काव्यप्रकाशः

प्रथम उल्लासः

ग्रन्थारम्भे विघ्नविघाताय समुचितेष्टदेवतां ग्रन्थकृत्परामृशति

नियतिकृतनियमरहितां ह्लादैकमयीमनन्यपरतन्त्राम्  ।
नवरसरुचिरां निर्मितिमादधती भारती कवेर्जयति  ॥ कारिका १ ॥

नियतिशक्त्या नियतरूपा सुखदुःखमोहस्वभावा परमाण्वाद्युपादानकर्मादिसहकारिकारणपरतन्त्रा षड्रसा न च हृद्यैव तैः, तादृशी ब्रह्मणो निर्मितिर्निर्माणम् । एतद्विलक्षणा तु कविवाङ्निर्मितिः । अत एव जयति । जयत्यर्थेन च नमस्कार आक्षिप्यते इति तां प्रत्यस्मि प्रणत इति लभ्यते ॥१॥

इहाभिधेयं सप्रज्योजनमित्याह

काव्यं यशसेऽर्थकृते व्यवहारविदे शिवेतरक्षतये  ।
सद्यः परनिर्वृतये कान्तासंमिततयोपदेशयुजे  ॥ कारिका २ ॥

कालिदासादीनामिव यशः श्रीहर्षादेर्धावकादीनामिव धनं राजादिगतोचिताचारपरिज्ञानमादित्यादेर्मयूरादीनामिवानर्थनिवारणम् ।

सकलप्रयोजनमौलिभूतं समनन्तरमेव रसास्वादनसमुद्भूतं विगलितवेद्यान्तरमानन्दं प्रभुसंमितशब्दप्रधानवेदादिशास्त्रेभ्यः शब्दार्थयोर्गुणभावेन रसाङ्गभूतव्यापारप्रवणतया विलक्षणं यत्काव्यं लोकोत्तरवर्णनानिपुणकविकर्म तत्कान्तेव सरसतापादनेनाभिमुखीकृत्य रामादिवद्वर्तितव्यं न रावणादिवदित्युपदेशं च यथायोगं कवेः सहृदयस्य च करोतीति सर्वथा तत्र यतनीयम् ॥२॥

एवमस्य प्रयोजनमुक्त्वा कारणमाह

शक्तिर्निपुणता लोकशास्त्रकाव्याद्यवेक्षणात् ।
काव्यज्ञशिक्षयाभ्यास इति हेतुस्तदुद्भवे  ॥ कारिका ३ ॥

शक्तिः कवित्वबीजरूपः संस्कारविशेषः यां विना काव्यं न प्रसरेत्प्रसृतं वा उपहसनीयं स्यात् । लोकस्य स्थावरजङ्गमात्मकलोकवृत्तस्य । शास्त्राणां छन्दोव्याकरणाभिधानकोशकलाचतुर्वर्गगजतुरगखड्गादिलक्षणग्रन्थानाम् । काव्यानां च महाकविसंबन्धिनाम् । आदिग्रहणादितिहासानां च विमर्शनाद्व्युत्पत्तिः । काव्यं कर्तुं विचारयितुं च ये जानन्ति तदुपदेशेन करणे योजने च पौनःपुन्येन प्रवृत्तिरिति । त्रयः समुदिताः न तु व्यस्ताः तस्य काव्यस्योद्भवे निर्माणे समुल्लासे च हेतुर्न तु हेतवः ॥३॥

एवमस्य कारणमुक्त्वा स्वरूपमाह

तददोषौ शब्दार्थौ सगुणावनलङ्कृती पुनः क्वापि  ।

दोषगुणालङ्काराः वक्ष्यन्ते । क्वापीत्यनेनैतदाह यत्सर्वत्र
सालङ्कारौ क्वचित्तु स्फुटालङ्कारविरहेऽपि न काव्यत्वहानिः ।

यथा

{यः कौमरहरः स एव हि वरस्ता एव चैत्रक्षपास्ते
चोन्मीलितमालतीसुरभयः प्रौढाः कदम्बानिलाः ।
सा चैवास्मि तथापि तत्र सुरतव्यापारलीलाविदौ
रेवारोधसि वेतसीतरुतले चेतः समुत्कण्ठते ॥१॥}
<([शीलाभट्टारिका], एत्च्.)>

अत्र स्फुटो न कश्चिदलङ्कारः । रसस्य च प्राधान्यान्नालङ्कारता ।

तद्भेदान् क्रमेणाह

इदमुत्तममतिशयिनि व्यङ्ग्ये वाच्याद्ध्वनिर्बुधैः कथितः  ॥ कारिका ४ ॥

इदमिति काव्यम् । बुधैर्वैयाकरणैः प्रधानभूतस्फोटरूपव्यङ्ग्यव्यञ्जकस्य शब्दस्य ध्वनिरिति व्यवहारः कृतः । ततस्तन्मतानुसारिभिरन्यैरपि न्यग्भावितवाच्यव्यङ्ग्यव्यञ्जनक्षमस्य शब्दार्थयुगलस्य ।

यथा

{निःशेषच्युतचन्दनं स्तनतटं निर्मृष्टरागोछरो
नेत्रे दूरमनञ्जने पुलकिता तन्वी तवयं तनुः ।
मिथ्यावादिनि दूति बान्धवजनस्याज्ञातपीडागमे
वापीं स्नातुमितो गतासि न पुनस्तस्याधमस्यान्तिकम् ॥२॥}
<(अमरुशतक १०५)>

अत्र तदन्तिकमेव रन्तुं गतासीति प्राधान्येनाधमपदेन व्यज्यते ॥४॥

अतादृशि गुणीभूतव्यङ्ग्यं व्यङ्ग्ये तु मध्यमम्  ।

अतादृशि वाच्यादनतिशायिनि । यथा

{ग्रामतरुणं तरुण्या नववञ्जुलमञ्जरीसनाथकरम् ।
पश्यन्त्या भवति मुहुर्नितरां मलिना मुखच्छाया ॥३॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार ७.३९)>

अत्र वञ्जुललतागृहे दत्तसंकेता न गतेति व्यङ्ग्यं गुणीभूतं
तदपेक्षया वाच्यस्यैव चमत्कारित्वात् ॥

शब्दचित्रं वाच्यचित्रमव्यङ्ग्यं त्ववरं स्मृतम्  ॥ कारिका ५ ॥

चित्रमिति गुणालङ्कारयुक्तम् । अव्यङ्ग्यमिति स्फुटप्रतीयमानार्थरहितम् ।
अवरमधमम् । यथा

{स्वच्छन्दोच्छलदच्छकच्छकुहरच्छातेतराम्बुच्छटा
मूर्छन्मोहमहर्षिहर्षविहितस्नानाह्निकाह्नाय वः ।
भिद्यादुद्यदुदारदर्दुरदरीदीर्घादरिद्रद्रुम
द्रोहोद्रेकमहोर्मिमेदुरमदा मन्दाकिनी मन्दताम् ॥४॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

{विनिर्गतं मानदमात्ममन्दिराद्भवत्युपश्रुत्य यदृच्छयापि यम् ।
ससंभ्रमेन्द्र्रद्रुतपातितार्गला निमीलिताक्षीव भियामरावती ॥५॥}
<(मेण्ठकृतं हयग्रीववधम्)>

इति काव्यप्रकाशे काव्यस्य प्रयोजनकारणस्वरूपविशेषनिर्णयो नाम
प्रथम उल्लासः ॥ १ ॥

==================================================

क्रमेण शब्दार्थयोः स्वरूपमाह

स्याद्वाचको लाक्षणिकः शब्दोऽत्र व्यञ्जकस्त्रिधा  ।

अत्रेति काव्ये । एषां स्वरूपं वक्ष्यते ॥

वाच्यादयस्तदर्थाः स्युः ...

वाच्यलक्ष्यव्यङ्ग्याः ॥

... तात्पर्यार्थोऽपि केषुचित् ॥ कारिका ६ ॥

आकाङ्क्षायोग्यतासंनिधिवशाद्वक्ष्यमाणस्वरूपाणां पदार्थानां समन्वये तात्पर्यार्थो विशेषवपुरपदार्थोऽपि वाक्यआर्थः समुल्लसतीत्यभिहितान्वयवादिनां मतम् ॥
वाच्य एव वाक्यार्थ इत्यन्विताभिधानवादिनः ॥६॥

सर्वेषां प्रायशोऽर्थानां व्यञ्जकत्वमपीष्यते  ।

अत्र वाच्यस्य यथा

{मा_ए घरोव_अरणं अज्ज हु णत्थि त्ति साहि_अं तुम_ए ।
ता भण किं करणिज्जं एमे_अ ण वासरो ठा_इ ॥६॥}
[मातः गृहोपकरणं अद्य खलु नास्तीति साधितं त्वया ।
तद्भण किं करणीयं एवमेव न वासरः स्थीयी ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती)>

अत्र स्वैरविहारार्थिनीति व्यज्यते ।
लक्ष्यस्य यथा

{साहेन्ती सहि सुह_अं खणे खणे दुम्मिआसि मज्झक_ए ।
सब्भावणेहकरणिज्जसरिस_अं दाव विर_इ_अं तुम_ए ॥७॥}
[साधयन्ती सखि सुभगं क्षणेक्षणे दूनाऽसि मत्कृते ।
सद्भावस्नेहकरणीयसदृशं तावत्विरचितं त्वया ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती)>

अत्र मत्प्रियं रमयन्त्या त्वया शत्रुत्वमाचरितमिति लक्ष्यम् । तेन च कामुकविषयं सापराधत्वप्रकाशनं व्यङ्ग्यम् । व्यङ्ग्यस्य यथा

{उ_अ णिच्चलणिप्पन्दा भिसिणीपत्तम्मि रेहै वला_आ ।
णिम्मलमरग_अभा_अणपरिट्टिआ संखसुत्तिव्व ॥८॥}
[पश्य निश्चलनिष्पन्दा विसिनीप्त्रे राजते बलाका ।
निर्मलमरकतभाजनपरिस्थिता शङ्खशुक्तिरिव ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती १.४)>

अत्र निष्पन्दत्वेन आश्वस्तत्वम् । तेन च जनरहितत्वम् । अतः संकेतस्थानमेतदिति कयाचित्कञ्चित्प्रत्युच्यते । अथवा मिथ्या वदसि न त्वमत्रागतोभूरिति व्यज्यते ॥

वाचकादीनां क्रमेण स्वरूपमाह ।

साक्षात्संकेतितं योऽर्थमभिधत्ते स वाचकः  ॥ कारिका ७ ॥

इहागृहीतसंकेतस्य शब्दस्यार्थप्रतीतेरभावात्संकेतसहाय एव शब्दोऽर्थविशेषं प्रतिपादयतीति यस्य यत्राव्यवधानेन संकेतो गृह्यते स तस्य वाचकः ॥७॥

सङ्केतितश्चतुर्भेदो जात्यादिर्जातिरेव वा  ।

यद्यप्यर्थक्रियाकारितया प्रवृत्तिनिवृत्तियोग्या व्यक्तिरेव तथाप्यानन्त्याद्व्यभिचाराच्च तत्र संकेतः कर्तुं न युज्यत इति
गौः शुक्लश्चलो डित्थ इत्यादीनां विषयविभागो न प्राप्नोतीति च । तदुपाधावेव संकेतः ।

उपाधिश्च द्विविधः  वस्तुधर्मो वक्तृयदृच्छासंनिवेशितश्च । वस्तुधर्मोऽपि द्विविधः  सिद्धः साध्यश्च । सिद्धोऽपि द्विविधः  पदार्थस्य प्राणप्रदो विशेषाधानहेतुश्च । तत्राद्यो जातिः । उक्तं हि वाक्यपदीये
{न हि गौः स्वरूपेण गौर्नाप्यगौः । गोत्वाभिसंवन्धातु गौः} इति ।

द्वितीयो गुणः । शुक्लादिना हि लब्धसत्ताकं वस्तु विशिष्यते । साध्यः पूर्वापरीभूतावयवः क्रियारूपः ।
डित्थादिशब्दानामन्त्यबुद्धिनिर्ग्राह्यं संहृतक्रमं स्वरूपं वक्त्रा तदृच्छया डित्थादिष्वर्थेषूपाधित्वेन संनिवेश्यत इति सोऽयं संज्ञारूपो यदृच्छात्मक इति ।

{गौःशुक्लश्चलो डित्थ इत्यादौ चतुष्टयी शब्दानां प्रवृत्तिः} इति महाभाष्यकारः । परमाण्वादीनां तु गुणमध्यपाठात्पारिभाषिकं गुणत्वम् । गुणक्रियायदृच्छानां वस्तुत एकरूपाणामप्याश्रयभेदाद्भेद इव लक्ष्यते । यथैकस्य मुखस्य खड्गमुकुरतैलाद्यालम्बनभेदात् ।

हिमपयःशङ्खाद्याश्रयेषु परमार्थतो भिन्नेषु शुक्लादिषु यद्वशेन शुक्लः शुक्ल इत्याद्यभिन्नाभिधानप्रत्ययोत्पत्तिस्तत्शुक्लत्वादि सामान्यम् । गुडतण्डुलादिपाकादिष्वेवमेव पाकत्वादि ।
बालवृद्धशुकाद्युदीरितेषु डित्थादिशब्देषु च प्रतिक्षणं भिद्यमानेषु डित्थाद्यऽर्थेषु वा डित्थत्वाद्यस्तीति सर्वेषां शब्दानां जातिरेव प्रवृत्तिनिमित्तमित्यन्ये । तद्वानपोहो वा शब्दार्थः कैश्चिदुक्तं इति ग्रन्थगौरवभयात्प्रकृतानुपयोगाच्च न दर्शितम् ॥७॥

स मुख्योऽर्थस्तत्र मुख्यो व्यापारोऽस्याभिधोच्यते  ॥ कारिका ८ ॥

स इति साक्षात्संकेतितः । अस्येति शब्दस्य ॥८॥

मुख्यार्थबाधे तद्योगे रूढितोऽथ प्रयोजनात् ।
अन्योऽर्थो लक्ष्यते यत्सा लक्षणारोपिता क्रिया  ॥ कारिका ९ ॥

{कर्मनि कुशलः} इत्यादौ दर्भग्रहणाद्ययोगात्{गङ्गआयां घोषः} इत्यादौ च गङ्गादीनां घोषाद्याधारत्वासंभवात्मुख्यार्थस्य बाधे विवेचकत्वादौ सामीप्ये च संबन्धे रूढितः प्रसिद्धेः
तथा गङ्गातटे घोष इत्यादैः प्रयोगात्येषां न तथा प्रतिपत्तिः तेषां पावनत्वादीनां धर्माणां तथाप्रतिपादनात्मनः प्रयोजनाच्च मुख्येन अमुख्योऽर्थो लक्ष्यते यत्स आरोपितः शब्दव्यापारः सान्तरार्थनिष्ठो
लक्षणा ॥९॥

स्वासिद्धये पराक्षेपः परार्थं स्वसमर्पणम्  ।
उपादानं लक्षणं चेत्युक्ता शुद्धैव सा द्विधा  ॥ कारिका १० ॥

{कुन्ताः प्रविशन्ति} {यष्टयः प्रविशन्ति} इत्यादौ कुन्तादिभिरात्मनः प्रवेशसिद्ध्यर्थं स्वसंयोगिनः पुरुषा आक्षिप्यन्ते । तत उपादानेनेऽयं लक्षणा ।
{गौरनुबन्ध्यः} इत्यादौ श्रुतिचोदितमनुबन्धनं कथं मे स्यादिति जात्या व्यक्तिराक्षिप्यते न तु शब्देनोच्यते
{विशेष्यं नाभिधा गच्छेत्क्षीणशक्तिर्विशेषणे} इति न्यायादित्युपादानलक्षणा तु नोदाहर्तव्या ।
न ह्यत्र प्रयोजनमस्ति न वा रूढिरियम् । व्यक्त्यविनाभावित्वात्तु जात्या व्यक्तिराक्षिप्यते । यथा क्रियतामित्यत्र कर्ता । कुर्वित्यत्र कर्म । प्रविश पिण्डीमित्यादौ गृहं भक्षयेत्यादि च ।

{पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते} इत्यत्र च रात्रिभोजनं न लक्ष्यते श्रुतार्थापत्तेरर्थापत्तेर्वा तस्य विषयत्वात् ।
{गङ्गायां घोषः} इत्यत्र तटस्य घोषाधिकरणत्वसिद्धये गङ्गाशब्दः स्वार्थमर्पयति इत्येवमादौ लक्षणेनैषा लक्षणा । उभयरूपा चेयं शुद्धा । उपचारेणामिश्रितत्वात् ।

अनयोर्लक्ष्यस्य लक्षकस्य च न भेदरूपं ताटस्थ्यम् । तटादीनां गङ्गादिशब्दैः प्रतिपादने तत्त्वप्रतिपत्तौ हि प्रतिपिपादयिषितप्रयोजनसंप्रत्ययः । गङ्गासंबन्धमात्रप्रतीतौ तु गङ्गातटे घोष इति मुख्यशब्दाभिधानाल्लक्षणायाः को भेदः ॥१०॥

सारोपान्या तु यत्रोक्तौ विषयी विषयस्तथा  ।

आरोप्यमाणः आरोपविषयश्च यत्रानपह्नुतभेदौ सामानाधिकरण्येन निर्दिश्येते सा लक्षणा सारोपा ॥

विष्यय्यन्तःकृतेऽन्यस्मिन् सा स्यात्साध्यवसानिका  ॥ कारिका ११ ॥

विषयिणारोप्यमाणेनान्तःकृते निगीर्णे अन्यस्मिन्नारोपविषये सति साध्यवसाना स्यात् ॥११॥

भेदाविमौ च सादृश्यात्सम्बन्धान्तरतस्तथा  ।
गौणौ शुद्धौ च विज्ञेयौ ...

इमावारोपाध्यवसानरूपौ सादृश्यहेतू भेदौ {गौर्वाहीकः} इत्यत्र {गौरयम्} इत्यत्र च ।
अत्र हि स्वार्थसहचारिणो गुणा जाड्यमान्द्यादयो लक्ष्यमाणा अपि गोशब्दस्य परार्थाभिधाने प्रवृत्तिनिमित्तत्वमुपयान्तिं इति केचित् । स्वार्थसहचारिगुणाभेदेन पदार्थगता गुणा एव लक्ष्यन्ते न
परार्थोऽभिधीयते इत्यन्ये । साधारणगुणाश्रयत्वेन परार्थ एव लक्ष्यते इत्यपरे ।
उक्तं चान्यत्र
{अभिधेयाविनाभूतप्रतीतिर्लक्षणोच्यते ।
लक्ष्यमाणगुणैर्योगाद्वृत्तेरिष्टा तु गौणतां} इति ।
<([कुमारिल, तन्त्रवार्तिक ३,४.१२])>

अविनाभावोऽत्र संबन्धमात्रं न तु नान्तरीयकत्वम् । तत्त्वे हि {मञ्चाः क्रोशन्ति} इत्यादौ न लक्षणा स्यात् ।
अविनाभावे चाक्षेपेणैव सिद्धेर्लक्षणाया नोपयोग इत्युक्तम् ।
{आयुर्धृतम्} {आयुरेवेदम्} इत्यादौ च सादृश्यादन्यत्कार्यकारणभावादि संबन्धान्तरम् । एवमादौ च कार्यकारणभावादिलक्षणपूर्वे आरोपाध्यवसाने ।

अत्र गौणभेदयोर्भेदेऽपि ताद्रूप्यप्रतीतिः सर्वथैवाभेदावगमश्च प्रयोजनम् । शुद्धभेदयोस्त्वन्यवैलक्षण्येनाव्यभिचारेण च कार्यकारित्वादि ।

क्वचित्तादर्थ्यादुपचारः । यथा इन्द्रार्था स्थूणा इन्द्रः । क्वचित्स्वस्वामिभावात् । यथा राजकीयः पुरुषो राजा । क्वचितवयवावयविभावात् । यथा अग्रहस्त इत्यत्राग्रमात्रेऽवयवे हस्तः । क्वचित्तात्कर्म्यात् । यथा अतक्षा तक्षा ॥

... लक्षणा तेन षड्विधा  ॥ कारिका १२ ॥

आद्यभेदाभ्यां सह ॥१२॥

सा च

व्यङ्ग्येन रहिता रूढौ सहिता तु प्रयोजने  ।

प्रयोजनं हि व्यञ्जनव्यापारगम्यमेव ॥

तच्च गूढमगूढं वा ...

तच्चेति व्यङ्ग्यम् । गूढं यथा

{मुखं विकसितस्मितं वशितवक्रिम प्रेक्षितं
समुच्छलितविभ्रमा गतिरपास्तसंस्था मतिः ।
उरो मुकुलितस्तनं जघनमंसवन्धोद्धुरं
बतेन्दुवदनातनौ तरुणिमोद्गमो मोदते ॥९॥}
<(अभिनवगुप्तऽस्ध्वन्यालोकलोचन)>

अगूढं यथा

{श्रीपरिचयाज्जडा अपि भवन्त्यभिज्ञा विदग्धचरितानाम् ।
उपदिशति कामिनीनां यौवनमद एव ललितानि ॥१०॥}
<(वल्लभदेवऽस्सुभाषितावलि)>

अत्रोपदिशतीति ॥

... तदेषा कथिता त्रिधा  ॥ कारिका १३ ॥

अव्यङ्ग्या गूढव्यङ्ग्या अगूढव्यङ्ग्या च ॥१३॥

तद्भूर्लाक्षिणिकस्...

शब्द इति संबध्यते । तद्भूस्तदाश्रयः ॥

... तत्र व्यापारो व्यञ्जनात्मकः  ।

कुत इत्याह

यस्य प्रतीतिमाधातुं लक्षणा समुपास्यते  ॥ कारिका १४ ॥

फले शब्दैकगम्येऽत्र व्यञ्जनान्नापरा क्रिया  ।

प्रयोजनप्रतिपिपादयिषया यत्र लक्षणया शब्दप्रयोगस्तत्र नान्यतस्तत्प्रतीतिरपि तु तस्मादेव शब्दात् ।
न चात्र व्यञ्जनादृतेऽन्यो व्यापारः ॥

तथाहि

नाभिधा समयाभावात्...

गङ्गायां घोष इत्यादौ ये पावनत्वादयो धर्मास्तटादौ प्रतीयन्ते न तत्र गङ्गादिशब्दाः संकेतिताः ॥

हेत्वभावान्न लक्षणा  ॥ कारिका १५ ॥

मुख्यार्थबाधादित्रयं हेतुः ॥१५॥

तथा च

लक्ष्यं न मुख्यं नाप्यत्र बाधो योगः फलेन नो  ।
न प्रयोजनमेतस्मिन्न च शब्दः स्खलद्गतिः  ॥ कारिका १६ ॥

यथा गङ्गाशब्दः स्रोतसि सबाध इति तटं लक्षयति तद्वत्यदि तटेऽपि सबाधः स्यात्तत्प्रयोजनं लक्षयेत् ।
न च तटं मुख्योऽर्थः । नाप्यत्र बाधः । न च गङ्गाशब्दार्थस्य तटस्य पावनत्वाद्यैर्लक्षणीयैः संबन्धः । नापि प्रयोजने लक्ष्ये किञ्चित्प्रयोजनम् । नापि गङ्गाशब्दस्तटमिव प्रयोजनं प्रतिपादयितुमसमर्थः ॥१६॥

एवमप्यनवस्था स्याद्या मूलक्षयकारिणी  ।

एवमपि प्रयोजनं चेल्लक्ष्यते तत्प्रयोजनान्तरेणेति तदपि प्रयोजनान्तरेणेति प्रकृताप्रतीतिकृतनवस्था भवेत् ॥
ननु पावनत्वादिधर्मयुक्तमेव तटं लक्ष्यते । {गङ्गायास्तटे घोषः} इत्यतोऽधिकस्यार्थस्य प्रतीतिश्च प्रयोजनमिति विशिष्टे लक्षणा तत्किं व्यञ्जनयेत्याह

प्रयोजनेन सहितं लक्षणीयं न युज्यते  ॥ कारिका १७ ॥

कुत इत्याह

ज्ञानस्य विषयो ह्यन्यः फलमन्यदुदाहृतम्  ।

प्रत्यक्षादेर्नीलादिर्विषयः फलं तु प्रक्टता संवित्तिर्वा ॥

विशिष्टे लक्षणा नैवं ...

व्याख्यातम् ॥

... विशेषाः स्युस्तु लक्षिते  ॥ कारिका १८ ॥

तटादौ विशेषाः पावनत्वादयस्ते चाभिधातात्पर्यलक्षणाभ्यो व्यापारान्तरेण गम्याः । तच्च व्यञ्जनध्वननद्योतनादिशब्दवाच्यमवश्यमेषितव्यम् ॥१८॥

एवं लक्षणामूलं व्यञ्जकत्वमुक्तम् ॥ अभिधामूलं त्वाह

अनेकार्थस्य शब्दस्य वाचकत्वे नियन्त्रिते  ।
संयोगाद्यैरवाच्यार्थधीकृद्व्यापृतिरञ्जनम्  ॥ कारिका १९ ॥

{संयोगो विप्रयोगश्च साहचर्यं विरोधिता ।
अर्थः प्रकरणं लिङ्गं शब्दस्यान्यस्य संनिधिः ॥
सामर्थ्यमौचिती देशः कालो व्यक्तिः स्वरादयः ।
शब्दार्थस्यानवच्छेदे विशेषस्मृतिहेतवः ॥}
<([भर्तृहरि, वाक्यपदीय २.३१५३१६])>

इत्युक्तदिशा
सशङ्खचक्रो हरिः अशङ्खचक्रो हरिरित्युच्यते । रामलक्ष्मणाविति दाशरथौ । रामार्जुनगतिस्तयोरिति भार्गवकार्तवीर्ययोः । स्थाणुं भज भवच्छिदे, इति हरे । सर्वं जानाति देव इति युष्मदर्थे ।
कुपितो मकरध्वज इति कामे । देवस्य पुरारातेरिति शंभौ । मधुना मत्तः कोकिल इति वसन्ते । पातु वो दयितामुखमिति सांमुख्ये । भात्यत्र परमेश्वर इति राजधानीरूपात्देशाद्राजनि । चित्रभानुर्विभातीति दिने रवौ रात्रौ वह्नौ ।
मित्रं भातीति सुहृदि मित्रो भातीति रवौ । इन्द्रशत्रुरित्यादौ वेदे एव न काव्ये स्वरो विषेषप्रतीतिकृत् ।

आदिग्रहणात्

{एद्दहमेत्तत्थणिआ एद्दहमेत्तेहि अच्छिवत्तेहिम् ।
एद्दहमेत्तावत्था एद्दहमेत्तेहिं दिअएहिम् ॥११॥}
[एतावन्मात्रस्तन्का एतावन्मात्राभ्यामक्षिपत्राभ्याम् ।
एतावन्मात्रावस्था एतावन्मात्रैर्दिवसैः ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९७३)>

इत्यादावभिनयादयः ।
इत्थं संयोगादिभिरर्थान्तराभिधायकत्वे निवारितेऽप्यनेकार्थस्य शब्दस्य यत्क्वचिदर्थान्तरप्रतिपादनं तत्र नाभिधा नियमनात्तस्याः । न च लक्षणा मुख्यार्थबाधाद्यभावात् । अपि त्वञ्जनं व्यञ्जनमेव व्यापारः । यथा

{भद्रात्मनो दुरधिरोहतनोर्विशाल
वंशोन्नतेःकृतशिलीमुखविग्रहस्य ।
यस्यानुपप्लुतगतेः परवारणस्य
दानाम्बुसेकसुभगः सततं करोभूत् ॥१२॥}
<(शिवस्वामिन्ऽस्कप्फिनाभ्युदय १.३८)>

॥१९॥

तद्युक्तो व्यञ्जकः शब्दो ...

तद्युक्तो व्यञ्जनयुक्तः

... यत्सोऽर्थान्तरयुक्तथा  ।
अर्थोऽपि व्यञ्जकस्तत्र सहकारितया मतः  ॥ कारिका २० ॥

तथेति व्यञ्जकः ॥२०॥

इति काव्यप्रकाशे शब्दार्थस्वरूपनिर्णयो नाम द्वितीय उल्लासः ॥२॥

===========================================

तृतीय उल्लासः

अर्थाः प्रोक्ताः पुरा तेषाम् ...

अर्थाः वाच्यलक्ष्यव्यङ्ग्याः । तेषां वाचकलाक्षणिकव्यञ्जकानाम् ॥

... अर्ह्तव्यञ्जकतोच्यते  ।

कीदृशीत्याह

वक्तृबोद्धव्यकाकूनां वाक्यवाच्यान्यसन्निधेः  ॥ कारिका २१ ॥

प्रस्तावदेशकालादेर्वैशिष्ट्यात्प्रतिभाजुषाम्  ।
योऽर्थस्यान्यार्थधीहेतुर्व्यापारो व्यक्तिरेव सा  ॥ कारिका २२ ॥

बोद्धव्यः प्रतिपाद्यः । काकुर्ध्वनेर्विकारः । प्रस्तावः प्रकरणम् ।
अर्थस्य वाच्यलक्ष्यव्यङ्ग्यात्मनः ।
क्रमेणोदाहरणानि ।

{अ_इपिहुलं जलकुंभं घेत्तूण समागदह्मि सहि तुरि_अम् ।
समसे_असलिलणीसासणीसहा वीसमामि खणम् ॥१३॥}
[अतिपृथुलं जलकुम्भं गृहीत्वा समागतास्मि सखि त्वरितम् ।
श्रमस्वेदसलिलनिःश्वासनिःसहा विश्राम्यामि क्षणम् ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९८९)>

अत्र चौर्यरतहोपनं गम्यते ।

{ओण्णिद्दं दोब्बल्लं चिन्ता अलसत्तणं सणीससि_अम् ।
मह मन्दभा_इणी_ए केरं सहि तुह वि अहह परिहव_इ ॥१४॥}
[औन्निद्र्यं दौर्बल्यं चिन्तालसत्वं सनिश्चसितम् ।
मम मन्दभागिन्याः क्र्टे सखि त्वामप्यहह परिभवति ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९५६)>

अत्र दूत्यास्तत्कामुकोपभोगो व्यज्यते ।

{तथाभूतां दृष्ट्वा नृपसदसि पाञ्चालतनयां
वने व्याधैः सार्धं सुचिरमुषितं वल्कलधरैः ।
विराटस्यावासे स्थितमनुचितारम्भनिभृतं
गुरुः खेदं खिन्ने मयि भजति नाद्यापि कुरुषु ॥१५ [=२२०]॥}
<(भट्टनारायणऽस्वेणीसंहार १.११)>

अत्र मयि न योग्यः खेदः कुरुषु तु योग्य इति काक्वा प्रकाश्यते ।
न च वाच्यसिद्ध्यङ्गमत्र काकुरिति गुणीभूतव्यङ्ग्यत्वं शङ्ग्यम् ।
प्रश्नमात्रेणापि काकोर्विश्रान्तेः ।

{त_इ_आ मह गण्डत्थलणिमिअं दिट्ठिं ण णेसि अण्णत्तो ।
एण्हिं सच्चे_अ अहं ते अ कवाला ण सा दिट्ठी ॥१६॥}
[तदा मम गण्डस्थलनिमग्नां दृष्टिं नानैषीरत्न्यत्र ।
इदानीं सैवाहं तौ च कपोलौ न च सा दृष्टिः ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९३९)>

अत्र मत्सखीं कपोलप्रतिबिम्बितां पश्यतस्ते दृष्टिरन्यैवाभूत्चलितायां तु तस्यामन्यैव जातेत्यहो प्रच्छन्नकामुकत्वं ते इति व्यज्यते ।

{उद्देशोऽयं सरसकदलीश्रेणिशोभातिशायी
कुञ्जोत्कर्षाङ्कुरितरमणीविभ्रमो नर्मदायाः ।
किं चैतस्मिन् सुरतसुहृदस्तन्वि ते वान्ति वाता
येषामग्रे सरति कलिताकाण्डकोपो मनोभूः ॥१७॥}
<(कुन्तकऽस्वक्रोक्तिजीवित १.९३)>

अत्र रतार्थं प्रविशेति व्यङ्ग्यम् ।

{णोल्ले_इ अणोल्लमणा अत्ता मं घरभरम्मि स_अलम्मि ।
खणमेत्तं ज_इ संझा_इ हो_इ ण व हो_इ वीसामो ॥१८॥}
[नुदत्यनार्द्रमनाः श्वश्रूर्मां गृहभरे सकले ।
क्षणमात्रं यदि संध्यायां भवति न वा भवति विश्रामः ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ८७५)>

अत्र संध्या संकेतकाल इति तटस्थं प्रति कयाचिद्द्योत्यते ।

{सुव्व_इ समागमिस्सदि तुज्झ पि_ओ अञ्जं पहरमेत्तेण ।
एमे अ कित्ति चिट्ठसि ता सहि सञ्जेसु करणिज्जम् ॥१९॥}
[श्रूयते समागमिष्यति तव प्रियोऽद्य प्रहरमात्रेण ।
एवमेव किमिति तिष्ठसि तत्सखि सज्जय करणीयम् ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९६२)>

अत्रोपपतिं प्रत्यभिसर्तुं प्रस्तुता न युक्तमिति कयाचिन्निवार्यते ।

{अन्यत्र यूयं कुसुमावचायं कुरुध्वमत्रास्मि करोमि सख्यः ।
नाहं हि दूरं भ्रमितुं समर्था प्रसीदतायं रचितोञ्जलिर्वः ॥२०॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र विविक्तोऽयं देश इति प्रच्छन्नकामुकस्त्वयाभिसार्यतामिति आश्वस्तां प्रति कयाचिन्निवेद्यते ।

{गुरु_अणपरवस पि_अ किं भणामि तु_इ मन्दभाइणी अह_अम् ।
अज्ज पवासं वच्चसि वच्च स_अं जेव्व सुणसि करणिज्जम् ॥२१॥}
[गुरुजनपरवश प्रिय किं भणामि तव मन्दभागिनी अहकम् ।
अद्य प्रवासं व्रजसि व्रज स्वयमेव श्रोष्यसि करणीयम् ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ८५१)>

अत्राद्य मधुसमये यदि व्रजसि तदाहं तावत्न भवामि
तव तु न जानामि गतिमिति व्यज्यते । ॥

आदिग्रहणाच्चेष्टादेः । तत्र चेष्टाया यथा

{द्वारोपान्तनिरन्तरे मयि तया सौन्दर्यसारश्रिया
प्रोल्लास्योरुयुगं परस्परसमासक्तं समासादितम् ।
आनीतं पुरतः शिरोंशुकमधः क्षिप्ते चले लोचने
वाचस्तत्र निवारितं प्रसरणं संकोचिते दोर्लते ॥२२॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र चेष्टया प्रच्छन्नकान्तविषय आकूतविशेषो ध्वन्यते ।
निराकाङ्क्षप्रतिपत्तये प्राप्तावसरतया च पुनः पुनरुदाह्रियते । वक्त्रादीनां मिथःसंयोगे द्विकादिभेदेन ।
अनेन क्रमेण लक्ष्यव्यङ्ग्ययोश्च व्यञ्जकत्वमुदाहार्यम् ॥२१२२॥

शब्दप्रमाणवेद्योऽर्थो व्यनक्त्यर्थान्तरं यतः  ।
अर्थस्य व्यञ्जकत्वे तच्छब्दस्य सहकारिता  ॥ कारिका २३ ॥

शब्देति । नहि प्रमाणान्तरवेद्योऽर्थो व्यञ्जकः ॥२३॥

इति श्रीकाव्यप्रकाशेऽर्थव्यञ्जकतानिर्णयो नाम तृतीय उल्लासः ॥३॥

=================================================================

चतुर्थ उल्लासः

यद्यपि शब्दार्थयोर्निर्णये कृते दोषगुणाल.अम्काराणां स्वरूपमभिधानीयं तथापि धर्मिणि प्रदर्शिते धर्माणां हेयोपादेयता ज्ञायत इति प्रथमं काव्यभेदाताह

अविवक्षितवाच्यो यस्तत्र वाच्यं भवेद्ध्वनौ  ।
अर्थान्तरे सङ्क्रमितमत्यन्तं वा तिरस्कृतम्  ॥ कारिका २४ ॥

लक्षणामूलगूढव्यङ्ग्यप्राधान्ये सत्येव अविवक्षितं वाच्यं यत्र सऽध्वनौऽ इत्यनुवादात्ध्वनिरिति ज्ञेयः ।
तत्र च वाच्यं क्वचिदनुपयुज्यमानत्वादर्थान्तरे परिणमितम् । यथा

{त्वामस्मि वच्मि विदुषां समवायोऽत्र तिष्ठति ।
आत्मीयां मतिमास्थाय स्थितिमत्र विधेहि तत् ॥२३॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार ६.१५)>

अत्र वचनादि उपदेशादिरूपतया परिणमति ।
क्वचिदनुपपद्यमानतया अत्यन्तं तिरस्कृतम् । यथा

{उपकृतं बहु तत्र किमुच्यते सुजनता प्रथिता भवता परम् ।
विदधदीदृशमेव सदा सखे सुखितमास्स्व ततः शरदां शतम् ॥२४॥}
<(अभिनवगुप्तऽस्ध्वन्यालोकलोचन)>

एतदपकारिणं प्रति विपरीतलक्षणया कश्चिद्वक्ति ॥२४॥

विवक्षितं चान्यपरं वाच्यं यत्रापरस्तु सः  ।

अन्यपरं व्यङ्ग्यनिष्ठम् । एष च

कोऽप्यलक्ष्यक्रमव्यङ्ग्यो लक्ष्यव्यङ्ग्यक्रमः परः  ॥ कारिका २५ ॥

अलक्ष्येति । न खलु विभावानुभावव्यभिचारिण एव रसः । अपि तु रसस्तैः इत्यस्ति क्रमः । स तु लाघवान्न लक्ष्यते ॥२५॥

अत्र

रसभावतदाभावभावशान्त्यादिरक्रमः  ।
भिन्नो रसाद्यलङ्कारादलङ्कार्यतया स्थितः  ॥ कारिका २६ ॥

आदिग्रहणाद्भावोदयभावसंधिभावशबलत्वानि । प्रधानतया यत्र स्थितो रसादिस्तत्रालङ्कार्यः यथोदाहरिष्यते । अन्यत्र तु प्रधाने वाक्यार्थे यत्राङ्गभूतो रसादिस्तत्र गुणीभूतव्यङ्ग्ये
रसवत्प्रेयऊर्जस्विसमाहितादयोऽलङ्काराः । ते च गुणीभूतव्यङ्ग्याभिधाने उदाहरिष्यन्ते ॥२६॥

तत्र रसस्वरूपमाह

कारणान्यथ कार्याणि सहकारीणि यानि च  ।
रत्यादेः स्थायिनो लोके तानि चेन्नाट्यकाव्ययोः  ॥ कारिका २७ ॥

विभावा अनुभावास्तत्कथ्यन्ते व्यभिचारिणः  ।
व्यक्तः स तैर्विभावाद्यैः स्थायी भावो रसः स्मृतः  ॥ कारिका २८ ॥

उक्तं हि भरतेन {विभावानुभावव्यभिचारिसंयोगाद्रसनिष्पत्तिः} इति

एतद्विवृण्वते  {विभावैर्ललनोद्यानादिभिरालम्बनोद्दीपनकारणैः रत्यादिको भावो जनितः अनुभावैः कटाक्षभुजाक्षेपप्रभृतिभिः कार्यैः प्रतीतियोग्यः कृतः व्यभिचारिभिर्निर्वेदादिभिः सहकारिभिरुपचितो मुख्यया वृत्त्या रामादावनुकार्ये तद्रूपसंधानान्नर्तकेऽपि प्रतीयमानो रसः} इति भट्टलोल्लटप्रभृतयः ।

राम एवायमयमेव राम इति {न रामोऽयम्} इत्यौत्तरकालिके बाधे रामोऽयमिति रामः स्याद्वा न वायमिति रामसदृश्योऽयमिति च सम्यङ्मिथ्यासंशयसादृश्यप्रतीतिभ्यो विलक्षणया चित्रतुरगादिन्यायेन रामोऽयमिति प्रतिपत्त्या ग्राह्ये नटे

{सेयं ममाङ्गेषु सुधारसच्छटा सुपूरकर्पूरशलाकिका दृशोः ।
मनोरथश्रीर्मनसः शरीरिणी प्राणेश्वरी लोचनगोचरं गता ॥२५॥}
<(सुभाषितरत्नभाण्डागार २७३।६)>

{दैवादहमद्य तया चपलायतनेत्रया वियुक्तश्च ।
अचिरलविलोलजलदः कालः समुपागतश्चायम् ॥२६॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार ७.२९)>

इत्यादिकाव्यानुसंधानबलाच्छिक्षाभ्यासनिर्वर्तितस्वकार्यप्रकटनेन च नटेनैव प्रकाशितैः कारणकार्यसहकारिभिः कृत्रिमैरपि तथानभिमन्यमानैर्विभावादिशब्दव्यपदेश्यैः {संयोगात्}, गम्यगमकभावरूपातनुमीयमानोऽपि वस्तुसौदर्यबलाद्रसनीयत्वेनान्यानुमीयमानविलक्षणः स्थायित्वेन संभाव्यमानो रत्यादिर्भावस्तत्रासन्नपि सामाजिकानां वासनया चर्व्यमाणो रस इति श्रीशङ्कुकः ।

न ताटस्थ्येन नात्मगतत्वेन रसः प्रतीयते नोत्पद्यते नाभिव्यज्यते अपि तु काव्ये नाट्ये चाभिधातो द्वितीयेन विभावादिसाधारणीकरणात्मना भावकत्वव्यापारेण भाव्यमानः स्थायी सत्त्वोद्रेकप्रकाशानन्दमयसंविद्विश्रान्तिसतत्त्वेन भोगेन भुज्यते इति भट्टनायकः ।

लोके प्रमदाभिः स्थाय्यनुमानेऽभ्यासपाटववतां काव्ये नाट्ये च तैरेव कारणत्वादिपरिहारेण विभावनादिव्यापारवत्त्वादलौकिकविभावादिशब्दव्यवहार्यैर्ममैवैते शत्रोरेवैते तटस्थस्यैवैते न ममैवैते
न शत्रोरेवैते न तटस्थस्यैवैते इति संबन्धविशेषस्वीकारपरिहारनियमानध्यवसायात्साधारण्येन प्रतीतैरभिव्यक्तः सामाजिकानां वासनात्मतया स्थितः स्थायी रत्यादिको नियतप्रमातृगतत्वेन स्थितोऽपि
साधारणोपायबलात्तत्कालविगलितपरिमितप्रमातृभाववशोन्मिषितवेद्यान्तरसंपर्कशून्यापरिमितभावेन प्रमात्रा सकलसहृदयसंवादभाजा साधारण्येन स्वाकार इवाभिन्नोऽपि गोचरीकृतश्चर्व्यमाणतैकप्राणोविभावादिजीवितावधिः पानकरसन्यायेन चर्व्यमाणः पुर इव परिस्फुरन् हृदयमिव प्रविशन् सर्वाङ्गीणमिवालिङ्गनन्यत्
सर्वमिव तिरोदधत्ब्रह्मास्वादमिवानुभावयनलौकिकचमत्कारकारी शृङ्गारादिको रसः । स च न कार्यः । विभावादिविनांशेऽपि तस्य संभवप्रसङ्गात् । नापि ज्ञाप्यः सिद्धस्य तस्यासंभवात् ।
अपि तु विभावादिभिर्व्यञ्जितश्चर्वणीयः । कारकज्ञापकाभ्यामन्यत्क्व दृष्टमिति चेत्न क्वचिद्दृष्टमित्यलौकिकसिद्धेर्भूषणमेतन्न दूषणम् । चर्वणानिष्पत्त्या तस्य निष्पत्तिरुपचरितेति कार्योऽप्युच्यताम् ।
लौकिकप्रत्यक्षादिप्रमाणताटस्थ्यावबोधशालिमितयोगिज्ञानवेद्यान्तरसंस्पर्शरहितस्वात्ममात्रपर्यवसितपरिमितेतरयोगिसंवेदनविलक्षणलोकोत्तरस्वसंवेदनगोचर इति प्रत्येयोऽप्यभिधीयताम् । तद्ग्राहकं च न निर्विकल्पकं विभावादिपरामर्शप्रधानत्वात् । नापि सविकल्पकं चर्व्यमाणस्यालौकिकानन्दमयस्य स्वसंवेदनसिद्धत्वात् । उभयाभावस्वरूपस्य चोभयात्मकत्वमपि पूर्ववल्लोकोत्तरतामेव गमयति न तु
विरोधमिति श्रीमदाचार्याभिनवगुप्तपादाः ॥

व्याघ्रादयो विभावा भयानकस्येव वीराद्भुतरौद्राणामश्रुपातादयोऽनुभावाः शृङ्गारस्येव करुणभयानकयोः
चिन्तादयो व्यभिचारिणः शृङ्गारस्यएव वीरकरुणभयानकानामिति पृथगनैकान्तिकत्वात्सूत्रे मिलिता निर्दिष्टाः ।

{वियदलिमलिनाम्बुगर्भमेघं
मधुकरकोकिलकूजितैर्दिशां श्रीः ।
धरणिरभिनवाङ्कुराङ्कटङ्का
प्रणतिपरे दयिते प्रसीद मुग्धे ॥२७॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>
इत्यादौ

{परिमृदितमृणालीम्लानमङ्गं प्रवृत्तिः
कथमपि परिवारप्रार्थनाभिः क्रियासु ।
कलयति च हिमांशोर्निष्कलङ्कस्य लक्ष्मीं
अभिनवकरिदन्तच्छेदकान्तः कपोलः ॥२८॥}
<(भवभूतिऽस्मालतीमाधव १.२२)>
इत्यादौ

{दुरादुत्सुकमागते विवलितं संभाषिणि स्फारितं
संश्लिष्यत्यरुणं गृहीतवसने किञ्चाञ्चितभ्रूलतम् ।
मानिन्याश्चरणानतिव्यतिकरे बाष्पाम्बुपूर्णेक्षणं
चक्षुर्जातमहो प्रपञ्चचतुरं जातागसि प्रेयसि ॥२९॥}
<(अमरुशतक ४४)>

इत्यादौ च
यद्यपि विभावानामनुभावानामौत्सुक्यव्रीडाहर्षकोपासूयाप्रसादानां च व्यभिचारिणां केवलानामत्र स्थितिः, तथाप्येतेषामसाधारणत्वमित्यन्यतमद्वयाक्षेपकत्वे सति नानैकान्तिकत्वमिति ॥२८॥

तद्विशेषानाह

सृङ्गारहास्यकरुणरौद्रवीरभयानकाः  ।
बीभत्साद्भुतसंज्ञौ चेत्यष्टौ नाट्ये रसाः स्मृताः  ॥ कारिका २९ ॥

तत्र शृङ्गारस्य द्वौ भेदौ । संभोगो विप्रलम्भश्च । तत्राद्यः परस्परावलोकनालिङ्गनाधरपानपरिचुम्बनाद्यनन्तत्वादपरिच्छेद्य
एक एव गण्यते । यथा

{शून्यं वासगृहं विलोक्य शयनादुत्थाय किञ्चिच्छनैर्
निद्राव्याजमुपागतस्य सुचिरं निर्वर्ण्य पत्युर्मुखम् ।
विश्रब्धं परिचुम्ब्य जातपुलकामालोक्य गण्डस्थलीं
लज्जानम्रमुखी प्रियेण हसता बाला चिरं चुम्बिता ॥३०॥}
<(अमरुशतक ७७)>

तथा

{त्वं मुग्धाक्षि विनैव कञ्चुलिकया धत्से मनोहारिणीं
लक्ष्मीमित्यभिधायिनि प्रियतमे तद्वीटिकासंस्पृशि ।
शय्योपान्तनिविष्टसस्मितसखीनेत्रोत्सवानन्दितो
निर्यातः शनकैरलीकवचनोपन्यासमालीजनः ॥३१॥}
<(अमरुशतक २३)>

अपरस्तु  अभिलाषविरहेर्ष्याप्रवासशापहेतुक इति पञ्चविधः । क्रमेणोदाहरणम्

{प्रेमार्द्राः प्रणयस्पृशः परिचयादुद्गाढरागोदयाः
तास्ता मुग्धदृशो निसर्गमधुराश्चेष्टा भवेयुर्मयि ।
यास्वन्तःकरणस्य बाह्यकरणव्यापाररोधी क्षणात्
आशंसापरिकल्पितास्वपि भवत्यानन्दसान्द्रो लयः ॥३२॥}
<(भवभूतिऽस्मालतीमाधव ५.७)>

{अन्यत्र व्रजतीति का खलु कथा नाप्यस्य तादृक्सुहृद्
यो मां नेच्छति नागतश्च हहहा कोऽयं विधेःप्रक्रमः ।
इत्यल्पेतरकल्पनाकवलितस्वान्ता निशान्तान्तरे
बाला वृत्तविवर्तनव्यतिकरा नाप्नोति निद्रां निशि ॥३३॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

एषा विरहोत्कण्ठिता ।

{सा पत्युः प्रथमापराधसमये सख्योपदेशं विना
नो जानाति सविभ्रमाङ्गवलनावक्रोक्तिसंसूचनम् ।
स्वच्छैरच्छकपोलमूलगलितैः पर्यस्तनेत्रोत्पला
बाला केवलमेव रोदिति लुठल्लोलालकैरश्रुभिः ॥३४॥}
<(अमरुशतक २९)>

{प्रस्थानं वलयैः कृतं प्रियसखैरस्रैरजस्रं गतं
धृत्या न क्षणमासितं व्यवसितं चित्तेन गन्तुं पुरः ।
यातुं निश्चितचेतसि प्रियतमे सर्वे समं प्रस्थिता
गन्तव्ये सति जीवित प्रियसुहृत्सार्थः किमु त्यज्यते ॥३५॥}
<(अमरुशतक ३५)>

{त्वामालिख्य प्रणयकुपितां धातुरागैः शिलाया
मात्मानं ते चरणपतितं यावदिच्छामि कर्तुम् ।
अस्रैस्तावन्मुहुरुपचितैर्दृष्टिरालुप्यते मे
क्रूरस्तस्मिन्नपि न सहते संगमं नौ कृतान्तः ॥३६॥}
<(कालिदासऽस्मेघदूत, उत्तरमेघ ४४)>

{आकुञ्च्य पाणिमशुच्ञ्चि मम मूर्ध्नि वेश्या
मन्त्राभसां प्रतिपदं पृषतैः पवित्रे ।
तारस्वरं प्रथितथूत्कमदात्प्रहारं
हाहा हतोऽहमिति रोदिति विष्णुशर्मा ॥३७॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

{हा मातस्त्वरितासि कुत्र किमिदं हा देवताः क्वाशिषः
धिक्प्राणान् पतितोऽशनिर्हुतवहस्तेऽङ्गेषु दग्धे दृशौ ।
इत्थं घर्घरमध्यरुद्धकरुणाः पौराङ्गनानां गिर
श्चित्रस्थानपि रोदयन्ति शतधा कुर्वन्ति भित्तीरपि ॥३८॥}
<(नारायणभट्ट,जयन्तभट्टोल्लेखः)>

{कृतमनुमतं दृष्टं वा यैरिदं गुरुपातकं
मनुजपशुभिर्निर्मर्यादैर्भवद्भिरुदायुधैः ।
नरकरिपुणा सार्ध तेषां सभीमकिरीटिना
मयमह[म]सृङ्मेदोमांसैः करोमि दिशां बलिम् ॥३९॥}
<(भट्टनारायणऽस्वेणीसंहार ३.२४)>

{क्षुद्रा संत्रासमेते विजहित हरयः क्षुण्णशक्रेभकुम्भा
युष्मद्देहेषु लज्जां दधति परममी सायका निष्पतन्तः ।
सौमित्रे तिष्ठ पात्रं त्वमसि न हि रुषां नन्वहं मेघनादः
किञ्चिद्भ्रूभङ्गलीलानियमितजलधिं राममन्वेषयामि ॥४०॥}
<(हर्षऽस्नागानन्द ११.२)>

{ग्रीवाभङ्गाभिरामं मुहुरनुपतति स्यन्दने बद्धदृष्टिः
पश्चार्धेन प्रविष्टः शरपतनभयाद्भूयसा पूर्वकायम् ।
दर्भैरर्धावलीढैः श्रमविवृतमुखभ्रंशिभिः कीर्णवर्त्मा
पश्योदग्रप्लुतत्वाद्वियति बहुतरं स्तोकमुर्व्यां प्रयाति ॥४१॥}
<(कालिदासऽसभिज्ञानशकुन्तलम् १.७)>

{उत्कृत्योत्कृत्य कृत्तिं प्रथममथ पृथूत्सेधभूयांसि मांसा
न्यंसस्फिक्पृष्ठपिण्ड्याद्यवयवसुलभान्युग्रपूतीनि जग्ध्वा ।
आर्त्तः पर्यस्तनेत्रः प्रकटितदशनः प्रेतरङ्कः करङ्का
दङ्कस्थादस्थिसंस्थं स्थपुटगतमपि क्रव्यमव्यग्रमत्ति ॥४२॥}
<(भवभूतिऽस्मालतीमाधव ५.१६)>

{चित्रं महानेष बतावतारः क्व कान्तिरेषाभिनवैव भङ्गिः ।
लोकोत्तरं धैर्यमहो प्रभावः काप्याकृतिर्नूतन एष सर्गः ॥४३॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा २९)>


एषां स्थायिभावानाह

रतिर्हासश्च शोकश्च क्रोधोत्साहौ भयं तथा  ।
जुगुप्सा विस्मयश्चेति स्थायिभावाः प्रकीर्तिताः  ॥ कारिका ३० ॥

स्पष्टम् ॥३०॥

व्यभिचारिणो ब्रूते

निर्वेदग्लानिशङ्काख्यास्तथासूया मदश्रमाः  ।
आलस्यं चैव दैन्यं च चिन्ता मोहः स्मृतिर्धृतिः  ॥ कारिका ३१ ॥

व्रीडा चपलता हर्ष आवेगो जडता तथा  ।
गर्वो विषाद औत्सुक्यं निद्रापस्मार एव च  ॥ कारिका ३२ ॥

सुप्तं प्रबोधोमर्षश्चाप्यवहित्थमथोग्रता  ।
मतिर्व्याधिस्तथोन्मादस्तथा मरणमेव च  ॥ कारिका ३३ ॥

त्रासश्चैव वितर्कश्च विज्ञेया व्यभिचारिणः  ।
त्रिंस्त्रिशदमी भावाः समाख्यातास्तु नामतः  ॥ कारिका ३४ ॥

निर्वेदस्यामङ्गलप्रायस्य प्रथममनुपादेयत्वेऽप्युपादानं व्यभिचारित्वेऽपि स्थायिताभिधानार्थम् । तेन

निर्वेदस्थायिभावोऽस्ति शान्तोऽपि नवमो रसः  ।

यथा

{अहौ वा हारे वा कुसुमशयने वा दृषदि वा
मणौ वा लोष्टे वा बलवति रिपौ वा सुहृदि वा ।
तृणे वा स्त्रैणे वा मम समदृशो यान्ति दिवसाः
क्वचित्पुण्यारण्ये शिव शिव शिवेति प्रलपतः ॥४४॥}
<(उत्पलराज, उत्पलराजीय)>

रतिर्देवादिविषया व्यभिचारी तथाञ्जितः  ॥ कारिका ३५ ॥

भावः प्रोक्तः ...

आदिशब्दान्मुनिगुरुनृपपुत्रादिविषया । कान्ताविषया तु व्यक्ता शृङ्गारः ।
उदाहरणम्

{कण्ठकोणविनिविष्टमीश ते कालकूटमपि मे महामृतम् ।
अप्युपात्तममृतं भवद्वपुर्भेदवृत्ति यदि मे न रोचते ॥४५॥}
<(उत्पलराज, उत्पलराजीय)>


{हरत्यघं संप्रति हेतुरेष्यतः शुभस्य पूर्वाचरितैः कृतं शुभैः ।
शरीरभाजां भवदीयदर्शनं व्यनक्ति कालत्रितयेऽपि योग्यताम् ॥४६॥}
<(माघऽस्सिशुपालवध १.२६)>

एवमन्यदप्युदाहार्यम् । अञ्जितव्यभिचारी यथा

{जाने कोपपराङ्मुखी प्रियतमा स्वप्नेद्य दृष्टा मया
मा मां संस्पृश पाणिनेति रुदती गन्तुं प्रवृत्ता पुरः ।
नो यावत्परिरभ्य चाटुशतकैराश्वासयामि प्रियां
भ्रातस्तावदहं शठेन विधिना निद्रादरिद्रीकृतः ॥४७॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र विधिं प्रत्यसूया ।

... तदाभासा अनौचित्यप्रवर्त्तिताः  ।

तदाभासा रसाभासा भावाभासाश्च । तत्र रसाभासो यथा

{स्तुमः कं वामाक्षि क्षणमपि विना यं न रमसे
विलेभे कः प्राणान् रणमखमुखे यं मृगयसे ।
सुलग्ने को जातः शशिमुखि यमालिङ्गसि बलात्
तपःश्रीः कस्यैषा मदननगरि ध्यायसि तु यम् ॥४८॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ३३)>

अत्रानेककामुकविषयमभिलापं तस्याः स्तुम इत्याद्यनुगतं बहुव्यापारोपादानं व्यनक्ति । भावाभासो यथा

{राकासुधाकरमुखी तरलायताक्षी
सा स्मेरयौवनतरङ्गितविभ्रमाङ्गी ।
तत्किं करोमि विदधे कथमत्र मैत्रीं
तत्स्वीकृतिव्यतिकरे क इवाभ्युपायः ॥४९॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ३४)>

अत्र चिन्ता अनौचित्यप्रवर्तिता । एवमन्येऽप्युदाहार्याः ॥

भावस्य शान्तिरुदयः सन्धिः शबलता तथा  ॥ कारिका ३६ ॥

करमेणोदाहरणम्

{तस्याः सान्द्रविलेपनस्तनतटप्रश्लेषमुद्राङ्कितं
किं वक्षश्चरणानतिव्यतिकरव्याजेन गोपाय्यते ।
इत्युक्ते क्व तदित्युदीर्य सहसा तत्संप्रमार्ष्टुं मया
साश्लिष्टा(च्x संश्लिष्टा) रभसेन तत्सुखवशात्तन्व्या च तद्विस्मृतम् ॥५०॥}
<(अमरुशतक २६)>


अत्र कोपस्य ।

{एकस्मिञ्शयने विपक्षरमणीनामग्रहे मुग्धया
सद्यो मानपरिग्रहग्लपितया चाटूनि कुर्वन्नपि ।
आवेगादवधीरितः प्रियतमस्तूष्णीं स्थितस्तत्क्षणं
मा भूत्सुप्त इवेत्यमन्दवलितग्रीवं पुनर्वीक्षितः ॥५१॥}
<(अमरुशतक २२)>

अत्रौत्सुक्यस्य ।

{उत्सिक्तस्य तपःपराक्रमनिधेरभ्यागमादेकतः
सत्संगप्रियता च वीररभसोत्फालश्च मां कर्षतः ।
वैदैहीपरिरम्भ एष च मुहुर्श्चैतन्यमामीलयन्
आनन्दी हरिचन्दनेन्दुशिशिरस्निग्धो रुणद्ध्यन्यतः ॥५२॥}
<(भवभ्तूतिऽस्महावीरचरित २.१६)>

अत्रावेगहर्षयोः ।

{क्वाकार्यं शशलक्षणः क्व च कुलं भूयोऽपि दृश्येत सा
दोषाणां प्रशमाय न श्रुतमहो कोपेऽपि कान्तं मुखम् ।
किं वक्ष्यन्त्यपकल्मषाः कृतधियः स्वप्नेऽपि सा दुर्लभा
चेतः स्वास्थ्यमुपैहि कः खलु युवा धन्योऽधरं धास्यति ॥५३॥}
<(कालिदासऽस्विक्रमोर्वशीय ४.४)>

अत्र वितर्कौत्सुक्यमतिस्मरणशङ्कादैन्यधृतिचिन्तानां शबलता ।
भावस्थितिस्तूक्ता उदाहृता च ॥३६॥

मुख्ये रसेऽपि तेऽङ्गित्वं प्राप्नुवन्ति कदाचन  ।

ते भावशान्त्यादयः । अङ्गित्वं राजानुगतविवाहप्रवृत्तभृत्यवत् ॥

अनुस्वानाभसंलक्ष्यक्रमव्यङ्ग्यस्थितिस्तु यः  ॥ कारिका ३७ ॥

शब्दार्थोभयशक्त्युत्थस्त्रिधा स कथितो ध्वनिः  ।

शब्दशक्तिमूलानुरणनरूपव्यङ्ग्यः, अर्थशक्तिमूलानुरणनरूपव्यङ्ग्यः,
उभयशक्तिमूलानुरणनरूपव्यङ्ग्यश्चेति त्रिविधः ॥३७॥

तत्र

अलङ्कारोऽथ वस्त्वेव शब्दाद्यत्रावभासते  ॥ कारिका ३८ ॥

प्रधानत्वेन स ज्ञेयः शब्दशक्त्युद्भवो द्विधा  ।

वस्त्वेति, अनलङ्कारं वस्तुमात्रम् । आद्यो यथा

{उल्लास्य कालकरवालमहाम्बुवाहं
देवेन येन जरठोर्जितगर्जितेन ।
निर्वापितः सकल एव रणे रिपूणां
धाराजलैस्त्रिजगति ज्वलितः प्रतापः ॥५४॥}
<(शिवस्वामिन्ऽस्कप्फिनाभ्युदय १.२४)>

अत्र वाक्यस्यासंबद्धार्थाभिधायकत्वं मा प्रसाङ्क्षीदिति प्राकरणिकाप्राकरणिकयोरुपमानोपमेयभावः कल्पनीय इत्यत्रोपमालङ्कारो व्यङ्ग्यः ।

{तिग्मरुचिरप्रतापो विधुरनिशाकृद्विभो मधुरलीलः ।
मतिमानतत्त्ववृत्तिःप्रतिपदपक्षाग्रणीर्विभाति भवान् ॥५५॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्रैकैकस्य पदस्य द्विपदत्वे विरोधाभासः ।

{अमितः समितः प्राप्तैरुत्कर्षैर्हर्षद प्रभो ।
अहितः सहितः साधुयशोभिरसतामसि ॥५६॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्रापि विरोधाभासः ।

{निरुपादानसंभारमभित्तावेव तन्वते ।
जगच्चित्रं नमस्तस्मै कलाश्लाध्याय शूलिने ॥५७॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र व्यतिरेकः ।
अलङ्कार्यस्यापि ब्राह्मणश्रमणन्यायेनालङ्कारता । वस्तुमात्रं यथा

{पन्थि_अ ण एत्थ सत्थरमैत्थि मणं पत्थरत्थले गामे ।
उण्ण_अप_ओहरं पेख्खिऊण ज_इ वससि ता वससु ॥५८॥}
[पथिक नात्र स्रस्तरमस्ति मनाक्प्रस्तरस्थले ग्रामे ।
उन्नतपयोधरं प्रक्स्.य यदि वससि तदा वस ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ८७९)>

अत्र यद्युपभोगक्षमोसि तदा आस्स्वेतिं व्यज्यते ।

{शनिरशनिश्च तमुच्चैर्निहन्ति कुप्यसि नरेन्द्र यस्मै त्वम् ।
यत्र प्रसीदसि पुनः स भात्युदारोनुदारश्च ॥५९॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अविरुद्धावपि त्वदनुवर्तनार्थमेकं कार्य कुरुत इति ध्वन्यते ।

अर्थशक्त्युद्भवोऽप्यर्थो व्यञ्जकः संभवी स्वतः  ॥ कारिका ३९ ॥

प्रौढोक्तिमात्रात्सिद्धो वा कवेस्तेनोम्भितस्य वा  ।
वस्तु वालङ्कृतिर्वेत्य्षड्भेदोऽसौ व्यनक्ति यत् ॥ कारिका ४० ॥

वस्त्वलङ्कारमथवा तेनायं द्वादशात्मकः  ।

स्वतःसंभवी न केवलं भणितमात्रनिष्पन्नो यावद्बहिरप्यौचित्येन संभाव्यमानः । कविना प्रतिभामात्रेण बहिरसन्नपि निर्मितः कविनिबद्धेन वक्त्रेति वा द्विविधोपर इति त्रिविधः । वस्तु वालङ्कारो वासाविति षोढा व्यञ्जकः । तस्य वस्तु वालङ्कारो वा व्यङ्ग्य इति द्वादशभेदोऽर्थशक्त्युद्भवो ध्वनिः । क्रमेणोदाहरणम्

{अलसशिरोमणि धुत्ताणं अग्गिमो पुत्ति धणसमिद्धिम_ओ ।
इ_अ भणि_एण ण_अङ्गी पप्फुल्लविलो_अणा जा_आ ॥६०॥}
[अलसशिरोमणिर्धूर्तानामग्रिमः पुत्रि धनसमृद्धिमयः ।
इति भणितेननताङ्गी प्रफुल्लविलोचना जाता ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९७०)>

अत्र ममैवोपभोग्य इति वस्तुना वस्तु व्यज्यते ।

{धन्यासि या कथयसि प्रियसंगमेऽपि
विश्रब्धचाटुकशतानि रतान्तरेषु ।
नीवीं प्रति प्रणिहिते तु करे प्रियेण
सख्यः शपामि यदि किञ्चिदपि स्मरामि ॥६१॥}
<(शार्ङ्गधरपद्धति)>

अत्र त्वमधन्या अहं तु धन्येति व्यतिरेकालङ्कारः ।

{दर्पान्धगन्धगजकुम्भकपाटकूट
संक्रान्तिनिघ्नघनशोणितशोणशोचिः ।
वीरैर्व्यलोकि युधि कोपकषायकान्तिः
कालीकटाक्ष इव यस्य करे कृपाणः ॥६२॥}
<(शिवस्वामिन्ऽस्कप्फिनाभ्युदय १.३७)>

अत्रोपमालङ्कारेण सकलरिपुबलक्षयः क्षणात्करिष्यते इति वस्तु ।

{गाढकान्तदशनक्षतव्यथासंकटादरिवधूजनस्य यः ।
ओष्ठविद्रुमदलान्यमोचयन्निर्दशन् युधि रुषा निजाधरम् ॥६३॥}
<(विश्वनाथऽस्साहित्यदर्पण ४.९)>

अत्र विरोधालङ्कारेणाधरनिर्दशनसमकालमेव शत्रवो व्यापादिता इति तुल्ययोगिता मम क्षत्याप्यन्यस्य क्षतिर्निवर्ततामिति तद्बुद्धिरुत्प्रेक्ष्यते इत्युत्प्रेक्षा च ।
एषूदाहरणेषु स्वतःसंभवी व्यञ्जकः ।

{कैलासस्य प्रथमशिखरे वेणुसंमूर्छनाभिः
श्रुत्वा कीर्तिं विबुधरमणीगीयमानां यदीयाम् ।
स्रस्तापाङ्गाः सरसबिसिनीकाण्डसंजातशङ्काः
दिङ्मातङ्गाः श्रवणपुलिने हस्तमावर्तयन्ति ॥६४॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र वस्तुना येषामप्यर्थाधिगमो नास्ति तेषामप्येवमादिबुद्धिजननेन चमत्कारं करोति त्वत्कीर्तिरिति वस्तु ध्वन्यते ।

{केसेसु बलामोडि_अ तेण अ समरम्मि ज_असिरी गहि_आ ।
जह कन्दरांहि विहुरा तस्स दढं कण्ठ_अम्मि संठवि_आ ॥६५॥}
[केशेषु बलात्कारेण तेन च समरे जयश्रीर्गृहीता ।
यथा कन्दराभिर्विधुरास्तस्य दृढं कण्ठे संस्थापिता ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९७१)>

अत्र केशग्रहणावलोकनोद्दीपितमदना इव कन्दरास्तद्विधुरान् कण्ठे गृह्णन्ति इत्युत्प्रेक्षा । एकत्र संग्रामे विजयदर्शनात्तस्यारयः पलाय्य गुहासु तिष्ठन्तीति काव्यहेतुरलङ्कारः । न पलाय्य गतास्तद्वैरिणोऽपि तु ततः पराभवं संभाव्य तान् कन्दरा न त्यजन्तीत्यपह्नुतिश्च ।

{गाढालिङ्गणरहसुज्जअम्मि दैए लहु समोसरै ।
माणंसिणीण माणो पीलणभीअ व्व हिअआहिम् ॥६६॥}
[गाढालिङ्गनरभसोद्यते दयिते लघु समपसरति ।
मनस्विन्याः मानः पीडनभीत इव हृदयात् ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९३४)>

अत्रोत्प्रेक्षया प्रत्यालिङ्गनादि तत्र विजृम्भते इति वस्तु ।

{जा ठेरंव्व हसन्ती कैवअणंबुरुहवद्धविणिवेसा ।
दावेइ भुअणमण्डलमण्णं विअ जऐ सा वाणी ॥६७॥}
[या स्थविरमिव हसन्ती कविवदनाम्बुरुहबद्धविनिवेशा ।
दर्शयति भुवनमण्डलमन्यदिव जयति सा वाणी ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९८२)>

अत्रोत्प्रेक्षया चमत्कारैककारणं नवं नवं जगतजडासनस्था निर्मिमीते इति व्यतिरेकः । एषु कविप्रौढोक्तिमात्रनिष्पन्नो व्यञ्जकः ।

{जे लङ्कागिरिमेहलासे खलिआ संभोगखिण्णोरै
फारुप्फुल्लफणावलीकवलणे पत्ता दरिद्दत्तणम् ।
ते एह्णिं मलआनिला विरहिणीणीसाससंपक्किणो
जादा झत्ति सिसुत्तणे वि बहला तारुण्णपुण्णा विअ ॥६८॥}
[ये लङ्कागिरिमेखलासु स्खलिताः संभोगखिन्नोरगी
स्फारोत्फुल्लफणावलीकवलने प्राप्ता दरिद्रत्वम् ।
त इदानीं मलयानिला विरहिणीनिःश्वाससंपर्किणः
जाता झटिति शिशुत्वेऽपि बहलास्तारुण्यपूर्णा इव ॥]
<(राजशेखरऽस्कर्पूरमञ्जरी १.१९)>

अत्र निःश्वासैः प्राप्तैश्वर्या वायवः किं किं न कुर्वन्तीति वस्तुना वस्तु व्यज्यते ।

{सहि विरैऊण माणस्स मज्झ धीरत्तणेण आसासम् ।
पिअदंसणविहङ्खलेलक्खणम्मि सहसत्ति तेण ओसरिअम् ॥६९॥}
[सखि विरचय्य मानस्य मम धीरत्वेनाश्वासम् ।
प्रियदर्शनविशृङ्खलक्षणे सहसेति तेनापसृतम् ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९३६)>

अत्र वस्तुनाकृतेऽपि प्रार्थने प्रसन्नेति विभावना प्रियदर्शनस्य सौभाग्यबलं धैर्येण सोढुं न शक्यते इत्युत्प्रेक्षा वा ।

{ओल्लोल्लकरअरअख्खएहि तुह लोअणेसु मह दिण्णम् ।
रत्तंसुअं पसाओ कोवेण पुणो इमे ण अक्कमिआ ॥७०॥}
[आर्द्रार्द्रकरजरदनक्षतैस्तव लोचनयोर्मम दत्तम् ।
रक्तांशुकं प्रसादः कोपेन पुनरिमे नाक्रान्ते ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९७१)>

अत्र किमिति लोचने कुपिते वहसि इति उत्तरालङ्कारेण न केवलमार्द्रनखक्षतानि गोपायसि यावत्तेषामहं प्रसादपात्रं जातेति वस्तु ।

{महिलासहस्सभरिए तुह हिअए सुहअ सा अमाअन्ती ।
अणुदिणमणण्णकम्मा अङ्गं तणुअं वि तणुएइ ॥७१॥}
[महिलासहस्रभरिते तव हृदये सुभग सा अमान्ती ।
अनुदिनमनन्यकर्मा अङ्गं तनुकमपि तनयति ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती २.८२)>

अत्र हेत्वलङ्कारेण तनोस्तनूकरणेपि तव हृदये न वर्तते इति विशेषोक्तिः । एषु कविनिबद्धवक्तृप्रौढोक्तिमात्रनिष्पन्नशरीरो व्यञ्जकः । एवं द्वादश भेदाः ॥

शब्दार्थोभयभूरेको ...

{अतन्द्रचन्द्राभरणा समुद्दीपितमन्मथा ।
तारकातरला श्यामा सानन्दं न करोति कम् ॥७२॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्रोपमा व्यङ्ग्या ॥

... भेदा अष्टादशास्य तत् ॥ कारिका ४१ ॥

अस्येति ध्वनेः ॥४१॥

ननु रसादीनां बहुभेदत्वेन कथमष्टादशेत्यत आह ।

रसादीनामनन्तत्वाद्भेद एको हि गण्यते  ।

अनन्तत्वादिति । तथाहि  नव रसाः । तत्र शृङ्गारस्य द्वौ भेदौ । संभोगो विप्रलम्भश्च । संभोगस्यापि परस्परावलोकनालिङ्गनपरिचुम्बनादिकुसुमोच्चयजलकेलिसूर्यास्तमयचन्द्रोदयषडृतुवर्णनादयो बहवो भेदाः । विप्रलम्भस्याभिलाषादय उक्ताः । तयोरपि विभावानुभावव्यभिचारिवैचित्र्यम् । तत्रापि नायकयोरुत्तममध्यमाधमप्रकृतित्वम् । तत्रापि देशकालावस्थादिभेदा इत्येकस्यैव रसस्यानन्त्यम् ।
का गणना त्वन्येषाम् । क्रमत्वं तु सामान्यमाश्रित्य रसादिध्वनिभेद एक एव गण्यते ॥

वाक्ये द्व्युत्थः ...

द्व्युत्थ इति शब्दार्थोभयशक्तिमूलः ॥

... पदेऽप्यन्ये ...

अपिशब्दाद्वाक्येपि । एकावयवस्थितेन भूषणेन कामिनीव पदद्योत्येन व्यङ्ग्येन वाक्यव्यङ्ग्यापि भारती भासते । तत्र पदप्रकाश्यत्वे क्रमेणोदाहरणानि

{यस्य मित्राणि मित्राणि शत्रवः शत्रवस्तथा ।
अनुकम्प्योनुकम्प्यश्च स जातः स च जीवति ॥७३॥ (१)}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र द्वितीयमित्रादिशब्दा आश्वस्तत्वनियन्त्रणीयत्वस्नेहपात्रत्वादिसंक्रमितवाच्याः ।

{खलववहारा दीसन्ति दारुणा जहवि तहवि धीराणम् ।
हि_अ_अव_अस्सवहुम_आ ण हु ववसा_आ विमुज्झन्ति ॥७४॥ (२)}
[खलव्यवहाराः दृश्यन्ते दारुणाः यद्यपि तथापि धीराणाम् ।
हृदयवयस्यबहुमताः न खलु व्यवसायाः विमुह्यन्ति ॥]
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र विमुह्यन्तीति ।

{लावण्यं तदसौ कान्तिस्तद्रूपं स वचःक्रमः ।
तदा सुधास्पदमभूदधुना तु ज्वरो महान् ॥७५॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र तदादिपदैरनुभवैकगोचरा अर्थाः प्रकाश्यन्ते । यथा वा

{मुग्धे मुग्धतयैव नेतुमखिलः कालः किमारभ्यते
मानं धत्स्व धृतिं बधान ऋजुतां दूरे कुरु प्रेयसि ।
सख्यैवं प्रतिबोधिता प्रतिवचस्तामाह भीतानना
नीचैःशंस हृदि स्थितो हि ननु मे प्राणेश्वरः श्रोष्यति ॥७६॥ (३)}
<(अमरुशतक ७०)>

अत्र भीताननेति । एतेन हि नीचैःशंसनविधानस्य युक्तता गम्यते । भावादीनां पदप्रकाश्यत्वेऽधिकं न वैचित्र्यमिति न तदुदाह्रियते ।

{रुधिरविसरप्रसाधितकरवालकरालरुचिरभुजपरिघः ।
झटिति भ्रुकुटिविटङ्कितललाटपट्टो विभासि नृप भीम ॥७७॥ (४)}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र भीषणीयस्य भीमसेन उपमानम् ।

{भुक्तिमुक्तिकृदेकान्तसमादेशनतत्परः ।
कस्य नानन्दनिस्यन्दं विदधाति सदागमः ॥७८॥ (५)}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

काचित्संकेतदायिनमेवं मुख्यया वृत्त्या शंसति ।

{सायं स्नानमुपासितं मलयजेनाङ्गं समालेपितं
यातोऽस्ताचलमौलिमम्बरमणिर्विस्रब्धमत्रागतिः ।
आश्चर्यं तव सौकुमार्यमभितः क्लान्तासि येनाधुना
नेत्रद्वन्द्वममीलनव्यतिकरं शक्नोति तेनासितुम् ॥७९॥ (६)}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र वस्तुना कृतपुरुषपरिचया क्लान्तासीति वस्तु अधुनापदद्योत्यं व्यज्यते ।

{तद्प्राप्तिमहादुःखविलीनाशेषपातका ।
तच्चिन्ताविपुलाह्लादक्षीणपुण्यचया तथा ॥८०॥
चिन्तयन्ती जगत्सूतिं परब्रह्मस्वरूपिणम् ।
निरुच्छ्वासतया मुक्तिं गतान्या गोपकन्यका ॥८१॥ (७)}
<(विष्णुपुराण ५,१३.२१,२२)>

अत्र जन्मसहस्तैरुपभोक्तव्यानि दुष्कृतसुकृतफलानि वियोगदुःखचिन्तनाह्लादाभ्यामनुभूतानीत्युक्तम् ।
एवं चाशेषचयपदद्योत्ये अतिशयोक्ती ।

{क्षणदासावक्षणदा वनमवनं व्यसनमव्यसनम् ।
बत वीर तव द्विषतां पराङ्मुखे त्वयि परांङ्मुखं सर्वम् ॥८२॥ (८)}
<(सुभाषितरत्नभाण्डागार १०३।७४)>

अत्र शब्दशक्तिमूलविरोधाङ्गेनार्थान्तरन्यासेन {विधिरपि त्वामनुवर्तते} इति सर्वपदद्योत्यं वस्तु ।

{तुह वल्लहस्स गोसम्मि आसि अहरो मिलाणकमलदलो ।
इअ णववहुआ सोऊण कुणै वअणं महिसंमुहम् ॥८३॥ (९)}
[तव वल्लभस्य प्रभात आसीदधरो म्लानकमलदलम् ।
इति नववधूः श्रुत्वा करोति वदनं महीसंमुखम् ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९९८)>

अत्र रूपकेण त्वयास्य मुहुर्मुहुः परिचुम्बनं तथा कृतं येन म्लानत्वमिति मिलाणादिपदद्योत्यं काव्यलिङ्गम् । एषु स्वतः संभवी व्यञ्जकः ।

{राईसु चन्दधवलासु ललिअमप्फालिऊण जो चावम् ।
एकच्छत्तं विअ कुणै भुअणरज्जं विजंभन्तो ॥८४॥ (१०)}
[रात्रीषु चन्द्रधवलासु ललितमास्फाल्य यश्चापम् ।
एकच्छत्रमिव करोति भुवनराज्यं विजृम्भमाणः ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९९२)>

अत्र वस्तुना येषां कामिनामसौ राजा स्मरस्तेभ्यो न कश्चिदपि तदादेशपराङ्मुख इति जाग्रद्भिरुपभोगपरैरेव तैर्निशातिवाह्यते इति भु_अणरज्जपदद्योत्यं वस्तु प्रकाश्यते ।

{निशितशरधियार्पयत्यनङ्गो
दृशि सुदृशः स्वबलं वयस्यराले ।
दिशि निपतति यत्र सा च तत्र
व्यतिकरमेत्य समुन्मिषन्त्यवस्थाः ॥८५॥ (११)}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र वस्तुना युगपदवस्थाः प्रस्परविरुद्धा अपि प्रभवन्तीति व्यतिकरपदद्योत्यो विरोधः ।

{वारिज्जन्तो वि पुणो संदावकदत्थिएण हिअएण ।
थणहरवअस्मएण विसुद्धजाई ण चलै से हारो ॥८६॥ (१२)}
[वार्यमाणोऽपि पुनः संतापकदर्थितेन हृदयेन ।
स्तनभरवयस्येन विशुद्धजातिर्न चलत्यस्या हारः ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९९४)>

अत्र विशुद्धजातित्वलक्षणहेत्वलङ्कारेण हारोऽनवरतं कम्पमान एवास्ते इति ण चलैपदद्योत्यं वस्तु ।

{सो मुद्धसामलङ्गो धम्मिल्लो कलिअललिअणिअदेहो ।
तीए खन्धाहि बलं गहिअ संरो सुरअसंगरे जऐ ॥८७॥ (१३)}
[स मुग्धश्यामलाङ्गः धम्मिल्लः कलितललितनिजदेहः ।
तस्याः स्कन्धाद्बलं गृहीत्वा स्मरः सुरतसंगरे जयति ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९९८)>

अत्र रूपकेण मुहुर्मुहुराकर्षणेन तथा केशपाशः स्कन्धयोः प्राप्तो यथा रतिविरतावप्यनिवृत्ताभिलाषः काम्कोऽभूदिति खन्धपदद्योत्या विभावना ॥ एषु कविप्रौढोक्तिमात्रनिष्पन्नशरीरः ॥

{णवपुण्णिमामिअङ्कस्स सुहअ को तं सि भणसु मह सच्चम् ।
का सोहग्गसमग्गा पओसरअणिव्व तुह अज्ज ॥८८॥ (१४)}
[नवपूर्णिमामृगाङ्कस्य सुभग कस्त्वमसि भण मम सत्यम् ।
का सौभाग्यसमग्रा प्रदोषरजनीव तवाद्य ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९८६)>

अत्र वस्तुना मयीवान्यस्यामपि प्रथममनुरक्तस्त्वं न तत इति णवेत्यादि  पओसेत्यादिपदद्योत्यं वस्तु व्यज्यते ॥

{सहि णवणिहुवणसमरम्मि अङ्कवालीसहीए णिविडाए ।
हारो णिवारिओ विअ उच्छेरन्तो तदो कहं रमिअम् ॥८९॥ (१५)}
[सखि नवनिधुवनसमरेऽङ्कपालीसख्या निबिडया ।
हारो निवारित एवोच्छ्रियमाणस्ततः कथं रमितम् ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९९६)>

अत्र वस्तुना हारच्छेदानन्तरमन्यदेव रतमवश्यमभूत्तत्कथय कीदृगिति व्यतिरेकः कहंपदगम्यः ॥

{प्रविसंती घरवारं विवलिअवअणा विलोइऊण पहम् ।
खन्धे घेत्तूण घडं हा हा णट्ठोत्ति रुअसि सहि किन्ति ॥९०॥}
[प्रविशन्ती गृहद्वारं विवलितवदना विलोक्य पन्थानम् ।
स्कन्धे गृहीत्वा घटं हा हा नष्ट इति रोदिषि सखि किमिति ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ८८०)>

अत्र हेत्वलङ्कारेण संकेतनिकेतनं गच्छन्तं दृष्ट्वा यदि तत्र गन्तुमिच्छसि तदा अपरं घटं गृहीत्वा गच्छेति वस्तु किन्तिपदद्योत्यम् । यथा वा

{विहलङ्खलं तुमं सहि दट्ठूण कुडेण तरलतरदिट्ठिम् ।
वारप्फंसमिसेण अ अप्पा गुरुओत्ति पाडिअ विहिण्णो ॥९१॥ (१६)}
[विशृङ्खलां त्वां सखि दृष्ट्वा कुटेन तरलतरदृष्टिम् ।
द्वारस्पर्शमिषेण चात्मा गुरुक इति पातयित्वा विभिन्नः ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ८८०)>

अत्र नदीकूले लतागहने कृतसंकेतमप्राप्तं गृहप्रवेशावसरे पश्चादागतं दृष्ट्वा पुनर्नदीगमनाय द्वारोपघातव्याजेन बुद्धिपूर्वं व्याकुलतया त्वया घटः स्फोटित इति मया चिन्तितं तत्किमिति नाश्वसिषि तत्समीहितसिद्धये व्रज अहं ते श्वश्रूनिकटे सर्वं समर्थयिष्ये इति द्वारस्पर्शनव्याजेनेत्यपह्नुत्या वस्तु ।

{जोह्णाइं महुरसेण अ विइण्णतारुण्च्छुअमणा सा ।
वुड्ढावि णवोढव्विअ परवहुआ अहह हरैतुह हिअअम् ॥९२॥ (१७)}
[ज्योत्स्नया मधुरसेन च वितीर्णतारुण्योत्सुकमनाः सा ।
वृद्धापि नवोढेव परवधूरहह हरति तव हृदयम् ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९८४)>

अत्र काव्यलिङ्गेन वृद्धां परवधूं त्वमस्मानुज्झित्वाभिलषसीति त्वदीयमाचरितं वक्तुं न शक्त्यमित्याक्षेपः परवहूपदप्रकाश्यः ।

एषु कविनिबद्धवक्तृप्रौढोक्तिमात्रनिष्पन्नशरीरः ॥
वाक्यप्रकाश्ये तु पूर्वमुदाहृतम् ॥
शब्दार्थोभयशक्त्युद्भवस्तु पदप्रकाश्यो न भवतीति
पञ्चत्रिंशद्भेदाः ॥

... प्रबन्धेऽप्यर्थशक्तिभूः  ॥ कारिका ४२ ॥

यथा गृध्रगोमायुसंवादादौ ।

{अलं स्थित्वा श्मशानेऽस्मिन् गृध्रगोमायुसंकुले ।
कङ्कालबहले घोरे सर्वप्राणिभयङ्करे ॥९३॥}
<(महाभारत शान्तिपर्वन् १५३११)>

{न चेह जीवितः कश्चित्कालधर्ममुपागतः ।
प्रियो वा यदि वा द्वेष्यः प्राणिनां गतिरीदृशी ॥९४॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ५२)>

इति दिवा प्रभवतो गृध्रस्य पुरुषविसर्जनपरमिदं वचनम् ॥

{आदित्योऽयं स्थितो मूढाः स्नेहं कुरुत सांप्रतम् ।
बहुविघ्नो मुहूर्तोऽयं जीवेदपि कदाचन ॥९५॥}
<(महाभारत, गित प्रेस्स्. शान्तिपर्वन् १५३१९)>

{अमुं कनकवर्णाभं बालमप्राप्तयौवनम् ।
गृध्रवाक्यात्कथं मूढास्त्यजध्वमविशङ्किताः ॥९६॥}
<(महाभारत, गित प्रेस्स्. शान्तिपर्वन् १५३६५?)>

इति निशि विजृम्भमाणस्य गोमायोर्जनव्यावर्तननिष्ठं च वचनमिति प्रबन्ध एव प्रथते ॥
अन्ये त्वेकादश भेदा ग्रन्थविस्तरभयान्नोदाहृताः स्वयं तु लक्षणतोनुसर्तव्याः ॥

अपिशब्दात्पदवाक्ययोः ॥४२॥

पदैकदेशरचनावर्णेष्वपि रसादयः  ।

तत्र प्रकृत्या यथा

{रैकेलिहिअणिवसणकरकिसलअरुद्धणअणजुअलस्स ।
रुद्धस्स तैअणअणं पव्वईपरिचुंबिअं जऐ ॥९७॥}
[रतिकेलिबृतनिवसनकरकिसलयरुद्धनयनयुगलस्य ।
रुद्रस्य तृतीयनयनं पार्वतीपरिचुम्बितञ्जयति ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ५.५३)>

अथ जयतीति न तु शोभते इत्यादि । समानेऽपि हि स्थगनव्यापारे लोकोत्तरेणैव व्यापारेणास्य पिधानमिति
तदेवोत्कृष्टम् । यथा वा

{प्रेयान् सोऽयमपाकृतः सशपथं पादानतः कान्तया
द्वित्राण्येव पदानि वासभवनाद्यावन्न यात्युन्मनाः ।
तावत्प्रत्युत पाणिसंपुटगलन्नीवीनिबन्धं धृतो
धावित्वेव कृतप्रणामकमहो प्रेम्णो विचित्रा गतिः ॥९८॥}
<(वामनऽस्काव्यालङ्कारसूत्रवृत्ति ३,२.१५)>

अत्र पदानीति न तु द्वाराणीति ॥
तिङ्सुपोर्यथा

{पथि पथि शुकचञ्चूचारुराभाङ्कुराणां
दिशि दिशि पवमानो वीरुधां लासकश्च ।
नरि नरि किरति द्राक्सायकान् पुष्पधन्वा
पुरि पुरि विनिवृत्ता मानिनीमानचर्चा ॥९९॥}
<(सुभाषितरत्नभाण्डागार ३३३।८५)>

अत्र किरतीति किरणस्य साध्यमानत्वं निवृत्तेति निवर्तनस्य सिद्धत्वं तिङा सुपा च तत्रापि क्तप्रत्ययेनातीतत्वं द्योत्यते । यथा वा

{लिखन्नास्ते भूमिं बहिरवनतः प्राणदयितो
निराहाराः सख्यः सततरुदितोच्छूननयनाः ।
परित्यक्तं सर्वं हसितपठितं पञ्जरशुकैः
तवावस्था चेयं विसृज कठिने मानमध्हुना ॥१००॥}
<(अमरुशतक ६)>

अत्र लिखन्निति न तु लिखतीति तथा आस्ते इति न तु आसीत इति अपि तु प्रसादपर्यन्तमास्ते इति भूमिमिति न तु
भूमाविति न हि बुद्धिपूर्वकमपरं किञ्चिल्लिखतीति तिङ्सुब्विभक्तीनां व्यङ्ग्यम् ।
संबन्धस्य यथा

{गामारुहम्हि हामे वसामि णअरट्ठिइं ण जाणामि ।
णाअरिआणं पैणो हरेमि जा होमि सा होमि ॥१०१॥}
[ग्रामरुहास्मि ग्रामे वसामि नगरस्थितिं न जानामि ।
नागरिकाणां पतीन् हरामि या भवामि सा भवामि ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ७०५)>

अत्र नागरिकाणामिति षष्ठ्याः ।
रमणीयः क्षत्रियकुमार आसीतिति कालस्य । एषा हि भग्नमहेश्वरकार्मुकं दाशरथिं प्रतिकुपितस्य भार्गवस्योक्ति । वचनस्य यथा ।

{ताणं गुणग्गअणाणं ताणुक्कण्ठाणं तस्स पेम्मस्स ।
ताणं भणिआणं सुंदर एरिसिअं जाअमवसाणम् ॥१०२॥}
[तेषां गुणग्रहणानां तासामुत्कण्ठानां तस्य प्रेम्नः ।
तासां भणितीनां सुन्दर ईदृशं जातमवसानम् ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९४०)>

अत्र गुणग्रहणादीनां बहुत्वं प्रेम्णश्चैकत्वं द्योत्यते ॥
पुरुषव्यत्ययस्य यथा

{रे रे चञ्चललोचनाञ्चितरुचे चेतः प्रमुच्य स्थिर
प्रेमाणं महिमानमेणयनामालोक्य किं नृत्यसि ।
किं मन्ये विहरिष्यसे बत हतां मुञ्चान्तराशामिमाम्
एषा कण्ठतटे कृता खलु शिला संसारवारांनिधौ ॥१०३॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र प्रहासः ।
पूर्वनिपातस्य यथा

{येषां दोर्बलमेव दुर्बलतया ते संमतास्तैरपि
प्रायः केवलनीतिरीतिशरणैः कार्यं किमुर्वीश्वरैः ।
ये क्ष्माशक्र पुनः पराक्रमनयस्वीकारकान्तक्रमास्
ते स्युर्नैव भवादृशास्त्रिजगति द्वित्राः पवित्राः परम् ॥१०४॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र पराक्रमस्य प्राधान्यमवगम्यते ।
विभक्तिविशेषस्य यथा

{प्रधनाध्वनि धीरधनुर्ध्वनिभृति विधुरैरयोधि तव दिवसम् ।
दिवसेन तु नरप भवानयुद्ध विधिसिद्धसाधुवादपदम् ॥१०५॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र दिवसेनेत्यपवर्गतृतीया फलप्राप्तिं द्योतयति ।

{भूयो भूयः सविधनगरीरथ्यया पर्यटन्तं
दृष्ट्वा दृष्ट्वा भवनवलभीतुङ्गवातायनस्था ।
साक्षात्कामं नवमिव रतिर्मालती माधवं यत्
गाढोत्कण्ठालुलितलुलितैरङ्गकैस्ताम्यतीति ॥१०६॥}
<(भवभूतिऽस्मालतीमाधव १.३०)>

अत्रानुकम्पावृत्तेः करूपतद्धितस्य ।

{परिच्छेदातीतः सकलवचनानामविषयः
पुनर्जन्मन्यस्मिन्ननुभवपथं यो न गतवान् ।
विवेकप्रध्वंसादुपचितमहामोहगहनो
विकारः कोऽप्यन्तर्जडयति च तापं च कुरुते ॥१०७॥}
<(भवभूतिऽस्मालतीमाधव १.३०)>

अत्र प्रशब्दस्योपसर्गस्य ।

{कृतं च गर्वाभिमुखं मनस्त्वया
किमन्यदेवं निहताश्च नो द्विषः ।
तमांसि तिष्ठन्ति हि तावदंशुमान्
न यावदायात्युदयाद्रिमौलिताम् ॥१०८॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र तुल्ययोगिताद्योतकस्य [च] इति निपातस्य ।

{रामोसौ भुवनेषु विक्रमगुणैः प्राप्तः प्रसिद्धिं परा
मस्मद्भाग्यविपर्ययाद्यदि परं देवो न जानाति तम् ।
बन्दीवैष यशांसि गायति मरुद्यस्यैकबाणाहति
श्रेणीभूतविशालतालविवरोद्गीर्णैःस्वरैःसप्तभिः ॥१०९॥}
<([विशाखदत्त])>

अत्रासाविति भुवनेष्विति गुणैरिति सर्वनामप्रातिपदिकवचनानां न त्वदिति न मदिति अपि अस्मदित्यस्य सर्वाक्षेपिणः भाग्यविपर्ययादित्यन्यथासंपत्तिमुखेन न त्वभावमुखेनाभिधानस्य ।

{तरुणिमनि कलयति कलामनुमदनधनुर्भ्रुवोः पठत्यग्रे ।
अधिवसति सकलललनामौलिमियं चकितंहरिणचलनयना ॥११०॥}
<(महिमभट्टऽस्व्यक्तिविवेक)>

अत्र इमनिजव्ययीभावकर्मभूताधाराणां स्वरूपस्य तरुणत्वे, इति धनुषः समीपे, इति मौलौ वसतीति त्वादिभिस्तुल्ये, एषां वाचकत्वे, अस्ति कश्चित्स्वरूपस्य विशेषो यश्चमत्कारकारी स एव व्यञ्जकत्वं प्राप्नोति ।
एवमन्येषामपि बोद्धव्यम् ।
वर्णरचनानां व्यञ्जकत्वं गुणस्वरूपनिरूपणे उदाहरिष्यते अपिशब्दात्प्रबन्धेषु नाटकादिषु ।
एवं रसादीनां पूर्वगणितभेदाभ्यां सह षड्भेदाः ।

भेदास्तदेकपञ्चाशत्...

व्याख्याताः ॥

... तेषां चान्योन्ययोजने  ॥ कारिका ४३ ॥

संकरेण त्रिरूपेण संसृष्ट्या चैकरूपया  ।

न केवलं शुद्धा एवैकपञ्चाशद्भेदा भवन्ति । यावत्तेषां स्वप्रभेदैरेकपञ्चाशता संशयास्पदत्वेनानुग्राहकतयैकव्यञ्जकानुप्रवेशेन चेति त्रिविधेन संकरेण परस्परनिरपेक्षरूपयैकप्रकारया संसृष्ट्या चेति चतुर्[भिर्]गुणने ।

वेदखाब्धिवियच्चन्द्राः ...

शुद्धभेदैः सह

... शरेषुयुगखेन्दवः  ॥ कारिका ४४ ॥

तत्र दिङ्मात्रमुदाह्णियते ।

{क्खणपाहुणिआ देअर जाआए सुहअ किंपि दे भणिआ ।
रुऐ पडोहरवलहीघरम्मि अणुणिञ्जौ वराई ॥१११॥}
[क्षणप्राघुणिका देवर जायया सुभग किमपि ते भणिता ।
रोदिति गृहपश्चाद्भागवलन्भीगृहेऽनुनीयतां वराकी ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९६३ ॑ अभिनवगुप्तऽस्ध्वन्यालोकलोचन ३)>

अत्रानुनयः किमुपभोगलक्षणेऽर्थान्तरे संक्रमितः किमनुरणनन्यायेनोपभोगे एव व्यङ्ग्ये व्यञ्जकः इति संदेहः ।

{स्निग्धश्यामलकान्तिलिप्तवियतो वेल्लद्बलाका घनाः
वाताः शीकरिणः पयोदसुहृदामानन्दकेकाः कलाः ।
कामं सन्तु दृढं कठोरहृदयो रामोऽस्मि सर्वं सहे
वैदेही तु कथं भविष्यति ह हा हा देवि धीरा भव ॥११२॥}
<(आनन्दवर्दनऽस्ध्वन्यालोक २)>

अत्र लिप्तेति पयोदसुहृदामिति च अत्यन्ततिरस्कृतवाच्ययोः संसृष्टिः । ताभ्यां सह रामोऽस्मीत्यर्थान्तरसंक्रमितवाच्यस्यानुग्राहकभावेन रामपदलक्षणैकव्यञ्जकानुप्रवेशेन चार्थान्तरसंक्रमितवाच्यरसध्वन्योः संकरः । एवमन्यदप्युदाहार्यम् ॥

इति काव्यप्रकाशे ध्वनिनिर्णयो नाम चतुर्थ उल्लासः ॥४॥

==========================================================

अथ पञ्चम उल्लासः

एवं ध्वनौ निर्णीते गुणीभूतव्यङ्ग्यप्रभेदानाह ।

अगूढमपरस्याङ्गं वाच्यसिद्ध्यङ्गमस्फुटम्  ।
सन्दिग्धतुल्यप्राधान्ये काक्वाक्षिप्तमसुन्दरम्  ॥ कारिका ४५ ॥

व्यङ्ग्यमेवं गुणीभूतव्यङ्ग्यस्याष्टौ भिदाः स्मृताः  ।

कामिनीकुचकलशवत्गूढं चमत्करोति । अगूढं तु स्फुटतया वाच्यायमानमिति गुणीभूतमेव । अगूढं यथा

{यस्यासुहृत्कृततिरस्कृतिरेत्य तप्त
सूचीव्यधव्यतिकरेण युनक्ति कर्णौ ।
काञ्चीगुणग्रथनभाजनमेष सोऽस्मि
जीवन्न संप्रति भवामि किमावहामि ॥११३॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र जीवन्नित्यर्थान्तरसंक्रमितवाच्यस्य ।

{उन्निद्रकोकनदरेणुपिशङ्गितान्गा
गायन्ति मञ्जु मधुपा गृहदीर्घिकासु ।
एतच्चकास्ति च रवेर्नवबन्धुजीव
पुष्पच्छदाभमुदयाचलचुम्बि बिम्बम् ॥११४॥}
<(कुन्तकऽस्वक्रोक्तिजीवित २.३)>

अत्र चुम्बनस्यात्यन्ततिरस्कृतवाच्यस्य ।

{अत्रासीत्फणिपाशबन्धनविधिः शक्त्या भवद्देवरे
गाढं वक्षसि ताडिते हनुमता द्रोणाद्रिरत्राहृतः ।
दिव्यैरिन्द्रजिदत्र लक्ष्मणशरैर्लोकान्तरं प्रापितः
केनाप्यत्र मृगाक्षि राक्षसपतेः कृत्ता च कण्ठाटवी ॥११५॥ (१)}
<(राजशेखरऽस्बालरामायण १०.२०)>

अत्र केनाप्यत्रेत्यर्थशक्तिमूलानुरणनरूपस्य । {तस्याप्यत्र} इति युक्तः पाठः ।
अपरस्य रसादेर्वाच्यस्य वा (वाक्यार्थीभूतस्य) अङ्गं रसादि अनुरणनरूपं वा । यथा

{अयं स रशनोत्कर्षी पीनस्तनविमर्दनः ।
नाभ्यूरुजघनस्पर्शी नीवीविस्रंसनः करः ॥११६॥}
<(महाभारत)>

अत्र शृङ्गारः करुणस्य ।

{कैलासालयभाललोचनरुचा निर्वर्तितालक्तक
व्यक्तिः पादनखद्युतिर्गिरिभुवः सा वः सदा त्रायताम् ।
स्पर्धाबन्धसमृद्धयेव सुदृढं रूढा यया नेत्रयोः
कान्तिः कोकनदानुकारसरसा सद्यः समुत्सार्यते ॥११७॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र भावस्य रसः ।

{अत्युच्चाः परितः स्फुरन्ति गिरयः स्फारास्तथाभ्योधय
स्तानेतानपि बिभ्रती किमपि न क्लान्तासि तुभ्यं नमः ।
आश्चर्येण मुहुर्मुहुः स्तुतिमिति प्रस्तौमि यावद्भुव
स्तावद्बिभ्रदिमां स्मृतस्तव भुजो वाचस्ततो मुद्रिताः ॥११८॥}
<(पञ्चाक्षरीप्रशस्ति)>

अत्र भू.विषयो रत्याख्यो भावो राजविषयस्य रतिभावस्य ।

{बन्दीकृत्य नृप द्विषां मृगदृशस्ताः पश्यतां प्रेयसां
श्लिष्यन्ति प्रणमन्ति लान्ति परितश्चुम्बन्ति ते सैनिकाः ।
अस्माकं सुकृतैर्दृशोर्निपतितोस्यौचित्यवारांनिधे
विध्वस्ता विपदोखिलास्तदिति तैः प्रत्यर्थिभिः स्तूयसे ॥११९॥}
<(सुभाषितरत्नभाण्डागार ११२।२६८)>

अत्र भावस्य रसाभासभावाभासौ प्रथमार्धद्वितीयार्धद्योत्यौ ।

{अविरलकरवालकम्पनैर्भ्रुकुटीतर्जनगर्जनैर्मुहुः ।
ददृशे तव वैरिणां मदः स गतः क्वापि तवेक्षणे क्षणात् ॥१२०॥}
<(विश्वनाथऽस्साहित्यदर्पण)>

अत्र भावस्य भावप्रशमः ।

{साकं कुरङ्गकदृशा मधुपानलीलां
कर्तुं सुहृद्भिरपि वैरिणि ते प्रवृत्ते ।
अन्याभिधायि तव नाम विभो गृहीतं
केनापि तत्र विषमामकरोदवस्थाम् ॥१२१॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र त्रासोदयः ।

{असोढा तत्कालोल्लसदसहभावस्य तपसः
कथानां विश्रम्भेष्वथ च रसिकः शैलदुहितुः ।
प्रमोदं वो दिश्यात्कपटबटुवेषापनयने
त्वराशैथिल्याभ्यां युगपदभियुक्तः स्मरहरः ॥१२२॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्रावेगधैर्ययोः संधिः ॥

{पश्येत्कश्चिच्चल चपल रे का त्वराहं कुमारी
हस्तालम्बं वितर ह ह हा व्युत्क्रमः क्वासि यासि ।
इत्थं पृथ्वीपरिवृढ भवद्विद्विषोरण्यवृत्तेः
कन्या कञ्चित्फलकिसलयान्याददानाभिधत्ते ॥१२३॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र शङ्कासूयाधृतिस्मृतिश्रमदैन्यविबोधौत्सुक्यानां शबलता । एते च रसवदाद्यलङ्काराः । यद्यपि भावोदयभावसंधिभावशबलत्वानि नालङ्कारतया उक्तानि तथापि कश्चित्ब्रूयादित्येवमुक्तम् । यद्यपि स नास्ति कश्चिद्विषयः यत्र ध्वनिगुणीभूतव्यङ्ग्ययोः स्वप्रभेदादिभिः सह संकरः संसृष्टिर्वा नास्ति तथापि प्राधान्येन व्यपदेशा भवन्तीति क्वचित्केनचिद्व्यवहारः ।

{जनस्थाने भ्रान्तं कनकमृगतृष्णान्धितधिया
वचो वैदेहीति प्रतिपदमुदश्रु प्रलपितम् ।
कृतालङ्काभर्तुर्वदनपरिपाटीषुघटना
मयाप्तं रामत्वं कुशलवसुता न त्वधिगता ॥१२४॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ६६)>

अत्र शब्दशक्तिमूलानुरणनरूपो रामेण सहोपमानोपमेयभावो
वाच्याङ्गतां नीतः ।

{आगत्य संप्रति वियोगविसंष्ठुलाङ्गी
मम्भोजिनीं क्वचिदपि क्षपितत्रियामः ।
एतां प्रसादयति पश्य शनैः प्रभाते
तन्वङ्गि पादपतनेन सहस्ररश्मिः ॥१२५॥ (२)}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ६७)>

अत्र नायकवृत्तान्तोऽर्थशक्तिमूलो वस्तुरूपो निरपेक्षरविकमलिनीवृत्तान्ताध्यारोपेणैव स्थितः ॥
वाच्यसिद्ध्यङ्गं यथा

{भ्रमिमरतिमलसहृदयतां प्रलयं मूर्छा तमः शरीरसादम् ।
मरणं जलदभुजगजं प्रसह्य कुरुते विषं वियोगिनीनाम् ॥१२६॥}
<(आनन्दवर्दनऽस्ध्वन्यालोक २.३)>

अत्र हालाहलं व्यङ्ग्यं भुजगरूपस्य वाच्यस्य सिद्धिकृत् । यथा वा

{गच्छाम्यच्युत दर्शनेन भवतः किं तृप्तिरुत्पद्यते
किं त्वेवं विजनस्थयोर्हतजनःसंभावयत्यन्यथा ।
इत्यामन्त्रणभङ्गिसूचितवृथावस्थानखेदालसाम्
आश्लिष्यन् पुलकोत्कराञ्चिततनुर्गोपीं हरिः पातु वः ॥१२७॥ (३)}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्राच्युतादिपदव्यङ्ग्यमामन्त्रणेत्यादिवाच्यस्य । एतच्चैकत्र एकवक्तृगतत्वेन अपरत्र भिन्नवक्तृगतत्वेनेत्यनयोर्भेदः ॥
अस्फुटं यथा

{अदृष्टे दर्शनोत्कण्ठा दृष्टे विच्छेदभीरुता ।
नादृष्टेन न दृष्टेन भवता लभ्यते सुखम् ॥१२८॥ (४)}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्रादृष्टो यथा न भवसि वियोगभयं च यथा नोत्पद्यते तथा कुर्या इति क्लिष्टम् ॥
संदिग्धप्राधान्यं यथा

{हरस्तु किञ्चित्परिवृत्तधैर्यश्चन्द्रोदयारम्भ इवाम्बुराशिः ।
उमामुखे बिम्बफलाधरोष्ठे व्यापारयामास विलोचनानि ॥१२९॥ (५)}
<(कालिदासऽस्कुमारसंभव ३.६७)>

अत्र परिचुम्बितुमैच्छदिति किं प्रतीयमानं किं वा विलोचनव्यापारणं वाच्यं प्रधानमिति संदेहः ॥
तुल्यप्राधान्यं यथा

{ब्राह्मणातिक्रमत्यागो भवतामेव भूतये ।
जामदग्न्यस्तथा मित्रमन्यथा दुर्मनायते ॥१३०॥ (६)}
<(भवभूतिऽस्महावीरचरित २.८)>

अत्र जामदग्न्यः सर्वेषां क्षत्रियाणामिव रक्षसां क्षणात्क्षयं करिष्यतीति व्यङ्ग्यस्य वाच्यस्य च समं प्राधान्यम् ॥
काक्वाक्षिप्तं यथा

{मथ्नामि कौरवशतं समरे न कोपात्
दुःशासनस्य रुधिरं न प्बाम्युरस्तः ॥
संचूर्णयामि गदया न सुयोधनोरू
संधिं करोतु भवतां नृपतिः पणेन ॥१३१॥ (७)}
<(भट्टनारायणऽस्वेणीसंहार १.१५)>

अत्र मथ्नाम्येवेत्यादि व्यङ्ग्यं वाच्यनिषेधसहभावेन स्थितम् ॥
असुन्दरं यथा

{वाणीरकुञ्जुड्डीणसौणिकोलाहलं सुणन्तीए ।
घरकम्मवावडाए बहुए सीअन्ति अङ्गाइम् ॥१३२॥ (८)}
[वानीरकुञ्जोड्डीनशकुनिकोलाहलं शृण्वन्त्याः ।
गृहकर्मव्यापृताया वध्वाः सीदन्त्यङ्गानि ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ८७६)>

अत्र दत्तसंकेतः कश्चिल्लतागहनं प्रविष्ट इति व्यङ्ग्यात्सीदन्त्यङ्गानीति वाच्यं सचमत्कारम् ॥

एषां भेदा यथायोगं वेदितव्याश्च पूर्ववत् ॥ कारिका ४६ ॥

यथायोगमिति
{व्यज्यन्ते वस्तुमात्रेण यदालङ्कृतयस्तदा ।
ध्रुवं ध्वन्यङ्गता तासां काव्यवृत्तेस्तदाश्रयात् ॥}
इति ध्वनिकारोक्तदिशा वस्तुमात्रेण यत्रालङ्कारो व्यज्यते न तत्र गुणीभूतव्यङ्ग्यत्वम् ।

सालङ्कारैर्ध्वनेस्तैश्च योगः संसृष्टिसङ्करैः  ।

सालङ्कारैरिति तैरेवालङ्कारैः अलङ्कारयुक्तैश्च तैः । तदुक्तं ध्वनिकृता
{स गुणीभूतव्यङ्ग्यैः सालङ्कारैः सह प्रभेदैः स्वैः ।
संकरसंसृष्टिभ्यां पुनरप्युद्द्योतते बहुधा ॥}
इति ।

अन्योन्ययोगादेवं स्याद्भेदसंख्यातिभूयसी  ॥ कारिका ४७ ॥

एवमनेन प्रकारेण अवान्तरभेदगणनेतिप्रभूततरा गणना । तथाहिशृङ्गस्यैव भेदप्रभेदगणनायामानन्त्यम् । का गणना तु सर्वेषाम् ।

संकलनेन पुनरस्य ध्वनेस्त्रयो भेदाः । व्यङ्ग्यस्य त्रिरूपत्वात् । तथाहिकिञ्चिद्वाच्यतां सहते किञ्चित्त्वन्यथा । तत्र वाच्यतासहमविचित्रं विचित्रं चेति । अविचित्रं वस्तुमात्रं विचित्रं त्वलङ्काररूपम् ।
यद्यपि प्राधान्येन तदलङ्कार्यं तथापि ब्राह्मणश्रमणन्यायेन तथोच्यते । रसादिलक्षणस्त्वर्थः स्वप्नेऽपि न वाच्यः । स हि रसादिशब्देन शृङ्गारादिशब्देन वाभिधीयेत । न चाभिधीयते तत्प्रयोगेऽपि विभावाद्यप्रयोगे तस्याप्रतिपत्तेस्तदप्रयोगेऽपि विभावादिप्रयोगे तस्य प्रतिपत्तेश्चेत्यन्वयव्यतिरेकाभ्यां विभावाद्यभिधानद्वारेणैव प्रतीयते इति निश्चीयते ।

तेनासौ व्यङ्ग्य एव । मुख्यार्थबाधाद्यभावान्न पुनर्लक्षणीयः । अर्थान्तरसंक्रमितात्यन्ततिरस्कृतवाच्ययोर्वस्तुमात्ररूपं व्यङ्ग्यं विना लक्षणैव न भवतीति प्राक्प्रतिपादितम् । शब्दशक्तिमूले तु अभिधाया नियन्त्रणेनानभिधेयस्यार्थान्तरस्य तेन सहोपमादेर[रं]लङ्कारस्य च निर्विवादं व्यङ्गत्वम् । ([रं] इस्नेएद्लेस्स्)

अर्थशक्तिमूलेऽपि विशेषे संकेतः कर्तु[ं] न युज्यते इति सामान्यरूपाणां पदार्थानामाकाङ्क्षासंनिधियोग्यतावशात्परस्परसंसर्गो यत्रापदार्थोऽपि विशेषरूपो वाक्यार्थस्तत्राभिहितान्वयवादे
का वार्त्[त्]आ व्यङ्ग्यस्याभिधेयतायाम् ।

यंप्याहुः
{शब्दवृद्धाभिधेयांश्च प्रत्यक्षेणात्र पश्यति ।
श्रोतुश्च प्रतिपन्नत्वमनुमानेन चेष्टया ॥१॥
अन्यथानुपपत्त्या तु बोधेच्छक्तिं द्वयात्मिकाम् ।
अर्थापत्त्यावबोधेत संबन्धं त्रिप्रमाणकम् ॥२॥}
<([कुमारिलभट्ट,श्लोकवार्तिक१४१])>

इति प्रतिपादितदिशा देवदत्त गामानय इत्याद्युत्तमवृद्धवाक्यप्रयोगाद्देशान्तरं सास्नादिमन्तमर्थं मध्यमवृद्धे नयति सति अनेनास्माद्वाक्यादेवंविधोऽर्थः प्रतिपन्नः इति तच्चेष्टयानुमाय तयोरखण्डवाक्यवाक्यार्थयोरर्थापत्त्या वाच्यवाचकभावलक्षणं संबन्धमवधार्य बालस्तत्र व्युत्पद्यते । परतः चैत्र गामानय देवदत्त अश्वमानय देवदत्त गां नय इत्यादिवाक्यप्रयोगे तस्य तस्य
शब्दस्य तं तमर्थमवधारयतीति अन्वयव्यतिरेकाभ्यां प्रवृत्तिनिवृत्तिकारि वाक्यमेव प्रयोगयोग्यमिति वाक्यस्थितानामेव पदानामन्वितैः पदा[र्]थैरन्वितानामेव संकेतो गृह्यते इति विशिष्टा एव पदार्था वाक्यार्थाः ।
न तु पदार्थानां वैशिष्ट्यम् ।

यद्यपि वाक्यान्तरप्रयुज्यमानान्यपि प्रत्यभिज्ञाप्रत्ययेन तान्येवैतानि पदानि निश्चीयन्त इति पदार्थान्तरमात्रेणान्वितः पदार्थः संकेतगोचरः । तथापि सामान्यावच्छादितो विशेषरूप एवासौ
प्रतिपद्यते व्यतिषक्तानां पदार्थानां तथाभूतत्वादित्यन्विताभिधानवादिनः ।

तेषामपि मते सामान्यविशेषरूपः पदार्हः संकेतविषय इत्यतिविशेषभूतो वाक्यार्थान्तर्गतोसंकेतितत्वादवाच्य एव यत्र पदार्थः प्रतिपद्यते तत्र दूरे अर्थान्तरभूतस्य निःशेषच्युतेत्यादौ विध्यादेश्चर्चा ।
अनन्वितोऽर्थोऽभिहितान्वये पदार्थान्तरमात्रेणान्वितस्त्वन्विताभिधाने अन्वितविशेषस्त्ववाच्य एव इत्युभयनयेऽप्यपदार्थ एव वाक्यार्थः ।
यदप्युच्यते नैमित्तिकानुसारेण निमित्तानि कल्प्यन्ते इति ।
तत्र निमित्तत्वं कारकत्वं ज्ञापकत्वं वा शब्दस्य । प्रकाशकत्वान्न कारकत्वम् । ज्ञापकत्वं तु अज्ञातस्य कथम् । ज्ञातत्वञ्च संकेतेनैव स चान्वितमात्रे एवं च निमित्तस्य नियतनिमित्तत्वं
यावन्न निश्चितं तावन्नैमित्तिकस्य प्रतीतिरेव कथमितिऽनैमित्तिकानुसारेण निमित्तानि कल्प्यन्तेऽ इत्यविचारिताभिधानम् ।

ये त्वभिदधति सोऽयमिषोरिव दीर्घदीर्घतरो व्यापारः इति यत्परः शब्दः स शब्दार्थः इति विधिरेवात्र वाच्य इति । तेऽप्यतात्पर्यज्ञास्तात्पर्यवाचोयुक्तेर्देवानांप्रियाः । तथाहि {भूतव्यसमुच्चारणे भूतं भव्यायोपदिश्यते} इति कारकपदार्थाः क्रियाभिसण्बन्धात्साध्यामानतां प्राप्नुवन्ति । ततश्चादग्धदहनन्यायेन यावदप्राप्तं तावद्विधीयते । यथा ऋत्विक्प्रचरणे प्रमाणान्तरात्सिद्धे
{लोहितोष्णीषा ऋत्विजः प्रचरन्ति} इत्यत्र लोहितोष्णीषत्वमात्रं विधेयं हवनस्यान्यतः सिद्धेः {दध्ना जुहोति} इत्यादौ दध्यादेः करणत्वमात्रं विधेयम् ॥
क्वचिदुभयविधिः क्वचित्त्रिविधिरपि यथा {रक्तं पटं वयः} इत्यादौ एकविधिर्द्विविधिस्त्रिविधिर्वा । ततश्च {यदेव विधेयं तत्रैव तात्पर्यम्} इत्युपात्तस्यव शब्दस्यार्थे तात्पर्य न तु प्रतीतमात्रे एवं हि {पूर्वो धावति} इत्यादावपराद्यथपि क्वचित्तात्पर्यं स्यात् ।

यत्तु {विषं भक्षय मा चान्य गृहे भुङ्क्थाः} इत्यत्र {एतद्गृहे न भोक्तव्यम्} इत्यत्र तात्पर्यमिति स एव वाक्यार्थ इति, उच्यते तत्र चकार एकवाक्यतासूचनार्थः न चाख्यातवाक्ययोर्द्वयोरङ्गाङ्गिभाव इति विषभक्षणवाक्यस्य सुहृद्वाक्यत्वेनाङ्गता कल्पनीयेति {विषभक्षणादपि दुष्टमेतद्गृहे भोजनमिति सर्वथा मास्य गृहे भुङ्क्थाः} इति, उपात्तशब्दार्थे एव तात्पर्यम् ।

यदि शब्दश्रुतेरन्तरं यावानर्थो लभ्यते तावति शब्दस्याभिधैव व्यापारः ततः कथंऽब्राह्मण पुत्रस्ते जातः ब्राह्मण कन्या ते गर्भिणीऽ इत्यादौ हर्षशोकादीनामपि न वाच्यत्वम् । कस्माच्च लक्षणा लक्षणीयेऽप्यर्थे दीर्घदीर्घतराभिधाव्यआपारेणैव प्रतीतिसिद्धेः । किमिति च श्रुतिलिङ्गवाक्यप्रकरणस्थानसमाख्यानां पूर्वपूर्वबलीयस्त्वमित्यन्विताभिधानवादेऽपि विधेरपि सिद्धं व्यङ्ग्यत्वम् ॥

किं च {कुरु रुचिम्} इति पदयोर्वैपरीत्ये काव्यान्तर्वर्तिनि कथं दुष्टत्वम् । न ह्मत्रासभ्योऽर्थः पदार्थान्तरैरन्वितः इत्यनभिधेय एवेति एवमादि अपरित्याज्यं स्यात् ।

यदि च वाच्यवाचकत्वव्यतिरेकेण व्यङ्ग्यव्यञ्जकभावो नाभ्युपेयते तदासाधुत्वादीनां नित्यदोषत्वं कष्टत्वादीनामनित्यदोषत्वमिति
विभागकरणमनुपपन्नं स्यात् । न चानुपपन्नं सर्वस्यैव विभक्ततया प्रतिभासात् । वाच्यवाचकभावव्यतिरेकेण व्यङ्ग्यव्यञ्जकताश्रयणे तु व्यङ्ग्यस्य बहुविधत्वात्क्वचिदेव कस्यचिदेवौचित्येनोपपद्यत एव विभागव्यवस्था ॥
{द्वयं गतं संप्रति शोचनीयतां समागमप्रार्थनया कपालिनः ।}

इत्यादौ पिनाक्यादिपदवैलक्षण्येन किमिति कपाल्यादिपदानां काव्यानुगुणत्वम् ।

अपि च वाच्योऽर्थः सर्वान् प्रतिपत्तॄन् प्रति एकरूप एवेति नियतोऽसौ । न हि {गतोस्तमर्कः} इत्यादौ वाच्योऽर्थः क्वचिदन्यथा भवति । प्रतीयमानस्तु तत्तत्प्रकरणवक्तृप्रतिपत्त्रादिविशेषसहायतया नानात्वं
भजते । तथा च {गतोऽस्तमर्कः} इत्यतः सपत्नं प्रत्यवस्कन्दनावसर इति अभिसरणमुपक्रम्यतामिति प्राप्तप्रायस्ते प्रेयानिति कर्मकरणान्निवर्तामह इति सांध्यो विधिरुपक्रम्यतामिति दूरं मा गा इति सुरभयो गृहं प्रवेश्यन्तामिति संतापोधुना न भवतीति विक्रेयवस्तूनि संह्रियन्तामिति नागतोद्यापि प्रेयानित्यादिरनवधिर्व्यङ्ग्योऽर्थः तत्र तत्र प्रतिभाति ।

वाच्तव्तञ्ज्ययोः निःशेषेत्यादौ निषेधविध्यात्मना
{मात्सर्यमुत्सार्य विचार्य कार्यमार्याः समर्यादमुदाहरन्तु ।
सेव्यानितम्बाः किमुभूधराणामुतस्मरस्मेरविलासिनीनाम् ॥१३३॥}
<(भर्तृहरिऽस्शृङ्गारशतक ३६)>

इत्यादौ संशयशान्तशृङ्गार्यन्तरगतनिश्चयरूपेण,

{कथमवनिप दर्पो यन्निशातासिधारा
दलनगलितमूर्ध्ना विद्विषां स्वीकृता श्रीः ।
ननु तव निहतारेरप्यसौ किं न नीता
त्रिदिवमपगताङ्गैर्वल्लभा कीर्तिरेभिः ॥१३४॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

इत्यादौ निन्दास्तुतिवपुषा स्वरूपस्य ।

पूर्वपश्चाद्भावेन प्रतीतेः कालस्य शब्दाश्रयत्वेन शब्दतदेकदेशतदर्थवर्णघटनाश्रयत्वेन च आश्रयस्य शब्दानुशासबज्ञानेन प्रकरणादिसहायप्रतिभानैर्मल्यसहितेन तेन चावगम इति निमित्तस्य बोद्धृमात्रविदग्धव्यपदेशयोः प्रतीतिमात्रचमत्कृत्योश्च करणात्कार्यस्य "गतोऽस्तमर्कः" इत्यादौ प्रदर्शितनयेन संख्यायाः

{कस्स व ण होइ रोसो दट्ठूण पिआइ सव्वणं अहरम् ।
सभमरपडमग्धाइणि वारिअवामे सहसु एण्हिम् ॥१३५॥}
[कस्य वा न भवति रोषो दृष्ट्वा प्रियाया सव्रणमषरम् ।
सभ्रमरपद्माघ्रायिणि वारितवासे सहस्वेदानीम् ॥]
<(अभिनवगुप्तऽस्ध्वन्यालोकलोचन)>
इत्यादौ सखीतत्कान्तादिगतत्वेन विषयस्य च भेदेऽपि यद्येकत्वं तत्क्वचिदपि नीलपीतादौ भेदो न स्यात् ।
उक्तं हि {अयमेव हि भेदो भेदहेतुर्वा यद्विरुद्धधर्माध्यासः कारणभेदश्च} इति ।
<([ज्ञानश्रीमित्रनिबन्धावलौ,क्षणभङ्गाध्यायः])>

वाचकानामर्थापेक्षा व्यञ्जकानां तु न तदपेक्षत्वमिति न वाचकत्वमेव व्यञ्जकत्वम् । किं च {वाणीरकुडङ्गु}  इत्यादौ प्रतीयमानमर्थमभिव्यज्य वाच्यं स्वरूप एव यत्र विश्राम्यति तत्र
गुणीभूतव्यङ्ग्येतात्पर्य्भूतोऽप्यर्थः स्वशब्दानभिधेयः प्रतीतिपथमवतरन् कस्य व्यापारस्य विषयतामवलम्बतामिति ।
ननु {रामोऽस्मि सर्वं सहे} इति {रामेण प्रियजीवितेन तु कृतं
प्रेम्णः प्रिये नोचितम्} इति {रामोऽसौ भुवनेषु विक्रमगुणैः प्राप्तः प्रसिद्धिं पराम्} इत्यादौ लक्षणीयोऽप्यर्थो नानात्वं भजते विशेषव्यपदेशहेतुश्च भवति । तदवगमश्च शब्दार्थायत्तः
प्रकरणादिसव्यपेक्षश्च इति कोऽयं नूतनः प्रतीयमानो नाम ।

उच्यते  लक्षणीयस्यार्थस्य नानात्वेऽपि अनेकार्थशब्दाभिधेयवन्नियतत्वमेव । न खलु मुख्येनार्थेनानियतसंबन्धो लक्षयितुं शक्यते । प्रतीयमानस्तु प्रकरणादिविशेषवशेन नियत संबन्धः अनियतसंबन्धः संबद्धसंबन्धश्च द्योत्यते ।

न च

{अत्ता एत्थ णिमज्जै एत्थ अहं दिअहए पलोएहि ।
मा पहिअ रत्तिअन्धअ सेज्जाए मह णिमज्जहिसि ॥१३६॥}
[श्वश्रूतत्र निमज्जति अत्राहं दिवसके प्रलोकय ।
मा पथिक रात्र्यन्धक शय्यायामावयोर्निमङ्क्ष्यसि ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ७.६७)>

इत्यादु विवक्षितान्यपरवाच्ये ध्वनौ मुख्यार्थबाधः । तत्कथमत्र लक्षणा । लक्षणायामपि व्यञ्जनमवश्यमाश्रयितव्यमिति प्रतिपादितम् ।
यथा च समयसव्यपेक्षा अभिधा तथा मुख्यार्थबाधादित्रयसमयविशेषसव्यपेक्षा लक्षणा । अत एवाभिधापुच्छभूता सेत्याहुः ।
न च लक्षणात्मकमेव ध्वननं तदनुगमेन तस्य दर्शनात् । न च तदनुगतमेव अभिधावलम्बनेनापि तस्य भावात् । न चोभयानुसार्येव अवाचकवर्णानुसारेणापि तस्य दृष्टेः । न च शब्दानुसार्येव अशब्दात्मकनेत्रत्रिभागावलोकनादिगतत्वेनापि तस्य प्रसिद्धेः इति अभिधातात्पर्यलक्षणात्मकव्यापारत्रयातिवर्ती ध्वननादिपर्यायो व्यापारोनपह्नवनीय एव ॥

तत्र {अत्ता एत्थ} इत्यादौ नियतसंबन्धः {कस्य व ण होइ रोसो} इत्यादौ, अनियतसंबन्धः ।

{विपरीअरए लच्छी बम्हं दटठूण णाहिकमलट्ठम् ।
हरिणो दाहिणणअणं रसाउला झत्ति ढक्केइ ॥१३७॥}
[विपरीतरते लक्ष्मीर्व्रह्माणं दृष्ट्वा नाभिकमलस्थम् ।
हरेर्दक्षिणनयनं रसाकुला झटिति स्थगयति ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ८१६)>

इत्यादौ संबद्धसंबन्धः । अत्र हि हरिपदेन दक्षिणनयनस्य सूर्यात्मकता व्यज्यते . तन्निमीलनेन सूर्यास्तमयः । तेन पद्मस्य संकोचः । ततो ब्रह्मणः स्थगनम् । तत्र सति गोऽप्याङ्गस्यादर्शनेन अनिर्यन्त्रणं निधुवनविलसितमिति ।
{अखण्डबुद्धिनिर्ग्राह्यो वाक्यार्थ एव वाच्यः वाक्यमेव च वाचकम्} ॥
<([बृहद्देवी])>

इति येऽप्याहुः तैरप्यविद्यापदपतितैः पदपदार्थकल्पना कर्तव्यैवेति तत्पक्षेऽप्यवश्यमुक्तोदाहरणादौ विध्यादिर्व्यङ्ग्य एव ।

ननु वाच्यादसंबद्धं तावन्न प्रतीयते यतः कुतश्चित्यस्य कस्यचिदर्थस्य प्रतीतेः प्रसङ्गात् । एवं च संबन्धात्व्यङ्ग्यव्यञ्जकभावोप्रतिबन्धेवश्यं न भवतीति व्याप्तत्वेन नियतधर्मिनिष्ठत्वेन च त्रिरूपाल्लिङ्गाल्लिङ्गिज्ञानमनुमानं यत्तद्रूपः पर्यवस्यति । तथाहि

{भम धम्मिअ वीसद्धो सो सुणओ अज्ज मारिओ तेण ।
गोलाणैकच्छकुडङ्गवासिणा दरिअसीहेण ॥१३८॥}
[भ्रम धार्मिक विश्रब्धः स शूनकोऽद्य मारितस्तेन ।
गोदानदीकच्छकुञ्जवासिना दृप्तसिंहेन ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती १७५(२.७५))>

अत्र गृहे श्वनिवृत्त्या भ्रमणं विहितं गोदावरीतीरे सिंहोपलब्धेरभ्रमणमनुमापयति । यत्यत भीरुभ्रमणं तत्तद्भयकारणनिवृत्त्युपलब्धिपूर्वकं गोदावरीतीरे च सिंहोपलब्धिरिति व्यापकविरुद्धोपलब्धिः ।

अत्रोच्यते  भीरुरपि गुरोः प्रभोर्वा निदेशेन प्रियानुरागेण अन्येन चैवंभूतेन हेतुना सत्यपि भयकारणे भ्रमतीत्यनैकान्तिको हेतुःशुनो बिभ्यदपि बीरत्वेन सिंहान्न बिभेतीति विरुद्धोऽपि गोदावरीतीरे
सिंहसद्भावः प्रत्यक्षादनुमानाद्वा न निश्चितः । अपि तु वचनात् । न च वचनस्य प्रामाण्यमस्ति ।
अर्थेनाप्रतिबन्धादित्यअसिद्धश्च तत्कथमेवंविधाद्धेयोः साध्यसिद्धिः ।
तथा {निःशेषच्युत } इत्यादौ गमकतया यानि चन्दनच्यवनादीन्युपात्तानि तानि कारणान्तरतोऽपि भवन्ति । अतश्चात्रैव स्नानकार्यत्वेनोक्तानीति नोपभोगे एव प्रतिबद्धानीत्यनैकान्तिकानि ।
व्यक्तिवादिना चाधमपदसहायानामेषां व्यञ्जकत्वमुक्तम् । न चात्राधमत्वं प्रमाणप्रतिपन्नमिति कथमनुमानम् । एवंविधादर्थादेवंविधोऽर्थ उपपत्त्यनपेक्षत्वेऽपि प्रकाशते इति व्यक्तिवादिनः पुनस्ततदूषणम् ॥

इति काव्यप्रकाशे ध्वनिगुणीभूतव्यङ्ग्यसंकीर्णभेदनिर्णयो नाम पञ्चम उल्लासः ॥ ५ ॥

=============================================================
अथ षष्ठ उल्लासः

शब्दार्थचित्रं यत्पूर्वं काव्यद्वयमुदाहृतम्  ।
गुणप्राधान्यतस्तत्र स्थितिश्चित्रार्थशब्दयोः  ॥ कारिका ४८ ॥

न तु शब्दचित्रे अर्थस्याचित्रत्वमर्थचित्रे वा शब्दस्य । तथा चोक्तम्

{रूपकादिरलङ्कारस्तस्यान्यैर्बहुधोदितः ।
न कान्तमपि निर्भूषं विभाति वनिताननम् ॥
रूपकादिमलङ्कारं बाह्यमाचक्षते परे ।
सुपां तिङां च व्युत्पत्तिं वाचां वाञ्छन्त्यलङ्कृतिम् ॥
तदेतदाहुः सौशब्द्यं नार्थव्युत्पत्तिरीदृशी ।
शब्दाभिधेयालङ्कारभेदादिष्टं द्वयं तु नः ॥}
इति ॥
शब्दचित्रं यथा

{प्रथममरुणच्छायस्तावत्ततः कनकप्रभ
स्तदनु विरहोत्ताम्यत्तन्वीकपोलतलद्युतिः ।
उदयति ततो ध्वान्तध्वंसक्षमः क्षणदामुखे
सरसबिसिनीकन्दच्छेदच्छविर्मृगलाञ्छनः ॥१३९॥}
<([भवभूति,मालिनीमाधव)>

अर्थचित्रं यथा

{ते दृष्टिमात्रपतिता अपि कस्य नात्र
क्षोभाय पक्ष्मलदृशामलकाः खलाश्च ।
नीचाः सदैव सविलासमलीकलग्ना
ये कालतां कुटिलतामिव न त्यजन्ति ॥१४०॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

यद्यपि सर्वत्र काव्येन्ततः विभावादिरूपतयैव पर्यवसानं तथापि स्फुटस्य रसस्यानुपलम्भादव्यङ्ग्यमेतत्काव्यद्वयमुक्तम् । अत्र च शब्दार्थालङ्कारभेदाद्बहवो भेदाः ते चालङ्कारनिर्णये निर्णेष्यन्ते ॥

इति काव्यप्रकाशे शब्दार्थचित्रनिरूपणं नाम षष्ठ उल्लासः ॥ ६ ॥

=============================================================

अथ सप्तम उल्लासः

काव्यस्वरूपं निरूप्य दोषाणां सामान्यलक्षणमाह

मुख्यार्थहतिर्दोषो रसश्च मुख्यस्तदाश्रयाद्वाच्यः  ।
उभयोपयोगिनः स्युः शब्दाद्यास्तेन तेष्वपि सः  ॥ कारिका ४९ ॥

हतिरपकर्षः । शब्दाद्याः इत्याद्यग्रहणाद्वर्णरचने ।
विशेषलक्षणमाह

दुष्टं पदं श्रुतिकटु च्युतसंस्कृत्यप्रयुक्तमसमर्थम्  ।
निहतार्थमनुचितार्थं निरर्थकमवाचकं त्रिधाश्लीलम्  ॥ कारिका ५० ॥

सन्दिग्धमप्रतीतं ग्राम्यं नेयार्थमथ भवेत्क्लिष्टम्  ।
अविमृष्टविधेयांशं विरुद्धमतिकृत्समासगतमेव  ॥ कारिका ५१ ॥

(१) {श्रुतिकटु} परुषवर्णरूपं दुष्टम् । यथा

{अनङ्गमन्गलगृहापाङ्गभङ्गितरङ्गितैः ।
आलिङ्गितः स तन्वङ्ग्या कार्तार्थ्यं लभते कदा ॥१४१॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा)>

अत्र कार्तार्थ्यमिति ॥

(२) {च्युतसंस्कृति} व्याकरणलक्षणहीनम्
यथा

{एतन्मन्दविपक्वतिन्दुकफलश्यामोदरापाण्डर
प्रान्तं हन्त पुलिन्दसुन्दरकरस्पर्शक्षमं लभ्यते ।
तत्पल्लीपतिपुत्रि कुञ्जरकुलं कुम्भाभयाभ्यर्थना
दीनं त्वामनुनाथते कुचयुगं पत्रावृतं मा कृथाः ॥१४२॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्रानुनाथते इति । {सर्पिषो नाथते} इत्यादावाशिष्येव नाथतेरात्मनेपदं विहितम् । {आशिषि नाथः} इति ।
अत्र तु याचनमर्थः । तस्मात्{अनुनाथति स्तनयुगम्} इति पठनीयम् ।

(३) {अप्रयुक्तं} तथा आम्नातमपि कविभिर्नादृतम् । यथा

{यथायं दारुणाचारः सर्वदैव विभाव्यते ।
तथा मन्ये दैवतोऽस्य पिशाचो राक्षसोऽथ वा ॥१४३॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र दैवतशब्दो {दैवतानि पुंसि वा} इति पुंस्याम्नातोऽपि न केनचित्प्रयुज्यते ॥

(४) {असमर्थं} यत्तदर्थं पठ्यते न च तत्रास्य शक्तिः । यथा

{तीर्थान्तरेषु स्नानेन समुपार्जितसत्कृतिः ।
सुरस्रोतस्विनीमेष हन्ति संप्रति सादरम् ॥१४४॥}
<(रुय्यकऽसलङ्कारसर्वस्व)>

अत्र हन्तीति गमनार्थम् ॥

(५) {निहतार्थं} यदुभयार्थमप्रसिद्धेऽर्थे प्रयुक्तम् । यथा

{यावकरसार्द्रपादप्रहारशोणितकचेन दयितेन ।
मुग्धा साध्वसतरला विलोक्य परिचुम्बिता सहसा ॥१४५॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ७७)>

अत्र शोणितशब्दस्य रुधिरलक्षणेनार्थेनोज्ज्वलीकृतत्वरूपोऽर्थो व्यवधीयते ॥

(६) {अनुचितार्थं} यथा

{तपस्विभिर्या सुचिरेण लभ्यते प्रयत्नतः सत्त्रिभिरिष्यते च या ।
प्रयान्ति तामाशु गतिं यशस्विनो रणाश्वमेधेपशुतामुपागताः ॥१४६॥}
<(महिमभट्टऽस्व्यक्तिविवेक)>

अत्र पशुपदं कातरतामभिव्यनक्तीत्यनुचितार्थम् ॥

(७) {निरर्थकं} पादपूरणमात्रप्रयोजनं चादिपदम् । यथा

{उत्फुल्लकमलकेसरपरागगौरद्युते मम हि गौरि ।
अभिवाञ्छितं प्रसिद्ध्यतु भगवति युष्मत्प्रसादेन ॥१४७॥}
<(हर्षऽस्नागानन्द १.१४)>

अत्र हिशब्दः ॥

(८) {अवाचकं} यथा

{अवन्ध्यकोपस्य विहन्तुरापदां भवन्ति वश्याः स्वयमेव देहिनः ।
अमर्षशून्येन जनस्य जन्तुना न जातहार्देन न विद्विषादरः ॥१४८॥}
<(भारविऽस्किरातार्जुनीय १.३३)>

अत्र जन्तुपदमदातर्यर्थे विवक्षितं तत्र च नाभिधायकम् । यथा वा

{हाधिक सा किल तामसी शशिमुखी दृष्टा मया यत्र सा
तद्विच्छेदरुजान्धकारितमिदं दग्धं दिनं कल्पितम् ।
किं कुर्मः कुशले सदैव विधुरो धाता न चेत्तत्कथं
तादृग्यामवतीमयो भवति मे नो जीवलोकोधुना ॥१४९॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र दिनमिति प्रकाशमयमित्यर्थे वाचकम् ।

यच्चोपसर्गसंसर्गादर्थान्तरगतम्
यथा

{जङ्घाकाण्डोरुनालो नखकिरणलसत्जेसरालीकरालः
प्रत्यग्रालक्तकाभाप्रसरकिसकयो मञ्जुमञ्जीरभृङ्ग ।
भर्तुर्नृत्तानुकारे जयति निजतनुस्वच्छलावण्यवापी
संभूताम्भोजशोभां विदधदभिबवो दण्डपादो भवान्याः ॥१५०॥}
<(महिमभट्टऽस्व्यक्तिविवेक)>

अत्र दधदित्यर्थे विदधदिति ॥

(९) {अश्लीलम्} त्रैधेति व्रीडाजुगुप्सामङ्गलव्यञ्जकत्वात् । यथा

{साधनं सुमहद्यस्य यन्नान्यस्य विलोक्यते ।
तस्य धीशालिनः कोऽन्यः सहतारालितां भ्रुवम् ॥१५१॥(१)}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा)>

{लीलातामरसाहतोऽन्यवनितानिःशङ्कदष्टाधरः
कश्च्वित्केसरदूषितेक्षण इव व्यामील्य नेत्रे स्थितः ।
मुग्धा कुड्मलिताननेन ददती वायुं स्थिता तत्र सा
भ्रान्त्या धूर्ततयाथ वानतिमृतेतेनानिशञ्चुम्बिता ॥१५२॥(२)}
([अमरुशतक ७२(ओर्७०),ओर्८८)])

{मृदुपवनविभिन्नो मत्प्त्रियाया विनाशाद्
घनरुचिरकलापो निःसपत्नोऽद्य जातः ।
रतिविगलितबन्धे केशपाशे सुकेश्याः
सति कुसुमसनाथे कं हरेदेष बर्ही ॥१५३॥(३)}
<(कालिदासऽस्विक्रमोर्वशीय ४.२२)>

एषु साधनवायुविनाशशब्दाः व्रीडादिव्यञ्जकाः ॥

(१०) {संदिग्धं} यथा

{आलिङ्गितस्तत्रभवान् संपराये जयश्रिया ।
आशीःपरंपरां वन्द्यां कर्णे कृत्वा कृपां कुरु ॥१५४॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा)>

अत्र वन्द्यां किं हठहृतमहिलायां किं वा नमस्यामिति संदेहः ॥

(११) {अप्रतीतं} यत्केवले शास्त्रे प्रसिद्धम् । यथा

{सम्यग्ज्ञानमहाज्योतिर्दलिताशयताजुषः ।
विधीयमानमप्येतन्न भवेत्कर्मबन्धनम् ॥१५५॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

(१२) {ग्राम्यं} यत्केवले लोके स्थितम् । यथा

{राकाविभावरीकान्तसंक्रान्तद्युति ते मुखम् ।
तपनीयशिलाशोभा कटिश्च हरते मनः ॥१५६॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ८६)>

अत्र कटिरिति ॥

(१३) {नेयार्थम्}
{निरूढा लक्षणाः काश्चित्सामर्थ्यातभिधानवत् ।
क्रियन्ते सांप्रतं काश्चित्काश्चिन्नैव त्वशक्तितः ॥}
<(कुमारिल,तन्त्रवार्तिकपूर्व ७००)>
इति
यन्निषिद्धं लाक्षणिकम् । यथा

{शरत्कालसमुल्लासिपूर्णिमाशर्वरीप्रियम् ।
करोति ते मुखं तन्वि चपेटापातनातिथिम् ॥१५७॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र चपेटापातनेन निर्जितत्वं लक्ष्यते ।
अथ समासगतमेव दुष्टमिति संबन्धः, अन्यत्केवलं समासगतं च ॥

(१४) {क्लिष्टं} यतः अर्थप्रतिपत्तिर्व्यवहिता । यथा

{अत्रिलोचनसंभूतज्योतिरुद्गमभासिभिः ।
सदृशं शोभतेत्यर्थं भूपाल तव चेष्टितम् ॥१५८॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्रात्रिलोचनसंभूतस्य चन्द्रस्य ज्योतिरुद्गमेन भासिभिः कुमुदैरित्यर्थः ॥

(१५) {अविमृष्टविधेयांशम्} अविमृष्टः प्राधान्येनानिर्दिष्टो विधेयांशो यत्र तत् । यथा

{मूर्द्ध्नामुद्वृत्तकृत्ताविरलगलगलद्रक्तसंसक्तधारा
धौतेशाङ्घ्रिप्रसादोपनतजयजगज्जातमिथ्यामहिम्नाम् ।
कैलासोल्लासनेच्छाव्यतिकरपिशुनोत्सर्पिदर्पोद्धुराणां
दोष्णां चैषां किमेतत्फलमिह नगरीरक्षणे यत्प्रयासः ॥१५९॥}
<(हर्षऽस्नागानन्द ८)>

अत्र मिथ्यामहिमत्वं नानुवाद्यमपि तु विधेयम् । यथा वा

{स्रस्तां नितम्बादवरोपयन्ती पुनः पुनः केसरदामकाञ्चीम् ।
न्यासीकृतां स्थानविदा स्मरेण द्वितीयमौर्वीमिव कार्मुकस्य ॥१६०॥}
<(कालिदासऽस्कुमारसंभव ३.५५)>

अत्र द्वितीयत्वमात्रमुत्प्रेक्ष्यम् । मौर्वीं द्वितीयामिति युक्तः पाठः । यथा वा

{वपुर्विरूपाक्षमलक्ष्यजन्मता दिगम्बरत्वेन निवेदितं वसु ।
वरेषु यद्बालमृगाक्षि मृग्यते तदस्ति किं व्यस्तमपि त्रिलोचने ॥१६१॥}
<(कालिदासऽस्कुमारसंभव ५.१२)>

अत्र {अलक्षिता जनिः} इति वाच्यम् । यथा वा

{आनन्दसिन्धुरतिचापलशालिचित्त
संदाननैकसदनं क्षणमप्यमुक्ता ।
या सर्वदैव भवता तदुदन्तचिन्ता
तान्तिं तनोति तव संप्रति धिग्धिगस्मान् ॥१६२॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र {न मुक्ता} इति संनद्धोऽयं विधेयः । यथा

{नवजलधरः संनद्धोऽयं न दृप्तनिशाचरः
सुरधनुरिदं दूराकृष्टं न तस्य शरासनम् ।
अयमपि पटुर्धारासारो न बाणपरंपरा
कनकनिकषस्निग्धा विद्युत्प्रिया न ममोर्वशी ॥१६३॥}
<(कालिदासऽस्विक्रमोर्वशीय ४.७)>

इत्यत्र । न त्वमुक्ततानुवादेनान्यदत्र किञ्चिद्विहितम् । यथा

{जुगोपात्मानमत्रस्तो भेजे धर्ममनातुरः ।
अगृध्नुराददे सोऽर्थानसक्तः सुखमन्वभूत् ॥१६४॥}
<(कालिदासऽस्रघुवंश १.२१)>

इत्यत्र अत्रस्तत्वाद्यनुवादेनात्मनो गोपनादि ॥

(१६) {विरुद्धमतिकृत्} यथा

{सुधाकरकराकारविशारदविचेष्टितः ।
अकार्यमित्रमेकोऽसौ तस्य किं वर्णयामहे ॥१६५॥}
<(शार्ङ्गधरपद्धति)>

अत्र {कार्यं विना मित्रम्} इति विवक्षितम् {अकार्ये मित्रमिति} तु प्रतीतिः । यथा वा

{चिरकालपरिप्राप्तलोचनानन्ददायिनः ।
कान्ता कान्तस्य सहसा विदधाति गलग्रहम् ॥१६६॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र {कण्ठग्रहम्} इति वाच्यम् । यथा वा

{न त्रस्तं यदि नाम भूतकरुणासंतानशान्तात्मनः
तेन व्यारुजता धनुर्भगवतो देवाद्भवानीपतेः ।
तत्पुत्रस्तु मदान्धतारकवधाद्विश्वस्य दत्तोत्सवः
स्कन्दः स्कन्द इव प्रियोऽहमथ वा शिष्यः कथं विस्मृतः ॥१६७॥}
<(भवभ्तूतिऽस्महावीरचरित २.२८)>

अत्र भवानीपतिसब्दो भवान्याः पत्यन्तरे प्रतीतिं करोति । यथा वा

{गोरपि यद्वाहनतां प्राप्तवतः सोऽपि गिरिसुतासिंहः ।
सविधे निरहङ्कारः पायाद्वः सोऽम्बिकारमणः ॥१६८॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्राम्बिकारमण इति विरुद्धां धियमुत्पादयति ॥

{श्रुतिकटु} ससासगतं यथा

{सा दूरे च सुधासान्द्रतरङ्गितविलोचना ।
बहिर्निर्ह्रादनार्होऽयं कालश्च समुपागतः ॥१६९॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ९३)>

एवमन्यदपि ज्ञेयम् ॥

अपास्य च्युतसंस्कारमसमर्थं निरर्थकम्  ।
वाक्येऽपि दोषाः सन्त्येते पदस्यांशेऽपि केचन  ॥ कारिका ५२ ॥

केचन न पुनः सर्वे । क्रमेणोदाहरणम्

[(१) श्रुतिकटु]

{सोऽध्यौष्ट वेदांस्त्रिदशानयष्ट पितृनतार्प्सीत्सममंस्त बन्धून् ।
व्यजेष्ट षडवर्गमरंस्त नीतौ समूलघातं न्यवधीदरींश्च ॥१७०॥}
<(भट्टिकाव्य १.२)>

[(२) अप्रयुक्तम्)]

{स रातु वो दुश्च्यवनो भावुकानां परंपराम् ।
अनेडमूकताद्यैश्च द्यतु दोषैरसंमतान् ॥१७१॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र दुश्च्यवन इन्द्रः अनेडमूको मूकबधिरः ॥

[(३) निहतअर्थम्]

{सायकसहायबाहोर्मकरध्वजनियमितक्षमाधिपतेः ।
अब्जरुचिभास्वरस्ते भातितरामवनिप श्लोकः ॥१७२॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र सायकादयः शब्दः खड्गाब्धिभूचन्द्रयशःपर्यायाः शराद्यर्थतया प्रसिद्धः ॥

[(४) अनुचितअर्थम्]

{कुविन्दस्त्वं तावत्पटयसि गुणग्राममभितो
यशो गायन्त्येते दिशि दिशि च नग्नास्तव विभो ।
शरज्ज्योत्स्नागौरस्फुटविकटसर्वाङ्गसुभगा
तथापि त्वत्कीर्तिर्भ्रमति विगताच्छादनमिह ॥१७३॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र कुविन्दादिशब्दोऽर्थान्तरं प्रतिपादयन्नुपश्लोक्यमानस्य तिरस्कारं व्यनक्तीत्यनुचितार्थः ।

[(५) निरर्थकम्]

{प्राभ्रभ्राड्विष्णुधामाप्य विषमाश्वः करोत्ययम् ।
निद्रां सहस्रपर्णानां पलायनपरायणाम् ॥१७४॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र प्राभ्रभ्राड्विष्णुधामच्विषमाश्वनिद्रापर्णशब्दाः प्रकुष्टजलदगगनसप्ताश्वसंकोचदलानामवाचकाः ॥

[(६) अश्लीलम्, व्रीड]

{भूपतेरुपसर्पन्ती कम्पना वामलोचना ।
तत्तत्प्रहरणोत्साहवती मोहनमादधौ ॥१७५॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्रोपसर्पणप्रहरणमोहनशब्दा व्रीडादायित्वादश्लीलाः ।

[जुगुप्सा]

{तेन्यैर्वान्तं समश्नन्ति परोत्सर्गं च भुञ्जते ।
इतरार्थग्रहे येषां कवीनां स्यात्प्रवर्तनम् ॥१७६॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र वान्तोत्सर्गप्रवर्तनशब्दा जुगुप्सादायिनः ।

[अमङ्गल]

{पितृवसतिमहं व्रजामि तां सह परिवारजनेन यत्र मे ।
भवति सपदि पावकान्वये हृदयमशेषितशोकशल्यकम् ॥१७७॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ८३)>

अत्र पितृगृहमित्यादौ विवक्षिते श्मशानादिप्रतीतावमङ्गलार्थत्वम् ।

[(७) संदिग्धम्]

{सुरालयोल्लासपरः प्राप्तपर्याप्तकम्पनः ।
मार्गणप्रवणो भास्वद्भूतिरेष विलोक्यताम् ॥१७८॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र किं सुरादिशब्दा देवसेनाशरविभूत्यर्थाः किं मदिराद्यर्थाः इति संदेहः ॥

[(८) अप्रतीतम्]

{तस्याधिमात्रोपायस्य तीव्रसंवेगताजुषः ।
दृढभूमिः प्रियप्राप्तौ यत्नः स फलितः सखे ॥१७९॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्राधिमात्रोपायादयः शब्दा योगशास्त्रमात्रप्रयुक्तत्वादप्रतीताः ॥

[(९)वुल्गर्(ग्राम्यम्)]

{ताम्बूलभृतगल्लोयं भल्लं जल्पति मानुषः ।
करोति खादनं पादं सदैव तु यथा तथा ॥१८०॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र गल्लादयः शब्दाः ग्राम्याः ॥

[(१०) नेयार्थम्]

{वस्त्रवैदूर्यचरणैः क्षतसत्त्वरजःपरा ।
निष्कम्पा रचिता नेत्रयुद्धं वेदय सांप्रतम् ॥१८१॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ३७)>

अत्राम्बररत्नपादैः क्षततमा अचला भूः कृता नेत्रद्वन्द्वं बोधयेति नेयार्थता ॥

[(११) क्लिष्टम्]

{धम्मिल्लस्य न कस्य प्रेक्ष्य निकामं कुरङ्गशावाक्ष्याः ।
रज्यत्यपूर्वबन्धव्युत्पत्तेर्मानसं शोभाम् ॥१८२॥}
<(वामनऽस्काव्यालङ्कारसूत्रवृत्ति २,१.२२)>

अत्र धम्मिल्लस्य शोभां प्रेक्ष्य कस्य मानसं न रज्यतीति संबन्धे क्लिष्टत्वम् ॥

[(१२) अविमृष्टविधेयांशम्]

{न्यक्कारो ह्ययमेव मे यदरयस्तत्राप्यसौ तापसः
सोऽप्यत्रैव निहन्ति राक्षसकुलं जीवत्यहो रावणः ।
धिग्धिक्शक्रजितं प्रबोधितवता किं कुम्भकर्णेन वा
स्वर्गगामटिकाविलुण्ठनवृथोच्छूनैः किमेभिर्भुजैः ॥१८३॥}
<(हर्षऽस्नागानन्द ९.५५ ॑ अभिनवगुप्तऽस्ध्वन्यालोकलोचन)>

अत्रऽअयमेव न्यक्कारःऽ इति वाच्यम् । उच्छूनत्वमात्रं चानुवाद्यम्, न वृथात्वविशेषितम् । अत्र च शब्दरचना विपरीता कृतेति वाक्यस्यैव दोषो न वाक्यार्थस्य । यथा वा

{अपाङ्गसंसर्गि तरङ्गितं दृशोर्भ्रुवोररालान्तविलासि वेल्लितम् ।
विसारि रोमाञ्चनकञ्चुकं तनोस्तनोति योऽसौ सुभगे तवागतः ॥१८४॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र योऽसाविति पदद्वयमनुवाद्यमात्रप्रतीतिकृत् ।

तथाहि  प्रक्रान्तप्रसिद्धानुभूतार्थविषयस्तच्छब्दो यच्छब्दोपादानं नापेक्षते । क्रमेणोदाहरणम् ।

{कातर्यं केवला नीतिः शौर्यं श्वापदचेष्टितम् ।
अतः सिद्धिं समेताभ्यामुभाभ्यामन्वियेष सः ॥१८५॥}
<(कालिदासऽस्रघुवंश १७.४७)>

{द्वयं गतं संप्रति शोचनीयतां समागमप्रार्थनया कपालिनः ।
कला च सा कान्तिमती कलावतस्त्वमस्य लोकस्य च नेत्रकौमुदी ॥१८६[=२५२]॥}
<(कालिदासऽस्कुमारसंभव ५.७१)>

{उत्कम्पिनी भयपरिस्खलितांशुकान्ता
ते लोचने प्रतिदिशं विधुरे क्षिपन्ती ।
क्रूरेण दारुणतया सहसैव दग्धा
धूमान्धितेन दहनेन न वीक्षितासि ॥१८७॥}
<(हर्षऽस्रत्नावलि ॑ आनन्दवर्दनऽस्ध्वन्यालोक)>

यच्छब्दस्तूत्तरवाक्यानुगतत्वेनोपात्तः सामर्थ्यात्पूर्ववाक्यानुगतस्य तच्छब्दस्योपादानं नापेक्षते । यथा

{साधु चन्द्रमसि पुष्करैः कृतं मीलितं यदभिरामताधिके ।
उद्यता जयनि कामिनीमुखे तेन साहसमनुष्ठितं पुनः ॥१८८॥}
<(अभिनन्दऽस्रामचरित २.९५)>

प्रागुपात्तस्तु यच्छब्दस्तच्छब्दोपादानं विना साकाङ्क्षः । यथा अत्रैव श्लोके आद्यपादयोर्व्यत्यासे । द्वयोरुपादाने तु निराकाङ्क्षत्वं प्रसिद्धम् । अनुपादानेऽपि सामर्थ्यात्कुत्रचिद्द्वयमपि गम्यते । यथा

{ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञां
जानन्ति ते किमपि तान् प्रति नैष यत्नः ।
उत्पत्स्यतेस्ति मम कोऽपि समानधर्मा
कालो ह्ययं निरवधिर्विपुला च पृथ्वी ॥१८९॥}
<(भवभूतिऽस्मालतीमाधव १.७)>

अत्र य उत्पत्स्यते तं प्रतीति । एवं च तच्छब्दानुपादानेऽत्र साकाङ्क्षत्वम् । न चासाविति
तच्छब्दार्थमाह ।

{असौ मरुच्चुम्बितचारुकेसरः प्रसन्नताराधिपमण्डलाग्रणीः ।
वियुक्तरामातुरदृष्टिवीक्षितो वसन्तकालो हनुमानिवागतः ॥१९०॥}
<(हर्षऽस्नागानन्द ६.४)>

अत्र हि न तच्छब्दार्थप्रतीतिः ।

प्रतीतौ वा

{करबालकरालदोः सहायो युधि योसौ विजयार्जुनैकमल्लः ।
यदि भूपतिना स तत्र कार्ये विनियुज्येत ततः कृतं कृतं स्यात् ॥१९१॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र स इत्यस्यानर्थक्यं स्यात् ।

अथ

{योविकल्पमिदमर्थमण्डलं पश्यतीश निखिलं भवद्वपुः ।
आत्मपक्षपरिपूरिते जगत्यस्य नित्यसुखिनः कुतो भयम् ॥१९२॥}
<(महिमभट्टऽस्व्यक्तिविवेक)>

इतीदंशब्दवददःशब्दस्तच्छब्दार्थमभिधत्ते इति उच्यते । तर्ह्यत्रैव वाक्यान्तरे उपादानमर्हति न तत्रैव । यच्छब्दस्य हि निकटे स्थितः प्रसिद्धिं परामृशति । यथा

{यत्तदूर्जितमत्युग्रं क्षात्रं तेजोस्य भूपतेः ।
दीव्यताक्षैस्तदानेन नूनं तदपिं हारितम् ॥१९३॥}
<(भट्टनारायणऽस्वेणीसंहार १.१३)>

इत्यत्र तच्छब्दः ।
ननु कथम्

{कल्याणानां त्वमसि महसां भाजनं विश्वमूर्ते
धुर्यां लक्ष्मीमथ मयि भृशं धेहि देव प्रसीद ।
यद्यत्पापं प्रतिजहि जगन्नाथ नम्रस्य तन्मे
भद्रं भद्रं वितर भगवन् भूयसे मङ्गलाय ॥१९४॥}
<(भवभूतिऽस्मालतीमाधव १.४)>
अत्र यद्यदित्युक्त्वा तन्मे इत्युक्तम् । उच्यते  यद्यदिति येन केनचिद्रूपेण स्थितं सर्वात्मकं वस्त्वाक्षिप्तं तथाभूतमेव तच्छब्देन परामृश्यते ।
यथा वा

{किं लोभेब विलङ्घितः स भरतो येनतदेवं कृतं
मात्रा स्त्रीलघुतां गता किमथ वा मातैव मध्यमा ।
मिथ्यैतन्मम चिन्तितं द्वितयमप्यार्यानुजोसौ गुरु
र्माता तातकलत्रमित्यनुचितं मन्ये विधात्रा कृतम् ॥१९५॥}
<(धनञ्जयऽस्दशरूपक ३.२९ ॑ भवभूतिऽसुत्तररामचरित)>

अत्रार्यस्येति तातस्येति च वाच्यम् । न त्वनयोः समासे गुणीभावः कार्यः । एवं समासान्तरेऽप्युदाहार्यम् ॥

विरुद्धमतिकृद्यथा

[(१३) विरुद्धमतिकृत्)]

{श्रितक्षमा रक्तभुवः शिवालिङ्गितमूर्तयः ।
विग्रहक्षपणेनाद्य शेरते ते गतासुखाः ॥१९६॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ९७)>

अत्र क्षमादिगुणयुक्ताः सुखमासते इति विवक्षिते हता इति विरुद्धा प्रतीतिः ॥
पदैकदेशे यथासंभवं क्रमेणोदाहरणम्

[(१) श्रुतिकटु]

{अलमतिचपलत्वात्स्वप्नमायोपमत्वात्
परिणतिविरसत्वात्संगमेनाङ्गनायाः ।
इति यदि शतकृत्वस्तत्त्वमालोचयाम
स्तदपि न हरिणाक्षीं विस्मरत्यन्तरात्मा ॥१९७॥}
<(बिल्हणचरित[ओर्बिल्हणकाव्य] ५८)>

अत्र त्वादिति । यथा वा

{तद्गच्छ सिद्ध्यै कुरु देवकार्यमर्थोऽयमर्थान्तरलभ्य एव ।
अपेक्षते प्रत्ययमङ्गलब्ध्यै बीजाङ्कुरः प्रागुदयादिवाम्भः ॥१९८॥}
<(कालिदासऽस्कुमारसंभव ३.१८)>

अत्र द्ध्यै व्ध्यै, इति कटु ॥

[(२)]

{यश्चाप्सरोविभ्रममण्डनानां संपादयित्रीं शिखरैर्बिभर्ति ।
बलाहकच्छेदविभक्तरागाम्कालसंध्यामिव धातुमत्ताम् ॥१९९॥}
<(कालिदासऽस्कुमारसंभव १.४)>

अत्र मत्ताशब्दः क्षीबार्थे निहतार्थः ॥

[(३)]

{आदावञ्जनपुञ्जलिप्तवपुषां श्वासानिल्लोल्लासित
प्रोत्सर्पद्धिरहानलेन च ततः संतापितानां दृशाम् ।
संप्रत्येव निषेकमश्रुपयसा देवस्य चेत्तोभुवो
भल्लीनामिव पानकर्म कुरुते कामं कुरङ्गेक्षणा ॥२००॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र दृशामिति बहुवचनं निरर्थकं कुरङ्गेक्षणाया एकस्या एवोपादानात् । न चालसवलितैरित्यादिवत्व्यापारभेदाद्बहुत्वं व्यापाराणामनुपात्तत्वात् । न च व्यापारेत्र दृक्शब्दो वर्तते । अत्रैवऽकुरुतेऽ इत्यात्मनेपदमप्यनर्थकम् । प्रधानक्रियाफलस्य कर्त्रसंबन्धे कर्त्रभिप्रायक्रियाफलाभावात् ॥

[(४)]

{चापाचार्यस्त्रिपुरविजयी कार्तिकेयो विजेयः
शस्त्रव्यस्तः सदनमुदधिर्भूरियं हन्तकारः ।
अस्त्येवैतत्किमु कृतवता रेणुकाकण्ठबाधां
बद्धस्पर्धस्तव परशुना लज्जते चन्द्रहासः ॥२०१॥}
<(राजशेखरऽस्बालरामायण २.३७)>

अत्र विजेय इति कृत्यप्रत्ययः क्तप्रत्ययार्थवाचकः ॥

[(५)]

{अतिपेलवमतिपरिमितवर्णं लघुतरमुदाहरति शठः ।
परमार्थतः स हृदयं वहति पुनः कालकूटघटितमिव ॥२०२॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा)>

अत्र पेलवशब्दः ॥

{यः पूयते सुरसरिन्मुखतीर्थसार्थ
स्नानेन शास्त्रपरिशीलनकीलनेन ।
सौजन्त्यमान्यजनिरूर्जितमूर्जितानां
योऽयं दृशोः पतति कस्यचिदेव पुंसः ॥२०३॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र पूयशब्दः ॥

{विनयप्रणऐककेतनं सततं योभवदङ्ग तादृशः ।
कथमद्य स तद्वदीक्ष्यतआं तदभिप्रेतपदं समागतः ॥२०४॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १०४)>

अथ प्रेतशब्दः ॥

[(६)]

{कस्मिन् कर्मणि सामर्थ्यमस्य नोत्तपतेतराम् ।
अयं साध्य्चरस्तस्मादञ्जलिर्बध्यतामिह ॥२०५॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा)>

अत्र किं पूर्वं साधुः उत साधुषु चरतीति संदेहः ॥

[(७)]

{किमुच्यतेऽस्य भूपालमौलिमालामहामणेः ।
सुदुर्लभं वचोबाणैस्तेजो यस्य विभाव्यते ॥२०६॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र वचःशब्देन गीःशब्दो लक्ष्यते । अत्र खलु न केवलं पूर्वपदं यावदुत्तरपदमपि पर्यायपरिवर्तनं न क्षमते । जलध्यादावुत्तरपदमेव वडवानलादौ पूर्वपदमेव ॥

यद्यप्यसमर्थस्यैवाप्रयुक्तादयः केचन भेदाः तथाप्यन्यैरालङ्कारिकैर्विभागेन प्रदर्शिता इति भेदप्रदर्शनेनोदाहर्तव्या इति च विभज्योक्ताः ॥५२॥

[वाक्यदोष]

प्रतिकूलवर्णमुपहतलुप्तविसर्गं विसन्धि हतवृत्तम्  ।
न्यूनाधिककथितपदं पतत्प्रकर्षं समाप्तपुनरात्तम्  ॥ कारिका ५३ ॥

अर्धान्तरैकवाचकमभवन्मतयोगमनभिहितवाच्यम्  ।
अपदस्थपदसमासं संकीर्णं गर्भितं प्रसिद्धिहतम्  ॥ कारिका ५४ ॥

भग्नप्रक्रममक्रमममतपरार्थं च वाक्यमेव तथा  ।

(१) रसानुगुणत्वं वर्णानां वक्ष्यते । तद्विपरीतं प्रतिकूलवर्णम् । यथा शृङ्गारे

{अकुण्ठोत्कण्ठया पूर्णमाकण्ठं कलकण्ठि माम् ।
कम्बुकण्ठ्याः क्षणं कण्ठे कुरु कण्ठार्तिमुद्धर ॥२०७॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १०७,३२५)>

रौद्रे यथा

{देशः सोऽयमरातिशोणितजलैर्यस्मिन् ह्रदाः पूरिताः
क्षत्रादेव तथाविधः परिभवस्तातस्य केशग्रहः ।
तान्येवाहितहेतिघस्मरगुरूण्यस्त्राणि भास्वन्ति मे
यद्रामेण कृतं तदेव कुरुते द्रोणात्मजः क्रोधनः ॥२०८॥}
<(भट्टनारायणऽस्वेणीसंहार ३.३३)>

अत्र हि विकटवर्णत्वं दीर्घसमासत्वं चोचितम् । यथा

{प्राग्प्राप्तनिशुम्भशांभवधनुर्द्वेधाविधाविर्भवत्
क्रोधप्रेरितभीमभार्गवभुजस्तम्भापविद्धः क्स्.अणात् ।
उज्ज्वालः परशुर्भवत्वशिथिलस्त्वत्कण्ठपीठातिथि
र्येनानेन जगत्सु खण्डपरशुर्देवो हरः ख्याप्यते ॥२०९॥}
<(भवभ्तूतिऽस्महावीरचरित २.३३)>

यत्र तु न क्रोधस्तत्र चतुर्थपादाभिधाने तथैव शब्दप्रयोगः ॥

(२) उपहत उत्वं प्राप्तो (३) लुप्तो वा विसर्गो यत्र तत् । यथा

{धीरो विनीतो निपुणो वराकारो नृपोऽत्र सः ।
यस्य भृत्या बलोत्सिक्ता भक्ता बुद्धिप्रभाविताः ॥२१०॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

(४) विसंधि संधेर्वैरूप्यं विश्लेषोश्लीलत्वं कष्टत्वं च । तत्राद्यं यह्ता

{राजन्विभान्ति भवतश्चरितानि तानि
इन्दोर्द्युतिं दधति यानि रसातलेन्तः ।
धीदोर्बले अतितते उचितानुवृत्ती
आतन्वती विजयसंपदमेत्य भातः ॥२११॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १०९)>

यथा वा

{तत उदित उदारहारहारिद्युतिरुच्चैरुदयाचलादिवेन्दुः ।
निजवंश उदात्तकान्तकान्तिर्बत मुक्तामणिवच्चकास्त्यनर्घः ॥२१२॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

संहितां न करोमीति स्वच्छया सकृदपि दोषः प्रगृह्यादिहेतुकत्वे त्वसकृत् ॥

{वेगादुड्डीय गगने चलण्डामरचेष्टितः ।
अयमुत्तपते पस्त्री ततोऽत्रैव रुचिङ्कुरु ॥२१३॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र संधावश्लीलता ॥

{उर्व्यसावत्र तर्वाली मर्वन्ते चार्ववस्थितिः ।
मात्रर्जु युज्यते गन्तुं शिरो नमय तन्मनाक् ॥२१४॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार २.१०)>

(५) हतं लक्षणानुसरणेऽप्यश्रव्यम् । अप्राप्तगुरुभावान्तलघु रसाननुगुणं च वृत्तं यत्र तथतवृत्तम् । क्रमेणोदाहरणम्

{अमृतममृतं कः संदेहो मधून्यपि नान्यथा
मधुरमधिकं चूतस्यापि प्रसन्नरसं फलम् ।
सकृदपि पुनर्मध्यस्थः सन् रसान्तरविज्जनो
वदतु यदिहान्यत्स्वादु स्यात्प्रियादशनच्छदात् ॥२१५॥}
<(वामनऽस्काव्यालङ्कारसूत्रवृत्ति ३,२.१०)>

अत्रऽयदिहान्यत्स्वादु स्यात्ऽ इत्यश्रव्यम् । यथा वा

{जं परिहरि_उं तीर_इ मण_अंपि ण सुन्दरत्तणगुणेण ।
अह णवरं जस्स दोसो पडिपक्खेहिं पि पडिवण्णो ॥२१६॥}
[यत्परिहर्तुं तीर्यते मनागपि न सुन्दरत्वगुणेन ।
अथ केवलं यस्य दोषः प्रतिपक्षैरपि प्रतिपन्नः ॥]
<(आनन्दवर्धनऽस्विषमबाणलीला ॑ हालऽस्गाथासप्तशती)>

अत्र द्वितीयततीयगणौ सकारभकारौ ।

{विकसितसहकारतारहारिपरिमलगुञ्जितपुञ्जितद्विरेफः ।
नवकिसलयचारुचामरश्रीहरति मुनेरपि मानसं वसन्तः ॥२१७॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र हारिशब्दः । हारिप्रमुदितसौरभेति पाठो युक्तः । यथा वा

{अन्यास्ता गुणरत्नरोहणभुवो धन्या मृदन्यैव सा
संभाराः खलु तेन्य एव विधिना यैरेष सृष्टो युवा ।
श्रीमत्कान्तिजुषां द्विषां करतलात्स्त्रीणां नितम्बस्थलात्
दृष्टे यत्र पतन्ति मूढमनसामस्त्राणि वस्त्राणि च ॥२१८॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्रऽवस्त्राण्यपिऽ इति पाठे लघुरपि गुरुतां भजते ॥

{हा नृप हा बुध हा कविबन्धो विप्रसहस्रसमाश्रय देव ।
मुग्धविदग्धसभान्तररत्न क्वासि गतः क्व वयं च तवैते ॥२१९॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

हास्यरसव्यञ्जकमेतद्वृत्तम्

(६) न्यूनपदं यथा

{तथाभूतां दृष्ट्वा नृपसदसि पाञ्चालतनयां
वने व्याधैः सार्धं सुचिरमुषितं वल्कलधरैः ।
विराटस्यावासे स्थितमनुचितारम्भनिभृतं
गुरुः खेदं खिन्ने मयि भजति नाद्यापि कुरुषु ॥२२०[= १५]॥}
<(भट्टनारायणऽस्वेणीसंहार १.११)>

अत्रास्माभिरिति "खिन्न" इत्यस्मात्पूर्वमित्थमिति च ॥

(७) अधिकं यथा

{स्फटिकाकृतिनिर्मलः प्रकामं प्रतिसंक्रान्तनिशातशास्त्रतत्त्वः ।
अविरुद्धसमन्वितोक्तियुक्तिः प्रतिमल्लास्तमयोदयः स कोऽपि ॥२२१॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र आकृतिशब्दः । यथा वा

{इदमनुचितमक्रमश्च पुंसां यदिह जरास्वपि मान्मथा विकाराः ।
यदपि च न कृतं नितम्बिनीनां स्तनपतनावधि जीवितं रतं वा ॥२२२॥}
<(भर्तृहरिऽस्शृङ्गारशतक २७)>

अत्र कृतमिति । कृतं प्रत्युत प्रक्रमभङ्गमावहति । तथा चऽयदपि च न कुरङ्गलोचनानाम्ऽ इति पाठे निराकाङ्क्षैव प्रतीतिः ॥

(८) कथितपदं यथा

{अधिकरतलतल्पं कल्पितस्वापलीला
परिमिलननिमीलत्पाण्डिमा गण्डपाली ।
सुतनु कथय कस्य व्यञ्जयत्यञ्जसैव
स्मरनरपतिलीलायौवराज्याभिषेकम् ॥२२३॥}
<(कुन्तक, वक्रोक्तिजीवित १.१०९)>

अत्र लीलेति ॥

(९) पतत्प्रकर्षं यथा

{कः कः कुत्र न घुर्घुरायितघुरीघोरो घुरेत्सूकरः
कः कः कं कमलाकरं विकमकं कर्तुं करी नोद्यतः ।
के के कानि वनान्यरण्यमहिषा नोन्मूलयेयुर्यतः
सिंहीस्नेहविलासबद्धवसतिः पञ्चाननो वर्तते ॥२२४॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ११५)>

(१०) समाप्तपुनरात्तं यथा

{क्रेङ्कारः स्मरकार्मुकस्य सुरतक्रीडापिकीनां रवः
झङ्कारो रतिमञ्करीमधुलिहां लीलाचकोरीध्वनिः ।
तन्व्याः कञ्चुलिकापसारणभुजाक्षेपस्खलत्कङ्कण
क्वाणः प्रेम तनोतु वो नववयोलास्याय वेणुस्वनः ॥२२५॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ११६)>

(११) द्वितीयार्धगतैकवाचकशेषप्रथमार्धं यथा

{मसृणचरणपातं गम्यतां भूः सदर्भा
विरचय सिचयान्तं मूर्ध्नि घर्मः कठोरः ।
तदिति जनकपुत्री लोचनैरश्रुपूर्णैः
पथि पथिकवधूभिर्वीक्षिता शिक्षिता च ॥२२६॥}
<(राजशेखरऽस्बालरामायण ६.३६)>


(१२) अभवन्मतः (इष्टः) योगः (संबन्धः) यत्र तत् । यथा

{येषां तास्त्रिदशेभदानसरितः पीताः प्रतापोष्मभि
र्लीलापानभुवश्च नन्दनवनच्छायासु यैः कल्पिताः ।
येषां हुङ्कृतयः कृतामरपतिक्षोभाः क्षपाचारिणां
किं तैस्त्वत्परितोषकारि विहितं किञ्चित्प्रवादोचितम् ॥२२७॥}
<(महिमभट्टऽस्व्यक्तिविवेक)>

अत्र {गुणानां च परार्थत्वादसंबन्धः समत्वात्स्यात्} इत्युक्तनयेन यच्छब्दनिदश्यानामर्थानां परस्परसमन्वयेन यैरित्यत्र विशेषस्याप्रतीतिरिति । {क्षपाचारिभिः} इति पाठे युज्यते समन्वयः । यथा वा

{त्वमेवंसौन्दर्या स च रुचिरतायाः परिचितः
कलानां सीमानं परमिह युवामेव भजथः ।
अपि द्वन्द्वं दिष्ट्या तदिति सुभगे संवदति वाम्
अतः शेषं यत्स्याज्जितमिह तदानीं गुणितया ॥२२८॥}
<(भवभूतिऽस्मालतीमाधव)>

अत्र यदित्यत्र तदिति तदानीमित्यत्र यदेति वचनं नास्ति । {चेत्स्यात्} इति युक्तः पाठः । यथा वा

{संग्रामाङ्गणमागतेन भवता चापे समारोपिते
देवाकर्णय येन येन सहसा यद्यत्समासादितम् ।
कोदण्डेन शराः शरैररिशिरस्तेनापि भूमण्डलं
तेन त्वं भवता च कीर्तिरतुला कीर्त्या च लोकत्रयम् ॥२२९॥}
<(रुय्यकऽसलङ्कारसर्वस्व)>

अत्राकर्णनक्रियाकर्मत्वे कोदण्डं शरानित्यादि वाक्यार्थस्य
कर्मत्वे कोदण्डः शरा इति प्राप्तम् । न च यच्छब्दार्थस्तद्विशेषणं
वा कोदण्डादि । न च केन केनेत्यादि प्रश्नः । यथा वा

{"चापाचार्यस्त्रिपुरविजयी कार्तिकेयो विजेयः
शस्त्रव्यस्तः सदनमुदधिर्भूरियं हन्तकारः ।
अस्त्येवैतत्किमु कृतवता रेणुकाकण्ठबाधां
बद्धस्पर्द्धस्तव परशुना लज्जते चन्द्रहासः" ॥२३०॥}
<(राजशेखरऽस्बालरामायण २.३७)>

इत्यादौ भार्गवस्य निन्दायां तात्पर्यम् । कृतवतेति परशौ सा प्रतीयते ।ऽकृतवतःऽ इति तु पाठे मतयोगो भवति । यथा वा

{चत्वारो वयमृत्विजः स भगवान् कर्मोपदेष्टा हरिः
संग्रामाध्वरदीक्षितो नरपतिः पत्नी गृहीतव्रता ।
कौरव्याः पशवः प्रियापरिरभवक्लेशोपशान्तिः फलं
राज्यन्योपनिमन्त्रणाय रसति स्फीतं हतो दुन्दुभिः ॥२३१॥}
<(भट्टनारायणऽस्वेणीसंहार १.२५)>

अत्राध्वरशब्दःसमासे गुणीभूत इति न तदर्थः सर्वैः संयुज्यते । यथा वा

{जङ्घाकाण्डोरुनालो नखकिरणलसत्लेसरालीकरालः
प्रत्यग्रालक्तकाभाप्रसरकिसलयो मञ्जुमञ्जीरभृङ्गः ।
भर्तुर्नृत्तानुकार जयति निजतनुस्वच्छलावण्यवापी
संभूताम्भोजशोभां विदधवभिनवो दण्डपादो भवान्याः ॥२३२[=१५०]॥}
<(महिमभट्टऽस्व्यक्तिविवेक)>

अत्र दण्डपादगता निजतनुःप्रतीयते भवान्याः संबन्धिनी तु विवक्षिता ॥

(१३) अवश्यवक्तव्यमनुक्तं यत्र । यथा

{अप्राकृतस्य चरितातिशयैश्च दृष्टै
रत्यद्भुतैरपहृतस्य तथापि नास्था ।
कोऽप्येष वीरशिशुकाकृतिरप्रमेय
सौन्दर्यसारसमुदायमयः पदार्थः ॥२३३॥}
<(भवभ्तूतिऽस्महावीरचरित २.३९)>

अत्रऽअपहृतोऽस्मिऽ इत्यपहृतत्वस्य विधिर्वाच्यः तथापीत्यस्य द्वितीयवाक्यगतत्वेनैवोपपत्तेः । यथा वा

{एषोऽहमद्रितनयामुखपद्मजन्मा
प्राप्तः सुरासुरमनोरथदूरवर्ती ।
स्वप्नेनिरुद्धघटनाधिगताभिरूप
लक्ष्मीफलामसुरराजसुतां विधाय ॥२३४॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र मनोरथानामपि दूरवर्तीत्यप्यर्थो वाच्यः । यथा वा

{त्वयि निबद्धरतेः प्रियवादिनः प्रणयभङ्गपराङ्मुखचेतसः ।
कमपराधलवं मम पश्यसि त्यजसि मानिनि दासजनं यतः ॥२३५॥}
<(कालिदासऽस्विक्रमोर्वशीय ४.५५)>

अत्रऽअपराधस्य लवमपिऽ इति वाच्यम् ॥

(१४) अस्थानस्थपदं यथा

{प्रियेण संग्रथ्य विपक्षसंनिधा
वुपाहितां वक्षसि पीवरस्तने ।
स्रजं न काचिद्विजहौ जलाविलां
वसन्ति हि प्रेम्णि गुणा न वस्तुषु ॥२३६॥}
<(भारविऽस्किरातार्जुनीय ८.३७)>

अत्रऽकाचिन्न विजहौऽ इति वाच्यम् । यथा वा

{लग्नः केलिकचग्रहश्लथजटालम्बेन निद्रान्तरे
मुद्राङ्कः शितिकन्धरेन्दुशकलेनान्त.ग्कप्पोलस्थलम् ।
पार्वत्या नखलक्ष्मशङ्कितसखीनर्मस्मितह्रीतया
प्रोन्मृष्टः करपल्लवेन कुटिलाताम्रच्छविः पातु वः ॥२३७॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र नखलक्ष्मेत्यतः पूर्वंऽकुटिलताम्र ...ऽ इति वाच्यम् ॥

(१५) अस्थानस्थसमासं यथा

{अद्यापि स्तनशैलदुर्गविषमे सीमन्तिनीनां हृदि
स्थातुं वाञ्छति मान एष धिगिति क्रोधादिवालोहितः ।
प्रोद्यद्दूरतरप्रसारितकरः कर्षत्यसौ तत्क्षणात्
फुल्लत्कैरवकोशनिःसरदलिश्रेणीकृपाणं शशी ॥२३८॥}
<(हर्षऽस्नागानन्द २.४१)>

अत्र क्रुद्धस्योक्तौ समासो न कृतः कवेरुक्तौ तु कृतः ॥

(१६) संकीर्णं यत्र वाक्यान्तरस्य पदानि वाक्यान्तरमनुप्रविशन्ति । यथा

{किमिति न पश्यसि कोपं पादगतं बहुगुणं गृहाणेमम् ।
ननु मुञ्च हृदयनाथं कण्ठे मनसस्तमोरूपम् ॥२३९॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार ६.४२)>

अत्र पादगतं बहुगुणं हृदयनार्थं किमिति न पश्यसि । इमं कण्ठे गृहाण मनसस्तमोरूपं कोपं मुञ्चेति । एकवाक्यतायां तु क्लिष्टमिति भेदः ॥

(१७) गर्भितं यत्र वाक्यस्य मध्ये वाक्यान्तरमनुप्रविशति । यथा

{परापकारनिरतैर्दुर्जनैः सह संगतिः ।
वदामि भवतस्तत्त्वं न विधेया कथञ्चन ॥२४०॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र तृतीयपादो वाक्यान्तरमध्ये प्रविष्टः । यथा वा

{लग्नं रागावृताङ्ग्या सुदृढमिह ययैवासियष्ट्यारिकण्ठे
मातङ्गानामपीहोपरि परपुरुषैर्या च दृष्टा पतन्ती ।
तत्सक्तोऽयं न किञ्चिद्गणयति विदितं तेऽस्तु तेनास्मि दत्ता
भृत्येभ्यः श्रीनियोगाद्गदितुमिव गतेत्यम्बुधिं यस्य कीर्तिः ॥२४१॥}
<(वेणिदत्तऽस्पद्यवेणी २)>

अत्र {विदितं तेस्तु} इति एतत्कृतम् । प्रत्युत लक्ष्मीस्ततोपसरतीति विरुद्धमतिकृत् ॥

(१८)
{मञ्जीरादिषु रणितप्रायं पक्षिषु च कूजितप्रभृति ।
स्तनितमणितादि सुरते मेघादिषु गर्जितप्रमुखम् ॥}
इति प्रसिद्धिमतिक्रान्तम् । यथा

{महाप्रलयमारुतक्षुभितपुष्करावर्तक
प्रचण्डघनगर्जितप्रतिरुतानुकारी मुहुः ।
रवः श्रवणभैरवः स्थगितरोदसीकन्दरः
कुतोऽद्य समरोदधेरयम्भूतपूर्वः पुरः ॥२४२॥}
<(भट्टनारायणऽस्वेणीसंहार ३.४)>

अत्र रवो मण्डूकादिषु प्रसिद्धो न तूक्तविशेषे सिंहनादे ॥

(१९) भग्नः प्रक्रमः प्रस्तावः यत्र । यथा

{नाथे निशाया नियतेर्नियोगादस्तं गते हन्त निशापि याता ।
कुलाङ्गनानां हि दशानुरूपं नातःपरं भद्रतरं समस्ति ॥२४३॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १२२)>

अत्र {गते} इति प्रक्रान्ते {याता} इति प्रकृतेः । {गता निशापि} इति तु युक्तम् ।

ननु {नैकं पदं द्विः प्रयोज्यं प्रायेण} इत्यन्यत्र कथितपदं दुष्टमिति चेहैवोक्तम् । तत्कथमेकस्य पदस्य द्विःप्रयोगः । उच्यते । उद्देश्यप्रतिनिर्देश्यव्यतिरिक्तो विषय एकपदप्रयोगनिषेधस्य । तद्वति विषये प्रत्युत तस्यैव पदस्य सर्वनाम्रो वा प्रयोगं विना दोषः । तथाहि

{उदेति सविता ताम्रस्ताम्र एवास्तमेति च ।
संपत्तौ च विपत्तौ च महतामेकरूपता ॥२४४॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १२३)>

अत्र रक्त एवास्तमेतीति यदि क्रियेत तदा पदान्तरप्रतिपादितः स एवार्थोऽर्थान्तरतयेव प्रतिभासमानः प्रतीतिं स्थगयति ॥ यथा वा

{यशोधिगन्तुं सुखलिप्सया वा मनुष्यसंख्यामतिवर्तितुं वा ।
निरुत्सुकानामभियोगभाजां समुत्सुकेवाङ्कमुपैति सिद्धिः ॥२४५॥}
<(भारविऽस्किरातार्जुनीय ३.४०)>

अत्र प्रत्ययस्य ।ऽसुखमीहितुं वाऽ इति युक्तः पाठः ।

{ते हिमालयमामन्त्र्य पुनः प्रेक्ष्य च शूलिनम् ।
सिद्धं चास्मै निवेद्यार्थं तद्धिसृष्टा क्खमुद्ययुः ॥२४६॥}
<(कालिदासऽस्कुमारसंभव ६.९४)>

अत्र सर्वनाम्नः ।ऽअनेन विसृष्टाःऽ इति तु वाच्यम् ।

{महीभृतः पुत्रवतोऽपि दृष्टिस्तस्मिन्नपत्ये न जगाम तृप्तिम् ।
अनन्तपुष्पस्य मधोर्हि चूते द्विरेफमाला सविशेषसङ्गा ॥२४७॥}
<(कालिदासऽस्कुमारसंभव १.२७)>

अत्र पर्यायस्य । {महीभृतोपत्यवतोऽपि} इति युक्तम् । {अत्र सत्यपि पुत्रे कन्यारूपेऽप्यपत्ये स्नेहोऽभूत्} इति केचित्समर्थयन्ते ।

{विपदोऽभिभवन्त्यविक्रमं रहयत्यापदुपेतमायतिः ।
नियता लघुता निरायतेरगरीयान्न पदं नृपश्रियः ॥२४८॥}
<(भारविऽस्किरातार्जुनीय २.१४)>

अत्रोपसर्गस्य पर्यायस्य च । {तदभिभवः कुरुते निरायतिम्} । लघुतां भजते निरायतिर्लघुतावान्न पदं नृपश्रियः ॥ इति युक्तम् ।

{काचित्कीर्णा रजोभिर्दिवमनुविदधौ मन्दवज्त्रेन्दुलक्ष्मी
रश्रीकाः काश्चिदन्तर्दिश इव दधिरे दाहमुद्भ्रान्तसत्त्वाः ।
भ्रेमुर्वात्या इवान्याः प्रतिपदमपरा भूमिवत्कम्पमानाः
प्रस्थाने पार्थिवानामशिवमिति पुरो भावि नार्यः शशंसुः ॥२४९॥}
<(माघऽस्सिशुपालवध १५.९६)>

अत्र वचनस्य ।ऽकाशिचित्कीर्णा रजोभिर्दिवमनुविदधुर्मन्दवक्त्रेन्दुशोभा निःश्रीकाःऽ इतिऽकम्पमानाःऽ इत्यत्रऽकम्पमापुःऽ इति च पठनीयम् ।

{गाहन्तां महिषा निपानसलिलं शृङ्गैर्मुहुस्ताडितं
छायाबद्धकदम्बकं मृगकुलं रोमन्थमभ्यस्यताम् ।
विश्रब्धैः क्रियतां वराहपतिभिर्मुस्ताक्षतिः पल्वले
विश्रान्तिं लभतामिदं च शिथिलज्याबन्धमस्मद्धनुः ॥२५०॥}
<(कालिदासऽसभिज्ञानशकुन्तलम् २.६)>

अत्र कारकस्य । {विश्रब्धा रचयन्तु शूकरवरा मुस्ताक्षतिम्} इत्यदुष्टम् ।

{अकलिततपस्तेजोवीर्यप्रथिम्नि यशोनिधा
ववितथमदाध्माते रोषान्मुनावभिगच्छति ।
अभिनवधनुर्विद्यादर्पक्षमाय च कर्मणे
स्फुरति रभसात्पाणिः पादोपसंग्रहणाय च ॥२५१॥}
<(भवभ्तूतिऽस्महावीरचरित २.३०)>

अत्र क्रमस्य । पादोपसंग्रहणायति पूर्वं वाच्यम् । एवमन्यदप्यनुसर्तव्यम् ॥

(२०) अविद्यमानः क्रमो यत्र । यथा

{द्वयं गतं संप्रति शोचनीयतां
समागमप्रार्थनया कपालिनः ।
कला च सा कान्तिमती कलावतः
त्वमस्य लोकस्य च नेत्रकौमुदी ॥२५२[=१८६]॥}
<(कालिदासऽस्कुमारसंभव ५.७१)>

अत्र त्वंशब्दानन्तरं चकारो युक्तः । यथा वा

{शक्तिर्निस्त्रिंशजेयं तव भुजयुगले नाथ दोषाकरश्री
र्वक्त्रे पार्श्वे तथैषा प्रतिवसति महाकुट्टनी खड्गयष्टिः ।
आज्ञेयं सर्वगा ते विलसति च पुरः किं मया वृद्धया ते
प्रोच्येवेत्थं प्रकोपाच्छशिकरसितया यस्य कीर्त्या प्रयातम् ॥२५३॥}
<(वेणिदत्तऽस्पद्यवेणी २)>

अत्र {इत्थं प्रोच्येव} इति न्याय्यम् । तथा

{लग्नं रागावृताङ्ग्या ...... ॥२५३ (क) ॥}

इत्यदौ {इति श्रीनियोगात्} इति वाच्यम् ॥

(२१) अमतः प्रकृतविरुद्धः परार्थो यत्र । यथा

{राममन्मथशरेण ताडिता दुःसहेन हृदये निशाचरी ।
गन्धवद्रुधिरचन्दनोक्षिता जीवितेशवसतिं जगाम सा ॥२५४॥}
<(कालिदासऽस्रघुवंश ११.२०)>

अत्र प्रकृते रसे विरुद्धस्य शृङ्गारस्य व्यञ्जकोपरोऽर्थः ॥५४॥

अर्थदोषानाह

अर्थोऽपुष्टः कष्टो व्याहतपुनरुक्तदुष्क्रमग्राम्याः  ॥ कारिका ५५ ॥

संदिग्धो निर्हेतुः प्रसिद्धिविद्याविरुद्धश्च  ।
अनवीकृतः सनियमानियमविशेषा विशेषपरिवृत्ताः  ॥ कारिका ५६ ॥

साकाङ्क्षोऽपदयुक्तः सहचरभिन्नः प्रकाशितविरुद्धः  ।
विध्यनुवादायुक्तस्त्यक्तपुनःस्वीकृतोऽश्लीलः  ॥ कारिका ५७ ॥

दुष्ट इति संबध्यते । क्रंेणोदाहरणम्

(१) [अपुष्ट]

{अतिविततगगनसरणिप्रसरणपरिमुक्तविश्रमानन्दः ।
मरुदुल्लासितसौरभकमलाकरहासकृद्रविर्जयति ॥२५५॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १२६)>

अत्रातिविततत्वादयोऽनुपादानेऽपि प्रतिपाद्यमानमर्थं न बाधन्त इत्यपुष्टाः न त्वसंगताः पुनरुक्ता वा ॥

(२) [कष्टअर्थ]

{सदा मध्ये यासामियममृतनि[ः]स्यन्दमधुरा
सरस्वत्युद्दामा वहति बहुमार्गा परिमलम् ।
प्रसादं ता एता घनपरिचिताः केन महतां
महाकाव्यव्योम्नि स्फुरितमधुरा यान्तु रुचयः ॥२५६॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १२७)>

अत्र यासां कविरुचीनां मध्ये सुकुमारविचित्रमध्यमात्मकत्रिमार्गा भारती चमत्कारं वहति ताः गम्भीरकाव्यपरिचिताः कथमितरकाव्यवत्प्रसन्ना भवन्तु । यासामादित्यप्रभाणां मध्ये त्रिपथगा वहति ता मेघपरिचिताः कथं प्रसन्ना भवन्तीति संक्षेपार्थः ॥

(३) [व्याहतअर्थ]

{जगति जयिनस्ते ते भावा नवेन्दुकलादयः
प्रकृतिमधुराः सन्त्येवान्ये मनो मदयन्ति ये ।
मम तु यदियं याता लोके विलोचनचन्द्रिका
नयनविषयं जन्मन्येकः स एव महोत्सवः ॥२५७॥}
<(भवभूतिऽस्मालतीमाधव १.३६)>

अत्रेन्दुकलादयो यं प्रति पस्पशप्रायाः स एव चन्द्रिकात्वमुत्कर्षार्थमारोपयतीति व्याहतत्वम् ॥

(४) [पुनरुक्तः]

{कृतमनुमतमित्यादि ॥२५८[=३९]॥}
[कृतमनुमतं दृष्टं वा यैरिदं गुरुपातकं
मनुजपशुभिर्निर्मर्यादैर्भवद्भिरुदायुधैः ।
नरकरिपुणा सार्ध तेषां सभीमकिरीटिना
मयमह[म]सृङ्मेदोमांसैः करोमि दिशां बलिम् ॥३९॥]
<(भट्टनारायणऽस्वेणीसंहार ३.२४)>

अत्रार्जुनार्जुनेति भवद्भिरिति चोक्ते सभीमकिरीटिनामिति किरीटिपदार्थः पुनरुक्तः । यथा वा

{अस्त्रज्वालावलीढप्रतिबलजलधेरन्तरौर्वायमाणे
सेनानाथे स्थितेस्मिन्मम पितरि गुरौ सर्वधन्वीश्वराणाम् ।
कर्णालं संभ्रमेण व्रज कृप समरं मुञ्च हार्दिक्य शङ्कां
ताते चापद्धितीये वहति रणधुरं को भयस्यावकाशः ॥२५९॥}
<(भट्टनारायणऽस्वेणीसंहार ३.७)>

अत्र चतुर्थपादवाक्यार्थः पुनरुक्तः ॥

(५) [दुष्क्रमः]

{भूपालरत्न निर्दैन्यप्रदानप्रथितोत्सव ।
विश्राणय तुरङ्गं मे मातङ्गं वा मदालसम् ॥२६०॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १२६)>

अत्र मातङ्गस्य प्राङ्निर्देशो युक्तः ।

(६) [ग्राम्यः]

{स्वपिति यावदयं निकटे जनः स्वपिमि तावदहं किमपैति ते ।
तदपि सांप्रतमाहर कूर्परं त्वरितमूरुमुदञ्चय कुञ्चितम् ॥२६१॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा)>

एषोऽविदग्धः ॥

(७) [सन्दिग्धः]

{मात्सर्यमुत्सार्येत्यादि ॥२६२[=१३३]॥}
[मात्सर्यमुत्सार्य विचार्य कार्यमार्याः समर्यादमुदाहरन्तु ।
सेव्या नितम्बाः किमु भूधराणामुत स्मरस्मेरविलासिनीनाम् ॥१३३॥]
<(भर्तृहरिऽस्शृङ्गारशतक, सुभाषितत्रिशती ३६)>

अत्र प्रकरणाद्यभावे संदेहः शान्तशृङ्गार्यन्यतराभिधाने तु निश्चयः ॥

(८) [निर्हेतुः]

{गृहीतं येनासीः परिभवभयान्नोचितमपि
प्रभावाद्यस्याभून्न खलु तव कश्चिन्न विषयः ।
परित्यक्तं तेन त्वमसि सुतशोकान्न तु भया
द्विमोक्ष्ये शस्त्र त्वामहमपि यतः स्वस्ति भवते ॥२६३॥}
<(भट्टनारायणऽस्वेणीसंहार ३.१९)>

अत्र [द्वितीय]शस्त्रमोचने हेतुर्नोपात्तः ॥

(९) [प्रसिद्धिविरोधः]

{इदं ते केनोक्तं कथय कमलातङ्कवदने
यदेतस्मिन् हेम्नः कटकमिति धत्से खलु धियम् ।
इदं तद्दुःसाधाक्रमणपरमास्त्रं स्मृतिभुवा
तव प्रीत्या चक्रं करकमलमूले विनिहितम् ॥२६४॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र कामस्य चक्रं लोकेऽप्रसिद्धम् । यथा वा

(९ )

{उपपरिसरं गोदावर्याः परित्यजताध्वगाः
सरणिमपरो मार्गस्त्वद्भवद्भिरिहेक्ष्यताम् ।
इह हि विहितो रक्ताशोकः कयापि हताशया
चरणलिनन्यासोदञ्चन्नवाङ्कुरकञ्चुकः ॥२६५॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र पादाघातेनाशोकस्य पुष्पोद्गमः कविषु प्रसिद्धो न पुनरङ्कुरोद्गमः ।

({सुसितवसनालङ्कारायां कदाचन कौमुदी
महसि सुदृशि स्वैरं यान्त्यां गतोस्तमभूद्चिधुः ।
तदनु भवतः कीर्तिः केनाप्यगीयत येन सा
प्रियगृहमगान्मुक्ताशङ्का क्व नासि शुभप्रदः ॥२६६॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १२१)>
अत्रामूर्तापि कीर्तिः ज्योत्स्नावत्प्रकाशरूपा कथितेति लोकविरुद्धमपि कविप्रसिद्धेर्न दुष्टम् ॥)

(१०) [विद्याविरोधः]

{सदा स्नात्वा निशीथिन्यां सकलं वासरं बुधः ।
नानाविधानि शास्त्राणि व्याचष्टे च शृणोति च ॥२६७॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १३२)>

ग्रहोपरागादिकं विना रात्रौ स्नानं धर्मशास्त्रण विरुद्धम् ।

(१० अ)

{अनन्यसदृशं यस्य बलं बाह्वोः समीक्ष्यते ।
षाडगुण्यानुसृतिस्तस्य सत्यं सा निष्प्रयोजना ॥२६८॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप २४०)>

एततर्थशास्त्रेण ।

(१० आ)

{विधाय दूरे केयूरमनङ्गाङ्गणमङ्गना ।
बभार कान्तेन कृतां करजोल्लेखमालिकाम् ॥२६९॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र केयूरपदे नखक्सटं न विहितमिति । एतत्कामशास्त्रेण ।

(१० इ)

{कष्टाङ्गयोगपरिशीलनकीलनेन
दुःसाधसिद्धिसविधं विदधद्विदूरे ।
आसादयन्नभिमतामधुना विवेक
ख्यातिं समाधिधनमौलिमर्णिर्विमुक्तः ॥२७०॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र विवेकख्यातिस्ततः संप्रज्ञातसमाधिः पश्चादसंप्रज्ञातस्ततो मुक्तिर्न तु विवेकख्यातौ । एतत्योगशास्त्रेण ॥

एवं विद्यान्तरैरपि विरुद्धमुदाहार्यम् ॥

(११) [अनवीकृतः]

{प्राप्ताः श्रियः सकलकामदुघास्ततः किम्
दत्तं पदं शिरसि विद्विषतां ततः किम् ।
संतर्पिताः प्रणयिनो विभवैस्ततः किम्
कल्पं स्थितं तनुभृतां तनुभिस्ततः किम् ॥२७१॥}
<(भर्तृहरिऽस्वैराग्यशतक ६७)>

अत्र ततः किमिति न नवीकृतम् । तत्तु यथा

{यदि दहत्यनलोत्र किमद्भुतं यदि च गौरवमद्रिषु किं ततः ।
लवणमम्बु सदैव महोदधेः प्रकृतिरेव सतामविषादिता ॥२७२॥}
<(आनन्दवर्धनऽस्देविशतक)>

(१२) [सनियमपरिवृत्तः]

{यत्रानुल्लिखितार्थमेव निखिलं निर्माणमेतद्विधेर्
उत्कर्षप्रतियोगिकल्पनमपि न्यक्कारकोटिः परा ।
याताः प्राणभृतां मनोरथगतीरुल्लङ्घ्य यत्संपदस्
तस्याभासमणीकृताश्मसुमणेरश्मत्वमेवोचितम् ॥२७३॥}
<(कुन्तकऽस्वक्रोक्तिजीवित [१.२९])>

अत्र {छायामात्रमणीकृताश्मसु मणेस्तस्याश्मतैवोचिता} इति सनियमत्वं वाच्यम् ॥

(१३) [अनियमपरिवृत्तः]

{वक्त्राम्भोजं सरस्वत्यधिवसति सदा शोण एवाधरस्ते
बाहुः काकुत्स्थवीर्यस्मृतिकरणपटुर्दक्षिणस्ते समुद्रः ।
वाहिन्यः पार्श्वमेताः क्षणमपि भवतो नैव मुञ्चन्त्यभीक्षणं
स्वच्छेन्तर्मानसेस्मिन् कथमवनिपते तेम्बुपानाभिलाषः ॥२७४॥}
<(बल्लालऽस्भोजप्रबन्ध २३०)>

अत्र {शोण एव} इति नियमो न वाच्यः ॥

(१४) [विशेषपरिवृत्तः]

{श्यामां श्यामलिमानमानयत भोः सान्द्रैर्मषीकूर्चकैर्
मन्त्रं तन्त्रमथ प्रयुज्य हरत श्वेतोत्पलानां श्रियम् ।
चन्द्रं चर्णयत क्षणाच्च कणशः कृत्वा शिलापट्टके
येन द्रष्टुमहं क्षमे दश दिशस्तद्वक्त्रमुद्राङ्किताः ॥२७५॥}
<(राजशेखरऽस्विद्धशालभञ्जिका ३.१)>

अत्रऽज्यौत्स्नीम्ऽ इति श्यामाविशेषो वाच्यः ॥

(१५) [अविशेषपरिवृत्तः]

{कल्लोलवेल्लितदृषत्परुषप्रहारै
रत्नान्यमूनि मकरालय मावमंस्थाः ।
किं कौस्तुभेन विहितो भवतो न नाम
या[ञ्च्]आप्रसारितकरः पुरुषोत्तमेऽपि ॥२७६॥}
<(भल्लटशतक ६२)>

अत्र {एकेन किं न विहितो भवतः स नाम} इति सामान्यं वाच्यम् ।

(१६) [साकाङ्क्षः]

{अर्थित्वे प्रकटीकृतेऽपि न फलप्राप्तिः प्रभोः प्रत्युत
द्रुह्यन् दाशरथिर्विरुद्धचरितो युक्तस्तया कन्यया ।
उत्कर्षं च परस्य मानयशसोर्विस्रंसनं चात्मनः
स्त्रीरत्नं च जगत्पतिर्दशमुखो देवः कथं मृष्यते ॥२७७॥}
<(भवभ्तूतिऽस्महावीरचरित २.९)>

अत्र स्त्रीरत्नम्ऽउपेक्स्.इतुम्ऽ इत्याकाङ्क्षति । नहि परस्येत्यनेन संबन्धो योग्यः ॥

(१७) [अपदयुक्तः]

{आज्ञा शक्रशिखामणिप्रणयिनी शास्त्राणि चक्षुर्नवं
भक्तिर्भूतपतौ पिनाकिनि पदं लङ्केति दिव्या पुरी ।
उत्पत्तिर्द्रुहिणान्वये च तदहो नेदृग्वरो लभ्यते
स्याच्चेदेष न रावणः क्व नु पुनः सर्वत्र सर्वे गुणाः ॥२७८॥}
<(राजशेखरऽस्बालरामायण १.३६)>

अत्रऽस्याच्चेदेष न रावणःऽ इत्यत्र एव समाप्यम् ॥

(१८) [सहचरभिन्नः]

{श्रुतेन बुद्धिर्व्यसनेन मूर्खता मदेन नारी सलिलेन निम्नगा ।
निशा शशाङ्केन धृतिःसमाधिना नयेन चालङ्क्रियते नरेन्द्रता ॥२७९॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १४०)>

अत्र श्रुतादिभिरुत्कृष्टैः सहचरितैर्व्यसनमूर्खतयोर्निकृष्टयोर्भिन्नत्वम् ।

(१९) [प्रकाशितविरुद्धः]

{लग्नं रागावृताङ्ग्या ....... ॥२८०[=२४१]॥}
[लग्नं रागावृताङ्ग्या सुदृढमिह ययैवासियष्ट्यारिकण्ठे
मातङ्गानामपीहोपरि परपुरुषैर्या च दृष्टा पतन्ती ।
तत्सक्तोऽयं न किञ्चिद्गणयति विदितं तेस्तु तेनास्मि दत्ता
भृत्येभ्यः श्रीनियोगाद्गदितुमिव गतेत्यम्बुधिं यस्य कीर्तिः ॥२४१॥]
<(वेणिदत्तऽस्पद्यवेणी २)>

इत्यत्र विदितं तेस्त्वित्यनेन श्रीस्तस्मादपसरतीति विरुद्धं प्रकाश्यते ॥

(२०) [विध्ययुक्तः]

{प्रयत्नपरिबोधितः स्तुतिभिरद्य शेषे निशा
मकेशवमपाण्डवं भुवनमद्य निःसोमकम् ।
इयं परिसमाप्यते रणकथाद्य दोःशालिना
मपैतु रिपुकाननातिगुरुरद्य भारो भुवः ॥२८१॥}
<(भट्टनारायणऽस्वेणीसंहार ३.३४)>

अत्र {शयितः प्रयत्नेन बोध्यसे} इति विधेयम् । यथा वा

{वाताहारतया जगद्विषधरैराश्वास्य निःशषितं
ते ग्रस्ताः पुनरभ्रतोयकणिकातीव्रव्रतैर्बर्हिभिः ।
तेऽपि क्रुरचमूरुचर्मवसनैर्नीताः क्षयं लुब्धकैर्
दम्भस्य स्फुरितं विदन्नपि जनो जाल्मो गुणानीहते ॥२८२॥}
<(भल्लटशतक ८७)>

अत्र वाताहारादित्रयं व्युत्क्रमेण वाच्यम् ॥

(२१) [अनुवादायुक्तः]

{अरे रामाहस्ताभरण भसलश्रेणिशरण
स्मरक्रीडाव्रीडाशमन विरहिप्राणदमन ।
सरोहंसोत्तंस प्रचलदल नीलोत्पल सखे
सखेदोऽहं मोहं श्लथय कथय क्वेन्दुवदना ॥२८३॥}
<(कालिदासऽस्विक्रमोर्वशीय)>

अत्रऽविहहिप्राणदमनऽ इति नानुवाद्यम् ॥

(२२) [त्यक्तपुनःस्वीकृतः]

{लग्नं रागावृताङ्ग्येत्यादि ॥२८४=४१॥}
[लग्नं रागावृताङ्ग्या सुदृढमिह ययैवासियष्ट्यारिकण्ठे
मातङ्गानामपीहोपरि परपुरुषैर्या च दृष्टा पतन्ती ।
तत्सक्तोऽयं न किञ्चिद्गणयति विदितं तेस्तु तेनास्मि दत्ता
भृत्येभ्यः श्रीनियोगाद्गदितुमिव गतेत्यम्बुधिं यस्य कीर्तिः ॥२४१॥]
<(वेणिदत्तऽस्पद्यवेणी २)>

अत्र {विदितं तेस्तु} इत्युपसंहृतोऽपि तेनेत्यादिना पुनरुपात्तः ॥

(२३) [अश्लीलः]

{हन्तुमेव प्रवृत्तस्य स्तब्धस्य विवरैषिणः ।
यथास्य जायते पातो न तथा पुनरुन्नतिः ॥२८५॥}
<(भामहऽस्काव्यालङ्कार १.५१)>
अत्र पुंव्यञ्जनस्यापि प्रतीतिः ॥

यत्रैको दोषः प्रदर्शितस्तत्र दोषान्तराण्यपि सन्ति तथापि तेषां तत्राप्रकृतत्वात्प्रकाशनं न कृतम् ॥५५५७॥

कर्णावतंसादिपदे कर्णादिध्वनिनिर्मितिः  ।
संनिधानादिबोधार्थं ...

अवतंसादीनि कर्णाद्याभरणान्येवोच्यन्ते । तत्र कर्णादिशब्दाः कर्णादिस्थितिप्रतिपत्तये । यथा

{अस्याः कर्णावतंसेन जितं सर्वं विभूषणम् ।
तथैव शोभतेत्यर्थमस्याः श्रवणकुण्डलम् ॥२८६॥}
<(वामनऽस्काव्यालङ्कारसूत्रवृत्ति २,२.१४)>

{अपूर्वमधुरामोदप्रमोदितदिशस्ततः ।
आययुर्भृङ्गमुखराः शिरःशेखरशालिनः ॥२८७॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र कर्णश्रवणशिरःशब्दाः संनिधानप्रतीत्यर्थाः ॥

{विदीर्णाभिमुखारातिकराले संगरान्तरे ।
धनुर्ज्याकिणचिह्नेन दोष्णा विस्फुरितं तव ॥२८८॥}
<(वामनऽस्काव्यालङ्कारसूत्रवृत्ति २,२.१३)>

अत्र धनुःशब्द आरूठत्वावगतये ॥
अन्यत्र तु

{ज्याबन्धनिष्पन्दभुजेन यस्य विनिश्वमद्वक्त्रपरंपरेण ।
कारागृहे निर्जितवासवने लङ्केश्वरेणोषितमा प्रसादात् ॥२८९॥}
<(कालिदासऽस्रघुवंश ६.२०)>

इत्यत्र केवलो ज्याशब्दः ।

{प्राणेश्वरपरिष्वङ्गविभ्रमप्रतिपत्तिभिः ।
मुक्ताहारेण लसता हसतीव स्तनद्वयम् ॥२९०॥}
<(वामनऽस्काव्यालङ्कारसूत्रवृत्ति २,२.१५)>

अत्र मुक्तानामन्यरत्नामिश्रितत्वबोधनाय मुक्ताशब्दः ।

{सौन्दर्यसंपत्तारुण्यं यस्यास्ते ते च विभ्रमाः ।
षट्पदान् पुष्पमालेव कान्नाकर्षति सा सखे ॥२९१॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्रोत्कृष्टपुष्पविषये पुष्पशब्दः । निरुपपदो हि मालाशब्दः पुष्पस्रजमेवाभिधत्ते ॥

... स्थितेष्वेतत्समर्थनम्  ॥ कारिका ५८ ॥

{न खलु कर्णावतंसादिवज्जघनकाञ्चीत्यादि क्रियते ।
जगाद मधुरां वाचं विशदाक्षरशालिनीम् ॥२९२॥}
<(वामनऽस्काव्यालङ्कारसूत्रवृत्ति २,२.१८)>

इत्यादौ क्रियाविशेषणत्वेऽपि विवक्षितार्थप्रतीतिसिद्धौ {गतार्थस्यापि विशेष्यस्य विशेषणदानार्थं क्वचित्प्रयोगः कार्यः} इति न युक्तम् । युक्तत्वे वा

{चरणत्रपरित्राणरहिताभ्यामपि द्रुतम् ।
पादाभ्यां दूरमध्वानं व्रजन्नेष न खिद्यते ॥२९३॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

इत्युदाहार्यम् ॥५८॥

ख्यातेऽर्थे निर्हेतोरदुष्टता ...

यथा

{चन्द्रं गता पद्मगुणान्न भुङ्क्ते पद्माश्रिता चान्द्रमसीमभिख्याम् ।
उमामुखं तु प्रतिपद्य लोला द्विसंश्रयां प्रीतिमवाप लक्ष्मीः ॥२९४॥}
<(कालिदासऽस्कुमारसंभव १.४३)>

अत्र रात्रौ पद्मस्य संकोचः दिवा चन्द्रमसश्च निष्प्रभत्वं लोकप्रसिद्धमितिऽन भुङ्क्तेऽ इति हेतुं नापेक्षते ॥

... अनुकरणे तु सर्वेषाम्  ।

सर्वेषां श्रुतिकटुप्रभृतीनां दोषाणाम् । यथा

{मृगचक्षुषमद्राक्षमित्यादि कथयत्ययम् ।
पश्यैष च गवित्याह सूत्रामाणं यजेत च ॥२९५॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १४७)>

वक्त्राद्यौचित्यवशाद्दोषोऽपि गुणः क्वचित्क्वचिन्नोभौ  ॥ कारिका ५९ ॥

वकृप्रतिपाद्यव्यङ्गवाच्यप्रकरणादीनां महिम्ना दोषोऽपि क्वचिदगुणः क्वचिन्न दोषो न गुणः । तत्र व्याकरणादौ वक्तरि प्रतिपाद्ये च रौद्रादौ च रसे व्यङ्गे कष्टत्वं गुणः । क्रमेणोदाहरणम्

{दीर्घीङ्वेवीङ्समः कश्चिद्गुणवृद्ध्योरभाजनम् ।
क्विप्प्रत्ययनिभः कश्चिद्यत्र संनिहिते न ते ॥२९६॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ४३)>

{यदा त्वामहमद्राक्षं पदविद्याविशारदम् ।
उपाध्यायं तदास्मार्षं समस्प्राक्षं च संमदम् ॥२९७॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १४९)>

{अन्त्रप्रोतबृहत्कपालनलकक्रूरक्वणत्कङ्कण
प्रायप्रेङ्खितभूरिभूषणरवैराघोषयन्त्यम्बरम् ।
पीतच्छर्दितरक्तकर्दमघनप्राग्भारघोरोल्लस
द्व्यालोलस्तनभारभैरववपुर्दर्पोद्धतं धावति ॥२९८॥}
<(भवभ्तूतिऽस्महावीरचरित १.३५)>

वाच्यवशाद्यथा

{मातङ्गाः किमु विल्गितैः किमफलैराडम्बरैर्जम्बुकाः
सारङ्गा महिषा मदं व्रजथ किं शून्येषु शरा न के ।
कोपाटोपसमुद्भटोत्कटसटाकोटेरिभारेः पुरः
सिन्धुध्वानिनि हुङ्कृते स्फुरति यत्तद्गर्जितं गर्जितम् ॥२९९॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र सिंहे वाच्ये परुषाः शब्दाः ॥
प्रकरणवशाद्यथा

{रक्ताशोक कृशोदरी क्क नु गता त्यक्त्वानुरक्तं जनं
नो दृष्टेति मुधैव चालयसि किं वातावधूतं शिरः ।
उत्कण्ठाघटमानषड्पदघटासंघट्टदष्.टच्छद
स्तत्पादाहतिमन्तरेण भवतः पुष्पोद्गमोऽयं कुतः ॥३००॥}
<(कालिदासऽस्विक्रमोर्वशीय ४)>

अत्र शिरोधूननेन कुपितस्य वचसि ॥
क्वचिन्नीरसे न गुणो न दोषः । यथा

{शीर्णघ्राणाङ्घ्रपाणीन् व्रणिभिरपघनैर्घराव्यक्तघोषान्
दीर्घाघ्रातानघौघैः पुनरपि घटयत्येक उल्लाघयन् यः ।
घर्मांशोस्तस्य वोन्तर्द्विगुणघनघृणानिघ्ननिर्विघ्नवृत्तेर्
दत्तार्घाः सिद्धसंघैर्विदधतु घृणयः शीघ्रमंहोविघातम् ॥३०१॥}
<(मयूरऽस्सूर्यशतक ६)>

अप्रयुक्तनिहतार्थौ श्लेषादावदुष्टौ । यथा

{येन ध्वस्तमनोभवेन बलिजित्कायः पुरा स्त्रीकृतो
यश्चोद्धृत्तभुजङ्गहारवलयोगङ्गां च योधारयत् ।
यस्याहुः शशिमच्छिरोहर इति स्युत्यं च नामामराः
पायात्स स्वयमन्धकक्षयकरस्त्वां सर्वदोमाधवः ॥३०२॥}
<(वल्लभदेवऽस्सुभाषितावलि ॑ अभिनवगुप्तऽस्ध्वन्यालोकलोचन [२.२१,२२])>

अत्र माधवपक्षे शशिमदन्धकक्षयशब्दाप्रयुक्तनिहतार्थौ ॥

अश्लीलं क्वचिद्गुणः । यथा सुरतारम्भगोष्ठ्याम् {द्व्यर्थेः
पदैः पिशुनयेच्च रहस्यवस्तु} इति कामशास्त्रस्थितौ

{करिहस्तेन संबाधे प्रविश्यान्तर्विलोडिते ।
उपसर्पन् ध्वजः पुंसः साधनान्तर्विराजते ॥३०३॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १५४)>

शमकथासु

{उत्तानोच्छनमण्डूकपाटितोदरसंनिभे ।
क्लेदिनि स्त्रीव्रणे सक्तिरकृमेः कस्य जायते ॥३०४॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १५५)>

{निर्वाणवैरदहनाः प्रशमादरीणां
नन्दन्तु पाण्डुतनया सह माधवेन ।
रक्तप्रसाधितभुवः क्षतविग्रहाश्च
स्वस्था भवन्तु कुरुराजसुताः सभृत्याः ॥३०५॥}
<(भट्टनारायणऽस्वेणीसंहार १.७)>

अत्र भाव्यमङ्गकसूचकम् ॥

संदिग्धमपि वाच्यमहिम्ना क्वचिन्नियतार्थप्रतीतिकृत्त्वेन व्याजस्तुतिपर्यवसायित्वे गुणः । यथा

{पृथुकार्तस्वरपात्रं भूषितनिःशेषपरिजनं देव ।
विलसत्करेणुगहनं संप्रति सममावयोः सदनम् ॥३०६॥}
<(सुभाषितरत्नाकर १६४४)>

प्रतिपाद्यप्रतिपादकयोर्ज्ञत्वे सत्यप्रतीतं गुणः । यथा

{आत्मारामा विहितरतयो निर्विकल्पे समादौ
ज्ञानोद्रेकाद्विघटिततमोग्रन्थयः सत्त्वनिष्ठाः ।
यं वीक्षन्ते कमपि तमसां ज्योतिषां वा परस्तात्
तं मोहान्धः कथमयममुं वेत्ति देवं पुराणम् ॥३०७॥}
<(भट्टनारायणऽस्वेणीसंहार १.२३)>

स्वयं वा परामर्शे । यथा

{षडधिकदशनाडीचक्रमध्यस्थितात्मा
हृदि विनिहितरूपः सिद्धिदस्तद्धितां यः ।
अविचलितमनोभिः साधकैर्मृग्यमाणः
स जयति परिणद्धः शक्तिभिः शक्तिनाथः ॥३०८॥}
<(भवभूतिऽस्मालतीमाधव ५.१)>

अधमप्रकृत्युक्तिषु ग्राम्यो गुणः । यथा

{फुल्लुक्करं कलमकूरणिहं वहन्ति
जे सिन्धुवारविडवा मह वल्लहा दे ।
जे गालिदस्स महिसीदहिणो सरिच्छा
दे किं च मुद्धवि_अ_इल्लपसूणपुञ्जा ॥३०९॥}
[पुष्पोत्करं कलमभक्तनिभं वहन्ति
ये सिन्धुवारविटपा मम वल्लभास्ते ।
ये गालितस्य महिषीदघ्नः सदृक्षा
स्तेकिं च मुग्धविचकिलप्रसूनपुञ्जाः ॥]
<(राजशेखरऽस्कर्पूरमञ्जरी १.१९)>

अत्र कलमभक्तमहिषीदधिशब्दा ग्राम्या अपि विदूषकोक्तौ ॥
न्यूनपदं क्वचिद्गुणः । यथा

{गाढालिङ्गनवामनीकृतकुचप्रोद्भूतरोमोद्गमा
सान्द्रस्नेहरसातिरेकविगलच्छ्रीमन्नितम्बाम्बरा ।
मा मा मानद माति मामलमिति क्षामाक्षरोल्लापिनी
सुप्ता किं नु मृता नु किं मनसि मे लीना विलीना नु किम् ॥३१०॥}
<(अमरुशतक ३६)>
क्वचिन्न गुणो न दोषः । यथा

{तिष्ठेत्कोपवशात्प्रभावपिहिता दीर्घं न सा कुप्यति
स्वर्गायोत्पतिता भवेन्मयि पुनर्भावाद्रमस्या मनः ।
तां हर्तुं विबुधद्विषोऽपि न च मे शक्ताः पुरोवर्तिनीं
सा चात्यन्तमगोचरं नयनयोर्यातेति कोऽयं विधिः ॥३११॥}
<(कालिदासऽस्विक्रमोर्वशीय ४.९)>

अत्र पिहिता इत्यतोनन्तरंऽनैतद्यतःऽ इत्येतैर्न्यूनैः पदैर्विशेषबुद्धेरकरणान्न गुणः । उत्तरा प्रतिपत्तिः पूर्वां प्रतिपत्तिं बाधते इति न दोषः ॥

अधिकपदं क्वचिद्गुणः । यथा

{यद्वञ्चनाहितमतिर्बहुचाटुगर्भं
कार्योन्मुखः खलजनः क्र्टकं ब्रवीति ।
तत्साधवो न न विदन्ति विदन्ति किन्तु
कर्तुं वृथा प्रणयमस्य न पारयन्ति ॥३१२॥}
<(अभिनवगुप्तऽस्ध्वन्यालोकलोचन ३.१६)>

अत्र {विदन्ति} इति द्वितीयमन्ययोगव्यवच्छेदपरम् । यथा वा

{वद वद जितः स शत्रुर्न हतो जल्पंश्च तव तवास्मीति ।
चित्रं चित्रमरोदीद्धा हेति परं मृते पुत्रे ॥३१३॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार ६.३०)>

इत्येवमादौ हर्षभयादियुक्ते वक्तरि ॥

कथितपदं क्वचिद्गुणः लाटानुप्रासे अर्थान्तरसंक्रमितवाच्ये विहितस्यानुवाद्यत्वे च । क्रमेणोदाहरणम्

{सितकरकररुचिरविभा विभाकराकार धरणिधर कीर्तिः ।
पौरुषकमला कमला सापि तवैवास्ति नान्यस्य ॥३१४(च्f.३५९)॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १९५)>

{ताला जा_अन्ति गुणा जाला दे सहि_अ_एंहि घेप्पन्ति ।
र_इकिरणाणुग्गहि_आ_इं होन्ति कमला_इं कमला_इम् ॥३१५॥}
[तदा जायन्ते गुणाः यदा ते सहृदयैर्गृह्यन्ते ।
रविकिरणानुगृहीतानि भवन्ति कमलानि कमलानि ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९८९ ॑ अभिनवगुप्तऽस्ध्वन्यालोकलोचन॑ आनन्दवर्धनऽस्विषमबाणलीला)>

{जितेन्द्रियत्वं विनयस्य कारणं गुणप्रकर्षो विनयादवाप्यते ।
गुणप्रकर्षेण जनोनुरज्यते जनानुरागप्रभवा हि संपदः ॥३१६॥}
<(वल्लभदेवऽस्सुभाषितावलि)>

{पतत्प्रकर्षमपि क्वचिद्गुणः । यथा उदाहृते प्रागप्राप्तैत्यादौ ॥३१७॥}
<(भवभ्तूतिऽस्महावीरचरित २.३३)>

समाप्तपुनरात्तं क्वचिन्न गुणो न दोषः । यत्र न विशेषणमात्रदानार्थः पुनर्ग्रहणमपि तु वाक्यान्तरमेव क्रियते । यथा

{अत्रैव प्रागप्राप्त इत्यादौ ॥३१८॥}

अपदस्थसमासं क्वचिद्गुणः । यथा

{उदाहृते रक्ताशोकैत्यादौ ॥३१९॥}

गर्भितं तथैव । यथा

{हुमि अवहत्थि_अरेहो णिरङ्कुसो अह विवे_अरहि_ओ वि ।
सिविणे वि तुमम्मि पुणो पत्तिहि भत्तिं ण पसुमरामि ॥३२०॥}
[भवाम्यपहस्तितरेखो निरङ्गुशोऽथ विवेकरहितोऽपि ।
स्वप्नेऽपि त्वयि पुनः प्रतीहि भक्तिं न प्रस्मरामि ॥]
<(आनन्दवर्धनऽस्विषमबाणलीला ॑ अभिनवगुप्तऽस्ध्वन्यालोकलोचन)>

अत्र प्रतीहीति मध्ये दृढप्रत्ययोत्पादनाय । एवमन्यदपि लक्ष्याल्लक्ष्यम् ॥५९॥

व्यभिचारिरसस्थायिभावानां शब्दवाच्यता  ।
कष्टकल्पनया व्यक्तिरनुभावविभावयोः  ॥ कारिका ६० ॥

प्रतिकूलविभावादिग्रहो दीप्तिः पुनः पुनः  ।
अकाण्डे प्रथनच्छेदावङ्गस्याप्यतिविस्तृतिः  ॥ कारिका ६१ ॥

अङ्गिनोऽननुसंधानं प्रकृतीनां विपर्ययः  ।
अनङ्गस्याभिधानं च रसे दोषाः स्युरीदृशाः  ॥ कारिका ६२ ॥

(१) स्वशब्दोपादानं व्यभिचारिणो यथा
{सव्रीडा दयितानने सकरुणा मातङ्गचर्माम्बरे
सत्रासा भुजगे सविस्मयरसा चन्द्रेऽमृतस्यन्दिनि ।
सेर्ष्या जह्नुसुतावलोकनविधौ दीना कपालोदरे
पार्वत्या नवसंगमप्रणयिनी दृष्टिः शिवायास्तु वः ॥३२१॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १६४)>

अत्र व्रीडादीनाम् ।

{व्यानम्रा दयितानने मुकुलिता मातङ्गचर्माम्बरे
सोत्कम्पा भुजगे निमेषरहिता चन्द्रेमृतस्यन्दिनि ।
मीलद्भूः सुरसिन्धुदर्शनविधौ म्लाना कपालोदरे}

इत्यादि तु युक्तम् ॥

(२) रसस्य स्वशब्देन शृङ्गारादिशब्देन वा वाच्यत्वम् । क्रमेणोदाहरणम्

{तामनङ्गजयमङ्गलश्रियं किञ्चिदुच्चभुजमूललोकिताम् ।
नेत्रयोः कृतवतोऽस्य गोचरे कोऽप्यजायत रसो निरन्तरः ॥३२२॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १६६)>

{आलोक्य कोमलकपोलतलाभिषिक्त
व्यक्तानुरागसुभगामभिराममूर्तिम् ।
पश्यैष बाल्यमतिवृत्य विवर्तमानः
शृङ्गारसीमनि तरङ्गितमातनोति ॥३२३॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

(३) स्थायिनो यथा

{संप्रहारे प्रहरणैः प्रहाराणां परस्परम् ।
ठणत्कारैः श्रुतिगतैरुत्साहस्तस्य कोऽप्यभूत् ॥३२४॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १६७)>

अत्रोत्साहस्य ॥

(४)

{कर्पूरधूलिधवलद्युतिपूरधौत
दिङ्मण्डले शिशिररोचिषि तस्य यूनः ।
लीलाशिरोऽंशुकनिवेशविशेषकॢ.प्ति
व्यक्तस्तनोन्नतिरभून्नयनावनौ सा ॥३२५॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्रोद्दीपनालम्बनरूपाः शृङ्गारयोग्या विभावा अनुभावपर्यवसायिनः स्थिता इति कष्टकल्पना ॥

(५)

{परिहरति रतिं मतिं लुनीते स्खलति भृशं परिवर्तते च भूयः ।
इति बत विषमा दशास्य देहं परिभवति प्रसभं किमत्र कुर्मः ॥३२६॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र रतिपरिहारादीनामनुभावानां करुणादावपि संभवात्कामिनीरूपो विभावो यत्नतः प्रतिपाद्यः ॥

(६)
{प्रसादे वर्तस्व प्रकटय मुदं संत्यज रुषं
प्रिये शुष्यन्त्यङ्गान्यमृतमिव ते सिञ्चतु वचः ।
निधानं सौख्यानां क्षणमभिमुखं स्थापय मुखं
न मुग्धे प्रत्येतुं प्रभवति गतः कालहरिणः ॥३२७॥}
<(अभिनवगुप्तऽस्ध्वन्यालोकलोचन ॑ शार्ङ्गधरपद्धति)>

अत्र शृङ्गारे प्रतिकूलस्य शान्तस्यानित्यताप्रकाशनरूपो विभावस्तत्प्रकाशितो निर्वेदश्च व्यभिचारी उपात्तः ॥

{णिहु_अरमणम्मि लो_अणपहम्मि पडि_ए गुरु_अणमज्झम्मि ।
स_अलपरिहारहि_अ_आ वणगमणं एव्व मह_इ वहू ॥३२८॥}
[निभृतरमणे लोचनपथे पतिते गुरुजनमध्ये ।
सकलपरिहारहृदया वनमनमेवेच्छति वधूः ॥]
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र सकलपरिहारवनगमने शान्तानुभावौ । इन्धनाद्यानयनव्याजेनोपभोगार्थं वनगमनं चेत्न दोषः ॥

(७) दीप्तिः पुनः पुनर्यथा कुमारसंभवे रतिविलापे ॥

(८) अकाण्डे प्रथनं यथा वेणीसंहारे द्वितीयेङ्केनेकवीरक्षये प्रवृत्ते भानुमत्या सह दुर्योधनस्य शृङ्गारवर्णनम् ।

(९) अकाण्डे छेदो यथा वीरचरिते द्वितीयेङ्के राघवभार्गवयोर्धाराधिरूढे वीररसे {कङ्कणमोचनाय गच्छामि} इति राघवस्योक्तौ ॥

(१०) अङ्गस्याप्रधानस्यातिविस्तरेण वर्णनम् । यथा हयग्रीववधे हयग्रीवस्य ॥

(११) अङ्गिनोऽननुसंधानम् । यथा रत्नावल्यां चतुर्थेङ्के बाभ्रव्यागमने सागरिकाया विस्मृतिः ॥

(१२) प्रकृतयो दिव्या अदिव्या दिव्यादिव्याश्च वीररौद्रशृङ्गारशान्तरसप्रधाना
धीरोदात्तधीरोद्धतधीरललितधीरप्रशान्ताः उत्तमाधममध्यमाश्च । तत्र रतिहासशोकाद्भुतानि अदिव्योत्तमप्रकृतिवत्दिव्येष्वपि । किं तु रतिः संभोगशृङ्गाररूपा उत्तमदेवताविषया न वर्णनीया । तद्वर्णनं हि पित्रोः संभोगवर्णनमिवात्यन्तमनुचितम् ।

{क्रोधं प्रभो संहर संहरेति यावद्गिरः खे मरुतां चरन्ति ।
तावत्स वह्निर्भवनेत्रजन्मा भस्मावशेषं मदनं चकार ॥३२९॥}
<(कालिदासऽस्कुमारसंभव ३.३२)>

इत्युक्तवत्भ्रुकुट्यादिविकारवर्जितः क्रोधः सद्यःफलदः स्वर्गपातालगगसमुद्रोल्लङ्घनाद्युत्साहश्च दिव्येष्येव । अधिकं तु निबध्यमानमसत्यप्रतिभासेनऽनायकवद्वर्तितव्यं न प्रतिनायकवत्ऽ इत्युपदेशे न पर्यवस्येत् । दिव्यादिव्येषु उभयथापि । एवमुक्तस्यौचित्यस्य दिव्यादीनामिव धीरोदात्तादीनामप्यन्यथावर्णनं विपर्ययः । तत्रभवन् भगवन्नित्युत्तमेन न अधमेन मुनिप्रभृतौ न राजादौ भट्टारकैति नोत्तमेन राजादौ प्रकृतिविपर्ययापत्तेर्वाच्यम् । एवं देशकालवयोजात्यादीनां वेषव्यवहारादिकमुचितमेवोपनिबन्द्धव्यम् ॥

(१३) अनङ्गस्य रसानुपकारकस्य वर्णनम् । यथा कर्पूरमञ्जर्या नायिकया स्वात्मना च कृतं वसन्तवर्णनमनादृत्य बन्दिवर्णितस्य राज्ञा प्रशंसनम् ॥
{ईदृशाः} इति । नायिकापादप्रहारादिना नायककोपादिवर्णनम् । उक्तं हि ध्वनिकृता

{अनौचित्यादृत्ते नान्यद्रसभङ्गस्य कारणम् ।
औचित्योपनिबन्धस्तु रसस्योपनिषत्परा ॥} इति ॥६०६२॥

इदानीं क्वचिददोषा अप्येते इत्युच्यन्ते ।

न दोषः स्वपदेनोक्तावपि संचारिणः क्वचिद् ।

यथा

{औत्सुक्येन कृतत्वरा सहभुवा व्यावर्तमाना ह्रिया
तैस्तैर्बन्धुवधूजनस्य वचनैर्नीताभिमुख्यं पुनः ।
दृष्ट्वाग्रे वरमात्तसाध्वसरसा गौरी नवे संगमे
संरोहत्पुलका हरेण हसता श्लिष्टा शिवायास्तु वः ॥३३०॥}
<(हर्षऽस्रत्नावलि १.२)>

अत्रौत्सुक्यशब्द इव तदनुभावो न तथा प्रतीतिकृत् । अत एवऽदूरादुत्सुकम्ऽ इत्यादौ व्रीडाप्रेमाद्यनुभावानाम् । विवलितत्वादीनामिवोत्सुकत्वानुभावस्य सहसा प्रसरणादिरूपस्य तथा प्रतिपत्तिकारित्वाभावादुत्सुकमिति कृतम् ॥

संचार्यादेर्विरुद्धस्य बाध्यस्योक्तिर्गुणावहा  ॥ कारिका ६३ ॥

बाध्यत्वेनोक्तिर्न परमदोषः यावत्प्रकृतरसपरिपोषकृत् । यथा

{ऽक्वाकार्यं शशलक्ष्मणः क्व च कुलम्ऽ इत्यादौ ॥३३१[=५३]॥}
[क्वाकार्यं शशलक्षणः क्व च कुलं भूयोऽपि दृश्येत सा
दोषाणां प्रशमाय न श्रुतमहो कोपेऽपि कान्तं मुखम् ।
किं वक्ष्यन्त्यपकल्मषाः कृतधियः स्वप्नेऽपि सा दुर्लभा
चेतः स्वास्थ्यमुपैहि कः खलु युवा धन्योऽधरं धास्यति ॥५३॥]
<(कालिदासऽस्विक्रमोर्वशीय ४.४)>

अत्र वितर्कादिषु उद्गतेष्वपि चिन्तायामेव विश्रान्तिरिति प्रकृतरसपरिपोषः ॥

{पाण्डु क्षामं वदनं हृदयं सरसं तवालसं च वपुः ।
आवेदयति नितान्तं क्षेत्रियरोगं सखि हृदन्तः ॥३३२॥}
<(अभिनवगुप्तऽस्ध्वन्यालोकलोचन)>

इत्यादौ साधारणत्वं पाण्डुतादीनामिति न विरुद्धम् ॥

{सत्यं मनोरमा रामाः सत्यं रम्या विभूतयः ।
किं तु मत्ताङ्गनापाङ्गभङ्गलोलं हि जीवितम् ॥३३३॥}
<(अभिनवगुप्तऽस्ध्वन्यालोकलोचन ३.३०)>

इत्यत्राद्यमर्धं बाध्यत्वेनैवोक्यम् । जीवितादपि अधिकमपाङ्गभङ्गस्यास्थिरत्वमिति प्रसिद्धभङ्गुरोपमानतयोपात्तं शान्तमेव पुष्णाति न पुनः शृङ्गारस्यात्र प्रतीतिस्तदङ्गाप्रतिपत्तेर्ः । न तु विनेयोन्मुखीकरणमत्र परिहारः शान्तशृङ्गारयोर्नैरन्तर्यस्याभावात् । नापि काव्यशोभाकरणं रसान्तरादनुप्रासमात्राद्वा तथाभावात् ॥६३॥

आश्रयैक्ये विरुद्धो यः स कार्यो भिन्नसंश्रयः  ।
रसान्तरेणान्तरितो नैरन्तर्येण यो रसः  ॥ कारिका ६४ ॥

वीरभयानकयोरेकाश्रयत्वेन विरोध इति प्रतिप्रक्षगतत्वेन भयानको निवेशयितव्यः । शान्तशृङ्गारयोस्तु नैरन्तर्येण विरोध इति रसान्तरमन्तरे कार्यं यथा नागानन्दे शान्तस्य जीमूतवाहनस्यऽअहो गीतमहो वादित्रम्ऽ इत्यद्भूतमन्तर्निवेश्य
मलयवतीं प्रति शृङ्गारो निबद्धः । न परं प्रबन्धे यावदेकस्मिन्नपि वाक्ये रसान्तरव्यवधिना विरोधो निवर्तते । यथा

{भूरेणुदिग्धान्नवपारिजात
मालारजोवासितबाहुमध्या ।
गाढं शिवाभिः परिरभ्यमाणान्
सुराङ्गनाश्लिष्टभुजान्तरालाः ॥३३४॥}
<(आनन्दवर्दनऽस्ध्वन्यालोक)>

{सशोणितैः क्रव्यभुजां स्फुरद्भिः
पक्षैः खगानामुपवीज्यमानान् ।
संवीजिताश्चन्दनवारिसेकैः
सुगन्धिभिः कल्पलतादुकूलैः ॥३३४॥(अ)॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

{विमानपर्यङ्कतले निषण्णाः
कुतूहलाविष्टितया तदानीम् ।
निर्दिश्यमानान् ललनाङ्गुलीभिर्
वीराः स्वदेहान् पतितानपश्यन् ॥३३५॥}
<(आनन्दवर्दनऽस्ध्वन्यालोक)>

अत्र बीभत्सशृङ्गारयोरन्तर्वीररसो निवेशितः ॥६४॥

स्मर्यमाणो विरुद्धोऽपि साम्येनाथ विवक्षितः  ।
अङ्गिन्यङ्गत्वमाप्तौ यौ तौ न दुष्टौ परस्परम्  ॥ कारिका ६५ ॥

{अयं स रशनोत्कर्षी पीनस्तनविमर्दनः ।
नाभ्यूरुजघनस्पर्शी नीवीविस्रंसनः करः ॥३३६॥}
<(महाभारत स्त्रीपर्वन् २४१९)>

एतद्भूरिश्रवसः समरभुवि पतितं हस्तमालोक्य तद्वधूरभिदधौ । अत्र पूर्वावस्थास्मरणं शृङ्गाराङ्गमपि करुणं परिपोषयति ॥

{दन्तक्षतानि करजैश्च विपाटितानि
प्रोद्भिन्नसान्द्रपुलके भवतः शरीरे ।
दत्तानि रक्तमनसा मृगराजवध्वा
जातस्पृहैर्मुनिभिरप्यवलोकितानि ॥३३७॥}
<(अभिनवगुप्तऽस्ध्वन्यालोकलोचन ३.४३)>

अत्र कामुकस्य दन्तक्षतादीनि यथा चमत्कारकारीणि तथा जिनस्य । यथा वा परः शृङ्गारी तदलोकनात्सस्पृहस्तद्वतेतद्दृशो मुनय इति साम्यविवक्षा ॥

{क्रामन्त्यः क्षतकोमललाङ्गुलिगलद्रक्तैः सदर्भाः स्थलीः
पादैः पातितयावकैरिव गलद्बाष्पाम्बुधौतानना ।
भीता भर्तृकरावलम्बितकरास्त्वच्छत्रुनार्योधुना
दावाग्निं परितो भ्रमन्ति पुनरप्युद्यद्विवाहा इव ॥३३८॥}
<(आनन्दवर्दनऽस्ध्वन्यालोक ३.२०)>

अत्र चाटुके राजविषया रतिः प्रतीयते । तत्र करुण इव शृङ्गारोऽप्यङ्गमिति तयोर्न विरोधः । यथा

{एहि गच्छ पतोत्तिष्ठ वद मौनं समाचर ।
एवमाशाग्रहग्रस्तैः क्रीडन्ति धनिनोऽर्थिभिः ॥३३९॥}
<(अभिनवगुप्तऽस्ध्वन्यालोकलोचन ३.४४)>

इत्यत्र एहीति क्रीडन्ति गच्छेति क्रीडन्तीति क्रीडनापेक्षयोः आगमनगमनयोर्न विरोधः ।

{क्षिप्तो हस्तावलग्नः प्रसभमभिहतोऽप्याददानोऽंशुकान्तं
गृह्णन् केशेष्वपास्तश्चरणनिपतितो नेक्षितः संभ्रमेण ।
आलिङ्गन् योवधूतस्त्रिपुरयुवतिभिः साश्रुनेत्रोत्पलाभिः
कामीवार्द्रापराधः स दहतु दुरितं शाभवो वः शराग्निः ॥३४०॥}
<(अमरुशतक २)>

इत्यत्र त्रिपुररिपुप्रभावातिशयस्य करुणोऽङ्गम् । तस्य तु शृङ्गारः । तथापि न करुणे विश्रान्तिरिति तस्याङ्गतैव । अथवा प्राक्यथा कामुक आचरति स्म तथा शराग्निरिति शृङ्गारपोषितेन करुणेण मुख्य एवार्थ उपोद्बल्यते ।
उक्तां हि

{गुणः कृतात्मसंस्कारः प्रधानं प्रतिमद्यते ।
प्रधानस्योपकारे हि तथा भूयसि वर्तते ॥} इति ॥
<(ध्वन्यालोकलोचन ३.२२)>

प्राक्प्रतिपादितस्य रसस्य रसान्तरेण न विरोधः नाप्यङ्गाङ्गिभावो भवति इति रसशब्देनात्र स्थायिभाव उपलक्ष्यते ॥६५॥

इति काव्यप्रकाशे दोषदर्शनो नाम सप्तम उल्लासः ॥७॥

====================================================

अथ अष्टम उल्लासः

एवं दोषानुक्त्वा गुणालङ्कारविवेकमाह

ये रसस्याङ्गिनो धर्माः शौर्यादय इवात्मनः  ।
उत्कर्षहेतवस्ते स्युरचलस्थितयो गुणाः  ॥ कारिका ६६ ॥

आत्मन एव हि यथा शौर्यादयो नाकारस्य तथा रसस्यैव माधुर्यादयो गुणा न वर्णानाम् ॥
क्वचित्तु शौर्यादिसमुचितस्याकारमहत्त्वादेर्दर्शनात्ऽआकार एवास्य शूरःऽ इत्यादेर्व्यवहारादन्यत्राशूरेऽपि वितताकृतित्वमात्रेण {शूरःऽ इति क्वापि शूरेऽपि मूर्तिलाघवमात्रेणऽअशूरः} इति अविश्रान्तप्रतीतयो यथा व्यवहरन्ति तद्वन्मधुरादिव्यञ्जकसुकुमारादिवर्णानां मधुरादिव्यवहारप्रवृत्तेरमधुरादिरसाङ्गानां
वर्णानां सौकुमार्यादिमात्रेण माधुर्यादि मधुरादिरसोपकरणानां
तेषामसौकुमार्यादेरमाधुर्यादि रसपर्यन्तविश्रान्तप्रतीतिबन्ध्या
व्यवहरन्ति । अत एव माधुर्यादयो रसधर्माः समुचितैर्वर्णैर्व्यज्यन्ते न तु
वर्णमात्राश्रयाः । यथैषां व्यञ्जकत्वं तथोदाहरिष्यते ॥६६॥

उपकुर्वन्ति तं सन्तं येऽङ्गद्वारेण जातुचित् ।
हारादिवदलङ्कारास्तेऽनुप्रासोपमादयः  ॥ कारिका ६७ ॥

ये वाचकवाच्यलक्षणाङ्गातिशयमुखेन मुख्यं रसं संभविनमुपकुर्वन्ति ते कण्ठाद्यङ्गानामुत्कर्षाधानद्वारेण शरीरिणोऽपि उपकारका हारादय इवालङ्काराः । यत्र तु नास्ति रसस्तत्रोक्तिवैचित्र्यमात्रपर्यवसायिनः । क्वचित्तु सन्तमपि नोपकुर्वन्ति ।
यथाक्रममुदाहरणानि

{अपसारय घनसारं कुरु हारं दूर एव किं कमलैः ।
अलमलमालि मृणालैरिति वदति दिवानिशं बाला ॥३४१॥}
<(दामोदरगुप्तऽस्कुट्टनीमत १०२)>

इत्यादौ वाचकमुखेन

{मनोरागस्तीव्रं विषमिव विसर्पत्यविरतं
प्रमाथी निर्धूमं ज्वलति विधुतः पावक इव ।
हिनस्ति प्रत्यङ्गं ज्वर इव गरीयानित इतो
न मां त्रातुं तातः प्रभवति न चाम्बा न भवती ॥३४२॥}
<(भवभूतिऽस्मालतीमाधव २.१)>

इत्यादौ वाच्यमुखेनालङ्कारौ रसमुपकुरुतः ॥

{चित्ते चिहुत्टदि ण टुट्टदि सा गुणेसुं
सेज्जासु लोट्टदि विसप्पदि दिमुंहेसुम् ।
बोलम्मि वट्टदि पवट्टदि कव्वबन्धे
झाणेण टुट्टदि चिरं तरुणी तरट्टी ॥३४३॥}
[चित्ते विघटते न त्रुट्यति सा गुणेषु
शय्यासु लुठति विसर्पति दिङ्मुखेषु ।
वचने वर्तते प्रवर्तते काव्यबन्धे
ध्यानेन त्रुट्यति चिरं तरुणी प्रगल्भा ॥]
<(राजशेखरऽस्कर्पूरमञ्जरी २.४)>

इत्यादौ वाचकमेव ।

{मित्रे क्वापि गते सरोरुहवने बद्धानने ताम्यति
क्रन्दत्सु भ्रमरेषु वीक्ष्य दयितासन्नं पुरः सारसम् ।
चक्राह्वेन वियोगिना बिसलता नास्वादिता नोज्झिता
कण्ठे केवलमर्गलेव निहिता जीवस्य निर्गच्छतः ॥३४४॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १७६)>

इत्यादौ वाच्यमेव न तु रसम् । अत्र बिसलता न जीवं रोद्धुं क्षमेति प्रकृताननुगुणोपमा ॥
एष एव च गुणालङ्कारप्रविभागः । एवं च "समवायवृत्त्या शौर्यादयः संयोगवृत्त्या तु हारादय इत्यस्तु गुणालङ्काराणां भेदः । ओजःप्रभृतीनामनुप्रासोपमादीनां चोभयेषामपि समवायवृत्त्या स्थितिरिति
गड्डलिकाप्रवाहेणैवैषां भेदः" इत्यभिधानमसत् ॥

यदप्युक्तम् {काव्यशोभायाः कर्तारो धर्मा गुणास्तदतिशयहेतवस्त्वलङ्काराः} इति तदपि न युक्तम् । यतः किं समस्तैर्गुणैः काव्यव्यवहारः उत कतिपयैः । यदि समस्तैः तत्कथमसमस्तगुणा गौडी पाञ्चाली च रीतिः काव्यस्यात्मा ।
अथ कतिपयैः ततः

{अद्रावत्र प्रज्वलत्यग्निरुच्चैः प्राज्यः प्रोद्यन्नुल्लसत्येष धूमः ॥३४५॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ११४)>

इत्यादावोजः प्रभृतिषु गुणेषु सत्सु काव्यव्यवहारप्राप्तिः ।

{स्वर्गप्राप्तिरनेनैव देहेन वरवर्णिनी ।
अस्या रदच्छदरसो न्यक्करोतितरां सुधाम् ॥३४६॥}

इत्यादौ विशेषोक्तिव्यतिरेकौ गुणनिरपेक्षौ काव्यव्यवहारस्य प्रवर्तकौ ॥६७॥

इदानीं गुणानां भेदमाह

माधुर्यौजःप्रसादाख्यास्त्रयस्ते न पुनर्दश  ।

एषां क्रमेण लक्षणमाह

आह्लादकत्वं माधुर्यं शृङ्गारे द्रुतिकारणम्  ॥ कारिका ६८ ॥

शृङ्गारे अर्थात्संभोगे । द्रुतिर्गलितत्वमिव । श्रव्यत्वं पुनरोजःप्रसादयोरपि ॥६८॥

करुणे विप्रलम्भे तच्छान्ते चातिशयान्वितम्  ।

[अतिशयान्वितमिति] अत्यन्तद्रुतिहेतुत्वात् ॥

दीप्त्यात्मविस्तृतेर्हेतुरोजो वीररसस्थिति  ॥ कारिका ६९ ॥

चित्तस्य विस्ताररूपदीप्तत्वजनकमोजः ॥६९॥

बीभत्सरौद्ररसयोस्तस्याधिक्यं क्रमेण च  ।

वीराद्वीभत्से ततो सातिशयमोजः ॥

शुष्केन्धनाग्निवत्स्वच्छजलवत्सहसैव यः  ॥ कारिका ७० ॥

व्याप्नोत्यन्यत्प्रसादोऽसौ सर्वत्र विहितस्थितिः  ।

अन्यदिति । व्याप्यमिह चित्तम् । सर्वत्रेति । सर्वेषु रसेषु सर्वासु रचनासु च ॥

गुणवृत्त्या पुनस्तेषां वृत्तिः शब्दार्थयोर्मता  ॥ कारिका ७१ ॥

गुणवृत्त्या उपचारेण । तेषाङ्गुणानाम् । आकारे शौर्य्स्येव ॥७०७१॥

कुतस्त्रय एव न दश इत्याह

केचिदन्तर्भवन्त्येषु दोषत्यागात्परे श्रिताः  ।
अन्ये भजन्ति दोषत्वं कुत्रचिन्न ततो दश  ॥ कारिका ७२ ॥

बहुनामपि पदानामेकपदवद्भासनात्मा यः श्लेषः यश्चारोहाबरोहक्रमरूपः समाधिः या च विकटत्वलक्षणा उदारता यश्चौजोमिश्रितशैथिल्यात्मा प्रसादः
तेषामोजस्तन्तर्भावः । पृथक्पदत्वरूपं माधुर्यं भङ्ग्या साक्षादुपात्तम् । प्रसादेनार्थव्यक्तिर्गृहीता । मार्गाभेदरूपा समता क्वचिद्दोषः । तथाहि {मातङ्गाः किमु वल्गतैः} इत्यादौ सिंहाभिधाने मसृणमार्गत्वायो गुणः । कष्टत्वग्राम्यत्वयोर्दुष्टाभिधानात्तन्निराकरणेनापारुष्यरूपं सौकुमार्यमौज्ज्वल्यरूपा कान्तिश्च स्वीकृता ॥

एवं न दश शब्दगुणाः ॥

{पदार्थे वाक्यरचनं वाक्यार्थे च पदाभिधा ।
प्रौढिर्व्याससमासौ च साभिप्रायत्वमस्य च ॥}
<(वामन, काव्यालङ्कारसूत्रवृत्ति ३,२.२)>

इति या प्रौढिः ओज इत्युक्तं तद्वैचित्र्यमात्रं न गुणः । तदभावेऽपि काव्यव्यवहारप्रवृत्तेः । अपुष्टार्थत्वाधिकपदत्वानवीकृतत्वामङ्गलरूपाश्लीलग्राम्याणां निराकरणेन च
साभिप्रायत्वरूपमोजः अर्थवैमल्यात्मा प्रसादः उक्तिवैचित्र्यरूपं माधुर्यमपारुष्यरूपं सौकुमार्यमग्राम्यत्वरूपा उदारता च स्वीकृतानि । अभिधास्यमानस्वभावोक्त्यलङ्कारेण रसध्वनिगुणीभूतव्यङ्ग्याभ्यां च वस्तुस्वभावस्फुटत्वरूपा अर्थव्यक्तिः, दीप्तरसत्वरूपा कान्तिश्च स्वीकृता । क्रमकौटिल्यानुल्बणत्वोपपत्तियोगरूपघटनात्मा श्लेषोऽपि विचित्रत्वमात्रम् । अवैषम्यस्वरूपा समता दोषाभावमात्रं न पुनर्गुणः । कः खल्वनुन्मत्तोन्यस्य
प्रस्तावेन्यदभिदध्यात् । अर्थस्यायोनेर्ऽन्यच्छायायोनेर्वा यदि न भवति दर्शनं तत्कथं काव्यमित्यर्थदृष्टिरूपः समाधिरपि न गुणः ॥७२॥

तेन नार्थगुणा वाच्याः ...

न वाच्याः न वक्तव्याः ॥

... प्रोक्ताः शब्दगुणाश्च ये  ।
वर्णाः समासो रचना तेषां व्यञ्जकतामिताः  ॥ कारिका ७३ ॥

के कस्य इत्याह

मुर्ध्नि वर्गान्त्यगाः स्पर्शा अटवर्गा रणौ लघू  ।
आवृत्तिर्मध्यवृत्तिर्वा माधुर्ये घटना तथा  ॥ कारिका ७४ ॥

टठडढवर्जिताः कादयो मान्ताः शिरसि निजवर्गान्त्ययुक्ताः तथा रेफणकारौ ह्रस्वान्तरिताविति वर्णाः समासाभावो मध्यमः समासो वेति समासः तथा माधुर्यवती पदान्तरयोगेन रचना माधुर्यस्य व्यञ्जिका ॥ उदाहरणम्

{अनङ्गरङ्गप्रतिअं तदङ्गं
भङ्गीभ्रङ्गीकृतमानताङ्ग्याः ।
कुर्वन्ति यूनां सहसा यथैताः
स्वान्तानि शान्तापरचिन्तनानि ॥३४७॥७४॥।}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १७९)>

योग आद्यतृतीयाम्यामन्त्ययो रेण तुल्ययोः  ।
टादिः शषौ वृत्तिदैर्घ्यं गुम्फ उद्धृत ओजसि  ॥ कारिका ७५ ॥

वर्गप्रथमतृतीयाभ्यामन्त्ययोः द्वितीयचतुर्थयोः रेफेण अध उपरि उभयत्र वा यस्य कस्यचित्तुल्ययोः तेन तस्यैव संबन्धः टवर्गोऽर्थात्णकारवर्जः शकारषकारौ दीर्घसमासः विकटा संघटना ओजसः ।
उदाहरणम्

{मूर्ध्नामुद्धृत्तक्र्ट्त_इत्यादि ॥३४८[=१५९(इन्चोर्र्.२८५)]॥७५॥}
[मूर्द्ध्नामुद्वृत्तकृत्ताविरलगलगलद्रक्तसंसक्तधारा
धौतेशाङ्घ्रिप्रसादोपनतजयजगज्जातमिथ्यामहिम्नाम् ।
कैलासोल्लासनेच्छाव्यतिकरपिशुनोत्सर्पिदर्पोद्धुराणां
दोष्णां चैषां किमेतत्फलमिह नगरीरक्षणे यत्प्रयासः ॥१५९॥]
<(हर्षऽस्नागानन्द ८)>

श्रुतिमात्रेण शब्दात्तु येनार्थप्रत्ययो भवेत् ।
साधारणः समग्राणां स प्रसादो गुणो मतः  ॥ कारिका ७६ ॥

समग्राणां रसानां संघटनानां च । उदाहरणम्

{परिम्लानं पीनस्तनजघनसंगादुभयतस्
तनोर्मध्यस्यान्तः परिमिलनमप्राप्य हरितम् ।
इदं व्यस्तन्यासं श्लथभुजलताक्षेपवलनैः
कृशाङ्ग्याः संतापं वदति बिसिनीपत्रशयनम् ॥३४९॥७६॥}
<(कालिदासऽस्रघुवंश २.१२)>

यद्यपि गुणपरतन्त्राः संघटनादयस्तथापि

वक्तृवाच्यप्रबन्धानामौचित्येन क्वचित्क्वचित् ।
रचनावृत्तिवर्णानामन्यथात्वमपीष्यते  ॥ कारिका ७७ ॥

क्वचिद्वाच्यप्रबन्धानपेक्षया वक्त्रौचित्यादेव रचनादयः । यथा

{मन्थायस्तार्णवाम्भःप्लुतकुहरचलन्मन्दरध्वानधीरः
कोणाघातेषु गर्जत्प्रलयघनघटान्योन्यसंघट्टचण्डः ।
कृष्.णाक्रोधाग्रदूतः कुरुकुलनिधनोत्पातनिर्घातवातः
केनास्मत्सिंहनादप्रतिरसितसखो दुन्दुभिस्ताडितोसौ ॥३५०॥}
<(भट्टनारायणऽस्वेणीसंहार १.२२)>

अत्र हि न वाच्यं क्रोधादिव्यञ्जकम् । अभिनेयार्थं च च काव्यमिति तत्प्रतिकूला उद्धता रचनादयः । वक्ता चात्र भीमसेनः ॥
क्वचिद्वक्तृप्रबन्धानपेक्षया वाच्यौचित्यादेव रचनादयः ॥
यथा

{प्रौढच्छेदानुरूपोच्छलनरयभवत्सैंहिकेयोपघात
त्रासाकृष्टाश्वतिर्यग्वलितरविरथेनारुणेनेक्ष्यमाणम् ।
कुर्वत्काकुत्स्थवीर्यस्तुतिमिव मरुतां कन्धरारन्ध्रभाजां
भाङ्कारैर्भीममेतन्निपतति वियतः कुम्भकर्णोत्तमाङ्गम् ॥३५१॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

क्वचिद्वक्तृवाच्यानपेक्षाः प्रबन्धोचिता एव ते ॥
तथाहि
आख्यायिकायां शृङ्गारेऽपि न मसृणवर्णादयः । कथायां रौद्रेऽपि नात्यन्तमुद्धताः । नाटकादौ रौद्रेऽपि न दीर्घसमासादयः ॥
एवमन्यदपुऔचित्यमनुसर्तव्यम् ॥७७॥

इति काव्यप्रकाशे गुणालङ्कारभेदनियतगुणनिर्णयो नाम अष्टम उल्लासः ॥८॥

=======================================================

अथ नवम उल्लासः

गुणविवेचने कृतेऽलङ्काराः प्राप्तावसराः इति संप्रति शब्दालङ्कारानाह

यदुक्तमन्यथा वाक्यमन्यथान्येन योज्यते  ।
श्लेषेण काक्वा वा ज्ञेया सा वक्त्रोक्तिस्तथा द्विधा  ॥ कारिका ७८ ॥

तथेति श्लेषवक्रोक्तिः काकुवक्रोक्तिश्च । तर पदभङ्गश्लेषेण यथा

{नारीणामनुकूलमाचरसि चेज्जानासि कश्चेतनो
वामानां प्रियमादधाति हितकृन्नैवाबलानां भवान् ।
युक्तं किं हितकर्तनं ननु बलाभावप्रसिद्धात्मनः
सामर्थ्यं भवतः पुरन्दरमतच्छेदं विधातुं कुतः ॥३५२॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अभङ्गश्लेषेण यथा

{अहो केनेदृशी बुद्धिर्दारुणा तव निर्मिता ।
त्रिगुणा श्रूयते बुद्धिर्न तु दारुमयी क्वचित् ॥३५३॥}
<(रुय्यकऽसलङ्कारसर्वस्व)>

काक्वा यथा

{गुरुजनपरतन्त्रतया दूरतरं देशमुद्यतो गन्तुम् ।
अलिकुलकोकिलललिते नैष्यति सखि सुरभिसमयेऽसौ ॥३५४॥७८॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १९१)>

वर्णसाम्यमनुप्रासश्...

स्वरवैसादृश्येऽपि व्यञ्जनसदृशत्वं वर्णसाम्यम् । रसाद्यनुगतः प्रकृष्टो न्यासोऽनुप्रासः ॥

... छेकवृत्तिगतो द्विधा  ।

छेकाः विदग्धाः । वृत्तिर्नियतवर्णगतो रसविषयो व्यापारः । गत इति छेकानुप्रासो वृत्त्यनुप्रासश्च ॥
किं तयोः स्वरूपमित्याह

सोऽनेकस्य सकृत्पूर्वः ...

अनेकस्य अर्थात्व्यञ्जनस्य सकृदेकवारं सादृश्यं छेकानुप्रासः । उदाहरणम्

{ततोऽरुणपरिस्पन्दमन्दीकृतवपुः शशी ।
दध्रे कामपरिक्षामकामिनीगण्डपाण्डुताम् ॥३५५॥}
<(कुन्तकऽस्वक्रोक्तिजीवित १.१९)>

... एकस्याप्यसकृत्परः  ॥ कारिका ७९ ॥

एकस्य अपिशब्दादनेकस्य व्यञ्जनस्य द्विर्बहुकृत्वो वा सादृश्यं वृत्त्यनुप्रासः ॥७९॥
तत्र

माधुर्यव्य्ञ्जकैर्वर्णैरुपनागरिकोच्यते  ।
ओजःप्रकाशकैस्तैस्तु परुषा ...

उभयत्रापि प्रागुदाहृतम् ।

... कोमला परैः  ॥ कारिका ८० ॥

परैः शेषैः । तामेव केचित्ग्राम्येति वदन्ति । उदाहरणम्

{अपसारस्य घनसारं कुरु हारं दूर एव किं कमलैः ।
अलमलमालि मृणाकैरिति वदति दिवानिशं बाला ॥३५६[=३४१]॥}
<(दामोदरगुप्तऽस्कुट्टनीमत १०२)>
॥८०॥

केषांचिदेता वैदर्भीप्रमुखा रीतयो मताः  ।

एतास्तिस्रो वृत्तयः वामानादीनां मते वैदर्भीगौडीपाञ्चाल्याख्या रीतयो मताः ॥

शाब्दस्तु लाटानुप्रासो भेदे तात्पर्यमात्रतः  ॥ कारिका ८१ ॥

शब्दगतोऽनुप्रासः शब्दार्थयोरभेदेऽप्यन्वयमात्रभेदात्लाटजनवल्लभत्वाच्च लाटानुप्रासः । एष पदानुप्रास इत्यन्ये ॥८१॥

पदानां सः ...

स इति लाटानुप्रासः । उदाहरणम्

{यस्य न सविधे दयिता दवदहनस्तुहिनदीधितिस्तस्य ।
यस्य च सविधे दयिता दवदहनस्तुहिनदीधितिस्तस्य ॥३५७॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १६१)>

... पदस्यापि ...

अपिशब्देन स इति समुच्चीयते । उदाहरणम्

{वदनं वरवर्णिन्यास्तस्याः सत्यं सुधाकरः ।
सुधाकरः क्व नु पुनः कलङ्कविकलो भवेत् ॥३५८॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १९४)>

... वृत्तावन्यत्र तत्र वा  ।
नाम्नः स वृत्त्यवृत्त्योश्च ...

एकस्मिन् समासे भिन्ने वा समासे समासासमासयोर्वा नाम्नः प्रातिपदिकस्य न तु पदस्य सारूप्यम् । उदाहरणम्

{सितकरकररुचिरविभा विभाकराकार धरणिधर कीर्तिः ।
पौरुषकमला कमला सापि तवैवास्ति नान्यस्य ॥३५९ [=३१४]॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १९५)>

... तदेवं पञ्चधा मतः  ॥ कारिका ८२ ॥

अर्थे सत्यर्थभिन्नानां वर्णानां सा पुनः श्रुतिः  ।
यमकं ...

समरसमरसोऽयमित्यादावेकेषामर्थवत्त्वे अन्येषामनर्थकत्वे भिन्नार्थानामिति न युज्यते वक्तुमिति अर्थे सतीत्युक्तम् । सेति सरोरस इत्यादिवैलक्षण्येन तेनैव क्रमेण स्थिता ।

... पादतद्भागवृत्ति तद्यात्यनेकताम्  ॥ कारिका ८३ ॥

प्रथमो द्वितीयादौ द्वितीयस्तृतीयादौ तृतीयश्चतुर्थे प्रथमस्त्रिष्वपीति सप्त । प्रथमो द्वितीये तृतीयश्चतुर्थे प्रथमश्चतुर्थे द्वितीयस्तृतीये, इति द्वे । तदेवं पादजं नवभेदम् । अर्धावृत्तिः श्लोकावृत्तिश्चेति द्वे ।

द्विधा विभक्ते पादे प्रथमादिपादादिभागः पूर्ववत्द्वितीयादिपादादिभागेषु अन्तभागोऽनन्तभागेष्विति विंशतिर्भेदाः श्लोकान्तरे हि नासौ भागावृत्तिः । त्रिखण्डे त्रिंशत्चतुःखण्डे चत्वारिंशत् ।

प्रथमपादादिगतान्त्यार्घादिभागो द्वितीयपादादिगते आद्यार्धादिभागे यम्यते इत्याद्यन्वर्थतानुसरणेनानेकभेदम् । अन्तादिकम् । आद्यन्तिकम् । तत्समुच्छयः । मध्यादिकम् । आदिमध्यम् । अन्तमध्यम् । मध्य्ञ्तिकम् । तेषां समुच्चयः । तथा तस्मिन्नेव पादे
आद्यादिभागानां मध्यादिभागे अनियते च स्थाने आवृत्तिरिति प्रभूततमभेदम् । तदेतत्काव्यान्तर्गडुभूतमिति नास्य भेदलक्षणं कृतम् । दिङ्मात्रमुदाह्रियते ।

{सन्नारीभरणोमायमाराध्य विधुशेखरम् ।
सन्नारीभरणोमायस्ततस्त्वं पृथिवीं जय ॥३६०॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार १०.२७)>

{विनायमेनो नयतासुखादिना विना यमेनोनयता सुखादिना ।
महाजनोदीयत मानसादरं महाजनोदी यतमानसादरम् ॥३६१॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार ३.५)>

{स त्वारम्भरतोवश्यमबलं विततारवम् ।
सर्वदा रणमानैषीदवानलसमस्थितः ॥३६२॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार ३.१८)>

{सत्त्वारम्भरतोवश्यमवलम्बिततारवम् ।
सर्वदारणमानैषी दवानलसमस्थितः ॥३६३॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार३१९)>

{अनन्तमहिमव्याप्तविश्वां वेधा न वेद याम् ।
या च मातेव भजते प्रणते मानवे दयाम् ॥३६४॥}
<(आनन्दवर्धनऽस्देविशतक १)>

{यदानतोऽयदा नतो नयात्ययं न यात्ययम् ।
शिवेहितां शिवे हितां स्मरामितां स्मरामि ताम् ॥३६५॥}
<(आनन्दवर्धनऽस्देविशतक ४९)>

{सरस्वति प्रसादं मे स्थितिं चित्तसरस्वति ।
सर स्वति कुरु क्षेत्रकुरुक्षेत्रसरस्वति ॥३६६॥}
<(आनन्दवर्धनऽस्देवीशतक ५०)>

{ससार साकं दर्पणे कन्दर्पेण ससारसा ।
शरन्नवाना बिभ्राणा नाविभ्राणा शरन्नवा ॥३६७॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार ३.३५)>

{मधुपराजिपराजितमानीजनमनःसुमनःसुरभि श्रियम् ।
अभृत वारितवारिजविप्लवं स्फुटितताम्रतताम्रवणं जगत् ॥३६८॥}
<(रत्नाकरऽस्हरविजय ३.५७)>

एवं वैचित्र्यसहस्रैः स्थितमन्यदुन्नेयम् ॥८३॥

वाच्यभेदेन भिन्ना तद्युगपद्भाषणस्पृशः  ।
श्लिष्यन्ति शब्दाः श्लेषोऽसावक्षरादिभिरष्टधा  ॥ कारिका ८४ ॥

{अर्थभेदेन शब्दभेदः} इति दर्शने {काव्यमार्गे स्वरो न गण्यते} इति च नये वाच्यभेदेन भिन्ना अपि शब्दा यत्युगपदुच्चारणेन श्लिष्यन्ति भिन्नं स्वरूपमपह्नुवते स श्लेषः ।
स च वर्णपदलिङ्गभाषाप्रकृतिप्रत्ययविभक्तिवचन्ञनां भेदादष्टधा । क्रमेणोदाहरणम्

[(१) वर्ण]

{अलङ्कारः शङ्काकरनरकपालं परिजनो
विशीर्णाङ्गो भृङ्गी अव्सु च वृष एको बहुवयाः ।
अवस्थेयं स्थाणोर्ऽपि भवति सर्वामरगुरोर्
विधौ वक्रे मूर्ध्नि स्थितवति वयं के पुनरमी ॥३६९॥}
<(सुभाषितरत्नाकर १३४४)>

[(२) पद]

{पृथुकार्तस्वरपात्रं भूषितनिःशेषपरिजनं देव ।
विलसत्करेणुगहनं संप्रति सममावयोः सदनम् ॥३७०[=३०६]॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

[(३) लिङ्ग, (८) वचन]

{भक्तिप्रह्वविलोकनप्रणयिनी नीलोत्पलस्पर्धिनी
ध्यानालम्बनतां समाधिनिरतैर्नीतेहितप्राप्तये ।
लावण्यस्य महानिधी रसिकतां लक्ष्मीदृशोस्तन्वती
युष्माकं कुरुतां भवार्तिशमनं नेत्रे तनुर्वा हरेः ॥३७१॥}
<(वल्लभदेवऽस्सुभाषितावलि)>

एष वचनश्लेषोऽपि ।

[(४) भाषा]

{महदेसुरसंधम्मे तमवसमासंगमागमाहरणे ।
हरबहुसरणं तं चित्तमोहमवसर_उमे सहसा ॥३७२॥}
[मम देहि रसं धर्मे तमोअशामाशां गमागमाथर नः ।
हरवधु शरणं त्वं चित्तमोहोऽपसरतु मे सहसा ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९९१ ॑ आनन्दवर्धनऽस्देविशतक)>

[(५) प्रकृति]

{अयं सर्वाणि शास्त्राणि हृदि ज्ञेषु च वक्ष्यति ।
सामर्थ्यकृदमित्राणां मित्राणां च नृपात्मजः ॥३७३॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

[(६) प्रत्यय]

{रजनिरमणमौलेः पादपद्मावलोक
क्षणसमयपराप्तापूर्वसंसहस्रम् ।
प्रमथनिवहमध्ये जातुचित्त्वत्प्रसादाद्
अहमुचितरुचिः स्यान्नन्दिता सा तथा मे ॥३७४॥}

[(७) विभक्ति]

{सर्वस्वं हर सर्वस्य त्वं भवच्छेदतत्परः ।
नयोपकारसांमुख्यमायासि तनुवर्तनम् ॥३७५॥८४॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

भेदाभावात्प्रकृत्यादेर्भेदोऽपि नवमो भवेत् ।

नवमोपीत्यपिर्भिन्नक्रमः । उदाहरणम्

{योसकृत्परगोत्राणां पक्षच्छेदक्षणक्षमः ।
शतकोटिदतां बिभ्रद्चिबुधेन्द्रः स राजते ॥३७६॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा २०१)>

अत्र प्रकरणादिनियमाभावात्द्वावप्यर्थौ वाच्यौ ॥

ननु स्वरितादिगुणभेदाद्भिन्नप्रयत्नोच्चार्याणां तदभावादभिन्नप्रयत्नोच्चार्याणां च शब्दानां बन्धेऽलङ्कारान्तरप्रतिभोत्पत्तिहेतुः शब्दश्लेषोऽर्थश्लेषश्चेति द्विविधोऽप्यर्थालङ्कारमध्ये परिगणितोऽन्यैरिति कथमयं शब्दालङ्कारः ।

उच्यते  इह दोषगुणालङ्काराणां शब्दार्थगतत्वेन यो विभागः सः अन्वयव्यतिरेकाभ्यामेव व्यवतिष्ठते । तथाहि  कष्टवादिगाढत्वाद्यनुप्रासादयः व्यर्थत्वादिप्रौढ्याद्युपमादयस्तद्भावतदभावानुविधायित्वादेव शब्दार्थगतत्वेन व्यवस्थाप्यन्ते ।

स्वयं च पल्लवाताम्रभास्वत्करविराजिता । इत्यभङ्गः
{प्रभातसंध्येवास्वापफललुब्धेहितप्रदा ॥३७७॥}
इति सभङ्गः इति द्वावपि शब्दैकसमाश्रयाविति द्वयोरपि शब्दश्लेषत्वमुपपन्नं
न त्वाद्यस्यार्थश्लेषत्वम् । अर्थश्लेषस्य तु स विषयः यत्र शब्दपरिवर्तनेऽपि न श्लेषत्वखण्डना । यथा

{स्तोकेनोन्नतिमायाति स्तोकेनायात्यधोगतिम् ।
अहो सुसदृशी वृत्तिस्तुलाकोटेः खलस्य च ॥३७८॥}
<(कालिदासऽस्पञ्चस्तवी १.१५०)>

न चायमुपमाप्रतिभोत्पत्तिहेतुः श्लेषः अपि तु श्लेषप्रतिभोत्पत्तिहेतुरुपमा । तथापि  यथा
{कमलमिव मुखं मनोज्ञमेतत्कचतितराम्} इत्यादौ गुणसाम्ये क्रियासाम्ये उभयसाम्ये वा उपमा । तथाऽसकलकलं पुरमेतज्जातं संप्रति सुधांशुबिम्बमिवऽ इत्यादौ शब्दमात्रसाम्येऽपि सा युक्तैव । तथा ह्युक्तं रुद्रटेन

{स्फुटमर्थालङ्कारावेतावुपमासमुच्चयौ किं तु ।
आश्रित्य शब्दमात्रं स्श्मान्यमिहापि संभवतः ॥} इति ।
<(रुद्रट, काव्यालङ्कार)>

न च {कमलमिव मुखम्} इत्यादिः साधारणधर्मप्रयोगशून्य उपमाविषय इति वक्तं युक्तं पूर्णोपमाया निर्विषयत्वापत्तेः ॥

{देव त्वमेव पातालमाशानां त्वं निबन्धनम् ।
त्वं चामरमरुद्भूमिरेको लोकत्रयात्मकः ॥३७९॥}

इत्यादिः श्लेषस्य चोपमाद्यलङ्कारविविक्तोस्ति विषय इति । द्वयोर्योगे संकर एव । उपपत्तिपर्यालोचने तु उपमाया एवायं युक्तो विषयः । अन्यथा विषयापहार एव पूर्णोपमायाः स्यात् ।
न चऽअबिन्दुसुन्दरी नित्यं गलल्लावण्यबिन्दुकाऽ इत्यादौ विरोधप्रतिभोत्पत्तिहेतुः श्लेषः अपि तु श्लेषप्रतिभोत्पत्तिहेतुर्विरोधः । न ह्यत्रार्थद्वयप्रतिपादकः शब्दश्लेषः द्वितीयार्थस्य प्रतिभातमात्रस्य प्ररोहाभावात् । न च विरोधाभास इव विरोधः श्लेषाभासः श्लेषः ।
तदेवमादिषु वाक्येषु श्लेषप्रतिभोत्पत्तिहेतुरलङ्कारान्तरमेव । तथा च

{ सद्वंशमुक्तामणिः ॥३८०॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार १०.२७)>

{नाल्पः कविरिव स्वल्पश्लोको देव महान् भवान् ॥३८१॥}

{अनुरागवती संध्या दिवसस्तत्पुरःसरः ।
अहो दैवगतिश्चित्रा तथापि न समागमः ॥३८२॥}
<(आनन्दवर्दनऽस्ध्वन्यालोक १.९)>

{आदाय चापमचलं कृत्वाहीनं गुणं विषमदृष्टिः ।
यश्चित्रमच्युतशरो लक्ष्यमभाङ्क्षीन्नमस्तस्मै ॥३८३॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

इत्यादावेकदेशविवर्तिरूपकश्लेषव्यतिरेकसमासोक्तिविरोधत्वमुचितं न तु श्लेषत्वम् ॥
शब्दश्लेष इति चोच्यते अर्थालङ्कारमध्ये च लक्ष्यते इति कोऽयं नयः । किं च चैचित्र्यमलङ्कार इति य एव कविप्रतिभासंरम्भगोचरस्तत्रेव विचित्रता इति सैवालङ्कारभूमिः । अर्थमुखप्रेक्षित्वमेतेषां शब्दानामिति चेतनुप्रासादीनामपि तथैवेति तेऽप्यर्थालङ्काराः किं नोच्यन्ते । रसादिव्यञ्जकस्वरूपवाच्यविशेषसव्यपेक्षत्वेऽपि ह्यनुप्रासादीनाम्
अलङ्कारता । शब्दगुणदोषाणामप्यर्थापेक्षयैव गुणदोषता । अर्थगुणदोषालङ्काराणां शब्दापेक्षयैव व्यवस्थितिरिति तेऽपि शब्दगतत्वेनोच्यन्ताम् । {विधौ वक्रे मूर्ध्नि} इत्यादौ च वर्णादिश्लेषे एकप्रयत्नोच्चार्यत्वेऽर्थश्लेषत्वं शब्दभेदेऽपि प्रसज्यतामित्येवमादि स्वयं
विचार्यम् ॥

तच्चित्रं यत्र वर्णानां खड्गाद्याकृतिहेतुता  ॥ कारिका ८५ ॥

संनिवेशविशेषेण यत्र न्यस्ता वर्णाः खड्गमुरजपद्माद्याकारमुल्लासयन्ति तच्चित्रं काव्यम् । कष्टं काव्यमेतदिति दिङ्मात्रं प्रदर्श्यते । उदाहरणम्

{मारारिशक्ररामेभमुखैरासाररंहसा ।
सारारब्धस्तवा नित्यं तदार्तिहरणक्षमा ॥३८४॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार ५.६)>

{माता नतानां संघट्टःश्रियां बाधितसंभ्रमा ।
मान्याथ सीमा रामाणां शं मे दिश्यादुमादिमा ॥३८५॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार ५.७)>
<(खङ्गबन्धः)>

{सरला बहुलारम्भतरलालिबलारवा ।
वारलाबहुलामन्दकरलाबहुलामला ॥३८६॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार ५.१९)>
<(मुरजबन्धः)>

{भासते प्रतिभासार रसाभाताहताविभा ।
भावितात्मा शुभा वादे देवाभा बत ते सभा ॥३८७॥}
<(रुय्यकऽसलङ्कारसर्वस्व)>
<(पद्मबन्धः)>

{रसासार रसा सारसायताक्षक्षतायसा ।
सातावात तवातासा रक्षतस्त्वस्त्वतक्षर ॥३८८॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार ३.३९९)>
<(सर्वतोभद्रम्)>

संभविनोऽप्यन्ये प्रभेदाः शक्तिमात्रप्रकाशका न तु काव्यरूपतां दधतीति न प्रदर्श्यन्ते ॥८५॥

पुनरेक्तवदाभासो विभिन्नाकारशब्दगा  ।
एकार्थतेव ...

भिन्नरूपसार्थकानर्थकशब्दनिष्ठमेकार्थत्वेन मुखे भासनं पुनरुक्तवदाभासः । स च

... शब्दस्य ...

सभङ्गाभङ्गरूपकेवलशब्दनिष्ठः । उदाहरणम्

{अरिवधदेहशरीरः सहसा रथिसूततुरगपादातः ।
भाति सदानत्यागः स्थिरतायामवनितलतिलकः ॥३८९॥}
<(उद्भटऽस्काव्यालङ्कारसारसङ्ग्रह १)>


{चकासत्यङ्गनारामाः कौतुकानन्दहेतवः ।
तस्य राज्ञः सुमनसो विबुधाः पार्श्ववर्तिनः ॥३९०॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा २०७)>

... तथा शब्दार्थयोरयम्  ॥ कारिका ८६ ॥

उदाहरणम्

{तनुवपुरजघन्योऽसौ करिकुञ्जररुधिररक्तखरनखरः ।
तेजोधाम महःपृथुमनसामिन्द्रो हरिर्जिष्णुः ॥३९१॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्रैकस्मिन् पदे परिवर्तिते नालङ्कार इति शब्दाश्रयः अपरस्मिंस्तु परिवर्तितेऽपि स न हीयते इत्यर्थनिष्ठ इत्युभयालङ्कारोऽयम् ॥८६॥

इति काव्यप्रकाशे शब्दालङ्कारनिर्णयो नाम नवम उल्लासः ॥

=========================================================

अथ दशम उल्लासः

अर्थालङ्कारानाह

साधर्म्यमुपमा भेदे ...

उपमानोपमेययोरेव न तु कार्यकारणादिकयोः साधर्म्यं भवतीति तयोरेव समानेन धर्मेण संबन्ध उपमा ।

... पूर्णा लुप्ता च ...

उपमानोपमेयसाधारणधर्मोपमाप्रतिपादकानामुपादाने पूर्णा । एकस्य द्वयोस्त्रयाणां वा लोपे लुप्ता ॥

... साग्रिमा  ।

श्रौत्यार्थी च भवेद्वाक्ये समासे तद्धिते तथा  ॥ कारिका ८७ ॥

अग्रिमा पूर्णा ।
यथेवादिशब्दा यत्परास्तस्यैवोपमानताप्रतीतिरिति यद्यप्युपमानविशेषणान्येते तथापि शब्दशक्तिमहिम्ना श्रुत्यैव षष्ठीवत्संबन्धं प्रतिपादयन्तीति तत्सद्भावे श्रौती उपमा ।
तथैव {तत्र तस्येव} इत्यनेनेवार्थे विहितस्य वतेरुपादाने ॥

{तेन तुल्यं मुखम्} इत्यादावुपमेये एव {तत्तुल्यमस्य} इत्यादौ चोपमाने एव {इदं च तच्च तुल्यम्} इत्युभयत्रापि तुल्यादिशब्दानां विश्रान्तिरिति साम्यपर्यालोचनया तुल्यताप्रतीतिरिति साधर्म्यस्यार्थत्वात्तुल्यादिशन्दोपादाने आर्थी तद्वत्ऽतेन तुल्यं क्रिया चेद्वतिःऽ इत्यनेन
विहितस्य वतेः स्थितौ ।

{इवेन नित्यसमासो विभक्त्यपोलः पूर्वपदकृतिस्वरत्वं च} इति नित्यसमासे इवशब्दयोगे समासगा ॥ क्रमेणोदाहरणम्

{स्वप्नेऽपि समरेषु त्वां विजयश्रीर्न मुञ्छति ।
प्रभावप्रभवं कान्तं स्वाधीनपतिका यथा ॥३९२॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

{चकितहरिणलोललोचनायाः क्रुधि तरुणारुणतारहारिकान्ति ।
सरसिजमिदमाननं च तस्याः सममिति चेतसि संमदं विधत्ते ॥३९३॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा २११)>

{अत्यायतैर्नियमकारिभिरुद्धतानां
दिव्यैः प्रभाभिरनपायमयैरुपायैः ।
शौरिर्भुजैरिव चतुर्भिरदः सदा यो
लक्ष्मीविलासभवनैर्भुवनं बभार ॥३९४॥}
<(शिवस्वामिन्ऽस्कप्फिनाभ्युदय १.३९)>

{अवितथमनोरथपथप्रथनेषु प्रगुण गरिमगीतश्रीः ।
सुरतरुसदृशः स भवानभिलषणीयः क्षितीश्वरो न कस्य ॥३९५॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

{गाम्भीर्यगरिमा तस्य सत्यङ्गङ्गाभुजङ्गवत् ।
दुरालोकः स समरे निदाघाम्बररत्नवत् ॥३९६॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

स्वाधीनपतिका कान्तं भजमाना यथां लोकोत्तरचमत्कारभूः तथा जयश्रीस्त्वदासेवनेनेत्यादिना प्रतीयमानेन विना यद्यपि नोक्तेर्वैचित्र्यम् । वैचित्र्यं चालङ्कारः । तथापि न ध्वनिगुणीभूतव्यङ्ग्यव्यवहारः । न खलु व्यङ्ग्यसंस्पर्शपरामर्शादत्र चारुताप्रतीतिः । अपि तु वाच्य वैचित्यप्रतिभासादेव ॥
रसादिस्तु व्यङ्ग्योर्ऽर्थालङ्कारान्तरं च सर्वत्राव्यभिचारीत्यगणयित्वैव तदलङ्कारा उदाहृताः । तद्रहितत्वेन तु उदाह्रियमाणा विरसतामावहन्तीति पूर्वापरचिरुद्धाभिधानमिति न चोदनीयम् ॥८७॥

तद्वद्धर्मस्य लोपे स्यान्न श्रौती तद्धिते पुनः  ।

धर्मः साधारणः । तद्धिते कल्पवादौ त्वार्थ्येव ॥ तेन पञ्च ॥
उदाहरणम्

{धन्यस्यानन्यसामान्यसौजन्योत्कर्षशालिनः ।
करणीयं वचश्चेतः सत्यं तस्यामृतं यथा ॥३९७॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>


{आकृष्टकरवालोऽसौ संपराये परिभ्रमन् ।
प्रत्यर्थिसेनया दृष्टः कृतान्तेन समः प्रभुः ॥३९८॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

{करवाल इवाचारस्तस्य वागमृतोपमा ।
विषकल्पं मनो वेत्सि यदि जीवसि तत्सखे ॥३९९॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

उपमानानुपादाने वाक्यगाथ समासगा  ॥ कारिका ८८ ॥

{स_अलकरणपरवीसामसिरिविअरणं ण सरसकव्वस्स ।
दीस_इ अह वा णिसम्म_इ सरिसं अंसंसमेत्तेण ॥४००॥}
[सकलकरणपरचिश्रामश्रीवितरणं न सरसकाव्यस्य ।
दृश्यतेऽथ वा निशम्यते सदृशमंशांशमात्रेण ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९९५)>

कव्वस्सेत्र्यत्र कव्वसममिति सरिसमित्यत्र च णूणमिति पाठे एषैव समासगा ॥८८॥

वादेर्लोपे समासे सा कर्माधारक्यचि क्यङि  ।
कर्मकर्त्रोर्णमुलि ...

वाशब्दः उपमाद्योतक इति । वादेरुपमाप्रतिपादकस्य लोपे षट्समासेन कर्न्णोऽधिकरणाच्चोत्पन्नेन क्यचा कर्तुः क्यङा कर्मकर्त्रोरुपपदयोर्णमुला च भवेत् ॥
उदाहरणम्

{ततः कुमुदनाथेन कामिनीगण्डपाण्डुना ।
नेत्रानन्देन चन्द्रेण माहेन्द्री दिगलङ्कृता ॥४०१॥}
<(महाभारत द्रो.[१८४४६])>

तथा

{असितभुजगभीषणासिपत्रो रुहरुहिकाहितचित्ततूर्णचारः ।
पुलकिततनुरुत्कपोलकान्तिः प्रतिभटविक्रमदर्शनेयमासीत् ॥४०२॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

{पौरं सुतीयति जनं समरान्तरेसा
वन्तःपुरीयति विचित्रचरित्रचुञ्चुः ।
नारीयते समरसीम्नि कृपाणपाणेर्
आलोक्य तस्य चरितानि सपत्नसेना ॥४०३॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा २१७)>

{मृधे निदाघघर्मांशुदर्शं पश्यन्ति तं परे ।
स पुनः पार्थसंचारं संचरत्यवनीपतिः ॥४०४॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा २१८)>

... एतद्द्विलोपे क्विप्समासगा  ॥ कारिका ८९ ॥

एतयोर्ध्र्मवाद्योः । उदाहरणम्

{सविता विधवति विधुरपि सवितरति तथा दिनन्ति यामिन्यः ।
यामिनयन्ति दिनानि च सुखदुःखवशीकृते मनसि ॥४०५॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा २१९)>

{परिपन्थिमनोज्यशतैरपि दुराक्रमः ।
संपरायप्रवृत्तौसौ राजते राजकुञ्जरः ॥४०६॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

॥८९॥

धर्मोपमानयोर्लोपे वृत्तौ वाक्ये च दृश्यते  ।

{टुटुण्णन्तो मरिहिसि कण्टअकलिआइं केऐवणाइम् ।
मालैकुसुमसरिच्छं भमर भमन्तो ण पाविहिसि ॥४०७॥}
[टुण्टुणायमानो मरिष्यसि कण्टककलितानि केतकीवनानि ।
मालतीकुसुमसदृक्षं भ्रमर भ्रमन्न प्राप्स्यसि ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९७९ ॑ अभिनवगुप्तऽस्ध्वन्यालोकलोचन)>

कुसुमेण सममिति पाठे वाक्यगा ।

क्यचि वाद्युपमेयासे ...

आसे निरासे ।

{अरातिविक्रमालोकविकस्वरविलोचनः ।
कृपाणोदग्रदोर्दण्डः स सहस्रायुधीयति ॥४०८॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>
अत्रात्मा उपमेयः ।

... त्रिलोपे च समासगा  ॥ कारिका ९० ॥

त्रयाणां वादिधर्मोपमानानाम् । उदाहरणम्

{तरुणमनि कृतावलोकना ललितविलासवितीर्णविग्रहा ।
स्मरशरविसराचितान्तरा मृगनयना हरते मुनेर्मनः ॥४०९॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र सप्तम्युपमानेत्यादिना यदा समासलोपौ भवतः । तदेदमुदाहरणम् ॥

क्रूरस्याचारस्यायःशूलतयाध्यवसायादयःशूलेनान्विच्छति {आयःशूलिकः} इत्यतिशयोक्तिर्न तु क्रूराचारोपमेयतैक्ष्ण्यधर्मवादीनां लोपे त्रिलोपेऽयमुपमा ।
एवमेकोनविंशतिर्लुप्ताः पूर्णाभिः सह पञ्चविंशतिः ॥

{अनयेनेव राज्यश्रीर्दैन्येनेव मनस्विता ।
मम्लौ साथ विषादेन पद्मिनीव हिमाम्भसा ॥४१०॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा २२२)>

इत्यभिन्ने साधारणे धर्मे ॥

{ज्योत्स्नेव नयनानन्दः सुरेव मदकारणम् ।
प्रभुतेव समाकृष्टसर्वलोका नितम्बिनी ॥४११॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

इत्य्भिन्ने च तस्मिनेकस्यैव बहूपमानोपादाने मालोपमा ।
यथोत्तरमुपमेयस्योपमानत्वे पूर्ववदभिन्नधर्मत्वे

{अनवरतकनकवितरणजललवभृतकरतरङ्गितार्थिततेः ।
भणितिरिव मतिर्मतिरिव चेष्टा चेष्टेव कीर्तिरतिविमला ॥४१२॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

{मतिरिव मूर्तिर्मधुरा मूर्तिरिव सभा प्रभावचिता ।
तस्य सभेव जयश्रीः शक्या जेतुं नृपस्य न परेषाम् ॥४१३॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा २२३)>

इत्यादिका रशनोपमा च न लक्षिता एवंविधवैचित्र्यसहस्रसंभवात्
उक्तभेदानतिक्रमाच्च ॥९०॥

उपमानोपमेयत्वे एकस्यैवैकवाक्यगे  ।
अनन्वयः ...

उपमानान्तरसंबन्धाभावोऽनन्वयः । उदाहरणम्

{न केवलं भाति नितान्तकान्तिर्नितम्बनी सैव नितम्बिनीव ।
यावद्विलासायुधलास्यवासास्ते तद्विलासा इव तद्विलासाः ॥४१४॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

... विपर्यास उपमेयोपमा तयोः  ॥ कारिका ९१ ॥

तयोः उपमानोपमेययोः । परिवृत्तिः अर्थात्वाक्यद्वये । इतरोपमानव्यवच्छेदपरा उपमेयेनोपमा इति उपमेयोपमा । उदाहरणम्

{कमलेव मतिर्मतिरिव कमला तनुरिव विभा विभेव तनुः ।
धरणीव धृतिर्धृतिरिव धरणी सततं विभाति बत यस्य ॥४१५॥
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा २२५)>

॥९१॥

संभावनमथोत्प्रेक्षा प्रकृतस्य समेन यत् ।

समेन उपमानेन । उदाहरणम्

{उन्मेषं यो मम न सहते जातिवैरी निशायाम्
इन्दोरिन्दीवरदलदृशा तस्य सौन्दर्यदर्पः ।
नीतिः शान्तिं प्रसभमनया वक्त्रकान्त्येति हर्षाल्
लग्ना मन्ये ललिततनु ते पादयोः पद्मलक्ष्मीः ॥४१६॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

{लिम्पतीव तमोऽङ्गानि वर्षतीवाञ्जनं नभः ।
असत्पुरुषसेवेव दृष्टिर्विफलतां गता ॥४१७॥}
<(शूद्रकऽस्मृच्छकटिका १.३२)>

इत्यादौ व्यापनादि लेपनादिरूपतया संभावितम् ॥

ससंदेहस्तु भेदोक्तौ तदनुक्तौ च संशयः  ॥ कारिका ९२ ॥

भेदोक्तौ यथा

{अयं मार्तण्डः किं स खलु तुरगैः सप्तभिरितः
कृशानुः किं सर्वाः प्रसरति दिशो नैष नियतम् ।
कृतान्तः किं साक्षान्महिषवहनोऽसाविति चिरं
समालोक्याजौ त्वां विदधति विकल्पान् प्रतिभटाः ॥४१८॥}
<(रुय्यकऽसलङ्कारसर्वस्व)>

भेदोक्तावित्यनेन न केवलमयं निश्चयगर्भो यावन्निश्चयान्तोऽपि संदेहः स्वीक्र्टः ।
यथा

{इन्दुः किं क्व कलङ्कः सरसिजमेतत्किमम्बु कुत्र गतम् ।
ललितसविलासवचनैर्मुखमिति हरिणाक्षि निश्चितं परतः ॥४१९॥}
<(रुय्यकऽसलङ्कारसर्वस्व)>

किं तु निश्चयगर्भ इव नात्र निश्चयः प्रतीयमान इति उपेक्षितो
भट्टोद्भटेन । तदनुक्तौ यथा

{अस्याः सर्गविधौ प्रजापतिरभूच्चन्द्रो नु कान्तिप्रदः
शृङ्गारैकरसः स्वयं नु मदनो मासो नु पुष्पाकरः ।
वेदाभ्यासजडः कथं नु विषयव्यावृत्तकौतूहलो
निर्मातुं प्रभवेन्मनोहरमिदं रूपं पुराणो मुनिः ॥४२०॥}
<(कालिदासऽस्विक्रमोर्वशीय १.८)>
॥९२॥

तद्रूपकमभेदो य उपमानोपमेययोः  ।

अतिसाम्यादनपह्नुतभेदयोः अभेदः ।

समस्तवस्तुचिष्यं श्रौता आरोपिता यदा  ॥ कारिका ९३ ॥

आरोपविषया इव आरोप्यमाणाः यदा शब्दोपात्ताः तदा समस्तानि वस्तूनि विषयोस्येति समस्तवस्तुविषयम् । आरोपिता इति बहुवचनमविवक्षितम् । यथा

{ज्योत्स्नाभस्मच्छुरणधवला बिभ्रती तारकास्थी
न्यन्तर्धानव्यसनरसिका रात्रिकापालिकीयम् ।
द्वीपाद्द्वीपं भ्रमति दधती चन्द्रमुद्राकपाले
न्यस्तं सिद्धाञ्जनपरिमलं लाञ्छनस्यच्छलेन ॥४२१॥}
<(रुय्यकऽसलङ्कारसर्वस्व)>

अत्र पादत्रये, अन्तर्धानव्यसनरसिकत्वमारोपितधर्म एवेति रूपकपरिग्रहे साधकमस्तीतितत्संकराशङ्का न कार्या ॥९३॥

श्रौता आर्थश्च ते यस्मिन्नेकदेशविवर्ति तत् ।

केविदारोप्यमाणाः शब्दोऽपात्ताः केचिदर्थसामर्थ्यादवसेयाः इत्येकदेशविवर्तनातेकदेशविवर्ति । यथा

{जस्स रणन्ते_उर_ए करे कुणन्तस्स मण्डलग्गल_अम् ।
रससंमुही वि सहसा परमुही हो_इ रि_उसेणा ॥४२२॥}
[यस्य रणान्तःपुरे करे कुर्वतो मण्डलाग्रलताम् ।
रससंमुख्यपि सहसा पराञ्मुखी भवति रिपुसेना ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९८०)>

अत्र रणस्यान्तःपुरत्वमारोप्यमाणं शब्दोऽपात्तं मण्डलाग्रलतायाः नायिकात्वं रिपुसेनायाश्च प्रतिनायिकात्वमर्थसामर्थ्यादवसीयते इति एकदेशे विशेषेण वर्तनादेकदेशविवर्ति ।

साङ्गमेतत्...

उक्तद्विभेदं सावयवम् ॥

... निरङ्गं तु शुद्धं ...

यथा

{कुरङ्गीवाङ्गानि स्तिमितयति गीतध्वनिषु यत्
सखीं कान्तोदन्तं श्रुतमपि पुनः प्रश्नयति यत् ।
अनिद्रं यच्चान्तः स्वपिति तदहो वेद्म्यभिनवां
प्रवृत्तोऽस्याः सेक्तुं हृदि मनसिजः प्रेमलतिकाम् ॥४२३॥}
<(अभिनवगुप्तऽस्ध्वन्यालोकलोचन ॑ अभिनवगुप्तऽसभिनवभारती)>

... माला तु पूर्ववत् ॥ कारिका ९४ ॥

मालोपमायामिवैकस्मिन् बहव आरोपिताः । यथा

{सौन्दर्यस्य तरङ्गिणी तरुणिमोत्कर्षस्य हर्षोद्गमः
कान्तेः कार्मणकर्म नर्मरहसामुल्लासनावासभूः ।
विद्या वक्रगिरां विधेरनवधिप्रावीण्यसाक्षात्क्रिया
वाणाः पञ्चशिलीमुखस्य ललनाचूडामणिः सा प्रिया ॥४२४॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

॥९४॥

नियतारोपणोपायः स्यादारोपः परस्य यः  ।
तत्परंपरितं श्लिष्टे वाचके भेदभाजि वा  ॥ कारिका ९५ ॥

यथा

{विद्वन्मानसहंस वैरिकमलासंकोचदीप्तद्युते
दुर्गामार्गणनीललोहित समित्स्वीकारवैश्वानर ।
सत्यप्रीतिविधानदक्ष विजयप्राग्भावभीम प्रभो
साम्राज्यं वरवीर वत्सरशतं वैरिञ्चमुच्चैः क्रियाः ॥४२५॥}
<(रुय्यकऽसलङ्कारसर्वस्व)>

अत्र मानसमेव मानसं कमलायाः संकोच एव कमलानामसंकोचः दुर्गाणाममार्गणमेव दुर्गायाः मार्गणं समितां स्वीकार एव समिधां स्वीकारः सत्ये प्रतीतिरेव सत्यामप्रीतिः विजयः परपराभव एव विजयोर्जुनः एवमारोपणनिमित्तो हंसादेरारोपः ।
यद्यपि शब्दार्थालङ्कारोऽयमित्युक्तं वक्ष्यते च तथापि प्रसिद्ध्यनुरोधादत्रोक्तः । एकदेशविवर्ति हीदमन्यैरभिधीयते ॥

भेदभाजि यथा

{आलानं जयकुञ्जरस्य दृषदां सेतुर्विपद्वारिधेः
पूर्वाद्रिः करवालचण्डमहसो लीलोपधानं श्रियः ।
संग्रामामृतसागरप्रमथनक्रीडाविधौ मन्दरो
राजन् राजति वीरवैरिवनितावैधव्यदस्ते भुजः ॥४२६॥}
<(महिमभट्टऽस्व्यक्तिविवेक)>

अत्र जयादेर्भिन्नशब्दवाच्यस्य कुञ्जरत्वाद्यारोपे भुजस्य आलानत्वाद्यारोपो युज्यते ।

{अलौकिकमहालोकप्रकाशितजगत्त्रयः ।
स्तूयते देव सद्वंशमुक्तारत्नं न कैर्भवान् ॥४२७॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

{निरवधि च निराश्रयं च यस्य स्थितमनिवर्तितकौतुकप्रप्ञ्चम् ।
प्रथम इह भवान् स कूर्ममूर्तिर्जयति चतुर्दशलोकवल्लिकन्दः ॥४२८॥}
<(वामनऽस्काव्यालङ्कारसूत्रवृत्ति ३,४.३२)>

इति च अमालारूपोअकमपि परंपरितं द्रष्टव्यम् ॥

{किसलयकरैर्लतानां करकमलैः कामिनां मनो जयति ।
नलिनीनां कमलमुखैः मुखेन्दुभिर्योषितां मदनः ॥४२९॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार ८.५०)>

इत्यादि रशनारूपकं न वैचित्र्यवदिति न लक्षितम् ॥९५॥

प्रकृतं यन्निषिध्यान्यत्साध्यते सा त्वपह्नुतिः  ।

उपमेयमसत्यं कृत्वोपमानं सत्यतया यत्स्थाप्यते सा तु अपह्नुतिः उदाहरणम्

{अवाप्तः प्रागल्भ्यं परिणतरुचः शैलतनये
कलङ्को नैवायं विलसति शशाङ्कस्य वपुषि ।
अमुष्येयं मन्ये विगलदमृतस्यन्दशिशिरे
रतिश्रान्ता शेते रजनिरमणी गाढमुरसि ॥४३०॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

इत्थं वा

{बत सखि कियदेतत्पश्य वैरं स्मरस्य
प्रियविरहकृशेस्मिन् रागिलोके तथा हि ।
उपवनसहकारोद्भासिभृङ्गच्छलेन
प्रतिविशिखमनेनोट्टङ्कितं कालकूटम् ॥४३१॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र हि न सभृङ्गाणि सहकाराणि अपि तु सकालकूटा शरा इति प्रतीतिः । एवं वा

{अमुष्मिंल्लावण्यामृतसरसि नूनं मृगदृशः
स्मरः शर्वप्लुष्टः पृथुजघनभागे निपतितः ।
यदङ्गाङ्गारणां प्रथमपिशुना नाभिकुहरे
शिखा धूमस्येयं परिणंमति रोमावलिवपुः ॥४३२॥}
<(वल्लभदेवऽस्सुभाषितावलि, बोम्बय्सन्क्रितन्द्प्रक्रित्सेरिएस्. १५५८)>

अत्र न रोमावलिः धूमशिखेयमिति प्रतिपत्तिः ॥
एवमियं भङ्ग्यन्तरैरप्यूह्या ॥

श्लेषः स वाक्य एकस्मिन् यत्रानेकार्थता भवेत् ॥ कारिका ९६ ॥

एकार्थप्रतिपादकानामेव शब्दानां यत्रानेकोऽर्थः स श्लेषः । उदाहरणम्

{उदयमयते दिङ्मालिन्यं निराकुरुतेतरां
नयति निधनं निद्रामुद्रां प्रवर्तयति क्रियाः ।
रचयतितरां स्वैराचारप्रवर्तनकर्तनं
बत बत लसत्तेजःपुञ्जो विभाति विभाकरः ॥४३३॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा २३७)>

अत्राभिधाया अनियन्त्रणात्द्वावप्यर्कभूपौ वाच्यौ ॥९६॥

परोक्तिर्भेदकैः श्लिष्टैः समासोक्तिर्...

प्रकृतार्थप्रतिपादकवाक्येन श्लिष्टविशेषणमाहात्म्यात्न तु विशेष्यस्य सामर्थ्यादपि यतप्रकृतस्यार्थस्याभिधानं सा समासेन संक्षेपेणार्थद्वयकथनात्समासोक्तिः । उदाहरणम्

{लहिऊण तुज्झ बाहुप्फंसं जीए स को वि उल्लासो ।
जअलच्छी तुब विरहे ण हुज्जला दुब्बला णं सा ॥४३४॥}
[लब्ध्वा तव बाहुस्पर्श यस्याः स कोऽप्युल्लासः ।
जयलक्ष्मीस्तव विरहे न खलूज्ज्वला दुर्बला ननु सा ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती, निर्नय सगर्प्रेस्स्. ४२८)>

अत्र जयलक्ष्मीशब्दस्य केवलं कान्तावाचकत्वं नास्ति ॥

... निदर्शना  ।
अभवन्वस्तुसंबन्ध उपमापरिकल्पकः  ॥ कारिका ९७ ॥

निदर्शनं दृष्टान्तकरणम् । उदाहरणम्

{क्व सूर्यप्रभावो वंशः क्व चाल्पविषया मतिः ।
तितीर्षुर्दुस्तरं मोहादुडुपेनास्मि सागरम् ॥४३५॥}
<(कालिदासऽस्रघुवंश१२)>

अत्र उडुपेन सागरतरणमिव मन्मत्या सूर्यवंशवर्णनमित्युपमायां पर्यवस्यति ।

यथा वा

{उदयति विततोर्ध्वरश्मिरज्जावहिमरुचौ हिमधाम्नि याति चास्तम् ।
वहति गिरिरयं विलम्बिघण्टाद्वयपरिवारितवारणेन्द्रलीलाम् ॥४३६॥}
<(माघऽस्सिशुपालवध, निर्नय सगर्प्रेस्स्. ४.२०)>

अत्र कथ्मन्यस्य लीलामन्यो वहतीति तत्सदृशीमित्युपमायां पर्यवसानम् ।

{दोर्भ्यां तितीर्षति तरङ्गवतीभुजङ्गम्
आदातुमिच्छति करे हरिणाङ्कबिम्बम् ।
मेरुंलिलङ्घयिषति ध्रुवमेष देव
यस्ते गुणान् गदितुमुद्यममादधति ॥४३७॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा २४१)>

इत्यादौ मालारूपाप्येषा द्रष्टव्या ॥९७॥

स्वस्वहेत्वन्वयस्योक्तिः क्रिययैव च सापरा  ।

क्रिययैव स्वस्वरूपस्वकारणयोः संबन्धो यदवगम्यते सा अपरा निदर्शना । यथा

{उन्नतं पदमवाप्य यो लघुहेलयैव पतेदिति ब्रुवन् ।
शैलशेखरगतो दृषत्कणश्चारुमारुतधुतः पतत्यधः ॥४३८॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा २४२)>

अत्र पातक्रियया पतनस्य लाघवे सति उन्नतपदप्राप्तिरूपस्य च संबन्धः ख्याप्यते ॥

अप्रस्तुतप्रशंसा या सा सैव प्रस्तुताश्रया  ॥ कारिका ९८ ॥

अप्राकरणिकस्याभिधानेन प्राकरणिकस्याक्षेपोऽप्रस्तुतप्रशंसा ॥९८॥

कार्ये निमित्ते सामान्ये विशेषे प्रस्तुते सति  ।
तदन्यस्य वचस्तुल्ये तुल्यस्येति च पञ्चधा  ॥ कारिका ९९ ॥

तदन्यस्य कारणादेः । क्रमेणोदाह्यणम्

{याता किं न मिलन्ति सुन्दरि पुनश्चिन्ता त्वया मत्कृते
नो कार्या नितरां कृशासि कथयत्येवं सबाष्पे मयि ।
लज्जामन्थरतारकेण निपतत्पीताश्रुणा चक्षुषा
दृष्ट्वा मां हसितेन भाविमरणोत्साहस्तया सूचितः ॥४३९॥}
<(अमरुशतक १०)>

अत्र प्रस्थानात्किमिति निवृत्तोऽसीति कार्ये पृष्टे कारणमभिहितम् ।

{राजन्राजसुता न पाठयति मां देव्योऽपि तूष्णीं स्थिताः
कुब्जे भोजय मां कुमारसचिवैर्नाद्यापि किं भुज्यते ।
इत्थं नाथ शुकस्तवारिभवने मुक्तोध्वगैः पञ्जराच्
चित्रस्थानवलोक्य शून्यवलभावेकैकमाभाषते ॥४४०॥}
<(रुय्यकऽसलङ्कारसर्वस्व)>

अत्र प्रस्थानोद्यतं भवन्तं ज्ञात्वा सहसैव त्वदरयः पलाय्य गताः इति कारणे प्रस्तुते कार्यमुक्तम् ।

{एतत्तस्य मुखात्कियत्कमलिनीपत्रे कणं वारिणो
यन्मुक्तामणिरित्यमंस्त स जडःशृण्वन्यदस्मादपि ।
अङ्गुल्यग्रलघुक्रियाप्रविलयिन्यादीयमाने शनैः
कुत्रोड्डीय गतो ममेत्यनुदिनं निद्राति नान्तःशुचा ॥४४१॥}
<(भल्लटशतक ९४)>

अत्रास्थाने जडानां ममत्वसंभावना भवतीति सामान्ये प्रस्तुते विशेषः कथितः ।

{सुहृद्वधूबाष्पजलप्रमार्जनं करोति वैरप्रतियातनेन यः ।
स एव पूज्यः स पुमान्स नीतिमान्सुजीवितं तस्य स भाजनं श्रियः ॥४४२॥}
<(उद्भटऽस्काव्यालङ्कारसारसङ्ग्रह)>

अत्रऽकृष्णं निहत्य नरकासुरवधूनां यदि दुःखं प्रशमयसि तत्त्वमेव श्लाघ्यःऽ इति विशेषे प्रकृते सामान्यमभिहितम् । तुये प्रस्तुते तुल्याभिधाने त्रयः प्रकाराः । श्लेषः समासोक्तिः सादृश्यमात्रं वा तुल्यात्तुल्यस्य ह्याक्षेपे हेतुः । क्रमेणोदाहरणम्

{पुंस्त्वादपि प्रविचलेत्यदि यद्यधोऽपि
यायाद्यदि प्रणयने न महानपि स्यात् ।
अभ्युद्धरेत्तदपि विश्वमितीदृशीयं
केनापि दिकोरकटिता पुरुषोत्तमेन ॥४४३॥}
<(भल्लटशतक ७९)>

{येञास्यभ्युदितेन चन्द्र गमितः क्लान्तिं रवौ तत्र ते
युज्येत प्रतिकर्तुमेव न पुनस्तस्यैव पादग्रहः ।
क्षीणेनैतदनुष्ठितं यदि ततः किं लज्जसे नो मनाग्
अस्त्वेवं जडधामता तु भवतो यद्व्योम्नि विस्फूर्जसे ॥४४४॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

{आदाय वारि परितः सरितां मुखेभ्यः
किं तावदर्जितमनेन दुरर्णवेन ।
क्षारीकृतं च वडवादहने हुतं च
पातालकुक्षिकुहरे विनिवेशितं च ॥४४५॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

इयं च काचित्वाच्ये प्रतीयमानार्थानध्यारोपेणैव भवति । यथा

{अब्धेरम्भः स्थगितभुवनाभोगपातालकुक्षेः
पोतोपाया इह हि बहवो लङ्घनेऽपि क्षमन्ते ।
आहो रिक्तः कथमपि भवेदेष दैवात्तदानीं
को नाम स्यादवटकुहरालोकनेऽप्यस्य कल्पः ॥४४६॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

क्वचिदध्यारोपेणैव । यथा

{कस्त्वं भोः कथयामि दैवहतकं मां विद्धि शाखोटकं
वैराग्यादिव वक्षि साधु विदितं कस्मादिदं कथ्यते ।
वामेनात्र वटस्तमध्वगजनः सर्वात्मना सेवते
न च्छायापि परोपकारकरणे मार्गस्थितस्यापि म् ।४४७॥}
<(अभिनवगुप्तऽस्ध्वन्यालोकलोचन ३.५१)>

क्वचिदंशेष्वध्यारोपेण । यथा

{सोऽपूर्वो रसनाविपर्ययविधिः तत्कर्णयोश्चापलं
दृष्टिः सा मदविस्मृतस्वपरदिक्किं भूयसोक्तेन वा ।
सर्वं विस्मृतवानसि भ्रमर हे यद्वारणोऽद्याप्यसौ
अन्तःशून्यकरो निषेव्यत इति भ्रातः क एष ग्रहः ॥४४८॥}
<(भल्लटशतक १८)>

अत्र रसनावपर्यासः शून्यकर्त्वं च भ्रमरस्यासेवने न हेतुः कर्णचापलं तु हेतुः मदः प्रत्युत सेवते निमित्तम् ॥९९॥

निगीर्याध्यवसानं तु प्रकृतस्य परेण यत् ।
प्रस्तुतस्य यदन्यत्वं यद्यर्थोक्तौ च कल्पनम्  ॥ कारिका १०० ॥

कार्यकारणयोर्यश्च पौर्वापर्यविपर्ययः  ।
विज्ञेयातिशयोक्तिः सा ...

उपमानेनान्तर्निगीर्णस्योपमेयस्य यदध्यवसानं सैका । यथा

{कमलमनम्भसि कमले च कुबलये तानि कनकलतिकायाम् ।
सा च सुकुमारसुभगेत्युत्पातपरंपरा केयम् ॥४४९॥}
<(रुय्यकऽसलङ्कारसर्वस्व)>

अत्र मुखादि कमलादिरूपतयाध्यवसितम् । यच्च तदेवान्यत्वेनाध्यवसीयते सा अपरा । यथा

{अण्णं लडहत्तण_अं अण्णा वि_अ का वि वत्तणच्छा_आ ।
सामा सामण्णप_आव_इणो रेहच्चि_अ ण हो_इ ॥४५०॥}
[अन्यत्सौकुमार्यमन्यैव च कापि वर्तनच्छाया ।
श्यामा सामान्यप्रजापतेः रेक्षैव च न भवति ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९६९)>

(अर्थातसंभविनोऽर्थस्य) सा तृतीया । यथा

{राकायामकलङ्कं चेदमृतांशोर्भवेद्वपुः ।
तस्या मुखं तदा साम्यपराभवमवाप्नुयात् ॥४५१॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

कारणस्य शीघ्रकारितां वक्तुं कार्यस्य पूर्वमुक्तौ चतुर्थी । यथा

{हृदयमधिष्ठितमादौ मालत्याः कुसुमचापबाणेन ।
चरमं रमणीवल्लभ लोचनविषयं त्वया भजता ॥४५२॥}
<(दामोदरगुप्तऽस्कुट्टनीमत ९६)>

... प्रतिवस्तूपमा तु सा  ॥ कारिका १०१ ॥

सामान्यस्य द्विरेकस्य यत्र वाक्यद्वये स्थितिः  ।

साधारणो धर्मः उपमेयवाक्ये उपमानवाक्ये च कथितपदस्य दुष्टतयाभिहितत्वात्शब्दभेदेन यतुपादीयते सा वस्तूनो वाक्यार्थस्योपमानत्वात्प्रतिवस्तूपमा । यथा

{देवीभावं गमिता परिवारपदं कथं भजत्वेषा ।
न खलु परिभोगयोग्यं दैवतरूपाङ्कितं रत्नम् ॥४५३॥}
<(वामनऽस्काव्यालङ्कारसूत्रवृत्ति ४,२.४)>

{यदि दहत्यनलोऽत्र किमद्भुतं यदि च गौरवमद्रिषु किं ततः ।
लवणमम्बु सदैव महोदधेः प्रकृतिरेव सतामविषादिता ॥४५४[=२७२]॥}
<(आनन्दवर्धनऽस्देविशतक)>

इत्यादिका मालाप्रतिवस्तूपमा द्रष्टव्या । एवमन्यत्राप्यनुसर्तव्यम् ॥

दृष्टान्तः पुनरेतेषां सर्वेषां प्रतिबिम्बनम्  ॥ कारिका १०२ ॥

एतेषां साधारणधर्मादीनां दृष्टोऽन्तो निश्चयो यत्र स दृष्टान्तः ।

{त्वयि दृष्ट एव तस्या निर्वाति मनो मनोभवज्वलितम् ।
आलोके हि हिमांशोर्विकसति कुसुमं कुमुद्वत्याः ॥४५५॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा २५१)>

एष साधर्म्येण । वैधर्म्येण तु

{तवाहवे साहसकर्मशर्मणः करं कृपाणान्तिकमानिनीषतः ।
भटः परेषां विशरारुतामगुः दधत्यवाते स्थिरतां हि पांसवः ॥४५६॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>
॥१००१०२॥

सकृद्वृत्तिस्तु धर्मस्य प्रकृताप्रकृतात्मनाम्  ।
सैव क्रियासु बह्वीषु कारकस्येति दीपकम्  ॥ कारिका १०३ ॥

प्राकरणिकाप्राकरणिकानामर्थातुपमानोपमेयानां धर्मः क्रियादिः एकवारमेव यतुपादीयते ततेकस्थस्यैव समस्तवाक्यदीपनाद्दीपकम् । यथा

{किवणाणं धणं णागाणं फणमणी केशरा_इं सीहाणम् ।
कुलबालि_आणं त्थण_आ कुत्तो छिप्पन्ति अमु_आणम् ॥४५७॥}
[कृपणानां धनं नागानां फणमणिः केसरा सिंहानाम् ।
कुलबालिकानां स्तनाः कुतः स्पृश्यन्तेऽमृतानाम् ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती, निर्नय सगर्प्रेस्स्. ९७६)>

कारकस्य च बह्वीषु क्रियासु सकृद्वृत्तिदीर्पकम् । यथा

{स्विद्य[त्]इ कूणति वेल्लति विचलति निमिषति विलोकयति तिर्यक् ।
अन्तर्नन्दति चुम्बतुमिच्छति नवपरिणया वधूः शयने ॥४५८॥}
<(सुभाषितरत्नभाण्डागार ३१७।३)>

॥१०३॥

मालादीपकमाद्यं चेत्यथोत्तरगुणावहम्  ।

पूर्वेण पूर्वेण वस्तुना उत्तरमुत्तरं चेदुपक्रियते तत्मालादीपकम् । यथा

{संग्रामाङ्गणमागतेन भवता चापे समारोपिते
देवाक्रणय येन येन सहसा यद्यत्समासादितम् ।
कोदण्डेन शराः शरैररिशिरस्तेनापि भूमण्डलं
तेन त्वं भवता च कीर्तिरतुला कीर्त्या च लोकत्रयम् ॥४५९॥}
<(रुय्यकऽसलङ्कारसर्वस्व)>

नियतानां सकृद्धर्मः सा पुनस्तुल्ययोगिता  ॥ कारिका १०४ ॥

नियतानां प्राकरणिकानामेव अप्राकरणिकानामेव वा । क्रमेणोदाहरणम्

{पाण्डु क्षामं वदनं हृदयं सरसं तवालसं च वपुः ।
आवेदयति नितान्तं क्षेत्रियरोगं सखि हृदन्तः ॥४६०॥}
<(अभिनवगुप्तऽस्ध्वन्यालोकलोचन)>

{कुमुदकमलनीलनीरजालिर्ललितविलासजुषोर्दृशोः पुरः का ।
अमृतममृतरश्मिरम्बुजन्म प्रतिहतमेकपदे तवाननस्य ॥४६१॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

॥१०४॥

उपमानाद्यदन्यस्य व्यतिरेकः स एव सः  ।

अन्यस्योपमेयस्य व्यतिरेक आधिक्यम् ।

{क्षीणः क्षीणोऽपि शशी भूयो भूयो विवर्धते सत्यम् ।
विरम प्रसीद सुन्दरि यौवनमनिवर्ति यातं तु ॥४६२॥}
<(अमरुशतक)>

तद्युक्तम् । अत्र यौवनगतास्तैर्याधिक्यं हि विवक्षितम् ॥

हेत्वोरुक्तावनुक्तीनां त्रये साम्ये निवेदिते  ॥ कारिका १०५ ॥

शब्दार्थाभ्यामथाक्षिप्ते श्लिष्टे तद्वत्त्रिरष्ट तत् ।

व्यतिरेकस्य हेतुः उपमेयगतमुत्कर्षनिमित्तम् । उपमानगतमपकर्षकारणम् । तयोर्द्वयोरुक्तिः, एकतरस्य द्वयोर्वा अनुक्तिरित्यनुक्तित्रयम् । एतद्भेदचतुष्टयमुपमानोपमेयभावे शब्देन प्रतिपादिते आर्थेन च क्रमेणोक्ताश्चत्वार एव भेदाः । आक्षिप्ते चौपम्ये तावन्त एव । एवं द्वादश ॥ एते श्लेषेऽपि भवन्तीति चतुर्विशतिर्भेदाः । क्रमेणोदाहरणम्

{असिमात्रसहायस्य प्रभूतारिपराभवे ।
अन्यतुच्छजनस्येव न स्मयोऽस्य महाधृतेः ॥४६३॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्रैव तुच्छेति महाधृतेरित्यनयोः पर्यायेण युगपद्वानपादानेन्यत्भेदत्रयम् । एवमन्येष्वपि द्रष्टव्यम् । अत्र इवशब्दस्य सद्भावाच्छाब्दमौपम्यम् ।

{असिमात्रसहायोऽपि प्रभूतारिपराभवे ।
नैवान्यतुच्छजनवत्सगर्वोऽयं महाधृतिः ॥४६४॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र्त्रुल्यार्थे वतिरित्यार्थमौपम्यम् ।

{इयं सुनयना दासीकृततामरसश्रिया ।
आननेनाकलङ्केन जयतीन्दुं कलङ्किनम् ॥४६५॥}
<(उद्भटऽस्काव्यालङ्कारसारसङ्ग्रह)>

अत्रेवादितुल्यादिपदविरहेण आक्षिप्तैवोपमा ।

{जितेन्द्रियतया सम्यग्विद्यावृद्धनिषेविणः ।
अतिगाढगुणस्यास्य नाब्जवद्भङ्गुरा गुणाः ॥४६६॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्रेवार्थे वतिः । गुणशब्दः श्लिष्टः । शाब्दमौपम्यम् ॥

{अखण्डमण्डलः श्रीमान् पश्यैष पृथिवीपतिः ।
न निशाकरवज्जातु कलावैकल्यमागतः ॥४६७॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र तुल्यार्थे वतिः । कलाशब्दः श्लिष्टः ।

मालाप्रतिवस्तूपमावत्मालाव्यतिरेकोऽपि संभवति । तस्यापि भेदा एवमूह्याः । दिङ्मात्रमुदाह्रियते । यथा

{हरवन्न विषमदृष्टिर्हरिवन्न विभो विधूतविततवृषः ।
रतिवन्न चातिदुःसहकरतापितभूः कदाचिदसि ॥४६८॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा २५६)>

अत्र तुल्यार्थे वतिः । विषमादयश्च शब्दाः श्लिष्टाः ।

{नित्योदितप्रतापेन त्रियामामीलितओरभः ।
भास्वतानेन भूपेन भास्वानेष विनिर्जितः ॥४६९॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र ह्याक्षिप्तैवोपमा भास्वतेतिश्लिष्टः । यथा वा

{स्वच्छात्मतागुणसमुल्लसितेन्दुबिम्बं
बिम्बप्रभाधरमकृत्रिमहृद्यगन्धम् ।
यूनामतीव पिबतां रजनीषु यत्र
तृष्णां जहार मधु नाननमङ्गनानाम् ॥४७०॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्रेवादीनां तुल्यादीनां च पदानामभावेऽपि श्लिष्टविशेषणैराक्षिप्तैवोपमा प्रतीयते । एवञ्जातीयकाः श्लिष्टोक्तियोग्यस्य पदस्य पृथग्पादानेऽन्येपि भेदाः संभवन्ति । तेऽपि अनयैव दिशा द्रष्टव्याः ॥

निषेधो वक्तुमिष्टस्य यो विशेषाभिधित्सया  ॥ कारिका १०६ ॥

वक्ष्यमाणोक्तविषयः स आक्षेपो द्विधा मतः  ।

विवक्षितस्य प्राकरणिकत्वादनुपसर्जनीकार्यस्य अशक्यवक्तव्यत्वमतिप्रसिद्धत्वं वा विशेषं वक्तुं निषेधो निषेध इव यः स वक्ष्यमाणविषय उक्तविषयश्चेति द्विधा आक्षेपः ।
क्रमेणोदाहरणम्

{ए एहि किंपि कीएवि अ_एण णिक्किव भणामि अलमह वा ।
अविआरि_अकज्जारम्भ_आरिणी मरौ ण भणिस्सम् ॥४७१॥}
[ए एहि किमपि कस्या अपि कृते निष्कृप भणामि अलमथ वा ।
अविचारितकार्यारम्भकारिणी म्रियतां न भनिष्यामि ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ७.२)>

{ज्योत्स्ना मौक्तिकदाम चन्दनरसः शीतांशुकान्तद्रवः
कर्पूरं कदली मृणालवलयान्यम्भोजिनीपल्लवाः ।
अन्तर्मानसमास्त्वया प्रभवता तस्याः स्फुलिङ्गोत्कर
व्यापाराय भवन्ति हन्त किमनेनोक्तेन न ब्रूमहे ॥४७२॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

क्रियायाः प्रतिषेधेऽपि फलव्यक्तिर्विभावना  ॥ कारिका १०७ ॥

हेतुरूपक्रियायाः निषेधेऽपि तत्फलप्रकाशनं विभावना । यथा

{कुसुमितलताभिरहताप्यधत्त रुजमलिकुलैरदष्टापि ।
परिवर्तते स्म नलिनीलहरीभिरलोलिताप्यघूर्णत सा ॥४७३॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा)>

॥१०५१०७॥

विशेषोक्तिरखण्डेषु कारणेषु फलावचः  ।

मिलितेष्वपि कारणेषु कार्यस्याकथनं विशेषोक्तिः । अनुक्तनिमित्ता उक्तनिमित्ता अचिन्त्यनिमित्ता च । क्रमेणोदाहरणम्

{निद्रानिवृत्तावुदिते द्युरत्ने सखीजने द्वारपदं पराप्ते ।
श्लथीकृताश्लेषरसे भुजङ्गे चचाल नालिङ्गनतोङ्गना सा ॥४७४॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

{कर्पूर इव दग्धोऽपि शक्तिमान् यो जने जने ।
नमोऽस्त्ववार्यवीर्याय तस्मै मकरकेतवे ॥४७५॥}
<(राजशेखरऽस्बालरामायण ३.११)>

{स एकस्त्रीणि जयति जगन्ति कुसुमायुधः ।
हरतापि तनुं यस्य शम्भुना न बलं हृतम् ॥४७६॥}
<(भामहऽस्काव्यालङ्कार ३.२४)>

यथासंख्यं क्रमेणैव क्रमिकाणां समन्वयः  ॥ कारिका १०८ ॥

यथा

{एकस्त्रिधा वससि चेतसि चित्रमत्र
देव द्विषां च विदुषां च मृगीदृशां च ।
तापं च संमदरसं च रतिं च पुष्णन्
शौर्योष्मणा च विनयेन च लीलया च ॥४७७॥}
<(सुभाषितरत्नाकर १४३८)>

॥१०८॥

सामान्यं वा विशेषो वा तदन्येन समर्थ्यते  ।
यत्तु सोऽर्थान्तरन्यासः साधर्म्येणेतरेण वा  ॥ कारिका १०९ ॥

साधर्म्येण वैधर्म्येण वा सामान्यं विशेषेण यत्समर्थ्यते विशेषो वा सामान्येन सोऽर्थान्तरन्यासः । क्रमेणोदाहरणम्

{निजदोषावृतमनसामतिसुन्दरमेव भाति विपरीतम् ।
पश्यति पित्तोपहतः शशिशुभ्रं शङ्खमपि पीतम् ॥४७८॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा २६५)>

{सुसितवसनालङ्कारायां कदाचन कौमुदी
महसि सुदृशि स्वैरं यान्त्यां गतोऽस्तमभूद्विधुः ।
तदनु भवतः कीर्तिः केनाप्यगीयत येन सा
प्रियगृहमगान्मुक्ताशङ्का क्व नासि शुभप्रदः ॥४७९[=२६६]॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १२१)>

{गुणानामेव दौरात्म्याद्धुरि धुर्यो नियुज्यते ।
असंजातकिणस्कन्धः सुखं स्वपिति गौर्गलिः ॥४८०॥}
<(भोजऽस्सरस्वतीकाण्ठाभरण ४.१२५)>

{अहो हि मे बह्वपराद्धमायुषा यदप्रियं वाच्यमिदं मयेदृशम् ।
त एव धन्याः सुहृदः पराभवं जगत्यदृष्ट्वैव हि ये क्षयं गताः ॥४८१॥}
<(रुय्यकऽसलङ्कारसर्वस्व)>

॥१०९॥

विरोधः सोविरोधेऽपि विरुद्धत्वेन यद्वचः  ।

वस्तुवृत्तेनाविरोधेऽपि विरुद्धयोरिव यदभिधानं स विरोधः ।

जातिश्चतुर्भिजात्याद्यैर्विरुद्धा स्याद्गुणैस्त्रिभिः  ॥ कारिका ११० ॥

क्रिया द्वाभ्यामपि द्रव्यं द्रव्येणैवेति ते दश  ।

क्रमेणोदाहरणम्

{अभिनवनलिनीकिसलयमृणालवलयादि दवदहनराशिः ।
सुभग कुरङ्गदृशोस्या विधिवशतस्त्वद्वियोगपविपाते ॥४८२॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप २६७)>

{गिरयोऽप्यनुन्नतियुजो मरुदप्यचलोब्धयोऽप्यगम्भीराः ।
विश्वंभराप्यतिलघुर्नरनाथ तवान्तिके नियतम् ॥४८३॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

{येषां कण्ठपरिग्रहप्रणयितां संप्राप्य धाराधरस्
तीक्ष्णः सोऽप्यनुरज्यते च कमपि स्नेहं पराप्नोति च ।
तेषां संगरसङ्गसक्तमनसां राज्ञां त्वया भूपते
पांसूनां पटलैः प्रसाधनविधिर्निर्वर्त्यते कौतुकम् ॥४८४॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

{सृजति च जगदिदमवति च संहरति च हेलयैव यो नियतम् ।
अवसरवशतः शफरो जनार्दनः सोऽपि चित्रमिदम् ॥४८५॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

{सततं मुसलासक्ता बहुतरगृहकर्मघटनया नृपते ।
द्विजपत्नीनां कठिनाः सति भवति कराः सरोजसुकुमाराः ॥४८६॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

{पेशलमपि खलवचनं दहतितरां मानसं सत्तत्त्वविदाम् ।
परुषमपि सुजनवाक्यं मलयजरसवत्प्रमोदयति ॥४८७॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

{कौञ्चाद्रिरुद्दामदृषद्दृढोसौ यन्मार्गणानर्गलशातपाते ।
अभून्नवाम्भोजदलाभिजातः स भार्गवः सत्यमपूर्वसर्गः ॥४८८॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

{परिच्छेदातीतः सकलवचनानामविषयः
पुनर्जन्मन्यस्मिन्ननुभवपथं यो न गतवान् ।
विवेकप्रध्वंसादुपचितमहामोहगहनो
विकारः कोऽप्यन्तर्जडयति च तापं च कुरुते ॥४८९॥}
<(भवभूतिऽस्मालतीमाधव १.३०)>

{अयं वारामेको निलय इत रत्नाकर इति
श्रितोस्माभिस्तृष्णातरलितमनोभिर्जलनिधिः ।
क एवं जानीते निजकरपुटीकोटरगतं
क्षणादेनं ताम्यत्तिमिमकरमापास्यति मुनिः ॥४९०॥}
<(भल्लटशतक १०८)>

{समदमतङ्गजमदजलनिस्यन्दतरङ्गिणीपरिष्वङ्गात् ।
क्षितितिलक त्वयि तटजुषि शङ्करचूडापगापि कालिन्दी ॥४९१॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

स्वभावोक्तिस्तु डिम्भादेः स्वक्रियारूपवर्णनम्  ॥ कारिका १११ ॥

स्वयोस्तदेकाश्रयोः । रूपं वर्णः संस्थानं च । उदाहरणम्

{पश्चादङ्घ्री प्रसार्य त्रिकनतिविततं द्राघयित्वाङ्गमुच्चैर्
आसज्याभुग्नकण्ठो मुखमुरसि सटां धूलिधूभ्रां विधूय ।
घासग्रासाभिलाषादनवरतचलत्प्रोथतुण्डस्तुरङ्गो
मन्दं शब्दायमानो विलिखति शयनादुत्थितः क्ष्मां खुरेण ॥४९२॥}
<(बाणऽस्हर्षचरित ३.५)>

॥११०१११॥

व्याजस्तुतिर्मुखे निन्दा स्तुतिर्वा रूढिरन्यथा  ।

व्याजरूपा व्याजेन वा स्तुतिः । क्रमेणोदाहरणम्

{हित्वा त्वामुपरोधबन्ध्यमनसां मन्ये न मौलिः परो
लज्जावर्जनमन्तरेण न रमामन्यत्र संदृश्यते ।
यस्त्यागं तनुतेतरां मुखशतैरेत्याश्रितायाः श्रियः
प्राप्य त्यागकृतावमाननमपि त्वय्येव यस्याः स्थितिः ॥४९३॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

{हे हेलाजितबोधिसत्त्व वचसां किं विस्तरैस्तोयधे
नास्ति त्वत्सदृशः परः परहिताधाने गृहीतव्रतः ।
तृष्यत्पान्थजनोपकारघटनावैमुख्यलब्धायशो
भारप्रोद्वहने करोषि कृपया साहायकं यन्मरोः ॥४९४॥}
<(कुन्तकऽस्वक्रोक्तिजीवित १.९०॑ पुञ्जराज, वाक्यपदीयटीका २.२४९)>

सा सहोक्तिः सहार्थस्य बलादेकं द्विवाचकम्  ॥ कारिका ११२ ॥

एकार्थाभिधायकमपि सहार्थबलात्यतुभयस्याप्यवगमकं सा सहोक्तिः । यथा

{सह दिअहणिसांहि दीहरा सासदण्डा
सह मणिवलयेंहि बाहधारा गलन्ति ।
तुह सुहअ विओए तीअ उब्बिग्गिरीए
सह अ तणुलदाए दुब्बला जीविदासा ॥४९५॥}
[सह दिवसनिशाभिर्दीर्घाः श्वासदण्डाः
सह मणिबलयैर्वाष्पधारा गलन्ति ।
तव सुभग वियोगे तस्या उद्विग्नायाः
सह च तनुलतया दुर्बला जीविताशा ॥]
<(राजशेखरऽस्कर्पूरमञ्जरी २.९)>

श्वासदण्डादिगतं दीर्घत्वादि शाब्दं दिवसनिशादिगतं तु सहार्थसामर्थ्यात्प्रतिपद्यते ॥११२॥

विनोक्तिः सा विनान्येन यत्रान्यः सन्न नेतरः  ।

क्वचिदशोभनः क्वचिच्छोभनः । क्रमेणोदाहरणम्

{अरुचिर्निशया विना शशी शशिना सापि विना महत्तमः ।
उभयेन विना मनोभवस्फुरितं नैव चकास्ति कामिनोः ॥४९६॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>
{मृगलोचनया विना विचित्रच्व्यवहारप्रतिभाप्रभाप्रगल्भः ।
अमृतद्युतिसुन्दराशयोऽयं सुहृदा तेन विना नरेन्द्रसूनुः ॥४९७॥}
<(रुय्यकऽसलङ्कारसर्वस्व ५०)>

परिवृत्तिर्विनिमयो योऽर्थानां स्यात्समासमैः  ॥ कारिका ११३ ॥

परिवृत्तिरलङ्कारः । उदाहरणम्

{लतानामेतासामुदितकुसुमानां मरुदयं
मतं लास्यं दत्त्वा श्रयति भृशमामोदमसमम् ।
लतास्त्वध्वन्यानामहह दृशमादय सहसा
ददत्याधिव्याधिभ्रमिरुदितमोहव्यतिकरम् ॥४९८॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र प्रथमेर्घे समेन समस्य द्वितीये उत्तमेने न्यूनस्य ।

{नानाविधप्रहरणैर्नृप संप्रहारे
स्वीकृत्य दारुणनिनादवतः प्रहारान् ।
दृप्तारिवीरविसरेण वसुंधरेयं
निर्विप्रलम्भपरिरम्भविधिर्वितीर्णा ॥४९९॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र न्यूनेनोत्तमस्य ॥११३॥

प्रत्यक्षा इव यद्भावाः क्रियन्ते भूतभाविनः  ।
तद्भाविकं ...

भूताश्च भाविनश्चेति द्वन्द्वः । भावः कवेरभिप्रायोऽत्रास्तीति भाविकम् । उदाहरणम्

{आसीदञ्जनमत्रेति पश्यामि तव लोचने ।
भाविभूषणसंभारां साक्षात्कुर्वे तवाकृतिम् ॥५००॥}
<(भल्लटशतक ६९)>

आद्ये भूतस्य द्वितीये भाविनो दर्शनम् ॥

... काव्यलिङ्गं हेतोर्वाक्यपदार्थता  ॥ कारिका ११४ ॥

वाक्यार्थता यथा

{वपुःप्रादुर्भावादनुमितमिदं जन्मनि पुरा
पुरारे न प्रायः क्वचिदपि भवन्तं प्रणतवान् ।
नमन्मुक्तः संप्रत्यहमतनुरग्रेऽप्यनतिभाङ्
महेश क्षन्तव्यं तदिदमपराधद्वयमपि ॥५०१॥}
<(सुभाषितरत्नाकर ३६)>

अनेकपदार्थता यथा

{प्रणयिसखी सलीलपरिहासरसाधिगतैर्
ललितशिरीषपुष्पहननैरपि ताम्यति यत् ।
वपुषि वधाय तत्र तव शस्त्रमुपक्षिपतः
पततु शिरस्यकाण्डयमदण्ड इवैष भुजः ॥५०२॥}
<(भवभूतिऽस्मालतीमाधव ५.३१)>

एकपदार्थता यथा

{भस्मोद्धूलन भद्रमस्तु भवते रुद्राक्षमाले शुभं
हा सोपानपरंपरां गिरिसुताकान्तालयालङ्कृतिम् ।
अद्याराधनतोषितेन विभुना युष्मत्सपर्यासुखा
लोकोच्छेदिनि मोक्षनामनि महामोहे निधीयामहे ॥५०३॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

एषु अपराधद्वये पूर्वापरजन्मनोरनमनं भुजपाते शस्त्रोपक्षेपः महामोहे सुखावलोकोच्छेदित्वं च यथाक्रममुक्तरूपो हेतुः ॥११४॥

पर्यायोक्तं विना वाच्यवाचकत्वेन यद्वचः  ।

वाच्यवाचकभावव्यतिरिक्तेनावगमनव्यापारेण यत्प्रतिपादनं तत्पर्यायेण भङ्ग्यन्तरेण कथनात्पर्यायोक्तम् । उदाहरणम्

{यं प्रेक्ष्य चिररूढापि निवासप्रीतिरुज्झता ।
मदेनैरावणमुखे मानेन हृदये हरेः ॥५०४॥}
<(मेण्ठ,हयग्रीववधम्)>

अत्र ऐरावणशक्रौ मदमानमुक्तौ जाताविति व्यङ्ग्यमपि शब्देनोच्यते । तेन यदेवोच्यते तदेव व्यङ्ग्यम् । यथा तु व्यङ्ग्यं न तथोच्यते । यथा गवि शुक्ले चलति दृष्टे {गौः शुक्लश्चलति} इति विकल्पः । यदेव दृष्टं तदेव विकल्पयति न तु यथा दृष्टं तथा ।
यतोऽभिन्नासंसृष्टत्वेन दृष्टं भेदसंसर्गाभ्यां विकल्पयति ॥

उदात्तं वस्तुनः संपत्...

संपत्समृद्धियोगः । यथा

{मुक्ताः केलिविसूत्रहारगलिताः संमार्जनीभिर्हृताः
प्रातः प्राङ्गणसीम्नि मन्थरचलद्बालाङ्घ्रिलाक्षारुणाः ।
दूराद्दाडिमबीजशङ्कितधिंयः कर्षन्ति केलीशुकाः
यद्विद्वद्भवनेषु भोजनृपतेस्तत्त्यागलीलायितम् ॥५०५॥}
<(रुय्यकऽसलङ्कारसर्वस्व)>

... महतां चोपलक्षणम्  ॥ कारिका ११५ ॥

उपलक्षणमङ्गभावः अर्थादुपलक्षणीयेऽर्थे । उदाहरणम्

{तदिदमरण्यं यस्मिन् दशरथवचनानुपालनव्यसनी ।
निवसन् बाहुसहायश्चकार रक्षःक्षयं रामः ॥५०६॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार ७.१०४)>

न चात्र वीरो रसः तस्येहाङ्गत्वात् ॥११५॥

तत्सिद्धिहेतावेकस्मिन् यत्रान्यत्तत्करं भवेत् ।
समुच्चयोऽसौ ...

तस्य प्रस्तुतस्य कार्यस्य एकस्मिन् साधके स्थिते साधकान्तराणि यत्र संभवन्ति स समुच्चयः । उदाहरणम्

{दुर्वाराः स्मरमार्गणाः प्रियतमो दूरे मनोत्युत्सुकं
गाढं प्रेम नवं वयोतिकठिनाः प्राणाः कुलं निर्मलम् ।
स्त्रीत्वं धैर्यविरोधि मन्मथसुहृत्कालः कृतान्तोक्षमो
नो सख्यश्चतुराः कथं नु विरहः सोढव्य इत्थं शठः ॥५०७॥}
<(शार्ङ्गधरपद्धति)>

अत्र विरहासहत्वं स्मरमार्गणा एव कुर्वन्ति । तदुपरि प्रियतमदूरस्थित्यादि उपात्तम् ॥
एष एव समुच्चयः सद्योगेऽसद्योगे सदसद्योगे च पर्यवस्यतीति न पृथक्लक्ष्यते । तथाहि

{कुलममलिनं भद्रा मूर्तिर्मतिः श्रुतिशालिनी
भुजबलमलं स्फीता लक्ष्मीः प्रभुत्वमखण्डितम् ।
प्रकृतिसुभगा ह्येते भावा अमीभिरयं जनो
व्रजति सुतरां दर्पं राजन् त एव तवाङ्कुशाः ॥५०८॥}
<(भोजऽस्सरस्वतीकाण्ठाभरण ५.३६८)>

अत्र सतां योगः । उक्तोदाहरणे त्वसतां योगः ।

{शशी दिवसधूसरो गलितयौवना कामिनी
सरो विगतवारिकं मुखमनक्षरं स्वाकृतेः ।
प्रभुर्धनपरायणः सततदुर्गतः सज्जनो
नृपाङ्गणगतः खलो मनसि सप्त शल्यानि मे ॥५०९॥}
<(भर्तृहरिऽस्नीतिशतक ४५)>

अत्र शशिनि धूसरे शल्ये शल्यान्तराणीति शोभनाशोभनयोगः ॥

... स त्वन्यो युगपद्या गुणक्रियाः  ॥ कारिका ११६ ॥

गुणौ च क्रिये च गुणक्रिये च गुणक्रियाः । क्रमेणोदाहरणम्

{विदलितसकलारिकुलं तव बलमिदमभवदा’ु विमलं च ।
प्रखलमुखानि नराधिप मलिनानि च तानि जातानि ॥५१०॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार ७.२८)>

{अयमेकपदे तया वियोगः प्रयया चोपनतः सुदुःसहो मे ।
नववारिधरोदयादहोभिर्भवितव्यं च निरातपत्वरम्यैः ॥५११॥}
<(कालिदासऽस्विक्रमोर्वशीय ४.१०)>

{कलुषं च तवाहितेष्वकस्मात्सितपङ्केरुहसोदरश्रि चक्षुः ।
पतितं च महीपतीन्द्र तेषां वपुषि प्रस्फुटमापदां कटाक्षैः ॥५१२॥}
<(विश्वनाथऽस्साहित्यदर्पण १०.८५)>

{धुनोति चासिं तनुते च कीर्तिम्} इत्यादेः {कृपाणपाणिश्च भवान् रणक्षितौ ससाधुवादाश्च सुराः सुरालये} इत्यादेश्च दर्शनात्{व्यधिकरणे} इति {एकस्मिन् देशे} इति च न वाच्यम् ॥११६॥

एकं क्रमेणानेकस्मिन् पर्यायः ...

एकं वस्तु क्रमेणानेकस्मिन् भवति क्रियते वा स पर्यायः । क्रमेणोदाहरणम्

{नन्वाश्रयस्थितिरियं तव कालकूट
केनोत्तरोत्तरविशिष्टपदोपदिष्टा ।
प्रागर्णवस्य हृदये वृषलक्ष्मणोऽथ
कण्ठेधुना वससि वाचि पुनः खलानाम् ॥५१३॥}
<(भल्लटशतक ४)>
यथा वा

{बिम्बोष्ट एव रागस्ते तन्वि पूर्वमदृश्यत ।
अधुना हृदयेऽप्येष मृगशावाक्षि लक्ष्यते ॥५१४॥}
<(पद्मगुप्त अलिअस्परिमलऽस्नवसाहसाङ्कचरित ६.६०)>

रागस्य वस्तुतो भेदेऽप्येकतयाध्यवसितत्वादेकत्वमविरुद्धम् ।

{तं ताण सिरिसहोअररअणाहरणम्मि हिअअमेक्करसम् ।
बिम्बाहरे पिआणं णिवेसिअं कुसुमबाणेण ॥५१५॥}
[तत्तेषां श्रीसहोदररत्नाभरणे हृदयमेकरसम् ।
विम्बाधरे प्रियाणां निवेशितं कुसुमबाणेन ॥]
<(आनन्दवर्धनऽस्विषमबाणलीला)>

... अन्यस्ततोऽन्यथा  ।

अनेकमेकस्मिन् क्रमेण भवति क्रियते वा सोऽन्यः ॥
क्रमेणोदाहरणम्

{मधुरिमरुचिरं वचः खलानाममृतमहो प्रथमं पृथु व्यनक्ति ।
अथ कथयति मोहहेतुमन्तर्गतमिव हालहलं विषं तदेव ॥५१६॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा २८६)>

{तद्गेहं नतभित्ति मन्दिरमिदं लब्धावकाशं दिवः
सा धेनुर्जरती नदम्ति करिणामेता घनाभा घटाः ।
स क्षुद्रो मुसलध्वनिः कलमिदं संगीतकं योषिताम्
आश्चर्यं दिवसैर्द्विजोयमियतीं भूमिं समारोपितः ॥५१७॥}
<(अभिनवगुप्तऽस्ध्वन्यालोकलोचन ३.१६)>

अत्र एकस्यैव हानोपादानयोरविवक्षितत्वात्न परिवृत्तिः ॥

अनुमानं तदुक्तं यत्साध्यसाधनयोर्वचः  ॥ कारिका ११७ ॥

पक्षधर्मान्वयव्यतिरेकित्वेन त्रिरूपो हेतुः साधनम् । धर्मिणि अयोगव्यवच्छेदो व्यापकस्य साध्यत्वम् । यथा

{यत्रैता लहरीचलाचलदृशो व्यापारयन्ति भ्रुवं
यत्तत्रैव पतन्ति संततममी मर्मस्पृशो मार्गणाः ।
तच्चक्रीकृतचापमञ्चितशरप्रेङ्खत्करः क्रोधनो
धावत्यग्रत एव शासनधरः सत्यं सदासां स्मरः ॥५१८॥}
<(रुय्यकऽसलङ्कारसर्वस्व)>

साध्यसाधन्योः पौर्वापर्यविकल्पे ने किञ्चिद्वैचित्र्यमिति न तथा दर्शितम् ॥११७॥

विशेषणैर्यत्साकूतैरुक्तिः परिकरस्तु सः  ।

अर्थाद्विशेष्यस्य । उदाहरणम्

{महौजसो मानधना धनार्चिता
धनुर्भृतः संयति लब्धकीर्तयः ।
न संहतास्तस्य न भेदवृत्तयह्
प्रियाणि वाञ्छन्त्यसुभिः समीहितुम् ॥५१९॥}
<(भारविऽस्किरातार्जुनीय १.१९)>

यद्यप्युष्टार्थस्य दोषताभिधानात्तन्निराकरणेन पुष्टार्थस्वीकारः कृतः तथाप्येकनिष्ठत्वेन बहुनां विशेषणानामेवमुपन्यासे वैचित्र्यमित्यलङ्कारमध्ये गणितः ॥

व्याजोक्तिश्छद्मनोद्भिन्नवस्तुरूपनिगूहनम्  ॥ कारिका ११८ ॥

निगूढमपि वस्तुनो रूपं कथमपि प्रभिन्नं केनापि व्यपदेशेन यदपह्नूयते सा व्याजोक्तिः ।
न चैषापह्नुतिः प्रकृताप्रकृतोऽभयनिष्ठस्य साम्यस्येहासंभवात् । उदाहरणम्

{शैलेन्द्रप्रतिपाद्यमानगिरिजाहस्तोपगूढोल्लसद्
रोमाञ्चादिविसंष्ठुलाखिलविधिव्यासङ्गभङ्गाकुलः ।
हा शैत्यं तुहिनाचलस्य करयोरित्यूचिवान् सस्मितं
शैलान्तःपुरमातृमण्डलगणैर्दृष्टोऽवताद्वः शिवः ॥५२०॥}
<(रुय्यकऽसलङ्कारसर्वस्व)>

किञ्चित्पृष्टमपृष्टं वा कथितं यत्प्रकल्पते  ।
तादृगन्यव्यपोहाय परिसंख्या तु सा स्मृता  ॥ कारिका ११९ ॥

प्रमानान्तरावगतमपि वस्तु शब्देन प्रतिपादितं प्रयोजनान्तराभावात्सदृशवस्त्वनतरव्यवच्छेदाय यत्पर्यवस्यति सा भवेत्परिसंख्या । अत्र च कथनं प्रश्नपूर्वकं तदन्यथा च परिदृष्टम् ।
तथा उभयत्र व्यपोह्यमानस्य प्रतीयमानता वाच्यत्वं चेति चत्वारो भेदाः ॥ क्रमेणोदाहरणम्

{किमासेव्यं पुंसां सविधमनवद्यं द्युसरितः
किमेकान्ते ध्येयं चरणयुगलं कौस्तुभभृतः ।
किमाराध्यं पुण्यं किंभिलषणीयं च करुणा
यदासक्त्या चेतो निरवधिविमुक्त्यै प्रभ[व्]अति ॥५२१॥}
<(रुय्यकऽसलङ्कारसर्वस्व)>

{किं भूषणं सुदृढमत्र यशो न रत्नं
किं कार्यमार्यचरितं सुकृतं न दोषः ।
किं चक्षुरप्रतिहतं धिषणा न नेत्रं
जानाति कस्त्वददपरः सदसद्विवेकम् ॥५२२॥}
<(विश्वनाथऽस्साहित्यदर्पण १०.८२)>

{कौटिल्यं कचनिचये करचरणाधरदलेषु रागस्ते ।
काठिन्यं कुचयुगले तरलत्वं नयनयोर्वसति ॥५२३॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार ७.८१)>

{भक्तिर्भवे न विभवे व्यसनं शास्त्रे न युवतिकामास्त्रे ।
चिन्ता यशसि न वपुषि प्रायः परिदृश्यते महताम् ॥५२४॥}
<(रुय्यकऽसलङ्कारसर्वस्व)>
॥११९॥

यथोत्तरं चेत्पूर्वस्य पूर्वस्यार्थस्य हेतुता  ।
तदा कारणमाला स्यात्...

उत्तरमुत्तरं प्रति यथोत्तरम् । उदाहरणम्

{जितेन्द्रियत्वं विनयस्य कारणं गुणप्रकर्षो विनयादवाप्यते ।
गुणप्रकर्षेण जनोऽनुरज्यते जनानुरागप्रभवा हि संपदः ॥५२५॥}
<(वल्लभदेवऽस्सुभाषितावलि ॑ श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा १६२)>

{हेतुमता सह हेतोरव्हिधानमभेदयो हेतुः ।}
इति हेत्वलङ्कारो न लक्षितः । आयुर्धृतमित्यादिरूपो ह्येष न भूषणतां कदाचिदर्हति वैचित्र्याभावात् ।

{अविरलकमलविकासः सकलालिमदश्च कोकिलानन्दः ।
रम्योऽयमेति संप्रति लोकोत्कण्ठाकरः कालः ॥५२६॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार ७.८३)>

इत्यत्र काव्यरूपतां कोमलानुप्रासमहिम्नैव समाम्नासिषुर्न पुनर्हेत्वलङ्कारकल्पनयेति पूर्वोक्तकाव्यलिङ्गमेव हेतुः ॥

... क्रियया तु परस्परम्  ॥ कारिका १२० ॥

वस्तुनोर्जननेऽन्योन्यम् ...

अर्थयोरेकक्रियामुखेन परस्परं कारणत्वे सति अन्योन्यनामा अलङ्कारः । उदाहरणम्

{हंसाणं सरेहिं सिरी सारिज्जै अह सराण हंसेहिम् ।
अण्णोण्णं विअ एए अप्पाण्णं णवर गरुअन्ति ॥५२७॥}
[हंसानां सरोभिः श्रीः सार्यते अथ सरसां हंसैः ।
अन्योन्यमेव एते आत्मानं केवलं गरयन्ति ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती, निर्नय सगर्प्रेस्स्. ९५३)>

अत्रोभयेषानपि परस्परजनकता मिथः श्रीसारतासंपादनद्वारेण ॥

... उत्तरश्रुतिमात्रतः  ।
प्रश्नस्योन्नयनं यत्र क्रियते तत्र वा सति  ॥ कारिका १२१ ॥

असकृद्यदसंभाव्यमुत्तरं स्यात्तदुत्तरम्  ।

प्रतिवचनोपलम्भादेव पूर्ववाक्यं यत्र कल्प्यते तदेकं तावदुत्तरम् । उदाहरणम्

{वाणिअ_अ हत्थिदन्ता कुत्तो अम्हाण वग्धकित्ती अ ।
जाव लुलिआल_अमुही धरम्मि परिसक्कए सोण्हा ॥५२८॥}
[वाणिजक हस्तिदन्ताः कुतोऽस्माकं व्याघ्रकृतयश्च ।
यावत्लुलितालकमुखी गृहे परिष्वक्कते स्नुषा ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९५१॑ अभिनवगुप्तऽस्ध्वन्यालोकलोचन ३.१७)>

हस्तिदन्तव्याघ्रकृत्तीनामहमर्थी ताः मूल्येन प्रयच्छेति क्रेतुर्वचनममुना वाक्येन समुन्नीयत ॥
न चैतत्काव्यलिङ्गमुत्तरस्य ताद्रूप्यानुपपत्तेः । नहि प्रश्नस्य प्रतिवचनं जनको हेतुः । नापीदमनुमानमेकधर्मिनिष्ठतया साद्यसाधनयोरनिर्देशादित्यलङ्कारान्तरमेवोत्तरं साधीयः ।
प्रश्नादनन्तरं लोकातिक्रान्तगोचरतया यतसंभाव्यरूपं प्रतिवचनं स्यात्ततपरमुत्तरम् । अनयोश्च सकृदुपादाने न चारुताप्रतीतिरित्यसकृदित्युक्तम् । उदाहरणम्

{का विसमा देव्वगरि किं लब्धं जं जणो गुण्ग्गाही ।
किं सोक्खं सुकलत्तं किं दुक्खं जं खलो लो_ओ ॥५२९॥}
[का विषमा दैवगतिः किं लब्धव्यं यत्जनो गुणग्राही ।
किं सौख्यं सुकलत्रं किं दुःखं यत्खलो लोकः ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती, निर्नय सगर्प्रेस्स्. ९७५)>

प्रश्नपरिसंख्यायामन्यव्यपोहे एव तात्पर्यम् । इह तु वाच्ये एव विश्रान्तिरित्यनयोर्विवेकः ॥

कुतोऽपि लक्षितः सूक्ष्मोऽप्यर्थोऽन्यस्मै प्रकाश्यते  ॥ कारिका १२२ ॥

धर्मेण केनचिद्यत्र तत्सूक्ष्मं परिचक्षते  ।

कुतोऽपि आकारादिङ्गिताद्वा सूक्ष्मस्तीक्ष्णमतिसंवेद्यः ॥
उदाहरणम्

{वक्त्रस्यन्दिस्वेदबिन्दुप्रबन्धैर्दृष्ट्वा भिन्नं कुङ्कुमं कापि कण्ठे ।
पुंस्त्वं तन्व्या व्यञ्जयन्ती वयस्या स्मित्वा पाणौ खड्गलेखां लिलेख ॥५३०॥}
<(रुय्यकऽसलङ्कारसर्वस्व)>

अत्र आकृतिमवलोक्य कयापि वितर्कितं पुरुषायितमसिलतालेखनेन वैदग्ध्यादभिव्यक्तिमुपनीतं पुंसामेव कृपाणपाणिता योग्यत्वात् ॥
यथा वा

{संकेतकालमनसं विट्.अं ज्ञात्वा विदग्धया ।
ईषन्नेत्रार्पिताकूतं लीलापद्मं निमीलितम् ॥५३१॥}
<(अभिनवगुप्तऽस्ध्वन्यालोकलोचन २.३६)>

अत्र जिज्ञासितः संकेतकालः कयाचिदिङ्गितमात्रेण विदितो निशासमयशंसिना कमलनिमीलनेन लीलया प्रतिपादितः ॥

उत्तरोत्तरमुत्कर्षो भवेत्सारः परावधिः  ॥ कारिका १२३ ॥

परः पर्यन्तभागः अवधिर्यस्य धाराधिरोहितया तत्रैवोत्कर्षस्य विश्रान्तेः । उदाहरणम्

{राज्ये सारं वसुधा वसुधायां पुरं पुरे सौधम् ।
सौधे तल्पं तल्पे वराङ्गनानङ्गसर्वस्वम् ॥५३२॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार ७.९७)>
॥१२३॥

भिन्नदेशतयात्यन्तं कार्यकारणभूतयोः  ।
युगपद्धर्मयोर्यत्र ख्यातिः सा स्यादसंगतिः  ॥ कारिका १२४ ॥

इह यद्देशं करणं तद्देशमेव कार्यमुत्पद्यमानं दृष्टं यथा धूमादि । यत्र तु हेतुफलरूपयोरपि धर्मयोः केनाप्यतिशयेन नानादेशतया युगपदवभासनं सा तयोः स्वभावोत्पन्नपरस्परसंगतित्यागातसंगतिः । उदाहरणम्

{जस्से_अ वणो तस्से_अ वे_अणा भणै तं जणो अलि_अम् ।
दन्तक्ख_अं कवोले बहु_ए वे_अणा सवत्तीणम् ॥५३३॥}
[यस्यैव व्रणस्तस्यैव वेदना भणति तज्जनोऽलीकम् ।
दन्तक्षतं कपोले वध्वाः वेदना सपत्नीनाम् ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९८१)>

एषा च विरोधबाधिनी न विरोधः भिन्नाधरतयैव द्वयोरिह विरोधितायाः प्रतिभासात् । विरोधे तु विरोधित्वमेकाश्रयनिष्टमनुक्तमपि पर्यवसितमपवादविषयपरिहारेणोत्सर्गस्य व्यवस्थितेः । तथा चैवं निदर्शितम् ॥१२४॥

समाधिः सुकरं कार्यं कारणान्तरयोगतः  ।

साधनान्तरोपकृतेन कर्त्रा यतक्लेशेन कार्यमारब्धं समाधीयते स समाधिर्नाम । उदाहरणम्

{मानमस्या निराकर्तुं पादयोर्मे पतिष्यतः ।
उपकाराय दिष्ट्येदमुदीर्णं घनगर्जितम् ॥५३४॥}
<(दण्डिन्ऽस्काव्यादर्श २.२९९)>

समं योग्यतया योगो यदि संभावितः क्वचित् ॥ कारिका १२५ ॥

इदमनयोः श्लाघ्यमिति योग्यतया संबन्धस्य नियतविषयमध्यवसानं चेत्तदा समं तत्सद्योगेऽसद्योगे च ॥
उदाहरणम्

{धातुः शिल्पातिशयनिकषस्थानमेषा मृगाक्षी
रूपे देवोऽप्ययमनुपमो दत्तपत्रः स्मरस्य ।
जातं दैवात्सदृशमनयोः संगतं यत्तदेत
च्छृङ्गारस्योपनतमधुना राज्यमेकातपत्रम् ॥५३५॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

{चित्रं चित्रं बत बत महच्चित्रमेतद्विचित्रं
जातो दैवादुचितरचनासंविधाता विधाता ।
यन्निम्बानां परिणतफलस्फीतिरास्वादनीया
यच्चैतस्याः कवलनकलाकोविदः काकलोकः ॥५३६॥}
<(रुय्यकऽसलङ्कारसर्वस्व)>

क्वचिद्यदतिवैधर्म्यान्न श्लेषो घटनामियात् ।
कर्तुः क्रियाफलावाप्तिर्नैवानर्थश्च यद्भवेत् ॥ कारिका १२६ ॥

गुणक्रियाभ्यां कार्यस्य कारणस्य गुणक्रिये  ।
क्रमेण च विरुद्धे यत्स एष विषमो मतः  ॥ कारिका १२७ ॥

द्वयोरत्यन्तविलक्षणतया यतनुपपद्यमानतयैव योगः प्रतीयते (१) यच्च किञ्चिदारभमाणः कर्ता क्रियायाः प्रणाशात्न केवलमभीष्टं यत्फलं न लभेत्यावदप्रार्थितमप्यनर्थं विषयमासादयेत्(२) तथा सत्यपि कार्यस्य कारणरूपानुकारे तत्तयोर्गुणौ क्रिये च परस्परं विरुद्धतां व्रजतः (३।४) स समविपर्ययात्मा चतूरूपो विषमः ॥
क्रमेणोदाहरणम्

{शिरीषादपि मृद्वङ्गी क्वेयमायतलोचना ।
अयं क्व च कुकूलाग्निकर्कशो मदनानलः ॥५३७॥}
<(पद्मगुप्तऽस्नवसाहसाङ्कचरित १.२८)>

{सिंहिकासुतसंत्रस्तः शशः शीतांशुमाश्रितः ।
जग्रसे साश्रयं तत्र तमन्यः सिंहिकासुतः ॥५३८॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ३०३)>

{सद्यःकरस्पर्शमवाप्य चित्रं रणे रणे यस्य कृपाणलेखा ।
तमालनीला शरदिन्दुपाण्डु यशस्त्रिलोक्याभरणं प्रसूते ॥५३९॥}
<(पद्मगुप्तऽस्नवसाहसाङ्कचरित १.६२)>

{आनन्दममन्दमिमं कुवलयदललोचने ददासि त्वम् ।
विरहस्त्वयैव जनितस्तापयतितरां शरीरं मे ॥५४०॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार ९.४७)>

अत्रानन्ददानं शरीरतापेन विरुध्यते ।
एवम्

{विपुलेन सागरशयस्य कुक्षिणा भुवनानि यस्य पपिरे युगक्षये ।
मदविभ्रमासकलया पपे पुनः स पुरस्त्रियैकतमयैकया दृशा ॥५४१॥}
<(माघऽस्सिशुपालवध १३.४०)>

इत्यादावपि विषमत्वं यथायोगभवगन्तव्यम् ॥१२७॥

महतोर्यन्महीयांसावाश्रिताश्रययोः क्रमात् ।
आश्रयाश्रयिणौ स्यातां तनुत्वेऽप्यधिकं तु तत् ॥ कारिका १२८ ॥

आश्रितमाधेयमाश्रयस्तदाधारः । तयोर्महतोरपि विषये तदपेक्षया तनू अप्याश्रयाश्रयिणौ प्रस्तुतवस्तुप्रकर्षविअव्क्षया यथाक्रमं यतधिकतरतां व्रजतः । तदिदं द्विविधमधिकं नाम ।
क्रमेणोदाहरणम्

{अहो विशालं भूपाल भुवनत्रितयोदरम् ।
माति मातुमशक्योऽपि यशोराशिर्यदत्र ते ॥५४२॥}
<(दण्डिन्ऽस्काव्यादर्श २.२९७)>

{युगान्तकालप्रतिसंहृतात्मनो जगन्ति यस्यां सविकाशमासत ।
तनौ मनुस्तत्र न कैटभद्विषस्तपोधनाभ्यागमसंभवा मुदः ॥५४३॥}
<(माघऽस्सिशुपालवध १.२३)>
॥१२८॥

प्रतिपक्षमशक्तेन प्रतिकर्तुं तिरस्क्रिया  ।
या तदीयस्य तत्स्तुत्यै प्रत्यनीकं तदुच्यते  ॥ कारिका १२९ ॥

न्यक्कृतिपरमपि विपक्षं साक्षान्निरसितुमशक्तेन केनापि यत्तमेव प्रतिपक्षमुत्कर्षयितुं तदाश्रितस्य तिरस्करणं ततनीकप्रतिनिधितुल्यत्वात्प्रत्यनीकमभिधीयते । यथा अनीके अभियोज्ये तत्प्रतिनिधीभूतमपरं मूढतया केनचिदभियुज्यते तथेह प्रतियोगिनि विजेये तदीयोन्यो विजीयते इत्यर्थः । उदाहरणम्

{त्वं विनिर्जितमनोभवरूपः सा च सुन्दर भवत्यनुरक्ता ।
पञ्चभिर्युगपदेव शरैस्तां तापयत्यनुशयादिव कामः ॥५४४॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ३०६)>

यथा वा

{यस्य किञ्चिदपकर्तुमक्षमः कायनिग्रहगृहीतविग्रहः ।
कान्तवक्त्रसदृशाकृतिं कृती राहुरिन्दुमधुनापि बाधते ॥५४५॥}
<(माघऽस्सिशुपालवध १४.७८)>

इन्दोरत्र तदीयता संबन्धिसंबन्धात् ॥१२९॥

समेन लक्ष्मणा वस्तु वस्तुना यन्निगूह्यते  ।
निजेनागन्तुना वापि तन्मीलितमिति स्मृतम्  ॥ कारिका १३० ॥

सहजमागन्तुकं वा किमपि साधारणं यत्लक्षणं तद्द्वारेण यत्किञ्चित्केनचिद्वस्तु वस्तुस्थित्यैव वलीयस्तया तिरोधीयते तत्मीलितमिति द्विधा स्मरन्ति ॥

{अपाङ्गतरले दृशौ मधुरवक्रवर्णागिरो
विलासभरमन्थरा गतिरतीव कान्तं मुखम् ।
इति स्फुरितमङ्गके मृगदृशःस्वतो लीलया
तदत्र न मदोदयः कृतपदोऽपि संलक्ष्यते ॥५४६॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र दृक्तरलतादिकमङ्गस्य लिङ्गं स्वाभाविकं साधारणं च महोदयेन तत्राप्येतस्य दर्शनात् ।

{ये कन्दरासु निवसन्ति सदा हिमाद्रेस्
त्वत्पातशङ्कितधियो विवशा द्विषस्ते ।
अप्यङ्गमुत्पुलकमुद्वहतां सकम्पं
तेषामहो बत भियां न बुधोऽप्यभिज्ञः ॥५४७॥}
<(रुय्यकऽसलङ्कारसर्वस्व)>

अत्र तु सामर्थ्यादवसितस्य शैत्यस्य आगन्तुकत्वात्तत्प्रभवयोरपि कम्पपुलकयोस्ताद्रूप्यं समानता च भयेष्वपि तयोरुपलक्षितत्वात् ॥१३०॥

स्थाप्यतेपोह्यते वापि यथापूर्वं परं परम्  ।
विशेषणतया यत्र वस्तु सैकावली द्विधा  ॥ कारिका १३१ ॥

पूर्वं पूर्वं प्रति यथोत्तरस्य वस्तुनो वीप्सया विशेषणभावेन यत्स्थापनं निषेधो वा संभवति सा द्विधा बुधैरेकावली भण्यते । क्रमेणोदाहरणम्

{पुराणि यस्यां सवराङ्गनानि वराङ्गना रूपपुरस्कृताङ्ग्यः ।
रूपं समुन्मीलितसद्विलासमस्त्रं विलासः कुसुमायुधस्य ॥५४८॥}
<(पद्मगुप्तऽस्नवसाहसाङ्कचरित १.२२)>

{न तज्जलं यन्न सुचारुपङ्कजं
नपङ्कजं तद्यदलीनषट्पदम् ।
च षट्पदोऽसौ कलगुञ्जितो न यो
न गुञ्जितं तन्न जहार यन्मनः ॥५४९॥}
<(भट्टिकाव्य २.१९)>

पूर्वत्र पुराणां वराङ्गनाः तासामङ्गविशेषणमुखेन रूपं तस्य विलासाः तेषामप्यस्त्रमित्यमुना क्रमेण विशेषणं विधीयते । उत्तरत्र प्रतिषेधेऽप्येवं योज्यम् ॥१३१॥

यथानुभवमर्थस्य दृष्टे तत्सदृशे स्मृतिः  ।
स्मरणं ...

यः पदार्थः केनचिदाकारेण नियतः यदा कदाचितनुभूतोऽभूत्स कालान्तरे स्मृतिप्रतिबोधाधायिनि तत्समाने वस्तुनि दृष्टे सति यत्तथैव स्मर्यते तत्भवेत्स्मरणम् । उदाहरणम्

{निम्ननाभिकुहरेषु यदम्भः प्लावितं चलदृशां लहरीभिः ।
तद्भवैः कुहरुतैः सुरनार्यः स्मारिता सुरतकण्ठरुतानाम् ॥५५०॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ३१०)>

यथा वा

{करजुअगहिअजसोआत्थणमुहविणिवेसिआहरपुडस्स ।
समरिअपञ्चजण्णस्स णमह कण्हस्स रोमाञ्चम् ॥५५१॥}
[करयुगगृहीतयशोदास्तनमुखविनिवेशिताधरपुटस्य ।
संस्मृतपाञ्चजन्यस्य नमत कृष्णस्य रोमाञ्चम् ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९७४)>

... भ्रान्तिमानन्यसंवित्तत्तुल्यदर्शने  ॥ कारिका १३२ ॥

तदिति अन्यतप्राकरणिकं निर्दिश्यते । तेन समानमर्थादिह प्राकरणिकमाश्रीयते । तस्य तथाविधस्य दृष्टौ सत्यां यतप्राकरणिकतया संवेदनं स भ्रान्तिमान् ।
न चैष रूपकं प्रथमातिशयोक्तिर्वा तत्र वस्तुतो भ्रमस्याभावातिह च, अर्थानुगमनेन संज्ञायाः प्रवृत्तेः तस्य स्पष्टमेव प्रतिपन्नत्वात् । उदाहरणम्

{कपाले मार्जारः पय इति करान् लेढि शशिनस्
तरुच्छिद्रप्रोतान् बिसमिति करी संकलयति ।
रतान्ते तल्पस्थान् हरति वनिताप्यंशुकमिति
प्रभामत्तश्चन्द्रो जगदिदमहो विप्लवयति ॥५५२॥}
<(भोजऽस्सरस्वतीकाण्ठाभरण ३.३८ ॑ सुभाषितरत्नाकर ९०५)>

आक्षेप उपमानस्य प्रतीपमुपमेयता  ।
तस्यैव यदि वा कल्प्या तिरस्कारनिबन्धनम्  ॥ कारिका १३३ ॥

अस्य धुरं सुतरामुपमेयमेव वोढुं प्रौढमिति कैमर्थ्येन यतुपमानमाक्षिप्यते यदपि तस्यैवोपमानतया प्रसिद्धस्य उपमानान्तरविवक्षयानादरार्थमुपमेयभावः कल्प्यते ततुपमेयस्योपमानप्रतिकूलवर्तित्वातुभ्यरूपं प्रतीपम् । क्रमेणोदाहरणम्

{लावण्यौकसि सप्रतापगरिमण्यग्रेसरे त्यागिनां
देव त्वय्यवनीभरक्षमभुजे निष्पादिते वेधसा ।
इन्दुः किं घटितः किमेष विहितः पूषा किमुत्पादितं
चिन्तारत्नमदो मुधैव किममी सृष्टाः कुलक्ष्माभृतः ॥५५३॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

{ए एहि दाव सुन्दरि कण्णं दाऊण सुणसु वअणिज्जम् ।
तुज्झ मुहेण किसोअरि चन्दो उअमिज्जै जणेण ॥५५४॥}
[अयि एहि तावत्सुन्दरि कर्णन्दत्त्वा शृणुष्व वचनीयम् ।
तव मुखेन कृशोदरि चन्द्र उपमीयते जनेन ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९७२)>

अत्र मुखेनोपमीयमानस्य शशिनः स्वल्पतरगुणत्वातुपमित्यनिष्पत्त्याऽव_अणिज्जंऽ इति वचनीयपदाभिव्यङ्ग्यस्तिरस्कारः ।

क्कचित्तु निष्पन्नैवोपमितिक्रिया अनादरनिबन्धनम् । यथा

{गर्वमसंवाह्यमिमं लोच्रनयुगलेन किं वहसि मुग्धे ।
सन्तीदृशानि दिशि दिशि सरस्सु ननु नीलनलिनानि ॥५५५॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार ८.७८)>

इहोपमेयीकरणमेवोत्पलानामनादरः ।
अनयैव रीत्या यतसामान्यगुणयोगात्नोपमानभावमपि अनुभूतपूर्वि तस्य तत्कल्पनायामपि भवति प्रतीपमिति प्रत्येतव्यम् । यथा

{अहमेव गुरुः सुदारुणानाम्
इति हालाहल तात मा स्म दृप्यः ।
ननु सन्ति भवादृशानि भूयो
भुवनेस्मिन् वचनानि दुर्जनानाम् ॥५५६॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र हालाहलस्योपमानत्वमसंभाव्यमेवोपनिबद्धम् ॥

प्रस्तुतस्य यदन्येन गुणसाम्यविवक्षया  ।
ऐकात्म्यं बध्यते योगात्तत्सामान्यमिति स्मृतम्  ॥ कारिका १३४ ॥

अतादृशमपि तादृशतया विवक्षितुं यतप्रस्तुतार्थेन संपृक्तमपरित्यक्तनिजगुणमेव तदेकात्मतया निबध्यते तत्समानगुणनिबन्धनात्सामान्यम् । उदाहरणम्

{मलयजरसविलिप्तनवो नवहारलताविभूषिताः
सिततरदन्तपत्र कृतवक्त्ररुचो रुचिरामलांशुकाः ।
शशभृति विततधाम्नि धवलयति धरामविभाव्यतां गताः ।
प्रियवसतिं प्रयान्ति सुखमेव निरस्तभियोऽभिसारिकाः ॥५५७॥}
<(वामनऽस्काव्यालङ्कारसूत्रवृत्ति ४,३.१०)>

अत्र प्रस्तुततदन्ययोरन्यूनानतिरिक्ततया निबद्धं धवलत्वमेकात्मताहेतुः । अत एव पृथग्भावेन न तयोरुपलक्षणम् । यथा वा

{वेत्रत्वचा तुल्यरुचां चधूनां कर्णाग्रतो गण्डतलागतानि ।
भृङ्गा सहेलं यदि नापतिष्यन् कोवेदयिष्यन्नवचम्पकानि ॥५५८॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ३११)>

अत्र निमित्तान्तरजनितापि नानात्वप्रतीतिः प्रथमप्रतिपन्नमभेदं न व्युद्सितुमुत्सहते प्रतीतत्वात्तस्य प्रतीतेश्च बाधायोगात् ॥

विना प्रसिद्धमाधारमाधेयस्य व्यवस्थितिः  ।
एकात्मा यगपद्दृत्तिरेकस्यानेकगोचरा  ॥ कारिका १३५ ॥

अन्यत्प्रकुर्वतः कार्यमशक्यस्यान्यवस्तुनः  ।
तथैव करणं चेति विशेषस्त्रिविधः स्मृतः  ॥ कारिका १३६ ॥

प्रसिद्धार्धपरिहारेण यताधेयस्य विशिष्टा स्थितिरभिधीयते स प्रथमो विशेषः ।
उदाहरणम्

{दिवमप्युपयातानामाकल्पमनल्पगुणगणा येषाम् ।
रमयन्ति जगन्ति गिरः कथमिह कवयो न ते वन्द्याः ॥५५९॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार ९.६)>

एवमपि वस्तु यतेकेनैव स्वभावेन युगपदनेकत्र वर्तते स द्वितीयः । उदाहरणम्

{सा वसै तुज्झ हिअए सा च्चिअ अच्छीसु सा अ वअणेसु ।
अह्मारिसाण सुन्दर ओसासो कत्थ पावाणम् ॥५६०॥}
[सा वसति तव हृदये सैवाक्षिषु सा च वचनेषु ।
अस्मादृशीनां सुन्दर अवकाशः कुत्र पापानाम् ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९४७)>

यद्यपि किञ्चिद्रभसेन आरभमाणस्तेनैव यत्नेनाशक्यमपि कार्यान्तरमारभते सोपरो विशेषः । उदाहरणम्

{स्फुरदद्भुतरूपमुत्प्रतापज्वलनं त्वां सृजतानवद्यविद्यम् ।
विधिना ससृजे नवो मनोभूर्भुविसत्यं सविता वृहस्पतिश्च ॥५६१॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ३१५)>

यथा वा

{गृहिणी सचिवः सखी मिथः प्रियशिष्या ललिते कलाविधौ ।
करुणाविमुखेन मृत्युना हरता त्वां बत किं न मे हृतम् ॥५६२॥}
<(कालिदासऽस्रघुवंश ८.६७)>

सर्वत्र एवंविधविषयेऽतिशयोक्तिरेव प्राणत्वेनावतिष्ठते तां विना प्राउएणालङ्कारत्वायोगात् । अत एवोक्तम्
{सैषा सर्वत्र वक्रोक्तिरनयार्थो विभाव्यते ।
यत्नोस्यां कविना कार्यः कोऽलङ्कारोऽनया विना ॥} इति ॥

स्वमुत्सृज्य गुणं योगादत्युज्ज्वलगुणस्य यत् ।
वस्तु तद्गुणतामेति भण्यते स तु तद्गुणः  ॥ कारिका १३७ ॥

वस्तु तिरस्कृतनिजरूपं केनापि समीपगतेन प्रगुणया स्वगुणसंपदोपरक्तं तत्प्रतिभासमेव यत्समासादयति स तद्गुणः । तस्याप्रकृतस्य गुणोत्रास्तीति । उदाहरणम्

{विभिन्नवर्णा गरुडाग्रजेन सूर्यस्य रथ्याः परितः स्फुरन्त्या ।
रत्नैः पुनर्यत्र रुचा रुचं स्वामानिन्यिरे वंशकरीरनीलैः ॥५६३॥}
<(माघऽस्सिशुपालवध, निर्नय सगर्प्रेस्स्. ४.१४)>

अत्र रवितुरगापेक्षया गरुडाग्रजस्य तदपेक्षया च हरिन्मणीनां प्रगुणवर्णता ॥१३७॥

तद्रूपाननुहारश्चेदस्य तत्स्यादतद्गुणः  ।

यदि तु तदीयं वर्णं संभवन्त्यामपि योग्यतायामिदं न्यूनगुणं न गृहणीयात्तदा भवेदतद्गुणो नाम । उदाहरणम्

{धवलोसि जहवि सुन्दर तह वि तुए मज्झ रञ्जिअं हिअअम् ।
राअभरिएवि हिअए सुहअ णिहित्तो ण रत्तोसि ॥५६४॥}
[ध्वलोऽसि यद्यपि सुन्दर तथापि त्वया मम रञ्जितं हृदयम् ।
रागभरितेऽपि हृदये सुभग निहितो न रक्तोऽसि ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती [६६५,७६४])>

अत्रातिरक्तेनापि मनसा संयुक्तो न रक्ततामुपगत इत्यतद्गुणः ।

किञ्च तदिति अप्रकृतमस्येति च प्रकृतमत्र निर्दिश्यते । तेन यतप्रकृतस्य रूपं प्रकृतेन कुत्प्ऽपि निमित्तात्नानुविधीयते सोऽतदगुण इत्यपि प्रतिपत्तव्यम् । यथा

{गाङ्गमम्बु सितमम्बु यामुनं कज्जलाभमुभयत्र मज्जतः ।
राजहंस तव सैव शुभ्रता चीयते न च न चापचीयते ॥५६५॥}
<(रुय्यकऽसलङ्कारसर्वस्व)>

यद्यथा साधितं केनाप्यपरेण तदन्यथा  ॥ कारिका १३८ ॥

तथैव यद्विधीयेत स व्याघात इति स्मृतिः  ।

येनोपायेन यतेकेनोपकल्पितं तस्यान्येन जिगीषुतया तदुपायकमेव यतन्यथाकरणं स साधितवस्तुव्याहतितेतुत्वात्व्याघातः । उदाहरणम्

{दृशा दग्धं मनसिजं जीवयन्ति दृशैव याः ।
विरूपाक्षस्य जयिनीस्ताः स्तुवे वामलोचनाः ॥५६६॥}
<(राजशेखरऽस्विद्धशालभञ्जिका १.४)>

सेष्टा संसृष्टिरेतेषां भेदेन यदिह स्थितिः  ॥ कारिका १३९ ॥

एतेषां समनन्तरमेवोक्तस्वरूपाणां यथासंभवनन्योन्यनिरपेक्षतया यतेकत्र शब्दभागे एव अर्थविषये एव उभयत्रापि वा अवस्थानं सा एकार्थसमवायस्वभावा संसृष्टिः ।
तत्र शब्दालङ्कारसंसृष्टिर्यथा

{वदनसौरभलोभपरिभ्रमद्भ्रमरसंभ्रमसंभृतशोभया ।
चलितया विदधे कलमेखलाकलकलोलकलोलदृशान्यया ॥५६७॥}
<(माघऽस्सिशुपालवध ६.१४)>

अर्थालङ्कारसंसृष्टिस्तु

{लिम्पतीव तमोङ्गानि वर्षतीवाञ्जनं नभः ।
असत्पुरुषसेवेव दृष्टिर्विफलतां गता ॥५६८[=४१७]॥}
<(शूद्रकऽस्मृच्छकटिका १.३२)>

पूर्वत्र परस्परनिरपेक्षौ यमकानुप्रासौ संसृष्टिं प्रयोजयतः उत्तरत्र तु तथाविधे उपमोत्प्रेक्षे ।
शब्दार्थालङ्कारयोस्तु संसृष्टिः ।

{सो णत्थि एत्थ गामे जो ए_अं महमहन्तला_अण्णम् ।
तरुणाण हिअअलूडिं परिसक्कन्तीं णिवारे_इ ॥५६९॥}
[स नास्त्यत्र ग्रामे य एनां महमहायमानलावण्याम् ।
तरुणानां हृदयलुण्ठाकिं परिष्वक्कमाणां निवारयति ।]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९९७)>

अत्रानुप्रासो रूपकं चान्योन्यानपेक्षे । संसर्गश्च तयोरेकत्र वाक्ये छन्दसि वा समवेतत्वात् ॥१३९॥

अविश्रान्तिजुषामात्मन्यङ्गाङ्गित्वं तु संकरः  ।

एते एव यत्रात्मनि अनासादितस्वतन्त्रभावाः प्रस्परमनुग्राह्यानुग्राहकतां दधति स एषां संकीर्यमाणस्वरूपत्वात्संकरः । उदाहरणम्

{आत्ते सीमन्तरत्ने मरकतिनि हृते हेमताटङ्कपत्रे
लुप्तायां मेखलायां झटिति मणितुलाकोटियुग्मे गृहीते ।
शोणं बिम्बोष्ठकान्त्या त्वदरिमृगदृशामित्वरीणामरण्ये
राजन् गुञ्जाफलानां स्रज इति शबरा नैव हारं हरन्ति ॥५७०॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्र तद्गुणमपेक्ष्य भ्रान्तिमता प्रादुर्भूतं तदाश्रयेण च तद्गुणः सचेतसां प्रभूतचमत्कृतिनिमित्तमित्यनयोरङ्गाङ्गिभावः । यथा वा

{जटाभाभिर्भाभिः करधृतकलङ्काक्षवलयो
वियोगिव्यापत्तेरिव कलितवैराग्यविशदः ।
परिप्रेङ्खत्तारापरिकरकपालाङ्किततले
शशी भस्मापाण्डुः पितृवन इव व्योम्नि चरति ॥५७१॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

उपमा रूपकमुत्प्रेक्षा श्लेषश्चेति चत्वारोऽत्र पूर्ववतङ्गाङ्गितया प्रतीयन्ते ।
कलङ्क एवाक्षवलयमिति रूपकपरिग्रहे करधृतत्वमेव साधकप्रमाणतां प्रतिपद्यते । अस्य हि रूपकत्वे तिरोहितकलङ्करूपमक्षवलयमेव मुख्यतयावगम्यते तस्यैव च करग्रहणयोग्यतायां सार्वत्रिकी प्रसिद्धिः । श्लेषच्छायया तु कलङ्गस्य कलङ्कस्य मूर्त्यैव उद्वहनात् । कलङ्कोऽक्षवलयमिवेति तु, उपमायां
कलङ्कस्य, उत्कटतया प्रतिपत्तिः । न चास्य करधृतत्वं तत्त्वतोस्तीति मुख्येऽप्युपचार एव शरणं स्यात् ।
एवंरूपश्च संकरः शब्दालङ्कारयोरपि परिदृश्यते । यथा

{राजति तटीयमभिहतदानवरासातिपातिसारावनदा ।
गजता च यूथम्विरतदानवरा सातिपाति सारा वनदा ॥५७२॥}
<(रत्नाकरऽस्हरविजय ५.१३७)>

अत्र यमकामनुलोमप्रतिलोमश्च चित्रभेदः पादद्वयगते परस्परापेक्षे ।

एकस्य च ग्रहे न्यायदोषाभावादनिश्चयः  ॥ कारिका १४० ॥

द्वयोर्बहूनां वा अलङ्काराणामेकत्र समावेशेऽपि विरोधात्न यत्र युगपदवस्थानं न चैकतरस्य परिग्रहे साधकं तदितरस्य वा परिहारे बाधकमस्ति येनैकतर एव परिगृह्यते स निश्चयाभावारूपो
द्वितीयः संकरः समुच्चयेन संकरस्यैवाक्षेपात् । उदाहरणम्

{जह गहिरो जह रअणणिव्भरो जह अ णिम्मलच्छाओ ।
तह किं विहिणा एसो सरसवाणीओ जलणिही ण किओ ॥५७३॥}
[यथा गभीरो यथा रत्ननिर्भरो यथा च निर्मलच्छायः ।
तथा किं विधिना एष सरसपानीयो जलनिधिर्न क्र्टः ॥]
<(हालऽस्गाथासप्तशती ९७६)>

अत्र समुद्रे प्रस्तुते विशेषणसाम्यादप्रस्तुतार्थप्रतीतेः किमसौ समासोक्तिः किमब्धेरप्रस्तुतस्य मुखेन कस्यापि तत्समगुणतया प्रस्तुतस्य प्रतीतेः इयमप्रस्तुतप्रशंसा इति संदेहः । यथा वा

{नयनानन्ददायीन्दोर्बिम्बमेतत्प्रसीदति ।
अधुनापि निरुद्धाशमविशीर्णमिदं तमः ॥५७४॥}
<(क्षेमेन्द्रऽसौचित्यविचारचर्चा)>

अत्र किं कामस्योद्दीपलः कालो वर्तते इति भङ्ग्यन्तरेणाभिधानात्पर्यायोक्तम् । उत वदनस्येन्दुबिम्बतया अध्यवसानाततिशयोक्तिः किं वा । एतदिति वक्त्रं निर्दिश्य तद्रूपारोपवशात्रूपकम् । अथवा तयोः समुच्चयविवक्षायां दीपकम् ।थवा तुल्ययोगिता । किमु प्रदोषसमये विशेषणसाम्यादाननस्यावगतौ समासोक्तिः । आहोस्वित्मुखनैर्मल्यप्रस्तावातप्रस्तुतप्रशंसा इति बहूनां संदेहादयमेव संकरः ।
यत्र तु न्यायदोषयोरन्यरस्यावतारः तत्र एकतरस्य निश्चयात्न संशयः ॥
न्यायश्च साधकत्वमनुकूलता दोषोऽपि बाधकत्वं प्रतिकूलता । तत्र

{सौभाग्यं वितनोति वक्त्रशशिनो ज्योत्स्नेव हासद्युतिः ॥५७५॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ३२१)>

इत्यत्र मुख्यतया अवगम्यमाना हासद्युतिर्वक्त्रे एवानुकूल्यं भजते इत्युपमायाः साधकम् । शशिना तु न तथा प्रतिकूलेति रूपकं प्रति तस्या अबाधकता ।

{वक्त्रेन्दौ तव सत्ययं यदपरः शीतांशुरभ्युद्यतः ॥५७६॥}
<(हर्षऽस्रत्नावलि [३.२३ च्द्])>

इत्यत्रापरत्वमिन्दोरनुगुणं न तु वक्त्रस्य प्रतिकूलमिति रूपकस्य साधकतां प्रतिपद्यते न तूपमाया बाधकताम् ।

{राजनारायणं लक्ष्मीस्त्वामालिङ्गति निर्भरम् ॥५७७॥}
<(उद्भटऽस्काव्यालङ्कारसारसङ्ग्रह)>

इत्यत्र पुनरालिङ्गनमुपमां निरस्यति सदृशं प्रति परप्रेयसीप्रयुक्तस्यालोङ्गनस्यासंभवात् ।

{पादाम्बुजं भवतु नो विजयाय मञ्जु
मञ्जीरशिज्जितमनोहरमम्बिकायाः ॥५७८॥}
<(कालिदास, पञ्चस्तवी ३.१)>

इत्यत्र मञ्जीरशिञ्जितमम्बुजे प्रतिकूलमसंभवादिति रूपकस्यबाधकं न तु पादेऽनुकूलमित्युपमायाः साधकमभिधयते विध्युपमर्दिनो बाधकस्य तदपेक्षयोत्कटत्वेन प्रतिपत्तेः ॥

एवमन्यत्रापि सुधीभिः परीक्ष्यम् ॥१४०॥

स्फुटमेकत्र विषये शब्दार्थालङ्कृतिद्वयम्  ।
व्यवस्थितं च ...

अभिन्ने एव पदे स्फुटतया, यतुभावपि शब्दार्थालङ्कारौ व्यवस्थां समासादयतः सोऽप्यपरः संकरः । उदाहरणम्

{स्पष्टोल्लसत्किरणकेसरसूर्यबिम्ब
विस्तीर्णकणिकमथो दिवसारविन्दम् ।
श्लिष्टाष्टदिग्दलकलापमुखावतार
बद्धान्धकारमधपावलि संचकोच ॥५७९॥}
<(रत्नाकरऽस्हरविजय १९.१)>

अत्र एकापदानुप्रविष्टौ रूपकानुप्रासौ ॥

... तेनासौ त्रिरूपः परिकीर्तितः  ॥ कारिका १४१ ॥

तदयमनुग्राह्यानुग्राहकतया संदेहेन एकपदप्रतिपाद्यतया च व्यवस्थितत्वात्त्रिप्रकार एव संकरो व्याकृतः । प्रकारान्तरेण तु न शक्यो व्याकर्तुमानन्त्यात्तत्प्रभेदानामिति प्रतिपादिताः
शब्दार्थोभयगतत्वेन त्रिविध्यजुषोऽलङ्काराः ॥

कुतः पुनरेष नियमो यदेतेषां तुल्येऽपि काव्यशोभातिशयहेतुत्वे कश्चिदलङ्कारः शब्दस्य कश्चिदर्थस्य कश्चिच्चोभयस्य इति चेत् । उक्तम्त्र यथा काव्ये दोषगुणाळङ्काराणां शब्दार्थोभयगतत्वेन
व्यवस्थायामन्वयव्यतिरेकावेव प्रभवतः निमित्तान्तरस्याभावात् । ततश्च योऽलङ्कारो यदीयान्वयव्यतिरेकावनुविधत्ते स तदलङ्कारो व्यवस्थाप्यते इति ।

एवं च यथा पुनरुक्तवदाभासः परंपरितरूपकं चोभयोर्भावानुविधायितया, उभयालङ्कारौ तथा शब्दहेतुकार्थान्तरन्यासप्रभृतयोऽपि द्रष्टव्याः । अर्थस्य तु तत्र वैवित्र्यमुत्कटतया प्रतिभासते, इति वाच्यालङ्कारमध्ये वस्तुस्थितिमनपेक्ष्यैव लक्षिताः ॥

योऽलङ्कारो यदाश्रितः स तदलङ्कार इत्यपि कल्पनायामन्वयव्यतिरेलावेव समाश्रयितव्यौ तदाश्रयणमन्तरेण विशिष्टस्याश्रयिभावस्याभावादित्यलङ्काराणां यथोक्तनिमित्त एव परस्परव्यतिरेको ज्यायान् ॥१४१॥

एषां दोषा यथायोगं संभवन्तोऽपि केचन  ।
उक्तेष्वन्तर्भवन्तीति न पृथक्प्रतिपादिताः  ॥ कारिका १४२ ॥

तथाहि  अनुप्रासस्य प्रसिद्ध्यभावो वैफल्यं वृत्तिविरोध इति ये त्रयो दोषाः । ते प्रसिद्धिविरुद्धतामपुष्टाथत्वं प्रतिकूलवर्णतां च यथाक्रमं न व्यतिक्रामन्ति तत्स्वभावत्वात् । क्रमेणोदाहरणम्

{चक्री चक्रारपङ्क्तिं हरिरपि च हरीन् धूर्जटिर्धूर्ध्वजाग्रान्
अक्षं नक्षत्रनाथोरुणमपि वरुणः कूबराग्रं कुबेरः ।
रंहः संघः सुराणां जगदुपकृतये नित्ययुक्तस्य यस्य
स्तौति प्रीतिप्रसन्नोन्वहमहिमरुचेः सोवतात्स्यन्दनो वः ॥५८०॥}
<(मयूरऽस्सूर्यशतक ७१)>

अत्र कर्तृकर्मप्रतिनियमेन स्तुतिः अनुप्रासानुरोधेनैव कृता न पुराणेतिहासादिषु तथा प्रतीतेति प्रसिद्धिविरोधः ॥

{भण तरुणि रमणमन्दिरमानन्दस्यन्दिसुन्दरेन्दुमुखि ।
यदि सल्लीलोल्लापिनि गच्छसि तत्किं त्वदीयं मे ॥५८१॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार २.२२)>

{अनुणुरणन्मणिमेखलमविरतशिञ्जानमञ्जुमञ्जीरम् ।
परिसरणमरुणचरणे रणरणकमकारणं कुरुते ॥५८२ (=२०७)॥}
<(रुद्रटऽस्काव्यालङ्कार २.२३)>

अत्र वाव्यस्य विचिन्त्यमानं न किञ्चिदपि चारुत्वं प्रतीयते, इत्यपुष्टार्थतैवानुप्रासस्य वैफल्यम् ॥
अकुण्ठोत्कण्ठया इति अत्र शृङ्गारे परुषवर्णाडम्बरः पूर्वोक्तरीत्या विरुध्यते इति परुषानुप्रासोऽत्र प्रतिकूलवर्णतैव वृत्तिविरोधः ॥
यमकस्य पादत्रयगतत्वेन यमनमप्रयुतत्वं दोषः ॥ यथा

{भुजङ्गमस्येव मणिः सदम्भा ग्राहावकीर्णेव नदी सदम्भाः ।
दुरन्ततां निर्णयतोऽपि जन्तोः कर्षन्ति चेतः प्रसभं सदम्भाः ॥५८३॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

उपमायामुपमानस्य जातिप्रमाणगतन्यूनत्वमधिकता वा तादृशी अनुचितार्थत्वं दोषः । धर्माश्रये तु न्यूनाधिकत्वे यथाक्रमं हीनपदत्वमधिकपदत्वं च न व्यभिचरतः ॥ क्रमेणोदाहरणम्

{चण्डालैरिव युष्माभिः साहसं परमं कृतम् ॥५८४॥}
<(वामनऽस्काव्यालङ्कारसूत्रवृत्ति ४,२.९)>

{वह्निस्फुलिङ्ग इव भानुरयं चकास्ति ॥५८५॥}
<(वामनऽस्काव्यालङ्कारसूत्रवृत्ति ४.२)>

{अयं पद्मासनासीनश्चक्रवाको विराजते ।
युगादौ भगवान् वेधा विनिर्मित्सुरिव प्रजाः ॥५८६॥}
<(भामहऽस्काव्यालङ्कार २.२५॑ वामनऽस्काव्यालङ्कारसूत्रवृत्ति ४,२.११)>

{पातालमिव ते नाभिः स्तनौ क्षितिधरोपमौ ।
वेणीदण्डः पुनरयं कालिन्दीपातसंनिभः ॥५८७॥}
<(वामनऽस्काव्यालङ्कारसूत्रवृत्ति ४,२.११)>

अत्र चण्डालादिभिरुपमानः प्रस्तुतोऽर्थोऽत्यर्थमेव कदर्थित इत्यनुचिताथन्ता ॥

{स मुनिर्लाञ्छितो मौञ्ज्या कृष्णाजिनपटं वहन् ।
व्यराजन्नीलजीमूतभागाश्लिष्ट इवांशुमान् ॥५८८॥}
<(वामनऽस्काव्यालङ्कारसूत्रवृत्ति ४,२.९)>

अत्रोपमानस्य मौञ्जीस्थानीयस्तडिल्लक्षणो धर्मः केनापि पदेन न प्रतिपादित इति हीनपदत्वम् ॥

{स पीतवासाः प्रगृहीतशार्ङ्गो मनोज्ञभीमं वपुराप कृष्णः ।
शतह्रदेन्द्रायुधवान्निशायां संसृज्यमानः शशिनेव मेघः ॥५८९॥}
<(भामहऽस्काव्यालङ्कार २.५८)>

अत्रोपमेयस्य शङ्खादेरनिर्देशे शशिनो ग्रहणमतिरिच्यते इत्यधिकपदत्वम् ॥

लिङ्गवचनभेदोऽपि उपमानोपमेययोः साधारणं चेत्धर्ममन्यरूपं कुर्यात् । तदा एकतरस्यैव तद्धर्मसमन्वयावगतेः सविशेषणस्यैव तस्योपमानत्वमुपमेयत्वं वा प्रतीयमानेन धर्मेण
प्रतीयते इति प्रकान्तस्यार्थस्य स्फुटमनिर्वाहादस्य भग्नप्रक्रमरूपत्वम् । यथा

{चिन्तारत्नमिव च्युतोसि करतो धिङ्मन्दभाग्यस्य मे ॥५९०॥}
<(रुद्रट, काव्यालङ्कार ११.२०)>

{सक्तवो भक्षिता देव शुद्धाः कुलवधूरिव ॥५९१॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ३३४)>

यत्र तु नानात्वेऽपि लिङ्ग्गवचनयोः सामान्याभिधायि पदं द्वरूपभेदं नापद्यते न तत्रैतद्दूषणावतारः उभयथापि अस्य अनुगमक्षमस्वभावत्वात् । यथा

{गुणैरनर्घ्यैः प्रथितो रत्नैरिव महार्णवः ॥५९२॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ३३५)>

{तद्वेषोसदृशोन्याभिः स्त्रीभिर्मधुरताभृतः ।
दधते स्म परां शोभां तदीया विभ्रमा इव ॥५९३॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ३३६)>

कालपुरुषविध्यादिभेदेऽपि न तथा प्रतीतिरस्खलितरूपतया विश्रान्तिमासादयतीत्यसावपि भग्नप्रक्रमतयैव व्याप्तः । यथा

{अतिथिं नाम काकुत्स्थात्पुत्रमाप कुमुद्वती ।
पश्चिमाद्यामिनीयामात्प्रसादमिव चेतना ॥५९४॥}
<(कालिदासऽस्रघुवंश १७.१)>

अत्र चेतना प्रसादमाप्नोति न पुनरापेति कालभेदः ।

{प्रत्यग्रमज्जनविशेषविविक्तमूर्तिः
कौसुम्भरागरुचिरस्फुरदंशुकान्ताः ।
विभ्राजसे मकरकेतनमर्चयन्ती
बालप्रबालविटपप्रभवा लतेव ॥५९५॥}
<(हर्षऽस्रत्नावलि १.२०)>

अत्र लता विभ्राजते न तु विभ्राजसे इति संबोध्यमाननिष्ठस्य परभागस्य असंबोध्यमानविषयतया व्यत्यासात्पुरुषभेदः ।

{गङ्गेव प्रवहतु ते सदैव कीर्तिः ॥५९६॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ३३९)>

इत्यादौ च गङ्गा प्रवहति न तु प्रवहतु इति अप्रवृत्तप्रवर्तनात्मनो विधेः । एवञ्जातीयकस्य चान्यस्यार्थस्य उपमानगतस्यासंभवाद्विध्यादिभेदः ॥

ननु समानमुच्चारितं प्रतीयमानं वा धर्मान्तरमुपादाय पर्यवसितायामुपमायामुपमेयस्य प्रकृतधर्मामिसंबन्धान्न कश्चित्कालादिभेदोऽस्ति । यत्राप्युपात्तेनैव सामान्यधर्मेण उपमा
अवगम्यते यथा {युधिष्ठिर इवायं सत्यं वदति} इति तत्र युधिष्थिर इव सत्यवाद्ययं सत्यं वदतीति प्रतिपत्स्यामहे । सत्यवादी सत्यं वदतीति च न पौनरुक्त्यमाशङ्कनीयं रैपोषं पुष्णातीतिवत्
युधिष्थिर इव सत्यवदनेन सत्यवाद्ययमित्यर्थावगमात् । सत्यमेतत्किं तु स्थितेषु प्रयोगेषु समर्थनमिदं न तु सर्वथा निरवद्यं प्रस्तुतवस्तुप्रतीतिव्याधातादिति सवेतस एवात्र प्रमाणम् ॥
असादृश्यासंभवावप्युपमायामनुचितार्थतायामेव पर्यवस्यतः । यथा

{ग्रथ्नामि काव्यशशिनं विततार्थरश्मिम् ॥५९७॥}
<(वामनऽस्काव्यालङ्कारसूत्रवृत्ति २,४.१६)>

अत्र काव्यस्य शशिना अर्थानां च रश्मिभिः साधर्म्यं कुत्रापि न प्रतीतमित्यनुचितार्थत्वम् ।

{निपेतुरास्यादिव तस्य दीप्ताः
शरा धनुर्मण्डलमध्यभाजः ।
जाज्वल्यमाना इव वारिधारा
दिनार्धभाजः परिवेषिणोर्कात् ॥५९८॥}
<(गोविन्दठक्कुरऽस्काव्यप्रदीप)>

अत्रापि ज्वलन्त्योम्बुधाराः सूर्यमण्डलात्निष्पतन्त्यो न संभवन्तीत्युपनिबध्यमानोऽर्थोऽनौचित्यमेव पुष्णाति ॥
उत्प्रेक्षायामपि संभावनं ध्रुवेवादय एव शब्दा वक्तुं सहन्ते न यथाशब्दोऽपि केवलस्यास्य साधार्म्यमेव प्रतिपादयितुं पर्याप्तत्वात्तस्य चास्यामविवक्षितत्वादिति तत्राशक्तिरस्यावाचकत्वं दोषः ।
यथा

{उद्ययौ दीर्घिकागर्भान्मुकुलं मेचकोत्पलम् ।
नारीलोचनचातुर्यशङ्कासंकुचितंय था ॥५९९॥}
<(श्रिवत्सलाञ्छनाचार्यऽस्काव्यपरीक्षा ३४०)>

उत्प्रेक्षितमपि तात्त्विकेन रूपेण परिवर्जितत्वात्निरुपाख्यप्रख्यम् । तत्समर्थनाय यतर्थान्तरन्यासोपादानं ततालेख्यमिव गगनतलेत्यन्तमसमीचीनमिति निर्विषयत्वमेतस्य । अनुचितार्थतैव दोषः । यथा

{दिवाकराद्रक्षति यो गुहासु लीनं दिवा भीतमिवान्धकारम् ।
क्षुद्रेऽपि नूनं प्रपन्ने ममत्वमुच्चैः शिरसामतीव ॥६००॥}
<(कालिदासऽस्कुमारसंभव १.१२)>

अत्राचेतनस्य तमसो दिवाकरात्त्रास एव न संभवतीति कुत एव तत्प्रयोजितमद्रिणा परित्राणम् । संभावितेन तु रूपेण प्रतिभासमानस्यास्य न काचिदनुपपत्तिरवतरतीति व्यर्थ एव तत्समर्थनायां यत्नः ।
साधारणविशेषणवशादेव समासोक्तिरनुक्तमपि उपमानविशेषं प्रकाशयतीति तस्यात्र पुनरुपादाने प्रयोजनाभावातनुपादेयत्वं यत्ततपुष्टार्थत्वं पुनरुक्तं वा दोषः । यथा

{स्पृशति तिग्मरुचौ ककुभः करैर्दयितयेव विजृम्भिततापया ।
अतनुमानपरिग्रहया स्थितं रुचिरया चिरयापि दिनश्रिया ॥६०१॥}
<(रत्नाकरऽस्हरविजय ३.३७)>

अत्र तिग्मरुचेः ककुभां च यथा सदृशविशेषणवशेन व्यक्तिविशेषपरिग्रहेण च नायकतया नायिकात्वेन च व्यक्तिः, तथा ग्रीष्मदिवसश्रियोऽपि प्रतिनायिकात्वेन भविष्यतीति किं दयितयेति स्वशब्दोपादानेन ॥
श्लेषोपमायास्तु स विषयः यत्रोपमानस्योपादानमन्तरेण साधारणेष्वपि विशेषणेषु न तथा प्रतीतिः । यथा

{स्वयं च पल्लवाताम्र भास्वत्करविराजिता ।
प्रभातसंध्येवास्वापफललुब्धेहितप्रदा ॥६०२॥} इति॥
<(उद्भटऽस्काव्यालङ्कारसारसङ्ग्रह ४.१५)>

अप्रस्तुतप्रशंसायामपि उपमेयमनयैव रीत्या प्रतीतं न पुनः प्रयोगेण कदर्थतां नेयम् । यथा

{आहूतेषु विहङ्गमेषु मशको नायान् पुरो वार्यते
मध्येवारिधि वावसंस्तृणमणिर्धत्ते मणीनां रुचम् ।
खद्योतोऽपि न कम्पते प्रचलितुं मध्येऽपि तेजस्विनां
धिक्सामान्यमचेतनं प्रभुमिवानामृष्टतत्त्वान्तरम् ॥६०३॥}
<(भल्लटशतक ६७)>

अत्र अचेतनस्य प्रभोरप्रस्तुतविशिष्टसामान्यद्वारेणाभिव्यक्तौ न युक्तमेव पुनः कथनम् ॥
तदेत अलङ्कारदोषाः यथासंभाविनोन्येऽप्येवञ्जातीयकाः पूर्वोक्तयैव दोषजात्या अन्तर्भाविताः न पृथग्प्रतिपादनमर्हन्तीति संपूर्णमिदं काव्यलक्षणम् ॥१४२॥

{इत्येष मार्गो विदुषां विभिन्नोऽप्यभिन्नरूपः प्रतिभासते यत् ।
न तद्विचित्रं यदमुत्र सम्यग्विनिर्मिता संघटनैव हेतुः ॥१॥}

इति काव्यप्रकाशेऽर्थालङ्कारनिर्णयो नाम दशम उल्लासः ॥

॥ समाप्तश्चायं काव्यप्रकाशः ॥

॥ समाप्तोऽयं ग्रन्थः ॥