तत्तुल्यं नात्र कार्या विचारणा  ॥ १०३.३३ ॥
ये स्मरन्ति दिवा रात्रौ योजनानां शतैरपि  ।
मुच्यन्ते सर्वपापेभ्यो रुद्रलोकं प्रयान्ति ते  ॥ १०३.३४ ॥
नर्मदायाः समीपे तु तावुभौ योजनद्वये  ।
न पश्यन्ति यमं तत्र ये मृता वरवर्णिनि  ॥ १०३.३५ ॥
ततस्तदुत्तरे कूले एरण्ड्याः सङ्गमे शुभे  ।
नियमस्था विशालाक्षी शाकाहारेण सुन्दरि  ॥ १०३.३६ ॥
तोषयन्ती त्रींश्च देवाञ्छुभैः स्तोत्रैर्व्रतैस्तथा  ।
ग्रीष्मेषु च महादेवि पञ्चाग्निं साधयेत्ततः  ॥ १०३.३७ ॥
वर्षाकाले चार्द्रवासाश्चरेच्चान्द्रायणानि च  ।
हेमन्ते तु ततः प्राप्ते तोयमध्ये वसेत्सदा  ॥ १०३.३८ ॥
प्रातःस्नानं ततः सन्ध्यां कुर्याद्देवर्षितर्पणम्  ।
देवानामर्चनं कृत्वा होमं कुर्याद्यथाविधि  ॥ १०३.३९ ॥
यजते वैष्णवांल्लोकान् स्नानजाप्यहुतेन च  ।
एवं वर्षशते प्राप्ते रुद्रविष्णुपितामहाः  ॥ १०३.४० ॥
सम्प्राप्ता द्विजरूपैस्तु एरण्ड्याः सङ्गमे प्रिये  ।
पुरतः संस्थितास्तस्या वेदमभ्युद्धरन्ति च  ॥ १०३.४१ ॥
अनसूया जपं त्यक्त्वा निरीक्ष्य तान्मुहुर्मुहुः  ।
उत्थिता सा विशालाक्षी अर्घं दत्त्वा यथाविधि  ॥ १०३.४२ ॥
अद्य मे सफलं जन्म अद्य मे सफलं तपः  ।
दर्शनेन तु विप्राणां सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ १०३.४३ ॥
प्रदक्षिणं ततः कृत्वा साष्टाङ्गं प्रणताब्रवीत् ।
कन्दमूलफलं शाकं नीवारानपि पावनान्  ।
प्रयच्छाम्यहमद्यैव मुनीनां भावितात्मनाम्  ॥ १०३.४४ ॥
विप्रा ऊचुः  ।
तपसा तु विचित्रेण तपःसत्येन सुव्रते  ।
तृप्ताः स्म सर्वकामैस्तु सुव्रते तव दर्शनात् ॥ १०३.४५ ॥
अस्माकं कौतुकं जातं तापसेन व्रतेन यत् ।
स्वर्गमोक्षसुतस्यार्थे तपस्तपसि दुष्करम्  ॥ १०३.४६ ॥

अनसूयोवाच -
तपसा सिध्यते स्वर्गस्तपसा परमा गतिः  ।
तपसा चार्थकामौ च तपसा गुणवान्सुतः  ।
तप एव च मे विप्राः सर्वकामफलप्रदम्  ॥ १०३.४७ ॥
विप्रा ऊचुः  ।
तन्वी श्यामा विशालाक्षी स्निग्धाङ्गी रूपसंयुता  ।
हंसलीलागतिगमा त्वं च सर्वाङ्गसुन्दरी  ॥ १०३.४८ ॥
किं च ते तपसा कार्यमात्मानं शोच्यसे कथम्  ॥ १०३.४९ ॥

अनसूयोवाच -
यदि रुद्रश्च विष्णुश्च स्वयं साक्षात्पितामहः  ।
गूढरूपधराः सर्वे तच्चिह्नमुपलक्षये  ॥ १०३.५० ॥
तस्या वाक्यावसाने तु स्वरूपं दर्शयन्ति ते  ।
स्वस्वरूपैः स्थिता देवाः सूर्यकोटिसमप्रभाः  ॥ १०३.५१ ॥
चतुर्भुजो महादेवि शङ्खचक्रगदाधरः  ।
अतसीपुष्पवर्णस्तु पीतवासा जनार्दनः  ॥ १०३.५२ ॥
गरुत्मान्वाहनं यस्य श्रिया च सहितो हरिः  ।
प्रसन्नवदनः श्रीमान्स्वयंरूपो व्यवस्थितः  ॥ १०३.५३ ॥
पीतवासा महादेवि चतुर्वदनपङ्कजः  ।
हंसोपरि समारूढो ह्यक्षमालाकरोद्यतः  ॥ १०३.५४ ॥
आगतो नर्मदातीरे ब्रह्मा लोकपितामहः  ।
योऽसौ सर्वजगद्व्यापी स्वयं साक्षान्महेश्वरः  ॥ १०३.५५ ॥
वृषभं तु समारूढो दशबाहुसमन्वितः  ।
भस्माङ्गरागशोभाढ्यः पञ्चवक्त्रस्त्रिलोचनः  ॥ १०३.५६ ॥
जटामुकुटसंयुक्तः कृतचन्द्रार्द्धशेखरः  ।
एवंरूपधरो देवः सर्वव्यापी महेश्वरः  ॥ १०३.५७ ॥
अनसूया निरीक्ष्यैतद्देवानां दर्शनं परम्  ।
वेपमाना ततः साध्वी सुरान्दृष्ट्वा मुहुर्मुहुः  ॥ १०३.५८ ॥

अनसूयोवाच -
किं व्यापारस्वरूपास्तु विष्णुरुद्रपितामहाः  ।
एतद्वै श्रोतुमिच्छामि ह्यशेषं कथयन्तु मे  ॥ १०३.५९ ॥

ब्रह्मोवाच -
प्रावृट्कालो ह्यहं ब्रह्मा आपश्चैव प्रकीर्तिताः  ।
मेघरूपो ह्यहं प्रोक्तो वर्षयामि च भूतले  ॥ १०३.६० ॥
अहं सर्वाणि बीजानि प्राक्सन्ध्यासूदिते रवौ  ।
एतद्वै कारणं सर्वं रहस्यं कथितं परम्  ॥ १०३.६१ ॥

विष्णुरुवाच -
हेमन्तश्च भवेद्विष्णुर्विश्वरूपं चराचरम्  ।
पालनाय जगत्सर्वं विष्णोर्माहात्म्यमुत्तमम्  ॥ १०३.६२ ॥

रुद्र उवाच -
ग्रीष्मकालो ह्यहं प्रोक्तः सर्वभूतक्षयंकरः  ।
कर्षयामि जगत्सर्वं रुद्ररूपस्तपस्विनि  ॥ १०३.६३ ॥
एवं ब्रह्मा च विष्णुश्च रुद्रश्चैव महाव्रते  ।
त्रयो देवास्त्रयः सन्ध्यास्त्रयः कालास्त्रयोऽग्नयः  ॥ १०३.६४ ॥
तथा ब्रह्मा च विष्णुश्च रुद्रश्चैकात्मतां गतः  ।
वरं दद्युश्च ते भद्रे यस्त्वया मनसीप्सितम्  ॥ १०३.६५ ॥

अनसूयोवाच -
धन्या पुण्या ह्यहं लोके श्लाघ्या वन्द्या च सर्वदा  ।
ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च प्रसन्नवदनाः शुभाः  ॥ १०३.६६ ॥
यदि तुष्टास्त्रयो देवा दयां कृत्वा ममोपरि  ।
अस्मिंस्तीर्थे तु सांनिध्याद्वरदाः सन्तु मे सदा  ॥ १०३.६७ ॥

रुद्र उवाच -
एवं भवतु ते वाक्यं यत्त्वया प्रार्थितं शुभे  ।
प्रत्यक्षा वैष्णवी माया एरण्डीनाम नामतः  ॥ १०३.६८ ॥
यस्या दर्शनमात्रेण नश्यते पापसञ्चयः  ।
चैत्रमासे तु सम्प्राप्ते अहोरात्रोषितो भवेत् ॥ १०३.६९ ॥
एरण्ड्याः सङ्गमे स्नात्वा ब्रह्महत्यां व्यपोहति  ।
रात्रौ जागरणं कुर्यात्प्रभाते भोजयेद्द्विजान्  ॥ १०३.७० ॥
यथोक्तेन विधानेन पिण्डं दद्याद्यथाविधि  ।
प्रदक्षिणां ततो दद्याद्धिरण्यं वस्त्रमेव च  ॥ १०३.७१ ॥
रजतं च तथा गावो भूमिदानमथापि वा  ।
सर्वं कोटिगुणं प्रोक्तमिति स्वायम्भुवोऽब्रवीत् ॥ १०३.७२ ॥
ये म्रियन्ति नरा देवि एरण्ड्याः सङ्गमे शुभे  ।
यावद्युगसहस्रं तु रुद्रलोके वसन्ति ते  ॥ १०३.७३ ॥
अहोरात्रोषितो भूत्वा जपेद्रुद्रांश्च वैदिकान्  ।
एकादशैकसंज्ञांश्च स याति परमां गतिम्  ॥ १०३.७४ ॥
विद्यार्थी लभते विद्यां धनार्थी लभते धनम्  ।
पुत्रार्थी लभते पुत्रांल्लभेत्कामान् यथेप्सितान्  ॥ १०३.७५ ॥
एरण्ड्याः सङ्गमे स्नात्वा रेवाया विमले जले  ।
महापातकिनो वापि ते यान्ति परमां गतिम्  ॥ १०३.७६ ॥

अनसूयोवाच -
यदि तुष्टास्त्रयो देवा मम भक्तिप्रचोदिताः  ।
मम पुत्रा भवन्त्वेव हरिरुद्रपितामहाः  ॥ १०३.७७ ॥

विष्णुरुवाच -
पूज्या यत्पुत्रतां यान्ति न कदाचिच्छ्रुतं मया  ।
शुभे ददामि पुत्रांस्ते देवतुल्यपराक्रमान्  ।
रूपवन्तो गुणोपेतान्यज्विनश्च बहुश्रुतान्  ॥ १०३.७८ ॥

अनसूयोवाच -
ईप्सितं तच्च दातव्यं यन्मया प्रार्थितं हरे  ।
नान्यथा चैव कर्तव्या मम पुत्रैषणा तु या  ॥ १०३.७९ ॥

विष्णुरुवाच -
पूर्वं तु भृगुसंवादे गर्भवास उपार्जितः  ।
तस्याहं चैव पारं तु नैव पश्यामि शोभने  ॥ १०३.८० ॥
स्मरमाणः पुरावृत्तं चिन्तयामि पुनःपुनः  ।
एवं संचिन्त्य ते देवाः पितामहमहेश्वराः  ॥ १०३.८१ ॥
अयोनिजा भविष्यामस्तव पुत्रा वरानने  ।
योनिवासे महाप्राज्ञि देवा नैव व्रजन्ति च  ॥ १०३.८२ ॥
सांनिध्यात्सङ्गमे देवि लोकानां तु वरप्रदाः  ।
एरण्डी वैष्णवी माया प्रत्यक्षा त्वं भविष्यसि  ॥ १०३.८३ ॥
त्रयो देवाः स्थिताः पाथ रेवाया उत्तरे तटे  ।
वरप्राप्ता तु सा देवी गता माहेन्द्रपर्वतम्  ॥ १०३.८४ ॥
क्षीणाङ्गी शुक्लदेहा च रूक्षकेशी सुदारुणा  ।
कृतयज्ञोपवीता सा तपोनिष्ठा शुभेक्षणा  ॥ १०३.८५ ॥
शिलातलनिविष्टोऽसौ दृष्टः कान्तो महायशाः  ।
हृष्टचित्तोऽभवद्देवि उत्तिष्ठोत्तिष्ठ साब्रवीत् ॥ १०३.८६ ॥

अत्रिरुवाच -
साधु साधु महाप्राज्ञे ह्यनसूये महाव्रते  ।
अचिन्त्यं गालवादीनां वरं प्राप्तासि दुर्लभम्  ॥ १०३.८७ ॥

अनसूयोवाच -
त्वत्प्रसादेन देवर्षे वरं प्राप्तास्मि दुर्लभम्  ।
तेन देवाः प्रशंसन्ति सिद्धाश्च ऋषयोऽमलाः  ॥ १०३.८८ ॥
एवमुक्ता तु सा देवी हर्षेण महता युता  ।
आलोकयेत्ततः कान्तं तेनापि शुभदर्शना  ॥ १०३.८९ ॥
ईक्षणाच्चैव संजातं ललाटे मण्डलं शुभम्  ।
नवयोजनसाहस्रं मण्डलं रश्मिभिर्वृतम्  ॥ १०३.९० ॥
कदम्बगोलकाकारं त्रिगुणं परिमण्डलम्  ।
तस्य मध्ये तु देवेशि पुरुषो दिव्यरूपधृक् ॥ १०३.९१ ॥
हेमवर्णोऽमृतमयः सूर्यकोटिसमप्रभः  ।
आद्यः पुत्रोऽनसूयायाः स्वयं साक्षात्पितामहः  ॥ १०३.९२ ॥
चन्द्रमा इति विख्यातः सोमरूपो नृपात्मज  ।
इष्टापूर्ते च संपाति कलाषोडशकेन तु  ॥ १०३.९३ ॥
प्रतिपच्च द्वितीया च तृतीया च महेश्वरि  ।
चतुर्थी पञ्चमी चैव अव्यया षोडशी कला  ॥ १०३.९४ ॥
चतुर्विधस्य लोकस्य सूक्ष्मो भूत्वा वरानने  ।
आप्रीणाति जगत्सर्वं त्रैलोक्यं सचराचरम्  ॥ १०३.९५ ॥
सर्वे ते ह्युपजीवन्ति हुतं दत्तं शशिस्थितम्  ।
वनस्पतिगते सोमे धनवांश्च वरानने  ॥ १०३.९६ ॥
भुञ्जन् परगृहे मूढो ददेदब्दकृतं शुभम्  ।
वनस्पतिगते सोमे यस्तु छिन्द्याद्वनस्पतीन्  ।
तेन पापेन देवेशि नरा यान्ति यमालयम्  ॥ १०३.९७ ॥
वनस्पतिगते सोमे मैथुनं यो निषेवते  ।
ब्रह्महत्यासमं पापं लभते नात्र संशयः  ॥ १०३.९८ ॥
वनस्पतिगते सोमे मन्थानं योऽधिवाहयेत् ।
गावस्तस्य प्रणश्यन्ति याश्च वै पूर्वसंचिताः  ॥ १०३.९९ ॥
वनस्पतिगते सोमे ह्यध्वानं योऽधिगच्छति  ।
भवन्ति पितरस्तस्य तं मासं रेणुभोजनाः  ॥ १०३.१०० ॥
अमावस्यां महादेवि यस्तु श्राद्धप्रदो भवेत् ।
अब्दमेकं विशालाक्षि तृप्तास्तत्पितरो ध्रुवम्  ॥ १०३.१०१ ॥
हिरण्यं रजतं वस्त्रं यो ददाति द्विजातिषु  ।
सर्वं लक्षगुणं देवि लभते नात्र संशयः  ॥ १०३.१०२ ॥
एवं गुणविशिष्टोऽसौ सोमरूपः प्रजापतिः  ।
संजातः प्रथमः पुत्रो ह्यनसूयासुनन्दनः  ॥ १०३.१०३ ॥
द्वितीयस्तु महादेवि दुर्वासा नाम नामतः  ।
सृष्टिसंहारकर्ता च स्वयं साक्षान्महेश्वरः  ॥ १०३.१०४ ॥
ऋषिमध्यगतो देवि तपस्तपति दुष्करम्  ।
सोऽपि रुद्रत्वमायाति सम्प्राप्ते भूतविप्लवे  ॥ १०३.१०५ ॥
इन्द्रोऽपि शप्तस्तेनैव दुर्वाससा वरानने  ।
द्वितीयस्य तु पुत्रस्य सम्भवः कथितो मया  ॥ १०३.१०६ ॥
दत्तात्रेयस्वरूपेण भगवान्मधुसूदनः  ।
जगद्व्यापी जगन्नाथः स्वयं साक्षाज्जनार्दनः  ॥ १०३.१०७ ॥
एते देवास्त्रयः पुत्रा अनसूयाया महेश्वरि  ।
वरदानेन ते देवा ह्यवतीर्णा महीतले  ॥ १०३.१०८ ॥
पुत्रप्राप्तिकरं तीर्थं रेवायाश्चोत्तरे तटे  ।
अनसूयाकृतं पार्थ सर्वपापक्षयं परम्  ॥ १०३.१०९ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
आश्चर्यभूतं लोकेऽस्मिन्नर्मदायां पुरातनम्  ।
भ्रूणहत्या गता तत्र ब्राह्मणस्य नराधिप  ॥ १०३.११० ॥

युधिष्ठिर उवाच -
इतिहासं द्विजश्रेष्ठ कथयस्व ममानघ  ।
सर्वपापहरं लोके दुःखार्तस्य च कथ्यताम्  ॥ १०३.१११ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
सुवर्णशिलके ग्रामे गौतमान्वयसम्भवः  ।
कृषीवलो महादेवि भार्यापुत्रसमन्वितः  ॥ १०३.११२ ॥
वसते तत्र गोविन्दः संजातो विपुले कुले  ।
पुत्रदारसमोपेतो गृहक्षेत्ररतः सदा  ॥ १०३.११३ ॥
शकटं पूरयित्वा तु काष्ठानामगमद्गुहम्  ।
प्रक्षिप्तानि च काष्ठानि ह्येकाकी क्षुधयान्वितः  ॥ १०३.११४ ॥
रिङ्गमाणस्तदा पुत्रः पितुः शब्दात्समागतः  ।
न दृष्टस्तेन वै पुत्रः काष्ठैः संछादितोऽवशः  ॥ १०३.११५ ॥
आगतस्त्वरितो गेहे पिपासार्तो नराधिप  ।
शकटं मोच्य तद्द्वारि सवृषं रज्जुसंयुतम्  ॥ १०३.११६ ॥
भार्या तस्यैव या दृष्टा चित्तज्ञा वशवर्तिनी  ।
दृष्ट्वा निपातितं पुत्रं काष्ठैर्निर्भिन्नमस्तकम्  ॥ १०३.११७ ॥
अजल्पमानाकरुणं निक्षिप्तं ज्ञोलिकां शिशुम्  ।
शुश्रूषणे रता साध्वी प्रियस्य च नराधिप  ॥ १०३.११८ ॥
ततः स्नानादिकं कृत्वा भोजनाच्छयनं शुभम्  ।
पुत्रं पुत्रवतां श्रेष्ठा ह्युत्थापयति शासनैः  ॥ १०३.११९ ॥
यदा च नोत्थितः सुप्तः पुत्रः पञ्चत्वमागतः  ।
तदा सा दीनवदना रुरोद च मुमोह च  ॥ १०३.१२० ॥
तच्छ्रुत्वा रुदितं शब्दं गोविन्दस्त्रस्तमानसः  ।
किमेतदिति चोक्त्वा तु पतितो धरणीतले  ॥ १०३.१२१ ॥
द्वावेतौ मुक्तकेशौ तु भूमौ निपतितौ नृप  ।
विलेपाते च राजेन्द्र निःश्वासोच्छ्वासितेन च  ॥ १०३.१२२ ॥
कं पश्ये प्राङ्गणे पुत्रं दृष्ट्वा क्रीडन्तमातुरम्  ।
संधारयिष्ये हृदयं स्फुटितं तव कारणे  ॥ १०३.१२३ ॥
त्वज्जन्मान्तं यशो नित्यमक्षयां कुलसन्ततिम्  ।
दृष्ट्वा किमनृणीभूतो यास्यामि परमां गतिम्  ॥ १०३.१२४ ॥
मम वृद्धस्य दीनस्य गतिस्त्वं किल पुत्रक  ।
एते मनोरथाः सर्वे चिन्तिता विफला गताः  ॥ १०३.१२५ ॥
इमां तु विकलां दीनां विहीनां सुतबान्धवैः  ।
रुदन्तीं पतितां पाहि मातरं धरणीतले  ॥ १०३.१२६ ॥
पुन्नाम्नो नरकाद्यस्मात्पितरं त्रायते सुतः  ।
तेन पुत्र इति प्रोक्तः स्वयमेव स्वयम्भुवा  ॥ १०३.१२७ ॥
अपुत्रस्य गृहं शून्यं दिशः शून्या ह्यबान्धवाः  ।
मूर्खस्य हृदयं शून्यं सर्वशून्यं दरिद्रता  ॥ १०३.१२८ ॥
मृषायं वदते लोकश्चन्दनं किल शीतलम्  ।
पुत्रगात्रपरिष्वङ्गश्चन्दनादपि शीतलः  ॥ १०३.१२९ ॥
श्मश्रुग्रहणक्रीडन्तं धूलिधूसरिताननम्  ।
पुण्यहीना न पश्यन्ति निजोत्सङ्गसमास्थितम्  ॥ १०३.१३० ॥
दिगम्बरं गतव्रीडं जटिलं धूलिधूसरम्  ।
पुण्यहीना न पश्यन्ति गङ्गाधरमिवात्मजम्  ॥ १०३.१३१ ॥
वीणावाद्यस्वरो लोके सुस्वरः श्रूयते किल  ।
रुदितं बालकस्यैव तस्मादाह्लादकारकम्  ॥ १०३.१३२ ॥
मृगपक्षिषु काकेषु पशूनां स्वरयोनिषु  ।
पुत्रं तेषु समस्तेषु वल्लभं ब्रुवते बुधाः  ॥ १०३.१३३ ॥
मत्स्याश्वप्रकराश्चैव कूर्मग्राहादयोऽपि वा  ।
पुत्रोत्पत्तौ च हृष्यन्ति विपत्तौ यान्ति दुःखिताम्  ॥ १०३.१३४ ॥
देवगन्धर्वयक्षाश्च हृष्यन्ते पुत्रजन्मनि  ।
पञ्चत्वे तेऽपि शोचन्ति मन्दभाग्योऽस्मि पुत्रक  ॥ १०३.१३५ ॥
ऋषिमेलापकं चक्रे पुत्रार्थे राघवो नृप  ।
इन्द्रस्थाने स्थितस्तस्य प्रोक्षते ह्यासनं यतः  ॥ १०३.१३६ ॥
स्वर्गवासं सुताद्बाह्यं विद्यते न तु पाण्डव  ।
चक्रे दशरथस्तस्मात्पुत्रार्थं यज्ञमुत्तमम्  ॥ १०३.१३७ ॥
रामो लक्ष्मणशत्रुघ्नौ भरतस्तत्र सम्भवात् ।
कार्तवीर्यो जितो येन रामेणामिततेजसा  ॥ १०३.१३८ ॥
स रामो रामचन्द्रेण अष्टवर्षेण निर्जितः  ।
एकाकिना हतो वाली प्लवगः शत्रुदुर्जयः  ॥ १०३.१३९ ॥
रावणो ब्रह्मपुत्रो यस्त्रैलोक्यं यस्य शङ्कते  ।
हतः स रामचन्द्रेण सपुत्रः सहबान्धवः  ॥ १०३.१४० ॥
एवं पुत्रं विना सौख्यं मर्त्यलोके न विद्यते  ।
वंशार्थे मैथुनं यस्य स्वर्गार्थे यस्य भारती  ॥ १०३.१४१ ॥
मृष्टान्नं ब्राह्मणस्यार्थे स्वर्गे वासं तु यान्ति ते  ।
ब्रह्महत्याश्वमेधाभ्यां न परं पापपुण्ययोः  ॥ १०३.१४२ ॥
पुत्रोत्पत्तिविपत्तिभ्यां न परं सुखदुःखयोः  ।
किं ब्रवीमीति भो वत्स न तु सौख्यं सुतं विना  ॥ १०३.१४३ ॥
एवं बहुविधं दुःखं प्रलपित्वा पुनःपुनः  ।
जनैश्चाश्वासितो विप्रो बालं गृह्य बहिर्गतः  ॥ १०३.१४४ ॥
ततः संस्कृत्य तं बालं विधिदृष्टेन कर्मणा  ।
समवेतौ तु दुःखार्तावागतौ स्वगृहं पुनः  ॥ १०३.१४५ ॥
एवं गृहागते विप्रे रात्रिर्जाता युधिष्ठिर  ।
भूमौ प्रसुप्तो गोविन्दः पुत्रशोकेन पीडितः  ॥ १०३.१४६ ॥
यावन्निरीक्षते भार्या भर्तारं दुःखपीडितम्  ।
कृमिराशिगतं सर्वं गोविन्दं समपश्यत  ॥ १०३.१४७ ॥
दुःखाद्दुःखतरे मग्ना दृष्ट्वा तं पातकान्वितम्  ।
एवं दुःखनिमग्नायाः शर्वरी विगता तदा  ॥ १०३.१४८ ॥
पशुपालस्तु महिषीमुक्त्वारण्येऽगमद्गृहात् ।
अरण्ये महिषीः सर्वा रक्षयित्वा गृहागतः  ॥ १०३.१४९ ॥
विज्ञप्तः पशुपालेन गोविन्दो ब्राह्मणोत्तमः  ।
यावद्भोक्ष्याम्यहं स्वामिन्महिषीस्त्वं च रक्षसे  ॥ १०३.१५० ॥
ततः स त्वरितो विप्रो जगाम महिषीः प्रति  ।
न तत्र महिषीः पश्येत्पश्चात्क्षेत्राभिसम्मुखम्  ॥ १०३.१५१ ॥
धावमानश्च विप्रस्तु एरण्डीसङ्गमे गतः  ।
ततः प्रविष्टस्तु जले रेवैरण्ड्योस्तु सङ्गमे  ॥ १०३.१५२ ॥
तज्जलं पीतमात्रं तु त्वरया चातितर्षितः  ।
अकामात्सलिलं पीत्वा प्रक्षाल्य नयने शुभे  ॥ १०३.१५३ ॥
आजगाम ततः पश्चाद्भवनं दिवसक्षये  ।
भुक्त्वा दुःखान्वितो रात्रौ गोविन्दः शयनं ययौ  ॥ १०३.१५४ ॥
निद्राभिभूतः शोकेन श्रमेणैव तु खेदितः  ।
पुनस्तच्चार्धरात्रे तु तस्य भार्या युधिष्ठिर  ॥ १०३.१५५ ॥
कृमिभिर्वेष्टितं गान्त्रं क्वचित्पश्यत्यवेष्टितम्  ।
पुनः सा विस्मयाविष्टा तस्य भार्या गुणान्विता  ।
उवाच दुष्कृतं तस्य साध्वसाविष्टचेतसा  ॥ १०३.१५६ ॥

भार्योवाच -
अतीते पञ्चमे चाह्नि त्विन्धनं क्षिपतस्तु ते  ।
गृहपश्चाद्गतो बालो ह्यज्ञानाद्घातितस्त्वया  ॥ १०३.१५७ ॥
मया तत्पातकं घोरं रहस्यं न प्रकाशितम्  ।
तेन प्रच्छन्नपापेन दह्यमाना दिवानिशम्  ॥ १०३.१५८ ॥
न सुखं तव गात्रस्य पश्यामि न हि चात्मनः  ।
निद्रा मम शमं याता रतिश्चैव त्वया सह  ॥ १०३.१५९ ॥
श्रूयते मानवे शास्त्रे श्लोको गीतो महर्षिभिः  ।
स्मृत्वा स्मृत्वा तु तं चित्ते परितापो न शाम्यति  ॥ १०३.१६० ॥
कीर्तनान्नश्यते धर्मो वर्धतेऽसौ निगूहनात् ।
इह लोके परे चैव पापस्याप्येवमेव च  ॥ १०३.१६१ ॥
एवं संचित्यमानाहं स्थिता रात्रौ भयातुरा  ।
कृमिराशिगतं त्वां हि कस्याहं कथयामि किम्  ॥ १०३.१६२ ॥
पुनस्त्वं चाद्य मे दृष्टो भ्रूणहत्याकृमिश्रितः  ।
क्वचिद्भिन्दन्ति ते गात्रं क्वचिन्नष्टाः समन्ततः  ॥ १०३.१६३ ॥
एतत्संस्मृत्य संस्मृत्य विमृशामि पुनःपुनः  ।
न जाने कारणं किंचित्पृच्छन्त्याः कथयस्व मे  ॥ १०३.१६४ ॥
तडागं वा सरिद्वापि तीर्थं वा देवतार्चनम्  ।
यं गतोऽसि प्रभावोऽयं तस्य नान्यस्य मे स्थितम्  ॥ १०३.१६५ ॥
एवमुक्तस्तु विप्रोऽसौ कथयामास भारत  ।
भार्याया यद्दिवा वृत्तं शङ्कमानो नृपोत्तम  ॥ १०३.१६६ ॥
अद्याहं महिषीसार्थं एरण्डीसङ्गमं गतः  ।
नाभिमात्रे जले गत्वा पीतवान्सलिलं बहु  ॥ १०३.१६७ ॥
नान्यत्तीर्थं विजानामि सरितं सर एव वा  ।
सत्यं सत्यं पुनः सत्यं कथितं तव भामिनि  ॥ १०३.१६८ ॥
एवं ज्ञात्वा तु सा सर्वमुपवासकृतक्षणा  ।
सपत्नीको गतस्तत्र सङ्गमे वरवर्णिनि  ॥ १०३.१६९ ॥
स्नात्वा तत्र जले रम्ये नत्वा देवं तु भास्करम्  ।
स्नापयामास देवेशं शङ्करं चोमया सह  ॥ १०३.१७० ॥
पञ्चगव्यघृतक्षीरैर्दधिक्षौद्रघृतैर्जलैः  ।
गन्धमाल्यादिधूपैश्च नैवेद्यैश्च सुशोभनैः  ॥ १०३.१७१ ॥
पूज्य त्रयीमयं लिङ्गं देवीं कात्यायनीं शुभाम्  ।
रात्रौ जागरणं कृत्वा पत्यासि पतिव्रता  ॥ १०३.१७२ ॥
ततः प्रभाते विमले द्विजान्सम्पूज्य यत्नतः  ।
गोदानेन हिरण्येन वस्त्रेणान्नेन भारत  ॥ १०३.१७३ ॥
गोविन्दः पूजयामास स्वशक्त्या ब्राह्मणाञ्छुभान्  ।
मुक्तपापो गृहायातः स्वभार्यासहितो नृप  ॥ १०३.१७४ ॥
एवं यः शृणुते भक्त्या गोविन्दाख्यानमुत्तमम्  ।
पठते परया भक्त्या भ्रूणहत्या प्रणश्यति  ॥ १०३.१७५ ॥
क्रीडते शांकरे लोके यावदाभूतसम्प्लवम्  ।
यश्चैवाश्वयुजे मासि चैत्रे वा नृपसत्तम  ॥ १०३.१७६ ॥
सप्तम्यां च सिते पक्षे सोपवासो जितेन्द्रियः  ।
सात्त्विकीं वासनां कृत्वा यो वसेच्छिवमन्दिरे  ॥ १०३.१७७ ॥
ध्यायमानो विरूपाक्षं त्रिशूलकरसंस्थितम्  ।
कंसासुरनिहन्तारं शङ्खचक्रगदाधरम्  ॥ १०३.१७८ ॥
पक्षिराजसमारूढं त्रैलोक्यवरदायकम्  ।
पितामहं ततो ध्यायेद्धंसस्थं चतुराननम्  ॥ १०३.१७९ ॥
सर्गप्रदं समस्तस्य कमलाकरशोभितम्  ।
यो ह्येवं वसते तत्र त्रियमे स्थान उत्तमे  ॥ १०३.१८० ॥
ततः प्रभाते विमले ह्यष्टम्यां च नराधिप  ।
ब्राह्मणान् पूजयेद्भक्त्या सर्वदोषविवर्जितान्  ॥ १०३.१८१ ॥
सर्वावयवसम्पूर्णान्सर्वशास्त्रविशारदान्  ।
वेदाभ्यासरतान्नित्यं स्वदारनिरतान्सदा  ॥ १०३.१८२ ॥
श्राद्धे दाने व्रते योग्यान् ब्राह्मणान् पाण्डुनन्दन  ।
प्रेतानां पूजनं तत्र देवपूर्वं समारभेत् ॥ १०३.१८३ ॥
प्रेतत्वान्मुच्यते शीघ्रमेरण्ड्यां पिण्डतर्पणैः  ।
दानानि तत्र देयानि ह्यन्नमुख्यानि सर्वदा  ॥ १०३.१८४ ॥
हिरण्यभूमिकन्याश्च धूर्वाहौ शुभलक्षणौ  ।
सीरेण सहितौ पार्थ धान्यं द्रोणकसंख्यया  ॥ १०३.१८५ ॥
अलंकृतां सवत्सां च क्षीरिणीं तरुणीं सिताम्  ।
रक्तां वा कृष्णवर्णां वा पाटलां कपिलां तथा  ॥ १०३.१८६ ॥
कांस्यदोहनसंयुक्तां रुक्मखुरविभूषणाम्  ।
स्वर्णशृङ्गीं सवत्सां च ब्राह्मणायोपपादयेत् ॥ १०३.१८७ ॥
प्रीयतां मे जगन्नाथा हरकृष्णपितामहाः  ।
संसाररक्षणी देवी सुरभी मां समुद्धरेत् ॥ १०३.१८८ ॥
पुत्रार्थं याः स्त्रियः पार्थ ह्येरण्डीसङ्गमे नृप  ।
स्नाप्यन्ते रुद्रसूक्तैश्च चतुर्वेदोद्भवैस्तथा  ॥ १०३.१८९ ॥
चतुर्भिर्ब्राह्मणैः शस्तं द्वाभ्यां योग्यैश्च कारयेत् ।
एकेन सार्द्रकुम्भेन दाम्पत्यमभिषेचयेत् ॥ १०३.१९० ॥
दैवज्ञेनैव चैकेन अथवा सामगेन वा  ।
पञ्चरत्नसमायुक्तं कुम्भे तत्रैव कारयेत् ॥ १०३.१९१ ॥
गन्धतोयसमायुक्तं सर्वौषधिविमिश्रितम्  ।
आम्रपल्लवसंयुक्तमश्वत्थमधुकं तथा  ॥ १०३.१९२ ॥
गुण्ठितं सितवस्त्रेण सितचन्दनचर्चितम्  ।
सितपुष्पैस्तु संछन्नं सिद्धार्थकृतमध्यमम्  ॥ १०३.१९३ ॥
कांस्यपात्रे तु संस्थाप्य पुत्रार्थी देशिकोत्तमः  ।
अङ्गलग्नं तु यद्वस्त्रं कटकाभरणं तथा  ॥ १०३.१९४ ॥
तत्सर्वं मण्डले त्याज्यं सिद्ध्यर्थं चात्मनस्तदा  ।
प्रणम्य भास्करं पश्चादाचार्यं रुद्ररूपिणम्  ॥ १०३.१९५ ॥
मधुरं च ततोऽश्नीयाद्देव्या भुवन उत्तमे  ।
फलदानं च विप्राय छत्रं ताम्बूलमेव च  ॥ १०३.१९६ ॥
उपानहौ च यानं च स भवेद्दुःखवर्जितः  ।
भास्करे क्रीडते लोके यावदाभूतसम्प्लवम्  ॥ १०३.१९७ ॥
दानं कोटिगुणं सर्वं शुभं वा यदि वाशुभम्  ।
यथा नदीनदाः सर्वे सागरे यान्ति संक्षयम्  ॥ १०३.१९८ ॥
एवं पापानि नश्यन्ति ह्येरण्डीसङ्गमे नृणाम्  ।
समन्ताच्छस्त्रपातेन ह्येरण्डीसङ्गमे नृप  ॥ १०३.१९९ ॥
भ्रूणहत्यासमं पापं नश्यते शङ्करोऽब्रवीत् ।
प्राणत्यागं च यो भक्त्या जातवेदसि कारयेत् ॥ १०३.२०० ॥
अनाशकं नृपश्रेष्ठ जले वा तदनन्तरम्  ।
पञ्चसाहस्रिकं मानं वर्षाणां जातवेदसि  ॥ १०३.२०१ ॥
जले त्रीणि सहस्राण्यनाशके षष्टिं भुञ्जते  ।
काका बकाः कपोताश्च ह्युलूकाः पशवस्तथा  ॥ १०३.२०२ ॥
संगमोदकसंस्पृष्टास्ते यान्ति परमां गतिम्  ।
वृक्षाश्च तत्पदं ज्ञात्वा यां गतिं यान्ति योगिनः  ॥ १०३.२०३ ॥
एरण्डिका मया देवी दृष्टो मे मन्मथेश्वरः  ।
किं समर्थो यमो रुष्टो भद्रो भद्राणि पश्यति  ॥ १०३.२०४ ॥
मृत्तिकां सङ्गमोद्भूतां ये च गुण्ठन्ति नित्यशः  ।
भ्रूणहत्यादिपापानि नश्यन्ते नात्र संशयः  ॥ १०३.२०५ ॥
एरण्डीसङ्गमे मर्त्यो लुण्ठ्यमानो नराधिप  ।
सर्वपापैर्विनिर्मुक्तः पदं गच्छत्यनामयम्  ॥ १०३.२०६ ॥
एरण्ड्याः सङ्गमं मर्त्याः कीर्तयन्त्याश्रमस्थिताः  ।
विमुक्तपापा जायन्ते सत्यं शङ्करभाषितम्  ॥ १०३.२०७ ॥
एरण्डीपादपाग्रैस्तु दृष्टैः पापं व्यपोहति  ॥ १०३.२०८ ॥
तीर्थाख्यानमिदं पुण्यं ये पठिष्यन्ति मानवाः  ।
शृण्वन्ति चापरे भक्त्या मुक्तपापा भवन्ति ते  ॥ १०३.२०९ ॥
एतत्ते सर्वमाख्यातमेरण्डीसङ्गमं नृप  ।
भूयश्चान्यत्प्रवक्ष्यामि सर्वपापक्षयंकरम्  ॥ १०३.२१० ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे एरण्डीसङ्गमतीर्थफलमाहात्म्यवर्णनं नाम त्र्यधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १०४

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपालं सौवर्णशिलमुत्तमम्  ।
प्रख्यातमुत्तरे कूले सर्वपापक्षयंकरम्  ॥ १०४.१ ॥
समन्ताच्छतपातेन मुनिसङ्घैः पुरा कृतम्  ।
रेवायां दुर्लभं स्थानं सङ्गमस्य समीपतः  ॥ १०४.२ ॥
विभक्तं हस्तमात्रं च पुण्यक्षेत्रं नराधिप  ।
सुवर्णशिलके स्नात्वा पूजयित्वा महेश्वरम्  ॥ १०४.३ ॥
नत्वा तु भास्करं देवं होतव्यं च हुताशने  ।
बिल्वेनाज्यविमिश्रेण बिल्वपत्रैरथापि वा  ॥ १०४.४ ॥
प्रीयतां मे जगन्नाथो व्याधिर्नश्यतु मे ध्रुवम्  ।
द्विजाय काञ्चने दत्ते यत्फलं तच्छृणुष्व मे  ॥ १०४.५ ॥
बहुस्वर्णस्य यत्प्रोक्तं यागस्य फलमुत्तमम्  ।
तथासौ लभते सर्वं काञ्चनं यः प्रयच्छति  ॥ १०४.६ ॥
तेन दानेन पूतात्मा मृतः स्वर्गमवाप्नुयात् ।
रुद्रस्यानुचरस्तावद्यावदिन्द्राश्चतुर्दश  ॥ १०४.७ ॥
ततः स्वर्गावतीर्णस्तु जायते विशदे कुले  ।
धनधान्यसमोपेतः पुनः स्मरति तज्जलम्  ॥ १०४.८ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे सुवर्णशिलातीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम चतुरधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १०५

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
करञ्जाख्यं ततो गच्छेत्सोपवासो जितेन्द्रियः  ।
तत्र स्नात्वा तु राजेन्द्र सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ १०५.१ ॥
अर्चयित्वा महादेवं दत्त्वा दानं तु भक्तितः  ।
सुवर्णं रजतं वापि मणिमौक्तिकविद्रुमान्  ॥ १०५.२ ॥
पादुकोपानहौ छत्रं शय्यां प्रावरणानि च  ।
कोटिकोटिगुणं सर्वं जायते नात्र संशयः  ॥ १०५.३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे करञ्जतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम पञ्चाधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १०६

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल तीर्थं परमशोभनम्  ।
सौभाग्यकरणं दिव्यं नरनारीमनोरमम्  ॥ १०६.१ ॥
तत्र या दुर्भगा नारी नरो वा नृपसत्तम  ।
स्नात्वार्चयेदुमारुद्रौ सौभाग्यं तस्य जायते  ॥ १०६.२ ॥
तृतीयायामहोरात्रं सोपवासो जितेन्द्रियः  ।
निमन्त्रयेद्द्विजं भक्त्या सपत्नीकं सुरूपिणम्  ॥ १०६.३ ॥
गन्धमाल्यैरलंकृत्य वस्त्रधूपादिवासितम्  ।
भोजयेत्पायसान्नेन कृसरेणाथ भक्तितः  ॥ १०६.४ ॥
भोजयित्वा यथान्यायं प्रदक्षिणमुदाहरेत् ।
प्रीयतां मे महादेवः सपत्नीको वृषध्वजः  ॥ १०६.५ ॥
यथा ते देवदेवेश न वियोगः कदाचन  ।
ममापि करुणां कृत्वा तथास्त्विति विचिन्तयेत् ॥ १०६.६ ॥
एवं कृते ततस्तस्य यत्पुण्यं समुदाहृतम्  ।
तत्ते सर्वं प्रवक्ष्यामि यथा देवेन भाषितम्  ॥ १०६.७ ॥
दौर्भाग्यं दुर्गतिश्चैव दारिद्र्यं शोकबन्धनम्  ।
वन्ध्यत्वं सप्तजन्मानि जायते न युधिष्ठिर  ॥ १०६.८ ॥
ज्येष्ठमासे सिते पक्षे तृतीयायां विशेषतः  ।
तत्र गत्वा तु यो भक्त्या पञ्चाग्निं साधयेत्ततः  ॥ १०६.९ ॥
सोऽपि पापैरशेषैस्तु मुच्यते नात्र संशयः  ।
गुग्गुलं दहते यस्तु द्विधा चित्तविवर्जितः  ॥ १०६.१० ॥
शरीरं भेदयेद्यस्तु गौर्याश्चैव समीपतः  ।
तस्मिन्कर्मप्रविष्टस्य उत्क्रान्तिर्जायते यदि  ॥ १०६.११ ॥
देहपाते व्रजेत्स्वर्गमित्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ।
सितरक्तैस्तथा पीतैर्वस्त्रैश्च विविधैः शुभैः  ॥ १०६.१२ ॥
ब्राह्मणीं ब्राह्मणं चैव पूजयित्वा यथाविधि  ।
पुष्पैर्नानाविधैश्चैव गन्धधूपैः सुशोभनैः  ॥ १०६.१३ ॥
कण्ठसूत्रकसिन्दूरैः कुङ्कुमेन विलेपयेत् ।
कल्पयेत स्त्रियं गौरीं ब्राह्मणं शिवरूपिणम्  ॥ १०६.१४ ॥
तेषां तद्रूपकं कृत्वा दानमुत्सृज्यते ततः  ।
कङ्कणं कर्णवेष्टं च कण्ठिकां मुद्रिकां तथा  ॥ १०६.१५ ॥
सप्तधान्यं तथा चैव भोजनं नृपसत्तम  ।
अन्यान्यपि च दानानि तस्मिंस्तीर्थे ददाति यः  ॥ १०६.१६ ॥
सर्वदानैश्च यत्पुण्यं प्राप्नुयान्नात्र संशयः  ।
सहस्रगुणितं सर्वं नात्र कार्या विचारणा  ॥ १०६.१७ ॥
शङ्करेण समं तस्माद्भोगं भुङ्क्ते ह्यनुत्तमम्  ।
सौभाग्यं तस्य विपुलं जायते नात्र संशयः  ॥ १०६.१८ ॥
अपुत्रो लभते पुत्रमधनो धनमाप्नुयात् ।
राजेन्द्र कामदं तीर्थं नर्मदायां व्यवस्थितम्  ॥ १०६.१९ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे कामदतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम षडुत्तरशततमोऽध्यायः॥


ऋKV अध्याय १०७

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत राजेन्द्र भण्डारीतीर्थमुत्तमम्  ।
दरिद्रच्छेदकरणं युगान्येकोनविंशतिः  ॥ १०७.१ ॥
धनदेन तपस्तप्त्वा प्रसन्ने पद्मसम्भवे  ।
तत्रैव स्वल्पदानेन प्राप्तं वित्तस्य रक्षणम्  ॥ १०७.२ ॥
तत्र गत्वा तु यो भक्त्या स्नात्वा वित्तं प्रयच्छति  ।
तस्य वित्तपरिच्छेदो न कदाचिद्भविष्यति  ॥ १०७.३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे भण्डारीतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम सप्तोत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १०८

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल रोहिणीतीर्थमुत्तमम्  ।
विख्यातं त्रिषु लोकेषु सर्वपापहरं परम्  ॥ १०८.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
रोहिणीतीर्थमाहात्म्यं सर्वपापप्रणाशनम्  ।
श्रोतुमिच्छामि तत्त्वेन तन्मे त्वं वक्तुमर्हसि  ॥ १०८.२ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
तस्मिन्नेकार्णवे घोरे नष्टे स्थावरजङ्गमे  ।
उदधौ च शयानस्य देवदेवस्य चक्रिणः  ॥ १०८.३ ॥
नाभौ समुत्थितं पद्मं रविमण्डलसन्निभम्  ।
कर्णिकाकेसरोपेतं पत्रैश्च समलंकृतम्  ॥ १०८.४ ॥
तत्र ब्रह्मा समुत्पन्नश्चतुर्वदनपङ्कजः  ।
किं करोमीति देवेश आज्ञा मे दीयतां प्रभो  ॥ १०८.५ ॥
एवमुक्तस्तु देवेशः शङ्खचक्रगदाधरः  ।
उवाच मधुरां वाणीं तदा देवं पितामहम्  ॥ १०८.६ ॥
सरस्वत्यां महाबाहो लोकं कुरु ममाज्ञया  ।
भूतग्राममशेषस्य उत्पादनविधिक्षयम्  ॥ १०८.७ ॥
एतच्छ्रुतं तु वचनं पद्मनाभस्य भारत  ।
चिन्तयामास भगवान्सप्तर्षीन्हितकाम्यया  ॥ १०८.८ ॥
क्रमात्ते चिन्तिताः प्राज्ञाः पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः  ।
प्राचेतसो वसिष्ठश्च भृगुर्नारद एव च  ॥ १०८.९ ॥
यज्ञे प्राचेतसो दक्षो महातेजाः प्रजापतिः  ।
दक्षस्यापि तथा जाताः पञ्चाशद्दुहितरोऽनघ  ॥ १०८.१० ॥
ददौ स दश धर्माय कश्यपाय त्रयोदश  ।
तथैव स महाभागः सप्तविंशतिमिन्दवे  ॥ १०८.११ ॥
रोहिणीनाम या तासां मध्ये तस्य नराधिप  ।
अनिष्टा सर्वनारीणां भर्तुश्चैव विशेषतः  ॥ १०८.१२ ॥
ततः सा परमं कृत्वा वैराग्यं नृपसत्तम  ।
आगत्य नर्मदातीरे चचार विपुलं तपः  ॥ १०८.१३ ॥
एकरात्रैस्त्रिरात्रैश्च षड्द्वादशभिरेव च  ।
पक्षमासोपवासैश्च कर्शयन्ति कलेवरम्  ॥ १०८.१४ ॥
आराधयन्ती सततं महिषासुरनाशिनीं  ।
देवीं भगवतीं तात सर्वार्तिविनिवारणीम्  ॥ १०८.१५ ॥
स्नात्वा स्नात्वा जले नित्यं नर्मदायाः शुचिस्मिता  ।
ततस्तुष्टा महाभागा देवी नारायणी नृप  ॥ १०८.१६ ॥
प्रसन्ना ते महाभागे व्रतेन नियमेन च  ।
एतच्छ्रुत्वा तु वचनं रोहिणी शशिनः प्रिया  ॥ १०८.१७ ॥
यथा भवामि न चिरात्तथा भवतु मानदे  ।
एवमस्त्विति सा चोक्त्वा भवानी भक्तवत्सला  ॥ १०८.१८ ॥
स्तूयमाना मुनिगणैस्तत्रैवान्तरधीयत  ।
तदाप्रभृति तत्तीर्थं रोहिणी शशिनः प्रिया  ॥ १०८.१९ ॥
संजाता सर्वकालं तु वल्लभा नृपसत्तम  ।
तत्र तीर्थे तु या नारी नरो वा स्नानि भक्तितः  ॥ १०८.२० ॥
वल्लभा जायते सा तु भर्तुर्वै रोहिणी यथा  ।
तत्र तीर्थे तु यः कश्चित्प्राणत्यागं करोति वै  ॥ १०८.२१ ॥
सप्तजन्मानि दाम्पत्यवियोगो न भवेत्क्वचित् ॥ १०८.२२ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे रोहिणीसोमनाथतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामाष्टोत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १०९

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल चक्रतीर्थमनुत्तमम्  ।
सेनापुरमितिख्यातं सर्वपापक्षयंकरम्  ॥ १०९.१ ॥
सैनापत्याभिषेकाय देवदेवेन चक्रिणा  ।
आनीतश्च महासेनो देवैः सेन्द्रपुरोगमैः  ॥ १०९.२ ॥
दानवानां वधार्थाय जयाय च दिवौकसाम्  ।
भूमिदानेन विप्रेन्द्रांस्तर्पयित्वा यथाविधि  ॥ १०९.३ ॥
शङ्खभेरीनिनादैश्च पटहानां च निस्वनैः  ।
वीणावेणुमृदङ्गैश्च झल्लरीस्वरमङ्गलैः  ॥ १०९.४ ॥
ततः कृत्वा स्वनं घोरं दानवो बलदर्पितः  ।
रुरुर्नाम विघातार्थमभिषेकस्य चागतः  ॥ १०९.५ ॥
हस्त्यश्वरथपत्त्योघैः पूरयन्वै दिशो दश  ।
तत्र तेन महद्युद्धं प्रवृत्तं किल भारत  ॥ १०९.६ ॥
शक्त्यृष्टिपाशमुशलैः खड्गैस्तोमरटङ्कनैः  ।
भल्लैः कर्णिकनाराचैः कबन्धपटसंकुलैः  ॥ १०९.७ ॥
ततस्तु तां शत्रुबलस्य सेनां क्षणेन चापन्च्युतबाणघातैः  ।
विध्वस्तहस्त्यश्वरथान्महात्मा जग्राह चक्रं रिपुसङ्घनाशनः  ॥ १०९.८ ॥
ज्वलच्च चक्रं निशितं भयंकरं सुरासुराणां च सुदर्शनं रणे  ।
चकर्त दैत्यस्य शिरस्तदानीं करात्प्रमुक्तं मधुघातिनश्च तत् ॥ १०९.९ ॥
तं दृष्ट्वा सहसा विघ्नमभिषेके षडाननः  ।
त्यक्त्वा तु तत्र संस्थानं चचार विपुलं तपः  ॥ १०९.१० ॥
मुक्तं चक्रं विनाशाय हरिणा लोकधारिणा  ।
द्विदलं दानवं कृत्वा पपात विमले जले  ॥ १०९.११ ॥
तदा प्रभृति तत्तीर्थं चक्रतीर्थमिति श्रुतम्  ।
सर्वपापविनाशाय निर्मितं विश्वमूर्तिना  ॥ १०९.१२ ॥
चक्रतीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेद्देवमच्युतम्  ।
पुण्डरीकस्य यज्ञस्य फलमाप्नोति मानवः  ॥ १०९.१३ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेद्ब्राह्मणाञ्छुभान्  ।
शान्तदान्तजितक्रोधान्स लभेत्कोटिजं फलम्  ॥ १०९.१४ ॥
तत्र तीर्थे तु यो भक्त्या त्यजते देहमात्मनः  ।
विष्णुलोकं मृतो याति जयशब्दादिमङ्गलैः  ॥ १०९.१५ ॥
क्रीडयित्वा यथाकामं देवगन्धर्वपूजितः  ।
इहागत्य च भूयोऽपि जायते विपुले कुले  ॥ १०९.१६ ॥
एतत्पुण्यं पापहरं धन्यं दुःखप्रणाशनम्  ।
कथितं ते महाभाग भूयश्चान्यच्छृणुष्व मे  ॥ १०९.१७ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे सेनापुरे चक्रतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम नवोत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ११०

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
धौतपापं ततो गच्छेन्महापातकनाशनम्  ।
समीपे चक्रतीर्थस्य विष्णुना निर्मितं पुरा  ॥ ११०.१ ॥
निहतैर्दानवैर्घोरैर्देवदेवो जनार्दनः  ।
तत्पापस्य विनाशार्थं दानवान्तोद्भवस्य च  ॥ ११०.२ ॥
तत्र तीर्थे जितक्रोधश्चचार विपुलं तपः  ।
दुश्चरं मौनमास्थाय ह्यशक्यं देवदानवैः  ॥ ११०.३ ॥
स्नात्वा दत्त्वा द्विजातिभ्यो दानानि विविधानि च  ।
तत्क्षणात्सुपापस्तु गतस्तद्वैष्णवं पदम्  ॥ ११०.४ ॥
एवं युक्तस्तु यस्तत्र पापं कृत्वा सुदारुणम्  ।
स्नात्वा जप्त्वा विधानेन मुच्यते सर्वपातकैः  ॥ ११०.५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे धौतपापतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम दशोत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १११

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
नर्मदादक्षिणे कूले तीर्थं परमशोभनम्  ।
स्कन्देन निर्मितं पूर्वं तपः कृत्वा सुदारुणम्  ॥ १११.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
स्कन्दस्य चरितं सर्वमाजन्म द्विजसत्तम  ।
तीर्थस्य च विधिं पुण्यं कथयस्व यथार्थतः  ॥ १११.२ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
देवदेवेन वै तप्तं तपः पूर्वं युधिष्ठिर  ।
विज्ञप्तेन सुरैः सर्वैरुमादेवी विवाहिता  ॥ १११.३ ॥
नास्ति सेनापतिः कश्चिद्देवानां सुरसत्तम  ।
नीयन्ते दानवैर्घोरैः सर्वे देवाः सवासवाः  ॥ १११.४ ॥
यथा निशा विना चन्द्रं दिवसो भास्करं विना  ।
न शोभते मुहूर्तं वै तथा सेना विनायका  ॥ १११.५ ॥
एवं ज्ञात्वा महादेव परया दयया विभो  ।
सेनानीर्दीयतां कश्चित्त्रिषु लोकेषु विश्रुतः  ॥ १११.६ ॥
एतच्छ्रुत्वा शुभं वाक्यं देवानां परमेश्वरः  ।
कामयान उमां देवीं सस्मार मनसा स्मरम्  ॥ १११.७ ॥
तेन मूर्छितसर्वाङ्गः कामरूपो जगद्गुरुः  ।
कामयामास रुद्राणीं दिव्यं वर्षशतं किल  ॥ १११.८ ॥
देवराजस्ततो ज्ञात्वा महामैथुनगं हरम्  ।
संमन्त्र्य दैवतैः सार्द्धं प्रैषयज्जातवेदसम्  ॥ १११.९ ॥
तेन गत्वा महादेवः परमानन्दसंस्थितः  ।
सहसा तेन दृष्टोऽसौ हाहेत्युक्त्वा समुत्थितः  ॥ १११.१० ॥
ततः क्रुद्धा महादेवी शापवाचमुवाच ह  ।
वेपमाना महाराज शृणु यत्ते वदाम्यहम्  ॥ १११.११ ॥
अहं यस्मात्सुरैः सर्वैर्याचिता पुत्रजन्मनि  ।
कृता रतिश्च विफला संप्रेष्य जातवेदसम्  ॥ १११.१२ ॥
तस्मात्सर्वे पुत्रहीना भविष्यन्ति न संशयः  ।
हरेणोक्तस्ततो वह्निरस्माकं बीजमावह  ॥ १११.१३ ॥
यथा भवति लोकेषु तथा त्वं कर्तुमर्हसि  ।
मम तेजस्त्वया शक्यं गृहीतुं सुरसत्तम  ।
देवकार्यार्थसिद्ध्यर्थं नान्यः शक्तो जगत्त्रये  ॥ १११.१४ ॥

अग्निरुवाच -
तेजसस्तव मे देव का शक्तिर्धारणे विभो  ।
करोति भस्मसात्सर्वं त्रैलोक्यं सचराचरम्  ॥ १११.१५ ॥

ईश्वर उवाच -
उदरस्थेन बीजेन यदि ते जायते रुजा  ।
तदा क्षिपस्व तत्तेजो गङ्गातोये हुताशन  ॥ १११.१६ ॥
एवमुक्त्वा महादेवोऽमोघं बीजमुत्तमम्  ।
हव्यवाहमुखे सर्वं प्रक्षिप्यान्तरधीयत  ॥ १११.१७ ॥
गते चादर्शनं देवे दह्यमानो हुताशनः  ।
गङ्गातोये विनिक्षिप्य जगाम स्वंनिवेशनम्  ॥ १११.१८ ॥
असहन्ती तु तत्तेजो गङ्गापि सरितां वरा  ।
शरस्तम्बे विनिक्षिप्य जगामाशु यथागतम्  ॥ १११.१९ ॥
तत्र जातं तु तद्दृष्ट्वा सर्वे देवाः सवासवाः  ।
कृत्तिकां प्रेषयामासुः स्तन्यं पाययितुं तदा  ॥ १११.२० ॥
दृष्ट्वा ता आगताः सर्वा गङ्गागर्भे महामतेः  ।
षण्मुखैः षण्मुखो भूत्वा पिपासुरपिबत्स्तनम्  ॥ १११.२१ ॥
जातकर्मादिसंस्कारान्वेदोक्तान्पद्मसम्भवः  ।
चकार सर्वान्दाजेन्द्र विधिदृष्टेन कर्मणा  ॥ १११.२२ ॥
षण्मुखात्षण्मुखो नाम कार्त्तिकेयस्तु कृत्तिकात् ।
कुमारश्च कुमारत्वाद्गङ्गागर्भोऽग्निजोऽपरः  ॥ १११.२३ ॥
एवं कुमारः सम्भूतो ह्यनधीत्य स वेदवित् ।
शास्त्राण्यनेकानि वेद चचार विपुलं तपः  ॥ १११.२४ ॥
देवारण्येषु सर्वेषु नदीषु च नदेषु च  ।
पृथिव्यां यानि तीर्थानि समुद्राद्यानि भारत  ॥ १११.२५ ॥
ततः पर्याययोगेन नर्मदातटमाश्रितः  ।
नर्मदादक्षिणे कूले चचार विपुलं तपः  ॥ १११.२६ ॥
ऋग्यजुःसामविहितं जपञ्जाप्यमहर्निशम्  ।
ध्यायमानो महादेवं शुचिर्धमनिसंततः  ॥ १११.२७ ॥
ततो वर्षसहस्रान्ते पूर्णे देवो महेश्वरः  ।
उमया सहितः काले तदा वचनमब्रवीत् ॥ १११.२८ ॥

ईश्वर उवाच -
अहं ते वरदस्तात गौरी माता पिता ह्यहम्  ।
वरं वृणीष्व यच्चेष्टं त्रिषु लोकेषु दुर्लभम्  ॥ १११.२९ ॥

षण्मुख उवाच -
यदि तुष्टो महादेव उमया सह शङ्कर  ।
वृणोमि मातापितरौ नान्या गतिर्मतिर्मम  ॥ १११.३० ॥
एतच्छ्रुत्वा शुभं वाक्यं पुत्रस्य वदनाच्च्युतम्  ।
तथेत्युक्त्वा तु स्नेहेन प्रेम्णा तं परिषस्वजे  ॥ १११.३१ ॥
ततस्तं मूर्ध्न्युपाघ्राय ह्युमयोवाच शङ्करः  ॥ १११.३२ ॥

ईश्वर उवाच -
अक्षयश्चाव्ययश्चैव सेनानीस्त्वं भविष्यसि  ॥ १११.३३ ॥
शिखी च ते वाहनं दिव्यरूपो दत्तो मया शक्तिधरस्य संख्ये  ।
सुरासुरादींश्च जयेति चोक्त्वा जगाम कैलासवरं महात्मा  ॥ १११.३४ ॥
गते चादर्शनं देवे तदा स शिखिवाहनः  ।
स्थापयित्वा महादेवं जगाम सुरसन्निधौ  ॥ १११.३५ ॥
तदाप्रभृति तत्तीर्थं स्कन्दतीर्थमिति श्रुतम्  ।
सर्वपापहरं पुण्यं मर्त्यानां भुवि दुर्लभम्  ॥ १११.३६ ॥
तत्र तीर्थे तु यो राजन्भक्त्या स्नात्वार्चयेच्छिवम्  ।
गन्धमाल्याभिषेकैश्च याज्ञिकं स लभेत्फलम्  ॥ १११.३७ ॥
स्कन्दतीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेत्पितृदेवताः  ।
तिलमिश्रेण तोयेन तस्य पुण्यफलं शृणु  ॥ १११.३८ ॥
पिण्डदानेन चैकेन विधियुक्तेन भारत  ।
द्वादशाब्दानि तुष्यन्ति पितरो नात्र संशयः  ॥ १११.३९ ॥
तत्र तीर्थे तु राजेन्द्र शुभं वा यादि वाशुभम्  ।
इह लोके परे चैव तत्सर्वं जायतेऽक्षयम्  ॥ १११.४० ॥
तत्र तीर्थे तु यः कश्चित्प्राणत्यागं करिष्यति  ।
शास्त्रयुक्तेन विधिना स गच्छेच्छिवमन्दिरम्  ॥ १११.४१ ॥
कल्पमेकं वसित्वा तु देवगन्धर्वपूजितः  ।
अत्र भारतवर्षे तु जायते विमले कुले  ॥ १११.४२ ॥
वेदवेदाङ्गतत्त्वज्ञः सर्वव्याधिविवर्जितः  ।
जीवेद्वर्षशतं साग्रं पुत्रपौत्रसमन्वितः  ॥ १११.४३ ॥
इदं ते कथितं राजन्स्कन्दतीर्थस्य सम्भवम्  ।
धन्यं यशस्यमायुष्यं सर्वदुःखघ्नमुत्तमम्  ।
सर्वपापहरं पुण्यं देवदेवेन भाषितम्  ॥ १११.४४ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे स्कन्दतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकादशोत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ११२

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र तीर्थमाङ्गिरसस्य तु  ।
उत्तरे नर्मदाकूले सर्वपापविनाशनम्  ॥ ११२.१ ॥
पुरासीदङ्गिरानाम ब्राह्मणो वेदपारगः  ।
पुत्रहेतोर्युगस्यादौ चचार विपुलं तपः  ॥ ११२.२ ॥
नित्यं त्रिषवणस्नायी जपन्देवं सनातनम्  ।
पूजयंश्च महादेवं कृच्छ्रचान्द्रायणादिभिः  ॥ ११२.३ ॥
द्वादशाब्दे ततः पूर्णे तुतोष परमेश्वरः  ।
वरेण छन्दयामास द्विजमाङ्गिरसं वरम्  ॥ ११२.४ ॥
वव्रे स तु महादेवं पुत्रं पुत्रवतां वरम्  ।
वेदविद्याव्रतस्नातं सर्वशास्त्रविशारदम्  ॥ ११२.५ ॥
देवानां मन्त्रिणं राजन् सर्वलोकेषु पूजितम्  ।
ब्रह्मलक्ष्म्याः सदावासमक्षयं चाव्ययं सुतम्  ॥ ११२.६ ॥
तथाभिलषितः पुत्रः सर्वविद्याविशारदः  ।
भविष्यति न सन्देहश्चैवमुक्त्वा ययौ हरः  ॥ ११२.७ ॥
वरैरङ्गिरसश्चापि बृहस्पतिरजायत  ।
यथाभिलषितः पुत्रो वेदवेदाङ्गपारगः  ॥ ११२.८ ॥
जाते पुत्रेऽङ्गिरास्तत्र स्थापयामास शङ्करम्  ।
हृष्टतुष्टमना भूत्वा जगामोत्तरपर्वतम्  ॥ ११२.९ ॥
तत्र चाङ्गिरसे तीर्थे यः स्नात्वा पूजयेच्छिवम्  ।
सर्वपापविनिर्मुक्तो रुद्रलोकं स गच्छति  ॥ ११२.१० ॥
अपुत्रो लभते पुत्रमधनो धनमाप्नुयात् ।
इच्छते यश्च यं कामं स तं लभति मानवः  ॥ ११२.११ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डेऽग्निरसतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम द्वादशाधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ११३

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र कोटितीर्थमनुत्तमम्  ।
ऋषिकोटिर्गता तत्र परां सिद्धिमुपागता  ॥ ११३.१ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा भोजयेद्ब्राह्मणाञ्छुचिः  ।
एकस्मिन्भोजिते विप्रे कोटिर्भवति भोजिता  ॥ ११३.२ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेत्पितृदेवताः  ।
पूजिते तु महादेवे वाजपेयफलं लभेत् ॥ ११३.३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे कोटितीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम त्रयोदशाधिकशाततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ११४

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र तीर्थं परमशोभनम्  ।
अयोनिजं महापुण्यं सर्वपापप्रणाशनम्  ॥ ११४.१ ॥
अयोनिजे नरः स्नात्वा पूजयेत्परमेश्वरम्  ।
पितृदेवार्चनं कृत्वा मुच्यते सर्वकिल्बिषैः  ॥ ११४.२ ॥
तत्र तीर्थे तु विधिना प्राणत्यागं करोति यः  ।
स कदाचिन्महाराज योनिद्वारं न पश्यति  ॥ ११४.३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे अयोनिसम्भवतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम चतुर्दशाधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ११५

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महाराज तीर्थमङ्गारकं परम्  ।
रूपदं सर्वलोकानां विश्रुतं नर्मदातटे  ॥ ११५.१ ॥
अङ्गारकेण राजेन्द्र पुरा तप्तं तपः किल  ।
अर्बुदं च निखर्वं च प्रयुतं वर्षसंख्यया  ॥ ११५.२ ॥
ततस्तुष्टो महादेवः परया कृपया नृप  ।
प्रत्यक्षदर्शी भगवानुवाच क्षितिनन्दनम्  ॥ ११५.३ ॥
वरदोऽस्मि महाभाग दुर्लभं त्रिदशैरपि  ।
वरं दास्याम्यहं वत्स ब्रूहि यत्ते विवक्षितम्  ॥ ११५.४ ॥

अङ्गारक उवाच -
तव प्रसादाद्देवेश सर्वलोकमहेश्वर  ।
ग्रहमध्यगतो नित्यं विचरामि नभस्तले  ॥ ११५.५ ॥
यावद्धराधरो लोके यावच्चन्द्रदिवाकरौ  ।
नद्यो नदाः समुद्राश्च वरो मे चाक्षयो भवेत् ॥ ११५.६ ॥
एवमस्त्विति देवेशो दत्त्वा वरमनुत्तमम्  ।
जगामाकाशमाविश्य वन्द्यमानः सुरासुरैः  ॥ ११५.७ ॥
भूमिपुत्रस्ततस्तस्मिन्स्थापयामास शङ्करम्  ।
गतः सुरालये लोके ग्रहभावे निवेशितः  ॥ ११५.८ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेत्परमेश्वरम्  ।
हुतहोमो जितक्रोधः सोऽश्वमेधफलं लभेत् ॥ ११५.९ ॥
चतुर्थ्यङ्गारके यस्तु स्नात्वा चाभ्यर्चयेद्ग्रहम्  ।
अङ्गारकं विधानेन सप्तजन्मानि भारत  ॥ ११५.१० ॥
दशयोजनविस्तीर्णे मण्डले रूपवान् भवेत् ।
तत्रैव ता मृतो जन्तुः कामतोऽकामतोऽपि वा  ।
रुद्रस्यानुचरो भूत्वा तेनैव सह मोदते  ॥ ११५.११ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे अङ्गारकतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम पञ्चदशोत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ११६

मार्कण्डेय उवाच -
पाण्डुतीर्थं ततो गच्छेत्सर्वपापविनाशनम्  ।
तत्र स्नात्वा नरो राजन्मुच्यते सर्वकिल्बिषैः  ॥ ११६.१ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा दापयेत्काञ्चनं शुचिः  ।
भ्रूणहत्यादिपापानि नश्यन्ते नात्र संशयः  ॥ ११६.२ ॥
पिण्डोदकप्रदानेन वाजपेयफलं लभेत् ।
पितरः पितामहाश्च नृत्यन्ते च प्रहर्षिताः  ॥ ११६.३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे पाण्डुतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम षोडशाधिकशततमोऽध्यायः ॥

ऋKV अध्याय ११७

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र पुण्यं तीर्थं त्रिलोचनम्  ।
तत्र तिष्ठति देवेशः सर्वलोकनमस्कृतः  ॥ ११७.१ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा भक्त्यार्चयति शङ्करम्  ।
रुद्रस्य भवनं याति मृतो नास्त्यत्र संशयः  ॥ ११७.२ ॥
कल्पक्षये ततः पूर्णे क्रीडित्वा च इहागतः  ।
आवियोगेन तिष्ठेत पूज्यमानः शतं समाः  ॥ ११७.३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे त्रिलोचनतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम सप्तदशोत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ११८

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र तीर्थं परमशोभनम्  ।
इन्द्रतीर्थेतिविख्यातं नर्मदादक्षिणे तटे  ॥ ११८.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
नर्मदादक्षिणे कूले इन्द्रतीर्थं कथं भवेत् ।
श्रोतुमिच्छामि विप्रेन्द्र ह्यादिमध्यान्तविस्तरैः  ॥ ११८.२ ॥
एतच्छ्रुत्वा तु वचनं धर्मपुत्रस्य धीमतः  ।
कथयामास तद्वत्तमितिहासं पुरातनम्  ॥ ११८.३ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
विश्वासयित्वा सुचिरं धर्मशत्रुं महाबलम्  ।
वृत्रं जित्वाथ हत्वा तु गच्छमानं शचीपतिम्  ॥ ११८.४ ॥
निष्क्राममाणं मार्गेण ब्रह्महत्या दुरासदा  ।
अहोरात्रमविश्रान्ता जगाम भुवनत्रयम्  ॥ ११८.५ ॥
यतोयतो ब्रह्महणं याति यानेन शोभनम्  ।
दिशो भागं सुरैः सार्द्धं ततो हत्या न मुञ्चति  ॥ ११८.६ ॥
ब्रह्महत्या सुरापानं स्तेयं गुर्वगनागमः  ।
पातकानां गतिर्दृष्टा न तु विश्वासघातिनाम्  ॥ ११८.७ ॥
पापकर्ममुखं दृष्ट्वा स्नानदानैर्विशुध्यति  ।
नारी वा पुरुषो वापि नैव विश्वासघातिनः  ॥ ११८.८ ॥
एवमादीनि चान्यानि श्रुत्वा वाक्यानि देवराट् ।
वचनं तद्विधैरुक्तं विषादमगमत्परम्  ॥ ११८.९ ॥
त्यक्त्वा राज्यं सुरैः सार्धं जगाम तप उत्तमम्  ।
पुत्रदारगृहं राज्यं वसूनि विविधानि च  ॥ ११८.१० ॥
फलान्येतानि धर्मस्य शोभयन्ति जनेश्वरम्  ।
फलं धर्मस्य भुञ्जेति सुहृत्स्वजनबान्धवाः  ॥ ११८.११ ॥
पश्यतां सर्वमेतेषां पापमेकेन भुज्यते  ।
परं हि सुखमुत्सृज्य कर्शयन्वै कलेवरम्  ॥ ११८.१२ ॥
देवराजो जगामासौ तीर्थान्यायतनानि च  ।
गङ्गातीर्थेषु सर्वेषु यामुनेषु तथैव च  ॥ ११८.१३ ॥
सारस्वतेषु सर्वेषु सामुद्रेषु पृथक्पृथक् ।
नदीषु देवखातेषु तडागेषु सरःसु च  ॥ ११८.१४ ॥
पापं न मुञ्चते सर्वे पश्चाद्देवसमागमे  ।
रेवाप्रभवतीर्थेषु कूलयोरुभयोरपि  ॥ ११८.१५ ॥
पूजयन्वै महादेवं स्कन्दतीर्थं समासदत् ।
तव स्थित्वोपवासैश्च कृच्छ्रचान्द्रायणादिभिः  ॥ ११८.१६ ॥
कर्शयन्वै स्वकं देहं न लेभे शर्म वै क्वचित् ।
ग्रीष्मे पञ्चाग्निमध्यस्थो वर्षासु स्थण्डिलेशयः  ॥ ११८.१७ ॥
आर्द्रवासास्तु हेमन्ते चचार विपुलं तपः  ।
एवं तु तपतस्तस्य इन्द्रस्य विदितात्मनः  ॥ ११८.१८ ॥
वत्सराणां सहस्राणि गतानि दश भारत  ।
ततस्त्वेकादशे प्राप्ते वर्षे तु नृपसत्तम  ॥ ११८.१९ ॥
सहसा भगवान्देवस्तु तुतोष परमेश्वरः  ।
तथा ब्रह्मर्षयः सिद्धा ब्रह्मविष्णुपुरोगमाः  ॥ ११८.२० ॥
तत्राजग्मुः सुराः सर्वे यत्र देवः शतक्रतुः  ।
दृष्ट्वा समागतान् देवानृषींश्चैव महामतिः  ॥ ११८.२१ ॥
उवाच प्रणतो भूत्वा सर्वदेवपुरोहितः  ।
विदितं सर्वमेतेषां यथा वृत्रवधः कृतः  ॥ ११८.२२ ॥
युष्माकं चाज्ञया पूर्वं ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः  ।
तथाप्येवं ब्रह्महणं मत्वा पापस्य कारिणम्  ॥ ११८.२३ ॥
भ्रमन्तं सर्वतीर्थेषु ब्रह्महत्या न मुञ्चति  ।
न नन्दति जगत्सर्वं त्रैलोक्यं सचराचरम्  ॥ ११८.२४ ॥
यथा विहीनचन्द्रार्कं तथा राज्यमनायकम्  ।
तस्मात्सर्वे सुरश्रेष्ठा विज्ञाप्यं मम सम्प्रति  ॥ ११८.२५ ॥
कुर्वन्तु शक्रं निर्दोषं तथा सर्वे महर्षयः  ।
बृहस्पतिमुखोद्गीर्णं श्रुत्वा तद्वचनं शुभम्  ॥ ११८.२६ ॥
ततः प्रोवाच भगवान्ब्रह्मा लोकपितामहः  ।
एतत्पापं महाघोरं ब्रह्महत्यासमुद्भवम्  ॥ ११८.२७ ॥
दैवतेभ्योऽथ भूतेभ्यश्चतुर्भागं क्षिपाम्यहम्  ।
एवं मुक्त्वा क्षिपच्चैनो जलोपरि महामतिः  ॥ ११८.२८ ॥
अवगाह्य ततः पेया आपो वै नान्यथा बुधैः  ।
धरायामक्षिपद्भागं द्वितीयं पद्मसंभवः  ॥ ११८.२९ ॥
अभक्ष्या तेन संजाता सदाकालं वसुंधरा  ।
तदार्धमर्द्धं नारीणां द्वितीयेऽह्नि युधिष्ठिर  ॥ ११८.३० ॥
निक्षिप्य भगवान्देवः पुनरन्यज्जगाद ह  ।
असंग्राह्या त्वसंग्राह्या तेन जाता रजस्वला  ॥ ११८.३१ ॥
चतुर्दिनानि सा प्राज्ञैः पापस्य महतो महात् ।
चतुर्थं तु ततो भागं विभज्य परमेश्वरः  ॥ ११८.३२ ॥
कृषिगोरक्ष्यवाणिज्यैः शूद्रसेवाकरे द्विजे  ।
ततोऽभिनन्दयामासुः सर्वे देवा महर्षयः  ॥ ११८.३३ ॥
देवेन्द्रं वाग्भिरिष्टाभिर्नर्मदाजलसंस्थितम्  ।
वरेण छन्दयामास ततस्तुष्टो महेश्वरः  ॥ ११८.३४ ॥
वरं दास्यामि देवेश वरं वृणु यथेप्सितम्  ॥ ११८.३५ ॥

इन्द्र उवाच -
यदि तुष्टोऽसि देवेश यदि देयो वरो मम  ।
अत्र संस्थापयिष्यामि सदा संनिहितो भव  ॥ ११८.३६ ॥
एवमस्त्विति चोक्त्वा तं ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः  ।
जग्मुराकाशमाविश्य स्तूयमाना महर्षिभिः  ॥ ११८.३७ ॥
गतेषु देवदेवेषु देवराजः शतक्रतुः  ।
स्थापयित्वा महादेवं जगाम त्रिदशालयम्  ॥ ११८.३८ ॥
इन्द्रतीर्थे तु यः स्नात्वा तर्पयेत्पितृदेवताः  ।
महापातकयुक्तोऽपि मुच्यते सर्वपातकैः  ॥ ११८.३९ ॥
इन्द्रतीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेत्परमेश्वरम्  ।
सोऽश्वमेधस्य यज्ञस्य पुष्कलं फलमश्नुते  ॥ ११८.४० ॥
एतत्ते कथितं सर्वं तीर्थमाहात्म्यमुत्तमम्  ।
श्रुतमात्रेण येनैव मुच्यन्ते पातकैर्नराः  ॥ ११८.४१ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे इन्द्रतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामाष्टादशोत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय ११९

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र कह्लोडीतीर्थमुत्तमम्  ।
रेवायाश्चोत्तरे कूले सर्वपापविनाशनम्  ॥ ११९.१ ॥
हितार्थं सर्वभूतानामृषिभिः स्थापितं पुरा  ।
तपसा तु समुद्धृत्य नर्मदायां महाम्भसि  ॥ ११९.२ ॥
स्नात्वा तु कपिलातीर्थे कपिलां यः प्रयच्छति  ।
श्रुत्वा चाख्यानकं दिव्यं ब्राह्मणाञ्छृणु यत्फलम्  ॥ ११९.३ ॥
सर्वेषामेव दानानां कपिलादानमुत्तमम्  ।
ब्राह्मणान्वेषितं पूर्वमृषिदेवसमागमे  ॥ ११९.४ ॥
सद्यः प्रसूतां कपिलां शोभनां यः प्रयच्छति  ।
सोपवासो जितक्रोधस्तस्य पुण्यफलं शृणु  ॥ ११९.५ ॥
ससमुद्रगुहा तेन सशैलवनकानना  ।
दत्ता चैव महाबाहो पृथिवी नात्र संशयः  ॥ ११९.६ ॥
वाचिकं मानसं पापं कर्मणा यत्पुरा कृतम्  ।
नश्यते कपिलां दत्त्वा सप्तजन्मार्जितं नृप  ॥ ११९.७ ॥
भूमिदानं धनं धान्यं हस्त्यश्वकनकादिकम्  ।
कपिलादानस्यैकस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम्  ॥ ११९.८ ॥
तत्र तीर्थे नरः स्नात्वा कपिलां यः प्रयच्छति  ।
मृतो विष्णुपुरं याति गीयमानोऽप्सरोगणैः  ॥ ११९.९ ॥
यावन्ति तस्या रोमाणि सवत्सायास्तु भारत  ।
तावद्वर्षसहस्राणि स स्वर्गे क्रीडते चिरम्  ॥ ११९.१० ॥
ततोऽवकीर्णकालेन त्विह मानुष्यतां गतः  ।
धनधान्यसमोपेतो जायते विपुले कुले  ॥ ११९.११ ॥
वेदविद्या व्रतस्नातः सर्वशास्त्रविशारदः  ।
व्याधिशोकविनिर्मुक्तो जीवेच्च शरदां शतम्  ॥ ११९.१२ ॥
एतत्ते सर्वमाख्यातं कल्होडीतीर्थमुत्तमम्  ।
यत्कृत्वा सर्वपापेभ्यो मुच्यते नात्र संशयः  ॥ ११९.१३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे कह्लोडीतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकोनविंशत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १२०

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
अतः परं प्रवक्ष्यामि कम्बुकेश्वरमुत्तमम्  ।
हिरण्यकशिपुर्दैत्यो दानवो बलदर्पितः  ॥ १२०.१ ॥
अवध्यः सर्वलोकानां त्रिषु लोकेषु विश्रुतः  ।
तस्य पुत्रो महातेजाः प्रह्लादो नाम नामतः  ॥ १२०.२ ॥
विष्णुप्रसादाद्भक्त्या च तस्य राज्ये प्रतिष्ठितः  ।
विरोचनस्तस्य सुतस्तस्यापि बलिरेव च  ॥ १२०.३ ॥
बलिपुत्रोऽभवद्बाणस्तस्मादपि च शम्बरः  ।
शम्बरस्यान्वये जातः कम्बुर्नाम महासुरः  ॥ १२०.४ ॥
ज्ञात्वा विष्णुमयं घोरं महद्भयमुपस्थितम्  ।
दानवानां विनाशाय नान्यो हेतुः कदाचन  ॥ १२०.५ ॥
स त्यक्त्वा पुत्रदारांश्च सुहृद्बन्धुपरिग्रहान्  ।
चचार मौनमास्थाय तपः कम्बुर्महामतिः  ॥ १२०.६ ॥
अक्षसूत्रकरो भूत्वा दण्डी मुण्डी च मेखली  ।
शाकयावकभक्षश्च वल्कलाजिनसंवृतः  ॥ १२०.७ ॥
स्नात्वा नित्यं धृतिपरो नर्मदाजलमाश्रितः  ।
पूजयंस्तु महादेवमर्बुदं वर्षसंख्यया  ॥ १२०.८ ॥
ततस्तुतोष भगवान्देवदेवो महेश्वरः  ।
उवाच दानवं काले मेघगम्भीरया गिरा  ॥ १२०.९ ॥
भोभोः कम्बो महाभाग तुष्टोऽहं तव सुव्रत  ।
इष्टं व्रतानां परमं मौनं सर्वार्थसाधनम्  ॥ १२०.१० ॥
चरितं च त्वया लोके देवदानवदुश्चरम्  ।
वरं वृणीष्व भद्रं ते यत्ते मनसि रोचते  ॥ १२०.११ ॥

कम्बुरुवाच -
यदि प्रसन्नो देवेश यदि देयो वरो मम  ।
अक्षय्यश्चाव्ययश्चैव स्वेच्छया विचराम्यहम्  ॥ १२०.१२ ॥
दैत्यदानवसङ्घानां संयुगेष्वपलायिता  ।
भयं चान्यन्न विद्येत मुक्त्वा देवं गदाधरम्  ॥ १२०.१३ ॥
तस्याहं संयुगे साध्यो येनोपायेन शङ्कर  ।
भवामि न सदा कालं तं वदस्व वरं मम  ॥ १२०.१४ ॥

ईश्वर उवाच -
मम संनिहितो यत्र त्वं भविष्यसि दानव  ।
तत्र विष्णुभयं नास्ति वसात्र विगतज्वरः  ॥ १२०.१५ ॥
तस्य देवाधिदेवस्य वेदगर्भस्य संयुगे  ।
शङ्खचक्रधरस्येशा नाहं सर्वे सुरासुराः  ॥ १२०.१६ ॥
किं पुनर्यो द्विषत्येनं लोकालोकप्रभुं हरिम्  ।
स सुखी वर्तते कालं न निमेषं मतं मम  ॥ १२०.१७ ॥
तस्मात्त्वं परया भक्त्या सर्वभूतहिते रतः  ।
वसिष्यसि चिरं कालमित्युक्त्वादर्शनं गतः  ॥ १२०.१८ ॥
गते चादर्शनं देवे तत्र तीर्थे महामतिः  ।
स्थापयामास देवेशं शिवं शान्तमनामयम्  ॥ १२०.१९ ॥
तस्मिंस्तीर्थे महादेवं स्थापयित्वा दिवं गतः  ।
तदाप्रभृति तत्पार्थ कम्बुतीर्थमिति श्रुतम्  ।
विख्यातं सर्वलोकेषु महापातकनाशनम्  ॥ १२०.२० ॥
कम्बुतीर्थे नरः स्नात्वा विधिनाभ्यर्च्य भास्करम्  ।
ऋग्यजुःसाममन्त्रैश्च स्तूयमानो नृपोत्तम  ॥ १२०.२१ ॥
तस्य पुण्यं समुद्दिष्टं ब्राह्मणैर्वेदपारगैः  ।
तत्सर्वं तु शृणुष्वाद्य ममैव गदतो नृप  ॥ १२०.२२ ॥
ऋग्यजुःसामगीतेषु साङ्गोपाङ्गेषु यत्फलम्  ।
तत्फलं समवाप्नोति गायत्रीमात्रमन्त्रवित् ॥ १२०.२३ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा तर्पयेत्पितृदेवताः  ।
पूजयेद्देवमीशानं सोऽग्निष्टोमफलं लभेत् ॥ १२०.२४ ॥
अकामो वा सकामो वा तत्र तीर्थे कलेवरम्  ।
यस्त्यजेन्नात्र सन्देहो रुद्रलोकं स गच्छति  ॥ १२०.२५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे कम्बुकेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम विंशत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १२१

मार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल चन्द्रहासमतः परम्  ।
यत्र सिद्धिं परां प्राप्तः सोमराजः सुरोत्तमः  ॥ १२१.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
कथं सिद्धिं परां प्राप्तः सोमनाथो जगत्पतिः  ।
तत्सर्वं श्रोतुमिच्छामि कथयस्व ममानघ  ॥ १२१.२ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
पुरा शप्तो मुनीन्द्रेण दक्षेण किल भारत  ।
असेवनाद्धि दाराणां क्षयरोगी भविष्यसि  ॥ १२१.३ ॥
उद्वाहितानां पत्नीनां ये न कुर्वन्ति सेवनम्  ।
या निष्ठा जायते नृणां तां शृणुष्व नराधिप  ॥ १२१.४ ॥
ऋतावृतौ हि नारीणां सेवनाज्जायते सुतः  ।
सुतात्स्वर्गश्च मोक्षश्च इत्येवं श्रुतिभाषितम्  ॥ १२१.५ ॥
तत्कालोचितधर्मेण वेष्टितो रौरवे पतेत् ।
तस्यास्तद्रुधिरं पापः पिबते कालमीप्सितम्  ॥ १२१.६ ॥
ततोऽवतीर्णः कालेन यां यां योनिं प्रयास्यति  ।
तस्यां तस्यां स दुष्टात्मा दुर्भगो जायते सदा  ॥ १२१.७ ॥
नारीणां तु सदा कामोऽभ्यधिकाः परिवर्तते  ।
विशेषेण ऋतौ काले पीड्यते कामसायकैः  ॥ १२१.८ ॥
परिभूता हिता भर्त्रा ध्यायन्तेऽन्यं पतिं स्त्रियः  ।
ततः पुत्रः समुत्पन्नो ह्यटते कुलमुत्तमम्  ॥ १२१.९ ॥
स्वर्गस्थास्तेन पितरः पूर्वजास्ते पितामहाः  ।
पतन्ति जातमात्रेण कुलटस्तेन चोच्यते  ॥ १२१.१० ॥
तेन कर्मविपाकेन क्षयरोग्यभवच्छशी  ।
त्यक्त्वा लोकं सुरेन्द्राणां मर्त्यलोकमुपागतः  ॥ १२१.११ ॥
ततस्तीर्थान्यनेकानि पुण्यान्यायतनानि च  ।
भ्रमन्वै नर्मदां प्राप्तः सर्वपापप्रणाशनीम्  ॥ १२१.१२ ॥
उपवासं च दानानि व्रतानि नियमांस्तथा  ।
चचार द्वादशाब्दानि ततो मुक्तः स किल्बिषैः  ॥ १२१.१३ ॥
स्नापयित्वा महादेवं सर्वपातकनाशनम्  ।
जगाम प्रभया पूर्णः स च लोकमनुत्तमम्  ॥ १२१.१४ ॥
येनैव स्थापितो देवः पूज्यते वर्षसंख्यया  ।
तावद्वर्षसहस्राणि रुद्रलोके स पूज्यते  ॥ १२१.१५ ॥
तेन देवान्विधानोक्तान्स्थापयन्ति नरा भुवि  ।
अक्षयं चाव्ययं यस्मात्कालं भुञ्जन्ति मानवाः  ॥ १२१.१६ ॥
सोमतीर्थे नरः स्नात्वा पूजयेद्देवमीश्वरम्  ।
स भ्राजते नरो लोके सोमवत्प्रियदर्शनः  ॥ १२१.१७ ॥
चन्द्रहासे तु यो गत्वा ग्रहणे चन्द्रसूर्ययोः  ।
स्नानं समाचरेद्भक्त्या मुच्यते सर्वकिल्बिषैः  ॥ १२१.१८ ॥
तत्र स्नानं च दानं च चन्द्रहासे शुभाशुभम्  ।
कृतं नृपवरश्रेष्ठ सर्वं भवति चाक्षयम्  ॥ १२१.१९ ॥
ते धन्यास्ते महात्मानस्तेषां जन्म सुजीवितम्  ।
चन्द्रहासे तु ये स्नात्वा पश्यन्ति ग्रहणं नराः  ॥ १२१.२० ॥
वाचिकं मानसं पापं कर्मजं यत्पुराकृतम्  ।
स्नानमात्रेण राजेन्द्र तत्र तीर्थे प्रणश्यति  ॥ १२१.२१ ॥
बहवस्तं न जानन्ति महामोहसमन्विताः  ।
देहस्थमिव सर्वेषां परमानन्दरूपिणम्  ॥ १२१.२२ ॥
पश्चिमे सागरे गत्वा सोमतीर्थे तु यत्फलम्  ।
तत्समग्रमवाप्नोति चन्द्रहासे न संशयः  ॥ १२१.२३ ॥
संक्रान्तौ च व्यतीपाते अयने विषुवे तथा  ।
चन्द्रहासे नरः स्नात्वा सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ १२१.२४ ॥
ते मूढास्ते दुराचारास्तेषां जन्म निरर्थकम्  ।
चन्द्रहासं न जानन्ति ये रेवायां व्यवस्थितम्  ॥ १२१.२५ ॥
चन्द्रहासे तु यः कश्चित्संन्यासं कुरुते द्विजः  ।
अनिवर्तिका गतिस्तस्य सोमलोकान्न संशयः  ॥ १२१.२६ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे सोमतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकविंशत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १२२
श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल कोहनस्वेति विश्रुतम्  ।
सर्वपापहरं पुण्यं तीर्थं मृत्युविनाशनम्  ॥ १२२.१ ॥
पुरा तत्र द्विजः कश्चिद्वेदवेदाङ्गपारगः  ।
पत्नीपुत्रसुहृद्वर्गैः स्वकर्मनिरतोऽवसत् ॥ १२२.२ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
ब्राह्मणस्य तु यत्कर्म उत्पत्तिः क्षत्रियस्य तु  ।
वैश्यस्यापि च शूद्रस्य तत्सर्वं कथयस्व मे  ॥ १२२.३ ॥
धर्मस्यार्हस्य कामस्य मोक्षस्य च परं विधिम्  ।
निखिलं ज्ञातुमिच्छामि नान्यो वेत्ता मतिर्मम  ॥ १२२.४ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
उत्पत्तिकारणं ब्रह्मा देवदेवः प्रकीर्तितः  ।
प्रथमं सर्वभूतानां चराचरजगद्गुरुः  ॥ १२२.५ ॥
द्विजातयो मुखाज्जाताः क्षत्रिया बाहुयन्त्रतः  ।
ऊरुप्रदेशाद्वैश्यास्तु शूद्राः पादेष्वथाभवन्  ॥ १२२.६ ॥
ततस्त्वन्ये पृथग्वर्णाः पृथग्धर्मान् समाचरन्  ।
पर्यायेण समुत्पन्ना ह्यनुलोमविलोमतः  ॥ १२२.७ ॥
तेषां धर्मं प्रवक्ष्यामि श्रुतिस्मृत्यर्थचोदितम्  ।
येन सम्यक्कृतेनैव सर्वे यान्ति परां गतिम्  ॥ १२२.८ ॥
गतिर्ध्यानं विना भक्तैर्ब्राह्मणैः प्राप्यते नृप  ।
अध्यापयन्यतो वेदान्वेदं वापि यथाविधि  ॥ १२२.९ ॥
कुलजां रूपसम्पन्नां सर्वलक्षणलक्षिताम्  ।
उद्वाहयेत्ततः पत्नीं गुरुणानुमते तदा  ॥ १२२.१० ॥
ततः स्मार्तं विवाहाग्निं श्रौतं वा पूजयेत्क्रमात् ।
प्रतिग्रहधनो भूत्वा दम्भलोभविवर्जितः  ॥ १२२.११ ॥
पञ्चयज्ञविधानानि कारयेद्वै यथाविधि  ।
वनं गच्छेत्ततः पश्चाद्द्वितीयाश्रमसेवनात् ॥ १२२.१२ ॥
पुत्रेषु भार्यां निक्षिप्य सर्वसङ्गविवर्जितः  ।
इष्टांल्लोकानवाप्नोति न चेह जायते पुनः  ॥ १२२.१३ ॥
क्षत्रियस्तु स्थितो राज्ये पालयित्वा वसुंधराम्  ।
शश्वद्धर्ममनाश्चैव प्राप्नोति परमां गतिम्  ॥ १२२.१४ ॥
वैश्यधर्मो न सन्देहः कृषिगोरक्षणे रतः  ।
सत्यशौचसमोपेतो गच्छते स्वर्गमुत्तमम्  ॥ १२२.१५ ॥
न शूद्रस्य पृथग्धर्मो विहितः परमेष्ठिना  ।
न मन्त्रो न च संस्कारो न विद्यापरिसेवनम्  ॥ १२२.१६ ॥
न शब्दविद्यासमयो देवताभ्यर्चनानि च  ।
यथा जातेन सततं वर्तितव्यमहर्निशम्  ॥ १२२.१७ ॥
स धर्मः सर्ववर्णानां पुरा सृष्टः स्वयम्भुवा  ।
मन्त्रसंस्कारसम्पन्नास्त्रयो वर्णा द्विजातयः  ॥ १२२.१८ ॥
तेषां मतमनादृत्य यदि वर्तेत कामतः  ।
स मृतो जायते श्वा वै गतिरूर्ध्वा न विद्यते  ॥ १२२.१९ ॥
न तेषां प्रेषणं नित्यं तेषां मतमनुस्मरन्  ।
यशोभागी स्वधर्मस्थः स्वर्गभागी स जायते  ॥ १२२.२० ॥
एवं गुणगणाकीर्णोऽवसद्विप्रः स भारत  ।
हनस्वेति हनस्वेति शृणोति वाक्यमीदृशम्  ॥ १२२.२१ ॥
ततो निरीक्षते चोर्ध्वमधश्चैव दिशो दश  ।
वेपमानः स भीतश्च प्रस्खलंश्च पदे पदे  ॥ १२२.२२ ॥
शृङ्खलायुधहस्तैश्च पाशैश्चैव सुदारुणैः  ।
वेष्टितं महिषारूढं नरं पश्यति मन्मुखम्  ॥ १२२.२३ ॥
कृष्णांजनचयप्रख्यं कृष्णाम्बरविभूषितम्  ।
रक्ताक्षमायतभुजं सर्वलक्षणलक्षितम्  ॥ १२२.२४ ॥
दृष्ट्वा तं तु समायान्तं निरीक्ष्यात्मानमात्मना  ।
जपञ्जाप्यं च परमं शतरुद्रीयसंस्तवम्  ॥ १२२.२५ ॥
ततः प्रोवाच भगवान्यमः संयमनो महान्  ।
शृणु वाक्यमतो ब्रह्मन्यमोऽहं सर्वजन्तुषु  ॥ १२२.२६ ॥
संहरस्व महाभाग रुद्रजाप्यं सुदुर्भिदम्  ।
येनाहं कालपाशैस्त्वां संयमामि गतव्यथः  ॥ १२२.२७ ॥
तच्छ्रुत्वा निष्ठुरं वाक्यं यमस्य मुखनिर्गतम्  ।
महाभयसमोपेतो ब्राह्मणः प्रपलायितः  ॥ १२२.२८ ॥
तस्य मार्गे गताः सर्वे यमेन सह किंकराः  ।
तिष्ठ तिष्ठेति तं विप्रमूचुस्ते सोऽप्यधावत  ॥ १२२.२९ ॥
त्वरमाणः परिश्रान्तो हा हतोऽहं दुरात्मभिः  ।
रक्ष रक्ष महादेव शरणागतवत्सल  ॥ १२२.३० ॥
एवमुक्त्वापतद्भूमौ लिङ्गमालिङ्ग्य भारत  ।
गतसत्त्वः स विप्रेन्द्रः समाश्रित्य सुरेश्वरम्  ॥ १२२.३१ ॥
तं दृष्ट्वा पतितं भूमौ देवदेवो महेश्वरः  ।
को हनिष्यति माभैस्त्वं हुङ्कारमकरोत्तदा  ॥ १२२.३२ ॥
तेन ते किंकराः सर्वे यमेन सह भारत  ।
हुङ्कारेण गताः सर्वे मेघा वातहता यथा  ॥ १२२.३३ ॥
तदाप्रभृति तत्तीर्थं कोहनस्वेति विश्रुतम्  ।
सर्वपापहरं पुण्यं सर्वतीर्थेष्वनुत्तमम्  ॥ १२२.३४ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेत्परमेश्वरम्  ।
अग्निष्टोमस्य यज्ञस्य फलमाप्नोत्यनुत्तमम्  ॥ १२२.३५ ॥
तत्र तीर्थे तु राजेन्द्र प्राणत्यागं करोति यः  ।
न पश्यति यमं देवमित्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ॥ १२२.३६ ॥
अग्निप्रवेशं यः कुर्याज्जले वा नृपसत्तम  ।
अग्निलोके वसेत्तावद्यावत्कल्पशतत्रयम्  ॥ १२२.३७ ॥
एवं वरुणलोकेऽपि वसित्वा कालमीप्सितम्  ।
इह लोकमनुप्राप्तो महाधनपतिर्भवेत् ॥ १२२.३८ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे कोहनतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम द्वाविंशत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १२३

मार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र कर्मदीतीर्थमुत्तमम्  ।
यत्र तिष्ठति विघ्नेशो गणनाथो महाबलः  ॥ १२३.१ ॥
तत्र तीर्थे नरः स्नात्वा चतुर्थ्यां वा ह्युपोषितः  ।
विघ्नं न विद्यते तस्य सप्तजन्मनि भारत  ॥ १२३.२ ॥
तत्र तीर्थे हि यत्किंचिद्दीयते नृपसत्तम  ।
तदक्षयफलं सर्वं जायते नात्र संशयः  ॥ १२३.३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे कर्मदेश्वरतीर्थमाहत्म्यवर्णनं नाम त्रयोविंशत्युत्तरशततमोऽध्यायः॥


ऋKV अध्याय १२४

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल नर्मदेश्वरमुत्तमम्  ।
तत्र तीर्थे नरः स्नात्वा मुच्यते सर्वकिल्बिषैः  ॥ १२४.१ ॥
अग्निप्रवेशश्च जलेऽथवा मृत्युरनाशके  ।
अनिवर्तिका गतिस्तस्य यथा मे शङ्करोऽब्रवीत् ॥ १२४.२ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम चतुर्विंशत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १२५

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल रवितीर्थमनुत्तमम्  ।
यत्र देवः सहस्रांशुस्तपस्तप्त्वा दिवं गतः  ॥ १२५.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
कथं देवो जगद्धाता सर्वदेवनमस्कृतः  ।
तपस्तपति देवेशस्तापसो भास्करो रविः  ॥ १२५.२ ॥
आराध्यः सर्वभूतानां सर्वदेवैश्च पूजितः  ।
प्रत्यक्षो दृश्यते लोके सृष्टिसंहारकारकः  ॥ १२५.३ ॥
आदित्यत्वं कथं प्राप्तः कथं भास्कर उच्यते  ।
सर्वमेतत्समासेन कथयस्व ममानघ  ॥ १२५.४ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
महाप्रश्नो महाराज यस्त्वया परिपृच्छितः  ।
तत्सर्वं सम्प्रवक्ष्यामि नमस्कृत्य स्वयम्भुवम्  ॥ १२५.५ ॥
आसीदिदं तमोभूतमप्रज्ञातमलक्षणम्  ।
अप्रतर्क्यमविज्ञेयं प्रसुप्तमिव सर्वतः  ॥ १२५.६ ॥
ततस्तेजश्च दिव्यं च तप्तपिण्डमनुत्तमम्  ।
आकाशात्तु यथैवोल्का सृष्टिहेतोरधोमुखी  ॥ १२५.७ ॥
तत्तेजसोऽन्तः पुरुषः संजातः सर्वभूषितः  ।
स शिवोऽपाणिपादश्च येन सर्वमिदं ततम्  ॥ १२५.८ ॥
तस्योत्पन्नस्य भूतस्य तेजो रूपस्य भारत  ।
पश्चात्प्रजापतिर्भूयः कालः कालान्तरेण वै  ॥ १२५.९ ॥
अग्निर्जातः स भूतानां मनुष्यासुररक्षसाम्  ।
सर्वदेवाधिदेवश्च आदित्यस्तेन चोच्यते  ॥ १२५.१० ॥
आदौ तस्य नमस्कारोऽन्येषां च तदनन्तरम्  ।
क्रियते दैवतैः सर्वैस्तेन सर्वैर्महर्षिभिः  ॥ १२५.११ ॥
तिस्रः सन्ध्यास्त्रयो देवाः सांनिध्याः सूर्यमण्डले  ।
नमस्कृतेन सूर्येण सर्वे देवा नमस्कृताः  ॥ १२५.१२ ॥
न दिवा न भवेद्रात्रिः षण्मासा दक्षिणायनम्  ।
अयनं चोत्तरं चापि भास्करेण विना नृप  ॥ १२५.१३ ॥
स्नानं दानं जपो होमः स्वाध्यायो देवतार्चनम्  ।
न वर्तते विना सूर्यं तेन पूज्यतमो रविः  ॥ १२५.१४ ॥
शब्दगाः श्रुतिमुख्याश्च ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः  ।
प्रत्यक्षो भगवान्देवो दृश्यते लोकपावनः  ॥ १२५.१५ ॥
उत्पत्तिः प्रलयस्थानं निधानं बीजमव्ययम्  ।
हेतुरेको जगन्नाथो नान्यो विद्येत भास्करात् ॥ १२५.१६ ॥
एवमात्मभवं कृत्वा जगत्स्थावरजङ्गमम्  ।
लोकानां तु हितार्थाय स्थापयेद्धर्मपद्धतिम्  ॥ १२५.१७ ॥
नर्मदातटमाश्रित्य स्थापयित्वात्मनस्तनुम्  ।
सहस्रांशुं निधिं धाम्नां जगामाकाशमव्ययम्  ॥ १२५.१८ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेत्परमेश्वरम्  ।
सहस्रकिरणं देवं नाममन्त्रविधानतः  ॥ १२५.१९ ॥
तेन तप्तं हुतं तेन तेन सर्वमनुष्ठितम्  ।
तेन सम्यग्विधानेन सम्प्राप्तं परमं पदम्  ॥ १२५.२० ॥
ते धन्यास्ते महात्मानस्तेषां जन्म सुजीवितम्  ।
स्नात्वा ये नर्मदातोये देवं पश्यन्ति भास्करम्  ॥ १२५.२१ ॥
तथा देवस्य राजेन्द्र ये कुर्वन्ति प्रदक्षिणम्  ।
अनन्यभक्त्या सततं त्रिरक्षरसमन्विताः  ॥ १२५.२२ ॥
तेन पूतशरीरास्ते मन्त्रेण गतपातकाः  ।
यत्पुण्यं च भवेत्तेषां तदिहैकमनाः शृणु  ॥ १२५.२३ ॥
ससमुद्रगुहा तेन सशैलवनकानना  ।
प्रदक्षिणीकृता सर्वा पृथिवी नात्र संशयः  ॥ १२५.२४ ॥
मन्त्रमूलमिदं सर्वं त्रैलोक्यं सचराचरम्  ।
तेन मन्त्रविहीनं तु कार्यं लोके न सिध्यति  ॥ १२५.२५ ॥
यथा काष्ठमयो हस्ती यथा चर्ममयो मृगः  ।
कार्यार्थं नैव सिध्येत तथा कर्म ह्यमन्त्रकम्  ॥ १२५.२६ ॥
भस्महुतं पार्थ यथा तोयविवर्जितम्  ।
निष्फलं जायते दानं तथा मन्त्रविवर्जितम्  ॥ १२५.२७ ॥
काष्ठपाषाणलोष्टेषु मृन्मयेषु विशेषतः  ।
मन्त्रेण लोके पूजां तु कुर्वन्ति न ह्यमन्त्रतः  ॥ १२५.२८ ॥
द्वादशाब्दान्नमस्काराद्भक्त्या यल्लभते फलम्  ।
मन्त्रयुक्तनमस्कारात्सकृत्तल्लभते फलम्  ॥ १२५.२९ ॥
संक्रान्तौ च व्यतीपाते अयने विषुवे तथा  ।
नर्मदाया जले स्नात्वा यस्तु पूजयते रविम्  ॥ १२५.३० ॥
द्वादशाब्देन यत्पापमज्ञानज्ञानसंचितम्  ।
तत्क्षणान्नश्यते सर्वं वह्निना तु तुषं यथा  ॥ १२५.३१ ॥
चन्द्रसूर्यग्रहे स्नात्वा सोपवासो जितेन्द्रियः  ।
तत्रादित्यमुखं दृष्ट्वा मुच्यते सर्वकिल्बिषैः  ॥ १२५.३२ ॥
माघमासे तु सम्प्राप्ते सप्तम्यां नृपसत्तम  ।
सोपवासो जितक्रोध उषित्वा सूर्यमन्दिरे  ॥ १२५.३३ ॥
प्रातः स्नात्वा विधानेन ददात्यर्घं दिवाकरे  ।
विधिना मन्त्रयुक्तेन स लभेत्पुण्यमुत्तमम्  ॥ १२५.३४ ॥
पितृदेवमनुष्याणां कृत्वा ह्युदकतर्पणम्  ।
मन्दिरे देवदेवस्य ततः पूजां समाचरेत् ॥ १२५.३५ ॥
गन्धैः पुष्पैस्तथा धूपैर्दीपनैवेद्यशोभनैः  ।
पूजयित्वा जगन्नाथं ततो मन्त्रमुदीरयेत् ॥ १२५.३६ ॥
विष्णुः शक्रो यमो धाता मित्रोऽथ वरुणस्तथा  ।
विवस्वान्सविता पूषा चण्डांशुर्भर्ग एव च  ॥ १२५.३७ ॥
इति द्वादशनामानि जपन्कृत्वा प्रदक्षिणाम्  ।
यत्फलं लभते पार्थ तदिहैकमनाः शृणु  ॥ १२५.३८ ॥
दरिद्रो व्याधितो मूको बधिरो जड एव च  ।
न भवेत्सप्त जन्मानि इत्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ॥ १२५.३९ ॥
एवं ज्ञात्वा विधानेन जपन्मन्त्रं विचक्षणः  ।
आराधयेद्रविं भक्त्या य इच्छेत्पुण्यमुत्तमम्  ॥ १२५.४० ॥
मन्त्रहीनां तु यः कुर्याद्भक्तिं देवस्य भारत  ।
स विडम्बति चात्मानं पशुकीटपतङ्गवत् ॥ १२५.४१ ॥
तत्र तीर्थे तु यः कश्चित्त्यजते देहमुत्तमम्  ।
स गतस्तत्र देवैस्तु पूज्यमानो महर्षिभिः  ॥ १२५.४२ ॥
स्वेच्छया सुचिरं कालमिह लोके नृपो भवेत् ॥ १२५.४३ ॥
पुत्रपौत्रसमायुक्तो हस्त्यश्वरथसङ्कुलः  ।
दासीदासशतोपेतो जायते विपुले कुले  ॥ १२५.४४ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे रवितीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम पञ्चविंशत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १२६

मार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र परं तीर्थमयोनिजम्  ।
स्नातमात्रो नरस्तत्र न पश्येद्योनिसङ्कटम्  ॥ १२६.१ ॥
तत्र तीर्थे नरः स्नात्वा पूजयेद्देवमीश्वरम्  ।
अयोनिजो महादेव यथा त्वं परमेश्वर  ॥ १२६.२ ॥
तथा मोचय मां देव सम्भवाद्योनिसङ्कटात् ।
गन्धपुष्पादिधूपैश्च स मुच्येत्सर्वपातकैः  ॥ १२६.३ ॥
तस्य देवस्य यो भक्त्या कुरुते लिङ्गपूरणम्  ।
स वसेद्देवदेवस्य यावत्सिक्थस्य संख्यया  ॥ १२६.४ ॥
अयोनिजे महादेवं स्नापयेद्गन्धवारिणा  ।
मधुक्षीरेण दध्ना वा स लभेद्विपुलां श्रियम्  ॥ १२६.५ ॥
अष्टभ्यां च सिते पक्षे असितां वा चतुर्दशीम्  ।
पूजयित्वा महादेवं प्रीणयेद्गीतवाद्यकैः  ॥ १२६.६ ॥
वसेत्स च शिवे लोके ये कुर्वन्ति मनोहरम्  ।
ते वसन्ति शिवे लोके यावदाभूतसम्प्लवम्  ॥ १२६.७ ॥
तस्य देवस्य भक्त्या तु यः करोति प्रदक्षिणाम्  ।
विज्ञापयंश्च सततं मन्त्रेणानेन भारत  ॥ १२६.८ ॥
तस्य यत्फलमुद्दिष्टं पारम्पर्येण मानवैः  ।
सकाशाद्देवदेवस्य तच्छृणुष्व समाधिना  ॥ १२६.९ ॥
अयोनिजो महादेव यथा त्वं परमेश्वर  ।
तथा मोचय मां शर्व सम्भवाद्योनिसङ्कटात् ॥ १२६.१० ॥
किं तस्य बहुभिर्मन्त्रैः कंठशोषणतत्परैः  ।
येनौंनमः शिवायेति प्रोक्तं देवस्य संनिधौ  ॥ १२६.११ ॥
तेनाधीतं श्रुतं तेन तेन सर्वमनुष्ठितम्  ।
येनौंनमः शिवायेति मन्त्राभ्यासः स्थिरीकृतः  ॥ १२६.१२ ॥
न तत्फलमवाप्नोति सर्वदेवेषु वै द्विजः  ।
यत्फलं समवाप्नोति षडक्षर उदीरणात् ॥ १२६.१३ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेच्छिवयोगिनम्  ।
द्विजानामयुतं साग्रं स लभेत्फलमुत्तमम्  ॥ १२६.१४ ॥
अथवा भक्तियुक्तस्तु तेषां दान्ते जितेन्द्रिये  ।
संस्कृत्य ददते भिक्षां फलं तस्य ततोऽधिकम्  ॥ १२६.१५ ॥
यतिहस्ते जलं दद्याद्भिक्षां दत्त्वा पुनर्जलम्  ।
सा भिक्षा मेरुणा तुल्या तज्जलं सागरोपमम्  ॥ १२६.१६ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे अयोनिप्रभवतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम षड्विंशत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १२७

मार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र अग्नितीर्थमनुत्तमम्  ।
तत्र स्नात्वा तु पक्षादौ मुच्यते सर्वकिल्बिषैः  ॥ १२७.१ ॥
तत्र तीर्थे तु यः कन्यां दद्यात्स्वयमलंकृताम्  ।
तस्य यत्फलमुद्दिष्टं तच्छृणुष्व नरोत्तम  ॥ १२७.२ ॥
अग्निष्टोमातिरात्राभ्यां शतं शतगुणीकृतम्  ।
प्राप्नोति पुरुषो दत्त्वा यथाशक्त्या ह्यलंकृताम्  ॥ १२७.३ ॥
तस्याः पुत्रप्रपौत्राणां या भवेद्रोमसंगतिः  ।
स याति तेन मानेन शिवलोके परां गतिम्  ॥ १२७.४ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे अग्नितीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम सप्तविंशत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १२८

मार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र भृकुटेश्वरमुत्तमम्  ।
यत्र सिद्धो महाभागो भृगुः परमकोपनः  ॥ १२८.१ ॥
तेन वर्षशतं साग्रं तपश्चीर्णं पुरानघ  ।
पुत्रार्थं वरयामास पुत्रं पुत्रवतां वरः  ॥ १२८.२ ॥
वरो दत्तो महाभाग देवेनान्धकघातिना  ।
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेत्परमेश्वरम्  ॥ १२८.३ ॥
अग्निष्टोमस्य यज्ञस्य फलमष्टगुणं लभेत् ।
भृकुटेशं तु यः कश्चिद्घृतेन मधुना सह  ॥ १२८.४ ॥
पुत्रार्थी स्नापयेद्भक्त्या स लभेत्पुत्रमीप्सितम्  ।
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा दद्याद्विप्राय काञ्चनम्  ॥ १२८.५ ॥
गोदानं वा महीं वापि तस्य पुण्यफलं शृणु  ॥ १२८.६ ॥
ससमुद्रगुहा तेन सशैलवनकानना  ।
दत्ता पृथ्वी न सन्देहस्तेन सर्वा नृपोत्तम  ॥ १२८.७ ॥
तेन दानेन स स्वर्गे क्रीडयित्वा यथासुखम्  ।
मर्त्ये भवति राजेन्द्रो ब्राह्मणो वा सुपूजितः  ॥ १२८.८ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे भृकुटेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामाष्टाविंशत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १२९

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल ब्रह्मतीर्थमनुत्तमम्  ।
अन्येषां चैव तीर्थानां परात्परतरं महत् ॥ १२९.१ ॥
तत्र तीर्थे सुरश्रेष्ठो ब्रह्मा लोकपितामहः  ।
चतुर्णामपि वर्णानां नर्मदातटमाश्रितः  ॥ १२९.२ ॥
वाचिकं मानसं पापं कर्मजं यत्पुराकृतम्  ।
तत्क्षालयति देवेशो दर्शनादेव पातकम्  ॥ १२९.३ ॥
श्रुतिस्मृत्युदितान्येव तत्र स्नात्वा द्विजर्षभाः  ।
प्रायश्चित्तानि कुर्वन्ति तेषां वासस्त्रिविष्टपे  ॥ १२९.४ ॥
ये पुनः शास्त्रमुत्सृज्य कामलोभप्रपीडिताः  ।
प्रायश्चित्तं वदिष्यन्ति ते वै निरयगामिनः  ॥ १२९.५ ॥
स्नात्वादौ पातकी ब्रह्मन्नत्वा तु कीर्तयेदघम्  ।
तस्य तन्नश्यते क्षिप्रं तमः सूर्योदये यथा  ॥ १२९.६ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेत्पितृदेवताः  ।
अग्निष्टोमस्य यज्ञस्य स लभेत्फलमुत्तमम्  ॥ १२९.७ ॥
तत्र तीर्थे तु यद्दानं ब्रह्मोद्दिश्य प्रयच्छति  ।
तदक्षयफलं सर्वमित्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ॥ १२९.८ ॥
गायत्रीसारमात्रोऽपि तत्र यः क्रियते जपः  ।
ऋग्यजुःसामसहितः स भवेन्नात्र संशयः  ॥ १२९.९ ॥
तत्र तीर्थे तु यो भक्त्या त्यजेद्देहं सुदुस्त्यजम्  ।
अनिवर्तिका गतिस्तस्य ब्रह्मलोकान्न संशयः  ॥ १२९.१० ॥
यावदस्थीनि तिष्ठन्ति ब्रह्मतीर्थे च देहिनाम्  ।
तावद्वर्षसहस्राणि देवलोके महीयते  ॥ १२९.११ ॥
अवतीर्णस्ततो लोके ब्रह्मज्ञो जायते कुले  ।
उत्तमः सर्ववर्णानां देवानामिव देवता  ॥ १२९.१२ ॥
विद्यास्थानानि सर्वाणि वेत्ति वेदाङ्गपारगः  ।
जायते पूजितो लोके राजभिः स न संशयः  ॥ १२९.१३ ॥
पुत्रपौत्रसमोपेतः सर्वव्याधिविवर्जितः  ।
जीवेद्वर्षशतं साग्रं ब्रह्मतीर्थप्रभावतः  ॥ १२९.१४ ॥
एतत्पुण्यं पापहरं तीर्थं ज्ञानवतां वरम्  ।
ये पश्यन्ति महात्मानो ह्यमृतत्वं प्रयान्ति ते  ॥ १२९.१५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे ब्रह्मतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकोनत्रिंशदधिकशततमोऽध्यायः॥


ऋKV अध्याय १३०

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
नर्मदादक्षिणे कूले देवतीर्थमनुत्तमम्  ।
तत्र देवैः समागत्य तोषितः परमेश्वरः  ॥ १३०.१ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा कामक्रोधविवर्जितः  ।
स लभेन्नात्र सन्देहो गोसहस्रफलं ध्रुवम्  ॥ १३०.२ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे देवतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम त्रिंशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १३१

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
नर्मदादक्षिणे कूले नागतीर्थमनुत्तमम्  ।
यत्र सिद्धा महानागा भये जाते ततो नृप  ॥ १३१.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
महाभयानां लोकस्य नागानां द्विजसत्तम  ।
कथं जातं भयं तीव्रं येन ते तपसि स्थिताः  ॥ १३१.२ ॥
भूतं भव्यं भविष्यच्च यत्सुरासुरमानवे  ।
तात ते विदितं सर्वं तेन मे कौतुकं महत् ॥ १३१.३ ॥
मम संतापजं दुःखं दुर्योधनसमुद्भवम्  ।
तव वक्त्राम्बुजौघेन प्लावितं निर्वृतिं गतम्  ॥ १३१.४ ॥
श्रुत्वा तव मुखोद्गीतां कथां पापप्रणाशनीम्  ।
भूयो भूयः स्मृतिर्जाता श्रवणे मम सुव्रत  ॥ १३१.५ ॥
न क्लेशत्वं द्विजे युक्तं न चान्यो जानते फलम्  ।
विद्यादानस्य महतः श्रावितस्य सुतस्य च  ॥ १३१.६ ॥
एवं ज्ञात्वा यथान्यायं यः प्रश्नः पृच्छितो मया  ।
कथा तु कथ्यतां विप्र दयां कृत्वा ममोपरि  ॥ १३१.७ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
यथा यथा त्वं नृप भाषसे च तथा तथा मे सुखमेति भारती  ।
शैथिल्यभावाज्जरयान्वितस्य त्वत्सौहृदं नश्यति नैव तात  ॥ १३१.८ ॥
कथयामि यथावृत्तमितिहासं पुरातनम्  ।
कथितं पूर्वतो वृद्धैः पारम्पर्येण भारत  ॥ १३१.९ ॥
द्वे भार्ये कश्यपस्यास्तां सर्वलोकेष्वनुत्तमे  ।
गरुत्मतो वै विनता सर्पाणां कद्रुरेव च  ॥ १३१.१० ॥
अश्वसंदर्शनात्ताभ्यां कलिरूपं व्यवस्थितम्  ।
प्रभातकाले राजेन्द्र भास्कराकारवर्चसम्  ॥ १३१.११ ॥
तं दृष्ट्वा विनता रूपमश्वं सर्वत्र पाण्डुरम्  ।
अथ तां कद्रूमवोचत्सा पश्य पश्य वरानने  ॥ १३१.१२ ॥
उच्चैःश्रवसः सादृश्यं पश्य सर्वत्र पाण्डुरम्  ।
धावमानमविश्रान्तं जवेन पवनोपमम्  ॥ १३१.१३ ॥
तं दृष्ट्वा सहसा यान्तमीर्ष्याभावेन मोहिता  ।
कृष्णं मत्वा तथाजल्पत्तया सह नृपोत्तम  ॥ १३१.१४ ॥
विनते त्वं मृषा लोके नृशंसे कुलपांसनि  ।
कृष्णं चैनं वद श्वेतं नरकं यास्यसे परम्  ॥ १३१.१५ ॥

विनतोवाच -
सत्यानृते तु वचने पणोऽयं ते ममैव तु  ।
सहस्रं वत्सरान्दासी भवेयं तव वेश्मनि  ॥ १३१.१६ ॥
तथेति ते प्रतिज्ञाय रात्रौ गत्वा स्वकं गृहम्  ।
परित्यज्य उभे ते तु क्रोधमूर्छितमूर्छिते  ॥ १३१.१७ ॥
बन्धुगर्वस्य गत्वा तु कथयामास तं पणम्  ।
कद्रूर्विनतया सार्द्धं यद्वृत्तं प्रमदालये  ॥ १३१.१८ ॥
तच्छ्रुत्वा बान्धवाः सर्वे कद्रूपुत्रास्तथैव च  ।
न मन्यन्ते हितं कार्यं कृतं मात्रा विगर्हितम्  ॥ १३१.१९ ॥
अकृष्णः कृष्णतामम्ब कथं गच्छेद्धयोत्तमः  ।
दासत्वं प्राप्स्यसे त्वं हि पणेनानेन सुव्रते  ॥ १३१.२० ॥

कद्रूरुवाच -
भवेयं न यथादासी तत्कुरुध्वं हि सत्वरम्  ।
विशध्वं रोमकूपेषु तस्याश्वस्य मतिर्मम  ॥ १३१.२१ ॥
क्षणमात्रं कृते कार्ये सा दासी च भवेन्मम  ।
ततः स्वस्थोरगाः सर्वे भविष्यथ यथासुखम्  ॥ १३१.२२ ॥
सर्पा ऊचुः  ।
यथा त्वं जननी देवि पन्नगानां मता भुवि  ।
तथापि सा विशेषेण वञ्चितव्या न कर्हिचित् ॥ १३१.२३ ॥

कद्रूरुवाच -
मम वाक्यमकुर्वाणा ये केचिद्भुवि पन्नगाः  ।
हव्यवाहमुखं सर्वे ते यास्यन्त्यविचारिताः  ॥ १३१.२४ ॥
एतच्छ्रुत्वा तु वचनं घोरं मातृमुखोद्भवम्  ।
केचित्प्रविष्टा रोमाणि तथान्ये गिरिसंस्थिताः  ॥ १३१.२५ ॥
केचित्प्रविष्टा जाह्नव्यामन्ये च तपसि स्थिताः  ॥ १३१.२६ ॥
ततो वर्षसहस्रान्ते तुतोष परमेश्वरः  ।
महादेवो जगद्धाता ह्युवाच परया गिरा  ॥ १३१.२७ ॥
भो भोः सर्पा निवर्तध्वं तपसोऽस्य महत्फलम्  ।
यमिच्छथ ददाम्यद्य नात्र कार्या विचारणा  ॥ १३१.२८ ॥
सर्पा ऊचुः  ।
कद्रूशापभयाद्भीता देवदेव महेश्वर  ।
तव पार्श्वे वसिष्यामो यावदाभूतसम्प्लवम्  ॥ १३१.२९ ॥

देवदेव उवाच -
एकश्चायं महाबाहुर्वासुकिर्भुजगोत्तमः  ।
मम पार्श्वे वसेन्नित्यं सर्वेषां भयरक्षकः  ॥ १३१.३० ॥
अन्येषां चैव सर्पाणां भयं नास्ति ममाज्ञया  ।
आप्लुत्य नर्मदातोये भुजगास्ते च रक्षिताः  ॥ १३१.३१ ॥
नास्ति मृत्युभयं तेषां वसध्वं यत्र चेप्सितम्  ।
कद्रूशापभयं नास्ति ह्येष मे विस्तरः परः  ॥ १३१.३२ ॥
एवं दत्त्वा वरं तेषां देवदेवो महेश्वरः  ।
जगामाकाशमाविश्य कैलासं धरणीधरम्  ॥ १३१.३३ ॥
गते चादर्शनं देवे वासुकिप्रमुखा नृप  ।
स्थापयित्वा तथा जग्मुर्देवदेवं महेश्वरम्  ॥ १३१.३४ ॥
तत्र तीर्थे तु यः कश्चित्पञ्चम्यामर्चयेच्छिवम्  ।
तस्य नागकुलान्यष्टौ न हिंसन्ति कदाचन  ॥ १३१.३५ ॥
मृतः कालेन महता तत्र तीर्थे नरेश्वर  ।
शिवस्यानुचरो भूत्वा वसते कालमीप्सितम्  ॥ १३१.३६ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नागेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकत्रिंशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १३२

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र उत्तरे नर्मदातटे  ।
सर्वपापहरं तीर्थं वाराहं नाम नामतः  ॥ १३२.१ ॥
तत्र देवो जगद्धाता वाराहं रूपमास्थितः  ।
स्थितो लोकहितार्थाय संसारार्णवतारकः  ॥ १३२.२ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेद्धरणीधरम्  ।
गन्धमाल्यविशेषैश्च जयशब्दादिमङ्गलैः  ॥ १३२.३ ॥
उपवासपरो भूत्वा द्वादश्यां नृपसत्तम  ।
वृषलाः पापकर्माणस्तथैवान्धपिशाचिनः  ॥ १३२.४ ॥
आलापाद्गात्रसंपर्कान्निःश्वासात्सहभोजनात् ।
पापं संक्रमते यस्मात्तस्मात्तान् परिवर्जयेत् ॥ १३२.५ ॥
ब्राह्मणान् पूजयेद्भक्त्या यथाशक्त्या यथाविधि  ।
रात्रौ जागरणं कार्यं कथायां तत्र भारत  ॥ १३२.६ ॥
प्रभाते विमले स्नात्वा तत्र तीर्थे जगद्गुरुम्  ।
ये पश्यन्ति जितक्रोधास्ते मुक्ताः सर्वपातकैः  ॥ १३२.७ ॥
यथा तु दृष्ट्वा भुजगाः सुपर्णं नश्यन्ति मुक्त्वा विषमुग्रतेजः  ।
नश्यन्ति पापानि तथैव शीघ्रं दृष्ट्वा मुखं शूकररूपिणस्तु  ॥ १३२.८ ॥
नभोगतं नश्यति चान्धकारं दृष्ट्वा रविं देववरं तथैव  ।
नश्यन्ति पापानि सुदुस्तराणि दृष्ट्वा मुखं पार्थ धराधरस्य  ॥ १३२.९ ॥
किं तस्य बहुभिर्मन्त्रैर्भक्तिर्यस्य जनार्दने  ।
नमो नारायणायेति मन्त्रः सर्वार्थसाधकः  ॥ १३२.१० ॥
एकोऽपि कृष्णस्य कृतः प्रणामो दशाश्वमेधावभृथेन तुल्यः  ।
दशाश्वमेधी पुनरेति जन्म कृष्णप्रणामी न पुनर्भवाय  ॥ १३२.११ ॥
ध्यायमाना महात्मानो रूपं नारायणं हरेः  ।
ये त्यजन्ति स्वकं देहं तत्र तीर्थे जितेन्द्रियाः  ॥ १३२.१२ ॥
ते गच्छन्त्यमलं स्थानं यत्सुरैरपि दुर्लभम्  ।
क्षराक्षरविनिर्मुक्तं तद्विष्णोः परमं पदम्  ॥ १३२.१३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे आदिवाराहतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम द्वात्रिंशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १३३

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल परं तीर्थचतुष्टयम्  ।
येषां दर्शनमात्रेण सर्वपापक्षयो भवेत् ॥ १३३.१ ॥
कौबेरं वारुणं याम्यं वायव्यं तु ततः परम्  ।
यत्र सिद्धा महाप्राज्ञा लोकपाला महाबलाः  ॥ १३३.२ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
किमर्थं लोकपालैश्च तपश्चीर्णं पुरानघ  ।
नर्मदातटमाश्रित्य ह्येतन्मे वक्तुमर्हसि  ॥ १३३.३ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
अधिष्ठानं समिच्छन्ति ह्यचलं निर्बले सति  ।
संसारे सर्वभूतानां तृणबिन्दुवदस्थिरे  ॥ १३३.४ ॥
कदलीसारनिःसारे मृगतृष्णेव चञ्चले  ।
स्थावरे जङ्गमे सर्वे भूतग्रामे चतुर्विधे  ॥ १३३.५ ॥
धर्मो माता पिता धर्मो धर्मो बन्धुः सुहृत्तथा  ।
आधारः सर्वभूतानां त्रैलोक्ये सचराचरे  ॥ १३३.६ ॥
एवं ज्ञात्वा तु ते सर्वे लोकपालाः कृतक्षणाः  ।
तपस्ते चक्रुरतुलं मारुताहारतत्पराः  ॥ १३३.७ ॥
ततस्तुष्टो महादेवः कृतस्यार्द्धे गते तदा  ।
अनुरूपेण राजेन्द्र युगस्य परमेश्वरः  ॥ १३३.८ ॥
वरेण छन्दयामास लोकपालान्महाबलान्  ।
यो यमिच्छति कामं वै तं तं तस्य ददाम्यहम्  ॥ १३३.९ ॥
एतच्छ्रुत्वा वचस्तस्य लोकपाला जगद्धिताः  ।
वरदं प्रार्थयामासुर्देवं वरमनुत्तमम्  ॥ १३३.१० ॥

कुबेर उवाच -
यदि तुष्टो महादेव यदि देयो वरो मम  ।
यक्षाणामीश्वरश्चाहं भवामि धनदस्त्विति  ॥ १३३.११ ॥
ततः प्रोवाच देवेशं यमः संयमने रतः  ।
तत्र प्रधानो भगवान् भवेयं सर्वजन्तुषु  ॥ १३३.१२ ॥
वरुणोऽनन्तरं प्राह प्रणम्य तु महेश्वरम्  ।
क्रीडेयं वारुणे लोके यादोगणसमन्वितः  ॥ १३३.१३ ॥
जगादाशु ततो वायुः प्रणम्य तु महेश्वरम्  ।
व्यापकत्वं त्रिलोकेषु प्रार्थयामास भारत  ॥ १३३.१४ ॥
तेषां यदीप्सितं काममुमया सह शङ्करः  ।
सर्वेषां लोकपालानः दत्त्वा चादर्शनं गतः  ॥ १३३.१५ ॥
गते महेश्वरे देवे यथास्थानं तु ते स्थिताः  ।
स्थापना च कृता सर्वैः स्वनाम्नैव पृथक्पृथक् ॥ १३३.१६ ॥
कुबेरश्च कुबेरेशं यमश्चैव यमेश्वरम्  ।
वरुणो वरुणेशं तु वातो वातेश्वरं नृप  ॥ १३३.१७ ॥
तर्पणं विदधुः सर्वे मन्त्रैश्च विविधैः शुभैः  ।
सर्वे सर्वेश्वरं देव पूजयित्वा यथाविधि  ॥ १३३.१८ ॥
आह्वयामासुस्तान् विप्रान्सर्वे सर्वेश्वरा इव  ।
क्षान्तदान्तजितक्रोधान्सर्वभूताभयप्रदान्  ॥ १३३.१९ ॥
वेदविद्याव्रतस्नातान् सर्वशास्त्रविशारदान्  ।
ऋग्यजुःसामसंयुक्तांस्तथाथर्वविभूषितान्  ॥ १३३.२० ॥
चातुर्विध्यं तु सर्वेषां दानं दास्याम गृह्णत  ।
एवमुक्त्वा तु सर्वेषां विप्राणां दानमुत्तमम्  ॥ १३३.२१ ॥
तत्र स्थाने ददुस्तेषां भूमिदानमनुत्तमम्  ।
यावच्चन्द्रश्च सूर्यश्च यावत्तिष्ठति मेदिनी  ॥ १३३.२२ ॥
तावद्दानं तु युष्माकं परिपन्थी न कश्चन  ।
राजा वा राजतुल्यो वा लोकपालैरनुत्तमम्  ॥ १३३.२३ ॥
दत्तं लोपयते मूढः श्रूयतां तस्य यो विधिः  ।
शोषयेद्धनदो वित्तं तस्य पापस्य भारत  ॥ १३३.२४ ॥
शरीरं वरुणो देवः संततीं श्वसनस्तथा  ।
आयुर्नयति तस्याशु यमः संयमनो महान्  ॥ १३३.२५ ॥
निःशेषं भस्मसात्कृत्वा हुतभुग्याति भारत  ।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन ब्राह्मणेभ्यो युधिष्ठिर  ।
भक्तिः कार्या नृपैः सर्वैरिच्छद्भिः श्रेय आत्मनः  ॥ १३३.२६ ॥
राजा वृक्षो ब्राह्मणास्तस्य मूलं भृत्याः पर्णा मन्त्रिणस्तस्य शाखाः  ।
तस्मान्मूलं यत्नतो रक्षणीयं मूले गुप्ते नास्ति वृक्षस्य नाशः  ॥ १३३.२७ ॥
षष्टिवर्षसहस्राणि स्वर्गे तिष्ठति भूमिदः  ।
आच्छेत्ता चावमन्ता च तान्येव नरके वसेत् ॥ १३३.२८ ॥
स्वदत्ता परदत्ता वा पालनीया वसुंधरा  ।
यस्य यस्य यदा भूमिस्तस्य तस्य तदा फलम्  ॥ १३३.२९ ॥
देवताज्ञामनुस्मृत्य राजानो येऽपि तां नृप  ।
पालयिष्यन्ति सततं तेषां वासस्त्रिविष्टपे  ॥ १३३.३० ॥
स्वदत्ता परदत्ता वा यत्नाद्रक्ष्या युधिष्ठिर  ।
मही महीक्षिता नित्यं दानाच्छ्रेयोऽनुपालनम्  ॥ १३३.३१ ॥
आयुर्यशो बलं वित्तं संततिश्चाक्षया नृप  ।
तेषां भविष्यते नूनं ये प्रजापालने रताः  ॥ १३३.३२ ॥
एवमुक्त्वा तु तान् सर्वांल्लोकपालान् द्विजोत्तमान्  ।
पूजयित्वा विधानेन प्रणिपत्य व्यसर्जयन्  ॥ १३३.३३ ॥
गतेषु विप्रमुख्येषु स्नात्वा हुतहुताशनाः  ।
लोकपालाः क्षुधाविष्टाः पर्यटन्भैक्षमात्मनः  ॥ १३३.३४ ॥
अस्थिचर्मावशेषाङ्गाः कपालोद्धृतपाणयः  ।
अलब्धग्रासमर्द्धार्धं निर्ययुर्नगराद्बहिः  ॥ १३३.३५ ॥
शापं दत्त्वा तदा क्रोधाद्ब्राह्मणाय युधिष्ठिर  ।
दरिद्राः सततं मूर्खा भवेयुश्च ययुर्गृहान्  ॥ १३३.३६ ॥
तदाप्रभृति ते सर्वे ब्राह्मणा धनवर्जिताः  ।
शापदोषेण कौबेर्यां संजाता दुःखभाजनाः  ॥ १३३.३७ ॥
न धनं पैतृकं पुत्रैर्न पिता पुत्रपौत्रिकम्  ।
भुञ्जते सकलं कालमित्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ॥ १३३.३८ ॥
कुबेरेशो नरः स्नात्वा यस्तु पूजयते शिवम्  ।
गन्धधूपनमस्कारैः सोऽश्वमेधफलं लभेत् ॥ १३३.३९ ॥
यमतीर्थे तु यः स्नात्वा सम्पश्यति यमेश्वरम्  ।
सर्वपापैः प्रमुच्येत सप्तजन्मान्तरार्जितैः  ॥ १३३.४० ॥
पूर्णमास्याममावास्यां स्नात्वा तु पितृतर्पणम्  ।
यः करोति तिलैः स्नानं तस्य पुण्यफलं शृणु  ॥ १३३.४१ ॥
सुतृप्तास्तेन तोयेन पितरश्च पितामहाः  ।
स्वर्गस्था द्वादशाब्दानि क्रीडन्ति प्रपितामहाः  ॥ १३३.४२ ॥
वरुणेशे नरः स्नात्वा ह्यर्चयित्वा महेश्वरम्  ।
वाजपेयस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोति पुष्कलम्  ॥ १३३.४३ ॥
मृतां कालेन महता लोके यत्र जलेश्वरः  ।
स गच्छेत्तत्र यानेन गीयमानोऽप्सरोगणैः  ॥ १३३.४४ ॥
वातेश्वरे नरः स्नात्वा सम्पूज्य च महेश्वरम्  ।
जायते कृतकृत्योऽसौ लोकपालानवेक्षयन्  ॥ १३३.४५ ॥
किं तस्य बहुभिर्यज्ञैर्दानैर्वा बहुदक्षिणैः  ।
स्नात्वा चतुष्टये लोके अवाप्तं जन्मनः फलम्  ॥ १३३.४६ ॥
ते धन्यास्ते महात्मानस्तेषां जन्म सुजीवितम्  ।
नित्यं वसन्ति कौरिल्यां लोकपालान्निमन्त्र्य ये  ॥ १३३.४७ ॥
एतत्पुण्यं पापहरं धन्यमायुर्विवर्धनम्  ।
पठतां शृण्वतां चैव सर्वपापक्षयो भवेत् ॥ १३३.४८ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे कुबेरादितीर्थचतुष्टयमाहात्म्यवर्णनं नाम त्रयस्त्रिंशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १३४

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
नर्मदादक्षिणे कूले रामेश्वरमनुत्तमम्  ।
तीर्थं पापहरं पुण्यं सर्वदुःखघ्नमुत्तमम्  ॥ १३४.१ ॥
तत्र तीर्थे तु ये स्नात्वा पूजयन्ति महेश्वरम्  ।
महादेवं महात्मानं मुच्यन्ते सर्वकिल्बिषैः  ॥ १३४.२ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे रामेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम चतुस्त्रिंशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १३५

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
तस्यैवानन्तरं चान्यत्सिद्धेश्वरमनुत्तमम्  ।
तीर्थं सर्वगुणोपेतं सर्वलोकेषु पूजितम्  ॥ १३५.१ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा ह्युमारुद्रं प्रपूजयेत् ।
वाजपेयस्य यज्ञस्य स लभेत्फलमुत्तमम्  ॥ १३५.२ ॥
तेन पुण्येन महता मृतः स्वर्गमवाप्नुयात् ।
अप्सरोगणसंवीतो जयशब्दादिमङ्गलैः  ॥ १३५.३ ॥
सहस्रवत्सरांस्तत्र क्रीडयित्वा यथासुखम्  ।
धनधान्यसमोपेते कुले महति जायते  ॥ १३५.४ ॥
पूज्यमानो नरश्रेष्ठ वेदवेदाङ्गपारगः  ।
व्याधिशोकविनिर्मुक्तो जीवेच्च शरदां शतम्  ॥ १३५.५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे सिद्धेश्वरमाहात्म्यवर्णनं नाम पञ्चत्रिंशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १३६

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल चाहल्येश्वरमुत्तमम्  ।
यत्र सिद्धा महाभागा त्वहल्या तापसी पुरा  ॥ १३६.१ ॥
गौतमो ब्राह्मणस्त्वासीत्साक्षाद्ब्रह्मेव चापरः  ।
सत्यधर्मसमायुक्तो वानप्रस्थाश्रमे रतः  ॥ १३६.२ ॥
तस्य पत्नी महाभागा ह्यहल्या नाम विश्रुता  ।
रूपयौवनसम्पन्ना त्रिषु लोकेषु विश्रुता  ॥ १३६.३ ॥
अस्या अप्यतिरूपेण देवराजः शतक्रतुः  ।
मोहितो लोभयामास ह्यहल्यां बलसूदनः  ॥ १३६.४ ॥
मां भजस्व वरारोहे देवराजमनिन्दिते  ।
क्रीडयस्व मया सार्द्धं त्रिषु लोकेषु पूजिता  ॥ १३६.५ ॥
किं करिष्यसि विप्रेण शौचाचारकृशेन तु  ।
तपःस्वाध्यायशीलेन क्लिश्यन्तीव सुलोचने  ॥ १३६.६ ॥
एवमुक्ता वरारोहा स्त्रीस्वभावात्सुचञ्चला  ।
मनसाध्याय शक्रं सा कामेन कलुषीकृता  ॥ १३६.७ ॥
तस्या विदित्वा तं भावं स देवः पाकशासनः  ।
गौतमं वञ्चयामास दुष्टभावेन भावितः  ॥ १३६.८ ॥
विदित्वा चान्तरं तस्य गृहीत्वा वेषमुत्तमम्  ।
अहल्यां रमयामास विश्वस्तां मन्दिरान्तिके  ॥ १३६.९ ॥
क्षणमात्रान्तरे तत्र देवराजस्य भारत  ।
आजगाम मुनिश्रेष्ठो मन्दिरं त्वरयान्वितः  ॥ १३६.१० ॥
आगतं गौतमं दृष्ट्वा भीतभीतः पुरंदरः  ।
निर्गतः स ततो दृष्ट्वा शक्रोऽयमिति चिन्तयन्  ॥ १३६.११ ॥
ततः शशाप देवेन्द्रं गौतमः क्रोधमूर्छितः  ।
अजितेन्द्रियोऽसि यस्मात्त्वं तस्माद्बहुभगो भव  ॥ १३६.१२ ॥
एवमुक्तस्तु देवेन्द्रस्तत्क्षणादेव भारत  ।
भगानां तु सहस्रेण तत्क्षणादेव वेष्टितः  ॥ १३६.१३ ॥
त्यक्त्वा राज्यं सुरैः सार्द्धं गतश्रीको जगाम ह  ।
तपश्चचार विपुलं गौतमेन महीतले  ॥ १३६.१४ ॥
अहल्यापि ततः शप्ता यस्मात्त्वं दुष्टचारिणी  ।
प्रेक्ष्य मां रमसे शक्रं तस्मादश्ममयी भव  ॥ १३६.१५ ॥
गते वर्षसहस्रान्ते रामं दृष्ट्वा यशस्विनम्  ।
तीर्थयात्राप्रसङ्गेन धौतपापा भविष्यसि  ॥ १३६.१६ ॥
एवं गते ततः काले दृष्टा रामेण धीमता  ।
विश्वामित्रसहायेन त्यक्त्वा साश्ममयीं तनुम्  ॥ १३६.१७ ॥
पूजयित्वा यथान्यायं गतपापा विमत्सरा  ।
आगता नर्मदातीरे तीर्थे स्नात्वा यथाविधि  ॥ १३६.१८ ॥
कृतं चान्द्रायणं मासं कृच्छ्रं चान्यं ततः परम्  ।
ततस्तुष्टो महादेवो दत्त्वा वरमनुत्तमम्  ॥ १३६.१९ ॥
जगामादर्शनं भूयो रेमे चोमापतिश्चिरम्  ।
अहल्या तु गते देवे स्थापयित्वा जगद्गुरुम्  ॥ १३६.२० ॥
अहल्येश्वरनामानं स्वगृहे चागमत्पुनः  ।
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेत्परमेश्वरम्  ॥ १३६.२१ ॥
स मृतः स्वर्गमाप्नोति यत्र देवो महेश्वरः  ।
क्रीडयित्वा यथाकामं तत्र लोके महातपाः  ॥ १३६.२२ ॥
गते वर्षसहस्रान्ते मानुष्यं लभते पुनः  ।
धनधान्यचयोपेतः पुत्रपौत्रसमन्वितः  ॥ १३६.२३ ॥
वेदविद्याश्रयो धीमाञ्जायते विमले कुले  ।
रूपसौभाग्यसम्पन्नः सर्वव्याधिविवर्जितः  ।
जीवेद्वर्षशतं साग्रमहल्यातीर्थसेवनात् ॥ १३६.२४ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे अहल्यातीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम षट्त्रिंशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १३७

मार्कण्डेय उवाच -
धर्मपुत्र ततो गच्छेत्कर्कटेश्वरमुत्तमम्  ।
उत्तरे नर्मदाकूले सर्वपापक्षयंकरम्  ॥ १३७.१ ॥
तत्र स्नात्वा विधानेन यस्तु पूजयते शिवम्  ।
अनिवर्तिका गतिस्तस्य रुद्रलोकादसंशयम्  ॥ १३७.२ ॥
तस्य तीर्थस्य माहात्म्यं पुराणे यच्छ्रुतं मया  ।
न तद्वर्णयितुं शक्यं संक्षेपेण वदाम्यतः  ॥ १३७.३ ॥
तत्र तीर्थे तु यः कुर्यात्किंचित्कर्म शुभाशुभम्  ।
हर्षान्मदान्महाराज तत्सर्वं जायतेऽक्षयम्  ॥ १३७.४ ॥
तत्र तीर्थे तपस्तप्त्वा वालखिल्या मरीचयः  ।
रमन्तेऽद्यापि लोकेषु स्वेच्छया कुरुनन्दन  ॥ १३७.५ ॥
तत्रस्थास्तन्न जानन्ति नराज्ञानबहिष्कृताः  ।
शरीरस्थमिवात्मानमक्षयं ज्योतिख्ययम्  ॥ १३७.६ ॥
तत्र तीर्थे नृपश्रेष्ठ देवी नारायणी पुरा  ।
अद्यापि तपते घोरं तपो यावत्किलार्बुदम्  ॥ १३७.७ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा तर्पयेत्पितृदेवताः  ।
तस्य ते द्वादशाब्दानि तृप्तिं यान्ति पितामहाः  ॥ १३७.८ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे कर्कटेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम सप्तत्रिंशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १३८

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्पाण्डुपुत्र शक्रतीर्थमनुत्तमम्  ।
यत्र सिद्धो महाभागो देवराजः शतक्रतुः  ॥ १३८.१ ॥
गौतमेन पुरा शप्तं ज्ञात्वा देवाः सुरेश्वरम्  ।
ब्रह्माद्या देवताः सर्व ऋषयश्च तपोधनाः  ॥ १३८.२ ॥
गौतमं प्रार्थयामासुर्वाक्यैः सानुनयैः शुभैः  ।
गतराज्यं गतश्रीकं शक्रं प्रति मुनीश्वर  ॥ १३८.३ ॥
इन्द्रेन रहितं राज्यं न कश्चित्कामयेद्द्विज  ।
देवो वा मानवो वापि एतत्ते विदितं प्रभो  ॥ १३८.४ ॥
तस्य त्वं भगयुक्तस्य दयां कुरु द्विजोत्तम  ।
गतश्चादर्शनं शक्रो दूषितः स्वेन पाप्मना  ॥ १३८.५ ॥
देवानां वचनं श्रुत्वा गौतमो वेदवित्तमः  ।
तथेति कृत्वा शक्रस्य वरं दातुं प्रचक्रमे  ॥ १३८.६ ॥
एतद्भगसहस्रं तु पुरा जातं शतक्रतो  ।
तल्लोचनसहस्रं तु मत्प्रसादाद्भविष्यति  ॥ १३८.७ ॥
एवमुक्तः सहस्राक्षः प्रणम्य मुनिसत्तमम्  ।
ब्राह्मणांस्तान्महाभागान्नर्मदां प्रत्यगात्ततः  ॥ १३८.८ ॥
स्नात्वा स विमले तोये संस्थाप्य त्रिपुरान्तकम्  ।
जगाम त्रिदशावासं पूज्यमानोऽप्सरोगणैः  ॥ १३८.९ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेत्परमेश्वरम्  ।
परदाराभिगमनान्मुच्यते पातकान्नरः  ॥ १३८.१० ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे शक्रतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामाष्टत्रिंशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १३९

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महाराज सोमतीर्थमनुत्तमम्  ।
यत्र सोमस्तपस्तप्त्वा नक्षत्रपथमास्थितः  ॥ १३९.१ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नायादाचम्य विधिपूर्वकम्  ।
कृतजाप्यो रविं ध्यायेत्तस्य पुण्यफलं शृणु  ॥ १३९.२ ॥
ऋग्वेदयजुर्वेदाभ्यां सामवेदेन भारत  ।
जपतो यत्फलं प्रोक्तं गायत्र्या चात्र तत्फलम्  ॥ १३९.३ ॥
तत्र तीर्थे तु यो भक्त्या ब्राह्मणान् भोजयेच्छुचिः  ।
तेन सम्यग्विधानेन कोटिर्भवति भोजिता  ॥ १३९.४ ॥
पादुकोपानहौ छत्रं वस्त्रकम्बलवाजिनः  ।
यो दत्ते विप्रमुख्याय तस्य तत्कोटिसंमितम्  ॥ १३९.५ ॥
सहस्रं तु सहस्राणामनृचां यस्तु भोजयेत् ।
एकस्य मन्त्रयुक्तस्य कलां नार्हति षोडशीम्  ॥ १३९.६ ॥
एवं तु भोजयेत्तत्र बह्वृचं वेदपारगम्  ।
शाखान्तर्गमथाध्वर्युं छन्दोगं वा समाप्तिगम्  ॥ १३९.७ ॥
अग्निहोत्रसहस्रस्य यत्फलं प्राप्यते बुधैः  ।
समं तद्वेदविदुषा तीर्थे सोमस्य तत्फलम्  ॥ १३९.८ ॥
भोजयेद्यः शतं तेषां सहस्रं लभते नरः  ।
एकस्य योगयुक्तस्य तत्फलं कवयो विदुः  ॥ १३९.९ ॥
संनिरुध्येन्द्रियग्रामं यत्रयत्र वसेन्मुनिः  ।
तत्रतत्र कुरुक्षेत्रं नैमिषं पुष्कराणि च  ॥ १३९.१० ॥
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन ग्रहणे चन्द्रसूर्ययोः  ।
संक्रान्तौ च व्यतीपाते योगी भोज्यो विशेषतः  ॥ १३९.११ ॥
संन्यासं कुरुते यस्तु तत्र तीर्थे युधिष्ठिर  ।
विमानेन महाभागाः स याति त्रिदिवं नरः  ॥ १३९.१२ ॥
सोमस्यानुचरो भूत्वा तेनैव सह मोदते  ॥ १३९.१३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे सोमतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकोनचत्वारिंशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १४०

मार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महाराज नन्दाह्रदमनुत्तमम्  ।
यत्र सिद्धा महाभागा नन्दा देवी वरप्रदा  ॥ १४०.१ ॥
महिषासुरे महाकाये पुरा देवभयंकरे  ।
शूलिन्या शूलभिन्नाङ्गे कृते दानवसत्तमे  ॥ १४०.२ ॥
येनैकादशरुद्राश्च ह्यादित्याः समरुद्गणाः  ।
वसवो वायुना सार्द्धं चन्द्रादित्यौ सुरेश्वर  ॥ १४०.३ ॥
बलिना निर्जिता येन ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः  ।
सङ्ग्रामे सुमहाघोरे कृते देवभयंकरे  ॥ १४०.४ ॥
कृत्वा तत्कदनं घोरं नन्दा देवी सुरेश्वरी  ।
यस्मात्स्नाता विशालाक्षी तेन नन्दाह्रदः स्मृतः  ॥ १४०.५ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा नन्दामुद्दिश्य भारत  ।
ददाति दानं विप्रेभ्यः सोऽश्वमेधफलं लभेत् ॥ १४०.६ ॥
भैरवं चैव केदारं तथा रुद्रं महालयम्  ।
नन्दाह्रदश्चतुर्थः स्यात्पञ्चमं भुवि दुर्लभम्  ॥ १४०.७ ॥
बहवस्तं न जानन्ति कामरागसमन्विताः  ।
नर्मदाया ह्रदं पुण्यं सर्वपातकनाशनम्  ॥ १४०.८ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा नन्दां देवीं प्रपूजयेत् ।
किं तस्य हिमवन्मध्यगमनेन प्रयोजनम्  ॥ १४०.९ ॥
परमार्थमविज्ञाय पर्यटन्ति तमोवृताः  ।
तेषां समागमे पार्थ श्रम एव हि केवलम्  ॥ १४०.१० ॥
पृथिव्यां सागरान्तायां स्नानदानेन यत्फलम्  ।
तत्फलं समवाप्नोति स्नात्वा नन्दाह्रदे नृप  ॥ १४०.११ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नन्दाह्रदतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम चत्वारिंशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १४१

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल तापेश्वरमनुत्तमम्  ।
यत्र सा हरिणी सिद्धा व्याधभीता नरेश्वर  ॥ १४१.१ ॥
जले प्रक्षिप्य गात्राणि ह्यन्तरिक्षं गता तु सा  ।
व्याधो विस्मितचित्तस्तु तां मृगीमवलोक्य च  ॥ १४१.२ ॥
विमुच्य सशरं चापं प्रारेभे तप उत्तमम्  ।
दिव्यं वर्षसहस्रं तु व्याधेनाचरितं तपः  ॥ १४१.३ ॥
अतीते तु ततः काले परितुष्टो महेश्वरः  ।
वरं ब्रूहि महाव्याध यत्ते मनसि रोचते  ॥ १४१.४ ॥

व्याध उवाच -
यदि तुष्टोऽसि देवेश यदि देयो वरो मम  ।
तव पार्श्वे महादेव वासो मे प्रतिदीयताम्  ॥ १४१.५ ॥

ईश्वर उवाच -
एवं भवतु ते व्याध यस्त्वया काङ्क्षितो वरः  ।
दैवदेवो महादेव इत्युक्त्वान्तरधीयत  ।
गते चादर्शनं देवे स्थापयित्वा महेश्वरम्  ॥ १४१.६ ॥
पूजयित्वा विधानेन गतो व्याधस्ततो दिवम्  ।
तदाप्रभृति तत्तीर्थं त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्  ॥ १४१.७ ॥
व्याधानुतापसंजातं तापेश्वरमिति श्रुतम्  ।
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा सम्पूजयति शङ्करम्  ॥ १४१.८ ॥
शिवलोकमवाप्नोति मामुवाच महेश्वरः  ।
ये स्नाता नर्मदातोये तीर्थे तापेश्वरे नराः  ॥ १४१.९ ॥
तापत्रयविमुक्तास्ते नात्र कार्या विचारणा  ।
अष्टम्यां च चतुर्दश्यां तृतीयायां विशेषतः  ॥ १४१.१० ॥
स्नानं समाचरेन्नित्यं सर्वपातकशान्तये  ॥ १४१.११ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे तापेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकचत्वारिंशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १४२

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महाराज रुक्मिणीतीर्थमुत्तमम्  ।
यत्रैव स्नानमात्रेण रूपवान्सुभगो भवेत् ॥ १४२.१ ॥
अष्टम्यां च चतुर्दश्यां तृतीयायां विशेषतः  ।
स्नानं समाचरेत्तत्र न चेह जायते पुनः  ॥ १४२.२ ॥
यः स्नात्वा रुक्मिणीतीर्थे दानं दद्यात्तु कांचनम्  ।
तत्तीर्थस्य प्रभावेन शोकं नाप्नोति मानवः  ॥ १४२.३ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
तीर्थस्यास्य कथं जातो महिमेदृङ्मुनीश्वर  ।
रूपसौभाग्यदं येन तीर्थमेतद्ब्रवीहि मे  ॥ १४२.४ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
कथयामि यथावृत्तमितिहासं पुरातनम्  ।
कथितं पूर्वतो वृद्धैः पारम्पर्येण भारत  ॥ १४२.५ ॥
तं तेऽहं सम्प्रवक्ष्यामि शृणुष्वैकाग्रमानसः  ।
नगरं कुण्डिनं नाम भीष्मकः परिपाति हि  ॥ १४२.६ ॥
हस्त्यश्वरथसम्पन्नो धनाढ्योऽति प्रतापवान्  ।
स्त्रीसहस्रस्य मध्यस्थः कुरुते राज्यमुत्तमम्  ॥ १४२.७ ॥
तस्य भार्या महादेवी प्राणेभ्योऽपि गरीयसी  ।
तस्यामुत्पादयामास पुत्रमेकं च रुक्मकम्  ॥ १४२.८ ॥
द्वितीया तनया जज्ञे रुक्मिणी नाम नामतः  ।
तदाशरीरिणी वाचा राजानं तमुवाच ह  ॥ १४२.९ ॥
चतुर्भुजाय दातव्या कन्येयं भुवि भीष्मक  ।
एवं तद्वचनं श्रुत्वा जहर्ष प्रियया सह  ॥ १४२.१० ॥
ब्राह्मणैः सह विद्वद्भिः प्रविष्टः सूतिकागृहम्  ।
स्वस्तिकं वाचयित्वास्याश्चक्रे नामेति रुक्मिणी  ॥ १४२.११ ॥
यतः सुवर्णतिलको जन्मना सह भारत  ।
ततः सा रुक्मिणीनाम ब्राह्मणैः कीर्तिता तदा  ॥ १४२.१२ ॥
ततः सा कालपर्यायादष्टवर्षा व्यजायत  ।
पूर्वोक्तं चैव तद्वाक्यमशरीरिण्युदीरितम्  ॥ १४२.१३ ॥
स्मृत्वा स्मृत्वाथ नृपतिश्चिन्तयामास भूपतिः  ।
कस्मै देया मया बाला भविता कश्चतुर्भुजः  ॥ १४२.१४ ॥
एतस्मिन्नन्तरे तावद्रैवतात्पर्वतोत्तमात् ।
मुख्यश्चेदिपतिस्तत्र दमघोषः समागतः  ॥ १४२.१५ ॥
प्रविष्टो राजसदनं यत्र राजा स भीष्मकः  ।
तं दृष्ट्वा चागतं गेहे पूजयामास भूपतिः  ॥ १४२.१६ ॥
आसनं विपुलं दत्त्वा सभां गत्वा निवेशितः  ।
कुशलं तव राजेन्द्र दमघोष श्रियायुत  ॥ १४२.१७ ॥
पुण्याहमद्य संजातमहं त्वद्दर्शनोत्सुकः  ।
कन्या मदीया राजेन्द्र ह्यष्टवर्षा व्यजायत  ॥ १४२.१८ ॥
चतुर्भुजाय दातव्या वागुवाचाशरीरिणी  ।
भीष्मकस्य वचः श्रुत्वा दमघोषोऽब्रवीदिदम्  ॥ १४२.१९ ॥
चतुर्भुजो मम सुतस्त्रिषु लोकेषु विश्रुतः  ।
तस्येयं दीयतां कन्या शिशुपालस्य भीष्मक  ॥ १४२.२० ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा दमघोषस्य भूमिप  ।
भीष्मकेन ततो दत्ता शिशुपालाय रुक्मिणी  ॥ १४२.२१ ॥
प्रारब्धं मङ्गलं तत्र भीष्मकेण युधिष्ठिर  ।
दिक्षु देशान्तरेष्वेव ये वसन्ति स्वगोत्रजाः  ॥ १४२.२२ ॥
निमन्त्रितास्तु ते सर्वे समाजग्मुर्यथाक्रमम्  ।
ततो यादववंशस्य तिलकौ बलकेशवौ  ॥ १४२.२३ ॥
निमन्त्रितौ समायातौ कुण्डिनं भीष्मकस्य तु  ।
भीष्मकेण यथान्यायं पूजितौ तौ यदूत्तमौ  ॥ १४२.२४ ॥
ततः प्रदोषसमये रुक्मिणी काममोहिनी  ।
सखीभिः सहिता याता पूर्बहिश्चाम्बिकार्चने  ॥ १४२.२५ ॥
सापश्यत्तत्र देवेशं गोपवेषधरं हरिम्  ।
तं दृष्ट्वा मोहमापन्ना कामेन कलुषीकृता  ॥ १४२.२६ ॥
केशवोऽपि च तां दृष्ट्वा संकर्षणमुवाच ह  ।
स्त्रीरत्नप्रवरं तात हर्तव्यमिति मे मतिः  ॥ १४२.२७ ॥
केशवस्य वचः श्रुत्वा संकर्षण उवाच ह  ।
गच्छ कृष्ण महाबाहो स्त्रीरत्नं चाशु गृह्यताम्  ॥ १४२.२८ ॥
अहं च तव मार्गेण ह्यागमिष्यामि पृष्ठतः  ।
दानवानां च सर्वेषां कुर्वंश्च कदनं महत् ॥ १४२.२९ ॥
संकर्षणमतं प्राप्य केशवः केशिसूदनः  ।
ययौ कन्यां गृहीत्वा तु रथमारोप्य सत्वरम्  ॥ १४२.३० ॥
निर्गतः सहसा राजन्वेगेनैवानिलो यथा  ।
हाहाकारस्तदा जातो भीष्मकस्य पुरे महान्  ॥ १४२.३१ ॥
निर्गता दानवाः क्रुद्धा वेला इव महोदधेः  ।
गर्जन्तः सायुधाः सर्वे धावन्तो रथवर्त्मनि  ॥ १४२.३२ ॥
बलदेवं ततः प्राप्ता रथमार्गानुगामिनम्  ।
तेषां युद्धं बलस्यासीत्सर्वलोकक्षयंकरम्  ॥ १४२.३३ ॥
यथा तारामये पूर्वं सङ्ग्रामे लोकविश्रुते  ।
गदाहस्तो महाबाहुस्त्रैलोक्येऽप्रतिमो बलः  ॥ १४२.३४ ॥
हलेनाकृष्य सहसा गदापातैरपातयत् ।
अशक्यो दानवैर्हन्तुं बलभद्रो महाबलः  ॥ १४२.३५ ॥
बभञ्ज दानवान्सर्वांस्तस्थौ गिरिरिवाचलः  ।
तं दृष्ट्वा च बलं क्रुद्धं दुर्धर्षं त्रिदशैरपि  ॥ १४२.३६ ॥
भीष्मपुत्रो महातेजा रुक्मीनां महयशाः  ।
नराणामतिशूराणामक्षौहिण्या समन्वितः  ॥ १४२.३७ ॥
बलभद्रमतिक्रम्य ततो युद्धे निराकरोत् ।
तद्युद्धं वञ्चयित्वा तु रथमार्गेण सत्वरम्  ॥ १४२.३८ ॥
केशवोऽपि तदा देवो रुक्मिण्या सहितो ययौ  ।
विन्ध्यं तु लङ्घयित्वाग्रे त्रैलोक्यगुरुरव्ययः  ॥ १४२.३९ ॥
नर्मदातटमापेदे यत्र सिद्धः पुरा पुनः  ।
अजेयो येन संजातस्तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ॥ १४२.४० ॥
एतस्मात्कारणात्तात योधनीपुरमुच्यते  ।
रुक्मोऽपि दानवेन्द्रोऽसौ प्राप्तः  ॥ १४२.४१ ॥
प्रत्युवाचाच्युतं क्रुद्धस्तिष्ठ तिष्ठेति मा व्रज  ।
अद्य त्वां निशितैर्बाणैर्नेष्यामि यमसादनम्  ॥ १४२.४२ ॥
एवं परस्परं वीरौ जगर्जतुरुभावपि  ।
तयोर्युद्धमभूद्घोरं तारकाग्निजसन्निभम्  ॥ १४२.४३ ॥
चिक्षेप शरजालानि केशवं प्रति दानवः  ।
नानुचिन्त्य शरांस्तस्य केशवः केशिसूदनः  ॥ १४२.४४ ॥
ततो विष्णुः स्वयं क्रुद्धश्चक्रं गृह्य सुदर्शनम्  ।
सम्प्रहरत्यमुं यावद्रुक्मिण्यात्र निवारितः  ॥ १४२.४५ ॥
त्वां न जानाति देवेशं चतुर्बाहुं जनार्दनम्  ।
दर्शयस्व स्वकं रूपं दयां कृत्वा ममोपरि  ॥ १४२.४६ ॥
एवमुक्तस्तु रुक्मिण्या दर्शयामास भारत  ।
देवा दृष्ट्वापि तद्रूपं स्तुवन्त्याकाशसंस्थिताः  ।
दिव्यं चक्षुस्तदा देवो ददौ रुक्मस्य भारत  ॥ १४२.४७ ॥

रुक्म उवाच -
यन्मया पापनिष्ठेन मन्दभाग्येन केशव  ।
सायकैराहतं वक्षस्तत्सर्वं क्षन्तुमर्हसि  ॥ १४२.४८ ॥
पूर्वं दत्ता स्वयं देव जानकी जनकेन वै  ।
मया प्रदत्ता देवेश रुक्मिणी तव केशव  ॥ १४२.४९ ॥
उद्वाहय यथान्यायं विधिदृष्टेन कर्मणा  ।
रुक्मस्य वचनं श्रुत्वा ततस्तुष्टो जगद्गुरुः  ॥ १४२.५० ॥
बभाषे देवदेवेशो रुक्मिणं भीष्मकात्मजम्  ।
गच्छ स्वकं पुरं मा भैः कुरु राज्यमकण्टकम्  ॥ १४२.५१ ॥
केशवस्य वचः श्रुत्वा रुक्मो दानवपुंगवः  ।
तं प्रणम्य जगन्नाथं जगाम भवनं पितुः  ॥ १४२.५२ ॥
गते रुक्मे तदा कृष्णः समामन्त्र्य द्विजोत्तमान्  ।
मरीचिमत्र्यङ्गिरसं पुलस्त्यं पुलहं क्रतुम्  ॥ १४२.५३ ॥
वसिष्ठं च महाभागमित्येते सप्त मानसाः  ।
इत्येते ब्राह्मणाः सप्त पुराणे निश्चयं गताः  ॥ १४२.५४ ॥
क्षमावन्तः प्रजावन्तो महर्षिभिरलंकृताः  ।
इत्येवं ब्रह्मपुत्राश्च सत्यवन्तो महामते  ॥ १४२.५५ ॥
नर्मदातटमाश्रित्य निवसन्ति जितेन्द्रियाः  ।
तपःस्वाध्यायनिरता जपहोमपरायणाः  ॥ १४२.५६ ॥
निमन्त्रितास्तु राजेन्द्र केशवेन महात्मना  ।
श्राद्धं कृत्वा यथान्यायं ब्रह्मोक्तविधिना ततः  ॥ १४२.५७ ॥
हरिस्तान्पूजयामास सप्तब्रह्मर्षिपुंगवान्  ।
प्रददौ द्वादश ग्रामांस्तेभ्यस्तत्र जनार्दनः  ॥ १४२.५८ ॥
यावच्चन्द्रश्च सूर्यश्च यावत्तिष्ठति मेदिनी  ।
तावद्दानं मया दत्तं परिपन्थी न कश्चन  ॥ १४२.५९ ॥
मद्दत्तं पालयिष्यन्ते ये नृपा गतकल्मषाः  ।
तेभ्यः स्वस्ति करिष्यामि दास्यामि परमां गतिम्  ॥ १४२.६० ॥
यावद्धि यान्ति लोकेषु महाभूतानि पञ्च च  ।
तावत्ते दिवि मोदन्ते मद्दत्तपरिपालकाः  ॥ १४२.६१ ॥
यस्तु लोपयते मूढो दत्तं वः पृथिवीतले  ।
नरके तस्य वासः स्याद्यावदाभूतसम्प्लवम्  ॥ १४२.६२ ॥
स्वदत्ता परदत्ता वा पालनीया वसुंधरा  ।
यस्य यस्य यदा भूमिस्तस्य तस्य तदा फलम्  ॥ १४२.६३ ॥
स्वदत्तां परदत्तां वा यो हरेत वसुंधराम्  ।
स विष्ठायां कृमिर्भूत्वा पितृभिः सह मज्जति  ॥ १४२.६४ ॥
अन्यायेन हृता भूमिरन्यायेन च हारिता  ।
हर्ता हारयिता चैव विष्ठायां जायते कृमिः  ॥ १४२.६५ ॥
षष्टिवर्षसहस्राणि स्वर्गे तिष्ठति भूमिदः  ।
आच्छेत्ता चानुमन्ता च तान्येव नरके वसेत् ॥ १४२.६६ ॥
यानीह दत्तानि पुरा नरेन्द्रैर्दानानि धर्मार्थयशस्कराणि  ।
निर्माल्यरूपप्रतिमानि तानि को नाम साधुः पुनराददाति  ॥ १४२.६७ ॥
एवं तान्पूजयित्वा तु सम्यङ्न्यायेन पाण्डव  ।
रुक्मिण्या विधिवत्पाणिं जग्राह मधुसूदनः  ॥ १४२.६८ ॥
मुशली च ततः सर्वाञ्जित्वा दानवपुंगवान्  ।
स्वस्थानमगमत्तत्र कृत्वा कार्यं सुशोभनम्  ॥ १४२.६९ ॥
प्रयातौ द्वारवत्यां तौ कृष्णसंकर्षणावुभौ  ।
गच्छमानं तु तं दृष्ट्वा केशवं क्लेशनाशनम्  ॥ १४२.७० ॥
ब्राह्मणाः सत्यवन्तश्च निर्गताः शंसितव्रताः  ।
आगच्छमानांस्तौ वीक्ष्य रथमार्गेण ब्राह्मणान्  ॥ १४२.७१ ॥
मुहूर्तं तत्र विश्रम्य केशवो वाक्यमब्रवीत् ।
किमागमनकार्यं वो ब्रूत सर्वं द्विजोत्तमाः  ॥ १४२.७२ ॥
कुर्वाणाः स्वीयकर्माणि मम कृत्यं तु तिष्ठते  ।
देवस्य वचनं श्रुत्वा मुनयो वाक्यमब्रुवन्  ॥ १४२.७३ ॥
कल्पकोटिसहस्रेण सत्यभावात्तु वन्दितः  ।
दुष्प्राप्योऽसि मनुष्याणां प्राप्तः किं त्यजसे हि नः  ॥ १४२.७४ ॥
ब्राह्मणानां वचः श्रुत्वा भगवानिदमब्रवीत् ।
मथुरायां द्वारवत्यां योधनीपुर एव च  ॥ १४२.७५ ॥
त्रिकालमागमिष्यामि सत्यं सत्यं पुनः पुनः  ।
एवं ते ब्राह्मणाः श्रुत्वा योधनीपुरमागताः  ॥ १४२.७६ ॥
अवतीर्णस्त्रिभागेन प्रादुर्भावे तु माथुरे  ।
एतत्ते कथितं सर्वं तीर्थस्योत्पत्तिकारणम्  ॥ १४२.७७ ॥
भूतं भव्यं भविष्यच्च वर्तमानं तथापरम्  ।
यं श्रुत्वा सर्वपापेभ्यो मुच्यते नात्र संशयः  ॥ १४२.७८ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेद्बलकेशवौ  ।
तेन देवो जगद्धाता पूजितस्त्रिगुणात्मवान्  ॥ १४२.७९ ॥
उपवासी नरो भूत्वा यस्तु कुर्यात्प्रदक्षिणम्  ।
मुच्यते सर्वपापेभ्यो नात्र कार्या विचारणा  ॥ १४२.८० ॥
तत्र तीर्थे तु ये वृक्षास्तान्पश्यन्त्यपि ये नराः  ।
तेऽपि पापैः प्रमुच्यन्ते भ्रूणहत्यासमैरपि  ॥ १४२.८१ ॥
प्रातरुत्थाय ये केचित्पश्यन्ति बलकेशवौ  ।
तेन ते सदृशाः स्युर्वै देवदेवेन चक्रिणा  ॥ १४२.८२ ॥
ते पूज्यास्ते नमस्कार्यास्तेषां जन्म सुजीवितम्  ।
ये नमन्ति जगन्नाथं देवं नारायणं हरिम्  ॥ १४२.८३ ॥
तत्र तीर्थे तु यद्दानं स्नानं देवार्चनं नृप  ।
तत्सर्वमक्षयं तस्य इत्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ॥ १४२.८४ ॥
प्रविश्याग्नौ मृतानां च यत्फलं समुदाहृतम्  ।
तच्छृणुष्व नृपश्रेष्ठ प्रोच्यमानमशेषतः  ॥ १४२.८५ ॥
विमानेनार्कवर्णेन किंकिणीजालमालिना  ।
आग्नेये भवते तत्र मोदते कालमीप्सितम्  ॥ १४२.८६ ॥
जले चैवा मृतानां तु योधनीपुरमध्यतः  ।
वसन्ति वारुणे लोके यावदाभूतसम्प्लवम्  ॥ १४२.८७ ॥
अनाशके मृतानां तु तत्र तीर्थे नराधिप  ।
अनिवर्तिका गतिर्नृणां नात्र कार्या विचारणा  ॥ १४२.८८ ॥
तत्र तीर्थे तु यो दद्यात्कपिलादानमुत्तमम्  ।
विधानेन तु संयुक्तं शृणु तस्यापि यत्फलम्  ॥ १४२.८९ ॥
यावन्ति तस्या रोमाणि तत्प्रसूतेश्च भारत  ।
तावन्ति दिवि मोदन्ते सर्वकामैः सुपूजिताः  ॥ १४२.९० ॥
यावन्ति रोमाणि भवन्ति धेन्वास्तावन्ति वर्षाणि महीयते सः  ।
स्वर्गाच्च्युतश्चापि ततस्त्रिलोक्यां कुले समुत्पत्स्यति गोमतां सः  ॥ १४२.९१ ॥
तत्र तीर्थे तु यो दद्याद्रूप्यं काञ्चनमेव वा  ।
काञ्चनेन विमानेन विष्णुलोके महीयते  ॥ १४२.९२ ॥
तस्मिंस्तीर्थे तु यो दद्यात्पादुके वस्त्रमेव च  ।
दानस्यास्य प्रभावेन लभते स्वर्गमीप्सितम्  ॥ १४२.९३ ॥
ऋग्यजुःसामवेदानां पठनाद्यत्फलं भवेत् ।
तत्र तीर्थे तु राजेन्द्र गायत्र्या तत्फलं लभेत् ॥ १४२.९४ ॥
प्रयागे यद्भवेत्पुण्यं गयायां च त्रिपुष्करे  ।
कुरुक्षेत्रे तु राजेन्द्र राहुग्रस्ते दिवाकरे  ॥ १४२.९५ ॥
सोमेश्वरे च यत्पुण्यं सोमस्य ग्रहणे तथा  ।
तत्फलं लभते तत्र स्नानमात्रान्न संशयः  ॥ १४२.९६ ॥
द्वादश्यां तु नरः स्नात्वा नमस्कृत्य जनार्दनम्  ।
उद्धृताः पितरस्तेन अवाप्तं जन्मनः फलम्  ॥ १४२.९७ ॥
संक्रान्तौ च व्यतीपाते द्वादश्यां च विशेषतः  ।
ब्राह्मणं भोजयेदेकं कोटिर्भवति भोजिता  ॥ १४२.९८ ॥
पृथिव्यां यानि तीर्थानि ह्यासमुद्राणि पाण्डव  ।
तानि सर्वाणि तत्रैव द्वादश्यां पाण्डुनन्दन  ॥ १४२.९९ ॥
क्षयं यान्ति च दानानि यज्ञहोमबलिक्रियाः  ।
न क्षीयते महाराज तत्र तीर्थे तु यत्कृतम्  ॥ १४२.१०० ॥
यद्भूतं यद्भविष्यच्च तीर्थमाहात्म्यमुत्तमम्  ।
कथितं ते मया सर्वं पृथग्भावेन भारत  ॥ १४२.१०१ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे रुक्मिणीतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम द्विचत्वारिंशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १४३

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महाराज योजनेश्वरमुत्तमम्  ।
यत्र सिद्धौ पुरा कल्पे नरनारायणावृषी  ॥ १४३.१ ॥
तत्र तीर्थे तपस्तप्त्वा सङ्ग्रामे देवदानवैः  ।
जयं प्राप्तौ महात्मानौ नरनारायणावुभौ  ॥ १४३.२ ॥
पुनस्त्रेतायुगे प्राप्ते तौ देवौ रामलक्ष्मणौ  ।
तत्र तीर्थे पुनः स्नात्वा रावणो दुर्जयो हतः  ॥ १४३.३ ॥
पुनः पार्थ कलौ प्राप्ते तौ देवौ बलकेशवौ  ।
वसुदेवकुले जातौ दुष्करं कर्म चक्रतुः  ॥ १४३.४ ॥
नरकं कालनेमिं च कंसं चाणूरमुष्टिकौ  ।
शिशुपालं जरासंधं जघ्नतुर्बलकेशवौ  ॥ १४३.५ ॥
ततस्तत्र रिपून्संख्ये भीष्मद्रोणपुरःसरान्  ।
कर्णदुर्योधनादींश्च निहनिष्यति स प्रभुः  ॥ १४३.६ ॥
धर्मक्षेत्रे कुरुक्षेत्रे तत्र युध्यन्ति ते क्षणम्  ।
भीमार्जुननिमित्तेन शिष्यौ कृत्वा परस्परम्  ॥ १४३.७ ॥
तत्र तीर्थे पुनर्गत्वा तपः कृत्वा सुदुष्करम्  ।
पूजयित्वा द्विजान्भक्त्या यास्येते द्वारकां पुनः  ॥ १४३.८ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेद्बलकेशवौ  ।
तेन देवो जगद्धाता पूजितस्त्रिगुणात्मवान्  ॥ १४३.९ ॥
उपवासी नरो भूत्वा यस्तु कुर्यात्प्रजागरम्  ।
मुच्यते सर्वपापेभ्यो गायंस्तस्य शुभां कथाम्  ॥ १४३.१० ॥
यावतस्तत्र तीर्थे तु वृक्षान् पश्यन्ति मानवाः  ।
ब्रह्महत्यादिकं पापं तावदेषां प्रणश्यति  ॥ १४३.११ ॥
प्रातरुत्थाय ये केचित्पश्यन्ति बलकेशवौ  ।
तेनैव सदृशाः सर्वे देवदेवेन चक्रिणा  ॥ १४३.१२ ॥
ते पूज्यास्ते नमस्कार्यास्तेषां जन्म सुजीवितम्  ।
ये नमन्ति जगत्पूज्यं देवं नारायणं हरिम्  ॥ १४३.१३ ॥
तत्र तीर्थे तु यद्दानं स्नानं देवार्चनं नृप  ।
क्रियते तत्फलं सर्वमक्षयायोपकल्पते  ॥ १४३.१४ ॥
अग्नेरपत्यं प्रथमं सुवर्णं भूर्वैष्णवी सूर्यसुताश्च गावः  ।
लोकास्त्रयस्तेन भवन्ति दत्ता यः काञ्चनं गां च भुवं च दद्यात् ॥ १४३.१५ ॥
एतत्ते कथितं सर्वं तीर्थमाहात्म्यमुत्तमम्  ।
अतीतं च भविष्यच्च वर्तमानं महाबलम्  ॥ १४३.१६ ॥
श्रुत्वा वापि पठित्वेदं श्रावयिपत्वाथ धार्मिकान्  ।
मुच्यते सर्वपापेभ्यो नात्र कार्या विचारणा  ॥ १४३.१७ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे योजनेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम त्रिचत्वारिंशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १४४

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महाराज द्वादशीतीर्थमुत्तमम्  ।
क्षरन्ति सर्वदानानि जपहोमबलिक्रियाः  ॥ १४४.१ ॥
न क्षीयते तु राजेन्द्र चक्रतीर्थे तु यत्कृतम्  ।
यद्भूतं यद्भविष्यच्च तीर्थमाहात्म्यमुत्तमम्  ॥ १४४.२ ॥
कथितं तन्मया सर्वं पृथग्भावेन भारत  ॥ १४४.३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे द्वादशीतीर्थमहात्म्यवर्णनं नाम चतुश्चत्वारिंशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १४५
मार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेद्धरापाल शीवतीर्थमनुत्तमम्  ।
दर्शनाद्यस्य देवस्य मुच्यते सर्वकिल्बिषैः  ॥ १४५.१ ॥
शिवतीर्थे तु यः स्नात्वा जितक्रोधो जितेन्द्रियः  ।
पूजयेत महादेवं सोऽग्निष्टोमफलं लभेत् ॥ १४५.२ ॥
तत्र तीर्थे तु यो भक्त्या सोपवासोऽर्चयेच्छिवम्  ।
अनिवर्तिका गतिस्तस्य रुद्रलोकादसंशयम्  ॥ १४५.३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे शिवतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम पञ्चचत्वारिंशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १४६

मार्कण्डेय उवाच -
अस्माहकं ततो गच्छेत्पितृतीर्थमनुत्तमम्  ।
प्रेतत्वाद्यत्र मुच्यन्ते पिण्डेनैकेन पूर्वजाः  ॥ १४६.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
अस्माहकस्य माहात्म्यं कथयस्व ममानघ  ।
स्नानदानेन यत्पुण्यं तथा पिण्डोदकेन च  ॥ १४६.२ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
पुरा कल्पे नृपश्रेष्ठ ऋषिदेवसमागमे  ।
प्रश्नः पृष्टो मया तात यथा त्वमनुपृच्छसि  ॥ १४६.३ ॥
एकत्र सागराः सप्त सप्रयागाः सपुष्कराः  ।
नास्य साम्यं लभन्ते ते नात्र कार्या विचारणा  ॥ १४६.४ ॥
सोमनाथं तु विख्यातं यत्सोमेन प्रतिष्ठितम्  ।
तत्र सोमग्रहे पुण्यं तत्पुण्यं लभते नरः  ॥ १४६.५ ॥
मासान्ते पितरो नृणां वीक्षन्ते सन्ततिं स्वकाम्  ।
कश्चिदस्मत्कुलेऽस्माकं पिण्डमत्र प्रदास्यति  ॥ १४६.६ ॥
प्रपितामहास्तथादित्याः श्रुतिरेषा सनातनी  ।
एवं ब्रुवन्ति देवाश्च ऋषयः सतपोधनाः  ॥ १४६.७ ॥
सकृत्पिण्डोदकेनैव शृणु पार्थिव यत्फलम्  ।
द्वादशाब्दानि राजेन्द्र योगं भुक्त्वा सुशोभनम्  ॥ १४६.८ ॥
युगे युगे महाराज अस्माहके पितामहाः  ।
सर्वदा ह्यवलोकन्त आगच्छन्तं स्वगोत्रजम्  ॥ १४६.९ ॥
भविष्यति किमस्माकममावास्याप्यमाहके  ।
स्नानं दानं च ये कुर्युः पित्ःणां तिलतर्पणम्  ॥ १४६.१० ॥
ते सर्वपापनिर्मुक्ताः सर्वान्कामांल्लभति वै  ।
जलमध्येऽत्र भूपाल अग्नितीर्थं च तिष्ठति  ॥ १४६.११ ॥
दर्शनात्तस्य तीर्थस्य पापराशिर्विलीयते  ।
स्नानमात्रेण राजेन्द्र ब्रह्महत्यां व्यपोहति  ॥ १४६.१२ ॥
शुक्लाम्बरधरो नित्यं नियतः स जितेन्द्रियः  ।
एककालं तु भुञ्जानो मासं तीर्थस्य सन्निधौ  ॥ १४६.१३ ॥
सुवर्णालंकृतानां तु कन्यानां शतदानजम्  ।
फलमाप्नोति सम्पूर्णं पितृलोके महीयते  ॥ १४६.१४ ॥
पृथिव्यामासमुद्रायां महाभोगपतिर्भवेत् ।
धनधान्यसमायुक्तो दाता भवति धार्मिकः  ॥ १४६.१५ ॥
उपवासी शुचिर्भूत्वा ब्रह्मलोकमवाप्नुयात् ।
अस्माहकं समासाद्य यस्तु प्राणान् परित्यजेत् ॥ १४६.१६ ॥
कोटिवर्षसहस्राणि रुद्रलोके महीयते  ।
ततः स्वर्गात्परिभ्रष्टः क्षीणकर्मा दिवश्च्युतः  ॥ १४६.१७ ॥
सुवर्णमणिमुक्ताढ्ये कुले जायेत रूपवान्  ।
कृत्वाभिषेकविधिना हयमेधफलं लभेत् ॥ १४६.१८ ॥
धनाढ्यो रूपवान्दक्षो दाता भवति धार्मिकः  ।
चतुर्वेदेषु यत्पुण्यं सत्यवादिषु यत्फलम्  ॥ १४६.१९ ॥
तत्फलं लभते नूनं तत्र तीर्थेऽभिषेचनात् ।
तीर्थानां परमं तीर्थं निर्मितं शम्भुना पुरा  ॥ १४६.२० ॥
हृदयेशः स्वयं विष्णुर्जपेद्देवं महेश्वरम्  ।
गन्धर्वाप्सरसश्चैव मरुतो मारुतास्तथा  ॥ १४६.२१ ॥
विश्वेदेवाश्च पितरः सचन्द्राः सदिवाकराः  ।
मरीचिरत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः  ॥ १४६.२२ ॥
प्रचेताश्च वसिष्ठश्च भृगुर्नारद एव च  ।
च्यवनो गालवश्चैव वामदेवो महामुनिः  ॥ १४६.२३ ॥
वालखिल्याश्च गन्धारास्तृणबिन्दुश्च जाजलिः  ।
उद्दालकश्चर्ष्यशृङ्गो वसिष्ठश्च सनन्दनः  ॥ १४६.२४ ॥
शुक्रश्चैव भरद्वाजो वात्स्यो वात्स्यायनस्तथा  ।
अगस्तिर्मित्रावरुणौ विश्वामित्रो मुनीश्वरः  ॥ १४६.२५ ॥
गौतमश्च पुलस्त्यश्च पौलस्त्यः पुलहः क्रतुः  ।
सनातनस्तु कपिलो वाह्निः पञ्चशिखस्तथा  ॥ १४६.२६ ॥
अन्येऽपि बहवस्तत्र मुनयः शंसितव्रताः  ।
क्रीडन्ति देवताः सर्व ऋषयः सतपोधनाः  ॥ १४६.२७ ॥
मनुष्याश्चैव योगीन्द्राः पितरः सपितामहाः  ।
अस्माहकेऽत्र तिष्ठन्ति सर्व एव न संशयः  ॥ १४६.२८ ॥
पितरः पितामहाश्चैव तथैव प्रपितामहाः  ।
येषां दत्तमुपस्थायि सुकृतं वापि दुष्कृतम्  ॥ १४६.२९ ॥
अक्षयं तत्र तत्सर्वं यत्कृतं योधनीपुरे  ।
मातरं पितरं त्यक्त्वा सर्वबन्धुसुहृज्जनान्  ॥ १४६.३० ॥
धनं धान्यं प्रियान्पुत्रांस्तथा देहं नृपोत्तम  ।
गच्छते वायुभूतस्तु शुभाशुभसमन्वितः  ॥ १४६.३१ ॥
अदृश्यः सर्वभूतानां परमात्मा महत्तरः  ।
शुभाशुभगतिं प्राप्तः कर्मणा स्वेन पार्थिव  ॥ १४६.३२ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
शुभाशुभं न बन्धूनां जायते केन हेतुना  ।
एकः प्रसूयते जन्तुरेक एव प्रलीयते  ॥ १४६.३३ ॥
एको हि भुङ्क्ते सुकृतमेक एव हि दुष्कृतम्  ॥ १४६.३४ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
एष त्वयोक्तो नृपते महाप्रश्नः स्मृतो मया  ॥ १४६.३५ ॥
पितामहमुखोद्गीतं श्रुतं ते कथयाम्यहम्  ।
यन्मे पितामहात्पूर्वं विज्ञातमृषिसंसदि  ॥ १४६.३६ ॥
न माता न पिता बन्धुः कस्यचिन्न सुहृत्क्वचित् ।
कस्य न ज्ञायते रूपं वायुभूतस्य देहिनः  ॥ १४६.३७ ॥
यद्येवं न भवेत्तात लोकस्य तु नरेश्वर  ।
अमर्यादं भवेन्नूनं विनश्यति चराचरम्  ॥ १४६.३८ ॥
एवं ज्ञात्वा पूरा राजन्समस्तैर्लोककर्तृभिः  ।
मर्यादा स्थापिता लोके यथा धर्मो न नश्यति  ॥ १४६.३९ ॥
धर्मे नष्टे मनुष्याणामधर्मोऽभिभवेत्पुनः  ।
ततः स्वधर्मचलनान्नरके गमनं ध्रुवम्  ॥ १४६.४० ॥
लोको निरङ्कुशः सर्वो मर्यादालङ्घने रतः  ।
मर्यादा स्थापिता तेन शास्त्रं वीक्ष्य महर्षिभिः  ॥ १४६.४१ ॥
स्नानं दानं जपो होमः स्वाध्यायो देवतार्चनम्  ।
पिण्डोदकप्रदानं च तथैवातिथिपूजनम्  ॥ १४६.४२ ॥
पितरः पितामहाश्चैव तथैव प्रपितामहाः  ।
त्रयो देवाः स्मृतास्तात ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः  ॥ १४६.४३ ॥
पूजितैः पूजिताः सर्वे तथा मातामहास्त्रयः  ।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन श्रुतिस्मृत्यर्थनोदितान्  ॥ १४६.४४ ॥
धर्मं समाचरन्नित्यं पापांशेन न लिप्यते  ।
श्रुतिस्मृत्युदितं धर्मं मनसापि न लङ्घयेत् ॥ १४६.४५ ॥
इह लोके परे चैव यदीच्छेच्छ्रेय आत्मनः  ।
पितापुत्रौ सदाप्येकौ बिम्बाद्बिम्बमिवोद्धृतौ  ॥ १४६.४६ ॥
विभक्तौ वाविभक्तौ वा श्रुतिस्मृत्यर्थतस्तथा  ।
उद्धरेदात्मनात्मानमात्मानमवसादयेत् ॥ १४६.४७ ॥
पिण्डोदकप्रदानाभ्यामृते पार्थ न संशयः  ।
एवं ज्ञात्वा प्रयत्नेन पिण्डोदकप्रदो भवेत् ॥ १४६.४८ ॥
आयुर्धर्मो यशस्तेजः सन्ततिश्चैव वर्धते  ।
पृथिव्यां सागरान्तायां पितृक्षेत्राणि यानि च  ॥ १४६.४९ ॥
तानि ते सम्प्रवक्ष्यामि येषु दत्तं महाफलम्  ।
गयायां पुष्करे ज्येष्ठे प्रयागे नैमिषे तथा  ॥ १४६.५० ॥
संनिहत्यां कुरुक्षेत्रे प्रभासे कुरुनन्दन  ।
पिण्डोदकप्रदानेन यत्फलं कथितं बुधैः  ॥ १४६.५१ ॥
अस्माहके तदाप्नोति नर्मदायां न संशयः  ।
तत्र ब्रह्मा मुरारिश्च रुद्रश्च उमया सह  ॥ १४६.५२ ॥
इन्द्राद्या देवताः सर्वे पितरो मुनयस्तथा  ।
सागराः सरितश्चैव पर्वताश्च बलाहकाः  ॥ १४६.५३ ॥
तिष्ठन्ति पितरः सर्वे सर्वतीर्थाधिकं ततः  ।
स्थिता ब्रह्मशिला तत्र गजकुम्भनिभा नृप  ॥ १४६.५४ ॥
कलौ न दृश्या भवति प्रधानं यद्गयाशिरः  ।
वैशाखे मासि सम्प्राप्तेऽमावास्यां नृपोत्तम  ॥ १४६.५५ ॥
व्याप्य सा तिष्ठते तीर्थं गजकुम्भनिभा शिला  ।
तच्च गव्यूतिमात्रं हि तीर्थं ततः प्रवक्षते  ॥ १४६.५६ ॥
तस्मिन्दिने तत्र गत्वा यस्तु श्राद्धप्रदो भवेत् ।
पित्ःणामक्षया तृप्तिर्जायते शतवार्षिकी  ॥ १४६.५७ ॥
अन्यस्यामप्यमावास्यां यः स्नात्वा विजितेन्द्रियः  ।
करोति मनुजः श्राद्धं विधिवन्मन्त्रसंयुतम्  ॥ १४६.५८ ॥
तस्य पुण्यफलं यत्स्यात्तच्छृणुष्व नराधिप  ।
अग्निष्टोमाश्वमेधाभ्यां वाजपेयस्य यत्फलम्  ॥ १४६.५९ ॥
तत्फलं समवाप्नोति यथा मे शङ्करोऽब्रवीत् ।
रौरवादिषु सर्वेषु नरकेषु व्यवस्थिताः  ॥ १४६.६० ॥
पिता पितामहाद्याश्च पितृके मातृके तथा  ।
पिण्डोदकेन चैकेन तर्पणेन विशेषतः  ॥ १४६.६१ ॥
क्रीडन्ति पितृलोकस्था यावदाभूतसम्प्लवम्  ।
ये कर्मस्था विकर्मस्था ये जाताः प्रेतकल्मषाः  ॥ १४६.६२ ॥
पिण्डेनैकेन मुच्यन्ते तेऽपि तत्र न संशयः  ।
अस्माहके शिला दिव्या तिष्ठते गजसन्निभा  ॥ १४६.६३ ॥
ब्रह्मणा निर्मिता पूर्वं सर्वपापक्षयंकरी  ।
उपर्यस्या यथान्यायं पित्ःनुद्दिश्य भारत  ॥ १४६.६४ ॥
दक्षिणाग्रेषु दर्भेषु दद्यात्पिण्डान्विचक्षणः  ।
भूमौ चान्नेन सिद्धेन श्राद्धं कृत्वा यथाविधि  ॥ १४६.६५ ॥
श्राद्धिभ्यो वस्त्रयुग्मानि छत्रोपानत्कमण्डलु  ।
दक्षिणा विविधा देया पित्ःनुद्दिश्य भारत  ॥ १४६.६६ ॥
यो ददाति द्विजश्रेष्ठ तस्य पुण्यफलं शृणु  ।
तस्य ते द्वादशाब्दानि तृप्तिं यान्ति न संशयः  ॥ १४६.६७ ॥
अस्माहके महाराज पितरश्च पितामहाः  ।
वायुभूता निरीक्षन्ते आगच्छन्तं स्वगोत्रजम्  ॥ १४६.६८ ॥
अत्र तीर्थे सुतोऽभ्येत्य स्नात्वा तोयं प्रदास्यति  ।
श्राद्धं वा पिण्डदानं वा तेन यास्याम सद्गतिम्  ॥ १४६.६९ ॥
स्नाने कृते तु ये केचिज्जायन्ते वस्त्रविप्लुषः  ।
प्रीणयेन्नरकस्थांस्तु तैः पित्ःन्नात्र संशयः  ॥ १४६.७० ॥
केशोदबिन्दवस्तस्य ये चान्ये लेपभाजिनः  ।
तृप्यन्त्यनग्निनसंस्कारा यं मृताः स्युः स्वगोत्रजाः  ॥ १४६.७१ ॥
तत्र तीर्थे तु ये केचिच्छ्राद्धं कृत्वा विधानतः  ।
नरकादुद्धरन्त्याशु जपन्तः पितृसंहिताम्  ॥ १४६.७२ ॥
वनस्पतिगते सोमे यदा सोमदिनं भवेत् ।
अक्षयाल्लभते लोकान्पिण्डेनैकेन मानवः  ॥ १४६.७३ ॥
अक्षयं तत्र वै सर्वं जायते नात्र संशयः  ।
नरकादुद्धरन्त्याशु जपन्ते पितृसंहिताम्  ॥ १४६.७४ ॥
तस्मिंस्तीर्थे त्वमावास्यां पित्ःनुद्दिश्य भारत  ।
नीलं सर्वाङ्गसम्पूर्णं योऽभिषिच्य समुत्सृजेत् ॥ १४६.७५ ॥
तस्य पुण्यफलं वक्तुं न तु वाचस्पतिः क्षमः  ।
अस्माहके वृषोत्सर्गाद्यत्पुण्यं समवाप्यते  ॥ १४६.७६ ॥
तव शुश्रूषणात्सर्वं तत्प्रवक्ष्यामि भारत  ।
रौरवादिषु ये किंचित्पच्यन्ते तस्य पूर्वजाः  ॥ १४६.७७ ॥
वृषोत्सर्गेण तान्सर्वांस्तारयेदेकविंशतिम्  ।
लोहितो यस्तु वर्णेन मुखे पुच्छे च पाण्डुरः  ॥ १४६.७८ ॥
पिङ्गः खुरविषाणाभ्यां स नीलो वृष उच्यते  ।
यस्तु सर्वाङ्गपिङ्गश्च श्वेतः पुच्छखुरेषु च  ॥ १४६.७९ ॥
स पिङ्गो वृष इत्याहुः पित्ःणां प्रीतिवर्धनः  ।
पारावतसवर्णश्च ललाटे तिलको भवेत् ॥ १४६.८० ॥
तं वृषं बभ्रुमित्याहुः पूर्णं सर्वाङ्गशोभनम्  ।
सर्वाङ्गेष्वेकवर्णो यः पिङ्गः पुच्छखुरेषु च  ॥ १४६.८१ ॥
खुरपिङ्गं तमित्याहुः पित्ःणां सद्गतिप्रदम्  ।
नीलं सर्वशरीरेण स्वारक्तनयनं दृढम्  ॥ १४६.८२ ॥
तमेव नीलमित्याहुर्नीलः पञ्चविधः स्मृतः  ।
यस्तु वैश्यगृहे जातः स वै नीलो विशिष्यते  ॥ १४६.८३ ॥
न वाहयेद्गृहे जातं वत्सकं तु कदाचन  ।
तेनैव च वृषोत्सर्गे पित्ःणामनृणो भवेत् ॥ १४६.८४ ॥
जातं तु स्वगृहे वत्सं द्विजन्मा यस्तु वाहयेत् ।
पतन्ति पितरस्तस्य ब्रह्मकोकगता अपि  ॥ १४६.८५ ॥
यथायथा हि पिबति पीत्वा धूनाति मस्तकम्  ।
पिबन्पित्ःन् प्रीणयति नरकादुद्धरेद्धुनन्  ॥ १४६.८६ ॥
यथा पुच्छाभिघातेन स्कन्धं गच्छन्ति बिन्दवः  ।
नरकादुद्धरन्त्याशु पतितान् गोत्रिणस्तथा  ॥ १४६.८७ ॥
गर्जन्प्रावृषि काले तु विषाणाभ्यां भुवं लिखन्  ।
खुरेभ्यो या मृदुद्भूता तया संप्रीणयेदृषीन्  ॥ १४६.८८ ॥
पिबन्पित्ःन् प्रीणयते खादनोल्लेखने सुरान्  ।
गर्जन्नृषिमनुष्यांश्च धर्मरूपो हि धर्मज  ॥ १४६.८९ ॥
भूतैर्वापि पिशाचैर्वा चातुर्थिकज्वरेण वा  ।
गृहीतोऽस्माहकं गच्छेत्सर्वेषामाधिनाशनम्  ॥ १४६.९० ॥
स्नात्वा तु विमले तोये दर्भग्रन्थिं निबन्धयेत् ।
मस्तके बाहुमूले वा नाभ्यां वा गलकेऽपि वा  ॥ १४६.९१ ॥
गत्वा देवसमीपं च प्रादक्षिण्येन केशवम्  ।
ततः समुच्चरन्मन्त्रं गायत्र्या वाथ वैष्णवम्  ॥ १४६.९२ ॥
नारायणं शरण्येशं सर्वदेवनमस्कृतम्  ।
नमो यज्ञाङ्गसम्भूत सर्वव्यापिन्नमोऽस्तु ते  ॥ १४६.९३ ॥
नमो नमस्ते देवेश पद्मगर्भ सनातन  ।
दामोदर जयानन्त रक्ष मां शरणागतम्  ॥ १४६.९४ ॥
त्वं कर्ता त्वं च हर्ता च जगत्यस्मिंश्चराचरे  ।
त्वं पालयसि भूतानि भुवनं त्वं बिभर्षि च  ॥ १४६.९५ ॥
प्रसीद देवदेवेश सुप्तमङ्गं प्रबोधय  ।
त्वद्ध्याननिरतो नित्यं त्वद्भक्तिपरमो हरे  ॥ १४६.९६ ॥
इति स्तुतो मया देव प्रसादं कुरु मेऽच्युत  ।
मां रक्ष रक्ष पापेभ्यस्त्रायस्व शरणागतम्  ॥ १४६.९७ ॥
एवं स्तुत्वा च देवेशं दानवान्तकरं हरिम्  ।
पुनरुक्तेन वै स्नात्वा ततो विप्रांस्तु भोजयेत् ॥ १४६.९८ ॥
वेदोक्तेन विधानेन स्नानं कृत्वा यथाविधि  ।
पिण्डनिर्वपणं कृत्वा वाचयेत्स्वस्तिकं ततः  ॥ १४६.९९ ॥
एवं स्तुत्वा च देवेशं दानवान्तकरं हरिम्  ।
पुनरुक्तेन वै स्नात्वा ततो विप्रांस्तु भोजयेत् ॥ १४६.१०० ॥
वेदोक्तेन विधानेन स्नानं कृत्वा यथाविधि  ।
एवं तान्वाचयित्वा तु ततो विप्रान्विसर्जयेत् ॥ १४६.१०१ ॥
यत्तत्रोच्चरितं किंचित्तद्विप्रेभ्यो निवेदयेत् ।
तत्र तीर्थे नरः स्नात्वा नारी वा भक्तितत्परा  ।
शक्तितो दक्षिणां दद्यात्कृत्वा श्राद्धं यथाविधि  ॥ १४६.१०२ ॥
तत्र तीर्थे नरो यावत्स्नापयेद्विधिपूर्वकम्  ।
क्षीरेण मधुना वापि दध्ना वा शीतवारिणा  ॥ १४६.१०३ ॥
तावत्पुष्करपात्रेषु पिबन्ति पितरो जलम्  ।
अयने विषुवे चैव युगादौ सूर्यसंक्रमे  ॥ १४६.१०४ ॥
पुष्पैः सम्पूज्य देवेशं नैवेद्यं यः प्रदापयेत् ।
सोऽश्वमेधस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोति पुष्कलम्  ॥ १४६.१०५ ॥
तत्र तीर्थे तु यो राजन् सूर्यग्रहणमाचरेत् ।
सूर्यतेजोनिभैर्यानैर्विष्णुलोके महीयते  ॥ १४६.१०६ ॥
तत्र तीर्थे तु यः श्राद्धं पितृभ्यः सम्प्रयच्छति  ।
सत्पुत्रेण च तेनैव सम्प्राप्तं जन्मनः फलम्  ॥ १४६.१०७ ॥
इति श्रुत्वा ततो देवाः सर्वे शक्रपुरोगमाः  ।
ब्रह्मविष्णुमहेशाश्च स्थापयांचक्रुरीश्वरम्  ॥ १४६.१०८ ॥
सर्वरोगोपशमनं सर्वपातकनाशनम्  ।
यस्तु संवत्सरं पूर्णममावास्यां तु भावितः  ॥ १४६.१०९ ॥
पितृभ्यः पिण्डदानं च कुर्यादस्माहके नृप  ।
त्रिपुष्करे गयायां च प्रभासे नैमिषे तथा  ॥ १४६.११० ॥
यत्पुण्यं श्राद्धकर्त्ःणां तदिहैव भवेद्ध्रुवम्  ।
तिलोदकं कुशैर्मिश्रं यो दद्याद्दक्षिणामुखः  ॥ १४६.१११ ॥
मन्वादौ च युगादौ च व्यतीपाते दिनक्षये  ।
यो दद्यात्पितृमातृभ्यः सोऽश्वमेधफलं लभेत् ॥ १४६.११२ ॥
अस्माहके नरो यस्तु स्नात्वा सम्पूजयेद्धरिम्  ।
ब्रह्माणं शङ्करं भक्त्या कुर्याज्जागरणक्रियाम्  ॥ १४६.११३ ॥
सर्वपापविनिर्मुक्तः शक्रातिथ्यमवाप्नुयात् ।
तत्र तीर्थे नरः स्नात्वा यः पश्यति जनार्दनम्  ॥ १४६.११४ ॥
विशेषविधिनाभ्यर्च्य प्रणम्य च पुनःपुनः  ।
सपुत्रेण च तेनैव पित्ःणां विहिता गतिः  ॥ १४६.११५ ॥
एकमूर्तिस्त्रयो देवा ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः  ।
सत्कार्यकारणोपेताः सुसूक्ष्माः सुमहाफलाः  ॥ १४६.११६ ॥
एतत्ते कथितं राजन्महापातकनाशनम्  ।
अस्माहकस्य माहात्म्यं किमन्यत्परिपृच्छसि  ॥ १४६.११७ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे अस्माहकतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम षट्चत्वारिंशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १४७

मार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल सिद्धेश्वरमनुत्तमम्  ।
नर्मदादक्षिणे कूले तीर्थं परमशोभनम्  ॥ १४७.१ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेद्वृषभध्वजम्  ।
सर्वपापविनिर्मुक्तो गतिं यात्यश्वमेधिनाम्  ॥ १४७.२ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा श्राद्धं कुर्यात्प्रयत्नतः  ।
पित्ःणां प्रीणनार्थाय सर्वं तेन कृतं भवेत् ॥ १४७.३ ॥
तत्र तीर्थे मृतानां तु जन्तूनां नृपसत्तम  ।
गर्भवासे मतिस्तेषां न जायेत कदाचन  ॥ १४७.४ ॥
गर्भवासो हि दुःखाय न सुखाय कदाचन  ।
तत्तीर्थवारिणा स्नातुर्न पुनर्भवसम्भवः  ॥ १४७.५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे सिद्धेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम सप्तचत्वारिंशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १४८

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल तीर्थमङ्गारकं शिवम्  ।
उत्तरे नर्मदाकूले सर्वपापक्षयंकरम्  ॥ १४८.१ ॥
चतुर्थ्यङ्गारकदिने संकल्प्य कृतनिश्चयः  ।
स्नायादस्तं गते सूर्ये सन्ध्योपासनतत्परः  ॥ १४८.२ ॥
पूजयेल्लोहितं भक्त्या गन्धमाल्यविभूषणैः  ।
संस्थाप्यस्थण्डिले देवं रक्तचन्दनचर्चितम्  ॥ १४८.३ ॥
अङ्गारकायेति नमः कर्णिकायां प्रपूजयेत् ।
कुजाय भूमिपुत्राय रक्ताङ्गाय सुवाससे  ॥ १४८.४ ॥
हरकोपोद्भवायेति स्वेदजायातिबाहवे  ।
सर्वकामप्रदायेति पूर्वादिषु दलेषु च  ॥ १४८.५ ॥
एवं सम्पूज्य विधिवद्दद्यादर्घ्यं विधानतः  ।
भूमिपुत्र महावीर्य स्वेदोद्भव पिनाकिनः  ॥ १४८.६ ॥
अङ्गारक महातेजा लोहिताङ्ग नमोऽस्तु ते  ।
करकं वारिसंयुक्तं शालितंदुलपूरितम्  ॥ १४८.७ ॥
सहिरण्यं सवस्त्रं च मोदकोपरि संस्थितम्  ।
ब्राह्मणाय निवेद्यं तत्कुजो मे प्रीयतामिति  ॥ १४८.८ ॥
अर्घं दत्त्वा विधानेन रक्तचन्दनवारिणा  ।
रक्तपुष्पसमाकीर्णं तिलतंदुलमिश्रितम्  ॥ १४८.९ ॥
कृत्वा ताम्रमये पात्रे मण्डले वर्तुले शुभे  ।
कृत्वा शिरसि तत्पात्रं जानुभ्यां धरणीं गतः  ॥ १४८.१० ॥
मन्त्रपूतं महाभाग दद्यादर्घ्यं विचक्षणः  ।
ततो भुञ्जीत मौनेन क्षारतिलाम्लवर्जितम्  ॥ १४८.११ ॥
स्निग्धं मृदुसमधुरमात्मनः श्रेय इच्छता  ।
एवं चतुर्थे सम्प्राप्ते चतुर्थ्यङ्गारके नृप  ॥ १४८.१२ ॥
सौवर्णं कारयेद्देवं यथाशक्ति सुरूपिणम्  ।
स्थापयेत्ताम्रके पात्रे गुडपीठसमन्विते  ॥ १४८.१३ ॥
गन्धपुष्पादिभिर्देवं पूजयेद्गुडसंस्थितम्  ।
ईशान्यां स्थापयेद्देवं गुडतोयसमन्वितम्  ॥ १४८.१४ ॥
कासारेण तथाग्नेय्यां स्थापयेत्करकं परम्  ।
रक्ततन्दुलसंमिश्रं नैरृत्यां वायुगोचरे  ॥ १४८.१५ ॥
स्थापयेन्मोदकैः सार्धं चतुर्थं करकं बुधः  ।
सूत्रेण वेष्टितग्रीवं गन्धमाल्यैरलंकृतम्  ॥ १४८.१६ ॥
शङ्खतूर्यनिनादेन जयशब्दादिमङ्गलैः  ।
रक्ताम्बरधरं विप्रं रक्तमाल्यानुलेपनम्  ॥ १४८.१७ ॥
वेदिमध्यगतं वापि महदासनसंस्थितम्  ।
सुरूपं सुभगं शान्तं सर्वभूतहिते रतम्  ॥ १४८.१८ ॥
वेदविद्याव्रतस्नातं सर्वशास्त्रविशारदम्  ।
पूजयित्वा यथान्यायं वाचयेत्पाण्डुनन्दन  ॥ १४८.१९ ॥
रक्तां गां च ततो दद्याद्रक्तेनानडुहा सह  ।
प्रीयतां भूमिजो देवः सर्वदैवतपूजितः  ॥ १४८.२० ॥
विप्रं प्रदक्षिणीकृत्य पत्नीपुत्रसमन्वितः  ।
पितृमातृसुहृत्सार्द्धं क्षमाप्य च विसर्जयेत् ॥ १४८.२१ ॥
एवं कृतस्य तस्याथ तस्मिंस्तीर्थे विशेषतः  ।
यत्पुण्यं फलमुद्दिष्टं तत्ते सर्वं वदाम्यहम्  ॥ १४८.२२ ॥
सप्त जन्मानि राजेन्द्र सुरूपः सुभगो भवेत् ।
तीर्थस्यास्य प्रभावेन नात्र कार्या विचारणा  ॥ १४८.२३ ॥
अकामो वा सकामो वा तत्र तीर्थे मृतो नरः  ।
अङ्गारकपुरं याति देवगन्धर्वपूजितः  ॥ १४८.२४ ॥
उपभुज्य यथान्यायं दिव्यान्भोगाननुत्तमान्  ।
इह मानुष्यलोके वै राजा भवति धार्मिकः  ॥ १४८.२५ ॥
सुरूपः सुभगश्चैव सर्वव्याधिविवर्जितः  ।
जीवेद्वर्षशतं साग्रं सर्वलोकनमस्कृतः  ॥ १४८.२६ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराणे एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे मङ्गलेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामाष्टाचत्वारिंशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १४९

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
तस्यैवानन्तरं तीर्थं लिङ्गेश्वरमिति श्रुतम्  ।
दर्शनाद्देवदेवस्य यत्र पापं प्रणश्यति  ॥ १४९.१ ॥
कृत्वा तु कदनं घोरं दानवानां युधिष्ठिर  ।
वाराहं रूपमास्थाय नर्मदायां व्यवस्थितः  ॥ १४९.२ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नानं कृत्वा देवं नमस्यति  ।
स मुच्यते नृपश्रेष्ठ महापापैः पुराकृतैः  ॥ १४९.३ ॥
द्वादश्यां कृष्णपक्षस्य शुक्ले च समुपोषितः  ।
गन्धमाल्यैर्जगन्नाथं पूजयेत्पाण्डुनन्दन  ॥ १४९.४ ॥
ब्राह्मणांश्च महाभाग दानसंमानभोजनैः  ।
पूजयेत्परया भक्त्या तस्य पुण्यफलं शृणु  ॥ १४९.५ ॥
सत्रयाजिफलं जन्तुर्लभते द्वादशाब्दकैः  ।
ब्राह्मणान्भोजयंस्तत्र तदेव लभते फलम्  ॥ १४९.६ ॥
तर्पयित्वा पित्ःन् देवान् स्नात्वा तद्गतमानसः  ।
जपेद्द्वादशनामानि देवस्य पुरतः स्थितः  ॥ १४९.७ ॥
मासि मासि निराहारो द्वादश्यां कुरुनन्दन  ।
केशवं पूजयेन्नित्यं मासि मार्गशिरे बुधः  ॥ १४९.८ ॥
पौषे नारायणं देवं माघमासे तु माधवम्  ।
गोविन्दं फाल्गुने मासि विष्णुं चैत्रे समर्चयेत् ॥ १४९.९ ॥
वैशाखे मधुहन्तारं ज्येष्ठे देवं त्रिविक्रमम्  ।
वामनं तु तथाषाढे श्रावणे श्रीधरं स्मरेत् ॥ १४९.१० ॥
हृषीकेशं भाद्रपदे पद्मनाभं तथाश्विने  ।
दामोदरं कार्त्तिके तु कीर्तयन्नावसीदति  ॥ १४९.११ ॥
वाचिकं मानसं पापं कर्मजं यत्पुरा कृतम्  ।
तन्नश्यति न सन्देहो मासनामानुकीर्तनात् ॥ १४९.१२ ॥
स्वयं विनुद्धः सततमुन्मिषन्निमिषंस्तथा  ।
शीघ्रं प्रपश्य भुञ्जानो मन्त्रहीनं समुद्गिरेत् ॥ १४९.१३ ॥
परमापद्गतस्यापि जन्तोरेषा प्रतिक्रिया  ।
यन्मासाधिपतेर्विष्णोर्मासनामानुकीर्तनम्  ॥ १४९.१४ ॥
ता निशास्ते च दिवसास्ते मासास्ते च वत्सराः  ।
नराणां सफला येषु चिन्तितो भगवान्हरिः  ॥ १४९.१५ ॥
परमापद्गतस्यापि यस्य देवो जनार्दनः  ।
नावसर्पति हृत्पद्मात्स योगी नात्र संशयः  ॥ १४९.१६ ॥
ते भाग्यहीना मनुजाः सुशोच्यास्ते भूमिभाराय कृतावताराः  ।
अचेतनास्ते पशुभिः समाना ये भक्तिहीना भगवत्यनन्ते  ॥ १४९.१७ ॥
ते पूर्णकार्याः पुरुषाः पृथिव्यां ते स्वाङ्गपाताद्भुवनं पुनन्ति  ।
विचक्षणा विश्वविभूषणास्ते ये भक्तियुक्ता भगवत्यनन्ते  ॥ १४९.१८ ॥
स एव सुकृती तेन लब्धं जन्मतरोः फलम्  ।
चित्ते वचसि काये च यस्य देवो जनार्दनः  ॥ १४९.१९ ॥
एतत्तीर्थवरं पुण्यं लिङ्गो यत्र जनार्दनः  ।
वञ्चयित्वा रिपून्संख्ये क्रोधो भूत्वा सनातनः  ॥ १४९.२० ॥
उपप्लवे चन्द्रमसो रवेश्च यो ह्यष्टकानामयनद्वये च  ।
पानीयमप्यत्र तिलैर्विमिश्रं दद्यात्पितृभ्यः प्रयतो मनुष्यः  ॥ १४९.२१ ॥
घोणोन्मीलितमेरुरन्ध्रनिवहो दुःखाब्धिमज्जत्प्लवः प्रादुर्भूतरसातलोदरबृहत्पङ्कार्धमग्नक्षुरः  ।
फूत्कारोत्करनुन्नवातविदलद्दिग्दन्तिनादश्रुतिन्यस्तस्तब्धवपुः श्रुतिर्भवतु वः क्रोडो हरिः शान्तये  ॥ १४९.२२ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे लिङ्गवाराहतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकोनपञ्चाशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १५०

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महाराज कुसुमेश्वरमुत्तमम्  ।
दक्षिणे नर्मदाकूले उपपातकनाशनम्  ॥ १५०.१ ॥
कामेन स्थापितो देवः कुसुमेश्वरसंज्ञितः  ।
ख्यातः सर्वेषु लोकेषु देवदेवः सनातनः  ॥ १५०.२ ॥
कामो मनोभवो विश्वः कुसुमायुधचापभृत् ।
स कामान् ददाति सर्वान् पूजितो मीनकेतनः  ॥ १५०.३ ॥
तेन निर्दग्धकायेन चाराध्य परमेश्वरम्  ।
अनङ्गेन तथा प्राप्तमङ्गित्वं नर्मदातटे  ॥ १५०.४ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
अङ्गिभृतस्य नाशत्वमनङ्गस्य तु मे वद  ।
न श्रुतं न च मे दृष्टं भूतपूर्वं कदाचन  ॥ १५०.५ ॥
एतत्सर्वं यथा वृत्तमाचक्ष्व द्विजसत्तम  ।
श्रोतुमिच्छामि विप्रेन्द्र भीमार्जुनयमैः सह  ॥ १५०.६ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
आदौ कृतयुगे तात देवदेवो महेश्वरः  ।
तपश्चचार विपुलं गङ्गासागरसंस्थितः  ॥ १५०.७ ॥
तेन सम्पादिता लोकास्तपसा ससुरासुराः  ।
जग्मुस्ते शरणं सर्वे देवदेवं शचीपतिम्  ॥ १५०.८ ॥
व्यापकः सर्वभूतानां देवदेवो महेश्वरः  ।
संतापयति लोकांस्त्रींस्तन्निवारय गोपते  ॥ १५०.९ ॥
श्रुत्वा तद्वचनं तेषां देवानां बलवृत्रहा  ।
चिन्तयामास मनसा तपोविघ्नायचादिशत् ॥ १५०.१० ॥
अप्सरां मेनकां रम्भां घृताचीं च तिलोत्तमाम्  ।
वसन्तं कोकिलं कामं दक्षिणानिलमुत्तमम्  ॥ १५०.११ ॥
गत्वा तत्र महादेवं तपश्चरणतत्परम्  ।
क्षोभयध्वं यथान्यायं गङ्गासागरवासिनम्  ॥ १५०.१२ ॥
एवमुक्तास्तु ते सर्वे देवराजेन भारत  ।
देवाप्सरःसमोपेता जग्मुस्ते हरसन्निधौ  ॥ १५०.१३ ॥
वसन्तमासे कुसुमाकराकुले मयूरदात्यूहसुकोकिलाकुले  ।
प्रनृत्य देवाप्सरगीतसंकुले प्रवाति वाते यमनैरृताकुले  ॥ १५०.१४ ॥
तेन संमूर्छिताः सर्वे संसर्गाच्च खगोत्तमाः  ।
मधुमाधवगन्धेन सकिन्नरमहोरगाः  ॥ १५०.१५ ॥
यावदालोकते तावत्तद्वनं व्याकुलीकृतम्  ।
वीक्षते मदनाविष्टं दशावस्थागतं जनम्  ॥ १५०.१६ ॥
देवदेवोऽपि देवानामवस्थात्रितयं गतः  ।
सात्त्विकीं राजसीं राजंस्तामसीं तां शृणुष्व मे  ॥ १५०.१७ ॥
एकं योगसमाधिना मुकुलितं चक्षुर्द्वितीयं पुनः पार्वत्या जघनस्थलस्तनतटे शृङ्गारभारालसम्  ।
अन्यद्दूरनिरस्तचापमदनक्रोधानलोद्दीपितं शम्भोर्भिन्नरसं समाधिसमये नेत्रत्रयं पातु वः  ॥ १५०.१८ ॥
एवं दृष्टः स देवेन सशरः सशरासनः  ।
भस्मीभूतो गतः कामो विनाशः सर्वदेहिनाम्  ॥ १५०.१९ ॥
कामं दृष्ट्वा क्षयं यातं तत्र देवाप्सरोगणाः  ।
भीता यथागतं सर्वे जग्मुश्चैव दिशो दश  ॥ १५०.२० ॥
कामेन रहिता लोकाः ससुरासुरमानवाः  ।
ब्रह्माणं शरणं जग्मुर्देवा इन्द्रपुरोगमाः  ॥ १५०.२१ ॥
सीदमानं जगद्दृष्ट्वा तमूचुः परमेष्ठिनम्  ।
जानासि त्वं जगच्छेषं प्रभो मैथुनसम्भवात् ॥ १५०.२२ ॥
प्रजाः सर्वा विशुष्यन्ति कामेन रहिता विभो  ॥ १५०.२३ ॥
एतच्छ्रुत्वा वचस्तेषां देवानां प्रपितामहः  ।
जगाम सहितस्तत्र यत्र देवो महेश्वरः  ॥ १५०.२४ ॥
अतोषयज्जगन्नाथं सर्वभूतमहेश्वरम्  ।
स्तुतिभिस्तण्डकैः स्तोत्रैर्वेदवेदाङ्गसम्भवैः  ॥ १५०.२५ ॥
ततस्तुष्टो महादेवो देवानां परमेश्वरः  ।
उवाच मधुरां वाणीं देवान्ब्रह्मपुरोगमान्  ॥ १५०.२६ ॥
किं कार्यं कश्च सन्तापः किं वागमनकारणम्  ।
देवतानामृषीणां च कथ्यतां मम माचिरम्  ॥ १५०.२७ ॥
देवा ऊचुः  ।
कामनाशाज्जगन्नाशो भवितायं चराचरे  ।
त्रैलोक्यं त्वं पुनः शम्भो उत्पादयितुमर्हसि  ॥ १५०.२८ ॥
एतच्छ्रुत्वा वचस्तेषां विमृश्य परमेश्वरः  ।
चिन्तयामास कामस्य विग्रहं भुवि दुर्लभम्  ॥ १५०.२९ ॥
आजगाम ततः शीघ्रमनङ्गो ह्यङ्गतां गतः  ।
प्राणदः सर्वभूतानां पश्यतां नृपसत्तम  ॥ १५०.३० ॥
ततः शङ्खनिनादेन भेरीणां निःस्वनेन च  ।
अभ्यनन्दंस्ततो देवं सुरासुरमहोरगाः  ॥ १५०.३१ ॥
नमस्ते देवदेवेश कृतार्थाः सुरसत्तमाः  ।
विसर्जिताः पुनर्जग्मुर्यथागतमरिन्दम  ॥ १५०.३२ ॥
गतेषु सर्वदेवेषु कामदेवोऽपि भारत  ।
तपश्चचार विपुलं नर्मदातटमाश्रितः  ॥ १५०.३३ ॥
तपोजपकृशीभूतो दिव्यं वर्षशतं किल  ।
महाभूतैर्विघ्नकरैः पीड्यमानः समन्ततः  ॥ १५०.३४ ॥
आत्मविघ्नविनाशार्थं संस्मृतः कुण्डलेश्वरः  ।
चकार रक्षां सर्वत्र शरपाते नृपोत्तम  ॥ १५०.३५ ॥
ततस्तुष्टो महादेवो दृढभक्त्या वरप्रदः  ।
वरेण छन्दयामास कामं कामविनाशनः  ॥ १५०.३६ ॥
ज्ञात्वा तुष्टं महादेवमुवाच झषकेतनः  ।
प्रणतः प्राञ्जलिर्भूत्वा देवदेवं त्रिलोचनम्  ॥ १५०.३७ ॥
यदि तुष्टोऽसि देवेश यदि देयो वरो मम  ।
अत्र तीर्थे जगन्नाथ सदा संनिहितो भव  ॥ १५०.३८ ॥
तथेति चोक्त्वा वचनं देवदेवो महेश्वरः  ।
जगामाकाशमाविश्य स्तूयमानोऽप्सरोगणैः  ॥ १५०.३९ ॥
गते चादर्शनं देवे कामदेवो जगद्गुरुम्  ।
स्थापयामास राजेन्द्र कुसुमेश्वरसंज्ञितम्  ॥ १५०.४० ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा ह्युपवासपरायणः  ।
चैत्रमासे चतुर्दश्यां मदनस्य दिनेऽथवा  ॥ १५०.४१ ॥
प्रभाते विमले प्राप्ते स्नात्वा पूज्य दिवाकरम्  ।
तिलमिश्रेण तोयेन तर्पयेत्पितृदेवताः  ॥ १५०.४२ ॥
कृत्वा स्नानं विधानेन पूजयित्वा च तं नृप  ।
पिण्डनिर्वपणं कुर्यात्तस्य पुण्यफलं शृणु  ॥ १५०.४३ ॥
सत्त्रयाजिफलं यच्च लभते द्वादशाब्दिकम्  ।
पिण्डदानात्फलं तच्च लभते नात्र संशयः  ॥ १५०.४४ ॥
अङ्कुल्लमूले यः पिण्डं पित्ःनुद्दिश्य दापयेत् ।
तस्य ते द्वादशाब्दानि तृप्तिं यान्ति पितामहाः  ॥ १५०.४५ ॥
कृमिकीटपतङ्गा ये तत्र तीर्थे युधिष्ठिर  ।
प्राप्नुवन्ति मृताः स्वर्गं किं पुनर्ये नरा मृताः  ॥ १५०.४६ ॥
संन्यासं कुरुते योऽत्र जितक्रोधो जितेन्द्रियः  ।
कुसुमेशे नरो भक्त्या स गच्छेच्छिवमन्दिरम्  ॥ १५०.४७ ॥
तत्र दिव्याप्सरोभिश्च देवगन्धर्वगायनैः  ।
क्रीडते सेव्यमानस्तु कल्पकोटिशतं नृप  ॥ १५०.४८ ॥
पूर्णे चैव ततः काल इह मानुष्यतां गतः  ।
जायते राजराजेन्द्रैः पूज्यमानो नृपो महान्  ॥ १५०.४९ ॥
सुरूपः सुभगो वाग्मी विक्रान्तो मतिमाञ्छुचिः  ।
जीवेद्वर्षशतं साग्रं सर्वव्याधिविवर्जितः  ॥ १५०.५० ॥
एतत्पुण्यं पापहरं तीर्थकोटिशताधिकम्  ।
कुसुमेशेति विख्यातं सर्वदेवनमस्कृतम्  ॥ १५०.५१ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे कुसुमेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम पञ्चाशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १५१

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
उत्तरे नर्मदाकूले तीर्थं परमशोभनम्  ।
जयवाराहमाहात्म्यं सर्वपापप्रणाशनम्  ॥ १५१.१ ॥
उद्धृता जगती येन सर्वदेवनमस्कृता  ।
लोकानुग्रहबुद्ध्या च संस्थितो नर्मदातटे  ॥ १५१.२ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा वीक्षते मधुसूदनम्  ।
मुच्यते सर्वपापेभ्यो दशजन्मानुकीर्तनात् ॥ १५१.३ ॥
मत्स्यः कूर्मो वराहश्च नरसिंहोऽथ वामनः  ।
रामो रामश्च कृष्णश्च बुद्धः कल्किश्च ते दश  ॥ १५१.४ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
मत्स्येन किं कृतं तात कूर्मेण मुनिसत्तम  ।
वराहेण च किं कर्म नरसिंहेन किं कृतम्  ॥ १५१.५ ॥
वामनेन च रामेण राघवेण च किं कृतम्  ।
बुद्धरूपेण किं वापि कल्किना किं कृतं वद  ॥ १५१.६ ॥
एवमुक्तस्तु विप्रेन्द्रो धर्मपुत्रेण धीमता  ।
उवाच मधुरां वाणीं तदा धर्मसुतं प्रति  ॥ १५१.७ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
मीनो भूत्वा पुरा कल्पे प्रीत्यर्थं ब्रह्मणो विभुः  ।
समर्पयत्समुद्धृत्य वन्दान्मग्नान्महार्णवे  ॥ १५१.८ ॥
अमृतोत्पादने राजन्कूर्मो भूत्वा जगद्गुरुः  ।
मन्दरं धारयामास तथा देवीं वसुंधराम्  ॥ १५१.९ ॥
उज्जहार धरां मग्नां पातालतलवासिनीम्  ।
वाराहं रूपमास्थाय देवदेवो जनार्दनः  ॥ १५१.१० ॥
नरस्यार्द्धतनुं कृत्वा सिंहस्यार्द्धतनुं तथा  ।
हिरण्यकशिपोर्वक्षो विददार नखाङ्कुशैः  ॥ १५१.११ ॥
जटी वामनरूपेण स्तूयमानो द्विजोत्तमैः  ।
तद्दिव्यं रूपमास्थाय क्रमित्वा मेदिनीं क्रमैः  ॥ १५१.१२ ॥
कृतवांश्च बलिं पश्चात्पातालतलवासिनम्  ।
स्थापयित्वा सुरान् सर्वान् गतो विष्णुः स्वकं पुरम्  ॥ १५१.१३ ॥
जमदग्निसुतो रामो भूत्वा शस्त्रभृतां वरः  ।
क्षत्रियान् पृथिवीपालानवधीद्धैहयादिकान्  ॥ १५१.१४ ॥
कश्यपाय महीं दत्त्वा सपर्वतवनाकराम्  ।
तपस्तपति देवेशो महेन्द्रेऽद्यापि भारत  ॥ १५१.१५ ॥
ततो दाशरथी रामो रावणं देवकण्टकम्  ।
सगणं समरे हत्वा राज्यं दत्त्वा विभीषणे  ॥ १५१.१६ ॥
पालयित्वा नयाद्भूमिं मखैः संतर्प्य देवताः  ।
स्वर्गं गतो महातेजा रामो राजीवलोचनः  ॥ १५१.१७ ॥
वसुदेवगृहे भूयः संकर्षणसहायवान्  ।
अवतीर्णो जगन्नाथो वासुदेवो युधिष्ठिर  ॥ १५१.१८ ॥
सोऽवधीत्तव सामर्थ्याद्वधार्थं दुष्टभूभृताम्  ।
चाणूरकंसकेशीनां जरासंधस्य भारत  ॥ १५१.१९ ॥
तेन त्वं सुसहायेन हत्वा शत्रून्नरेश्वर  ।
भोक्ष्यसे पृथिवीं सर्वां भ्रातृभिः सह संभृताम्  ॥ १५१.२० ॥
तथा बुद्धत्वमपरं नवमं प्राप्स्यतेऽच्युतः  ।
शान्तिमान्देवदेवेशो मधुहन्ता मधुप्रियः  ॥ १५१.२१ ॥
तेन बुद्धस्वरूपेण देवेन परमेष्ठिना  ।
भविष्यति जगत्सर्वं मोहितं सचराचरम्  ॥ १५१.२२ ॥
न श्रोष्यन्ति पितुः पुत्रास्तदाप्रभृति भारत  ।
न गुरोर्बान्धवाः शिष्या भविष्यत्यधरोत्तरम्  ॥ १५१.२३ ॥
जितो धर्मो ह्यधर्मेण चासत्येन ऋतं जितम्  ।
जिताश्चौरैश्च राजानः स्त्रीभिश्च पुरुषा जिताः  ॥ १५१.२४ ॥
सीदन्ति चाग्निहोत्राणि गुरौ पूजा प्रणश्यति  ।
सीदन्ति मानवा धर्माः कलौ प्राप्ते युधिष्ठिर  ॥ १५१.२५ ॥
द्वादशे दशमे वर्षे नारी गर्भवती भवेत् ।
कन्यास्तत्र प्रसूयन्ते ब्राह्मणो हरिपिङ्गलः  ॥ १५१.२६ ॥
भविष्यति ततः कल्किर्दशमे जन्मनि प्रभुः  ॥ १५१.२७ ॥
एतत्ते कथितं राजन्देवस्य परमेष्ठिनः  ।
कारणं दश जन्मनां सर्वपापक्षयंकरम्  ॥ १५१.२८ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे श्वेतवाराहतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकपञ्चाशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १५२

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेद्धरापाल भार्गलेश्वरमुत्तमम्  ।
शङ्करं जगतः प्राणं स्मृतमात्राघनाशनम्  ॥ १५२.१ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेत्परमेश्वरम्  ।
अश्वमेधस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोति मानवः  ॥ १५२.२ ॥
तत्र तीर्थे तु यः कश्चित्प्राणत्यागं करिष्यति  ।
अनिवर्तिका गतिस्तस्य रुद्रलोकादसंशयम्  ॥ १५२.३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे भार्गलेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम द्विपञ्चाशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १५३

मार्कण्डेय उवाच -
तस्यैवानन्तरं चान्यद्रवितीर्थमनुत्तमम्  ।
यस्य संदर्शनादेव मुच्यन्ते पातकैर्नराः  ॥ १५३.१ ॥
रवितीर्थे तु यः स्नात्वा नरः पश्यति भास्करम्  ।
तस्य यत्फलमुद्दिष्टं स्वयं देवेन तच्छृणु  ॥ १५३.२ ॥
नान्धो न मूको बधिरः कुले भवति कश्चन  ।
कुरूपः कुनखी वापि तस्य जन्मानि षोडश  ॥ १५३.३ ॥
दद्रुचित्रककुष्ठानि मण्डलानि विचर्चिका  ।
नश्यन्ति देवभक्तस्य षण्मासान्नात्र संशयः  ॥ १५३.४ ॥
चरितं तस्य देवस्य पुराणे यच्छ्रुतं मया  ।
न तत्कथयितुं शक्यं संक्षेपेण नृपोत्तम  ॥ १५३.५ ॥
तत्र तीर्थे तु यद्दानं रविमुद्दिश्य दीयते  ।
विधिना पात्रविप्राय तस्यान्तो नास्ति कर्हिचित् ॥ १५३.६ ॥
अयने विषुवे चैव चन्द्रसूर्यग्रहे तथा  ।
रवितीर्थे प्रदत्तानां दानानां फलमुत्तमम्  ॥ १५३.७ ॥
संक्रान्तौ यानि दानानि हव्यकव्यानि भारत  ।
अपामिव समुद्रस्य तेषामन्तो न लभ्यते  ॥ १५३.८ ॥
येन येन यदा दत्तं येन येन यदा हुतम्  ।
तस्य तस्य तदा काले सविता प्रतिदायकः  ॥ १५३.९ ॥
सप्त जन्मानि तान्येव ददात्यर्कः पुनः पुनः  ।
शतमिन्दुक्षये दानं सहस्रं तु दिनक्षये  ॥ १५३.१० ॥
संक्रान्तौ शतसाहस्रं व्यतीपाते त्वनन्तकम्  ॥ १५३.११ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
रवितीर्थं कथं तात पुण्यात्पुण्यतरं स्मृतम्  ।
विस्तरेण ममाख्याहि श्रवणौ मम लम्पटौ  ॥ १५३.१२ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
शृणुष्वावहितो भूत्वा ह्यादित्येश्वरमुत्तमम्  ।
उत्तरे नर्मदाकूले सर्वव्याधिविनाशनम्  ॥ १५३.१३ ॥
पुरा कृतयुगस्यादौ जाबालिर्ब्राह्मणोऽभवत् ।
वसिष्ठान्वयसम्भूतो वेदशास्त्रार्थपारगः  ॥ १५३.१४ ॥
पतिव्रता साधुशीला तस्य भार्या मनस्विनी  ।
ऋतुकाले तु सा गत्वा भर्तारमिदमब्रवीत् ॥ १५३.१५ ॥
वर्तते ऋतुकालो मे भर्तारं त्वामुपस्थिता  ।
भज मां प्रीतिसंयुक्तः पुत्रकामां तु कामिनीम्  ॥ १५३.१६ ॥
एवमुक्तो द्विजः प्राह प्रियेऽद्याहं व्रतान्वितः  ।
गच्छेदानीं वरारोहे दास्य ऋत्वन्तरे पुनः  ॥ १५३.१७ ॥
पुनर्द्वितीये सम्प्राप्ते ऋतुकालेऽप्युपस्थिता  ।
पुनः सा छन्दिता तेन व्रतस्थोऽद्येति भारत  ॥ १५३.१८ ॥
इत्थं वा बहुशस्तेन छन्दिता च पुनः पुनः  ।
निराशा चाभवत्तत्र भर्तारं प्रति भामिनी  ॥ १५३.१९ ॥
दुःखेन महताविष्टा विधायानशनं मृता  ।
तेन भ्रूणहतेनैव पापेन सहसा द्विजः  ॥ १५३.२० ॥
शीर्णघ्राणाङ्घ्रिरभवत्तपः सर्वं ननाश च  ।
दृष्ट्वात्मानं स कुष्ठेन व्याप्तं ब्राह्मणसत्तमः  ॥ १५३.२१ ॥
विषादं परमं गत्वा नर्मदातटमाश्रितः  ।
अपृच्छद्भास्करं तीर्थं द्विजेभ्यो द्विजसत्तमः  ॥ १५३.२२ ॥
आरोग्यं भास्करादिच्छेदिति संचिन्त्य चेतसि  ।
कुतस्तद्भास्करं तीर्थं भो द्विजाः कथ्यतां मम  ॥ १५३.२३ ॥
तपस्तप्याम्यहं गत्वा तस्मिंस्तीर्थे सुभावितः  ॥ १५३.२४ ॥
द्विजा ऊचुः  ।
रेवाया उत्तरे कूले आदित्येश्वरनामतः  ।
विद्यते भास्करं तीर्थं सर्वव्याधिविनाशनम्  ॥ १५३.२५ ॥
तत्र याह्यविचारेण गन्तुं चेच्छक्यते त्वया  ।
एवमुक्तो द्विजैर्विप्रो गन्तुं तत्र प्रचक्रमे  ॥ १५३.२६ ॥
व्याधिना परिभूतस्तु घोरेण प्राणहारिणा  ।
यदा गन्तुं न शक्नोति तदा तेन विचिन्तितम्  ॥ १५३.२७ ॥
सामर्थ्यं ब्राह्मणानां हि विद्यते भुवनत्रये  ।
लिङ्गपातः कृतो विप्रैर्देवदेवस्य शूलिनः  ॥ १५३.२८ ॥
समुद्रः शोषितो विप्रैर्विन्ध्यश्चापि निवारितः  ।
अहमप्यत्र संस्थस्तु ह्यानयिष्यामि भास्करम्  ॥ १५३.२९ ॥
तपोबलेन महता ह्यादित्येश्वरसंज्ञितम्  ।
इति निश्चित्य मनसा ह्युग्रे तपसि संस्थितः  ॥ १५३.३० ॥
वायुभक्षो निराहारो ग्रीष्मे पञ्चाग्निमध्यगः  ।
शिशिरे तोयमध्यस्थो वर्षास्वप्रावृताकृतिः  ॥ १५३.३१ ॥
साग्रे वर्षशते पूर्णे रविस्तुष्टोऽब्रवीदिदम्  ॥ १५३.३२ ॥

सूर्य उवाच -
वरं वरय भद्रं ते किं ते मनसि वाञ्छितम्  ।
अदेयमपि दास्यामि ब्रूहि मां त्वं चिरं कृथाः  ॥ १५३.३३ ॥
किमसाध्यं हि ते विप्र इदानीं तपसि स्थितः  ॥ १५३.३४ ॥

जाबालिरुवाच -
यदि तुष्टोऽसि देवेश यदि देयो वरो मम  ।
मम प्रतिज्ञा देवेश ह्यादित्येश्वरदर्शने  ॥ १५३.३५ ॥
कृता तां पारितुं देव न शक्तो व्याधिना वृतः  ।
शुक्लतीर्थेऽत्र तिष्ठ त्वमादित्येश्वरमूर्तिधृक् ॥ १५३.३६ ॥
एवमुक्ते तु देवेशो बहुरूपो दिवाकरः  ।
उत्तरे नर्मदाकूले क्षणादेव व्यदृश्यत  ॥ १५३.३७ ॥
तदाप्रभृति भूपाल तद्धि तीर्थं प्रचक्षते  ।
सर्वपापहरं प्रोक्तं सर्वदुःखविनाशनम्  ॥ १५३.३८ ॥
यस्तु संवत्सरं पूर्णं नित्यमादित्यवासरे  ।
स्नात्वा प्रदक्षिणाः सप्त दत्त्वा पश्यति भास्करम्  ॥ १५३.३९ ॥
यत्फलं लभते तेन तच्छृणुष्व मयोदितम्  ।
प्रसुप्तं मण्डलानीह दद्रुकुष्ठविचर्चिकाः  ॥ १५३.४० ॥
नश्यन्ति सत्वरं राजंस्तूलराशिरिवानले  ।
धनपुत्रकलत्राणां पूरयेद्वत्सरत्रयात् ॥ १५३.४१ ॥
यस्तु श्राद्धप्रदस्तत्र पित्ःनुद्दिश्य संक्रमे  ।
तृप्यन्ति पितरस्तस्य पितृदेवो हि भास्करः  ॥ १५३.४२ ॥
इति ते कथितं सर्वमादित्येश्वरमुत्तमम्  ।
सर्वपापहरं दिव्यं सर्वरोगविनाशनम्  ॥ १५३.४३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे आदित्येश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम त्रिपञ्चाशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १५४

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
नर्मदादक्षिणे कूले तीर्थं कलकलेश्वरम्  ।
विख्यातं सर्वलोकेषु स्वयं देवेन निर्मितम्  ॥ १५४.१ ॥
अन्धकं समरे हत्वा देवदेवो महेश्वरः  ।
सहितो देवगन्धर्वैः किन्नरैश्च महोरगैः  ॥ १५४.२ ॥
शङ्खतूर्यनिनादैश्च मृदङ्गपणवादिभिः  ।
वीणावेणुरवैश्चान्यैः स्तुतिभिः पुष्कलादिभिः  ॥ १५४.३ ॥
गायन्ति सामानि यजूंषि चान्ये छन्दांसि चान्ये ऋचमुद्गिरन्ति  ।
स्तोत्रैरनेकैरपरे गृणन्ति महेश्वरं तत्र महानुभावाः  ॥ १५४.४ ॥
प्रमथानां निनादेन कल्कलेन च बन्दिनाम्  ।
यस्मात्प्रतिष्ठितं लिङ्गं तस्माज्जातं तदाख्यया  ॥ १५४.५ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा वीक्षेत्कलकलेश्वरम्  ।
वाजपेयात्परं पुण्यं स लभेन्मानवो भुवि  ॥ १५४.६ ॥
तेन पुण्येन पूतात्मा प्राणत्यागाद्दिवं व्रजेत् ।
आरूढः परमं यानं गीयमानोऽप्सरोगणैः  ॥ १५४.७ ॥
उपभुज्य महाभोगान्कालेन महता ततः  ।
मर्त्यलोके महात्मासौ जायते विमले कुले  ॥ १५४.८ ॥
ब्राह्मणः सुभगो लोके वेदवेदाङ्गपारगः  ।
व्याधिशोकविनिर्मुक्तो जीवेच्च शरदां शतम्  ॥ १५४.९ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे कलकलेश्वरतीर्थफलमाहात्म्यवर्णनं नाम चतुःपञ्चाशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १५५

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
अतः परं प्रवक्ष्यामि सर्वतीर्थादनुत्तमम्  ।
उत्तरे नर्मदाकूले शुक्लतीर्थं युधिष्ठिर  ॥ १५५.१ ॥
तस्य तीर्थस्य चान्यानि पुण्यत्वाच्छुभदर्शनात् ।
पृथिव्यां सर्वतीर्थानि कलां नार्हन्ति षोडशीम्  ॥ १५५.२ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
तस्य तीर्थस्य माहात्म्यं श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः  ।
भ्रातृभिः सहितः सर्वैस्तथान्यैर्द्विजसत्तमैः  ॥ १५५.३ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
शुक्लतीर्थस्य चोत्पत्तिमाकर्णय नरेश्वर  ।
यस्य संदर्शनादेव ब्रह्महत्या प्रलीयते  ॥ १५५.४ ॥
नर्मदा सरितां श्रेष्ठा सर्वपापप्रणाशिनी  ।
यच्च बाल्यं कृतं पापं दर्शनादेव नश्यति  ॥ १५५.५ ॥
मोक्षदानि न सर्वत्र शुक्लतीर्थमृते नृप  ।
शुक्लतीर्थस्य माहात्म्यं पुराणे यच्छ्रुतं मया  ॥ १५५.६ ॥
समागमे मुनीनां तु देवानां हि तथैव च  ।
कथितं देवदेवेन शितिकण्ठेन भारत  ।
कैलासे पर्वतश्रेष्ठे तत्ते संकथयाम्यहम्  ॥ १५५.७ ॥
पुरा कृतयुगस्यादौ तोषितुं गिरिजापतिम्  ।
तपश्चचार विपुलं विष्णुर्वर्षसहस्रकम्  ।
वायुभक्षो निराहारः शुक्लतीर्थे व्यवस्थितः  ॥ १५५.८ ॥
ततः प्रत्यक्षतामागाद्देवदेवो महेश्वरः  ।
प्रादुर्भूतस्तु सहसा तत्र तीर्थे नराधिप  ॥ १५५.९ ॥
क्रोशद्वयमिदं चक्रे भुक्तिमुक्तिप्रदायकम्  ।
तस्मिंस्तीर्थे नरः स्नात्वा मुच्यते सर्वकिल्बिषैः  ॥ १५५.१० ॥
गङ्गा कनखले पुण्या कुरुक्षेत्रे सरस्वती  ।
ग्रामे वा यदि वारण्ये पुण्या सर्वत्र नर्मदा  ॥ १५५.११ ॥
सर्वौषधीनामशनं प्रधानं सर्वेषु पेयेषु जलं प्रधानम्  ।
निद्रा सुखानां प्रमदा रतीनां सर्वेषु गात्रेषु शिरः प्रधानम्  ॥ १५५.१२ ॥
स्नातस्यापि यथा पुण्यं ललाटं नृपसत्तम  ।
शुक्लतीर्थं तथा पुण्यं नर्मदायां युधिष्ठिर  ॥ १५५.१३ ॥
सरितां च यथा गङ्गा देवतानां जनार्दनः  ।
शुक्लतीर्थं तथा पुण्यं नर्मदायां व्यवस्थितम्  ॥ १५५.१४ ॥
चतुष्पदानां सुरभिर्वर्णानां ब्राह्मणो यथा  ।
प्रधानं सर्वतीर्थानां शुक्लतीर्थं तथा नृप  ॥ १५५.१५ ॥
ग्रहाणां तु यथादित्यो नक्षत्राणां यथा शशी  ।
शिरो वा सर्वगात्राणां धर्माणां सत्यमिष्यते  ॥ १५५.१६ ॥
तथैव पार्थ तीर्थानां शुक्लतीर्थमनुत्तमम्  ।
दुर्विज्ञेयो यथा लोके परमात्मा सनातनः  ॥ १५५.१७ ॥
सुसूक्ष्मत्वादनिर्देश्यः शुक्लतीर्थं तथा नृप  ।
मन्दप्रज्ञत्वमापन्ने महामोहसमन्वितः  ॥ १५५.१८ ॥
शुक्लतीर्थं ना जानाति नर्मदातटसंस्थितम्  ।
बहुनात्र किमुक्तेन धर्मपुत्र पुनः पुनः  ॥ १५५.१९ ॥
शुक्लतीर्थं महापुण्यं सम्प्राप्तं कल्मषक्षयात् ।
योऽत्र दत्ते शुचिर्भूत्वा एकं रेवाजलाञ्जलिम्  ॥ १५५.२० ॥
कल्पकोटिसहस्राणि पितरस्तेन तर्पिताः  ॥ १५५.२१ ॥
एकः पुत्रो धरापृष्ठे पित्ःणामार्तिनाशनः  ।
चाणक्यो नाम राजाभूच्छुक्लतीर्थं च वेद सः  ॥ १५५.२२ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
कोऽसौ द्विजवरश्रेष्ठ चाणक्यो नाम नामतः  ।
शुक्लतीर्थस्य यो वेत्ता नान्यो वेत्ता हि कश्चन  ॥ १५५.२३ ॥
केनोपायेन तत्तीर्थं तेन ज्ञातं धरातले  ।
तदहं श्रोतुमिच्छामि परं कौतूहलं हि मे  ॥ १५५.२४ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
इक्ष्वाकुप्रभवो राजा नप्ता शुद्धोदनस्य च  ।
चाणक्यो नाम राजर्षिर्बुभुजे पृथिवीमिमाम्  ॥ १५५.२५ ॥
विक्रान्तो मतिमाञ्छूरः सर्वलोकैरवञ्चितः  ।
वञ्चितः सहसा धूर्तवायसाभ्यां नृपोत्तमः  ॥ १५५.२६ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
कथं स वञ्चितो राजा वायसाभ्यां कुतोऽथवा  ।
पुरा येन प्रतिज्ञातं धीगर्भेण महात्मना  ॥ १५५.२७ ॥
न जीवे वञ्चितोऽन्येन प्राणांस्त्यक्ष्ये न संशयः  ।
एतन्मे वद विप्रेन्द्र परं कौतूहलं मम  ॥ १५५.२८ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
आत्मानं वञ्चितं ज्ञात्वा तदा संगृह्य वायसौ  ।
प्रेषयामास तीव्रेण दण्डेन यमसादनम्  ॥ १५५.२९ ॥
वायसावूचतुः  ।
सुन्दोपसुन्दयोः पुत्रावावां काकत्वमागतौ  ।
मा वधीस्त्वं महाभाग कस्मिंश्चित्कारणान्तरे  ॥ १५५.३० ॥
तावावां कृतसंकल्पौ त्वया कोपेन मानद  ।
निरस्तावनिरस्तौ वा यास्यावः परमां गतिम्  ॥ १५५.३१ ॥
तदादेशय राजेन्द्र कृत्वा तव महत्प्रियम्  ।
मुक्तशापौ भविष्यावो ब्रह्मणो वचनं तथा  ॥ १५५.३२ ॥
तच्छ्रुत्वा काकवचनं चाणक्यो नृपसत्तमः  ।
नाहं जीवे विदित्वैवं वञ्चितः केन कर्हिचित् ॥ १५५.३३ ॥
तस्मात्तीर्थं विजानीतं यमस्य सदने द्विजौ  ।
प्रेषयामि यथान्यायं श्रुत्वा तत्कथयिष्यथः  ॥ १५५.३४ ॥
तेनैव मुक्तौ तौ काकौ स्रक्चन्दनविभूषितौ  ।
शीघ्रगौ प्रेषयामास यमस्य सदनं प्रति  ॥ १५५.३५ ॥

राजोवाच -
तत्र धर्मपुरं गत्वा विचरन्तावितस्ततः  ।
यदि पृच्छति धर्मात्मा यमः संयमनो महान्  ॥ १५५.३६ ॥
कुतो वामागतं ब्रूतं केन वा भूषितावुभौ  ।
मदीया भारती तस्य कथनीया ह्यशङ्कितम्  ॥ १५५.३७ ॥
इक्ष्वाकुसंभवो राजा चाणक्यो नाम धार्मिकः  ।
द्वादशाहे मृतस्यास्य तर्पितावशनादिना  ॥ १५५.३८ ॥
तच्छ्रुत्वा वचनं राज्ञो गतौ तौ यमसादनम्  ।
क्रीडितौ प्राङ्गणे तस्य स्रक्चन्दनविभूषितौ  ।
धर्मराजेन तौ दृष्टौ पृष्टौ धृष्टौ च वायसौ  ॥ १५५.३९ ॥

यम उवाच -
कुतः स्थानात्समायातौ केन वा भूषितावुभौ  ।
वृत्तं वै कथ्यतामेतद्वायसावविशङ्कया  ॥ १५५.४० ॥
काकावूचतुः  ।
इक्ष्वाकुसम्भवो राजा चाणक्यो नाम धार्मिकः  ।
द्वादशाहे मृतस्यास्य तर्पितावशनादिभिः  ॥ १५५.४१ ॥
तयोस्तद्वचनं श्रुत्वा सदा वैवस्वतो यमः  ।
चित्रगुप्तं कलिं कालं वीक्ष्यतामिदमब्रवीत् ॥ १५५.४२ ॥
अण्डजस्वेदजातीनां भूतानां सचराचरे  ।
विहितं लोककर्त्ःणां सान्निध्यं ब्रह्मणा मम  ॥ १५५.४३ ॥
गतः कुत्र दुराचारश्चाणक्यो नामतस्त्विह  ।
अन्विष्यतां पुराणेषु त्वितिहासेषु या गतिः  ॥ १५५.४४ ॥
ततस्तैर्धर्मपालैस्तु धर्मराजप्रचोदितैः  ।
निरीक्षिता पुराणोक्ता कर्मजा गतिरागतिः  ॥ १५५.४५ ॥
ततः प्रोवाच वचनं धर्मो धर्मभृतां वरः  ।
शृण्वतां धर्मपालानां मेघगम्भीरया गिरा  ॥ १५५.४६ ॥
शुक्लतीर्थे मृतानां तु नर्मदाविमले जले  ।
अण्डजस्वेदजातीनां न गतिर्मम सन्निधौ  ॥ १५५.४७ ॥
तत्तीर्थं धार्मिकं लोके ब्रह्मविष्णुमहेश्वरैः  ।
निर्मितं परया भक्त्या लोकानां हितकाम्यया  ॥ १५५.४८ ॥
पापोपपातकैर्युक्ता ये नरा नर्मदाजले  ।
शुक्लतीर्थे मृताः शुद्धा न ते मद्विषयाः क्वचित् ॥ १५५.४९ ॥
एतच्छ्रुत्वा तु वचनं तौ काकौ यमभाषितम्  ।
आगतौ शीघ्रगौ पार्थ दृष्ट्वा यमपुरं महत् ॥ १५५.५० ॥
पृष्टौ तौ प्रणतौ राज्ञा यथावृत्तं यथाश्रुतम्  ।
कथयामासतुः पार्थ दानवौ काकतां गतौ  ॥ १५५.५१ ॥
अस्मात्स्थानाद्गतावावां यमस्य पुरमुत्तमम्  ।
पृथिव्या दक्षिणे भागे ह्यतीत्य बहुयोनिजम्  ॥ १५५.५२ ॥
तत्पुरं कामगं दिव्यं स्वर्णप्राकारतोरणम्  ।
अनेकगृहसम्बाधं मणिकाञ्चनभूषितम्  ॥ १५५.५३ ॥
चतुष्पथैश्चत्वरैश्च घण्टामार्गोपशोभितम्  ।
उद्यानवनसंछन्नं पद्मिनीखण्डमन्दितम्  ॥ १५५.५४ ॥
हंससारससंघुष्टं कोकिलाकुलसंकुलम्  ।
सिंहव्याघ्रगजाकीर्णमृक्षवानरसेवितम्  ॥ १५५.५५ ॥
नरनारीसमाकीर्णं नित्योत्सवविभूषितम्  ।
शंखदुन्दुभिर्निर्घोषैर्वीणावेणुनिनादितम्  ॥ १५५.५६ ॥
यममार्गेऽपि विहितं स्वर्गलोकमिवापरम्  ।
गतौ तत्र पुनश्चान्यैर्यमदूतैर्यमाज्ञया  ॥ १५५.५७ ॥
विदितौ प्रेषितौ तत्र यत्र देवो जगत्प्रभुः  ।
प्राणस्य भीत्या दृष्टोऽसौ सिंहासनगतः प्रभुः  ॥ १५५.५८ ॥
महाकायो महाजङ्घो महास्कन्धो महोदरः  ।
महावक्षा महाबाहुर्महावक्त्रेक्षणो महान्  ॥ १५५.५९ ॥
महामहिषमारूढो महामुकुटभूषितः  ।
तत्रान्यश्च कलिः कालश्चित्रगुप्तो महामतिः  ॥ १५५.६० ॥
समागतौ तदा दृष्टौ मध्ये ज्वलितपावकौ  ।
पुण्यपापानि जन्तूनां श्रुतिस्मृत्यर्थपारगौ  ॥ १५५.६१ ॥
विचारयन्तौ सततं तिष्ठाते तौ दिवानिशम्  ।
ततो ह्यावां प्रणामान्ते यमेन यममूर्तिना  ॥ १५५.६२ ॥
पृष्टावागमने हेतुं तमब्रूव शृणुष्व तत् ।
उज्जयिन्यां महीपालश्चाणक्योऽभूत्प्रतापवान्  ॥ १५५.६३ ॥
द्वादशाहे मृतस्यास्य भुक्त्वा प्राप्तौ यमालयम्  ।
ततोऽस्माकं वचः श्रुत्वा कम्पयित्वा शिरो यमः  ॥ १५५.६४ ॥
उवाच वचनं सत्यं सभामध्ये हसन्निव  ।
अस्ति तत्कारणं येन चाणक्यः पापपूरुषः  ॥ १५५.६५ ॥
नायातो मम लोके तु सर्वपापभयंकरे  ।
शुक्लतीर्थे मृतानां तु नर्मदायां परं पदम्  ॥ १५५.६६ ॥
जायते सर्वजन्तूनां नात्र काचिद्विचारणा  ।
अवशः स्ववशो वापि जन्तुस्तत्क्षेत्रमण्डले  ॥ १५५.६७ ॥
मृतः स वै न सन्देहो रुद्रस्यानुचरो भवेत् ।
तद्धर्मवचनं श्रुत्वा निर्गत्य नगराद्बहिः  ॥ १५५.६८ ॥
पश्यन्तौ विविधां घोरां नरके लोकयातनाम्  ।
त्रिंशत्कोट्यो हि घोराणां नरकाणां नृपोत्तम  ॥ १५५.६९ ॥
दृष्टा भीतौ परामार्तिगतौ तत्र महापथि  ।
नरको रौरवस्तत्र महारौरव एव च  ॥ १५५.७० ॥
पेषणः शोषणश्चैव कालसूत्रोऽस्थिभञ्जनः  ।
तामिस्रश्चान्धतामिस्रः कृमिपूतिवहस्तथा  ॥ १५५.७१ ॥
दृष्टश्चान्यो महाज्वालस्तत्रैव विषभोजनः  ।
नरकौ दंशमशकौ तथा यमलपर्वतौ  ॥ १५५.७२ ॥
नदी वैतरणी दृष्टा सर्वपापप्रणाशिनी  ।
शीतलं सलिलं यत्र पिबन्ति ह्यमृतोपमम्  ॥ १५५.७३ ॥
तदेव नीरं पापानां शोणितं परिवर्तते  ।
असिपत्रवनं चान्यद्दृष्टान्या महती शिला  ॥ १५५.७४ ॥
अग्निपुंजनिभाकारा विशाला शाल्मली परा  ।
इत्यादयस्तथैवान्ये शतसाहस्रसंज्ञिताः  ॥ १५५.७५ ॥
घोरघोरतरा दृष्टाः क्लिश्यन्ते यत्र मानवाः  ।
वाचिकैर्मानसैः पापैः कर्मजैश्च पृथग्विधैः  ॥ १५५.७६ ॥
अहंकारकृतैर्दोषैर्मायावचनपूर्वकैः  ।
पिता माता गुरुर्भ्राता अनाथा विकलेन्द्रियाः  ॥ १५५.७७ ॥
भ्रमन्ति नोद्धृता येषां गतिस्तेषां हि रौरवे  ।
तत्र ते द्वादशाब्दानि क्षपित्वा रौरवेऽधमाः  ॥ १५५.७८ ॥
इह मानुष्यके लोके दीनान्धाश्च भवन्ति ते  ।
देवब्रह्मस्वहर्त्ःणां नराणां पापकर्मणाम्  ॥ १५५.७९ ॥
महारौरवमाश्रित्य ध्रुवं वासो यमालये  ।
ततः कालेन महता पापाः पापेन वेष्टिताः  ॥ १५५.८० ॥
जायन्ते कण्टकैर्भिन्नाः कोशे वा कोशकारकाः  ।
मृगपक्षिविहङ्गानां घातका मांसभक्षकाः  ॥ १५५.८१ ॥
पेषणं नरकं यान्ति शोषणं जीवबन्धनात् ।
तत्रत्यां यातनां घोरां सहित्वा शास्त्रचोदिताम्  ॥ १५५.८२ ॥
इह मानुष्यतां प्राप्य पङ्ग्वन्धबधिरा नराः  ।
गवार्थे ब्राह्मणार्थे च ह्यनृतं वदतामिह  ॥ १५५.८३ ॥
पतनं जायते पुंसां नरके कालसूत्रके  ।
तत्रत्या यातना घोरा विहिता शास्त्रकर्तृभिः  ॥ १५५.८४ ॥
भुक्त्वा समागता ह्यत्र ते यास्यन्त्यन्त्यजां गतिम्  ।
बन्धयन्ति च ये जीवांस्त्यक्त्वात्मकुलसन्ततिम्  ॥ १५५.८५ ॥
पतन्ति नात्र सन्देहो नरके तेऽस्थिभञ्जने  ।
तत्र वर्षशतस्यान्त इह मानुष्यतां गताः  ॥ १५५.८६ ॥
कुब्जा वामनकाः पापा जायन्ते दुःखभागिनः  ।
ये त्यजन्ति स्वकां भार्यां मूढाः पण्डितमानिनः  ॥ १५५.८७ ॥
ते यान्ति नरकं घोरं तामिस्रं नात्र संशयः  ।
तत्र वर्षशतस्यान्ते इह मानुष्यतां गताः  ॥ १५५.८८ ॥
दुश्चर्माणो दुर्भगाश्च जायन्ते मानवा हि ते  ।
मानकूटं तुलाकूटं कूटकं तु वदन्ति ये  ॥ १५५.८९ ॥
नरके तेऽन्धतामिस्रे प्रपच्यन्ते नराधमाः  ।
शतसाहस्रिकं कालमुषित्वा तत्र ते नराः  ॥ १५५.९० ॥
इह शत्रुगृहे त्वन्धा भ्रमन्ते दीनमूर्तयः  ।
पितृदेवद्विजेभ्योऽन्नमदत्त्वा येऽत्र भुञ्जते  ॥ १५५.९१ ॥
नरके कृमिभक्ष्ये ते पतन्ति स्वात्मपोषकाः  ।
ततः प्रसूतिकाले हि कृमिभुक्तश्च सव्रणः  ॥ १५५.९२ ॥
जायतेऽशुचिगन्धोऽत्र परभाग्योपजीवकः  ।
स्वकर्मविच्युताः पापा वर्णाश्रमविवर्जिताः  ॥ १५५.९३ ॥
नरके पूयसम्पूर्णे क्लिश्यन्ते ह्ययुतं समाः  ।
पूर्णे तत्र ततः काले प्राप्य मानुष्यकं भवम्  ॥ १५५.९४ ॥
उद्वेजनीया भूतानां जायन्ते व्याधिभिर्वृताः  ।
अग्निदो गरदश्चैव लोभमोहान्वितो नरः  ॥ १५५.९५ ॥
नरके विषसम्पूर्णे निमज्जति दुरात्मवान्  ।
तत्र वर्षशतात्कालादुन्मज्जनमवस्थितः  ॥ १५५.९६ ॥
भुवि मानुषतां प्राप्य कृपणो जायते पुनः  ।
पादुकोपानहौ छत्रं शय्यां प्रावरणानि च  ॥ १५५.९७ ॥
अदत्त्वा दंशमशकैर्भक्ष्यन्ते जन्यसप्ततिम्  ।
पितुर्द्रव्यापहर्तारस्ताडनक्रोशने रताः  ॥ १५५.९८ ॥
पीडनं क्रियते तेषां यत्र तौ युग्मपर्वतौ  ।
या सा वैतरणी घोरा नदी रक्तप्रवाहिनी  ॥ १५५.९९ ॥
पिबन्ति रुधिरं तत्र येऽभियान्ति रजस्वलाम्  ।
असिपत्रवने घोरे पीड्यन्ते पापकारिणः  ॥ १५५.१०० ॥
परपीडाकरा नित्यं ये नरोऽन्त्यजगामिनः  ।
गुरुदाररतानां तु महापातकिनामपि  ॥ १५५.१०१ ॥
शिलावगूहनं तेषां जायते जन्मसप्ततिम्  ।
ज्वलन्तीमायसीं घोरां बहुकण्टकसंवृताम्  ॥ १५५.१०२ ॥
शाल्मलीं तेऽवगूहन्ति परदाररता हि ये  ।
परस्य योषितं हृत्वा ब्रह्मस्वमपहृत्य च  ॥ १५५.१०३ ॥
अरण्ये निर्जले देशे स भवेत्क्रूरराक्षसः  ।
देवस्वं ब्राह्मणस्वं च लोभेनैवाहरेच्च यः  ॥ १५५.१०४ ॥
स पापात्मा परे लोके गृध्रोच्छिष्टेन जीवति  ।
एवमादीनि पापानि भुञ्जन्ते यमशासनात् ॥ १५५.१०५ ॥
येषां तु दर्शनादेव श्रवणाज्जायते भयम्  ।
तथा दानफलं चान्ये भुञ्जाना यममन्दिरे  ॥ १५५.१०६ ॥
दृष्टाः श्रुतं कथयतां दूतानां च यमाज्ञया  ।
रथैरन्ये गजैरन्ये केचिद्वाजिभिरावृताः  ॥ १५५.१०७ ॥
दृष्टास्तत्र महाभाग तपःसंचयसंस्थिताः  ।
गोदाता स्वर्णदाता च भूमिरत्नप्रदा नराः  ॥ १५५.१०८ ॥
शय्याशनगृहादीनां स लोकः कामदो नृणाम्  ।
अन्नं पानीयसहितं ददते येऽत्र मानवाः  ॥ १५५.१०९ ॥
तत्र तृप्ताः सुसंतुष्टाः क्रीडन्ते यमसादने  ।
अत्र यद्दीयते दानमपि वालाग्रमात्रकम्  ॥ १५५.११० ॥
तदक्षयफलं सर्वं शुक्लतीर्थे नृपोत्तम  ।
एतत्ते कथितं सर्वं यद्दृष्टं यच्च वै श्रुतम्  ॥ १५५.१११ ॥
कुरुष्व यदभिप्रेतं यदि शक्नोषि मुच्यताम्  ।
तयोस्तद्वचनं श्रुत्वा चाणक्यो हृष्टमानसः  ॥ १५५.११२ ॥
विसर्जयामास खगावभिनन्द्य पुनःपुनः  ।
ताभ्यां गताभ्यां सर्वस्वं दत्त्वा विप्रेषु भारत  ॥ १५५.११३ ॥
कामक्रोधौ परित्यज्य जगामामरपर्वतम्  ।
तत्र बद्ध्वोडुपं गाढं कृष्णरज्ज्वावलम्बितम्  ॥ १५५.११४ ॥
प्लवमानोऽशु ध्यायन्देवं जनार्दनम्  ।
आरोग्यं भास्करादिच्छेद्धनं वै जातवेदसः  ॥ १५५.११५ ॥
प्राप्नोति ज्ञानमीशानान्मोक्षं प्राप्नोति केशवात् ।
नीलं रक्तं तदभवन्मेचकं यद्धि सूत्रकम्  ॥ १५५.११६ ॥
शुद्धस्फटिकसङ्काशं दृष्ट्वा रज्जुं महामतिः  ।
आप्लुत्य विमले तोये गतोऽसौ वैष्णवं पदम्  ॥ १५५.११७ ॥
गायन्ति यद्वेदविदः पुराणं नारायणं शाश्वतमच्युताह्वयम्  ।
प्राप्तः स तं राजसुतो महात्मा निक्षिप्य देहं शुभशुक्लतीर्थे  ॥ १५५.११८ ॥
एषा ते कथिता राजन्सिद्धिश्चाणक्यभूभृतः  ।
तथान्यत्तव वक्ष्यामि शृणुष्वैकाग्रमानसः  ॥ १५५.११९ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे चाणक्यसिद्धिप्राप्तिवर्णनं नाम पञ्चपञ्चाशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १५६

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
नास्ति लोकेषु तत्तीर्थं पृथिव्यां यन्नरेश्वर  ।
शुक्लतीर्थेन सदृशमुपमानेन गीयते  ॥ १५६.१ ॥
शुक्लतीर्थं महातीर्थं नर्मदायां व्यवस्थितम्  ।
प्रागुदक्प्रवणे देशे मुनिसङ्घनिषेवितम्  ॥ १५६.२ ॥
वैशाखे च तथा मासि कृष्णपक्षे चतुर्दशी  ।
कैलासादुमया सार्द्धं स्वयमायाति शङ्करः  ॥ १५६.३ ॥
मध्याह्नसमये स्नात्वा पश्यत्यात्मानमात्मना  ।
ब्रह्मविष्ण्विन्द्रसहितः शुक्लतीर्थे समाहितः  ॥ १५६.४ ॥
कार्त्तिक्यां तु विशेषेण वैशाख्यां च नरोत्तम  ।
ब्रह्मविष्णुमहादेवान् स्नात्वा पश्यति तद्दिने  ॥ १५६.५ ॥
देवराजः सुरैः सार्द्धं वायुमार्गव्यवस्थितः  ।
कृष्णपक्षे चतुर्दश्यां स्नात्वा पश्यति शङ्करम्  ॥ १५६.६ ॥
गन्धर्वाप्सरसो यक्षाः सिद्धविद्याधरोरगाः  ।
तद्दिने तेऽपि देवेशं दृष्ट्वा मुञ्चन्ति किल्बिषम्  ॥ १५६.७ ॥
अर्धयोजनविस्तारं तदर्द्धेनैव चायतम्  ।
शुक्लतीर्थं महापुण्यं महापातकनाशनम्  ॥ १५६.८ ॥
यत्र स्थितैः प्रदृश्यन्ते वृक्षाग्राणि नरोत्तमैः  ।
तत्र स्थिता महापापैर्मुच्यन्ते पूर्वसंचितैः  ॥ १५६.९ ॥
पापोपपातकैर्युक्तो नरः स्नात्वा प्रमुच्यते  ।
उपार्जिता विनश्येत भ्रूणहत्यापि दुस्त्यजा  ॥ १५६.१० ॥
यस्मात्तत्रैव देवेश उमया सह तिष्ठति  ।
वैशाख्यां च विशेषेण कैलासादेति शङ्करः  ॥ १५६.११ ॥
तेन तीर्थं महापुण्यं सर्वपातकनाशनम्  ।
कथितं ब्रह्मणा पूर्वं मया तव तथा नृप  ॥ १५६.१२ ॥
रजकेन यथा धौतं वस्त्रं भवति निर्मलम्  ।
तथा तत्र वपुःस्नानं पुरुषस्य भवेच्छुचि  ॥ १५६.१३ ॥
पूर्वे वयसि पापानि कृत्वा पुष्टानि मानवः  ।
अहोरात्रोषितो भूत्वा शुक्लतीर्थे व्यपोहति  ॥ १५६.१४ ॥
शुक्लतीर्थे महाराज राकां रेवाजलाञ्जलिम्  ।
कल्पकोटिसहस्राणि दत्त्वा स्युः पितरः शिवाः  ॥ १५६.१५ ॥
न माता न पिता बन्धुः पतनं नरकार्णवे  ।
उद्धरन्ति यथा पुण्यं शुक्लतीर्थे नरेश्वर  ॥ १५६.१६ ॥
तपसा ब्रह्मचर्येण न तां गच्छन्ति सद्गतिम्  ।
शुक्लतीर्थे मृतो जन्तुर्देहत्यागेन यां लभेत् ॥ १५६.१७ ॥
कार्त्तिकस्य तु मासस्य कृष्णपक्षे चतुर्दशीम्  ।
घृतेन स्नापयेद्देवमुपोष्य प्रयतो नरः  ॥ १५६.१८ ॥
स्नात्वा प्रभाते रेवायां दद्यात्सघृतकम्बलम्  ।
सहिरण्यं यथाशक्ति देवमुद्दिश्य शङ्करं  ॥ १५६.१९ ॥
देवस्य पूरणं कुर्याद्घृतेन घृतकम्बलम्  ।
स गच्छति महातेजाः शिवलोकं मृतो नरः  ॥ १५६.२० ॥
एकविंशकुलोपेतो यावदाभूतसम्प्लवम्  ।
शुक्लतीर्थे नरः स्नात्वा ह्युमां रुद्रं च योऽर्चयेत् ॥ १५६.२१ ॥
गन्धपुष्पादिधूपैश्च सोऽश्वमेधफलं लभेत् ।
मासोपवासं यः कुर्यात्तत्र तीर्थे नरेश्वर  ॥ १५६.२२ ॥
मुच्यते स महत्पापैः सप्तजन्मसुसंचितैः  ।
उष्ट्रीक्षीरमविक्षीरं नवश्राद्धे च भोजनम्  ॥ १५६.२३ ॥
वृषलीगमनं चैव तथाभक्ष्यस्य भक्षणम्  ।
अविक्रयेऽनृते पापं माहिषेऽयाज्ययाजके  ॥ १५६.२४ ॥
वार्द्धुष्ये पङ्क्तिगरदे देवब्राह्मणदूषके  ।
एवमादीनि पापानि तथान्यान्यपि भारत  ॥ १५६.२५ ॥
चान्द्रायणेन नश्यन्ति शुक्लतीर्थे न संशयः  ।
शुक्लतीर्थे तु यः स्नात्वा तर्पयेत्पितृदेवताः  ॥ १५६.२६ ॥
तस्य ते द्वादशाब्दानि तृप्तिं यान्ति सुतर्पिताः  ।
पादुकोपानहौ छत्रं शय्यामासनमेव च  ॥ १५६.२७ ॥
सुवर्णं धनधान्यं च श्राद्धं युक्तहलं तथा  ।
अन्नं पानीयसंहितं तस्मिंस्तीर्थे ददन्ति ये  ॥ १५६.२८ ॥
हृष्टाः पुष्टा मृता यान्ति शिवलोकं न संशयः  ।
तत्र तीर्थे तु यो भक्त्या शिवमुद्दिश्य भारत  ॥ १५६.२९ ॥
भिक्षामात्रं तथान्नं ये तेऽपि स्वर्यान्ति वै नराः  ।
यज्विनां व्रतिनां चैव तत्र तीर्थनिवासिनाम्  ॥ १५६.३० ॥
अपि वालाग्रमात्रं हि दत्तं भवति चाक्षयम्  ।
अग्निप्रवेशं यः कुर्याच्छुक्लतीर्थे समाहितः  ॥ १५६.३१ ॥
रागद्वेषविनिर्मुक्तो हृदि ध्यात्वा जनार्दनम्  ।
सर्वकामसुसम्पूर्णः स गच्छेद्वारुणं पुरम्  ॥ १५६.३२ ॥
न रोगो न जरा तत्र यत्र देवोऽंभसां पतिः  ।
अनाशकं तु यः कुर्यात्तस्मिंस्तीर्थे युधिष्ठिर  ॥ १५६.३३ ॥
अनिवर्तिका गतिस्तस्य रुद्रलोकादसंशयम्  ।
अवशः स्ववशो वापि जन्तुस्तत्क्षेत्रमण्डले  ॥ १५६.३४ ॥
मृतः स तु न सन्देहो रुद्रस्यानुचरो भवेत् ।
शुक्लतीर्थे तु यः कन्यां शक्त्या दद्यादलंकृताम्  ॥ १५६.३५ ॥
विधिना यो नृपश्रेष्ठ कुरुते वृषमोक्षणम्  ।
तस्य यत्फलमुद्दिष्टं पुराणे रुद्रभाषितम्  ॥ १५६.३६ ॥
तदहं सम्प्रवक्ष्यामि शृणुष्वैकमना नृप  ।
यावन्तो रोमकूपाः स्युः सर्वाङ्गेषु पृथक्पृथक् ॥ १५६.३७ ॥
तावद्वर्षसहस्राणि रुद्रलोके महीयते  ।
शुक्लतीर्थे तु यद्दत्तं ग्रहणे चन्द्रसूर्ययोः  ॥ १५६.३८ ॥
वर्धते तद्गुणं तावद्दिनानि दश पञ्च च  ।
शुक्लतीर्थे शुचिर्भूत्वा यः करोति प्रदक्षिणम्  ॥ १५६.३९ ॥
पृथ्वी प्रदक्षिणा तेन कृता यत्तस्य तत्फलम्  ।
शोभनं मिथुनं यस्तु रुद्रमुद्दिश्य पूजयेत् ॥ १५६.४० ॥
सप्त जन्मानि तस्यैव वियोगो न च वै क्वचित् ।
एतत्ते कथितं राजन् संक्षेपेण फलं महत् ॥ १५६.४१ ॥
शुक्लतीर्थस्य यत्पुण्यं यथा देवाच्छ्रुतं मया  ।
य इदं शृणुयाद्भक्त्या पुराणे विहितं फलम्  ॥ १५६.४२ ॥
स लभेन्नात्र सन्देहः सत्यं सत्यं पुनः पुनः  ।
पुत्रार्थी लभते पुत्रं धनार्थी लभते धनम्  ॥ १५६.४३ ॥
मोक्षार्थी लभते मोक्षं स्नानदानफलं महत् ॥ १५६.४४ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे शुक्लतीर्थमहात्म्यवर्णनं नाम षट्पञ्चाशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १५७

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
तस्यैवानन्तरं राजञ्छुक्लतीर्थसमीपतः  ।
वासुदेवस्य तीर्थं तु सर्वलोकेषु पूजितम्  ॥ १५७.१ ॥
तद्धि पुण्यं सुविख्यातं नर्मदायां पुरातनम्  ।
यत्र हुङ्कारमात्रेण रेवा क्रोशं जगाम सा  ॥ १५७.२ ॥
यदा प्रभृति राजेन्द्र हुङ्कारेण गता सरित् ।
तदाप्रभृति स स्वामी हुङ्कारः शब्दितो बुधैः  ॥ १५७.३ ॥
हुङ्कारतीर्थे यः स्नात्वा पश्यत्यव्ययमच्युतम्  ।
स मुच्यते नरः पापैः सप्तजन्म कृतैरपि  ॥ १५७.४ ॥
संसारार्णवमग्नानां नराणां पापकर्मिणाम्  ।
नैवोद्धर्ता जगन्नाथं विना नारायणं परः  ॥ १५७.५ ॥
सा जिह्वा या हरिं स्तौति तच्चित्तं यत्तदर्पितम्  ।
तावेव केवलौ श्लाघ्यौ यौ तत्पूजाकरौ करौ  ॥ १५७.६ ॥
सर्वदा सर्वकार्येषु नास्ति तेषाममङ्गलम्  ।
येषां हृदिस्थो भगवान्मङ्गलायतनो हरिः  ॥ १५७.७ ॥
यदन्यद्देवतार्चायाः फलं प्राप्नोति मानवः  ।
साष्टाङ्गप्रणिपातेन तत्फलं लभते हरेः  ॥ १५७.८ ॥
रेणुगुण्ठितगात्रस्य यावन्तोऽस्य रजःकणाः  ।
तावद्वर्षसहस्राणि विष्णुलोके महीयते  ॥ १५७.९ ॥
सम्मार्जनाभ्युक्षणलेपनेन तदालये नश्यति सर्वपापम्  ।
नारी नराणां परया तु भक्त्या दृष्ट्वा तु रेवां नरसत्तमस्य  ॥ १५७.१० ॥
येनार्चितो भगवान्वासुदेवो जन्मार्जितं नश्यति तस्य पापम्  ।
स याति लोकं गरुडध्वजस्य विधूतपापः सुरसङ्घपूज्यताम्  ॥ १५७.११ ॥
शाठ्येनापि नमस्कारं प्रयुञ्जंश्चक्रपाणिनः  ।
सप्तजन्मार्जितं पापं गच्छत्याशु न संशयः  ॥ १५७.१२ ॥
पूजायां प्रीयते रुद्रो जपहोमैर्दिवाकरः  ।
शङ्खचक्रगदापाणिः प्रणिपातेन तुष्यति  ॥ १५७.१३ ॥
भवजलधिगतानां द्वन्द्ववाताहतानां सुतदुहितृकलत्रत्राणभारार्दितानाम्  ।
विषमविषयतोये मज्जतामप्लवानां भवति शरणमेको विष्णुपोतो नराणाम्  ॥ १५७.१४ ॥
हुङ्कारतीर्थे राजेन्द्र शुभं वा यदि वाशुभम्  ।
यत्कृतं पुरुषव्याघ्र तन्नश्यति न कर्हिचित् ॥ १५७.१५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे हुङ्कारस्वामितीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम सप्तपञ्चाशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १५८

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्परं तीर्थं सङ्गमेश्वरमुत्तमम्  ।
नर्मदादक्षिणे कूले सर्वपापभयापहम्  ॥ १५८.१ ॥
धनदस्तत्र विश्रान्तो मुहूर्तं नृपसत्तम  ।
पितृलोकात्समायातः कैलासं धरणीधरम्  ॥ १५८.२ ॥
प्रत्ययार्थं नृपश्रेष्ठ ह्यद्यापि धरणीतले  ।
कृष्णवर्णा हि पाषाणा दृश्यन्ते स्फटिकोज्ज्वलाः  ॥ १५८.३ ॥
विन्ध्यनिर्झरनिष्क्रान्ता पुण्यतोया सरिद्वरा  ।
प्रविष्टा नर्मदातोये सर्वपापप्रणाशने  ॥ १५८.४ ॥
सङ्गमे तत्र यः स्नात्वा पूजयेत्सङ्गमेश्वरम्  ।
अश्वमेधस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोत्यसंशयम्  ॥ १५८.५ ॥
घण्टापताकावितनं यो ददेत्सङ्गमेश्वरे  ।
हंसयुक्तविमानस्थो दिव्यस्त्रीशतसंवृतः  ॥ १५८.६ ॥
स रुद्रपदमाप्नोति रुद्रस्यानुचरो भवेत् ।
दधि भक्ते न देवस्य यः कुर्याल्लिङ्गपूरणम्  ॥ १५८.७ ॥
सिक्थसंख्यं शिवे लोके स वसेत्कालमीप्सितम्  ।
श्रीफलैः पूरयेल्लिङ्गं निःस्वो भूत्वा भवस्य तु  ॥ १५८.८ ॥
सोऽपि तत्फलमाप्नोति गतः स्वर्गे नरेश्वर  ।
अक्षया सन्ततिस्तस्य जायते सप्तजन्मसु  ॥ १५८.९ ॥
स्नपनं देवदेवस्य दध्ना मधुघृतेन वा  ।
यः करोति विधानेन तस्य पुण्यफलं शृणु  ॥ १५८.१० ॥
धृतक्षीरवहा नद्यो यत्र वृक्षा मधुस्रवाः  ।
तत्र ते मानवा यान्ति सुप्रसन्ने महेश्वरे  ॥ १५८.११ ॥
पत्रं पुष्पं फलं तोयं यस्तु दद्यान्महेश्वरे  ।
तत्सर्वं सप्तजन्मानि ह्यक्षयं फलमश्नुते  ॥ १५८.१२ ॥
सर्वेषामेव पात्राणां महापात्रं महेश्वरः  ।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन पूजनीयो महेश्वरः  ॥ १५८.१३ ॥
ब्रह्मचर्यस्थितो नित्यं यस्तु पूजयते शिवम्  ।
इह जीवन्स देवेशो मृतो गच्छेदनामयम्  ॥ १५८.१४ ॥
शिवे तु पूजिते पार्थ यत्फलं प्राप्यते बुधैः  ।
योगीन्द्रे चैव तत्पार्थ पूजिते लभते फलम्  ॥ १५८.१५ ॥
ते धन्यास्ते महात्मानस्तेषां जन्म सुजीवितम्  ।
येषां गृहेषु भुञ्जन्ति शिवभक्तिरता नराः  ॥ १५८.१६ ॥
संनिरुध्येन्द्रियग्रामं यत्रयत्र वसेन्मुनिः  ।
तत्र तत्र कुरुक्षेत्रं नैमिषं पुष्कराणि च  ॥ १५८.१७ ॥
यत्फलं वेदविदुषि भोजिते शतसंख्यया  ।
तत्फलं जायते पार्थ ह्येकेन शिवयोगिना  ॥ १५८.१८ ॥
यत्र भुञ्जति भस्माङ्गी मूर्खो वा यदि पण्डितः  ।
तत्र भुञ्जति देवेशः सपत्नीको वृषध्वजः  ॥ १५८.१९ ॥
विप्राणां वेदविदुषां कोटिं संभोज्य यत्फलम्  ।
भिक्षामात्रप्रदानेन तत्फलं शिवयोगिनाम्  ॥ १५८.२० ॥
सङ्गमेश्वरमासाद्य प्राणत्यागं करोति यः  ।
न तस्य पुनरावृत्तिः शिवलोकात्कदाचन  ॥ १५८.२१ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे सङ्गमेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामाष्टपञ्चाशदधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १५९

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महाराज तीर्थं परमपावनम्  ।
नर्मदायां सुदुष्प्रापं सिद्धं ह्यनरकेश्वरम्  ॥ १५९.१ ॥
तस्मिंस्तीर्थे नरः स्नात्वा पापकर्मापि भारत  ।
न पश्यति महाघोरं नरकद्वारसंज्ञिकम्  ॥ १५९.२ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
शुभाशुभफलैस्तात भुक्तभोगा नरास्त्विह  ।
जायन्ते लक्षणैर्यैस्तु तानि मे वद सत्तम  ॥ १५९.३ ॥
यथा निर्गच्छते जीवस्त्यक्त्वा देहं न पश्यति  ।
तथा गच्छन्पुनर्देहं पञ्चभूतसमन्वितः  ॥ १५९.४ ॥
त्वगस्थिमांसमेदोऽसृक्केशस्नायुशतैः सह  ।
विण्मूत्ररेतःसङ्घाते का संज्ञा जायते नृणाम्  ॥ १५९.५ ॥
एवमुक्तः स मार्कण्डः कथयामास योगवित् ।
ध्यात्वा सनातनं सर्वं देवदेवं महेश्वरम्  ॥ १५९.६ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
शृणु पार्थ महाप्रश्नं कथयामि यथाश्रुतम्  ।
सकाशाद्ब्रह्मणः पूर्वमृषिदेवसमागमे  ॥ १५९.७ ॥
गुरुरात्मवतां शास्ता राजा शास्ता दुरात्मनाम्  ।
इह प्रच्छन्नपापानां शास्ता वैवस्वतो यमः  ॥ १५९.८ ॥
अचीर्णप्रायश्चित्तानां यमलोके ह्यनेकधा  ।
यातनाभिर्वियुक्तानामनेकां जीवसन्ततिम्  ॥ १५९.९ ॥
गत्वा मनुष्यभावे तु पापचिह्ना भवन्ति ते  ।
तत्तेऽहं सम्प्रवक्ष्यामि शृणुष्वैकमना नृप  ॥ १५९.१० ॥
सहित्वा यातनां सर्वां गत्वा वैवस्वतक्षयम्  ।
विस्तीर्णयातना ये तु लोकमायान्ति चिह्निताः  ॥ १५९.११ ॥
गद्गदोऽनृतवादी स्यान्मूकश्चैव गवानृते  ।
ब्रह्महा जायते कुष्ठी श्यावदन्तस्तु मद्यपः  ॥ १५९.१२ ॥
कुनखी स्वर्णहरणाद्दुःश्चर्मा गुरुतल्पगः  ।
संयोगी हीनयोनिः स्याद्दरिद्रोऽदत्तदानतः  ॥ १५९.१३ ॥
ग्रामशूकरतां याति ह्ययाज्ययाजको नृप  ।
खरो वै बहुयाजी स्याच्छ्वानिमन्त्रितभोजनात् ॥ १५९.१४ ॥
अपरीक्षितभोजी स्याद्वानरो विजने वने  ।
वितर्जकोऽथ मार्जारः खद्योतः कक्षदाहतः  ॥ १५९.१५ ॥
अविद्यां यः प्रयच्छेत बलीवर्दो भवेद्धि सः  ।
अन्नं पर्युषितं विप्रे ददानः क्लीबतां व्रजेत् ॥ १५९.१६ ॥
मात्सर्यादथ जात्यन्धो जन्मान्धः पुस्तकं हरन्  ।
फलान्याहरतोऽपत्यं म्रियते नात्र संशयः  ॥ १५९.१७ ॥
मृतो वानरतां याति तन्मुक्तोऽथ गलाडवान्  ।
अदत्त्वा भक्षयंस्तानि ह्यनपत्यो भवेन्नरः  ॥ १५९.१८ ॥
हरन्वस्त्रं भवेद्गोधा गरदः पवनाशनः  ।
प्रव्राजी गमनाद्राजन् भवेन्मरुपिशाचकः  ॥ १५९.१९ ॥
वातको जलहर्ता च धान्यहर्ता च मूषकः  ।
अप्राप्तयौवनां गच्छन् भवेत्सर्प इति श्रुतिः  ॥ १५९.२० ॥
गुरुदाराभिलाषी च कृकलासो भवेच्चिरम्  ।
जलप्रस्रवणं यस्तु भिन्द्यान्मत्स्यो भवेन्नरः  ॥ १५९.२१ ॥
अविक्रेयान् विक्रयन् वै विकटाक्षो भवेन्नरः  ।
अयोनिगो वृको हि स्यादुलूकः क्रयवञ्चनात् ॥ १५९.२२ ॥
मृतस्यैकादशाहे तु भुञ्जानः श्वोपजायते  ।
प्रतिश्रुत्य द्विजायार्थमददन्मधुको भवेत् ॥ १५९.२३ ॥
राज्ञीगमाद्भवेद्दुष्टतस्करो विड्वराहकः  ।
परिवादी द्विजातीनां लभते काच्छपीं तनुम्  ॥ १५९.२४ ॥
व्रजेद्देवलको राजन्योनिं चाण्डालसंज्ञिताम्  ।
दुर्भगः फलविक्रेता वृश्चिको वृषलीपतिः  ॥ १५९.२५ ॥
मार्जारोऽग्निं पदा स्पृष्ट्वा रोगवान्परमांसभुक् ।
सोदर्यागमनात्षण्ढो दुर्गन्धश्च सुगन्धहृत् ॥ १५९.२६ ॥
ग्रामभट्टो दिवाकीर्तिर्दैवज्ञो गर्दभो भवेत् ।
कुपण्डितः स्यान्मार्जारो भषणो व्यास एव च  ॥ १५९.२७ ॥
स एव दृश्यते राजन्प्रकाशात्परमर्मणाम्  ।
यद्वा तद्वापि पारक्यं स्वल्पं वा यदि वा बहु  ॥ १५९.२८ ॥
कृत्वा वै योनिमाप्नोति तैरश्चीं नात्र संशयः  ।
एवमादीनि चान्यानि चिह्नानि नृपसत्तम  ॥ १५९.२९ ॥
स्वकर्मविहितान्येव दृश्यन्ते यैस्तु मानवाः  ।
ततो जन्म ततो मृत्युः सर्वजन्तुषु भारत  ॥ १५९.३० ॥
जायते नात्र सन्देहः समीभूते शुभाशुभे  ।
स्त्रीपुंसोः सम्प्रयोगेण विषुद्धे शुक्रशोणिते  ॥ १५९.३१ ॥
पञ्चभूतसमोपेतः सषष्ठः परमेश्वरः  ।
इन्द्रियाणि मनः प्राणा ज्ञानमायुः सुखं धृतिः  ॥ १५९.३२ ॥
धारणं प्रेरणं दुःखमिच्छाहङ्कार एव च  ।
प्रयत्न आकृतिर्वर्णः स्वरद्वेषौ भवाभवौ  ॥ १५९.३३ ॥
तस्येदमात्मनः सर्वमनादेरादिमिच्छतः  ।
प्रथमे मासि स क्लेदभूतो धातुविमूर्छितः  ॥ १५९.३४ ॥
मास्यर्बुदं द्वितीये तु तृतीये चेन्द्रियैर्युतः  ।
आकाशाल्लाघवं सौक्ष्म्यं शब्दं श्रोत्रबलादिकम्  ।
वायोस्तु स्पर्शनं चेष्टां दहनं रौक्ष्यमेव च  ॥ १५९.३५ ॥
पित्तात्तु दर्शनं पक्तिमौष्ण्यं रूपं प्रकाशनम्  ।
सलिलाद्रसनां शैत्यं स्नेहं क्लेदं समार्दवम्  ॥ १५९.३६ ॥
भूमेर्गन्धं तथा घ्राणं गौरवं मूर्तिमेव च  ।
आत्मा गृह्णात्यजः पूर्वं तृतीये स्पन्दते च सः  ॥ १५९.३७ ॥
दौर्हृदस्याप्रदानेन गर्भो दोषमवाप्नुयात् ।
वैरूप्यं मरणं वापि तस्मात्कार्यं प्रियं स्त्रियाः  ॥ १५९.३८ ॥
स्थैर्यं चतुर्थे त्वङ्गानां पञ्चमे शोणितोद्भवः  ।
षष्ठे बलं च वर्णश्च नखरोम्णां च सम्भवः  ॥ १५९.३९ ॥
मनसा चेतनायुक्तो नखरोमशतावृतः  ।
सप्तमे चाष्टमे चैव त्वचावान् स्मृतिवानपि  ॥ १५९.४० ॥
पुनर्गर्भं पुनर्धात्रीमेनस्तस्य प्रधावति  ।
अष्टमे मास्यतो गर्भो जातः प्राणैर्वियुज्यते  ॥ १५९.४१ ॥
नवमे दशमे वापि प्रबलैः सूतिमारुतैः  ।
निर्गच्छते बाण इव यन्त्रच्छिद्रेण सज्वरः  ॥ १५९.४२ ॥
शरीरावयवैर्युक्तो ह्यङ्गप्रत्यङ्गसंयुतः  ।
अष्टोत्तरं मर्मशतं तत्रास्था तु शतत्रयम्  ॥ १५९.४३ ॥
सप्त शिरःकपालानि विहितानि स्वयम्भुवा  ।
तिस्रः कोट्योऽर्धकोटी च रोम्णामङ्गेषु भारत  ॥ १५९.४४ ॥
द्वासप्ततिसहस्राणि हृदयादभिनिसृताः  ।
हितानाम हि ता नाड्यस्तासां मध्ये शशिप्रभा  ॥ १५९.४५ ॥
एवं प्रवर्तते चक्रं भूतग्रामे चतुर्विधे  ।
उत्पत्तिश्च विनाशश्च भवतः सर्वदेहिनाम्  ॥ १५९.४६ ॥
गतिरूर्ध्वा च धर्मेण ह्यधर्मेण त्वधोगतिः  ।
जायते सर्ववर्णानां स्वधर्मचलनान्नृप  ॥ १५९.४७ ॥
देवत्वे मानवत्वे च दानभोगादिकाः क्रियाः  ।
दृश्यन्ते या महाराज तत्सर्वं कर्मजं फलम्  ॥ १५९.४८ ॥
स्वकर्म विहिते घोरे कामक्सोधार्जिते शुभे  ।
निमज्जेन्नरके घोरे यस्योत्तारो न विद्यते  ॥ १५९.४९ ॥
उत्तारणाय जन्तूनां नर्मदातटसंस्थितम्  ।
एवमेतन्महातीर्थं नरकेश्वरमुत्तमम्  ॥ १५९.५० ॥
नरकापहं महापुण्यं महापातकनाशनम्  ।
तत्तीर्थं सर्वतीर्थानामुत्तमं भुवि दुर्लभम्  ॥ १५९.५१ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेत महेश्वरम्  ।
महापातकयुक्तोऽपि नरकं नैव पश्यति  ॥ १५९.५२ ॥
तत्र तीर्थे तु यो दद्याद्धेनुं वैतरणीं शुभाम्  ।
स मुच्यते सुखेनैव वैतरण्यां न संशयः  ॥ १५९.५३ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
यमद्वारे महाघोरे या सा वैतरणी नदी  ।
किंरूपा किंप्रमाणा सा कथं सा वहति द्विज  ॥ १५९.५४ ॥
कथं तस्याः प्रमुच्यन्ते केषां वासस्तु संततम्  ।
केषां तु सानुकूला सा ह्येतद्विस्तरतो वद  ॥ १५९.५५ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
धर्मपुत्र महाबाहो शृणु सर्वं मयोदितम्  ।
या सा वैतरणी नाम यमद्वारे महासरित् ॥ १५९.५६ ॥
अगाधा पाररहिता दृष्टमात्रा भयावहा  ।
पूयशोणिततोया सा मांसकर्दमनिर्मिता  ॥ १५९.५७ ॥
तत्तोयं भ्रमते तूर्णं तापीमध्ये घृतं यथा  ।
कृमिभिः सङ्कुलं पूयं वज्रतुण्डैरयोमुखैः  ॥ १५९.५८ ॥
शिशुमारैश्च मकरैर्वज्रकर्तरिसंयुतैः  ।
अन्यैश्च जलजीवैः सा सुहिंस्रैर्मर्मभेदिभिः  ॥ १५९.५९ ॥
तपन्ति द्वादशादित्याः प्रलयान्त इवोल्बणाः  ।
पतन्ति तत्र वै मर्त्याः क्रन्दन्तो भृशदारुणम्  ॥ १५९.६० ॥
हा भ्रातः पुत्र हा मातः प्रलपन्ति मुहुर्मुहुः  ।
असिपत्त्रवने घोरे पतन्तं योऽभिरक्षति  ॥ १५९.६१ ॥
प्रतरन्ति निमज्जन्ति ग्लानिं गच्छन्ति जन्तवः  ।
चतुर्विधैः प्राणिगणैर्द्रष्टव्या सा महानदी  ॥ १५९.६२ ॥
तरन्ति तस्यां सद्दानैरन्यथा तु पतन्ति ते  ।
मातरं ये न मन्यन्ते ह्याचार्यं गुरुमेव च  ॥ १५९.६३ ॥
अवजानन्ति मूढा ये तेषां वासस्तु संततम्  ।
पतिव्रतां साधुशीलामूढां धर्मेषु निश्चलाम्  ॥ १५९.६४ ॥
परित्यजन्ति ये पापाः संततं तु वसन्ति ते  ।
विश्वासप्रतिपन्नानां स्वामिमित्रतपस्विनाम्  ॥ १५९.६५ ॥
स्त्रीबालवृद्धदीनानां छिद्रमन्वेषयन्ति ये  ।
पच्यन्ते तत्र मध्ये वै क्रन्दमानाः सुपापिनः  ॥ १५९.६६ ॥
श्रान्तं बुभुक्षितं विप्रं यो विघ्नयति दुर्मतिः  ।
कृमिभिर्भक्ष्यते तत्र यावत्कल्पशतत्रयम्  ॥ १५९.६७ ॥
ब्राह्मणाय प्रतिश्रुत्य यो दानं न प्रयच्छति  ।
आहूय नास्ति यो ब्रूते तस्य वासस्तु संततम्  ॥ १५९.६८ ॥
अग्निदो गरदश्चैव राजगामी च पैशुनी  ।
कथाभङ्गकरश्चैव कूटसाक्षी च मद्यपः  ॥ १५९.६९ ॥
वज्रविध्वंसकश्चैव स्वयंदत्तापहारकः  ।
सुक्षेत्रसेतुभेदी च परदारप्रधर्षकः  ॥ १५९.७० ॥
ब्राह्मणो रसविक्रेता वृषलीपतिरेव च  ।
गोकुलस्य तृषार्तस्य पालीभेदं करोति यः  ॥ १५९.७१ ॥
कन्याभिदूषकश्चैव दानं दत्त्वा तु तापकः  ।
शूद्रस्तु कपिलापानी ब्राह्मणो मांसभोजनी  ॥ १५९.७२ ॥
एते वसन्ति सततं मा विचारं कृथा नृप  ।
सानुकूला भवेद्येन तच्छृणुष्व नराधिप  ॥ १५९.७३ ॥
अयने विषुवे चैव व्यतीपाते दिनक्षये  ।
अन्येषु पुण्यकालेषु दीयते दानमुत्तमम्  ॥ १५९.७४ ॥
कृष्णां वा पाटलां वापि कुर्याद्वैतरणीं शुभाम्  ।
स्वर्णशृङ्गीं रूप्यखुरां कांस्यपात्रस्य दोहिनीम्  ॥ १५९.७५ ॥
कृष्णवस्त्रयुगाच्छन्नां सप्तधान्यसमन्विताम्  ।
कुर्यात्सद्रोणशिखर आसीनां ताम्रभाजने  ॥ १५९.७६ ॥
यमं हैमं प्रकुर्वीत लोहदण्डसमन्वितम्  ।
इक्षुदण्डमयं बद्ध्वा ह्युडुपं पट्टबन्धनैः  ॥ १५९.७७ ॥
उडुपोपरि तां धेनुं सूर्यदेहसमुद्भवाम्  ।
कृत्वा प्रकल्पयेद्विद्वाञ्छत्त्रोपानद्युगान्विताम्  ॥ १५९.७८ ॥
अङ्गुलीयकवासांसि ब्राह्मणाय निवेदयेत् ।
इममुच्चारयेन्मन्त्रं संगृह्यास्याश्च पुच्छकम्  ॥ १५९.७९ ॥
ओं यमद्वारे महाघोरे या सा वैतरणी नदी  ।
तर्तुकामो ददाम्येनां तुभ्यं वैतरणि नमः  ।
इत्यधिवासनमन्त्रः  ॥ १५९.८० ॥
गावो मे चाग्रतः सन्तु गावो मे सन्तु पृष्ठतः  ।
गावो मे हृदये सन्तु गवां मध्ये वसाम्यहम्  ॥ १५९.८१ ॥
ओं विष्णुरूप द्विजश्रेष्ठ भूदेव पङ्क्तिपावन  ।
सदक्षिणा मया दत्ता तुभ्यं वैतरणि नमः  ।
इति दानमन्त्रः  ॥ १५९.८२ ॥
ब्राह्मणं धर्मराजं च धेनुं वैतरणीं शिवाम्  ।
सर्वं प्रदक्षिणीकृत्य ब्राह्मणाय निवेदयेत् ॥ १५९.८३ ॥
पुच्छं संगृह्य सुरभेरग्रे कृत्वा द्विजं ततः  ॥ १५९.८४ ॥
धेनुके त्वं प्रतीक्षस्व यमद्वारे महाभये  ।
उत्तितीर्षुरहं धेनो वैतरण्यै नमोऽस्तु ते  ।
इत्यनुव्रजमन्त्रः  ॥ १५९.८५ ॥
अनुव्रजेत गच्छन्तं सर्वं तस्य गृहं नयेत् ।
एवं कृते महीपाल सरित्स्यात्सुखवाहिनी  ॥ १५९.८६ ॥
तारयते तया धेन्वा सा सरिज्जलवाहिनी  ।
सर्वान्कामानवाप्नोति ये दिव्या ये च मानुषाः  ॥ १५९.८७ ॥
रोगी रोगाद्विमुक्तः स्याच्छाम्यन्ति परमापदः  ।
स्वस्थे सहस्रगुणितमातुरे शतसंमितम्  ॥ १५९.८८ ॥
मृतस्यैव तु यद्दानं परोक्षे तत्समं स्मृतम्  ।
स्वहस्तेन ततो देयं मृते कः कस्य दास्यति  ।
इति मत्वा महाराज स्वदत्तं स्यान्महाफलम्  ॥ १५९.८९ ॥
इत्येवमुक्तं तव धर्मसूनो दानं मया वैतरणीसमुत्थम्  ।
शृणोति भक्त्या पठतीह सम्यक्स याति विष्णोः पदमप्रमेयम्  ॥ १५९.९० ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
प्राप्ते चाश्वयुजे मासि तस्मिन्कृष्णा चतुर्दशी  ।
स्नात्वा कृत्वा ततः श्राद्धं सम्पूज्य च महेश्वरम्  ॥ १५९.९१ ॥
पितृभ्यो दीयते दानं भक्तिश्रद्धासमन्वितैः  ।
पश्चाज्जागरणं कुर्यात्सत्कथाश्रवणादिभिः  ॥ १५९.९२ ॥
ततः प्रभातसमये स्नात्वा वै नर्मदाजले  ।
तर्पणं विधिवत्कृत्वा पित्ःणां देवपूर्वकम्  ॥ १५९.९३ ॥
सौवर्णे घृतसंयुक्तं दीपं दद्याद्द्विजातये  ।
पश्चात्संभोजयेद्विप्रान् स्वयं चैव विमत्सरः  ॥ १५९.९४ ॥
एवं कृते नरश्रेष्ठ न जन्तुर्नरकं व्रजेत् ।
अवश्यमेव मनुजैर्द्रष्टव्या नारकी स्थितिः  ॥ १५९.९५ ॥
अनेन विधिना कृत्वा न पश्येन्नरकान्नरः  ।
तत्र तीर्थे मृतानां तु नराणां विधिना नृप  ॥ १५९.९६ ॥
मन्वन्तरं शिवे लोके वासो भवति दुर्लभे  ।
विमानेनार्कवर्णेन किंकिणीशतशोभिना  ॥ १५९.९७ ॥
स गच्छति महाभाग सेव्यमानोऽप्सरोगणैः  ।
भुनक्ति विविधान्भोगानुक्तकालं न संशयः  ॥ १५९.९८ ॥
पूर्णे चैव ततः काल इह मानुष्यतां गतः  ।
सर्वव्याधिविनिर्मुक्तो जीवेच्च शरदां शतम्  ॥ १५९.९९ ॥
प्राप्य चाश्वयुजे मासि कृष्णपक्षे चतुर्दशीम्  ।
अहोरात्रोषितो भूत्वा पूजयित्वा महेश्वरम्  ।
महापातकयुक्तोऽपि मुच्यते नात्र संशयः  ॥ १५९.१०० ॥
अष्टाविंशतिकोट्यो वै नरकाणां युधिष्ठिर  ।
विमुक्ता नरकैर्दुःखैः शिवलोकं व्रजन्ति ते  ॥ १५९.१०१ ॥
तत्र भुक्त्वा महाभोगान्दिव्यैश्वर्यसमन्वितान्  ।
लभन्ते मानुषं जन्म दुर्लभं भुवि मानवाः  ॥ १५९.१०२ ॥

॥ इति  श्रीस्कन्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डेऽनरकेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकोनषष्ट्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १६०

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्पाण्डुपुत्र मोक्षतीर्थमनुत्तमम्  ।
सेवितं देवगन्धर्वैर्मुनिभिश्च तपोधनैः  ॥ १६०.१ ॥
बहवस्तन्न जानन्ति विष्णुमायाविमोहिताः  ।
यत्र सिद्धा महाभागा ऋषयः सतपोधनाः  ॥ १६०.२ ॥
पुलस्त्यः पुलहो विद्वान्क्रतुश्चैव महामतिः  ।
प्राचेतसो वसिष्ठश्च दक्षो नारद एव च  ॥ १६०.३ ॥
एते चान्ये महाभागाः सप्तसाहस्रसंज्ञिताः  ।
मोक्षं गताः सह सुतैस्तत्तीर्थं तेन मोक्षदम्  ॥ १६०.४ ॥
तत्र प्रवाहमध्ये तु पतिता तमहा नदी  ।
तत्र तत्सङ्गमं तीर्थं सर्वपापक्षयंकरम्  ॥ १६०.५ ॥
ऋग्यजुःसामसंज्ञानामभ्यस्तानां तु यत्फलम्  ।
सम्यग्जप्त्वा तु विधिना गायत्रीं तत्र तल्लभेत् ॥ १६०.६ ॥
तत्र दत्तं हुतं जप्तं तीर्थसेवार्जितं फलम्  ।
सर्वमक्षयतां याति मोक्षसाधनमुत्तमम्  ॥ १६०.७ ॥
तत्र तीर्थे मृतानां तु संन्यासेन द्विजन्मनाम्  ।
अनिवर्तिका गतिस्तेषां मोक्षतीर्थप्रभावतः  ॥ १६०.८ ॥
एष ते विधिरुद्दिष्टः संक्षेपेण मयानघ  ।
व्युष्टिस्तीर्थस्य महती पुराणे याभिधीयते  ॥ १६०.९ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे मोक्षतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम षष्ट्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १६१

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महाराज सर्पतीर्थमनुत्तमम्  ।
यत्र सिद्धा महासर्पास्तपस्तप्त्वा युधिष्ठिर  ॥ १६१.१ ॥
वासुकिस्तक्षको घोरः सार्प ऐरावतस्तथा  ।
कालियश्च महाभागः कर्कोटकधनंजयौ  ॥ १६१.२ ॥
शङ्खचूडो महातेजा धृतराष्ट्रो वृकोदरः  ।
कुलिको वामनश्चैव तेषां ये पुत्रपौत्रिणः  ॥ १६१.३ ॥
तत्र तीर्थे महापुण्ये तपस्तप्त्वा सुदुष्करम्  ।
भुञ्जन्ति विविधान्भोगान्क्रीडन्ति च यथासुखम्  ॥ १६१.४ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा तर्पयेत्पितृदेवताः  ।
वाजपेयफलं तस्य पुरा प्रोवाच शङ्करः  ॥ १६१.५ ॥
स्नातानां सर्पतीर्थे तु नराणां भुवि भारत  ।
सर्पवृश्चिकजातिभ्यो न भयं विद्यते क्वचित् ॥ १६१.६ ॥
मृतो भोगवतीं गत्वा पूज्यमानो महोरगैः  ।
नागकन्यापरिवृतो महाभोगपतिर्भवेत् ॥ १६१.७ ॥
मार्गशीर्षस्य मासस्य कृष्णपक्षे च याष्टमी  ।
सोपवासः शुचिर्भूत्वा लिङ्गं सम्पूरयेत्तिलैः  ।
यथाविभवसारेण गन्धपुष्पैः समर्चयेत् ॥ १६१.८ ॥
एवं विधाय विधिवत्प्रणिपत्य क्षमापयेत् ।
तस्य यत्फलमुद्दिष्टं तच्छृणुष्व नरेश्वर  ॥ १६१.९ ॥
तिलास्तत्र च यत्संख्याः पत्रपुष्पफलानि च  ।
तावत्स्वर्गपुरे राजन्मोदते कालमीप्सितम्  ॥ १६१.१० ॥
ततः स्वर्गात्परिभ्रष्टो जायते विमले कुले  ।
सुरूपः सुभगश्चैव धनकोटिपतिर्भवेत् ॥ १६१.११ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे सर्पतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकषष्ट्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १६२

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
गोपेश्वरं ततो गच्छेत्सर्पक्षेत्रादनन्तरम्  ।
यत्र स्नानेन चैकेन मुच्यन्ते पातकैर्नराः  ॥ १६२.१ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा कुरुते प्राणसंक्षयम्  ।
स गच्छेद्यदि युक्तोऽपि पापेन शिवमन्दिरम्  ॥ १६२.२ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेद्देवमीश्वरम्  ।
मुच्यते सर्वपापैश्च रुद्रलोकं स गच्छति  ॥ १६२.३ ॥
क्रीडित्वा च यथाकामं रुद्रलोके महातपाः  ।
इह मानुष्यतां प्राप्य राजा भवति धार्मिकः  ॥ १६२.४ ॥
हस्त्यश्वरथसम्पन्नो दासीदाससमन्वितः  ।
पूज्यमानो नरेन्द्रैश्च जीवेद्वर्षशतं सुखी  ॥ १६२.५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे गोपेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम द्विषष्ट्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १६३

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महाराज नागतीर्थमनुत्तमम्  ।
आश्विनस्य सिते पक्षे पञ्चम्यां नियतः शुचिः  ॥ १६३.१ ॥
रात्रौ जागरणं कृत्वा गन्धधूपनिवेदनैः  ।
प्रभाते विमले स्नात्वा श्राद्धं कृत्वा यथाविधि  ॥ १६३.२ ॥
मुच्यते सर्वपापेभ्यो नात्र कार्या विचारणा  ।
तत्र तीर्थे तु यो राजन्प्राणत्यागं करिष्यति  ॥ १६३.३ ॥
अनिवर्तिका गतिस्तस्य प्रोवाचेति शिवः स्वयम्  ॥ १६३.४ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नागतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम त्रिषष्ट्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १६४

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महाराज सांवौरं तीर्थमुत्तमम्  ।
यत्र संनिहितो भानुः पूज्यमानः सुरासुरैः  ॥ १६४.१ ॥
तत्र ये पङ्गुतां प्राप्ताः शीर्णघ्राणनखा नराः  ।
दद्रुमण्डलभिन्नाङ्गा मक्षिकाकृमिसंकुलाः  ॥ १६४.२ ॥
मातापितृभ्यां रहिता भ्रातृभार्याविवर्जिताः  ।
अनाथा विकला व्यङ्गा मग्ना ये दुःखसागरे  ॥ १६४.३ ॥
तेषां नाथो जगद्योनिर्नर्मदातटमाश्रितः  ।
सांवौरनाथो लोकानामार्तिहा दुःखनाशनः  ॥ १६४.४ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा मासमेकं निरन्तरम्  ।
पूजयेद्भास्करं देवं तस्य पुण्यफलं शृणु  ॥ १६४.५ ॥
यत्फलं चोत्तरे पार्थ तथा वै पूर्वसागरे  ।
दक्षिणे पश्चिमे स्नात्वा तत्र तीर्थे तु तत्फलम्  ॥ १६४.६ ॥
कौमारे यौवने पापं वार्द्धके यच्च संचितम्  ।
तत्प्रणश्यति सांवौरे स्नानमात्रान्न संशयः  ॥ १६४.७ ॥
न व्याधिर्नैव दारिद्र्यं न चैवेष्टवियोजनम्  ।
सप्तजन्मानि राजेन्द्र सांवौरपरिसेवनात् ॥ १६४.८ ॥
सप्तम्यामुपवासेन तद्दिने चाप्युपोषिते  ।
स तत्फलमवाप्नोति तत्र स्नात्वा न संशयः  ॥ १६४.९ ॥
रक्तचन्दनमिश्रेण यदर्घ्येण फलं स्मृतम्  ।
तत्र तीर्थे नृपश्रेष्ठ स्नात्वा तत्फलमाप्नुयात् ॥ १६४.१० ॥
नर्मदासलिलं रम्यं सर्वपातकनाशनम्  ।
निरीक्षितं विशेषेण सांवौरेण महात्मना  ॥ १६४.११ ॥
ते धन्यास्ते महात्मानस्तेषां जन्म सुजीवितम्  ।
स्नात्वा पश्यन्ति देवेशं सांवौरेश्वरमुत्तमम्  ॥ १६४.१२ ॥
सूर्यलोके वसेत्तावद्यावदाभूतसम्प्लवम्  ॥ १६४.१३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे सांवौरेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम चतुःषष्ट्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १६५

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
नर्मदादक्षिणे कूले सिद्धेश्वरमिति श्रुतम्  ।
तीर्थं परं महाराज सिद्धैः कृतमिति प्रभो  ॥ १६५.१ ॥
तत्र तीर्थं महापुण्यं सर्वतीर्थेषु पावनम्  ।
नर्मदाया महाराज दक्षिणं कूलमाश्रितम्  ॥ १६५.२ ॥
तत्र तीर्थे नरः स्नात्वा तर्पयेत्पितृदेवताः  ।
श्राद्धं तत्रैव यो दद्यात्पित्ःनुद्दिश्य भारत  ॥ १६५.३ ॥
तृप्यन्ति पितरस्तस्य द्वादशाब्दान्न संशयः  ।
तत्र तीर्थे तु यो भक्त्या स्नात्वा पूजयते शिवम्  ॥ १६५.४ ॥
रात्रौ जागरणं कृत्वा पठेत्पौराणिकीं कथाम्  ।
ततः प्रभाते विमले स्नानं कुर्याद्यथाविधि  ॥ १६५.५ ॥
वीक्षते गिरिजाकान्तं स गच्छेत्परमां गतिम्  ।
पुरा सिद्धा महाभागाः कपिलाद्या महर्षयः  ॥ १६५.६ ॥
जपन्तश्च परं ब्रह्म योगसिद्धा महाव्रताः  ।
सिद्धिं ते परमां प्राप्ता नर्मदायाः प्रभावतः  ॥ १६५.७ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे सिद्धेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम पञ्चषष्ट्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १६६

मार्कण्डेय उवाच -
ततः सिद्धेश्वरी देवी वैष्णवी पापनाशिनी  ।
आनन्दं परमं प्राप्ता दृष्ट्वा स्थानं सुशोभनम्  ॥ १६६.१ ॥
तत्र तीर्थे नरः स्नात्वा पूजयेत्पितृदेवताः  ।
देवीं पश्यति यो भक्त्या मुच्यते सर्वपातकैः  ॥ १६६.२ ॥
मृतवत्सा तु या नारी वन्ध्या स्त्रीजननी तथा  ।
पुत्रं सा लभते नारी शीलवन्तं गुणान्वितम्  ॥ १६६.३ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा पश्येद्देवीं सुभक्तितः  ।
अष्टम्यां वा चतुर्दश्यां सर्वकालेऽथवा नृप  ॥ १६६.४ ॥
सङ्गमे तु ततः स्नाता नारी वा पुरुषोऽपि वा  ।
पुत्रं धनं तथा देवी ददाति परितोषिता  ॥ १६६.५ ॥
गोत्ररक्षां प्रकुरुते दृष्टा देवी सुपूजिता  ।
प्रजां च पाति सततं पूज्यमाना न संशयः  ॥ १६६.६ ॥
नवम्यां च महाराज स्नात्वा देवीमुपोषितः  ।
पूजयेत्परया भक्त्या श्रद्धापूतेन चेतसा  ॥ १६६.७ ॥
स गच्छेत्परमं लोकं यः सुरैरपि दुर्लभः  ॥ १६६.८ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे सिद्धेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम षट्षष्ट्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १६७

युधिष्ठिर उवाच -
नर्मदादक्षिणे कूले त्वच्चिह्नेनोपलक्षितम्  ।
तीर्थमेतन्ममाख्याहि सम्भवं च महामुने  ॥ १६७.१ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
पुरा कृतयुगस्यादौ दक्षिणे गिरिमुत्तमम्  ।
विन्ध्यं सर्वगुणोपेतं नियतो नियताशनः  ॥ १६७.२ ॥
ऋषिसङ्घैः कृतातिथ्यो दण्डके न्यवसं चिरम्  ।
उषित्वा सुचिरं कालं वर्षाणामयुतं सुखी  ॥ १६७.३ ॥
तानृषीन् समनुज्ञाप्य शिष्यैरनुगतस्ततः  ।
निवृत्तः सुमहाभाग नर्मदाकूलमागतः  ॥ १६७.४ ॥
पुण्यं च रमणीयं च सर्वपापविनाशनम्  ।
कृत्वाहमास्पदं तत्र द्विजसंघसमायुतः  ॥ १६७.५ ॥
ब्रह्मचारिभिराकीर्णं गार्हस्थ्ये सुप्रतिष्ठितैः  ।
वानप्रस्थैश्च यतिभिर्यताहारैर्यतात्मभिः  ॥ १६७.६ ॥
तपस्विभिर्महाभागैः कामक्रोधविवर्जितैः  ।
तत्राहं वर्षमयुतं तपः कृत्वा सुदारुणम्  ॥ १६७.७ ॥
आराधयं वासुदेवं प्रभुं कर्तारमीश्वरम्  ।
जपंस्तपोभिर्नियमैर्नर्मदाकूलमाश्रितः  ॥ १६७.८ ॥
ततस्तौ वरदौ देवौ समायातौ युधिष्ठिर  ।
प्रत्यक्षौ भास्करौ राजन्नुमाश्रीभ्यां विभूषितौ  ॥ १६७.९ ॥
प्रणम्याहं ततो देवौ भक्तियुक्तो वचोऽब्रुवम्  ।
भवन्तौ प्रार्थयामि स्म वरार्हौ वरदौ शिवौ  ॥ १६७.१० ॥
धर्मस्थितिं महाभागौ भक्तिं वानुत्तमां युवाम्  ।
अजरो व्याधिरहितः पञ्चविंशतिवर्षवत् ।
अस्मिन्स्थाने सदा स्थेयं सह देवैरसंशयम्  ॥ १६७.११ ॥
एवमुक्तौ मया पार्थ तौ देवौ कृष्णशङ्करौ  ।
मामूचतुः प्रहृष्टौ तौ निवासार्थं युधिष्ठिर  ॥ १६७.१२ ॥
देवावूचतुः  ।
अस्मिन्स्थाने स्थितौ विद्धि सह देवैः सवासवैः  ।
एवमुक्त्वा ततो देवौ तत्रैवान्तरधीयताम्  ॥ १६७.१३ ॥
अहं च स्थापयित्वा तौ शङ्करं कृष्णमव्ययम्  ।
कृतकृत्यस्ततो जातः सम्पूज्य सुसमाहितः  ॥ १६७.१४ ॥
तस्मिंस्तीर्थे नरः स्नात्वा पूजयेत्परमेश्वरम्  ।
मार्कण्डेश्वरनाम्ना वै विष्णुं त्रिभुवनेश्वरम्  ॥ १६७.१५ ॥
स गच्छेत्परमं स्थानं वैष्णवं शैवमेव च  ।
घृतेन पयसा वाथ दध्ना च मधुना तथा  ॥ १६७.१६ ॥
नार्मदेनोदकेनाथ गन्धधूपैः सुशोभनैः  ।
पुष्पोपहारैश्च तथा नैवेद्यैर्नियतात्मवान्  ॥ १६७.१७ ॥
एवं विष्णोः प्रकुर्वीत जागरं भक्तितत्परः  ।
स्नानादीनि तथा राजन्प्रयतः शुचिमानसः  ॥ १६७.१८ ॥
ज्येष्ठे मासि सिते पक्षे चतुर्दश्यामुपोषितः  ।
द्वादश्यां कारयेद्देवपूजनं वैष्णवो नरः  ॥ १६७.१९ ॥
एवं कृत्वा चतुर्दश्यामेकादश्यां नरोत्तम  ।
वैष्णवं लोकमाप्नोति विष्णुतुल्यो भवेन्नरः  ॥ १६७.२० ॥
माहेश्वरे च राजेन्द्र गणवन्मोदते पुरे  ।
श्राद्धं च कुरुते तत्र पित्ःनुद्दिश्य सुस्थिरः  ॥ १६७.२१ ॥
तस्य ते ह्यक्षयां तृप्तिं प्राप्नुवन्ति न संशयः  ।
नर्मदायां द्विजः स्नात्वा मौनी नियतमानसः  ॥ १६७.२२ ॥
उपास्य सन्ध्यां तत्रस्थो जपं कृत्वा सुशोभनम्  ।
तर्पयित्वा पित्ःन्देवान्मनुष्यांश्च यथाविधि  ॥ १६७.२३ ॥
कृष्णस्य पुरतः स्थित्वा मार्कण्डेशस्य वा पुनः  ।
ऋग्यजुःसाममन्त्रांश्च जपेदत्र प्रयत्नतः  ॥ १६७.२४ ॥
ऋचमेकां जपेद्यस्तु ऋग्वेदस्य फलं लभेत् ।
यजुर्वेदस्य यजुषा साम्ना सामफलं लभेत् ॥ १६७.२५ ॥
एकस्मिन्भोजिते विप्रे कोटिर्भवति भोजिता  ।
मृतप्रजा तु या नारी वन्ध्या स्त्रीजननी तथा  ॥ १६७.२६ ॥
रुद्रांस्तु विधिवज्जप्त्वा ब्राह्मणो वेदतत्त्ववित् ।
लिङ्गस्य दक्षिणे पार्श्वे स्थापयेत्कलशं शिवम्  ॥ १६७.२७ ॥
रुद्रैकादशभिर्मन्त्रैः स्नापयेत्कलशाम्भसा  ।
पुत्रमाप्नोति राजेन्द्र दीर्घायुषमकल्मषम्  ॥ १६७.२८ ॥
मार्कण्डेश्वरवृक्षान्यो दूरस्थानपि पश्यति  ।
ब्रह्महत्यादिपापेभ्यो मुच्यते शङ्करोऽब्रवीत् ॥ १६७.२९ ॥
य इदं शृणुयाद्भक्त्या पठेद्वा नृपसत्तम  ।
सर्वपापविशुद्धात्मा जायते नात्र संशयः  ॥ १६७.३० ॥
इदं यशस्यमायुष्यं धन्यं दुःखप्रणाशनम्  ।
पठतां शृण्वतां वापि सर्वपापप्रमोचनम्  ॥ १६७.३१ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे मार्कण्डेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम सप्तषष्ट्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १६८

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
नर्मदादक्षिणे रोधस्यङ्कूरेश्वरमुत्तमम्  ।
तीर्थं सर्वगुणोपेतं त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्  ॥ १६८.१ ॥
यत्र सिद्धं महारक्ष आराध्य तु महेश्वरम्  ।
शङ्करं जगतः प्राणं स्मृतिमात्रावहारिणम्  ॥ १६८.२ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
किं तद्रक्षो द्विजश्रेष्ठ किंनाम कस्य वान्वये  ।
एतद्विस्तरतः सर्वं कथयस्व ममानघ  ॥ १६८.३ ॥
अज्ञानतिमिरान्धा ये पुमांसः पापकारिणः  ।
युष्मद्विधैर्दीपभूतैः पश्यन्ति सचराचरम्  ॥ १६८.४ ॥
धर्मपुत्रवचः श्रुत्वा मार्कण्डेयो मुनीश्वरः  ।
स्मितं कृत्वा बभाषे तां कथां पापप्रणाशनीम्  ॥ १६८.५ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
मानसो ब्रह्मणः पुत्रः पुलस्त्यो नाम पार्थिव  ।
वेदशास्त्रप्रवक्ता च साक्षाद्वेधा इवापरः  ॥ १६८.६ ॥
तृणबिन्दुसुता तस्य भार्यासीत्परमेष्ठिनः  ।
तस्य धर्मप्रसङ्गेन पुत्रो जातो महामनाः  ॥ १६८.७ ॥
यस्माद्वेदेतिहासैश्च सषडङ्गपदक्रमाः  ।
विश्रान्ता ब्रह्मणा दत्ता नाम विश्रवसेति च  ॥ १६८.८ ॥
कस्मिंश्चिदथ काले च भरद्वाजो महामुनिः  ।
स्वसुतां प्रददौ राजन्मुदा विश्रवसे नृप  ॥ १६८.९ ॥
स तया रमते सार्धं पौलोम्या मघवा इव  ।
मुदा परमया राजन्ब्राह्मणो वेदवित्तमः  ॥ १६८.१० ॥
केनचित्त्वथ कालेन पुत्रः पुत्रगुणैर्युतः  ।
जज्ञे विश्रवसो राजन्नाम्ना वैश्रवणः श्रुतः  ॥ १६८.११ ॥
सोऽपि मौनव्रतं कृत्वा बालभावाद्युधिष्ठिर  ।
सर्वभूताभयं दत्त्वा चचार परमं व्रतम्  ॥ १६८.१२ ॥
तस्य तुष्टो महादेवो ब्रह्मा ब्रह्मर्षिभिः सह  ।
सखित्वं चेश्वरो दत्त्वा धनदत्वं जगाम ह  ॥ १६८.१३ ॥
यमेन्द्रवरुणानां च चतुर्थस्त्वं भविष्यसि  ।
ब्रह्माप्युक्त्वा जगामाशु लोकपालत्वमीप्सितम्  ॥ १६८.१४ ॥
ततस्त्वनन्तरे काले कैकसी नाम राक्षसी  ।
पातालं भूतलं त्यक्त्वा विश्रवं चकमे पतिम्  ॥ १६८.१५ ॥
पुत्रोऽथ रावणो जातस्तस्या भरतसत्तम  ।
कुम्भकर्णो महारक्षो धर्मात्मा च विभीषणः  ॥ १६८.१६ ॥
कुम्भश्चैव विकुम्भश्च कुम्भकर्णसुतावुभौ  ।
महाबलौ महावीर्यौ महान्तौ पुरुषोत्तम  ॥ १६८.१७ ॥
अङ्कूरो राक्षसश्रेष्ठः कुम्भस्य तनयो महान्  ।
विभीषणं च गुणवद्दृष्ट्वैवं राक्षसोत्तमः  ॥ १६८.१८ ॥
ततः स यौवनं प्राप्य ज्ञात्वा रक्षः पितामहम्  ।
परं निर्वेदमापन्नश्चचार सुमहत्तपः  ॥ १६८.१९ ॥
दक्षिणं पश्चिमं गत्वा सागरं पूर्वमुत्तरम्  ।
नर्मदायां प्रसङ्गेन ह्यङ्कूरो राक्षसेश्वरः  ॥ १६८.२० ॥
तपश्चचार सुमहद्दिव्यं वर्षशतं किल  ।
ततस्तुष्टो महादेवः साक्षात्परपुरंजयः  ॥ १६८.२१ ॥
वरेण छन्दयामास राक्षसं वृषकेतनः  ।
वरं वृणीष्व भद्रं ते तव दास्यामि सुव्रत  ॥ १६८.२२ ॥
प्रोवाच राक्षसो वाक्यं देवदेवं महेश्वरम्  ।
वरदं सोऽग्रतो दृष्ट्वा प्रणम्य च पुनःपुनः  ॥ १६८.२३ ॥
यदि तुष्टो महादेव वरदोऽसि सुरेश्वर  ।
दुर्लभं सर्वभूतानाममरत्वं प्रयच्छ मे  ॥ १६८.२४ ॥
मम नाम्ना स्थितोऽनेन वरेण त्रिपुरान्तक  ।
सदा संनिहितोऽप्यत्र तीर्थे भवितुमर्हसि  ॥ १६८.२५ ॥

ईश्वर उवाच -
यावद्विभीषणमतं यावद्धर्मनिषेवणम्  ।
करिष्यसि दृढात्मा त्वं तावदेतद्भविष्यति  ॥ १६८.२६ ॥
एवमुक्त्वा ययौ देवः सर्वदैवतपूजितः  ।
विमानेनार्कवर्णेन कैलासं धरणीधरम्  ॥ १६८.२७ ॥
गते चादर्शनं देवे स्नात्वाचम्य विधानतः  ।
स्थापयामास राजेन्द्र ह्यङ्कूरेश्वरमुत्तमम्  ॥ १६८.२८ ॥
गन्धपुष्पैस्तथा धूपैर्वस्त्रालङ्कारभूषणैः  ।
पताकैश्चामरैश्छत्रैर्जयशब्दादिमंगलैः  ॥ १६८.२९ ॥
पूजयित्वा सुरेशानं स्तोत्रैर्हृद्यैः सुपुष्कलैः  ।
जगाम भवनं रक्षो यत्र राजा विभीषणः  ॥ १६८.३० ॥
पूजितः स यथान्यायं दानसन्मानगौरवैः  ।
सौदर्ये स्थापितो भावे सोऽवात्सीत्परयामुदा  ॥ १६८.३१ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेत्परमेश्वरम्  ।
अङ्कूरेश्वरनामानं सोऽश्वमेधफलं लभेत् ॥ १६८.३२ ॥
माण्डव्यखातमारभ्य सङ्गमं वापि यच्छुभम्  ।
रेवाया आमलक्याश्च देवक्षेत्रं महेश्वरम्  ॥ १६८.३३ ॥
माण्डव्यखातात्पश्चिमतस्तीर्थं तदङ्कूरेश्वरम्  ।
तत्र तीर्थे नरः स्नात्वा शुचिः प्रयतमानसः  ॥ १६८.३४ ॥
सन्ध्यामाचम्य यत्नेन जपं कृत्वाथ भारत  ।
तर्पयित्वा पित्ःन्देवान्मनुष्यान् भरतर्षभ  ॥ १६८.३५ ॥
सचैलः क्लिन्नवसनो मौनमास्थाय संयतः  ।
अष्टम्यां वा चतुर्दश्यामुपोष्य विधिवन्नरः  ॥ १६८.३६ ॥
पूजां यः कुरुते राजंस्तस्य पुण्यफलं शृणु  ।
साग्रं तु योजनशतं तीर्थान्यायतनानि च  ॥ १६८.३७ ॥
भवन्ति तानि दृष्टानि ततः पापैः प्रमुच्यते  ।
तत्र तीर्थे तु यद्दानं देवमुद्दिश्य दीयते  ॥ १६८.३८ ॥
स्नात्वा तु विधिवत्पात्रे तदक्षयमुदाहृतम्  ।
होमाद्दशगुणं प्रोक्तं फलं जाप्ये ततोऽधिकम्  ॥ १६८.३९ ॥
त्रिगुणं चोपवासेन स्नानेन च चतुर्गुणम्  ।
संन्यासं कुरुते यस्तु प्राणत्यागं करोति वा  ॥ १६८.४० ॥
अनिवर्तिका गतिस्तस्य रुद्रलोकादसंशयम्  ।
कृमिकीटपतङ्गानां तत्र तीर्थे युधिष्ठिर  ।
अङ्कूरेश्वरनामाख्ये मृतानां सुगतिर्भवेत् ॥ १६८.४१ ॥
एतत्ते कथितं राजन्नङ्कूरेश्वरसम्भवम्  ।
तीर्थं सर्वगुणोपेतं परमं पापनाशनम्  ॥ १६८.४२ ॥
येऽपि शृण्वन्ति भक्त्येदं कीर्त्यमानं महाफलम्  ।
लभन्ते नात्र सन्देहः शिवस्य भुवनं हि ते  ॥ १६८.४३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे अङ्कूरेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामाष्टषष्ट्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १६९

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्परं तीर्थं पुण्यं पापप्रणाशनम्  ।
माण्डव्यो यत्र संसिद्ध ऋषिर्नारायणस्तथा  ॥ १६९.१ ॥
नारायणेन शुश्रूषा शूलस्थेन कृता पुरा  ।
तत्र स्नात्वा महाराज मुच्यते पापकञ्चुकात् ॥ १६९.२ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
आश्चर्यमेतल्लोकेषु यत्त्वया कथितं मुने  ।
न दृष्टं न श्रुतं तात शूलस्थेन तपः कृतम्  ॥ १६९.३ ॥
एतत्सर्वं कथय मे ऋषिभिः सहितस्य वै  ।
अस्य तीर्थस्य माहात्म्यं माण्डव्यस्य कुतूहलात् ॥ १६९.४ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
शृणु राजन्यथावृत्तपुरा त्रेतायुगे क्षितौ  ।
लोकपालोपमो राजा देवपन्नो महामतिः  ॥ १६९.५ ॥
धर्मज्ञश्च कृतज्ञश्च यज्वा दानरतः सदा  ।
प्रजा ररक्ष यत्नेन पिता पुत्रानिवौरसान्  ॥ १६९.६ ॥
दात्यायनी प्रिया भार्या तस्य राज्ञो वशानुगा  ।
हारनूपुरघोषेण झङ्काररवनादिता  ॥ १६९.७ ॥
परस्परं तयोः प्रीतिर्वर्धतेऽनुदिनं नृप  ।
वंशस्तम्बे स्थितो राजा संशास्ति पृथिवीमिमाम्  ॥ १६९.८ ॥
हस्त्यश्वरथसम्पूर्णां धनवाहनसंयुताम्  ।
अलंकृतो गुणैः सर्वैरनपत्यो महीपतिः  ॥ १६९.९ ॥
दुःखेन महताविष्टः संतप्तः सन्ततिं विना  ।
स्नानहोमरतो नित्यं द्वादशाब्दानि भारत  ॥ १६९.१० ॥
व्रतोपवासनियमैः पत्नीभिः सह तस्थिवान्  ।
आराधयद्भगवतीं चामुण्डां मुण्डमर्दिनीम्  ॥ १६९.११ ॥
स्तोत्रैरनेकैर्भक्त्या च पूजाविधिसमाधिना  ।
जय वाराहि चामुण्डे जय देवि त्रिलोचने  ॥ १६९.१२ ॥
ब्राह्मि रौद्रि च कौमारि कात्यायनि नमोऽस्तु ते  ।
प्रचण्डे भैरवे रौद्रि योगिन्याकाशगामिनि  ॥ १६९.१३ ॥
नास्ति किंचित्त्वया हीनं त्रैलोक्ये सचराचरे  ।
राज्ञा स्तुता च संतुष्टा देवी वचनमब्रवीत् ॥ १६९.१४ ॥
वरयस्व यथाकामं यस्ते मनसि वर्तते  ।
आराधिता त्वया भक्त्या तुष्टा दास्यामि ते वरम्  ॥ १६९.१५ ॥

देवपन्न उवाच -
यदि तुष्टासि देवेशि वरार्हो यदि वाप्यहम्  ।
पुत्रसन्तानरहितं संतप्तं मां समुद्धर  ॥ १६९.१६ ॥
सन्तानं नय मे वृद्धिं गोत्ररक्षां कुरुष्व मे  ।
अपुत्रिणां गृहाणीह श्मशानसदृशानि हि  ॥ १६९.१७ ॥
पितरस्तस्य नाश्नन्ति देवता ऋषिभिः सह  ।
क्रियमाणेऽप्यहरहः श्राद्धे मत्पितरः सदा  ॥ १६९.१८ ॥
दर्शयन्ति सदात्मानं स्वप्ने क्षुत्पीडितं मम  ।
इति राज्ञो वचः श्रुत्वा देवी ध्यानमुपागता  ॥ १६९.१९ ॥
दिव्येन चक्षुषा दृष्टं त्रैलोक्यं सचराचरम्  ।
प्रसन्नवदना देवी राजानमिदमब्रवीत् ॥ १६९.२० ॥
सन्तानं नास्ति ते राजंस्त्रैलोक्ये सचराचरे  ।
यजस्व यज्ञपुरुषमपत्यं नास्ति तेऽन्यथा  ॥ १६९.२१ ॥
मया दृष्टं महीपाल त्रैलोक्यं दिव्यचक्षुषा  ।
एवमुक्त्वा गता देवी राजा स्वगृहमागमत् ॥ १६९.२२ ॥
इयाज यज्ञपुरुषं संजाता कन्यका ततः  ।
तेजस्विनी रूपवती सर्वलोकमनोहरा  ॥ १६९.२३ ॥
देवगन्धर्वलोकेऽपि तादृशी नास्ति कामिनी  ।
तस्या नाम कृतं पित्रा हर्षात्कामप्रमोदिनी  ॥ १६९.२४ ॥
ततः कालेन ववृधे रूपेणास्तम्भयज्जगत् ।
हंसलीलागतिः सुभ्रूः स्तनभारावनामिता  ॥ १६९.२५ ॥
रक्तमाल्याम्बरधरा कुण्डलाभरणोज्ज्वला  ।
दिव्यानुलेपनवती सखीभिः सा सुरक्षिता  ॥ १६९.२६ ॥
कुचमध्यगतो हारो विद्युन्मालेव राजते  ।
भ्रमराञ्चितकेशी सा बिम्बोष्ठी चारुहासिनी  ॥ १६९.२७ ॥
कर्णान्तप्राप्तनेत्राभ्यां पिबन्तीवाथ कामिनः  ।
चन्द्रताम्बूलसौरभ्यैराकर्षन्तीव मन्मथम्  ॥ १६९.२८ ॥
कम्बुग्रीवा चारुमध्या ताम्रपादाङ्गुलीनखा  ।
निम्ननाभिः सुजघना रम्भोरू सुदती शुभा  ॥ १६९.२९ ॥
मातापितृसुहृद्वर्गे क्रीडानन्दविवर्धिनी  ।
एकस्मिन्दिवसे बाला सखीवृन्दसमन्विता  ॥ १६९.३० ॥
चन्दनागरुतांबूलधूपसौमनसाञ्चिता  ।
गृहीत्वा पुष्पधूपादि गता देवीप्रपूजने  ॥ १६९.३१ ॥
तडागतट उत्सृज्य भूषणान्यङ्गवेष्टकान्  ।
चक्रुः सरसिताः क्रीडां जलमध्यगतास्तदा  ॥ १६९.३२ ॥
क्रीडन्तीं तामवेक्ष्याथ ससखीं विमले जले  ।
राक्षसः शम्बरो नाम श्येनरूपेण चागमत् ॥ १६९.३३ ॥
गृहीता जलमध्यस्था तेन सा काममोदिनी  ।
खमुत्पपात दुष्टात्मा गृहीत्वाभरणान्यपि  ॥ १६९.३४ ॥
वायुमार्गं गतः सोऽथ कामिन्या सह भारत  ।
अपतन्कुण्डलादीनि यत्र तोये महामुनिः  ॥ १६९.३५ ॥
माण्डव्यो नर्मदातीरे काष्ठवत्संजितेन्द्रियः  ।
लीनो माहेश्वरे स्थाने नारायणपदे परे  ॥ १६९.३६ ॥
तस्य चानुचरो भ्राता भ्रातुः शुश्रूषणे रतः  ।
तपोजपकृशीभूतो दध्यौ देवं जनार्दनम्  ॥ १६९.३७ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे काममोदिनीहरणवर्णनं नामैकोनसप्तत्यधिशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १७०

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
कामप्रमोदिनीसख्यो नीयमानां च तेन तु  ।
दृष्ट्वा ताश्चुक्रुशुः सर्वा निःसृत्य जलमध्यतः  ॥ १७०.१ ॥
गता राजगृहे सर्वाः कथयन्ति सुदुःखिताः  ।
कामप्रमोदिनी राजन्हृता श्येनेन पक्षिणा  ॥ १७०.२ ॥
क्रीडन्ती च जलस्थाने तडागे देवसन्निधौ  ।
अन्वेष्या च त्वया राजंस्तस्य मार्गं विजानता  ॥ १७०.३ ॥
तासां तद्वचनं श्रुत्वा देवपन्नः सुदुःखितः  ।
हाहेत्युक्त्वा समुत्थाय रुदमानो वरासनात् ॥ १७०.४ ॥
मन्त्रिभिः सहितस्तस्मिंस्तडागे जलसन्निधौ  ।
न चिह्नं न च पन्थानं दृष्ट्वा दुःखान्मुमोह च  ॥ १७०.५ ॥
तस्य राज्ञस्तु दुःखेन दुःखितो नागरो जनः  ।
क्षणेनाश्वासितो राजा मन्त्रिभिः सपुरोहितैः  ॥ १७०.६ ॥
किं कुर्म इत्युवाचेदमस्मिन्काले विधीयताम्  ।
सर्वैस्तत्संविदं कृत्वा वाहिनीं चतुरङ्गिणीम्  ॥ १७०.७ ॥
प्रेषयामि दिशः सर्वा हस्त्यश्वरथसंकुला  ।
वादित्राणि च वाद्यन्ते व्याकुलीभूतसंकुले  ॥ १७०.८ ॥
नाराचैस्तोमरैर्भल्लैः खड्गैः परश्वधादिभिः  ।
राजा संनाहबद्धोऽभूद्गनं ग्रसते किल  ॥ १७०.९ ॥
न देवो न च गन्धर्वो न दैत्यो न च राक्षसः  ।
किं करिष्यति राजाद्य न जाने रोषनिष्कृतिम्  ॥ १७०.१० ॥
नागरोऽपि जनस्तत्र दृष्ट्वा चकितमानसः  ।
चतुर्दशसहस्राणि दन्तिनां सृणिधारिणाम्  ॥ १७०.११ ॥
अश्वारोहसहस्राणि ह्यशीतिः शस्त्रपाणिनाम्  ।
रथानां त्रिसहस्राणि विंशतिर्भरतर्षभ  ॥ १७०.१२ ॥
सङ्ग्रामभेरीनिनदैः खुररेणुर्नभोगता  ।
एतस्मिन्नन्तरे तात रक्षको नगरस्य हि  ॥ १७०.१३ ॥
गृहीत्वाभरणं तस्यास्त्वङ्गप्रत्यङ्गिकं तथा  ।
कुण्डलाङ्गदकेयूरहारनूपुरझल्लरीः  ॥ १७०.१४ ॥
निवेद्याकथयद्राज्ञे मया दृष्टं त्ववेक्षणात् ।
तापसानामाश्रमे तु माण्डव्यो यत्र तिष्ठति  ॥ १७०.१५ ॥
तापसैर्वेष्टितो यत्र ददृशे तत्र सन्निधौ  ।
दण्डवासिवचः श्रुत्वा प्रत्यक्षाङ्गविभूषणम्  ॥ १७०.१६ ॥
स क्रोधरक्तनयनो मन्त्रिणो वीक्ष्य नैगमान्  ।
ईदृग्भूतसमाचारो ब्राह्मणो नगरे मम  ॥ १७०.१७ ॥
चौरचर्यां व्रतच्छन्नः परद्रव्यापहरकः  ।
तेन कन्या हृता मेऽद्य तपस्विपापकर्मिणा  ॥ १७०.१८ ॥
शाकुन्तं रूपमास्थाय जलस्थो गगनं ययौ  ।
पाखण्डिनो विकर्मस्थान् बिडालव्रतिकाञ्छठान्  ॥ १७०.१९ ॥
चाटुतस्करदुर्वृत्तान् हन्यान्नस्त्यस्य पातकम्  ।
न द्रष्टव्यो मया पापः स्तेयी कन्यापहारकः  ॥ १७०.२० ॥
शूलमारोप्यतां क्षिप्रं न विचारस्तु तस्य वै  ।
स च वध्यो मया दुष्टो रक्षोरूपी तपोधनः  ॥ १७०.२१ ॥
एवं ब्रुवंश्चलन्क्रोधादादिश्य दण्डवासिनम्  ।
कार्याकार्यं न विज्ञाय शूलमारोपयद्द्विजम्  ॥ १७०.२२ ॥
पौरा जानपदाः सर्वे अश्रुपूर्णमुखास्तदा  ।
हाहेत्युक्त्वा रुदन्त्यन्ये वदन्ति च पृथक्पृथक् ॥ १७०.२३ ॥
कुत्सितं च कृतं कर्म राज्ञा चण्डालचारिणा  ।
ब्राह्मणो नैव वध्यो हि विशेषेण तपोवृतः  ॥ १७०.२४ ॥
यदि रोषसमाचारो निर्वास्यो नगराद्बहिः  ।
न जातु ब्राह्मणं हन्यात्सर्वपापेऽप्यवस्थितम्  ॥ १७०.२५ ॥
राष्ट्रादेनं बहिष्कुर्यात्समग्रधनमक्षतम्  ।
नाश्नाति च गृहे राजन्नाग्निर्नगरवासिनाम्  ।
सर्वेऽप्युद्विग्नमनसो गृहव्याप्तिविवर्जिताः  ॥ १७०.२६ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे माण्डव्यशूलारोपणवर्णनं नाम सप्तत्यधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १७१

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
कथितं ब्राह्मणं द्रष्टुं शूले क्षिप्तं तपोधनैः  ।
नारायणसमीपे तु गताः सर्वे महर्षयः  ॥ १७१.१ ॥
नारदो देवलो रैभ्यो यमः शातातपोऽङ्गिराः  ।
वसिष्ठो जमदग्निश्च याज्ञवल्क्यो बृहस्पतिः  ॥ १७१.२ ॥
कश्यपोऽत्रिर्भरद्वाजो विश्वामित्रोऽरुणिर्मुनिः  ।
वालखिल्यादयोऽन्ये च सर्वेऽप्यृषिगणान्वयाः  ॥ १७१.३ ॥
ददृशुः शूलमारूढं माण्डव्यमृषिपुंगवाः  ।
प्रोचुर्नारायणं विप्रं किं कुर्मस्तव चेप्सितम्  ॥ १७१.४ ॥
सर्वे ते तत्र सांनिध्यान्माण्डव्यस्य महात्मनः  ।
संभ्रान्ता आगता ऊचुः किं मृतः किं नु जीवति  ॥ १७१.५ ॥
अवस्थां तस्य ते दृष्ट्वा विषादमगमन्परम्  ।
असहित्वा तु तद्दुःखं सर्वे ते मनसा द्विजाः  ॥ १७१.६ ॥
पृच्छयतां यदि मन्येत राजानं भस्मसात्कुरु  ।
तेषां तद्वचनं श्रुत्वा वाक्यं नारायणोऽब्रवीत् ॥ १७१.७ ॥
मयि जीवति मद्भ्राता ह्यवस्थामीदृशीं गतः  ।
धिग्जीवितं च मे किंतु तपसो विद्यते फलम्  ॥ १७१.८ ॥
दृष्ट्वा शूलस्थितं ज्येष्ठं मन्मनो नु विदीर्यते  ।
परं किं तु करिष्यामि येन राष्ट्रं सराजकम्  ॥ १७१.९ ॥
भस्मसाच्च करोम्यद्य भवद्भिः क्षम्यतामिह  ।
एवमुक्त्वा गृहीत्वासौ करस्थमभिमन्त्रयेत् ॥ १७१.१० ॥
क्रोधेन पश्यते यावत्तावद्धुंकारकोऽभवत् ।
तेन हुङ्कारशब्देन ऋषयो विस्मितास्तदा  ॥ १७१.११ ॥
माण्डव्यस्य समीपे तु ह्यपृच्छंस्ते द्विजोत्तमाः  ।
निवारयसि किं विप्र शापं नृपजिघांसनम्  ॥ १७१.१२ ॥
अपापस्य तु येनेह कृतमस्य जिघांसनम्  ।
ऋषीणां वचनं श्रुत्वा कृच्छ्रान्माण्डव्यकोऽब्रवीत् ॥ १७१.१३ ॥
अभिवन्दामि वो मूर्ध्ना स्वागतं ऋषयः सदा  ।
अर्घ्यसन्मानपूजार्हाः सर्वेऽत्रोपविशन्तु ते  ॥ १७१.१४ ॥
निविष्टैकाग्रमनसा सर्वान्माण्डव्यकोऽब्रवीत् ॥ १७१.१५ ॥
प्राप्तं दुःखं मया घोरं पूर्वजन्मार्जितं फलम्  ।
मा विषादं कुरुध्वं भोः कृतं पापं तु भुज्यते  ॥ १७१.१६ ॥
ऋषय ऊचुः  ।
केन कर्मविपाकेन इह जात्यन्तरं व्रजेत् ।
दानधर्मफलेनैव केन स्वर्गं च गच्छति  ॥ १७१.१७ ॥

माण्डव्य उवाच -
अदत्तदाना जायन्ते परभाग्योपजीविनः  ।
न स्नानं न जपो होमो नातिथ्यं न सुरार्चनम्  ॥ १७१.१८ ॥
न पर्वणि पितृश्राद्धं न दानं द्विजसत्तमाः  ।
व्रजन्ति नरके घोरे यान्ति ते त्वन्त्यजां गतिम्  ॥ १७१.१९ ॥
पुनर्दरिद्राः पुनरेव पापाः पापप्रभावान्नरके वसन्ति  ।
तेनैव संसरिणि मर्त्यलोके जीवादिभूते कृमयः पतङ्गाः  ॥ १७१.२० ॥
ये स्नानशीला द्विजदेवभक्ता जितेन्द्रिया जीवदयानुशीलाः  ।
ते देवलोकेषु वसन्ति हृष्टा ये धर्मशीला जितमानरोषाः  ॥ १७१.२१ ॥
विद्याविनीता न परोपतापिनः स्वदारतुष्टाः परदारवर्जिताः  ।
तेषां न लोके भयमस्ति किंचित्स्वभावशुद्धा गतकल्मषा हि ते  ॥ १७१.२२ ॥
ऋषय ऊचुः  ।
पूर्वजन्मनि विप्रेन्द्र किं त्वया दुष्कृतं कृतम्  ।
येन कष्टमिदं प्राप्तं सन्धानं शूलगर्हितम्  ॥ १७१.२३ ॥
शूलस्थं त्वां समालक्ष्य ह्यागताः सर्व एव हि  ।
जीवन्तं त्वां प्रपश्याम त्वन्तरन्नवतारयन्  ।
रुजासंतापजं दुःखं सोढ्वापि त्वमवेदनः  ॥ १७१.२४ ॥

माण्डव्य उवाच -
स्वयमेव कृतं कर्म स्वयमेवोपभुज्यते  ।
सुकृतं दुष्कृतं पूर्वे नान्ये भुञ्जन्ति कर्हिचित् ॥ १७१.२५ ॥
यथा धेनुसहस्रेषु वत्सो विन्दति मातरम्  ।
तथा पूर्वकृतं कर्म कर्तारमुपगच्छति  ॥ १७१.२६ ॥
न माता न पिता भ्राता न भार्या न सुताः सुहृत् ।
न कस्य कर्मणां लेपः स्वयमेवोपभुज्यते  ॥ १७१.२७ ॥
श्रूयतां मम वाक्यं च भवद्भिः पृच्छितो ह्यहम्  ।
पूर्वे वयसि भो विप्रा मलस्नानकृतक्षणः  ॥ १७१.२८ ॥
अज्ञानाद्बालभावेन यूका कण्टेऽधिरोपिता  ।
तैलाभ्यक्तशिरोगात्रे मया यूका घृता न हि  ॥ १७१.२९ ॥
कङ्कतीं रोप्य केशेषु सासा कण्टेऽधिरोपिता  ।
तेषु पापं कृतं सद्यः फलमेतन्ममाभवत् ॥ १७१.३० ॥
किंचित्कालं क्षपित्वाहं प्राप्स्ये मोक्षं निरामयम्  ।
भवन्तस्त्विह सन्तापं मां कुरुध्वं महर्षयः  ॥ १७१.३१ ॥
इमामवस्थां भुक्त्वाहं कंचिच्छपे न चोच्चरे  ।
अहनि कतिचिच्छूले क्षपयिष्यामि किल्बिषम्  ॥ १७१.३२ ॥
प्राक्तनं कर्म भुञ्जामि यन्मया संचितं द्विजाः  ।
क्षन्तव्यमस्य राज्ञोऽथ कोपश्चैव विसर्ज्यताम्  ॥ १७१.३३ ॥
श्रुत्वा तु तस्य तद्वाक्यं माण्डव्यस्य महर्षयः  ।
प्रहर्षमतुलं लब्ध्वा साधु साध्वित्यपूजयन्  ॥ १७१.३४ ॥

नारायण उवाच -
इदं जलं मन्त्रपूतं कस्मिन्स्थाने क्षिपाम्यहम्  ।
येन राजा भवेद्भस्म सराष्ट्रः सपुरोहितः  ॥ १७१.३५ ॥

माण्डव्य उवाच -
इदं जलं च रक्षस्व कालकूटविषोपमम्  ।
समुद्रे क्षिपयिष्यामि देवकार्यं समुत्थितम्  ॥ १७१.३६ ॥
अथ ते मुनयः सर्वे माण्डव्यं प्रणिपत्य च  ।
आमन्त्रयित्वा हर्षाच्च कश्यपाद्या गृहान्ययुः  ॥ १७१.३७ ॥
गच्छमानास्तु ते चोक्ताः पञ्चमेऽहनि तापसाः  ।
आगन्तव्यं भवद्भिश्च मत्सकाशं प्रतिज्ञया  ॥ १७१.३८ ॥
तथेति ते प्रतिज्ञाय नारदाद्या अदर्शनम्  ।
गतेषु विप्रमुख्येषु शाण्डिली च तपोधना  ॥ १७१.३९ ॥
द्वितीयेऽह्नि समायाता न तु बुद्ध्वाथ तं ऋषिम्  ।
भर्तारं शिरसा धार्य रात्रौ पर्यटते स्म सा  ॥ १७१.४० ॥
न दृष्टः शूलके विप्रो भराक्रान्त्या युधिष्ठिर  ।
स्खलिता तस्य जानुभ्यां शूलस्थस्य पतिव्रता  ॥ १७१.४१ ॥
सर्वाङ्गेषु व्यथा जाता तस्याः प्रस्खलनान्मुनेः  ।
ईदृशीं वर्तमानां च ह्यवस्थां पूर्वदैविकीम्  ॥ १७१.४२ ॥
पुनः पापफलं किंचिद्धा कष्टं मम वर्तते  ।
व्यथितोऽहं त्वया पापे किमर्थं सूनकर्मणि  ॥ १७१.४३ ॥
स्वैरिणीं त्वां प्रपश्यामि राक्षसी तस्करी नु किम्  ।
एवमुक्त्वा क्षणं मोहात्क्रन्दमानो मुहुर्मुहुः  ॥ १७१.४४ ॥
तपस्विनोऽथ ऋषयः सर्वे संत्रस्तमानसाः  ।
पश्यमाना मुनेः कष्टं पृच्छन्ते ते युधिष्ठिर  ॥ १७१.४५ ॥
पर्यटसे किमर्थं त्वं निशीये वहनं नु किम्  ।
क्षिप्तं तु झोलिकाभारं किंवागमनकारणम्  ।
व्यथामुत्पाद्य ऋषये दुःखाद्दुःखविलासिनि  ॥ १७१.४६ ॥

शाण्डिल्युवाच -
नासुरीं न च गन्धर्वीं न पिशाचीं न राक्षसीम्  ।
पतिव्रतां तु मां सर्वे जानन्तु तपसि स्थिताम्  ॥ १७१.४७ ॥
न मे कामो न मे क्रोधो न वैरं न च मत्सरः  ।
अज्ञानाद्दृष्टिमान्द्याच्च स्खलनं क्षन्तुमर्हथ  ॥ १७१.४८ ॥
वहनं भर्तृसौख्याय दिवा सम्पीड्यते रुजा  ।
अयं भर्ता विजानीथ झोलिकासंस्थितः सदा  ॥ १७१.४९ ॥
भरणं पानं वस्त्रं च ददाम्येतस्य रोगिणः  ।
ऋषिः शौनकमुख्योऽसौ शाण्डिलीं मां विजानत  ॥ १७१.५० ॥
स्वभर्तृधर्मिणीं कोपं मा कुरुष्वातिथिं कुरु  ।
सतां समीपं सम्प्राप्तां सर्वं मे क्षन्तुमर्हथ  ॥ १७१.५१ ॥
ऋषय ऊचुः  ।
परव्यथां न जानीषे व्यचरन्ती यदृच्छया  ।
प्रभातेऽभ्युदिते सूर्ये तव भर्ता मरिष्यति  ॥ १७१.५२ ॥
आत्मदुःखात्परं दुःखं न जानासि कुलाधमे  ।
तेन वाक्येन घोरेण शाण्डिली विमनाभवत् ॥ १७१.५३ ॥
परं विषादमापन्ना क्षणं ध्यात्वाब्रवीद्वचः  ।
कोपात्संरक्तनयना निरीक्षन्ती मुनींस्तदा  ॥ १७१.५४ ॥
सतां गेहे किल प्राप्ता भवतां चापकारिणी  ।
सामेनातिथिपूजायां शिष्टे च गृहमागते  ॥ १७१.५५ ॥
भवद्भिरीदृगातिथ्यं कृतं चैव ममैव तु  ।
स्वर्गापवर्गधर्मश्च भवद्भिर्न निरीक्षितम्  ॥ १७१.५६ ॥
प्राजापत्यामिमां दृष्ट्वा मां यथा प्राकृताः स्त्रियः  ।
भवन्तः स्त्रीबलं मेऽद्य पश्यन्तु दिवि देवताः  ॥ १७१.५७ ॥
मरिष्यति न मे भर्ता ह्यादित्यो नोदयिष्यति  ।
अन्धकारं जगत्सर्वं क्षीयते नाद्य शर्वरी  ॥ १७१.५८ ॥
एवमुक्ते तया वाक्ये स्तम्भितेऽर्के तमोमयम्  ।
न च प्रजायते सर्वं निर्वषट्कारसत्क्रियम्  ॥ १७१.५९ ॥
स्वाहाकारः स्वधाकारः पञ्चयज्ञविधिर्नहि  ।
स्नानं दानं जपो नास्ति सन्ध्यालोपव्यतिक्रमः  ।
षण्मासं च तदा पार्थ लुप्तपिण्डोदकक्रियम्  ॥ १७१.६० ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे शाण्डिलीऋषिसंवादवर्णनं नामैकसप्तत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १७२

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
अथ ते ऋषयः सर्वे देवाश्चेन्द्रपुरोगमाः  ।
माण्डव्यस्याश्रमे पुण्ये समीयुर्नर्मदातटे  ॥ १७२.१ ॥
शङ्खदुन्दुभिनादेन दीपिकाज्वलनेन च  ।
अप्सरोगीतनादेन नृत्यन्त्यो वारयोषितः  ॥ १७२.२ ॥
कथानकैः स्तुवत्यन्ये तस्य शूलाग्रधारिणः  ।
अष्टाशीतिसहस्राणि स्नातकानां तपस्विनाम्  ॥ १७२.३ ॥
समाजे त्रिदशैः सार्द्धं तत्र ते च दिदृक्षया  ।
ब्रह्मविष्णुमहेशानास्तत्र हर्षात्समागताः  ॥ १७२.४ ॥
मातरो मल्लिकाद्याश्च क्षेत्रपाला विनायकाः  ।
दिक्पाला लोकपालाश्च गङ्गाद्याश्च सरिद्वराः  ॥ १७२.५ ॥
ऋषिदेवसमाजे तु नित्यं हर्षप्रमोदने  ।
तत्र राजा समायातः पौरजानपदैः सह  ॥ १७२.६ ॥
दृष्ट्वा कौतूहलं तत्र व्याकुलीकृतमानसम्  ।
वित्रस्तमनसो भूत्वा भयात्सर्वे समास्थिताः  ॥ १७२.७ ॥
तस्मिन्समागमे दिव्ये ब्रह्मविष्ण्वीशमब्रुवन्  ।
भो माण्डव्य महासत्त्व वरदास्तेऽमरैः सह  ॥ १७२.८ ॥
अनेककष्टतपसा तव सिद्धिर्भविष्यति  ।
प्रार्थयस्व यथाकामं यस्ते मनसि रोचते  ॥ १७२.९ ॥
अनादित्यमयं लोकं निर्वषट्कारमाकुलम्  ।
नष्टधर्मं विजानीहि प्रकृतिस्थं कुरुष्व च  ।
अनुग्रहं तु शाण्डिल्याः प्रार्थयाम द्विजोत्तम  ॥ १७२.१० ॥
एष ते कष्टदो राजा समायातस्तवाग्रतः  ।
संभूषयस्व विप्रर्षे जनं देवासुरं गणम्  ॥ १७२.११ ॥

माण्डव्य उवाच -
यदि प्रसन्ना मे देवाः समायाताः सुरैः सह  ।
त्रिकालमत्र तीर्थे च स्थातव्यमृषिभिः सह  ॥ १७२.१२ ॥
भवतां तु प्रसादेन रुजा मे शाम्यतां सदा  ।
एवमस्त्विति देवेशा यावज्जल्पन्ति पाण्डव  ॥ १७२.१३ ॥
तावद्रक्षो गृहीत्वाऽग्रे कन्यां कामप्रमोदिनीम्  ।
उवाच भगवञ्छापं पुरा दत्त्वोर्वशी मम  ॥ १७२.१४ ॥
यदा कन्यां हरे रक्षःशापान्तस्ते भविष्यति  ।
तेन मे गर्हितं कर्म शापेनाकृतबुद्धिना  ॥ १७२.१५ ॥
क्षन्तव्यमिति चोक्त्वा च गतश्चादर्शनं पुनः  ।
गते चैव तु सा कन्या दृष्ट्वा पद्मदलेक्षणा  ॥ १७२.१६ ॥
मन्त्रयित्वा सुरैः सर्वैर्दत्ता माण्डव्यधीमते  ।
तां वज्रशूलिकां प्लाव्य पवित्रैर्नर्मदोदकैः  ॥ १७२.१७ ॥
माण्डव्यमृषिमुत्तार्य जयशब्दादिमङ्गलैः  ।
विवाहयित्वा तां कन्यां माण्डव्यर्षिपुंगवः  ॥ १७२.१८ ॥
अभिवाद्य च तान् सर्वान् दानसन्मानगौरवैः  ।
अथ राजा समीपस्थो रत्नैश्च विविधैरपि  ॥ १७२.१९ ॥
धिग्वादैर्निन्दितः सर्वैस्तैर्जनैर्भूषितः पुनः  ।
राज्ञा च ब्राह्मणाः सर्वे भूषणाच्छादनाशनैः  ॥ १७२.२० ॥
सुवर्णकोटिदानेन तुष्टान्कृत्वा क्षमापिताः  ।
वृत्ते विवाह आहूय शाण्डिलीं तामथाब्रवीत् ॥ १७२.२१ ॥
मानयस्व इमान् विप्रान्मोचयस्व दिवाकरम्  ।
अपहृत्य तमो येन कृपा सद्यः प्रवर्तते  ॥ १७२.२२ ॥
ऋषीणां वचनं श्रुत्वा शाण्डिली दुःखिताब्रवीत् ।
उदितेऽर्के तु मे भर्ता मृत्युं यास्यति भो द्विजाः  ॥ १७२.२३ ॥
तं कथं मोचयामीह ह्यात्मनोऽनिष्टसिद्धये  ।
क्रियाप्रवर्तनाच्चाद्य किं कार्यं मे महर्षयः  ॥ १७२.२४ ॥
निःपुंसी स्त्री ह्यनाथाहं भवामि भवतो मतम्  ।
तिष्ठ त्वमन्धकारे तु नेच्छामि रविणोदयम्  ॥ १७२.२५ ॥
तेन वाक्येन ते सर्वे देवासुरमहर्षयः  ।
शिरःसंचालनाः सर्वे साधु साध्विति चाब्रुवन्  ॥ १७२.२६ ॥
पतिव्रते महाभागे शृणु वाक्यं तपोधने  ।
मन्यसे यदि नः सर्वान्कुरुष्व वचनं च यत् ॥ १७२.२७ ॥

शाण्डिल्युवाच -
येन मे न मरेद्भर्ता येन सत्यं मुनेर्वचः  ।
तत्कुरुध्वं विचार्याशु येन संवर्धते सुखम्  ॥ १७२.२८ ॥
तस्यास्तद्वचनं श्रुत्वा स्वप्नावस्थाकृतो हृषिः  ।
अन्तर्हितो मुहूर्तं च शाण्डिल्याश्च प्रपश्य ताम्  ॥ १७२.२९ ॥
पुनरादाय ते सर्वे कृत्वा निर्व्रणसत्तनुं स्नापितो नर्मदातोये शाण्डिल्यायै समर्पितः  ॥ १७२.३० ॥
ततः सा हृष्टमनसा पतिं दृष्ट्वा तु तैजसम्  ।
प्रणम्य तानृषीन् देवान् विमलार्कं जगत्कृतम्  ॥ १७२.३१ ॥
क्रियाप्रवर्तिताः सर्वे देवगन्धर्वमानुषाः  ।
हृष्टतुष्टा गताः सर्वे स्वमाश्रमपदं महत् ॥ १७२.३२ ॥
पतिव्रता स्वभर्त्रा सा मासमेवाश्रमे स्थिता  ।
माण्डव्येनाप्यनुज्ञाता ययौ नत्वा स्वमाश्रमम्  ॥ १७२.३३ ॥
गतेषु तेषु सर्वेषु स्थापयामास चाच्युतम्  ।
माण्डव्येश्वरनामानं नारायण इति स्मृतम्  ॥ १७२.३४ ॥
दिव्यं वर्षसहस्रं तु पूजयामास भारत  ।
गतोऽसावृषिसङ्घैश्च सहितोऽमरपर्वतम्  ॥ १७२.३५ ॥
तपस्तपन्तौ तौ तत्र ह्यद्यापि किल भारत  ।
भ्रातरौ संयतात्मानौ ध्यायतः परमं पदम्  ॥ १७२.३६ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा तर्पयेत्पितृदेवताः  ।
पितरस्तस्य तृप्यन्ति पिण्डदानाद्दशाब्दिकम्  ॥ १७२.३७ ॥
देवगृहे तु पक्षादौ यः करोति विलेपनम्  ।
गोदानशतसाहस्रे दत्ते भवति यत्फलम्  ॥ १७२.३८ ॥
उपलेपनेन द्विगुणमर्चने तु चतुर्गुणम्  ।
दीपप्रज्वलने पुण्यमष्टधा परिकीर्तितम्  ॥ १७२.३९ ॥
दिव्यनेत्रधरो भूत्वा त्रैलोक्ये सचराचरे  ।
दध्ना मधुघृतैर्देवं पयसा नर्मदोदकैः  ॥ १७२.४० ॥
स्नपनं ये प्रकुर्वन्ति पुष्पमालाविलेपनैः  ।
येऽर्चयन्ति विरूपाक्षं देवं नारायणं हरिम्  ॥ १७२.४१ ॥
तेऽपि दिव्यविमानेन क्रीडन्ते कल्पसंख्यया  ।
दीपाष्टकं तु यः कुर्यादष्टमीं च चतुर्दशीम्  ॥ १७२.४२ ॥
एकादश्यां तु कृष्णस्य न पश्यन्ति यमं तु ते  ।
फलैर्नानाविधैः शुभ्रैर्यः कुर्याल्लिङ्गपूरणम्  ॥ १७२.४३ ॥
तेऽपि यान्ति विमानेन सिद्धचारणसेविताः  ।
घण्टा चैव पताका च विमाने पुष्पमालिका  ॥ १७२.४४ ॥
वादित्राणि यथार्हाणि प्रान्ते च गच्छते शिवम्  ।
देवालयं तु यः कुर्याद्वैष्णवं माण्डवेश्वरम्  ॥ १७२.४५ ॥
स्वर्गे वसति धर्मात्मा यावदाभूतसम्प्लवम्  ।
माण्डव्यनारायणाख्ये विप्रान् भोजयतेऽग्रतः  ॥ १७२.४६ ॥
एकस्मिन् भोजिते विप्रे कोटिर्भवति भोजिता  ।
आश्विने मासि सम्प्राप्ते शुक्लपक्षे चतुर्दशीम्  ॥ १७२.४७ ॥
कृतोपवासनियमो रात्रौ जागरणेन च  ।
दीपमालां चतुर्दिक्षु पूजां कृत्वा तु शक्तितः  ॥ १७२.४८ ॥
नारी वा पुरुषो वापि नृत्यगीतप्रवादनैः  ।
प्रभाते विमले सूर्ये स्नानादिकविधिं नृप  ॥ १७२.४९ ॥
अभिनिर्वर्त्य मौनेन पश्यते देवमीदृशम्  ।
सर्वपापविनिर्मुक्तो रुद्रलोके महीयते  ॥ १७२.५० ॥
अथवा मार्गशीर्षे च चैत्रवैशाखयोरपि  ।
श्रावणे वा महाराज सर्वकालेऽथवापि च  ॥ १७२.५१ ॥
शिवरात्रिसमं पुण्यमित्येवं शिवभाषितम्  ।
वाजपेयाश्वमेधाभ्यां फलं भवति नान्यथा  ॥ १७२.५२ ॥
दुर्भगा दुःखिता वन्ध्या दरिद्रा च मृतप्रजा  ।
स्नाति रुद्रघटैर्या स्त्री सर्वान्कामानवाप्नुयात् ॥ १७२.५३ ॥
कृमिकीटपतङ्गाश्च तस्मिंस्तीर्थे तु ये मृताः  ।
स्वर्गं प्रयान्ति ते सर्वे दिव्यरूपधरा नृप  ॥ १७२.५४ ॥
अनाशके जलेऽग्नौ तु ये मृता व्याधिपीडिताः  ।
अनिवर्तिका गतिस्तेषां रुद्रलोके ह्यसंशयम्  ॥ १७२.५५ ॥
नित्यं नमति यो राज शिवनारायणावुभौ  ।
गोदानफलमाप्नोति तस्य तीर्थप्रभावतः  ॥ १७२.५६ ॥
देवालये तु राजेन्द्र यश्च कुर्यात्प्रदक्षिणाम्  ।
प्रदक्षिणीकृता तेन ससागरधरा धरा  ॥ १७२.५७ ॥
सार्द्धं शतं च तीर्थानि मल्लिकाभवनाद्बहिः  ।
तस्य तीर्थप्रमाणं तु विस्तरं राजसत्तम  ॥ १७२.५८ ॥
सूत्रेण वेष्टयेत्क्षेत्रमथवा शिवमन्दिरम्  ।
अथवा शिवलिङ्गं च तस्य पुण्यफलं शृणु  ॥ १७२.५९ ॥
जम्बूद्वीपश्च कृतस्नश्च शाल्मली कुशक्रौञ्चकौ  ।
शाकपुष्करगोमेदैः सप्तद्वीपा वसुंधरा  ॥ १७२.६० ॥
भूषिता तेन राजेन्द्र सशैलवनकानना  ।
रेवायां दक्षिणे भागे शिवक्षेत्रात्समीपतः  ॥ १७२.६१ ॥
देवखातं महापुण्यं निर्मितं त्रिदशैरपि  ।
तस्मिन् यः कुरुते स्नानं मुच्यते सर्वपातकैः  ॥ १७२.६२ ॥
पूर्णिमायाममावस्यां व्यतीपातेऽर्कसंक्रमे  ।
श्राद्धं च संग्रहे कुर्यात्स गच्छेत्परमां गतिम्  ॥ १७२.६३ ॥
देवखाते त्रयो देवा ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः  ।
तिष्ठन्ति ऋषिभिः सार्द्धं पितृदेवगणैः सह  ॥ १७२.६४ ॥
तत्र तीर्थेऽश्विने मासि चतुर्दश्यां विशेषतः  ।
वायुमार्गे स्थितः शक्रस्तिष्ठते दैवतैः सह  ॥ १७२.६५ ॥
पृथिव्यां यानि तीर्थानि सरितः सागरास्तथा  ।
विंशति तानि सर्वाणि देवखाते दिनद्वयम्  ॥ १७२.६६ ॥
गयाशिरे च यत्पुण्यं प्रयागे मकरकण्टके  ।
प्रयागे सोमतीर्थे च तत्पुण्यं माण्डवेश्वरे  ॥ १७२.६७ ॥
पट्टबन्धेन यत्पुण्यं मात्रायां लकुलेश्वरे  ।
आश्विन्यामश्विनीयोगे तत्पुण्यं माण्डवेश्वरे  ॥ १७२.६८ ॥
उज्जयिन्यां महाकाले वाराणस्यां त्रिपुष्करे  ।
संनिहत्यां रविग्रस्ते माण्डव्याख्ये सनातनम्  ॥ १७२.६९ ॥
इति ज्ञात्वा महाराज सर्वतीर्थेषु चोत्तमम्  ।
पित्ःन्देवान् समभ्यर्च्य स्नानदानादिपूजनैः  ॥ १७२.७० ॥
चतुर्दश्यां निराहारः स्थितो भूत्वा शुचिव्रतः  ।
पूजयेत्परया भक्त्या रात्रौ जागरणे शिवम्  ॥ १७२.७१ ॥
स्नानैश्च विविधैर्देवं पुष्पागरुविलेपनैः  ।
प्रभाते पौर्णमास्यां तु स्नानादिविधितर्पणैः  ॥ १७२.७२ ॥
श्राद्धेन हव्यकव्येन शिवपूजार्चनेन च  ।
अग्निष्टोमादियज्ञैश्च विधिवच्चाप्तदक्षिणैः  ॥ १७२.७३ ॥
धौतपापो विशुद्धात्मा फलते फलमुत्तमम्  ।
गोसहस्रप्रदानेन दत्तं भवति भारत  ॥ १७२.७४ ॥
स्नानाद्यैर्विधिवत्तत्र तद्दिने शिवसन्निधौ  ।
हिरण्यं वृषभं धेनुं भूमिं गोमिथुनं हयम्  ॥ १७२.७५ ॥
शिवमुद्दिश्य वै वस्त्रयुग्मे दद्यात्सुरूपिणे  ।
पादुकोपानहौ छत्रं भाजनं रक्तवाससी  ॥ १७२.७६ ॥
होमं जाप्यं तथा दानमक्षयं सर्वमेव तत् ।
ऋचमेकां तु ऋग्वेदे यजुर्वेदे यजुस्तथा  ॥ १७२.७७ ॥
सामैकं सामवेदे तु जपेद्देवाग्रसंस्थितः  ।
सम्यग्वेदफलं तस्य भवेद्वै नात्र संशयः  ॥ १७२.७८ ॥
गायत्रीजाप्यमात्रस्तु वेदत्रयफलं लभेत् ।
कुलकोटिशतं साग्रं लभते तु शिवार्चनात् ॥ १७२.७९ ॥
स्नाने दाने तथा श्राद्धे जागरे गीतवादिते  ।
अनिवर्तिका गतिस्तस्य शिवलोकात्कदाचन  ॥ १७२.८० ॥
कालेन महताविष्टो मर्त्यलोके समाविशेत् ।
राजा भवति मेधावी सर्वव्याधिविवर्जितः  ॥ १७२.८१ ॥
जीवेद्वर्षशतं साग्रं पुत्रपौत्रधनान्वितः  ।
तच्च तीर्थं पुनः स्मृत्वा लीयमानो महेश्वरे  ॥ १७२.८२ ॥
उपास्ते यस्तु वै सन्ध्यां तस्मिंस्तीर्थे च पर्वणि  ।
साङ्गोपाङ्गैश्चतुर्वेदैर्लभते फलमुत्तमम्  ॥ १७२.८३ ॥
तत्र सर्वं शिवक्षेत्राच्छरपातं समन्ततः  ।
न संचरेद्भयोद्विग्ना ब्रह्महत्या नराधिप  ॥ १७२.८४ ॥
यत्र तत्र स्थितो वृक्षान् पश्यते तीर्थतत्परः  ।
विविधैः पातकैर्मुक्तो मुच्यते नात्र संशयः  ॥ १७२.८५ ॥
श्वभ्री तत्र महाराज जलमध्ये प्रदृश्यते  ।
कथानिका पुराणोक्ता वानरी तीर्थसेवनात् ॥ १७२.८६ ॥
तत्र कूपो महाराज तिष्ठते देवनिर्मितः  ।
शिवस्य पश्चिमे भागे शिवक्षेत्रमनुत्तमम्  ॥ १७२.८७ ॥
वृषोत्सर्गं तु यः कुर्यात्तस्मिंस्तीर्थे नराधिप  ।
क्रीडन्ति पितरस्तस्य स्वर्गलोके यदृच्छया  ॥ १७२.८८ ॥
अगम्यागमने पापमयाज्ययाजने कृते  ।
स्तेयाच्च ब्रह्मगोहत्यागुरुघाताच्च पातकम्  ।
तत्सर्वं नश्यते पापं वृषोत्सर्गे कृते तु वै  ॥ १७२.८९ ॥
माण्डव्यतीर्थमाहात्म्यं यः शृणोति समाधिना  ।
मुच्यते सर्वपापेभ्यो नात्र कार्या विचारणा  ॥ १७२.९० ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये माण्डव्यतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम द्विसप्तत्यधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १७३

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र तीर्थं परमशोभनम्  ।
नर्मदादक्षिणे कूले सर्वपापप्रणाशनम्  ॥ १७३.१ ॥
सिद्धेश्वरमिति ख्यातं महापातकनाशनम्  ।
यत्र शुद्धिं परां प्राप्तो देवदेवो महेश्वरः  ।
पुरा हत्यायुतः पार्थ देवदेवस्त्रिशूलधृक् ॥ १७३.२ ॥
पुरा पञ्चशिरा आसीद्ब्रह्मा लोकपितामहः  ।
तेनानृतं वचश्चोक्तं कस्मिंश्चित्कारणान्तरे  ॥ १७३.३ ॥
तच्छ्रुत्वा सहसा तस्मै चुकोप परमेश्वरः  ।
छेदयामास भगवान्मूर्धानं करजैस्तदा  ॥ १७३.४ ॥
तस्य तत्करसंलग्नं च्यवते न कदाचन  ।
ततो हि देवदेवेशः पर्यटन् पृथिवीमिमाम्  ॥ १७३.५ ॥
ततो वाराणसीं प्राप्तस्तस्यां तदपतच्छिरः  ।
पतिते तु कपाले च ब्रह्महत्या न मुञ्चति  ॥ १७३.६ ॥
ततस्तु सागरे गत्वा पूर्वे च दक्षिणे तथा  ।
पश्चिमे चोत्तरे पार्थ देवदेवो महेश्वरः  ॥ १७३.७ ॥
पर्यटन्सर्वतीर्थेषु ब्रह्महत्या न मुञ्चति  ।
नर्मदादक्षिणे कूले सुतीर्थं प्राप्तवान् प्रभुः  ॥ १७३.८ ॥
कुलकोटिं समासाद्य प्रार्थयामास चात्मवान्  ।
प्रायश्चित्तं ततः कृत्वा बभूव गतकल्मषः  ॥ १७३.९ ॥
ततो निष्कल्मषो जातो देवदेवो महेश्वरः  ।
हत्वा सुरेभ्यस्तत्स्थानं ततश्चान्तर्दधे प्रभुः  ॥ १७३.१० ॥
तदाप्रभृति तत्तीर्थं शुद्धरुद्रेति कीर्तितम्  ।
विख्यातं त्रिषु लोके ब्रह्महत्याहरं परम्  ॥ १७३.११ ॥
मासे मासे सिते पक्षेऽमावास्यायां युधिष्ठिर  ।
स्नात्वा तत्र विधानेन तर्पयेत्पितृदेवताः  ॥ १७३.१२ ॥
दद्यात्पिण्डं पित्ःणां तु भावितेनान्तरात्मना  ।
तस्य ते द्वादशाब्दानि सुतृप्ताः पितरो नृप  ॥ १७३.१३ ॥
गन्धधूपप्रदीपाद्यैरभ्यर्च्य परमेश्वरम्  ।
शुद्धेश्वराभिधानं तु शिवलोके महीयते  ॥ १७३.१४ ॥
एतत्ते कथितं राजञ्छुद्धरुद्रमनुत्तमम्  ।
मया श्रुतं यथा देवसकाशाच्छूलपाणिनः  ।
मुच्यते सर्वपापेभ्यो रुद्रलोकं स गच्छति  ॥ १७३.१५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे शुद्धेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम त्रिसप्तत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १७४

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
गोपेश्वरं ततो गच्छेदुत्तरे नर्मदातटे  ।
यत्र स्नानेन चैकेन मुच्यन्ते पातकैर्नराः  ॥ १७४.१ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा कुरुते प्राणसंक्षयम्  ।
बर्हियुक्तेन यानेन स गच्छेच्छिवमन्दिरे  ॥ १७४.२ ॥
क्रीडित्वा सुचिरं कालं शिवलोके नराधिप  ।
इह मानुष्यतां प्राप्य राजा भवति वीर्यवान्  ॥ १७४.३ ॥
हस्त्यश्वरथसम्पन्नो दासीदाससमन्वितः  ।
पूज्यमानो नरेन्द्रैश्च जीवेद्वर्षशतं नरः  ॥ १७४.४ ॥
सम्प्राप्ते कार्त्तिके मासि नवम्यां शुक्लपक्षतः  ।
सोपवासः शुचिर्भूत्वा दीपकांस्तत्र दापयेत् ॥ १७४.५ ॥
गन्धपुष्पैः समभ्यर्च्य रात्रौ कुर्वीत जागरम्  ।
तस्य यत्फलमुद्दिष्टं तच्छृणुष्व नराधिप  ॥ १७४.६ ॥
यावत्पुण्यं फलं संख्या दीपकानां तथैव च  ।
तावद्युगसहस्राणि शिवलोके महीयते  ॥ १७४.७ ॥
तस्मिंस्तीर्थे तु राजेन्द्र लिङ्गपूरणकं विधिम्  ।
तथैव पद्मकैश्चैव दधिभक्तैस्तथैव च  ॥ १७४.८ ॥
यस्तु कुर्यान्नरश्रेष्ठ तस्य पुण्यफलं शृणु  ।
यावन्ति तिलसंख्यानि दधिभक्तं तथैव च  ॥ १७४.९ ॥
पद्मसंख्या शिवे लोके मोदते कालमीप्सितम्  ।
तस्मिंस्तीर्थे तु राजेन्द्र यत्किंचिद्दीयते नृप  ॥ १७४.१० ॥
सर्वं कोटिगुणं तस्य संख्यातुं वा न शक्यते  ।
एवं ते कथितं सर्वं सर्वतीर्थमनुत्तमम्  ॥ १७४.११ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे गोपेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम चतुःसप्तत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १७५

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
उत्तरे नर्मदाकूले भृगुक्षेत्रस्य मध्यतः  ।
कपिलेश्वरं तु विख्यातं विशेषात्पापनाशनम्  ॥ १७५.१ ॥
योऽसौ सनातनो देवः पुराणे परिपठ्यते  ।
वासुदेवो जगन्नाथः कपिलत्वमुपागतः  ॥ १७५.२ ॥
पातालं सुतलं नाम तस्यैव नितलं ह्यधः  ।
गभस्तिगं च तस्याधो ह्यन्धतामिस्रमेव च  ॥ १७५.३ ॥
पातालं सप्तमं यच्च ह्यधस्तात्संस्थितं महत् ।
वसते तत्र वै देवः पुराणः परमेश्वरः  ॥ १७५.४ ॥
स ब्रह्मा स महादेवः स देवो गरुडध्वजः  ।
पूज्यमानः सुरैः सिद्धैस्तिष्ठते ब्रह्मवादिभिः  ॥ १७५.५ ॥
वसतस्तस्य राजेन्द्र कपिलस्य जगद्गुरोः  ।
विनाशं चाग्रतः प्राप्ताः क्षणेन सगरात्मजाः  ॥ १७५.६ ॥
भस्मीभूतांस्तु तान्दृष्ट्वा कपिलो मुनिसत्तमः  ।
जगाम परमं शोकं चिन्त्यमानोऽथ किल्बिषम्  ॥ १७५.७ ॥
सर्वसङ्गपरित्यागे चित्ते निर्विषयीकृते  ।
अयुक्तं षष्टिसहस्राणां कर्तं मम विनाशनम्  ॥ १७५.८ ॥
कृतस्य करणं नास्ति तस्मात्पापविनाशनम्  ।
गत्वा तु कापिलं तीर्थं मोचयाम्यघमात्मनः  ॥ १७५.९ ॥
पातालं तु ततो मुक्त्वा कपिलो मुनिसत्तमः  ।
तपश्चचार सुमहन्नर्मदातटमास्थितः  ॥ १७५.१० ॥
व्रतोपवासैर्विविधैः स्नानदानजपादिकैः  ।
परं निर्वाणमापन्नः पूजयन्रुद्रमव्ययम्  ॥ १७५.११ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेत्परमेश्वरम्  ।
गोसहस्रफलं तस्य लभते नात्र संशयः  ॥ १७५.१२ ॥
ज्येष्ठमासे तु सम्प्राप्ते शुक्लपक्षे चतुर्दशी  ।
तत्र स्नात्वा विधानेन भक्त्या दानं प्रयच्छति  ॥ १७५.१३ ॥
पात्रभूताय विप्राय स्वल्पं वा यदि वा बहु  ।
अक्षयं तत्फलं प्रोक्तं शिवेन परमेष्ठिना  ॥ १७५.१४ ॥
अङ्गारकदिने प्राप्ते चतुर्थ्यां नवमीषु च  ।
स्नानं करोति पुरुषो भक्त्योपोष्य वराङ्गना  ॥ १७५.१५ ॥
रूपमैश्वर्यमतुलं सौभाग्यं संततिं पराम्  ।
लभते सप्तजन्मानि नित्यं नित्यं पुनः पुनः  ॥ १७५.१६ ॥
पौर्णमास्याममावास्यां स्नात्वा पिण्डं प्रयच्छति  ।
तस्य ते द्वादशाब्दानि तृप्ता यान्ति सुरालयम्  ॥ १७५.१७ ॥
तत्र तीर्थे तु यो भक्त्या दद्याद्दीपं सुशोभनम्  ।
जायते तस्य राजेन्द्र महादीप्तिः शारीरजा  ॥ १७५.१८ ॥
तत्र तीर्थे मृतानां तु जन्तूनां सर्वदा किल  ।
अनिवर्तिका भवेत्तेषां गतिस्तु शिवमन्दिरात् ॥ १७५.१९ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे कपिलेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम पञ्चसप्ताधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १७६

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल पिङ्गलावर्तमुत्तमम्  ।
तीर्थं सर्वगुणोपेतं कामिकं भुवि दुर्लभम्  ॥ १७६.१ ॥
वाचिकं मानसं पापं कर्मजं यत्पुरा कृतम्  ।
पिङ्गलेश्वरमासाद्य तत्सर्वं विलयं व्रजेत् ॥ १७६.२ ॥
तत्र स्नानं च दानं च देवखाते कृतं नृप  ।
अक्षयं तद्भवेत्सर्वमित्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ॥ १७६.३ ॥
पृथिव्यां सर्वतीर्थेषु समुद्धृत्य शुभोदकम्  ।
मुक्तं तत्र सुरैः खात्वा देवखातं ततोऽभवत् ॥ १७६.४ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
कथं तु देवखातं तत्संजातं द्विजसत्तम  ।
सुराः सर्वे कथं तत्र मुमुचुर्वारि तीर्थजम्  ।
सर्वं कथय मे विप्र श्रवणे लम्पटं मनः  ॥ १७६.५ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
यदा तु शूलशुद्ध्यर्थं रुद्रो देवगणैः सह  ।
बभ्राम पृथिवीं सर्वां कमण्डलुधरः शुभाम्  ॥ १७६.६ ॥
प्रभासाद्येषु तीर्थेषु स्नानं चक्रुः सुरास्तदा  ।
सर्वतीर्थोत्थितं तोयं पात्रे वै निहितं तु तैः  ॥ १७६.७ ॥
शूलभेदमनुप्राप्य शूलं शुद्धं तु शूलिनः  ।
तत्रोत्थमुदकं गृह्य आगता भृगुकच्छके  ॥ १७६.८ ॥
तत्रापश्यंस्ततो ह्यग्निं च पिङ्गलाक्षं च रोगिणम्  ।
तपस्युग्रे व्यवसितं ध्यायमानं महेश्वरम्  ॥ १७६.९ ॥
हविर्भागैस्तु विप्राणां राज्ञां चैवामयाविनाम्  ।
दृष्ट्वा तु बहुरोगार्तमग्निं देवमुखं सुराः  ।
प्राहुस्ते सहिता देवं शङ्करं लोकशङ्करम्  ॥ १७६.१० ॥
देवा ऊचुः  ।
प्रसादः क्रियतां शम्भो पिङ्गलस्यामयाविनः  ।
यथा हि नीरुजः कायो हविषां ग्रहणक्षमः  ।
पुनर्भवति पिङ्गस्तु तथा कुरु महेश्वर  ॥ १७६.११ ॥

ईश्वर उवाच -
भोभोः सुरा हि तपसा तुष्टोऽहं वो विशेषतः  ।
वचनाच्च विशेषेण ददाम्यभिमतं वरम्  ॥ १७६.१२ ॥

पिङ्गल उवाच -
यदि तुष्टोऽसि देवेश दीयते देव चेप्सितम्  ।
चन्द्रादित्यौ च नयने कृत्वात्र कलया स्थितः  ॥ १७६.१३ ॥
तथा पुनर्नवः कायो भवेद्वै मम शङ्कर  ।
तथा कुरु विरूपाक्ष नमस्तुभ्यं पुनः पुनः  ॥ १७६.१४ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
ततः स भगवाञ्छम्भुर्मूर्तिमादित्यरूपिणीम्  ।
कृत्वा तु तस्य तद्रोगमपानुदत शङ्करः  ॥ १७६.१५ ॥
ततः पुनर्नवीभूतः पुनः प्रोवाच शङ्करम्  ।
अत्रैव स्थीयतां शम्भो तथैव भास्करः स्वयम्  ॥ १७६.१६ ॥
प्राणिनामुपकाराय रोगाणामुपशान्तये  ।
पापानां ध्वंसनार्थाय श्रेयसां चैव वृद्धये  ॥ १७६.१७ ॥
एवमुक्तस्तु भगवान्पिङ्गलेन महात्मना  ।
अवतारं च कृतवान् गीर्वाणानिदमब्रवीत् ॥ १७६.१८ ॥

ईश्वर उवाच -
मुञ्चध्वमुदकं देवास्तीर्थेभ्यो यत्समाहृतम्  ।
मम चोत्तरतः कृत्वा खातं देवमयं शुभम्  ॥ १७६.१९ ॥
तत्र निक्षिप्यतां वारि सर्वरोगविनाशनम्  ।
सर्वपापहरं दिव्यं सर्वैरपि सुरादिभिः  ॥ १७६.२० ॥
एवमुक्ताः सुराः सर्वे खातं कृत्वा तथोत्तरे  ।
वयस्त्रिंशत्कोटिगणैर्मुक्तं तत्तीर्थजं जलम्  ॥ १७६.२१ ॥
प्रोचुस्ते सहिताः सर्वे विरूपाक्षपुरोगमाः  ।
यः कश्चिद्देवखातेऽस्मिन्मृदालम्भनपूर्वकम्  ॥ १७६.२२ ॥
स्नानं कृत्वा रविदिने संस्नाय नर्मदाजले  ।
श्राद्धं कृत्वा पितृभ्यो वै दानं दत्त्वा स्वशक्तितः  ॥ १७६.२३ ॥
पूजयिष्यति पिङ्गेशं तस्य वासस्त्रिविष्टपे  ।
भविष्यति सुरैरुक्तं शृणोति सकलं जगत् ॥ १७६.२४ ॥
आमया भुवि मर्त्यानां क्षयरोगविचर्चिकाः  ।
व्याधयो विकृताकाराः कासश्वासज्वरोद्भवाः  ॥ १७६.२५ ॥
एकद्वित्रिचतुर्थाहा ये ज्वरा भूतसम्भवाः  ।
ये चान्ये विकृता दोषा दद्रुश्च कामलं तथा  ॥ १७६.२६ ॥
दिनैस्ते सप्तभिर्यान्ति नाशं स्नानैर्रवेर्दिने  ।
शतभेदप्रभिन्ना ये कुष्ठा बहुविधास्तथा  ॥ १७६.२७ ॥
शतमादित्यवाराणां स्नायादष्टोत्तरं तु यः  ।
सम्पूज्य शङ्करं दद्यात्तिलपात्रं द्विजातये  ॥ १७६.२८ ॥
नश्यन्ति तस्य कुष्ठानि गरुडेनेव पन्नगाः  ।
एवमुक्त्वा गताः सर्वे त्रिदशास्त्रिदशालयम्  ॥ १७६.२९ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
नदीषु देवखातेषु तडागेषु सरित्सु च  ।
स्नानं समाचरेन्नित्यं नरः पापैः प्रमुच्यते  ॥ १७६.३० ॥
षष्टितीर्थसहस्रेषु षष्टितीर्थशतेषु च  ।
यत्फलं स्नानदानेषु देवखाते ततोऽधिकम्  ॥ १७६.३१ ॥
देवखातेषु यः स्नात्वा तर्पयित्वा पित्ःन्नृप  ।
पूजयेद्देवदेवेशं पिङ्गलेश्वरमुत्तमम्  ॥ १७६.३२ ॥
सोऽश्वमेधस्य यज्ञस्य वाजपेयस्य भारत  ।
द्वयोः पुण्यमवाप्नोति नात्र कार्या विचारणा  ॥ १७६.३३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे पिङ्गलेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम षट्सप्तत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १७७

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
भूतीश्वरं ततो गच्छेत्सर्वतीर्थेष्वनुत्तमम्  ।
दर्शनादेव राजेन्द्र यस्य पापं प्रणश्यति  ॥ १७७.१ ॥
तत्र स्थाने पुरा पार्थ देवदेवेन शूलिना  ।
उद्धूलनं कृतं गात्रे तेन भूतीश्वरं तु तत् ॥ १७७.२ ॥
पुष्ये वा जन्मनक्षत्रे अमावास्यां विशेषतः  ।
भूतीश्वरे नरः स्नात्वा कुलकोटिं समुद्धरेत् ॥ १७७.३ ॥
तत्र स्थाने तु यो भक्त्या कुरुते ह्यङ्गगुण्ठनम्  ।
तस्य यत्फलमुद्दिष्टं तच्छृणुष्व नराधिप  ॥ १७७.४ ॥
यावन्तो भूतिकणिका गात्रे लग्नाः शिवालये  ।
तावद्वर्षसहस्राणि शिवलोके महीयते  ॥ १७७.५ ॥
सर्वेषामेव स्नानानां भस्मस्नानं परं स्मृतम्  ।
पुराणैरृषिभिः प्रोक्तं सर्वशास्त्रेष्वनुत्तमम्  ॥ १७७.६ ॥
एककालं द्विकालं वा त्रिकालं चापि यः सदा  ।
स्नानं करोति चाग्नेयं पापं तस्य प्रणश्यति  ॥ १७७.७ ॥
दिव्यस्नानाद्वरं स्नानं वायव्यं भरतर्षभ  ।
वायव्यादुत्तमं ब्राह्म्यं वरं ब्राह्म्यात्तु वारुणम्  ॥ १७७.८ ॥
आग्नेयं वारुणाच्छ्रेष्ठं यस्मादुक्तं स्वयम्भुवा  ।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन ह्याग्नेयं स्नानमाचरेत् ॥ १७७.९ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
आग्नेयं वारुणं ब्राह्म्यं वायव्यं दिव्यमेव च  ।
किमुक्तं श्रोतुमिच्छामि परं कौतूहलं हि मे  ॥ १७७.१० ॥

मार्कण्डेय उवाच -
आग्नेयं भस्मना स्नानमवगाह्य च वारुणम्  ।
आपोहिष्ठेति च ब्राह्म्यं वायव्यं गोरजः स्मृतम्  ॥ १७७.११ ॥
सूर्ये दृष्टे तु यत्स्नानं गङ्गातोयेन तत्समम्  ।
तत्स्नानं पञ्चमं प्रोक्तं दिव्यं पाण्डवसत्तम  ॥ १७७.१२ ॥
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन स्नात्वा भूतीश्वरे तु यः  ।
पूजयेद्देवमीशानं स बाह्याभ्यन्तरः शुचिः  ॥ १७७.१३ ॥
तत्र स्थाने तु ये नित्यं ध्यायन्ति परमं पदम्  ।
सूक्ष्मं चातीन्द्रियं नित्यं ते धन्या नात्र संशयः  ॥ १७७.१४ ॥
मुक्तितीर्थं तु तत्तीर्थं सर्वतीर्थेष्वनुत्तमम्  ।
दर्शनादेव यस्यैव पापं याति महत्क्षयम्  ॥ १७७.१५ ॥
जायते पूजया राज्यं तत्र स्तुत्वा महेश्वरम्  ।
जपेन पापसंशुद्धिर्ध्यानेनानन्त्यमश्नुते  ॥ १७७.१६ ॥
ओं ज्योतिः स्वरूपमनादिमध्यमनुत्पाद्यमानमनुचार्यमाणाक्षरम्  ।
सर्वभूतस्थितं शिवं सर्वयोगेश्वरं सर्वलोकेश्वरं मोहशोकहीनं महाज्ञानगम्यम्  ॥ १७७.१७ ॥
तत्र तीर्थे तु यो गत्वा स्नानं कुर्यान्नरेश्वर  ।
अश्वमेधस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोति मानवः  ।
एवम्भूतं न जानन्ति मोक्षापेक्षणिका नराः  ॥ १७७.१८ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे भूतीश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम सप्तसप्तत्यधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १७८

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र गङ्गावाहकमुत्तमम्  ।
नर्मदायां महापुण्यं भृगुतीर्थसमीपतः  ॥ १७८.१ ॥
तत्र गङ्गा महापुण्या चचार विपुलं तपः  ।
पुरा वर्षशतं साग्रं परमं व्रतमास्थिता  ॥ १७८.२ ॥
ध्यात्वा देवं जगद्योनिं नारायणमकल्मषम्  ।
आत्मानं परमं धाम सरित्सा जगतीपते  ॥ १७८.३ ॥
ततो जनार्दनो देव आगत्येदमुवाच ह  ॥ १७८.४ ॥

विष्णुरुवाच -
तपसा तव तुष्टोऽहं मत्पादाम्बुजसम्भवे  ।
मत्तः किमिच्छसे देवि ब्रूहि किं करवाणि ते  ॥ १७८.५ ॥

गङ्गोवाच -
त्वत्पादकमलाद्भ्रष्टा गङ्गा सहचरा विभो  ।
यदृच्छया त्रिलोकेश वन्द्यमाना दिवौकसैः  ॥ १७८.६ ॥
नृपो भगीरथस्तस्मात्तपः कृत्वा सुदुष्करम्  ।
समाराध्य जगन्नाथं शङ्करं लोकशङ्करम्  ॥ १७८.७ ॥
अवतारयामास हि मां पृथिव्यां धरणीधर  ।
मया वै युवयोर्वाक्यादवतारः कृतो भुवि  ॥ १७८.८ ॥
वैष्णवीमिति मां मत्वा जनः सर्वाप्लुतो मयि  ।
ये वै ब्रह्मणो लोके ये च वै गुरुतल्पगाः  ॥ १७८.९ ॥
त्यागिनः पितृमातृभ्यां ये च स्वर्णहरा नराः  ।
गोघ्ना ये मनुजा लोके तथा ये प्राणिहिंसकाः  ॥ १७८.१० ॥
अगम्यागामिनो ये च ह्यभक्ष्यस्य च भक्षकाः  ।
ये चानृतप्रवक्तारो ये च विश्वासघातकाः  ॥ १७८.११ ॥
देवब्राह्मणवित्तानां हर्तारो ये नराधमाः  ।
देवब्रह्मगुरुस्त्रीणां ये च निन्दाकरा नराः  ॥ १७८.१२ ॥
ब्रह्मशापप्रदग्धा ये ये चैवात्महनो द्विजाः  ।
भ्रष्टानशनसंन्यासनियतव्रतचारिणः  ॥ १७८.१३ ॥
तथैवापेयपेयाश्च ये च स्वगुरुनिन्दकाः  ।
निषेधका ये दानानां पात्रदानपराङ्मुखाः  ॥ १७८.१४ ॥
ऋतुघ्ना ये स्वपत्नीनां पित्रोः सेहपरा न हि  ।
बान्धवेषु च दीनेषु करुणा यस्य नास्ति वै  ॥ १७८.१५ ॥
क्षेत्रसेतुविभेदी च पूर्वमार्गप्रलोपकः  ।
नास्तिकः शास्त्रहीनस्तु विप्रः सन्ध्याविवर्जितः  ॥ १७८.१६ ॥
अहुताशी ह्यसंतुष्टः सर्वाशी सर्वविक्रयी  ।
कदर्या नास्तिकाः क्रूराः कृतघ्ना ये द्विजायः  ॥ १७८.१७ ॥
पैशुन्या रसविक्रेयाः सर्वकालविनाकृताः  ।
स्वगोत्रां परगोत्रां वा ये भुञ्जन्ति द्विजाधमाः  ॥ १७८.१८ ॥
ते मां प्राप्य विमुच्यन्ते पापसङ्घैः सुसंचितैः  ।
तत्पापक्षारतप्ताया न शर्म मम विद्यते  ॥ १७८.१९ ॥
तथा कुरु जगन्नाथ यथाहं शर्म चाप्नुयाम्  ।
एवमुक्तस्तु देवेशस्तुष्टः प्रोवाच जाह्नवीम्  ॥ १७८.२० ॥

विष्णुरुवाच -
अहमत्र वसिष्यामि गङ्गाधरसहायवान्  ।
प्रविशस्व सदा रेवां त्वमत्रैव च मूर्तिना  ॥ १७८.२१ ॥
मम पादतलं प्राप्य वह त्रिपथगामिनि  ।
यदा बहूदककाले नर्मदाजलसंभृता  ॥ १७८.२२ ॥
प्रावृट्कालं समासाद्य भविष्यति जलाकुला  ।
प्लाव्योभयतटं देवी प्राप्य मामुत्तरस्थितम्  ॥ १७८.२३ ॥
प्लावयिष्यति तोयेन यदा शङ्खं करे स्थितम्  ।
तदा पर्वशतोद्युक्तं वैष्णवं पर्वसंज्ञितम्  ॥ १७८.२४ ॥
न तेन सदृशं किंचिद्व्यतीपातादिसंक्रमम्  ।
अयने द्वे च न तथा पुण्यात्पुण्यतरं यथा  ॥ १७८.२५ ॥
तस्मिन्पर्वणि देवेशि शङ्खं संस्पृश्य मानवः  ।
स्नानमाचरते तोये मिश्रे गाङ्गेयनार्मदे  ॥ १७८.२६ ॥
पुण्यं त्वशेषपुण्यानां मङ्गलानां च मङ्गलम्  ।
विष्णुना विधृतो येन तस्माच्छान्तिः प्रचक्रमे  ॥ १७८.२७ ॥
तत्रान्तं पापसङ्घस्य ध्रुवमाप्नोति मानवः  ।
शङ्खोद्धारे नरः स्नात्वा तर्पयेत्पितृदेवताः  ॥ १७८.२८ ॥
तृप्तास्ते द्वादशाब्दानि सिद्धिं च सार्वकामिकीम्  ।
गङ्गावहे तु यः श्राद्धं शङ्खोद्धारे प्रदास्यति  ॥ १७८.२९ ॥
तेन पिण्डप्रदानेन नृत्यन्ति पितरस्तथा  ।
शङ्खोद्धारे नरः स्नात्वा पूजयेद्बलकेशवौ  ॥ १७८.३० ॥
रात्रौ जागरणं कृत्वा शुद्धो भवति जाह्नवि  ।
यत्त्वं लोककृतं कर्म मन्यसे भुवि दुःसहम्  ॥ १७८.३१ ॥
तस्मिन्पर्वणि तत्सर्वं तत्र स्नात्वा व्यपोहय  ।
एवमुक्त्वा नरश्रेष्ठ विष्णुश्चान्तरधीयत  ॥ १७८.३२ ॥
तदाप्रभृति तत्तीर्थं गङ्गावाहकमुत्तमम्  ।
ब्रह्माद्यैरृषिभिस्तात पारम्पर्यक्रमागतैः  ॥ १७८.३३ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा भक्तिभावेन भारत  ।
गङ्गातीर्थे तु स स्नातः समस्तेषु न संशयः  ॥ १७८.३४ ॥
तत्र तीर्थे मृतानां तु नराणां भावितात्मनाम्  ।
अनिवर्तिका गतिस्तेषां विष्णुलोकात्कदाचन  ॥ १७८.३५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे गङ्गावहकतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामाष्टसप्तत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १७९

मार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र गौतमेश्वरमुत्तमम्  ।
सर्वपापहरं तीर्थं त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्  ॥ १७९.१ ॥
गौतमेन तपस्तप्तं तत्र तीर्थे युधिष्ठिर  ।
दिव्यं वर्षसहस्रं तु ततस्तुष्टो महेश्वरः  ॥ १७९.२ ॥
प्रणम्य शिरसा तत्र स्थापितः परमेश्वरः  ।
स्थापितो गौतमेनेशो गौतमेश्वर उच्यते  ॥ १७९.३ ॥
तत्र देवैश्च गन्धर्वैरृषिभिः पितृदैवतैः  ।
सम्प्राप्ता ह्युत्तमा सिद्धिराराध्य परमेश्वरम्  ॥ १७९.४ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेत्पितृदेवताः  ।
पूजयेत्परमीशानं सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ १७९.५ ॥
बहवस्तन्न जानन्ति विष्णुमायाविमोहिताः  ।
तत्र संनिहितं देवं शूलपाणिं महेश्वरम्  ॥ १७९.६ ॥
ब्रह्मचारी तु यो भूत्वा तत्र तीर्थे नरेश्वर  ।
स्नात्वार्चयेन्महादेवं सोऽश्वमेधफलं लभेत् ॥ १७९.७ ॥
ब्रह्मचारी तु यो भूत्वा तर्पयेत्पितृदेवताः  ।
पूजयेत्परमीशानं सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ १७९.८ ॥
तत्र तीर्थे तु यो दानं भक्त्या दद्याद्द्विजातये  ।
तदक्षयफलं सर्वं नात्र कार्या विचारणा  ॥ १७९.९ ॥
मासे चाश्वयुजे राजन् कृष्णपक्षे चतुर्दशीम्  ।
स्नात्वा तत्र विधानेन दीपकानां शतं ददेत् ॥ १७९.१० ॥
पूजयित्वा महादेवं गन्धपुष्पादिभिर्नरः  ।
मुच्यते सर्वपापेभ्यो मृतः शिवपुरं व्रजेत् ॥ १७९.११ ॥
अष्टम्यां च चतुर्दश्यां कार्त्तिक्यां तु विशेषतः  ।
उपोष्य प्रयतो भूत्वा घृतेन स्नापयेच्छिवम्  ॥ १७९.१२ ॥
पञ्चगव्येन मधुना दध्ना वा शीतवारिणा  ।
स च सर्वस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोति मानवः  ॥ १७९.१३ ॥
भक्त्या तु पूजयेत्पश्चात्स लभेत्फलमुत्तमम्  ।
बिल्वपत्रैरखण्डैश्च पुष्पैरुन्मत्तकोद्भवैः  ॥ १७९.१४ ॥
कुशापामार्गसहितैः कदम्बद्रोणजैरपि  ।
मल्लिकाकरवीरैश्च रक्तपीतैः सितासितैः  ॥ १७९.१५ ॥
पुष्पैरन्यैर्यथालाभं यो नरः पूजयेच्छिवम्  ।
नैरन्तर्येण षण्मासं योऽर्चयेद्गौतमेश्वरम्  ।
सर्वान्कामानवाप्नोति मृतः शिवपुरं व्रजेत् ॥ १७९.१६ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे गौतमेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम एकोनाशीत्यधिकशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १८०

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल दशाश्वमेधिकं परम्  ।
तीर्थं सर्वगुणोपेतं महापातकनाशनम्  ॥ १८०.१ ॥
यत्र गत्वा महाराज स्नात्वा सम्पूज्य चेश्वरम्  ।
दशानामश्वमेधानां फलं प्राप्नोति मानवः  ॥ १८०.२ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
अश्वमेधो महायज्ञो बहुसम्भारदक्षिणः  ।
अशक्यः प्राकृतैः कर्तुं कथं तेषां फलं लभेत् ॥ १८०.३ ॥
अत्याश्चर्यमिदं तत्त्वं त्वयोक्तं वदता सता  ।
यथा मे जायते श्रद्धा दीर्घायुस्त्वं तथा वद  ॥ १८०.४ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
इदमाश्चर्यभूतं हि गौर्या पृष्टस्त्रियम्बकः  ।
तत्तेऽहं सम्प्रवक्ष्यामि पृच्छते निपुणाय वै  ॥ १८०.५ ॥
पुरा वृषस्थो देवेश ह्युमया सह शङ्करः  ।
कदाचित्पर्यटन्पृथिवीं नर्मदातटमाश्रितः  ॥ १८०.६ ॥
दशाश्वमेधिकं तीर्थं दृष्ट्वा देवो महेश्वरः  ।
तीर्थं प्रत्यञ्जलिं बद्ध्वा नमश्चक्रे त्रिलोचनः  ॥ १८०.७ ॥
कृताञ्जलिपुटं देवं दृष्ट्वा देवीदमब्रवीत् ॥ १८०.८ ॥

देव्युवाच -
किमेतद्देवदेवेश चराचरनमस्कृत  ।
प्रह्वनम्राञ्जलिं बद्ध्वा भक्त्या परमया युतः  ॥ १८०.९ ॥
एतदाश्चर्यमतुलं सर्वं कथय मे प्रभो  ॥ १८०.१० ॥

ईश्वर उवाच -
प्रत्यक्षं पश्य तीर्थस्य फलं मा विस्मिता भव  ।
वियत्स्था मे भुविस्थस्य क्षणं देवि स्थिरा भव  ॥ १८०.११ ॥
एवमुक्त्वा तु देवेशो गौरवर्णो द्विजोऽभवत् ।
क्षुत्क्षामकण्ठो जटिलः शुष्को धमनिसंततः  ॥ १८०.१२ ॥
उपविश्य भुवः पृष्ठे सुस्वरं मन्त्रमुच्चरन्  ।
क्रमप्रियो महादेवो माधुर्येण प्रमोदयन्  ॥ १८०.१३ ॥
श्रुत्वा तां मधुरां वाणीं स्वयं देवेन निर्मिताम्  ।
संभ्रान्ता ब्राह्मणाः सर्वे स्नातुं ये तत्र चागताः  ॥ १८०.१४ ॥
नित्यक्रिया च सर्वेषां विस्मृता श्रुतिविभ्रमात् ।
तं दृष्ट्वा पठमानं तु क्षुत्पिपासाभिपीडितम्  ॥ १८०.१५ ॥
द्विजोऽन्यमन्त्रयत्कश्चिद्भक्त्या तं भोजनाय वै  ।
प्रसादः क्रियतां ब्रह्मन्भोजनाय गृहे मम  ॥ १८०.१६ ॥
अद्य मे सफलं जन्म ह्यद्य मे सफलाः क्रियाः  ।
सर्वान्कामान्प्रदास्यन्ति प्रीता मेऽद्य पितामहाः  ॥ १८०.१७ ॥
त्वयि भुक्ते द्विजश्रेष्ठ प्रसीद त्वं ध्रुवं मम  ।
एवमुक्तो महादेवो द्विजरूपधरस्तदा  ॥ १८०.१८ ॥
प्रहस्य प्रत्युवाचेदं ब्राह्मणं श्लक्ष्णया गिरा  ।
मया वर्षसहस्रं तु निराहारं तपः कृतम्  ॥ १८०.१९ ॥
इदानीं तु गृहे तस्य करिष्ये द्विजसत्तम  ।
दशभिर्वाजिमेधैश्च येनेष्टं पारणं तथा  ॥ १८०.२० ॥
इत्युक्तो देवदेवेन ब्राह्मणो विस्मयान्वितः  ।
उत्तमाङ्गं विधुन्वन्वै जगाम स्वगृहं प्रति  ॥ १८०.२१ ॥
एवं ते बहवो विप्राः प्रत्याख्याते निमन्त्रणे  ।
पुराणार्थमजानन्तो नास्तिका बहवो गताः  ॥ १८०.२२ ॥
अथ कश्चिद्द्विजो विद्वान्पुराणार्थस्य तत्त्ववित् ।
देवं निमन्त्रयामास द्विजरूपधरं शिवम्  ॥ १८०.२३ ॥
तथैव सोऽपि देवेन प्रोक्तः स प्राह तं पुनः  ।
मनसा चिन्तयित्वा तु पुराणोक्तं द्विजोत्तमः  ॥ १८०.२४ ॥
स्मृतिवेदपुराणेषु यदुक्तं तत्तथा भवेत् ।
इति निश्चित्य तं विप्रमुवाच प्रहसन्निव  ॥ १८०.२५ ॥
भोभो विप्र प्रतीक्षस्व यावदागमनं पुनः  ।
इत्युक्त्वा तु द्विजो गत्वा दशाश्वमेधिकं परम्  ॥ १८०.२६ ॥
स्नानं महालम्भनादि कृतं तेन द्विजन्मना  ।
जपं श्राद्धं तथा दानं कृत्वा धर्मानुसारतः  ॥ १८०.२७ ॥
संकल्प्य कपिलां तत्र पुराणोक्तविधानतः  ।
समायात्त्वरितं तत्र यत्रासौ तिष्ठते द्विजः  ॥ १८०.२८ ॥
अथागत्य द्विजं प्राह वाजिमेधः कृतो मया  ।
उत्तिष्ठ मे गृहं रम्यं भोजनार्थं हि गम्यताम्  ॥ १८०.२९ ॥
इत्युक्तः शङ्करस्तेन ब्राह्मणेनातिविस्मितः  ।
उवाच ब्राह्मणं देव इदानीं त्वमितो गतः  ॥ १८०.३० ॥
द्विजवर्य कथं चेष्टा दश यज्ञा महाधनाः  ॥ १८०.३१ ॥

द्विज उवाच -
न विचारस्त्वया कार्यः कृता यज्ञा न संशयः  ।
यदि वेदाः प्रमाणं तं भुवि देवा द्विजास्तथा  ॥ १८०.३२ ॥
दशाश्वमेधिकं तीर्थं तथा सत्यं द्विजोत्तम  ।
यदि वेदपुराणोक्तं वाक्यं निःसंशयं भवेत् ॥ १८०.३३ ॥
तदा प्राप्तं मया सर्वं नात्र कार्या विचारणा  ।
एवमुक्तस्तु देवेश आस्तिक्यं तस्य चेतसः  ॥ १८०.३४ ॥
विमृश्य बहुभिः किंचिदुत्तरं न प्रपद्यत  ।
जगाम तद्गृहं रम्यं पठन्ब्रह्म सनातनम्  ॥ १८०.३५ ॥
सम्प्राप्तं तं द्विजं भक्त्या पाद्यार्घ्येण तमर्चयत् ।
षड्रसं भोजनं तेन दत्तं पश्चाद्यथाविधि  ॥ १८०.३६ ॥
ततो भुक्ते महादेवे सर्वदेवमये शिवे  ।
पुष्पवृष्टिः पपाताशु गगनात्तस्य मूर्धनि  ।
तस्यास्तिक्यं तु संलक्ष्य तुष्टः प्रोवाच शङ्करः  ॥ १८०.३७ ॥

ईश्वर उवाच -
किं तेऽद्य क्रियतां ब्रूहि वरदोऽहं द्विजोत्तम  ।
अदेयमपि दास्यामि एकचित्तस्य ते ध्रुवम्  ॥ १८०.३८ ॥

ब्राह्मण उवाच -
यदि प्रीतोऽसि मे देव यदि देयो वरो मम  ।
अस्मिंस्तीर्थे महादेव स्थातव्यं सर्वदैव हि  ॥ १८०.३९ ॥
उपकाराय देवेश एष मे वर उत्तमः  ।
एवमुक्तस्तु देवेन आरुरोह द्विजोत्तमः  ॥ १८०.४० ॥
गन्धर्वाप्सरःसम्बाधं विमानं सार्वकामिकम्  ।
पूज्यमानो गतस्तत्र यत्र लोका निरामयाः  ॥ १८०.४१ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
एतदाश्चर्यमतुलं दृष्ट्वा देवी सुविस्मिता  ।
विस्मयोत्फुल्लनयना पुनः पप्रच्छ शङ्करम्  ॥ १८०.४२ ॥

पार्वत्युवाच -
कथमेतद्भवेत्सत्यं यत्रेदमसमञ्जसम्  ।
स्नानं कुर्वन्ति बहवो लोका ह्यत्र महेश्वर  ॥ १८०.४३ ॥
तेषां तु स्वर्गगमनं यथैष स्वर्गतिं गतः  ।
कथमेतत्समाचक्ष्व विस्मयः परमो मम  ॥ १८०.४४ ॥
एतच्छ्रुत्वा तु देवेशः प्रहसन्प्रत्युवाच ताम्  ।
वेदवाक्ये पुराणार्थे स्मृत्यर्थे द्विजभाषिते  ॥ १८०.४५ ॥
विस्मयो हि न कर्तव्यो ह्यनुमानं हि तत्तथा  ।
असंभाव्यं हि लोकानां पुराणे यत्प्रगीयते  ॥ १८०.४६ ॥
यदि पक्षं पुरस्कृत्य लोकाः कुर्वन्ति पार्वति  ।
तस्मान्न सिद्धिरेतेषां भवत्येको न विस्मयः  ॥ १८०.४७ ॥
नास्तिका भिन्नमर्यादा ये निश्चयबहिष्कृताः  ।
तेषां सिद्धिर्न विद्येत आस्तिक्याद्भवते ध्रुवम्  ॥ १८०.४८ ॥
श्रुत्वाख्यानमिदं देवी ववन्दे तीर्थमुत्तमम्  ।
सर्वपापहरं पुण्यं नर्मदायां व्यवस्थितम्  ॥ १८०.४९ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
दशाश्वमेधं राजेन्द्र सर्वतीर्थोत्तमोत्तमम्  ।
तीर्थं सर्वगुणोपेतं महापातकनाशनम्  ॥ १८०.५० ॥
तत्रागता महाभागा स्नातुकामा सरस्वती  ।
पुण्यानां परमा पुण्या नदीनामुत्तमा नदी  ॥ १८०.५१ ॥
नाममात्रेण यस्यास्तु सर्वपापैः प्रमुच्यते  ।
स्नातास्तत्र दिवं यान्ति ये मृतास्तेऽपुनर्भवाः  ॥ १८०.५२ ॥
दशाश्वमेधे सा राजन्नियता ब्रह्मचारिणी  ।
आराधयित्वा देवेशं परं निर्वाणमागतीः  ॥ १८०.५३ ॥
कालुष्यं ब्रह्मसम्भूता संवत्सरसमुद्भवम्  ।
प्रक्षालयितुमायाति दशम्यामाश्विनस्य च  ॥ १८०.५४ ॥
उपोष्य रजनीं तां तु सम्पूज्य त्रिपुरान्तकम्  ।
राजन्निष्कल्मषा यान्ति श्वोभूते शाश्वतं पदम्  ॥ १८०.५५ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
सरस्वती महापुण्या नदीनामुत्तमा नदी  ।

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
राजन्नाश्वयुजे मासि दशम्यां तद्विशिष्यते  ।
पार्थिवेषु च तीर्थे तु सर्वेष्वेव न संशयः  ॥ १८०.५६ ॥
दशाश्वमेधिके राजन्नित्यं हि दशमी शुभा  ।
विशेषादाश्विने शुक्ला महापातकनाशिनी  ॥ १८०.५७ ॥
तस्यास्नात्वार्चयेद्देवानुपवासपरायणः  ।
श्राद्धं कृत्वा विधानेन पश्चात्सम्पूजयेच्छिवम्  ॥ १८०.५८ ॥
तत्रस्थां पूजयेद्देवीं स्नातुकामां सरस्वतीम्  ।
नमो नमस्ते देवेशि ब्रह्मदेहसमुद्भवे  ॥ १८०.५९ ॥
कुरु पापक्षयं देवि संसारान्मां समुद्धर  ।
गन्धधूपैश्च सम्पूज्य ह्यर्चयित्वा पुनःपुनः  ॥ १८०.६० ॥
दश प्रदक्षिणा दत्त्वा सूत्रेण परिवेष्टयेत् ।
कपिलां तु ततो विप्रे दद्याद्विगतमत्सरः  ॥ १८०.६१ ॥
सर्वलक्षणसम्पन्नां सर्वोपस्करसंयुताम्  ।
दत्त्वा विप्राय कपिलां न शोचति कृताकृते  ॥ १८०.६२ ॥
पश्चाज्जागरणं कुर्याद्घृतेनाज्वाल्य दीपकम्  ।
पुराणपठनेनैव नृत्यगीतविवादनैः  ॥ १८०.६३ ॥
वेदोक्तैश्चैव पूजयेच्छशिशेखरम्  ।
प्रभाते विमले पश्चात्स्नात्वा वै नर्मदाजले  ॥ १८०.६४ ॥
ब्राह्मणान् भोजयेद्भक्त्या शिवभक्तांश्च योगिनः  ।
एवं कृते ततो राजन् सम्यक्तीर्थफलं लभेत् ॥ १८०.६५ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेच्छङ्करं नरः  ।
दशाश्वमेधावभृथं लभते पुण्यमुत्तमम्  ॥ १८०.६६ ॥
पूतात्मा तेन पुण्येन रुद्रलोकं स गच्छति  ।
आरूढः परमं यानं कामगं च सुशोभनम्  ॥ १८०.६७ ॥
तत्र दिव्याप्सरोभिस्तु वीज्यमानोऽथ चामरैः  ।
क्रीडते सुचिरं कालं जयशब्दादिमङ्गलैः  ॥ १८०.६८ ॥
ततोऽवतीर्णः कालेन इह राजा भवेद्ध्रुवम्  ।
हस्त्यश्वरथसम्पन्नो महाभोगी परंतपः  ॥ १८०.६९ ॥
दशाश्वमेधे यद्दानं दीयते शिवयोगिनाम्  ।
दशाश्वमेधसदृशं भवेत्तन्नात्र संशयः  ॥ १८०.७० ॥
सर्वेषामेव यज्ञानामश्वमेधो विशिष्यते  ।
दुर्लभः स्वल्पवित्तानां भूरिशः पापकर्मणाम्  ॥ १८०.७१ ॥
तत्र तीर्थे तु राजेन्द्र दुर्लभोऽपि सुरासुरैः  ।
प्राप्यते स्नानदानेन इत्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ॥ १८०.७२ ॥
अकामो वा सकामो वा मृतस्तत्र नरेश्वर  ।
देवत्वं प्राप्नुयात्सोऽपि नात्र कार्या विचारणा  ॥ १८०.७३ ॥
अग्निप्रवेशं यः कुर्यात्तत्र तीर्थे नरोत्तम  ।
अग्निलोके वसेत्तावद्यावदाभूतसम्प्लवम्  ॥ १८०.७४ ॥
जलप्रवेशं यः कुर्यात्तत्र तीर्थे नराधिप  ।
ध्यायमानो महादेवं वारुणं लोकमाप्नुयात् ॥ १८०.७५ ॥
दशाश्वमेधे यः कश्चिच्छूरवृत्त्या तनुं त्यजेत् ।
अक्षया नु गतिस्तस्य इत्येवं श्रुतिनोदना  ॥ १८०.७६ ॥
न तां गतिं यान्ति भृगुप्रपातिनो न दण्डिनो नैव च सांख्ययोगिनः  ।
ध्वजाकुले दुन्दुभिशङ्खनादिते क्षणेन यां यान्ति महाहवे मृताः  ॥ १८०.७७ ॥
यत्र तत्र हतः शूरः शत्रुभिः परिवेष्टितः  ।
अक्षयांल्लभते लोकान्यदि क्लीबं न भाषते  ॥ १८०.७८ ॥
दशाश्वमेधे संन्यासं यः करोति विधानतः  ।
अनिवर्तिका गतिस्तस्य रुद्रलोकात्कदाचन  ॥ १८०.७९ ॥
दशाश्वमेधे यत्पुण्यं संक्षेपेण युधिष्ठिर  ।
कथितं परया भक्त्या सर्वपापप्रणाशनम्  ॥ १८०.८० ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे दशाश्वमेधतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामाशीत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १८१

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
अतः परं प्रवक्ष्यामि भृगुतीर्थस्य विस्तरम्  ।
यं श्रुत्वा ब्रह्महा गोघ्नो मुच्यते सर्वपातकैः  ॥ १८१.१ ॥
तत्र तीर्थे तु विख्यातं वृषखातमिति श्रुतम्  ।
भृगुणा तत्र राजेन्द्र तपस्तप्तं पुरा किल  ॥ १८१.२ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
भृगुकच्छे स विप्रेन्द्रो निवसन् केन हेतुना  ।
तपस्तप्त्वा सुविपुलं परां सिद्धिमुपागतः  ॥ १८१.३ ॥
को वा वृष इति प्रोक्तस्तत्खातं येन खानितम्  ।
एतत्सर्वं यथान्यायं कथयस्व ममानघ  ॥ १८१.४ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
एष प्रश्नो महाराज यस्त्वया परिपृच्छितः  ।
तत्सर्वं कथयिष्यामि शृणुष्वैकमना नृप  ॥ १८१.५ ॥
षष्ठस्तु ब्रह्मणः पुत्रो मानसो भृगुसत्तमः  ।
तपश्चचार विपुलं श्रीवृते क्षेत्र उत्तमे  ॥ १८१.६ ॥
दिव्यं वर्षसहस्रं तु संशुष्को मुनिसत्तमः  ।
निराहारो निरानन्दः काष्ठपाषाणवत्स्थितः  ॥ १८१.७ ॥
ततः कदाचिद्देवेशो विमानवरमास्थितः  ।
उमया सहितः श्रीमांस्तेन मार्गेण चागतः  ॥ १८१.८ ॥
दृष्ट्वा तत्र महाभागं भृगुं वल्मीकवत्स्थितम्  ।
उवाच देवी देवेशं किमिदं दृश्यते प्रभो  ॥ १८१.९ ॥

ईश्वर उवाच -
भृगुर्नाम महादेवि तपस्तप्त्वा सुदारुणम्  ।
दिव्यं वर्षसहस्रं तु मम ध्यानपरायणः  ॥ १८१.१० ॥
जलबिन्दु कुशाग्रेण मासे मासे पिबेच्च सः  ।
संवत्सरशतं साग्रं तिष्ठते च वरानने  ॥ १८१.११ ॥
तच्छ्रुत्वा वचनं गौरी क्रोधसंवर्तितेक्षणा  ।
उवाच देवी देवेशं शूलपाणिं महेश्वरम्  ॥ १८१.१२ ॥
सत्यमुग्रोऽसि लोके त्वं ख्यापितो वृषभध्वज  ।
निष्कारुण्यो दुराराध्यः सर्वभूतभयंकरः  ॥ १८१.१३ ॥
दिव्यं वर्षसहस्रं तु ध्यायमानस्य शङ्करम्  ।
ब्राह्मणस्य वरं कस्मान्न प्रयच्छसि शंस मे  ॥ १८१.१४ ॥
एवमुक्तोऽथ देवेशः प्रहस्य गिरिनन्दिनीम्  ।
उवाच नरशार्दूल मेघगम्भीरया गिरा  ॥ १८१.१५ ॥
स्त्री विनश्यति गर्वेण तपः क्रोधेन नश्यति  ।
गावो दूरप्रचारेण शूद्रान्नेन द्विजोत्तमाः  ॥ १८१.१६ ॥
क्रोधान्वितो द्विजो गौरी तेन सिद्धिर्न विद्यते  ।
वर्षायुतैस्तथा लक्षैर्न किंचित्कारणं प्रिये  ॥ १८१.१७ ॥
एवम्भूतस्य तस्यापि क्रोधस्य चरितं महत् ।
एवमुक्त्वा ततः शम्भुर्वृषं दध्यौ च तत्क्षणे  ॥ १८१.१८ ॥
वृषो हि भगवन्ब्रह्मा वृषरूपी महेश्वरः  ।
ध्यानप्राप्तः क्षणादेव गर्जयन् वै मुहुर्मुहुः  ॥ १८१.१९ ॥
किं करोमि सुरश्रेष्ठ ध्यातः केनैव हेतुना  ।
करोमि कस्य निधनमकाले परमेश्वर  ॥ १८१.२० ॥

ईश्वर उवाच -
कोपयस्व द्विजश्रेष्ठं गत्वा त्वं भृगुसत्तमम्  ।
येन मे श्रद्दधत्येषा गौरी लोकैकसुन्दरी  ॥ १८१.२१ ॥
एतच्छ्रुत्वा वृषो गत्वा धर्षणार्थं द्विजोत्तमम्  ।
नर्मदायास्तटे रम्ये समीपे चाश्रमे भृगुः  ॥ १८१.२२ ॥
ततः शृङ्गैर्गृहीत्वा तु प्रक्षिप्तो नर्मदाजले  ।
ततः क्रुद्धो भृगुस्तत्र दण्डहस्तो महामुनिः  ॥ १८१.२३ ॥
पशुवत्ते वधिष्यामि दण्डघातेन मस्तके  ।
शिखायज्ञोपवीते च परिधानं वरासने  ॥ १८१.२४ ॥
सुसंवृतं कृतं तेन धावन्वै पृष्ठतो ब्रवीत् ॥ १८१.२५ ॥

भृगुरुवाच -
पापकर्मन्दुराचार कथं यास्यसि मे वृष  ।
अवमानं समुत्पाद्य कृत्वा गर्तं खुरैस्तथा  ॥ १८१.२६ ॥
गर्जयित्वा महानादं ततो विप्रमपातयत् ।
आत्मानं पातितं ज्ञात्वा वृषेण परमेष्ठिना  ॥ १८१.२७ ॥
भृगुः क्रोधेन जज्वाल हुताहुतिरिवानलः  ।
करे गृह्य महादण्डं ब्रह्मदण्डमिवापरम्  ॥ १८१.२८ ॥
हन्तुकामो वृषं विप्रोऽभ्यधावत युधिष्ठिर  ।
धावमानं ततो दृष्ट्वा स वृषः पूर्वसागरे  ॥ १८१.२९ ॥
जम्बूद्वीपं कुशां क्रौञ्चं शाल्मलिं शाकमेव च  ।
गोमेदं पुष्करं प्राप्तः पूर्वतो दक्षिणापथम्  ॥ १८१.३० ॥
उत्तरं पश्चिमं चैव द्वीपाद्द्वीपं नरेश्वर  ।
पातालं सुतलं पश्चाद्वितलं च तलातलम्  ॥ १८१.३१ ॥
तामिस्रमन्धतामिस्रं पातालं सप्तमं ययौ  ।
ततो जगाम भूर्लोकं प्राणार्थी स वृषोत्तमः  ॥ १८१.३२ ॥
भुवः स्वश्चैव च महस्तपः सत्यं जनस्तथा  ।
अनुगम्यमानो विप्रेण न शर्म लभते क्वचित् ॥ १८१.३३ ॥
पापं कृत्वैव पुरुषः कामक्रोधबलार्दितः  ।
ततो जगाम शरणं ब्रह्माणं विष्णुमेव च  ॥ १८१.३४ ॥
इन्द्रं चन्द्रं तथादित्यैर्याम्यवारुणमारुतैः  ।
यदा सर्वैः परित्यक्तो लोकालोकैः सुरेश्वरैः  ॥ १८१.३५ ॥
तदा देवं नमस्कृत्वा रक्ष रक्षस्व चाब्रवीत् ।
वध्यमानं महादेवो भृगुणा परमेष्ठिना  ॥ १८१.३६ ॥
सर्वलोकैः परित्यक्तमनाथमिव तं प्रभो  ।
दृष्ट्वा श्रान्तं वृषं देवः पतितं चरणाग्रतः  ॥ १८१.३७ ॥
ततः प्रोवाच भगवान् स्मितपूर्वमिदं वचः  ॥ १८१.३८ ॥

ईश्वर उवाच -
पश्य देवि महाभागे शमं विप्रस्य सुन्दरि  ॥ १८१.३९ ॥

पार्वत्युवाच -
यावद्विप्रो न चास्माकं कुप्यते परमेश्वर  ।
तावद्वरं प्रयच्छाशु यदि चेच्छसि मत्प्रियम्  ॥ १८१.४० ॥
ततो भस्मी जटी शूली चन्द्रार्धकृतशेखरः  ।
उमार्द्धदेहो भगवान्भूत्वा विप्रमुवाच ह  ॥ १८१.४१ ॥
भोभो द्विजवरश्रेष्ठ क्रोधस्ते न शमं गतः  ।
यस्मात्तस्मादिदं तात क्रोधस्थानं भविष्यति  ॥ १८१.४२ ॥
ततो दृष्ट्वा च तं शम्भुं भृगुः श्रेष्ठं त्रिलोचनम्  ।
जानुभ्यामवनिं गत्वा इदं स्तोत्रमुदैरयत् ॥ १८१.४३ ॥

भृगुरुवाच -
प्रणिपत्य भूतनाथं भवोद्भवं भूतिदं भयातीतम्  ।
भवभीतो भुवनपते विज्ञप्तुं किंचिदिच्छामि  ॥ १८१.४४ ॥
त्वद्गुणनिकरान्वक्तुं का शक्तिर्मानुषस्यास्य  ।
वासुकिरपि न तावद्वक्तुं वदनसहस्रं भवेद्यस्य  ॥ १८१.४५ ॥
भक्त्या तथापि शङ्कर शशिधर करजालधवलिताशेष  ।
स्तुतिमुखरस्य महेश्वर प्रसीद तव चरणनिरतस्य  ॥ १८१.४६ ॥
सत्त्वं रजस्तमस्त्वं स्थित्युत्पत्तिविनाशनं देव  ।
भवभीतो भुवनपते भुवनेश शरणनिरतस्य  ॥ १८१.४७ ॥
यमनियमयज्ञदानं वेदाभ्यासश्च धारणायोगः  ।
त्वद्भक्तेः सर्वमिदं नार्हन्ति वै कलासहस्रांशम्  ॥ १८१.४८ ॥
उत्कृष्टरसरसायनखड्गां जनविवरपादुकासिद्धिः  ।
चिह्नं हि तव नतानां दृश्यत इह जन्मनि प्रकटम्  ॥ १८१.४९ ॥
शाठ्येन यदि प्रणमति वितरसि तस्यापि भूतिमिच्छया देव  ।
भवति भवच्छेदकरी भक्तिर्मोक्षाय निर्मिता नाथ  ॥ १८१.५० ॥
परदारपरस्वरतं परपरिभवदुःखशोकसंतप्तम्  ।
परवदनवीक्षणपरं परमेश्वर मां परित्राहि  ॥ १८१.५१ ॥
अधिकाभिमानमुदितं क्षणभङ्गुरविभवविलसन्तम्  ।
क्रूरं कुपथाभिमुखं शङ्कर शरणागतं परित्राहि  ॥ १८१.५२ ॥
दीनं द्विजं वरार्थे बन्धुजने नैव पूरिता ह्याशा  ।
छिन्द्धि महेश्वर तृष्णां किं मूढं मां विडम्बयसि  ॥ १८१.५३ ॥
तृष्णां हरस्व शीघ्रं लक्ष्मीं दद हृदयवासिनीं नित्यम्  ।
छिन्द्धि मदमोहपाशं मामुत्तारय भवाच्च देवेश  ॥ १८१.५४ ॥
करुणाभ्युदयं नाम स्तोत्रमिदं सर्वसिद्धिदं दिव्यम्  ।
यः पठति भृगुं स्मरति च शिवलोकमसौ प्रयाति देहान्ते  ॥ १८१.५५ ॥
एतच्छ्रुत्वा महादेवः स्तोत्रं च भृगुभाषितम्  ।
उवाच वरदोऽस्मीति देव्या सह वरोत्तमम्  ॥ १८१.५६ ॥

भृगुरुवाच -
प्रसन्नो देवदेवेश यदि देयो वरो मम  ।
सिद्धिक्षेत्रमिदं सर्वं भविता मम नामतः  ॥ १८१.५७ ॥
भवद्भिः सन्निधानेन स्थातव्यं हि सहोमया  ।
देवक्षेत्रमिदं पुण्यं येन सर्वं भविष्यति  ॥ १८१.५८ ॥
अत्र स्थाने महास्थानं करोमि जगदीश्वर  ।
तव प्रसादाद्देवेश पूर्यन्तां मे मनोरथाः  ॥ १८१.५९ ॥

ईश्वर उवाच -
श्रिया कृतमिदं पूर्वं किं न ज्ञातं त्वया द्विज  ।
अनुमान्य श्रियं देवीं यदीयं मन्यते भवान्  ॥ १८१.६० ॥
कुरुष्व यदभिप्रेतं त्वत्कृतं नः तदन्यथा  ।
एवमुक्त्वा गते देवे स्नात्वा गत्वा भृगुः श्रियम्  ॥ १८१.६१ ॥
कृत्वा च पारणं तत्र वसन्विप्रस्तया सह  ।
श्रिया च सहितः काल इदं वचनमब्रवीत् ॥ १८१.६२ ॥

भृगुरुवाच -
यदि ते रोचते भद्रे दुःखासीनं च ते यदि  ।
त्वया वृते महाक्षेत्रे स्वीयं स्थानं करोम्यहम्  ॥ १८१.६३ ॥

श्रीरुवाच -
मम नाम्ना तु विप्रर्षे तव नाम्ना तु शोभनम्  ।
स्थानं कुरुष्वाभिप्रेतमविरोधेन मे मतिः  ॥ १८१.६४ ॥

भृगुरुवाच -
कच्छपाधिष्ठितं ह्येतत्तस्य पृष्ठिगतं रमे  ।
संमन्त्र्य सहितं तेन शोभनं भवती कुरु  ॥ १८१.६५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे भृगुकच्छोत्पत्तिवर्णनं नामैकाशीत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १८२

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो भृगुः श्रिया चैव समेतः कच्छपं गतः  ।
अभिनन्द्य यथान्यायमुवाच वचनं शुभम्  ॥ १८२.१ ॥
त्वया धृता धरा सर्वा तथा लोकाश्चराचराः  ।
तथैव पुण्यभावत्वात्स्थितस्तत्र महामते  ॥ १८२.२ ॥
चातुर्विद्यस्य संस्थानं करोमि रमया सह  ।
यदि त्वं मन्यसे देव तदादेशय मां विभो  ॥ १८२.३ ॥

कूर्म उवाच -
एवमेव द्विजश्रेष्ठ मम नामाङ्कितं पुरम्  ।
भविष्यति महत्कालं ममोपरि सुसंस्थितम्  ॥ १८२.४ ॥
अचलं सुस्थिरं तात न भीः कार्या सुलोचने  ।
एतच्छ्रुत्वा शुभं वाक्यं कच्छपस्य मुखाच्च्युतम्  ॥ १८२.५ ॥
हृष्टस्तुष्टः श्रिया सार्द्धं पद्मयोनिसुतो भृगुः  ।
अभीचि उदये प्राप्ते कृतकौतुकमङ्गलः  ॥ १८२.६ ॥
नन्दने वत्सरे माघे पञ्चम्यां भरतर्षभ  ।
शस्ते तु ह्युत्तरायोगे कुम्भस्थे शशिमण्डले  ॥ १८२.७ ॥
रेवाया उत्तरे तीरे गम्भीरे चाभिवारुणि  ।
प्रागुदक्प्रवणे देशे कोटितीर्थसमन्वितम्  ॥ १८२.८ ॥
क्रोशप्रमाणं तत्क्षेत्रं प्रासादशतसंकुलम्  ।
अचिरेणैव कालेन तपोबलसमन्वितः  ।
विचिन्त्य विश्वकर्माणं चकार भृगुसत्तमः  ॥ १८२.९ ॥
ब्राह्मणा वेदविद्वांसः क्षत्रिया राज्यपालकाः  ।
वैश्या वृत्तिरतास्तत्र शूद्राः शुश्रूषकास्त्रिषु  ॥ १८२.१० ॥
एवं श्रिया वृतं क्षेत्रं परमानन्दनन्दितम्  ।
निर्मितं भृगुणा तात सर्वपातकनाशनम्  ।
इति भृगुकच्छोत्पत्तिः  ॥ १८२.११ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
ततः कालेन महता कस्मिंश्चित्कारणान्तरे  ।
देवलोकं जगामाशु लक्ष्मीरृषिसमागमे  ॥ १८२.१२ ॥
समर्प्य कुञ्चिकाट्टालं भृगवे ब्रह्मवादिने  ।
पालयस्व यथार्थं वै स्थानकं मम सुव्रत  ॥ १८२.१३ ॥
देवकार्याण्यशेषाणि कृत्वा श्रीः पुनरागता  ।
आजगाम रमा देवी भृगुकच्छं त्वरान्विता  ॥ १८२.१४ ॥
प्रार्थितं कुञ्चिकाट्टालं स्वगृहं सपरिग्रहम्  ।
भृगुर्यदा तदा पार्थ मिथ्या नास्ति तदा वदत  ॥ १८२.१५ ॥
एव विवादः सुमहान्संजातश्च नरेश्वर  ।
ममेति मम चैवेति परस्परसमागमे  ॥ १८२.१६ ॥
ततः कालेन महता भृगुणा परमर्षिणा  ।
चातुर्विद्यप्रमाणार्थं चकार महतीं स्थितिम्  ॥ १८२.१७ ॥
अस्मदीयं यथा सर्वं नगरं मृगलोचने  ।
चातुर्विद्या द्विजाः सर्वे तथा जानन्ति सुन्दरि  ॥ १८२.१८ ॥

श्रीरुवाच -
प्रमाणं मम विप्रेन्द्र चातुर्वण्या न संशयः  ।
मदीयं वा त्वदीयं वा कथयन्तु द्विजोत्तमाः  ॥ १८२.१९ ॥
ततः समस्तैर्विबुधैः सम्प्रधार्य परस्परम्  ।
द्विधा तैर्वाक्स्थलं दृष्ट्वा ब्राह्मणा नृपसंहितम्  ॥ १८२.२० ॥
अष्टादशसहस्राणि नोचुर्वै किंचिदुत्तरम्  ।
अष्टादशसहस्रेषु भृगुकोपभयान्नृप  ।
उक्तं च तालकं हस्ते यस्य तस्येदमुत्तरम्  ॥ १८२.२१ ॥
एतच्छ्रुत्वा तु सा देवी निगमं नैगमैः कृतम्  ।
क्रोधेन महताविष्टा शशाप द्विजपुंगवान्  ॥ १८२.२२ ॥

श्रीदेव्युवाच -
यस्मात्सत्यं समुत्सृज्य लोभोपहतमानसैः  ।
मदीयं लोपितं स्थानं तस्माच्छृण्वन्तु मे गिरम्  ॥ १८२.२३ ॥
त्रिपौरुषा भवेद्विद्या त्रिपुरुषं न भवेद्धनम्  ।
न द्वितीयस्तु वो वेदः पठितो भवति द्विजाः  ॥ १८२.२४ ॥
गृहाणि न द्विभौमानि न च भूतिः स्थिरा द्विजाः  ।
पक्षपातेन वो धर्मो न च निःश्रेयभावतः  ॥ १८२.२५ ॥
इष्टो गोत्रजनः कश्चिल्लोभेनावृतमानसः  ।
न च द्वैधं परित्यज्य ह्येकं सत्यं भविष्यति  ॥ १८२.२६ ॥
अद्यप्रभृति सर्वेषामहङ्कारो द्विजन्मनाम्  ।
न पिता पुत्रवाक्येन न पुत्रः पितृकर्मणि  ॥ १८२.२७ ॥
अहङ्कारकृताः सर्वे भविष्यन्ति न संशयः  ।
इति शप्त्वा रमादेवी तदैव च दिवं ययौ  ॥ १८२.२८ ॥
ततो गतायां वै लक्ष्म्यां देवा ब्रह्मर्षयोऽमलाः  ।
क्रोधलोभमिदं स्थानं तेऽपि चोक्त्वा दिवं ययुः  ॥ १८२.२९ ॥
गतां दृष्ट्वा ततो देवीमृषींश्चैव तपोधनान्  ।
भृगुश्च परमेष्ठी स विषादमगमत्परम्  ।
प्रसादयामास पुनः शङ्करं त्रिपुरान्तकम्  ॥ १८२.३० ॥
तपसा महता पार्थ ततस्तुष्टो महेश्वरः  ।
उवाच वचनं काले हर्षयन् भृगुसत्तमम्  ॥ १८२.३१ ॥
किं विषण्णोऽसि विप्रेन्द्र किं वा सन्तापकारणम्  ।
मयि प्रसन्नेऽपि तव ह्येतत्कथय मेऽनघ  ॥ १८२.३२ ॥

भृगुरुवाच -
शापयित्वा द्विजान्सर्वान्पुरा लक्ष्मीर्विनिर्गता  ।
अपवित्रमिदं चोक्त्वा ततो देवा विनिर्गताः  ॥ १८२.३३ ॥

ईश्वर उवाच -
पुरा मया यथा प्रोक्तं तत्तथा न तदन्यथा  ।
क्रोधस्थानमसंदेहं तथान्यदपि तच्छृणु  ॥ १८२.३४ ॥
तत्र स्थानसमुद्भूता महद्भयविवर्जिताः  ।
ब्राह्मणा मत्प्रसादेन भविष्यन्ति न संशयः  ॥ १८२.३५ ॥
वेदविद्याव्रतस्नाताः सर्वशास्त्रविशारदाः  ।
येऽपि ते शतसाहस्रास्त्वरिता ह्यागतास्त्विह  ॥ १८२.३६ ॥
अपठस्यापि मूर्खस्य सर्वावस्थां गतस्य च  ।
उत्तरादुत्तरं शक्रो दातुं न तु भृगूत्तम  ॥ १८२.३७ ॥
कोटितीर्थमिदं स्थानं सर्वपापप्रणाशनम्  ।
अद्यप्रभृति विप्रेन्द्र भविष्यति न संशयः  ॥ १८२.३८ ॥
मत्प्रसादाद्देवगणैः सेवितं च भविष्यति  ।
भृगुक्षेत्रे मृता ये तु कृमिकीटपतंगकाः  ॥ १८२.३९ ॥
वासस्तेषां शिवे लोके मत्प्रसादाद्भविष्यति  ।
वृषखाते नरः स्नात्वा पूजयित्वा महेश्वरम्  ॥ १८२.४० ॥
सर्वमेधस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोत्यसंशयम्  ।
भृगुतीर्थे नरः स्नात्वा तर्पयेत्पितृदेवताः  ॥ १८२.४१ ॥
तस्य ते द्वादशाब्दानि शान्तिं गच्छन्ति तर्पिताः  ।
दधिक्षीरेण तोयेन घृतेन मधुना सह  ॥ १८२.४२ ॥
ये स्नपन्ति विरूपाक्षं तेषां वासस्त्रिविष्टपे  ।
मत्प्रसादाद्द्विजश्रेष्ठ सर्वदेवानुसेवितम्  ॥ १८२.४३ ॥
भविष्यति भृगुक्षेत्रं कुरुक्षेत्रादिभिः समम्  ।
मार्तण्डग्रहणे प्राप्ते यवं कृत्वा हिरण्मयम्  ॥ १८२.४४ ॥
दत्त्वा शिरसि यः स्नाति भृगुक्षेत्रे द्विजोत्तम  ।
अविचारेण तं विद्धि संस्नातं कुरुजाङ्गले  ॥ १८२.४५ ॥
अहं चैव वसिष्यामि अम्बिका च मम प्रिया  ।
सर्वदुःखापहा देवी नाम्ना सौभाग्यसुन्दरी  ॥ १८२.४६ ॥
वसिष्यामि तया देव्या सहितो भृगुकच्छके  ।
एवमुक्त्वा स्थितो देवो भृगुकच्छेऽम्बिका तथा  ॥ १८२.४७ ॥
भृगुस्तु स्वपुरं प्रायाद्ब्रह्मघोषनिनादितम्  ।
ऋग्यजुःसामघोषेण ह्यथर्वणनिनादितम्  ॥ १८२.४८ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा वृषमुत्सृजते नरः  ।
स याति शिवसायुज्यमित्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ॥ १८२.४९ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा चैत्रे मासि समाचरेत् ।
दद्याच्च लवणं विप्रे पूज्य सौभाग्यसुन्दरीम्  ॥ १८२.५० ॥
गोभूहिरण्यं विप्रेभ्यः प्रीयेतां ललिताशिवौ  ।
न दुःखं दुर्भगत्वं च वियोगं पतिना सह  ॥ १८२.५१ ॥
प्राप्नोति नारी राजेन्द्र भृगुतीर्थाप्लवेन च  ।
यस्तु नित्यं भृगुं देवं पश्येद्वै पाण्डुनन्दन  ॥ १८२.५२ ॥
आ ब्रह्मसदनं यावत्तत्रस्थैर्दैवतैः सह  ।
यत्फलं समवाप्नोति तच्छृणुष्व नृपोत्तम  ॥ १८२.५३ ॥
सुवर्णशृङ्गीं कपिलां पयस्विनीं साध्वीं सुशीलां तरुणीं सवत्साम्  ।
दत्त्वा द्विजे सर्वव्रतोपपन्ने फलं च यत्स्यात्तदिहैव नूनम्  ॥ १८२.५४ ॥
समाः सहस्राणि तु सप्त वै जले म्रियेल्लभेद्द्वादशवह्निमध्ये  ।
त्यजंस्तनुं शूरवृत्त्या नरेन्द्र शक्रातिथ्यं याति वै मर्त्यधर्मा  ॥ १८२.५५ ॥
आख्यानमेतच्च सदा यशस्यं स्वर्ग्यं धन्यं पुत्र्यमायुष्यकारि  ।
शृण्वंल्लभेत्सर्वमेतद्धि भक्त्या पर्वणि पर्वण्याजमीढस्सदैव  ॥ १८२.५६ ॥
संन्यासं कुरुते यस्तु भृगुतीर्थे विधानतः  ।
स मृतः परमं स्थानं गच्छेद्वै यच्च दुर्लभम्  ॥ १८२.५७ ॥
एतच्छ्रुत्वा भृगुश्रेष्ठो देवदेवेन भाषितम्  ।
प्रहृष्टवदनो भूत्वा तत्रैव संस्थितो द्विजः  ॥ १८२.५८ ॥
तिरोभावं गते देवे भृगुः श्रेष्ठो द्विजोत्तमः  ।
स्वमूर्ति तत्र मुक्त्वा तु ब्रह्मलोकं जगाम ह  ॥ १८२.५९ ॥
भृगुकच्छस्य चोत्पत्तिः कथिता तव पाण्डव  ।
संक्षेपेण महाराज सर्वपामप्रणाशनी  ॥ १८२.६० ॥
एतत्पुण्यं पापहरं क्षेत्रं देवेन कीर्तितम्  ।
चतुर्युगसहस्रेण पितामहदिनं स्मृतम्  ॥ १८२.६१ ॥
प्राप्ते ब्रह्मदिने विप्रा जायते युगसम्भवः  ।
न पश्यामि त्विदं क्षेत्रमिति रुद्रः स्वयं जगौ  ॥ १८२.६२ ॥
यः शृणोति त्विदं भक्त्या नारी वा पुरुषोऽपि वा  ।
स याति परमं लोकमिति रुद्रः स्वयं जगौ  ॥ १८२.६३ ॥
देवखाते नरः स्नात्वा पिण्डदानादिसत्क्रियाम्  ।
यां करोति नृपश्रेष्ठ तामक्षयफलां विदुः  ॥ १८२.६४ ॥
य इमं शृणुयाद्भक्त्या भृगुकच्छस्य विस्तरम्  ।
कोटितीर्थफलं तस्य भवेद्वै नात्र संशयः  ॥ १८२.६५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे भृगुकच्छतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम द्व्यशीत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १८३

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
अतः परं महाराज गच्छेत्केदारसंज्ञकम्  ।
यत्र गत्वा महाराज श्राद्धं कृत्वा पिबेज्जलम्  ।
सम्पूज्य देवदेवेशं केदारोत्थं फलं लभेत् ॥ १८३.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
कथमत्र सुरश्रेष्ठ केदाराख्यः स्थितः स्वयम्  ।
उत्तरे नर्मदाकूले एतद्विस्तरतो वद  ॥ १८३.२ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
पुरा कृतयुगस्यादौ शङ्करस्तु महेश्वरः  ।
भृगुणाराधितः शप्तः श्रिया च भृगुकच्छके  ॥ १८३.३ ॥
अपवित्रमिदं क्षेत्रं सर्ववेदविवर्जितम्  ।
भविष्यति नृपश्रेष्ठ गतेत्युक्त्वा हरिप्रिया  ॥ १८३.४ ॥
तपश्चचार विपुलं भृगुर्वर्षसहस्रकम्  ।
वायुभक्षो निराहारश्चिरं धमनिसंततः  ॥ १८३.५ ॥
ततः प्रत्यक्षतामागाल्लिङ्गीभूतो महेश्वरः  ।
प्रादुर्भूतस्तु सहसा भित्त्वा पातालसप्तकम्  ॥ १८३.६ ॥
ददर्शाथ भृगुर्देवमौत्पलीं केलिकामिव  ।
स्तुतिं चक्रे स देवाय स्थाणवे त्र्यम्बकेति च  ॥ १८३.७ ॥
एवं स्तुतः स भगवान् प्रोवाच प्रहसन्निव  ।
पुनः पुनर्भृगुं मत्तः किंतु प्रार्थयसे मुने  ॥ १८३.८ ॥

भृगुरुवाच -
पञ्चक्रोशमिदं क्षेत्रं पद्मया शापितं विभो  ।
उपवित्रमिदं क्षेत्रं सर्ववेदविवर्जितम्  ।
भविष्यतीति च प्रोच्य गता देवी विदं प्रति  ॥ १८३.९ ॥
पुनः पवित्रतां याति यथेदं क्षेत्रमुत्तमम्  ।
तथा कुरु महेशान प्रसन्नो यदि शङ्कर  ॥ १८३.१० ॥

ईश्वर उवाच -
केदाराख्यमिदं ब्रह्मंल्लिङ्गमाद्यं भविष्यति  ।
कृत्वेदमादिलिङ्गानि भविष्यन्ति दशैव हि  ॥ १८३.११ ॥
एकादशमदृश्यं हि क्षेत्रमध्ये भविष्यति  ।
पावयिष्यति तत्क्षेत्रमेकादशः स्वयं विभुः  ॥ १८३.१२ ॥
तथा वै द्वादशादित्या मत्प्रसादात्तु मूर्तितः  ।
वसिष्यन्ति भृगुक्षेत्रे रोगदुःखनिबर्हणाः  ॥ १८३.१३ ॥
दुर्गाः ह्यष्टादश तथा क्षेत्रपालास्तु षोडश  ।
भृगुक्षेत्रे भविष्यन्ति वीरभद्राश्च मातरः  ॥ १८३.१४ ॥
पवित्रीकृतमेतद्धि नित्यं क्षेत्रं भविष्यति  ।
नाघमासे ह्युषःकाले स्नात्वा मासं जितेन्द्रियः  ॥ १८३.१५ ॥
यः पूजयति केदारं स गच्छेच्छिवमन्दिरम्  ।
तस्मिंस्तीर्थे नरः स्नात्वा पित्ःनुद्दिश्य भारत  ।
श्राद्धं ददाति विधिवत्तस्य प्रीताः पितामहाः  ॥ १८३.१६ ॥
इति ते कथितं सम्यक्केदाराख्यं सविस्तरम्  ।
सर्वपापहरं पुण्यं सर्वदुःखप्रणाशनम्  ॥ १८३.१७ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे केदारेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम त्र्यशीत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १८४

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
धौतपापं ततो गच्छेद्भृगुतीर्थसमीपतः  ।
वृषेण तु भृगुस्तत्र भूयोभूयो धुतस्ततः  ॥ १८४.१ ॥
धौतपापं तु तत्तेन नाम्ना लोकेषु विश्रुतम्  ।
तत्र स्थितो महादेवस्तुष्ट्यर्थं भृगुसत्तमे  ॥ १८४.२ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा शाठ्येनापि नरेश्वर  ।
मुच्यते सर्वपापेभ्यो नात्र कार्या विचारणा  ॥ १८४.३ ॥
यस्तु सम्यग्विधानेन तत्र स्नात्वार्चयेच्छिवम्  ।
देवान्पित्ःन्समभ्यर्च्य मुच्यते सर्वपातकैः  ॥ १८४.४ ॥
ब्रह्महत्या गवां वध्या तत्र तीर्थे युधिष्ठिर  ।
प्रविशेन्न सदा भीता प्रविष्टापि क्षयं व्रजेत् ॥ १८४.५ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
आश्चर्यभूतं लोकेऽस्मिन्कथयस्व द्विजोत्तम  ।
प्रविशेन्न ब्रह्महत्या यथा वै धौतपाप्मनि  ॥ १८४.६ ॥
ब्रह्महत्यासमं पापं भविता नेह किंचन  ।
कथं वा धौतपापे तु प्रविष्टं नश्यते द्विज  ।
एतद्विस्तरतः सर्वं पृच्छामि वद कौतुकात् ॥ १८४.७ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
आदिसर्गे पुरा शम्भुर्ब्रह्मणः परमेष्ठिनः  ।
विकारं पञ्चमं दृष्ट्वा शिरोऽश्वमुखसन्निभम्  ॥ १८४.८ ॥
अङ्गुष्ठाङ्गुलियोगेन तच्छिरस्तेन कृन्तितम्  ।
कृत्तमात्रे तु शिरसि ब्रह्महत्याभक्तदा  ॥ १८४.९ ॥
ब्रह्महत्यायुतश्चासीदुत्तरे नर्मदातटे  ।
धुनितं तु यतो राजन्वृषेण धर्ममूर्तिना  ॥ १८४.१० ॥
तत्र धौतेश्वरीं देवीं स्थापितां वृषभेण तु  ।
ददर्श भगवाञ्छम्भुः सर्वदैवतपूजिताम्  ॥ १८४.११ ॥
दृष्ट्वा धौतेश्वरीं दुर्गां ब्रह्महत्याविनाशिनीम्  ।
तत्र विश्रममाणश्च शङ्करस्त्रिपुरान्तकः  ॥ १८४.१२ ॥
स शङ्करो ब्रह्महत्याविहीनं मेने आत्मानं तस्य तीर्थस्य भावात् ।
सुविस्मितो देवदेवो वरेण्यो दृष्ट्वा दूरे ब्रह्महत्यां च तीर्थात् ॥ १८४.१३ ॥
विधौतपापं महितं धर्मशक्त्या विशेन्न हत्या देवीभयात्प्रभीता  ।
रक्ताम्बरा रक्तमाल्योपयुक्ता कृष्णा नारी रक्तदामप्रसक्ता  ॥ १८४.१४ ॥
मां वाञ्छन्ती स्कन्धदेशं रहस्ये दूरे स्थिता तीर्थवर्यप्रभावात् ।
संचिन्त्य देवो मनसा स्मरारिर्वासाय बुद्धिं तत्र तीर्थे चकार  ॥ १८४.१५ ॥
विमृश्य देवो बहुशः स्थितः स्वयं विधौतपापः प्रथितः पृथिव्याम्  ।
बभूव तत्रैव निवासकारी विधूतपापनिकटप्रदेशे  ॥ १८४.१६ ॥
तदाप्रभृति राजेन्द्र ब्रह्महत्याविनाशनम्  ।
विधौतपापं तत्तीर्थं नर्मदायां व्यवस्थितम्  ॥ १८४.१७ ॥
आश्वयुक्शुक्लनवमी तत्र तीर्थे विशिष्यते  ।
दिनत्रयं तु राजेन्द्र सप्तम्यादिविशेषतः  ॥ १८४.१८ ॥
समुपोष्याष्टमीं भक्त्या साङ्गं वेदं पठेत्तु यः  ।
अहोरात्रेण चैकेन ऋग्यजुःसामसंज्ञकम्  ॥ १८४.१९ ॥
अभ्यसन्ब्रह्महत्याया मुच्यते नात्र संशयः  ।
वृषलीगमनं चैव यश्च गुर्वङ्गनागमः  ॥ १८४.२० ॥
स्नात्वा ब्रह्मरसोत्कृष्टे कुम्भेनैव प्रमुच्यते  ।
वन्ध्या स्त्रीजननी या तु काकवन्ध्या मृतप्रजा  ॥ १८४.२१ ॥
सापि कुम्भोदकैः स्नाता जीवत्पुत्रा प्रजावती  ।
अपठस्तु नर उपोष्य ऋग्यजुःसामसम्भवाम्  ॥ १८४.२२ ॥
ऋचमेकां जपन्विप्रस्तथा पर्वणि यो नृप  ।
अनृचोपोष्य गायत्रीं जपेद्वै वेदमातरम्  ॥ १८४.२३ ॥
जपन्नवम्यां विप्रेन्द्रो मुच्यते पापसञ्चयात् ।
एवं तु कथितं तात पुराणोक्तं महर्षिभिः  ॥ १८४.२४ ॥
धौतपापं महापुण्यं शिवेन कथितं मम  ।
प्राणत्यागं तु यः कुर्याज्जले वाग्नौ स्थलेऽपि वा  ॥ १८४.२५ ॥
स गच्छति विमानेन ज्वलनार्कसमप्रभः  ।
हंसबर्हिप्रयुक्तेन सेव्यमानोऽप्सरोगणैः  ॥ १८४.२६ ॥
शिवस्य परमं स्थानं यत्सुरैरपि दुर्लभम्  ।
क्रीडते स्वेच्छया तत्र यावच्चन्द्रार्कतारकम्  ॥ १८४.२७ ॥
धौतपापे तु या नारी कुरुते प्राणसंक्षयम्  ।
तत्क्षणादेव सा पार्थ पुरुषत्वमवाप्नुयात् ॥ १८४.२८ ॥
अथ किं बहुनोक्तेन शुभं वा यदि वाशुभम्  ।
तदक्षयफलं सर्वं धौतपापे कृतं नृप  ॥ १८४.२९ ॥
संन्यसेन्नियमेनान्नं संन्यसेद्विषयादिकम्  ।
फलमूलादिकं चैव जलमेकं न संत्यजेत् ॥ १८४.३० ॥
एवं यः कुरुते पार्थ रुद्रलोकं स गच्छति  ।
तत्र भुक्ताखिलान्भोगाञ्जायते भुवि भूपतिः  ॥ १८४.३१ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे धौतपापतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम चतुरशीत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १८५

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल एरण्डीतीर्थमुत्तमम्  ।
स्नानमात्रेण तत्रैव ब्रह्महत्या प्रणश्यति  ॥ १८५.१ ॥
मासि चाश्वयुजे तत्र शुक्लपक्षे चतुर्दशीम्  ।
उपोष्य प्रयतः स्नातस्तर्पयेत्पितृदेवताः  ॥ १८५.२ ॥
पुत्रर्द्धिरूपसम्पन्नो जीवेच्च शरदां शतम्  ।
शिवलोकं मृतो याति नात्र कार्या विचारणा  ॥ १८५.३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे एरण्डीतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम पञ्चाशीत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १८६

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल तीर्थं कनखलोत्तमम्  ।
गरुडेन तपस्तप्तं पूजयित्वा महेश्वरम्  ॥ १८६.१ ॥
दिव्यं वर्षशतं यावज्जातमात्रेण भारत  ।
तपोजपैः कृशीभूतो दृष्टो देवेन शम्भुना  ॥ १८६.२ ॥
ततस्तुष्टो महादेवो वैनतेयं मनोजवम्  ।
उवाच परमं वाक्यं विनतानन्दवर्धनम्  ॥ १८६.३ ॥
प्रसन्नस्ते महाभाग वरं वरय सुव्रत  ।
दुर्लभं त्रिषु लोकेषु ददामि तव खेचर  ॥ १८६.४ ॥

गरुड उवाच -
इच्छामि वाहनं विष्णोर्द्विजेन्द्रत्वं सुरेश्वर  ।
प्रसन्ने त्वयि मे सर्वं भवत्विति मतिर्मम  ॥ १८६.५ ॥

श्रीमहेश उवाच -
दुर्लभः प्राणिनां तात यो वरः प्रार्थितोऽनघ  ।
देवदेवस्य वाहनं द्विजेन्द्रत्वं सुदुर्लभम्  ॥ १८६.६ ॥
नारायणोदरे सर्वं त्रैलोक्यं सचराचरम्  ।
त्वया स कथमूह्येत देवदेवो जगद्गुरुः  ॥ १८६.७ ॥
तेनैव स्थापितश्चेन्द्रस्त्रैलोक्ये सचराचरे  ।
कथमन्यस्य चेन्द्रत्वं भवतीति सुदुर्लभम्  ॥ १८६.८ ॥
तथापि मम वाक्येन वाहनं त्वं भविष्यसि  ।
शङ्खचक्रगदापाणेर्वहतोऽपि जगत्त्रयम्  ॥ १८६.९ ॥
इन्द्रस्त्वं पक्षिणां मध्ये भविष्यसि न संशयः  ।
इति दत्त्वा वरं तस्मा अन्तर्धानं गतो हरः  ॥ १८६.१० ॥
ततो गते महादेवे ह्युरुणस्यानुजो नृप  ।
आराधयामास तदा चामुण्डां मुण्डमण्डिताम्  ॥ १८६.११ ॥
श्मशानवासिनीं देवीं बहुभूतसमन्विताम्  ।
योगिनीं योगसंसिद्धां वसामांसासवप्रियाम्  ॥ १८६.१२ ॥
ध्यातमात्रा तु तेनैव प्रत्यक्षा ह्यभवत्तदा  ।
जालंधरे च या सिद्धिः कौलीने उड्डिशे परे  ॥ १८६.१३ ॥
समग्रा सा भृगुक्षेत्रे सिद्धक्षेत्रे तु संस्थिता  ।
चामुण्डा तत्र सा देवी सिद्धक्षेत्रे व्यवस्थिता  ॥ १८६.१४ ॥
संस्तुता ऋषिभिर्देवैर्योगक्षेमार्थसिद्धये  ।
विनतानन्दजननस्तत्र तां योगिनीं नृप  ।
भक्त्या प्रसादयामास स्तोत्रैर्वैदिकलौकिकैः  ॥ १८६.१५ ॥

गरुड उवाच -
ओं या सा क्षुत्क्षामकण्ठा नवरुधिरमुखा प्रेतपद्मासनस्था भूतानां वृन्दवृन्दैः पितृवननिलया क्रीडते शूलहस्ता  ।
शस्त्रध्वस्तप्रवीरव्रजरुधिरगलन्मुण्डमालोत्तरीया देवी श्रीवीरमाता विमलशशिनिभा पातु वश्चर्ममुण्डा  ॥ १८६.१६ ॥
या सा क्षुत्क्षामकण्ठा विकृतभयकरी त्रासिनी दुष्कृतानां मुञ्चज्ज्वालाकलापैर्दशनकसमसैः खादति प्रेतमांसम्  ।
या सा दोर्दण्डचण्डैर्डमरुरणरणाटोपटंकारघण्टैः कल्पान्तोत्पातवाताहतपटुपटहैर्वल्गते भूतमाता  ।
क्षुत्क्षामा शुष्ककुक्षिः खवरतरनरवरैः क्षोदति प्रेतमांसं मुञ्चन्ती चाट्टहासं घुरघुरितरवा पातु वश्चर्ममुण्डा  ॥ १८६.१७ ॥
या सा निम्नोदराभा विकृतभवभयत्रासिनी शूलहस्ता चामुण्डा मुण्डघाता रणरणितरणझल्लरीनादरम्या  ।
त्रैलोक्यं त्रासयन्ति ककहकहकहैर्घोररावैरनेकैर्नृत्यन्ती मातृमध्ये पितृवननिलया पातु वश्चर्ममुण्डा  ॥ १८६.१८ ॥
या धत्ते विश्वमखिलं निजांशेन महोज्ज्वला  ।
कनकप्रसवे लीना पातु मां कनकेश्वरी  ॥ १८६.१९ ॥
हिमाद्रिसम्भवा देवी दयादर्शितविग्रहा  ।
शिवप्रिया शिवे सक्ता पातु मां कनकेश्वरी  ॥ १८६.२० ॥
अनादिजगदादिर्या रत्नगर्भा वसुप्रिया  ।
रथाङ्गपाणिना पद्मा पातु मां कनकेश्वरी  ॥ १८६.२१ ॥
सावित्री या च गायत्री मृडानी वागथेन्दिरा  ।
स्मर्त्ःणां या सुखं दत्ते पातु मां कनकेश्वरी  ॥ १८६.२२ ॥
सौम्यासौम्यैः सदा रूपैः सृजत्यवति या जगत् ।
परा शक्तिः परा बुद्धिः पातु मां कनकेश्वरी  ॥ १८६.२३ ॥
ब्रह्मणः सर्गसमये सृज्यशक्तिः परा तु या  ।
जगन्माया जगद्धात्री पातु मां कनकेश्वरी  ॥ १८६.२४ ॥
विश्वस्य पालने विष्णोर्या शक्तिः परिपालिका  ।
मदनोन्मादिनी मुख्या पातु मां कनकेश्वरी  ॥ १८६.२५ ॥
विश्वसंलयने मुख्या या रुद्रेण समाश्रिता  ।
रौद्री शक्तिः शिवानन्ता पातु मां कनकेश्वरी  ॥ १८६.२६ ॥
कैलाससानुसंरूढ कनकप्रसवेशया  ।
भस्मकाभिहृता पूर्वं पातु मां कनकेश्वरी  ॥ १८६.२७ ॥
पतिप्रभावमिच्छन्ती त्रस्यन्ती या विना पतिम्  ।
अबला त्वेकभावा च पातु मां कनकेश्वरी  ॥ १८६.२८ ॥
विश्वसंरक्षणे सक्ता रक्षिता कनकेन या  ।
आ ब्रह्मस्तम्बजननी पातु मां कनकेश्वरी  ॥ १८६.२९ ॥
ब्रह्मविष्ण्वीश्वराः शक्त्या शरीरग्रहणं यया  ।
प्रापिताः प्रथमा शक्तिः पातु मां कनकेश्वरी  ॥ १८६.३० ॥
श्रुत्वा तु गरुडेनोक्तं देवीवृत्तचतुष्टयम्  ।
प्रसन्ना संमुखी भूत्वा वाक्यमेतदुवाच ह  ॥ १८६.३१ ॥

श्रीचामुण्डोवाच -
प्रसन्ना ते महासत्त्व वरं वरय वाञ्छितम्  ।
ददामि ते द्विजश्रेष्ठ यत्ते मनसि रोचते  ॥ १८६.३२ ॥

गरुड उवाच -
अजरश्चामरश्चैव अधृष्यश्च सुरासुरैः  ।
तव प्रसादाच्चैवान्यैरजेयश्च भवाम्यहम्  ॥ १८६.३३ ॥
त्वया चात्र सदा देवि स्थातव्यं तीर्थसन्निधौ  ।

मार्कण्डेय उवाच -
एवं भविष्यतीत्युक्त्वा देवी देवैरभिष्टुता  ॥ १८६.३४ ॥
जगामाकाशमाविश्य भूतसङ्घसमन्विता  ।
यदा लक्ष्म्या नृपश्रेष्ठ स्थापितं पुरमुत्तमम्  ॥ १८६.३५ ॥
अनुमान्य तदा देवीं कृतं तस्यां समर्पितम्  ।

लक्ष्मीरुवाच -
रक्षणाय मया देवि योगक्षेमार्थसिद्धये  ॥ १८६.३६ ॥
मातृवत्प्रतिपाल्यं ते सदा देवि पुरं मम  ।
गरुडोऽपि ततः स्नात्वा सम्पूज्य कनकेश्वरीम्  ॥ १८६.३७ ॥
तीर्थं तत्रैव संस्थाप्य जगामाकाशमुत्तमम्  ।
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेत्पितृदेवताः  ॥ १८६.३८ ॥
सर्वकामसमृद्धस्य यज्ञस्य फलमश्नुते  ।
गन्धपुष्पादिभिर्यस्तु पूजयेत्कनकेश्वरम्  ॥ १८६.३९ ॥
तस्य योगैश्वर्यसिद्धिर्योगपीठेषु जायते  ।
मृतो योगेश्वरं लोकं जयशब्दादिमङ्गलैः  ।
स गच्छेन्नात्र सन्देहो योगिनीगणसंयुतः  ॥ १८६.४० ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे कनखलेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम षडशीत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १८७

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
जालेश्वरं ततो गच्छेल्लिङ्गमाद्यं स्वयम्भुवः  ।
कालाग्निरुद्रं विख्यातं भृगुकच्छे व्यवस्थितम्  ॥ १८७.१ ॥
सर्वपापप्रशमनं सर्वोपद्रवनाशनम्  ।
क्षेत्रपापविनाशाय कृपया च समुत्थितम्  ॥ १८७.२ ॥
पुरा कल्पेऽसुरगणैराक्रान्ते भुवनत्रये  ।
वेदोक्तकर्मनाशे च धर्मे च विलयं गते  ॥ १८७.३ ॥
देवर्षिमुनिसिद्धेषु विश्वासपरमेषु च  ।
कालाग्निरुद्रादुत्पन्नो धूमः कालोद्भवोद्भवः  ॥ १८७.४ ॥
धूमात्समुत्थितं लिङ्गं भित्त्वा पातालसप्तकम्  ।
अवटं दक्षिणे कृत्वा लिङ्गं तत्रैव तिष्ठति  ॥ १८७.५ ॥
तत्र तीर्थे नृपश्रेष्ठ कुण्डं ज्वालासमुद्भवम्  ।
यत्र सा पतिता ज्वाला शिवस्य दहतः पुरम्  ॥ १८७.६ ॥
तत्रावटं समुद्भूतं धूमावर्तस्ततोऽभवत् ।
तस्मिन्कुण्डे तु यः स्नानं कृत्वा वै नर्मदाजले  ॥ १८७.७ ॥
कुर्याच्छ्राद्धं पितृभ्यो वै पूजयेच्च त्रिलोचनम्  ।
कालाग्निरुद्रनामानि स गच्छेत्परमां गतिम्  ॥ १८७.८ ॥
यत्किंचित्कामिकं कर्म ह्याभिचारिकमेव वा  ।
रिपुसंक्षयकृद्वापि सांतानिकमथापि वा  ।
अत्र तीर्थे कृतं सर्वमचिरात्सिध्यते नृप  ॥ १८७.९ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे कालाग्निरुद्रतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम सप्ताशीत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १८८

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततः परं महाराज चत्वारिंशत्क्रमान्तरे  ।
शालग्रामं ततो गच्छेत्सर्वदैवतपूजितम्  ॥ १८८.१ ॥
यत्रादिदेवो भगवान्वासुदेवस्त्रिविक्रमः  ।
स्वयं तिष्ठति लोकात्मा सर्वेषां हितकाम्यया  ॥ १८८.२ ॥
नारदेन तपस्तप्त्वा कृता शाला द्विजन्मनाम्  ।
सिद्धिक्षेत्रं भृगुक्षेत्रं ज्ञात्वा रेवातटे स्वयम्  ॥ १८८.३ ॥
शालग्रामाभिधो देवो विप्राणां त्वधिवासितः  ।
साधूनां चोपकाराय वासुदेवः प्रतिष्ठितः  ॥ १८८.४ ॥
योगिनामुपकाराय योगिध्येयो जनार्दनः  ।
शालग्रामेति तेनैव नर्मदातटमाश्रितः  ॥ १८८.५ ॥
मासि मार्गशिरे शुक्ला भवत्येकादशी यदा  ।
स्नात्वा रेवाजले पुण्ये तद्दिनं समुपोषयेत् ॥ १८८.६ ॥
रात्रौ जागरणं कुर्यात्सम्पूज्य च जनार्दनम्  ।
पुनः प्रभातसमये द्वादश्यां नर्मदाजले  ॥ १८८.७ ॥
स्नात्वा संतर्प्य देवांश्च पित्ःन्मात्ःस्तथैव च  ।
श्राद्धं कृत्वा ततः पश्चात्पितृभ्यो विधिपूर्वकम्  ॥ १८८.८ ॥
शक्तितो ब्राह्मणान्पूज्य स्वर्णवस्त्रान्नदानतः  ।
क्षमापयित्वा तान्विप्रांस्तथा देवं खगध्वजम्  ॥ १८८.९ ॥
एवं कृते महाराज यत्पुण्यं च भवेन्न्ःणाम्  ।
शृणुष्वावहितो भूत्वा तत्पुण्यं नृपसत्तम  ॥ १८८.१० ॥
न शोकदुःखे प्रतिपत्स्यतीह जीवन्मृतो याति मुरारिसाम्यम्  ।
महान्ति पापानि विसृज्य दुग्धं पुनर्न मातुः पिबते स्तनोद्यत् ॥ १८८.११ ॥
शालग्रामं पश्यते यो हि नित्यं स्नात्वा जले नार्मदेऽघौघहारे  ।
स मुच्यते ब्रह्महत्यादिपापैर्नारायणानुस्मरणेन तेन  ॥ १८८.१२ ॥
वसन्ति ये संन्यसित्वा च तत्र निगृह्य दुःखानि विमुक्तसङ्घाः  ।
ध्यायन्तो वै सांख्यवृत्त्या तुरीयं पदं मुरारेस्तेऽपि तत्रैव यान्ति  ॥ १८८.१३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे शालग्रामतीर्थमहात्म्यवर्णनं नामाष्टाशीत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १८९

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र तीर्थं परमशोभनम्  ।
उदीर्णो यत्र वाराहो ह्यभवद्धरणीधरः  ॥ १८९.१ ॥
धन्वदंष्ट्रां करालाग्रां बिभ्रच्च पृथिवीमिमाम्  ।
स एव पञ्चमः प्रोक्तो वाराहो मुक्तिदायकः  ॥ १८९.२ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
कथमुदीर्णरूपोऽभूद्वाराहो धरणीधरः  ।
वाराहत्वं गतः केन पञ्चमः केन संज्ञितः  ॥ १८९.३ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
आदिकल्पे पुरा राजन्क्षीरोदे भगवान् हरिः  ।
शेते स भोगिशयने योगनिद्राविमोहितः  ॥ १८९.४ ॥
बभूव नृपतिश्रेष्ठ गत्वा वै देवसंनिधौ  ।
अवोचद्भारखिन्नाहं गमिष्यामि रसातलम्  ॥ १८९.५ ॥
दृष्ट्वा देवाः समुद्विग्ना गता यत्र जनार्दनः  ।
तुष्टुवुर्वाग्भिरिष्टाभिः केशवं जगत्पतिम्  ॥ १८९.६ ॥
देवा ऊचुः  ।
नमो नमस्ते देवेश सुरार्तिहर सर्वग  ।
विश्वमूर्ते नमस्तुभ्यं त्राहि सर्वान्महद्भयात् ॥ १८९.७ ॥
इत्युक्तो दैवतैर्देवो ह्युवाच किमुपस्थितम्  ।
कार्यं वदध्वं मे देवा यत्कृत्यं मा चिरं कृथाः  ॥ १८९.८ ॥
देवा ऊचुः  ।
धरा धरित्री भूतानां भारोद्विग्ना निमज्जति  ।
तामुद्धर हृषीकेश लोकान्संस्थापय स्थितौ  ॥ १८९.९ ॥
एवमुक्तः सुरैः सर्वैः केशवः परमेश्वरः  ।
वाराहं रूपमास्थाय सर्वयज्ञमयं विभुः  ॥ १८९.१० ॥
दंष्ट्राकरालं पिङ्गाक्षं समाकुञ्चितमूर्धजम्  ।
कृत्वाऽनन्तं पादपीठं दंष्ट्राग्रेणोद्धरन्भुवम्  ॥ १८९.११ ॥
सपर्वतवनामुर्वीं समुद्रपरिमेखलाम्  ।
उद्धृत्य भगवान् विष्णुरुदीर्णः समजायत  ॥ १८९.१२ ॥
दर्शयन्पञ्चधात्मानमुत्तरे नर्मदातटे  ।
तथाद्यं कोरलायां तु द्वितीयं योधनीपुरे  ॥ १८९.१३ ॥
जयक्षेत्राभिधाने तु जयेति परिकीर्तितम्  ।
असुरान्मोहयल्लिङ्गस्तृतीयः परिकीर्तितः  ॥ १८९.१४ ॥
पावनाय जगद्धेतोः स्थितो यस्माच्छशिप्रभः  ।
अतस्तु नृपशार्दूल श्वेत इत्याभिधीयते  ॥ १८९.१५ ॥
उद्धृत्य जगतां देवीमुदीर्णो भृगुकच्छके  ।
ततः पञ्चम उदीर्णो वराह इति संज्ञितः  ॥ १८९.१६ ॥
इति पञ्चवराहास्ते कथितः पाण्डुनन्दन  ।
युगपद्दर्शनं चैषां ब्रह्महत्यां व्यपोहति  ॥ १८९.१७ ॥
ज्येष्ठे मासि सिते पक्ष एकादश्यां विशेषतः  ।
गत्वा ह्यादिवराहं तु सम्प्राप्ते दशमीदिने  ॥ १८९.१८ ॥
हविष्यमन्नं भुञ्जीयाल्लघुसायं गते रवौ  ।
रात्रौ जागरणं कुर्याद्वाराहे ह्यादिसंज्ञके  ॥ १८९.१९ ॥
ततः प्रभाते ह्युषसि संस्नात्वा नर्मदाजले  ।
संतर्प्य पितृदेवांश्च तिलैर्यवविमिश्रितैः  ॥ १८९.२० ॥
धेनुं दद्याद्द्विजे योग्ये सर्वाभरणभूषिताम्  ।
निर्ममो निरहङ्कारो दानं दद्याद्द्विजातये  ॥ १८९.२१ ॥
गत्वा सम्पूजयेद्देवं वाराहं ह्यादिसंज्ञितम्  ।
अनेन विधिना पूज्य पश्चाद्गच्छेज्जयं त्वरन्  ॥ १८९.२२ ॥
त्वरितं तु जयं गत्वा पूर्वकं विधिमाचरेत् ।
अश्वं दद्याद्द्विजाग्र्याय जयपूर्वाभिनिर्गतम्  ॥ १८९.२३ ॥
लिङ्गे चैव तिला देयाः श्वेते हिरण्यमेव च  ।
उदीर्णे च भुवं दद्यात्पूर्वकं विधिमाचरेत् ॥ १८९.२४ ॥
अनस्तमित आदित्ये वराहान्पञ्च पश्यतः  ।
यत्फलं लभते पार्थ तदिहैकमनाः शृणु  ॥ १८९.२५ ॥
ब्रह्महत्या सुरापानं स्तेयं गुर्वङ्गनागमः  ।
एभिस्तु सह संयोगो विश्वस्तानां च वञ्चनम्  ॥ १८९.२६ ॥
स्वसृदुहितृभगिनीकुलदारोपबृंहणम्  ।
आ जन्ममरणाद्यावत्पापं भरतसत्तम  ॥ १८९.२७ ॥
तीर्थपञ्चकपूतस्य वैष्णवस्य विशेषतः  ।
युगपच्चविनश्येत तूलराशिरिवानलात् ॥ १८९.२८ ॥
नारायणानुस्मरणाज्जपध्यानाद्विशेषतः  ।
विप्रणश्यन्ति पापानि गिरिकूटसमान्यपि  ॥ १८९.२९ ॥
दृष्ट्वा पञ्च वराहान्वै पौरुषे महति स्थितः  ।
आप्लवन्नर्मदातोये श्राद्धं कृत्वा यथाविधि  ॥ १८९.३० ॥
उदयास्तमनादर्वाग्यः पश्येल्लोटणेश्वरम्  ।
कलेवरविमुक्तः स इत्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ॥ १८९.३१ ॥
मुक्तिं प्रयाति सहसा दुष्प्रापां परमेश्वरीम्  ।
पौरुषे क्रियमाणेऽपि न सिद्धिर्जायते यदि  ॥ १८९.३२ ॥
ब्रुवन्ति स्वर्गगमनमपि पापान्वितस्य च  ।
यत्र तत्र गतस्यैव भवेत्पञ्चवराहकी  ॥ १८९.३३ ॥
ज्येष्ठस्यैकादशीतिथौ ध्रुवं तत्र वसेन्नरः  ।
आदिं जयं तथा श्वेतं लिङ्गमुदीर्णमेव च  ॥ १८९.३४ ॥
आश्रित्य तस्या द्रष्टव्या वराहास्तु यतस्ततः  ।
ज्येष्ठस्यैकादशीतिथौ विष्णुना प्रभुविष्णुना  ॥ १८९.३५ ॥
वाराहं रूपमास्थाय उद्धृता धरणी विभो  ।
पुण्यात्पुण्यतमा तेन ह्यशेषाघौघनाशिनी  ॥ १८९.३६ ॥
दृष्ट्वा पञ्चवराहान्वै क्रोडमुदीर्णरूपिणम्  ।
पूजयित्वा विधानेन पश्चाज्जागरणं चरेत् ॥ १८९.३७ ॥
सपञ्चवर्तिकान् दीपान् घृतेनोज्ज्वाल्य भक्तितः  ।
पुराणश्रवणैर्नृत्यैर्गीतवाद्यैः सुमङ्गलैः  ॥ १८९.३८ ॥
वेदजाप्यैः पवित्रैश्च क्षपयित्वा च शर्वरीम्  ।
यत्पुण्यं लभते मर्त्यो ह्याजमीढ शृणुष्व तत् ॥ १८९.३९ ॥
रेवाजलं पुण्यतमं पृथिव्यां तथा च देवो जगतां पतिर्हरिः  ।
एकादशी पापहरा नरेन्द्र बह्वायासैर्लभ्यते मानवानाम्  ॥ १८९.४० ॥
एकैकशो ब्रह्महत्यादिकानि शक्तानि हन्तुं पापसङ्घानि राजन्  ।
नैते सर्वे युगपद्वै समेता हन्तुं शक्ताः किं न तद्ब्रूहि राजन्  ॥ १८९.४१ ॥
यथेदमुक्तं तव धर्मसूनो श्रुतं च यच्छङ्कराच्चन्द्रमौलेः  ।
श्रुत्वेदमिच्छन्मुच्यते सर्वपापैः पठन्पदं याति हि वृत्रशत्रोः  ॥ १८९.४२ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये उदीर्णवराहतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकोननवत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १९०

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल सोमतीर्थमनुत्तमम्  ।
चन्द्रहासेति विख्यातं सर्वदैवतपूजितम्  ॥ १९०.१ ॥
यत्र सिद्धिं परां प्राप्तः सोमो राजा सुरोत्तमः  ॥ १९०.२ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
कथं सिद्धिमनुप्राप्तः सोमो राजा जगत्पतिः  ।
तत्सर्वं श्रोतुमिच्छामि कथयस्व ममानघ  ॥ १९०.३ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
पुरा शप्तो मुनीन्द्रेण दक्षेण किल भारत  ।
असेवनाद्धि दाराणां क्षयरोगी भविष्यसि  ॥ १९०.४ ॥
उद्वाहितानां पत्नीनां ये न कुर्वन्ति सेवनम्  ।
या निष्ठा जायते तेषां तां शृणुष्व नरोत्तम  ॥ १९०.५ ॥
ऋतुकाले तु नारीणां सेवनाज्जायते सुतः  ।
सुतात्स्वर्गश्च मोक्षश्च हीत्येवं श्रुतिनोदना  ॥ १९०.६ ॥
तत्कालोचितधर्मेण ये न सेवन्ति तां नराः  ।
तेषां ब्रह्मघ्नजं पापं जायते नात्र संशयः  ॥ १९०.७ ॥
तेन पापेन घोरेण वेष्टतो रौरवे पतेत् ।
तस्य तद्रुधिरं पापाः पिबन्ते कालमीप्सितम्  ॥ १९०.८ ॥
ततोऽवतीर्णकालेन यां यां योनिं प्रयास्यति  ।
तस्यां तस्यां स दुष्टात्मा दुर्भगो जायते सदा  ॥ १९०.९ ॥
नारीणां तु सदा कामो ह्यधिकः परिवर्तते  ।
विशेषेण ऋतोः काले भिद्यते कामसायकैः  ॥ १९०.१० ॥
परिभूता हि सा भर्त्रा ध्यायतेऽन्यं पतिं ततः  ।
तस्याः पुत्रः समुत्पन्नो ह्यटते कुलमुत्तमम्  ॥ १९०.११ ॥
स्वर्गस्थास्तेन पितरः पूर्वं जाता महीपते  ।
पतन्ति जातमात्रेण कुलटस्तेन चोच्यते  ॥ १९०.१२ ॥
तेन कर्मविपाकेन क्षयरोगी शशी ह्यभूत् ।
त्यक्त्वा लोकं सुरेन्द्राणां मर्त्यलोकमुपागतः  ॥ १९०.१३ ॥
तत्र तीर्थान्यनेकानि पुण्यान्यायतनानि च  ।
भ्रमित्वा नर्मदां प्राप्तः सर्वपापप्रणाशिनीम्  ॥ १९०.१४ ॥
उपवासस्तु दानानि व्रतानि नियमाश्च ये  ।
चचार द्वादशाब्दानि ततो मुक्तः स किल्बिषैः  ॥ १९०.१५ ॥
स्थापयित्वा महादेवं सर्वपातकनाशनम्  ।
जगाम प्रभया पूर्णः सोमलोकमनुत्तमम्  ॥ १९०.१६ ॥
येनैव स्थापितो देवः पूज्यते वर्षसंख्यया  ।
तावद्युगसहस्राणि तस्य लोकं समश्नुते  ॥ १९०.१७ ॥
तेन देवान् विधानोक्तान् स्थापयन्ति नरा भुवि  ।
अक्षयं चाव्ययं यस्मात्फलं भवति नान्यथा  ॥ १९०.१८ ॥
सोमतीर्थे तु यः स्नात्वा पूजयेद्देवमीश्वरम्  ।
जायते स नरो भूत्वा सोमवित्प्रियदर्शनः  ॥ १९०.१९ ॥
चन्द्रप्रभासे यो गत्वा स्नानं विधिवदाचरेत् ।
व्याधिना नाभिभूतः स्यात्क्षयरोगेण वा युतः  ॥ १९०.२० ॥
चन्द्रहास्ये नरः स्नात्वा द्वादश्यां तु नरेश्वर  ।
चतुर्दश्यामुपोष्यैव क्षीरस्य जुहुयाच्चरुम्  ॥ १९०.२१ ॥
मन्त्रैः पञ्चभिरीशानं पुरुषस्त्र्यम्बकं यजेत् ।
हविःशेषं स्वयं प्राश्य चन्द्रहास्येशमीक्षयेत् ॥ १९०.२२ ॥
अनेन विधिना राजंस्तुष्टो देवो महेश्वरः  ।
विधिना तीर्थयोगेन क्षयरोगाद्विमुच्यते  ॥ १९०.२३ ॥
सप्तभिः सोमवारैर्यः स्नानं तत्र समाचरेत् ।
स वै कर्णकृताद्रोगान्मुच्यते पूजयञ्छिवम्  ॥ १९०.२४ ॥
अक्षिरोगस्तथा राजंश्चन्द्रहास्ये विनश्यति  ।
चन्द्रहास्ये तु यो गत्वा ग्रहणे चन्द्रसूर्ययोः  ।
स्नानं समाचरेद्भक्त्या मुच्यते सर्वपातकैः  ॥ १९०.२५ ॥
तत्र स्नानं च दानं च चन्द्रहास्ये शुभशुभम्  ।
कृतं नृपवरश्रेष्ठ सर्वं भवति चाक्षयम्  ॥ १९०.२६ ॥
ते धन्यास्ते महात्मानस्तेषां जन्म सुजीवितम्  ।
चन्द्रहास्ये तु ये स्नात्वा पश्यन्ति ग्रहणं नराः  ॥ १९०.२७ ॥
वाचिकं मानसं पापं कर्मजं यत्पुरा कृतम्  ।
स्नानमात्रात्तु राजेन्द्र तत्र तीर्थे प्रणश्यति  ॥ १९०.२८ ॥
बहवस्तन्न जानन्ति महामोहसमन्विताः  ।
देहस्थ इव सर्वेषां परमात्मेव संस्थितम्  ॥ १९०.२९ ॥
पश्चिमे सागरे गत्वा सोमतीर्थे तु यत्फलम्  ।
तत्समग्रमवाप्नोति चन्द्रहास्ये न संशयः  ॥ १९०.३० ॥
संक्रान्तौ च व्यतीपाते विषुवे चायने तथा  ।
चन्द्रहास्ये नरः स्नात्वा सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ १९०.३१ ॥
ते मूढास्ते दुराचारास्तेषां जन्म निरर्थकम्  ।
चन्द्रहास्यं न जानन्ति नर्मदायां व्यवस्थितम्  ॥ १९०.३२ ॥
चन्द्रहास्ये तु यः कश्चित्संन्यासं कुरुते नृप  ।
अनिवर्तिका गतिस्तस्य सोमलोकात्कदाचन  ॥ १९०.३३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे चन्द्रहास्यतीर्थमहात्म्यवर्णनं नाम नवत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १९१

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
सिद्धेश्वरं ततो गच्छेत्तस्यैव तु समीपतः  ।
अमृतस्रावि तल्लिङ्गमाद्यं स्वायम्भुवं तथा  ॥ १९१.१ ॥
दृष्टमात्रेण येनेह ह्यनृणो जायते नरः  ।
पुरा वर्षशतं साग्रमाराध्य परमेश्वरम्  ॥ १९१.२ ॥
प्राप्नुयुः परमां सिद्धिमादित्या द्वादशैव तु  ।
अतः सिद्धेश्वरः प्रोक्तः सिद्धिदः सिद्धिकाङ्क्षिणाम्  ॥ १९१.३ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
कथं सिद्धेश्वरे प्राप्ताः सिद्धिं देवा द्विजोत्तम  ।
आदित्या इति यच्चोक्तं तन्मे विस्मापनं कृतम्  ॥ १९१.४ ॥
तपस्युग्रे व्यवसिता आदित्याः केन हेतुना  ।
सम्प्राप्तास्तु द्विजश्रेष्ठ सिद्धिं चैवाभिलाषिकीम्  ॥ १९१.५ ॥
संक्षिप्य तु मया पृष्टं विस्तराद्द्विज शंस मे  ॥ १९१.६ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
अदितेर्द्वादशादित्या जाताः शक्रपुरोगमाः  ।
इन्द्रो धाता भगस्त्वष्टा मित्रोऽथ वरुणोऽर्यमा  ॥ १९१.७ ॥
विवस्वान्सविता पूषा ह्यंशुमान्विष्णुरेव च  ।
त इमे द्वादशादित्या इच्छन्तो भास्करं पदम्  ॥ १९१.८ ॥
नर्मदातटमाश्रित्य तपस्युग्रे व्यवस्थिताः  ।
सिद्धेश्वरे महाराज काश्यपेयैर्महात्मभिः  ॥ १९१.९ ॥
परा सिद्धिरनुप्राप्ता द्वादशादित्यसंज्ञितैः  ।
स्थापितश्च जगद्धाता तस्मिंस्तीर्थे दिवाकरः  ॥ १९१.१० ॥
स्वकीयांशविभागेन द्वादशादित्यसंज्ञितैः  ।
तदाप्रभृति तत्तीर्थं राजन्ख्यातिं गतं भुवि  ॥ १९१.११ ॥
प्रलये समनुप्राप्ते ह्यादित्या द्वादशैव ते  ।
द्वादशादित्यतो राजन् सम्भवन्ति युगक्षये  ॥ १९१.१२ ॥
इन्द्रस्तपति पूर्वेण धाता चैवाग्निगोचरे  ।
गभस्तिपतिर्वै याम्ये त्वष्टा नैरृतदिङ्मुखः  ॥ १९१.१३ ॥
वरुणः पश्चिमे भागे मित्रस्तु वायवे तथा  ।
विष्णुश्च सौम्यदिग्भागे विवस्वानीशगोचरे  ॥ १९१.१४ ॥
ऊर्ध्वतश्चैव सविता ह्यधः पूषा विशोषयन्  ।
अंशुमांस्तु तथा विष्णुर्मुखतो निर्गतं जगत् ॥ १९१.१५ ॥
प्रदहन्वै नरश्रेष्ठ बभ्रमुश्च इतस्ततः  ।
यथैव ते महाराज दहन्ति सकलं जगत् ॥ १९१.१६ ॥
तथैव द्वादशादित्या भक्तानां भावसाधनाः  ।
प्रातरुत्थाय यः स्नात्वा द्वादशादित्यसंज्ञितम्  ॥ १९१.१७ ॥
पश्यते देवदेवेशं शृणु तस्यैव यत्फलम्  ।
वाचिकं मानसं पापं कर्मजं यत्पुराकृतम्  ॥ १९१.१८ ॥
नश्यते तत्क्षणादेव द्वादशादित्यदर्शनात् ।
प्रदक्षिणं तु यः कुर्यात्तस्य देवस्य भारत  ॥ १९१.१९ ॥
प्रदक्षिणीकृता तेन पृथिवी नात्र संशयः  ।
तत्र तीर्थे तु सप्तम्यामुपवासेन यत्फलम्  ॥ १९१.२० ॥
अन्यत्र सप्तसप्तम्यां लभन्ति न लभन्ति च  ।
षष्ठ्यां वारे दैनकरे द्वादशादित्यदर्शनात् ॥ १९१.२१ ॥
प्रदक्षिणं तु यः कुर्यात्तस्य पापं तु नश्यति  ।
अरोगी सप्तजन्मानि भवेद्वै नात्र संशयः  ॥ १९१.२२ ॥
यस्तु प्रदक्षिणशतं दद्याद्भक्त्या दिने दिने  ।
दद्रूपिटककुष्ठानि मण्डलानि विचर्चिकाः  ॥ १९१.२३ ॥
नश्यन्ति व्याधयः सर्वे गरुडेनेव पन्नगाः  ।
पुत्रप्राप्तिर्भवेत्तस्य षष्ट्या वासरसेवनात् ॥ १९१.२४ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे द्वादशादित्यतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकनवत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १९२

मार्कण्डेय उवाच -
तस्यैवानन्तरं तात देवतीर्थमनुत्तमम्  ।
दृष्ट्वा तु श्रीपतिं पापैर्मुच्यते मानवो भुवि  ॥ १९२.१ ॥
महर्षेस्तस्य जामाता भृगोर्देवो जनार्दनः  ॥ १९२.२ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
कोऽयं श्रियः पतिर्देवो देवानामधिपो विभुः  ।
कथं जन्माभवत्तस्य देवेषु त्रिषु वा मुने  ॥ १९२.३ ॥
सम्बन्धी च कथं जातो भृगुणा सह केशवः  ।
एतद्विस्तरतो ब्रह्मन् वक्तुमर्हसि भार्गव  ॥ १९२.४ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
संक्षेपात्कथयिष्यामि साध्यस्य चरितं महत् ।
न हि विस्तरतो वक्तुं शक्ताः सर्वे महर्षयः  ॥ १९२.५ ॥
नारायणस्य नाभ्यब्जाज्जातो देवश्चतुर्मुखः  ।
तस्य दक्षोऽङ्गजो राजन् दक्षिणाङ्गुष्ठसम्भवः  ॥ १९२.६ ॥
धर्मः स्तनान्तात्संजातस्तस्य पुत्रोऽभवत्किल  ।
नारायणसहायोऽसावजोऽपि भरतर्षभ  ॥ १९२.७ ॥
मरुत्वती वसुर्ज्ञाना लम्बा भानुमती सती  ।
संकल्पा च मुहूर्ता च साध्या विश्वावती ककुप् ॥ १९२.८ ॥
धर्मपत्न्यो दशैवैता दाक्षायण्यो महाप्रभाः  ।
तासां साध्या महाभागा पुत्रानजनयन्नृप  ॥ १९२.९ ॥
नरो नारायणश्चैव हरिः कृष्णस्तथैव च  ।
विष्णोरंशांशका ह्येते चत्वारो धर्मसूनवः  ॥ १९२.१० ॥
तथा नारायणनरौ गन्धमादनपर्वते  ।
आत्मन्यात्मानमाधाय तेपतुः परमं तपः  ॥ १९२.११ ॥
ध्यायमानावनौपम्यं स्वं कारणमकारणम्  ।
वासुदेवमनिर्देश्यमप्रतर्क्यमनन्तरम्  ॥ १९२.१२ ॥
योगयुक्तौ महात्मानावास्थितावुरुतापसौ  ।
तयोस्तपःप्रभावेण न तताप दिवाकरः  ॥ १९२.१३ ॥
ववाह शङ्कितो वायुः सुखस्पर्शो ह्यशङ्कितः  ।
शिशिरोऽभवदत्यर्थं ज्वलन्नपि विभावसुः  ॥ १९२.१४ ॥
सिंहव्याघ्रादयः सौम्याश्चेरुः सह मृगैर्गिरौ  ।
तयोर्गौरिव भारार्ता पृथिवी पृथिवीपते  ॥ १९२.१५ ॥
चेरुश्च भूधराश्चैव चुक्षुभे च महोदधिः  ।
देवाश्च स्वेषु धिष्ण्येषु निष्प्रभेषु हतप्रभाः  ।
बभूवुरवनीपाल परमं क्षोभमागताः  ॥ १९२.१६ ॥
देवराजस्तथा शक्रः संतप्तस्तपसा तयोः  ।
युयोजाप्सरसस्तत्र तयोर्विघ्नचिकीर्षया  ॥ १९२.१७ ॥

इन्द्र उवाच -
रम्भे तिलोत्तमे कुब्जे घृताचि ललिते शुभे  ।
प्रम्लोचे सुभ्रु सुम्लोचे सौरभेयि महोद्धते  ॥ १९२.१८ ॥
अलम्बुषे मिश्रकेशि पुण्डरीके वरूथिनि  ।
विलोकनीयं बिभ्राणा वपुर्मन्मथबोधनम्  ॥ १९२.१९ ॥
गन्धमादनमासाद्य कुरुध्वं वचनं मम  ।
नरनारायणौ तत्र तपोदीक्षान्वितौ द्विजौ  ॥ १९२.२० ॥
तेपाते धर्मतनयौ तपः परमदुश्चरम्  ।
तावस्माकं वरारोहाः कुर्वाणौ परमं तपः  ॥ १९२.२१ ॥
कर्मातिशयदुःखार्तिप्रदावायतिनाशनौ  ।
तद्गच्छत न भीः कार्या भवतीभिरिदं वचः  ॥ १९२.२२ ॥
स्मरः सहायो भविता वसन्तश्च वराङ्गनाः  ।
रूपं वयः समालोक्य मदनोद्दीपनं परम्  ।
कन्दर्पवशमभ्येति विवशः को न मानवः  ॥ १९२.२३ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
इत्युक्त्वा देवराजेन मदनेन समं तदा  ।
जग्मुरप्सरसः सर्वा वसन्तश्च महीपते  ॥ १९२.२४ ॥
गन्धमादनमासाद्य पुंस्कोकिलकुलाकुलम्  ।
चचार माधवो रम्यं प्रोत्फुल्लवनपादपम्  ॥ १९२.२५ ॥
प्रववौ दक्षिणाशायां मलयानुगतोऽनिलः  ।
भृङ्गमालारुतरवै रमणीयमभूद्वनम्  ॥ १९२.२६ ॥
गन्धश्च सुरभिः सद्यो वनराजिसमुद्भवः  ।
किन्नरोरगयक्षाणां बभूव घ्राणतर्पणः  ॥ १९२.२७ ॥
वराङ्गनाश्च ताः सर्वा नरनारायणावृषी  ।
विलोभयितुमारब्धा वागङ्गललितस्मितैः  ॥ १९२.२८ ॥
जगौ मनोहरं काचिन्ननर्त तत्र चाप्सराः  ।
अवादयत्तथैवान्या मनोहरतरं नृप  ॥ १९२.२९ ॥
हावैर्भावैः सृतैर्हास्यैस्तथान्या वल्गुभाषितैः  ।
तयोः क्षोभाय तन्वङ्ग्यश्चक्रुरुद्यममङ्गनाः  ॥ १९२.३० ॥
तथापि न तयोः कश्चिन्मनसः पृथिवीपते  ।
विकारोऽभवदध्यात्मपारसम्प्राप्तचेतसोः  ॥ १९२.३१ ॥
निवातस्थौ यथा दीपावकम्पौ नृप तिष्ठतः  ।
वासुदेवार्पणस्वस्थे तथैव मनसी तयोः  ॥ १९२.३२ ॥
पूर्यमाणोऽपि चाम्भोभिर्भुवमन्यां महोदधिः  ।
यथा न याति संक्षोभं तथा तन्मानसं क्वचित् ॥ १९२.३३ ॥
सर्वभूतहितं ब्रह्म वासुदेवमयं परम्  ।
मन्यमानौ न रागस्य द्वेषस्य च वशंगतौ  ॥ १९२.३४ ॥
स्मरोऽपि न शशाकाथ प्रवेष्टुं हृदयं तयोः  ।
विद्यामयं दीपयुतमन्धकार इवालयम्  ॥ १९२.३५ ॥
पुष्पोज्ज्वलांस्तरुवरान् वसन्तं दक्षिणानिलम्  ।
ताश्चैवाप्सरसः सर्वाः कन्दर्पं च महामुनी  ॥ १९२.३६ ॥
यच्चारब्धं तपस्ताभ्यामात्मानं गन्धमादनम्  ।
ददर्शातेऽखिलं रूपं ब्रह्मणः पुरुषर्षभ  ॥ १९२.३७ ॥
दाहाय नामलो वह्नेर्नापः क्लेदाय चाम्भसः  ।
तद्द्रव्यमेव तद्द्रव्यविकाराय न वै यतः  ॥ १९२.३८ ॥
ततो विज्ञाय विज्ञाय परं ब्रह्म स्वरूपतः  ।
मधुकन्दर्पयोषित्सु विकारो नाभवत्तयोः  ॥ १९२.३९ ॥
ततो गुरुतरं यत्नं वसन्तमदनौ नृप  ।
चक्राते ताश्च तन्वङ्ग्यस्तत्क्षोभाय पुनःपुनः  ॥ १९२.४० ॥
अथ नारायणो धैर्यं संधायोदीर्णमानसः  ।
ऊरोरुत्पादयामास वराङ्गीमबलां तदा  ॥ १९२.४१ ॥
त्रैलोक्यसुन्दरीरत्नमशेषमवनीपते  ।
गुणैर्लाघवमभ्येति यस्याः संदर्शनादनु  ॥ १९२.४२ ॥
तां विलोक्य महीपाल चकम्पे मनसानिलः  ।
वसन्तो विस्मयं यातः स्मरः सस्मार किंचन  ॥ १९२.४३ ॥
रम्भातिलोत्तमाद्याश्च वैलक्ष्यं देवयोषितः  ।
न रेजुरवनीपाल तल्लक्ष्यहृदयेक्षणाः  ॥ १९२.४४ ॥
ततः कामो वसन्तश्च पार्थिवाप्सरसश्च ताः  ।
प्रणम्य भगवन्तौ तौ तुष्टुवुर्मुनिसत्तमौ  ॥ १९२.४५ ॥
वसन्तकामाप्सरस ऊचुः  ।
प्रसीदतु जगद्धाता यस्य देवस्य मायया  ।
मोहिताः स्म विजानीमो नान्तरं विद्यते द्वयोः  ॥ १९२.४६ ॥
प्रसीदतु स वां देवो यस्य रूपमिदं द्विधा  ।
धामभूतस्य लोकानामनादेरप्रतिष्ठतः  ॥ १९२.४७ ॥
नरनारायणौ देवौ शङ्खचक्रायुधावुभौ  ।
आस्तां प्रसादसुमुखावस्माकमपराधिनाम्  ॥ १९२.४८ ॥
निधानं सर्वविद्यानां सर्वपापवनानलः  ।
नारायणोऽतो भगवान् सर्वपापं व्यपोहतु  ॥ १९२.४९ ॥
शार्ङ्गचिह्नायुधः श्रीमानात्मज्ञानमयोऽनघः  ।
नरः समस्तपापानि हतात्मा सर्वदेहिनाम्  ॥ १९२.५० ॥
जटाकलापबद्धोऽयमनयोर्नः क्षमावतोः  ।
सौम्यास्यदृष्टिः पापानि हन्तुं जन्मार्जितानि वै  ॥ १९२.५१ ॥
तथात्मविद्यादोषेण योऽपराधः कृतो महान्  ।
त्रैलोक्यवन्द्यौ यौ नाथौ विलोभयितुमागताः  ॥ १९२.५२ ॥
प्रसीद देव विज्ञानधन मूढदृशामिव  ।
भवन्ति सन्तः सततं स्वधर्मपरिपालकाः  ॥ १९२.५३ ॥
दृष्ट्वैतन्नः समुत्पन्नं यथा स्त्रीरत्नमुत्तमम्  ।
त्वयि नारायणोत्पन्ना श्रेष्ठा पारवती मतिः  ॥ १९२.५४ ॥
तेन सत्येन सत्यात्मन्परमात्मन्सनातन  ।
नारायण प्रसीदेश सर्वलोकपरायण  ॥ १९२.५५ ॥
प्रसन्नबुद्धे शान्तात्मन्प्रसन्नवदनेक्षण  ।
प्रसीद योगिनामीश नर सर्वगताच्युत  ॥ १९२.५६ ॥
नमस्यामो नरं देवं तथा नारायणं हरिम्  ।
नमो नराय नम्याय नमो नारायणाय च  ॥ १९२.५७ ॥
प्रसन्नानामनाथानां तथा नाथवतां प्रभो  ।
शं करोतु नरोऽस्माकं शं नारायण देहि नः  ॥ १९२.५८ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
एवमभ्यर्चितः स्तुत्या रागद्वेषादिवर्जितः  ।
प्राहेशः सर्वभूतानां मध्ये नारायणो नृप  ॥ १९२.५९ ॥

नारायण उवाच -
स्वागतं माधवे कामे भवत्वप्सरसामपि  ।
यत्कार्यमागतानां च इहास्माभिस्तदुच्यताम्  ॥ १९२.६० ॥
यूयं संसिद्धये नूनमस्माकं बलशत्रुणा  ।
संप्रेषितास्ततोऽस्माकं नृत्ययोगादिदर्शनम्  ॥ १९२.६१ ॥
न वयं गीतनृत्येन नाङ्गचेष्टादिभाषितैः  ।
लुब्धा वै विषयैर्मन्ये विषया दारुणात्मकाः  ॥ १९२.६२ ॥
शब्दादिसङ्गदुष्टानि यदा नाक्षाणि नः शुभाः  ।
तदा नृत्यादयो भावाः कथं लोभप्रदायिनः  ॥ १९२.६३ ॥
ते सिद्धाः स्म न वै साध्या भवतीनां स्मरस्य च  ।
माधवस्य च शाक्रोऽपि स्वास्थ्यं यात्वविशङ्किताः  ॥ १९२.६४ ॥
योऽसौ परश्च परमः पुरुषः परमेश्वरः  ।
परमात्मा समस्तस्य स्थावरस्य चरस्य च  ॥ १९२.६५ ॥
उत्पत्तिहेतुरेते च यस्मिन्सर्वं प्रलीयते  ।
सर्वावासीति देवत्वाद्वासुदेवेत्युदाहृतः  ॥ १९२.६६ ॥
वयमंशांशकास्तस्य चतुर्व्यूहस्य मानिनः  ।
तदादेशितवार्त्मानौ जगद्बोधाय देहिनाम्  ॥ १९२.६७ ॥
तत्सर्वभूतं सर्वेशं सर्वत्र समदर्शिनम्  ।
कुतः पश्यन्तौ रागादीन्करिष्यामो विभेदिनः  ॥ १९२.६८ ॥
वसन्ते मयि चेन्द्रे च भवतीषु तथा स्मरे  ।
यदा स एव भूतात्मा तदा द्वेषादयः कथम्  ॥ १९२.६९ ॥
तन्मयान्यविभक्तानि यदा सर्वेषु जन्तुषु  ।
सर्वेश्वरेश्वरो विष्णुः कुतो रागादयस्ततः  ॥ १९२.७० ॥
ब्रह्माणमिन्द्रमीशानमादित्यमरुतोऽखिलान्  ।
विश्वेदेवानृषीन् साध्यान्वसून्पितृगणांस्तथा  ॥ १९२.७१ ॥
यक्षराक्षसभूतादीन्नागान्सर्पान्सरीसृपान्  ।
मनुष्यपक्षिगोरूपगजसिंहजलेचरान्  ॥ १९२.७२ ॥
मक्षिकामशकान्दंशाञ्छलभाञ्जलजान् कृमीन्  ।
गुल्मवृक्षलतावल्लीत्वक्सारतृणजातिषु  ॥ १९२.७३ ॥
यच्च किंचिददृश्यं वा दृश्यं वा त्रिदशाङ्गनाः  ।
मन्यध्वं जातमेकस्य तत्सर्वं परमात्मनः  ॥ १९२.७४ ॥
जायमानः कथं विष्णुमात्मानं परमं च यत् ।
रागद्वेषौ तथा लोभं कः कुर्यादमराङ्गनाः  ॥ १९२.७५ ॥
सर्वभूतमये विष्णौ सर्वगे सर्वधातरि  ।
निपात्य तं पृथग्भूते कुतो रागादिको गुणः  ॥ १९२.७६ ॥
एवमस्मासु युष्मासु सर्वभूतेषु चाबलाः  ।
तन्मथैकत्वभूतेषु रागाद्यवसरः कुतः  ॥ १९२.७७ ॥
सम्यग्दृष्टिरियं प्रोक्ता समस्तैक्यावलोकिनी  ।
पृथग्विज्ञानमात्रैव लोकसंव्यवहारवत् ॥ १९२.७८ ॥
भूतेन्द्रियान्तः करणप्रधानपुरुषात्मकम्  ।
जगद्वै ह्येतदखिलं तदा भेदः किमात्मकः  ॥ १९२.७९ ॥
भवन्ति लयमायान्ति समुद्रसलिलोर्मयः  ।
न वारिभेदतो भिन्नास्तथैवैक्यादिदं जगत् ॥ १९२.८० ॥
यथाग्नेरर्चिषः पीताः पिङ्गलारुणधूसराः  ।
तथापि नाग्नितो भिन्नास्तथैतद्ब्रह्मणो जगत् ॥ १९२.८१ ॥
भवतीभिश्च यत्क्षोभमस्माकं स पुरंदरः  ।
कारयत्यसदेतच्च विवेकाचारचेतसाम्  ॥ १९२.८२ ॥
भवन्त्यः स च देवेन्द्रो लोकाश्च ससुरासुराः  ।
समुद्राद्रिवनोपेता मद्देहान्तरगोचराः  ॥ १९२.८३ ॥
यथेयं चारुसर्वाङ्गी भवतीनां मयाग्रतः  ।
दर्शिता दर्शयिष्यामि तथा चैवाखिलं जगत् ॥ १९२.८४ ॥
प्रयातु शक्रो मा गर्वमिन्द्रत्वं कस्य सुस्थिरम्  ।
यूयं च मा स्मयं यात सन्ति रूपान्विताः स्त्रियः  ॥ १९२.८५ ॥
किं सुरूपं कुरूपं वा यदा भेदो न दृश्यते  ।
तारतम्यं सुरूपत्वे सततं भिन्नदर्शनात् ॥ १९२.८६ ॥
भवतीनां स्मयं मत्वा रूपौदार्यगुणोद्भवम्  ।
मयेयं दर्शिता तन्वी ततस्तु शममेष्यथ  ॥ १९२.८७ ॥
यस्मान्मदूरोर्निष्पन्ना त्वियमिन्दीवरेक्षणा  ।
उर्वशी नाम कल्याणी भविष्यति वराप्सराः  ॥ १९२.८८ ॥
तदियं देवराजस्य नीयतां वरवर्णिनी  ।
भवत्यस्तेन चास्माकं प्रेषिताः प्रीतिमिच्छता  ॥ १९२.८९ ॥
वक्तव्यश्च सहस्राक्षो नास्माकं भोगकारणात् ।
तपश्चर्या न वाप्राप्यफलं प्राप्तुमभीप्सता  ॥ १९२.९० ॥
सन्मार्गमस्य जगतो दर्शयिष्ये करोम्यहम्  ।
तथा नरेण सहितो जगतः पालनोद्यतः  ॥ १९२.९१ ॥
यदि कश्चित्तवाबाधां करोति त्रिदशेश्वर  ।
तमहं वारयिष्यामि निवृत्तो भव वासव  ॥ १९२.९२ ॥
कर्तासि चेत्त्वमाबाधां न दुष्टस्येह कस्यचित् ।
तं चापि शास्ता तदहं प्रवर्तिष्याम्यसंशयम्  ॥ १९२.९३ ॥
एतज्ज्ञात्वा न सन्तापस्त्वया कार्यो हि मां प्रति  ।
उपकाराय जगतामवतीर्णोऽस्मि वासव  ॥ १९२.९४ ॥
या चेयमुर्वशी मत्तः समुद्भूता पुरंदर त्रेताग्निहेतुभूतेयं एवं प्राप्य भविष्यति  ॥ १९२.९५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये श्रीपत्युत्पत्तिवर्णनं नाम द्विनवत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १९३

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
इत्युक्तेऽप्सरसः सर्वाः प्रणिपत्य पुनः पुनः  ।
ऊचुर्नारायणं देवं तद्दर्शनसमीहया  ॥ १९३.१ ॥
वसन्तकामाप्सरस ऊचुः  ।
भगवन्भवता योऽयमुपदेशो हितार्थिना  ।
प्रोक्तः स सर्वो विज्ञातो माहात्म्यं विदितं च ते  ॥ १९३.२ ॥
यत्त्वेतद्भवता प्रोक्तं प्रसन्नेनान्तरात्मना  ।
दर्शितेयं विशालाक्षी दर्शयिष्यामि वो जगत् ॥ १९३.३ ॥
तत्रार्थे सर्वभावेन प्रपन्नानां जगत्पते  ।
दर्शयात्मानमखिलं दर्शितेयं यथोर्वशी  ॥ १९३.४ ॥
यदि देवापराधेऽपि नास्मासु कुपितं तव  ।
नमस्ते जगतामीश दर्शयात्मानमात्मना  ॥ १९३.५ ॥

नारायण उवाच -
पश्यतेहाखिलांल्लोकान्मम देहे सुराङ्गनाः  ।
मधुं मदनमात्मानं यच्चान्यद्द्रष्टुमिच्छथ  ॥ १९३.६ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
इत्युक्त्वा भगवान्देवस्तदा नारायणो नृप  ।
उच्चैर्जहास स्वनवत्तत्राभूदखिलं जगत् ॥ १९३.७ ॥
ब्रह्मा प्रजापतिः शक्रः सह रुद्रैः पिनाकधृक् ।
आदित्या वसवः साध्या विश्वेदेवा महर्षयः  ॥ १९३.८ ॥
नासत्यदस्रावनिलः सर्वशश्च तथाग्नयः  ।
यक्षगन्धर्वसिद्धाश्च पिशाचोरगकिन्नराः  ॥ १९३.९ ॥
समस्ताप्सरसो विद्याः साङ्गा वेदास्तदुक्तयः  ।
मनुष्याः पशवः कीटाः पक्षिणः पादपास्तथा  ॥ १९३.१० ॥
सरीसृपाश्चाथ सूक्ष्मा यच्चान्यज्जीवसंज्ञितम्  ।
समुद्राः सकलाः शैलाः सरितः काननानि च  ॥ १९३.११ ॥
द्वीपान्यशेषाणि तथा तथा सर्वसरांसि च  ।
नगरग्रामपूर्णा च मेदिनी मेदिनीपते  ।
देवाङ्गनाभिर्देवस्य देहे दृष्टं महात्मनः  ॥ १९३.१२ ॥
नक्षत्रग्रहताराभिः सुसम्पूर्णं नभस्तलम्  ।
ददृशुस्ताः सुचार्वङ्ग्यस्तस्यान्तर्विश्वं रूपिणः  ॥ १९३.१३ ॥
ऊर्ध्वं न तिर्यङ्नाधस्ताद्यदान्तस्तस्य दृश्यते  ।
तमनन्तमनादिं च ततस्तास्तुष्टुवुः प्रभुम्  ॥ १९३.१४ ॥
मदनेन समं सर्वा मधुना च वराङ्गनाः  ।
ससाध्वसा भक्तिपराः परं विस्मयमागताः  ॥ १९३.१५ ॥
वसन्तकामाप्सरस ऊचुः  ।
पश्याम नादिं तव देव नान्तं न मध्यमव्याकृतरूपपारम्  ।
परायणं त्वां जगतामनन्तं नताः स्म नारायणमात्मभूतम्  ॥ १९३.१६ ॥
महीनभोवायुजलाग्नयस्त्वं शब्दादिरूपस्तु परापरात्मन्  ।
त्वत्तो भवत्यच्युते सर्वमेतद्भेदादिरूपोऽसि विभो त्वमात्मन्  ॥ १९३.१७ ॥
द्रष्टासि रूपस्य परस्य वेत्ता श्रोता च शब्दस्य हरे त्वमेकः  ।
स्रष्टा भवान् सर्वगतोऽखिलस्य घ्राता च गन्धस्य पृथक्शरीरी  ॥ १९३.१८ ॥
सुरेषु सर्वेषु न सोऽस्ति कश्चिन्मनुष्यलोकेषु न सोऽस्ति कश्चित् ।
पश्वादिवर्गेषु न सोऽस्ति कश्चिद्यो नांशभूतस्तव देवदेव  ॥ १९३.१९ ॥
ब्रह्माम्बुधीन्दुप्रमुखानि सौम्य शक्रादिरूपाणि तवोत्तमानि  ।
समुद्ररूपं तव धैर्यवत्सु तेजः स्वरूपेषु रविस्तथाग्निः  ॥ १९३.२० ॥
क्षमाधनेषु क्षितिरूपमग्र्यं शीघ्रो बलवत्सु वायुः  ।
मनुष्यरूपं तव राजवेषो मूढेषु सर्वेश्वर पादपोऽसि  ॥ १९३.२१ ॥
सर्वानयेष्वच्युत दानवस्त्वं सनत्सजातश्च विवेकवत्सु  ।
रसस्वरूपेण जलस्थितोऽसि गन्धस्वरूपं भवतो धरित्र्याम्  ॥ १९३.२२ ॥
दृश्यस्वरूपश्च हुताशनस्त्वं स्पर्शस्वरूपं भवतः समीरे  ।
शब्दादिकं ते नभसि स्वरूपं मन्तव्यरूपो मनसि प्रभो त्वम्  ॥ १९३.२३ ॥
बोधस्वरूपश्च मतौ त्वमेकः सर्वत्र सर्वेश्वर सर्वभूत  ।
पश्यामि ते नाभिसरोजमध्ये ब्रह्माणमीशं च हरं भृकुट्याम्  ॥ १९३.२४ ॥
तवाश्विनौ कर्णगतौ समस्तास्तवास्थिता बाहुषु लोकपालाः  ।
घ्राणोऽनिलो नेत्रगतौ रवीन्दु जिह्वा च ते नाथ सरस्वतीयम्  ॥ १९३.२५ ॥
पादौ धरित्री जठरं समस्तांल्लोकान् हृषीकेश विलोकयामः  ।
जङ्घे वयं पादतलाङ्गुलीषु पिशाचयक्षोरगसिद्धसङ्घाः  ॥ १९३.२६ ॥
पुंस्त्वे प्रजानां पतिरोष्ठयुग्मे प्रतिष्ठितास्ते क्रतवः समस्ताः  ।
सर्वे वयं ते दशनेषु देव दंष्ट्रासु देवा ह्यभवंश्च दन्ताः  ॥ १९३.२७ ॥
रोमाण्यशेषास्तव देवसङ्घा विद्याधरा नाथ तवाङ्घ्रिरेखाः  ।
साङ्गाः समस्तास्तव देव वेदाः समास्थिताः सन्धिषु बाहुभूताः  ॥ १९३.२८ ॥
वराहभूतं धरणीधरस्ते नृसिंहरूपं च सदा करालम्  ।
पश्याम ते वाजिशिरस्तथोच्चैस्त्रिविक्रमे यच्च तदाप्रमेयम्  ॥ १९३.२९ ॥
अमी समुद्रास्तव देव देहे मौर्वालयः शैलधरास्तथामी  ।
इमाश्च गङ्गाप्रमुखाः स्रवन्त्यो द्वीपाण्यशेषाणि वनादिदेशाः  ॥ १९३.३० ॥
स्तुवन्ति चेमे मुनयस्तवेश देहे स्थितास्त्वन्महिमानमग्र्यम्  ।
त्वामीशितारं जगतामनन्तं यजन्ति यज्ञैः किल यज्ञिनोऽमी  ॥ १९३.३१ ॥
त्वत्तोहि सौम्यं जगतीह किंचित्त्वत्तो न रौद्रं च समस्तमूर्ते  ।
त्वत्तो न शीतं च न केशवोष्णं सर्वस्वरूपातिशयी त्वमेव  ॥ १९३.३२ ॥
प्रसीद सर्वेश्वर सर्वभूत सनातनात्मपरमेश्वरेश  ।
त्वन्मायया मोहितमानसाभिर्यत्तेऽपराद्धं तदिदं क्षमस्व  ॥ १९३.३३ ॥
किं वापराद्धं तव देवदेव यन्मायया नो हृदयं तवापि  ।
मायाभिशङ्किप्रणतार्तिहन्तर्मनो हि नो विह्वलतामुपैति  ॥ १९३.३४ ॥
न तेऽपराद्धं यदि तेऽपराद्धमस्माभिरुन्मार्गविवर्तिनीभिः  ।
तत्क्षम्यतां सृष्टिकृतस्तवैव देवापराधः सृजतो विवेकम्  ॥ १९३.३५ ॥
नमो नमस्ते गोविन्द नारायण जनार्दन  ।
त्वन्नामस्मरणात्पापमशेषं नः प्रणश्यतु  ॥ १९३.३६ ॥
नमोऽनन्त नमस्तुभ्यं विश्वात्मन्विश्वभावन  ।
त्वन्नामस्मरणात्पापमशेषं नः प्रणश्यतु  ॥ १९३.३७ ॥
वरेण्य यज्ञपुरुष प्रजापालन वामन  ।
त्वन्नामस्मरणात्पापमशेषं नः प्रणश्यतु  ॥ १९३.३८ ॥
नमोऽस्तु तेऽब्जनाभाय प्रजापतिकृते हर  ।
त्वन्नामस्मरणात्पापमशेषं नः प्रणश्यतु  ॥ १९३.३९ ॥
संसारार्णवपोताय नमस्तुभ्यमधोक्षज  ।
त्वन्नामस्मरणात्पापमशेषं नः प्रणश्यतु  ॥ १९३.४० ॥
नमः परस्मै श्रीशाय वासुदेवाय वेधसे  ।
स्वेच्छया गुणयुक्ताय सर्गस्थित्यन्तकारिणे  ॥ १९३.४१ ॥
उपसंहर विश्वात्मन्रूपमेतत्सनातनम्  ।
वर्धमानं न नो द्रष्टुं समर्थं चक्षुरीश्वर  ॥ १९३.४२ ॥
प्रलयाग्निसहस्रस्य समा दीप्तिस्तवाच्युत  ।
प्रमाणेन दिशो भूमिर्गगनं च समावृतम्  ॥ १९३.४३ ॥
न विद्मः कुत्र वर्तामो भवान्नाथोपलक्ष्यते  ।
सर्वं जगदिऐकस्थं पिण्डितं लक्षयामहे  ॥ १९३.४४ ॥
किं वर्णयामो रूपं ते किं प्रमाणमिदं हरे  ।
माहात्म्यं किं नु ते देव यज्जिह्वाया न गोचरे  ॥ १९३.४५ ॥
वक्तारो वायुतेनापि बुद्धीनामयुतायुतैः  ।
गुणनिर्वर्णनं नाथ कर्तुं तव न शक्यते  ॥ १९३.४६ ॥
तदेतद्दर्शितं रूपं प्रसादः परमः कृतः  ।
छन्दतो जगतामीश तदेतदुपसंहर  ॥ १९३.४७ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
इत्येवं संस्तुतस्ताभिरप्सरोभिर्जनार्दनः  ।
दिव्यज्ञानोपपन्नानां तासां प्रत्यक्षमीश्वरः  ॥ १९३.४८ ॥
विवेश सर्वभूतानि स्वैरंशैर्भूतभावनः  ।
तं दृष्ट्वा सर्वभूतेषु लीयमानमधोक्षजम्  ॥ १९३.४९ ॥
विस्मयं परमं चक्रुः समस्ता देवयोषितः  ।
स च सर्वेश्वरः शैलान्पादपान्सागरान्भुवम्  ॥ १९३.५० ॥
जलमग्निं तथा वायुमाकाशं च विवेश ह  ।
काले दिक्ष्वथ सर्वात्म ह्यात्मनश्चान्यथापि च  ॥ १९३.५१ ॥
आत्मरूपस्थितं स्वेन महिम्ना भावयञ्जगत् ।
देवदानवरक्षांसि यक्षीविद्याधरोरगाः  ॥ १९३.५२ ॥
मनुष्यपशुकीटादिमृगपश्वन्तरिक्षगाः  ।
येऽन्तरिक्षे तथा भूमौ दिवि ये च जलाश्रयाः  ॥ १९३.५३ ॥
तान्विवेश स विश्वात्मा पुनस्तद्रूपमास्थितः  ।
नरेण सार्धं यत्ताभिर्दृष्टपूर्वमरिन्दम  ॥ १९३.५४ ॥
ताः परं विस्मयं जग्मुः सर्वास्त्रिदशयोषितः  ।
प्रणेमुः साध्वसात्पाण्डुवदना नृपसत्तम  ॥ १९३.५५ ॥
नारायणोऽपि भगवानाह तास्त्रिदशाङ्गनाः  ॥ १९३.५६ ॥

नारायण उवाच -
नीयतामुर्वशी भद्रा यत्रासौ त्रिदशेश्वरः  ।
भवतीनां हितार्थाय सर्वभूतेष्वसाविति  ॥ १९३.५७ ॥
ज्ञानमुत्पादितं भूयो लयं भूतेषु कुर्वता  ।
तद्गच्छध्वं समस्तोऽयं भूतग्रामो मदंशकः  ॥ १९३.५८ ॥
अहमद्यात्मभूतस्य वासुदेवस्य योगिनः  ।
अस्मात्परतरं नास्ति योऽनन्तः परिपथ्यते  ॥ १९३.५९ ॥
तमजं सर्वभूतेशं जानीत परमं पदम्  ।
अहं भवत्यो देवाश्च मनुष्याः पशवश्च ये  ।
एतत्सर्वमनन्तस्य वासुदेवस्य वै कृतम्  ॥ १९३.६० ॥
एवं ज्ञात्वा समं सर्वं सदेवासुरमानुषम्  ।
सपश्वादिगुणं चैव द्रष्टव्यं त्रिदशाङ्गनाः  ॥ १९३.६१ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
इत्युक्तास्तेन देवेन समस्तास्ताः सुरस्त्रियः  ।
प्रणम्य तौ समदनाः सवसन्ताश्च पार्थिव  ॥ १९३.६२ ॥
आदाय चोर्वशीं भूयो देवराजमुपागताः  ।
आचख्युश्च यथावृत्तं देवराजाय तत्तथा  ॥ १९३.६३ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
तथा त्वमपि राजेन्द्र सर्वभूतेषु केशवम्  ।
चिन्तयन्समतां गच्छ समतैव हि मुक्तये  ॥ १९३.६४ ॥
राजन्नेवं विशेषेण भूतेषु परमेश्वरम्  ।
वासुदेव कथं दोषांल्लोभादीन्न प्रहास्यसि  ॥ १९३.६५ ॥
सर्वभूतानि गोविन्दाद्यदा नान्यानि भूपते  ।
तदा वैरादयो भावाः क्रियतां न तु पुत्रक  ॥ १९३.६६ ॥
इति पश्य जगत्सर्वं वासुदेवात्मकं नृप  ।
एतदेव हि कृष्णेन रूपमाविष्कृतं नृप  ॥ १९३.६७ ॥
परमेश्वरेति यद्रूपं तदेतत्कथितं तव  ।
जन्मादिभावरहितं तद्विष्णोः परमं पदम्  ॥ १९३.६८ ॥
संक्षेपेणाथ भूपाल श्रूयतां यद्वदामि ते  ।
यन्मतं पुरुषः कृत्वा परं निर्वाणमृच्छति  ॥ १९३.६९ ॥
सर्वो विष्णुसमासो हि भावाभावौ च तन्मयौ  ।
सदसत्सर्वमीशोऽसौ महादेवः परं पदम्  ॥ १९३.७० ॥
भवजलधिगतानां द्वन्द्ववाताहतानां सुतदुहितृकलत्रत्राणभारार्दितानाम्  ।
विषमविषयतोये मज्जतामप्लवानां भवति शरणमेको विष्णुपोतो नराणाम्  ॥ १९३.७१ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे श्रीपतिमाहात्म्यवर्णनं नाम त्रिनवत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १९४

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
तच्छ्रुत्वानान्तदेवेन विश्वरूपमुदाहृतम्  ।
देवराजस्तथा देवाः परं विस्मयमागताः  ॥ १९४.१ ॥
दृष्ट्वा चाप्सरसं पुण्यामुर्वशीं कमलाननाम्  ।
संत्रस्तो विस्मितश्चाभूदिन्द्रो राजश्रिया वृतः  ॥ १९४.२ ॥
न किंचिदुत्तरं वाक्यमुक्तवाञ्जोषमास्थितः  ।
इति वृत्तान्तभूतं हि नारायणविचेष्टितम्  ॥ १९४.३ ॥
भृगोः खात्यां समुत्पन्ना लक्ष्मीः श्रुत्वा तु वै नृप  ।
वैश्वरूपं परं रूपं विस्मिताचिन्तयत्तदा  ॥ १९४.४ ॥
केनोपायेन स स्यान्मे भर्ता नारायणः प्रभुः  ।
व्रतेन तपसा वापि दानेन नियमेन च  ॥ १९४.५ ॥
वृद्धानां सेवनेनाथ देवताराधनेन वा  ।
इति चिन्तापरां कन्यां सती ज्ञात्वा युधिष्ठिर  ॥ १९४.६ ॥
प्राह प्राप्तो मया भर्ता शङ्करस्तपसा किल  ।
प्रजापतिश्च गायत्र्या ह्यन्याभिरभिवाञ्छिताः  ॥ १९४.७ ॥
तपसैव हि ते प्राप्यस्तस्मात्तच्चर सुव्रते  ।
तपस्त्वं हि महच्चोग्रं सर्ववाञ्छितदायकम्  ॥ १९४.८ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
सागरान्तं समासाद्य लक्ष्मीः परपुरंजय  ।
चचार विपुलं कालं तपः परमदुश्चरम्  ॥ १९४.९ ॥
स्थाणुवत्संस्थिता साभूद्दिव्यं वर्षसहस्रकम्  ।
तत इन्द्रादयो देवाः शङ्खचक्रगदाधराः  ॥ १९४.१० ॥
भूत्वा जग्मुस्तदर्थं ते सा तु पृष्टवती सुरान्  ।
विश्वरूपं वैष्णवं यत्तद्दर्शयत माचिरम्  ॥ १९४.११ ॥
विलक्षा व्रीडिता देवा गत्वा नारायणं तदा  ।
अब्रुवन् वैश्वरूपं नो शक्ता दर्शयितुं वयम्  ॥ १९४.१२ ॥
ततो यथेष्टं ते जग्मुः स च विष्णुरचिन्तयत् ।
उग्ररूपा स्थिता देवी देहं दहति भार्गवी  ॥ १९४.१३ ॥
तां तस्मात्तत्र गत्वाहं वरं दत्त्वा तु वाञ्छितम्  ।
पुनस्तपः करिष्यामि दर्शयिष्यामि वा पुनः  ।
वैष्णवं विश्वरूपं यद्दुर्दश्यं देवदानवैः  ॥ १९४.१४ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
ततो गत्वा हृषीकेशः सागरान्तस्थितां श्रियम्  ।
प्राह तुष्टोऽस्मि ते देवि वरं वृणु यथेप्सितम्  ॥ १९४.१५ ॥

श्रीरुवाच -
यदि तुष्टोऽसि मे देव प्रपन्नाया जनार्दन  ।
तदा दर्शय यद्दृष्टमप्सरोभिस्तवानघ  ॥ १९४.१६ ॥
विश्वरूपमनन्तं च भूतभावन केशव  ।
गन्धमादनमासाद्य कृतं यच्च तपस्त्वया  ॥ १९४.१७ ॥
तद्वदस्व विभो विष्णो न मिथ्या यदि केशव  ।
श्रद्दधामि न चैवाहं रूपस्यास्य कथंचन  ॥ १९४.१८ ॥
बहुभिर्यक्षरक्षोभिर्मायाचारिप्रचारिभिः  ।
छन्दिता मम जानद्भिर्भावमन्तर्गतं हरौ  ॥ १९४.१९ ॥
भूत्वा विष्णुस्वरूपास्ते चक्रिणश्च चतुर्भुजाः  ।
सुव्रीडिता गताः सर्वे विश्वरूपो सहायतः  ॥ १९४.२० ॥

मार्कण्डेय उवाच -
नारायणोऽथ भगवाञ्छङ्खचक्रगदाभृतम्  ।
तया तथोक्तस्तद्रूपं मुक्त्वा वै सुरपूजितम्  ॥ १९४.२१ ॥
रूपं परं यथोक्तं वै विश्वरूपमदर्शयत् ।
दर्शयित्वा वचः प्राह पञ्चरात्रविधानतः  ॥ १९४.२२ ॥
योऽर्चयिष्यति मां नित्यं स पूज्यः स च पूजितः  ।
धनधान्यसमायुक्तः सर्वभोगसमन्वितः  ॥ १९४.२३ ॥
मूलं हि सर्वधर्माणां ब्रह्मचर्यं परं तपः  ।
तेनाहं तत्र स्थास्यामि मूलश्रीपतिसंज्ञितः  ॥ १९४.२४ ॥
मूलश्रीः प्रोच्यते ब्राह्मी ब्रह्मचर्यस्वरूपिणी  ।
सर्वयोगमयी पुण्या सर्वपापहरी शुभा  ॥ १९४.२५ ॥
पतिस्तस्याः प्रभुरहं वरदः प्राणिनां प्रिये  ।
रेवाजले नरः स्नात्वा योऽर्चयेन्मां यतव्रतः  ॥ १९४.२६ ॥
मूलश्रीपतिनामानं वाञ्छिते प्राप्नुयात्फलम्  ।
दानानि तत्र यो दद्यान्महादानानि च प्रिये  ॥ १९४.२७ ॥
सहस्रगुणितं पुण्यमन्यस्थानादवाप्यते  ।
दृष्टं त्वया तत्र देशे सम्यक्चैवावधारितम्  ।
तदर्चित्वा परान् कामानाप्स्यसि त्वं न संशयः  ॥ १९४.२८ ॥
वरं वृणीष्व देवेशि वाञ्छितं दुर्लभं सुरैः  ।
दुर्गसंसारकान्तारपतितैः परमेश्वरि  ॥ १९४.२९ ॥

श्रीरुवाच -
नारायण जगद्धातर्नारायण जगत्पते  ।
नारायण परब्रह्म नारायणपरायण  ॥ १९४.३० ॥
प्रसीद पाहि मां भक्त्या सम्यक्सर्गे नियोजय  ।
प्रियो ह्यसि प्रियाहं ते यथा स्यां तत्तथा कुरु  ॥ १९४.३१ ॥
गृहं धर्मार्थकामानां कारणं देव संमतम्  ।
तदास्थायाश्रमं पुण्यं मां श्रेयसि नियोजय  ॥ १९४.३२ ॥

नारायण उवाच -
नारायणगिरा देवि विज्ञप्तोऽस्मि यतस्त्वया  ।
नारायणगिरिर्नाम तेन मेऽत्र भविष्यति  ॥ १९४.३३ ॥
नारायणस्मृतौ याति दुरितं जन्मकोटिजम्  ।
यस्माद्गिरति तस्माच्च गिरिरित्येव शब्दितम्  ॥ १९४.३४ ॥
तस्मात्सर्वाश्रयो देवि गिरिः पर्वतराङ्भवेत् ।
सुरासुरमनुष्याणां यथाहमपि चाश्रयः  ॥ १९४.३५ ॥
य एतत्पूजयिष्यन्ति मण्डलस्थं परं मम  ।
नारायणगिरिर्नाम देवरूपं शुभेक्षणे  ॥ १९४.३६ ॥
ते दिव्यज्ञानसम्पन्ना दिव्यदेहविचेष्टिताः  ।
दिव्यं लोकमवाप्स्यन्ति दिव्यभोगसमन्विताः  ॥ १९४.३७ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
तयोरेवं संवदतोर्देवा इन्द्रपुरोगमाः  ।
समागता वनोद्देशं सागरान्ते महर्षयः  ॥ १९४.३८ ॥
ततो भृगुं देवराजो नारायणविचिन्तितम्  ।
वव्रे ज्ञात्वा तु तत्कन्यां धर्मात्मा स ददौ च ताम्  ॥ १९४.३९ ॥
धर्मोऽपि विधिवद्वत्स विवाहं समकारयत् ।
देवदेवस्य राजर्षे देवतार्थे समाहितः  ॥ १९४.४० ॥

युधिष्ठिर उवाच -
धर्मो विवाहमकरोद्विधिवद्यत्त्वयोदितम्  ।
को विधिस्तत्र का दत्ता दक्षिणा भृगुणापि च  ॥ १९४.४१ ॥
विवाहयज्ञे समभूत्स्रुक्स्रुवग्रहणे च कः  ।
ऋत्विजः के सदस्याश्च तस्यासन् द्विजसत्तम  ॥ १९४.४२ ॥
किं तस्यावभृथं त्वासीत्तत्सर्वं वद विस्तरात् ।
त्वद्वाक्यामृतपानेन तृप्तिर्मम न विद्यते  ॥ १९४.४३ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
नारायणविवाहस्य यज्ञस्य च युधिष्ठिर  ।
तपसस्तस्य देवस्य सम्यगाचरणस्य च  ॥ १९४.४४ ॥
वक्तुं समर्थो न गुणान्ब्रह्मापि परमेश्वरः  ।
तथाप्युद्देशतो वच्मि शृणु भूत्वा समाहितः  ॥ १९४.४५ ॥
ब्रह्मा सप्तर्षयस्तत्र स्रुक्स्रुवग्रहणे रताः  ।
अग्नीञ्जुहुविरे राजन्वेदिर्धात्री ससागरा  ॥ १९४.४६ ॥
ददुः समुद्रा रत्नानि ब्रह्मर्षिभ्यो नृपोत्तम  ।
धनदोऽपि ददौ वित्तं सर्वब्राह्मणवाञ्छितम्  ॥ १९४.४७ ॥
विश्वकर्माऽपि देवानां ब्रह्मर्षीणां परंतप  ।
वेश्मानि सुविचित्राणि सर्वरत्नमयानि च  ॥ १९४.४८ ॥
कृत्वा प्रदर्शयामास देवेन्द्राय यशस्विने  ।
शतक्रतुस्ततो विप्रान्कापिष्ठलपुरोगमान्  ॥ १९४.४९ ॥
शौनकादींश्च पप्रच्छ बष्कलाञ्छागलानपि  ।
आत्रेयानपि राजेन्द्र वृणुध्वमभिवाञ्छितम्  ॥ १९४.५० ॥
दृष्ट्वा ते चित्ररत्नानि प्राहुः सर्वेश्वरेश्वरम्  ।
देवानां च ऋषीणां च सङ्गमोऽयं सुपुण्यकृत् ॥ १९४.५१ ॥
अस्मिन्पुण्ये सुरेशान वस्तुं वाञ्छामहे सदा  ।
शतक्रतुः प्राह पुनर्वासो वात्र भविष्यति  ।
सत्यधर्मरता यूयं यावत्कालं भविष्यथ  ॥ १९४.५२ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
पृष्टं यद्राजशार्दूल के मखे होत्रिणोऽभवन्  ।
तत्प्रोच्यमानमधुना शृणु भूत्वा समाहितः  ॥ १९४.५३ ॥
सनत्कुमारप्रमुखाः सदस्यास्तस्य चाभवन्  ।
औद्गात्रमत्र्यङ्गिरसौ मरीचिश्च चकार ह  ॥ १९४.५४ ॥
हौत्रं धर्मवसिष्ठौ च ब्रह्मत्वं सनको मुनिः  ।
षट्त्रिंशद्ग्रामसाहस्रं प्रादात्तेभ्यः शतक्रतुः  ॥ १९४.५५ ॥
लक्ष्मीर्भर्त्रा च संयुक्ताभवत्तत्कृतवान्प्रभुः  ।
ब्रह्मणो जुह्वतो वह्निं यावद्देशस्थितैः सुरैः  ॥ १९४.५६ ॥
दृष्टं ललाटं देशोऽसौ ललाट इति संज्ञितः  ।
स देशः श्रीपतेः क्षेत्रपुण्यं देवर्षिसेवितम्  ॥ १९४.५७ ॥
सर्वाश्चर्यमयं दिव्यं दिव्यसिद्धिसमन्वितम्  ।
ब्राह्मणानां ततः पङ्क्तिं निवेशयितुमुद्यता  ॥ १९४.५८ ॥
लक्ष्मीः श्रीपतिनामानमाह देवं वचस्तदा  ।

श्रीरुवाच -
य एते ब्राह्मणाः शिष्या भृग्वादीनां यतव्रताः  ॥ १९४.५९ ॥
तान्निवेशयितुमिच्छामि त्वत्प्रसादादधोक्षज  ।
मरीच्यादयः सुरेन्द्रेण स्थापिता गरुडध्वज  ॥ १९४.६० ॥
नैष्ठिकव्रतिनो विप्रा बहवोऽत्र यतव्रताः  ।
प्राजापत्ये व्रते ब्राह्मे केचिदत्र व्यवस्थिताः  ।
तानहं स्थापयिष्यामि त्वत्प्रसादादधोक्षज  ॥ १९४.६१ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
ततः कौतूहलधरो भगवान्वृषभध्वजः  ।
पप्रच्छ व्रतिनः सर्वान्वृत्तिभेदे व्यवस्थितान्  ॥ १९४.६२ ॥
नारदोऽपि महादेवमुपेत्य च सतीपतिम्  ।
प्राह कृष्णाजिनधरो नैष्ठिका ब्राह्मणा ह्यमी  ॥ १९४.६३ ॥
अमी कार्याः सुवस्त्रेण छन्नगुह्या द्विजोत्तमाः  ।
प्राजापत्याश्चतुर्विंशसहस्राणि नरेश्वर  ॥ १९४.६४ ॥
ब्रह्मचर्यव्रतस्थानां व्रतब्रह्मविचारिणाम्  ।
द्वादशैषां सहस्राणि सन्ति वै वृषभध्वज  ॥ १९४.६५ ॥
नारदस्य वचः श्रुत्वा देवा देवर्षयोऽपि च  ।
साधु साध्वित्यमन्यन्त नोचुः केचन किंचन  ॥ १९४.६६ ॥
समाह्वयत्ततो लक्ष्मीस्तान् विप्रान् भक्तिसंयुता  ।
उवाच चरणान्गृह्य प्रसादः क्रियतां मयि  ॥ १९४.६७ ॥
षट्त्रिंशच्च सहस्राणि वेश्मनामत्र संस्थितिः  ।
विश्वकर्मकृतानां तु तेषु तिष्ठन्तु वोऽखिलाः  ॥ १९४.६८ ॥
ते तथेति प्रतिज्ञाय स्थिताः संप्रीतमानसाः  ।
धनधान्यसमृद्धाश्च वाञ्छितप्राप्तिलक्षणाः  ।
सर्वकामसमृद्धाश्च ह्यनारम्भेषु कर्मणाम्  ॥ १९४.६९ ॥
इति संस्थाप्य तान् विप्रान् सा स्थिता पर्यपालयत् ।
चतुर्धा तु स्थितो विष्णुः श्रिया देव्याः प्रिये रतः  ॥ १९४.७० ॥
एवं वैवाहिकमखे निवृत्ते ऋषयस्तु तम्  ।
ऊचुश्चावभृथस्नानं कुत्र कुर्मो जनार्दन  ॥ १९४.७१ ॥
इति श्रुत्वा तु वचनं श्रीपतिः पादपङ्कजात् ।
मुमोच जाह्नवीतोयं रेवामध्यगमं शुचि  ॥ १९४.७२ ॥
हरेः पादोदकं दृष्ट्वा निःसृतं मुनयस्तु ते  ।
विस्मिताः समपद्यन्त जानन्तस्तस्य गौरवम्  ॥ १९४.७३ ॥
रुद्रेण सहिताः सर्वे देवता ऋषयस्तथा  ।
संकथा विस्मिताश्चक्रुर्विधुन्वन्तः शिरांसि च  ॥ १९४.७४ ॥
ऋषय ऊचुः  ।
ब्रूहि शम्भो किमत्रायं अकस्माद्वारिसम्भवः  ।
विष्णोः पादाम्बुजोत्थश्च सम्मोहकरणः परः  ॥ १९४.७५ ॥

ईश्वर उवाच -
पादोदकमिदं विष्णोरहं जानामि वै सुराः  ।
दशाश्वमेधावभृथैः स्नानमत्रातिरिच्यते  ॥ १९४.७६ ॥
युष्माभिः श्रीपतिः पूज्यः स्नानं चावभृथं कुतः  ।
भविष्यतीति तेनाशु इदं वोऽर्थे विनिर्मितम्  ॥ १९४.७७ ॥
स्नात्वात्र त्रिदशेशाना यत्फलं सम्प्रपद्यते  ।
वक्तुं न केनचिद्याति ततः किमुत्तरं वचः  ॥ १९४.७८ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
एवमुक्त्वा तु ते सर्वे स्नानं कृत्वा यथागतम्  ।
जग्मुर्देवा महेशानपुरोगा भरतर्षभ  ॥ १९४.७९ ॥
ब्राह्मणाश्च ततः सर्वे स्ववेश्मान्येव भेजिरे  ।
देवतीर्थे महाराज सर्वपापप्रणाशने  ॥ १९४.८० ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे श्रीपतिविवाहवर्णनं नाम चतुर्नवत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १९५

युधिष्ठिर उवाच -
देवतीर्थे तु किं नाम माहात्म्यं समुदाहृतम्  ।
फलं किं स्नानदानादिकारिणां जायते मुने  ॥ १९५.१ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
पृथिव्यां यानि तीर्थानि देवैर्मुनिगणैरपि  ।
सेवितानि महाबाहो तानि ध्यातानि विष्णुना  ॥ १९५.२ ॥
समागतान्येकतां वै तत्र तीर्थे युधिष्ठिर  ।
तत्तीर्थं वैष्णवं पुण्यं देवतीर्थमिति श्रुतम्  ॥ १९५.३ ॥
कुरुक्षेत्रं भुवि परमन्तरिक्षे त्रिपुष्करम्  ।
पुरुषोत्तमं दिवि परं देवतीर्थं परात्परम्  ॥ १९५.४ ॥
देवतीर्थसमं नास्ति तीर्थमत्र परत्र च  ।
यत्प्राप्य मनुजस्तप्येन्न कदाचिद्युधिष्ठिर  ॥ १९५.५ ॥
देवैरुक्तानि तीर्थानि योऽत्र स्नानं समाचरेत् ।
देवतीर्थे स सर्वत्र स्नातो भवति मानवः  ॥ १९५.६ ॥
एवमस्त्विति तैरुक्ता देवा ऋषिगणा अपि  ।
संतुष्टाः श्रीशमभ्यर्च्य स्वं स्वं स्थानं तु भेजिरे  ॥ १९५.७ ॥
सूर्यग्रहेऽत्र वै क्षेत्रे स्नात्वा यत्फलमश्नुते  ।
स्नात्वा श्रीशं समभ्यर्च्य समुपोष्य यथाविधि  ॥ १९५.८ ॥
यद्ददाति हिरण्यानि दानानि विधिवन्नृप  ।
तदनन्तफलं सर्वं सूर्यस्य ग्रहणे यथा  ॥ १९५.९ ॥
भूमिदानं धेनुदानं स्वर्णदानमनन्तकम्  ।
वज्रदानमनन्तं च फलं प्राह शतक्रतुः  ॥ १९५.१० ॥
सोमो वै वस्त्रदानेन मौक्तिकानां च भार्गवः  ।
सुवर्णस्य रविर्दानं धर्मराजो ह्यनन्तकम्  ॥ १९५.११ ॥
देवतीर्थे तु यद्दानं श्रद्धायुक्तेन दीयते  ।
तदनन्तफलं प्राह बृहस्पतिरुदारधीः  ॥ १९५.१२ ॥
देवतीर्थे भृगुक्षेत्रे सर्वतीर्थाधिक नृप  ।
देवतीर्थे नरः स्नात्वा श्रीपतिं योऽनुपश्यति  ॥ १९५.१३ ॥
सोमग्रहे कुलशतं स समुद्धृत्य नाकभाक् ।
दानानि द्विजमुख्येभ्यो देवतीर्थे नराधिप  ॥ १९५.१४ ॥
यैर्दत्तानि नरैर्भोगभागिनः प्रेत्य चेह ते  ।
देवतीर्थे विप्रभोज्यं हरिमुद्दिश्य यश्चरेत् ॥ १९५.१५ ॥
स सर्वाह्लादमाप्नोति स्वर्गलोके युधिष्ठिर  ।
देवतीर्थे नरो नारी स्नात्वा नियतमानसौ  ॥ १९५.१६ ॥
उपोष्यैकादशीं भक्त्या पूजयेद्यः श्रियः पतिम्  ।
रात्रौ जागरणं कृत्वा घृतेनोद्बोध्य दीपकम्  ॥ १९५.१७ ॥
द्वादश्यां प्रातरुत्थाय तथा वै नर्मदाजले  ।
विप्रदाम्पत्यमभ्यर्च्य विधिवत्कुरुनन्दन  ॥ १९५.१८ ॥
वस्त्राभरणताम्बूलपुष्पधूपविलेपनैः  ।
अक्षये विष्णुलोकेऽसौ मोदते चरितव्रतः  ॥ १९५.१९ ॥
यः सदैकादशीतिथौ स्नात्वोपोष्यार्चयेद्धरिम्  ।
रात्रौ जागरणं कुर्याद्वेदशास्त्रविधानतः  ॥ १९५.२० ॥
धर्मराजकृतां पापां न स पश्यति यातनाम्  ।
पञ्चरात्रविधानेन श्रीपतिं योऽर्चयिष्यति  ॥ १९५.२१ ॥
दीक्षामवाप्य विधिवद्वैष्णवीं पापनाशिनीम्  ।
स्वर्गमोक्षप्रदां पुण्यां भोगदां वित्तदामथ  ॥ १९५.२२ ॥
राज्यदां वा महाभाग पुत्रदां भाग्यदामथ  ।
सुकलत्रप्रदां वापि विष्णोर्भक्तिप्रदामिति  ॥ १९५.२३ ॥
तरिष्यति भवाम्भोधिं स नरः कुरुनन्दन  ।
योऽर्चयिष्यति तत्रैव देवतीर्थे श्रियः पतिम्  ॥ १९५.२४ ॥
विश्वरूपमथो सम्यङ्मूलश्रीपतिमेव वा  ।
नारायणगिरिं वापि गृहे वैकादशीतिथौ  ॥ १९५.२५ ॥
भक्तिमाञ्छ्रद्धया युक्तः क्षीरैस्तीर्थोदकैरपि  ।
सुसूक्ष्मैरहतैर्वस्त्रैर्महाकौशेयकैर्नृप  ॥ १९५.२६ ॥
विचित्रैर्नेत्रजैर्वापि धूपैरगुरुचन्दनैः  ।
गुग्गुलैर्घृतमिश्रैश्च नैवेद्यैर्विविधैरपि  ॥ १९५.२७ ॥
पायसाद्यैर्मनुष्येन्द्र पयसा वा युधिष्ठिर  ।
पिष्टदीपैः सुविमलैर्वर्धमानैर्मनोहरैः  ॥ १९५.२८ ॥
पूजयित्वा नरो याति यथा तच्छृणु भारत  ।
शङ्खी चक्री गदी पद्मी भूत्वासौ गरुडध्वजः  ॥ १९५.२९ ॥
देवलोकानतिक्रम्य विष्णुलोकं प्रपद्यते  ।
यस्तु वै परया भक्त्या श्रीपतेः पादपङ्कजम्  ॥ १९५.३० ॥
चतुर्धाधिष्ठितं पश्येच्छ्रियं त्रैलोक्यमातरम्  ।
नृत्यगीतविनोदेन मुच्यते पातकर्ध्रुवम्  ॥ १९५.३१ ॥
नीराजने तु देवस्य प्रातर्मध्ये दिने तथा  ।
सायं च नियतो नित्यं यः पश्येत्पूजयेद्धरिम्  ॥ १९५.३२ ॥
स तीर्त्वा ह्यापदं दुर्गां नैवार्तिं समवाप्नुयात् ।
आयुःश्रीवर्धनं पुंसां चक्षुषामपि पूरकम्  ॥ १९५.३३ ॥
उपपापहरं चैव सदा नीराजनं हरेः  ।
तदा नीराजनाकाले यो हरेः पठति स्तवम्  ॥ १९५.३४ ॥
स धन्यो देवदेवस्य प्रसन्नेनान्तरात्मना  ।
हरेर्नीराजनाशेषं पाणिभ्यां यः प्रयच्छति  ॥ १९५.३५ ॥
संगृह्य चक्षुषी तेन योजयेन्मार्जयन्मुखम्  ।
तिमिरादीनक्षिरोगान्नाशयेद्दीप्तिमन्मुखम्  ॥ १९५.३६ ॥
भवत्यशेषदुष्टानां नाशायालं नरोत्तम  ।
दीपप्रज्वलनं यस्य नित्यमग्रे श्रियः पतेः  ॥ १९५.३७ ॥
स्नात्वा रेवाजले पुण्ये प्रदद्यादधिकं व्रती  ।
सप्तद्वीपवती तेन ससागरवनापगा  ॥ १९५.३८ ॥
प्रदक्षिणीकृता स्याद्वै धरणी शङ्करोऽब्रवीत् ।
इदं यः पठ्यमानं तु शृणुयात्पठतेऽपि वा  ॥ १९५.३९ ॥
स्मरणं सोऽतसमये विपाप्मा प्राप्नुयाद्धरेः  ।
इदं यशस्यमायुष्यं स्वर्ग्यं पितृगुणप्रियम्  ॥ १९५.४० ॥
माहात्म्यं श्रावयेद्विप्राञ्छ्रीपतेः श्राद्धकर्मणि  ।
घृतेन मधुना तेन तर्पिताः स्युः पितामहाः  ॥ १९५.४१ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे श्रीपतिमाहात्म्यवर्णनं नाम पञ्चनवत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १९६

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेद्धराधीश हंसतीर्थमनुत्तमम्  ।
यत्र हंसस्तपस्तप्त्वा ब्रह्मवाहनतां गतः  ॥ १९६.१ ॥
हंसतीर्थे नरः स्नात्वा दानं दत्त्वा च काञ्चनम्  ।
सर्वपापविनिर्मुक्तो ब्रह्मलोकं स गच्छति  ॥ १९६.२ ॥
हंसयुक्तेन यानेन तरुणादित्यवर्चसा  ।
सर्वकामसमृद्धेन सेव्यमानोऽप्सरोगणैः  ॥ १९६.३ ॥
तत्र भुक्त्वा यथाकामं सर्वान् भोगान् यथेप्सितान्  ।
जातिस्मरो हि जायेत पुनर्मानुष्यमागतः  ॥ १९६.४ ॥
संन्यासेन त्यजेद्देहं मोक्षमाप्नोति भारत  ॥ १९६.५ ॥
एतत्ते कथितं पार्थ हंसतीर्थस्य यत्फलम्  ।
सर्वपापहरं पुण्यं सर्वदुःखविनाशनम्  ॥ १९६.६ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे हंसतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम षण्णवत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १९७

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
तस्यैवानन्तरं गच्छेत्सूर्यतीर्थमनुत्तमम्  ।
मूलस्थानमिति ख्यातं पद्मजस्थापितं शुभम्  ॥ १९७.१ ॥
मूलश्रीपतिना देवी प्रोक्ता स्थापय भास्करम्  ।
श्रुत्वा देवोदितं देवी स्थापयामास भास्करम्  ॥ १९७.२ ॥
प्रोच्यते नर्मदातीरे मूलस्थानाख्यभास्करः  ॥ १९७.३ ॥
तत्र तीर्थे नरो यस्तु स्नात्वा नियतमानसः  ।
संतर्प्य पितृदेवांश्च पिण्डेन सलिलेन च  ॥ १९७.४ ॥
मूलस्थानं ततः पश्येत्स गच्छेत्परमां गतिम्  ।
गुह्याद्गुह्यतरस्तत्र विशेषस्तु श्रुतो मया  ॥ १९७.५ ॥
समागमे मुनीनां तु शङ्कराच्छशिशेखरात् ।
सदा वै शुक्लसप्तम्यां मूलमादित्यवासरः  ॥ १९७.६ ॥
तदा रेवाजलं गत्वा स्नात्वा संतर्प्य देवताः  ।
पित्ःंश्च भरतश्रेष्ठ दत्त्वा दानं स्वशक्तितः  ॥ १९७.७ ॥
करवीरैस्ततो गत्वा रक्तचन्दनवारिणा  ।
संस्थाप्य भास्करं भक्त्या सम्पूज्य च यथाविधि  ॥ १९७.८ ॥
ततः सागुरुकैर्धूपैः कुन्दरैश्च विशेषतः  ।
धूपयेद्देवदेवेशं दीपान् बोध्य दिशो दश  ॥ १९७.९ ॥
उपोष्य जागरं कुर्याद्गीतवाद्यं विशेषतः  ।
एवं कृते महीपाल न भवेदुग्रदुःखभाक् ॥ १९७.१० ॥
सूर्यलोके वसेत्तावद्यावत्कल्पशतत्रयम्  ।
गन्धर्वैरप्सरोभिश्च सेव्यमानो नृपोत्तम  ॥ १९७.११ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे मूलस्थानतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम सप्तनवत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १९८

मार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल भद्रकालीतिसङ्गमम्  ।
शूलतीर्थमिति ख्यातं स्वयं देवेन निर्मितम्  ॥ १९८.१ ॥
पञ्चायतनमध्ये तु तिष्ठते परमेश्वरः  ।
शूलपाणिर्महादेवः सर्वदेवतपूजितः  ॥ १९८.२ ॥
स सङ्गमो नृपश्रेष्ठ नित्यं देवैर्निषेवितः  ।
दर्शनात्तस्य तीर्थस्य स्नानदानाद्विशेषतः  ॥ १९८.३ ॥
दौर्भाग्यं दुर्निमित्तं च ह्यभिशापो नृपग्रहः  ।
यदन्यद्दुष्कृतं कर्म नश्यते शङ्करोऽब्रवीत् ॥ १९८.४ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
कथं शूलेश्वरी देवी कथं शूलेश्वरो हरः  ।
प्रथितो नर्मदातीरे एतद्विस्तरतो वद  ॥ १९८.५ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
बभूव ब्राह्मणः कश्चिन्माण्डव्य इति विश्रुतः  ।
वृत्तिमान्सर्वधर्मज्ञः सत्ये तपसि च स्थितः  ॥ १९८.६ ॥
अशोकाश्रममध्यस्थो वृक्षमूले महातपाः  ।
ऊर्ध्वबाहुर्महातेजास्तस्थौ मौनव्रतान्वितः  ॥ १९८.७ ॥
तस्य कालेन महता तीव्रे तपसि वर्ततः  ।
तमाश्रममनुप्राप्ता दस्यवो लोप्त्रहारिणः  ॥ १९८.८ ॥
अनुसर्प्यमाणा बहुभिः पुरुषैर्भरतर्षभ  ।
ते तस्यावसथे लोप्त्रं न्यदधुः कुरुनन्दन  ॥ १९८.९ ॥
निधाय च तदा लीनास्तत्रैवाश्रममण्डले  ।
तेषु लीनेष्वथो शीघ्रं ततस्तद्रक्षिणां बलम्  ॥ १९८.१० ॥
आजगाम ततोऽपश्यंस्तमृषिं तस्करानुगाः  ।
तमपृच्छंस्तदा वृत्तं रक्षिणस्तं तपोधनम्  ॥ १९८.११ ॥
वद केन पथा याता दस्यवो द्विजसत्तम  ।
तेन गच्छामहे ब्रह्मन् यथा शीघ्रतरं वयम्  ॥ १९८.१२ ॥
तथा तु वचनं तेषां ब्रुवतां स तपोधनः  ।
न किंचिद्वचनं राजन्नवदत्साध्वसाधु वा  ॥ १९८.१३ ॥
ततस्ते राजपुरुषा विचिन्वन्तस्तमाश्रमम्  ।
संयम्यैनं ततो राज्ञे सर्वान् दस्यून्न्यवेदयन्  ॥ १९८.१४ ॥
तं राजा सहितैश्चोरैरन्वशाद्वध्यतामिति  ।
सम्बध्य तं च तैर्राजञ्छूले प्रोतो महातपाः  ॥ १९८.१५ ॥
ततस्ते शूलमारोप्य तं मुनिं रक्षिणस्तदा  ।
प्रतिजग्मुर्महीपाल धनान्यादाय तान्यथ  ॥ १९८.१६ ॥
शूलस्थः स तु धर्मात्मा कालेन महता तदा  ।
ध्यायन्देवं त्रिलोकेशं शङ्करं तमुमापतिम्  ॥ १९८.१७ ॥
बहुकालं महेशानं मनसाध्याय संस्थितः  ।
निराहारोऽपि विप्रर्षिर्मरणं नाभ्यपद्यत  ॥ १९८.१८ ॥
धारयामास विप्राणामृषभः स हृदा हरिम्  ।
शूलाग्रे तप्यमानेन तपस्तेन कृतं तदा  ॥ १९८.१९ ॥
सन्तापं परमं जग्मुः श्रुत्वैतन्मुनयोऽखिलाः  ।
ते रात्रौ शकुना भूत्वा संन्यवर्तन्त भारत  ॥ १९८.२० ॥
दर्शयन्तो मुनेः शक्तिं तमपृच्छन् द्विजोत्तमम्  ।
श्रोतुमिच्छाम ते ब्रह्मन् किं पापं कृतवानसि  ॥ १९८.२१ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततः स मुनिशार्दूलस्तानुवाच तपोधनान्  ।
दोषतः किं गमिष्यामि न हि मेऽन्यो पराध्यति  ॥ १९८.२२ ॥
एवमुक्त्वा ततः सर्वानाचचक्षे ततो मुनिः  ।
मुनयश्च ततो राज्ञे द्वितीयेऽह्नि न्यवेदयन्  ॥ १९८.२३ ॥
राजा तु तमृषिं श्रुत्वा निष्क्रान्तः सह बन्धुभिः  ।
प्रसादयामास तदा शूलस्थमृषिसत्तमम्  ॥ १९८.२४ ॥

राजोवाच -
यन्मयाऽपकृतं तात तवाज्ञानवशाद्बहु  ।
प्रसादये त्वां तत्राहं न मे त्वं क्रोद्धुमर्हसि  ॥ १९८.२५ ॥
एवमुक्तस्ततो राज्ञा प्रसादमकरोन्मुनिः  ।
कृतप्रसादं राजा तं ततः समवतारयत् ॥ १९८.२६ ॥
अवतीर्यमाणस्तु मुनिः शूले मांसत्वमागते  ।
अतिसंपीडितो विप्रः शङ्करं मनसागमत् ॥ १९८.२७ ॥
संध्यातः शङ्करस्तेन बहुकालोपवासतः  ।
प्रादुर्भूतो महादेवः शूलं तस्य तथाछिनत् ॥ १९८.२८ ॥
शूलमूलस्थितः शम्भुस्तुष्टः प्राह पुनःपुनः  ।
ब्रूहि किं क्रियतां विप्र सत्त्वस्थानपरायण  ॥ १९८.२९ ॥
अदेयमपि दास्यामि तुष्टोऽस्म्यद्योमया सह  ।
किं तु सत्यवतां लोके सिद्धिर्न स्याच्च भूयसी  ॥ १९८.३० ॥
स्वकर्मणोऽनुरूपं हि फलं भुञ्जन्ति जन्तवः  ।
शुभेन कर्मणा भूतिर्दुःखं स्यात्पातकेन तु  ॥ १९८.३१ ॥
बहुभेदप्रभिन्नं तु मनुष्येषु विपच्यते  ।
केषां दरिद्रभावेन केषां धनविपत्तिजम्  ॥ १९८.३२ ॥
सन्तत्यभावजं केषां केषांचित्तद्विपर्ययः  ।
तथा दुर्वृत्तितस्तेषां फलमाविर्भवेन्नृणाम्  ॥ १९८.३३ ॥
केषांचित्पुत्रमरणे वियोगात्प्रियमित्रयोः  ।
राजचौराग्नितः केषां दुःखं स्याद्दैवनिर्मितम्  ॥ १९८.३४ ॥
तच्छरीरे तु केषांचित्कर्मणा सम्प्रदृश्यते  ।
जराश्च विविधाः केषां दृश्यन्ते व्याधयस्तथा  ॥ १९८.३५ ॥
दृश्यन्ते चाभिशापाश्च पूर्वकर्मानुसंचिताः  ।
कष्टाः कष्टतरावस्था गताः केचिदनागसः  ॥ १९८.३६ ॥
पूर्वकर्मविपाकेन धर्मेण तपसि स्थिताः  ।
दान्ताः स्वदारनिरता भूरिदाः परिपूजकाः  ॥ १९८.३७ ॥
ह्रीमन्तो नयसंयुक्ता अन्ये बहुगुणैर्युताः  ।
दुर्गमामापदं प्राप्य निजकर्मसमुद्भवाम्  ॥ १९८.३८ ॥
न संज्वरन्ति ये मर्त्या धर्मनिन्दां न कुर्वते  ।
इदमेव तपो मत्वा क्षिपन्ति सुविचेतसः  ॥ १९८.३९ ॥
हा भ्रातर्मातः पुत्रेति कष्टेषु न वदन्ति ये  ।
स्मरन्ति मां महेशानमथवा पुष्करेक्षणम्  ॥ १९८.४० ॥
दुष्कृतं पूर्वजं भोक्तुं ध्रुवं तदुपशाम्यति  ॥ १९८.४१ ॥
दिनानि यावन्ति वसेत्स कष्टे यथाकृतं चिन्तयद्देवमीशम्  ।
तावन्ति सौम्यानि कृतानि तेन भवन्ति विप्र श्रुतिनोदनैषा  ॥ १९८.४२ ॥
यस्मात्त्वया कष्टगतेन नित्यं स्मृतश्चाहं मनसा पूजितश्च  ।
गौरीसहायस्तेन इहागतोऽस्मि ब्रूह्यद्य कृत्यं क्रियतां किं नु विप्र  ॥ १९८.४३ ॥

माण्डव्य उवाच -
तुष्टो यद्युमया सार्धं वरदो यदि शङ्कर  ।
तदा मे शूलसंस्थस्य संशयं परमं वद  ॥ १९८.४४ ॥
न रुजा मम कापि स्याच्छूलसंप्रोतितेऽगके  ।
अमृतस्रावि तच्छूलं प्रभावात्कस्य शंस मे  ॥ १९८.४५ ॥

श्रीशूलपाणिरुवाच -
शूलस्थेन त्वया विप्र मनसा चिन्तितोऽस्मि यत् ।
अनयानां निहन्ताहं दुःखानां विनिबर्हणः  ॥ १९८.४६ ॥
ध्यातमात्रो ह्यहं विप्र पाताले वापि संस्थितः  ।
शूलमूले त्वहं शम्भुरग्रे देवी स्वयं स्थिता  ।
जगन्माताम्बिका देवी त्वामृतेनान्वपूरयत् ॥ १९८.४७ ॥

माण्डव्य उवाच -
पूर्वमेव स्थितो यस्माच्छूलं व्याप्योमया सह  ।
प्रसादप्रवणो मह्यमिदानीं चानया सह  ॥ १९८.४८ ॥
यस्याः संस्मरणादेव दौर्भाग्यं प्रलयं व्रजेत् ।
न दौर्भाग्यात्परं लोके दुःखाद्दुःखतरं किल  ॥ १९८.४९ ॥
किलैवं श्रूयते गाथा पुराणेषु सुरोत्तम  ।
त्रैलोक्यं दहतस्तुभ्यं सौभाग्यमेकतां गतम्  ॥ १९८.५० ॥
विष्णोर्वक्षःस्थलं प्राप्य तत्स्थितं चेति नः श्रुतम्  ।
पीतं तद्वक्षसस्त्रस्तदक्षेण परमेष्ठिना  ॥ १९८.५१ ॥
तस्मात्सतीति संजज्ञ इयमिन्दीवरेक्षणा  ।
यजतस्तस्य देवेश तव मानावखण्डनात् ॥ १९८.५२ ॥
जुहावाग्नौ तु सा देवी ह्यात्मानं प्राणसंज्ञिकम्  ।
आत्मानं भस्मसात्कृत्वा प्रालेयाद्रेस्ततः सुता  ॥ १९८.५३ ॥
मेनकायां प्रभो जाता साम्प्रतं या ह्युमाभिधा  ।
अनादिनिधना देवी ह्यप्रतर्क्या सुरेश्वर  ॥ १९८.५४ ॥
यदि तुष्टोऽसि देवेश ह्युमा मे वरदा यदि  ।
उभावप्यत्र वै स्थाने स्थितौ शूलाग्रमूलयोः  ॥ १९८.५५ ॥
अवतारो यत्र तत्र संस्थितिं वै ततः कुरु  ॥ १९८.५६ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
तेनैवमुक्ते सहसा कृत्वा भूमण्डलं द्विधा  ।
निःसृतौ शूलमूलाग्राल्लिङ्गार्चाप्रतिरूपिणौ  ॥ १९८.५७ ॥
प्रद्योतयद्दिशः सर्वा लिङ्गं मूले प्रदृश्यते  ।
वामतः प्रतिमा देवी तदा शूलेश्वरी स्थिता  ॥ १९८.५८ ॥
विलोभयन्ती च जगद्भाति पूरयती दिशः  ।
दृष्ट्वा कृताञ्जलिपुटः स्तुतिं चक्रे द्विजोत्तमः  ॥ १९८.५९ ॥

माण्डव्य उवाच -
त्वमस्य जगतो माता जगत्सौभाग्यदेवता  ।
न त्वया रहितं किंचिद्ब्रह्माण्डेऽस्ति वरानने  ॥ १९८.६० ॥
प्रसादं कुरु धर्मज्ञे मम त्वाज्ञप्तुमर्हसि  ।
ईदृशेनैव रूपेण केषु स्थानेषु तिष्ठसि  ।
प्रसादप्रवणा भूत्वा वद तानि महेश्वरि  ॥ १९८.६१ ॥

श्रीदेव्युवाच -
सर्वगा सर्वभूतेषु द्रष्टव्या सर्वतो भुवि  ।
सर्वलोकेषु यत्किंचिद्विहितं न मया विना  ॥ १९८.६२ ॥
तथापि येषु स्थानेषु द्रष्टव्या सिद्धिमीप्सुभिः  ।
स्मर्तव्या भूतिकामेन तानि वक्ष्यामि तत्त्वतः  ॥ १९८.६३ ॥
वाराणस्यां विशालाक्षी नैमिषे लिङ्गधारिणी  ।
प्रयागे ललिता देवी कामुका गन्धमादने  ॥ १९८.६४ ॥
मानसे कुमुदा नाम विश्वकाया तथाऽपरे  ।
गोमन्ते गोमती नाम मन्दरे कामचारिणी  ॥ १९८.६५ ॥
मदोत्कटा चैत्ररथे हयन्ती हास्तिने पुरे  ।
कान्यकुब्जे स्थिता गौरी रम्भा ह्यमलपर्वते  ॥ १९८.६६ ॥
एकाम्रके कीर्तिमती विश्वां विश्वेश्वरे विदुः  ।
पुष्करे पुरुहूता च केदारे मार्गदायिनी  ॥ १९८.६७ ॥
नन्दा हिमवतः प्रस्थे गोकर्णे भद्रकर्णिका  ।
स्थानेश्वरे भवानी तु बिल्वके बिल्वपत्त्रिका  ॥ १९८.६८ ॥
श्रीशैले माधवी नाम भद्रे भद्रेश्वरीति च  ।
जया वराहशैले तु कमला कमलालये  ॥ १९८.६९ ॥
रुद्रकोट्यां तु कल्याणी काली कालञ्जरे तथा  ।
महालिङ्गे तु कपिला माकोटे मुकुटेश्वरी  ॥ १९८.७० ॥
शालिग्रामे महादेवी शिवलिङ्गे जलप्रिया  ।
मायापुर्यां कुमारी तु संताने ललिता तथा  ॥ १९८.७१ ॥
उत्पलाक्षी सहस्राक्षे हिरण्याक्षे महोत्पला  ।
गयायां विमला नाम मङ्गला पुरुषोत्तमे  ॥ १९८.७२ ॥
विपाशायाममोघाक्षी पाटला पुण्ड्रवर्धने  ।
नारायणी सुपार्श्वे तु त्रिकूटे भद्रसुन्दरी  ॥ १९८.७३ ॥
विपुले विपुला नाम कल्याणी मलयाचले  ।
कोटवी कोटितीर्थेषु सुगन्धा गन्धमादने  ॥ १९८.७४ ॥
गोदाश्रमे त्रिसन्ध्या तु गङ्गाद्वारे रतिप्रिया  ।
शिवचण्डे सभानन्दा नन्दिनी देविकातटे  ॥ १९८.७५ ॥
रुक्मिणी द्वारवत्यां तु राधा वृन्दावने वने  ।
देवकी मथुरायां तु पाताले परमेश्वरी  ॥ १९८.७६ ॥
चित्रकूटे तथा सीता विन्ध्ये विन्ध्यनिवासिनी  ।
सह्याद्रावेकवीरा तु हरिश्चन्द्रे तु चण्डिका  ॥ १९८.७७ ॥
रमणा रामतीर्थे तु यमुनायां मृगावती  ।
करवीरे महालक्ष्मी रूपादेवी विनायके  ॥ १९८.७८ ॥
आरोग्या वैद्यनाथे तु महाकाले महेश्वरी  ।
अभयेत्युष्णतीर्थे तु मृगी वा विन्ध्यकन्दरे  ॥ १९८.७९ ॥
माण्डव्ये माण्डुकी नाम स्वाहा माहेश्वरे पुरे  ।
छागलिङ्गे प्रचण्डा तु चण्डिकामरकण्टके  ॥ १९८.८० ॥
सोमेश्वरे वरारोहा प्रभासे पुष्करावती  ।
वेदमाता सरस्वत्यां पारा पारातटे मुने  ॥ १९८.८१ ॥
महालये महाभागा पयोष्ण्यां पिङ्गलेश्वरी  ।
सिंहिका कृतशौचे तु कर्तिके चैव शांकरी  ॥ १९८.८२ ॥
उत्पलावर्तके लोला सुभद्रा शोणसङ्गमे  ।
मता सिद्धवटे लक्ष्मीस्तरंगा भारताश्रमे  ॥ १९८.८३ ॥
जालन्धरे विश्वमुखी तारा किष्किन्धपर्वते  ।
देवदारुवने पुष्टिर्मेधा काश्मीरमण्डले  ॥ १९८.८४ ॥
भीमादेवी हिमाद्रौ तु पुष्टिर्वस्त्रेश्वरे तथा  ।
कपालमोचने शुद्धिर्माता कायावरोहणे  ॥ १९८.८५ ॥
शङ्खोद्धारे ध्वनिर्नाम धृतिः पिण्डारके तथा  ।
काला तु चन्द्रभागायामच्छोदे शक्तिधारिणी  ॥ १९८.८६ ॥
वेणायाममृता नाम बदर्यामुर्वशी तथा  ।
ओषधी चोत्तरकुरौ कुशद्वीपे कुशोदका  ॥ १९८.८७ ॥
मन्मथा हेमकूटे तु कुमुदे सत्यवादिनी  ।
अश्वत्थे वन्दिनीका तु निधिर्वैश्रवणालये  ॥ १९८.८८ ॥
गायत्री वेदवदने पार्वती शिवसन्निधौ  ।
देवलोके तथेन्द्राणी ब्रह्मास्ये तु सरस्वती  ॥ १९८.८९ ॥
सूर्यबिम्बे प्रभा नाम मात्ःणां वैष्णवी मता  ।
अरुन्धती सतीनां तु रामासु च तिलोत्तमा  ॥ १९८.९० ॥
चित्रे ब्रह्मकला नाम शक्तिः सर्वशरीरिणाम्  ।
शूलेश्वरी भृगुक्षेत्रे भृगौ सौभाग्यसुन्दरी  ॥ १९८.९१ ॥
एतदुद्देशतः प्रोक्तं नामाष्टशतमुत्तमम्  ।
अष्टोत्तरं च तीर्थानां शतमेतदुदाहृतम्  ॥ १९८.९२ ॥
इदमेव परं विप्र सर्वेषां तु भविष्यति  ।
पठत्यष्टोत्तरशतं नाम्नां यः शिवसन्निधौ  ॥ १९८.९३ ॥
स मुच्यते नरः पापैः प्राप्नोति स्त्रियमीप्सिताम्  ।
स्नात्वा नारी तृतीयायां मां समभ्यर्च्य भक्तितः  ॥ १९८.९४ ॥
न सा स्याद्दुःखिनी जातु मत्प्रभावान्नरोत्तम  ।
नित्यं मद्दर्शने नारी नियताया भविष्यति  ॥ १९८.९५ ॥
पतिपुत्रकृतं दुःखं न सा प्राप्स्यति कर्हिचित् ।
मदालये तु या नारी तुलापुरुषसंज्ञितम्  ॥ १९८.९६ ॥
सम्पूज्य मण्डयेद्देवांल्लोकपालांश्च साग्निकान्  ।
सपत्नीकान्द्विजान्पूज्य वासोभिर्भूषणैस्तथा  ॥ १९८.९७ ॥
भूतेभ्यस्तु बलिं दद्यादृत्विग्भिः सह देशिकः  ।
ततः प्रदक्षिणीकृत्य तुलामित्यभिमन्त्रयेत् ॥ १९८.९८ ॥
शुचिरक्ताम्बरो वा स्याद्गृहीत्वा कुसुमाञ्जलिम्  ।
नमस्ते सर्वदेवानां शक्तिस्त्वं परमा स्थिता  ॥ १९८.९९ ॥
साक्षिभूता जगद्धात्री निर्मिता विश्वयोनिना  ।
त्वं तुले सर्वभूतानां प्रमाणमिह कीर्तिता  ॥ १९८.१०० ॥
कराभ्यां बद्धमुष्टिभ्यामास्ते पश्यन्नुमामुखम्  ।
ततोऽपरे तुलाभागेन्यसेयुर्द्विजपुंगवाः  ॥ १९८.१०१ ॥
द्रव्यमष्टविधं तत्र ह्यात्मवित्तानुसारतः  ।
मन्दशभूते विप्रेन्द्र पृथिव्यां यदधिष्ठितम्  ॥ १९८.१०२ ॥
सुवर्णं चैव निष्पावांस्तथा राजिकुसुम्भकम्  ।
तृणराजेन्दुलवणं कुङ्कुमं तु तथाष्टमम्  ॥ १९८.१०३ ॥
एषामेकतमं कुर्याद्यथा वित्तानुसारतः  ।
साम्यादभ्यधिकं यावत्काञ्चनादि भवेद्द्विज  ॥ १९८.१०४ ॥
तावत्तिष्ठेन्नरो नारी पश्चादिदमुदीरयेत् ।
नमो नमस्ते ललिते तुलापुरुषसंज्ञिते  ॥ १९८.१०५ ॥
त्वमुमे तारयस्वास्मानस्मात्संसारकर्दमात् ।
ततोऽवतीर्य मुरवे पूर्वमर्द्धं निवेदयेत् ॥ १९८.१०६ ॥
ऋत्विग्भ्योऽपरमर्द्धं च दद्यादुदकपूर्वकम्  ।
तेभ्यो लब्धा ततोऽनुज्ञां दद्यादन्येषु चार्थिषु  ॥ १९८.१०७ ॥
सपत्नीकं गुरुं रक्तवाससी परिधापयेत् ।
अन्यांश्च ऋत्विजः शक्त्या गुरुं केयूरकङ्कणैः  ॥ १९८.१०८ ॥
शुक्लां गां क्षीरिणीं दद्याल्ललिता प्रीयतामिति  ।
अनेन विधिना या तु कुर्यान्नारी ममालये  ॥ १९८.१०९ ॥
मत्तुल्या सा भवेद्राज्ञां तेजसा श्रीरिवामला  ।
सावित्रीव च सौन्दर्ये जन्मानि दश पञ्च च  ॥ १९८.११० ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
एवं निशम्य वचनं गौर्या द्विजवरोत्तमः  ।
नमस्कृत्य जगामाशु धर्मराज निवेशनम्  ॥ १९८.१११ ॥
तदा प्रभृति तत्तीर्थं ख्यातं शूलेश्वरीति च  ।
तस्मिंस्तीर्थे तु यः स्नात्वा तर्पयेत्पितृदेवताः  ॥ १९८.११२ ॥
ब्राह्मणानन्नवासोभिः पिण्डैः पितृपितामहान्  ।
भक्तोपहारैर्देवेशमुमया सह शङ्करं  ॥ १९८.११३ ॥
धूपगुग्गुलदानैश्च दीपदानैः सुबोधितैः  ।
सर्वपापविनिर्मुक्तः स गच्छेच्छिवसन्निधिम्  ॥ १९८.११४ ॥
तस्मिंस्तीर्थे तु यः कश्चिदभियुक्तो नरेश्वर  ।
अम्भिशापि तथा स्नातस्त्रिदिनं मुच्यते नरः  ॥ १९८.११५ ॥
कृष्णपक्षे चतुर्दश्यां रात्रौ जागर्ति यो नरः  ।
उपवासपरः शुद्धः शिवं सम्पूजयेन्नरः  ।
प्रमुच्य पापसंमोहं रुद्रलोकं स गच्छति  ॥ १९८.११६ ॥
त्रिनेत्रश्च चतुर्बाहुः साक्षाद्रुद्रोऽपरः  ।
क्रीडते देवकन्याभिर्यावच्चन्द्रार्कतारकम्  ॥ १९८.११७ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे शूलेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामाष्टनवत्युत्तरशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय १९९

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
तस्यैवानन्तरं राजन्नाश्विनं तीर्थमुत्तमम्  ।
कामिकं सर्वतीर्थानां प्राणिनां सिद्धिदायकम्  ॥ १९९.१ ॥
तत्र तीर्थेऽश्विनौ देवौ सुरूपौ भिषजां वरौ  ।
तपः कृत्वा सुविपुलं संजातौ यज्ञभागिनौ  ॥ १९९.२ ॥
संमतौ सर्वदेवानामादित्यतनयावुभौ  ।
नासत्यौ सत्त्वं पन्नौ सर्वदुःखघ्नसत्तमौ  ॥ १९९.३ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
आदित्यस्य सुतौ तात नासत्यौ येन हेतुना  ।
संजातौ श्रोतुमिच्छामि निर्णयं परमं द्विज  ॥ १९९.४ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
पुराणे भास्करे तात एतद्विस्तरतो मया  ।
संश्रुतं देवदेवस्य मार्तण्डस्य महात्मनः  ॥ १९९.५ ॥
तत्ते संक्षेपतः सर्वं भक्तियुक्तस्य भारत  ।
कथयामि न सन्देहो वृद्धभावेन कर्शितः  ॥ १९९.६ ॥
अतितेजोरवेर्दृष्ट्वा राज्ञी देवी नरोत्तम  ।
चचार मेरुकान्तारे वडवा तप उल्बणम्  ॥ १९९.७ ॥
ततः कतिपयाहस्य कालस्य भगवान्रविः  ।
दृष्ट्वा तु रूपमुत्सृज्य परमं तेज उज्ज्वलम्  ॥ १९९.८ ॥
मनोभववशीभूतो हयो भूत्वा लघुक्रमः  ।
विस्फुरन्ती यथाप्राणं धावमाना इतस्ततः  ॥ १९९.९ ॥
हेषमाणः स्वरेणासौ मैथुनायोपचक्रमे  ।
सम्मुखी तु ततो देवी निवृत्ता लघुविक्रमा  ॥ १९९.१० ॥
यथा तथा नासिकायां प्रविष्टं बीजमुत्तमम्  ।
ततो नासागते बीजे संजातो गर्भ उत्तमः  ॥ १९९.११ ॥
जातौ यतः सुतौ पार्थ नासत्यौ विश्रुतौ ततः  ।
सुसमौ सुविभक्ताङ्गौ बिम्बाद्बिम्बमिवोद्यतौ  ॥ १९९.१२ ॥
अधिकौ सर्वदेवानां रूपैश्चर्यसमन्वितौ  ।
नर्मदातटमाश्रित्य भृगुकच्छे गतावुभौ  ।
परां सिद्धिमनुप्राप्तौ तपः कृत्वा सुदुश्चरम्  ॥ १९९.१३ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा तर्पयेत्पितृदेवताः  ।
सुरूपः सुभगः पार्थ जायते यत्र तत्र च  ॥ १९९.१४ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे आश्विनतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकोनद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २००

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
तस्यैवानन्तरं पार्थ सावित्रीतीर्थमुत्तमम्  ।
यत्र सिद्धा महाभागा सावित्री वेदमातृका  ॥ २००.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
सावित्री का द्विजश्रेष्ठ कथं वाराध्यते बुधैः  ।
प्रसन्ना वा वरं कं च ददाति कथयस्व मे  ॥ २००.२ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
पद्मा पद्मासनस्थेनाधिष्ठिता पद्मयोगिनी  ।
सावित्रतेजःसदृशी सावित्री तेन चोच्यते  ॥ २००.३ ॥
पद्मानना पद्मवर्णा पद्मपत्रनिभेक्षणा  ।
ध्यातव्या ब्राह्मणैर्नित्यं क्षत्रवैश्यैर्यथाविधि  ॥ २००.४ ॥
ब्रह्महत्याभयात्सा हि न तु शूद्रैः कदाचन  ।
उच्चारणाद्धारणाद्वा नरके पतति ध्रुवम्  ॥ २००.५ ॥
वेदोच्चारणमात्रेण क्षत्रियैर्धर्मपालकैः  ।
जिह्वाछेदोऽस्य कर्तव्यः शूद्रस्येति विनिश्चयः  ॥ २००.६ ॥
बाला बालेन्दुसदृशी रक्तवस्त्रानुलेपना  ।
उषःकाले तु ध्यातव्या सन्ध्या सन्धान उत्तमे  ॥ २००.७ ॥
उत्तुङ्गपीवरकुचा सुमुखी शुभदर्शना  ।
सर्वाभरणसम्पन्ना श्वेतमाल्यानुलेपना  ॥ २००.८ ॥
श्वेतवस्त्रपरिच्छन्ना श्वेतयज्ञोपवीतिनी  ।
मध्याह्नसन्ध्या ध्यातव्या तरुणा भुक्तिमुक्तिदा  ॥ २००.९ ॥
प्रदोषे तु पुनः पार्थ श्वेता पाण्डुरमूर्धजा  ।
सुमृता तु दुर्गकान्तारे मातृवत्परिरक्षति  ॥ २००.१० ॥
विशेषेण तु राजेन्द्र सावित्रीतीर्थमुत्तमम्  ।
स्नात्वाचम्य विधानेन मनोवाक्कायकर्मभिः  ॥ २००.११ ॥
प्राणायामैर्दहेद्दोषान् सप्तजन्मार्जितान्बहून्  ।
आपोहिष्ठेति मन्त्रेण प्रोक्षयेदात्मनस्तनुम्  ॥ २००.१२ ॥
नवषट्च तथा तिस्रस्तत्र तीर्थे नृपोत्तम  ।
आपोहिष्ठेति त्रिरावृत्य प्रतिग्राहैर्न लिप्यते  ॥ २००.१३ ॥
अघमर्षणं त्र्यृचं तोयं यथावेदमथापि वा  ।
उपपापैर्न लिप्येत पद्मपत्रमिवाम्भसा  ॥ २००.१४ ॥
त्र्यापं हि कुरुते विप्र उल्लेखत्रयमाचरेत् ।
चतुर्थं कारयेद्यस्तु ब्रह्महत्यां व्यपोहति  ॥ २००.१५ ॥
द्रुपदाख्यश्च यो मन्त्रो वेदे वाजसनेयके  ।
अन्तर्जले सकृज्जप्तः सर्वपापक्षयंकरः  ॥ २००.१६ ॥
उदुत्यमिति मन्त्रेण पूजयित्वा दिवाकरम्  ।
गायत्रीं च जपेद्देवीं पवित्रां वेदमातरम्  ॥ २००.१७ ॥
गायत्रीं तु जपेद्देवीं यः सन्ध्यानन्तरं द्विजः  ।
सर्वपापविनिर्मुक्तो ब्रह्मलोकं स गच्छति  ॥ २००.१८ ॥
दशभिर्जन्मभिर्लब्धं शतेन तु पुराकृतम्  ।
त्रियुगं तु सहस्रेण गायत्री हन्ति किल्बिषम्  ॥ २००.१९ ॥
गायत्रीसारमात्रोऽपि वरं विप्रः सुयन्त्रितः  ।
नायन्त्रितश्चतुर्वेदी सर्वाशी सर्वविक्रयी  ॥ २००.२० ॥
सन्ध्याहीनोऽशुचिर्नित्यमनर्हः सर्वकर्मसु  ।
यदन्यत्कुरुते किंचिन्न तस्य फलभाग्भवेत् ॥ २००.२१ ॥
सन्ध्यां नोपासते यस्तु ब्राह्मणो मन्दबुद्धिमान्  ।
स जीवन्नेव शूद्रः स्यान्मृतः श्वा सम्प्रजायते  ॥ २००.२२ ॥
सावित्रीतीर्थमासाद्य सावित्रीं यो जपेद्द्विजः  ।
त्रैविद्यं तु फलं तस्य जायते नात्र संशयः  ॥ २००.२३ ॥
पित्ःनुद्दिश्य यः स्नात्वा पिण्डनिर्वपणं नृप  ।
कुरुते द्वादशाब्दानि तृप्यन्ति तत्पितामहाः  ॥ २००.२४ ॥
सावित्रीतीर्थमासाद्य यः कुर्यात्प्राणसंक्षयम्  ।
ब्रह्मलोकं वसेत्तावद्यावदाभूतसम्प्लवम्  ॥ २००.२५ ॥
पूर्णे चैव ततः काल इह मानुष्यतां गतः  ।
चतुर्वेदो द्विजो राजञ्जायते विमले कुले  ॥ २००.२६ ॥
धनधान्यचयोपेतः पुत्रपौत्रसमन्वितः  ।
व्याधिशोकविनिर्मुक्तो जीवेच्च शरदां शतम्  ॥ २००.२७ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे सावित्रीतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम द्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २०१

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेन्महीपाल देवतीर्थमनुत्तमम्  ।
यत्र सिद्धा महाभागा देवाः सेन्द्रा युधिष्ठिर  ॥ २०१.१ ॥
स्नानं दानं जपो होमः स्वाध्यायो देवतार्चनम्  ।
तत्र तीर्थप्रभावेन कृतमानन्त्यमश्नुते  ॥ २०१.२ ॥
विशेषाद्भाद्रपदे तु कृष्णपक्षे त्रयोदशीम्  ।
प्रधानं सर्वतीर्थानां देवैरध्यासितं पुरा  ॥ २०१.३ ॥
स्नात्वा त्रयोदशीदिने श्राद्धं कृत्वा विधानतः  ।
देवैः संस्थापितं देवं सम्पूज्य वृषभध्वजम्  ।
सर्वपापविनिर्मुक्तो रुद्रलोकमवाप्नुयात् ॥ २०१.४ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे देवतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकोत्तरद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २०२

मार्कण्डेय उवाच -
तस्यैवानन्तरं चान्यच्छिखितीर्थमनुत्तमम्  ।
प्रधानं सर्वतीर्थानां पञ्चायतनमुत्तमम्  ॥ २०२.१ ॥
तत्र तीर्थे तपस्तप्त्वा शिखार्थं हव्यवाहनः  ।
शिखां प्राप्य शिखी भूत्वा शिखाख्यं स्थापयञ्छिवम्  ॥ २०२.२ ॥
प्रतिपच्छुक्लपक्षे या भवेदाश्वयुजे नृप  ।
तदा तीर्थवरे गत्वा स्नात्वा वै नर्मदाजले  ॥ २०२.३ ॥
देवानृषीन् पित्ःंश्चान्यांस्तर्पयेत्तिलवारिणा  ।
हिरण्यं ब्राह्मणे दद्यात्संतर्प्य च हुताशनम्  ॥ २०२.४ ॥
गन्धमाल्यैस्तथा धूपैस्ततः सम्पूजयेच्छिवम्  ।
अनेन विधिनाभ्यर्च्य शिखितीर्थे महेश्वरम्  ॥ २०२.५ ॥
विमानेनार्कवर्णेन ह्यप्सरोगणसंवृतः  ।
गीयमानस्तु गन्धर्वैर्रुद्रलोकं स गच्छति  ॥ २०२.६ ॥
शत्रुक्षयमवाप्नोति तेजस्वी जायते भुवि  ॥ २०२.७ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे शिखितीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम द्व्यधिकद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २०३

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेद्धराधीश कोटितीर्थमनुत्तमम्  ।
यत्र सिद्धा महाभागाः कोटिसंख्या महर्षयः  ॥ २०३.१ ॥
तपः कृत्वा सुविपुलमृषिभिः स्थापितः शिवः  ।
तथा कोटीश्वरी देवी चामुण्डा महिषार्दिनी  ॥ २०३.२ ॥
कृष्णपक्षे चतुर्दश्यां मासि भाद्रपदे नृप  ।
तीर्थकोटीः समाहूय मुनिभिः स्थापितः शिवः  ॥ २०३.३ ॥
तस्यां तिथौ च हस्तर्क्षं सर्वपापप्रणाशनम्  ।
तत्र तीर्थे तदा गत्वा स्नानं कृत्वा समाहितः  ॥ २०३.४ ॥
नरकादुद्धरत्याशु पुरुषानेकविंशतिम्  ।
तिलोदकप्रदानेन किमुत श्राद्धदो नरः  ॥ २०३.५ ॥
स्नानं दानं जपो होमः स्वाध्यायो देवतार्चनम्  ।
तस्य तीर्थस्य योगेन सर्वं कोटिगुणं भवेत् ॥ २०३.६ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे कोटितीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम त्र्युत्तरद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २०४

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
भृगुतीर्थं ततो गच्छेत्तीर्थराजमनुत्तमम्  ।
पैतामहं महापुण्यं सर्वपातकनाशनम्  ॥ २०४.१ ॥
ब्रह्मणा तत्र तीर्थे तु पुरा वर्षशतत्रयम्  ।
आराधनं कृतं शम्भोः कस्मिंश्चित्कारणान्तरे  ॥ २०४.२ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
किमर्थं मुनिशार्दूल ब्रह्मा लोकपितामहः  ।
आराधयद्देवदेवं महाभक्त्या महेश्वरम्  ॥ २०४.३ ॥
आराध्यः सर्वभूतानां जगद्भर्ता जगद्गुरुः  ।
श्रोतव्यं श्रोतुमिच्छामि महदाश्चर्यमुत्तमम्  ॥ २०४.४ ॥
धर्मपुत्रवचः श्रुत्वा मार्कण्डेयो मुनीश्वरः  ।
कथयामास तद्वृत्तमितिहासं पुरातनम्  ॥ २०४.५ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
स्वपुत्रिकामभिगन्तुमिच्छन्पूर्वं पितामहः  ।
शप्तस्तु देवदेवेन कोपाविष्टेन सत्तम  ॥ २०४.६ ॥
वेदास्तव विनश्यन्ति ज्ञानं च कमलासन  ।
अपूज्यः सर्वलोकानां भविष्यसि न संशयः  ॥ २०४.७ ॥
एवं दत्ते ततः शापे ब्रह्मा खेदावृतस्तदा  ।
रेवाया उत्तरे कूले स्नात्वा वर्षशतत्रयम्  ।
तोषयामास देवेशं तुष्टः प्रोवाच शङ्करः  ॥ २०४.८ ॥
पूज्यस्त्वं भविता लोके प्राप्ते पर्वणि पर्वणि  ।
अहमत्र च वत्स्यामि देवैश्च पितृभिः सह  ॥ २०४.९ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
तदाप्रभृति तत्तीर्थं ख्यातिं प्राप्तं पितामहात् ।
सर्वपापहरं पुण्यं सर्वतीर्थेष्वनुत्तमम्  ॥ २०४.१० ॥
तत्र भाद्रपदे मासि कृष्णपक्षे विशेषतः  ।
अमावास्यां तु यः स्नात्वा तर्पयेत्पितृदेवताः  ॥ २०४.११ ॥
पिण्डदानेन चैकेन तिलतोयेन वा नृप  ।
तृप्यन्ति द्वादशाब्दानि पितरो नात्र संशयः  ॥ २०४.१२ ॥
कन्यागते तु यस्तत्र नित्यं श्राद्धप्रदो भवेत् ।
अवाप्य तृप्तिं तत्पूर्वे वल्गन्ति च हसन्ति च  ॥ २०४.१३ ॥
सर्वेषु पितृतीर्थेषु श्राद्धं कृत्वास्ति यत्फलम्  ।
तत्फलं समवाप्नोति दर्शे तत्र न संशयः  ॥ २०४.१४ ॥
पैतामहे नरः स्नात्वा पूजयन्पार्वतीपतिम्  ।
मुच्यते नात्र सन्देहः पातकैश्चोपपातकैः  ॥ २०४.१५ ॥
तत्र तीर्थे मृतानां तु नराणां भावितात्मनाम्  ।
अनिवर्तिका गती राजन्रुद्रलोकादसंशयम्  ॥ २०४.१६ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे पैतामहतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम चतुरधिकद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २०५

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
गच्छेत्ततः क्षोणिनाथ तीर्थं परमशोभनम्  ।
कुर्कुरीनाम विख्यातं सर्वपापप्रणाशनम्  ॥ २०५.१ ॥
यं यं प्रार्थयते कामं पशुपुत्रधनादिकम्  ।
तं तं ददाति देवेशी कुर्कुरी तीर्थदेवता  ॥ २०५.२ ॥
क्षेत्रपालो वसेत्तत्र ढौण्ढेशो नाम नामतः  ।
तस्य चाराधनं कृत्वा नारी वा पुरुषोऽपि वा  ॥ २०५.३ ॥
वन्दनादपि राजेन्द्र दौर्भाग्यं नाशमाप्नुयात् ।
अपुत्रो लभते पुत्रमधनो धनमुत्तमम्  ॥ २०५.४ ॥
नारी नरस्तथाप्येवं लभते काममुत्तमम्  ।
स्पर्शनाद्दर्शनात्तस्य तीर्थस्य विधिपूर्वकम्  ॥ २०५.५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे कुर्कुरीतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम पञ्चाधिकद्विशततमोऽध्यायः॥


ऋKV अध्याय २०६

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
गच्छेत्ततः क्षोणिनाथ तीर्थं परमशोभनम्  ।
सर्वपापहरं पुण्यं दशकन्येति विश्रुतम्  ।
महादेवकृतं पुण्यं सर्वकामफलप्रदम्  ॥ २०६.१ ॥
तत्र तीर्थे महादेवो दशकन्या गुणान्विताः  ।
ब्रह्मणो वरयामास ह्युद्वाहेन युयोज ह  ॥ २०६.२ ॥
तदाप्रभृति तत्तीर्थं दशकन्येति विश्रुतम्  ।
सर्वपापहरं पुण्यमक्षयं कीर्तितं फलम्  ॥ २०६.३ ॥
तत्र तीर्थे तु यः कन्यां ददाति समलंकृताम्  ।
प्राप्नोति पुरुषो दत्त्वा यथाशक्त्या स्वलंकृताम्  ॥ २०६.४ ॥
तेन दानोत्थपुण्येन पूतात्मानो नराधिप  ।
वसन्ति रोमसंख्यानि वर्षाणि शिवसन्निधौ  ॥ २०६.५ ॥
ततः कालेन महता त्विह लोके नरेश्वर  ।
मानुष्यं प्राप्य दुष्प्राप्यं धनकोटीपतिर्भवेत् ॥ २०६.६ ॥
तत्र तीर्थे तु यो भक्त्या स्नात्वा विप्राय काञ्चनम्  ।
सम्प्रयच्छति शान्ताय सोऽत्यन्तं सुखमश्नुते  ॥ २०६.७ ॥
वाचिकं मानसं वापि कर्मजं यत्पुरा कृतम्  ।
तत्सर्वं विलयं याति स्वर्णदानेन भारत  ॥ २०६.८ ॥
नरो दत्त्वा सुवर्णं चापि वालाग्रमात्रकम्  ।
तत्र तीर्थे दिवं याति मृतो नास्त्यत्र संशयः  ॥ २०६.९ ॥
तत्र विद्याधरैः सिद्धैर्विमानवरमास्थितः  ।
पूज्यमानो वसेत्तावद्यावदाभूतसम्प्लवम्  ॥ २०६.१० ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे दशकन्यातीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम षडुत्तरद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २०७

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
तस्याग्रे पावनं तीर्थं स्वर्णबिन्द्विति विश्रुतम्  ।
यत्र स्नात्वा दिवं यान्ति मृताश्च न पुनर्भवम्  ॥ २०७.१ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा दत्ते विप्राय काञ्चनम्  ।
तेन यत्तु फलं प्रोक्तं तच्छृणुष्व महीपते  ॥ २०७.२ ॥
सर्वेषामेव रत्नानां काञ्चनं रत्नमुत्तमम्  ।
अग्नितेजःसमुद्भूतं तेन तत्परमं भुवि  ॥ २०७.३ ॥
तेनैव दत्ता पृथिवी सशैलवनकानना  ।
सपत्तनपुरा सर्वा काञ्चनं यः प्रयच्छति  ॥ २०७.४ ॥
मानसं वाचिकं पापं कर्मणा यत्पुरा कृतम्  ।
तत्सर्वं नश्यति क्षिप्रं स्वर्णदानेन भारत  ॥ २०७.५ ॥
स्वर्णदानं तु यो दत्त्वा ह्यपि वालाग्रमात्रकम्  ।
तत्र तीर्थे मृतो याति दिवं नास्त्यत्र संशयः  ॥ २०७.६ ॥
तत्र विद्याधरैः सिद्धैर्विमानवरमास्थितः  ।
पूज्यमानो वसेत्तावद्यावदाभूतसम्प्लवम्  ॥ २०७.७ ॥
पूर्णे तत्र ततः काले प्राप्य मानुष्यमुत्तमम्  ।
सुवर्णकोटिसहिते गृहे वै जायते द्विजः  ॥ २०७.८ ॥
सर्वव्याधिविनिर्मुक्तः सर्वलोकेषु पूजितः  ।
जीवेद्वर्षशतं साग्रं राजसं सत्सु विश्रुतः  ॥ २०७.९ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे सुवर्णबिन्दुतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम सप्ताधिकद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २०८

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
भूमिपाल ततो गच्छेत्तीर्थं परमशोभनम्  ।
विख्यातं त्रिषु लोकेषु पित्ःणामृणमोचनम्  ॥ २०८.१ ॥
तत्र स्नात्वा विधानेन संतर्प्य पितृदेवताः  ।
मनुष्यश्च नृपश्रेष्ठ दानं दत्त्वानृणो भवेत् ॥ २०८.२ ॥
इच्छन्ति पितरः सर्वे स्वार्थहेतोः सुतं यतः  ।
पुन्नाम्नो नरकात्पुत्रोऽस्मानयं मोचयिष्यति  ॥ २०८.३ ॥
पिण्डदानं जलं तात ऋणमुत्तममुच्यते  ।
पित्ःणां तद्धि वै प्रोक्तमृणं दैवमतः परम्  ॥ २०८.४ ॥
अग्निहोत्रं तथा यज्ञाः पशुबन्धास्तथेष्टयः  ।
इति देवर्णं प्रोक्तं शृणु मानुष्यकं ततः  ॥ २०८.५ ॥
ब्राह्मणेषु च तीर्थेषु देवायतनकर्मसु  ।
प्रतिश्रुत्य ददेत्तत्तद्व्यवहारः कृतो यथा  ॥ २०८.६ ॥
ऋणत्रयमिदं प्रोक्तं पुत्राणां धर्मनन्दन  ।
सत्पुत्रास्ते तु राजेन्द्र स्नाता य ऋणमोचने  ॥ २०८.७ ॥
ऋणत्रयाद्विमुच्यन्ते ह्यपुत्राः पुत्रिणस्तथा  ।
तस्मात्तीर्थवरं प्राप्य पुत्रेण नियतात्मना  ।
पितृभ्यस्तर्पणं कार्यं पिण्डदानं विशेषतः  ॥ २०८.८ ॥
तत्र तीर्थे हुतं दत्तं गुरवस्तोषिता यदि  ।
मृतानां सप्त जन्मानि फलमक्षयमश्नुते  ॥ २०८.९ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे ऋणमोचनतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामाष्टोत्तरद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २०९

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
तस्यैवानन्तरं पार्थ पुष्कलीतीर्थमुत्तमम्  ।
तत्र तीर्थे नरः स्नात्वा ह्यश्वमेधफलं लभेत् ॥ २०९.१ ॥
क्षमानाथं ततो गच्छेत्तीर्थं त्रैलोक्यविश्रुतम्  ।
दानवगन्धर्वैरप्सरोभिश्च सेवितम्  ॥ २०९.२ ॥
तत्र तिष्ठति देवेशः साक्षाद्रुद्रो महेश्वरः  ।
भारेण महता जातो भारभूतिरिति स्मृतः  ॥ २०९.३ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
भारभूतीति विख्यातं तीर्थं सर्वगुणान्वितम्  ।
श्रोतुमिच्छामि विप्रेन्द्र परं कौतूहलं हि मे  ॥ २०९.४ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
भारभूतिसमुत्पत्तिं शृणु पाण्डवसत्तम  ।
विस्तरेण यथा प्रोक्ता पुरा देवेन शम्भुना  ॥ २०९.५ ॥
आसीत्कृतयुगे विप्रो वेदवेदाङ्गपारगः  ।
विष्णुशर्मेति विख्यातः सर्वशास्त्रार्थपारगः  ॥ २०९.६ ॥
क्षमा दमो दया दानं सत्यं शौचं धृतिस्तथा  ।
विद्या विज्ञानमास्तिक्यं सर्वं तस्मिन्प्रतिष्ठितम्  ॥ २०९.७ ॥
ईदृग्गुणा हि ये विप्रा भवन्ति नृपसत्तम  ।
पतितान्नरके घोरे तारयन्ति पित्ःंस्तु ते  ॥ २०९.८ ॥
इन्द्रियं लोलुपा विप्रा ये भवन्ति नृपोत्तम  ।
पतन्ति नरके घोरे रौरवे पापमोहिताः  ॥ २०९.९ ॥
ये क्षान्तदान्ताः श्रुतिपूर्णकर्णा जितेन्द्रियाः प्राणिवधान्निवृत्ताः  ।
प्रतिग्रहे संकुचिताग्रहस्तास्ते ब्राह्मणास्तारयितुं समर्थाः  ॥ २०९.१० ॥
एवं गुणगणाकीर्णो ब्राह्मणो नर्मदातटे  ।
वसते ब्राह्मणैः सार्धं शिलोञ्छवृत्तिजीवनः  ॥ २०९.११ ॥
तादृशं ब्राह्मणं ज्ञात्वा देवदेवो महेश्वरः  ।
द्विजरूपधरो भूत्वा तस्याश्रममगात्स्वयम्  ॥ २०९.१२ ॥
दृष्ट्वा तं ब्राह्मणैः सार्धमुच्चरन्तं पदक्रमम्  ।
अभिवादयते विप्रं स्वागतेन च पूजितः  ॥ २०९.१३ ॥
प्रोवाच तं मुहूर्तेन ब्राह्मणो विस्मयान्वितः  ।
किमथ तद्बटो ब्रूहि किं करोमि तवेप्सितम्  ॥ २०९.१४ ॥

बटुरुवाच -
विद्यार्थिनमनुप्राप्तं विद्धि मां द्विजसत्तम  ।
ददासि यदि मे विद्यां ततः स्थास्यामि ते गृहे  ॥ २०९.१५ ॥

ब्राह्मण उवाच -
सर्वेषामेव विप्राणां बटो त्वं गोत्र उत्तमे  ।
दानानां परमं दानं कथं विद्या च दीयते  ॥ २०९.१६ ॥
गुरुशुश्रूषया विद्या पुष्कलेन धनेन वा  ।
अथवा विद्यया विद्या भवतीह फलप्रदा  ॥ २०९.१७ ॥

बटुरुवाच -
यथान्ये बालकाः स्नाताः शुश्रूषन्ति ह्यहर्निशम्  ।
तथाहं बटुभिः सार्धं शुश्रूषामि न संशयः  ॥ २०९.१८ ॥
तथेति चोक्त्वा विप्रेन्द्रः पाठयंस्तं दिने दिने  ।
वर्तते सह शिष्यैः स शिलोञ्छानुपहारयन्  ॥ २०९.१९ ॥
ततः कतिपयाहोभिः प्रोक्तो बटुभिरीश्वरः  ।
पचनाद्यं बटो कर्म कुरु क्रमत आगतम्  ॥ २०९.२० ॥
तथेति चोक्तो देवेशो भारग्राममुपागतः  ।
ध्यात्वा वनस्पतीः सर्वा इदं वचनमब्रवीत् ॥ २०९.२१ ॥
यावदागच्छते विप्रो बटुभिः सह मन्दिरम्  ।
अदर्शनाभिः कर्तव्यं तावदन्नं सुसंस्कृतम्  ॥ २०९.२२ ॥
एवमुक्त्वा तु ताः सर्वा विश्वरूपो महेश्वरः  ।
क्रीडनार्थं गतस्तत्र बटुवेषधरः पृथक् ॥ २०९.२३ ॥
दृष्ट्वा समागतं तत्र बटुवेषधरं पृथक् ।
धिक्त्वां च परुषं वाक्यमूचुस्ते गिरिसन्निधौ  ॥ २०९.२४ ॥
क्षुत्क्षामकंठाः सर्वे च गत्वा तु किल मन्दिरम्  ।
त्वया सिद्धेन चान्नेन तृप्तिं यास्यामहे वयम्  ॥ २०९.२५ ॥
तद्वृथा चिन्तितं सव त्वयागत्य कृतं द्विज  ।
मिथ्याप्रतिज्ञेन सता दुरनुष्ठितमद्य ते  ॥ २०९.२६ ॥

बटुरुवाच -
सन्तापमनुतापं वा भोजनार्थं द्विजर्षभाः  ।
मा कुरुध्वं यथान्यायं सिद्धेऽग्रे गृहमेष्यथा  ॥ २०९.२७ ॥

बटुरुवाच -
दिनशेषेण चास्माकं पञ्चतां च दिने दिने  ।
निष्पत्तिं याति वा नेति तदसिद्धमशेषतः  ॥ २०९.२८ ॥
असिद्धं सिद्धमस्माकं यत्त्वया समुदाहृतम्  ।
दृष्ट्वानृतं गतास्तत्र त्वां बद्धाम्भसि निक्षिपे  ॥ २०९.२९ ॥

बटुरुवाच -
भोभोः शृणुध्व सर्वेऽत्र सोपाध्याया द्विजोत्तमाः  ।
प्रतिज्ञां मम दुर्धर्षां यां श्रुत्वा विस्मयो भवेत् ॥ २०९.३० ॥
यदि सिद्धमिदं सर्वमन्नं स्यादाश्रमे गुरोः  ।
यूयं बद्ध्वा मया सर्वे क्षेप्तव्या नर्मदाम्भसि  ॥ २०९.३१ ॥
अथवान्नं न सिद्धं स्याद्भवद्भिर्दृढबन्धनैः  ।
गुरोस्तु पश्यतो बद्ध्वा क्षेप्तव्योऽहं नर्मदाह्रदे  ॥ २०९.३२ ॥
तथेति कृत्वा ते सर्वे समयं गुरुसन्निधौ  ।
स्नात्वा जाप्यविधानेन भूतग्रामं ततो ययुः  ॥ २०९.३३ ॥
दृष्ट्वा ते विस्मयं जग्मुर्विस्तृते भक्ष्यभोजने  ।
षड्रसेन नृपश्रेष्ठ भुक्त्वा हुत्वा पृथक्पृथक् ॥ २०९.३४ ॥
ततः प्रोवाच वचनं हृष्टपुष्टो द्विजोत्तमः  ।
वरदोऽस्मि वरं वत्स वृणु यत्तव रोचते  ॥ २०९.३५ ॥
साङ्गोपाङ्गास्तु ते वेदाः शास्त्राणि विविधानि च  ।
प्रतिभास्यन्ति ते विप्र मदीयोऽस्तु वरस्त्वयम्  ॥ २०९.३६ ॥
प्रणम्य बटुभिः सार्धं स चिक्रीड यथासुखम्  ।
द्वितीये तु ततः प्राप्ते दिवसे नर्मदाजले  ॥ २०९.३७ ॥
क्रीडनार्थं गताः सर्वे सोपाध्याया युधिष्ठिर  ।
ततः स्मृत्वा पणं सर्वे भाषयित्वा विधानतः  ॥ २०९.३८ ॥
उपाध्यायमथोवाच नत्वा देवः कृताञ्जलिः  ।
जले प्रक्षेपयाम्यद्य निष्प्रतिज्ञान् बटून् प्रभो  ॥ २०९.३९ ॥
तद्देवस्य वचः श्रुत्वा नष्टास्ते बटवो नृप  ।
गुरोस्तु पश्यतो राजन्धावमाना दिशो दश  ॥ २०९.४० ॥
वायुवेगेन देवेन लुञ्जितास्ते समन्ततः  ।
भारं बद्ध्वा तु सर्वेषां बटूनां च नरेश्वर  ॥ २०९.४१ ॥
शापानुग्रहको देवोऽक्षिपत्तोये यथा गृहे  ।
ततो विषादमगमद्दृष्ट्वा तान्नर्मदाजले  ॥ २०९.४२ ॥
गुरुणा बटुरुक्तोऽथ किमेतत्साहसं कृतम्  ।
एतेषां मातृपितरो बालकानां गृहेऽङ्गनाः  ॥ २०९.४३ ॥
यदि पृच्छन्ति ते बालान् क्व गतान् कथयाम्यहम्  ।
एवं स्थिते महाभाग यदि कश्चिन्मरिष्यति  ॥ २०९.४४ ॥
तदा स्वकीयजीवेन त्वं योजयितुमर्हसि  ।
मृतेषु तेषु विप्रेषु न जीवे निश्चयो मृतः  ॥ २०९.४५ ॥
ब्रह्महत्याश्च ते बह्व्यो भविष्यन्ति मृते मयि  ।
द्विजबन्धनमात्रेण नरको भवति ध्रुवम्  ॥ २०९.४६ ॥
मरणाद्यां गतिं यासि न तां वेद्मि द्विजाधम  ।
एवमुक्तः स्मितं कृत्वा देवदेवो महेश्वरः  ॥ २०९.४७ ॥
भारभूतेश्वरे तीर्थ उज्जहार जलाद्द्विजान्  ।
मुक्त्वा भारं तु देवेन छादयित्वा तु तान्द्विजान्  ॥ २०९.४८ ॥
लिङ्गं प्रतिष्ठितं तत्र भारभूतेति विश्रुतम्  ।
मृतांस्तान् वै द्विजान् दृष्ट्वा ब्रह्महत्या निराकृता  ॥ २०९.४९ ॥
गतानि पञ्च वै दृष्ट्वा ब्रह्महत्याशतानि वै  ।
ततः स विस्मयाविष्टो दृष्ट्वा तान्बालकान् गुरुः  ॥ २०९.५० ॥
नान्यस्य कस्यचिच्छक्तिरेवं स्यादीश्वरं विना  ।
ज्ञात्वा तं देवदेवेशं प्रणाममकरोद्द्विजः  ॥ २०९.५१ ॥
अज्ञानेन मया सव यदुक्तं परमेश्वर  ।
अप्रियं यत्कृतं सर्वं क्षन्तव्यं तन्मम प्रभो  ॥ २०९.५२ ॥

देव उवाच -
भगवन्गुरुर्भवान्देवो भवान्मम पितामहः  ।
वेदगर्भ नमस्तेऽस्तु नास्ति कश्चिद्व्यतिक्रमः  ॥ २०९.५३ ॥
जनिता चोपनेता च यस्तु विद्यां प्रयच्छति  ।
अन्नदाता भयत्राता पञ्चैते पितरः स्मृताः  ॥ २०९.५४ ॥
एवमुक्त्वा जगन्नाथो विष्णुशर्माणमानतः  ।
तत्र तीर्थे जगामाशु कैलासं धरणीधरम्  ॥ २०९.५५ ॥
तदाप्रभृति तत्तीर्थं भारभूतीति विश्रुतम्  ।
विख्यातं सर्वलोकेषु महापातकनाशनम्  ॥ २०९.५६ ॥
तत्र तीर्थे पुनर्वृत्तमितिहासं ब्रवीमि ते  ।
सर्वपापहरं दिव्यमेकाग्रस्त्वं शृणुष्व तत् ॥ २०९.५७ ॥
पुरा कृतयुगस्यादौ वैश्यः कश्चिन्महामनाः  ।
सुकेश इति विख्यातस्तस्य पुत्रोऽतिधार्मिकः  ॥ २०९.५८ ॥
सोमशर्मेति विख्यातो मृतः पृथुललोचनः  ।
स सखायं वणिक्पुत्रं कंचिच्चक्रे दरिद्रिणम्  ॥ २०९.५९ ॥
सुदेवमिति ख्यातं सर्वकर्मसु कोविदम्  ।
एकदा तु समं तेन व्यवहारमचिन्तयत् ॥ २०९.६० ॥
सखे समुद्रयानेन गच्छावोत्तरणैः शुभैः  ।
भाण्डं बहु समादाय मदीये द्रव्यसाधने  ॥ २०९.६१ ॥
परं तीरं गमिष्याव उत्कर्षस्त्वावयोः समः  ।
इति तौ मन्त्रयित्वा तु मन्त्रवत्समभीप्सितम्  ॥ २०९.६२ ॥
सर्वं प्रयाणकं गृह्य ह्यारूढौ लवणोदधिम्  ।
तौ गत्वा तु परं भाण्डं विक्रीय पुरतस्तदा  ॥ २०९.६३ ॥
प्राप्तौ बहु सुवर्णं च रत्नानि विविधानि च  ।
नावं तां संगतां कृत्वा पश्चात्तावारुरोहतुः  ॥ २०९.६४ ॥
नावमन्तर्जले दृष्ट्वा निशीथे स्वर्णसंभृताम्  ।
दृष्ट्वा तु सोमशर्माणमुत्सङ्गे कृतमस्तकम्  ॥ २०९.६५ ॥
शयानमतिविश्वस्तं सहदेवो व्यचिन्तयत् ।
एष निद्रावशं यातो मयि प्राणान्निधाय वै  ॥ २०९.६६ ॥
अस्याधीनमिदं सर्वं द्रव्यरत्नमशेषतः  ।
उत्कर्षार्द्धं तु मे दद्यात्तत्र गत्वेति वा न वा  ॥ २०९.६७ ॥
इति निश्चित्य मनसा पापस्तं लवणोदधौ  ।
चिक्षेप सोमशर्माणं पापध्यातेन चेतसा  ॥ २०९.६८ ॥
उत्तीर्य तरणात्तस्माद्गत्वा संगृह्य तद्धनम्  ।
ततः कतिपयाहोभिः संयुक्तः कालधर्मणा  ॥ २०९.६९ ॥
गतो यमपुरं घोरं गृहीतो यमकिंकरैः  ।
स नीतस्तेन मार्गेण यत्र संतपते रविः  ॥ २०९.७० ॥
कृत्वा द्वादशधात्मानं सम्प्राप्ते प्रलये यथा  ।
सुतीक्ष्णाः कण्टका यत्र यत्र श्वानः सुदारुणाः  ॥ २०९.७१ ॥
तीक्ष्णदंष्ट्रा महाव्याला व्याघ्रा यत्र महावृकाः  ।
सुतप्ता वालुका यत्र क्षुधा तृष्णा तमो महत् ॥ २०९.७२ ॥
पानीयस्य कथा नास्ति न छाया नाश्रमः क्वचित् ।
अन्नं पानीयसहितं यावत्तद्दीयते विषम्  ॥ २०९.७३ ॥
छायां संप्रार्थमानानां भृशं ज्वलति पावकः  ।
तैर्दह्यमाना बहुशो विलपन्ति मुहुर्मुहुः  ॥ २०९.७४ ॥
हा भ्रातर्मातः पुत्रेति पतन्ति पथि मूर्छिताः  ।
इत्थंभूतेन मार्गेण स गीतो यमकिंकरैः  ॥ २०९.७५ ॥
यत्र तिष्ठति देवेशः प्रजासंयमनो यमः  ।
ते द्वारदेशे तं मुक्त्वाचक्षुर्यमकिंकराः  ॥ २०९.७६ ॥
बद्ध्वा तं गलपाशेन ह्यासीनं मित्रघातिनम्  ।
अवधारय देवेश बुध्यस्व यदनन्तरम्  ॥ २०९.७७ ॥

यम उवाच -
न तु पूर्वं मुखं दृष्टं मया विश्वासघातिनाम्  ।
ये मित्रद्रोहिणः पापास्तेषां किं शासनं भवेत् ॥ २०९.७८ ॥
ऋषयोऽत्र विचारार्थं नियुक्ता निपुणाः स्थिताः  ।
ते यत्र ब्रुवते तत्र क्षिपध्वं मा विचार्यताम्  ॥ २०९.७९ ॥
इत्युक्तास्ते तमादाय किंकराः शीघ्रगामिनः  ।
मुनीशांस्तत्र तानूचुस्तं निवेद्य यमाज्ञया  ॥ २०९.८० ॥
द्विजा अनेन मित्रं स्वं प्रसुप्तं निशि घातितम्  ।
विश्वस्तं धनलोभेन को दण्डोऽस्य भविष्यति  ॥ २०९.८१ ॥
मुनय ऊचुः  ।
अदृष्टपूर्वमस्माभिर्वदनं मित्रघातिनाम्  ।
कृत्वा पटान्तरे ह्येनं शृण्वन्तु गतिमस्य ताम्  ॥ २०९.८२ ॥
ते शास्त्राणि विचार्याथ ऋषयश्च परस्परम्  ।
आहूय यमदूतांस्तानूचुर्ब्राह्मणपुंगवाः  ॥ २०९.८३ ॥
आलोकितानि शास्त्राणि वेदाः साङ्गाः स्मृतीरपि  ।
पुराणानि च मीमांसा दृष्टमस्माभिरत्र च  ॥ २०९.८४ ॥
ब्रह्मघ्ने च सुरापे च स्तेये गुर्वङ्गनागमे  ।
निष्कृतिर्विहिता शास्त्रे कृतघ्ने नास्ति निष्कृतिः  ॥ २०९.८५ ॥
ये स्त्रीघ्नाश्च गुरुघ्नाश्च ये बालब्रह्मघातिनः  ।
विहिता निष्कृतिः शास्त्रे कृतघ्ने नास्ति निष्कृतिः  ॥ २०९.८६ ॥
वापीकूपतडागानां भेत्तारो ये च पापिनः  ।
उद्यानवाटिकानां च छेत्तारो ये च दुर्जनाः  ॥ २०९.८७ ॥
दावाग्निदाहका ये च सततं येऽसुहिंसकाः  ।
न्यासापहारिणो ये च गरदाः स्वामिवञ्चकाः  ॥ २०९.८८ ॥
मातापितृगुरूणां च त्यागिनो दोषदायिनः  ।
स्वभर्तृवञ्चनपरा या स्त्री गर्भप्रघातिनी  ॥ २०९.८९ ॥
विवेकरहिता या स्त्री यास्नाता भोजने रता  ।
द्विकालभोजनरतास्तथा वैष्णववासरे  ॥ २०९.९० ॥
तासां स्त्रीणां गतिर्दृष्टा न तु विश्वासघातिनाम्  ।
विश्वासघातिनां पुंसां मित्रद्रोहकृतां तथा  ॥ २०९.९१ ॥
तेषां गतिर्न वेदेषु पुराणेषु च का कथा  ।
इति स्थितेषु पापेषु गतिरेषां न विद्यते  ॥ २०९.९२ ॥
नान्या गतिर्मित्रहनने विश्वस्तघ्ने च नः श्रुतम्  ।
इतो नीत्वा यमदूता एनं विश्वस्तघातिनम्  ॥ २०९.९३ ॥
कल्पकोटिशतं साग्रं पर्यायेण पृथक्पृथक् ।
नरकेषु च सर्वेषु त्रिंशत्कोटिषु संख्यया  ॥ २०९.९४ ॥
क्षिप्यतामेष मित्रघ्नो विचारो मा विधीयताम्  ।
इति ते वचनं श्रुत्वा किंकरास्तं निगृह्य च  ॥ २०९.९५ ॥
यत्र ते नरका घोरास्तत्र क्षेप्तुं गतास्ततः  ।
ते तमादाय हि नरके घोरे रौरवसंज्ञिते  ॥ २०९.९६ ॥
चिक्षिपुस्तत्र पापिष्ठं क्षिप्ते रावोऽभवन्महान्  ।
नरकस्थितभूतेषु मोक्तव्यो नैष पापकृत् ॥ २०९.९७ ॥
अस्य संस्पर्शनादेव पीडा शतगुणा भवेत् ।
यथा व्यथासिकाष्ठैश्च समिद्धैर्दहनात्मकैः  ॥ २०९.९८ ॥
भवति स्पर्शनात्तस्य किमेतेन कृतामलम्  ।
यथा दुर्जनसंसर्गात्सुजनो याति लाघवम्  ॥ २०९.९९ ॥
सन्निधानात्तथास्याशु क्षते क्षारावसेचनम्  ।
प्रसादः क्रियतामाशु नीयतां नरकेऽन्यतः  ॥ २०९.१०० ॥
एवमुक्तास्ततस्तैस्तु गतास्ते त्वशुचिं प्रति  ।
तत्र ते नारकाः सन्ति पूर्ववत्तेऽपि चुक्रुशुः  ॥ २०९.१०१ ॥
एवं ते किंकराः सर्वे पर्यटन्नरकमण्डले  ।
नरकेऽपि स्थितिस्तस्य नास्ति पापस्य दुर्मतेः  ॥ २०९.१०२ ॥
यदा तदा तु ते सर्वे तं गृह्य यमसन्निधौ  ।
गत्वा निवेद्य तत्सर्वं यदुक्तं नारकैर्नरैः  ।
नरके न स्थितिर्यस्य तस्य किं क्रियतां वद  ॥ २०९.१०३ ॥

यम उवाच -
पापिष्ठ एष वै यातु योनिं तिर्यङ्निषेविताम्  ।
कालं मुनिभिरुद्दिष्टः तिर्यग्योनिं प्रवेश्यताम्  ॥ २०९.१०४ ॥
एवमुक्ते तु वचने प्रजासंयमनेन च  ।
स गतः कृमितां पापो विष्ठासु च पृथक्पृथक् ॥ २०९.१०५ ॥
ततोऽसौ दंशमशकान् पिपीलिकसमुद्भवान्  ।
यूकामत्कुणकाढ्यांश्च गत्वा पक्षित्वमागतः  ॥ २०९.१०६ ॥
स्थावरत्वं गतः पश्चात्पाषाणत्वं ततः परम्  ।
सरीसृपानजगरवराहमृगहस्तिनः  ॥ २०९.१०७ ॥
वृकश्वानखरोष्ट्रांश्च सूकरीं ग्रामजातिकाम्  ।
योनिमाश्वतरीं प्राप्य तथा महिषसम्भवाम्  ॥ २०९.१०८ ॥
एताश्चान्याश्च बह्वीर्वै प्राप योनीः क्रमेण वै  ।
स ता योनीरनुप्राप्य धुर्योऽभूद्भारवाहकः  ॥ २०९.१०९ ॥
स गृहे पार्थिवेशस्य धार्मिकस्य यशस्विनः  ।
स दृष्ट्वा कार्त्तिकीं प्राप्तामेकदा नृपसत्तमः  ॥ २०९.११० ॥
पुरोहितं समाहूय ब्राह्मणांश्च तथा बहून्  ।
न गृहे कार्त्तिकीं कुर्यादेतन्मे बहुशः श्रुतम्  ॥ २०९.१११ ॥
समेताः कुत्र यास्याम इति ब्रूत द्विजोत्तमाः  ।
यो गृहे कार्त्तिकीं कुर्यात्स्नानदानादिवर्जितः  ॥ २०९.११२ ॥
संवत्सरकृतात्पुण्यात्स बहिर्भवति श्रुतिः  ।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन तीर्थं सर्वगुणान्वितम्  ॥ २०९.११३ ॥
सहितास्तत्र गच्छामः स्नातुं दातुं च शक्तितः  ।
एवमुक्ते तु वचने पार्थिवेन द्विजोत्तमाः  ॥ २०९.११४ ॥
ऊचुः श्रेष्ठं नृपथेष्ठ रेवाया उत्तरे तटे  ।
भारेश्वरेति विख्यातं मुक्तितीर्थं नृपोत्तम  ॥ २०९.११५ ॥
तत्र यामो वयं सर्वे सर्वपापक्षयावहम्  ।
एवमुक्तः स नृपतिर्गृहीत्वा प्रचुरं वसु  ॥ २०९.११६ ॥
शकटं संभृतं कृत्वा तत्र युक्तः स धूर्वहः  ।
यः कृत्वा मित्रहननं गोयोनिं समुपागतः  ॥ २०९.११७ ॥
इत्थं स नर्मदातीरे सम्प्राप्तस्तीर्थमुत्तमम्  ।
गत्वा चतुर्दशीदिने ह्युपवासकृतक्षणः  ॥ २०९.११८ ॥
गत्वा स नर्मदातीरे नाम रुद्रेत्यनुस्मरन्  ।
शुचिप्रदेशाच्च मृदं मन्त्रेणानेन गृह्यताम्  ॥ २०९.११९ ॥
उद्धृतासि वराहेण रुद्रेण शतबाहुना  ।
अहमप्युद्धरिष्यामि प्रजया बन्धनेन च  ॥ २०९.१२० ॥
स एवं तां मृदं नीत्वा मुक्त्वा तीरे तथोत्तरे  ।
ददर्श भास्करं पश्चान्मन्त्रेणानेन चालभेत् ॥ २०९.१२१ ॥
अश्वक्रान्ते रथक्रान्ते विष्णुक्रान्ते वसुंधरे  ।
मृत्तिके हर मे पापं जन्मकोटिशतार्जितम्  ॥ २०९.१२२ ॥
तत एवं विगाह्यापो मन्त्रमेतमुदीरयेत् ।
त्वं नर्मदे पुण्यजले तवाम्भः शङ्करोद्भवम्  ॥ २०९.१२३ ॥
स्नानं प्रकुर्वतो मेऽद्य पापं हरतु चार्जितम्  ।
स स्नात्वानेन विधिना संतर्प्य पितृदेवताः  ॥ २०९.१२४ ॥
ययौ देवालयं पश्चादुपहारैः समन्वितः  ।
भक्त्या संचिन्त्य सान्निध्ये शङ्करं लोकशङ्करम्  ॥ २०९.१२५ ॥
पुराणोक्तविधानेन पूजां समुपचक्रमे  ।
पूजाचतुष्टयं देवि शिवरात्र्यां निगद्यते  ॥ २०९.१२६ ॥
संस्नाप्य प्रथमे यामे पञ्चगव्येन शङ्करम्  ।
घृतेन पूरणं पश्चात्कृतं नृपवरेण तु  ॥ २०९.१२७ ॥
धूपदीपनैवेद्याद्यं संकल्प्य च यथाविधि  ।
अर्घेणानेन देवेशं मन्त्रेणानेन शङ्करम्  ॥ २०९.१२८ ॥
नमस्ते देवदेवेश शम्भो परमकारण  ।
गृहाणार्घमिमं देव संसाराघमपाकुरु  ॥ २०९.१२९ ॥
वित्तानुरूपतो दत्तं सुवर्णं मन्त्रकल्पितम्  ।
अग्निर्हि देवाः सर्वे सुवर्णं च हुताशनात् ॥ २०९.१३० ॥
अतः सुवर्णदानेन प्रीताः स्युः सर्वदेवताः  ।
तदर्घं सर्वदा दातुः प्रीतो भवतु शङ्करः  ॥ २०९.१३१ ॥
अनेन विधिना तेन पूजितः प्रथमे शिवः  ।
यामे द्वितीये तु पुनः पूर्वोक्तविधिना चरेत् ॥ २०९.१३२ ॥
स्नापयामास दुग्धेन गव्येन त्रिपुरान्तकम्  ।
तंदुलैः पूरणं पश्चात्कृतं लिङ्गस्य शूलिनः  ॥ २०९.१३३ ॥
कृत्वा विधानं पूर्वोक्तं दत्तं वस्त्रयुगं सितम्  ।
श्वेतवस्त्रयुगं यस्माच्छङ्करस्यातिवल्लभम्  ॥ २०९.१३४ ॥
प्रीतो भवति वै शम्भुर्दत्तेन श्वेतवाससा  ।
यामं तृतीयं सम्प्राप्तं दृष्ट्वा नृपतिसत्तमः  ॥ २०९.१३५ ॥
देवं संस्नाप्य मधुना पूरणं चक्रिवांस्तिलैः  ।
तिलद्रोणप्रदानं च कुर्यान्मन्त्रमुदीरयन्  ॥ २०९.१३६ ॥
तिलाः श्वेतास्तिलाः कृष्णाः सर्वपापहरास्तिलाः  ।
तिलद्रोणप्रदानेनु संसारश्छिद्यतां मम  ॥ २०९.१३७ ॥
अनेन विधिना राजा यामिनीयामपूजनम्  ।
अतिवाह्य विनोदेन ब्रह्मघोषेण जागरम्  ॥ २०९.१३८ ॥
चकार पूजनं शम्भोर्बहुपुण्यप्रसाधकम्  ।
ये जागरे त्रिनेत्रस्य शिवरात्र्यां शिवस्थिताः  ॥ २०९.१३९ ॥
ते यां गतिं गताः पार्थ न तां गच्छन्ति यज्विनः  ।
पापानि यानि कानि स्युः कोटिजन्मार्जितान्यपि  ॥ २०९.१४० ॥
हरकेशवयोः स्नान्ति जागरे यान्ति संक्षयम्  ।
यावन्तो निमिषा नृणां भवन्ति निशि जाग्रताम्  ॥ २०९.१४१ ॥
निमिषे निमिषे राजन्नश्वमेधफलं ध्रुवम्  ।
उपवासपराणां च देवायतनवासिनाम्  ॥ २०९.१४२ ॥
शृण्वतां धर्ममाख्यानं ध्यायतां हरकेशवौ  ।
न तां बहुसुवर्णेन क्रतुना गतिमाप्नुयुः  ॥ २०९.१४३ ॥
शिवरात्रिस्तिथिः पुण्या कार्त्तिकी च विशेषतः  ।
रेवाया उत्तरं कूलं तीरं भारेश्वरेति च  ॥ २०९.१४४ ॥
जागृतश्चातिदुःखेन कथं पापं न हास्यति  ।
इत्थंस जागरं कृत्वा शिवरात्र्यां नरेश्वरः  ॥ २०९.१४५ ॥
प्रभाते विमले गत्वा नर्मदातीरमुत्तमम्  ।
स्नापितास्तेन ते सर्वे वाहनानि गजादयः  ॥ २०९.१४६ ॥
यैस्तु वाहैर्गतस्तीर्थं स्नातोऽहं स्नापयामि तान्  ।
तत्र मध्यस्थितः स्नातस्तिर्यक्त्वान्निर्गतो वणिक् ॥ २०९.१४७ ॥
दानं ददौ तानुद्दिश्य किंचिच्छक्त्यनुरूपतः  ।
तेन वाहकृताद्दोषान्मुक्तो भवति मानवः  ॥ २०९.१४८ ॥
अन्यथासौ कृतो लाभः कृतो व्रजति तान् प्रति  ।
संस्नाप्य तं ततो राजा स्वयं स्नात्वा विधानतः  ॥ २०९.१४९ ॥
संतर्प्य पितृदेवांश्च कृत्वा श्राद्धं यथाविधि  ।
कृत्वा पिण्डान्पितृभ्यश्च वृषमुत्सृज्य लक्षणम्  ॥ २०९.१५० ॥
गत्वा देवालयं पश्चाद्देवं तीर्थोदकेन च  ।
संस्नाप्य पञ्चगव्येन ततः पञ्चामृतेन च  ॥ २०९.१५१ ॥
सर्वौषधिजलेनैव ततः शुद्धोदकेन च  ।
चन्दनेन सुगन्धेन समालभ्य च शङ्करम्  ॥ २०९.१५२ ॥
कुङ्कुमैश्च सकर्पूरैर्गन्धैश्च विविधैस्तथा  ।
पुष्पौघैश्च सुगन्धाढ्यैश्चतुर्थं लिङ्गपूरणम्  ॥ २०९.१५३ ॥
कृतं नृपवरेणात्र कुर्वता पूर्वकं विधिम्  ।
गोदानं च कृतं पश्चाद्विधिदृष्टेन कर्मणा  ॥ २०९.१५४ ॥
धेनुके रुद्ररूपासि रुद्रेण परिनिर्मिता  ।
अस्मिन्नगाधे संसारे पतन्तं मां समुद्धर  ॥ २०९.१५५ ॥
धेनुं स्वलंकृतां दद्यादनेन विधिना ततः  ।
क्षमाप्य देवदेवेशं ब्राह्मणान् भोजयेद्बहून्  ॥ २०९.१५६ ॥
षड्विधैर्भोजनैर्भक्ष्यैर्वासोभिस्तान् समर्चयेत् ।
दक्षिणाभिर्विचित्राभिः पूजयित्वा क्षमापयेत् ॥ २०९.१५७ ॥
स स्वयं बुभुजे पश्चात्परिवारसमन्वितः  ।
तामेव रजनीं तत्र न्यवसज्जगतीपतिः  ॥ २०९.१५८ ॥
तस्य तत्रोषितस्यैवं निशीथेऽथ नरेश्वर  ।
आकाशे सोऽति शुश्राव दिव्यवाणीसमीरितम्  ॥ २०९.१५९ ॥

वागुवाच -
राजन्समं ततो लोके फलं भवति साम्प्रतम्  ।
संसारसागरे ह्यत्र पतितानां दुरात्मनाम्  ॥ २०९.१६० ॥
यदि संनिधिमात्रेण फलं तत्रोच्यते कथम्  ।
यदि शंतनुवंशस्य तत्रोन्मादकरं भवेत् ॥ २०९.१६१ ॥
य एष त्वद्गृहे वोढा ह्यतिभारधुरंधरः  ।
अनेन मित्रहननं पापं विश्वासघातनम्  ॥ २०९.१६२ ॥
कृतं जन्मसहस्राणामतीते परिजन्मनि  ।
गतेन पाप्मनात्मानं नरकेषु च संस्थितिः  ॥ २०९.१६३ ॥
ततो योनिसहस्रेषु गतिस्तिर्यक्षु चैव हि  ।
गोयोनिं समनुप्राप्तस्त्वद्गृहे स सुदुर्मतिः  ॥ २०९.१६४ ॥
स्नापितश्च त्वया तीर्थे ह्यस्मिन् पर्वसमागमे  ।
दृष्ट्वा पूजां त्वया कॢप्तां कृता जागरणक्रिया  ॥ २०९.१६५ ॥
तेन निष्कल्मषो जातो मुक्त्वा देहं तवाग्रतः  ।
स्वर्गं प्रति विमानस्थः सोऽद्य राजन्गमिष्यति  ॥ २०९.१६६ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
एवमुक्ते निपतितो धुर्यः प्राणैर्व्ययुज्यत  ।
विमानवरमारूढस्तत्क्षणात्समदृश्यत  ॥ २०९.१६७ ॥
स तं प्रणम्य राजेन्द्रमुवाच प्रहसन्निव  ॥ २०९.१६८ ॥

वृष उवाच -
भोभो नृपवरश्रेष्ठ तीर्थमाहात्म्यमुत्तमम्  ।
यत्र चास्मद्विधस्तीर्थे मुच्यते पातकैर्नरः  ।
मया ज्ञातमशेषेण मत्समो नास्ति पातकी  ॥ २०९.१६९ ॥
अतः परं किं तु कुर्यां परं तीर्थानुकीर्तनम्  ।
भवान्माता भवन्भ्राता भवांश्चैव पितामहः  ॥ २०९.१७० ॥
क्षन्तव्यं प्रणतोऽस्म्यद्य यस्मिंस्तीर्थे हि मादृशाः  ।
गतिमीदृग्विधां यान्ति न जाने तव का गतिः  ॥ २०९.१७१ ॥
समाराध्य महेशानं सम्पूज्य च यथाविधि  ।
का गतिस्तव संभाष्या देह्यनुज्ञां मम प्रभो  ॥ २०९.१७२ ॥
त्वरयन्ति च मां ह्येते दिविस्थाः प्रणयाद्गणाः  ।
स्वस्त्यस्तु ते गमिष्यामीत्युक्त्वा सोऽन्तर्दधे क्षणात् ॥ २०९.१७३ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
गते चादर्शनं तत्र स राजा विस्मयान्वितः  ।
तीर्थमाहात्म्यमतुलं वर्णयन्स्वपुरं गतः  ॥ २०९.१७४ ॥
इत्थंभूतं हि तत्तीर्थं नर्मदायां व्यवस्थितम्  ।
सर्वपापक्षयकरं सर्वदुःखघ्नमुत्तमम्  ॥ २०९.१७५ ॥
उपपापानि नश्यन्ति स्नानमात्रेण भारत  ।
कार्त्तिकस्य चतुर्दश्यामुपवासपरायणः  ॥ २०९.१७६ ॥
चतुर्धा पूरयेल्लिङ्गं तस्य पुण्यफलं शृणु  ।
ब्रह्महत्या सुरापानं स्तेयं गुर्वङ्गनागमः  ॥ २०९.१७७ ॥
महापापानि चत्वारि चतुर्भिर्यान्ति संक्षयम्  ।
सोऽश्वमेधस्य यज्ञस्य लभते फलमुत्तमम्  ॥ २०९.१७८ ॥
कार्त्तिके शुक्लपक्षस्य चतुर्दश्यामुपोषितः  ।
स्वर्णदानाच्च तत्तीर्थे यज्ञस्य लभते फलम्  ॥ २०९.१७९ ॥
अष्टम्यां वा चतुर्दश्यां वैशाखे मासि पूर्ववत् ।
दीपं पिष्टमयं कृत्वा पित्ःन् सर्वान् विमोक्षयेत् ॥ २०९.१८० ॥
तत्र यद्दीयते दानमपि वालाग्रमात्रकम्  ।
तदक्षयफलं सर्वमेवमाह महेश्वरः  ॥ २०९.१८१ ॥
भारभूत्यां मृतानां तु नराणां भावितात्मनाम्  ।
अनिवर्तिका गती राजञ्छिवलोकान्निरन्तरम्  ॥ २०९.१८२ ॥
अथवा लोकवृत्त्यर्थं मर्त्यलोकं जिगीषति  ।
साङ्गवेदज्ञविप्राणां जायते विमले कुले  ॥ २०९.१८३ ॥
धनधान्यसमायुक्तो वेदविद्यासमन्वितः  ।
सर्वव्याधिविनिर्मुक्तो जीवेच्च शरदां शतम्  ॥ २०९.१८४ ॥
पुनस्तत्तीर्थमासाद्य ह्यक्षयं पदमाप्नुयात् ॥ २०९.१८५ ॥
एतत्पुण्यं पापहरं कथितं ते नृपोत्तम  ।
भारतेदं महाख्यानं शृणु चैव ततः परम्  ॥ २०९.१८६ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे भारभूतितीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम नवाधिकद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २१०

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
तस्यैवानन्तरं तात पुङ्खिलं तीर्थमुत्तमम्  ।
तत्र तीर्थे पुरा पुङ्खः पार्थ सिद्धिमुपागतः  ॥ २१०.१ ॥
जामदग्न्यो महातेजाः क्षत्रियान्तकरः प्रभुः  ।
तपः कृत्वा सुविपुलं नर्मदोत्तरतीरभाक् ॥ २१०.२ ॥
ततः प्रभृति विख्यातं पुङ्खतीर्थं नरेश्वर  ।
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा ह्याराध्य परमेश्वरम्  ॥ २१०.३ ॥
इहलोके बलैर्युक्तः परे मोक्षमवाप्नुयात् ।
देवान्पित्ःन् समभ्यर्च्य पित्ःणामनृणी भवेत् ॥ २१०.४ ॥
तत्र तीर्थे नरो यस्तु प्राणत्यागं करोति वै  ।
अनिवर्तिका गतिस्तस्य रुद्रलोकादसंशयम्  ॥ २१०.५ ॥
तत्र तीर्थे नरः स्नात्वा हयमेधफलं लभेत् ॥ २१०.६ ॥
तत्र तीर्थे नरो यस्तु ब्राह्मणान् भोजयेन्नृप  ।
एकस्मिन् भोजिते विप्रे कोटिर्भवति भोजिता  ॥ २१०.७ ॥
तत्र तीर्थे तु यः कश्चित्पूजयेद्वृषभध्वजम्  ।
वाजपेयस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोत्यसंशयम्  ॥ २१०.८ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे पुङ्खिलतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम दशोत्तरद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २११

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
आश्चर्यभूतं लोकस्य देवदेवेन यत्कृतम्  ।
तत्ते सर्वं प्रवक्ष्यामि नर्मदातटवासिनाम्  ॥ २११.१ ॥
द्विजान् सुकृत्पणान् देवः कुष्ठी भूत्वा ययाच ह  ।
श्राद्धकाले तु सम्प्राप्ते रक्तगन्धानुलेपनः  ॥ २११.२ ॥
स्रवद्बुद्बुदगात्रस्तु मक्षिकाकृमिसंवृतः  ।
दुश्चर्मा दुर्मुखो गन्धी प्रस्खलंश्च पदे पदे  ॥ २११.३ ॥
ब्राह्मणावसथं गत्वा स्खलन्द्वारेऽब्रवीदिदम्  ।
भोभो गृहपते त्वद्य ब्राह्मणैः सह भोजनम्  ॥ २११.४ ॥
त्वद्गृहे कर्तुमिच्छामि ह्येभिः सह सुसंस्कृतम्  ।
ततस्तं ब्रह्माणं दृष्ट्वा यजमानसमन्विताः  ॥ २११.५ ॥
स्रवन्तं सर्वगात्रेषु धिग्धिगित्येवमब्रुवन्  ।
निर्गच्छस्वाशु दुर्गन्ध गृहाच्छीघ्रं द्विजाधम  ॥ २११.६ ॥
अभोज्यमेतत्सर्वेषां दर्शनात्तव सत्कृतम्  ।
एवमेव तथेत्युक्त्वा देवदेवो महेश्वरः  ॥ २११.७ ॥
जगामाकाशममलं दृश्यमानो द्विजोत्तमैः  ।
गते चादर्शनं देवे स्नात्वाभ्युक्ष्य समन्ततः  ॥ २११.८ ॥
भुञ्जतेऽस्म द्विजा राजन्यावत्पात्रे पृथक्पृथक् ।
यत्रयत्र च पश्यन्ति तत्रतत्र कृमिर्बहुः  ॥ २११.९ ॥
दृष्ट्वा विस्मयमापन्नाः सर्वे किमिति चाब्रुवन्  ।
ततः कश्चिदुवाचेदं ब्राह्मणो गुणवानजः  ॥ २११.१० ॥
योगीन्द्रः शङ्कया तत्र बहुविप्रसमागमे  ।
योऽत्र पूर्वं समायातः स योगी परमेश्वरः  ॥ २११.११ ॥
तस्येदं क्रीडितं मन्ये भर्त्सितस्य विपाकजम्  ।
फलं भवति नान्यस्य ह्यतिथेः शास्त्रनिश्चयात् ॥ २११.१२ ॥
सम्पूज्य परमात्मा वै ह्यतिथिश्च विशेषतः  ।
श्राद्धकाले तु सम्प्राप्तमतिथिं यो न पूजयेत् ॥ २११.१३ ॥
पिशाचा राक्षसास्तस्य तद्विलुम्पन्त्यसंशयम्  ।
रूपान्वितं विरूपं वा मलिनं मलिनाम्बरम्  ॥ २११.१४ ॥
योगीन्द्रं श्वपचं वापि अतिथिं न विचारयेत् ।
तच्छ्रुत्वा वचनं तस्य यजमानपुरोगमाः  ॥ २११.१५ ॥
ब्राह्मणा द्विजमन्वेष्टुं धाविताः सर्वतोदिशम्  ।
तावत्कथंचित्केनापि गहनं वनमाश्रितः  ॥ २११.१६ ॥
दृष्टो दृष्ट इति प्रोक्तं तेन ते सर्व आगताः  ।
ततः पश्यन्ति तं विप्रं स्थाणुवन्निश्चलं स्थितम्  ॥ २११.१७ ॥
क्रन्दते न चलति स्पन्दते न च पश्यति  ।
जल्पन्ति करुणं केचित्स्तुवन्ति च तथापरे  ॥ २११.१८ ॥
वाग्भिः सततमिष्टाभिः स्तूयमानस्त्रिलोचनः  ।
क्षुधार्दितानां देवेश ब्राह्मणानां विशेषतः  ।
विनष्टमन्नं सर्वेषां पुनः संकर्तुमर्हसि  ॥ २११.१९ ॥
श्रुत्वा तु वचनं तेषां ब्राह्मणानां युधिष्ठिर  ।
परया कृपया देवः प्रसन्नस्तानुवाच ह  ॥ २११.२० ॥
मया प्रसन्नेन महानुभावास्तदेव वोऽन्नं विहितं सुधेव  ।
भुञ्जन्तु विप्राः सह बन्धुभृत्यैरर्चन्तु नित्यं मम मण्डलं च  ॥ २११.२१ ॥
ततश्चायतनं पार्थ देवदेवस्य शूलिनः  ।
मुण्डिनामेति विख्यातं सर्वपापहरं शुभम्  ।
कार्त्तिक्यां तु विशेषेण गयातीर्थेन तत्समम्  ॥ २११.२२ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे मुण्डितीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकादशोत्तरद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २१२

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
अथान्यत्सम्प्रवक्ष्यामि देवस्य चरितं महत् ।
श्रुतमात्रेण येनाशु सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ २१२.१ ॥
भिक्षुरूपं परं कृत्वा देवदेवो महेश्वरः  ।
एकशालां गतो ग्रामं भिक्षार्थी क्षुत्पिपासितः  ॥ २१२.२ ॥
अक्षसूत्रोद्यतकरो भस्मगुण्ठितविग्रहः  ।
स्फुरत्त्रिशूलो विश्वेशो जटाकुण्डलभूषितः  ॥ २१२.३ ॥
कृत्तिवासा महाकायो महाहिकृतभूषणः  ।
वादयन्वै डमरुकं डिण्डिमप्रतिमं शुभम्  ॥ २१२.४ ॥
कपालपाणिर्भगवान्बालकैर्बहुभिर्वृतः  ।
क्वचिद्गायन्हसंश्चैव नृत्यन्वदन् क्वचित्क्वचित् ॥ २१२.५ ॥
यत्र यत्र गृहे देवो लीलया डिण्डमं न्यसेत् ।
भाराक्रान्तं गृहं पार्थ तत्रतत्र विनश्यति  ॥ २१२.६ ॥
एवं सम्प्रचरन् देवो वेष्टितो बहुभिर्जनैः  ।
दृश्यादृश्येन रूपेण निर्जगाम बहिः प्रभुः  ॥ २१२.७ ॥
इतश्चेतश्च धावन्तं न पश्यन्ति यदा जनाः  ।
विस्मितास्ते स्थिताः शम्भुर्भविष्यति ततोऽस्तुवन्  ॥ २१२.८ ॥
तेषां तु स्तुवतां भक्त्या शङ्करं जगतां पतिम्  ।
डिण्डिरूपो हि भगवांस्तदासौ प्रत्यदृश्यत  ॥ २१२.९ ॥
तदाप्रभृति देवेशो डिण्डिमेश्वर उच्यते  ।
दर्शनात्स्पर्शनाद्राजन् सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ २१२.१० ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे एकशालडिण्डिमेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम द्वादशोत्तरद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २१३

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
पुनरन्यत्प्रवक्ष्यामि देवस्य चरितं महत् ।
श्रुतमात्रेण येनैव सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ २१३.१ ॥
अबालो बालरूपेण ग्रामण्यैर्बालकैः सह  ।
आमलैः क्रीडते शम्भुस्तत्ते वक्ष्यामि भारत  ॥ २१३.२ ॥
सर्वैस्तैरामलाः क्षिप्ता ये ते देवेन पाण्डव  ।
आनीतास्तत्क्षणादेव ततः पश्चात्क्षिपेद्धरः  ॥ २१३.३ ॥
यावद्गत्वा दिशो दिग्भ्य आगच्छन्ति पृथक्पृथक् ।
तावत्तमामलं भूतं पश्यन्ति परमेश्वरम्  ॥ २१३.४ ॥
तृतीये चैव यत्कर्म देवदेवस्य धीमतः  ।
स्थानानां परमं स्थानमामलेश्वरमुत्तमम्  ॥ २१३.५ ॥
तेन पूजितमात्रेण प्राप्यते परमं पदम्  ॥ २१३.६ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे आमलेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम त्रयोदशोत्तरद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २१४

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
चतुर्थं सम्प्रवक्ष्यामि देवस्य चरितं महत् ।
श्रुतमात्रेण येनैव सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ २१४.१ ॥
कपाली कान्थिको भूत्वा यथा स व्यचरन्महीम्  ।
पिशाचैर्राक्षसैर्भूतैर्डाकिनीयोगिनीवृतः  ॥ २१४.२ ॥
भैरवं रूपमास्थाय प्रेतासनपरिग्रहः  ।
त्रैलोक्यस्याभयं दत्त्वा चचार विपुलं तपः  ॥ २१४.३ ॥
आषाढी तु कृता तत्र ह्याषाढीनाम विश्रुतम्  ।
कन्था मुक्ता ततोऽन्यत्र देवेन परमेष्ठिना  ॥ २१४.४ ॥
तदाप्रभृति राजेन्द्र स कन्थेश्वर उच्यते  ।
तस्य दर्शनमात्रेण ह्यश्वमेधफलं लभेत् ॥ २१४.५ ॥
देवो मार्गे पुनस्तत्र भ्रमते च यदृच्छया  ।
विक्रीणाति बलाकारो दृष्ट्वा चोक्तो हरेण तु  ॥ २१४.६ ॥
यदि भद्र न चेत्कोपं करोषि मयि साम्प्रतम्  ।
बलाभिर्भर मे लिङ्गं ददामि बहु ते धनम्  ॥ २१४.७ ॥
एवमुक्तोऽथ देवेन स वणिग्लोभमोहितः  ।
योजयामास बलका लिङ्गे चोत्तममध्यमान्  ॥ २१४.८ ॥
तावद्यावत्क्षयं सर्वे गताः काले सुसंचिताः  ।
स्थितं समुन्नतं लिङ्गं दृष्ट्वा शोकमुपागमत् ॥ २१४.९ ॥
कृत्वा तु खण्डखण्डानि स देवः परमेश्वरः  ।
उवाच प्रहसन्वाक्यं तं दृष्ट्वा गतसाध्वसम्  ॥ २१४.१० ॥
न च मे पूरितं लिङ्गं यास्यामि यदि मन्यसे  ।
ददामि तत्र वित्तं ते यदि लिङ्गं प्रपूरितम्  ॥ २१४.११ ॥

वणिगुवाच -
अधन्यः कृतपुण्योऽहं निग्राह्यः परमेश्वर  ।
तव प्रियमकुर्वाणः शोचिष्ये शाश्वतीः समाः  ॥ २१४.१२ ॥
एतच्छ्रुत्वा वचस्तस्य वणिक्पुत्रस्य भारत  ।
असंक्षयं धनं दत्त्वा स्थितस्तत्र महेश्वरः  ॥ २१४.१३ ॥
तदा प्रभृति राजेन्द्र बलाकैरिव भूषितम्  ।
प्रत्ययार्थं स्थितं लिङ्गं लोकानुग्रहकाम्यया  ॥ २१४.१४ ॥
देवेन रचितं पार्थ क्रीडया सुप्रतिष्ठितम्  ।
देवमार्गमिति ख्यातं त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्  ।
पश्यन् प्रपूजयन् वापि सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ २१४.१५ ॥
देवमार्गे तु यो गत्वा पूजयेद्बलाकेश्वरम्  ।
पञ्चायतनमासाद्य रुद्रलोकं स गच्छति  ॥ २१४.१६ ॥
देवमार्गे मृतानां तु नराणां भावितात्मनाम्  ।
न भवेत्पुनरावृत्ती रुद्रलोकात्कदाचन  ॥ २१४.१७ ॥
देवमार्गस्य माहात्म्यं भक्त्या श्रुत्वा नरोत्तम  ।
मुच्यते सर्वपापेभ्यो नात्र कार्या विचारणा  ॥ २१४.१८ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे श्रीकपालतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम चतुर्दशोत्तरद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २१५

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
शृङ्गितीर्थं ततो गच्छेन्मोक्षदं सर्वदेहिनाम्  ।
मृतानां तत्र राजेन्द्र मोक्षप्राप्तिर्न संशयः  ॥ २१५.१ ॥
तत्रैव पिण्डदानेन पित्ःणामनृणो भवेत् ।
तेन पुण्येन पूतात्मा लभेद्गाणेश्वरीं गतिम्  ॥ २१५.२ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे शृङ्गितीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम पञ्चदशोत्तरद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २१६

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
अषाढीतीर्थमागच्छेत्ततो भूपालनन्दन  ।
कामिकं रूपमास्थाय स्थितो यत्र महेश्वरः  ॥ २१६.१ ॥
चातुर्युगमिदं तीर्थं सर्वतीर्थेष्वनुत्तमम्  ।
तत्र स्नात्वा नरो राजन् रुद्रस्यानुचरो भवेत् ॥ २१६.२ ॥
तत्र तीर्थे तु यः कश्चित्कुरुते प्राणमोक्षणम्  ।
अनिवर्तिका गतिस्तस्य रुद्रलोकादसंशयम्  ॥ २१६.३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे अषाढीतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम षोडशोत्तरद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २१७

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
एरण्डीसङ्गमं गच्छेत्सुरासुरनमस्कृतम्  ।
तत्तु तीर्थं महापुण्यं महापातकनाशनम्  ॥ २१७.१ ॥
उपवासपरो भूत्वा नियतेन्द्रियमानसः  ।
तत्र स्नात्वा विधानेन मुच्यते ब्रह्महत्यया  ॥ २१७.२ ॥
तत्र तीर्थे तु यो भक्त्या प्राणत्यागपरो भवेत् ।
अनिवर्तिका गतिस्तस्य रुद्रलोकादसंशयम्  ॥ २१७.३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे एरण्डीतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम सप्तदशोत्तरद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २१८

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेद्धराधीश तीर्थं परमशोभनम्  ।
जमदग्निरिति ख्यातं यत्र सिद्धो जनार्दनः  ॥ २१८.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
कथं सिद्धो द्विजश्रेष्ठ वासुदेवो जगद्गुरुः  ।
मानुषं रूपमास्थाय लोकानां हितकाम्यया  ॥ २१८.२ ॥
एतत्सर्वं यथान्यायं देवदेवस्य चक्रिणः  ।
चरितं श्रोतुमिच्छामि कथ्यमानं त्वयानघ  ॥ २१८.३ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
आसीत्पूर्वं महाराज हैहयाधिपतिर्महान्  ।
कार्तवीर्य इति ख्यातो राजा बाहुसहस्रवान्  ॥ २१८.४ ॥
हस्त्यश्वरथसम्पन्नः सर्वशस्त्रभृतां वरः  ।
वेदविद्याव्रतस्नातः सर्वभूताभयप्रदः  ॥ २१८.५ ॥
माहिष्मत्याः पतिः श्रीमान्राजा ह्यक्षौहिणीपतिः  ।
स कदाचिन्मृगान्हन्तुं निर्जगाम महाबलः  ॥ २१८.६ ॥
बहुभिर्दिवसैः प्राप्तो भृगुकच्छमनुत्तमम्  ।
जमदग्निर्महातेजा यत्र तिष्ठति तापसः  ॥ २१८.७ ॥
रेणुकासहितः श्रीमान्सर्वभूताभयप्रदः  ।
तस्य पुत्रोऽभवद्रामः साक्षान्नारायणः प्रभुः  ॥ २१८.८ ॥
सर्वक्षत्रगुणैर्युक्तो ब्रह्मविद्ब्राह्मणोत्तमः  ।
तोषयन्परया भक्त्या पितरौ परमार्थवत् ॥ २१८.९ ॥
तं तदा चार्जुनं दृष्ट्वा जमदग्निः प्रतापवान्  ।
चरन्तं मृगयां गत्वा ह्यातिथ्येन न्यमन्त्रयत् ॥ २१८.१० ॥
तथेति चोक्त्वा स नृपः सभृत्यबलवाहनः  ।
जगाम चाश्रमं पुण्यमृषेस्तस्य महात्मनः  ॥ २१८.११ ॥
तत्क्षणादेव सम्पन्नं श्रिया परमया वृतम्  ।
विस्मयं परमं तत्र दृष्ट्वा राजा जगाम ह  ॥ २१८.१२ ॥
गतमात्रस्तु सिद्धेन परमान्नेन भोजितः  ।
सभृत्यबलवान्राजा ब्राह्मणेन यदृच्छया  ।
किमेतदिति पप्रच्छ कारणं शक्तिमेव च  ॥ २१८.१३ ॥
कामधेनोः प्रभावं तं ज्ञात्वा प्राह ततो द्विजम्  ।
दक्षिणां देहि मे विप्र कल्मषां धेनुमुत्तमाम्  ॥ २१८.१४ ॥
शतं शतसहस्राणामयुतं नियुतं परम्  ।
भूषितानां च धेनूनां ददामि तव चार्बुदम्  ॥ २१८.१५ ॥

जमदग्निरुवाच -
अयुतैः प्रयुतैर्नाहं शतकोटिभिरुत्तमाम्  ।
कामधेनुमिमां तात न दद्मि प्रतिगम्यताम्  ॥ २१८.१६ ॥
एवमुक्तः स राजेन्द्रस्तेन विप्रेण भारत  ।
क्रोधसंरक्तनयन इदं वचनमब्रवीत् ॥ २१८.१७ ॥
यस्येदृशः कामचारो मय्यपि द्विजपांसन  ।
अहं ते पश्यतस्तस्मान्नयामि सुरभिं गृहात् ॥ २१८.१८ ॥

द्विज उवाच -
कः क्रीडति सरोषेण निर्भयो हि महाहिना  ।
मृत्युदृष्टोतरेणापि मम धेनुं नयेत यः  ॥ २१८.१९ ॥
एवमुक्त्वा महादण्डं ब्रह्मदण्डमिवापरम्  ।
गृहीत्वा परमक्रुद्धो जमदग्निरुवाच ह  ॥ २१८.२० ॥
यस्यास्ति शक्तिस्तेजो वा क्षत्रियस्य कुलाधमः  ।
धेनुं नयतु मे सद्यः क्षीणायुः सपरिच्छदः  ॥ २१८.२१ ॥
एतच्छ्रुत्वा वचः क्रूरं हैहयः शतशो वृतः  ।
धावमानः क्षितितले ब्रह्मदण्डहतोऽपतत् ॥ २१८.२२ ॥
हुंकृतेन ततो धेन्वाः खड्गपाशासिपाणयः  ।
निर्गच्छन्तः प्रदृश्यन्ते कल्मषायाः सहस्रशः  ॥ २१८.२३ ॥
नासापुटाग्राद्रोमाग्रात्किराता मागधा गुदात् ।
रन्ध्रान्तरेषु चोत्पन्नाः शतशोऽथ सहस्रशः  ॥ २१८.२४ ॥
एवमन्योऽन्यमाहत्य हैहयष्टङ्कणान्दहन्  ।
विनाशं सह विप्रेण गता ह्यर्जुनतेजसा  ॥ २१८.२५ ॥
कार्तवीर्यो जयं लब्ध्वा संख्ये हत्वा द्विजोत्तमम्  ।
जगाम स्वां पुरीं हृष्टः कृतान्तवशमोहितः  ॥ २१८.२६ ॥
ततस्त्वरान्वितः प्राप्तः पश्चाद्रामो गते रिपौ  ।
आक्रन्दमानां जननीं ददर्श पितुरन्तिके  ॥ २१८.२७ ॥

राम उवाच -
केनेदमात्मनाशाय ह्यज्ञानात्साहसं कृतम्  ।
मम तातं जिघांसुर्यो द्रष्टुं मृत्युमिहेच्छति  ॥ २१८.२८ ॥
ततः सा रामवाक्येन गतसत्त्वेव विह्वला  ।
उदरं करयुग्मेन ताडयन्ती ह्युवाच तम्  ॥ २१८.२९ ॥
अर्जुनेन नृशंसेन क्षत्रियैरपरैः सह  ।
इहागत्य पिता तेन निहतो बाहुशालिना  ॥ २१८.३० ॥
तं पश्य निहतं तातं गतासुं गतचेतसम्  ।
संस्कृत्य विधिवत्पुत्र तर्पयस्व यथातथम्  ॥ २१८.३१ ॥
एतच्छ्रुत्वा स वचनं जननीमभिवाद्य ताम्  ।
प्रतिज्ञामकरोद्यां तां शृणुष्व च नराधिप  ॥ २१८.३२ ॥
त्रिःसप्तकृत्वः पृथिवीं निःक्षत्रियकुलान्वयाम्  ।
स्नात्वा च तेषामसृजा तर्पयिष्यामि ते पतिम्  ॥ २१८.३३ ॥
तस्यापि परशुना बाहून् कार्तवीर्यस्य दुर्मतेः  ।
छित्त्वा पास्यामि रुधिरमिति सत्यं शृणुष्व मे  ॥ २१८.३४ ॥
एवं प्रतिज्ञां कृत्वासौ जामदग्न्यः प्रतापवान्  ।
क्रोधेन महताविष्टः संस्कृत्य पितरं ततः  ॥ २१८.३५ ॥
माहिष्मतीं पुरीं रामो जगाम क्रोधमूर्छितः  ।
छित्त्वा बाहुवनं तस्य हत्वा तं क्षत्रियाधमम्  ॥ २१८.३६ ॥
जगाम क्षत्रियान्ताय पृथिवीमवलोकयन्  ।
सप्तद्वीपार्णवयुतां सशैलवनकाननाम्  ॥ २१८.३७ ॥
पूर्वतः पश्चिमामाशां दक्षिणोत्तरतः कुरून्  ।
समन्तपञ्चके पञ्च चकार रुधिरह्रदान्  ॥ २१८.३८ ॥
स तेषु रुधिराम्भस्तु ह्रदेषु क्रोधमूर्छितः  ।
पित्ःन् संतर्पयामास रुधिरेणेति नः श्रुतम्  ॥ २१८.३९ ॥
अथर्चीकादय उपेत्य पितरो ब्राह्मणर्षभम्  ।
तं क्षमस्वेति जगदुस्ततः स विरराम ह  ॥ २१८.४० ॥
तेषां समीपे यो देशो ह्रदानां रुधिराम्भसाम्  ।
समं तपं चक्रमिति पुण्यं तत्परिकीर्तितम्  ॥ २१८.४१ ॥
निवर्त्य कर्मणस्तस्मात्पित्ःन् प्रोवाच पाण्डव  ।
रामः परमधर्मात्मा यदिदं रुधिरं मया  ॥ २१८.४२ ॥
क्षिप्तं पञ्चसु तीर्थेषु तद्भूयात्तीर्थमुत्तमम्  ।
तथेत्युक्त्वा तु ते सर्वे पितरोऽदृश्यतां गताः  ॥ २१८.४३ ॥
एवं रामस्य संसर्गो देवमार्गे युधिष्ठिर  ।
सर्वपापक्षयकरो दर्शनात्स्पर्शनान्नृणाम्  ॥ २१८.४४ ॥
रेणुकाप्रत्ययार्थाय अद्यापि पितृदेवताः  ।
दृश्यन्ते देवमार्गस्थाः सर्वपापक्षयंकराः  ॥ २१८.४५ ॥
तत्र तीर्थे तु राजेन्द्र नर्मदोदधिसङ्गमे  ।
स्थानं कृत्वा विधानेन मुच्यन्ते पातकैर्नराः  ॥ २१८.४६ ॥
कुशाग्रेणापि कौन्तेय न स्पृष्टव्यो महोदधिः  ।
अनेन तत्र मन्त्रेण स्नातव्यं नृपसत्तम  ॥ २१८.४७ ॥
नमस्ते विष्णुरूपाय नमस्तुभ्यमपां पते  ।
सान्निध्यं कुरु देवेश सागरे लवणाम्भसि  ।
इति स्पर्शनमन्त्रः  ॥ २१८.४८ ॥
अग्निश्च तेजो मृडया च देहे रेतोऽथ विष्णुरमृतस्य नाभिः  ।
एतद्ब्रुवन् पाण्डव सत्यवाक्यं ततोऽवगाहेत पतिं नदीनाम्  ॥ २१८.४९ ॥
पञ्चरत्नसमायुक्तं फलपुष्पाक्षतैर्युतम्  ।
मन्त्रेणानेन राजेन्द्र दद्यादर्घं महोदधेः  ॥ २१८.५० ॥
सर्वरत्ननिधानस्त्वं सर्वरत्नाकराकरः  ।
सर्वामरप्रधानेश गृहाणार्घं नमोऽस्तु ते  ।
इत्यर्घमन्त्रः  ॥ २१८.५१ ॥
आ जन्मजनितात्पापान्मामुद्धर महोदधे  ।
याह्यर्चितो रत्ननिधे पर्वतान् पार्वणोत्तम  ।
इति विसर्जनमन्त्रः  ॥ २१८.५२ ॥
कोऽपरः सागराद्देवात्स्वर्गद्वारविपाटन  ।
तत्र सागरपर्यन्तं महातीर्थमनुत्तमम्  ॥ २१८.५३ ॥
जामदग्न्येन रामेण तत्र देवः प्रतिष्ठितः  ।
यत्र देवाः सगन्धर्वा मुनयः सिद्धचारणाः  ॥ २१८.५४ ॥
उपासते विरूपाक्षं जमदग्निमनुत्तमम्  ।
रेणुकां चैव ये देवीं पश्यन्ति भुवि मानवाः  ॥ २१८.५५ ॥
प्रियवासे शिवे लोके वसन्ति कालमीप्सितम्  ।
तत्र स्नात्वा नरो राजंस्तर्पयन्पितृदेवताः  ॥ २१८.५६ ॥
तारयेन्नरकाद्घोरात्कुलानां शतमुत्तरम्  ।
स्नात्वा दत्त्वात्र सहिताः श्रुत्वा वै भक्तिपूर्वकम्  ॥ २१८.५७ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे जामदग्न्यतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामाष्टादशाधिकद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २१९

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
नर्मदादक्षिणे कूले तीर्थं कोटीश्वरं परम्  ।
यत्र स्नानं च दानं च सर्वं कोटिगुणं भवेत् ॥ २१९.१ ॥
तत्र देवाः सगन्धर्वा ऋषयो ये तथामलाः  ।
कोटितीर्थे परां सिद्धिं सम्प्राप्ता भुवि दुर्लभाम्  ॥ २१९.२ ॥
स्थापितश्च महादेवस्तत्र कोटीश्वरो नृप  ।
तं दृष्ट्वा देवदेवेशं सिद्धिं प्राप्नोत्यनुत्तमाम्  ॥ २१९.३ ॥
तत्र तीर्थे तु यत्किंचिच्छुभं वा यदि वाशुभम्  ।
क्रियते तन्नृपश्रेष्ठ सर्वं कोटिगुणं भवेत् ॥ २१९.४ ॥
तत्र दक्षिणमार्गस्था ये केचिन्मुनिसत्तमाः  ।
सिद्धा मृताः पदं यान्ति पितृलोकं ध्रुवं हि ते  ॥ २१९.५ ॥
उत्तरं नर्मदाकूलं ये श्रेष्ठा मुनिपुंगवाः  ।
देवलोकं गताः पूर्वमिति शास्त्रस्य निश्चयः  ॥ २१९.६ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे कोटितीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकोनविंशदधिकद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २२०

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेद्धराधीश लोटणेश्वरमुत्तमम्  ।
उत्तरे नर्मदाकूले सर्वपातकनाशनम्  ॥ २२०.१ ॥
तत्क्षणादेव तत्सर्वं सप्तजन्मार्जितं त्वघम्  ।
नश्यते देवदेवस्य दर्शनादेव तन्नृप  ॥ २२०.२ ॥
बाल्यात्प्रभृति यत्पापं यौवने चापि यत्कृतम्  ।
तत्सर्वं विलयं याति देवदेवस्य दर्शनात् ॥ २२०.३ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
आश्चर्यभूतं लोकेषु नर्मदाचरितं महत् ।
त्वया वै कथितं विप्र सकलं पापनाशनम्  ॥ २२०.४ ॥
यदेकं परमं तीर्थं सर्वतीर्थफलप्रदम्  ।
श्रोतुमिच्छामि तत्सर्वं दयां कृत्वा वदाशु मे  ॥ २२०.५ ॥
ये केचिद्दुर्लभाः प्रश्नास्त्रिषु लोकेषु सत्तम  ।
त्वत्प्रसादेन ते सर्वे श्रुता मे सह बान्धवैः  ॥ २२०.६ ॥
एतमेकं परं प्रश्नं सर्वप्रश्नविदां वर  ।
श्रुत्वाहं त्वत्प्रसादेन यत्र यामि सबान्धवः  ॥ २२०.७ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
साधुसाधु महाप्राज्ञ यस्य ते मतिरीदृशी  ।
दुर्लभं त्रिषु लोकेषु तस्य ते नास्ति किंचन  ॥ २२०.८ ॥
धर्ममर्थं च कामं च मोक्षं च भरतर्षभ  ।
काले काले च यो वेत्ति कर्तव्यस्तेन धीमता  ॥ २२०.९ ॥
तस्मात्ते सम्प्रवक्ष्यामि प्रश्नस्यास्योत्तरं शुभम्  ।
यच्छ्रुत्वा सर्वपापेभ्यो मुच्यन्ते भुवि मानवाः  ॥ २२०.१० ॥
नर्मदा सरितां श्रेष्ठा सर्वतीर्थमयी शुभा  ।
विशेषः कथितस्तस्या रेवासागरसङ्गमे  ॥ २२०.११ ॥
आगच्छन्तीं नृपश्रेष्ठ दृष्ट्वा रेवां महोदधिः  ।
प्रणम्य च पुनर्देवीं सङ्गमे रेवया सह  ॥ २२०.१२ ॥
संचिन्त्य मनसा केयमिति मां वै सरिद्वरा  ।
ज्ञात्वा संचिन्त्य मनसा रेवां लिङ्गोद्भवां पराम्  ॥ २२०.१३ ॥
लुठन्वै सम्मुखस्तात गतो रेवां महोदधिः  ।
समुद्रे नर्मदा यत्र प्रविष्टास्ति महानदी  ॥ २२०.१४ ॥
तत्र देवाधिदेवस्य समुद्रे लिङ्गमुत्थितम्  ।
लिङ्गोद्भूता महाभागा नर्मदा सरितां वरा  ॥ २२०.१५ ॥
लयं गता तत्र लिङ्गे तेन पुण्यतमा हि सा  ।
नर्मदायां वसन्नित्यं नर्मदाम्बु पिबन्सदा  ।
दीक्षितः सर्वयज्ञेषु सोमपानं दिने दिने  ॥ २२०.१६ ॥
सङ्गमे तत्र यः स्नात्वा लोटणेश्वरमर्चयेत् ।
सोऽश्वमेधस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोति मानवः  ॥ २२०.१७ ॥
वाचिकं मानसं पापं कर्मणा यत्कृतं नृप  ।
लोटणेश्वरमासाद्य सर्वं विलयतां व्रजेत् ॥ २२०.१८ ॥
कार्त्तिक्यां तु विशेषेण कथितं शङ्करेण तु  ।
तच्छृणुष्व नृपश्रेष्ठ सर्वपापापनोदनम्  ॥ २२०.१९ ॥
सम्प्राप्तां कार्त्तिकीं दृष्ट्वा गत्वा तत्र नृपोत्तम  ।
चतुर्दश्यामुपोष्यैव स्नात्वा वै नर्मदाजले  ॥ २२०.२० ॥
संतर्प्य पितृदेवांश्च श्राद्धं कृत्वा यथाविधि  ।
रात्रौ जागरणं कुर्यात्सम्पूज्य लोटणेश्वरम्  ॥ २२०.२१ ॥
सफलं जीवितं तस्य सफलं तस्य चेष्टितम्  ।
पङ्गवस्ते न सन्देहो जन्म तेषां निरर्थकम्  ॥ २२०.२२ ॥
एकाग्रमनसा यैस्तु न दृष्टो लोटणेश्वरः  ।
पिशाचत्वं वियोनित्वं न भवेत्तस्य वै कुले  ॥ २२०.२३ ॥
सङ्गमे तत्र यो गत्वा स्नानं कृत्वा यथाविधि  ।
पुण्यैश्चैव तथा कुर्याद्गीतैर्नृत्यैः प्रबोधनम्  ॥ २२०.२४ ॥
ततः प्रभातां रजनीं दृष्ट्वा नत्वा महोदधिम्  ।
आमन्त्र्य स्नानविधिना स्नानं तत्र तु कारयेत् ॥ २२०.२५ ॥
ओं नमो विष्णुरूपाय तीर्थनाथाय ते नमः  ।
सान्निध्यं कुरु मे देव समुद्र लवणाम्भसि  ।
इत्यामन्त्रणमन्त्रः  ॥ २२०.२६ ॥
अग्निश्च तेजो मृडया च देहो रेतोऽधा विष्णुरमृतस्य नाभिः  ।
एवं ब्रुवन् पाण्डव सत्यवाक्यं ततोऽवगाहेत पतिं नदीनाम्  ।
इति स्नानमन्त्रः  ॥ २२०.२७ ॥
आजन्मशतसाहस्रं यत्पापं कृतवान्नरः  ।
सकृत्स्नानाद्व्यपोहेत पापौघं लवणाम्भसि  ॥ २२०.२८ ॥
अन्यथा हि कुरुश्रेष्ठ देवयोनिरसौ विभुः  ।
कुशाग्रेणापि विबुधैर्न स्प्रष्टव्यो महार्णवः  ॥ २२०.२९ ॥
सर्वरत्नप्रधानस्त्वं सर्वरत्नाकराकर  ।
सर्वामरप्रधानेश गृहाणार्घं नमोऽस्तु ते  ।
इति अर्वमन्त्र  ॥ २२०.३० ॥
पितृदेवमनुष्यांश्च संतर्प्य तदनन्तरम्  ।
उत्तीर्य तीरे तस्यैव पञ्चभिर्द्विजपुंगवैः  ॥ २२०.३१ ॥
श्राद्धं समाचरेत्पश्चाल्लोकपालानुरूपिभिः  ।
कृत्वाग्रे लोकपालांस्तु प्रतिष्ठाप्य यथाविधि  ॥ २२०.३२ ॥
सम्पूज्य च यथान्यायं तानेव ब्राह्मणैः सह  ।
सुकृतं दुष्कृतं पश्चात्तेभ्यः सर्वं निवेदयेत् ॥ २२०.३३ ॥
बाल्यात्प्रभृति यत्पापं कृतं वार्धकयौवने  ।
प्रख्यापयित्वा तेभ्योऽग्रे लोकपालान्निमन्त्रयेत् ॥ २२०.३४ ॥
बाल्यात्प्रभृति यत्किंचित्कृतमा जन्मतोऽशुभम्  ।
विप्रेभ्यः कथितं सर्वं तत्सांनिध्यं स्थितेषु मे  ॥ २२०.३५ ॥
इत्युक्त्वा स लुठेत्पश्चात्तेभ्योऽग्रेण च सम्मुखम्  ।
अनुमान्य च तान्पञ्च पश्चात्स्नानं समाचरेत् ॥ २२०.३६ ॥
श्राद्धं च कार्यं विधिवत्पितृभ्यो नृपसत्तम  ।
एवं कृते नृपश्रेष्ठ सर्वपापक्षयो भवेत् ॥ २२०.३७ ॥
जिज्ञासार्थं तु यः कश्चिदात्मानं ज्ञातुमिच्छति  ।
शुभाशुभं च यत्कर्म तस्य निष्ठामिमां शृणु  ॥ २२०.३८ ॥
स्नात्वा तत्र महातीर्थे लुठमानो व्रजेन्नरः  ।
पापकर्मान्यतो याति धर्मकर्मा व्रजेन्नदीम्  ॥ २२०.३९ ॥
पापकर्मा ततो ज्ञात्वा पापं मे पूर्वसंचितम्  ।
स्नात्वा तीर्थवरे तस्मिन्दानं दद्याद्यथाविधि  ॥ २२०.४० ॥
लोटणेश्वरमभ्यर्च्य सर्वपापैः प्रमुच्यते  ।
अवक्रगमनं गत्वा मुच्यते सर्वपातकैः  ॥ २२०.४१ ॥
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन ज्ञात्वैवं नृपसत्तम  ।
स्नातव्यं मानवैस्तत्र यत्र संनिहितो हरः  ॥ २२०.४२ ॥
एवं स्नात्वा विधानेन ब्राह्मणान् वेदपारगान्  ।
पूजयेत्पृथिवीपाल सर्वपापोपशान्तये  ॥ २२०.४३ ॥
एवं गुणविशिष्टं हि तत्तीर्थं नृपसत्तम  ।
तस्य तीर्थस्य माहात्म्यं शृणुष्वैकमना नृप  ॥ २२०.४४ ॥
तत्र तीर्थे नरः स्नात्वा संतर्प्य पितृदेवताः  ।
श्राद्धं यः कुरुते तत्र पित्ःणां भक्तिभावितः  ॥ २२०.४५ ॥
दानं ददाति विप्रेभ्यो गोभूतिलहिरण्यकम्  ।
षष्टिवर्षसहस्राणि कोटिर्वर्षशतानि च  ॥ २२०.४६ ॥
विमानवरमारूढः स्वर्गलोके महीयते  ।
नर्मदासर्वतीर्थेभ्यः स्नाने दाने च यत्फलम्  ॥ २२०.४७ ॥
तत्फलं समवाप्नोति रेवासागरसङ्गमे  ।
सुवर्णं रजतं ताम्रं मणिमौक्तिकभूषणम्  ॥ २२०.४८ ॥
गोवृषं च महीं धान्यं तत्र दत्त्वाक्षयं फलम्  ।
शुभस्याप्यशुभस्यापि तत्र तीर्थे न संशयः  ॥ २२०.४९ ॥
तत्र तीर्थे नरः कश्चित्प्राणत्यागं युधिष्ठिर  ।
करोति भक्त्या विधिवत्तस्य पुण्यफलं शृणु  ॥ २२०.५० ॥
कोटिवर्षं तु वर्षाणां क्रीडित्वा शिवमन्दिरे  ।
वेदवेदाङ्गविद्विप्रो जायते विमले कुले  ॥ २२०.५१ ॥
पुत्रपौत्रसमृद्धोऽसौ धनधान्यसमन्वितः  ।
सर्वव्याधिविनिर्मुक्तो जीवेच्च शरदांशतम्  ॥ २२०.५२ ॥
अपि द्वादशयात्रासु सोमनाथे यदर्चिते  ।
कार्त्तिक्यां कृत्तिकायोगे तत्पुण्यं लोटणेश्वरे  ॥ २२०.५३ ॥
गया गङ्गा कुरुक्षेत्रे नैमिषे पुष्करे तथा  ।
तत्पुण्यं लभते पार्थ लोटणेश्वरदर्शनात् ॥ २२०.५४ ॥
यः शृणोति नरो भक्त्या पठ्यमानमिदं शुभम्  ।
सर्वपापविनिर्मुक्तो रुद्रलोकं स गच्छति  ॥ २२०.५५ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे लोटणेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम विंशत्युत्तरद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २२१

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र रेवाया दक्षिणे तटे  ।
क्रोशद्वयान्तरे तीर्थं मतृतीर्थादनुत्तमम्  ॥ २२१.१ ॥
नाम्ना हंसेश्वरं पुण्यं वैमनस्यविनाशनम्  ।
कश्यपस्य कुले जातो हंसो दाक्षायणीसुतः  ॥ २२१.२ ॥
ब्रह्मणो वाहनं जातः पुरा तप्त्वा तपो महत् ।
सैकदा विधिनिर्देशं विना वैयग्र्यमास्थितः  ॥ २२१.३ ॥
अभिभूतः शिवगणैः प्रणनाश युधिष्ठिर  ।
दक्षयज्ञप्रमथने कांदिशीको विधिं विना  ॥ २२१.४ ॥
ब्रह्मणा संसृतोऽप्याशु नायाति स यदा खगः  ।
तदा तं शप्तवान्ब्रह्मा पातयामास वै पदात् ॥ २२१.५ ॥
ततः स शप्तमात्मानं मत्वा हंसस्त्वरान्वितः  ।
पितामहमुपागम्य प्रणिपत्येदमब्रवीत् ॥ २२१.६ ॥

हंस उवाच -
तिर्यग्योनिसमुत्पन्नं भवाञ्छप्तुं न चार्हति  ।
स्वभाव एव तिर्यक्षु विवेकविकलं मनः  ॥ २२१.७ ॥
तथापि देव पापोऽस्मि यदहं स्वामिनं त्यजे  ।
किं तु धावद्भिरत्युग्रैर्गणैः शार्वैः पितामह  ।
सहसाहं भयाक्रान्तस्त्रस्तस्त्यक्त्वा पलायितः  ॥ २२१.८ ॥
अद्यापि भयमेवाहं पश्यन्नस्मि विभो पुरः  ।
तेन स्मृतोऽपि भवता नाव्रजं भवदन्तिके  ॥ २२१.९ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
इति ब्रुवन्नेव हि धातुरग्रे हंसः श्वसत्यक्षिपूज्यः सुदीनः  ।
तिर्यञ्चं मां पापिनं मूढबुद्धिं प्रभो पुरः पतितं पाहि पाहि  ॥ २२१.१० ॥
एको देवस्त्वं हि सर्गस्य कर्ता नानाविधं सृष्टमेतत्त्वयैव  ।
अहं सृष्टस्त्वीदृशो यत्त्वया वै सोऽयं दोषो धातरद्धा तवैव  ॥ २२१.११ ॥
शापस्य वानुग्रहस्यापि शक्तस्त्वत्तो नान्यः शरणं कं व्रजामि  ।
सेवाधर्माद्विच्युतं दासभूतं चपेटैर्हन्तव्यं वै तात मां त्राहि भक्तम्  ॥ २२१.१२ ॥
विद्याविद्ये त्वत्त एवाविरास्तां धर्माधर्मौ सदसद्द्युर्निशे च  ।
नानाभावाञ्जगतस्त्वं विधत्सेस्तं त्वामेकं शरणं वै प्रपद्ये  ॥ २२१.१३ ॥
एकोऽसि बहुरूपोऽसि नानाचित्रैककर्मतः  ।
निष्कर्माखिलकर्मासि त्वामतः शरणं व्रजे  ॥ २२१.१४ ॥
नमोनमो वरेण्याय वरदाय नमोनमः  ।
नमो धात्रे विधात्रे च शरण्याय नमोनमः  ॥ २२१.१५ ॥
शिक्षाक्षरवियुक्तेयं वाणी मे स्तौति किं विभो  ।
का शक्तिः किं परिज्ञानमिदमुक्तं क्षमस्व मे  ॥ २२१.१६ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
एवं वदति हंसे वै ब्रह्मा प्राह प्रसन्नधीः  ।
शिक्षा दत्ता तवैवेयं मा विषादं कृथाः खग  ॥ २२१.१७ ॥
तपसा शोधयात्मानं यथा शापान्तमाप्नुयाः  ।
रेवासेवां कुरु स्नात्वा स्थापयित्वा महेश्वरम्  ।
अचिरेणैव कालेन ततः संस्थानमाप्स्यसि  ॥ २२१.१८ ॥
यच्चेष्ट्वा बहुभिर्यज्ञैः समाप्तवरदक्षिणैः  ।
गोस्वर्णकोटिदानैश्च तत्फलं स्थापिते शिवे  ॥ २२१.१९ ॥
ब्रह्मघ्नो वा सुरापो वा स्वर्णहृद्गुरुतल्पगः  ।
रेवातीरे शिवं स्थाप्य मुच्यते सर्वपातकैः  ॥ २२१.२० ॥
तस्माद्भर्गसरित्तीरे स्थापयित्वा त्रियम्बकम्  ।
वियुक्तः सर्वदोषैस्त्वं यास्यसे पदमुत्तमम्  ॥ २२१.२१ ॥
एवमुक्तः स विधिना हृष्टतुष्टः खगोत्तमः  ।
तथेत्युक्त्वा जगामाशु नर्मदातीरमुत्तमम्  ॥ २२१.२२ ॥
तपस्तप्त्वा कियत्कालं स्थापयामास शङ्करम्  ॥ २२१.२३ ॥
स्वनाम्ना भरतश्रेष्ठ हंसेश्वरमनुत्तमम्  ।
पूजयित्वा परं स्थानं प्राप्तवान्खगसत्तमः  ॥ २२१.२४ ॥
तत्र हंसेश्वरे तीर्थे गत्वा स्नात्वा युधिष्ठिर  ।
पूजयेत्परमेशानं स पापैः परिमुच्यते  ॥ २२१.२५ ॥
स्तुवन्नेकमना देवं न दैन्यं प्राप्नुयात्क्वचित् ।
श्राद्धं दीपप्रदानं च ब्राह्मणानां च भोजनम्  ।
दत्त्वा शक्त्या नृपश्रेष्ठ स्वर्गलोके महीयते  ॥ २२१.२६ ॥
त्रिकालमेककालं वा यो भक्त्या पूजयेच्छिवम्  ।
नवप्रसूतां धेनुं च दत्त्वा पार्थ द्विजोत्तमे  ।
षष्टिवर्षसहस्राणि शिवलोके महीयते  ॥ २२१.२७ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे हंसेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नामैकविंशदधिकद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २२२

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततः क्रोशान्तरे गच्छेत्तिलादं तीर्थमुत्तमम्  ।
तिलप्राशनकृद्यत्र जाबालिः शुद्धिमाप्तवान्  ॥ २२२.१ ॥
पितृमातृपरित्यागी भ्रातुर्भार्याभिलाषकृत् ।
पुत्रविक्रयकृत्पापश्छलकृद्गुरुणा सह  ॥ २२२.२ ॥
एवं दोषसमाविष्टो यत्र यत्रापि गच्छति  ।
तत्र तत्रापि धिक्कारं लभते सत्सु भारत  ।
न कोऽपि संगतिं धत्ते तेन सार्द्धं सभास्वपि  ॥ २२२.३ ॥
इति लज्जान्वितो विप्रः काले न महता नृप  ।
चिन्तामवाप महतीमगतिज्ञो हि पावने  ॥ २२२.४ ॥
चकार सर्वतीर्थानि रेवां चाप्यवगाहयत् ॥ २२२.५ ॥
अणिवापान्तमासाद्य दक्षिणे नर्मदातटे  ।
तस्थौ यत्र व्रती पार्थ जाबालिः प्राशयंस्तिलान्  ॥ २२२.६ ॥
तिलैरेकाशनं कुर्वंस्तथैवैकान्तराशनम्  ।
त्र्यहषड्द्वादशाहाशी पक्षमासाशनस्तथा  ॥ २२२.७ ॥
कृच्छ्रचान्द्रायणादीनि व्रतानि च तिलैरपि  ।
तिलादत्वमनुप्राप्तो ह्यब्दद्वासप्ततिं क्रमात् ॥ २२२.८ ॥
कालेन गच्छता तस्य प्रसन्नोऽभवदीश्वरः  ।
प्रादादिहामुत्रिकीं तु शुद्धिं सालोक्यमात्मकम्  ॥ २२२.९ ॥
तेन स स्थापितो देवः स्वनाम्ना भरतर्षभ  ।
तिलादेश्वरसंज्ञां च प्राप लोकादपि प्रभुः  ॥ २२२.१० ॥
तदा प्रभृति विख्यातं तीर्थं पापप्रणाशनम्  ।
तत्र तीर्थे नरः स्नात्वा चतुर्दश्यष्टमीषु च  ॥ २२२.११ ॥
उपवासपरः पार्थ तथैव हरिवासरे  ।
तिलहोमी तिलोद्वर्ती तिलस्नायी तिलोदकी  ॥ २२२.१२ ॥
तिलदाता च भोक्ता च नानापापैः प्रमुच्यते  ।
तिलैरापूरयेल्लिङ्गं तिलतैलेन दीपदः  ।
रुद्रलोकमवाप्नोति पुनात्या सप्तमं कुलम्  ॥ २२२.१३ ॥
तिलपिण्डप्रदानेन श्राद्धे नृपतिसत्तम  ।
विकर्मस्थाश्च गच्छन्ति गतिमिष्टां हि पूर्वजाः  ॥ २२२.१४ ॥
स्वर्गलोकस्थिताः श्राद्धैर्ब्राह्मणानां च भोजनैः  ।
अक्षयां तृप्तिमासाद्य मोदन्ते शाश्वतीः समाः  ॥ २२२.१५ ॥
पितुः कुलं मातृकुलं तथा भार्याकुलं नृप  ।
कुलत्रयं समुद्धृत्य स्वर्गं नयति वै नरः  ॥ २२२.१६ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे तिलादेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम द्वाविंशदधिकद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २२३

मार्कण्डेय उवाच -
ततः क्रोशान्तरे पार्थ वासवं तीर्थमुत्तमम्  ।
वसुभिः स्थापितं तत्र स्थित्वा वै द्वादशाब्दकम्  ॥ २२३.१ ॥
धरो ध्रुवश्च सोमश्च आपश्चैवानिलोऽनलः  ।
प्रत्यूषश्च प्रभासश्च वसवोऽष्टाविमे पुरा  ॥ २२३.२ ॥
पितृशापपरिक्लिष्टा गर्भवासाय भारत  ।
नार्मदं तीर्थमासाद्य तपश्चक्रुर्यतेन्द्रियाः  ॥ २२३.३ ॥
आराधयन्तः परमं भवानीपतिमव्यम्  ।
द्वादशाब्दानि राजेन्द्र ततस्तुष्टो महेश्वरः  ॥ २२३.४ ॥
प्रत्यक्षः प्रददौ तेभ्यस्त्वभीष्टं वरमुत्तमम्  ।
ततः स्वनाम्ना संस्थाप्य वसवस्तं महेश्वरम्  ।
जग्मुराकाशमाविश्य प्रसन्ने सति शङ्करे  ॥ २२३.५ ॥
ततः प्रभृति विख्यातं तीर्थं तद्वासवाह्वयम्  ।
तस्मिंस्तीर्थे महाराज यो भक्त्या पूजयेच्छिवम्  ।
यथालब्धोपहारैश्च दीपं दद्यात्प्रयत्नतः  ॥ २२३.६ ॥
शुक्लपक्षे तदाष्टम्यां प्रत्यहं वापि शक्तितः  ।
अष्टौ वर्षसहस्राणि स वसेच्छिवसंनिधौ  ॥ २२३.७ ॥
ततः शिवालयं याति गर्भवासं न पश्यति  ।
पुष्पैर्वा पल्लवैर्वापि फलैर्धान्यैस्तथापि वा  ॥ २२३.८ ॥
पूजयेद्देवमीशानं स दैन्यं नाप्नुयात्क्वचित् ।
सर्वशोकविनिर्मुक्तः स्वर्गलोके महीयते  ॥ २२३.९ ॥
एकाहमपि कौन्तेय यो वसेद्वासवेश्वरे  ।
पापराशिं विनिर्धूय भानुवद्दिवि मोदते  ॥ २२३.१० ॥
विप्रांश्च भोजयेद्भक्त्या दद्याद्वासांसि दक्षिणाम्  ॥ २२३.११ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे वासवेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम त्रयोविंशत्यधिकद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २२४

मार्कण्डेय उवाच -
ततः क्रोशान्तरे पार्थ तीर्थं कोटीश्वरं परम्  ।
यत्र स्नानं च दानं च जपहोमार्चनादिकम्  ।
भक्त्या कृतं नरैस्तत्र सर्वं कोटिगुणं भवेत् ॥ २२४.१ ॥
तत्र देवाः सगन्धर्वा ऋषयः सिद्धचारणाः  ।
जलधिं प्रतिगच्छन्ति नर्मदां वीक्षितुं किल  ॥ २२४.२ ॥
मिलिताः कोटिशो राजन्रेवासागरसङ्गमे  ।
विनोदमतुलं दृष्ट्वा रेवार्णवसमागमे  ॥ २२४.३ ॥
स्नात्वा शिवं च संस्थाप्य पूजयित्वा महेश्वरम्  ।
कोटीश्वराभिधानं तु स्वस्वभक्त्या विधानतः  ॥ २२४.४ ॥
कोटीतीर्थे परां सिद्धिं सम्प्राप्ताः सर्वतोषणात् ।
तेन तत्पुण्यमतुलं सर्वतीर्थेषु चोत्तमम्  ॥ २२४.५ ॥
तत्र तीर्थे तु यत्किंचिच्छुभं वा यदि वाशुभम्  ।
क्रियते नृपशार्दूल सर्वं कोटिगुणं भवेत् ॥ २२४.६ ॥
तत्र तीर्थे तु मार्गस्था ये केचिदृषिसत्तमाः  ।
सिद्धामृतपदं यान्ति पितृलोकं तथोत्तमम्  ॥ २२४.७ ॥
उत्तरे नर्मदातीरे दक्षिणे चाश्रिताश्च ये  ।
देवलोकं गतास्तत्र इति मे निश्चिता मतिः  ॥ २२४.८ ॥
बिल्वार्कपुष्पैर्धत्तूरकुशकाशप्रसूनकैः  ।
ऋतूद्भवैस्तथान्यैश्च पूजयित्वा महेश्वरम्  ॥ २२४.९ ॥
नानोपचारैर्विधिवन्मन्त्रपूर्वं युधिष्ठिर  ।
धूपदीपार्धनैवेद्यैस्तोषयित्वा च धूर्जटिम्  ॥ २२४.१० ॥
शिवलोकमवाप्नोति यावदिन्द्राश्चतुर्दश  ।
पौषकृष्णाष्टमीयोगे विशेषः पूजने स्मृतः  ॥ २२४.११ ॥
नित्यं च नृपतिश्रेष्ठ चतुर्दश्यष्टमीषु च  ।
शिवमभ्यर्च्य विप्रांश्च भोजयेद्भक्तितो वरान्  ॥ २२४.१२ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे कोटीश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम चतुर्विंशत्यधिकद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २२५

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
ततः क्रोशान्तरे गच्छेदलिकातीर्थमुत्तमम्  ।
अलिका नाम गान्धर्वी कुशीला कुटिलाशया  ॥ २२५.१ ॥
चित्रसेनस्य दौहित्री विद्यानन्दमृषिं गता  ।
वव्रे ते स्वीकृता तेन दशवर्षाणि तं श्रिता  ॥ २२५.२ ॥
पतिं जघान तं सुप्तं कस्मिंश्चित्कारणान्तरे  ।
गत्वा निवेदयामास पितरं रत्नवल्लभम्  ॥ २२५.३ ॥
पित्रा मात्रा च संत्यक्ता बहुभिर्भर्त्सिता नृप  ।
गर्भघ्नी त्वं पतिघ्नी त्वमिति दर्शय मा मुखम्  ॥ २२५.४ ॥
ब्रह्मघ्नी याहि पापिष्ठे परित्यक्ता गृहाद्व्रज  ॥ २२५.५ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
इति दुःखान्विता मूढा ताभ्यां निर्भर्त्सिता सती  ।
तनुं त्यक्तुं मनश्चक्रे प्राप्य तीर्थान्तरं क्वचित् ॥ २२५.६ ॥
संपृच्छ्यमाना तीर्थानि ब्राह्मणेभ्यो युधिष्ठिर  ।
श्रुत्वा पापहरं तीर्थं रेवासागरसङ्गमे  ॥ २२५.७ ॥
तत्र पार्थ तपश्चक्रे निराहारा जितव्रता  ।
कृच्छ्रातिकृच्छ्रपाराकमहासांतपनादिभिः  ॥ २२५.८ ॥
चान्द्रायणैर्ब्रह्मकूर्चैः कर्शयामास वै तनुम्  ।
एवं वर्षशतं सार्द्धं व्यतीतं तपसा नृप  ॥ २२५.९ ॥
तस्या विशुद्धिमिच्छन्त्याः शिवध्यानार्चनादिभिः  ।
ततः कतिपयाहोभिस्तस्या ज्ञात्वा हठं परम्  ।
परितुष्टः शिवः प्राह पार्वत्या परिचोदितः  ॥ २२५.१० ॥

ईश्वर उवाच -
पुत्रि मा साहसं कार्षीः शुद्धदेहासि साम्प्रतम्  ।
तुष्टोऽहं तपसा तेऽद्य वरं वरय वाञ्छितम्  ॥ २२५.११ ॥

अलिकोवाच -
यदि तुष्टोऽसि देवेश वरार्हा यद्यहं मता  ।
नानापापाग्नितप्ताया देहि शुद्धिं परां मम  ॥ २२५.१२ ॥
त्वं मे नाथो ह्यनाथायास्त्वमेव जगतां गुरुः  ।
दीनानाथसमुद्धर्ता शरण्यः सर्वदेहिनाम्  ॥ २२५.१३ ॥

ईश्वर उवाच -
त्वं भद्रे शुद्धदेहासि मा किंचिदनुशोचिथाः  ।
स्वनाम्ना स्थापयित्वेह मां ततः स्वर्गमेष्यसि  ॥ २२५.१४ ॥
इत्युक्त्वा देवदेवेशस्तत्रैवान्तरधीयत  ।
अलिकापि ततो भक्त्या स्नात्वा संस्थाप्य शङ्करम्  ॥ २२५.१५ ॥
दत्त्वा दानं च विप्रेभ्यो लोकमाप महोत्कटम्  ।
पितरं च समासाद्य मातरं च युधिष्ठिर  ॥ २२५.१६ ॥
तैश्च संमानिता प्रीत्या बन्धुभिः सालिका ततः  ।
विमानवरमारूढा दिव्यमालान्विता नृप  ॥ २२५.१७ ॥
गौरीलोकमनुप्राप्तसखित्वेऽद्यापि मोदते  ।
ततः प्रभृति तत्पार्थ विख्यातमलिकेश्वरम्  ॥ २२५.१८ ॥
तत्र तीर्थे तु या नारी पुरुषो वा युधिष्ठिर  ।
स्नात्वा सम्पूजयेद्भक्त्या महादेवमुमायुतम्  ॥ २२५.१९ ॥
स पापैर्विविधैर्मुक्तो लोकमाप्नोति शांकरम्  ।
मानसं वाचिकं पापं कायिकं यत्पुरा कृतम्  ॥ २२५.२० ॥
सर्वं तद्विलयं याति भोजयित्वा द्विजान्सदा  ।
दीपं दत्त्वा च देवाग्रे न रोगैः परिभूयते  ॥ २२५.२१ ॥
धूपपात्रं विमानं च घण्टां कलशमेव च  ।
दत्त्वा देवाय राजेन्द्र शाक्रं लोकमवाप्नुयात् ॥ २२५.२२ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे रेवासागरसङ्गमेऽलिकेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम पञ्चविंशत्यधिकद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २२६

मार्कण्डेय उवाच -
ततः क्रोशान्तरे पुण्यं तीर्थं तद्विमलेश्वरम्  ।
यत्र स्नानेन दानेन जपहोमार्चनादिभिः  ॥ २२६.१ ॥
विमलेश्वरमाराध्य यो यदिच्छेत्स तल्लभेत् ।
स्वर्गलाभादिकं वापि पार्थिवं वा यथेप्सितम्  ॥ २२६.२ ॥
पुरा त्रिशिरसं हत्वा त्वष्टुः पुत्रं शतक्रतुः  ।
यस्य तीर्थस्य माहात्म्याद्वैमल्यं परमं गतः  ॥ २२६.३ ॥
यत्र वेदनिधिर्विप्रो महत्तप्त्वा तपः पुरा  ।
नानाकर्ममलैः क्षीणैर्विमलोऽभवदर्कवत् ॥ २२६.४ ॥
महादेवप्रसादेन सोमवत्प्रियदर्शनः  ।
पुरा भानुमतीं भानुः सुतां स्मरशरार्दितः  ॥ २२६.५ ॥
चकमे तेन दोषेण कुष्ठरोगार्दितोऽभवत् ।
स चाप्यत्र तपस्तप्त्वा विमलत्वमुपागतः  ॥ २२६.६ ॥
महादेवेन तुष्टेन स्वस्थानं मुदितोऽभजत् ।
तथैव च पुरा पार्थ विभाण्डकसुतो मुनिः  ॥ २२६.७ ॥
योगिसङ्गं वने प्राप्य पुरे च नृपतेस्तथा  ।
राजसंसर्गदोषाद्वै मालिन्यं परमात्मनः  ॥ २२६.८ ॥
विचारयन्नभ्युपेत्य रेवासागरसङ्गमम्  ।
शान्तया भार्यया सार्द्धं तप्त्वा द्वादशवत्सरान्  ॥ २२६.९ ॥
कृच्छ्रचान्द्रायणैर्देवं तोषयंस्त्र्यम्बकं मुनिः  ।
महादेवेन तुष्टेन सोऽपि वैमल्यमाप्तवान्  ॥ २२६.१० ॥
शर्वाण्या प्रेरितः शर्वः पुरा दारुवने नृप  ।
मोहनान्मुनिपत्नीनां स्वं दीक्ष्य विमलं किल  ॥ २२६.११ ॥
विचार्य परमस्थानं नर्मदोदधिसङ्गमम्  ।
तत्र स्थित्वा महाराज तपस्तप्त्वा सहोमया  ॥ २२६.१२ ॥
विमलोऽसौ यतो जातस्तेनासौ विमलेश्वरः  ।
तेन नाम्ना स्वयं तस्थौ लोकानां हितकाम्यया  ॥ २२६.१३ ॥
ततस्तिलोत्तमां सृष्ट्वा ब्रह्मा लोकपितामहः  ।
प्रजानाथोऽपि तां सृष्ट्वा दृष्ट्वाग्रे सुमनोहराम्  ॥ २२६.१४ ॥
भावियोगबलाक्रान्तः स तस्यामभिकोऽभवत् ।
तेन वीक्ष्य सदोषत्वं रेवातीरद्वयं श्रितः  ॥ २२६.१५ ॥
तीर्थान्यनुसरन्मौनी त्रिस्नायी संस्मरञ्छिवम्  ।
रेवार्णवसमायोगे स्नात्वा सम्पूज्य शङ्करम्  ।
कालेनाल्पेन राजर्षे ब्रह्माप्यमलतां गतः  ॥ २२६.१६ ॥
एवमन्येऽपि बहुशो देवर्षिनृपसत्तमाः  ।
त्यक्त्वा दोषमलं तत्र विमला बहवोऽभवन्  ॥ २२६.१७ ॥
तथा त्वमपि राजेन्द्र तत्र स्नात्वा शिवार्चनात् ।
अमलोऽपि विशेषेण वैमल्यं प्राप्स्यसे परम्  ॥ २२६.१८ ॥
तत्र स्नात्वा नरो नारी पूजयित्वा महेश्वरम्  ।
पापदोषविनिर्मुक्तो ब्रह्मलोके महीयते  ॥ २२६.१९ ॥
तत्रोपवासं यः कृत्वा पश्येत विमलेश्वरम्  ।
अष्टम्यां च चतुर्दश्यां सर्वपर्वसु पार्थिव  ॥ २२६.२० ॥
सप्तजन्मकृतं पापं हित्वा याति शिवालयम्  ।
श्राद्धं कृत्वा विधानेन पित्ःणामनृणी भवेत् ।
ब्राह्मणान् भोजयेच्छक्त्या तेभ्यो दद्याच्च दक्षिणाम्  ॥ २२६.२१ ॥
यद्यदिष्टतमं लोके यच्चैवात्महितं गृहे  ।
तत्तद्गुणवते देयं तत्रैवाक्षयमिच्छता  ।
स्वर्णधान्यानि वासांसि छत्रोपानत्कमण्डलुम्  ॥ २२६.२२ ॥
गृहं देवस्य वै शक्त्या कृत्वा स्याद्भुवि भूपतिः  ।
गीतनृत्यकथाभिश्च तोषयेत्परमेश्वरम्  ॥ २२६.२३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे विमलेश्वरतीर्थमाहात्म्यवर्णनं नाम षड्विंशत्यधिकद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २२७

मार्कण्डेय उवाच -
एतानि तव संक्षेपात्प्राधान्यात्कथितानि च  ।
न शक्तो विस्तराद्वक्तुं संख्यां तीर्थेषु पाण्डव  ॥ २२७.१ ॥
एषा पवित्रा विमला नदी त्रैलोक्यविश्रुता  ।
नर्मदा सरितां श्रेष्ठा महादेवस्य वल्लभा  ॥ २२७.२ ॥
मनसा संस्मरेद्यस्तु नर्मदां सततं नृप  ।
चान्द्रायणशतस्याशु लभते फलमुत्तमम्  ॥ २२७.३ ॥
अश्रद्दधानाः पुरुषा नास्तिकाश्चात्र ये स्थिताः  ।
पतन्ति नरके घोरे प्राहैवं परमेश्वरः  ॥ २२७.४ ॥
नर्मदां सेवते नित्यं स्वयं देवो महेश्वरः  ।
तेन पुण्या नदी ज्ञेया ब्रह्महत्यापहारिणी  ॥ २२७.५ ॥
इयं माहेश्वरी गङ्गा महेश्वरतनूद्भवा  ।
प्रोक्ता दक्षिणगङ्गेति भारतस्य युधिष्ठिर  ॥ २२७.६ ॥
जाह्नवी वैष्णवी गङ्गा ब्राह्मी गङ्गा सरस्वती  ।
इयं माहेश्वरी गङ्गा रेवा नास्त्यत्र संशयः  ॥ २२७.७ ॥
यथा हि पुरुषे देवस्त्रैमूर्तत्वमुपाश्रितः  ।
ब्रह्मविष्णुमहेशाख्यं न भेदस्तत्र वै यथा  ।
तथा सरित्त्रये पार्थ भेदं मनसि मा कृथाः  ॥ २२७.८ ॥
कोटिशो ह्यत्र तीर्थानि लक्षशश्चापि भारत  ।
तथा सहस्रशो रेवातीरद्वयगतानि तु  ॥ २२७.९ ॥
वृक्षान्तरिक्षसंस्थानि जलस्थलगतानि च  ।
कः शक्तस्तानि निर्णेतुं वागीशो वा महेश्वरः  ॥ २२७.१० ॥
स्मरणाज्जन्मजनितं दर्शनाच्च त्रिजन्मजम्  ।
सप्तजन्मकृतं नश्येत्पापं रेवावगाहनात् ॥ २२७.११ ॥
देवकार्यं कृतं तेन अग्नयो विधिवद्धुताः  ।
वेदा अधीताश्चत्वारो येन रेवावगाहिता  ॥ २२७.१२ ॥
प्राधान्याच्चापि संक्षेपात्तीर्थान्युक्तानि ते मया  ।
न शक्यो विस्तरः पार्थ श्रोतुं वक्तुं च वै मया  ॥ २२७.१३ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
विधानं च यमांश्चैव नियमांश्च वदस्व मे  ।
प्रायश्चित्तार्थगमने को विधिस्तं वदस्व मे  ॥ २२७.१४ ॥

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
साधु पृष्टं महाराज यच्छ्रेयः पारलौकिकम्  ।
शृणुष्वावहितो भूत्वा यथाज्ञानं वदामि ते  ॥ २२७.१५ ॥
अध्रुवेण शरीरेण ध्रुवं कर्म समाचरेत् ।
अवश्यमेव यास्यन्ति प्राणाः प्राघूर्णिका इव  ॥ २२७.१६ ॥
दानं वित्तादृतं वाचः कीर्तिधर्मौ तथा ख्युषः  ।
परोपकरणं कायादसारात्सारमुद्धरेत् ॥ २२७.१७ ॥
अस्मिन्महामोहमये कटाहे सूर्याग्निना रात्रिदिवेन्धनेन  ।
मासर्तुदर्वीपरिघट्टनेन भूतानि कालः पचतीति वार्ता  ॥ २२७.१८ ॥
ज्ञात्वा शास्त्रविधानोक्तं कर्म कर्तुमिहार्हसि  ।
नायं लोकोऽस्ति न परो न सुखं संशयात्मनः  ॥ २२७.१९ ॥
मन्त्रे तीर्थे द्विजे देवे दैवज्ञे भेषजे गुरौ  ।
यादृशी भावना यस्य सिद्धिर्भवति तादृशी  ॥ २२७.२० ॥
अश्रद्धया हुतं दत्तं तपस्तप्तं कृतं च यत् ।
असदित्युच्यते पार्थ न च तत्प्रेत्य नो इह  ॥ २२७.२१ ॥
यः शास्त्रविधिमुत्सृज्य वर्तते कामकारतः  ।
न स सिद्धिमवाप्नोति न सुखं न परां गतिम्  ॥ २२७.२२ ॥
सन्तीह विविधोपाया नृणां देहविशोधनाः  ।
तीर्थसेवासमं नास्ति स्वशरीरस्य शोधनम्  ॥ २२७.२३ ॥
कृच्छ्रचान्द्रायणाद्यैर्वा द्वितीयं तीर्थसेवया  ।
यदा तीर्थं समुद्दिश्य प्रयाति पुरुषो नृप  ।
तदा देवाश्च पितरस्तं व्रजन्त्यनु खेचराः  ॥ २२७.२४ ॥
परमा मोदपूर्णास्ते प्रयान्त्यस्यानुयायिनः  ।
कृत्वाभ्युदयिकं श्राद्धं समापृच्छय तु देवताम्  ॥ २२७.२५ ॥
इष्टबन्धूंश्च विष्णुं च शङ्करं सगणेश्वरम्  ।
व्रजेद्द्विजाभ्यनुज्ञातो गृहीत्वा नियमानपि  ॥ २२७.२६ ॥
एकाशनं ब्रह्मचर्यं भूशय्यां सत्यवादिताम्  ।
वर्जनं च परान्नस्य प्रतिग्रहविवर्जनम्  ॥ २२७.२७ ॥
वर्जयित्वा तथा द्रोहवञ्चनादि नृपोत्तम  ।
साधुवेषं समास्थाय विनयेन विभूषितः  ॥ २२७.२८ ॥
दम्भाहङ्कारमुक्तो यः स तीर्थफलमश्नुते  ।
यस्य हस्तौ च पादौ च मनश्चैव सुसंयतम्  ॥ २२७.२९ ॥
विद्या तपश्च कीर्तिश्च स तीर्थफलमश्नुते  ।
अक्रोधनश्च राजेन्द्र सत्यशीलो दृढव्रतः  ॥ २२७.३० ॥
आत्मोपमश्च भूतेषु स तीर्थफलमश्नुते  ।
मुण्डनं चोपवासश्च सर्वतीर्थेष्वयं विधिः  ॥ २२७.३१ ॥
वर्जयित्वा कुरुक्षेत्रं विशालां विरजां गयाम्  ।
स्नानं सुरार्चनं चैव श्राद्धे वै पिण्डपातनम्  ॥ २२७.३२ ॥
विप्राणां भोजनं शक्त्या सर्वतीर्थेष्वयं विधिः  ।
प्रायश्चित्तनिमित्तं च यो व्रजेद्यतमानसः  ॥ २२७.३३ ॥
तस्यापि च विधिं वक्ष्ये शृणु पार्थ समाहितः  ।
एकाशनं ब्रह्मचर्यमक्षारलवणाशनम्  ॥ २२७.३४ ॥
स्नात्वा तीर्थाभिगमनं हविष्यैकान्नभोजनम्  ।
वर्जयेत्पतितालापं बहुभाषणमेव च  ॥ २२७.३५ ॥
परीवादं परान्नं च नीचसङ्गं विवर्जयेत् ।
व्रजेच्च निरुपानत्को वसानो वाससी शुचिः  ॥ २२७.३६ ॥
संकल्पं मनसा कृत्वा ब्राह्मणानुज्ञया व्रजेत् ।
तीर्थे गत्वा तथा स्नात्वा कृत्वा चैव सुरार्चनम्  ॥ २२७.३७ ॥
दुष्कर्मतो विमुक्तः स्यादनुतापी भवेद्यदि  ।
वेदे तीर्थे च देवे च दैवज्ञे चौषधे गुरौ  ॥ २२७.३८ ॥
यादृशी भावना यस्य सिद्धिर्भवति तादृशी  ।
उक्ततीर्थफलानां च पुराणेषु स्मृतिष्वपि  ॥ २२७.३९ ॥
अर्थवादभवां शङ्कां विहाय भरतर्षभ  ।
कृत्वा विचारं शास्त्रोक्तं परिकल्प्य यथोचितम्  ॥ २२७.४० ॥
कायेन कृच्छ्रचरणे ह्यशक्तानां विशुद्धये  ।
ज्ञात्वा तीर्थाविशेषं हि प्रायश्चित्तं समाचरेत् ॥ २२७.४१ ॥
तच्छृणुष्व महाराज नर्मदायां यथोचितम्  ।
चतुर्विंशतिसंख्येभ्यो योजनेभ्यो व्रजेन्नरः  ॥ २२७.४२ ॥
चतुर्विंशतिकृच्छ्राणां फलमाप्नोति शोभनम्  ।
अत ऊर्ध्वं योजनेषु पादकृच्छ्रमुदाहृतः  ॥ २२७.४३ ॥
तन्मध्ये च महाराज यो व्रजेच्छुद्धिकाङ्क्षया  ।
योजने योजने तस्य प्रायश्चित्तं विदुर्बुधाः  ॥ २२७.४४ ॥
प्रणवाख्ये महाराज तथा रेवोरिसंगमे  ।
भृगुक्षेत्रे तथा गत्वा फलं तद्द्विगुणं स्मृतम्  ॥ २२७.४५ ॥
सङ्गमे देवनद्याश्च शूलभेदे नृपोत्तम  ।
द्विगुणं पादहीनं स्यात्करजासंगमे तथा  ॥ २२७.४६ ॥
एरण्डीसङ्गमे तद्वत्कपिलायाश्च संगमे  ।
केचित्त्रिगुणितं प्राहुः कुब्जारेवोत्थसङ्गमे  ॥ २२७.४७ ॥
ओंकारे च महाराज तदपि स्यात्समञ्जसम्  ।
सङ्गमेषु तथान्यासां नदीनां रेवया सह  ॥ २२७.४८ ॥
प्राहुस्ते सार्धकृच्छ्रं वै फलं पूर्वं युधिष्ठिर  ।
त्रिगुणं कृच्छ्रमाप्नोति रेवासागरसङ्गमे  ॥ २२७.४९ ॥
कृच्छ्रं चतुर्गुणं प्रोक्तं शुक्लतीर्थे युधिष्ठिर  ।
योजने योजने गत्वा चतुर्विंशतियोजनम्  ।
तत्र तत्र वसेद्यस्तु सुचिरं नृवरोत्तम  ॥ २२७.५० ॥
रेवासेवासमाचारः संयुक्तः शुद्धबुद्धिमान्  ।
दम्भाहङ्काररहितः शुद्ध्यर्थं स विमुच्यते  ॥ २२७.५१ ॥
इति ते कथितं पार्थ प्रायश्चित्तार्थलक्षणम्  ।
रेवायात्राविधानं च गुह्यमेतद्युधिष्ठिर  ॥ २२७.५२ ॥

युधिष्ठिर उवाच -
योजनस्य प्रमाणं मे वद त्वं मुनिसत्तम  ।
यज्ज्ञात्वा निश्चितं मे स्यान्मनःशुद्धेस्तु कारणम्  ॥ २२७.५३ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
शृणु पाण्डव वक्ष्यामि प्रमाणं योजनस्य यत् ।
तथा यात्राविशेषेण विशेषं कृच्छ्रसम्भवम्  ॥ २२७.५४ ॥
तिर्यग्यवोदराण्यष्टावूर्ध्वा वा व्रीहयस्त्रयः  ।
प्रमाणमङ्गुलस्याहुर्वितस्तिर्द्वादशांगुला  ॥ २२७.५५ ॥
वितस्तिद्वितयं हस्तश्चतुर्हस्तं धनुः स्मृतम्  ।
स एव दण्डो गदितो विशेषज्ञैर्युधिष्ठिर  ॥ २२७.५६ ॥
धनुःसहस्रे द्वे क्रोशश्चतुःक्रोशं च योजनम्  ।
एतद्योजनमानं ते कथितं भरतर्षभ  ॥ २२७.५७ ॥
येन यात्रां व्रजन् वेत्ति फलमानं निजार्जितम्  ।
उक्तं कृच्छ्रफलं तीर्थे जलरूपे नृपोत्तम  ॥ २२७.५८ ॥
यथाविशेषं ते वच्मि पूर्वोक्ते तत्र तत्र च  ।
तन्मे शृणु महीपाल श्रद्दधानाय कथ्यते  ॥ २२७.५९ ॥
यस्मिंस्तीर्थे हि यत्प्रोक्तं फलं कृच्छ्रादिकं नृप  ।
तत्राप्युपोषणात्कृच्छ्रफलं प्राप्नोत्यथाधिकम्  ॥ २२७.६० ॥
दिनजाप्याच्च लभते फलं कृच्छ्रस्य शक्तितः  ।
तत्र विख्यातदेवेशं स्नात्वा दृष्ट्वाभिपूज्य च  ॥ २२७.६१ ॥
प्रणम्य लभते पार्थ फलं कृच्छ्रभवं सुधीः  ।
तीर्थे मुख्यफलं स्नानाद्द्वितीयं चाप्युपोषणात् ॥ २२७.६२ ॥
तृतीयं ख्यातदेवस्य दर्शनाभ्यर्चनादिभिः  ।
चतुर्थं जाप्ययोगेन देहशक्त्या त्वहर्निशम्  ॥ २२७.६३ ॥
पञ्चमं सर्वतीर्थेषु कल्पनीयं हि दूरतः  ।
तीरस्थो योजनादर्वाग्दशांशं लभते फलम्  ॥ २२७.६४ ॥
उक्ततीर्थफलात्पार्थ नात्र कार्या विचारणा  ॥ २२७.६५ ॥
उपवासेन सहितं महानद्यां हि मज्जनम्  ।
अप्यर्वाग्योजनात्पार्थ दद्यात्कृच्छ्रफलं नृणाम्  ॥ २२७.६६ ॥
षड्योजनवहा कुल्य नद्योऽल्पा द्वादशैव च  ।
चतुर्विंशतिगा नद्यो महानद्यस्ततोऽधिकाः  ॥ २२७.६७ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे तीर्थयात्रादिविधानविशेषकथनं नाम सप्तविंशत्यधिकद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २२८

युधिष्ठिर उवाच -
परार्थं तीर्थयात्रायां गच्छतः कस्य किं फलम्  ।
कियन्मात्रं मुनिश्रेष्ठ तन्मे ब्रूहि कृपानिधे  ॥ २२८.१ ॥

मार्कण्डेय उवाच -
परार्थं गच्छतस्तन्मे वदतः शृणु पार्थिव  ।
यथा यावत्फलं तस्य यात्रादिविहितं भवेत् ॥ २२८.२ ॥
उत्तमेनेह वर्णेन द्रव्यलोभादिना नृप  ।
नाधमस्य क्वचित्कार्यं तीर्थयात्रादिसेवनम्  ॥ २२८.३ ॥
धर्मकर्म महाराज स्वयं विद्वान्समाचरेत् ।
शरीरस्याथवा शक्त्या अन्यद्वा कार्ययोगतः  ॥ २२८.४ ॥
धर्मकर्म सदा प्रायः सवर्णेनैव कारयेत् ।
पुत्रपौत्रादिकैर्वापि ज्ञातिभिर्गोत्रसम्भवैः  ॥ २२८.५ ॥
श्रेष्ठं हि विहितं प्राहुर्धर्मकर्म युधिष्ठिर  ।
तैरेव कारयेत्तस्मान्नोत्तमैर्नाधमैरपि  ॥ २२८.६ ॥
अधमेन कृतं सम्यङ्न भवेदिति मे मतिः  ।
उत्तमश्चाधमार्थे वै कुर्वन्दुर्गतिमाप्नुयात् ॥ २२८.७ ॥
न शूद्राय मतिं दद्यान्नोच्छिष्टं न हविष्कृतम्  ।
न चास्योपदिशेद्धर्मं न चास्य व्रतमादिशेत् ॥ २२८.८ ॥
जपस्तपस्तीर्थयात्रा प्रव्रज्या मन्त्रसाधनम्  ।
देवताराधनं दीक्षा स्त्रीशूद्रपतनानि षट् ॥ २२८.९ ॥
पतिवत्नी पतत्येव विधवा सर्वमाचरेत् ।
सभर्तृकाशके पत्यौ सर्वं कुर्यादनुज्ञया  ॥ २२८.१० ॥
गत्वा परार्थं तीर्थादौ षोडशांशफलं लभेत् ।
गच्छतश्च प्रसङ्गेन तीर्थमर्द्धफलं स्मृतम्  ॥ २२८.११ ॥
अनुसङ्गेन तीर्थस्य स्नाने स्नानफलं विदुः  ।
नैव यात्राफलं तज्ज्ञाः शास्त्रोक्तं कल्मषापहम्  ॥ २२८.१२ ॥
पित्रर्थं च पितृव्यस्य मातुर्मातामहस्य च  ।
मातुलस्य तथा भ्रातुः श्वशुरस्य सुतस्य च  ॥ २२८.१३ ॥
पोषकार्थादयोश्चापि मातामह्या गुरोस्तथा  ।
स्वसुर्मातृष्वसुः पैत्र्या आचार्याध्यापकस्य च  ॥ २२८.१४ ॥
इत्याद्यर्थे नरः स्नात्वा स्वयमष्टांशमाप्नुयात् ।
साक्षात्पित्रोः प्रकुर्वाणश्चतुर्थांशमवाप्नुयात् ॥ २२८.१५ ॥
पतिपत्न्योर्मिथश्चार्द्धं फलं प्राहुर्मनीषिणः  ।
भागिनेयस्य शिष्यस्य भ्रातृव्यस्य सुतस्य च  ।
षट्त्रिपञ्चचतुर्भागान्फलमाप्नोति वै नरः  ॥ २२८.१६ ॥
इति ते कथितं पार्थ पारम्पर्यक्रमागतम्  ।
कर्तव्यं ज्ञातिवर्गस्य परार्थे धर्मसाधनम्  ॥ २२८.१७ ॥
वर्षाऋतुसमायोगे सर्वा नद्यो रजस्वलाः  ।
मुक्त्वा सरस्वतीं गङ्गां नर्मदां यमुनानदीम्  ॥ २२८.१८ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे परार्थतीर्थयात्राफलकथनं नामाष्टविंशत्यधिकद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २२९

श्रीमार्कण्डेय उवाच -
एवं ते कथितं राजन्पुराणं धर्मसंहितम्  ।
शिवप्रीत्या यथा प्रोक्तं वायुना देवसंसदि  ॥ २२९.१ ॥
षष्टितीर्थसहस्राणि षष्टिकोटिस्तथैव च  ।
आदिमध्यावसानेषु नर्मदायां पदे पदे  ॥ २२९.२ ॥
मया द्वादशसाहस्री संहिता या श्रुता पुरा  ।
देवदेवस्य गदतः साम्प्रतं कथिता तव  ॥ २२९.३ ॥
पृष्टस्त्वयाहं भूपाल पर्वतेऽमरकण्टके  ।
स्थितः संक्षेपतः सर्वं मया तत्कथितं तव  ॥ २२९.४ ॥
नर्मदाचरितं पुण्यं शृणु तस्यास्ति यत्फलम्  ।
यत्फलं सर्ववेदैः स्यात्सषडङ्गपदक्रमैः  ॥ २२९.५ ॥
पठितैश्च श्रुतैर्वापि तस्माद्बहुतरं भवेत् ।
सत्रयाजी फलं यत्र लभते द्वादशाब्दिकम्  ॥ २२९.६ ॥
चरिते तु श्रुते देव्या लभते तादृशं फलम्  ।
सर्वतीर्थेषु यत्पुण्यं स्नात्वा सागरमादितः  ॥ २२९.७ ॥
सकृत्स्नात्वा तथा श्रुत्वा नर्मदायां फलं हि तत् ।
आदिमध्यावसानेन नर्मदाचरितं शुभम्  ॥ २२९.८ ॥
यः शृणोति नरो भक्त्या तस्य पुण्यफलं शृणु  ।
स प्राप्य शिवसंस्थानं रुद्रकन्यासमावृतः  ॥ २२९.९ ॥
रुद्रस्यानुचरो भूत्वा तेनैव सह मोदते  ।
एतद्धर्ममुपाख्यानं सर्वशास्त्रेषु सत्तमम्  ॥ २२९.१० ॥
देशे वा मण्डले वापि वा ग्रामे नगरेऽपि वा  ।
गृहे वा तिष्ठते यस्य चातुर्वर्ण्यस्य भारत  ॥ २२९.११ ॥
स ब्रह्मा स शिवः साक्षात्स च देवो जनार्दनः  ।
त्रिविधं कारणं लोके धर्मपन्थानमुत्तमम्  ॥ २२९.१२ ॥
देवतानां गुरुं शास्त्रं परमं सिद्धिकारणम्  ।
श्रुत्वेश्वरमुखात्पार्थ मयापि तव कीर्तितम्  ॥ २२९.१३ ॥
दक्षिणे चोत्तरे कूले यानि तीर्थानि कानिचित् ।
प्रधानतः सुपुण्यानि कथितानि विशेषतः  ॥ २२९.१४ ॥
स्पर्शनाद्दर्शनात्तेषां कीर्तनाच्छ्रवणात्तथा  ।
मुच्यते सर्वपापेभ्यो रुद्रलोकं स गच्छति  ॥ २२९.१५ ॥
इदं यः शृणुयान्नित्यं पुराणं शिवभाषितम्  ।
ब्राह्मणो वेदविद्यावान् क्षत्रियो विजयी भवेत् ॥ २२९.१६ ॥
धनभागी भवेद्वैश्यः शूद्रो वै धर्मभाग्भवेत् ।
सौभाग्यं सन्ततिं स्वर्गं नारी श्रुत्वाप्नुयाद्धनम्  ॥ २२९.१७ ॥
ब्रह्मघ्नश्च सुरापश्च स्तेयी च गुरुतल्पगः  ।
माहात्म्यं नर्मदायास्तु श्रुत्वा पापबहिष्कृताः  ॥ २२९.१८ ॥
पापभेदी कृतघ्नश्च स्वामिविश्वासघातकः  ।
गोघ्नश्च गरदश्चैव कन्याविक्रयकारकः  ॥ २२९.१९ ॥
एते श्रुत्वैव पापेभ्यो मुच्यन्ते नात्र संशयः  ।
ये पुनर्भावितात्मानः शृण्वन्ति सततं नृप  ॥ २२९.२० ॥
पूजयन्त इदं देवाः पूजिता गुरवश्च तैः  ।
नर्मदा पूजिता तेन भगवांश्च महेश्वरः  ॥ २२९.२१ ॥
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन गन्धपुष्पविभूषणैः  ।
पूजितं परया भक्त्या शास्त्रमेतत्फलप्रदम्  ॥ २२९.२२ ॥
लेखापयित्वा सकलं नर्मदाचरितं शुभम्  ।
उत्तमं सर्वशास्त्रेभ्यो यो ददाति द्विजन्मने  ॥ २२९.२३ ॥
नर्मदासर्वतीर्थेषु स्नाने दाने च यत्फलम्  ।
तत्फलं समवाप्नोति स नरो नात्र संशयः  ॥ २२९.२४ ॥
एतत्पुराणं रुद्रोक्तं महापुण्यफलप्रदम्  ।
स्वर्गदं पुत्रदं धन्यं यशस्यं कीर्तिवर्धनम्  ॥ २२९.२५ ॥
सर्वपापहरं पार्थ दुःखदुःस्वप्ननाशनम्  ।
पठतां शृण्वतां राजन् सर्वकामार्थसिद्धिदम्  ॥ २२९.२६ ॥
शान्तिरस्तु शिवं चास्तु लोकाः सन्तु निरामयाः  ।
गोब्राह्मणेभ्यः स्वस्त्यस्तु धर्मं धर्मात्मजाश्रयः  ॥ २२९.२७ ॥
नरकान्तकरी रेवा सतीर्था विश्वपावनी  ।
नर्मदा धर्मदा चास्तु शर्मदा पार्थ ते सदा  ॥ २२९.२८ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे मार्कण्डेययुधिष्ठिरसंवादे रेवाखण्डपठनश्रवणदानादिफलश्रुतिवर्णनं नामैकोनत्रिंशदधिकद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २३०

सूत उवाच -
इत्युक्त्वोपररामथ पाण्डोः पुत्राय वै मुनिः  ।
मृकण्डतनयो धीमान्सप्तकल्पस्मरः पुरः  ॥ २३०.१ ॥
मार्कण्डमुनिना प्रोक्तं यथा पार्थाय सत्तमाः  ।
तथा वः कथितं सर्वं रेवामाहात्म्यमुत्तमम्  ॥ २३०.२ ॥
इयं पुण्या सरिच्छ्रेष्ठा रेवा विश्वैकपावनी  ।
रुद्रदेहसमुद्भूता सर्वभूताभयप्रदा  ॥ २३०.३ ॥
ओङ्कारजलधिं यावदुवाच भृगुनन्दनः  ।
तीर्थसङ्गमभेदान्वै धर्मपुत्राय पृच्छते  ॥ २३०.४ ॥
समासेनैव मुनयस्तथाहं कथयामि वः  ।
सप्तषष्टिसहस्राणि षष्टिकोट्यस्तथैव च  ॥ २३०.५ ॥
कथं केनात्र शक्यन्ते वक्तुं वर्षशतैरपि  ।
तथाप्यत्र मुनिश्रेष्ठाः प्रोक्तं पार्थाय वै यथा  ॥ २३०.६ ॥
तीर्थमोंकारमारभ्य वक्ष्ये तीर्थावलिं शुभाम्  ।
प्रोच्यमानां समासेन तां शृणुध्वं महर्षयः  ॥ २३०.७ ॥
नत्वा सोमं महेशानं नत्वा ब्रह्माच्युतावुभौ  ।
सरस्वतीं गणेशानं देव्यासाङ्घ्रिपञ्कजम्  ॥ २३०.८ ॥
पूर्वाचार्यांस्तथा सर्वान्दृष्ट्वादृष्टार्थवेदिनः  ।
प्रणम्य नर्मदां देवीं वक्ष्ये तीर्थावलिं त्विमाम्  ॥ २३०.९ ॥
ओं नमो विश्वरूपाय ओङ्कारायाखिलात्मने  ।
यमारभ्ये प्रवक्ष्यामि रेवातीर्थावलिं द्विजाः  ॥ २३०.१० ॥
अस्मिन्मार्कण्डगदिते रेवातीर्थक्रमे शुभे  ।
पुराणसंहिताध्याया मार्कण्डाश्रमवर्णनम्  ॥ २३०.११ ॥
ततः प्रश्नाधिकारश्च प्रशंसा नर्मदोद्भवा  ।
तथा पञ्चदशानां च प्रवाहानां प्रकीर्तनम्  ॥ २३०.१२ ॥
नामनिर्वचनं तद्वत्तथा कल्पसमुद्भवाः  ।
एकविंशतिकल्पानां तद्वन्नामानुकीर्तनम्  ॥ २३०.१३ ॥
मार्कण्डेयानुभूतानां सप्तानां लक्षणानि च  ।
माहात्म्यं चैव रेवायाः शिवविष्ण्वोस्तथैव च  ॥ २३०.१४ ॥
संहारलक्षणं तद्वदोङ्कारस्य च सम्भवः  ।
तथैवौंकारमाहात्म्यममरकण्टकीर्तनम्  ॥ २३०.१५ ॥
अमरेश्वरतीर्थं च तथा दारुवनं महत् ।
दारुकेश्वरतीर्थं च तीर्थं वै चरुकेश्वरम्  ॥ २३०.१६ ॥
चरुकासङ्गमस्तद्व्यद्वतीपातेश्वरं तथा  ।
पातालेश्वरतीर्थं च कोटियज्ञाह्वयं तथा  ॥ २३०.१७ ॥
वरुणेश्वरतीर्थं च लिङ्गान्यष्टोत्तरं शतम्  ।
सिद्धेश्वरं यमेशं च ब्रह्मेश्वरमतः परम्  ॥ २३०.१८ ॥
सारस्वतं चाष्टरुद्रं सावित्रं सोमसंज्ञितम्  ।
शिवखातं महातीर्थं रुद्रावर्तं द्विजोत्तमाः  ॥ २३०.१९ ॥
ब्रह्मावर्तं परं तीर्थं सूर्यावर्तमतः परम्  ।
पिप्पलावर्ततीर्थं च पिप्पल्याश्चैव सङ्गमः  ॥ २३०.२० ॥
अमरकण्टमाहात्म्यं कपिलासङ्गमस्तथा  ।
विशल्यासम्भवश्चापि भृगुतुङ्गाद्रिकीर्तनम्  ॥ २३०.२१ ॥
विशल्यासङ्गमः पुण्यः करमर्दासमागमः  ।
करमर्देश्वरं तीर्थं चक्रतीर्थमनुत्तमम्  ॥ २३०.२२ ॥
सङ्गमो नीलगङ्गायाः विध्वंसस्त्रिपुरस्य च  ।
कीर्तनं तीर्थदानानां मधुकतृतीयाव्रतम्  ॥ २३०.२३ ॥
अप्सरेश्वरतीर्थं च देहक्षेपे विधिस्ततः  ।
तीर्थं ज्वालेश्वरं नाम ज्वालायाः सङ्गमस्तथा  ॥ २३०.२४ ॥
शक्रतीर्थं कुशावर्तं हंसतीर्थं तथैव च  ।
अम्बरीषस्य तीर्थं च महाकालेश्वरं तथा  ॥ २३०.२५ ॥
मातृकेश्वरतीर्थं च भृगुतुङ्गानुवर्णनम्  ।
तत्र भैरवमाहात्म्यं चपलेश्वरकीर्तनम्  ॥ २३०.२६ ॥
चण्डपाणेश्च माहात्म्यं कावेरीसङ्गमस्तथा  ।
कुबेरेश्वरतीर्थं च वाराहीसङ्गमस्तथा  ॥ २३०.२७ ॥
सङ्गमश्चण्डवेगायास्तीर्थं चण्डेश्वरं तथा  ।
एरण्डीसङ्गमः पुण्य एरण्डेश्वरमुत्तमम्  ॥ २३०.२८ ॥
पितृतीर्थं च तत्रैव ओङ्कारस्य च सम्भवम्  ।
माहात्म्यं पञ्चलिङ्गानामोङ्कारस्य मुनीश्वराः  ॥ २३०.२९ ॥
कोटितीर्थस्य माहात्म्यं तीर्थं काकह्रदं तथा  ।
जम्बुकेश्वरतीर्थं च सारस्वतमतः परम्  ॥ २३०.३० ॥
कपिलासङ्गमस्तद्वत्तीर्थं च कपिलेश्वरम्  ।
दैत्यसूदनतीर्थं च चक्रतीर्थं च वामनम्  ॥ २३०.३१ ॥
तीर्थलक्षं विदुः पूर्वे कपिलायास्तु सङ्गमे  ।
स्वर्गस्य नरकस्यापि लक्षणं मुनिभाषितम्  ॥ २३०.३२ ॥
व्यवस्थानं शरीरस्य गोप्रदानानुवर्णनम्  ।
अशोकवनिकातीर्थं मतङ्गाश्रमवर्णनम्  ॥ २३०.३३ ॥
अशोकेश्वरतीर्थं च मतङ्गेश्वरमुत्तमम्  ।
तथा मृगवनं पुण्यं तत्र तीर्थं मनोरथम्  ॥ २३०.३४ ॥
सङ्गमोऽङ्गारगर्ताया अङ्गारेश्वरमुत्तमम्  ।
तथा मेघवनं तीर्थं देव्या नामानुकीर्तनम्  ॥ २३०.३५ ॥
सङ्गमश्चापि कुब्जायास्तीर्थं कुब्जेश्वरं तथा  ।
बिल्वाम्रकं तथा तीर्थं पूर्णद्वीपमतः परम्  ॥ २३०.३६ ॥
तथा हिरण्यगर्भायाः सङ्गमः पुण्यकीर्तनः  ।
द्वीपेश्वरं नाम तीर्थं पुण्यं यज्ञेश्वरं तथा  ॥ २३०.३७ ॥
माण्डव्याश्रमतीर्थं च विशोकासङ्गमस्तथा  ।
वागीश्वरं नाम तीर्थं पुण्यो वै वागुसङ्गमः  ॥ २३०.३८ ॥
सहस्रावर्तकं तत्र तीर्थं सौगन्धिकं तथा  ।
सङ्गमश्च सरस्वत्या ईशानं तीर्थमुत्तमम्  ॥ २३०.३९ ॥
देवतात्रयतीर्थं च शूलखातं ततः परम्  ।
ब्रह्मोदं शाङ्करं सौम्यं सारस्वतमतः परम्  ॥ २३०.४० ॥
सहस्रयज्ञतीर्थं च कपालमोचनं तथा  ।
आग्नेयमदितीशं च वाराहं तीर्थमुत्तमम्  ॥ २३०.४१ ॥
तथा देवपथं तीर्थं तीर्थं यज्ञसहस्रकम्  ।
शुक्लतीर्थं दीप्तिकेशं विष्णुतीर्थं च योधनम्  ॥ २३०.४२ ॥
नर्मदेश्वरतीर्थं च वरुणेशं च मारुतम्  ।
योगेशं रोहिणीतीर्थं दारुतीर्थं च सत्तमाः  ॥ २३०.४३ ॥
ब्रह्मावर्तं च पत्त्रेशं वाह्नं सौरं च कीर्त्यते  ।
मेघनादं दारुतीर्थं देवतीर्थं गुहाश्रयम्  ॥ २३०.४४ ॥
नर्मदेश्वरसंज्ञं तत्कपिलातीर्थमुत्तमम्  ।
करञ्जेशं कुण्डलेशं पिप्पलादमतः परम्  ॥ २३०.४५ ॥
विमलेश्वरतीर्थं च पुष्करिण्याश्च सङ्गमः  ।
प्रशंसा शूलभेदस्य तत्रैवान्धकविक्रमः  ॥ २३०.४६ ॥
देवाश्वासनदानं च तथैवान्धकनिग्रहः  ।
शूलभेदस्य चोत्पत्तिस्तथा पात्रपरीक्षणम्  ॥ २३०.४७ ॥
प्रशंसा दानधर्मस्य ऋषिशृङ्गानुभावनम्  ।
स्वर्गतिं दीर्घतपसो भानुमत्यास्तथेङ्गितम्  ॥ २३०.४८ ॥
शबरस्वर्गगमनं माहात्म्यं शूलभेदजम्  ।
कपिलेश्वरतीर्थं च मोक्षतीर्थमतः परम्  ॥ २३०.४९ ॥
सङ्गमो मोक्षनद्याश्च तीर्थं च विमलेश्वरम्  ।
तथैवोलूकतीर्थं च पुष्करिण्याश्च सङ्गमः  ॥ २३०.५० ॥
आदित्येश्वरतीर्थं च तीर्थं वै सङ्गमेश्वरम्  ।
सङ्गमो भीमकुल्यायास्तीर्थं भीमेश्वरं शुभम्  ॥ २३०.५१ ॥
मार्कण्डेश्वरतीर्थं च तथा वै पिप्पलेश्वरम्  ।
करोटीश्वरतीर्थं च तीर्थमिन्द्रेश्वरं शुभम्  ॥ २३०.५२ ॥
अगस्त्येशं कुमारेशं व्यासेश्वरमनुत्तमम्  ।
वैद्यनाथं च केदारमानन्देश्वरसंज्ञितम्  ॥ २३०.५३ ॥
मातृतीर्थं च मुण्डेशं चौरं कामेश्वरं तथा  ।
सङ्गमश्चानुदुह्या वै तीर्थे भीमार्जुनाह्वये  ।
तीर्थं धर्मेश्वरं नाम लुङ्केश्वरमतः परम्  ॥ २३०.५४ ॥
ततो धनदतीर्थं च जटेशं मङ्गलेश्वरम्  ।
कपिलेश्वरतीर्थं च गोपारेश्वरमुत्तमम्  ॥ २३०.५५ ॥
मणिनागेश्वरं नाम मणिनद्याश्च सङ्गमः  ।
तिलकेश्वरतीर्थं च गौतमेशमतः परम्  ॥ २३०.५६ ॥
तत्रैव मातृतीर्थं च मुनिनोक्तं मुनीश्वराः  ।
शङ्खचूडं च केदारं पाराशरमतः परम्  ॥ २३०.५७ ॥
भीमेश्वरं च चन्द्रेशमश्ववत्याश्च सङ्गमः  ।
बह्वीश्वरं नारदेशं वैद्यनाथं कपीश्वरम्  ॥ २३०.५८ ॥
कुम्भेश्वरं च मार्कण्डं रामेशं लक्ष्मणेश्वरम्  ।
मेघेश्वरं मत्स्यकेशमप्सराह्रदसंज्ञकम्  ॥ २३०.५९ ॥
दधिस्कन्दं मधुस्कन्दं नन्दिकेशं च वारुणम्  ।
पावकेश्वरतीर्थं च तथैव कपिलेश्वरम्  ॥ २३०.६० ॥
नारायणाह्वयं तीर्थं चक्रतीर्थमनुत्तमम्  ।
चण्डादित्यं परं तीर्थं चण्डिकातीर्थमुत्तमम्  ॥ २३०.६१ ॥
यमहासाह्वयं तीर्थं तथा गङ्गेश्वरं शुभम्  ।
नन्दिकेश्वरसंज्ञं च नरनारायणाह्वयम्  ॥ २३०.६२ ॥
नलेश्वरं च मार्कण्डं शुक्लतीर्थमतः परम्  ।
व्यासेश्वरं परं तीर्थं तत्र सिद्धेश्वरं तथा  ॥ २३०.६३ ॥
कोटितीर्थं प्रभातीर्थं वासुकीश्वरमुत्तमम्  ।
सङ्गमश्च करञ्जाया मार्कण्डेश्वरमुत्तमम्  ॥ २३०.६४ ॥
तीर्थं कोटीश्वरं नाम तथा संकर्षणाह्वयम्  ।
कनकेशं मन्मथेशं तीर्थं चैवानसूयकम्  ॥ २३०.६५ ॥
एरण्डीसङ्गमः पुण्यो मातृतीर्थं च शोभनम्  ।
तीर्थं स्वर्णशलाकाख्यं तथा चैवाम्बिकेश्वरम्  ॥ २३०.६६ ॥
करञ्जेशं भारतेशं नागेशं मुकुटेश्वरम्  ।
सौभाग्यसुन्दरी तीर्थं धनदेश्वरमुत्तमम्  ॥ २३०.६७ ॥
रोहिण्यं चक्रतीर्थं च उत्तरेश्वरसंज्ञितम्  ।
भोगेश्वरं च केदारं निष्कलङ्कमतः परम्  ॥ २३०.६८ ॥
मार्कण्डं धौतपापं च तीर्थमाङ्गिरसेश्वरम्  ।
कोटवीसङ्गमः पुण्यं कोटितीर्थं च तत्र वै  ॥ २३०.६९ ॥
अयोनिजं परं तीर्थमङ्गारेश्वरमुत्तमम्  ।
स्कान्दं च नार्मदं ब्राह्मं वाल्मीकेश्वरसंज्ञितम्  ॥ २३०.७० ॥
कोटितीर्थं कपालेशं पाण्डुतीर्थं त्रिलोचनम्  ।
कपिलेशं कम्बुकेशं प्रभासं कोहनेश्वरम्  ॥ २३०.७१ ॥
इन्द्रेशं वालुकेशं च देवेशं शक्रमेव च  ।
नागेश्वरं गौतमेशमहल्यातीर्थमुत्तमम्  ॥ २३०.७२ ॥
रामेश्वरं मोक्षतीर्थं तथा कुशलवेश्वरौ  ।
नर्मदेशं कपर्दीशं सागरेशमतः परम्  ॥ २३०.७३ ॥
धौरादित्यं परं तीर्थं तीर्थं चापरयोनिजम्  ।
पिङ्गलेश्वरतीर्थ च भृग्वीश्वरमनुत्तमम्  ॥ २३०.७४ ॥
दशाश्वमेधिकं तीर्थं कोटितीर्थं च सत्तमाः  ।
मार्कण्डं ब्रह्मतीर्थं च आदिवाराहमुत्तमम्  ॥ २३०.७५ ॥
आशापूराभिधं तीर्थं कौबेरं मारुतं तथा  ।
वरुणेशं यमेशं च रामेशं कर्कटेश्वरम्  ॥ २३०.७६ ॥
शक्रेशं सोमतीर्थं च नन्दाह्रदमनुत्तमम्  ।
वैष्णवं चक्रतीर्थं च रामकेशवसंज्ञितम्  ॥ २३०.७७ ॥
तथैव रुक्मिणीतीर्थं शिवतीर्थमनुत्तमम्  ।
जयवाराहर्तीर्थं च तीर्थमस्माहकाह्वयम्  ॥ २३०.७८ ॥
अङ्गारेशं च सिद्धेशं तपेश्वरमतः परम्  ।
पुनः सिद्धेश्वरं नामतीर्थं च वरुणेश्वरम्  ॥ २३०.७९ ॥
पराशरेश्वरं पुण्यं कुसुमेशमनुत्तमम्  ।
कुण्डलेश्वरतीर्थं च तथा कलकलेश्वरम्  ॥ २३०.८० ॥
न्यङ्कुवाराहसंज्ञं च अङ्कोलं तीर्थमुत्तमम्  ।
श्वेतवाराहतीर्थं च भार्गलं सौरमुत्तमम्  ॥ २३०.८१ ॥
हुङ्कारस्वामितीर्थं च शुक्लतीर्थं च शोभनम्  ।
सङ्गमो मधुमत्याश्च तीर्थं वै सङ्गमेश्वरम्  ॥ २३०.८२ ॥
नर्मदेश्वरसंज्ञं च नदीत्रितयसङ्गमः  ।
अनेकेश्वरतीर्थं च शर्भेशं मोक्षसंज्ञितम्  ॥ २३०.८३ ॥
कावेरीसङ्गमः पुण्यस्तीर्थं गोपेश्वराह्वयम्  ।
मार्कण्डेशं च नागेशमुदम्बर्याश्च सङ्गमः  ॥ २३०.८४ ॥
साम्बादित्याह्वयं तीर्थमुदम्बर्याश्च सङ्गमः  ।
सिद्धेश्वरं च मार्कण्डं तथा सिद्धेश्वरीकृतम्  ॥ २३०.८५ ॥
गोपेशं कपिलेशं च वैद्यनाथमनुत्तमम्  ।
पिङ्गलेश्वरतीर्थं च सैन्धवायतनं महत् ॥ २३०.८६ ॥
भूतीश्वराह्वयं तीर्थं गङ्गावाहमतः परम्  ।
गौतमेश्वरतीर्थं च दशाश्वमेधिकं तथा  ॥ २३०.८७ ॥
भृगुतीर्थं तथा पुण्यं ख्याता सौभाग्यसुन्दरी  ।
वृषखातं च तत्रैव केदारं धूतपातकम्  ॥ २३०.८८ ॥
तीर्थं धूतेश्वरीसङ्गमेरण्डीसंज्ञकं तथा  ।
तीर्थं च कनकेश्वर्या ज्वालेश्वरं ततः परम्  ॥ २३०.८९ ॥
शालग्रामाह्वयं तीर्थं सोमनाथमनुत्तमम्  ।
तथैवोदीर्णवाराहं तीर्थं चन्द्रप्रभासकम्  ॥ २३०.९० ॥
द्वादशादित्यतीर्थं च तथा सिद्धेश्वराभिधम्  ।
कपिलेश्वरतीर्थं च तथा त्रैविक्रमं शुभम्  ॥ २३०.९१ ॥
विश्वरूपाह्वयं तीर्थं नारायणकृतं तथा  ।
मूलश्रीपतितीर्थं च चौलश्रीपतिसंज्ञकम्  ॥ २३०.९२ ॥
देवतीर्थं हंसतीर्थ प्रभासं तीर्थमुत्तमम्  ।
मूलस्थानं च कण्ठेशमट्टहासमतः परम्  ॥ २३०.९३ ॥
भूर्भुवेश्वरतीर्थं च ख्याता शूलेश्वरी तथा  ।
सारस्वतं दारुकेशमश्विनोस्तीर्थमुत्तमम्  ॥ २३०.९४ ॥
सावित्रीतीर्थमतुलं वालखिल्येश्वरं तथा  ।
नर्मदेशं मातृतीर्थं देवतीर्थमनुत्तमम्  ॥ २३०.९५ ॥
मच्छकेश्वरतीर्थं च शिखितीर्थं च शोभनम्  ।
कोटितीर्थं मुनिश्रेष्ठास्तत्र कोटीश्वरी मृडा  ॥ २३०.९६ ॥
तीर्थं पैतामहं नाम माण्डव्ये श्वरसंज्ञितम्  ।
तत्र नारायणेशं च अक्रूरेशमतः परम्  ॥ २३०.९७ ॥
देवखातं सिद्धरुद्रं वैद्यनाथमनुत्तमम्  ।
तथैव मातृतीर्थं च उत्तरेशमतः परम्  ॥ २३०.९८ ॥
तथैव नर्मदेशां च मातृतीर्थं तथा पुनः  ।
तथा च कुररीतीर्थं ढौण्ढेशं दशकन्यकम्  ॥ २३०.९९ ॥
सुवर्णबिन्दुतीर्थं च ऋणपापप्रमोचनम्  ।
भारभूतेश्वरं तीर्थं तथा मुण्डीश्वरं विदुः  ॥ २३०.१०० ॥
एकशालं डिण्डिपाणिं तीर्थं चाप्सरसं परम्  ।
मुन्यालयं च मार्कण्डं गणितादेवताह्वयम्  ॥ २३०.१०१ ॥
आमलेश्वरतीर्थं च तीर्थं कन्थेश्वरं तथा  ।
आषाढीतीर्थमित्याहुः शृङ्गीतीर्थं तथैव च  ॥ २३०.१०२ ॥
बकेश्वरतीर्थं च कपालेशं तथैव च  ।
मार्कण्डं कपिलेशं च एरण्डीसङ्गमस्तथा  ॥ २३०.१०३ ॥
एरण्डीदेवतातीर्थं रामतीर्थमतःपरम्  ।
जमदग्नेः परं तीर्थं रेवासागरसङ्गमः  ॥ २३०.१०४ ॥
लोटनेश्वरतीर्थ तल्लुङ्केशनामकं तथा  ।
वृषरखातं तत्र कुण्डं तथैव ऋषिसत्तमाः  ॥ २३०.१०५ ॥
तथा हंसेश्वरंनाम तिलादं वासवेश्वरम्  ।
तथा कोटीश्वरं तीर्थमलिकातीर्थमुत्तमम्  ।
विमलेश्वरतीर्थं च रेवासागरसङ्गमे  ॥ २३०.१०६ ॥
एवं तीर्थावलिः पुण्या मया प्रोक्ता महर्षयः  ।
तीर्थसुक्तावलिः पुण्या ग्रथिता तटरज्जुना  ॥ २३०.१०७ ॥
नर्मदानीरनिर्णिक्ता मार्कण्डेयविनिर्मिता  ।
मण्डनायेह साधूनां सर्वलोकहिताय च  ॥ २३०.१०८ ॥
दरितध्वान्तशमनीधार्या धर्मार्थिभिः सदा  ।
अहोरात्रकृतं पापं सकृज्जप्त्वाशु नाशयेत् ॥ २३०.१०९ ॥
त्रिकालं जप्त्वा मासोत्थं शिवाग्रे च त्रिमासिकम्  ।
मासं जप्त्वाथ वर्षोत्थं वर्षं जप्त्वा शताब्दिकम्  ॥ २३०.११० ॥
श्राद्धकाले च विप्राणां भुञ्जतां पुरतः स्थितः  ।
पठंस्तीर्थावलिं पुण्यां गयाश्राद्धप्रदो भवेत् ॥ २३०.१११ ॥
पूजाकाले च देवानां श्रद्धया पुरतः पठन्  ।
प्रीणयेत्सर्वदेवांश्च पुनाति सकलं कुलम्  ॥ २३०.११२ ॥
एवं तीर्थावलिः पुण्या रेवातीरद्वयाश्रिता  ।
मया प्रोक्ता मुनिश्रेष्ठास्तथैवशृणुतानघाः  ॥ २३०.११३ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे तीर्थावलिकथनं त्रिंशदधिकद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २३१

श्रीसूत उवाच -
तथैव तीर्थस्तबकान् वक्ष्येऽहमृषिसत्तमाः  ।
यैस्तु तीर्थावलीगुम्फः पूर्वोक्तैरेकतः कृतः  ॥ २३१.१ ॥
विभक्तो भक्तलोकानामानन्दप्रथनः शुभः  ।
मृकण्डतनयः पूर्वं प्राह पार्थाय पृच्छते  ॥ २३१.२ ॥
यथा तथाहं वक्ष्यामि तीर्थानां स्तबकानिह  ।
शिवाम्बुपानजा पुण्या रेवा कल्पलता किल  ॥ २३१.३ ॥
तीरद्वयोद्भूततीर्थप्रसूनैः पुष्पिता शुभा  ।
यत्पुण्यगन्धलक्ष्म्या वै त्रैलोक्यं सुरभीकृतम्  ॥ २३१.४ ॥
तत्पुष्पमकरन्दस्य रसास्वादविदुत्तमः  ।
भ्रमरः खलु मार्कण्डो मुनिर्मतिमतां वरः  ॥ २३१.५ ॥
तत्पुष्पमालां हृदये तीर्थस्तबकचित्रिताम्  ।
दधाति सततं पुण्यां मुनिर्भृगुकुलोद्वहः  ।
तस्याः स्तबकसंस्थानं वक्ष्येऽहमृषिसत्तमाः  ॥ २३१.६ ॥
ओङ्कारतीर्थमारभ्य यावत्पश्चिमसागरम्  ।
संगमाः पञ्चत्रिंशद्वै नदीनां पापनाशनाः  ॥ २३१.७ ॥
दशैकमुत्तरे तीरे सत्रिविंशति दक्षिणे  ।
पञ्चत्रिंशत्तमः श्रेष्ठो रेवासागरसङ्गमः  ॥ २३१.८ ॥
सङ्गमः सहितान्येवं रेवातीरद्वयेऽपि च  ।
चतुःशतानि तीर्थानि प्रसिद्धानि द्विजोत्तमाः  ॥ २३१.९ ॥
त्रिशतं शिवतीर्थानि त्रयीस्त्रिंशत्समन्वितम्  ।
तत्रापि व्यक्तितो वक्ष्ये शृणुध्वं तानि सत्तमाः  ॥ २३१.१० ॥
मार्कण्डेश्वरतीर्थानि दश तेषु मुनीश्वराः  ।
दशादित्यभवान्यत्र नवैव कपिलेश्वराः  ॥ २३१.११ ॥
सोमसंस्थापितान्यष्टौ तावन्तो नर्मदेश्वराः  ।
कोटितीर्थान्यथाष्टौ च सप्त सिद्धेश्वरास्तथा  ॥ २३१.१२ ॥
नागेश्वराश्च सप्तैव रेवातीरद्वयेऽपि तु  ।
सप्तैव वह्निविहितान्यथाप्यावर्तसप्तकम्  ॥ २३१.१३ ॥
केदारेश्वरतीर्थानि पञ्च पञ्चेन्द्रजानि च  ।
वरुणेशाश्च पञ्चैव पञ्चैव धनदेश्वराः  ॥ २३१.१४ ॥
देवतीर्थानि पञ्चैव चत्वारो वै यमेश्वराः  ।
वैद्यनाथाश्च चत्वारश्चत्वारो वानरेश्वराः  ॥ २३१.१५ ॥
अङ्गारेश्वरतीर्थानि तावन्त्येव मुनीश्वराः  ।
सारस्वतानि चत्वारि चत्वारो दारुकेश्वराः  ॥ २३१.१६ ॥
गौतमेश्वरतीर्थानि त्रीणि रामेश्वरास्त्रयः  ।
कपालेश्वरतीर्थानि त्रीणि हंसकृतानि च  ॥ २३१.१७ ॥
त्रीण्येव मोक्षतीर्थानि त्रयो वै विमलेश्वराः  ।
सहस्रयज्ञतीर्थानि त्रीण्येव मुनिरब्रवीत् ॥ २३१.१८ ॥
भीमेश्वरास्त्रयः ख्याताः स्वर्णतीर्थानि त्रीणि च  ।
धौतपापद्वयं प्रोक्तं करञ्जेशद्वयं तथा  ॥ २३१.१९ ॥
ऋणमोचनतीर्थे द्वे तथा स्कन्देश्वरद्वयम्  ।
दशाश्वमेधतीर्थे द्वे नन्दीतीर्थद्वयं द्विजाः  ॥ २३१.२० ॥
मन्मथेशद्वयं चैव भृगुतीर्थद्वयं तथा  ।
पराशरेश्वरौ द्वौ च अयोनीसंभवद्वयम्  ॥ २३१.२१ ॥
व्यासेश्वरद्वयं प्रोक्तं पितृतीर्थद्वयं तथा  ।
नन्दिकेश्वरतीर्थे द्वे द्वौ च गोपेश्वरौ स्मृतौ  ॥ २३१.२२ ॥
मारुतेशद्वयं तद्वद्द्वौ च ज्वालेश्वरौ स्मृतौ  ।
शुक्लतीर्थद्वयं पुण्यमप्सरेशद्वयं तथा  ॥ २३१.२३ ॥
पिप्पलेश्वरतीर्थे द्वे माण्डव्येश्वरसंज्ञिते  ।
द्वीपेश्वरद्वयं चैव प्राह तद्वद्भृगूद्वहः  ।
उत्तरेश्वरतीर्थे द्वे अशोकेशद्वयी तथा  ॥ २३१.२४ ॥
द्वे योधनपुरे चैव रोहिणीतीर्थकद्वयम्  ।
लुङ्केश्वरद्वयं ख्यातमाख्यानं मुनिना तथा  ॥ २३१.२५ ॥
सैकोनविंशतिशतं तीर्थान्येकैकशो द्विजाः  ।
स्तबकेषु कृतं तीर्थं द्विशतं सचतुर्दशम्  ॥ २३१.२६ ॥
शैवान्येतानि तीर्थानि वैष्णवानि च सत्तमाः  ।
शृणुध्वं प्रोच्यमानानि ब्राह्मशाक्तानि च क्रमात् ॥ २३१.२७ ॥
अष्टविंशतितीर्थानि वैष्णवान्यब्रवीन्मुनिः  ।
तेषु वाराहतीर्थानि षडेव मुनिसत्तमाः  ॥ २३१.२८ ॥
चत्वारि चक्रतीर्थानि शेषाण्यष्टादशैव हि  ।
विष्णुनाधिष्ठितान्येव प्राह पूर्वं मृकण्डजः  ॥ २३१.२९ ॥
तथैव ब्रह्मणा सिद्ध्यै सप्ततीर्थान्यवीवदत् ।
त्रिषु च ब्रह्मणः पूजा ब्रह्मेशाश्चतुरोऽपरे  ।
अष्टाविंशन्मया ख्याता यथासङ्ख्यं यथाक्रमम्  ॥ २३१.३० ॥
एतत्पवित्रमतुलं ह्येतत्पापहरं परम्  ।
नर्मदाचरितं पुण्यं माहात्म्यं मुनिभाषितम्  ॥ २३१.३१ ॥

सूत उवाच -
एवमुद्देशतः प्रोक्तो रेवातीर्थक्रमो मया  ।
यथा पार्थाय संक्षेपान्मार्कण्डो मुनिरब्रवीत् ॥ २३१.३२ ॥
अवान्तराणि तीर्थानि तेषु गुप्तान्यनेकशः  ।
यत्र यावत्प्रमाणानि तान्याकर्णयतानघाः  ॥ २३१.३३ ॥
ओङ्कारतीर्थपरितः पर्वतादमरकण्टात् ।
क्रोशद्वये सर्वदिक्षु सार्धकोटीत्रयी मता  ॥ २३१.३४ ॥
तीर्थानां संख्यया गुप्तप्रकटानां द्विजोत्तमाः  ।
कोटिरेका तु तीर्थानां कपिलासङ्गमे पृथक् ॥ २३१.३५ ॥
अशोकवनिकायाश्च तीर्थं लक्षं प्रतिष्ठितम्  ।
शतमं गारगर्तायाः सङ्गमे मुनिसत्तमाः  ॥ २३१.३६ ॥
तीर्थानामयुतं तद्वत्कुब्जायाः सङ्गमे स्थितम्  ।
शतं हिरण्यगर्भायाः सङ्गमे समवस्थितम्  ॥ २३१.३७ ॥
तीर्थानामष्टषष्टिश्च विशोकासङ्गमे स्थिता  ।
तथा सहस्रं तीर्थानां संस्थितं वागुसङ्गमे  ॥ २३१.३८ ॥
शतं सरस्वतीसङ्गे शुक्लतीर्थे शतद्वयम्  ।
सहस्रं विष्णुतीर्थेषु महिष्मत्यामथायुतम्  ॥ २३१.३९ ॥
शूलभेदे च तीर्थानां साग्रं लक्षं स्थितं द्विजाः  ।
देवग्रामे सहस्रं च तीर्थानां मुनिरब्रवीत् ॥ २३१.४० ॥
लुङ्केश्वरे च तीर्थानां साग्रा सप्तशती स्थिता  ।
तीर्थान्यष्टोत्तरशतं मणिनद्याश्च सङ्गमे  ।
वैद्यनाथे च तीर्थानां शतमष्टाधिकं विदुः  ॥ २३१.४१ ॥
एवं तावत्प्रमाणानि तीर्थे कुम्भेश्वरे द्विजाः  ।
साग्रं लक्षं च तीर्थानां स्थितं रेवोरसङ्गमे  ॥ २३१.४२ ॥
ततश्चाप्यधिकानि स्युरिति मार्कण्डभाषितम्  ।
अष्टाशीतिसहस्राणि व्यासद्वीपाश्रितानि च  ॥ २३१.४३ ॥
सङ्गमे च करञ्जायाः स्थितमष्टोत्तरायुतम्  ।
एरण्डीसङ्गमे तद्वत्तीर्थान्यष्टाधिकं शतम्  ॥ २३१.४४ ॥
धूतपापे च तीर्थानां षष्टिरष्टाधिका स्थिता  ।
स्कन्दतीर्थे शतं पुण्यं तीर्थानां मुनिरुक्तवान्  ॥ २३१.४५ ॥
कोहनेश च तीर्थानां षष्टिरष्टाधिका स्थिता  ।
सार्धकोटी च तीर्थानां स्थिता वै कोरिलापुरे  ॥ २३१.४६ ॥
रामकेशवतीर्थे च सहस्रं साग्रमुक्तवान्  ।
अस्माहके सहस्रं च तीर्थानि निवसन्ति हि  ॥ २३१.४७ ॥
लक्षाष्टकं सहस्रे द्वे शुक्लतीर्थे द्विजोत्तमाः  ।
तीर्थानि कथयामास पुरा पार्थाय भार्गवः  ॥ २३१.४८ ॥
शतमष्टाधिकं प्राह प्रत्येकं सङ्गमेषु च  ।
नदीनामवशिष्टानां कावेरीसङ्गमं विना  ॥ २३१.४९ ॥
कावेर्याः सङ्गमे विप्राः स्थिता पञ्चशती तथा  ।
तीर्थानां पर्वसु तथा विशेषो मुनिनोदितः  ॥ २३१.५० ॥
मोक्षतीर्थं हि सत्प्राहुः पुराणपुरुषाश्रितम्  ।
भृगोः क्षेत्रे च तीर्थानां कोटिरेका समाश्रिता  ॥ २३१.५१ ॥
साधिकानामृषिश्रेष्ठा वक्तुं शक्तो हि को भवेत् ।
सर्वामराश्रयं प्रोक्तं सर्वतीर्थाश्रयं तथा  ॥ २३१.५२ ॥
त्रिषु लोकेषु विख्यातं पूजितं सिद्धिसाधनम्  ।
भारभूत्यां च तीर्थानां स्थितमष्टोत्तरं शतम्  ॥ २३१.५३ ॥
अक्रूरेश्वरतीर्थे च सार्धं तीर्थशतं स्थितम्  ।
विमलेश्वरतीर्थे तु रेवासागरसङ्गमे  ।
दशायुतानि तीर्थानां साधिकान्यब्रवीन्मुनिः  ॥ २३१.५४ ॥

॥ इति  श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे तीर्थसंख्यापरिगणनवर्णनं नामैकत्रिंशदधिकद्विशततमोऽध्यायः ॥


ऋKV अध्याय २३२

सूत उवाच -
इति वः कथितं विप्रा रेवामाहात्म्यमुत्तमम्  ।
यथोपदिष्टं पार्थाय मार्कण्डेयेन वै पुरा  ॥ २३२.१ ॥
तथा तीर्थकदम्बाश्च तेषु तीर्थविशेषतः  ।
प्राधान्येन मया ख्याता यथासङ्ख्यं यथाक्रमम्  ॥ २३२.२ ॥
एतत्पवित्रमतुलं ह्येतत्पापहरं परम्  ।
नर्मदाचरितं पुण्यं माहात्म्यं मुनिभाषितम्  ॥ २३२.३ ॥
सप्तकल्पानुगो विप्रो नर्मदायां मुनीश्वराः  ।
मृकण्डतनयो धीमान्परमार्थविदुत्तमः  ॥ २३२.४ ॥
संसेव्य सर्वतीर्थानि नदीः सर्वाश्च वै पुरा  ।
बहुकल्पस्मरां रेवामालक्ष्य शिवदेहजाम्  ॥ २३२.५ ॥
मे कलेति च शर्वोक्तां शरणं शर्वजां ययौ  ।
अजराममरां देवीं दैत्यध्वंसकरीं पराम्  ॥ २३२.६ ॥
महाविभवसंयुक्तां भवघ्नीं भवजाह्नवीम्  ।
तस्यामाबध्य सत्प्रेम जातः सोऽप्यजरामरः  ॥ २३२.७ ॥
षष्टितीर्थसहस्राणि षष्टिकोट्यश्च सत्तमाः  ।
व्यवस्थितानि रेवायास्तीरयुग्मे पदे पदे  ॥ २३२.८ ॥
सारितः परितः सन्ति सतीर्थास्तु सहस्रशः  ।
न तुलां यान्ति रेवायास्ताश्च मन्ये मुनीश्वराः  ॥ २३२.९ ॥
एतद्वः कथितं सर्वं यत्पृष्टमखिलं द्विजाः  ।
यन्महेशमुखाच्छ्रुत्वा वायुराह ऋषीन्प्रति  ॥ २३२.१० ॥
तद्वन्मृकण्डतनयोऽप्यनुभूयाखिलां नदीम्  ।
सतीर्थां पदशः प्राह पाण्डुपुत्राय पावनीम्  ॥ २३२.११ ॥
एतच्च कथितं सर्वं संक्षेपेण द्विजोत्तमाः  ।
नर्मदाचरितं पुण्यं त्रिषु लोकेषु दुर्लभम्  ॥ २३२.१२ ॥
किमन्यैः सरितां तोयैः सेवितैस्तु सहस्रशः  ।
यदि संसेव्यते तोयं रेवायाः पापनाशनम्  ॥ २३२.१३ ॥
मेकलाजलसंसेवी मुक्तिमाप्नोति शाश्वतीम्  ॥ २३२.१४ ॥
यथा यथा भजेन्मर्त्यो यद्यदिच्छति तीर्थगः  ।
तत्तदाप्नोति नियतं श्रद्धयाश्रद्धयापि च  ॥ २३२.१५ ॥
इदं ब्रह्मा हरिरिदमिदं साक्षात्परो हरः  ।
इदं ब्रह्म निराकारं कैवल्यं नर्मदाजलम्  ॥ २३२.१६ ॥
तावद्गर्जन्ति तीर्थानि नद्यो हृदयफलप्रदाः  ।
यावन्न स्मर्यते रेवा सेवाहेवा कलौ नरैः  ॥ २३२.१७ ॥
ध्रुवं लोके हितार्थाय शिवेन स्वशरीरतः  ।
शक्तिः कापि सरिद्रूपा रेवेयमवतारिता  ॥ २३२.१८ ॥
तावद्गर्जन्ति यज्ञाश्च वनक्षेत्रादयो भृशम्  ।
यावन्न नर्मदानामकीर्तनं क्रियते कलौ  ॥ २३२.१९ ॥
गरिमा गाण्यते तावत्तपोदानव्रतादिषु  ।
नरैर्वा प्राप्यते यावद्भुवि भर्गभवा धुनी  ॥ २३२.२० ॥
ये वसन्त्युत्तरे कूले रुद्रस्यानुचरा हि ते  ।
वसन्ति याम्यतीरे ये लोकं ते यान्ति वैष्णवम्  ॥ २३२.२१ ॥
धन्यास्ते देशवर्यास्ते येषु देशेषु नर्मदा  ।
नरकान्तकरी शश्वत्संश्रिता शर्वनिर्मिता  ॥ २३२.२२ ॥
कृतपुण्याश्च ते लोकाः शोकाय न भवन्ति ते  ।
ये पिबन्ति जलं पुण्यं पार्वतीपतिसिन्धुजम्  ॥ २३२.२३ ॥
इदं पवित्रमतुलं रेवायाश्चरितं द्विजाः  ।
शृणोति यः कीर्तयते मुच्यते सर्वपातकः  ॥ २३२.२४ ॥
यत्फलं सर्ववेदैश्च सषडङ्गपदक्रमैः  ।
श्रुतैश्च पठितैस्तस्मात्फलमष्टगुणं भवेत् ॥ २३२.२५ ॥
सत्रयाजी फलं यच्च लभते द्वादशाब्दिकम्  ।
श्रुत्वा सकृच्च रेवायाश्चरितं तत्फलं लभेत् ॥ २३२.२६ ॥
सर्वतीर्थावगाहाच्च यत्फलं सागरादिषु  ।
सकृच्छ्रुत्वा च माहात्म्यं रेवायास्तत्फलं लभेत् ॥ २३२.२७ ॥
एतद्धर्म्यमुपाख्यानं सर्वशास्त्रेष्वनुत्तमम्  ।
देशे वा मण्डले वापि नगरे ग्राममध्यतः  ॥ २३२.२८ ॥
गृहे वा तिष्ठते यस्य लिखितं सार्ववार्णिकम्  ।
स ब्रह्मा स शिवः साक्षात्स च देवो जनार्दनः  ॥ २३२.२९ ॥
धर्मार्थकाममोक्षाणां मार्गेऽयं देवसेवितः  ।
गुरूणां च गुरुः शास्त्रं परमं सिद्धिकारणम्  ॥ २३२.३० ॥
यश्चेदं शृणुयान्नित्यं पुराणं देवभाषितम्  ।
ब्राह्मणो वेदवान्भूयात्क्षत्रियो विजयी भवेत् ॥ २३२.३१ ॥
धनाढ्यो जायते वैश्यः शूद्रो वै धर्मभाग्भवेत् ॥ २३२.३२ ॥
सौभाग्यसन्ततिं नारी श्रुत्वैतत्समवाप्नुयात् ।
श्रियं सौख्यं स्वर्गवासं जन्म चैवोत्तमे कुले  ॥ २३२.३३ ॥
रसभेदी कृतघ्नश्च स्वामिध्रुङ्मित्रवञ्चकः  ।
गोघ्नश्च गरदश्चैव कन्याविक्रयकारकः  ॥ २३२.३४ ॥
ब्रह्मघ्नश्च सुरापी च स्तेयी च गुरुतल्पगः  ।
नर्मदाचरितं शृण्वंस्तामब्दं योऽभिषेवते  ॥ २३२.३५ ॥
सर्वपापविनिर्मुक्तो जायते नात्र संशयः  ।
पाकभेदी वृथापाकी देवब्राह्मणनिन्दकः  ॥ २३२.३६ ॥
परीवादी गुरोः पित्रोः साधूनां नृपतेस्तथा  ।
तेऽपि श्रुत्वा च पापेभ्यो मुच्यन्ते नात्र संशयः  ॥ २३२.३७ ॥
ये पुनर्भावितात्मानः शस्त्रं शृण्वन्ति नित्यशः  ।
पूजयन्ति च तच्छास्त्रं नार्मदं वस्त्रभूषणैः  ॥ २३२.३८ ॥
पुष्पैः फलैश्चन्दनाद्यैर्भोजनैर्विविधैरपि  ।
शास्त्रेऽस्मिन्पूजिते देवाः पूजिता गुरवस्तथा  ॥ २३२.३९ ॥
इह लोके परे चैव नात्र कार्या विचारणा  ।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन गन्धवस्त्रादिभूषणैः  ॥ २३२.४० ॥
पूजयेत्परया भक्त्या वाचकं शास्त्रमेव च  ।
वेदपाठैश्च यत्पुण्यमग्निहोत्रैश्च पालितैः  ॥ २३२.४१ ॥
तत्फलं समवाप्नोति नर्मदाचरिते शुभे  ।
कुरुक्षेत्रे च यत्पुण्यं प्रभासे पुष्करे तथा  ॥ २३२.४२ ॥
रुद्रावर्ते गयायां च वाराणस्यां विशेषतः  ।
गङ्गाद्वारे प्रयागे च गङ्गासागरसङ्गमे  ॥ २३२.४३ ॥
एवमादिषु तीर्थेषु यत्पुण्यं जायते नृणाम्  ।
नर्मदाचरितं श्रुत्वा तत्पुण्यं सकलं लभेत् ॥ २३२.४४ ॥
आदिमध्यावसानेषु नर्मदाचरितं शुभम्  ।
यः शृणोति नरो भक्त्या शृणुध्वं तत्फलं महत् ॥ २३२.४५ ॥
समाप्य शिवसंस्थानं देवकन्यासमावृतः  ।
रुद्रस्यानुचरो भूत्वा शिवेन सह मोदते  ॥ २३२.४६ ॥
धर्माख्यानमिदं पुण्यं सर्वाख्यानेष्वनुत्तमम्  ।
गृहेऽपि पठ्यते यस्य चतुर्वर्णस्य सत्तमाः  ॥ २३२.४७ ॥
धन्यं तस्य गृहं मन्ये गृहस्थं चापि तत्कुलम्  ।
पुस्तकं पूजयेद्यस्तु नर्मदाचरितस्य तु  ॥ २३२.४८ ॥
नर्मदा पूजिता तेन भगवांश्च महेश्वरः  ।
वाचके पूजिते तद्वद्देवाश्च ऋषयोऽर्चिताः  ॥ २३२.४९ ॥
लेखयित्वा च सकलं रेवाचरितमुत्तमम्  ।
भूषणं सर्वशास्त्राणां यो ददाति द्विजन्मने  ॥ २३२.५० ॥
नर्मदासर्वतीर्थेषु स्नानदानेन यत्फलम्  ।
तत्फलं समवाप्नोति स नरो नात्र संशयः  ॥ २३२.५१ ॥
एतत्पुराणं रुद्रोक्तं महापुण्यफलप्रदम्  ।
स्वर्गदं पुत्रदं धन्यं यशस्यं कीर्त्तिवर्धनम्  ॥ २३२.५२ ॥
धर्म्यमायुष्यमतुलं दुःखदुःस्वप्ननाशनम्  ।
पठतां शृण्वतां चापि सर्वकामार्थसिद्धिदम्  ॥ २३२.५३ ॥
यत्प्रदत्तमिदं पुण्यं पुराणं वाच्यते द्विजैः  ।
शिवलोके स्थितिस्तस्य पुराणाक्षरवत्सरी  ॥ २३२.५४ ॥
इति निगदितमेतन्नर्मदायाश्चरित्रं पवनगदितमग्र्यं शर्ववक्त्रादवाप्य  ।
त्रिभुवनजनवन्द्यं त्वेतदादौ मुनीनां कुलपतिपुरतस्तत्सूतमुख्येन साधु  ॥ २३२.५५ ॥

॥ इति श्रीस्कान्दे महापुराण एकाशीतिसाहस्र्यां संहितायां पञ्चम आवन्त्यखण्डे रेवाखण्डे रेवाखण्डसमाप्तिरेवाखण्डपुस्तकदानादिमाहात्म्यवर्णनं नाम द्वात्रिंशदधिकद्विशततमोऽध्यायः ॥