अध्याय १
मज्जनमातङ्गगण्डच्युतमदमदिरामोदमत्तालिजालम्  ।
स्नानैः सिद्धाङ्गनानां कुचयुगविगलत्कुङ्कुमासङ्गपिङ्गम्  ॥ १.१ ॥
सायं प्रातर्मुनीनां कुशकुसुमचयाच्छन्नतीरस्थनीरम्  ।
पायाद्वो नर्मदाम्भः करिकरभकराक्रान्तरहस्तरङ्गम्  ॥ १.२ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
हिमवच्छिखरे रम्ये सिद्धगन्धर्वसेविते  ।
यक्षविद्याधराकीर्णे नानागणसमन्विते  ॥ १.३ ॥
ब्रह्मविष्णुसुराः सर्वे स्कन्दनन्दिगणेश्वराः  ।
चन्द्रादित्यौ ग्रहैः सार्धं नक्षत्रध्रुवमण्डलम्  ॥ १.४ ॥
वायुश्च वरुणश्चैव कुबेरोऽथ यमस्तथा  ।
इन्द्राद्या देवतास्सर्वे गन्धर्वगण एव च  ॥ १.५ ॥
ब्राह्म्याद्या मातरश्च ऋषयश्च तपोधनाः  ।
मूर्तिमन्तश्च तीर्थानि चण्डभृङ्गिमहाबलाः  ॥ १.६ ॥
दानवासुरदैत्याश्च पिशाचा भूतराक्षसाः  ।
सूर्यकोटिसमप्रख्यं मणिमाणिक्यशोभितम्  ॥ १.७ ॥
रत्नवैदूर्यसोपानवापीकूपसहस्रकम्  ।
पद्मनीलोत्पलोपेतं नानावृक्षसमन्वितम्  ॥ १.८ ॥
काम्यकामफलैर्वृक्षैः पुष्पितैः फलितैर्युतम्  ।
हंसकारण्डवाकीर्णं चक्रवाकोपकूजितम्  ॥ १.९ ॥
कोककोकिलसंघुष्टं नानापक्षिसमाकुलम्  ।
स्थानं सर्वे हरस्यापुः सिद्धैश्च परिसेवितम्  ॥ १.१० ॥
तत्रासीनं महादेवं शङ्करं लोकशङ्करम्  ।
स्तुवन्तः केऽपि देवेशं केचिन्नृत्यन्ति चाग्रतः  ॥ १.११ ॥
दिव्यसिंहासनासीनमुमया सहितं हरम्  ।
तेषां मध्ये समुत्थाय स्कन्दो वचनमब्रवीत् ॥ १.१२ ॥
कृताञ्जलिपुटो भूत्वा साष्टाङ्गं प्रणिपत्य च  ।
सृष्टिसंहारकर्त्तारं सुरासुरनमस्कृतम्  ॥ १.१३ ॥
ब्रह्मविष्ण्विन्द्रवरदं भक्तानां भक्तवत्सलम्  ।
त्र्यम्बकसितकण्ठाय ज्ञाताज्ञातस्वरूपिणे  ॥ १.१४ ॥
ईश्वरायाविनाशाय गजचर्मावगुण्ठिने  ।
कपालमालाभरणद्वीपिचर्मधराय च  ॥ १.१५ ॥
भस्मोद्धूलितदेहाय नमस्तेऽस्तु पिनाकिने  ।
अनन्तानन्तरूपाय कालाय परमेष्ठिने  ॥ १.१६ ॥
सद्यो वामस्तथा घोरस्तत्पुरुषाय ते नमः  ।
ईशानाय परेशाय सदाशिव नमोऽस्तु ते  ॥ १.१७ ॥
ऋग्यजुः सामरूपाय अथर्वाय नमोऽस्तु ते  ।
नमः कालाग्निरूपाय सर्वलोकनिवासिने  ॥ १.१८ ॥
नमः कान्तार्द्धदेहाय वर्षिष्ठाय च ते नमः  ।
ओं नमः शिवाय रूपाय भीमाय भवरूपिणे  ॥ १.१९ ॥
शिवाय भवरूपाय भीमरूपकपर्दिने  ।
त्वया व्याप्तं जगत्सर्वं त्रैलोक्यं सचराचरम्  ॥ १.२० ॥
जिह्वाचापल्यभावेन खेदितोऽसि मया प्रभो  ।
क्षमस्व मम ईशान अज्ञानाञ्ज्ञानतोऽपि वा  ॥ १.२१ ॥

ईश्वर उवाच - 
वरं वृणीष्व भद्रं ते स्तवेनानेन सुव्रत  ।
ददामि ते न सन्देहो वरं मनसि काङ्क्षितम्  ॥ १.२२ ॥

स्कन्द उवाच - 
यदि तुष्टोऽसि मे देव वरं दातुममेच्छसि  ।
उत्तरे तु दिशाभागे हर्म्या हेममयाः शुभाः  ॥ १.२३ ॥
सप्तभौमास्तु विस्तीर्णहेमप्राकारतोरणाः  ।
नानामणिसमुक्ताद्या वज्रवैदूर्यमण्डिताः  ॥ १.२४ ॥
तत्रैव मधुरा वाणी वेणुवीणाः सहस्रशः  ।
प्रेक्षणीयैर्नृत्यगीतैर्दिव्यकान्तिमनोहरैः  ॥ १.२५ ॥
कस्यैतानि गृहाणीति मेरोरुत्तरतः शिव  ।
त्वत्प्रसादात्तु पृच्छामि परं कौतूहलं हि मे  ॥ १.२६ ॥

ईश्वर उवाच - 
शृणु स्कन्द सुरश्रेष्ठ कथ्यमानं निबोध मे  ।
भृगुस्थाने पुरे ये वै राहुसूर्व्यसमागमे  ॥ १.२७ ॥
कुरुक्षेत्रे प्रभासे च मोक्षे रुद्रपदे तथा  ।
केदारक्षेत्रके स्थाने रुद्रे कनखले तथा  ॥ १.२८ ॥
भैरवे ललिताक्षेत्रे शिव ध्यात्वा च पुत्रक  ।
ये पृताः शिवनद्यां तु शिवध्यानपरायणा  ॥ १.२९ ॥
तेषां गृहाणि रम्याणि स्वयं कर्मफलार्जितैः  ।
सप्तभौमैर्गृहैर्दिव्यैर्वस्त्रभोगाश्च पुष्कलाः  ॥ १.३० ॥
दत्तानि च मयैतेषां हर्म्यभोगसुखानि च  ।

स्कन्द उवाच - 
सहस्रशतभौमाश्च वैदूर्यमाणमण्डिताः  ॥ १.३१ ॥
कूटैः कपाटकैर्नद्धसिद्धद्वाराण्यनेकशः  ।
नित्योत्सवैर्नृत्यगीतैः काम्यैर्दिव्यैर्मनोहरैः  ॥ १.३२ ॥
असंख्याता गृहा रम्याः सूर्यकोटिसमप्रभाः  ।
कस्यैतानीह हर्म्याणि पूर्वभागे महेश्वर  ॥ १.३३ ॥
दक्षिणे पश्चिमे चैव नानाभोगाः सहस्रशः  ।
सुरेन्द्रभवने भोगाः कलां नार्हन्ति षोडशीम्  ॥ १.३४ ॥
केन कर्म्मविपाकेन शूभेनाप्यशुभेन वा  ।
कूष्माण्डवासिनश्चक्रे घोरे मज्जन्ति तामसे  ॥ १.३५ ॥
पूयशोणितकूपेषु कृमिकीटपतङ्गिनः  ।
तिर्यग्योनिगताः पापैः पीड्यमानास्तु मानुषाः  ॥ १.३६ ॥
दारिद्र्यदुःखिता दीनाः पच्यमाना बुभुक्षिताः  ।
केन कर्म्मविपाकेन शूभाशुभगति प्रभो  ॥ १.३७ ॥
एतत्सर्वं यथान्यायं कथयस्व प्रसादतः  ।

ईश्वर उवाच - 
ये मृता नर्मदातीरे सङ्गमे तिग्मदार्शिते  ॥ १.३८ ॥
तेषां गृहाणि रम्याणि पूर्वभागे च षण्मुख  ।
ओंकारदक्षिणे भागे पूर्वतोऽमरकण्टके  ॥ १.३९ ॥
नर्मदाकोटितीर्थे च ये मृताः स्कन्दमानुषाः  ।
हर्म्ये मनोरमे रम्ये ते वसन्ति नरोत्तमाः  ॥ १.४० ॥
भृगावग्नौ जले वापि रेवाकपिलसङ्गमे  ।
दानं दत्तं तपस्तप्तं ते वसन्ति गृहैरिमैः  ॥ १.४१ ॥
गोदावर्य्यां पयस्विन्यां तपत्यां चैव सङ्गमे  ।
त्र्यम्बके धौतपापे च हिमाद्रौ विन्ध्यपर्वते  ॥ १.४२ ॥
महेश्वरमये सह्ये गोकर्णे च महाबले  ।
हरिश्चन्द्रपुरे चन्द्रे श्रीशैले त्रिपुरान्तके  ॥ १.४३ ॥
कृष्णायां ससमुद्रायामेकादश्यां महानदे  ।
कार्तिके योनिकुण्डे च ये म्रियन्ते च पुत्रक  ॥ १.४४ ॥
याम्ये हर्म्ये हेममये तेषां श्रेष्ठास्स्वयम्भुवः  ।
नाना भोगांश्च भुञ्जन्ति यथा शक्रस्त्रिविष्टपे  ॥ १.४५ ॥
सरस्वत्यां त्यजेत्प्राणान् प्रभासे शशिभूषणे  ।
पारियात्रे महाकाले प्रयागे च महापथे  ॥ १.४६ ॥
तेषां गृहाणि रम्याणि नानाभोगाश्च पुष्कलाः  ।
मणिमाणिक्यदीप्ताभाः सौम्ये कोटित्रयोदश  ॥ १.४७ ॥
एवं तथैकाविंशत्या भूर्वे चैवोपवेशिताः  ।
दक्षिणे नवकोट्यस्तु भृता हर्म्या हिरण्मयाः  ॥ १.४८ ॥
गृहा मौक्तिकसंकाशाः कोट्यः षोडश वारुणे  ।
तीर्थयात्राविशेषेण दानधर्मविशेषतः  ॥ १.४९ ॥
भुञ्जन्ति विविधान् भोगान्मया तुष्टेन पुत्रक  ।
मेरोरुत्तरतो भागे दक्षिणे वारुणे तथा  ॥ १.५० ॥
क्रीडन्ति च मनोहारिमन्दिरे देवनिर्मिते  ।
देवानां वार्द्धकिस्तत्र कर्ता विश्वस्य कर्मणः  ॥ १.५१ ॥
सर्वरत्नमयं हर्म्यं भुवनोपरि पश्यसि  ।
पूर्वभागे महासेन नार्मदः फलमश्नुते  ॥ १.५२ ॥
एतत्ते कथितं स्कन्द परिपृष्टं त्वया च यत् ।
देवानां च हितार्थाय तुभ्यं सर्वं मयानघ  ॥ १.५३ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे प्रथमोऽध्यायः ॥


अध्याय २

स्कन्द उवाच - 
श्रोतुकामा इमे सर्वे ब्रह्मविष्णुसुरोत्तमाः  ।
प्रभावमीदृशं यस्य तीर्थस्याऽस्य महत्फलम्  ॥ २.१ ॥
नर्मदायास्तथोत्पत्तिं सङ्गमं लिङ्गपूजनम्  ।
पर्वकाले च देवानां पर्वतेऽमरकण्टके  ॥ २.२ ॥
आख्यानसहितं देव कथयस्व यथार्थतः  ।
तीर्थयात्राफलं सम्यग्वंशो मन्वन्तराणि च  ॥ २.३ ॥
भक्त्या युक्तं च यत्किंचित्कथयस्व प्रसादतः  ।

सूत उवाच - 
श्रुत्वाऽख्यानमिदं पुण्य पुराणं स्कन्दकीर्तितम्  ॥ २.४ ॥
भविष्यभूततत्त्वज्ञः सप्तकल्पानुवर्तकः  ।
आजगामाऽथमार्कण्डऋषिभिः सहितस्तदा  ॥ २.५ ॥
सर्वकामसमृद्धात्मा श्रेयान् त्वेनैव पूजितः  ।
सपादलक्षमधिकमृषीणां चोग्रतेजसाम्  ॥ २.६ ॥
ब्रह्मर्षयो देवर्षयस्तथा राजर्षयः परे  ।
एतैः परिवृतः श्रीमान्मध्येऽरण्याश्रमं प्रति  ॥ २.७ ॥
तीर्थयात्राफलं प्राप्य नर्मदातटमाश्रितः  ।
श्रुत्वा महान्तं मार्कण्डप्रभावं लोमहर्षणः  ॥ २.८ ॥
आजगाम ततो द्रष्टुमृषिं कल्मषनाशनम्  ।
नर्मदाप्रवाहे पुण्ये सिद्धगन्धर्वसेविते  ॥ २.९ ॥
यक्षविद्याधराकीर्णे किन्नरैरुपशोभिते  ।
नानादेवगणाकीर्णे नानागणनिषेविते  ॥ २.१० ॥
रेवावतरणं श्रुत्वा प्रभावं पुण्यसङ्गतम्  ।
ननृतुर्देवतास्तत्र सिद्धविद्याधरा नराः  ॥ २.११ ॥
कह्लारैः शतपत्रैश्च पुन्नागैर्नागचम्पकैः  ।
आम्रजम्बूकपित्थैश्च दाडिमैः पनसैस्तथा  ॥ २.१२ ॥
निम्बजम्बीरनारङ्गैः कदलीषण्डमण्डितैः  ।
कुमुदैर्नागवल्ल्याद्यैः शालेयैश्च तमालकैः  ॥ २.१३ ॥
बीजपूरकखर्जूरैर्द्राक्षामधुरपाटलैः  ।
बिल्वचन्दनपील्वाद्यैः कदम्बकुटजैस्तथा  ॥ २.१४ ॥
सर्वकामफलैर्वृक्षैः फलितं पुष्पितं भृशम्  ।
हंसकारण्डवाकीर्णं चक्रवाकोपशोभितम्  ॥ २.१५ ॥
कोकिलाबर्हिणशुकैर्नानापक्षिविनादितम्  ।
जातिस्मरा पक्षिणश्च व्याजह्रुर्मानुषीङ्गिरम्  ॥ २.१६ ॥
गन्धर्वकिन्नरयुतैर्यक्षविद्याधरोरगैः  ।
क्रीडते मिथुनं दिव्यं शनैर्गिरिवरोत्तमे  ॥ २.१७ ॥
दिव्यगन्धर्वनृत्यैश्च वेणुवीणासहस्रशः  ।
दिव्योद्भवैः प्रेक्षणीयैः शोभितैर्गिरिगह्वरे  ॥ २.१८ ॥
गीतध्वनिनिनादेन दिवं भूमिं व्यनादयन्  ।
ब्रह्मर्षयो देवर्षयस्तथा राजर्षयः परे  ॥ २.१९ ॥
वेदध्वनितयज्ञानामग्निहोत्रप्रकाशतः  ।
ऋग्यजुःसामाथर्वाणि चातुर्वर्ण्या द्विजोत्तमाः  ॥ २.२० ॥
पुलस्त्यश्च वसिष्ठश्च पुलहश्च क्रतुस्तथा  ।
भृगुरत्रिर्मरीचिश्च भारद्वाजोऽथ काश्यपः  ॥ २.२१ ॥
मनुर्यमोऽङ्गिराश्चैव शातातपपराशरौ  ।
आपस्तम्बोऽथ शम्बश्च काव्यः कात्यायनो मुनिः  ॥ २.२२ ॥
गौतमः शङ्खलिखितौ दक्षः कात्यायनिस्तथा  ।
जामदग्न्यो याज्ञवल्क्य ऋष्यशृङ्गो विभाण्डकः  ॥ २.२३ ॥
गर्गशौनकदाल्भ्या व्यास उद्दालकः शुकः  ।
नारदः पर्वतश्चैव दुर्वासाश्चोग्रतापसः  ॥ २.२४ ॥
शाकल्यो गालवश्चैव जाबालिर्मुद्गलस्तथा  ।
विश्वामित्रः कौशिकश्च ऋषयो देवसम्मताः  ॥ २.२५ ॥
तथा धर्मशतानन्दवैशम्पायनवैष्णवाः  ।
शाकलायनवार्द्धक्यौ जुहुतिश्चावसुस्तथा  ॥ २.२६ ॥
बालखिल्या महात्मानो भूमिमण्डलवासिनः  ।
ब्रह्मदण्डं समारुहा देवलोकं व्रजन्ति ये  ॥ २.२७ ॥
एते चान्येऽव्रजंस्तत्र ऋषयो धार्मिकाः परे  ।
ज्वलन्तस्तेजसा सर्वे निर्धूमा इव पावकाः  ॥ २.२८ ॥
मासोपवासिन केचित्केचित्पक्षोपवासिनः  ।
त्रिरात्रकाः सान्तपना निराहारास्तथा परे  ॥ २.२९ ॥
केचित्पुष्पफलाहाराः शान्ता वाताशनिस्तथा  ।
केचिद्गोमयभक्ष्याश्च जलाहारास्तथापरे  ॥ २.३० ॥
साग्निहोत्राश्च विद्वांसो मोक्षवेदार्थचिन्तकाः  ।
इतिहासपुराणादि श्रुतिस्मृतिविशारदाः  ॥ २.३१ ॥
एते चान्ये च बहवो मार्कण्डेयं प्रियया तपस्विनः  ।
एतैश्च संतिष्ठनृक्षैरिव निशाकरः  ॥ २.३२ ॥
तीर्थयात्राफलं श्रुत्वा धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः  ।
अभिज्ञैर्ब्राह्मणैः सार्धं द्रौपद्या प्रियया सह  ॥ २.३३ ॥
विद्वद्भिर्वेदविद्भिश्च ब्रह्मिष्ठैर्ब्रह्मचिन्तकैः  ।
नर्मदातीरमायाते मार्कण्डेयाश्रमं प्रति  ॥ २.३४ ॥
प्रदक्षिणत्रिः प्रणम्य साष्टाङ्गं च पुनः पुनः  ।
उपविष्टस्तदा तत्र भ्रातृभिस्सह धर्मजः  ॥ २.३५ ॥
उपविष्टं नृपं दृष्ट्वा मार्कण्डेयो महामुनिः  ।
उवाच वचनं देवं धर्मपुत्रं युधिष्ठिरम्  ॥ २.३६ ॥
कुशलं नृपशार्दूल भ्रातृभिर्ब्राह्मणैः सह  ।
प्रहस्य सोऽब्रवीद्वाक्यं मार्कण्डं मुनिसत्तमम्  ॥ २.३७ ॥
अद्य मे सफलं जन्म जीवितं च सुजीवितम्  ।
कृतकृत्योऽभवं त्वद्य त्वत्पादाम्बुजदर्शनात् ॥ २.३८ ॥
अद्य मेऽन्तर्मलं नष्टं पापोच्छेदननिर्म्मलम्  ।
दृष्ट्वा तपोवनं सर्वं ज्वलन्तं सूर्यवर्चसम्  ॥ २.३९ ॥
निर्मुक्तः किल्बिषादस्मात्सप्तजन्मान्तराद्विभो  ।
रन्त्वा चोत्तरदिग्भागे देवभूमिं मनोहराम्  ॥ २.४० ॥
गङ्गां त्रिपथगां देवीं यमुनां च सरस्वतीम्  ।
गङ्गाद्वारं हिमस्थानं कुब्जाग्रं ब्रह्मयोनिकम्  ॥ २.४१ ॥
उग्रं कनखलञ्चैव केदारं भैरवं तथा  ।
नैमिषं च गयातीर्थं कुरुक्षेत्रं च पुष्करम्  ॥ २.४२ ॥
वाराणसीं प्रयागं च गङ्गासागरसङ्गमम्  ।
कालञ्जरं चाप्यतीर्थं प्रभासं शशिभूषणम्  ॥ २.४३ ॥
पुण्यान्येतानि चान्यानि त्यक्त्वा क्षेत्राणि सुव्रत  ।
सेव्यते केन कार्व्येण नर्मदैव महानदी  ॥ २.४४ ॥
भविष्यभूततत्त्वज्ञ त्रिकालज्ञ त्रिवेदिक  ।
श्रोतुकामा इमे सर्वे कथयस्व प्रसादतः  ॥ २.४५ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
शृणु राजन्महाबाहो ब्राह्मणैर्भ्रातृभिः सह  ।
तत्तेऽहं कथयिष्यामि पुराणं स्कन्दकीर्तितम्  ॥ २.४६ ॥
स्वायम्भुवेऽथ मुनय आदिकल्पे कृते युगे  ।
देवानां सङ्गमे तत्र कैलासे च शिवालये  ॥ २.४७ ॥
कार्तिक्यां देवदेवेशं हरं द्रष्टुं समाययुः  ।
प्राक्पृष्टं कार्त्तिकेयेन धर्माधर्मनिदर्शनम्  ॥ २.४८ ॥
शिवेन कथितं पूर्वं पार्वत्याः षण्मुखस्य च  ।
विष्णुब्रह्मादिदेवानां शृण्वतां यक्षरक्षसाम्  ॥ २.४९ ॥
अष्टलक्षाणि सार्द्धानि शिवलोके च गीयते  ।
तदर्द्धं वैष्णवे लोके चार्द्धार्द्धं ब्रह्मणः पुरे  ॥ २.५० ॥
चतुरशीतिसहस्राणि मर्त्यलोके च गीयते  ।
आराधितः शिवः पूर्वं ब्रह्माद्यैश्च सुरासुरैः  ॥ २.५१ ॥
ततस्तुष्टः सुरेशानो वरं दातुं यथेप्सितम्  ।

देवा ऊचुः॒
यदि तुष्टोऽसि देवेश देवानां वरदो भव  ॥ २.५२ ॥
सप्तद्वीपा वसुमती वसुधा कर्म्मभागिनी  ।
नवमद्वीपपर्य्यन्तं जम्बूद्वीपं प्रचक्षते  ॥ २.५३ ॥
वापी कूपसहस्राणि नवार्णः सरितो नहि  ।
न सृताश्चापगाः शर्वपितृघोरावतारिणीः  ॥ २.५४ ॥
तिलोदकप्रदानेन पितॄन् पातुं हि साम्प्रतम्  ।
तारिणी सर्वलोकानामवतारय नर्मदाम्  ॥ २.५५ ॥

ईश्वर उवाच - 
दुष्प्राप्यं त्रिदशैः सर्वैरयाच्यं याच्यते सुराः  ।
वेगं शक्नोति कः सोढुं तत्तोयभ्रमणस्य च  ॥ २.५६ ॥
तोयं भूतं जगत्सर्वं निपतिष्यज्जवेन तु  ।
याचध्वमन्यां सरितं सुखसाध्यान्तरङ्गिणीम्  ॥ २.५७ ॥

देवा ऊचुः॒
काऽन्या तारयितुं शक्ता पुण्या सोढुं सरिद्वरा  ।
मुक्त्वा त्रिनयनेशानीं नर्मदां शोकतारिणीम्  ॥ २.५८ ॥
देवानां वचनं श्रुत्वा समाहूता सरिद्वरा  ।
आगता च ततो देवी सर्वाभरणभूषिता  ॥ २.५९ ॥
प्रत्यक्षा मकरारूढा देवदेवस्य चाज्ञया  ।
देव मे देहि वक्तव्यं कर्तव्या तु कृपा मयि  ॥ २.६० ॥
निशम्य तद्वचसौम्यं नर्मदायास्त्रिलोचनः  ।
उवाच वचनं श्लक्ष्णं मर्त्यलोकेऽद्य गम्यताम्  ॥ २.६१ ॥
लोकानां च हितार्थाय मर्त्यानां च विशेषतः  ।

नर्मदोवाच - 
तवाज्ञां च करिष्येऽहं निराधारा कथं विभो  ॥ २.६२ ॥
को मां धर्तुं च शक्नोति मही यास्यति विप्लवम्  ।
आदिदेश ततः सर्वान् पर्वतान् परमेश्वरः  ॥ २.६३ ॥
आदिश्यैतांश्च तान् सर्वांस्ततो देवः स्वयं शिवः  ।

पर्वता ऊचुः॒
न शक्नुमो वयं सर्वे धर्तुं वेगं च नार्मदम्  ॥ २.६४ ॥
भेदमाप्नोति वै पृथ्वी शतधा यान्ति भूभृतः  ।
ऋक्षवानब्रवीद्देवं देह्याज्ञा त्रिदशेश्वर  ॥ २.६५ ॥
धारयामि च सत्येन त्वत्प्रसादादुमापते  ।
ततोऽवतारिता देवी जम्बूद्वीपे नराधिप  ॥ २.६६ ॥
दारयित्वा महीं सर्वां सशैलवनकाननाम्  ।
ततो देवगणैरुक्ता मर्यादां वह सुव्रते  ॥ २.६७ ॥
एकविंशत्सहस्राणि योजनानां प्रमाणतः  ।
सभित्त्वा सप्तपातालान् रसातलतलं ययौ  ॥ २.६८ ॥
देवलोकं जगामाऽथ प्रलये समुपस्थिते  ।
प्रथमा कथिता राजन्नवतारस्य कल्पना  ॥ २.६९ ॥
स्वारोचिषे द्वितीये तु आदिकल्पे युगेऽनघ  ।
न सागरा न सरितो न तीर्थानि न सङ्गमः  ॥ २.७० ॥
त्रेतायुगेऽवतीर्णा तु पुरा भागीरथी सरित् ।
जह्नुना चुलुकेनैव हृदि मध्ये व्यवस्थिता  ॥ २.७१ ॥
सा कथं सेव्यते राजस्त्यक्त्वा चैव तु कल्पगाम्  ।
अज्ञानतमसाछन्ना विष्णुमायाविमोहिताः  ॥ २.७२ ॥
त्यक्त्वा वै नर्मदां राजन् सेवन्तेऽन्यां नदीं सुराः  ।
यावृशं सूर्यदेवानां मणिरत्नप्रभासु च  ॥ २.७३ ॥
अन्तरं तादृशं राजन्नर्मदाऽन्यापगासु च  ।
श्रुत्वाख्यानमिदं पुण्यं शङ्करस्य प्रभावतः  ॥ २.७४ ॥
सेव्यते सप्तगा तत्र पुराणं स्कन्दकीर्तितम्  ।
एतत्ते कथितं राजन् यथादृष्टं यथा श्रुतम्  ॥ २.७५ ॥
कृतकृत्यः सर्वकामान् ब्राह्मणैर्वेदपारगैः  ।
प्राप्नोषि परमं स्थानं वंशक्षयविवर्जितम्  ॥ २.७६ ॥
श्रुत्वाख्यानमिदं पुण्यं पवित्रमघनाशनम्  ।
ये शृण्वन्ति सदा नित्यं गोहत्या च प्रणश्यति  ॥ २.७७ ॥

इति श्रीरेवाखण्डे आदिकल्पकथनं द्वितीयोऽध्यायः ॥


अध्याय ३

युधिष्ठिर उवाच - 
रेवाऽवतरणं पुण्यं सङ्गमं लिङ्गमर्चितम्  ।
तीर्थयात्राप्रमाणश्च युगमन्वन्ताराणि च  ॥ ३.१ ॥
पर्वतस्यतु माहात्म्यं तत्र नद्यां यथोचितम्  ।
पर्वकालस्तु देवानां तीर्थे तीर्थे विशेषतः  ॥ ३.२ ॥
पत्तनस्य तु माहात्म्यं तत्र वासं यथोचितम्  ।
भृगोस्तु कीर्तनं पुण्यं ब्रह्महत्याविमोचनम्  ॥ ३.३ ॥
केनाऽवतीर्य कार्येण जम्बूद्वीपे सरिद्वरा  ।
शिवलोकं गता सा तु तन्मे वद महामुने  ॥ ३.४ ॥
उक्तानुक्ताश्च यत्किंचित्कथयस्व प्रसादतः  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
श्रूयतां राजराजेन्द्र कथ्यमानं निबोध मे  ॥ ३.५ ॥
हिरण्यकशिपुश्चासीद्युगे चाद्ये महाऽसुरः  ।
शिवप्रसादसम्पन्नो ह्यलं मातृबलोत्कटः  ॥ ३.६ ॥
निर्जिता देवतास्तेन पलायनपरायणाः  ।
जग्मुः शरणमुद्विग्ना भयार्ता भयविह्वलः  ॥ ३.७ ॥
शङ्खचक्रधरं देवं ससारार्णवतारणम्  ।
शरणश्च प्रपन्नाः स्मो माधवं मधुसूदन  ॥ ३.८ ॥
अग्निहोत्राश्च वेदाश्च न देवानां च याजनम्  ।
न स्वाध्यायो न यज्ञाश्च न हुतं पितृतर्पणम्  ॥ ३.९ ॥
व्यावितं दानवैर्दुष्टैर्धर्मकर्म च नाशितम्  ।
एतस्मिन्नन्तरे राजन् विष्णुना प्रभविष्णुना  ॥ ३.१० ॥
दैत्याश्च निहतास्सर्वे नृसिंहवपुषा तु ते  ।
पुनःप्रवर्तते धर्मो देवब्राह्मणयाजनम्  ॥ ३.११ ॥
क्षयिता दानवास्सर्वे पापकर्म्मरताऽधमाः  ।
गता तेनैव कार्येण नर्मदा लोकधारिणी  ॥ ३.१२ ॥
स्वारोचिषेऽन्तरे प्राप्ते आदिकल्पे कृते युगे  ।
अवतारं पुनर्मर्त्ये देवी त्रिदशपूजिता  ॥ ३.१३ ॥
करिष्यति नरश्रेष्ठलोकानां हितकाम्यया  ।
धर्मकर्मरतं ज्ञात्वा मर्त्यं सुरगणार्चितः  ॥ ३.१४ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
आसीत्पुरा चक्रवर्ती सोमवंशे पुरूरवाः  ।
शशास पृथिवीं सर्वां यथाशक्रस्त्रिविष्टपम्  ॥ ३.१५ ॥
एकदा स नृपश्रेष्ठः सभामध्ये पुरूरवाः  ।
पप्रच्छ ब्राह्मणान् वृद्धान् वृद्धसेवी धृतव्रतः  ॥ ३.१६ ॥
यज्ञादिभिर्विना केन मानवाः पापमोहिताः  ।
स्वर्गं प्रापुरुपायेन तन्मे वद यथातथम्  ॥ ३.१७ ॥

ब्राह्मणा ऊचुः॒
आस्ते स्वर्गे महाराज नर्मदा लोकपावनी  ।
अवतारयतां स्वर्गाल्लोकानां पापहारिणीम्  ॥ ३.१८ ॥
तेषां तद्वचनं श्रुत्वा द्विजानां विधृतामनाम्  ।
आराधयामास देवमयुतं साग्रमेव च  ॥ ३.१९ ॥
कन्दमूलफलैः शाकैर्जलाहारैस्तथापि सः  ।
शिवभक्तिपरो नित्यं विशुद्धेनान्तरात्मना  ॥ ३.२० ॥
ततस्तुष्टो महादेवो वरं वरय पुत्रक  ।
ददामि ते न सन्देहो यथेष्टं मनसेप्सितम्  ॥ ३.२१ ॥

पुरूरवा उवाच - 
यदि तुष्टो महादेव वरं दातुं ममेच्छसि  ।
हिताय सर्वलोकानामवतारय नर्मदाम्  ॥ ३.२२ ॥
नवखण्डास्सप्तद्वीपास्त्वापगास्सरितः तथा  ।
निमग्नं नरके घोरे जगत्सर्वं मया श्रुतम्  ॥ ३.२३ ॥
लक्षयोजनपर्य्यन्तं जम्बूद्वीपं निराश्रयम्  ।
न देवास्तृप्तिमायान्ति न मातृपितृमानुषाः  ॥ ३.२४ ॥
एतच्छ्रुत्वा महादेवो नरदेवस्य भाषितम्  ।

हर उवाच - 
उवाच दुर्लभं देवैरयाच्यं याच्यते नृप  ॥ ३.२५ ॥
वरमन्यं प्रयच्छामि वर्जयित्वा तु नर्मदाम्  ।

पुरूरवा उवाच - 
नान्यं वरं महादेव प्राणत्यागेऽपि प्रार्थये  ॥ ३.२६ ॥
ज्ञात्वा तु निश्चयं राज्ञस्तपसोग्रेण साधनम्  ।
आज्ञापिता मेकला साऽवतर त्वं सुरेश्वरि  ॥ ३.२७ ॥
पुरूरवाविपाकेन मर्त्यलोकहितं कुरु  ।
आज्ञापितागता सा च शिवस्याग्रे व्यवस्थिता  ॥ ३.२८ ॥
कृताञ्जलिपुटा भूत्वा ममादेशोऽद्य दीयताम्  ।

हर उवाच - 
स्वर्गात्प्रयाहि रेवे त्वं मर्त्यलोकं ममाज्ञया  ॥ ३.२९ ॥
पुरूरवस्तपः सत्यं कुरु कल्याणि साम्प्रतम्  ।

नर्मदोवाच - 
कथमीश निराधारा स्वर्गाद्यास्याम्यहं धराम्  ॥ ३.३० ॥
ततस्तद्वचनं श्रुत्वा देवदेव उमापतिः  ।
आवाहयामास सर्वानष्टौ कुलनगोत्तमान्  ॥ ३.३१ ॥
उवाच पर्वतान् देवः कः सरिद्धारणे क्षमः  ।

पर्वता ऊचुः॒
शतधा भेदमायान्ति जलाघातान्महाद्रयः  ॥ ३.३२ ॥
अभाषत ततो विन्ध्यो धर्तुमुत्सहते नदीम्  ।
मम पुत्रः सुरेशाग्र्य त्वत्प्रसादान्न संशयः  ॥ ३.३३ ॥
पर्यङ्क इति विख्यातः कन्दर्पदृढविक्रमः  ।
ज्येष्ठः सर्वगणैर्युक्तो मान्यः सर्वमहीभृताम्  ॥ ३.३४ ॥
देवैरपि च दुर्ज्ञेयः शिवायाश्चर्चने रतः  ।
सन्त्येव पर्वतास्सर्वे यद्यपीह महेश्वर  ॥ ३.३५ ॥
तथापि धारणे शक्तः स एवेह न संशयः  ।
अशक्ता विकला वृद्धास्सर्व एव महीधराः  ॥ ३.३६ ॥
अनुज्ञां देहि पर्यङ्कः क्षमस्तां धर्तुमापगाम्  ।
अनुज्ञातश्च देवेन पर्यङ्कः स नगोत्तमः  ॥ ३.३७ ॥
उवाच धारयिष्येऽहं त्वत्प्रसादान्महेश्वर  ।
ततः प्रचलिता देवी मूर्ध्नि पर्यङ्कभूभृत  ॥ ३.३८ ॥
जलौघवेगभ्रमणात्सशैलवनकानना  ।
प्लाविता वसुधा सर्वा अकालकलितं जगत् ॥ ३.३९ ॥
स्तुता देवगणैः सर्वैस्तदा मेकलकन्यका  ।
मर्यादां वह कल्याणि लोकानां हितकारिणी  ॥ ३.४० ॥
त्वया व्याप्तमिदं सर्व त्रैलोक्यं सचराचरम्  ।
ततः संवृतरूपेण शिवाज्ञातश्च मेकला  ॥ ३.४१ ॥
प्रमाणतो योजनानां सहस्राण्येकविंशति  ।
रसातलं सा विविशे तर्पयित्वा पितामहान्  ॥ ३.४२ ॥
स्पृश मां त्वं स्वहस्तेन इत्युक्तः स पुरूरवाः  ।
पीत्वा च सलिलं दत्ते पितृभ्यश्च तिलोदकम्  ॥ ३.४३ ॥
अगमन् परमं स्थानं यत्सुरैरपि दुर्लभम्  ।
पवित्रं परितस्सर्वं त्रैलोक्यं सचराचरम्  ॥ ३.४४ ॥
सेव्यते तेन कार्य्येण नर्मदा सप्तकल्पगा  ।
एतत्ते कथितं राजन्नाख्यानं च शिवोदितम्  ॥ ३.४५ ॥
वैवस्वतमिदानीं तु द्वापरान्ते समुद्यते  ।
त्वं राजा भ्रातृभिः सार्द्धं सत्यसंधो दृढव्रतः  ॥ ३.४६ ॥
त्रेतायाः प्रथमे पादे गङ्गा भागीरथी स्मृता  ।
अदहत्कपिलश्चास्य पितॄणामयुतानि षट् ॥ ३.४७ ॥
मोहितामायया विष्णोर्गता सप्तरसातलम्  ।
एव मन्दाकिनी नाम त्वन्या गङ्गा सरिद्वरा  ॥ ३.४८ ॥
मेकलातोयसम्पूर्णास्सागरास्सप्तयन्त्रिताः  ।
तृतीये च तथा पादे अवतीर्णा सरस्वती  ॥ ३.४९ ॥
स्थानेश्वरगता सा तु पुनर्गङ्गा समागमे  ।
गङ्गाकनखले पुण्या गङ्गासागरसङ्गमे  ॥ ३.५० ॥
ऊर्ध्वतीर्थे प्रयागे च वाराणस्यां विशेषतः  ।
प्राची सरस्वती यत्र कुरुक्षेत्रे च पुण्यदा  ॥ ३.५१ ॥
प्रणष्टे द्वावशादित्ये प्रलये समुपस्थिते  ।
सप्तकल्पक्षये वृत्ते न मृता तेन नर्मदा  ॥ ३.५२ ॥
सरितश्च क्षयं यान्ति गङ्गाद्याश्च सहस्रशः  ।
नर्मदा तिष्ठते देवी सप्तकल्पानुगामिनी  ॥ ३.५३ ॥
ब्राह्मी सरस्वती मूर्तिवैष्णवी त्रिपथा स्मृता  ।
नर्मदा शाङ्करी मूर्तिर्नद्यस्तिस्रस्त्रिदेवताः  ॥ ३.५४ ॥
गङ्गा च यमुना चैव सरयूश्च सरस्वती  ।
शतभागा चन्द्रभागा रम्या सिन्धुर्महानदी  ॥ ३.५५ ॥
इरावती च कपिला नर्मदा सवितस्तिका  ।
दण्डकी गण्डकी चैव घर्घरा च महानदी  ॥ ३.५६ ॥
शोणो महानदश्चैव वेदिका च तरङ्गिणी  ।
ब्रह्मवाहा विष्णुवाहा सारङ्गा गौतमी तथा  ॥ ३.५७ ॥
विश्ववाहा धेनुमती अपारा अपरा तथा  ।
वेत्रवती च कुमुदा महातापी पयोष्णिका  ॥ ३.५८ ॥
वेणा च दुग्धिका शिप्राऽजहासाऽभ्रमती तथा  ।
कृष्णा भीमरथी चैव तुङ्गभद्रा महानदी  ॥ ३.५९ ॥
गोदावरीति विख्याता गङ्गा सा दक्षिणा स्मृता  ।
नद्यश्चैव तथा चान्यास्सर्वतीर्थानि सागराः  ॥ ३.६० ॥
सर्वास्ताः प्रलयं यान्ति वर्जयित्वा तु कल्पगाम्  ।
गङ्गा किं वर्ण्यते देवी हरेण शिरसा धृता  ॥ ३.६१ ॥
गौरी वार्द्धशरीरस्था शिवस्य परमेष्ठिनः  ।
नर्मदा वर्ण्यते देवी सप्तकल्पानुगामिनी  ॥ ३.६२ ॥
ते देशाः पर्वताः पुण्यास्ते ग्रामास्तेऽपि चाश्रमाः  ।
यत्र याता सरिच्छ्रेष्ठा नर्मदा सप्तकल्पगा  ॥ ३.६३ ॥
त्रिभिः सारस्वतं पुण्यं सप्ताहेन तु यामुनम्  ।
सद्यः पुनाति गाङ्गेयं दर्शनादेव नर्मदा  ॥ ३.६४ ॥
रेवातटेषु ये वृक्षाः पतिताः कालपर्यये  ।
नर्मदातोयसंस्पृष्टास्तेऽपि यान्ति पराङ्गतिम्  ॥ ३.६५ ॥
रेवाया यत्र कुत्रापि सङ्गमे भरतर्षभ  ।
स्नानं दानं जपो होमः स्वाध्यायः पितृपूजनम्  ॥ ३.६६ ॥
देवताराधनं दीक्षा न्यासो देहविसर्जनम्  ।
यत्किंचित्क्रियते मर्त्यैस्तदनन्तफलं स्मृतम्  ॥ ३.६७ ॥
गोसहस्रशतं धेनु महादानानि कृत्स्नशः  ।
वैशाख्यामथवा माध्यां कार्त्तिक्यां ग्रहणायने  ॥ ३.६८ ॥
विषुवे संक्रमे भानोर्व्यतीपाते च वैधृतौ  ।
दर्शे दिनक्षये वृद्धौ मन्वादिषु युगादिषु  ॥ ३.६९ ॥
कल्पादौ च युगादौ च मातापित्रोः क्षयेऽहनि  ।
ओंकारे वा भृगौ क्षेत्रे विशेषादुपसङ्गमे  ॥ ३.७० ॥
रेवायां स्नानदानानि जपहोमार्चनादिकम्  ।
यः कुर्यान्मनुजश्रेष्ठः सोऽश्वमेधफलं लभेत् ॥ ३.७१ ॥
ब्रह्महत्यादिभिः पापैर्मुच्यते नाऽत्र संशय  ।
कुलानां शतमागामि समतीतं तथा शतम्  ॥ ३.७२ ॥
उद्धरेदात्मना सार्द्धं रेवातीर्थावगाहनात् ।
ग्रामार्द्धं ग्राममेकं वा यो दद्यान्नर्मदातटे  ॥ ३.७३ ॥
स लभेद्विपुलां लक्ष्मीमत्यन्तफलमश्नुते  ।
नर्मदातीरसम्भूतां मृदं मूर्ध्नि बिभर्ति यः  ॥ ३.७४ ॥
बिभर्ति मूर्तिमर्कस्यतमोनाशाय केवलम्  ।
यत्र यत्र नरः स्नायात्नर्मदाया युधिष्ठिर  ॥ ३.७५ ॥
प्राप्नुयादश्वमेधस्य फलमेतच्छिवोदितम्  ।
नर्मदातोयपानस्य स्नानस्य प्रेक्षणस्य च  ॥ ३.७६ ॥
अपि चान्द्रायणशत तुल्यं भवति वा न वा  ।
नर्मदा कीर्तयेद्यस्तु प्रातरुत्थाय मानवः  ॥ ३.७७ ॥
सप्तजन्मकृतं पापं तत्क्षणादेव नश्यति  ।
सङ्गमेन समायुक्ता नर्मदालिङ्गसङ्गता  ।
हयमेधफलं तत्र स्नात्वा शिवपुरं व्रजेत् ॥ ३.७८ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे रेवाद्वितीयाऽवतारकथनं नाम तृतीयोऽध्यायः ॥


अध्याय ४

युधिष्ठिर उवाच - 
हिरण्यतेजसा पूर्व राज्ञा वै नर्मदा कथं  ।
मर्त्येऽवतारिता देवी तत्सर्वं वक्तुमर्हसि  ॥ ४.१ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
हिरण्यतेजा राजर्षिः सोमवंशे महीपते  ।
सर्वधर्मभृतां श्रेष्ठः प्रजापतिसमोऽभवत् ॥ ४.२ ॥
एकछत्रां शशासोर्वीं सशैलवनकाननाम्  ।
ख्याता चन्द्रपुरी तस्य शक्रस्येवामरावती  ॥ ४.३ ॥
निराबाधाः प्रजास्तत्र भयदारिद्र्यवर्जिताः  ।
चिरायुषो नरास्तत्र समालक्षं तु जीविनः  ॥ ४.४ ॥
स्वयं कामदुघा धेनुर्धरणी सस्यशालिनी  ।
कौशेयपट्टवस्त्राश्च वृक्षे वृक्षे समुद्भवा  ॥ ४.५ ॥
एतस्मिन्नन्तरे प्राप्ते ह्यमावास्यां रविग्रहे  ।
सत्कारोऽत्रास्ति देवानां पितॄणां च विशेषतः  ॥ ४.६ ॥
वापीकूपसरो दिव्यं जम्बूद्वीपः प्रकीर्तितः  ।
स्रवन्ती निम्नगा काचित्तस्मिन् द्वीपे न विद्यते  ॥ ४.७ ॥
गवां शतसहस्राणि हेमरत्नं मणींस्तथा  ।
कोशं हयानसंख्यातान्मत्तांश्च वरदन्तिनः  ॥ ४.८ ॥
ग्रस्ते च राहुणा सूर्ये ब्राह्मणान् प्रददौ नृपः  ।
पुरो धर्मसहस्राणि हेमरत्नमणींस्तथा  ॥ ४.९ ॥
अतर्पयत्पितॄंश्चापि हव्यकव्येन भारत  ।
कश्मलं जलपानं चापश्यत्पितृजुगुप्सितम्  ॥ ४.१० ॥
क्षुत्क्षामकण्ठताल्वोष्ठान् कश्मलांश्च मृदम्भसा  ।
नग्नान्मलिनवस्त्रांश्च शतशोऽथ सहस्रशः  ॥ ४.११ ॥
हिरण्यतेजा राजर्षिः पश्यति स्म तदा पितॄन्  ।

हिरण्यतेजा उवाच - 
के यूयं विकृताकाराः प्रेतभूता बुभुक्षिताः  ॥ ४.१२ ॥
मज्जन्ते नरके घोरे रौरवे लोमहर्षणे  ।
कथयध्वं यथान्यायं कर्म्मणा केन पाविताः  ॥ ४.१३ ॥

पितर ऊचुः॒
शृणु राजन्महाभाग कथ्यमानं निबोध च  ।
सरिद्धीनमिदं द्वीपं धर्मकर्मविनाशितम्  ॥ ४.१४ ॥
न देवास्तृप्तिमायान्ति पितरो वा कथञ्चन  ।
पितॄन्मोचयितुं शक्ता दुराराध्या सुरैरपि  ॥ ४.१५ ॥
आगमिष्यति द्वीपेऽस्मिन् रेवा मुक्तिर्भविष्यति  ।
एतत्ते कथित राजन् यथेष्टं कर्तुमर्हसि  ॥ ४.१६ ॥

हिरण्यतेजा उवाच - 
पितॄणां मोक्षणं कार्यं यथा यान्ति पराङ्गतिम्  ।
मया राज्येन किं कार्यं जीवितश्च निरर्थकम्  ॥ ४.१७ ॥
एवमुक्त्वा ययौ राजा ह्युदयं सिद्धिपर्वतम्  ।
कन्दमूलफलाहारः शिवध्यानपरायणः  ॥ ४.१८ ॥
दिव्यं वर्षसहस्रं तु उग्रे तपसि संस्थित  ।
राज्ञस्तु परमां भक्तिं ज्ञात्वा वै तत्र त्र्यम्बकः  ॥ ४.१९ ॥
वृषारूढस्त्रिनेत्रश्च देवदेवो महेश्वर  ।
प्रत्यक्ष तस्य राज्ञश्च तदात्मानमदर्शयत् ॥ ४.२० ॥
स दृष्ट्वा तादृशं रूपं देवदेवस्य भारत  ।
त्रिः प्रदक्षिणमावृत्य साष्टाङ्गं प्रणिपत्य च  ॥ ४.२१ ॥
स्तोत्रं चकार देवस्य शम्भोरमिततेजसः  ।
नमस्तेऽस्तु सुरेशान शूलपाणे नमोऽस्तु ते  ॥ ४.२२ ॥
पृथिव्यापश्च तेजश्च वायुराकाशमेव च  ।
शब्दं स्पर्शश्च रूपश्च रसो गन्धश्च पञ्चमः  ॥ ४.२३ ॥
बुद्धिर्मनस्त्वहङ्कारः प्रकृतिश्च गणास्त्रयः  ।
सर्वाक्षः सर्वगो देवसकलो निष्कलोऽव्यय  ॥ ४.२४ ॥
जिह्वाचापल्यभावेन क्लेशितोऽसि मया प्रभो  ।
ब्रह्मविष्ण्वादि देवैश्च तवाद्यन्त न लभ्यते  ॥ ४.२५ ॥
कथं तु मानुषा पापाः स्तोतुं शक्ता उमाधवम्  ।
हिरण्यतेजसः स्तोत्रं श्रुत्वा देवो जगत्पतिः  ॥ ४.२६ ॥
वरं वृणु महाभाग यत्ते मनसि रोचते  ।
उवाच वचनं राजा शूलपाणिं महेश्वरम्  ॥ ४.२७ ॥
यदि तुष्टोऽसि देवेश वरं दातुं ममेच्छसि  ।
सप्तकल्पवहां देवीं नर्मदामवतारय  ॥ ४.२८ ॥
पितॄणां मज्जतां घोरे नरके दारुणे भृशम्  ।
मुच्यन्ते ते यथा प्रेतास्तृप्ता यान्ति पराङ्गातिम्  ॥ ४.२९ ॥
एवं वरमहं मन्ये त्वत्प्रसादादुमापते  ।

ईश्वर उवाच - 
अयाच्यं याचितं तात ब्रह्मविष्णुसुरासुरैः  ॥ ४.३० ॥
नावतारयितुं शक्या तथान्यैरल्पजीविभिः  ।
अन्यं याचस्व भद्रं ते वरं दास्येऽधुना तव  ॥ ४.३१ ॥

राजोवाच - 
ततो राजा महाभागः प्रोवाच शशिभूषणम्  ।
त्वयि तुष्टे महादेवे लोकनाथे जगद्गुरौ  ॥ ४.३२ ॥
साध्यासाध्यं न वक्तव्यं त्रिषु लोकेषु किंचन  ।
जन्मान्तरसहस्रेण वर नान्य वृणोम्यहम्  ॥ ४.३३ ॥
त्यक्त्वा चैव सरिच्छ्रेष्ठां नर्मदां सप्तकल्पगाम्  ।
दीयतां मम देवेश भृत्यभृत्योऽस्मि शाधि माम्  ॥ ४.३४ ॥
हिरण्यतेजसो ज्ञात्वा निश्चयं मानसं तदा  ।
आहूता च ततो देवी नर्मदा लोकपावनी  ॥ ४.३५ ॥
मकरासनमारूढा दिव्याभरणभूषिता  ।
श्यामवर्णा महातेजा शिवस्याग्रे व्यवस्थिता  ॥ ४.३६ ॥
उमामहेश्वरौ नत्वा पादग्रहणपूर्वकम्  ।
उवाच वचनं देवीं किमर्थं देव संस्मृता  ॥ ४.३७ ॥
आदेशं देव मे देहि त्वदादेशे स्थिता ह्यहम्  ।

ईश्वर उवाच - 
हिरण्यतेजा नृपतिस्त्यक्त्वा राज्य च नर्मदे  ॥ ४.३८ ॥
चतुर्दशं तपस्तेपे घोररूपं सुदारुणम्  ।
दिव्यं वर्षसहस्रं तु उग्रे तपसि संस्थितः  ॥ ४.३९ ॥
कन्दमूलफलाहारः शिवध्यानपरायणः  ।
जम्बूद्वीपेऽवतारं त्वं कुरुष्व धरणीतले  ॥ ४.४० ॥
क्षिप्रं याहि वरारोहे संसारार्णवतारिणि  ।
प्रेतरूपान् पितॄन् सर्वान्नरकस्थान् समुद्धर  ॥ ४.४१ ॥
मुच्यन्ते येन चाघौघाद्धूतपापा यथेप्सितम्  ।

नर्मदोवाचा॒
महेश्वरं शूलपाणिमेवमस्त्विति चाब्रवीत् ॥ ४.४२ ॥
निराधारा कथं देव जम्बूद्वीपे समाश्रये  ।
आहूतास्ते ततस्तत्र पर्वताश्च कुलाकुलाः  ॥ ४.४३ ॥
क्षणमात्रं तु तिष्ठध्वं येन याति सरिद्वरा  ।
ऊचुश्च पर्वतास्तं च अशक्ता धारणे वयम्  ॥ ४.४४ ॥

नर्मदोवाचा॒
अशक्तान् धारणे चैनान् प्रपश्यामि जगत्पते  ।
मम तोयौघपातेन कल्लोलप्रवणावृताः  ॥ ४.४५ ॥
शतधा भेदमायान्ति गिरयो वज्रदारिताः  ।
तेषां मध्ये समुत्थाय प्राब्रवीदुदयाचलः  ॥ ४.४६ ॥
शिवप्रसादसम्पन्नो ह्यहं धारयितुं क्षमः  ।
ततः प्रचलिता देवी दत्त्वा पादं नगोपरि  ॥ ४.४७ ॥
गगनात्प्रच्युता देवी पपात धरणीतले  ।
वायुवेगा पुनर्भूत्वा वारुणीं दिशमाश्रिता  ॥ ४.४८ ॥
अकालपीडिते लोके जम्बूद्वीपे चराचरे  ।
हाहाकारो महानासीत्त्रिषु लोकेषु भारत  ॥ ४.४९ ॥
श्रुत्वा च कल्कलाशब्दं भीषणं लोमहर्षणम्  ।
पातालादुत्थितं लिङ्गं ज्वलितं दीप्ततेजसम्  ॥ ४.५० ॥
हुङ्कारेणैव तद्भद्रे नर्मदामब्रवीद्वच  ।
सर्वपापहरे देवि मर्यादां वह सुव्रते  ॥ ४.५१ ॥
त्वद्धारणार्थमीशेन निसृष्टाः पर्वतास्त्रयः  ।
विन्ध्यश्चतुर्थकस्तत्र श्रेष्ठः सर्वमहीभृताम्  ॥ ४.५२ ॥
मेरुश्च हिमवांस्तत्र कैलासश्च तृतीयकः  ।
तदा भित्त्वा त्रिशूलेन कीलिता वसुधातले  ॥ ४.५३ ॥
द्वात्रिंशत्तु सहस्राणि प्रवाह पूर्वपश्चिमे  ।
सहस्रार्द्धश्च विस्तारं दक्षिणोत्तरमानतः  ॥ ४.५४ ॥
नृत्यन्ति देवतास्सर्वाः शङ्खवादित्रनिस्वनैः  ।
सिद्धा विद्याधरा यक्षा गन्धर्वा किन्नरा नराः  ॥ ४.५५ ॥
आदित्या वसवो रुद्रा विश्वेदेवा मरुद्गणाः  ।
स्तुवन्ति परया भक्त्या नर्मदां सप्तकल्पगाम्  ॥ ४.५६ ॥
हिरण्यतेजा राजर्षिर्नर्मदां चेदमब्रवीत् ।
अनुग्रहः कृतो देवि पितॄणां तारणाय मे  ॥ ४.५७ ॥
उवाच कल्पगा राजंस्त्वत्तोऽन्यः को नु वै भुवि  ।
प्रभाव ईदृशो यस्य राज्ञश्चामिततेजसः  ॥ ४.५८ ॥
तपस्तप्त्वा महेशस्य ममार्थं त्वं यतोऽनघ  ।
मातृकाः पैतृका ये ये सान्तः पुरपरिग्रहाः  ॥ ४.५९ ॥
मम प्रभावात्नृपते उमामाहेश्वरं पुरम्  ।
नमस्कृत्य सुरश्रेष्ठां पुत्रोऽहं ते वरानने  ॥ ४.६० ॥
स्नानं कृत्वा च विधिवत्पितॄन्देवांश्च तर्पयन्  ।
श्राद्धं पिण्डप्रदानं च तत्र सर्वमकल्पयत् ॥ ४.६१ ॥
नरकादुद्धृतास्सर्वे देवयानपथे स्थिताः  ।
कृमिकीटपतङ्गाश्च पक्षिणश्चाण्डजाश्च ये  ॥ ४.६२ ॥
भूतग्रामः समग्रश्च रेजे विद्याधरे पुरे  ।
एतत्ते कथितं राजन्नादिसर्गावकल्पनम्  ॥ ४.६३ ॥
कीर्तितानि मया रेवावताराणि विशाम्पते  ।
आगता येन मार्गेण लोकानुग्रहकाम्यया  ॥ ४.६४ ॥
एषोऽवतारः प्रथम आदिकल्पे कृते युगे  ।
द्वितीयस्तु तथा स्कन्ददक्षसावर्णिकेऽन्तरे  ॥ ४.६५ ॥
तृतीयः पुरूरवसा तथा वैष्णवकेऽन्तरे  ।
एतत्ते कथितं राजन् यथा दृष्टं पुरातनम्  ॥ ४.६६ ॥
स्नानावगाहनात्पानात्स्मरणात्कीर्तनादपि  ।
अनेकभाविकं घोरमघं नश्यति तत्क्षणात् ॥ ४.६७ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
कैलासो हिमवान्मेरुः केन कार्य्येण सुव्रत  ।
नर्मदातीरमासाद्य निक्षिप्ताः पर्वतास्त्रयः  ॥ ४.६८ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
उन्मार्गगामिनीं रेवां विन्ध्यो वै धर्तुमक्षमः  ।
आपगा तोयपूरेण प्लावितं जगतीतलम्  ॥ ४.६९ ॥
कृत्वा व्रजन्तीं दृष्ट्वा वै शङ्करो लोकशङ्करः  ।
भित्त्वा भूमि त्रिशूलेन कीलिताः पर्वतास्त्रयः  ॥ ४.७० ॥
अत्रान्तरे च वैदूर्य्यगिरौ वै पर्यकल्पत  ।
एतत्सर्वं समासेन शंसितं च मयानघ  ॥ ४.७१ ॥
कथयिष्ये तथैवान्यद्यद्यदिच्छसि भारत  ॥ ४.७२ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे चतुर्थोऽध्यायः ॥


अध्याय ५

युधिष्ठिर उवाच - 
राज्ञाऽवतारिता रेवा कथं वै पुरुकुत्सुना  ।
तत्सर्व श्रोतुमिच्छामि त्वत्तो ब्रह्मविदां वर  ॥ ५.१ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
शृणु राजन् कथां दिव्यां पुरा स्कन्दस्य कीर्तिताम्  ।
तत्तेऽहं कथयिष्यामि शिवेनोक्तं श्रुतं मया  ॥ ५.२ ॥
क्षत्रियस्य कुलोत्पन्नः पुरुकुत्सुर्महायशाः  ।
तेन वर्षसहस्रं वै पूर्वमाराधितो हरः  ॥ ५.३ ॥
तपसा च भवेनोक्तं कस्त्वया प्रार्थितो वरः  ।
ददामि ते वरं ह्येतद्येन त्वं सुखमेधसे  ॥ ५.४ ॥
एवमुक्तस्तदा राजा प्रार्थयेऽहं तवाज्ञया  ।
यदि तुष्टोऽसि मे देव कार्यं तत्कथयाम्यहम्  ॥ ५.५ ॥
आस्ते नदी महाभागा नर्मदा नाम विश्रुता  ।
अवतारयतां शम्भो कुमारीं दिव्यरूपिणीम्  ॥ ५.६ ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा शम्भुर्विस्मयमागतः  ।
सुचिरं क्लिश्यमानेन क्षत्रियेण महात्मना  ॥ ५.७ ॥
अप्रार्थ्यं प्रार्थितं स्कन्द दुःसाध्यं त्रिदशैरपि  ।
उक्ताशयः स राजर्षिः साध्यं किंचिन्निषेवय  ॥ ५.८ ॥
मम वाक्यं तु तच्छ्रुत्वा क्षत्रियस्तु स विह्वलः  ।
अपतत्स महाभागो मूर्छितो धरणीतले  ॥ ५.९ ॥
आश्वासितो मया तत्र स्वस्थो भव विशाम्पते  ।
मर्त्यलोके सरिच्छ्रेष्ठां नर्मदामवतारये  ॥ ५.१० ॥
तस्यास्त्वागमनं श्रुत्वा त्रस्ता देवाः सवासवाः  ।
कः शक्नुयादिमं भारं सोढुं वेगश्च नार्मदम्  ॥ ५.११ ॥
धरणी भारभूता च नष्टा भ्रष्टाश्च पर्वताः  ।
अशक्तास्तोयवर्षस्य धारणे सरितस्तथा  ॥ ५.१२ ॥
अस्ति सिद्धो महापुण्यः पर्यङ्को नाम पर्वतः  ।
स सहेत महाभारं वोढुं वेगश्च नार्मदम्  ॥ ५.१३ ॥
सर्वे देवाऽगतास्तत्र प्रार्थितुं तं नगोत्तमम्  ।
पृष्टास्तु पर्वतेन्द्रेण केन कार्य्येण चागता  ॥ ५.१४ ॥

देवा ऊचुः॒
इक्ष्वाकुवंशसम्भूतः पुरुकुत्सुर्नराधिपः  ।
तेनावतारिता पुण्या नदी नामा तु नर्मदा  ॥ ५.१५ ॥
तेजः शब्दं च भारं च तस्याः पातं रयं तथा  ।
असमर्था नगा वोढुं त्वामृते गिरिसत्तम  ॥ ५.१६ ॥

पर्यङ्क उवाच - 
आगच्छतु महादेवी धारयामि न संशयः  ।
आगच्छन्तीं महापुण्यां धारयामि च साम्प्रतम्  ॥ ५.१७ ॥
चलिता नर्मदा शीघ्रं वेगेन समुपस्थिता  ।
कृत्वा तस्योत्तमाङ्गेषु पर्यङ्कस्यैव भूभृतः  ॥ ५.१८ ॥
राज्ञा तु सहिता देवी त्रिदशैरपि संयुता  ।
वैन्येन तु पुरा चेष्टमश्वमेधेन भूभुजा  ॥ ५.१९ ॥
मखस्थाने च वैन्यस्य वेणस्तम्बो महानभूत् ।
यं दृष्ट्वा विस्मयं प्राप्तास्सर्वे देवास्सवासवाः  ॥ ५.२० ॥
वेणोस्तस्यैव मूलात्तु निर्गता सा महानदी  ।
कृताञ्जलिपुटा देवास्थिताः सर्वेऽत्र संस्थिताः  ॥ ५.२१ ॥
जय शब्दं प्रकुर्वन्तस्त्रिदशा ब्रह्मवादिनः  ।
गणगन्धर्वयक्षाश्च मरुतश्च तथाऽश्विनौ  ॥ ५.२२ ॥
पिशाचा राक्षसा नागा ऋषयश्च तपोधनाः  ।
सर्वे पाद्येन चार्ध्येण भीतास्ते किङ्करा इव  ॥ ५.२३ ॥
पाद्योपसंग्रहं कृत्वा नर्मदां शरणं गताः  ।
अद्यः नः सफलं जन्म तपोऽद्य सफलश्च नः  ॥ ५.२४ ॥
कृतार्था देवताः सर्वा देवि त्वद्दर्शनादिह  ।
तमेव पुरुषं मन्ये येनैषा ह्यवतारिता  ॥ ५.२५ ॥
वदन्ति देवतास्सर्वा मर्त्यलोकः परं गतः  ।
ऋषिभिर्दैवतैः प्रोक्ता स्पृश हस्तेन देवताः  ॥ ५.२६ ॥
येन पूतत्वमायान्ति नर्मदे नष्टकिल्विषाः  ।
नर्मदा तु वदत्येवं न स्पृशामि सुरान् गणान्  ॥ ५.२७ ॥
कुमारी ह्यहमद्याऽपि मम भर्ता न विद्यते  ।
अहो कष्टं तु देवाश्च चिन्तया विह्वलीकृताः  ॥ ५.२८ ॥
त्वतुल्यो रूपसम्पन्नः कुतः प्राप्यो वरोत्तमः  ।
येन त्वं दर्शिता लोके स ते भर्ता भविष्यति  ॥ ५.२९ ॥
ब्रह्मणस्तु पुरा शापात्समुद्रः पुरुकुत्सुकः  ।
गतो मर्त्ये महाबाहुरिक्ष्वाकुकुलनन्दनः  ॥ ५.३० ॥
पुरुकुत्सुर्वरस्तेऽस्तु क्षत्रियो देवसन्निभः  ।
उद्वाहिता तदा तेन क्षत्रियेण तु नर्मदा  ॥ ५.३१ ॥
उवाच वचनं देवान्नर्मदा सप्तकल्पगा  ।
देवत्वमीदृश यस्य प्रजा धर्मे व्यवस्थिताः  ॥ ५.३२ ॥
किमन्यत्तस्य वाच्यं स्यात्पुरुकुत्सोर्महात्मनः  ।
स्वयम्भुवो यथा पुत्रो मानसः परिकीर्तितः  ॥ ५.३३ ॥
पुरुकुत्सुस्तथा चाऽयं सर्वधर्मपरायणः  ।
उवाच वचनं राजा पुरुकुत्सुश्च नर्मदाम्  ॥ ५.३४ ॥
नर्मदे देवकन्या त्वं प्रसादः क्रियतां मयि  ।
यान्तु मे पितरः स्वर्गं मम चाऽस्तु महद्यशः  ॥ ५.३५ ॥

नर्मदोवाच - 
एव भवतु राजेन्द्र मत्तस्त्वं यद्यदिच्छसि  ।
तत्सर्वं भवतश्चाद्य मत्प्रसादाद्भविष्यति  ॥ ५.३६ ॥
एवमुक्त्वा ययौ देवी वारुणीं च दिशां तदा  ।
निष्क्रान्ता पर्वतात्तस्मात्पर्यङ्कात्सरितां वरा  ॥ ५.३७ ॥
याति वेगात्तथा देवी धनुर्मुक्तः शरो यथा  ।
विदार्य मेदिनीं सर्वा पर्वतां छिखराणि च  ॥ ५.३८ ॥
चूर्णयित्वा च तान् सर्वान् वज्राशनिहतानिव  ।
यत्र यत्र गता विन्ध्ये तत्र तत्रावगाह्यते  ॥ ५.३९ ॥
तत्र गङ्गासहस्रस्य फल स्यात्तीर्थवर्जिते  ।
तदा स्तुता महादेवी नर्मदा लोकपावनी  ॥ ५.४० ॥
ऋषिभिर्वैदिकैः सर्वैः सुखसन्तानकारिका  ।
वेदा धर्मस्य मूलानि स्मृतिपुष्पफलानि च  ॥ ५.४१ ॥
भक्षयन्ति द्विजाः पुण्या अग्निहोत्रपरायणाः  ।
सेवन्ते नर्मदा तेऽपि स्वर्गसोपानपद्धतिम्  ॥ ५.४२ ॥
यत्र यत्र गता स्कन्द तत्र तत्रैव दुर्लभा  ।
दर्शने नर्मदायास्तु अग्निष्टोमफल लभेत् ॥ ५.४३ ॥
ये तु संस्नान्ति सेवन्ते नर्मदामप्यकामतः  ।
फलं बहु सुवर्णस्य तेऽपि प्राप्स्यन्ति मानवाः  ॥ ५.४४ ॥
यत्र यत्र गता पुण्या शिवस्यायतने शुभे  ।
गङ्गास्नानस्य लक्षेण तत्र स्नाने सम भवेत् ॥ ५.४५ ॥
अग्निहोत्रेण यत्पुण्य पितृश्राद्धेन यत्फलम्  ।
सर्वं सम्पद्यते तस्य नर्मदाया जलेन तु  ॥ ५.४६ ॥
यत्किंचिद्वैदिकं कर्म्म ब्राह्मणाः कुर्वते सदा  ।
नर्मदायास्तटे शूद्धिर्नात्र कार्य्या विचारणा  ॥ ५.४७ ॥
नर्मदासङ्गमो यत्र शिवक्षेत्रं विनिर्दिशेत् ।
गङ्गाया लक्षमात्रेण तत्स्थानन् तु विशिष्यते  ॥ ५.४८ ॥
कीर्तनं नर्मदायास्तु दानं तीर्थस्य सङ्गमे  ।
न तेन सदृशं राजन् सत्यमेतद्ब्रवीम्यहम्  ॥ ५.४९ ॥
नर्मदां प्रातरुत्थाय ये स्मरन्ति विचक्षणाः  ।
पूर्वजन्मकृतं पापमैहिकश्च विनश्यति  ॥ ५.५० ॥
नर्मदां मानवः कश्चित्तत्र यत्रावगाहते  ।
शतजन्मार्जितं पापं तत्क्षणात्नश्यति ध्रुवम्  ॥ ५.५१ ॥
नर्मदायास्तटे चैव प्राणांस्त्यजति मानवः  ।
कल्पकोटिसहस्राणि स्वर्गलोके महीयते  ॥ ५.५२ ॥
येऽप्यधर्मपराधीना नर्मदायां कथञ्चन  ।
तेऽपि रुद्रत्वमायान्ति सत्यमेतद्ब्रवीम्यहम्  ॥ ५.५३ ॥
प्रायश्चित्तानि दीयन्ते यत्र रेवा न विद्यते  ।
रेवातोये तु संप्राप्ते प्रायश्चित्तं न विद्यते  ॥ ५.५४ ॥
नर्मदां च महापुण्यां सप्तकल्पाधिवासिनीम्  ।
सततं यः स्मरेद्भक्त्या स शिवः परिकीर्तितः  ॥ ५.५५ ॥
तत्र वैण्येश्वरं देवं वेणुमूले व्यवस्थितम्  ।
स्वर्गदं मोक्षदं विद्धिलोकानां पापनाशनम्  ॥ ५.५६ ॥
विन्ध्यस्यैव तथा चाष्टौ मानसाः परिकीर्तिताः  ।
पर्यङ्कः प्रथमो ज्ञेयः श्रेष्ठः सर्वमहीभृताम्  ॥ ५.५७ ॥
असिताङ्गो वराङ्गश्च तथाऽन्ये चापि पर्वताः  ।
पावको जातवेदाश्च कदम्बः सुरनायकः ॥ ५.५८ ॥
अर्चितास्तैर्महाभागैर्धर्मकर्मपरायणैः  ।
उद्गमात्निर्गमं यावद्वारुणीं दिशमास्थिताः  ॥ ५.५९ ॥
सार्द्धमेकशतं तस्याः प्रवाहाः परिकीर्तिताः  ।
क्रोशार्द्धस्य त्रिभागश्च विस्तारः परिकीर्तितः  ॥ ५.६० ॥
शिवस्य वर्तते चात्र ब्रह्मविष्णुं विडौजसाम्  ।
कोटिभिस्त्रिदशानान्तुकाऽन्या धर्तुं प्रशक्यते  ॥ ५.६१ ॥
आत्मानमात्मना सा तु बभार परमेश्वरी  ।
त्रिदशानां हितार्थाय मानवानां च भारत  ॥ ५.६२ ॥
लक्षयोजनपर्य्यन्तं जम्बूद्वीपं प्रचक्षते  ।
द्विगुणः परिवेषस्तु लवणोदस्तु भारत  ॥ ५.६३ ॥
सहस्रयोजनं विद्धिकन्याद्वीपञ्च भारत  ।
तस्याः पञ्चशती गम्या त्वगम्या च तथाऽपरा  ॥ ५.६४ ॥
शुभाशुभफलं चात्र पुण्यपापविभागयोः  ।
प्रथमं मानुषो भूत्वा देवत्वमुपपद्यते  ॥ ५.६५ ॥
क्षीणे पुण्ये पुनर्याति मानुषत्वं पृथक्पृथक् ।
कर्म्मभूमिमिमां विद्धि विदितं तव भारत  ॥ ५.६६ ॥
धर्मेण कर्म्मणा स्वर्गः स्यादेव सुकृते कृते  ।
नद्याः प्रवाहे भूभागे कल्पगाया व्यवस्थितिः  ॥ ५.६७ ॥
लोकानां तारणार्थाय अवतीर्णा सरिद्वरा  ।
अत्र स्वर्गश्च मोक्षश्च नर्मदातीरमाश्रितौ  ॥ ५.६८ ॥
एतत्ते कथितं राजन् यथा वृष्टं सुरोत्तमैः  ॥ ५.६९ ॥
इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे नर्मदायाश्चतुर्थावतारे पञ्चमोऽध्यायः ॥


अध्याय ६

युधिष्ठिर उवाच - 
मुने मेकलकन्याया अवतारः श्रुतो मया  ।
इदानीं श्रोतुमिच्छामि तीर्थानि च यथाक्रमम्  ॥ ६.१ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
शृणु राजन्महाभाग कथ्यमानं निबोध मे  ।
वत्सगुल्मात्समारभ्य यावद्वै भृगुकच्छकः  ॥ ६.२ ॥
अत्रान्तरेऽपि तीर्थानां संख्या केन तु शक्यते  ।
तथापि ते प्रवक्ष्यामि यथा वृष्टं विशाम्पते  ॥ ६.३ ॥
नर्मदा सौम्यभागे तु अनन्तपुरमव्ययम्  ।
अनन्तसिद्धिलिङ्गं च सर्वपापहरं परम्  ॥ ६.४ ॥
तीर्थं वैश्रवणं नाम कौबेरं धनदं तथा  ।
मणिभद्रं तथा यज्ञं तत्तीर्थस्य प्रभावतः  ॥ ६.५ ॥
मोक्षदं कामदं पुण्यं सर्वलोकव्यवस्थितम्  ।
ऋषीणामाश्रमं पुण्यं सर्वदेवमयं शुभम्  ॥ ६.६ ॥
सावर्णिः कौशिकश्चैव मुनिश्चैवाघमर्षणः  ।
शाकल्यश्च कुशाकर्णिः शरभङ्गोऽग्निर्भगः  ॥ ६.७ ॥
एते चान्ये च बहवो मुनयः शंसितव्रताः  ।
अस्य तीर्थस्य माहात्म्यात्तपस्तप्त्वा दिवङ्गताः  ॥ ६.८ ॥
वाल्मीकिरृषिवर्यो वै नैषादीं योनिमाश्रितः  ।
प्रभावात्तस्य तीर्थस्य ब्रह्मतेजो वपुर्धरः  ॥ ६.९ ॥
इक्ष्वाकुः कुवलयाश्वो दिलीपो नहुषस्तथा  ।
वेणुर्ययाती राजा च अजपालस्म हैहयः  ॥ ६.१० ॥
एते चान्ये च राजानो ह्यनन्तपुरवासिनः  ।
अत्रान्तरे महेशानं मेकलातीरमाश्रितम्  ॥ ६.११ ॥
तमभ्यर्च्य विधानेन सर्वे ते त्रिदिवङ्गताः  ।
अखिलैरन्यतीर्थैश्च चिरकालफलप्रदैः  ॥ ६.१२ ॥
अत्रास्ते स्वर्गदः श्रीमान् स्वयं देवो महेश्वरः  ।
तीर्थं सप्तऋषिर्नाम सप्तसारस्वतं नृप  ॥ ६.१३ ॥
अमर्त्यसम्भवं लिङ्गं तथैवारण्यकेश्वरम्  ।
अघौघनाशनं तीर्थं तथान्यत्कल्मषापहम्  ॥ ६.१४ ॥
पञ्चब्रह्ममयं तीर्थं सहस्रशिरसं हरम्  ।
वाराहं वामनं तीर्थं यमतीर्थं महोत्कटम्  ॥ ६.१५ ॥
सौरभङ्गं सहस्रं तु अश्वमेधं महामखम्  ।
हिरण्यगर्भं सावित्र्यां चातुर्वेदं च पावनम्  ॥ ६.१६ ॥
एतत्सर्व विजानीहि लोकानां पावनं परम्  ।
तथाऽनन्तपुरं यावत्पर्यङ्कात्पश्चिमे शुभम्  ॥ ६.१७ ॥
अत्रान्तरे मृता ये च दानधर्मविवर्जिताः  ।
तेऽपि स्वर्गे महीयन्ते यावदिन्द्राश्चतुर्दश  ॥ ६.१८ ॥
ततो द्वीपेश्वरं नाम व्यासतीर्थमनुत्तमम्  ।
तत्र स्नात्वा तु लभते हयमेधफलं नरः  ॥ ६.१९ ॥
कामिकं तत्परं तीर्थं न भूतं न भविष्यति  ।
प्रदक्षिणां च यः कुर्याद्व्यासतीर्थस्य भारत  ॥ ६.२० ॥
प्रदक्षिणीकृता तेन सप्तद्वीपा वसुन्धरा  ।
नरो वा यदि वा नारी शिवलोके महीयते  ॥ ६.२१ ॥
द्वीपेश्वरे ततस्स्नात्वा वृषभं यः प्रयच्छति  ।
काञ्चनेन विमानेन रुद्रलोके महीयते  ॥ ६.२२ ॥
कार्तिकस्य चतुर्दश्यां कृष्णपक्षे जितेन्द्रियः  ।
स्नापयेद्यः शिवं तत्र ह्युपवासपरायणः  ॥ ६.२३ ॥
सर्वपापविनिर्मुक्तो रुद्रलोके महीयते  ।
व्यासतीर्थं तु वै गत्वा सर्वे ब्रह्मादयः सुराः  ॥ ६.२४ ॥
स्तुवन्ति भावितात्मानं ऋषयश्च तपोधनाः  ।
ये चान्ये सिद्धगन्धर्वकिन्नरोरगराक्षसाः  ॥ ६.२५ ॥
नर्मदातटमाश्रित्य मोदन्ते गतकल्मषाः  ।
स्तुवन्ति विविधैः स्तोत्रैर्माङ्गल्यस्तुति संस्कृतैः  ॥ ६.२६ ॥
यस्यास्ति शक्तिरसशक्तिरिह प्रवीरः प्रोर्ध्वी करोतु यदि वाऽवनतिं करोतु  ।
यः पूजितः सुरवरः शशिशेखरेण नाऽराधितः सपदि भूतपति सुरैर्वा  ॥ ६.२७ ॥
किं वा न वृष्टं हि पितामहेन न वा सुरैर्वा मधुसूदनेन  ।
क्षीरोदमन्थोद्भवकालकूटं कण्ठे वृतं केन हरं विहाय  ॥ ६.२८ ॥
एकेन दग्धं त्रिपुरं शरेण कामो ललाटाक्षिनिरीक्षणेन  ।
भिन्नोऽन्धकः शूलवरेण येन कस्तेन सार्द्धं कुरुते विरोधम्  ॥ ६.२९ ॥
जलौघकल्लोलतरङ्गभङ्गा गङ्गा धृता येन जटाग्रभागे
पादाम्बुजाङ्गुष्ठनिपीडनेन पपात लङ्काधिपतिर्विसंज्ञः  ॥ ६.३० ॥
सुरासुराणामिह यत्समक्षं विध्वंसितो दक्षमखः क्षणेन
प्रणम्य दक्षः क्षयकारकस्य लेभे वरं तारकमारकस्य  ॥ ६.३१ ॥
सर्वस्य पूज्यं हि वरोत्तमाङ्गं सम्पूज्यते लिङ्गवरं हरस्य
अनेन पर्याप्तमतीव मूढः प्राप्तुं पदं यच्छति यत्करोति  ॥ ६.३२ ॥
ब्रह्मात्र वृद्धो हरिरत्र लिङ्गं सुराऽसुराश्चैव समर्चयन्ति
तथापि नूनं सुविचारयान्ति को वाऽधिको वाऽस्ति समो हरेण  ॥ ६.३३ ॥
तेनैव चक्राङ्कसरोरुहाङ्कौ लिङ्गाङ्कितं यस्य जगद्भगाङ्कम्
हस्ते प्रबद्धे नवकङ्कणे वै पश्यन्ति मूढाः खलु दर्पणेन  ॥ ६.३४ ॥
पुण्यं पवित्रं स्तवनं व्यासेनोक्तं महात्मना  ।
कृतं देवाधिनाथस्य सर्वकल्मषनाशनम्  ॥ ६.३५ ॥
प्रतिपूज्य यथा न्यायमर्घपाद्यैरनुक्रमात् ।
उवाच मधुरं वाक्यं प्रसादः क्रियतां मयि  ॥ ६.३६ ॥
देयं तस्य फलं देव यः पुमान् छ्रद्धयाऽर्चति  ।
इति स्तुत्वा महेशानं ऋषयः शंसितव्रताः  ॥ ६.३७ ॥
नर्मदादक्षिणे कूले प्रयातास्ते यथातथम्  ।
अन्ये च ऋषयो देवा द्वैपायनमथाब्रुवन्  ॥ ६.३८ ॥
आश्रमस्ते महाभाग वायसैराकुलीकृतः  ।
यथा न वायसाः केऽपि प्रविशन्ति तपोवनम्  ॥ ६.३९ ॥
म्रियन्ते ते सदा सर्वे मूर्धा तेषां विशीर्यते  ।
व्यासेन शप्तास्ते सर्वे वायसा महतो भयात् ॥ ६.४० ॥
तस्मिंस्तीर्थे महाराज प्रविशन्ति न कर्हिचित् ।
ऋषयो वचनं श्रुत्वा व्यासस्य तु महात्मनः  ॥ ६.४१ ॥
नर्मदा दक्षिणे कूले सर्वमेव कृतं क्षणात् ।
तिष्ठन्ति मुनयः सर्वे देवस्याराधने रताः  ॥ ६.४२ ॥
आराध्य विधिना देवमस्तुवन् परमेश्वरम्  ।
यस्यास्ति शक्तिरित्यादि व्यासस्तुतिपरायणाः  ॥ ६.४३ ॥
स्तोत्रं तदेतत्त्रिदशेश्वरस्य व्यासेन भक्त्या कृतमीश्वरस्य  ।
प्रातः पठेद्यः स्मरति प्रयत्नात्काले स जातोऽनुचरो हरस्य  ॥ ६.४४ ॥
व्यासाष्टकमिदं पुण्यं यः पठेच्छिवसन्निधौ  ।
व्यासस्तस्य भवेत्प्रीतो नर्मदा च प्रसीदति  ॥ ६.४५ ॥
एवं स्तुतो महादेवो व्यासेन तु महात्मना  ।
शिवो व्यासस्य सन्तुष्ट इदं वचनमब्रवीत् ॥ ६.४६ ॥
किं करोमि स्थितो विप्र वरं ब्रूहि यथेप्सितम्  ।
वरं ददामि ते प्रीतो येन त्वं सुखमेधसे  ॥ ६.४७ ॥

व्यास उवाच - 
नर्मदादक्षिणे कूले तिष्ठ त्वं चोत्तरे शिव  ।
आश्रमास्ते भविष्यन्ति सर्वे पुण्यतमाः स्मृताः  ॥ ६.४८ ॥
एवमुक्त्वा ततो व्यासं तत्रैवान्तर धीयत  ।
व्यासोऽपि चात्र वत्स्यामि दक्षिणं नर्मदे व्रज  ॥ ६.४९ ॥
ततश्च दण्डकाष्ठेन चालयामास नर्मदाम्  ।
नर्मदा चाब्रवीद्वाक्यं पूर्वमार्गेण सा गता  ॥ ६.५० ॥
ततो व्यासस्तु संक्रुद्धो युगान्ताग्निरिवाभवत् ।
व्यासस्तु कुपितो राजन् सन्तीर्णो द्विजसत्तमः  ॥ ६.५१ ॥
हुंकारिता च सा देवी नागता तत्र नर्मदा  ।
नाहं कोपवत विप्र प्रलयं यामि कर्हिचित् ॥ ६.५२ ॥
सप्तकल्पक्षये वृत्ते न मृताऽस्मीति नर्मदा  ।
ततो द्विजस्तु संजातो दक्षिणेन ततो गता  ॥ ६.५३ ॥
न वारिता च साऽनेन व्यासभीता महानदी  ।
उत्तरे मुनयः सर्वे कूले तिष्ठन्त्यनेकशः  ॥ ६.५४ ॥
ततस्ते हृष्टमनसो मुनयः शंसितव्रताः  ।
व्यासेन चार्जितं श्राद्धं तथाऽन्यैर्मुनिपुङ्गवैः  ॥ ६.५५ ॥
पितरो द्वादशाब्दानि तार्पितास्ते नराधिप  ॥ ६.५६ ॥

इति रेवाखण्डे नर्मदामाहात्ये षष्ठोऽध्यायः ॥


अध्याय ७

मार्कण्डेय उवाच - 
अन्यत्तीर्थं महापुण्यं सर्वपापप्रणाशनम्  ।
अश्वमेधसमुद्भूता नदी यत्र वराङ्गना  ॥ ७.१ ॥
स्नात्वा च सङ्गमे यत्र हयमेधफलं लभेत् ।
व्याधिभिर्मुच्यते यत्र नारी वा यदि वानरः  ॥ ७.२ ॥
श्राद्धं तत्र प्रकुर्वन्तः पितॄणां प्रीतिवर्धनम्  ।
त्रिपुर्यां पूर्वभागे तु दिशि याम्यां शिवः स्थितः  ॥ ७.३ ॥
अनुग्रहार्थं लोकानां शैवक्षेत्रं विदुर्बुधाः  ।
पञ्चाशीतिः कुरुक्षेत्रे पश्चाशीतिरिवात्र तु  ॥ ७.४ ॥
राहुसूर्यसमायोगे समानं कीर्तितं सुरैः  ।
श्राद्धे त्रीणि च लक्षाणि पुराणे कीर्तितानि वै  ॥ ७.५ ॥
तीर्थानां तानि अत्रैव तिष्ठन्ति नृपसत्तम  ।
यत्र तिष्ठति देवेशो माधवो मधुसूदनः  ॥ ७.६ ॥
उत्पलावर्तनामा च सहस्रमस्तको हरिः  ।
हरश्च द्विविधावे तौ तृतीया चैव नर्मदा  ॥ ७.७ ॥
तस्याः किं वर्ण्यते राजन् देवैरपि सवासवैः  ।
तत्र स्नात्वा महाराज सम्भवो न पुनर्भवेत् ॥ ७.८ ॥
पापयोनिं च न विशेद्यमलोकं न पश्यति  ।
अर्चनाद्देवदेवस्य गाणपत्यमवाप्यते  ॥ ७.९ ॥
उत्पन्नो हि हरिर्यत्र शङ्खचक्रगदाधरः  ।
उपास्यते सुरैः सर्वैर्ब्रह्मशक्रपुरोगमैः  ॥ ७.१० ॥
क्रोशमात्रं हरिक्षेत्रं कथं शोचन्ति मानवाः  ।
अत्रान्तरे मृता ये च कृमिकीटपतङ्गमाः  ॥ ७.११ ॥
तेऽपि यान्ति हरेर्लोकं किं पुनर्वैष्णवा नृप  ।
अवशः स्ववशोऽपि स्यात्प्राणत्यागं करोति यः  ॥ ७.१२ ॥
दशवर्षसहस्राणि राजा वैद्याधरे पुरे  ।
तिलोदकप्रदानेन पिण्डदानेन भारत  ॥ ७.१३ ॥
पितरस्तस्य तृप्यन्ति तृप्ता यान्ति परा गतिम्  ।
एकादश्यां निराहारो गन्धपुष्पैः समर्चयेत् ॥ ७.१४ ॥
रात्रौ जागरणं कृत्वा दीपमालां प्रबोधयेत् ।
द्वादश्यां पञ्चगव्यं तु हविष्यान्नेन पारणम्  ॥ ७.१५ ॥
भक्त्या तु भोजयेद्विप्रान् सहस्रं च सदक्षिणाम्  ।
ओं नमो भगवते वासुदेवाय  ॥
इमं मन्त्रं जपन् यस्तु शुचिर्भूत्वा समाहितः  ॥ ७.१६ ॥
न तस्य पुनराधानं जन्म चैव युधिष्ठिर  ।
अनेकभाविकं घोरं तूलराशिमिवानलः  ॥ ७.१७ ॥
तत्क्षणाद्दहते कृत्स्नमेधांसीवहुताशनः  ।
कल्पकल्पानुगौ देवौ नारायणमहेश्वरौ  ॥ ७.१८ ॥
दक्षिणां दिशमास्थाय रेवातीरे व्यवस्थितौ  ।
अर्चितौ च तौ देवेशौ सुरासुरगणैस्तथा  ॥ ७.१९ ॥
सिद्धविद्याधरैर्यक्षैर्गन्धर्वैः किन्नरैर्नरैः  ।
स्थाणुः पुण्यजलावर्ते ह्यवतार पुराकृतः  ॥ ७.२० ॥
अनुग्रहाय लोकानां देवानां हितकाम्यया  ।
ननाद सुमहानादं घोररूपं भयानकम्  ॥ ७.२१ ॥
पिनाकिना च शूलेन भित्त्वा चैव रसातलम्  ।
समानीता च सावित्री स्वर्गसोपानपद्धतिः  ॥ ७.२२ ॥
मानवाः क्षीणपापाश्च तथा यान्ति परां गतिम्  ।
अज्ञानतम सा ध्वस्ता नावरोहान्ति ये जनाः  ॥ ७.२३ ॥
आत्मानं नावमन्यन्ते पापोपहतचेतसः  ।
कल्पगां ये न सेवन्ते तेषां जन्म निरर्थकम्  ॥ ७.२४ ॥
अष्टाविंशतिरत्रैव लिङ्गानां तु स्वयम्भुवाम्  ।
पूजने संस्थिता राजन् छिवस्य च महात्मनः  ॥ ७.२५ ॥
स्थानेश्वरं महादेवं शूलपाणिं तथा परम्  ।
सप्तेश्वरं च कल्पेशं हिरण्यं जातवेदसम्  ॥ ७.२६ ॥
प्राजापत्यं सिद्धनाथं शशाङ्कनयनं तथा  ।
अनुकेशं तथा स्कन्दमाश्विनं तैजसं तथा  ॥ ७.२७ ॥
ब्रह्मेश्वरं चाग्निगर्भं श्रीकण्ठं च उमापतिम्  ।
नीलकण्ठं च खट्वाङ्गं महाकालं घटेश्वरम्  ॥ ७.२८ ॥
त्रिलोचनं त्र्यम्बकं च देवदेवं महेश्वरम्  ।
एतान्यन्यानि चैवेह सिद्धलिङ्गानि भारत  ॥ ७.२९ ॥
अनङ्गं कामदेवं च रतिप्रीतिसमन्वितम्  ।
सिद्धमन्वन्तरं चैव यत्रानङ्गत्रयोदशी  ॥ ७.३० ॥
रम्भातृतीय तत्रैव तथा कृष्णाष्टमी नृप  ।
विद्याधरी च तत्रैव उर्वशी च तिलोत्तमा  ॥ ७.३१ ॥
अहल्या मेनका चैव तथाऽन्याश्च वराङ्गनाः  ।
दाक्षायणी चानुमती चम्पका संभरायणी  ॥ ७.३२ ॥
एताश्चाऽन्याश्च तत्रैव बह्व्यः सिद्धा विशाम्पते  ।
केशवस्य पुरी रम्या पुण्या पापहरा नृप  ॥ ७.३३ ॥
सुरासुराणां सर्वेषां दानवानां च भारत  ।
स्वर्गमार्गप्रदा देवी तथा हरिहरात्मिका  ॥ ७.३४ ॥
एतत्ते कीर्तितं राजन् यथा वृष्टं पुरातनम्  ।
स्नानावगाहनात्पानाच्छ्रवणात्कीर्तनादपि  ॥ ७.३५ ॥
अनेकभाविकं घोरमघं नश्यति तत्क्षणात् ।
ततस्तस्मिन्महाभाग कपिलातीर्थमुत्तमम्  ॥ ७.३६ ॥
रेवाया उत्तरे कूले सर्वपापहरं परम्  ।
तत्र स्नात्वा नरो राजन्नारी वापि जितेन्द्रिया  ॥ ७.३७ ॥
तर्पयित्वा पितॄन् देवान्मुच्यते च ऋणत्रयात् ।
ब्राह्मणान् भोजयित्वा तु लभते परमाङ्गतिम्  ॥ ७.३८ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे व्यासतीर्थमहिमवर्णनो नाम सप्तमोऽध्यायः ॥


अध्याय ८

मार्कण्डेय उवाच - 
अथान्यत्परमं तीर्थं त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्  ।
त्रिपुरी नाम विख्यातं रेवाया उत्तरेतटे  ॥ ८.१ ॥
सपादलक्षतीर्थानि यत्र तिष्ठन्ति भारत  ।
शतमष्टोत्तरं तत्र लिङ्गानां तु स्वयम्भुवाम्  ॥ ८.२ ॥
त्रिपुरः पातितो राजन् देवदेवेन शूलिना  ।
स्तोतव्यं किं परं तत्र सुरासुरनिषेवितम्  ॥ ८.३ ॥
लोकानुग्रहकं देवं स्वयं विद्धि महेश्वरम्  ।
गोकर्णं नाम विख्यातं भोगदं मोक्षदायकम्  ॥ ८.४ ॥
कीर्तनाद्देवदेवस्य स्नपनेनाऽर्चनेन च  ।
तोयेन नर्मदायास्तु ब्रह्महत्या प्रणश्यति  ॥ ८.५ ॥
गन्धधूपप्रदीपैश्च तथा विभवविस्तरैः  ।
अपि वर्षसहस्रेण पुण्यसंख्या न ज्ञायते  ॥ ८.६ ॥
यदा तदा शिवे दानं तस्य संख्या न विद्यते  ।
धन्यास्ते मानवा राजन् स्नात्वा पश्यन्ति ये हरम्  ॥ ८.७ ॥
कैलासे स वसेन्मर्त्यस्त्रिपुर्यां यो वसेन्नृप  ।
अकामात्कामतो वाऽपि प्राणत्यागं करोति यः  ॥ ८.८ ॥
हंसयुक्तविमानेन किङ्किणीरवशालिना  ।
छत्रेण ध्रियमाणेन सौवर्णेन विराजता  ॥ ८.९ ॥
झल्लरीतूर्यवाद्येन नृत्यगीतोत्सवेनच  ।
सुरासुरैर्वीक्ष्यमाणः सर्वालङ्कारभूषितः  ॥ ८.१० ॥
भुङ्क्ते तु विपुलान् भोगान् यावदिच्छन्महेश्वरे  ।
एवमेवाऽपि चान्यानि यानि काम्यानि मानुषैः  ॥ ८.११ ॥
त्रिपुरारिस्तु देवेशो यत्र तिष्ठति भारत  ।
त्रयस्त्रिंशत्प्रसिद्धानां देवानां कोटिभिः शिवः  ॥ ८.१२ ॥
त्रिपुर्यां निवसेद्यस्माच्छिवक्षेत्रमतः स्मृतम्  ।
क्रोशद्वयप्रमाणं तु शिवक्षेत्र प्रकीर्तितम्  ॥ ८.१३ ॥
अत्रान्तरे मृता ये च ते प्रयान्ति शुभां गतिम्  ।
ब्रह्मणा तु पुरा चेष्टं ब्रह्मयज्ञं मखोत्तमम्  ॥ ८.१४ ॥
शक्रेण देवराजेन कृतं क्रतुशतं पुरा  ।
गोकर्णं च महादेवं सर्वसिद्धिप्रदायकम्  ॥ ८.१५ ॥
वटेश्वरं तथा चान्यं सिद्धलिङ्गं सुरेश्वरम्  ।
ईश्वरं चैव कामेशमश्विभ्यामर्चितं हरम्  ॥ ८.१६ ॥
अनङ्गं वामदेवं च कपोतेश्वरमेव च  ।
सर्वेश्वरं सोमनाथं ऋणमोचनमेव च  ॥ ८.१७ ॥
कपालमोचनं देवं तथान्यमघनाशनम्  ।
इन्द्रेश्वरं च ब्रह्मेशं शिवं नारायणं भवम्  ॥ ८.१८ ॥
विश्वदेवं सिद्धनाथममरं चान्द्रमेव च  ।
सिद्धं विद्याधरं यज्ञमतुलं वासवं तथा  ॥ ८.१९ ॥
ईशानमग्निगर्भं च कुबेरमतुलं तथा  ।
गायत्रं चैव सावित्रं रोहिणीतीर्थमेव च  ॥ ८.२० ॥
दाक्षायणी चैव सती दक्षयज्ञहरा स्मृता  ।
रत्नावली सूर्यपत्नी सूर्यभामा च वारुणी  ॥ ८.२१ ॥
विष्णुर्मरीचिर्मैत्रेयऋष्यशृङ्गो विभाण्डजः  ।
तपस्वी शौनको गर्गो दुर्वासा उग्रतापसः  ॥ ८.२२ ॥
पञ्चायुतानि सिद्धानि त्रिपुर्यां नृपसत्तम  ।
अपि वर्षसहस्राणि न स्तोतुं शक्यते पुरी  ॥ ८.२३ ॥
त्रिपुरीक्षेत्रमाहात्म्यं शक्रेणापि नराधिप  ।
अनेकानि सहस्राणि क्षत्रियाणां युधिष्ठिर  ॥ ८.२४ ॥
दीक्षायज्ञविधानेन नाकपृष्ठमुपासते  ।
इतिहासं प्रवक्ष्यामि आदिकल्पे कृते युगे  ॥ ८.२५ ॥
स्वायम्भुवेऽन्तरे प्राप्ते कापिले कालसंज्ञके  ।
मनुर्नाम पुरा राजा चक्रवर्ती महायशाः  ॥ ८.२६ ॥
अयोध्यां स पुरीं लेभे सूर्यवंशो महीपतिः  ।
समाराध्य महादेवं शङ्करं मधुसूदनम्  ॥ ८.२७ ॥
अवध्या दानवैर्या तु निर्मिता विश्वकर्मणा  ।
वापीकूपसहस्रेण परिखाऽट्टालकेन वा  ॥ ८.२८ ॥
धनदस्य पुरी यद्वदलका नाम विश्रुता  ।
अयोध्या शोभना राजन् छक्रस्येवामरावती  ॥ ८.२९ ॥
धनधान्यसमाकीर्णा सर्वालङ्कारभूषिता  ।
ब्रह्मघोषनिनादेन भूमिं दिवमिवाकरोत् ॥ ८.३० ॥
साग्निहोत्रैश्च विद्वद्भिर्ब्राह्मणैर्वेदपारगैः  ।
चतुर्वर्णाश्च धर्मश्च प्राकृता इतरे जनाः  ॥ ८.३१ ॥
सपादलक्षवर्षाणि प्रजा सर्वा च जीवति  ।
न कार्मण्यजरारोगा दुर्भिक्षं न तु मृत्युभीः  ॥ ८.३२ ॥
स्वयं कामदुघा धेनुः पृथिवी सस्यशालिनी  ।
अन्यायेन च भूतेषु दत्ता हर्ता न विद्यते  ॥ ८.३३ ॥
नवखण्डां सप्तद्वीपां संशैलवनकाननाम्  ।
शशास मेदिनीं सर्वां यथा शक्रस्त्रिविष्टपम्  ॥ ८.३४ ॥
एकपत्नीगृहं यद्वद्गृहस्थस्य विराजते  ।
यज्ञदानसहस्रेण तर्पितास्सर्वदेवताः  ॥ ८.३५ ॥
यं यं प्रार्थयते कामं तं तमाप न संशयः  ।
एको दोषः परं तत्र नदी नैवाऽत्र विद्यते  ॥ ८.३६ ॥
राहुसोमसमायोगे देवखातं समाययौ  ।
स्नानं कर्तुं समाधाय ब्राह्मणैर्वैदपारगैः  ॥ ८.३७ ॥
विमानानां सहस्रेण गत्वा विशं नृपोत्तमः  ।
शङ्खतूर्यनिनादेन वेणुवीणास्वनेन च  ॥ ८.३८ ॥
सान्तः पुरपरीवारो वीक्ष्यमाणोऽङ्गनागणैः  ।
निर्वर्त्य पर्वकाले तु दानहोमविधिक्रियाम्  ॥ ८.३९ ॥
विवेश नगरीं पुण्यामयोध्यां देवनिर्मिताम्  ।
पौर्णमास्यां गते यामे स्वस्थे चैव नृपोत्तमे  ॥ ८.४० ॥
श्रूयते किङ्किणीशब्द आकाशे व्योमचारिणाम्  ।
गीतवादित्रयुक्तानां सहस्रं पङ्क्तिः वाजिनाम्  ॥ ८.४१ ॥
मनोहराणां यानानां दृष्ट्वा चैव दिवौकसाम्  ।
जगाम विस्मयं राजा भवनोपरि शोभितः  ॥ ८.४२ ॥
कस्यैतानि विमानानि ममैव भवनोपरि  ।
शयने शयने चैव कामभोगविवार्जितः  ॥ ८.४३ ॥
शोकोपहतचित्तस्य चिन्तया व्याकुलीकृतः  ।
किमिदं साहसं लोके विमानानां नभोपरि  ॥ ८.४४ ॥
एवं चिन्तयतस्तस्य सा निष्क्रान्ता निशा नृप  ।
उदिते च तथा सूर्ये धर्मकर्म समाप्य वै  ॥ ८.४५ ॥
वशिष्ठं प्राह राजर्षिरभिवाद्य नमस्कृतम्  ।
उपविष्टं यथा न्यायमासने देवनिर्मिते  ॥ ८.४६ ॥
इतिहासपुराणादि श्रावयन् विधिपूर्वकम्  ।
मनुना च पुरा पृष्टो वशिष्ठो मुनिपुङ्गवः  ॥ ८.४७ ॥
कस्यैतानि विमानानि ममोपरि महामुने  ।
केन कर्म्मविपाकेन दानेन नियमेन च  ॥ ८.४८ ॥
संशयो मे महाभाग त्रिकालज्ञ निवेदय  ।
कस्मिन् देशे कृतो यज्ञः स्वर्गकामफलप्रदः  ॥ ८.४९ ॥
येन याम्य क्षयांल्लोकान्नित्यान्तक विवार्जितान्  ।
क्षत्रवंशसमुत्पन्नो यस्तु वै शिक्षते क्षितिम्  ॥ ८.५० ॥
मातृकं पैतृकं वंशं यज्ञमिष्ट्वा दिवं नयेत् ।
स जातो येन भूलोकः सर्वथावद्यवर्जितः  ॥ ८.५१ ॥
अन्ये पुत्रत्वमापन्नास्ते तु क्लेशाय केवलम्  ।
एवमुक्तो वशिष्ठस्तु मनुना ब्राह्मणैः सह  ।
प्रसन्नस्त्वब्रवीत्तं तु वशिष्ठो मुनिसत्तमः  ॥ ८.५२ ॥
शृणुष्व त्वं महाभाग कथ्यमानं निबोध मे  ।
ब्रह्मणा गदितं पूर्वं कश्यपस्य महामुनेः  ॥ ८.५३ ॥
दक्षस्यात्रेर्गुरोश्चैव प्रजापतिरकल्पयत् ।
वेदश्रुतपुराणोक्तं तत्र कृत्स्नं मया श्रुतम्  ॥ ८.५४ ॥
हन्त ते कथयिष्यामि यथावदनुपूर्वशः  ।
पुराणवेदबाह्यं तु कर्म्म यत्क्रियते नृप  ॥ ८.५५ ॥
न तत्सन्तः प्रशंसन्ति धर्महानिश्च जायते  ।
नर्मदातीरमाश्रित्य त्रिपुरी नाम विश्रुता  ॥ ८.५६ ॥
यैरिष्टं तत्र यज्ञैस्तु दानहोमबलिक्रिया  ।
तेषां राजन् विमानानि स्थितान्युपरि वेश्मनः  ॥ ८.५७ ॥
न तां लङ्घयितुं शक्ताः सर्वे देवास्सवासवाः  ।
अतिक्रामन्ति ते स्वर्गं शिवेन सह मोदन्ते  ॥ ८.५८ ॥
विषादं त्यज राजेन्द्र गहना कर्म्मणां गतिः  ।
अन्यक्षेत्रे सहस्रं तु दत्तं तप्तं हुतं तथा  ॥ ८.५९ ॥
एकं तु कल्पगा तीरे तुल्यं भवति वा न वा  ।
शिवेन श्रावितं चासीत्पुराणं स्कन्दकीर्तितम्  ॥ ८.६० ॥
जम्बूद्वीपे महाराज एका देवी तु नर्मदा  ।
पापकर्मदुराचारान्नयते स्म दिवौकसम्  ॥ ८.६१ ॥
तेऽपि यान्ति न सन्देहः कल्पगातोयदर्शनात् ।
धर्मध्वजाश्च ये मर्त्यास्त्रिषु लोकेषु विश्रुताः  ॥ ८.६२ ॥
संसारार्णवमग्नानां पापोपहतचेतसाम्  ।
यानरूपावरारोहा त्रैलोक्ये सचराचरे  ॥ ८.६३ ॥
एकवक्त्रस्तु तत्पुण्यं न गुणान् स्तोतुमर्हति  ।
त्यक्त्वा चैव महाभाग ब्रह्मविष्णुमहेश्वरान्  ॥ ८.६४ ॥
संख्यां कर्तुं न शक्नोति तपसो दानकर्म्मणाम्  ।
न गङ्गायमुना चापि नदी चैव सरस्वती  ॥ ८.६५ ॥
इरावती वितस्ता च विपाशा कपिला तथा  ।
शोणश्च घर्घरश्चैव सारङ्गा बदरी तथा  ॥ ८.६६ ॥
पुण्या महानदी तापी गण्डकी च पयोष्णिका  ।
तुङ्गभद्रा महापुण्या भीमरथ्या महानदी  ॥ ८.६७ ॥
तीर्थानि सागराणां हि जम्बूद्वीपे वसन्ति हि  ।
देवखाततडागेषु गर्तेषु च सरित्सु च  ॥ ८.६८ ॥
किं फलं लभते मर्त्य इष्ट्वा यज्ञैर्नृपोत्तम  ।
अन्यक्षेत्रे कृतं पापं पुण्यक्षेत्रे विनश्यति  ॥ ८.६९ ॥
पुण्यक्षेत्रे कृतं पापं वज्रलेपो भविष्यति  ।
अयं यथा तथा धर्मः समं भारत वर्तते  ॥ ८.७० ॥
तस्मात्पापं न कुर्वीत चञ्चले जीविते सति  ।
श्रुत्वाख्यानमिदं राजा नर्मदाकीर्तनं शुभम्  ॥ ८.७१ ॥
आदिदेश ततोऽमात्यान् भृत्यांश्चैव सहस्रशः  ।
राजोपस्करमादाय यूयं गच्छतमाचिरम्  ॥ ८.७२ ॥
धेनूनां पञ्चलक्षाणि सवत्सानां च भारत  ।
श्यामकर्णहयानां च लक्षमेकं शितत्विषाम्  ॥ ८.७३ ॥
अयुतं च करीन्द्राणां घण्टाभरणसंयुजाम्  ॥ ८.७४ ॥
हिरण्यकोटीः पञ्चाशत्सर्वासृङ्मणयस्तथा  ।
सुमुहूर्ते सुनक्षत्रे चन्द्रे चैकादशे शुभे  ॥ ८.७५ ॥
नानादेशनृपैः सार्द्धं गीतवादित्रमङ्गलैः  ।
दिव्ययानसमारूढः स्तूयमानो मुहुर्मुहुः  ॥ ८.७६ ॥
ब्राह्मणैर्वेदविद्भिश्च प्रायाच्च त्रिपुरीं नृपः  ।
सप्तकल्पवहां पुण्यां सुरासुरनमस्कृताम्  ॥ ८.७७ ॥
आजन्मरूढैस्तु पापैः सान्तः पुरपरिच्छदः  ।
विमुक्तः पृथिवीपालः कल्पगा तोयदर्शनात् ॥ ८.७८ ॥
पृथिव्यां यानि तीर्थानि आसमुद्रान्तगोचरे  ।
मेकलातोयसंस्पर्शात्पवित्राणीह तान्यपि  ॥ ८.७९ ॥
स्नानं कृत्वा यथा न्यायं पितॄन् देवांश्च तर्पयन्  ।
अर्चयित्वा महेशानं गन्धपुष्पविलेपनैः  ॥ ८.८० ॥
दशयोजनपर्य्यन्तं यज्ञरूपं च मण्डपम्  ।
अकारयन्महाबाहुः सर्वधर्मपरायणः  ॥ ८.८१ ॥
हेमरूप्यमयं सर्वं यच्चान्यद्भोज्यभाजनम्  ।
अगस्त्यो गौतमो गर्गो विष्णुः शातातपस्तथा  ॥ ८.८२ ॥
अत्रिश्चैव वशिष्ठश्च पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः  ।
भृगुरग्निर्मरीचिश्च कश्यपोऽथ मनुस्तथा  ॥ ८.८३ ॥
दुर्वासा याज्ञवल्क्यश्च भरद्वाजोऽथ भल्लुकः  ।
विश्वामित्रो जमदग्नी ऋष्यशृङ्गो विभाण्डकः  ॥ ८.८४ ॥
दक्षः पराशरो व्यासः काषायणबृहस्पती  ।
एते चान्ये च बहव ऋषयः शंसितव्रताः  ॥ ८.८५ ॥
चतुर्विद्यावेदविदो यज्ञकर्म्मविशारदाः  ।
तीर्थं वै पुष्करं यद्वद्ब्रह्मविष्णुशिवात्मकम्  ॥ ८.८६ ॥
तत्र प्रावर्तयद्यज्ञं हयमेधमनुत्तमम्  ।
आहूता देवताः सर्वा देवेन्द्रः पाकशासनः  ॥ ८.८७ ॥
तर्पिता अर्घपाद्यैश्च मधुपर्कैश्च विष्टरैः  ।
ततो निवर्तितो यज्ञो यथोक्तो वेदकर्म्मणा  ॥ ८.८८ ॥
तर्पिता ब्राह्मणास्सर्वे यथा विभवविस्तरैः  ।
हारकेयूरकटकैः कण्ठाभरणभूषणैः  ॥ ८.८९ ॥
केचित्कुङ्जरमारूढास्तथा च हयसंस्थिताः  ।
दिव्ययानसमारूढा दिव्यमालावलम्बिनः  ॥ ८.९० ॥
वयांसि पक्षिणो यत्र तथाऽन्ये वनचारिणः  ।
यज्ञोच्छिष्टेषु लुलिता जाताः सर्वे हिरण्मयाः  ॥ ८.९१ ॥
यं यं कामं प्रार्थयते तं तं प्राप्नोत्यसंशयम्  ।
घोषणा क्रियतां राष्ट्रे दण्डहस्तैस्तु किङ्करैः  ॥ ८.९२ ॥
पितृदेवमनुष्याश्च तृप्ता यान्ति परां गतिम्  ।
ब्रह्मविष्णुमहेशाना वरं दत्त्वा दिवं ययुः  ॥ ८.९३ ॥
अत्र यज्ञस्तपोदानं सर्वं भवति चाक्षयम्  ।
एवं निवर्तितो यज्ञो राज्ञश्चामिततेजसः  ॥ ८.९४ ॥
कृताञ्जलिपुटो भूत्वा मनुरित्याह कल्पगाम्  ।
चान्द्रायणसहस्रस्य सोमयागशतस्य च  ॥ ८.९५ ॥
त्वत्तोयपानमात्रेण समं भवति वा न वा  ।
लोकानां तारणार्थाय अवतीर्णा महानदी  ॥ ८.९६ ॥
त्वया व्याप्तं जगत्कृत्स्नं लोकाश्चैव चराचराः  ।
स्नानावगाहनात्पानात्स्मरणात्कीर्तनादपि  ॥ ८.९७ ॥
अनेकभाविकं पापं तूलराशिमिवानलः  ।
दहत्येवं हि तोयं ते नात्र कार्य्या विचारणा  ॥ ८.९८ ॥
स्वर्गसोपानभूताऽसि पितॄणां हितकाम्यया  ।
दिवं नय वरारोहे भूतग्रामं चतुर्विधम्  ॥ ८.९९ ॥
याः काश्चित्सरितो लोके तीर्थानि विविधानि च  ।
तेषां त्वं जननी देवि पितॄणां तारिणी परा  ॥ ८.१०० ॥
त्वया विना तु यत्तीर्थं धर्मकर्मशुभोदयम्  ।
सूर्येणैव विहीनं हि निरालोकं जगद्यथा  ॥ ८.१०१ ॥
सूर्याचन्द्रमसोर्भावः सामान्यः सर्वजन्तुषु  ।
समं वर्षति पर्जन्यः सस्येषु च तृणेषु च  ॥ ८.१०२ ॥
तथा त्वं सर्वलोकानां माता चैव गरीयसी  ।
अपि वर्षसहस्रेण गुणान् कीर्तयितुं शुभे  ॥ ८.१०३ ॥
ब्रह्मा बृहस्पतिश्चैव न शक्तोऽपि वरानने  ।
स्तोत्रं श्रुत्वा महाभागा मनोरमिततेजसः  ॥ ८.१०४ ॥
प्रत्युवाच वरारोहा मकरासनसंस्थिता  ।
सर्वाभरणशोभाढ्या चन्द्रकान्तिनिभानना  ॥ ८.१०५ ॥
वरं वृणु महाभाग तुष्टाऽस्मि मनसीप्सितम्  ।
नमस्कृत्य महादेवीं राजा वचनमब्रवीत् ॥ ८.१०६ ॥
यदि तुष्टा वरारोहे वरं दातुं ममेच्छसि  ।
तीर्थभूतं जगत्सर्वं कुरुष्व वरवर्णिनि  ॥ ८.१०७ ॥
अयोध्याविषये देशे स्रवन्त्यः सम्भवन्त्विति  ।
नानाविधास्तु सरितो गङ्गाद्यास्तु सुरालये  ॥ ८.१०८ ॥
यथा च पतितास्सर्वास्तथा त्वं कल्पगे कुरु  ॥ ८.१०९ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे त्रिपुरीवर्णनो नामाष्टमोऽध्यायः ॥


अध्याय ९

नर्मदोवाच - 
त्रेतायां प्रथमे पादे तव वंशे नृपोत्तम  ।
भगीरथ इति ख्यातः स गङ्गा मानयिष्यति  ॥ ९.१ ॥
सगराः षष्टिसाहस्रा अलाबुजसमुद्भवाः  ।
कपिलस्य तु मार्गेण हये पातालगामिनि  ॥ ९.२ ॥
पितुराज्ञाऽवसाने तु विदार्य धरणीं ततः  ।
हयं तु वासुदेवेन सागरास्ते विदुर्बुधाः  ॥ ९.३ ॥
प्रविष्टाः सागरास्ते तु रसातलतलं गताः  ।
तानहं पूरयिष्यामि आत्मतोयेन सुव्रत  ॥ ९.४ ॥
एवं वृतो वरस्तावच्छेषं वृणु नरेश्वर  ।
पादे द्वितीये त्रेतायाः कालिन्दी च सरस्वती  ॥ ९.५ ॥
सरयूर्गण्डकी नाम महाभागा विनिःसृताः  ।
भगीरथ इति ख्यातस्तव वंशे भविष्यति  ॥ ९.६ ॥
भागीरथी च विख्याता भविष्यति सरिद्वरा  ।
गङ्गा च जाह्नवी चैव समभागा प्रकीर्तिता  ॥ ९.७ ॥
ख्यातिं यास्यन्ति तास्सर्वाः कन्याद्वीपे न संशयः  ।
आगच्छन्ती तु सा गङ्गा जह्नुना च महर्षिणा  ॥ ९.८ ॥
हस्तेनाकृष्य सा पीता यथान्यत्प्राकृतं जलम्  ।
दिव्यं वर्षसहस्रं तु उदरे च विसर्पिता  ॥ ९.९ ॥
विषण्णवदनो राजा तदासीत्स भगीरथः  ।
निष्कलं मे तपस्तप्तं शिवसेवा च निष्कला  ॥ ९.१० ॥
मया तु सेवितं ह्येतज्जगत्सर्वं चराचरम्  ।
किं करोमीति निश्चित्य महेशं शरणं गतः  ॥ ९.११ ॥
शिवाज्ञा सयुतो भूत्वा लोकानां हितकामया  ।
आगतश्च पुनर्मोहात्तां गङ्गां स महायशाः  ॥ ९.१२ ॥
उवाच वचनं राजनृषिः क्रोधसमन्वितः  ।
गङ्गाया मोक्षणं कर्तुं यो मामाराधयिष्यति  ॥ ९.१३ ॥
गङ्गाया मोक्षणं तत्र कर्तव्य नाऽत्र संशयः  ।
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा जह्नोरमिततेजसः  ॥ ९.१४ ॥
तमेवाराथयामास तपसोग्रेण भारत  ।
ततस्तुष्टस्तु भगवान्मुमोचोत्तरवाहिनीम्  ॥ ९.१५ ॥
ततः प्रभृति लोकेऽस्मिञ्जाह्नवीति प्रकीर्तिता  ।
एतत्ते कथितं राजंस्त्रेतायां यद्भविष्यति  ॥ ९.१६ ॥
तत्रैवाऽन्यं प्रवक्ष्यामि मर्कटीतीर्थमुत्तमम्  ।
यत्र स्नात्वा महाराज कामतोऽकामतोऽपि वा  ॥ ९.१७ ॥
चान्द्रायणशतस्योक्तं यत्पुण्यं तदवाप्नुयात् ।

युधिष्ठिर उवाच - 
संक्षेपाच्छ्रुतमेतद्धि विस्तरेण तपोधन  ॥ ९.१८ ॥
कथं तु मर्कटीतीर्थं तन्मे कथय सुव्रत  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
आसीत्त्रेतायुगे राजा सत्यसेनो महातपाः  ॥ ९.१९ ॥
राज्ञी तस्य प्रिया चासीन्नाम्ना शृङ्गारवल्लरी  ।
जातिस्मरा तु सुभगा केवलं मर्कटानना  ॥ ९.२० ॥
कदाचित्स महीपालो मृगया प्रियया सह  ।
जगाम नर्मदातीरं नानाद्रुमलतायुतम्  ॥ ९.२१ ॥
स्थापयित्वा तु तां देवीं वनान्तरमगात्ततः  ।
क्रीडमाना च सा तत्र वंशगुल्मे स्वकं शिरः  ॥ ९.२२ ॥
वृष्ट्वा विस्मयमापन्ना पार्श्वस्थं कंचिदब्रवीत् ।
गृहीत्वैतच्छिरः शीघ्रं नर्मदाया जले क्षिप  ॥ ९.२३ ॥
निक्षिप्तमात्रे शिरसि राज्ञी चन्द्राननाऽभवत् ।
एतस्मिन्नन्तरे राजा प्राप्तस्तत्र प्रियाऽन्तिकम्  ॥ ९.२४ ॥
स दृष्ट्वा तादृशं तस्या मुखं पूर्णशशिप्रभम्  ।
पृच्छति स्म प्रियां राजा विस्मयाविष्टचेतनः  ॥ ९.२५ ॥
कथयामास वृत्तान्तं पूर्वजन्मसमुद्भवम्  ।
अत्राहं मर्कटीवासं तीरे वै नार्मदे शूभे  ॥ ९.२६ ॥
कदाचित्क्रीडमानाऽहं वंशं भित्त्वा ह्यकामतः  ।
ततः कालवशाज्जीर्णं शरीरं पतितं जले  ॥ ९.२७ ॥
शिरस्तत्रैव संलग्नं कपिवक्त्राऽस्मि तेन वै  ।
इदानीं नर्मदातोये निक्षिप्ते शिरसि प्रिय  ॥ ९.२८ ॥
मुखं मे तीर्थमाहात्म्याच्चन्द्रबिम्बसमप्रभम्  ।
श्रुत्वा स तीर्थमाहात्म्यं विस्मयोत्फुल्ललोचनः  ॥ ९.२९ ॥
पुरोहितं समाहूय स्नातुं तत्र प्रचक्रमे  ।
स्नात्वा तत्र विधानेन हेमकोटिशतं ददौ  ॥ ९.३० ॥
तदा प्रभृति राजेन्द्र मर्कटीतीर्थमुच्यते  ।
पूर्वभागस्थितं तस्य भृगुतीर्थमनुत्तमम्  ॥ ९.३१ ॥
तत्र स्नात्वा तु कार्तिक्यां नर पापात्प्रमुच्यते  ।
स्वर्गदो मोक्षदश्चैव देवस्तु नरकेश्वरः  ॥ ९.३२ ॥
देवस्य चाग्रे वंशो वै सम्मुखो यत्र दृश्यते  ।
पूर्वभागे स्थितं तत्र तस्मिन् वंशे तु निर्मले  ॥ ९.३३ ॥
त्रिलोचन इति ख्यातं तथैव भ्रुकुटिस्थितम्  ।
तृतीयं लोचनं दृष्ट्वा भृगुस्तु मुनिसत्तम  ॥ ९.३४ ॥
प्रणम्य दण्डवद्भूमौ स्तोतुं समुपचक्रमे  ।


भृगुरुवाच - 
प्रणमामि जने संस्थं भूतेशं भूतिदं हरम्  ॥ ९.३५ ॥
भाव्यं भर्गं पशुपतिं भुवनेश्वरमेव च  ।
दोषमात्रविहीनं च नित्यविज्ञानविग्रहम्  ॥ ९.३६ ॥
परद्रव्यापहरणात्परदारनिषेवणात् ।
पराभवात्पराभूतं रक्ष मां कल्मषात्प्रभो  ॥ ९.३७ ॥
आत्माभिमानमुदितं क्षणभङ्गुरके तथा  ।
कुपथाभिमुखं दीनं त्राहि मां परमेश्वर  ॥ ९.३८ ॥
दीनद्विजवरस्यार्थे प्रज्ञाने परितो भव  ।
वृष्ट्वा सदा शङ्करस्त्वं मूढं मां किं विलम्बसे  ॥ ९.३९ ॥
तृष्णां हर हरात्यर्थं लक्ष्मीं मे देहि निश्चलाम्  ॥ ९.४० ॥
नित्यं छिनत्ति मोहं पापं हन्ति तारणं विदधाति  ।
तव तीर्थमात्रगमनं तदपि न संचितं महेशान  ॥ ९.४१ ॥
भूतिमूलविभूढस्य विभागं तन्निरर्थकम्  ।
करुणाहृदयं नाम स्तोत्रमेतद्भृगूदितम्  ॥ ९.४२ ॥
यः पठेत्प्रातरुत्थाय स याति परमां गतिम्  ।
स्तोत्रेणानेन सन्तुष्टः शिवः प्रोवाच तं भृगुम्  ॥ ९.४३ ॥
सर्वं दास्यामि ते विप्रवरं यन्मनसीप्सितम्  ।
सिद्धिं चैव पुनः श्लाघ्यां यत्सुरैरपि दुर्लभाम्  ॥ ९.४४ ॥

भृगुरुवाच - 
यदि तुष्टोऽसि देवेश वरं दातुमिहेच्छसि  ।
मम नाम्नाऽस्य तीर्थस्य ख्यातिर्भवति भूतले  ॥ ९.४५ ॥
अवतारय चात्मानं भृगुक्षेत्रे महेश्वर  ।

शङ्कर उवाच - 
एवं भवतु विप्रेन्द्र तव नाम्ना भविष्यति  ॥ ९.४६ ॥
क्षेत्रं पापहरं पुण्यं देवानामपि दुर्लभम्  ।
पितृपुत्रविसंवादः क्रोधाज्जातः कथञ्चन  ॥ ९.४७ ॥
अस्य तीर्थस्य माहात्म्यात्स तु शान्तिं गमिष्यति  ।
ततः प्रभृति ये देवा ब्रह्माद्याः किन्नरा नराः  ॥ ९.४८ ॥
उपासते भृगुक्षेत्रं यत्र तुष्टो महेश्वरः  ।
दर्शनात्स्पर्शनात्तस्य मुच्यते ब्रह्महत्यया  ॥ ९.४९ ॥
स्नानं यः कुरुते तत्र मुच्यते स ऋणत्रयात् ।
अवतारः कृतो राजन् युगे तत्र स्वयम्भुवा  ॥ ९.५० ॥
तत्र क्षेत्रे नरश्रेष्ठ अष्टौ रुद्राः प्रकीर्तिताः  ।
भृगुश्चैव तथा शूली वेदश्चन्द्रमुखस्तथा  ॥ ९.५१ ॥
अट्टहासस्तथा कालः कराली चाष्टमस्तथा  ।
अष्टौ रुद्रास्समुत्पन्नास्तस्मिन् क्षेत्रे युधिष्ठिर  ॥ ९.५२ ॥
तेन रम्यं च धन्यं च भृगुक्षेत्रमुदाहृतम्  ।
अयने विषुवे चैव संक्रान्तौ ग्रहणेषु च  ॥ ९.५३ ॥
व्यतीपाते दिनच्छेदे छायायां तु गजस्य च  ।
स्नानं दानं तथा होमं तर्पणं देवतार्चनम्  ॥ ९.५४ ॥
सर्वं तदक्षयं राजंस्तस्मिन् क्षेत्रे न संशयः  ।
स्नातस्य च भृगुक्षेत्रे एकरात्रोषितस्य च  ॥ ९.५५ ॥
यत्पुण्यं जायते पुंसो न तत्क्रतुशतैरपि  ।
दर्शे भाद्रपदे मासे शुक्लपक्षे विशेषतः  ॥ ९.५६ ॥
नरः प्रदक्षिणां कृत्वा भृगुतीर्थस्य संयतः  ।
तत्क्षणाद्विरजो भूत्वा शिवलोके महीयते  ॥ ९.५७ ॥
अस्य तीर्थस्य माहात्म्यान्मुच्यते सर्वपातकैः  ।
मर्कट्याः पश्चिमे भागे ह्यर्कतीर्थमुदाहृतम्  ॥ ९.५८ ॥
तत्र नित्यं स्थितो भानुः सर्वदेवनमस्कृतः  ।
नरः प्रदक्षिणां कृत्वा सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ ९.५९ ॥
माहात्म्यं तस्य देवस्य शृणु राजन् समासतः  ।
पुरा गन्धर्वराजस्तु मोहनो नाम नामतः  ॥ ९.६० ॥
ब्रह्मणस्तु सभां प्राप्तस्तदाराधनतत्परः  ।
तत्र दुर्वाससं दृष्ट्वा रूपेणानेन गर्वितः  ॥ ९.६१ ॥
अज्ञानेनाऽवमानेन स जहास मुनिं नृप  ।
स्मेराननं समालोक्य तं शशाप मुनिस्तदा  ॥ ९.६२ ॥
चित्रकुष्ठी दुराचारो भव त्वं रूपगर्वितः  ।
स तु शापभयात्प्राह मुनिं गन्धर्वराट्ततः  ॥ ९.६३ ॥
शापान्तं कुरु मे विप्र बालिशस्य प्रसादतः  ।

दुर्वासा उवाच - 
गच्छ गन्धर्वराज त्वं त्रिपुर्यां नर्मदातटम्  ॥ ९.६४ ॥
यस्मिन्नास्ते स्वयं देवः समग्रभयनाशनः  ।
भासते भास्करं नाम विख्यातं चोत्तरे तटे  ॥ ९.६५ ॥
तत्र स्नानान्महाराज शापान्तस्ते भविष्यति  ।
स जगाम पुनर्नत्वा ततो वै नर्मदातटम्  ॥ ९.६६ ॥
तत्र स्नात्वा विधानेन पूजयामास भास्करम्  ।
त्रिरात्र्याराधितो भानुः प्रातः प्रोवाच तं नृप  ॥ ९.६७ ॥
वरं वृणु महाभाग यत्ते मनसि वर्तते  ।

गन्धर्व उवाच - 
यदि तुष्टोऽसि देवेश वरं दातुमिहेच्छसि  ॥ ९.६८ ॥
चित्रकुष्ठं विनश्येत त्वत्प्रसादेन मे प्रभो  ।
एवमस्त्विति तं प्राह गन्धर्वाधिपतिं तदा  ॥ ९.६९ ॥
शापान्मुक्तो जगामाथ स्वपुरं प्रति भारत  ।
एतत्ते कथितं राजन् छिवेन परिकीर्तितम्  ॥ ९.७० ॥
सावित्र्याराधनं तत्र पुत्रार्थं किल भारत  ।
तस्मिंस्तीर्थे नरः स्नात्वा समभ्यर्च्य च भास्करम्  ॥ ९.७१ ॥
पुत्रवान् व्याधिमुक्तश्च जायते नाऽत्र संशयः  ।
कोटीश्वरं तु तत्रैव विद्धिदक्षिणभागतः  ॥ ९.७२ ॥
तमभ्यर्च्य विधानेन कोटिलिङ्गार्चनात्फलम्  ।
नरः प्राप्नोति राजेन्द्र सत्यं सत्यं वदाम्यहम्  ॥ ९.७३ ॥
कोटितीर्थे नरः स्नात्वा मुच्यते सर्वकिल्बिषैः  ।
तत्र यः सन्त्यजेत्प्राणानवशः स्ववशोऽपिवा  ॥ ९.७४ ॥
सर्वपापविनिर्मुक्तः शिवलोके महीयते  ॥ ९.७५ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डेऽर्कतीर्थमाहात्म्ये नवमोऽध्यायः ॥


अध्याय १०

मार्कण्डेय उवाच - 
दक्षिणे तस्य तीर्थस्य कल्पगातीरमाश्रितम्  ।
सोमेनाराधितं तीर्थं भुक्तिमुक्तिफलप्रदम्  ॥ १०.१ ॥
तत्र स्नात्वा दिवं यान्ति मृतास्ते न पुनर्भवाः  ।
दक्षिणे तस्य देवस्य स्थितः शक्रेश्वरः शिवः  ॥ १०.२ ॥
शक्रेणाराधितः पूर्वं सर्वकामसमृद्धये  ।
अन्यत्तीर्थं प्रवक्ष्यामि ब्रह्मकुण्डमिति स्मृतम्  ॥ १०.३ ॥
यत्रास्ते भगवान् विष्णू रेवा चोत्तरवाहिनी  ।
तत्र स्नात्वा महाराज वैष्णवं लोकमाप्नुयात् ॥ १०.४ ॥
दर्शे चैव व्यतीपाते तिलतोयप्रदानतः  ।
श्राद्धस्य करणात्तत्र पितॄणां तृप्तिरक्षया  ॥ १०.५ ॥
उदीची नर्मदा यत्र प्रतीची यत्र जाह्नवी  ।
क्षेत्रं गच्छ नृपश्रेष्ठ प्राची यत्र सरस्वती  ॥ १०.६ ॥
ब्रह्मकुण्डोत्तरे भागे विद्धि देवं सनातनम्  ।
अम्बरीषमिति ख्यातं माधवं मधुसूदनम्  ॥ १०.७ ॥
एकादश्यां समभ्यर्च्य स्नात्वा यस्तु नराधिप  ।
मुच्यते सर्वपापेभ्यो विष्णुलोकं स गच्छति  ॥ १०.८ ॥
तस्यैव पश्चिमे भागे हंसतीर्थं नराधिप  ।
तत्र स्नात्वा पुरा राजन् हंसा वै त्रिदिवङ्गताः  ॥ १०.९ ॥
तत्रापि कुरुते श्राद्धं दानं चैव नराधिप  ।
हंसतीर्थप्रभावेण तिर्यग्योनौ न जायते  ॥ १०.१० ॥
पश्चिमे तस्य भागे तु लिङ्गं परमसिद्धिदम्  ।
महाकालमिति ख्यातं यन्मयाराधितं पुरा  ॥ १०.११ ॥
तमभ्यर्च्य विधानेन शिवलोकमवाप्नुयात् ।
अथान्यत्संप्रवक्ष्यामि तीर्थराजमनुत्तमम्  ॥ १०.१२ ॥
मातृतीर्थमिति ख्यातं लिङ्गं च मातृकेश्वरम्  ।
तत्र स्नातस्य राजेन्द्र हयमेधफलं भवेत् ॥ १०.१३ ॥
तत्प्रवाहमतिक्रम्य यद्वा रेवोत्तरं महत् ।
सप्तविंशोद्भवः शिवस्तत्र लोकेषु गीयते  ॥ १०.१४ ॥
तत्र स्नात्वा पितृभ्यश्च तोयपिण्डप्रदानतः  ।
सर्वकामसमृद्धात्मा शिवलोके महीयते  ॥ १०.१५ ॥
तत्र यद्दीयते दानं किंचिद्वापि युधिष्ठिर  ।
तस्य संख्या न विद्यते इत्याह भगवान् छिवः  ॥ १०.१६ ॥
तत प्रतीच्यां लिङ्गन् तु ब्रह्मेश्वरमिति श्रुतम्  ।
ब्रह्मणा साधितं सद्यः सर्वकामफलप्रदम्  ॥ १०.१७ ॥
दर्शनात्तस्य देवस्य सर्वपापैः प्रमुच्यते  ।
अङ्गारे वा चतुर्दश्यां तदभ्यर्च्य विधानतः  ॥ १०.१८ ॥
शिवभक्तिपरो मर्त्यः शिवलोके महीयते  ।
अन्यत्तीर्थं प्रवक्ष्यामि स्वर्गद्वारमनुत्तमम्  ॥ १०.१९ ॥
तत्र स्नातो नरव्याघ्र स्वर्गलोके महीयते  ।
तत्र पश्चिमभागे तु लिङ्गं सिद्धेश्वरं परम्  ॥ १०.२० ॥
तत्र सिद्धेश्वरं चैव तीर्थं पापप्रणाशनम्  ।
तत्र स्नात्वा दिवं यान्ति ये मृता न पुनर्भवाः  ॥ १०.२१ ॥
पौषे मासि सिताष्टम्यां तमभ्यर्च्य विधानतः  ।
दत्त्वा तु कपिलां धेनुं स्वर्गलोके महीयते  ॥ १०.२२ ॥
तस्मादुत्तरतो विद्धि सङ्गमं लोकविश्रुतम्  ।
गङ्गायमुनयोर्नित्यं रेवायाश्च नराधिप  ॥ १०.२३ ॥
तत्र स्नातस्य राजेन्द्र अश्वमेधफलं भवेत् ।
श्राद्धं तत्र प्रकुर्वीत पितॄणां प्रीतिवर्द्धनम्  ॥ १०.२४ ॥

राजोवाच - 
गङ्गा च यमुना चात्र समायाते कथं मुने  ।
एतद्विस्तरतः सर्वं प्रब्रूहि मुनिपुङ्गव  ॥ १०.२५ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
शृणु राजन्महाभाग कथ्यमानं निबोध मे  ।
मतङ्गो नाम राजर्षिरासीद्धर्मपरायणः  ॥ १०.२६ ॥
शिवभक्तो महायोगी त्रिपुर्यां वेदवित्तमः  ।
षण्मासभोजी धर्मात्मा हत्वा करिवरं स्वयम्  ॥ १०.२७ ॥
षष्ठे मासे तु संप्राप्ते यथावद्विधिपूर्वकम्  ।
पितृयज्ञं तु निर्वर्त्य शेषं भुङ्क्ते नराधिप  ॥ १०.२८ ॥
एवं तपसि तप्ते तु कालेन महता ततः  ।
सप्तर्षयः समायातास्तेन मार्गेण भारत  ॥ १०.२९ ॥
स तान् दृष्ट्वा नमस्कृत्य अर्घपाद्यैरपूजयत् ।
कुशासनोपविष्टांस्तु प्रोवाच मुनिसत्तमः  ॥ १०.३० ॥
धन्योऽस्मि पितृमेधे यत्संप्राप्ता मे भवादृशाः  ।
तत्तस्य वचनं श्रुत्वा मतङ्गस्य महामुने  ॥ १०.३१ ॥
ऋषयश्चिन्तयामासुरन्योऽन्यं वै तदा नृप  ।
मांसेन पितृमेधोऽस्य कथं त्याज्यो भवेदिति  ॥ १०.३२ ॥
चिन्ताविष्टान्मुनीन् दृष्ट्वा वशिष्ठः प्राह तं मुनिम्  ।
गङ्गायमुनयोर्योगे स्नानं कृत्वा महामुने  ॥ १०.३३ ॥
भोक्षामहे वयं सर्वे नात्र कार्या विचारणा  ।
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा मतङ्गः प्राह तान् हसन्  ॥ १०.३४ ॥
गङ्गायमुनयोर्योगे स्नानं चात्र भविष्यति  ।
इत्युक्त्वा ध्यानमास्थाय स गङ्गां यमुनां तथा  ॥ १०.३५ ॥
समाह्वयत्मुनिश्रेष्ठः समायाते तु तत्क्षणात् ।
स्नानं कुरुध्वं मुनयो गङ्गायमुनसङ्गमे  ॥ १०.३६ ॥
ते दृष्ट्वा तादृशं कर्म्म मुनेस्तस्य महात्मनः  ।
विस्मयाविष्टहृदयाः प्रशशंसुश्च तं मुनिम्  ॥ १०.३७ ॥
ततस्तु मुनयः सर्वे स्नानं कृत्वा यथाविधि  ।
पितृयज्ञं तु निर्वर्त्य मतङ्गस्य ययुर्दिवम्  ॥ १०.३८ ॥
गङ्गा च यमुना चैव प्रविष्टे सप्त कल्पगां  ।
इत्थं स सङ्गमो जातः सर्वपापहरः परः  ॥ १०.३९ ॥
अमासोमसमायोगे स्नानं यः कुरुते नरः  ।
सर्वधर्मसुसम्पन्नः शिवभक्तिपरायणः  ॥ १०.४० ॥
उद्धृत्य पूर्वजान् सप्तचैवापरांस्तथा  ।
दिव्यदेहसमापन्नो दिव्याभरणभूषितः  ॥ १०.४१ ॥
दिव्ययान समारूढः स्तूयमानोऽप्सरोगणैः  ।
तत्क्षणाद्विरजो भूत्वा स्वर्गलोके महीयते  ॥ १०.४२ ॥
अस्य तीर्थस्य माहात्म्यान्मुच्यते सर्वपातकैः  ।
नैरन्तर्येण षण्मासाज्जितक्रोधो जितेन्द्रियः  ॥ १०.४३ ॥
स्नानं यः कुरुते तत्र पूजयेच्च महेश्वरम्  ।
पथिकः कारणाद्वापि म्लेच्छदेशेऽपि वा क्वचित् ॥ १०.४४ ॥
यत्र तत्र मृतः सोऽपि प्राप्नुयाच्छिवसन्निधिम्  ।
स्नानं दान तपो होमः संयोगे चैव पर्वणि  ॥ १०.४५ ॥
यदत्र क्रियते तस्य पुण्यसंख्या न विद्यते  ।
एतत्ते मे कृतं राजंस्त्रिपुरीक्षेत्रवर्णनम्  ॥ १०.४६ ॥
श्रवणं यस्य राजेन्द्र दैवतैरपि दुर्लभम्  ।
एतच्छ्रुत्वा महाराज नर्मदाकीर्तनं शुभम्  ॥ १०.४७ ॥
नमस्कृत्य वरारोहां कामिकं यानमास्थितः  ।
विवेश नगरीं पुण्यामयोध्यां देवनिर्मिताम्  ॥ १०.४८ ॥
मुदा परमया युक्तो यथा पूर्वं तथैव सः  ।
एतत्ते कीर्तितं राजन् यथावदनुपूर्वशः  ॥ १०.४९ ॥
शिवेन कथितं पूर्वं स्कन्दस्य तु महात्मनः  ।
श्रवणात्कीर्तनात्चैव शिवलोके महीयते  ॥ १०.५० ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे मातङ्गाख्यानं नाम दशमोऽध्यायः ॥


अध्याय ११
अथान्यत्परमं तीर्थं सुरासुरनमस्कृतम्  ।
योगतीर्थमिति ख्यातं सर्वपापप्रणाशनम्  ॥ ११.१ ॥
योगी स्नात्वा विधानेन योगान्ते त्रिदिवं गतः  ।
तत्र स्नात्वा नरो राजंस्तिर्यग्योनौ न गच्छति  ॥ ११.२ ॥
सर्वपापविनिर्मुक्तो विष्णुलोके महीयते  ।
अथान्यत्परमं तीर्थं ध्रुवो यत्र प्रकाशते  ॥ ११.३ ॥
ध्रुवतीर्थे नरः स्नात्वा सर्वकामफलोदये  ।
ध्रुवेश्वरं महादेवं भक्त्या यस्तु प्रपूजयेत् ॥ ११.४ ॥
दशायुतानि राजा वै पुरे वैद्याधरे शुभे  ।
नाक्षत्रं नाम तीर्थं तु नर्मदातीरमाश्रितम्  ॥ ११.५ ॥
यत्र ऋक्षेश्वरो देवः सर्वपापप्रणाशनः  ।
सप्तविंशतिसंसिद्धिं नक्षत्राणि गतानि वै  ॥ ११.६ ॥
तस्य तीर्थस्य माहात्म्याद्दिवि दीव्यन्तिदेवताः  ।
तत्र स्नात्वा दिवं यान्ति ये मृता न पुनर्भवाः  ॥ ११.७ ॥
अथान्यत्परमं तीर्थं वाराहं नाम विश्रुतम्  ॥ ११.८ ॥
महाशूकररूपेण धात्री यत्र समुद्धृता  ।
एकादश्यां नरः स्नात्वा कृत्वा चैव यथोदितम्  ॥ ११.९ ॥
उपवासपरो भूत्वा द्वादश्यां तु युधिष्ठिर  ।
वैष्णवस्तु शुचिर्भूत्वा वाराहं च समर्चयेत् ॥ ११.१० ॥
पुष्पोपहारधूपैश्च गन्धदीपविलेपनैः  ।
वर्षलक्षं तु साग्रं वै लोके क्रीडति वैष्णवे  ॥ ११.११ ॥
ब्रह्मचारी जितक्रोधो विष्णुधर्मपरायणः  ।
भक्त्या भोजयते यस्तु विप्रान् वैष्णवकांस्तथा  ॥ ११.१२ ॥
लेखयित्वा विष्णुधर्मान् वस्त्रालङ्कारभूषितान्  ।
निवेदयेद्ब्राह्मणाय श्रोत्रियाय विशेषतः  ॥ ११.१३ ॥
पुराणं नर्मदाख्यानं श्रावयेच्च समाहितः  ।
वरदाश्च त्रयो देवा ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः  ॥ ११.१४ ॥
भवन्ति तस्य सत्यं वै नाऽत्र कार्य्या विचारणा  ।
यावदक्षरसंख्यानं यावत्पत्रसमुच्चयः  ॥ ११.१५ ॥
तावद्युगसहस्राणि स्वर्गलोके महीयते  ।
विद्यादानात्परं दानं नान्य लोकेषु गीयते  ॥ ११.१६ ॥
अदीपा च यथा रात्रिरनादित्यं यथा नभः  ।
विद्याहीनं तथा सर्वमन्धे तमसि मज्जति  ॥ ११.१७ ॥
एतत्ते कथितं सर्वं विद्यादानस्य यत्फलम्  ।
सर्वदानफलं तस्य विद्यादानप्रभावतः  ॥ ११.१८ ॥
अथान्यत्परमं तीर्थं चान्द्रायणमिति स्मृतम्  ।
शशाङ्के रोहिणीयुक्ते पौर्णमास्यां महोत्सवे  ॥ ११.१९ ॥
शशाङ्कभूषणं देवं सर्वसिद्धिप्रदायकम्  ।
अर्चयित्वा विधानेन स्वर्गलोके महीयते  ॥ ११.२० ॥
पौर्णमास्यां तु कुरुते राहुसूर्यसमागमे  ।
तिलोदकं पिण्डदानं पुत्रः परमधार्मिकः  ॥ ११.२१ ॥
पितरस्तस्य तृप्यन्ति पापोपहतचेतसः  ।
सर्वं पाखण्डयुक्तं च आवृतं कलिना तथा  ॥ ११.२२ ॥
पुराणवेदधर्माश्च दानं यज्ञस्तपस्तथा  ।
आच्छादितमिदं पुण्यं हेतुकैः पापकर्मभिः  ॥ ११.२३ ॥
नग्नैर्मलिनदीनैश्च कलौ लोके दिगम्बरैः  ।
तस्माद्धर्मपरैर्नित्यमुपास्या नर्मदा नदी  ॥ ११.२४ ॥
सौम्ये तु द्वादशादित्यं तीर्थं पुण्यविवर्धनम्  ।
तत्र स्नात्वा नरो राजन्नर्चयित्वा तु भास्करम्  ॥ ११.२५ ॥
संक्रान्तौ विषुवे चैव सूर्यलोके महीयते  ।
एकस्मिन् भोजिते विप्रे लक्षं भवति भोजितम्  ॥ ११.२६ ॥
तिलान्नं च हिरण्यं च यथा शक्त्या ददाति यः  ।
शुक्लपक्षस्य माघस्य शुभा षष्ठी च सप्तमी  ॥ ११.२७ ॥
तस्यां दानप्रभावेण ह्युपवासपरायणः  ।
दशवर्षसहस्राणि सूर्यलोके महीयते  ॥ ११.२८ ॥
तीर्थमाप्सरसं नाम याम्यां दिशि समाश्रितम्  ।
चम्पका सीमपा नामा केशिनी भामिनी तथा  ॥ ११.२९ ॥
कौमुदी सुप्रभा चैव उत्पला च महोदया  ।
निषादयोनिं संप्राप्ताः पूर्वजन्मनि भारत  ॥ ११.३० ॥
एता आप्सरसं देवं गौरी चैव सुरेश्वरी  ।
माघे मासि तृतीयायां निराहाराश्च निर्जलाः  ॥ ११.३१ ॥
उदकैः स्नापयित्वा तु बिल्वपत्रैरपूजयन्  ।
दशवर्षसहस्राणि सावधानास्तु नार्मदैः  ॥ ११.३२ ॥
सर्वकामसमृद्धास्ता अप्सरोभिः सुपूजिताः  ।
सर्वालङ्कारशोभाढ्या नानावसनभूषिताः  ॥ ११.३३ ॥
तस्य तीर्थस्य माहात्म्यात्संसिद्धिं परमां गताः  ।
अथान्यत्कथयिष्यामि पुण्यतीर्थमनुत्तमम्  ॥ ११.३४ ॥
यत्र स्नातस्य विधिवत्कन्यादानफलं भवेत् ।
शङ्करं नाम लिङ्गं तु उत्तरस्यां दिशि स्मृतम्  ॥ ११.३५ ॥
अर्चयित्वा तु तं देवं दर्शे चैव नराधिप  ।
सर्वपापविनिर्मुक्तो ब्रह्मलोके महीयते  ॥ ११.३६ ॥
अथातः संप्रवक्ष्यामि सङ्गमं लोकविश्रुतम्  ।
दत्तात्रेया नदी यत्र सङ्गता सह रेवया  ॥ ११.३७ ॥
सौम्यभागे वरारोहासुरासुरनमस्कृता  ।
तत्र स्नात्वा च दत्त्वा च अर्चयित्वा तु केशवम्  ॥ ११.३८ ॥
पापिष्ठा ये दुराचारा धर्मकर्मबहिष्कृताः  ।
प्रभावात्तस्य तीर्थस्य तेऽपि यान्ति हरेः पुरम्  ॥ ११.३९ ॥
मेधातिथिः करः स्कन्दः सावर्णिः कौशिको मनुः  ।
काश्यपो गालवश्चैव मैत्रेयस्तपसां निधिः  ॥ ११.४० ॥
एते चान्येऽपि बहवो ऋषयः संशितव्रताः  ।
तीर्थस्याऽस्य प्रभावेण शंसिद्धिं परमां गताः  ॥ ११.४१ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे तीर्थमहिमवर्णनो नामैकादशोऽध्यायः ॥


अध्याय १२

मार्कण्डेय उवाच - 
अथ शृणुष्व राजेन्द्र दक्षिणां दिशमाश्रितम्  ।
शैवं गाञ्जालभेदं च संगमं सुरपूजितम्  ॥ १२.१ ॥
तत्र स्नात्वा दिवं यान्ति ये मृता न पुनर्भवाः  ।
यः कुर्यात्पितृदेवानां तर्पणं पिण्डपातनम्  ॥ १२.२ ॥
पितरस्तस्य तृप्यन्ति यावच्चन्द्रार्कतारकम्  ।
महोत्सवे च कौमुद्यां कार्त्तिक्यां चैव पर्वणि  ॥ १२.३ ॥
गाञ्जालेश्वरलिङ्गं च अर्चयेत्सिद्धिदायकम्  ।
हरिकेशश्चक्रवर्ती कन्यापुरपतिः पुरा  ॥ १२.४ ॥
तीर्थस्याऽस्य प्रभावेण मुक्तो भूद्वत्सगोवधात् ।

मार्कण्डेय उवाच - 
ममास्ति संशयस्तात सुमहांल्लोमहर्षणः  ॥ १२.५ ॥
कथं राजनि गोहत्या कथं मुक्तश्च गोवधात् ।

मार्कण्डेय उवाच - 
शृणु राजन् कथां दिव्यामितिहासं पुरातनम्  ॥ १२.६ ॥
सोमवंशे नृपश्चासीत्सत्यधर्मव्रते स्थितः  ।
देवानीक इति ख्यातो हरिकेशस्तदात्मजः  ॥ १२.७ ॥
सर्वलक्षणसम्पूर्णश्चक्रवर्ती महाबलः  ।
अनेकाश्च मखास्तेन राजन्निष्टा महात्मना  ॥ १२.८ ॥
ख्यातं कन्यापुरं तस्य धनदस्यालका यथा  ।
चिरायुषः प्रजाः सर्वा धनधान्यसमन्विताः  ॥ १२.९ ॥
तुङ्गभद्रेति विख्याता श्रीशैले त्रिपुरान्तिके  ।
उक्ता पातालगङ्गेति मल्लिकार्जुनदर्शनात् ॥ १२.१० ॥
पूर्वभागे ततस्तस्य श्रीधामं नाम खेटकम्  ।
नाना मुनिसमाकीर्णं देवकोटिसमावृतम्  ॥ १२.११ ॥
ललितोद्वाहिता तत्र शिवेन परमात्मना  ।
पुरा त्वस्यायुषा नाम प्रजापतिरकल्पयत् ॥ १२.१२ ॥
सुप्रभा नाम तस्यास्तु विख्यातमभवत्तथा  ।
देव्याः पूर्वावतारोऽयं कथितस्ते विशाम्पते  ॥ १२.१३ ॥
द्वितीये हिमवत्पुत्री पार्वती च उमा तथा  ।
तृतीये दक्षदुहिता नाम्ना गौरीति विश्रुता  ॥ १२.१४ ॥
पुण्यतीर्थे च क्षेत्रेऽस्मिन् हरिकेशः प्रतापवान्  ।
सुप्रभा निकटे नाम सुप्रभो राजसत्तम  ॥ १२.१५ ॥
शशास मेदिनीं राजा सर्वधर्मपरायणः  ।
लक्षमेकं तु दोग्ध्रीणां राहुसूर्यसमागमे  ॥ १२.१६ ॥
निष्काणां तु सहस्रं वै प्रतिगङ्गामकल्पयत् ।
सर्वाभरणशोभाढ्यामेकां गां चोपवेशयत् ॥ १२.१७ ॥
ब्राह्मणांश्च समाहूय वेदविद्याबहुश्रुतान्  ।
पञ्चभिर्दिवसैः पूर्वं राहुसूर्यसमागमे  ॥ १२.१८ ॥
प्रयागे तत्र योगे वा इत्युक्तं वेदपारगैः  ।
दैवोपकृतयोगेन पूर्वकर्म्मकृतेन च  ॥ १२.१९ ॥
आग्नेयी हूयते चेष्टी राज्ञाऽनलसमागमे  ।
अग्नावाहवनीयेऽत्र रौद्रैर्मन्त्रैः सुतेजसैः  ॥ १२.२० ॥
पातालादुत्थितो वह्णिर्युगान्ताग्निसमप्रभः  ।
दग्धं गोमण्डलं कृत्स्नमयुतं ब्रह्मचारिणाम्  ॥ १२.२१ ॥
भस्मीभूतं च तत्सर्वं मण्डपं पुरमेव हि  ।
हरिकेशो विषण्णात्मा प्रवेष्टुं वै हुताशनम्  ॥ १२.२२ ॥
आसनादुत्थितो राजा सान्तः पुरपरिच्छदः  ।
अमात्यैः संवृतस्तावत्समयज्ञैर्बलोत्तरैः  ॥ १२.२३ ॥
हाहाकारो महानासीत्त्रिषु लोकेषु भारत  ।
उवाच वचनं राजा ब्राह्मणान् वेदपारगान्  ॥ १२.२४ ॥
ब्राह्मणस्यैव हत्याया गवां चैव विशेषतः  ।
अपि वर्षसहस्रेण निष्कृतिर्न विधीयते  ॥ १२.२५ ॥
धेनूनां चैव वत्सानां ब्राह्मणानां यथागतिः  ।
सा गतिर्मे भवेन्नित्यं सत्यमेतद्ब्रवीम्यहम्  ॥ १२.२६ ॥

ब्राह्मण उवाच - 
गच्छ त्वं महाभाग कल्पग्रामं पुरोत्तमम्  ।
अगस्तिर्भगवान् यत्र कश्यपो भृगुरेव च  ॥ १२.२७ ॥
भारद्वाजोऽत्रिगर्गौ च गौतमो मनुरेव च  ।
याज्ञवल्क्यो वशिष्ठश्च ऋषयः शंसितव्रताः  ॥ १२.२८ ॥
तत्र गत्वा महाराज प्रायश्चित्तं प्रगृह्यताम्  ।
महर्षीणां मतेनैव वेदशास्त्रार्थदर्शिनाम्  ॥ १२.२९ ॥
एवमुक्तो ययौ राजा पादचारी द्विजैः सह  ।
विवेश नगरीं पुण्यां ब्रह्मलोकसमां नृपः  ॥ १२.३० ॥
महर्षींस्तत्र तान् दृष्ट्वा सोऽभिवाद्य प्रणम्य च  ।
निश्चयं चिरकालं तु तेषामेवाग्रत स्थितः  ॥ १२.३१ ॥

ऋषय ऊचुः॒
स्वागतं ते नृपश्रेष्ठ फलं कर्मसहस्रशः  ।
किमागमनकार्यं च सत्यमेतद्वदस्व नः  ॥ १२.३२ ॥
तेषां तद्वचनं श्रुत्वा ऋषीणामूर्द्ध्वरेतसाम्  ।
कृताञ्जलिपुटो भूत्वा वृत्तान्तं स्वं न्यवेदयत् ॥ १२.३३ ॥
दैवाद्विपद्यते कार्यं संसिद्धमपि भो द्विजाः  ।
दशाऽयुतं गवां दग्धं द्विजानामयुतं तथा  ॥ १२.३४ ॥
अनुग्रहं बहु मन्ये प्रायश्चित्तमथोदितम्  ।


ब्राह्मणा ऊचुः॒
दशलक्षाणि गायत्र्यास्तीर्थे तीर्थे जपं कुरुं  ॥ १२.३५ ॥
अयुतं तु गवां दत्त्वा सहिरण्यं नृपोत्तम  ।
कोटिहोमं तु कुर्वीत सहस्रशतदक्षिणम्  ॥ १२.३६ ॥
प्रयागं च महातीर्थं गच्छेद्वाराणसीं शुभाम्  ।
केदारं च तथेशानं गङ्गासागरसङ्गमम्  ॥ १२.३७ ॥
पितृतीर्थं गयां चैव नैमिषं पुष्करं तथा  ।
मायापुरीं हरिक्षेत्रं गङ्गाद्वारं महाफलम्  ॥ १२.३८ ॥
तीर्थेष्वेतेषु चान्येषु यावद्द्वादशवत्सरान्  ॥ १२.३९ ॥
अनेन क्रमयोगेन शुद्धिस्ते नात्र संशय  ।
मुक्तिस्ते भविता राजन् ब्राह्मणानां प्रभावतः  ॥ १२.४० ॥
दत्तं ते श्रुतिवाक्येन प्रायश्चित्तं द्विजोत्तमैः  ।
पादपूजा द्विजेन्द्राणां कर्तव्या च विधानतः  ॥ १२.४१ ॥
कुरुक्षेत्रं जगामाथ कर्तुं सोमसवं नृपः  ।
विचिन्त्यैवं स्वाघन्यासं सरस्वत्यां समाश्रयत् ॥ १२.४२ ॥
जपति स्म शिवस्तोत्रं हरं विष्णुं सरस्वतीम्  ।
कुरुक्षेत्रं गमिष्यामि कुरुक्षेत्रे वसाम्यहम्  ॥ १२.४३ ॥
कुरुक्षेत्रस्य नाम्नाऽपि नरः पापात्प्रमुच्यते  ।
अखिलशब्दमहौषधप्रक्षालितसकलाभूतकलङ्का  ।
मुनिभिरुपासिततीर्था सरस्वतीह हरतु मे दुरितम्  ॥ १२.४४ ॥
राज्ञस्तद्वचनं श्रुत्वा प्राह पापहरा नदी  ।
विषादं त्यज राजेन्द्र शृणु मे वचनं परम्  ॥ १२.४५ ॥
उपदेशं प्रदास्यामि स्थातुं तव नृपोत्तम  ।
अनेकभाविकं घोरं स्मरणादेव नश्यति  ॥ १२.४६ ॥
ब्रह्महत्या सहस्रं तु गोहत्यालक्षमेव च  ।
न च मोचयितुं शक्ता गङ्गा चैव सरिद्वरा  ॥ १२.४७ ॥
चराचरेऽस्य लोकेऽस्मिन् कर्त्री तिष्ठति कल्पगा  ।
दीपादित्यादिभिर्वीक्ष्य यथान्धत्व प्रणश्यति  ॥ १२.४८ ॥
तथा नाशयते पापं कल्पगा सरितां वरा  ।
दानैर्दग्धा पुरा चाहं क्षत्रियाणामनेकधा  ॥ १२.४९ ॥
ग्रस्ताऽहं तेन पापेन नृपदक्षिणया ततः  ।
शुक्लतः कृष्णतां चाहं प्राप्ता भो पृथिवीपते  ॥ १२.५० ॥
द्वादशाऽब्दे चतुर्विंशे स्नानं कर्तुं समागमम्  ।
ग्रस्ते वै राहुणा सूर्ये कोटितीर्थे नराधिपः  ॥ १२.५१ ॥
प्रत्यक्षं मे शरीरं त्वं पश्य तेजः समुज्ज्वलम्  ।
स्नात्वा तु शिवमभ्यर्च्य बहु स्वर्णं मखोत्तमम्  ॥ १२.५२ ॥
कुरु तत्र नृपश्रेष्ठ तेन ते निष्कृतिर्भवेत् ।
ये मृता ब्राह्मणा गावस्तेषामस्थिप्रवाहनम्  ॥ १२.५३ ॥
नर्मदोदकसम्पर्काद्दिवि देवत्वमाप्यते  ।
तिलोदकप्रदानेन तेषां मुक्तिः परा भवेत् ॥ १२.५४ ॥
श्रुत्वैतत्कथितं वाक्यं सरस्वत्या नृपश्च ताम्  ।
नमस्कृत्य समुत्थाय कन्यापुरमगात्ततः  ॥ १२.५५ ॥
सान्तः पुरपरीवारो मुदा परमया नृपः  ।
तेनाज्ञप्तास्ततो भृत्याः सर्वसम्भारसभृताः  ॥ १२.५६ ॥
यज्ञोपस्करमादाय मेकला यत्र गच्छत  ।
अस्थि भस्म यथान्यायं नीतं कर्मकरैस्ततः  ॥ १२.५७ ॥
प्रावाहयत्कल्पगायां मन्त्रयुक्तेन वारिणा  ।
अस्थ्यादि पूजयित्वा च यथा विधमनुत्तमम्  ॥ १२.५८ ॥
देवांश्च ब्राह्मणांस्तत्र तर्पयित्वा कृताञ्जलिः  ।
प्रवाहो निर्गतस्तत्र नर्मदायां समाविशत् ॥ १२.५९ ॥
स गाञ्जालेति विख्यातो नर्मदा सङ्गमो नृप  ।
गाञ्जालसिद्धलिङ्गं च सूर्यकोटिसमप्रभम्  ॥ १२.६० ॥
दिव्ययानसमारूढा दग्धाः कालाग्निना तु ये  ।
आशीर्वादपरास्सर्वे हरिकेशं प्रतुष्टुवुः  ॥ १२.६१ ॥
त्वत्प्रसादान्महाभाग दिवि देवत्वमागताः  ।
देवदुन्दुभिनिर्घोषैर्वेणुवीणारवैस्तथा  ॥ १२.६२ ॥
दिव्ययानसमारूढा गतास्ते वैष्णवं पदम्  ।
हरिकेशो नृपश्रेष्ठः परया च मुदायुतः  ॥ १२.६३ ॥
सप्तकल्पवहां देवीं नर्मदा लोकपावनीम्  ।
नमस्कृत्य सरिच्छ्रेष्ठां स्तुतिं चक्रे समाहितः  ॥ १२.६४ ॥
नमस्तेऽस्तु सरिच्छ्रेष्ठे सप्तकल्पनिवासिनि  ।
यत्र तत्र नरः स्नात्वा मुक्तो भवति कल्मषात् ॥ १२.६५ ॥
न तस्य पुनरावृत्तिर्घोरे संसारसागरे  ।
जन्मान्तरसहस्रेण न त्वां स्तम्भयते बली  ॥ १२.६६ ॥
जह्नुना हि पुरा पीता करतोयेन जाह्नवी  ।
त्वया च पूरितं सर्वं विश्वं चैव चराचरम्  ॥ १२.६७ ॥
त्वत्प्रसादात्महादेवि मुक्तिश्चापि भवार्णवात् ।
प्रत्यक्षा कल्पगैतच्च स्तोत्रं श्रुत्वा नृपोदितम्  ॥ १२.६८ ॥

नर्मदोवाच - 
वरं वृणु महाभाग यत्ते मनसि वर्तते  ।
तस्यास्तद्वचनं श्रुत्वा हरिकेशोऽब्रवीदिदम्  ॥ १२.६९ ॥
यदि मे वरदादेवि पूतं मां परिकल्पय  ।
स्नानावगाहनात्पानात्स्मरणात्कीर्तनादपि  ॥ १२.७० ॥
सप्तजन्मकृतं पापं सद्य एव प्रणश्यतु  ।

रेवोवाच - 
एवमस्तु नृपश्रेष्ठ मत्प्रसादाद्भविष्यति  ॥ १२.७१ ॥
एवमुक्त्वा ततो देवी तत्रैवान्तर धीयत  ।
हरिकेशश्चक्रवर्ती साष्टाङ्गं प्रणिपत्य च  ॥ १२.७२ ॥
कामिकं यानमारुह्य सर्वालङ्कारभूषितः  ।
विवेश नगरं पुण्यं यथाशक्रोऽमरावतीम्  ॥ १२.७३ ॥
कालान्तरे ततः प्राप्ते राज्यं कृत्वा सुरालये  ।
सान्तः पुरपरीवारो भोगान् भुङ्क्ते स्म पुष्कलान्  ॥ १२.७४ ॥
एतत्ते कथितं राजन्महाभाग विशाम्पते  ।
द्वापरं वंशमैक्ष्वाकं ब्राह्मं वैवस्वतं तथा  ॥ १२.७५ ॥
कापिलं पुष्करं चेति सप्तकल्पान् विदुर्बुधाः  ।
कापिलं प्रथमं विद्धि प्राजापत्यं द्वितीयकम्  ॥ १२.७६ ॥
ब्राह्मं रौचं च सावित्रं बार्हस्पत्यं प्रभासकम्  ।
महेन्द्रमग्निकल्पं वैजयन्तं मारुतं तथा  ॥ १२.७७ ॥
वैष्णवं ब्रह्मरूपं च ज्योतिषं च चतुर्दशम्  ।
एते कल्पास्तु संख्याता न मृता येषु नर्मदा  ॥ १२.७८ ॥
एतत्ते कथितं राजन्नितिहासं पुरातनम्  ।
धन्यं यशस्यमायुष्यं महतां कीर्तिवर्द्धनम्  ॥ १२.७९ ॥
श्रवणात्कीर्तनाद्वापि मुच्यते सर्वकिल्विषात् ॥ १२.८० ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये गाञ्जालतीर्थवर्णनो नाम द्वादशोऽध्यायः ॥


अध्याय १३

मार्कण्डेय उवाच - 
अथान्यत्परमं तीर्थं सर्वपापविनाशनम्  ।
दिशि याम्यां समाख्यातं नाम्ना वै बालुकेश्वरम्  ॥ १३.१ ॥
पुण्यं प्रकीर्तितं तत्र लिङ्गं परमसिद्धिदम्  ।
तत्र स्नात्वा यथान्यायं हेमभारफलं लभेत् ॥ १३.२ ॥
शङ्कुकर्ण इति ख्यातो यक्षः परमसिद्धिदः  ।
उत्तरायणमासाद्य कन्या रेवासमागमे  ॥ १३.३ ॥
संजगाम नृपश्रेष्ठ शिवसंसक्तमानसः  ।
मणिमाणिक्यरत्नानि ब्राह्मणार्थमकल्पयत् ॥ १३.४ ॥
तावन्नृपस्तु तं स्थानात्स्थाणुं चैव महेश्वरम्  ।
चालयामास यक्षस्तु ततः क्रुद्धो महेश्वरः  ॥ १३.५ ॥
ददाह हस्तौ यक्षस्य विस्मयाविष्टचेतसः  ।
आकाशवचसा प्रोक्तं विषादं त्यज पुत्रक  ॥ १३.६ ॥
सुरसङ्घास्त्रयस्त्रिंशत्नैनं चालयितुं क्षमाः  ।
सुरासुरगुरून् देवं स्थाणुभूतं स्वयम्भुवम्  ॥ १३.७ ॥
किं पुनर्दानवा यक्षमानुषाश्चाल्पचेतसः  ।
क्षमयित्वा तु देवेशं शङ्कुकर्णो महेश्वरम्  ॥ १३.८ ॥
सूर्यकोटिसमप्रख्यं ज्वलन्तं दीप्ततेजसम्  ।
अज्ञानात्कृतमेतत्तु क्षन्तव्यं मयि पुत्रके  ॥ १३.९ ॥
उवाच वचनं देवं वरं देहि महेश्वर  ।
प्रसाद्य चाब्रवीद्यक्षस्तव भृत्यं वशं गतम्  ॥ १३.१० ॥
गणत्वं गणमध्ये तु देहि हे सुरसत्तम  ।
यक्षतीर्थमिति ख्यातं लिङ्गं वै बालुकेश्वरम्  ॥ १३.११ ॥
कर्तुमर्हसि देवेश तीर्थेऽस्मिन् सचराचरैः  ।
अयने चोत्तरे ह्यत्र स्नानदानमनुत्तमम्  ॥ १३.१२ ॥
इमं वरमहं मन्ये यदि तुष्टोऽसि शङ्कर  ।

शङ्कर उवाच - 
सर्वकाभफलावाप्तिर्मत्प्रसादाद्भविष्यति  ॥ १३.१३ ॥
एवमुक्त्वा महेशानस्तत्रैवान्तर धीयत  ।
शङ्कुकर्णो महातेजास्तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ॥ १३.१४ ॥
दिव्ययानं समारुह्य ययौ माहेश्वरं पुरम्  ।
अथान्यत्परमं तीर्थं सर्वपापप्रणाशनम्  ॥ १३.१५ ॥
दिशि याम्यां समाख्यातं नाम्ना पूर्णमनोरथम्  ।
पुण्यकीर्तनलिङ्गं तु ब्रह्महत्याप्रणाशनम्  ॥ १३.१६ ॥
तत्र स्नात्वा महाराज गोसहस्रफलं लभेत् ।
हरिवर्मा पुरा चासीद्विराट्नगराधिपः  ॥ १३.१७ ॥
सर्वधर्मगुणोपेतो यज्ञयाजी महायशाः  ।
इष्टस्तत्र महायज्ञो येन वै कल्पगातटे  ॥ १३.१८ ॥
गोलक्षं तत्र दत्तं च हेमभारपरिष्कृतम्  ।
देवाश्च तार्पितास्तत्र ब्रह्माविष्णुर्बृहस्पतिः  ॥ १३.१९ ॥
ब्राह्मणाः पूजिता भक्त्या नानारत्नविभूषिताः  ।
प्रशशंसुश्च नृपतिं सुराः पूर्णमनोरथाः  ॥ १३.२० ॥
अथान्यत्कथयिष्यामि तीर्थात्तीर्थमनुत्तमम्  ।
रेवामत्स्यासमायोगे सुरासुरनमस्कृतम्  ॥ १३.२१ ॥
नाभागस्य च संवादमापस्तम्बस्य चानघ  ।
मन्वन्तरे चाक्षुषे वै संप्राप्ते द्वापरे युगे  ॥ १३.२२ ॥
नाम्ना मत्स्येश्वरं लिङ्गं जलमध्ये व्यवस्थितम्  ।
पूज्यते नागकन्याभिर्न तं पश्यन्ति मानुषाः  ॥ १३.२३ ॥
महातेजो मणिमयं चन्द्रबिम्बसमप्रभम्  ।
स्मरणाद्यस्य देवस्य ब्रह्महत्या प्रणश्यति  ॥ १३.२४ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
साधुभिः सह संवासात्के गुणाः परिकीर्तिताः  ।
काः कथाः कानि पुण्यानि सङ्गमे साप्तकल्पगे  ॥ १३.२५ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
अत्रैवोदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्  ।
नाभागस्य च संवादमापस्तम्ब तपोनिधेः  ॥ १३.२६ ॥
महर्षिश्चात्मवान् पूर्वमापस्तम्बो द्विजोत्तमः  ।
उपवासकृतारम्भो बभूव भगवांस्तथा  ॥ १३.२७ ॥
नित्यं क्रोधं च कामञ्च लोभं मोहं विसृज्य च  ।
रेवामत्स्यासमायोगे विवेश सलिलाशये  ॥ १३.२८ ॥
स मत्स्यैः सलिलावर्ते सरितश्चानुगैस्तदा  ।
तत्रान्योत्पतितैर्जालैः समानीतो महायशाः  ॥ १३.२९ ॥
तस्मादुत्तारयामासुः सलिलाद्ब्रह्मनन्दनम्  ।
तं दृष्ट्वा तपसा दीप्तं कैवर्ता भयविह्वलाः  ॥ १३.३० ॥
शिरोभिः प्रणिपत्योच्चैरिदं वचनमब्रुवन्  ।
अज्ञानात्क्रियमाणानामस्माकं क्षन्तुमर्हसि  ॥ १३.३१ ॥
किं वा किं च प्रियं तेऽद्य तदाज्ञापय सुव्रत  ।
स मुनिस्तन्महद्दृष्ट्वा मत्स्यानां कदनं कृतम्  ॥ १३.३२ ॥
कृपया परयाविष्टो दाशान् प्रोवाच दुःखितः  ।
दुःखितानीह भूतानि यो न भूतैः पृथग्विधैः  ॥ १३.३३ ॥
केवलात्म सुखेच्छातोऽवेन्नृशंसतरोऽस्ति कः  ।
अहोऽस्वस्थेष्वकारुण्यं स्वआर्थे चैव बलिर्वृथा  ॥ १३.३४ ॥
ज्ञानिनामपि चेद्यस्तु केवलात्महिते रतः  ।
ज्ञानिनो हि यथा स्वार्थमाश्रित्य ध्यानमाश्रिताः  ॥ १३.३५ ॥
दुःखार्तानीह भूतानि प्रयान्ति शरणं ततः  ।
योऽभिवाञ्छति भोक्तुं वै सुखान्येकान् ततो जनः  ॥ १३.३६ ॥
पापात्परतरं तं हि प्रवदन्ति मुमुक्षवः  ।
को नु मे स्यादुपायो हि येनाहं दुःखितात्मनाम्  ॥ १३.३७ ॥
अन्तःप्रविश्य भूतानां भवेयं सर्वदुःखभुक् ।
यन्ममास्ति शुभं किंचित्तद्दीनानुपगच्छतु  ॥ १३.३८ ॥
यत्कृतं दुष्कृतं तैश्च तदशेषमुपैतु माम्  ।
दृष्ट्वा तान् कृपणान् व्यङ्गाननङ्गान् रोगिणस्तथा  ॥ १३.३९ ॥
दया न जायते यस्य स रक्ष इति मे मतिः  ।
प्राणसंशयमापन्नान् प्राणिनो भयविह्वलान्  ॥ १३.४० ॥
यो न रक्षति शस्तोऽपि स तत्पापं समश्नुते  ।
आहूतानां नयार्तानां सुखं यदुपजायते  ॥ १३.४१ ॥
तस्य स्वर्गापवर्गौ च कलां नार्हन्ति षोडशीम्  ।
तस्माच्चैतानहं दीनां छक्तुं मीनान् सुदुःखितान्  ॥ १३.४२ ॥
यादृङ्मात्रं न पश्यामि किं पुनस्त्रिदशालयम्  ।
निशम्यैतन्मुनेर्वाक्यं दाशास्ते जातसंभ्रमाः  ॥ १३.४३ ॥
यथार्थं तु तथा सर्वं नाभागाय न्यवेदयन्  ।
नाभागोऽपि ततः श्रुत्वा तं द्रष्टुं ब्रह्मनन्दनम्  ॥ १३.४४ ॥
त्वरितः प्रययौ तत्र सामात्यः सपुरोहितः  ।
स सम्यक्पूजयित्वा तु देवकल्पं नृपस्ततः  ॥ १३.४५ ॥
प्रोवाच भगवन् विद्वन् किं करोमि तवाज्ञया  ।

आपस्तम्ब उवाच - 
श्रमेण महताविष्टाः कैवर्ता दुःखजीविनः  ॥ १३.४६ ॥
मम मूल्यं प्रयच्छेति यद्योग्यं मन्यसे नृप  ।

नाभाग उवाच - 
सहस्राणि शतं मूल्यं निषादेभ्यो ददाम्यहम्  ॥ १३.४७ ॥
निष्क्रयार्थं हि भगवन्नीतं ते ब्रह्मनन्दन  ।

आपस्तम्ब उवाच - 
नाहं शतसहस्रेण नियम्यः पार्थिव त्वया  ॥ १३.४८ ॥
सदृशं दीयतां मूल्यममात्यैः सह चिन्तय  ।

नाभाग उवाच - 
कोटिं प्रदीयतां मूल्यं निषादेभ्यो द्विजोत्तम  ॥ १३.४९ ॥
यद्येतदपि योग्यं नो ततो भूयः प्रदीयताम्  ।

आपस्तम्ब उवाच - 
राजन्नार्हा वयं कोटिमधिकं चापि पार्थिव  ॥ १३.५० ॥
सदृशं दीयतां मूल्यं ब्राह्मणैः सह संवद  ।

राजोवाच - 
अर्द्धं राज्यं समस्तं वा निषादेभ्यः प्रदीयते  ॥ १३.५१ ॥
एतन्मूल्यमहं मन्ये किं वालं मन्यसे द्विज  ।

आपस्तम्ब उवाच - 
अर्द्धं राज्यं समस्तं वा नाहमर्हामि वै नृप  ॥ १३.५२ ॥
सदृशं दीयतां मह्यं ऋषिभिः सह चिन्तय  ।
महर्षेस्तद्वचः श्रुत्वा नाभागस्तु विवादयन्  ॥ १३.५३ ॥
चिन्तयामास धर्मात्मा सामात्यः सपुरोहितः  ।
ततः कश्चिदृषिस्तत्र लोमशस्तु महातपाः  ॥ १३.५४ ॥
नाभागमब्रवीत्माभैः तोषयिष्यामि तं मुनिम्  ।

राजोवाच - 
ब्रूहि मूल्यं महाभाग मे ज्ञातिकुलबान्धवान्  ॥ १३.५५ ॥
निर्दग्धवानृषिः क्रुद्धस्त्रैलोक्यं सचराचरम्  ।
किं पुनर्मानवं दीनमत्यल्पं विषयात्मकम्  ॥ १३.५६ ॥

लोमश उवाच - 
त्वं समर्थो महाराज जगत्पूज्या द्विजोत्तमाः  ।
गावश्च दिव्यास्तस्माद्वै मूल्यमस्मै प्रदीयताम्  ॥ १३.५७ ॥
ततः श्रुत्वा तु वचनं स सामात्यपुरोहितः  ।
हर्षेण महताविष्टः प्रोवाचेदं वचो मुनिम्  ॥ १३.५८ ॥
उत्तिष्ठोत्तिष्ठ भगवन् कृतमेव न संशयः  ।
एतद्योग्यतं मूल्यं भवतो मुनिसत्तम  ॥ १३.५९ ॥

आपस्तम्ब उवाच - 
उत्तिष्ठाम्येव संप्रीत्या सम्यक्क्रीतोऽस्मि पार्थिव  ।
गोभ्यो मूल्यं न पश्यामि पवित्रं पापनाशनम्  ॥ १३.६० ॥
गावः प्रदक्षिणी कार्य्या वन्दनीया हि नित्यशः  ।
मङ्गलायतन दिव्यास्सृष्टास्त्वेताः स्वयम्भुवा  ॥ १३.६१ ॥
अप्यागाराणि विप्राणां देवतायतनानि च  ।
यद्गोमयेन शुद्ध्यन्ति किं ब्रूमो ह्यधिकं ततः  ॥ १३.६२ ॥
गोमूत्रं गोमयं क्षीरं दधि सर्पिस्तथैव च  ।
गवां पञ्च पवित्राणि पुनन्ति सकलं जगत् ॥ १३.६३ ॥
गावो मे चाग्रतो नित्यं गावः पृष्ठत एव च  ।
गावो मे हृदये चैव गवां मध्ये वसाम्यहम्  ॥ १३.६४ ॥
एव यः पठते नित्यं त्रिसन्ध्यं नियतः शुचिः  ।
मुच्यते सर्वपापेभ्यः स्वर्गलोकं स गच्छति  ॥ १३.६५ ॥
अग्रे ग्रासपरो भावः कर्तव्यो भक्तितोऽन्वहम्  ।
अकृत्वा स्वयमाहारं कुर्वन्नाप्नोति दुर्गतिम्  ॥ १३.६६ ॥
तेनाग्नयो हुतास्सम्यक्पितरश्चापि तार्पिताः  ।
देवाश्च पूजितास्तेन यो ददाति गवाह्निकम्  ॥ १३.६७ ॥
मन्त्रः
सौरभेयी जगत्पूज्या नित्य विष्णुपदे स्थिता  ।
सर्वदेवमयी ग्रासं मया दत्तं प्रतीक्षताम्  ॥ १३.६८ ॥
रक्षणाद्ब्रह्मपुत्राणां गवां कण्डूयनात्तथा  ।
क्षीणार्तरक्षणाच्चैव ततः स्वर्गे महीयते  ॥ १३.६९ ॥
आदिर्हि गावो यज्ञस्य मध्यं चान्त्यं प्रकीर्तिताः  ।
क्षरन्ति तास्तु सकलं क्षीराज्यममृतं तथा  ॥ १३.७० ॥
तस्माद्गावः प्रदातव्याः पूजनीया हि नित्यशः  ।
स्वर्गस्य सङ्गमायैतास्सोपानं हि विनिर्मिताः  ॥ १३.७१ ॥
एतच्छ्रुत्वा निषादास्ते गवां माहात्म्यमुत्तमम्  ।
प्रणिपत्य महाभागमापस्तम्बमथाब्रुवन्  ॥ १३.७२ ॥

निषादा ऊचुः॒
सम्भाषा दर्शनस्पर्शवर्णनं कीर्तनं तथा  ।
पावनानि समस्तानि साधूनामिति नः श्रुतम्  ॥ १३.७३ ॥
सम्भाषा दर्शनं चैवमिहास्माभिः कृतं द्विज  ।
कुरुष्वानुग्रहं तस्मात्त्वां वयं शरणं गताः  ॥ १३.७४ ॥

आपस्तम्ब उवाच - 
एतां गां प्रतिगृह्णन्तु ततस्ते मुक्तकिल्बिषाः  ।
निषादाश्च गताः स्वर्गं सह मत्स्यैर्जलोद्भवैः  ॥ १३.७५ ॥
प्राणिनां प्रीतिमुत्पाद्य निन्दितेनाऽपि कर्मणा  ।
नरकं यदि पश्यामि वत्स्यामि स्वर्गमेव वा  ॥ १३.७६ ॥
यन्मया सुकृतं किंचिन्मनोवाक्कायकर्मभिः  ।
कृत तेनापि दुःखार्ताः सर्वे यान्तु शुभां गतिम्  ॥ १३.७७ ॥
ततस्तस्य प्रसादेन महर्षेर्भावितात्मनः  ।
निषादास्तेन वाक्येन सह मत्स्या दिवं गताः  ॥ १३.७८ ॥
तान् दृष्ट्वा अथ गतान् स्वर्गं समत्स्यान्मत्स्यजीविनः  ।
सामात्यभृत्यो नृपतिर्विस्मयादिदमब्रवीत् ॥ १३.७९ ॥
सेव्याः श्रेयोऽर्थिभिः सन्तः तीर्थं पुण्यं जलोत्तमम्  ।
क्षणोपासनमप्यत्र न तेषां निष्कलं भवेत् ॥ १३.८० ॥
सद्भिस्सह समासीत सद्भिः कुर्वीत सत्कथाम्  ।
आपस्तम्बो मुनिस्तत्र लोमशश्च महातपा  ॥ १३.८१ ॥
पदैस्तु विविधैरिष्टैर्बोधयामास तु नृपम्  ।
ततः संधारयामास धर्मबुद्धिं सुदुर्लभाम्  ॥ १३.८२ ॥
तथेति कृत्वा चोक्त्वा च नृपं तं प्रशशंसतुः  ।
अहो धन्योऽसि राजेन्द्र यत्ते धर्मपरामतिः  ॥ १३.८३ ॥
धर्मः सुदुर्लभः पुंसां विशेषेण महीक्षिताम्  ।
यदि राज्यमदाविष्टः स्वधर्मं न परित्यजेत् ॥ १३.८४ ॥
ततो जगति कस्तस्मात्पुनरभ्यधिको भवेत् ।
ध्रुवं धर्मश्च राज्यं वै मोहश्चैव सदा ध्रुवः  ॥ १३.८५ ॥
महाध्रुवश्च नरको राज्यं निन्दन्ति ते बुधाः  ।
राज्यं हि मन्यते मूढो नरो विषयलोलुपः  ॥ १३.८६ ॥
मनीषिणस्तु पश्यन्ति सदैव नरकोपमम्  ।
तस्माच्छोकश्च मोहश्च न कर्तव्यो मदस्त्वया  ॥ १३.८७ ॥
यदीच्छसि महाराज शाश्वतीं गतिमात्मनः  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
इत्युक्त्वा महात्मानौ जग्मतुः स्वं स्वमाश्रमम्  ॥ १३.८८ ॥
नाभागोऽपि वरं लब्ध्वा प्रहृष्टस्त्वविशत्पुरम्  ।
एतत्ते कथितं राजन् ये गणाः सत्समागमे  ॥ १३.८९ ॥
माहात्म्यं वै गवां तद्वत्किं भूयः श्रोतुमिच्छसि  ।
रेवामत्स्यासमायोगे गवां माहात्म्यमुत्तमम्  ॥ १३.९० ॥
तत्र स्नात्वा महाराज मत्स्येश्वरमथाऽर्चय  ।
आपस्तम्बो महाभागो निषादा मत्स्यजीविनः  ॥ १३.९१ ॥
मत्स्यैः सह गताः स्वर्गं तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ।
दिव्यकान्तिधराः सर्वे लोके क्रीडन्ति वैष्णवे  ॥ १३.९२ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे मत्स्येश्वरतीर्थवर्णनोनाम त्रयोदशोऽध्यायः ॥


अध्याय १४

मार्कण्डेय उवाच - 
अथान्यत्कथयिष्यामि तीर्थं पापविमोक्षणम्  ।
मत्स्यायाः शुभताप्याश्च सङ्गमे सुरसेवितम्  ॥ १४.१ ॥
देवो मत्स्येश्वरो नाम नागकन्याभिरर्चितः  ।
तत्र स्नात्वा दिवं यान्ति ये मृता न पुनर्भवाः  ॥ १४.२ ॥
पञ्चवक्त्रास्त्रिनेत्राश्च मत्स्यतीर्थप्रभावतः  ।
कलहंस इति ख्यातो देवर्षिर्ध्यानतत्परः  ॥ १४.३ ॥
तस्याश्रमं परं रम्यं ब्रह्मर्षि विनिषेवितम्  ।
शाकमूलफलाहारो जपध्यानपरायणः  ॥ १४.४ ॥
सोऽतिष्ठदयुतं सार्द्धमेकपादेन भारत  ।
शिवध्यानपरो भूत्वा सर्वभूतहिते रतः  ॥ १४.५ ॥
ततस्तु ध्यानयोगेन तस्य देवः शतक्रतुः  ।
चकम्पे तपसा चासौ देवराजो भविष्यति  ॥ १४.६ ॥
हरिष्यति न सन्देहो पुरीं चैवामरावतीम्  ।
ब्राह्मणश्च सुरेशानः कुब्जो वामनरूपधृक् ॥ १४.७ ॥
जगाम वृद्धरूपेण कलहंसाश्रमं प्रति  ।
उवाच वचनं शक्रो ब्राह्मणं तपसि स्थितम्  ॥ १४.८ ॥
किमर्थं तपसे शीघ्रं काममेतद्ब्रवीहि मे  ।
आराधयसि कं देवं सत्यमेतत्तपोधन  ॥ १४.९ ॥
संहृत्य तपसा योगं प्रहसन्नब्रवीद्वचः  ।
जानामि त्वां महाभाग शक्रस्त्वं त्रिदशेश्वरः  ॥ १४.१० ॥
न कामयेऽहमिन्द्रत्वं राज्यं कुरु यथेप्सितम्  ।
आराधयाम्यहं देवं नान्यं देवं कथञ्चन  ॥ १४.११ ॥
एतच्छ्रुत्वा वचस्तस्य महर्षेरब्रवीद्वृषः  ।
वरं वृणु महाभाग यथा द्रक्ष्यसि शङ्करम्  ॥ १४.१२ ॥

कलहंस उवाच - 
विनाऽहं त्र्यम्बकं याचे नान्याद्देवादहो वरम्  ।
विजयी भव शक्र त्वं नान्यं वृणे वरं त्वहम्  ॥ १४.१३ ॥
एवमुक्तो ययौ शक्रः सर्वकामसमन्वितः  ।
ज्ञात्वा तस्य परां भक्तिं देवदेवो महेश्वरः  ॥ १४.१४ ॥
अदर्शयदथात्मानं नीलकण्ठं त्रिलोचनम्  ।
दृष्ट्वा रूपं महेशस्य साष्टाङ्गं प्रणिपत्य च  ॥ १४.१५ ॥
कलहंसो मुनिश्रेष्ठः स्तोतुं समुपचक्रमे  ।
नमोऽस्तु ते महादेव नीलकण्ठत्रिलोचन  ॥ १४.१६ ॥
नमः शिवाय शान्ताय शूलहस्त नमोऽस्तु ते  ।
नमः शिवाय शम्भवायाऽनाथाय नमो नमः  ॥ १४.१७ ॥
त्र्यम्बकाय महादेवेत्यादि नामादिभिःस्तुत ओं नमो देवाय शम्भवाय भूर्भुवः स्वः  ।
सोमरुद्रध्वान्तसूर्याय नमो रुद्राग्नये नमः  ॥ १४.१८ ॥
नमः शम्भो पञ्चवक्त्र महाशिव नमोऽस्तु ते  ।
स्वयम्भूवन पाताल नीलकण्ठ नमोऽस्तु ते  ॥ १४.१९ ॥
ब्रह्मशर्वसुरेशानहरिहराय नमो नमः  ।
ज्ञानशक्तिक्रियाशक्तिचराचर नमोऽस्तु ते  ॥ १४.२० ॥
हाटकाय नमस्तुभ्यमुमानाथ नमोऽस्तु ते  ।
ब्रह्मविष्णुमहेशाय सर्वज्ञाय नमो नमः  ॥ १४.२१ ॥
सद्योजातस्तथा घोरस्तत्पुरुषाय नमो नमः  ।
त्वया व्याप्तमिदं सर्वं त्रैलोक्यं सचराचरम्  ॥ १४.२२ ॥
आदिमध्यान्तरूपाय कलिकाल नमोऽस्तु ते  ।
उमाकान्तार्धदेहाय श्रीकण्ठोरगभूषण  ॥ १४.२३ ॥
अनन्तगणरूपाय नागयज्ञोपवीतिने  ।
शब्दः स्पर्शश्च गन्धश्च रसो रूपं च पञ्चमम्  ॥ १४.२४ ॥
बुद्धिर्मनस्त्वहङ्कारो ह्यष्टमूर्ते नमोऽस्तु ते  ।
सूर्योऽर्यमा भगस्त्वष्टा पूषार्कः सविता रविः  ॥ १४.२५ ॥
गभस्तिमांश्च त्वं कालो मृत्युर्धाता प्रकाशकः  ।
पृथिव्यापस्तथा तेजो वायुराकाशमेव च  ॥ १४.२६ ॥
सोमो बृहस्पतिः शुक्रो बुधोऽङ्गारक एव च  ।
इन्द्रो विवस्वान् दीप्तांशुः शुचिः शौरिर्जनेश्वरः  ॥ १४.२७ ॥
कलास्ते विष्णुब्रह्माद्या वेदो वैश्रवणो यमः  ।
कलाकाष्ठामुहूर्ताश्च पक्षमासर्तवस्तथा  ॥ १४.२८ ॥
संवत्सरस्त्वमेवासि कालचक्रो विभावसुः  ।
पुरुषः शाश्वतो योगो व्यक्ताव्यक्तः सनातनः  ॥ १४.२९ ॥
लोकाध्यक्षः सुराध्यक्षो विश्वकर्मा तमोनुदः  ।
वरुणः शीतभारश्च जीमूतो जीवनोऽरिहा  ॥ १४.३० ॥
भूतो यज्ञो भूतपतिर्लोकपालैर्निषेवितः  ।
मनः सुपर्णो भूतादिः सदाशिव नमोऽस्तु ते  ॥ १४.३१ ॥
जिह्वाचापल्यभावेन खेदितोऽसि मया प्रभो  ।
ब्रह्मविष्ण्वादिभिर्देवैर्यस्यान्तो नैव लभ्यते  ॥ १४.३२ ॥
भवसागरमग्नानां कः स्तोतुं शक्तिमान् भवेत् ।
अज्ञानाञ्ज्ञानतो वाऽपि शूलपाणे क्षमस्व तत् ॥ १४.३३ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
श्रुत्वा स्तोत्रमिदं देवः कलहंसस्य भारत  ।
वरं वृणु महाप्राज्ञप्रीतः स्तोत्रेण तेऽनघ  ॥ १४.३४ ॥

कलहंस उवाच - 
यदि तुष्टोऽसि मे देव वरं दातुमिहेच्छसि  ।
कलहंसेश्वरं नाम तीर्थलिङ्गं सुरेश्वर  ॥ १४.३५ ॥
अक्षया देवदेवाऽत्र होमदानबलिक्रियाः  ।
अत्राक्षयं कृतं सर्वं त्वत्प्रसादात्महेश्वर  ॥ १४.३६ ॥
शिवाज्ञा वर्तते तेऽत्र नरः स्वर्गमवाप्नुयात् ।
उत्क्रान्तिं कुरुते यस्तु अवशः स्ववशोऽपि वा  ॥ १४.३७ ॥
स्तवेनानेन य स्तौतियस्त्वा स्तोष्यति शङ्कर  ।
ब्रह्महा वा सुरापो वा स्तेयी च गुरुतल्पगः  ॥ १४.३८ ॥
तीर्थस्यास्य प्रभावेण सर्वे यान्तु शिवालयम्  ।
इदं वरमहं मन्ये सर्वकामसमृद्धये  ॥ १४.३९ ॥

ईश्वर उवाच - 
यं यं कामयते कामं त्रैलोक्ये सचराचरे  ।
मत्प्रसादान्न सन्देह सर्वमेतद्भविष्यति  ॥ १४.४० ॥
एवमुक्त्वा ययौ देवः कैलासनिलयं नृप  ।
कलहंसोऽथ मुनिभिर्ब्रह्मिष्ठैः सजितेन्द्रियः  ॥ १४.४१ ॥
वर्षायुतानि साग्राणि भुङ्क्ते भोगाञ्छिवालये  ।
दिव्ययानसमारूढः स्तूयमानोऽप्सरोगणैः  ॥ १४.४२ ॥
वेणुवीणानिनादेन सर्वालङ्कारभूषितः  ।
दश वर्षसहस्राणि तथैव शिवसन्निधौ  ॥ १४.४३ ॥
दक्षिणोत्तरदिग्भागपञ्चक्रोशप्रमाणतः  ।
स्नानात्तत्र दिवं याति म्रियते विबुधो भवेत् ॥ १४.४४ ॥
एतत्ते कथितं राजन् कलहंसस्य कीर्तनम्  ।
स्वारोचिषेऽन्तरे प्राप्ते आदिकल्पे कृते युगे  ॥ १४.४५ ॥
कलहंसस्य चाख्यानान्न सीदन्ति कलौ जनाः  ।
पुत्रदारावृतानाघ मायामोहसमन्विताः  ।
आख्यानसहितं देवं कर्मणा मनसा गिरा  ॥ १४.४६ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे शिवमहिमवर्णनो नाम चतुर्दशोऽध्यायः ॥


अध्याय १५

युधिष्ठिर उवाच - 
भूयश्चेच्छाम्यहं श्रोतुं नर्मदाकीर्तनं शुभम्  ।
आख्यानसहितं देव विदितं वद साम्प्रतम्  ॥ १५.१ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
शृणु राजेन्द्र तीर्थं वै शिवेन कथितं पुरा  ।
कामदं मोक्षदं चैव यज्ञदानप्रभावतः  ॥ १५.२ ॥
रेवाया उत्तरे कूले कपिलासंगमात्परम्  ।
वैदूर्यात्पश्चिमे भागे विख्यातं नर्मदापुरम्  ॥ १५.३ ॥
अर्धकोटिस्तु तीर्थानां महादेवेन भारत  ।
शतमष्टोत्तर तत्र लिङ्गानां परिकीर्तितम्  ॥ १५.४ ॥
यत्र वै वसुरुद्रैश्च ब्रह्माद्यैश्च सुरासुरैः  ।
सिद्धगन्धर्वयक्षैश्च विद्याधरमहोरगैः  ॥ १५.५ ॥
वेदध्वनि निनादेन व्याप्तमस्ति चराचरम्  ।
यत्राग्निर्हुत होमेन त्रिदिवं पर्यपूरयत् ॥ १५.६ ॥
देवर्षयो महाराज तथा ब्रह्मर्षयः परे  ।
आसन् राजर्षयस्तत्र तापसा व्यवसायिनः  ॥ १५.७ ॥
ब्राह्मणाश्च वसन्ति स्म मनसा ब्रह्मचिन्तनाः  ।
आश्रमं जमदग्नेश्च ऋषिकोटिसमावृतम्  ॥ १५.८ ॥
कश्यपो गालवो गर्गो बादरायणशाकटौ  ।
अत्रिश्चैव वशिष्ठश्च पुलस्त्य पुलहः क्रतुः  ॥ १५.९ ॥
भृगुश्चैव मरीचिश्च भारद्वाजो महातपाः  ।
शाकल्य ऋष्यशृङ्गश्च मनुर्विष्णुर्यमोऽङ्गिराः  ॥ १५.१० ॥
वाशिष्ठदक्षौ संवर्तः शातातपपराशरौ  ।
आपस्तम्बः शुको व्यासाः कात्यायनबृहस्पती  ॥ १५.११ ॥
हारीतः शङ्खलिखितौ याज्ञवल्क्योऽथ गौतमः  ।
अगस्त्यः पावकाख्यश्च दुर्वासा उग्रतापसः  ॥ १५.१२ ॥
शतानन्दस्तथा जह्नुर्वैशम्पायनजैमिनी  ।
लोमशश्च विहङ्गश्च शौनको हरिरेव च  ॥ १५.१३ ॥
एते चान्येऽपि मुनयो बहवः संशितव्रताः  ।
ज्वलन्तस्तपसा तत्र सूर्यतेजः समप्रभाः  ॥ १५.१४ ॥
चतुर्विद्यावेदविदः श्रुतिस्मृतिविशारदाः  ।
संवत्सरकृताहारा अपाहारकरास्तथा  ॥ १५.१५ ॥
मासोपवासिनश्चान्ये तथा पक्षोपवासिनः  ।
शाकाहारानिराहाराः तथाऽन्ये मारुताशनाः  ॥ १५.१६ ॥
कन्दमूलफलाहारा महात्मानस्तथा परे  ।
इतिहासपुराणादि नानाशास्त्रविचिन्तकाः  ॥ १५.१७ ॥
मोक्षोपायधृतात्मानो मौनिकाश्च न मौनिकाः  ।
एकपादार्द्धपादाश्च भूमौ कारणभोजिनः  ॥ १५.१८ ॥
आख्यानं कथयिष्यामि नर्मदापुरवासिनाम्  ।
जमदग्निस्तु निवसन्मुनिः शिवपरायणः  ॥ १५.१९ ॥
नर्मदासङ्गमे स्नात्वा तत्राभ्यर्च्यमहेश्वरम्  ।
विविधैर्गन्धपुष्पैश्च तथाऽगुरुमनोहरैः  ॥ १५.२० ॥
दक्षिणामूर्तिमाश्रित्य जपन्नासीत्तथा मुनेः  ।
मासं च जपतस्तस्य देवदेवो महेश्वरः  ॥ १५.२१ ॥
सिद्धेश्वरं नाम लिङ्गं सिद्धा यत्र सुरासुराः  ।
उवाच वचनं देवो ब्राह्मणं प्रति भारत  ॥ १५.२२ ॥
तुष्टोऽहं तव भक्त्या तु रुद्रजाप्येन तोषितः  ।

जमदग्निरुवाच - 
यदि तुष्टो महादेव वरं दातुं ममेच्छसि  ॥ १५.२३ ॥
होमार्थं चैव धेनुं मे ददस्व परमेश्वर  ।
धर्मकर्मशुभार्थेषु शिवपूजासु तर्पणे  ॥ १५.२४ ॥
पितृकार्ये देवकार्ये गावः पुण्यतमाः स्मृताः  ।
एतस्मात्कारणादीश होमधेनुं प्रयच्छ मे  ॥ १५.२५ ॥
दत्ता चैव महाभाग सर्वकामसमृद्धये  ।
एवमुक्त्वा ददौ राजंस्तत्रैवान्तरधीयत  ॥ १५.२६ ॥
यान् यान् प्रार्थयते कामांस्तांस्तान् प्राप्नोत्यसौ ततः  ।
ऋषीणां च सहस्राणि कामैर्भोजयते द्विजः  ॥ १५.२७ ॥
हिरण्मयैः स्वर्णपात्रैर्नानाभक्ष्यैर्यथेच्छया  ।
कीर्तिर्ब्रह्मर्षिभिर्मान्यैः सर्वैः सुरगणैस्तथा  ॥ १५.२८ ॥
जमदग्नेर्मुनीन्द्रस्य आश्रमे चोपवृंहिता  ।
एतावति गते काले कार्तवीर्यो नृपोत्तमः  ॥ १५.२९ ॥
माहिष्मतीं परित्यज्य स्वर्गसोपानमुत्तमम्  ।
एकस्मिन् दिवसे राजा मृगयां च समाश्रितः  ॥ १५.३० ॥
विन्ध्यं गिरिमनुप्राप्तो रेवातीरं समाश्रितः  ।
हत्वा पशुसहस्राणि जमदग्न्याश्रमं गतः  ॥ १५.३१ ॥
देह्येतां मां निजायोग्यां गां जगाद मुनिं प्रति  ।
कार्तवीर्यवचः श्रुत्वा जमदग्निर्भयाकुलः  ।
चिन्तयामास सुचिरं किमेतदिति विस्मितः  ॥ १५.३२ ॥
धर्मो ह्यधर्मरूपेण कर्मभिः पुण्यसंचितैः  ।
अधर्मो धर्मफलदो गहना कर्मणो गतिः  ॥ १५.३३ ॥
इति चिन्तयतस्तस्ये न किंचिद्ब्रुवतो मुनेः  ।
अपहृत्य बलाद्धेनुं घातयित्वा च तं मुनिम्  ॥ १५.३४ ॥
स्थानान्निरगमत्तस्मात्कार्तवीर्यो नृपाधमः  ।
कशादिभिस्ताडिता तु होमधेनुर्मुहुर्मुहुः  ॥ १५.३५ ॥
शापं दत्त्वा ततस्तस्य पुनर्धेनुर्दिवङ्गता  ।
करिष्यते कुलान्तं च रैणुकेयो नृपाधम  ॥ १५.३६ ॥
हाहाकारो महानासीलोकानां च युधिष्ठिर  ।
दुराचारस्ततः कोऽयं ब्राह्मणानां च कोपकृत् ॥ १५.३७ ॥
अथ श्रुत्वा महादेवो भार्गवः पितृसूतकम्  ।
सहसैवागतः कोपात्समिधोऽग्निरिव ज्वलन्  ॥ १५.३८ ॥
निहतं पितरं दृष्ट्वा कोपाद्द्विगुणविक्रमः  ।
जगाम सहसोत्थाय पुरीं माहिष्मतीं प्रति  ॥ १५.३९ ॥
कार्तवीर्यार्जुनं दृष्ट्वा क्रुद्धः प्रोवाच भार्गवः  ।
तिष्ठ तिष्ठ क्व गन्तासि निहत्य पितरं मम  ॥ १५.४० ॥
इत्युक्त्वाऽदाय परशुं चिच्छेद च भुजावनम्  ।
शिरसैव समं कोपात्क्षत्रियान्तकरो मुनिः  ॥ १५.४१ ॥
हते तस्मिन्महावीर्ये कार्तवीर्ये दुरात्मनि  ।
देवदुन्दुभयोनेदुः पुष्पवृष्टिः पपात च  ॥ १५.४२ ॥
तत्कोपादकरोत्सर्वां निःक्षत्रां पृथिवीं तदा  ।
प्रतिज्ञां सफलीकृत्य स जगाम तमाश्रमम्  ॥ १५.४३ ॥
मातरं च नमस्कृत्य ततश्चान्यान्मुनीश्वरान्  ।
देवं परशुरामेशं संस्थाप्य विधिपूर्वकम्  ॥ १५.४४ ॥
विशोकैरण्डिका चैव तृतीया पावनी तथा  ।
पितुश्चकार तत्रैव सहसैवोत्तरां क्रियाम्  ॥ १५.४५ ॥
देवद्रोणीति विख्याता तत्रास्ते कपिला शिला  ।
तत्र पिण्डप्रदानेन दिवं गच्छन्ति पूर्वजाः  ॥ १५.४६ ॥
एतत्ते कथितं राजन्नर्मदापुरमुत्तमम्  ।
श्रवणात्कीर्तनात्तस्य दिवि देवत्वमाप्यते  ॥ १५.४७ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे कार्तवीर्याख्याने पञ्चदशोऽध्यायः ॥


अध्याय १६

मार्कण्डेय उवाच - 
अथान्यं संप्रवक्ष्यामि सङ्गमं लोकविश्रुतम्  ।
बृहत्या नर्मदायास्तु सुरासुरनिषेवितम्  ॥ १६.१ ॥
नानाद्रुमलताकीर्णं विन्ध्यपर्वतसेवितम्  ।
चम्पकैर्बकुलैर्युक्तमशोकैः स्तबकैरपि  ॥ १६.२ ॥
पुन्नागैः किङ्किरातैश्च सुगन्धैर्नागकेशरैः  ।
मल्लिकोत्पलजातीभिः पाटलैः पारिजातकैः  ॥ १६.३ ॥
आम्रजम्बूकपित्थैश्च श्रीफलैः पनसैस्तथा  ।
खर्जूरैर्बदरीभिश्च दाडिमैर्बीजपूरकैः  ॥ १६.४ ॥
अरुष्करैः क्षीरवृक्षैर्नारङ्गैरुपशोभितैः  ।
भरणायात्मवर्गस्य संविधाय वनेचरः  ॥ १६.५ ॥
मुखगण्डूषसलिलं शिवाय स समाहरत् ।
अज्ञानभक्तिगर्भस्तु स्नापयित्वा फलं ददौ  ॥ १६.६ ॥
वासरे वासरे चैव निषादो धर्मतत्परः  ।
सौम्यायने च चक्षुर्वै दत्त्वा सौम्यं तथात्मनः  ॥ १६.७ ॥
एवं सम्पूजयामास त्र्यम्बकं विधिपूर्वकम्  ।
एतत्ते कथितं राजन् कल्पगा नेत्रसङ्गमम्  ॥ १६.८ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
भगवन् छ्रोतुमिच्छामि महाकौतूहलं हि मे  ।
संजातो मुनिशार्दूल स कथं नेत्रसङ्गमः  ॥ १६.९ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
एकस्मिन् वासरे प्राप्ते व्यतीपाते च संक्रमे  ।
स पुष्पभारमादाय प्रविवेश शिवालये  ॥ १६.१० ॥
तृतीयमीक्षणं तत्र देवस्य च न पश्यति  ।
तदा तु चिन्तयामास विस्मयाविष्ट चेतनः  ॥ १६.११ ॥
केनापहृतमेतस्य नेत्रं देवस्य पाप्मना  ।
इत्युक्त्वा च स्वकं नेत्रं तीक्ष्णबाणेन भारत  ॥ १६.१२ ॥
ललाटे देवदेवस्य उत्कृत्य संन्यवेशयत् ।
न कम्पो न च कार्पण्यं नाऽन्यथा तस्य मानसम्  ॥ १६.१३ ॥
ततस्तुष्टः सुरेशानो निषादं प्रति भारत  ।
प्रहसन्न ब्रवीद्देवो वरं वृणु यथेप्सितम्  ॥ १६.१४ ॥
शिवप्रसादसम्पन्ना बुद्धिरन्या प्रचक्रमे  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
श्रुत्वा तु वचनं शम्भोः साष्टाङ्गं प्रणिपत्य सः  ॥ १६.१५ ॥
यदि तुष्टोऽसि देवेश वरं दातुं ममेच्छसि  ।
निषादास्त इमे सर्वे मृगपक्षिगणैः सह  ॥ १६.१६ ॥
सपुत्रदारपशवो ये चान्ये पापयोनयः  ।
त्वत्प्रसादान्महेशान शिवलोकं प्रयान्तु ते  ॥ १६.१७ ॥
एतद्वरमहं मन्ये भूतानां हितकाम्यया  ।
एतच्छ्रुत्वा वचस्तस्य निषादाधिपतेः शिवः  ॥ १६.१८ ॥
उवाच सर्वकामाप्तिं मत्प्रसादात्त्वमाप्स्यसि  ।
एवमुक्त्वा शिवो राजंस्तत्रैवान्तरधीयत  ॥ १६.१९ ॥
दिव्ययानसमारूढो निषादोऽनुचरैः सह  ।
धृतस्वर्णातपत्रं तु वीज्यमानोऽप्सरोगणैः  ॥ १६.२० ॥
दिव्याभरणशोभाढ्यः सर्वालङ्कारभूषितः  ।
दिव्यवस्त्रपरीधानो दिव्यगन्धानुलेपनः  ॥ १६.२१ ॥
सुरासुरैः स्तूयमानो वेणुवीणापुरस्सरः  ।
प्रायाच्छिवपुरं क्षिप्रं तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ॥ १६.२२ ॥
एतत्ते कथितं राजन् छिवनेत्रह्रदाश्रितम्  ।
अनेकशतसंख्याताः पापयोनिरता नराः  ॥ १६.२३ ॥
नर्मदाशिवसंयोगे संसिद्धिं परमां गताः  ।
अवश स्ववशो वाऽपि यस्तु प्राणान् परित्यजेत् ॥ १६.२४ ॥
वसेद्वर्षसहस्राणि उमामाहेश्वरे पुरे  ।
श्रवणात्कीर्तनाच्चापि मुच्यते भवबन्धनात् ॥ १६.२५ ॥
धन्यास्ते पुरुषा राजन् ये म्रियन्ते शिवायने  ।
न तेषां गर्भभूतिश्च जन्म चैव युधिष्ठिर  ॥ १६.२६ ॥
पुत्रदारपरिग्रस्ता मोहजालसमावृताः  ।
कल्पगां तु न पश्यन्ति पापोपहतचेतसः  ॥ १६.२७ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये ह्रदाख्यानं नाम षोडशोऽध्यायः ॥


अध्याय १७

मार्कण्डेय उवाच - 
अथान्यत्परमं तीर्थं कथ्यमानं निबोध मे  ।
सहस्रयज्ञं विख्यातं त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्  ॥ १७.१ ॥
तत्र स्नात्वा च जप्त्वा च पूजयित्वा महेश्वरम्  ।
न तस्य पुनरावृत्तिर्घोरे संसारसागरे  ॥ १७.२ ॥
कथयामि तवाख्यानमितिहासं पुरातनम्  ।
ताराबलिर्नाम नागः कम्बलाश्वतरौ तथा  ॥ १७.३ ॥
श्वेतोरगास्तथा चान्ये भुजङ्गाश्च तथाऽपरे  ।
नागेश्वरं तेऽर्चयन्ति नानापुष्पविलेपनैः  ॥ १७.४ ॥
नागपूगाः समासाद्य पूजयन्ति महेश्वरम्  ।
गर्गोऽघमर्षणश्चैव च्यवनः शौनकोऽङ्गिराः  ॥ १७.५ ॥
एते चान्येऽपि बहवो ब्रह्मविद्याङ्गपारगाः  ।
नागानां चाश्रमं हर्तुं तत्र सर्वे ह्युपस्थिताः  ॥ १७.६ ॥
ततस्तैः कुपितैर्नागैर्दष्टाश्चैव द्विजोत्तमाः  ।
विषाघ्रातान्मुनीन् दृष्ट्वा कुपितश्चाघमर्षणः  ॥ १७.७ ॥
वाहनं वासुदेवस्य पक्षिराजं समाह्वयत् ।
तत्क्षणादागतः पक्षी गरुडः क्रोधमूर्छितः  ॥ १७.८ ॥
कृताञ्जलिपुटो भूत्वा ब्राह्मणं चेदमब्रवीत् ।
भुजङ्गान् भक्षयिष्यामि ब्राह्मणा निर्विषास्ततः  ॥ १७.९ ॥
ब्रह्मशापभयार्तेन गरुडेन विषोल्बणाः  ।
भक्षिताः पन्नगाः सर्वे मोचिता मुनयो विषात् ॥ १७.१० ॥
पक्षीन्द्रे च गते स्थाने भक्षयित्वा भुजङ्गमान्  ।
अवशिष्टास्तु ये नागा विविशुस्ते रसातलम्  ॥ १७.११ ॥
आप्लवे च सुसंप्राप्ते प्रवाहो नार्मदः क्षणात् ।
अस्थीनि स्रावयामास ततो नागा दिवं ययुः  ॥ १७.१२ ॥
सर्पयोनिं परित्यज्य लोके क्रीडन्ति शाम्भवे  ।
नागेश्वरस्य रेवायाः सम्पर्कात्पापमोक्षणम्  ॥ १७.१३ ॥
तत्र नागह्रदश्चास्ते त्रिषु लोकेषु विश्रुतः  ।
तत्र स्नातो दिवं याति यो नागेश्वरमर्चयेत् ॥ १७.१४ ॥
अयं ते कथितो राजन्नितिहासः पुरातनः  ।
श्रवणात्कीर्तनाद्वाऽपि मुच्यते भवबन्धनात् ॥ १७.१५ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे नागेश्वराख्यानं नाम सप्तदशोऽध्यायः ॥


अध्याय १८

मार्कण्डेय उवाच - 
अथान्यत्कथयिष्यामि तीर्थं च जनकोत्तमम्  ।
रेवाया उत्तरे कूले सर्वसिद्धिप्रदायकम्  ॥ १८.१ ॥
अश्वमेधं तु तत्रैव शतमेधं तथापरम्  ।
सहस्रमेधं विज्ञेयं सुरासुरनमस्कृतम्  ॥ १८.२ ॥
लक्षमेधं तथा चान्यं शिवेन परिकीर्तितम्  ।
जनको नाम राजर्षिर्यत्रेष्ट्वा त्रिदिवं ययौ  ॥ १८.३ ॥
स्वारोचिषेऽन्तरे प्राप्ते त्रेतायां च नराधिप  ।
पुरोधसं याज्ञवल्क्यं ब्रह्मर्षिं ब्रह्मवित्तमम्  ॥ १८.४ ॥
कश्यपस्याश्रमं पुण्यं ब्रह्मर्षिगणसेवितम्  ।
सिद्धगन्धर्वगीताढ्यं वेदध्वनिनिनादितम्  ॥ १८.५ ॥
युक्तं कामफलैर्वृक्षैः पुष्पितैः फलितैः शुभम्  ।
धनदस्य पुरी यद्वदलका देवनिर्मिता  ॥ १८.६ ॥
तद्वच्च शोभितं नानामुनि वृन्द निषेवितम्  ।
कामधेनूस्तथा दिव्याः शतसंख्याः पयस्विनीः  ॥ १८.७ ॥
याज्ञिकानृत्विजश्चैव क्रतुं कर्तुं यथाविधि  ।
यज्ञोपस्करसंभारं सर्वमादाय गच्छति  ॥ १८.८ ॥
आदिदेश ततो मर्त्यान् भृत्यांश्चैव सहस्रशः  ।
भक्षभोज्यादि संभारसंख्यां कर्तुं न शक्यते  ॥ १८.९ ॥
एवं प्रवर्तितस्तत्र लक्षमेधः क्रतूत्तमः  ।
जगृहुर्यज्ञभागं च शक्राद्याः सुरसत्तमाः  ॥ १८.१० ॥
निवर्तितस्ततो यज्ञो हरिर्ब्रह्मा शतक्रतुः  ।
नानविधैस्तथा रत्नैर्वासोयुग्मैश्च तार्पिताः  ॥ १८.११ ॥
स्वं स्वं यानं समारूढा जग्मुर्देवास्त्रिविष्टपम्  ।
नर्मदावभृथं स्नात्वा पुत्रदारोपशोभितः  ॥ १८.१२ ॥
हरं हरिं चाऽर्चयित्वा वरदानप्रभावतः  ।
दिव्यं यानं समारूढो यथा शक्रोऽमरैः सह  ॥ १८.१३ ॥
धृतस्वर्णातपत्रस्तु बीज्यमानोऽप्सरोगणैः  ।
गीयमानोऽप्सरोभिश्च नानालङ्कारभूषितः  ॥ १८.१४ ॥
दृष्टो जनकराजाऽतः धर्मराजः समुत्थितः  ।
यानस्याऽग्रे पादचारी अर्घपाद्यादिसंयुतः  ॥ १८.१५ ॥
कृताञ्जलिपुटो भूत्वा वचनं चेदमब्रवीत् ।
तपसा ध्यानयोगेन दानदेवार्चनैरपि  ॥ १८.१६ ॥
शिवरेवाप्रसादेन जिता लोकास्त्वयाखिलाः  ।
उवाच जनको राजा धर्मराजं यशस्विनम्  ॥ १८.१७ ॥
तथैव तव मूर्तिश्च यथा भानुः प्रभाकरः  ।
ब्रह्माविष्णुस्तथा शम्भुः साक्षी सकलकर्मणाम्  ॥ १८.१८ ॥
एवं जनकसंवादे धर्माधर्मविचारणात् ।
एतस्मिन्नन्तरे प्राप्तः किङ्किणीजालमण्डितम्  ॥ १८.१९ ॥
वेणुवीणानिनादाढ्यमप्सरोगणसेवितम्  ।
विमानं दिव्यमारूढो देवराजः शतक्रतुः  ॥ १८.२० ॥
नारदः पर्वतश्चैव तथान्ये मुनिसत्तमाः  ।
धर्मराजपुरं प्राप्ताः श्रुत्वा जनकमागतम्  ॥ १८.२१ ॥
अध्यासुस्तमक्रुध्यन्तमासनानि महान्ति च  ।
प्रसमीक्ष्य यथार्हन्तु पूजिताश्च पृथक्पृथक् ॥ १८.२२ ॥
तेषां मध्ये महाराज नारदो धर्ममब्रवीत् ।
के देशाः पर्वताः पुण्याः का नद्यश्चाश्रमाश्च के  ॥ १८.२३ ॥
कानि तीर्थानि लोकेऽस्मिन् यत्र दत्तं हुतं तपः  ।
न क्षीयते मनुष्याणां तन्मे कथय तत्त्वतः  ॥ १८.२४ ॥
जानामि त्वां महाराज सूर्यपुत्रो ब्रवीहि मे  ।
स्वरूपमद्य सर्वेषां यथा वदनुपूर्वशः  ॥ १८.२५ ॥

धर्म उवाच - 
श्रूयतां मुनिशार्दूलशिवलोके यथा श्रुतम्  ।
कल्माषपादो विख्यातो मथुरायां नराधिपः  ॥ १८.२६ ॥
नाभागो नाम राजर्षिरयोध्याधिपतिस्तथा  ।
यानं चोपरि राजर्षेर्नाभागस्य महात्मनः  ॥ १८.२७ ॥
अधः कल्माषपादस्य दृश्यते सर्वदैवतैः  ।
शिवलोके विवादोऽभूत्तयोस्तत्र महात्मनोः  ॥ १८.२८ ॥

कल्माषपाद उवाच - 
पुष्करे दशयज्ञाश्च मया चेष्टा विधानतः  ।
गङ्गायां नैमिषारण्ये प्रभासे शशिभूषणे  ॥ १८.२९ ॥
गङ्गायमुनयोर्योगे वाराणस्यां तथैव च  ।
इष्टं यज्ञशतं साग्रं मया तत्र महेश्वर  ॥ १८.३० ॥
अधोभागे विमानो मे नाभागस्य ममोपरि  ।
कल्पगां वर्जयित्वा तु तीर्थे तीर्थे मखोत्तमाः  ॥ १८.३१ ॥
कृता मया महादेव विमानं मे तथाऽप्यधः  ।

ईश्वर उवाच - 
शृणु राजन्महाभाग कथ्यमानं निबोध मे  ॥ १८.३२ ॥
लक्षमेधं नाम तीर्थं रेवाया उत्तरे तटे  ।
लक्षमेधेश्वरं नाम्ना लिङ्गं तत्र परं स्मृतम्  ॥ १८.३३ ॥
चकार तत्र नाभागो यज्ञमेकं यथोदितम्  ।
तत्तीर्थयज्ञमाहात्म्याद्यानमस्योपरि स्थितम्  ॥ १८.३४ ॥
असंख्येष्वपि तीर्थेषु त्वयेष्टं राजसत्तम  ।
विहाय कल्पगां तेन तव यानमधः स्थितम्  ॥ १८.३५ ॥

धर्म उवाच - 
न शङ्करात्परो देवो न रेवायाः परा नदी  ।
न सत्यात्परो धर्मो कारुण्यं सर्वजन्तुषु  ॥ १८.३६ ॥
मया श्रुतं सूर्येलोके सूर्येणापि महेश्वरात् ।
एतत्ते सर्वमाख्यातं यथादृष्टं पुरातनम्  ॥ १८.३७ ॥
वासीयो नर्मदातीरे शिवध्यानपरायणः  ।
न तस्य वै यमः शास्ता यमलोकं न पश्यति  ॥ १८.३८ ॥
ब्रह्मा विष्णुः शिवः शास्ता सत्यमेव यथोदितम्  ।
धर्मराज्ञा समग्रं तु नारदाद्यामहर्षयः  ॥ १८.३९ ॥
धर्माख्यानमिदं श्रुत्वा मुदापरमयायुताः  ।
स्वं स्वं यानं समारुह्य शक्राद्यास्त्रिदिवं ययुः  ॥ १८.४० ॥
धर्माख्यानमिदं पुण्यमितिहासं पुरातनम्  ।
कथितं तव यत्नेन विदेहाद्या नराधिपाः  ॥ १८.४१ ॥
दानयज्ञप्रभावेण त्रिदिवं वरमाययुः  ॥ १८.४२ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे जनकयज्ञो नामाष्टादशोऽध्यायः ॥


अध्याय १९

युधिष्ठिर उवाच - 
सप्तसारस्वतं तीर्थ शंस मेऽत्र महामुने  ।
उत्पत्तिं चास्य तीर्थस्य कथयस्व यथार्थतः  ॥ १९.१ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
सप्तसारस्वतो नाम गन्धर्वः शिवगायनः  ।
वीणावेणुप्रेक्षणीय यन्त्रगीतविशारदः  ॥ १९.२ ॥
मणिभद्रा सुभद्रा च हेमगर्भा तथा परा  ।
आभिर्वराप्सरोभिश्च चिक्रीडे प्रतिवासरम्  ॥ १९.३ ॥
मदिरा नष्टचैतन्यः कामार्तः काममोहितः  ।
विहाय शाङ्करीं पूजां भक्ष्यभोज्यरतोऽभवत् ॥ १९.४ ॥
कियत्यपि गते काले ययौ द्रष्टुमुमापतिम्  ।
गीतनृत्यैश्च तुष्टाव कैलासे तं नगोत्तमे  ॥ १९.५ ॥
गन्धर्वं तं समालोक्य चिरकाले समागतम्  ।
शशाप नन्दी कोपेन शिवभक्तिपराङ्मुखम्  ॥ १९.६ ॥
चाण्डालयोनिं गच्छ त्वं पापस्यास्य प्रभावतः  ।
क्षुत्क्षामस्त्वं निराहारो मर्त्यलोके चरिष्यसि  ॥ १९.७ ॥
प्रसाद्य नन्दिनं सोऽथ गन्धर्वो वाक्यमब्रवीत् ।
शापस्यान्तं महाभाग दातुं मे त्वमिहार्हसि  ॥ १९.८ ॥

नन्द्युवाच - 
नर्मदायां व्यतीपाते स्नात्वाऽभ्यर्च्य महेश्वरम्  ।
अन्तं शापस्य संप्राप्य पुनस्त्वं चागमिष्यसि  ॥ १९.९ ॥
एवं तद्वचनं श्रुत्वा चाण्डालीं योनिमाश्रितः  ।
जातिस्मरत्वं संप्राप्य सशैलवनकाननाम्  ॥ १९.१० ॥
बभ्राम धरणीं सर्वां तीर्थयात्राप्रसङ्गतः  ।
अथ चक्राङ्गयोगेन नर्मदा तीरमागतः  ॥ १९.११ ॥
शङ्करस्थण्डिले यागं तत्र गत्वा चकार सः  ।
पुष्पोपहारैर्विविधैर्वीणावाद्यैर्मनोहरैः  ॥ १९.१२ ॥
गन्धर्वभक्तिं विज्ञाय प्रत्यक्षोऽभूत्महेश्वरः  ।
स्थण्डिलादुत्थितं लिङ्गं महापावनमम्भसि  ॥ १९.१३ ॥
उवाच तं महादेवो गीतवादित्रतोषितः  ।
वरं वृणु महाभाग यत्ते मनसि वर्तते  ॥ १९.१४ ॥
कल्पगातोयसंस्पर्शात्प्राप्नोषि परमां गतिम्  ।

गन्धर्व उवाच - 
यदि तुष्टो महेशान वरं दातुमिहेच्छसि  ॥ १९.१५ ॥
सप्तसारस्वतं तीर्थं लिङ्गं सारस्वतं तथा  ।
ख्यातिं यातु महादेव त्वत्प्रसादात्महीतले  ॥ १९.१६ ॥
तिर्यग्योनिगताः पापाश्चाण्डालाश्च नराधमाः  ।
सर्वे ते त्रिदिवं यान्तु तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ॥ १९.१७ ॥
एवमस्त्विति तं चोक्त्वा महेशोऽन्तरधीयत  ।
दिव्ययान समारूढः सर्वालङ्कारभूषितः  ॥ १९.१८ ॥
शिवलोकमवाप्यैवं यथापूर्वं तथैव सः  ।
सप्तसारस्वते स्नात्वा अर्चयित्वा वृषध्वजम्  ॥ १९.१९ ॥
कुलैकविंशमुद्धृत्य स्वर्गलोके महीयते  ।
तत्र स्नात्वा दिवं यान्ति ये मृता न पुनर्भवाः  ॥ १९.२० ॥
शिवाज्ञा वर्तते राजंस्तत्र यस्त्रिदिवं जयेत् ।

युधिष्ठिर उवाच - 
कः स्रष्टा चास्य जगतो हर्ता धर्ता च भो मुने  ॥ १९.२१ ॥
यथार्थमेतदाचक्ष्व विस्तरेण तपोधन  ।
त्वत्तोऽहं श्रोतुमिच्छामि सर्वमेतन्मुदायुतः  ॥ १९.२२ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
यथा श्रुतं मया पूर्वं पुराणं स्कन्दकीर्तितम्  ।
तथा ते कथयिष्यामि शृणु राजन् यथार्थतः  ॥ १९.२३ ॥
स्कन्देन तु पुरा पृष्टो हरः कल्पान्तकारकः  ।
चराचरमिदं सर्वं कथं गच्छति संलयम्  ॥ १९.२४ ॥
कुत्र गच्छन्त्यमी देवाः कथं चैषां स्थितिर्भवेत् ।
क्वच गच्छति वै ब्रह्मा कुत्र गच्छति केशवः  ॥ १९.२५ ॥
वेदास्तु कुत्र गच्छन्ति सषडङ्गपदक्रमाः  ।
अग्नयः पर्वताः सर्वे समुद्रद्वीपसंयुताः  ॥ १९.२६ ॥
सिद्धाः सर्वे सनक्षत्राः सूर्याद्याश्च तथा ग्रहाः  ।
पातालभुवनादीनि देवलोकाश्च शाश्वताः  ॥ १९.२७ ॥
कल्पान्ते च सुरश्रेष्ठ क्व लीयन्ते च देवताः  ।

हर उवाच - 
कथयामि परं गुह्यं सृष्टिसंहारकारकम्  ॥ १९.२८ ॥
प्रलये सर्वभूतानि स्थावराणि चराणि च  ।
शिवलिङ्गे विलीयन्ते नष्टे जगति शाश्वते  ॥ १९.२९ ॥
शून्यं चैतज्जगत्सर्वं त्रैलोक्यं सचराचरम्  ।
आतिष्ठति यदा वह्णिर्विस्फुरन् सर्वतोमुखः  ॥ १९.३० ॥
ततो बृहस्पतिर्गायन् वेदत्रयसमन्वितम्  ।
तदैवातिबलो देवः कूर्मरूपो महाद्युतिः  ॥ १९.३१ ॥
नरकांश्चादहत्सर्वास्ततः प्रज्वलितो महान्  ।
सर्वं दग्धं तु पातालं नागानां भुवनानि च  ॥ १९.३२ ॥
कालरूपेण दग्धानि भुवनानि चतुर्दश  ।
ज्वालामालाकुलीभूते वाङ्मये सचराचरे  ॥ १९.३३ ॥
नष्टे त्रिविष्टपे सर्वे सशैलवनकानने  ।
मायामये तु सर्वेऽस्मिंस्त्रैगुण्ये प्रलयं गते  ॥ १९.३४ ॥
विनश्यति ततो ब्रह्मा सहितः सर्वदैवतैः  ।
नाशयित्वा च भूतानि ब्रह्माण्डैः सह दैवतैः  ॥ १९.३५ ॥
स्थिता तु नर्मदा चैका सुतीर्था सुरपूजिता  ।
नर्मदायाऽवतारोऽयं मर्त्यलोके व्यवस्थितः  ॥ १९.३६ ॥
गतमिन्द्रसहस्रं तु यावद्वै दशपञ्च च  ।
अतीतं ब्रह्मणः षट्कं सप्तमोऽयं प्रजापतिः  ॥ १९.३७ ॥
तदेवमग्निमध्यस्थं तेन सर्वमचेतनम्  ।
अव्यक्ते सर्वभूतानामीशे जागर्ति जाग्रति  ॥ १९.३८ ॥
यदा स्वपिति शान्तात्मा तदा सर्वं निमीलितम्  ।
स विष्णुः सृष्टिकर्ता च हर्ता च जगतः प्रभुः  ॥ १९.३९ ॥
एकीभूतेषु भूतेषु व्यपास्यन् सर्वतेजसाम्  ।
पुनः सृष्टिं प्रकुरुते देवदेवः सदाशिवः  ॥ १९.४० ॥
ब्रह्मा भूत्वाऽसृजल्लोकं विष्णुर्भूत्वा ह्यपालयत् ।
रुद्रः कालाग्निरूपेण हरत्यन्ते स एव हि  ॥ १९.४१ ॥
तन्मया कथितं सर्वं किमन्यत्परिपृच्छसि  ।
इडा नाम कला ह्येषा शम्भोर्वै सप्तकल्पगा  ॥ १९.४२ ॥
अक्षया तेन लोके  ।॰
अष्टौ युगसहस्राणि अहोरात्रं प्रजापतेः  ॥ १९.४३ ॥
अनेनैव तु मानेन शतं ब्रह्मा स जीवति  ।
पितामहशतेनैव विष्णोर्मानं विधीयते  ॥ १९.४४ ॥
निमेषार्द्धं च शम्भोस्तु सहस्राणि चतुर्दश  ।
एतावति विनश्यन्ति ह्यसंख्याताः पितामहाः  ॥ १९.४५ ॥
तत्र द्वादशसाहस्रं दैवतं युगमुच्यते  ।
तदेकसप्ततियुगं मन्वन्तरमिहोच्यते  ॥ १९.४६ ॥
एतच्चतुर्दशगुणं कल्पमाहुर्मनीषिणः  ।
हरार्कचन्द्रमनवः शक्रस्यायुः प्रकीर्तितम्  ॥ १९.४७ ॥
लोकपालादयो देवाः साध्याश्चैव मरुद्गणाः  ।
अष्टाविंशतिपर्यन्त युगानां सन्ति तेऽपि च  ॥ १९.४८ ॥
एतत्ते कल्पगा कालमानं निगदितं मया  ।
ये मृताः कल्पगातीरे दानयज्ञतपः स्थिताः  ॥ १९.४९ ॥
दुर्गमं यमलोकं च न पश्यन्ति कदाचन  ।
तपसा ध्यानयोगेन ब्रह्मार्चनपरायणाः  ॥ १९.५० ॥
नर्मदातीरमासाद्य येऽत्र प्रासादकारकाः  ।
दारुणं नरकं घोरं नाश्रयन्ते यमालयम्  ॥ १९.५१ ॥
नर्मदां तु निषेवन्ते वार्द्धक्ये तु सुबुद्धयः  ।
एतदेव परं ध्यानं शेषमन्यन्निरर्थकम्  ॥ १९.५२ ॥
नर्मदादक्षिणे तीरे अशोकवनिकासु च  ।
अशोकजननं नाम तीर्थ तत्र व्यवस्थितम्  ॥ १९.५३ ॥
अशोकेश्वरलिङ्गं तु सर्वपापप्रणाशनम्  ।
तत्र गोलक्षदानेन यत्फलं तत्र गच्छतः  ॥ १९.५४ ॥
सप्तसारस्वतं लिङ्गं तथा लिङ्गं सुरार्चितम्  ।
साप्तर्षं नाम लिङ्गं च लिङ्गं योगेश्वरं तथा  ॥ १९.५५ ॥
चन्द्रकान्तं तथा लिङ्गं वरुणेश्वरमेव च  ।
अभ्यर्च्य परया भक्त्या यमलोकं न पश्यति  ॥ १९.५६ ॥
तिलोदकप्रदानेन पिण्डपातेन भारत  ।
पितॄन् समुद्धरत्याशुघोरात्पूर्वं परं शतम्  ॥ १९.५७ ॥
तत्र दत्तं हुतं यच्च तस्य संख्या न विद्यते  ।
पुरा देवगणाः सर्वे तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ॥ १९.५८ ॥
संसिद्धिं परमां प्राप्य दिवि देवत्वमाययुः  ।
संसारसागरे राजन् सञ्चरन्ति न दारुणे  ॥ १९.५९ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
लिङ्गानि कीर्तितानीह तथा तीर्थानि यानि च  ।
नानाख्यानसमेतानि प्रसादात्कथयस्व मे  ॥ १९.६० ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
शृणु राजन्महाभाग इतिहासं पुरातनम्  ।
नागेश्वरं सिद्धलिङ्गं स्थितं नागह्रदे शुभे  ॥ १९.६१ ॥
सिद्धिदं सर्वलोकानां नागकन्याभिरर्चितम्  ।
ब्रह्मतेजोवपुः श्रीमान्नाम्ना चैवाघमर्षणः  ॥ १९.६२ ॥
द्वादशादित्यसंकाशो दीप्यमान इवानलः  ।
आपस्तम्बोऽथ मैत्रेयः संवर्तश्चात्रिरेव च  ॥ १९.६३ ॥
एते चान्येऽपि बहव ऋषयः संशितव्रताः  ।
अयुतानि मुनीन्द्राणामष्टौ तत्राश्रमे नृप  ॥ १९.६४ ॥
कन्दमूलफलाहाराः शाकाहारास्तथाऽपरे  ।
जलाहारास्तथैवाऽन्ये केचिद्गोमयभक्षिणः  ॥ १९.६५ ॥
चान्द्रायणपराश्चाऽन्ये श्रुतिस्मृतिविशारदाः  ।
मोक्षोपायं विचिन्वन्ति ब्रह्मिष्ठा ब्रह्मवित्तमा  ॥ १९.६६ ॥
अघमर्षाऽश्रमपदं ब्रह्मलोकसमंनृप  ।
धर्मस्तु वैश्यरूपेण जिज्ञासार्थं समागमत् ।
सप्तसारस्वते तीर्थे सोऽर्चित्वा वृषभध्वजम्  ॥ १९.६७ ॥
गन्धपुष्पैस्तथा दीपैरुपहारैर्मनोरमैः  ।
वर्तेरनृषयस्तत्र शतमष्टोत्तरं तथा  ॥ १९.६८ ॥
भिक्षा च भिक्षवे दत्ता कौपीनं मृगचर्म च  ।
साष्टाङ्गं च नमस्कृत्य तान् देवर्षिगणान्मुनीन्  ॥ १९.६९ ॥
मासोपवासनिरतो नाशिकारण्यमागमत् ।
पुत्रदारस्नुषास्तस्य नित्यं तद्गातगमानसाः  ॥ १९.७० ॥
मासे मासे त्वतिक्रान्ते रविसंक्रमणे नृप  ।
ऋतवः षडतिक्रान्ता निराहारं तपस्यत  ॥ १९.७१ ॥
न भोगो न च कार्पण्यं न मानो न च मत्सरः  ।
न कामक्रोधलोभाश्च निर्जितास्तेन भारत  ॥ १९.७२ ॥
वेदार्थे ब्राह्मणार्थे च मम वित्तस्य चार्जनम्  ।
विष्णुधर्मपरो नित्यं विष्ण्वाराथन तत्परः  ॥ १९.७३ ॥
उत्तरे चायने मासे सप्तसारस्वते तथा  ।
स्नात्वा देवं समभ्यर्च्य लिङ्गरूपं जनार्दनम्  ॥ १९.७४ ॥
यथा विभवयोगेन भिक्षां दत्त्वा यथा पुरा  ।

हर उवाच - 
वरं ब्रूहि महाभाग सिद्धस्त्वं धर्मतो यतः  ॥ १९.७५ ॥
महाराज महाभाग यत्ते मनसि वर्तते  ।
इदं विमानमारुह्य दिव्यभोगसुखं कुरु  ॥ १९.७६ ॥
पुत्रदारस्नुषोपेतो विष्णुलोकमितो व्रज  ।

शार्ङ्ग उवाच - 
यदि तुष्टोऽसि मे देव वरं दातुं यथेप्सितम्  ॥ १९.७७ ॥
वरं दशसहस्राणि लोकं यान्तु द्विजोत्तमाः  ।
इदं वरमहं मन्ये हरेर्नान्यं कदाचन  ॥ १९.७८ ॥

ऋषय ऊचुः॒
वैश्यः पापो दुराचारो महतां लाघवं यतः  ।
सर्वेषामेव वर्णानां ब्राह्मणो गुरुरुच्यते  ॥ १९.७९ ॥
त्रीन् वर्णान् याजयित्वा च त्वं यदा दिवमानयेः  ।
न दृष्टं न श्रुतं चासीदेवं श्रुतिपुराणयोः  ॥ १९.८० ॥
ब्राह्मणस्यापमानेन धर्मो वै जायते क्वचित् ।
तपसा ध्यानधर्माभ्यां न यास्यसि दिवमुने  ॥ १९.८१ ॥
अपि वर्षसहस्रेण दुर्गमस्ते सुरालयः  ।
व्रज त्वं वैश्यधर्मेण स्वगृहं प्रति साम्प्रतम्  ॥ १९.८२ ॥
स एवमुक्तो विप्रैस्तान् साष्टाङ्गं प्रणिपत्य च  ।
उवाच वचनं वैश्यो विमुक्तं मुनिपुङ्गवम्  ॥ १९.८३ ॥
अज्ञानाञ्ज्ञानतो वाऽपि कोपं कर्तुं न युज्यते  ।
अज्ञातं त्वां न गृह्णीयाच्छ्रद्धाहीनं च देवता  ॥ १९.८४ ॥
सक्रोधेन तपस्तप्तं सर्वं भवति निष्फलम्  ।
दैवतैरपि दुर्ज्ञेया गहना कर्मणो गतिः  ॥ १९.८५ ॥
सत्येन ध्रियते धर्मस्ततः स्वर्गः प्रजायते  ।
स्वकर्मनिरतं चैवमुद्धरन्तं तथा द्विजम्  ॥ १९.८६ ॥
वैश्यं ब्राह्मणमित्याहुर्ब्राह्मणं वैश्यमेव च  ।
निष्ठुरं निर्घृणं क्रूरं कृतघ्नं दीर्घकोपिनम्  ॥ १९.८७ ॥
द्विजं वाचालरूपं तु दूरतः परिवर्जयेत् ।

ब्राह्मणा ऊचुः॒
को भवान् वैश्यरूपेण ब्रह्मा शक्रो जनार्दनः  ॥ १९.८८ ॥
साङ्गोपाङ्गास्तथा वेदास्त्वयि धर्मः प्रतिष्ठितः  ।

शार्ङ्ग उवाच - 
धर्मोऽहं वैश्यरूपेण जिज्ञासाऽर्थमिहागतः  ॥ १९.८९ ॥
इदं विमानमारुह्य गम्यतां वैष्णवं पदम्  ।
एते विमानमारुह्य सम्प्राप्तास्त्रिदशालयम्  ॥ १९.९० ॥
सप्तसारस्वतं नत्वा तीर्थं देवं हरं हरिम्  ।
वैश्यः पुत्रादिभिर्युक्तो प्राप लोकं तु वैष्णवम्  ॥ १९.९१ ॥
एतत्ते कथितं राजन्नर्मदातीर्थमुत्तमम्  ॥ १९.९२ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे सृष्टिसंहारसारस्वततीर्थकथनं नामैकोनविंशोऽध्यायः ॥


अध्याय २०

मार्कण्डेय उवाच - 
शाण्डिल्याकल्पगायोगः सर्वपापहरः परः  ।
शाण्डिल्येश्वरलिङ्गं च सर्वपापहरं परम्  ॥ २०.१ ॥
स्नातमात्रो नरस्तस्मिन्नर्चयित्वा महेश्वरम्  ।
कर्मभूमिं न लभते हरस्य वचनं यथा  ॥ २०.२ ॥
तिलोदकप्रदानेन हविषा पिण्डपातनात् ।
तृप्यन्ति पितरस्तस्य यावदिन्द्राश्चतुर्दश  ॥ २०.३ ॥
राहुसोमसमायोगे कुरुक्षेत्रे महाफलम्  ।
तत्रैव जन्म राजर्षेः कार्तवीर्यनृपस्य च  ॥ २०.४ ॥
स्नात्वाभ्यर्च्य महादेवं गन्धपुष्पाद्युपस्करैः  ।
सूर्याचन्द्रमसौ यावदुमामाहेश्वरे पुरे  ॥ २०.५ ॥
भुङ्क्ते स विविधान् भोगांस्तावद्वै शिवसन्निधौ  ।
तत्र शाण्डिल्यकौण्डिन्यौ माण्डव्यो मुनिमत्तमः  ॥ २०.६ ॥
कौशिकश्च महातेजाः कश्यपो भृगुरेव च  ।
एते चान्येऽपि बहवो जपध्यानपरायणाः  ॥ २०.७ ॥
मुनीनां षष्टिसाहस्रं तपस्युग्रे व्यवस्थितम्  ।
तस्याश्रमपदं रम्यं शाण्डिल्याकल्पगायुजि  ॥ २०.८ ॥
शाण्डिल्यपुरमित्येव ब्रह्मर्षि विनिषेवितम्  ।
द्वादशादित्यतीर्थं च नर्मदादक्षिणे तटे  ॥ २०.९ ॥
देवदारु तथा तीर्थमन्यद्देववनं तथा  ।
दशलक्षाणि तीर्थानि तत्र तिष्ठन्ति संगमे  ॥ २०.१० ॥
द्वादशार्कमिदं नाम तीर्थं पापप्रणाशनम्  ।
अन्यानि यानि लिङ्गानि कथितानि तवाऽनघ  ॥ २०.११ ॥
मूषकश्च तथा तीर्थे मार्जारेणैव भक्षितः  ।
निशायां मूषकः कश्चिदटमान इतस्ततः  ॥ २०.१२ ॥
मार्जरेण ततः सोऽपि भक्षितश्च धृतः पुरा  ।
ततो मेघागमे काले प्रवाहस्तत्र निर्गतः  ॥ २०.१३ ॥
अस्थिप्रवहणं तस्य निमग्नं तत्र सङ्गमे  ।
तीर्थस्यास्य प्रभावेण यक्षराजोऽभवत्नृप  ॥ २०.१४ ॥
बृहद्वृन्दः समाख्यातो यक्षायुतसमावृतः  ।
हंसयुक्तविमानेन यक्षलोके महीयते  ॥ २०.१५ ॥
अथान्यत्कथयिष्यामि शाण्डिल्यानर्मदाश्रितम्  ।
नाम्ना चाप्सरसं लिङ्गं मुक्ताश्चाप्सरसो यतः  ॥ २०.१६ ॥
ज्ञानरूपमयं देवं सिद्धलिङ्गं प्रकीर्तितम्  ।

युधिष्ठिर उवाच - 
कस्मादप्सरसः शप्ताः कथं याताश्च सङ्गमम्  ॥ २०.१७ ॥
कथं च मोक्षणं शापाद्विदितं कुरु साम्प्रतम्  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
शृणु राजन् यथा न्यायं कथयामि तवाऽनघ  ॥ २०.१८ ॥
मधूत्सवं शिवस्याग्रे विहायेन्द्रोत्सवं गताः  ।
उर्वशी च तथा रम्भा अहल्या च तिलोत्तमा  ॥ २०.१९ ॥
घृताची मेनका चैव चित्ररेखा च शालिनी  ।
एताश्चाप्सरसो बह्व्यः सर्वा वै देव निर्मिताः  ॥ २०.२० ॥
वसन्ते ता विशन्ति स्म शक्रलोकं सुरैः सह  ।
मदिरानन्दपानेन मोहिताः कामपीडिताः  ॥ २०.२१ ॥
समतीते वसन्ते तु उमामाहेश्वरं पुरम्  ।
कैलासनिलयं देवं समाराधयितुं गताः  ॥ २०.२२ ॥
शापस्य भयभीतास्ता देवेदेवस्य सुव्रताः  ।
साष्टाङ्गं प्रणिपत्याथ मन्त्रगीतेन तुष्टुवुः  ॥ २०.२३ ॥
ताश्चैवाप्सरसो गौरी ज्ञात्वा तत्र पराङ्मुखी  ।
गौर्याः परमचित्तज्ञाः सर्वाभरणभूषिताः  ॥ २०.२४ ॥
अनङ्गकुसुमा चान्या रूपयौवनशालिनी  ।
धनपाली तथा चान्या व्योमरेखा तथापरा  ॥ २०.२५ ॥
चामरग्राहिणी चान्या गान्धर्वी च तथाऽपरा  ।
हेमदण्डा प्रतीहारा ऊचुरप्सरसः प्रति  ॥ २०.२६ ॥
उमामाहेश्वरं नाम भवत्यो न समागताः  ।
अपराधोऽयमेवाद्य भवतीनां सुदुःसहः  ॥ २०.२७ ॥
अनेनैवापराधेन अजा मर्त्ये भविष्यथ  ।
दिव्यं वर्षशतं साग्रमेवं भवत दुःखिताः  ॥ २०.२८ ॥

अप्सरस ऊचुः॒
शापान्तं नो वरारोहे दातुमर्हसि पार्वति  ।
इति तासां वचः श्रुत्वा देवी वचनमब्रवीत् ॥ २०.२९ ॥
शाण्डिल्याकल्पगायोगे नर्मदादक्षिणे तटे  ।
तत्र स्नात्वा दिवं यान्ति शाण्डिल्येश्वरपूजनात् ॥ २०.३० ॥
गौरीतीर्थं तु तत्रैव ज्ञातुं योग्यं हि कल्पगाम्  ।
उत्तीर्णा तेन मार्गेण लग्ना स्कन्दस्य पृष्ठतः  ॥ २०.३१ ॥
तत्र स्नात्वा शिवं नत्वा कैलासं चा गमिष्यथ  ।
शापभ्रष्टास्तु तास्सर्वाः क्ष्मां गत्वा अतिदुःखिताः  ॥ २०.३२ ॥
शापावसाने सम्प्राप्ते कल्पगातीरमाश्रिताः  ।
तत्र स्नात्वा तु शाण्डिल्यं पूजयित्वा विधानत  ॥ २०.३३ ॥
अजारूपधरास्सर्वास्तस्मिन्नप्सरसः क्षणात् ।
दिव्ययानसमारूढास्सर्वालंकारभूषिताः  ॥ २०.३४ ॥
गौरीतीर्थं तथैवापुर्यथापूर्वं तथैव तु  ।
अजातीर्थमिति ख्यातं देवश्चाजेश्वरस्तथा  ॥ २०.३५ ॥
सर्वपापहरं चैव लिङ्गमाप्सरसं तथा  ।
तत्र स्नात्वा व्यतीपाते नारी वा यदि वा नरः  ॥ २०.३६ ॥
अवशः स्ववशो वाऽपि प्राणत्यागं करोति यः  ।
दशवर्षसहस्राणि राजा विद्याधरे पुरे  ॥ २०.३७ ॥
कनकेश्वरमन्यत्तु कनकामोक्षदं शुभम्  ।
ज्वरेश्वरं तत्र लिङ्गं ज्वरो यत्र न विद्यते  ॥ २०.३८ ॥
ज्वरिता ऋषयो यत्र बभूवुर्ज्वरवर्जिताः  ।
पञ्चब्रह्मेश्वरं नाम लिङ्गं पापविमोचनम्  ॥ २०.३९ ॥
असुरो मलकेतुश्च शक्रस्यैव भयेन तु  ।
पञ्चब्रह्मात्मकैर्मन्त्रैः स्थण्डिलस्थं तु शङ्करम्  ॥ २०.४० ॥
नानाविधैः पुष्पधूपैः सम्पूज्य स्वपुरं ययौ  ।
अपराह्णेऽथ संस्मार स पापो लिङ्गमैशकम्  ॥ २०.४१ ॥
नमस्कृत्वाऽथ निर्माल्यं यावदुद्धर्तुमिच्छति  ।
तावत्तत्स्थाणुभूतं वै लिङ्गं दृष्ट्वा महासुरः  ॥ २०.४२ ॥
विषसादमहाबाहुः किमेतदिति विस्मितः  ।
आकाशवाचाचोक्तं वै विषादं त्यजपुत्रक  ॥ २०.४३ ॥
पञ्चब्रह्मेश्वरं नाम लिङ्गमेतत्महासुर  ।
आकाशवचनं श्रुत्वा नमस्कृत्य दिवं ययौ  ॥ २०.४४ ॥
पञ्चब्रह्मेश्वरं लिङ्गं लिङ्गं पुष्पेश्वरं तथा  ।
तृतीयं तु तथा विद्धि लिङ्गं वै स्थण्डिलेश्वरम्  ॥ २०.४५ ॥
नित्ये नैमित्तिके कार्ये ग्रहणे चन्द्रसूर्ययोः  ।
श्रद्धया सङ्गमे स्नात्वा लिङ्गत्रितयपूजनात् ॥ २०.४६ ॥
गच्छन्ति पितरः स्वर्गं हविर्दानादिभिर्यथा  ।
मन्वन्तरशतं यावन्मोदते ब्रह्मणः पुरे  ॥ २०.४७ ॥
नर्मदायाप्यभागे तु गोप्यलिङ्गं व्यवस्थितम्  ।
ब्रह्महत्यादिकं पापं सप्तरात्रेण नश्यति  ॥ २०.४८ ॥
त्वष्टा पूषेति विख्यातौ बलिनौ ब्रह्मराक्षसौ  ।
वज्रेण स्वेन शक्रेण हतौ तौ सिन्धुचारिणौ  ॥ २०.४९ ॥
बुद्ध्वा ब्रह्मादिभिर्देवैर्ब्रह्महा त्वेष वासवः  ।
इन्द्राण्या चैव संत्यक्तः सर्वैः सुरगणैस्तथा  ॥ २०.५० ॥
ब्रह्महत्या समायुक्तः सम्प्राप्तो वै हिमालयम्  ।
चन्द्रहीना यथा रात्रिरनादित्यं यथा नभः  ॥ २०.५१ ॥
इयमाभाति वै तद्वच्छक्रहीनाऽमरावती  ।
ततो देवगणैः सर्वैः प्रेषितो हव्यवाहनः  ॥ २०.५२ ॥
शक्रस्यान्वेषणार्थाय कृशानो गम्यतां त्वया  ।
जले दृष्ट्वा निवर्त्याऽथ देवतास्संन्यवेदयत् ॥ २०.५३ ॥
ततस्संप्रेषितो देवैः सर्वव्यापी प्रभञ्जनः  ।
स तं प्रवेशयामास प्रोवाच त्रिदशेश्वरम्  ॥ २०.५४ ॥
देवानां शासनादेव समागच्छं च त्वत्कृते  ।
तमानीय पुरं दिव्यं ब्रह्मविष्णुपुरस्मराः  ॥ २०.५५ ॥
ततो देवगणाः सर्वे शक्रेण सहिता गताः  ।
ईशानो भगवान् यत्र कैलासे पर्वतोत्तमे  ॥ २०.५६ ॥
नमस्कृत्य महादेवं सुरासुरनमस्कृतम्  ।
प्रविष्टांस्तु यथान्यायं पप्रच्छ भगवान् हरः  ॥ २०.५७ ॥
किमागमनकार्यं वः कुतो वो भयमागतम्  ।

देवा ऊचुः॒
एष त्वां प्रति संप्रष्टुं देवराजः शतक्रतुः  ॥ २०.५८ ॥
मोक्षणं ब्रह्महत्यायाः स्याद्यथा वै तथा कुरु  ।

ईश्वर उवाच - 
वाराणस्यां क्रतुं चेष्ट्वा हयमेधं यथा विधि  ॥ २०.५९ ॥
तीर्थयात्राक्रमेणैव ब्रह्महत्या प्रणश्यति  ।
नमस्कृत्य ततो देवं सुराः काशीपुरं ययुः  ॥ २०.६० ॥
यज्ञोपस्करमादाय तत्र चेष्टो मखोत्तमः  ।
पौष्करं नैमिषारण्यं कुरुक्षेत्रं तथा पुनः  ॥ २०.६१ ॥
केदारं भैरवं तीर्थं गङ्गासागरसङ्गमम्  ।
ओघतीर्थं प्रयागं च प्रभासं शशिभूषणम्  ॥ २०.६२ ॥
बभ्रमुः सर्वतीर्थानि पृथिव्यां यानि कानि च  ।
कृष्णमस्य शरीरार्द्धमर्द्धं गौरं निरीक्ष्य च  ॥ २०.६३ ॥
विस्मयं परमं जग्मुः सर्वे देवगणास्तथा  ।
वाराणसीं पुरीं गत्वा सुरा विज्ञापयन्ति तम्  ॥ २०.६४ ॥
अन्तरिक्षे पुरी ख्याता वाराणस्यसमा तथा  ।
पञ्चक्रोशान्तरे तस्या ब्रह्महत्या न सर्पति  ॥ २०.६५ ॥
पुराणे श्रूयते देव देवराज शतक्रतो  ।
यावत्तिष्ठति गङ्गायां वाराणस्यां समागमे  ॥ २०.६६ ॥
न तावद्ब्रह्महत्या तु निर्गमे पुनराविशेत् ।

काश्युवाच - 
नाहं समर्था हरणे मुक्त्वा काचित्तु कल्पगाम्  ॥ २०.६७ ॥
ब्रह्महत्या यथा नश्येदुपदेशं ददामि ते  ।
शाण्डिल्या नर्मदायोगे याम्ये भागे तु नार्मदे  ॥ २०.६८ ॥
तत्र स्नात्वा महाराज त्रीणि लिङ्गानि चार्चयेत् ।
पञ्चब्रह्मेश्वरं देवं पुष्पेश्वरमथापरम्  ॥ २०.६९ ॥
तृतीयं तु तथा शक्रलिङ्गं चैव स्थण्डिलेश्वरम्  ।
शिवेन कीर्तितं पूर्वं पार्वत्याः षण्मुखस्य च  ॥ २०.७० ॥
काशीपुर्या वचः श्रुत्वा देवदेवः शतक्रतुः  ।
तं देशं समनुप्राप्य सर्वं स्नानादिकं व्यधात् ॥ २०.७१ ॥
तत्क्षणाद्दिव्यदेहश्च सूर्यसंक्रमणं ययौ  ।
शरीरात्तस्य निर्गत्य ब्रह्महत्या ह वासवम्  ॥ २०.७२ ॥
अस्य तीर्थस्य माहात्म्यादेकहत्या तवैव का  ।
ब्रह्महत्यासहस्रं हि तमः सूर्योदये यथा  ॥ २०.७३ ॥
तीर्थेऽस्मिन्न विशेद्धत्या योजनानि चतुर्दश  ।
एतस्मिन्नन्तरे शक्रं प्रत्यक्षं प्राह कल्पगा  ॥ २०.७४ ॥
शिवमस्तु महाराज स्वगृहं याहि साम्प्रतम्  ।
इति तस्या वचः श्रुत्वा नमस्कृत्य तु नर्मदाम्  ॥ २०.७५ ॥
दिव्यं यानं समारूढो मुदा परमया युतः  ।
अप्सरोगणसंकीर्णं सिद्धगन्धर्वसेवितम्  ॥ २०.७६ ॥
तत्रारूढः सुरपतिर्यथापूर्वं तथैव च  ।
धृतदिव्यातपत्रस्तु वीज्यमानोऽप्सरोगणैः  ॥ २०.७७ ॥
स्तूयमानः सुरगणैः प्रविवेशामरावतीम्  ।
शिवेन कथितं ह्येतत्पार्वत्याः षण्मुखस्य च  ॥ २०.७८ ॥
मया तु कथितं राजंस्तव ब्रह्मर्षिपूर्वकम्  ॥ २०.७९ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे ब्रह्महत्याछेदनो नाम विंशोऽध्यायः ॥


अध्याय २१

युधिष्ठिर उवाच - 
भूयश्चेच्छाम्यहं श्रोतुं नर्मदातीर्थकीर्तनम्  ।
तृप्तिं नैवाधिगच्छामि शृण्वन्नपि महामुने  ॥ २१.१ ॥
इदानीं श्रोतुमिच्छामि रेवाकुब्जासमागमम्  ।
आख्यानसहितं ब्रह्मन् कथयस्व प्रसादतः  ॥ २१.२ ॥
कुब्जिका कर्मणा केन त्रिषु लोकेषु विश्रुता  ।
एतन्नस्त्वं परं ब्रह्मन् संशयं छेत्तुमर्हसि  ॥ २१.३ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
शृणु राजन् कथां दिव्यां सर्वपापप्रणाशिनीम्  ।
कथितामीश्वरेणैव पार्वत्याः षण्मुखस्य मे  ॥ २१.४ ॥
ऋषीणां ब्रह्ममुख्यानां गणानां चानुचारिणाम्  ।
नानाऋक्षाणि सूर्यस्य जगदुद्योतकारिणः  ॥ २१.५ ॥
शशिसूर्योपगमने तारा भान्ति नभस्तले  ।
नान्या पयस्विनी शक्ता संसारार्णवतारणे  ॥ २१.६ ॥
पितृदेवमनुष्याणां मुक्त्वा चैव तु कल्पगाम्  ।
तत्र स्नाता दिवं यान्ति ये मृता न पुनर्भवाः  ॥ २१.७ ॥
चान्द्रायणसहस्रं च ब्रह्मकूर्चायुतं तथा  ।
नर्मदातोयपानेन तुल्यं भवति वा न वा  ॥ २१.८ ॥
तिलोदकप्रदानेन पितॄणां प्रीतिरक्षया  ।
गायन्ति पितरो गाथा तथैव च पितामहाः  ॥ २१.९ ॥
मातामहाद्याः सततं सर्व एव परस्परम्  ।
अपि स्यात्स्वकुलेऽस्माकं पुत्रः परमधार्मिकः  ॥ २१.१० ॥
हविस्तिलयुतं दद्याद्यो रेवासलिलार्चितम्  ।
वर्षलक्षं तथा तेन तृप्ता यामः परां गतिम्  ॥ २१.११ ॥
यज्ञक्रिया कृता तेन समग्रा भूरिदक्षिणा  ।
एतत्ते कथितं राजं शिवेनोक्त यथा पुरा  ॥ २१.१२ ॥
स्वारोचिषेऽन्तरे प्राप्ते आदिकल्पे कृते युगे  ।
मा गयां गच्छ कौन्तेय मा गङ्गां मा सरस्वतीम्  ॥ २१.१३ ॥
तत्र गच्छ नृपश्रेष्ठ यत्र कुब्जा सनर्मदा  ।
वाराणसीं प्रयागं च गङ्गासागरसङ्गमम्  ॥ २१.१४ ॥
केदारं कनखलं च प्रभासं शशिभूषणम्  ।
हरिश्चन्द्रपुरं चान्द्रं श्रीशैलं त्रिपुरान्तकम्  ॥ २१.१५ ॥
माहेन्द्र मलयं चैव गोकर्णं च महाबलम्  ।
कालञ्जरं नीलकण्ठं त्र्यम्बकं धूतकिल्बिषम्  ॥ २१.१६ ॥
रुद्रकोटिं हिमस्थानं भैरवं च महापथम्  ।
तीर्थान्येतानि चान्यानि कलां नार्हन्ति षोडशीम्  ॥ २१.१७ ॥
नानातीर्थसहस्राणि पुराणे कीर्तितानि च  ।
ब्रह्मविष्णुशिवोक्तं हि तत्प्रमाणं हि सिद्धये  ॥ २१.१८ ॥
सोमे प्रसिद्धाऽमावास्या रेवाकुब्जासमागमे  ।
एरण्ड्यां चण्डवेगायां रेवया सह संगमे  ॥ २१.१९ ॥
राजन् दर्शे यदा सोमः संविशेद्रविमण्डले  ।
व्यतीपाते च संक्रान्तौ वैधृतौ विषुवे तथा  ॥ २१.२० ॥
दक्षोत्तरायणे चैव षडशीतिमुखे तथा  ।
दर्शे स्याद्विंशतिगुणं व्यतीपाते समां शतः  ॥ २१.२१ ॥
संक्रमे वैधृतौ राजं छतार्धं परिकीर्तितम्  ।
अमासोमसमायोगे राहुसोमसमागमे  ॥ २१.२२ ॥
कुरुक्षेत्राच्छतगुणं पुण्यमाह शिवः स्वयम्  ।
बिल्वाम्रकं सिद्धलिङ्गं ब्रह्महत्याव्यपोहनम्  ॥ २१.२३ ॥
दर्शनात्स्पर्शनात्तस्य शिवलोके महीयते  ।
कुब्जेश्वरं तथैवान्यत्न तत्पश्यन्ति मानवाः  ॥ २१.२४ ॥
नर्मदाकुब्जिकामध्ये नागकन्याभिरर्च्यते  ।
स्वारोचिषेऽन्तरे प्राप्ते आदिकल्पे कृते युगे  ॥ २१.२५ ॥
कालाग्निरुद्रसंकाशं भित्त्वा पातालसङ्गमम्  ।
सूर्यकोटिसमप्रख्यं प्रदीप्तज्वलनप्रभम्  ॥ २१.२६ ॥
उत्थितं कल्पगामध्ये देवाऽवाहनकाम्यया  ।
ओंकारस्य यवैकेन हीनं लिङ्गं नृपोत्तम  ॥ २१.२७ ॥
पृथिव्यां यानि तीर्थानि लोकेऽस्मिन् सचराचरे  ।
हीनान् यस्माद्यवार्द्धेन सत्यमेतच्छिवोदितम्  ॥ २१.२८ ॥
तत्र यस्त्यजति प्राणानमासोमसमागमे  ।
दिव्ययानसमारूढः स्तूयमानोऽप्सरोगणैः  ॥ २१.२९ ॥
धृतदिव्यातपत्रस्तु सर्वालङ्कारभूषितः  ।
त्रिंशच्छतसहस्राणि वसेच्छिवपुरे शुभे  ॥ २१.३० ॥
त्यजेद्धि तत्र यः प्राणान्न वशः स्ववशोऽपि वा  ।
दशवर्षसहस्राणि राजा विद्याधरे पुरे  ॥ २१.३१ ॥
रन्तिदेवश्चक्रवर्ती शक्रतुल्यो महीपतिः  ।
अयोध्याधिपतिः श्रीमान् सर्वधर्मभृतां वरः  ॥ २१.३२ ॥
कण्वाश्रमपदे रम्ये सुरासुरनिषेविते  ।
आख्यानसहितं राजं छृणु वेद यथाक्रमम्  ॥ २१.३३ ॥
तीर्थसंख्याप्रमाणं च इतिहासं पुरातनम्  ।
हरन्ति के च कार्त्तिक्यां कैलासे पर्वतोत्तमे  ॥ २१.३४ ॥
ब्रह्मादयो गतास्तत्र विष्णुशक्रपुरोगमाः  ।
उमया सहितो रुद्रो गणकोटिसमन्वितः  ॥ २१.३५ ॥
नन्दिस्कन्दमहाकालसुरासुरनिषेवितः  ।
सरितः सागराः शैलास्तीर्थानां कोटयस्तथा  ॥ २१.३६ ॥
तेषां मध्ये समुत्थाय स्कन्दो वचनमब्रवीत् ।
कस्यैतानि विमानानि दीव्यन्ते दिवि शङ्कर  ॥ २१.३७ ॥
साप्तभौमा गृहा रम्या हेमप्राकारतोरणाः  ।
गीतनृत्यनिनादेन कामिनीनां मनोहराः  ॥ २१.३८ ॥

ईश्वर उवाच - 
शृणु स्कन्द महाभाग कथ्यमानं यथोदितम्  ।
तीर्थदानप्रभावेण तीर्थज्येष्ठक्रमेण तु  ॥ २१.३९ ॥
ये मृता नर्मदातीरे पर्वतेऽमरकण्टके  ।
माहेश्वरादितीर्थेषु भृगुकच्छावसानतः  ॥ २१.४० ॥
इमानि यानि तीर्थानि लिङ्गमूर्तिधराणि च  ।
सरितश्चापि गङ्गाद्यास्तासु दानप्रभावतः  ॥ २१.४१ ॥
एतत्ते कथितं स्कन्द हर्म्यास्सन्ति समुद्धृताः  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
एवं पुरा महाराज कैलासे पर्वतोत्तमे  ॥ २१.४२ ॥
ब्रह्मा पप्रच्छ तीर्थानां शङ्करं विधिपूर्वकम्  ।
देवखातानि सर्वाणि सरितः सागरास्तथा  ॥ २१.४३ ॥
नद्यः सर्वाश्च भूपृष्ठे गङ्गाद्या गिरिसम्भवाः  ।
उत्तमाः कतिचिद्देव कथयस्व प्रसादतः  ॥ २१.४४ ॥

हर उवाच - 
कथयामि परं तीर्थं पवित्रं पापनाशनम्  ।
कौतुकेन त्वया पृष्टा नदीनामुत्तमा नदी  ॥ २१.४५ ॥
सर्वासां सरितां मध्य उत्तमा सप्तकल्पगा  ।
सर्वेषां जननी चेह नदी त्रैलोक्यसुन्दरी  ॥ २१.४६ ॥

ब्रह्मोवाच - 
सुरसिन्धुं परित्यज्य नर्मदा वर्ण्यते कथम्  ।
विरुद्धं सर्वलोकानां देवानां च विशेषतः  ॥ २१.४७ ॥
ब्रह्मणस्तु वचः श्रुत्वा अगस्त्यो वाक्यमब्रवीत् ।
मध्ये पदे नियुक्तश्च वक्तुमेव न युज्यते  ॥ २१.४८ ॥
धर्माः सर्वे वेदमूला ब्राह्मणा वेदसम्भवाः  ।
वेदहीना न सिध्यन्ति यज्ञदानविधिक्रियाः  ॥ २१.४९ ॥
स्वयम्भूर्भगवां छम्भुः शम्भुश्च भगवान् हरिः  ।
वेदाश्च भगवां छम्भुः कल्पगा शम्भुसम्भवा  ॥ २१.५० ॥
अव्यक्ताव्यक्तरूपेण जगतः कारणेच्छया  ।
संहारसृष्टिरूपेण प्रलयोत्पत्तिकारिणी  ॥ २१.५१ ॥
भगीरथनेमिनीता हरिणाऽत्रावतारिता  ।
गङ्गा सा जह्नुना पीता मुनिना चुलुकेन च  ॥ २१.५२ ॥
क्रुद्धः पीत्वा मुनिस्तां तु स्थितो ध्यानपरायणः  ।
दिव्यं वर्षसहस्रं तु सा तु तस्योदरे स्थिता  ॥ २१.५३ ॥
विस्मयो देवतानां हि समापेदे कुतूहलम्  ।
ब्रह्माद्या देवताः सर्वा गत्वा तस्याश्रमं प्रति  ॥ २१.५४ ॥
शापशङ्काकुलात्मानो मुनिं विज्ञापयन्ति ते  ।
महानदीं मुने मुञ्च पवित्रां पापनाशिनीम्  ॥ २१.५५ ॥
मर्त्ये वहतु सा नित्यं लोकसन्तापहारिणी  ।
देवता ऋषिप्रोक्तेन मुक्ता तेन महानदी  ॥ २१.५६ ॥
मुक्ता तु जह्नुना तत्र तेन सा जाह्नवी स्मृता  ।
सा तु किं वर्ण्यते ब्रह्मन् पीताया जह्नुना पुरा  ॥ २१.५७ ॥
मया चुलुकमात्रेण शोषिताः सप्तसागराः  ।
हरिश्च भगवान् शम्भुश्शम्भुश्च भगवानिति  ॥ २१.५८ ॥
विन्ध्यः सप्तशैलराजो नर्मदायाः प्रभावतः  ।
तेनोद्धता देवमार्गा वर्तमानानि वारिताः  ॥ २१.५९ ॥
यज्ञपर्वतपर्यङ्कावुभौ विन्ध्यस्तौ पुरा  ।
मया निवारितौ बुद्ध्या देवमार्ग प्रवृत्तये  ॥ २१.६० ॥
एवं विगर्हितो ब्रह्मा संवादेन परस्परम्  ।
ततस्तुष्टाः सुराः सर्वे ह्यगस्त्यं प्रति भारत  ॥ २१.६१ ॥
देवदुन्दुभयो नेदुः पुष्पवृष्टिः पपात च  ।
इति ते कथितो राजन्नितिहासः पुरातनः  ॥ २१.६२ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे कुब्जामाहात्म्य एकविंशोऽध्यायः ॥


अध्याय २२

युधिष्ठिर उवाच - 
कथं निवर्तितो यज्ञो रन्तिदेवस्य धीमतः  ।
कण्वाश्रमपदे रम्ये रेवाकुब्जासमागमे  ॥ २२.१ ॥
निखिलं श्रोतुमिच्छामि कथयस्व शिवोदितम्  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
शृण्वन्तु मुनयः सर्वे श्रोतुकामास्समागमम्  ॥ २२.२ ॥
मया ख्यातमिदं पुण्यमितिहासं पुरातनम्  ।
शण्डामर्कोऽथ राजर्षिर्मानसो ब्रह्मणः सुतः  ॥ २२.३ ॥
सूर्यतेजः समप्रख्यस्तेजसा प्रज्वलन्निव  ।
ब्रह्मिष्ठः सत्यवादी च वेदवेदाङ्गपारगः  ॥ २२.४ ॥
ब्रह्मचारी जितक्रोधः सर्वभूतहिते रतः  ।
षडशीतिसहस्राणि मुनीनां दीप्ततेजसाम्  ॥ २२.५ ॥
तपस्तत्रैव तप्यन्ते मोक्षोपायविचिन्तकाः  ।
कन्दमूलफलाहारा जलाहारास्तथा परे  ॥ २२.६ ॥
मासोपवासिनश्चान्ये तथा पक्षोपवासिनः  ।
चरन्ति के सान्तपनं प्राजापत्यं तथैव च  ॥ २२.७ ॥
चान्द्रायणपराश्चान्ये ब्रह्मकूर्चास्तथापरे  ।
शण्डामर्काश्रिताः सर्वे सर्वेषां गुरुरेव च  ॥ २२.८ ॥
वेदध्वनितनिर्घोषैर्दिवं भूमिं व्यनादयन्  ।
निर्धूमो ज्वलनस्तत्र हूयमानो हुताशनः  ॥ २२.९ ॥
कामक्रोधविनिर्मुक्तैर्ब्रह्मचारिजितेन्द्रियैः  ।
शण्डामर्काश्रमं दिव्यं युक्तं ब्रह्मसमद्विजैः  ॥ २२.१० ॥
तथाकामफलैर्वृक्षैः पुष्पितैस्त्वतिशोभितम्  ।
सर्वाश्रमगुरुश्चासीद्रन्तिदेवो महीपतिः  ॥ २२.११ ॥
शासिता धरणी तेन सशैलवनकानना  ।
न नराः शोकमात्सर्यरोगदारिद्र्यदुःखिताः  ॥ २२.१२ ॥
चिरायुषः प्रजाः सर्वा धनधान्यसमाकुलाः  ।
स्वयं कामदुघा गावः पृथिवी सस्यशालिनी  ॥ २२.१३ ॥
कौशेयं पट्टसूत्रं च सर्वेषां विमलं चितम्  ।
पर्जन्यः कामवर्षी च काले काले ऋतावृतौ  ॥ २२.१४ ॥
नाना पुराणि रम्याणि हेमरत्नान्वितानि च  ।
नाना चामरमाला च हेमरत्नावगण्ठिता  ॥ २२.१५ ॥
किङ्किणीजालसंछन्ना मणिमालाविलम्बिता  ।
बुद्बुदैरर्धचन्द्रैश्च पारिजातकदम्बकैः  ॥ २२.१६ ॥
गोपुरैश्च महादिव्यैर्नानानकनिनादिता  ।
नाट्यहर्म्यैश्च सङ्गीतैर्विचित्रकुसुमावृतैः  ॥ २२.१७ ॥
भूमिर्हेममयी चैव चार्चिता यत्र संचितैः  ।
प्रासादश्च महारत्नैर्देवदेवस्य शूलिनः  ॥ २२.१८ ॥
मेरुमन्दरकैलासे यादृशश्च विराजते  ।
नानारत्नशिलाभिश्च अनेकशिखरोत्करैः  ॥ २२.१९ ॥
चन्द्रशालागवाक्षैश्च रत्नमालाविभूषितैः  ।
शतार्धसाप्तभौमैश्च तथैवायुतभूमिकैः  ॥ २२.२० ॥
चन्द्राननपताकाभिर्यज्ञैश्चापि विराजिता  ।
एवं विधा नृपश्रेष्ठ सर्वशोभा समन्विता  ॥ २२.२१ ॥
रन्तिदेवस्य राजर्षेरयोध्यानगरी शुभा  ।
इत्थं शशास धरणीं यथा शक्रस्त्रिविष्टपम्  ॥ २२.२२ ॥
नृपो यागसहस्रैश्च भूमिपृष्ठं ददाह सः  ।
पुरोधसं वशिष्ठं च पप्रच्छ मुनिसत्तमम्  ॥ २२.२३ ॥
कस्मिंस्तीर्थे तु निर्विघ्ना यज्ञसिद्धिर्महामुने  ।
इति तस्य वचः श्रुत्वा राजर्षेर्मुनिसत्तमः  ॥ २२.२४ ॥
उवाच रन्तिदेवं च वशिष्ठो ब्रह्मवित्तमः  ।
दुर्वासाः कश्यपो गर्गो नारदः पर्वतः क्रतुः  ॥ २२.२५ ॥
अग्निश्च शौनकश्चैव बृहस्पतिरथाङ्गिराः  ।
भृगुरत्रिस्तथा वत्स्यः पुलस्त्यः पुलहस्तथा  ॥ २२.२६ ॥
काश्यपो गालवश्चैव ऋष्यशृङ्गो विभाण्डकः  ।
अहं च मुनयश्चैते मुनयो ब्रह्मवर्चसः  ॥ २२.२७ ॥
सर्वेषां मतमेवं वै मम चैव नराधिप  ।
अन्यतीर्थात्परं तीर्थं पुराणे परिकीर्तितम्  ॥ २२.२८ ॥
कोटिकोटिगुणं पुण्यं कल्पगा यत्र वर्तते  ।
एवमेवेति तं ब्रूयात्सत्यमेतत्त्वयोदितम्  ॥ २२.२९ ॥
ततश्चाज्ञापयामास भृत्यामात्यपुरोधसः  ।
यज्ञोपस्करसम्भारः शीघ्रमेव विधीयताम्  ॥ २२.३० ॥
आदिदेश ततो दूतान्नानादेशेषु सत्वरान्  ।
घोषणा क्रियतां राष्ट्रे समागच्छन्तु भूमिपाः  ॥ २२.३१ ॥
आगतास्ते ततः सर्वे रन्तिदेवस्य शासनात् ।
यथा विभवशोभाढ्याः शक्रतुल्या महीभृतः  ॥ २२.३२ ॥
गावश्च दशलक्षाणि सवत्साश्च पयस्विनीः  ।
हेमभारैर्भूषिताश्च कामधेनुपयस्विनीः  ॥ २२.३३ ॥
लक्षमेकं हयानां तु अयुतं दन्तिनां तथा  ।
मणिमाणिक्यरत्नानां तत्र संख्या न विद्यते  ॥ २२.३४ ॥
अनेकानि सहस्राणि करभानां च भारत  ।
दिव्ययानं समारुह्य सान्तःपुरपरिच्छदः  ॥ २२.३५ ॥
नानातूर्यैर्गीतवाद्यैर्मेकलातीरमागतः  ।
तत्र मण्डपकुण्डानि यज्ञयूपा हिरण्मयाः  ॥ २२.३६ ॥
नानाभक्षाणि भोज्यानि पक्वानि विविधानि च  ।
नानाभरणरत्नैश्च ब्राह्मणाः समलंकृताः  ॥ २२.३७ ॥
यज्ञदीक्षां च जग्राह पत्न्या सह नराधिपः  ।
ततः प्रवर्तितो यज्ञो रेवातीरे सुशोभने  ॥ २२.३८ ॥
तत्र ज्वलति निर्धूमः प्रत्यक्षो हव्यवाहनः  ।
ब्रह्मशक्रादयो देवा लोकपाला मरुद्गणाः  ॥ २२.३९ ॥
विश्वेदेवाश्च साध्याश्च वसवश्चन्द्रभास्करौ  ।
सरितः सागराः शैलाः सर्वतीर्थानि चापगा  ॥ २२.४० ॥
मातरः सिद्धगन्धर्वाः सयक्षोरगराक्षसाः  ।
उमया सहितो रुद्रो विष्णुश्चैव सुरेश्वरः  ॥ २२.४१ ॥
सर्वेषा यज्ञभागांश्च पृथक्पृथगकल्पयत् ।
एतस्मिन्नन्तरे राजन् वेदध्वनि निवेदितम्  ॥ २२.४२ ॥
विस्मिता ह्यभवन् सर्वे श्रुत्वा स्मृतिभयानकम्  ।
दानवा बलवन्तोऽद्य ते क्रौञ्चपुरवासिनः  ॥ २२.४३ ॥
महाबाहुः सुबाहुश्च दैत्यकोटिसमावृताः  ।
आगता नर्मदा तीरे सभृत्यबलवाहनाः  ॥ २२.४४ ॥
दक्षिणां दिशमाश्रित्य यज्ञविघ्नं विचक्रिरे  ।
ब्रह्माद्या मुनयः सर्वे भयत्रस्ताश्च कम्पिरे  ॥ २२.४५ ॥
उवाच वचनं ब्रह्मा देवतुल्यं पुरोधसम्  ।
मया विधिर्विस्मृतश्च मन्त्रादीनां महाभयात् ॥ २२.४६ ॥
उवाच रन्तिदेवं च यज्ञध्वंसं निवारय  ।
ब्रह्मिष्ठस्तद्वचः श्रुत्वा रन्तिदेवो महीपतिः  ॥ २२.४७ ॥
यदि मे विद्यते सत्यं शिवभक्तिपरा मतिः  ।
दैत्यराक्षसदुष्टाश्च ये चान्ये विघ्नकारकाः  ॥ २२.४८ ॥
सर्वे ते विलयं यान्ति तमः सूर्योदये यथा  ।
पश्यन्तु मम सामर्थ्यं देवा विगतकल्मषाः  ॥ २२.४९ ॥
एवमुक्त्वा ततो राजन् कुशाग्रेण तु नार्मदः  ।
प्रवाहो दुष्टरक्षार्थं दक्षिणस्यां प्रकल्पितः  ॥ २२.५० ॥
विष्णुश्चैव स्मृतस्तत्र शङ्खचक्रगदाधरः  ।
उत्तरे देवयानस्य प्रवाहः परिकल्पितः  ॥ २२.५१ ॥
एवं कृत्वा तु घोरेण देवमन्त्रेण सुव्रतः  ।
जुहावाहवनीये तु कुण्डे बिल्वाम्रवेतसम्  ॥ २२.५२ ॥
तस्मात्समुत्थितं लिङ्गं ज्वलत्कालानलप्रभम्  ।
नान्तो नादिर्न मध्यं च तस्य लिङ्गस्य भारत  ॥ २२.५३ ॥
ततः सुरासुराः सर्वे चक्रुः स्तोत्रमिदं पुरः  ।
ओं नमो भुवनेशाय आदिदेव नमोऽस्तु ते  ॥ २२.५४ ॥
चराचरख्यापकाय सृष्टिसंहारकारिणे  ।
स्तोत्रं श्रुत्वा महादेवः शान्तरूपो जगत्पतिः  ॥ २२.५५ ॥
बभूव परमप्रीतश्चराचरगुरुस्तदा  ।
तद्दृष्ट्वा तादृशं कर्म रन्तिदेवस्य धीमतः  ॥ २२.५६ ॥
आगत्य दानवाधीशो रन्तिदेवमपूजयत् ।
आदेशो दीयतां मह्यं किं करोमीति चाब्रवीत् ॥ २२.५७ ॥
उवाच वचनं राजा प्रहसन्निव भारत  ।
आतिथ्यकाले सम्प्राप्ते यज्ञभागं वदामि ते  ॥ २२.५८ ॥
देवानां यज्ञभांगं च दानवानां च सर्वशः  ।
परिकल्प्य यथान्यायं मुदा परमया युतः  ॥ २२.५९ ॥
स्वं स्वं यानं समारुह्य दानवास्ते च सर्वशः  ।
लिङ्गं बिल्वाम्रकं नाम जुष्टं दैवैर्जगत्पतेः  ॥ २२.६० ॥
नमस्कृत्य महादेवं रन्तिदेवं प्रतुष्टुवुः  ।
ततः प्रमुदिता देवा रन्तिदेवमपूजयन्  ॥ २२.६१ ॥
उमया सह देवेशं गणकोटिसमन्वितम्  ।
ब्रह्मा विष्णुश्च देवाश्च वरं दत्त्वा दिवं ययुः  ॥ २२.६२ ॥
गतेषु तेषु देवेषु रन्तिदेवः पुरं ययौ  ।
कदाचिद्वृत्रहा तत्र ब्रह्महत्यासमावृतः  ॥ २२.६३ ॥
रेवाकुब्जासमायोगे सर्वं स्नानादिकं व्यधात् ।
तत्क्षणाद्दिव्यदेहस्तु सूर्यसंकाशतेजसः  ॥ २२.६४ ॥
शरीरात्तस्य निर्गत्य ब्रह्महत्याह वासवम्  ।
अस्य तीर्थस्य माहात्म्यादेकहत्या तवैव का  ॥ २२.६५ ॥
ब्रह्महत्यासहस्रं हि तमः सूर्योदये यथा  ।
तीर्थेऽस्मिन् विनशेद्यावद्योजनानि चतुर्दश  ॥ २२.६६ ॥
एतस्मिन्नन्तरे शक्रं प्रत्यक्षं प्राह कल्पगा  ।
शान्तिस्तेऽस्तु महाभाग यथेष्टं गच्छ साम्प्रतम्  ॥ २२.६७ ॥
इति तस्या वचः श्रुत्वा तां नमस्कृत्य कल्पगाम्  ।
दिव्ययानं समारुह्य मुदा परमया युतः  ॥ २२.६८ ॥
अप्सरोगणसंयुक्तं दिव्यगन्धर्वनादितम्  ।
तत्रारूढः सुरपतिर्यथा पूर्वं तथैव सः  ॥ २२.६९ ॥
धृतदिव्यातपत्रस्तु वीज्यमानोऽप्सरोगणैः  ।
स्तूयमानः सुरगणैः प्रविवेशामरावतीम्  ॥ २२.७० ॥
शिवेन कथितं पूर्वं पार्वत्याः षण्मुखस्य च  ।
मया च कथितं राजंस्तव ब्रह्मर्षिपूर्वकम्  ॥ २२.७१ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे बिल्वाम्रकोत्पत्तिवर्णनो नाम द्वाविंशोऽध्यायः ॥


अध्याय २३

मार्कण्डेय उवाच - 
हरिकेश इति ख्यातः शालग्रामे द्विजोत्तमः  ।
शिलोञ्छवृत्तिर्धर्मात्मा सत्यव्रतपरायणः  ॥ २३.१ ॥
ब्राह्मणी सुव्रता तस्य धर्मपत्नी यशस्विनी  ।
पतिव्रता महाभागा पतिशुश्रूषणे रता  ॥ २३.२ ॥
काले ऋतुमती सा तु ऋतुगामी च स द्विजः  ।
तस्य पुत्रशतं जज्ञे कपिलापुरमाश्रितम्  ॥ २३.३ ॥
शिलोञ्छवृत्तियोगेन प्रस्थमेकमुपार्जयत् ।
क्षुत्क्षामाः ते च शिशवो रुदन्ति करुणं ततः  ॥ २३.४ ॥
शिशून् बुभुक्षितान् दृष्ट्वा माता शोकार्तिविह्वला  ।
गर्हयन्ती सुदुःखार्ता ब्राह्मणी पतिमब्रवीत् ॥ २३.५ ॥
वृद्धौ च मातापितरौ साध्वी भार्या सुतः शिशुः  ।
भरणीयाः प्रयत्नेन एष धर्मः सनातनः  ॥ २३.६ ॥
भरणं पोष्यवर्गस्य पुत्राणां च विशेषतः  ।
एतच्छ्रुत्वा तु वचनं ब्राह्मण्याः शोकविह्वलः  ॥ २३.७ ॥
हरिकेशोऽब्रवीद्वाक्यं ब्राह्मणीं प्रति भारत  ।
न मया संचितं धान्यं न वित्तं गृहमेधिना  ॥ २३.८ ॥
ग्रामे ग्रामे भिक्षयित्वा सविभागं पृथक्पृथक् ।
ददामि परमं धान्यं नान्यां वृत्तिं तु कारये  ॥ २३.९ ॥

ब्राह्मण्युवाच - 
बालहत्यासमं पापं बाले वृद्धे क्षुधार्दिते  ।
तस्मात्प्रतिग्रहं कृत्वा भर्तव्या मम पुत्रकाः  ॥ २३.१० ॥
पुत्रेण लोकं जयति पुत्रेण सुखमेधते  ।
पुत्रेण स्वर्गमाप्नोति पितॄणां परमा गतिः  ॥ २३.११ ॥
अम्बरीषस्य नृपतेरयोध्याधिपतेः किल  ।
वर्तमाने महायज्ञे कुरुक्षेत्रे द्विजोत्तमाः  ॥ २३.१२ ॥
गताश्च ब्राह्मणास्तत्र प्रतिग्रहजिघृक्षया  ।
गाः कांचनं धनं प्राप्य शालग्रामनिवासिनः  ॥ २३.१३ ॥
नानाभरणशोभाढ्या आगताः समलंकृताः  ।
याहि यत्र द्विजाः सर्वे शालग्रामनिवासिनः  ॥ २३.१४ ॥
सुतार्थं हरिकेशोऽथ रक्षिते कुरुजाङ्गले  ।
अम्बरीषस्य नृपतेर्वर्तमाने महामखे  ॥ २३.१५ ॥
गृहीत्वा ब्राह्मणीं पुत्रान् कुरुक्षेत्रं जगाम ह  ।
प्रविष्टश्चाध्वरे तस्मिन् यत्र ते सन्ति ऋत्विजः  ॥ २३.१६ ॥
ब्रह्मघोषस्वरेणैव स दृष्ट्वा दिवि देवताः  ।
यमोऽङ्गिरामुनिर्विष्णुर्वशिष्ठो दक्ष एव च  ॥ २३.१७ ॥
बृहद्विष्णुः प्रसन्नात्मा शातातपपराशरौ  ।
आपस्तम्बोशनोव्यासाः कात्यायनबृहस्पती  ॥ २३.१८ ॥
हारीतः शङ्खलिखितौ याज्ञवल्क्योऽथ गौतमः  ।
दुर्वासाः काश्यपो गर्गो भारद्वाजोऽत्रिरेव च  ॥ २३.१९ ॥
नारदः पर्वतश्चैव पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः  ।
विभाण्डको भृगुश्चैव शाकटो बादरायणः  ॥ २३.२० ॥
बालखिल्या ब्रह्मपुत्रा ब्रह्मतेजो वपुर्धराः  ।
अष्टाशीतिसहस्राणि ब्रह्मदण्डं समारुहन्  ॥ २३.२१ ॥
अम्बरीषो महाराज दृष्ट्वा ब्राह्मणपुङ्गवम्  ।
ब्रह्मर्षींस्तान्नमस्कृत्य अर्घपाद्यैरपूजयत् ॥ २३.२२ ॥
किमर्थमागतो विप्रसभार्यः सहपुत्रकैः  ।
अनुग्रहमिमं मन्ये यन्मां वदसि सुव्रत  ॥ २३.२३ ॥
आतिथ्यकाले सम्प्राप्तो याचयस्व यथोचितम्  ।

ब्राह्मण उवाच - 
वित्तं वर्षशतं यावदेकैकाय सुताय मे  ॥ २३.२४ ॥
त्वं देहि जीवनायाश होमधेनुं तथोत्तमाम्  ।
अयुतं तु गवां भूप हेमभारपरिष्कृतम्  ॥ २३.२५ ॥
कोटिमेकां हिरण्यस्य वस्त्रभूषणमुत्तमम्  ।
इति तस्य वचः श्रुत्वा द्विजस्य पृथिवीपतिः  ॥ २३.२६ ॥
श्रद्धया परया युक्तः सर्वं दत्त्वा यथोदितम्  ।
शालग्रामपदं यानैः शीघ्रं प्रावेशयत्ततः  ॥ २३.२७ ॥
क्रतुमिष्ट्वा स राजर्षिर्मुमुदे देववच्चिरम्  ।
नानाविधान् स भुक्त्वाऽथ भोगान् पत्नीसुतैः सह  ॥ २३.२८ ॥
कालान्तरे ततः प्राप्ते ऋषिर्मृत्युवशं गतः  ।
मरुदेशे निरुदके ब्रह्मरक्षस्त्वमागतः  ॥ २३.२९ ॥
राजप्रतिग्रहाद्दुष्टात्पुनर्जन्म न विद्यते  ।
ब्राह्मण्यं यः परित्यज्य द्रव्यलोभेन मोहितः  ॥ २३.३० ॥
विषयामिषलुब्धस्तु कुर्याद्राज प्रतिग्रहम्  ।
नरके रौरवे घोरे तस्येह पतनं ध्रुवम्  ॥ २३.३१ ॥
वृक्षादावाग्निना दग्धाः प्ररोहन्ति वनागमे  ।
राजप्रतिग्रहाद्दग्धा न प्ररोहन्ति कर्हिचित् ॥ २३.३२ ॥
शोचन्ति पूर्व जन्मानि अन्यजन्मकृतानि च  ।
भार्यापुत्रकृतेनैव गतोऽहं नरकार्णवम्  ॥ २३.३३ ॥
एवमुक्त्वा कुरुक्षेत्रं पुत्रदारादिभिः सह  ।
तत्र द्वादशवर्षाणि उषित्वा सुबुभुक्षितः  ॥ २३.३४ ॥
उच्छिष्टं कश्मलं भुङ्क्ते राक्षसीं योनिमाश्रितः  ।
वाराणसीं प्रयागं तु पुष्करं नैमिषं तथा  ॥ २३.३५ ॥
गङ्गासागरसं भेदं क्षेत्रं कनखलं तथा  ।
केदारं च महापुण्यं प्रभासं शशिभूषणम्  ॥ २३.३६ ॥
अटित्वा सर्वतीर्थानि पापयोनिरतो नृप  ।
चिन्तयामास देहं मे न निवृत्तं कथंचन  ॥ २३.३७ ॥
तस्मात्पापविशद्ध्यर्थं प्रविशामि हुताशनम्  ।
भार्या तस्य सपुत्रा वै भर्तारं सुव्रताऽब्रवीत् ॥ २३.३८ ॥
किंचिद्विज्ञापयामि त्वां यदि मां मन्यसे विभो  ।
क्षणमात्रेण दुःखेन साधयामि सुखं बहु  ॥ २३.३९ ॥
ब्राह्मणस्य हि धर्मोऽयं सर्वस्तद्वह्णिसाधनेन  ।
तत्समाहृत्य दारूणि प्रदीप्य च हुताशनम्  ॥ २३.४० ॥
अहं विशाम्यविधवा भर्तारं प्रथमं द्रुतम्  ।
न पश्यामि पतन्तं वै ज्वलने दारुणे भृशम्  ॥ २३.४१ ॥
उक्ता साऽकाशवाण्या च मा ते मृत्युभयं शुभे  ।
श्रूयतां मम वाक्यं हि यथा धर्मो न हीयते  ॥ २३.४२ ॥
कुब्जारेवासमायोगे ब्रह्मरक्षोविमोक्षणम्  ।
तत्र स्नात्वा दिवं याति बिल्वाम्रकमर्चनात् ॥ २३.४३ ॥
लभते ब्रह्मलोकं च रक्षोयोनेश्च मोक्षणम्  ।

ब्रह्मराक्षस उवाच - 
काऽसि त्वं च वरारोहे कस्य चासि यशस्विनि  ॥ २३.४४ ॥
अनुग्रहार्थं भूतानां पूर्वजन्म कृतैः शुभैः  ।

आकाशवाण्युवाच - 
धन्याऽहं सर्वभूतानामव्यक्ताव्यक्तरूपिणी  ॥ २३.४५ ॥
एवमुस्त्वा तु सा देवी तत्रैवान्तरधीयत  ।
पुत्रदारान्वितो नत्वा हरिकेशः सुरेश्वरम्  ॥ २३.४६ ॥
सम्प्राप्त सुमुदायुक्तः कुब्जारेवासमागमम्  ।
तत्र स्नात्वा यथान्यायमर्चयित्वा महेश्वरम्  ॥ २३.४७ ॥
हुताशनं प्रविविशुः स्मृत्वा देवं हारिं हरम्  ।
स्वीयं गृहमिवाक्लेशाः कामक्रोधविवर्जिताः  ॥ २३.४८ ॥
तत्क्षणाद्दिव्यदेहास्तु ब्रह्मतेजोवपुर्धराः  ।
दिव्ययानं समारुह्य ब्रह्मलोकमवाप्नुयुः  ॥ २३.४९ ॥
पुत्रदारसमायुक्तो हरिकेशो नृपोत्तम  ।
तस्य तीर्थस्य माहात्म्याद्दिवि दीव्यति देववत् ॥ २३.५० ॥
शतमष्टोत्तरं तत्र लिङ्गानां पुण्यसङ्गमे  ।
मार्कण्डेश्वरमित्येकं मधुरेश्वरमेव च  ॥ २३.५१ ॥
शूलपाणिं तथैवान्यमगस्त्येश्वरमेव च  ।
एतान्यन्यानि चैवेह सिद्धलिङ्गानि सन्ति वै  ॥ २३.५२ ॥
एतत्सर्वं यथा न्यायं कथितं तव सुव्रत  ।
कुब्जारेवासमायोगं सुरासुरनिषेवितम्  ॥ २३.५३ ॥
प्रातर्यः कीर्तयेद्भक्त्या नर्मदां सप्तकल्पगाम्  ।
सर्वपापविनिर्मुक्तः स शैवं लभते पुरम्  ॥ २३.५४ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे कुब्जामाहात्म्ये त्रयोविंशोऽध्यायः ॥


अध्याय २४

युधिष्ठिर उवाच - 
समुत्पत्तिं च कुब्जाया यस्यां विमलमानसाः  ।
सर्वपापविनिर्मुक्ता गन्धर्वो रगराक्षसाः  ॥ २४.१ ॥
एतद्वै श्रोतुमिच्छामि विस्तरेण महामुने  ।
कथ्यतां मुनिशार्दूल समाख्यानं पुरातनम्  ॥ २४.२ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
शृणु राजन् कथां दिव्यां सर्वपापप्रणाशिनीम्  ।
चित्राङ्गदः शक्रसुतो गन्धर्वः काममोहितः  ॥ २४.३ ॥
समालम्ब्य कुमारीणां दशलक्षाणि भारत  ।
रेमे यथेच्छया सोऽपि पश्चान्मुक्तश्च किल्विषात् ॥ २४.४ ॥
आख्यानं कथयिष्यामि यथावृत्त पुरातनम्  ।
सुवर्णो नाम गन्धर्वस्तस्य भार्या यशस्विनी  ॥ २४.५ ॥
हेमगर्भेति विख्याता शक्रस्यैव यथा शची  ।
सुता तस्याः सुकामेति विदितानङ्गमोहिनी  ॥ २४.६ ॥
रूपयौवनसम्पन्ना ऊढा वै धनदेन सा  ।
गौर्याराधनयोगेन तस्याः पुत्रोऽप्यजायत  ॥ २४.७ ॥
केतुमाल इति ख्यातो राजा वैद्याधरे पुरे  ।
शशिरेखा प्रिया तस्य भार्व्या वै रूपशालिनी  ॥ २४.८ ॥
द्वे कन्ये जनयामास रतिः प्रीतिर्मनोरमे  ।
ददौ स कामदेवाय पाणिग्रहणपूर्वकम्  ॥ २४.९ ॥
कन्यानां दशलक्षाणि भूषणैर्भूषितानि च  ।
तास्तु यानसमारूढाः कामरूपा मनोरमाः  ॥ २४.१० ॥
विचित्रवस्त्राभरणा गौर्याराधन तत्परा  ।
तावन्न भुज्यते ताभिस्ताम्बूलं भोजनादिकम्  ॥ २४.११ ॥
यावन्न कार्यमस्माभिरिति सङ्कल्पमादधुः  ।
नित्यं तैर्यत्रिकं तास्तु चक्रुः सर्वा समाहिता  ॥ २४.१२ ॥
वसन्ते समनुप्राप्ते द्रष्टुं प्रेक्षणकं पुरा  ।
पुष्पकेण विमानेन जग्मुस्ता इन्द्रमन्दिरम्  ॥ २४.१३ ॥
क्रीडयित्वा यथा न्यायं मदिरामदविह्वलाः  ।
अदृष्ट्वैव भवानीं ताश्चक्रे ताम्बूलभक्षणम्  ॥ २४.१४ ॥
चित्राङ्गदस्य चापारं रूपं दृष्ट्वा वराङ्गनाः  ।
मोहिता नाऽभिजानन्ति मदिरोन्मत्तमानसाः  ॥ २४.१५ ॥
तैश्चापि कामिताः सर्वा गन्धर्व्यो मुदिताननाः  ।
नानाविधैस्तथा कार्यैश्चिक्रीडुर्मन्मथाद्दिवि  ॥ २४.१६ ॥
अतीते वत्सरे तास्तु गन्धर्वपुरमागताः  ।
गौरीं द्रष्टुं समाजग्मुरुमा माहेश्वरं पुरम्  ॥ २४.१७ ॥
नमस्कृत्य ततो देवीमिदं वचनमब्रुवन्  ।
रक्षस्वास्माकमीशानि च्युतानां नियमात्स्वकात् ॥ २४.१८ ॥
ततश्चुकोप देवी तान् पापकर्मरतान् प्रति  ।
व्रतादिकं हता ये ये परदाराविदूषकाः  ॥ २४.१९ ॥
अपत्रपा दुराचाराः सर्वलोकबहिष्कृताः  ।
तदधर्मस्य पापस्यानिष्कृतिर्धरणीतले  ॥ २४.२० ॥
कुमारीं कामयेद्यस्तु कामलोभेन मोहितः  ।
षष्टिवर्षसहस्राणि विष्ठायां जायते कृमिः  ॥ २४.२१ ॥
एतस्मिन्नन्तरे राजंस्ततश्चैत्राङ्गदः स्तुवन्  ।
प्रणम्य शिरसा देवीमिदं वचनमब्रवीत् ॥ २४.२२ ॥
शापस्य स भयाद्भूरि विललाप नराधिप  ।
अकार्यं कृतमस्माभिर्गन्धर्वतनयान्वितैः  ॥ २४.२३ ॥
प्रायश्चित्तं किमस्याद्य पापस्य गद निष्कृतिम्  ।
उवाच वचनं देवी गन्धर्वं काममोहितम्  ॥ २४.२४ ॥
धर्मक्रियाविलुप्तस्य स्वर्गलोकच्युतस्य च  ।
कुमारीदूषणे पापं महतां लोमहर्षणम्  ॥ २४.२५ ॥
कुमारीदूषणे पापे निष्कृतिर्न विधीयते  ।
मम गन्धर्वकन्याश्च मधुपानैर्विडम्बिताः  ॥ २४.२६ ॥
यूयं त्वनेन पापेन गन्धर्वाः काममोहिताः  ।
कुब्जावामनहीनाङ्गा भविष्यथ सहस्रशः  ॥ २४.२७ ॥
दिव्यवर्षसहस्रं तु मर्त्यलोके चरिष्यथ  ।
कन्याविकृतदोषेण कुब्जामर्कटकाननाः  ॥ २४.२८ ॥
स्वकर्मकृतदोषेण पापं भुञ्जन्तु भूतले  ।
एव शप्तास्तु ते देव्या सर्वे मर्त्य समागमन्  ॥ २४.२९ ॥
शोचन्तः स्वानि कर्माणि पूर्वजन्मकृतानि च  ।
बभ्रमुः सर्वतीर्थानि लोके चैव चराचरे  ॥ २४.३० ॥
विषण्णवदनास्सर्वे पापेनाऽनेन कार्षिताः  ।
शापस्याऽन्तं न विन्दन्ति सर्वतीर्थान् भ्रमन्त्यपि  ॥ २४.३१ ॥
एकविंशतिलक्षाणि गन्धर्वाणि तथाऽनघ  ।
न देवा न च तीर्थानि पापस्याऽस्य विशुद्धये  ॥ २४.३२ ॥
नान्यद्वा युज्यते कर्म मुक्त्वा चैव हुताशनम्  ।
कर्मणां दोषदाहेन मुञ्चामः पापकर्मणः  ॥ २४.३३ ॥
दत्तोऽस्माकं महाशापो पापमार्गनिवर्तकः  ।
एतस्मिन्नन्तरे प्राप्तः सकुबेरः पुराधिपः  ॥ २४.३४ ॥
सम्प्राप्तो नैमिषारण्ये यत्र चित्राङ्गदादयः  ।
तान् दृष्ट्वा सोऽब्रवीद्देवः क्षणमात्रं प्रतीक्षत  ॥ २४.३५ ॥
उमामाहेश्वरे यावद्वच्मि गत्वा यथोदितम्  ।
एवमुक्त्वा ययौ देवः कैलासं पर्वतोत्तमम्  ॥ २४.३६ ॥
साष्टाङ्गं च नमस्कृत्य उमया सहितं हरम्  ।
जय देवि सुरेशानि संसारार्णवतारिणि  ॥ २४.३७ ॥
त्वया सृष्टमिदं सर्वं त्रैलोक्यं सचराचरम्  ।
व्यापिनी शक्तिरूपेण सर्वेषां प्राणिनामपि  ॥ २४.३८ ॥
इत्येवमादिभिर्वाक्यैर्देवीं तुष्टाव वासवः  ।
स्तोत्रैः स्तुता महादेवी शक्रं वचनमब्रवीत् ॥ २४.३९ ॥
आर्तिः का ते समुत्पन्ना यथार्थं कथयस्व मे  ।
उवाच वचनं शक्रः पार्वतीं प्रति भारत  ॥ २४.४० ॥
वरदा यदि मे देवि वरं दातुं त्वमिच्छसि  ।
चित्राङ्गदादिपापस्य मोक्षणं क्रियतां शुभे  ॥ २४.४१ ॥

देव्युवाच - 
शिवाज्ञा वर्तते लोके पापस्यास्य विशुद्धये  ।
तस्मात्पापविशुद्ध्यर्थं त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्  ॥ २४.४२ ॥
देवदेवं महादेवं याचस्व परमेश्वरम्  ।
एवं देव्या वचः श्रुत्वा शक्रः प्रोवाच शङ्करम्  ॥ २४.४३ ॥
निष्कृतिस्त्वस्य पापस्य क्रियतां वचनात्मम  ।

शङ्कर उवाच - 
यज्ञपाकाश्रमं गत्वा मेकलातीरमाश्रितम्  ॥ २४.४४ ॥
यज्ञपर्वतमासाद्य विन्ध्यस्यैव सुतोत्तमम्  ।
तत्र यज्ञेश्वरं देवं लिङ्गं परमसिद्धिदम्  ॥ २४.४५ ॥
बिल्वाम्रकं तथा चान्यत्कल्पगा तीरमाश्रितम्  ।
पुण्यस्थाने तु तत्रास्य शापस्यान्तो भविष्यति  ॥ २४.४६ ॥
एकविंशतिलक्षाणि तत्र मुक्तानि सङ्गमे  ।
गन्धर्वाणां महाराज कुब्जभावमुपेयुषाम्  ॥ २४.४७ ॥
महानदी नृपश्रेष्ठ कुब्जा तेन प्रकीर्तिता  ।
दिव्ययानसमारूढाः स्तूयमाना मरुद्गणैः  ॥ २४.४८ ॥
मुदा परमया युक्ता गान्धर्वं लोकमाप्नुयुः  ।
बिल्वाम्रकं पूजयित्वा गन्धर्वा गतकिल्बिषाः  ॥ २४.४९ ॥
यथा पूर्वं तथेदानी तीर्थस्याऽस्य प्रभावतः  ।
हर्षेण महता युक्तः शक्रोऽपि त्रिदिवालयम्  ॥ २४.५० ॥
जगाम त्रिदशैः सार्धं परिपूर्णमनोरथः  ।
षडस्य चोत्तरे भागे षडस्य दक्षिणे तथा  ॥ २४.५१ ॥
एवं ते कथितो राजन् रेवाकुब्जासमागमः  ।
अनेके यस्य माहात्म्यात्संसिद्धिं परमां गताः  ॥ २४.५२ ॥
श्रवणात्कीर्तनाद्वाऽपि मुच्यते भवबन्धनात् ॥ २४.५३ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे कुब्जामाहात्म्ये चित्राङ्गदशापमोचनो नाम चतुर्विंशोऽध्यायः ॥


अध्याय २५

मार्कण्डेय उवाच - 
अथान्यत्कथयिष्यामि तीर्थानां तीर्थमुत्तमम्  ।
सर्वपापहरं दिव्यं स्वर्गसोपानसन्निभम्  ॥ २५.१ ॥
सपादकोटितीर्थानि पुरे माहेश्वरे नृप  ।
रौद्रं वारुणमासाद्य क्रोशमात्रप्रमाणतः  ॥ २५.२ ॥
अत्रान्तरे महाराज शिवक्षेत्रमुदाहृतम्  ।
प्राणत्यागं च यः कुर्याच्छिवलोके च मोदते  ॥ २५.३ ॥
तिर्यग्योनिगताः पापाः कीटपक्षिमृगादयः  ।
तेऽपि यान्ति शिवस्थानं यत्र देवो महेश्वरः  ॥ २५.४ ॥
तिलोदकप्रदानेन मातृकाः पितृकास्तथा  ।
पितरस्तस्य तृप्यन्ति यावदाभूतसम्प्लवम्  ॥ २५.५ ॥
तत्रेष्टा ब्रह्मणा पूर्वमसंख्येयां मखोत्तमाः  ।
शक्रश्च देवराज्रत्वं तत्रेष्ट्वा समवाप्तवान्  ॥ २५.६ ॥
कार्तवीर्येण तत्रैव कृतं यज्ञशतं पुरा  ।
अयोध्यायां पुरा राजन् यज्ञदानपरायणः  ॥ २५.७ ॥
आदित्यस्य सुतश्चासीत्सूर्यवंशे महीपतिः  ।
जित्वाऽसुरांस्तथा दैत्यान् रक्षोगणसमन्वितान्  ॥ २५.८ ॥
मनुर्नाम्ना चक्रवर्ती शक्रादीशाद्गुणोत्तमः  ।
पुरोत्तमे न सर्पन्ति मृत्युरोगजरास्तथा  ॥ २५.९ ॥
शतार्द्धसाप्तभौमैश्च गृहैर्हेममयैः शुभैः  ।
वापीकूपतडागानां दीर्घिकानां शतैर्युता  ॥ २५.१० ॥
सुशोभिता प्रेक्षणीयैर्नानारूपैर्विलासिभिः  ।
वेणुवीणाध्वनियुता नानावाद्यैः सहस्रशः  ॥ २५.११ ॥
अलकेव कुबेरस्य शक्रस्येवामरावती  ।
पुरी विराजते तद्वदयोध्या देवनिर्मिता  ॥ २५.१२ ॥
लक्षाणि द्वे च सार्धाणि प्रजा जीवन्ति तत्र च  ।
तत्रैव वंशे राजर्षीरभूत्परमधार्मिकः  ॥ २५.१३ ॥
नानामखसहस्रैर्यो ददाह पृथिवीमिमाम्  ।
न तद्देशो न तत्तीर्थं न तद्राष्टं न चाश्रमः  ॥ २५.१४ ॥
नेष्टं यत्र महायज्ञैः सालङ्कायनभूभृता  ।
सस्यमालाधृता पृथ्वी धनधान्यसमन्विता  ॥ २५.१५ ॥
स्वयं कामदुघा गावः पट्टवस्त्रमहीरुहाः  ।
यज्ञैः सर्वैर्विवाहैश्च वेदैर्माङ्गल्यमङ्गलैः  ॥ २५.१६ ॥
एवं तु सततं धात्री कालेन महता ततः  ।
अनावृष्टिरभूद्राष्ट्रे पुरा द्वादशवार्षिकी  ॥ २५.१७ ॥
मृता जानपदाः सर्वे द्विपदाश्च चतुष्पदाः  ।
तृणगुल्मलतावल्यो भूतग्रामं चतुर्विधम्  ॥ २५.१८ ॥
हाहाकारोमहानासीद्देवासुरनृणां तथा  ।
सालङ्कायनराजर्षिः चिन्तयामास भारत  ॥ २५.१९ ॥
जन्मप्रभृति मे पापं किंचिदेव न विद्यते  ।
पूजयामि हरिं देवं संसारार्णवतारणम्  ॥ २५.२० ॥
ब्राह्मणांश्च मुनींश्चैव तर्पयामास चेच्छया  ।
बृहस्पतिसमं बुद्ध्या वशिष्ठं ब्रह्मवादिनम्  ॥ २५.२१ ॥
पप्रच्छ नृपतिर्भक्त्या साष्टाङ्गं प्रणिपत्य च  ।
अनावृष्टिरभूद्विप्र कथं द्वादशवार्षिकी  ॥ २५.२२ ॥
नाऽपराधो मया कश्चित्कृतो ब्राह्मणदेवयोः  ।
संशयो मे महास्तत्र वेदानुग्रहतत्पर  ॥ २५.२३ ॥

वशिष्ठ उवाच - 
शृणु राजन्महाबाहो अनावृष्टेश्च कारणम्  ।
पुरा सांवत्सरे यज्ञे वृद्धाश्च मुनयोऽवदन्  ॥ २५.२४ ॥
तेषां च वचनं श्रुत्वा कर्तव्यं जनसंसदि  ।
तावदेव मुनिश्चात्रिः पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः  ॥ २५.२५ ॥
भृगुरग्निर्मरीचिश्च कश्यपोऽथ विभाण्डकः  ।
जमदग्निश्च माण्डव्यो यमो विष्णुस्तथाङ्गिराः  ॥ २५.२६ ॥
बृहस्पतिस्तथा दक्षः शातातपपराशरौ  ।
उशना गौतमश्चैव व्यासः कात्यायनस्तथा  ॥ २५.२७ ॥
विश्वामित्रोऽथ शाण्डिल्यः कक्षः कात्यायनिस्तथा  ।
हारीतः शङ्खलिखितौ याज्ञवल्क्योऽथ गालवः  ॥ २५.२८ ॥
आत्रेयः शौनको गर्गो जह्नुरुद्दालकस्तथा  ।
कौशिको भार्गवोऽगस्त्यो दुर्वासाश्च्यवनस्तथा  ॥ २५.२९ ॥
एते चान्येऽपि बहवो ऋषयः सूर्यवर्चसः  ॥ २५.३० ॥
धर्माणामुपदेष्टारो वेदशास्त्रानुयायिनः  ।
अनावृष्टिं तु वै ज्ञात्वा प्रत्ययोध्यां प्रतस्थिरे  ॥ २५.३१ ॥
आगतान् स मुनीन् दृष्ट्वा राजा परमधार्मिकः  ।
उदतिष्ठन्महाभाग दिवि शक्र इवऽपरः  ॥ २५.३२ ॥
तानभ्यर्च्य यथा न्यायमर्घपाद्यादिभिः स्वयम्  ।
उपविष्टान् यथा न्यायमासने शुभदर्शने  ॥ २५.३३ ॥
स कारणमनावृष्टेः तान् पप्रच्छ महात्मनः  ।
अब्रुवन्मुनयो वाक्यं सालङ्कायनभूपतिम्  ॥ २५.३४ ॥
भविष्यभूततत्त्वज्ञं सप्तकल्पान्तवासिनम्  ।
मार्कण्डेयं महात्मानं सर्वेषां गुरुमर्चय  ॥ २५.३५ ॥
तस्याश्रमपदं गत्वा ब्राह्मणैः सह चिन्तय  ।
यं यं धर्मं स वदति तं तं कर्तुमिहार्हसि  ॥ २५.३६ ॥
एवमुक्तो द्विजैः सर्वैः सालङ्कायनभूपतिः  ।
उवाच वचनं सर्वान्मुनीन्द्रां छंसितव्रतान्  ॥ २५.३७ ॥
अनुग्रहमिमं मन्ये प्रसादं मुनिसत्तमाः  ।
आदिदेश ततो राजा भ्रातरौ द्वारपालकौ  ॥ २५.३८ ॥
सुधन्ववीरधन्वानौ प्रतीहारौ महाबलौ  ।
रथे हयानि युज्यन्तां ब्राह्मणारोहणं प्रति  ॥ २५.३९ ॥
ब्रह्मशर्मा देवशर्मा मन्त्रिणौ तत्त्वदर्शिनौ  ।
पप्रच्छ गमनार्थाय कर्तव्यं च यथाऽदिशत् ॥ २५.४० ॥

मन्त्रिणावूचतुः॒
समयज्ञो महाबाहो त्वमेव विहितं कुरु  ।
राजा तद्वचनं श्रुत्वा धर्मशास्त्रविशारदः  ॥ २५.४१ ॥
उवाच श्लक्ष्णाया वाचा हर्षगद्गदमानसः  ।
गन्तव्यं ब्राह्मणैः सार्द्धं यत्र कल्पान्तगो मुनिः  ॥ २५.४२ ॥
एवमुक्त्वा ययौ राजा ब्राह्मणैः सह भारत  ।
दिव्ययानसमारूढः सम्प्राप्तः कल्पगातटम्  ॥ २५.४३ ॥
धर्मारण्यं समासाद्य मार्कण्डं मुनिभिः सह  ।
स समीपे समासीनं प्रणम्य प्रणतिक्षमम्  ॥ २५.४४ ॥
आपृष्टः कुशलं तेन तदा वै ब्रह्मवादिना  ।
उवाच वचनं राजा मार्कण्डं ज्ञानचक्षुषम्  ॥ २५.४५ ॥
अद्य मे कुशलं ब्रह्मंस्त्वत्पादाम्बुजदर्शनात् ।
किंतु मां बाधते नित्यं भविष्यं चैव तत्त्ववित् ॥ २५.४६ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
अपमार्गेण प्रजानां देव ब्राह्मणहिंसया  ।
वर्णाश्रमविलोपेन अधर्मो धर्मबाधकः  ॥ २५.४७ ॥
शम्भुर्न पूज्यते यत्र रुद्रभागो न दीयते  ।
देशे तस्मिननावृष्टिर्दुर्भिक्षं मरणं ध्रुवम्  ॥ २५.४८ ॥
विनश्यन्ति प्रजा राष्ट्रे अल्पायुर्नृपतिर्भवेत् ।
अब्रह्मण्या ब्राह्मणाश्च शूद्रा वै ब्रह्मवादिनः  ॥ २५.४९ ॥
शिवजपं यज्ञसूत्रं शूद्रो धारयते यदा  ।
अलिङ्गिनो लिङ्गिनश्च अव्रता व्रतधारिणः  ॥ २५.५० ॥
स्वपापं कृतवन्तश्च तान् स्वराष्ट्रे प्रवासिनः  ।
सव्याङ्गे ब्रह्मसूत्रं च वह्णिसूत्रं च कारयेत् ॥ २५.५१ ॥
गर्दभारोहणं तस्य कारयेल्लोकगार्हितम्  ।
एतत्ते कथितं राजन्ननावृष्टेश्च कारणम्  ॥ २५.५२ ॥
अनावृष्ट्या सस्यहानिस्तत्क्षयान्म्रियते प्रजा  ।
प्रजाक्षयाद्वेदहानिस्तद्धानौ यज्ञसंक्षयः  ॥ २५.५३ ॥
तत्क्षयाद्धर्महानिश्च तद्धानौ वर्णसङ्करः  ।
तत्सङ्करात्कर्मलोपः पतनं नरके ध्रुवम्  ॥ २५.५४ ॥
गङ्गासागरसम्भेदे चाण्डालाः सप्तसाम्प्रतम्  ।
कणधूमं पिबन्त्याशु ऊर्ध्वपादा ह्यधः शिराः  ॥ २५.५५ ॥
चकम्पिरे सुराः सर्वे सिद्धगन्धर्वकिन्नराः  ।
देवराजः सुरैः सार्धमासनाच्चलितो नृप  ॥ २५.५६ ॥
तपसस्तु प्रभावोऽयमपि दृष्टो नराधिप  ।
नैमिषे च महारण्ये सुरासुरनमस्कृते  ॥ २५.५७ ॥
शतमष्टोत्तरं सर्वे तापसाः शूद्रजन्मनः  ।
ब्रह्मकर्म समासाद्य स्थिता धर्मपरायणाः  ॥ २५.५८ ॥
अधर्मचारिणां पुंसां राजा पापेन लिप्यते  ।
अयज्ञयाजकस्थाने अनावृष्टिर्भवेत्सदा  ॥ २५.५९ ॥
अपूजनात्तथा नित्यं देवेदेवस्य शूलिनः  ।
न स्वर्गो नापवर्गश्च न भोगाश्चापि पुष्कलाः  ॥ २५.६० ॥
ब्रह्मविष्णुसुरेन्द्राद्या अर्चयन्ति महेश्वरम्  ।
किं पुनर्मानुषाः पापा राजानः पापजीविनः  ॥ २५.६१ ॥
नार्चयन्ति महेशं ये ते नराः पापभागिनः  ।
न च स्वर्गस्य मोक्षस्य फलं भोगमवाप्नुयुः  ॥ २५.६२ ॥
तस्मान्नृप त्वं श्रेयांसि ब्राह्मणैः सह चिन्तय  ।
नर्मदातीरमासाद्य रुद्रयज्ञं समारभ  ॥ २५.६३ ॥
तेषां शिरांसि होमेऽस्मिन् पातय त्वं यथाविधि  ।
समर्चय सुरेशानं ततः शान्तिर्भविष्यति  ॥ २५.६४ ॥
कामवर्षी च पर्जन्यः पुनः सृष्टिः प्रवर्तते  ।
मुच्यतां पापदोषेण राज्यं स्वर्गमवाप्स्यसि  ॥ २५.६५ ॥
तवैतत्कथितं राजन् यथादृष्टं मयाऽनघ  ।
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा राजा परमधार्मिकः  ॥ २५.६६ ॥
नमस्कृत्य मुनिश्रेष्ठमृषिभिः सह भारत  ।
अनुग्रहमिमं मन्ये त्वत्प्रसादाद्यथोदितम्  ॥ २५.६७ ॥
आदिदेश प्रतीहारान् यज्ञसम्भारसिद्धये  ।
गत्वाऽयोध्यां पुरीं रम्यामादेशं मखसम्भवम्  ॥ २५.६८ ॥
यज्ञोपस्करमादाय सर्वैरागम्य तामिति  ।
राज्ञीनां च कुमाराणां सहस्रं साष्टकं तथा  ॥ २५.६९ ॥
सर्वांश्चैव महीपालान्नानादेशसमुद्भवान्  ।
सप्तरात्राभ्यन्तरतो यथा यज्ञः प्रवर्तते  ॥ २५.७० ॥
नमस्कृत्य गतौ तौ तु प्रतीहारौ पुरं प्रति  ।
कथयामासतुस्तत्र यथोद्दिष्टं नृपेण तु  ॥ २५.७१ ॥
अष्टोत्तरसहस्रं तु राज्ञीनां दिव्यवाससाम्  ।
कुमारा ये च राजानो ये चान्ये गृहकर्मिणः  ॥ २५.७२ ॥
असूताक्षतयोनीनां लक्षमेकं तु योषिताम्  ।
रम्भोर्वशीसमानानां रूपेणाप्रतिमत्विषाम्  ॥ २५.७३ ॥
महोरस्कन्धगात्राणां वाहानामयुतानि षट् ।
सुवर्णारत्नपूर्णानां मुद्राणामयुतं तथा  ॥ २५.७४ ॥
सवसानां च धेनूनां त्रिंशल्लक्षाणि यन्त्रितः  ।
पाण्डुराणां हयानां तु अयुतानि दशैव तु  ॥ २५.७५ ॥
घण्टाभरणशोभानां दन्तिनामयुतं तथा  ।
यज्ञोपस्करमादाय सर्वसम्भारसम्भृतम्  ॥ २५.७६ ॥
प्रस्थितौ नर्मदां राज्ञे सन्निवेशयतां पुरः  ।
प्रणम्य चाब्रवीद्राजा सप्तकल्पान्तवासिनम्  ॥ २५.७७ ॥
आदेशो दीयतां मह्यं मखं यत्र प्रवर्तते  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
वैदूर्यस्य च वारुण्यां यज्ञयूपांश्च मण्डपान्  ॥ २५.७८ ॥
अन्यांश्च यज्ञसम्भारान् सर्वांस्तत्रैव कारय  ।
वशिष्ठं वामदेवं च भृगुमङ्गिरसं तथा  ॥ २५.७९ ॥
पुलस्त्यं पुलहं चैव भारद्वाजं च कश्यपम्  ।
याज्ञवल्क्यं मुनिं चैव मुनिं दुर्वाससं तथा  ॥ २५.८० ॥
विभाण्डकं पर्वतं च विश्वामित्रं च नारदम्  ।
शौनकं चैव गर्गं च संवर्तं च पराशरम्  ॥ २५.८१ ॥
आपस्तम्बोशनो व्यासान् सकात्यायनगौतमम्  ।
हारीतं शङ्खलिखितौ ऋष्यशृङ्गं च सोमपम्  ॥ २५.८२ ॥
अष्टाशीतिसहस्राणि वालखिल्यान्मुनींस्तथा  ।
सर्वदेवनमस्कार्यो यज्ञपर्वतसंज्ञितः  ॥ २५.८३ ॥
हिरण्मया महास्तम्भा यादृशैरुपशोभिताः  ।
बहुधा यत्र शोभन्ते तथोक्ते यज्ञमण्डपे  ॥ २५.८४ ॥
कुण्डस्थलीः स्रुवास्सर्वाः कृत्वा हेममया नृपः  ।
नानाविधैर्भक्ष्यभोज्यै रसैश्च विविधैस्तथा  ॥ २५.८५ ॥
सरितः सागरां शैलांस्तीर्थराजं च सर्वशः  ।
लोकपालान्महाबाहुरसुरान् दैत्यदानवान्  ॥ २५.८६ ॥
चन्द्रादित्यौ ग्रहैः सार्धं नक्षत्रध्रुवमण्डलम्  ।
ब्रह्माद्यांश्च सुरांस्तत्र मरुतो देवतास्तथा  ॥ २५.८७ ॥
विष्णुं चैव सुरेशानं यज्ञे तत्पुरुषं स्वयम्  ।
आवाहयन्महादेवं गणकोटिसमन्वितम्  ॥ २५.८८ ॥
आवाहितस्ततश्चाग्निर्ब्राह्मणैर्वेदपारगैः  ।
निर्धूमः प्रज्वलंश्चैव सूर्यकोटिसमप्रभः  ॥ २५.८९ ॥
वेदध्वनितनिर्घोषैर्दिवं भूमिं च नादयन्  ।
कणधूमकृताहारांश्चाण्डालान् सप्तवानय  ॥ २५.९० ॥
तानानय तथा शूद्रान्नैमिषारण्यवासिनः  ।

वशिष्ठ उवाच - 
अनुग्रहमिमं मन्ये यन्मां वदसि पार्थिव  ॥ २५.९१ ॥
कुशाग्रेण ततो राजा तेषां मूर्ध्नो न्यपातयत् ।
तं दृष्ट्वा मानुषं होमं सामिषं प्रेतरूपिणम्  ॥ २५.९२ ॥
प्रणष्टतोया रेवा तु विहाय त्रिदिवं गता  ।
होमावसाने सम्प्राप्ते स्नानार्थं नर्मदां ययुः  ॥ २५.९३ ॥
शुष्कतोयां ततोऽपश्यन्नर्मदां शंसितव्रताः  ।
विस्मयं परमं प्राप्तः प्राह दुर्वाससं नृपः  ॥ २५.९४ ॥
चुकोप राजा विप्रेषु पापकर्मा दुरासदः  ।
पर्जन्यार्थं वृष्टिकामैः कृतो यज्ञो निरर्थकः  ॥ २५.९५ ॥
पयः पुरातनं नष्टं न जातं वर्षणं क्वचित् ।
राज्ञस्तु वचनं श्रुत्वा दुर्वासाश्चाऽब्रवीत्नृपम्  ॥ २५.९६ ॥
मुनींश्च सर्वांस्तत्रस्थान् धर्मतत्त्वविशारदान्  ।
उदकं सर्वलोकानामीप्सितं च न संशयः  ॥ २५.९७ ॥
ब्राह्मणानां तपो होमो वेदमन्त्रा वशे स्थिताः  ।
दक्षिणा यज्ञरक्षा च यजमानवशे नृप  ॥ २५.९८ ॥
यज्ञोपस्करणं किंचिद्यच्चान्यद्वेदसम्मितम्  ।
तत्सर्वं यजमानेन वेदमूलं द्विजोत्तमाः  ॥ २५.९९ ॥
वितोया नर्मदा जाता पर्जन्यो नैव वर्षति  ।
तत्सर्वं कृतमेवं तु श्रुतिरेषा सनातनी  ॥ २५.१०० ॥
या ययौ तां प्रतीक्षस्व नर्मदामापगोत्तमाम्  ।
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा क्षमस्वेत्यब्रवीत्नृपः  ॥ २५.१०१ ॥
वशिष्ठो वामदेवश्च वदत्येवं युधिष्ठिर  ।
काशीपुर्यां प्रयागे वा गङ्गायमुनसङ्गमे  ॥ २५.१०२ ॥
तत्रैव वर्तते यज्ञः सत्यमेव तपोधनाः  ।
केचिदाहुः कुरुक्षेत्रं स्थाने यत्र सरस्वती  ॥ २५.१०३ ॥
समुद्दिष्टानि तीर्थानि मुनिभिस्तु पृथक्पृथक् ।
अब्रवीत्सहसा राजन् दुर्वासा रौद्रतापसः  ॥ २५.१०४ ॥
नारदोऽपि मुनिश्रेष्ठः तापसो गतकिल्बिषः  ।
सरस्वत्यां महाराज तत्र तोयं न विद्यते  ॥ २५.१०५ ॥
तेषां तद्वचनं श्रुत्वा सालङ्कायनभूपतिः  ।
अब्रवीच्च ततो वाक्यं सर्वानृषिगणान् प्रति  ॥ २५.१०६ ॥
क्षणमेकं प्रतीक्षध्वं यावद्वहति कल्पगा  ।
इत्युक्त्वा स नृपश्रेष्ठः ततस्तुष्टाव कल्पगाम्  ॥ २५.१०७ ॥
नमस्तेऽस्तु सुरेशानि नमस्ते शङ्करात्मजे  ।
इडा च पिङ्गला चैव उमा गङ्गा सरस्वती  ॥ २५.१०८ ॥
गायत्री वेदमाता च सावित्री च सरस्वती  ।
ब्राह्मी च वैष्णवी गौरी लोकमाता यशस्विनी  ॥ २५.१०९ ॥
समुद्दिष्टानि तीर्थानि पृथिव्यां यानि कानि च  ।
त्वयाऽवृतानि सर्वाणि जगच्च सचराचरम्  ॥ २५.११० ॥
न तत्पश्यामि त्वद्वाराऽवृतं यन्न प्रदृश्यते  ।
त्वत्तोयस्नानमात्रेण तृप्ता यान्ति परां गतिम्  ॥ २५.१११ ॥
श्रुत्वा स्तोत्रमिदं देवी राज्ञश्चामिततेजसः  ।
मकरासनमारूढा प्रत्यक्षा सप्तकल्पगा  ॥ २५.११२ ॥
प्राह ब्रूहि वरं राजन् यत्ते मनसि वर्तते  ।

राजोवाच - 
पूर्वान् सप्त परान् सप्त प्रवाहानक्षयान् कुरु  ॥ २५.११३ ॥
वरमेतमहं मन्ये सप्तकल्पान्तवासिनि  ।

नर्मदोवाच - 
दत्तो वरो मया ह्येष सत्यं तव नराधिप  ॥ २५.११४ ॥
एवमुक्त्वा सरिच्छ्रेष्ठा जलौघेन परिप्लुता  ।
प्रवाहैर्विस्तृतैस्तत्र वहन्ती सा व्यवस्थिता  ॥ २५.११५ ॥
तं दृष्ट्वा तादृशं कर्म सालङ्कायनभूपतेः  ।
तुष्टुवुर्मुनयः सर्वे सत्यधर्मपरायणाः  ॥ २५.११६ ॥
स्नानावगाहनं पानं चक्रुस्ते पितृतर्पणम्  ।
ततो निर्वतितो यज्ञो विप्रैः सर्वस्वदक्षिणैः  ॥ २५.११७ ॥
यो यत्कामयते कामं तत्तस्मै प्रतिपादितम्  ।
वस्त्रालङ्कारदानैश्च दिव्ययानैः सुशोभनैः  ॥ २५.११८ ॥
ऋत्विजः पूजिताः सर्वे सालङ्कायनभूभृता  ।
युगपत्पूजिताः सर्वे ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः  ॥ २५.११९ ॥
ततः शिवालयं गत्वा लिङ्गं त्रिदशपूजितम्  ।
नाम्ना माहेश्वराख्यातं सर्वकामफलप्रदम्  ॥ २५.१२० ॥
उमया सहितं शम्भुं भुक्तिमुक्तिप्रदायकम्  ।
ओं महेश्वराय देवाय शम्भवाय नमो नमः  ॥ २५.१२१ ॥
इत्यादिना तु मन्त्रेण समभ्यर्च्य विधानतः  ।
कृताञ्जलिपुटो भूत्वा स्थितस्तत्रैव पार्थिवः  ॥ २५.१२२ ॥
ततो विनिर्गता देवी पदमूलेन शूलिनः  ।
प्रवाहो नर्मदा भेदे नार्मदः सुरपूजितः  ॥ २५.१२३ ॥
ईश्वराद्यास्तथा देवाः सर्वे तुष्टास्तु भारत  ।
वरं याचस्व भूपाल यथेष्टं मनसेप्सितम्  ॥ २५.१२४ ॥
उवाच वचनं देवान् राजा परमधार्मिकः  ।
यदि मे वरदा यूयं कामदाश्च प्रसादतः  ॥ २५.१२५ ॥
इदं स्थानं तु न त्याज्यमीश्वराद्यैः सुरैरपि  ।
यान्तु राष्ट्रे प्रजावृद्धिमनावृष्ट्या प्रपीडिताः  ॥ २५.१२६ ॥
इदं वरमहं मन्ये पापा यान्तु त्रिविष्टपम्  ।
अग्निश्चाहवनीयोऽत्र स्वयं तिष्ठति सर्वदा  ॥ २५.१२७ ॥

देवा ऊचुः॒
यत्त्वया भाषितं राजंस्तत्सर्वं तु भवेदिति  ।
एवमुक्त्वा ययुः सर्वे ह्यन्तर्धानं च खेचराः  ॥ २५.१२८ ॥
पुनः प्रवर्धितं राष्ट्रं कामवर्षी च वासवः  ।
यज्ञं निवर्तयित्वा तु दिव्यामात्यैः समावृतः  ॥ २५.१२९ ॥
महीपालसहस्रैस्तु सान्तःपुरपरिच्छदः  ।
विवेश नगरीं रम्यामयोध्यां देवनिर्मिताम्  ॥ २५.१३० ॥
एतत्ते कथितं राजन्नुमामाहेश्वरं प्रति  ।
तिर्यग्योनिगताः पापा मृगपक्षिसरीसृपाः  ॥ २५.१३१ ॥
अवशः स्ववशो वाऽपि शिवलोकमवाप्नुयात् ॥ २५.१३२ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे पञ्चविंशोऽध्यायः ॥


अध्याय २६

मार्कण्डेय उवाच - 
अथान्यत्कथयिष्यामि मण्डपेश्वरमुत्तमम्  ।
स्नातमात्रो नरस्तत्र न विशेद्योनिसङ्कटम्  ॥ २६.१ ॥
दशलक्षाणि तीर्थानि तस्मिंस्तिष्ठन्ति भारत  ।
मण्डपेश्वरतीर्थस्य कूर्मवृद्धिवदर्चनम्  ॥ २६.२ ॥
सुरासुरगणैरिष्टं तस्मिंस्तीर्थे नराधिप  ।
अनेकभाविकं पापं तत्क्षणादेव नश्यति  ॥ २६.३ ॥
तिलोदकप्रदानेन पिण्डपातेन भारत  ।
तृप्यन्ति पितरः सर्वे यावत्तिष्ठति कल्पगा  ॥ २६.४ ॥
तत्र यस्त्यजति प्राणानवशस्ववशोऽपि वा  ।
दशवर्षसहस्राणि राजा वैद्याधरे पुरे  ॥ २६.५ ॥
मानसौ ब्रह्मणः पुत्रौ बादरायण शाकटौ  ।
अगस्त्यस्याश्रमं पुण्यं महर्षिगणसेवितम्  ॥ २६.६ ॥
कन्दमूलफलैः शाकैः शिवभक्तिपरायणैः  ।
एकदाऽवसरे प्राप्ते अजापालो नृपात्मजः  ॥ २६.७ ॥
अयोध्याधिपतिः श्रीमान् चक्रतुल्यपराक्रमः  ।
अष्टोत्तरं शतं व्याघ्रानजाः कृत्वा ररक्ष च  ॥ २६.८ ॥
सपादलक्षं जीवन्ति प्रजास्तस्मिन्महीपतौ  ।
धनाढ्या धनदस्येव प्रशशास पुरीं तथा  ॥ २६.९ ॥
स कदाचित्महाभागः ससैन्यो मृगयां गतः  ।
महीपालसहस्रेण मुदा परमया युतः  ॥ २६.१० ॥
सोऽपश्यत्पर्वतस्याग्रे मेरुतुल्ये महीपतिः  ।
पुष्पारामसहस्राणि हर्म्याणि विविधानि च  ॥ २६.११ ॥
तत्रैव शतसाहस्रं यतीनामूर्ध्वरेतसाम्  ।
भक्त्याऽभ्यर्च्य विधानेन देवेशं च मुनींस्तथा  ॥ २६.१२ ॥
प्रणम्योवाच मधुरं बादरायणशाकटौ  ।
पितॄणां तारणार्थाय श्राद्धकालत्वसिद्धये  ॥ २६.१३ ॥
महानयं भवद्भिश्च प्रसाद क्रियतां मयि  ।
अभ्यर्च्य तान्मुनीन् सर्वान् प्रणिपत्य स्थितस्ततः  ॥ २६.१४ ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा अजापालस्य भूभृतः  ।
ऋषीणां तापसौ वृद्धौ बादरायणशाकटौ  ॥ २६.१५ ॥
ऊचतुस्तौ तु वचनमजापालं नराधिपम्  ।
न राजग्राहकाः सर्वे मुनयः शंसितव्रताः  ॥ २६.१६ ॥
राजप्रतिग्रहो घोरो रौद्रः पापो भयावहः  ।
नरके यातनां घोरां कः सोढुं शक्तिमान् भवेत् ॥ २६.१७ ॥
स्वस्ति तेऽस्तु नृपश्रेष्ठ पन्थानः सन्तु ते शिवाः  ।
एवमुक्त्वा तु चक्रुस्ते मुनयो वाक्यसंयमम्  ॥ २६.१८ ॥
ब्रह्मशापभयाद्भीतो नृपस्तूष्णीं बभूव ह  ।
गजानां दशसाहस्रं घण्टाभरणभूषितम्  ॥ २६.१९ ॥
प्रादाद्विप्राय संकल्प्य मठं हेममयं शुभम्  ।
कालञ्जरगिरिं राजा त्रिश्चकार प्रदक्षिणाम्  ॥ २६.२० ॥
नमस्कृत्वा महेशानं भक्तियुक्तः सुहृद्वृतः  ।
जगाम स्वपुरं राजा यथा शक्रोऽमरावतीम्  ॥ २६.२१ ॥
गते तस्मिन्महीपाले ऋषयः काममोहिताः  ।
केचिद्गजसमारूढा नानारत्नसमन्विताः  ॥ २६.२२ ॥
केचिदश्वसमारूढा वीज्यमानाश्च चामरैः  ।
लभन्ते विविधान् भोगांस्ते ब्रह्मर्षितपोधनाः  ॥ २६.२३ ॥
देवस्वभक्षकाः सर्वे स्त्रीलोभवशवर्तिनः  ।
सुखं च परमं प्राप्ता देवद्रव्येन राजसाः  ॥ २६.२४ ॥
कालान्तरे ततः प्राप्ते सर्वे मृत्युवशं गताः  ।
वर्जयित्वा तु विप्रौ द्वौ बादरायणशाकटौ  ॥ २६.२५ ॥
श्वयोनिं समनुप्राप्ताः सर्वे ते मुनिपुङ्गवाः  ।
अमेध्यभक्षकाः पापा देवनिर्माल्यभक्षणात् ॥ २६.२६ ॥
तेषां सम्पर्कभावेन श्ववक्त्रौ द्वावुपस्थितौ  ।
शोचन्तः स्वानि कर्माणि व्याहरन्तः स्वकां गिरम्  ॥ २६.२७ ॥
पप्रच्छतुः श्वयोनींस्तौ बादरायणशाकटौ  ।
कर्मणा केन यूयं वै श्वयोनिं समुपागताः  ॥ २६.२८ ॥

ऋषय ऊचुः॒
देवद्रव्ये गुरुद्रव्ये द्रव्ये चण्डीश्वरस्य च  ।
त्रिविधं पातकं दृष्टं दानभक्षणलङ्घनात् ॥ २६.२९ ॥
तस्मात्सम्पर्कदोषेण सारमेयत्वमागताः  ।
बभ्रमुः सर्वतीर्थानि दिव्यं वर्षशतं तथा  ॥ २६.३० ॥
नैमिषारण्यमासाद्य यथा योगं व्यवस्थिताः  ।
तेषां तद्वचनं श्रुत्वा बादरायणशाकटौ  ॥ २६.३१ ॥
जग्मतुर्ब्रह्मलोकं तौ ब्रह्मपुत्रौ यशस्विनौ  ।
अभिवाद्य यथान्यायं ब्रह्माणं जगतां पतिम्  ॥ २६.३२ ॥
ऊचतुश्च स्ववृत्तान्तं पितरं तत्त्वदर्शिनम्  ।
अत्यन्तौ मुनिशार्दूलौ दृष्ट्वा तौ विकृताननौ  ॥ २६.३३ ॥
उवाच वचनं श्रीमान् ब्रह्मालोकपितामहः  ।
देवद्रव्यापहारेण दुष्कृतं स्वर्गगर्हितम्  ॥ २६.३४ ॥
सुरासुरगणैर्यत्तु लङ्घितुं नैव शक्यते  ।
किं पुनर्मानुषैः क्षुद्रैर्देवद्रव्योपजीविकैः  ॥ २६.३५ ॥
तेषां तु नियतं घोरे नरके पतनं स्मृतम्  ।
निष्कृतिर्नर्मदा तेषां विहिता लोकपावनी  ॥ २६.३६ ॥
स्नात्वा तु कल्पगा तोयेऽभ्यर्चयित्वा वृषध्वजम्  ।
मुच्यते सर्वपापेभ्यः सत्यमेतत्मयोदितम्  ॥ २६.३७ ॥
पितामहवचः श्रुत्वा बादरायणशाकटौ  ।
ऋषिभिः सह तत्रैव नर्मदातीरमाश्रितौ  ॥ २६.३८ ॥
सरिन्नान्याऽस्ति लोकेऽस्मिन्पापस्यास्य विशुद्धये  ।
ततस्ते मुनयः सर्वे स्मरन्तः पूर्वदुष्कृतम्  ॥ २६.३९ ॥
षण्मासाऽभ्यन्तरे राजन् छिवध्यानपरायणाः  ।
निष्कल्मषाः बभूवुस्ते तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ॥ २६.४० ॥
बल्याद्या मुनयः सर्वे शतक्रतुपुरोगमाः  ।
ददृशुस्ते क्रतुवरं शिवेनैव यथोदितम्  ॥ २६.४१ ॥
गृहीत्वाऽथ मुनीन् सर्वे ब्रह्माद्याश्च सुरासुराः  ।
सुप्रभास्तांस्तु देवत्वं मण्डपेश्वरदर्शनात् ॥ २६.४२ ॥
तेन लिङ्गं तु विख्यातं लोकेऽस्मिन्मण्डपेश्वरम्  ।
स्वारोचिषेऽन्तरे प्राप्ते त्रेतायां तु नृपोत्तम  ॥ २६.४३ ॥
क्षत्रियाणां सहस्राणि तत्र सिद्धानि भारत  ।
एतत्सर्वं समाख्यातं समासेन मयाऽनघ  ॥ २६.४४ ॥
श्रवणात्कीर्तनाद्राजन् हयमेधफलं लभेत् ॥ २६.४५ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
अमरेश्वरपूर्वेण पर्यङ्कात्पश्चिमे तथा  ॥ २६.४६ ॥
तीर्थसंख्यां क्रमेणैव कथयस्व तपोधन  ॥ २६.४७ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
शृणु राजन्महाभाग पूर्वभागे व्यवस्थितम्  ॥ २६.४८ ॥
श्वेतकिंशुकनामानं तीर्थं पापप्रणाशनम्  ।
नराः सुखेन रूपेण यत्र स्नाता दिवं गताः  ॥ २६.४९ ॥
श्वेतकिंशुकनामास्ति लिङ्गं परमसिद्धिदम्  ।
ताटकेश्वरदेवश्च तत्र स्वर्गफलप्रदः  ॥ २६.५० ॥
अन्यत्तु वर्णनामेति तीर्थं पापप्रणाशनम्  ।
त्र्यम्बकस्तु महादेवो यत्रलोके वरप्रदः  ॥ २६.५१ ॥
तस्य तीर्थस्य माहात्म्याद्गण्डेशस्त्रिदिवं गतः  ।
गण्डकेश्वरलिङ्गं तु लिङ्गं शुक्लेश्वरं तथा  ॥ २६.५२ ॥
नर्मदादन्तिवनिकासङ्गमो लोकविश्रुतः  ।
तत्र लिङ्गेश्वरं लिङ्गं सर्वसिद्धिप्रदायकम्  ॥ २६.५३ ॥
बालकेश्वरलिङ्गं तु तथाऽन्यत्पूर्णकेश्वरम्  ।
रेवाया उत्तरे कूले नर्मदापुरमुत्तमम्  ॥ २६.५४ ॥
तीर्थं कपिशिला नाम सर्वानर्थविदूषणम्  ।
लिङ्गं सिद्धेश्वरं नाम तथाऽन्यन्नाडकेश्वरम्  ॥ २६.५५ ॥
अत्रान्तरे नृपश्रेष्ठ दशलक्षाणि नामतः  ।
तीर्थानि दशलक्षाणि कीर्तितानि यथाक्रमम्  ॥ २६.५६ ॥
ततो गच्छेन्नृपश्रेष्ठ वैदूर्यात्पश्चिमां दिशम्  ।
शशभीनर्मदायोगं सर्वपापप्रणाशनम्  ॥ २६.५७ ॥
भुक्तिदं मुक्तिद चैव लिङ्गं वै शशभेश्वरम्  ।
त्रिषु लोकेषु विख्यातं गर्दभीयोनिमोक्षणम्  ॥ २६.५८ ॥
मण्डलेश्वरनामेह तीर्थं लिङ्गं नराधिप  ।
यत्र माण्डलिकाः सिद्धा अजापालो मनुस्तथा  ॥ २६.५९ ॥
तत्र चेष्ट्वा तु मनुजः सम्भवेन्न पुनर्भवे  ।
तिलोदकप्रदानेन पिण्डपातेन भारत  ॥ २६.६० ॥
पितरस्तस्य तृप्यन्ति यावच्चन्द्रदिवाकरौ  ।
तत्र प्रदीयते दानं तस्य संख्या न विद्यते  ॥ २६.६१ ॥
कान्तारकं ततो गच्छेत्सर्वतीर्थवरं शुभम्  ।
तत्र स्नाता दिवं यान्ति ये मृता न पुनर्भवाः  ॥ २६.६२ ॥
सपादलक्षमधिकं तीर्थानां मण्डलेश्वरे  ।
कीर्तिते तव राजेन्द्र यथादृष्टं यथाश्रुतम्  ॥ २६.६३ ॥
त्रेतायां रघुवंशे तु कुमारौ रामलक्षणौ  ।
मैथिल्या सह राजेन्द्र उत्तीर्णो यत्र कल्पगाम्  ॥ २६.६४ ॥
जग्मतुः पितुराज्ञां वै कुर्वन्तौ विष्णुरूपिणौ  ।
स्नात्वा तीर्थवरे तत्र भक्त्याऽभ्यर्च्य महेश्वरम्  ॥ २६.६५ ॥
राजतीर्थं तु तद्गोप्यं लिङ्गं वै लक्षणेश्वरम्  ।
सीतेश्वरं तथा लिङ्गं सुरासुरनमस्कृतम्  ॥ २६.६६ ॥
तत्र स्नात्वाऽर्चयित्वा तु शूलपाणिं महेश्वरम्  ।
सर्वपापविनिर्मुक्तो गाणपत्यमवाप्नुयात् ॥ २६.६७ ॥
ततोगच्छेत्नृपश्रेष्ठ पुण्यतीर्थं शिवालयम्  ।
माहिष्मतीं पुरीं रम्यां तां दृष्ट्वा न च्युतः क्वचित् ॥ २६.६८ ॥
यत्र कालाग्निरुद्रोऽस्ति प्रज्वलन्निव हेतुभिः  ।
त्रयस्त्रिंशत्तु तिष्ठन्तु लिङ्गानां कोटयस्तथा  ॥ २६.६९ ॥
ततः कोटीश्वरं लिङ्गं कोटितीर्थे नराधिप  ।
यज्ञकोटिफलं तत्र तस्य लिङ्गस्य पूजनात् ॥ २६.७० ॥
तत्र दत्तस्य दानस्य कोटिसंख्या तु विद्यते  ।
दशाश्वमेधतीर्थं तु भुक्तिमुक्तिफलप्रदम्  ॥ २६.७१ ॥
तिलोदकप्रदानेन पितॄणां गतिरुत्तमा  ।
स्नातमात्रो नरस्तत्र सूर्यतेज समप्रभः  ॥ २६.७२ ॥
पुराणि पञ्चसामान्याच्छम्भुना कीर्तितानि वै  ।
प्रभासश्च कुरुक्षेत्रं तथा मायापुरी शुभा  ॥ २६.७३ ॥
अवन्ती च महाकालं तथा माहेश्वरं पुरम्  ।
एतेषु च समग्रेषु विद्धि लिङ्गान्यनुक्रमात् ॥ २६.७४ ॥
अत्र दत्तं हुतं वेष्टमक्षयादपि चाक्षयम्  ।
अवशः स्ववशो वाऽपि प्राणत्यागं करोति य  ॥ २६.७५ ॥
स याति परमं स्थानं यत्र देवो महेश्वरः  ।
कीर्तयेत्प्रातरुत्थाय पुण्यान्येतानि यो नरः  ॥ २६.७६ ॥
न स पापेन लिप्येत यमलोकं न पश्यति  ।
तीर्थं पिपीलिका नाम गता यत्र पिपीलिकाः  ॥ २६.७७ ॥
शिवलोकं महाभाग सर्वलोकोत्तमोत्तमम्  ।
बन्ध्यारेवासमायोगं सुरासुरनमस्कृतम्  ॥ २६.७८ ॥
सङ्गमे यत्र राजेन्द्र लिङ्गं वै मुनकेश्वरम्  ।
योगिनस्तत्तु पश्यन्ति न तत्पश्यन्ति मानुषाः  ॥ २६.७९ ॥
विख्यातं तत्तु नगरं नर्मदादक्षिणे तते  ।
अयुत यत्र लिङ्गानां तीर्थानां च नराधिप  ॥ २६.८० ॥
लिङ्गं चण्डीश्वरं नाम तथैवोडुगणेश्वरम्  ।
वकेश्वरं तत्र विद्धि वका यत्र दिवं गताः  ॥ २६.८१ ॥
तीर्थं गङ्गावहं नाम लिङ्गं वै सर्वसिद्धिदम्  ।
अङ्गारेशमिति ज्ञेयं विमलं तत्र भारत  ॥ २६.८२ ॥
सोमतीर्थमिति ज्ञेयं शुक्लतीर्थमतः परम्  ।
तीर्थानां निरसं नाम ध्रुवतीर्थं नराधिप  ॥ २६.८३ ॥
अनेकानि सहस्राणि तीर्थानां चैव भारत  ।
तीर्थं पिपीलिका नाम भुक्तिमुक्तिप्रदायकम्  ॥ २६.८४ ॥
क्रोशमात्रं तु विज्ञेयं पूर्वपश्चिमतस्तथा  ।
तीर्थानामयुतं सार्द्धं ऋषिदेवनिषेवितम्  ॥ २६.८५ ॥
तत्र दत्तं हुतं चैव तस्य संख्या न विद्यते  ।
तत्र यः सन्त्यजेत्प्राणानवशः स्ववशोऽपि वा  ॥ २६.८६ ॥
सर्वपापविनिर्मुक्त उमामाहेश्वरे पुरे  ।
मोदते सर्वकामैस्तु यावदिन्द्राश्चतुर्दश  ॥ २६.८७ ॥
यस्मादेव शिवं तस्मादर्चयेच्छान्तमानसः  ।
मैत्रः कारुणिको नित्यं प्राप्नोति परमं पदम्  ॥ २६.८८ ॥
क्षणमात्रेण यत्पुण्यं ततः कुर्यान्नराधिप  ।
न तद्वर्षशतेनाऽपि न तु यज्ञशतैरपि  ॥ २६.८९ ॥
शक्यं साधयितुं राजंस्तथा तीर्थशतैरपि  ।
सर्वप्राणिषु कारुण्यं दीनानाथेषु भावयन्  ॥ २६.९० ॥
मैत्री च मुदिता राजन् पुण्यशीलेषु सर्वदा  ।
पुण्यवत्सुखमापेक्ष्यं सर्वप्राणिषु यत्नतः  ॥ २६.९१ ॥
अक्षेत्रे तु कृतं पुण्यं समं भवति भारत  ।
नर्मदासङ्गमो यत्र तत्र संख्या न विद्यते  ॥ २६.९२ ॥
अन्यदेशे कृतं पापं पुण्यक्षेत्रे विनश्यति  ।
पुण्यक्षेत्रे कृतं पापं वज्रलेपो भविष्यति  ॥ २६.९३ ॥
उत्तीर्णो नर्मदां यत्र कार्त्तिकेयो महाबलः  ।
लिङ्गं तत्र च विज्ञेयं सिद्धिदं कार्त्तिकेश्वरम्  ॥ २६.९४ ॥
चन्द्रेश्वरं तथा लिङ्गं लिङ्गं चैव शिखीश्वरम्  ।
शक्तीश्वरं तथा चान्यत्सर्वपापप्रणाशनम्  ॥ २६.९५ ॥
तेषाञ्चैव लिङ्गानामर्चनं भक्तिभावतः  ।
ब्रह्महत्यादिकात्पापान्मुच्यते नात्र संशयः  ॥ २६.९६ ॥
शिवलोकमवाप्नोति पितॄणां स्वर्गतिस्तथा  ॥ २६.९७ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
भगवान् छ्रोतुमिच्छामि माहिष्मत्यास्तु पश्चिमे  ॥ २६.९८ ॥
सन्निधौ च तिलेशस्य सर्वपापप्रणाशनम्  ।
रासभीनर्मदाभेदं सुरासुरनमस्कृतम्  ॥ २६.९९ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
शृणु राजन्महाभाग इतिहासं पुरातनम्  ।
नर्मदागर्दभीभेदं तिर्यग्योनिविमोक्षणम्  ॥ २६.१०० ॥
यस्मिंस्तीर्थे महाराज सतेजाहरिकेशयोः  ।
अपाराद्रासभत्वाच्च मुक्तिः कल्मषनाशने  ॥ २६.१०१ ॥
हविर्धानस्तु राजर्षिरासीत्कल्पो युधिष्ठिर  ।
आत्रेयस्य सुतश्चासीद्ब्रह्मर्षिर्ब्रह्मवित्तमः  ॥ २६.१०२ ॥
पावकस्य सुताया तु पाणिग्रहणधर्मतः  ।
हविर्धानाय सा दत्ता सुतेजा नाम नामतः  ॥ २६.१०३ ॥
कुशवल्कपरीधाना कन्दमूलफलाशिनी  ।
रूपयौवनसम्पन्ना पार्वतीव मनोहरा  ॥ २६.१०४ ॥
हविर्धानस्तु राजर्षिरृतुं बुद्ध्वा गतस्तु ताम्  ।
आगतोऽसौ युवा तत्र सर्वशास्त्रविशारदः  ॥ २६.१०५ ॥
महर्षिं त्वागतं ज्ञात्वा सुतेजा कामितुं गता  ।
सहसाऽलंकृतां तां तु करं जग्राह स द्विजः  ॥ २६.१०६ ॥
तेन सा धर्षिता तत्र यथेष्टं कामपीडिता  ।
अग्निहोत्रस्य शालायां दाम्पत्यं कामसंयुतम्  ॥ २६.१०७ ॥
ददृशे स महात्मा वै धर्माधर्मविशारदः  ।
आसीद्विषण्णवदनो दृष्ट्वा तां पावकात्मजाम्  ॥ २६.१०८ ॥
अवध्यो ब्राह्मणो दुष्टः पापात्मा पापकर्मकृत् ।
इयं च पत्नी दुष्टा मे न वध्या स्त्रीस्वभावतः  ॥ २६.१०९ ॥
तमुवाच विचार्यैवं ब्राह्मणं दारकर्षकम्  ।
मातरं गुरुपत्नीं च स्वसारं दुहितरं तथा  ॥ २६.११० ॥
गत्वा तु प्रविशेदग्निं ततः शुद्ध्येत मानवः  ।
गर्दभस्त्वं भवेद्विप्र गर्दभी च तथा विधिः  ॥ २६.१११ ॥
दिव्यं वर्षसहस्रं तु अमेध्यं भक्षयिष्यथः  ।
सुतेजाहरिकेशौ तु हविर्धानः शशाप तौ  ॥ २६.११२ ॥
पीडितौ कर्मणा तेन गतौ द्वौ बद्रिकाश्रमम्  ।
हिमस्थानं च केदारं भैरवं नैमिषं तथा  ॥ २६.११३ ॥
सूर्याक्षं च गयातीर्थं गङ्गासागरसङ्गमम्  ।
वाराणसीं प्रयागं च ओघतीर्थं च पुष्करम्  ॥ २६.११४ ॥
योगीश्वरं रुद्रकोटिं महेन्द्रं ब्रह्मसम्भवम्  ।
प्रभासं च कुरुक्षेत्रं तीर्थं सौम्येश्वरं तथा  ॥ २६.११५ ॥
अनेकानि च तीर्थानि पृथिव्यां यानि कानि च  ।
सार्द्धं तया तपस्विन्या हविर्धानस्य शापतः  ॥ २६.११६ ॥
अनेकदुःखसम्पन्नो हरिकेशो भ्रमन्महीम्  ।
खरयोनिनियुक्तस्तु परदाराभिकर्षकः  ॥ २६.११७ ॥
कालेन भूयसा तत्र हरिकेशस्तया सह  ।
तेनैव खररूपेण अगस्त्यं च महामुनिम्  ॥ २६.११८ ॥
नमस्कृत्य मुनिं तत्र साष्टाङ्गं प्रणिपत्य च  ।
गुरुतल्पगपापस्य परदाराभिगमिनः  ॥ २६.११९ ॥
प्रायश्चित्तं विधानेन दीयतां मे द्विजोत्तम  ।
मोचय त्वमिमां योनिं ब्रह्मलोकपदस्थितः  ॥ २६.१२० ॥
हविर्धानान्तिकं याहि ततोऽगस्त्य उवाच तम्  ।
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा मुनीनामूर्ध्वरेतसाम्  ।
हरिकेशोऽब्रवीद्वाक्यं सुतेजा सह सङ्गतः  ॥ २६.१२१ ॥
अनुग्रहमिमं मन्ये ब्राह्मणानां न संशयः  ।
ततो गतौ तु तं राजन् हविर्धानस्य चाश्रमम्  ॥ २६.१२२ ॥
नमस्कृत्य मुनिश्रेष्ठं हरिकेशोऽब्रवीद्वचः  ।
गुरुतल्पगपापोऽहं क्षमस्व मयि पुत्रके  ॥ २६.१२३ ॥
शापान्तं च वरं मन्ये दातुमर्हसि सुव्रत  ।
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा हरिकेशस्य दुर्मतेः  ॥ २६.१२४ ॥
उवाच वचनं विप्रस्तं वै गर्दभरूपिणम्  ।
स्वकर्मणा तनुं त्वं हि गार्दभीं प्राप्तवानसि  ॥ २६.१२५ ॥
जन्मान्तरकृतैश्चैव कर्मभिः कर्मकारिभिः  ।
शुभं वाप्यशुभं वापि प्राप्यते नात्र संशयः  ॥ २६.१२६ ॥
कर्मणां च विपाकोऽयमपि देवैः सवासवैः  ।
ज्ञातुं न शक्यते विप्र गाहना कर्मणां गतिः  ॥ २६.१२७ ॥
दोषो न विद्यते चैव तद्ब्राह्मण कथंचन  ।
किंतु जन्मान्तरे येन कर्मणा तत्कृतं तव  ॥ २६.१२८ ॥
तस्माद्विश हुताशं त्वमनया मेकलातटे  ।
शङ्कराद्वरमासाद्य तावत्प्राप्स्यसि सद्गतिम्  ॥ २६.१२९ ॥
एवमुक्तो ययौ राजन् हरिकेशस्तया सह  ।
हरिकेशः सुतेजा च नर्मदातीरसन्निधौ  ॥ २६.१३० ॥
दारूणि च समाहृत्य प्रविष्टौ च हुताशनम्  ।
तत्क्षणाद्दिव्यदेहौ तु स्नात्वा स्पृष्ट्वा ह्युभावपि  ॥ २६.१३१ ॥
कामिकं यानमारूढौ सर्वालङ्कारभूषितौ  ।
अस्य तीर्थस्य माहात्म्याद्यथा लक्ष्मीजनार्दनौ  ॥ २६.१३२ ॥
भुञ्जन्तौ विविधान् भोगान् गतौ माहेश्वरं पुरुम्  ।
तेनाऽसौ सङ्गमः पुण्यस्तिर्यग्योनिविमोक्षणः  ॥ २६.१३३ ॥
हरिकेशेश्वरं लिङ्गं सुतेजानिर्मितं तथा  ।
हविर्धानेश्वरं नाम चतुर्थोऽगस्त्यनिर्मितम्  ॥ २६.१३४ ॥
चत्वारि पुण्यलिङ्गानि काममोक्षप्रदानि तु  ।
तिलोदकप्रदानेन तस्मिंस्तीर्थे नराधिप  ॥ २६.१३५ ॥
मातृकं पैतृकं चैव नरकादुद्धरेत्पितॄन्  ।
तत्र स्नाता दिवं यान्ति ये मृता न पुनर्भवाः  ॥ २६.१३६ ॥
एतत्ते कथितं राजन्नाख्यानं च पुरातनम्  ॥ २६.१३७ ॥
इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे गर्दभीतीर्थवर्णनो नाम षड्विंशोऽध्यायः ॥


अध्याय २७

मार्कण्डेय उवाच - 
गौरीखण्डं ततो गच्छेत्सर्वदेवनमस्कृतम्  ।
तत्र स्नानेन लभते सर्वतीर्थफलं नरः  ॥ २७.१ ॥
तिलोदकप्रदानेन पितॄणां तृप्तिरक्षया  ।
जायते च नृपश्रेष्ठ नात्र कार्या विचारणा  ॥ २७.२ ॥
गौरीखण्डेश्वरं नाम लिङ्गं पापहरं परम्  ।
तत्रज्ञेयं मणिमयं जलमध्ये व्यवस्थितम्  ॥ २७.३ ॥
न तत्पश्यन्ति मनुजाः सर्वैर्देवैस्तु पूजितम्  ।

युधिष्ठिर उवाच - 
गौरीखण्डेश्वरं नाम तस्मिंस्तीर्थे कथं मुने  ॥ २७.४ ॥
कथ्यतां च यथा न्यायं विदितं यत्तु साम्प्रतम्  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
पुरादेवगणैः सर्वैः कुमारः शङ्करात्मज  ॥ २७.५ ॥
सैनापत्ये नियुक्तश्च तारकस्य वधं प्रति  ।
कामितास्तेन तत्रैव सर्वास्ताः सुरयोषितः  ॥ २७.६ ॥
उपालब्धास्ततः सर्वा उमामाहेश्वरे पुरे  ।
उपालब्धं तु तं श्रुत्वा विषण्णा चैव पार्वती  ॥ २७.७ ॥
कामितं यत्र यत्रैव तत्र तत्रेश्वरेश्वरी  ॥ २७.८ ॥
दृष्ट्वाऽथ लज्जितः सोऽपि पक्षिणाऽसौ समाययौ  ।
देवैः परिवृतः श्रीमान्मयूरस्थो महाबलः  ॥ २७.९ ॥
पृष्ठतोऽनुगता माता रुदतीव सुरेश्वरी  ।
उत्तीर्णा कल्पगां देवी पूजयित्वा महेश्वरम्  ॥ २७.१० ॥
गौरीखण्डं तु विख्यातं त्रिषु लोकेषु तेन तत् ।
लिङ्गं प्रतिष्ठितं तत्र कुमारेश्वरसंज्ञितम्  ॥ २७.११ ॥
मयूरेश्वरलिङ्गं तु भुक्तिमुक्तिफलप्रदम्  ।
यस्य देवस्य माहात्म्यात्मयूरास्त्रिदिवङ्गताः  ॥ २७.१२ ॥
अर्चनात्तस्य देवस्य तिर्यग्योनिर्न जायते  ।
ततो गच्छेत्महाराज करमर्दासमागमम्  ॥ २७.१३ ॥
तत्र स्नातो महाराज स भवे न पुनर्भवेत् ।
करमर्देश्वरं लिङ्गं पूजयेत्तत्र भारत  ॥ २७.१४ ॥
पितॄणां तर्पणात्तत्र स्वर्गं प्राप्नोति मानवः  ।

युधिष्ठिर उवाच - 
कथयस्व महाभाग करमर्दासमुद्भवम्  ॥ २७.१५ ॥
भाविष्यभूततत्त्वज्ञस्त्रिकालज्ञस्त्रिवेदवित् ।

मार्कण्डेय उवाच - 
कथयामि यथादृष्टं शृणु चैकमना नृप  ॥ २७.१६ ॥
मैत्रेयस्याश्रमं पुण्यं ऋषिभिस्तु निषेवितम्  ।
मुनीनां तु सहस्राणि कन्दामूलफलाशिनाम्  ॥ २७.१७ ॥
निवसन्ति यदा तत्र तपः कर्तुं निरन्तरम्  ।
कस्मिंश्चिदन्यकाले तु तस्मिन्मुनिवराश्रमे  ॥ २७.१८ ॥
राजा कुशध्वजो नाम एकच्छत्राधिपो नृप  ।
आगमत्कलातीरं राहुसूर्यसमागमे  ॥ २७.१९ ॥
अवतीर्णान्मुनीन्सर्वान् यथार्हं प्रणिपत्य च  ।
पितॄणां श्राद्धकालोऽद्य प्रसादः क्रियतां मयि  ॥ २७.२० ॥

ऋषय ऊचुः॒
गवां दशायुतान्येकप्रसूतानां पयोमुचाम्  ।
सवत्सानां सुवर्णानां घण्टाभरणशोभिनाम्  ॥ २७.२१ ॥
यदि शक्नोषि दातुं त्वं होमार्थे पितृदेवयोः  ।
तत्र प्रवर्ततां श्राद्धं सत्यमेतत्तवोदितम्  ॥ २७.२२ ॥
तेषां तद्वचनं श्रुत्वा मुनीनामूर्ध्वरेतसाम्  ।
कुशध्वजोऽब्रवीद्वाक्यं ब्राह्मणांस्तान् यथार्थतः  ॥ २७.२३ ॥
अनुग्रहमिमं मन्ये यथोक्तं ब्रह्मचारिभिः  ।
ददाम्यहं न सन्देह इहैव मुनिपुङ्गवाः  ॥ २७.२४ ॥
भोजयित्वा ततः श्राद्धे ब्राह्मणांस्तान्नृपोत्तमः  ।
सकुशं जलमादाय तेभ्यो दत्ता तु गास्तदा  ॥ २७.२५ ॥
दत्त्वा दान मुदायुक्तः स जगाम स्वकं पुरम्  ।
स्थितास्तु ब्राह्मणास्तत्र होमकार्यार्थसिद्धये  ॥ २७.२६ ॥
एकस्मिन् वासरे प्राप्ता राक्षसा घोररूपिणः  ।
बुभुक्षिता महादंष्ट्रा विकृतास्या भयानकाः  ॥ २७.२७ ॥
ब्राह्मणानां तदा गा वै भक्षितुं समुपागतान्  ।
दृष्ट्वा तान् विकृताकारांस्तीव्रनादपरायणान्  ॥ २७.२८ ॥
प्रणष्टास्तु ततः स्थानान्नर्मदाजलमाविशन्  ।
तत्क्षणाद्दिव्यलोकस्थाः सर्वास्ताः कामधेनवः  ॥ २७.२९ ॥
ततस्ते क्षुधितास्सर्वे ब्राह्मणान् भक्षितुं गताः  ।
हरिं स्मरन्ति ते सर्वे ब्राह्मणाः शंसितव्रताः  ॥ २७.३० ॥
रेवाजलं प्रविष्टा वै राक्षसैः परिपीडिताः  ।
विष्णोः प्रस्वेदजस्तत्र प्रवाहो नर्मदां गतः  ॥ २७.३१ ॥
गोपदं दृश्यते तत्र सर्वामरनमस्कृतम्  ।
करमर्देश्वरं लिङ्गं विष्णुचक्राद्विनिःसृतम्  ॥ २७.३२ ॥
प्रतिष्ठितं च तत्रैव विष्णुना प्रभविष्णुना  ।
गावश्च ब्राह्मणाश्चैव सत्यमेतद्ब्रवीमि ते  ॥ २७.३३ ॥
ब्रह्मलोकं गताः सर्वे तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ।
करमर्देश्वरं तीर्थं सर्वपापप्रणाशनम्  ।
कीर्तितं कर्मणा तेन मह्याममिततेजसा  ॥ २७.३४ ॥
तत्र स्नाता दिवं यान्ति ये मृता न पुनर्भवाः  ।
श्रवणात्कीर्तनादस्य गोसहस्रफलं लभेत् ॥ २७.३५ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे करमर्देश्वरीकीर्तनं नाम सप्तविंशोऽध्यायः ॥


अध्याय २८

युधिष्ठिर उवाच - 
मान्धाता राजशार्दूलस्त्रिषु लोकेषु विश्रुतः  ।
एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं चरितं तस्य धीमतः  ॥ २८.१ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
शृणु राजन्महाभाग यन्मां त्वं परिपृच्छसि  ।
इक्ष्वाकुवंशसम्भूतो युवनाश्वो महीपतिः  ॥ २८.२ ॥
सोऽयजत्पृथिवीपालः क्रतुभिर्भूरिदक्षिणैः  ।
अनपत्यस्तु राजर्षिः स महात्मा दृढव्रतः  ॥ २८.३ ॥
मन्त्रिष्वाधाय तद्राज्यं वननिष्ठो महीपतिः  ।
शास्त्रदृष्टेन विधिना संयम्यात्मानमात्मना  ॥ २८.४ ॥
फलमूलानुभक्षश्च स चचार महत्तपः  ।
शुष्ककण्ठः पिपासार्तः पानीयार्थे भृशः नृपः  ॥ २८.५ ॥
सम्प्रविश्याश्रमस्यान्तः पानीयं सोऽभ्ययाचत  ।
तस्य शुष्केण कण्ठेन क्रोशतस्तु तदा भृशम्  ॥ २८.६ ॥
नाऽश्रौषीद्वचनं तत्र चातकस्यैव वासवः  ।
भगवांस्तु तदा कश्चिदृषिस्तस्य महीपतेः  ॥ २८.७ ॥
पुत्रीयमग्रतः कृत्वा मन्त्रैश्चाप्यभिमन्त्रितम्  ।
रात्रौ च कलशं तत्र जलपूर्णं पिपासितः  ॥ २८.८ ॥
अभ्यद्रवत्स वेगेन पीत्वापस्तत्र चास्वपत् ।
स पीत्वा शीतलं तोयं पिपासार्तो महीपतिः  ॥ २८.९ ॥
अग्निर्निवर्तितस्तस्य सुखी चैवाऽभवत्तदा  ।
ततस्तेऽचाप्यबुध्यन्त मुनयः शंसितव्रताः  ॥ २८.१० ॥
कस्येदं कर्म कुपिताः पप्रच्छुस्तं नृपं तदा  ।
युवनाश्वो ममेत्येवं सत्यं समभिपद्यते  ॥ २८.११ ॥
युवनाश्वमिदं प्राह भगवान् भार्गवस्तदा  ।
सुतार्थं स्थापितं ह्येतत्तपसा चैव सम्भृतम्  ॥ २८.१२ ॥
मया कर्म कृतं चैतत्तप आस्थाय दारुणम्  ।
पुत्रार्थं तव राजेन्द्र येन ते बलवान् भवेत् ॥ २८.१३ ॥
महाबलो महावीर्यस्तपोबलसमन्वितः  ।
सुतः शक्रसमोऽत्यर्थं सर्वधर्मपरायणः  ॥ २८.१४ ॥
विधिना मन्त्रयुक्तेन मयैतदुपपादितम्  ।
अभक्षणं त्वया राजन् युक्तं न कृतमत्र वै  ॥ २८.१५ ॥
नूनं दैवकृतं त्वद्य यत्तत्त्वं कृतवानसि  ।
पिपासुना च यत्पीतं विधिमन्त्रपुरस्कृतम्  ॥ २८.१६ ॥
जलं त्वया महाराज तेन त्वं वीर्यवानसि  ।
अन्वहं कर्म कृत्वाऽपि महान्तं सुखमाप्स्यसि  ॥ २८.१७ ॥
विधास्यामो वयं चात्र पुत्रेष्टिं परमां तदा  ।
वीर्येण शक्रतुल्यं त्वं पुत्रं वै जनयिष्यसि  ॥ २८.१८ ॥
ततो वर्षशते पूर्णे तस्य राज्ञो महात्मनः  ।
वामपार्श्वं विनिर्भिद्य सुतः सूर्य इवापरः  ॥ २८.१९ ॥
निश्चक्राम महातेजा न च तं मृत्युराविशत् ।
युवनाश्वस्य नृपतेस्तदद्भुतमिवाभवत् ॥ २८.२० ॥
तं द्रष्टुं समुपागतः शक्रं पृच्छन्ति तं देवाः  ।
सुतः किं धास्यतीत्ययम्  .... .... ॥ २८.२१ ॥
एष मां धास्यतीत्येवं शक्रः प्रोवाच तान् सुरान्  ।
प्रदेशिनीं च तस्यास्ये ततः शक्रः समादधौ  ॥ २८.२२ ॥
स तां बालस्ततो हृष्टः पपौ तस्य प्रदेशिनीम्  ।
मान्धातेति च नामास्य शक्रश्चक्रे यथार्थवत् ॥ २८.२३ ॥
अवाप्य स शिशुस्तत्र शक्रदत्तां प्रदेशिनीम्  ।
अवर्धत्महीपालः किंतु षोडशिकाः समाः  ॥ २८.२४ ॥
आयुर्वेदादिशास्त्राणि दिव्यशास्त्राणि सर्वशः  ।
उपतस्थुर्महाराजं ध्यानमात्रेण तं तदा  ॥ २८.२५ ॥
धनुराजगवं नाम शराश्शृङ्गोद्भवाश्च ये  ।
अभेद्यं कवचं चैव सद्यस्तमुपतस्थिरे  ॥ २८.२६ ॥
सोऽभिषिक्तो मघवता देवैः सार्द्धं च भारत  ।
धर्मेण चाक्रमल्लोकान् सर्वान् विष्णुरिव क्रमैः  ॥ २८.२७ ॥
तस्याऽप्रतिहतं चक्रं प्रचचार महात्मनः  ।
शतानि चैव राजानः स्वयमेवोपतस्थिरे  ॥ २८.२८ ॥
तस्यैवमभवत्पूर्वं वसुधा वसुधापते  ।
तेनेष्टं विविधैर्यज्ञैर्बहुभिश्चाप्तदक्षिणैः  ॥ २८.२९ ॥
हृष्टमना महातेजाः स्वधर्मं प्राप्य पुष्कलम्  ।
शक्रस्यार्धासनं धीमान् लब्धवानमितद्युतिः  ॥ २८.३० ॥
आपालिता च पृथिवी तेन धर्मेण धीमता  ।
निर्जिता शासनादेव सरत्नाकरपत्तना  ॥ २८.३१ ॥
तत्कृतानां महाराज क्रतूनां दक्षिणावताम्  ।
चतुरन्ता मही व्याप्ता नासीत्किंचिदनावृतम्  ॥ २८.३२ ॥
दशलक्षसहस्राणि राज्यं तस्य महात्मनः  ।
तेन द्वादशवार्षिक्यामनावृष्ट्यां महात्मना  ॥ २८.३३ ॥
वृष्टिं च सस्यवृद्ध्यर्थं मिषता वज्रपाणिना  ।
तेन सोमकुलोत्पन्नो गन्धर्वाधिपतिर्महान्  ॥ २८.३४ ॥
गत्वा समानयन्मेघं प्रमथ्याभिहितः शरैः  ।
प्रजाश्चतुर्विधास्तेन धृतास्तत्र महात्मना  ॥ २८.३५ ॥
तेनाप्तास्तपसा लोकाः स्थापिताः स्वेन तेजसा  ।
तस्यैव देववसतिस्थानमादित्यतेजसः  ॥ २८.३६ ॥
यस्य पुण्यतमे देशे दृश्यतेऽमरकण्टकः  ।
इष्ट्वा तत्र क्रतुशतमोङ्कारस्यैव चाग्रतः  ॥ २८.३७ ॥
राज्ञा च पर्वते तस्मिन् स्तोत्रमेतदुदाहृतम्  ।
नमस्ते कालमेघाय कालात्मक नमोऽस्तु ते  ॥ २८.३८ ॥
कालाधिपं नमस्तेऽस्तु कालरूपः प्रवर्तसे  ।
कालात्मा कालरूपेण विश्वात्मा विश्वरूपधृक् ॥ २८.३९ ॥
विश्वेश्वर नमस्तेऽस्तु कालत्यागे प्रवर्तकः  ।
भवाय भवनाशाय भवोद्भव नमोऽस्तु ते  ॥ २८.४० ॥
ओं नमो महादेवाय शम्भवाय भवाय च  ।
अजपाय अजाताय अजायतनमीढुषे  ॥ २८.४१ ॥
प्रभवाय शिवतराय अक्षमाय नमो नमः  ।
त्र्यम्बकाय त्रिमूर्ताय त्रिलोकेशाय ते नमः  ॥ २८.४२ ॥
अकालाय अजराय अमराय नमो नमः  ।
ओंकारमादिदेवं च ये वै ध्यायन्ति नित्यशः  ॥ २८.४३ ॥
न तेषां पुनरावृत्तिर्घोरे संसारसागरे  ।
श्रुत्वा स्तोत्रमिदं देवः ओंकारः कालरूपधृक् ॥ २८.४४ ॥
प्रत्युवाच महीपालं देवदेव उमापतिः  ।
वरं वृणीष्व भद्रं ते स्तोत्रेणानेन सुव्रत  ॥ २८.४५ ॥
तुष्टोऽस्मीति न सन्देहो यथेष्टं तद्ददाम्यहम्  ।

मान्धातोवाच - 
यदि तुष्टोऽसि देवेश वरं दातुं त्वमिच्छसि  ॥ २८.४६ ॥
वैदूर्यो नाम शैलेन्द्रो मान्धाताख्यानमर्हति  ।
देवस्थानमिदं देव त्वत्प्रसादाद्भविष्यति  ॥ २८.४७ ॥
अत्र दानं तपः पूजा तथा प्राणविसर्जनम्  ।
ये कुर्वन्ति नरास्तेषां शिवलोके निवासिता  ॥ २८.४८ ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा मान्धातुः परमेश्वरः  ।
उवाच वचनं देवो मान्धातारं महीपतिम्  ॥ २८.४९ ॥
सर्वमेतत्नृपश्रेष्ठ मत्प्रसादाद्भविष्यति  ।
एवमस्त्विति तं चोक्त्वा वरं लब्ध्वा महीपति  ॥ २८.५० ॥
जगाम स्वां पुरीं शीघ्रं यथा शक्रोऽमरावतीम्  ।
एतत्ते सर्वमाख्यातं मान्धातुश्चरितं महत् ॥ २८.५१ ॥
यो ममाग्रे महीपाल दृष्टोऽद्रिर्वै त्वयानघ  ।
तदा प्रभृति मान्धाता वैदूर्यो गीयते गिरिः  ॥ २८.५२ ॥
अस्य तीर्थस्य माहात्म्यात्मान्धातृप्रमुखा नृपाः  ।
सर्वकामसमुद्युक्ता लोके क्रीडन्ति वैष्णवे  ॥ २८.५३ ॥
श्रवणात्कीर्तनाद्वाऽपि हयमेधफलं लभेत् ॥ २८.५४ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे मान्धातुरुपाख्यानेऽष्टाविंशोऽध्याय


अध्याय २९

मार्कण्डेय उवाच - 
कृते युगेऽथ सम्प्राप्ते बलिर्नाम महासुरः  ।
तस्य पुत्रो महावीर्यः सहस्रभुजविश्रुतः  ॥ २९.१ ॥
दिव्यं वर्षसहस्रं तु तेन चाराधितो हरः  ।
तुष्टेन तेन सम्प्रोक्तः प्रार्थयस्व वरं वर  ॥ २९.२ ॥
यत्किंचिद्वै वरं प्रोक्तं तद्दास्यामि न संशयः  ।
बाणासुरो वदत्येवं यदि तुष्टोऽसि मे प्रभो  ॥ २९.३ ॥
पुरं भवतु मे दिव्यमजेयं सर्वदैवतैः  ।
त्वामेव वर्जयित्वा तु दुष्प्राप्यं सर्वदैवतैः  ॥ २९.४ ॥
मयि तिष्ठति यत्तिष्ठेत्मयि गच्छति गच्छतु  ।
कामिकं भवनं देव पुर भवतु मे तदा  ॥ २९.५ ॥
उक्तो बाणासुरस्तेन बलिपुत्रो महायशाः  ।
विष्णुनाभिहितश्चासौ किं त्वया प्रार्थितो हरः  ॥ २९.६ ॥

बाण उवाच - 
मह्यं दत्तं महेशेन पुरं पुरवरोत्तमम्  ।
अजेयं सर्वदेवानामसुराणां च दुर्लभम्  ॥ २९.७ ॥
यदि दत्तं महेशेन पुरं तुभ्यं यथेप्सितम्  ।
मयाऽपि ते प्रदत्तं च द्वितीयं तादृशं पुरम्  ॥ २९.८ ॥
विष्णुनाऽपि पुरं दत्तं द्वितीयं च मनोरमम्  ।
एकीभूतौ तु तौ देवायूचतुस्तौ बलेः सुतम्  ॥ २९.९ ॥
गच्छ बाणासुर क्षिप्रं यत्रास्ते कमलासनः  ।
गतस्तत्र बलेः पुत्रो यत्रातिष्ठत्पितामहः  ॥ २९.१० ॥
परिष्वज्य स्वहस्तेन पृष्टश्चैव स्वयम्भुवा  ।
बहुवर्षसहस्रं तु तपो घोरं त्वया कृतम्  ॥ २९.११ ॥
वरस्तु कस्त्वया प्राप्तस्तपसाराध्य शङ्करम्  ।
ब्रह्मणो वचनं श्रुत्वा प्रत्युवाच महासुरः  ॥ २९.१२ ॥
मया तु प्रार्थितो रुद्रो दत्तस्तेन प्रसादतः  ।
कामरूपं पुरं प्राप्तं मनोरम्यं मनोरमम्  ॥ २९.१३ ॥
तादृशं तु पुरं दत्तं द्वितीयं विष्णुना पुनः  ।
बाणासुरवचः श्रुत्वा प्रत्युवाच महासुरम्  ॥ २९.१४ ॥
त्वया तु प्रार्थितो रुद्रो दत्तं तेन महात्मना  ।
मयाऽपि ते पुरं दत्तं तेनासौ त्रिपुरः स्मृतः  ।
एवं प्राप्तवरो राजन्महाबलपराक्रमः  ॥ २९.१५ ॥
सहस्रभुजविस्तीर्णस्त्ववध्यः सर्वदैवतैः  ।
पुराणि दानवानां तु अमराणां तु यानि च  ॥ २९.१६ ॥
यक्षविद्याधराणां तु गन्धर्वाणां च रक्षसाम्  ।
भग्नानि तानि सर्वाणि स्थण्डिलानि हृतानि च  ॥ २९.१७ ॥
भग्नामरावती तेन पुरा शक्रस्य भारत  ।
त्रिपुरं ह्यभवत्सर्वं कैलासः केवलं पृथक् ॥ २९.१८ ॥
उद्विग्नमानसा देवा हरपार्श्वमुपाययुः  ।
वरो दत्तस्त्वया तस्मै ब्रह्मणा विष्णुनापि च  ॥ २९.१९ ॥
तेन सार्धं तु संग्रामे शक्तिर्नास्तीति कस्यचित् ।
यस्तस्य पुरतस्तिष्ठेत्तमसौ भस्मतां नयेत् ॥ २९.२० ॥
एवं श्रुत्वा शिवो वाक्यं परं कौतूहलं ततः  ।
संप्रेषितास्तदा देवा ब्रह्मविष्णुपुरोगमाः  ॥ २९.२१ ॥
समेत्य गम्यतां देवास्त्रिंशत्कोट्यो महाबलाः  ।
विनाशयत यत्नेन त्रिपुरं पुरसंस्थितम्  ॥ २९.२२ ॥
ततो गताः सुराः सर्वे बद्धवैराः सहस्रशः  ।
वाणासुरपुरं यत्र सुतीक्ष्णनिशितायुधाः  ॥ २९.२३ ॥
सुयुद्धबलसम्पन्नाः सर्वे ते बलशालिनः  ।
मार्गं पुरं च देशं च छादयन्तो घना इव  ॥ २९.२४ ॥
संक्षिप्तेनैव कालेन मनसा चिन्तितेन च  ।
सर्वे ते त्रिपुरं प्राप्ता धनुः क्षिप्ताः शरा इव  ॥ २९.२५ ॥
द्रष्टुं दश दिशस्तेन प्रेषिता ये च किङ्कराः  ।
ऊचुर्बाणासुरं ते तु निश्चिन्तस्त्वं कथं प्रभो  ॥ २९.२६ ॥
उक्तं बाणासुरेणाऽपि वरोऽद्य सफलो मम  ।
समीहितफलं प्राप्तं कुतो गच्छन्ति ते सुराः  ॥ २९.२७ ॥
तेन ते क्षणमात्रेण सर्वे देवा जितास्तदा  ।
हृतानि च ततोऽस्त्राणि पात्र भोजनं यथा  ॥ २९.२८ ॥
इन्द्रस्यापि हृतं वज्रं चक्रं वै केशवस्य तु  ।
जलं पितामहस्यापि पाशं च वरुणस्य च  ॥ २९.२९ ॥
कुबरेस्य गदां चैव मरुतश्चाङ्कुशं तथा  ।
यमस्यापहृतो दण्डः शक्तिर्वैश्वानरस्य च  ॥ २९.३० ॥
कामरूपं पुरं तस्य हरदत्तं प्रसादतः  ।
न शक्यते सुरैः सर्वैर्ब्रह्मविष्णुपुरोगमैः  ॥ २९.३१ ॥
बाधितुं दैत्यराजस्य समन्तान्मिलितैरपि  ।
सुरा बाणासुरेणैव ततो युद्धे पराजिताः  ॥ २९.३२ ॥
भग्नास्तूत्साहरहिता हरपार्श्वमुपागताः  ।
शिवेनोक्तास्तु ते सर्वे तत्र गत्वा तु किं कृतम्  ॥ २९.३३ ॥
संग्रामः कीदृशस्तेन भवद्भिः सह निर्मितः  ।
ततः किं कथ्यते देव न शक्तास्तस्य कर्मणि  ॥ २९.३४ ॥
न तेन सह संग्रामे सम्मुखं केनचित्कृतम्  ।
देवतावचनं श्रुत्वा क्रुद्धः प्रोवाच शङ्करः  ॥ २९.३५ ॥
त्रिपुरं च महादुष्टामिमं व्यापादयाम्यहम्  ।
अथवा चापमाकृष्य ह्यसुरं प्रदहाम्यहम्  ॥ २९.३६ ॥
येन जीवन्नरो यस्तु सुराणां किङ्करो भवेत् ।
पतिव्रता प्रसादेना त्रिपुरं च सुरासुरैः  ॥ २९.३७ ॥
न शक्यं धर्षितुं तस्मान्नारदं प्रेषयाम्यहम्  ।
नारदः प्रेषितस्तत्र क्षोभय त्वं पतिव्रताः  ॥ २९.३८ ॥
एवमुक्तस्तु देवर्षिर्बाणासुरपुरं ययौ  ।
त्वरितं पुरमध्ये तु यत्र बाणासुरो नृपः  ॥ २९.३९ ॥
तं तु देव ऋषिं दृष्ट्वा ह्यसुरो वाक्यमब्रवीत् ।
नमस्कृत्य च साष्टाङ्गमर्घपाद्यैः प्रपूज्य च  ॥ २९.४० ॥
कुतोऽत्रागमनं तेऽद्य किं वा कार्यं महामुने  ।
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा मुनिः प्रोवाच तं तदा  ॥ २९.४१ ॥
कुशलं ते बलेः पुत्रसादरं तु पुनः पुनः  ।
बाणासुरोऽब्रवीद्वाक्यं कुशलं तव दर्शनात् ॥ २९.४२ ॥
देवर्षिरुपविष्टस्तु दिव्यासनसुशोभितः  ।
राज्ञी चाभ्यर्चयत्तत्र स तस्यै नारदस्तदा  ॥ २९.४३ ॥
पुराणवेदबाह्यानि वृत्तान्यादेशयन्मुनिः  ।
नारीणां चलितं चित्तं कृत्वा देवमुनिस्तदा  ॥ २९.४४ ॥
आगतो नारदः श्रीमान् कैलासं पर्वतोत्तमम्  ।
नमस्कृत्य महादेवं वृत्तान्तं संन्यवेदयत् ॥ २९.४५ ॥
घातय त्रिपुरं देव सपुरं सुरकण्टकम्  ।
निर्गतस्तु हरस्तस्मात्कैलासनिलयात्प्रभुः  ॥ २९.४६ ॥
स्वकीयेनैव मार्गेण यत्रऽसौ त्रिपुरऽसुरः  ।
देवी चण्डेश्वरो नन्दी महाकालो महेश्वरः  ॥ २९.४७ ॥
वृषो भृङ्गिरिटिश्चैव विघ्नेशः स्कन्द एव च  ।
पुष्पदन्तो महावीरो घण्टाकर्णो महोदरः  ॥ २९.४८ ॥
गोमुखो हस्तिकर्णश्च स्थूलजङ्घो वृकोदरः  ।
गणाः पञ्चदश त्वेते हरतुल्यपराक्रमाः  ॥ २९.४९ ॥
अस्ति सिद्धो महाक्षेत्रं श्रीशैलो नामपर्वतः  ।
तत्र स्थित्वा महादेवो हन्तव्यस्त्रिपुरः प्रिये  ॥ २९.५० ॥
स्थानं माहेश्वरं चक्रे व्यापी तत्र पिनाकधृक् ।
एकपादेन ब्रह्माण्डं पातालं चापरेण च  ॥ २९.५१ ॥
हिमवन्तं धनुः कृत्वा गुणं कृत्वा तु वासुकिम्  ।
शरं वैश्वानरं कृत्वा तस्याऽग्रं कालमेव तु  ॥ २९.५२ ॥
रथं भूमण्डलं कृत्वा वेदान् कृत्वा हयांस्तथा  ।
रश्मींस्तक्षककर्कोटौ ब्रह्माणं सारथिं स्वयम्  ॥ २९.५३ ॥
चक्ररक्षं वासुदेवमघोरं मन्त्रसप्तकम्  ।
तथा पाशुपतं चैव मन्त्रराजं तथैव च  ॥ २९.५४ ॥
दिव्यं वर्षसहस्रं तु स्थानं कृत्वा स्थितोऽभवत् ।
तिष्ठतो मम तत्रैव कालेन महता प्रिये  ॥ २९.५५ ॥
लक्ष्यालक्ष्ये तनू कृत्वा गणेशो विघ्नमाचरत् ।
वामपादनखाग्रेण चलितः स्थानकादहम्  ॥ २९.५६ ॥
ततो मया हतो नाऽसौ रक्षितुं त्रिपुरं कथम्  ।
प्रवृत्तोऽसि गणाधीश जगद्विध्वंसकारकम्  ॥ २९.५७ ॥
इति तस्य वचः श्रुत्वा विघ्नेशो वाक्यमब्रवीत् ।
अहं न विघ्नये त्वां चेत्कथमन्येऽर्चयन्ति माम्  ॥ २९.५८ ॥
अपूजिते मयि विभो यः कार्यं कर्तुमिच्छति  ।
तस्मै विघ्नं प्रदास्यामि सुरासुरगणेष्वपि  ॥ २९.५९ ॥
एवमस्त्विति तं प्राह शङ्करः तदनन्तरम्  ।
वध्यं चैव गतो लक्ष्यं संशक्तस्त्रिपुरं प्रति  ॥ २९.६० ॥
तापसोऽयं दुराचारो दैत्यः परपुरं जयः  ।
विनाशायाऽस्य दुष्टस्य कंचाहं प्रेषये शरम्  ॥ २९.६१ ॥
त्रिपुरस्य वधार्थाय क्षिप्रं पाशुपतं महत् ।
अस्त्रमन्यद्विधास्यामीत्युक्त्वा देवो हरः पुरम्  ॥ २९.६२ ॥
अघोरास्त्रेण तद्दग्धं त्रिखण्डं जर्जरीकृतम्  ।
पातितं तु जले तत्र ततो मां शरणं गताः  ॥ २९.६३ ॥
भवानि दानवैः सार्द्धं तेषां पत्न्यः सुतेक्षणाः  ।
आपतन्ति रुदन्त्यस्ताः शतशोऽथ सहस्रशः  ॥ २९.६४ ॥
सर्वासां निर्दयो वह्णिः स ददाह पतींस्तथा  ।
श्रीशैले पतितं चैकमन्यच्चामरकण्टके  ॥ २९.६५ ॥
गङ्गासागरसम्भेदे तृतीयं च तथा प्रिये  ।
पुत्रपौत्रकलत्राणि मणिहेमपुराणि च  ॥ २९.६६ ॥
विनाशं यान्ति तान् यत्र लिङ्गमेकं न नश्यति  ।
लिङ्गानां नवकोटीनां यद्येकमपि दह्यते  ॥ २९.६७ ॥
प्राणत्यागं करिष्यामि हुताशेऽस्मिंस्तदा ध्रुवम्  ।
दग्धं तु त्रिपुरं कृत्स्नमघोरास्त्रेण दारुणम्  ॥ २९.६८ ॥
पातितं नर्मदा मध्ये ज्वलत्कालानलप्रभम्  ।
तद्भित्त्वा सप्तपातालं रसातलतलं ययौ  ॥ २९.६९ ॥
तेन जालेश्वरं तीर्थं त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्  ।
अर्चनात्तस्य देवस्य मुच्यते ब्रह्महत्यया  ॥ २९.७० ॥
कल्पकोटिसहस्राणि वसेच्छिवपुरे सुखी  ।
तत्र स्नात्वा दिवं यान्ति ये मृता न पुनर्भवाः  ॥ २९.७१ ॥
तिलोदकप्रदानेन पिण्डपातेन भारत  ।
पितरस्तस्य तृप्यन्ति शिवो यावच्च कल्पगा  ॥ २९.७२ ॥
सार्द्धकोटिश्च लिङ्गानां गङ्गासागरसङ्गमे  ।
सार्द्धकोटिश्च पतिता लिङ्गानां पुरवर्धने  ॥ २९.७३ ॥
दशार्धकोटिः पतिता श्रीशैले त्रिपुरान्तिके  ।
तिस्रः कोट्यार्धकोटी च पतितामरकण्टके  ॥ २९.७४ ॥
एतानि बाणलिङ्गानि भुक्तिमुक्तिप्रदानि तु  ।
त्रिपुरघ्नमघोरास्त्रं ज्वलत्कालाग्निरुद्रवत् ॥ २९.७५ ॥
कल्पगां वर्जयित्वा तु कान्या धारयितुं क्षमा  ।
एतादृशं तु पतितं तदस्त्रं कल्पगाजले  ॥ २९.७६ ॥
जालेश्वरं तु कथितं त्रिपुरघ्नमिदं तव  ।
एतत्तीर्थं न जानन्ति लोकाश्च सचराचराः  ॥ २९.७७ ॥
दहन्तं त्रिपुरं दृष्ट्वा देवा विस्मयमागताः  ।
ब्रह्माद्या देवता येन संग्रामेषु पराजिताः  ॥ २९.७८ ॥
शरेणैकेन तद्वीर्यं कृतं भस्मैकपुञ्जवत् ।
बाणासुरः पुरे दग्धे भीतः स्तोत्रमिदं जगौ  ॥ २९.७९ ॥
ओं नमोऽनादिदेवेश विघ्नेश्वर महेश्वर  ।
सर्वज्ञाज्ञानहृज्ज्ञानप्रदानैक नमोऽस्तु ते  ॥ २९.८० ॥
अनन्तगुणरत्नाय परेशाय नमोऽस्तु ते  ।
परात्पर परातीत उत्पत्तिस्थानकारक  ॥ २९.८१ ॥
सर्वार्थसाधनोपाय विश्वेश्वर नमोऽस्तु ते  ।
निरञ्जन निराधार स्वभाव निरुपद्रव  ॥ २९.८२ ॥
प्रसन्नपरमेशान योगेश्वर नमोऽस्तु ते  ।
असुरघ्न पिशाचघ्न भूतवेतालनाशन  ॥ २९.८३ ॥
भूतनाथ जगन्नाथ सर्वाधार नमोऽस्तु ते  ।
सृष्टिसंहार निर्वाणसप्तपातालसंश्रय  ॥ २९.८४ ॥
श्रीकण्ठ नीलकण्ठेश महाकण्ठ नमोऽस्तु ते  ।
त्र्यम्बकाय त्रिशूलाय त्रिलोकाय च ते नमः  ॥ २९.८५ ॥
कपालिने कपालैश्च बद्धाङ्ग शशिशेखर  ।
उमाकान्तार्धदेहाय सुरासुरनमस्कृत  ॥ २९.८६ ॥
यत्र त्वं रूपसंस्थं चलमचलतनुं व्यापकं लक्ष्यहीनं तेजोऽभ्यन्तर्मरालं घनमघनमजं स्फाटिकं स्फाटिकाभम्  ।
रक्तं नीलं च पीतं सितमसितमनेकाल्परूपं प्रयुक्तं मध्यान्तादिव्यपेतं स्फुटतनुरहितं लिङ्गरूपं नमामि  ॥ २९.८७ ॥
मध्याह्ने लक्ष्ययोगेन हृदयकमले धारणीशे न हंसे नाकाशे वायुतत्त्वेऽनलधरणिजले विद्यते नैव शक्यम्  ।
नो नादे नैव विन्दौ न करणनिलये नादिमध्यावसाने स्थानेष्वेषु प्रबुद्धो न च नियमयितुं यं सदाद्यं नमामि  ॥ २९.८८ ॥
जिह्वाचापल्यभावेन वर्णितं मे महाप्रभो  ।
क्षन्तव्यं तत्सुरेशान कस्त्वां वर्णयितुं क्षमः  ॥ २९.८९ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
श्रुत्वा स्तुतिं च बाणस्य तुष्टोऽसौ भगवान् हरः  ।
उवाच वचनं शम्भुरसुरं प्रति भारत  ॥ २९.९० ॥
सेवापराधजो ह्येष क्षान्तस्ते दैत्यनायक  ।
वरं वृणीष्व भद्रं ते यत्ते मनसि वर्तते  ॥ २९.९१ ॥
शिवस्य वचनं श्रुत्वा बाणो दैत्यपतिस्तदा  ।
प्रणम्य चाब्रवीद्वाक्यं सुरासुरनमस्कृतम्  ॥ २९.९२ ॥
यदि तुष्टोऽसि मे देव वरं दातुं त्वमिच्छसि  ।
अनेनैव शरीरेण सान्तः पुरपरिच्छदः  ॥ २९.९३ ॥
तव लोकं गमिष्यामि यत्र जन्म न विद्यते  ।
अत्रोत्पत्तिविपत्तिभ्यां निर्विण्णोऽसुरयोनिषु  ॥ २९.९४ ॥
त्रिभिर्देवैः पुरं दत्तं भिन्नं तत्पुरं त्वया  ।
कथं तत्पतितं भूमौ गहना कर्मणां गतिः  ॥ २९.९५ ॥
दाताबलिः प्रार्थयिता च विष्णुर्दानं मही वाजिमखस्य कालः  ।
आसीत्फलं बन्धनमेव तस्य नमोऽस्तु तस्यै भवितव्यतायै  ॥ २९.९६ ॥
स्वर्गो दुर्गः सुराः सैन्यं गजाश्चैरावतादयः  ।
शस्त्रं वज्रमवाप्यास्ते यत्र देवो बृहस्पतिः  ॥ २९.९७ ॥
निर्जितो मेघनादेन दशाननसुतेन च  ।
सर्वमात्मवशं नीतं दैवं हि बलवत्तरम्  ॥ २९.९८ ॥
बाणासुरवचः श्रुत्वा देवदेवो वरप्रदः  ।
मम भक्तिप्रसादेन मदन्तिकमवाप्स्यसि  ॥ २९.९९ ॥
ततो बाणासुरः श्रीमान् देवदेवप्रसादतः  ।
दिव्ययानसमारूढः सुरासुरनमस्कृतः  ॥ २९.१०० ॥
प्रायाच्छिवपुरं यत्र देवदेवो महेश्वरः  ।
नर्मदा साऽब्रवीद्वाक्यं शम्भुं प्रति विशाम्पते  ॥ २९.१०१ ॥
बिन्दुमात्रं न मे दग्धमघोरास्त्रेण शङ्कर  ।
ददाह त्रिपुरं कृत्स्नं ज्वलत्कालानलप्रभम्  ॥ २९.१०२ ॥
शान्तं च मम तोयेन रसातलतलं ययौ  ।

ईश्वर उवाच - 
पुरं तु निखिलं दग्धमघोरास्त्रं सुदुस्सहम्  ॥ २९.१०३ ॥
सूर्यकोटिसमप्रख्यं मध्यदेशे तवाम्भसः  ।
अगमत्सौम्यरूपत्वं प्रभावात्तव नर्मदे  ॥ २९.१०४ ॥
सरितः सागराः शैला गङ्गाद्याश्च सहस्रशः  ।
गोप्यं तत्क्षणमात्रेण भस्मपुञ्जो यथा जलम्  ॥ २९.१०५ ॥
सोढुं काऽन्या सरिच्छ्रेष्ठा त्वां विना भुवि कल्पगे  ।
एवमुक्त्वा ययौ देवः सुरासुरनमस्कृतः  ॥ २९.१०६ ॥
एतत्ते कथितं भूप आख्यानं श्रुतिसम्मितम्  ।
जालेश्वरस्य तीर्थस्य समासेन युधिष्ठिर  ॥ २९.१०७ ॥
सेव्यते तेन कार्येण नर्मदा सप्तकल्पगा  ।
श्रवणात्कीर्तनात्तस्य रुद्रस्यानुचरो भवेत् ॥ २९.१०८ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डेऽमरेश्वरमाहात्ये एकोनत्रिंशोऽध्यायः ॥


अध्याय ३०

मार्कण्डेय उवाच - 
ऋषीणामयुतं राजन्नैमिषारण्यवासिनाम्  ।
गर्गश्च शौनको दक्षः सर्वेषां धर्मतः पिता  ॥ ३०.१ ॥
तेषां निवसतां तत्र आश्चर्यमभवत्नृप  ।
हिरण्या नाम नगरी दृष्टा वा यदि वा श्रुता  ॥ ३०.२ ॥
हिरण्यवेगा नाम्नी तु नदीपुष्पफलद्रुमा  ।
धनदस्य पुरी रम्या धनाढ्या च यथा स्थिता  ॥ ३०.३ ॥
साप्तभौमैर्गृहैर्रम्यैर्हेमप्राकारतोरणैः  ।
वेणुवीणानिनादौघैर्गन्धर्वैर्नादितायुतैः  ॥ ३०.४ ॥
नागराः पूजिताः सर्वेऽत्राधिष्ठितधनान्विताः  ।
अग्निहोत्रैश्च विद्वद्भिर्ब्राह्मणैर्वेदपारगैः  ॥ ३०.५ ॥
एवं विधा पुरी रम्या सर्वोत्सवसमन्विता  ।
अकाले म्रियते यस्तु स राज्ञा गृह्यते पुनः  ॥ ३०.६ ॥
मुदा परमया युक्तो वित्तेशो धनदो यथा  ।
प्रजापतिं संपप्रच्छ ब्रह्मणो मानसं सुतम्  ॥ ३०.७ ॥
प्रणिपत्य नमस्कृत्य दक्षं तं मुनिपुङ्गवम्  ।
अनेकानि सहस्राणि मुनीनां ब्रह्मवर्चसाम्  ॥ ३०.८ ॥
सौत्रामणिः सोमसंस्था कस्मिन् देशे च सिद्ध्यति  ।
आचक्ष्व मुनिशार्दूल यतः त्वं सर्वधर्मवित् ॥ ३०.९ ॥
हिरण्यबाहुं प्रोवाच दक्षो वैवस्वतं तदा  ।
तीर्थं हि पुष्करं नाम त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्  ॥ ३०.१० ॥
तस्मिन्निष्टं हुतं राजन् सर्वं कोटिगुणं भवेत् ।
ब्राह्मणानां प्रसादेन नाऽत्र कार्या विचारणा  ॥ ३०.११ ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा राजा प्रोवाच तं मुनिम्  ।
निष्पाद्यतां च यज्ञो मे भगवन् पुष्करे शुभे  ॥ ३०.१२ ॥
मानसं ब्रह्मणः पुत्रं सर्ववेदविशारदम्  ।
त्वामृते दीक्षितुं कस्य शक्तिरस्मिन्महीतले  ॥ ३०.१३ ॥
एवमस्त्विति तं प्राह दक्षो राजर्षिसत्तमम्  ।
ततो जगाम राजर्षिः पुष्करं सर्वसम्भृतः  ॥ ३०.१४ ॥
गवां च दशलक्षाणि सार्द्धं लक्षं तु वाजिनाम्  ।
द्विपञ्चाशत्सहस्राणि गजेन्द्राणां रथायुतम्  ॥ ३०.१५ ॥
मणिमाणिक्यरत्नानि वस्त्राण्याभरणानि च  ।
तेषां संख्या न विद्येत कुबेरस्य धनं यथा  ॥ ३०.१६ ॥
ततो भक्षाणि भोज्यानि पानानि विविधानि च  ।
एवं प्रवर्तितो यज्ञः पवित्रे श्रेष्ठपुष्करे  ॥ ३०.१७ ॥
आहूतश्च ततो ब्रह्मा शक्रश्चापि सुरेश्वरः  ।
अन्यदेवैश्च किं कार्यं ताभ्यां सर्वं प्रपूजितम्  ॥ ३०.१८ ॥
न रुद्रो यज्ञभागार्हो वासुदेवः त्वयाजकः  ।
न चादित्यो न वरुणो न देवा न च चन्द्रमाः  ॥ ३०.१९ ॥
वेदमूलो यतो यज्ञो राज्ञश्चामिततेजसः  ।
वेदनिर्घोषशब्देन यज्ञधूमेन भारत  ॥ ३०.२० ॥
रोदस्यनन्तरं राजन् सर्वमेव प्रपूरितम्  ।
एतस्मिन्नन्तरे यज्ञच्छिद्रान्वेषणतत्पराः  ॥ ३०.२१ ॥
सम्प्राप्ता राजशार्दूल बलेन बलवत्तराः  ।
पराजयं च देवानामसुराणां जयं तथा  ॥ ३०.२२ ॥
कर्तुं प्रस्थापिताः सर्वे ह्यसुरा देवकण्टकाः  ।
तेभ्यो निकेतुना प्रोक्तं दैत्यानामीश्वरेण हि  ॥ ३०.२३ ॥
न रुद्रोऽस्ति न विष्णुर्वा ब्रह्मास्ते स तु पूजकः  ।
न कर्तव्यं भयं तेषां ब्राह्मणा ज्ञानदुर्बलाः  ॥ ३०.२४ ॥
गच्छन्तु दानवा दैत्या भूतवेतालराक्षसाः  ।
पिबन्तु सोमं यज्ञाङ्गं भक्षयन्तु तथा द्विजान्  ॥ ३०.२५ ॥
विध्वंसितस्ततो यज्ञो ब्राह्मणाश्चैव भक्षिताः  ।
अग्निर्विनाशितो यज्ञयूपश्च यज्ञमण्डपः  ॥ ३०.२६ ॥
ऋषीणां धर्षिताः पत्न्यो नग्नरूपैस्तथा बलात् ।
कुमारा ऋषयश्चैव भयार्ताः प्राणपीडिताः  ॥ ३०.२७ ॥
प्रणष्टश्च ततो ब्रह्मा शक्रो देवगणैः सह  ।
एवं यज्ञे च विध्वस्ते चक्रवर्ती नृपोत्तमः  ॥ ३०.२८ ॥
हिरण्यबाहुः कुपितो ब्राह्मणान् प्रति भारत  ।
पापिष्ठाश्च दुराचारा गतास्ते भिक्षुका द्विजाः  ॥ ३०.२९ ॥
स्वस्थानं च गता दैत्या गृहीत्वा यज्ञसम्भृतिम्  ।
एकाकी हयमारुह्य सह पत्न्या व्रजाम्यहम्  ॥ ३०.३० ॥
न पौरुषस्य कालोऽयं कोपस्य च कथंचन  ।
शम्भुर्न देवता यत्र शङ्खचक्रगदाधरः  ॥ ३०.३१ ॥
कथं सिद्ध्यति यज्ञौऽसौ न सूर्यो नैव चन्द्रमाः  ।
लोलुपा ब्राह्मणाः पापाः त्वशक्ता यज्ञरक्षणे  ॥ ३०.३२ ॥
यदि मे विद्यते सत्यं भवन्तु ब्रह्मराक्षसाः  ।
सकण्टके निरुदके प्रदेशे नष्टचेतनाः  ॥ ३०.३३ ॥
दक्षाद्यैर्ब्राह्मणैः सर्वैः सोऽभिशप्तो महीपतिः  ।
अरक्षिता त्वं यज्ञस्य क्षत्रियाणां तथाऽधमः  ॥ ३०.३४ ॥
खरो द्वादशवर्षाणि भविष्यसि न संशयः  ।
शापाद्बभूवुरन्योऽन्यं ते खरब्रह्मराक्षसाः  ॥ ३०.३५ ॥
एतत्ते कथितं वृत्तं न हरो न हरिः प्रभुः  ।
न यज्ञो न च तद्दानं न तपोऽध्ययनं न च  ॥ ३०.३६ ॥
वेदोक्तं कर्म न ब्राह्म्यं न धर्मं न त्रिविष्टपम्  ।
न व्रतं वषट्कारः सर्वपापप्रणाशनः  ॥ ३०.३७ ॥
एतस्मिन्नन्तरे राजन् देवर्षिर्नारदस्तदा  ।
आजगाम क्रतुं द्रष्टुं पुष्करं प्रति भारत  ॥ ३०.३८ ॥
ततो विप्लाविते यज्ञे दैत्यैर्दुष्कृतिकारिभिः  ।
हिरण्यबाहुश्च परं ब्राह्मणं ब्रह्मपारगम्  ॥ ३०.३९ ॥
उवाच वचनं राजा देवर्षिर्नारदं तदा  ।
नाशितो ब्राह्मणैर्यज्ञः क्षुद्रैर्मे मुनिपुङ्गव  ॥ ३०.४० ॥
यज्ञधर्मविधौ शक्तो घातयाम्यध्वरान्तकम्  ।
शक्तोऽस्मि त्रिजगज्जेतुं किं पुनर्दैत्य दानवान्  ॥ ३०.४१ ॥
मया चापि कृतो यज्ञो हरिशङ्करवर्जनात् ।
ब्रह्मशापवशाद्भीतो गार्दभं योनिमाश्रितः  ॥ ३०.४२ ॥
केनोपायेन देवर्षे त्रिकालज्ञ त्रिवेदवित् ।
स्वर्गलोकं गमिष्यामि ऋत्विग्भिर्ब्राह्मणैः सह  ॥ ३०.४३ ॥
अनुग्रहमिमं मन्ये यन्मां प्राप्तोऽसि नारद  ।

नारद उवाच - 
शृणु राजन्महाभाग कथ्यमानं निबोध मे  ॥ ३०.४४ ॥
रेवाचरुकसम्भेदं पञ्चलिङ्गानि भूमिप  ।
तत्र स्नाता दिवं यान्ति ये मृता न पुनर्भवाः  ॥ ३०.४५ ॥
तत्र गच्छ नरश्रेष्ठ ब्राह्मणैर्ब्रह्मराक्षसैः  ।
न यज्ञो न तपोदानं शिवध्यानपरो भव  ॥ ३०.४६ ॥
सद्यः प्रमुच्यते पापाद्ब्राह्मणैः शापदूषितैः  ।
यत्रासुरस्तु निहतो भैरवं रूपमाश्रितः  ॥ ३०.४७ ॥
पापप्रणाशनं लिङ्गं ऋणमोचनमेव च  ।
चतुष्केश्वरमपरं तथा सिद्धेश्वरं परम्  ॥ ३०.४८ ॥
पञ्चमं वारुणं लिङ्गं सिद्धं तत्र प्रतिष्ठितम्  ।
एवं तु नारदः प्राह भगवन्तं नृपोत्तमम्  ॥ ३०.४९ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
भगवन् कीदृशं रूपं यदा नृत्यति भैरवः  ।
एतदाचक्ष्व मे सर्वं प्रसादः क्रियतां प्रभो  ॥ ३०.५० ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
गौर्यापृष्टः पुरा राजन् कौतुकेन सुरेश्वरः  ।
नृत्यरूपं समाख्याहि किमन्यैः कथितैर्मम  ॥ ३०.५१ ॥
शान्तरूपं ततस्त्यक्त्वा कृतं रूपं सुदारुणम्  ।
स्थितश्चैकेन पादेन प्रपीड्य वसुधातलम्  ॥ ३०.५२ ॥
द्वितीयेन च पादेन ब्रह्माण्डं सचराचरम्  ।
ख्यातं दारुवनं नाम पञ्चलिङ्गसमन्वितम्  ॥ ३०.५३ ॥
निहत्य चासुरं तत्र पुनर्नृत्यं मया प्रिये  ।
तस्मिन् दारुवने चण्डि रुद्रं भुवनदारुणम्  ॥ ३०.५४ ॥
एतत्ते कथितं राजन् पुराणं स्कन्दकीर्तितम्  ।
शिवेन कथितं पूर्वं पार्वत्याः षण्मुखस्य च  ॥ ३०.५५ ॥
गच्छ गच्छ नृप स्थानं नर्मदाचारुसङ्गमम्  ।
तत्र ते स्नातमात्रस्य शापस्यान्तो भविष्यति  ॥ ३०.५६ ॥
एवमुक्त्वा ययौ राजन् देवर्षिर्नारदस्तदा  ।
हिरण्यबाहुर्नृपतिः सान्तः पुरपरिच्छदः  ॥ ३०.५७ ॥
दक्षशौनकगर्गाद्यैः शापभ्रष्टैः समन्वितः  ।
आजगाम ततः शीघ्रं नर्मदाचरुसङ्गमम्  ॥ ३०.५८ ॥
तत्र स्नात्वा स राजर्षिर्दत्त्वा चैव तिलोदकम्  ।
पञ्चलिङ्गानि चाभ्यर्च्य तस्मिन् दारुवने तदा  ॥ ३०.५९ ॥
सिद्धेश्वरं चरुलिङ्गं ऋणमोचनमेव च  ।
पापप्रणाशनं चान्यच्चण्डिकेश्वरमुत्तमम्  ॥ ३०.६० ॥
पूजयित्वा यथा न्यायं भुक्तिमुक्तिफलप्रदम्  ।
स्तोत्रैस्तुष्टाव विविधैः शिवभक्तिपरायणः  ॥ ३०.६१ ॥
त्वया विना तपोदानं न यज्ञं न च याजनम्  ।
न स्वर्गं न च मोक्षं च कामयेय महेश्वर  ॥ ३०.६२ ॥
न हरो न हरिर्यत्र सर्व तन्निष्कलं भवेत् ।
ततस्तुष्टः सुरेशानो वरं वृण्वित्युवाच तम्  ॥ ३०.६३ ॥
हिरण्यबाहू राजर्षिः प्रसाद्य शिवमब्रवीत् ।
यदि तुष्टोऽसि मे देव वरं दातुं त्वमिच्छसि  ॥ ३०.६४ ॥
तदास्याः खरयोनेर्मां महादेवविमोचय  ।
त्यजन्ति चात्र ये प्राणान् पापा अपि नराधमाः  ॥ ३०.६५ ॥
तेऽपि यान्ति तव स्थानं सत्यमेतद्वचो मम  ।
निर्विघ्ना यज्ञसिद्धिश्च श्रेयो दानं तपस्तथा  ॥ ३०.६६ ॥
एवमस्त्विति तं प्रोक्त्वा शिवस्त्वन्तरधीयत  ।
शापान्मुक्तः स धर्मात्मा दिव्यकान्तिवपुर्धरः  ॥ ३०.६७ ॥
कामिकं यानमारुह्य सान्तःपुरपरिच्छदः  ।
ध्रियमाणातपत्रश्च स्तूयमानश्च मागधैः  ॥ ३०.६८ ॥
मुदा परमया युक्तो हिरण्यपुरमाविशत् ।
अन्यं याजकमन्वेष्टुं यज्ञार्थं ब्रह्मवादिनम्  ॥ ३०.६९ ॥
एतस्मिन्नन्तरे प्राप्ते नारदः पुरमभ्यगात् ॥ ३०.७० ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे रेवाचरुसङ्गमवर्णनो नाम त्रिंशोऽध्यायः ॥


अध्याय ३१

युधिष्ठिर उवाच - 
हिरण्यबाहुः शापान्ते नगरीं प्राप्य निर्वृतः  ।
दक्षादयः कथं मुक्तास्तस्माच्छापाच्च कथ्यताम्  ॥ ३१.१ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
शृणु राजन्महाबाहो कथ्यमानं निबोध मे  ।
हिरण्यबाहुना शप्ता यावन्मुक्ता द्विजोत्तमाः  ॥ ३१.२ ॥
बभ्रमुः सर्वतीर्थानि आसमुद्रान्त गोचरे  ।
तेषां ब्रह्मादयः शापं न निवर्तयितुं क्षमाः  ॥ ३१.३ ॥
वाराणसीं महापुण्यां गङ्गासागरसङ्गमम्  ।
हिमवन्तं च केदारमौर्वतीर्थं च भारत  ॥ ३१.४ ॥
गङ्गा च नैमिषारण्यं भैरवं पुष्करं तथा  ।
मायापुरीं तथा रम्यामुग्रं कनखलं तथा  ॥ ३१.५ ॥
रौद्रं चैव तथेशानं सुरासुरनमस्कृतम्  ।
गङ्गाद्वारं हिमस्थानं प्रभासं शशिभूषणम्  ॥ ३१.६ ॥
रुद्रकोटिसमायोगं गङ्गाभेदं सरस्वतीम्  ।
स्थानेश्वरं तथा पुण्यं कुरुक्षेत्रं तथैव च  ॥ ३१.७ ॥
कुरुक्षेत्रं गमिष्यामि कुरुक्षेत्रे वसाम्यहम्  ।
कुरुक्षेत्रस्य नाम्नापि नरः पापैः प्रमुच्यते  ॥ ३१.८ ॥
भ्रमेणैवं विषण्णास्ते शापस्यान्त न लेभिरे  ।
निन्दितानि च तीर्थानि पापकर्मरतैस्ततः  ॥ ३१.९ ॥
आकाशवचनं श्रुत्वा महातीर्थानि निन्दत  ।
हरं हरिं च यो द्वेष्टि नाभिनन्दति यः सुरान्  ॥ ३१.१० ॥
स याति यत्र यत्रैव दुःखं प्राप्नोत्यसंशयः  ।
एतस्मिन्नन्तरे प्राप्तो नारदो देवपूजितः  ॥ ३१.११ ॥
दक्षशौनकगर्गादीन् सर्वांस्तान्मुनिसत्तमान्  ।
ब्रह्मरक्षस्तनून् दृष्ट्वा नारदो वाक्यमब्रवीत् ॥ ३१.१२ ॥
भवन्तः कर्मणा केन सञ्जाता ब्रह्मराक्षसाः  ।
तस्याथ वचनं श्रुत्वा नारदस्य महामुनेः  ॥ ३१.१३ ॥
सोऽभिवाद्य नमस्कृत्य दक्षो वचनमब्रवीत् ।
यथोत्सवं कृतं कर्म ब्रह्मलोकहिताय यत् ॥ ३१.१४ ॥
तद्विपर्यासमापन्नं गहना कर्मणो गतिः  ।
कर्मोपदिश मे किंचिद्येन मुञ्चापि दुष्कृतम्  ॥ ३१.१५ ॥
यत्र यत्र च गच्छामो जलमन्नं न विद्यते  ।
अनावृष्टिरभूद्घोरा तत्र तत्रैव नारद  ॥ ३१.१६ ॥

नारद उवाच - 
प्रसाद्यतां मुनिश्रेष्ठाः शापस्यान्तं करिष्यति  ।
हिरण्यबाहुर्धर्मात्मा हिरण्यपुरमास्थितः  ॥ ३१.१७ ॥
यज्ञं कर्तुं समायातो रेवाचरुकसङ्गमे  ।
पञ्चलिङ्गानि चाभ्यर्च्य शापान्तं च करिष्यति  ॥ ३१.१८ ॥
एवमुक्त्वा स देवर्षिर्ब्राह्मणैः शापकर्षितैः  ।
आजगाम ततो दिव्यां हिरण्यनगरीं शुभाम्  ॥ ३१.१९ ॥
हिरण्यबाहुर्नृपतिर्वशिष्ठश्च महामुनिः  ।
विलोक्य तान्मुनीन् सर्वान् स देवर्षिपुरोगमान्  ॥ ३१.२० ॥
अभिवाद्य यथा न्यायमर्घपाद्यैरपूजयत् ।
नारदस्तु ततो वाक्यं राजानमिदमब्रवीत् ॥ ३१.२१ ॥
कुशलं ते नृपश्रेष्ठ सुखं तिष्ठसि सुव्रत  ।
नारदस्य वचः श्रुत्वा सर्वधर्मपरायणः  ॥ ३१.२२ ॥
उवाच वचनं राजा नारदं श्लक्ष्णया गिरा  ।
अद्य मे कुशलं ब्रह्मंस्तवपादाब्जदर्शनात् ॥ ३१.२३ ॥
किं कर्तव्यं मया तेऽद्य ब्रह्मन्मेऽनुग्रहं कुरु  ।

नारद उवाच - 
कुरु ब्रह्ममुनीनां त्वं शापान्तं राजदर्शनात् ॥ ३१.२४ ॥
निपातय महादुष्टान् दैत्यान् दुष्कृतकारिणः  ।
बन्धनस्था हि मोक्तव्या ब्राह्मणास्तु विशेषतः  ॥ ३१.२५ ॥

राजोवाच - 
वेदं पठन्ति येऽज्ञानाद्वदन्त्यर्थं न तस्य च  ।
प्रमाणं भूतलोकस्य तद्वत्कर्म च कुर्वतः  ॥ ३१.२६ ॥
ब्रह्मन् वेदेन विधिवत्ते तु स्वर्गं प्रयान्ति वै  ।
अहंकरविमूढाश्च मिथ्यदानेन याजकाः  ॥ ३१.२७ ॥
पतन्ति नरके विष्णुशङ्करद्वेषणे रताः  ।
अगस्त्यं च वशिष्ठं च कृत्वा तौ याजकौ मुने  ॥ ३१.२८ ॥
क्रतुमिष्ट्वा विधानेन रेवाचरुकसङ्गमे  ।
मोचयिष्याम्यहं शापात्पञ्चलिङ्गार्चनाद्द्विज  ॥ ३१.२९ ॥
वेदमन्त्रहुतं तत्र स्वयं विष्णुर्ग्रहीष्यति  ।
रुद्रः कालाग्निरूपेण ग्राहकश्च भविष्यति  ॥ ३१.३० ॥
एवं यज्ञे तु सम्पूर्णे तुष्टे नारायणे शिवे  ।
द्विजानां मोक्षणं तत्र भविष्यति न संशयः  ॥ ३१.३१ ॥
न मुने देवता यत्र शङ्खचक्रगदाधरः  ।
इहलोके परे चैव गतिस्तस्य न विद्यते  ॥ ३१.३२ ॥
एवमुक्त्वा ययौ राजा सर्वसंभारसंभृतः  ।
यज्ञोपस्करमादाय ब्राह्मणैर्वेदपारगैः  ॥ ३१.३३ ॥
रेवाचरुकसंभेदे यज्ञमिष्ट्वा विधानतः  ।
विहाय पापं शप्तांस्तान्मोचयामास स द्विजान्  ॥ ३१.३४ ॥
पञ्चलिङ्गसमायोगे तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ।
ब्रह्मयानसमारूढो वीज्यमानोऽप्सरोगणैः  ॥ ३१.३५ ॥
ध्रियमाणातपत्रस्तु स्तूयमानश्च वन्दिभिः  ।
प्रायाच्छिवपुरं दिव्यमुमामाहेश्वरं नृप  ॥ ३१.३६ ॥
एतत्ते कथितं राजन् पुराणाख्यानमुत्तमम्  ।
श्रुत्वाख्यानामिदं पुण्यं पञ्चलिङ्गसमागमम्  ॥ ३१.३७ ॥
यमलोकं न पश्येद्वै पापयोनिं न गच्छति  ।
हयमेधफलं प्राप्य शिवलोके महीयते  ॥ ३१.३८ ॥
पापग्रस्तो विमूढात्मा विष्णुमायाविमोहितः  ।
कथं प्रयाति तत्तीर्थं कालग्रहवशीकृतः  ॥ ३१.३९ ॥
श्रवणात्कीर्तनादस्य मुच्यते भवबन्धनात् ॥ ३१.४० ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे पञ्चलिङ्गमाहात्म्ये एकत्रिंशोऽध्यायः ॥

अध्याय ३२

मार्कण्डेय उवाच - 
गुह्यातिगुह्यरूपाणि पवित्राणि युधिष्ठिर  ।
श्राद्धकार्यस्य सिद्धानि तीर्थानीह निबोध मे  ॥ ३२.१ ॥
अतिगुह्यस्य पुण्यस्य सर्वतोऽमरकण्टके  ।
तमारभ्य गिरिश्रेष्ठं सर्वं पुण्यतरं स्मृतम्  ॥ ३२.२ ॥
यावत्सा नर्मदा मध्ये पुण्यस्रोता महानदी  ।
नास्ति तस्मात्परं पुण्यं त्रिषु लोकेषु भारत  ॥ ३२.३ ॥
तस्योत्तरविभागेऽस्ति नामतो यज्ञपर्वतः  ।
कनिष्ठो विन्ध्यपुत्रस्तु भ्राता पर्यङ्कभूभृतः  ॥ ३२.४ ॥
स्वयंभुवा पुरा तस्मिन्निष्टः सौत्रामणिर्मखः  ।
तत्रैवेष्टं मघवता हयमेधेन भारत  ॥ ३२.५ ॥
दधीचिनाऽथ देवैश्च तत्रैवेष्टं महामखैः  ।
निश्क्रान्ता पर्वतात्तस्माच्चतुर्नामा महानदी  ॥ ३२.६ ॥
पतिता नर्मदायां तु सङ्गमो लोकविश्रुतः  ।
तस्यास्तीरे तु ये दर्भाः पीतवर्णाः क्षितिं गताः  ॥ ३२.७ ॥
ते श्राद्धकरणे भूप पितॄणां मोक्षदायकाः  ।
स यावत्सङ्गमो नद्याः स यावद्यज्ञपर्वतः  ॥ ३२.८ ॥
एतस्मिन्नन्तरे राजन् श्राद्धं यः परिकल्पयेत् ।
पितरस्तस्य तृप्यन्ति स्नानं कुर्यात्प्रदक्षिणम्  ॥ ३२.९ ॥
सिद्धेश्वरं नामलिङ्गं चतुष्केश्वरमेव च  ।
संख्या न भूयो लोकेषु ख्यातमात्रं मयाऽनघ  ॥ ३२.१० ॥
सङ्गमे विद्यते देवो न तं पश्यन्ति मानवाः  ।
पूज्यते नागकन्याभिः सदेवासुरसत्तमैः  ॥ ३२.११ ॥
कथयामि तवाख्यानमितिहासं पुरातनम्  ।
ऋषिः सुपर्णो यत्रासीद्ब्रह्मयोनिर्जितेन्द्रियः  ॥ ३२.१२ ॥
पुरुहूता तस्य भार्या धर्मपत्नी पतिव्रता  ।
नैमिषारण्यवासस्य कन्दमूलफलाशिनः  ॥ ३२.१३ ॥
कृष्णाजिनपरीधानवल्कलादिकवाससः  ।
त्रिकालवह्णिहोतारो वेदाध्ययनतत्पराः  ॥ ३२.१४ ॥
वेदस्मृतिपुराणोक्तमोक्षोपायविचिन्तकाः  ।
ऋषयो दशलक्षाणि नैमिषारण्यवासिनः  ॥ ३२.१५ ॥
बालखिल्याश्च तत्रैव ब्रह्मणो मानसाः सुताः  ।
ब्रह्मदण्डं समारुह्य देवलोकं प्रयान्ति ते  ॥ ३२.१६ ॥
मासोपवासिनस्तत्र जलाहारास्तथापरे  ।
तिष्ठन्ति बहवः केचिदेकपादेन चापरे  ॥ ३२.१७ ॥
तस्मिंस्तपोवने रम्ये सिद्धगन्धर्वसेविते  ।
प्रसाद्य चाब्रवीद्वाक्यं पुरुहूता निजं पतिम्  ॥ ३२.१८ ॥
ऋतुकाले तु पर्वणि मांभजस्व महामुने  ।
जायते मे यथा पुत्रः सर्वसन्तानपावनः  ॥ ३२.१९ ॥
पुत्रेण लोकान् जयते तृप्यन्ति पितृदेवताः  ।
अपुत्रस्य गतिर्नास्ति तस्मात्पुत्रमजीजनः  ॥ ३२.२० ॥

ब्राह्मण उवाच - 
अमावास्याद्य गोत्रेऽस्मिन्मैथुनं वर्जितं प्रिये  ।
अकर्तव्यमिदं भद्रे पितॄणां वार्जितं ध्रुवम्  ॥ ३२.२१ ॥
पितरस्तस्य तन्मांसं भुञ्जते ऋतुगामिनः  ।
दिव्यं वर्षसहस्रं तु तप्तं मे दुष्करं तपः  ॥ ३२.२२ ॥
स्नात्वा तत्क्षणमात्रेण चाण्डालस्त्रिदिवङ्गतः  ।
धिक्धिक्धिगीरितं सर्वं न वेदो न च याजनम्  ॥ ३२.२३ ॥
प्रहस्य चाब्रवीद्वाक्यं निषादी तं मुनिं प्रति  ।
विषादं त्यज विप्रर्षे सत्यमेतद्ब्रवीम्यहम्  ॥ ३२.२४ ॥
अहंकारविमूढात्मा त्वत्समो नास्ति तापसः  ।
न स्नानं न जपो होमो न स्वाध्यायः शिवार्चनम्  ॥ ३२.२५ ॥
निष्कलं क्लेशमापन्नो वायुभक्षो निराश्रयः  ।
त्वत्तपो ध्यानयोगश्च स्वर्गप्राप्तिश्च तत्कथम्  ॥ ३२.२६ ॥

जाबालिरुवाच - 
काऽसि त्वं च वरारोहे निषादी रूपमाश्रिता  ।
उमा सरस्वती गङ्गा मां जिज्ञासितुमागता  ॥ ३२.२७ ॥
अनुग्रहमिमं मन्ये धर्मं ब्रूहि शुचिस्मिते  ।
निषादो नैमिषारण्ये ममासीत्मुनिपुंगव  ॥ ३२.२८ ॥
कामार्तया मया दर्शे भर्ता पुत्राय याचितः  ।
अकाले याचमानाऽहं तेन शप्ता महात्मना  ॥ ३२.२९ ॥
स च भर्ता मया शप्तस्ततोऽन्योऽन्यं समागते  ।
अस्य तीर्थस्य महात्म्यादावां मुक्तौ तु किल्बिषात् ॥ ३२.३० ॥
तस्मात्त्वं हि मुनिश्रेष्ठ शिवाराधनतत्परः  ।
मदर्थं कुरु कर्माणि होमजाप्यादिकं मुहुः  ॥ ३२.३१ ॥
यास्यसे त्वं समे देशे सत्यमेतद्ब्रवीम्यहम्  ।
इत्युक्त्वा सा ययौ स्वर्गं निजभर्त्रा समन्विता  ॥ ३२.३२ ॥
त्यक्त्वा स्वकल्पं जाबालिः शिवाराधनतत्परः  ।
अचिरेणैव कालेन ब्रह्मलोकमुपागतः  ॥ ३२.३३ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे ब्राह्मणस्य भार्यया सह स्वर्गारोहणं नाम द्वात्रिंशोऽध्यायः ॥


अध्याय ३३

मार्कण्डेय उवाच - 
पश्चिमे नीलगङ्गाया नर्मदोत्तरकूलतः  ।
व्यतीपातेश्वरं नाम लिङ्गं परमसिद्धिदम्  ॥ ३३.१ ॥
सोमनाथं स्वयं विद्धि सोममूर्तिं जगत्पतिम्  ।
सावित्र्या च तपस्तप्तं तत्र सप्तर्षिभिस्तथा  ॥ ३३.२ ॥
सावित्रीकुण्डमित्येतद्विख्यातं नर्मदातटः  ।
नरस्य स्नानमात्रस्य कन्यादानफलं भवेत् ॥ ३३.३ ॥
तिलोदकप्रदानेन चान्नदानेन भारत  ।
पितरस्तस्य तृप्यन्ति सावित्रीलोकमाश्रिताः  ॥ ३३.४ ॥
दक्षस्य दुहिता चासीत्कुमुदा नाम विश्रुता  ।
सोमाय दत्त्वा तां दक्षो मुदा परमया युतः  ॥ ३३.५ ॥
तस्या स जनयामास हिमांशुः पुत्रमद्भुतम्  ।
ज्ञात्वाऽमृतमयं तं तु सुरा यज्ञफलार्थिनः  ॥ ३३.६ ॥
हिमांशुं सोमपुत्रं च ते ययुश्च मुदान्विताः  ।
अन्या सोमस्य परमा कला या षोडशी स्मृता  ॥ ३३.७ ॥
अध्यास्ते सा चन्द्रमसं पितृणां तारणाय च  ।
वनस्पतौ गते सोमे गवां क्षीरे हविःषु च  ॥ ३३.८ ॥
सोमपाने महायज्ञे दर्शे दिविषदां तदा  ।
पीतं श्रुत्वाऽसुराः सर्वे हिमांशुं पातुमुद्यताः  ॥ ३३.९ ॥
असुराणां भयाद्विन्ध्यं हिमांशुर्गिरिमाश्रयत् ।
श्रुत्वा ते गिरिदुर्गस्थमसुराः स्वभयात्तदा  ॥ ३३.१० ॥
ग्रस्ते ते राहुणा सूर्ये हिमांशुं प्रति भारत  ।
कायातिकायप्रमुखाः सम्प्राप्ता दानवास्ततः  ॥ ३३.११ ॥
राहोस्तु भ्रातरः सर्वे सैंहिकेया महाबलाः  ।
समाहृत्य हिमांशुस्तैः सुधार्थे चिरजीविभिः  ॥ ३३.१२ ॥
भूतले पातितः पापैः क्रन्दन्ति स्म सुरास्तदा  ।
उवाच स पतन् भूमौ हिमांशुः सोमनन्दन  ॥ ३३.१३ ॥
पातु मां देव ईशानो दानवानां भयंकरः  ।
एतस्मिन्नन्तरे भूप हिमांशो रक्षणाय वै  ॥ ३३.१४ ॥
पातालादुत्थितं लिङ्गं ज्वलत्कालानलप्रभम्  ।
तेन बाणेन रौद्रेण हुङ्कारेण महासुराः  ॥ ३३.१५ ॥
भस्मीकृतास्तु तत्रैव देवदेवेन शूलिना  ।
ततस्तमब्रवीद्देवो भयमासुरजं त्यज  ॥ ३३.१६ ॥
शिवभक्तिपरो भूत्वा निर्भयस्तिष्ठ पुत्रक  ।
अथ सोमः सुरैः सार्द्धं गत्वा ब्रह्मनिकेतनम्  ॥ ३३.१७ ॥
वृत्तान्तं कथयामास ततस्तद्वचनात्तु ताः  ।
ब्रह्माद्या देवताः सर्वा जग्मुः सोमपुरोगमाः  ॥ ३३.१८ ॥
ओंकारः कल्पगातीरे यत्र तिष्ठति भारत  ।
दृष्ट्वा तु त्र्यम्बकं देवं षष्टिसंहारकारकम्  ॥ ३३.१९ ॥
उवाच वचनं देवो ब्रह्मा लोकपितामहः  ।
श्रीमानमृतरूपोऽयं हिमांशुः सोमनन्दनः  ॥ ३३.२० ॥
रक्षणीयस्त्वया नाथ देवदानवशङ्कया  ।
सप्तविंशतियोगानां गतिः प्रोक्ता तु चन्द्रमाः  ॥ ३३.२१ ॥
त्वं गतिः सर्वलोकानां तस्मात्त्वं त्रातुमर्हसि  ।
तेषां तद्वचनं श्रुत्वा शिव ऊचे यथोचितम्  ॥ ३३.२२ ॥
पूजयित्वा तु देवेशं सोमनाथं जगत्पतिम्  ।
पातालेश्वरनामानं गताः सर्वे त्रिविष्टपम्  ॥ ३३.२३ ॥
तदा प्रभृति तत्स्थानं त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्  ।
सावित्रीकुण्डतोयेन स्नानं कृत्वा तमर्चयेत् ॥ ३३.२४ ॥
न तस्य पुनरावृत्तिः सत्यमेतच्छिवोदितम्  ।
प्रभासे यत्फलं राजन् दृष्टं च शशिभूषणे  ॥ ३३.२५ ॥
तत्फलं नृपशार्दूल भवेदेव न संशयः  ।
कालातिक्रमणं कुर्यात्तत्र यो भैक्षमाश्रितः  ॥ ३३.२६ ॥
न तस्य पुनरावृत्तिः सत्यमेतद्ब्रवीम्यहम्  ।
तिलोदकप्रदानेन पिण्डपातेन भारत  ॥ ३३.२७ ॥
पतितानुद्धरेज्जतून्नरकान्नात्र संशयः  ।
श्रवणात्कीर्तनादस्य सोमलोके महीयते  ॥ ३३.२८ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे पातालेश्वरमाहात्म्यं नाम त्रयस्त्रिंशोऽध्यायः ॥


अध्याय ३४

मार्कण्डेय उवाच - 
कथयामि तवाख्यानमिन्द्रद्युम्नस्य भारत  ।
अयोध्याधिपतिः श्रीमान् सूर्यवंशे महीपतिः  ॥ ३४.१ ॥
बुभुजे स महीं सर्वां सशैलवनकाननाम्  ।
चक्रवर्ती नृपश्रेष्ठः सत्यसंधो दृढव्रतः  ॥ ३४.२ ॥
स शशास महीं सर्वां यथा शक्रोऽमरावतीम्  ।
यज्ञहोमसहस्रैस्तु ददाह वसुधामिमाम्  ॥ ३४.३ ॥
यज्ञोत्सवविवाहैस्तु वेदमङ्गलमङ्गलैः  ।
चातुर्वर्ण्यं स्वधर्मस्थं प्राकृता इतरे जनाः  ॥ ३४.४ ॥
कामं कामदुघा धेनुर्धरणी सस्यशालिनी  ।
पप्रच्छ स तु राजर्षिर्वशिष्ठं ब्रह्मवित्तमम्  ॥ ३४.५ ॥
शक्रश्चाङ्गिरसं यद्वदयोध्याधिपतिस्तथा  ।
सोमसूर्यान्वयस्यैकं तारणं च पुरोधसम्  ॥ ३४.६ ॥
हयमेधं महायज्ञं कस्मिंस्तीर्थे यजाम्यहम्  ।
कथय त्वं प्रसादेन यथा दृष्टं यथा श्रुतम्  ॥ ३४.७ ॥

वशिष्ठ उवाच - 
ब्रह्मर्षयो वेदविदो यथा ते चाब्रुवन्नृप  ।
यज्ञो निवर्तितव्यस्तु ऋत्विग्भिर्ब्राह्मणैस्तव  ॥ ३४.८ ॥
मरीचिः कश्यपश्चापि अङ्गिरा गौतमस्तथा  ।
दुर्वासाश्च्यवनो धूम्रः कण्वश्चैव महामुनिः  ॥ ३४.९ ॥
एते चान्ये च नृपते मुनीन्द्राः शंसितव्रताः  ।
पप्रच्छ तान्महाराज इन्द्रद्युम्नो महीपतिः  ॥ ३४.१० ॥
कस्मिंस्तीर्थे कृतो यज्ञः कामभोगफलप्रदः  ।
एतत्सर्वं यथार्थं मे वदन्तु मुनिपुंगवाः  ॥ ३४.११ ॥

ऋषय ऊचुः॒
केचिद्वाराणसीं भूप प्रयागं च तथा परे  ॥ ३४.१२ ॥
अन्ये वै नैमिषं तीर्थं पुष्करं च तथापरे  ।
कुब्जाम्रकं तथा चान्ये गङ्गाद्वारमथापरे  ॥ ३४.१३ ॥
मायापुरीं तथा चान्ये सर्वदेवनमस्कृताम्  ।
वदन्त्यन्ये हिमस्थानं बिल्वकं नीलपर्वतम्  ॥ ३४.१४ ॥
कुशावर्तं तथैवाऽन्ये तथा रुद्रमहालयम्  ।
ईशानं चैव केदारं सर्वतीर्थमयं शुभम्  ॥ ३४.१५ ॥
और्वतीर्थं वदन्त्यन्ये तथा बदरिकाश्रमम्  ।
कालञ्जरं नीलकण्ठं देवदारुवनं तथा  ॥ ३४.१६ ॥
हेमकूटं विरूपाक्षमन्ये चण्डीश्वरं तथा  ।
भूतेश्वरं भस्मगात्रं प्रभासं शशिभूषणम्  ॥ ३४.१७ ॥
तीर्थान्येतानि चान्यानि कथितानि तवानघ  ।
मतान्तरं मुनीनां च विविधं परिकीर्तितम्  ॥ ३४.१८ ॥
दुर्वासाश्चाब्रवीद्वाक्यं प्रहसन्निव तं नृपम्  ।
विप्राणां ज्ञानतो ज्यैष्ठ्यं क्षत्रियाणां तु वीर्यतः  ॥ ३४.१९ ॥
वैश्यानां धान्यधनतः शूद्राणां चैव जन्मतः  ।
मार्कण्डेये विद्यमाने सप्तकल्पानुवर्तिनि  ॥ ३४.२० ॥
भविष्यभूततत्त्वज्ञे त्रिकालज्ञे त्रयीविदि  ।
ब्रह्मविष्णुमहेशानप्रमाणज्ञे तपोधने  ॥ ३४.२१ ॥
कस्यास्ति धर्मकथने सामर्थ्यं धर्मनिश्चये  ।
धर्मारण्ये महाराज गम्यतां कल्पगातटे  ॥ ३४.२२ ॥
मार्कण्डेयो वक्ष्यते यत्तत्र यज्ञः प्रवर्त्यताम्  ।

इन्द्रद्युम्न उवाच - 
यथा वदसि देवर्षे तथा कार्यं मयानघ  ॥ ३४.२३ ॥
इत्युक्त्वा मुनिभिः सार्द्धं गन्तुं मार्कण्डमाश्रमम्  ।
उवाच वचनं राजा प्रतीहारं सुवर्चसम्  ॥ ३४.२४ ॥
मन्त्रिणं देवगर्भं च बृहस्पतिसमं नृप  ।
यज्ञोपस्करसम्भारं सर्वमादाय सत्वरम्  ॥ ३४.२५ ॥
आगच्छन्तु भवन्तोऽत्र ममादेशपरायणाः  ।
साग्निभिर्ब्राह्मणैः सार्द्धं यास्यामः कल्पगातटम्  ॥ ३४.२६ ॥
शीघ्रं सम्पाद्यतां सर्वं यथा यज्ञः प्रवर्त्यताम्  ।
सर्वेषामेव विप्राणां यानमेषां पृथक्पृथक् ॥ ३४.२७ ॥
शतानि चाष्टौ राज्ञीनां यानमासां प्रकल्पय  ।
नवखण्डक्षितीशानां समुद्रद्वीपवासिनाम्  ॥ ३४.२८ ॥
नानानृपसहस्राणां घोषणा क्रियतां मुहुः  ।
चन्द्रद्वीपं च सेतुं च ताम्रपात्रं शिलाष्टकम्  ॥ ३४.२९ ॥
भोगद्वीपं च सौम्यं च गान्धर्ववारुणं तथा  ।
कुमारिकाख्यं नवमं नवभेदं प्रवर्तितम्  ॥ ३४.३० ॥
जम्बूशाककुशक्रौञ्चशाल्मलिप्लक्षपुष्कराः  ।
सप्तद्वीपाः समाख्याताः समुद्राश्च निबोध मे  ॥ ३४.३१ ॥
क्षारसर्पिर्दधिक्षीरमदिरेक्षुजलात्मकाः  ।
समुद्राः परिखाकाराः पृथिवीमानकीर्तिताः  ॥ ३४.३२ ॥
एतेषां घोषणां कार्यां ममादेशानुवर्तिनाम्  ।
गवां च त्रीणि लक्षाणि सवत्सानां पयोमुचाम्  ॥ ३४.३३ ॥
अश्वानां श्यामकर्णानां सपादं लक्षमेव च  ।
दन्तिनामयुतं चैव घण्टाभरणभूषितम्  ॥ ३४.३४ ॥
सहस्राणि च चत्वारि यानानां कामचारिणाम्  ।
लक्षं तु करभाणां वै मणिमाणिक्यमेव च  ॥ ३४.३५ ॥
अग्निशौचानि वस्त्राणि ब्राह्मणार्थे तथैव च  ।
नानाभक्षाणि भोज्यानि पानानि विविधानि च  ॥ ३४.३६ ॥
लक्षं कर्मकराणां तु तिलदर्भादिकं तथा  ।
देवगर्भं समादिश्य मन्त्रिणं वदतां वरः  ॥ ३४.३७ ॥
तत्रस्थैर्ब्राह्मणैः सार्द्धं दिव्यं यानं समाश्रितः  ।
मुदा परमया युक्तः सान्तः पुरपरिच्छदः  ॥ ३४.३८ ॥
धर्मारण्यं ततः प्राप्तो यत्रास्ते सप्तकल्पगः  ।
ओंकारं कल्पगां दृष्ट्वा वैदूर्यं पर्वतं तथा  ॥ ३४.३९ ॥
मुक्तोऽस्मि किल्बिषादद्य सप्तजन्मकृतादपि  ।
एवमुक्त्वोपविष्टोऽसौ साष्टाङ्गं प्रणिपत्य च  ॥ ३४.४० ॥
यथार्थं पूजयामास तमृषिं स नृपोत्तमः  ।
दृष्ट्वा तं नृपतिं प्राह मार्कण्डेयो महामुनिः  ॥ ३४.४१ ॥
कुशलं नृपशार्दूल चिरं दृष्टोऽसि सुव्रत  ।
किमागमनकार्यं ते ब्राह्मणैर्मुनिपुंगवैः  ॥ ३४.४२ ॥

इन्द्रद्युम्न उवाच - 
यज्ञं कर्तुं समायातः कस्मिंस्तीर्थे द्विजोत्तम  ।
शिवेन कथितं यत्ते पुराणं स्कन्दकीर्तितम्  ॥ ३४.४३ ॥
तदहं श्रोतुमिच्छामि यज्ञक्षेत्रफलं महत् ॥ ३४.४४ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
पृथिव्यां यानि तीर्थानि आसमुद्रान्तगोचरे  ॥ ३४.४५ ॥
स्नानं कर्तुं समायान्ति नर्मदायां नराधिपा  ।
उत्तरे यानि लिङ्गानि यानि तीर्थानि दक्षिणे  ॥ ३४.४६ ॥
लीयन्ते कोटितीर्थेषु कोटितीर्थं ततः स्मृतम्  ।
शिवेन कथितं पूर्वं पार्वत्याः षण्मुखस्य च  ॥ ३४.४७ ॥
ब्रह्मविष्ण्वादिदेवानां शक्रस्यापि प्रकीर्तितम्  ।
तन्मया कथितं राजन् यथोद्दिष्टं तु शम्भुना  ॥ ३४.४८ ॥
ओंकारसन्निधौ रेवाकोटितीर्थं प्रकीर्तितम्  ।
अत्र दत्तं हुतं चेष्टं तपस्तप्तं सुदुष्करम्  ॥ ३४.४९ ॥
तस्यान्तो नैव विद्यते महेश्वरवचो यथा  ।
राहुसोमसमायोगे कुरुक्षेत्रं प्रशस्यते  ॥ ३४.५० ॥
सर्वदा सर्वकार्येषु नर्मदा पुण्यदायिनी  ।
त्रयोदशगुणं विद्धि तीर्थमाहुर्मनीषिणः  ॥ ३४.५१ ॥
शतकोटिगुणं तत्तु कोटितीर्थं प्रचक्षते  ॥ ३४.५२ ॥
चन्द्रसूर्योपरागे तु विशेषेण नराधिप  ।
यज त्वं कोटितीर्थेषु यदि स्वर्गमभीप्ससि  ॥ ३४.५३ ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा राजा परमधार्मिकः  ।
पादौ जग्राह तत्रैव मुनेरमिततेजसः  ॥ ३४.५४ ॥
अनुग्रहमिमं मन्ये यत्त्वया कथितं मम  ।
एतस्मिन्नन्तरे प्राप्ते यज्ञयूपानुपस्करान्  ॥ ३४.५५ ॥
नानादेशान् क्षत्रियांश्च गाश्चाश्वांश्च गजांस्तथा  ।
तत्क्षणाद्देवगर्भश्च प्रतीहारः समार्पयत् ॥ ३४.५६ ॥
त्रिंशद्योजनपर्यन्तं यज्ञयूपांश्च मण्डपम्  ।
चकार स्वप्रमाणानि कुण्डानि विविधानि च  ॥ ३४.५७ ॥
वेदध्वनितनिर्घोषा दिवं भूमिं समस्पृशन्  ।
निर्धूमश्चाभवद्वह्णिः सूर्यकोटिसमप्रभः  ॥ ३४.५८ ॥
ब्रह्माणं च तथा विष्णुं रुद्रं चैव समाह्वयत् ।
रुद्रा एकादश तत्र तथादित्याश्च द्वादश  ॥ ३४.५९ ॥
विश्वेदेवास्तथासाध्या मरुतश्च तथा वसुः  ।
लोकपालास्तथा चाष्टौ समुद्राः सरितस्तथा  ॥ ३४.६० ॥
वनस्पतयस्तथा शैलास्तीर्थानि विविधानि च  ।
दिक्पाला भूतपालाश्च सिद्धगन्धर्वकिन्नराः  ॥ ३४.६१ ॥
पितरः सोमपाः सर्वे भुक्तिमुक्तिफलप्रदाः  ।
राक्षसा गुह्यका भूता उरगाश्च यथा तथा  ॥ ३४.६२ ॥
सद्मवातास्तथाकाशवासिनश्च तथोत्सवे  ।
घृतक्षीरवहा नद्यो दधिपायसकर्दमाः  ॥ ३४.६३ ॥
बभूव नृपतेस्तस्य तस्मिन् यज्ञे महोत्सवे  ।
भक्षभोज्यैश्च विविधैः काम्ययानदिभिस्तथा  ॥ ३४.६४ ॥
तृप्ता देवाश्च मुनयो भूतग्रामं चतुर्विधम्  ।
एवं निवर्तितो यज्ञो ब्राह्मणैर्भूरिदक्षिणैः  ॥ ३४.६५ ॥
सुरासुरैस्तथा दिव्यैरिन्द्रद्युम्नः स्तुतस्तदा  ।
यज्ञभागांश्च देवानां पृथक्पृथगकल्पयत् ॥ ३४.६६ ॥
तथा भागो हि रुद्राणां यथा सृष्टस्वयम्भुवा  ।

युधिष्ठिर उवाच - 
रुद्रादित्यवसूतां च विश्वेदेवहविर्भुजाम्  ॥ ३४.६७ ॥
प्रमाणं नाम गोत्रांश्च कथयस्व महामुने  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
अत्रिश्चाङ्गिरसः सर्पिर्मरुतश्च बृहस्पतिः  ॥ ३४.६८ ॥
ध्रुवो धूम्रश्च केतुश्च धरो धाता हरस्तथा  ।
एकादश स्मृता रुद्राः सर्वे कामफलप्रदाः  ॥ ३४.६९ ॥
अर्यमा वरुणश्चेन्द्र पूषा चैव गभस्तिमान्  ।
मित्रश्चैव समाख्यातो जघन्यो जलकृत्तथा  ॥ ३४.७० ॥
विवस्वांश्चैव पर्जन्यो धाता वै द्वादश स्मृताः  ।
कश्यपस्याश्रमे जातास्तेजोनिधय उत्थिता  ॥ ३४.७१ ॥
मासावरप्रयोगेण संचरन्ति परेच्छया  ।
अहोरात्रमिमे सर्वे स्वर्लोकं च समन्ततः  ॥ ३४.७२ ॥
वसूनष्टौ महाराज कथ्यमानां शृणुष्व वै  ।
ध्रुवो धरश्च सोमश्च सावित्रो ह्यनिलोऽनल  ॥ ३४.७३ ॥
प्रत्यूषश्चैव कल्पश्च अष्टौ ते वसवः स्मृताः  ।
विश्वायाश्च तथा पुत्रा विश्वेदेवाः प्रकीर्तिताः  ॥ ३४.७४ ॥
क्रतुर्दक्षस्तथा सत्यः कालः कामो घ्ननिस्तथा  ।
पुरूरवोमार्द्रवसौ रोचमानश्च ते दश  ॥ ३४.७५ ॥
मुहूर्तायास्तथा पुत्राः साध्या देवाः प्रकीर्तिता  ।
एकहीनास्तु पञ्चाशत्मरुतश्चैव कीर्तिताः  ॥ ३४.७६ ॥
एषां नामानि सर्वेषां ख्यातान्येव युधिष्ठिर  ।
एतत्ते कथितं सर्वं यत्पृष्टोऽहं त्वयाऽनघ  ॥ ३४.७७ ॥
ततो ध्रुवं विसृज्याथ मुनींश्च ब्रह्मनन्दनान्  ।
ओंकारं च ततो ज्ञात्वा राजा पूजां चकार ह  ॥ ३४.७८ ॥
मणिमाणिक्यरत्नैश्च लिङ्गस्याभरणं कृतम्  ।
गन्धधूपैश्च विविधैः कर्पूरागरुचन्दनैः  ॥ ३४.७९ ॥
ध्वजछत्रवितानैश्च व्यजनैर्दिव्यचामरैः  ।
पूजयित्वा विधानेन स्तोत्रं मे तदुदाहृतम्  ॥ ३४.८० ॥
ओंकारं बिन्दुसंयुक्तं नित्यं ध्यायन्ति योगिनः  ।
कामदो मोक्षदश्चैव ओंकाराय नमो नमः  ॥ ३४.८१ ॥
ब्रह्मविष्ण्विन्द्रवरद सर्वदेव नमोऽस्तु ते  ।
कद्रुदाय प्रचेतसे सहस्राक्षायमीढुषे  ॥ ३४.८२ ॥
या ते रुद्र शिवा तनूरघोरा पापकाशिनी  ।
सर्वाननशिरोग्रीव सर्वभूतशिवाय च  ॥ ३४.८३ ॥
सर्वव्यापी च भगवांस्तस्मै सर्वगते नमः  ।
सर्वतः पाणिपादान्तः सर्वतोऽक्षिशिरोमुखः  ॥ ३४.८४ ॥
सर्वतः श्रुतिमांल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठति  ॥ ३४.८५ ॥
जिह्वाचापल्यभावेन खेदितोऽसि महेश्वर  ।
कृतं स्तोत्रमिदं देवस्येन्द्रद्युम्नेन भारत  ॥ ३४.८६ ॥
लिङ्गमध्ये परं लिङ्गं ज्वलत्कालानलप्रभम्  ।
यद्दृष्टं तदुवाचैनं राजानं प्रति भारत  ॥ ३४.८७ ॥
वरं वृणीष्व भद्रं ते यत्ते मनसि वर्तते  ॥ ३४.८८ ॥

इन्द्रद्युम्न उवाच - 
यदि तुष्टोऽसि मे देव वरं दातुं ममेच्छसि  ॥ ३४.८९ ॥
अत्रत्वमुमया सार्धं देवद्रोण्यां समर्चितः  ।
आवासं कुरु देवेश सर्वदा यज्ञपर्वते  ॥ ३४.९० ॥
अवशः स्ववशो वापि प्राणत्यागं करोति यः  ।
तीर्थेऽस्मिन् देवदेवेश शिवलोकं प्रयातु सः  ॥ ३४.९१ ॥
सहस्रयाजी धर्मज्ञो दानयज्ञाधिपस्तथा  ।
अन्धाश्च वामनाश्चैव तिर्यग्योनिगतानराः  ॥ ३४.९२ ॥
मरणादुभयोः साम्यं भवेदत्र महेश्वर  ।
पर्वतं वेष्टयेद्यस्तु सूत्रेणैकेन पर्वणि  ॥ ३४.९३ ॥
पृथिवी वेष्टिता तेन सशैलवनकानना  ।
सर्वतीर्थफलावाप्तिः शिवलोके प्रयात्यसौ  ॥ ३४.९४ ॥

ओंकार उवाच - 
सर्वमेतत्नृपश्रेष्ठ कामः सम्पद्यतां तव  ॥ ३४.९५ ॥
एवमुक्त्वा ततो देवः तत्रैवान्तरधीयत  ।
सुरासुरैरथादित्यैः साध्यैः सार्द्धं युधिष्ठिर  ।
स्वकीयं यानमारुह्य कैलासनिलयं ययौ  ॥ ३४.९६ ॥
राजाऽपि श्रावयामास भूतग्रामं चतुर्विधम्  ।
मम यज्ञप्रभावेण सर्वे सन्तु निरामयाः  ॥ ३४.९७ ॥
सर्वे तु तृप्तिमायान्तु मम यज्ञप्रभावतः  ।
इन्द्रद्युम्नस्तु ब्रह्माणं ततस्तुष्टाव भारत  ॥ ३४.९८ ॥
तुष्टः प्रोवाच धाता तं वरं वृणु विशाम्पते  ।

राजोवाच - 
तुष्टोऽसि यदि मे देव वरं दातुमिहेच्छसि  ॥ ३४.९९ ॥
नर्मदादक्षिणे कूले लिङ्गमूर्तिधरो भव  ।
इमं वरमहं मन्ये यदि तुष्टोऽसि मे प्रभो  ॥ ३४.१०० ॥
प्राणत्यागे कृते तत्र ब्रह्मलोकं प्रयातु वै  ।
एवं भवतु राजेन्द्र ब्रह्मा प्रोवाच सत्वरम्  ॥ ३४.१०१ ॥
एवमुक्त्वा ययौ ब्रह्मा रुद्रलोकं सुरैः सह  ।
विष्णुं चैव ततो राजा साष्टाङ्गं च युधिष्ठिर  ॥ ३४.१०२ ॥
केशवं माधवं विष्णुं गोविन्दं मधुसूदनम्  ।
पद्मनाभं हृषीकेशं श्रीधरं च त्रिविक्रमम्  ॥ ३४.१०३ ॥
दामोदरं वासुदेवं हरिं च प्रणमाम्यहम्  ।
शङ्खचक्रगदाशार्ङ्गवनमालाविभूषणम्  ॥ ३४.१०४ ॥
लोकनाथं जगन्नाथं श्रीनाथं सर्ववित्तमम्  ।
श्रीकान्तं श्रीधरं श्रीशं श्रीनिवासं नमाम्यहम्  ॥ ३४.१०५ ॥
अच्युतानन्तयज्ञेश यज्ञाधिप नमोऽस्तु ते  ।
ऋक्सामाथर्वरूपाय यज्ञरूपाय ते नमः  ॥ ३४.१०६ ॥
नृसिंहमत्स्यवाराहकूर्मरूपाय ते नमः  ।
तीर्थयानसमारूढ गरुडध्वज ते नमः  ॥ ३४.१०७ ॥
सहस्रशिरसं देवं सकलं निष्कलं परम्  ।
वेद्यं पुरुषमध्यक्षमाद्यं नारायणं प्रभुम्  ॥ ३४.१०८ ॥
प्रणतोऽस्मि सदा देवं दैत्यान्तकरणं हरिम्  ।
हिरण्यगर्भं भूगर्भं यज्ञगर्भामृतोद्भवम्  ॥ ३४.१०९ ॥
श्रीगर्भज्ञानगर्भाय वासुदेव नमोऽस्तु ते  ।
त्वया सृष्टं जगत्सर्वं चराचरमिदं प्रभो  ॥ ३४.११० ॥
स्रष्टा पालयिता त्वं वै हर्ता त्वं च युगे युगे  ।
विश्वतश्चक्षुरव्यक्तो विज्ञेयो विश्वतो मुखः  ॥ ३४.१११ ॥
विश्वात्मा विश्वतो देवो वासुदेवो नमोऽस्तु ते  ।
त्वमादित्यश्च वायुश्च त्वमग्निस्त्वं च चन्द्रमाः  ॥ ३४.११२ ॥
त्वं धाता देवदेवेश त्वमिन्द्रस्त्वं प्रजापतिः  ।
त्वत्प्रसादात्सुरश्रेष्ठ यज्ञसिद्धिर्ममाभवत् ॥ ३४.११३ ॥
श्रुत्वा स्तोत्रमिदं देवः शङ्खचक्रगदाधरः  ॥ ३४.११४ ॥
उवाच वचनं सत्यं वरं वृणु विशाम्पते  ।
ददामि ते न संदेहो यज्ञसिद्धिमवाप्स्यसि  ॥ ३४.११५ ॥

राजोवाच - 
ओंकारसौम्यभागे तु लिङ्गरूपी जनार्दनः  ।
वैदूर्यशिखरस्याग्रे भव त्वं लोकपावनः  ॥ ३४.११६ ॥
इमं वरमहं मन्ये यदि दातुमिहेच्छसि  ।
यास्यन्ति वैष्णवं स्थानमिहाभ्यर्च्य विधानतः  ॥ ३४.११७ ॥
तिर्यग्योनिं न गच्छन्ति यमलोकं तथा नराः  ।
प्राणत्यागे कृते तत्र नरा गच्छन्ति ते पदम्  ॥ ३४.११८ ॥
पितॄणामन्नदानेन पितरो वैष्णवं पदम्  ।
प्रसादात्ते च गच्छन्तु सत्यं सत्यं वदाम्यहम्  ॥ ३४.११९ ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा राज्ञश्चामिततेजसः  ।
उवाच वचनं विष्णुरिन्द्रद्युम्नं विशाम्पते  ॥ ३४.१२० ॥
अवतारं करिष्यामि इहैव नृपसत्तम  ।
सर्वमेव नृपश्रेष्ठ मत्प्रसादाद्भविष्यति  ॥ ३४.१२१ ॥
एवमुक्त्वा ययौ देवः शङ्खचक्रगदाधरः  ।
सुरासुरैः स्तूयमानस्त्रिदिवं प्रति भारत  ॥ ३४.१२२ ॥
एष ते कथितो राजन्निन्द्रद्युम्न महाध्वरः  ।
तेनासौ पर्वतः पुण्यः सर्वलोकेषु विश्रुतः  ॥ ३४.१२३ ॥
सिद्धेश्वरं च ब्रह्माणं विद्धि नारायणं हरिम्  ।
श्रवणात्कीर्तनादस्य विष्णुलोके महीयते  ॥ ३४.१२४ ॥
ततस्तुष्टाव तीर्थानि राजा सत्यव्रते स्थितः  ।
पितृणां तारणार्थाय तीर्थेभ्यश्च नमो नमः  ॥ ३४.१२५ ॥

तीर्थान्यूचुः॒
वरं वृणु महाभाग यत्ते मनसि वर्तते  ।
तीर्थानां वचनं श्रुत्वा इन्द्रद्युम्न उवाच ह  ॥ ३४.१२६ ॥
ओंकारसन्निधौ तीर्थे स्थातव्यं मदनुग्रहात् ।
एवमस्त्विति राजानमुक्त्वा चक्रुः सरित्स्तुतिम्  ॥ ३४.१२७ ॥
कल्पगां त्वां नमस्कुर्मो हरस्य परमां कलाम्  ।
अतीव सर्वलोकानां भुवि ख्यातां सरिद्वराम्  ॥ ३४.१२८ ॥
नास्मत्प्रभावतः पूता किंतु पूता स्वभावतः  ।
यद्वत्सूर्यप्रभा पुण्या वह्णेश्चापि प्रभा यथा  ॥ ३४.१२९ ॥
हिमांशोश्चैव राजेन्द्र तथैवेयं महानदी  ।
इत्युक्त्वा तं च राजानं तीर्थान्यन्तर्दधुस्तदा  ॥ ३४.१३० ॥
ततस्तुष्टाव गङ्गां वा अर्घं दत्त्वा नृपोत्तमः  ।
गङ्गा भागीरथी देवी तथा भोगवती शुभा  ॥ ३४.१३१ ॥
जाह्नवी मोक्षदा भद्रा तारिणी पापनाशिनी  ।
स्वर्गे मन्दाकिनी चैव देवदेवनमस्कृता  ॥ ३४.१३२ ॥
गायत्री वेदमाता त्वमुमा कात्यायनी तथा  ।
किमन्यदपि ते देवि हरेण शिरसा धृता  ॥ ३४.१३३ ॥
कस्यास्ति शक्तिः स्तोतुं त्वामृते चन्द्रार्धशेखरात् ।

गङ्गोवाच - 
तुष्टाऽस्मि ते महाराज वरं याचस्व सुव्रत  ॥ ३४.१३४ ॥
गङ्गाया वचनं श्रुत्वा राजा तां प्रत्युवाच ह  ।

राजोवाच - 
यदि तुष्टाऽसि देवेशि वरं दातुमिहेच्छसि  ॥ ३४.१३५ ॥
इहैव क्रियतां वासो वर एष प्रदीयताम्  ॥ ३४.१३६ ॥

गङ्गोवाच - 
एवं भवतु राजेन्द्र भागेनैव वहाम्यहम्  ॥ ३४.१३७ ॥
ततस्तुष्टाव गङ्गा तु कल्पगां सरितां वराम्  ।
श्रेष्ठा त्वं कल्पगे देवि नमस्कार्ये चिरायुषि  ॥ ३४.१३८ ॥
त्वत्तोयस्य प्रभावेण पावित्र्यमभवच्च मे  ।
कल्पान्ते तु क्षयं यान्ति सरितः सागरादयः  ॥ ३४.१३९ ॥
तीर्थानि चैव सर्वाणि त्वमेवात्रैव तिष्ठसि  ।
पूज्या त्रिदशवन्द्या च सुभगे चिरगमिनी  ॥ ३४.१४० ॥
गौरीसमा जटाग्रे वै हरमूर्तिर्भविष्यसि  ।
एवमुक्त्वा ततो गङ्गा नमस्कृत्य च मेकलाम्  ॥ ३४.१४१ ॥
दिव्ययानसमारूढा स्तूयमानाप्सरोगणैः  ।

सरस्वत्युवाच - 
दुहिताऽहं तव ह्येषा धर्मतः परिपालिता  ॥ ३४.१४२ ॥
सप्तकल्पवहे धन्ये त्वच्छुश्रूषापरायणा  ।
आगताहं महाभागे त्वत्पादाब्जदिदृक्षया  ॥ ३४.१४३ ॥
स्नानं कर्तुं तथा देवि चतुर्विंशतिवत्सरैः  ।
किं न वेत्सि महाभागे मां धरेश्वरि वाहिनि  ॥ ३४.१४४ ॥
करिणीरूपमास्थाय कोटितीर्थे समागता  ।
सपादकोटितीर्थानि चन्द्रसूर्ये समे ग्रहे  ॥ ३४.१४५ ॥
स्नानार्थं कल्पगे देवि आदिष्टा विष्णुना स्वयम्  ।
द्वापरस्य चतुर्थांशे कुरुपाण्डवसेनयोः  ॥ ३४.१४६ ॥
युद्धार्थं समितौ पुञ्जं सर्वतीर्थमये शुभे  ।
तत्र यद्दीयते दानं तप्यतेऽथ तपस्तथा  ॥ ३४.१४७ ॥
सर्वं शतगुणं तद्धि त्वत्तोये कल्पगे पुनः  ।
तदेव कोटिगुणितं राहुग्रस्ते दिवाकरे  ॥ ३४.१४८ ॥
एवमुक्त्वा महाराज कल्पगां च सरस्वती  ।
इन्द्रद्युम्नं च राजानं स्वस्थानं चाभ्यगात्पुनः  ॥ ३४.१४९ ॥
इन्द्रद्युम्नस्ततो राजा स्वयं तुष्टाव भारत  ।
त्वत्तोयस्य प्रभावेण पितृदेवाश्च तार्पिताः  ॥ ३४.१५० ॥
पवित्रं च त्वया देवि त्रैलोक्यं सचराचरम्  ।
त्वं माता सर्वभूतानां नृणां संसारतारिणी  ॥ ३४.१५१ ॥
मेकलासि महादेवि कल्पगा नर्मदा तथा  ।
जलपूर्णेति विख्याता विन्ध्यपर्वतभूषणम्  ॥ ३४.१५२ ॥
अपि वर्षसहस्रेण कः स्तोतुं च क्षमः शुभे  ।
श्रुत्वा स्तोत्रमिदं देवी नृपस्यास्य तदाऽब्रवीत् ॥ ३४.१५३ ॥
क्षत्रियाणां सहस्रैस्तु कृतो यज्ञोऽत्र पार्थिव  ।
सदृशस्ते महाराज न भूतो न भविष्यति  ॥ ३४.१५४ ॥
वरं ददामि ते राजन् येन सिद्धिमवाप्स्यसि  ।
तस्यास्तद्वचनं श्रुत्वा कल्पगाया युधिष्ठिर  ॥ ३४.१५५ ॥
प्रहसन्नब्रवीद्राजा ब्राह्मणैः सहितस्तदा  ।
शिवभक्तिपरो नित्यं सप्तकल्पवहे शुभे  ॥ ३४.१५६ ॥
यदि तुष्टाऽसि मे देवि वरं दातुं त्वमिच्छसि  ।
प्रवाहान् कुरु सप्त त्वं दक्षिणोत्तरकूलयोः  ॥ ३४.१५७ ॥
सर्वतः सर्वगे देवि यदि मां बहु मन्यसे  ।
इमं वरमहं मन्ये यदि तुष्टाऽसि सुव्रते  ॥ ३४.१५८ ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा इन्द्रद्युम्नस्य भारत  ।
नर्मदा चाब्रवीद्वाक्यमिन्द्रद्युम्नं नराधिप  ॥ ३४.१५९ ॥
सर्वमेतत्प्रभावेण मत्प्रसादाद्भविष्यति  ।
अत्रान्तरे च यद्दानं दीयते नाऽत्र संशयः  ॥ ३४.१६० ॥
तस्य संख्या न विद्यते सत्यमेतद्ब्रवीमि ते  ।
न तेषां पुनरावृत्तिरित्याह भगवान्नृप  ॥ ३४.१६१ ॥
अन्त्यजाः श्वपचा वापि मृगाश्चैव सरीसृपाः  ।
सर्वे ते त्रिदिवं यान्ति नीलगङ्गासमागमे  ॥ ३४.१६२ ॥
यज्ञमिष्ट्वा नृपश्रेष्ठ इन्द्रद्युम्नो विशाम्पते  ।
नर्मदां च नमस्कृत्य ओंकारं चैव भारत  ॥ ३४.१६३ ॥
स्वकीयं यानमारुह्य सत्यधर्मपरायणः  ।
वृतो नृप सहस्रेण स्तूयमानोऽप्सरोगणैः  ॥ ३४.१६४ ॥
विवेश नगरीं पुण्यामयोध्यां देवनिर्मिताम्  ।
एतत्ते कथितं राजन्नितिहासं पुरातनम्  ॥ ३४.१६५ ॥
ततः कालेन महता राज्यं कृत्वा महाबलः  ।
अयुतं साग्रमेवेह स राजा त्रिदिवं गतः  ॥ ३४.१६६ ॥
श्रवणात्कीर्तनादस्य गोसहस्रफलं लभेत् ।
यमलोकं न पश्येच्च पापयोनिं न गच्छति  ॥ ३४.१६७ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे इन्द्रद्युम्नयज्ञनीलगङ्गावतारो नाम चतुस्त्रिंशोऽध्यायः ॥


अध्याय ३५

युधिष्ठिर उवाच - 
वैदूर्यपर्वतं रम्यं सुरसिद्धनिषेवितम्  ।
मान्धाता केन कार्येण गतो वै सप्तकल्पगाम्  ॥ ३५.१ ॥
तथा पाशुपतास्त्रेण हत्वा वै त्रिपुरं हरः  ।
पातालं भेदयित्वा तु रसातलतलं ययौ  ॥ ३५.२ ॥
जालेश्वरं तथा लिङ्गमुत्थितं केन हेतुना  ।
नीलगङ्गा कथं तत्र कल्पगा भेदमागता  ॥ ३५.३ ॥
बाणासुरः शिवे भक्तः शिवलब्धवरः शुचिः  ।
लिङ्गानि तानि तेनेह पूजितानि महामुने  ॥ ३५.४ ॥
संख्यया नवकोट्यस्तु तानि क्षिप्तानि तत्र वै  ।
एतत्सर्वं समासेन कथयस्व महामुने  ॥ ३५.५ ॥
यथाश्रुतं पुराकल्पे पुराणे स्कन्दकीर्तिते  ।
ब्रह्मविष्ण्वादिदेवानां पार्वत्याः षण्मुखस्य च  ॥ ३५.६ ॥
तथा तु कथ्यतां तात यथोद्दिष्टं शिवेन तु  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
शृणु राजन्महाबाहो कथ्यमानं निबोध मे  ॥ ३५.७ ॥
स्वारोचिषेऽन्तरे प्राप्ते आदिकल्पे कृते युगे  ।
देवानां सङ्गमं यत्र कैलासे पर्वतोत्तमे  ॥ ३५.८ ॥
कार्त्तिक्यां च सुराः सर्वे हरं द्रष्टुमुपागताः  ।
तत्र देवगणान् सर्वान् स्कन्दो वचनमब्रवीत् ॥ ३५.९ ॥
मया श्रुतं च दृष्टं च शिवेन कथितं पुरा  ।
अष्टलक्षाणि सार्धानि ग्रन्थेऽस्मिन् कीर्तितानि च  ॥ ३५.१० ॥
शिवलोके शिवेनैव निबद्धानि यथा यथा  ।
तदर्धं वैष्णवे लोके तदर्द्धं ब्रह्मणः पुरे  ॥ ३५.११ ॥
सपादलक्षं सूर्यस्य लोके चैव व्यवस्थितम्  ॥ ३५.१२ ॥
चतुर्भिरधिकाशीतिसहस्राणि तथा क्रमम्  ।
ख्यातानि मर्त्यलोके च नात्र कार्या विचारणा  ॥ ३५.१३ ॥
सूतः संग्रहकर्ता च संहितास्तत्र एव च  ।
कल्पस्कन्दो महास्कन्दः पुराणं सप्तधा विदुः  ॥ ३५.१४ ॥
सर्गश्च प्रतिसर्गश्च वंशो मन्वन्तराणि च  ।
वंशानुचरितं चेति पुराणं पञ्चलक्षणम्  ॥ ३५.१५ ॥
अशक्ता मानुषा लोके अल्पजीवेन जीविकाः  ।
युद्धिहीना दुराचारा भविष्यन्ति कलौ युगे  ॥ ३५.१६ ॥
न स्वाध्यायो वषट्कारो न तपो न च याजनम्  ।
स्त्रीकामा लोलुपा विप्राः काम्यकृत्यास्तु याचकाः  ॥ ३५.१७ ॥
प्रतिग्रहपरा नित्यं कुटुम्बभरणार्थिनः  ।
आत्मानं नैव बुध्यन्ते स्त्रीणां स्नेहवशंगता  ॥ ३५.१८ ॥
कुकर्माणि करिष्यन्ति धर्मिष्ठास्तापसास्तथा  ।
कलौ युगे तथा प्राप्ते काले कौला दिगम्बराः  ॥ ३५.१९ ॥
एकवर्णाः प्रजाः सर्वा राजा म्लेच्छो भविष्यति  ।
हीने युगे तथा प्राप्ते बौद्धस्थे चैव केशवे  ॥ ३५.२० ॥
अल्पायुषश्चैव मर्त्या अल्पवीर्यपराक्रमाः  ।
नानादेशोपद्रवाश्च भविष्यन्ति महामुने  ॥ ३५.२१ ॥
वेदान् वै प्रार्पयिष्यन्ति द्विजाश्चाण्डालवंशिनः  ।
वेदावेशं करिष्यन्ति वेदविक्रयणं तथा  ॥ ३५.२२ ॥
राजद्वारे गमिष्यन्ति धनप्राप्तिसमीहया  ।
विक्रयं चाग्निहोत्राणां कन्यानां विक्रयं तथा  ॥ ३५.२३ ॥
करिष्यन्ति द्विजाः सर्वे श्रोत्रिया व्रतवर्जिताः  ।
पूर्णे तु द्वादशे वर्षे नराः पलितयौवनाः  ॥ ३५.२४ ॥
दश द्वादशवर्षा तु नारी गर्भधरा भवेत् ।
नारी न पुरुषं मन्येत्न मातापितरौ सुतः  ॥ ३५.२५ ॥
नस्नुषा मन्यते श्वश्रूं दुहिता मातरं तथा  ।
एतदुद्देशतः प्रोक्तं प्रकृतं शृणु भारत  ॥ ३५.२६ ॥
यज्ञं कर्तुं महाराज मान्धाता नृपसत्तमः  ।
वैदूर्यपर्वतं प्राप्तं पितॄणां तारणाय च  ॥ ३५.२७ ॥
देवतानां हितार्थं वै जघान त्रिपुरं हरः  ।
ज्वलत्पाशुपतास्त्रेण तद्दग्धमभवत्पुरा  ॥ ३५.२८ ॥
पातालात्तेन चानीतं लिङ्गं जालेश्वरं तथा  ।
कामदं मोक्षदं चैव सदादेवनमस्कृतम्  ॥ ३५.२९ ॥
लोकानां तारणार्थाय नीलगङ्गा समागता  ।
मेघराजसमुद्भूता सर्वपापहरा परा  ॥ ३५.३० ॥
तस्यां श्राद्धं प्रकुर्वीत पितॄणामक्षयेच्छया  ।
बाणासुरस्य लिङ्गानि कोटितीर्थे शिवालये  ॥ ३५.३१ ॥
पतितानि जले चैव नर्मदाया नराधिप  ।
पूजितानि पवित्राणि भुक्तिमुक्तिप्रदानि तु  ॥ ३५.३२ ॥
बाणलिङ्गानि राजेन्द्र ख्यातानि भुवनत्रये  ।
न प्रतिष्ठा न संस्कारः तेषामावाहनादि च  ॥ ३५.३३ ॥
एवमेव प्रपूज्यानि शिवरूपाणि भारत  ।
एतत्ते कथितं सर्वं यत्पृष्टोऽहं त्वयाऽनघ  ॥ ३५.३४ ॥
शृणु राजन् कथां दिव्यामन्यां पापप्रणाशिनीम्  ।
अघघ्नी या प्रतीता मे कीर्तयिष्यामि तेऽनघ  ॥ ३५.३५ ॥
अस्तीह पर्वतः श्रीमान् वैदूर्यो नाम नामतः  ।
तत्र पुण्यानि तीर्थानि तिष्ठन्त्यायतनानि च  ॥ ३५.३६ ॥
कामं कामफलैर्वृक्षैः पुष्पितैः फलितैस्तथा  ।
दिव्यपक्षिनिनादैश्च वानीरवनराजिभिः  ॥ ३५.३७ ॥
शालैस्तालैश्च सरलैस्तमालैरुपशोभिता  ।
नदी पापहरा पुण्या नर्मदा तत्र भारत  ॥ ३५.३८ ॥
त्रैलोक्ये यानि तीर्थानि पुण्यान्यायतनानि च  ।
सरितः सागराः शैलादेवाश्च सपितामहाः  ॥ ३५.३९ ॥
नर्मदायां नृपश्रेष्ठ सिद्धगन्धर्वचारणाः  ।
स्नातुमायान्ति ते सर्वे सर्वसिद्धिस्तु भारत  ॥ ३५.४० ॥
किं तत्र पर्वते राजन् यत्र विश्वावसुर्मुनिः  ।
न यक्षाधिपतिर्यत्र कुबेरो नरवाहनः  ॥ ३५.४१ ॥
वैदूर्यशिखरे पुण्ये तत्र साक्षाद्विवस्वतः  ।
नित्यं पुष्पफला यत्र पादपा हरितच्छदाः  ॥ ३५.४२ ॥
बह्वाश्चर्यं तथा तत्र दृश्यते पर्वतोत्तमे  ।
पुण्ये स्वर्गोपमे दिव्ये नित्यं देवर्षिसेविते  ॥ ३५.४३ ॥
ह्लादिनी पुण्यतीर्थानां राजर्षे तत्र वै सरित् ।
वैवस्वतान्तरे प्राप्ते राजन्नादिकृते युगे  ॥ ३५.४४ ॥
ओंकारस्यावतारेण सवैदूर्यमयो गिरिः  ।
त्रेतायुगे मणिमयो द्वापरे हैमरूपकः  ॥ ३५.४५ ॥
कलौ पापहरः प्रोक्तो यथा देवस्तथा गिरिः  ।
एतत्ते सर्वमाख्यातं यथादृष्टं पुरातनम्  ॥ ३५.४६ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे वैदूर्यपर्वतवर्णनं नाम पञ्चत्रिंशोऽध्यायः ॥


अध्याय ३६

मार्कण्डेय उवाच - 
वसुदानस्तु राजर्षिश्चक्रवर्ती पुराऽभवत् ।
अयोध्याधिपतिः श्रीमान् छक्रतुल्यपराक्रमः  ॥ ३६.१ ॥
बुभुजे पृथिवी सर्वां ग्राममेकमिवाथ सः  ।
ईजे यागसहस्रेण हयमेधकृतेन च  ॥ ३६.२ ॥
सपादलक्षमधिकं सर्वा जीवन्ति च प्रजाः  ।
न तत्र दीनो दुःखी वा दरिद्रो वाऽपि कश्चन  ॥ ३६.३ ॥
स्वयं कामदुघा धेनुः पृथिवी सस्यशालिनी  ।
एव पालयतस्तस्य पृथिवीं पृथिवीपते  ॥ ३६.४ ॥
नर्मदादक्षिणे कूले दैत्यास्त्रिदशकण्टकाः  ।
केतुमाली सुकेतुश्च सुमुखो दुन्दुभिस्तथा  ॥ ३६.५ ॥
धर्मविघ्नं च कर्तारः समुद्भूताः सुरालये  ।
केऽपि नो शक्नुवन्तीह यज्ञं कर्तुं भयात्तदा  ॥ ३६.६ ॥
वसुदानोऽब्रवीद्वाक्यं वशिष्ठं ब्रह्मवित्तमम्  ।
कस्मिंस्तीर्थे हि निर्विघ्नो हयमेधो विधीयते  ॥ ३६.७ ॥
यज्ञविद्या विधानेन निर्दिश्य मम कथ्यताम्  ।
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा वसुदानस्य धीमतः  ॥ ३६.८ ॥
वशिष्ठश्चाब्रवीद्वाक्यं राजानं प्रति भारत  ।
न शक्यते मुखः कर्तुं हयमेधो विशेषतः  ॥ ३६.९ ॥
अमरेश्वरस्य मूर्तिर्वै दक्षिणाशामुखे स्थिता  ।
दानवैर्निर्जितास्तत्र सर्वे देवाः सवासवाः  ॥ ३६.१० ॥
यज्ञभागं ग्रहीतुं न शक्नुवन्ति कदाचन  ।
एतस्मात्कारणाद्राजन् सत्यमेतत्तवोदितम्  ॥ ३६.११ ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा वशिष्ठस्य महात्मनः  ।
चुकोप वसुदानश्च प्रत्याह च पुरोधसम्  ॥ ३६.१२ ॥
हत्वैतान् राक्षसान् पापानद्य वै देवकण्टकान्  ।
देवानां च प्रसादेन करिष्ये यागमुत्तमम्  ॥ ३६.१३ ॥
एवमुक्त्वा ययौ राजा सर्वसम्भारसंवृतः  ।
ब्राह्मणैः सहितो विद्वानृत्विग्भिर्वेदपारगैः  ॥ ३६.१४ ॥
गवां च पञ्चलक्षाणि सवत्सानां पयोमुचाम्  ।
सपादलक्षमश्वानां दन्तिनामयुतं तथा  ॥ ३६.१५ ॥
मणिमाणिक्यरत्नानि हेमरूप्यवसूनि च  ।
विविधं भक्ष्यभोज्यं च आज्यं व्रीहितिलांस्तथा  ॥ ३६.१६ ॥
मण्डपान् यज्ञयूपांश्च समादाय नृपोत्तमः  ।
एवं प्रवर्तिते यज्ञे निर्विघ्नेन तु भारत  ॥ ३६.१७ ॥
आवभृत्योदकैः क्लिन्ना वसुधा हेमनिर्मिता  ।
बभूवुर्लुलिता ये तु कर्दमे मृगपक्षिणः  ॥ ३६.१८ ॥
ते हेमवर्णकाः सर्वे बभूवुस्तत्र भारत  ।
युगपत्पूजिता यत्र ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः  ॥ ३६.१९ ॥
होमाच्च पृथक्क्षीराज्यप्रवाहास्तत्र निर्गताः  ।
गवां मूत्रप्रवाहश्च तत्राभूत्नृपसत्तम  ॥ ३६.२० ॥
स्नानोदकं च देवानामृषिभिर्वेदपारगैः  ।
यत्कृतं तत्प्रवाहश्च तत्रासीत्नृपसत्तम  ॥ ३६.२१ ॥
प्रवाहेषु च सर्वेषु मिलितेषु तदा नृप  ।
आपगा कपिला नाम दृष्टा ब्रह्मर्षिदैवतैः  ॥ ३६.२२ ॥
नर्मदासङ्गमस्तत्र रुद्रावर्तः प्रकीर्तितः  ।
ततस्तु ब्राह्मणाः सर्वे दक्षिणाभिः प्रपूजिताः ॥ ३६.२३ ॥
गजाश्वरथमारूढा नानाभरणभूषिताः  ।
तुष्टा देवगणाः सर्वे ऊचुस्तं पार्थिवं तदा  ॥ ३६.२४ ॥
वरं वृणु महाभाग यज्ञेनानेन सुव्रत  ।

वसुदान उवाच - 
रेवाकपिलसम्भेदे स्नात्वाऽभ्यर्च्य महेश्वरम्  ॥ ३६.२५ ॥
विमानैस्त्रिदिवं यान्तु ये मृता न पुनर्भवाः  ।
इमं वरमहं मन्ये दीयतां मदनुग्रहात् ॥ ३६.२६ ॥

देवा ऊचुः॒
कामं कामं फलिष्यन्ति चिन्तितास्ते मनोरथाः  ।
वरं दत्त्वा च भो राजन् प्रीता वै देवतास्ततः  ॥ ३६.२७ ॥
स्वं स्वं विमानमारुह्य मुदितास्त्रिदिवं ययुः  ।
वसुदानोऽपि राजर्षिर्ब्राह्मणैर्वेदपारगैः  ॥ ३६.२८ ॥
मुदा परमया युक्तो ह्ययोध्यामाययौ तदा  ।
तीर्थस्यास्य प्रभावेण सान्तः पुरपरिच्छदः  ॥ ३६.२९ ॥
भोगांश्च पुष्कलान् भुक्त्वा गतो माहेश्वरं पुरम्  ।
एतत्ते कथितं सर्वं रेवाकपिलसङ्गमम्  ॥ ३६.३० ॥
श्रवणात्कीर्तनादस्य मुच्यते भवबन्धनात् ॥ ३६.३१ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे कपिलावतारो नाम षट्त्रिंशोऽध्यायः ॥


अध्याय ३७

मार्कण्डेय उवाच - 
स्वायम्भुवेऽन्तरे प्राप्ते आदिकल्पे कृते युगे  ।
अरुन्धतीप्रसूताया दाक्षायण्यास्सुतोऽभवत् ॥ ३७.१ ॥
विश्रवां नाम राजाऽभूच्छक्रतुल्यपराक्रमः  ।
मथुराधिपतिः श्रीमांश्चक्रवर्ती महाबलः  ॥ ३७.२ ॥
निर्जिताऽमरदैत्याश्च स राजा मघवा त्विव  ।
सर्वकामसमृद्धाश्च ब्राह्मणाश्चेतरे जनाः  ॥ ३७.३ ॥
एवं शासयतः पृथ्वीं धनधान्यसमाकुलाम्  ।
न दुर्भिक्षं न दारिद्र्यं क्वचिदस्तिं महीतले  ॥ ३७.४ ॥
एतस्मिन्नन्तरे प्राप्ते प्रस्थितोऽमरकण्टकम्  ।
स्नात्वा च कोटितीर्थे वै समभ्यर्च्य महेश्वरम्  ॥ ३७.५ ॥
दक्षिणां मूर्तिमाश्रित्य तस्य देवस्य भारत  ।
समाधिस्थो भवेद्यावत्स राजा धर्मवत्सलः  ॥ ३७.६ ॥
तावत्पश्यति मध्याह्ने प्रतीच्यादित्यमण्डलात् ।
द्वौ सूर्यौ पूर्वदिग्भागे गतौ द्वौ दाक्षिणां दिशम्  ॥ ३७.७ ॥
द्वौ पातालं तथा चोर्द्ध्वं द्वौ सूर्यौ चण्डरूपिणौ  ।
कालः संवर्तको वह्निः प्रजज्वाल तदा नृप  ॥ ३७.८ ॥
रौद्राश्च दारुणा वाता ववुः प्रलयकारिणः  ।
दिग्दाहो भूमिकम्पश्च उत्कापाताश्च दारुणाः  ॥ ३७.९ ॥
पतितास्सिद्धगन्धर्वा देवलोकात्सकिन्नराः  ।
विद्याधरास्तथा यक्षाः कर्मच्छेदादिव व्युताः  ॥ ३७.१० ॥
विद्याधर्यो रुदन्त्यश्च तथैवाप्सरसस्तथा  ।
प्रजज्वाल महावह्णिः सशैलवनकाननाम्  ॥ ३७.११ ॥
भस्मीकृत्य धरां सर्वां रेवाकूलमिवागमत् ।
तृषार्तो दाहसन्तप्तस्तदाभूत्नृपसत्तमः  ॥ ३७.१२ ॥
समुद्यतः पयः पातुं यावत्पश्यति मेकलाम्  ।
तावत्तन्मध्यमार्गे तु वारि किंचिन्न विद्यते  ॥ ३७.१३ ॥
प्रवाहो रेणुभूतश्च दृश्यते न तु नर्मदा  ।
सरितः सागरान् छैलान् बभ्राम स सरांसि च  ॥ ३७.१४ ॥
जलं पातुं न कुत्रापि लब्धवान् स नृपोत्तमः  ।
अपश्यत्नर्मदां देवीं विन्ध्यं गिरिवरोत्तमम्  ॥ ३७.१५ ॥
प्रविष्टो नर्मदामध्ये नृपश्चिन्ताकुलोऽभवत् ।
जलं विनाद्य मरणं नियतं मे न संशय  ॥ ३७.१६ ॥
अन्तर्हितं जगत्कृत्स्नं न च किंचिज्जलं विना  ।
चिन्तयित्वा नृपश्रेष्ठ ओंकारं च समाश्रयत् ॥ ३७.१७ ॥
पर्वतारोहणं यावत्तृषार्तः कर्तुमिच्छति  ।
तावत्पश्यति राजासौ तत्र वै कल्पशाखिनम्  ॥ ३७.१८ ॥
फलितं पुष्पितं रम्यं शाखाभिरुपशोभितम्  ।
तं दृष्ट्वा शयितो राजा छायां प्राप्य सुशीतलाम्  ॥ ३७.१९ ॥
शरीरममृतं भूतं जीविताशाभवत्तदा  ।
अपश्यत्पुरुषं तत्र शयानं दीप्ततेजसम्  ॥ ३७.२० ॥
तदुच्छ्वासेन लोका वै कम्पिताश्चोर्द्ध्वशस्तदा  ।
पातालानि तथा सप्त निःश्वासेन युधिष्ठिर  ॥ ३७.२१ ॥
कुम्भाः पार्श्वे च चत्वारस्तस्य तिष्ठन्ति सोदकाः  ।
तान् दृष्ट्वा चिन्तयामास तृषार्तो नृपसत्तमः  ॥ ३७.२२ ॥
बोधये सुखसुप्तं नो नादत्तं च पिबाम्यहम्  ।
किं करोमीती संचिन्त्य तं प्रणम्य स्थितो नृपः  ॥ ३७.२३ ॥
मानुषीं तनुमाश्रित्य स्थितोऽयं पुरुषोत्तमः  ।
स्वयं प्रजापतिर्देवो हर्ता कर्ता जगत्प्रभुः  ॥ ३७.२४ ॥
ततोऽपश्यद्द्वितीयं च पुरुषं दीप्ततेजसम्  ।
वृषारूढं त्रिनेत्रं च शूलपाणिपिनाकिनम्  ॥ ३७.२५ ॥
भस्मोज्ज्वलितगात्रं च जटामुकुटधारिणम्  ।
कपालमालाभरणं तडिज्ज्योतिःसमप्रभम्  ॥ ३७.२६ ॥
दंष्ट्राकरालं पुरुषं पिङ्गाक्षं शशिशेखरम्  ।
तं दृष्ट्वा तादृशं रूपं सर्वेषां लोमहर्षणम्  ॥ ३७.२७ ॥
राजा तुष्टाव देवेशं सर्वदेवनमस्कृतम्  ।
जय देव महादेव आदिदेव नमोऽस्तु ते  ॥ ३७.२८ ॥
तृषा मां बाधते देव शूलपाणे शृणुष्व तत् ।
प्रयच्छ शीतलं तोयं येन जीवामि शङ्कर  ॥ ३७.२९ ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा प्रहसन्नब्रवीच्छिवः  ।
जल्पतस्तस्य देवस्य चास्ये दृष्टाः समन्ततः  ॥ ३७.३० ॥
सुरा ब्रह्मर्षयो लोकाः सप्त चैव चराचराः  ।
पातालानि च भूतानि गन्धर्वोरगराक्षसाः  ॥ ३७.३१ ॥
ततो ददर्श नारीं च समुद्विग्नां समागताम्  ।
रजो गुण्ठित सर्वाङ्गीं रुधिरेण परिप्लुताम्  ॥ ३७.३२ ॥
अनन्तदीप्ततेजस्कां मारुतोद्धूतमूर्धजाम्  ।
बालं निधाय वामोरौ कन्यां चैव स्तनान्तरे  ॥ ३७.३३ ॥
ब्रह्मसूत्रत्रिदण्डाभ्यां कुण्डलाभ्यां अलंकृताम्  ।
दृष्ट्वा तां स ततो राजा प्रोवाच वचनं तदा  ॥ ३७.३४ ॥
जय देवि महादेवि लोकानुग्रहकारिणि  ।
तृषयाप्लुतदेहोऽहं जलं पायय मामिह  ॥ ३७.३५ ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा तं प्राह परमेश्वरी  ।
स्तन्यं पिब महीप त्वं यदि त्वां वाधते तृषा  ॥ ३७.३६ ॥
तस्यास्तद्वचनं श्रुत्वा चिन्तयामास पार्थिवः  ।
स्तनं पास्यामि देवेशि नारी वचनमब्रवीत् ॥ ३७.३७ ॥
प्रतिज्ञातं मया पूर्वं सुतेजस्ते नृपोत्तम  ।
अग्रे न्यस्य स्तनं त्वां वै पश्चाद्दास्यामि बालकम्  ॥ ३७.३८ ॥
तस्मात्पिब महाभाग स्तन्यं मे नास्ति पातकम्  ।
तत प्रोवाच नृपतिस्तां नारीं कामरूपिणीम्  ॥ ३७.३९ ॥
अकार्यमेतत्सर्वेषां मादृशानां कुतः कथा  ।
अन्योऽन्यं जल्पतां तेषां सा तत्रान्तरधीयत  ॥ ३७.४० ॥
क्व गताऽसि महादेवीत्युक्त्वा विस्मयमागतः  ।
स्वप्नलब्धा यथा वार्ता निष्कला प्रतिभासते  ॥ ३७.४१ ॥
इन्द्रजालमयं यद्वन्मृगतृष्णाजलं यथा  ।
एवं चिन्तयतस्तस्य पुनरग्रे व्यवस्थिता  ॥ ३७.४२ ॥
तां दृष्ट्वैव ततो राजा साष्टाङ्गं प्रणिपत्य च  ।
कासि त्वं हि वरारोहे सत्यमेतद्ब्रवीहि मे  ॥ ३७.४३ ॥
उमा कात्यायनी गङ्गा वेदमाता सरस्वती  ।
ब्रह्माणी च महालक्ष्मीः कथयस्व प्रसादतः  ॥ ३७.४४ ॥
समानः पुरुषः कोऽयं कुम्भाश्चत्वार एव के  ।
वृषारूढस्त्रिनेत्रश्च कोऽयं शूलपिनाकधृक् ॥ ३७.४५ ॥
उत्सङ्गे निहितः कोऽयं बालकः का च कन्यका  ।
मूर्खोऽहं नाभिजानामि जननं मरणं यथा  ॥ ३७.४६ ॥

स्त्र्युवाच - 
पृथिवीं विद्धि मां राजन् सप्तद्वीपैरलंकृताम्  ।
सप्तपाताललोकैश्च सशैलवनकाननाम्  ॥ ३७.४७ ॥
सरितः सागराः शैलाममोदरनिवासिनः  ।
व्याप्तं मया जगत्सर्वं त्रैलोक्यं सचराचरम्  ॥ ३७.४८ ॥
पर्यङ्कशायिनं देवं शङ्खचक्रगदाधरम्  ।
जगद्योनिं हरिं विद्धि संसारार्णवतारणम्  ॥ ३७.४९ ॥
त्रिनेत्रं शूलपाणिं च विद्धि देवं महेश्वरम्  ।
वृषारूढं महादेवं लोकनाथं जगत्पतिम्  ॥ ३७.५० ॥
उत्सङ्गस्थं शिशुं विद्धि ब्रह्माणं सृष्टिकारकम्  ।
त्रिभिर्व्याप्तं जगत्सर्वं ब्रह्मविष्णुमहेश्वरैः  ॥ ३७.५१ ॥
जगत्सृष्टिकरो ब्रह्मा स्वयं पालयिता हरिः  ।
संहारकारको रुद्रस्त्रिभिर्व्याप्तं जगत्ततः  ॥ ३७.५२ ॥
कलशांश्चतुरो विद्धि समुद्रान् पर्वतस्थितान्  ।
स्तनमध्ये गतां कन्यां नर्मदां विद्धिपावनीम्  ॥ ३७.५३ ॥
एतच्छ्रुत्वा वचो राजा विस्मयं परमं गतः  ।
ततः कालेन महता पुनः सृष्टिः प्रवर्तते  ॥ ३७.५४ ॥
सर्वलोकहितार्थाय ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः  ।
कल्पे कल्पे मया दृष्टमेतत्सर्वं युधिष्ठिर  ॥ ३७.५५ ॥
न्यग्रोधः कल्पवृक्षश्च ओंकारः सप्तकल्पगा  ।
अहं वैदूर्यशैलश्च परलिङ्गानि भारत  ॥ ३७.५६ ॥
अक्षयं वाऽव्ययं चैतत्सर्वं जानीहि तत्त्वतः  ।
एतत्ते कथितं राजन् यत्पृष्टोऽहं त्वयाऽनघ  ॥ ३७.५७ ॥
भक्तस्त्वं श्रवणे श्रद्धा पुराणानां न संशयः  ।
श्रवणात्कीर्तनादस्य मुच्यते भवबन्धनात् ॥ ३७.५८ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे कल्पान्तदर्शनं नाम सप्तत्रिंशोऽध्यायः ॥


अध्याय ३८

युधिष्ठिर उवाच - 
ईदृशं यस्य माहात्म्यं तीर्थस्य च परंतप  ।
तृप्तिं नैवाधिगच्छामि शृण्वन् वेदविदां वर  ॥ ३८.१ ॥
समर्थैः सर्वकार्येषु ब्राह्मणैर्वेदपारगैः  ।
भूयस्तीर्थस्य माहात्म्यं निवेदय महामते  ॥ ३८.२ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
अस्ति तीर्थं महाराज लिङ्गमन्यं यमेश्वरम्  ।
दर्शनात्पूजनादस्य यमलोकं न पश्यति  ॥ ३८.३ ॥
नर्मदादक्षिणे तीरे कपिलायाश्च पश्चिमे  ।
विष्णोस्तत्र पुरी रम्या शक्रस्येवामरावती  ॥ ३८.४ ॥
कल्पकोटियुगं चापि तस्यां तिष्ठति माधवः  ।
पुरा देवासुरे युद्धे दानवैर्देवकण्टकैः  ॥ ३८.५ ॥
निर्जिता देवताः सर्वास्तदासीच्च धरार्दिता  ।
ब्रह्माद्या देवताः सर्वा क्षीरोदर्णवशायिनम्  ॥ ३८.६ ॥
तुष्टुवुः प्रणिपत्यैनं स्तुत्यं चान्तःस्थमव्ययम्  ।
जय देव जगन्नाथ दैत्यान्तक जनार्दन  ॥ ३८.७ ॥
वाराहरूपमास्थाय प्रोद्धृता वसुधा त्वया  ।
उद्धृता मत्स्यरूपेण वेदाः सागरमध्यतः  ॥ ३८.८ ॥
कूर्मशेषादिरूपैश्च देवानामार्तिनाशनम्  ।
बलिर्वामनरूपेण त्वया बद्धोऽसुरारिणा  ॥ ३८.९ ॥
हिरण्यकशिपुर्दैत्यः सर्वलोकभयंकरः  ।
त्वया नृसिंहरूपेण निहतो देवकण्टकः  ॥ ३८.१० ॥
वेदमूल जगन्नाथ रक्ष नः शरणागतान्  ।
श्रुत्वा स्तोत्रमिदं देवो ब्रह्माणं वाक्यमब्रवीत् ॥ ३८.११ ॥
किमर्थं च त्वया ब्रह्मन् क्षीरोदेऽहं प्रबोधित  ॥ ३८.१२ ॥

ब्रह्मोवाच - 
त्वया विना जगन्नाथ क्षोणी छन्ना सुरारिभिः  ॥ ३८.१३ ॥
सूर्येण च विहीनं हि निरालोकं जगद्यथा  ॥ ३८.१४ ॥

विष्णुरुवाच - 
ब्रह्मन् भयं त्यजाशूत्वं दानवोऽयं दुरासदः  ।
अचिरेणैव कालेन घातयामि च दानवम्  ॥ ३८.१५ ॥
एवमुक्त्वा सुरैः सार्द्धमाजगाम जनार्दनः  ।
सुदर्शनेन चक्रेण दानवानां शिरांसि च  ॥ ३८.१६ ॥
चकर्त भगवान् विष्णुः सर्वलोकहिताय वै  ।
भयार्ता दानवाः सर्वे पलायनपरायणाः  ॥ ३८.१७ ॥
विष्णोस्त्रासात्तु ते सर्वे रसातलतलं ययुः  ।
पुनः प्रवर्तितो यज्ञो द्विजदेवतपस्विनाम्  ॥ ३८.१८ ॥
तस्यां पुर्यां महाभाग देवोऽभूद्दैत्यसूदनः  ।
तत्र यस्त्यजति प्राणानवशः स्ववशोऽपि वा  ॥ ३८.१९ ॥
वैष्णवेन विमानेन विष्णुलोके महीयते  ।
कपिला पश्चिमायां तु नीलगङ्गासमागता  ॥ ३८.२० ॥
अष्टायुतानि तीर्थानि विष्णुना प्रेरितानि वै  ।
चक्रतीर्थं वामनं च कोटितीर्थं युगंधरम्  ॥ ३८.२१ ॥
तत्र स्नात्वा नरो राजन् कोटितीर्थफलं लभेत् ।
सुदर्शनं नाम तीर्थं दैत्यसूदनमेव च  ॥ ३८.२२ ॥
विष्ण्वावर्तं शिवावर्तं लक्ष्म्यावर्तं तथैव च  ।
तत्र यद्दीयते दानं तस्य संख्या न विद्यते  ॥ ३८.२३ ॥
विष्णोस्तु प्रीणनं कृत्वा अनन्तफलमश्नुते  ।
क्रोशमात्रप्रमाणं हि विष्णुक्षेत्रं प्रकीर्तितम्  ॥ ३८.२४ ॥
न विशेद्ब्रह्महत्या च सत्यमेतच्छिवोदितम्  ।
मासोपवासं यः कुर्यादग्निहोत्रं तथैव च  ॥ ३८.२५ ॥
पतिव्रता त्वं सत्यं च स्वाध्यायं यज्ञकर्म च  ।
चान्द्रायणं पराकं च पितॄणां च तिलोदकम्  ॥ ३८.२६ ॥
पितरस्तस्य तृप्यन्ति लोके क्रीडन्ति वैष्णवे  ।
एकरात्रं त्रिरात्रं च कृच्छ्रं सान्तपनं तथा  ॥ ३८.२७ ॥
अतिकृच्छ्रं पर्णकृच्छ्रं तथाऽन्यद्वैष्णवं व्रतम्  ।
एकादश्यां न भुङ्क्ते यः पक्षयोरुभयोरपि  ॥ ३८.२८ ॥
स गच्छति परं स्थानं यत्रास्ते भगवान् हरिः  ।
अन्यक्षेत्रात्कोटिगुणं फलं वै केशवोऽब्रवीत् ॥ ३८.२९ ॥
तत्र जप्तं तपस्तप्तं सर्वं भवतु चाक्षयम्  ।
श्रवणे द्वादशी पुण्या रोहिण्यामष्टमी शुभा  ॥ ३८.३० ॥
तत्रोपोष्य महाराज विष्णुलोके महीयते  ।
चाण्डालः श्वपचो वाऽपि तिर्यग्योनिगतोऽपि वा  ॥ ३८.३१ ॥
अत्र यस्त्यजति प्राणान् विष्णुलोकं स गच्छति  ।
कार्त्तिके चैव वैशाख उपवासं करोति यः  ॥ ३८.३२ ॥
दशकोट्युपवासानां फलं प्राप्नोति मानवः  ।
शङ्करेण पुरा गीतं पुराणे स्कन्दकीर्तिते  ॥ ३८.३३ ॥
मासोपवासिनो दृष्ट्वा तत्रैव च पतिव्रताः  ।
धर्मराजः स्वयं गत्वा अर्घं तेभ्यो निवेदयेत् ॥ ३८.३४ ॥
षष्टियानसहस्रैस्तु आगतो भगवान् प्रभुः  ।
सहस्रयोजनं यावदायाति भगवान् यमः  ॥ ३८.३५ ॥
शुक्लवस्त्रपरीधानो धर्मतेजो वपुर्धरः  ।
स्थित्वा यानस्य चैवाग्रे भक्त्या पादौ च वन्दते  ॥ ३८.३६ ॥
प्रदृश्य वैष्णवं लोकं ततो गत्वा निवर्तते  ।
प्रत्यागतेषु यानेषु अपृच्छन् स्वेच्छया यमम्  ॥ ३८.३७ ॥
ब्रह्मणो मानसाः पुत्राः सप्त चैव महर्षयः  ।
कस्माच्च कारणाद्धर्म पादचारी गतः स्वयम्  ॥ ३८.३८ ॥
कथयस्व महाभाग परं विस्मयमागताः  ।
प्रहस्य चाब्रवीद्धर्मः शृण्वन्तु मुनिसत्तमाः  ॥ ३८.३९ ॥
पतिव्रतानां दीप्तिं च दीप्तिं मासोपवासिनाम्  ।
अशक्ता द्रष्टुमेतासां विमानान् दूरतः स्थितान्  ॥ ३८.४० ॥
ताभ्यः प्रत्यागताः सर्वे मम भृत्या भयंकराः  ।
एतस्मात्कारणाद्विप्राः पादचारी गतो ह्यहम्  ॥ ३८.४१ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
माहात्म्याच्चामरावत्यां हरेरमिततेजसः  ।
वासश्च यजनं तत्र कीर्तितं कलिनाशनम्  ॥ ३८.४२ ॥
अथान्यः परमो देवो ब्रह्मेश इति विश्रुतः  ।
रेवाया उत्तरे कूले संस्थितः पापनाशनः  ॥ ३८.४३ ॥
अर्चनात्तस्य देवस्य नश्येतैनो युधिष्ठिर  ।
पितरस्तृप्तिमायान्ति ब्रह्मलोकमवाप्नुयुः  ॥ ३८.४४ ॥
लङ्केश्वराद्दक्षिणतः सिद्धलिङ्गं प्रकीर्तितम्  ।
अर्चनात्स्पर्शनात्तस्य गाणपत्यमवाप्यते  ॥ ३८.४५ ॥
विश्वेश्वरं महालिङ्गं सर्वदेवमयं शुभम्  ।
शुक्लाष्टम्यां च वैशाखे लिङ्गायुतफलं लभेत् ॥ ३८.४६ ॥
अर्चनात्तस्य लिङ्गस्य शिवस्यानुचरो भवेत् ।
ततो गच्छेन्महाराज रेवाया उत्तरे तटे  ॥ ३८.४७ ॥
पापप्रणाशनं चैव लिङ्गं परमसिद्धिदम्  ।
अर्चनात्तर्पणात्स्नानाद्ब्रह्महत्यां व्यपोहति  ॥ ३८.४८ ॥
ऋणानां मोचनं चैव लिङ्गं पापप्रणाशनम्  ।
अनेकभाविकं चैव ऋणं तस्य प्रणश्यति  ॥ ३८.४९ ॥
तिलोदकप्रदानेन ऋणमोचनदर्शनात् ।
पितरस्तस्य तृप्यन्ति यावच्चन्द्रार्कतारकम्  ॥ ३८.५० ॥
अथान्यत्परमं लिङ्गं त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्  ।
दारुवने सिद्धलिङ्गं कथं पश्यन्ति कश्मलाः  ॥ ३८.५१ ॥
नर्मदाचरुसम्भेदे स्नानं कृत्वा यथोदितम्  ।
स्नापयित्वोदकेनेशं बिल्वपत्रैश्च पूजनात् ॥ ३८.५२ ॥
न तस्य पुनरावृत्तिरुमामाहेश्वरात्पुरात् ॥ ३८.५३ ॥
चतुष्केश्वरं सिद्धलिङ्गमामलक्याः प्रमाणतः  ।
अर्चितं वै सुरैर्दैत्यैर्न तं पश्यन्ति मानवाः  ॥ ३८.५४ ॥
करोत्यत्र तु यः श्राद्धं पुत्रः परमधार्मिकः  ।
पितरस्तस्य तृप्यन्ति यावदाहूत संप्लवम्  ॥ ३८.५५ ॥
शाकल्यस्याश्रमं पुण्यं योजनायुतविस्तरम्  ।
यज्ञपर्वतमासाद्य निःसृता चरुका नदी  ॥ ३८.५६ ॥
शक्रेणेष्टं पुरा तत्र बृहस्पतिपुरोधसा  ।
एतत्पुण्यतमं लोके गीयते सर्वदैवतैः  ॥ ३८.५७ ॥
चन्द्रसूर्योपरागे तु यत्फलं कुरुजाङ्गले  ।
रेवाचरुकसंयोगे तत्फलं शिवकीर्तितम्  ॥ ३८.५८ ॥
तत्राख्यातं दारुवनं भुवि सर्वैर्निषेवितम्  ।
मुनीनां षष्टिसाहस्रैस्त्रेतातपसि संस्थितैः  ॥ ३८.५९ ॥
कन्दमूलफलाहारैरग्निहोत्रपरायणैः  ।
एतत्तीर्थप्रभावेण गतास्ते ब्रह्मणः पुरीम्  ॥ ३८.६० ॥
निहत्य चान्धकं तत्र ननर्त भगवाञ्छिव  ।
गणानां नायकाः सर्वे नानावाद्यानवादयन्  ॥ ३८.६१ ॥
तत्र नृत्यति देवेशः सर्वा नृत्यन्ति देवताः  ।
तेन दारुवनं ख्यातं लिङ्गं पापप्रणाशनम्  ॥ ३८.६२ ॥
अर्चनात्तस्य देवस्य गाणपत्यमवाप्नुयात् ।
विमलेश्वरं तत्र लिङ्गं सर्वदेवमयं शुभम्  ॥ ३८.६३ ॥
स्नानात्तत्र दिवं यान्ति ये मृता न पुनर्भवाः  ।
निर्मलीकृतदेहास्तु कृतास्तत्र सुरासुराः  ॥ ३८.६४ ॥
पिनाकिना महाराज नीताः सर्वे त्रिविष्टपम्  ।
तिलोदकैः पिण्डदानैः पितॄन् प्रीणाति यो नरः  ॥ ३८.६५ ॥
स गच्छति परं स्थानं यत्र देवो महेश्वरः  ।
चन्द्रसूर्यग्रहे प्राप्ते दानसंख्या न विद्यते  ॥ ३८.६६ ॥
शिवमभ्यर्च्य तत्रैव गाणपत्यमवाप्नुयात् ।
विमलेश्वरं तत्र लिङ्गं स्वयं विद्धि महेश्वरम्  ॥ ३८.६७ ॥
व्याघ्रेश्वरं यत्र लिङ्गं व्याघ्री यत्र दिवं गता  ।
तिलोदकप्रदानेन हविषा पिण्डदानतः  ॥ ३८.६८ ॥
पितॄनुद्धरते पुत्रः शतपूर्वांस्तथा परान्  ।
वसेत्स वारुणे लोके यावदिन्द्राश्चतुर्दश  ॥ ३८.६९ ॥
अर्चनात्तस्य देवस्य कीर्तनाच्छ्रवणादपि  ।
इन्द्रलोकमवाप्नोति सत्यमेतन्मयोदितम्  ॥ ३८.७० ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे चक्रस्वामिवर्णनो नामाष्टत्रिंशत्तमोऽध्यायः ॥


अध्याय ३९

युधिष्ठिर उवाच - 
लिङ्गं व्याघ्रेश्वरं नाम विघ्नकर्तृसमागमे  ।
कथितं यन्महाभाग सर्वपापविमोक्षणम्  ॥ ३९.१ ॥
प्रभावं वेदितुं तस्य पुनरिच्छाम्यहं मुने  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
शृणु राजन् कथां दिव्यां सर्वपापप्रणाशिनीम्  ॥ ३९.२ ॥
बभ्रुर्नाम पुरा चासीद्राजा परमधार्मिकः  ।
पुण्ड्रवर्द्धनवासी च सत्यधर्मपरायणः  ॥ ३९.३ ॥
पितुः क्षयाहे सम्प्राप्ते श्राद्धकाले सुसंयतः  ।
नित्यं नैमित्तिकं कर्म पित्रर्थं स चकार ह  ॥ ३९.४ ॥
यज्ञकाले निवृत्तेऽथ बुद्धिं प्राप्य तु भारत  ।
चिन्तयामास राजासौ किंकरोमीती चाब्रवीत् ॥ ३९.५ ॥
ऋषयो निरपेक्षाशाः कन्दमूलफलाशिनः  ।
विप्रातिथिं न पश्यामि कं भोजयितुमुत्सहे  ॥ ३९.६ ॥
संचिन्त्य विप्रभोज्यार्थं पाकमप्सु व्यनिक्षिपत् ।
ऋग्वेदश्च ततो वाक्यं कोपात्प्राह ततस्तदा  ॥ ३९.७ ॥
इदानीं द्वापरस्यान्ते वर्तते पापसंभवः  ।
वैवस्वतेऽन्तरे प्राप्ते ब्राह्मणा लब्धकामुकाः  ॥ ३९.८ ॥
ते भुञ्जन् कामुकाः सर्वे राजद्रव्यं सकिल्बिषम्  ।
देशे कदाचित्पुण्याहे भारद्वाजाश्रमंगतः  ॥ ३९.९ ॥
सोऽभिवाद्य नमस्कृत्य मुनिं तत्र व्यवस्थितः  ।
भारद्वाजोऽब्रवीद्वाक्यं तस्मै दत्त्वासनं महत् ॥ ३९.१० ॥
स्वागतं ते महाराज कुशलं सह भार्यया  ।
चिरं दृष्टोऽसि धर्मज्ञ एकाकी त्वं कथंचन  ॥ ३९.११ ॥

राजोवाच - 
अद्य मे कुशलं ब्रह्मंस्त्वत्पादाम्बुजदर्शनात् ।
महर्षे श्राद्धकालोऽयां पितॄणां मम वर्तते  ॥ ३९.१२ ॥
भोजयेऽहं यथा विप्रं तथा त्वं कर्तुमर्हसि  ।
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा भारद्वाजोऽब्रवीद्वचः  ॥ ३९.१३ ॥
महर्षीणां सहस्राणि तुष्टानामूर्ध्वरेतसाम्  ।
हंसलोमशमुख्यानां यदि भोजयितुं क्षमः  ॥ ३९.१४ ॥
पश्चात्प्रवर्तते श्राद्धं सत्यमेतद्ब्रवीम्यहम्  ।
दद्या हेममयं पीठं दद्या धान्यं तथा वसु  ॥ ३९.१५ ॥
मधुधेनुं तथा दिव्यां पयोधेनुं तथैव च  ।
अग्निशौचस्य कौपीनं वस्त्रस्य तु विशाम्पते  ॥ ३९.१६ ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा भारद्वाजस्य भूपतिः  ।
एवमस्त्विति तं चोक्त्वा सर्वं पत्न्यै न्यवेदयत् ॥ ३९.१७ ॥
महोक्षं कल्पयित्वा पितृकार्यं निवर्तये  ।
श्रौतस्मार्तादिकं कर्म आमिषं पितृतर्पणम्  ॥ ३९.१८ ॥
इत्यादिस्मृतिवाक्यानि पर्यालोच्य पुनः पुनः  ।
महोक्षं च ततो हत्वा तर्पयामास तान् पितॄन्  ॥ ३९.१९ ॥
अनड्वाहं पशुं ज्ञात्वा भारद्वाजादयस्ततः  ।
कुपिताः कर्मणा तेन राज्ञीं राजानमेव च  ॥ ३९.२० ॥
कोपसंभारसंतप्ता गर्हयन्तोऽब्रुवंस्तदा  ।
सुरामांसादिमाध्वीकं कृत्वा गोमांसभक्षणम्  ॥ ३९.२१ ॥
तप्तकृच्छ्रं चरेद्विप्रो मौञ्जीबन्धेन शूद्ध्यति  ।
अभक्षभक्षणं कृत्वा करीषाग्नौ विशेद्द्विजः  ॥ ३९.२२ ॥
घातितानि त्वया चाष्टौ सहस्राणि तपस्विनाम्  ।
हव्यं देवा न गृह्णन्ति कथं च पितरः पुनः  ॥ ३९.२३ ॥
त्वया वै क्रतवश्चेष्टास्ते गता वै श्वयोनिषु  ।
व्यर्थमास तपस्तेऽद्य मूलनाशस्त्वया कृतः  ॥ ३९.२४ ॥

बभ्रुरुवाच - 
वेदोक्तं यः परित्यज्य धर्ममन्यं समाचरेत् ।
दशवर्षसहस्राणि श्वयोनौ जायते ध्रुवम्  ॥ ३९.२५ ॥
वेदार्थनिन्दका ये वै ब्राह्मणा ज्ञानदुर्बलाः  ।
इह जन्मनि शूद्रास्ते मृताः श्वानो भवन्ति ते  ॥ ३९.२६ ॥
गोमेधो हयमेधश्च नरमेधस्तथाऽपरः  ।
क्षत्रियास्त्वथ जीवन्ति पूज्यन्ते देवमानुषैः  ॥ ३९.२७ ॥
राज्ञस्तद्वचनं श्रुत्वा भारद्वाजोऽशपत्नृपम्  ।
यस्मान्महोक्षमांसेन तार्पिता ब्राह्मणास्त्वया  ॥ ३९.२८ ॥
भवतु अनेन पापेन व्याघ्रो व्याघ्री तव प्रिया  ।
दिव्यं वर्षसहस्रं तु वसुधां विचरिष्यथः  ॥ ३९.२९ ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा मुनेरमिततेजसः  ।
सुधर्मा चाब्रवीद्वाक्यं राजपत्नी यशस्विनी  ॥ ३९.३० ॥
वेदोक्तकर्मकर्ता तु यतः शप्तः पतिर्मम  ।
पतिव्रता च निर्दोषा धर्मिष्ठाऽहं तथैव च  ॥ ३९.३१ ॥
दशवर्षसहस्राणि तेन पापेन दुःखिताः  ।
भविष्यथ महाघोरा यूयं वै ब्रह्मराक्षसाः  ॥ ३९.३२ ॥
निर्जले मरुदेशे च अपरे कण्टकावृते  ।
क्षुधार्ताश्च तृषार्ताश्च काकगृध्रैरनुद्रुताः  ॥ ३९.३३ ॥
भारद्वाजश्च राज्ञी च शप्त्वा तत्र परस्परम्  ।
भारद्वाजश्च सार्द्धं तैः कृत्वा पुण्यं ततो नृप  ॥ ३९.३४ ॥
ब्रह्मलोकं जगामाथ ब्राह्मणैः सह भारत  ।
सोऽभिवाद्य यथा न्यायं ब्रह्माणं सुरसत्तमम्  ॥ ३९.३५ ॥
सर्वं न्यवेदयत्तत्राभक्षभोज्यं च यत्कृतम्  ।

ब्रह्मोवाच - 
लोकापचरितं कर्म [] कार्यं देववर्जितम्  ॥ ३९.३६ ॥ [ङपिन् Oरिगिनल्]
उक्तानि च निषिद्धानि धर्माधर्मविचारणे  ।
लोकोक्तं विहितं कर्म त्रयी मार्गं विचारितम्  ॥ ३९.३७ ॥
कर्तव्यं तु प्रयत्नेन स्वर्गमोक्षप्रदायकम्  ।
बोधिता ब्राह्मणास्तेन ब्रह्मणा नृपतिस्तदा  ॥ ३९.३८ ॥
शापान्तः कथितस्तेषां तेनैव परमेष्ठिना  ।
शापस्यान्तो मया दृष्टो भवतां पापकर्मिणाम्  ॥ ३९.३९ ॥
पुण्यक्षये च शप्तास्तु सम्प्राप्ते तु युगान्तरे  ।
नर्मदातीरवासी यो मार्कण्डेयो महामुनिः  ॥ ३९.४० ॥
स दास्यत्युपदेशं वो येन मोक्षमवाप्स्यथ  ।
ततः कालेन महता मार्कण्डेयं मुनिं गताः  ॥ ३९.४१ ॥
दैवयोगेन ते सर्वे कल्पगा तीरवासिनम्  ।
अभिवाद्य यथा न्यायं तमृषिं प्रणिपत्य च  ॥ ३९.४२ ॥
स्थिताः स्वकर्म तत्रैव व्याहरन्तः परस्परम्  ।
दृष्ट्वा तांश्चिन्तयामास मार्कण्डेयो महामुनिः  ॥ ३९.४३ ॥
मिथुनं व्याघ्ररूपेण व्याहरन्मानुषीं गिरम्  ।
केन कर्मविपाकेन ब्राह्मणा ब्रह्मराक्षसाः  ॥ ३९.४४ ॥
एवं संचिन्त्य मार्कण्डो भारद्वाजमथाब्रवीत् ।
दम्पती व्याघ्ररूपेण ब्राह्मणा ब्रह्मराक्षसाः  ॥ ३९.४५ ॥
यूयं च विकृताकाराः कथयध्वं कथं च तत् ।

भारद्वाज उवाच - 
शृणु ब्रह्मन् समासेन कथ्यमानं वचो मम  ॥ ३९.४६ ॥
भविष्यभूततत्त्वज्ञ त्रिकालज्ञ त्रिवेदवित् ।
बभ्रुर्नामा चक्रवर्ती पुण्ड्रवर्धनसंस्थितः  ॥ ३९.४७ ॥
सुधर्मा नाम तस्यैव धर्मपत्नी पतिव्रता  ।
एकदा श्राद्धकाले तु नातिथिं प्राप्तवान् द्विजम्  ॥ ३९.४८ ॥
संचिन्त्याथ तदात्मानमागतो ह्याश्रमं मम  ।
पादौ जग्राह शिरसा ततो वचनमब्रवीत् ॥ ३९.४९ ॥
पितॄणां श्राद्धकालो मे प्रसादः क्रियतां मयि  ।
ततो मयोपदिष्टोऽसौ मुनींस्त्वं भोजयाधुना  ॥ ३९.५० ॥
महोक्षं शातयित्वा तु भोजितास्ते तपोधनाः  ।
शप्तो मया च शीघ्रं त्वं व्याघ्रयोनिं गमिष्यसि  ॥ ३९.५१ ॥
निर्भर्त्स्य मां च तत्पत्नी शशाप ब्रह्मराक्षसाः  ।
यूयं भवत वै सर्वे मरुदेशे क्षुधार्दिताः  ॥ ३९.५२ ॥
ब्रह्माणं च ततः प्राप्ता विवादेन परस्परम्  ।
ब्रह्मणा प्रेषितास्तेऽमी त्वत्सकाशमिहागताः  ॥ ३९.५३ ॥
एतत्ते कथितं सर्वं कारणं विकृते महत् ।
नान्यत्स्थानं प्रपश्यामो यत्रास्माकं स्थितिर्भवेत् ॥ ३९.५४ ॥
न दिवा नैव रात्रिश्च न सूर्यो न च चन्द्रमाः  ।
न ग्रहा नैव ऋक्षाणि ऋषयो यत्र मण्डलम्  ॥ ३९.५५ ॥
सरितः सागराः शैला भूतग्रामं चतुर्विधम्  ।
आसीदिदं तमो भूतमादि मध्यान्तवार्जितम्  ॥ ३९.५६ ॥
मुग्धा वयं न जानीमो न चाज्ञायत किंचन  ।
न्यग्रोधं नर्मदामध्ये मेघाभं कालरूपिणम्  ॥ ३९.५७ ॥
त्वां वै सर्वद्विजश्रेष्ठं नान्य पश्यामि किंचन  ।
त्वं पिता नो गुरुश्चैव हरिर्धाता स्वयं शिवः  ॥ ३९.५८ ॥
अकामतः कृतं पापं स्वयमेतदुपार्जितम्  ।
त्वत्प्रसादात्मुनिश्रेष्ठ मुञ्चामो घोरकिल्बिषात् ॥ ३९.५९ ॥
नाभुक्तं क्षीयते कर्म कल्पकोटिशतैरपि  ।
अवश्यमेव भोक्तव्यं कृतं कर्म शुभाशभम्  ॥ ३९.६० ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
शाकल्यस्याश्रमं पुण्यं ब्रह्मर्षिगणसेवितम्  ।
वैदूर्यात्पश्चिमे भागे यत्र देवो महेश्वरः  ॥ ३९.६१ ॥
तत्र गत्वा च यूयं वै तपश्चोग्रं करिष्यथ  ।
जपध्यानपरा नित्यं कन्दमूलफलाशिनः  ॥ ३९.६२ ॥
एवं द्वादशवर्षाणि संतिष्ठध्वं द्विजोत्तमाः  ।
यावद्वै वेदमानेन पुनः सृष्टिः प्रवर्तते  ॥ ३९.६३ ॥
तमो भूतमिदं सर्वं न प्राज्ञायत किंचन  ।
सर्वं चकार भगवान्महाकालवपुर्धरः  ॥ ३९.६४ ॥
प्राणिनां कर्मणा ह्येतज्जगत्कालवशङ्गतम्  ।
वायुरग्निर्जलं पृथ्वी भूतग्रामश्चतुर्विधः  ॥ ३९.६५ ॥
कालस्य भोजनं सर्वं भस्मपुञ्जमिवाभवत् ।
नाश्चर्यमत्र कर्तव्यं पुनः सृष्टिर्भविष्यति  ॥ ३९.६६ ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा सर्वे ते पापयोनयः  ।
नमस्कृत्य मुनिश्रेष्ठं मार्कण्डं कल्पवासिनम्  ॥ ३९.६७ ॥
राजा च राजपत्नी च ऋषयो विमलेश्वरम्  ।
जग्मुः कालेन महता पुनःसृष्टिः प्रवर्तिता  ॥ ३९.६८ ॥
स्वयं प्रजापतिर्ब्रह्मा ससर्ज विविधाः प्रजाः  ।
कलाः काष्ठा मुहूर्ताश्च जगत्स्थावरजङ्गमम्  ॥ ३९.६९ ॥
सरितः सागरान् गुल्मान् पर्वतां च लतास्तथा  ।
आपोऽग्निं वै तथा वायुं भूतग्रामं चतुर्विधम्  ॥ ३९.७० ॥
सूर्यं च दक्षिणे नेत्रे सोऽसृजत्प्राणिनस्तथा  ।
वामनेत्रे हिमांशुं च स तथा पर्यकल्पयत् ॥ ३९.७१ ॥
एतदृक्षवरैः सार्द्धं पवित्रं ध्रुवमण्डलम्  ।
विवस्वतः प्रभां चैव सर्वलोकप्रकाशिनीम्  ॥ ३९.७२ ॥
सृष्टा चान्द्रमसी ज्योत्स्ना दिवा रात्री तथैव च  ।
अपरेषु च द्वीपेषु न सूर्यो नैव चन्द्रमाः  ॥ ३९.७३ ॥
रौद्री प्रभाऽस्ति तत्रैवं पुनः सृष्टिः प्रवर्तिता  ।
पूर्णे तु द्वादशे वर्षे शापान्ते समुपस्थिते  ॥ ३९.७४ ॥
अर्चयित्वा महेशानं रेवाव्याघ्रसमागमे  ।
भारद्वाजादयः सर्वे ब्रह्मलोकमवाप्नुयुः  ॥ ३९.७५ ॥
कामिकं यानमारुह्य राजा मुनियुतस्तदा  ।
तीर्थस्यास्य प्रभावेण उमामाहेश्वरे पुरे  ॥ ३९.७६ ॥
व्याघ्रेश्वरो व्याघ्रकर्तृसङ्गमे त्रिदशार्चितः  ।
अन्यल्लिङ्गं न पश्यामि दिव्यं वै विमलेश्वरात् ॥ ३९.७७ ॥
अर्चनात्तस्य लिङ्गस्य दर्शनात्स्पर्शनात्तथा  ।
ब्रह्महत्या प्रणश्येत पापेष्वन्येषु का कथा  ॥ ३९.७८ ॥
तीर्थेषु श्राद्धकरणात्पितॄणामक्षया गतिः  ।
कल्पकोटिसहस्राणि कल्पकोटिशतानि च  ॥ ३९.७९ ॥
तीर्थस्यास्य प्रभावेण लोके क्रीडन्ति वैष्णवे  ।
एतत्ते कथितं सर्वं यथादृष्टं यथाश्रुतम्  ॥ ३९.८० ॥
श्रवणात्कीर्तनादस्य अश्वमेधफलं लभेत् ॥ ३९.८१ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे विमलेश्वरवर्णनो नामैकोनचत्वारिंशोऽध्यायः ॥


अध्याय ४०

युधिष्ठिर उवाच - 
मनसा चिन्तितं यच्च तदेव समुपस्थितम्  ।
लक्षणं सूत्रयागस्य पर्वतस्य तु वेष्टनम्  ॥ ४०.१ ॥
कस्मिन् काले प्रकर्तव्यं विधानां विधिपूर्वकम्  ।
त्वमेव वेत्सि सर्वं वै विदितं कुरु साम्प्रतम्  ॥ ४०.२ ॥
येन देवाः सगन्धर्वा मानुषाः पापयोनयः  ।
तत्र यागप्रभावेण दिवि देवत्वमागताः  ॥ ४०.३ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
श्रूयतां राजशार्दूल सूत्रयागस्य लक्षणम्  ।
चन्द्रसूर्योपरागे तु षडशीतिमुखे तथा  ॥ ४०.४ ॥
युगादौ विषुवे चैव व्यतीपाते च संक्रमे  ।
कार्त्तिक्यां च तथा माघ्यां वैशाख्यां चैव भारत  ॥ ४०.५ ॥
सूर्योपरागतुल्यायां षष्ठ्यां हि कपिलस्य तु  ॥ ४०.६ ॥
वैशाखमासस्य तु या तृतीया नवम्यथोर्जस्य च शुक्लपक्षे  ।
माघे त्वमा चैव नभस्यकृष्णा त्रयोदशी चेति युगादयस्तथा  ॥ ४०.७ ॥
पर्वस्वेतेषु कौन्तेय सूत्रयागं तु कारयेत् ।
अनन्तफलसंयुक्तं शिवेन कथितं पुरा  ॥ ४०.८ ॥
सूत्रेण वेष्टयेद्यस्तु पर्वतं शिवसन्निभम्  ।
उमया सहितं देवं गणेशेन तथैव च  ॥ ४०.९ ॥
तावद्युगसहस्राणि स्वर्गलोके महीयते  ।
पुत्रिणी भर्तृसंयुक्ता नारी तद्वेष्टिनी भवेत् ॥ ४०.१० ॥
कौशेयं पट्टसूत्रं च कार्पासं च महीपते  ।
नवतन्तुं च यः कुर्याद्दश द्वादशतन्तुकम्  ॥ ४०.११ ॥
अष्टादश महाराज चतुर्विंशति वा क्रमात् ।
क्षालयेत्कोटितीर्थे तु गन्धधूपेन वासयेत् ॥ ४०.१२ ॥
बध्नीयात्पुष्पमालां च दीपमालां च बोधयेत् ।
रात्रौ जागरणं कृत्वा ओंकारे विधिपूर्वकम्  ॥ ४०.१३ ॥
शिवध्यानपरो भूत्वा निराहारो निशां नयेत् ।
प्रभाते चोत्सवं कुर्यादोंकाराभ्यर्चनं तथा  ॥ ४०.१४ ॥
न्यग्रोधे बन्धयेत्सूत्रं समाधिस्थो नरेश्वर  ।
कोटितीर्थं ततो गच्छेत्सर्वतीर्थमयं शुभम्  ॥ ४०.१५ ॥
ऋणमोक्षं पापनाशं नरकेश्वरमुत्तमम्  ।
गन्धर्वेश्वरलिङ्गं तु गच्छेत्परमशोभनम्  ॥ ४०.१६ ॥
अदृश्यं सर्वभूतानां नागकन्याभिरर्च्यते  ।
तत्र स्नात्वा नरो राजन् गान्धर्वं लोकमाप्नुयात् ॥ ४०.१७ ॥
ततो गच्छेन्नृपश्रेष्ठ अङ्गारेश्वरमुत्तमम्  ।
दर्शनात्तस्य लिङ्गस्य गाणपत्यमवाप्यते  ॥ ४०.१८ ॥
अङ्गारेण तपस्तप्तं दिव्यं वर्षशतं तथा  ।
ग्रहत्वमगमत्सोऽपि तीर्थस्यऽस्य प्रभावतः  ॥ ४०.१९ ॥
ब्रह्मावर्तं ततो गच्छेत्सर्वतीर्थमयं शुभम्  ।
तत्र स्नात्वा नरो राजन् छिवलोकमवाप्नुयात् ॥ ४०.२० ॥
तिलोदकप्रदानेन पितॄणां परमा गतिः  ।
दिव्यं वर्षसहस्रं तु तपस्तेपे सुदुष्करम्  ॥ ४०.२१ ॥
ब्रह्मा चैव पुराकल्पे लोकानुग्रहकारकः  ।
लिङ्गं मध्येश्वरं नाम जलमध्ये व्यवस्थितम्  ॥ ४०.२२ ॥
पूज्यते नागकन्याभिर्न तत्पश्यन्ति मानवाः  ।
दारुकेश्वरलिङ्गं तु सर्वपापप्रणाशनम्  ॥ ४०.२३ ॥
अर्चनात्तस्य देवस्य नरो विद्याधरो भवेत् ।
भृगुलिङ्गं ततो गच्छेद्भैरवो यत्र संस्थितः  ॥ ४०.२४ ॥
भृगुं गत्वा नरश्रेष्ठ मुच्यते ब्रह्महत्यया  ।
जालेश्वरं ततो गच्छेत्पर्वतीर्थोत्तमोत्तमम्  ॥ ४०.२५ ॥
स्नानमात्रो नरस्तत्र स भवे न पुनर्भवेत् ।
तिलोदकप्रदानेन पितॄणामक्षया गतिः  ॥ ४०.२६ ॥
भैरवं रूपमास्थाय बाणस्य च पुरत्रयम्  ।
पातितं जलमध्ये तु नर्मदाया हरेण वै  ॥ ४०.२७ ॥
ज्वलत्पाशुपतास्त्रेण तत्रैव तदनन्तरम्  ।
तदस्त्रसङ्गमाच्छीघ्रं पातालाच्चोत्थितं ततः  ॥ ४०.२८ ॥
लिङ्गं जालेश्वरं नाम ब्रह्महत्यां व्यपोहति  ।
कोटितीर्थं ततो गच्छेत्स्नात्वा च विधिपूर्वकम्  ॥ ४०.२९ ॥
वलक्षं बन्धयेत्सूत्रमोंकारस्य तु भारत  ।
ओंकारं च समभ्यर्च्य दीपमालां च बोधयेत् ॥ ४०.३० ॥
सफलः सूत्रयागस्तु त्वत्प्रसादान्महेश्वर  ।
यतींश्च भोजयेत्तत्र दद्याच्छक्त्या च दक्षिणाम्  ॥ ४०.३१ ॥
सार्द्धं च बन्धुभृत्यैश्च पारणं क्रियते नृप  ।
यः शारीरेण कष्टेन पर्यटेच्छिवपर्वतम्  ॥ ४०.३२ ॥
पदे पदे यज्ञफल तस्य स्याच्छङ्करोऽब्रवीत् ।
पुरा देवगणैः सर्वैः सिद्धगन्धर्वकिन्नरैः  ॥ ४०.३३ ॥
विद्याधरैस्तथा यक्षैरसुरैर्दैत्यदानवैः  ।
चन्द्रादित्यग्रहैश्चैव नक्षत्रध्रुवमण्डलैः  ॥ ४०.३४ ॥
विश्वेदेवैश्च साध्यैश्च मरुद्भिर्वसुभिस्तथा  ।
देवराजेन चेन्द्राण्या सावित्र्या चैव भारत  ॥ ४०.३५ ॥
अरुन्धत्या सरस्वत्या गायत्र्या स च पर्वतः  ।
सूत्रेण वेष्टितो भक्त्या फलं प्राप्तं शिवोदितम्  ॥ ४०.३६ ॥
अहल्या मेनका रम्भा घृताची चोर्वशी तथा  ।
तिलोत्तमा तथा चान्या सरितः सागराश्च वै  ॥ ४०.३७ ॥
वेष्टनात्पर्वतस्यास्य दिग्देवत्वमवाप्तवान्  ।
यावच्चन्द्रश्च सूर्यश्च यावत्तिष्ठति मेदिनी  ॥ ४०.३८ ॥
सूत्रयागप्रभावेण तावच्छिवपुरे वसेत् ।
एतत्ते कथितं राजन् सूत्रयागस्य यत्फलम्  ॥ ४०.३९ ॥
श्रवणात्कीर्तनादस्य रुद्रस्यानुचरो भवेत् ॥ ४०.४० ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे सूत्रयागवर्णनो नाम चत्वारिंशोऽध्यायः ॥


अध्याय ४१

युधिष्ठिर उवाच - 
कीर्तनं कोटितीर्थस्य मानसंख्याप्रमाणतः  ।
तीर्थानि चोत्तरे याम्ये प्राकारे संस्थितानि च  ॥ ४१.१ ॥
कथयस्व प्रसादेन तानि मे मुनिसत्तम  ।
तेषां तु दर्शनादेव पापं दुष्कृतकर्मिणाम्  ॥ ४१.२ ॥
प्रणश्येत्तत्क्षणादेव तमः सूर्योदये यथा  ।
मार्कण्डेय उवाच - 
उत्तरे यानि तीर्थानि यानि तीर्थानि दक्षिणे  ॥ ४१.३ ॥
लीयन्ते कोटितीर्थे तु साक्षाच्छिवपदे नृप  ।
पृथिव्यां यानि तीर्थानि आसमुद्रान्तगोचरे  ॥ ४१.४ ॥
तानि साक्षात्कोटितीर्थे लीयन्ते परमे पदे  ।
कपिलाऽमरयोर्मध्ये नर्मदोंकारमध्यतः  ॥ ४१.५ ॥
अत्रान्तरे नृपश्रेष्ठ कोटितीर्थं व्यवस्थितम्  ।
दशायुतानि तीर्थानां पातालतलवासिनाम्  ॥ ४१.६ ॥
कपिलानर्मदामध्ये शिवेन स्थापितानि च  ।
अत्रान्तरे महाराज रुद्रावर्तजलेन तु  ॥ ४१.७ ॥
स्नात्वा विधानतस्ते वै गच्छन्ति शिवमन्दिरम्  ।
ये वसन्त्युत्तरे कूले रुद्रलोके वसन्ति ते  ॥ ४१.८ ॥
वसन्ति वामभागे वै ते लोकं यान्ति वैष्णवम्  ।
ये पूर्वपश्चिमे भागे वसन्त्यमरकण्टके  ॥ ४१.९ ॥
रुद्रस्य ब्रह्मणो लोकं ते प्रयान्ति च वैष्णवम्  ।
जले चैकादशाग्नौ तु पतने षोडशैव तु  ॥ ४१.१० ॥
सहस्राणि तथाशीतिर्मरणाद्गोगृहे तथा  ।
अनशने ब्रह्मलोकः सार्द्धं लक्षमुदाहृतः  ॥ ४१.११ ॥
कपिलानर्मदातोये जलाग्नी साधयन्ति ये  ।
चतुर्युगसहस्राणि रुद्रलोके वसन्ति ते  ॥ ४१.१२ ॥
अवशः स्ववशो वाऽपि मृगपक्षिसरीसृपाः  ।
तिर्यग्योनिगताः पापा म्रियन्ते ये युधिष्ठिर  ॥ ४१.१३ ॥
राजानस्ते प्रजायन्ते शुभे वैद्याधरे पुरे  ।
राहुसोमसमायोगे कोटितीर्थे नराधिप  ॥ ४१.१४ ॥
पुण्यं यत्कीर्तितं पुंसां तस्य संख्या न विद्यते  ।
गयायां च कुरुक्षेत्रे पुष्करेऽमरकण्टके  ॥ ४१.१५ ॥
तुल्यं फलमवाप्नोति राहुग्रस्ते दिवाकरे  ।
प्राची सरस्वती यत्र स्थाणुः सारस्वतं जलम्  ॥ ४१.१६ ॥
सार्द्धं द्वादश लक्षं तु दत्तं तत्र प्रवर्तते  ।
तत्तुल्यं तु भवेत्सर्वं कोटितीर्थे न संशयः  ॥ ४१.१७ ॥
न्यायोपार्जितवित्तस्य राहुग्रस्ते दिवाकरे  ।
नानाविधं तु पुण्यं च मतं वै परिकीर्तितम्  ॥ ४१.१८ ॥
ब्रह्मविष्णुशिवोक्तं च प्रमाण सर्वसम्मतम्  ।
अल्पसत्त्वा नरा राजन् काले मायाविमोहिताः  ॥ ४१.१९ ॥
ओंकारं ये न पश्यन्ति तथा वै सप्तकल्पगाम्  ।
गोछागयोर्महाराज हेमरूप्ये यदन्तरम्  ॥ ४१.२० ॥
शूद्रब्राह्मणयोर्यद्वद्यथा वद्दधितक्रयोः  ।
अमरेश्वरतीर्थं हि ज्ञेयं तीर्थान्तरैः सह  ॥ ४१.२१ ॥
दीयते कोटितीर्थे यद्गुञ्जामात्रं हिरण्यकम्  ।
तस्य संख्या न विद्यते यावदाहूत संप्लवम्  ॥ ४१.२२ ॥
चतुर्हस्तप्रमाणं तु कोटितीर्थं न संशयः  ।
हस्तमात्रं तथा चान्ये वितस्तिं च तथाऽपरे  ॥ ४१.२३ ॥
चतुरङ्गुलमयं केऽपि केचिदङ्गुलमानतः  ।
अर्द्धाङ्गुलं यवमात्रं ब्रह्मसूत्रप्रमाणतः  ॥ ४१.२४ ॥
चतुर्विंशे द्वादशाब्दे कुरुक्षेत्रात्सरस्वती  ।
कोटितीर्थे तथा स्नातुं राहुग्रस्ते दिवाकरे  ॥ ४१.२५ ॥
करिणीरूपमास्थाय आयात्स्वपुण्यकक्षयात् ।
स्नानं कृत्वा पुनर्याति कुरुक्षेत्रं न संशयः  ॥ ४१.२६ ॥
कावेरीसङ्गमं यावदारभ्यो दधिसङ्गमम्  ।
अत्रान्तरे महाराज तीर्थकोट्यो दश स्मृताः  ॥ ४१.२७ ॥
कोटितीर्थं समारभ्य नीलगङ्गावसानतः  ।
अष्टलक्षाणि तीर्थानां ब्रह्मसूत्रप्रमाणतः  ॥ ४१.२८ ॥
कावेर्याः पूर्वभागे च यावत्पर्यङ्कपर्वतः  ।
दश लक्षाणि तीर्थानां संख्या च कथिता तव  ॥ ४१.२९ ॥
नर्मदायां समासाद्य जमदग्नेर्महाश्रमम्  ।
श्रीकण्ठं नीलकण्ठं च लिङ्गं पापप्रणाशनम्  ॥ ४१.३० ॥
कन्यातीर्थं महापुण्यं कपिलेश्वरमुत्तमम्  ।
कपिलावर्तसंज्ञं तु तीर्थं पापहरं परम्  ॥ ४१.३१ ॥
तत्र पूषा च सूर्यस्तु शिवध्यानपरायणः  ।
दिव्यं वर्षसहस्रं तु तपस्तेपे सुदुष्करम्  ॥ ४१.३२ ॥
ततस्तुष्टः सुरेशानस्तमुवाच तदा नृप  ।
वरं वृणीष्व भद्रं ते यत्ते मनसि वर्तते  ॥ ४१.३३ ॥

पूषोवाच - 
यदि तुष्टोऽसि देवेश वरं दातुं त्वमिच्छसि  ।
सूर्यपिङ्गलसंज्ञं तु लिङ्गं परमसिद्धिदम्  ॥ ४१.३४ ॥
आकाशे प्रतपद्रश्मिसहस्रांशु समप्रभम्  ।
मासे मासेऽन्यमित्रस्तु संक्रमश्चान्यराशिषु  ॥ ४१.३५ ॥
इमं वरमहं मन्ये जगद्द्योतनकारकम्  ।

ईश्वर उवाच - 
सर्वसम्पत्समृद्धिस्ते मत्प्रसादाद्भविष्यति  ॥ ४१.३६ ॥
कृते युगे महाराज मयैतद्दृष्टमेव च  ।
चतुर्दश्यां तथाऽष्टम्यां पिङ्गलेश्वरपूजनात् ॥ ४१.३७ ॥
कोटियज्ञफलं प्राप्य शिवलोके महीयते  ।
रेवातीरेषु ये देवाः क्रोशमात्रं स्वयंभुवः  ॥ ४१.३८ ॥
सर्वे ते सिद्धिदा ज्ञेयाः कामभोगफलप्रदाः  ।
केचित्कूष्माण्डमात्रा वै केचिद्वै पुष्पमात्रकाः  ॥ ४१.३९ ॥
एरण्डफलमात्राश्च वज्रमौक्तिकमानतः  ।
कृते मणिमयाः प्रोक्तास्त्रेतायां तु हिरण्मयाः  ॥ ४१.४० ॥
द्वापरे रौप्यताम्राश्च कलौ चाश्ममयाः स्मृताः  ।
ब्राह्मं कृतयुगं प्राहुस्त्रेतां वै क्षत्रियं तथा  ॥ ४१.४१ ॥
द्वापरं वैश्यमित्येवं कलिं शूद्रं तथैव च  ।
नापुण्यालिङ्गमासाद्य म्रियतेऽमरकण्टके  ॥ ४१.४२ ॥
को न मुच्येत कौन्तेय सप्तजन्मजकिल्बिषात् ।
यादृशोऽयं गिरिः पुण्यः सर्वतोऽमरकण्टकः  ॥ ४१.४३ ॥
तादृशं नानुपश्यामि त्रिषु लोकेषु भारत  ।
पर्वतस्य समन्तात्तु तीर्थकोटिर्व्यवस्थिता  ॥ ४१.४४ ॥
स्वर्गसोपानमासाद्य प्रात्यक्षं शिवदर्शनम्  ।
सुपुण्यं कोटितीर्थं वै तथा चामरकण्टकम्  ॥ ४१.४५ ॥
स्वर्गदं मोक्षदं विद्धि सर्वसिद्धिप्रदायकम्  ।
वैदूर्यपर्वते सिद्धो मान्धाता च कृते युगे  ॥ ४१.४६ ॥
कथितो नृपशार्दूल तथान्यत्कथयामि ते  ।
कावेरीसङ्गमः पुण्यः सर्वलोकेषु विश्रुतः  ॥ ४१.४७ ॥
तत्र स्नात्वा दिवं यान्ति ये मृता न पुनर्भवाः  ।
कावेर्यां भूतजाभौमे व्यतीपातो यदा भवेत् ॥ ४१.४८ ॥
सहस्रगुणितं पुण्यं भवेत्तस्यास्तु सङ्गमे  ।
शस्त्रेण निहता ये वै तिलमिश्राम्बुदानतः  ॥ ४१.४९ ॥
ते चैकोद्दिष्टश्राद्धेन स्वर्गलोकमवाप्नुयुः  ।
चाण्डालाद्गुहकात्सर्पाद्विद्युतो ब्राह्मणादपि  ॥ ४१.५० ॥
दंष्ट्रिभ्यश्च पशुभ्यश्च मरणं पापकर्मिणाम्  ।
सर्वे ते नृपशार्दूल कावेरीसङ्गमे शुभे  ॥ ४१.५१ ॥
श्राद्धस्य करणात्सत्यं तृप्ता यान्ति परां गतिम्  ।
कुबेरेण तपस्तप्तं दिव्यं वर्षसहस्रकम्  ॥ ४१.५२ ॥
आराधितः पूजितश्च लोकनाथ उमापतिः  ।
शिवप्रसादसम्पन्नो लोकपालत्वमाप्तवान्  ॥ ४१.५३ ॥
तत्र यस्त्यजति प्राणांस्तस्य पुण्यफलं शृणु  ।
षष्टिवर्षसहस्राणि देवराज्यमवाप्नुयात् ॥ ४१.५४ ॥
अवशः स्ववशो वाऽपि प्राणत्यागं करोति यः  ।
दशवर्षसहस्राणि राजा वैद्याधरे पुरे  ॥ ४१.५५ ॥
रेवाकावेरिकैस्तोयैस्तिलैरारण्यकैस्तथा  ।
पितरस्तर्पितास्तत्र तृप्ता यान्ति परां गतिम्  ॥ ४१.५६ ॥
नानामुखसहस्रैस्तु कावेरी प्रथिता भुवि  ।
चराचरं यथा व्याप्तं वायुना सूर्यरश्मिभिः  ॥ ४१.५७ ॥
तथा तोयेन कावेर्या व्याप्तं च वसुधातलम्  ।
नर्मदादक्षिणे कूले वाराहे विन्ध्यपर्वते  ॥ ४१.५८ ॥
प्रत्यक्षा सर्वदेवानां पयोष्णी निर्गता यतः  ।
सोमस्य दुहिता चासीथिमगर्भेन्दुशीतला  ॥ ४१.५९ ॥
हरेणाराधिता पूर्वमुमामूर्तिः पयस्विनी  ।
लोकानां तारणार्थाय सोमगङ्गेति गीयते  ॥ ४१.६० ॥
विनिष्क्रान्ता शरीराच्च वाराहस्य यशस्विनः  ।
तत्र स्नात्वा नरो राजन् भवे वै न पुनर्भवेत् ॥ ४१.६१ ॥
तिलोदकप्रदानेन पितरस्तस्य भारत  ।
दशायुतसहस्राणि लोके क्रीडन्ति शाङ्करे  ॥ ४१.६२ ॥
कार्त्तिक्यां यत्फलं तस्य वाराहे विन्ध्यपर्वते  ।
संख्या न शक्यते स्नानादत्र वर्षशतैरपि  ॥ ४१.६३ ॥
शिवेन कथितं पूर्वं पुराणे स्कन्दकीर्तिते  ।
तत्र यद्दीयते दानं तस्य संख्या न विद्यते  ॥ ४१.६४ ॥
ये चार्चयन्ति वाराहं न ते प्राकृतमानुषाः  ।
प्राणत्यागे कृते तत्र शिवलोकमवाप्नुयुः  ॥ ४१.६५ ॥
राहुसोमसमायोगे वाराहे विन्ध्यपर्वते  ।
कुरुक्षेत्रसमं पुण्यं पुरा वै शङ्करोऽब्रवीत् ॥ ४१.६६ ॥
गिरेरारभ्य वाराहात्पयोष्ण्याः सङ्गमावधि  ।
अत्रान्तरे नृपश्रेष्ठ तीर्थकोटिरुदाहृता  ॥ ४१.६७ ॥
पयोष्णीसङ्गमे तत्र सोमावर्तः स उच्यते  ।
स देशः सर्वतः पुण्यः सत्यमेतत्तवोदितम्  ॥ ४१.६८ ॥
पयोष्णीसङ्गमे पापहरे लिङ्गस्य दर्शनात् ।
तत्र स्नानस्य दानस्य संख्या कर्तुं न शक्यते  ॥ ४१.६९ ॥
तापीपयोष्णीसंभेदश्चन्द्रसूर्यग्रहे नृप  ।
कुरुक्षेत्राच्छतगुणः शिवेन परिकीर्तितः  ॥ ४१.७० ॥
चतुर्भुजो हरिर्यत्र श्रीपतिः पुरुषोत्तमः  ।
विष्णुक्षेत्रं तु विज्ञेयं क्रोशमात्रं तु तन्नृप  ॥ ४१.७१ ॥
आश्विनस्य तु मासस्य कृष्णपक्षे चतुर्दशी  ।
अमावास्या सिनीवाली पर्वाण्येतान्यनुक्रमात् ॥ ४१.७२ ॥
चतुर्दश्यां चतुर्योगे पीयूषं वहते नृप  ।
पितरस्तृप्तिमायान्ति दिने तस्मिन्न संशयः  ॥ ४१.७३ ॥
सुर्यग्रहे कुरुक्षेत्रे यत्फलं परिकीर्तितम्  ।
तापीपयोष्णीसम्पर्के तत्फलं परिकीर्तितम्  ॥ ४१.७४ ॥
दीपोत्सर्गे तु कौमुद्यां फलं संख्या न विद्यते  ।
पुरुषश्चक्रवर्ती स्याद्दीपं तत्र चकार यः  ॥ ४१.७५ ॥
कार्त्तिक्यामाश्विने मासि पक्षयोरुभयोरपि  ।
मासमेकं न भुञ्जीत तस्य पुण्यफलं शृणु  ॥ ४१.७६ ॥
यावच्चन्द्रश्च सूर्यश्च हिमवांश्च महोदधिः  ।
तावत्कालं वसेत्स्वर्गे विष्णुलोके च भारत  ॥ ४१.७७ ॥
नर्मदादक्षिणे भित्त्वा पातालात्तु समुत्थितम्  ।
कावेरी कुण्डमित्येवं त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्  ॥ ४१.७८ ॥
स्नातमात्रो नरस्तत्र गाणपत्यमवाप्नुयात् ।
कुण्डेश्वरं सिद्धलिङ्गं सुरसिद्धनिषेवितम्  ॥ ४१.७९ ॥
प्रमादात्कुरुते यस्तु पूतलिङ्गस्य पूजनम्  ।
न तत्पुण्यस्य संख्यास्ति यावच्चन्द्रार्कतारकम्  ॥ ४१.८० ॥
तिलोदकप्रदानेन पिण्डपातेन भारत  ।
असंख्यकालिका तृप्तिः पितॄणां नास्ति संशयः  ॥ ४१.८१ ॥
कावेर्यास्तु प्रभावेण नर्मदासङ्गमात्पुनः  ।
यज्ञावर्तोऽभवद्देशः सत्यमेतच्छिवोदितम्  ॥ ४१.८२ ॥
स्वयम्भुवानि लिङ्गानि स्वर्गमोक्षप्रदानि तु  ।
यत्र तत्र नरः स्नात्वा कावेर्या नृपसत्तम  ॥ ४१.८३ ॥
अश्वमेधफलं प्राप्य विष्णुलोके महीयते  ।
त्यक्त्वा प्राणांस्तु कौवेर्यां कौबेरं लोकमाप्नुयात् ॥ ४१.८४ ॥
कौबेरेश्वरलिङ्गं तु सर्वसिद्धिप्रदायकम्  ।
कावेरीनर्मदामध्ये न तत्पश्यन्ति मानवाः  ॥ ४१.८५ ॥
पूज्यते सुरदैत्यैस्तु नागकन्याभिरर्च्यते  ।
अर्चनात्तस्य देवस्य द्वादशादित्यसन्निभः  ॥ ४१.८६ ॥
सर्वपापविनिर्मुक्तः शिवलोके महीयते  ।
कावेरीनर्मदाभेदे बाणलिङ्गं प्रतिष्ठितम्  ॥ ४१.८७ ॥
कुबेरेण पुरा दृष्टं सङ्गमेश्वरनामतः  ।
अर्चनात्तस्य देवस्य लोकपुरे वसेत् ॥ ४१.८८ ॥
गङ्गायमुनसंभेदे यत्फलं परिकीर्तितम्  ।
भौमे तु भूतजायोगे व्यतीपाते च संक्रमे  ॥ ४१.८९ ॥
राहुसोमसमायोगे तदेवाष्टगुणं स्मृतम्  ।
अशीतिश्च गुणाः प्रोक्ता गङ्गायमुनसङ्गमे  ॥ ४१.९० ॥
कावेरीनर्मदायोगे बाणा अष्टगुणाः स्मृताः  ।
गङ्गाषष्टिसहस्रैस्तु क्षेत्रपालैः प्रपूज्यते  ॥ ४१.९१ ॥
तदर्धैरन्यतीर्थानि रक्षन्ते नात्र संशयः  ।
अमरेश्वरयाम्ये तु लिङ्गं चैव जलेश्वरम्  ॥ ४१.९२ ॥
दर्शनात्तस्य लिङ्गस्य गाणपत्यमवाप्नुयात् ।
लक्षैश्च रक्षिता देवैर्नर्मदा सप्तकल्पगा  ॥ ४१.९३ ॥
धन्विभिः षष्टिपुरुषैः सहस्रैश्च युधिष्ठिर  ।
ओंकारं शतसाहस्र्या पर्वतो लिङ्गमेव च  ॥ ४१.९४ ॥
अन्यदेशे कृतं पापं पुण्यक्षेत्रे विनश्यति  ।
पुण्यक्षेत्रे कृतं पापं वज्रलेपो भविष्यति  ॥ ४१.९५ ॥
क्षणमात्रेण दुःखेन अत्यन्तसुखमश्नुते  ॥ ४१.९६ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे कावेरीमाहात्म्यं नामैकचत्वारिंशोऽध्यायः ॥

अध्याय ४२

मार्कण्डेय उवाच - 
रेवा भित्त्वा चण्डवेगा महाभागा विनिःसृता  ।
तत्र स्नात्वा नरव्याघ्र ब्रह्महत्यां व्यपोहति  ॥ ४२.१ ॥
तिलोदकं तत्र तीर्थे हविषा पिण्डदानतः  ।
पितॄन् समुद्धरेद्घोरात्नरकान्नात्र संशयः  ॥ ४२.२ ॥
पापमृत्युमृता ये तु चण्डकर्मकृतो नराः  ।
मुच्यन्ते तेन पापेन चण्डवेगासमागमे  ॥ ४२.३ ॥
चण्डेश्वरं तत्र लिङ्गं सर्वदेवमयं शुभम्  ।
दर्शनात्पूजनादस्य पुष्पगन्धादिदानतः  ॥ ४२.४ ॥
ब्रह्महत्या सहस्रैर्हि तत्क्षणादेव मुच्यते  ।
चन्द्रसेनः पुरा चासीद्दुरात्मा पापकर्मकृत् ॥ ४२.५ ॥
परदाररतश्चौरो ब्रह्मघ्नो गुरुतल्पगः  ।
रघुवंशी च पापात्मा ऋषिपत्नीं च ब्राह्मणीम्  ॥ ४२.६ ॥
अन्याश्च या वै सुभगाः पतिं हत्वा समाहरत् ।
नैमिषारण्यवासी च शाण्डिल्यो ब्रह्मवित्तमः  ॥ ४२.७ ॥
सौदामिनी तस्य भार्या धर्मपत्नी यशस्विनी  ।
रूपयौवनसम्पन्ना चन्द्रकान्तिसमप्रभा  ॥ ४२.८ ॥
कामिनी वल्कलधरा पीनोन्नतपयोधरा  ।
आख्यानं कथयिष्यामि तस्यास्तस्य पुरातनम्  ॥ ४२.९ ॥
हयारूढश्चन्द्रसेनो नैमिषारण्यवासिनः  ।
शाण्डिल्यस्याश्रमं प्राप्तो वने स मृगयन्मृगान्  ॥ ४२.१० ॥
दष्टा सौदामिनी तेन शाण्डिल्यस्य प्रिया तदा  ।
उवाच वचनं तां वै त्वं मे राज्ञी भवेदिति  ॥ ४२.११ ॥
वल्कलाजिनधारी च कुशकाशपवित्रकः  ।
कन्दमूलफलाशी च ब्राह्मणश्च पतिस्तव  ॥ ४२.१२ ॥
किं करिष्यसि तत्तेन मम भोगांश्च पुष्कलान्  ।
सर्वदा मत्प्रसादेन भुङ्क्ष्व त्वं वरवर्णिनि  ॥ ४२.१३ ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा नृपतेः पापकर्मणः  ।
आह सौदामिनी वाक्यं चन्द्रसेनं नृपाधमम्  ॥ ४२.१४ ॥
याचस्व मे पतिं राजंस्तस्याहं वशवार्तिनी  ।
शाण्डिल्यमब्रवीद्राजा ततोऽमूं वरयामि ते  ॥ ४२.१५ ॥
कन्यामिमां च पत्नी ते चेदद्य त्वं ददस्व मे  ।
मौल्ये ददामि ते द्रव्यमस्याः शतसहस्रशः  ॥ ४२.१६ ॥

शाण्डिल्य उवाच - 
सर्वाः स्त्रियः कैतवबद्धमूलास्तासां प्रियो नास्ति मनुष्यलोके  ।
यथेष्टचेष्टो भव भूमिपाल किं मां द्विजं पृच्छसि दुर्बलं च  ॥ ४२.१७ ॥
कामान्धस्तु ततो राजा करे जग्राह तां तदा  ।
सा निरीक्ष्या हतं पापं ज्वलन्ती तीव्रकोपतः  ।
रजस्वलाऽहं मां स्पृष्ट्वा चाण्डालस्त्वं भविष्यसि  ॥ ४२.१८ ॥
तां दृष्ट्वा तादृशीं नग्नां भयार्तां प्राणवल्लभाम्  ।
चाण्डालस्तत्क्षणाज्जातः सर्वभूतभयावहः  ॥ ४२.१९ ॥
हाहाकारं ततश्चक्रुः सर्वे देवाः समानुषाः  ।
अश्वमारुह्य राजाऽसावयोध्यामाविशत्पुरीम्  ॥ ४२.२० ॥
दृष्ट्वा चाण्डालरूपं तं ब्राह्मणाः पुरवासिनः  ।
राजपुत्रा महीपालस्यान्तःपुरनिवासिनः  ॥ ४२.२१ ॥
बभूवुर्भयभीताश्च गर्हयन्तो महीपतिम्  ।
वशिष्ठं शरणं प्राप्तः शोचित्वा चात्मनस्तनुम्  ॥ ४२.२२ ॥
राजा विषण्णवदन उवाच स्वपुरोहितम्  ।
जगामाहं समुद्देशं नैमिषारण्यवासिनम्  ॥ ४२.२३ ॥
शाण्डिल्यं च नमस्कृत्य साष्टाङ्गं प्रणिपत्य च  ।
अब्रवं देहि भार्यां स्वां वित्तेन बहुलेन मे  ॥ ४२.२४ ॥
शाण्डिल्यस्य तु पत्न्या वै तया शप्तोऽहमन्तिके  ।
श्रुत्वा तस्य चरित्रं च पापस्य भो नराधिप  ॥ ४२.२५ ॥
वशिष्ठोऽप्यब्रवीद्वाक्यं चन्द्रसेनं नराधिपम्  ।
शाण्डिल्यं गच्छ राजेन्द्र तापसं ऋतुगामिनम्  ॥ ४२.२६ ॥
सौदामिनीमृषेर्भार्यां ज्वलन्तीमिव तेजसा  ।
एवमस्त्विति चोक्त्वा तं नमस्कृत्य पुरोधसम्  ॥ ४२.२७ ॥
स जगाम तमुद्देशं नैमिषारण्यवासिनम्  ।
शाण्डिल्यं तु नमस्कृत्य साष्टाङ्गं च पुनः पुनः  ॥ ४२.२८ ॥
अब्रवीत्तं मुनिश्रेष्ठं भयत्रस्तो नराधिपः  ।
क्षमस्व मे मुनिश्रेष्ठ त्वद्भार्यां प्रति कामिनः  ॥ ४२.२९ ॥
त्वं माता मे पिता चासि रघुवंशं समुद्धर  ।
मया त्वपकृतं तेऽद्य तस्य प्राप्तं फलं हि वै  ॥ ४२.३० ॥
उवाच ब्राह्मणः प्रीतो भार्या चैव पतिव्रता  ।
मार्कण्डेयः पिता राजन् छिष्योऽहं तस्य धीमतः  ॥ ४२.३१ ॥
भार्यार्थमिह संप्राप्तो नैमिषारण्यवासिनः  ।
त्वं तु गच्छ नृपश्रेष्ठ चण्डवेगासमागमम्  ॥ ४२.३२ ॥
चण्डेश्वरं तमभ्यर्च्य तत्र स्नात्वा नृपोत्तम  ।
अवाप्स्यसि परं स्थानं मुक्तश्चास्माच्च किल्बिषात् ॥ ४२.३३ ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा शाण्डिल्यस्य महात्मनः  ।
शाण्डिल्यं च नमस्कृत्य तथा सौदामिनीं नृपः  ॥ ४२.३४ ॥
स्वस्ति वोऽस्तु गमिष्यामि चण्डवेगासमागमम्  ।
एवमुक्त्वा गतस्तत्र समागत्य क्षमापतिः  ॥ ४२.३५ ॥
चण्डेश्वरं समभ्यर्च्य तत्र स्नात्वा विधानतः  ।
दिव्ययानसमारूढः स्तूयमानोऽप्सरोगणैः  ॥ ४२.३६ ॥
सर्वपापविनिर्मुक्तस्तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ।
क्षणाच्छिवपुरं प्राप्तश्चन्द्रसेनो महीपतिः  ॥ ४२.३७ ॥
स्वारोचिषेऽन्तरे प्राप्ते आदिकल्पे कृते युगे  ।
भूतानां च सहस्राणि संसिद्धिं तत्र चान्वयुः  ॥ ४२.३८ ॥
एतत्ते कथितं राजंश्चण्डवेगासमागमम्  ।
श्रवणात्कीर्तनाद्वापि भ्रूणहत्या प्रणश्यति  ॥ ४२.३९ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे चण्डवेगामाहात्म्यवर्णनो नाम द्विचत्वारिंशोऽध्याय


अध्याय ४३

मार्कण्डेय उवाच - 
एरण्डीनर्मदायोगं ततो गच्छेद्युधिष्ठिर  ।
तृतीया चण्डवेगा च स्वर्गसोपानपद्धतिः  ॥ ४३.१ ॥
तत्र स्नात्वा दिवं यान्ति ये मृता न पुनर्भवाः  ।
तिलोदकप्रदानेन पिण्डपातेन भारत  ॥ ४३.२ ॥
अनेककालिका तृप्तिः पितॄणामुपजायते  ।
अमासोमसमायोगे राहुग्रस्ते दिवाकरे  ॥ ४३.३ ॥
एरण्डीसङ्गमस्थाने पुण्यसंख्या न विद्यते  ।
एरण्डीश्वरलिङ्गं तु सर्वपापप्रणाशनम्  ॥ ४३.४ ॥
कुङ्कुमेन समालिप्य गन्धधूपैः प्रपूजयेत् ।
दिव्यं वर्षसहस्रं तु मोदते शिवसन्निधौ  ॥ ४३.५ ॥
दर्शनात्तस्य लिङ्गस्य गाणपत्यमवाप्नुयात् ।
भद्ररुद्रेश्वरं नाम लिङ्गं परमसिद्धिदम्  ॥ ४३.६ ॥
भद्ररुद्रौ पुराकल्पे गन्धर्वौ भ्रातरौ तथा  ।
तमभ्यर्च्य विधानेन गतौ वैद्याधरं पुरम्  ॥ ४३.७ ॥
गायन्ति पितरो गाथां तथैव च पितामहाः  ।
तिलोदकप्रदानेन पिण्डपातेन भारत  ॥ ४३.८ ॥
वसेत्मन्वन्तराणीह रुद्रलोके चतुर्दश  ।
अस्त्रेण तु हता ये वै दैवात्पापमृता नराः  ॥ ४३.९ ॥
चतुर्दश्यां तु श्राद्धेन वृषोत्सर्गेण भारत  ।
वीरलोकमवाप्यैव तत्र क्रीडन्ति मानवाः  ॥ ४३.१० ॥
तत्र यस्त्यजति प्राणानवशः स्ववशोऽपि वा  ।
तीर्थस्यास्य प्रभावेण स भवे न पुनर्भवेत् ॥ ४३.११ ॥
चतुर्युगसहस्राणि राजा वैद्याधरे पुरे  ।
आख्यानं कथयिष्यामि यथादृष्टं पुराऽनघ  ॥ ४३.१२ ॥
चाक्षुषे चान्तरे प्राप्ते आदिकल्पे कृते युगे  ।
निमिर्नाम पुरा राजा चक्रवर्ती विशाम्पते  ॥ ४३.१३ ॥
पक्षियोनौ च संप्राप्तः कोपाद्वै ब्राह्मणस्य च  ।
अस्य तीर्थस्य माहात्म्याद्दर्शसोमसमागमे  ॥ ४३.१४ ॥
स्नात्वा संत्यज्य तां योनिं राज्यं कृत्वा दिवं गतः  ।

युधिष्ठिर उवाच - 
कथं स राजा संप्राप्तो मानुषीं च तनुं पुनः  ॥ ४३.१५ ॥
एतदाश्चर्यभूतं मे कथयस्व महामते  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
सुकन्यां नाम कन्यां वै ययाचे च्यवनो नृपम्  ॥ ४३.१६ ॥
राज्ञी चन्द्रवती नाम निमेरासीत्पतिव्रता  ।
सा पुत्रीं जनयामास प्राणेभ्योऽपि गरीयसीम्  ॥ ४३.१७ ॥
एकदा तु नृपश्रेष्ठः सुखासीनो यदृच्छया  ।
आगतं च्यवनं दृष्ट्वा अर्घपाद्यैरपूजयत् ॥ ४३.१८ ॥
अद्य मे सफलं जन्म त्वत्पादाम्बुजदर्शनात् ।
अनुग्रहमिमं मन्ये भोजनं कर्तुमर्हसि  ॥ ४३.१९ ॥
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा प्रोवाच च्यवनो मुनिः  ।
कन्यां ददासि चेत्मह्यं भार्यार्थं धर्मतत्पराम्  ॥ ४३.२० ॥
तदा भोक्ष्ये महीपाल नो चेत्पापमवाप्स्यसि  ।

राजोवाच - 
एका मे दुहिता ब्रह्मन् राज्ञीं याचस्व वर्णिनीम्  ॥ ४३.२१ ॥
कन्यादाने न शक्तोऽहं सत्यमेतत्तवोदितम्  ।
ततः श्रुत्वा वचो राज्ञीं मुनिर्वचनमब्रवीत् ॥ ४३.२२ ॥
कन्यां देहि च मे राज्ञि गृहिणः पुत्रकारणात् ।
प्रहस्य चाब्रवीद्राज्ञी न ते योग्या द्विजोत्तम  ॥ ४३.२३ ॥
अन्यदाचक्ष्व ब्रह्मर्षे तद्ददामि न संशयः  ।
ततः कोपाच्छशापैनां पक्षियोनिं तु गच्छसि  ॥ ४३.२४ ॥
शापं श्रुत्वा ततो राज्ञी शशापाथ महामुनिम्  ।
यदि मे विद्यते सत्यं भर्तृभक्तिश्च निश्चला  ॥ ४३.२५ ॥
शप्ता निरपराधाहं नेत्रहीनो भविष्यसि  ।
परस्परं च तौ शप्तौ नर्मदातीरमागतौ  ॥ ४३.२६ ॥
चचार च्यवनश्चोग्रमेरण्डीसङ्गमे तपः  ।
दिव्यं वर्षसहस्रं तु वल्मीकेन तु पूरितः  ॥ ४३.२७ ॥
गिरेर्वै पूर्वभागे तु मध्यारण्यमिति स्मृतम्  ।
कदम्बवृक्षमासाद्य वने तस्मिंश्च दम्पती  ॥ ४३.२८ ॥
पुष्पिते फलिते रम्ये संजातौ पक्षिरूपिणौ  ।
अन्येऽपि पक्षिणस्तत्र समुद्भूताः सहस्रशः  ॥ ४३.२९ ॥
जातिस्मरा व्याहरन्तो मानुषीं गिरमुत्तमाम्  ।
सारङ्गाः पक्षिणस्ते तु सर्वदा हृष्टमानसाः  ॥ ४३.३० ॥
ज्येष्ठे मासे तु संप्राप्ते दावाग्निरदहद्वनम्  ।
प्रणष्टाश्चाण्डजाः सर्वे ज्वालामालाकुलीकृताः  ॥ ४३.३१ ॥
कोटरे तु समालम्ब्य पुत्रैः सह यथा सुखम्  ।
एकदा गर्भिणी जाता पक्षिणी तत्र भारत  ॥ ४३.३२ ॥
भर्तारं पक्षिणी प्राह किं त्वं तिष्ठसि निर्भयम्  ।
गताश्च पक्षिणः सर्वे किं त्वं संहारयिष्यसि  ॥ ४३.३३ ॥
तस्यास्तद्वचनं श्रुत्वा खेचरो वाक्यमब्रवीत् ।
भार्यां त्यक्त्वा सुतांश्चैव याम्येकाकी कथं प्रिये  ॥ ४३.३४ ॥
इति लोके न वेदे च दृष्टं केनापि कुत्रचित् ।
पाणिग्रहेण या भार्या सुशीला धर्मचारिणी  ॥ ४३.३५ ॥
त्यक्त्वा गच्छति तां मोहाद्भ्रूणघ्नः स तु कीर्तितः  ।

पक्षिण्युवाच - 
आत्मानं रक्ष जीवेश मूलभूतं कुलस्य तु  ॥ ४३.३६ ॥
भूयोऽन्यास्ते भविष्यन्ति भार्याः शतसहस्रशः  ।
जीवमाने तु या पत्यावन्यं कामयते वरम्  ॥ ४३.३७ ॥
सा पापिष्ठा दुराचारा विष्ठायां जायते कृमिः  ।
विधवा भर्तृहीना याऽनुगता न स्वकं पतिम्  ॥ ४३.३८ ॥
जीवेद्वर्षशतं यावत्सा पापिष्ठा प्रकीर्तिता  ।
पत्यौ जीवति या नारी म्रियते भर्तुरग्रतः  ॥ ४३.३९ ॥
भर्तृदत्तोदकश्राद्धैः सा याति परमां गतिम्  ।
प्रसादाद्यस्य लभ्येत पुत्रालङ्कारकीर्तयः  ॥ ४३.४० ॥
कोऽन्यः प्रियतरस्तस्मादिह लोके परत्र च  ।
स्वयं प्राप्तस्तु दावाग्निः शीघ्रं गच्छ कथं सुतान्  ॥ ४३.४१ ॥
त्यक्त्वा गच्छामि जीवेश संहारो वर्ततेऽधुना  ।
हस्तौ पादौ न विद्येते पावको नैव शाम्यति  ॥ ४३.४२ ॥
अशक्ता नीयमाने तु पक्षिणश्चाण्डजीविनः  ।
सुतांस्त्यक्त्वा तु या माता भयार्ता याति गर्हिता  ॥ ४३.४३ ॥
सा सप्तजन्मपर्यन्तं सर्पिणी जायते ध्रुवम्  ।
एवमुक्त्वा तु तत्रैव पुत्राणां च परस्परम्  ॥ ४३.४४ ॥
सा संगृह्य प्रयत्नेन युग्मं युग्मं दम्पती  ।
संस्थाप्यैरण्डिकायोगे भर्ता भार्यामुवाच ह  ॥ ४३.४५ ॥
दंष्ट्रिभ्यश्च प्रयत्नेन रक्षणीयाः सुता मम  ।
गच्छामि च सुतानन्यानानेतुं सांप्रतं प्रिये  ॥ ४३.४६ ॥
एवमुक्त्वा गतः पक्षी कदम्बाश्रितमन्दिरम्  ।
सोऽपश्यत्तदा तत्र मन्दिरं वह्निसंकुलम्  ॥ ४३.४७ ॥
स्नेहात्प्रविष्टः पुत्रार्थी ज्वालामालावृतं गृहम्  ।
तं ददाह तदा वह्णिः ससुतं स महीरुहम्  ॥ ४३.४८ ॥
दग्धस्तु वह्णिना तेन वह्निपुञ्ज इवाभवत् ।
भस्मीभूते वने तस्मिन् प्रावट्कालः समागतः  ॥ ४३.४९ ॥
एरण्ड्यन्तर्जले तत्र सर्वं तत्प्लावितं नृप  ।
अमासोमसमायोगे पक्षिणस्तस्य चास्थि वै  ॥ ४३.५० ॥
एरण्ड्याः सङ्गमे प्राप्तं दैवाद्वै नृपसत्तम  ।
तत्क्षणाद्दिव्यदेहस्तु दिव्ययानं समाश्रितः  ॥ ४३.५१ ॥
ध्रियमाणातपत्रस्तु वीज्यमानोऽप्सरोगणैः  ।
दिव्यवस्त्रपरीधानो दिव्यालङ्कारभूषितः  ॥ ४३.५२ ॥
उपरिव्याहरन् भार्यां स जगामात्मनः पुरीम्  ।
आगच्छ सुभगे शीघ्रं भार्या त्वं मे भविष्यसि  ॥ ४३.५३ ॥
सिद्धविद्याधरैर्यक्षैः साधुवादेन पूजितः  ।
पुष्पवृष्टिः पपातोच्चैर्देवराजोपकल्पिता  ॥ ४३.५४ ॥
एतस्मिन्नन्तरे राजन् पत्नीं भूयोऽपि चाब्रवीत् ।
कन्यार्थं त्वं सुशप्तासि च्यवनेन महात्मना  ॥ ४३.५५ ॥
मुञ्चात्मानमवाप्य त्वं भवनं धर्मचारिणाम्  ।
स्मारिताकाशवचसा नृपेणैवं पुरं गता  ॥ ४३.५६ ॥
सुतान् प्रगृह्य चागत्य भर्तारमिदमब्रवीत् ।
या गतिर्मम भर्तुः स्यात्सा मे नित्यं भविष्यति  ॥ ४३.५७ ॥
उवाच वचनं भर्ता शीघ्रं विश हुताशनम्  ।
अमासोमसमायोगे एरण्डीतीर्थसङ्गमे  ॥ ४३.५८ ॥
तत्र यत्पतितं चास्थि पापात्त्वां तारयिष्यति  ।
एवमस्त्विति तं चोक्त्वा पक्षिणी सत्वरं तदा  ॥ ४३.५९ ॥
आहृत्य तृणकाष्ठानि सम्प्रदीप्य हुताशनम्  ।
ततो यानं समारूढा भर्तुः सा च सुतैः सह  ॥ ४३.६० ॥
उमामहेश्वरं यद्वच्छ्रीपतिं च यथा रमा  ।
तद्वच्चावाप भर्तारं तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ॥ ४३.६१ ॥
एवं यानं समारुह्य सभार्यस्तु तदा नृपः  ।
चन्द्रसेनो देवसेनो यज्ञसेनस्तथापरः  ॥ ४३.६२ ॥
त्रिभिः पुत्रैः परिवृतो धर्मवृत्तिपरायणः  ।
विवेश नगरीं रम्यामयोध्यां देवनिर्मिताम्  ॥ ४३.६३ ॥
मुदा परमया युक्तः सान्तः पुरपरिच्छदः  ।
राज्यं कृत्वा वर्षलक्षं ततः प्राप्तः शिवालयम्  ॥ ४३.६४ ॥
एरण्डीश्वरमभ्यर्च्य एरण्ड्याः सङ्गमे नृप  ।
पञ्चाशीतिसहस्राणि क्षत्रियाणां महात्मनाम्  ॥ ४३.६५ ॥
गतानि तत्र राजेन्द्र सत्यं वै शाम्भवं पुरम्  ।
एतत्ते कथितं राजन्नाख्यानं वै पुरातनम्  ॥ ४३.६६ ॥
श्रवणात्कीर्तनाद्वाऽपि गोसहस्रफलं लभेत् ॥ ४३.६७ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे एरण्डीसङ्गममहिमानुवर्णनो नाम त्रिचत्वारिंशोऽध्यायः ॥


अध्याय ४४

युधिष्ठिरौवाच - 
सुकन्यार्थे मुनिः शप्तश्चन्द्रवत्या महामुने  ।
वल्मीकाच्च कथं मुक्तश्च्यवनः काममोहितः  ॥ ४४.१ ॥
परलोकं कथं प्राप्तो ब्राह्मणो ब्रह्मवित्तमः  ।
कथयस्व महाबाहो परं कौतूहलं हि मे  ॥ ४४.२ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
शृणु त्वं राजशार्दूल कथ्यमानं निबोध मे  ।
निमिः पुत्रं च राज्ये वै सूर्यसेनं निवेश्य च  ॥ ४४.३ ॥
आदिदेशाथ मतिमाञ्ज्येष्ठा वै भगिनी तथा  ।
च्यवनाय प्रदातव्या ब्राह्मणाय न संशयः  ॥ ४४.४ ॥
एरण्ड्याः सङ्गमे चेष्ट्वा हयमेधं मखोत्तमम्  ।
सर्वयज्ञकृतं पुण्यं ब्राह्मणाय प्रदास्यसि  ॥ ४४.५ ॥
उक्त्वैवं सूर्यसेनं तु स गतः शिवमन्दिरे  ।
एवमस्त्विति तं चोक्त्वा सूर्यसेनः प्रतापवान्  ॥ ४४.६ ॥
एवं संचिन्त्य मनसा सर्वसंभारसंवृतः  ।
स जगाम सुरैः सार्द्धं कन्यामादाय भूपतिः  ॥ ४४.७ ॥
मण्डपांश्चैव यूपांश्च पञ्चयोजनविस्तरान्  ।
स चकार ततो राजा पितुराज्ञामनुस्मरन्  ॥ ४४.८ ॥
यज्ञस्तेन समारब्धः समाप्तवरदक्षिणः  ।
रममाणा सुकन्या च कन्याभिर्नृपतिस्वसा  ॥ ४४.९ ॥
श्रुत्वा शब्दं च वल्मीके कर्तुं क्रीडां समाययौ  ।
तत्रापश्यत्मानुषं सा चक्षुर्हीनमधोमुखम्  ॥ ४४.१० ॥
दृष्ट्वा सा कण्टकेनैव विव्याध च गृहं गता  ।
हाहाकारो महानासीत्किमेतदिति भारत  ॥ ४४.११ ॥
दुर्मनाः सूर्यसेनस्तु ब्राह्मणैः सह सत्वरम्  ।
आजुहाव ततो देवावश्विनौ पाकशासनम्  ॥ ४४.१२ ॥
यज्ञं निवर्तयामास यथावद्विधिपूर्वकम्  ।
निवर्त्य च ततो यज्ञं राजा परमधार्मिकः  ॥ ४४.१३ ॥
देवानभ्यर्चयामास च्यवनाय महात्मने  ।
दिव्यं चक्षुर्ददध्वं हि वपुः कान्तं नवं वयः  ॥ ४४.१४ ॥
एवमभ्यर्थितैर्देवैर्दत्तं चक्षुर्युधिष्ठिर  ।
रूपयौ वनसंपन्नं कामदेवसमं वपुः  ॥ ४४.१५ ॥
ततः प्रसादयित्वाऽसौ च्यवनं वाक्यमब्रवीत् ।
तत्क्षमस्व महाभाग यत्कृतं ते सुकन्यया  ॥ ४४.१६ ॥
गृहाण पाणिमस्यास्त्वं मुने कोपं परित्यज  ।
एवमभ्यर्थितो राज्ञा मुनिरोमित्युवाच ह  ॥ ४४.१७ ॥
ततश्चावभृथे युग्मं चण्डवेगासमागमे  ।
संस्थाप्य विधिवद्राजा तस्मै दत्त्वा क्रतोः फलम्  ॥ ४४.१८ ॥
चकार पाणिग्रहणं सुकन्याया मनोहरम्  ।
दिव्यरूपधरौ तौ तु लक्ष्मीनारायणाविव  ॥ ४४.१९ ॥
संजातौ दम्पती तत्र हर्षेणोत्फुल्ललोचनौ  ।
दत्त्वा कन्यां मुनेस्तत्र सूर्यसेनः पुरं ययौ  ॥ ४४.२० ॥
बुभुजे विविधान् भोगान् छक्रतुल्यपराक्रमः  ।
सूर्यसेनं सुकन्यां च च्यवनं शक्रमश्विनौ  ॥ ४४.२१ ॥
भोजनान्ते स्मरेद्यस्तु चक्षुस्तस्य न हीयते  ।
एतत्ते कथितं राजंश्चण्डैरण्डकसङ्गमम्  ॥ ४४.२२ ॥
तत्र स्नातो दिवं याति न पुनर्गर्भमाविशेत् ।
यजेत वाश्वमेधेन नीलं वा वृषमुत्सृजेत् ॥ ४४.२३ ॥
आख्यानं कथयिष्यामि यथा दृष्टं यथाश्रुतम्  ।
बभ्राम सर्वतीर्थानि दुर्वासाश्चोग्रतापसः  ॥ ४४.२४ ॥
पितृतीर्थं समागम्य पितॄणां हितकाम्यया  ।
तत्र स्नात्वार्चयित्वा च शूलपाणिं पितामहम्  ॥ ४४.२५ ॥
जलाञ्जलिं कुशतिलां पितृपिण्डमवासृजत् ।
दत्त्वा पिण्डं मुनीन् प्राह परं विस्मयमागतः  ॥ ४४.२६ ॥
करे गृह्णन्ति पितरः पिण्डानीह मया श्रुतम्  ।
तदद्य भो न पश्यामि तीर्थयात्रा निरर्थिका  ॥ ४४.२७ ॥
तमुग्रतापसं ज्ञात्वा प्रोचुस्ते मुनयस्तदा  ।
करे गृह्णन्ति पितरः पिण्डं दर्शे प्रकल्पितम्  ॥ ४४.२८ ॥
सत्यमेतन्मुनिश्रेष्ठ नान्यथा वेदभाषितम्  ।
तद्दर्शं च प्रतीक्ष त्वं तीर्थान्तरदिदृक्षया  ॥ ४४.२९ ॥
चुकोप वै तदा विप्र ऋषिश्चैवाब्रवीद्वचः  ।
अत्र नो पातये पिण्डं स्नानं दानं करोमि न  ॥ ४४.३० ॥
दुर्वासास्तु ततः प्राह एरण्डं मुनिपुङ्गवम्  ।
करे कमण्डलुं कृत्वा जलपूर्णं महामुनिम्  ॥ ४४.३१ ॥
शरीरं क्लिश्यसे कस्मात्तवात्र निष्फलं तपः  ।
ओंकारं कल्पगां गच्छ गृहीत्वैकं कमण्डलुम्  ॥ ४४.३२ ॥
एकः पितामहः पूज्यो गयायां प्रभुरव्ययः  ।
उक्त्वैवमृषिभिः सार्द्धं गिरिं त्वमरकण्टकम्  ॥ ४४.३३ ॥
आजगाम महातेजा गत्वा तत्र च भारत  ।
ओंकारस्यार्चनं कृत्वा स्तोत्रमेतदुदाहरत् ॥ ४४.३४ ॥
नमः कालाय देवाय त्रिदेवाय त्रिमूर्तये  ।
अव्यक्ताव्यक्तरूपाय अनन्तानन्तगामिने  ॥ ४४.३५ ॥
ऋग्यजुः सामरूपाय सर्वज्ञाय नमोऽस्तु ते  ।
भवोद्भव जगन्नाथ उमाकान्त नमोऽस्तु ते  ॥ ४४.३६ ॥
असुरघ्नाय देवाय त्रिपुरघ्नाय ते नमः  ।
सद्योजातस्तथा घोरः पुरुषेशाय ते नमः  ॥ ४४.३७ ॥
जयकालाग्निरुद्राय संवर्ताय नमो नमः  ।
हृषीकेश्वररुद्राय पुरुषेशाय ते नमः  ॥ ४४.३८ ॥
नमः शम्भवाय मयोभवाय शङ्कराय नमोऽस्तु ते  ।
ब्रह्मविष्ण्विन्द्रवरद त्रिनेत्राय नमोऽस्तु ते  ॥ ४४.३९ ॥
श्रीकण्ठनीलकण्ठाय नमः सोमार्धधारिणे  ।
कपालमालिने तुभ्यं नमः खट्वाङ्गधारिणे  ॥ ४४.४० ॥
नमः त्रिशूलहस्ताय नागाभरणभूषिणे  ।
नमः पिनाकिने तुभ्यं महानाथ नमोऽस्तु ते  ॥ ४४.४१ ॥
शर्वाय सर्वरूपाय चराचर नमोऽस्तु ते  ।
जिह्वाचापल्यभावेन खेदितोऽसि मया प्रभो  ॥ ४४.४२ ॥
क्षमस्व मे सुरेशान इह लोके परत्र च  ।
त्वत्समो नास्ति देवेश कश्चिदन्य उमापते  ॥ ४४.४३ ॥
श्रुत्वा स्तोत्रमिदं दिव्यं शिव ओंकाररूपधृक् ।
वरं वृणु महाभाग इति वाक्यमुवाच ह  ॥ ४४.४४ ॥

दुर्वासा उवाच - 
यदि तुष्टोऽसि देवेश यदि देयो वरो मम  ।
पितृतीर्थसमं तीर्थमेतदस्त्विति देहि मे  ॥ ४४.४५ ॥

ओंकार उवाच - 
एतत्सर्वं भवत्वद्य मत्प्रसादात्तपोधन  ।
असाध्यमपि साध्यं ते त्रैलोक्ये सचराचरे  ॥ ४४.४६ ॥
एवं लब्ध्वा वरं विप्रो गिरेर्वै पूर्वभागतः  ।
उवास मुनिभिः सार्द्धं दुर्वासा उग्र तापसः  ॥ ४४.४७ ॥
अत्रान्तरे नृपश्रेष्ठ ब्रह्माणं प्राह नारदः  ।
पितृतीर्थं गया नष्टा दुर्वाससः कोपतस्ततः  ॥ ४४.४८ ॥
आस्ते स नर्मदातीरे ओंकारेऽमरकण्टके  ।
नारदस्य वचः श्रुत्वा ब्रह्मा लोकानुकम्पया  ॥ ४४.४९ ॥
हंसयानं समारूढो देवैः सह नृपोत्तम  ।
आजगामाश्रमं तत्र दुर्वासा यत्र संस्थितः  ॥ ४४.५० ॥
दृष्ट्वा पितामहं देवमेरण्डो मुनिपुंगवः  ।
कमण्डलुं समादाय पादमूले तु ब्रह्मणः  ॥ ४४.५१ ॥
विनिक्षिप्य यथा न्यायमर्घं दत्त्वा च तस्थिवान्  ।
कमण्डलुजलोद्भूतः प्रवाहो नर्मदां गतः  ॥ ४४.५२ ॥
ततः संपूज्य विधिवद्दुर्वासास्तं पितामहम्  ।

ब्रह्मोवाच - 
उद्भवेद्यदि ते तीर्थममासोमसमागमे  ॥ ४४.५३ ॥
इदानीं पितृतीर्थं तु जनैर्नेहोपदृश्यते  ।
अनिवर्त्यस्तु शापस्ते तत्पूर्णं कुरु सांप्रतम्  ॥ ४४.५४ ॥

दुर्वासा उवाच - 
मया निवर्तितः शापो वचनात्ते पितामह  ।
पितॄणां दर्शनं तत्र गयापितृविसर्जिनी  ॥ ४४.५५ ॥
भविष्यति प्रसादात्ते तस्मिंस्तीर्थे पितामह  ।
एवमस्त्विति तं चोक्त्वा दिवं ब्रह्मा ययौ नृप  ॥ ४४.५६ ॥
नमस्कृत्य महेशानं सुरासुरनमस्कृतम्  ।
हर्षेण महताविष्टः पूज्यमानो द्विजोत्तमैः  ॥ ४४.५७ ॥
दुर्वासास्तु मुनिश्रेष्ठस्तत्रैवान्तरधीयत  ।
तेन पुण्यतमं लोके तत्रैरण्डी समागता  ॥ ४४.५८ ॥
एरण्डीश्वरलिङ्गं तु सुरासुरनमस्कृतम्  ।
पुण्यकर्मानुपश्येदमासोमसमागमे  ॥ ४४.५९ ॥
दृष्ट्वा तत्परमं लिङ्गं यमलोकं न पश्यति  ।
एतत्तु कथितं राजन्मया त्वां प्रति भारत  ॥ ४४.६० ॥
श्रवणात्कीर्तनादस्य गच्छेत्माहेश्वरं पुरम्  ॥ ४४.६१ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे दुर्वासश्चरित्रे एरण्डीतीर्थवर्णनो नाम चतुश्चत्वारिंशोऽध्यायः


अध्याय ४५

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेत्महाभाग रेवाशल्याविशल्ययोः  ।
तत्र स्नात्वा दिवं याति फलं यज्ञेश्वराज्ञया  ॥ ४५.१ ॥
तत्र यज्ञेश्वरां लिङ्गं धूपेश्वरमनुत्तमम्  ।
सिद्धिदं मोक्षदं विद्धि न ते पश्यन्ति मानवाः  ॥ ४५.२ ॥
तिलोदकप्रदानेन चान्नदानेन भारत  ।
पितरस्तृप्तिमायान्ति यावच्चन्द्रार्कतारकम्  ॥ ४५.३ ॥
पौर्णमास्यां तु सोमे वै व्यतीपाते च संक्रमे  ।
दानं यत्क्रियते तत्र तस्य पुण्यफलं शृणु  ॥ ४५.४ ॥
भरतेन कृतस्तत्र हयमेधः पुरा यथा  ।
तत्तेऽहं कथयिष्यामि शृणु कौन्तेय साम्प्रतम्  ॥ ४५.५ ॥
भरतो नाम राजासीत्सूर्यवंशे विशाम्पते  ।
प्रशशास महाराज कृत्स्नं वै स महीतलम्  ॥ ४५.६ ॥
यावत्तृणं विजानीया यावत्कीर्तिश्च भास्करः  ।
तावद्वै भरतक्षेत्रं सशैलवनकाननम्  ॥ ४५.७ ॥
एकदा स नृपश्रेष्ठो यज्ञकर्मपरायणः  ।
भृगोर्दक्षिणभागे तु कुण्डमण्डपमण्डिताम्  ॥ ४५.८ ॥
दशयोजनविस्तीर्णां यज्ञभूमिं चकार ह  ।
गवां हि दशलक्षाणि सवत्सानां पयोमुचाम्  ॥ ४५.९ ॥
लक्षमेकं हयानां च दन्तिनामयुतं तथा  ।
मणिमाणिक्यरत्नानि वासांसि विविधानि च  ॥ ४५.१० ॥
यज्ञोपस्करमादाय सर्वसंभारसंवृतः  ।
वेदध्वनिनिनादेन दिवं भूमिं च संस्पृशन्  ॥ ४५.११ ॥
होमेन देवतास्तृप्ताः सप्तलोकनिवासिनः  ।
एवं प्रवर्तिते यज्ञे राज्ञश्चामिततेजसः  ॥ ४५.१२ ॥
यज्ञविध्वंसनार्थं तु राक्षसा रौद्ररूपिणः  ।
माल्यवांश्च सुमाली च सुकेशी शङ्खदूषणौ  ॥ ४५.१३ ॥
राक्षसाना सहस्राणि समायातास्तु सत्वरम्  ।
भग्नानि यज्ञवस्तूनि त्रिषु लोकेषु दारुणैः  ॥ ४५.१४ ॥
प्रणष्टा देवताः सर्वा ऋत्विजश्च निपातिताः  ।
एवं विनाशिते यज्ञे रक्षोभिश्च ततोऽनघ  ॥ ४५.१५ ॥
कोपाज्जज्वाल राजापि हुताशन इवाहुतः  ।
जघान राक्षसान् सर्वान् गिरीन् वज्रधरो यथा  ॥ ४५.१६ ॥
प्रणष्टान् भयमीतांश्च पतितान् धरणीतले  ।
राक्षसैर्निहतान् दृष्ट्वा ब्राह्मणानृत्विजस्तथा  ॥ ४५.१७ ॥
शोकाविष्टस्ततः प्राह भरतो देवमन्त्रिणम्  ।
गुरुस्त्वं सर्वदेवानां त्रिकालज्ञस्त्रिवेदवित् ॥ ४५.१८ ॥
ब्रह्महत्यादिकं पापं ममार्थे देवकण्टकैः  ।
प्रायश्चित्तं मया कार्यं किं त्वं ब्रूहि बृहस्पते  ॥ ४५.१९ ॥

बृहस्पतिरुवाच - 
विद्यां संजीवनीं तेऽहं ददामि नृपसत्तम  ।
जीविता ब्राह्मणा देवाः शशंसुर्देवमन्त्रिणम्  ॥ ४५.२० ॥
ततो निवर्तितो यज्ञः समग्रवरदक्षिणः  ।
यूपमूलसमुद्भूता शल्या चैव विशल्यका  ॥ ४५.२१ ॥
प्रविवेश महाराज नर्मदां लोकपावनीम्  ।
ततो देवाः समारुह्य स्वं स्वं यानं दिवं ययुः  ॥ ४५.२२ ॥
भरतोऽपि द्विजैः सार्द्धं प्रविवेश पुरीं ततः  ।
तेन शल्या विशल्या च विख्याता भुवनत्रये  ॥ ४५.२३ ॥
भरतेश्वरलिङ्गं च ब्रह्मयोन्यां समास्थितम्  ।
एतत्ते कथितं राजन्यथादृष्टं यथाश्रुतम्  ॥ ४५.२४ ॥
श्रवणात्कीर्तनादस्य न विशेद्योनिसङ्कटे  ॥ ४५.२५ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे शल्याविशल्यामाहात्म्यानुवर्णनो नाम पञ्चचत्वारिंशोऽध्यायः ॥


अध्याय ४६
भृगुं पतन्ति ये शूराः कां गतिं प्राप्नुवन्ति ते  ।
श्रोतुमिच्छाम्यहं त्वे तत्कथयस्व महामुने  ॥ ४६.१ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
अनाशकेन भो राजन् भृगुगोग्रहसङ्गरैः  ।
प्राणांस्त्यजन्ति ये शूरा गतिं तेषां निबोध मे  ॥ ४६.२ ॥
पृथक्पृथङ्निवासांश्च तेषां कर्म्माणि भारत  ।
चतुर्विंशतिकोट्यस्तु सप्तविंशतिरेव च  ॥ ४६.३ ॥
उमया तु पुरा ज्ञप्ता मध्यमोत्तमकन्यकाः  ।
अनेन विधिना ये तु प्राणांस्त्यक्ष्यन्ति मानवाः  ॥ ४६.४ ॥
तांश्च भुङ्ग्ध्वं मया दत्ता युष्माकं सुप्रसादतः  ।
अमरेशे प्रमृताश्च भ्रंशितुं ये पतन्ति ते  ॥ ४६.५ ॥
भृगून् दृष्ट्वा नृपश्रेष्ठ मुच्यन्ते ब्रह्महत्यया  ।
चतुरशीतिभृगवो जम्बूद्वीपे प्रकीर्तिताः  ॥ ४६.६ ॥
तथाऽन्ये सप्तनिर्दिष्टाः स्वर्गसोपानमुत्तमम्  ।
भैरवस्तु भृगुश्रेष्ठो ज्ञेयस्त्वमरकण्टके  ॥ ४६.७ ॥
शूद्राश्च क्षत्रिया वैश्या अन्त्यजाश्चाधमास्तथा  ।
एते त्यजन्ति प्राणान् वै वर्जयित्वा द्विजं नृप  ॥ ४६.८ ॥
पतितो ब्राह्मणस्तत्र ब्रह्महा चात्महा भवेत् ॥ ४६.९ ॥
द्वाविंशतिसहस्राणि राहुसोमसमागमे  ।
वर्षाणां जायते राजन् राजा वैद्याधरे पुरे  ॥ ४६.१० ॥
ग्रस्ते तु राहुणा सूर्ये द्विगुणं फलमश्नुते  ।
अवशः स्ववशो वाऽपि जलपूरानलाहतः  ॥ ४६.११ ॥
म्रियते यो भृगुं प्राप्य स विद्याधरराड्भवेत् ।
भृगुर्भैरवरूपेण विन्ध्यकैलाससन्निभः  ॥ ४६.१२ ॥
गर्हयन्ति भृगुं ये तु ते लिङ्गब्रह्मभेदिनः  ।
भैरवः क्षमते तेषां नेति स्कन्देन कीर्तितम्  ॥ ४६.१३ ॥
मन्यासाच्च च्युतो विप्रो मातृहा पितृहा तथा  ।
स्वसृगः स्वस्नुषागश्च तथा स्वज्ञातिगस्तथा  ॥ ४६.१४ ॥
एतेषां पतनं शस्तं करीषाग्नौ प्रसाधनम्  ।
मुच्यते तेन पापेन शिवलोकं सगच्छति  ॥ ४६.१५ ॥
हरिश्चन्द्रपुरे चन्द्रे श्रीशैले त्रिपुरान्तिके  ।
त्रैयम्बके धौतपापे वाराहे विन्ध्यपर्वते  ॥ ४६.१६ ॥
कावेर्यास्तु तथा कुण्डे पतनात्स्वर्गमाप्नुयात् ।
भृगोर्दक्षिणभागे तु लिङ्गं वै चपलेश्वरम्  ॥ ४६.१७ ॥
क्षेत्रसंरक्षणायेह विख्यातं पापनाशनम्  ।
धनुः षष्ट्यां ततः क्षेत्रं विज्ञेयं चापलेश्वरम्  ॥ ४६.१८ ॥
आरोहति गिरिं यस्तु तमदृष्ट्वा तु मानवः  ।
तस्य पुण्यफलं सर्वं स गृह्णाति न संशयः  ॥ ४६.१९ ॥
आलेख्य च पटे सूर्यं पताकादण्डमण्डितम्  ।
वलयं च करे कृत्वा वीज्यमानस्तु चामरैः  ॥ ४६.२० ॥
वीरस्तु पतितुं गच्छेदारोहेद्भृगुपर्वतम्  ।
पदे पदे यज्ञफलं तस्य स्याच्छङ्करोऽब्रवीत् ॥ ४६.२१ ॥
प्रतीक्षन्ते सर्वकालेऽप्सरसः काममोहिताः  ।
दिव्यं यानं समारूढा दिव्या भरणभूषिताः  ॥ ४६.२२ ॥
वीरस्तु पतितस्तत्र स्वं च त्यक्त्वा कलेवरम्  ।
तत्क्षणाद्दिव्यदेहस्तु शक्रतुल्यपराक्रमः  ॥ ४६.२३ ॥
कामदं यानमारुह्य विवादेन परस्परम्  ।
गच्छेच्छिवपुरं सार्द्धमप्सरोभिः समन्वितः  ॥ ४६.२४ ॥
क्लीबस्य सत्त्वहीनस्य उत्तीर्णस्य भृगोः पुनः  ।
पदे पदे ब्रह्महत्या भवेत्तस्य न सशयः  ॥ ४६.२५ ॥
न चिरायुर्भवेत्मर्त्यः कस्मात्मृत्योर्बिभेत्यसौ  ।
न कोऽपि रक्षितुं शक्तः कालमृत्युवशं गतम्  ॥ ४६.२६ ॥
स पापिष्ठो दुराचारश्चाण्डालो लोकगर्हितः  ।
सन्यासादिकमारुह्य च्यवते यस्तु मानवः  ॥ ४६.२७ ॥
सन्यासात्प्रच्युतं विप्रं दृष्ट्वा स्नानार्कवीक्षणम्  ।
कुर्यात्सर्वप्रयतेन स्पर्शाच्चान्द्रायणं स्मृतम्  ॥ ४६.२८ ॥
ऋतानृतं न वक्तव्यं तेन सार्द्धं कदाचन  ।
स्थातव्यं चैव मौनेन नो चेत्पापमवाप्नुयात् ॥ ४६.२९ ॥
निश्चिते मरणे प्राप्ते कथं मृत्युरुपेक्षते  ।
जरामृत्युश्च रोगाश्च संसारोदधि सम्प्लवे  ॥ ४६.३० ॥
एवं ज्ञात्वा नृपश्रेष्ठ ह्यारोहेद्भृगुपर्वतम्  ।
एतत्ते कथितं राजन् भृगोर्माहात्म्यमुत्तमम्  ॥ ४६.३१ ॥
न ब्रूयाद्दुष्टबुद्धीनां कलौ पाखण्डकर्म्मणाम्  ।
दिगम्बरश्वेतपटबौद्धादीनां विशेषतः  ॥ ४६.३२ ॥
असंभाष्या दुराचाराः पुराणस्मृतिनिन्दकाः  ।
न तैः सह प्रकर्तव्यः संवादो हि कदाचन  ॥ ४६.३३ ॥
प्रत्येकं सर्वदेवानां स्वयमाह वृषध्वजः  ।
न मन्यन्ते तु ये मूढास्तीर्थराजं मयोदितम्  ॥ ४६.३४ ॥
प्रयान्ति नरकं घोरं भृगोर्येऽवतरन्ति ते  ॥ ४६.३५ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे भृगुपर्वतमहिमाऽनुवर्णनो नाम षट्चत्वारिंशोऽध्यायः ॥


अध्याय ४७

युधिष्ठिर उवाच - 
ओंकारकीर्तनं विप्रदानं यज्ञस्तपस्तथा  ।
सम्भवं पञ्चवक्त्राणां लिङ्गानां संभवं तथा  ॥ ४७.१ ॥
युगसंख्यां कलां चैव चरितं च महामुने  ।
कथयस्व प्रसादेन यथोद्दिष्टं तु शंभुना  ॥ ४७.२ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
श्रूयतां राजराजेन्द्र पुराणं स्कन्दकीर्तितम्  ।
द्वात्रिंशतिसहस्राणि लक्षाण्यष्टादशैव च  ॥ ४७.३ ॥
एषा कृतयुगे संख्या सन्ध्यासन्ध्यांशमानतः  ।
लक्ष्याण्यष्टौ तथा चाष्टौ सहस्राणि युधिष्ठिर  ॥ ४७.४ ॥
द्वापरे भानमिच्छन्ति सन्ध्यासन्ध्यांशमानत  ।
सहस्राणि च चत्वारि तथा लक्षचतुष्टयम्  ॥ ४७.५ ॥
मानं कलियुगस्यैतत्सन्ध्यासन्ध्यांशमानतः  ।
अल्पक्षीरप्रदा गावो ह्यल्पसस्या च मेदिनी  ॥ ४७.६ ॥
अल्पोदकास्तथा मेघाः स्वल्पविद्यास्तथा द्विजाः  ।
पूर्णे तु षोडशे वर्षे नराः पलितयौवनाः  ॥ ४७.७ ॥
दशमे द्वादशे वर्षे नारी गर्भधरा भवेत् ।
शूद्रा धर्मपरा नित्यं कलौ काले दिगम्बराः  ॥ ४७.८ ॥
एकवर्णाः प्रजाः सर्वा राजा म्लेच्छो भविष्यति  ।
कलौ युगे तथा प्राप्ते कलिरूपे च माधवे  ॥ ४७.९ ॥
नाग्निहोत्रं न वेदाश्च न धर्मो न च याजनम्  ।
न सत्यं न तपो दानं न सत्त्वं न च देवताः  ॥ ४७.१० ॥
वेदविक्रयिणो विप्रा अन्त्यजानां गृहे गृहे  ।
वेदादेशं करिष्यन्ति वेदविप्लवकारकाः  ॥ ४७.११ ॥
कन्याविक्रयिणः पापास्तथा कन्योपजीविनः  ।
सहस्रांशो न धर्मस्य कला चैका प्रवर्तिता  ॥ ४७.१२ ॥
यत्र सिद्धस्तत्र तीर्थं जले स्नास्यन्ति मानवाः  ।
शूद्रा पत्नी द्विजानां तु भविष्यति गृहे गृहे  ॥ ४७.१३ ॥
अधरोत्तरभावेन भविष्यन्ति कलौ नराः  ।
बौद्धाः क्षपणकाः पापा नग्ना मलिनकश्मलाः  ॥ ४७.१४ ॥
विडम्बयन्ति बालानां मोहिताः पापकर्मणाम्  ।
न गुरुं मन्यते शिष्यः पुत्रश्च पितरं तथा  ॥ ४७.१५ ॥
स्ववंशद्रव्यहर्तारः प्रव्रज्यावेषधारिणः  ।
लिङ्गोपजीविनः पापास्तथा भस्मोपजीविनः  ॥ ४७.१६ ॥
वैवस्वतेऽन्तरे प्राप्ते कलौ सर्वं भविष्यति  ।
एतत्ते कथितं राजन् कलौ यद्यद्भविष्यति  ॥ ४७.१७ ॥
ओंकारस्यैव चोत्पत्तिं विधानं विधिपूर्वकम्  ।
कथयामि समासेन यत्पृष्टोऽहं त्वयाऽनघ  ॥ ४७.१८ ॥
कीर्तनादस्य देवस्य मुच्यते भवबन्धनात् ।
ओं मित्येकाक्षर राजन् व्याहरन् समनुस्मरन्  ॥ ४७.१९ ॥
यः प्रयाति त्यजन् देहं स याति परमां गतिम्  ।
वेदमाता च गायत्री ओंकारप्रभवा तथा  ॥ ४७.२० ॥
ओंमित्येकाक्षरे तत्त्वे ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः  ।
ओंकारो वेदमूलं तु श्रुतिशाखः प्रतिष्ठितः  ॥ ४७.२१ ॥
फलं चैव तु पुष्पं च पर्णानि स्मृतिरागमः  ।
यथादौ सर्वविद्यानामोंकारः परिपठ्यते  ॥ ४७.२२ ॥
तथादौ सर्वदेवानामादिदेवो महेश्वरः  ।
सन्ध्यात्रयं त्रिकालादि ओंकारे परिकीर्तितम्  ॥ ४७.२३ ॥
अग्नित्रयं त्रयो लोकास्त्रिवर्गश्च प्रतिष्ठितः  ।
अष्टषष्टिं च तीर्थानां ब्रह्मणे शिवकीर्तितम्  ॥ ४७.२४ ॥
एकेन च शतं पूर्णं रुद्राणां परिकीर्तितम्  ।
केदारे शतमेकं ओंकारैकोत्तरं शतम्  ॥ ४७.२५ ॥
पञ्चब्रह्म पञ्चवक्त्रमोंकारं लिङ्गमुत्तमम्  ।
पृथिव्यां यानि लिङ्गानि आसमुद्रान्तगोचरे  ॥ ४७.२६ ॥
न तेषां पञ्चवक्त्राणि त्यक्त्वोंकारं युधिष्ठिर  ।
स्वायम्भुवेऽन्तरे प्राप्ते आदिकल्पे कृते युगे  ॥ ४७.२७ ॥
दानवैर्निर्जिता देवा नर्मदातीरमाश्रिताः  ।
अवद्रुताः कङ्कोलैस्तु कालिकेयैश्च कालकैः  ॥ ४७.२८ ॥
ते देवा ब्रह्मसहिता ईश्वरं शरणं गताः  ।
बृहस्पतिस्ततः प्राह ब्रह्माणं प्रति भारत  ॥ ४७.२९ ॥
इष्टिं कुरु महारौद्रीं दानवानां क्षयंकरीम्  ।
उवाच वचनं ब्रह्मा तदा तं देवमन्त्रिणम्  ॥ ४७.३० ॥
ममैव विस्मृता मन्त्रा दानवानां भयेन च  ।
एतस्मिन्नन्तरे भित्त्वा पातालानि च सप्त च  ॥ ४७.३१ ॥
ओंकारपूर्वकं राजन् भूर्भुवःस्वश्च कीर्तयन्  ।
पर्वतादुत्थितं लिङ्गं ज्वलत्कालानलप्रभम्  ॥ ४७.३२ ॥
सूर्यकोटिसमप्रख्यं ज्वालामालासमाश्रितम्  ।
आदिमध्यान्तहीनं च न दृष्टं परमं क्वचित् ॥ ४७.३३ ॥
चतुर्वर्गैश्चतुर्वेदैर्वेदाङ्गनिगमैः स्वयम्  ।
उवाच वचनं शम्भुर्ब्रह्माणं लोकभावनम्  ॥ ४७.३४ ॥
सौम्यां चैव तु भो ब्रह्मंल्लोकानां शान्तिकारिणीम्  ।
मया समार्पिता वेदा इष्टिं कुरु यथेप्सया  ॥ ४७.३५ ॥
ततो ब्रह्मा चकारेष्टिं रौद्रीं दैत्यक्षयंकरीम्  ।
इष्टिं चैव तत सौम्यां लोकानां शान्तिकारिणीम्  ॥ ४७.३६ ॥
ततोऽसुरा महाराज दृष्ट्वा चेष्टिं भयंकरीम्  ।
ब्रह्मशापभयोद्विग्ना गतास्ते तु दिशो दश  ॥ ४७.३७ ॥
ओंकारस्य प्रभावेण सर्वे देवास्तु निर्भयाः  ।
ततोऽभ्यर्च्य सुरेशानं देवास्ते त्रिदिवं ययुः  ॥ ४७.३८ ॥
कल्पान्तगं महालिङ्गं सुरासुरनमस्कृतम्  ।
कामदं मोक्षदं चैव ओंकारं विद्धि पार्थिव  ॥ ४७.३९ ॥
तस्मिंल्लिङ्गे तु लीयन्ते कल्पान्ते सर्वदेवताः  ।
अमरं ब्रह्म वेत्याहुर्हरिं सिद्धेश्वरं तथा  ॥ ४७.४० ॥
पिङ्गलेश्वरमादित्यं सोमं पित्रीश्वरं तथा  ।
यत्र सिद्धास्त्रयो वेदाः सषडङ्गपदक्रमाः  ॥ ४७.४१ ॥
तेन सिद्धेश्वरं विद्धि सर्वसिद्धिप्रदायकम्  ।
कथितं पर्वतस्याग्रे लिङ्गकोटिसमन्वितम्  ॥ ४७.४२ ॥
अर्चनात्तस्य लिङ्गस्य विष्णुलोके महीयते  ।
कल्पे कल्पे महाराज क्षीयन्ते सर्वदेवताः  ॥ ४७.४३ ॥
मुक्त्वा तु पञ्चलिङ्गानि मार्कण्डं नार्मदं नृप  ।
अविमुक्तं च केदारमोंकारममरेश्वरम्  ॥ ४७.४४ ॥
तथैव च महाकालमेवं लिङ्गं तु भारत  ।
पुण्यानि पञ्चलिङ्गानि प्रातरुत्थाय यः पठेत् ॥ ४७.४५ ॥
सर्वतीर्थफलं प्राप्य शिवलोके महीयते  ।
एका काली महाकाले वसेद्वै व्यापिनी सदा  ॥ ४७.४६ ॥
सपादकोटिस्तीर्थानां महाकाले वसेत्नृप  ।
शिवलोकेन कावेरी शिवक्षेत्रे स्थिता नृप  ॥ ४७.४७ ॥
चतुः क्रोशाभ्यन्तरतो ब्रह्महत्या न सर्पति  ।
आग्नेयं सिद्धलिङ्गं च तस्यास्तीरे समाश्रितम्  ॥ ४७.४८ ॥
शिवख्यातमिति ख्यातं तीर्थे तु कुरुनन्दन  ।
स्नातमात्रो नरस्तत्र स भवे न पुनर्भवेत् ॥ ४७.४९ ॥
कीटपक्षिपतङ्गादि तिर्यग्योनिगता नराः  ।
मुच्यन्ते तत्र पापेन शिवस्य वचनं यथा  ॥ ४७.५० ॥
तत्र यः कुरुते श्राद्धं पितॄणां च तिलोदकम्  ।
युगकोटिसहस्रं तु पितरस्ते न तर्पिताः  ॥ ४७.५१ ॥
सर्वेषामेव लिङ्गानां दिव्यं वाऽत्र प्रकीर्तितम्  ।
तत्र स्नातो दिवं याति न विशेद्योनिसङ्कटे  ॥ ४७.५२ ॥
कोटियज्ञफलं प्राप्य शिवलोके महीयते  ।
अष्टकोटिस्तु तीर्थानां केदारे कथिता नृप  ॥ ४७.५३ ॥
दर्शनादर्चनात्तस्य स्पर्शात्मोक्षफलं नृणाम्  ।
केदारस्योदके पीते पुनर्जन्म न विद्यते  ॥ ४७.५४ ॥
अहोरात्रोषितो भूत्वा पयः पानं करोति यः  ।
तस्योदरे भवेल्लिङ्गं षण्मासाद्ब्रह्मचारिणः  ॥ ४७.५५ ॥
केदारदर्शनादेव शिवलोके महीयते  ।
वाराणसी महापुण्या त्रिषु लोकेषु विश्रुता  ॥ ४७.५६ ॥
अन्तरिक्षे पुरी सा तु मृत्युलोकस्य बाह्यतः  ।
पञ्चक्रोशान्तरे यावद्ब्रह्महत्या न सर्पति  ॥ ४७.५७ ॥
अष्टाविंशतिकोट्यस्तु लिङ्गानां तत्र भारत  ।
गङ्गावरुणयोर्मध्ये स्नानं कृत्वा यथोदितम्  ॥ ४७.५८ ॥
सर्वपापविनिर्मुक्तो देववन्मोदते दिवि  ।
तत्र यस्त्यजति प्राणान् छिवं ध्यात्वा तु मानवः  ॥ ४७.५९ ॥
सहस्रकुलमुद्धृत्य शिवलोकं स गच्छति  ।
तत्र यद्दीयते दानं तस्य संख्या न विद्यते  ॥ ४७.६० ॥
तिलोदकप्रदानेन पितृणां प्रीतिरक्षया  ।
तत्र यस्त्यजति प्राणानवशः स्ववशोऽपि वा  ॥ ४७.६१ ॥
त्रिनेत्रः शूलपाणिस्तु शिवस्यानुचरो भवेत् ।
अविमुक्तस्य लिङ्गस्य स्पर्शनात्मुक्तिराप्यते  ॥ ४७.६२ ॥
कलात्रयं तु तत्रास्ते काशीपुर्यां न संशयः  ।
गङ्गासागरसंभेदे चतस्रस्तु कलाः स्मृताः  ॥ ४७.६३ ॥
गङ्गासहस्रवक्त्रेण प्रविष्टा यत्र सागरम्  ।
स्नानावगाहनात्पानात्पिण्डदानाच्च तर्पणात् ॥ ४७.६४ ॥
गच्छेच्छिवपुरं तत्र पितृभिः सह मानवः  ।
अपरं कालरुद्रं तु सप्तपातालवासिनम्  ॥ ४७.६५ ॥
हाटकं विद्धि तं देवं न तु पश्यन्ति मानवाः  ।
पूज्यते सुरदैत्यैश्च सुरसिद्धनिषेवितम्  ॥ ४७.६६ ॥
गङ्गेश्वरद्वितीयं तु तृतीयं सागरेश्वरम्  ।
चतुर्थं शूलपाणिं तु चतस्रश्च कला इति  ॥ ४७.६७ ॥
कलापञ्चात्मकं रुद्रमासमुद्रान्तगोचरे  ।
वर्जयित्वा महेशानमोंकारं कामरूपिणम्  ॥ ४७.६८ ॥
पञ्चब्रह्मपञ्चवक्त्रं नवशक्तिसमन्वितम्  ।
ओंकारं कल्पगातीरे शिवेन कथितं पुरा  ॥ ४७.६९ ॥
तेन पुण्यात्मके लोके लोकत्रितयपूजितम्  ।
शङ्खकुन्देन्दुसंकाशं सद्योवक्त्रं तु पश्चिमम्  ॥ ४७.७० ॥
ऋग्वेदो निर्गतो यस्माद्ब्रह्मा तत्राधिदेवता  ।
उत्तरं वामदेवं तु पीताभं सुमनोहरम्  ॥ ४७.७१ ॥
यजुर्वेदोद्भवं विद्धि विष्णुस्तत्राधिदेवता  ।
अघोर मेघवर्णाभं याम्यां च दिशि चास्थितम्  ॥ ४७.७२ ॥
सामवेदोद्भवं विद्धि सूर्यकालाग्निदैवतम्  ।
पूर्वे तत्पुरुषं ज्ञेयं कुङ्कुमारुणसन्निभम्  ॥ ४७.७३ ॥
अथर्वं निर्गतं तुर्यमापस्तत्राधिदेवताः  ।
ईशानस्तव वक्त्रं तु पञ्चवर्णं महातनुम्  ॥ ४७.७४ ॥
श्रुतिसिद्धान्तसङ्गीतं सोमं तत्राधिदेवता  ।
षष्ठं सदाशिवं नाम निर्भागं च निरामयम्  ॥ ४७.७५ ॥
निर्लक्षं लक्षहीनं तु ज्ञात्वा मोक्षे न संशयः  ।
एतत्ते कथितं राजन्नोंकारस्य तु वर्णनम्  ॥ ४७.७६ ॥
सहस्रास्यस्य नो शक्तिरेकवक्त्रस्य का कथा  ।
स्नापयित्वोदकेनैव बिल्वपत्रेण पूजयेत् ॥ ४७.७७ ॥
चतुर्वर्षसहस्राणि रुद्रलोके महीयते  ।
ओंकारदक्षिणामूर्तौ प्राणत्याग करोति यः  ॥ ४७.७८ ॥
वर्षकोटिसहस्राणि वसेत्माहेश्वरे पुरे  ।
प्रासादं च मठं चापि सुधयेष्टकसंयुतम्  ॥ ४७.७९ ॥
चित्रमालेख्यमूले च पताकाध्वजशोभितम्  ।
वितानां किङ्किणीयुक्तं नेत्रं वंशोद्भवं शुभम्  ॥ ४७.८० ॥
पञ्चवर्णकशोभाढ्यमोंकारस्य तु कारयेत् ।
पञ्चामृतैः स्नापयित्वा चन्दनागुरुकुंकमैः  ॥ ४७.८१ ॥
समावेष्ट्य परीधानैर्नानावस्त्रैः सुशोभनैः  ।
हेममौक्तिकरत्नैश्च सघृतं गुग्गुलुं दहेत् ॥ ४७.८२ ॥
घण्टां च दीपकं चैव विधूमारार्तिकं च यत् ।
मृदङ्गान् पटहांश्चैव वेणुं वीणां च गीतकम्  ॥ ४७.८३ ॥
काहली शङ्खवाद्यानि कांस्यतालाद्यमेव च  ।
व्यजनं गेडुकं छत्रं चामरं ध्वजदण्डकम्  ॥ ४७.८४ ॥
हेम चान्नधरादीनि गृहांश्च ग्रामपत्तनम्  ।
यद्वा तद्वा नृपश्रेष्ठ ओंकाराय निवेदयेत् ॥ ४७.८५ ॥
तस्य दानफलस्येह संख्या कर्तुं न शक्यते  ।
सिद्धेश्वरौंकारयोस्तु चन्द्रसूर्यग्रहग्रहे  ॥ ४७.८६ ॥
ध्वजमालाकुलं कुर्यात्तस्य पुण्यफलं शृणु  ।
यावती तं तु संख्याऽस्ति वायुनोद्धूयते पुनः  ॥ ४७.८७ ॥
तावद्युगसहस्राणि शिवलोके वसेन्नृप  ।
युगकोटिसहस्राणि युगकोटिशतानि च  ॥ ४७.८८ ॥
सर्वकामसमृद्धात्मा ब्रह्मविष्णुशिवालये  ।
एतत्ते कथितं राजनोंकारोत्पत्तिलक्षणम्  ॥ ४७.८९ ॥
ब्रह्मणा तु कृतं तस्य स्तोत्रं त्वं शृणु साम्प्रतम्  ॥ ४७.९० ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे ओंकारमहिमानुवर्णनो नाम सप्तचत्वारिंशोऽध्यायः ॥


अध्याय ४८

मार्कण्डेय उवाच - 
ब्रह्मणे कथितो मन्त्र ओंकारेण ततोऽनघ  ।
ब्रह्मापि तद्वचः श्रुत्वा स्तोत्रमेतदुदाहरत् ॥ ४८.१ ॥
ओं व्योमसंख्यायिते व्योमहराय सर्वव्यापिने  ।
अनन्ताय अनाथाय अमृताय ध्रुवाय च  ॥ ४८.२ ॥
शम्भवाय शाश्वताय योगपीठसंस्थिताय  ।
नित्यं योगयोगिने व्योमहराय  ॥ ४८.३ ॥
ओं नमः शिवाय सर्वप्रभवाय शिवाय ईशानाय  ॥ ४८.४ ॥
मूर्धाय तत्पुरुषाय वक्त्राय अघोराय हृदयाय वासुदेवाय गुह्याय सद्योजाताय मूर्तये ओंकाराय नमो नमः  ॥ ४८.५ ॥
कलातीतोऽव्ययो बुद्धो वज्रदेहोपमर्दनः  ॥ ४८.६
अध्यक्षश्च विधुः शास्ता पिनाकी त्रिदशाधिपः  ।
अग्नी रुद्रो हुताशश्च पिङ्गलः पावनो हर  ॥ ४८.७ ॥
ज्वलनो दहनो वस्तुर्भस्मान्तश्च क्षमान्तकः  ।
अपमृत्युहरो धाता विधाता कर्तृसंज्ञकः  ॥ ४८.८ ॥
कालो धर्मपतिः शास्ता वियोक्ता नवमः प्रियः  ।
निर्मित्तो वारुणो हन्ता क्रूरदृष्टिर्भयावहः  ॥ ४८.९ ॥
ऊर्ध्वदृष्टिर्विरूपाक्षो दंष्ट्रावान् धूम्रलोचनः  ।
वालो ह्यतिबलश्चैव पाशहस्तो महाबलः  ॥ ४८.१० ॥
श्वेतो विरूपो रुद्रश्च दीर्घबाहुर्जडान्तकः  ।
शीघ्रो लघुर्वायुवेगो भीमश्च वडवामुखः  ॥ ४८.११ ॥
पञ्चशीर्षा कपर्दी च सूक्ष्मस्तीक्ष्णः क्षपान्तकः  ।
निधीशो रौद्रवान् धन्वी सौम्यदेहः प्रमर्दनः  ॥ ४८.१२ ॥
अनन्तपालको धारः पातालेशो वृषध्वजः  ।
सधूम्रः शाश्वतः शर्वः सर्वपिङ्गः करालवान्  ॥ ४८.१३ ॥
विष्णुरीशो महात्मा च सुखो मृत्युविवार्जितः  ।
शम्भुर्विभुर्गणाध्यक्षस्त्र्यक्षश्चैव दिवस्पतिः  ॥ ४८.१४ ॥
संवादश्च विवादश्च प्रभविष्णुर्विवर्धनः  ।
शतमेकोत्तरं यावद्रुद्राणां संख्यया स्मृतम्  ॥ ४८.१५ ॥
शतमेकोत्तरं सर्वमोंकारे च प्रतिष्ठितम्  ।
स्तोत्रं कृत्वा तथा ब्रह्मा देवदेवं महेश्वरम्  ॥ ४८.१६ ॥
भूमौ प्रणम्य साष्टाङ्गं कृत्वा चैव प्रदक्षिणम्  ।
मनसा संस्मरन् देवं तस्थौ लोकपितामहः  ॥ ४८.१७ ॥
स्तोत्रं श्रुत्वा भगवतो ब्रह्मणो लोमहर्षणम्  ।
देवदेवोऽब्रवीद्वाक्यं ब्रह्माणं प्रति भारत  ॥ ४८.१८ ॥
स्तोत्रेणानेन दिव्येन तुष्टोऽहं ते वरं वृणु  ।
ददामि ते न सन्देहो दुष्प्राप्यं त्रिदशैरपि  ॥ ४८.१९ ॥

ब्रह्मोवाच - 
यदि तुष्टोऽसि देवेश यदि देयो वरो मम  ।
पञ्चवक्त्रेषु यजनं ब्रह्म नाम भवत्विह  ॥ ४८.२० ॥

हर उवाच - 
एवं भवतु वै ब्रह्मन् सत्यमेतत्तवोदितम्  ।
ब्रह्मणो धर्मपूजा वै तदा प्रभृति भारत  ॥ ४८.२१ ॥

ब्रह्मोवाच - 
पठिष्यन्ति स्तवं रौद्रमोंकारस्य तवाग्रतः  ।
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः सदा तद्गतमानसाः  ॥ ४८.२२ ॥
सर्वकाममवाप्स्यन्ति चेह लोके परत्र च  ।
यं यं कामयते कामं तं तं प्राप्नोति मानवः  ॥ ४८.२३ ॥
शतमेकोत्तरं नित्यं पठित्वा च दिवं व्रजेत् ।
एवमुक्त्वा तदा ब्रह्मा नमस्कृत्य महेश्वरम्  ॥ ४८.२४ ॥
दिव्ययानसमारूढो ब्रह्मलोकं मुदा ययौ  ।
चतुर्युगसहस्रेण ब्रह्मणोऽहः प्रकीर्तितम्  ॥ ४८.२५ ॥
अनेनैव तु मानेन शतं ब्रह्मा हि जीवति  ।
पितामहशतं यावद्विष्णोर्मानं विधीयते  ॥ ४८.२६ ॥
ओंकारनिमिषार्धेन सहस्राणि चतुर्दश  ।
विनश्यन्ति परं विष्णोरसंख्याताः पितामहाः  ॥ ४८.२७ ॥
एवं ब्रह्मगतिं ज्ञात्वा शिवमन्तः सदार्चयेत् ।
शिवाज्ञा वर्तते लिङ्गे तस्माल्लिङ्गं सदार्चयेत् ॥ ४८.२८ ॥
द्वेष्टि लिङ्गं तु यो मोहात्सर्वदेवनमस्कृतम्  ।
स याति नरकं घोरं शिवस्य वचनं यथा  ॥ ४८.२९ ॥
बौद्धक्षपणपाखण्डा मिथ्यातत्त्वविचक्षणाः  ।
नष्टास्तु नाशिता ये वै शिवाराधनवार्जिताः  ॥ ४८.३० ॥
जन्मजन्मान्तराभ्यासात्ते प्रयान्ति रसातलम्  ।
पुराणेषु तथा युद्ध्वा शिवोक्तं धर्ममाचरेत् ॥ ४८.३१ ॥
सदुष्टः पापबुद्धिस्तु योऽन्यं धर्मं समाचरेत् ।
एतत्ते कथितं राजन् पुराणं स्कन्दकीर्तितम्  ॥ ४८.३२ ॥
श्रवणात्कीर्तनादस्य शिवलोके महीयते  ॥ ४८.३३ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे पञ्चब्रह्मात्मकस्तवो नामाष्टचत्वारिंशोऽध्यायः ॥


अध्याय ४९

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेत्महाभाग रेवाकपिलसङ्गमम्  ।
तत्र स्नाता दिवं यान्ति ये मृता न पुनर्भवाः  ॥ ४९.१ ॥
तिलोदकप्रदानेन पितॄणां परमा गतिः  ।
दिनानि नवसार्धानि राहुग्रस्ते निशाकरे  ॥ ४९.२ ॥
वृद्धिं याति महाराज पुण्यवृद्ध्या न संशयः  ।
ग्रस्ते तु राहुणा सूर्ये दिनानि च दशैव तु  ॥ ४९.३ ॥
वर्धते कपिलाभेदस्तद्वदेव विशाम्पते  ।
रेवायाः कपिलायोगे वाराणस्याः समागमे  ॥ ४९.४ ॥
समानं फलां उद्दिष्टं तिलोदकेनापि विद्यते  ।
वाराणसीसमा रेवा कपिलायाश्च सङ्गमे  ॥ ४९.५ ॥
स्वायम्भुवेऽन्तरे प्राप्ते ब्रह्मलब्धवरोद्भवाः  ।
रुद्रावर्तं ब्रह्मावर्तं सूर्यावर्तं तथाऽपरम्  ॥ ४९.६ ॥
कपिलानर्मदायोगे ज्ञेयमेतत्त्रयं पुनः  ।
नर्मदाभेदनं यत्र चतुर्हस्तप्रमाणतः  ॥ ४९.७ ॥
रेवाकपिलयो राजंस्तत्रावर्तद्वयं स्मृतम्  ।
पिप्पलावाहिनी तत्र सप्तपातालवासिनी  ॥ ४९.८ ॥
तत्रैव कपिलावर्तं पिप्पलावर्तमेव च  ।
कामयन्ति हि तीर्थं च पितरस्तृप्तिदायकम्  ॥ ४९.९ ॥
तस्मात्पुत्रः प्रयत्नेन पितृभ्यश्च यथाविधि  ।
जलाञ्जलिं तिलैर्मिश्रं दद्यात्पिण्डं च यत्नतः  ॥ ४९.१० ॥
पितॄन् समुद्धरेद्घोराच्छ्राद्धं कृत्वा तु मानवः  ।
रेवाकपिलयोर्योगे शुचिः स्नात्वा तु मानवः  ॥ ४९.११ ॥
यः पश्येदमरं तत्र फलं तस्याश्वमेधिकम्  ।
चन्द्रसूर्योपरागे तु पर्वकाले विशेषतः  ॥ ४९.१२ ॥
गन्धं धूपं च नैवेद्यं दीपमालां च कारयेत् ।
तिलतण्डुलमिश्रैर्यः कुर्याल्लिङ्गस्य चार्चनम्  ॥ ४९.१३ ॥
कुङ्कुमेन समालिप्य रक्तवस्त्रैः प्रवेष्टयेत् ।
पुष्पमालार्चनं कृत्वा हेमरत्नादिभिस्तथा  ॥ ४९.१४ ॥
यावच्चन्द्रश्च सूर्यश्च हिमवांश्च महोदधिः  ।
तावद्युगसहस्त्राणि रुद्रलोके महीयते  ॥ ४९.१५ ॥
कौशेयं पट्टसूत्रं च कार्पासं रक्ततान्तवम्  ।
वैजयन्तीवितानं च कलशोपरि वर्धयेत् ॥ ४९.१६ ॥
पञ्चरत्नसमायुक्तं किङ्किणीरवसंयुतम्  ।
तत्तन्तुसंख्यया यावन्मुहूर्तमिह भारत  ॥ ४९.१७ ॥
तावत्कालं वसेत्स्वर्ग उमामाहेश्वरे पुरे  ।
ईशानमपरं चैव सामान्यात्कथितं पुरा  ॥ ४९.१८ ॥
कपिलापूर्वभागे तु नातिदूरे व्यवस्थितम्  ।
अर्चनात्तस्य लिङ्गस्य गाणपत्यमवाप्नुयात् ॥ ४९.१९ ॥
शुक्लाष्टं यां कार्त्तिके तु फलं शतगणोत्तरम्  ।
संक्रमे च व्यतीपाते तस्य संख्या न विद्यते  ॥ ४९.२० ॥
उपहारप्रदानेन कपिलेश्वरपूजनात् ।
वर्षाणामयुतं सार्द्धं लोके क्रीडति भास्करे  ॥ ४९.२१ ॥
मृतवत्सा तथा बन्ध्या गर्भस्रावा च या भवेत् ।
रक्तवस्त्रैः पञ्चरत्नैः स्नानं सा च समाचरेत् ॥ ४९.२२ ॥
चतुर्दश्यां तथाष्टम्यां कपिलायां युधिष्ठिर  ।
सुभगा जीवपुत्रा च सत्यमेतच्छिवोदितम्  ॥ ४९.२३ ॥
उमया च वरो दत्तो नारीभ्यश्च प्रसादतः  ।
कपिला निर्गता यस्मात्नर्मदायां प्रसर्पति  ॥ ४९.२४ ॥
तीर्थानामष्टसाहस्रं कामभोगफलप्रदम्  ।
आस्ते तत्र महाराज शिवेन कथितं पुरा  ॥ ४९.२५ ॥
कपिला च ततो देया सर्वाभरणभूषिता  ।
ब्राह्मणान् भोजयेत्तत्र यथा विभवविस्तरैः  ॥ ४९.२६ ॥
उपवासपरो नित्यं तार्पिताः पितृदेवताः  ।
हेमजालेश्वरं नाम लिङ्गं तत्रैव सिद्धिदम्  ॥ ४९.२७ ॥
अर्चनात्तस्य देवस्य यमलोकं न पश्यति  ।
वसुदानो धुन्धुमारश्चक्रवर्ती पुराऽभवत् ॥ ४९.२८ ॥
अस्य तीर्थस्य माहात्म्याद्दिवि देवत्वमाप्तवान्  ।
अनेकानि सहस्राणि संसिद्धिं परमां गताः  ॥ ४९.२९ ॥
क्षत्रियाणां नृपश्रेष्ठ कोटितीर्थप्रभावतः  ।
उलूकैः पातितान् यत्र कोटितीर्थे शिरांस्यथ  ॥ ४९.३० ॥
काकानां जलमध्ये तु शतशोऽथ सहस्रशः  ।
तत्क्षणाद्दिव्यदेहास्तु ते काका यानमाश्रिताः  ॥ ४९.३१ ॥
विद्याधराणां राजानो मया दृष्टाः पुरानघ  ।
वृन्दाश्च जम्बुकानां तु व्याघ्राणां च भयेन वै  ॥ ४९.३२ ॥
तथा मेघावृते काले नर्मदाजलमाविशन्  ।
यक्षलोकं तु ते प्राप्ताः सर्वकामफलोदयम्  ॥ ४९.३३ ॥
जम्बुकेश्वरमित्येवं तिर्यग्योनिविमोक्षणम्  ।
पृथिव्यां नैमिषं तीर्थमन्तरिक्षे च पुष्करम्  ॥ ४९.३४ ॥
वाराणसीप्रयागं च त्रैलोक्ये त्वमरेश्वरम्  ।
त्रयस्त्रिंशत्कोटिभिस्तु सुरासुरनमस्कृतम्  ॥ ४९.३५ ॥
तत्र स्नातश्च राजेन्द्र हयमेधफलं लभेत् ।
सिद्धा सरस्वती तत्र तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ॥ ४९.३६ ॥
यः कश्चित्कुरुते श्राद्धं पितॄणां प्रीतिवर्द्धनम्  ।
स याति परमं स्थानं पितृभिः सह मानवः  ॥ ४९.३७ ॥
लिङ्गं सारस्वतं नाम ब्रह्महत्याव्यापोहनम्  ।
आख्यानं कथयिष्यामि इतिहासं पुरातनम्  ॥ ४९.३८ ॥
स्वायम्भुवेऽन्तरे प्राप्ते आदिकल्पे कृते युगे  ।
अयोध्याधिपतिः श्रीमाञ्छक्रतुल्यपराक्रमः  ॥ ४९.३९ ॥
धुन्धुमार इति ख्यातः सत्यवादी जितेन्द्रियः  ।
यज्ञयाजी दानशीलो देवतातिथिपूजकः  ॥ ४९.४० ॥
निरवद्याः प्रजास्तस्य भयदारिद्र्यवर्जिताः  ।
सपादलक्षवर्षाणि प्रजा जीवन्ति भारत  ॥ ४९.४१ ॥
यज्ञोत्सवविवाहैश्च वेदमङ्गलनिःस्वनैः  ।
स्वयं कामदुघा धेनुः पृथिवी सस्यशालिनी  ॥ ४९.४२ ॥
चतुर्वर्षसहस्राणि प्राकृता इतरे जनाः  ।
कौशेयपट्टं वृक्षेषु बद्धं सर्वत्र भारत  ॥ ४९.४३ ॥
यज्ञहोमसहस्रैस्तु सदा दोहमयीं नृप  ।
एवं शशास पृथिवीं यथा शक्रस्त्रिविष्टपम्  ॥ ४९.४४ ॥
एकस्मिन् समये राजा प्रतीहारमुवाच ह  ।
आदेशय नृपान् सर्वान्नानादेशसमुद्भवान्  ॥ ४९.४५ ॥
प्रतीहारसमादिष्टाः समायातास्ततो नृपाः  ।
मृगयां तु स तैः सर्वैः कर्तुं विन्ध्यं जगाम ह  ॥ ४९.४६ ॥
वेदध्वनितनिर्घोषैर्द्विजानामग्निहोत्रिणाम्  ।
नादिता त्रिषु लोकेषु विख्याता सप्तकल्पगा  ॥ ४९.४७ ॥
तत्रोपशोभितं रम्यं विचित्रं वनमण्डलम्  ।
हत्वा जीवसहस्राणि क्षत्रियैः सह भारत  ॥ ४९.४८ ॥
विवेश च वनं सर्वं ततः परमदारुणम्  ।
भीमरूपं महाघोरं दुष्प्रेक्ष्यं च सुदुःसहम्  ॥ ४९.४९ ॥
मेघनादेन गर्जन्तं सुतरां लोमहर्षणम्  ।
वाराहं श्वेतवर्णं च दंष्ट्रायुगलभीषणम्  ॥ ४९.५० ॥
तं दृष्ट्वा तादृशं तत्र वाराहं नृपसत्तमः  ।
उवाच क्षत्रियान् सर्वान्न दृष्टं न मया श्रुतम्  ॥ ४९.५१ ॥
एतादृशं वराहस्य रूपं वै लोमहर्षणम्  ।
इत्युक्त्वा पाशमादाय यावद्धन्तुं समुद्यतः  ॥ ४९.५२ ॥
तावद्वायुवपुर्भूत्वा निर्यातः प्राणपीडितः  ।
विवेश जलमध्ये च कोटितीर्थे नराधिप  ॥ ४९.५३ ॥
पृष्ठतोऽनुजगामऽथ स राजा हयवाहनः  ।
प्रविष्टमात्रः पयसि वराहस्तु विशाम्पते  ॥ ४९.५४ ॥
तत्क्षणाद्दिव्यदेहस्तु कामिकं यानमास्थितः  ।
किमिदं प्राह तं राजा वाराहं देवरूपणम्  ॥ ४९.५५ ॥
हृदि विस्मयमापन्नो सत्यमेतच्च ब्रूहि मे  ।
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा वाराहो देवरूपधृक् ॥ ४९.५६ ॥
प्रहसन्नब्रवीद्वाक्यं शृणु राजन्महामते  ।
अङ्गदं नाम तु गणं विद्धि मां शङ्करस्य तु  ॥ ४९.५७ ॥
गणैश्च देवमुख्यैश्च उमया च महेश्वरः  ।
क्रीडन्नास्ते कदाचित्तु तस्याग्रे नृपसत्तम  ॥ ४९.५८ ॥
तत्र गीतं मया गीतं रम्यं दण्डकलक्षणम्  ।
दृष्ट्वोर्वशीं तथा रम्भामभूवं काममोहितः  ॥ ४९.५९ ॥
व्याहरं छूकरीं वाणीं विस्वरो विकृताननः  ।
विह्वलेन मया तत्र ह्यप्सरोभिस्तु क्रीडितम्  ॥ ४९.६० ॥
तादृशं मां तुदृष्ट्वावैकामक्रीडावशगतम्  ।
शशाप नन्दी कोपात्मा शुकरोऽमेध्यभुग्भव  ॥ ४९.६१ ॥
दशवर्षसहस्राणि भ्रमिष्यसि महीतले  ।
ब्रह्मापि नैव शक्नोति शिवस्य तु प्रकीर्तितम्  ॥ ४९.६२ ॥
त्वं तु गामटमानोऽपि किङ्करस्यापि किङ्करः  ।
कुपितं नन्दिनं ज्ञात्वा भयभीतान्तरात्मना  ॥ ४९.६३ ॥
प्रसादितो मया नन्दी शापान्तं वरमादिशत् ।
दर्शनाद्धुन्धुमारस्यकोटितीर्थप्रभावतः  ॥ ४९.६४ ॥
त्यक्त्वा तु शूकरीं योनिं पुनः प्रत्यागमिष्यसि  ।
एतत्ते कथितं राजन्वाराहीं योनिमाश्रितः  ॥ ४९.६५ ॥
यथा हि किल्विषात्मुक्तस्तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ।
ओंकारदर्शनाद्राजन् रेवातोयपरिष्कृतः  ॥ ४९.६६ ॥
प्राप्तो गन्धर्वयोनिं तु दर्शनात्तव सुव्रत  ।
विषादं त्यज राजेन्द्र गहना कर्मणां गतिः  ॥ ४९.६७ ॥
धर्मे बुद्धिं समाधाय सर्वभूतहितो भव  ।
जन्मतो मरणं राजन्मरणाज्जन्मसम्भवः  ॥ ४९.६८ ॥
ज्ञात्वा शुभाशुभं कर्म त्वमात्मानं समुद्धर  ।
स्वयमेवार्जितं कर्म स्वयमेवोपभुज्यते  ॥ ४९.६९ ॥
स्वयं कर्ता च भोक्ता च शुभस्याप्यशुभस्य च  ।
स्वस्ति वोऽस्ति गमिष्यामि एवमुक्त्वा जगाम ह  ॥ ४९.७० ॥
ध्रियमाणातपत्रस्तु वीज्यमानोऽप्सरोगणैः  ।
शिवध्यानपरो भूत्वा कैलासे न्यवसत्सुखम्  ॥ ४९.७१ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे वाराहस्वर्गारोहणं नामैकोनपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ॥


अध्याय ५०

मार्कण्डेय उवाच - 
स तस्मिन्नृपति श्रेष्ठस्तृषितः श्रान्तवाहनः  ।
हयं मुमोच राजा वै सर्वोपस्करमेव च  ॥ ५०.१ ॥
स्मरनूर्ध्वगतिं तावदुपविष्टः शिलातले  ।
रेणुध्वस्तस्ततोऽश्वो वै प्रविष्टः सप्तकल्पगाम्  ॥ ५०.२ ॥
पानस्नानादिकं कृत्वा ह्यन्तरिक्षस्थितो हयः  ।
ब्रह्मतेजः स्थितो भूत्वा ब्रह्मयानं समाश्रयत् ॥ ५०.३ ॥
अत्यद्भुतं तु तं दृष्ट्वा परं विस्मयमागत  ।
उवाच वचनं राजा तुरङ्गं तं द्विजर्षभम्  ॥ ५०.४ ॥
किमेतत्कारणं ब्रह्मञ्च्छंस मेऽद्ययथोचितम्  ।
उवाच तद्वचः श्रुत्वा हयरूपो द्विजोत्तमः  ॥ ५०.५ ॥
ब्रह्मर्षिर्गालवश्चाहं कुरुक्षेत्रे पुरा स्थितः  ।
अश्वप्रतिग्रहाद्दग्धस्त्वश्वयोनिं समाश्रित  ॥ ५०.६ ॥
दावाग्निना च यद्दग्धमुदकात्तत्प्ररोहति  ।
दुष्टप्रतिग्रहाद्दग्धो न प्ररोहेत्कदाचन  ॥ ५०.७ ॥
द्रुमसेनः पुरा चासीद्राजा परमधार्मिक  ।
अयोध्याधिपतिश्चासौ चक्रवर्ती महाबलः  ॥ ५०.८ ॥
राहुसूर्यसमायोगे कुरुक्षेत्रं जगाम ह  ।
गजानश्वान् समादाय हिरण्यं गास्तथैव च  ॥ ५०.९ ॥
माणिक्यवज्रवैदूर्यवासांसि विविधानि च  ।
ब्राह्मणार्थे नृपश्रेष्ठ मुदा परमया युतः  ॥ ५०.१० ॥
गृहाणि साप्तभौमानि धूपितानि तु काञ्चनैः  ।
सर्वकामसमृद्धानि ब्राह्मणेभ्यो यथाविधि  ॥ ५०.११ ॥
दत्त्वा स याचयामास सक्तुप्रस्थव्रते स्थितम्  ।
राजोत्तमकुलं विप्रमुञ्छवृत्तिं समाश्रितम्  ॥ ५०.१२ ॥
श्राद्धकालः पितॄणां मे भोजनं क्रियतामिति  ।

ऋषिरुवाच - 
राज्ञो हि दर्शनं घोरं मेधामथनमक्षमम्  ॥ ५०.१३ ॥
दृष्ट्वा चैव महीपालमादित्यं चावलोकयेत् ।
द्विजात्परतरो नास्ति प्रतिग्रहपराङ्मुखात् ॥ ५०.१४ ॥
असत्प्रतिग्रहं गृह्णन्नरकं याति वै ध्रुवम्  ।
भार्याप्रतिग्रहग्राही याचस्वाऽन्यं द्विजोत्तमम्  ॥ ५०.१५ ॥
ऋषे राजा वचः श्रुत्वा प्रतीहारं तथाब्रवीत् ।
घोषणा क्रियतां शीघ्रं स्थानेश्वरनिवासिनाम्  ॥ ५०.१६ ॥
प्रतिग्रहाय यः कश्चित्स चायातु इह सत्वरम्  ।
कृते तु घोषणे कश्चित्नासीत्नृपप्रतिग्रही  ॥ ५०.१७ ॥
ततस्तु कुपितो राजा स्थानं तच्च निनिन्द च  ।
अब्रह्मण्यमिदं स्थानं न वेदो न च याजनम्  ॥ ५०.१८ ॥
जुगुप्सित्वा तु तान् सर्वांस्तूष्णीं चैव बभूव ह  ।
तस्य वाक्यं तु तच्छ्रुत्वा राजानं चेदमब्रुवम्  ॥ ५०.१९ ॥
गालवोऽहं द्विजश्रेष्ठश्चतुर्वेदी महातपाः  ।
यज्ञयाजी तपस्वी च सर्वभूतहिते रतः  ॥ ५०.२० ॥
अनुग्रहमिमं विद्धि उद्धरिष्ये भवार्णवात् ।

राजोवाच - 
ददामि ते न सन्देहः त्वमेको मुनिसत्तमः  ॥ ५०.२१ ॥
मुद्गलाद्यैर्द्विजैः सर्वैर्वार्यमाणोऽपि चानघ  ।
गृहीतोऽश्वरथस्तत्र मयाभरणभूषितः  ॥ ५०.२२ ॥
ततः स मां नमस्कृत्य द्रुमसेनो ययौ नृप  ।
मयापि चाग्निहोत्रादिकर्म त्यक्त्वा यथासुखम्  ॥ ५०.२३ ॥
नानाविधानि दिव्यानि स्त्रीभिः सार्द्धं सुखानि तु  ।
क्रीडतोऽपि तदर्थं वै यावत्मे च क्षयं गतम्  ॥ ५०.२४ ॥
एवमुक्त्वा ययौ विप्रो ब्रह्मलोकं सनातनम्  ।
एकाकी च ततो राजा चिन्तयामास भारत  ॥ ५०.२५ ॥
एकाकी यदि यास्यामि गताश्वश्चरणेन तु  ।
राजानो मां हसिष्यन्ति वचनैः स्वैः परस्परम्  ॥ ५०.२६ ॥
दस्युभिर्निहतश्चास्य हय इत्येवमादिभिः  ।
अश्वोपस्करमादाय शिरसा च कथं मया  ॥ ५०.२७ ॥
प्रवेष्टव्यं पुरं चैतत्महालज्जाकरं मम  ।
अद्य यावत्मया तावद्ब्राह्मणारोहणं कृतम्  ॥ ५०.२८ ॥
पापस्यास्य विशुद्ध्यर्थं प्रवेक्ष्यामि हुताशनम्  ।
एवं विचिन्तयाभास राजा तत्रैव सत्वरम्  ॥ ५०.२९ ॥
दक्षिणां दिशमाश्रित्य शुष्ककाष्ठानि चाहरत् ।
ततः प्रज्वाल्य काष्ठानि कृत्वा च त्रिःप्रदक्षिणम्  ॥ ५०.३० ॥
नमस्कृत्य हुताशं च विवेश स्वगृहं यथा  ।
निर्जित्य तेजसा तेजः पावकस्य तदा नृपः  ॥ ५०.३१ ॥
चतुर्भुजा त्रिनेत्रा तु मुक्ताभरणभूषिता  ।
तं गृहीत्वा करेणैव इदं वचनमब्रवीत् ॥ ५०.३२ ॥
अप्राप्तं मरणं राजन् कालो विहितस्तव  ।
अकस्मात्साहसं देव युक्तं न प्रतिभाति मे  ॥ ५०.३३ ॥
कालप्राप्तं पुमांसं तु न रक्षेदीश्वरः स्वयम्  ।

राजोवाच - 
काऽसि त्वं च वरारोहे ह्युमा गङ्गाऽथवा रमा  ॥ ५०.३४ ॥
कथयस्व महाभागे मम त्वं भक्तिदायिनी  ।

स्त्र्युवाच - 
नाहं गङ्गा न वाणी वा कपिलां विद्धि मां नृप  ॥ ५०.३५ ॥
एनां रुद्राद्विनिष्क्रान्तां नर्मदातलवाहिनीम्  ।
वसुदानस्य यज्ञे तु रेवाकपिलसङ्गमः  ॥ ५०.३६ ॥
उमा कात्यायनी गङ्गा यमुना गौतमी तथा  ।
सरस्वती तथा शिप्रा वरणा च शुभापगा  ॥ ५०.३७ ॥
शतद्रूश्चन्द्रभागा च सिन्धू रेवामला तथा  ।
वितस्ता चर्मणा देवी सोमावभृथमध्यतः  ॥ ५०.३८ ॥
ब्रह्मविष्णुमहेशानां स्नानार्थं हृतवारिभिः  ।
तिलोदकैर्मुनीनां तु प्रणीतः कलशोदकैः  ॥ ५०.३९ ॥
तथा सोमरसैश्चैव घृतखण्डादिमिश्रितैः  ।
बभूवातिप्रवाहो वै इज्याजन्यो महान् पुरा  ॥ ५०.४० ॥
एतद्भूतं महत्पुण्यमुदयाचलमाश्रितम्  ।
रुद्रावर्तपदं चात्र विद्यते नृपसत्तम  ॥ ५०.४१ ॥
एवमुक्तो ययौ राजा देवी चान्तरधीयत  ।
हृष्टस्तुष्टश्चक्रवर्ती मार्कण्डेयाश्रमं ययौ  ॥ ५०.४२ ॥
गत्वा प्रणम्य तमृषिमुपविष्टस्तथाग्रतः  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
कुशलं ते नृपश्रेष्ठ धर्माचारविदां वर  ॥ ५०.४३ ॥
सन्त्यज्य च कथं सैन्यमेकाकी त्वमिहागतः  ।

राजोवाच - 
अद्य मे सफलं जन्म त्वत्पादाम्बुजदर्शनात् ॥ ५०.४४ ॥
धुन्धुमारस्तथा राजा कथयामास पूर्वकम्  ।
मार्कण्डेयस्ततः श्रुत्वा वृत्तान्तं पृथिवीपतेः  ॥ ५०.४५ ॥
रेवाकपिलयोर्योगे स्नात्वा स्तोत्रं चकार ह  ।
तत्र स्नाता दिवं यान्ति रेवाकपिलसङ्गमे  ॥ ५०.४६ ॥
उमा कात्यायनी गङ्गा यमुना गौतमी तथा  ।
सरस्वती तथा शिप्रा वरणा च शुभापगा  ॥ ५०.४७ ॥
शतद्रूश्चन्द्रभागा च सिन्धू रेवामला तथा  ।
वितस्ता चर्मणादेवी बाहुदा वारुणी तथा  ॥ ५०.४८ ॥
सरयूर्गण्डकी चैव घर्घरा बदरी तथा  ।
गोमती वेणुकी चैव पारा वेत्रवती शुभा  ॥ ५०.४९ ॥
विपाशा च तथा वाहा शङ्खिनी च पयोष्णिका  ।
गोदावरी च कावेरी भीमा कृष्णा तथा शुभा  ॥ ५०.५० ॥
सुभद्रा च तथा भद्रा करतोयाथ मालिनी  ।
एताः सर्वास्त्वमेवासि सर्वगे त्वां नमाम्यहम्  ॥ ५०.५१ ॥
लोकत्रयं त्वया व्याप्तमपां रूपेण सुव्रते  ।
प्रसीद त्वं महाभागे लोकत्रितयपावनी  ॥ ५०.५२ ॥
श्रुत्वा स्तोत्रमिदं देवी मार्कण्डेयात्तपोधनात् ।
पुष्पकं यानमारुह्य सर्वाभरणभूषिता  ॥ ५०.५३ ॥
चतुर्भुजा त्रिनेत्रा च चन्द्रबिम्बनिभानना  ।
उवाच वचनं देवी मार्कण्डेयं महामुनिम्  ॥ ५०.५४ ॥
स्तोत्रेणानेन तुष्टाहं वरं वृणु यथेप्सितम्  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
परितुष्टासि देवेशि वरं दातुं त्वमिच्छसि  ॥ ५०.५५ ॥
कलुषं हर कल्याणि लोकानां हरसंभवे  ।
स्नानं कृत्वा स्तुवन् तोये लोकानापुः शिवाज्ञया  ॥ ५०.५६ ॥
वरं ददस्व देवि त्वं धुन्धुमाराय सांप्रतम्  ।
राज्यं कृत्वा दिवं यातु सान्तःपुरपरिच्छदः  ॥ ५०.५७ ॥
यं यं चिन्तयते कामं तं तं प्राप्नोति सुव्रते  ।
एवं भवतु विप्रेन्द्र मत्तो यद्वाञ्छितं त्वया  ॥ ५०.५८ ॥
एवमुक्त्वा ययौ देवी कपिला लोकपावनी  ।
मार्कण्डेयं मुनिं राजा मुनिभिः परिवारितम्  ॥ ५०.५९ ॥
प्रणिपत्य यथा न्यायं गतश्च स्वपुरं तदा  ।
ततः कालेन महताराजा धर्मपरायणः  ॥ ५०.६० ॥
राज्यं कृत्वा क्रतूनिष्ट्वा धुन्धुमारो दिवं गतः  ।
एतत्ते कथितं सर्वं मया दृष्टं पुरानघ  ॥ ५०.६१ ॥
श्रवणात्कीर्तनादस्य मुच्यते भवबन्धनात् ॥ ५०.६२ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे कपिलामाहात्म्ये धुन्धुमारस्वर्गारोहणं नाम पञ्चाशत्तमोऽध्यायः ॥


अध्याय ५१

युधिष्ठिर उवाच - 
द्वीपसंख्या भुवो मानं सागराणां च कीर्तनम्  ।
पाताललोकसंख्यानं सर्वतो विदितं कुरु  ॥ ५१.१ ॥
नरकं स्वर्गमानं च यत्किंचिदन्यदीदृशम्  ।
उक्तानुक्तं यत्किंचित्कर्माकर्मशुभावहम्  ॥ ५१.२ ॥
एतत्सर्वं समासेन स्कन्दपृष्टेन शम्भुना  ।
कथितं तु पुराणं वै यथावृत्तं पुरातनम्  ॥ ५१.३ ॥
भविष्यभूततत्त्वज्ञस्त्रिकालज्ञस्त्रिवेदवित् ।
त्वमेव वेत्सि सर्वं च प्रसादाद्वक्तुमर्हसि  ॥ ५१.४ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
शृणु राजन्महाभाग कथ्यमानं निबोध मे  ।
अनेकानि सहस्राणि मया दृष्टानि भारत  ॥ ५१.५ ॥
युगे युगे क्षत्रियाणां दानयज्ञक्रियाणि च  ।
नान्यस्तु त्वादृशो राजा दृष्टस्तेषां तु मध्यतः  ॥ ५१.६ ॥
एतत्सर्वं समासेन स्कन्दपृष्टेन शम्भुना  ।
कथितं तु पुराणं वै सर्वं ते कथयाम्यहम्  ॥ ५१.७ ॥
चन्द्रद्वीपः प्रभासे तु ताम्रपर्णिर्गभस्तिमान्  ।
नागद्वीपश्च सौम्यश्च गन्धर्वो वरुणस्तथा  ॥ ५१.८ ॥
नवमः कुमारिकाख्यस्तु इति द्वीपाः प्रकीर्तिताः  ।
नवखण्डवती चैषा कथिता ते समासतः  ॥ ५१.९ ॥
खण्डेष्वेतेषु सर्वेषु प्रवाहो नार्मदः स्मृतः  ।
जम्बूशाककुशक्रौञ्चशाल्मल्यश्च युधिष्ठिर  ॥ ५१.१० ॥
प्लक्षश्च पुष्करश्चैव सप्तद्वीपाः प्रकीर्तिताः  ।
क्षारं क्षीरं दधि सर्पिस्तथैवेक्षुरसोऽपि च  ॥ ५१.११ ॥
सुरोदो मधुरोदश्च समुद्राः सप्तकीर्तिताः  ।
भूर्लोकश्च भुवर्लोकः स्वर्लोकश्च महस्तथा  ॥ ५१.१२ ॥
जनलोकस्तपोलोकः सत्यलोकस्तथा परः  ।
भूर्लोकादित्ययोर्विद्धि त्वन्तरालं युधिष्ठिर  ॥ ५१.१३ ॥
योजनानां चतुर्लक्ष पातालं यत्प्रमाणतः  ।
रुद्राश्च वसवश्चाष्टौ निवसन्त्यत्र भारत  ॥ ५१.१४ ॥
कथिताश्च मया लोकाः पातालानि निबोध मे  ।
अतलं वितलं चैव शर्करं च गभस्तिकम्  ॥ ५१.१५ ॥
महातलं च सुतलं रसातलमतः परम्  ।
सौवर्णमष्टमं विद्धि सर्वकामसमन्वितम्  ॥ ५१.१६ ॥
वह्नेर्दाहो ह्यपां शैत्यं मरुतां वहनं तथा  ।
काठिन्यं च तथा धात्र्या गगने शुषिरं तथा  ॥ ५१.१७ ॥
स्वभाव एव भूतानां स्वस्वभावानुसारतः  ।
प्रकृतिं यान्ति भूतानि नात्र कार्या विचारणा  ॥ ५१.१८ ॥
लक्षाणि चतुरशीतिर्योनीनां पापकर्मणाम्  ।
नरकेषु च घोरेषु दारुणा यमयातनाः  ॥ ५१.१९ ॥
निरुद्धाः प्राणिनः सर्वे नीतास्तु यमकिङ्करैः  ।
यातना विविधा रौद्रास्तत्रस्थैरनुभूयते  ॥ ५१.२० ॥
स्वकर्मफलयोगेन प्राप्नुवन्ति शुभाशूभम्  ।
एतदर्थं तपो होमं दानं ध्यानं च पावनम्  ॥ ५१.२१ ॥
कारुण्यं सर्वभूतेषु नर्मदाश्रयणं तथा  ।
रेवायाः स्तवनं पूजा सूर्यस्य प्रभवो यथा  ॥ ५१.२२ ॥
आख्यानं कथयिष्यामि यथावृत्तं पुरातनम्  ।
मुचुकुन्दस्य संवादो दानवेन्द्रस्य भारत  ॥ ५१.२३ ॥
कुवलयाश्वोऽथ राजर्षिश्चक्रवर्ती महायशाः  ।
आसीत्कृतयुगे राजनन्तरे चाक्षुषे किल  ॥ ५१.२४ ॥
शक्रादष्टगुणं राज्यं राज्ञश्चामिततेजसः  ।
अनेकानि सहस्राणि दानानि विविधानि च  ॥ ५१.२५ ॥
दत्तानि तेन राज्ञा वै सर्वतीर्थेष्वनुत्तमम्  ।
इष्टाश्च क्रतवश्चापि वर्जयित्वा तु कल्पगाम्  ॥ ५१.२६ ॥
दानवो मुचुकुन्दश्च सर्वधर्मपरायणः  ।
ब्रह्मण्यः शिवभक्तश्च विष्णुभक्तो जितेन्द्रियः  ॥ ५१.२७ ॥
राहुसोमसमायोगे वैदूर्ये सिद्धपर्वते  ।
ओंकारनाथसहिता यत्रास्ते कल्पगा सरित् ॥ ५१.२८ ॥
अन्यानि यानि लिङ्गानि लोके चैव चराचरे  ।
कल्पान्ते तानि लीयन्त ओंकारे वै न संशयः  ॥ ५१.२९ ॥
शिवेन कथितं ह्येतद्विष्णोश्चैव शतक्रतोः  ।
पार्वत्याः षण्मुखस्यापि पुराणे स्कन्दकीर्तिते  ॥ ५१.३० ॥
आगतः कल्पगां देवीं कोटितीर्थे नराधिपः  ।
नर्मदाकपिलायोगे सर्वसम्भारसंवृतः  ॥ ५१.३१ ॥
लक्षमेकं तु दोग्ध्रीणां समादाय गवां नृप  ।
अयुतं च हयानां च सहस्रं दन्तिनां तथा  ॥ ५१.३२ ॥
कामिकानां तु यानानां सहस्रं हेममालिनाम्  ।
धनं धान्य च वासांसि रत्नानि विविधानि च  ॥ ५१.३३ ॥
स्नानं कृत्वा यथान्यायं ब्राह्मणेभ्यो ददौ तदा  ।
मूर्तौ तु दक्षिणां चापि ओंकारस्य नराधिप  ॥ ५१.३४ ॥
यो यं कामयते कामं तं तस्मै स प्रयच्छति  ।
राजा कुवलयाश्वस्तु धर्मकर्मपरायणः  ॥ ५१.३५ ॥
राहुसूर्यसमायोगे कुरुक्षेत्रं ययौ किल  ।
सान्तःपुरपरीवारो ह्ययोध्याधिपतिः स्वयम्  ॥ ५१.३६ ॥
राजपुत्रसहस्रैस्तु वृतः स्नानेप्सया किल  ।
लक्षमेकं हयानान् च दन्तिनामयुतं तथा  ॥ ५१.३७ ॥
हेममाणिक्यरत्नानि वासांसि विविधानि च  ।
श्रद्धया परया युक्तो ब्राह्मणेभ्यो ददौ नृप  ॥ ५१.३८ ॥
शेषं निर्वापितं क्षेत्रे स्थाने वायनपूर्वकम्  ।
कालान्तरे ततः प्राप्ते कुरुक्षेत्रप्रभावतः  ॥ ५१.३९ ॥
नानायानसहस्रैस्तु सान्तः पुरपरिग्रहः  ।
ध्रियमाणा तपत्रस्तु वीज्यमानोऽप्सरोगणैः  ॥ ५१.४० ॥
शङ्खवादित्रघोषेण नानाभरणभूषितः  ।
विचचार च तत्रस्थो विद्याधर इवापरः  ॥ ५१.४१ ॥
मुचुकुन्दोऽपि दैत्येन्द्रः सर्वकामसमन्वितः  ।
कामिकैश्च महायानैर्हेमरत्नविभूषणैः  ॥ ५१.४२ ॥
श्रुत्वा वाद्यसहस्राणि धर्मराजो विशाम्पते  ।
जगाम विस्मयं घोरं किमेतदिति चाब्रवीत् ॥ ५१.४३ ॥
ततः कुवलयाश्वोऽपि तस्मिनहनि तत्पुरम्  ।
उभौ निवेदितौ दूतैर्धर्मराजस्य धीमतः  ॥ ५१.४४ ॥
कुवलयाश्वोऽथ राजर्षिर्मुचुकुन्दो महाबलः  ।
लोकान्तरमुभावेतौ विमानस्थौ समागतौ  ॥ ५१.४५ ॥
तावदुत्पतितं यानं मुचुकुन्दस्य चोपरि  ।
योजनानां सहस्रेण ह्युपर्युपरि संस्थितम्  ॥ ५१.४६ ॥
अयोध्याधिपतेर्यानमधोभागे व्यवस्थितम्  ।
पप्रच्छ धर्मराजोऽपि चित्रगुप्तं तु लेखकम्  ॥ ५१.४७ ॥
किं तु यानं समासाद्य अर्घपाद्येन पूजये  ।
सप्तर्षीनृषिमुख्यांश्च धर्माधर्मविचारकान्  ॥ ५१.४८ ॥
चित्रगुप्तोऽब्रवीद्वाक्यं तथा सप्तर्षयोऽब्रुवन्  ।
मुचुकुन्दं समासाद्य त्वर्घपाद्येन पूजय  ॥ ५१.४९ ॥
दानेन कापिलेनेज्यो दानवेन्द्रो न चापरः  ।
अधः कुवलयाश्वश्च मुचुकुन्दस्तथोपरि  ॥ ५१.५० ॥
एवमुक्तो धर्मराजो दानवेन्द्रमुपाश्रयत् ।
श्वेतवस्त्रपरीधानो ज्वलत्कुण्डलभूषणः  ॥ ५१.५१ ॥
अञ्जलिं च ततो बद्ध्वा यानस्याग्रे व्यवस्थितः  ।
कुशलं तेऽद्य दैत्येन्द्र सर्वधर्मभृतां वर  ॥ ५१.५२ ॥
निर्जितास्ते त्रयो लोका दानेनाऽनेन सुव्रत  ।
ओंकारदक्षिणस्यान्ते मूर्तौ कापिलसङ्गमे  ॥ ५१.५३ ॥
सप्तकल्पवहातीरे दानसंख्या न विद्यते  ।

मुचुकुन्द उवाच - 
धर्माधर्मे त्वमेवाद्य स्वर्गद्वारार्गलो यतः  ॥ ५१.५४ ॥
एवमुक्तो यमस्तत्र दैत्येन्द्रेण महात्मना  ।
पन्थानं दर्शयामास दैत्येन्द्रस्य युधिष्ठिर  ॥ ५१.५५ ॥
ततस्तु प्रेषितस्तेन मुचुकुन्दो जगाम ह  ।
मुदा परमया युक्त उमामाहेश्वरं पुरम्  ॥ ५१.५६ ॥
संस्मारयित्वा विधिवद्दैत्येन्द्रं धर्मराट्ततः  ।
आसाद्य कुवलयाश्वं धर्मराजोऽब्रवीदिदम्  ॥ ५१.५७ ॥
स्वागतं ते महाराज कुशलं तव सर्वदा  ।

कुवलयाश्व उवाच - 
परस्परविरोधत्वं देवदानवयोः सदा  ॥ ५१.५८ ॥
मां त्यक्त्वा दानवेन्द्रस्तु पाद्यार्घेण त्वयार्चितः  ।
विपरीतं च तत्सर्वं धर्मराज कृतं कथम्  ॥ ५१.५९ ॥

यम उवाच - 
विषादं त्यज राजेन्द्र गहना कर्मणां गतिः  ।
नाहं दाता च हर्ता च शुभाशुभफलस्य वै  ॥ ५१.६० ॥
कर्मसाक्षी च सर्वेषां देवासुरनृणां नृप  ।
सरस्वत्यां कुरुक्षेत्रे दानं दत्तं त्वयानघ  ॥ ५१.६१ ॥
द्वापरान्ते तु दानं वै रेवादानं समं नहि  ।
शिवेन कथितं चासीद्ब्रह्मविष्णुमरुद्गाणान्  ॥ ५१.६२ ॥
कलां नार्हन्ति तीर्थानि सार्द्धं कल्पगया क्वचित् ।
अनृतं न मया चोक्तं पुराणं श्रुतिसम्मतम्  ॥ ५१.६३ ॥
एतस्मिनन्तरे राजन् द्वयोः संवदतोस्तयोः  ।
उक्तः कुवलयाश्वस्तु तदाकाशगिरा स्वयम्  ॥ ५१.६४ ॥
धर्मश्चेत्थं महाराज मा कृथास्त्वं कथंचन  ।
कल्पगा तोयसंस्पृष्टो दैत्यः शिवमवाप्तवान्  ॥ ५१.६५ ॥
स राजा विस्मयापन्नः पुनर्व्यावृत्य चागतः  ।
नर्मदां स्नातुकामोऽपि कपिलासङ्गमं प्रति  ॥ ५१.६६ ॥
तत्र प्लुतस्ततो राजा शिवलोकं जगाम ह  ॥ ५१.६७ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे मुचुकुन्दकुवलयाश्वस्वर्गारोहणं नामैकपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ॥


अध्याय ५२

युधिष्ठिर उवाच - 
के व्रजन्ति यमं विप्र कीदृशा नरकास्तु ते  ।
एतन्मे सर्वमाख्याहि देवलोकं व्रजन्ति के  ॥ ५२.१ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
यान्ति पुष्पकयानेन पुष्परागप्रदायिनः  ।
देवायतनकर्तारः शिवलोकं व्रजन्ति ते  ॥ ५२.२ ॥
अनाथमण्डपानां तु ते क्रीडन्ति गृहोत्तमैः  ।
देवाग्निगुरुविप्राणां मातापित्रोश्च पूजकाः  ॥ ५२.३ ॥
पूज्यमाना नरा यान्ति कामिकैश्च यथा सुखम्  ।
द्योतयन्तो दिशः सर्वा यान्ति दीपप्रदानतः  ॥ ५२.४ ॥
प्रतिश्रयप्रदानेन सुखं यान्ति यमालयम्  ।
सर्वकामसमृद्धेन तथा गच्छति तोयदः  ॥ ५२.५ ॥
अन्नं पानं प्रयच्छन्ति सुखं यान्ति निराकुलाः  ।
दीपमालां हि यच्छन्ति गुरुशुश्रूषणे रताः  ॥ ५२.६ ॥
पादाभ्यङ्गं च यः कुर्यात्सोऽश्वपृष्ठेन गच्छति  ।
हेमरत्नप्रदानेन यान्ति रत्नविभूषिताः  ॥ ५२.७ ॥
सर्वकामसमृद्धात्मा भूमिदानेन गच्छति  ।
अन्नपानप्रदानेन पिबन् खादंश्च गच्छति  ॥ ५२.८ ॥
इत्येवमादिभिर्दानैः सुखं यान्ति शिवालयम्  ।
स्वर्गे च विपुलान् भोगान् प्राप्नोत्यन्नप्रदानतः  ॥ ५२.९ ॥
सर्वेषामेव दानानामन्नदानपरं विदुः  ।
सर्वप्रीतिकरं पुण्यं बलपुष्टिविवर्द्धनम्  ॥ ५२.१० ॥
नान्नदानसमं दानं त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्  ।
अन्नादानसमं दानं त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्  ।
अन्नाद्भवन्ति भूतानि म्रियन्ते तदभावतः  ॥ ५२.११ ॥
रक्तं मांसं मज्जशुक्रे क्रमादन्नात्प्रवर्तते  ।
शुक्राद्भवन्ति भूतानि तस्मादन्नमयं जगत् ॥ ५२.१२ ॥
हेमरत्नाश्वनागेन्द्रनारीस्रक्चन्दनादिभिः  ।
नास्त्याहारसमं सौख्यं नास्ति क्रोधसमो रिपुः  ॥ ५२.१३ ॥
अत एव महापुण्यमन्नदानं च भारत  ।
अन्नदः प्राणदः प्रोक्तस्तस्मादन्नप्रदो भवेत् ॥ ५२.१४ ॥
तस्मादन्नप्रदानेन दत्तान्यन्यानि सर्वशः  ।
त्रैलोक्ये यानि दानानि भोगस्त्रीवाहनानि च  ॥ ५२.१५ ॥
अन्नपानादि यत्किंचिदैश्वर्यं च युधिष्ठिर  ।
अन्नदानस्य तत्सर्वमिहामुत्र फलं स्मृतम्  ॥ ५२.१६ ॥
यस्मादन्नेन पुष्टाङ्गः कुरुते धर्मसंचयम्  ।
पवित्रममृतं दिव्यं शुद्धं सत्त्वं रसायनम्  ॥ ५२.१७ ॥
अन्नपानाश्वगोवत्सशय्याछत्राण्युपानहौ  ।
प्रेतलोकप्रशस्तानि दानान्यष्टौ युधिष्ठिर  ॥ ५२.१८ ॥
एवं दानविशेषेण धर्मराजपुरे नराः  ।
सुखेनैव तु गच्छन्ति तस्माद्धर्मं समाचरेत् ॥ ५२.१९ ॥
अन्नदानं महाराज जलं चैव तु पुष्कलम्  ।
पितृभ्यः प्रयतो दद्यात्तीर्थे चैवामरेश्वरे  ॥ ५२.२० ॥
तीर्थानि पुण्यक्षेत्राणि यानि वै कीर्तितानि च  ।
काममोक्षप्रदानीह सर्वसिद्धिकराणि च  ॥ ५२.२१ ॥
सर्वेषामेव तेषां तु माता वै परिकीर्तिता  ।
नर्मदा सरिता श्रेष्ठा सप्तकल्पवहा शुभा  ॥ ५२.२२ ॥
तपसो यज्ञदानानां संख्या तीर्थेषु विद्यते  ।
नर्मदायां न संख्यास्ति तेषामित्याह शङ्करः  ॥ ५२.२३ ॥
यथा शिवस्तथा रेवा पूजनीया प्रयत्नतः  ।
एषु ये तु कुकर्माणः पापा दानविवार्जिताः  ॥ ५२.२४ ॥
पथा घोरेण ते यान्ति दक्षिणेन यमालयम्  ।
षडशीतिसहस्राणि योजनानां समन्ततः  ॥ ५२.२५ ॥
पुरं ज्ञेयं महारौद्रं नानारूपैरधिष्ठितम्  ।
समीपस्थमिवाभाति नराणां क्रूरकर्मणाम्  ॥ ५२.२६ ॥
पापिनामपि दूरस्थं पथा रौद्रेण यान्ति ते  ।
तीव्रकण्टकयुक्तेन शर्कराभूषितेन च  ॥ ५२.२७ ॥
क्षुरधारावृतैस्तीक्ष्णैः पाषाणैर्निर्मितेन च  ।
केचित्त्वनेन महता दारुदारैश्च घातकैः  ॥ ५२.२८ ॥
लोहसूचीभिरुग्राभिर्ग्रस्तेन च क्वचित्क्वचित् ।
लताप्रतानविषमैः पर्वतैर्वृक्षसंकुलैः  ॥ ५२.२९ ॥
सुतप्ताङ्गारयुक्तेन यान्ति मार्गेण दुःखिताः  ।
क्वचिद्विषमगर्ताभिस्तप्तलोष्टेष्टकैरपि  ॥ ५२.३० ॥
सुतप्तबालुकाभिश्च तथा तीक्ष्णैश्च शङ्कुभिः  ।
अनेकभग्नशाखाभिरावृतेन क्वचित्क्वचित् ॥ ५२.३१ ॥
कष्टेन तमसा केचिद्गच्छन्ति हि यमालयम्  ।
मार्गस्थाङ्गारकैस्तप्तैर्ग्रस्ता दावाग्निभिस्तथा  ॥ ५२.३२ ॥
क्वचित्तप्तशिलाभिश्च पङ्केन कटिमानतः  ।
क्वचिद्दुष्टाम्बुना व्याप्तं दुष्करीषाग्निना क्वचित् ॥ ५२.३३ ॥
क्वचिद्गृध्रैर्बकैर्व्याघ्रैर्दुष्टैः कीटैः सुदारुणैः  ।
क्वचिन्महाकुलीराद्यैः क्वचित्त्वजगरैः पुनः  ॥ ५२.३४ ॥
मक्षिकाभिश्च रौद्राभिः क्वचित्सर्पैर्विषोल्वणैः  ।
मत्तमातङ्गयूथैश्च समन्ताच्च प्रमाथिभिः  ॥ ५२.३५ ॥
पन्थानमुल्लिखद्भिश्च तीक्ष्णशृङ्गैर्महाबलैः  ।
सिंहैर्विषाणमहिषैर्रौद्रैर्मत्तैश्च श्वापदैः  ॥ ५२.३६ ॥
डाकिनीभिश्च रौद्राभिर्विकरालैश्च राक्षसैः  ।
व्याधिभिश्च महाघोरैः पावकैश्च दुरासदैः  ॥ ५२.३७ ॥
महानलविमिश्रेण महाचण्डेन वायुना  ।
महापाषाणवर्षेण भिद्यमाना निराश्रयाः  ॥ ५२.३८ ॥
क्वचित्क्वचित्प्रतप्तेन दीप्यमाना व्रजन्ति हि  ।
महता व बाणवर्षेण भिद्यमानाः समन्ततः  ॥ ५२.३९ ॥
पतद्भिर्वज्रसङ्घातैरुल्कापातैश्च दारुणैः  ।
प्रदीप्ताङ्गारवर्षेण हन्यमाना व्रजन्ति हि  ॥ ५२.४० ॥
महाघोररवैर्घोरैर्वित्रस्यन्तो मुहुर्मुहुः  ।
निशितायुधवर्षेण पूर्यमाणाश्च सर्वशः  ॥ ५२.४१ ॥
महाक्षराम्बुधाराभिः सिच्यमाना मुहुर्मुहुः  ।
महाशीतेन रौद्रेण क्षुरधारादिभिस्तथा  ॥ ५२.४२ ॥
अन्यैर्बहुविधाकारैः शतशोऽथ सहस्रशः  ।
इत्थं च तप्तरौद्रेण मार्गेण विषमेण च  ॥ ५२.४३ ॥
अविश्रान्तेन महता ह्यविदूरेण भारत  ।
अविदूरेण कष्टेन सर्वदुःखाश्रयेण च  ॥ ५२.४४ ॥
नीयन्ते देहिनः सर्वे मूढाः पापपरायणाः  ।
यमदूतैर्महाघोरैर्यमाज्ञाकारिभिर्बलात् ॥ ५२.४५ ॥
एकाकिनः पराधीना मित्रबन्धुविवर्जिताः  ।
शोचन्तः स्वानि कर्माणि दह्यन्ते च मुहुर्मुहुः  ॥ ५२.४६ ॥
प्रेतभूतविमिश्राश्च शुष्ककण्ठोष्ठतालुकाः  ।
कृशाङ्गा भीतभीताश्च दह्यमाना हुताग्निना  ॥ ५२.४७ ॥
बद्धाः शृङ्खलया केचित्मज्जन्तः पापिनो भृशम्  ।
कृष्यन्ते दह्यमानास्तु यमदूतैर्बलोत्कटैः  ॥ ५२.४८ ॥
उरस्यधोमुखस्थाने तथैव खलु दुःखिताः  ।
केशपाशे विबद्धाश्च कृष्यन्ते पापिनस्तथा  ॥ ५२.४९ ॥
ललाटे चाशुगैर्बिद्ध्वा कृष्यन्ते देहिनः क्वचित् ।
उत्ताना दुष्टपन्थानं नीयन्ते पापकर्मणा  ॥ ५२.५० ॥
पार्श्वबाहुविबद्धाश्च जठरे परिपीडिताः  ।
ग्रीवापाशविकृष्याश्च केऽपि यान्ति सुदुःखिताः  ॥ ५२.५१ ॥
जिह्वाशङ्कुप्रदानेन समानीयकृकाटिकाः  ।
अर्द्धचन्द्रेण गृह्यन्ते क्षिप्यमाणा इतस्ततः  ॥ ५२.५२ ॥
शिश्ने च वृषणे चैव रज्ज्वा बद्धास्तथा परो  ।
विच्छिन्नहस्तपादाश्च छिन्नकर्णोष्ठनासिकाः  ॥ ५२.५३ ॥
विच्छिन्नशिश्नवृषणाश्छिन्नशीर्षाङ्गसंचयाः  ।
अङ्कुशैर्भिद्यमानास्तु खाद्यमानाः सरीसृपैः  ॥ ५२.५४ ॥
इतश्चेतश्च धावन्ति क्रन्दमाना निराश्रयाः  ।
मुद्गारैर्लोहदण्डैश्च हन्यमाना मुहुर्मुहुः  ॥ ५२.५५ ॥
कशाभिर्विविधाभिश्च घोराभिश्च समन्ततः  ।
भिन्दिपालैश्च तुद्यन्ते वमन्तः शोणितं मुहुः  ॥ ५२.५६ ॥
पात्यमानाश्च सलिले छायां वै प्रार्थयन्ति च  ।
दानहीनाः प्रयान्त्येवं प्रायश्चित्तकृतो नराः  ॥ ५२.५७ ॥
गृहीत्वा चैव पाथेयं सुखं याति यमालयम्  ।
एवं पथा निकृष्टेन प्राप्ता यमपुरं नराः  ॥ ५२.५८ ॥
प्राज्ञापितैस्तथा दूतैः प्रवेश्यन्ते यमाग्रतः  ।
तत्र ये शुभकर्माणस्तान् वै संस्मारयेद्यमः  ॥ ५२.५९ ॥
स्वागतासनदानेन पाद्यार्घेण प्रियेण च  ।
धन्या यूयं महात्मानात्मनो हितकारिणः  ॥ ५२.६० ॥
यैस्तु दिव्यसुखार्थं हि भवद्भिः सुकृतं कृतम्  ।
नर्मदातटमाश्रित्य पर्वतेऽमरकण्टके  ॥ ५२.६१ ॥
दानं दत्तं तपस्तप्तं हुतं चेष्टं विधानतः  ।
वाराणस्यां कुरुक्षेत्रे प्रयागे पुष्करे तथा  ॥ ५२.६२ ॥
गयायां नैमिषारण्ये गङ्गासागरसङ्गमे  ।
केदारे भरैवे चापि प्रभासे शशिभूषणे  ॥ ५२.६३ ॥
महाकालवने रम्ये श्रीशैले त्रिपुरान्तके  ।
त्रैयम्बके धौतपापे नीलकण्ठे तथैव च  ॥ ५२.६४ ॥
गङ्गाद्वारे हिमद्वारे तथा कालञ्जरे गिरौ  ।
एतेष्वन्येषु तीर्थेषु क्षेत्रेषु च यथाक्रमम्  ॥ ५२.६५ ॥
लब्धं जन्मफलं चैव भवद्भिर्नात्र संशयः  ।
इदं विमानमारुह्य दिव्यस्त्रीभोगभूषितम्  ॥ ५२.६६ ॥
संगच्छध्वं शिवं स्वर्गं सर्वकामसमन्वितम्  ।
तत्र भुक्त्वा महाभोगाननन्तान् पुण्यसंख्यया  ॥ ५२.६७ ॥
यत्किंचिदन्यदशुभं स्वल्पं तदपि भोक्ष्यथ  ।
आख्यातं तु मया तावत्कल्पगातीरवासिनः  ॥ ५२.६८ ॥
आरोहन्ति विमानानि सर्वेषामुपरि स्थिताः  ।
सर्वतीर्थेषु संख्यास्ति ह्युक्तं ब्रह्मादिभिः पुरा  ॥ ५२.६९ ॥
तत्र यद्दीयते दानं तेन स्वर्गे महीयते  ।
म्रियते तत्र यः कश्चिद्व्रतेनानशनेन च  ॥ ५२.७० ॥
दिव्ययानं समाश्रित्य स प्रयाति शिवालयम्  ।
एतत्ते कथितं राजन् कल्पगापुण्यमुत्तमम्  ॥ ५२.७१ ॥
पश्यन्ति पुण्यकर्माणो यमं मित्रमिवात्मनः  ।
ये पुनः क्रूरकर्माणस्ते पश्यन्ति भयानकम्  ॥ ५२.७२ ॥
दंष्ट्रा करालवदनं भ्रुकुटीकुटिलेक्षणम्  ।
ऊर्द्ध्वकेशं महाश्मश्रुं स्फुरदोष्ठाधरोत्तरम्  ॥ ५२.७३ ॥
अष्टादशभुजं क्रूरं नीलाञ्जनचयोपमम्  ।
सर्वायुधोह्यतकरं गर्जन्तं दण्डपाणिनम्  ॥ ५२.७४ ॥
महामहिषमारूढं तप्ताग्निसमलोचनम्  ।
रक्तमाल्याम्बरधरं महामेरुमिवोत्थितम्  ॥ ५२.७५ ॥
प्रलयाम्बुदनिर्घोषं पिबन्तमिव वारिधीन्  ।
ग्रसन्तमिव त्रैलोक्यमुद्गिरतमिवानलम्  ॥ ५२.७६ ॥
मृत्युस्तस्य समीपस्थः कालानलसमप्रभः  ।
कालश्चाञ्जनसंकाशः कृतान्तश्च भयानकः  ॥ ५२.७७ ॥
विविधा व्याधयस्तीक्ष्णा नानारूपा भयानकाः  ।
शक्तिशूलाङ्कुशधराः पाशचक्रासिपाणयः  ॥ ५२.७८ ॥
वज्रदंष्ट्राधरा रौद्राः क्रूराश्चाञ्जनसन्निभाः  ।
सर्वायुधोद्यतकरा यमदूताश्च घातकाः  ॥ ५२.७९ ॥
एवं विधं यमं तत्र पश्यन्ति पापचारिणः  ।
निर्भयो याति चात्यर्थं यमो वा पापकारिणम्  ॥ ५२.८० ॥
चित्रगुप्तश्च भगवान् धर्मं तेषां प्रबोधयन्  ।
भो भो दुष्कृतकर्माणः परद्रव्यापहारकाः  ॥ ५२.८१ ॥
गार्जिता रूपवीर्येण परदारोपमर्दकाः  ।
यस्तु यत्कुरुते कर्म तेन तद्भुज्यते पुनः  ॥ ५२.८२ ॥
तत्किमात्मोपघातार्थं भवद्भिर्दुष्कृतं कृतम्  ।
किमर्थं परितप्यध्वं पीड्यमानाः स्वकर्मभिः  ॥ ५२.८३ ॥
भुज्यन्ते स्वानि कर्माणि नास्ति दोषोऽत्र कस्यचित् ।
एते च पृथिवीपालाः संप्राप्ताश्च महीपते  ॥ ५२.८४ ॥
स्वकीयैः कर्मभिर्घोरैर्दुष्प्रज्ञाबलगर्विताः  ।
भो भो नृपा दुराचाराः प्रजाविध्वंसकारिणः  ॥ ५२.८५ ॥
स्वल्पकालस्य राज्यस्य किं वै तद्दुष्कृतं कृतम्  ।
भवद्भी राज्यलोभेन मोहेनान्यायवृत्तिभिः  ॥ ५२.८६ ॥
यद्गृहीतं फलं तस्य यूयं भुङ्ग्ध्वं यथातथम्  ।
कुत्र राज्यं कलत्रं वा यदर्थमशुभं कृतम्  ॥ ५२.८७ ॥
तत्सर्वस्वं परित्यज्य यूयमेकाकिनस्तथा  ।
त्वद्बान्धवा न पश्यन्ति येन विध्वंसिताः प्रजाः  ॥ ५२.८८ ॥
यमदूतैः पात्यमाना अधुना कीदृशं भवेत् ।
एवं बहुविधैर्वाक्यैरुपलब्धा यमेन ते  ॥ ५२.८९ ॥
शोचन्ति स्वानि कर्माणि तूष्णीं भूताश्च पार्थिव  ।
इति वाक्यैः समादिश्य नृपांस्तान् धर्मराट्ततः  ॥ ५२.९० ॥
तेषां पापविशुद्ध्यर्थं यमो दूतानथाब्रवीत् ।
भो भोश्चण्ड महाचण्ड गृहीत्वा नृपतीनिमान्  ॥ ५२.९१ ॥
विशोधयध्वं पापेभ्यः क्रमेण नरकाग्निना  ।
ततः शीघ्रं समास्थाय नृपान् संगृह्य पादयोः  ॥ ५२.९२ ॥
भ्रामयित्वा तु वेगेन चिक्षिपुर्यमकिङ्कराः  ।
सर्वे वेगेन महता सुप्रतप्ते महीतले  ॥ ५२.९३ ॥
आस्फालयन्ति महति चाश्मसारमये द्रुमे  ।
ततस्ते सर्व एवाशु प्रहारैर्जर्जरीकृताः  ॥ ५२.९४ ॥
विसंज्ञाश्च तदा सन्ति निश्चेष्टाश्च युधिष्ठिर  ।
ततस्ते वायुना स्पृष्टाः शनैस्तु जीविताः पुनः  ॥ ५२.९५ ॥
तानानीय विशुद्ध्यर्थं क्षिपन्ति नरकार्णवे  ।
अष्टाविंशतिरेवाद्यास्तीव्रानरककोटयः  ॥ ५२.९६ ॥
सप्तमस्य तलस्यान्ते घोरे तमसि संस्थिताः  ।
अतिघोरा च रौद्रा च तथा घोरतमा स्थिता  ॥ ५२.९७ ॥
अत्यन्तदुःखजननी घोररूपा च पञ्चमी  ।
षष्ठी तरणताराख्या सप्तमी च भयानका  ॥ ५२.९८ ॥
अष्टमी कालरात्रिश्च नवमी च घटोत्कटा  ।
दशमी चैव चण्डा च महाचण्डा ततोऽप्यधः  ॥ ५२.९९ ॥
चण्डकोलाहला चैव प्रचण्डा च पराग्निका  ।
जघन्या ह्यवरा लोमा भीषणी चैव नायिका  ॥ ५२.१०० ॥
कराला विकराला च वज्रविंशतिराश्रिता  ।
अस्ता च पञ्चकोणा च सुदीर्घा परिवर्तुला  ॥ ५२.१०१ ॥
सप्तभौमाष्टभौमा च दीर्घमायेतिहापरा  ।
इति ता नामतः प्रोक्ता घोरा नरककोटयः  ॥ ५२.१०२ ॥
अष्टाविंशतिरेतास्तु भूतानां मानतः स्मृताः  ।
तासां क्रमेण विज्ञेयाः पञ्चपञ्चैव नायका  ॥ ५२.१०३ ॥
प्रत्येकं सर्वकोटीनां नामतस्तु विशाम्पते  ।
रौरवः प्रथमस्तेषां रुदन्ति यत्र देहिनः  ॥ ५२.१०४ ॥
महारौरवपीडाभिर्महान्तोऽपि रुदन्ति हि  ।
तमः शीतं तथा चोष्णं पञ्चैते नायकाः स्मृताः  ॥ ५२.१०५ ॥
अघोरः प्रथमस्तीक्ष्णः पद्मः संजीवनः शठः  ।
महामायो विलोमश्च कण्टकः कटकः स्मृतः  ॥ ५२.१०६ ॥
तीव्रो वामः करालश्च किङ्करालः प्रकम्पनः  ।
महाचक्रः सुपद्मश्च कालसूत्रः प्रगर्जनः  ॥ ५२.१०७ ॥
सूचीमुखः सुनेमिश्च खादकः सुप्रपीडितः  ।
कुम्भीपाकः सुपाकश्च क्रकचश्च सुदारुणः  ॥ ५२.१०८ ॥
अङ्गाररात्रिः पचनः असृक्पूयभवस्तथा  ।
सुतीक्ष्णाः शण्डशकुनी महासंवर्तकः क्रतुः  ॥ ५२.१०९ ॥
तप्तजन्तुः पङ्कलेषः पूतिमान् च ह्रदस्त्रपुः  ।
उच्छ्वासश्च निरुच्छ्वासः सुदीर्घः क्रूरशाल्मली  ॥ ५२.११० ॥
उष्ट्रितस्तु महानादः प्रवाहः सुप्रवाहनः  ।
वृषाश्रयो वृषाश्वश्च सिंहव्याघ्रगजाननाः  ॥ ५२.१११ ॥
श्वशूकराजमहिषमेषमूषखराननाः  ।
ग्राहकुम्भीरनक्रास्या महाघोरा भयानकाः  ॥ ५२.११२ ॥
सर्वभक्षाः स्वभक्षाश्च सर्वकर्माऽश्ववायसाः  ।
गृध्रोलूक उलूकश्च शार्दूलकपिकच्छुराः  ॥ ५२.११३ ॥
गण्डकः पूतिवक्त्रश्च रक्तास्यः पूतिमूत्रिकः  ।
कणधूम्रस्तुषाराग्निः कृमिमान्निरयस्तथा  ॥ ५२.११४ ॥
आतोद्यश्च प्रतोद्यश्च रुधिरोद्यश्च भोजनम्  ।
कालात्मगोऽनुभक्षश्च सर्वभक्षः सुदारुणः  ॥ ५२.११५ ॥
कर्कटस्तु विशालश्च विकटः कटपूतनः  ।
अम्बरीषः कटाहश्च कष्टा वैतरणी नदी  ॥ ५२.११६ ॥
सुतप्तो लोहशङ्कुश्च एकपादोऽश्रुपूरणः  ।
असिपत्रवनं घोरमस्थिलिङ्गं प्रतिष्ठितम्  ॥ ५२.११७ ॥
तिलातसीक्षुयन्त्राणि कूटपापप्रमर्दनाः  ।
महाचुल्ली विचुल्ली च तप्तलोहमयी शिला  ॥ ५२.११८ ॥
पर्वतः क्षुरधाराख्यो मयो यमलपर्वतः  ।
सूचीविष्ठान्धकूपाश्च पतनः पातनस्तथा  ॥ ५२.११९ ॥
मुशली वृषली चैवाशिवा सङ्कटला तथा  ।
तालपत्रासिगहनं महामोहक एव च  ॥ ५२.१२० ॥
संमोहनोऽस्थिभङ्गश्च तप्ताचलमयोऽगुणः  ।
बहुदुःखो महादुःखः कश्मलो यमलस्तथा  ॥ ५२.१२१ ॥
हालाहलो विरूपश्च श्वरूपश्च्युतमानसः  ।
एकपादस्त्रिपादश्च तीव्रश्च विदितस्ततः  ॥ ५२.१२२ ॥
अष्टाविंशतिरित्येते क्रमशः पञ्चकाः स्मृताः  ॥ ५२.१२३ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे नरकवर्णनं नाम द्विपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ॥


अध्याय ५३

मार्कण्डेय उवाच - 
कोटी नामनुरूपाश्च पञ्चपञ्चैव नायकाः  ।
रौरवाद्यं मरीच्यन्तं नरकानां शतं स्मृतम्  ॥ ५३.१ ॥
चत्वारिंशत्समधिकं महानरकमण्डलम्  ।
एकक्रमात्प्रभुज्यन्ते नरैः कर्मानुरूपतः  ॥ ५३.२ ॥
कामनाभिर्विरूपाभिरकर्मप्रचयाद्द्रुतम्  ।
सुगूढया ततो ध्वान्ते तप्तशृङ्खलया नराः  ॥ ५३.३ ॥
महावृक्षस्य शाखायां लम्ब्यन्ते यमकिङ्करैः  ।
ततस्तान् सर्वतश्चैव दोलयन्ति हि किङ्कराः  ॥ ५३.४ ॥
दोलिताश्चातिवेगेन निःसंज्ञां यान्ति पापिनः  ।
अन्तरिक्षे स्थितानां च लोहभारशतं तदा  ॥ ५३.५ ॥
पादयोर्बध्यते तेषां यमदूतैर्बलोत्कटैः  ।
तेन भारेण महता भृशं सन्तापिता नराः  ॥ ५३.६ ॥
ध्यायन्ति स्वानि कर्माणि तूष्णीं तिष्ठन्ति निश्चलाः  ।
ततः क्रमादग्निवर्णैर्लोहदण्डैः सकण्टकैः  ॥ ५३.७ ॥
निहन्यन्ते प्रयत्नेन यमदूतैश्च मस्तके  ।
विष्ठापूर्णे ततः कूपे कृमीणां निलये ततः  ॥ ५३.८ ॥
समन्तात्किङ्करैर्घोरैः पच्यन्ते पापकारिणः  ।
ततः क्षारेण नीरेण वह्णावपि विशेषतः  ॥ ५३.९ ॥
वार्ताकवत्प्रपच्यन्ते तप्ते लोहकटाहके  ।
अमेध्यकूपे प्रक्षिप्य जलजन्तु समाकुले  ॥ ५३.१० ॥
मेदोसृक्पूयपूर्णायां वाप्यां क्षिप्तास्तु ते ततः  ।
भक्षन्ते कृमिभिस्तीक्ष्णैर्लोहतुण्डैश्च वायसैः  ॥ ५३.११ ॥
पच्यन्ते मांसवच्चापि प्रदीप्ताङ्गारराशिषु  ।
प्रोताः शूलेषु तीक्ष्णेषु नराः पापसमन्विताः  ॥ ५३.१२ ॥
पच्यन्ते पापिनस्ते वै यमदूतैरनेकधा  ।
तैलपूर्णकटाहेषु सुतप्तेषु ततः पुनः  ॥ ५३.१३ ॥
तेषां चोत्पाट्यते जिह्वा असत्या प्रियवादिनाम्  ।
सुदृढेन सुतप्तेन प्रपीड्योरसि पादतः  ॥ ५३.१४ ॥
मिथ्यागमप्रयुक्तस्य द्विजस्यापि तथैवच  ।
यज्ञार्थकोशविस्तीर्णं भल्लैस्तीक्ष्णैः प्रतोद्यते  ॥ ५३.१५ ॥
निर्भत्सयन्ति ये मूढा मातरं पितरं तेषां  ।
तेषां वक्त्रं बालुकाभिर्मुहुरापूर्य सिच्यते  ॥ ५३.१६ ॥
ततः क्षारेण दीप्तेन पयसा तु पुनः पुनः  ।
द्रुतं सम्पूर्यतेऽत्यर्थं तप्ततैलेन तन्मुखम्  ॥ ५३.१७ ॥
विष्ठाभिः कृमिपूर्णाभिः श्वानवच्चरणैर्भटैः  ।
परिपीड्य विषाणेन प्रविष्टा लोहशाल्मलीम्  ॥ ५३.१८ ॥
हन्यन्ते पृष्ठदेहेषु पुनर्भीमैर्महाबलैः  ।
दन्तुरेणातिकुण्ठेन क्रकचेन बलीयसा  ॥ ५३.१९ ॥
शिरः प्रभृति पाट्यन्ते घोरैः कर्मभिरात्मजैः  ।
खादयन्ति स्वमांसानि पाययन्ति स्वशोणितम्  ॥ ५३.२० ॥
अन्नं पानं न दत्तं यैर्मूढैर्नाप्यनुमोदितम्  ।
इक्षुवत्ते प्रपीड्यन्ते जर्जरीकृत्य मुद्गरैः  ॥ ५३.२१ ॥
असितालवने घोरे छिद्यन्ते खण्डखण्डशः  ।
सूचीभिर्भिन्नसर्वाङ्गास्ततः शूले प्ररोपिताः  ॥ ५३.२२ ॥
चाचल्यमानाः कृष्यन्ते न म्रियन्ते तथापि च  ।
देहादुत्पाट्यते मांसं तेषामस्थीनि मुद्गरैः  ॥ ५३.२३ ॥
बहुशः कृष्यते तूर्णं यमदूतैर्बलोत्कटैः  ।
तेऽनुच्छ्वासेनानुछ्वासास्तिष्ठन्ति नरके चिरम्  ॥ ५३.२४ ॥
उच्छ्वासे च सदोच्छ्वासा बालुकावदनावृताः  ।
रौरवेषु तु दन्ते वै पीड्यन्ते विविधैश्चरैः  ॥ ५३.२५ ॥
महारौरवपीडाभिर्महान्तोऽपि रुदन्ति हि  ।
उपस्थास्ये गुदे पार्श्वे पादे चोरसि मस्तके  ॥ ५३.२६ ॥
निहन्यन्ते भटैस्तीक्ष्णैः सुतप्तैर्लोहमुद्गरैः  ।
निन्दन्ति ये स्वरूपेण परदारान् हसन्ति च  ॥ ५३.२७ ॥
आलिङ्गन्ति पतीनन्यान्न विन्दन्ति स्वकान् स्त्रियः  ।
किमु धावसि वेगेन न स्मरेरतिशाश्वतीम्  ॥ ५३.२८ ॥
वञ्चितश्च त्वया भर्ता पापान्धश्च यथा सुखम्  ।
लोहकुम्भे विनिक्षिप्ताः चिताश्च शनैः शनैः  ॥ ५३.२९ ॥
समृद्धाग्नौ प्रपाच्यन्ते प्रवेश्यन्ते शिलासु च  ।
क्षिप्यन्ते चान्धकूपेषु दश्यन्तेऽजगरैर्भृशम्  ॥ ५३.३० ॥
ये निन्दन्ति महात्मानमाचार्यं धर्मर्दर्शिनम्  ।
शिवभक्तं च विप्रं च शिवधर्मं च शाश्वतम्  ॥ ५३.३१ ॥
तेषामुरसि कण्ठे च जिह्वायां देहसन्धिषु  ।
कीलकैरोष्ठपुटके कील्यन्ते यमकिङ्करैः  ॥ ५३.३२ ॥
एवमादिमहाघोरा यातनाः पापकर्मिणाम्  ।
एकैक नरके ज्ञेयाः शतशोऽथ सहस्रशः  ॥ ५३.३३ ॥
यातना गहना राजन् सर्वेषां पापकर्मिणाम्  ।
इत्येव यातनानन्ताः सर्वेषु नरकेषु च  ॥ ५३.३४ ॥
कस्ता वर्षशतेनापि वक्तुं शक्नोति मानवः  ।
इत्येवं विविधैर्घोरैः पात्यमानाः स्वकर्मभिः  ॥ ५३.३५ ॥
क्रमात्सर्वेषु पच्यन्ते नरकेषु न संशयः  ।
महापातकिनश्चापि सर्वेषु नरकेषु च  ॥ ५३.३६ ॥
आचन्द्रतारकं यावत्पीड्यन्ते विविधैश्चरैः  ।
तथा पातकिनः सर्वे निरयेष्वेषु सर्वदा  ॥ ५३.३७ ॥
चतुर्दिक्षु सुपच्यन्ते नरकेषु न संशयः  ।
उपपातकिनश्चापि तदर्द्धं यान्ति मानवाः  ॥ ५३.३८ ॥
मृत्युर्न ज्ञायते तात कदा कस्य भविष्यति  ।
प्राप्ते चाकस्मिके मृत्यौ वर्षं विन्दति को नरः  ॥ ५३.३९ ॥
परित्यज्य यतः सर्वमेकाकी यास्यसि ध्रुवम्  ।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन सत्यधर्मपरो भव  ॥ ५३.४० ॥
एतत्ते सर्वमाख्यातं नरकाणा तु लक्षणम्  ॥ ५३.४१ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे नरकायातनानुवर्णनो नाम त्रिपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ॥


अध्याय ५४

युधिष्ठिर उवाच - 
तीर्यते केन धर्मेण संसाराब्धिः सुदुस्तरः  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
तेन निर्भर्त्सितैः पापैः कथ्यमानां कथां शृणु  ॥ ५४.१ ॥
रक्तो मूढश्च लोकोऽयमकार्ये संप्रवर्तते  ।
न चात्मानं विजानाति न परं न च दैवतम्  ॥ ५४.२ ॥
न शृणोति परं श्रेयः सति चक्षुषि नेक्षते  ।
समे पथि शनैर्गच्छन् प्लवते स्म पदे पदे  ॥ ५४.३ ॥
एवमुक्तो धर्मराजः संक्षेपात्पापदेहिनाम्  ।
विस्तरेण यदा चख्यौ तेषां तच्छृणु साम्प्रतम्  ॥ ५४.४ ॥

यम उवाच - 
मया मुक्तो न जानाति बोध्यमानो बुधैरपि  ।
संसारे क्लिश्यते नाना रागलोभवशात्नरः  ॥ ५४.५ ॥
गर्भपातेन भावेन शास्त्रमुक्तं न बुध्यते  ।
नरैर्न श्रूयते कर्म स्वर्गमोक्षप्रसाधकम्  ॥ ५४.६ ॥
सन्तप्यति शिवध्याने सर्वकामार्थसाधने  ।
नरकादात्मनः श्रेयो यदत्र महदद्भुतम्  ॥ ५४.७ ॥
प्रेतभूता नराः सर्वे यमलोकं समागताः  ।
आख्यानं कथयिष्यामि यथोद्दिष्टं पुरातनम्  ॥ ५४.८ ॥
सूर्येण कथितं त्वासीन्नर्मदाख्यानमुत्तमम्  ।
देवतानां पितॄणां च मम पित्रानुकम्पया  ॥ ५४.९ ॥
सपादलक्षमधिकं ब्रह्मणा कथितं रवेः  ।
तत्र श्रुतं मया कृत्स्नं ब्रह्मणा तु शिवाच्छ्रुतम्  ॥ ५४.१० ॥
शिवेन कथितं पूर्वं पार्वत्याः षण्मुखस्य तु  ।
जम्बूद्वीपं समासाद्य मानुषीं योनिमाश्रितः  ॥ ५४.११ ॥
नाश्रयेन्नर्मदां देवीं सप्तकल्पवहां तु यः  ।
स्नानावगाहनात्पानात्तथा दानक्रियादिभिः  ॥ ५४.१२ ॥
लोकेऽस्मिन् गतिदा कान्या पापोपहतचेतसाम्  ।
ये ध्यायन्ति महादेवीं नर्मदां पापहारिणीम्  ॥ ५४.१३ ॥
अघानि तेषां नश्यन्ति तमः सूर्योदये यथा  ।
नर्मदां संस्मरेद्यस्तु कीर्तयेद्यस्तु वा गिरा  ॥ ५४.१४ ॥
परलोकं समायातो यमदूतैर्न बाध्यते  ।
नर्मदां कीर्तयेद्यस्तु पापकर्मा नराधमः  ॥ ५४.१५ ॥
नरकान् समयोद्दिष्टान्न च क्रामति कर्हिचित् ।
गङ्गाद्याः सरितस्तत्र तीर्थकोटिरनेकधा  ॥ ५४.१६ ॥
रेवातेजः प्रतापेन शुद्धिं गच्छन्ति तत्क्षणात् ।
नरकस्थः स्मरेद्यस्तु मेकलां तु हरं हरिम्  ॥ ५४.१७ ॥
मुच्यते यमदूतैः स तत्क्षणान्नात्र संशयः  ।
यदि तिष्ठति वैदूर्यपर्वतेऽमरकण्टके  ॥ ५४.१८ ॥
ओंकारः परमेशानो भुक्तिमुक्तिफलप्रदः  ।
किमर्थं त्विह शोचन्ति पापोपहतचेतसः  ॥ ५४.१९ ॥
सिद्धेश्वरं सिद्धलिङ्गं लोकानुग्रहकारकम्  ।
यज्ञेश्वरं च मध्ये तु तत्रैव शशिभूषणम्  ॥ ५४.२० ॥
नर्मदा दक्षिणे भागे लिङ्गं चैव महेश्वरम्  ।
चतुर्थं कपिलेशं च शिवक्षेत्रं विदुर्बुधाः  ॥ ५४.२१ ॥
येऽर्चयन्ति सदा भक्त्या पुष्पधूपार्तितर्पणैः  ।
शिवलोकं तु ते यान्ति नरकान्नात्र संशयः  ॥ ५४.२२ ॥
एतत्ते सर्वमाख्यातं यथा पृष्टं त्वयानघ  ।
पापिष्ठान्नॄनधर्मस्थान् कथयामास भारत (?)  ॥ ५४.२३ ॥ [स्तेह्त्सो दोर्त्]
गोदानं हेमदानं च तिलदानं तथैव च  ।
अन्नदानं पयोदानं सर्वोपस्करमेव च  ॥ ५४.२४ ॥
प्रासादारामदानं च ये कुर्वन्ति नरोत्तमाः  ।
यमलोकं न ते यान्ति नरकं घोररूपिणम्  ॥ ५४.२५ ॥
मुच्यन्ते सर्वपापेभ्यः शिवस्य वचनं यथा  ।
सन्मानं चापमानेन वियोगेनेष्टसङ्गमम्  ॥ ५४.२६ ॥
यौवनं जरया ग्रस्तं कष्टात्सौख्यमुपद्रुतम्  ।
वलिभिः पलितैश्चापि जर्जरीकृतविग्रहः  ॥ ५४.२७ ॥
किं करोति नरः प्राज्ञो जरया जर्जरीकृतः  ।
स्त्रीपुंसोर्यौवनं रूपं यदन्योऽन्यं प्रियंकरम्  ॥ ५४.२८ ॥
तदेव जरया ग्रस्तमुभयोरपि न प्रियम्  ।
अपूर्ववत्तथात्मानं शैथिल्येन समन्वितम्  ॥ ५४.२९ ॥
यः पश्यन्न विरज्येत कोऽन्यस्तस्मादचेतनः  ।
जराभिभूतः पुरुषः पत्नीपुत्रादिबान्धवैः  ॥ ५४.३० ॥
अशक्तत्वाद्दुराचारैर्भृत्यैश्च परिभूयते  ।
धर्ममर्थं च कामं च मोक्षं न जरया युतः  ॥ ५४.३१ ॥
शक्तः साधयितुं तस्मात्पुरा धर्मं समाचरेत् ।
वातपित्तकफादीनां वैषम्यं च युधिष्ठिर  ॥ ५४.३२ ॥
वातादीनां समूहश्च देहजः परिकीर्तितः  ।
तस्माद्व्याधिपरं ज्ञेयं शरीरमिदमात्मनः  ॥ ५४.३३ ॥
वातोत्पत्त्यतिरेकेण बाधितो वै ज्वरेण च  ।
रोगैर्नानाविधिभवैर्बहुदुःखान्यनेकधा  ॥ ५४.३४ ॥
तानि च स्वात्मवेद्यानि किमन्यत्कथयाम्यहम्  ।
एकोत्तरं मृत्युशतमस्मिन् देहे प्रतिष्ठितम्  ॥ ५४.३५ ॥
अत्रैकं कालरूपं च शेषास्त्वागन्तवः स्मृताः  ।
ये त्विहागन्तवः प्रोक्तास्ते प्रशाम्यन्ति भैषजैः  ॥ ५४.३६ ॥
जपहोमप्रदानैश्च कालमृत्युर्न शाम्यति  ।
अपमृत्युश्च सर्वस्य विषमद्यादिसम्भवः  ॥ ५४.३७ ॥
न चातिपुरुषस्तस्मादपमृत्योर्बभेति वै  ।
विविधा व्याधयः कष्टाः सवैद्याः प्राणिनस्तथा  ॥ ५४.३८ ॥
विषाणि त्वभिचाराश्च मृत्योर्द्वाराणि देहिनाम्  ।
पीडितं रोगसर्पाद्यैरपि धन्वन्तरिः स्वयम्  ॥ ५४.३९ ॥
स्वस्थं कर्तुं न शक्नोति कालप्राप्तं हि देहिनम्  ।
नैषधं न तपो दानं न मित्राणि न बान्धवाः  ॥ ५४.४० ॥
परित्रातुं नो समर्थाः कालेन परिपीडितम्  ।
नास्ति मृत्युसमं दुःखं नास्ति मृत्युसमो रिपुः  ॥ ५४.४१ ॥
नास्ति मृत्युसमः कालः सर्वेषामेव देहिनाम्  ।
सद्भार्या पुत्रमित्राणि राज्यैश्वर्यसुखानि च  ॥ ५४.४२ ॥
मृत्युश्छिनत्ति सर्वाणि विविधान्यपि भारत  ।
इदं ते कथितं राजञ्ज्ञातिसंसारदुस्तरम्  ॥ ५४.४३ ॥
परिणाम इति ज्ञात्वा सर्वङ्कालस्य भोजनम्  ।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन संसेव्या सप्तकल्पगा  ॥ ५४.४४ ॥
सर्वदुःखापहा नित्यं सर्वशोकविनाशिनी  ।
यो यान् कामयते कामांस्तांस्तान् देवी प्रयच्छति  ॥ ५४.४५ ॥
इदं ज्ञानमिदं ध्यानं पाण्डित्यं वेद वेदनम्  ।
निवासः सर्वभूतानां सेव्यते सप्तकल्पगा  ॥ ५४.४६ ॥
यज्ञो दानं तपः सत्यं स्वाध्यायः पितृतर्पणम्  ।
सफलं लभते तेषां यो रेवाम्बु निषेवते  ॥ ५४.४७ ॥
ब्रह्मकूर्चसहस्राणि सोमपानायुतं तथा  ।
नर्मदातोयपानस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम्  ॥ ५४.४८ ॥
संयुक्तोऽपि महापापैर्नानाजन्मकृतैरपि  ।
ओंकारदक्षिणे घोरं मुच्यते तत्क्षणाज्जपन्  ॥ ५४.४९ ॥
गोदानान्न परं दानं त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्  ।
नर्मदापयसि स्नात्वा यो दद्याद्गां द्विजन्मने  ॥ ५४.५० ॥
संख्यां कर्तुं यथावच्च न देवैरपि शक्यते  ॥ ५४.५१ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे कर्मगतियमवाक्यं नाम चतुष्पञ्चाशत्तमोऽध्यायः ॥


अध्याय ५५

युधिष्ठिर उवाच - 
धेनुः कतिविधा प्रोक्ता कस्मिन् काले च दीयते  ।
सर्वोपस्करसंयुक्ता त्वत्त इच्छामि वेदितुम्  ॥ ५५.१ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
शृणु राजन्महाबाहो कथ्यमानं निबोध मे  ।
कथयामि तवाख्यानमादिकल्पे कृते युगे  ॥ ५५.२ ॥
चक्रवर्ती शशाङ्कोऽभूत्सर्वधर्मभृतां वरः  ।
न च वर्णयितुं शक्यः सत्यधर्मव्रते स्थितः  ॥ ५५.३ ॥
बुभुजे स महीमेतामेकच्छत्रां समाहितः  ।
नवखण्डां सप्तद्वीपा यथा शक्रोऽमरावतीम्  ॥ ५५.४ ॥
हरिश्चन्द्रस्य तस्यापि संवादश्चक्रवर्तिनः  ।
हरिश्चन्द्रः कुरुक्षेत्रे गवामयुतमुत्तमम्  ॥ ५५.५ ॥
हेमभारमलङ्कारसर्वरत्नविभूषितम्  ।
ब्रह्मर्षिर्मुद्गलो नाम स्वयं ब्रह्म प्रतिष्ठितः  ॥ ५५.६ ॥
मुद्गलाश्च द्विजाः सर्वे सत्यधर्मपरायणाः  ।
शतमष्टोत्तरं साग्रं ब्राह्मणा ब्रह्मवादिनः  ॥ ५५.७ ॥
हरिश्चन्द्रो ददौ तेभ्यो राहुसूर्यसमागमे  ।
द्विजान् सम्पूज्य विधिच्छ्रद्धया परया युतः  ॥ ५५.८ ॥
अर्चयित्वा महेशानं स्थानं परमसिद्धिदम्  ।
चक्रपाणिं हृषीकेशं मुदा परमया युतः  ॥ ५५.९ ॥
सरस्वत्यां नृपश्रेष्ठ तिलदर्भान्वितस्य तु  ।
दानस्यास्य प्रभावेण लोकास्तेनाखिला जिताः  ॥ ५५.१० ॥
अन्तरिक्षे पुरी प्राप्ता सर्वलोकमनोहरा  ।
हरिश्चन्द्रपुरी ख्याता साऽस्मिल्लोके चराचरे  ॥ ५५.११ ॥
सत्यदानसर्वत्यागैरित्यादिभिरलंकृतः  ।
हरिश्चन्द्रसमो राजा न भूतो न भविष्यति  ॥ ५५.१२ ॥
एवं गाथा पुरा गीता शक्राद्यैः सुरसत्तमैः  ।
शशाङ्कोऽप्यकरोत्सर्वं नर्मदातीरमाश्रितः  ॥ ५५.१३ ॥
दानं यज्ञ तपः सत्यं पर्वतेऽमरकण्टके  ।
ददौ चार्धप्रसूतां ब्राह्मणाय महात्मने  ॥ ५५.१४ ॥
दानस्यास्य प्रभावेण हरिश्चन्द्राधिकोऽभवत् ।
अनेकभाविकं पापं दग्ध्वा तूलौघवच्छिखी  ॥ ५५.१५ ॥
यावद्वत्सस्य पादौ द्वौ मुखं योनौ प्रदृश्यते  ।
तावद्गौः पृथिवी ज्ञेया सशैलवनकानना  ॥ ५५.१६ ॥
स्वर्णशृङ्गी रौप्यखुरी सवत्सा कांस्यदोहना  ।
नर्मदास्नानयुक्ता तु सकुशा तिलसंयुता  ॥ ५५.१७ ॥
ओंकारामरयोर्मध्ये कोटितीर्थे नराधिपः  ।
एताः सहस्रसख्याता ब्राह्मणेभ्यो न्यवेदयत् ॥ ५५.१८ ॥
एतस्मिन्नन्तरे नेदुर्देवदुन्दुभयो दिवि  ।
तत्क्षणाद्यानमारूढो ज्वलन्मणिगणैरिव  ॥ ५५.१९ ॥
स्तूयमानः समीपस्थैरसंख्यातैर्विमानिभिः  ।
धृतस्वर्णातपत्रस्तु वीज्यमानस्तु चामरैः  ॥ ५५.२० ॥
योजनानां सहस्रेण हरिश्चन्द्रोऽप्यधः स्थितः  ।
तद्दृष्ट्वा तादृशं कर्म शशाङ्कस्य विशाम्पतेः  ॥ ५५.२१ ॥
स विनिन्द्य कुरुक्षेत्रं विस्मयाविष्टचेतनः  ।
महानद्यां शशाङ्केन राहुसोमसमागमे  ॥ ५५.२२ ॥
दत्तं दानं न सामान्यं भवेदिति समासतः  ।
विषण्णवदनो भूत्वा हरिश्चन्द्रो नृपोत्तमः  ॥ ५५.२३ ॥
ब्रह्मलोकं गतः क्षिप्रं यत्र लोकेश्वरः प्रभुः  ।
अभिवाद्य यथा न्यायं पप्रच्छ स पितामहम्  ॥ ५५.२४ ॥
दानेन निर्जिता देवाः शशाङ्केन महात्मना  ।
किं च पुण्यमिदं ब्रह्मन् कुरुक्षेत्राद्विशिष्यते  ॥ ५५.२५ ॥
अमरेश्वरतीर्थं तु नाम रेवासमुद्भवम्  ।
केनापि न समं भूतमुपर्युपरि दीप्यते  ॥ ५५.२६ ॥
इति श्रुत्वा वचस्तस्य हरिश्चन्द्रस्य धीमतः  ।
उवाच वचनं ब्रह्मा हरिश्चन्द्रं नृपोत्तमम्  ॥ ५५.२७ ॥
विषादं त्यज राजेन्द्र गहना कर्मणां गतिः  ।
शशाङ्कसदृशो राजा न दृष्टो न श्रुतो मया  ॥ ५५.२८ ॥
एवं वक्तुं न योग्योऽहं न देवापि सवासवाः  ।
अनेकानि सहस्राणि पुरा वै चक्रवर्तिना  ॥ ५५.२९ ॥
इष्टानि च विधानेन पर्वतेऽमरकण्टके  ।
राहुसूर्यसमायोगे तीर्थलक्षाणि भारत  ॥ ५५.३० ॥
सरस्वतीं कुरुक्षेत्रं पुष्करं नैमिषं तथा  ।
तीर्थान्येतानि चान्यानि स्नानं कर्तुं समाययुः  ॥ ५५.३१ ॥
मेकलायां हरिश्चन्द्र कोटितीर्थे नराधिप  ।
तीर्थानां त्यज राजेन्द्र साम्यं मेकलया सह  ॥ ५५.३२ ॥
वाराणस्या कुरुक्षेत्रं तोलितं च मया पुरा  ।
तीर्थानि न समं यान्ति तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ॥ ५५.३३ ॥
ख्यातमात्रं कुरुक्षेत्रं लोकयात्राप्रवर्तकम्  ।
पुराणं न श्रुतं यैस्तु मिथ्याज्ञानसमन्वितैः  ॥ ५५.३४ ॥
सेव्यतां कल्पगा देवी यदीच्छेत्परमं पदम्  ।
नमस्कृत्य विधातारमयोध्याधिपतिस्तदा  ॥ ५५.३५ ॥
मुदा परमया युक्तः स ययावमरेश्वरम्  ।
एतत्सर्वं समाख्यातं यथावत्तव सुव्रत  ॥ ५५.३६ ॥
यः शृणोति नरो राजन् गोसहस्रफलं लभेत् ॥ ५५.३७ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे गोदानमहिमानुवर्णनो नाम पञ्चपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ॥


अध्याय ५६

मार्कण्डेय उवाच - 
माहिष्मत्याः पश्चिमे वै तीर्थं पापहरं परम्  ।
अशोकवनिका नाम सर्वशोकविनाशनम्  ॥ ५६.१ ॥
स्नात्वा तत्रार्चयेद्गौरीं यथा विभवविस्तरैः  ।
मातङ्गस्याश्रम तद्वत्सिद्धगन्धर्वसेवितम्  ॥ ५६.२ ॥
शुक्लकृष्णातृतीयायां गन्धधूपविलेपनैः  ।
उपहारैरनेकैश्च दीपमालाप्रबोधनैः  ॥ ५६.३ ॥
तत्र या पूजयेन्नारी गौरीं भक्तिसमन्विता  ।
रूपसौभाग्यसम्पन्नं लभते सत्पतिं तु सा  ॥ ५६.४ ॥
कार्त्तिक्यां तु गतप्राणा मोदमाना तु संयता  ।
अस्य तीर्थस्य माहात्म्यात्प्राप्ता माहेश्वरं पुरम्  ॥ ५६.५ ॥
मातङ्गो नाम देवर्षिः पुराकल्पे युधिष्ठिर  ।
नर्मदातीरमाश्रित्य तपस्तेपे सुदुष्करम्  ॥ ५६.६ ॥
पुरा जन्मनिषादः स जातिं स्मरति पूर्विकाम्  ।
अघमर्षणदेशस्थः सर्वधर्म बुबोध च  ॥ ५६.७ ॥
महर्षीणां प्रसङ्गेन नर्मदादर्शनेन च  ।
पापबुद्धिं परित्यज्य धर्मबुद्धिं चकार सः  ॥ ५६.८ ॥
निर्विण्णोऽहं च भिक्षुश्चाधुना श्वपचयोनिषु  ।
एवमुक्त्वा ततो राजन्नशोकवनिकां गतः  ॥ ५६.९ ॥
जटावल्कलधारी च कन्दमूलफलाशनः  ।
दिव्यं वर्षसहस्रं तु शिवाराधनतत्परः  ॥ ५६.१० ॥
शिवध्यानपरः सोऽभूदुग्रे तपसि संस्थितः  ।
दिव्यं वर्षसहस्रं हि तथा तस्य तपस्यतः  ॥ ५६.११ ॥
एकाशीतिसहस्राणि जटाग्रेभ्यो विनिःस्मृताः  ।
स्वयं पतन्ति विविधा नर्मदातोयमध्यतः  ॥ ५६.१२ ॥
तत्क्षणाद्यक्षिणीरूपा अनन्ताश्चाप्रमाणिकाः  ।
श्यामवर्णाः सुतेजः काः सर्वाभरणभूषिताः  ॥ ५६.१३ ॥
यक्षलोकं व्रजन्त्याशु तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ।
मन्त्रयन्त्रविहीनोऽपि शिवभक्तिपरायणः  ॥ ५६.१४ ॥
षडक्षरमिमं मन्त्रं हृदि चक्रे दिवानिशम्  ।
ओंनमः शिवाय इति सर्वमन्त्रोत्तमोत्तमम्  ॥ ५६.१५ ॥
तस्य भक्तिं परां ज्ञात्वा देवदेव उमापतिः  ।
प्रत्यक्षरूपो भगवान् छूलपाणिः समागतः  ॥ ५६.१६ ॥
उवाच वचनं देवो मातङ्गं प्रति भारत  ।
वरं वृणीष्व भद्रं ते ध्यानेनानेन सुव्रत  ॥ ५६.१७ ॥

मातङ्ग उवाच - 
यदि तुष्टोऽसि देवेश वरं दातुमिहेच्छसि  ।
मातङ्गनाम्ना विख्यातिं तीर्थमेतत्प्रयातु वै  ॥ ५६.१८ ॥
चाण्डालाः श्वपचाश्चैव पापयोनिगताऽपि  ।
जपादि रहिताश्चापि मुच्यन्तेऽत्रापि किल्बिषात् ॥ ५६.१९ ॥
मातङ्गनामलिङ्गं तु नर्मदातीरमाश्रितम्  ।
स्नात्वा योऽत्रार्चयेत्तस्य भवेद्बन्धविमोक्षणम्  ॥ ५६.२० ॥
इदं वरमहं मन्ये त्वत्प्रसादात्महेश्वर  ।
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा प्रत्युवाच शिवापतिः  ॥ ५६.२१ ॥
एवं भवतु तत्सर्वं मत्प्रसादान्न संशय  ।
एवमुक्त्वा ययौ देव कैलासं पर्वतोत्तमम्  ॥ ५६.२२ ॥
वरं सम्प्राप्य मातङ्ग उमामाहेश्वरं पुरम्  ।
कामिकं यानमारूढः सर्वाभरणभूषित  ॥ ५६.२३ ॥
जगामाशु चिरं भोक्तुं भोगान् स्नानप्रभावतः  ।
या चैत्रमासेऽमावास्या कृष्णपक्षे चतुर्दशी  ॥ ५६.२४ ॥
तस्यां तत्र हुतं दत्तमनन्तफलमश्नुते  ।
तिलोदकप्रदानेन पापयोनिगताऽपि  ॥ ५६.२५ ॥
सक्त्वाढ्यगुडपिण्डेन पितॄन्मोदयते तु यः  ।
पितरस्तस्य तृप्यन्ति यावदिन्द्राश्चतुर्दश  ॥ ५६.२६ ॥
तिलतण्डुलमिश्रं यः कुर्याल्लिङ्गस्य पूजनम्  ।
सोऽपि वर्षसहस्राणि शिवलोके महीयते  ॥ ५६.२७ ॥
अशोकवनिका नाम मातङ्गं तीर्थमुच्यते  ।
रेवाया उत्तरे कूले कथितं तव भारत  ॥ ५६.२८ ॥
अथान्यत्कथयिष्यामि याम्यभागे व्यवस्थितम्  ।
तीर्थं मृगवनं नाम सर्वपापप्रणाशनम्  ॥ ५६.२९ ॥
तत्र स्नात्वाऽर्चयेद्विष्णुं शङ्खचक्रगदाधरम्  ।
एकादश्यां महाराज निराहारो निशां नयेत् ॥ ५६.३० ॥
हरिं मृगवने तत्र गन्धपुष्पैश्च पूजयेत् ।
एकस्मिन् भोजिते विप्रे लक्षं भवतु भोजितम्  ॥ ५६.३१ ॥
तिलोदकप्रदानेन पितॄणां वैष्णवं पदम्  ।
तत्रैव सन्निविष्टं तु वाराहं तीर्थमुत्तमम्  ॥ ५६.३२ ॥
यत्र वाराहरूपेण धरा चैव समुद्धृता  ।
विश्वरूपं तथा चान्यद्धरिणामिततेजसा  ॥ ५६.३३ ॥
पतिव्रता च नारी वै तथा मासोपवासिनी  ।
तत्र स्नात्वा विधानेन लोकं प्राप्नोति वैष्णवम्  ॥ ५६.३४ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे मातङ्गाश्रमवर्णनो नाम षट्पञ्चाशत्तमोऽध्यायः ॥


अध्याय ५७

मार्कण्डेय उवाच - 
आख्यानं कथयिष्यामि ख्यातं मृगवनं यथा  ।
व्याध कश्चिद्दुराचारः सर्वभूतेषु निर्दयः  ॥ ५७.१ ॥
पाशहस्तो धनुष्पाणिर्विचरन् गिरिकन्दरे  ।
आजघान मृगान् सर्वान् कुटुम्बार्थे नृपोत्तम  ॥ ५७.२ ॥
ज्येष्ठे मासि तु संप्राप्ते निदाघे ज्वलनप्रभे  ।
भ्रमति स्म तृषार्तश्च वृक्षमूले समाश्रितः  ॥ ५७.३ ॥
रात्रौ स्वपिति निश्चेष्टो दुःखार्तश्च क्षुधान्वितः  ।
वनसंघर्षजो वह्निरुत्थितो गिरिकन्दरात् ॥ ५७.४ ॥
प्रदग्धं च वन तेन मृगव्याघ्रसमावृतम्  ।
भस्मीभूतं च तत्सर्वं रेणुभूतं च कृत्स्नशः  ॥ ५७.५ ॥
मेघागमोक्तकाले तु प्रवाहे नार्मदे शुभे  ।
कन्याराशिगते भानौ द्वादश्यां श्रवणेन तु  ॥ ५७.६ ॥
नर्मदातोय संसर्गाद्यक्षा जातास्तु पन्नगाः  ।
तत्क्षणाद्दिव्यदेहास्तु वैष्णवं यानमास्थिताः  ॥ ५७.७ ॥
स व्याधश्चाभवद्राजा तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ।
दशवर्षसहस्राणि भोगान् भुङ्क्ते मनोहरान्  ॥ ५७.८ ॥
येऽपि दग्धा मृगास्तत्र तेऽपि गन्धर्वतां गताः  ।
वैष्णवेनैव यानेन प्राप्तास्तु वैष्णवं पदम्  ॥ ५७.९ ॥
अवशः स्ववशो वापि यस्तु प्राणान् परित्यजेत् ।
दिव्यवर्षसहस्रं तु विष्णुलोके स मोदते  ॥ ५७.१० ॥
तिलोदकप्रदानेन पितॄणां परमा गतिः  ।
मनोरथं नाम तीर्थमन्यत्परमसिद्धिदम्  ॥ ५७.११ ॥
त्रिषु लोकेषु विख्यातं रेवातीरसमुद्भवम्  ।
यं यं प्रार्थयते कामं तं तं स्नात्वापि मानवः  ॥ ५७.१२ ॥
सर्व च समवाप्नोति तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ।
अङ्गरावर्तसंभेदो गोसहस्रफलप्रदः  ॥ ५७.१३ ॥
अङ्गारेश्वरदेवश्च तत्र तिष्ठति सङ्गमे  ।
स्नानमात्रो नरस्तत्र गाणपत्यमवाप्नुयात् ॥ ५७.१४ ॥
अङ्गारश्च चतुर्थ्यां च यदा भवति भारत  ।
हिरण्यपुरुषं कृत्वा रक्तवस्त्रेण वेष्टयेत् ॥ ५७.१५ ॥
घृतपूर्णं ताम्रपात्रं गुडेनापि प्रपूरितम्  ।
तत्सर्वं विधिवद्दद्याच्छ्रोत्रियाय विशेषतः  ॥ ५७.१६ ॥
दानतीर्थप्रभावेण शक्रार्द्धासनभाग्भवेत् ।
यस्मात्पापानि दुःखानि तीव्राण्यपि बहून्यपि  ॥ ५७.१७ ॥
तस्मात्पापं न कर्तव्यमात्मपीडाकरं हि तत् ।
यस्मिन् काले च देशे च वयसा यादृशेन च  ॥ ५७.१८ ॥
कृतं शुभाशूभं कर्म तत्तथा तेन भुज्यते  ।
तस्मात्सदैव दातव्यमविच्छिन्न तयार्थिने  ॥ ५७.१९ ॥
विच्छिद्यन्तेऽन्यथा भोगा ग्रीष्मे कुसरितो यथा  ।
संसेव्यते यथा देवी सप्तकल्पवहा शुभा  ॥ ५७.२० ॥
संसारस्य समुच्छित्त्यै ज्ञानयोगं ब्रवीमि ते  ।
शिवप्रकाशकं ज्ञानं योगस्तत्रैव चिन्तितः  ॥ ५७.२१ ॥
दुर्विज्ञेय गतिर्योगो नर्मदाशिवसन्निधौ  ।
शिवाज्ञा वर्तते तत्र स्नानपूजाविधिर्यथा  ॥ ५७.२२ ॥
स सिद्धान्ताऽविरोधेन पुस्तकैर्न विरोधयेत् ।
धर्मज्ञानापवर्गार्थं सहितं विन्दते नरः  ॥ ५७.२३ ॥
पूर्वोत्तरविरोधेन कुत्रार्थोऽभिमतो भवेत् ।
दृष्ट्वाद्यमूलतस्तर्कं श्रुत्या सह विवर्जयेत् ॥ ५७.२४ ॥
तस्मादागमयुक्तेन सदात्मार्थविचारणम्  ।
कर्तव्यं नानुमानेन केवलेन विपश्चिता  ॥ ५७.२५ ॥
हीनोत्तमाद्यस्य फलं बहुधा स्वं च तत्स्मृतम्  ।
तस्मात्परीक्षां कुर्वीत पुण्यं साधु महत्फलम्  ॥ ५७.२६ ॥
पाखण्डिनो विकर्मस्थान् वैडालव्रतिकां शठान्  ।
वर्जयेद्दूरतो धीमान् हैतुक्यान् तीर्थनिन्दकान्  ॥ ५७.२७ ॥
दिगम्बरान् श्वेतपटान् ये चान्ये हेतुवादिनः  ।
एतैः सह न संवादं संसर्गं न कथंचन  ॥ ५७.२८ ॥
विपरीतं कलौ धर्मं नग्ना मुण्डा मलाशिनः  ।
तस्मात्तं च परित्यज्य त्रेताधर्मं समाचरेत् ॥ ५७.२९ ॥
प्रमाणं सर्वधर्मेषु ब्रह्मविष्णुशिवोदितम्  ।
अन्यथा कुरुते यस्तु नरके पतति ध्रुवम्  ॥ ५७.३० ॥
सर्वेषामेव शास्त्राणामेवं शास्त्रविनिश्चयः  ।
सेव्यतां कल्पगा देवी शिवपूजारतैः सदा  ॥ ५७.३१ ॥
पितॄणां तर्पणं कुर्याद्भिक्षां दद्याच्च भिक्षवे  ।
कारुण्यं सर्वभूतेषु नर्मदाख्यानचिन्तनम्  ॥ ५७.३२ ॥
इदं ज्ञानमशेषं च सर्वकर्मविशोधनम्  ।
आदिमध्यान्तरहितः स्वभावविमलः प्रभुः  ॥ ५७.३३ ॥
सर्वज्ञः परिपूर्णश्च शिवो ज्ञेयः शिवागमे  ।
सर्वार्थसाधकं ज्ञानं तत्प्रणीतमसंशयम्  ॥ ५७.३४ ॥
यः सर्वज्ञः सुसम्पूर्णः स्वभावविमलः शिवः  ।
सर्वदोषविनिर्मुक्तः स ब्रूयात्कथमन्यथा  ॥ ५७.३५ ॥
शिवाज्ञामन्तरेणापि जगत्सृष्टिः कथं भवेत् ।
अचैतन्यात्प्रधानेन अज्ञत्वात्पुरुषस्य च  ॥ ५७.३६ ॥
प्रधानं परमाण्वादि यावत्किंचिदचेतनम्  ।
तन्न कर्तृ स्वयं द्रष्टृ बुद्धिमत्करणं विना  ॥ ५७.३७ ॥
न यथा घटमानेन मृत्पिण्डः स्वयमृच्छति  ।
तथाज्ञाबुद्धिभावेन न तिष्ठेत्प्रकृतिः स्वयम्  ॥ ५७.३८ ॥
धर्माधर्मोपदेशो न धर्माधर्मविचारणम्  ।
सर्वज्ञेन विना जातु नादिसर्गे प्रसिद्ध्यति  ॥ ५७.३९ ॥
यथानादि प्रवृत्तोऽयं घोरः संसारसागरः  ।
शिवोऽपि हि तथानादिः संसारान्मोचकः स्मृतः  ॥ ५७.४० ॥
व्याधीनां भैषजं यद्वत्प्रतिपक्षं स्वभावतः  ।
तद्वत्संसारघोराणां प्रतिपक्षः शिवः स्मृतः  ॥ ५७.४१ ॥
वैद्यं विना निराक्रन्दाः क्लिश्यन्ते रोगिणो यथा  ।
शिवेन तु विना सर्वं निराक्रन्दं जगत्तथा  ॥ ५७.४२ ॥
तस्मादनादिः सर्वज्ञः परिपूर्णः परः शिवः  ।
अस्ति नातः परित्राता पुमान् संसारसागरे  ॥ ५७.४३ ॥
येऽभ्यसन्ति शिवज्ञानं हृदये शिवभाविताः  ।
यदि वेदाः प्रमाणं तु तेषां ज्ञानं प्रजायते  ॥ ५७.४४ ॥
इयं च सर्वभूतानां शरणं भुवि नर्मदा  ।
अपां रूपतया देवी लोकानुग्रहकारिणी  ॥ ५७.४५ ॥
स्थावरं जङ्गमं चैव भूतग्रामं चतुर्विधम्  ।
भगवत्युद्धरत्येषां पतन्तं नरके ध्रुवम्  ॥ ५७.४६ ॥
एवंज्ञात्वा नरश्रेष्ठ शिवमन्वीक्ष्य कल्पगाम्  ।
उच्चैर्गृहाणि दिव्यानि धनधान्यान्वितानि च  ॥ ५७.४७ ॥
सर्वोपस्करदिव्यानि ब्राह्मणेभ्यो निवेदयेत् ।
अनाथायातिवृद्धाय विकलाय कुटुम्बिने  ॥ ५७.४८ ॥
काष्ठमृन्मयगेहं च यो द्विजाय प्रयच्छति  ।
एवं विधान् गृहान् रम्यान् सर्वतोऽमरकण्टके  ॥ ५७.४९ ॥
कारयेद्यः पुमान् दिव्यांस्तस्य पुण्यफलं शृणु  ।
किं तस्य बहुभिर्दत्तैर्दानैर्भवति भारत  ॥ ५७.५० ॥
एतदेव परं दानं सर्वकामार्थसाधकम्  ।
यः शृणोति नरो भक्त्या सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ ५७.५१ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये सप्तपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ॥


अध्याय ५८

युधिष्ठिर उवाच - 
श्रुत्वैतत्परमं गुह्यं गवां देवसमुद्भवम्  ।
ब्रह्मकूर्चस्य माहात्म्यं श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः  ॥ ५८.१ ॥
आख्याहि भगवन् सर्वं गोलोकः कीदृशः स्मृतः  ।
प्राप्यते कर्मणा केन के तस्मिन्ननिशं स्थिताः  ॥ ५८.२ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
श्रूयतामभिधास्यामि नमस्कृत्य महेश्वरम्  ।
गोमातृलोकं परमं सर्वकामसमन्वितम्  ॥ ५८.३ ॥
यथावत्सर्वलोकानामुपर्युपरि संस्थितम्  ।
पातालानि ततः सप्त पातालं च ततस्तथा  ॥ ५८.४ ॥
यावत्प्रमाणं परितः परिच्छिन्नं महीतलम्  ।
तावत्प्रमाणं तस्याः समुद्रास्तानि चैव तु  ॥ ५८.५ ॥
तेषां प्रत्येकमुत्सेधप्रमाणं परिकीर्तितम्  ।
योजनानां सहस्राणि दशार्धानि ततस्ततः  ॥ ५८.६ ॥
सहस्रयोजनोत्सेधस्तस्याभ्यन्तरतस्तथा  ।
विवराणां समस्तानां सहस्राणि नव स्मृतम्  ॥ ५८.७ ॥
तेषां रुचिरमाहात्म्यं नामतस्तु महीतले  ।
दिव्यदिव्योपसम्पन्नः श्रीमच्चामीकरद्युतिः  ॥ ५८.८ ॥
नागराजः सदैवास्ते तस्मिन् कृतनिकेतनः  ।
अनन्तोऽनन्तधामा च मुकुन्दो नृपशैवलः  ॥ ५८.९ ॥
ततो रसातलं नाम शिवसन्तोषभूमिकम्  ।
वासुकेर्नागराजस्य तत्र चारु महापुरम्  ॥ ५८.१० ॥
पुर च सुरलोम्नस्तु दानवाधिपतेर्महत् ।
सुपर्णस्य च दैत्यानामशेषाणां महात्मनाम्  ॥ ५८.११ ॥
ततः सुतलनामास्ति शर्कराञ्चितभूमिकम्  ।
नागादीनां स्वस्तिकानां तत्रैव वसतिः सदा  ॥ ५८.१२ ॥
दानवाधिपतीनां च तत्रैव निलयः परः  ।
वैरोचनहिरण्याख्यप्रभृतीनां महात्मनाम्  ॥ ५८.१३ ॥
ततश्चातलमित्युक्तं पातालानां तस्य तु वै  ।
तेषामूर्ध्ववस्तुसर्वेषां मृन्मयं च तलं क्षितेः  ॥ ५८.१४ ॥
असुराधिपतेस्तावत्कालनेमेर्महापुरम्  ।
चारुचामीकराभासं वैनतेयस्य चापरम्  ॥ ५८.१५ ॥
ततश्च वितलं नाम पातालं रक्तभूतलम्  ।
तस्मिन्महान्तको नाम दानवेन्द्रकृतालयः  ॥ ५८.१६ ॥
तालकोऽग्निमुखस्तस्मिन्नलह्रादश्च दानवाः  ।
निवसन्ति कृतागारास्तथा प्रह्लादवर्चसः  ॥ ५८.१७ ॥
पातालं वितलं नाम शुक्लं क्षितितलं ततः  ।
कम्बलाश्वतरौ नागौ सहितौ तत्र तिष्ठतः  ॥ ५८.१८ ॥
महाजम्भहयग्रीवप्रभृतीनां महात्मनाम्  ।
वाराणस्यसुरेन्द्राणां निवासस्तत्रकल्पितः  ॥ ५८.१९ ॥
कृष्णं क्षितितलं तस्मात्पातालतलसंज्ञकम्  ।
शङ्कुकर्णमहानादनमुचीनां निकेतनम्  ॥ ५८.२० ॥
पातालात्सप्तमादूर्ध्वं सप्तद्वीपा मही स्थिता  ।
समुद्रैः सप्तभिर्युक्ता पर्वतैः समलंकृता  ॥ ५८.२१ ॥
जम्बूद्वीपश्च तन्मध्ये प्लक्षद्वीपस्ततः परः  ॥ ५८.२२ ॥
क्रौञ्चद्वीपश्च परतः शाकद्वीपश्च तद्बहिः  ।
परतः पुष्करद्वीपः सप्तमः परिकीर्तितः  ॥ ५८.२३ ॥
क्षारोदकश्चेक्षुरसः सुरोदश्च घृतोदधिः  ।
दधितोयः क्षीरपूर्णः स्वादूदः सप्तमः स्मृतः  ॥ ५८.२४ ॥
सप्तद्वीपसमुद्राणां द्विगुणद्विगुणान्तरः  ।
प्रमाणविस्तरो ज्ञेयो नियुतः प्रथमः स्मृतः  ॥ ५८.२५ ॥
हिमवान् हेमकूटश्च निषधश्चेति दक्षिणे  ।
नीलश्च श्वेतः शृङ्गश्च मेरोरुत्तरतः स्मृताः  ॥ ५८.२६ ॥
मेरुरस्ति स्थितो मध्ये जम्बूद्वीपस्य भारत  ।
माल्यवान् पूर्वतो ज्ञेयः पश्चिमे गन्धमादनः  ॥ ५८.२७ ॥
एते पर्वतराजानो जम्बूद्वीपे नव स्मृताः  ।
प्लक्षद्वीपादिषु ज्ञेयाः सप्तसप्तैव पर्वताः  ॥ ५८.२८ ॥
पुष्करद्वीपमध्ये तु पर्वतो वलयाकृतिः  ।
एकः स्मृतः समन्ताच्च नामतो मानसः स्मृतः  ॥ ५८.२९ ॥
विन्ध्यो नाम महाभागो जम्बूद्वीपे व्यवस्थितः  ।
यत्रैषा नर्मदादेवी प्लवन्ती लोकतारिणी  ॥ ५८.३० ॥
विन्ध्यस्य चानुजो भ्राता सह्यो दक्षिणतः स्मृतः  ।
उर्वी कूर्मतलाकारा काञ्चनी परिमण्डला  ॥ ५८.३१ ॥
अणुरेव तथा सा तु निर्दिष्टातिविदः क्षितिः  ।
तस्याः प्रमाणं निर्दिष्टं दशयोजनकोटयः  ॥ ५८.३२ ॥
लोकालोक इति ख्यातस्तस्याः प्रान्ते समन्ततः  ।
स्फीतो हेममयः श्रीमान् सरलः परिमण्डलः  ॥ ५८.३३ ॥
योजनानां सहस्राणि चार्धमस्य व्यवस्थितम्  ।
तावदेव च विस्तीर्णं तदर्धे भानुराहितः  ॥ ५८.३४ ॥
प्रकाशयति स ज्योतिः परभागे निहन्यते  ।
लोकालोक इति प्रोक्तस्ततोऽसावचलो महान्  ॥ ५८.३५ ॥
लोकालोकावसानोऽयं भूर्लोकः परिकीर्तितः  ।
गन्धर्वयक्षरक्षोभिः पिशाचैश्च निषेवितः  ॥ ५८.३६ ॥
मानुषैः पशुभिश्चैव मृगपक्षिसरीसृपैः  ।
स्थावरैर्विविधाकारैर्भूतैरेतैश्च षड्विधैः  ॥ ५८.३७ ॥
भूर्लोकश्च भुवर्लोको यावदादित्यमण्डलम्  ।
वसन्ति सततं रुद्रास्सततं वक्त्रभास्कराः  ॥ ५८.३८ ॥
आदित्यमण्डलादूर्ध्वं स्मृता स्वर्लोकसंस्थितिः  ।
विमानकोटयस्तस्मिन्नष्टाविंशतिराशयः  ॥ ५८.३९ ॥
मेढीभूतो विमानानां सर्वेषामुपरि ध्रुवः  ।
नियुता अनिलस्कन्धाः सप्तास्मिन्नन्तरे स्थिताः  ॥ ५८.४० ॥
पृथिव्याः प्रथमः स्कन्धः स्थितश्चामेघमण्डलम्  ।
आहवो नाम वै वातो व्यूहानां व्यूहकृत्तथा  ॥ ५८.४१ ॥
द्वितीयः प्रवहो नाम निबद्धः सूर्यमण्डले  ।
तृतीयः संवहो माम सुस्कन्धोऽसौ प्रतिष्ठितः  ॥ ५८.४२ ॥
चतुर्थः सोद्वहः स्कन्धः स्थितो नक्षत्रमण्डले  ।
ततो द्वयोर्विनिर्दिष्टा विमानोद्वहनक्रिया  ॥ ५८.४३ ॥
योजनानां ध्रुवः कोटिर्महर्लोकः समुच्छ्रितः  ।
स्कन्धः परिवहो नाम निबद्धः सप्तमो ध्रुवे  ॥ ५८.४४ ॥
अन्नादीनि करोत्येष पर्वणामुपरि स्थितः  ।
विनिर्वृत्तं विकाराणामधिवासो महात्मनाम्  ॥ ५८.४५ ॥
तत्राधिकारिदेवानामष्टाविंशति कोटयः  ।
जनात्स्वर्लोकमागत्य नियोगात्पद्मजन्मनः  ॥ ५८.४६ ॥
स्थिता मन्वन्तरं तत्र स्वव्यापारावसायिनः  ।
आरुह्य च महर्लोकमागच्छन्ति ततः पुनः  ॥ ५८.४७ ॥
ब्रह्मणो दिवसैकेन देवाः स्वर्गे चतुर्दश  ।
क्रमेण कृत्वा कर्माणि महर्लोके वसन्ति ते  ॥ ५८.४८ ॥
कोटिद्वयं महर्लोकाज्जनलोकः समुच्छ्रितः  ।
साध्यानामसुरास्तत्र वसन्ति सुखिनः सदा  ॥ ५८.४९ ॥
योजनानां चतुःकोट्यः जनादप्युच्छ्रितं तपः  ।
प्रजानां पतयस्तत्र स्थितास्तु ब्रह्मणः सुताः  ॥ ५८.५० ॥
सत्यलोकस्तपोलोकात्कोटिषट्कं समुच्छ्रितम्  ।
आस्ते परिवृतस्तत्र देवासुरगणैर्विराट् ॥ ५८.५१ ॥
ब्रह्मलोकाद्विष्णुलोको द्विगुणेन समुच्छ्रितः  ।
विस्तरेण तदूर्ध्वे च दिव्यलोकः समन्वितः  ॥ ५८.५२ ॥
विष्णुलोकाच्च परतः श्रीमच्छिवपुरं महत् ।
द्वाविंशत्कोटिविस्तीर्णं तदूर्ध्वे समुपस्थितम्  ॥ ५८.५३ ॥
सूर्यायुतप्रतीकाशं सर्वकामसमन्वितम्  ।
अनेकारण्यविन्यासं स्वर्गनद्युपशोभितम्  ॥ ५८.५४ ॥
सर्वरत्नान्वितैर्दिव्यैस्तप्तजाम्बूनदप्रभैः  ।
सहस्रखण्डभौमैश्च सर्वशोभासमन्वितैः  ॥ ५८.५५ ॥
विमानैः सर्वतो व्याप्तं चन्द्रैरिवनभस्तलम्  ।
अप्सरोगणसंकीर्णं सर्वविद्याधरान्वितम्  ॥ ५८.५६ ॥
नृत्यगीतरवोपेतैरप्रमेयगुणान्वितैः  ।
मनोजवैरसंख्यातैः परिवारसमन्वितैः  ॥ ५८.५७ ॥
क्वचिद्दोलागृहैर्रम्यैः किङ्किणीरवकान्वितैः  ।
उद्गतैरर्धचन्द्रैश्च घण्टाभरणभूषितैः  ॥ ५८.५८ ॥
मणिमुक्तावितानैश्च मणिरत्नचयैः शुभैः  ।
सर्वरत्नार्चितैर्द्रव्यैर्मुक्तादामसुशोभनैः  ॥ ५८.५९ ॥
महासिंहासनैर्दिव्यैः सर्वरत्नविभूषितैः  ।
क्वचित्पुण्यगृहैर्व्याप्तमसंख्यगुणान्वितैः  ॥ ५८.६० ॥
सदा पुष्पफलैर्वृक्षैः क्वचिद्व्याप्तं मनोरमैः  ।
पुष्पोद्यानैर्महारम्यैः शतशोऽथ सहस्रशः  ॥ ५८.६१ ॥
सप्तकल्पवहा पुण्या तत्रैवास्ते सरिद्वरा  ।
तत्कलायाः सहस्रांशो जम्बूद्वीपे प्रदृश्यते  ॥ ५८.६२ ॥
अवतीर्णा महीपृष्ठे लोकानुग्रहकाम्यया  ।
सर्वात्मनाऽवतारश्च गङ्गादिसरितामिह  ॥ ५८.६३ ॥
अमृतस्यन्दिनीभिश्च नदीभिरुपशोभितम्  ।
हेमरत्नाञ्चिता वाप्यः सोपानैः स्फाटिकैर्युताः  ॥ ५८.६४ ॥
सितरक्तासितैः पीतैः सरोजैर्याः सुगन्धिभिः  ।
पञ्चवर्णैश्च गुरुभिः शोभिताः काञ्चनाकुलैः  ॥ ५८.६५ ॥
महाविकाशि संस्निग्धैः श्रीमद्भिः पञ्चहस्तकैः  ।
दश द्वादशहस्तैश्च तथा विंशतिहस्तकैः  ॥ ५८.६६ ॥
नालैर्मरकतप्रख्यैर्मनोहरदलान्वितैः  ।
पूर्णनीलोत्पलैश्चान्यैर्दीर्घिकाश्च क्वचित्क्वचित् ॥ ५८.६७ ॥
सिंहव्याघ्रमुखैर्दिव्यैर्गजवाजिमृगाननैः  ।
गोमुखैश्छागवदनैः कपिपक्षिमुखैस्तथा  ॥ ५८.६८ ॥
एकवक्त्रैर्महावक्त्रैर्बहुवक्त्रैरवक्त्रकैः  ।
एकपादैस्त्रिपादैश्च बहुपादैरपादकैः  ॥ ५८.६९ ॥
वामनैर्जटिलैर्मुण्डैर्दीर्घग्रीवैर्महोदरैः  ।
महाकायैर्महानासैर्महाकर्णैरकर्णकैः  ॥ ५८.७० ॥
नानारूपाकृतिधरैर्नानाभरणभूषितैः  ।
नानावेषधरैर्दिव्यैः कामरूपैर्महाबलैः  ॥ ५८.७१ ॥
नानाप्रभावसंयुक्तैर्नानाशास्त्रविशारदैः  ।
असंख्या जातयश्चान्या निवसन्ति तथा विधाः  ॥ ५८.७२ ॥
कुब्जावामनकादीर्घा वरदेहा वराननाः  ।
मुण्डाश्च विकटा नीचा ह्रस्वदीर्घश्च तादृशाः  ॥ ५८.७३ ॥
लम्बोदरा ह्रस्वभुजा विनता ह्रस्वजानुकाः  ।
मृगेन्द्रवदनाश्चान्या गजवाजिमुखास्तथा  ॥ ५८.७४ ॥
ह्रस्वकुञ्चितकेशाश्च सुन्दरप्रियदर्शनाः  ।
पञ्चाशत्कोटयस्तत्र शिवस्य परिचारिकाः  ॥ ५८.७५ ॥
मणिमाणिक्यगेहेषु रमन्ते ता बहिः क्वचित् ।
तत्र गेहेषु यद्द्वारिसहस्रशतभूमिषु  ॥ ५८.७६ ॥
विचित्रभूमयस्तत्र वज्रवैदूर्यभूषिताः  ।
इति सर्वगुणोपेतैः स्त्रीसहस्रैर्वराननैः  ॥ ५८.७७ ॥
असंख्यातैः पुरं व्याप्तमीश्वरस्य समन्ततः  ।
तन्मध्ये सर्वतोभद्रं दिव्यमायतनं महत् ॥ ५८.७८ ॥
शुद्धस्फटिकसंकाशं स्थानमाद्यमुमापतेः  ।
तत्रास्ते भगवान् सोमः पूज्यमानो गणेश्वरैः  ॥ ५८.७९ ॥
सिद्धैः स्वस्थानसंप्राप्तैर्ब्रह्मविष्ण्वादिभिस्तथा  ।
धर्मस्तत्र स्थितः श्रीमानीश्वरायतनेऽनघ  ॥ ५८.८० ॥
यत्र वीरवृषः तत्र नित्यं गोमातरः स्थिताः  ।
तत्र सा नर्मदादेवी पूज्यमाना सुरासुरैः  ॥ ५८.८१ ॥
तेनोदकेन तृप्यन्ति गोवत्साः सर्वदेवताः  ।
ब्रह्माविष्णुः सुरेशान उमया सहितोऽनघ  ॥ ५८.८२ ॥
सुराश्च ऋषयो भूताः पितरो मातरस्तथा  ।
स लोकः शिवलोकोऽत्र नर्मदालोक एव च  ॥ ५८.८३ ॥
ये गुणा रुद्रलोकस्य गोलोकस्य तथैव च  ।
नन्दा भद्रा सुभद्रा च सुशीला सुरभिस्तथा  ॥ ५८.८४ ॥
इति गोमातरः पञ्च शिवलोकविनिर्गताः  ।
षष्ठी तु नर्मदादेवी लोकानुग्रहकाम्यया  ॥ ५८.८५ ॥
एताः सर्वा जगत्सर्वं सर्वलोकस्य मातरः  ।
तर्पयन्ति महाराज नित्यमत्रात्मिकैर्गुणैः  ॥ ५८.८६ ॥
कारणाच्च शिवस्थानादीश्वरेच्छावशाऽनुगा  ।
ओंकारात्सर्वलोकानामिमं लोकं समाश्रिताः  ॥ ५८.८७ ॥
तृणानि खादन्ति चरन्त्यरण्ये पिबन्ति तोयानि सुनिर्मलानि  ।
दुग्धं प्रयच्छन्ति पुनन्ति देहं गावो यतो जीवति जीवलोकः  ॥ ५८.८८ ॥
कुतस्तेषां हि पापानि येषां गृहमलंकृतम्  ।
सततं बालवत्साभिर्गोभिः स्त्रीभिरिव स्वयम्  ॥ ५८.८९ ॥
ये स्मरन्ति सदोंकारं नर्मदां च शिवात्मना  ।
न तेषां पुनरावृत्तिर्घोरे संसारसागरे  ॥ ५८.९० ॥
ये कुर्वन्ति परां भक्तिं तृणतोयप्रदानतः  ।
प्रसादात्तु गवां तासां शिवलोकं व्रजन्ति ते  ॥ ५८.९१ ॥
एताः सदानुकूलेन मातरः सर्वकामदाः  ।
ये रक्षन्ति शुभा गाश्च शिवलोकं व्रजन्ति ते  ॥ ५८.९२ ॥
येऽर्चयन्ति शिवं भक्त्या सद्विधानैः समाहिताः  ।
ते विन्दन्ति महाभोगान् पुरं यान्ति शिवस्य वै  ॥ ५८.९३ ॥
ये शिवाश्रयतीर्थानि श्रद्धया यान्ति मानवाः  ।
कल्पगां च विशेषेण शैलं चामरकण्टकम्  ॥ ५८.९४ ॥
ते क्रीडन्ति महाभोगैर्ब्रह्मविष्णुशिवालये  ।
पयोऽमृतं घृतं क्षीरं मधुदध्यादिकं तु यत् ॥ ५८.९५ ॥
न पश्यति महाभाग कल्पगायां विमोहितः  ।
एतत्ते कथितं राजन् रेवावतरणं शुभम्  ॥ ५८.९६ ॥
अस्याख्यानेन भगवान्  ।॰
प्रीयतां मे शिवः स्वयम्  ॥ ५८.९७ ॥॰

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे शिवलोकवर्णनो नामाष्टपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ॥


अध्याय ५९

युधिष्ठिर उवाच - 
दानधर्मविधानं च श्रोतुमिच्छामि कल्पग  ।
दरिद्रा भिक्षवो वापि कथं यान्ति शिवालयम्  ॥ ५९.१ ॥
विधिना केन दानेन मुच्यते दुष्कृतं तथा  ।
लोकानां च हितार्थाय कथयस्व महामुने  ॥ ५९.२ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
शृणु राजन् यथा न्यायं कथयामि तवानघ  ।
पुष्करं बिल्वपत्रं च कुशास्तोयं च नार्मदम्  ॥ ५९.३ ॥
स्वयम्भूर्भगवानाह सामान्यं धर्मकारणम्  ।
श्रद्धापूताः सर्वधर्माः पुराणं श्रुतयस्तथा  ॥ ५९.४ ॥
तस्योपदेशधर्मेण नरा यान्ति त्रिविष्टपम्  ।
यस्तूलपूर्णविस्तीर्णं रक्तवस्त्रं ससूत्रकम्  ॥ ५९.५ ॥
व्याघ्रचर्मकृतं वापि नववस्त्रावगुण्ठितम्  ।
कृष्णाजिनोपवीतं च पुण्यधूपाधिवासितम्  ॥ ५९.६ ॥
शिवध्यानाभियुक्ताय श्रद्धया विनिवेदयेत् ।
तत्तूलवस्त्रतन्तूनां रोमसंख्यास्ति यावती  ॥ ५९.७ ॥
तावद्वर्षसहस्राणि शिवलोके महीयते  ।
मोदते सर्वलोकेषु भुक्त्वा भोगाननेकशः  ॥ ५९.८ ॥
पुनश्च क्षितिमासाद्य सिंहासनपतिर्भवेत् ।
तृणवल्कलपर्णानि शय्या प्रावरणादिकम्  ॥ ५९.९ ॥
दत्त्वा तदर्थिने भूमौ शिवलोके महीयते  ।
शिवमुद्दिश्य नैवेद्यं यो दद्याच्छिवदर्शिने  ॥ ५९.१० ॥
शाकं मूलं फलं वापि तस्य पुण्यफलं शृणु  ।
यावत्स्यात्तण्डुलादीनां संख्याफलदलेषु च  ॥ ५९.११ ॥
तावद्वर्षसहस्राणि शिवलोके महीयते  ।
भिक्षां सव्यञ्जनां दत्त्वा शिवभक्ताय भक्तितः  ॥ ५९.१२ ॥
वर्षलक्षं महाभाग शिवलोके महीयते  ।
दधिभक्तं सुसम्पूर्णं भिक्षापात्रं सुशोभनम्  ॥ ५९.१३ ॥
दद्याद्यः शिवभक्ताय तस्य पुण्यफलं शृणु  ।
वर्षकोटिसमं दिव्यं महाभोगैः समन्वितम्  ॥ ५९.१४ ॥
स्थित्वा शिवपुरे दिव्ये तस्यान्ते च महीपतिः  ।
सुशीतलेन तोयेन शिवभक्तं सितायुजा  ॥ ५९.१५ ॥
तर्पयित्वा शम्भुलोके वर्षलक्षं च मोदते  ।
कलशं शर्करोपेतं वस्त्रपूताम्बुपूरितम्  ॥ ५९.१६ ॥
दद्याद्यः शिवभक्ताय तस्य पुण्यफलं शृणु  ।
शुद्धस्फटिकसंकाशं विमानं सर्वकामिकम्  ॥ ५९.१७ ॥
संप्राप्य शिवलोके तु वर्षकोटिं स मोदते  ।
पलाशपर्णैः पत्रैर्वा यः कुर्यात्पुटकानि तु  ॥ ५९.१८ ॥
प्रदद्याच्छिवयोगिभ्यस्ताम्रपात्रप्रदो हि सः  ।
यस्ताम्रपात्रं सुकृतं प्रदद्याच्छिवयोगिने  ॥ ५९.१९ ॥
कोटिषट्कं स कल्पानां शिवलोके महीयते  ।
शूलं वहति यः पाणौ शक्तिं पृष्ठे कमण्डलुम्  ॥ ५९.२० ॥
तं भोजयित्वा यत्नेन शिवलोकमवाप्नुयात् ।
भोजयेच्च यथा शक्त्या यः शिवव्रतचारिणम्  ॥ ५९.२१ ॥
भोगैः स क्रीडति श्रेष्ठैः शिवलोके व्यवस्थितः  ।
यः शिवाश्रमधर्मं च गृहस्थं भोजयेद्बुधः  ॥ ५९.२२ ॥
विपुलैः स महाभोगैः शिवलोके महीयते  ।
शिवाश्रमव्रतस्थं यः कन्दाद्यैर्भोजयेत्नरः  ॥ ५९.२३ ॥
स दिव्यानाप्नुयाद्भोगानीश्वरस्य पुरे स्थितः  ।
एवं पाशुपतं भक्तं भोजयित्वा प्रणम्य च  ॥ ५९.२४ ॥
नानाविधैर्महाभोगैः शिवलोके महीयते  ।
महाव्रतधरायैव भिक्षां यः प्रतिपादयेत् ॥ ५९.२५ ॥
स दिव्यैः शोभनैर्भोगैः शिवलोके महीयते  ।
सयमनियमाचारं शिवभक्तिपरं नरम्  ॥ ५९.२६ ॥
भोजयित्वा यथाशक्त्या शिवलोके महीयते  ।
ज्ञानयोगबहिःस्था ये लोकसामान्यधर्मिणः  ॥ ५९.२७ ॥
पूजयन्ति शिवं भक्त्या शिवलोकं व्रजन्ति ते  ।
अनाशिकेनापि करीषवह्णिना पयः प्रदानेन तपोभिरुग्रैः  ॥ ५९.२८ ॥
प्रयान्ति यज्ञैश्च न तां गतिं नरा  ।
नीचोऽपि यां याति हि रुद्रभक्तः  ॥ ५९.२९ ॥
यथा रेवाजलस्पर्शाल्लभन्ते सद्गतिं नराः  ।
न तथा यज्ञदानाद्यैरुपायैर्भरतर्षभ  ॥ ५९.३० ॥
इत्येष शिवलोकस्तु प्रसङ्गात्समुदाहृतः  ।
गोलोकः कल्पगालोकः शिवभक्तैः समन्वितः  ॥ ५९.३१ ॥
ज्ञानयोगेन ये शान्ता जपन्ति परमं शिवम्  ।
ते सर्वदुःखनिर्मुक्ता भवन्ति सुखिनः सदा  ॥ ५९.३२ ॥
शिवलोकश्च विज्ञेयो मण्डलावरणात्मकः  ।
पञ्चभूतान्यहंकारः सत्त्वं प्रकृतिरष्टमी  ॥ ५९.३३ ॥
ईदृशानां तु नागानां कोट्यो ज्ञेयाः सहस्रशः  ।
सर्वाङ्गत्वात्प्रधानस्य तिर्यगूर्ध्वमधः स्थितम्  ॥ ५९.३४ ॥
विष्णुलोकात्परं स्थानं कुमारस्य महात्मनः  ।
स्वच्छमौक्तिकसंकाशं परमा श्रीसमन्वितम्  ॥ ५९.३५ ॥
स्कन्दलोकात्परं स्थानमुमादेव्याः प्रकीर्तितम्  ।
तप्तचामीकरप्रख्यमशेषगुणसंयुतम्  ॥ ५९.३६ ॥
उमास्थानात्परं चैव हरस्थानं तदुत्तमम्  ।
सूर्यकोटिप्रतीकाशं सर्वकामसमन्वितम्  ॥ ५९.३७ ॥
गणैरध्युषितं सर्वैरसंख्यैर्योगतत्परैः  ।
हिरण्यगर्भकूर्माद्यैर्वसुरुद्रदिवाकरैः  ॥ ५९.३८ ॥
स्तूयते भगवान्नित्यं तस्यान्ति प्रतिकाङ्क्षिभिः  ।
ज्ञानध्यानपरैः शान्तैर्भिक्षाहारैर्जितेन्द्रियैः  ॥ ५९.३९ ॥
प्राप्यं तैश्च परं स्थानं सूर्यायुतसमप्रभम्  ।
तत्सत्कर्मकरैर्नित्यं ब्राह्मणैर्दग्धकल्मषैः  ॥ ५९.४० ॥
वसन्ति यदृतं सिद्धाशयास्तु क्लेशवर्जिताः  ।
नर्मदा सेव्यमानाश्च लभन्ते तत्पदं नराः  ॥ ५९.४१ ॥
एतत्ते कथितं पार्थ यथोद्दिष्टं तु शम्भुना  ।
यन्मया कथितं दानं नर्मदातीरमाश्रितम्  ॥ ५९.४२ ॥
गच्छन्ति येऽन्यत्तीर्थं तु सहस्रांशो विशिष्यते  ।
सर्वज्ञाः सर्वगाः शुद्धाः परिपूर्णा भवन्ति ते  ॥ ५९.४३ ॥
शुद्धकर्मकरा ये तु परमैश्वर्यसंयुताः  ।
सदेहाश्च विदेहाश्च भवन्ति स्वेच्छया पुनः  ॥ ५९.४४ ॥
इति नित्यं विशुद्धं च स्थानमाद्यमुमापतेः  ।
दिव्यं श्रीकण्ठनाथस्य जगद्भर्तुः समंस्थितम्  ॥ ५९.४५ ॥
स्थानं नवकमित्येवं निर्गता यत्र कल्पगा  ।
परमाष्टगुणैश्वर्यनित्यमक्षयमव्ययम्  ॥ ५९.४६ ॥
शश्वद्गुरुप्रणीतेन ध्यानयोगेन ये नराः  ।
ध्यायन्ति देवतां नित्यं ते सिद्धा यान्ति तत्पदम्  ॥ ५९.४७ ॥
येऽभ्यसन्ति शिवज्ञानं नर्मदातीरमाश्रिताः  ।
कामतृष्णाविनिर्मुक्तास्तेऽपि यान्ति च तत्पुरम्  ॥ ५९.४८ ॥
अप्येकदिवसं यावच्छिवध्यानपरायणः  ।
शिवधर्मपरस्तस्य धर्मस्यान्तो न विद्यते  ॥ ५९.४९ ॥
योगधर्मसु सारत्वादभेद्यं पापमुद्गरैः  ।
वज्रतण्डुलवज्ज्ञेयं तस्मात्तस्य फलं महत् ॥ ५९.५० ॥
देहान्तेनैव धर्मेण स्थानमाद्यं शिवालयम्  ।
यत्रास्ते विपुलैर्भोगैः क्रीडन् कल्पायुतं नरः  ॥ ५९.५१ ॥
ततः कल्पायुतस्यान्ते स्थानं कौमारमाप्नुयात् ।
तत्रार्धसम्मितं कालं स क्रीडन् ससुखं वसेत् ॥ ५९.५२ ॥
तदन्ते विष्णुलोकं च संप्राप्य वसते पुनः  ।
ब्रह्मलोकं गतश्चान्ते तत्रापि वसते नरः  ॥ ५९.५३ ॥
ब्रह्मलोकपरिभ्रष्टो वसेच्छिवपुरे सुखम्  ।
तत्तस्माद्ब्रह्मविष्ण्वाद्यांल्लोकान् प्राप्नोत्यनुक्रमात् ॥ ५९.५४ ॥
इत्येवं सर्वलोकेषु रमित्वा क्रमशस्ततः  ।
मनुष्यलोकमासाद्य शिवं रेवां समाश्रयेत् ॥ ५९.५५ ॥
मया ते कथिताऽन्यत्र यानि दानानि भारत  ।
तानि सर्वे प्रशंसन्ति पर्वतेऽमरकण्टके  ॥ ५९.५६ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये शिवमहिमानुवर्णनो नामैकोनषष्टितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ६०

मार्कण्डेय उवाच - 
वैष्णवं दानधर्मं च कथ्यमानं निबोध मे  ।
विष्णुयोगं समभ्यस्य सर्वक्लेशापनुत्तये  ॥ ६०.१ ॥
विष्णुं सम्पूज्य विधिना घृतस्नानादिभिः स्तवैः  ।
द्वादश्यां विष्णुमुद्दिश्य दद्यादेकां पयस्विनीम्  ॥ ६०.२ ॥
नर्मदातीरमासाद्य तस्य पुण्यफलं शृणु  ।
पूज्यते धर्मराजेन यथा विष्णुस्तथैव सः  ॥ ६०.३ ॥
शैवानां वैष्णवानां च सहस्रं भोजयेत्तु यः  ।
गर्भिणी धेनुसंमिश्रं वृषभैर्दशभिर्युतम्  ॥ ६०.४ ॥
अर्चितं गन्धपुष्पाद्यैर्हेमवस्त्रैरलंकृतम्  ।
प्रदक्षिणमुपाक्रम्य मन्त्रराजं च भक्तितः  ॥ ६०.५ ॥
ओं नमो भगवते वासुदेवयेति समुच्चरन्  ।
वेदविद्भिः समाकीर्णं विष्णोराराधनैः शुभैः  ॥ ६०.६ ॥
नर्मदातोयमासाद्य दीपमालां प्रबोधयेत् ।
गावो ममाग्रतो नित्यं गावः पृष्ठत एव च  ॥ ६०.७ ॥
गावो मे हृदये वापि गवां मध्ये वसाम्यहम्  ।
इमं मन्त्रं समुत्थाय जपेदासां पुरो गवाम्  ॥ ६०.८ ॥
गन्धतो याक्षतैर्मिश्रैर्गृहीत्वा ताम्रभाजनम्  ।
शृङ्गपुच्छ जलस्नातः शुक्लवस्त्रसमन्वितः  ॥ ६०.९ ॥
नर्मदास्नानपानेन गवां पुच्छाम्भसा तथा  ।
सर्वकल्मषनिर्मुक्तः सुसिद्धः सुचिरव्रतः  ॥ ६०.१० ॥
स्नापयित्वा गतस्तत्र स विप्रो नर्मदातटे  ।
पौर्णमास्यां पूर्णचन्द्रे राहुसोमसमागमे  ॥ ६०.११ ॥
तैरेव सार्द्धं विप्रेन्द्रैः संप्रपूज्य हरिं स्मरेत् ।
भृत्यपुत्रकलत्राद्यैर्युक्तः स्वजनबान्धवैः  ॥ ६०.१२ ॥
निवेदयेत्तु कृष्णाय मन्त्रेण श्रद्धयान्वितः  ।
श्राद्धे दाने च होमे च विवाहे मङ्गले तथा  ॥ ६०.१३ ॥
गोमातरः स्थिता नित्यं विष्णुलोके शिवात्मिकाः  ।
शिवायैता मया दत्ता विष्णवे च महात्मने  ॥ ६०.१४ ॥
एवं विप्राय यो दद्याद्यज्ञार्थं समलंकृताः  ।
एवं निवेद्य पुरुषो गोसहस्रफलं लभेत् ॥ ६०.१५ ॥
कुलानि त्रिंशदुत्तार्य नरकाद्भृत्यबान्धवान्  ।
स्थापयेद्वैष्णवे लोके शिवस्य च महात्मनः  ॥ ६०.१६ ॥
सर्वज्ञः परिपूर्णश्च विशुद्धः सर्वगः प्रभुः  ।
संसारसागरान्मुक्तो हरितुल्यः प्रजायते  ॥ ६०.१७ ॥
अनेनैव विधानेन गृहस्थाः प्राप्नुयुर्दिवम्  ।
विनापि ज्ञानयोगेन गोसहस्रप्रदानतः  ॥ ६०.१८ ॥
ब्राह्मणः क्षत्रियो वापि शूद्रोऽथापि च भक्तितः  ।
नर्मदाकपिलायोगे यथा विभवविस्तरैः  ॥ ६०.१९ ॥
ब्राह्मणाय दरिद्राय दीक्षितायोपशोभिने  ।
चन्द्रसूर्योपरागे तु व्यतीपाते च संक्रमे  ॥ ६०.२० ॥
षडशीति मुखे दद्यादमासोमसमागमे  ।
कार्त्तिक्या वा युगादौ वा पुण्ये वाहनि भारत  ॥ ६०.२१ ॥
यद्धि गायन्ति पितरो गाथामेतां नराधिप  ।
अपि स्यात्स कुलेऽस्माकं पुत्रः परमधार्मिकः  ॥ ६०.२२ ॥
नर्मदाकपिलायोगे कोटितीर्थे च मुक्तिदे  ।
नरकादुद्धरेदस्मान् दत्त्वा गा यस्तु संयुताः  ॥ ६०.२३ ॥
दशवर्षसहस्राणि लोके क्रीडति वैष्णवे  ।
तस्मात्त्वमपि राजेन्द्र गोसहस्रप्रदो भव  ॥ ६०.२४ ॥
देववद्दिवि मोदन्ते येन ते पितरः सदा  ।
कथयामि तवाथाहमितिहासं पुरातनम्  ॥ ६०.२५ ॥
युवनाश्वः पुरा राजा चक्रवर्ती महायशाः  ।
शक्राच्छतगणं पुण्यं प्रजापालनतत्परः  ॥ ६०.२६ ॥
अयोध्यानगरी यस्य ब्रह्मलोकसमप्रभा  ।
तस्या कृतयुगे चादौ सर्वधर्मपरायणः  ॥ ६०.२७ ॥
बृहस्पतिब्रह्मसमं वशिष्ठं स्वपुरोहितम्  ।
अभिवाद्य यथान्यायमुवाच मुनिसत्तमम्  ॥ ६०.२८ ॥
कस्मिन् स्थाने यजेद्यज्ञं तीर्थे देशे सुरालये  ।
वशिष्ठप्रमुखाः सर्वे मुनयश्चेदमब्रुवन्  ॥ ६०.२९ ॥
पृथिव्यां नैमिषं तीर्थं सर्वतीर्थमयं शुभम्  ।
सफलो हयमेधस्तु कोटिकोटिगणोत्तरः  ॥ ६०.३० ॥
पुराणे कीर्तितं राजन्मत्स्यरूपेण विष्णुना  ।
सूर्येण कीर्तितं राजन्मनुपुत्राय चात्मनः  ॥ ६०.३१ ॥
सर्वेषां तु पुराणानां पुराणं मत्स्यकीर्तितम्  ।
वेदाश्चैव पुरा नष्टा मत्स्यरूपेण चोद्धृताः  ॥ ६०.३२ ॥
वेदहीनाश्च वर्तन्ते द्विजा वै यज्ञकर्मसु  ।
एवं विधं तु तत्तीर्थं युवनाश्व तवोदितम्  ॥ ६०.३३ ॥
एवं श्रुत्वा ततो वाक्यं वशिष्ठस्य पुरोधसः  ।
आदिदेश ततोऽमात्यान् धर्मिष्ठान् सत्यवादिनः  ॥ ६०.३४ ॥
यज्ञोपस्करमादाय समागच्छत सत्वरम्  ।
घोषणा क्रियतां राष्ट्रे दण्डहस्तैश्च किङ्करैः  ॥ ६०.३५ ॥
आहूतास्तु ततो देवा नृपतेर्यज्ञकर्मणि  ।
ब्रह्मा विष्णुः सुरेशश्च स्कन्दो वैश्रवणस्तथा  ॥ ६०.३६ ॥
शम्भुश्चैव विशेषेण सुरासुरनमस्कृतः  ।
धेनूनां दशलक्षाणि हेमरत्नान्वितानि च  ॥ ६०.३७ ॥
लक्षमेकं हयानां च दन्तिनामयुतत्रयम्  ।
मणिमाणिक्यमुक्ताश्च हिरण्यं चाप्यनन्तकम्  ॥ ६०.३८ ॥
नानाविधानि द्रव्याणि भक्ष्यभोज्यमलंकृतम्  ।
यज्ञद्रव्यं च यच्चान्यत्तत्सर्वसहितो नृपः  ॥ ६०.३९ ॥
नानासहस्रयानैस्तु नानादेशगतैर्नृपैः  ।
नानावाद्यसहस्रैस्तु नानागीतैर्मनोहरैः  ॥ ६०.४० ॥
वेदघोषेण महता दिवं भूमिं विनादयन्  ।
विवेश नैमिषं तीर्थं यत्र देवो महेश्वरः  ॥ ६०.४१ ॥
हरिं सद्यः प्रभुं दृष्ट्वा मुच्यते यत्र किल्बिषात् ।
स्वर्गसोपानमेतत्तु प्रत्यक्षं देवलोकवत् ॥ ६०.४२ ॥
तत्र स्नात्वाऽभ्यर्च्य हरिं हरं स्वर्गमवाप्नुयात् ।
कीर्तनान्नैमिषस्यास्य नरो दहति तत्क्षणात् ॥ ६०.४३ ॥
अनेकभाविकं घोरं तूलराशिमिवानलः  ।
दीक्षिता ब्राह्मणा देवाः कुतश्चित्तु समागताः  ॥ ६०.४४ ॥
आर्तानामयुतं तेभ्यो ददौ देवाय चानघ  ।
सहस्रमेकं नृपतिर्भूषणानां च भारत  ॥ ६०.४५ ॥
ओं नमः शङ्करायेति माधवायेति चोत्तमः  ।
जलदर्भौ समादाय पात्रे राजा हिरण्मये  ॥ ६०.४६ ॥
एवं संकल्प्य राजेन्द्र यज्ञवाटमकारयत् ।
दशयोजनपर्यन्तं यज्ञयूपाश्च हेमजान्  ॥ ६०.४७ ॥
ततो निर्वर्तितो यज्ञो वशिष्ठप्रमुखैर्द्विजैः  ।
मुदिता देवताः सर्वा दिव्ययानसमाश्रिताः  ॥ ६०.४८ ॥
जयशब्दं प्रचक्रुस्ता राजा नान्यो भवत्समः  ।
नान्यो मम समः कश्चिदित्यहंकारवान्नृपः  ॥ ६०.४९ ॥
यावद्यानं समारुह्य सान्तःपुरपरिच्छदः  ।
निःसृतो नैमिषारण्यात्तावत्पश्यति वानरम्  ॥ ६०.५० ॥
तिष्ठ तिष्ठेत्युवाचाथ शृणु राजन् वचो मम  ।
किं ते यज्ञविधानेन देवतादानकर्मणि  ॥ ६०.५१ ॥
अहंकारविमूढात्मा कर्ताहमिति मन्यसे  ।
पुरामरेश्वरे यज्ञे सत्यधर्मस्य भूपतेः  ॥ ६०.५२ ॥
वर्जयित्वा मुखं मेऽभूत्कण्ठाधो हेमवर्णकम्  ।
ये गताः शिशवस्तेषां सर्वाङ्गाश्च हिरण्मयाः  ॥ ६०.५३ ॥
कपिला नर्मदायोगे यज्ञतोयप्रवाहतः  ।
स्नानावगाहनात्पानाल्लोडनात्कर्दमे तथा  ॥ ६०.५४ ॥
गन्धर्वलोकं सम्प्राप्तो भूतग्रामश्चतुर्विधः  ।
त्वदीये लुलितं यज्ञे नैमिषारण्यसम्भवे  ॥ ६०.५५ ॥
पङ्केन लिप्तं गात्रं मे क्षालितं चाम्बुना तथा  ।
न किंचित्फलमासीन्मे तव यज्ञो निरर्थकः  ॥ ६०.५६ ॥
गवां त्वयायुते दत्तं धनं धान्यं तथा बहु  ।
भूभुजा सत्यधर्मेण किंतु तावन्निरर्थकम्  ॥ ६०.५७ ॥
दानेन तपसा वापि त्रयो लोकाः समर्जिताः  ।
सर्वेषामेव तीर्थानां माता वै मेकला स्मृता  ॥ ६०.५८ ॥
एतत्ते कथितं राजन् यथाभूदमरेश्वरे  ।
स्वस्ति वोऽस्तु गमिष्यामि त्वं वायोध्या प्रति व्रज  ॥ ६०.५९ ॥
अहमेव गमिष्यामि नर्मदां सप्तकल्पगाम्  ।
श्रुत्वा त्वदीयं यज्ञं हि नैमिषारण्यमागतः  ॥ ६०.६० ॥
निराशोऽहं गमिष्यामि नाभून्मे कांचनं मुखम्  ।
वानरस्य वचः श्रुत्वा युवनाश्वोऽब्रवीद्वचः  ॥ ६०.६१ ॥
कस्त्वं वानररूपेण सत्यमेतद्ब्रवीषि मे  ।

वानर उवाच - 
अहं जाबालिनः पुत्रः कदम्बो नाम विश्रुतः  ॥ ६०.६२ ॥
तिर्यग्योनौ प्रविष्टश्च प्राकृतैः कर्मभिः स्वकैः  ।
भ्रान्तानि सर्वतीर्थानि वेषेणानेन सुव्रत  ॥ ६०.६३ ॥
परित्राणं परं नाभूत्सत्यधर्ममखोत्तमे  ।
वपुर्हिरण्मयं सर्वं मुखवर्जं ममाभवत् ॥ ६०.६४ ॥
वानरस्य वचं श्रुत्वा सन्निवृत्य नृपोत्तमः  ।
आराध्य देवदेवेशं नैमिषे यज्ञपूरुषम्  ॥ ६०.६५ ॥
उवाच वचनं श्लक्ष्णं प्रणिपत्य प्रसाद्य च  ।
मदीययज्ञे दानेन तपसा नियमेन च  ॥ ६०.६६ ॥
शमिच्छं छ्रावयामास एको वानररूपधृक् ।
हिरण्मयं मुखं चास्य यथा स्यात्त्वं तथा कुरु  ॥ ६०.६७ ॥
उवाच वचनं देवो युवनाश्वं महीपतिम्  ।
प्रत्यक्षं नैमिषं तीर्थं सूर्यकोटिसमप्रभम्  ॥ ६०.६८ ॥
पृथिव्यां नैमिषं तीर्थमन्तरिक्षे च पुष्करम्  ।
त्रिषु लोकेषु विख्यातो गिरिश्चामरकण्टकः  ॥ ६०.६९ ॥
न च श्रुतं त्वया तात पुराणं स्कन्दकीर्तितम्  ।
माता सा यत्र सरितां तीर्थानां च सरिद्वरा  ॥ ६०.७० ॥
नामसंकीर्तनादस्या मुच्यते भवबन्धनात् ।
विषादं त्यज तीर्थानां प्रधानोऽमरकण्टकः  ॥ ६०.७१ ॥
सत्यधर्मः पुनस्तत्र करिष्यति मखोत्तमम्  ।
रेवाकपिलयोर्योगे मुखं तत्र हिरण्मयम्  ॥ ६०.७२ ॥
भविष्यति न सन्देहस्तव वानरसत्तम  ।
नैमिषं स नमस्कृत्य आदिदेवं हरं हरिम्  ॥ ६०.७३ ॥
स्थानं स्वं च जगामाथ मुदा परमया युतः  ।
नैमिषस्य वचः श्रुत्वा अयोध्याधिपतिस्तथा  ॥ ६०.७४ ॥
विवेश नगरीं पुण्यां यथा शक्रोऽमरावतीम्  ।
वानरोऽपि गतस्तत्र सत्यधर्मो यतः स्वयम्  ॥ ६०.७५ ॥
प्रणम्य सत्यधर्माख्यमिदं वचनमब्रवीत् ।
रेवाकपिलयोर्योगे त्वदीये च महामखे  ॥ ६०.७६ ॥
अवभृथस्नानजनिते कर्दमे लुठनान्मम  ।
शरीरं काञ्चनीभूतं मुखमेवावशिष्यते  ॥ ६०.७७ ॥
यज्ञमिष्ट्वा पुनस्तत्र मुखं मे काञ्चनं कुरु  ।
गन्धर्वाधिपतिर्भूयो मुक्तो वानरयोनितः  ॥ ६०.७८ ॥
हेमीभूतवपुस्तत्र यदा वानरसत्तमः  ।
देवन्दुन्दुभिनादेन नानालङ्कारभूषितः  ॥ ६०.७९ ॥
हंसयुक्तेन यानेन वीज्यमानोऽप्सरोगणैः  ।
जगाम शाङ्करं लोकं तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ॥ ६०.८० ॥
तत्र ये श्वापदास्सर्वे तेऽपि स्नात्वा दिवङ्गताः  ।
एतत्ते कथितं पार्थ यथावृत्तं पुरातनम्  ॥ ६०.८१ ॥
श्रवणात्कीर्तनाच्चास्य गोसहस्रफलं लभेत् ॥ ६०.८२ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये षष्टितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ६१

युधिष्ठिर उवाच - 
श्रुत्वा नानाविधान् धर्मास्त्वत्प्रसादान्महामुने  ।
नाहं तृप्तिं तु गच्छामि नर्मदाख्यानकीर्तनात् ॥ ६१.१ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
गावः पवित्रमतुलं गावः सर्वार्थसाधकाः  ।
तस्माद्धि गोप्रदानेन शिवभक्त्या प्रमुच्यते  ॥ ६१.२ ॥
यस्मिन् देशे भवेन्नित्यं शिवभक्तिसमन्वितः  ।
सोऽपि देशो भवेत्पूतः किं पुनश्च सबान्धवः  ॥ ६१.३ ॥
उक्तानि षट्सहस्राणि पुराणे मेकलातटे  ।
इत्याह ज्ञानयोगस्य धर्मयोगस्य तत्त्ववित् ॥ ६१.४ ॥
धर्माधर्मगतीनां च स्वरूपमुपवर्णितम्  ।
तीर्थाख्यानसमायुक्तं नर्मदाख्यानमुत्तमम्  ॥ ६१.५ ॥
कीर्तनाच्छ्रवणात्तस्य मुच्यते भवबन्धनात् ।
विद्यां सिंहासने दिव्ये वस्त्रपुष्पाधिवासिताम्  ॥ ६१.६ ॥
पूजयित्वा हरं विष्णुं शृणुयाद्वाचयेत्तथा  ।
श्रीमत्सिंहासनं वापि कॢप्तं हैमं सुशोभनम्  ॥ ६१.७ ॥
हेमवस्त्रोपरिच्छन्नं नानारत्नविभूषितम्  ।
राजतं ताम्रकं कांस्यं ब्रह्मचारिविनिर्मितम्  ॥ ६१.८ ॥
तत्तु तारसमुद्भूतं शृङ्गवद्रत्नभूषितम्  ।
दिव्यं सिंहासनं वापि पूजां कृत्वा प्रयत्नतः  ॥ ६१.९ ॥
गन्धाधिवसितकरः श्रीमदासनसंस्थितः  ।
शम्भ्वायतनतीर्थेषु नरेन्द्र भवनेषु च  ॥ ६१.१० ॥
बोधयेत्परमं धर्मं गृहग्रामपुरेषु च  ।
नर्मदाकीर्तनाच्छ्रोता शिवलोके महीयते  ॥ ६१.११ ॥
इदं तीर्थमिदं तीर्थं पर्यटन्नेति वै नरः  ।
नर्मदैव परं तीर्थमित्याह भगवान् छिवः  ॥ ६१.१२ ॥
अस्मिंस्तीर्थे नरश्रेष्ठ श्राद्धं कार्यं विधानतः  ।
स्वागतेन यमः प्रीतश्चासनेन शतक्रतुः  ॥ ६१.१३ ॥
पितरः पादशौचेन अत्राद्येन प्रजापतिः  ।
विप्रपादोदकक्लिन्ना यावत्तिष्ठति मेदिनी  ॥ ६१.१४ ॥
तावत्पुष्करपात्रेषु पिबन्ति पितरो जलम्  ।
विद्यावते स्नातकाय भिक्षवे श्रोत्रियाय च  ॥ ६१.१५ ॥
तथा परमहंसाय विष्णुव्रतधराय च  ।
सर्वोपस्करणं दत्त्वा शिवलोके महीयते  ॥ ६१.१६ ॥
अनाहिताग्निं यो विप्रमाहिताग्निं करोति च  ।
ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यः स्ववित्तेनैव कारयेत् ॥ ६१.१७ ॥
अर्धार्धं सफलं तस्य यावज्जीवं न संशयः  ।
विष्णुलोकेऽन्तकाले च भोगान् भुङ्क्ते च पुष्कलान्  ॥ ६१.१८ ॥
स्वद्रव्येण च यो यज्ञं करोति विधिवद्द्विजः  ।
नर्मदातीरमासाद्य ब्रह्मलोके स मोदते  ॥ ६१.१९ ॥
धात्रीं हिरण्मयीं कृत्वा ब्राह्मणाय प्रकल्पयेत् ।
कल्पगा तीरमाश्रित्य विष्णुलोके महीयते  ॥ ६१.२० ॥
तिलतण्डुलकर्पूरसुसम्भोज्यविमिश्रितैः  ।
कुङ्कुमैर्वस्त्रधान्यैश्च निर्मितं शिवसन्निधौ  ॥ ६१.२१ ॥
पर्वकाले च यो दद्यात्पर्वते मेकलातटे  ।
वसेत्विष्णुलोकेषु नरः स्वर्गे न संशयः  ॥ ६१.२२ ॥
प्रत्यक्षधेनुं यो दद्याथेमरत्नविभूषिताम्  ।
घृतधेनुं गुडधेनुं शर्कराधेनुमेव च  ॥ ६१.२३ ॥
रेवाकपिलयोर्योगे दत्त्वैतान्नरसत्तमः  ।
सर्वपापविनिर्मुक्तो लोके क्रीडति वैष्णवे  ॥ ६१.२४ ॥
यदि तत्र महाराज भिक्षान्नं च निवेदितम्  ।
तस्य संख्या न विद्येत स यावत्संगमो नृप  ॥ ६१.२५ ॥
एतत्सर्वं यथान्यायं कथितं तव सुव्रत  ।
वैवस्वतेऽन्तरेऽथान्यच्छृणु त्वं नृपसत्तम  ॥ ६१.२६ ॥
वीरणस्य तु राजर्षेर्मैत्रेयोऽभूत्पुरोहितः  ।
तेन चायतनं विष्णोः कारितं नर्मदातटे  ॥ ६१.२७ ॥
पुर्याश्चैवामरावत्या दिशि याम्यां व्यवस्थितम्  ।
तदायतनमाहात्म्यान्नर्मदायाः प्रभावतः  ॥ ६१.२८ ॥
मोदते वैष्णवे लोके युगस्यार्द्धं द्विजोत्तमः  ।
शृणु त्वं यानि तीर्थानि रेवायाः पश्चिमोत्तरे  ॥ ६१.२९ ॥
वनं मेघवनं नाम यज्ञपर्वतमाश्रितम्  ।
रन्तिदेवः पुरा तत्र चक्रवर्ती युधिष्ठिर  ॥ ६१.३० ॥
गवि नीतं कुलं येन स देवासुरमानुषम्  ।
पितरो मोचिता येन गोभिर्विनिहताः पुरा  ॥ ६१.३१ ॥
चाण्डालैश्च हता ये च प्राप्नुवन्ति परां गतिम्  ।
चाण्डालादुदकात्सर्पाद्विद्युतो ब्राह्मणादपि  ॥ ६१.३२ ॥
दन्तिभ्यश्च पशुभ्यश्च मरणं पापशालिनाम्  ।
विष्णोर्बलिप्रदानेन क्रियाणां करणेन च  ॥ ६१.३३ ॥
तीर्थपिण्डप्रदानेन ते यान्ति परमां गतिम्  ।
दधीचिर्नाम राजर्षिरवन्त्यधिपतिस्तथा  ॥ ६१.३४ ॥
सर्वधर्मभृतां श्रेष्ठः शक्रतुल्यपराक्रमः  ।
पुरा देवासुरे युद्धे दैत्यैर्देवा विनिर्जिताः  ॥ ६१.३५ ॥
देवानां ब्राह्मणानां च हन्तारो दैत्यकण्टकाः  ।
नष्टाः स्वपापदोषेण सभृत्यकुलबान्धवाः  ॥ ६१.३६ ॥
देवाः समुदिताः सर्वे लोकपालाः सवासवाः  ।
निर्विघ्नं पृथिवीं कृत्वा लोकं चैव चराचरम्  ॥ ६१.३७ ॥
विन्ध्यं गिरिं गतास्ते तु यस्मिन् वहति कल्पगा  ।
समर्थं भूपतिं ज्ञात्वा दधीचिं कुरुसत्तम  ॥ ६१.३८ ॥
दत्तान्यस्त्राणि रक्षार्थं तस्य राज्ञः सुरोत्तमैः  ।
वज्रं शक्तिं तथा पाशं दण्डं खड्गं ध्वजं गदाम्  ॥ ६१.३९ ॥
त्रिशूलं चेति देवानामायुधानि प्रचक्षते  ।
तानि दत्त्वा यथा न्यायं नाकपृष्ठं मुदा ययुः  ॥ ६१.४० ॥
पुराणमतमाज्ञाय दधीचिः सत्यविक्रमः  ।
शापस्यैव भयाद्भीतो नमस्कृत्य प्रगृह्य च  ॥ ६१.४१ ॥
प्रभावात्तोयतां नीत्वा शरीरान्तर्न्यवेशयत् ।
ततः कालान्तरे प्राप्ते दानवा बलदर्पिताः  ॥ ६१.४२ ॥
जम्भकुम्भहयग्रीवप्रमुखाः पुनरुत्थिताः  ।
दानवानां बलं ज्ञात्वा त्रस्ता देवाः सवासवाः  ॥ ६१.४३ ॥
कार्यकाले समुत्पन्ने संस्मृत्यास्त्रायुधानि च  ।
नारद प्रेषयामासुः दधीचिं प्रति भारत  ॥ ६१.४४ ॥
अवन्तीं स पुरीं प्राप्य देवर्षिर्नारदस्तथा  ।
विवेश भवनं राज्ञो मणिकाञ्चनवेदिकम्  ॥ ६१.४५ ॥
उत्थितो नृपशार्दूलो मुनिं दृष्ट्वा सुतेजसम्  ।
पूजयित्वा यथा न्यायं हेमकासनसंस्थितम्  ॥ ६१.४६ ॥
तं तु दृष्ट्वा सुखासीनं राजा वचनमब्रवीत् ।
किमर्थं मानुषे लोके देवलोकात्समागतः  ॥ ६१.४७ ॥

नारद उवाच - 
युद्धं महत्समुत्पन्नं देवानां दानवैः सह  ।
समर्पय त्वं शस्त्राणि क्षीयन्ते दानवा यथा  ॥ ६१.४८ ॥
कुरु कार्यं च देवानां सत्यधर्मव्रते स्थितः  ।

दधीचिरुवाच - 
शृणु कार्यं च देवर्षे देवानां हितकाम्यया  ॥ ६१.४९ ॥
अचिरेणैव कालेन क्षयं यास्यन्ति दानवाः  ।
मया तान्येव शस्त्राणि रक्षणार्थं महामुने  ॥ ६१.५० ॥
आपोभूतानि पीतानि शरीरे सन्ति तानि वै  ।
उपायेन हि गृह्णन्तु दास्याम्येतानि वै पुनः  ॥ ६१.५१ ॥
इत्युक्त्वा च नृपश्रेष्ठ आजुहाव च गाः पुरा  ।
मांसादिभक्षितं गोभिरस्थिवर्जं विशाम्पते  ॥ ६१.५२ ॥
अस्त्रग्रामस्ततः प्राप्तो लोकपालैर्यथा तथा  ।
गोनर्दं नाम नगरं तत्तु लोकेषु विश्रुतम्  ॥ ६१.५३ ॥
दानवा निहता देवैः पुनः सृष्टिः प्रवर्तिता  ।
अचिन्तयत्तदा तत्र रन्तिदेवो महीपतिः  ॥ ६१.५४ ॥
गोविद्युत्पशुचाण्डालसर्पैर्विनिहता नराः  ।
देवलोकं न ते यान्ति न तेषामुदकक्रिया  ॥ ६१.५५ ॥
शोचयित्वा चिरं कालं सान्तःपुरपरिग्रहः  ।
प्रक्षाल्य नर्मदातोये तदस्थीनि व्यसर्जयत् ॥ ६१.५६ ॥
लिङ्गं ब्रह्मेश्वरं तत्र यज्ञपर्वतसन्निधौ  ।
धर्मसंशयमापन्नो रन्तिदेवो महीपतिः  ॥ ६१.५७ ॥
पप्रच्छ मुनिशार्दूलान् वशिष्ठप्रमुखान् द्विजान्  ।
त्रिःप्रदक्षिणमावृत्य यथा न्यायमिदं वचः  ॥ ६१.५८ ॥
के देशाः पर्वताः पुण्या नद्यः काः कीर्तिताः शुभाः  ।
नरकस्थान् पितॄन् यत्र तद्वदेयुः समुद्धरेत् ॥ ६१.५९ ॥
अक्षयं च पितृश्राद्धं पितॄणामक्षया गतिः  ।

ऋषय ऊचुः॒
मार्कण्डेयाश्रमं गच्छ अस्माभिः सह भूपते  ॥ ६१.६० ॥
सोऽपि सर्वं विजानीयात्कल्पगा तीरमाश्रितः  ।
तच्छ्रुत्वा रन्तिदेवोऽपि मुनिभिः परिभाषितः  ॥ ६१.६१ ॥
जगाम मुनिभिः सार्द्धं कल्पगातीरवासिनम्  ।
स राजा ब्राह्मणैः सार्द्धं प्रणिपत्य तथाऽर्चयत् ॥ ६१.६२ ॥
समुत्थायाब्रवीद्वाक्यमुपविष्टः कुशासने  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
कान्न मोचयते घोरान् पितॄन् संसारसागरात् ॥ ६१.६३ ॥
शृण्वन्तु मम वाक्यानि मुनयो विदितात्मनः  ।
सर्वतीर्थमयी रेवा सर्वार्थात्ममयी शुभा ॥ ६१.६४ ॥
शिवेनैतत्निगदितं पुराणे स्कन्दकीर्तिते  ।
कुब्जारेवासमायोगे विशेषात्सुरपूजिते  ॥ ६१.६५ ॥
तत्र स्नाता दिवं यान्ति ये मृता न पुनर्भवाः  ।
तत्र श्राद्धेन योगेन पितॄणां परमा गतिः  ॥ ६१.६६ ॥
इदं ते कथितं राजन् कुब्जारेवासमागमे  ।
अर्चयित्वा महेशानं तत्र बिल्वाम्रकाह्वयम्  ॥ ६१.६७ ॥
सर्वपापविनिर्मुक्तो गाणपत्यमवाप्नुयात् ।
सार्धकोटिस्तु कन्यानां तत्र सिद्धिं परां गताः  ॥ ६१.६८ ॥
शप्तास्ताः पूर्वमुनिभिः कामदोषेण भारत  ।
विद्याधराश्च यक्षाश्च गन्धर्वाः किन्नरास्तथा  ॥ ६१.६९ ॥
शप्तास्तेनैव दोषेण कुबेरपुरवासिनः  ।
सर्वे ते सिद्धिमापन्नाः कुब्जारेवासमागमे  ॥ ६१.७० ॥
अमासोमसमायोगे कार्त्तिक्यां चैव पर्वणि  ।
वाराणसी प्रयागश्च पुष्करं नैमिषं तथा  ॥ ६१.७१ ॥
एते स्नातुं समायान्ति कुब्जारेवासमागमे  ।
श्रवणात्कीर्तनादस्य शिवलोके महीयते  ॥ ६१.७२ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे रन्तिदेवोपाख्यानं नामैकषष्टितमोऽध्यायः ॥

अध्याय ६२

रन्तिदेव उवाच - 
यथा शप्तास्तु ताः कन्यास्तासां नामानि कल्पग  ।
श्रोतुमिच्छामि तत्त्वेन केषु स्थानेषु पूजिता  ॥ ६२.१ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
वाराणस्यां विशालाक्षी नैमिषे लिङ्गधारिणी  ।
प्रयागे ललितादेवी कामुका गन्धमादने  ॥ ६२.२ ॥
मानसे कुमुदा नाम विश्वयोनिस्तथाम्बरे  ।
गोमन्ते गोमती नाम मन्दरे कामचारिणी  ॥ ६२.३ ॥
मदोत्कटा चैत्ररथे तपन्ती हस्तिनापुरे  ।
कान्यकुब्जे तथा गौरी प्रभा कमलपर्वते  ॥ ६२.४ ॥
एकाग्रे कीर्तिमत्याख्या विश्वा विश्वेश्वरे तथा  ।
पुष्करे पुरुहूतेति केदारे मार्गदायिनी  ॥ ६२.५ ॥
नन्दा हिमवतः पृष्ठे गोकर्णे भद्रकार्णिका  ।
स्थानेश्वरे भवानीति बिल्वके बिल्वपत्रिका  ॥ ६२.६ ॥
श्रीशैले माधवी नाम भद्रा भद्रेश्वरे तथा  ।
जया वाराहशैले तु कमला कमलालये  ॥ ६२.७ ॥
रुद्रकोट्यां तु रुद्राणी कोटिः कालञ्जरे तथा  ।
महालिङ्गे तु कपिला माकोटे मुकुटेश्वरी  ॥ ६२.८ ॥
शालग्रामे महादेवी शिवलिङ्गे जलप्रिया  ।
मायापुर्यां कुमारी तु सन्ताने ललिता तथा  ॥ ६२.९ ॥
उत्पलाख्ये सहस्राक्षी हिरण्याक्षे महोत्पला  ।
तीर्थायां मङ्गला नाम विमला पुरुषोत्तमे  ॥ ६२.१० ॥
विपाशायाममोघाक्षी पाटला पुण्ड्रवर्धने  ।
नारायणी सुपार्श्वे च त्रिकूटे भद्रसुन्दरी  ॥ ६२.११ ॥
विपुले विपुला नाम कल्याणी प्रलयाचले  ।
कोटीविकोटि तीर्थे तु यमुनायां मृगावती  ॥ ६२.१२ ॥
करवीरे महालक्ष्मीरुमादेवी विनायके  ।
आरोग्या वैद्यनाथे तु महाकाले महेश्वरी  ॥ ६२.१३ ॥
अभया कृष्णतीर्थे तु अमृता विन्ध्यकन्दरे  ।
माण्डव्ये माण्डुका नाम स्वाहा माहेश्वरे पुरे  ॥ ६२.१४ ॥
छागलम्बा प्रचण्डे च चण्डिकाऽमरकण्टके  ।
सोमेश्वरे वराही तु प्रभासे पुष्करावती  ॥ ६२.१५ ॥
देवमाता सरस्वत्यां पारा पारावते तथा  ।
महालये महाभागा पयोष्ण्यां पिङ्गलेश्वरी  ॥ ६२.१६ ॥
संहिता कृतशौचे तु कार्त्तिकेये तु शाङ्करी  ।
उत्पला वर्षके लोला सुभद्रा शोणसङ्गमे  ॥ ६२.१७ ॥
मालासिद्धतले लक्ष्मीरनन्ता भारताश्रमे  ।
जालन्धरे सिद्धमुखी तारा किष्किन्धपर्वते  ॥ ६२.१८ ॥
देवदारुवने पुष्टिर्मेधा कश्मीरमण्डले  ।
भीमादेवी हिमाद्रौ तु तुष्टिर्वस्त्रेश्वरे तथा  ॥ ६२.१९ ॥
कपालमोचने सिद्धिर्माता कायावरोहणे  ।
शङ्खोद्धारे धृतिर्नाम ध्वनिः पिण्डारके तथा  ॥ ६२.२० ॥
कला तु चन्द्रभागायामक्षोदे शिवधारिणी  ।
वैजयन्त्यमृता नाम बदर्यामोषधी तथा  ॥ ६२.२१ ॥
ओषधी चोत्तरकुरौ कुशद्वीपे कुशोदका  ।
मन्मथा हिमकूटे तु प्रमते सत्यवादिनी  ॥ ६२.२२ ॥
अश्वत्थे वन्दिनी नाम निधिर्वैश्रवणे तथा  ।
गायत्री वेदवदने पार्वती शिवसन्निधौ  ॥ ६२.२३ ॥
देवलोके तथेन्द्राणी ब्रह्मणास्ये सरस्वती  ।
सूर्यबिम्बे प्रभा नाम मातृका वैष्णवी तथा  ॥ ६२.२४ ॥
अरुन्धती सतीनां च अप्सरस्सु तिलोत्तमा  ।
चितिर्ब्रह्मकला नाम शक्तिः सर्वशरीरिणाम्  ॥ ६२.२५ ॥
एतदुद्देशतः प्रोक्तं नामाष्टशतमुत्तमम्  ।
अष्टोत्तरं तु तीर्थानां शतमेकं ह्युदाहृतम्  ॥ ६२.२६ ॥
यः पठेत्प्रातरुत्थाय स याति परमां गतिम्  ।
एषु तीर्थेषु ये स्नात्वा एताः पश्यान्ति मानवाः  ॥ ६२.२७ ॥
सर्वपापविनिर्मुक्तास्ते यान्ति परमां गतिम्  ।
यः करोति तनुत्यागमुमास्थानेषु मानवः  ॥ ६२.२८ ॥
स भित्त्वा ब्रह्मसदनं पदमाप्नोति शाङ्करम्  ।
नामाष्टकशतं यस्तु श्रावयेच्छिवसन्निधौ  ॥ ६२.२९ ॥
तृतीयायां तथाष्टम्यां बहुपुत्रो भवेन्नरः  ।
गोदाने श्राद्धकाले च विवाहे मङ्गले तथा  ॥ ६२.३० ॥
देवार्चनविधौ वापि पठन् ब्रह्मत्वमाप्नुयात् ।
श्रुत्वैतत्स्तोत्रमतुलं नमस्कृत्य च पर्वतम्  ॥ ६२.३१ ॥
राजा स्वपितृमोक्षाय यज्ञार्थं प्राह कल्पगम्  ।
कस्मिंस्तीर्थे भवेद्यज्ञः पितॄणां मोक्षदायकः  ॥ ६२.३२ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे मातृस्तुतिर्नाम द्विषष्टितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ६३

मार्कण्डेय उवाच - 
रेवातटे महापुण्ये पितॄणां मोक्षणं प्रति  ।
कुरु यज्ञं महाभाग मुच्यन्ते पितरो यथा  ॥ ६३.१ ॥
इति श्रुत्वा महाराज नमस्कृत्य च कल्पगाम्  ।
वशिष्ठप्रमुखैः सार्द्धं जगाम स्वपुरं नृपः  ॥ ६३.२ ॥
स वत्सानां च लक्षैकमप्रसूतायुतं तथा  ।
विंशतिः श्यामकर्णानां हयानां च दशायुतम्  ॥ ६३.३ ॥
मणिमाणिक्यमुक्तादि भूषितोच्चैः श्रवस्त्विषाम्  ।
अयुतं च करीन्द्राणां घण्टाभरणशोभिनाम्  ॥ ६३.४ ॥
मणिमाणिक्यरत्नानां संख्यां कर्तुं न शक्यते  ।
नानादेशनृपैः सार्द्धं ब्राह्मणैर्वेदपारगैः  ॥ ६३.५ ॥
वेणुवीणानिनादेन ब्रह्मघोषरवेण च  ।
आपूरयन् दिशः सर्वा दिवं भूमिं च संस्पृशन्  ॥ ६३.६ ॥
हर्षेण महता युक्तो यज्ञसम्भारसंवृतः  ।
रन्तिदेवो महीपालः कल्पगातीरमाश्रितः  ॥ ६३.७ ॥
अनेकभक्षभोज्यानां तत्र संख्या न विद्यते  ।
अष्टयोजनपर्यन्तं यज्ञयूपाश्च मण्डपाः  ॥ ६३.८ ॥
हेमरत्नमयाः स्तम्भा मणिमौक्तिकभूषिताः  ।
हिरण्मयानि कुण्डानि वेदिकाश्च सहस्रशः  ॥ ६३.९ ॥
स्रुवश्च यज्ञपात्राणि सर्वं स्वर्णमयं तथा  ।
समाहूतास्ततो देवा ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः  ॥ ६३.१० ॥
चन्द्रादित्यौ ग्रहैः सार्द्धं नक्षत्रध्रुवमण्डलम्  ।
सिद्धा विद्याधरा यक्षाः सुरासुरमहोरगाः  ॥ ६३.११ ॥
देवराजश्च देवाश्च बृहस्पतिपुरोगमाः  ।
ततो यज्ञः समारब्धो ब्राह्मणैर्वेदपारगैः  ॥ ६३.१२ ॥
होमेन तर्पिता देवाः सर्वलोकनिवासिनः  ।
निर्धूमश्च ज्वलद्वह्णिः सप्तजिह्वासमन्वितः  ॥ ६३.१३ ॥
प्रत्यक्षो हव्यवाहश्च स्वयं यज्ञे नराधिप  ।
ततो निवर्तितो यज्ञो ब्राह्मणैराप्तदक्षिणैः  ॥ ६३.१४ ॥
घोषणा भ्रामिता राष्ट्रे प्रतीहारैः सहस्रशः  ।
यो यं कामयते कामं सोऽत्र तं त्वेत्यसंशयः  ॥ ६३.१५ ॥
आहूताः पूर्वजास्तत्र मातृकाः पैतृकास्तथा  ।
अपमृत्युवशं प्राप्तास्तिर्यग्योनिगताश्च ये  ॥ ६३.१६ ॥
ते सर्वे शुभयोनित्वमापन्ना यज्ञयोगतः  ।
अर्चिता नर्मदादेवीं प्रत्यक्षा रूपधारिणी  ॥ ६३.१७ ॥
अर्चितो भगवांस्तत्र पार्वत्या सहितो हरः  ।
श्रीपतिश्च श्रिया सार्द्धं शङ्खचक्रगदाधरः  ॥ ६३.१८ ॥
शक्रादयस्तथा देवाः सपत्नीका अलंकृताः  ।
गाश्चाश्वांश्च करीन्द्रांश्च ब्राह्मणेभ्यो न्यवेदयत् ॥ ६३.१९ ॥
यच्चान्यद्विद्यते किंचिद्धनं धान्यं पयो दधि  ।
अग्निशौचानि वस्त्राणि सर्वं तेभ्यो न्यवेदयत् ॥ ६३.२० ॥
युगपत्पूजिता देवा ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः  ।
अर्चिता नर्मदादेवी शैलमूले व्यवस्थिता  ॥ ६३.२१ ॥
प्रवाहो निर्गतो यत्र कुब्जारेवासमागमे  ।
पितरस्तर्पिता देवाः प्राप्ताश्च परमां गतिम्  ॥ ६३.२२ ॥
दिव्ययानसमारूढो दधीचिश्च नृपोत्तमः  ।
शतमष्टोत्तरं पूर्वं पश्चिमं तदनन्तरम्  ॥ ६३.२३ ॥
देवयानपथे सन्तः शतशोऽथ नृपोत्तम  ।
ऊचुश्च देवास्ते सर्वे ब्रह्माद्या रन्तिदेवकम्  ॥ ६३.२४ ॥
वृणीष्व भद्रं ते प्रीताः सत्येनानेन भूमिप  ।
प्राप्तोऽसि परमं लोकं पितृभिर्मातृभिः सह  ॥ ६३.२५ ॥
रन्तिदेवोऽब्रवीद्वाक्यं यूयं मे वरदा यदि  ।
कलशः स्थापितो यत्र ब्राह्मणैर्वेदपारगैः  ॥ ६३.२६ ॥
चतुर्वेदधरैर्भक्तैः पञ्चब्रह्मतनुः स्वयम्  ।
शिवलिङ्गं भवेत्तत्र ज्वालामालासमप्रभम्  ॥ ६३.२७ ॥
यज्ञपर्वतमासाद्य प्रवाहो यज्ञनिर्गतः  ।
स्नाने विनिर्गता कुब्जा चरुके चरुका तथा  ॥ ६३.२८ ॥
चर्मिला चाङ्घ्रिमूले तु शिल्पे शिल्पा विनिर्गता  ।
धनदो देवताश्चान्याः सम्पूज्य प्रणिपत्य च  ॥ ६३.२९ ॥
कल्पगां च नमस्कृत्य कामिकं यानमाश्रिताः  ।
स्तोत्रं चक्रे महाभाग लिङ्गरूपस्य शूलिनः  ॥ ६३.३० ॥
लोकनाथो जगत्स्रष्टा प्रणिपत्य यथाविधि  ।

ब्रह्मो वाच - 
नास्ति रुद्रसमो देवो नास्ति रुद्रसमो गुरुः  ॥ ६३.३१ ॥
नित्यदामलकायाय स्वप्रभामलमूर्तये  ।
शिवभस्माङ्गरागाय देवेशाय नमोऽस्तु ते  ॥ ६३.३२ ॥
नीलकण्ठाय देवाय सर्वायामितमूर्तये  ।
बहुरूपाय कान्ताय शाश्वताय नमोऽस्तु ते  ॥ ६३.३३ ॥
पराय परमेशाय सर्वज्ञाय नमोऽस्तु ते  ।
सर्वप्रणतदेहाय स्वयमप्रणताय च  ॥ ६३.३४ ॥
पूज्यानामपि पूज्याय नमस्त्र्यक्षाय शूलिने  ।
ब्रह्मेन्द्रविष्णुवेद्याय उत्पत्तिस्थितिहेतवे  ॥ ६३.३५ ॥
देवस्तुत नमस्तेऽस्तु भुक्तिमुक्तिप्रदाय च  ।
वामाय वामरूपाय वामोमारोपभासिने  ॥ ६३.३६ ॥
वामकान्तार्धवेहाय ईशानाय नमोऽस्तु ते  ।
श्रुत्वा स्तोत्रमिदं देवो ब्रह्मणः सोऽमितद्युतिः  ॥ ६३.३७ ॥
वृणीष्व वाञ्छितं यज्ञे वरमित्याह शङ्करः  ।
ददामि ते न सन्देहो यस्त्वया वर ईप्सितः  ॥ ६३.३८ ॥
उवाच वचनं ब्रह्मा शङ्करं सर्वगं प्रभुम्  ।
पञ्चवक्त्रं पञ्चलिङ्गं ब्रह्मपूज्यं प्रकीर्तितम्  ॥ ६३.३९ ॥
बिल्वा निवेदिता यस्मिन्नाम्राश्च विनिवेदिताः  ।
बिल्वाम्रकन्नाम लिङ्गं संसारार्णवतारणम्  ॥ ६३.४० ॥
प्रसिद्धिं परमां यातु भगवंस्त्वत्प्रसादतः  ।
वामना मेकला यत्र यत्रेदं लिङ्गमुत्तमम्  ॥ ६३.४१ ॥
तत्र स्नात्वा नरव्याघ्र शिवलोकमवाप्यते  ।
इदं वरमहं मन्ये लोकानुग्रहकारकम्  ॥ ६३.४२ ॥
शङ्करस्तु तथेत्येवं प्राह ब्रह्माणमव्ययम्  ।
एवमुक्त्वा महेशानो गणकोटिसमावृतः  ॥ ६३.४३ ॥
स्तूयमानः सुरैः सर्वैः जगाम भवनं स्वकम्  ।
ब्रह्माद्या देवताश्चैव गताः स्वं स्वं निवेशनम्  ॥ ६३.४४ ॥
रन्तिदेवः प्रतुष्टाव लिङ्गरूपधरं शिवम्  ।
निशम्य रन्तिदेवस्य स्तोत्रं प्राह महेश्वरः  ॥ ६३.४५ ॥
वरं वृणीष्व भद्रं ते स्तोत्रेणानेन सुव्रतं  ।
रन्तिदेवोऽब्रवीद्वाक्यं यदि मे वरदः शिवः  ॥ ६३.४६ ॥
इदं तीर्थं न मोक्तव्यं महादेव सदा त्वया  ।
अघौघसमप्लुता ये तु तिर्यग्योनिगता नराः  ॥ ६३.४७ ॥
अस्य तीर्थस्य माहात्म्यात्ते यान्तु परमां गतिम्  ।
अत्र यद्दीयते दानं सर्वं भवति चाक्षयम्  ॥ ६३.४८ ॥
इदं वरमहं मन्ये यदि तुष्टोऽसि शङ्कर  ।

शङ्कर उवाच - 
अमासोमसमायोगे कार्त्तिक्यां चैव पर्वणि  ॥ ६३.४९ ॥
अत्र यद्दीयते दानं तदनन्तं समश्नुते  ।
एतत्ते कथितं राजंस्तीर्थं पापप्रणाशनम्  ॥ ६३.५० ॥
विश्वेदेवाः परां सिद्धिमस्मिंस्तीर्थे समागताः  ।
अगस्त्यशौनकश्चैव पराशरोऽघमर्षणः  ॥ ६३.५१ ॥
संसिद्धिं परमां प्राप्ता नाना मुनिगणास्तथा  ।
अत्रायुतं मुनीनां च तपसा दिवमारुहत् ॥ ६३.५२ ॥
संक्रमे च व्यतीपाते ग्रहणे चन्द्रसूर्ययोः  ।
अमासोमसमायोगे षडशीतिमुखे तथा  ॥ ६३.५३ ॥
पुण्यं दशगुणं वृद्धिं सत्यमेतच्छिवोदितम्  ।
सपादकोटिस्तीर्थानां कुब्जारेवासमागमे  ॥ ६३.५४ ॥
दक्षिणोत्तरभागे तु क्रोशमात्रं प्रतिष्ठितम्  ।
अवशः स्ववशो वाऽपि प्राणान् यस्तु परित्यजेत् ॥ ६३.५५ ॥
राजा वर्षसहस्राणि विद्याधरपुरे भवेत् ।
कृमिकीटपतङ्गाद्यास्तीर्थेऽस्मिन् प्राणमोक्षणे  ॥ ६३.५६ ॥
दिव्यं वर्षसहस्रं तु राजा विद्याधरे पुरे  ।
बिल्वाम्रकं सिद्धलिङ्गं कामभोगफलप्रदम्  ॥ ६३.५७ ॥
कुब्जेश्वरं महच्चान्यद्ब्रह्महत्यां व्यपोहति  ।
अत्रान्तरे महाराज शिवक्षेत्रं विदुर्बुधाः  ॥ ६३.५८ ॥
रेवाकुब्जासमायोगे यवानां सप्ततिस्तथा  ।
अमासोमसमायोगे स्नानाच्छान्तिः प्रकीर्तिता  ॥ ६३.५९ ॥
वाराणसी कुरुक्षेत्रं प्रयागो नैमिषं तथा  ।
पुष्करं च गया चैव केदारं तीर्थमुत्तमम्  ॥ ६३.६० ॥
फलमेतेषु सामान्यममासोमसमागमे  ।
अक्षयं च फलं प्रोक्तं कुब्जारेवासमागमे  ॥ ६३.६१ ॥
तिलोदकप्रदानेन मातृकं पैतृकं सुतः  ।
नरकादुद्धरेत्सर्वान् पूर्वानपि परानपि  ॥ ६३.६२ ॥
सोऽपि राजा गृहं प्राप्तः सर्वानुद्धृत्य पूर्वजान्  ।
अयं ते कथितो राजन् कुब्जारेवासमागमः  ॥ ६३.६३ ॥
रन्तिदेवो हरिश्चन्द्रः पुरुहूतः पुरूरवाः  ।
अत्रेष्ट्वा विविधैर्यज्ञैर्दिव्यन्ति दिवि देववत् ॥ ६३.६४ ॥
श्रवणात्कीर्तनादस्य तीर्थस्य नरसत्तम  ।
सर्वपापविशुद्धात्मा शिवलोके महीयते  ॥ ६३.६५ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे कुब्जामाहात्म्ये त्रिषष्टितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ६४

मार्कण्डेय उवाच - 
अथान्यत्कथयिष्यामि तीर्थं तीर्थवरं शुभम्  ।
याम्यप्रदेशे रेवाया आश्रमः सुरपूजितः  ॥ ६४.१ ॥
सुवर्णद्वीपपविख्यातो देवद्रोणीसमावृतः  ।
हारीतो गौतमो विष्णुः सावर्णिः कौशिकस्तथा  ॥ ६४.२ ॥
एते चान्ये च बहवो मुनयः शंसितव्रताः  ।
मासोपवासिनः केचिदन्ये पक्षोपवासिनः  ॥ ६४.३ ॥
चान्द्रायणपराश्चान्ये तथान्ये कृच्छ्रचारिणः  ।
फलमूलाशिनः केचित्तथान्ये वायुभक्षकाः  ॥ ६४.४ ॥
कणधूमं पिबन्त्यन्ये जलाहारास्तथा परे  ।
एकपादाः स्थिताः केचिदन्ये चार्धपदाः स्थिताः  ॥ ६४.५ ॥
दन्तोलूखलिनः केचिदन्ये सूर्यावलोकिनः  ।
ब्राह्मणाश्च ब्रह्मविदः श्रुतिस्मृतिविशारदाः  ॥ ६४.६ ॥
इतिहासपुराणानि मोक्षोपायविचिन्तकाः  ।
अग्निहोत्रपरा नित्यं जपयज्ञक्रियापराः  ॥ ६४.७ ॥
वेदध्वनितनिर्घोषैस्तारयन्ति जगत्त्रयम्  ।
न तस्मिन् संचरेत्पापं तमः सूर्योदये यथा  ॥ ६४.८ ॥
मेकलादक्षिणे तीरे ब्रह्मलोक इव स्थितः  ।
आम्रजम्बूकदम्बैश्च कपित्थैर्बिल्वदाडिमैः  ॥ ६४.९ ॥
कदलीबीजपूराद्यैर्जम्बीरैः पनसैस्तथा  ।
न्यग्रोधबदरैर्मुख्यैर्बहुवृक्षविभूषितम्  ॥ ६४.१० ॥
पुन्नागैर्नागबकुलैरशोकैस्तिलकैस्तथा  ।
मन्दारैश्चम्पकैश्चाम्रातकैर्नीलोत्पलोत्पलैः  ॥ ६४.११ ॥
पत्रपुष्पफलोपेतैर्वृक्षैः सर्वैरलंकृतम्  ।
नानापक्षिगणोपेतं सिद्धगन्धर्वसेवितम्  ॥ ६४.१२ ॥
व्याहरत्यण्डजाः सर्वे मानुषाणां गिरा नृप  ।
एतद्गुणसमायुक्तं सुवर्णद्वीपमुत्तमम्  ॥ ६४.१३ ॥
स्वायम्भुवेऽन्तरे राजन्नादिकल्पे कृते युगे  ।
अर्चनाद्देवदेवस्य सुवर्णद्वीपवासिनः  ॥ ६४.१४ ॥
अपहाय तमः कृत्स्नं लोके क्रीडन्ति शाङ्करे  ।
पितॄणामन्नदानेन तिलतोयप्रदानतः  ॥ ६४.१५ ॥
मलापकर्षणं कृत्वा वसन्ति ब्रह्मणः पुरे  ।
पुण्यायां भूपकार्तिक्यां सर्वतीर्थफलप्रदः  ॥ ६४.१६ ॥
नैतत्पश्यन्ति मनुजाः कलौ मायाविमोहिताः  ।
कल्पगा याम्यभागे तु तीर्थकोटिरनेकधा  ॥ ६४.१७ ॥
प्रसिद्धं सिद्धमुनिभिर्ज्ञायते केवलं हि तत् ।
नास्तिकैर्भिन्नमर्यादैः पुराणस्मृतिनिन्दकैः  ॥ ६४.१८ ॥
तैलाभ्यक्तैर्न वेदोक्तकरै रेवातटे तथा  ।
कलिमायाविमूढैश्च स्थानं तन्न प्रदृश्यते  ॥ ६४.१९ ॥
हिरण्यगर्भास्थाने तु यस्मिन् वहति कल्पगा  ।
यज्ञगर्भेश्वरं नाम शिवलिङ्गं प्रकीर्तितम्  ॥ ६४.२० ॥
पूज्यते सिद्धगन्धर्वैः सुरासुरमहोरगैः  ।
यत्र वैवस्वतो राजा सूर्यपुत्रो महायशाः  ॥ ६४.२१ ॥
तस्य तीर्थस्य माहात्म्याच्चन्द्रबिम्बाननोऽभवत् ।
चैत्रस्यैव तु मासस्य शुक्लपक्षे नराधिप  ॥ ६४.२२ ॥
चतुर्दश्यां पौर्णमास्यां यत्र सन्निहितो हरः  ।
तिलोदकप्रदानेन पिण्डदानेन भारत  ॥ ६४.२३ ॥
पितॄन् समुद्धरेत्तत्र नरकाद्भूरिदक्षिणः  ।
निवसेद्वैष्णवे लोके यावच्चन्द्रार्कदर्शनम्  ॥ ६४.२४ ॥
तत्र यद्दीयते दानं कुरुक्षेत्रसमं हि तत् ।
प्राणत्यागे कृते तत्र न पश्यन्ति यमालयम्  ॥ ६४.२५ ॥
रेवाया उत्तरे कूले पर्यङ्को नाम पर्वतः  ।
स च विन्ध्यसुतः श्रीमान् सर्वदेवमयः शुभः  ॥ ६४.२६ ॥
तत्र पापहरो विष्णुः स्वयं तिष्ठति केशवः  ।
नरपापहरो यस्तु नर्मदातटमाश्रितः  ॥ ६४.२७ ॥
तत्र स्नात्वा महाराज गोसहस्रफलं लभेत् ।
तर्पिताः पितरस्तस्य तृप्ता यान्ति हरेः पुरम्  ॥ ६४.२८ ॥
एकादशीं द्वादशीं वा तत्र यः कुरुते नरः  ।
न तस्य पुनरावृत्तिर्मर्त्यलोके दुरासदे  ॥ ६४.२९ ॥
क्रोशमात्रप्रमाणं च हरिक्षेत्रं प्रकीर्तितम्  ।
अपमृत्युमृता ये च ते यान्ति परमां गतिम्  ॥ ६४.३० ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे विष्णुकीर्तनं नाम चतुःषष्टितमोऽध्यायः ॥

अध्याय ६५

मार्कण्डेय उवाच - 
नर्मदायाम्यभागे तु तीर्थं पापप्रणाशनम्  ।
माण्डव्यस्याश्रमं पुण्यं सिद्धगन्धर्वसेवितम्  ॥ ६५.१ ॥
विभाण्डकश्च गार्ग्यश्च ऋष्यशृङ्गादयस्तथा  ।
तस्मिन् सहस्रसंख्याता मुनयः शंसितव्रताः  ॥ ६५.२ ॥
अशोकवनिकां राजन् छृणु साम्प्रतमुत्तमम्  ।
तत्र सन्निहितो देव उमया सहितो हरः  ॥ ६५.३ ॥
आविष्टश्चाश्रमे तत्र विशोको विमलः शिवः  ।
विशोकया सरिच्छ्रेष्ठा नर्मदा यत्र सङ्गता  ॥ ६५.४ ॥
तत्र स्नाता दिवं यान्ति ये मृता न पुनर्भवाः  ।
अशोकेश्वरलिङ्गं च प्रत्यक्षं सिद्धिशङ्करम्  ॥ ६५.५ ॥
शापभ्रष्टा द्विजास्तत्र नारदेन विमोचिताः  ।
तस्य तीर्थस्य माहात्म्यात्मोदन्ते दिवि देवताः  ॥ ६५.६ ॥
नानावृक्षफलैः पुष्पैः सर्वकामसमन्वितैः  ।
नाना पक्षिगणैर्जुष्टं नानावृक्षनिषेवितम्  ॥ ६५.७ ॥
सिद्धविद्याधरैर्यक्षैर्गन्धर्वैः किन्नरैस्तथा  ।
वेणुवीणानिनादेन शङ्खवादित्रनिःस्वनैः  ॥ ६५.८ ॥
शोभते सर्वदा राजन्नर्मदा विन्ध्यसङ्गमः  ।
अशोका देवता यत्र ब्रह्मशक्रपुरोगमाः  ॥ ६५.९ ॥
विश्वेदेवाश्रमं तद्धि सर्वदेवनमस्कृतम्  ।
विश्वायाश्च तथा पुत्रा विश्वेदेवाः प्रकीर्तिताः  ॥ ६५.१० ॥
अशोकवनिकायां च जनयामास कश्यपः  ।
वैवस्वतेऽन्तरे प्राप्ते त्रेतायां नरसत्तम  ॥ ६५.११ ॥
पञ्चायुतानि तानि तीर्थानि निवसन्ति शुभानि च  ।
तत्र सिद्धा च सावित्री देवमातादितिस्तथा  ॥ ६५.१२ ॥
देवयानी तथेन्द्राणी रोहिणी संभरायणी  ।
दाक्षायणी लोकवन्द्या लोपामुद्रा महायशा  ॥ ६५.१३ ॥
रत्नावली सूर्यभार्या ध्रुवा तारा गणेश्वरी  ।
अशोकास्तेन विहितास्तत्रस्थाः शतसंख्यकाः  ॥ ६५.१४ ॥
अस्य तीर्थस्य माहात्म्यान्मुच्यते किल्बिषान्नरः  ।
शुक्लपक्षे चतुर्दश्यामाश्विने मासि भारत  ॥ ६५.१५ ॥
अपुत्रिणी तथा बन्ध्या दुर्भगा भर्तृवर्जिता  ।
पञ्चरत्नफलैः स्नाता दिव्यकुम्भैः समर्चयेत् ॥ ६५.१६ ॥
सहस्रजन्म सा भूयः पुत्रिणी सुभगा भवेत् ।
अशोकवनिका क्षेत्रे तत्र गौर्या वरः कृतः  ॥ ६५.१७ ॥
यस्मिन् वहति सा देवी नर्मदा सप्तकल्पगा  ।
तत्रेष्टं धर्मराजेन वरुणेन महात्मना  ॥ ६५.१८ ॥
नैरृत्येन तथान्यैश्च लोकपालैर्यथा विधि  ।
प्रत्यक्षो हव्यवाहश्च लोकपालानुपागतः  ॥ ६५.१९ ॥
अत्रिर्मरीचिः कश्यपश्चक्रुस्तत्र मखोत्तमम्  ।
अन्यक्षेत्राच्छतगुणा तत्र दानादिका क्रिया  ॥ ६५.२० ॥
वाराणसी कुरुक्षेत्रं गया वै नैमिषं तथा  ।
मायापुरी पुष्करं च प्रयागः शशिभूषणम्  ॥ ६५.२१ ॥
काश्यपी सर्वतीर्थानि यत्र तिष्ठति कल्पगा  ।
अशोकवनिकायास्तु नान्यत्तीर्थं समं विदुः  ॥ ६५.२२ ॥
इष्टं यत्र पुरा राजन् हयमेधं मखोत्तमम्  ।
ब्रह्मणा मोचिताः पूर्वं विप्राः कौलेययोनितः  ॥ ६५.२३ ॥
अस्य तीर्थस्य माहात्म्यात्पाटलीपुत्रवासिनः  ।

युधिष्ठिर उवाच - 
हयमेधमखेनेष्टं कथं तात स्वयम्भुवा  ॥ ६५.२४ ॥
कथं च मोचिता विप्राः पूर्वं कौलेययोनितः  ।
को वा राजा पुरा ब्रह्मन् देवराजसमोऽभवत् ॥ ६५.२५ ॥
एतत्सर्वं यथा न्यायं शंस मे मुनिसत्तम  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
शृणु राजन्महाभाग समाख्यानं पुरातनम्  ॥ ६५.२६ ॥
अशोकवनिका तीर्थं कल्पगा तटमाश्रितम्  ।
न जानन्ति महामूढा मनुजाः पापमोहिताः  ॥ ६५.२७ ॥
गुप्ताद्गुप्ततरं तीर्थं सर्वतीर्थोत्तमोत्तमम्  ।
विशोकेश्वरलिङ्गं तु तस्मिन् परमसिद्धिदम्  ॥ ६५.२८ ॥
पूज्यते सिद्धगन्धर्वैर्न तत्पश्यन्ति मानुषाः  ।
दर्शनात्स्पर्शनात्तस्य ब्रह्महत्यां व्यपोहति  ॥ ६५.२९ ॥
स्वायम्भुवेऽन्तरे प्राप्ते आदिकल्पे कृते युगे  ।
रविश्चन्द्रो महाराज चक्रवर्ती महायशाः  ॥ ६५.३० ॥
सोमवंशे जनिं प्राप्तः काञ्चीपुरपतिस्तथा  ।
शशास पृथिवीं सर्वां यथा शक्रस्त्रिविष्टपम्  ॥ ६५.३१ ॥
गतस्तु पृथिवीपालो नानावृक्षसमाकुलम्  ।
नानापक्षिगणैर्जुष्टं नानामुनिनिषेवतम्  ॥ ६५.३२ ॥
यत्रागस्त्येश्वरं नाम शम्भोरायतनं शुभम्  ।
सेव्यते मुनिभिः सर्वैरगस्त्याद्यैस्तपोधनैः  ॥ ६५.३३ ॥
राहुसूर्यसमायोगे रविश्चन्द्रो नृपोत्तमः  ।
सप्तकल्पवहा यत्र शैलश्चामरकण्टकः  ॥ ६५.३४ ॥
हस्त्यश्वरथपादातैः सकोशबलवाहनैः  ।
तपस्यन्तं महात्मानं मुनिसङ्घैः समावृतम्  ॥ ६५.३५ ॥
मैत्रावरुणिकं नाम ज्वलन्तमिति पावकम्  ।
तेषां मध्ये समुत्थाय शाण्डिल्यश्च महातपाः  ॥ ६५.३६ ॥
उरसा पृथिवीं गत्वा सोऽगस्तिं परिपृच्छति  ।
रविश्चन्द्रो महातेजाः समायातस्तवाश्रमम्  ॥ ६५.३७ ॥
पुरोहितोऽहमस्यास्मि जानीहि त्वं तपोनिधे  ।
त्वत्पादार्चनमाकाङ्क्षी मन्यसे चेदनुग्रहः  ॥ ६५.३८ ॥

अगस्त्य उवाच - 
आगच्छतु नृपश्रेष्ठः शीघ्रं सिंहासने स्थितः  ।
आगतस्तदनुज्ञातः पादौ जग्राह तस्य च  ॥ ६५.३९ ॥
अर्घपाद्यैश्च सम्पूज्य पप्रच्छ कुशलं मुनिः  ।
कुशलं ते महाभाग सान्तः पुरपरिच्छदः  ॥ ६५.४० ॥
उवाच वचनं राजा मुनीन्द्रं प्रति भारत  ।
अद्य मे सफलं जन्म राज्यं जीवनमेव च  ॥ ६५.४१ ॥
मुक्तश्च किल्बिषादस्मात्त्वात्पादाम्बुजदर्शनात् ।
सर्वत्र कल्पगा पुण्या सर्वतीर्थमयी शुभा  ॥ ६५.४२ ॥
कस्मिन् स्थाने यजे यज्ञं शंस मे मुनिसत्तम  ।
यथा संसिद्ध्यते यज्ञः सुराणां तृप्तिरक्षया  ॥ ६५.४३ ॥
एतत्सर्वं यथा न्यायं त्रिकालज्ञ निवेदय  ।

अगस्त्य उवाच - 
शृणु राजन्महाभाग कथ्यमानं निबोध च  ॥ ६५.४४ ॥
शिवेन कथितं पूर्वं पार्वत्याः षण्मुखस्य च  ।
ब्रह्मविष्ण्वादिदेवानामन्येषां च दिवौकसाम्  ॥ ६५.४५ ॥
मया तत्र श्रुतं राजन्मार्कण्डेन चिरायुषा  ।
तत्तेऽहं कथयिष्यामि मेकलातीर्थसम्भवम्  ॥ ६५.४६ ॥
शृणुध्वं मुनयः सर्वे यत्प्रष्टव्यावतारणम्  ।
कस्य शक्तिर्महाराज वर्जयित्वा महेश्वरम्  ॥ ६५.४७ ॥
प्रमाणं सर्वतीर्थानां संख्यां वा कर्तुमादितः  ।
उद्देशमात्रवक्ताऽहं मार्कण्डस्य महामुनेः  ॥ ६५.४८ ॥
एतत्ते कथितं राजन् यथावृत्तं पुरातनम्  ॥ ६५.४९ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे नर्मदामाहात्म्ये पञ्चषष्टितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ६६

मार्कण्डेय उवाच - 
एवं श्रुतं पुरा राज्ञा रविश्चन्द्रेण धीमता  ।
उवाच वचनं श्रीमानगस्त्यो मुनिसत्तम  ॥ ६६.१ ॥
सरस्वती न गङ्गा च यमुना वा न सागराः  ।
न चैवान्यानि तीर्थानि प्रयागप्रमुखान्यपि  ॥ ६६.२ ॥
एकैव नर्मदा पुण्या सप्तकल्पवहा शुभा  ।
लक्षयोजनपर्यन्तं जम्बूद्वीपं प्रकीर्तितम्  ॥ ६६.३ ॥
नर्मदातोयपानेन लोकालोके चराचरे  ।
तपोहीना नराश्चैव तेऽपि यान्ति शिवालयम्  ॥ ६६.४ ॥
योऽयं कामयते कामं स तं प्राप्नोति पुष्कलम्  ।
साधु साधु महाभाग पृष्टोऽहं यत्त्वयानघ  ॥ ६६.५ ॥
नर्मदा कथिता दिव्या हृद्या कस्य न रोचते  ।
सन्ति तीर्थानि यावन्ति दक्षिणोत्तरकूलयोः  ॥ ६६.६ ॥
त्वत्प्रीतिदानि तावन्ति कथयामि नृपोत्तम  ।
अन्यानि ग्रन्थलक्षेण न च कीर्तयितुं क्षमः  ॥ ६६.७ ॥
त्रयो वेदास्त्रयो लोकास्तिस्रः सन्ध्यास्त्रयोऽग्नयः  ।
सिद्धगन्धर्वयक्षाश्च सकिन्नरमहोरगाः  ॥ ६६.८ ॥
विद्याधरश्चाप्सरसः कल्पगातटमाश्रिताः  ।
ओंकारादीनि लिङ्गानि वैदूर्यादिनगाः पुरा  ॥ ६६.९ ॥
द्वापरे च कलिं प्राप्य पावनत्वमवाप्नुयुः  ।
ब्रह्मविष्ण्वादिदेवानां मर्यादा कथ्यतेऽधुना  ॥ ६६.१० ॥
प्रभाभिर्द्योतमानाया रेवाया दक्षिणोत्तरे  ।
यज्ञभूमिरियं ख्याता सुरासुरनमस्कृता  ॥ ६६.११ ॥
अशोकवनिका तत्र तस्या देवो महेश्वरः  ।
तत्र सिद्ध्यति निर्विघ्नो यज्ञ इत्याह शङ्करः  ॥ ६६.१२ ॥
उवाच वचनं राजा अगस्त्यं मुनिसत्तमम्  ।
स्वस्ति वोऽस्तु गमिष्यामि त्वया सह महामुने  ॥ ६६.१३ ॥
अशोकवनिकां प्राप्तः स राजा मुनिभिर्वृतः  ।
रेवाया दक्षिणे कूले पुण्यतीर्थेसु शोभने  ॥ ६६.१४ ॥
दशयोजनपर्यन्तं यज्ञयूपाश्च मण्डपम्  ।
मणिमाणिक्यरत्नौघैः सर्वद्वारेषु शोभिताः  ॥ ६६.१५ ॥
पताकाध्वजशोभाड्या नानावस्त्रावगुण्ठिताः  ।
विश्वामित्रो भरद्वाजः कश्यपो भार्गवस्तथा  ॥ ६६.१६ ॥
ब्रह्मदृश्यो लोमशश्च तथान्ये मुनिसत्तमाः  ।
वालखिल्या महाभागा मानसा ब्रह्मणः सुताः  ॥ ६६.१७ ॥
एते चान्ये च बहवो मुनयः शंसितव्रताः  ।
ततः प्रवर्तितो यज्ञो ब्राह्मणैराप्तदक्षिणैः  ॥ ६६.१८ ॥
तृप्ताश्च देवताः सर्वाः प्रतिजग्मुस्त्रिविष्टपम्  ।
जग्मुः सर्वे च मुदिता मुनयः स्वाश्रमं प्रति  ॥ ६६.१९ ॥
ततो निवर्तितो यज्ञो दुर्वासाः कुपितो गतः  ।
नात्र वैवस्वतो नाहं नारदः पर्वतस्तथा  ॥ ६६.२० ॥
कथं निवर्तितो यज्ञः पापर्कर्मिनराधमैः  ।
आगतस्तु यमस्तत्र नारदः पर्वतस्तथा  ॥ ६६.२१ ॥
लेखकश्चित्रगुप्तश्च कालो मृत्युस्तथैव च  ।
एते च कुपिताः सर्वे यज्ञभागं विना नृप  ॥ ६६.२२ ॥
तान् सर्वान् कुपितान् दृष्ट्वा रविश्चन्द्रोऽब्रवीद्वचः  ।
अशोकेश्वरदेवस्य नर्मदायाः प्रसादतः  ॥ ६६.२३ ॥
को मे समर्थो विघ्नाय सुरासुरगणेष्वपि  ।
तथैव कोऽन्यो जन्तूनां यज्ञविघ्नस्य हेतवे  ॥ ६६.२४ ॥
यज्ञकाले च संप्राप्तो य कश्चिदपि मानवः  ।
पूजनीयस्तथार्च्यश्च यथा देवश्चतुर्भुजः  ॥ ६६.२५ ॥
यथायाता महाभागा ब्रह्मपुत्रा महौजसः  ।
ददामि वो न सन्देहो मनसा यदभीप्सितम्  ॥ ६६.२६ ॥

दुर्वासा उवाच - 
परिपूज्यश्च नः पुत्रो नारदः पर्वतस्तथा  ।
एकाकी प्रार्थये नाहं मिलित्वा प्रार्थयामहे  ॥ ६६.२७ ॥

रविश्चन्द्र उवाच - 
यो यं कामयते कामं तं तस्मै प्रददाम्यहम्  ।
इति सर्वेऽपि तेनैव प्रस्तुता मुनिपुङ्गवाः  ॥ ६६.२८ ॥
सुप्रीता विहिता राजन्नर्घपाद्यप्रदानतः  ।

युधिष्ठिर उवाच - 
मुनयः केन कार्येण पाटलीपुत्रवासिनः  ॥ ६६.२९ ॥
देव्या शप्ताः श्वयोनिं च गता मुक्ताश्च ते कथम्  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
पुरा तपोधनाः सर्वे जटावल्कलधारिणः  ॥ ६६.३० ॥
नैपाले वै पशुपतिं देवदेवं महेश्वरम्  ।
पूजयन्ति शिवं भक्त्या गौर्या विरहितं हरम्  ॥ ६६.३१ ॥
अर्धनारीश्वरं देवं सुरासुरनमस्कृतम्  ।
संशप्तास्तेन कार्येण पार्वत्या लिङ्गभेदिनः  ॥ ६६.३२ ॥
वर्षं सहस्रं हि मितं श्वयोनिं च गमिष्यथ  ।
निर्माल्यभक्षकाः पापाश्चण्डद्रव्यस्य भक्षकाः  ॥ ६६.३३ ॥
तेषां कृते महाराज दुर्वासा नृपमब्रवीत् ।
श्वयोनिं समनुप्राप्तास्तत्र काले मुनीश्वराः  ॥ ६६.३४ ॥
मोचय त्वं ततो राजन्नस्मत्प्रियचिकीर्षया  ।
पार्वत्या तेऽभिशप्ताश्च नरके मज्जन्ति दारुणे  ॥ ६६.३५ ॥
उवाच वचनं राजा मुनिं दुर्वाससं ततः  ।
मोचयामि न सन्देहस्तस्मात्पापाद्द्विजोत्तमान्  ॥ ६६.३६ ॥
प्रेषिताः किङ्करास्तेन सीदन्तो यत्र ते वने  ।
प्रणिपत्य च ते सर्वे तानूचुश्च वनेचरान्  ॥ ६६.३७ ॥
स्मारयन्ति पूर्वजातिमादिष्टाः प्रभुणा यथा  ।
ततस्तद्वचनात्प्राप्तास्तेऽशोकवनिकां द्रुतम्  ॥ ६६.३८ ॥
रविश्चन्द्रश्चक्रवर्ती तान् विलोक्य तपोधनान्  ।
मुदा परमया युक्तः प्राह तान् प्रहसन्निव  ॥ ६६.३९ ॥
अशोकेश्वरदेवस्य मेकलायाः प्रभावतः  ।
मम दानप्रभावेण महर्षीणां प्रसादतः  ॥ ६६.४० ॥
त्यक्त्वा श्वयोनिं मुनयः शिवलोकं प्रयान्तु वै  ।
एतत्पापं महाघोरं मयि सर्वं निषीदतु  ॥ ६६.४१ ॥
तत्क्षणान्मुक्तशापास्ते कामिकं यानमास्थिताः  ।
ऊचुर्महर्षयो वाक्यं रविश्चन्द्रं शतक्रतुम्  ॥ ६६.४२ ॥
त्वं माता त्वं पितास्माकं गुरुर्मोक्षप्रदायकः  ।
एवमुक्त्वा ययुस्ते तु उमामाहेश्वरं परम्  ॥ ६६.४३ ॥
साधु साधु महाभाग त्वं तु यज्ञतपोनिधिः  ।
नाऽन्यस्त्वया समः कश्चित्सोमवंशे महीपतिः  ॥ ६६.४४ ॥
त्वया हि निर्जितं सर्वं त्रैलोक्यं सचराचरम्  ।
एवमुक्त्वा सुरश्रेष्ठाः साधुवादैस्तमार्चयन्  ॥ ६६.४५ ॥
देवदुन्दुभयो नेदुः पुष्पवृष्टिः पपात च  ।

दुर्वासा उवाच - 
क्षत्रियेषु त्वया तुल्यो न दृष्टो न श्रुतो मया  ॥ ६६.४६ ॥
प्राणत्यागो हि सुकरो धर्मत्यागो हि दुष्करः  ।
वरं वृणीष्व भद्रं ते यत्ते मनसि वर्तते  ॥ ६६.४७ ॥
प्रहसन्नब्रवीद्वाक्यं राजा दुर्वाससं मुनिम्  ।
मम दानप्रभावेण नरा दुष्कृतबुद्धयः  ॥ ६६.४८ ॥
प्राप्नुवन् तु परं लोकं वर एष मम प्रियः  ।
एवमस्त्विति तस्याग्रेऽभिधाय मुनिपुङ्गवः  ॥ ६६.४९ ॥
स मुदा परया युक्तस्तत्रैवान्तरधीयत  ।
तद्दृष्ट्वा तादृशं कर्म राज्ञश्चामिततेजसः  ॥ ६६.५० ॥
शङ्कया परया युक्तो धर्मराजोऽब्रवीदिदम्  ।
वरं ददामि भद्रं ते यज्ञभागबहिष्कृतः  ॥ ६६.५१ ॥
श्वयोनित्वं गता विप्रा मोचिताः कर्मबन्धनात् ।
ईदृशं तव सामर्थ्यं जानामि च नृपोत्तम  ॥ ६६.५२ ॥
पृथिव्यां दुष्करं कर्म यज्ञश्चैव विशेषतः  ।
यो ददाति महाभाग स्वकीयं पुण्यमुत्तमम्  ॥ ६६.५३ ॥
यमलोको जितस्तेन देवलोको जितस्तथा  ।
वरयोग्योऽसि राजेन्द्र सत्यमेतत्मयोदितम्  ॥ ६६.५४ ॥

रविश्चन्द्र उवाच - 
यदि तुष्टः सूर्यपुत्र वरं दातुं ममेच्छसि  ।
मम यज्ञशतेनैव दानेन तपसा तथा  ॥ ६६.५५ ॥
पापयोनिगता ये तु ये च दुष्कृतकारिणः  ।
प्रयान्तु त्वत्प्रसादेन धर्मराज शिवालयम्  ॥ ६६.५६ ॥
इमं वरमहं मन्ये प्रसादः क्रियतां मयि  ।

यम उवाच - 
एवं भवतु राजेन्द्र सत्यधर्मपरायण  ॥ ६६.५७ ॥
प्राप्नुहि त्वं परं लोकं सत्येनानेन सुव्रत  ।
यतस्ते मोचिताः सर्वाः कश्मलात्पापयोनयः  ॥ ६६.५८ ॥
क्षत्रियाः शतशो राजन्नन्ये चैव सहस्रशः  ।
पापात्समुद्धृता ये च तेषां संख्या न विद्यते  ॥ ६६.५९ ॥
एवमुक्त्वा नृपश्रेष्ठं धर्मराजो महाभुजः  ।
कामिकं यानमारुह्य सुरासुरनमस्कृतम्  ॥ ६६.६० ॥
ययौ स्वभवनं राजन्नारदः पर्वतस्तथा  ।
तस्यामशीतिलक्षाणि तीर्थानां नरसत्तम  ॥ ६६.६१ ॥
अशोकवनिकायां तु कीर्तितानि तवानघ  ।
श्रवणात्कीर्तनात्तेषां गोसहस्रफलं भवेत् ॥ ६६.६२ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डेऽशोकवनिकावर्णनो नाम षट्षष्टितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ६७

मार्कण्डेय उवाच - 
अथातः कथयिष्यामि तीर्थं पापप्रणाशनम्  ।
रेवाया उत्तरे कूले पुरं वागीश्वराभिधम्  ॥ ६७.१ ॥
वागुर्नाम नदी तत्र रेवया सह संगता  ।
तत्र स्नाता दिवं यान्ति ये मृता न पुनर्भवाः  ॥ ६७.२ ॥
वागीशा तत्र चामुण्डा दानवक्षयकारिणी  ।
मणिभद्रो वीरभद्रस्तथाऽन्ये शतशो नृपाः  ॥ ६७.३ ॥
बभूवुर्मुक्तशापास्ते तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ।
तिलपिण्डप्रदानेन पितॄणां परमा गतिः  ॥ ६७.४ ॥
ब्रह्मदत्तश्चक्रवर्ती सूर्यवंशे महीपतिः  ।
अयोध्याधिपतिः श्रीमान् चक्रतुल्यपराक्रमः  ॥ ६७.५ ॥
धनधान्यसमायुक्तो भयदारिद्र्यवर्जितः  ।
प्रजास्तस्मिन्महीपाले सर्वाऽपि मुदान्विताः  ॥ ६७.६ ॥
इष्टः क्रतुवरस्तेन नर्मदावागुसङ्गमे  ।
ब्रह्माद्या देवताः सर्वाः शक्रविष्णुपुरोगमाः  ॥ ६७.७ ॥
प्रत्यक्षश्च महेशानो गणेश्वरसमन्वितः  ।
लोकपालाश्च मरुतश्चन्द्रादित्यौ ध्रुवस्तथा  ॥ ६७.८ ॥
ऋक्षाणि योगसिद्धाश्च सोममुख्याश्च सर्वशः  ।
वशिष्ठो मुनिभिः सार्द्धं विदेहाधिपतिस्तथा  ॥ ६७.९ ॥
एवमाद्याः समाहूता मित्रावरुण एव च  ।
सर्वे हिरण्मयास्तत्र यज्ञयूपाश्च मण्डपाः  ॥ ६७.१० ॥
दशयोजनपर्यन्तं यज्ञभूमिर्महीभृतः  ।
स्वारोचिषेऽन्तरे राजन्नादिकल्पे कृते युगे  ॥ ६७.११ ॥
गवां शतसहस्राणि हेमभारान्वितानि च  ।
हयानां श्यामकर्णानामयुतं साग्रमेव च  ॥ ६७.१२ ॥
दन्तिनामयुतं चैव घण्टाभरणभूषितम्  ।
मणिमाणिक्यमुक्ताश्च भक्ष्यभोज्यान्यनेकधा  ॥ ६७.१३ ॥
एवं राजा ब्रह्मदत्तः सर्वभूपालसत्तमः  ।
यज्ञं प्रवर्तयामास सर्वसम्भारसंभृतः  ॥ ६७.१४ ॥
वेदनिर्घोषशब्देन गीतवाद्यरवेण च  ।
नानायानसमारूढैः स्तूयमानो मरुद्गणैः  ॥ ६७.१५ ॥
ब्रह्मदत्तस्य यज्ञेन वागीशस्य प्रसादतः  ।
नर्मदायाः प्रसादेन प्रेतास्तृप्तिं परां गताः  ॥ ६७.१६ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
कथं तु ब्रह्मदत्तस्य कल्पगातीरयाजनम्  ।
कथं प्रेता विनिर्मुक्ताः प्रेतास्ते केन कर्मणा  ॥ ६७.१७ ॥
एतत्सर्वं यथा न्यायं कथयस्व तपोधन  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
शृणु राजन् यथा न्यायमितिहासं पुरातनम्  ॥ ६७.१८ ॥
कार्त्तिक्यामुत्सवं प्राप्य पुष्करे ज्येष्ठपुष्करे  ।
अयोगन्धः स्वयंभूश्च पुण्डरीकाक्ष एव च  ॥ ६७.१९ ॥
पितामहः स्वयं तत्र सुरासुरगुरुः पिता  ।
काव्यश्च होतृसदनौ वेदगर्भः कृतध्वनः  ॥ ६७.२० ॥
स्वस्तिकश्चैव सावित्रो वामदेवोऽघमर्षणः  ।
एते चान्ये च मुनयो ब्रह्मतेजोऽशसंभवाः  ॥ ६७.२१ ॥
तथा ते हि यथाशक्ता ऋतुकालाभिगामिनः  ।
गार्हस्थ्ये च स्थिता भार्या भर्तृशुश्रूषणे रताः  ॥ ६७.२२ ॥
चीरवल्कलधारिण्यः शाकस्यामाकभक्षिकाः  ।
विषण्णास्तेन धर्मेण सत्यस्ता अप्यगर्हयन्  ॥ ६७.२३ ॥
द्विजस्य षट्च कर्माणि यजनं याजनं तथा  ।
अध्यापनं चाध्ययनं दानं चैव प्रतिग्रहः  ॥ ६७.२४ ॥
भूषणं परिधानं च योषितां भर्तृसेवनम्  ।
एवं च गर्हिता राजन् योषिद्भिः पतयस्तथा  ॥ ६७.२५ ॥
भीतास्ते विस्मिताः सर्वे विषण्णवदनास्तथा  ।
हरिश्चन्द्रः पुरा राजा न भूतो न भविष्यति  ॥ ६७.२६ ॥
दानेन निर्जितं येन त्रैलोक्यं सचराचरम्  ।
राहुसूर्यसमायोगे कुरुक्षेत्रं जगाम ह  ॥ ६७.२७ ॥
त्यक्त्वा ते पुष्करं तीर्थं धनलोभेन मोहिताः  ।
सहस्रसंख्यामुनयः सभार्याः ससुताश्च ते  ॥ ६७.२८ ॥
यत्र राजा हरिश्चन्द्रः प्रतिग्रहविलिप्सया  ।
मुनीनाह हरिश्चन्द्रो मुदा परमया युतः  ॥ ६७.२९ ॥
धन्या मे सफला यात्रा कुरुक्षेत्रे रविग्रहे  ।
क्षुधार्ता दुःखिताश्चैव बाला वृद्धाः कृशातुराः  ॥ ६७.३० ॥
वल्कलाजिनवस्त्राश्च यौवने प्रेतरूपिणः  ।
यन्नो यूयमभिप्राप्ताः पत्नीपुत्रैश्च संयुताः  ॥ ६७.३१ ॥
उवाच वचनं राजा साष्टाङ्गं प्रणिपत्य च  ।
आदेशो दीयतां मह्यं किं करोमि भवत्कृते  ॥ ६७.३२ ॥
एवमुक्त्वा ददौ श्रीमानेकैकस्य पृथक्पृथक् ।
लक्षं लक्षं हिरण्यस्य तथा गावः सहस्रशः  ॥ ६७.३३ ॥
सहस्रं तुरगाणां च दन्तिनां शतमेव च  ।
साप्तभौमान् गृहान् रम्यान् हेमप्राकारतोरणान्  ॥ ६७.३४ ॥
नानाविधविलासांश्च यथा धनपतिः स्वयम्  ।
कल्पान्तरे मृता जाताः प्रेतरूपा भयङ्कराः  ॥ ६७.३५ ॥
लम्बोष्ठा लम्बवृषणा विकृताननसंयुताः  ।
प्रतिग्रहप्रभावेण द्विजस्य पतनं ध्रुवम्  ॥ ६७.३६ ॥
जातिस्मराः स्वं शोचन्ति एकाकीनास्तु ते बहिः  ।
न भार्या न च मे पुत्रा न भृत्या न च बान्धवाः  ॥ ६७.३७ ॥
न ते प्रतिग्रहैर्दग्धा यथा पूर्वं तथैव च  ।
वयमेकाकिनो दग्धा वृक्षा इव हविर्भुजा  ॥ ६७.३८ ॥
राजप्रतिग्रहैर्दग्धा न प्ररोहन्ति मानवाः  ।
वैश्वानरेण दग्धानां पुनर्जन्म प्रजायते  ॥ ६७.३९ ॥
न माता न पिता पुत्रो द्रविणं न च बान्धवाः  ।
यमदूतैर्गृहीतानां धर्म एकः सहानुगः  ॥ ६७.४० ॥
शोचित्वा सुचिरं कालं भार्यापुत्रविवर्जिताः  ।
भ्रमित्वा च महीं सर्वां पुष्करं तीर्थमागताः  ॥ ६७.४१ ॥
प्रेतरूपान्मुनीन् दृष्ट्वा विषादं परमं गतः  ।
तानुवाच मुनिश्रेष्ठः कथं प्रेतत्वमागताः  ॥ ६७.४२ ॥

प्रेता ऊचुः॒
हरिश्चन्द्रः सत्यधर्म सूर्यवंशे महीपतिः  ।
अयोध्याधिपतिः श्रीमान् देवतुल्यपराक्रमः  ॥ ६७.४३ ॥
तस्य प्रतिग्रहोऽस्माभिराप्तः सूर्यग्रहे स्थिते  ।
तेन प्रेतत्वमापन्नाः सर्वे ब्रह्मर्षयो मुने  ॥ ६७.४४ ॥
एतत्ते कथितं ब्रह्मन्मोक्षोऽस्माकं विधीयताम्  ।
भविष्यभूततत्त्वज्ञो ब्रह्मपुत्रस्तपोनिधिः  ॥ ६७.४५ ॥
उवाच वचनं श्रीमान्नारदस्तांस्तपोधनान्  ।
कस्मिन्नवसरे पुण्ये कार्त्तिक्यां दिव्यपर्वणि  ॥ ६७.४६ ॥
शिवेन कीर्तितं पूर्वं पार्वत्याः षण्मुखस्य च  ।
श्रुतं मयापि तत्रैव पुराणं स्कन्दकीर्तितम्  ॥ ६७.४७ ॥
कान्या पापक्षयं कर्तुं शक्ता रेवां विना नृप  ।
गङ्गाद्याः सरितो विप्राः पुण्यतीर्थास्तथापि च  ॥ ६७.४८ ॥
वागीशं च पुरं तत्र नर्मदातटमाश्रितम्  ।
अध्वरे ब्रह्मदत्तस्य मोक्षणं तु भविष्यति  ॥ ६७.४९ ॥
उद्देशं तु ततो दत्त्वा नारदस्त्रिदिवं गतः  ।
तेऽपि प्रेता महाभाग ध्यात्वा शिवमुमापतिम्  ॥ ६७.५० ॥
अभिजग्मुस्तमुद्देशं वागीशपुरमुत्तमम्  ।
तत्र स्नात्वाभ्यर्च्य शिवं हरिं भास्करमेव च  ॥ ६७.५१ ॥
अध्वरे ब्रह्मदत्तस्य मुक्ताः सर्वेऽपि किल्बिषात् ।
ब्रह्मयानं समारुह्य ब्रह्मलोकं समागताः  ॥ ६७.५२ ॥
प्रतपन्ति यथादित्या ब्रह्मतेजोवपुर्धराः  ।
तस्योपरि नरेशस्य पुष्पवृष्टिः पपात वै  ॥ ६७.५३ ॥
एतत्ते कथितं राजन् यथावृत्तं पुरातनम्  ।
श्रवणात्कीर्तनादस्य गोसहस्रफलं लभेत् ॥ ६७.५४ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे वागीश्वराख्यान नाम सप्तषष्टितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ६८

मार्कण्डेय उवाच - 
प्रतिग्रहग्रहग्रस्ता लोभमोहविमोहिताः  ।
मज्जन्ति नरके घोरे यत्र गत्वा न निर्गताः  ॥ ६८.१ ॥
सफला वेदयज्ञाश्च तीर्थयात्रा च भारत  ।
तथा क्लिश्यन्ति चात्मानं प्रतिग्रहपरा नराः  ॥ ६८.२ ॥
दाता च याचकश्चैव कराभ्यामेव सूचितौ  ।
अथो गच्छेद्ग्रहीता तु दाता गच्छति चोर्द्ध्वतः  ॥ ६८.३ ॥
सहस्रावर्तकं नाम तीर्थं पापप्रणाशनम्  ।
तत्र स्नातस्य विधिवद्वृषोत्सर्गफलं भवेत् ॥ ६८.४ ॥
आसप्तमं कुलं चैव पुनीते नाऽत्र संशयः  ।
रेवाया उत्तरे कूले सहस्रायुधसंख्यया  ॥ ६८.५ ॥
ततश्चान्ते महाभाग काराया वनमुत्तमम्  ।
अग्निष्टोमफलं यत्र स्नात्वा स्वर्गं च गच्छति  ॥ ६८.६ ॥
रेवाया उत्तरे भागे तीर्थ परमशोभनम्  ।
सौगन्धिकं वनं नाम ब्रह्मचारिशुचिव्रताः  ॥ ६८.७ ॥
सिषिचुः पितरस्तत्तु ब्रह्माद्याः सुतपोधनाः  ।
सिद्धचारणगन्धर्वाः सकिन्नरमहोरगाः  ॥ ६८.८ ॥
प्रविश्य तद्वनं मर्त्यः सर्वपापात्प्रमुच्यते  ।
ततः सरस्वती चास्ति नदीनामुत्तमा नदी  ॥ ६८.९ ॥
लक्ष्या देवसुता राजन्महापुण्या प्रकीर्तिता  ।
तत्र स्नानं प्रकुर्वीत मानवो नृपते जले  ॥ ६८.१० ॥
तर्पयित्वा पितॄन् देवानश्वमेधफलं लभेत् ।
ईशानाध्युषितं नाम तत्र तीर्थं सुदुर्लभम्  ॥ ६८.११ ॥
तत्र स्नात्वा व्यतीपाते संक्रान्तौ ग्रहणे नरः  ।
सहस्रकपिलादाने वाजिमेधे च यत्फलम्  ॥ ६८.१२ ॥
सुगन्धां छातकुम्भाश्च पञ्चयज्ञांश्च भारत  ।
अभिगम्य नरश्रेष्ठ स्वर्गलोके महीयते  ॥ ६८.१३ ॥
त्रिशूलाख्यं तु तत्रैव तीर्थमासाद्य भारत  ।
तत्राभिषेकं यः कुर्यादर्चयेत्पितृदैवतम्  ॥ ६८.१४ ॥
गणेशत्वं स लभते त्यक्त्वा देहं न संशयः  ।
ततो गच्छेन्महाराज ब्रह्मस्थानमनुत्तमम्  ॥ ६८.१५ ॥
रेवाया उत्तरे कूले कामभोगफलप्रदम्  ।
ब्रह्मोदमिति विख्यातं प्रकाश्यं भुवि भारत  ॥ ६८.१६ ॥
तत्र सप्तर्षयः प्राप्ताः स्नानार्थं भरतर्षभ  ।
कपिञ्जलो मुनिश्रेष्ठो हव्यवाहश्च भारत  ॥ ६८.१७ ॥
भगवान् देवयानश्च विश्वावसुमहामुनिः  ।
अस्य तीर्थस्य माहात्म्याद्ब्रह्मलोकमवाप्नुयुः  ॥ ६८.१८ ॥
पितरः श्राद्धदानेन प्रयाता ब्रह्मणः पुरम्  ।
उदुम्बरस्य कृत्वा तु विधिवद्दर्शनं ततः  ॥ ६८.१९ ॥
अन्तर्द्धानमवाप्नोति तपसा दग्धकिल्बिषः  ।
ततो गच्छेन्महाराज शङ्करं लोकशङ्करम्  ॥ ६८.२० ॥
कृष्णपक्षे चतुर्दश्यामभिगम्य वृषध्वजम्  ।
लभते सर्वकामांश्च स्वर्गलोकं हि गच्छति  ॥ ६८.२१ ॥
नर्मदायाम्यभागे तु गोप्याद्गोप्यतर महत् ।
सिद्धलिङ्गं मणिमयं न तत्पश्यन्ति मानवाः  ॥ ६८.२२ ॥
नागेन्द्रसुरसिद्धैश्च नागकन्याभिरर्च्यते  ।
सपादकोटिस्तीर्थानां शङ्करे कुरुनन्दन  ॥ ६८.२३ ॥
वसूनामाश्रमं पुण्यं मुनीनां ब्रह्मचारिणाम्  ।
शिवभक्तिपराणांच कन्दमूलफलाशिनाम्  ॥ ६८.२४ ॥
पितॄणामक्षया तृप्तिस्तिलतोयप्रदानतः  ।
मुदा परमया युक्तो दाता याति शिवालयम्  ॥ ६८.२५ ॥
ध्रुवो धरश्च सोमश्च सावित्रश्चानलोऽनिलः  ।
प्रत्यूषश्च प्रभासश्च वसवोऽष्टौ प्रकीर्तिता  ॥ ६८.२६ ॥
शङ्करस्य प्रसादेन दिवि देवत्वमागताः  ।
कल्पगासौम्यभागे तु सोमतीर्थमनुत्तमम्  ॥ ६८.२७ ॥
तत्र स्नात्वा नरो राजन् स्वर्गलोके महीयते  ।
सप्तसारस्वतं तीर्थं ततो गच्छेन्नृपोत्तम  ॥ ६८.२८ ॥
ब्रह्मणा च कृतं स्तोत्रं पुण्यकीर्ते निशामय  ।

ब्रह्मोवाचा॒
वाक्पतिर्वचसां नित्यं वासुदेवोऽस्तु मे गतिः  ॥ ६८.२९ ॥
हंसः सुरेशो वक्ता वा वसूनामन्तरा वसन्  ।
होता दिविषदीशानो वासुदेवोऽस्तु मे गतिः  ॥ ६८.३० ॥
स्वाहाकारः स्वधाकारो वषट्कारो हविष्यभुक् ।
ऋङ्मूर्तिर्यजुषां मूर्तिर्वासुदेवोऽस्तु मे गतिः  ॥ ६८.३१ ॥
क्षेत्रज्ञः परमः सूक्ष्मो जगतां तारको हरिः  ।
ईश्वरो हृदयावासो वासुदेवोऽस्तु मे गतिः  ॥ ६८.३२ ॥
श्रवण्यः श्रवणोपायः पुण्यश्लोकः शुचिश्रवाः  ।
वरदो वासुदेवोऽग्निर्वासुदेवोऽस्तु मे गतिः  ॥ ६८.३३ ॥
पुरुषः पुण्डरीकाक्षः पुराणो भुवनेश्वरः  ।
आदित्यान्तर्गतो वह्णिर्वासुदेवोऽस्तु मे गतिः  ॥ ६८.३४ ॥
कंसकालियहन्ता च सुबलो बलमर्दनः  ।
शिशुपालनिहन्ताऽग्निर्वासुदेवोऽस्तु मे गतिः  ॥ ६८.३५ ॥
कालनेमिनिहन्ताऽग्निर्यः काले नियतान्तकः  ।
शतासुरशरीरघ्नो वासुदेवोऽस्तु मे गतिः  ॥ ६८.३६ ॥
कङ्कासुरनिहन्ता च मधुकैटभनाशनः  ।
शङ्खचक्रगदापाणिर्वासुदेवोऽस्तु मे गतिः  ॥ ६८.३७ ॥
शुक्लः सलिलशायी च विष्णुः पापक्षयाह्वयः  ।
इन्द्रो वचनसत्पालो वासुदेवोऽस्तु मे गतिः  ॥ ६८.३८ ॥
हृषीकेशश्चेन्द्रपालोपेन्द्रो गरुडासनः  ।
सहस्रनामा धर्मज्ञो वासुदेवोऽस्तु मे गतिः  ॥ ६८.३९ ॥
शङ्खी च नन्दकी चक्री शार्ङ्गधन्वा गदाधरः  ।
धीरो वपुष्मान्मेधावी वासुदेवोऽस्तु मे गतिः  ॥ ६८.४० ॥
बृहत्संकर्षणः शम्भुः स्वयम्भूर्भूतभावनः  ।
निपुणो लक्षणः शुद्धो वासुदेवोऽस्तु मे गतिः  ॥ ६८.४१ ॥
त्रैकालिकस्त्रिकालज्ञस्त्रयी कर्ता त्रिलोचनः  ।
त्रिसामा देवकीसूनुर्वासुदेवोऽस्तु मे गतिः  ॥ ६८.४२ ॥
अव्यक्तात्मा महात्मा च अन्तरात्मा जनार्दनः  ।
प्राणश्चेन्द्रियभूतात्मा वासुदेवोऽस्तु मे गतिः  ॥ ६८.४३ ॥
परमात्मा परं ब्रह्म परमेशः परा गतिः  ।
परमेष्ठी परं ज्योतिर्वासुदेवोऽस्तु मे गतिः  ॥ ६८.४४ ॥
विश्वात्मा विश्वकर्ता च विश्वस्य पतिरात्मवान्  ।
द्यावापृथिव्योः कर्ता च वासुदेवोऽस्तु मे गतिः  ॥ ६८.४५ ॥
सहस्रशीर्षा भगवान् सहस्राक्षः सहस्रपात् ।
सहस्रकोटिधारी वा वासुदेवोऽस्तु मे गतिः  ॥ ६८.४६ ॥
इति वागीश्वरो वाग्मी पूजितः परमेश्वरः  ।
भक्तस्य भगवान् विष्णुः प्रीयतां मे जनार्दनः  ॥ ६८.४७ ॥
जन्मप्रभृति यत्किंचिन्मया सुकृतमर्जितम्  ।
तत्समग्रं फलं चास्तु शाश्वतं पुरुषोत्तम  ॥ ६८.४८ ॥
इदमभ्यस्यतो नित्यं पूजितः स्यात्सकेशवः  ।
विनाशयति पापानि प्रकाशयति तत्फलम्  ॥ ६८.४९ ॥
एष निष्कण्टकः पन्था यत्र सम्पूज्यते हरिः  ।
कुपथं तं विजानीयाद्यत्र नाराध्यते हरिः  ॥ ६८.५० ॥
वासुदेवपरा वेदा सुदेवपराक्रिया  ।
वासुदेवात्मका विप्रा वासुदेवपराश्रयः  ॥ ६८.५१ ॥
सर्वे देवा वासुदेवं यजन्ते सर्वे देवा वासुदेवात्प्रसूताः  ।
सर्वेषां वा वासुदेवोऽपि देवो नान्यत्किंचिदवासुदेवातिरिक्तम्  ॥ ६८.५२ ॥
नान्यः पुण्यतरो देवो नास्ति विष्णुपरं तपः  ।
नास्ति विष्णुपरं ज्ञानं सर्वं विष्णुमयं जगत् ॥ ६८.५३ ॥
ये पठन्ति नरा भक्त्या विष्णुनामाङ्कितस्तवम्  ।
ते यान्ति वैष्णवं लोकं परं ब्रह्म सनातनम्  ॥ ६८.५४ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
श्रुत्वा स्तोत्रमिदं देवो ब्रह्मणः समहात्मनः  ।
श्रिया प्रबोधितः कृष्णः शयानो योगनिद्रया  ॥ ६८.५५ ॥
दृष्ट्वाऽब्रवीत्सुरान् सर्वान्नानारूपान् भयानकान्  ।
किमस्ति वः समुत्पन्नं मां दिदृक्षुरिहागताः  ॥ ६८.५६ ॥
उवाच वचनं ब्रह्मा केशवं प्रति भारत  ।
त्वां विनात्र जगन्नाथ कस्त्राता देवकण्टकैः  ॥ ६८.५७ ॥
दानवैर्वेष्टिता धात्री स्वर्गश्चैव विनाशितः  ।
धर्मकामादिका यज्ञा वेदा विप्लावितास्तथा  ॥ ६८.५८ ॥
दनुभारभराक्रान्ता रसातततलं गता  ।
जटासुरश्च जाबालिर्दैत्यो मयसुतस्तथा  ॥ ६८.५९ ॥
दशकोट्यस्तु दैत्यानां समग्रबलशालिनाम्  ।
शिवप्रसादयुक्तानां स्वर्गविप्लवकारिणाम्  ॥ ६८.६० ॥
तस्मात्प्रवर्तितं चक्रमुद्धर स्ववसुन्धराम्  ।
श्रुत्वा वाक्यमिदं देवो भयार्तं प्राणपीडितम्  ॥ ६८.६१ ॥
उवाच वचनं देवो भयं त्यजत दैत्यजम्  ।
अचिरेणैव कालेन हनिष्यामि महासुरान्  ॥ ६८.६२ ॥
वाराहरूपमास्थाय प्रेषितं कल्पगाजले  ।
दंष्ट्राग्रेण धृता धात्री दानवानां क्षयः कृतः  ॥ ६८.६३ ॥
पुनः प्रवर्तिता सृष्टिर्यथापूर्वं तथैव च  ।
ब्रह्माद्या मुदिता देवाः प्रतिजग्मुस्त्रिविष्टपम्  ॥ ६८.६४ ॥
एतत्ते कथितं राजन् वाराहं कल्पगातटे  ।
श्रवणात्कीर्तनादस्य हयमेधफलं लभेत् ॥ ६८.६५ ॥
इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे वाराहमहिमानुवर्णनो नामाष्टषष्टितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ६९

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो देवपथं तीर्थं सर्वदेवमयं शुभम्  ।
तत्र स्नातश्च विधिवत्सर्वयज्ञफलं लभेत् ॥ ६९.१ ॥
मासे मासे कुशाग्रेण सोमयागं करोति यः  ।
स रेवाजलपूतस्य कलां नार्हति षोडशीम्  ॥ ६९.२ ॥
लिङ्गं देवपथं नाम सुरासुरनमस्कृतम्  ।
श्रद्धया तद्दर्शनेन पितॄणां परमा गतिः  ॥ ६९.३ ॥
चैत्रे मासे चतुर्दश्या पक्षयोरुभयोरपि  ।
स्नानार्थं सर्वतीर्थानि जग्मुः कर्तुं च सत्क्रियाम्  ॥ ६९.४ ॥
यद्देवलोके देवानामीप्सितं च नृपध्वज  ।
सहस्राणि मुनीन्द्राणां तस्मिंश्शिवमुपासते  ॥ ६९.५ ॥
चान्द्रायणपराः केचिद्ब्रह्मकूर्चपरास्तथा  ।
कन्दमूलफलाहारा जलाहारा जलप्रियाः  ॥ ६९.६ ॥
अग्निहोत्रपरा नित्यं तथा हुतहुताशनाः  ।
उपासते देवपथं संसिद्धिं परमां गताः  ॥ ६९.७ ॥
अथान्यत्संप्रवक्ष्यामि तीर्थं पापप्रणाशनम्  ।
सहस्रयज्ञं परमं सर्वकामफलप्रदम्  ॥ ६९.८ ॥
एकादश्यां मार्गशीर्षे पूजयित्वा जनार्दनम्  ।
सहस्रयज्ञस्येष्टस्य फलं प्राप्नोति मानवः  ॥ ६९.९ ॥
न पश्येद्यमलोकं च तिर्यग्योनिं न गच्छति  ।
तीर्थस्यास्य प्रभावेण नरो विगतकल्मषः  ॥ ६९.१० ॥
एतत्ते कथितं राजन् पुण्याख्यानमनुत्तमम्  ।
श्रवणात्कीर्तनादस्य विष्णुलोके महीयते  ॥ ६९.११ ॥
शुक्लतीर्थं ततो गच्छेत्सर्वतीर्थमयं शुभम्  ।
यत्र स्नातोऽपि लभते दशधेनुफलं नरः  ॥ ६९.१२ ॥
शुक्लीकृतास्तेन देवा ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः  ।
सपादकोटिस्तीर्थानां शुक्लतीर्थे व्यवस्थिता  ॥ ६९.१३ ॥
अष्टहस्तप्रमाणं च शुक्लतीर्थं युधिष्ठिर  ।
तत्र कालाग्निरुद्रश्च श्रीकण्ठश्च तथा परः  ॥ ६९.१४ ॥
तैस्तैस्तपोभिरुग्रैश्च तत्र सिद्धिं परा गताः  ।
शुक्लतीर्थप्रभावेण मोदन्ते दिवि देवताः  ॥ ६९.१५ ॥
शक्रोऽपि च पुराध्यक्षं देवदेवमुमापतिम्  ।
रेवातोयेन संस्नाप्य बिल्वपत्रैः समार्चयत् ॥ ६९.१६ ॥
पौर्णमास्याममावस्यां सोमः सूर्यः प्रभावतीम्  ।
तत्र स्नातो ग्रहैः सार्द्धं नक्षत्रध्रुवमण्डलैः  ॥ ६९.१७ ॥
तेन देवाश्च दीव्यन्ते शुक्लतीर्थप्रभावतः  ।
कश्यपस्याश्रमं पुण्यं सुरसिद्धनिषेवितम्  ॥ ६९.१८ ॥
मुनीनामयुतं तत्र स्वयं तिष्ठति भारत  ।
कन्दमूलफलाहारा जलाहारास्तथा परे  ॥ ६९.१९ ॥
शाकाहारा निराहारा ब्रह्मकूर्चास्तथा परे  ।
चान्द्रायणपराः केचिदन्ये मासोपवासिनः  ॥ ६९.२० ॥
ऋषिकोट्यस्त्रयस्त्रिंशच्छुक्लेश्वरमुपासते  ।
राहुग्रस्ते तथा चन्द्रे पौर्णमास्यां तिथौ तथा  ॥ ६९.२१ ॥
आयान्ति सर्वतीर्थानि स्नातुमेतच्छिवोदितम्  ।
स्थानेश्वरे यत्फलं स्याद्राहुसूर्यसमागमे  ॥ ६९.२२ ॥
तत्फलं प्राप्नुयात्सर्वं शुक्लतीर्थे न संशयः  ।
हेमधेनुधरादीनि रूप्यदा गजदास्तथा  ॥ ६९.२३ ॥
एतद्दत्त्वा महाराज पुण्यसंख्या न विद्यते  ।
धनदेन कुबेरेण देवगन्धर्वदानवैः  ॥ ६९.२४ ॥
राहुसूर्यसमायोगे शुक्लतीर्थे महेश्वरः  ।
चन्दनागुरुकर्पूरपुष्पमालाभिरर्चितः  ॥ ६९.२५ ॥
वितानध्वजमुख्यैश्च दीपमालाप्रबोधनैः  ।
अस्य तीर्थप्रभावेण यक्षराजो धनेश्वरः  ॥ ६९.२६ ॥
भोगा नानाविधास्तेन सम्प्राप्ता दिवि देवताः  ।
सर्वतीर्थमयं तीर्थं सर्वदेवमयं च यत् ॥ ६९.२७ ॥
अपि वर्षसहस्रेण शुक्लतीर्थस्य वर्णनम्  ।
न शक्यते सुरैः कर्तुं पुराणे स्कन्दकीर्तिते  ॥ ६९.२८ ॥
पापयोनिगतो यश्च तिर्यग्योनिगतश्च यः  ।
ब्रह्महा च सुरापश्च शिवनिर्माल्यभक्षकः  ॥ ६९.२९ ॥
मुच्यते तेन पापेन तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ।
तत्र स्नानं नरः कृत्वा पूजयित्वा वृषध्वजम्  ॥ ६९.३० ॥
सुरासुरगणैः सर्वैः पूज्यते नरसत्तम  ।
एतत्ते कथितं राजन्महापातकनाशनम्  ॥ ६९.३१ ॥
पितामहेन यत्रेष्टो यज्ञे यज्ञेश्वरः पुरा  ।
स्तोत्रं कृत्वा यथा न्यायं देवदेवस्य शूलिनः  ॥ ६९.३२ ॥
पूजयित्वा तु शुक्लेशं ब्रह्मा स्तोत्रमुदाहरत् ।
नमः शिवाय शान्ताय ज्ञानविज्ञानरूपिणे  ॥ ६९.३३ ॥
सूक्ष्माय सूक्ष्मरूपाय सर्वसूक्ष्माय हेतवे  ।
सूक्ष्माणामपि सूक्ष्माय नमः सूक्ष्मतमाय च  ॥ ६९.३४ ॥
दिव्याय दिव्यरूपाय दिव्यदेहाय सेतवे  ।
दिव्यानामपि दिव्याय नमो दिव्यतमाय च  ॥ ६९.३५ ॥
व्योमप्रभाय भावाय अघोराय नमो नमः  ।
व्योमप्रमाणधामाय वामेशाय नमो नमः  ॥ ६९.३६ ॥
पराय परमेशाय पारमार्थिकहेतवे  ।
पराय परमुक्ताय नमः परतराय च  ॥ ६९.३७ ॥
एकजिह्वद्विजह्वाय बहुजिह्वाय ते नमः  ।
तथैवासंख्यजिह्वाय त्रिणेत्राय नमो नमः  ॥ ६९.३८ ॥
पूज्याय पूज्यपूज्याय सर्वपूज्यैकहेतवे  ।
नित्यायानित्यरूपाय नित्यनित्यैकहेतवे  ॥ ६९.३९ ॥
नित्यानामपि नित्याय नमो नित्यतमाय च  ।
शक्ताय शक्तिरूपाय सर्वशक्त्येकहेतवे  ॥ ६९.४० ॥
शक्तानामपि शक्ताय नमः शक्ततमाय च  ।
शुद्धाय सर्वशुद्धाय सर्वशुद्ध्येकहेतवे  ॥ ६९.४१ ॥
कालाय कालरूपाय सर्वकालैकहेतवे  ।
कालानामपि कालाय नमः कालतमाय ते  ॥ ६९.४२ ॥
सर्वमन्त्रशरीराय सर्वमन्त्रैकहेतवे  ।
मन्त्राणामपि मन्त्राय नमो मन्त्रतमाय च  ॥ ६९.४३ ॥
अप्रमेयमहेशाय ईशानाय नमो नमः  ।
योगाय योगरूपाय योगपुरुष ते नमः  ॥ ६९.४४ ॥
एककण्ठद्विकण्ठाय बहुकण्ठाय ते नमः  ।
असंख्यकण्ठयुक्ताय नीलकण्ठाय ते नमः  ॥ ६९.४५ ॥
अनन्ताय महेशाय हर्त्रे कर्त्रे नमोऽस्तु ते  ।
नमस्तेऽस्तु महादेव नमस्तेऽस्तु सदाशिव  ॥ ६९.४६ ॥
नमस्तेऽस्तु महाशुद्ध नमस्तुभ्यं नमो नमः  ।
नमो भस्माङ्गरागाय नमः खट्वाङ्गधारिणे  ॥ ६९.४७ ॥
सर्वात्मने नमस्तुभ्यं विश्वेशाय नमो नमः  ।
सर्वज्ञाय नमस्तुभ्यं सनाथाय नमो नमः  ॥ ६९.४८ ॥
अव्यक्ताय नमस्तुभ्यं शाश्वताय नमो नमः  ।
कैलासवासिने तुभ्यं नमः पातालवासिने  ॥ ६९.४९ ॥
त्वया व्याप्तमिदं सर्वं लोकालोकं चराचरम्  ।
अपि वर्षसहस्रेण कः स्तोतुं शक्तिमान् भवेत् ॥ ६९.५० ॥
इति स्तवेन दिव्येन यः स्तौति परमेश्वरम्  ।
विधूय सर्वपापानि रुद्रलोके महीयते  ॥ ६९.५१ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे शम्भुस्तुतिर्नामैकोनसप्ततितमोऽध्यायः ॥

अध्याय ७०

युधिष्ठिर उवाच - 
किमर्थं संस्तुतो देवो ब्रह्मणा तेन तत्र वै  ।
शुक्लतीर्थमिदं कस्मादास्ते यत्र महेश्वरः  ॥ ७०.१ ॥
एतत्सर्वं समाख्याहि पृच्छतो मे महामुने  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
शृणु राजन् कथां दिव्यां स्वर्गार्हण्यामनुत्तमाम्  ॥ ७०.२ ॥
यां श्रुत्वा सर्वपापेभ्यस्तीर्थस्नानेन मुच्यते  ।
ययातिर्नाम धर्मात्मा सत्यधर्मपरायणः  ॥ ७०.३ ॥
चक्रवर्ती नृपश्रेष्ठः सर्वधर्मभृतां वरः  ।
इयाज स महायज्ञैः शतक्रतुरिवापरः  ॥ ७०.४ ॥
नदी मधुमती पुण्या रेवया यत्र सङ्गता  ।
यत्र यज्ञः समारब्ध ऋत्विग्भिर्ब्राह्मणैः सह  ॥ ७०.५ ॥
मध्येश्वरं यत्र लिङ्गं स्वयंदेवो महेश्वरः  ।
तत्र स्नाता दिवं यान्ति ये मृता न पुनर्भवाः  ॥ ७०.६ ॥
चक्रेण विष्णुना तत्र घातितौ मधुकैटभौ  ।
अर्चनात्तस्य देवस्य गोसहस्रफलं लभेत् ॥ ७०.७ ॥
तिलतोयप्रदानेन पिण्डदानेन भारत  ।
पितरस्तस्य तृप्यन्ति यावदिन्द्राश्चतुर्दश  ॥ ७०.८ ॥
तत्र यज्ञः समारब्धो हरिशङ्करवर्जितः  ।
जटासुरस्तत्र दैत्यश्छिद्रं दृष्ट्वा समागतः  ॥ ७०.९ ॥
ततोविध्वंसितो यज्ञो दानवैर्बलदर्पितैः  ।
यज्ञयूपा यज्ञपात्रं दश दिक्षु निपातिताः  ॥ ७०.१० ॥
भुक्तो हुतपुरोडाशः सोमपानं च तैः कृतम्  ।
प्रणष्टा देवताः सर्वा दानवानां भयेन च  ॥ ७०.११ ॥
अष्टोत्तरशतं देवा मृगरूपेण निर्गताः  ।
धनदो यक्षरूपेण प्रणष्टः स्वपुरीं गतः  ॥ ७०.१२ ॥
महिषारूढो धर्मराजो गजारूढश्शतक्रतुः  ।
मेषारूढो हव्यवाहो निर्गता व्रतमास्थिताः  ॥ ७०.१३ ॥
वरुणश्च समायातः प्रणष्टः स्वपुरीं गतः  ।
मकरासनमारूढो वायुश्च मृगमाश्रितः  ॥ ७०.१४ ॥
ईशान ईशरूपेण वृषारूढः पलायितः  ।
अस्त्राणि लोकपालानां हृतानि दनुसम्भवैः  ॥ ७०.१५ ॥
एकाकी यानमारुह्य कथं यामि स्त्रिया सह  ।
चिन्तयित्वा नृपश्रेष्ठश्चास्त्रं जग्राह भारत  ॥ ७०.१६ ॥
तिष्ठ तिष्ठेति चोक्त्वा वै दैत्यसिंह दुरासदम्  ।
न क्षत्रकुलसंजाता जातु दृष्ट्वा पलायिताः  ॥ ७०.१७ ॥
दश द्वादशवर्षाणि विमुखास्तव पूर्वजाः  ।
न चात्राह्वानितो रुद्रो रुद्र भागो न कल्पितः  ॥ ७०.१८ ॥
यज्ञेऽस्मिन् यज्ञपुरुषो नाहूतो भगवान् हरिः  ।
तेन दोषेण मे यज्ञो दानवैश्च विनाशितः  ॥ ७०.१९ ॥
एवमुक्त्वा नृपश्रेष्ठो रुद्रं ध्यात्वा महेश्वरम्  ।
रौद्ररूपं समास्थाय ज्याघोषं घोषरूपिणम्  ॥ ७०.२० ॥
जग्राह कोपान्निस्त्रिंशं निजघान च दानवान्  ।
आहूताश्च पुनर्देवाः सर्वे ब्रह्मपुरोगमाः  ॥ ७०.२१ ॥
ऊचुस्ते वचनं देवा राजानं प्रति भारत  ।
त्वया समोऽत्र राजर्षे न भूतो न भविष्यति  ॥ ७०.२२ ॥
देवानां वचनं श्रुत्वा ययातिर्वाक्यमब्रवीत् ।
पुनः प्रवर्तितो यज्ञो हरविष्णुप्रसादतः  ॥ ७०.२३ ॥
युक्तं पलायनं चात्र क्षत्रियस्य न विद्यते  ।
स्तुतस्तु तेन कार्येण शूलपाणिः पिनाकधृक् ॥ ७०.२४ ॥
पातालादुत्थितं तत्र लिङ्गं कालानलप्रभम्  ।
शुक्लीकृतं जगत्सर्वं प्रभया तस्य भारत  ॥ ७०.२५ ॥
वरं वृणीष्व भद्रं ते तमुवाच वृषध्वजः  ।

ययातिरुवाच - 
यदि तुष्टोऽसि मे देव वरं दातुं ममेच्छसि  ॥ ७०.२६ ॥
इदं स्थानं न मोक्तव्यमुमया सह शङ्कर  ।
यज्ञदानादिकं सर्वमक्षयं चात्र सर्वदा  ॥ ७०.२७ ॥
तपोहीना नरा ये च दानहीनाः सकिल्बिषाः  ।
ते सर्वे त्वत्पुरं यान्तु शुक्लतीर्थप्रभावतः  ॥ ७०.२८ ॥
तमुवाच महादेवः सत्यमेतत्तवोदितम्  ।
यं यं कामयते कामं तं तं प्राप्नोति मानवः  ॥ ७०.२९ ॥
अस्य तीर्थस्य महात्म्याल्लिङ्गस्यास्य समर्चनात् ।
नरकं नैव पश्यन्ति जन्मजन्मनि भारत  ॥ ७०.३० ॥
एतत्ते कथितं राजन् यथा स्कन्दशिवोदितम्  ।
तत्र ये निहता दैत्याः प्राप्तास्तेऽपि शिवालयम्  ॥ ७०.३१ ॥
स्वं स्वं यानं समारूढा ययुर्देवास्त्रिविष्टपम्  ।
मुदा परमया युक्तः स्तूयमानो नृपोत्तमः  ॥ ७०.३२ ॥
ययातिर्नाम राजर्षी राज्यं कृत्वा दिवं गतः  ।
श्रवणात्कीर्तनादस्य शिवलोके महीयते  ॥ ७०.३३ ॥


अध्याय ७१

मार्कण्डेय उवाच - 
दीप्तकेश्वरदेवेशं सिद्धलिङ्गं प्रकीर्तितम्  ।
नातः परतरं किंचित्त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्  ॥ ७१.१ ॥
दर्शनाद्दीप्तदेवस्य स्पर्शनादर्चनात्तथा  ।
अनेकभाविकं घोरं क्षणमात्रेण नश्यति  ॥ ७१.२ ॥
अर्चयेद्दिनमेकं तु यो मुहूर्तं तु मानवः  ।
न तस्य पुनरावृत्तिर्घोरे संसारसागरे  ॥ ७१.३ ॥
मोक्षदा नाम चामुण्डा विद्धि गौरीं सरस्वतीम्  ।
स्तुतः सहस्रनाम्ना वै विष्णुना ब्रह्मणा स्वयम्  ॥ ७१.४ ॥
स्तुतानि तानि लिङ्गानि रेवाया उत्तरे तटे  ।
ओंकारश्चाधिदेवश्च बिल्वाम्रकमहेश्वरः  ॥ ७१.५ ॥
शुक्लेश्वरो भृगुश्चेति द्वीपेश्वरत्रिलोचनौ  ।
वैवस्वतेऽन्तरे प्राप्ते आदिकल्पेकृतेयुगे  ॥ ७१.६ ॥
श्रीपतिः परमाद्यश्च द्वितीयश्च पितामहः  ।
तृतीयो देवराजश्च चतुर्थः सूर्य एव च  ॥ ७१.७ ॥
पञ्चमः कथितः सोमः षष्ठो राहुः प्रकीर्तितः  ।
सप्तमश्च शनिश्चैव त्वष्टमः केतुकः स्मृतः  ॥ ७१.८ ॥
वैश्वानरश्च नवमो दशमश्च दिगीश्वरः  ।
एकादशो वैक्रमश्च द्वादशो वारुणस्तथा  ॥ ७१.९ ॥
त्रयोदशश्च वायुर्वै धनदश्च चतुर्दशः  ।
नाना पदप्रकारेण स्तुतो देव उमापतिः  ॥ ७१.१० ॥
विष्णुना देवनाथेन ब्रह्मणा च सुरासुरैः  ।
स्थिरः स्थाणुः प्रभाभानुः प्रवरो वरदो वरः  ॥ ७१.११ ॥
हरिश्च हरिणाख्यश्च सर्वभूतहरः प्रभुः  ।
प्रवृत्तिश्च निवृत्तिश्च नियमः शाश्वतो ध्रुवः  ॥ ७१.१२ ॥
श्मशानवासी भगवान् खेचरो गोचरस्तथा  ।
अभिवन्द्यो महाकर्मा तपस्वी भूतभावनः  ॥ ७१.१३ ॥
उन्मत्तवेषप्रच्छन्नः सर्वलोकप्रजापतिः  ।
महारूपो महाकायः सर्वलोकप्रजापतिः  ॥ ७१.१४ ॥
परात्मा सर्वभूतानां विरूपो वामनो मनुः  ।
लोकपालो पिहितात्मा प्रसन्नो भवनाशनः  ॥ ७१.१५ ॥
प्रवृत्तश्च महाङ्गश्च निचयो नियताश्रयः  ।
सर्वकामः स्वयम्भूश्च आदिनादिकरो निधिः  ॥ ७१.१६ ॥
सहस्राक्षो विरूपाक्षः सोमो नक्षत्रसाधकः  ।
चन्द्रः सूर्यः शनिः केतुर्ग्रहो ग्रहपतिर्वरः  ॥ ७१.१७ ॥
तपोद्रष्टा बलः स्थातुर्मृगबाणार्पणोऽनघः  ।
महातपा दीर्घतपा आदिर्दीनानुकम्पनः  ॥ ७१.१८ ॥
सवत्सरकरो मन्त्रः प्रमाणं परमं तपः  ।
योगी योगमहावीर्यो महारेता हरो हरः  ॥ ७१.१९ ॥
महाचेताश्च सर्वज्ञः सबीजोऽपहरो हरः  ।
कमण्डलुधरो धन्वी प्राणहस्तः प्रतापवान्  ॥ ७१.२० ॥
अंशोऽनीशस्तथा शूली खट्वाङ्गी पट्टिशी तथा  ।
शुचिश्च शुचिरूपश्च तेजस्तेजस्करो निधिः  ॥ ७१.२१ ॥
उष्णीषी च सुवक्त्राश्च उदक्यो वितनस्तथा  ।
हरिश्च हरिनेत्रश्च सुतीर्थः कृष्ण एव च  ॥ ७१.२२ ॥
शृगालरूपी सर्वार्थः शुण्डीशुद्धः कमण्डलुः  ।
अजश्च गन्धमाली च मृगरूपी कपालभृत् ॥ ७१.२३ ॥
ऊर्ध्वरेता ऊर्ध्वसाक्षी ऊर्ध्वबाहुर्नभः स्थलः  ।
त्रिजटी च निवासश्च रुद्रः सेनापतिर्विभुः  ॥ ७१.२४ ॥
अहश्चरो रात्रिचरः सुवासश्च दिशाम्पतिः  ।
राजहा दैत्यहा चैव धातारूपगुणात्मकः  ॥ ७१.२५ ॥
सिंहशार्दूलरूपश्च आर्द्रचर्मधरो हरः  ।
कालयोगी महानादः सर्ववासश्चतुष्पथः  ॥ ७१.२६ ॥
दुर्वारप्रेतचारी च भूतचारी महेश्वरः  ।
बहुभूतो बहुधनः सर्वार्थो रुचिरा गतिः  ॥ ७१.२७ ॥
नृत्यप्रियो नृत्यकर्ता नर्तकश्च बलाहकः  ।
घोरो महातपा वासो नित्यो गिरिधरो नभः  ॥ ७१.२८ ॥
सहस्रभूतो विज्ञेयो व्यवसायश्च निश्चयः  ।
अमर्षो मर्षणो दक्षो दक्षक्रतुविनाशनः  ॥ ७१.२९ ॥
दक्षयज्ञापहारी च सुमहो मध्यमस्तथा  ।
तेजोऽपहारी बलिहा मुदितश्चार्चितो भवः  ॥ ७१.३० ॥
गम्भीरघोषो गम्भीरो गभीरो हव्यवाहनः  ।
न्यग्रोधरूपो न्यग्रोधऋक्षवर्णः प्रभुर्विभुः  ॥ ७१.३१ ॥
तीक्ष्णबाणश्च हर्यक्षो महेशः कर्मकालवित् ।
दीक्षः प्रसादितो यज्ञः समुद्रो वडवानलः  ॥ ७१.३२ ॥
हुताशश्च हृताशास्यः प्रसन्नात्मा हृताशनः  ।
महातेजाः सुतेजाश्च विजयो जय एव च  ॥ ७१.३३ ॥
ज्योतिषामयनं सिद्धिः सन्धिर्विग्रह एव च  ।
शिखी दण्डी जटी ज्वाली मूर्तोदो दुर्बलो बहिः  ॥ ७१.३४ ॥
वैणवी पापवेतालः कालाग्निः कालदण्डकः  ।
नक्षत्रविग्रहो वृद्धिरजो गन्धवहोऽग्रजः  ॥ ७१.३५ ॥
प्रजापतिर्हरिर्बाहुर्विभागः सर्वतोमुखः  ।
विमोचनः सुरगणो हिरण्यकवचो भवः  ॥ ७१.३६ ॥
अरजो धूलिधारी च महाचारी श्रुतश्रवाः  ।
अनादिः सर्वभूतादिः सर्वस्याद्यः पिता गुरुः  ॥ ७१.३७ ॥
व्यालरूपो महावासी हीनमाली तरङ्गवित् ।
त्रिपदस्त्र्यम्बकोऽव्यक्तः सर्वबन्धविमोचकः  ॥ ७१.३८ ॥
सांख्यप्रसादो दुर्वासाः सर्वसाधुनिषेवितः  ।
प्रस्कन्दनो विभागश्च तुल्यो यज्ञविभागवित् ॥ ७१.३९ ॥
सर्ववासी सर्वचारी दुर्वासा भैरवो यमः  ।
हिमो हिमकरो यज्ञः सर्वधाता बुधोत्तमः  ॥ ७१.४० ॥
लोहिताक्षो महाक्षश्च विजयाख्यो विशारदः  ।
संग्रहो विग्रहः कर्म सर्प राजविभूषणः  ॥ ७१.४१ ॥
मुख्यो विमुक्तदेहश्च देहचारी च कर्दमः  ।
सर्वाचारः प्रसादश्च खेचरो बलरूपधृक् ॥ ७१.४२ ॥
आकाशवृत्तिरूपश्च निपात उरगः खलः  ।
रौद्ररूपः सुरादित्यो वसुरश्मिः सुवर्चसः  ॥ ७१.४३ ॥
वसुवेगो महावेगो मनोवेगो निशाचरः  ।
सर्वावासः श्रियावास आपदीशकलो हरः  ॥ ७१.४४ ॥
मुनिरात्मगतिर्लोकः सहस्रवदनो विभुः  ।
यक्षी च यक्षराजश्च श्येनो दीप्तिर्विशाम्पतिः  ॥ ७१.४५ ॥
उन्मदो मदनाकारोऽप्यर्थानर्थकरो महान्  ।
सिद्धयोगोऽपहारी च सिद्धः सर्वार्थसाधकः  ॥ ७१.४६ ॥
भिक्षुश्च भिक्षुरूपश्च विभुः षण्णां मृदुत्वचः  ।
महासेनो विशाखश्च यष्टिभागो गवाम्पतिः  ॥ ७१.४७ ॥
वज्रहस्तश्च विष्टम्भिर्विष्ठः स्तम्भन एव च  ।
ऋक्षो रिपुकरः कालो मधुर्मधुकलोचनः  ॥ ७१.४८ ॥
वाचस्पत्यो वाजसेनो नैष्ठश्चाश्रमसूचकः  ।
ब्रह्मचारी लोकचारी सर्वचारी सुरत्नवित् ॥ ७१.४९ ॥
ईशान ईश्वरः कालो निशाचारी त्वमेकधृक् ।
अमितश्चाप्रमेयश्च नदीनदकरोऽव्ययः  ॥ ७१.५० ॥
नन्दीश्वरः सुनन्दी च नन्दनो नन्दवर्द्धनः  ।
नागहारो विहारी च कालो ब्रह्मविदां वरः  ॥ ७१.५१ ॥
चतुर्मुखो महालिङ्गश्चतुर्लिङ्गस्तथैव च  ।
लिङ्गाध्यक्षः सुरध्यक्षो कालाध्यक्षो युगावहः  ॥ ७१.५२ ॥
उमापतिरुमाकान्तो जाह्नवी धृतिमान् वरः  ।
सर्वार्थः सर्वभूतार्थो नित्यः सर्वव्रतः शुचिः  ॥ ७१.५३ ॥
यो न ब्रह्मादिभिर्देवो जायते न महर्षिभिः  ।
स्तोतव्यः स कथं नाथ परमात्मा परात्परः  ॥ ७१.५४ ॥
जिह्वाचापल्यमस्माकं क्षमस्व परमेश्वर  ।
शिवं कुरुष्व देवानां स्वर्ग्याणां पुष्टिवर्धनम्  ॥ ७१.५५ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
श्रुत्वा स्तोत्रमिदं देवः श्रीमान् द्वीपेश्वरः शिवः  ।
प्रसन्नब्रवीद्देवान् प्रार्थयध्वं वरं सुराः  ॥ ७१.५६ ॥

देवा ऊचुः॒
यदि तुष्टो महेशानो देवानां वरदः प्रभुः  ।
तद्विनाशाय दैत्यानां त्राता भव महेश्वर  ॥ ७१.५७ ॥
पापकर्माधमश्चैव पञ्चलिङ्गानि योऽर्चयेत् ।
सोऽपि तां गतिमाप्नोति दुर्लभा या महामखैः  ॥ ७१.५८ ॥
शक्रेणाभिवृतस्तत्र देवदेव उमापतिः  ।
पुरा नाम्नां सहस्रेण सुरासुरनमस्कृतः  ॥ ७१.५९ ॥
शिवप्रसादसम्पन्नो देवराजस्ततोऽभवत् ।
धनदेन स्तुतस्तत्र देवो लक्षेश्वरः प्रभुः  ॥ ७१.६० ॥
मोक्षदा नाम गौरीं च तां देवीं विद्धि भारत  ।
मोक्षेश्वरं सिद्धलिङ्गं सुरासुरनमस्कृतम्  ॥ ७१.६१ ॥
सिद्धैर्विद्याधरैर्यक्षैर्गन्धर्वैः किन्नरैर्नरैः  ।
देवत्वं समनुप्राप्तं पञ्चलिङ्गसमर्चनात् ॥ ७१.६२ ॥
कुबेरो मारुतश्चैव वरुणो निरृतिस्तथा  ।
वैवस्वतो यमश्चैव ततश्च नरकेश्वरः  ॥ ७१.६३ ॥
तस्य लिङ्गस्य माहात्म्यात्सूर्यपुत्रो महायशाः  ।
अन्यैरभिष्टुतस्तत्र पूर्वं द्वीपेश्वरः प्रभुः  ॥ ७१.६४ ॥
भक्त्या नामसहस्रेण स्तुतः पूज्यतमः शिवः  ।
सोमेनातोऽभवत्तत्र शम्भोः शिरसि भूषणम्  ॥ ७१.६५ ॥
रोहिण्याऽभ्यर्चिता गौरी सुभगा तेन साभवत् ।
ऋक्षैर्योगतरैस्तद्वत्स्तुतो देवः पिनाकधृक् ॥ ७१.६६ ॥
ततस्तैर्भास्करेणैव तभः स्थलमलं कृतम्  ।
व्याधयः कालमृत्युश्च चित्रगुप्तश्च लेखकः  ॥ ७१.६७ ॥
तथा शक्रः सुरगणैरेतैः परिवृतः प्रभुः  ।
पापिष्ठानां महारौद्रो धर्मिष्ठानां प्रसादवान्  ॥ ७१.६८ ॥
कोट्योऽष्टौ चोर्ध्वकेशा रौद्राश्च विकृताननाः  ।
पतिव्रतासहस्रैश्च तथा मासोपवासिभिः  ॥ ७१.६९ ॥
किल्किलारवशब्दैश्च धर्मराजपुरोत्तमम्  ।
व्याप्तं तु परितः श्रीमदसंख्यातैर्मनोरमैः  ॥ ७१.७० ॥
श्रुत्वा तेषां रवं सार्द्धं धर्मराजः सभासदैः  ।
श्वेतवस्त्रपरीधानः श्वेतमाल्यानुलेपनः  ॥ ७१.७१ ॥
पादचारी गतः क्षिप्रं यत्र ते यानसंस्थिताः  ।
कृताञ्जलिपुटो भूत्वा पप्रच्छ शुभकर्मणः  ॥ ७१.७२ ॥
यथा शक्तेन योगेन धर्मं धर्मोत्तरं महत् ।
कस्माद्देशात्समायाताः कथं पुण्यमुपार्जितम्  ॥ ७१.७३ ॥

विमानारूढा ऊचुः॒
कुरुक्षेत्रे तपस्तप्तं गङ्गायां च विशेषतः  ।
सर्वेषामेव लोकानां द्वारं तद्धि प्रतिष्ठितम्  ॥ ७१.७४ ॥
धर्माधर्मं तव बलं कारणं चेति तत्त्वतः  ।
वाराणसी प्रयागश्च गङ्गासागरसङ्गमः  ॥ ७१.७५ ॥
पितृतीर्थं महापुण्यं पुष्करं नैमिषं तथा  ।
केदारं भैरवं चैव तथा रुद्रमहालयम्  ॥ ७१.७६ ॥
सरस्वतीरुद्रकोटिः प्रभासं शशिभूषणम्  ।
नानातीर्थसहस्रेषु दानयज्ञतपः कृतम्  ॥ ७१.७७ ॥
एतत्ते कथितं सर्वं सूर्यपुत्रमहायशः  ।
अन्ये दृष्ट्वा यथा न्यायं धर्मराजं ततस्तथा  ॥ ७१.७८ ॥
ऊचुः सर्वे वचः श्लक्ष्णं धर्मराजं यथोदितम्  ।
न त्वं प्रभुः सुकृतिनां ब्रह्मा विष्णुः शिवः प्रभुः  ॥ ७१.७९ ॥
पापकर्मरता ये तु तेषां शास्ता यमः स्वयम्  ।

यम उवाच - 
गत्वा कैलासमायामि यावत्तावत्प्रतीक्षताम्  ॥ ७१.८० ॥
एवमुक्त्वा ययौ राजन् कैलासं स नगोत्तमम्  ।
यस्मिन् शिवाद्यास्ते सर्वे पार्वती षण्मुखस्तथा  ॥ ७१.८१ ॥
स्तुवन्ति देवताः सर्वादेवदेवमुमापतिम्  ।
नृत्यन्ति चाग्रतः केचिदुत्पत्य निपतन्ति च  ॥ ७१.८२ ॥
तं दृष्ट्वा तादृशं शम्भुं स्तुवन्तं दीप्ततेजसम्  ।
स्तुवन्नामसहस्रेण देवदेवं पिनाकिनम्  ॥ ७१.८३ ॥
साष्टाङ्गं च नमस्कृत्य धर्मराजोऽब्रवीदिदम्  ।
येऽस्मत्पुरीं समायातास्तेषां का गतिरुच्यते  ॥ ७१.८४ ॥
प्रहसन्नब्रवीद्देवो धर्मराजं युधिष्ठिर  ।
अत्र प्रयान्तु ते सर्वे ये रेवातीरवासिनः  ॥ ७१.८५ ॥
अन्यतीर्थनिवासा ये भोगान् भुञ्जन्तु ते दिवि  ।
शिववाक्यं ततः श्रुत्वा ब्रह्माविष्णुर्यथातथम्  ॥ ७१.८६ ॥
तुष्टा देवस्य वाक्येन सर्वदेवगणेश्वरुः  ।
आगतः क्षणमात्रेण धर्मराजः पुरोत्तमम्  ॥ ७१.८७ ॥
शिवोक्ताः प्रेषिताः सर्वे शिवलोकं युधिष्ठिर  ।
यथा यथा समादिष्टास्ततोऽन्येऽपि शूभान्विताः  ॥ ७१.८८ ॥
पुराकल्पे मया दृष्टं कार्त्तिक्यां देवतागमे  ।
ततो गच्छेन्महाराज वैष्णवं तीर्थमुत्तमम्  ॥ ७१.८९ ॥
कोकिला नाम विख्यातं सर्वपापविमोक्षणम्  ।
वैष्णवं क्षेत्रमित्याह देवदेवो जनार्दनः  ॥ ७१.९० ॥
सपादकोटिस्तीर्थानां तत्रास्ते चैव भारत  ।
उपोष्यैकादशीं पुण्यां दीपमालां प्रबोधयेत् ॥ ७१.९१ ॥
न तस्य पुनरावृत्तिर्मर्त्यलोके दुरासदे  ।
सर्वकामसमृद्धेन विमानाग्रेण भारत  ॥ ७१.९२ ॥
असंख्यकालिका तृप्तिः पितॄणां नात्र संशयः  ।
विप्रे च तोषिते तत्र दानसङ्ख्या न विद्यते  ॥ ७१.९३ ॥
अत्रान्तरे त्यजेत्प्राणानवशः स्ववशोऽपि वा  ।
दशवर्षसहस्राणि राजा वैद्याधरे पुरे  ॥ ७१.९४ ॥
ध्रुवो ध्रुवत्वं स्वर्गे तु तारातेजः समुज्ज्वलन्  ।
मर्त्ययोनिषु सम्भूता भूतग्रामा तथापरे  ॥ ७१.९५ ॥
अर्चन्राड्देवदेवस्य दिवि देवत्वमाप्नुवन्  ।
देवपुण्यक्षये मर्त्या भक्त्या पुण्यैश्च देवताः  ॥ ७१.९६ ॥
स्वर्गमर्त्यप्रभेदोऽयं धर्माधर्मप्रभेदतः  ।
केनापि तत्प्रकारेण पूजनीयो महेश्वरः  ॥ ७१.९७ ॥
यद्वा तद्वा शिवे देयं भक्तियुक्तेन चेतसा  ।
अरुन्धत्या सा भरण्या सावित्र्या च तथा तथा  ॥ ७१.९८ ॥
अहल्यया मेनकया मरुत्वत्या च रम्भया  ।
अप्सरोगणसङ्घैश्च सुरसिद्धगणैस्तथा  ॥ ७१.९९ ॥
नर्मदातटमाश्रित्य पूजितो येन शङ्करः  ।
तेन वै विपुला भोगाः प्राप्ता मोक्षश्च भारत  ॥ ७१.१०० ॥
न पूजयेद्धरं यस्तु शिवमायाविमोहितः  ।
न तस्य स्वर्गमोक्षौ च कैलासं प्रति का कथा  ॥ ७१.१०१ ॥
न च स्वर्गस्य राज्यस्य भाजनं च नराधिप  ।
सर्वतीर्थमयी रेवा सर्वदेवमयो हरः  ॥ ७१.१०२ ॥
सर्वधर्ममयी बुद्धिः क्षमासत्यमयं तपः  ।
ब्रह्मचर्यं तपोमूलं पञ्चेन्द्रियविनिग्रहः  ॥ ७१.१०३ ॥
क्षमा सत्यं जपोऽधीतं तपः संयमलक्षणम्  ।
एतत्ते कथितं राजं शिवेन कथितं पुरा  ॥ ७१.१०४ ॥
मया च तव राजेन्द्र भ्रातॄणां च विशेषतः  ।
न सामान्यतरा देवी कथिता या मया तव  ॥ ७१.१०५ ॥
द्वीपेश्वरः कपिलेश्वरस्तथा वै नरकेश्वरः  ।
एतान् देवान् समुत्थाय यथावत्परिकीर्तयेत् ॥ ७१.१०६ ॥
सर्वतीर्थफलं प्राप्य शिवलोके महीयते  ।
अघौघे च परिक्षीणे प्राप्यते सप्तकल्पगा  ॥ ७१.१०७ ॥
शिवः संनिहितो यस्यां शिवक्षेत्रं ततः परम्  ।
श्रवणात्कीर्तनादस्य शिवलोके महीयते  ॥ ७१.१०८ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे द्वीपेश्वरवर्णनो नामैकसप्ततितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ७२

मार्कण्डेय उवाच - 
नर्मदासङ्गमं पुण्यं सुरसिद्धनिषेवितम्  ।
तत्र स्नात्वा दिवं यान्ति पूजयित्वा महेश्वरम्  ॥ ७२.१ ॥
आगच्छन्ती पुरा लोके नर्मदा भरतर्षभ  ।
स्तुता पूर्वं नमस्कृत्य देवैर्ब्रह्मर्षिभिस्तथा  ॥ ७२.२ ॥
त्वया पवित्रितं पुण्यं मर्त्यलोकं चराचरम्  ।
अपां रूपगता रेवा हरस्य परमा कला  ॥ ७२.३ ॥
उमा कात्यायनी गङ्गा यमुना च सरस्वती  ।
चामुण्डा चर्चिका देवी रेवा त्वं सप्तकल्पगा  ॥ ७२.४ ॥
शिवजा प्रवहा पुण्या मेकलाद्रिसुता स्तुता  ।
यज्ञयूपा च मूर्धा च स्वर्गमोक्षप्रदा तथा  ॥ ७२.५ ॥
तारिणी सर्वभूतानां पापघ्नी च तरङ्गिणी  ।
लक्ष्मीः स्वाहा स्वधा चैव पुरुहूता यशस्विनी  ॥ ७२.६ ॥
त्वया व्याप्तं जगत्कृत्स्नमपां रूपेण सुव्रते  ।
सङ्गमं सिद्धलिङ्गं च सुरासुरनमस्कृतम्  ॥ ७२.७ ॥
अत्र दत्तं हुतं सर्वमेतद्भवति चाक्षयम्  ।
अत्यद्भुतं महाराज नर्मदास्नानमर्चनम्  ॥ ७२.८ ॥
अनेकानि सहस्राणि विमानानि युधिष्ठिर  ।
नानारत्नप्रभाजालैः सूर्यकोटिसमानि च  ॥ ७२.९ ॥
गतानि धर्मराजस्य पुरीं वीणादिनिः स्वनैः  ।
नादयन्ति दिवं भूमिं वेदनिर्घोषणादिभिः  ॥ ७२.१० ॥
एकस्मिन् समये दृष्ट्वाश्चर्यं वैवस्वतो नृपः  ।
अत्रिश्चैव वशिष्ठश्च पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः  ॥ ७२.११ ॥
इत्याद्याः सप्त मुनयो धर्माधर्मविचारकाः  ।
शिवेन स्थापिताः पूर्वं हरिणा ब्रह्मणा तथा  ॥ ७२.१२ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
अक्षीणकर्मबन्धुस्तु पुरुषो मुनिसत्तम  ।
परं पदमवाप्नोति तन्मे कथय कल्पग  ॥ ७२.१३ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
विष्णुना कथितं पूर्वं ब्रह्मणे च महात्मने  ।
प्रपद्ये पुण्डरीकाक्षं देवं नारायणं हरिम्  ॥ ७२.१४ ॥
लोकनाथं सहस्राक्षमक्षरं परमं पदम्  ।
भगवन्तं प्रपद्येऽहं भूतभव्यभवत्प्रभुम्  ॥ ७२.१५ ॥
स्रष्टारं सर्वभूतानामनन्तबलपौरुषम्  ।
पद्मनाभं हृषीकेशं प्रपद्ये सत्यमव्ययम्  ॥ ७२.१६ ॥
हिरण्यगर्भं भूगर्भममृतं विश्वतोमुखम्  ।
अनश्वरमनाथं च प्रपद्ये भास्करद्युतिम्  ॥ ७२.१७ ॥
सहस्रशिरसं देवं वैकुण्ठं तार्क्ष्यवाहनम्  ।
प्रपद्ये सूक्ष्ममचलं वरेण्यमभयप्रदम्  ॥ ७२.१८ ॥
नारायणं हरिं चैव योगात्मानं सनातनम्  ।
शरण्यं सर्वलोकानां प्रपद्ये ध्रुवमीश्वरम्  ॥ ७२.१९ ॥
यः प्रभुः सर्वभूतानां येन सर्वमिदं ततम्  ।
यः संहारकरो देवः स मे विष्णुः प्रसीदतु  ॥ ७२.२० ॥
यस्माज्जातः पुरा ब्रह्मा पद्मयोनिः प्रजापतिः  ।
प्रसीदतु स मे विष्णुः पितामहपरः प्रभुः  ॥ ७२.२१ ॥
पुरा लये तु संप्राप्ते नष्टे लोके चराचरे  ।
एकस्तिष्ठति योगात्मा स मे विष्णुः प्रसीदतु  ॥ ७२.२२ ॥
जयेद्यः पृथिवीं सत्यं कालो धर्मः क्रियाफलम्  ।
गणाकारः स तां वाचो वासुदेवः प्रसीदतु  ॥ ७२.२३ ॥
योगावास नमस्तुभ्यं सर्वावास वरप्रद  ।
यज्ञभोगिन् पञ्चभोगिन्नारायण नमोऽस्तु ते  ॥ ७२.२४ ॥
चतुर्मूर्ते जगद्धाम लक्ष्मीवास वरप्रद  ।
विश्वावास नमस्तेऽस्तु साक्षीभूत जगत्पते  ॥ ७२.२५ ॥
अजेयः षड्विभागैकविश्वमूर्तिर्वृषाकपिः  ।
मृगाधिपश्च कालश्च नमस्ते ज्ञानसागर  ॥ ७२.२६ ॥
अव्यक्तादण्डमुत्पन्नमव्यक्तादपरः प्रभुः  ।
यस्मात्परतरं नास्ति तमस्मि शरणं गतः  ॥ ७२.२७ ॥
चिन्तयन्तो हि यं नित्यं ब्रह्मेशानादयः प्रभुम्  ।
एकांशेन जगत्सर्वं यो विष्टभ्य विभुः स्थितः  ॥ ७२.२८ ॥
अग्राह्यो निर्गुणः शास्ता तमस्मि शरणं गतः  ।
दिवाकरस्य सोमस्य मध्ये ज्योतिरिव स्थितम्  ॥ ७२.२९ ॥
क्षेत्रज्ञ इति यं प्राहुः स महात्मा प्रसीदतु  ।
सांख्ययोगेन ये चान्ये सिद्धाश्चैव महर्षयः  ॥ ७२.३० ॥
यं विदित्वा विमुच्यन्ते स महात्मा प्रसीदतु  ।
नमस्ते सर्वतोभद्र सर्वतोऽक्षिशिरोमुख  ॥ ७२.३१ ॥
निर्विकार नमस्तेऽस्तु आदिकल्प हृदि स्थित  ।
अतीन्द्रिय नमस्तुभ्यं परमात्मन्नमोऽस्तु ते  ॥ ७२.३२ ॥
ये च त्वामभिजानन्ति संसारे न वसन्ति ते  ।
रागद्वेषविनिर्मुक्ता लोभमोहविवार्जिताः  ॥ ७२.३३ ॥
अशरीरः सुगुप्तः सन् सर्वदेहेषु तन्मयः  ।
अव्यक्तबुद्ध्यहंकारमहाभूतेन्द्रियाणि च  ॥ ७२.३४ ॥
त्वयि तानि न तेषु त्वं ते च तानि न तु स्वयम्  ।
अव्यक्तो नातिकूटस्थो गुणानां प्रभुरीश्वरः  ॥ ७२.३५ ॥
आवर्तो हेतुरहितः प्रभुः स्वात्मव्यवस्थितः  ।
नमस्ते पुण्डरीकाक्ष वासुदेव नमोऽस्तु ते  ॥ ७२.३६ ॥
ईश्वरोऽसि जगन्नाथ किमतः परमुच्यते  ।
भक्तानां मुक्तिदस्त्वं च गुरुश्च त्रिदशेश्वरः  ॥ ७२.३७ ॥
समे भूतपतिस्त्वं हि प्रभुर्जन्मनि जन्मनि  ।
अहंकारेण बद्धो वा तथा सत्त्वादिभिर्गणैः  ॥ ७२.३८ ॥
पृथिवीं यातु मे घ्राणं यातु मे रसनाजलम्  ।
चक्षुर्हुताशनं यातु स्पर्शो मे यातु मारुतम्  ॥ ७२.३९ ॥
शब्दश्चाकाशमायातु मनो वै कारणं तथा  ।
अहंकारश्च मे बुद्धिं त्वयि बुद्धिर्ममास्त्विति  ॥ ७२.४० ॥
वियोगः सर्वकरणैर्गुणैर्भूतैस्तथाऽस्तु मे  ।
सत्त्वं रजस्तमश्चैव प्रकृतिं स्वां विशन्तु मे  ॥ ७२.४१ ॥
प्रभोः प्रभुमनवद्यं प्रपद्येऽहं नरः प्रभुम्  ।
सहस्रशिरसं देवं महर्षिं भूतभावनम्  ॥ ७२.४२ ॥
ब्रह्मयोनिश्च विश्वस्य स मे विष्णुः प्रसीदतु  ।
ब्रह्मपत्न्यां प्रलीयन्ते नष्टे स्थावरजङ्गमे  ॥ ७२.४३ ॥
आहूतसंप्लवे चैव लीयते प्रकृतौ महत् ।
हूयते च पुनस्ताभ्यां स मे विष्णुः प्रसीदतु  ॥ ७२.४४ ॥
अग्निसोमार्कदेवानां ब्रह्मरुद्रेन्द्रयोगिनाम्  ।
यस्ते जयति तेजांसि स मे विष्णुः प्रसीदतु  ॥ ७२.४५ ॥
अजस्त्वं जगतः पन्था अमूर्तिर्वीश्वमूर्तिजित् ।
नवं प्रधानं च महान् पुरुषश्चेतनोऽलसः  ॥ ७२.४६ ॥
अगोप्यो यः परतरस्तमेव शरणं गतः  ।
सोमसूर्योपमस्तेजो योऽवतारयति स्वयम्  ॥ ७२.४७ ॥
विजायन्ते दिशो यस्मात्स महात्मा प्रसीदतु  ।
गुणवान्निर्गुणश्चैव चेतनोऽचेतनो स्वगः  ॥ ७२.४८ ॥
सूक्ष्मः सर्वगतो देहः स महात्मा प्रसीदतु  ।
सूर्यमध्ये स्थितः सोमस्तस्य मध्ये तु संस्मृतः  ॥ ७२.४९ ॥
भूतत्वाद्योऽचलो दीप्तः स महात्मा प्रसीदतु  ।
एकत्वात्तव नानात्वं ये विदुर्यान्ति ते परम्  ॥ ७२.५० ॥
समः सर्वेषु भूतेषु प्रद्वेष्यात्मजनप्रियः  ।
समं भजत्यनाकाङ्क्षी भजते नान्यचेतसः  ॥ ७२.५१ ॥
योऽयं सर्वात्मना ज्ञेयः स मे विष्णुः प्रसीदतु  ।
चराचरमिदं सर्वं भूतग्रामं चतुर्विधम्  ॥ ७२.५२ ॥
त्वयि तं तन्तुवत्प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव  ।
न ते धर्मो ह्यधर्मोऽस्ति न गर्भो जन्म वा पुनः  ॥ ७२.५३ ॥
जराजन्मविमोक्षार्थं तमेव शरणं गतः  ।
इन्द्रियाणि गुणश्चैव श्वासोच्छ्वासश्च योनिषु  ॥ ७२.५४ ॥
केवलं दारुवद्देहं नश्यं यत्परमापदम्  ।
स्वयमेकाकिभावो मे जन्मतोऽत्र पुनर्भवः  ॥ ७२.५५ ॥
त्वद्बुद्धिस्त्वद्गतप्राणा त्वद्भक्तस्त्वत्परायणः  ।
त्वामेवाहं स्मरिष्यामि मरणे पर्युपस्थिते  ॥ ७२.५६ ॥
पूर्वदेहे कृता ये तु व्याधयः प्रविशन्तु माम्  ।
वातादयश्च दुःखानि ऋणं तन्मुञ्चतात्प्रभो  ॥ ७२.५७ ॥
श्रेयसां च परं श्रेयस्त्वन्येषां च यशस्विनाम्  ।
सर्वपापविशुद्ध्यर्थं पुण्यं यत्परमं पदम्  ॥ ७२.५८ ॥
प्रातरुत्थाय सततं मध्याह्ने च दिनक्षये  ।
अजस्रं च तथा जप्यं सर्वपापोपशान्तिदम्  ॥ ७२.५९ ॥
हरिं कृष्णं हृषीकेशं वासुदेवं जनार्दनम्  ।
प्रणतोऽस्मि जगन्नाथं स मे पापं व्यपोहतु  ॥ ७२.६० ॥
गोवर्धनधरं देवं गोब्राह्मणहिते रतम्  ।
प्रणतोऽस्मि गदापाणिं स मे पापं व्यपोहतु  ॥ ७२.६१ ॥
शङ्खिनं चक्रिणं विष्णुं शार्ङ्गिणं मधुसूदनम्  ।
प्रणतोऽस्मि पतिं लक्ष्म्याः स मे पापं व्यपोहतु  ॥ ७२.६२ ॥
दामोदरं मुदा युक्तं पुण्डरीकाक्षमव्ययम्  ।
प्रणतोऽस्मि स्थितं स्थित्यै स मे पापं व्यपोहतु  ॥ ७२.६३ ॥
नारायणं नरं सौम्यं माधवं च जनार्दनम्  ।
श्रीवत्सं श्रीवपुः श्रीमच्छ्रीधरं श्रीनिकेतनम्  ॥ ७२.६४ ॥
प्रणतोऽस्मि श्रियः कान्तं स मे पापं व्यपोहतु  ।
यमीशं सर्वभूतानां ध्यायन्ति च तमक्षरम्  ॥ ७२.६५ ॥
वासुदेवमनिर्देश्यं तमस्मि शरणं गतः  ।
सर्वबन्धविनिर्मुक्तो यं प्रविश्य पुनर्भवम्  ॥ ७२.६६ ॥
पुरुषो नैव प्राप्नोति तमस्मि शरणं गतः  ।
कृत्वा ब्रह्मवपुः सर्वं सदेवासुरमानुषम्  ॥ ७२.६७ ॥
यः करोति पुनः सृष्टिं तमस्मि शरणं गतः  ।
ब्रह्मरूपधरं देवं योनिरूपं जनार्दनम्  ॥ ७२.६८ ॥
सृष्टित्वे संस्थितं नित्यं प्रणतोऽस्मि जनार्दनम्  ।
यस्मान्नान्यत्परं किंचिद्यस्मिन् सर्वमिदं जगत् ॥ ७२.६९ ॥
यः सर्वमध्यगोऽनन्तः सर्वगं तं नमाम्यहम्  ।
योऽस्ति भूतेषु सर्वेषु स्थावरे जङ्गमेषु च  ॥ ७२.७० ॥
विष्णुरेव स वै पापं ममाशेषं प्रणश्यतु  ।
न वृत्तं निर्वृतं कर्म विष्णोर्यत्कर्म वा कृतम्  ॥ ७२.७१ ॥
अनेकजन्मकर्मोत्थं पापं नश्यति मे तथा  ।
निशायां च तथा प्रातर्मध्याह्णे चापराह्णयोः  ॥ ७२.७२ ॥
अज्ञानाच्च कृतं पापं कर्मणा मनसा गिरा  ।
यत्कृतं चाशुभं किंचित्तत्सर्वं नश्यतु क्षणात् ॥ ७२.७३ ॥
तत्सर्वं विलयं यातु तोयेषु लवणं यथा  ।
परपीडां च निन्दां च कुर्वतो जन्म नार्जितम्  ॥ ७२.७४ ॥
परद्रव्यपरक्षेत्रवाञ्छा क्रोधोद्भवं च यत् ।
तत्सर्वं विलयं यातु तोयेषु लवणं यथा  ॥ ७२.७५ ॥
विष्णवे वासुदेवाय हरये केशवाय च  ।
जनार्दनाय कृष्णाय नमो भूयो नमो नमः  ॥ ७२.७६ ॥
नाभागो नाम राजर्षिर्नर्मदातीरसङ्गमे  ।
चकार स्तोत्रमतुलं वैष्णवं तु प्रजापतिः  ॥ ७२.७७ ॥
ब्रह्मणोऽङ्गिरसा प्राप्तं तस्मादिन्द्रेण भारत  ।
वशिष्ठः श्रावयामास नाभागं राजसत्तमम्  ॥ ७२.७८ ॥
स्नात्वा च नर्मदातोये दत्त्वा दानान्यनेकशः  ।
कामिकं यानमारुह्य नाभागः स्वपुरीं ययौ  ॥ ७२.७९ ॥
स्तौति नामसहस्रेण यः स्तवेन जनार्दनम्  ।
न तस्य पुनरावृत्तिर्घोरे संसारसागरे  ॥ ७२.८० ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे विष्णुस्तुतिर्नाम द्विसप्ततितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ७३

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेच्च राजेन्द्र मेघनादमिति स्मृतम्  ।
जलमध्ये महादेवो यत्र तिष्ठत्यदर्शितः  ॥ ७३.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
जलमध्ये महादेवस्तिष्ठते केन हेतुना  ।
उत्तरं दक्षिणं कूलं वर्जयित्वा द्विजोत्तम  ॥ ७३.२ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
एतदाख्यानमतुलं पुण्यं श्रुतिसुखावहम्  ।
पुराणे यच्छ्रुतं तात तत्ते वक्ष्याम्यशेषतः  ॥ ७३.३ ॥
पुरा त्रेतायुगे तात पौलस्त्यो देवकण्टकः  ।
त्रिलोकविजयी रौद्रः सुरासुरभयंकरः  ॥ ७३.४ ॥
देवदानवयक्षाणां गन्धर्वोरगरक्षसाम्  ।
अवध्यो वरदानेन यत्र पर्यटते महीम्  ॥ ७३.५ ॥
तत्र देवगिरौ रम्ये दानवो बलदर्पितः  ।
मयो नामेति विख्यातो महानासीन्नृपेश्वर  ॥ ७३.६ ॥
रावणस्तं ततो गत्वा विनयावनतः स्थितः  ।
पूजितो दानसंमानैर्मयं वचनमब्रवीत् ॥ ७३.७ ॥
कस्येयं पद्मपत्राक्षी पूर्णचन्द्रनिभानना  ।
किं नामधेया तपते तप उग्रं कथं विभो  ॥ ७३.८ ॥

मय उवाच - 
दानवानां पतिः श्रेष्ठो मयोऽहं नामनामतः  ।
भार्या तेजवती नाम ममेयं तनया शुभा  ॥ ७३.९ ॥
मन्दोदरीति विख्याता तपते पतिकारणात् ।
श्रुत्वा तु वचनं तस्य रावणो मददर्पितः  ॥ ७३.१० ॥
प्रश्रितः प्रणतो भूत्वा मयं वचनमब्रवीत् ।
पौलस्त्यो नाम राजाहं देवदानवदर्पहा  ॥ ७३.११ ॥
प्रार्थयामि महाभाग सुतां त्वं दातुमर्हसि  ।
ज्ञात्वा पैतामहं वंशं मयेनापि महात्मना  ॥ ७३.१२ ॥
सुता दत्ता रावणाय कृत्वा विधिविधानतः  ।
गृहीत्वा तां तदा रक्षः पूज्यमानो निशाचरैः  ॥ ७३.१३ ॥
दिव्यैर्यानैर्विमानैश्च क्रीडते तु तया सह  ।
पुत्रं पुत्रवतां श्रेष्ठो जनयामास भारत  ॥ ७३.१४ ॥
तेनैव जातमात्रेण रवो मुक्तो महात्मना  ।
संवर्तकस्य मेघस्य येन लोको जडीकृतः  ॥ ७३.१५ ॥
श्रुत्वा तन्निनदं घोरं त्रस्तो लोकपितामहः  ।
नाम चक्रे तदा तस्य मेघनादो भविष्यति  ॥ ७३.१६ ॥
एतन्नामकृतं सोऽपि परमं व्रतमास्थितः  ।
भावयामास देवेशमुमया सह शङ्करम्  ॥ ७३.१७ ॥
व्रतैर्नियमदानैश्च होमैर्जाप्यैर्विधानतः  ।
कृच्छ्रचान्द्रायणैर्दिव्यैः क्लिश्यते च कलेवरम्  ॥ ७३.१८ ॥
एवमन्यद्दिने तात कैलासं धरणीधरम्  ।
गत्वा लिङ्गमयं प्राप्य प्रस्थितो दक्षिणामुखः  ॥ ७३.१९ ॥
नर्मदातटमाश्रित्य स्नातुकामो महाबलः  ।
निक्षिप्यापूजयद्देवं कृत्वा जाप्यं जनेश्वरः  ॥ ७३.२० ॥
गन्तुकामः परं मार्गं लङ्कायां नृपसत्तम  ।
एकं समुद्धृतं लिङ्गं गृहितं सव्यपाणिना  ॥ ७३.२१ ॥
प्रथमं च द्वितीयं च भक्त्या पौलस्त्यनन्दनः  ।
तदा देवमहालिङ्गं पतितं नर्मदाम्भसि  ॥ ७३.२२ ॥
पाहि पाहीति तेनोक्तो लिङ्गेन परमेष्ठिना  ।
द्वितीयं पतितं तावदुत्तरे नर्मदातटे  ॥ ७३.२३ ॥
मेघनादेति विख्यातं लिङ्गं तत्र सुशोभनम्  ।
मध्यमेश्वरनामेति जलमध्ये व्यवस्थितम्  ॥ ७३.२४ ॥
यावदुद्धर्तुकामोऽसौ सप्तपातालमागमत् ।
देवयोर्निश्चयं ज्ञात्वा निवृत्तोऽसौ निशाचरः  ॥ ७३.२५ ॥
जगामाकाशमाविश्य पूज्यमानो निशाचरैः  ।
तदा प्रभृति तत्तीर्थं मेघनादेति विश्रुतम्  ॥ ७३.२६ ॥
मेघारवेति विख्यातमुत्तरे खेटकः शुभः  ।
पूर्वे तु गर्जनं नाम सर्वपापक्षयंकरम्  ॥ ७३.२७ ॥
तस्मिंस्तीर्थे तु राजेन्द्र यस्तु स्नानं समाचरेत् ।
अहोरात्रोषितो भूत्वा स लभेच्छाश्वतं शुभम्  ॥ ७३.२८ ॥
पिण्डदानं तु यः कुर्यात्तस्मिंस्तीर्थे नराधिप  ।
तेन द्वादश वर्षाणि पितरस्तर्पिता दिवि  ॥ ७३.२९ ॥
यस्तु भोजयते विप्रांस्तस्मिंस्तीर्थे नराधिप  ।
यत्फलं योगिनां तत्र लभते नात्र संशयः  ॥ ७३.३० ॥
अग्निवेशं जले वापि अथवापि ह्यनाशकम्  ।
अनिवर्तिका गतिस्तस्य स्यादिदं शङ्करोऽब्रवीत् ॥ ७३.३१ ॥
एवं ते नरशार्दूल गर्जितेश्वरमुत्तमम्  ।
कथितं स्मरणादेव सर्वपापक्षयं करम्  ॥ ७३.३२ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे मेघनादेश्वरमहिमानुवर्णनो नाम त्रिसप्ततितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ७४

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेच्च राजेन्द्र दारुतीर्थमनुत्तमम्  ।
दारुको यत्र संसिद्धिमिन्द्रस्य दयितः सखा  ॥ ७४.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
दारुकेण कथं तात तपश्चीर्णं पुराऽनघ  ।
विधानं श्रोतुमिच्छामि सर्वपापक्षयं करम्  ॥ ७४.२ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
अहं ते कथयिष्यामि विचित्रं यत्पुरातनम्  ।
वृत्तं समभवत्तत्र ऋषीणां भावितात्मनाम्  ॥ ७४.३ ॥
सूतो वज्रधरस्यासीत्मातलिर्नामनामतः  ।
स पुत्रं शप्तवान् पूर्वं कथंचित्कारणान्तरे  ॥ ७४.४ ॥
शापहेतोर्वेपमान इन्द्रस्य चरणौ शुभौ  ।
प्रपीड्य तत्र देवेन्द्रं विज्ञापयति भारत  ॥ ७४.५ ॥
मम ताताभिशप्तस्य अनाथस्य सुरेश्वर  ।
कर्मणा केन शापस्य घोरस्यान्तो भविष्यति  ॥ ७४.६ ॥

शक्र उवाच - 
नर्मदातटमाश्रित्य तोषय त्वं महेश्वरम्  ।
तिष्ठ यावद्युगस्यान्तं पुनर्जननमाप्स्यसि  ॥ ७४.७ ॥
पुनर्भूत्वा यदुकुले दारुको नाम नामतः  ।
आरोहयित्वा देवेशं शङ्खचक्रगदाधरम्  ॥ ७४.८ ॥
मानुषं तत्र सम्पन्नं ततः सिद्धिमवाप्स्यसि  ।
एवमुक्तस्तु देवेन सहस्राक्षेण भारत  ॥ ७४.९ ॥
प्रणम्य शिरसा भूमिमागतोऽसौ हतप्रभः  ।
नर्मदा तटमाश्रित्य कर्शितस्वकलेवरः  ॥ ७४.१० ॥
व्रतोपवार्सैर्विविधैर्जपहोमपरायणः  ।
महादेवं महात्मानं वरदं शूलपाणिनम्  ॥ ७४.११ ॥
अभजत्परया भक्त्या यावदाहूतसम्प्लवम्  ।
अंशावतरणे विष्णोस्ततो भूत्वा महामतिः  ॥ ७४.१२ ॥
तोषयित्वा जगन्नाथं ततो यातः स सद्गतिम्  ।
एष ते सम्भवस्तात दारुतीर्थस्य सुव्रत  ॥ ७४.१३ ॥
कथितस्तु मया पूर्वं यथा मे शङ्करोऽब्रवीत् ।
ततो युधिष्ठिरो राजा विस्मयाविष्टचेतनः  ॥ ७४.१४ ॥
भ्रान्तोऽवलोकयामास स्तब्धरोमा मुहुर्मुहुः  ।
तस्मिंस्तीर्थे नरः स्नात्वा विधिपूर्वं नरेश्वर  ॥ ७४.१५ ॥
उपास्य सभ्यां तत्रैव संतर्प्य पितृदेवताः  ।
देहत्यागं च तत्रैव यः करोति समाहितः  ॥ ७४.१६ ॥
सोऽश्वमेधफलं प्राप्य रमते शिवसन्निधौ  ।
तस्मिंस्तीर्थे तु यो भक्त्या भोजयेद्ब्राह्मणं शुचिः  ॥ ७४.१७ ॥
स तु विप्रसहस्रस्य लभते फलमुत्तमम्  ।
स्नानं दानं तपो होमः स्वाध्यायः पितृतर्पणम्  ॥ ७४.१८ ॥
यत्कृतं तु शुभं तत्र तत्सर्वं लभतेऽक्षयम्  ॥ ७४.१९ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे दारुतीर्थतमहिमानुवर्णनो नाम चतुःसप्ततितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ७५

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेच्च राजेन्द्र देवतीर्थमनुत्तमम्  ।
यत्र देवास्त्रयस्त्रिंशत्तप्त्वा सिद्धिं परां गताः  ॥ ७५.१ ॥
पुरा देवासुरे युद्धे दानवैर्बलदर्पितैः  ।
इन्द्रो देवगणैः सार्द्धं स्वराज्याच्च्यावितो भृशम्  ॥ ७५.२ ॥
हस्त्यश्वरथयानौघैर्मर्दयित्वा च वाहिनीम्  ।
विशक्ता भेजिरे मार्गं प्रहारैर्जर्जरीकृताः  ॥ ७५.३ ॥
जम्भशुम्भनिशुम्भाद्यैस्तु हुण्डग्रहकैः सह  ।
बलिभिर्बाधिताः सर्वे ब्रह्माणमुपतस्थिरे  ॥ ७५.४ ॥
प्रणम्य शिरसा देवं ब्रह्माणं परमेष्ठिनम्  ।
व्यज्ञापयन्त देवेशमिन्द्राग्निकपुरोगमाः  ॥ ७५.५ ॥
पश्य पश्य महाभाग दानवैराकुलीकृताः  ।
बाधिताः पुत्रदाराभ्यां त्वामेव शरणं गताः  ॥ ७५.६ ॥
परित्रायस्व देवेश सर्वलोकपितामह  ।
नान्या गतिः सुरेशान मुक्त्वा त्वां परमेष्ठिनम्  ॥ ७५.७ ॥

ब्रह्मोवाच - 
दानवानां विघातार्थं नर्मदातटमाश्रिताः  ।
तपः कुरुत भो देवास्तपो हि परमं बलम्  ॥ ७५.८ ॥
नान्योपायो न वै मन्त्रो न विद्या न च विक्रमः  ।
विना रेवाजलं पुण्यं सर्वपापक्षयं करम्  ॥ ७५.९ ॥
दारिद्र्यव्याधिमरणबन्धनव्यसनानि च  ।
एतानि चैव पापस्य फलानीति मतिर्मम  ॥ ७५.१० ॥
एवं ज्ञात्वा विधानेन तपः कुरुत दुष्करम्  ।
पूज्यते शाम्भवं सर्वैः प्राप्नुयाताभयं ततः  ॥ ७५.११ ॥
तच्छ्रुत्वा वचनं देवा ब्रह्मणः परमेष्ठिनः  ।
नर्मदामागताः सर्वे तदेन्द्राग्निपुरोगमाः  ॥ ७५.१२ ॥
विचेरुस्तत्र विपुलं तपः परमदुःसहम्  ।
सकल्पैः परमां राजंस्तत्ते सिद्धिमवाप्नुवन्  ॥ ७५.१३ ॥
तदा प्रभृति तत्तीर्थं देवतीर्थमिति श्रुतम्  ।
गीयते सर्वलोकेषु सर्वपापक्षयंकरम्  ॥ ७५.१४ ॥
तत्र श्रद्धात्मना योऽपि विधिनापि समन्वितः  ।
स्नानं समाचरेद्भक्त्या स लभेन्मौक्तिकं फलम्  ॥ ७५.१५ ॥
यस्तमर्चयते देवं सर्वदेवैस्तु पूजितम्  ।
लभते चाश्वमेधस्य फलं यागस्य चोत्तमम्  ॥ ७५.१६ ॥
यस्तु भोजयते विप्रांस्तस्मिंस्तीर्थे नराधिप  ।
तत्र देवशिला रम्या महापुण्याद्रिर्वधिनी  ॥ ७५.१७ ॥
संन्यासेन मृतानां तु नराणामक्षया गतिः  ।
अग्निप्रवेशं यः कुर्याद्देवतीर्थे युधिष्ठिर  ॥ ७५.१८ ॥
रुद्रलोके वसेत्तावद्यावदाहूतसम्प्लवम्  ।
एवं स्नानं जपो होमः स्वाध्यायो देवतार्चनम्  ॥ ७५.१९ ॥
सुकृतं दुष्कृतं वापि तत्र तीर्थेऽक्षयं भवेत् ।
एतावद्विधिरुद्दिष्टा उत्पत्तिश्चैव भारत  ॥ ७५.२० ॥
देवतीर्थस्य चरितं सर्वतीर्थेष्वनुत्तमम्  ॥ ७५.२१ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे देवतीर्थमहिमानुवर्णनो नाम पञ्चसप्ततितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ७६

मार्कण्डेय उवाच - 
ततोगच्छेच्च राजेन्द्र गुहावासीति चोत्तमम्  ।
यत्र सिद्धो महादेवो गुहावासीति शङ्करः  ॥ ७६.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
केन कार्येण विप्रेन्द्र गुहावासीति शङ्करः  ।
एतद्विस्तरतः सर्व कथयस्व ममानघ  ॥ ७६.२ ॥
श्रोतुमिच्छाम्यहं देव सर्वं कौतूहलं हि मे  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
महाप्रश्नः कृतो मां यो महाप्राज्ञ नरेश्वर  ॥ ७६.३ ॥
पुराणे विस्तरोऽप्यस्य न शक्यो हि मयाधुना  ।
वृद्धभावात्कथयितुमहं च बहुकालिकः  ॥ ७६.४ ॥
पूर्व दारुवने विप्रा वसन्ति स्म सुरैः समाः  ।
ब्रह्मचारी गृहस्थश्च वानप्रस्थो यतिस्तथा  ॥ ७६.५ ॥
स्वधर्मनिरतानां च कथितं परमं पदम्  ।
तावद्वसन्तसमये कस्मिंश्चित्कारणान्तरे  ॥ ७६.६ ॥
विमानस्थो महादेवो गम्यमानोमया सह  ।
ददर्श च जनावासं वेदध्वनिनिनादितम्  ॥ ७६.७ ॥
अगतागतसंवासं सर्वपापक्षयं करम्  ।
तद्दृष्ट्वा मुदितां देवीं हर्षगद्गदया गिरा  ॥ ७६.८ ॥
उवाच वचनं देवो दृष्ट्वा तापसयोषितः  ।
नान्यं देवं न वै धर्मं ध्यायन्ति हिमनन्दिनि  ॥ ७६.९ ॥
एतच्छ्रुत्वा परं वाक्यं देवदेवेन भाषितम्  ।
कौतूहलसमाविष्टा शङ्करं पुनरब्रवीत् ॥ ७६.१० ॥
यत्त्वयोक्तं महादेव पतिधर्मपरास्त्रियः  ।
तासामनङ्गो भूत्वा त्वं चरित्रं क्षोभय प्रभो  ॥ ७६.११ ॥

महादेव उवाच - 
त्वयोक्तं वचनं देवि न चैतद्रोचते प्रिये  ।
ब्राह्मणा हि महाभागा न तेषां विप्रियं चरेत् ॥ ७६.१२ ॥
मन्युप्रहरणा विप्राश्चक्रप्रहरणो हरिः  ।
चक्रात्तीक्ष्णतरो मन्युस्तस्माद्विप्रं न कोपयेत् ॥ ७६.१३ ॥
न ते देवा न ते लोकास्ते नागा नासुरास्तथा  ।
दृश्यन्ते च त्रिभिर्लोकैरेतैरुष्टैर्न वञ्चिताः  ॥ ७६.१४ ॥
तेषां क्षोभकरः प्रायः स्वर्गभोगफलच्युतः  ।
येषां तुष्टा महाभागा ब्राह्मणाः क्षितिदेवताः  ॥ ७६.१५ ॥
तेषां धर्मस्तथार्थश्च कामो मोक्षो न संशयः  ।
एवं ज्ञात्वा महाभागे आग्रहस्त्यज्यतामयम्  ॥ ७६.१६ ॥
एतल्लोकविरुद्धं हि यदीच्छसि वशे सुखम्  ।

देव्युवाच - 
नाहं ते दयिता देव नाहं ते वशवर्तिनी  ॥ ७६.१७ ॥
अन्यायधर्षणां चात्र सर्वासां कुरु सुव्रत  ।
लोकालोके महादेव अशक्यं नास्ति ते विभो  ॥ ७६.१८ ॥
क्रियतां मम देवैतत्परं कौतूहलं प्रभो  ।
एवमुक्तो महादेवो देव्याः प्रियहिते रतः  ॥ ७६.१९ ॥
कृत्वा कापालिकं रूपं ययौ दारुवनं प्रति  ।
महाहिनां जटाजूटं नियम्य शशिभूषणः  ॥ ७६.२० ॥
कङ्कत्राणं परं कृत्वा तथा सौवर्णकुण्डले  ।
व्याघ्रचर्मपरीधानो हारकेयूरभूषितः  ॥ ७६.२१ ॥
नूपुरारावनिर्घोषैः कम्पयंश्च वसुन्धराम्  ।
महाडमरुघोषेण वीरघण्टानिनादिना  ॥ ७६.२२ ॥
प्रभातसमये प्राप्ते तत्र दारुवनं गत  ।
तावद्विप्रजनः सर्वः पुष्पमूलफलाशनः  ॥ ७६.२३ ॥
निर्गतो बहुभिः सार्धं पठ्यमान इतस्ततः  ।
तद्दृष्ट्वा महदाश्चर्यरूपं देवस्य भारत  ॥ ७६.२४ ॥
युवतीजनः प्रमत्तश्च कामेन कलुषीकृतः  ।
सुरूपं परमं दृष्ट्वा सर्वास्ताश्च वराननाः  ॥ ७६.२५ ॥
क्लेशभावं तदागच्छन् याश्च दारुवने स्त्रियः  ।
विकारा बहवस्तासां देवं दृष्ट्वा मनोजवम्  ॥ ७६.२६ ॥
संजाता विप्रपत्नीनां तां शृणुष्व नृपोत्तम  ।
परिधानं न जानन्ति परिभ्रष्टं करोद्यताः  ॥ ७६.२७ ॥
दातुकामा तथा भैक्ष्यं चेष्टितुं नैव शक्यते  ।
काचिद्दृष्ट्वा महादेवं रूपयौवनगर्विता  ॥ ७६.२८ ॥
उत्सङ्गे संस्थितं वालं पतितं व्यस्मरत्ततः  ।
कामबाणहता चान्या बाहुभ्यां पीडति स्तनौ  ॥ ७६.२९ ॥
निःश्वसन्ती तथा चान्या न किंचित्परिजल्पते  ।
एवमक्षोभयत्सर्वा महेशः पतिदेवताः  ॥ ७६.३० ॥
चालितास्ता विदित्वा तु निर्जग्मुर्द्वारिसत्वराः  ।
संचिताः परमं कृत्वा सर्वा देवो महेश्वरः  ॥ ७६.३१ ॥
क्षोभयित्वा गणं स्त्रीणां गतश्चादर्शनं च तम्  ।
ततो विप्रगणः सर्वः समायातो ददर्श ह  ॥ ७६.३२ ॥
क्षोभितं स्त्रीजनं सर्वं हरेण क्रोधमाविशत् ।
क्रोधाविष्टो द्विजः कश्चिद्दण्डमुद्यम्य धावति  ॥ ७६.३३ ॥
कुठारहस्तो ह्यपरस्तथान्यो दर्भमुष्टिमान्  ।
इतश्चेतश्च ते सर्वे भ्रमित्वा तच्च काननम्  ॥ ७६.३४ ॥
एकीभूता महात्मानो व्याजहुश्च रुषा गिरम्  ।
यदि दत्तं हुतं किंचिद्गुरवस्तोषिता यदि  ॥ ७६.३५ ॥
तेन सत्येन देवस्य लिङ्गं पततु भूतले  ।
एवं सत्यप्रभावेण वचनेन द्विजन्मनाम्  ॥ ७६.३६ ॥
देवस्य पश्यतो लिङ्गं पतितं धरणीतले  ।
हाहाकारो महानासील्लोकालोके तु भारत  ॥ ७६.३७ ॥
देवस्य पतितं लिङ्गं जगत्येव महाक्षयम्  ।
पतमानस्य लिङ्गस्य शब्दोऽभूत्तत्र दारुणः  ॥ ७६.३८ ॥
पतन्ति पर्वताग्राणि शोषमायान्ति सागराः  ।
देवस्य पतिते लिङ्गे विमानैर्देवदानवाः  ॥ ७६.३९ ॥
समेत्य सहिताः सर्वे ब्रह्मणा परमेष्ठिना  ।
कृताञ्जलिपुटा देवं स्तुवन्ति विविधैः स्तवैः  ॥ ७६.४० ॥
ततस्तुष्टो जगन्नाथो देवानां वरदोऽभवत् ।
देवोऽपि पतिते लिङ्गे शापेन धरणीतले  ॥ ७६.४१ ॥
गत्वा दारुवनं विप्रांस्तोषयामास भारत  ।
विश्वामित्रो वशिष्ठाद्या जाबालिरथ काश्यपः  ॥ ७६.४२ ॥
समेत्य सहिताः सर्वे तमूचुस्त्रिपुरान्तकम्  ।
महाजनोऽपि बलवान्नावज्ञेयः सुरेश्वरः  ॥ ७६.४३ ॥
क्षान्तियुक्तोऽपि भूत्वा च भविष्यसि गतक्लमः  ।
विध्वंसिता विप्रदारा यदेतल्लिङ्गमुत्तमम्  ॥ ७६.४४ ॥
पतितं ते महादेव एतत्पुण्यं भविष्यति  ।
तत्पुण्यं नाग्निहोत्रेण अग्निष्टोमैर्न लभ्यते  ॥ ७६.४५ ॥
यच्छर्म रुद्र प्राप्स्यन्ति मानवा लिङ्गपूजया  ।
देवानां चैव यक्षाणां गन्धर्वोरगरक्षसाम्  ॥ ७६.४६ ॥
वचनेन तु विप्राणामेतत्पुण्यं भविष्यति  ।
ब्रह्मविष्ण्विन्द्ररुद्राणां दर्शनेन च यत्फलम्  ॥ ७६.४७ ॥
तत्फलं तस्य लिङ्गस्य दर्शने सकलं लभेत् ।
एवमुक्तो जगन्नाथः प्रणिपत्य द्विजोत्तमान्  ॥ ७६.४८ ॥
मुदा परमया युक्तस्तांश्चैव प्रत्यभाषत  ।
ब्राह्मणा जङ्गमं तीर्थं निर्जलं सर्वकामिकम्  ॥ ७६.४९ ॥
येषां वाक्योदयेनैव शुद्ध्यन्ति मलना जनाः  ।
किंचित्तीर्थं न हि क्षेत्रमूषरं गह्वराणि च  ॥ ७६.५० ॥
ब्राह्मणाच्छ्रेष्ठमुद्दिष्टं यत्र गत्वा विशुद्ध्यति  ।
पृथिव्यां यानि तीर्थानि गङ्गाद्याः सरितस्तथा  ॥ ७६.५१ ॥
एकस्या विप्रवाक्यस्य कला नार्हन्ति षोडशीम्  ।
अभिनन्द्य द्विजान् सर्वाननुज्ञातो महानृषिः  ॥ ७६.५२ ॥
ततोऽगाच्च महादेवो नर्मदातटमुत्तमम्  ।
परम व्रतमास्थाय गुहावासं महार्बुदम्  ॥ ७६.५३ ॥
मौनं चचार भगवाञ्जपध्यानरतः सदा  ।
समाप्ते नियमे तात स्थापयित्वा महेश्वरम्  ॥ ७६.५४ ॥
वन्द्यमानः सुरैः सार्धं कैलासमगमत्प्रभुः  ।
नर्मदायास्तटे येन स्थापितः परमेश्वरः  ॥ ७६.५५ ॥
तेनैव कारणेनासौ नर्मदेश्वरमुत्तमम्  ।
यद्यदाचरति श्रेष्ठस्तत्तदेवेतरो जनः  ॥ ७६.५६ ॥
स यत्प्रमाणं कुरुते लोकस्तदनुवर्तते  ।
तत्र तीर्थे नरः स्नात्वा विधिना सुजितेन्द्रियः  ॥ ७६.५७ ॥
अर्चयित्वा महादेवमश्वमेधफलं लभेत् ।
पितृभ्यो ददते यस्तु तिलपुष्पकुशोदकम्  ॥ ७६.५८ ॥
त्रिसप्तपुरुषास्तस्य स्वर्गे पाण्डव मोदन्ते  ।
यस्तु भोजयते विप्रान् यथाशक्त्या नरोत्तमः  ॥ ७६.५९ ॥
तस्य तीर्थप्रभावेण दत्तं भवति चाक्षयम्  ।
सुवर्णं रजतं वापि ब्राह्मणेभ्यो युधिष्ठिर  ॥ ७६.६० ॥
ददते तोयमास्पृश्य सोऽग्निष्टोमफलं लभेत् ।
अष्टम्यां च चतुर्दश्यां पूजयेच्च विशेषतः  ॥ ७६.६१ ॥
नर्मदेश्वरमासाद्य अवाप्तं जन्मनः फलम्  ।
अग्निवेशे जले वापि अनाशकमृतश्च यः  ॥ ७६.६२ ॥
अनिवर्तिका गतिस्तस्य यथा मे शङ्करोऽब्रवीत् ।
एतत्कीर्तयते यस्तु नर्मदेश्वरमुत्तमम्  ॥ ७६.६३ ॥
भक्त्या शृणोति यो राजन्नश्वमेधफलं लभेत् ॥ ७६.६४ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे दारुवनप्रसङ्गे नर्मदेश्वरकीर्तनं नाम षट्सप्ततितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ७७
ततो गच्छेच्च राजेन्द्र कपिलातीर्थमुत्तमम्  ।
स्नानमात्रः प्रसङ्गेन नर्मदेश्वरकीर्तनम्  ॥ ७७.१ ॥
तस्मिंस्तीर्थे तु राजेन्द्र कपिलां यः प्रयच्छति  ।
यावन्ति रोमकूपानि तत्प्रसूतिकुलेषु च  ॥ ७७.२ ॥
तावन्त्यब्दसहस्राणि विष्णुलोके महीयते  ।
जले वाग्निप्रवेशे वा अथवानशके नरः  ॥ ७७.३ ॥
तत्र तीर्थे मृतो यस्तु न गर्भे जायते क्वचित् ।
एव हि विधिरुद्दिष्टः सकलो नृपसत्तम  ॥ ७७.४ ॥
तीर्थस्य च फलं पुण्यं किमन्यत्परिपृच्छसि  ।
धन्यं यशस्यमायुष्यं सर्वदुःखघ्नमुत्तमम्  ॥ ७७.५ ॥
एतच्छ्रुत्वा नरो राजन् सर्वपापैः प्रमुच्यते  ।
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र करञ्जेश्वरमुत्तमम्  ॥ ७७.६ ॥
तत्र सिद्धो महाभाग दैत्यो वै लोकविश्रुतः  ।

युधिष्ठिर उवाच - 
कोऽसौ सिद्धो महाभाग तत्र तीर्थे महातपाः  ॥ ७७.७ ॥
कस्य पुत्रोऽथ किंकार्यं कालः कः कथय द्विज  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
पुरा चादियुगे राजन्मानसो ब्रह्मणः सुतः  ॥ ७७.८ ॥
वेदवेदाङ्गतत्त्वज्ञो मरीचिर्नाम नामतः  ।
तस्याऽपि कश्यपो राजन् कालेन महतानघ  ॥ ७७.९ ॥
पुत्रोऽथ मानसो जातः साक्षाद्ब्रह्मेव चापरः  ।
क्षमा दमा दया दानं सत्यं शौचमथार्जवम्  ॥ ७७.१० ॥
मरीचेस्तु गुणास्त्वेते सन्ति भान्ति च भारत  ।
एवं गुणगणाः कीर्तिः कश्यपे द्विजसत्तमे  ॥ ७७.११ ॥
ज्ञात्वा प्रजापतिर्दक्षो भार्यार्थे स्वसुतां ददौ  ।
अदितिर्वै दनुश्चैव तथा ह्येकादशा पराः  ॥ ७७.१२ ॥
यासां पुत्राश्च पौत्राश्च जाता भ्रातरसंख्यकाः  ।
अदितिर्जनयामास पुत्रानिन्द्रपुरोगमान्  ॥ ७७.१३ ॥
नागान् प्रेतपिशाचांश्च पतत्रीन् यक्षराक्षसान्  ।
सिंहव्याघ्रवराहांश्च अन्या इत्येवमादयः  ॥ ७७.१४ ॥
जातास्तस्य महाबाहो कश्यपस्य प्रजापतेः  ।
यैस्तु लोकत्रयं व्याप्तं स्थावरं जङ्गमं महत् ॥ ७७.१५ ॥
तथान्यश्च महाभागो दनोः पुत्रो व्यजायत  ।
सर्वलक्षणसम्पन्नः करञ्जो नाम नामतः  ॥ ७७.१६ ॥
बलेरिव महाभाग चचार सुमहत्तपः  ।
वरेण छन्दयामास त्रिपुरान्तकरः प्रभुः  ॥ ७७.१७ ॥
भोः करञ्ज महासत्त्व परितुष्टोऽस्मि तेऽनघ  ।
वरं वृणीष्व भद्रं ते यत्ते मनसि वर्तते  ॥ ७७.१८ ॥

करञ्ज उवाच - 
यदि तुष्टोऽसि मे देव त्रिपुरान्तकर प्रभो  ।
ततः पुत्रैश्च पौत्रैश्च सहितं मे धनं कुरु  ॥ ७७.१९ ॥
तथेत्युक्त्वा महादेव उमया सहितस्तदा  ।
वृषारूढो गणैः सार्धं तत्रैवान्तरधीयत  ॥ ७७.२० ॥
गते चादर्शनं देवे सोऽपि दैत्यो मुदान्वितः  ।
स्वनाम्ना च महादेवं स्थापयित्वा गृहं ययौ  ॥ ७७.२१ ॥
तदा प्रभृति तत्तीर्थं करञ्जेश्वरमुत्तमम्  ।
स्नानमात्रो नरो राजन्मुच्यते ब्रह्महत्यया  ॥ ७७.२२ ॥
तस्मिंस्तीर्थे महाराज तर्पयेत्पितृदेवताः  ।
सोऽग्निष्टोमस्य यत्पुण्यं फलं प्राप्नोत्यसंशयम्  ॥ ७७.२३ ॥
अनाशकं तु यः कुर्यात्तस्मिंस्तीर्थे नरोत्तम  ॥ ७७.२४ ॥
अथाग्नौ च जले प्राणान् भूतले वापि यस्त्यजेत् ।
स्वर्गे स तु वसेन्नूनं वर्षाणामयुतद्वयम्  ॥ ७७.२५ ॥
धनवान् सुकुले चान्ते जायते विपुले कुले  ।
वेदवेदाङ्गतत्त्वज्ञः सर्वशास्त्रविशारदः  ॥ ७७.२६ ॥
राजा वा राजतुल्यो वा जायते नात्र संशयः  ।
पुत्रपौत्रसमायुक्तः सर्वव्याधिविवर्जितः  ॥ ७७.२७ ॥
एतत्ते सर्वमाख्यातं यत्त्वं मां परिपृच्छसि  ।
तीर्थस्य तु फलं युक्त्या सर्वदानेषु भारत  ॥ ७७.२८ ॥
एतत्पुण्यं पापहरं धन्यं दुःखप्रणाशनम्  ।
पठतां शृण्वतां चैव तीर्थमाहात्म्यमुत्तमम्  ॥ ७७.२९ ॥
यस्तु श्रावयते श्राद्धे स तत्पितृपरायणः  ।
अक्षयं तस्य सर्वं स्याच्छङ्करस्त्विदमब्रवीत् ॥ ७७.३० ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे करञ्जेश्वरमहिमानुवर्णनो नाम सप्तसप्ततितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ७८
अथ अष्टसप्ततितमोऽध्यायः


मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेच्च राजेन्द्र कुण्डलेश्वरमुत्तमम्  ।
यत्र सिद्धिं गतो देवः कुण्डधारो नृपोत्तम  ॥ ७८.१ ॥
तपः कृत्वा तु विपुलं सुरासुरभयं करम्  ।
कुण्डधारो मन्दरस्थः क्रीडते स नृपोत्तम  ॥ ७८.२ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
कस्यान्वये समुत्पन्नः कस्य पुत्रो महामतिः  ।
तपस्तप्त्वा सुविपुलं तोषितो येन शङ्करः  ॥ ७८.३ ॥
एतद्विस्तरतस्तात कथयस्व ममानघ  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
पुरा त्रेतायुगे राजन् पौलस्त्यो नाम विश्रवाः  ॥ ७८.४ ॥
उपये मे महाभाग भरद्वाजसुतां नृप  ।
पुत्रः पुत्रगुणैर्युक्तस्तस्यां जातो धनं जयः  ॥ ७८.५ ॥
जातमात्रं सुतं ज्ञात्वा ब्रह्मा लोकपितामहः  ।
चकार नाम सुप्रीत ऋषिदेवसमन्वितः  ॥ ७८.६ ॥
यस्माद्विश्रवसो जातो मम पौत्रत्वमागतः  ।
तस्माद्वैश्रवणो नाम मया दत्तं तवानघ  ॥ ७८.७ ॥
यः स्वयं सर्वदेवानां धनगोप्ता भविष्यति  ।
चतुर्थो लोकपालानामक्षयो यक्षपोऽपि वा  ॥ ७८.८ ॥
यक्षो यक्षाधिपः श्रेष्ठः कुण्डधारोऽभवत्सुतः  ।
सुस्वंरूपवयः प्राप्य मातापित्रोरनुज्ञया  ॥ ७८.९ ॥
तपश्चकार विपुलं नर्मदातीरमाश्रितः  ।
यत्र व्याघ्रेश्वरं लिङ्गं व्याघ्रखेटकमुत्तमम्  ॥ ७८.१० ॥
कुण्डधारेण तत्रैव तपस्तप्तं सुदारुणम्  ।
ग्रीष्मे पञ्चाग्निमध्यस्थो वर्षास्वासारथारणः  ॥ ७८.११ ॥
शिशिरे जलमध्यस्थो वायुभक्षः शतं समाः  ।
एवं वर्षशते पूर्णे एकाङ्गुष्ठोऽभवत्ततः  ॥ ७८.१२ ॥
चक्रवद्भ्रमते सूर्यमभितो भरतर्षभ  ।
चतुर्थे पञ्चमे तावत्तुतोष वृषवाहनः  ॥ ७८.१३ ॥
वरं वृणीष्व हे वत्स यत्ते मनसि रोचते  ।
तद्ददामि न सन्देहस्तपसा तोषितो ह्यहम्  ॥ ७८.१४ ॥

कुण्डधार उवाच - 
यदि तुष्टोऽसि मे देव वरदित्सुरिहागतः  ।
ततो मन्नामकं लिङ्गं तीर्थं चैतद्भवत्विति  ॥ ७८.१५ ॥
तथेत्युक्त्वा महादेवः सोमोऽन्तर्धानमागमत् ।
जगामा काशमाविश्य कैलासं धरणिधरम्  ॥ ७८.१६ ॥
गते चादर्शन देव सोऽपि यक्षो मुदान्वितः  ।
स्थापयामास देवेशं कुण्डलेश्वरमुत्तमम्  ॥ ७८.१७ ॥
अलंकृत्वा गजं धेनुं धूपपुष्पविलेपनैः  ।
वितानैश्चामरैश्छत्रैस्तथैव लिङ्गपूजनैः  ॥ ७८.१८ ॥
तर्पयित्वा द्विजान् सम्यगन्नपानादि भूषणैः  ।
प्रीणयित्वा महादेवं ततः स्वभवनं ययौ  ॥ ७८.१९ ॥
तदा प्रभृति तत्तीर्थं त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्  ।
युधिष्ठिर परं पुण्यं कुण्डलेश्वरसंज्ञकम्  ॥ ७८.२० ॥
तत्र तीर्थे तु यः कश्चिदुपवासपरायणः  ।
अर्चयेद्देवमीशानं सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ ७८.२१ ॥
सुवर्णं रजतं वापि मणिं मौक्तिकमेव च  ।
ब्राह्मणेभ्यो ददात्यत्र स मुख्यो मोदते दिवि  ॥ ७८.२२ ॥
तत्र तीर्थे नरः स्नात्वा ऋग्यजुः सामसु द्विजः  ।
ऋचमेकां जपित्वा च चतुर्वेदफलं लभेत् ॥ ७८.२३ ॥
तस्मिंस्तीर्थे तु गोदानमन्नदानमथापि वा  ।
यः प्रयच्छति विप्रेभ्यस्तत्फलं शृणु पाण्डव  ॥ ७८.२४ ॥
यावन्ति तस्य रोमाणि तत्प्रसूतिकुलेषु च  ।
तावद्वर्षसहस्राणि स्वर्गलोके महीयते  ॥ ७८.२५ ॥
स्वर्गवासो भवेत्तस्य पुत्रपौत्रसमन्वितः  ।
तस्मिंस्तीर्थे महाभाग व्याघ्रश्चैव पिपासितः  ॥ ७८.२६ ॥
निषादानां भयेनैव अटव्यामटति स्वयम्  ।
निषादानां भर्यैर्नष्टः पतितो नर्मदाजले  ॥ ७८.२७ ॥
जलप्लुतो महाभाग लिङ्गरूपधरोऽभवत् ।
उक्तश्चाकाशवाण्या वै व्याघ्रेश्वरमनुत्तमम्  ॥ ७८.२८ ॥
पूज्यं वै त्रिषु लोकेषु ख्यातिं यास्यत्यसंशयम्  ।
तत्र तीर्थे नरः स्नात्वा तल्लिङ्गमर्चयेत्तु यः  ॥ ७८.२९ ॥
ब्रह्महत्यादिपापेभ्यो मुच्यते नात्र संशयः  ।
एतत्ते कथितं राजन् कुण्डलेश्वरमुत्तमम्  ॥ ७८.३० ॥
श्रवणात्कीर्तनादस्य गोसहस्रफलं लभेत् ॥ ७८.३१ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे कुण्डलेश्वरमहिमा अनुवर्णनोनाम अष्टसप्ततितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ७९

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र पिप्पलेश्वरमुत्तमम्  ।
यत्र सिद्धो महायोगी पिप्पलादो महातपाः  ॥ ७९.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
पिप्पलादस्य चरितं श्रोतुमिच्छाम्यहं प्रभो  ।
माहात्म्यं तस्य तीर्थस्य यत्र सिद्धो महातपाः  ॥ ७९.२ ॥
कस्य पुत्रो महाभाग किमर्थं तप्तवांस्तपः  ।
एतद्विस्तरतः सर्वं कथयस्व ममानघ  ॥ ७९.३ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
मिथिलास्थो महाभाग वेदवेदाङ्गपारगः  ।
याज्ञवल्क्यश्च पुरतश्चचार विपुलं तपः  ॥ ७९.४ ॥
तापसी तस्य भगिनी याज्ञवल्क्यस्य धीमतः  ।
चचार सापि तत्रस्था शुश्रूषन्ती महत्तपः  ॥ ७९.५ ॥
ततस्त्वेकस्मिन् समये स्नाताहनि रजस्वला  ।
अन्तर्वासं कृतवती दृष्ट्वा कर्कटकं रहः  ॥ ७९.६ ॥
याज्ञवल्क्योऽपि तद्रात्रौ परिधानेन तेन वै  ।
स्वप्नं दृष्ट्वात्यजच्छुक्रं प्रभातेऽन्वैषयत्पुनः  ॥ ७९.७ ॥
तत सा ब्राह्मणी तात किमन्वेष्यसि भारत  ।
केन कार्यं तव विभो वदस्व मम तत्त्वतः  ॥ ७९.८ ॥

याज्ञवल्क्य उवाच - 
अपवित्रो मया भद्रे स्वप्नो दृष्टोऽद्य वै निशि  ।
शुक्लं मे चात्र वस्त्रं स्वं निक्षिप्तं तन्न दृश्यते  ॥ ७९.९ ॥
तच्छ्रुत्वा ब्राह्मणी वाक्यं भीतभीताभवन्नृप  ।
तद्वस्त्रं तु मया ब्रह्मन् स्नात्वान्तर्धानकं कृतम्  ॥ ७९.१० ॥
तस्यास्तद्वचनं श्रुत्वा हाहेत्युक्त्वा महातपाः  ।
पपात सहसा भूमौ छिन्नमूल इव द्रुमः  ॥ ७९.११ ॥
किमेतदिति जल्पन्तमाकाशाद्वाग्विनिर्गता  ।
तोषयन्ती च तं विप्रं प्रोवाच नृपते तदा  ॥ ७९.१२ ॥
नास्य दोषो मया दृष्टस्तव चैव शुभव्रते  ।
तव गर्भोदयो येन तत्र दैवं परायणम्  ॥ ७९.१३ ॥
न विनाशोऽस्य कर्तव्यो यावत्कालस्य पर्ययः  ।
तथेति व्रीडिता सा च दुर्मनेति विमानतः  ॥ ७९.१४ ॥
पालयामास तं गर्भं यावत्पुत्रो व्यजायत  ।
जातमात्रं तु तं गर्भं कथयित्वा न कंचन  ॥ ७९.१५ ॥
अश्वस्थवृक्षमासाद्य सोत्ससर्ज महीतले  ।
यानि सत्त्वानि लोकेषु स्थावराणि चराणि वै  ॥ ७९.१६ ॥
तानि वै पालयन्त्वेनं बालकं त्यजति स्म सा  ।
एवमुक्त्वा ततः साध्वी ब्राह्मणी नृपसत्तम  ॥ ७९.१७ ॥
यथागतं जगामाथ सावस्थाय मुहूर्तकम्  ।
पादौ पाणी विनिक्षिप्य विमृज्य नयने शूभे  ॥ ७९.१८ ॥
आस्यं च विकृतं कृत्वा रुरोदोच्चैरनाथवत् ।
तेन शब्देन वित्रस्ताः स्थावरा जङ्गमाश्च ये  ॥ ७९.१९ ॥
अकम्पयत्महीं तात सशैलवनकन्दराम्  ।
ततो ज्ञात्वा महद्भूतं क्षुधाविष्टं द्विजर्षभम्  ॥ ७९.२० ॥
न जहाति नगश्छायामार्पयच्च ततः पयः  ।
आप्यायितस्ततस्तेन अमृतेनैव भारत  ।
ततः स चिन्तयाविष्टो निर्ममे ग्रहगोचरम्  ॥ ७९.२१ ॥
तेन क्रूरसमाचारः क्रूरदृष्ट्या निरीक्षितः  ।
पपात सहसा भूमौ शनैश्चारी शनैश्चरः  ॥ ७९.२२ ॥
शनैश्चरं बालकोऽपि पादेनैव परामृशत् ।
पीडितः सोऽपि बालेन उवाच वचनं तदा  ॥ ७९.२३ ॥
किं मयाऽपकृतं विप्र पिप्पलाद महामुने  ।
निष्क्रामन् गगने चैव पातितो धरणीतले  ॥ ७९.२४ ॥
सौरिणाप्येवमुक्तस्तु पिप्पलादो महामुनिः  ।
क्रोधरूपोऽब्रवीद्वाक्यं तच्छृणुष्व नराधिप  ॥ ७९.२५ ॥
पितृमातृविहीनस्य बालभावस्य दुर्मते  ।
पीडां करोषि कस्मात्त्वं सौरे त्वमवशेषितः  ॥ ७९.२६ ॥

शनैश्चर उवाच - 
क्रूरस्वभावसंजाता मम दृष्टि द्विजोत्तम  ।
मुञ्च त्वं मां च कर्ताहं यद्ब्रवीषि न संशयः  ॥ ७९.२७ ॥

पिप्पलाद उवाच - 
अद्य प्रभृतिबालानां जन्मतः षोडशीः समाः  ।
पीडा त्वया न कर्तव्या एष ते समयः परः  ॥ ७९.२८ ॥
एवमस्त्विति तं चोक्त्वा प्रजगाम यथागतः  ।
देवमार्गं शनैश्चारी प्रणम्य ऋषिसत्तमम्  ॥ ७९.२९ ॥
ततश्चादर्शनं तत्र गतवान् स महाग्रहः  ।
विचिन्तयानश्चैकाकी क्रोधेन कलुषीकृतः  ॥ ७९.३० ॥
आग्नेयीं हि दिशं ध्यात्वा जनयामास पावकम्  ।
कृत्त्वा मांसं जुहावाग्नौ क्रियासम्भवतत्त्वतः  ॥ ७९.३१ ॥
तावच्च जनिता कृत्या ज्वालामालाविभूषिता  ।
हुतभुक्सदृशाकारा किंकरोमीति चाब्रवीत् ॥ ७९.३२ ॥
शोषयामि समुद्रं किं चूर्णयामि च पर्वतम्  ।
भूमिं च वेष्टयामीह पातयित्वा नभस्तलम्  ॥ ७९.३३ ॥
कस्य मूर्ध्नि पतिष्यामि घातयामि च कं द्विज  ।
शीघ्रमादिश मे कार्यं न कालातिक्रमो भवेत् ॥ ७९.३४ ॥
तस्यास्तद्वचनं श्रुत्वा पिप्पलादो महातपाः  ।
क्रोधरक्तान्तनयन इदं वचनमब्रवीत् ॥ ७९.३५ ॥
महता क्रोधवेगेन मया त्वं चिन्तिता शुभे  ।
पिता मे याज्ञवल्क्यस्तु तं त्वं घातय माचिरम्  ॥ ७९.३६ ॥
एवमुक्ता तु सा शीघ्रं स्फुटन्तीव नभस्तलम्  ।
मिथिलास्थो महाप्राज्ञो यत्र तेपे महातपाः  ॥ ७९.३७ ॥
यावत्पश्यति दिङ्मार्गं ज्वलनार्कसमप्रभम्  ।
याज्ञवल्क्यो महातेजास्तद्भूतं समुपस्थितम्  ॥ ७९.३८ ॥
तां दृष्ट्वा सहसायान्तीं भीतभीतो महामुनिः  ।
भूतेनाक्रमितो विप्रो जनकं नृपतिं ययौ  ॥ ७९.३९ ॥
शरणार्थमनुप्राप्तं विद्धि मां नृपसत्तम  ।
महाभूताच्च मां रक्ष यदि शक्नोषि मानद  ॥ ७९.४० ॥

राजोवाच - 
ब्रह्मतेजोभवं भूतमनिवार्यं दुरासदम्  ।
प्रभुर्नैवाद्य शक्नोमि अन्यं गच्छ महामते  ॥ ७९.४१ ॥
ततश्चान्यं नृपश्रेष्ठं शरणार्थी महातपाः  ।
जगाम तेन चैवोक्त इन्द्रस्य शरणं ययौ  ॥ ७९.४२ ॥
देवराज नमस्तेऽस्तु महाभूताच्च रक्ष माम्  ।
तस्य तद्वचनं श्रुत्वाब्रवीदिन्द्रस्तदा वचः  ॥ ७९.४३ ॥
न च शक्तः परित्रातुं ब्रह्मतेजो हि दुःसहम्  ।
ततश्च ब्रह्मभवनं ब्राह्मणो ब्रह्मवित्तमः  ॥ ७९.४४ ॥
जगाम विष्णुभवनं शक्तोऽपि त्यक्तवान् भयात् ।
ततः स परमोद्विग्नो निराशो जीविते नृप  ॥ ७९.४५ ॥
अनुगम्यमानो भूतेन अगच्छच्च महेश्वरम्  ।
तस्य योगबलोपेतो महादेवस्य पाण्डव  ॥ ७९.४६ ॥
नखमांसान्तरे लुप्तो यथा देवो न पश्यति  ।
अदृष्टमगमद्भूतं ज्वलनार्कसमप्रभम्  ॥ ७९.४७ ॥
मुञ्च मुञ्चेति पुरुष मुञ्चेश्वरमुवाच ह  ।
एवमुक्तो महादेवस्तेन भूतेन भारत  ॥ ७९.४८ ॥
योगीन्द्रं दर्शयामास नखमांसान्तरे स्थितम्  ।
संस्थाप्य कृत्यां भूतेशो ज्वलत्कालानलप्रभाम्  ॥ ७९.४९ ॥
उवाच मा भैस्त्वं विप्र मा च गच्छ महामुने  ।
ततस्तं सूक्ष्मदेहस्थं महादेवोऽब्रवीदिदम्  ॥ ७९.५० ॥
किमस्य त्वं महाभूत कर्ता कृत्य वदस्व मे  ।

कृत्योवाच - 
क्रोधदीप्तेन देवेश पिप्पलादेन चिन्तिता  ॥ ७९.५१ ॥
अस्य देहे पतिष्यामि अहिंस्यां विद्धि मां प्रभो  ।
एतच्छ्रुत्वा महादेवो भूतस्य वदनाच्च्युतम्  ॥ ७९.५२ ॥
वरिष्ठं बन्धयामास याज्ञवल्क्यस्य घातकम्  ।
योगीश्वरं तं विप्रेन्द्रं दत्त्वाभीतिं युधिष्ठिर  ॥ ७९.५३ ॥
विसर्जयित्वा देवस्तं तत्रैवान्तरधीयत  ।
प्रेषयित्वा तु तं भूतं पिप्पलादोऽपि दुर्मनाः  ॥ ७९.५४ ॥
मातापितृविहीनस्तु नर्मदातटमाश्रितः  ।
एकनिष्ठो निराहारो वर्षाणि षोडशैव तु  ॥ ७९.५५ ॥
तोषयामास देवेशमुमया सह शङ्करम्  ।

हर उवाच - 
परितुष्टोऽस्मि ते विप्र तपसानेन सुव्रत  ॥ ७९.५६ ॥
वरं वृणीष्व ते दद्यां मनसाभीप्सितं शुभम्  ।

पिप्पलाद उवाच - 
यदि मे भगवांस्तुष्टो यदि देयो वरो मम  ॥ ७९.५७ ॥
अत्र सन्निहितो देव मम नाम्ना च शङ्कर  ।
एवमुक्तस्तथेत्युक्त्वा पिप्पलादं महामुनिम्  ॥ ७९.५८ ॥
जगामादर्शनं देवो भूतसङ्घैर्निषेवितः  ।
पिप्पलादो गते देवे स्नात्वा तत्र महाम्भसि  ॥ ७९.५९ ॥
स्थापयित्वा महदेवं जगामोत्तरपर्वतम्  ।
तत्र तीर्थे नरो भक्त्या स्नात्वा मन्त्रयुतो नृप  ॥ ७९.६० ॥
तर्पयित्वा पितॄन् देवान् पूजयित्वा महेश्वरम्  ।
अश्वमेधस्य यज्ञस्य फलं प्राप्नोत्यनुत्तमम्  ॥ ७९.६१ ॥
मृतो रुद्रपुरं याति पिप्पलेश्वरसन्निधौ  ।
अथवा भोजयेद्विप्रान् पितॄनुद्दिश्य भक्तितः  ॥ ७९.६२ ॥
द्वादशाब्दसहस्राणि तृप्ता गच्छन्ति सद्गतिम्  ।
संन्यासेन तु यः कश्चित्तत्र तीर्थे तनुं त्यजेत् ॥ ७९.६३ ॥
अनिवर्तिका गतिस्तस्य यथा मे शङ्करोऽब्रवीत् ।
एतत्सर्वं समाख्यातं यत्त्वं मां परिपृष्टवान्  ॥ ७९.६४ ॥
माहात्म्यं पिप्पलादस्य पिप्पलेश्वरमुत्तमम्  ।
एतत्पुण्यं पापहरं धन्यं दुःखप्रणाशनम्  ॥ ७९.६५ ॥
पठतां शृण्वतां चैव सर्वपापप्रमोचनम्  ॥ ७९.६६ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे पिप्पलेश्वरमहिमानुवर्णनो नामैकोनाशीतितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ८०

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र विमलेश्वरमुत्तमम्  ।
तत्र देवशिला रम्या महादेवेन भाषिता  ॥ ८०.१ ॥
गर्जनं खेटकं नाम तत्र देवशिला शुभा  ।
तत्र स्नात्वा तु यो भक्त्या तर्पयेत्पितृदेवताः  ॥ ८०.२ ॥
तस्य ते द्वादशाब्दानि सुतृप्ता दिवि मोदिताः  ।
तस्मिंस्तीर्थे तु यो भक्त्या ब्राह्मणान् पूजयेन्नृप  ॥ ८०.३ ॥
स्वल्पेनापि हि दानेन तस्य चान्तो न विद्यते  ।

युधिष्ठिर उवाच - 
कानि दानानि विप्रेन्द्र शस्तानि धरणीतले  ॥ ८०.४ ॥
यानि दत्त्वा नरो भक्त्या मुच्यते सर्वकिल्बिषैः  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
सुवर्णं रजतं ताम्रं मणिं मौक्तिकमेव च  ॥ ८०.५ ॥
भूमिदानं तथा गावो मोचयन्त्यंशुमान्नरम्  ।
तत्र तीर्थे तु यः कश्चित्कुरुते प्राणसंक्षयम्  ॥ ८०.६ ॥
रुद्रलोके वसेत्तावद्यावदाहूतसंप्लवम्  ।
ततः पुष्करिणीं गच्छेत्कुरुक्षेत्रसमां नृप  ॥ ८०.७ ॥
पूर्वं पुष्करिणी नाम कुरुक्षेत्रं कलौ स्मृतम्  ।
तत्र स्नात्वा यजेद्देवं तेजोराशिं दिवाकरम्  ॥ ८०.८ ॥
ऋचमेकां जपेत्सौम्यः सामवेदफलं लभेत् ।
यजुर्वेदस्य जपनं ऋग्वेदस्य तथैव च  ॥ ८०.९ ॥
त्र्यक्षरं वा जपेन्मन्त्रं ध्यायमानो दिवाकरम्  ।
आदित्यहृदयं जप्त्वा मुच्यते सर्वकिल्बिषैः  ॥ ८०.१० ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा विधिना पूजयेद्द्विजान्  ।
तस्य कोटिगुणं दानं जायते नात्र संशयः  ॥ ८०.११ ॥
कार्तिक्यां च तथा माध्यां वैशाख्यां तु विशेषतः  ।
अमावास्यां व्यतीपाते संक्रमे वैधृतौ रवौ  ॥ ८०.१२ ॥
कुरुक्षेत्रे नरः स्नात्वा रुद्रस्यानुचरो भवेत् ।
अनाशके जले ह्यग्नौ पञ्चाग्नौ वा तथापि वा  ॥ ८०.१३ ॥
तस्मिंस्तीर्थे मृतो यस्तु स याति परमां गतिम्  ।
ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यः शूद्रो वा नृपसत्तम  ॥ ८०.१४ ॥
विहितं कर्मकुर्वाणः स गच्छति सतां गतिम्  ।

युधिष्ठिर उवाच - 
किं जपन्मुच्यते व्याधेर्ज्ञात्वा वर्णं द्विजोत्तम  ॥ ८०.१५ ॥
किं कुर्वन्मुच्यते प्राणी याति लोकमनामयम्  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
शृणु राजन्नवहित इतिहासं पुरातनम्  ॥ ८०.१६ ॥
गुह्यतीर्थे समासाद्य ब्राह्मणो मुक्तवान् यथा  ।
पुरा द्विजवरश्चासीद्गोविन्दो नाम नामतः  ॥ ८०.१७ ॥
तस्य भार्या सुसम्पन्ना ब्राह्मणी च पतिव्रता  ।
तस्यां संजनयामास पुत्रमेकं च सुन्दरम्  ॥ ८०.१८ ॥
स बाल एव भवने क्रीडते शिशुलीलया  ।
कदाचिद्ब्राह्मणश्रेष्ठः काष्ठमानयितुं गतः  ॥ ८०.१९ ॥
वनान्नीत्वा काष्ठभारं गृहे पश्चाच्च क्षिप्तवान्  ।
क्रीडन्नास्ते शिशुस्तत्र काष्ठभारेण पीडितः  ॥ ८०.२० ॥
ममार बालकस्तत्र द्विजो न ज्ञातवांस्तदा  ।
ब्राह्मण्यपि तदा तस्मै न शशंस भयात्तथा  ॥ ८०.२१ ॥
पुर्नद्विजः स गोविन्दो विपिनं संजगाम ह  ॥ ८०.२२ ॥

ब्राह्मण्युवाच - 
रावणो ब्रह्मणः पौत्रस्त्रैलोक्यं यस्य शङ्कते  ।
स हतो रामचन्द्रेण सपुत्रामात्यबान्धवः  ॥ ८०.२३ ॥
एवं पुत्रं विना सौख्यं मर्त्ये नाके न विद्यते  ।
यश आख्यायितं यस्य स्वर्गार्थं यस्य भारती  ॥ ८०.२४ ॥
मिष्टान्नं ब्राह्मणस्यार्थे स्वर्गवासोऽपि विद्यते  ।
पुत्रोत्पत्तिविनाशाभ्यां नापरं सुखदुःखयोः  ॥ ८०.२५ ॥
ब्रह्महत्याश्वमेधाभ्यां नापरं पापपुण्ययोः  ।
किं ब्रवीमीति हे वत्स नानुसौख्यं सुतं विना  ॥ ८०.२६ ॥
एवं बहुविधं दुःखं प्रलपित्वा पुनः पुनः  ।
बालं गृहगते विप्रे संगोप्य ब्राह्मणी तथा  ॥ ८०.२७ ॥
एवं तस्यां विलपन्त्यां गता रात्रिर्युधिष्ठिर  ।
भूम्यां प्रसुप्तं गोविन्दं पुत्रशोकेन पीडिता  ॥ ८०.२८ ॥
यावन्निरीक्षते भार्या भर्तारं दुःखपीडितम्  ।
कृमिराशिमयं तावद्गोविन्दं नृपसत्तम  ॥ ८०.२९ ॥
दुःखाद्दुःखतरे मग्ना दृष्ट्वा तं पातकान्वितम्  ।
एवं दुःखनिमग्नायाः शर्वरी विगता तदा  ॥ ८०.३० ॥
पुनः प्रातस्तु गोविन्दो दर्भाय च वनं गतः  ।
एवं न ज्ञातवान् विप्रः काष्ठेन च हतं सुतम्  ॥ ८०.३१ ॥
गताश्च दिवसाः पञ्चब्राह्मण्या गोपितं च यत् ।
पशुपालः पञ्चमेऽह्नि महिषीरुत्तमाश्च गाः  ॥ ८०.३२ ॥
अरण्ये महिषीर्मुक्त्वा गाश्च भोक्तुं गृहं गतः  ।
विज्ञप्तः पशुपालेन गोविन्दो ब्राह्मणोत्तमः  ॥ ८०.३३ ॥
यावद्भक्षाम्यहं स्वामिन्महिषीर्गाश्च रक्षय  ।
ततः स त्वरितो गाश्च ब्राह्मणो महिषीः प्रति  ॥ ८०.३४ ॥
जगाम महिषीर्गाश्च विप्रस्य तस्य रक्षतः  ।
धावमानस्य गावश्च महिष्यः सङ्गमं गताः  ॥ ८०.३५ ॥
तत्र प्रविष्टास्तु जले नद्या रेवासुसङ्गमे  ।
तज्जलं पीतमात्रं तु त्वरया तेन वारिताः  ॥ ८०.३६ ॥
अकामात्सलिलं पीत्वा प्रक्षाल्य नयने शुभे  ।
आजगाम ततः पश्चाद्भवनं दिनसंक्षये  ॥ ८०.३७ ॥
भुक्त्वा दुःखान्वितो रात्रौ गोविन्दः शयनं ययौ  ।
निद्राभिभूतो दुःखेन श्रमेणैव तु खेदितः  ॥ ८०.३८ ॥
पुनस्तं चार्धरात्रे तु तस्य भार्या निरीक्षते  ।
कृमिभिर्वेष्टितं गात्रं क्वचित्पश्यत्यवेष्टितम्  ॥ ८०.३९ ॥
पुनः सा विस्मयाविष्टा तस्य भार्या गुणान्विता  ।
उवाच दुष्कृतं तस्य साध्वसाविष्टचेतना  ॥ ८०.४० ॥

भार्योवाच - 
अतीते पञ्चमे चाह्णि इन्धनं क्षिपता तु ते  ।
गृहे पश्चात्स्थितो बालस्त्वज्ञातो घातितस्त्वया  ॥ ८०.४१ ॥
मया तत्पातकं घोरं त्वत्कृतं न प्रकाशितम्  ।
तेन प्रच्छन्नपापेन दह्यमाना दिवानिशम्  ॥ ८०.४२ ॥
न सुखं तव गात्रस्य न च पश्यामि चात्मनः  ।
निद्रा प्रणष्टा मे नाथ रतिश्चैव त्वया सह  ॥ ८०.४३ ॥
श्रूयते मानवे शास्त्रे श्लोको गीतो महर्षिभिः  ।
स्मृत्वा स्मृत्वा च तं रात्रौ परितापो न शाम्यति  ॥ ८०.४४ ॥
कीर्तनान्नश्यतेऽधर्मो वर्धतेऽसौ च गूहनात् ।
इह लोके परे चैव पापस्यान्तो न विद्यते  ॥ ८०.४५ ॥
एवं संचिन्त्यमानाहं स्थिता रात्रौ भयातुरा  ।
कृमिराशिमयं त्वां तु पश्यामि कथयामि किम्  ॥ ८०.४६ ॥
पुनश्च कान्त त्वद्देहं भ्रूणहत्याकृमिप्लुतम्  ।
क्वचित्तुदन्ति ते चैव क्वचिन्नष्टाः समन्ततः  ॥ ८०.४७ ॥
एतत्संस्मृत्य संस्मृत्य विमृशन्ती पुनः पुनः  ।
न जाने कारणं किंचित्पृच्छामि कथयस्व मे  ॥ ८०.४८ ॥
तडागं वापि सरितं तीर्थं वा देवतालयम्  ।
यं गतोऽसि प्रभावोऽयं तस्य नान्यस्य मे मतिः  ॥ ८०.४९ ॥
एवमुक्तस्त्वसौ विप्रः कथयामास भारत  ।
भार्यया पूर्ववृत्तान्तं रममाणो नृपोत्तम  ॥ ८०.५० ॥
गोलुलायी निवृत्त्यर्थं नर्मदा सङ्गमं गतः  ।
नाभिमात्रे जले मग्नस्तोयं पीतं यथेष्टतः  ॥ ८०.५१ ॥
नान्यत्तीर्थं विजानामि नर्मदा च सरिद्वरा  ।
एवं श्रुत्वा च तत्सर्वमुपवासः कृतः क्षणात् ॥ ८०.५२ ॥
भर्त्रा सह गता तत्र सङ्गमे वरवर्णिनी  ।
स्नात्वा विधिप्रयुक्तेन सङ्गमे सुरपूजिते  ॥ ८०.५३ ॥
तर्पयामास देवेशं शङ्करं च सहोमया  ।
पञ्चामृतैः स्नापयित्वा ब्राह्मण्या सहितो द्विज  ॥ ८०.५४ ॥
गन्धमाल्यादिधूपैश्च नैवेद्यैश्च सुशोभनैः  ।
अपूजयत्तत्र लिङ्गं देवीं कात्यायनीं शुभाम्  ॥ ८०.५५ ॥
रात्रौ जागरणं कृत्वा भर्त्रा तेन सहैव सा  ।
ततः प्रभाते विमले द्विजं सम्पूज्य यत्नतः  ॥ ८०.५६ ॥
गोदानेन हिरण्येन वस्त्रेणान्नेन भारत  ।
गोविन्दः पूजयामास स्वशक्त्या ब्राह्मणं शुभम्  ॥ ८०.५७ ॥
उक्तश्चाकाशवाण्या तु तीर्थं गुह्यावती त्विदम्  ।
गुह्येश्वरं तत्र लिङ्गं पातालादुत्थितं तदा  ॥ ८०.५८ ॥
गुह्यावतीनर्मदयोः सङ्गमो गुणवानभूत् ।
मुक्तपापो गृहं यातः स्वभार्यासहितो द्विजः  ॥ ८०.५९ ॥
एतत्तीर्थं पापहरं बालहत्याप्रणाशनम्  ।
तत्र स्नात्वा च जप्त्वा च दत्त्वा ब्राह्मणभोजनम्  ॥ ८०.६० ॥
उपास्य श्राद्धकरणात्तिलोदकप्रदानतः  ।
निवसेच्छिवलोके हि यावदाहूत संप्लवम्  ॥ ८०.६१ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे गुह्यावतीतीर्थमहिमानुवर्णनो नामाशीतितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ८१

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र उत्तरे नर्मदातटे  ।
मेघनादसमीपे तु विश्वरूपा सरिद्वरा  ॥ ८१.१ ॥
निर्गता विश्वरूपस्य शरीरादुपकुर्वतः  ।
पुरा दारुवने देवो लिङ्गहीनः कृतो द्विजैः  ॥ ८१.२ ॥
नर्मदातटमाश्रित्य तपः कुर्वंस्तदा नृप  ।
विश्वरूपोऽभवद्देवो निर्गता सरितां वरा  ॥ ८१.३ ॥
गता सा नर्मदातोयं सङ्गमो गुणवानभूत् ।
तस्मिंस्तीर्थे नरः स्नात्वा स भवे न पुनर्भवेत् ॥ ८१.४ ॥
तत्र यत्क्रियते कर्म सर्वं तदक्षयं भवेत् ।
सारिका सिद्धिमायाता पतिता तीर्थसङ्गमे  ॥ ८१.५ ॥
पूर्वमप्सरसां श्रेष्ठा शक्रशापादकामतः  ।
चित्राङ्गदेन रमिता काचित्कष्टमवाप ह  ॥ ८१.६ ॥
सारिका भव कल्याणि वर्षाणां साऽग्रविंशतिम्  ।
मृत्वा त्वं नर्मदातोये विश्वरूपा सुसङ्गमे  ॥ ८१.७ ॥
विचित्रा बहुचार्वङ्गी सञ्जाता सारिका नृप  ।
जातिस्मरा सुराभावा नर्मदातटमाश्रिता  ॥ ८१.८ ॥
ततः काले च संप्राप्ते प्रज्वाल्य पावकं शुभम्  ।
प्रविष्टा सा शुभाचारा विश्वरूपा सुसङ्गमे  ॥ ८१.९ ॥
दिव्यदेहधरी राजन् प्राप्ता शक्रस्य मन्दिरम्  ।
एतदन्तरमासाद्य सारिकातीर्थमुच्यते  ॥ ८१.१० ॥
तत्र यत्क्रियते कर्म श्राद्धं यज्ञः शिवार्चनम्  ।
सर्वं कोटिगुणं विद्यान्मेघनादस्य दर्शनात् ॥ ८१.११ ॥
अवशः स्ववशो वापि यस्तु प्राणान् परित्यजेत् ।
न तस्य पुनरावृत्तिर्घोरे संसारसागरे  ॥ ८१.१२ ॥
ख्यातानि पञ्चलिङ्गानि यानि दृष्ट्वा शिवं व्रजेत् ।
मानवो मनुजश्रेष्ठ शृणु तानि युधिष्ठिर  ॥ ८१.१३ ॥
मेघनादं च गोष्ठेशं वागीशं काकडेश्वरम्  ।
लक्षेश्वरं पञ्चलिङ्गान्येकाहे यस्तु पूजयेत् ॥ ८१.१४ ॥
अनेनैव शरीरेण स नरो हि शिवं व्रजेत् ।
कोटियज्ञफलं प्राप्य पश्चान्मोक्षमवाप्नुयात् ॥ ८१.१५ ॥
आख्यानं कथयिष्यामि पुरावृत्तं तवानघ  ।
धर्मसेनः पुरा राजा अयोध्याधिपतिर्बली  ॥ ८१.१६ ॥
धर्मेण राज्यं कृतवान् यज्ञांश्च बहुदक्षिणान्  ।
शृण्वन् स धर्मशास्त्राणि नर्मदाचरितं तथा  ॥ ८१.१७ ॥
श्रुत्वा विनिर्गतो राजा रेवाया उत्तरे तटे  ।
मेघनादं समभ्यर्च्य स्नात्वा वै नर्मदाजले  ॥ ८१.१८ ॥
उद्गच्छति दिनकरे अश्वारूढो नरेश्वरः  ।
उत्तरां दिशमाश्रित्य गतो गोष्ठेश्वरं शिवम्  ॥ ८१.१९ ॥
यथाविधानं सम्पूज्य वागीश्वरं गतस्ततः  ।
तत्र स्नात्वा विधानेन पूजयित्वा शिवं नृपः  ॥ ८१.२० ॥
चन्दनागुरुकर्पूरैर्धूपैर्दीपैर्विधानकैः  ।
अश्वारूढो नृपश्रेष्ठः काकडेश्वरमागतः  ॥ ८१.२१ ॥
तं प्रपूज्य ततो राजा गत्वा वै नार्मदे जले  ।
लक्षेश्वरं पूजयित्वा स्थितं वै विधिपूर्वकम्  ॥ ८१.२२ ॥
मेघनादं ततो गत्वा सूर्यश्चास्तमुपागमत् ।
ध्यात्वा स्वयं कालरूपं यावत्तिष्ठति वै नृपः  ॥ ८१.२३ ॥
तावद्घोरोऽपि तुरगो ह्यन्तरिक्षचरस्तदा  ।
दिव्यदेहधरः सश्चाप्यप्सरोभिः समावृतः  ॥ ८१.२४ ॥
विमाने देवराजस्य ययाविन्द्रपुरीं स्थितः  ।
शुनी पृष्ठे तु या राज्ञस्तीर्थयात्रां प्रकुर्वती  ॥ ८१.२५ ॥
दिव्यदेहधरा सापि विमानेन गता दिवि  ।
धर्मसेनोऽपि तां दृष्ट्वा विस्मयाविष्टचेतनः  ॥ ८१.२६ ॥
अश्वरूपं जगादाथ किमेतदिति भारत  ।
उवाचाकाशगो वाचं कथं त्वं खिद्यसे नृप  ॥ ८१.२७ ॥
शरीरजेन कष्टेन तपः साध्या विभूतयः  ।
पादचारी हि गच्छ त्वं परपादैर्गतो ह्यसि  ॥ ८१.२८ ॥
भूयो यात्रां प्रकुरुषे तदा सिद्धिमवाप्स्यसि  ।
ततो राजा च तस्याथ श्रुत्वा तद्वचनं तदा  ॥ ८१.२९ ॥
पुनर्द्वितीयदिवसे प्रस्थितो लिङ्गपूजनम्  ।
पञ्चलिङ्गान् समभ्यर्च्य समायातस्तु नर्मदाम्  ॥ ८१.३० ॥
मेघनादं यदापश्यद्द्वारे देवं च दृष्टवान्  ।
पञ्चवक्त्रं दशभुजं त्रिनेत्रं शूलपाणिनम्  ॥ ८१.३१ ॥
वृषारूढं जगद्गर्भं शशाङ्ककृतशेखरम्  ।
दृष्ट्वा तं देवदेवेशं तुष्टाव परमेश्वरम्  ॥ ८१.३२ ॥
जय देव महादेव महापातकनाशन  ।
संसारसागरे मग्नं मां समुद्धर साम्प्रतम्  ॥ ८१.३३ ॥

हर उवाच - 
वरं वृणु महाभाग यत्ते मनसि वर्तते  ।
तद्ददामि न सन्देहश्श्विभक्तो हि पुत्रक  ॥ ८१.३४ ॥
यदि तुष्टोऽसि मे देव तन्मां सहचरं कुरु  ।
एकाहे पञ्चलिङ्गानि पूजयिष्यति यो नरः  ॥ ८१.३५ ॥
स तवानुचरो देव भवत्वेष वरो मम  ।
धर्मसेनवचः श्रुत्वा भवत्वेवं हरोऽब्रवीत् ॥ ८१.३६ ॥
तं गृहीत्वा तु राजानं कैलासं स जगाम ह  ।
स्वदेहस्थं चकारासौ धर्मसेनं नृपं नृप  ॥ ८१.३७ ॥
एतत्ते कथितं राजन्नितिहासं पुरातनम्  ।
श्रवणात्कीर्तनादस्य अश्वमेधफलं लभेत् ॥ ८१.३८ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे पञ्चलिङ्गमहिमानुवर्णनो नामैकाशीतितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ८२

मार्कण्डेय उवाच - 
अथान्यत्कथयिष्यामि तीर्थं पापप्रणाशनम्  ।
मयूरकुक्कुटं नाम ब्रह्महत्या व्यपोहनम्  ॥ ८२.१ ॥
मृकण्डस्याश्रमं पुण्यं नर्मदादक्षिणे तटे  ।
मृकण्डो नाम भूपाल ऋषिः परमधार्मिकः  ॥ ८२.२ ॥
तपस्तेपे महाभाग दिव्यैर्वर्षसहस्रकैः  ।
तस्याश्रमपदे रम्ये मुनयः शंसितव्रताः  ॥ ८२.३ ॥
वसन्ति स्म जलाहाराः शुष्कपत्रकृताशनाः  ।
केचित्तन्न निराहारा मोक्षोपायविचिन्तकाः  ॥ ८२.४ ॥
एतस्मिन्नन्तरे राजन् गन्धर्वौ शक्रगायनौ  ।
हेतिप्रहेतिनामानौ गतौ शक्रसभां नृप  ॥ ८२.५ ॥
वधूरप्सरसां श्रेष्ठा दृष्टा ताभ्यां युधिष्ठिर  ।
दृष्टमात्रौ तु गन्धर्वौ कामबाणप्रपीडितौ  ॥ ८२.६ ॥
हेतिः कुक्कुटशब्देन प्रहेतिर्बर्हिणस्तथा  ।
घोष्यमाणौ सुमधुरं सादयामास तु च ताम्  ॥ ८२.७ ॥
वृत्रहा तदभिप्रायं ज्ञात्वा शापं ददौ तवा  ॥ ८२.८ ॥
पूर्णे दिव्यशते वर्षे पश्चादत्रागमिष्यथः  ।
तिर्यग्योनौ तु संप्राप्तौ गन्धर्वौ हि युधिष्ठिर  ॥ ८२.९ ॥
जातिस्मरौ दुराचारौ पक्षिणौ प्रियदर्शीनौ  ।
सर्वतीर्थान्युत्तरन् तौ नारदं च ददर्शतुः  ॥ ८२.१० ॥

गन्धर्वावूचतुः॒
भविष्यावः शुभाचार ब्रह्मपुत्र तपोधन  ।
कर्मणा केन चावां हि मुक्तावेतौ वदस्व तत् ॥ ८२.११ ॥

नारद उवाच - 
नर्मदा दक्षिणे तीरे मृकण्डस्याश्रमं शुभम्  ।
तिर्यग्योनिविमोक्षं च तीर्थं हि परमं मतम्  ॥ ८२.१२ ॥
जलाप्लुतौ नर्मदायाः सर्वं तत्र भविष्यति  ।
ततो हेतिः प्रहेतिश्च सुस्नातौ दिव्यरूपिणौ  ॥ ८२.१३ ॥
एकेन स्नानमात्रेण पक्षिणौ दिव्यतां गतौ  ।
स्नात्वा तु विधिनाऽनेन ध्यात्वा देवं सदाशिवम्  ॥ ८२.१४ ॥
उच्चार्य्याघोरमन्त्रं तौ सदा ध्यानस्थितौ नृप  ।
एतस्मिन्नन्तरे राजन् पातालादुत्थितं शुभम्  ॥ ८२.१५ ॥
शतसूर्यप्रकाशं हि लिङ्गं तत्र युधिष्ठिर  ।
कुक्कुटेश्वरमेकं तु मयूरेश्वरमेव च  ॥ ८२.१६ ॥
गन्धर्वौ तु विमानस्थौ गतौ शक्रस्य मन्दिरम्  ।
तस्मिंस्तीर्थे नरः स्नात्वा भवे नैव पुनर्भवेत् ॥ ८२.१७ ॥
स्नात्वा तिलोदकं दत्त्वा पितॄणां परमा गतिः  ।
अवशः स्ववशोऽवापि यस्तु प्राणान् परित्यजेत् ॥ ८२.१८ ॥
न तस्य पुनरावृत्तिर्घोरे संसारसागरे  ।
तत्र कीटाः पतङ्गाश्च पक्षिणोऽथ सरीसृपाः  ॥ ८२.१९ ॥
मण्डूकाः पापवृक्षाश्च मृता यान्ति शिवं पदम्  ॥ ८२.२० ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे मृकण्डाश्रमकीर्तनो नाम द्व्यशीतितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ८३

मार्कण्डेय उवाच - 
ततोऽन्यत्परमं तीर्थं चन्द्रमत्यास्तु सङ्गमे  ।
चन्द्रेश्वरं सिद्धलिङ्गं तथा सिद्धेश्वरं पुनः  ॥ ८३.१ ॥
घण्टेश्वरं महिषेशमश्वतीर्थमतः परम्  ।
वृषसेनं हयग्रीवं शुकतीर्थमतः परम्  ॥ ८३.२ ॥
रमेश्वरं ततो गच्छेत्तीर्थं पापप्रणाशनम्  ।
मेकलायास्तटे राजन्महापातकनाशनम्  ॥ ८३.३ ॥
यदा दारुवने पूर्वं महादेवेन मोहिताः  ।
ब्राह्मणानां स्त्रियस्तत्र रममाणाः समागताः  ॥ ८३.४ ॥
चिन्तयन्त्यश्च ता मोक्षं मेकलातीरमाश्रिताः  ।
ताभिश्च रममाणाभिरावृतं शिवपूजनम्  ॥ ८३.५ ॥
नीलोत्पलदलैर्बिल्वैर्मल्लिकाजातिकुन्दकैः  ।
शून्यं प्रपूजितं यावत्तावल्लिङ्गं समुत्थितम्  ॥ ८३.६ ॥
पातालादागतं लिङ्गं ज्वलत्कालानलप्रभम्  ।
रमेश्वरेति विख्यातं रममाणात्समुत्थितम्  ॥ ८३.७ ॥
स्त्रीणां उवाच देवेशः शापमोक्षो भवत्विति  ।
गच्छन्तु सर्वाः स्वगृहं साम्प्रतं गतकल्मषाः  ॥ ८३.८ ॥
इत्युक्त्वा देवदेवेशस्तत्रैवान्तरधीयत  ।
तस्मिंस्तीर्थे नरः स्नात्वा स भवे न पुनर्भवेत् ॥ ८३.९ ॥
अनाशकेन चाग्नौ हि ये मृता न पुनर्भवाः  ।
तिलोदकं पितॄणां तु पिण्डदानं यथाविधि  ॥ ८३.१० ॥
श्राद्धेनैव च दानेन पितॄणां परमा गतिः  ।
इन्द्रेण ब्रह्मणा पूर्वं विष्णुना धनदेन च  ॥ ८३.११ ॥
रक्षसा रावणेनाथ तथा चेन्द्रजिता नृप  ।
जपो जप्तस्तपस्तप्तं यज्ञानि विविधानि च  ॥ ८३.१२ ॥
कृतानि नृपशार्दूल गता हि परमां गतिम्  ।
अन्यच्च कथयिष्यामि हारिणं तीर्थमुत्तमम्  ॥ ८३.१३ ॥
हरिणेशं सिद्धलिङ्गं तथा वै धनुरीश्वरम्  ।
बाणेश्वरं परविद्धि तथा वै लुब्धकेश्वरम्  ॥ ८३.१४ ॥
लिङ्गरूपाणि पूजयित्वा शिवं व्रजेत् ।
आख्यानं कथयिष्यामि पुरावृत्तं युधिष्ठिर  ॥ ८३.१५ ॥
अर्जुनो लुब्धको नाम मन्दजातिसमुद्भवः  ।
पर्यटन्मृगयां राजन्नर्मदातीरमागतः  ॥ ८३.१६ ॥
दृष्ट्वा यूथं मृगाणां तु धावमानः पुनः पुनः  ।
पलायमानाः सर्वे ते एकः पश्चात्स्थितो मृगः  ॥ ८३.१७ ॥
हतो मध्यदिने सोऽद्य कुरङ्गो नर्मदातटे  ।
पतितोऽसौ गतप्राणो दिव्यदेहधरः पुनः  ॥ ८३.१८ ॥
विमाने हंसयुक्ते वै ब्रह्मलोकं जगाम ह  ।
गते तु हरिणे सोऽथ लुब्धकश्चिन्तयान्वितः  ॥ ८३.१९ ॥
महापापान्यनेकानि कृतानि तु मया पुनः  ।
का गतिं याम्यहं चाथ श्रेयसे मरणं मम  ॥ ८३.२० ॥
चिन्तयित्वा ततो राजन् पतितो नर्मदाजले  ।
तत्क्षणाद्दिव्यदेहोऽसौ गन्धर्वपुरमाययौ  ॥ ८३.२१ ॥
गते तस्मिन् देवलोके धनुर्बाणौ जले स्थितौ  ।
चत्वार्येतानि लिङ्गानि ख्यातानि भुवनत्रये  ॥ ८३.२२ ॥
हरिणेश्वरं च बाणेशं लुब्धेशं धनुरीश्वरम्  ।
रमेश्वरं पञ्चमं तु पञ्चलिङ्गानि कीर्तयेत् ॥ ८३.२३ ॥
न तस्य पुनरावृत्तिर्घोरे संसारसागरे  ।
तस्मिंस्तीर्थे नरो राजन् स्नात्वा शिवपुरं व्रजेत् ॥ ८३.२४ ॥
ब्रह्महत्यादि पापानि विलयं यान्ति पार्थिव  ।
अनाशके चार्धजले मृतः शिवमवाप्नुयात् ॥ ८३.२५ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे रमेश्वरहरिणेश्वरलुब्धकेश्वरधनुरीश्वरबाणेश्वरकथनो नाम त्र्यशीतितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ८४

मार्कण्डेय उवाच - 
तत्र स्नात्वा तु भक्त्या य उपवासपरायणः  ।
क्षपाजागरणं कुर्याद्दद्याद्दानं च यत्नतः  ॥ ८४.१ ॥
देवस्य स्नपनं कुर्यादमृतैः पञ्चभिस्तथा  ।
समालभेद्यथाशक्त्या पूजां कृत्वा विधानतः  ॥ ८४.२ ॥
पात्रं परीक्ष्य दातव्यमात्मनः श्रेय इच्छता  ।
पितरस्तस्य तृप्यन्ति द्वादशाब्दं न संशयः  ॥ ८४.३ ॥
गच्छति तत्र दाता च यत्र देवो निरञ्जनः  ।
गृहमध्ये प्रविष्टस्तु स्मरन्नामास्य शक्तितः  ॥ ८४.४ ॥
नीलाद्रौ तु च यत्पुण्यं तत्समस्तं लभेत सः  ।
शूलभेदे च यः कुर्याच्छ्राद्धं पर्वणि पर्वणि  ॥ ८४.५ ॥
विशेषाच्चैव मासान्ते तस्य पुण्यफलं शृणु  ।
केदारे चैव यत्पुण्यं कुब्जायां च तथा नृप  ॥ ८४.६ ॥
कनखले चैव यत्पुण्यं गङ्गासागरसङ्गमे  ।
सितासिते तु यत्पुण्यमन्यतीर्थे विशेषतः  ॥ ८४.७ ॥
अर्बुदे चैव यत्पुण्यं पुण्यं चामरपर्वते  ।
गङ्गाद्यैः सर्वतीर्थैश्च फलं प्राप्नोति मानवः  ॥ ८४.८ ॥
अस्मिंस्तीर्थे तथा पुण्यं लभते नात्र संशयः  ।
विधिमन्त्रसमायुक्तं तर्पयेत्पितृदेवताः  ॥ ८४.९ ॥
कुलानि तारयत्येव दश पूर्वापराणि सः  ।
दक्षिणां चैव मर्त्यश्च शुचिर्भूत्वा समाहितः  ॥ ८४.१० ॥
न्यासं कृत्वा तु पूर्वोक्तं प्रदद्यादष्टपुष्पकम्  ।
शास्त्रोक्तैरष्टभिर्मन्त्रैर्मानसैः शृणु तांस्तथा  ॥ ८४.११ ॥
वारिजं सौम्यमाग्नेयं वायव्यं पार्थिवं पुनः  ।
वानस्पत्यं भवेत्पुष्पं प्राजापत्यं तु सप्तमम्  ॥ ८४.१२ ॥
अष्टमं शिवपुष्पं च शृण्वेतेषां विनिर्णयम्  ।
वारिजं सलिलं ज्ञेयं सौम्यं मधुयुतं पयः  ॥ ८४.१३ ॥
आग्नेयं धूपदीपं च वायव्यं चन्दनादिकम्  ।
पार्थिवं कन्दमूलाद्यं वानस्पत्यफलात्मकम्  ॥ ८४.१४ ॥
प्राजापत्यमन्नाद्यं च शिवपुष्पमुपासनम्  ।
अहिंसा प्रथमं पुष्पं पुष्पमिन्द्रियनिग्रहः  ॥ ८४.१५ ॥
तृतीयं च दयापुष्पमेभिस्तुष्यन्ति देवताः  ।
तपसा चार्चयेद्भक्त्या अत्र तीर्थे नराधिप  ॥ ८४.१६ ॥
छत्रं च चामरं दद्याच्छय्यां चोपानहौ तथा  ।
तेन पूजनमात्रेण पूजिताः पुरुषास्त्रयः  ॥ ८४.१७ ॥
स्वर्गलोके वसेत्तावद्यावदाहुत संप्लवम्  ।
शूलपाणेस्तु यो भक्त्या स्नपनं चैव कारयेत् ॥ ८४.१८ ॥
पञ्चामृतेन यश्चैव यक्षकर्दमकुंकुमैः  ।
समालभेच्च देवेशं श्रीखण्डैरगरादिभिः  ॥ ८४.१९ ॥
नानाविधैश्च पुष्पैश्चार्चां कुर्वन्ति ये द्विजाः  ।
रुद्रं पुरुषसूक्तं च लोके यः स्वस्वसूत्रकम्  ॥ ८४.२० ॥
इषे त्वादिकमन्त्रादि ज्योतिर्ब्राह्मणमेव च  ।
गायत्री च मधुश्चैव मण्डलब्राह्मणमेव च  ॥ ८४.२१ ॥
एतज्जपं तु ये भक्त्या यजुर्वेदसमुद्भवम्  ।
देवव्रतं नाम दैव्यं पुरुषास्तत्पुरं ययुः  ॥ ८४.२२ ॥
आसीत्पुरा महाराज अन्धको नाम दुर्जय  ।
आराधयामास शिवं चिरकालमुपस्थितः  ॥ ८४.२३ ॥
प्रसन्नो भगवान् देवो वरं याचस्व सुव्रत  ।
वरं लब्ध्वा तदा दैत्योऽधावत्सहर्षतोऽन्धकः  ॥ ८४.२४ ॥
पुरे जनाश्च दृश्यन्ते भाजनैर्रत्नपूरितैः  ।
साक्षतैर्भाजनैस्तस्य शतसाहस्रयोषितः  ॥ ८४.२५ ॥
मन्त्रान् पठन्ति विप्राश्च माङ्गल्यनिस्वनेन च  ।
भूपं चामात्यभृत्यैश्च राज्याश्वरथदन्तिभिः  ॥ ८४.२६ ॥
वर्धापयन्ति ते सर्वे ये केचित्पुरवासिनः  ।
हृष्टः पुष्टो वसंस्तत्र स सुरैर्नाभिभूयते  ॥ ८४.२७ ॥
वरलब्धं तु तं ज्ञात्वा गीर्वाणाः शङ्कितास्तदा  ।
एकीभूताश्च ते सर्वे शक्रस्य शरणं ययुः  ॥ ८४.२८ ॥
समागतान् सुरान् दृष्ट्वा शक्रो वचनमब्रवीत् ।
कथं समागतास्सर्वे यूयं च त्रिदिवौकसः  ॥ ८४.२९ ॥
कथं च भयमुत्पन्नं कथयध्वं महासुराः  ॥ ८४.३० ॥

देवा ऊचुः॒
मृत्युलोकेऽभवत्पापस्त्वन्धको नाम दुर्मदः  ॥ ८४.३१ ॥
तस्माच्च भयमापन्ना भवच्छरणमागताः  ।
एतस्मिन्नन्तरे रौद्रो दानवो बलदार्पितः  ॥ ८४.३२ ॥
एकाकी स्यन्दनारूढ आयुधैर्विविधैर्युतः  ।
अन्धको राजशार्दूल ययौ शक्रपुरीं ततः  ॥ ८४.३३ ॥
स्वर्णप्राकारसंयुक्तां शोभितां विविधैर्गृहैः  ।
दुर्गमां शत्रुवर्गस्य सदा पार्थिवसत्तम  ॥ ८४.३४ ॥
प्रविवेशासुरस्तत्र लीलया स्वगृहं यथा  ।
समुत्थाय ततः शक्रः स्वकीयंचासनं ददौ  ॥ ८४.३५ ॥
उपविष्टोऽन्धकस्तत्र शक्रस्यैवासने शुभे  ।

शक्र उवाच - 
किं वो ह्यागमनं चात्र किं कार्यं कथयस्व मे  ॥ ८४.३६ ॥
यदस्मदीयं वित्तं च तत्ते दास्यामि दानव  ।

अन्धक उवाच - 
न चाहं कामये वित्तं न गजान्न तुरंगमान्  ॥ ८४.३७ ॥
स्वकीयं दर्शयस्वाद्य स्वर्गशृङ्गारभूमिकम्  ।
ऐरावतं महानागं सैन्धवोच्चैः श्रवोहयम्  ॥ ८४.३८ ॥
उर्वश्यादीनि सर्वाणि वादित्रत्रितयानि च  ।
अन्याः स्वीया विभूतीश्च दर्शयस्व शचीपते  ॥ ८४.३९ ॥
तस्यैतद्वचनं श्रुत्वा शक्रोऽपि भयविह्वलः  ।
सर्वाणि च पदार्थानि दर्शयामास चान्धकम्  ॥ ८४.४० ॥
तदागत्य सुरैः सार्धं यक्षगन्धर्वकिन्नरैः  ।
नृत्यन्त्यप्सरसस्तत्र वादित्रैर्विविधैर्नृप  ॥ ८४.४१ ॥
तत्तस्य विभ्रमच्चित्तं दृष्ट्वाप्यप्सरसस्तदा  ।
तेन देवगणास्सर्वे त्रस्ताः पार्थिवसत्तम  ॥ ८४.४२ ॥
संग्रामैर्विविधैस्तत्र चक्रवज्रारिभीषणैः  ।
सन्तापिताः सुरास्सर्वे क्षयं नीता ह्यनेकशः  ॥ ८४.४३ ॥
आदित्य मरुताद्याश्च भग्नास्संग्राममण्डले  ।
यथा सिंहकराक्रान्ताः श्वापदा व्यचरन् वने  ॥ ८४.४४ ॥
तद्वदेकेन ते देवाः कृतास्सर्वे पराङ्मुखाः  ।
बलाद्देशेषु ग्रामेषु प्रजाः पीडयतेऽनिशम्  ॥ ८४.४५ ॥
आकम्प्य गृह्यते क्षीरं शाकं वासस्तथैव च  ।
न सम्माने वचस्तेषां प्रजासन्तापने रतः  ॥ ८४.४६ ॥
गृहीत्वा शक्रभार्यां च दानवोऽपि गृहं गतः  ।
ततः सुराश्च शक्रश्च ब्रह्माणं शरणं ययुः  ॥ ८४.४७ ॥
गजैश्च पर्वताकारैरश्वैश्चैव गजोपमैः  ।
स्यन्दनैर्गगनाकारैः सिंहशार्दूलयोजितैः  ॥ ८४.४८ ॥
कच्छपैर्मकरैश्चापि मृगमेषैस्तथोरगैः  ।
ब्रह्मलोकमनुप्राप्ता देवाश्चेन्द्रपुरोगमाः  ॥ ८४.४९ ॥
दृष्ट्वा पद्मोद्भवं देवं प्रणम्येशं प्रतुष्टुवुः  ।
जयदेव जगन्नाथ जयसंभूति कारक  ॥ ८४.५० ॥
पद्मयोने सुरश्रेष्ठ त्वामेव शरणं गताः  ।
सोद्वेगं भाषितं श्रुत्वा देवानां भावितात्मनाम्  ॥ ८४.५१ ॥
मेघगम्भीरया वाचा ब्रह्मा प्रोवाच वासवम्  ।
किं वो ह्यागमनं देवास्सर्वेषां वै विवर्णता  ॥ ८४.५२ ॥
केनावमानितास्सर्वे तत्सर्वं मे निवेद्यताम्  ।

देवा ऊचुः॒
अन्यको नाम नाम्नेति दानवो बलदर्पितः  ॥ ८४.५३ ॥
तेन देवगणास्सर्वे धनरत्नैर्विवर्जिताः  ।
हत्वा देवगणान्नाथ पर्शुचक्रासितोमरैः  ॥ ८४.५४ ॥
गृहीत्वा शक्रभार्यां वै दानवो विगतो बलात् ।
ततः श्रुत्वा वचस्तेषां ब्रह्मा लोकपितामहः  ॥ ८४.५५ ॥
चिन्तयामास भगवान् वधं तस्य तु रक्षसः  ।
अवध्यो दानवः पापः सर्वैरपि सुरासुरैः  ॥ ८४.५६ ॥
ततः प्रतुष्टुवुः सर्वे देवाः शक्रपुरोगमाः  ।
जय त्वं देव देवेश लक्ष्म्या चार्धशरीरवान्  ॥ ८४.५७ ॥
आशु रक्षय देवेश तस्मात्ते शरणं गताः  ।

जनार्दन उवाच - 
स्वागतं वो महाभागा ब्रुवतां चैव स्वागतम्  ॥ ८४.५८ ॥
किं कार्यं प्रोच्यतां सर्वं कारणं यन्मयेप्सितम्  ।
पराभवः कृतो येन स गच्छतु यमालयम्  ॥ ८४.५९ ॥
एवमुक्तास्सुरास्सर्वे कथयन्ति स्म तत्त्वतः  ।
प्रदर्शयन्ति चाङ्गानि वेपमानास्त्वधोमुखाः  ॥ ८४.६० ॥
हृतराज्याः कृता नाथ अन्धकेन पराजिताः  ॥ ८४.६१ ॥
पितेव पुत्रान् परिरक्ष देव जहीह शत्रुं सह पुत्रगोत्रैः  ।
तथेति चोक्त्वा कमलासनं प्रभुः सुरासुरैर्वन्दितपादपीठः  ॥ ८४.६२ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डेऽन्धकोपाख्याने चतुरशीतितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ८५

मार्कण्डेय उवाच - 
शङ्खं चक्रं गदां पाशं संगृह्य परमेश्वरः  ।
उत्थितः शयनात्तूर्णं देवानां च जयप्रदः  ॥ ८५.१ ॥

केशव उवाच - 
पाताले यदि वा स्वर्गे मर्त्ये वा यदि वा सुराः  ।
अन्धकं तं वधिष्यामि येन सन्तापितास्सुराः  ॥ ८५.२ ॥
गच्छन्तु स्वगृहं देवास्सन्तोषे भावितात्मनः  ।
विष्णोस्तु वचनं श्रुत्वा ब्रह्माद्यास्तु सवासवाः  ॥ ८५.३ ॥
स्वं स्वं यानं समारुह्य हृदि तुष्टा दिवं ययुः  ।
ततो देवो माधवस्तु यत्र तिष्ठति चान्धकः  ॥ ८५.४ ॥
तत्र गत्वा हृषीकेश आग्नेयास्त्रं मुमोच ह  ।
दृष्ट्वा ज्वलन्तं चाग्नेयं केशवेन विसर्जितम्  ॥ ८५.५ ॥
विसर्जयामास तदा वारुणं चास्त्रमुत्तमम्  ।
वारुणास्त्रेण बाणेन आग्नेय शोषितं तदा  ॥ ८५.६ ॥
अन्धकश्चिन्तयामास केन बाणो विसर्जितः  ।
कस्येयं पौरुषी शक्तिः को यास्यति यमालयम्  ॥ ८५.७ ॥
ततोऽन्धकः कोपयुक्तो बाणमार्गस्य संचरन्  ।
दृष्ट्वा युद्धपथे प्राप्तं देवं तं चान्धकोऽब्रवीत् ॥ ८५.८ ॥
न शर्म प्राप्नुषे चात्र मम दृष्ट्या निरीक्षितः  ।
तथा न शक्नुषे त्वं तु शार्दूलाद्गवयो हरे  ॥ ८५.९ ॥
आगतं च यथाभक्षं मार्जारस्य च मूषकम्  ।
तथा न शक्नुषे त्वं तु संस्थितोऽपि ममाग्रतः  ॥ ८५.१० ॥
ततस्तु देव देवेशं शङ्खचक्रगदाधरम्  ।
चतुर्भुजावदात्तं च द्वन्द्वयुद्धप्रदायिनम्  ॥ ८५.११ ॥
दृष्ट्वा गदाधरं देवं साष्टाङ्गं प्रणतो भुवि  ।

अन्धक उवाच - 
जय कृष्ण परस्त्वं हि विष्णो जिष्णो नमो नमः  ॥ ८५.१२ ॥
हृषीकेशाय केशाय जगद्धात्रेऽच्युताय च  ।
नमः पङ्कजनाभाय नमः पङ्कजमालिने  ॥ ८५.१३ ॥
जनार्दनाय देवाय पीताम्बरधराय च  ।
गोविन्दाय नमो नित्यं नमश्चोदधिशायिने  ॥ ८५.१४ ॥
नमः करालवक्त्राय नृसिंहाय निनादिने  ।
शार्ङ्गिणे स्मितवक्त्राय शङ्खचक्रगदाभृते  ॥ ८५.१५ ॥
नमो वामनरूपाय क्रान्तलोकत्रयाय च  ।
नमो वराहरूपाय यज्ञरूपाय ते नमः  ॥ ८५.१६ ॥
वासुदेव नमस्तुभ्यं नमः कैटभनाशिने  ।
वसुदेवसुतश्चेश नमस्ते सुरनायक  ॥ ८५.१७ ॥
विष्णो देवाधिदेवेश जगद्धातः प्रजापते  ।
प्रणामं येऽपि कुर्वन्ति तेभ्यश्चापि नमो नमः  ॥ ८५.१८ ॥
समस्तभूतदेवाय वासुदेवाय धीमते  ।
तस्मै यज्ञवराहाय विष्णवेऽमिततेजसे  ॥ ८५.१९ ॥
गुणानां हि विधानाय नमस्तेऽस्तु पुनः पुनः  ।

देव उवाच - 
तुष्टो ह्यहं दानवेन्द्र वरं वृणु यथेप्सितम्  ॥ ८५.२० ॥
ददामि ते वरं चाद्य याचमानस्य साम्प्रतम्  ।

अन्धक उवाच - 
यदि तुष्टोऽसि मे देव वरं दातुमिहेच्छसि  ॥ ८५.२१ ॥
तदा ददस्व मे देव युद्धं परमशोभनम्  ।

श्रीभगवानुवाच - 
कथं ददामि ते युद्धं तोषितोऽहं त्वया पुनः  ॥ ८५.२२ ॥
न त्वां प्रति भवेत्कोपः कथं युध्येऽहमन्धक  ।
यदि ते वर्तते बुद्धिर्युद्धं प्रति न संशयः  ॥ ८५.२३ ॥
तर्हि त्वं गच्छ शीघ्रं वै देवं प्रति महेश्वरम्  ।

अन्धक उवाच - 
प्रसादात्तस्य देवस्य विजयी भुवनत्रये  ॥ ८५.२४ ॥
कथं युद्धं चरे तेन शङ्करेण वदस्व नः  ।
एतच्छ्रुत्वा दानवस्य भगवानब्रवीदिदम्  ॥ ८५.२५ ॥
अहं ते कथयिष्यामि येन युद्धं त्वया सह  ।
कैलासशिखरं गत्वा धुनु तं च पुनः पुनः  ॥ ८५.२६ ॥
धुनिते पर्वते तस्मिन् कम्पितं भुवनत्रयम्  ।
पतन्ति शिखराग्राणि शीर्यमाणान्यनेकशः  ॥ ८५.२७ ॥
चत्वारः सागरा राजन्नेकीभूताः समन्ततः  ।
उमया सहितो रुद्रो विषयासक्तचेतनः  ॥ ८५.२८ ॥
कम्पमानश्च पतितः पार्वत्या सह शङ्करः  ।
गाढमालिङ्ग्य देवेशमुमा वचनमब्रवीत् ॥ ८५.२९ ॥
किमर्थं कम्पते शैलः कथं वै कम्पते धरा  ।
पातालानि तु सप्तैव कम्पते स्वर्गसप्तकम्  ॥ ८५.३० ॥
किं वा युगक्षयो देव तन्ममाख्यातुमर्हसि  ।

महेश्वर उवाच - 
कस्यैषा दुर्मतिर्जाताऽपि पार्श्वचरस्य नु  ॥ ८५.३१ ॥
ललाटे चेदयं भग्नः प्रयास्यति यमालयम्  ।
कैलासे संस्थितो ध्याने सुप्तोऽहं प्रतिबोधितः  ॥ ८५.३२ ॥
वधिष्ये तं न सन्देहः षण्मुखो वा भवेद्यदि  ।
ततः स चिन्तयामास जानातीत्यन्धकोऽप्ययम्  ॥ ८५.३३ ॥
उपायं चिन्तयामास येनासौ वध्यते क्षणात् ।
ततस्समागता देवा इन्द्रब्रह्मपुरोगमाः  ॥ ८५.३४ ॥
रथं देवमयं कृत्वा सर्वलक्षणसंयुतम्  ।
केचिद्देवाः स्थिताश्चक्रे केचित्तुण्डाग्रसंस्थिताः  ॥ ८५.३५ ॥
केचिदक्षे स्थिता राजन् युगरश्मिषु संस्थिताः  ।
रथस्तम्भे ध्वजाग्रे तु केचिदन्यत्र संस्थिताः  ॥ ८५.३६ ॥
एवं देवमयं कृत्वा समारूढो जगत्प्रभुः  ।
निर्ययौ दानवो यत्र क्रोधेनाऽपि महेश्वरः  ॥ ८५.३७ ॥
दानवानर्दयामास आकाशं चाशुमानिव  ।
न तत्र दृश्यते सूर्यो न काष्ठा न च चन्द्रमाः  ॥ ८५.३८ ॥
ततो दानवराजेन आग्नेयास्त्रं सुयोजितम्  ।
दह्यमानं शरैस्तत्र सर्वं गीर्वाणमण्डलम्  ॥ ८५.३९ ॥
दह्यमानाः शरैश्चैवं देवं शरणमाययुः  ।
ततो देवाधिदेवेन वारुणास्त्रं विसर्जितम्  ॥ ८५.४० ॥
वारुणास्त्रेण तेनैव आग्नेयास्त्रं प्रशामितम्  ।
दानवेन ततो मुक्तं वायव्यास्त्रं नृपोत्तम  ॥ ८५.४१ ॥
पन्नगास्त्रं च देवोऽपि कोपाविष्टः प्रमुक्तवान्  ।
मारुतो भक्षितः सर्पैः क्रोधाविष्टैर्न संशयः  ॥ ८५.४२ ॥
दानवेन तदा मुक्तं गरुडास्त्रं बलीयसा  ।
तेन तच्छतधा नीतं पन्नगास्त्रं न दृश्यते  ॥ ८५.४३ ॥
ततो देवाधिदेवेन नारसिंहं विसर्जितम्  ।
अस्त्रैरस्त्राणि संवार्य युध्येते च परस्परम्  ॥ ८५.४४ ॥
समं युद्धमभूत्तात सुरासुरभयङ्करम्  ।
चक्रेणालीकनाराचैस्तोमरैः खड्गमुद्गरैः  ॥ ८५.४५ ॥
वत्सदन्तैस्तथा भल्लैः कर्णिकारैश्च शोभनैः  ।
एवं न शक्यते हन्तुं दानवैर्विविधायुधैः  ॥ ८५.४६ ॥
ततो दंष्ट्राकरालेन खड्गनाराचतोमरैः  ।
श्वश्रून् दृष्ट्वा यथा याति लज्जमाना ह्यधोमुखी  ॥ ८५.४७ ॥
न संस्पृशन्ति गात्राणि शस्ता गौडवधूर्यथा  ।
आयुधानि ततस्त्यक्त्वा बाहुयुद्धमुपस्थितौ  ॥ ८५.४८ ॥
करैः करांस्तु संगृह्य प्रहरन्तौ हि मुष्टिभिः  ।
बन्धैः करप्रहाराद्यैर्युध्येते स्म परस्परम्  ॥ ८५.४९ ॥
दानवोऽपि च तं देवं कक्षान्तरमपीडयत् ।
निश्चेष्टश्च तदा देवो मूर्छितस्तु महेश्वरः  ॥ ८५.५० ॥
मूर्च्छागतं तु तं ज्ञात्वा चिन्तयामास दानवः  ।
हा हा कष्टं कृतं वाद्य पापेन च दुरात्मना  ॥ ८५.५१ ॥
किं नु कार्यं मया चात्र कथं वापि व्रजाम्यहम्  ।
तं गृहीत्वाथ देवेशं गतः कैलासपर्वतम्  ॥ ८५.५२ ॥
मुक्त्वा शयानम्मुच्चेतमन्धकोऽपि ययौ क्षणात् ।
ततस्स चेतनो भूत्वा देवदेवो महेश्वरः  ॥ ८५.५३ ॥
यावत्पश्यति चात्मानं स्वकीये भवने स्थितम्  ।
तावत्स चिन्तयामास पराभूतो दुरात्मना  ॥ ८५.५४ ॥
क्रोधवेगसमाविष्टो निर्ययौ दानवं प्रति  ।
आयसं लगुडं धृत्वा प्रभुर्भारसहस्रकम्  ॥ ८५.५५ ॥
दानवं दृष्टवान् देवः प्राक्षिपत्तस्य मूर्धनि  ।
खड्गेन ताडयामास दानवः प्रहसन् रणे  ॥ ८५.५६ ॥
गृहीत्वा देव देवेशः कौवेरं बाणमुत्तमम्  ।
हृदये ताडयामास ज्वलितेन च तत्क्षणात् ॥ ८५.५७ ॥
ततस्स दानवस्तत्र रुधिरोद्गारमुद्गिरन्  ।
अधोमुखस्ततो भूत्वा शूलेन विदलीकृतः  ॥ ८५.५८ ॥
शूलाग्रविक्षतः पापश्चक्रवद्भ्रमते तदा  ।
ये तु भूमौ पतन्ति स्म देहतो रक्तबिन्दवः  ॥ ८५.५९ ॥
तेभ्य उदभवन् पापा दानवाः शस्त्रपाणयः  ।
व्याकुलश्च ततो देवो दानवैश्च पुनः पुनः  ॥ ८५.६० ॥
देवेन संस्मृता दुर्गा चामुण्डा भीषणा तदा  ।
आगता भीषणा देवी आयुधायुतसंयुता  ॥ ८५.६१ ॥
महादंष्ट्रा महाकाया पिङ्गाक्षी लम्बकर्णिका  ।
उवाच देवी देवेशं समादिश महेश्वर  ॥ ८५.६२ ॥

देव उवाच - 
पिब त्वं रुधिरं भद्रे यथेष्टं दानवस्य च  ।
पतितं च पृथिव्यां तु दुर्गे यत्नाद्गृहाण तत् ॥ ८५.६३ ॥
दानवस्य वधे चाद्य सहायं कर्तुमर्हसि  ।
ततो हताश्च ते सर्वे खड्गेनापि सहस्रशः  ॥ ८५.६४ ॥
अन्धकोऽपि च तान् दृष्ट्वा दानवान्निधनं गतान्  ।
ततो वाग्भिः सुपुष्टाभिः स्तुवन् देवं महेश्वरम्  ॥ ८५.६५ ॥
तिष्ठ तिष्ठेति देवेशं चण्डीं प्रति महाबलः  ।
शूलविक्षतरन्ध्रेण रक्तं वै स्रावयन् बहु  ॥ ८५.६६ ॥
पृथिवीं पूरयामास चतुः सागरमेखलाम्  ।
अन्तरिक्षे स्थितेनापि शूलाग्रे संस्थितेन च  ॥ ८५.६७ ॥
स्कन्धे धृतेन देवेन रुधिरौघप्रवर्षिणा  ।
पृथिवी पूरिता तेन सशैलवनकानना  ॥ ८५.६८ ॥
रुधिरेण कटिं यावद्वारितोऽपि महेश्वरः  ।
ततो हृदयपर्यन्तं देवस्य च समागमत् ॥ ८५.६९ ॥
व्याकुलाश्च ततो देवाः प्रणष्टाश्च दिशं गताः  ।
स तु स्वस्य शरीरस्य अङ्गान्यष्टौ व्यमर्दयत् ॥ ८५.७० ॥
अष्टौ भैरवरूपाश्च समुत्पन्ना महेश्वरात् ।
दंष्ट्राकरालिनः सर्वे हाहाकारं प्रकुर्वतः  ॥ ८५.७१ ॥
खर्पराग्रकरास्सर्वे खड्गिनः कर्तिनस्तथा  ।
पिबन्तु रुधिरं सर्वमित्याह परमेश्वर  ॥ ८५.७२ ॥
पीतं तु तैश्च रुधिरं क्षीणं रक्तं स्थितं स्थलम्  ।
शरीरं शोषितं तस्य अस्थिचर्मावशेषितम्  ॥ ८५.७३ ॥
दानवश्चान्धकः प्राह अन्तरिक्षचरस्तथा  ।

अन्धक उवाच - 
जयदेव जगन्नाथ उमाङ्गार्धशरीरभृत् ॥ ८५.७४ ॥
वृषभासनमारूढ शशाङ्ककृतशेखर  ।
जयखट्वाङ्गहस्ताय गङ्गां शिरसि धारिणे  ॥ ८५.७५ ॥
स्मरप्रमथनायेह ईश्वराय नमोऽस्तु ते  ।
पूष्णोदन्तविनाशाय गणनाथ नमो नमः  ॥ ८५.७६ ॥
जय सुरूपदेहाय अरूपाय नमो नमः  ।
ब्रह्मोत्तमाङ्गनाशाय विश्वेश्वर सनातन  ॥ ८५.७७ ॥
श्मशानवासिने नित्यं नित्यं भैरवरूपिणे  ।
त्वं सर्वगश्च कर्ता त्वं त्वं हर्ता नान्य एव च  ॥ ८५.७८ ॥
त्वं भूमिस्त्वं दिशश्चैव ज्योतिस्त्वं तेजसस्तथा  ।
त्वं वायुः सर्वभूतानां जन्तुरूपो महेश्वरः  ॥ ८५.७९ ॥
त्वं सोमस्त्वं बुधश्चैव त्वं गुरुर्भार्गवस्तथा  ।
सौरिस्त्वं देवदेवेश भूमिपुत्रस्तथैव च  ॥ ८५.८० ॥
ऋक्षाणि यानि दृश्यन्ते गगने शशिभास्करौ  ।
एतान्येव च सर्वाणि त्वत्प्रसादान्महेश्वर  ॥ ८५.८१ ॥
एवं बहुविधं स्तुत्वा देवदेवं स दानवः  ।
संहताभ्यां च हस्ताभ्यां तं प्रणम्य महेश्वरम्  ॥ ८५.८२ ॥

शङ्कर उवाच - 
साधु साधु महासत्त्व वरं याचस्व दानव  ।
दाताहं याचकस्त्वं तु ददामीति यथेप्सितम्  ॥ ८५.८३ ॥

अन्धक उवाच - 
यदि तुष्टोऽसि देवेश यदि देयो वरो मम  ।
तदात्मनः समीपेऽहं स्थापितव्यो हि नान्यथा  ॥ ८५.८४ ॥
भस्मी जटी त्रिशूली च त्रिनेत्री च चतुर्भुजः  ।
व्याघ्रचर्मोत्तरीयश्च नागयज्ञोपवीतकः  ॥ ८५.८५ ॥
एतदिच्छाम्यहं सर्वं यदि दास्यसि शङ्कर  ।
शूलाग्रस्थो वदद्यावत्तावत्तुष्टो महेश्वरः  ॥ ८५.८६ ॥

ईश्वर उवाच - 
ददामि ते वरं चाद्य यस्त्वया परिभाषितः  ।
मया त्वमुदितः पूर्वं भृङ्गिरीटिर्भविष्यसि  ॥ ८५.८७ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डेऽन्धकवरप्रदानो नाम पञ्चाशीतितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ८६

मार्कण्डेय उवाच - 
अन्धकस्य वरं दत्त्वा तेनैव सह शङ्करः  ।
उमया सहितश्चापि कैलासं पर्वतं गतः  ॥ ८६.१ ॥
ततस्समागता देवा ब्रह्माद्यास्सह वासवाः  ।
हृष्टपुष्टाश्च ते सर्वे महेश तं प्रणेमिरे  ॥ ८६.२ ॥

देव उवाच - 
स्वागतं वो महाभागा ये केचित्त्विह चागताः  ।
निहतो दानवस्तत्र भवदर्थे न संशयः  ॥ ८६.३ ॥
रक्तेन तस्य मे शूलं निर्मलं च न दृश्यते  ।
कर्तव्यं किं मया चाद्य कथ्यतां हि पितामह  ॥ ८६.४ ॥
सुतस्तु भवतो ब्रह्मन् यश्चाऽसौ निहतो मया  ।
कर्तुमिच्छाम्यहं सम्यक्तीर्थयात्रां न संशयः  ॥ ८६.५ ॥
उत्थाय गम्यतां सर्वे ये केचित्त्विह चागताः  ।
ततस्सर्वैः सुरैः सार्धं प्रभासं प्रति निर्ययौ  ॥ ८६.६ ॥
प्रभासाद्यानि तीर्थानि गङ्गासागरसङ्गमे  ।
अवगाह्य तु सर्वाणि निर्मलत्वं न विद्यते  ॥ ८६.७ ॥
नीलीभूतं यथावस्त्रं सितत्वं नैव गच्छति  ।
तथा कृष्णत्रिशूलस्य निर्मलत्वं न जायते  ॥ ८६.८ ॥
नर्मदा तु ततो गत्वा देवो देवैः समन्वितः  ।
उत्तरं दक्षिणं कूलमवगाह्य प्रयत्नतः  ॥ ८६.९ ॥
गत्वा तु दक्षिणे कूले पर्वते भृगुसंज्ञिते  ।
तत्र स्थित्वा महादेवो देवैः सह धरापते  ॥ ८६.१० ॥
मनोहरं तु तत्स्थानं सर्वेषां हि दिवौकसाम्  ।
ज्ञात्वा तीर्थविशेषं तु स्थितो देवो महेश्वरः  ॥ ८६.११ ॥
गिरिं बिभेद शूलेन तेन भिन्नं रसातलम्  ।
निर्मलं चाभवच्छूलं न लेपो दृश्यते क्वचित् ॥ ८६.१२ ॥
पातालान्निःसृता गङ्गा नाम्ना भोगवतीति सा  ।
तत्र तीर्थं समुत्पन्नं शूलभेदेति विश्रुतम्  ॥ ८६.१३ ॥
सूर्ये राहुगते तत्र महापुण्या सरस्वती  ।
द्वितीयं सङ्गमं तत्र यथा वेणी सितासितम्  ॥ ८६.१४ ॥
तत्र ब्रह्मा स्वयं देवो ब्रह्मेशं लिङ्गमुत्तमम्  ।
यस्य याम्यदिशाभागे स्वयं देवो जनार्दनः  ॥ ८६.१५ ॥
विद्यते च स्वयं तत्र विष्णुः पीठेषु संस्थितः  ।
शूलेन च कृता रेखा तत्र तोयवहा नृप  ॥ ८६.१६ ॥
तत्तोयं च गतं तत्र यत्र रेवा नदीजलम्  ।
तत्र लिङ्गं महापुण्यं चक्रतीर्थेति विश्रुतम्  ॥ ८६.१७ ॥
शूलभेदे च देवेशः स्नानं कृत्वा यथा विधि  ।
आत्मानं मन्यते शुद्धं न किंचित्कलुषं तनौ  ॥ ८६.१८ ॥
तस्य चैवोत्तरे भागे देव देवं जगद्गुरुम्  ।
शूलपाणिं ततः प्राप्य पूजयामास यत्नतः  ॥ ८६.१९ ॥
सर्वतीर्थमयं तीर्थं सर्वतीर्थाधिकं परम्  ।
सर्वपुण्याधिकं पुण्यं सर्वद्रुःखघ्नमुत्तमम्  ॥ ८६.२० ॥
तत्र तीर्थं प्रतिष्ठाप्य देवदेवो जगद्गुरुः  ।
रक्षकांस्तु ततो मुक्त्वा तत्र स्थाप्य विनायकम्  ॥ ८६.२१ ॥
क्षेत्रपालशतं चाष्टौ तीर्थं रक्षन्ति यत्नतः  ।
विघ्नानि तस्य कुर्वन्ति यस्तत्र स्थातुमिच्छति  ॥ ८६.२२ ॥
केचित्कुटुम्बचिन्तां तु केचिच्चिन्तां कृषीषु च  ।
सेवां च कुर्वते केचिद्द्रव्यार्जनपरायणाः  ॥ ८६.२३ ॥
परोक्षवादं कुर्वन्ति अन्ये हिसारता जनाः  ।
परदारान् प्रसर्पन्ति अन्ये च वित्तचिन्तकाः  ॥ ८६.२४ ॥
अन्येऽपि च वदन्त्येवं कथं तीर्थेषु गम्यते  ।
क्षुधया पीड्यते भार्या ह्यपत्यानि तथैव च  ॥ ८६.२५ ॥
मोहजाले निपतिताः पापाचाराश्च ये नराः  ।
तेभ्यो रक्षन्ति तत्तीर्थं देवस्य च गणाः शुभम्  ॥ ८६.२६ ॥
पुण्या जनाः स्थिरा ये च स्नानं तेषां च जायते  ।
पयोष्ण्यां देवनद्यां च भोगवत्यां विशेषतः  ॥ ८६.२७ ॥
एतच्च सङ्गमं पुण्यं यथा वेण्यां सितासिते  ।
दृष्ट्वा तीर्थं तु ते सर्वे गीर्वाणा हृष्टमानसाः  ॥ ८६.२८ ॥
देवस्य सन्निधो भूत्वा वर्णयन्ति परस्परम्  ।
इदं तीर्थं च देवेश गयातीर्थसमं विदुः  ॥ ८६.२९ ॥
गुह्याद्गुह्यतरं तीर्थं न भूतं न भविष्यति  ।
शूलपाणिं समभ्यर्च्य ब्रह्माद्याश्च सुरैः सह  ॥ ८६.३० ॥
ये गणाश्चैव गन्धर्वा यमो वरुणवासवौ  ।
नृत्यगीतैस्तथा स्तोत्रैः सर्वे चैव सुरासुराः  ॥ ८६.३१ ॥
देवेन भोदितो यत्र शूलाग्रेण नृपोत्तम  ।
त्रयो गर्तास्तु संजातास्तोयपूर्णा नराधिप  ॥ ८६.३२ ॥
आर्यावर्ता नरश्रेष्ठ महाकुलिशलाञ्छिताः  ।
सर्वपापक्षयकराः सर्वदुःखापहारकाः  ॥ ८६.३३ ॥
तस्मिंस्तीर्थे नरः स्नात्वा उपवासपरायणः  ।
दीक्षामन्त्रविहीनोऽपि मुच्यते भवबन्धनात् ॥ ८६.३४ ॥
यः पुनर्विधिवत्स्नात्वा मन्त्रैः पञ्चभिरेव च  ।
वेदोक्तैः पञ्चभिर्मन्त्रैः सहिरण्यैर्घटैस्तथा  ॥ ८६.३५ ॥
अक्षरैर्दशभिश्चैव पञ्चाक्षरैस्त्रिभिस्तथा  ।
पृथग्भूतैर्द्विजातीनां तीर्थं शस्तं नराधिप  ॥ ८६.३६ ॥
ब्रह्मक्षत्रविशां वापि शूद्रस्याथ स्त्रियास्तथा  ।
ध्यात्वा देवत्रयं राजन् स्नानं चैव यथाविधि  ॥ ८६.३७ ॥
दशाक्षरेण मन्त्रेण तोयं पिबति यो नरः  ।
केदारे च यथा पीतं तथा कुण्डे न संशयः  ॥ ८६.३८ ॥
पञ्चरेफसमायुक्तं क्षकाराक्षरभूषितम्  ।
ओंकारद्वयसंयुक्तमेतदत्रानुकीर्तनम्  ॥ ८६.३९ ॥
यस्तत्र कुरुते स्नानं विधियुक्तो जितेन्द्रिय  ।
तिलमिश्रेण तोयेन तर्पयेत्पितृदेवताः  ॥ ८६.४० ॥
कुलं तारयते विंशद्दशपूर्वान् दशापरान्  ।
गङ्गायां पञ्चतीर्थे च श्राद्धं वै कुरुते तु यः  ॥ ८६.४१ ॥
स तत्र फलमाप्नोति शूलभेदे न संशयः  ।
यस्तत्र विधिना युक्तो दानं दद्याच्च भक्तितः  ॥ ८६.४२ ॥
तदक्षयं फलं तत्र कृतस्य सुकृतोऽथवा  ।
गयाक्षेत्रे यथापुण्यं सर्वकार्येषु चैव हि  ॥ ८६.४३ ॥
शूलभेदे तथा पुण्यं स्नानदानादितर्पणैः  ।
भक्त्या च यो ददात्यत्र कांचनं गां महीं जलम्  ॥ ८६.४४ ॥
अन्नं कृषीभवं शय्यां वासांसि भूषणानि च  ।
अन्नादिभिर्धनैश्चैव गृहं पूर्णं च सर्वतः  ॥ ८६.४५ ॥
युग्ययुग्लाङ्गलं मुख्यं नवं चैव धुरन्धरौ  ।
दानान्येतानि यो दद्याद्ब्राह्मणे वेदपारगे  ॥ ८६.४६ ॥
श्रोत्रियं च कुलीनं च शुचिं च विजितेन्द्रियम्  ।
ज्ञात्वा दानं च यो दद्यात्तस्यान्तो नैव विद्यते  ॥ ८६.४७ ॥
त्रयोदशदिनेष्वेकं त्रयोदशगुणं भवेत् ॥ ८६.४८ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे शूलभेदोत्पत्तिर्नाम षडशीतितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ८७

मार्कण्डेय उवाच - 
उत्तानपादो राजेन्द्र पृच्छति स्म महेश्वरम्  ।
सिद्धाश्च कीदृशा देव अपूज्याश्चैव कीदृशाः  ॥ ८७.१ ॥
श्राद्धे चैवाह्निके यज्ञे दाने चैव विशेषतः  ।
एतदाख्याहि मे देव कस्य दानं न दीयते  ॥ ८७.२ ॥

ईश्वर उवाच - 
यथा काष्ठमयो हस्ती यथा चर्ममयो मृगः  ।
ब्राह्मणश्चानधीयानस्त्रयस्ते नामधारकाः  ॥ ८७.३ ॥
रोगी हीनातिरिक्ताङ्गः काणः पौनर्भवस्तथा  ।
अवकीर्णः कुण्डगोलौ श्राद्धे दाने न शुद्ध्यति  ॥ ८७.४ ॥
माहिष्यो वृषलः स्तेनो वार्धक्योऽथ विशेषतः  ।
एते विप्राः सदा त्याज्याः पश्चान्मानं प्रशंसति  ॥ ८७.५ ॥
प्रतिग्रहं तु गृह्णाति कालज्ञानं विना द्विजः  ।
तस्य दानं न दातव्यं वृथा भवति निष्फलम्  ॥ ८७.६ ॥
दरिद्रान् देहि राजंस्त्वं मा समृद्धान् कदाचन  ।
व्याधितस्यौषधं पथ्यं नीरुजस्य किमौषधम्  ॥ ८७.७ ॥

उत्तानपाद उवाच - 
विधिश्च कीदृशी देव कथं श्राद्धस्य च क्रिया  ।
दानं च दीयते येन तन्ममाख्यातुमर्हसि  ॥ ८७.८ ॥

देव उवाच - 
श्राद्धं कृत्वा गृहे भक्त्या सुस्नातो विजितेन्द्रियः  ।
वाग्यतस्तर्पयेत्तावद्यावत्संख्यामलङ्घयन्  ॥ ८७.९ ॥
शूलभेदं ततो गत्वा स्नानं कृत्वा यथाविधि  ।
पञ्चस्थानेषु यः श्राद्धं हव्यकव्यादिभिश्चरेत् ॥ ८७.१० ॥
पिण्डदानं च य कुर्यात्पायसैर्मधुसर्पिषा  ।
तस्य तत्फलमाप्नोति तस्मिंस्तीर्थे न संशयः  ॥ ८७.११ ॥
उपानहौ च यो दद्याद्ब्राह्मणेभ्यो विशेषतः  ।
गच्छेद्विमानमारूढस्त्वमरैः परिवारितः  ॥ ८७.१२ ॥
उत्तमं च गृहं दद्यात्सप्तधान्यैश्च पूरितम्  ।
स स्वर्गलोके वसति काञ्चने भवनोत्तमे  ॥ ८७.१३ ॥
तिलधेनुं च यो दद्यात्सवत्सां विधिपूर्वकम्  ।
नाकपृष्ठे वसेत्तावद्यावदाहूतसंप्लवम्  ॥ ८७.१४ ॥
गृहे वा यदि वारण्ये तीर्थे वा कुपथेषु च  ।
तोयमन्नं च यो दद्याद्यमलोकं न पश्यति  ॥ ८७.१५ ॥
अक्षयं चान्नदानं च तोयभूमिस्तथैव च  ।
अन्नदानात्परं दानं न भूतो न भविष्यति  ॥ ८७.१६ ॥

उत्तानपाद उवाच - 
कन्यादानं कथं देव कर्तव्यं कथयस्व तत् ।
प्रतिग्रहं तथा तोष्यं कन्योद्वाहमुपस्करम्  ॥ ८७.१७ ॥
दातव्यं कस्य वै दानं दत्तं भवति चाक्षयम्  ।
उत्तमं मध्यमं वापि कनीयांसं कथंचन  ॥ ८७.१८ ॥
राजसं तामसं वापि निःश्रेयसमथापि वा  ।

ईश्वर उवाच - 
सर्वेषामेव दानानां कन्यादानं विशिष्यते  ॥ ८७.१९ ॥
यो दद्यात्परया भक्त्या अभिगम्य च यत्नतः  ।
कुलीनस्य स्वरूपस्य गुणज्ञस्य विशेषतः  ॥ ८७.२० ॥
सुलग्ने च मुहूर्ते च दद्यात्कन्यामलंकृताम्  ।
अश्वान्नागांश्च वासांसि यो दद्याच्चैव भक्तितः  ॥ ८७.२१ ॥
तस्य वासो भवेत्तत्र पदं यत्र निरामयम्  ।
येन सा दुहिता दत्ता प्राणेभ्योऽपि गरीयसी  ॥ ८७.२२ ॥
तेन सर्वमिदं दत्तं त्रैलोक्यं सचराचरम्  ।
धनं कन्यार्थतः कल्प्यो न रोचयति दुर्मतिः  ॥ ८७.२३ ॥
स भवेत्कर्मचाण्डालः कोशकारो भवेन्मृतः  ।
कन्यार्थं याचते यस्तु स धनी निर्धनोऽपि वा  ॥ ८७.२४ ॥
अभोज्यो भवते मर्त्यः सर्ववस्तुषु वर्जितः  ।
गृहे तस्य च योऽश्नीयाज्जिह्वालम्पटको नृप  ॥ ८७.२५ ॥
चान्द्रायणेन शुद्धः स्यात्तप्तकृच्छ्रमथापि वा  ।

राजोवाच - 
वित्तं न विद्यते यस्य कन्योद्वाहेऽवतिष्ठति  ॥ ८७.२६ ॥
कथं चोद्वाहनं कुर्यादेतदाचक्ष्व मे प्रभो  ।

देव उवाच - 
स्ववित्तेनानुकर्तव्यं कन्योद्वाहनमेव च  ॥ ८७.२७ ॥
कन्या नाम समुच्चार्य न दोषो याचकस्य च  ।
अभिगम्योत्तमं दानमाहूतं चैव मध्यमम्  ॥ ८७.२८ ॥
अधमं प्रोच्यमानं तु सेवादानं च निष्फलम्  ।
असमर्थे न दातव्यं कन्यादानं तथैव च  ॥ ८७.२९ ॥
समर्थस्तारयेद्विद्वान् काष्ठं क्षिप्तं यथा जले  ।
यथा नौका तथा विद्वांस्तारयेत्परमं तटम्  ॥ ८७.३० ॥
आहिताग्निस्तु यो भूत्वा गृह्नञ्शूद्रप्रतिग्रहम्  ।
इह जन्मनि शूद्रत्वं मृतः श्वा चोपजायते  ॥ ८७.३१ ॥
वृथा क्लेशाश्च जायन्ते ब्राह्मणस्याग्निहोत्रिणः  ।
असत्प्रतिग्रहं गृह्णन्नापदं च विना द्विजः  ॥ ८७.३२ ॥
तत्सर्वं नाशयेत्तस्य भिन्ना नौका यथाम्भसि  ।
अतिक्लेशवशार्जितं विनाशयति तत्क्षणात् ॥ ८७.३३ ॥
एवं दुःखार्जितं पुण्यं शूद्रे गच्छति नान्यथा  ।
लक्षदाक्षिण्यलाभाय प्रदानं चापराधकम्  ॥ ८७.३४ ॥
कीर्तिपात्रेषु यद्दत्तं वृथा भवति पार्थिव  ॥ ८७.३५ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे दानमहिमानुवर्णनं नाम सप्ताशीतितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ८८

उत्तानपाद उवाच - 
कस्मिन् काले च क्रियते श्राद्धं दानं च शङ्कर  ।
तीर्थयात्रा कथं कार्या आतिथ्यं कथयस्व नः  ॥ ८८.१ ॥

शङ्कर उवाच - 
पितुरर्थं यथा पुण्यं सार्वकालिकमुत्तमम्  ।
इदं तीर्थं तथा पुण्यं स्नानदानादितर्पणैः  ॥ ८८.२ ॥
विशेषेण च कुर्वन्ति श्राद्धं चतुर्युगादिषु  ।
मन्वन्तरादयो वत्स श्रूयतां च चतुर्दश  ॥ ८८.३ ॥
आश्विने नवमी शुक्ला द्वादशी कार्तिकस्य च  ।
तृतीया चैत्रमासे तु तथा भाद्रपदस्य च  ॥ ८८.४ ॥
आषाढदशमी तथा माघस्यैव चसप्तमी  ।
श्रावणस्याष्टमी कृष्णा तथाषाढी तु पूर्णिमा  ॥ ८८.५ ॥
फाल्गुनस्य अमावास्या पौषस्यैकादशी शुभा  ।
कार्त्तिकी फाल्गुनी चैत्री ज्यैष्ठी पञ्चदशी सिता  ॥ ८८.६ ॥
मन्वन्तरादयश्चैव ह्यनन्तफलदाः स्मृताः  ।
अयने तूत्तरे चैव दक्षिणे च तथैव हि  ॥ ८८.७ ॥
कार्त्तिक्यां च तथा माध्यां वैशाख्यां च तृतीयया  ।
चैत्र्यां चैव तथा षष्ठ्यां प्रौष्ठपद्यां तथैव च  ॥ ८८.८ ॥
श्राद्धकालाश्च ते सर्वे दत्तं भवति चाक्षयम्  ।
मधुमासे सिते पक्ष एकादश्यामुपोषितः  ॥ ८८.९ ॥
क्षपाजागरणं कुर्याद्विष्णोः पदसमीपतः  ।
दद्याद्दानं तथा शक्त्या हिरण्यं गोऽम्बराणि च  ॥ ८८.१० ॥
धूपं दीपं च नैवेद्यं स्रक्पुष्पचन्दनानि च  ।
अर्चां करोति यो विष्णोः कथां पौराणकीर्तनम्  ॥ ८८.११ ॥
ऋग्यजुःसामाथर्वाणां सूक्तं तज्जपति द्विजः  ।
सर्वपापविनिर्मुक्तो विष्णुलोकं स गच्छति  ॥ ८८.१२ ॥
प्रभाते कुरुते श्राद्धं द्विजान् भोज्य प्रयत्नतः  ।
ददेद्दानं यथा शक्त्या हिरण्यं गोऽम्बराणि च  ॥ ८८.१३ ॥
पितरस्तस्य तृप्यन्ति यावदाहूतसंप्लवम्  ।
श्राद्धदश्च वसेत्तत्र यत्र देवो जनार्दनः  ॥ ८८.१४ ॥
त्रयोदश्यां ततो गच्छेद्गुहावासीति तिष्ठति  ।
दृष्ट्वा मार्कण्डमीशानं सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ ८८.१५ ॥

उत्तानपाद उवाच - 
गुहामध्ये यथा देव लिङ्गं परमशोभनम्  ।
प्रतिष्ठा येन देवस्य तन्ममाख्यातुमर्हसि  ॥ ८८.१६ ॥

ईश्वर उवाच - 
त्रिषु लोकेषु विख्यातं मार्कण्डेश्वरसंज्ञिकम्  ।
बृहद्रथान्तरं यच्च सामवेदं द्विजोत्तमः  ॥ ८८.१७ ॥
अथर्वाथर्वशीर्षाणि तथा हृच्च वृषाकपिम्  ।
शिवसंकल्पितं जप्त्वा मुच्यते सर्वपातकैः  ॥ ८८.१८ ॥
स याति परमं स्थानं यत्र देवो महेश्वरः  ।
पादशौचं तथा तस्य कुर्वते ये च भक्तितः  ॥ ८८.१९ ॥
गोदानेनैव यत्पुण्यं लभन्ते नाऽत्र संशयः  ।
ब्राह्मणान् भोजयेत्तत्र पायसैर्मधुसर्पिषा  ॥ ८८.२० ॥
एकेन भोजितेनापि सहस्रं तेन भोजितम्  ।
सुवर्णं रजतं वस्त्रं दद्याद्भक्त्या द्विजातिषु  ॥ ८८.२१ ॥
तेन तृप्यन्ति ते देवा मनुष्याः पितरस्तथा  ।
चन्द्रसूर्यग्रहे भक्त्या स्नानं कुर्वन्ति ये नराः  ॥ ८८.२२ ॥
देवार्चनं च यः कुर्याज्जपं होमं विशेषतः  ।
दह्याद्दानं यथाशक्त्या ब्राह्मणे वेदपारगे  ॥ ८८.२३ ॥
अश्वरत्नं गजरत्नं तूलापुरुषमेव च  ।
यो दद्याच्छकटं तत्र सप्तधान्यप्रपूरितम्  ॥ ८८.२४ ॥
युक्तं च लाङ्गलं दद्याद्युवानौ तु धुरन्धरौ  ।
गोभूतिलहिरण्यं च पात्रे दातव्यमीप्सितम्  ॥ ८८.२५ ॥
अपात्रे विदुषा किंचित्न देयं श्रेय इच्छता  ।
सर्वभूतानि चात्मैव यतो धारयते मही  ॥ ८८.२६ ॥
ततो विप्राय सा देया सर्वसस्यानुशालिनी  ।
अन्यच्च शृणु राजेन्द्र गोदानस्य च यत्फलम्  ॥ ८८.२७ ॥
यावद्वत्सस्य पादौ द्वौ मुखं योन्यां च दृश्यते  ।
तावद्गौः पृथिवी ज्ञेया यावद्गर्भं न मुञ्चति  ॥ ८८.२८ ॥
येन केनाप्युपायेन ब्राह्मणाय समर्पयेत् ।
पृथ्वी दत्ता भवेत्तेन सशैलवनकानना  ॥ ८८.२९ ॥
तारयन्ती च सा दत्ता कुलानामेकविंशतिम्  ।
रौप्यखुरीं कांस्यदोहां सवत्सां च पयस्विनीम्  ॥ ८८.३० ॥
प्रयच्छन्ति जनाः पुण्या राहुग्रस्ते निशाकरे  ।
सर्वस्यैव तु दानस्य संख्या चास्ति नराधिप  ॥ ८८.३१ ॥
चन्द्रसूर्योपरागे च दानसंख्या न विद्यते  ।
यत्र गावः प्रदृश्यन्ते सर्वतीर्थानि तत्र वै  ॥ ८८.३२ ॥
तत्र यज्ञं विजानीयात्नात्र कार्या विचारणा  ।
पुनः स्मृत्वा तु तत्तीर्थं गमनं कुरुते नरः  ॥ ८८.३३ ॥
अथवा श्रूयते यस्तु रुद्रस्यानुचरो भवेत् ॥ ८८.३४ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे शूलभेदमहिमानुकथनं नामाष्टाशीतितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ८९

ईश्वर उवाच - 
अन्यच्चाख्यानकं वक्ष्ये पुरावृत्तं नराधिप  ।
सकुटुम्बो गतः स्वर्गमृषिर्दीर्घतपा महान्  ॥ ८९.१ ॥

शङ्कर उवाच - 
काशिराजेति विख्यातश्चित्रसेनो महाबलः  ।
तस्य पुर्यां स वसते सर्वकामसमन्वितः  ॥ ८९.२ ॥
सा पुरी जनसम्पूर्णा नानारत्नोपशोभिता  ।
वाराणासीति विख्याता गङ्गातीरे समाश्रिता  ॥ ८९.३ ॥
इन्द्रप्रस्थसमप्रख्या गौरीगोकुलसंयुता  ।
बहुद्विजसमाकीर्णा वेदध्वनितनिःस्वना  ॥ ८९.४ ॥
वणिग्जनैर्बहुविधैः क्रयविक्रयसंयुतैः  ।
अट्टाट्टालैः प्रतोलीभिरुत्सवाद्यैस्तु मण्डिता  ॥ ८९.५ ॥
देवतायतनैर्दिव्यैरारामैरुपशोभिता  ।
नानापुष्पफलैर्रम्यैः कदलीषण्डमण्डिता  ॥ ८९.६ ॥
तस्या उत्तरदिग्भागे आरामश्चोत्तमः शुभः  ।
समन्दारवनं नाम त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्  ॥ ८९.७ ॥
नानाद्रुमलताकीर्णं नानापुष्पोपशोभितम्  ।
बहुमन्दारसंयुक्तं तेन मन्दारकं वनम्  ॥ ८९.८ ॥
विप्रो दीर्घतपा नाम सर्वदा तत्र तिष्ठति  ।
तपस्तपति सोऽत्यर्थं तेन दीर्घतपाः स्मृतः  ॥ ८९.९ ॥
स तिष्ठते सपत्नी कस्तिष्ठते पुत्रसंयुतः  ।
शुश्रूषयन्ति तं सर्वे सुताः पञ्च समीपगाः  ॥ ८९.१० ॥
तस्य पुत्रः कनीयांस्तु ऋष्यशृङ्गो महातपाः  ।
वेदाध्ययनसंयुक्तो ब्रह्मचारी गुणान्वितः  ॥ ८९.११ ॥
योगाभ्यासरतो नित्यं कन्दमूलफलाशनः  ।
तिष्ठते मृगरूपेण मृगमध्ये वसन् सदा  ॥ ८९.१२ ॥
दिनारम्भे दिनान्ते च मातापित्रग्रतः स्थितः  ।
अभिवादयते नित्यं भाक्तमानृषिपुत्रकः  ॥ ८९.१३ ॥
पुनर्जगाम तत्रैव कानने गिरिगह्वरे  ।
क्रीडन् बालमृगैः सार्धं राजबाणमृतस्तु सः  ॥ ८९.१४ ॥

राजोवाच - 
आश्रमे वसतस्तत्र सुदीर्घतपसस्तदा  ।
सूनुस्तस्य कनीयांस्तु कथं मृत्युवशं गतः  ॥ ८९.१५ ॥

श्रीभगवानुवाच - 
शृणुष्वैकमना भूत्वा कथां चित्रां महीपते  ।
श्रवणादेव तस्या हि सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ ८९.१६ ॥
काशिराजो महाराजा महाबलपराक्रमः  ।
चित्रसेन इति ख्यातो वाराणस्यां वसत्यसौ  ॥ ८९.१७ ॥
एवं वसंस्तत्र राज्ये मन्त्रिणो वाक्यमब्रवीत् ।
मृगया च गमिष्यामि यूयं राज्ये प्रतिष्ठिताः  ॥ ८९.१८ ॥
गम्यतां मन्त्रिभिः प्रोक्तो गतोऽसौ वसुधाधिपः  ॥ ८९.१९ ॥
छत्रैश्छत्राणि दृश्यन्ते गच्छन्तं काननं प्रति  ।
रजस्तत्रोत्थितं भूरि गजवाजिपदाहतम्  ॥ ८९.२० ॥
तेनैवाच्छादितं सर्वं सादित्यं भूमिमण्डलम्  ।
न तत्र दृश्यते सूर्यो न काष्ठा न च चन्द्रमाः  ॥ ८९.२१ ॥
पादपाश्च न दृश्यन्ते गिरिसातूनि सर्वशः  ।
तत्रापि च महाराज मृगयूथमदृश्यत  ॥ ८९.२२ ॥
अधावन् पुरुषाः सर्वे सराजाराजपुत्रकाः  ।
वृन्दलोपोऽभवत्तेषां शीघ्रं जग्मुर्दिशो दश  ॥ ८९.२३ ॥
एकमार्गं गतो राजा चित्रसेनो महीपतिः  ।
एकाकी स गतस्तत्र यत्र यत्र च ते मृगाः  ॥ ८९.२४ ॥
प्रविष्टस्तु ततो दुर्गे कानने पक्षिवर्जिते  ।
वल्मीगुल्मलताकीर्णे प्रविष्टो नैव दृश्यते  ॥ ८९.२५ ॥
एकाक्यपश्यदात्मानं न चाश्वं न पदातिकान्  ।
न कोऽपि चात्र जानाति नाहं वेद्मि दिशो दश  ॥ ८९.२६ ॥
एवं कष्टं गतो राजा चित्रसेनो नराधिपः  ।
छायां समाश्रितस्तत्र विश्रम्य च पुनः पुनः  ॥ ८९.२७ ॥
क्षुत्तृषार्तो भ्रमन् दुर्गे कानने गिरिगह्वरे  ।
ततोऽपश्यत्सरो दिव्यं पद्मिनीषण्डमण्डितम्  ॥ ८९.२८ ॥
हंसकारण्डवाकीर्णं चक्रवाकोपकूजितम्  ।
सरो दृष्ट्वा तु राजेन्द्रः संप्रहृष्टतनूरुहः  ॥ ८९.२९ ॥
कुमुदानि गृहीत्वा तु तत्र स्नानं समाचरत् ।
तर्पयित्वा पितॄन् देवान्मनुष्यांश्च यथा विधि  ॥ ८९.३० ॥
पपौ पानीयममलं यथावत्समभीप्सितम्  ।
उत्तीर्य स जलात्तीरे दृष्ट्वा वृक्षं समीपतः  ॥ ८९.३१ ॥
चिन्तयाऽनुपविष्टोऽसौ किं तु कर्म करोम्यहम्  ।
ततश्छायाश्रितान् पश्यन् वनोद्देशे मृगान् बहून्  ॥ ८९.३२ ॥
केचित्पूर्वमुखास्तत्र अपरे दक्षिणामुखा  ।
वारुण्यभिमुखाः केचित्केचित्कौबेरमाश्रिताः  ॥ ८९.३३ ॥
केचिन्निद्रां प्रकुर्वन्ति ऊर्ध्वकर्णाः स्थिताः परे  ।
मृगमध्ये स्थितो योगी ऋष्यशृङ्गो महातपाः  ॥ ८९.३४ ॥
मृगान् दृष्ट्वा ततो राजा प्रहारार्थमचिन्तयत् ।
वधित्वा च मृगं चैकं भक्षयामि यदृच्छया  ॥ ८९.३५ ॥
स्वस्थावस्थो भविष्यामि मृगमांसस्य भक्षणात् ।
काशीं प्रति गमिष्यामि मार्गमन्वेषयंस्ततः  ॥ ८९.३६ ॥
विचिन्त्यैवं ततो राजा वृक्षमूलं समाश्रितः  ।
चापं धृत्वा कराग्रेण प्राक्षिपत्तच्छरं विभुः  ॥ ८९.३७ ॥
क्षिप्तमात्रे शरे तस्मिन् सर्वे नष्टा मृगास्ततः  ।
तेषां मध्ये स चैवेक ऋष्यशृङ्गो महातपाः  ॥ ८९.३८ ॥
शरेण विद्धः पतितः कृष्ण कृष्णेति चाब्रवीत् ।
हाहा शब्दं कृतं तेन केनाहं पातितोऽधुना  ॥ ८९.३९ ॥
कस्यैषा दुर्मतिर्जाता यया बुद्धिर्ममोपरि  ।
मृगमध्ये स्थितश्चाहं न किंचदपराद्धवान्  ॥ ८९.४० ॥
वाचां तां मानुषीं श्रुत्वा स राजा विस्मयान्वितः  ।
शीघ्रं गत्वा ततोऽपश्यद्ब्राह्मणं ब्रह्मवर्चसम्  ॥ ८९.४१ ॥
हा हा कष्टं कृतं मेऽद्य येनासौ घातितो मया  ।

ब्राह्मण उवाच - 
न ते सिद्धिर्भवेत्किंचिन्मयि पञ्चत्वमागते  ॥ ८९.४२ ॥
तवैव विहिता हत्या मयि पञ्चत्वमागते  ।
जननी मे पिता वृद्धौ भ्रातरो हि तपस्विनः  ॥ ८९.४३ ॥
भ्रातृजाया मरिष्यन्ति मयि पञ्चत्वमागते  ।
एता हत्या भविष्यन्ति तव शुद्धिः कथं भवेत् ॥ ८९.४४ ॥
उपायं कथयिष्यामि कर्तुं त्वं यदि मन्यसे  ॥ ८९.४५ ॥

राजोवाच - 
उपायः कथ्यतां मेऽद्य यस्ते मनसि वर्तते  ।
करिष्ये तदहं सर्वं प्रयत्नेन महामुने  ॥ ८९.४६ ॥

शृङ्ग्युवाच - 
पृच्छामि त्वां कुतः को वा कथं त्वमिह चागतः  ।
ब्रह्मक्षत्रविशां मध्येऽन्त्यजः शूद्रोऽथवा पुनः  ॥ ८९.४७ ॥

राजोवाच - 
नाहं विप्रो न वैश्योऽहं न शूद्रः क्षत्रियो ह्यहम्  ।

शृङ्ग्युवाच - 
मां गृहीत्वाश्रमं पुण्यं यत्र तौ पितरौ मम  ॥ ८९.४८ ॥
आवेदयस्व दयस्व चात्मानं पुत्रपापिनमागतम्  ।
तौ दृष्ट्वा मां करिष्येते कारुण्यं च तवोपरि  ॥ ८९.४९ ॥
उपायं वा करिष्येते येन शान्तिर्भविष्यति  ।
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा चित्रसेनो नृपोत्तमः  ॥ ८९.५० ॥
स्कन्धे कृत्वा च तं विप्रं जगामाश्रमकं प्रति  ।
न शक्नोति च तं वोढुं विश्रम्य च पुनः पुनः  ॥ ८९.५१ ॥
तावत्पश्यति तं विप्रं मूर्छितं विकलेन्द्रियम्  ।
मुमोच चित्रसेनस्तु छायां न्यग्रोधकस्य च  ॥ ८९.५२ ॥
विश्रामं च ततः कृत्वा वाचं कुर्वन्मुहुर्मुहुः  ।
पश्यतस्तस्य राजेन्द्र ऋष्यशृङ्गो महातपाः  ॥ ८९.५३ ॥
पञ्चत्वमगमच्छीघ्रं ध्यानयोगेन योगवित् ।
दाहयामास तं विप्रं विधिदृष्टेन कर्मणा  ॥ ८९.५४ ॥
स्नानं कृत्वा तु शोकार्तो रुरोद च मुमोह च  ।
ततश्चानन्तरं राजा उद्वेगं परमं गतः  ॥ ८९.५५ ॥
कथं यास्ये गृहानद्य वाराणस्यां हतो ह्यहम्  ।
ब्रह्महत्या समाविष्टो जुहोम्यग्नौ कलेवरम्  ॥ ८९.५६ ॥
अथवा ऋषिवाक्येन गच्छाम्येवाश्रमं प्रति  ।
कथयामि यथावृत्तं गत्वा तस्य महा ऋषेः  ॥ ८९.५७ ॥
एवं विचिन्त्य राजासौ जगामाश्रमसन्निधौ  ।
ऋष्यशृङ्गस्य चास्थीनि गृहीत्वा स नृपोत्तमः  ॥ ८९.५८ ॥
दृष्टिमार्गे स्थितस्तस्य ब्रह्मर्षेर्भावितात्मनः  ।

दीर्घतपा उवाच - 
आगच्छ स्वागतं तेऽद्य आसने उपविश्यताम्  ॥ ८९.५९ ॥
दीर्घतपास्म्यहं तेऽद्य मधुपर्कः सविष्टरः  ।

राजोवाचा॒
अर्घस्यैव न योग्योऽहं महर्षेर्भावितात्मनः  ॥ ८९.६० ॥
मृगमध्ये स्थितो विप्र तव पुत्रो मया हतः  ।
पुत्रघ्नं शाधि मां विप्र तीव्रदण्डेन दण्डय  ॥ ८९.६१ ॥
मृगभ्रान्त्या हतो विप्र ऋष्यशृङ्गो महातपाः  ।
इति ज्ञात्वा च मां विप्र कुरुष्व च यथोचितम्  ॥ ८९.६२ ॥
माता तस्य वचः श्रुत्वा गृहान्निर्गत्य विह्वला  ।
हा हतास्मीत्युवाचाथ पतिता च महीतले  ॥ ८९.६३ ॥
विललाप सुदुःखार्ता पुत्रशोकेन पीडिता  ।
हा पुत्र पुत्रेति वदन् करुणं कुररी यथा  ॥ ८९.६४ ॥
श्रुत्यध्ययनसम्पूर्णो जपहोमपरायणः  ।
आगतं त्वां गृहद्वारे कदा पृच्छामि पुत्रक  ॥ ८९.६५ ॥
त्रिलोक्यामपि श्रूयते चन्दनं किल शीतलम्  ।
पुत्रगातपरिष्वङ्गश्चन्दनादपि शीतलः  ॥ ८९.६६ ॥
परिष्वजितुमिच्छामि त्वामहं पुत्रसुप्रियम्  ।
पञ्चत्वं च गमिष्यामि त्वद्विहीना सुदुःखिता  ॥ ८९.६७ ॥
एवं विलपती दीना पुत्रशोकेन पीडिता  ।
मूर्छिता विह्वला दीना निपपात महीतले  ॥ ८९.६८ ॥
भार्यां च पतितां दृष्ट्वा पुत्रशोकेन पीडितः  ।
चुकोप मुनिश्रेष्ठश्चित्रसेनं नृपं तदा  ॥ ८९.६९ ॥

दीर्घतपा उवाच - 
याहि याहि महापाप मा मुखं दर्शयस्व मे  ।
किं त्वया घातितो विप्र ह्यकामाच्च सुतो मम  ॥ ८९.७० ॥
ब्रह्महत्या भविष्यन्ति बहवस्ते नराधिप  ।
सकुटुम्बस्य मे त्वं हि मृत्युरेवमुपागतः  ॥ ८९.७१ ॥
एवमुक्त्वा ततो विप्रो विचिन्त्य च पुनः पुनः  ।
क्रोधं परित्यज्य ततो मुनिमार्गं जगाम ह  ॥ ८९.७२ ॥

ऋषिरुवाच - 
उद्वेगं त्यज भो राजन् दुरुक्तं गदितं मया  ।
पुत्रशोकाभिभूतेन दुःखमाप्तेन मानद  ॥ ८९.७३ ॥
किं करोति नरः प्राज्ञः प्रेर्यमाणः स्वकर्मभिः  ।
प्रायेण हि मनुष्याणां बुद्धिः कर्मानुसारिणी  ॥ ८९.७४ ॥
अनेनैव प्रकारेण यत्त्वया लिखितं मम  ।
परं तव भविष्यन्ति विप्रहत्या न संशयः  ॥ ८९.७५ ॥
ब्रह्मक्षत्रविशां मध्ये शूद्रो वा चान्त्यजादिषु  ।
कस्त्वं कथय सत्यं मे कस्माच्च निहतः सुतः  ॥ ८९.७६ ॥

चित्रसेन उवाच - 
विज्ञापयामि विप्रर्षे क्षन्तव्यं च ममोपरि  ।
नाहं विप्रोऽस्मि भो तात न शूद्रो नैव वैश्यजः  ॥ ८९.७७ ॥
नचापि चान्त्यजातीयः क्षत्रियोऽहं द्विजोत्तम  ।
काशिराजो मृगान् हन्तुमागतो वनमुत्तमम्  ॥ ८९.७८ ॥
भ्रमता पातितस्तत्र मृगरूपधरो मुनिः  ।
किं कर्तव्यं मया विप्र उपायं कथयस्व मे  ॥ ८९.७९ ॥

दीर्घतपा उवाच - 
ब्रह्महत्या न शक्येत एकेन तरितुं विभो  ।
देशे काले यथाशक्त्या तच्छृणुष्व नराधिप  ॥ ८९.८० ॥
चत्वारो मे सुता राजन् सभार्या मातृपूर्वकाः  ।
मया सह न जीवन्ति ऋष्यशृङ्गस्य कारणे  ॥ ८९.८१ ॥
उपायं शोभनं तात कथयामि शृणुष्व भोः  ।
शक्यते यदि चेत्कर्तुं सुखोपायं नरेश्वर  ॥ ८९.८२ ॥
सकुटुम्बसमस्तान्नो दाहयस्वानले नृप  ।
अस्थीनि नर्मदातोये शूलभेदे विनिक्षिपेः  ॥ ८९.८३ ॥
नर्मदादक्षिणे कूले शूलभेदेति विश्रुतम्  ।
सर्वपापहरं तीर्थं सर्वतीर्थोत्तमोत्तमम्  ॥ ८९.८४ ॥
शुचिर्भूत्वा ममास्थीनि क्षिप त्वं शूलभेदके  ।
मुच्यते सर्वपापेभ्यो मम वाक्यात्न संशयः  ॥ ८९.८५ ॥

राजोवाच - 
आदेशो दीयतां तात करिष्यामि न संशयः  ।
सर्वस्वमपि यत्किंचिद्राज्यं कोशः स्त्रियः सुताः  ॥ ८९.८६ ॥
तव दानं प्रयच्छामि विप्र मां त्वं प्रसीद च  ।
परस्परं विवदतोर्मुनिराज्ञोस्तदा नृप  ॥ ८९.८७ ॥
स्फुटित्वा हृदयं शीघ्रं मुनेर्भार्या मृता तदा  ।
पुत्रशोकसमाक्रान्ता निर्जीवा पतिता क्षितौ  ॥ ८९.८८ ॥
पुत्राश्च मातृशोकेन सर्वे पञ्चत्वमागताः  ।
स्नुषाश्चैव तु ताः सर्वा मृताश्च सह भर्तृभिः  ॥ ८९.८९ ॥
पञ्चत्वं तु गतान् सर्वान्मुनिमुख्यान्निरीक्ष्य तान्  ।
विप्राश्चाह्वानितास्तेन ते तत्राश्रमवासिनः  ॥ ८९.९० ॥
तेभ्यो निवेदयामास यथा वृत्तं नरोत्तमः  ।
संहतैस्तैरनुज्ञातः कथंचिद्दह्य यत्नतः  ॥ ८९.९१ ॥
देहं स्वं पावनं कृत्वास्थीनि प्रगृह्य यत्नतः  ।
याम्यां हि प्रस्थितो राजा पादचारी महीपतिः  ॥ ८९.९२ ॥
न शक्नोति यदा गन्तुं छायामाश्रित्य तिष्ठति  ।
विश्रम्य च पुनर्गच्छन् विश्रम्य च पुनः पुनः  ॥ ८९.९३ ॥
सचैलं कुरुते स्नानमस्थीन् वोढा पदे पदे  ।
विना जलं निराहारः सोऽगच्छद्दक्षिणामुखः  ॥ ८९.९४ ॥
अचिरेणैव कालेन स गतो नर्मदातटे  ।
आश्रमस्थान् द्विजान् सर्वान् पप्रच्छ राजसत्तमः  ॥ ८९.९५ ॥
कथ्यतां मे द्विजश्रेष्ठाः शूलभेदस्य मार्गकः  ॥ ८९.९६ ॥

विप्रा ऊचुः॒
नर्मदादक्षिणे कूले गतो द्रक्ष्यसि नान्यथा  ॥ ८९.९७ ॥
ऋषिवाक्येन वै राजा गतोऽथ हि नरेश्वरः  ।
स ददर्श ततस्तीर्थं बहुद्विजसमाकुलम्  ॥ ८९.९८ ॥
बहुद्रुमलताकीर्णं बहुपुष्पोपशोभितम्  ।
बहुमूलफलोपेतं बहुश्वापदशोभितम्  ॥ ८९.९९ ॥
ऋषिसङ्घैः समाकीर्णं नानाव्रतधरैः शुभैः  ।
एकपादस्थिताः केचिदपरे सूर्यवर्चसः  ॥ ८९.१०० ॥
एकदृष्टिस्थिताः केचिदूर्ध्वबाहुस्थिताः परे  ।
चान्द्रायणपरा केचित्केचित्पक्षोपवासिनः  ॥ ८९.१०१ ॥
मासोपवासिनः केचित्केचिदृतुमुपोषिताः  ।
शीर्णपर्णाशिनः केचित्केचिन्मारुतभोजनाः  ॥ ८९.१०२ ॥
योगाभ्यासरताः केचिद्ध्यायन्तः परमं पदम्  ।
गार्हस्थमास्थिताः केचित्केचिच्चैवाग्निहोत्रिणः  ॥ ८९.१०३ ॥
एवं विधान् द्विजान् दृष्ट्वा जानुभ्यामवनीं गतः  ।
प्रणम्य शिरसा राजन् राजा वचनमब्रवीत् ॥ ८९.१०४ ॥
कस्मिन् देशे तु तत्तीर्थं कथयध्वं द्विजोत्तमाः  ।
सर्वेषां वाञ्छितां सिद्धिं दद्याच्च फलमीप्सितम्  ॥ ८९.१०५ ॥

ऋषिरुवाच - 
धन्वन्तरशतं गच्छ भृगुतुङ्गस्य मूर्धनि  ।
कुण्डं द्रक्ष्यसि विस्तीर्णं तोयपूर्णं सुशोभनम्  ॥ ८९.१०६ ॥
तेषां तद्वचनं श्रुत्वा गतः कुण्डस्य मूर्धनि  ।
दृष्ट्वा हि चैव तत्तीर्थं भ्रान्तिर्जाता नृपस्य हि  ॥ ८९.१०७ ॥
वीक्ष्य कुण्डं महाभागं गङ्गां चैव विशेषतः  ।
प्राचीं सरस्वतीं दृष्ट्वा भ्रान्तिर्जाता नृपस्य हि  ॥ ८९.१०८ ॥
ततो विस्मयमापन्नश्चिन्तयानो मुहुर्मुहुः  ।
आकाशसंस्थितं दृष्ट्वा सामिषं कुररं तथा  ॥ ८९.१०९ ॥
भ्रममाणं गृहीत्वा तं वध्यमानं निरामिषैः  ।
परस्परं हि युध्यन्ते सर्वे चामिषभक्षकाः  ॥ ८९.११० ॥
हतश्चञ्चुप्रहारैस्तु कुररः पतितोऽम्भसि  ।
शूलेन शूलिना यत्र भूभागं भेदितं पुरा  ॥ ८९.१११ ॥
तत्तीर्थस्य प्रभावेण स सद्यः पुरुषोऽभवत् ।
विमानस्थं तु तं दृष्ट्वा क्रौंच वै दिव्यरूपिणम्  ॥ ८९.११२ ॥
अप्सरोभिर्गीयमानं नृपस्तत्तीर्थमागतः  ।
अस्थीनि भूमौ निक्षिप्य स्नानं कृत्वा यथा विधि  ॥ ८९.११३ ॥
तिलमिश्रेण तोयेन तर्पयित्वेष्टदेवताः  ।
धृत्वास्थीनि ततो राजा निक्षिप्यान्तर्जले तथा  ॥ ८९.११४ ॥
क्षणमेकं ततो वीक्ष्य राजा ऊर्ध्वमुखः स्थितः  ।
तां ददर्श ततः सर्वान् देवमूर्तिधरान् शुभान्  ॥ ८९.११५ ॥
दिव्यवस्त्रैश्च संवीतान् दिव्याभरणभूषितान्  ।
विमानैः काञ्चनैर्दिव्यैरप्सरोगणसेवितैः  ॥ ८९.११६ ॥
पृथग्भूताश्च तान् सर्वान् विमानेषु व्यवस्थितान्  ।
उत्पततः समालोक्य स राजा हर्षितोऽभवत् ॥ ८९.११७ ॥
ऋषिर्विमानमारूढश्चित्रसेनमथाब्रवीत् ।
भो भोः साधु महाराज चित्रसेन महामते  ॥ ८९.११८ ॥
त्वत्प्रसादान्नृपश्रेष्ठ गतिर्दिव्या ममाद्य वै  ।
इदं च यत्त्वया किंचित्कृतं परमदुष्करम्  ॥ ८९.११९ ॥
स्वसुतोऽपि न शक्नोति पितॄणां कर्तुमीदृशम्  ।
मदीयवचनाद्राजन्निष्पापस्त्वं भविष्यसि  ॥ ८९.१२० ॥
यत्त्वं द्रक्ष्यसि राजेन्द्र कामिकं मनसेप्सितम्  ।
आशीर्वादं ततो दत्त्वा चित्रसेनाय धीमते  ॥ ८९.१२१ ॥
स्वर्गं जगाम स्वसुतैस्ततो दीर्घतपा मुनिः  ॥ ८९.१२२ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे दीर्घतपाख्यानो नामैकोननवतितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ९०

उत्तानपाद उवाच - 
दृष्ट्वा तत्तीर्थमाहात्म्यं चित्रसेनो नरेश्वरः  ।
विपुलं तीक्ष्णधारं च कण्ठे चासि नृपोत्तम  ॥ ९०.१ ॥
देवान् सर्वान् हृदि ध्यायन् ब्रह्मविष्णुमहेश्वरान्  ।
विनिक्षिपन्नथात्मानौ प्रत्यक्षौ विष्णुशङ्करौ  ॥ ९०.२ ॥
करे धृत्वा तु राजानं रुद्रो वचनमब्रवीत् ।

हर उवाच - 
प्राणत्यागं महाराज अकाले मा कुरुष्व ह  ॥ ९०.३ ॥
अद्यापि तु युवासि त्वं न युक्तं मरणं तव  ।
स्वस्थानं गच्छ वै शीघ्रं भोगान् भुङ्क्ष्व यथेप्सितान्  ॥ ९०.४ ॥
भुङ्क्ष्व निष्कण्टकं राज्यं नाकं शक्र इवापरः  ।

चित्रसेन उवाच - 
न राज्यं कामये देव न पुत्रान्न च बान्धवान्  ॥ ९०.५ ॥
न भार्यां न च कोशं च न गाश्च न तुरङ्गमान्  ।
मुञ्चस्व मां महादेव अविघ्नं क्रियतां मम  ॥ ९०.६ ॥
स्वर्गप्राप्तिर्ममाद्यैव त्वत्प्रसादान्महेश्वर  ।

देव उवाच - 
यस्याग्रतो भवेद्विष्णुर्ब्रह्मा रुद्रस्तथैव च  ॥ ९०.७ ॥
स्वर्गेण तस्य किं कार्यं गतोऽसौ किं करिष्यति  ।
तुष्टाव त्वां त्रयो देवा वृणीष्व वरमुत्तमम्  ॥ ९०.८ ॥
यथेप्सितं महाराज सत्यमेतन्न संशयः  ।

चित्रसेन उवाच - 
यदि तुष्टास्त्रयो देवा ब्रह्मविष्णुमहेश्वराः  ॥ ९०.९ ॥
अद्य प्रभृति युष्माभिः स्थातव्यमिह सर्वदा  ।
गयाशिरं यथा पुण्यं कृतं युष्माभिरेव च  ॥ ९०.१० ॥
तथैवेदं तु कर्तव्यं शूलभेदं च पावनम्  ।
यत्र यत्र स्थिता यूयं तत्र तत्र वसाम्यहम्  ॥ ९०.११ ॥
गणानामिह सर्वेषामवध्योऽहं सुरेश्वर  ।

ईश्वर उवाच - 
अद्य प्रभृति तिष्ठाम शूलभेदे नरेश्वर  ॥ ९०.१२ ॥
कलांशेन त्रयो देवास्त्रिकालं निवसामहे  ।
नन्दिसंज्ञो गणश्च त्वं भविष्यसि न संशय  ॥ ९०.१३ ॥
भविष्यत्यग्रपूजा ते मत्समीपे सदा नृप  ।
प्रक्षिप्य च निजास्थीनि यथा दीर्घतपा ययौ  ॥ ९०.१४ ॥
सकुटुम्बो विमानस्थः स्वर्गे तिष्ठति तत्कुरु  ।
एवं देवा वरं दत्त्वा चित्रसेनाय पार्थिव  ॥ ९०.१५ ॥
कुण्डमूर्धनि यास्यामस्त्रयो देवास्तदा स्थिताः  ।
परस्परं वदन्त्येवमिदं तीर्थं तथा शुभम् ॥ ९०.१६ ॥
यथा गयाशिरं पुण्यं सर्वमासि च पठ्यते  ।
तथा रेवातटे पुण्यं शूलभेदं न संशयः  ॥ ९०.१७ ॥

ब्रह्मोवाच - 
इदं तीर्थं महाराज यथापुण्यं गयाशिरः  ।
स्नात्वा चैवोदके तस्मिन्नरो निर्मलतां व्रजेत् ॥ ९०.१८ ॥
एकं गयाशिरं मुक्त्वा सर्वतीर्थानि शङ्कर  ।
शूलभेदस्य तीर्थस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम्  ॥ ९०.१९ ॥
कुण्डस्य दक्षिणे भागे दशहस्तप्रमाणतः  ।
ऐन्द्रवारुणवायव्यां प्रमाणन्त्वेकविंशतिः  ॥ ९०.२० ॥
एतत्प्रमाणं तीर्थस्य पिण्डदानादिकर्मसु  ।
नराः पुण्याश्च ते सर्वे अत्र दानं कृतं च यैः  ॥ ९०.२१ ॥
विष्णुस्त्रिनेत्ररूपेण ब्रह्मरूपी पितामहः  ।
तस्मिंस्तीर्थे स्थिता नित्यं पूजां गृह्णन्ति भक्तितः  ॥ ९०.२२ ॥
जातं जातं निरीक्ष्यन्ते स्वपुत्रं हि पितामहाः  ।
कदा यास्यति पुत्रोऽसौ कदा दाता भविष्यति  ॥ ९०.२३ ॥
पञ्चस्थानेषु यः श्राद्धं कुरुते भक्तिमान्नरः  ।
स्वकुलानि तु सर्वाणि प्रेतभूतानि तारयेत् ॥ ९०.२४ ॥
एकविंशत्पितृपक्षे मातृपक्षैकविंशतिम्  ।
भार्याया एकादशैवेति सर्वाण्येतानि तारयेत् ॥ ९०.२५ ॥
द्विजदेवप्रसादेन पितॄणां च तथैव हि  ।
श्राद्धदो वसते तत्र यत्र देवो महेश्वरः  ॥ ९०.२६ ॥
आत्मनो घातका ये च गोघ्नाः स्त्रैणहताश्च ये  ।
दंष्ट्रिभिर्जलपातेन विद्युत्पातेन ये हताः  ॥ ९०.२७ ॥
न तेषामग्निसंस्कारो न शौचं नोदकक्रिया  ।
तत्र तीर्थे तु यः श्राद्धं तेषां कुर्यात्स्वभक्तितः  ॥ ९०.२८ ॥
मोक्षप्राप्तिर्भवेत्तेषां त्रिस्थानेषु न संशयः  ।
तृप्तिस्तु जायते तेषां वर्षमेकं न संशयः  ॥ ९०.२९ ॥
अजानता कृतं पापं बालभावेषु यत्कृतम्  ।
तत्सर्वं नश्यति क्षिप्रं सकृत्स्नानेन भूपते  ॥ ९०.३० ॥
रजकेन यथा धौतवस्त्रं निर्मलतां व्रजेत् ।
पापोपलिप्तस्तीर्थेऽस्मिन् स्नातो निर्मलतां व्रजेत् ॥ ९०.३१ ॥
संन्यासं कुरुते यस्तु तस्मिंस्तीर्थे नराधिप  ।
ध्यायमानो महादेवं स गच्छेत्परमं पदम्  ॥ ९०.३२ ॥
क्रीडित्वा च यथा कामं स्वेच्छया शिवमन्दिरे  ।
वेदवेदाङ्गतत्त्वज्ञो जायते विपुले कुले  ॥ ९०.३३ ॥
रूपवान् सुभगश्चैव सर्वव्याधिविवर्जितः  ।
सर्वधर्मसमोपेतः सर्वाचारसमन्वितः  ॥ ९०.३४ ॥
एतत्ते कथितं राजंस्तीर्थस्य फलमुत्तमम्  ।
तच्छ्रुत्वा मानवो नित्यं मुच्यते सर्वपातकैः  ॥ ९०.३५ ॥
यश्चैनं श्रावयेद्भक्त्या आख्यानं द्विजसन्निधौ  ।
श्राद्धे देवगृहे चैव पठेत्पर्वणि पर्वणि  ॥ ९०.३६ ॥
गीर्वाणास्तस्य तुष्यन्ति मनुष्याः पितृभिः सह  ।
पठतां शृण्वतां चैव नश्येद्वै पापसंचयः  ॥ ९०.३७ ॥
लिखित्वा तीर्थमाहात्म्यं ब्राह्मणेभ्यो ददाति यः  ।
जातिस्मरं स लभते प्राप्नोत्यभिमतं फलम्  ॥ ९०.३८ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे चित्रसेनकथावर्णनो नाम नवतितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ९१

राजोवाच - 
अन्यच्च श्रोतुमिच्छामि केन गङ्गावतारिता  ।
रुद्रशीर्षस्थिता पुण्या देवी कथमिहागता  ॥ ९१.१ ॥
पुण्या देवशिलानाम तस्या माहात्म्यमुत्तमम्  ।
एतदाख्याहि मे सर्वं प्रसादात्पुरुषोत्तम  ॥ ९१.२ ॥
रुद्र उवाच - 
शृणुष्वैकमना भूत्वा यथा गङ्गावतारिता  ।
पुरा देवी महाभाग ब्रह्माद्यैः सकलैः सुरैः  ॥ ९१.३ ॥
अभ्यर्थयज्जगन्नाथं देवदेवं जगद्गुरुम्  ।
घटमध्ये स्थिता गङ्गा मोचिता च सुभूतले  ॥ ९१.४ ॥
भारती च ततो मुक्ता रुद्रेण शिरसो भुवि  ।
नरास्तीर्थे तटे तस्याः स्नानं कुर्वन्ति भक्तितः  ॥ ९१.५ ॥
पिबन्ति च जलं नित्यं न ते यान्ति यमालयम्  ।
यत्र सा पतिता कुण्डे शूलभेदे नराधिप  ॥ ९१.६ ॥
देवनद्याः प्रतीच्यां च यत्र प्राची सरस्वती  ।
याम्यां च शूलभेदाख्यमस्ति तीर्थमनुत्तमम्  ॥ ९१.७ ॥
तत्रदेवशिला रम्या स्वयं देवेन निर्मिता  ।
तत्र स्नात्वा तु यो भक्त्या ब्राह्मणं भोजयेन्नृप  ॥ ९१.८ ॥
अल्पस्यैव तु दानस्य तस्य चान्तो न विद्यते  ।

उत्तानपाद उवाच - 
कानि दानानि शस्तानि देवेश धरणीतले  ॥ ९१.९ ॥
यानि दत्त्वा नरो भक्त्या मुच्यते सर्वकिल्बिषैः  ।
देवशिलाया माहात्म्यं स्नानदानाद्धि यत्फलम्  ॥ ९१.१० ॥
व्रतोपवासनि यमैर्यत्प्राप्यं तद्वदस्व मे  ।

श्रीभगवानुवाच - 
आसीत्पुरा महावीर्यश्चेदिनाथो महाबलः  ॥ ९१.११ ॥
वीरसेन इति ख्यातो मण्डलाधिपतीश्वरः  ।
तस्य राज्ये रिपुर्नास्ति न व्याधिर्न च तस्करः  ॥ ९१.१२ ॥
न चाधर्मोऽभवत्तत्र धर्म एव हि सर्वदा  ।
सदा मुदान्वितो राजा सभार्यो बहुपुत्रकः  ॥ ९१.१३ ॥
एका च दुहिता तस्य सुरूपा गिरिजा इव  ।
दृष्टा सा पितृमातृभ्यां बन्धुवर्गजनैः सह  ॥ ९१.१४ ॥
कृत्वा वैवाहिकं कार्यं काले प्राप्ते यथा विधि  ।
अनन्तरं चेदिपतिर्द्वादशाब्दे महेश्वरः  ॥ ९१.१५ ॥
ततस्तस्यास्तु यो भर्ता स मृत्युवशमागतः  ।
विधवां तां सुतां दृष्ट्वा राजा शोकसमन्वितः  ॥ ९१.१६ ॥
उवाच वचनं राजा स्वभार्यां दुःखपीडितः  ।
भद्रे दुःखमिदं जातं यावज्जीवं सुदुःसहम्  ॥ ९१.१७ ॥
नैषा रक्षयितुं शक्या रूपयौवनदर्पिता  ।
नोपायो विद्यते भार्य्ये भानुमत्याश्च रक्षणे  ॥ ९१.१८ ॥
परस्परं विवदतोस्तच्छ्रुत्वा कन्यकाऽब्रवीत् ।

भानुमत्युवाच - 
न व्रीडामि तवाग्रेऽहं ज्वलन्ती दाहकेनच  ॥ ९१.१९ ॥
सत्यं नोत्पद्यते दोषो मदर्थे च नराधिप  ।
अद्य प्रभृत्यहं तात न वेषं धारये क्वचित् ॥ ९१.२० ॥
स्थूलवस्त्रैर्निजाङ्गानि परिधास्यामि संयता  ।
चरिष्यामि व्रतान् सर्वान् पुराणविहितानपि  ॥ ९१.२१ ॥
आत्मानं शोषयिष्यामि तोषयन्ती जनार्दनम्  ।
ममैषा वर्तते बुद्धिर्यदि त्वं तात मन्यसे  ॥ ९१.२२ ॥
भानुमत्या वचः श्रुत्वा राजा स्नेहार्दितोऽभवत् ।
तीर्थयात्रां समुद्दिश्य कोशं दत्त्वा च पुष्कलम्  ॥ ९१.२३ ॥
विसृज्य राजा स्वसुतां वृद्धान् कृत्वा तु रक्षणे  ।
पुरुषं सायुधं चान्यं ब्राह्मणं च पुरोहितम्  ॥ ९१.२४ ॥
अवगाह्य तटे ध्यातुं गङ्गायां सा नराधिप  ।
नित्यमापूजयद्विप्रान् गन्धमाल्यादिभूषणैः  ॥ ९१.२५ ॥
दासीदासप्रभृतयस्तस्या ये रक्षणे क्षमाः  ।
ततः पितुर्मतेनैव गङ्गातीरे समास्थिताः  ॥ ९१.२६ ॥
द्वादशाब्दानि सा तीरे गङ्गायाः समवस्थिता  ।
त्यक्त्वा गङ्गां क्वचिद्राजपुत्री काष्ठां तु दक्षिणाम्  ॥ ९१.२७ ॥
प्राप्ता सा सचिवैः सार्द्धं यत्र रेवा महानदी  ।
षण्मासं च स्थिता तत्र ओंकारेऽमरकण्टके  ॥ ९१.२८ ॥
नानाविधेषु तीर्थेषु तीर्थात्तीर्थं जगाम ह  ।
स्नात्वा स्नात्वा द्विजान् पूज्यभक्तियुक्ता ह्यधिष्ठिता  ॥ ९१.२९ ॥
वारुणीं च दिशं गत्वा देवनद्याश्च सङ्गमे  ।
ददर्श चाश्रमं पुण्यमृषिसङ्घैर्निषेवितम्  ॥ ९१.३० ॥
दृष्ट्वा ऋषिसमूहं सा प्रणिपत्येदमब्रवीत् ।
माहात्म्यं चास्य तीर्थस्य नाम चैवास्य कीर्तय  ॥ ९१.३१ ॥

ऋषिरुवाच - 
चक्रतीर्थं तु विख्यातं चक्रं दत्तं पुरा हरेः  ।
महेश्वरेण तुष्टेन देवदेवेन शूलिना  ॥ ९१.३२ ॥
अत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा तर्पयेत्पितृदेवताः  ।
अनिवर्तिका गतिस्तस्य भविता नात्र संशयः  ॥ ९१.३३ ॥
द्वितीयेऽह्नि ततो गच्छेच्छूलभेदं तपस्विनि  ।
रात्रौ जागरणं कृत्वा पठेत्पौराणिकीं कथाम्  ॥ ९१.३४ ॥
विष्णुपूजां प्रकुर्वीत पुष्पदीपनिवेदनैः  ।
प्रभाते भोजयेद्विप्रान् दानं दद्यात्स्वभक्तितः  ॥ ९१.३५ ॥
चतुर्थेऽह्णि तथा गच्छेद्यत्र प्राची सरस्वती  ।
ब्रह्मदेवाद्विनिष्क्रान्ता पावनार्थं नराधिप  ॥ ९१.३६ ॥
तत्र स्नात्वा नरो गत्वा तर्पयेत्पितृदेवताः  ।
श्राद्धदस्तु वसेत्तत्र यत्र देवः पितामहः  ॥ ९१.३७ ॥
पञ्चमेऽह्णि ततो गच्छेल्लिङ्गं मार्कण्डसंज्ञितम्  ।
तत्र स्नात्वा तु यो भक्त्या अर्चयेत्पितृदेवताः  ॥ ९१.३८ ॥
श्राद्धं कृत्वा यथा न्यायमनिन्द्यान् पूजयेद्द्विजान्  ।
पितरस्तस्य तृप्यन्ति द्वादशाब्दं न संशयः  ॥ ९१.३९ ॥
सर्वदेवमयं स्थानं सर्वतीर्थमनुत्तमम्  ।
कोटितीर्थसमं स्थानं कोटिलिङ्गोत्तमोत्तमम्  ॥ ९१.४० ॥
त्रिरात्रं कुरुते यस्तु शुचिः स्नानं जितेन्द्रियः  ।
पक्षं मासं च षण्मासमब्दमेकं कदाचन  ॥ ९१.४१ ॥
न तस्य वसतिर्मर्त्ये नाके वासः सदाक्षयः  ।
नियमस्थस्तु मुच्येत त्रिजन्मजनितादघात् ॥ ९१.४२ ॥
विना पुमांसं या नारी द्वादशाब्द तु सुव्रता  ।
तिष्ठते साक्षयं कालं रुद्रलोके महीयते  ॥ ९१.४३ ॥
मुनेश्च वचनं श्रुत्वा मुदां परमिकां ययौ  ।
ततोऽवगाहते तीर्थमहर्निशमतन्द्रितम्  ॥ ९१.४४ ॥
दृष्ट्वा तीर्थप्रभावं तु राज्ञी वचनमब्रवीत् ।
श्रूयतां वचनं मेऽद्य ब्राह्मणाः सपुरोहिताः  ॥ ९१.४५ ॥
न त्यजामीदृशं स्थानं यावज्जीवाम्यहर्निशम्  ।
मात्रे पित्रे तथा भ्रात्रे सद्भिर्वाच्यमिदं वचः  ॥ ९१.४६ ॥
वर्तते शूलभेदे सा नियता व्रतचारिणी  ।
एकान्तरोपवासेन शनैर्मासमुपोषिता  ॥ ९१.४७ ॥
देवशिलास्थिता नित्यं ध्यायमाना तु केशवम्  ।
अहर्निशं स्थिता भूमौ दृष्टा राज्ञी शुभानना  ॥ ९१.४८ ॥
व्रतस्था नियताहारा नाम्ना भानुमती शुभा  ।
गतेषु द्विजमुख्येष्वाययौ शबरयुग्मकम्  ॥ ९१.४९ ॥
उवाच वचनं तत्र तां दृष्ट्वा शबराङ्गना  ।
नैवाऽस्याः सदृशी काचित्त्रिषु लोकेषु विश्रुता  ॥ ९१.५० ॥
साक्षादसौ देवकन्या ह्यवतीर्णा महीतले  ।
भार्याया वचनं श्रुत्वा शबरस्तामुवाच ह  ॥ ९१.५१ ॥
कमलानि यथा लाभं दत्त्वा त्वं भुङ्क्ष्व सत्वरम्  ।
मम चैवार्चने बुद्धिर्न भोक्तव्यं मयाऽद्य वै  ॥ ९१.५२ ॥
न मया वर्जितं भद्रे पापवृद्ध्याऽशुभं कृतम्  ।

शबर्युवाच - 
न पूर्वं तु मया स्वामिन् भुक्तं तस्मिंस्तु वासरे  ॥ ९१.५३ ॥
भुक्तशेषं मया भुक्तं यावत्कालं स्मराम्यहम्  ।
भार्याया निश्चयं ज्ञात्वा स्नानं कर्तुं जगाम ह  ॥ ९१.५४ ॥
अर्धोत्तरीयवस्त्रेण स्नानं कृत्वा तु भक्तितः  ।
सर्वदेवं नमस्कृत्य गतो देवशिलां प्रति  ॥ ९१.५५ ॥
तस्थौ स शङ्कमानोऽपि ध्यायमानो जनार्दनम्  ।
कुमुदद्वयं शबर्या तु दासीहस्ते निवेदितम्  ॥ ९१.५६ ॥
दृष्ट्वा राज्ञी तथा पुष्पे दासीं चैव तदाब्रवीत् ।
त्वेदं पुष्पद्वयं लब्धं कथ्यतां तच्च साम्प्रतम्  ॥ ९१.५७ ॥
शीघ्रं गच्छावगच्छ त्वं पुष्पं चैवानयापरम्  ।
अनेन वसुना चैव कमलानि समानय  ॥ ९१.५८ ॥
भानुमत्या वचः श्रुत्वा गता सा शबरीं प्रति  ।
श्रीफलानि च पुष्पाणि बहून्यन्यानि देहि मे  ॥ ९१.५९ ॥

शबर्युवाच - 
श्रीफलानि च दास्यामि पुष्पाणि च विशेषतः  ।
मूल्येन मे स्पृहा नास्ति गत्वा राज्ञीं निवेदय  ॥ ९१.६० ॥
गता दासी निवेद्याथ राज्ञी च स्वयमागता  ।
उवाच शबरं राज्ञी पुष्पं मूल्येन देहि मे  ॥ ९१.६१ ॥

शबर उवाच - 
न मूल्यं कामये देवि फलपुष्पसमुद्भवम्  ।
श्रीफलानि च पुष्पाणि यथेष्टं मम गृह्यताम्  ॥ ९१.६२ ॥
अर्चां कुरु यथान्यायं वासुदेवं जगत्पतिम्  ।

राज्ञी उवाच - 
विना मूल्यं न गृह्णामि कमलानि तवाधुना  ॥ ९१.६३ ॥
धान्यस्य खण्डिकामेकामेतां प्रति निगृह्यताम्  ॥ ९१.६४ ॥

शबर उवाच - 
नाहारं चिन्तयाम्यद्य मुक्त्वा देवं वरानने  ॥ ९१.६५ ॥
देवकार्यं विना भद्रे नान्याबुद्धिः प्रवर्तते  ।

राज्ञी उवाच - 
न त्वयान्नं परित्याज्यं सर्वमन्ने प्रतिष्ठितम्  ॥ ९१.६६ ॥
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन ममान्नं प्रतिगृह्यताम्  ।
तपस्विनो महाभागा ये चारण्यनिवासिनः  ॥ ९१.६७ ॥
ते मद्द्वारे स्थिताः सर्वे याचन्ते तेऽन्नकाङ्क्षिणः  ।

शबर उवाच - 
निषेधोऽधिकृतः पूर्वं मया सत्यं न संशयः  ॥ ९१.६८ ॥
सत्यमूलं जगत्सर्वं सत्ये चैव प्रतिष्ठितम्  ।
सत्येन तपते सूर्यः सत्येन द्योतते शशी  ॥ ९१.६९ ॥
सत्येन वायवोवान्ति धरा सत्ये प्रतिष्ठिता  ।
तस्मात्सर्वप्रयत्नेन सत्यं सत्यं न लोपयेत् ॥ ९१.७० ॥

राज्ञी उवाच - 
आरामोपहृतं पुष्पमारण्यं पुष्पमेव च  ।
क्रीतं प्रहिग्रहाल्लब्धं पुष्पमेवं चतुर्विधम्  ॥ ९१.७१ ॥
उत्तमं फलमारण्यं गृहीत्वा स्वयमेव हि  ।
मध्यमं फलमाराम्यमधमं क्रीतमेव च  ॥ ९१.७२ ॥
प्रतिग्रहेण यल्लब्धं निष्फलं तद्विदुर्बुधाः  ।

पुरोहित उवाच - 
गृहाण राज्ञि पुष्पाणि पूजां कुरु जनार्दने  ॥ ९१.७३ ॥
उपकारं प्रकुर्वन्ती पूजां चक्रे यथाविधि  ।
रात्रौ जागरणं कृत्वा कथा पौराणिकी श्रुता  ॥ ९१.७४ ॥
शबरस्तु ततो भार्यामिदं वचनमब्रवीत् ।
दीपार्थं गृह्यतां स्नेहो यथालाभेन सुन्दरि  ॥ ९१.७५ ॥
दत्त्वा दीपं ततः कृत्वा धूपं पूजां जनार्दने  ।
कृत्वा जागरणं रात्रौ ध्यायमानस्तु केशवम्  ॥ ९१.७६ ॥
ततः प्रभातसमये दृष्ट्वा स्नानोत्सुकंजनम्  ।
केचिच्च शूलभेदे तु देवनद्यां तथैव च  ॥ ९१.७७ ॥
सरस्वत्यां तथा केचिन्मार्कण्डेये तथा ह्रदे  ।
चक्रतीर्थे तथा केचित्स्नानं कुर्वन्ति भक्तितः  ॥ ९१.७८ ॥
शुचिभूतास्तु ते सर्वे जना देवशिलोपरि  ।
श्राद्धं कुर्वन्ति वै तत्र प्रयत्नेन द्विजर्षभाः  ॥ ९१.७९ ॥
तान् दृष्ट्वा शबरो बिल्वैः पिण्डं निर्वर्तयेत्ततः  ।
भानुमत्या तथा सक्तुपिण्डनिर्वपणं कृतम्  ॥ ९१.८० ॥
अनिन्द्य भोजयेद्विप्रं दम्भदोषविवर्जितम्  ।
हविष्येण तथा दध्ना शर्करामधुसर्पिषा  ॥ ९१.८१ ॥
पायसेन च गव्येन कृशरेण विशेषतः  ।
भोजयित्वा तथा राज्ञी दानं दत्त्वा यथाविधि  ॥ ९१.८२ ॥
पादुकोपानहौ छत्रं शय्या गोवृषमेव च  ।
विविधानि च दानानि हेमरत्नमयानि च  ॥ ९१.८३ ॥
तत्र तीर्थे महाराज कपिलां यः प्रयच्छति  ।
तेन दत्ता मही राजन् सशैलवनकानना  ॥ ९१.८४ ॥

उत्तानपाद उवाच - 
तिलप्रदः प्रजा इष्टा दीपदश्चक्षुरुत्तमम्  ।
भूमिदः स्वर्गमाप्नोति दीर्घायुश्च हिरण्यदः  ॥ ९१.८५ ॥
गृहदो रोगरहितो रौप्यदो रूपमुत्तमम्  ।
वासोदश्चन्द्रलोकं तु अश्वदः सूर्यलोकभाक् ॥ ९१.८६ ॥
वृषदस्तु श्रियं पुण्यां गोदानात्तु त्रिविष्टपम्  ।
शय्यादानं च यो दद्यात्स स्वर्गमभयप्रदः  ॥ ९१.८७ ॥
धान्यदः शाश्वतं सौख्यं ब्रह्मदो ब्रह्म शाश्वतम्  ।
सर्वेषामेव दानानां ब्रह्मदानं विशिष्यते  ॥ ९१.८८ ॥
भार्यामश्वं महीं वासस्तिलकां च न सर्पिषम्  ।
ये नयेन हि भावेन दानं विप्राय यच्छति  ॥ ९१.८९ ॥
तेन तेन हि भावेन प्राप्नोति पदपूजितम्  ।
दृष्ट्वा दानानि सर्वाणि राज्ञ्या दत्तानि यानि च  ॥ ९१.९० ॥
उवाच शबरो भार्यां यच्छृणुष्व नराधिप  ।

शबर उवाच - 
पुराणं पठितं भद्रे ब्राह्मणैर्वेदपारगैः  ॥ ९१.९१ ॥
श्रुतं च तन्मया सर्वं दानधर्मपरं शुभम्  ।
पूर्वजन्मार्जितं पापं स्नानदानव्रतेन च  ॥ ९१.९२ ॥
तत्सर्वं च क्षयं जातं मदीयेन प्रिये शृणु  ।
अत्र दत्तं हुतं तप्तं सर्वं भवति चाक्षयम्  ॥ ९१.९३ ॥
ते द्विजा भानुमत्या च शूलभेदं गतास्ततः  ।
ददृशुः शबरं कुण्डे शबर्या सह संस्थितम्  ॥ ९१.९४ ॥
ईशान्यां च ततो गत्वा भृगुपर्वतमूर्धनि  ।
मर्तुकामस्तथारूढो भार्यया सह पार्थिव  ॥ ९१.९५ ॥

राजपुत्र्युवाच - 
तिष्ठ तिष्ठ महासत्त्व शृणुष्व वचनं मम  ।
किमर्थं त्यजसि प्राणानद्यापि च युवा भवान्  ॥ ९१.९६ ॥
किं सन्तापः समुद्वेगः किं दुःखं व्याधिरेव च  ।
शिशुश्च दृश्यतेऽद्यापि कारणं कथयस्व मे  ॥ ९१.९७ ॥

शबर उवाच - 
कारणं नास्ति मे किंचिन्न दुःखं किंचिदेव हि  ।
संसारसारभूतत्वे नान्या बुद्धिः प्रवर्तते  ॥ ९१.९८ ॥
दुःखेन लभते यस्मान्मनुष्यत्वं वरानने  ।
मानुष्यं जन्म चासाद्य यो न धर्मं समाचरेत् ॥ ९१.९९ ॥
स गच्छेन्नरकं घोरमल्पदोषेण सुन्दरि  ।
तस्मात्पतितुमिच्छामि अस्मिंस्तीर्थे तपस्विनि  ॥ ९१.१०० ॥

राजपुत्र्युवाच - 
अद्यापि वर्तते कालः स्वधर्मा विविधाः क्रियाः  ।
कृत्वा प्रकृतधर्माणि तत्र दानेन शुद्ध्यति  ॥ ९१.१०१ ॥
अहं दास्यामि ते धान्यं वासांसि द्रविणानि च  ।
नित्यं त्वमाचरेर्धर्मं ध्यायमानो जनार्दनम्  ॥ ९१.१०२ ॥

शबर उवाच - 
न चाहं कामये देवि धान्यं वस्त्राणि चैव हि  ।
यः परस्यान्नमश्नाति स नरोऽश्नाति किल्बिषम्  ॥ ९१.१०३ ॥

राजपुत्र्युवाच - 
कन्दमूलफलाहारो भुक्त्वा वै भक्ष्यमुत्तमम्  ।
अवगाह्य च तीर्थानि सर्वपापैः प्रमुच्यसे  ॥ ९१.१०४ ॥
ततो विमुक्तपापस्तु यः कश्चित्पुरुषः शुचिः  ।
कर्मणा तेन चैव त्वं गतिं सम्प्राप्स्यसे शुभाम्  ॥ ९१.१०५ ॥

शबर उवाच - 
अत्र मध्ये मया त्यक्ताः प्राणा दृष्ट्वा हितं च यत् ।
सत्यन्न लोपये देवि इति मे निश्चिता मतिः  ॥ ९१.१०६ ॥
प्रसादः क्रियतां देवि क्षमस्व त्वं जनैः सह  ।
बद्धोत्तरीयवस्त्रेण आत्मानं च प्रयत्नतः  ॥ ९१.१०७ ॥
भार्यया सहितस्तत्र हरिं ध्यात्वा पपात ह  ।
नगार्धं पतितो यावद्गतजीवो नराधिप  ॥ ९१.१०८ ॥
तूष्णीं भूतं तु तं दृष्ट्वा कुण्डस्योपरि भूमिप  ।
त्रिमूर्तिगर्ते तत्काले शबरो भार्यया सह  ॥ ९१.१०९ ॥
दिव्यं विमानमारूढो गतश्च गतिमुत्तमाम् ॥ ९१.११० ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे शबरस्वर्गारोहणं नामैकनवतितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ९२

राजोवाच - 
ततस्तयापि देवेश भानुमत्या हि किंकृतम्  ।
एतन्मे संशयं देव कथयस्व प्रसादतः  ॥ ९२.१ ॥

हर उवाच - 
चिन्तयित्वा तु सा राज्ञी गता कुण्डस्य सन्निधौ  ।
दृष्ट्वा तीर्थस्य माहात्म्यं राज्ञी हर्षेण पूरिता  ॥ ९२.२ ॥
विप्रान् बहून् समाहूय पूजयामास तत्क्षणात् ।
ददौ च विविधं दानं ब्राह्मणेभ्यो नराधिप  ॥ ९२.३ ॥
दत्त्वा च दक्षिणामेवं मधुमासे च भूमिप  ।
अमायां च ततो राज्ञी गता पर्वतमूर्धनि  ॥ ९२.४ ॥
नगशृङ्गं समारुह्य कृत्वा तु करसम्पुटम्  ।
विज्ञाप्य ब्राह्मणान् सर्वानिदं वचनमब्रवीत् ॥ ९२.५ ॥
मम माता पिता भ्राता तथाऽन्ये चैव बान्धवाः  ।
सर्वे क्षमन्तु ते सर्वैरिदं वाच्यं तदा वचः  ॥ ९२.६ ॥
इत्युक्त्वा शूलभेदे तु तपः कृत्वा सुदारुणम्  ।
विसृज्य चैवमात्मानं तस्मिंस्तीर्थे दिवंगता  ॥ ९२.७ ॥

ब्राह्मणा ऊचुः॒
सन्देशं कथयिष्यामस्त्वयोक्तं शोभनव्रते  ।
मातापित्रोश्च सुश्रोणि मा तेऽभूदत्र संशयः  ॥ ९२.८ ॥
ततो विसृज्य लोकं तु स्थिता पर्वतसन्निधौ  ।
अर्धोत्तरीयवस्त्रं तु गाढं कृत्वा पुनः पुनः  ॥ ९२.९ ॥
ततो विसृज्य चात्मानमेकचित्ता नराधिप  ।
नगार्द्धं पतिता यावत्तावद्दृष्टा सुरासुरैः  ॥ ९२.१० ॥
दिव्यं विमानमारुह्य कैलासं सा जगाम ह  ।
ततः सा पश्यतां तेषां जनानां त्रिदिवं गता  ॥ ९२.११ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे भानुमतीस्वर्गारोहणं नाम द्विनवतितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ९३

देव उवाच - 
ततः पुष्करिणीं गच्छेत्सर्वपापप्रणाशिनीम्  ।
श्रुत्वा तस्याः प्रभावं तु सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ ९३.१ ॥
रेवाया उत्तरे कूले तीर्थं परमशोभनम्  ।
यत्रास्ते सर्वदा देवो दिव्यमूर्तिर्दिवाकरः  ॥ ९३.२ ॥
कुरुक्षेत्रं यथापुण्यं सर्वकामिकमुत्तमम्  ।
इदं तीर्थं तथा पुण्यं सर्वकामफलप्रदम्  ॥ ९३.३ ॥
कुरुक्षेत्रे यथा वृद्धिर्दानस्य जगतीपते  ।
पुष्करिण्यां तथा वृद्धिर्दानस्यापि न संशयः  ॥ ९३.४ ॥
यवमेकं तु यो दद्यात्सौवर्णं चात्र वै नृप  ।
पुष्करिण्यां तथा स्नानं सर्वं स्थानेश्वरे स्मृतम्  ॥ ९३.५ ॥
सूर्यग्रहे यथा शक्त्या दत्त्वा दानं यथा विधि  ।
हस्त्यश्वरथरत्नानि गृहं गाश्च धुरन्धरान्  ॥ ९३.६ ॥
सुवर्णं रजतं वापि ब्राह्मणेभ्यो ददाति यः  ।
त्रयोदशदिनं यावत्त्रयोदशगुणं भवेत् ॥ ९३.७ ॥
तिलमिश्रेण तोयेन तर्पयेत्पितृदेवताः  ।
द्वादशाब्दं भवेत्तृप्तिस्तत्र तीर्थे महीपते  ॥ ९३.८ ॥
यस्तत्र कुरुते श्राद्धं पायसैर्मधुसर्पिषा  ।
श्राद्धं मघादि ऋक्षेषु पितॄणां दत्तमक्षयम्  ॥ ९३.९ ॥
अक्षतैर्बदरैर्बिल्वैरिङ्गुदैर्वै तिलैः सह  ।
अक्षयं फलमाप्नोति तस्मिंस्तीर्थे न संशयः  ॥ ९३.१० ॥
तत्र स्नात्वा तु यो देवं पूजयेच्च दिवाकरम्  ।
स गच्छेत्परमं लोकं त्रिदशैरपि वन्दितः  ॥ ९३.११ ॥
ऋचमेकां पठेद्यस्तु यजुषः साम्न एव च  ।
समग्रस्य स वेदस्य फलमाप्नोति वै द्विजः  ॥ ९३.१२ ॥
त्रिपुष्करं जपेन्मन्त्रं ध्यायमानो दिवाकरम्  ।
स गच्छेत्परमं लोकं त्रिदशैरपि वन्दितम्  ॥ ९३.१३ ॥
यस्तत्र विधिवत्प्राणांस्त्यजते नृपसत्तम  ।
स गच्छेत्परमं स्थानं यत्र देवो दिवाकरः  ॥ ९३.१४ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
भूयोऽप्यन्यत्प्रवक्ष्यामि आदित्येश्वरमुत्तमम्  ।
सर्वदुःखहरं पार्थ सर्वविघ्नविनाशनम्  ॥ ९३.१५ ॥
अस्य तीर्थस्य चान्यानि तीर्थानि कुरुनन्दन  ।
न लभन्ते श्रियं नाके मर्त्ये पातालगोचरे  ॥ ९३.१६ ॥
कुरुक्षेत्रं यथा गङ्गा नैमिषं पुष्करं तथा  ।
वाराणसी च केदारं प्रयागो नृपनन्दन  ॥ ९३.१७ ॥
रवितीर्थस्य सर्वाणि कलां नार्हन्ति षोडशीम्  ।
रवितीर्थे च यद्दत्तं शृणुष्व कुरुनन्दन  ॥ ९३.१८ ॥
स्नेहार्थे कथयिष्यामि वार्धक्ये नास्ति पण्डितः  ।
शृण्वन्तु ऋषयः सर्वे तपोनिष्ठा महात्मानः  ॥ ९३.१९ ॥
श्रुतं मे रुद्रसान्निध्ये स्कन्दरुद्रगणैः सह  ।
पार्वत्या प्रार्थितः शम्भूरवितीर्थस्य यत्फलम्  ॥ ९३.२० ॥
शम्भुनापि तदाख्यातं गिरिजायाः पुरस्तदा  ।
तत्सर्वमेकचित्तेन रुद्रोद्गीतं श्रुतं मया  ॥ ९३.२१ ॥
दुर्भिक्षोपहता विप्रा नर्मदा तटमाश्रिताः  ।
उद्दालको वशिष्ठश्च माण्डव्यो गौतमस्तथा  ॥ ९३.२२ ॥
याज्ञवल्क्योऽथ शाण्डिल्यश्च्यवनो भार्गवस्तथा  ।
नाशके तुर्विभाण्डश्च बालखिल्यादयस्तथा  ॥ ९३.२३ ॥
शातातपोऽपि शङ्खश्च जैमिनिर्गोभिलस्तथा  ।
जैगीषव्यः शतानीक ऋषिसङ्घाः समागताः  ॥ ९३.२४ ॥
तीर्थयात्रा कृता तैस्तु नर्मदाया समन्ततः  ।
आदित्येशं समायाताः प्रसङ्गादृषिसत्तमाः  ॥ ९३.२५ ॥
वृक्षैस्संछादितं सर्वं धवैस्तिन्दुकपाटलैः  ।
जम्बीरैरर्जुनैः कुन्दैर्जटाकेसरकिंशुकैः  ॥ ९३.२६ ॥
पुन्नागनारिकेरैस्तु खदिरैः कल्पपादपैः  ।
अनेकश्वापदाकीर्णं मृगमालासमाकुलम्  ॥ ९३.२७ ॥
ऋक्षहस्तिसमायुक्तं चित्रकैश्च सुशोभितम्  ।
प्रविश्य ऋषयः सर्वे वने पुष्पफलाकुले  ॥ ९३.२८ ॥
वनान्ते च नारी शुभ्रा दृष्टा रक्ताम्बरान्विता  ।
रक्तमाल्या सुशोभाढ्या रस्तचन्दनचर्चिता  ॥ ९३.२९ ॥
रक्ताभरणसंयुक्ता शशिहस्ता भयावहा  ।
तस्याः समीपगो दृष्टः कृष्णजीमूतसन्निभः  ॥ ९३.३० ॥
महाकायो भीमवक्त्रः पाशहस्तो भयावहः  ।
अनाधृष्यो वयोवृद्ध आतुरः पिङ्गलोचनः  ॥ ९३.३१ ॥
दीर्घजिह्वः करालास्यस्तीक्ष्णादंष्ट्रो दुरासदः  ।
वृद्धां स्त्रियं कुरुश्रेष्ठ ते पश्यन् विप्रपुंगवाः  ॥ ९३.३२ ॥
ततः समीपगा वृद्धा स च वृद्धश्च भारत  ।
स्वाध्यायनिरतैर्विप्रैस्तौ पृष्टौ पापकर्मिणौ  ॥ ९३.३३ ॥

वृद्धावूचतुः॒
युष्माकं यमिनः सर्वे तिष्ठध्वं तीर्थमध्यतः  ।
शीघ्रं प्रविश्यतां सर्वे नर्मदा चैव सेव्यताम्  ॥ ९३.३४ ॥
तयोः श्रुत्वा तु वचनं ब्राह्मणाः शंसितव्रताः  ।
जग्मुस्ते नर्मदाकच्छं दृष्ट्वा रेवां द्विजोत्तमाः  ॥ ९३.३५ ॥
नताः केचित्स्तुवन्त्यन्ये जयदेवि नमोऽस्तु ते  ॥ ९३.३६ ॥

ऋषय ऊचुः॒
नमोऽस्तु ते सिद्धगणैर्निषेविते नमोऽस्तु ते सर्वपवित्रमङ्गले  ।
नमोऽस्तु ते विप्रसहस्रपूजिते  ।
नमोऽस्तु ते रुद्रसमुद्भवे परे  ॥ ९३.३७ ॥
नमोऽस्तु ते सर्वपवित्रपावने नमोऽस्तु ते देवि वरे प्रसीद नः  ।
नमोऽस्तु ते शीतजले सुखप्रदे सरिद्वरे पापहरे दयान्विते  ॥ ९३.३८ ॥
अनेकभूताङ्गसुशोभिताङ्गे गन्धर्वयक्षोरगपाविताङ्गे  ।
महागजौघा महिषा वराहाः क्रीडन्ति तोये सुमहोर्मिमालैः  ॥ ९३.३९ ॥
नमामः सर्वे वरदे सुखप्रदेऽस्मान् पशुपाशबद्धान्  ।
पापैरनेकैः पशुपाशबद्धा भ्रमन्ति तावन्नरकेषु नित्यम्  ॥ ९३.४० ॥
यावत्तवाम्भो नहि संस्पृशन्ति स्पृष्टं करैश्चन्द्रमसो रवेश्च  ।
अनेकसंसारभयार्दितानां पापैरनेकैः परिवेष्टितानाम्  ॥ ९३.४१ ॥
गतिस्त्वमम्भोजसमानवक्त्रे द्वन्द्वैरनेकैरभिसंवृतानाम्  ।
नद्यस्तु पूज्या विमला भवन्ति  ।
त्वां देवि चासाद्य न संशयोऽत्र  ॥ ९३.४२ ॥
दुखातुराणामभयं ददासि देवैरनेकैरभिपूजितासि  ।
विण्मूत्रदेहार्णवमग्नदेहा भवन्ति तावन्नरकेषु मर्त्याः  ॥ ९३.४३ ॥
महानिलोद्धूततरङ्गभङ्गं जलं न यावत्तव संस्पृशन्ति  ।
म्लेच्छाः पुलिन्दास्त्वथ यातुधानाः पिबन्ति चाम्भस्तव देवि पुण्यम्  ॥ ९३.४४ ॥
तेऽपि प्रमुञ्चन्ति भयात्तु घोरात्किमत्र विप्रा भयपापभीताः  ।
घोरे युगेऽस्मिन् कलिनाम्न्यपुण्ये त्वं भ्राजसे कालजलौघपूर्णे  ॥ ९३.४५ ॥
देव्यत्र नक्षत्रपथेऽपि गङ्गा तव प्रसादाद्दिवि देव्यतिष्ठत् ।
काले यथेष्टं परिपालय त्वं यास्याम लोकं तव सुप्रसादात् ॥ ९३.४६ ॥
वयं तथा त्वं कुरु नः प्रसादं त्वामाश्रितास्त्वां शरणं गता वै  ।
गतिस्त्वमेवात्र पितेव पुत्रं त्वमादिदेव प्रभवे विचित्रे  ॥ ९३.४७ ॥
कालेऽप्यनावृष्टिभवं क्षयं च रक्षस्व (?)  ।
सर्वं जगतः स्वरूपम् .... ....  ॥ ९३.४८ ॥
एवं स्तुता महादेवी नर्मदा सरितां वरा  ।
प्रत्यक्षा सा पराभूता ब्राह्मणानां युधिष्ठिर  ॥ ९३.४९ ॥

नर्मदोवाच - 
तुष्टाहं वरदा विप्रा दास्ये वो वाञ्छितं फलम्  ।
ततोऽवर्षन्महामेघा धान्यं च प्रचुरं तथा  ॥ ९३.५० ॥
कन्दमूलफलं शाकं सुखं सर्वसंश्रितम्  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
पठन्ति ये स्तोत्रमिदं नरेन्द्र शृण्वन्ति भक्त्या परयआ प्रपन्नाः  ॥ ९३.५१ ॥
तेभ्योऽन्तकाले सरिदुत्तमेयं गतिं विशद्धां नितरां ददाति  ।
प्रातः समुत्थाय समान एवं संकीर्तयेद्रुद्रमुमां च देवीम्  ॥ ९३.५२ ॥
पापानि सर्वाणि लयं ग्रयान्ति समाश्रयन्ते च महानुभावाः  ।
पापैस्तु मुक्ता दिवि मोदयन्ते शम्भोर्गिरा चैव तु नान्यथा च  ॥ ९३.५३ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
दृष्टास्ते पुरुषा नान्या नर्मदातटमाश्रिताः  ।
स्नानदेवार्च्चनैर्युक्ताः पञ्चैव तु महाबलाः  ॥ ९३.५४ ॥
ते दृष्टा ब्राह्मणैः सर्वैर्वेदवेदाङ्गपारगैः  ।

विप्रा ऊचुः॒
दिनान्ते च स्त्रियोर्युग्मं दृष्टं रौद्रं भयावहम्  ॥ ९३.५५ ॥
त्रयो वृद्धाश्च पुरुषाः पाशहस्ता भयावहाः  ।
दुर्द्धरा दुर्निसंकाशा इतश्चेतश्च चञ्चलाः  ॥ ९३.५६ ॥
व्याहरन्ति भिया वाचा आकाङ्क्षा दर्शनस्य च  ।
अपरस्परिणस्सर्वे निरीक्षन्ते परस्परम्  ॥ ९३.५७ ॥
तेषु सङ्घेषु यत्प्रोक्तं तत्सर्वं कथयामि ते  ।

पुरुषा ऊचुः॒
तीर्थावगाहनं सर्वैः पूर्वपश्चिमदक्षिणे  ॥ ९३.५८ ॥
उत्तरे च कृतं भक्त्या न पापं तद्व्यपोहितम्  ।
निष्पापाश्चात्र सञ्जातास्तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ॥ ९३.५९ ॥
शृण्वन्तु ऋषयः सर्वे अग्निज्वालोपमा द्विजाः  ।
पातकानि च घोराणि यान्यचिन्त्यानि देहिनाम्  ॥ ९३.६० ॥
पापिष्ठेन तु चानेन गरोर्दारा विदूषिताः  ।
हृतं चान्येन मित्रस्य सुवर्णं च तथा च वै  ॥ ९३.६१ ॥
ब्रह्महत्या कृता रौद्रा कृतं चान्येन पातकम्  ।
सुरापानं तु चाप्यस्य संजातं चान्यकामतः  ॥ ९३.६२ ॥
गोवधं पापमेतेन कृतमेकेन पापिना  ।
अकामतोऽपि सर्वेषां पातकानि नराधिप  ॥ ९३.६३ ॥
ब्राह्मणास्तांस्तु ते दृष्ट्वा पापिष्ठा गतकल्मषाः  ।
तीर्थस्यास्य प्रभावेण नर्मदायाः प्रभावतः  ॥ ९३.६४ ॥
न क्वाचित्पातकानां तु प्रवेशश्चात्र जायते  ।
एवं संचिन्त्य ते सर्वे पापिष्ठाश्च परस्परम्  ॥ ९३.६५ ॥
क्षिप्रमेव समुद्धृत्य विचिन्त्य हृदये हरिम्  ।
स्नात्वा रेवाजले पुण्ये तार्पित्वा पितृदेवताः  ॥ ९३.६६ ॥
नत्वा तु भास्करं देवं हृदि ध्यात्वा जनार्दनम्  ।
कृत्वा प्रदक्षिणां भक्त्या ज्वलिते जातवेदसि  ॥ ९३.६७ ॥
पतिताः पाण्डवश्रेष्ठ पापोद्विग्नाश्च पापिनः  ।
सात्त्विकीं कामनां कृत्वा त्यक्त्वा प्राणान् दिवङ्गताः  ॥ ९३.६८ ॥
निष्पापास्ते महाभागैर्नर्मदायोत्तरे तटे  ।
विमानस्थास्तदा दृष्टा ब्राह्मणैस्ते युधिष्ठिर  ॥ ९३.६९ ॥
आश्चर्यमतुलं दृष्टमृषिभिर्नर्मदातटे  ।
तदा प्रभृति ते सर्वे रागद्वेषविवर्जिताः  ॥ ९३.७० ॥
रवितीर्थं द्विजा हृष्टाः सेवन्ते मोक्षकाङ्क्षया  ॥ ९३.७१ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डेऽर्कतीर्थमहिमानुवर्णनो नाम त्रिनवतितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ९४

मार्कण्डेय उवाच - 
तीर्थस्यास्य च यत्पुण्यं तच्छृणुष्व नराधिप  ।
पण्डितो वृद्धभावेन भक्त्या त्रातो नरेश्वर  ॥ ९४.१ ॥
उद्देशं कथयिष्यामि दृष्ट्वा वान्तरमेव च  ।
कुरुक्षेत्रं यथापूतं रवितीर्थं श्रुतं तथा  ॥ ९४.२ ॥
ईश्वरेण पुराख्यातं षण्मुखस्य युधिष्ठिर  ।
श्रुतं रुद्रगणैः सर्वैरहं तत्र समीपगः  ॥ ९४.३ ॥
मार्तण्डग्रहणे प्राप्ते ये व्रजन्ति षडानन  ।
रवितीर्थे कुरुक्षेत्रे तुल्यमेव फलं भवेत् ॥ ९४.४ ॥
स्नाने दाने तथा जाप्ये होमे चैव विशेषतः  ।
कुरुक्षेत्रे तथा पुण्यं नात्र कार्या विचारणा  ॥ ९४.५ ॥
ग्रामे वा यदि वारण्ये पुण्या सर्वत्र नर्मदा  ।
रवितीर्थे विशेषेण रविपर्वणि भूमिप  ॥ ९४.६ ॥
तत्र सूर्यदिने भक्त्या व्यतीपाते च वैधृतौ  ।
संक्रमणे ग्रहणे वाऽपि ये व्रजन्ति जितेन्द्रियाः  ॥ ९४.७ ॥
कामक्रोधविनिर्मुक्ता रागद्वेषैस्तथैव च  ।
कथां च वैष्णवीं पार्थ वेदाध्ययनमेव च  ॥ ९४.८ ॥
ऋग्वेदं वा यजुर्वेदं सामवेदमथर्वणम्  ।
ऋचमेकां तु जप्त्वैव समस्तफलमाप्नुयुः  ॥ ९४.९ ॥
गायत्र्या च चतुर्वेदफलमाप्नोति मानवः  ।
प्रभाते पूजयेद्देवमन्नदानहिरण्मयैः  ॥ ९४.१० ॥
तत्र स्नात्वा द्विजे योग्ये कपिलां यः प्रयच्छति  ।
पृथिवी तेन वै दत्ता सशैलवनकानना  ॥ ९४.११ ॥
भूर्लोकश्च भुवर्लोको महर्लोको जनस्तथा  ।
तपः सत्य तथा लोकं पातालान्येकविंशतिः  ॥ ९४.१२ ॥
तेन दत्तं भवेत्सर्वं गोदानं येन वै कृतम्  ।
तेषामब्दकृतं पापं नश्येद्वै नात्र संशयः  ॥ ९४.१३ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
पुण्या गतिः कथं तात एतत्कथय तत्त्वतः  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
पुरा कृतयुगस्यादौ ब्रह्मालोकपितामहः  ॥ ९४.१४ ॥
उत्पाद्य तथा सकलं भूतग्रामं चतुर्विधम्  ।
आकुला पृथिवी तेन संजाता पाण्डुनन्दन  ॥ ९४.१५ ॥
ततः पश्चाद्विचिन्त्येदं कथं लोको भविष्यति  ।
कथं स्वर्गं प्रयास्यन्ति मानवा भक्तिसंयुताः  ॥ ९४.१६ ॥
भानुश्चैव कथं प्रीतो लोकानां जायते भृशम्  ।
विरञ्चेश्चिन्त्यमानस्य अग्निकुण्डात्समुत्थिता  ॥ ९४.१७ ॥
ज्वलन्ती तेजसा पूर्णा घण्टा लुलितनिःस्वना  ।
दृष्ट्वा तां तु महाभागां कपिलां कुण्डमध्यगाम्  ॥ ९४.१८ ॥
ब्रह्मालोकगुरुस्तां तु प्रणम्येदमुवाच ह  ।
नमस्ते कापिले पुण्ये सर्वलोकेष्वनुत्तमे  ॥ ९४.१९ ॥
माङ्गल्ये मङ्गले देवि त्रिषु लोकेषु वन्दिते  ।
त्वं लक्ष्मीस्त्वं धृतिर्मेधा पवित्रा तु वरानने  ॥ ९४.२० ॥
उमादेवीति विख्याता त्वं शची नात्र संशयः  ।
वैष्णवी त्वं महादेवी ब्रह्माणी त्वं वरानने  ॥ ९४.२१ ॥
कुमारी त्वं महाभागे भक्तिः श्रद्धा तथैव च  ।
कालरात्री तु भूतानां कुमारी परमेश्वरी  ॥ ९४.२२ ॥
त्वं त्रुटिस्त्वं घटी चैव मुहूर्तक्षणमेव च  ।
संवत्सरर्तवो मासास्त्वं कालः पुरुषः सदा  ॥ ९४.२३ ॥
नास्ति किंचित्त्वया हीनं त्रैलोक्ये सचराचरे  ।
एवं स्तुता तु सा तेन कपिला परमेष्ठिना  ॥ ९४.२४ ॥
तमुवाच महाभागा प्रहृष्टा परमेष्ठिनम्  ।
प्रसन्ना तव वाक्येन देवदेव जगद्गुरो  ॥ ९४.२५ ॥

ब्रह्मोवाच - 
जगद्धिताय जनिता मया त्वं परमेश्वरि  ।
स्वर्गान्मर्त्यमितो याहि लोकानां हितकाम्यया  ॥ ९४.२६ ॥
सर्वदेवमयीं त्वां तु सर्वलोकमयीं तथा  ।
विधिना ये प्रदास्यन्ति तेषां वासस्त्रिविष्टपे  ॥ ९४.२७ ॥
एवमुक्ता ततः पुण्या कपिला परमेष्ठिना  ।
आजगाम भुवः पृष्ठे वन्द्यमाना सुरोत्तमैः  ॥ ९४.२८ ॥
पवित्रा वसुधा तेन संजाता पाण्डुनन्दन  ।
तस्या अङ्गेषु ये देवास्तान्मे निगदतः शृणु  ॥ ९४.२९ ॥
मुखे ह्यग्निः स्थितो देवो दन्तेषु च भुजङ्गमाः  ।
धाता विधाता चोष्ठौ च अश्विनौ कर्णसंस्थितौ  ॥ ९४.३० ॥
वज्रपाणिः स्थितः शृङ्गे शृङ्गमध्ये पितामहः  ।
कालो मध्यगतस्तात पाशभृद्वरुणस्तथा  ॥ ९४.३१ ॥
यमश्च भगवान् देव आस्यस्योपरि संस्थितः  ।
नाभिमध्ये स्थितश्छन्दो देवा जङ्घासु भारत  ॥ ९४.३२ ॥
वसुन्धरा स्थिता नाभ्यां पर्वताः सन्धिषु स्थिताः  ।
वृक्षा गुल्मानि वल्ल्यश्च सन्धिमार्गे व्यवस्थिताः  ॥ ९४.३३ ॥
ऋषयो रोमकूपेषु संस्थिताः पाण्डुनन्दन  ।
स्नायुस्थाः पितरः सर्वे प्रस्रवं सर्वतीर्थजम्  ॥ ९४.३४ ॥
सर्वेषां गोमयं श्रेष्ठं पवित्रं पापनाशनम्  ।
खुरेषु पन्नगाः सर्वे पुच्छाग्रे सूर्यरश्मयः  ॥ ९४.३५ ॥
एवं भूता तु कपिला सर्वदेवमयी किल  ।
ये ध्यायन्ति गृहे भक्त्या ते मुक्ता नात्र संशयः  ॥ ९४.३६ ॥
प्रातरुत्थाय यो भक्त्या नित्यं कुर्यात्प्रदक्षिणम्  ।
प्रदक्षिणीकृता तेन सप्तद्वीपा वसुन्धरा  ॥ ९४.३७ ॥
कपिलापञ्चगव्येन यः स्नापयति शङ्करम्  ।
विष्णुं वा जगदाधारं सूर्यं वा त्वन्यदैवतम्  ॥ ९४.३८ ॥
पञ्चामृतेन संस्नाप्य भक्त्या गव्येन पाण्डव  ।
अब्दं वा श्रोत्रिये नित्यं कपिलां यः प्रयच्छति  ॥ ९४.३९ ॥
तुल्यमेतत्फलं प्रोक्तं शङ्करेण युधिष्ठिर  ।
य प्रदास्यति विप्राय रवितीर्थे सुयन्त्रितः  ॥ ९४.४० ॥
कपिलां वाथ कृष्णां वा श्वेतां रक्तां च पाटलाम्  ।
क्षीरिणीं तरुणीं शुभ्रां सवत्सां वस्त्रसंयुताम्  ॥ ९४.४१ ॥
स्वर्णशृङ्गीं रौप्यखुरीं विष्णुरूपं द्विजं स्मरन्  ।
आत्मानं विष्णुरूपं च धेनुमादित्यरूपिणीम्  ॥ ९४.४२ ॥
यो ददाति महाबाहो तस्य वासस्त्रिविष्टपो  ।
ब्रह्महत्या विनिर्मुक्तः सुरापानं च दारुणम्  ॥ ९४.४३ ॥
गुर्वङ्गनागमः स्तेयो स्वामिद्रोहो गवां वधः  ।
मित्रविश्वासघातं च गुरुनिन्दासमुद्भवम्  ॥ ९४.४४ ॥
स्थितिर्नष्टे च वंशे च निर्माल्यस्यावलङ्घनम्  ।
कन्यागमागमश्चैव अभक्षस्य तु भक्षणम्  ॥ ९४.४५ ॥
वृषली गमनं रौद्रं कुरूपागमनोद्भवम्  ।
अग्निदं गरदं चैव कूटसाक्ष्यसमुद्भवम्  ॥ ९४.४६ ॥
तत्सर्वं नाशयेत्पापं धेनुर्दानेन पाण्डव  ।
सुरभिसंगमे पुण्ये निष्ठुते पापनाशने  ॥ ९४.४७ ॥
श्राद्धं प्रेतस्य यो भक्त्या दापयेत्कुन्तिनन्दन  ।
तस्य प्रीतो भवेत्सूर्यः सुप्रीतो भव एव च  ॥ ९४.४८ ॥
दानं यद्दीयते तत्र सूर्यमुद्दिश्य भक्तितः  ।
मित्रलोके सुखं याति नर्मदायाः प्रसादतः  ॥ ९४.४९ ॥
दधिच्छन्दे मधुच्छन्दे देवयाने सुखप्रदे  ।
भीमेश्वरे कुरुश्रेष्ठ समं पुण्यं प्रशस्यते  ॥ ९४.५० ॥
पृथिव्यां सागरान्तायां प्रख्यातं तीर्थपञ्चकम्  ।
ये न जानन्ति भूमिस्था ते मृता नात्र संशयः  ॥ ९४.५१ ॥
स्नानं देवार्चनं जाप्यं होमं ब्राह्मणपूजनम्  ।
भूमिदानेन वस्त्रेण अन्नदानेन भक्तितः  ॥ ९४.५२ ॥
उपानच्छत्रशयाना गृहदानेन पाण्डव  ।
ग्रामकन्याप्रदानेन गजदानहयेन च  ॥ ९४.५३ ॥
विद्याशकटदानेन सर्वेषामभयप्रदः  ।
स याति सर्वतीर्थानि रवितीर्थं युधिष्ठिर  ॥ ९४.५४ ॥
तीर्थयात्राप्रभावेण व्याधयो यान्ति संक्षयम्  ।
शत्रवो मित्रतां यान्ति विषं वा ह्यमृतायते  ॥ ९४.५५ ॥
ग्रहाः सर्वेऽभवन् प्रीताः प्रीतस्तस्य दिवाकरः  ।
तीर्थस्यास्य पयः पीत्वा यत्पुण्यं जायते नृणाम्  ॥ ९४.५६ ॥
अब्दमश्वत्थसेवायां कपिलायास्तु दानतः  ।
तत्फलं कथयिष्यामि भक्त्या तव महीपते  ॥ ९४.५७ ॥
पापाः सर्वे विलीयन्ते भिन्नपात्रे जलं यथा  ।
तीर्थस्याभिमुखं वृत्तं गच्छतां नात्र संशयः  ॥ ९४.५८ ॥
इह बाह्यान्तरं तीर्थं कथितं तव पार्थिव  ।
पापिष्ठानां कृतघ्नानां स्वामिमित्रविरोधिनाम्  ॥ ९४.५९ ॥
तीर्थाख्यानं शुभं तेषां गोपितव्यं सदा बुधैः  ॥ ९४.६० ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे आदित्येश्वरतीर्थकीर्तनो नाम चतुर्नवतितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ९५

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र करञ्जेश्वरमुत्तमम्  ।
यत्र ते निहतास्तात दानवास्तत्पदानुगैः  ॥ ९५.१ ॥
इन्द्राद्यैश्चैव संहृष्टैः स्तुतो यज्ञः सुबुद्धिभिः  ।
तेषां ये पुत्रपौत्राश्च पूर्ववैरमनुस्मरन्  ॥ ९५.२ ॥
तत्र स्थास्तु सुराः सर्वे स्थापयित्वा ह्युमापतिम्  ।
इन्द्रचन्द्रयमाः सूर्यः स्थापयित्वेष्टसिद्धये  ॥ ९५.३ ॥
हृष्टपुष्टाः सुराः सर्वे जग्मुराकाशसस्थिताः  ।
दानवानां महाभाग करोट्यः पतिता यतः  ॥ ९५.४ ॥
तदा प्रभृति तत्तीर्थं करोटीति महीपते  ।
विख्यातं भारते लोके भूपृष्ठे पाण्डुनन्दन  ॥ ९५.५ ॥
अष्टम्यां च चतुर्दश्यां शुभे पक्षे तु भक्तितः  ।
उपोष्य शूलिनश्चाग्रे रात्रौ कुर्वीत जागरम्  ॥ ९५.६ ॥
तत्कथालापसंयुक्तं वेदोद्गीतं तथैव च  ।
प्रभाते विमले प्राप्ते स्थाणुं सम्पूज्य यत्नतः  ॥ ९५.७ ॥
पञ्चामृतेन संस्नाप्य श्रीखण्डेनैव चार्चयेत् ।
शतपल्लवपुष्पैश्च पूजयेच्च प्रयत्नतः  ॥ ९५.८ ॥
बहुरूपं जपेन्मन्त्रं दक्षिणां तु प्रदाय च  ।
तत्फलं समवाप्नोति आदित्येश्वर नार्मदे  ॥ ९५.९ ॥
श्रुततीर्थप्रभावं वै यः पठेच्च नराधिप  ।
तत्सर्वं कथयिष्यामि भक्त्या तव महीपते  ॥ ९५.१० ॥
यथोक्तेन विधानेन नाभिमात्रे जले स्थितः  ।
श्राद्धं तत्रैव प्रेताय कारयेत जितेन्द्रियः  ॥ ९५.११ ॥
विविधैरग्रपाठैश्च वेदाध्ययनतत्परैः  ।
गोहिरण्येन सम्पूज्य वस्त्रताम्बूलभोजनैः  ॥ ९५.१२ ॥
भूषणैः पट्टदानैश्च ब्राह्मणं पाण्डुनन्दन  ।
तस्मिंस्तीर्थे तु सम्पूज्य कामिकं भोजनं ददेत् ॥ ९५.१३ ॥
भवेत्कोटिगणं तस्य नात्र कार्या विचारणा  ।
तत्र तीर्थे यथा भक्त्या त्यजेद्देहं च मानद  ॥ ९५.१४ ॥
तस्य तीर्थे भवेत्पुण्यं तच्छृणुष्व नराधिप  ।
यावदस्थिमनुष्यस्य तिष्ठते नर्मदाम्भसि  ॥ ९५.१५ ॥
तावद्वसति धर्मात्मा शिवलोके सुदुर्लभे  ।
ततः कालात्प्रच्युतश्च देवो मानुष्यतां गतः  ॥ ९५.१६ ॥
कोटिध्वजपतिः श्रीमान् जायते नात्र संशयः  ।
सर्वधर्मसमायुक्तो मेधावी जीवपुत्रकः  ॥ ९५.१७ ॥
विख्यातश्च धरापृष्ठे दीर्घायुर्मानवो भवेत् ।
इन्द्रचन्द्रयमैः रुद्रैरादित्यैर्वसुभिस्तथा  ॥ ९५.१८ ॥
विश्वेदेवैस्तथा सर्वैः स्थापितास्त्रिदशेश्वरः  ।
नर्मदोत्तरकूले तु लोकानां हितकाम्यया  ॥ ९५.१९ ॥
मानवः प्रेतमुद्दिश्य प्रासादं कारयेत्तु यः  ।
तस्मिन्नरवरश्रेष्ठः स सद्गतिमवाप्नुयात् ॥ ९५.२० ॥
न्यायोपार्जितद्रव्येण यः श्राद्धं कुरुतेऽत्र वै  ।
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः स्त्रियः शूद्राश्च सत्कृताः  ॥ ९५.२१ ॥
तेऽपि यान्ति परे लोके शाङ्करे सुरपूजिते  ।
यः शृणोति नरो भक्त्या माहात्म्यं तीर्थजं नृप  ॥ ९५.२२ ॥
तस्य पापं प्रणश्येत षण्मासेन तु यत्कृतम्  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र कुमारेश्वरमुत्तमम्  ॥ ९५.२३ ॥
प्रसिद्धं सर्वतीर्थानामगस्त्येश्वरमुत्तमम्  ।
षण्मुखेन तपस्तप्तं सर्वपातकनाशनम्  ॥ ९५.२४ ॥
स्नानं च परया भुक्त्या सिद्धिः प्राप्ता नराधिप  ।
देवसैन्याधिपो राजन् सर्वशत्रुविमर्दनः  ॥ ९५.२५ ॥
उग्रतेजा महात्मा च संजातस्तीर्थसेवनात् ।
तदा प्रभृति तत्तीर्थं विख्यातं नर्मदातटे  ॥ ९५.२६ ॥
तस्मिंस्तीर्थे तु यो भक्त्या एकचित्तो जितेन्द्रियः  ।
अष्टम्यां च चतुर्दश्यां कार्त्तिकस्य विशेषतः  ॥ ९५.२७ ॥
स्नापयेद्गिरिजानाथं दधिदुग्धेन सर्पिषा  ।
गीतं तत्र प्रकर्तव्यं पिण्डदानं यथाविधि  ॥ ९५.२८ ॥
ब्राह्मणैः श्रोत्रियैः पार्थ षट्कर्मनिरतैः सदा  ।
यत्किंचिद्दीयते तत्र अक्षयं पाण्डुनन्दन  ॥ ९५.२९ ॥
सर्वतीर्थात्परं तीर्थं निर्मितं शशिना नृप  ।
एतत्ते सर्वमाख्यातं कुमारेश्वरजं फलम्  ॥ ९५.३० ॥
कुमारदर्शनात्पुण्यं प्राप्यते पाण्डुनन्दन  ।
मृतः स्वर्गमवाप्नोति सत्यमीश्वरभाषितम्  ॥ ९५.३१ ॥
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र अगस्त्येश्वरमुत्तमम्  ।
तत्र सिद्धो महाभाग अगस्त्यो मुनिपुङ्गवः  ॥ ९५.३२ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
कथं सिद्धो महाभाग अगस्त्यो मुनिपुङ्गवः  ।
कुम्भोद्भवो महाभाग मित्रावरुणसम्भवः  ॥ ९५.३३ ॥
नर्मदातटमाश्रित्य तत्सर्वं कथयस्व मे  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
महाप्रश्नो महाराज परिपृष्टश्च यस्त्वया  ॥ ९५.३४ ॥
तत्तेऽहं सम्प्रवक्ष्यामि शृणुष्वैकमनाः सदा  ।
पुराकृतयुगे तात भारार्ता जगती स्थिता  ॥ ९५.३५ ॥
विज्ञप्तुकामा देवेशं नाकपृष्ठं गता नृप  ।
इन्द्राय कथयामास दैत्यभारार्दितं जगत् ॥ ९५.३६ ॥

इन्द्र उवाच - 
ब्रह्मा च जगतः कर्ता तवैव मम सुन्दरि  ।
ब्रह्मलोकं गमिष्यामि मन्त्रिभिर्दैवतैः सह  ॥ ९५.३७ ॥
ततः सर्वे गतास्तत्र यत्रासौ कमलासनः  ।

बृहस्पतिरुवाच - 
ब्रह्मन्निर्लम्बना जाता दैत्यभाराद्वसुन्धरा  ॥ ९५.३८ ॥
असहन्ती तु तं भारं याति देवी रसातलम्  ।
प्रतीकारं पृथिव्याश्च कुरुष्व जगतीपते  ॥ ९५.३९ ॥
सर्वसत्त्वोपकाराय सृष्टिस्त्वयि जगत्पते  ।

पितामह उवाच - 
कर्ताऽस्मि सर्वजगतामयोनिकलशोद्भवः  ॥ ९५.४० ॥
अगस्त्यस्तपसां राशिः शक्तो दैत्यनिवारणे  ।
एकतः सर्वदेवानां बलं तेजश्च जायते  ॥ ९५.४१ ॥
एकतो ऋषिमुख्यस्य जायते नात्र संशयः  ।
ब्रह्मणो वचनं श्रुत्वा सर्वे देवाः सवासवाः  ॥ ९५.४२ ॥
तथैव कारणं चान्यत्कथयन्ति स्म भारत  ।
विज्ञातं देवदेवेश विश्वामित्रचिकीर्षितम्  ॥ ९५.४३ ॥
त्रिशङ्क्वर्थे च यज्ञोऽयं विश्वामित्रेण साधितः  ।
स्पर्धया च वशिष्ठस्य यज्ञाङ्गानि समासृजत् ॥ ९५.४४ ॥
स्पर्धया सृजताकाशं भूमिं चान्यां समासृजत् ।
यथा तु हिमवच्छैलः पूर्वापरमहोदधिम्  ॥ ९५.४५ ॥
व्याप्यैव संस्थितो भूम्यां देवकार्यार्थसाधकः  ।
तथासौ स्पर्धते विन्ध्यः स्पर्धया कौशिकस्य च  ॥ ९५.४६ ॥
तिष्ठन्ति देवकार्याणि कौशिकेन सुरेश्वर  ।
कार्यद्वयप्रतीकारं चिन्तय स्वजगद्गुरो  ॥ ९५.४७ ॥

ब्रह्मोवाच - 
एकस्त्वस्य गुरुर्विप्रो ह्यगस्त्यो मुनिपुङ्गवः  ।
उत्पथे वर्तमानस्य कौशिकस्य दुरासदः  ॥ ९५.४८ ॥
अगस्त्यो मार्गभेत्ता वै भविष्यति न संशयः  ।
गुरुरात्मवतां शास्ता सर्वेषां वै न संशयः  ॥ ९५.४९ ॥
वर्धनं पर्वतस्यास्य देवमार्गप्रवर्तनम्  ।
शासः कौशिकविप्रस्य वसुधायां समन्ततः  ॥ ९५.५० ॥
क्षमः समस्तकार्याणां मित्रावरुणनन्दनः  ।
एवं तु निश्चयं कृत्वा देवाः सेन्द्रपितामहाः  ॥ ९५.५१ ॥
ययुर्वसुन्धरासार्धं हिमवन्तं नगेश्वरम्  ।
ददृशुस्ते स्थितं विप्रं ध्यायमानं च योगिनम्  ॥ ९५.५२ ॥
सुदृढं निश्चलध्यानं मोक्षमार्गनियामकम्  ।
तंदृष्ट्वा स्तोतुमारब्धाः सेन्द्रचन्द्राः सवारुणाः  ॥ ९५.५३ ॥

देवा ऊचुः॒
जयमिच्छस्व देवानां भगवन् कलशोद्भव  ।
प्रसादसुमुखो भूत्वा देवानां भयमागतम्  ॥ ९५.५४ ॥

अगस्त्य उवाच - 
किं कार्यं तु समुत्पन्नं येन दूरं समागताः  ।
एकान्तवासिनं नित्यं तं मां यूयं सुराश्च भोः  ॥ ९५.५५ ॥
उच्यतां यन्मया कार्यं तत्सर्वं करवाण्यहम्  ।
ततो मन्दानिलोद्धूतकमलाकरशोभिना  ॥ ९५.५६ ॥
गुरुं नेत्रसहस्रेण प्रेरयामास वृत्रहा  ।

वाक्पतिरुवाच - 
त्वया पूर्वं महाभाग देवकार्यार्थसिद्धये  ॥ ९५.५७ ॥
समुद्राः कर्षिताः सर्वे ईश्वरेण यथा जगत् ।
विध्वस्तास्त्रिदशाः सर्वे दानवैर्बलदर्पितैः  ॥ ९५.५८ ॥
जिता देवास्तु ते सर्वे दानवेभ्यः पराङ्मुखाः  ।
तेषां वरापहाराय समुद्राः शोषिताः पुरा  ॥ ९५.५९ ॥
साम्प्रतं दुःखिता धात्री पश्येमां भूतधारिणीम्  ।
दैत्यभारेण दुःखार्ता भूमिर्जाता रसातलम्  ॥ ९५.६० ॥
गन्तव्यं दक्षिणामाशां तपोराशे द्विजोत्तम  ।
नर्मदोदधिमर्यादां कुरु पुण्यां महाद्विज  ॥ ९५.६१ ॥
वृद्धिं विन्ध्यनगस्यापि देवकार्यं समुद्धर  ।
कौशिकोऽथ कनीयांस्ते य उन्मार्गप्रवर्तकः  ॥ ९५.६२ ॥

अगस्त्य उवाच - 
देवकार्यं करिष्यामि सुखं तिष्ठ वसुन्धरे  ।
गच्छामि दक्षिणामाशां शक्तः शिष्यस्य वारणे  ॥ ९५.६३ ॥
वर्धनं पर्वतस्यास्य वारयामि न संशयः  ।

देवा ऊचुः॒
याम्यां गत्वा सुरैः सार्धं द्रष्टव्यो यं न संशयः  ॥ ९५.६४ ॥
सिंहस्थे भास्करे विप्र येन यास्यन्ति भक्तितः  ।
नश्यते च धनं धान्यं तेषां सौख्यं न संशयः  ॥ ९५.६५ ॥
अधिकाराय देवानां स च दृष्टो भविष्यति  ।
तत्प्रतिज्ञाय गीर्वाणाः समं वसुधया गताः  ॥ ९५.६६ ॥
अगस्त्यं तपसां राशिं निर्गच्छन्तः समन्ततः  ।
अगस्त्यपदविक्षेपाच्चलिता च वसुन्धरा  ॥ ९५.६७ ॥
मनोवेगेन सम्प्राप्तः कौशिको यत्र तापसः  ।
कौशिकोऽपि गुरुं दृष्ट्वा साष्टाङ्गं प्रणिपत्य च  ॥ ९५.६८ ॥
धन्येऽहं मुनिशार्दूलप्रीतोऽहं तव दर्शनात् ।
अर्घपात्रं समादाय दध्यक्षतसमन्वितम्  ॥ ९५.६९ ॥
दूर्वा च चन्दनं पूज्यभक्त्या पात्रे समाहितम्  ।
गुरुपादपरिक्षिप्त उवाच मधुरं तदा  ॥ ९५.७० ॥
आदेशो दीयतां तात तव प्रेष्यो द्विजोत्तम  ।

अगस्त्य उवाच - 
देवकार्यविघातं च कौशिक त्वं विसर्जय  ॥ ९५.७१ ॥
देवकार्यविसृष्टेन कर्मणा न प्रवर्तसे  ।
यदि ते निश्चला भक्तिर्विश्वामित्र ममोपरि  ॥ ९५.७२ ॥
तदा त्वं वर्जयेः सर्वमुन्मार्गस्य प्रवर्तनम्  ।

विश्वामित्र उवाच - 
गुरुरात्मवतां शास्ता राजा शास्ता दुरात्मनाम्  ॥ ९५.७३ ॥
इह प्रच्छन्नपापानां शास्ता वैवस्वतो यमः  ।
स्पर्धया च वशिष्ठस्य त्रिशङ्कुर्मे सुयाचितः  ॥ ९५.७४ ॥
अद्य प्रभृति तत्सर्वं त्यक्तमेव द्विजोत्तम  ।
इत्युक्तः प्रययौ शीघ्रं रेवातीरं सुदुर्लभम्  ॥ ९५.७५ ॥
उत्तरं तटमासाद्य तपस्तत्र समारभत् ।
नर्मदा त्रिषु लोकेषु पवित्रा पापनाशिनी  ॥ ९५.७६ ॥
निश्चयं परमं कृत्वा मित्रावरुणनन्दनः  ।
शिलातले निविष्टस्तु चचार विपुलं तपः  ॥ ९५.७७ ॥
वायुभक्षः सदा कालं कुम्भयोनिर्महातपाः  ।
ज्ञातो भक्तियुतः श्रेष्ठ ईश्वरेण युधिष्ठिर  ॥ ९५.७८ ॥
प्रत्यक्षो द्वादशे वर्षे सङ्गतः पार्वतीपतिः  ।

ईश्वर उवाच - 
साधु साधु मुनिश्रेष्ठ तपसा द्योतितं नभः  ॥ ९५.७९ ॥
निश्चयं तव तुष्टोऽस्मि मित्रावरुणनन्दन  ।
वर्षायुतसहस्रेण नान्येषां वरदो ह्यहम्  ॥ ९५.८० ॥

अगस्त्य उवाच - 
संसारपल्वलातीतसृष्टिजन्मविवर्जित  ।
दुर्लक्ष्यासुरसङ्घानां प्रमथेश नमोऽस्तु ते  ॥ ९५.८१ ॥
नन्दिस्कन्दगणा देवा वृथा क्लिश्यन्ति मोहिताः  ।
सनत्कुमारमुख्याश्च ऋषयः शंसितव्रताः  ॥ ९५.८२ ॥
त्वद्रूपं ते न जानन्ति शम्भो नाथ नमोऽस्तु ते  ।
ब्रह्माद्या देवताः सर्वे ध्यायन्ति त्वामहर्निशम्  ॥ ९५.८३ ॥
नैते पश्यन्ति त्वद्रूपं धातर्देव नमोऽस्तु ते  ।

ईश्वर उवाच - 
प्रसन्नस्तव विप्रेन्द्र ऊर्ध्वरेतस्त्वयोनिज  ॥ ९५.८४ ॥
तव भक्तिगृहीतोऽहं प्रसन्न उमया सह  ।

अगस्त्य उवाच - 
यदि तुष्टोऽसि देवेश यदि देयो वरो मम  ॥ ९५.८५ ॥
प्रत्यक्षो भव तीर्थेऽस्मिन् यदि सत्यं वरप्रदः  ।
अन्तर्जले सदाकालं धर्माध्यक्षो महेश्वर  ॥ ९५.८६ ॥
शिलायां भव नित्यं च नर्मदायोत्तरे तटे  ।
देवकार्यस्य कर्ताहं त्वत्प्रसादाज्जगत्पते  ॥ ९५.८७ ॥
तथेति चोक्त्वा वृषवाहनोऽपि जगाम कैलासनगं नगेशः  ।
अयोनिजो योगबलेन युक्तः प्रविद्यया लिङ्गबलाच्छिवस्य  ॥ ९५.८८ ॥
जगाम दक्षिणामाशां सुरसङ्घैरभिष्टुतः  ।
तपोवनं यथापुण्यं देवदानवसेवितम्  ॥ ९५.८९ ॥
प्रविष्टो मुनिशार्दूलः पवित्रं देवकम्बलम्  ।
निश्चला सुषमादेवी संस्थिता धरणी तथा  ॥ ९५.९० ॥
पुष्पाणि ववृषुर्देवा जयशब्दं पुनः पुनः  ।

युधिष्ठिर उवाच - 
तस्य तीर्थस्य यत्पुण्यं कथ्यतां मुनिसुव्रत  ॥ ९५.९१ ॥
आदिमध्यावसाने च ब्राह्मणैः सह बान्धवैः  ।
पितॄणां सर्वतीर्थानां सर्वसत्त्वोपकारकम्  ॥ ९५.९२ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
पितॄन्मोक्षदं प्रोक्तं सर्वकाले जनाधिप  ।
शिवाख्यां कार्त्तिके मासि कृष्णपक्षे चतुर्दशीम्  ॥ ९५.९३ ॥
उपोष्य यो नरो भक्त्या कामक्रोधविवर्जितः  ।
शमीतरुं समास्थाय रात्रौ कुर्वीत जागरम्  ॥ ९५.९४ ॥
तत्कथालापसंयुक्तो धर्माख्यानैर्द्विजैः सह  ।
गवां घृतेन देवेशं रात्रौ च स्नापयेत्पुनः  ॥ ९५.९५ ॥
घटेनैव घटार्धेन तदर्धेन स्वशक्तितः  ।
घृतेन बोधयेद्दीपं घृतं विप्राय दापयेत् ॥ ९५.९६ ॥
पञ्चामृतेन गव्येन स्नापयेत्परमेश्वरम्  ।
प्रभाते पूजयेद्विप्रान् स्वदारनिरतान् सदा  ॥ ९५.९७ ॥
वेदाभ्यसनशीलांश्च परदारविवर्जितान्  ।
शूद्रसेवारता नित्यं धूर्तकर्मरता जनाः  ॥ ९५.९८ ॥
पतिताः कूटसाक्ष्येण प्रतिग्रहरताः सदा  ।
वेदद्वेषणशीलाश्च कुब्जाश्च विकलाः सदा  ॥ ९५.९९ ॥
हीनातिरिक्तगात्रा ये द्विजाः श्राद्धे विवर्जिताः  ।
वेदोक्तेन विशुद्धाङ्गाः पूज्या नित्यं युधिष्ठिर  ॥ ९५.१०० ॥
भूमिदानेन वस्त्रेण कन्यादानैर्विशेषतः  ।
श्राद्धकालेषु योगेषु भर्तव्या भक्तितत्परैः  ॥ ९५.१०१ ॥
गोदानं तत्र कर्तव्यं श्रेयोऽर्थमात्मनस्तथा  ।
सवत्सां क्षीरिणीं शुभ्रां पुष्टां वै शीलसंयुताम्  ॥ ९५.१०२ ॥
कम्बलं परया भक्त्या पादुकोपानहौ तथा  ।
हिरण्यरुक्मिणीं कन्थां ताम्बूलं भोजनं तथा  ॥ ९५.१०३ ॥
घण्टाभरणशोभाढ्यां वस्त्रयुग्मावगुण्ठिताम्  ।
स्वर्णशृङ्गीं रौप्यखुरीं कांस्यदोहेन संयुताम्  ॥ ९५.१०४ ॥
उच्चार्य परया भक्त्या यावदाहूतसंप्लवम्  ।
सर्व कोटिगुणं पार्थ शुभं वा यदि वाशुभम्  ॥ ९५.१०५ ॥
तीर्थाख्यानं च यो भक्त्या पठते शृणुतेऽथवा  ।
मुच्यते सर्वपापेभ्यः शिवलोके वसत्यपि  ॥ ९५.१०६ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डेऽगस्त्यतीर्थवर्णनो नाम पञ्चनवतितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ९६

मार्कण्डेय उवाच - 
अथानन्देश्वरं गच्छेत्सर्वदेवनमस्कृतम्  ।
रुद्रस्य परमानन्दो यत्र जातो युधिष्ठिर  ॥ ९६.१ ॥
तत्तीर्थं कथयिष्यामि सूर्यपापक्षयं करम्  ।

युधिष्ठिर उवाच - 
आनन्दश्चैव संजातो रुद्रस्य द्विजसत्तम  ॥ ९६.२ ॥
कथयस्व महाभाग संक्षेपान्मुनिसत्तम  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
कथयामि नृपश्रेष्ठ आनन्देश्वरमुत्तमम्  ॥ ९६.३ ॥
दानवानां वधं कृत्वा देवदेवश्च शङ्करः  ।
पूजितो दैवतैः सर्वैः किन्नरैर्यक्षपन्नगैः  ॥ ९६.४ ॥
आनन्दं परमं प्राप्य ननर्त वृषवाहनः  ।
भैरवं रूपमासाद्य गौरी चार्द्धाङ्गधारिता  ॥ ९६.५ ॥
भूतवेतालकङ्कालैर्भैरवैर्भैरवो वृतः  ।
नर्मदायोत्तरे तीरे दक्षिणे पाण्डुनन्दन  ॥ ९६.६ ॥
तुष्टैर्मरुद्गणैस्तत्र स्थापितः कमलासनः  ।
तदा प्रभृति वै देव आनन्देश्वर उच्यते  ॥ ९६.७ ॥
अष्टम्यां च चतुर्दश्यां पौर्णमास्यां नराधिप  ।
विधिं स्नात्वार्चयेद्देवां सुगन्धेन विलेपयेत् ॥ ९६.८ ॥
ब्राह्मणान् पूजयेत्तत्र यथाशक्त्या युधिष्ठिर  ।
गोदानं तत्र कर्तव्यं वस्त्रदानं तथैव च  ॥ ९६.९ ॥
वसन्तस्य त्रयोदश्यां श्राद्धं तत्रैव कारयेत् ।
इङ्गुदैर्बदरैर्बिल्वैरक्षतेन जलेन वा  ॥ ९६.१० ॥
प्रेतानां कारयेच्छ्राद्धमानन्देश्वरतीर्थके  ।
प्रेता आनन्दिताः स्युस्ते यावदाहूत सम्प्लवम्  ॥ ९६.११ ॥
सन्ततिर्धनसौख्यं च सप्तजन्मनि जायते  ।
आनन्दश्च भवेत्तेषां जन्म जन्म युधिष्ठिर  ॥ ९६.१२ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र मातृतीर्थमनुत्तमम्  ।
सङ्गमस्य समीपस्थं नर्मदादक्षिणे तटे  ॥ ९६.१३ ॥
मातरस्तत्र राजेन्द्र संजाता नर्मदातटे  ।
उमया याचितस्तत्र व्यालयज्ञोपवीतकः  ॥ ९६.१४ ॥
उवाच योगिनीवृन्दं कष्टं कष्टं न शोभनम्  ।
उवाच वरदश्चास्मि योगिवृन्दवरप्रदः  ॥ ९६.१५ ॥

योगिन्य ऊचुः॒
अजेयाः सर्वदेवानां त्वत्प्रसादान्महेश्वर  ।
तीर्थानामभिसंख्याने प्रख्याता वसुधातले  ॥ ९६.१६ ॥
एवं भवतु योगिन्यस्तत्रैवान्तरधीयत  ॥ ९६.१७ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
तस्मिंस्तीर्थे तु यो मर्त्यो नवम्यां विजितेन्द्रियः  ।
उपोष्य परया भक्त्या पूजयेन्मातृमण्डलम्  ॥ ९६.१८ ॥
तस्य ता मातरः प्रीताः प्रीतोऽयं वृषवाहनः  ।
बन्ध्याया मृतवत्साया अपुत्राया युधिष्ठिर  ॥ ९६.१९ ॥
स्नपनं चारभेत्तत्र मन्त्रज्ञैर्ब्राह्मणोत्तमैः  ।
सहिरण्येन कुम्भेन पञ्चरत्नफलान्वितम्  ॥ ९६.२० ॥
स्नापयेत्पुत्रकामा च कांस्यपात्रेण मन्त्रतः  ।
पुत्रान् सा लभते नारी वीर्ययुक्तान् गुणान्वितान्  ॥ ९६.२१ ॥
यं यं काममभिध्यायेत्तं तं सा लभते नृप  ।
मातृतीर्थात्परं तीर्थं नास्त्यन्यत्पाण्डुनन्दन  ॥ ९६.२२ ॥
तस्यैवानन्तरं तात जलमध्येश्वरं परम्  ।
लिङ्गेश्वरमिति ख्यातं सुरासुरनमस्कृतम्  ॥ ९६.२३ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
अत्यक्ता सा तु रेवा या कथं त्यक्ता च शम्भुना  ।
जलमध्ये हि तिष्ठेत शूलपाणिः पिनाकधृक् ॥ ९६.२४ ॥
तदहं श्रोतुमिच्छामि तव वाक्याद्द्विजोत्तम  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
आश्चर्यभूता लोकेऽस्मिन् प्रतिष्ठा पाण्डुनन्दन  ॥ ९६.२५ ॥
पण्डितो वृद्धभावेन कथयामि नृपोत्तम  ।
आदौ कृतयुगे तात दानवो बलदर्पितः  ॥ ९६.२६ ॥
कालबाष्प इति प्रोक्तो दुर्जयो देवदानवैः  ।
तपश्चचार विपुलं नर्मदाया जले शुभे  ॥ ९६.२७ ॥
आराधयन्महादेवमुग्रेण तपसा भृशम्  ।
ततस्तुतोष भगवान् सपत्नीको महेश्वरः  ॥ ९६.२८ ॥

ईश्वर उवाच - 
भो भो वत्स वरं ब्रूहि तुष्टोऽहं तव भक्तितः  ।
देवस्य वचनं श्रुत्वा कालबाष्पोऽब्रवीद्वचः  ॥ ९६.२९ ॥
देवाश्चैव मया भग्नाः प्रसादात्तव शूलिनः  ।
संग्रामे च विषण्णोऽहं तस्मादाराधनं कृतम्  ॥ ९६.३० ॥
हस्तं शिरसि यस्यैव दास्यामि च महेश्वर  ।
न स जीवेत्पुमांल्लोके वरमेतं ददस्व मे  ॥ ९६.३१ ॥

ईश्वर उवाच - 
यत्तेऽभिलषितं दैत्य तत्तथैव भविष्यति  ।
इति श्रुत्वा वचो दैत्यः शम्भुमेवाभिदुद्रुवे  ॥ ९६.३२ ॥
हस्तं ते मूर्ध्नि दास्यामि न तत्सत्यं वचस्तव  ।
रुद्रः पलायितस्तेन केशवं शरणं गतः  ॥ ९६.३३ ॥
निवेद्य केशवं सर्वं तस्मिन्नेव न्यलीयत  ।

केशव उवाच - 
हन्म्यहं तं महादेव दुष्टं दैत्यजनेश्वरम्  ॥ ९६.३४ ॥
हस्तं शिरसि तस्यैव दापयामि महेश्वर  ।
ततस्त्वरितमापन्नः प्रविष्टो नमदातटे  ॥ ९६.३५ ॥
कृष्णः स्त्रीवेषधारी च दैत्यसंमुखमागतः  ।
द्वात्रिंशल्लक्षणोपेता नियुक्ता कामसायकैः  ॥ ९६.३६ ॥
मधुमाथवके शम्भुं ध्यात्वा सर्वत्र कैशवी  ।
वनं बभ्राम सर्वत्र सुशीला वटपादपम्  ॥ ९६.३७ ॥
क्षोभयन्तीव चित्तानि सा रेमे धर्मनन्दन  ।
रिङ्गमाणश्च दैत्योऽसौ कालबाष्पः सुदुर्जनः  ॥ ९६.३८ ॥
प्रविष्टः स वने रम्ये यत्र सा शुभलोचना  ।
अहं भवामि ते भर्ता दुर्जयो देवदानवैः  ॥ ९६.३९ ॥
त्रैलोक्यस्वामिनी त्वं च प्रसीद मम सुन्दरि  ।

श्रीकृष्ण उवाच - 
यदि मां मन्यसे भार्यां प्रत्ययश्च भवेन्मम  ॥ ९६.४० ॥

दानव उवाच - 
स्वयं भवामि तन्वङ्गि शपथं मम साधनम्  ।
तदहं च करिष्यामि इति मे सत्यभाषितम्  ॥ ९६.४१ ॥

स्त्र्युवाच - 
कुरुष्व त्वं महाभाग शिरो हस्ते प्रदीयताम्  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
कामान्धेनैव राजेन्द्र निक्षिप्तो मस्तके करः  ॥ ९६.४२ ॥
तत्क्षणादभवद्भस्म दग्धस्तृणचयो यथा  ।
केशवस्योपरि तदा पुष्पवृष्टिः पपात ह  ॥ ९६.४३ ॥
गताः सर्वे दिवं देवाः स्वस्थानं विगतज्वराः  ।
क्षौराब्धिमगमद्विष्णुः कालबाष्पे निपातिते  ॥ ९६.४४ ॥
य इदं शृणुयाद्भक्त्या चरितं दानवस्य च  ।
श्राद्धं तत्रैव यः कुर्यात्कामक्रोधविवर्जितः  ॥ ९६.४५ ॥
उद्धृतास्तेन सर्वे वै नरकाच्च पितामहाः  ।
क्षेत्रे तस्मिंस्तु यो दद्याद्ब्राह्मणे वेदपारगे  ॥ ९६.४६ ॥
तस्य दानफलं सर्वं कुरुक्षेत्राद्विशिष्यते  ।
स्पर्शते य इदं लिङ्गं शङ्करेण च निर्मितम्  ॥ ९६.४७ ॥
स्पर्शमात्रो मनुष्यस्तु रुद्रवासोऽभिजायते  ।
एतस्मात्कारणाद्राजंल्लोकपालाश्च देवताः  ॥ ९६.४८ ॥
दुर्गादेवी तथा चैव मधुहन्ता चतुर्भुजः  ।
दानवाद्याश्च सर्वेऽपि रक्षणे चेश्वरस्य च  ॥ ९६.४९ ॥
रक्षन्ते च सदाकालं गृहव्यापाररूपतः  ।
पुत्रभ्रातृसमा भूत्वा स्वामिसम्बन्धरूपिणः  ॥ ९६.५० ॥
लिङ्गेश्वरं तु राजेन्द्र देवैरद्याऽपि रक्ष्यते  ॥ ९६.५१ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे भस्मासुरवधो नाम षण्णवतितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ९७

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेच्च राजेन्द्र धनदं तीर्थमुत्तमम्  ।
नर्मदादक्षिणे कूले सर्वपापक्षयंकरम्  ॥ ९७.१ ॥
सर्वतीर्थफलं तत्र प्राप्यते नात्र संशयः  ।
चैत्रमासे त्रयोदश्यां शुक्लपक्षे जितेन्द्रियः  ॥ ९७.२ ॥
उपोष्य परया भक्त्या रात्रौ कुर्वीत जागरम्  ।
पञ्चामृतेन राजेन्द्र स्नापयेद्वरदं विभुम्  ॥ ९७.३ ॥
पूजयेद्भक्तियुक्तेन गीतवाद्यं प्रदापयेत् ।
प्रभाते पूजयेद्विप्रानात्मनः श्रेय इच्छता  ॥ ९७.४ ॥
प्रतिग्रहाविमुक्ताश्च विद्यासिद्धान्तवादिनः  ।
भर्तव्या हि प्रियैर्भक्त्या परिवादविवर्जिताः  ॥ ९७.५ ॥
पूजयेद्गोहिरण्येन वस्त्रालंकरणेन च  ।
हस्त्यश्वरथदानेन सर्वपापक्षयो भवेत् ॥ ९७.६ ॥
त्रिजन्मजनितं पापं धनदस्य प्रभावतः  ।
स्वर्गदं दुर्विनीतानां विनीतानां च मुक्तिदम्  ॥ ९७.७ ॥
धनवान् स नरव्याघ्र भवेज्जन्मनि जन्मनि  ।
कुलीनत्वं स्वरूपत्वं दुःखं नास्ति निरन्तरम्  ॥ ९७.८ ॥
व्याधेस्तु न भयं तेषां नन्देद्धनदसेवनात् ।
धनस्य च यस्तीर्थे विद्यां वै प्रददाति हि  ॥ ९७.९ ॥
स याति भास्करं लोकं सर्वदुःखविवर्जितः  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
अहं ते कथयिष्यामि चेतिहासं पुरातनम्  ॥ ९७.१० ॥
द्वे भार्य्ये कश्यपस्यास्तां सर्वलोकेष्वनुत्तमे  ।
गरुत्मान् विनतापुत्रः कद्रूपुत्रोरगाः स्मृताः  ॥ ९७.११ ॥
सन्तोषेण द्वयं तात तिष्ठतः काश्यपे गृहे  ।
कद्र्वास्तु भगिनी तत्र इष्टा च विनता तथा  ॥ ९७.१२ ॥
क्रीडेद्विनतया सार्धं कश्यपोऽपि प्रजापतिः  ।
ततस्त्वेकदिने पार्थ आश्रमस्था सुशोभना  ॥ ९७.१३ ॥
उच्चैःश्रवोहयं दृष्ट्वा अतिवेगं नभःस्थितम्  ।
पश्य पश्य च तन्वङ्गि अश्वं सर्वत्र पाण्डुरम्  ॥ ९७.१४ ॥
धावमानमविश्रान्तं जवेन मानसोपमम्  ।

कद्रूरुवाच - 
कथमेतत्तु तन्वङ्गि कृष्णं जल्पसि पाण्डुरम्  ॥ ९७.१५ ॥
असत्यं भाषितं भद्रे यमलोकं गमिष्यसि  ।

विनतोवाच - 
सत्यानृते तु वचने पणोऽयं मेऽस्तु तेऽधुना  ॥ ९७.१६ ॥
सहस्रं चैव वर्षाणामज्ञात्वा दास्यतां व्रजेत् ।
असत्या यदि मे वाणी कृष्ण उच्चैःश्रवाहयः  ॥ ९७.१७ ॥
तदाहं त्वद्गृहे दासी सर्वदैव भवामि हि  ।
यदि तूच्चैःश्रवाः श्वेतो दासी त्वं मद्गृहे पुनः  ॥ ९७.१८ ॥
एवं परस्परं द्वाभ्यां दासीयमब्रवीदिति  ।
स्वाश्रमं हि गता कद्रू रात्रौ चिन्तातुरा स्थिता  ॥ ९७.१९ ॥
श्वेतवर्णं तु कथितं श्यामं तमश्वकं तदा  ।
पुत्राणां कथितं पार्थ पणश्चैव कृतो मया  ॥ ९७.२० ॥
श्रुतं सर्वैस्तथा वाक्यं सर्पैर्मातृपणस्तदा  ।
जाता दासी न सन्देहः श्वेतो भास्करवाहनः  ॥ ९७.२१ ॥

कद्रूरुवाच - 
यथाहं न भवे दासी तत्कार्यं च विचिन्त्यताम्  ।
उच्चैःश्रवो रोमकूपे विशध्वं यूयमेव च  ॥ ९७.२२ ॥
एकं मुहूर्तं तिष्ठध्वं यावत्कृष्णः प्रदृश्यते  ।
क्षणेनैकेन भवतां दासी सा भवते मम  ॥ ९७.२३ ॥
दासीत्वे या तु तन्वङ्गी विनता सत्यगार्विता  ।
ततः स्वस्थानगाः सर्वे भवन्तु सुखिनः सदा  ॥ ९७.२४ ॥

सर्पा ऊचुः॒
यथा त्वं जननी चैव सर्वेषां भुवि पन्नगी  ।
तथा सापि विशेषण वञ्चितव्या न मातृवत् ॥ ९७.२५ ॥
ततः सा तेन वाक्येन क्रुद्धा कालानलोपमा  ।
मम वाक्यमकुर्वाणा ये केचिद्भुवि पन्नगाः  ॥ ९७.२६ ॥
हव्यवाहमुखं सर्वे यास्यन्तीत्यविचारिणः  ।
तेन वाक्येन भीतास्ते हयरोमसुवेष्टिताः  ॥ ९७.२७ ॥
नष्टाः केचिद्दिशो दिव्याः कद्रूशापभयान्विताः  ।
केचिद्गङ्गाजले नष्टाः केचिन्नष्टाः सरस्वतीम्  ॥ ९७.२८ ॥
केचिन्महोदधिं नीताः प्रविष्टा विन्ध्यकन्दरे  ।
आश्रित्य नर्मदातोयं मणिनागोत्तमो नृप  ॥ ९७.२९ ॥
चचार विपुलं भक्त्या उत्तरे नर्मदातटे  ।
मातृशापधरो नागः प्रविष्टो नर्मदाजले  ॥ ९७.३० ॥
त्वत्प्रसादेन भो नाथ मातृशापं तराम्यहम्  ।
हव्यवाहमुखं यस्मात्प्रयामि न जगत्पते  ॥ ९७.३१ ॥

ईश्वर उवाच - 
हव्यवाहमुखं वत्स न यास्यसि ममाज्ञया  ।
मम लोकनिवासोऽपि तव पुत्र भविष्यति  ॥ ९७.३२ ॥

मणिनाग उवाच - 
अस्मिन् स्थाने महादेव स्थीयतामंशभागतः  ।
सहस्रांशेन भागेन स्थीयतां नर्मदाजले  ॥ ९७.३३ ॥
उपकाराय लोकानां मम नाम्ना च शङ्कर  ।

ईश्वर उवाच - 
स्थापय स्वपरं लिङ्गमाज्ञया मम पन्नग  ॥ ९७.३४ ॥
इत्युक्त्वान्तर्दधे देवस्तदैव शिवया सह  ।
तत्र तीर्थे तु ये भक्त्या शुचयो यतमानसाः  ॥ ९७.३५ ॥
पञ्चम्यां च चतुर्दश्यामष्टम्यां शुक्लपक्षके  ।
अर्चयन्ति सदा पार्थ नोपसर्पन्ति ते यमम्  ॥ ९७.३६ ॥
दध्ना च मधुना चैव घृतेन क्षीरतो जनाः  ।
स्नापयन्ति विरूपाक्षमुमादेहार्धधारिणम्  ॥ ९७.३७ ॥
कामाङ्गदहनं देवं महासुरनिषूदनम्  ।
संस्नापयन्ति ये भक्त्या पश्यन्ति परमं पदम्  ॥ ९७.३८ ॥
षट्कर्मनिरतास्तात शूद्रप्रणयवर्जिताः  ।
तेऽपि यान्ति परं लोकं सर्वपापविवर्जिताः  ॥ ९७.३९ ॥
व्रात्यांश्च दुर्धरान् षण्ढान् वार्धक्यांश्च कृषीवलान्  ।
भिन्नदृष्टिकरान् विप्रान् कश्चिन्नैव च पूजयेत् ॥ ९७.४० ॥
वृषली मन्दिरे यस्य महिषं यस्तु वाहयेत् ।
ते विप्रा दूरतस्त्याज्या व्रते श्राद्धे नृपेश्वर  ॥ ९७.४१ ॥
काणाः कुण्डाश्च गोलाश्च वैद्याश्चैव विवर्जिताः  ।
नैते पूज्या द्विजाः पार्थ मणिनागेश्वरे शुभे  ॥ ९७.४२ ॥
यदीच्छेदूर्ध्वगमनां पितृणामात्मनस्तथा  ।
सर्वाङ्गरुचिराङ्गाश्च सदा पूज्या द्विजास्तु वै  ॥ ९७.४३ ॥
स याति परमं लोकं यावदाहूतसम्प्लवम्  ।
ततः स्वर्गाच्च्युतः सोऽपि जायते विपुले कुले  ॥ ९७.४४ ॥
मणिनागेश्वरं देवं यः पश्यति नराधिप  ।
धेनुं शय्यां तथा छत्रं कन्यां दासीं सुभक्तितः  ॥ ९७.४५ ॥
पात्रे दद्यात्तु राजेन्द्र यदीच्छेच्छ्रेय आत्मनः  ।
सुरभीणि च पुष्पाणि गन्धवस्त्राणि दापयेत् ॥ ९७.४६ ॥
दीपं धान्यं गृहं शुभ्रं सर्वोपस्करसंयुतम्  ।
ददते ये नरा भक्त्या ते व्रजन्ति त्रिविष्टपम्  ॥ ९७.४७ ॥
मणिनागे नृप स्वर्णपन्नगो यः प्रदीयते  ॥ ९७.४८ ॥
पातकानि प्रलीयन्त आमपात्रे जलं यथा  ।
नर्मदातोयसंसिद्धं भोज्यं विप्राय दीयते  ॥ ९७.४९ ॥
तेऽपि पापैर्विनिर्मुक्ताः क्रीडन्ते दैवतैः सह  ।
त्यागिनो भोगसंयुक्ता धर्माख्यानरताः सदा  ॥ ९७.५० ॥
देवद्विजगुरोर्भक्तास्तीर्थसेवापरायणाः  ।
मातापितृस्वामिभक्ताः क्रोधद्रोहविवर्जिताः  ॥ ९७.५१ ॥
एतैः सर्वैर्गुणैर्युक्ता ये नराः पाण्डुनन्दन  ।
जायन्ते स्वर्गकामाश्च स्वर्गे वासो भविष्यति  ॥ ९७.५२ ॥
सर्वतीर्थवरं तीर्थं मणिनागं नृपोत्तम  ।
तीर्थाख्यानमिदं पुण्यं यः पठेच्छृणुयादपि  ॥ ९७.५३ ॥
सोऽपि पापविनिर्मुक्तः शिवलोके महीयते  ।
न विषं क्रमते तेषां विचरन्ति यथेच्छया  ॥ ९७.५४ ॥
भाद्रपद्यां च यः षष्ठ्यां भाद्रे स्नायाच्च दर्शके  ।
तस्य पुण्यफलावाप्तिराख्यानकथनेन तु  ॥ ९७.५५ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे मणिनागतीर्थवर्णनो नाम सप्तनवतितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ९८

मार्कण्डेय उवाच - 
दक्षिणे नर्मदातीरे तीर्थं परमशोभनम्  ।
सर्वपापहरं पुण्यं गोपालेश्वरमुत्तमम्  ॥ ९८.१ ॥
गोदेहान्निःसृतं लिङ्गं पुण्यं भूमितले नृप  ।

युधिष्ठिर उवाच - 
गोदेहात्निःसृतं कस्माल्लिङ्गं पापक्षयं करम्  ॥ ९८.२ ॥
दक्षिणे नर्मदा तीरे मणिनागसमीपतः  ।
संक्षेपात्कथ्यतां विप्र गोपालेश्वरमुत्तमम्  ॥ ९८.३ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
कामधेनुस्तपस्तत्र पुत्रार्थं च चकार ह  ।
ध्यायती परया भक्त्या देवदेवं महेश्वरम्  ॥ ९८.४ ॥
तुष्टस्तस्या जगन्नाथः कपिलाया महेश्वरः  ।
निःसृतो देहमध्यात्तु अक्षयः परमेश्वरः  ॥ ९८.५ ॥

महेश्वर उवाच - 
तुष्टो देवि जगन्मातः कपिले परमेश्वरि  ।
आराधनं कृतं कस्माद्वद देवि वरानने  ॥ ९८.६ ॥

सुरभिरुवाच - 
लोकानामुपकाराय सृष्टाहं परमेष्ठिना  ।
लोके कार्यं हि सर्वं वै मत्प्रसादात्प्रसिध्यति  ॥ ९८.७ ॥
लोकाः सर्वे प्रपश्यन्ति त्वत्पसादात्त्रिशूलिनम्  ।
तीर्थे त्वं भव भोः शम्भो लोकानां हितकाम्यया  ॥ ९८.८ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
तदा प्रभृतितत्तीर्थं विख्यातं वसुधातले  ।
स्नानेनैकेन राजेन्द्र सर्वपापं व्यपोहति  ॥ ९८.९ ॥
गोपालेशे तु गोदानं यस्तु भक्त्या प्रदापयेत् ।
योग्ये द्विजोत्तमे देया योग्या धेनुः सकाञ्चनी  ॥ ९८.१० ॥
सवस्त्रा तरुणी शुभ्रा क्षीरिणी वृषसंयुता  ।
कृष्णपक्षे चतुर्दश्यामष्टम्यां वा युधिष्ठिर  ॥ ९८.११ ॥
सर्वेषु चैव मासेषु कार्त्तिके च विशेषतः  ।
दापयेत्परया भक्त्या द्विजे स्वाध्यायतत्परे  ॥ ९८.१२ ॥
विधिना च प्रदास्यन्ति विधिना प्रतिगृह्णते  ।
उभयोः पुण्यकर्माणि प्रेक्षकाः पुण्यभाजनाः  ॥ ९८.१३ ॥
पिण्डदानं प्रकर्तव्यं प्रेतानां भावसंयुतैः  ।
पिण्डेनैकेन राजेन्द्र प्रेता यान्ति परां गतिम्  ॥ ९८.१४ ॥
भक्त्या प्रणामं रुद्रस्य ये कुर्वन्ति दिने दिने  ।
तेषां पापं प्रलीयेत भिन्नपात्रे जलं यथा  ॥ ९८.१५ ॥
तस्मिंस्तीर्थे तु यो राजन् वृषं चैव समुत्सृजेत् ।

युधिष्ठिर उवाच - 
वृषोत्सर्गे कृते तात यत्फलं भवते नृणाम्  ॥ ९८.१६ ॥
तत्सर्वं कथयस्वाद्य प्रयत्नेन द्विजोत्तम  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
सर्वलक्षणसम्पन्ने वृषे चैव तु यत्फलम्  ॥ ९८.१७ ॥
तदहं सम्प्रवक्ष्यामि शृणु त्वं धर्मनन्दन  ।
कार्त्तिके चैव वैशाखे पौर्णमास्यां नराधिप  ॥ ९८.१८ ॥
रुद्रस्य सन्निधौ भूत्वा शुचिः स्नात्वा जितेन्द्रियः  ।
वृषोत्सर्गं तथा राजन् कारयेद्धरप्रीतये  ॥ ९८.१९ ॥
स्थाने स्थित्वा पवित्रे तु चतस्रो वत्सिकाः शुभाः  ।
वृषभाय च मुञ्चेत सर्वलक्षणसंयुताः  ॥ ९८.२० ॥
प्रीयतां च महादेवो ब्रह्माविष्णुस्तथा परे  ।
वृषभे रोमसंख्या तु सर्वाङ्गेषु नराधिप  ॥ ९८.२१ ॥
तावद्वर्षप्रमाणं तु शिवलोके महीयते  ।
शिवलोके उषित्वा तु पश्चान्मर्त्ये च जायते  ॥ ९८.२२ ॥
कुले महति सम्भूतो धनधान्यसमाकुले  ।
सुरूपे रूपवांश्चैव विद्याढ्ये सत्यवादिनाम्  ॥ ९८.२३ ॥
गोपालेश्वरकं पुण्यं मयाख्यातं युधिष्ठिर  ।
गोदेहात्निःसृतं लिङ्गं नर्मदादक्षिणे तटे  ॥ ९८.२४ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे गोपालेश्वरमहिमानुवर्णनो नामाष्टनवतितमोऽध्यायः ॥


अध्याय ९९

मार्कण्डेय उवाच - 
नर्मदायोत्तरे कूले तीर्थं परमशोभनम्  ।
सर्वपापहरं पुण्यं नाम्ना वै गौतमेश्वरम्  ॥ ९९.१ ॥
स्थापितं गौतमेनैव लोकानां हितकाम्यया  ।
स्वर्गसोपानरूपेण तीर्थं पुंसां युधिष्ठिर  ॥ ९९.२ ॥
गच्छ त्वं परया भक्त्या यत्र देवो जगद्गुरुः  ।
पातकानां विनाशाय स्वर्गवासाप्तये नृप  ॥ ९९.३ ॥
सौख्यस्य वर्धनं लिङ्गं जयदं दुःखनाशनम्  ।
पिण्डदानेन चैकेन कुलानां उद्धरेत्त्रयम्  ॥ ९९.४ ॥
यत्किंचिद्दीयते भक्त्या स्वल्पं वा यदि वा बहु  ।
तत्सर्वं शतसाहस्रमाज्ञया गौतमस्य च  ॥ ९९.५ ॥
तीर्थानां परमं तीर्थं स्वयं रुद्रेण भाषितम्  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
दक्षिणे नर्मदाकूले तीर्थं परमशोभनम्  ॥ ९९.६ ॥
शङ्खचूडेश्वरं तत्र प्रसिद्धं भूमिमण्डले  ।
शङ्खचूडेश्वरस्तत्र संस्थितः पाण्डुनन्दन  ॥ ९९.७ ॥
वैनतेयभयात्पार्थ संस्थितो नर्मदातटे  ।
तत्र तीर्थे तु यो भक्त्या शुचिर्भूत्वा समाहितः  ॥ ९९.८ ॥
स्नापयेच्छङ्खचूडं तु क्षौद्रेण दधिसर्पिषा  ।
रात्रौ जागरणं कृत्वा देवस्याग्रे नराधिप  ॥ ९९.९ ॥
दधिभक्तेन सम्पूज्य ब्राह्मणान् छंसितव्रतान्  ।
गोदानं च तथा देयं सर्वपापक्षयं करम्  ॥ ९९.१० ॥
तस्मिंस्तीर्थे तु यः पार्थ सर्पदष्टोऽपि नश्यति  ।
सोऽपि याति परं लोकं शङ्खचूडस्य चाज्ञया  ॥ ९९.११ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे शङ्खचूडतीर्थमहिमानुवर्णनो नाम नवनवतितमोऽध्यायः ॥


अध्याय १००

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र पराशरवरोत्तमम्  ।
पराशरो महात्मा च नर्मदायास्तटे शुभे  ॥ १००.१ ॥
तपश्चचार विपुलं पुत्रार्थं पाण्डुनन्दन  ।
हिमाचलसुता गौरी लक्ष्मीनारायणान्विता  ॥ १००.२ ॥
तोषिता परया भक्त्या नर्मदायोत्तरे तटे  ।
पराशरेण ऋषिणा तस्य तुष्टा वरं ददौ  ॥ १००.३ ॥

देव्युवाच - 
भो भो ऋषिवरश्रेष्ठ तुष्टाहं तव भक्तितः  ।
वरं याचस्व विप्रेन्द्र पराशरमहामते  ॥ १००.४ ॥

पराशर उवाच - 
यदि तुष्टासि मे देवि यदि देयो वरो मम  ।
पुत्रो मे दीयतां शीघ्रं सर्वशास्त्रविशारदः  ॥ १००.५ ॥
तीर्थं चात्र भवेद्देवि सन्निधानं वरेण तु  ।
लोकोपकारहेत्वर्थं स्थीयतां गिरिनन्दिनि  ॥ १००.६ ॥
पराशराभिधानेन नर्मदादक्षिणे तटे  ।
पराशरवचः श्रुत्वा देवी हिमवतः सुता  ॥ १००.७ ॥
एवं भवतु ते विप्र इत्युक्त्वान्तरधीयत  ।
पराशरो महात्मा च स्थापयामास पार्वतीम्  ॥ १००.८ ॥
शङ्करं स्थापयामास सुरासुरनमस्कृतम्  ।
अर्चितं सर्वदेवानां दानवानां दुरासदम्  ॥ १००.९ ॥
पराशरो महात्मा च कृतार्थो विगतज्वरः  ।
तस्मिंस्तीर्थे तु यो भक्त्या शुचिः प्रयतमानसः  ॥ १००.१० ॥
मासे चैत्रे च विख्याते श्रावणे नृपनन्दन  ।
मासि मार्गशिरे चैव शुक्लपक्षे तु सर्वदा  ॥ १००.११ ॥
शङ्करं पाण्डवश्रेष्ठ गिरिजां पूजयेत्तथा  ।
अष्टम्यां च चतुर्दश्यां सूर्यपर्वणि सर्वदा  ॥ १००.१२ ॥
स्त्रियो वा पुरुषा वापि कामक्रोधविवर्जिताः  ।
तत्र गत्वा शूचौ स्थाने नर्मदादक्षिणे तटे  ॥ १००.१३ ॥
उपोष्य परया भक्त्या व्रतं कुर्युर्महामुने  ।
रात्रौ जागरणं कृत्वा दीपदानं स्वशक्तितः  ॥ १००.१४ ॥
सपत्नीकानुत्तमांश्च शीलश्रद्धासमन्वितान्  ।
पूजयेद्ब्राह्मणान् पार्थ अन्नदानहिरण्मयैः  ॥ १००.१५ ॥
वस्त्रेण च्छत्रदानेन शय्या ताम्बूलभोजनैः  ।
श्राद्धं कार्यं नृपश्रेष्ठ आमश्राद्धं प्रशस्यते  ॥ १००.१६ ॥
आमं चतुर्गुणं प्रोक्तं ब्राह्मणानां युधिष्ठिर  ।
वेदोक्तेन विधानेन द्विजाः पूज्याः प्रयत्नतः  ॥ १००.१७ ॥
हस्तमात्रकुशैश्चैव तिलैश्च वाञ्च्छितैर्नृप  ।
विप्रं चोदङ्मुखं चैव आत्मानं दक्षिणामुखम्  ॥ १००.१८ ॥
आमं दर्भेषु निःक्षिप्य इत्युच्चार्य द्विजाग्रतः  ।
प्रेता यान्तु परं लोकं तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ॥ १००.१९ ॥
पापं मे प्रशमं यातु यातु वृद्धिः सदा शुभम्  ।
वृद्धिं यातु सदा वंशो ज्ञातिवर्गो द्विजोत्तम  ॥ १००.२० ॥
एवमुच्चार्य विप्रेन्द्रं देयं पराशराश्रमे  ।
गोभूनीलहिरण्यानि अन्नं वस्त्रं च शक्तितः  ॥ १००.२१ ॥
दातव्यं पाण्डवश्रेष्ठ पराशरवराश्रमे  ।
यः शृणोति नरो भक्त्या सोऽपि पापैः प्रमुच्यते  ॥ १००.२२ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे पराशरतीर्थमहिमानुवर्णनो नाम शततमोऽध्यायः ॥


अध्याय १०१

मार्कण्डेय उवाच - 
भीमेश्वरं ततो गच्छेत्सर्वपापक्षयंकरम्  ।
सेव्यते ऋषिसङ्घैश्च भीमव्रतधरैरपि  ॥ १०१.१ ॥
तत्र तीर्थे तु यः स्नात्वा सोपवासो जितेन्द्रियः  ।
जपंश्चैकाक्षरं मन्त्रमूर्ध्वबाहुर्दिवाकरम्  ॥ १०१.२ ॥
तस्य जन्मार्जितं पापं तत्क्षणादेव नश्यति  ।
सप्तजन्मार्जितं पापं गायत्र्या नश्यते ध्रुवम्  ॥ १०१.३ ॥
दशभिर्जन्मजनितं शतेन च पुराकृतम्  ।
त्रिजन्मना सहस्रेण गायत्री हन्ति किल्बिषम्  ॥ १०१.४ ॥
वैदिकं लौकिकं चापि जाप्यं जप्तं जनेश्वर  ।
तत्क्षणाद्दहते पापं तृणं च ज्वलनो यथा  ॥ १०१.५ ॥
तदेव बलमाश्रित्य कदाचित्पापमाचरेत् ।
अज्ञानात्तस्य तत्क्षिप्रं न फलं हि कदाचन  ॥ १०१.६ ॥
तत्र तीर्थे तु गोदानं शक्तिमात्रेण दापयेत् ।
तदक्षयं फलं सर्वं जायते पाण्डुनन्दन  ॥ १०१.७ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र नारदेश्वरमुत्तमम्  ।
तीर्थानां परमं तीर्थं निर्मितं नारदेन तु  ॥ १०१.८ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
नारदेन मुनिश्रेष्ठ कस्य तीर्थं विनिर्मितम्  ।
एतदाख्याहि मे सर्व प्रसन्नो यदि सत्तम  ॥ १०१.९ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
परमेष्ठिसुतश्चापि नारदो भगवानृषिः  ।
नर्मदायोतरे कूले तपस्तेपे पुराकृते  ॥ १०१.१० ॥
नवनाडीनिरोधेन काष्ठावस्थां गतेन च  ।
तोषितः श्रीमहादेवो नारदेन युधिष्ठिर  ॥ १०१.११ ॥

ईश्वर उवाच - 
तुष्टोऽहं तव विप्रेन्द्र योगीश्वर अयोनिज  ।
वरं प्रार्थय हे देव यत्ते मनसि वर्तते  ॥ १०१.१२ ॥

नारद उवाच - 
त्वत्प्रसादेन भो देव योगश्चैव प्रसिध्यतु  ।

ईश्वर उवाच - 
योगो भवतु भक्तिस्ते सर्वकालं ममैव तु  ॥ १०१.१३ ॥
स्वेच्छाचारो भवे गच्छ स्वर्गपातालगोचरे  ।
मर्त्ये च भ्रमसे योगिन्न केनापि निवार्यसे  ॥ १०१.१४ ॥
सप्तस्वरास्त्रयो ग्रामा मूर्छनास्त्वेकविंशतिः  ।
मम प्रियकरं दिव्यं नृत्यं गीतं च योगिना  ॥ १०१.१५ ॥
कलिं च पश्यसे नित्यं देवदानवकिन्नरैः  ।
त्वत्तीर्थं भूतले पुण्यं मत्प्रसादाद्भविष्यति  ॥ १०१.१६ ॥
इत्युक्त्वान्तर्दधे देवो नारदस्तत्र लिङ्गिनम्  ।
स्थापयामास राजेन्द्र सर्वसत्त्वोपकारकम्  ॥ १०१.१७ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
पृथिव्यामुत्तमं तीर्थं निर्मितं नारदेन तु  ।
तस्मिंस्तीर्थे नरश्रेष्ठ नागच्छेद्विजितेन्द्रियः  ॥ १०१.१८ ॥
मासि भाद्रपदे रम्ये कृष्णपक्षे चतुर्दशीम्  ।
उपोष्य परया भक्त्या रात्रौ कुर्वीत जागरम्  ॥ १०१.१९ ॥
छत्रं तत्र प्रदातव्यं ब्राह्मणे शुभलक्षणम्  ।
शस्त्रेण निहता ये तु तेषां श्राद्धं प्रदापयेत् ॥ १०१.२० ॥
यान्ति ते परमं लोकं पिण्डदानप्रभावतः  ।
कपिला चैव दातव्या तत्र देशे नराधिप  ॥ १०१.२१ ॥
अस्य श्राद्धप्रभावेण ब्राह्मणानां नराधिप  ।
नर्मदातोयपानस्य न्यायार्जितधनस्य च  ॥ १०१.२२ ॥
एतेषां च प्रभावेण प्रेता यान्तु परां गतिम्  ।
इत्युच्चार्य द्विजे देया दक्षिणा च स्वशक्तितः  ॥ १०१.२३ ॥
हविष्यान्नं विशालाक्ष द्विजानां चैव दापयेत् ।
विद्यादानेन चैकेन अक्षया गतिराप्यते  ॥ १०१.२४ ॥
तस्मिंस्तीर्थे तु राजेन्द्र यो दद्यादग्रजन्मने  ।
कांचनं स तिलं चैव स गच्छेच्च त्रिविष्टपम्  ॥ १०१.२५ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र तीर्थद्वयमनुत्तमम्  ।
दधिछन्दं मधुछन्दं सर्वपापक्षयं करम्  ॥ १०१.२६ ॥
दधिच्छन्दे नरः स्नात्वा यो दद्याच्च द्विजे दधि  ।
उपतिष्ठति तस्यैतत्सप्तजन्मसु भारत  ॥ १०१.२७ ॥
न व्याधिर्न जरा तस्य न शोको न च मत्सरः  ।
दशचन्द्रशतं यावज्जायते विपुले कुले  ॥ १०१.२८ ॥
मधुच्छन्दे तु मधुना मिश्रितं च तिलोदकम्  ।
न च वैवस्वतं देवं पश्यते सप्तजन्मसु  ॥ १०१.२९ ॥
मधुना सह मिश्रं च तिलं यस्तु प्रयच्छति  ।
तस्य पुत्रस्य पौत्रस्य दारिद्र्यं नैव जायते  ॥ १०१.३० ॥
मधुना सह संमिश्रं तिलं यस्तु प्रयच्छति  ।
मधुना सह संमिश्रं यस्तु पिण्डं प्रदापयेत् ॥ १०१.३१ ॥
तस्मिंस्तीर्थे तु यः स्नात्वा विधिवद्दक्षिणामुखः  ।
पिता पितामहश्चैव तथैव प्रपितामहः  ॥ १०१.३२ ॥
षोडशाब्दानि तुष्यन्ति नात्र कार्या विचारणा  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र नन्दितीर्थमनुत्तमम्  ॥ १०१.३३ ॥
यत्र सिद्धश्च वै नन्दी तत्सर्वं कथयाम्यहम्  ।
नर्मदां पुरतः कृत्वा पुरा नन्दी महेश्वरम्  ॥ १०१.३४ ॥
तपस्तप्तं जपंश्चैव तीर्थात्तीर्थं जगाम ह  ।
दधिच्छन्दं मधुच्छन्दं यावत्त्यक्त्वा च गच्छति  ॥ १०१.३५ ॥
ततस्तुष्टो महादेवो नन्दिनं तमुवाच ह  ।

महेश्वर उवाच - 
भो भोः प्रसन्नो नन्दीश वरं वृणु यथेप्सितम्  ॥ १०१.३६ ॥
तपसा तेन तुष्टोऽहं तीर्थयात्राकृतेन च  ।

नन्द्युवाच - 
न चाहं कामये वित्तं न चाहं कुलसन्ततिम्  ॥ १०१.३७ ॥
मुक्तिं न कामये चान्यद्देवेश चरणाम्बुजम्  ।
कृमिकीटपतङ्गेषु तिर्यग्योनिगतेषु च  ॥ १०१.३८ ॥
जन्मजन्मनि यास्यामि त्वद्भक्तिरचला च मे  ।
तथेति चोक्तो देवेन परमेशेन नन्दिकः  ॥ १०१.३९ ॥
गृहीत्वा तं करे शीघ्रं जगाम निलयं हरः  ।
तस्मिंस्तीर्थे तु यः स्नात्वा भक्त्या त्र्यक्षं प्रपूजयेत् ॥ १०१.४० ॥
अग्निष्टोमे च यत्पुण्यं फलं प्राप्नोति मानवः  ।
तत्र तीर्थे महापुण्ये प्राणत्यागं करोति यः  ॥ १०१.४१ ॥
शिवस्यानुचरो भूत्वा मोदते कल्पमक्षयम्  ।
ततः कालेन महता जायते विपुले कुले  ॥ १०१.४२ ॥
वेदवेदाङ्गतत्त्वज्ञे जीवेच्च शरदां शतम्  ।
एतत्ते कथितं पार्थ सर्वतुष्टिप्रदं शुभम्  ॥ १०१.४३ ॥
दुर्लभं सत्यसंज्ञस्य सर्वपापक्षयं करम्  ॥ १०१.४४ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे नन्दितीर्थवर्णनो नामैकशततमोऽध्यायः ॥


अध्याय १०२

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र वरुणेश्वरमुत्तमम्  ।
यत्र सिद्धः पुरा देवो वरुणो नृपसत्तम  ॥ १०२.१ ॥
पिण्याकशाकपर्णैश्च कृच्छ्रचान्द्रायणादिभिः  ।
आराध्य गिरिजानाथं ततः सिद्धिं गता जनाः  ॥ १०२.२ ॥
तत्र तीर्थे नरः स्नात्वा संतर्प्य पितृदेवताः  ।
पूजयेच्छङ्करं भक्त्या स गच्छेत्परमं पदम्  ॥ १०२.३ ॥
कुण्डिकां वर्धनीं वापि महद्वा जलभाजनम्  ।
अन्नेन सहितं पार्थ तस्य पुण्यफलं शृणु  ॥ १०२.४ ॥
यत्फलं लभते मर्त्यः सत्रे द्वादशवार्षिके  ।
तत्फलं समवाप्नोति नात्र कार्या विचारणा  ॥ १०२.५ ॥
सर्वेषामेव दानानामन्नदानमनुत्तमम्  ।
यद्यत्प्रीतिकरं चैव तोयं च नृपसत्तम  ॥ १०२.६ ॥
तत्र तीर्थे मृतानां च नराणां भावितात्मनाम्  ।
वारुणे च पुरे वासो यावदाहूत सम्प्लवम्  ॥ १०२.७ ॥
भुक्त्वा तत्र बहुं कालं मर्त्यलोकेऽभिजायते  ।
अन्नदानप्रदो नित्यं जीवेच्च शरदां शतम्  ॥ १०२.८ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेच्च राजेन्द्र अग्नितीर्थमनुत्तमम्  ।
यत्र सिद्धो महातेजास्तपः कृत्वा हुताशनः  ॥ १०२.९ ॥
सर्वभक्षीकृतो यश्च दण्डके मुनिना पुरा  ।
नर्मदातटमाश्रित्य पूतो जातो हुताशनः  ॥ १०२.१० ॥
तत्र तीर्थे नरः स्नात्वा समभ्यर्च्य जगद्गुरुम्  ।
उमया सहित भक्त्या सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ १०२.११ ॥
तत्र तीर्थे नरः स्नात्वा दत्ते वै कांचनं नृप  ।
ब्राह्मणेभ्यो जलं दत्त्वा लभते वार्बुदं फलम्  ॥ १०२.१२ ॥
दधिच्छन्दे मधुच्छन्दे नन्दीशे वारुणे तथा  ।
आग्नेये तत्फलं तात स्नात्वा मुच्येत किल्बिषैः  ॥ १०२.१३ ॥
ते वन्द्या मानुषे लोके धन्याश्चाप्तमनोरथाः  ।
यैर्हि दृष्टं महापुण्यं नर्मदातीर्थपञ्चकम्  ॥ १०२.१४ ॥
स्वर्गलोकमवापुस्ते यावदिन्द्राश्चतुर्दश  ।
ततः स्वर्गाच्च्युताश्चापि राजानः सन्ति धार्मिकाः  ॥ १०२.१५ ॥
सर्वपापविनिर्मुक्ता भुञ्जते तेऽचलां महीम्  ।
आखण्डलप्रतापोऽयं नर्मदातटसेवने  ॥ १०२.१६ ॥
गङ्गाकनखले पुण्या कुरुक्षेत्रे सरस्वती  ।
ग्रामे वा यदि वारण्ये पुण्या सर्वत्र नर्मदा  ॥ १०२.१७ ॥
रेवातीरं वसेन्नित्यं तोयं यस्तु सदा पिबेत् ।
स्नातोऽसौ सर्वतीर्थेषु सोमपानं दिने दिने  ॥ १०२.१८ ॥
गङ्गाद्याः सरितः सर्वाः समुद्राश्च सरांसि च  ।
कल्पान्ते संक्षयं यान्ति न मृतैका च नर्मदा  ॥ १०२.१९ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे तीर्थपञ्चकवर्णनो नाम द्व्यधिकशततमोऽध्यायः ॥


अध्याय १०३

युधिष्ठिर उवाच - 
हनूमदीश्वरन्नाम कथं जातं महामते  ।
ब्रह्महत्याहरं तीर्थं रेवायादक्षिणे तटे  ॥ १०३.१ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
साधु पृष्टं महाबाहो सोमवंशविभूषण  ।
गुह्याद्गुह्यतरं तीर्थं नाख्यातं कस्यचिन्मया  ॥ १०३.२ ॥
तव स्नेहात्प्रवक्ष्यामि पीडितो वार्धकेन तु  ।
जातं पूर्वं महायुद्धं रामरावणयोरपि  ॥ १०३.३ ॥
पुलस्त्यो ब्रह्मणः पुत्रस्तस्य वै विश्रवाः सुतः  ।
रावणस्तस्य संजातो दशग्रीवोऽपि राक्षसः  ॥ १०३.४ ॥
त्रैलोक्यविजयी जातः प्रसादाच्छूलिनस्तथा  ।
गीर्वाणा निर्जिताः सर्वे रामस्य गृहिणी हृता  ॥ १०३.५ ॥
यद्भ्राता कुम्भकर्णो वै सीता सा वनमाश्रिता  ।
विभीषणेन पापोऽयं मन्दस्त्यक्तो विचार्य च  ॥ १०३.६ ॥
स जितः कार्तवीर्येण स जितो जामदग्निना  ।
स हतो रामचन्द्रेण तस्य राज्यं हृतं तथा  ॥ १०३.७ ॥
ततो रामेण रक्षोऽपि जितः संख्ये महाबलः  ।
वनं भग्नं हतो रक्षो गत्वा वायुसुतेन वै  ॥ १०३.८ ॥
रावणस्य सुतः संख्ये हतश्चाक्षकुमारकः  ।
एवं रामायणे जाते सीता मोक्षे कृते ततः  ॥ १०३.९ ॥
अयोध्यायां गते रामे हनूमाश्च महाबलः  ।
कैलासं हि गतः पार्थ प्रणामार्थं महेश्वरे  ॥ १०३.१० ॥
तिष्ठ तिष्ठेति चोक्तो वै नन्दिना वानरोत्तमः  ।
ब्रह्महत्यायुतस्त्वं हि राक्षसानां वधेन हि  ॥ १०३.११ ॥
भैरवस्यासनं पुण्यं न गन्ताऽसि महाबल  ।

हनुमानुवाच - 
नन्दिंस्त्वं हि वरं यच्छ पातकस्योपशान्तये  ॥ १०३.१२ ॥
भूत्वा निष्पातकोऽहं वै प्रणमामि महेश्वरम्  ।

नन्द्युवाच - 
रुद्रदेहोद्भवा पुण्या नर्मदा सरितां वरा  ॥ १०३.१३ ॥
श्रवणाज्जन्मचरितं कीर्तनाद्द्विगुणं व्रजेत् ।
सप्तजन्मार्जितं पापं नश्येद्रेवावगाहनात् ॥ १०३.१४ ॥
तस्मात्तीरे वस त्वं च रेवासङ्गमदक्षिणे  ।
ध्यायमानो विरूपाक्षं त्रिशूलकरसंस्थितम्  ॥ १०३.१५ ॥
जटामुकुटसंकाशं व्यालयज्ञोपवीतकम्  ।
उमार्धाङ्गधरं देवं गोराजासनसंस्थितम्  ॥ १०३.१६ ॥
वत्सरान् सुबहून् यावद्ध्यायतस्तस्य तत्र वै  ।
तत्र तुष्टो महादेव आगतः सह भार्यया  ॥ १०३.१७ ॥
उवाच मधुरां वाणीं मेघगम्भीरया गिरा  ।
साधु वत्स त्वया चात्र कष्टं तपसि संस्थितम्  ॥ १०३.१८ ॥
हनूमांश्च हरं दृष्ट्वा उमार्धाङ्गधरं स्थितम्  ।
साष्टाङ्गं प्रणतो भूत्वा जयदेव नमोऽस्तु ते  ॥ १०३.१९ ॥
जय चान्धकघाताय बाणासुरविमर्दिने  ।
जय भूतपनाथाय जय भैरवभूषण  ॥ १०३.२० ॥
जय कामविनाशाय गङ्गां शिरसि धारिणे  ।
एवं स्तुतो महादेवो वरदो वानरस्य च  ॥ १०३.२१ ॥

ईश्वर उवाच - 
वरं प्रार्थय त्वं वत्स प्रार्थितं रभसं वद  ।

हनुमानुवाच - 
ब्रह्मरक्षोवधाज्जाता ब्रह्महत्या महेश्वर  ॥ १०३.२२ ॥
निष्पापोऽहं भवेयं वै युष्मत्सम्भाषणेन च  ।

ईश्वर उवाच - 
नर्मदातीर्थं माहात्म्यध्यानयोगप्रभावतः  ॥ १०३.२३ ॥
मन्मूर्तिदर्शनात्सद्यो निष्पापो नात्र संशयः  ।
इत्युक्त्वान्तर्दधे देव उमासार्धं त्रिलोचनः  ॥ १०३.२४ ॥
हनुमदीश्वरं तत्र स्थापयामास भक्तितः  ।
आत्मयोगबलेनैव ब्रह्मचर्यप्रभावतः  ॥ १०३.२५ ॥
ईश्वरस्य प्रभावेण कामदं स्थापितं शिवम्  ।
अच्छेद्यमप्रतर्क्यं च विनाशोत्पत्तिवर्जितम्  ॥ १०३.२६ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
हनुमदीश्वरे तत्र प्रत्ययं यत्पुराभवत् ।
यद्वृत्तं द्वापरस्यादौ त्रेतान्ते च नरेश्वरा  ॥ १०३.२७ ॥
सुपर्णो नाम राजर्षिर्बभूव वसुधातले  ।
तस्य राज्ये सदा सौख्यं दीर्घायुर्मानवः सदा  ॥ १०३.२८ ॥
शतबाहुर्बभूवास्य पुत्रो भीमपराक्रमः  ।
आसक्तः स सदाकालं जपध्याने नरेश्वर  ॥ १०३.२९ ॥
क्रीडते पृथिवीं सर्वां पर्वतांश्च वनानि च  ।
वधार्थं मृगयूथानामागतो विन्ध्यपर्वते  ॥ १०३.३० ॥
मृगजातिसमाकीर्णे हस्तिजातिसमाश्रिते  ।
हस्तिचित्रकशोभाढ्ये मृगवाराहसंकुले  ॥ १०३.३१ ॥
क्रीडित्वा च ततो राजा चासने संस्थितः स च  ।
वनमध्ये तदा दृष्ट्वा भ्रमन्तं पिङ्गलं द्विजम्  ॥ १०३.३२ ॥

राजोवाच - 
एको वने वने कस्माद्भ्रमसे पुस्तिकाकरः  ।
इतश्चेतो निरीक्षंस्त्वं कथयस्व द्विजोत्तम  ॥ १०३.३३ ॥

ब्राह्मण उवाच - 
कान्यकुब्जात्समायातः प्रेषितो राजकन्यया  ।

राजोवाच - 
कथयस्व प्रसादेन कस्मात्कार्याद्वद प्रभो  ॥ १०३.३४ ॥

ब्राह्मण उवाच - 
शिखण्डी चैव राजा वै कान्यकुब्जं बुभुक्षते  ।
अपुत्रः स महीपालः कन्या जाता मनोरथैः  ॥ १०३.३५ ॥
हे नृप
जातिस्मरा शुभाचारा नर्मदायाः प्रभावतः  ।
पित्रोक्ता सा च कन्या वै विवाहाय प्रकल्पिता  ॥ १०३.३६ ॥
असारे चाद्य संसारे कन्यादानं ददाम्यहम्  ।

कन्योवाचा॒
यस्मिन् काले ह्यहं लिप्से तस्मिन् काले प्रदीयताम्  ॥ १०३.३७ ॥
पुत्रीवाक्येन राजासौ विस्मयाविष्टचेतनः  ।

शिखण्ड्युवाच - 
कथ्यतां मे महाभागे भाषितं हि त्वया कथम्  ॥ १०३.३८ ॥
पितृवाक्येन सा वाला शिरसावनता भुवि  ।
कथयामास यद्वृत्तं हनुमदीश्वरे नृप  ॥ १०३.३९ ॥
कलापिन्यस्म्यहं तात स्थिता भर्तृसहानुगा  ।
उरङ्गमेश सान्निध्ये रेवाया उत्तरे तटे  ॥ १०३.४० ॥
हनुमतो वने पुण्ये क्रीडामि स्म यदृच्छया  ।
भर्तृयुक्ता तत्र गुह्ये वञ्जुले सरले द्रुमे  ॥ १०३.४१ ॥
आगता लुब्धकास्तत्र क्षुधार्ता वनमुत्तमम्  ।
भर्तृकोपयुतैः पापैर्हताहं पतिना सह  ॥ १०३.४२ ॥
ग्रीवां निमोटयामासुर्भक्षणोत्पाटनं कृतम्  ।
हुताशनमुखे ते तु हसन्तश्चाशु लुब्धकाः  ॥ १०३.४३ ॥
भर्जयित्वा ततो मांसं भक्षयित्वा यथेच्छया  ।
सुप्ताः स्वस्थेन्द्रिया रात्रौ विगता शर्वरी क्षयम्  ॥ १०३.४४ ॥
तन्मांसशेषं जुष्टं वै जम्बुकैर्गृध्रवायसैः  ।
मच्छरीरोद्भवं चास्थि स्नायुमांसेन संयुतम्  ॥ १०३.४५ ॥
गृहीत्वा पत्रिणैकेन आकाशात्पतता तदा  ।
सामिषं पक्षिणं दृष्ट्वा पक्षिणोऽन्ये समागताः  ॥ १०३.४६ ॥
दृष्ट्वा पक्षिसमूहं तु अस्थिखण्डं व्यसर्जयत् ।
विहगानां समस्तानां धावतां चापि पश्यताम्  ॥ १०३.४७ ॥
पतितं नर्मदातोये हनुमदीश्वरे नृप  ।
मदीयमस्थिखण्डं च पतितं नर्मदाजले  ॥ १०३.४८ ॥
तस्य तीर्थप्रभावेण जाताहं क्षत्रिये कुले  ।
भूप कन्याप्यहं जाता सम्पूर्णशशिवन्मुखी  ॥ १०३.४९ ॥
जातिस्मरा नरेन्द्रास्मि जाताहं क्षत्रिये कुले  ।
एतत्ते सर्वमाख्यातं कारणं नृपसत्तम  ॥ १०३.५० ॥
मदर्थं विषमस्थाने शकुन्तमृगजातिषु  ।
यदि प्रेषयसे तात कमपि नर्मदाजले  ॥ १०३.५१ ॥
तस्याहं कथयिष्यामि स्थानचिह्नं समग्रकम्  ।
कन्याया वचनं श्रुत्वा शिखण्डी ह्याह मां नृप  ॥ १०३.५२ ॥
ग्रामविंशं च दास्यामि गच्छ त्वं नर्मदातटे  ।
प्रेक्षणं मे प्रतिज्ञातमलक्ष्याऽपीडितेन तु  ॥ १०३.५३ ॥
गच्छ त्वं नर्मदां पुण्यां सर्वपापक्षयंकरीम्  ।
अग्रजां सोमनाथस्य हनुमदीश्वरे शुभे  ॥ १०३.५४ ॥
अर्धक्रोशे तु रेवाया विस्तीर्णे वटपादपैः  ।
कदम्बकवनैश्चैव संप्रधाने वनस्य च  ॥ १०३.५५ ॥
न्यग्रोधवटसान्निध्ये अस्थिलक्ष्यं प्रदृश्यते  ।
मृत्तिकामस्थिसंगृह्य गच्छ रेवान् द्विजोत्तम  ॥ १०३.५६ ॥
आश्विनस्य सिते पक्षे त्रिपुरारितिथौ स्थिते  ।
स्नापय शूलिनं भक्त्या रात्रौ कुरु च जागरम्  ॥ १०३.५७ ॥
प्रभाते क्षिप्यतां शीघ्रं नाभिमात्रे जले स्थितः  ।
इत्युच्चार्य द्विजश्रेष्ठ सुगतिस्तस्य जायते  ॥ १०३.५८ ॥
अस्थि क्षिप्त्वा पुनः स्नानं कर्तव्यमघनाशनम्  ।
कथितं कन्यया यच्च तत्सर्वं पुस्तके कृतम्  ॥ १०३.५९ ॥
आगतोऽहं नृपश्रेष्ठ तस्मिंस्तीर्थे महालये  ।
साभिज्ञानं ततो दृष्ट्वा गृहीत्वास्थि नृपोत्तम  ॥ १०३.६० ॥
पूर्वोक्तेन विधानेन निक्षिप्तं नर्मदाजले  ।
पुष्पवृष्टिः पपाताथ साधु साध्विति ब्राह्मण  ॥ १०३.६१ ॥
विमानं तु ततो दिव्यं दृष्टं हनुमदीश्वरे  ।
ततो ब्राह्मणराजानौ गृहीत्वानशनं स्थितौ  ॥ १०३.६२ ॥
आत्मानं शोषयित्वा च ईश्वराराधने रतौ  ।
एवं सन्ध्यायतो देवं शतबाहुर्द्विजोत्तमः  ॥ १०३.६३ ॥
मासार्धात्तु मृतो राजा शतबाहुर्महामतिः  ।
किङ्किणीजालशोभाढ्यं विमानं तत्र चागतम्  ॥ १०३.६४ ॥
साधु साधु नृपश्रेष्ठ विमानारोहणं कुरु  ।

राजोवाच - 
ऊर्ध्वमार्गं न गच्छामि विप्रो यावन्न संस्थितः  ॥ १०३.६५ ॥
उपदेशप्रदो मह्यं गरुरूपो द्विजोत्तमः  ।

देवा ऊचुः॒
हनुमदीश्वरे राजन्ये मृताः सन्ति मानवाः  ॥ १०३.६६ ॥
ते यान्ति शिवलोकं वै सर्वपापक्षयं करम्  ।
नैव पापक्षयश्चास्य ब्राह्मणस्य नरेश्वर  ॥ १०३.६७ ॥
गृहं च गृहिणी वित्तं ब्राह्मणस्य प्रवर्तते  ।
शतबाहुस्ततो विप्रं भाषयामास भक्तितः  ॥ १०३.६८ ॥
त्यज मूलमधर्मस्य लोभमेकं द्विजोत्तम  ।
इत्युक्त्वा प्रययौ राजा स्वर्गं स्वर्गिजनैः सह  ॥ १०३.६९ ॥
दिनैः कैश्चिद्गतो विप्रः स्वर्गं सुकृतिभिः सह  ।
वाहिन्याः काशिराजस्य पुत्र्याः तीर्थप्रभावतः  ॥ १०३.७० ॥
आत्मनः कन्यया दत्ते पूर्वजन्मार्जितं तपः  ।
अष्टम्यां च चतुर्दश्यां सर्वकालं मुनीश्वर  ॥ १०३.७१ ॥
विशेषादाश्विने मासे कृष्णपक्षे चतुर्दशी  ।
स्नापयेदीश्वरं भक्त्या क्षौद्रक्षीरेण सर्पिषा  ॥ १०३.७२ ॥
दध्ना च खण्डयुक्तेन तिलतोयेन वा पुनः  ।
श्रीखण्डेन सुगन्धेन चार्चयेत्तं महेश्वरम्  ॥ १०३.७३ ॥
ततः सुगन्धपुष्पैश्च बिल्वपत्रैश्च पूतनम्  ।
श्राद्धं यः कारयेत्तत्र ब्राह्मणैर्वेदपारगैः  ॥ १०३.७४ ॥
सर्वलक्षणसम्पूर्णैः कुलीनैर्गृहपालकैः  ।
तर्पयेद्ब्राह्मणं भक्त्या अन्नवस्त्रहिरण्यकैः  ॥ १०३.७५ ॥
नरकस्था दिवं यान्ति इत्युच्चार्य द्विजातयः  ।
स्वर्गस्थाः परमं लोकमित्युक्त्वा प्रणमेद्द्विजान्  ॥ १०३.७६ ॥
पतितान् वर्जयेद्विप्रान् वृषली यस्य मन्दिरे  ।
स्ववृषं तु परित्यज्य वृषैरन्यैर्वृषायते  ॥ १०३.७७ ॥
वृषलीं तां विदुर्देवा न शूद्रा वृषली भवेत् ।
ब्रह्महत्या सुरापानं गुरुदारनिषेवणम्  ॥ १०३.७८ ॥
सुवर्णहरणं तस्य मित्रद्रोहभवं तथा  ।
नश्यन्ति पातकाः सर्वे इत्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ॥ १०३.७९ ॥
वाक्प्रलापेन किं वत्स बहुनोक्तेन किं तु वा  ।
सर्वपापसमोपेतो दद्याद्दानं द्विजोत्तमे  ॥ १०३.८० ॥
सर्वदेवमयी धेनुः सर्वदेवात्मिका स्थिता  ।
शृङ्गाग्रेषु महीपाल शक्रो वसति नित्यशः  ॥ १०३.८१ ॥
हरि स्कन्धे शिरो ब्रह्मा ललाटे वृषवाहनः  ।
चन्द्रार्कौ लोचने ज्ञेयौ जिह्वायां तु सरस्वती  ॥ १०३.८२ ॥
मरुद्गणाः सदा साध्यास्तस्याङ्गानि नरेश्वर  ।
ओंकारश्चतुरो वेदाः सषडङ्गपदक्रमाः  ॥ १०३.८३ ॥
ऋषयो रोमकूपेषु अस्थिख्याता महानगाः  ।
दण्डहस्तो महाकायः कृष्णो महिषवाहनः  ॥ १०३.८४ ॥
पृष्ठभागस्थितो नित्यं शुभाशुभनिरीक्षकः  ।
चत्वारः सागराः पुण्याः क्षीरधाराः स्तनेषु च  ॥ १०३.८५ ॥
विष्णुदेहोद्भवा गङ्गा दर्शनात्पापहारिणी  ।
एवं या संस्थिता यस्मात्तस्मादेषा सदा बुधैः  ॥ १०३.८६ ॥
लक्ष्मीश्च गोमये यस्याः पवित्रा सर्वमङ्गला  ।
गोमयाल्लेपनं तस्मात्कर्तव्यं पाण्डुनन्दन  ॥ १०३.८७ ॥
गन्धर्वाप्सरसो गङ्गा गोखुरेषु च संस्थिताः  ।
अश्विनौ कर्णयोर्नित्यं वर्तेते रविपुत्रकौ  ॥ १०३.८८ ॥
पृथिव्यां सागरान्तायां यानि तीर्थानि पाण्डव  ।
तानि सर्वाणि प्राप्तानि गवां पादेषु नित्यशः  ॥ १०३.८९ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
सर्वतीर्थसमा गावो गीर्वाणैः समलंकृताः  ।
एतत्कथय मे तात कस्माद्गोषु समाश्रिताः  ॥ १०३.९० ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
सर्वदेवमयो विष्णुर्गावो विष्णुशरीरजाः  ।
देयास्तस्मात्सदा वन्द्याः कल्पिता विबुधैर्जनैः  ॥ १०३.९१ ॥
श्वेता वा कपिला वापि क्षीरिणी पाण्डुनन्दन  ।
सर्वासां क्षीरिणीर्गावः श्वेतवस्त्रावगुण्ठिताः  ॥ १०३.९२ ॥
कांस्यदोहनिका देयाः स्वर्णशृङ्गीर्विभूषिताः  ।
हनूमदीश्वरस्याग्रे भक्त्या विप्रेषु दापयेत् ॥ १०३.९३ ॥
निसर्गस्थेन सा देया स्वर्गमात्मन इच्छता  ।
असमर्थो यमस्तेषां विष्णुलोकं प्रयान्ति ते  ॥ १०३.९४ ॥
विष्णुलोकच्युतः सोऽपि प्रयाति द्विजमन्दिरम्  ।
तत्रैव जायते पुत्रो विद्वान् वनसमन्वितः  ॥ १०३.९५ ॥
सर्वपापहरं तीर्थं हनुमदीश्वरं शुभम्  ।
शृणोति मुच्यते पापाद्वर्णसङ्करसम्भवात् ॥ १०३.९६ ॥
दर्शे संचिन्तयेद्यस्तु मुच्यते नात्र संशयः  ॥ १०३.९७ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे हनुमदीश्वरवर्णनो नाम त्र्यधिकशततमोऽध्यायः ॥


अध्याय १०४

मार्कण्डेय उवाच - 
आश्चर्यं कथितं तात यदभून्नर्मदातटे  ।
सोमनाथस्यतीर्थं हि वाराणस्या समं नृप  ॥ १०४.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
निमग्नो दुःखसंसारे हृतराज्यो द्विजोत्तम  ।
युष्मद्वाणी जलैः स्नातो निर्दुःखोऽहं सबान्धवः  ॥ १०४.२ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
साधु साधु महाबाहो सोमवंश विभूषण  ।
पृष्टं ते दुर्लभं तीर्थं गुह्याद्गुह्यतरं यथा  ॥ १०४.३ ॥
आदौ पितामहस्तात समस्तस्य जनस्य च  ।
मनसा तस्य संजाता ऋषयो दश पुङ्गवाः  ॥ १०४.४ ॥
मरीचिरत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः  ।
प्रचेताश्च वशिष्ठश्च भृगुर्नारद एव च  ॥ १०४.५ ॥
जज्ञे प्रचेतसो दक्षो महातेजाः प्रजापतिः  ।
दक्षस्यापि सुता जाताः पञ्चाशत्कन्यकाः किल  ॥ १०४.६ ॥
ददौ स दश धर्माय कश्यपाय त्रयोदश  ।
तथैव च महाभाग सप्तविंशतिमिन्दवे  ॥ १०४.७ ॥
तासां हि रोहिणी चन्द्रस्याभीष्टा साभवत्तदा  ।
तस्याश्च कारणं कृत्वा शप्तो दक्षेण चन्द्रमाः  ॥ १०४.८ ॥
क्षयरोग्यभवच्चन्द्रो विवक्षायाः प्रजापतेः  ।
दक्षशापप्रभावेण निस्तेजाः शर्वरीपतिः  ॥ १०४.९ ॥
गतः पितामहं सोमो वेपमानः प्रणम्य च  ।
ब्रह्मयोने नमस्तुभ्यं वेदगर्भ नमोऽस्तु ते  ॥ १०४.१० ॥

ब्रह्मोवाच - 
सर्वत्र दुर्लभा रेवा त्रिषु स्थानेषु भारत  ।
ओंकारे च भृगुक्षेत्रे नर्मदा ह्युरगेश्वरे  ॥ १०४.११ ॥
काष्ठवत्संस्थितः सोमो ध्यायते परमेश्वरम्  ।
यावद्वर्षशतं पूर्णं तावत्तुष्टो महेश्वरः  ॥ १०४.१२ ॥
प्रेत्यक्षः सोमनाथस्य वृषासन उमार्धगः  ।
साष्टाङ्गं प्रणतो भूत्वा जय देव नमोऽस्तु ते  ॥ १०४.१३ ॥
जय शङ्कर पापकृतान्त नमो जय ईश्वर नाथ नमोऽस्तु नमः  ।
जय वासुकिभूषण भूतपते जय शूलकपालधराय नमः  ॥ १०४.१४ ॥
जय अन्धकदेहविनाश नमो जय दानवदेहवधाय नमः  ।
जय निष्कलसकलकलाय नमो जय कालकलादमनाय नमः  ॥ १०४.१५ ॥
जय नीलकण्ठ उमापते जय सूक्ष्मनिरञ्जनशब्द नमः  ।
जय आद्य अनाद्य अनन्त नमो जय पाणिपिनाकत्रिशूल नमः  ॥ १०४.१६ ॥
एवं स्तुतो महादेवः सोमनाथेन पाण्डव  ।
तुष्टस्तस्य नृपश्रेष्ठ उमया सह शङ्करः  ॥ १०४.१७ ॥

ईश्वर उवाच - 
वरं वरय भद्रं ते यत्ते मनसि वर्तते  ।

सोम उवाच - 
दक्षशापेन दग्धोऽहं क्षीणदेहो महेश्वर  ॥ १०४.१८ ॥
पापप्रशमनं देव कुरु सर्वं ममैव तु  ।

महेश्वर उवाच - 
भवद्भक्तिगृहीतोऽहं तूष्टश्चैवोमया सह  ॥ १०४.१९ ॥
निष्पापः सोमनाथस्य संजातस्तीर्थसेवनात् ।
इत्युक्त्वान्तर्दधे देवः सोमो ध्यात्वा क्षणं नृप  ॥ १०४.२० ॥
स्थापयामास लिङ्गं तु सिद्धिदं प्राणिनां भुवि  ।
सर्वदुःखहरं देवं ब्रह्महत्याविनाशनम्  ॥ १०४.२१ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
सोमनाथप्रभावं च संक्षेपात्कथयामि ते  ।
शम्बरो नाम राजाभूत्तस्य पुत्रस्त्रिलोचनः  ॥ १०४.२२ ॥
त्रिलोचनसुतः कण्ठः पापनिष्ठो महाधमः  ।
वने विभ्रमतस्तस्य मृगयूथं त्वदृश्यत  ॥ १०४.२३ ॥
मृगयूथं हतं सर्वं त्रिलोचनसुतेन च  ।
मृगरूपी द्विजो मध्ये विचरन्निर्जने वने  ॥ १०४.२४ ॥
तदा हतस्तु शस्त्रेण कण्ठेन ऋषिसत्तमः  ।
ब्रह्महत्यायुतः कण्ठो निस्तेजा व्यचरन्महीम्  ॥ १०४.२५ ॥
विचरन्नपि संप्राप्तो नर्मदानागसंगमे  ।
कदम्बपाटलाकीर्णे बिल्वनारङ्गशोभिते  ॥ १०४.२६ ॥
चिञ्चिनी चम्पकोपेते अगस्तितरुशोभिते  ।
उन्मत्तभृङ्गसंयुक्ते तथा सर्वत्र शोभिते  ॥ १०४.२७ ॥
चित्रकैर्मृगमार्जारैः सिंहैः सर्वत्र शूकरैः  ।
शशकैर्गवयैर्युक्ते शिखण्डिरवनादिते  ॥ १०४.२८ ॥
प्रविष्टस्तद्वने कण्ठस्तृषार्तः श्रमकर्षितः  ।
स्नातो रेवाजले पुण्ये सङ्गमे पापनाशने  ॥ १०४.२९ ॥
पत्राणि च विचित्राणि भक्षयन् सह किङ्करैः  ।
सुप्तः पादपछायायां श्रान्तो मृगवधेन च  ॥ १०४.३० ॥
आनर्च परया भक्त्या सोमनाथं युधिष्ठिर  ।
पीत्वा तोयं कण्ठमात्रं सर्वपापक्षयंकरम्  ॥ १०४.३१ ॥
तावत्तीर्थवरे विप्रः स्नानार्थं संगमं प्रति  ।
मार्गगो ब्राह्मणो भूयस्ततस्तद्गतमानसः  ॥ १०४.३२ ॥
मार्गे वृक्षे समारूढा स्त्री चैका च भयङ्करी  ।
उवाच ब्राह्मणं सा हि तिष्ठ तिष्ठ द्विजोत्तम  ॥ १०४.३३ ॥
त्रस्तो निरीक्षते यावद्दिशः सर्वा नरेश्वर  ।
तावद्वृक्ष समारूढां स्त्रियं रक्ताम्बरावृताम्  ॥ १०४.३४ ॥
रक्तपुष्पधरां वालां रक्तचन्दनचर्चिताम्  ।
रक्ताभरणशोभाढ्यां पाशहस्तां ददर्श ह  ॥ १०४.३५ ॥

स्त्र्युवाच - 
सन्देशं शृणु मे विप्र यदि गच्छसि संगमम्  ।
मद्भर्ता तिष्ठते तत्र शीघ्रमेव विसर्जय  ॥ १०४.३६ ॥
एकाकिनी च ते भार्या तिष्ठते वनमध्यगा  ।
इत्याकर्ण्य गतो विप्रः सङ्गमं सुरदुर्लभम्  ॥ १०४.३७ ॥
वृक्षछायास्थितं कण्ठं ब्राह्मणो हि ददर्श ह  ।

ब्राह्मण उवाच - 
वनान्ते च मया दृष्टा बाला कमललोचना  ॥ १०४.३८ ॥
रक्ताम्बरधरा तन्वी रक्तचन्दनर्चर्चिता  ।
रक्तमाल्या सुशोभाढ्या पाशहस्ता मृगेक्षणा  ॥ १०४.३९ ॥
वृक्षारूढावदद्वाक्यं भर्तारं प्रेषयस्व माम्  ।

कण्ठ उवाच - 
कस्मिन् स्थाने तु विप्रेन्द्र तिष्ठते मृगलोचना  ॥ १०४.४० ॥
कस्य सा केन कार्येण एतत्सर्वं वद हि मे  ।

ब्राह्मण उवाच - 
संगमादर्धक्रोशे च उद्यानान्ते प्रशोभिते  ॥ १०४.४१ ॥
तत्र तिष्ठति सा नारी सोत्कण्ठितमना विभो  ।
ततो भृत्यमुवाचेदं कण्ठो राजा युधिष्ठिर  ॥ १०४.४२ ॥
पृच्छ त्वं गच्छ का चासि आगता क्व गमिष्यसि  ।
ततः क्षिप्रं गतस्तत्र यत्र नारी स्थिताभवत् ॥ १०४.४३ ॥
वृक्षस्थां ददृशे बालामुवाच नृपसत्तम  ।
त्वां राजा पृच्छते बाले कासि त्वं क्व गमिष्यसि  ॥ १०४.४४ ॥

स्त्र्युवाच - 
गुरुरात्मवतां शास्ता राजा शास्ता दुरात्मनाम्  ।
इह प्रच्छन्नपापानां शास्ता वैवस्वतो यमः  ॥ १०४.४५ ॥
ब्रह्महत्यास्य संजाता मृगरूपद्विजोद्वधात् ।
मया युक्तोऽपि राजासौ मुक्तस्तीर्थप्रभावतः  ॥ १०४.४६ ॥
अत्रार्धक्रोशमात्रं वै ब्रह्महत्या न संविशेत् ।
सोमनाथप्रभावाच्च तीर्थं वाराणसीसमम्  ॥ १०४.४७ ॥
गच्छ त्वं प्रेषयेः कण्ठं शीघ्रमेव न संशयः  ।
समस्तं कथयामास तद्वृत्तान्तं नृपं प्रति  ॥ १०४.४८ ॥
तस्य वाक्येन राजासौ पपात धरणीतले  ।

भृत्य उवाच - 
कस्मात्त्वं शोचसे नाथ पूर्वजातं शूभाशुभम्  ॥ १०४.४९ ॥
इत्याकर्ण्य वचस्तस्य स राजा त्विदमब्रवीत् ।
प्राणत्यागं करोम्यत्र सोमनाथ समीपतः  ॥ १०४.५० ॥
शीघ्रमानीयतां वह्णिरिन्धनानि बहून्यपि  ।
आनीतं तत्क्षणात्सर्वं भृत्यैः स्वैर्वशवर्तिभिः  ॥ १०४.५१ ॥
स्नानं कृत्वा शुभे तोये संगमे पापनाशने  ।
अर्चित्वा परया भक्त्या सोमनाथं नरेश्वर  ॥ १०४.५२ ॥
त्रिःप्रदक्षिणकं कृत्वा ज्वलिते जातवेदसि  ।
प्रविष्टः कण्ठराजस्तु हृदि कृत्वा जनार्दनम्  ॥ १०४.५३ ॥
पीताम्बरधरं देवं महामुकुटधारिणम्  ।
विष्णोर्ध्यानेन चात्रैव सुगतिर्मे भवत्विति  ॥ १०४.५४ ॥
पपात पुष्पवृष्टिश्च साधु साधु नृपात्मज  ।
आश्चर्यमतुलं दृष्ट्वा निरीक्ष च परस्परम्  ॥ १०४.५५ ॥
हुतं तैः पावके भृत्यैर्हृदि ध्यात्वा गदाधरम्  ।
विमानस्था दिवं सर्वे सङ्गताः पाण्डुनन्दन  ॥ १०४.५६ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
सोमनाथप्रभावोऽयं शृणुष्वैकमना नृप  ।
अष्टम्यां च चतुर्दश्यां सर्वकाले शुभे दिने  ॥ १०४.५७ ॥
विशेषाच्छुक्लपक्षे च सूर्यवारेण सप्तमी  ।
उपोष्य यो नरो भक्त्या रात्रौ कुर्वीत जागरम्  ॥ १०४.५८ ॥
पञ्चामृतेन गव्येन स्नापयेत्परमेश्वरम्  ।
श्रीखण्डलेपनं कुर्यात्पुष्पधूपादिकं तथा  ॥ १०४.५९ ॥
घृतेन बोधयेद्दीपं गीतं नृत्यं च कारयेत् ।
सोमवारेण चाष्टम्यां प्रभाते पूजयेद्द्विजम्  ॥ १०४.६० ॥
आत्मवन्तं जितक्रोधं द्विजनिन्दाविवर्जितम्  ।
सर्वाङ्गरुचिरं शान्तं स्वदारपरिपालकम्  ॥ १०४.६१ ॥
गायत्रीं पठमानं च विकर्मरहितं सदा  ।
पुनर्भूर्वृषली शूद्री वर्तते यस्य मन्दिरे  ॥ १०४.६२ ॥
हीनाङ्गास्त्वतिरिक्ताङ्गा येषां पूर्वापरे न हि  ।
व्रते श्राद्धे तथा दाने द्विजा वर्ज्याः सदा बुधैः  ॥ १०४.६३ ॥
पुंश्चली तरुणी भार्या द्विजः स्वाध्यायवर्जितः  ।
आत्मना सह दातारमधो नयति पाण्डव  ॥ १०४.६४ ॥
शाल्मली नौकया तुल्याः स्वधर्मनिरता द्विजाः  ।
दातारं चैवमात्मानं तारयन्ति तरन्ति च  ॥ १०४.६५ ॥
श्राद्धं सोमेश्वरे पार्थ यः कुर्यादुत मानवः  ।
पितरस्तस्य तृप्यन्ति यावदाभूतसम्प्लवम्  ॥ १०४.६६ ॥
अन्नं वस्त्रं हिरण्यं च यो दद्यादग्रजन्मने  ।
स याति शाङ्करं लोकमिति मे सत्यभाषितम्  ॥ १०४.६७ ॥
हयं यो वै ददात्यत्र सम्पूर्णाभरणान्वितम्  ।
रक्तं वा पीतवर्णं वा सर्वलक्षणलक्षितम्  ॥ १०४.६८ ॥
कुङ्कुमेन विलिप्ताङ्गमप्रजं च ददेदिति  ।
स्रग्दामभूषितं कण्ठे सितवस्त्रावगुण्ठितम्  ॥ १०४.६९ ॥
अङ्घ्रिराधीयतां स्कन्धे मदीयं हयमारुह  ।
आरूढे ब्राह्मणे भूयो भास्करः प्रीयतामिति  ॥ १०४.७० ॥
स याति शाङ्करं लोकं सर्वपापविवर्जितः  ।
तस्माल्लोकाच्च्युतश्चापि राजा भवति धार्मिकः  ॥ १०४.७१ ॥
तस्य वंशे सदा राज्यं न नश्यति कदाचन  ।
दीर्घायुर्जायते पुत्रो भार्या च वशवर्तिनी  ॥ १०४.७२ ॥
जीवेद्वर्षशतं साग्रं सर्वदुःखविवर्जितः  ।
सोमस्य चोपरागे तु यो गच्छेद्विजितेन्द्रियः  ॥ १०४.७३ ॥
सोपवासो जितक्रोधो गां तु दद्याद्द्विजन्मने  ।
सवत्सां क्षीरसंयुक्तां श्वेतवर्णां बलान्विताम्  ॥ १०४.७४ ॥
शबलीं पीतवर्णां वा धूम्रां वा नीलकन्धराम्  ।
कपिलां वा सवस्त्रां वा घण्टाभरणभूषिताम्  ॥ १०४.७५ ॥
रौप्यखुरां कांस्यदोहां स्वर्णशृङ्गीं नरेश्वर  ।
श्वेतया वर्धते वंशो रक्ता सौभाग्यवर्धिनी  ॥ १०४.७६ ॥
शबली ताम्रवर्णा च दुःखघ्ना च प्रकीर्तिता  ।
कपिला तु हरेत्पापं त्रिजन्मभिरुपार्जितम्  ॥ १०४.७७ ॥
तस्य लोकमवाप्नोति मान्धातुश्च जनेश्वर  ।
पक्षान्ते च व्यतीपाते वैधृतौ रविसंक्रमे  ॥ १०४.७८ ॥
दिनक्षये गजच्छाया ग्रहणे भास्करस्य च  ।
ये व्रजन्ति विशुद्धाङ्गा वैरञ्च्ये सुरदुर्लभे  ॥ १०४.७९ ॥
मातृहा गुरुहा यो हि आत्महा तु विशेषतः  ।
द्रुपदाद्यं जपेन्नित्यं प्राणायामं तथा नृप  ॥ १०४.८० ॥
गायत्रीं वैष्णवीं चैव सौरीं शैवीं यदृच्छया  ।
सोऽपि पापैः प्रमुच्येत इत्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ॥ १०४.८१ ॥
यः कुर्यात्सोमनाथस्य तत्र कर्ता प्रदक्षिणम्  ।
प्रदक्षिणीकृतं तेन जम्बूद्वीपं नरेश्वर  ॥ १०४.८२ ॥
ब्रह्महत्या सुरापानं गुरुदारनिषेवणम्  ।
भ्रूणहा शुध्यते तत्र एवमेव न संशयः  ॥ १०४.८३ ॥
तीर्थाख्यानमिदं पुण्यं यः शृणोति जितेन्द्रियः  ।
व्याधितो राजरोगेन अतुलां श्रियमाप्नुयात् ॥ १०४.८४ ॥
पुत्रार्थी लभते पुत्रं निष्कामः स्वर्गमाप्नुयात् ।
मुच्यते सर्वपापेभ्यस्तीर्थं श्रुत्वा वरं नृप  ॥ १०४.८५ ॥
एतत्ते सर्वमाख्यातं सोमनाथस्य यत्फलम्  ॥ १०४.८६ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे सोमनाथतीर्थमहिमानुवर्णनो नाम चतुरधिकशततमोऽध्यायः ॥


अध्याय १०५

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र पिङ्गलावर्तकं नृप  ।
सङ्गमस्य समीपस्थं रेवाया उत्तरे तटे  ॥ १०५.१ ॥
हव्यवाहेन राजेन्द्र स्थापितः पिङ्गलेश्वरः  ।

युधिष्ठिर उवाच - 
हव्यवाहेन विप्रेन्द्र स्थापितश्चेश्वरः कथम्  ॥ १०५.२ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
रेतसा यदि रुद्रेण तर्पितो हव्यवाहनः  ।
प्राप्तो रुद्रेण सौम्येन देहं प्राप्य जगाम सः  ॥ १०५.३ ॥
हव्यवाहमुखे क्षिप्ते रुद्रेणामिततेजसा  ।
रुद्रस्य तेजसा दग्धः तीर्थयात्रां करोति सः  ॥ १०५.४ ॥
चचार परया भक्त्या ध्यानमुग्रं हुताशनः  ।
वायुभक्षः शतं साग्रं यावदासीथुताशनः  ॥ १०५.५ ॥
तावत्तुष्टो महादेवो हुताशनमुवाच ह  ।
हव्यवाह वरं ब्रूहि यत्ते मनसि वर्तते  ॥ १०५.६ ॥

हुताशन उवाच - 
नमस्ते सर्वलोकेश उग्ररूप नमोऽस्तु ते  ।
युष्मद्रेतेन संप्लुष्टः कुब्जो जातो महेश्वर  ॥ १०५.७ ॥
शरीरार्तो ह्यहं कृष्णः संस्थितो नर्मदातटे  ।
इत्युक्त्वान्तर्दधे देवो नीरुजस्त्वं भविष्यसि  ॥ १०५.८ ॥
हव्यवाहेन राजेन्द्र स्थापितः पिङ्गलेश्वरः  ।
जितक्रोधोऽपि यस्तत्र उपवासं समाचरेत् ॥ १०५.९ ॥
अतिरात्रफलं तत्र अन्ते रुद्रमवाप्नुयात् ।
गुणान्विताय दीनाय कपिलां तत्र भारत  ॥ १०५.१० ॥
अलंकृत्वा सवस्त्रां च सवत्सां रूपसंयुताम्  ।
यः प्रयच्छति विप्राय स गच्छेत्परमं पदम्  ॥ १०५.११ ॥
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र तीर्थं परमशोभनम्  ।
स्थापितं ह्यृषिसङ्घैश्च ब्रह्मवंशोद्भवैर्द्विजैः  ॥ १०५.१२ ॥
ऋणमोचनविख्यातं रेवातटसमाश्रितम्  ।
षण्मासं मनुजो भक्त्या तत्र यस्तर्पयेत्पितॄन्  ॥ १०५.१३ ॥
दिव्यैः पित्र्यैर्मनुष्यैश्च ऋणैरात्मकृतैः सह  ।
मुच्यते तत्क्षणात्सोऽथ स्नात्वा वै नर्मदाजले  ॥ १०५.१४ ॥
प्रत्यक्षं पातकं तत्र दृश्यते चैव रूपि च  ।
तत्र तीर्थे तु यो राजन्नेकचित्तो जितेन्द्रियः  ॥ १०५.१५ ॥
स्नानं दानं नरो धीमान् कारयेद्भक्तितत्परः  ।
ऋणत्रयविमुक्तस्तु वीर्यवान्मोदते दिवि  ॥ १०५.१६ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
तस्यैवानन्तरं पार्थ कपिलातीर्थमुत्तमम्  ।
स्थापितं कपिलेनैव सर्वपापप्रणाशनम्  ॥ १०५.१७ ॥
अष्टम्यां च सिते पक्षे चतुर्दश्यां नरेश्वर  ।
स्नापयेत्परया भक्त्या कपिलाक्षीरसर्पिषा  ॥ १०५.१८ ॥
मधुना खण्डयुक्तेन दध्यक्षतफलेन च  ।
कपिलेशं नृपश्रेष्ठ निशीथे तं जगत्प्रभुम्  ॥ १०५.१९ ॥
श्रीखण्डेन सुगन्धेन गुण्ठयेच्च महेश्वरम्  ।
ततः सुगन्धपुष्पैश्च श्वेतैश्च नृपनन्दन  ॥ १०५.२० ॥
अर्चयन्ति जितक्रोधा न ते यान्ति यमालयम्  ।
असिपत्रवनं घोरं यमवल्लीं सुदारुणाम्  ॥ १०५.२१ ॥
ते व्रजन्ति सुखं पार्थ कपिलेशे सुपूजिते  ।
स्नात्वा रेवाजले पुण्ये पूजयेद्ब्राह्मणं शुभम्  ॥ १०५.२२ ॥
गोप्रदानेन वस्त्रेण अन्नेन किल भारता  ।
छत्रशय्याप्रदानेन भूमौ राजा भवेत्तु सः  ॥ १०५.२३ ॥
नीरोगस्तीव्रतेजाश्च जीवत्पुत्रः प्रियंवदः  ।
शत्रवो मित्रतां यान्ति जायते नात्र संशयः  ॥ १०५.२४ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे कपिलेश्वरमहिमानुवर्णनो नाम पञ्चाधिकशतमोऽध्यायः ॥


अध्याय १०६

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र पूतकेश्वरमुत्तमम्  ।
नर्मदादक्षिणे कूले सर्वपापक्षयंकरम्  ॥ १०६.१ ॥
सुस्थापितः शिवस्तत्र लोकानां हितकाम्यया  ।
यस्तत्र मनुजः शम्भुं पूजयेत्पाण्डुनन्दन  ॥ १०६.२ ॥
सर्वान् कामानवाप्नोति न स याति यमालयम्  ।
कृष्णाष्टम्यां चतुर्दश्यां सर्वकामा नराधिप  ॥ १०६.३ ॥
येऽर्चयन्ति महाकालं न ते यान्ति यमालयम्  ॥ १०६.४ ॥
जलशायीति नाम्ना वै विख्यातं वसुधातले  ।
दानवानां वधं कृत्वा सुप्तस्तत्र जनार्दनः  ॥ १०६.५ ॥
चक्रं च क्षालितं तत्र देवदेवेन शौरिणा  ।
सुदर्शनं च निष्पापं रेवातोयप्रभावतः  ॥ १०६.६ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
चक्रतीर्थं समाचक्ष्व ऋषिसङ्घैर्निषेवितम्  ।
विष्णोः प्रभावमतुलं रेवायाश्चैव यत्फलम्  ॥ १०६.७ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
साधु साधु महाभाग विष्णुना च युधिष्ठिर  ।
गृह्याद्गुह्यतरं तीर्थं निर्मितं चक्रिणा स्वयम्  ॥ १०६.८ ॥
तत्तेऽहं सम्प्रवक्ष्यामि कथां पापप्रणाशिनीम्  ।
आसीत्पुरा महादैत्यो नलमेघ इति श्रुतः  ॥ १०६.९ ॥
तेन देवा जिताः सर्वे हृतराज्या नराधिप  ।
नलमेघभयात्पार्थ विष्णुरुद्राः सवासवाः  ॥ १०६.१० ॥
यमस्कन्दजलेशाग्निवायवो वै धनेश्वरः  ।
वसुवाक्पतिसिद्धाश्च प्रचेताश्च पितामहः  ॥ १०६.११ ॥
गता देवाः परं लोकं विष्णुरुद्रनमस्कृतम्  ।
स्तुवन्ति विविधैः स्तोत्रैर्वागीशप्रमुखा सुराः  ॥ १०६.१२ ॥
नमः शिवमूर्तये तुभ्यं प्राक्सृष्टेः केवलात्मने  ।
गुणत्रयविभागाय पश्चाद्भेदमुपेयुषे  ॥ १०६.१३ ॥
इन्द्रादिप्रमुखान् देवान् विवर्णानवनीपते  ।
प्रसादाभिमुखो देवः प्रत्युवाच दिवौकसः  ॥ १०६.१४ ॥
स्वागतं सुरसङ्घाश्च कान्तिर्नष्टा पुरातनी  ।
हिमप्लुष्टप्रभाणीव ज्योतिषां च मुखानि वै  ॥ १०६.१५ ॥
प्रसभादर्चिषामेतदनुद्गीर्णं सुरायुधम्  ।
वृत्रस्य हन्तुः कुलिशं कुण्ठितश्रीव लक्षते  ॥ १०६.१६ ॥
किंचायमरिदुर्वारः पाणौ पाशः प्रचेतसः  ।
मन्त्रोपहृतवीर्यस्य फणिनो दैन्यमागतः  ॥ १०६.१७ ॥
कुबेरस्य मनः शल्यं शंसतीव पराभवम्  ।
अपविद्धाङ्गदो बाहुर्भग्नशाख इव द्रुमः  ॥ १०६.१८ ॥
यमोऽपि व्यलिखद्भूमिं दण्डेनापि हतत्विषा  ।
कुरु तस्मै नमो देहनिर्विण्णो याति लाघवम्  ॥ १०६.१९ ॥
अमी च द्वादशादित्याः प्रतापक्षयशीतलाः  ।
चित्रन्यस्ता इव गताः प्रकामालोकनीयताम्  ॥ १०६.२० ॥
मयि सृष्टिश्च लोकानां रक्षा युष्मास्ववस्थिता  ।
ततो मन्दानिलोद्भूतकमलाकरशोभिना  ॥ १०६.२१ ॥
गुरुनेत्रसहस्रेण प्रेरयामास वृत्रहा  ।
सद्विनेत्रो हरस्त्र्यक्षः सहस्रनयनाधिकौ  ॥ १०६.२२ ॥
वाचस्पतिरुवाचेदं प्राञ्जलिर्हंसवाहनम्  ।
युष्मद्वंशोद्भवस्तात नलमेघो महाबलः  ॥ १०६.२३ ॥
तेन देवगणाः सर्वे निरस्ता दानवेन च  ।
नलमेघो न वध्योऽतश्चलितेन मया सुरैः  ॥ १०६.२४ ॥
विना माधवदेवेन साध्यो भवति नैव हि  ।
शङ्खपद्मगदापाणे जय चक्रधर प्रभो  ॥ १०६.२५ ॥
इति देवस्तुतिं श्रुत्वा प्रबुद्धो जलशायिकः  ।
उवाच मधुरां वाणीं मेघगम्भीरया गिरा  ॥ १०६.२६ ॥
किमर्थं बोधितो ब्रह्मन् समस्तैश्च सुरासुरैः  ।

ब्रह्मोवाच - 
नलमेघभयेनेह सम्प्राप्तास्तव मन्दिरम्  ॥ १०६.२७ ॥
न वध्यः कस्यचित्पापो नलमेघो जनार्दन  ।
तव हस्तेन दुष्टात्मा मृत्युं प्राप्स्यति नान्यथा  ॥ १०६.२८ ॥

जनार्दन उवाच - 
स्वस्थानं यान्तु गीर्वाणा वधिष्यामि महाबलम्  ।
स्थानं शंसन्तु मे देवा वसते यत्र दुर्मतिः  ॥ १०६.२९ ॥

देवा ऊचुः॒
हिमालयगुहां कृष्ण वसते दानवेश्वरः  ।
चतुर्विंशत्सहस्रैस्तु कन्याभिस्तु समावृतः  ॥ १०६.३० ॥
तुरङ्गैः स्यन्दनैश्चैव संख्या तेषां न विद्यते  ।
भवनानि विचित्राणि असंख्यानि बहून्यपि  ॥ १०६.३१ ॥
द्विरदाः पर्वताकारा हयाश्च द्विरदोपमाः  ।
महाबलोऽवसत्तत्र गीर्वाणभयदायकः  ॥ १०६.३२ ॥
श्रुत्वा देवो वचस्तेषां देवानामातुरात्मनाम्  ।
गरुडं चिन्तयामास शत्रुसङ्घविदारणम्  ॥ १०६.३३ ॥
चक्रं करेण संगृह्य गदां शङ्खं ततः प्रभुः  ।
शार्ङ्गं च मुशलं सीरं गृहीत्वा हि जनार्दनः  ॥ १०६.३४ ॥
आरूढः पक्षिराजं तु वधार्थं दानवस्य च  ।
दानवस्य गृहे पार्थ उत्पाता घोरदर्शनाः  ॥ १०६.३५ ॥
गोमायुर्गृहमध्ये तु कपोतो गृहमाविशत् ।
विना वातेन तस्यैव ध्वजदण्डं पपात ह  ॥ १०६.३६ ॥
सर्पमूषकयोर्बुद्धं तथा केशरिनागयोः  ।
उन्मार्गाः सरितस्तत्र वहन्ते चक्रमाश्रिताः  ॥ १०६.३७ ॥
अकाले तरुपुष्पाणि दृश्यन्ते तत्र पर्वते  ।
ततः प्राप्तो जगन्नाथो हिमवन्तं नगेश्वरम्  ॥ १०६.३८ ॥
पाञ्चजन्यं च कृष्णेन पूरितं पुरसन्निधौ  ।
पाञ्चजन्यस्य शब्देन आरूढो दानवेश्वरः  ॥ १०६.३९ ॥

नलमेघ उवाच - 
कोऽयं मृत्युवशं प्राप्तस्त्वज्ञानेन समावृतः  ।
धुन्धुमार व्रज शीघ्रं स्वसैन्यपरिवारितः  ॥ १०६.४० ॥
बलादानय तं बद्ध्वा ममाग्रे बलशालिनम्  ।

धुन्धुमार उवाच - 
आनयामि न सन्देहः सुरपक्षांश्च साम्प्रतम्  ॥ १०६.४१ ॥
स्यन्दनैश्च समायुक्तो गजवाजिभटैः सह  ।
दृष्टस्तातो जगद्योनिः सुपर्णस्थो महाबलः  ॥ १०६.४२ ॥
गृह्यतां गृह्यतामेष इत्युक्तास्ते च किङ्कराः  ।
चतुर्दिक्षु च वर्तन्ते किङ्कराः केशवस्य च  ॥ १०६.४३ ॥
सुपर्णेनाग्निबाणेन हन्यन्ते शलभा इव  ।
धुन्धुमारोऽपि कृष्णेन शरघातेन ताडितः  ॥ १०६.४४ ॥
हतो वक्षस्थलोपान्ते पतितः स्यन्दनोपरि  ।
हाहाकारं ततः सर्वे दानवाश्चक्रुरुद्यताः  ॥ १०६.४५ ॥
नलमेघस्ततः क्रुद्धो रथारूढो विनिर्गतः  ।
ददर्श केशवं पार्थ शङ्खचक्रगदाधरम्  ॥ १०६.४६ ॥

नलमेघ उवाच - 
हन्यतां दानवाः कृष्णो निहतो येन दानवः  ।
हत्वा च मे चमूमुख्यमधुना च क्व यास्यति  ॥ १०६.४७ ॥
इत्युक्त्वा दानवः पार्थ धर्षयामास सायकैः  ।
दानवस्य शरांस्तत्र छेदयामास केशवः  ॥ १०६.४८ ॥
गरुत्मान् भक्षयामास तत्सैन्यमतिभीषणम्  ।
कृष्णेन द्विगुणास्तत्र प्रेषिता हि शिलीमुखाः  ॥ १०६.४९ ॥
द्विगुणाद्द्विगुणीकृत्य प्रेषयामास दानवः  ।
तेऽपि चाष्टगुणाः कृष्णं छादयामासुरोजसा  ॥ १०६.५० ॥
ततः क्रुद्धेन देवेन आग्नेयं प्रेषितं तदा  ।
वारुणं प्रतिवायव्यं नलमेघो व्यसर्जयत् ॥ १०६.५१ ॥
नारसिंहं नृसिंहोऽयं प्रेषयामास पाण्डव  ।
नारसिंहं ततो दृष्ट्वा नलमेघो महाबलः  ॥ १०६.५२ ॥
उत्तीर्णः स्यन्दनाच्छीघ्रं खड्गं गृह्य करेण तु  ।
प्रेषयामास कृष्णाय तं हन्तुं बलवत्तरः  ॥ १०६.५३ ॥
क्रुद्धोऽथ दानवः पार्थ आगतः केशवं प्रति  ।
खड्गेन घातयामास गदापाणिं जनार्दनम्  ॥ १०६.५४ ॥
मण्डलाग्रं ततो गृह्य केशवो हृष्टमानसः  ।
हतो वक्षस्थले दैत्यो नलमेघो महाबलः  ॥ १०६.५५ ॥
जनार्दनं तदा दैत्यो नाराचेन जघान ह  ।
जनार्दनस्ततः क्रुद्धो नलमेघं मृधे नृप  ॥ १०६.५६ ॥
अमोघं चक्रमादाय शिरस्तस्य न्यपातयत् ।
पतता शिरसा तस्य वसुधा च प्रकम्पिता  ॥ १०६.५७ ॥
समुद्राः क्षुभिताः पार्थ भयादुन्मार्गगामिनः  ।
पुष्पवष्टिं ततो देवा ववृषुः केशवोपरि  ॥ १०६.५८ ॥
अवध्यः सुरसङ्घानां स हतः केशवेन तु  ।
स्वस्थानश्च गतो देवो नलमेघे निपातिते  ॥ १०६.५९ ॥
जनार्दनोऽपि कौन्तेय नर्मदातटमाश्रितः  ।
लक्ष्मीसमन्वितः कृष्णो विलीनो नर्मदातटे  ॥ १०६.६० ॥
चक्रं विमोचितं पापक्षालनाय मलान्वितम्  ।
पतितं नर्मदातोये जलशायि समन्वितम्  ॥ १०६.६१ ॥
निर्धूतकल्मषं जातं नर्मदायाः प्रभावतः  ।
नलमेघवधोत्पन्नं यत्पापं मनुजाधिप  ॥ १०६.६२ ॥
तत्सर्वं क्षालितं शीघ्रं रेवायाम्भसि भारत  ।
तदा प्रभृति लोकेऽस्मिन् जलशायी महीतले  ॥ १०६.६३ ॥
चक्रतीर्थं वदन्त्यन्ये अनेकाघौघनाशनम्  ॥ १०६.६४ ॥
तत्तीर्थस्य प्रभावं वै शृणुष्वैकमना नृप  ।
नागानां च यथानन्तो गीर्वाणानां जनार्दन  ॥ १०६.६५ ॥
मासानां मार्गशीर्षोऽपि नदीपुण्या हि नर्मदा  ।
मासि मार्गे सिते पक्षे एकादश्यां शुभे दिने  ॥ १०६.६६ ॥
गत्वा ये मनुजास्तत्र कामक्रोधविवर्जिताः  ।
स्नापयन्ति श्रियः कान्तं नागपर्यङ्कशायिनम्  ॥ १०६.६७ ॥
राजेन्द्र परया भक्त्या क्षौद्रसागरसर्पिषा  ।
गुडेन तोयमिश्रेण जगद्योनिं जनार्दनम्  ॥ १०६.६८ ॥
स्नाप्यमानाश्च पश्यन्ति ये लोकागतपातकाः  ।
ते यान्ति परमं लोकं सुरासुरनमस्कृतम्  ॥ १०६.६९ ॥
घृतेन बोधयेद्दीपमथवा तैलमिश्रितम्  ।
रात्रौ जागरणं कृत्वा देवः स्यान्नात्र संशयः  ॥ १०६.७० ॥
कथां च वैष्णवीं भक्त्या ये शृण्वन्ति नरोत्तमाः  ।
ब्रह्महत्यादिपापेभ्यो मुच्यन्ते नात्र संशयः  ॥ १०६.७१ ॥
ये कुर्वन्ति प्रदक्षिणं जलशायि जगद्गुरुम्  ।
प्रदक्षिणीकृतं तेन जम्बूद्वीपं नरेश्वर  ॥ १०६.७२ ॥
ततः प्रभाते विमले पितॄन् संतर्प्य यत्नतः  ।
श्राद्धं वै ब्राह्मणैस्तत्र पूज्यैः पाण्डवसत्तम  ॥ १०६.७३ ॥
स्वदारनिरतैः शान्तैः परदारविवर्जितैः  ।
वेदाभ्यसनशीलैश्च स्वकर्मनिरतैः शुभैः  ॥ १०६.७४ ॥
नित्यं सज्जनशीलैश्च त्रिसन्ध्यापरिपालकैः  ।
तादृशैः कारयेच्छ्राद्धमिच्छेयुः श्रेय आत्मनाम्  ॥ १०६.७५ ॥
ते धन्या मानुषे लोके पुण्याश्चैवात्र मानुषाः  ।
ये वसन्ति सदा कालं पदे ब्रह्माश्रये ह्रदे  ॥ १०६.७६ ॥
जलशायिनं च पश्यन्ति प्रत्यक्षं सुरनायकम्  ।
पक्षोपवासं ये केचिद्व्रतं चान्द्रायणं शुभम्  ॥ १०६.७७ ॥
मासोपवासमुग्रं च तथान्यत्परमं व्रतम्  ।
तत्र तीर्थे तु यः पार्थ कुर्यात्स्वर्गमवाप्नुयात् ॥ १०६.७८ ॥
अतः परं प्रवक्ष्यामि तिलधेनोस्तु यत्फलम्  ।
तथा यस्मिन् यथा देयं दानं तस्य श्रुतं फलम्  ॥ १०६.७९ ॥
एतत्कथान्तरे पुण्ये मुनीन्द्रैः पापनाशनम्  ।
श्रुतं हि नैमिषारण्ये नारदाद्यैरनेकधा  ॥ १०६.८० ॥
इदमाख्यानमायुष्यं पुण्यं कीर्तिविवर्धनम्  ।
विप्राणां श्रावयेद्यस्तु सर्वं तत्फलमाप्नुयात् ॥ १०६.८१ ॥
बहूनां न प्रदेयानि गोगृहं शयनं किल  ।
विभक्तदक्षिणा ह्येषा दातारं नोपतिष्ठति  ॥ १०६.८२ ॥
एकस्मै सा प्रदातव्या बहूनां न युधिष्ठिर  ।
सा च विक्रयमापन्ना दहेदासप्तमं कुलम्  ॥ १०६.८३ ॥
तिलाः श्वेतास्तथा कृष्णास्तिलाः प्रोक्ताश्च वर्णतः  ।
तिलानां च प्रमाणानि धेनोर्वत्सस्य कारयेत् ॥ १०६.८४ ॥
दातव्या वत्सकेनाथ बहूनां कामिनां न तु  ।
यस्मिन् देशे च यन्मानं तिलानां च विचारतः  ॥ १०६.८५ ॥
तेन मानेन सा कार्या अक्षयं फलमिच्छता  ।
अर्चनीया प्रयत्नेन गन्धपुष्पाक्षतैर्विभो  ॥ १०६.८६ ॥
नासायां सर्वगन्धाश्च जिह्वायां षड्रसा धृताः  ।
मुक्ताफलानि वा दन्तजङ्घापुच्छेषु योजयेत् ॥ १०६.८७ ॥
कुक्षौ कार्पासकं देयं नाभ्यां पद्मं सकाञ्चनम्  ।
ओष्ठे मधुघृतं दद्यात्कुर्यात्सर्पिश्च रोमके  ॥ १०६.८८ ॥
कम्बले कम्बलं दद्याल्ललाटे ताम्रभाजनम्  ।
स्कन्धे तु शकला देया लोहदण्डं च सङ्कटे  ॥ १०६.८९ ॥
गुडं चैव गुदे दद्याच्छ्रोण्यां मधुघृते तथा  ।
यवसे पायसं दद्याद्घृतक्षौद्रसमन्वितम्  ॥ १०६.९० ॥
स्वर्णशृङ्गी रौप्यखुरी मुक्तालाङ्गुलभूषणा  ।
वस्त्रं सदन्नं दातव्यं कांस्यपात्रसुदोहना  ॥ १०६.९१ ॥
यत्तु बालकृतं पापं यद्वा कृतमजानता  ।
वाचा कृतं कर्मकृतं मनसा यच्च चिन्तितम्  ॥ १०६.९२ ॥
जलमात्रे ष्ठीवने च मुशले वा विलङ्घिते  ।
वृषलीगमने चैव गुरुदारनिषेवणे  ॥ १०६.९३ ॥
कन्यायां गमने चैव सुव्रर्णस्तेय एव च  ।
सुरापानं च यच्चापि तिलधेनुः पुनाति हि  ॥ १०६.९४ ॥
अहोरात्रोपवासेन विधिवत्सा मयोदिता  ।
यासौ यमपुरे चैव नदी वैतरणी स्मृता  ॥ १०६.९५ ॥
बालुकायाः स्थले चैव पच्यते यत्र दुष्कृती  ।
अवीचिनरकोपेतौ यौ वै युगलपर्वतौ  ॥ १०६.९६ ॥
यत्र लोहमुखाः काका यत्र स्थानं भयानकम्  ।
असिपत्रवनं यत्र तप्तं च बालुकम्  ॥ १०६.९७ ॥
तत्सुखेन व्यतिक्रम्य धर्मराजाऽश्रमं व्रजेत् ।
धर्मराजस्तु तं दृष्ट्वा सूनृतं वाक्यमब्रवीत् ॥ १०६.९८ ॥
वितानं विततं योग्यं मणिरलविभूषितम्  ।
अत्रागच्छ नृपश्रेष्ठ गच्छ त्वं परमां गतिम्  ॥ १०६.९९ ॥
मा च पापरते दानं न तद्दानं परं हितम्  ।
मा विकाले विरूपे च न व्यङ्गे तु तथैव च  ॥ १०६.१०० ॥
अवेदविदुषे चैव ब्राह्मणे मदविक्लवे  ।
मित्रघ्ने च कृतघ्ने च व्रतहीने तथैव च  ॥ १०६.१०१ ॥
वेदान्तगाय दातव्या तस्य तत्त्वं विजानते  ।
वेदान्तगे तु सा देया श्रोत्रियेऽभूतबालका  ॥ १०६.१०२ ॥
सर्वाङ्गरुचिरे देया पवित्रे च प्रियंवदे  ।
पौर्णमास्याममावास्यां कार्तिक्यां चापि भारत  ॥ १०६.१०३ ॥
वैशाख्यां मार्गशीर्षे च ग्रहणे चन्द्रसूर्ययोः  ।
अयने विषुवे चैव व्यतीपाते च सर्वथा  ॥ १०६.१०४ ॥
षडशीतिमुखे चैव गजछायासु सर्वदा  ।
एष ते कथितः कल्पस्तिलधेनोर्मयानघ  ॥ १०६.१०५ ॥
भित्त्वा च भास्करं लोकं हरिलोकं व्रजन्ति ते  ।
एतत्ते सर्वमाख्यातं चक्रतीर्थफलं नृप  ॥ १०६.१०६ ॥
श्रवणात्कीर्तनाद्वाऽपि गोसहस्रफलं लभेत् ॥ १०६.१०७ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे चक्रतीर्थमाहात्म्यवर्णनो नाम षडधिकशततमोऽध्यायः ॥


अध्याय १०७

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र तीर्थं परमशोभनम्  ।
चन्द्रादित्यं नृपश्रेष्ठ स्थापितं चण्डमुण्डयोः  ॥ १०७.१ ॥
आसीत्पुरा महाभागौ चण्डमुण्डौ तु दानवौ  ।
तपश्च चेरतुस्तत्र नर्मदायां युधिष्ठिर  ॥ १०७.२ ॥
ध्यायतो भास्करं देवं तमो नाशं जगद्गुरुम्  ।
ताभ्यां च तोषितः सोऽपि सहस्रांशुरुवाच ह  ॥ १०७.३ ॥
साधुसाध्विति तौ पार्थ नर्मदायास्तटे शूभे  ।
चण्डमुण्डौ वरं ब्रूतं विशिष्टं मनसेप्सितम्  ॥ १०७.४ ॥

चण्डमुण्डावूचतुः॒
अजेयौ चैव देवेश सर्वेषां देवतानृणाम्  ।
रोगैश्चेव परित्यक्तौ सविकाशं दिवाकर  ॥ १०७.५ ॥
तत्तथेति शुभं वाक्यं भास्करस्ताववीदत् ।
ततश्चान्तर्दधे भानुर्दानवाभ्यां च भास्करम्  ॥ १०७.६ ॥
स्थापितं परया भक्त्या पूजयेद्यो जितेन्द्रियः  ।
गीर्वाणता मनुष्यस्य प्राप्ता तत्रैव वर्तते  ॥ १०७.७ ॥
वसते भास्करे लोके वैरञ्चे देवसन्निधौ  ।
घृतेन बोधयेद्दीपं षष्ठ्यां षष्ठ्यां नरेश्वर  ॥ १०७.८ ॥
मुच्यते सर्वपापेभ्यो मृतो याति पुरं रवेः  ।
चन्द्रादित्यमिति ख्यातं तत्र तीर्थं नरोत्तम  ॥ १०७.९ ॥
विजयन्ते सदा कालं चन्द्रादित्यं व्रजन्ति ये  ॥ १०७.१० ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे चन्द्रादित्येश्वरमहिमानुवर्णनो नाम सप्ताधिकशततमोऽध्यायः ॥


अध्याय १०८

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र यमहासमनुत्तमम्  ।
सर्वपापहरं पार्थ रेवायास्तटमाश्रितम्  ॥ १०८.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
यमहासं कथं जातं पृथिव्यां मुनिपुङ्गव  ।
एतत्सर्वं समाख्याहि मम कौतूहलं परम्  ॥ १०८.२ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
साधु साधु महाभाग पृष्टं ते धर्मनन्दन  ।
स्नानार्थं नर्मदायां तु आगतस्ते पिता पुरा  ॥ १०८.३ ॥
रजकेन यथा धौतं निर्मलं वसनं भवेत् ।
तथैव पश्यता राजन् रेवाजलमनुत्तमम्  ॥ १०८.४ ॥
हास्यं कृतं यमेनाथ उत्थितं लिङ्गमुत्तमम्  ।
ततस्तदा हि राजेन्द्र वागुवाचाऽशरीरिणी  ॥ १०८.५ ॥
यमहासमिदं तीर्थं ख्यातिं यास्यति सर्वदा  ।
स्नापयित्वा शिवं तत्र यमः स्वर्गं जगाम ह  ॥ १०८.६ ॥
यमहासे तु राजेन्द्र जितक्रोधो जितेन्द्रियः  ।
विशेषादाश्विने मासि कृष्णपक्षे चतुर्दशीम्  ॥ १०८.७ ॥
उपोष्य परया भक्त्या सर्वपापैः प्रमुच्यते  ।
रात्रौ जागरणं कृत्वा दीपं देवस्य बोधयेत् ॥ १०८.८ ॥
घृतेन चैव राजेन्द्र शृणु तस्यैव यत्फलम्  ।
मुच्यते सर्वपापैस्तु अगम्यागमनोद्भवैः  ॥ १०८.९ ॥
अभक्ष्यभक्षणैः पापैः पापैर्वा पेयसम्भवैः  ।
अवाह्यवाहनेयच्च अद्रोह्य द्रोहणे तथा  ॥ १०८.१० ॥
स्नानमात्रेण तच्चैव नश्येत्पापमनेकधा  ।
यमलोकं न पश्येच्च न त्यजेत्पाण्डुनन्दन  ॥ १०८.११ ॥
बहूनां परमं गुप्तं तीर्थं भूम्यां नृपात्मज  ।
तदक्षयफलं तेषां यमहासे प्रदायिनाम्  ॥ १०८.१२ ॥
अमावास्यां जितक्रोधो यस्तु पूजयते द्विजान्  ।
भूमिदानेन यो भक्त्या तिलदानेन भारत  ॥ १०८.१३ ॥
कृष्णाजिनप्रदानेन तिलधेनुप्रदानतः  ।
वसुभे वृद्धियोगे च ये प्रदास्यन्ति भक्तितः  ॥ १०८.१४ ॥
ओदनं वारि धूर्वाहं हयं चापि महाबलम्  ।
कन्यां वस्त्रमजां गां वै महिषीमथवाश्विनीम्  ॥ १०८.१५ ॥
ये यच्छन्ति नृपश्रेष्ठ नोपसर्पन्ति ते यमम्  ।
यमोऽपि भवति प्रीतो जन्मजन्म युधिष्ठिर  ॥ १०८.१६ ॥
यमस्य वाहनं स्त्रीं च महिषीं तत्र भारत  ।
तस्य दानेन सततं यमः प्रीतो भवेन्नृप  ॥ १०८.१७ ॥
न स याति यमे लोके यदि पापैः समाश्रितः  ।
एतस्मात्कारणात्पार्थ महिषीदानं उत्तमम्  ॥ १०८.१८ ॥
और्णवस्त्रद्वयं कार्यं लोहवर्णं च वेष्टितम्  ।
दापयेद्धर्मराजाय प्रीयतां मे द्विजोत्तम  ॥ १०८.१९ ॥
अनेनैव तु दानेन यमः प्रीतोऽस्तु मे सदा  ।
इत्युच्चार्य द्विजस्याग्रे यमलोकं भयावहम्  ॥ १०८.२० ॥
असिपत्रवने घोरे यमवल्ली सुदारुणा  ।
रौद्रा वैतरणी चेति कुम्भीपाकः सुदारुणः  ॥ १०८.२१ ॥
कालसूत्रं महाभीमं तथा यमलपर्वतौ  ।
क्रकचं तैलयन्त्रं च स्थाने गृध्राः सुदारुणाः  ॥ १०८.२२ ॥
अनिश्वासो महारौद्रो भीषणो रौरवस्तथा  ।
एते घोराश्च नरकाः श्रूयन्ते द्विजसत्तम  ॥ १०८.२३ ॥
तत्प्रसादेन ते सौम्यास्तीर्थस्यास्य प्रभावतः  ।
दानस्यास्य प्रभावेण यमहासप्रभावतः  ॥ १०८.२४ ॥
यमलोकं न वै याति नरकं नैव पश्यति  ॥ १०८.२५ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे यमहासमहिमानुवर्णनो नामाष्टाधिकशततमोऽध्यायः ॥


अध्याय १०९

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र कोटीश्वरमनुत्तमम्  ।
ऋषिकोटिः समायाता तत्र वै कुरुनन्दन  ॥ १०९.१ ॥
कृष्णद्वैपायनस्तत्र मोक्षार्थं मुनिपुङ्गवः  ।
मन्त्रयित्वा द्विजैः सर्वैर्वेदमण्डलपारगैः  ॥ १०९.२ ॥
पञ्चामृतेन गव्येन तिलमिश्रेण तत्पर  ।
पितृणां तर्पणं कृत्वा पिण्डदानं यथाविधि  ॥ १०९.३ ॥
श्रावणस्य तु मासस्य पूर्णिमायां विशेषतः  ।
प्राप्यते चाक्षया तृप्तिर्यावदाहूतसम्प्लवम्  ॥ १०९.४ ॥
पितॄणां परमं गुह्यं रेवाजलमुपाश्रितम्  ।
मोक्षदं सर्वभूतानां निर्मितं मुनिपुङ्गवैः  ॥ १०९.५ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र व्यासतीर्थमनुत्तमम्  ।
दुर्लभं मनुजैः पार्थ अन्तरिक्षे व्यवस्थितम्  ॥ १०९.६ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
कस्माद्वै व्यासतीर्थं तु अन्तरिक्षे व्यवस्थितम्  ।
एतदाचक्ष्व संक्षेपान्न च ग्रन्थस्य विस्तरः  ॥ १०९.७ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
साधु साधु महाबाहो धर्मवान् गुरुवत्सलः  ।
स्वधर्मनिरतः पार्थ तीर्थयात्राकृतादरः  ॥ १०९.८ ॥
दुर्लभं सर्वजन्तूनां व्यासतीर्थं नरेश्वर  ।
धर्षितो वृद्धभावेन वैकल्येन नराधिप  ॥ १०९.९ ॥
गतचेतास्तु सञ्जातस्तथा भोः पाण्डुनन्दन  ।
गुह्याद्गुह्यतरं तीर्थं नाख्यातं कस्यचिन्मया  ॥ १०९.१० ॥
कालस्तत्रैव राजेन्द्र न वसेद्वासवाज्ञया  ।
अन्तरिक्षे च संजातं रेवायाश्चेष्टितं यतः  ॥ १०९.११ ॥
विरञ्चिर्नैव शक्नोति रेवाया गुणकीर्तनम्  ।
व्यासतीर्थं विशेषेण श्रुतमात्रं वदाम्यहम्  ॥ १०९.१२ ॥
प्रत्यक्षः प्रत्ययो यत्र दृश्यते हि कलौ युगे  ।
विहङ्गो गच्छते नैव भित्त्वा शूलं सुदारुणम्  ॥ १०९.१३ ॥
तस्योत्पत्तिं समासेन कथयामि नृपात्मज  ।
आसीत्पूर्वं महाराज ऋषिश्चैव पराशरः  ॥ १०९.१४ ॥
तेन चोग्रं तपस्तप्तं गङ्गाम्भसि तु भारत  ।
प्राणायामेन चातिष्ठत्प्रविष्टो जाह्नवीजले  ॥ १०९.१५ ॥
पूर्णे च द्वादशे वर्षे निष्क्रान्तो जलमध्यतः  ।
भिक्षार्थे चागतो ग्रामं नावि तत्रैव तिष्ठती  ॥ १०९.१६ ॥
तत्र दृष्टा परोत्सृष्टा बाला तेन मनोरमा  ।
तां च दृष्ट्वा स कामार्त उवाच मधुराक्षरम्  ॥ १०९.१७ ॥
मां रमस्वाद्य त्वं कासि कामुकं मृगलोचने  ।
नावारूढे नदीतीरे मम चित्तप्रमाथिनी  ॥ १०९.१८ ॥
एवमुक्ता तु सा तेन प्रणम्य ऋषिसत्तमम्  ।
नावं रक्षाम्यहं विप्र जानामि स्वामिनं न तु  ॥ १०९.१९ ॥
ममेदं च वयो ब्रह्मञ्च्छेषं त्वं ज्ञातुमर्हसि  ।
एवमुक्तस्तया सोऽपि क्षणं ध्यात्वाब्रवीदिदम्  ॥ १०९.२० ॥
अहं ज्ञानबलाद्भद्रे जानामि तव सम्भवम्  ।
कैवर्तपुत्रिका न त्वं राजपुत्री हि सुन्दरी  ॥ १०९.२१ ॥

कन्योवाच - 
कः पिता कथ्यतां ब्रह्मन् कस्याहमुदरोद्भवा  ।
कस्मिन् वंशे प्रजाताहं कैवर्ततनया कथम्  ॥ १०९.२२ ॥

पराशर उवाच - 
कथयामि च ते तातं यं त्वं मां परिपृच्छसि  ।
वसु नामा च राजाभूत्सोमवंशे प्रतापवान्  ॥ १०९.२३ ॥
जम्बूद्वीपाधिपो भद्रे शत्रुसंत्रासनस्तथा  ।
शतानि सप्त भार्याणां पुत्राणां तु दशैव हि  ॥ १०९.२४ ॥
धर्मेण पालिता लोकाः शिवपूजारतः सदा  ।
म्लेच्छास्तस्य विरोधेन शाकद्वीपनिवासिनः  ॥ १०९.२५ ॥
तेषां च साधनार्थाय गतोल्लङ्घ्य महोदधिम्  ।
संयुक्तः पुत्रभृत्यैश्च पौरुषे महति स्थितः  ॥ १०९.२६ ॥
सग्रामस्तैः समारब्धश्चार्वङ्गि वसुना सह  ।
जिता म्लेच्छाः समस्ताश्च वसुना ह्यवनीभृता  ॥ १०९.२७ ॥
करदास्ते कृतास्तेन सभृत्यबलवाहनाः  ।
प्रधाना तस्य महिषी तव माता मृगेक्षणा  ॥ १०९.२८ ॥
प्रवासस्थे च भूपाले संजाता च रजस्वला  ।
नारीणां तु सदा काले मन्मथो ह्यधिको भवेत् ॥ १०९.२९ ॥
विशेषेण ऋतौ काले भिद्यते कामसायकैः  ।
मन्मथेन तु संतप्ताचिन्तयत्सा शुभेक्षणा  ॥ १०९.३० ॥
दूतं सम्प्रेषयाम्यद्य वसुराजसमीपतः  ।
व्याहृतः सत्वरो दूतो गच्छ त्वं नृपसन्निधौ  ॥ १०९.३१ ॥

दूत उवाच - 
परराज्ये वसुर्देवि गतो राजा द्विडन्तकृत् ।
तत्र गन्तुं न शक्येत जलयन्त्रैर्विना शुभे  ॥ १०९.३२ ॥
जलयानानि सर्वाणि नेयानि च परे तटे  ।
तस्य वाक्येन सा नारी विषण्णा मदपीडिता  ॥ १०९.३३ ॥
राज्ञीं दृष्ट्वा सखी ब्रूते कस्मात्त्वं परिखिद्यसे  ।
लेखोऽयं प्रेष्यतां देवि शुकहस्ते यथा तथा  ॥ १०९.३४ ॥
समुद्रं लङ्घयित्वा तु शकुन्तो याति सुन्दरि  ।
व्याहृतो लेखकस्तत्र लिख लेखंऽममाज्ञया  ॥ १०९.३५ ॥
त्वां विना पट्टराज्ञी सा वसुराज न जीवति  ।
ऋतुकालश्च सम्प्राप्तः समस्तं चावधार्यताम्  ॥ १०९.३६ ॥
लिखितो भूर्जपत्रे च वृत्तः स लेखकेन तु  ।
शूकः पञ्जरमध्यस्थ आनीतस्तत्र सन्निधौ  ॥ १०९.३७ ॥
राज्ञी उवाच तं तत्र गृह्यलेखं शुक व्रज  ।
गतः पक्षी ततः शीघ्रं वसुराजसमीपतः  ॥ १०९.३८ ॥
क्षिप्तो लेखः शुकेनैव सत्यभामा विसर्जितः  ।
लेखार्थं चिन्तयामास वीर्यं गृह्य नरेश्वरः  ॥ १०९.३९ ॥
अमोघपुटिकां कृत्वा प्रतिलोकेन विश्रुतः  ।
शूकस्य चार्पयामास गच्छ राज्ञी समीपतः  ॥ १०९.४० ॥
वसुराजं प्रणम्याथ बीजं गृह्य पपात ह  ।
समुद्रोपरि संप्राप्तः शुको याति यथेच्छया  ॥ १०९.४१ ॥
सामिषं च शुकं ज्ञात्वा श्येनस्तत्रापि धावितः  ।
हतश्चञ्चुप्रहारेण शुकः श्येनेन भारत  ॥ १०९.४२ ॥
मूर्छापन्नस्य तद्वीर्य पतितं जलमध्यतः  ।
मत्स्येन गिलितं तत्र तद्वीर्यं पार्थिवस्य च  ॥ १०९.४३ ॥
दाशैर्मत्स्यो गहीतश्च आनीतः स्वगृहं प्रति  ।
यावत्तं पाटयामासूर्यमलं ददृशे तदा  ॥ १०९.४४ ॥
शशिमण्डलसङ्काशं सूर्यतेजः समप्रभम्  ।
दृष्ट्वा ते धर्षिताः सर्वे कैवर्ता जाह्नवीतटे  ॥ १०९.४५ ॥
हर्षितास्ते गताः सर्वे प्रधानस्य च मन्दिरम्  ।
पुत्रं राज्ञे प्रदायैव पुत्रीं च प्रत्यपालयत् ॥ १०९.४६ ॥
तत्त्वं देवि वरारोहे कैवर्तकन्यका नहि  ।
ततः सा चिन्तयामास पराशरवचस्तदा  ॥ १०९.४७ ॥
एवमुक्ता तु सा तेन दत्त्वात्मानं नरेश्वर  ।
उवाच साध्वी भो ब्रह्मन्मत्स्यगन्धो निवर्त्यताम्  ॥ १०९.४८ ॥
ततस्तेन तु सा बाला दिव्यगन्धाभिवासिता  ।
कृता योगबलेनैव ज्वालयित्वा विभावसुम्  ॥ १०९.४९ ॥
कृत्वा प्रदक्षिणं वह्नेरुद्धृता तेन सा तदा  ।
ज्वलमानस्य मध्ये तु कामस्थानानि सोऽस्पृशत् ॥ १०९.५० ॥
ज्ञात्वा कामोत्सुकं विप्रं भीता सा नृपनन्दन  ।
उवाच सहसा बाला दिवा च लोकसन्निधौ  ॥ १०९.५१ ॥
ततस्तेन क्षणं ध्याता पूरयन्ती दिगम्बरम्  ।
आगता तामसी तात यया व्याप्तं समन्ततः  ॥ १०९.५२ ॥
ततः सविस्मयं तेन रहोबाला मृगेक्षणा  ।
कामेनैव हि तप्तेन स्त्रीसौख्यं क्रीडता तदा  ॥ १०९.५३ ॥
ततस्तेन मुहूर्तेनापत्यभारेण पीडिता  ।
बालकं तत्र जटिलं सुभगं दण्डधारकम्  ॥ १०९.५४ ॥
कमण्डलुधरं शान्तं मेखलाकटिभूषणम्  ।
धृतोपवीतकं स्कन्धे विष्णुमायाविवार्जितम्  ॥ १०९.५५ ॥
माता हि शङ्किता तत्र दृष्ट्वा पुत्रस्य चापलम्  ।
वेपमाना ततो बाला गता सा शरणं मुनेः  ॥ १०९.५६ ॥
रक्ष रक्ष मुनिश्रेष्ठ पराशर महामुने  ।
जातमत्यद्भुतं विप्रं कौपीनाम्बरमेखलम्  ॥ १०९.५७ ॥
दण्डहस्तं जटायुक्तमुत्तरीयविभूषितम्  ।

पराशर उवाच - 
मा भैषीस्त्वं सुतो जातः कन्यैव त्वं भविष्यसि  ॥ १०९.५८ ॥
नाम्ना सत्यवती चेति द्वितीया गन्धयोजना  ।
शन्तनुर्नाम राजा वै स ते भर्ता भविष्यति  ॥ १०९.५९ ॥
प्रथमा महिषी तस्य सोमवंशविभूषणा  ।
गच्छ त्वं स्वाश्रमं भद्रे पूर्वरूपेण संस्थिता  ॥ १०९.६० ॥
मा वैकल्यं कुरुष्वेदं दृष्टं ज्ञानस्य मे बलम्  ।
इत्युक्त्वा प्रययौ विप्रः सा बाला स्थलमाश्रिता  ॥ १०९.६१ ॥
नत्वा पुत्रं पराभक्त्या साष्टाङ्गं प्रणयेन च  ।
तं प्रयान्तमथालोक्य सत्यवत्यब्रवीत्सुतम्  ॥ १०९.६२ ॥
कामो देयस्त्वयाभीष्टः स्नेहो वै यदि मातरि  ।
किमप्युपादिश त्वं मां येन सिद्धिमवाप्नुयाम्  ॥ १०९.६३ ॥

व्यास उवाच - 
ईश्वराराधने यत्नं कुरुष्व त्वं सदाम्बिके  ।
ततः सा पुत्रवाक्येन विषण्णा पाण्डुनन्दन  ॥ १०९.६४ ॥

योजनगन्धोवाच - 
त्वद्वियोगादहं पुत्र पञ्चत्वं यामि नान्यथा  ।
नास्ति पुत्रसमः स्नेहो नास्ति भ्रातृसमं बलम्  ॥ १०९.६५ ॥

पुत्र उवाच - 
मा विषादं कुरुं त्वं हि सत्यं वै पितृभाषितम्  ।
आपत्काले त्वयाहं वै स्मर्तव्यः कार्यसिद्धये  ॥ १०९.६६ ॥
आपदस्तारयिष्यामि क्षम्यतां मातरात्मजे  ।
इत्युक्त्वा तु ययौ व्यासः कन्या साऽपि पितुर्गृहम्  ॥ १०९.६७ ॥
पराशरसुतस्तत्र निषण्णो वनमध्यतः  ।
त्रेतायुगावसाने तु द्वापरादौ नरेश्वर  ॥ १०९.६८ ॥
व्यासो विरञ्चये जात आख्यातो नारदेन च  ।
ऋषिर्महानुभावस्तु पुत्रः पाराशरस्य च  ॥ १०९.६९ ॥
कैवर्तकन्यकाजातो जानीहि जाह्नवी तटे  ।
वाक्योक्त्या नारदस्यैव आगताः सुरसत्तमाः  ॥ १०९.७० ॥
भानुः पितामहः शक्र ऋषिसङ्घैः समावृतः  ।
आशीर्वादं पृथग्दत्त्वा साधु साध्विति भाषितः  ॥ १०९.७१ ॥
पितामहेन बालोऽसौ जातमकर्मादि संस्कृतः  ।
द्वैपायनो द्वीपजन्मा पाराशर्यः पराशरात् ॥ १०९.७२ ॥
कृष्णगात्रात्कृष्णनामा हव्यादातुर्विशिष्यति  ।
विरञ्चिनाभिषिक्तोऽसौ ऋषिसङ्घैः पुनः पुनः  ॥ १०९.७३ ॥
व्यासस्त्वं सर्वलोकानामित्युक्त्वा प्रययुः पुनः  ।
तीर्थयात्रा समारब्धा कृष्णद्वैपायनेन तु  ॥ १०९.७४ ॥
गङ्गावगाहिता तेन केदारं पुष्करं तथा  ।
गया च नैमिषं तीर्थं कुरुक्षेत्रे सरस्वती  ॥ १०९.७५ ॥
उज्जयिन्यां महाकालं सोमनाथं ययौ ततः  ।
पृथिव्यां सागरान्तायां स्नातो व्यासो महामुनिः  ॥ १०९.७६ ॥
अटन् वै नर्मदां प्राप्तो रुद्रदेहोद्भवां नदीम्  ।
साह्लादं नर्मदां दृष्ट्वा चित्तं विश्राम्यपार्थिव  ॥ १०९.७७ ॥
तपश्चचार विपुलं नर्मदातटमाश्रितः  ।
ग्रीष्मे पञ्चाग्निमध्यस्थो वर्षासु स्थण्डिलेशयः  ॥ १०९.७८ ॥
सार्द्रवासास्तु हेमन्ते ध्यायमानो महेश्वरम्  ।
सृष्टिसंहारकर्तारमच्छेद्यं च सदाशिवम्  ॥ १०९.७९ ॥
नित्यं सिद्धेश्वरं लिङ्गं पूजयन् पाण्डुनन्दन  ।
अर्चनात्सिद्धलिङ्गस्य ध्यानयोगप्रभावतः  ॥ १०९.८० ॥
प्रत्यक्ष ईश्वरो जातः कृष्णद्वैपायनस्य तु  ।
तोषितोऽहं त्वया विप्र वरं प्रार्थय शोभनम्  ॥ १०९.८१ ॥

व्यास उवाच - 
यदि तुष्टोऽसि मे देव यदि देयो वरो मम  ।
प्रत्यक्षो नर्मदातीरे स्वयं भवाद्य मे विभो  ॥ १०९.८२ ॥
अतीतानागतज्ञानं त्वत्प्रसादान्महेश्वर  ।

ईश्वर उवाच - 
एवं भवतु ते विप्र मत्पसादात्न संशयः  ॥ १०९.८३ ॥
त्वया भक्तिगृहीतोऽहं प्रत्यक्षो नर्मदातटे  ।
इत्युक्त्वा प्रययौ देवः कैलासं नगमुत्तमम्  ॥ १०९.८४ ॥
पत्नीसंग्रहणं जातं पुत्रो जातो यदास्य च  ।
देवैरध्यासितः सर्वैः सेन्द्रब्रह्मपुरोगमैः  ॥ १०९.८५ ॥
पुत्रजन्मततोज्ञात्वा आगता ऋषिसत्तमाः  ।
तीर्थयात्राप्रसङ्गेन पराशरपुरोगमाः  ॥ १०९.८६ ॥
मन्वत्रिविष्णुहारीतयाज्ञवल्क्योशनोऽङ्गिराः  ।
यमापस्तम्बसंवर्ता कात्यायनबृहस्पती  ॥ १०९.८७ ॥
एवमादि सहस्राणि लक्षकोटिरनेकधा  ।
व्यासाश्रमे शुभे पुण्ये प्राप्ताः सर्वे द्विजोत्तमाः  ॥ १०९.८८ ॥
दृष्ट्वा व्यासस्तु विप्रेन्द्रानभ्युत्थाय कृतोद्यमः  ।
पितृपूर्वं प्रणम्यादौ तेषां वार्तां प्रदापयन्  ॥ १०९.८९ ॥
कृताञ्जलिपुटो भूत्वा इदं वाक्यमुवाच ह  ।
उद्धृतं तु ममानन्दं युष्मत्सम्भाषदर्शनात् ॥ १०९.९० ॥
आरण्यानि च शाकानि फलान्यारण्यकानि च  ।
तानि दास्यामि सर्वेषां युष्माकं पितृपूर्वकम्  ॥ १०९.९१ ॥
नियमैः संयुतान् सर्वान् प्रत्येकं प्रणनाम च  ।
ततस्तं प्रणतं दृष्ट्वा तत्र द्वैपायनं द्विजम्  ॥ १०९.९२ ॥
वर्धयित्वा जयाशीर्भिस्ततो वीक्ष परस्परम्  ।
पराशरः समस्तैश्च वीक्षितो मुनिपुङ्गवैः  ॥ १०९.९३ ॥
उत्तरं दीयतां तात कृष्णद्वैपायनस्य च  ।
एवमुक्तस्तु तैः सर्वैर्भगवांश्च पराशरः  ॥ १०९.९४ ॥
उवाच स्वात्मजं व्यासमृषिभिर्यच्चिकीर्षितम्  ।
नेच्छन्ति दक्षिणे कूले व्रतभङ्गभयात्सुत  ॥ १०९.९५ ॥
परं वै भोक्तुकामाश्च तव श्रद्धाविशेषतः  ।

व्यास उवाच - 
करोमि भवतां युक्तमत्रैव स्थीयतां क्षणम्  ॥ १०९.९६ ॥
यावदासाद्य सरितं करोमि विधिपूर्वकम्  ।
एवमुक्त्वा शुचिर्भूत्वा नर्मदातटमाश्रितः  ॥ १०९.९७ ॥
स्तोत्रं जगाद सहसा तं निबोध जनेश्वर  ॥ १०९.९८ ॥

व्यास उवाच - 
जय देवि नमो वरदे शिवदे जय पापविमर्दिनि शूलकरे  ।
जय भैरवदेहविलीनकरे जय देवि पितामहसन्नमिते  ॥ १०९.९९ ॥
जय भास्करशक्रसदानमिते जय षण्मुखतातसुते वरदे  ।
जय देवशरीरसमूहमये जय सागरगामिनि भूमिसुते  ॥ १०९.१०० ॥
जय जय लोकसमस्तकृताभरणे जय दुःखदरिद्रविनाशकरे  ।
जय पुत्र कलत्रविवृद्धिकरे जय देवि सुदर्शनपापहरे  ॥ १०९.१०१ ॥
एतद्व्यासकृत स्तोत्रं यः पठेच्छिवसन्निधौ  ।
गृहे वा शुद्धभावेन कामक्रोधविवर्जितः  ।
व्यासस्तस्य भवेत्प्रीतः प्रीतोऽयं वृषवाहनः  ॥ १०९.१०२ ॥
स्तुता च नर्मदादेवी ततो वचनमब्रवीत् ।

नर्मदोवाच - 
स्तुतिवादेन तुष्टास्मि भो भो व्यासमहामुने  ॥ १०९.१०३ ॥
यमिच्छसि वरं सम्यक्तं ते सर्वं ददाम्यहम्  ।

व्यास उवाच - 
यदि तुष्टासि मे देवि यदि देयो वरो मम  ॥ १०९.१०४ ॥
आतिथ्यमुत्तरे कूले मम दातुं त्वमर्हसि  ।

नर्मदोवाच - 
अयुक्तं चिन्तितं व्यास अमार्गे त्वं प्रवर्तसे  ॥ १०९.१०५ ॥
इन्द्रचन्द्रयमाः शक्ता उन्मार्गेण न वाहितुम्  ।
अन्यं याचस्व हे वत्स यत्किंचिद्भुवि दुर्लभम्  ॥ १०९.१०६ ॥
एव श्रुत्वा वचो देव्या व्यासो मूर्च्छां गतस्तदा  ।
वृथा क्लेशश्च संजातः पतितो धरणीतले  ॥ १०९.१०७ ॥
धरणी कम्पिता सर्वा सशैलवनकानना  ।
मूर्छापन्नं ततो व्यासं ज्ञात्वा देवाः पराशरम्  ॥ १०९.१०८ ॥
आयाता देवताः सर्वे हाहाकारं प्रकुर्वतः  ।
उत्थापयन्तस्ते व्यासमूचुश्च सरितां वराम्  ॥ १०९.१०९ ॥
ब्राह्मणार्थं तु संक्लिष्टा नामहेतोः सरिद्वरे  ।
गवार्थे ब्राह्मणार्थे च प्राणान् परित्यजेत् ॥ १०९.११० ॥
एवं सा नर्मदा प्रोक्ता ब्रह्माद्यैश्च सुरैर्द्रुतम्  ।
विकूलतां वै प्रददौ समन्ताद्रेवाभिषिक्तः स जलेन पूतः  ॥ १०९.१११ ॥
सचेतनः सत्यवती सुतोऽयं ननाम देवैः सह नर्मदान्तैः  ।

व्यास उवाच - 
तीर्थं समस्तं त्वयि देवतानां फलं प्रदिष्टं मम मन्दभाग्यम्  ॥ १०९.११२ ॥

नर्मदोवाच - 
यतो यतो व्यासमहानुभाव सुमेरुनाम्नो धरणीधरस्य  ।
विन्ध्यस्य चान्यस्य च ते हि मार्गं यास्यामि वै धर्मधरस्य धन्या  ॥ १०९.११३ ॥
एवमुक्तो महातेजा व्यासः सत्यवतीयुतः  ।
दक्षिणे चालयामास स्वाश्रमान्मुनिपुङ्गवान्  ॥ १०९.११४ ॥
दण्डहस्तो महातेजा हुङ्कारैर्नृपनन्दन  ।
व्यासहुङ्कारभीता च चलिता रुद्रनन्दिनी  ॥ १०९.११५ ॥
दण्डेन दर्शयन्मार्गं देवी तत्र प्रवर्तिता  ।
व्यासमार्गगतां देवीं दृष्ट्वा चेन्द्रपुरोगमाः  ॥ १०९.११६ ॥
पुष्पवृष्टिं ददुर्व्यासे स्तुतिं कुर्वन्ति किन्नराः  ।
प्रफुल्लनयना जाताः पराशरमुखा द्विजाः  ॥ १०९.११७ ॥
किं कुर्मोऽत्र महिम्ना ते कर्मणा ते वरं जिताः  ।

व्यास उवाच - 
तपः कृत्वा सुविपुलं दानं दत्त्वा महत्फलम्  ॥ १०९.११८ ॥
एतदेव नरैः कार्यं साधूनां परितोषणम्  ।
सुविभक्ता महाभागा अनुग्राह्यस्य सम्प्रति  ॥ १०९.११९ ॥
तस्मान्ममाश्रमे पुण्ये स्थीयतां नात्र संशयः  ।
आतिथ्यं शाकपर्णैश्च उदकेन विमिश्रितैः  ॥ १०९.१२० ॥
प्रतिपन्नं समस्तैश्च पराशरमुखैर्द्विजैः  ।
श्रयध्वमाश्रमं पुण्यं नर्मदायोत्तरे तटे  ॥ १०९.१२१ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
स्नानतर्पणकृत्यानि कृतानि च द्विजोत्तमैः  ।
व्यासकुण्डं ततो गत्वा होमं सम्यगकारयन्  ॥ १०९.१२२ ॥
श्रीफलैर्बिल्वपत्रैश्च ध्यानयुक्ताश्च जुह्वति  ।
गौतमो भृगुमाण्डव्यौ नारदो लोमशस्तथा  ॥ १०९.१२३ ॥
पराशरस्तथा शङ्खः कौशिकश्च्यवनो मुनिः  ।
पिप्पलादो वशिष्ठश्च नाशिकेतुर्महातपाः  ॥ १०९.१२४ ॥
विश्वामित्रो ह्यगस्त्यश्च उद्दालकयमौ तथा  ।
शाण्डिल्यो जैमिनिः काव्यो याज्ञवल्क्योशनाङ्गिराः  ॥ १०९.१२५ ॥
अत्रिः शातातपश्चैव भरतो मुद्गलस्तथा  ।
वात्स्यायनो महातेजाः संवर्तः शक्तिरेव च  ॥ १०९.१२६ ॥
जातूकर्णो भरद्वाजो बालखिल्यादयस्तथा  ।
एकचित्ता द्विजा राजन्मन्त्रतन्त्रं प्रकुर्वतः  ॥ १०९.१२७ ॥
ततः समुत्थितं लिङ्गं ज्वलत्कालानलप्रभम्  ।
साष्टाङ्गं प्रणतो व्यासो देवं दृष्ट्वा त्रिलोचनम्  ॥ १०९.१२८ ॥
आशीर्वादं पुनर्विप्रा दत्त्वा व्यासं तदा ययुः  ।
ततः प्रभृति तत्त्वज्ञ तीर्थं ख्यातं तु पाण्डव  ॥ १०९.१२९ ॥
स्नानदानविधानं च यस्मिन् काले प्रतिष्ठितम्  ।
कथयामि समस्तं ते भ्रातॄणां चैव पाण्डव  ॥ १०९.१३० ॥
कार्त्तिकस्यासिते पक्षे चतुर्दश्यां नृपोत्तम  ।
उपोष्य यो नरो भक्त्या रात्रौ कुर्वीत जागरम्  ॥ १०९.१३१ ॥
स्नापयेदीश्वरं भक्त्या क्षौद्रेण क्षीरसर्पिषा  ॥ १०९.१३२ ॥
दध्ना च खण्डयुक्तेन कुशतोयेन वा पुनः  ।
श्रीखण्डेन सुगन्धेन पूजयेत महेश्वरम्  ॥ १०९.१३३ ॥
ततः सुगन्धपुष्पैश्च बिल्वपत्रैश्च पूजयेत् ।
कुमुदेन च कुन्देन कुशपुष्पाक्षतादिभिः  ॥ १०९.१३४ ॥
उन्मत्तपुष्पैश्च रसैः सौम्यैश्चैवाप्यनुत्तमैः  ।
अर्चयेत्परया भक्त्या द्वीपेश्वरमनुत्तमम्  ॥ १०९.१३५ ॥
मन्दारादिकपुष्पैश्च पूजयेत्परमेश्वरम्  ।
गुडमण्डप्रदानेन पातकं दिवसार्जितम्  ॥ १०९.१३६ ॥
मासार्जितं च नश्येत गुडमण्डशतेन च  ।
षण्मासं च सहस्रेण अर्काब्दं द्विगुणेन तु  ॥ १०९.१३७ ॥
आजन्मजनितं पापमयुतेन प्रणश्यति  ।
पौर्णमास्यां नृपश्रेष्ठ स्नानं कुर्वीत भक्तितः  ॥ १०९.१३८ ॥
मन्त्रोक्तेन विधानेन कृत्वा पापक्षयंकरम्  ।
वारुणं च तथा ज्ञेयं सर्वपापक्षयं करम्  ॥ १०९.१३९ ॥
देवान् पितॄन्मनुष्यांश्च विधिवत्तर्पयेन्नृप  ।
ऋचमेकां जपेत्स्नातः सामवेदफलं लभेत् ॥ १०९.१४० ॥
यजुर्वेदमथर्वाणं गायत्र्या सर्वमाप्नुयात् ।
जपेदष्टाक्षरं मन्त्रं सौरं वा शैवमेव च  ॥ १०९.१४१ ॥
अथवा वैष्णवं मन्त्रं द्वादशाक्षरमेव च  ।
पूजयेद्ब्राह्मणान् भक्त्या सर्वलक्षणलक्षितान्  ॥ १०९.१४२ ॥
स्वधर्मनिरतान् विप्रान् दम्भलोभविवर्जितान्  ।
हीनाङ्गानधिकाङ्गांश्च पतिताञ्छूद्रसेवितान्  ॥ १०९.१४३ ॥
शूद्रान्नेन च संयुक्ता वृषली यस्य मन्दिरे  ।
पौनर्भवास्तथा दुष्टा गुरुनिन्दापरायणाः  ॥ १०९.१४४ ॥
वेदाध्ययनहीनाश्च हेतुकाः काकवृत्तयः  ।
ईदृशान् वर्जयेच्छ्राद्धे दाने चैव व्रते तथा  ॥ १०९.१४५ ॥
गायत्री पाठमात्रेण वरं विप्रः सुपण्डितः  ।
नायं भृतचतुर्विद्यः सर्वाशीसर्वविक्रयी  ॥ १०९.१४६ ॥
ईदृशान् वर्जयेच्छ्राद्धे व्रते दाने हिरण्मये  ।
उपानहौ च वस्त्रं च शय्यां वा छत्रमासनम्  ॥ १०९.१४७ ॥
यो दद्याद्ब्राह्मणे भक्त्या सोऽपि स्वर्गे महीयते  ।
प्रत्यक्षा सुरभी तत्र तिलधेनुस्तथा मता  ॥ १०९.१४८ ॥
तिलधेनुप्रदातारः स्वस्वदातार एव च  ।
कृष्णाजिनप्रदातारो दातारः कुञ्जरस्य च  ॥ १०९.१४९ ॥
कन्याविद्याप्रदातारोऽक्षयं लोकमवाप्नुयुः  ।
धूर्वहौ दक्षिणायुक्तौ धान्योपस्करसंयुतौ  ॥ १०९.१५० ॥
दापयेत्सर्वकामाय इति मे सत्यभाषितम्  ।
सूत्रेण वेष्टयेदीशमथवा जगतीरुहम्  ॥ १०९.१५१ ॥
मन्दिरं परया भक्त्या अथवा परमेश्वरम्  ।
अथ प्रदक्षिणा कार्या विना शूद्रेण मानवैः  ॥ १०९.१५२ ॥
जम्बूप्लक्षाह्वयौ द्वीपौ शाल्मलिश्च भवेन्नृप  ।
कुशः क्रौञ्चस्तथा शाकः पुष्करश्चेति सप्तमः  ॥ १०९.१५३ ॥
सप्तसागरपर्यन्ता वेष्टिता तेन भारत  ।
द्वीपेश्वरे तु राजेन्द्र वृषोत्सर्गो जितेन्द्रियैः  ॥ १०९.१५४ ॥
वृषस्य मोक्षणे नैव ऐश्वरं लोकमाप्नुयात् ।
यस्तु वै पाण्डुरो वक्त्रे ललाटे चरणे तथा  ॥ १०९.१५५ ॥
लाङ्गूले च मुखे शुभ्रः स वै नाकस्य दर्शनः  ।
नीलोऽयमीदृशः प्रोक्तो दद्याद्द्वीपेश्वरे शूभे  ॥ १०९.१५६ ॥
पामरास्तेऽप्यसंख्याता नाके गच्छन्ति पार्थिव  ।
सौरे चण्डेश्वरे लोके पुरे वै चक्रपाणिनः  ॥ १०९.१५७ ॥
स भुङ्क्ते स्वेच्छया लोकं व्यासतीर्थप्रभावतः  ।
सपत्नीकांस्ततो विप्रान् पूजयेत्तत्र भक्तितः  ॥ १०९.१५८ ॥
सितरत्नानि वस्त्राणि प्रदद्यादग्रजन्मने  ।
कृत्वा प्रदक्षिणायुग्मं प्रीयतां मे जगद्गुरुः  ॥ १०९.१५९ ॥
नास्ति विप्रसमो बन्धुरिह लोके परत्र च  ।
यमलोके महाघोरे पतितं योऽभिरक्षति  ॥ १०९.१६० ॥
पुरुषाः परया भक्त्या वेदशास्त्रार्थचिन्तकाः  ।
द्वीपेश्वरं महादेवं संस्मरन्ति गृहे स्थिताः  ॥ १०९.१६१ ॥
तेषां न जायते शोको न हानिर्न च दुष्कृतम्  ।
प्रथमं पूजयेत्तत्र लिङ्गं सिद्धेश्वरं नृप  ॥ १०९.१६२ ॥
यत्र सिद्धो महाभागः सत्यवत्याश्च नन्दनः  ।
अस्यैवार्चनतः सिद्धः पाराशर्यो मुनिस्ततः  ॥ १०९.१६३ ॥
तस्मिंस्तीर्थे तु ये राजन् प्राणत्यागं प्रकुर्वते  ।
ते यान्ति परमं लोकं नात्र कार्या विचारणा  ॥ १०९.१६४ ॥
समा सहस्राणि मृतो जले हि यो वै निमग्नः पतने च षोडश  ।
महाहवे षष्टिरशीतिगोगृहे त्वनाशके भारत चाक्षया गतिः  ॥ १०९.१६५ ॥
अथ योगेन तेनैव प्राप्यते चाक्षया गतिः  ।
सूर्यलोकं ततो गत्वा शिवलोकं व्रजन्ति ते  ॥ १०९.१६६ ॥
पितापितामहश्चैव तथैव प्रपितामहः  ।
अनुभूता निरीक्षन्ते आगच्छन्तं स्वगोत्रजम्  ॥ १०९.१६७ ॥
तिष्ठते चैव गोत्रेषु यो दद्याच्च तिलोदकम्  ।
कार्तिक्यां च तथा माघ्यां वैशाख्यां च विशेषतः  ॥ १०९.१६८ ॥
स्वर्गं च ते प्रयान्त्यन्ते स्वस्वपुत्रप्रभावतः  ।
एतत्ते कथितं सर्वं द्वीपेश्वरफलं शुभम्  ॥ १०९.१६९ ॥
यः पठेत्प्रातरुत्थाय यः शृणोति नरो नृप  ।
सोऽपि पापैर्विनिर्मुक्तो मोदते शिवमन्दिरे  ॥ १०९.१७० ॥
ईश्वरं सर्वतीर्थानां निर्मितं ऋषिपुङ्गवैः  ।
कामदं सर्वजन्तूनां रेवायां च नृपोत्तम  ॥ १०९.१७१ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे द्वीपेश्वरव्यासतीर्थवर्णनो नाम नवाधिकशततमोऽध्यायः ॥


अध्याय ११०

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र प्रभासेश्वरमुत्तमम्  ।
विख्यातां त्रिषु लोकेषु स्वर्गसोपानमुत्तमम्  ॥ ११०.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
प्रभासं नाम तीर्थं तु यथाजातं महाफलम्  ।
स्वर्गसोपानमार्गं च संक्षेपात्कथयस्व मे  ॥ ११०.२ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
दुर्भगा रविपत्नी च प्रभा नामेति विश्रुता  ।
तया चाराधितः शम्भुरुग्रेण तपसा पुरा  ॥ ११०.३ ॥
वायुभक्षा स्थिता वर्षं शिवध्यानपरायणा  ।
ततस्तुष्टो महादेवः प्रभां तां पाण्डुनन्दन  ॥ ११०.४ ॥
उवाच क्लिश्यते कस्माद्बाले त्वं ब्रूहि चेष्टितम्  ।
अहं च भास्करोपेतश्चान्तरं नैव विद्यते  ॥ ११०.५ ॥

प्रभोवाच - 
नान्यो देवस्तथा शम्भो भर्ता पुष्यति न क्वचित् ।
सगुणो वापि चाख्यातो निर्गुणो द्रव्यवर्जितः  ॥ ११०.६ ॥
प्रियो वा यदि वा द्वेष्यः स्त्रीणां भर्ता हि देवता  ।
दुर्भगा त्वेन दग्धाहं लोकमध्ये महेश्वर  ॥ ११०.७ ॥
अलब्धसौख्या भर्तुश्च तेन क्लिश्ये महेश्वर  ।

देव उवाच - 
वल्लभा भास्करस्य त्वं मत्प्रभावाद्भविष्यसि  ॥ ११०.८ ॥

पार्वत्युवाच - 
वल्लभा तव वाक्येन भास्करे न भविष्यति  ।
वृथा क्लेशो भवेदेव प्रभायास्तत्र का कथा  ॥ ११०.९ ॥
देवीवाक्येन रुद्रेण ध्यातस्तिमिरनाशनः  ।
आगतो गगनाद्भानुर्नर्मदायोत्तरे तटे  ॥ ११०.१० ॥

भानुरुवाच - 
कस्मादाह्वानितो देव अन्धकासुरनाशन  ।

देव उवाच - 
प्रभां पालय हे भानो सन्तोषेण परेण च  ॥ ११०.११ ॥
प्रभाया मन्दिरे नित्यं स्थीयतां हिमनाशन  ।
एवं लब्धवरा देवात्प्रभा स्थाप्याह शङ्करम्  ॥ ११०.१२ ॥
स्वांशेन स्थीयतामत्र तीर्थमुन्मीलयानघ  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
सर्वदेवमयं लिङ्गं स्थापितं पाण्डुनन्दन  ॥ ११०.१३ ॥
प्रभासेश्वरनामेदं सर्वलोके च दुर्लभम्  ।
अन्यानि यानि तीर्थानि काले तेऽपि फलन्ति वै  ॥ ११०.१४ ॥
प्रभासंचापि राजेन्द्र सद्यः पुण्यफलप्रदम्  ।
माघमासे च सप्तम्यां विशेषफलदं भवेत् ॥ ११०.१५ ॥
अश्वं यो दापयेत्तत्र यथोक्तं ब्राह्मणे नृप  ।
इन्द्रस्य प्राप्यते लोकमथवा भास्करं व्रजेत् ॥ ११०.१६ ॥
दौर्भाग्यं नश्यते तत्र स्नानमात्रेण पाण्डव  ।
तत्र तीर्थे तु यो भक्त्या कन्यादानं प्रयच्छति  ॥ ११०.१७ ॥
ब्राह्मणाय विवाहार्थे दापेयत्पाण्डुनन्दन  ।
समानवयसे विप्रे कुलीने धनिने तथा  ॥ ११०.१८ ॥
यो ददाति महाराज महापातकसंयुतः  ।
तस्य पापं च नश्येत उदके लवणं यथा  ॥ ११०.१९ ॥
स्वामिद्रोहोद्भवं पापं यत्पापं स्तेयसम्भवम्  ।
कूटसाक्ष्यप्रदं पापं चाण्डालव्रतचारिणाम्  ॥ ११०.२० ॥
दाम्भिकं वृक्षकच्छेदमगम्यागमनोद्भवम्  ।
ग्रामकूटोद्भवं यच्च गरदं वा प्रवारकम्  ॥ ११०.२१ ॥
विद्याविक्रयणे यच्च संसर्गोद्भवपातकम्  ।
पत्नीद्रोहोद्भवं घोरं सर्वद्रोहोद्भवं नृप  ॥ ११०.२२ ॥
ब्रह्महत्या च यत्पापं यत्पापं भूमिहारिणः  ।
गोवधे चैव यत्पापं गुर्वग्निब्राह्मणेषु च  ॥ ११०.२३ ॥
जम्बूप्लक्षाह्वयौ द्वीपौ शाल्मलिश्च भवेन्नृप  ।
कुशक्रौञ्चस्तथा शाकः पुष्करश्चैव सप्तमः  ॥ ११०.२४ ॥
तत्पापं विलयं याति कन्यादानेन पाण्डव  ।
भित्त्वाथ भास्करं लोकं शुभं व्रजेत् ॥ ११०.२५ ॥
क्रीडते रुद्रलोकस्थो यावदिन्द्राश्चतुर्दश  ।
सर्वपापक्षये जाते शिवो भवति भावतः  ॥ ११०.२६ ॥
तावद्भ्रमति तत्तीर्थं प्रभासं पाण्डुनन्दन  ।
सोऽश्वमेधफलं प्राप्य सत्यमीश्वरभाषितम्  ॥ ११०.२७ ॥
गोदानं च महत्पुण्यं सर्वपापक्षयंकरम्  ।
प्रत्यक्षं सुरभीं तत्र जलधेनुं तथादृतः  ॥ ११०.२८ ॥
तिलधेनुप्रदाता च अश्वदाता तथैव च  ।
कन्याविद्याप्रदाता च अक्षयं लोकमाप्नुयात् ॥ ११०.२९ ॥
भूरिवस्त्रां क्षीरयुक्तां धान्योपस्करसंयुताम्  ।
दापयेत्सर्वकामोऽथ सुरभीं नृपसत्तम  ॥ ११०.३० ॥
सप्तसागरपर्यन्ता वेष्टिता तेन भारत  ।
द्वीपेश्वरे तु राजेन्द्र वृषोत्सर्गं जितेन्द्रियैः  ॥ ११०.३१ ॥
सर्वकालं तु कर्तव्यं चतुर्दश्यां विशेषतः  ॥ ११०.३२ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे प्रभासतीर्थमहिमानुवर्णनो नाम दशाधिकशततमोऽध्यायः ॥


अध्याय १११

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र नर्मदादक्षिणे तटे  ।
स्थापितं वासुकेर्नाम्ना अशेषाघौघनाशनम्  ॥ १११.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
आः कस्मात्कारणात्तात स्थापितं दक्षिणे तटे  ।
तत्त्वं सर्वं ममाख्याहि त्वशेषं धर्मकारणम्  ॥ १११.२ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
शृणु त्वं कुरुशार्दूल यः प्रश्नः क्रियते त्वया  ।
भैरवं रूपमास्थाय नृत्यं शम्भुश्चकार ह  ॥ १११.३ ॥
तच्छ्रमाज्जायते स्वेदो गङ्गातोयविमिश्रितः  ।
तत्रैव पन्नगः स्नातो हरतोयविमिश्रिते  ॥ १११.४ ॥
मन्दाकिनी ततः क्रुद्धा व्यालस्योपरि भारत  ।
अजगरत्वमाप्नोषि उरगं चाब्रवीत्तदा  ॥ १११.५ ॥

वासुकिरुवाच - 
अनुग्राह्योऽस्म्यहं पापो भवत्या हरसम्भृते  ।
त्रैलोक्यपावनी पुण्या सरित्त्वं शुभलक्षणे  ॥ १११.६ ॥
संसारच्छेदनकरी आर्ता नामार्तिनाशिनी  ।
स्वर्गद्वारस्थिते देवि दयां कुरु ममोपरि  ॥ १११.७ ॥

गङ्गोवाच - 
चर त्वं विपुलं नाग तपो वै शङ्करं प्रति  ।
ततस्तपश्चचारासावीश्वराराधनं परम्  ॥ १११.८ ॥
ततश्च ध्यायतो देवं दमयुक्तोऽभवत्स च  ।
ततो वर्षशते पूर्णे उपरुद्धो जगद्गुरुः  ॥ १११.९ ॥
आगत्य तत्समीपस्थः श्लक्ष्णां वाणीमुदाहरत् ।
वरं वरयतु श्रेष्ठं पन्नग त्वं महाबल  ॥ १११.१० ॥

पन्नग उवाच - 
यदि तुष्टोऽसि मे देव वरं दातुं त्रिशूलभृत् ।
तदा मे दीयतां स्थानं स्वकीयं वृषवाहन  ॥ १११.११ ॥

ईश्वर उवाच - 
प्रसन्नोऽहं महाबाहो रेवां गच्छ शुभां त्वरम्  ।
याम्ये चैव तटे पुण्ये स्नानं कृत्वा विधानतः  ॥ १११.१२ ॥
इत्युक्त्वाऽन्तर्दधे देवो वासुकिस्त्वरितान्वितः  ।
रूपेणाजगरेणाथ विवेश नर्मदाजले  ॥ १११.१३ ॥
मार्गेण तस्य तज्जातं जाह्नव्याः स्रोत उत्तमम्  ।
निर्धूतकल्मषः सर्पः स जातो नर्मदाजले  ॥ १११.१४ ॥
स्थापितश्चेश्वरस्तत्र नर्मदाया युधिष्ठिर  ।
तेन नागेश्वरो भूम्यां सर्वपापविनाशनः  ॥ १११.१५ ॥
अष्टम्यां च चतुर्दश्यां मधुना स्नापयेच्छिवम्  ।
विमुक्तः सर्वपापेभ्यो जायते ह्यनलो यथा  ॥ १११.१६ ॥
अपुत्रा ये नराः पार्थ स्नानं कुर्वन्ति संगमे  ।
ते लभन्ते शुभान् पुत्रान् कार्तवीर्योपमानपि  ॥ १११.१७ ॥
श्राद्धं तत्रैव ये भक्त्या उपवासपरायणाः  ।
कुर्वन्ति तारयन्ति स्वान्नरकान्नृपनन्दन  ॥ १११.१८ ॥
एवमाख्यातवानस्मि तव स्नेहाद्विशेषतः  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेच्च राजेन्द्र मार्कण्डेश्वरमुत्तमम्  ॥ १११.१९ ॥
नर्मदादक्षिणे कूले गीर्वाणैर्वन्दितं शुभम्  ।
गुह्याद्गुह्यतरं तीर्थं नाख्यातं कस्यचिन्मया  ॥ १११.२० ॥
स्थापितं च मया पुण्यं स्वर्गभोगं च मुक्तिदम्  ।
ज्ञानं तत्रैव मे जातं प्रसादाच्छङ्करस्य च  ॥ १११.२१ ॥
अन्यसूक्तं च यो ध्यायेद्द्रुपदं च जले जपेत् ।
सोऽपि घोरादघौघाच्च मुच्यते पाण्डुनन्दन  ॥ १११.२२ ॥
वाचिकैर्मानसैश्चापि कर्मजैरपि पाण्डव  ।
पञ्चेन्द्रियाण्यवष्टभ्य याम्यामाशां च संस्थितः  ॥ १११.२३ ॥
यो जपेत्सलिले भक्त्या इत्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ।
श्राद्धं तत्रैव यो भक्त्या कुरुते नृपनन्दन  ॥ १११.२४ ॥
पितरस्तस्य वै तृप्ता यावदाहूतसम्प्लवम्  ।
आमलैर्बदरैर्बिल्वैरक्षतैर्वा जलेन वा  ॥ १११.२५ ॥
तर्पयेत्तत्र यः प्रेतान् प्रेता यान्ति शुभां गतिम्  ॥ १११.२६ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे मार्कण्डेश्वरमहिमानुवर्णनो नामैकादशाधिकशततमोऽध्यायः ॥


अध्याय ११२

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र तीर्थं परमशोभनम्  ।
उत्तरे नर्मदाकूले यज्ञवाटस्य मध्यतः  ॥ ११२.१ ॥
संकर्षणं च विख्यातं पृथिव्यां पापनाशनम्  ।
तपश्चीर्णं पुरा राजन्नर्मदायास्तटे शुभे  ॥ ११२.२ ॥
बलभद्रेण राजेन्द्र प्राणिनामुपकारकम्  ।
गीर्वाणैश्चैव तत्रैव सन्निधौ नृपनन्दन  ॥ ११२.३ ॥
उमया सहितः शम्भुः स्थितस्तत्रैव केशवः  ।
यस्तत्र स्नापयेद्भक्त्या जितक्रोधो जितेन्द्रियः  ॥ ११२.४ ॥
एकादश्यां सिते पक्षे मन्त्रेण स्नापयेच्छिवम्  ।
श्राद्धं तत्र च यो भक्त्या प्रेतानां वै प्रदापयेत् ॥ ११२.५ ॥
स याति परमं स्थानं बलभद्रवचो यथा  ।
ततो गच्छेच्च राजेन्द्र मन्मथेश्वरमुत्तमम्  ॥ ११२.६ ॥
स्नानमात्रो नरो राजन् यमलोकं न पश्यति  ।
अनपत्या तु या नारी स्नापयेत्पाण्डुनन्दन  ॥ ११२.७ ॥
पुत्रं सा लभते पार्थ सत्यवन्तं दृढव्रतम्  ।
तत्र स्नात्वा नरो राजन्मुनिः प्रयतमानसः  ॥ ११२.८ ॥
उपोष्य परया भक्त्या गोसहस्रफलं लभेत् ।
तत्र नृत्यं प्रकुर्वन्ति ये नरा भक्तिमानसाः  ॥ ११२.९ ॥
गीतवादित्रसंयुक्तं रात्रौ जागरणं शुभम्  ।
सहाम्बिको महादेवस्तुष्टो वै मन्मथेश्वरः  ॥ ११२.१० ॥
किं करिष्यति संरुष्टो यमस्तं न च पश्यति  ।
कामेन स्थापितं तत्र एतस्मात्कारणात्नृप  ॥ ११२.११ ॥
अन्नदानेन भो राजन् कीर्तितं फलमुत्तमम्  ।
सोपानं स्वर्गमार्गस्य पृथिव्यां मन्मथेश्वरः  ॥ ११२.१२ ॥
विशेषात्तत्र संख्यातं श्राद्धदानेन भारत  ।
अन्नदानेन भो राजन् कीर्तितं फलमुत्तमम्  ॥ ११२.१३ ॥
एतत्ते सर्वमाख्यातं तव भक्त्या तु भारत  ॥ ११२.१४ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे मन्मथेश्वरमहिमानुवर्णनोनाम द्वादशाधिकशततमोऽध्यायः ॥


अध्याय ११३

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र एरण्डीसङ्गमेश्वरम्  ।
प्रख्यातं सर्वलोकेषु ब्रह्महत्याप्रणाशनम्  ॥ ११३.१ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
कारणं नैव जानेऽहं तत्सर्वं कथयस्व मे  ।
एवमुक्तस्तु धर्मात्मा धर्मपुत्रेण धीमता  ॥ ११३.२ ॥
कथयामास तत्सर्वमृषिसङ्घैः समावृतः  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
कथितं चोमया पूर्वं शम्भुना परमेष्ठिना  ॥ ११३.३ ॥
तत्तेऽहं सम्प्रवक्ष्यामि श्रूयतां भ्रातृभिः सह  ।

महेश्वर उवाच - 
अत्रिर्नामाह्वयो देव मानसो ब्रह्मणः सुतः  ॥ ११३.४ ॥
अग्निहोत्ररतो नित्यं देवताऽतिथिपूजकः  ।
सोमः संस्थापितोऽत्रैव कृतो विप्रेण पर्वते  ॥ ११३.५ ॥
अनसूयेति नाम्ना वै तस्य भार्या गुणान्विता  ।
पतिव्रता पतिप्राणा पत्युः कार्यहिते रता  ॥ ११३.६ ॥
एवं जातः सदा कालो न पुत्रो न च पुत्रिका  ।
अपराह्णे महाबाहो सुखासीनौ तु तौ क्वचित् ॥ ११३.७ ॥
वदतः सुखदुःखानि दैवदत्तानि यानि च  ।

अत्रिरुवाच - 
सौम्ये शुभे प्रिये कान्ते सुरूपे प्रियभाषिणि  ॥ ११३.८ ॥
पूर्णचन्द्रनिभाकारे प्रियकामे निरालसे  ।
न त्वया सदृशी लोके त्रैलोक्ये सचराचरे  ॥ ११३.९ ॥
पतिपुत्रप्रिया नारी सुहृज्जनहिते रता  ।
पुत्रेण लोकाज्जयति पुत्रेण परमा गतिः  ॥ ११३.१० ॥
नास्ति पुत्रसमो बन्धुः पृथिव्यां चैव दृश्यते  ।
असिपत्रवने घोरे पतन्तं योऽभिरक्षति  ॥ ११३.११ ॥
दुर्भिक्षेष्वपि दैन्यादौ वृद्धकालेऽपि पुत्रकः  ।
पुत्रं विना च किं भद्रे जीवितैः सधनैरपि  ॥ ११३.१२ ॥
व्याधिभिः परिभूतोऽपि निर्विण्णोऽपि यदा सुतः  ।
लोकलज्जानयत्रस्तः पवित्रं कर्तुमर्हति  ॥ ११३.१३ ॥
एतद्गुणसमायुक्तो निर्गुणः सगुणः सुतः  ।
पुत्रहीने कुतः सौख्यमिह लोके परत्र च  ॥ ११३.१४ ॥
अहश्च मध्यरात्रे च चिन्त्यमानश्च सर्वदा  ।
शुष्यन्ति मम गात्राणि ग्रीष्मे कुसरितो यथा  ॥ ११३.१५ ॥

अनसूयोवाच - 
यत्त्वया सूचितं विप्र तत्सर्वं शोचयाम्यहम्  ।
तवोद्वेगकरं कार्यं तन्मे दहति चेतसि  ॥ ११३.१६ ॥
ये च पुत्रा भविष्यन्ति दीर्घायुर्गुणसंयुताः  ।
तत्कार्यं च समीक्षेऽहं येन तुष्टः प्रजापतिः  ॥ ११३.१७ ॥

अत्रिरुवाच - 
तपस्तप्तं मया भद्रे जन्मप्रभृतिदुष्करम्  ।
व्रतोपवासैर्नियमैः शाकाहारेण सुन्दरि  ॥ ११३.१८ ॥
क्षीणं देहं तु पश्यामि अशक्तोऽहं शुभानने  ।
स्थातुं शोचामि चात्मानं रहस्यं कथितं मया  ॥ ११३.१९ ॥

अनसूयोवाच - 
भर्तः पतिव्रता नारी पतिपुत्रविवर्द्धिनी  ।
त्रिवर्गसाधना सा च सेव्या सा विपुले जने  ॥ ११३.२० ॥
जपस्तपस्तीर्थयात्रा पुत्रेज्यामन्त्रसाधनम्  ।
वदन्ति गुरवः सर्वे यथोक्तं गुरुभाषितम्  ॥ ११३.२१ ॥
अनुज्ञाता च दुःखेऽहं तपस्तप्स्यामि दुष्करम्  ।
पुत्रार्थिनी बहुदिनान्यहं यामि सुरोत्तमम्  ॥ ११३.२२ ॥

अत्रिरुवाच - 
साधु साधु महाप्राज्ञे मम सन्तोषकारिणि  ।
अनुज्ञाता मया भद्रे पुत्रार्थं तप आचर  ॥ ११३.२३ ॥
देवानां च मनुष्याणां पितॄणामनृणं कुरु  ।
न भार्या सदृशो बन्धुस्त्रिषु लोकेषु विद्यते  ॥ ११३.२४ ॥
नहि देवाः प्रशंसन्ति भार्यया रहितं सुखम्  ।
सम्मुखे सम्मुखा याति विलोमे च पराङ्मुखी  ॥ ११३.२५ ॥
तेन भार्या प्रशंसन्ति सदेवासुरमानुषाः  ।
महाव्रते महाप्रज्ञे सत्यरूपे शुभे क्षणे  ॥ ११३.२६ ॥
तपश्चरस्व शीघ्रं त्वं पुत्रार्थं च ममाज्ञया  ।
एतद्वाक्यावसाने सा साष्टाङ्गं प्रणताऽब्रवीत् ॥ ११३.२७ ॥
त्वत्प्रसादेन विप्रेन्द्र सर्वमेतदवाप्नुयाम्  ।
हंसलीलागतिर्यान्ती लोलाक्षी वरवर्णिनी  ॥ ११३.२८ ॥
विषमस्थानसूया तु प्राप्तासौ नर्मदां नदीम्  ।
सोमनाथेन तत्तुल्यं नात्र कार्या विचारणा  ॥ ११३.२९ ॥
ये स्मरन्ति दिवा रात्रौ योजनानां शतैरपि  ।
मुच्यन्ते सर्वपापेभ्यो रुद्रलोके वसन्ति ते  ॥ ११३.३० ॥
नर्मदायाः समीपे तु द्वे तटे द्वे च योजने  ।
प्रविशन्ती तपस्तत्र रेवायां वरवर्णिनी  ॥ ११३.३१ ॥
यस्या दर्शनमात्रेण नश्यते पापसंचयम्  ।
ततः तस्योत्तरे तीरे परे पर्णाशना शुभा  ॥ ११३.३२ ॥
नियमस्था विशालाक्षी शाकाहारेण सुन्दरी  ।
स्तुवन्ती तु ततो देवाञ्छुभैः स्तोत्रैश्च संयता  ॥ ११३.३३ ॥
ग्रीष्मेषु च महादेवी पञ्चाग्निं साधयेत्ततः  ।
वर्षाकाले सार्द्रवासाचरच्चान्द्रायणं व्रतम्  ॥ ११३.३४ ॥
हेमन्ते च ततः प्राप्ते तोयवासाभवत्ततः  ।
प्रातः स्नानं ततः सान्ध्यं कुर्याद्देवादितर्पणम्  ॥ ११३.३५ ॥
देवानामर्चनं कृत्वा होमं कृत्वा यथा विधि  ।
एवं वर्षशते प्राप्ते विष्णुरुद्रपितामहाः  ॥ ११३.३६ ॥
सम्प्राप्ता द्विजरूपेण एरण्ड्याः सङ्गमं प्रति  ।
संस्थिता अग्रतस्तस्या वेदमभ्युच्चरन्ति ते  ॥ ११३.३७ ॥
अनसूया जपं त्यक्त्वा निरीक्षन्ती मुहुर्मुहुः  ।
उत्थिता सा विशालाक्षी अर्घं दत्त्वा यथाविधि  ॥ ११३.३८ ॥
अद्य मे सफलं जन्म अद्य मे सफलं तपः  ।
दर्शनेन तु विप्राणां सर्वपापैः प्रमुच्यते  ॥ ११३.३९ ॥
प्रदक्षिणां ततः कृत्वा साष्टाङ्गं प्रणताऽब्रवीत् ।
कन्दमूलफलैर्दिव्यैरद्याहं तर्पयामि वः  ॥ ११३.४० ॥

विप्रा ऊचुः॒
तपसा तु विचित्रेण तव सत्येन सुव्रते  ।
तृप्ता वै सर्वकामैस्तु तपस्विन्याश्च दर्शनात् ॥ ११३.४१ ॥
अस्माकं कौतुकं जातं किमर्थं तप्यते त्वया  ।
स्वर्गमोक्षं तु रक्षार्थं तपस्तप्यसि दुष्करम्  ॥ ११३.४२ ॥

अनसूयोवाच - 
तपसा सिध्यते स्वर्गस्तपसा परमा गतिः  ।
तपसा चैव भो विप्राः सर्वकाममवाप्नुयात् ॥ ११३.४३ ॥

ब्राह्मणा ऊचुः॒
तन्वी श्यामा विशालाक्षी स्निग्धाङ्गी रूपसंयुता  ।
हंसलीलागतिस्त्वं हि किं चात्मानं विशोषसि  ॥ ११३.४४ ॥

अनसूयोवाच - 
युवत्वे च तपः कार्यं युवत्वे परमा गति  ।
युवत्वे च सुतोत्पत्तिर्वृद्धत्वे सर्वमप्रियम्  ॥ ११३.४५ ॥

विप्रा ऊचुः॒
साधु साधु महाप्राज्ञे वरं प्रार्थय सुव्रते  ।
यत्त्वया चाभिलषितं तत्सर्वं प्रददाम्यहम्  ॥ ११३.४६ ॥
अहं विष्णुरहं रुद्रो ह्यहं साक्षात्पितामहः  ।
गूढरूपधरा लोके स्वचिह्नैरुपलक्षिताः  ॥ ११३.४७ ॥
तस्या वाक्यावसाने तु स्वरूपं दर्शयन्ति ते  ।
स्वैः स्वै रूपैः स्थिता देवाः सूर्यकोटिसमप्रभाः  ॥ ११३.४८ ॥
चतुर्भुजो वासुदेवः शङ्खचक्रगदाधरः  ।
अतसीपुष्पवर्णस्तु पीतवासा जनार्दनः  ॥ ११३.४९ ॥
गरुत्मान् वाहनं यस्य श्रिया च सहितो हरिः  ।
प्रसन्नवदनः श्रीमाञ्छिवरूपो व्यवस्थितः  ॥ ११३.५० ॥
सितवासा महाभागश्चतुर्वदनसंयुतः  ।
हंसोपरिसमारूढो ह्यक्षमालाकरोऽनघ  ॥ ११३.५१ ॥
आगतो नर्मदातीरे ब्रह्मा लोकपितामहः  ।
वृषभं तु समारूढो दशबाहुसमन्वितः  ॥ ११३.५२ ॥
भस्मोद्धूलितगात्रस्तु पञ्चवक्त्रस्त्रिलोचनः  ।
जटामुकुटसंयुक्तश्चन्द्रार्धकृतशेखरः  ॥ ११३.५३ ॥
एतद्रूपधरो देवः सर्वव्यापी महेश्वरः  ।
अनसूया तु तत्रैव देवानां दर्शनात्परम्  ॥ ११३.५४ ॥
वेपमाना रहस्ये तु तान् पश्यन्ती मुहुर्मुहुः  ।
अहं ब्रह्मा ह्यहं विष्णुरहं रुद्रः प्रकीर्तितः  ॥ ११३.५५ ॥
आनन्दिता तु सा देवी दृष्ट्वैतान्महाव्रत  ।

अनसूयोवाच - 
किं व्यापाराश्च के यूयं विष्णुरुद्रपितामहाः  ॥ ११३.५६ ॥
तदहं श्रोतुमिच्छामीमं प्रश्नं कथयन्तु ते  ।

ब्रह्मोवाच - 
प्रावृट्कालो ह्यहं प्रोक्त आपश्चैव प्रकीर्तितः  ॥ ११३.५७ ॥
मेघरूपो ह्यहं प्रोक्तो वर्षामि वसुधातले  ।
अहं सर्वाणि भूतानि प्राक्सन्ध्या ह्युदिते रवौ  ॥ ११३.५८ ॥
एतस्मात्कारणाद्भावरहस्यं कथितं मया  ।

विष्णुरुवाच - 
हेमन्तत्वाच्च विहितं विष्णुरूपं चराचरम्  ॥ ११३.५९ ॥
पालनीयं जगत्सर्वं विष्णोर्माहात्म्यमुत्तमम्  ।

रुद्र उवाच - 
ग्रीष्मकालो ह्यहं प्रोक्तः सर्वभूतक्षयंकरः  ॥ ११३.६० ॥
शोषयामि जगत्सर्वं रुद्ररूपस्तपस्विनि  ।
एवं ब्रह्मा च विष्णुश्च रुद्रश्चैव महीपते  ॥ ११३.६१ ॥
तिस्रः सन्ध्यास्त्रयो देवास्त्रयः कालास्त्रयोऽग्नयः  ।
तथा ब्रह्मा च विष्णुश्च रुद्रश्चैकत्वमागताः  ॥ ११३.६२ ॥
वरं ददामि ते भद्रे यत्ते मनसि वर्तते  ।

अनसूयोवाच - 
वन्ध्या लोकैरहं लोके ख्याप्यमाना च सर्वदा  ॥ ११३.६३ ॥
ब्रह्मा विष्णुश्च रुद्रश्च प्रसादात्सुमुखा यतः  ।
परितुष्टास्त्रयो देवा दुर्धर्षाऽपि ममोपरि  ॥ ११३.६४ ॥
अस्मिंस्तीर्थे तु सान्निध्यं वरं ददतु मेऽधुना  ।

देवा ऊचुः॒
एवं भवतु ते वाक्यं यत्त्वया प्रार्थितं शुभे  ॥ ११३.६५ ॥
प्रत्यक्षा वैष्णवी माया एरण्डी चैव नामतः  ।

अनसूयोवाच - 
यदि तुष्टास्त्रयो देवा मम भक्तिप्रबोधिताः  ॥ ११३.६६ ॥
मम पुत्रा भवन्त्वत्र हरिरुद्रपितामहाः  ।

विष्णुरुवाच - 
अर्थदाः पुत्रतां यान्ति न कदाचिच्छ्रुतं मया  ॥ ११३.६७ ॥
भद्रे ददामि तान् पुत्रान् देवतुल्यपराक्रमान्  ।
पितृतुल्यगुणोपेतान् सोमयाजि बहुश्रुतान्  ॥ ११३.६८ ॥

अनसूयोवाच - 
ईप्सितं तु प्रदातव्यं यन्मया प्रार्थितं हरे  ।
नान्यथा तच्च कर्तव्यं निवसन्तु ममोदरे  ॥ ११३.६९ ॥

श्रीभगवानुवाच - 
पूर्वं तु भृगुसंवादे गर्भवास उपार्जितः  ।
तस्याहं चैव पारं तु न च पश्यामि शोभने  ॥ ११३.७० ॥
स्मरमाणः पुरावृत्तं चिन्तयामि पुनः पुनः  ।
एवं संचिन्त्यमानौ हि पितामहमहेश्वरौ  ॥ ११३.७१ ॥
अयोनिजा भविष्यामस्तव पुत्राः सुशोभने  ।
योनिवासं च वै देवा नैव यान्ति वरानने  ॥ ११३.७२ ॥
इत्युक्त्वा च तया सार्धं प्रत्यक्षास्तेऽभवंस्तदा  ।
त्रयो देवा गताः पार्थ नर्मदायोत्तरे तटे  ॥ ११३.७३ ॥
प्राप्ता वरं तु सा देवी प्रियं माहेन्द्रपर्वते  ।
क्षीणदेहा च सा नारी शुष्कदेहा सुदारुणा  ॥ ११३.७४ ॥
कृतयज्ञोपवीता सा तपोनिष्ठा शुभेक्षणा  ।
शिलातले निषण्णा साऽपश्यत्कान्ता महाव्रतम्  ॥ ११३.७५ ॥
हृष्टा तुष्टा महादेवी तिष्ठ कान्तेति चाब्रवीत् ।
तां दृष्ट्वा स मुनिर्धीमान् पुनः कान्तामुवाच ह  ॥ ११३.७६ ॥

अत्रिरुवाच - 
साधु साधु महाप्राज्ञे अनसूये महाव्रते  ।
असाध्यं सर्वनारीणां वरं प्राप्तासि दुर्लभम्  ॥ ११३.७७ ॥

अनसूयोवाच - 
त्वत्प्रसादान्महर्षेऽहं वरं प्राप्ता च दुर्लभम्  ।
तेनाहं ते प्रयच्छामि पुत्रानृषितपोधनान्  ॥ ११३.७८ ॥
एवमुक्त्वा ततो देवी हर्षेण महता युता  ।
अलोकयत्तदा कान्तं तेनापि शुभदर्शना  ॥ ११३.७९ ॥
दर्शनादेव संजातं ललाटे मण्डलं शुभम्  ।
नवयोजनसाहस्ररश्मि जालसमावृतम्  ॥ ११३.८० ॥
कदम्बगोलकाकारं त्रिगणं परिमण्डलम्  ।
तस्य मध्ये तु देवेशः पुरुषो दिव्यरूपधृक् ॥ ११३.८१ ॥
हेमवर्णः स वै देवः सूर्यकोटिसमप्रभः  ।
पूर्वपुत्रोऽनसूयायाः साक्षाद्देवः पितामहः  ॥ ११३.८२ ॥
चन्द्रमा इति विख्यातः सोमः पुत्रो नृपात्मज  ।
इष्टः पुत्रो वरीयांस्तु कलाषोडशसंयुतः  ॥ ११३.८३ ॥
प्रतिपच्च द्वितीया च तृतीया च तथा नृप  ।
चतुर्थी पञ्चमी षष्ठी सप्तमी चाष्टमी तथा  ॥ ११३.८४ ॥
नवमी दशमी चैव तथा चैकादशी परा  ।
द्वादशी च त्रयोदशी चतुर्दशी ततः परम्  ॥ ११३.८५ ॥
ततः पञ्चदशी देवी पूर्णमासी प्रकीर्तिता  ।
अमावास्या तु विख्याता अथ सा षोडशी कला  ॥ ११३.८६ ॥
चतुर्विधस्य लोकस्य सूक्ष्मो भूत्वा वरानने  ।
आप्यायते जगत्सर्वं सोमोऽयं सचराचरम्  ॥ ११३.८७ ॥
सुरासुराश्च गन्धर्वा राक्षसाः पन्नगास्तथा  ।
पिशाचाश्च तथादित्याः पितरश्च पितामहः  ॥ ११३.८८ ॥
सर्वे तमुपजीवन्ति हुतं द्रव्यं तु तत्स्थितम्  ।
वनस्पतिगते सोमे यच्छिन्द्याच्च वनस्पतिम्  ॥ ११३.८९ ॥
भुङ्क्ते दुःखं च वै मूढो दहत्यब्दकृतं शुभम्  ।
वनस्पतिगते सोमे यो भक्षेद्दन्तधावनम्  ॥ ११३.९० ॥
चन्द्रमा भक्षितस्तेन पितृवंशस्तु घातितः  ।
अमावास्यां तु राजेन्द्र स्नानं कुर्याद्यथाविधि  ॥ ११३.९१ ॥
अब्दमेकं विशालाक्षि पितॄणां परमा गतिः  ।
हिरण्यं रजतं वस्त्रं यो ददति द्विजातिषु  ॥ ११३.९२ ॥
सर्वं लक्षगुणं राजंल्लभते नात्र संशयः  ।
एतद्गुणविशिष्टोऽसौ सोमरूपः प्रजापतिः  ॥ ११३.९३ ॥
संजातः प्रथमः पुत्रोऽनसूयायास्तु नन्दनः  ।
द्वितीयस्तु महाभाग दुर्वासा नाम नामतः  ॥ ११३.९४ ॥
सृष्टिसंहारकर्ता च स्वयं साक्षान्महेश्वरः  ।
इन्द्रोऽपि शापितस्तेन द्वितीयेन वरानने  ॥ ११३.९५ ॥
द्वितीयस्य तु पुत्रस्य सम्भवः कथितो मया  ।
दत्तात्रेयस्तु नाम्ना वै तृतीयो मधुसूदनः  ॥ ११३.९६ ॥
जगद्व्यापी जगन्नाथः स्वयं देवो जनार्दनः  ।
अवतीर्णो महाभागब्रह्मशम्भुसमन्वितः  ॥ ११३.९७ ॥
पुत्रप्राप्तिपदं तीर्थं नर्मदायोत्तरे तटे  ।
अनसूयाकृतं पार्थ सर्वपापक्षयं करम्  ॥ ११३.९८ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे एरण्डीतीर्थमहिमानुवर्णनो नाम त्रयोदशाधिकशततमोऽध्यायः ॥


अध्याय ११४

मार्कण्डेय उवाच - 
एतस्यानन्तरं पार्थ सौवर्णं तीर्थमुत्तमम्  ।
विख्यातं त्रिषु लोकेषु सर्वपापक्षयंकरम्  ॥ ११४.१ ॥
रेवायां दुर्लभं स्नानं सङ्गमस्य समीपतः  ।
विभक्तं हस्तमात्रं च पुण्यक्षेत्रे नराधिप  ॥ ११४.२ ॥
सुवर्णशिलके स्नात्वा शान्तिं याति परां शुभाम्  ।
निर्मित्वा भास्करं देवं होतव्यं तु हुताशने  ॥ ११४.३ ॥
बिल्वेन घृतमिश्रेण बिल्वपत्रेण भूरिणा  ।
प्रीयतां हि जगन्नाथो व्याधिर्नश्यतु मे सदा  ॥ ११४.४ ॥
द्विजेभ्यश्चेत्प्रयुक्तं स्याद्यागस्य फलमाप्नुयात् ।
तत्र दानेन प्रीतात्मा मृतः स्वर्गमवाप्नुयात् ॥ ११४.५ ॥
शुक्लपक्षे तथाष्टम्यां सोपवासो जितेन्द्रियः  ।
यस्तत्र कुरुते श्राद्धं नृदेवभक्तितो नरः  ॥ ११४.६ ॥
समुद्धरेत्कुले तत्र दशपूर्वान् दशापरान्  ।
कांचनं वापि यो दद्याद्धेनुं चैव सुशोभनाम्  ॥ ११४.७ ॥
स याति परमं स्थानं यत्र देवो महेश्वरः  ।
पूजयित्वा शिवं तत्र शत्रूणां विजयो भवेत् ॥ ११४.८ ॥
पुत्रवान् गुणवांश्चैव सर्वव्याधि विवर्जितः  ।
इत्येवं कथितं राजन् सौवर्णं तीर्थमुत्तमम्  ॥ ११४.९ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
एतस्मिन्नन्तरे तीर्थं करण्डेश्वरमुत्तमम्  ।
प्रख्यातं सर्वलोकेषु नर्मदायोत्तरे तटे  ॥ ११४.१० ॥
सर्वपापहरं प्रोक्तं सर्वदुःखघ्नमुत्तमम्  ।
ततो गच्छेच्च राजेन्द्र तीर्थं परमशोभनम्  ॥ ११४.११ ॥
सौभाग्यकरणं दिव्यं नराणां पापनाशनम्  ।
तत्र या दुर्भगा नारी नरो वा नृपनन्दन  ॥ ११४.१२ ॥
स्नात्वाऽर्चयेदुमां रुद्रं सौभाग्यं तस्य जायते  ।
तृतीयायामहोरात्रं सोपवासो जितेन्द्रियः  ॥ ११४.१३ ॥
निमन्त्रयेद्द्विजं तत्र सपत्नीकं सुरूपिणम्  ।
गन्धमाल्यैरलंकृत्य पुष्पधूपाधिवासितम्  ॥ ११४.१४ ॥
भोजयेत्पायसान्नेन कृशरेणाथ भक्तितः  ।
भोजयित्वा यथा न्यायं प्रदक्षिणमथाचरेत् ॥ ११४.१५ ॥
त्वं तु देवो महादेव सपत्नीको वृषध्वज  ।
यथा ते देव देवेश न वियोगः कदाचन  ॥ ११४.१६ ॥
सोमनाथाख्यकार्पण्यात्तं ध्यायामीह चिन्तयन्  ।
ज्येष्ठे शुक्ले तृतीयायां सौभाग्ये नर्मदाजले  ॥ ११४.१७ ॥
स्नात्वा दत्त्वा च सुभगा न प्रियेण वियुज्यते  ।

युधिष्ठिर उवाच - 
न दौर्भाग्यं न दारिद्र्यं न शोको न च दुर्गतिः  ॥ ११४.१८ ॥
एतत्सर्वं भवेद्येन तत्सर्वं कथयस्व मे  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
दौर्भाग्यं दुर्गतिं चैव दारिद्र्यं शोकवर्धनम्  ॥ ११४.१९ ॥
वैधव्यं सप्तजन्मनि जायते न युधिष्ठिर  ।
कर्मणा येन पापानां क्षयस्तच्च वदामि ते  ॥ ११४.२० ॥
ज्येष्ठे मासे सिते पक्षे ततीयायां विशेषतः  ।
तत्र स्नात्वा तु यो भक्त्या पञ्चाग्निं साधयेत्तपः  ॥ ११४.२१ ॥
सोऽपि पापैरशेषैस्तु मुच्यते नात्र संशयः  ।
गुग्गुलुं दाहयेद्यस्तु गौरी शिवसमीपतः  ॥ ११४.२२ ॥
तस्मिन् कर्मणि विप्रस्य उक्तानि भवते ततः  ।
देहपाते कृते स्वर्गमित्येवं शङ्करोऽब्रवीत् ॥ ११४.२३ ॥
श्वेतैरक्तैस्तथा पीतैर्वस्त्रैश्च विविधैः शुभैः  ।
ब्राह्मणीर्ब्राह्मणांश्चैव पूजयित्वा यथाविधि  ॥ ११४.२४ ॥
पुष्पैर्नानाविधैश्चैव गन्धधूपैः सुशोभनैः  ।
कण्ठे सूत्रं समाधाय कुङ्कुमेन विलेपयेत् ॥ ११४.२५ ॥
कल्पयित्वा स्त्रियं गौरीं ब्राह्मणं शिवरूपिणम्  ।
ताभ्यां दद्यात्समादृत्य दानमुत्सृज्य वारिणा  ॥ ११४.२६ ॥
कर्णवेष्टं त्वङ्गदं च काञ्चनीं मुद्रिकां तथा  ।
सप्तधान्यं तथा देयं भोजनं नृपसत्तम  ॥ ११४.२७ ॥
अन्यानि चैव दानानि तस्मिंस्तीर्थे नरोत्तम  ।
सर्वदानैश्च यत्पुण्यं तत्पुण्यं त्रिगुणं भवेत् ॥ ११४.२८ ॥
तत्र साहस्रगुणितं नात्र कार्या विचारणा  ।
शङ्करेण समं तत्र भुङ्क्ते भोगाननुत्तमान्  ॥ ११४.२९ ॥
सौभाग्यं तस्य विपुलं जायते नात्र संशयः  ।
अपुत्रो लभते पुत्रं निर्धनो धनमाप्नुयात् ॥ ११४.३० ॥
कामदं तीर्थराजं तु नर्मदायां व्यवस्थितम्  ॥ ११४.३१ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे सौभाग्यतीर्थमहिमानुवर्णनो नाम चतुर्दशाधिकशततमोऽध्यायः ॥


अध्याय ११५

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र भाण्डारं तीर्थमुत्तमम्  ।
दारिद्र्यभेदकरणं पुरुषांश्चैकविंशतिम्  ॥ ११५.१ ॥
धनदेन तपस्तप्तं प्रसन्नः पद्मसम्भवः  ।
तत्रैव स्वस्वदानेन प्राप्तं वित्तमनन्तकम्  ॥ ११५.२ ॥
तत्र गत्वा तु यो भक्त्या स्नात्वा वित्तं प्रयच्छति  ।
तस्य वित्तपरिच्छेदो न भवेच्च कदाचन  ॥ ११५.३ ॥
तस्यैवानन्तरं राजन् रोहिणीतीर्थमुत्तमम्  ।
विख्यातं त्रिषु लोकेषु सर्वपापहरं परम्  ॥ ११५.४ ॥

युधिष्ठिर उवाच - 
रोहिणीतीर्थमाहात्म्यं सर्वपापप्रणाशनम्  ।
श्रोतुमिच्छामि तत्त्वेन तन्मे त्वं वक्तुमर्हसि  ॥ ११५.५ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
तस्मिन्नेकार्णवे घोरे नष्टे स्थावरजङ्गमे  ।
तस्योदरे शयानस्य देवदेवस्य पाण्डव  ॥ ११५.६ ॥
नाभ्यामभून्महत्पद्मं रविमण्डलसन्निभम्  ।
कीर्णकाकेसरयुतं पत्रैश्च समलंकृतम्  ॥ ११५.७ ॥
तत्र ब्रह्मा समुत्पन्नश्चतुर्वदनपङ्कजः  ।
किं करोमीति देवेश चिन्त्यमानः स्वदेहतः  ॥ ११५.८ ॥
भगवानभवत्तत्र मरीचिर्भरताधिप  ।
मरीचेः कश्यपो जातः सर्वसृष्टिकरस्ततः  ॥ ११५.९ ॥
दक्षस्यापि तदा जाताः पञ्चाशत्कन्यकास्तु वै  ।
ददौ स दश धर्माय कश्यपाय त्रयोदश  ॥ ११५.१० ॥
तथैव च पराः कन्याः सप्तविंशतिमिन्दवे  ।
रोहिणी नाम या तासां मध्ये ताराधिपानना  ॥ ११५.११ ॥
अभीष्टा सर्वनारीणां भर्तुश्चापि विशेषतः  ।
पुनः सा निश्चयीभूता तपसे भो नराधिप  ॥ ११५.१२ ॥
ततः सा नर्मदातीरे चचार विपुलं तपः  ।
एकरात्रं द्विरात्रं च षड्द्वादश तथापरैः  ॥ ११५.१३ ॥
पक्षमासोपवासैश्च कर्षयन्ती कलेवरम्  ।
आराधयन्ती सततं महिषासुरमार्दिनीम्  ॥ ११५.१४ ॥
स्नात्वा स्नात्वा जले नित्यं नर्मदायाः शुचिः स्मिता  ।
ततस्तुष्टा महाभागा देवी नारायणी नृप  ॥ ११५.१५ ॥
प्रसन्ना ते महाभागे व्रतेन नियमेन च  ।
ददामि ते न सन्देहो वरं वृणु यथेप्सितम्  ॥ ११५.१६ ॥
एवं श्रुत्वा तु वचनं रोहिणी शशिनः प्रिया  ।
वरं वव्रे ततो देवीमिदं वचनमब्रवीत् ॥ ११५.१७ ॥
सर्वासां च सपत्नीनामधिका शशिनः प्रिया  ।
यथा भवानि ह्यचिरात्त्वत्प्रसादात्तथा कुरु  ॥ ११५.१८ ॥
एवमस्त्विति सा प्रोक्ता भवान्या भक्तितत्परैः  ।
स्तूयमाना सुरगणैस्तत्रैवान्तरधीयत  ॥ ११५.१९ ॥
तदा प्रभृति सा देवी रोहिणी शशिनः प्रिया  ।
संजाता सर्वलोकस्य वल्लभा नृपसत्तम  ॥ ११५.२० ॥
तत्र तीर्थे तु या नारी नरो वा स्नाति भक्तितः  ।
वल्लभा भवते सा तु भर्तुर्वै रोहिणी यथा  ॥ ११५.२१ ॥
तत्र तीर्थेषु यः कश्चित्प्राणत्यागं करोति च  ।
सप्तजन्मनि तस्यैव वियोगो नैव जायते  ॥ ११५.२२ ॥

मार्कण्डेय उवाच - 
ततो गच्छेत्तु राजेन्द्र चक्रतीर्थमनुत्तमम्  ।
सेनापुरेति विख्यातं सर्वपापक्षयकरम्  ॥ ११५.२३ ॥
सैनापत्येऽभिषिक्तेन देवदेवेन चक्रिणा  ।
अभिषिक्तो महासेनः स देवेन्द्रपुरोगमैः  ॥ ११५.२४ ॥
दानवस्य वधार्थाय विजयाय दिवौकसाम्  ।
भूमिदानेन विप्रेन्द्रांस्तर्पयित्वा यथा विधि  ॥ ११५.२५ ॥
शङ्खभेरीनिनादेन पटहानां च निःस्वनैः  ।
वीणाभिश्च मृदण्गैश्च झल्लरीकांस्यतालकैः  ॥ ११५.२६ ॥
तच्छ्रुत्वा निनदं घोरं दानवो बलदर्पितः  ।
सुराणामाविघातार्थमभिषेकस्य चाग्रतः  ॥ ११५.२७ ॥
हस्त्यश्वरथपत्त्याद्यैः परिपूर्णो रवाकुलैः  ॥ ११५.२८ ॥
ततस्तु तां रौद्रवस्य वाहिनीं शरैः सुशार्ङ्गोज्झितकैः सुतीक्ष्णैः  ।
विध्वस्य हस्त्यश्वरथान्महात्मा चक्रं विमुक्तं मधुघातिना च  ॥ ११५.२९ ॥
दृष्ट्वा तु भीषणं चक्रमभिव्याप्तं षडाननः  ।
त्यक्त्वा तत्राप्यवस्थानं चकार विपुलं तपः  ॥ ११५.३० ॥
चक्रं मुक्तं विनाशाय हरिणा लोकधारिणा  ।
विह्वलां दाहयामास पपात विमले जले  ॥ ११५.३१ ॥
निष्पापं तच्च संजातं नर्मदायाः प्रभावतः  ।
प्रावृट्काले शुभे पक्षे द्वादश्यां चैव भारत  ॥ ११५.३२ ॥
यश्च याति जितक्रोधश्चक्रतीर्थं हरिप्रियम्  ।
सोऽपि पापैः प्रमुच्येत यमं घोरं न पश्यति  ॥ ११५.३३ ॥
रात्रौ जागरणं कृत्वा दीपं देवस्य दापयेत् ।
कथां च वैष्णवीं तत्र देवदेवं समाहितः  ॥ ११५.३४ ॥
भीमव्रतं च पाराकं कृच्छ्रं चान्द्रायणं तथा  ।
व्रतं सान्तपनं देव त्रिरात्रव्रतकं भृशम्  ॥ ११५.३५ ॥
तरेद्वैतरणीमन्ते भीमं चक्रमहर्निशम्  ।
कूटशाल्मलिवृक्षांश्च कदाचिन्नैव पश्यति  ॥ ११५.३६ ॥
एतत्ते कथितं सर्वं चक्रतीर्थस्य यत्फलम्  ॥ ११५.३७ ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे चक्रतीर्थमहिमानुवर्णनो नाम पञ्चदशाधिक शततमोऽध्यायः ॥


अध्याय ११६

मार्कण्डेय उवाच - 
धूमपातं ततो गच्छेन्महापातकनाशनम्  ।
समीपे चक्रतीर्थस्या विष्णुना निर्मितं पुरा  ॥ ११६.१ ॥
मेकलां परमां देवीमिमां त्रैलोक्यपावनीम्  ।
कदाचित्पयसां राजा सान्तःपुरपरिच्छदः  ॥ ११६.२ ॥
शिष्टैरिष्टैर्बन्धुभिश्च अर्घपात्रेण संयुतैः  ।
हस्ताभरणसंयुक्तैः पुण्यैरमलकान्तिभिः  ॥ ११६.३ ॥
चन्द्रमण्डलमानैश्च युक्तैर्मुक्ताफलैस्तथा  ।
प्रवाललतिकाभिश्च इन्द्रनीलसमन्वितैः  ॥ ११६.४ ॥
अर्घं ददौ तदा तस्यै वरुणः सरितां पतिः  ।
गङ्गाद्याः सरितः सर्वास्तापी चापि पयोष्णिका  ॥ ११६.५ ॥
नन्दिनी नलिनी पुण्या सर्वमर्घं ददुस्तदा  ।

नर्मदोवाच - 
मदीये सङ्गमे दिव्ये स्नात्वा सन्तर्पयन्ति ये  ॥ ११६.६ ॥
तस्य सप्तकुलोत्पन्नांस्तारयामि न संशयः  ।
जलाञ्जलिं ततो दत्त्वा समुद्रो वाक्यमब्रवीत् ॥ ११६.७ ॥
धन्योऽहं कृतकृत्योऽहं त्वया देवि वरानने  ।
समायातासि भद्रं ते मां चात्र पावनं कुरु  ॥ ११६.८ ॥

नर्मदोवाच - 
पवित्रोऽसि महाभाग एकाकी त्वं महोदधे  ।

मार्कण्डेय उवाच - 
एवं भगवती राजन्नर्मदा मेकला शुभा  ॥ ११६.९ ॥
पूजिता सागरेणापि शुभे सिंहासने स्थिता  ।
पाणिग्रहं गृहीता सा पुरुकुत्सेन भारत  ॥ ११६.१० ॥
पुरुकुत्सस्य भार्या सा गृहधर्मेण संयुता  ।
सदा वै वर्तते राजंस्तत्रैव सङ्गमे शुभे  ॥ ११६.११ ॥
पुष्पवृष्टिस्तदा ह्यासीत्त्रिदशानां महोत्सवे  ।
तत्र स्वयंवरश्चासीत्सरितः पृथिवीपते  ॥ ११६.१२ ॥
तत्र यः कुरुते श्राद्धं स्थानं च पितृतर्पणम्  ।
लक्षयज्ञफलं प्राप्य स मुक्तो नात्र संशयः  ॥ ११६.१३ ॥
एवं त्रैलोक्यपूज्या ते नर्मदा लोकपावनी  ।
तस्या माहात्म्यमतुलं कीर्तितं हि महाभुज  ॥ ११६.१४ ॥
भक्त्या श्रुत्वा महाभाग रुद्रलोके महीयते  ।
आदिमध्यावसानेषु रेवामाहात्म्यमुत्तमम्  ॥ ११६.१५ ॥
यः कश्चिच्छृणुयाद्भक्त्या तस्य स्याद्वाञ्छितं फलम्  ।
श्रुत्वा माहात्म्यमतुलं यो नरो हि जितेन्द्रियः  ॥ ११६.१६ ॥
दानं कुर्यात्तदा तस्य सर्वकामार्थसिद्धयः  ।
पुस्तकं पूजयित्वा तु धूपदीपकचन्दनैः  ॥ ११६.१७ ॥
दानं तत्र प्रकर्तव्यं ब्राह्मणांश्चापि पूजयेत् ।
श्रवणेन तु दानेन सुप्रीता नर्मदा भवेत् ॥ ११६.१८ ॥
तीर्थे तीर्थे च कथितं तत्पूर्वं पाण्डुनन्दन  ।
पुण्यं श्रुत्वा तु माहात्म्यं तद्दानेनैव पाण्डव  ॥ ११६.१९ ॥
एतस्मात्कारणाद्दानं श्रुत्वा दानं हि कारणम्  ।
तच्छ्रुत्वा राजशार्दूलो मार्कण्डेयस्य भाषितम्  ॥ ११६.२० ॥
अर्घं दत्त्वा यथान्यायं पूजयित्वा ऋषीन् सदा  ।
अश्वैर्गजैस्तथा रथैर्भ्रातृभिः सह धर्मराट् ॥ ११६.२१ ॥
तीर्थयात्रां चकाराशु नर्मदायां युधिष्ठिर  ।
उत्तरे दक्षिणे तीरे स्नानपानावगाहनम्  ॥ ११६.२२ ॥
इति श्रीस्कन्दपुराणे रेवाखण्डे युधिष्ठिरमार्कण्डेयसंवादे नर्मदाचरित्रवर्णनो नाम षोडशाधिकशततमोऽध्यायः ॥

इति श्रीस्कन्दपुराणस्य रेवाखण्डः ॥